Matamaitic.
Is é rud is matamaitic ann ná staidéar ar phatrúin struchtúir, ar phatrúin athraithe, agus ar phatrúin spáis. Tagann an focal "matamaitic" ón nGréigis μάθημα (máthema), agus ciallaíonn sé "eolaíocht, eolas, nó foghlaim". Go neamh-fhoirmiúil d’fheadfá a rá gurb iad uimhreacha agus cló a hábhar staidéir. Dar leo siúd ar a nglaoitear na foirmiúlaigh, is taighde í de struchtúir teibí atá sainithe go haicsímiteach agus atá bunaithe ar loighic agus ar nodaireacht na matamaitice.
Shíolraigh an mhatamaitic ó chomhaireamh, ríomhadh, agus tomhas, trí úsáid a bhaint as teibiú agus réasúnú loighciúil agus
an staidéar córasach ar chruthanna agus ghluaisní rudaí fisiceacha.
Bhí eolas agus úsáid na matamaitice bunúsach i dtólamh agus ina bhun-tréith agus ina ndlúth-ghré den saol indibhidiúil agus comhchoiteann.
Cainníocht.
Tosaíonn staidéar an cainníocht le uimhreacha, ar dtús le na uimhreacha aiceanta agus slánuimhir agus uimhríocht orthu.
Agus a tagann forbairt ar an chóras uimhir, aithnítear na slánuimhir mar fo-thacar do na uimhir chóimheasta. Ach tá na uimhreacha chóimheasta fo-thacar freisin do na réaduimhir. Tá an uimhir choimpléascach tacar ginearálaithe do na réaduimhir
Mata Feidhmeach.
Is brainse den mhatamaitic í an mhatamaitic fheidhmeach a bhaineann úsáid as uirlisí teibí matamaitice chun fadhbanna a réiteach sna heolaíochtaí, i ngnó agus i réimsí eile nach iad. Is réimse tábhachtach matamaitice feidhmí é an staidreamh a bhaineann leas as teoiric na dóchúlachta mar uirlis agus a cheadaíonn tuairisciú, anailísiú agus réamhaisnéis na bhfeiniméan ina bhfuil ról ag seans.


An tEanáir.
Is é an tEanáir nó Mí Eanáir an chéad mhí den bhliain. Tá 31 lá ann.
Tagann an t-ainm ón Laidin "Januarius" (le Janus - dia na ngeataí agus na ndoirse ag na Rómhánaigh).


14 Feabhra.
Is é an 14 Feabhra an 45ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 320 lá fágtha sa bhliain nó 321 lá i mbliain bhisigh.


An Fheabhra.
Is í Feabhra nó Mí Feabhra an dara mí den bhliain.
De ghnáth bíonn 365 lá sa bhliain, ach gach ceathrú bliain bíonn lá sa bhreis i mí Feabhra. De ghnáth bíonn ocht lá is fiche sa mhí sin ach ocht lá is naoi i mbliain bhisigh.


An Márta.
Is é Márta nó Mí Mhárta an tríú mí den bhliain, agus lá is tríocha ann. Tagann an t-ainm ó "Martius", mí Rómhánach.
In Éireann, is minic a bhíonn Márta gaofar. Mar sin, deirtear, "Má thagann Márta isteach breá, gabhfaidh sé amach garbh."


17 Márta.
Is é an 17 Márta an 76ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 77ú lá i mbliain bhisigh. Tá 289 lá fágtha sa bhliain.


Amhrán na bhFiann.
Is é Amhrán na bhFiann amhrán náisiúnta na hÉireann. Scríobh Peadar Ó Cearnaigh na liricí, agus chum Patrick Heaney an port. Ba i mBéarla a scríobhadh na liricí ar dtús, ach is é an leagan Gaeilge is gnách a chloisteáil inniu. Ní chantar ach an curfá de ghnáth agus is ar éigean go bhfuil an chuid eile den amhrán ar eolas ag duine ar bith. Tá blas láidir Ghaeilge na Mumhan ar na líricí, agus is minic nach féidir an fonn a choinneáil ach an t-amhrán a chanadh sa chanúint seo. Mar shampla, nuair a chantar "ar ardaibh sléibhe", is gá an "-bh-" san fhocal "sléibhe" a bhá go hiomlán, mar a dhéantar leis an -bh-/-mh- i nGaeilge na Mumhan ar lorg an ghuta fhada.
Liricí.
Seo dhíbh, a chairde, duan Ógláigh,
Ár dtinte cnámh go buacach táid,
'S an spéir go mín réaltógach
Is fonnmhar faobhrach sinn chun gleo
'S go tiúnmhar glé roimh thíocht don ló
Seo libh, canaídh Amhrán na bhFiann.
Sinne Fianna ("nó:" Laochra) Fáil atá fé gheall ag Éirinn,
Buíon dár slua thar toinn do ráinig chugainn,
Fé mhóid bheith saor, seantír ár sinsear feasta
Ní fhágfar fén tíorán ná fén tráill.
Anocht a théam sa bhearna bhaoil,
Le gean ar Ghaeil, chun báis nó saoil
Le gunnascréach, fé lámhach na bpiléar
Seo libh canaídh Amhrán na bhFiann.
Cois bánta réidhe, ar ardaibh sléibhe,
Ag lámhach go tréan fén sárbhrat séin
'Tá thuas sa ghaoth go seolta
Ba dhúchas riamh dár gcine cháidh
Gan iompáil siar ó imirt áir,
'S ag siúl mar iad i gcoinne námhad
Seo libh, canaídh Amhrán na bhFiann.
A bhuíon nach fann d'fhuil Ghaeil is Gall,
Tá sceimhle 's scanradh i gcroíthe námhad,
Ár dtinte is tréith gan spréach anois,
Sin luisne ghlé sa spéir anoir,
Seo libh, canaídh Amhrán na bhFiann.


An tAibreán.
Is é Aibreán nó Mí Aibreáin an ceathrú mí den bhliain.


An Meitheamh.
Is é an Meitheamh nó Mí an Mheithimh an séú mí den bhliain.


An Bhealtaine.
Is í Bealtaine nó Mí na Bealtaine an cúigiú mí den bhliain.
Tá eolas faoin bhféile ar 1 Bealtaine faoin alt Lá Bealtaine.


Iúil.
Mí Iúil, Féilire i 1260
Is í Mí Iúil an seachtú mí den bhliain. Úsáidtear an leagan Béarla d'ainm na míosa go forleathan sna canúintí, agus is minic a thugtar "July an Chabáiste" ar Mhí Iúil fosta, nó nuair a bhí drochbhliain ann, ní bhíodh le hithe ag na daoine bochta ach cabáiste, sula n-aibíodh na prátaí i Mí Lúnasa.
Fuair an mhí a hainm ón Impire Rómhánach Iúl Caesar, a thug isteach féilire nua, Féilire Iúil, lena linn. In Éirinn is í seo an tríú mhí den samhradh.
Tá a laethanta náisiúnta ag dhá cheann de na tíortha is cumhachtaí ar domhan i mí Iúil, an 4ú lá ag Stáit Aontaithe Mheiriceá a cheiliúrann Fógra na Saoirse, agus an 14ú lá ag an bhFrainc, Lá an "Bastille".
Cuireadh Cath na Bóinne ar an 12 Iúil 1690, nuair a rug an tÍsiltíreach Liam, a raibh coróin na Breataine bronnta air ag an bParlaimint, bua ar an Rí Séamus II, agus ceiliúrann an tOrd Oráisteach an lá sin gach bliain.


An Lúnasa.
Is é Lúnasa, Mí Lúnasa nó Lughnasadh an, t-ochtú mí den bhliain.
Ainmnítear an mhí ó cheann de mhórfhéilte na nGael, Lá Lúnasa. Ba é Lugh dia ag na Ceiltigh. Lugh Lámhfhada a tugadh air mar gheall ar réimse a chuid arm. Dar le Dáithí Ó hÓgáin, ina chiclipéid faoi bhéaloideas na hÉireann, ba as seanfhocal Ceilteach a chiallaigh mion (lugio) a tháinig an t-ainm Lugh.


Meán Fómhair.
Is é Meán Fómhair nó Mí Mheán Fómhair an naoú mí den bhliain. Is í seo an dara mhí den fhómhair nó "Meán".


Deireadh Fómhair.
Is é Deireadh Fómhair nó Mí Dheireadh Fómhair an deichiú mí den bhliain agus is é ceann de na seacht mí atá 31 lá acu.
Tá Oíche Shamhna ar an 31 Deireadh Fómhair ann.


An tSamhain.
Is í Samhain nó Mí na Samhna an t-aonú mí déag den bhliain.
Is é Lá Samhna an chéad mhí den Geimhreadh in Éirinn.
Is é 1 Samhain Lá Samhna agus Lá Fhéile na Naomh Uile. Is í Samhain ainm d'fhéile Ceilteach freisin.
Tá eolas faoin bhféile ar 31 Deireadh Fómhair faoin alt Oíche Shamhna.


Mí na Nollag.
Is í Nollaig nó Mí na Nollag an dara mí déag den bhliain sa bhFéilire Gréagórach, le 31 lá inti.
Tagann an t-ainm ón bhféile Chríostaí an Nollaig a thiteann ar an 25ú lá.


An tSeapáin.
Is tír in oirthuaisceart na hÁise í an tSeapáin ("Nippon/Nihon"; 日 (grian); 本 (fréamh ach bunús); 国 (tír), go litriúil "bunús na gréine"). Tá sí suite idir an tAigéan Ciúin agus Muir na Seapáine.
Tíreolaíocht.
Oileánra atá sa tSeapáin. Tá timpeall ar 6,800 oileán ann ar fad, ach is iad Kyūshū (九州), Shikoku (四国), Honshu (本州, an t-oileán is mó), agus Hokkaidō (北海道) na cinn is tábhachtaí. Tá sléibhte arda sa chuid is mó de na hoileáin, agus bolcánachas áirithe ann chomh maith. Is bolcán é Sliabh Fuji freisin, arb é an sliabh is airde sna hoileáin.
Tá beagnach 128 milliún duine ina gcónaí sa tSeapáin, agus mar sin, tá sí ar an deichiú tír is mó daonra. Is é réigiún Thóiceo an mórcheantar uirbeach is mó ar.
Stair.
Tugann fianaise na seandálaíochta le fios go raibh áitreabh daonna sa tSeapáin chomh luath leis an ré Phailéiliteach Uachtarach, is é sin, tríú trian na ré Pailéilití, 40,000-10,000 bliain ó shin. Rinneadh an chéad tagairt liteartha don tSeapáin sa chéad aois AD i dtéacsanna stairiúla ón tSín. Maidir le stair na Seapáine mar is aithin dúinn í, bhí tréimhsí na hoscailteachta agus tréimhsí na scoiteachta ag teacht sna sála ag a chéile ansin. Ó glacadh le Bunreacht na Bliana 1947, tá córas polaitiúil na tíre bunaithe ar impireacht bhunreachtúil. Is é sin, is é an tImpire atá ag rialú na tíre go hoifigiúil, ach is ag an bParlaimint, an "kokkai", atá an fhíorchumhacht. Mar sin, is tír dhaonlathach pharlaiminteach í an tSeapáin go praiticiúil.
Déimeagrafaic.
Is í an tSeapáinis teanga oifigiúil na tíre, agus labhraíonn formhór mór na Seapánach leaganacha éagsúla den teanga seo. Thairis sin, áfach, tá na teangacha in Oileáin Ryukyu i nDeisceart na Seapáine chomh difriúil is go bhfuil sé ciallmhar glacadh leo mar theangacha gaolmhara, seachas mar chanúintí. Thairis sin, tá iarsmaí áirithe den teanga Ainu fágtha i dTuaisceart na Seapáine: teanga í sin nach bhfuil gaol ar bith aici leis an tSeapáinis ach oiread le haon teanga eile. Saothraítear í mar chaitheamh aimsire cultúrtha, cosúil leis an dóigh a mbíonn Gaeilgeoirí ag iarraidh Gaeilge a labhairt agus a chur chun cinn i gcathracha móra na hÉireann, ach dealraíonn sé nach bhfuil cainteoirí dúchais ar bith ann inniu.
Is iad na Seapánaigh an dream eitneach is mó atá ann, cé go bhfuil Cóiréigh agus Sínigh ina gcónaí sa tír chomh maith. Le fírinne, is iad na "Burakumin" an mionlach is tábhachtaí sa tSeapáin. Ní mionlach eitneach iad, áfach, ach aicme ar leith. I ré fheodach na Seapáine, bhí na "Burakumin" (部落民) ag plé le ceirdeanna a raibh neamhghlaine dheasghnách nó bás ag baint leo, is é sin, ag búistéireacht, ag súdaireacht, ag adhlacadh daoine marbha nó ag cur daoine daortha chun báis. Chuaigh an neamhghlaine dheasghnách greamaithe sna daoine seo, agus iad ag cur fúthu i ngeiteonna dá gcuid féin ionas go bhféadfadh na Seapánaigh eile iad a sheachaint. Níor tháinig maolú ar an leithcheal seo ach le déanaí, agus inniu féin is iomaí Seapánach nach gceadódh dá mhac nó dá iníon duine de na "Burakumin" a phósadh.
Limistéir Riaracháin na Seapáine.
Is iad na 47 Maoracht an céad leibhéal sna limistéar riaracháin sa tSeapáin. Is Méara tofa díreach ag an bpobal é an príomhfheidhmeannach i ngach Maoracht. Bíonn na dlíthe agus búiséid aontaithe i dtionól aon seomra reachtaigh.
Tá gach maoracht foroinnte ina gCathracha agus Ceatair. Bhíonn na Ceantiar foroinnte i mbailte agus sráidbhailte. Tá leagan amach na Limistéir Riaracháin ag dul tríd athbhreithniú faoi láthair le cathracha, bailte agus sráidbailte á cónascadh le chéile. Tá sé mar sprioc ná an méid limistéar fo-maoracht a ísilú agus costais riaracháin a ísilú dá bharr.
Tá an tSeapáin roinnte i Réigiún, ní limistéir riaracháin oifigiúil iad ach tá siad in úsáid go tradisiúnta chun an tSeapáin a roinnt. Tá ocht réigiún ann sa tSeapáin.


Eurodicautom.
Is bunachar sonraí téarmaíochta an Aontais Eorpaigh (AE) é Eurodicautom. Tá comhéadain ann ar an Idirlíon atá ina bhealaí chuig an seirbhís saor in aisce seo, agus leis an gcóras seo is féidir leis na húdaráis foclóir an AE a aistriú idir na teangacha oifigiúla.


Vicipéid.
Ciclipéid, ghréasán-bhunaithe, ilteangach, is ea an Vicipéid (i.e. Wikipedia agus na tionscnaimh ata ag gabháil leis) agus tá an méid a bhfuil inti ar fáil saor in aisce do phobal na cruinne. Tá sí scríofa ag an bpobal don phobal agus tá duine ar bith in ann í a athrú ach teacht a bheith aige ar an Idirlíon. Is iomaí Vicipéid atá ann agus Vicipéid an Bhéarla, Vicipéid na Fraincise agus Vicipéid na Gaeilge ina measc.
Scríobhadh an chéad alt sa leagan Gaeilge i mí Eanáir 2004 agus faoi láthair tá alt ann.
Stair.
Comhfhocal a tháinig ón bhfocal Havaíoch "wiki" ("scioptha") agus ón bhfocal Béarla "encyclopedia" is ea "Wikipedia", agus tháinig sé ar an bhfód sa bhliain 2000 mar chomhthogra den chiclipéid phroifisiúnta Nupedia. Tá an togra ar fad faoi stiúir an Wikimedia Foundation, eagraíocht a oibríonn gan bhrabach agus atá i dtaobh le síntiúis.
Leathnaigh clú agus cáil na Vicipéide mar thionscnamh domhanda go sciobtha. Tá roinnt tograí eile (Wikibooks, Vicífhoclóir, srl.) ag siúl leis an Vicipéid agus iad ag dul chun cinn in éineacht leis an Vicipéid féin.
Eagraíocht.
Ag cur an Vicipéid in eagar – leathanach roimh agus ina dhiaidh a chuid eagraíocht.
Moltar go láidir d'eagarthóirí cloí le dearcadh neodrach sa tslí is go ndéantar achoimriú neamhchlaonta de thuairimí éagsúla ar an ábhar.
Conspóid.
Is minic a luaitear an Vicipéid sna meáin agus sa saol acadúil. Mar sin féin, bíonn conspóidí ar siúl faoin Vicipéid mar shaothar tagartha.. Tá moladh agus cáineadh faighte aici maidir leis an tslí a ndáiltear agus a n-eagraítear í, leis an méid topaicí atá aici agus lena cuid ilteangachais. Tá sí an-oscailte agus is féidir loitiméireacht a dhéanamh uirthi, gan trácht ar í a dhul i mbaol an mhíchruinnis agus na neamh-chomhsheasmhachta, cé go mbíonn na riarthóirí san airdeall ar a leithéidí.
Locht mór eile a chuirtear ina leith is ea an easpa ban atá uirthi mar riarthóirí agus mar scríbhneoirí. Fágann sé seo a rian ar an gcaoi a gcaitear le mná mar ábhar eolais. Is beag aird a thugtar orthu, mar shampla, i gcúrsaí eolaíochta agus teicneolaíochta. Tá sé áitithe mura bhfuil beathaisnéis fhónta mná ar an Vicipéid go síltear nach cuid suntais í, rud is cúis le himeallú féinchothaithe.
Tá an Wikipedia Foundation buartha faoi seo agus tá tréaniarracht á déanamh ar mhná a mhealladh isteach, cé gur beag rath atá ar an obair go dtí seo.
D'ainneoin na lochtanna úd, tugann solúbthacht agus oscailteacht féin na Vicipéide deis do scríbhneoirí an tionscnamh a fheabhsú mar fhoinse thagartha.


Gaelscoil.
a> ina freastalaíonn os cionn ná 13,000 dalta orthu
a> chuig Gaelscoileanna ag an mbun agus dara-leibhéil
a> chuig Gaelscoileanna ag an mbun agus dara leibhéil
Scoil lasmuigh de Ghaeltacht na hÉireann nó na hAlban ina n-úsáidtear Gaeilge mar mheán teagaisc í Gaelscoil, agus i bhformhór na gcásanna bíonn páistí den dá inscne ag freastal uirthi. Ós rud é gurb í an Ghaeilge an phríomhtheanga, foghlaimíonn na daltaí go mear agus go líofa í agus bíonn siad dátheangach laistigh de chúpla bliain. Anuas air sin, léiríonn suirbhéanna éagsúla go mbíonn caighdeán oideachais níos fearr ag daltaí na scoileanna seo ná mar a bhíonn ag formhór na scoileanna in Éirinn. Aithníonn teangeolaithe go bhfuil an dátheangachas ina bhuntáiste do dhaltaí, agus go gcabhraíonn sé le páistí a bheith níos fearr ag foghlaim teangacha.
Bunscoileanna is mó atá ag múineadh trí Ghaeilge ach tá fás ag teacht de réir a chéile ar líon na meánscoileanna. Bhí sé le maíomh sa bhliain 2005 go raibh gaelscolaíocht ar fáil i ngach aon chontae sa tír, nuair a bunaíodh an chéad ghaelscoil i gContae Liatroma, an t-aon chontae a raibh sí in easnamh air go dtí sin. Ba é Pádraig Mac Piarais a chuir tús leis an scolaíocht dhátheangach i gColáiste Éinne ag tús an fichiú haois, agus bhí scoileanna lán-Ghaeilge ag feidhmiú ar fud Shaorstát Éireann agus na Poblachta ó shin i leith. Tháinig meath orthu tar éis gur athraigh an comhrialtas a bhí i gcumhacht ó 1973-77 na riachtanais teanga d'fhostaíocht stáit ach cuireadh tús le heagraíocht dheonach nua, Gaelscoileanna Teo., chun scoileanna nua a bhunú agus tacaíocht a thabhairt dóibh. In ainneoin go leor deacrachtaí, bunaíodh a lán scoileanna nua ar fud na hÉireann. Má chuirtear gaelscolaíocht Thuaisceart Éireann san áireamh, tá 171 bunscoil agus 7 aonaid bunscoil agus 31 meánscoil agus 17 aonaid dara-leibhéal lán-Ghaelach ag feidhmiú taobh amuigh den Ghaeltacht ag deireadh 2016, le breis is 50,000 dalta. Tá breis is 13,000 dalta ag fáil oideachas trí mheán na Gaeilge ag an mbun agus dara-leibhéil sa Ghaeltacht freisin.
Scoileanna lasmuigh den Ghaeltacht ina bhfuil an Ghaeilge mar phríomhtheanga teagaisc, iad na gaelscoileanna. Is í an eagraíocht Gaeloideachas an t-ainm nua ar Ghaelscoileanna Teo. ó dheireadh 2016 a chuireann an ghaelscolaíocht chun cinn ar fud na hÉireann. Déanann an eagraíocht An Chomhairle um Oideachas Gaeltachta & Gaelscolaíochta, nó COGG, ionadaíocht agus freastal orthu freisin.
Bunaíodh an chéad Ghaelscoil i dTuaisceart na hÉireann sna 1970idí faoin ainm Scoil Phobal Feirste i nGaeltacht Sheoige an t-aon Ghaeltacht i dTuaisceart Éireann. Tá breis is 6,000 dalta i dTuaisceart Éireann ag fáil a gcuid oideachais trí mheán na Gaeilge anois.


Seacláid.
Píosaí seacláide dorcha, seacláide báine, agus gnáthsheacláide.
Is í seacláid ná an gnáth-chomhábhar ina lán milseán — an comhábhar is coitianta. Is as síolta an chrainn cócó (Theobroma cacao) a dhéantar í. Cuireann an foclóir síos ar an substaint cócó mar "seacláid", agus bia le blas gangaideach láidir (nach bhfuil milis). Tá dhá phairt sa phónaire cócó: is é an cócó an solad sa phónaire cocoa, is é an t-im cócó an tsaill, agus is meascán de na substaintí í an tseaclaid. Bíonn siúcra agus ábhair eile á gcur isteach freisin agus bíonn siad á n-ullmhú ina mbarra seacláide nó ina ndeochanna (seacláid the). Tugann daoine bosca seacláidí mar bhronntanas go minic.
Saghasanna difriúla seacláide.
Faightear an tseacláid ina lán saghasanna agus cainníochtaí.
Tá comhábhair eile ann a chuirtear sa tseacláid ar nós cnónna nó caramal.


Cócaireacht.
Is í an chócaireacht an t-athrú a dhéantar ar bhia, de ghnáth tré theas a chur faoi. Is féidir cócaireacht a dhéanamh le tine a ullmhaíodh le hadhmad, le móin, le gual, le gás nó le leictreachas.
Déantar cócaireacht ar bhia chun é a dhéanamh níos éasca le cogaint agus le próiseáil ag an gcorp, chun é a dhéanamh sábháilte trí fhrídíní a mharú, nó chun feabhas a chur ar bhlas an bhia.
Tá iliomad bealaí le cócaireacht a dhéanamh. Mar shampla, féadtar róstadh, friochtáil, bácáil, beiriú, friochadh domhain, mallbheiriú nó scalladh a dhéanamh ar an mbia. Déantar ullmhúchán ar bhianna freisin le galú, deatú nó crochadh ar feadh scaithimh, cé gur leasú seachas cócaireacht a thugtar de ghnáth ar an dá mhodh dheireanacha.
Go ginearálta, déantar cócaireacht i gcónaí ar fheoil, iasc agus uibheacha, le heisceachtaí tábhachtacha, go háirithe iasc i gcócaireacht na Seapáine, agus deatú agus crochadh le hispíní áirithe agus le hiasc.


George W. Bush.
Is polaiteoir Meiriceánach é (6 Iúil, 1946 a rugadh é). Ba é an 43ú hUachtarán na Stát Aontaithe. Tháinig sé i gcomharbacht ar Bill Clinton sa bhliain 2001. Toghadh George W. Bush ina uachtarán ar SAM den chéad uair ar 7 Samhain 2000, agus bhí an-chuid conspóide faoi áireamh na vótaí ag an am.
Bhí a chéad tréimhse feidhmeannais caite aige i 2005, agus toghadh don dara tréimhse é i mí Dheireadh Fómhair, 2004. Tháinig Barack Obama i gcomharbacht air sa bhliain 2009.
Ba é Bush 46ú Gobharnóir Texas ó 1995 go 2000, agus is ball saoil den Pháirtí Poblachtach é. B'uachtarán a athair roimhe, George H. W. Bush, agus is Gobharnóir deartháir leis, Jeb Bush, i bhFlorida.
Saol.
Rugadh i New Haven, Connecticut i 1946 é. Is iad George H. W. Bush agus Barbara Bush a thuismitheoirí. D'fhás sé suas i Midland agus Houston, Texas lena dheartháireacha Jeb, Neil, agus Marvin agus a dheirfiúr Dorothy. Bhí deirfiúr eile aige, Robin, ach fuair sí bás agus í trí bliana d'aois.
D'fhreastail sé ar an ardscoil Phillips Academy, agus fuair sé a chuid oideachais tríú leibhéal in Ollscoil Yale.
Bhí Bush ciontaíodh le tiomáint ólta i Maine i 1976. Phós sé Laura Welch i 1977. Rugadh cúpla d'iníonacha, Barbara agus Jenna, i 1981 díobh. I 1986, agus é 40 bliain d'aois, d'fhág sé an Eaglais Easpagóideach agus chuaigh isteach san Eaglais Mheitidisteach, sainchreideamh a mhná.
Bush, George W.
Bush, George W.


Idirlíon.
Is líonra ríomhairí poiblí é an tIdirlíon, nó an tIdirghréasán, a nascann líonraí ríomhaireachta ar fud an domhain ag úsáid córais theileachumarsáide phoiblí.
Seoltar sonraí mar mheascán de chomharthaí analógacha agus comharthaí digiteacha thar an Idirlíon. Caithfear seoladh uathúil a bheith ag gach ríomhaire atá ceangailte go díreach leis an Idirlíon. Tugtar an seoladh IP air seo.


Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Tír i Meiriceá Thuaidh is ea Stáit Aontaithe Mheiriceá, atá suite idir an tAigéan Atlantach agus an tAigéan Ciúin. Is í an ceathrú tír is mó achar agus an tríú tír is mó daonra ar fud an domhain. Tá caoga stát ann ar fad. Is é Alasca an ceann is mó achar acu, agus California ar an gceann is líonmhaire daonra.
Tá na Stáit Aontaithe ar an t-aon ollchumhacht amháin ar an domhan inniu, nó is í an tír seo atá chun tosaigh ó thaobh na heacnamaíochta, na n-armálacha agus an chultúir de ar an gcuid eile dár bpláinéad. Aithnítear tionchar na luaineachtaí eacnamaíocha sna Stáit Aontaithe ar gheilleagar na dtíortha eile, breathnaítear ar scannáin agus ar chláir teilifíse de dhéantás na Stát Aontaithe, agus labhraítear Béarla Mheiriceá mar fhrancbhéarla idirnáisiúnta. Tarraingíonn cumhacht dhoshéanta na Stát Aontaithe idir adhradh agus fhuath ar an tír, ach ní féidir dearmad ná droichead a dhéanamh di.
Tá an chuid is mó de na stáit suite in aon limistéar amháin in Ilchríoch Mheiriceá Thuaidh. Tá dhá stát ann agus iad scartha ón mbloc seo, mar atá, Stát Haváí, ar oileánra é san Aigéan Ciúin, agus Stát Alasca, a bhfuil stiall chaol de thailte Chúige British Columbia, Ceanada, idir é agus Stát Washington.
Stát daonlathach, liobrálach is ea na Stáit Aontaithe, agus bhí páirt thar a bheith tábhachtach ag an tír i bhforbairt stairiúil an daonlathais nua-aimseartha. Ós rud é go bhfuil náisiúnachas an stáit bunaithe ar an mbunreacht agus ar an traidisiún daonlathach in áit aon náisiúntacht nó dream eitneach ar leith, fáiltítear lucht inimirce ó gach cearn den domhan, agus dá réir sin, tá na Stáit Aontaithe ar ceann de na tíortha is ilchultúrtha ar fud an domhain. Cé go mbíonn fadhbanna móra ag an tír le ciníochas agus le foréigean, is féidir a rá go raibh córas daonlathach na Stát Aontaithe ábalta an faobhar a bhaint de na fadhbanna seo sa deireadh.
Meiriceánaigh dhúchasacha agus coilínigh Eorpacha.
Ceaptar gurbh as an Áise a tháinig sinsir bhundúchasaigh Mheiriceá go dtí an tOileán Úr. Thosaigh siad ag tonnadh isteach ag am éigin idir 14,000 RC agus timpeall ar 40,000 RC. D'éirigh le roinnt phobal bundúchasach leibhéal an-ard cultúrtha a bhaint amach i gcúrsaí curadóireachta, ailtireachta agus státaireachta, cosúil le cultúr Mississippi a bhí thuas sna blianta 1500-800 RC, a bheag nó a mhór.
I 1492, shroich an taiscéalaí Genovach Criostóir Colambas, a bhí faoi chonradh don Choróin Spáinneach, roinnt oileán Cairibe. Deirtear gurbh é an chéad Eorpach a tháinig go Meiriceá, cé go ndeirtear freisin gur tháinig Gaeil, mar shampla Naomh Breandán, agus Lochlannaigh, ann roimhe ón Eoraip. Sna blianta a leanas, maraíodh formhór na ndaoine dúchasacha de réir eipidéimí na ngalar Eoráiseach.
Ar 2 Aibreán, 1513, tháinig an conquistador Spáinneach, Juan Ponce de León, i dtír ar "La Florida", mar a ghlaoigh sé air. Ba é sin an chéad teacht Eorpach ar mórthír na Stát Aontaithe atá doiciméadaithe. As na coilíneachtaí bunaithe sa réigiún leis An Spáinn, ní mhaireann ach St. Augustine, a bunaíodh sa bhliain 1565, sa lá atá inniu ann. Chruthaigh trádálaithe Francacha na bhfionnaigh urphoist timpeall na Lochanna Móra; sa deireadh d’éiligh an Fhrainc an chuid is mó de Mheiriceá Thuaidh go dtí Murascaill na Meicsiceo sa deisceart. Ba iad Coilíneacht Virgina, a bunaíodh i Jamestown i 1607, agus Coilíneacht Plymouth na n-oilithreach, a bunaíodh i 1620, ceann de céad áiteanna lonnuithe rathúla na Sasanach. Bhí a lán inimirce de thoradh chairtfhostú na Coilíneachta Bhá Mhassachusetts i 1628. Thairis sin, bhí Nua Sasana lonnaithe le timpeall 10,000 Puritanaigh i 1634. Idir deireadh na 1610-idí agus Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá, chuir timpeall 50,000 ciontaigh go dtí na coilíneachtaí a bhí ag Sasana, agus níos moille an Bhreatain Mhór, i Meiriceá. Thosaigh muintir na hOllainne ag bunú áite lonnaithe feadh theorainn theas Abhann Hudson, Amsterdam Nua ar Oileán Manhattan san áireamh. Bunaíodh áit lonnaithe beag le taobh na nAbhann Delaware i 1638, dár n-ainm An tSualainn Nua, ach glacadh an áit sin ar láimh leis na hOllannaigh i 1655.
I 1674, bhí na Sasanaigh i gceannas ar na sean-choilíneachtaí Ollannaigh; mar sin, athraíodh ainm chúige Nua Ísiltír go dtí Nua-Eabhrac. Tháinig a lán seirbhísigh féichiúnaigh go dtí an tír – go háirithe sa deisceart. Idir 1630 agus 1680 bhí dhá thrian de na hinimircigh ina seirbhísigh féichiúnaigh. Ag críoch na haoise, bhí sclábhaithe Afracacha ag éiriú príomh-fhoinse an saothair banna. Chruthaigh na 13 coilíneacht Bhriotanacha, a n-éireodh Stáit Aontaithe Mheiriceá, le deighilt na Carolinas i 1729 agus coilíneachas Georgia i 1732. Bhí rialtais áitiúla ag gach coilíneacht agus chomh maith leis sin bhí ciall an fhéin-rialtas acu le tacaíocht do phoblachtachas. Bhí trádáil na sclábhaithe Afracach dleathach sna 13 coilíneacht, leis. Le rátaí beireatais ard, rátaí báis íseal agus inimirce seasta, dhúbail na coilíneachtaí gach 25 bliain. Ag 1770, bhí 3 milliún daoine ina gcónaí sna coilíneachtaí – timpeall leath dhaonra na Breataine. Cé go ngearrfaí cánacha díobh, ní raibh aon ionadaithe féin acu sa Pharlaimint i Londain - "diabhal cánacha gan ionadaíocht", mar a dúirt na ceannairceoirí féin.
Neamhspleáchas agus fairsingiú Mheiriceá.
Bhí a lán teannais idir muintir an choilíneachtaí agus na Sasanaigh i rith an tréimhse réabhlóidigh (1760-1770). Mar sin, chruinnigh Comhdháil Mhór-Roinn i Philadelphia ar 14ú Iúil, 1775 agus cruthaíodh Armtha Mór-Roinn. Cuireadh na fórsaí faoi cheannas George Washington. Ghlac an Chomhdháil leis an bhFógra Neamhspleáchais ar 4ú Iúil, 1775. Dar leis an bhFógra, “cruthaítear gach fear go cothrom” agus tá “cearta doshannta áirithe” acu. Bhí an Fógra dréachtaithe le Thomas Jefferson agus glaoigh sé “stáit” ceannnasachta ar na coilíneachtaí. I 1777, glacadh Airteagail na Cónaidhme a aontaigh na stáit faoi rialtas feidearálach lag. Mhair sé sin go dtí 1788. D’éalaigh idir 70,000-80,000 daoine a bhí dílis don Choróin Bhriotanach agus d’éalaigh a lán daoine go dtí Nova Scotia agus na críocha Briotnacha nua i gCeanada. Maidir leis na Meiriceánaigh dúchasacha, throid siad ar dhá thaobh an chogaidh.
Fuair na fórsaí Meiriceánacha cabhair ó na Francaigh agus sa deireadh, buaigh siad an cogadh. I 1783, ghlac An Bhreatan Mhór le na 13 coilíneacht. Ceithre bliain níos moille, I 1783, eagraíodh coinbhinsiún bunreachtúil agus bhí sé ar intinn acu rialtas náisiúnta láidir a chruthú le cumhacht thar na stáit. I Mí Mheithimh 1788, bhí Bunreacht na Stát Aontaithe daingnithe ag 9 stát agus bhí sé sin dóthanach chun rialtas nua a chruthú. Mar sin, chuaigh an chéad Seanad, céad Teach na n-Ionadaithe, agus an chéad Uachtarán, George Washington, i mbun dualgas sa bhliain 1789. Dearbhaíodh Nua Eabhrac mar phríomhchathair fheidearálach ar feadh bliain amháin. I ndiaidh sin, bhog an rialtas go dtí Philadelphia. I 1791, daingníodh Bille na gCeart, is é sin, deich leasú a cuireadh leis an mBunreacht. Thug na leasuithe sin roinnt chosaint dhlíthiúil do na daoine – mar shampla, ní raibh cead ag an rialtas feidearálach srianta a chur ar shaoirse pearsanta na ndaoine. Bhí clásal sa Bhunreacht ag cosaint na sclábhaíochta suas go dtí 1808. Ach bhí dearcaigh faoi sclábhaíocht ag athrú, áfach. Mar sin, dhíothaigh na Stáit Thuaidh an sclábhaíocht idir 1780 agus 1804. Ach fós mhair na stáit deisceart mar chosantóirí na “hinstitiúide aisteach” seo. I 1800, bhog an rialtas feidearálach go dtí an chathair nua, Washington D.C.
"Forógra na Saoirse" le John Trumbull (1817–18)
I rith an naoú haois déag, thosaigh na Meiriceánaigh ag bogadh siar agus mar sin bhí a lán cogadh idir iad féin agus na Meiriceánaigh dúchasacha. I 1803, cheannaigh an t-Uachtarán Thomas Jefferson a lán críocha ó na Francaigh (“An Ceannach Louisiana”) agus de réir sin, dúbhaileadh méid an náisiúin. Chomh maith leis sin, tharscaoil An Spáinn talamh timpeall Florida mar gheall ar ionsaithe ó na fórsaí Meiriceánacha sa cheantar. I 1845, fuair an tír Poblacht na Texas, leis. Sínigh na Stáit Aontaithe Conradh an Oregan leis na Sasanaigh agus de bharr sin, fuair siad smacht thar Iarthuaisceart Mheiriceá. Bhuaigh na Stáit Aontaithe an Cogadh Meicsiceo-Meiriceá freisin agus fuair siad California agus a lán talaimh in Iardheisceart na tíre. Idir 1848-49, cheap a lán daoine go raibh ór i gCalifornia agus bhí níos mó inimirce siar. De dheasca sin, tógadh iarnróid nua. Ach bhí dochar ag baint leis sin mar maraíodh suas go 40 milliúin bison Meiriceánacha dona gcraiceann, bhfeoil agus chun spás a chruthú do na hiarnróid. Bhí sé sin go huafásach do chultúr na nIndiach ar na plánaí mar ba phríomh-seift iad na bison dóibh.
Cogadh Carthartha agus Réabhlóid Tionsclaíochta.
Bhí a lán teannais idir na saorstáit agus na stáit sclábhaíochta. Chomh maith leis sin bhí easaontais faoin gcaidreamh idir an rialtas stáit agus an rialtas feidearálach. I 1860, toghadh Abraham Lincoln, iarrthóir don Pháirtí Poblachtach a bhí i gcoinne sclábhaíochta. Sar a ndeachaigh sé i mbun dualgas, d’fhógair seacht stát sclábhaíochta a neamhspleáchas ó na Stáit Aontaithe agus chruthaigh siad Stáit Cónaidhme Mheiriceá. Dhearbhaigh an rialtas feidearálach gur scaradh mídhleathach a bhí ann. Nuair a ionsaíodh Dún Sumter, thosaigh Cogadh Carthartha Mheiriceá agus chuaigh ceithre stát eile i gcomhar leis an gCónaidhm. Saoradh na sclábhaithe cónaidhme agus a bhog fórsaí an Aontais tríd an Deisceart. Tar éis bua an Aontais i 1865, cuireadh trí leasú le Bunreacht na Stát Aontaithe a shaor beagnach ceithre milliúin Meiriceánaigh Afracacha a bhí ina sclábhaithe. Anois, ba shaoránaigh iad na Meiriceánaigh Afracacha agus bhí cead acu vótáil. Mar gheall ar an chogaidh, bhí níos mó cumhachta ag an rialtas feidearálach.
Ceann de na gníomhartha deireanach den Chogadh Carthartha ná feallmharú an Uachtaráin Lincoln. De thoradh sin, d’éirigh polasaithe na hAtógála, sin polasaithe an Pháirtí Phoblachtaigh níos radacaí. Chríochnaigh Ré na hAtógála leis an gComhréiteach i 1877. Réitigh an Comhréiteach sin an díospóid maidir le toghchán an uachtaráin i 1876. Ach chaill mórán Meiriceánach Afracacha a gceart vótála, áfach, de bharr dlí Jim Crow. I dtuaisceart na tíre tharla a lán inimirce agus de dheasca sin, thosaigh an Réabhlóid Thionsclaíoch. Mhair an plódú inimirce sin go dtí 1929. Sholáthair an lucht oibre sin saothar do ghnóthlachtaí Meirceánacha agus d’athraigh sé an cultúr Meiriceánach. Ceannaíodh Alasca ón Rúis sa bhliain 1876 agus ansin bhí fairsingiú na tíre trasna na mór-roinne críochnaithe. Sa bhliain 1893, bhris grúpa Meiriceánaigh an mhonarcacht dhúchasach in Haváí agus sa bhliain 1898 rinneadh nasc-ghabháil ar an oileánrach.
An Chéad Chogadh Domhanda, an Spealadh Mór, agus an Dara Cogadh Domhanda.
Ag tús an Chéad Chogaidh Domhanda i 1914, bhí na Stáit Aontaithe neodrach. Rinne na Meiriceánaigh comhbhrón leis na Sasanaigh agus leis na Francaigh, ach bhí a lán saoránaigh, go háirithe Éireannaigh agus Gearmánaigh i gcoinne idirghabhála. Ach i 1917, ghlac na Stáit Aontaithe páirt sa chogadh leis na comhghuaillithe. Níor theastaigh ó na Stáit Aontaithe a bheith gafa i gcúrsaí Eorpacha, agus mar sin, níor daingníodh an Seanad an Conradh Versailles. Chruthaigh an Conradh sin Conradh na Náisiún.
I 1920, bhí bua ag gluaiseacht na mban mar chuir leasú leis an mbunreacht a dheonaigh vótáil chomhchoiteann dhíreach do mhná. As siocair a gcuid seirbhíse sa chogadh, fuair Meiriceánaigh dhúchasacha saoránacht Mheiriceánach de réir Acht Saoránachta na n-Indiach, 1924.
I rith móráin na 1920idí, bhain na Stáit Aontaithe sult as rathúnas míchothrom mar d’ísligh brabúis feirme agus d’fhás brabúis tionsclaíochta. Ba iad ardú i bhfiach agus stocmhargadh boilscitheach príomhchúiseanna na tuairte i 1929. Ba é an tuairt sin a chur tús leis an Spealadh Mór. Toghadh ina hUachtarán Franklin D. Roosevelt i 1932 agus chruthaigh sé an Beart Nua. Iomad polasaí a bhí ann a mhéadaigh idirghabháil an rialtais san eacnamaíocht. Bhí a lán feirmeacha ar míbhail sna 1930idí de réir an Babhla Deannaigh. De dheasca sin, tharla a lán inimirce nua thiar. Ní bhfuair an tír biseach ón spealadh go dtí go ndeachaigh siad isteach sa Dara Cogadh Domhanda. Cé go raibh na Stáit Aontaithe neodrach go héifeachtach i rith céime luath an chogaidh, thosaigh siad ag soláthar ábhair chogaidh do na comhghuaillithe i Mí Mhárta 1941 de réir an chláir Iasacht-Léas.
Ar an 7ú Mí na Nollag, 1941, tharraing ionsaí na Seapánach ar Pearl Harbor agus de bharr sin, chuaigh na Stáit Aontaithe i gcomhar leis na comhghuaillithe in aghaidh na Fearsaide. Ba é an dara Cogadh Domhanda an cogadh ba chostasaí ar fud stair Mheiriceá; ach fós mhéadaigh eacnamaíocht na Stáit Aontaithe mar cruthaíodh a lán infheistíochtaí agus post. Tionóladh comhdháil chomhghuaillithe i mBretton Woods agus i Yalta agus tugadh mionchuntas ar córais idirnáisiúnta nua a chuir na Stáit Aontaithe agus an tAontas Sóivéadach i lár cúrsaí domhain. I ndiaidh bua san Eoraip, tionóladh comhdháil idirnáisiúnta i San Francisco a sholáthair Cairt na Náisiún Aontaithe. Ba í Meiriceá an chéad tír ar domhain chun airm núicléacha a fhorbairt agus d’úsáid siad na hairm sin ar dhá chathair sa tSeapáin, Hiroshima agus Nagasaki, i Mí Lúnasa. Ghéill an tSeapáin ar an dóú de Mheán Fómhair agus chuir sé sin críoch leis an gcogadh.
Cogadh Fuar agus Cearta Sibhialta.
Is é atá i gceist leis an gCogadh Fuar ná coimhlint idé-eolaíoch, gheilleagrach agus pholaitiúil a bhí ar siúl san 20ú haois idir Stáit Aontaithe Mheiriceá is an caipitleachas ar aon taobh amháin, agus an tAontas Sóivéadach is an cumannachas ar an taobh eile. Bhí an dá tír sin, nó "mórchumhacht" mar a ghlaodh orthu, gafa i gcúrsaí mhíleata na hEorpa le ECAT agus an Comhaontú Vársá. Thacaigh an dá mhórchumhacht sin deachtóireachta agus ghabh siad le cogaidh ionadaí. Throid trúpaí na Stát Aontaithe i gcoinne fórsaí cumannacha na Síne i gcogadh na Cóiré i rith 1950-53. Ghabh House Un-American Activities Committee (sin é "An Coimisiún um Ghníomhaíochtaí Fhrith-Mheiriceánach") sraith imschúduithe ar daoine faoi amhras Cumannaí. D’éirigh Joseph McCarthy ina cheannaire ar an maoithneachas fhrith-Chumannaí sin.
Lainseáil an tAontas Sóivéadach an chéad spásárthach le duine ar bord i 1961 agus mar sin rinne na Stáit Aontaithe iarracht oilteacht i matamaitice agus eolaíocht a ardú. Theastaigh ón Uachtarán John F. Kennedy duine a chur ar an nGealach roimh aon tír eile agus mar sin, i 1969 bhí Neil Armstrong agus Edwin Aldrin ar an chéad bheirt a bhain an Ghealach amach. Bhí ar Kennedy déileáil leis an éigeandáil núicléach le fórsaí Sóivéadacha chomh maith. Idir an dá linn d’fhás eacnamaíocht Mheiriceá. Ach ag an am céanna, bhí a lán Meiriceánaigh Afracacha suntasacha, mar Martin Luther King, i gceannas ar Ghluaisteacht na gCearta Sibhialta. Chuaigh an gluaisteacht sin i ngleic le idirdhealú na ndaoine. Sa deireadh, d’éirigh leis an ngluaisteacht na dlíthe Jim Crow a dhíothú. I ndiaidh feallmharú Kennedy i 1963, glacadh Acht na gCearta Sibhialta, 1964 ag Uachtarán Lyndon B. Johnson. Leathnaigh a chomharba, Richard Nixon, na cogaidh in Oirdheisceart na hÁise. Cuireadh dlús le próiseas na síochána ach lean an Cogadh Vítneam ar aghaidh go dtí 1975.
De thoradh an scannail Watergate, cuireadh roinnt chúiseamh i leith Nixon, lena n-áirítear bacadh ceartais agus mí-úsáid cumhachta. Mar sin, thiocfadh dó gur cuireadh táinseamh air agus chun é sin a sheachaint, ba é Nixon an chéad Uachtarán Meiriceánach riamh a éirigh as oifig; chuaigh Leasuachtarán Gerald Ford i mbun dualgas. I rith na blianta Jimmy Carter ag deireadh na 1970idí, chuaigh eacnamaíocht Mheiriceá in olcas. Nuair a tógadh Ronald Reagan i 1980, bhog polaitíocht Mheiriceá go dtí an taobh deas. Bhí sé sin brathmhar in eacnamaíocht na tíre mar athraíodh tosaíochtaí maidir le cánachas agus caitheamh. I rith na 1980idí laghdaigh cumhacht an Aontais Sóivéadaigh. Ag tús na 1990idí, bhain an cuid is mó de na Poblachtaí Shóisialacha a neamhspleáchas amach agus mar sin chríochnaigh an Cogadh Fuar.
An Nua-Aois.
Ghabh na Stáit Aontaithe agus a gcomhghuaillithe le ról ceannaireachta sna Náisiúin Aontaithe. Cheadaigh George H. W. Bush Cogadh na Murascaille agus Cogaidh na hIúgslaive agus bhí sé soiléir gur mórchumhacht deireadh ar domhain ab ea na Stáit Aontaithe. Mothaíodh an leathnú eacnamaíochta ba mhó i rith stair nua-aois Mheiriceá idir Márta 1991 go Márta 2001. Bhí na huachtaráin George H.W. Bush, Bill Clinton agus George W. Bush in oifig ag an tréimhse sin. I 1998, tháinsíodh Clinton ar chúisimh ag baint le cúis dlí sibhialta agus scannal gnéasach, ach shaor an Seanad é agus d’fhan sé in oifig.
I rith na 1990idí, bhí méadú i Sceimhlitheoireacht Ioslamach i gcoinne Meiriceánach – go háirithe ó grúpaí mar al-Qaeda. Bhí ionsaí ar Ionad Trádála an Domhain i 1993, ionsaí ar fórsaí Meiriceánacha sa tSomáil, an bhuamáil ar na Túir Khobar i 1996, na buamáilí ar ambasáid Mheiriceá sa Tansáin agus sa Chéinia, na ceilgí chun ionsaí a dhéanamh i 2000, agus an bhuamáil i 2000 ar an USS Cole sa Phoblacht Éimin i Mí Deireadh Fómhair. Fadhb mhór a bhí ag baint le réim Saddam Hussein san Iaráic – go háirithe do chomharsanna na hIaráice agus do na Náisiúin Aontaithe. De thoradh sin, chuir an NA roinnt smachtbhannaí ar an Iaráic agus bhí na Sasanaigh agus na Meiriceánaigh ar patrol i limistéireachtaí "no-fly" na hIaráice agus tharla Feachtas "Desert Fox". Glachadh Acht Saoradh na hIaráice, 1998 a bhí ag lorg réime Saddam Hussein a bhriseadh agus córas daonlathach a chur ina ionad.
Ba é toghchán na huachtaráin i 2000 ceann de na toghcháin ba chonspóideachaí riamh sa Mheiriceá ach sa deireadh, toghadh George W. Bush. Ar 11ú Meán Fómhair, 2001, bhuail sciemhlitheoirí al-Qaeda dá túr na hIonaid Trádála Domhanda sa chathair Nua-Eabhrac agus An Peinteagán in aice Washington, D.C. Maraíodh timpeall 3000 daoine. Tar éis na hionsaithe, d'fhógair George W. Bush cogadh ar sceimhlitheoireacht agus bhí tacaíocht an Chomhphobail Idirnáisiúnta á lorg aige. Ag deireadh 2001, thosaigh Feachtas "Enduring Freedom" agus an aidhm a bhí ag an bhFeachtas ná an rialtas Taliban agus campaí traenála al-Qaeda a bhriseadh ón Afganastáin. Sa lá atá inniu ann tá fórsaí Taliban fós ag troid i gcoinne fórsaí ECAT sa tír.
I 2002, thosaigh Bush ag úsáid teanga ó Acht Saoradh na hIaráice, 1998 agus an Riarachán Clinton chun athrú réime san Iaráic a éileamh. Bhí a lán tacaíocht ag Bush sna Stáit Aontaithe agus chruthaigh sé Coalition of the Willing (sé sin "Comhcheangal Fonnmhar"). Ba é a bhí i gceist leis an gComhcheangal ná na tíre a bhí ag tabhairt tacaíochta do na Stáit Aontaithe maidir leis an gcogadh san Iaráic, idir na tíre a thug tacaíocht mhileata agus na tíre a thug tacaíocht fhocal. I Mí Márta 2003, d’ordaigh Bush Feachtas Iraqi Freedom agus briseadh Saddam Hussein ón oifig. Cé go raibh brú ar na Stáit Aontaithe an Iaráic a fhágadh tá na Stáit Aontaithe agus a comhcheangal fós san Iaráic. Tá an comhcheangal ag traenáil armtha nua Iaráice sa lá atá inniu ann agus ag cabhrú forbartha eacnamaíochta agus bonneagair na tíre.
Sa bhliain 2008, i dtoghchán ina raibh John McCain ina hiarrthóir don Pháirtí Poblachtach agus Barack Obama ina hiarrthóir don Pháirtí Daonlathach, bhuaigh Obama. Is é Barack Obama an chéad Meiriceánach Afracach a bheith ina cheannaire don tír.
Bolcán suanach in iarthuaisceart na tíre
Tíreolaíocht.
Is iad na Stáit Aontaithe an tríú tír is mó sa domhain. Tá radharcra na tíre an-éagsúil, idir choillte agus chnoic san oirthear, phortaigh mhangróibh i bhFlorida, agus mhachairí móra i lár na tíre. Is í Nua-Eabhrac an chathair is mó.
Tá an tír ag críochantacht le Ceanada thuaidh agus le Meicsiceo theas.
Rialtas.
Is iad na Stáit Aontaithe an chónaidhm mharthanach is sine ar domhain. Poblacht bhunreachtúil atá ann agus cosnaítear cearta neamhfhorleathana leis an ndlí. Is é an cóiriú rialtais ná daonlathach ionadaíoch, ach ní féidir le saoránaigh atá ina gcónaí sna críocha vóta a chaitheamh do hoifigigh feidearálacha. Tá an rialtas rialaithe le córas fíorú agus fuílleach atá sainmhíniú le Bunreacht na Stát Aontaithe. Is é an Bunreacht sár-dhoiciméad dlíthiúil na tíre agus feidhmíonn sé mar chonradh sóisialta do dhaoine na Stát Aontaithe. I gcóras feidearálach Mheiriceá, go hiondúil, tá saoránaigh ceangailte le 3 leibhéal rialtais: an rialtas feidearálach, rialtas an stáit, agus an rialtas áitiúil. De ghnáth tá dualgais an rialtais áitiúil roinnte idir rialtais chontae agus bhardasacha. I mbeagnach gach cás, toghtar oifigigh feidhmiúcháin agus oifigigh reachtacha trí vóta tromlach de cheantar. Níl aon ionadaíocht chionmhar ag an leibhéal feidearálach agus tá sé annamh ag leibhéil íochtaracha. Den chuid is mó, tá breithimh stáit agus feidearálacha ainmniú ag an mbrainse feidhmeannach agus ceadaithe ag an reachtas.
Tá trí bhrainse sa rialtas feidearálach, agus iad sách neamhspleách ar a chéile. Mar sin, coinníonn siad srianta le chéile, agus aon chraobh amháin obair an dá cheann eile a lochtú is a cheartú.
An Teach Bán, Washington, D.C.
Tá 435 feisire i dTeach na nIondaithe. Déanann na feisirí sin iondaíocht ar son ceantair chomhdháile ar feadh thréimhse dhá bliana. Roinntear suíocháin an tí idir na caoga stáit de réir daonra gach deich mbliana. Dar leis an ndaonáireamh i 2000, tá ionadaí amháin ag seacht stát. Tá 53 ionadaí ag California, an stát is líonmhaire daonra. Tá beirt seanadóir ag gach stát. Toghtar na seanadóirí ar feadh thréimhse sé bliana. Toghtar trian de na seanadóirí gach dhá bhliain. Bíonn an tUachtarán i seilbh oifige go ceann ceithre bliana agus ní féidir le héinne a bheith ina nUachtarán ach faoi dhó. Ní thoghtar an tUachtarán le vóta lomdíreach, ach le córas indíreach, sin é toghcholáiste. Roinntear na vótaí maidir le stát. Tá 9 comhalta sa Chúirt Uachtarach agus bíonn siad i seilbh oifige go ceann a saol. Is é Príomh-Bhreitheamh na Stát Aontaithe ceannaire na Cúirte Uachtaraigh.
Tá dlí agus nós imeachta an rialtais feidearálaigh agus an rialtais stáit faoi réir athbhreithnithe ag na cúirteanna. Iompaítear aon dlí a rialaítear in aghaidh an dlí ag an mbrainse breithiúnach. Cruthaíonn buntéacs an Bhunreacht freagrachtaí agus struchtúr an rialtais feidearálaigh. Tugann an Bunreacht mionchuntas ar an gcaidreamh idir an rialtas feidearálach agus na stáit aonair, agus cúrsaí bunúsacha mar shampla údarás eacnamaíochta agus míleata. Cosnaíonn Airteagal a hAon an “eascaire mhór”, sin é habeas corpus, agus ráthaíonn Airteagal a Trí an ceart chun triail ghiúiré a fháil i gceann gach cás coiriúil. Is gá le trí ceathrú na stát leasuithe don Bhunreacht a cheadú. Tá 27 leasú sa Bhunreacht; is é Bille na gCeart ná an chéad deich leasú. Déanann Bille na gCeart agus an Ceithre Leasú Deag bonn na gceart sna Stáit Aontaithe.
Déimeagrafaic.
Dar leis an ndaonáireamh a rinne Biúró an Daonáirimh i 2008, tá an daonra measta timpeall 304.516.00. Bhí timpeall 11,2 milliún inimirceach mídhleathach ar áireamh sa mheastachán sin. Bhí an ráta fháis 0,89% i gcomparáid le 0,16% - an ráta fhás san Aontas Eorpach. Tá an ráta breithe (14,16 as gach 1.000) 30% faoi mheán an domhain, ach tá sé níos airde ná aon tír Eorpach ach an Albáin agus Éire amháin. I 2006, deonaítear cónaí dlíthiúil ar 1,27 milliún inimirceach mídhleathach. Ar feadh fiche bliana, is é an Meicsiceo an tír a thagann an chuid is mó de na hinimircigh go dtí na Stáit Aontaithe; gach bliain ó 1998 is iad an tSín, an India agus na hOileáin Fhilipíneacha na hardthíortha a sheolann inimircigh. Is é an Meiriceá an tír thionsclaithe aonair ina bhfuil méadú mhór daonra réamhaithriseadh.
Tá daonra éagsúil ag na Stáit Aontaithe – tá níos mó ná milliún ball i 31 grúpa sinsear. Is iad na daoine geala an grúpa ciníoch is mó sa tír; is iad na Meiriceánaigh Gearmánacha, na Meiriceánaigh Éireannacha, agus na Meiriceánaigh Sasanacha na 3 grúpa sinsear is mó. Is iad na Meiriceánaigh Afracacha an mionlach ciníoch is mó agus an an tríú grúpa sinsear is mó sa tír. Is iad na Meiriceánaigh Áiseacha an dara mionlach ciníoch is mó sa tír agus na Sínigh agus na Filipínigh an dá grúpa sinsear is mó sa mhionlach sin. I 2006, bhí timpeall 4,5 milliún daoine le sinsir Mheiriceánaigh dhúchasacha nó sinsir Alascacha (agus 2,9 milliún daoine den sinsear sin amháin) agus níos mó ná milliún daoine le sinsir ó Haváí nó Oileán Chiúin (0,5 milliún daoine den sinsear sin amháin). Treocht mhór atá sna Stáit Aontaithe sa lá atá inniu ann ná fás an daonra Mheiriceánaigh Laidineacha. Tá amuigh is istigh ar 44 milliún Meiriceánaigh de shliocht Spáinneach, agus tá timpeall 64% le sinsear Mheicsiceacha. Idir 2000 agus 2006, d’fhás daonra Spáinneach na tíre le 25,5% ach níor fhás an daonra Easpáinneach ach 3,5%. Tháinig an chuid is mó den fhás sin ó hinimirce. I 2004, rugadh 12% den dhaonra Mheiriceánach i dtíortha iasachta, agus níos mó ná leath an uimhire sin ón Meiriceá Laidineach.
Cónaíonn timpeall le 83% den dhaonra i gceann de na 363 limistéar cathrach. I 2006, bhí daonra thar 100.000 daoine i 254 áit chorpraithe sna Stáit Aontaithe, agus bhí níos mó ná milliún cónaitheoir i 9 gcathair agus thar 2 mhilliún cónaitheoir i 4 cathair (Nua Eabhrac, Los Angeles, Chicago, agus Houston). Tá caoga limistéar cathrach sna Stáit Aontaithe le daonra thar milliún daoine.
Teanga.
Is é an Béarla an teanga náisiúnta de facto. Cé nach bhfuil aon teanga oifigiúil ag an léibhéal feidearálach, cuireann roinnt dlíthe, mar na riachtanais do headóirsiú, caighdeán ar Bhéarla. I 2003, labhair timpeall 215 milliún daoine, sin 82% den dhaonra thar 5 bhliain d’aois, Béarla amháin sa bhaile. Labhair níos mó ná 10% den dhaonra Spáinnis sa bhaile. Mar sin, is í Spáinnis an dara teanga sa tír agus an teanga iasachta is mó a mhúintear. Molann roinnt Meiriceánach stádas oifigiúil a chur ar an mBéarla, mar a bhfuil sé i 28 stát ar a laghad. Is teangacha oifigiúla iad Haváís agus Béarla in Haváí mar dlí Stáit. Cé nach bhfuil teanga oifigiúil ag Nua-Mheicsiceo nó Louisiana, tá dlíthe ann chun úsáid Bhéarla agus Spáinnis a chur ar fáil do dhaoine i Nua-Mheicsiceo agus úsáid Bhéarla agus Fhraincis a chur ar fáil do dhaoine i Louisiana. I stáit eile, mar shampla California, ní mór doiciméid rialtais áirithe a fhoilsiú as Spáinnis chomh maith. Deonaíonn roinnt críoch aitheantas do a dteangacha dúchasacha in éineacht le Béarla; glactar le Samóis mar theanga oifigiúil eile i Samó agus Chamorro mar theanga oifigiúil eile i Guam agus na hOileáin Mariana Thuaidh. Is í Spáinnis teanga oifigiúil na Puerto Rico.
Creideamh.
Go hoifigiúil, tír shaolta is ea na Stáit Aontaithe; ráthaíonn Bunreacht na Stát Aontaithe saoirse creidimh. Ní iniúchann an rialtas creideamh na Meiriceánach. Dar le suirbhé príobháideach a stiúradh i 2001, mhaígh 76,5% de Meiriceánaigh gur Chríostaí iad, síos ó 86,4% i 1990. Chleacht 52% de Mheiriceánaigh fásta ceann de na sainchreidimh Protastúnacha, agus bhí 24,5% de dhaoine ag cleachtadh Caitlicigh Rómhánaigh. An tuairisciú iomlán de Neamh-Chríostaí i 2001 ná 3,7%, suas ó 3,3% i 1990. Is iad na príomhchreidimh Neamh-Chríostaí ná Giúdachas (1,4%), Ioslam (0,5%), Búdachas (0,5%), Hiondúchas (0,4%) agus Uilíochas Aonadúil (0,3%). Idir 1990 agus 2001, dhúbháil an méid Moslamach agus Búdasach. Mhínigh 8,2% de dhaoine iad féin mar aindiachaí i 1990 agus d’ardaigh é sin go dtí 14,1% i 2001. Ach tá an méid sin fós níos lú ná i dtíortha iarthionsclaíocha eile mar shampla sa Bhreatan (44% i 2005) agus an tSualainn (69% i 2001, 85% i 2005).
Oideachas.
Oibrítear oideachas poiblí Mheiriceánach le rialtais stát agus áitiúil agus tá sé rialaithe le Roinn Oideachais na Stát Aontaithe agus an Roinn ag baint úsáid as srianta ar dheontais feidearálacha. I mbeagnach gach stát, tá ar pháistí freastal ar scoil ó 6 nó 7 mbliana d’aois (de ghnáth sin é Kindergarten nó Rang a hAon) go dtí 18 mbliana d’aois (go hiondúil ó Rang a Dó-Dhéag go dtí deireadh meánscoile). Ceadaíonn roinnt stát daltaí scoil a fhágáil agus iad 16 nó 17 mbliana d’aois. Cláraítear timpeall 12% de pháistí i scoileanna príobháideacha neamhsheicteacha nó i scoileanna paróisteacha. Faigheann thar 2% de pháistí oideachas sa bhaile. Tá a lán institiúid oideachais ardleibhéil sna Stáit Aontaithe agus iad iomaíoch príobháidí agus poiblí. Chomh maith leis sin tá coláiste pobail le cáilíocht difriúla agus le polasaí oscailte maidir leis an gcead isteach. As Meiriceánaigh 25 bliain d’aois agus níos sinne, bhain 84,6% dóibh céim amach ó mheánscoil, d’fhreastal 52,6% ar choláiste éigean, fuair 27,2% dóibh céim baitsiléirí. Tá an bunráta liteartacht amuigh agus istigh ar 99%. Cuireann na Náisiúin Aontaithe innéacs oideachais de 0,9 ar na Stáit Aontaithe agus mar sin, is é an 12ú tír is fearr ar domhan maidir le oideachas.
Sláinte.
Tá an t-ionchas saoil i Meiriceá (77,8 bliain) níos ísle ná an uimhir iomlán in Iarthar na hEorpa; tá an uimhir trí nó ceithre bliana níos ísle ná san Iorua, san Eilvéis agus i gCeanada. D’ísligh céimíocht na tíre maidir leis an ionchas saoil thar fiche bliain agus thit sé ón 11ú áit go dtí 42ra háit sa domhan. Tá an ráta mortlaíochta (6,37 as gach 1000 daoine) sa 42ra háit as 221 tír, ar chúl gach tíre in Iarthar na hEorpa. Tá na rátaí marthanas maidir le hailse sna Stáit Aontaithe ceann de na rátaí is airde ar domhan. Tá timpeall is tríú cuid de dhaonra aosach Mheiriceá otracht agus tríú cuid breise róthrom; is é sin an ráta is airde sa domhan tionsclaithe agus dhúbháil an ráta sa deireadh 25 bliain. Measann gairmí sláintí gur eipidéim is ea diaibéiteas cineál 2 a bhaineann leis an otracht. Tá an ráta toirchis i measc déagóirí sna Stáit Aontaithe (79,8 as gach 1000) a cheithre oiread níos mó ná an Fhrainc agus a chúig oiread níos mó ná an Ghearmáin. Is féidir ginmhilleadh dlíthiúil a fháil sna Stáit Aontaithe ach is conspóid mhór pholaitiúil í. Cuireann a lán stát cosc ar chistiúchán poiblí don ginmhillead. Tá roinnt dlíthe ann sna stáit chomh maith a chuireann cosc ar ghinmhilleadh san iarthéarma, ní foláir an ginmhilleadh a chur in iúl do thuismitheoirí maidir le déagóirí, agus uaireanta tá tréimhse feithimh ann sar is féidir an ginmhilleadh a fháil. Cé go bhfuil an ráta ginmhilltí ag laghdú, tá coibhneas ginmhilltí an Mheiriceá (241 as gach 1000 breith beo agus 15 as gach 1000 bean idir 15-44) níos airde ná formhór na tíre in Iarthar na hEorpa.
Caitheann córas sláinte na Stát Aontaithe níos mó ná aon náisiún eile má tomhaistear é i gcaitheamh an duine agus i gcéatadán an OTN. Níl córas sláinte na Stát Aontaithe uilíoch murab ionann, agus tíortha fhorbartha eile. Baineann an córas níos mó feidhm as cistiúcháin príobháideacha. I 2004, D’íoc árachas príobháideach ar 36% caiteachas sláinte pearsanta, íocaíochtaí-as-póca príobháideacha ar 15% agus rialtais feidearálacha, stáit agus áitiúla ar 44%. I 2000 chuir an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte córas sláinte na Stát Aontaithe sa chéad áit ar domhan maidir le freagrachas, ach sa 37ú áit maidir le feidhmiú ginearálta. Is ceannaire iad na Stáit Aontaithe i nuála sláinte. I 2004, chaith earnáil neamhthionsclaíoch na Stát Aontaithe a trí oiread an duine ná an Eoraip ar taighde bithleighis. Is iad billí leighis príomhchúis féimheachta pearsanta sna Stáit Aontaithe. I 2005, ní raibh árachas ag 46,6 milliún de Mheiriceánaigh, sin é 15,% den dhaonra. Is í príomhchúis an meathlú sin ná an laghdú in árachas sláinte atá urraithe ag fostóirí, a thit ó 62,6% i 2001 go 59,5% i 2005. Bhí amuigh agus istigh an tríú cuid de na daoine gan árachas ina gcónaí i líon tí le hioncaim bliantúla níos mó ná $50,000 agus leath na ndaoine sin le hioncam thar $75,000. Bhí tríú cuid eile de dhaoine i dteideal árachais sláinte poiblí ach ní raibh siad cláraithe. I 2006, d’éirigh Massachusetts an chéad stát chun árachas sláinte a shainordú; tá California ag machnamh ar reachtaíocht dá samhail.
Cultúr.
Tír ilchultúrtha is ea an Meiriceá agus cineál grúpaí eitneacha lena dtradisiúin agus luachanna féin ina gcónaí ann. Níl aon eitneach “Meiriceánach”; lasmuigh de dhaonra beag Meireacánach dúchasach, tháinigh beagnach gach Mericeánaigh nó a sinsir ar inimirce laistigh cúig céad. Is é an cultúr atá ag formhór na Meiriceánach ná príomhchultúr Meiriceánach – cultúr iartharach a thagann ó thraidisiúin imirceach Iarthar na hEorpa. Chuir na lonnaitheoirí Sasanacha agus Ollannacha tús leis an gcultúr sin. Bhí cultúr na Gearmáine, na hÉireann agus na hAlban tábhactach chomh maith. Ghlac príomhchultúr an Mheiriceá le hairíona áirithe ó sclábhaithe Mandé agus Wolof a tháinig ó Iarthar na hAfraice; d’fhorbair cultúr sainiúil Meiriceánach Afracach a bhí bunaithe ar thraidisiúin na sclábhaí Bantu a tháinig ó Lár-Afraic agus chuaigh sé sin i bhfeidhm ar an bpríomhchultúr chomh maith. Chomhtháthaigh Creole agus Cajun na Louisiana agus Hispanos an iardheiscirt agus an náisiún ag fairsingiú siar. Mar sin tháinig siad i dtadhall le cultúr an Mheicsiceo. Tháinig eilimintí chultúrtha nua leis an inimirce mhór sa 19ú haois agus tús an 20ú haois. D’fhéadfadh corcán leáite aonclineálach a ghlaoch ar an meascán chultúrtha sin nó babhla sailéid ina choinníonn na hinimircigh agus a sinsir a dtréithí cultúrtha sainiúla féin.
Cé go ndeireann cultúr Meiriceánach gur sochaí gan aicme atá ann sna SA, shainaithin eacnamaithe agus socheolaithe go bhfuil difríochtaí chultúrtha ann idir aicme na tíre agus téann sé sin i bhfeidhm ar teanga, luachanna agus rudaí eile. Is foinse iad an mheánaicme agus an aicme phroifisiúnta do treochtaí sóisialta mar fheimineachas, timpeallacht agus ilchultúrachas. Tá féiníomhá, déarcaigh sóisialta agus dóchais chultúrtha na Meiriceánach conasctha go géar lena ngairm. Cé go bhfuil luach mór ag baint le héacht eacnamaíochta, meastar gur airí dimhneach é a bheith i do ghnáthdhuine. Cé go bhfuil léargas ann go bhfuil soghluaisteacht sóisialta ard ag Meiriceánaigh, ceapann roinnt anailísí go bhfuil soghluaisteacht sóisialta níos lú sna SA ná in Iarthar na hEorpa agus i gCeanada.
Na Meáin Chumarsáide.
I 1878, d’úsáid Eadweard Muybridge ceamraí iolracha chun gluaisteacht a tharraingt agus mar sin thaispeáin sé cumhacht ghrianghrafadóireachta. I 1894, taispeánadh céad taispeántas scannáin tráchtála an domhain i Nua Eabhrac ag baint úsáid as Kinetoscope Thomas Edison. Na blianta a leanas, bhí na Stáit Aontaithe ar thús cadhnaíochta an fhórais scannáin fuaime. Ó thús an fichiú haois, bhí tionscal scannáin na SA suite i agus timpeall Hollywood, California. Bhí baint ag an stiúrthóir D.W. Griffith le forás na gramadaí scannáin. Agus luaitear an scannán Citizen Kane (1941) le Orson Welles go minic i vótáilí criticeoirí mar an scannán is fearr riamh. Tá aisteoirí scannán mar John Wayne agus Marilyn Monroe ina n-íol, agus ba cheannaire é an léiritheoir/fiontraí Walt Disney i gcartúin agus earraí scannán. Rinneadh a lán scannán rathúla tráchtála mar Star Wars (1977) agus Titanic (1997) sna príomhstiúideo i Hollywood agus mar sin, tá scannáin Hollywood i gceannas ar thionscal scannáin an domhain sa lá atá inniu ann.
Is iad na Meiriceánaigh na bréathnóirí is mó ar domhan agus tá an meánam a chaiteann siad os comhair na teilifíse ag méadú (5 uair an lae i 2006). Is eagrais tráchtála iad na 4 mórbhealach teilifíse go léir. Éisteann Meiriceánaigh leis an raidió, atá go mór tráchtála chom maith, ar feadh dhá huair go leith. Na suíomh idirlíon is coitianta, lasmuigh de suíomh tairsigh agus gléas cuardaithe, ná eBay, MySpace, Amazon.com, The New York Times, agus Apple. Coimeádann 12 milliún Meiriceánach blag.
Chuaigh stíl liriceach agus rithimeach an cheoil Afracaigh-Meiriceánaigh i bhfeidhm ar cheol Meiriceánach. Glacadh eilimintí ó cheol mar na bliúanna agus ceol seanaois agus d’éirigh sé sin ina seánraí coitianta le lucht éisteachta domhanda. D’fhás snagcheol le ceoltóirí mar Louis Armstrong agus Duke Ellington ag tús an fichiú haois. Tháinig ceol tíre, R&B agus roc is roll chun cinn sna 1920idí agus 1950idí. Le linn athbheochana an cheoil tíre, d’éirigh Bob Dylan ceann de na scríbhneoir cheoil is fearr sa Mheiriceá agus bhí James Brown ina cheannaire ar fhorás an cheoil funk. Ceann de na cruthú Meiriceánaigh nua is ea hip hop agus an ceol tí. D’éirigh pop-réalt Meiriceánaigh mar Elvis Presley, Michael Jackson agus Madonna ina gclúiteaigh domhanda.
Litríocht, fealsúnacht agus na healaíona.
I rith an 18ú haois agus i dtús an 19ú haois, chuaigh ealaíon agus litríocht na hEorpa i gcion ar an Meiriceá. Ach i lár an 19ú haois bhí scríbhneoirí nua ann mar Nathaniel Hawthorne, Edgar Allan Poe, agus Henry David Thoreau agus mar sin bhí stíl liteartha shoiléir Mheiriceánach ann. Príomhphearsa maidir leis an litríocht ab iad Mark Twain agus an file Walt Whitman ag an am sin. File riachtanach eile ab ea Emily Dickinson – file a bhí beagnach anaithnid i rith a saoil. D’fhéadfadh "Úrscéal Mór Meiriceánach" a ghlaoch ar úrscéil a chuireann síos ar ghné bhunúsach an charachtair agus na heachtra náisiúnta mar shample: Moby-Dick le Herman Melville (1851), The Adventures of Huckleberry Finn le Mark Twain (1885) agus The Great Gatsby le F. Scott Fitzgerald (1925).
Tá 11 saoránach Meiriceánach tar éis Duais Nobel na Litríochta a bhuachan – an buaiteoir is déanaí ná Toni Morrison i 1993. Ainmnítear Ernest Hemingway, a bhuaigh Duais Nobel i 1954, go minic mar cheann de na scríbhneoirí is tábhachtachaí sa 20ú haois. Thosaigh seánraí liteartha coitianta mar leabhair buachaillí bó agus ficsean coir. Chruthaigh scríbhneoirí an Beat Generation seánraí liteartha nua chomh maith le húdair iar-nua-aimseartha mar John Barth, Thomas Pynchon agus Don DeLillo.
Chruthaigh na transcendentalists a bhí treoraithe le Ralph Waldo Emerson agus Thoreau, an chéad príomhghluaiseacht fealsúnachta i Meiriceá. Tar éis an chogaidh carthartha, ba é Charles Pierce, agus ansin ba iad William James agus John Dewey ceannairí i bhforbairt na pragmatism. I rith an 20ú haois, chabhraigh obair W.V. Quine agus Richard Rorty chun fealsúnacht anailíseach a thabhairt chun tosaigh i gciorcail acadúla an SA.


Bricfeasta Éireannach.
Tugtar Bricfeasta Éireannach ar bhricfeasta te ina mbíonn ispíní, ubh, bagún, putóg dubh agus trátaí friochta. Bíonn an béile seo ar fáil go coitianta i dtithe lóistín ar fud na tíre agus sa Bhreatain, áit a dtugtar "British Breakfast" air, agus is áil le cuid de mhuintir Uladh "bricfeasta Ultach" a thabhairt air.


An Fhrainc.
Is tír í an Fhrainc (Fraincis: "La France") nó Poblacht na Fraince (Fraincis: "République française") atá suite in iarthar na hEorpa. Tá teorainn aici leis an mBeilg, Lucsamburg, an nGearmáin, an Eilvéis, an Iodáil, Monacó, Andóra agus an Spáinn. Is ball den Aontas Eorpach í an Fhrainc ó bhunú na heagraíochta.
Tíreolaíocht.
Tá príomhchuid na tíre suite in iarthar mhór-roinn na hEorpa, agus tá príomhoileán na tíre, Corsica, suite sa Mheánmhuir. Tá críocha agus oileáin Fhrancacha eile suite timpeall an domhain. Is í Guáin na Fraince an chríoch is mó thar lear.
San iomlán, tá achar 547,026 km² sa "Fhrainc Dhúthach" (Eorpach), ar a dtugtar l'Hexagone, an "Heicseagán", uaireanta, mar gheall ar a cruth. Tá cóstaí ag an Fhrainc san iarthar, sa tuaisceart agus sa deisceart, tá a tírdhreach múnlaithe den chuid is mó ag mánna nó cnoic. Tá an chuid thoir theas den tír sléibhtiúil; is iad na príomh-shliabhraonta na Piréiní, an Massif Central, na hAlpa agus na Vosges san oirthear. Is é Mont Blanc an sliabh is airde sa Fhrainc agus sna hAlpa (4,810 m.).
Aeráide.
Tá aeráide éadrom ag an tuaisceart agus an iarthuaisceart. San oirdheisceart, tá aeráide mheánmhara. San iarthar, tá an aeráide den chuid is mó aigéanach le go leor báisteach, geimhreadh éadróm agus samhradh te.
Cathracha.
Is í an phríomhchathair Páras an chathair is tábhachtaí agus is mó sa bhFrainc le níos mó ná deich milliún áitritheoir i limistéar na cathrach (Réigiún Ile-de-France). Tá níos mó ná milliún áitritheoir sna ceantair uirbeacha timpeall Marseille agus Lyon freisin.
Réigiúin.
Roinntear an Fhrainc ina hocht réigiúin déag.
Ó Aimsir na Róimhe go dtí an Réabhlóid.
Tá an Fhrainc suite sa réigiún a nglaoití an Ghaill air tráth — áit a ndeirtear gur tháinig na Ceiltigh aisti. Rinne Iúil Caesar concas ar an nGaill d'Impireacht na Róimhe san 1ú aois RC, agus ar deireadh ghlac na Gallaigh le cultúr agus le teanga na Róimhe. D'fhorbair an teanga de réir a chéile go dtí an pointe go n-aithneofaí mar Fhraincis í. Ón 2ú haois nó ón 3ú haois ar aghaidh, tháinig borradh ar an gCríostaíocht agus sa 4ú nó sa 5ú aois, scríobh Naomh Jerome gurbh í an Ghaill an t-aon réigiún a bhí "saor ó eiriceacht". Sna Meánaoiseanna, d'úsáid na Francaigh an ráiteas seo le cruthú gurbh iad "Ríocht sár-chríostaíocht na Fraince".
Sa 4ú haois, tháinig treibheanna Gearmánacha ón oirthear trasna abhann na Réine. Glaodh "Francanna" orthu. Chruthaigh na Francanna a n-impireacht féin, an Impireacht Chairilínseach, a shroich barr a réime faoin Impire Séarlas Mór. Ar bhás Shéarlais Mhóir, roinneadh an Impireacht ina trí chuid, le Conradh Verdun (843). Ba í an chuid iarthair, faoi riail Shéarlais Mhaoil, a chuir tús leis an bhFrainc mar is ann inniu di.
Bhí na Cairilínsigh i gcumhacht sa Fhrainc go dtí 987, nuair a corónaíodh Hugh Capet, Diúc na Fraince agus Cunta Pháras. Diaidh ar ndiaidh d'aontaigh a shliocht na Capetian, Valois agus Bourbon an tír trí chogadh agus pósadh. Ba sa seachtú haois déag, faoi réimeas Louis XIV, ba mhó a cumhacht. Ag an am seo bhí an daonra ba mhó san Eoraip aici agus bhí tionchar mór aici ar pholaitíocht, ar eacnamaíocht, agus ar chultúr na hEorpa. Bhí tionchar mór ag an bhFrainc freisin ar Réabhlóid Mheiriceá, ag íoc as airm agus ag cur sonraí míleata ar fáil do na réabhlóidithe in aghaidh Shasana.
Ó Mhonarcacht go Poblacht.
Bhí an mhonarcacht seo i gcumhacht go dtí Réabhlóid na Fraince sa bhliain 1789. Cuireadh Rí Louis XVI agus a bhanríon, Marie Antoinette, chun báis chomh maith leis na mílte Francach eile.
I ndiaidh dornán rialtas réabhlóideach, thóg Napoleon Bonaparte cumhacht ón bpoblacht sa bhliain 1799, ar dtús mar an "Chéad Consul" agus níos déanaí mar Impire den Chéad Impireacht Francach (1804–1814). I rith cogaidh éagsúla, bhí cuid mhaith de mhór-roinn na hEorpa tógtha aige, agus chuir sé gaolta i gceannas ar na ríochtanna a ghabh sé (mar shampla Joseph Bonaparte sa Spáinn).
I ndiaidh briseadh deireanach Napoleon ag Cath Waterloo, cuireadh an mhonarcacht ar bhun arís sa Fhrainc, ach le teorainneacha bunreachtúla ar a cumhacht. Sa bhliain 1830, tar éis Éirí Amach mhí Iúil, cuireadh Monarcacht i bhfeidhm a lean go dtí an bhliain 1848. Chríochnaigh Dara Poblacht na Fraince go luath i ndiaidh a tosnú sa bhliain 1852 nuair a d'fhógair Louis-Napoléon Bonaparte Dara Impireacht na Fraince. Chaill airm na Fraince in aghaidh na bPrúiseach sa mbliain 1870 agus cuireadh tús le Tríú Poblacht na Fraince.
a> - "La liberté guidant le peuple"
Bhí coilíneachtaí ag an bhFrainc ón 17ú haois go dtí na 1960í. Sa 19ú agus 20ú haois bhí a hImpireacht Domhanda ar an dara ceann ba mhó, i ndiaidh impireacht na Breataine. Idir 1919 agus 1939, bhí an Impireacht os cionn 12,347,000 km² (4,767,000 míkm²). Leis an tír féin san áireamh, sna 1920í agus 1930í, bhí 8.6% de achar an domhain faoi réimeas na Fraince.
Cé gur bhuaigh siad ar deireadh sa gCéad Chogadh Domhanda, d'fhulaing an tír go mór, go háirithe ó thaobh daoine agus mianraí de.
Bhunaigh an rialtas, Fronta an Phobail, córas leasaithe shóisialta sna 1930í. Ar an 4 Meitheamh 1936, bhí Léon Blum tofa ina phríomh-aire ar an Fhrainc. I rith an Dara Cogadh Domhanda, tar éis ionradh na nGearmánach ag úsáid blitzkrieg, ghéill siad.
Bhí daoine san Fhrainc nár aontaigh leis an ngéilleadh agus thosaigh siad "Fórsaí Saoirse na Fraince" lasmuigh den tír, agus Frithbheartaíocht na Fraince istigh sa tír. Sa bhliain 1944 tar éis ionradh na gcomhghuaillithe ar "D-Day", bhí an Fhrainc saor arís. Go luath ina dhiaidh sin búnaíodh an Nouvelle Armée Française ("Arm Nua na Fraince") le cabhair na gcomhghuaillithe agus lean siad ag troid go dtí deireadh an Chogaidh.
Bunaíodh Ceathrú Poblacht na Fraince i ndiaidh an Chogaidh. Faoi mar a bhí ag deireadh an Chéad Chogaidh Dhomhanda bhí sé deacair don tír ar dtús báire, ach tar éis tamaill bhí sí cumhachtach arís. Rinneadh iarracht a hImpireacht Cóilíneach a choimeád ach bhí trioblóid ag tósnú. Rinne an Fhrainc iarracht Vítneam a ath-thógaint ach theip uirthi agus cuireadh tús leis an gCéad Chogadh Ind-Síneach. Chaill na Francaigh an cogadh sin ag Cath Dien Bien Phu sa bhliain 1954. Díreach ina dhiaidh sin, bhris Cogadh Saoirse na hAilgéire amach san Ailgéir.
Ní raibh na Francaigh cinnte céard le déanamh san Ailgéir. Bhí thart ar mhilliúin coilíneach Eorpach ina gcónaí ann. Bhí sé chomh dona sin gur bheag nach raibh Cogadh Cathartha sa bhFrainc. Sa bhliain 1958, thit an rialtas agus bunaíodh Cúigiú Poblacht na Fraince, le huachtarán láidir., Charles de Gaulle. Bhí sé in ann an tír a choimeád le chéile fad is bhí sé ag iarraidh deireadh a chur leis an gcogadh. Chríochnaigh Cogadh na Saoirse san Ailgéir agus an cogadh cathartha sa príomhchathair Algiers, tar éis idirbheartaithe ar an 19 Márta 1962, an Comhaontú Evian, le neamhspleáchas don Ailgéir.
Le blianta beaga anuas tá an cairdeas atá ag an tír leis an nGearmáin ag cur go mór le polaitíocht agus eacnamaíocht na hEorpa.
Rialtas.
Is poblacht leath-uachtaráin aonadach é an Phoblacht na Fraince le traidisiúin daonlathaigh láidre. Ceadaíodh an bunreacht na Cúigiú Poblachta le reifreann ar 28 Meán Fómhair 1958. Neartaigh sé an údarás na feidhmiúcháine i ndáil leis an pharlaimint go mór. Tá dhá ceannairí ag an brainse feidhmithe: An t-uachtarán na Poblachta, faoi láthair ar François Hollande, atá ceann stáit agus roghnaítear go díreach le vótáil do dhaoine fásta uilíoch ar feadh an téarma 5 bliana (roimhe seo, 7 mbliana), agus an Rialtas, faoi stiúir an uachtarán-ceaptha Príomh-Aire, faoi láthair Manuel Valls.
Is reachtas dhá-bhrainse é an pharlaimint na Fraince ina bhfuil Tionól Náisiúnta ("Assemblée Nationale")" "agus Seanad. Déanann na teachtaí an thionóil ionadaíocht ar son dáilcheantair agus roghnaítear go díreach ar feadh téarmaí 5 bliana. Tá sé de chumhacht ag an tionól an rialtas a bhriseadh, agus dá bhrí sin socraíonn an chuid is mó den tionól ar rogha na rialtais. Roghnaítear seanadóirí le coláiste toghcháin ar feadh téarmaí 6 bliana (ar dtús téarmaí 9 mbliana), agus cuireadh leath de na suíocháin faoi bhráid go toghchán gach 3 bliana ag tosú i Meán Fómhair 2008.
Tá na cumhachtaí reachtaíochta an tSeanaid teoranta; i gcás easaontais idir na dhá sheomra, tá an focal deiridh ag an Tionól Náisiúnta. Tá tionchar láidir ag an rialtas i múnlú an gclár oibre na Parlaiminte.
Cruthaítear pholaitíocht na Fraince le dhá ghrúpa i gcoinne go polaitiúil: aon eite chlé, dírithe ar an Páirtí Sóisialach na Fraince, agus ceann eile eite dheis, dírithe roimhe thart an Slógadh don Phoblacht agus anois a chomharba, Aontas don Ghluaiseacht Coitianta. Ós rud iad na toghcháin 2012, tá an brainse feidhmithe faoi láthair cumtha den chuid is mó an Pháirtí Shóisialaigh.
Eacnamaíocht.
Úsáidtear an euro mar airgeadra san Fhrainc. Is aici atá an séú geilleagar is mó ar domhan. Is í an earnáil seirbhíse an earnáil is mó i ngeilleagair na tíre. Tagann thart ar 77 milliún turasóir go dtí an Fhrainc gach bliain.
Tagairtí.
*
F


Taoiseach.
a>, Taoiseach na hÉireann faoi láthair.
In Éirinn inniu, is é an Taoiseach ("Taoisigh" an uimhir iolra) ceannaire rialtais nó príomh-aire na hÉireann. Sa stair, is é "Taoiseach" ceannaire treibhe (mar shampla Geronimo nó Vercingetorix), agus go ginearálta, an té atá i gceannas.
Seanteideal Gaelach é "taoiseach", a chiallaíonn "tiarna" nó "ceannaire". I Stair na hÉireann bhí an Taoiseach ina ionadaí dá ríocht nuair a bhí gnóthaí aige leis na treibheacha eile, chomh maith le bheith i gceannas ar a mhuintir i bpáirc an áir.
An Taoiseach mar cheannaire rialtais in Éirinn.
Is é an tUachtarán atá freagrach as Taoiseach a cheapadh ar mholadh Dáil Éireann. Caithfidh an Taoiseach, an Tánaiste agus an tAire Airgeadais bheith ina mbaill de Dháil Éireann. Sa Dáil, freagraíonn an Taoiseach ceisteanna maidir leis an pholaitíocht, le polasaithe nó le hábhair áirithe a bhaineann lena Roinn féin.
Is é Leo Varadkar, TD, ceannaire pháirtí Fhine Gael, Taoiseach na hÉireann faoi láthair.
Taoisigh na hÉireann idir 1919 agus an lá inniu.
Tabhair faoi deara gurb i 1937 a chuireadh tús leis an teideal 'Taoiseach' don té a bhí i gceannas ar an rialtas. Ba é an Príomhaire a bhí mar cheann an rialtas sa Chéad Dháil Éireann. I 1921, déanadh Uachtarán Poblacht na hÉireann de Eamon de Valera. Ba Cathaoirleach ar Rialtas Sealadach na hÉireann é Mícheál Ó Coileáin. De réir Bunreacht Shaorstát Éireann, an t-aimn a bhí a bhí ar cheann an rialtais ná Uachtarán na hArdchomhairle. Mar sin, níl sé go huile is go hiomlán ceart an teideal 'Taoiseach' a bhronnadh ar gach duine a bhí i gceannas na rialtais éagsúla in Éirinn roimh daingniú Bunreacht na hÉireann i 1937.


Parthalán Ó hEachthairn.
Is polaiteoir Éireannach é Pádraig Parthalán Ó hEachthairn ("Patrick Bartholemew Ahern" as Béarla), nó Bertie Ahern mar a thugtar air de ghnáth, a rugadh ar an 12 Meán Fómhair 1951. D'ob é an 10ú Taoiseach (ceann Rialtais na hÉireann) ó 26 Meitheamh 1997 go dtí 6 Bealtaine 2008. Tháinig sé i gcomharbacht ar Sheán de Briotún i 1997. D'fhógair sé go n-éireodh sé as a phost mar Thaoiseach agus mar cheannaire Fhianna Fáil ar 2 Aibreán 2008 de bharr an bhrú a bhí ag teacht air ó Bhinse Fiosraithe Mahon. Tháinig Brian Ó Comhain i gcomharbacht air.
Níos túisce, chaith sé sealanna ag feidhmiú mar an Aire Airgeadais agus an Aire Saothair.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Parthalán Ó hEachthairn i nDroim Conrach i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath, agus is san áit seo a chaith sé a shaol ar fad go dtí an lá inniu. Is eisean an duine is óige de chúigear, mac le Con agus Julia Ahern, as Contae Chorcaí don bheirt. Phós a thuismitheoirí i mí Dheireadh Fómhair 1937, agus chuireadar fuathú in Ascaill an Teampaill i nDroim Conrach, áit ina chaithfidís iomlán a saolta.
Scannail Bhinse Fiosrúcháin Mahon.
Sa bhliain 2012 chuir Binse Fiosrúcháin Mahon ina leith cuir inis sé bréaga leis an mbinse i dtaobh a chuir airgid phearsanta. D'éirigh sé as Fianna Fáil i ngeall air seo, is tar éis gur iarr Mícheál Ó Máirtín ar an bpáirtí Ó hEachthairn a ruaigeadh.
Tagairtí.
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan
Eachthairn, Parthalan


12 Meán Fómhair.
Is é an 12 Meán Fómhair an 255ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 256ú lá i mbliain bhisigh. Tá 110 lá fágtha sa bhliain.


6 Iúil.
Is é an 6 Iúil an 187ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 188ú lá i mbliain bhisigh. Tá 178 lá fágtha sa bhliain.


2004.
Ba bliain bhisigh an bhliain 2004.


17 Eanáir.
Is é an 17 Eanáir an 17ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 348 lá fágtha sa bhliain nó 349 i mbliain bhisigh.


Tánaiste.
Is é an Tánaiste leas-cheannaire rialtais na hÉireann, nó an tOireachtas mar a thugtar air. Caithfidh an Taoiseach, an Tánaiste agus an tAire Airgeadais bheith ina mbaill de Dháil Éireann, an teach ísle san Oireachtas. Ceaptar an Tánaiste ag Uachtarán na hÉireann, tar éis ainmníocht ón Taoiseach. D'fheidhmeodh an Tánaiste thar ceann an Taoisigh dá bhfaighfeadh seisean bás nó dá gcuirfí ó chumas é, go dtí go gceapfaí Taoiseach nua.
Téarma.
Tá bunús an nóis le fáil i sean-chóras na nGael. Bhíodh Tánaiste ainmnithe ag Taoisigh chun a n-áit a ghlacadh dá marófaí iad nó dá dtarlódh rud ar bith a chuirfeadh cosc orthu a ndualgais a chomhlíonadh. Sa dóigh sin bhíothas ag súil nach mbeadh achrann nuair a bheadh comharba le piocadh. D'imigh an focal isteach sa Bhéarla sna 1530dí mar "tanist" a raibh an chiall "comharba tofa Taoisigh Ghaelaigh" leis. An chiall liteartha a bhí leis roimhe seo ná "comhthreommhar, sa dara háit", ón tSeanGhaeilge "tanaise" "comharba roghnaithe". "An té a bhfuiltear ag feitheamh leis' is bunchiall don fhocal ó "tani-hessio" na Ceiltise.
Stair.
Cruthaíodh an t-oifig seo i 1937, in áit oifig an Leas-Uachtarán na hArd-Chomhairle a bhí ann i ré an Saorstát. Bunaíodh an t-oifig mar pháirt den bhunreacht nua Bunreacht na hÉireann. Ba é Seán T. Ó Ceallaigh, ó bhFianna Fáil, an chéad Tánaiste ar 29 Nollaig, 1937. Sa lá atá inniu ann, is coitianta go bhfaigheann ceannaire an dara páirtí is mó sa comhrialtas an post tábhachtach seo.
Liosta Tánaistí.
Bhí trí théarma san oifig ag Seán F. Lemass (Fianna Fáil) agus Risteard Mac An Earraigh (Lucht Oibre). Bhí dhá théarma ag Liam Ó Neachtain (Lucht Oibre), agus téarma amháin ag na daoine eile.


Uachtarán na hÉireann.
Brat an Uachtaráin a thógadh isteach sa bhliain 1945
Is é ceann stáit na hÉireann an tUachtarán. Bunaíodh an post seo le Bunreacht na bliana 1937 nuair a cuireadh post an Ghobharnóra, a bhí ina ionadaí ag Rí Shasana in Éirinn agus í ina ballstát de Chomhlathas na Breataine, ar ceal.
Is beag cumhachta atá ag an Uachtarán i ndáiríre ach amháín i gcás go bhfuil amhras air nó uirthi faoi dhlíthe a reachtaíonn an Dáil. Is é Mícheál D. Ó hUiginn an tUachtarán reatha.
Toghadh.
De réir Airteagal 12 de Bhunreacht na hÉireann tá tosach ag an Uachtarán ar gach uile dhuine sa Stát, 'agus ní foláir dó na cumhachtaí agus na feidhmeanna a bheirtear don Uachtarán leis an mBunreacht seo agus le dlí a oibriú agus a chomhlíonadh'. Toghthar an tUachtarán trí vóta díreach an phobail ar mhodh an Aonvóta Inaistrithe agus ceart ag gach saoránach de chuid na hÉireann vótáil sa toghchán. Tréimhse seacht mbliana a chaitheann Uachtarán in oifig, agus is féidir é a atoghadh ar feadh tréimhse amháin eile de sheacht mbliana. Cónaíonn an tUachtarán in Áras an Uachtaráin i bPáirc an Fhíonuisce, Baile Átha Cliath.
Dualgais.
Is é an tUachtarán a cheapann an Taoiseach (Príomh-Aire) agus baill eile an Rialtais de réir molta nó ainmnithe ó Dháil Éireann. Is é chomh maith a achtaíonn gach dlí de chuid an Oireachtais agus atá in ardcheannas ar na Fórsaí Cosanta. Chaith Eamon de Valera, Seán T. Ó Ceallaigh agus Pádraig Ó hIrighile dhá thréimhse san Áras agus chaith Máire Mhic Ghiolla Íosa dhá thréimhse ann leis.
Uachtaráin na hÉireann 1938-.
Mícheál D. Ó hUiginn - an tUachtarán reatha
Ba é Dubhghlas de hÍde, a toghadh gan iomaíocht, an chéad Uachtarán i 1938.


Ceol.
Leagan amach deaslabhartha na fuaime agus an tosta is ea an ceol. Tá fíorbhrí an fhocail ceol an-chonspóideach, agus féadann na fuaimeanna a nglactar leo mar cheol athrú de réir ré na staire agus an chultúir, ach glactar leis de ghnáth gur ceart na fuaimeanna a bheith eagraithe go comhfhiosach ag duine nó grúpa daoine.
Tá mórán ceoil comhdhéanta de thoin (a chomharthaítear le nótaí ceolmhara) le hairdí cinnte. Déanann toin dhifriúla a sheinntear mar thon i ndiaidh toin séis, agus déanann toin seinnte go comhuaineach cordaí agus armóin. Tá fuaimeanna gan airde déanta le cnagadh go minic. Is í an rithim eagrú tomhaiste na gcodanna sin.
Stair an cheoil.
Is sórt cumarsáid é an ceol, agus tá ceol níos sinne ná an focail scríofa. Tá sé ceangailte le gach aon chultúr daonra. D'fhás ceol le chabhair fuaime nádúrtha agus na hainimhithe a dhein siad. Thosaigh ceol roimh stair nuair a d'éirigh cultúr daonra níos cliste, timpeall an am stair geolaíoch déanach.
Scríobh.
Nótáil ceoil Tchaikowski - coinséartó bpianó
Is féidir le ceol a bheith scríofa roimh léiriú ag cumadóir nó ag scríbhneoir. Mar sin, leanann an ceoltóir nó na ceoltóirí atá ag seinm an fhoinn (cé acu scríofa acu féin é nó nach ea) orduithe an chumadóra go leathan, ordaithe atá scríofa síos mar nodaireacht cheolra ar nós lámhscríbhinn cheoil. Ina áit sin, féadann an ceol a bheith cumtha a bheag nó a mhór ag na ceoltóirí fad a sheinneann siad é ("tobchumadh").
Léiriú.
Is féidir le ceol a bheith curtha i láthair le haon ceoltóir amháin, nó mórán ceoltóirí le chéile mar ghrúpa ceoil ar nós roc-bhanna nó ceolfhoirne. Féadtar an ceol a dhéantar a chloisteáil trí mhórán meáin chumarsáide; léiriú beo a chloisteáil é an modh is traidisiúnta, i láthair na gceoltóir. Féadtar ceol beo a chraoladh thar an raidió nó an teilifís, nó fiú an Idirlíon, cé gur mó is cosúla don éisteoir é seo le héisteacht le taifeadadh nó féachaint ar fhíseán ceoil. Ar uairibh, bíonn fuaimeanna réamhthaifeadta san áireamh i léirithe; mar shampla, déanann DJ ceirníní a scríobadh. Is féidir leat féin ceol a chruthú le canadh, le seinm ar uirlis ceoil, nó le cumadh. De ghnáth, déanann nuathosaitheoirí iarracht ar an ngiotár nó ar an bpianó mar chéad-uirlis.
Féadann duine bodhar ceol a chleachtadh le mothú na gcreathanna istigh ina chorp; is é Ludwig van Beethoven an sampla is cáiliúla de cheoltóir bodhar, a chum mórán saothar cáiliúil cé gur chaill sé a éisteacht cheana féin. San aimsir níos nuaí is cnagcheoltóir atá molta go hard í Evelyn Glennie (atá bodhar ó 12 bhliain d’aois).
Oideachas.
Bíonn ceachtanna ceoil á dtógáil ag daoine nuair is mian leo seinm an cheoil a fhoghlaim. Is í ceoleolaíocht réimse leathan a chlúdaíonn an staidéar staire agus an staidéar eolaíochta, teoiric cheoil agus stair cheoil san áireamh.
Uirlisí.
Is iomaí uirlis a úsáidtear chun ceol a léiriú. De réir dealramh ceann do na céad uirlisí a d'úsáideadh na clocha le poill iontu a tháinig na chéad daoine orthu ar an trá. Bhuailidís le chéile iad (cnaguirlis) agus ansin i ndiaidh roinnt fiosraithe air, thosaíodar ag séideadh isteach iontu agus tháinig gleo (nóta ceoil). Tháinig siad ar chlocha le poill ar mhéideanna éagsúla agus bhí neart nótaí acu le píosaí ceoil a sheinm!
Seánraí.
Is léir don domhan go bhfuil an-chuid saghsanna ceol. Tá gach saghas ceol do gach uile duine mar gur ealaíon sheanda í an ceol, tá mórán seánra ann.


An Iaráic.
Tír sa Mheánoirthear agus in iardheisceart na hÁise í Poblacht na hIaráice. Tá sí ag críochantaíocht leis an Araib Shádach agus le Cuáit theas, leis an Tuirc sa tuaisceart, leis an Siria san iarthuaisceart, leis an Iordáin san iarhar, agus leis an Iaráin san oirthear. Thugtaí "an Mheaspatáim" ar an dúiche seo.
Stair.
Ba i réigiún na Measapatáime, idir an Eofrait agus an Tígris, a cuireadh tús le roinnt de na sibhialtachtaí is ársa ar domhan, na Suiméaraigh, na Bablóinigh agus na hAsaírigh. Tar éis a bheith faoi cheannas na Peirse ar feadh i bhfad, ghabh na hArabaigh seilbh ar an réigiún sa bhliain 656, agus aistríodh an Chailifeacht go dtí an chathair nua í mBagdad sa bhliain 762 (in aice leis an Bhablóin ársa). Bhí Bagdad ina príomhchathair don domhan Arabach ar feadh na gcéadta bliain go dtí gur chuir an Impireacht Otamánach an ceantar faoi chois sa bhliain 1534.
Cogadh na Murascaille.
Thosaigh an Cogadh na Murascaille ar an 2 Lúnasa 1990 nuair a thóg Saddam Hussein an t-ordú ionsaí a dhéanamh ar Chuáit. Bhí an bua ag na gComhguallithe sa deireadh ar an 28 Feabhra 1991, ach níor cuireadh an ruaig ar Saddam Hussein. Agus iad ag teith ó Chuáit, dhóigh na hIarácaigh a lán de na tobair ola atá go flúirseach sa tír seo.
Cogadh na hIaráice.
Ar an 19 Márta 2003 chuir an chomhghuáillíocht tús leis an gcogadh in aghaidh na hIaráice. Chuaigh Tony Blair agus George W. Bush glan i gcoinne na tuairime a bhí ag na Náisiúin Aontaithe gur cheart fanacht níos faide agus nár cheart ionsaí a dhéanamh ar an Iaráic de bharr na tubaiste a d’fhéadfadh tarlú.
Is iomaí tuairim fós faoi cad chuige a rinne siad é, agus cé atá freagrach as an gcinneadh tubaisteach sin.
Cogadh cathartha.
I mí Aibreáin 2010, chuir WikiLeaks físeán d'eachtra a tharla sa bhliain 2007 inar mharaigh fórsaí SAM sibhialtaigh hIaráice agus iriseoirí, os comhair an domhain, ar a dtugtar "Collateral Murder".
Tagairtí.
*
I


Stair iarnróid na hÉireann.
Tháinig na hiarnróid go luath go hÉireann, de bharr tionchar na Breataine in Éireann ag an am. Sin an tír inar thosaigh an chéad iarnród ar domhan i 1825. Níos lú ná deich mbliana ina dhiaidh sin, d'oscail an chéad iarnród in Éirinn i 1834. I 1920 bhí na hiarnróid go forleathan in Éireann, le 5,470 km (3,400 míle) de bhealaí ar an oileán. Tá níos lú ná leath den mhéad sin ann inniu, le easpa mór iarnróid in aice na teorann idir an Tuaisceart agus an Phoblacht.
Traein aonráille i gContae Chiarraí
Tógáil na príomhlínte.
I 1834, osclaíodh an chéad iarnród in Éirinn, an "Dublin & Kingstown Railway" (D&KR) idir Baile Átha Cliath agus Dún Laoghaire (mar a thugtar inniu air).
Sa tuaisceart a cuireadh tús leis an gcéad scéim eile, an "Ulster Railway" (UR). Bhí sé ar intinn ag an gcomhlacht seo Béal Feirste a cheangal le hArd Mhacha. Bhí traenacha acusan idir Béal Feirste agus Phort an Dúnáin nuair a tosaíodh bealach eile sa deisceart.
In 1844, cuireadh tús le seirbhís nua ó Bhaile Átha Cliath go Droichead Átha ("Dublin & Drogheda Railway", D&DR). Bhí conspóid ag an am seo faoin mbealach ó Bhaile Átha Cliath go Béal Feirste. Sa tuaisceart bhí fonn bealach imtíre a thógáil, ach sa deisceart bhí sé ar intinn ag na comhlachtaí bealach cois farraige a dhéanamh, chun ceangal a dhéanamh le Dún Dealgan.
Bhí difríocht freisin faoi leithead na bearnan idir ráillí an iarnróid; bhí sé troighe, dhá orlach ag an UR, cúig troighe, dhá orlach ag an D&DR, agus ceithre troighe, ocht n-orlaí go leith ag an D&KR. Sa deireadh, shocraigh coimisiún ar chaighdeán nua, cúig troighe trí horlaí, nó 1600 mm, mar atá inniu againn. Ag an am sin, áfach, b'ait an socrú é, mar ní raibh aon chomhlacht ag úsáid an tomhais sin. Fiú amháin inniu, níl ach tír nó dhó ag úsáid an chaighdeáin seo! Bhí costas mór ar an UR leis an aistriú.
Ag an am sin, ag tosach an Ghorta Mhóir, cuireadh tús le ceann de na hiarnróid is tábhachtaí in Éirinn, an "Great Southern & Western Railway" (GS&WR) idir Baile Átha Cliath agus Corcaigh. Ar dtús, osclaíodh iarnród go Ceatharlach. An bhliain dár gcionn, bhí Tiobraid Árann sroichte acu, ag ceangal le hiarnród nua eile, an "Waterford & Limerick". Cuireadh tús freisin le hiarnród nua go dtí an tIarthar, leis an "Midland Great Western Railway" ag oscailt bealach idir Baile Átha Cliath agus an Muileann gCearr.
Faoin am sin, bhí an t-iarnród sa tuaisceart ceangailte le hArd Mhacha. Bhí iarnród eile chomh maith, an "Dublin & Belfast Junction Railway" (D&BJR) ó thuaisceart Dhroichead Átha agus trí Dhún Dealgan. Bhí siad le ceangail leis an UR ag Port an Dúnáin.
I míle ocht gcéad daichead a naoi d'oscail an GS&WR an tseirbhís go Magh Ealla Lá Fhéile Pádraig. Sa mbliain chéanna, tháinig an t-iarnród go Corcaigh.
Dhá bhliain ina dhiaidh sin, osclaíodh an MGWR idir Baile Átha Cliath agus Gaillimh. Ina dhiaidh sin, d'oscail siad iarnród eile go Sligeach.
Cruthaíodh a lán iarnród eile timpeall na tíre. Bhí a gcórais féin ag contaetha Chorcaí, Dún na nGall, an Chlár - chomh maith le roinnt iarnród i gContae Chiarraí agus cois teorann. I 1920 bhí na hiarnróid go forleathan, le 5,470 km (3,400 míle) de bhealaí san oileán.
I rith na dTrioblóidí.
I 1922, cruthaíodh Saorstát Éireann. Níor tháinig trioblóidí móra ar na hiarnróid leis na héirithe amach roimhe sin. Ach i rith an Chogaidh Cathartha, rinneadh damáiste mór do na hiarnród. Scriosadh an droichead mór ag Magh Ealla.
Cuireadh le chéile na comhlachtaí a bhí sa Stáit, ag cruthú "Great Southern Railways" i 1925.
I rith an Dara Chogaidh Domhanda, bhí deacrachtaí móra ag na hiarnróid in Éireann. Bhí an tír neodrach sa cogadh, agus mar sin, ní raibh gual sa bhreis ag an mBreatain d'Éireann. Dá bhrí sin, cuireadh as seirbhís a lán traenacha sa tír seo, agus dúnadh seirbhísí áirithe ar feadh cúpla bliain, nó ar fad.
Tar éis an chogaidh, bhí eacnamaíocht na tíre seo go holc. Ní raibh airgead ann do na hiarnród, bhí na traenacha an-sean agus bhí easpa cothaithe ann freisin. Ní raibh go leor paisinéirí, nó bhí siad ag fágáil na tíre seo go hiomlán. Bhí trácht lasta ag laghdú. Ag an am céanna, bhí níos mó tráchta ag aistriú go dtí na bóithre.
Dúnadh i ndiaidh dúnadh.
I 1940 a cúig cruthaíodh Córas Iompair Éireann (CIÉ). Fuair siad seacht milliún punt, go leor chun an córas a choimeád ar oscailt. Bhí siad ábalta traenacha díosail nua a cheannach. Tháinig na céad "railcars" nua i 1951, agus na céad cinn de ceád traenacha díosail ceithre bhliain ina dhiaidh sin.
In ainneoin na bhfeithicil nua seo, dúnadh cuid mór de na hiarnróid i rithna gcaogaidí. Cuireadh deireadh le seirbhísí in iarthar Chorcaí, iarthar an Chláir, Contae Dhún na nGall agus ina lán iarnróid beaga timpeall na tíre.
Sa Tuaisceart, bhí údarás nua ann, an "Ulster Transport Authority" a tháinig i 1948. I gcaitheamh dhá bhliain dhún siad córas mór iarnróid i gContae an Dún. I 1957, cuireadh deireadh le seirbhísí a bhí ag rith trasna na teorann idir an Tuaisceart agus an Phoblacht. Ní raibh rogha ag CIÉ ansin ach fuíoll na mbealaí sin sa Phoblacht a dhúnadh. Sa chaoi seo, chaill réigiún na teorann gach nasc leis na hiarnróid sa Tuaisceart agus sa Deisceart.
An bhliain i ndiaidh na scriosa seo, briseadh suas an "Great Northern Railway" (a bhí saothrú na bealaí idir Baile Átha Cliath agus Béal Feirste) idir an UTA sa tuaisceart agus CIÉ sa deisceart.
Ní raibh an UTA nó an rialtas sa Tuaisceart sásta le himeacht bealaí na teorann. I 1965, dhún siad an chuid is mó den iarnród sa tuaisceart. Ní raibh fágtha ach an bealach go Baile Átha Cliath, ceann amháin go Doire agus dhá líne bheag go Latharna agus Beannchar.
Tréimhse mall.
I rith na seachtóidí agus na hochtóidí níor caitheadh mórán airgid ar na hiarnróid, ach amháin ar an DART. Ní raibh na traenacha róshean, agus de bharr dúnadh na líne beaga, bhí go leor traenacha ann do na seirbhísí. Ach arís, mar a tharla sna daicheadaí bhí easpa cothaithe, bhí na seirbhísí mall agus gan cháilíocht.
Rud iontach don príomhchathair ag an am sin a bhí sa DART ("Dublin Area Rapid Transit"). Cuireadh tús le seirbhísí maithe le traenacha leictreacha nua ar an líne tuaisceart/deisceart isteach sa cathair. Bhí sé ar intinn seirbhísí eile a thosnú go dtí iarthuaisceart agus iardheisceart na cathrach, ach ní raibh an airgead ag an rialtas é seo a dhéanamh. Ní raibh airgead acu traenacha breise a cheannach, fiú amháin nuair a d'éirigh go maith leis an seirbhís.
Sa tréimhse seo, níor tháinig aon fheabhsú ar chaighdeán na línte timpeall na tíre, agus bhí caighdeán an-olc acu, fiú amháin contúirteach ag deireadh na hochtóidí. Cheannaigh an rialtas roinnt carráistí do na seirbhísí idirchathrach sa tréimhse seo chomh maith, ach go dtí seo, is iad seo na cinn is nua sa tír seachas ar an bealach idir Baile Átha Cliath agus Béal Feirste. Scoilt an stát CIÉ, ionnas go raibh dhá chomhlacht nua iompair náisiúnta, Bus Éireann agus Iarnród Éireann (IÉ) anois sa tír.
Athbheocháint na niarnród.
Inneall gluaiste díosail (CIE) 2007
Sna nóchaidí tháinig athrú mór ar eacnamaíocht na tíre. Bhí deis ag an rialtas feabhsú mór a dhéanamh ar na hiarnróid. Ceannaíodh 34 traein nua ó "General Motors" sna Stáit Aontaithe - bhí ceithre chinn do Northern Ireland Railways agus na cinn eile i gcomhair Iarnród Éireann. Tháinig carráistí nua i gcomhair an seirbhís "Enterprise" idir Baile Átha Cliath agus Béal Feirste chomh maith. Cuireadh ráillí nua síos chomh maith; níor chríochnaigh an scéim seo, a thosaigh i lár na nóchaidí go dtí an bliain seo.
Cuireadh tús chomh maith lena lán seirbhísí nua ón bpríomhchathair go dtí imeall an réigiúin, mar shampla, go Cill Dara agus go Droichead Átha. Baineadh úsáid as "railcars" nua, mar a thugtar orthu. Tá na "railcars" seo fós á gceannach ag IÉ; fuair siad ochtú cinn nua an bliain seo. Cuireadh i seirbhís a lán carráistí DART nua freisin ó thosach na mílaoise.
Sa Tuaisceart chomh maith, tá "railcars" nua á bhfáil acu, agus rinneadh feabhsú ar chaighdeán a gcuid línte. Tá a lán deacrachtaí ann fós áfach; tá caighdeán an-íseal ar chuid den líne go Doire, ar an líne aduaidh ó Chúil Raithin. Tá uimhir na bpaisinéir ar an seirbhís lag seo an-íseal chomh maith, agus dá bhrí sin níl todhchaí na bealaí seo cinnte.


An Bheilg.
Is tír í an Bheilg (Ísiltíris: "België", Fraincis: "Belgique", Gearmáinis: "Belgien") atá suite in Iarthar na hEorpa. Tá teorainn aici leis an Ísiltír, an nGearmáin, Lucsamburg, an bhFrainc, agus tá cósta aici ar an Muir Thuaidh.
Tá sí ag crosbhóthar cultúrtha idir an Eoraip Ghearmánach (le cainteoirí na hOllainnise sa tuaisceart, Flóndras) agus an Eoraip Rómánsach (le cainteoirí na Fraincise, An Vallóin), agus tá tionchar aige sin ar chastacht a cuid institiúidí agus a cuid staire polaitiúla.
Trí theanga oifigiúil atá sa Bheilg: An Ísiltíris (tuairim is 60%), an Fhraincis (tuairim is 40%), agus an Ghearmáinis (níos lú ná 1%).
Is ballstát den Aontas Eorpach í an Bheilg.
Stair.
Eascraíonn ainm na tíre as treabh darbh ainm na Belgae, Ceiltigh a chónaigh i dtuaisceart na Gaille agus a cuireadh faoi smacht na Róimhe ag an Impire Iúl Caesar sa bhliain 56RC. Tháinig treabhanna Gearmánacha isteach sa chuid sin den Eoraip tar éis d'impireacht na Róimhe titim as a chéile agus tháinig ríochtaí nua chun cinn. Bhí flaitheas ag ríthe éagsúla de chuid na nGearmánach agus na bhFrancach ar limistéir na Beilge sna meánaoiseanna, agus tháinig an Phléimeannais, an Bhrabantais agus an Liombuirgis (canúintí de chuid na hÍsiltírise) chun cinn mar phríomhtheangacha labhartha i dtuaisceart an réigiúin seo i dtuaisceart na hEorpa agus ar an taobh eile teanga Picard agus an Vallúinis (teangacha de chuid na dteangacha Rómánsacha) i ndeisceart an réigiúin seo. Rinneadh Críostaithe de mhuintir na tíre ag manaigh Éireannacha a bhunaigh misiúin ann.
Bhí an Bheilg faoi smacht ag tíortha éagsúla, ag an bhFhrainc agus ag an Ísiltír go háirithe, agus ag an Spáinn go dtí gur tharla an tAthrú Creidimh agus bunú Phoblachta na hOlloine. Nuair a ghnóthaigh na cúigí sa tuaisceart a neamhspleáchas i riocht "an Ísiltír" (an Ollainn) bhí an Bheilg faoi smacht na hOstaire ar feadh tamaill go dtí gur ghabh fórsaí impiriúla Napoleon seilbh uirthi ar feadh cúpla bliain. Aontaíodh an Bheilg leis an Ísiltír nuair a bhí cogadh Napoleon thart, ach bhain sí a neamhspleáchas amach in 1830 nuair a bhris réabhlóid amach sa tír. Ach fós cloistear an logainm: Ísiltír na Spáine.
Tháinig cumhachtaí móra na hEorpa le chéile chun Prionsa Leopolt ón mBaváir a inshealbhú mar Rí Leopold I (tairgeadh ríocht na Gréige dó roimhe sin ach dhiúltaigh sé é). Rinne an Isiltír ionradh ar an mBeilg i 1831 agus bhí cogadh idir an dá thír go dtí gur aithin an Ísiltír neamhspleáchas na Beilge sa bhliain 1839.
De thoradh Chomhdháil Berlin 1885 ghlac an Bheilg páirt i gcóilíniú na hAfraice, agus ghabh seilbh ar sciar ollmhór talún in abhanntracht an Chongó. Fearann pearsanta dá chuid féin a bhí sa chóilíneacht seo don rí Leopold II agus ba mhór an scanall an drochíde a tugadh do dhúchasaigh na tíre. Bhí an-tóir ar rubar agus úsáideadh imeaglú, céasadh, dúnmharú agus leonadh chun sclábhaithe a dhéanamh de mhuintir na tíre. Bhí an-bhaint ag an tírghráthóir Éireannach, Ruairí Mac Easmainn, le nochtú an drochíde seo agus mar gheall ar an mbrú idirnáisiúnta a d'eascair as a chuid tuairiscí, b'éigean don Rí an chóilíneacht a chur i lámha an stáit.
Rinne an Ghearmáin ionradh ar an mBeilg i 1914 agus i 1940 in ainneoin gur fhógair an tír a neodracht sna haighnis idir mhórchumhachtaí na hEorpa. Cuireadh deireadh le polasaí na neodrachta tar éis an Dara Chogaidh Domhanda agus chuaigh an Bheilg isteach i NATO (Conradh an Atlantaigh Thuaidh). Bhí sí ar cheann de bhaill bunaidh Chomhphobail Eacnamaíoch na hEorpa.
Le céad bliain anuas tá deighilt mhór idir phobail na Fraincise agus na Pléimeanaise sa Bheilg, agus is minic go mbítear ag tuar go dtitfidh an tír as a chéile.
Tagairtí.
Bheilg, An
B


An Chipir.
Is tír agus oileán sa Mheánmhuir Thoir í an Chipir (Gréigis: Κύπρος, translit Kypros IPA:. [Cipros]; Tuircis: Kibris IPA: [kɯbɾɯs]), go hoifigiúil "Poblacht na Cipire" (Gréigis: Κυπριακή Δημοκρατία, translit Kypriakí Demokratía; Tuircis:. Kibris Cumhuriyeti). Is í an t-oileán is mó de réir daonra agus an tríú hoileán is mó de réir achair sa Mheánmhuir. Tá sí suite laisteas den Tuirc, laistiar den tSiria agus den Liobáin, laistiar lastuaidh d’Iosrael agus den Phalaistín, lastuaidh den Éigipt, agus lastoir laisteas den Ghréig.
An ghníomhaíocht is luaithe an duine ar eolas ar na dátaí oileán go thart ar an Mílaoise RC 10ú. Seandálaíochta fós ón tréimhse seo san áireamh an sráidbhaile dea-chaomhnaithe Neoiliteach de Khirokitia, agus tá an Chipir baile chun roinnt de na toibreacha uisce is sine sa domhan. Socraíodh an Chipir ag Gréagaigh Mícéineacha in dhá dtonnta sa 2ú Mílaoise RC. Mar láthair straitéiseach sa Mheán-Oirthear, bhí ar áitiú ina dhiaidh sin cumhachtaí móra éagsúla, lena n-áirítear na empires na Assyrians, Egyptians agus Persians, ónar urghabhadh an t-oileán in 333 RC ag Alastar Mór. riail ina dhiaidh sin ag Ptolemaic Egypt, an Clasaiceach agus Oirthear na Impireacht Rómhánach, caliphates Arabach ar feadh tréimhse gearr, an dynasty Fraince Lusignan agus na Veinéiseacha a bhí ina dhiaidh, ag níos mó ná trí chéad bliain de riail Otamánach idir 1571 agus 1878 (de jure go dtí 1914).
Cuireadh an Chipir faoi riaradh na Breataine atá bunaithe ar Choinbhinsiún na Cipire i 1878 agus atá i gceangal go foirmiúil ag an Bhreatain i 1914. Cé go ndearna na Cipirigh Turcacha suas 18% den daonra, tháinig an deighilt an Chipir agus a chruthú stáit Tuirce i dtuaisceart mar pholasaí Cipire Tuircis ceannairí agus an Tuirc sna 1950í. ceannairí na Tuirce ar feadh tréimhse Mhol an annexation na Cipire go dtí an Tuirc mar measadh go raibh an Chipir "síneadh ar Anatolia" acu; tamall ó shin an 19ú haois, an chuid is mó daonra Cipire Gréige agus a eaglais Cheartchreidmheach bhí ag leanúint aontas leis an nGréig, a tháinig chun bheith ina pholasaí náisiúnta na Gréige sna 1950í. I ndiaidh foréigean náisiúnach sna 1950í, tugadh Chipir neamhspleáchas i 1960. I 1963, an 11-bliain foréigean intercommunal idir Cypriots Gréigis agus Cypriots Tuircis thosaigh, a díláithrithe níos mó ná 25,000 Cypriots Tuircis agus thug an deireadh ionadaíochta na Cipire Tuircis sa phoblacht. An 15 Iúil 1974, a bhí ar stáitse coup d'état ag náisiúnaithe Gréigis Cipire agus gnéithe den junta míleata na Gréige [19] in iarracht ar enosis, ionchorprú na Cipire isteach sa Ghréig. An gníomh seo deasctha ionradh na Tuirce na Cipire, [20] a ba chúis le gabháil de chríoch an lae inniu Thuaisceart Chipir míosa le teacht, tar éis sos cogaidh titim, agus an dí-áitiú de níos mó ná 150,000 Cypriots Gréigis agus 50,000 Cypriots Tuircis. A stát Turcach na Cipire ar leith sa tuaisceart Bhunaigh dearbhú aontaobhach i 1983; Cuireadh an t-aistriú dhaoradh go forleathan ag an bpobal idirnáisiúnta, leis an Tuirc ina n-aonar ag aithint an stát nua. Tá na himeachtaí agus an staid pholaitiúil mar thoradh air nithe a bhaineann le díospóid leanúnach.
Poblacht na Cipire Tá de jure faoi cheannasacht ar an oileán ar fad, lena n-áirítear a chuid uiscí teorann agus limistéar eacnamaíoch eisiach, cé is moite de na Limistéir Bhunáite Fhlaitheasacha Akrotiri agus Dhekelia, a fhanann faoi smacht na Breataine de réir na Londain agus Zürich Comhaontuithe. Mar sin féin, is é an Poblacht na Cipire de facto dheighilt ina dhá phríomhchuid: an limistéar faoi rialú éifeachtach Phoblacht, atá suite i ndeisceart agus in iarthar, agus atá comhdhéanta thart ar 59% d'achar an oileáin; agus an taobh ó thuaidh, á riar ag an féin-dearbhaithe Phoblacht na Tuirce i dTuaisceart na Cipire, a chlúdaíonn thart ar 36% d'achar an oileáin. Eile is ea beagnach 4% d'achar an oileáin clúdaithe ag an crios maolánach na Náisiún Aontaithe. Measann an pobal idirnáisiúnta an chuid ó thuaidh den oileán mar chríoch Phoblacht na Cipire áitiú ag fórsaí Tuircis. Is é an slí bheatha féachaint air mar neamhdhleathach faoin dlí idirnáisiúnta, arb ionann bhforghabháil neamhdhleathach de chríoch an AE ó tháinig an gCipir ina comhalta den Aontas Eorpach.
Is Chipir cheann scríbe turasóireachta móra sa Mheánmhuir. Le chun cinn, geilleagar ardioncaim agus an-ard tInnéacs um Fhorbairt Dhaonna, Tá Poblacht na Cipire ina bhall den gComhlathas ó 1961 agus bhí sé ina dhuine de bhunaitheoirí Ghluaiseacht Neamh-ailínithe go dtí chuaigh sé san Aontas Eorpach an 1 Bealtaine 2004. Ar an 1 Eanáir 2008, chuaigh Poblacht na Cipire an limistéar euro.An Chipir ón spás (MODIS)
Sanasaíocht.
Is é an tagairt is luaithe agus céim bainte amach go dtí an Chipir an 15ú haois RC Mycenaean Gréigis, ku-pi-ri-JO, a chiallaíonn "Cipire". (Gréigis: Κύπριος), scríofa i Líneach B syllabic script Tá an fhoirm clasaiceach na Gréige ar an t-ainm Κύπρος (Kypros).
an focal Gréigise le haghaidh an crann cufróg Meánmhara (sempervirens Cupressus), κυπάρισσος (kypárissos)
an t-ainm Gréagach de na plandaí henna (Lawsonia alba), κύπρος (Kypros)
focal Eteocypriot do copar. Georges Dossin, mar shampla le fios, go bhfuil fréamhacha i an focal Sumerian le copar (zubar) nó chun cré-umha (kubar), ó na taiscí mór de méine copar le fáil ar an oileán.
Trí trádála thar lear, tá an t-oileán a ainm a thugtar don fhocal Laidine Clasaiceach don copar tríd an frása AES Cyprium, "miotal na Cipire", ina dhiaidh sin a ghiorrú chun cuprum.
Is é an demonym caighdeánach a bhaineann le Chipir nó a muintir nó cultúr Cipire. Na téarmaí na Cipire ach agus Cyprian a úsáid freisin, cé go níos lú go minic.
Réamhstairiúil agus Ársa Chipir.
Tá an suíomh is luaithe ina ndeimhnítear gurb ann gníomhaíocht dhaonna maidir leis an gCipir Aetokremnos, atá suite ar chósta theas, rud a léiríonn go raibh Hunter-cnuasaitheoirí atá gníomhach ar an oileán ó thart ar 10,000 RC, le pobail sráidbhaile socraithe ag dul ó 8200 RC. Le teacht an chéad duine comhghaolú agus go gcailleann sé na hippos dwarf agus elephants dwarf. Toibreacha uisce amach ag seandálaithe sa Chipir iarthair a chreidtear a bheith i measc an duine is sine sa domhan, dar dáta ag 9,000 go 10,500 bliain d'aois.
Le linn an maireann Cré-Umhaoise taithí acu ar an oileán dhá tonnta na lonnaíochta Gréige. An chéad tonn éard a trádálaithe Mycenaean na Gréige a thosaigh ag tabhairt cuairte Chipir timpeall 1400 RC. Tá tonn mhór lonnaíochta Gréigis chreidtear a tharla tar éis an tubaiste Chré-umha Aois Mycenaean Ghréig 1100-1050 RC, leis an oileáin ag dul carachtar Gréigis den chuid is mó ón tréimhse seo. áitíonn Chipir ról tábhachtach i miotaseolaíocht na Gréige a bheith ar an áit bhreithe Aphrodite agus vernalis, agus baile chun an Rí Cinyras, Teucer agus Pygmalion. Ag tosú san 8ú haois RC coilíneachtaí Phoenician Bunaíodh ar chósta theas na Cipire, in aice le lá atá Larnaca agus Salamis.
An Chipir ag suíomh straitéiseach sa Mheán-Oirthear. Bhí sé Rialaigh ag Assyria chun tosú haois i 708 RC, roimh seal gairid faoi riail hÉigipte agus riail sa deireadh Peirsis in 545 RC.Na Cypriots, faoi stiúir Onesilus, ri Salamis, chuaigh a Gréagaigh eile sna cathracha Iónach le linn an Éirí Amach Iónach nár éirigh leo i 499 RC i gcoinne an Impireacht Achaemenid. a bhí faoi chois ag an éirí amach, ach tá an Chipir bhainistiú a choimeád ar bun leibhéal ard neamhspleáchais agus d'fhan dírithe i dtreo an domhain Gréige.
bhí conquered an t-oileán ag Alastar Mór in 333 RC. Tar éis a bháis agus an roinn ina dhiaidh sin a impireacht agus cogaí i measc a chomharbaí, tháinig Chipir chuid den Impireacht Hellenistic na Ptolemaic hÉigipte. Ba le linn na tréimhse seo go raibh an t-oileán go hiomlán Hellenized. In 58 RC Chipir gurb amhlaidh a fuair Phoblacht na Rómhánach.
Meánaoiseanna.
Nuair a roinneadh an Impireacht Rómhánach an Oirthir agus an Iarthair páirteanna isteach in 395, bhí Chipir chuid an Oirthir Rómhánach, nó Byzantine Impireacht, agus go mbeadh sé mar sin go dtí an Crusades 800 bliain ina dhiaidh sin. Faoi riail Byzantine, d'fhorbair an treoshuíomh na Gréige a bhí le rá ó antiquity an láidir charachtar Hellenistic-Chríostaí a leanann de bheith ina sainmharc chomhphobal na gCipireach Gréige.
Ag tosú i 649, d'fhulaing an Chipir ó ruathair devastating sheol arm Muslim ón Levant, a lean ar aghaidh ar feadh an 300 bliana atá le teacht. Bhí go leor ruathair piratical tapa, ach bhí daoine eile ionsaithe ar scála mór inar maraíodh go leor Cypriots agus saibhreas mór rinneadh as nó a scriosadh.
Níl aon eaglaisí Byzantine a maireachtáil ón tréimhse seo; Maraíodh na mílte duine, agus go leor cathracha - mar shampla Salamis -. Scriosadh agus ní atógadh Rinneadh athchóiriú riail Byzantine i 965, nuair a scóráil Impire Nikephoros II Phokas victories cinntitheach ar thalamh agus ar muir.
I 1191, le linn na Tríú Crusade, gabhadh Richard I Shasana oileán ó Isaac Komnenos na Cipire Bhíodh sé é mar bhonn soláthair mór go raibh réasúnta sábháilte ó na Saracens. Bliain ina dhiaidh sin a dhíol Richard an oileán leis an Templar Ridirí, á glacadh acu, ar éirí amach fuilteach, ar a seal díoladh é go Guy ar Lusignan. raibh aitheantas dá dheartháir agus comharba Aimery mar Rí na Cipire ag Henry VI, Impire Naofa Rómhánach.
I ndiaidh bhás i 1473 de James II, an Lusignan rí seo caite, Poblacht na Veinéise ghlac rialú an oileáin, agus an rí nach maireann baintreach Veinéiseach, Banríon Catherine Cornaro, reigned mar figurehead. Veinéis i gceangal go foirmiúil Ríocht na Cipire in 1489, tar éis an abdication Catherine. Na Venetians daingne Niocóis trí thógáil na Ballaí na Nicosia, agus úsáidtear é mar ionad tábhachtach tráchtála. Le linn riail Veinéiseach, an Impireacht Ottoman raided minic Chipir. In 1539 scrios an Ottomans Limassol agus mar sin eagla an ceann is measa, an Venetians daingnithe freisin Famagusta agus Kyrenia.
Cé go raibh an aristocracy Lusignan Fraince an aicme shóisialta ceannasach sa Chipir ar feadh na tréimhse mheánaoiseach, bhí an toimhde iar nach Gréagaigh gcaitear ach amháin mar serfs ar an oileán Tá a thuilleadh a mheas ag lucht acadúil a bheith cruinn. Glactar leis anois gur chonaic an tréimhse mheánaoiseach líon Cypriots Gréigis mhéadú ardaithe go dtí na haicmí uachtair, céimeanna a lár ag fás na Gréige, agus an Lusignan teaghlaigh ríoga fiú Gréagaigh marrying. San áireamh anseo Rí Eoin II na Cipire a phós Helena Palaiologina.
An Chipir faoin Impireacht Ottoman.
In 1570, ionsaí Ottoman lánscála le 60,000 trúpaí a tugadh an t-oileán faoi smacht Ottoman, in ainneoin friotaíocht righin ag na háitritheoirí na Nicosia agus Famagusta. Fórsaí ottoman ghabháil Chipir massacred leor áitritheoirí Críostaí na Gréige agus Airméinis. Scriosadh An mionlach Laidine roimhe seo agus thóg an chéad athrú déimeagrafach suntasach ó antiquity siúl leis an ghlóthach a pobal Moslamach. Saighdiúirí a throid sa concas socraithe ar an oileán agus peasants agus ceardaithe Tuircis Tugadh bhreith leat chuig an oileán ó Anatolia. Seo pobal nua san áireamh dhíbir freisin treibheanna Anatolian, "neamh-inmhianaithe" daoine agus baill "deacracht-cuid" sects Moslamach éagsúla, chomh maith le roinnt de athraíonn nua ar an oileán.
Na Ottomans deireadh leis an gcóras feudal roimhe sin i bhfeidhm agus i bhfeidhm ar an gcóras muiléad leis an gCipir, faoina raibh pobail neamh-Muslim rialú ag a n-údaráis reiligiúnacha féin. I cúlú ó na laethanta de riail Laidine, infheistíodh ceann an Eaglais na Cipire mar cheannaire ar an daonra Cipire Gréige agus d'fheidhmigh mar idirghabhálaí idir Christian Cypriots Gréigis agus na n-údarás Ottoman. Chinntigh an stádas go raibh an Eaglais na Cipire in ann deireadh a chur leis an encroachments leanúnach ar an Eaglais Chaitliceach Rómhánach. [65] Ba riail Ottoman na Cipire ag amanna indifferent, ag amanna leatromach, ag brath ar na temperaments na Sultans agus oifigigh áitiúla, agus thosaigh an t-oileán níos mó ná 250 bliain de mheath eacnamaíochta.
An cóimheas idir Muslims Críostaithe fluctuated i rith na tréimhse an forlámhas Ottoman. In 1777-1778, ionann 47,000 Moslamachs tromlach thar an oileáin 37,000 Críostaithe. De réir 1872, d'ardaigh an daonra ar an oileán go dtí 144,000, a chuimsíonn 44,000 Muslims agus Críostaithe 100,000. [68] Tá an daonra Moslamach san áireamh go leor rialaithe criptithe-Críostaithe, lena n-áirítear an Linobambaki, pobal criptithe-Chaitliceach a tháinig chun cinn mar gheall ar ghéarleanúint reiligiúnach den phobal Caitliceach na húdaráis Ottoman; an bpobal, ba chomhshamhlú isteach sa Turcach na Cipire a pobal i rith riail na Breataine.
Chomh luath agus a bhris an Cogadh na Saoirse Gréagach amach in 1821, d'fhág roinnt Cypriots Gréigis i gcás na Gréige a bheith ar an fórsaí na Gréige. Mar fhreagra, an rialtóir Ottoman na Cipire gabhadh agus a fhorghníomhófar 486 Cypriots feiceálach Gréige, lena n-áirítear an Ardeaspag Cipire, Kyprianos, agus ceithre easpaig eile. Sa 1828, an chéad uachtarán nua-aimseartha na Gréige Ioannis Kapodistrias iarr aontas na Cipire leis an nGréig, agus thóg éirí amach mion go leor ar siúl. [73] Imoibriú le misrule Ottoman mar thoradh ar uprisings ag Cypriots Gréige agus na Tuirce araon, cé go raibh aon cheann rathúil. Tar éis na céadta bliain na faillí ag an Oileáin na dTurcach, an mbochtaineacht gan staonadh de chuid is mó de na daoine, agus na bailitheoirí cánach riamh i láthair bhreoslaítear náisiúnachas na Gréige, agus ag an smaoineamh 20ú haois ar enosis, nó comhar, leis an nGréig nua neamhspleách a bhí fréamhaithe go daingean i measc Cypriots Gréigis. Uimhearthacht
Faoin riail Ottoman, bhí uimhearthacht, rolla na scoile agus litearthacht rátaí uile ísle. I dtíortha áirithe, fós na leibhéil ísle leibhéal caipitil dhaonna éigin tar éis riail Ottoman dar críoch. Ba iad an Ghréig agus an Chipir aon eisceacht, a bhíonn siad na bearta céanna de chosáin a glacadh faoi bheartais oideachais Ottoman. Sa dá thír (An Ghréig agus an Chipir), tháinig méadú uimhearthacht go tapa i rith an fhichiú haois.
Chipir, An
C


An Danmhairg.
Is í an Danmhairg (Danmhairgis: "Danmark") an tír Nordach is lú. Tá sí suite i gCríoch Lochlann, i dtuaisceart na hEorpa, idir an Mhuir Bhailt agus an Mhuir Thuaidh, ar leithinis agus ar mhórán oileáin. Tá sí lastuaidh ón Ghearmáin agus ón bPolainn, siar ó dheas ón tSualainn agus ó dheas ón Iorua.
Ina theannta sin, tá na Graonlainne agus Oileán Fháró faoi fhlaitheas Danmhargach, cé go bhfuil rialtas dúchais acu.
Is ball den Aontas Eorpach í an Danmhairg.
Ba é Hans Christian Andersen an scríbhneoir ba cháiliúla de chuid na Danmhairge.
An Danmhairg.
Is í Danmhairgis an teanga oifigiúil sa Danmhairg ach tá 86% den daonra ábalta Béarla a labhairt. Is í Gearmáinis an dara teanga iasachta is mó sa Danmhairg agus 47% den daonra ábalta í a labhairt. Tá 13% den daonra ábalta Sualainnis a labhairt.
An Ghraonlainnis.
Tá An Ghraonlainn faoi riail na Danmhairge agus labhraítear 90% den daonra sa Ghraonlainn Graonlainnis, teanga Inuit. Labhraíonn 12% den daonra Danmhairgis. Tá 7,000 duine sa Danmhairg Graonlainnis.
Oileáin Fharó.
Tá Faróis á labhairt ag 45,000 daoine (timpeall 90% den daonra) sna hOileáin Fharó. Tá Faróis á labhairt ag timpeall 20,000 duine sa Danmhairg. San iomlán tá timpeall ar 66,000 duine atá ábalta Faróis a labhairt.
Tagairtí.
Danmhairg, An
D


An tÚdarás um Bóithre Náisiúnta.
Is údarás in Éirinn é an tÚdarás um Bóithre Náisiúnta (i mBéarla: "National Roads Authority" nó "NRA"), atá freagrach do na bóithre náisiúnta sa tír. Cruthaíodh an NRA mar chuid den Roads Act, 1993, ag tosnú oibre ó 1 Eanáir 1994.
Tá na comhairlí contaetha fós freagrach as na bóithre áitiúla agus as teorannacha luais. Déanann an NRA pleanáil agus tógáil na bpríomh-bhóithre náisiúnta – chomh maith le sábháilteacht na mbóithre. Déanann siad obair imshaolach agus seandálaíochta freisin, mar chuid de chlár tógáil na mbóithre.
Faoi láthair, tá an NRA an-ghnóthach le forbairt na bpríomhboithre agus cruthú na mótarbhealaí, mar chuid den Phlean Forbartha Náisiúnta (NDP).
Struchtúr.
Bíonn an ÚBN á stiúradh ag an mBord, a mbíonn ceithre dhuine dhéag air, an Cathaoirleach san áireamh. Bíonn na comhaltaí á gceapadh ag an Aire Iompair, agus aird aige/aici ar an taithí nó an saineolas/inniúlacht atá acu sna réimsí bainteacha, amhail cúrsaí bóithre, iompair, tionscail, tráchtála, airgeadais nó comhshaoil.
Nasc seachtrach.
Údarás um Bóithre Náisiúnta
Údarás um Bóithre Náisiúnta


Corda (ceol).
I gceol agus i dteoiric ceoil, déantar corda le trí nóta nó os a cionn seinnte go comhuaineach. San úsáid choitianta, ní corda ach grúpa le trí nóta atá tonúil nó a bhfuil feidhmiú diatonach aige.
Mar sin, níl corda ach ina fheidhm armónach den ghrúpa le trí nóta, agus tá comhuaineacht neamhriachtanach a dhéanamh as an trí nóta. Féadann níos lú ná trí nóta a fheidhmiú mar comhuaineacht de gach nóta i gcorda. Mar shampla, déanann corda a seinntear nóta i ndiaidh nóta airpéitse.
Sainmhíniú agus Cumadh na Cordaí.
Ainmnítear cordaí de réir an méid nótaí atá iontu agus de réir an sóirt na hidirchéimeanna á chumadh as.
Tá an módh is furasta chun corda a ainmniú, nó chun a chumadh a theorannú, de réir an uimhir na nótaí atá ann. Is iad na cordaí is simplí (agus b’fhéidir na cordaí is coitianta) tríchordaí (a bhfuil "trí" nóta acu), teitreachordaí (a bhfuil ceathair acu), heicseachordaí (a bhfuil sé acu), srl.
Tá sé níos faisnéisí chun corda a ainmniú de réir an sóirt na hidirchéimeanna atá ann, mar is cuma faoin mhéad nótaí le hidirchéim chosúil eatarthu a charnadh ar an chéile; coinníonn an corda a fhuaim tréitheach fós. Ainmnítear na cordaí pléite is minice le nótaí a bhfuil tréigh óna chéile corda tréach. Ainmnítear corda cumtha le déigh eatarthu corda déach agus corda le ceathraigh eatarthu corda ceathrach.
Lipéadaítear cordaí le siombailí chorda.
An Tríchorda.
Is iad tríchordaí na córdaí usáidte is coitianta i gceol iartharach. Is iad an bunús na harmóine dhiatonach é. Is é sin, cumtar le trí nóta: an fréamh, tréach (atá aon tréach amháin thar an fréamh), agus an cúigeach (atá aon cúigeach amháin thar an fréamh, nó aon tréach amháin thar an tréach).
Mar shampla, coinníonn ochtach den scála C mór na notaí sin: C D E F G A B C.
"Fig 1. An scála C mór"
Choinneodh an tríchorda déanta leis an nóta C mar an fréamh: C (an fréamh den scála), E (an tréach den scála), agus G (an cúigeach den scála).
"Fig 2. C, E agus G – An tríchorda C mór"
Ag úsáid an scála céanna (go hintuigthe, an gléas C mór) féadann corda a dhéantar le D mar an fréamh. Ba é sin: D (fréamh), F (tréach), A (cúigeach).
Mar sin, ainmnítear an tríchorda ar C tríchorda mór, nó mórchorda, agus an idirchéim ó C go dtí E mórtréach. Ainmnítear an tríchorda ar D mionchorda, a bhfuil idirchéim níos lú ón fhréamh go dtí an tréach aige. Ainmnítear an idirchéim sin miontréach, agus is é an corda D mion.
Is féidir le tríchorda a chumtar ar pé nóta den scála C mór.
Cineáil na Tríchordaí.
Chomh maith le mórchordaí is mionchordaí, tá tríchordaí méadaithe agus laghdaithe ann. Déannann na téarmaí sin cur síos ar an "cáilíocht" de chorda.


Patrún.
Séard is patrún ann ná cló nó samhla a bhfuil mar toradh feidhmiúil ar chuid den cló féin (níos teibí agus níos fearr fós is tacar rialacha é) a bhfuil ar a chumas chuid de rud nó a iomlán a ghiniúint.


Foirmiúlaigh.
Agus muid ag tabhairt faoi fealsúnacht na matamaitice, séard is foirmiúlaigh ann ná aon duine a ghlacann le foirceadal faoi leith de fhealsúnacht na matamaitice.


An Ríocht Aontaithe.
Is í Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann, ar a dtugtar An Ríocht Aontaithe (RA) agus An Bhreatain fosta (Béarla: "United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland" nó "United Kingdom" nó "UK"), í stát ceannasach atá suite siar ó thuaidh ó chósta Mhór-Roinn na hEorpa. Áiríonn an tír oileán na Breataine Móire, an chuid thoir thuaidh d’oileán na hÉireann, agus go leor oileán níos lú eile. Is é Tuaisceart Éireann é an t-aon chuid den RA a bhfuil teorainn talún aige le stát eile – Poblacht na hÉireann. Is é Tuaisceart Éireann é an t-aon chuid den RA a bhfuil teorainn talún aige le stát ceannasach eile nuair nach nglactar na Spleáchais (Giobráltar agus Akrotiri agus Dhekelia) san áireamh. Tá teorainn idir Giobráltar agus an Spáinn, chomh maith leis sin tá teorainn ag Akrotiri agus Dhekelia le Poblacht na Cipire agus ag Dhekelia le Poblacht Thuaisceart na Cipire (atá faoi cheannas Turcaigh an oileáin ach nach bhfuil aitheantas idirnáisiúnta aige), agus an Crios Maolánach de chuid na NA a scarann an dá thír ar an oileán. Seachas an teorainn talún seo, bíonn an tAigéan Atlantach thart timpeall na tíre ar fad siar agus ó thuaidh, bíonn an Mhuir Thuaidh ina luí soir, an Mhuir nIocht ó dheas agus Muir Éireann siar.
Is í foirm rialtais na tíre í monarcacht bhunreachtúil le córas parlaiminteach. Is í cathair Londain í an phríomhchathair. Tá 4 thír chomhdhéanaimh sa RA: Tuaisceart Éireann, Alba, An Bhreatain Bheag agus Sasana.
Tá fo-rialtais chineachta ag na chéad 3 chinn acu seo, a bhfuil cumhachtaí athraitheacha acu bunaithe ina bpríomhchathracha, Béal Feirste, Dún Éideann agus Cardiff faoi seach. Gaolmhar leis an RA gan a bheith ina gcodanna di atá 3 Spleáchas na Coróine: Geansaí, Geirsí agus Manainn. Tá 14 Chríoch Thar Lear. Is ionann iad seo agus píosa iarmharacha de Impireacht na Ríochta Aontaithe, ina raibh beagnach ceathrú iomlán de dhromchla an domhain ag deireadh an 19ú haois agus toiseacht an 20ú haois. Ba í an Impireacht í an ceann is mó riamh ar domhan. Tchítear tionchar na RA i leitheadúlacht an Bhéarla mar mheán cumarsáide, cultúr na nOileán Briotanach, agus córais dlí i dtíortha ar fud na cruinne.
Is tír fhorbartha í an RA, a bhfuil an seachtú geilleagar is mó ar domhan aige de réir OTI ainmneach agus an t-ochtú ceann is mó ar domhan de réir Paireachta Cumhacht Cheannaigh. Ba í an chéad tír thionsclaíoch ar domhan í agus an neart is tábhachtaí ar domhan i rith an 19ú haois agus go luath san 20ú haois. Déantar tagairt go seadh don RA mar neart ollmhór agus tá go fóill cumhachtaí ollmhóra aigi i leith na heacnamaíochta, an chultúir, an mhíleata agus na n-eolaíochtaí aici, mar aon le tionchar nach beag go hidirnáisiúnta. Is stát núicléach aitheanta é agus caitheann sé an ceathrú caiteachas is mó ar domhan ar chúrsaí míleata.
Tá tuairim is 60 milliún duine ina gcónaí sa Ríocht Aontaithe: breis is 50 milliún i Sasana, cúig mhilliún in Albain, trí mhilliún sa Bhreatain Bheag agus cúpla milliún i dTuaisceart Éireann.
Rinne Sasana concas ar an mBreatain Bheag i rith na Meánaoise. Chruthaigh Acht an Aontais 1707 Ríocht Aontaithe na Breataine Móire, agus chruthaigh Acht an Aontais 1800 Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann. Nuair a bhain Saorstát Éireann a neamhspleáchas amach san fhichiú céad, cruthaíodh Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann.
Is stát aonadach é an Ríocht Aontaithe, rialaithe faoi monarcacht bhunreachtúil agus córas parlaiminteach, lena shuíochán rialtais sa phríomhchathair na Londain.
Tagairtí.
Ballstáit na Náisiún Aontaithe


14 Iúil.
Is é an 14 Iúil an 195ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 196ú lá i mbliain bhisigh. Tá 170 lá fágtha sa bhliain.


21 Iúil.
Is é an 21 Iúil an 202ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 203ú lá i mbliain bhisigh. Tá 163 lá fágtha sa bhliain.


3 Deireadh Fómhair.
Is é an 3 Deireadh Fómhair an 276ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 277ú lá i mbliain bhisigh. Tá 89 lá fágtha sa bhliain.


Seosamh Ó Cuaig.
In Aill na Brún, Cill Chiaráin, a rugadh agus a tógadh Seosamh Ó Cuaig. Tá sé pósta le Treasa Ní Loideáin as Roisín na Mainíoch, Carna, agus tá ceathrar clainne orthu. I Raidió na Gaeltachta a oibríonn sé.
Ó d'fhág sé an mheánscoil tá sé ag seasamh a gcearta do Chonamara agus d'Árainn.
Creideann sé nach dtugann an Chomhairle Contae aird mar is cóir ar na pobail seo agus go gcaithfear iad a dhúiseacht agus a dhúiseacht go beo.
Toghadh mar ionadaí ar Údarás na Gaeltachta é i 1999.
Toghadh mar chomhairleoir ar Chomhairle Contae na Gaillimhe i 2004 é.
Aththoghadh ar Údarás na Gaeltachta i 2005 é.


Eilís II na Ríochta Aontaithe.
Is í Eilís II, "Elizabeth Alexandra Mary", (a rugadh ar 21 Aibreán 1926) banríon cheannasach agus ceann stáit Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann agus de 15 tíortha eile sa Chomhlathais na Náisiún. Is ceannaire Chomhlathais agus Gobharnóir Uachtarach Eaglais Shasana í. Tháinig sí i gcoróin ar an 6 Feabhra 1952.
Tá Eilís ina banríon ó shin agus tá sí i réim níos faide ná aon cheann stáit eile sa 20ú / 21ú haois(D’éirigh an bhanríon Eilís II ar an mbanríon is faide i réim I Sasana ar an 9 Meán Fómhair 2015.). Maireann bordaithe agus 125 milliún duine i dtíortha ar í a gceann stát. Sul má tháinig sí i gcoróin, bhí an teideal Bandiúc Dhúin Éideann aici.
Luathshaol.
Rugadh i Londain í. Ba iad an Rí Seoirse VI agus an Bhanríon Eilís Bowes-Lyon a tuismitheoirí. Baisteadh i Seomra Ceoil i bPálás Buckingham í.
Cuairt ar Éirinn sa bhliain 2011.
Thug Eilís II cuairt ar Phoblacht na hÉireann sa bhliain 2011, an chéad bhanríon nó rí le seo a dhéanamh ón mbliain 1921. Thosaigh sí amach i mBaile Átha Cliath, áit ar thug sí cuairt ar Gháirdíní an Chuimhneacháin, Páirc an Chrócaigh, Áras an Uachtaráin chomh maith leis an gCuimneachán Cogaidh i nDroichead na hInse. Chuaigh sí, ina dhiaidh sin, go Caiseal i dTiobraid Árainn, go dtí Graí Náisiúnta na hÉireann agus go dtí an Margadh Sasanach i gCorcaigh. Thacaigh formhór mhuintir na hÉireann leis an turas ach eagraíodh roinnt agóidí beaga ina coinne. Cáineadh, ach go háirithe, an tslándáil toisc go raibh an chuid is mó de Bhaile Átha Cliath dúnta i rith an turais.
Tagairtí.
Eilis 2
Eilis 2


An Eilvéis.
Is tír bheag thalamhiata atá suite in iarthar na hEorpa í an Eilvéis nó an Eilbhéis (ainm oifigiúil: Cónaidhm na hEilvéise). Tá teorannacha aici leis an Ostair, le Lichtinstéin, leis an bhFrainc, leis an Iodáil, agus leis an nGearmáin.
Teangacha.
Tá ceithre theanga oifigiúl san Eilvéis: an Ghearmáinis (63,7 %), an Fhraincis (20,4 %), an Iodáilis (6,5 %) agus an Rómainis (0,5 %). Maidir leis an gcineál Gearmáinise a labhraítear san Eilvéis, is canúint neamhionann go leor í leis an Ard-Ghearmáinis atá in uachtar sa Ghearmáin.
Tíreolaíocht.
Is tír shléibhtiúil í an Eilvéis. Roinntear an tír ina trí chuid: na Sléibhte Alpa, an tArdán Láir agus na Sléibhte Jura. I measc sléibhte cáiliúla na tíre, tá an Matterhorn. Tá na cathracha, Zürich agus an Ghinéiv mar shampla, ar an Ardán Láir, agus mar i gcéanna leis an gcuid is mó den daonra.
Neodrachas.
Cé go bhfuil an Eilvéis i lár na hEorpa idir tíortha a raibh cogaidh go leor ar siúl acu le linn na 19ú agus 20ú céad, tá beart eachtrach neodrach docht ag an tír le tamall fada. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, mar shampla, cé go labhraítear Gearmáinis ansin agus go mbíonn teorainn leis an Ostair, an nGearmáin agus an Iodáil (is é sin, tíortha na hAise) ann, ní raibh an Eilvéis rannpháirteach sa chogadh sin. Ní raibh an Eilvéis páirteach i gcogaíocht ón mbliain 1815 i leith.
Mar sin, ní ghlacann an Eilvéis páirt san Aontas Eorpach. Ní raibh an Eilvéis lánpháirteach sna Náisiúin Aontaithe go dtí an bhliain 2002. D'ainneoin traidisiún neodrachais na hEilvéise, ar 5 Meitheamh, 2005, ghlac vótálaithe Eilvéiseacha le Conbhinsiún Schengen.
Tá a lán eagraíochtaí idirnáisiúnta lonnaithe san Eilvéis. Bunaíodh an Chros Dhearg sa tír, sa Ghinéiv, sa bhliain 1863. Tá an dara grúpa oifigí is mó de chuid na Náisiún Aontaithe suite sa Ghinéiv.
Tagairtí.
E


Míochaine.
Is éard is míochaine nó leigheas ann ná an eolaíocht a bhaineann le haire don cholainn agus don aigne, agus an freastal a thugann dochtúirí leighis. Is mór é a réimse, agus baineann líon mór saineolaíochtaí leis - na trí réimse is ginearálta ná máinliacht, míochaine chliniciúil agus taighde míochaine.
Is dochtúirí leighis iad dochtúirí teaghlaigh nó cleachtóirí ginearálta agus nó saineolaithe leighis nó comhairleoirí araon. Tugtar dochtúir teaghlaigh ar ghnáthdhochtúir a chleachtann an leigheas go ginearálta, de ghnáth ina sheomra freastail féin. Sa lá atá inniu ann, is minice dochtúirí a bheith i gcomhchleachtadh le dochtúirí eile i gclinic, ina bhfuil ar a laghad banaltra amháin, cléireach, agus áiseanna sa bhreis nach mbeadh ar chumas dhochtúra aonair a chur ar fáil.
Ar an taobh eile de, is féidir an leigheas a roinnt idir speisialtachtaí galair agus córais an choirp (m.sh. liacht bhan, leigheas análaithe, néareolaíocht, nó síciatracht), aois an othair (m.sh. péidiatraic (liacht leanbh) nó leigheas sean-aoise), an bealach ina gcuirtear an leigheas i bhfeidhm (m.sh. máinliacht, raideolaíocht nó leigheas ginearálta), agus idir aire dhíreach, agus déanamh agus iniúchadh scrúdaithe, m.sh. paiteolaíocht agus raideolaíocht. Cnáimhseachas a thugtar ar dhochtúir a chleachtann aire ban torrach chomh maith le bainistíocht na breithe féin. Ina theannta sin, tá dochtúirí a chaitheann cuid mhaith dá gcuid ama le múinteoireacht, le taighde in eolaíocht shláinte, ag obair le roinn den rialtas nó ag plé le leigheas pobail.
Ina theannta sin uile, tá go leor cleachtóirí eile leighis nach dochtúirí leighis iad, ach a oibríonn leis an othar, go minic faoi choimirce an dochtúra leighis. M.sh., altra (banaltra an fhoirm bhaineann) a thugtar ar chleachtóir a dhéanann obair cosúil le piollaí agus instealltaí a thabhairt, cuidiú leis an lia le linn obráide, aire othair roimh agus i ndiaidh obráide, agus mórchuid an aire ginearálta le linn d'othair bheith in ospidéil.
Tá teiripithe eile, mar shampla, a chuidíonn le hothair; le neamhoird urlabhra (teiripe urlabhra agus éisteachta), le trioblóid gluaiseachta (fisiteiripe) agus a thugann radaíocht (radaiteiripe).


Creideamh.
Is é is ciall le creideamh ná an córas tuisceana agus creidiúint a bhíonn ag duine nó ag pobal maidir le bunús an domhain, an saol i ndiaidh an bháis, agus tionchair diaga nó iar-dhaonna ar chúrsaí an tsaoil.
Is iad príomhchreidimh an domhain an Chríostaíocht (idir Chaitliceachas, Phrotastúnachas, Ceartchreideamh Gréagach, Rúiseach srl), Ioslam, an Giúdachas, an Hiondúchas, an Búdachas, Siontó, an Sóróaistreachas, an Síceachas, agus creidimh thraidisiúnta, go minic le hiliomad déithe.
Deirtear gurbh iad na sean-Eabhraigh ar dtús a thug aitheantas don aon-diagacht, cé go raibh córas le Dia mhaith amháin ar bun i bhfad roimhe, m.sh., ag muintir na Peirse.i. an Sóróaistreachas. Nuair a thug Dia na nEabhrach (Iáivé) an dlí do Mhaois.i. na Deich nAithne, leag sé síos nach raibh ann ach an aon Dia amháin, agus nár chóir ómós a thabhairt do Dhia ar bith eile. As creidimh na nEabhrach, ar a dtugtar an Giúdachas, a spreag an Chríostaíocht in aimsir Chríost, agus an Muslamachas nó Ioslamachas in aimsir Mhahamad.
Sa seansaol, bhí a ndéithe féin ag gach cultúr nó tír, fiú ag na hEabhraigh. Ach le teacht na gcreideamh nua, ba mhinic a thugtaí "págántacht" nó ainmneacha drochmheasúla ar an gcóras creidimh agus diagachta traidisiúnta i gcultúr. Leanann an córas diagachta go minic i bhfoirm miotaseolaíocht, agus go minic nuair a thagann, mar shampla, an Chríostaíocht go cultúr nua, bíonn creideamh sa dá chóras ar feadh i bhfad, agus déanann an sean-chreideamh múnlú ar an gcreideamh, mar shampla i scéalta na naomh, agus i gceiliúradh féilte. Sampla de seo an vúdú i Háití sa Chairib, áit a bhfuil formhór na ndaoine ina gCríostaithe, ach a bhfuil creideamh agus cleachtadh fós ar nósanna agus déithe na hAfraice.
Bhí a gcóras diagachta féin ag na sean-Ghréagaigh, córas roinnte gaolta leis ag na sean-Rómhánaigh, agus ar ndóigh a gcóras féin ag na sean-Ghaeil.


Eolaíocht sláinte.
Is é atá i gceist le hEolaíocht Shláinte, ná an eolaíocht a bhaineann leis an gcorp daonna, ar na galair a bhaineann dó, agus ar na modhanna a úsáidtear leis na galair sin a chur i gceart; Mar shampla: piollaí nó radaiteiripe, nó le bunchúiseanna na ngalar a bhaineann don chorp daonna.
Le dul ar aghaidh in eolaíocht shláinte, is minic a bhíonn leighis nua ar fáil do thinnis éagsúla.
I measc na n-eolaíochtaí sláinte, áirítear bithcheimic, micribitheolaíocht, fiseolaíocht, anatamaíocht.
Go minic oibríonn dochtúirí leighis i dteannta eolaithe eile le taighde a reachtáil.


New Jersey.
Stát in oirthuaisceart Stáit Aontaithe Mheiriceá (S.A.M.) é New Jersey'", a bhfuil daonra 8,791,894 ann de réir an Daonáirimh 2011. Tá abhainn an Hudson agus Cuan Nua-Eabhrac mar theorainn dó ar an taobh thoir, agus abhainn an Delaware mar theorainn ar an taobh thiar. New Jersey an stát is dlúithe daonra sa tír agus 462 duine sa chiliméadar cearnach. Tá 17,404.6 duine sa mhíle cearnach in Paterson, an dara cathair sna Stáit Aontaithe ó thaobh dlús daonra de.
Is é "Stát an Ghairdín" leasainm New Jersey. Is é Chris Christie, ball den Pháirtí Poblachtach, an gobharnóir.
I measc na mórchathracha sa stát tá Newark, Jersey City, Elizabeth, Paterson, Camden, Atlantic City, Hoboken agus Passaic. Is é Trenton an phríomhchathair.
Tá cósta fada ag an stát ar an taobh thoir ar an Aigéan Atlantach. Tugtar an "shore" air seo agus is maith le daoine áitiúla lá a chaitheamh "down the shore".
Is ann atá an clár teilifíse cáiliúil The Sopranos bunaithe.
a>, i dtuaisceart New Jersey, sna 1950idí.
Geograife.
Tá New Jersey suite in oirthear Mheiriceá Thuaidh ar an gcósta thoir láir. Tá sé ag críochántacht le Cathair Nua-Eabhrac san oirthuaisceart, le Stát Nua-Eabhrac sa tuaisceart, agus le Pennsylvania agus le Delaware san iarthar. Tá Bá Delaware sa deisceart. Tá New Jersey roinnte ina cheithre réigiún ó thaobh na geograife fisiciúla de. Is é Máchaire an Chósta Atlantaigh an réigiún is mó. Síníonn sé siar ón aigéan go dtí an Abhainn Delaware agus ó thuaidh ó Bhá Delaware go dtí líne idir Contae Mercer san iarthar go béal na Raritan san oirthear. Tá foraoisí péine (na "Pine Barrens"), riascanna sáile agus feirmeacha glasraí agus torthaí ann, chomh maith le bailte saoire feadh an chósta. Níl dlús mór daonra ann sa chuid is mó den réigiún.
An dara réigiún is mó (agus an chéad réigiún eile, ag dul ó thuaidh) is ea an Piedmont (Fraincis}: "cos na sléibhte"). Tá an Piedmont ina chrios, timpeall 20 míle ar fad, a théann ó Alabama soir ó thuaidh go Nua-Eabhrac. De bharr an n-aibhneacha agus na n-easaanna a thug fuinneamh don tionsclaíocht san am atá thart, agus de bharr a chóngaraí agus atá sé do chathair Nua-Eabhrac, cónaíonn isteach is amach le 60% de dhaonra New Jersey sa Piedmont.
a>a á gcruinniú i ndiaidh a mbainte i ndeisceart New Jersey
Ag dul siar ó thuaidh ón Piedmont bhuailfeá le hArdtalamh Shasana Nua nó na Tailte Arda mar a thugtar orthu níos minice. Crios comhthreomhar leis an Piedmont atá ann ach é leath chomh leathan, suas le 10 míle slí ar fad. Sa chúinne den stát san iarthuaisceart tá an ceathrú réigiún, mar atá an Droim agus Gleann Mór Apaláiseach. Ní ach cuid bheag den Ghleann Mór é seo: dála na Sléibhte Apaláiseacha féin, síníonn sé trí chuid mhaith d'oirthear na Stát Aontaithe. Na Sléibhte Kittatinny a thugtar ar na sléibhte i dtuaisceart an réigiúin seo. Tá sceall agus aolchloch coitianta ann.
Contaetha in New Jersey.
Atlantic • Bergen • Burlington • Camden • Cape May • Cumberland • Essex • Gloucester • Hudson • Hunterdon • Mercer • Middlesex • Monmouth • Morris • Ocean • Passaic • Salem • Somerset • Sussex • Union • Warren
Stair.
Tá cónaí ar dhaoine i New Jersey le 10,000 bliain nó níos mó. Ag an am ar tháinig na chéad Eorpaigh go dtí an áit, bhí drong ann le fada a thug siad Lenni-Lenape ("na chéad daoine") orthu féin. Bhí oirthear Mheiriceá Thuaidh ar réigiúin an domhain inar forbraíodh an talmhaíocht, cé gur éiriodh as cuid de na barra, leithéid an lus coise gé, nuair a tháinig saothrú na "dtrí dheirfiúracha" (arbhar Indiach, pónairí agus puimpcíní) aneas ó Mheicsiceo chucu. Chleacht na hIndiaigh an tsealgaireacht freisin. Bhí na Lenape roinnte ina dtrí mhórfhine ar a thugtaí Turtar, Turcaí agus Mac Tíre. Bhí Fine an Turtair lonnaithe i dtuaisceart New Jersey. Sochaí máthairlíneach a bhí acu.
Dáileadh chanúintí na teanga Lenape
Is dócha gur Giovanni da Verrazanno, maraí i seirbhís na Fraince, an chéad Eorpach a thaiscéal cósta Atlantach New Jersey. Thaiscéal Henry Hudson, Sasanach i seirbhís na hÍsiltíre, an cósta níos faide ó thuaidh, timpeall Bhá Sandy Hook agus suas an abhainn Hudson. Chuaigh Cornelius Mey suas an Abhainn Delaware sa bhliain 1614 agus é ag taiscéaladh ar son na hÍsiltíre chomh maith.
Trádáil fhionnaidh an bealach ba mhó a bhí teagmháil idir na Lenape agus na hOllannaigh ar dtús. Ollannach darbh ainm Pauw a chéad chuir síos i New Jersey, trasna na hAbhann Thuaidh (.i. an Hudson inniu) ó Nua-Amstardam, ar an roinn theas den oileán Manhattan. Cheannaigh sé an talamh ó na hIndiaigh. B'ait leo siúd úinéireacht talaimh ach bhí sé mar riail ag Comhlacht Dúitseach na hIndia Thoir gur ghá le lonnaitheoirí sna limistéir a bhí faoi smacht an chomhlachta a gcuid talamh a cheannach. Pavonia a baisteadh ar thailte Pauw. Bhí Pavonia agus na lonnachtaí Ollannacha eile a tháinig ina dhiaidh i New Jersey faoi riail Nua-Amstardam mar chuid den Nua-Ísiltír (Nieuw-Nederland). Sa bhliain 1638 cuireadh coilíneacht Shualannach ar bun san áit a bhfuil Wilmington, Delaware anois. De réir mar a d'fhás an choilíneacht sin (an Nua-Shualainn, nó Nye Sverige), lonnaigh cuid de na coilínigh Shualannacha agus Fhionlannacha ar an taobh eile den Abhainn Delaware, i ndeisceart New Jersey. Faoi stiúradh Peter Miniut a chruthaigh an Nua-Shualainn, Vallúnach a bhí ina stiúrthóir ar an Nua-Ísiltír roimhe sin (1626–1631). Thóg na Ollannaigh seilbh ar an gcoilíneacht Shualannach ní ba dhéanaí agus ar 24 Meitheamh 1664 thóg cabhlach faoi stiúradh an Choirnéil Richard Nicolls seilbh ar an Nua-Ísiltír in ainm rí na Breataine Móire.
Dobharbhearna an Delaware idir New Jersey (ar dheis) agus Pennsylvania (ar clé)
Thug an Rí Séamas II an talamh ar fad idir na haibhneacha Hudson agus Delaware (.i. New Jersey) do bheirt chairde a sheas leis an Teaghlach Ríoga le linn Chogadh Cathartha Shasana, mar atá, Sir George Carteret agus agus an Tiarna Berkeley of Stratton. Ainmníodh an áit Cúige New Jersey in onóir an oileán Gheirsí, a thug tearmann don Rí Séarlas II sa chogadh (agus arbh í an áit inar rugadh Carteret). Sa bhliain 1673 dhíol Berkeley a chuid féin den choilíneacht le baill de Chumainn na gCarad agus d'fhág sin New Jersey roinnte ina dhá leath, Jersey Thoir agus Jersey Thiar. Maireann cuid den teorainn idir an dá leath mar theorainneacha contae inniu.
New Jersey Thoir agus Thiar
New Jersey an t-aon choilíneacht Bhriotanach i Meiriceá arbh iad daoine as coilíneachtaí eile, agus ní as an Eoraip, tromlach na lonnaitheoirí den chine gheal. Lean lonnaíochtaí na nOllannacha ag fás in oirthuaisceart an stáit faoi na Sasanaigh. Bhí páirt mhór ag Eaglais Leasaithe na hOllainne iontu. Tháinig Preisbitéirigh Albanacha go New Jersey san tréimhse sin freisin ach ba dhaoine as Nua-Eabhrac agus as Sasana Nua a chuir fúthu ansin sa chuid ba mhó, go háirithe Comhthionólaithe as Sasana Nua. Aithníodh saoirse creidimh sa dá leath den choilíneacht. Cuireadh an chéad tearmann Indiach sna Stáit Aontaithe ar bun in Indian Mills, i lár dheisceart New Jersey, sa bhliain 1758, ach thug formhór na Lenape a aghaidh ar áiteanna níos faide siar nó fuair siad tearmann as a stuaim féin sna cnoic agus sléibhte. Ghlac siadsan le sclábhaithe agus daoine eile a bhí ag éalú an dlí.
Mhair an scoilt thoir-thiar chomh fada agus mhair an dílseánacht nó úinéireacht phríobháideach (1674–1702) sa choilíneacht. Sa bhliain 1702 d'athaontaigh na Briotanaigh New Jersey mar choilíneacht ríoga seachas seachas mar choilíneacht dhílseánach. Sna blianta 1708–1738, áfach, bhí New Jersey faoi riail Nua-Eabhrac. Bhí muintir New Jersey go mór ina choinne sin agus sa bhliain 1738 cheap an Rí an Breitheamh Lewis Morris mar ghobharnóir ar an gcoilíneacht.
I mí Iúil, 1776, chuir ionadaithe New Jersey a n-ainm le Forógra an Neamhspleáchais. Fearadh cuid mhaith den chogadh a bhris amach dá bharr sin i New Jersey. Bhí ceannáras an airm faoi Washington in New Jersey ar feadh dhá gheimhreadh. Bhí Cathanna Trenton, Monmouth agus Princeton ar na cathanna móra a bualadh in New Jersey sa Réabhlóid Mheiriceánach. Bhí ról sách tábhachtach ag New Jersey lasmuigh de pháirc an áir freisin. Faoi cheannas William Paterson chuidigh an stát le comhréitiú a dhéanamh idir na stáit mhóra agus na cinn bheaga.
a>, New Jersey sa bhliain 1933.
Dalta na stáit eile i dtuaisceart na tíre cuireadh acht i bhfeidhm i New Jersey sa bhliain le cosc a chur le sclábhaíocht de réir a chéile. Faoi na 1830idí bhí formhór na ndaoine gorma saor; bhí timpeall is deichniúr sclábhaithe aosta sa stát nuair a cuireadh deireadh leis an sclábhaíocht ar fud na tíre sa bhliain 1865.
Forbraíodh a lán tionsclaíochta i New Jersey i luathbhlianta na tíre nua agus le linn an 19ú haois. Bhunaigh Alexander Hamilton in éineacht le scata daoine eile comhlacht darbh ainm Society for the Establishment of Useful Manufactures (SUM) sa bhliain 1791. D'fhostaigh an grúpa Pierre Charles L'Enfant le cathair a phleanáil don cheantar timpeall ar na hEasa Móra ar an Abhainn Passaic i dtuaisceart an stáit le feidhm a bhaint as fuinneamh na n-eas ansin. Paterson a baisteadh ar an gcathair in onóir William Paterson.
Fuair an náisiún nua roinnt mhaith iarainn ó New Jersey, go háirithe as na mianaigh guala portaigh i ndeisceart an stáit. Spreag tógáil na gcanálacha agus na n-iarnród sa 19ú haois forbairt na tionsclaíochta sa stát, go mór mhór Canáil Mhorris a osclaíodh sa bhliain 1831. D'éascaigh sin gual a thabhairt isteach o Ghleann an Lehigh in oirthear Pennsylvania. Chuir Thomas Edison faoi i New Jersey ag cur ionad forbartha teicneolaíochta ar bun, in Menlo Park ar dtús agus ansin in West Orange. Ba i Menlo Park a lasadh sráid le solais leictreacha den chéad uair ariamh, toradh a chuid oibre leis an leictreachas. Ag tús na 1900idí, d'fhás Fort Lee, in oirthuaisceart an stáit, mar an áit ba mhó déanta scannán ar domhan.
Mar gheall ar an méid monarchana agus infreastruchtúr iompair a tógadh i New Jersey, bhí páirt thábhachtach ag an stát le linn an dá chogadh domhanda sa chéad leath den 20ú haois. Cuireadh na mílte saighdiúirí go dtí an Eoraip sa Chéad Chogadh Domhanda ó dhugaí in Hoboken. Tógadh cuid de na longa a d'iompair iad i New Jersey freisin, sna ceártaí longa i gCamden agus Bayonne. Ar na déantúisí míleata eile a rinneadh i New Jersey bhí armlón, gléasanna cumarsáide, agus ceimicigh. Idir an dá chogadh, roimhe sin agus ina dhiaidh, tógadh tionscail thíthíochta, áiseanna gnó, monarchana agus na háiseanna a ghabhann leo i gceantracha i New Jersey a bhí faoin tuath. D'fhág sin fás an-mhór ar na fo-bhailte ar fud an stát, cé gur tháinig meath millteanach ar na cathracha. Níl mórán cathracha móra i New Jersey i gcomparáid le stáit agus tíortha eile. Ina áit sin tá na céadta bailte, idir bheag agus mhór, iad buailte lena chéile i réimsí fada uirbeacha agus a rialtas féin ag gach aon cheann díobh.
Osclaíodh an New Jersey Turnpike sa bhliain 1952, nasc idir mórcheantracha Nua-Eabhrac agus Philadelphia, agus idir an tuaisceart agus Washington, D.C.: níorbh fhada sula raibh sé ar na mórbhealaigh is mó tráchta sa tír. Osclaíodh an Garden State Parkway sa bhliain 1955 feadh an chósta.
Geilleagar.
Is é New Jersey an darna stát Meiriceánach is saibhre de réir ioncam teaghlaigh—$71,180 sa bhliain. $51,358 an teacht isteach ag an meán duine aonair. $487 bn an olltáirgeacht stáit sa bhliain 2010..
Déimeagrafaic.
De réir mheastachán Bhiúró an Daonáirimh, bhí 8,938,125 duine ina gcónaí i New Jersey sa bhliain 2014, méadú 1.66% ar na 8,791,894 duine a fuarthas le linn Dhaonáireamh 2010. Ó thaobh cine de, ba den chine geal iad 68.6% de dhaonra an stáit sa bhliain 2010. Ba 13.7% de na daoine de shliocht Afracach agus 8.3% de shliocht Áiseach. Ba de chúlra "Latino" 17.7% de mhuintir New Jersey agus dúradh Spáinnis a bheith á labhairt mar phríomhtheanga sa bhaile ag 14.59% de na daoine os cionn 5 bliana d'aois. Bhí teanga éigin seachas Béarla mar theanga dhúchais ag 28.69%, is é sin 2,345,644 duine.


Manhattan.
Manhattan a thugtar go hiondúil ar bhuirg Nua-Eabhrac, ceann de na cúig bhuirg atá i gcathair Nua-Eabhraic, agus ar an oileán ar a bhfuil sé suite. Is cuid den chathair é, maille le Queens, Brooklyn, Oileán Staten agus an Bronx. Tá daonra timpeall 1.4 milliún ar Manhattan féin, ach ar ndóigh bíonn ar a laghad cúpla chéad míle eile ann i rith laethanta gnótha, mar aon leis na mílte turasóirí.
Is ann atá ceantar gnó chathair Nua-Eabhraic. Is ann freisin atá na ceantair chliútiúla caithimh aimsire. Bíonn raidhse mór drámaí agus ceoldrámaí i gcónaí sa cheantar drámadóireachta Broadway. Tá an Opera Meitreapólach, Bailé Chathair Nua-Eabhraic, agus Ceolfhoireann Fiolármónach Nua-Eabhraic suite i Látharlann Lincoln. Bíonn raidhse mór de cheol claisiceach agus de gach sórt eile ag Carnegie Hall, agus bíonn drámaí nua i gcónaí ar "off Broadway" agus "off-off-Broadway".


Lá Fhéile Pádraig.
Lá Fhéile Pádraig i Chicago; an abhainn ruaimnithe le dath glas.
Déanann pobal na hÉireann céiliúradh ar an 17ú lá de Mhárta ar Lá Fhéile Pádraig (nó "Lá ’le Pádraig" uaireanta). Deirtear gur cailleadh Naomh Pádraig, aspal náisiúnta na hÉireann ar an dáta seo.. Déantar ceiliúradh ar chultúr, teangacha, spórt, reiligiúin agus ceol na tíre. Tá an fhéile Seachtain na Gaeilge mar chuid den cheiliúradh.
Déantar ceiliúradh ar Phádraig aon áit ar fud an domhain ina mbailíonn na hÉireannaigh le chéile. Ar na hócáidí is mó, áirítear an ceann i Nua Eabhrac, ina mbíonn paráid ollmhór chuile bhliain, ó Ardeaglais Naomh Pádraig suas an 5ú Ascal (5th Avenue) agus ceann Bhaile Átha Cliath. Anois i mBaile Átha Cliath tá feachtas seachtaine ann chun an lá a cheiliúradh.
Is é Naomh Pádraig a thug an Chríostaíocht go hÉirinn. Nuair a bhí Pádraic ina bhuachaill óg, fuadaíodh é óna bhaile dúchais sa mBreatain Bheag agus tugadh anall go hÉirinn é, áit ar chaith sé blianta ag sclábhaíocht, agus é ag tabhairt aire do thréad caorach agus muc ar Shliabh Mis i gContae Aontroma. Oíche amháin bhí brionglóid aige faoi phobal na hÉireann agus gur cheart dó dul ina measc agus a chreideamh a chraobhscaoileadh.
Chuaigh Pádraic ar bhord loinge agus sheol sé ar ais abhaile. Nuair a bhí sé urnaithe ina shagart, bhí brionglóid eile aige ina bhfaca sé muintir na hÉireann ag glaoch ar ais air chun an Chríostaíocht a chraobhscaoileadh ann. Chaith Pádraic 40 lá agus oíche ag troscadh agus ag tréanas ar shliabh Mis i gCathair na Mart i gContae Mhaigh Eo. Téann na mílte chuig Cruach Phádraig ar thuras spioradálta.


Síciatracht.
Is é atá sa síciatracht ná an chraobh den leigheas a bhaineann leis an meabhar agus le galar meabhar nó galar intinne.
Tugtar síciatraí ar dhochtúir leighis a chleachtann síciatracht.
Tugtar síceolaí ar dhuine a traenáladh i ngnáth-shíceolaíocht agus i síceolaíocht galra meabhar, de ghnáth gan traenáil sa leigheas. Tugtar néareolaí ar dhochtúr leighis a chleachtann le hothair a bhfuil galra néaracha orthu nach gnáthach galra intinne a thabhairt orthu, m.sh. titeamas, galar Pharkinson nó stróc.
Seachas galar meabhar ar nós schizophrenia nó mire thaghdach, bíonn freastal ag síciatrithe orthu siúd a mbíonn trioblóid míshuaimhneachas, trioblóid clainne, pósta nó cúpla orthu, chomh maith leo siúd a mbíonn dementia (gealtachas le cailliúnt scileanna agus cuimhne) nó mallintinneacht orthu.
Déanann síciatrigh áirithe speisialtiacht le hobair le gasúir agus leanaí, le sean-aoisigh, leo siúd atá trioblóid acu a bhaineann le drogaí nó le biotáille, nó leo siúd atá i dtrioblóid leis an dlí. Déanann cuid eile speisialacht ag obair le daoine a bhfuil tinnis coirp orthu, nó leo siúd atá i ndiaidh bheith i dtionóisc nó a raibh meall san inchinn acu a rinne dochar don inchinn.
Stair.
Cuireadh tús leis an gcóras rangú atá inniu againn ag deireadh an 19ú haois, nuair a rinne Kraepelin na Gearmáine idirdhealú idir mire thaghdach agus dementia praecox. Is éard atá i gceist le dementia praecox ná meabharghalar a thosaíonn go luath agus lena dtéann an duine i léig de réir a chéile, go minic le mealladh ("delusion" an Bhéarla) nó bréagchéadfaí ("hallucinations" an Bhéarla). Cuireadh leis an obair seo nuair a scríobh faoin hebephrenia agus Kahlbaum faoin katatonia. Freisin, rinne Schneider cur síos an-úsaideach ar siomptaim an "dementia praecox", cur síos a húsáidtear go dtí an lá atá inniu ann. scitsifréine (Schizophrenia) an t-ainm a thugtar inniu ar an gcuid is mó díobh siúd a mbíodh "dementia praecox" orthu.
Ba á Sigmund Freud a chuir an sícanailís ar bun i Vín na hOstaire ag tús an 20ú Aois, córas teiripe a bhí an-tábhachtach i bhforbairt na síciatrachta, agus a bhaintear feidhm fós as, go háirithe ag teiripithe agus ag dochtúirí príobháideacha.
Ar feadh i bhfad ina dhiaidh sin, ní raibh morán leigheas cheart ar mheabhar ghalar, ach an duine a bhí tinn a chur in oispidéal nó in institiúd eile. Ach 'sna 1950aí, thángathas ar chlorpromazine, nó Largactil, sa bhFrainc, an chéad cheann des na drogaí frith-mhire, agus chuir sé sin athrú mór ar chleachtadh an síciatracht.
In Éirinn.
In Éirinn, i ndiaidh traenála ghinearálta san ollscoil i ndámh an leighis, is gá traenál ar feadh 4-6 bhliana sa bhreis agus scrúdaithe Choláiste Ríoga na Síciatraithe a phasáil chun cleachtadh mar chomhairlitheoir síciatrach.
Tagairtí.
Neamhoird mheabhracha


Néareolaí.
Tugtar néareolaí ar dhochtúr leighis a chleachtann le h-othair a bhfuil galra néaracha orthu nach gnáthach galra intinne a thabhairt orthu, m.sh. titeamas, galar Parkinson nó stróc. Tugtar néareolaíocht ar an roinn sin den leigheas. De ghnáth, ní bhíonn morán dá gcleachtadh ag baint le galar intinne go díreach, cé go mbíonn mórán cásanna ina mbíonn siomptaim de ghalar néarach chomh maith le galar intinne.


Tuaisceart Éireann.
Seanbhratach Thuaisceart Éireann. Chan fhuil bratach seo an Tuaiscirt oifigiúil a thuilleadh, gídh go bhfeictear ag cluichí sacair agus ag roinnt ócáidí lúthchleasaíochta eile í i gcónaí. Is féidir siombalachas na hÉireann agus Shasana araon a aithint ar an bhratach, nó seasann an Lámh Dhearg do Chúige Uladh, ach fuarthas Cros Naomh Seoirse ó bhratach Shasana. Tá coróin na Ríochta Aontaithe ann freisin agus Réalta Dháiví.
Is ionann Tuaisceart Éireann (Béarla: "Northern Ireland") agus limistéar na sé gcontae úd Aontroim, Ard Mhacha, Doire, An Dún, Tír Eoghain agus Fear Manach a dealaíodh ón gcuid eile d'Éirinn nuair a tháinig an Conradh Angla-Éireannach i bhfeidhm sa bhliain 1922. Ba é an tAcht um Rialtas na hÉireann ón bhliain 1920 a shainigh críocha agus teorainneacha an stáitín áfach, cé nach bhfuil teorainneacha cruinne gearrtha dó inniu féin, agus tá áiteanna ann nach féidir a rá fúthu go neamh-dhébhríoch cé acu sa Tuaisceart nó sa Phoblacht atá siad suite. Baineann dhá thrian de Chúige Uladh le Tuaisceart Éireann, ach tá sé de nós ag na hAontachtóirí "Cúige Uladh" ("Ulster") a thabhairt ar an stáitín. Státín féinrialaithe ann féin is ea Tuaisceart Éireann, nó go bunúsach, is slánaonad faoi fhéinrialtas é atá faoi fhorlámhas na Ríochta Aontaithe, murab ionann agus an chuid eile d'Éirinn. Mar sin, is féidir é a chur i gcomparáid le Sasana, leis an Bhreatain Bheag agus le hAlbain.
Go praiticiúil, áfach, cha raibh féinrialtas an Tuaiscirt ag obair ar feadh i bhfad. Bhí tionól nó dáil fhéinrialaitheach ann ar Chnoc an Anfa (Béarla: "Stormont") go dtí na Trioblóidí, ach ar an tríochadú lá de Mhí na Márta sa bhliain 1972, chuir rialtas na Ríochta Aontaithe an féinrialtas áitiúil ar ceal agus thosaigh sé ag rialú an Tuaiscirt go díreach ó Londain. De thoradh Chomhaontú Aoine an Chéasta, tháinig Tionól nua féinrialaitheach ar an fhód, ach nuair a chuaigh an díospóireacht faoi dhíchoimisiúnú arm na Sealadach ó smacht, cuireadh an tionól ar fionraí ar an gceathrú lá de Mhí Dheireadh Fómhair sa bhliain 2002. Cé gurb iad an Páirtí Aontachtach Daonlathach (DUP) agus Sinn Féin an dá pháirtí is láidre inniu, i ndiaidh an olltoghcháin ar an tríochadú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 2003, d'éirigh leis an tionól cromadh ar obair arís, rud nach raibh mórán súile leis, ós iad an dá pháirtí a sheasann do mheon na dígeantachta is na neamhghéilliúlachta sa dá phobal.
An daonra.
Tá corradh is 1.70 milliún duine ina gcónaí i dTuaisceart Éireann. Sa daonáireamh a rinneadh sa bhliain 2001, dúirt 45.5% den daonra gur Protastúnaigh iad, agus thug 40.3% le fios gur Caitlicigh a bhí iontu. Staon 13.3% den daonra ó aon chreideamh ar leith a admháil.
An Ghaeilge i dTuaisceart Éireann.
Bhí 75,125 duine (4.164% de dhaonra thuaisceart na hÉireann) ábalta Gaeilge a scríobh, a léamh, a labhairt agus a thuibheáil. Ní raibh aon eolas ar an Ghaeilge ag %89.7 den daonra. Bhí eolas ar an Ghaeilge ag 10.3% den daonra.
Oideachas trí mheán an Ghaeilge i dTuaisceart Éireann.
Sa bhliain scoile 2010–2011, bhí triocha bunscoil, 2,818 dalta agus 176 múinteoir sa chóras lán-Ghaeilge. Bhí 5 mheánscoil le 732 dalta agus 74 múinteoir ann.
An pholaitíocht agus na Trioblóidí.
Tá polaitíocht Thuaisceart Éireann bunaithe ar an teorainn eitni-reiligiúnda idir na Caitlicigh, a dhearcann orthu féin mar Éireannaigh is mar Ghaeil agus mar dhaonra bundúchasach, agus na Protastúnaigh, a dhearcann orthu féin mar shaoránaigh de chuid na Ríochta Aontaithe agus mar chosantóirí a dúchais. Tá sé de chlaonadh sna Caitlicigh a rá nó a shíleadh gur coilínithe agus grabálaithe talún iad na Protastúnaigh nár tháinig isteach ach de thoradh na plandála. Is náisiúnaithe (baintear úsáid as an leagan "náisiúntóirí" freisin sa Ghaeilge, nuair a bhítear ag trácht ar náisiúnaithe Caitliceacha an Tuaiscirt) iad an chuid is mó de na Caitlicigh, agus teastaíonn uathu an dá stát in Oileán na hÉireann a aontú in aon stát amháin. Ón taobh eile de, is dual do na Protastúnaigh a gcomhionannú a dhéanamh leis an mBreatain Mhór agus maíomh as a ndílseacht don Choróin agus don Rí nó don Bhanríon. Dearcann siad ar an nasc idir an Bhreatain Mhór agus Tuaisceart Éireann mar urrús riachtanach dá gcearta reiligiúnaigh agus sibhialta, agus bíonn siad iontach mímhuiníneach as Poblacht na hÉireann, nó tá siad den tuairim go bhfuil an iomarca cumhachta ag an Eaglais Chaitliceach sa Phoblacht, rud a d'fhágfadh nach mbeadh stádas an tsaoránaigh chothroim ar fáil dóibh dá n-aontófaí Éire.
Is follasach go bhfuil an dá sheasamh seo doréitithe le chéile, agus mar sin, d'fhág an foréigean seicteach a shliocht ar Thuaisceart Éireann ó tháinig an stáitín ar an bhfód. Bhí na hAontachtóirí den tuairim, ar dtús, gur fealltóirí agus lucht tréasa ab ea na Caitlicigh go léir, ó theastaigh uathu an nasc leis an mBreatain Mhór a bhriseadh agus dul le Poblacht na hÉireann. Mar sin, choinnigh siad an rialtas fúthu féin, agus iad ag dul i muinín cleasa mí-ionraice go minic, ar nós claonroinnt na dtoghlach, lena chinntiú nach bhféadfadh na Caitlicigh teacht in aon chóngar don tromlach sna toghcháin dhaonlathacha. Chuir an chuid ba ghangaidí de na Caitlicigh cor in aghaidh an chaim trí thacaíocht a thabhairt d'fheachtas armtha an IRA leis an stáitín a scaradh ón Ríocht Aontaithe.
O'Neill ag oscailt an Wilson homestead, anois an Ulster American Folk Park, Dearg Alt (Dergalt), An Srath Bán Íochtarach, Tír Eoghain
Sna 1960idí, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go raibh leasuithe suntasacha polaitiúla ar na bacáin, nuair a bhain Terence O'Neill, polaiteoir Aontachtach a raibh dearcadh forásach nua-aimseartha aige, amach oifig Phríomh-Aire an Tuaiscirt. Bhí sé ag caint faoin rathúnas ábhartha mar leigheas ar an scoilt sheicteach, agus é sásta dul i dteagmháil le Seán Lemass, taoiseach Phoblacht na hÉireann san am céanna, a raibh dearcadh cosúil aige. Sa deireadh thiar thall, áfach, ní dhearna iarrachtaí Uí Néill ach an lasair a chur sa bharrach.
Go bunúsach, bhí cuid mhór de na hAontachtóirí barúlach go raibh an Niallach ag iarraidh iad a dhíol ar shladmhargadh leis an lucht tréasa a bhí ag rialú i mBaile Átha Cliath, agus na Caitlicigh míshásta leis nach raibh na leasuithe cuimsitheacha polaitiúla ag teacht sách luath.
Mar sin, phléasc an foréigean seicteach amach arís ó thús na seachtóidí i leith. Cuid de ghnáthshaol an stáitín ab ea na gníomhartha sceimhlitheoireachta go dtí gur cuireadh an chéad sos cogaidh fada i bhfeidhm sna nóchaidí, agus inniu féin, spreagann an faltanas seicteach daoine chun loitiméireachta, coirlosctha, dúnmharaithe, agus bruíonachais. Tá formhór na n-iar-sceimhlitheoirí, an tIRA Sealadach thar aon dream eile, éirithe as a leithéid, agus iad ag iarraidh leas a bpobail a dhéanamh ar bhealach éigin eile, ar nós obair fhóirithinte, Gaeilgeoireacht nó polaitíocht dhaonlathach.
Tíreolas.
Tá Béal Feirste, Doire, Iúr Cinn Trá, An Ómaigh, Lios na gCearrbhach, Port an Dúnáin, Inis Ceithleann agus Droim Mór ar na cathracha is mó i dTuaisceart Éireann.
Tá Loch Cuan faoi chúig chiliméadar déag, a bheag nó a mhór, de Bhéal Feirste, agus é ag sroicheadh ó Bhaile Nua na hArda ar feadh 30 ciliméadar go dtí Muir Éireann. Meastar go bhfuil ocht n-oileán is trí scór ar fad sa loch. Droimníní báite atá iontu.
Síltear go bhfuil an loch seo ar ceann de na háiteanna is áille in Éirinn. Is féidir leat Túr Scrabo, atá ar chnoc ag barr an locha, a fheiceáil.
a>, 850m (2,790 tr.) in airde, an cnoc is airde i dTuaisceart Éireann.
Tá imeall an locha faoi chúram an Iontaobhais Náisiúnta, chomh maith le ceithre oileán déag sa loch. Is féidir le gach duine cuairt a thabhairt ar na hoileáin seo.
Eagraíonn maoir de chuid an Iontaobhais cuid mhór siúlóidí agus turais thart faoi Loch Cuan ón earrach go dtí an fómhar, agus eolas faoi shaol nádúrtha an locha á thabhairt do na cuairteoirí le linn na dturas.


Ogham.
Leathanach 170r - Leabhar Bhaile an Mhóta
Is aibítir sheanda í an tOgham (Sean-Ghaeilge Ogam), a bhíodh in úsáid roimh theacht na Críostaíochta go hÉireann, sa tréimhse idir 300 A.D. agus 600 A.D. Tuairiscíonn na saineolaithe nárbh aibítir neamhspleách í, ach gur rúnscríbhinn de shaghas áirithe a bhí ann agus í bunaithe ar aibítir na Laidine. Faightear inscríbhinní in Éirinn, in Albain, sa Bhreatain Bheag, i Sasana, agus ar Oileán Mhanann.
An córas scríbhneoireachta.
Nuair a bhí an tOgham gearrtha ar liag, ar ghallán nó ar chloch chuimhneachán, rith an téacs aníos ó bhun go barr na cloiche. D'úsáidtí poncanna do na gutaí mar seo a leanas: ponc amháin = a, dhá phonc = o, trí phonc = u, ceithre phonc = e agus cúig phonc = i. D'úsáidtí stróiceacha do na consain. Ghearrtaí an scríbhneoireacht seo ar imeall na cloiche nó ar lár líne ar a dtugtaí an 'fleasc'. Tá inscríbhinní dátheangacha Gaeilge agus Laidine ann freisin, a théann ó chlé go deas. Nuair a bhí an tOgham scríofa i lámhscríbhinní, lean an téacs gnáth-threo na Laidine (cothrománach agus ó chlé go deas), le stríoca ingearacha in áit eangaí greanta na n-inscríbhinní le haghaidh na ngutaí.
Áiteanna leis na samplaí.
Maítear gur thosaigh an tOgham, in iar-dheisceart na tíre agus tá fáil ar 121 sampla de na galláin seo i gContae Chiarraí. Faightear 81 sampla i gContae Chorcaí agus 47 sampla i gContae Phort Láirge. Faightear 15 sampla sa Bhreatain Bheag agus tá an gallán oghaim is sia soir le fáil i Silchester i Sasana, rud a chiallaíonn gur bhog na daoine leis an scríbhneoireacht seo soir de réir a chéile, ó Chontae Chiarraí ar aghaidh.
Na litreacha.
Tá 25 litir san Ogham. Tugtar "fiodha" ar an gcéad fiche litir, agus "forfheadha" ar na litreacha eile. Roinntear na litreacha i gceithre aicme, a ainmníodh ón gcéad litir sa sraith ("Aicme Beithe", "Aicme hÚatha", "Aicme Muine", "Aicme Ailme"). Fiche litir agus cúig litir.
Cé dó an tOgham?
Ba scil ar leith í an córas scríbhneoireachta seo, mar sin, scríobhtaí é do dhaoine tábhachtacha, a cuireadh san áit ina seasann an gallán anois. Ainmneacha daoine mór le rá – ríthe, taoisigh agus daoine cumhachtacha eile – a scríobhtaí ar na galláin oghaim don chuid is mó.
Deireadh ré.
Tháinig deireadh le ré an oghaim le teacht na manach go hÉirinn mar d'úsáidtí aibítir na Laidine ó shin i leith agus bhíodh na manaigh ag scríobh ar phár. Cé gur tháinig deireadh lena ré sa seachtú haois faightear tagairt don ogham i leabhar "Bhaile an Mhóta" a scríobhadh san 11ú haois.


An Pháil.
Tugadh an Pháil ar limistéir tíre timpeall Bhaile Átha Cliath ina raibh tiarnas ag na Gaill ón 12ú haois ar aghaidh. Cé gur éirigh go maith leis na Normannaigh ina bhfeachtais míleata in aghaidh na nGael ar dtús níorbh fhada go raibh orthu cúlú go dtí na tailte seo. Is aistriú ón mBéarla é, ón bhfocal "pale", a chiallaíonn sconsa nó claí agus tá iarsmaí den chlaí cosanta a tógadh le fáil fós. D'athraigh a limistéir ó am go ham thar na blianta. B'ann ar dtús a tháinig an Béarla agus dlíthe Shasana chun cinn in Éirinn.


Canáil Erie.
Canáil a cheanglaíonn abhainn an Hudson, gar do Albany, agus a thrasnaíonn Stát Nua Eabhrac go Loch Erie, ceann des na Locha Móra ar theorann Cheanada agus Stáit Aontaithe Mheiriceá. Níl sé ach beagán mílte, ar feadh cuid dá achar, ó Loch Ontario chomh maith. Bhí an-tábhacht aige le forbairt Chathair Nua-Eabhrac, mar gur féidir loingeas a sheoladh ón gcathair sin an bealach ar fad go Chicago agus ar fuaid na Locha Móra ina dhiaidh a thógáil.


Néareolaíocht.
Tugtar néareolaíocht ar an roinn sin den leigheas a bhaineann le tubaistí agus galair a bhaineann leis na gcillín néarach (néaróg). Tugtar néareolaí ar dhochtúir leighis a dhéanann freastal ar othair a bhfuil galra néaracha orthu, m.sh. titimeas, galar Parkinson nó stróc.
In Éirinn, i ndiaidh traenála ghinearálta san ollscoil i ndámh an leighis, is gá do dhochtúir traenáil ar feadh 4-8 bliana sa bhreis agus scrúdaithe ar an néareolaíocht a phasáil le bheith ina chomhairleoir néareolaíochta.
Is roinnchuid den néareolaíocht an néarafiseolaíocht, a bhaineann le tomhais agus patrúin an imeachta sna cillíní néaracha.


Cnáimhseachas.
Cnáimhseachas (nó asaoideolaíocht uaireanta) a thugtar ar an gairm cúraim sláinte a chleachtann dhochtúir, cnáimhseoir nó cnáimhseach, sé sin, aire ban torrach chomh maith le bainistíocht na breithe féin. Tugtar cúram ann do chonair atáirgthe na mban agus a bpáistí i rith toirchis, bhreith an linbh agus na tréimhse iarbhreithe. De ghnáth, déanann an cnáimhseoir cuid mhór dá chuid oibre in ospidéal.


California.
Is stát de chuid Stáit Aontaithe Mheiriceá é California nó an Chalafóirn mar a ghlaotar uirthi as Gaeilge uaireanta (cf. "Calafóirniam" nó "Calafóirneach"). Tá sé suite in iarthar na tíre ar chósta an Aigéin Chiúin. Is é an stát is mó sa tír ó thaobh daonra de agus an tríú stát is mó de réir achair.
Is é "an Stát Órga" leasainm oifigiúil an stáit. D´fhéadfadh sé go mbaineann sé seo leis an ór ar thángthas air sa bhliain 1848 (agus a chuir tús le Fuadar Óir Chalifornia) nó mar go bhfuil dath an óir, nach mór, ar go leor de thalamh an stáit sa samhradh.
Úsáidtear an giorrúchán CA don phost, agus baineann an Associated Press feidhm as Calif. Is é Sacramento príomhchathair na Calafóirne.
Daonra dlúth atá i ndeisceart na Calafóirne, agus is lú an líon daoine atá le fáil sa taobh thuaidh. Is é Los Angeles, sa deisceart, an chathair is mó sa stát agus is é an dara cathair is mó sna Stáit Aontaithe. Is é mórcheantar San Francisco, sa dtuaisceart, an dara ceantar uirbeach is mó sa stát. Maireann formhór an daonra laistigh de 50 míle (80 km) ón Aigéan Ciúin.
Ainm an Stáit.
Creidtear go dtagann ainm an stáit ó "Las sergas de Espladián" (Eachtraí Spladian), úrscéal ón 16ú haois le Garci Rodríguez de Montalvo, a raibh oileán ann darbh ainm "California" a bhí ar nós Parthais. D'fhéadfadh sé go gciallaíonn an focal "chomh te le hoigheann" (cali > te, fornia > oigheann).
Tíreolaíocht.
Tá éagsúlacht mhór ag baint le tíreolaíocht Chalifornia ón gcósta thiar go dtí sliabhraon an Sierra Nevada thoir, agus ó dheas arís chun Gleann an Bháis sa deisceart - ceann de na háiteanna is teo ar domhain. Tá an Gleann Láir idir an t-aigéan agus na sléibhte agus is é seo an príomhshuíomh talmhaíochta sa stát.
Stair.
Ar an 24 Eanáir 1848 fuarthas an chéad píosa óir i gCalifornia. Chuir sé sin tús le Fuadar Óir Chalifornia.
Cathracha agus bailte is mó daonra.
An Droichead Golden Gate in aice San Francisco


Síceolaíocht.
Is í an tsíceolaíocht ná an brainse sin den eolaíocht a bhaineann le aireachtáil, smaoineamh, mothúcháin, agus iompar, agus mar a éiríonn siad as próisis orgánacha agus in imoibriú leis an timpeallacht nádúrtha agus shóisialta.
Tá naisc thábhachtacha idir í agus brainsí eile den eolaíocht nádúrtha (mar shampla, an bhitheolaíocht agus go háirithe an eolaíocht néarach) agus shóisialta (mar shampla, an tsocheolaíocht agus an eolaíocht pholaitiúil).
Tá brainse feidhmeach aici freisin, go háirithe an tsíceolaíocht chliniciúil, atá dírithe ar chothú sláinte intinne, agus an tsíceolaíocht gnó, atá dírithe ar fhadhbanna a bhaineann le dul chun cinn eagraíochta agus gnó. Uaireanta sa ghnáthchaint measctar síceolaíocht le síciatracht, ach ní hionann an dá rud. Is brainse leighis í an tsíciatracht agus is lia an tsíciatraí. De ghnáth ní bhíonn traenáil sa leigheas ag síceolaithe agus dá bhrí sin ní úsáideann siad cógais nó drugaí mar áiseanna theiripeach. Mar sin féin, is fíor go bhfuil gaol idir síciatracht agus síceolaíocht chliniciúil nuair atá scileanna síciteiripe i gceist.
Tagairtí.
Neamhoird mheabhracha


Dlúthdhiosca.
Pictúir de dhlúthdhíosca (cuirtear peann luaidhe san áireamh chun an scála a thaispeáint)
Is é atá i ndlúthdhiosca (DD) ná diosca a stórálann fuaim nó eolas digiteach. Tá sé thart ar 12 cm / 4.5 orlach ar leithead, agus 1 mm ar tiús. Eitseáilítear poill micreascópacha ar an dlúthdhiosca le húsáid ga léasair. Tá cód digiteach sna poill seo a léiríonn an fhaisnéis atá stóráilte. Ansin, cuirtear cóta alúmanaim ar an taobh eitre. Nuair a léitear an diosca sa tíomántán, léann ga léasair eile an cód agus déantar comharthaí leictreacha leo don ríomhaire. Déanann an ríomhaire atáirgeadh ar an bhfaisnéis mar íomhá, mar chód fuaime, nó i bhfoirmeacha eile le cabhair feidhmchlár.
Sheol Philips agus Sony an dlúthdhiosca i 1983.
Is é atá i ndlúthdhiosca fuaime ná saghas dlúthdhiosca a úsáidtear chun píosaí cheoil nó caint de ard-chaighdeán a thaifeadadh.


Dlúthdhiosca ríomhaireachta.
Is é atá i ndlúthdhiosca ríomhaireachta (DDR) ná saghas dlúthdhiosca a fórmaidítear do úsáid le inneall ríomhaireachta. Úsáidtear iad chun téacs scríofa, íomhánna agus giotaí fhíseáin a chur i dtaisce. Tá na dioscaí seo idéalacha do shaothair mór, m.sh. ciclipéidí nó ríomhchluichí.


Wall Street.
Is sráid chúng i Manhattan íochtarach, i gcathair Nua Eabhraic, í Wall Street.
I Wall Street agus sna sráid mórthimpeall uirthi atá ceartlár an tionscail airgeadais agus infheistíochta i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Thosaigh seo roimh neamhspleáchas na gcoilíneachtaí ag deireadh an ochtú aois déag (18ú Aois), sular cuireadh eagar orthu mar Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ar Wall Street atá an New York Stock Exchange (NYSE) agus an American Stock Exchange (AMEX), ar a bhfuil scaranna formhór chomhlachtaí mór na tíre, agus go leor cinn sheachtacha ina dteannta, á ndíol agus á gceannach. Is sa chathair freisin atá an National Securities and Exchange Quotient (NASDAQ).
Mar gheall ar mhéid an ghéilleagair Mheiriceánaigh, chomh maith leis an méid trádala a dhéantar ar Wall Street, tá tionchar thar aon chathair eile ar domhain ag Nua Eabhrac ar an ngéilleagar domhanda.
Déantar faire ar an Dow Jones Industrial Average (DJIA) agus an NASDAQ ar ríomhairí agus ar scáileáin teilifíse ar fud an domhain mar gheall ar an dtionchar atá acu ar ghéilleagar gach réigiúin agus gach tionscail.


Lucsamburg.
Is tír bheag thalamhiata í Lucsamburg (Lucsamburgais: "Lëtzebuerg", Fraincis: "Luxembourg", Gearmáinis: "Luxemburg"), go hoifigiúil Ard-Diúcacht Lucsamburg (Lucsamburgais: "Groussherzogtum Lëtzebuerg", Fraincis: "Grand-Duché de Luxembourg", Gearmáinis: "Großherzogtum Luxemburg"), in iarthuaisceart Mhór-Roinn na hEorpa, agus í ag síneadh leis an bhFrainc, an Ghearmáin, agus an Bheilg. Is ballstát den Aontas Eorpach í ó thús.
Tá a dteanga dhúchais féin ag muintir Lucsamburg, Lucsambuirgis, atá an-ghar don Ghearmáinis ach a bhfuil rian den Fhraincis agus den Ollainnis le brath freisin uirthi. Mar sin féin, is í an Fhraincis an teanga is mó meas sa tír, agus is i bhFraincis atá an reachtaíocht go léir. Úsáidtear an Fhraincis agus an Ghearmáinis mar theangacha scríofa sa tír, ach le déanaí, tá an Lucsambuirgis, an teanga dhúchais, ag éirí níos tábhachtaí mar theanga liteartha.
Teangacha.
Tá trí theanga oifigiúil ag Lucsamburg Fraincís, Gearmáinis agus Lucsambuirgis. Úsáideann múintir na Lucsambuirge Lucsambuirgis le labhairt eatharthu féin, Fraincís i gcóir gnó scríofa agus Gearmáinis i gcóir na meáin chumarsáide. Úsáideann rialtas Lucsamburg Fraincís don chuid is mó. Tá 60% de dhaonra Lucsamburg ábalta Béarla a labhairt freisin.


Oileáin Árann.
I gCuan na Gaillimhe atá Oileáin Árann nó "na hÁrainneacha"; is iad na trí phríomh-oileán ná "Árainn" (ar a dtugtar Inis Mór go minic), Inis Meáin agus Inis Oírr.
Tá Cill Rónáin, an baile measartha amháin atá ar na hoileáin, tuairim agus 50 ciliméadar siar as cathair na Gaillimhe. Ach níl Cill Rónáin ach tuairim is 12 km as Indreabhán i gConamara, agus 15 km as Dubhlainn i gContae an Chláir.
Daonra.
Tá cónaí ar os cionn míle duine ar na hoileáin inniu. Tá an pobal beag ag fás le 20 bliain anuas, tar éis meath mhall ar feadh tuairim is céad bliain roimhe sin.
Sí an Ghaeilge gnáth-theanga formhór na ndaoine i gcónaí.
Turasóireacht agus iascaireacht na príomh shlite beatha ar na hoileáin. Tá an talamh an-bhocht, ach bhí ceangal daingean ag na hoileánaigh i gcónaí leis an bhfarraige. San am atá thart, bhí an-tábhacht le baint feamainne ar na hoileáin, go háirithe i gcóir táirgeadh Íodín. Sa samhradh, tá teacht ar na hoileáin go héasca le báid bheaga ó Chonamara agus Contae an Chláir, i mbeagán thar uair an chloig. Tá aerstrácaí, freisin, ar na trí hoileán, a thosaigh Aer Arann os cionn 30 bliain ó shin.
Idir 2002 agus 2006 thit daonra na n-oileán ó 1280 go 1218. I 2002 ar an oileán is mó, Inis Mór, bhí 831 duine, le 270 acusan i gCill Rónáin. Ní raibh ach 187 ar Inis Meáin, an dara hoileán is mó agus bhí 262 duine in Inis Oírr.
(Is ó Cheannáireamh 2002 na huimhreacha daonra).
Talamh.
Cé gur leaca móra d´aolchloch a chlúdaíonn cuid mhór de na hoileáin i gcónaí, cruthaíodh a lán talún in am ghátair le feamainn, gaineamh, agus cré a baineadh as na scoilteanna idir na leaca móra. Fásann glasraí ar nós fataí, cairéidí agus meacain go láidir in Árainn, ach is tógáil eallach agus caoire is mó atá ar siúl ann faoi láthair.
Stair.
Deirtear gurb iad na Fir Boilg a thóg na dúnta móra atá le feiscint ar na hoileáin. Tá cónaí ar an oileán ón am iargúlta sin chomh fada agus is eol dúinn. Ba i dtús ré na Críostaíochta in Éirinn a leath cáil na n-oileán arís, mar ar a raibh de mhainistir agus de naoimh orthu. Ina measc bhí Éanna, Rónán, Ciarán agus Caomhán, agus bhí cáil ar Árainn ar fud na hEorpa mar cheantar teagaisc i gcúrsaí creidimh agus sna hábhair eile a bhí á staidéar ag lucht léinn na hEorpa ag an am. Is uaidh sin a thugtar "Ára na Naomh" orthu fós.
Thréig a lán na hoileáin ó thús an 20ú hAois ar aghaidh, le dul ar an mórthír nó ar imirce. Ba go dtí na Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an Nua-Shéalainn a thug a lán acu a n-aghaidh. Ach seachas a lán d'oileáin bheaga eile in iarthar na hÉireann, bhí teacht éigin orthu fiú i rith an gheimhridh, mar go raibh bád mór as Gaillimh ag trial orthu trí huair sa tseachtain. Mar sin, ar ndóigh, níor tréigeadh aon cheann acu, agus tá borradh ar na hoileáin anois, a chuaigh i dtreise ós na 1980í nuair a thosaigh cuid mhór turasóirí ag triail orthu arís.
Litríocht.
Tá cáil ar na hoileáin mar ar a bhfuil de bhaint acu le litríocht. Bhain cuid de seo leis an dlúthaithne a bhí ar an oileán ar an nGaeilge, agus go minic an Béarla lena thaobh. Bhíodh lucht ollscoile agus teangeolaithe eile ag triail orthu le staidéar a dhéanamh ar Ghaeilge a bhí cuíosach glan fós ó thionchar an Bhéarla.
Chaith John Millington Synge tréimhsí fada ar Inis Meáin ag foghlaim na Gaeilge agus ag scríobh a chuid leabhar agus drámaí. B'é an dráma is cáiliúla a bhí aige ná "The Playboy of the Western World", a bhí bunaithe ar scéal a chuala sé ó mhuintir Inis Meáin. Bhain Liam Ó Flaithbheartaigh cáil amach i dtús an fichiú chéad ar a chuid gearrscéalta agus úrscéalta. Cé gur scríobh sé scéalta i nGaeilge ar feadh blianta, is i mBéarla atá furmhór a chuid saothair. Tugann cuid acu léargas ar an saol chrua a bhí ag na daoine, agus cuid eile ar an dtuiscint a bhí aige don nádúr. Bhí Máirtín Ó Direáin ar dhuine de na filí ba mhó le rá sa fichiú haois, agus is i nGaeilge a scríobh sé ar fad, nach mór.


Conamara.
Conamara a thugtar ar cheantar in iarthar Chontae na Gaillimhe in iarthar na hÉireann. Tagann an t-ainm as Conmhaicne Mara, ceann de líon Conmhaicne sa tír, tailte a bhain le clann áirithe, agus bhí an ceann seo buailte leis an muir. Inniu deirtear amanta go gclúdaíonn sé an tír ó chathair na Gaillimhe siar go dtí an Chlochán. Ach is Cois Fharraige a thugtar i gceart ar an gceantar siar as Gaillimh, agus tosaíonn Conamara i gceart siar-aduaidh uaidh sin.
Is é an Clochán an baile is mó atá i gConamara. Tá an talamh garbh, ach tá meas ag go leor ar an taobh sin tíre mar go bhfuil sé fáiltiúil, go bhfuil radharcanna áille ar thír agus ar fharraige, agus go labhraítear roinnt Gaeilge fós ann. Ó dheas, tá oileáin i gCuan Chill Chiaráin ar chuid de Chonamara iad, m.sh. Garumna, Leitir Móir agus Leitir Mealláin. Tá Carna anseo freisin.
Lastuaidh ón gceantar tá Loch Coiribe, Loch Measca agus na Beanna Beola, sléibhte a shroicheann tuairim 730 méadar ar airde. Ó dheas, tá cuan na Gaillimhe agus Oileáin Árann agus siar agus ó dheas tá an Aigéan Atlantach.
Tugtar Dúiche Sheoigheach go minic ar an gceantar i dTuaisceart Chonamara ina bhfuil An Sraith Salach (Recess), An Teach Dóite (Maam Cross), An Mám (Maam), Corr na Móna (Cornamona) agus An Fhairche (Clonbur).
Bíonn rásaí currachaí ar siúl i gCeantar Chonamara gach Samhradh. Ina theannta sin, tagann na mílte scoláirí anseo gach Samhradh le freastal a dhéanamh ar Cursaí Samhradh ar nós Spleodar agus Coláiste na bhfiann. Tá na cursaí seo á reachtáil i gCamus, Ros Muc, Corr na Móna, Leitir Meallain agus i Leitir Móir.


Dochtúir leighis.
Is duine dochtúir leighis a scrúdaíonn agus a thugann aire do dhaoine le linn sláinte agus le linn tinnis.
Tá dochtúirí ann a thugann aire ghinearálta ar fud na tíre, agus tugtar dochtúirí teaghlaigh orthu siúd. Tá dochtúirí eile ar shaineolaithe iad, agus is gnách dóibh freastal a dhéanamh ar a gcuid othar i mbailte móra. Tá cuid acu seo araon a dhéanann an-chuid múinteoireachta agus taighde, go háirithe sna cathracha.
I ndiaidh 6 bliana i ndámh an leighis in ollscoil i bPoblacht na hÉireann, nó 5 bliana i dTuaisceart Éireann, cáilíonn an mac léinn mar dhochtúir leighis, nuair a bhronntar céim ollscoile air agus nuair a bhronann in Eirinn no an sa Bhreatain ceadúnas teoranta leighis air. Ar feadh blian is feidir leis obair mar intern in ospidéal.
I ndiaidh sín ní sé dianstaidéar ar ghné den leigheas, cuid acu mar leigheas teaghlaigh, cuid eile idtreo a bheith ina "gcomhairleoirí leighis", in aon cheann de na "saineolaíochtaí" nó "speisialtachtaí" leighis.
Bíonn air scrúdaithe bhreise a bhaint amach i ndiaidh oibriú sa ghné chéanna den leigheas, chun cáilíocht a bhaint amach ó cheann des na coláistí saineolaithe. M.sh., le aitheantas mar lia chomhairleathach a bhaint amach, bíonn ar dhochtúir leighis scrúdaithe, Sasana nó ceann des na Coláistí Albanacha a bhaint amach.


Comhairleoir leighis.
Tugtar comhairleoir leighis ar dhochtúir leighis ar shaineolaí é i ngné den leigheas. De ghnáth is i mbailte móra a chleachtann sé. Tá comhairleoirí leighis a dhéanann an-chuid múinteoireachta agus taighde, go háirithe sna cathracha.
I ndiaidh sé bliana i ndámh an leighis san ollscoil i bPoblacht na hÉireann, nó cúig bliana i dTuaisceart Éireann, cáilíonn an mac léinn mar dhochtúir leighis, nuair a bhronnann ollscoil céim air agus nuair a ghnóthaíonn sé ceadúnas leighis ón gComhairle Leighis.
Ansin déanann sé staidéar ar ghné den leigheas, chun a bheith ina shaineolaí in aon cheann de na "saineolaíochtaí" nó "speisialtasaí" leighis. Caitheann sé scrúdaithe bhreise a bhaint amach i ndiaidh oibriú sa ghné chéanna den leigheas, chun cáilíocht a thuilleamh ó cheann des na coláistí saineolaithe leighis. M.sh., le aitheantas mar lia chomhairlitheach a bhaint amach, bíonn ar dhochtúir leighis scrúdaithe Choláiste Ríoga um Máinliachta in Éirinn, i Sasana nó in Albain a bhaint amach.
Tá comhairleoirí leighis i bhfeighil beagnach gach gné den leigheas, ina measc máinliacht, leigheas nó miochán ghinearálta, cnáimhseachas, liacht ban, pédiatric nó liacht linbh, agus síciatracht. Tá saineolaithe i ngnéithe eile den leigheas nach mbaineann go díreach le freastal ar othair, mar shampla, paiteolaíocht, raideolaíocht, agus gnéithe áirithe den taighde.
In ospidéal, is é an comhairleoir a bhíonn i bhfeighil na foirne a dhéanann freastal ar na hothair, agus oibríonn dochtúirí sóisireacha, maraon le haltraí agus teiripithe, faoi chomhairle agus faoi ordaithe an chomhairleora leighis.


Cúige Uladh.
Is é Ulaidh nó Cúige Uladh an cúige atá suite i dtuaisceart na hÉireann, agus tá naoi gcontae ann. Tá sé chinn acu fós á riaradh mar chuid den Ríocht Aontaithe, ar a dtugtar Tuaisceart Éireann. Na trí gcinn eile, is cuid de Phoblacht na hÉireann iad. Tá 2.1 milliún daoine ina gcónaí ann.
Tabhair faoi deara go n-úsáidtear seantuiseal tabharthach an ainm "Ulaidh" sa teanga chaighdeánach i gcónaí. Is gnách "i gCúige Uladh" a rá, ar ndóigh, ach feictear an leagan "in Ultaibh" freisin.
Tíreolaíocht.
Tá an loch is mó in Éirinn nó sa Bhreatain, Loch nEathach, in oirthear Uladh. Éiríonn an abhainn is mó in Éirinn, an tSionainn, i gContae Chabháin. Tá an lárphointe geografach an chúige gar do Chabhán an Chaorthainn, i dTír Eoghain. Is é Béal Feirste an chathair is mó.
Gaeilge i gCúige Uladh.
Labhraítear Gaeilge mar ghnáthurlabhra phobail inniu i nGaeltacht Thír Chonaill, i gContae Dún na nGall. Tá canúint ar leith á labhairt sa chúige, agus is minic a fhaigheann Gaeilgeoirí ó chodanna eile den tír Gaeilge Uladh sách deacair le tuiscint. Bíonn scríbhneoirí an chúige ag tarraingt ar thobar na canúna seo go minic, agus a cuma le haithint fiú ar a saothar siúd nach bhfuil an teanga ó dhúchas acu. Tá meon an neamhspleáchais ag baint le Gaeilgeoirí an tuaiscirt ar dhóigheanna eile, fosta. B'é an tAthair Lorcán Ó Muirí a chuir an chéad síol leis an meon sin, nuair a bhunaigh sé Comhaltas Uladh, an eagraíocht a dhéanann gnó Chonradh na Gaeilge sa Tuaisceart.
Tá gluaiseacht na Gaeilge láidir i dTuaisceart Éireann, agus is í cathair Bhéal Feirste an t-aon áit amháin lasmuigh den Ghaeltacht thraidisiúnta inar éirigh leis na Gaeilgeoirí leanúnachas na teanga a chinntiú ó ghlúin go glúin agus Gaeltacht nua a bhunú.
Níl a dhath fágtha de chanúintí traidisiúnta Oirthear Uladh, áfach, cé is moite d'fhoinsí scríofa, ar nós scríbhinní agus amhráin na bhfilí ón gcuid sin den chúige. Chuala an saol Gaeilge ar fad an t-amhrán "Úirchill an Chreagáin", mar shampla. B'iad Ó Méith, Oileán Reachlainne agus Gleannta Aontroma na háiteanna deireanacha ansin ina labhraítí an Ghaeilge go nádúrtha. Bhí na canúintí seo cuíosach cosúil le Gaeilge na hAlban, go háirithe canúint Oileán Reachlainne.
Tá Cúige Uladh saibhir i mbéaloideas Gaeilge, agus scéalta á n-insint sa chúige nach gcloisfí ar aon nós in aon chuid eile d'Éirinn, leithéidí na gceann faoi Bhalor nó faoi na Fomhóraigh. Díol suntais é, freisin, nach bhfuil Naomh Pádraig leath chomh tábhachtach i dtraidisiún an chúige agus atá Colm Cille, éarlamh Uladh. Tá lorg an bhéaloidis seo le haithint go soiléir ar shaothar scríbhneoirí Gaeilge an chúige, ar nós Shéamuis Uí Ghrianna agus a dheartháir, Seosamh Mac Grianna.
Scríbhneoirí tábhachtacha Ultacha eile iad Seán Bán Mac Meanman agus Aindrias Ó Baoill, nó "Fiach Fánach". B'iadsan, thar aon duine eile, a chuir Gaeilge Lár Thír Chonaill i míotar le haghaidh na nglúnta a thiocfadh ina ndiaidh. Inniu féin, tá cainteoirí dúchais ó Chúige Uladh ag saothrú na teanga ina gcuid scríbhinní liteartha, mar shampla Cathal Ó Searcaigh agus Pádraig Ó Baoighill.


Cúige Laighean.
Is é Cúige Laighean nó Laighin an dara cúige is lú in Éirinn, agus an cúige leis an líon is mó contaetha ann, dhá chontae déag. Is é an cúige leis an daonra is mó in Éirinn, áfach, mar gheall ar go bhfuil Baile Átha Cliath, príomhchathair na tíre, ann.
Agus na Normannaigh tagtha i dtír in Éirinn, thosaigh na sean-chúigí ar a thugtaí Midhe agus Laighin ag aontú de réir a chéile, agus tionchar na Páile á imirt orthu.
Stair.
Roimh theacht na Normannach, sheas Ríocht Laighean sa chuid seo den tír, agus í i bhfad níos lú ná cúige an lae inniu. Eascraíonn an chéad chuid d'ainm na ríochta ó Laighin (Laigin sa seanlitriú), treibh mhór a bhí lonnaithe sa réigiún. Is éard is brí leis an chuid eile, creidtear, ná an focal Gaeilge "tír", nó an focal sean-Normannach "staðr", focail a bhfuil an brí chéanna acu.
Aontaíodh treibheanna Laighean le chéile faoi smacht Úgaine Mór, ardrí a thóg an dún siúd Dún Ailinne, gar do Chill Chuilinn, meastar. Tá seans maith gurb eisean an chéad rí stairiúil ar Laighean, thiar sa 7ú chéad R.C.


Cúige Chonnacht.
Tá Cúige Chonnacht nó Connachta in iarthar na hÉireann. Tá sé suite laistiar den tSionainn, an abhainn is mó sa tír. Tá lárphointe an chúige gar do Chnoc Mhuire, in oirthear Chontae Mhaigh Eo. Is é an Cnoc Maol Réidh (814m), i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo, an sliabh is airde ann. Tá an t-oileán is mó sa tír, Acaill, ar an gcósta thiar. Nuair a bhí Cromail in Éirinn agus é ag díbirt na nGael siar, deirtear go ndúirt sé "go Connachta nó go hIfreann." Tá ceantair Gaeltachta i gContae na Gaillimhe agus i gContae Mhaigh Eo.


Cúige Mumhan.
Is í Mumhain nó Cúige Mumhan an cúige in iardheisceart na hÉireann, agus tá sé chontae inti. Tá Contae Thiobraid Árann roinnte ina dá leath. Corcaigh, Luimneach agus Port Láirge na cathracha móra atá inti.
Stair.
Stairiuil, bhi Mumhan roinnte ina Tuadhmhumhain, Deasmhumhan, agus Urmhumhan.


Contae na Gaillimhe.
Tá Contae na Gaillimhe i gCúige Chonnacht in iarthar na hÉireann. Tá taobh thoir an chontae buailte leis an tSionainn, agus tá talamh measartha maith sa chuid sin den chontae agus i ndeisceart an chontae. Tá an talamh in iarthar an chontae garbh don chuid is mó, agus é buailte idir sléibhte agus an fharraige. In iarthuaisceart an chontae tá Loch Coiribe agus Loch Measca. Idir an dá loch seo tá Cunga Fheichín, agus aistear an-ghearr ón mbaile tá Maigh Tuireadh, áit ar troideadh cathanna ollmhóra san am réstairiúil. I measc na sléibhte áirgiúla tá na Beanna Beola agus Sléibhte Mhám Toirc.
Tá a lán cladaí beaga ar an gcósta thiar, chomh maith le hoileáin intíre sa chuid sin ar a dtugtar Conamara. Tuairim agus 10 km ó dheas as Conamara, idir é agus Contae an Chláir, tá Oileáin Árann.
Is í cathair na Gaillimhe an baile is mó sa chontae agus i gCúige Chonnacht.


Liam Ó Flaithearta.
Scríbhneoir Éireannach ba ea Liam Ó Flaithearta (28 Lúnasa, 1896 - 7 Meán Fómhair, 1984). I mBéarla a scríobh sé formhór a shaothair, ach d'fhoilsigh sé leabhar gearrscéalta, "Dúil", agus scríobh sé dánta Gaeilge ó am go chéile. Tugtar "Liam Ó Flaithbheartaigh", nó "Liam O'Flaherty" as Béarla, air freisin. Ba scríbhneoir freisin é Tom O'Flaherty, deartháir leis.
Tá an Liam and Tom O'Flaherty Society bunaithe, a eagraíonn "Féile na bhFlathartach" gach bhliain in Inis Mór. Tá a thugann eolas agus tuairiscí ar na h-imeachta sa chumann.
Saol.
Rugadh an Flaitheartach ar an 28 Lúnasa 1896 i nGort na gCapall in Árainn. Chuaigh sé ar Coláiste Charraig an Tobair i gContae Thiobraid Árann agus ar Choláiste na Carraige Duibhe i mBaile Átha Cliath, agus ansin ar Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, cé nárbh fhada ann é. Chuaigh sé in arm Shasana sa Chéad Chogadh Domhanda, ach cuireadh as an líne é mar go raibh 'shell shock' air. Rinne sé roinnt mhaith taistil ar an mór-roinn ina dhiaidh sin. Níos deireanaí thainig lé aige leis an gCumannachas agus bhí sé páirteach in agóid shóisialach sa Rotunda i mBaile Átha Cliath, rud nár mhair ach cupla lá. Chuaigh sé chun Stáit Aontaithe Mheiriceá ina dhiaidh sin, áit ar mhol a dheartháir Tom dó dul i mbun pinn, rud a rinne se i dtús báire d'iris Chumannach a bhí Tom a chur in eagar.
Saothair.
Bhain sé an-cháil amach ó na fichidí amach air mar scríbhneoir ghearrscéalta agus úrscéalta. Scríobh sé roinnt filíochta freisin.
Ar na úrscéalta a scríobh sé tá "Famine", "The Black Soul", "Return of the Brute", "The Informer", "The Assassin", "The Martyr", "Land", "The Pilgrim", "Insurrection", "The Wilderness", "Thy Neighbour's Wife", "Mr Gilhooley", agus "Skerritt".
Cuireadh trí leabhar beathaisnéise leis i gcló: "I went to Russia", "Two Years of my Life", agus b'fhéidir an ceann is suimiúla acu, "Shame the Devil".
Scríobh sé a lán gearrscéalta lena chois sin. Orthu sin tá "Spring Sowing", "Two Lovely Beasts" agus cnuasaigh éagsúla eile, mar aon le cnuasach Gaeilge, "Dúil".


Gaillimh.
Cathair in iarthar na hÉireann is ea Gaillimh () agus tuairim is 75,500 duine ina gcónaí inti. Is í Gaillimh príomhbhaile Chontae na Gaillimhe. De réir cuntais Ruaidhrí Uí Fhlaithbheartaigh, tagann ainm an bhaile ó Abhainn na Gaillimhe.
Iompar.
Tá calafort sa gcathair féin, ag béal chuain na Gaillimhe. Is féidir le báid an-mhóra dul ann de bharr go bhfuil an t-uisce domhain. Tá aerfort beag lámh leis an gcathair freisin, sa gCarn Mór, agus tá ceangal traenach go Baile Átha Cliath. Tá an-chaint le tamall ar an líne traenach as Sligeach go hInis i gContae an Chláir a athnuachan, rud a chuirfeadh feabhas mór ar an gcóras traenach. I mBaile Átha an Rí a bhí, agus a cheaptar go mbeidh an ceangal seo idir an dá líne.
Teangacha.
Daonáireamh (2011): Bhí 31,866 daoine in ann Gaeilge a labhairt, agus labhair 9,158 Gaeilge gach lá
Oideachas.
Tá dul chun cinn déanta ag Gaelscoileanna na Gaillimhe le 10 mbliana anuas. Cé nach bhfuil an cháil chéanna ar Choláiste Éinne agus a bhíodh, tá dornán bunscoileanna lán-Ghaelacha anois sa gcathair féin, agus tá Coláiste na Coiribe ina mheánscoil lán-Ghaelach.
Tá Ollscoil na hÉireann, Gaillimh (a dtugtaí Coláiste na hOllscoile, Gaillimh uirthi cheana) suite sa gcathair le 150 bliain, chomh maith leis an bpríomhchraobh d'Institiúid Teicneolaíochta na Gaillimhe-Maigh Eo.
Creideamh.
Tá ardeaglais Chaitliceach sa gcathair a tógadh nuair a scoilteadh an chathair ó Dheoise Thuama, agus tá formhór lucht na cathrach ceangailte leis an eaglais sin. Tá líon beag Protastúnaigh sa gcathair, agus freastalaíonn cuid acu ar eaglais stairiúil San Niocláis.
Gnó.
Tá fás mór tagtha ar an gcathair le 20 bliain anuas, ó thosaigh tionscail ar nós an tionscal bogearraí ag cur fúthu ann. Bhíodh monarcha mór ag Digital Equipment as SAM ann, ach nuair a d'fhág siad an baile agus roimhe sin, bhí tionscail áitiúla tosaithe cheana féin.
Caitheamh Aimsire.
Sruthann Abhainn na Gaillimhe (an Choirib ón mBéarla "River Corrib") tríd an gcathair, agus tá iascaireacht bhreá ar Loch Coirib, aistear gairid ón gcathair. Bíonn an-chuid bádóireachta ar loch agus ar abhainn, agus bíonn báid seoil sa gcuan sa Samhradh, ach beagán sa nGeimhreadh mar gheall ar chruas na farraige. Tá turasóirí ag teacht go Bóthar na Trá, bruachbhaile ar iarthar na cathrach, le os cionn céad bliain, agus tagann siad i gcónaí le snámh, rince, agus turais lae chuig áiteanna mar Chonamara agus an Bhoireann in aice láimhe. Tá tithe "leaba agus bricfeasta" go fairsing, agus le cúig bliana déag anuas, tá an-chuid brúnna do thaistealaithe óga freisin.
Stair.
Is eisceacht i measc cathracha na hÉireann í Gaillimh, mar ba iad na Gaeil iad féin ar dtús a thóg an chathair. Cuireadh caisleán ar bun sa 12ú chéad ar bhéal abhann ghearr na Gaillimhe. Níos déanaí, tháinig Normannaigh, agus ina ndiaidh siúd bhí an chathair faoi smacht Shasanach. B'iad na 'Treibheanna' a luaitear ag trácht ar Ghaillimh ná clanna, go minic de bhunadh Normannach, a chuir fúthu sa gcathair féin. Ní raibh cairdeas idir iad agus na Gaeil a bhí lonnaithe ar an gCladach, bruachbhaile iascaigh a bhí taobh amuigh de bhallaí na cathrach, agus sna ceantair máguaird. Béarla a bhí sa gcathair, agus Gaeilge i ngach áit eile mórthimpeall. Fiú i ndiaidh an Drochshaoil, áfach, de réir an daonáirimh sa bhliain 1851, bhí Gaeilge ag formhór mhuintir na cathrach.
Dugaí na Gaillimhe.
Sa bhliain 1830 bunaíodh Bord Chuan na Gaillimhe agus trí bliana ina dhiaidh sin tosaíodh ar thógáil na ndugaí nua, le cabhair iasacht rialtais, agus cuireadh críoch leis na dugaí sa bhliain 1842.
Anuas ar limistéar an chalafoirt a fhorbairt, ba é a bhí sa mhórphlean i gcónaí riamh ná go gceanglófaí na córais uisce intíre ar fad a bhain le Loch Coirib agus le Loch Measca le chéile. Sa tslí sin d'fhéadfaí táirgí ó na ceantair seo a thabhairt chun calafoirt an bhaile i mbáid. Sa bhliain 1820 bhí Nimmo tar éis a mholadh go ngearrfaí canáil ar thaobh thoir an bhaile a nascfadh Barr an Chalaidh leis na dugaí a moladh, ach diúltaíodh don scéim seo agus ina áit sin cuireadh an chanáil ar thaobh thiar an bhaile. Tosaíodh ar an obair don tionscadal seo sa bhliain 1848 agus osclaíodh go hoifigiúil é ceithre bliana níos déanaí.


Cill Rónáin.
Is í Cill Rónáin ("Kilronan" as Béarla) an príomhbhaile in Árainn.
An baile.
leftTagann báid isteach ina chalafort as Dubhlainn i gContae an Chláir agus as Ros a' Mhíl i gContae na Gaillimhe. Tá aerstráca in aice lámha i gCill Éinne. ´Siad na príomh-thionscail ná an iascaireacht agus an turasóireacht. Bíonn sluaite ag triail ar na h-oileáin sa samhradh ag tabhairt cuairt ar na dúnta agus ar na hiarsmaí eile. Tagann an-chuid daltaí scoile, freisin, chun feabhas a chur ar a gcuid Gaeilge sna Coláistí Samhraidh ar an oileán.
Tá cheithre theach tabhairne sa mbaile, is iad seo An American Bar, Tí Joe Mac, Tí Joe Watty agus an Lucky Star Bar. Tá príomh ollmhargadh an oileáin agus Ostán Árann lonnaithe ann freisin.
Is i gCill Rónáin ann atá ionad leighis agus halla pobal Inis Mór freisin, Halla Rónáin.
Tá tionchar tionscal na turasóireachta le feiceáil ar fud an bhaile. Tá neart gnónna bheaga ag ofráil réimse seirbhísí agus táirgí do na mílte turasóirí a thugann cuairt an an oileán gach bliain. Tá siopaí ceardearraí, rothair ar chíos, lóistín de gach shaghas, turais mionbhus agus bialanna go leor le fáil i gCill Rónáin. Is baile fuinneamhach bríomhar a bhíonn inti i lár an tsamhraidh.
Daonra.
De réir an daonáirimh, bhí 270 duine ina gcónaí i gCill Rónáin sa bhliain 2002. ach laghdaíodh an daonra go 259 idir 2002 agus 2006.
Sna Meáin.
Amhrán de chuid The Magnetic Fields' is ea "Abigail, Belle of Kilronan", san albam 69 Love Songs.
Tagairtí.
Cill Ronain


Contae an Chláir.
I dtuaisceart Chúige Mumhan atá an Clár nó Contae an Chláir. Tá teorainn aige le Contae na Gaillimhe ó thuaidh agus tá an tAigéan Atlantach ar an taobh thiar de. Tá Inbhear na Sionainne ar an dtaobh ó dheas, agus an tSionainn í féin agus Loch Dearg ar an taobh thoir.
Daoine.
Is í Inis an t-aon bhaile mór atá sa chontae. Tá Aerfort na Sionainne tuairim is 20 km siar uaidh. Tá an t-aerfort an-tábhachtach do mhuintir na háite agus d'iarthar na hÉire ar fad - tá sé níos éasca ar thurasóirí cuairt a thabhairt ar iarthar na tíre, agus d'imircigh ón iarthar cuairt a thabhairt abhaile. Tá eastát tionsclaíochta an-tábhachtach in aice leis an Aerfort chomh maith, i mbaile na Sionnaine, baile nua a cruthaíodh thart ar daichead bliain ó shin.
Tá cáil ar an gcontae, leis, mar ionad don cheol traidisiúnta Gaelach. Gar do Inis atá an Tulach, agus is ann atá an grúpa ceoil cáiliúil 'Banna Céilí na Tulaigh'.
Tír.
Tá tuaisceart an chontae clochach go maith, agus tugtar "carst" ar an sórt seo tíre, le leacacha móra d'aolchloch, pluaiseanna, agus blátha idir na craige nach bhfásann mórán sa chuid eile den tír. An Bhoireann a thugtar ar an gceantar sin, agus tá an sórt leagain amach céanna, nach mór, in oileáin Árann atá thiar uaidh thar farraige.
Tá cáil ar aillte an Mhothair leis, na haillte is airde sa tír, mar gheall ar na radharcanna breá amach ar chuan na Gaillimhe agus ar oileáin Árann uathu. Tá titim caol díreach síos uathu go farraige.
Tá roinnt talún maith i ndeisceart agus in oirthear an chontae ar bhruach na Sionainne.
Teangacha.
Sa daonáireamh deireanach(2011), bhí 53,853(48.1%) duine i gcontae an Chláir in ann Gaoluinn a labhairt, agus labhair 2,052(1.8%) duine Gaoluinn go laethúil lasmuigh don chóras oideachais. Labhair 10,711 duine sa chontae teanga eile seachas Gaoluinn nó Béarla sa bhaile. Ba í an Pholainnis an teanga ba chomónta de na teangacha seo agus 2,644(2.4%) cainteoirí ann.
Bailte.
Is baile measartha gnóthach í Inis le roinnt blianta anuas. Bíonn trácht as Gaillimh go Aerfort na Sionainne ag dul tríd agus mealltar roinnt turasóireacht ghinearálta freisin. Is ann freisin, a thionóltar ceann de na Fleánna Ceoil is mó na tír. Tá tránna breá i Leath Inse, i gCill Chaoi agus in áiteanna eile. Tá cáil idirnáisiúnta ar Leath Inse, freisin, mar láthair ghailf.
Is áit mhór shaoire, freisin, Lios Dúin Bhearna, agus bhain go leor de cheoltóirí móra traidisiúnta na tíre a gcáil amach ann. Is ann, freisin, a bhíonn féile 'chuile bhliain do bhaitsiléirí, timpeall an ama a bhíonn deireadh leis an bhfómhar. Feirmeoirí is mó a bhíodh ag dul ann, ach tagann go leor eile idir óg agus aosta anois.
Stair.
Ón gcontae seo a tháinig Brian Bóirmhe, an ceannaire Gaelach a chloígh na Lochlannaigh i gCath Chluain Tarbh. B'as oirthear an Chláir Brian Mac Giolla Meidhre, údar Chuairt an Mheán Oíche, a thosaíonn le cur síos ar áit a bhí gar dá chroí, Loch Gréine. Ba sa chontae seo a tógadh Eamon de Valera, a bhí páirteach i gCogadh na Saoirse, agus a bhí ina uachtarán agus ina Thaoiseach ar Éire.


Cuan na Gaillimhe.
Cuan leathan domhain in iarthar na hÉireann atá i gCuan na Gaillimhe. Is í Gaillimh í féin an príomhchalafort ann. Ar a imeall thuaidh tá Cois Fharraige agus Conamara i gContae na Gaillimhe, agus ó dheas tá Contae an Chláir. Tá Oileáin Árann amuigh sa chuan, agus siar uathu sin, tá an tAigéan Atlantach.
Ar na bailte agus na sráidbhailte eile atá ar chósta an Chuain tá an Spidéal, Bearna, Óran Mór agus Cinn Mhara i gCo. na Gaillimhe, agus Baile Uí Bheacháin i gCo. an Chláir.
Dhá theach solais atá ar chósta an Chuain - ag Ceann Boirne ar an gcósta theas agus ar Inis Caorach, amach ó Chathair na Gaillimhe. 'Loch Lurgan' a thugtaí ar an gCuan sa tseanaimsir.


Abhainn na Gaillimhe.
Abhainn ghairid a cheanglaíonn Loch Coirib le cathair na Gaillimhe agus Cuan na Gaillimhe in iarthar na hÉireann í Abhainn na Gaillimhe nó An Ghaillimh (i mBéarla "River Corrib" agus i mBéarlachas, "Abhainn na Coiribe" nó "an Choirib"). Níl ach aistear tuairim is 15km inti, ach tá iascaireacht bhreá ar an loch agus san abhainn. Bhíodh an ainm Loch Oirbsen ar an loch sa sean-am, de réir leabhar Ruaidhrí Uí Fhlaithbheartaigh ó 1684.


An Eoraip.
Gnéithe ilchríocha na hEorpa. Is féidir sliabhraonta, leithinsí, oileáin agus réigiúin níos loiscní agus níos fuaire a fheiceáil san íomhá satailíte comhshuite seo
Is ilchríoch í an Eoraip, leis na teorainn seo a leanas aici: an tAigéan Atlantach thiar, an tAigéan Artach ar an taobh thuaidh, an Úral agus Sléibhte na hÚraile thoir, Sléibhte na Cugaise agus an Mhuir Dhubh ar an taobh thoir theas, agus an Mheánmhuir ó dheas. Agus an Áise á thógáil san áireamh freisin, is féidir oll-ilchríoch na hhEoráise a aithint.
Tá cónaí ar 742,452,000 duine san Eoraip, agus tá timpeall 50 tír neamhspleách ann. Ó mí Iúil 2013 ar aghaidh, tá 28 acusan cheana féin san Aontas Eorpach, agus ar a laghad trí gcinn ag brath ar dhul isteach i mbeagán blianta. Déanann institiúid an Aontais a ngnó i 20 teanga, ach tá go leor mionteangacha eile cheana féin san Aontas.
Ba san Eoraip a thosaigh cuid de mhórimpreachtaí an domhain. Leath cumhacht na Gréige, agus na Róimhe ina diaidh, ar fud cuid mhór den Eoraip, maraon le tuaisceart na hAfraice agus iarthar na hÁise. Ón gcéad aistear a rinne Criostóir Colambas chun an domhain nua don Spáinn, thóg an tír sin agus tíortha nach é seilbh de réir a chéile ar Mheiriceá Thuaidh agus Mheiriceá Theas. Thóg tíortha eile ar nós na Breataine, na Portaingéile, na nÍsiltír, na Gearmáine agus na Beilge seilbh freisin ar chuid mhór desna na mór-roinne eile. Leath an Rúis ó Mhoscó siar go dtí an Mhuir Bhailt, soir chomh fada leis an Aigéin Ciúin, agus ó dheas go dtí an Mhuir Dhubh, Sléibhte na Cugaise, agus an Mhongóil. Ní ach ag deireadh an 19ú aois ar aghaidh go dtí lár an 20ú aois a fuair mórán de choilíneachtaí na hEorpa a saoirse arís, cé go bhfuair cuid mhór de Thuaisceart Mheiriceá (Stáit Aontaithe Mheiriceá) a saoirse i 1775. Tá cumhacht airgeadach agus míleata ag an Eoraip i gcúrsaí an domhain, ach is beag é le hais chumhacht SAM nó, go dtí 1989, cumhacht an Aontais Shóibhéidigh. Ach le búnú an Chómhargaidh Eorpaigh, agus a chomharba an tAontas Eorpach, ceapann go leor go dtiocfaidh neart géilleagrach agus míleata arís chun na hEorpa, mar gur mó anois é a dhaonra ná daonra SAM nó an Aontais Shóibhéidigh mar a bhí, nó na Rúise an lá atá inniu ann.


Mór-roinn.
Séard atá i mór-roinn (nó ilchríoch) ná cuid ollmhór leanúnach den domhan. Níl aon liosta cinnte de na mór-ranna, de bhrí nach n-aontaíonn gach saineolaí le gach sainiú. De réir córais difriúla, is féidir a rá go bhfuil ceithre, cúig, sé nó seacht ilchríocha ann.


An Afraic.
Is ilchríoch mhór í an Afraic. Is í an dara ilchríoch is mó sa domhan, tar éis An Áise. Tá achar de 30,244,050 km² (11,677,240 mi²) inti, a cuid oileán san áireamh. Clúdaíonn sí 20.3 faoin gcéad den achar iomlán an domhain. Tá thart ar 1.0 billiún daoine agus 54 tír ann. Is ann atá thart ar 15% de dhaonra an domhain. Ó thuaidh agus ó dheas tá aeráid mheánmharach inti, fásaigh ollmhóra taobh ó thuaidh de Thropaic an Phortáin, foraoiseacha báistí timpeall ar an Mheánlíne, agus tailte féaracha eatarthu. Rinne Eorpaigh agus Arabaigh slad ar an Afraic ar feadh na gcéadta bliain agus níor tháinig cuid ar bith di slán ó ionradh sa naoú haois déag agus sa bhfichiú haois.
Creidtear gur tháinig ann don chine daonna timpeall trí mhilliún bliain ó shin agus tá an-éagsúlacht cultúr agus teanga inti.
Tíortha.
*


An Afraic Theas.
Is tír i ndeisceart na hAfraice í an Afraic Theas. Tá sí ag críochantacht leis an Aigéan Atlantach agus an Aigéan Indiach, An Namaib, An Bhotsuáin, An tSiombáib, Mósaimbíc, An tSuasalainn agus Leosóta.
Tagairtí.
A


John Kerry.
Polaiteoir Meiriceánach is ea John Forbes Kerry. Seanadóir na Stát Aontaithe shóisearach ó Massachusetts a bhí ann ó 3 Eanáir, 1985 go dtí 1 Feabhra, 2013. Ba é iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh é i dtoghchán Uachtaráin Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bliain 2004. Ina choinne bhí an tUachtarán, George W. Bush, rogha an Pháirtí Phoblachtaigh, a raibh a dhara théarma á iarraidh aige. Theip ar Kerry an toghchán a bhuachaint. Ceapadh John Kerry mar Stát Rúnaí na Stát Aontaithe ar an 1 Feabhra 2013.
Is fear pósta é. Phós sé Teresa Heinz, an dara bean aige, sa bhliain 1995 i Nantucket, Massachusetts.


Máirtín Ó Direáin.
In Árainn a tógadh Máirtín Ó Direáin. Rugadh i bhFearann a' Choirce ar Inis Mór é i 1910, agus tar éis dó an scoil a fhágáil chaith sé tamall de bhlianta ag obair mar chléireach in ardoifig an phoist i nGaillimh. Ba bhall de Chonradh na Gaeilge é, agus chaith sé seal mar rúnaí air. Bhog sé leis go Baile Átha Cliath níos deireanaí, agus baint aige le Cumann na Scríbhneoirí ó thús ann.
D´fhoilsigh sé a chéad chnuasach filíochta, "Coinnle Geala", i 1942, agus lean sé air ag cumadh filíochta anuas go dtí na hochtóidí. Scríobh sé cnuasach gearrscéalta freisin, "Feamainn Bhealtaine", a chuir a shaothar in aithne dos na mílte dalta scoile. Is minic a thráchtann sé ar bhéasa is ar áilleacht oileán Árann is ar an meath a tháinig ar an saol sin i mblianta deireanacha an fichiú h-aois. Fuair sé bás sa bhliain 1988 i mBaile Átha Cliath.
Naisc sheachtracha.
Íomhá: Máirtín_Ó_Direáin_www.TG4.ie.jpg‎|thumb|border|right| Mise, Seán Ó Ríordáin


Am Uilíoch Comheagartha.
Is é an tAm Uilíoch Comheagartha, nó UTC, an bunús atá ar an gcóras ama síbhialtach. Is ionann é agus an t-am adamhach, ar nós méid suimeálach soicindí, ná le UT1, ar nós méid codánach soicindí. Réitítear criosanna ama ar fud an domhain i bhfoirm comheagartha, ionas go bhfuil siad méid áirithe uair ar aghaidh nó chun deiridh ar UTC.


Académie française.
Comhairle teanga is ea an "Académie française "(Gaeilge: 'Acadamh Francach') a stiúrann an Fhraincis. Ba é an Cairdinéal de Richelieu a bhunaigh í sa bhliain 1635, rud a dhein sé i gcaitheamh réimeas Louis XIII. Tá sí ar cheann desna hinstitiúidí is ársa sa Fhrainc. Tá 40 ball inti agus is iad na baill atá inti cheana féin a thoghann baill nua.
Feidhmeanna.
De réir alt XXIV desna "Statuts", is é "an phríomhfheidhm ag an Acadamh a bheith ag obair, chomh cáiréiseach is chomh dícheallach agus is féidir, chun rialacha chinnteacha a thabhairt dár dteanga agus chun fíortheanga líofa, teanga in ann na ceirdeanna agus na heolaíochtaí a chur síos, a dhéanamh di leis."
In aice leis an ailt thuas," "bíonn an "Académie française" ag déanamh freastail ar an bhFraincis. Le cois an fheidhm sin, bíonn an tAcadamh ina pátrún ar an teanga leis.
Freastal a dhéanamh ar an bhFraincis.
D'oibrigh an tAcadamh san am atá thart le caoi a chur ar an teanga, chun oidhreacht choitianta a dhéanamh di do mhuintir na Fraince ar fad, agus dóibh siúd ar fad a labhraíonn an Fhraincis.
Sa lá atá inniu ann, is é gá ná a cuid tréithe a choinneáil agus feigheal a dhéanamh ar fhorbairtí riachtanacha. Cuireann an tAcadamh úsáid mhaith in iúl.
Déantar sin trí chruthú fhoclóir an Acadaimh Fhrancaigh ("Dictionnaire de l'Académie française") a shocraíonn úsáid na teanga, ach freisin trína chuid comhairle agus tré bheith páirteach i gcoimisiúin éagsúla ar fhoclaíocht.
Patrúnacht.
Cuireadh i ndán don eagraíocht an dara cuspóir - an phátrúnacht, nó coimirce ar obair liteartha - nár feiceadh a gá ag tús na heagraíochta, tré bhronntanais agus oidhreachtaí a tugadh di. Bronnann an tAcadamh tuairim is seasca duais litríochta 'chuile bhlian ar dhaoine.
Ba chóir "Grand prix de la francophonie "(Gaeilge: 'Duais Mór Réimse na Fraincise'), duais a bhronntar 'gach bliain ó 1986 i leith agus a thugann le fios suim leanúnach an Acadaimh i mbláthú na Fraincise sa domhain, a lua go háirithe.
Chomh maith leis sin, tugann an tAcadamh síntiúis do chumainn liteartha agus eolacha, do thograí charthanacha, do go leor clann i ngátar, do bhaintrigh, do dhaoine in ísle fabhair nó a rinne éacht lena dtabhairt féin suas ag cuspóir thábhachtach, chomh maith le roinnt sparáin (Sparáin "Zellidja", "Neveux", "Corblin", "Damade").
Stair.
Chuir Cairdinéal de Richelieu an tAcadamh ar bun sa bhliain 1635. Cuireann na dlíthe agus rialacha a chuir an Cairdinéal ar aghaidh, chomh maith leis na "lettres patentes" a chuir Louis XIII a ainm leo sa bhliain 1635 agus a chláraigh an Pharlaimint sa bhliain 1637, a carachtar oifigiúil mar "chomhlacht um fhir litreacha", a bhíodh ag teacht le chéile i mbealach neamhfhoirmiúil roimhe sin, ar bun.
B'é an misean a tugadh dó óna thús an Fhraincis a dhaingniú, rialacha a thabhairt di, agus í a fhágáil glan agus ion-tuigthe don uile dhuine. Uaidh sin, b'éigean dó tosú le foclóir a chumadh.
Foilsíodh an chéad eagrán de sin sa bhliain 1694, agus na cinn eile sna blianta 1718, 1740, 1762, 1798, 1835, 1878, 1932-1935, 1992. Tá an naoú cheann den fhoclóir á fhoilsiú faoi láthair.
Tionóladh an tAcadamh a chuid cruinnithe ar dtús i dteach duine éigin dá chuid ball, agus ina dhiaidh sin i "chancelier Séguier" ó 1639 ar aghaidh, sa Louvre ó 1672 ar aghaidh, agus ar deireadh i g"Coláiste na gCeithe Náisiún" nó "Collège des Quatre-Nations", ar deineadh ceannáras an Acadaimh de, ó 1805 go dtí an lá atá inniu ann.
I rith na dtrí gcéad bliain go leith atá sé ar an saol, d'éirigh leis a chuid institiúide a choinneáil beo, agus d'fheidhmigh siad go rialta, seachas an mhíshocracht idir 1793 agus 1803.
D'fógair an Cairdinéal de Richelieu mar chosantóir ar an Acadamh é féin. Ar a bhás, b'é an seansealéar Séguieran a thug an chosaint seo dó, agus ansin Louis XIV agus, as sin amach, na ríthe, impirí agus cinn stát ar fad ar an bhFrainc.
Na Déithe Buana ("Les Immortels").
Tá 40 baill san Acadamh ar a mhéad agus is iad na baill atáid ann iad féin a thoghann ball nua más gá. Óna thús anall, ghlac sé le níos mó ná 700 ball.
Tugann sé le chéile filí, úrscéalaithe, fir amharclainne, fealsúnaithe, dochtúirí leighis, fir eolaíochta, eitneolaithe, léirmheastóirí ealaíne, saighdiúirí, fir stát, agus fir Eaglaise, agus rinne gach duine acu maisiú ar leith ar an bhFraincis.
Óna dhéantús éagsúil, tugann sé pictiúir fíor den taileann, den intleacht, den chultúr, den tsamhlaíocht litreach agus eolaíoch atá mar bhonn ag "le génie de la France".
Ón gcomhartha agus mana (« À l'immortalité ») atá ar an gclaidheamh a thug bunaitheoir an Acadaimh, an Cairdinéal de Richelieu, don Acadamh a thagann leasainm na scoláirí, na "Déithe Buana" nó "les immortels".
Bíonn cleachtadh acu, agus tá go fóill, ar bhreithiúnais soiléir a thabhairt ar úsáid cheart focal, agus as sin ar na coincheapa agus na luachanna a iompraíonn siadsin a shainmhíniú. Tá a n-údarás mórálta in ábhair teanga bunaithe in úsáid agus i dtraidisiún.
Dearadh an ionnar ghlas cháiliúil, a iompraíonn na scoláirí, leis an bicorne, an cába agus an chlaíomh, i rith suíomh shollúnta bliantúil an Acadaimh faoin "Coupole", in aimsear an Consulat. Úsáidtear i measc baill go léir an Institut de France (Gaeilge: 'Institiúd na Fraince') é.
Meastar go minic gur sórt choisreacan thar chách é toghadh duine go dtí an tAcadamh.
Is dínit atá buan ó aon athrú rialtas nó eile é feabhas scoláire. Ní féidir le haon duine éirí as an Acadamh. Ach is féidir leis an gcomplacht eisceachtaí a fhógairt mar gheall ar chúiseanna troma a lotann onór; b'fhíor-annamh na heisceachtaí le linn na staire.
"An 41ú chathaoir".
Bhí go leor scríbhneoirí, cáiliúil go minic, nár éirigh leo ariamh dul trí gheataí an Acadaimh uasail, ar chúiseanna éagsúla, mar nárbh iarrthóirí riamh iad, mar nar glacadh lena n-iarratais, nó mar gur thóg an bás leis iad roimh a n-am. B'é Arsène Houssaye a cheap an ainm "41ú chathaoir" chun na h-údair sin a chur i gcéill i "L'histoire du 41ème fauteuil de l'Académie française" in 1885.


Oideachas.
Cur i Láthair.
Is é an t-oideachas an léann nó scolaíocht a thugtar do dhuine, mar aon leis an traenáil agus an múnlú a chuirtear air. Sa domhain thiar, tá ceart ag gach duine, agus is é an gnás inniu, oideachas a fháil ó aois óg go haois idir 15 agus 18, de ghnáth 18 bliain d'aois.
In Éirinn in aimsir na bPéindlíthe, bhíodh scoileanna chois claí ar bun faoin tír, mar go raibh an oiread sin coscanna i gcoinne na teangan Gaeilge agus i gcoinne an chreidimh Chaitlicigh.
Bunoideachas.
Sa bhunoideachas, is ghnách do leanaí a bheith ann idir 5/6 bliain agus 11/12 bliain.
Meánoideachas.
Leanann an meánoideachas ó aois 11-12 go haois 17 nó 20, ag brath ar an gcóras agus ar an dlí.
Ardoideachas.
Leantar d'ardoideachas in ollscoil nó i gcoláiste. Is gnách do scoláire in ardoideachas céim bhaitsiléara nó dioplóma a bhaint amach. Leagtar cúrsa oidis 3 nó 4 bliana amach do chúrsa bhaitsiléara, ach bíonn dioplóma le fáil i gcúrsaí gairmiúla áirithe tar éis bliana go leith nó dhá bhliain. Tugtar comhchéim (Associate's Degree) tar éis chúrsaí 2 bhliana sna Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Máinliacht.
Craobh den leigheas é an mháinliacht a bhaineann le galair a bhfuil leigheas orthu tré obráid, agus leis na modhanna a n-úsáidtear leis an leigheas sin a chur ar bun. Tugtar máinlia ar dhochtúir leighis a dhéanann freastal ar a leithéid d'othair, agus a dhéanann na hobráid, go háirithe nuair is comhairleoir leighis é.
In ospidéil is mó a dhéanann máinlianna a gcuid oibre in Éirinn, ach i dtíortha eile, tugann máinlianna go leor comhairle agus déanann siad a lán obráid ina gcuid seomraí freastal féin, go háirithe i Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Go traidisiúnta in Éirinn, dheineadh máinlianna ghinearálta an méid is mó obráid, ach de réir a chéile anois is saineolaithe a dhéanann cuid mhór den obair. Ag an am chéanna, táthar ag dúnadh oispidéil beaga agus ag cur roinn um mháinliacht speisialtach ar bun sna cinn a fhanann. Mar shampla, tá máinlianna ann nach ndéanann ach obráid ar an gcóras néarach, ar a dtugtar néaramháinlia.


Liacht bhan.
Tugtar liacht bhan nó gínéiceolaíocht (ar bhrí leis as Gréigis ná "eolaíocht ban") ar an gcraobh den leigheas a bhaineann le galair agus mífheidhmiú chórais giniúna ban. Lia ban a thugtar ar dhochtúir leighis a dhéanann freastal ar mhná le béim ar a mbaill giniúna.
Cnáimhseachas a thugtar ar gcraobh den leigheas a bhaineann le haire ban torrach, agus go minic a chleachtann dochtúir an dá cheird, mar go bhfuil an traenáil i gcoitinn acu.


Altra.
Tugtar altra (banaltra an fhoirm bhaineannach) ar chleachtaitheoir a thugann aire do othair agur ar féidir leis nó léi scrúdú teoranta a dhéanamh.
I measc na rudaí a dhéanann sé nó sí tá piollaí a thabhairt don othar agus insteallaithe uaireanta, cuidiú le lia ag obráid, aire othar roimh agus i ndiaidh obráide, agus mórchuid den aire ghinearálta a thugtar d'othair san ospidéil.
Tá altraí ann freisin, a dhéanann a gcuid oibre i dtithe altranais, a chuirtear ar bun do dhaoine nach féidir leo ach an-bheagán aire a thabhairt dóibh féin, nó a dhéanann freastal ar othair ina mbaile féin.
In Éirinn, tógann sé trí nó ceithre bliana cáiliú mar altra. Déanann mic léinn áraithe traenáil mar altraí meabharghalar.


Hidrigin.
Dúil cheimiceach neamh-mhiotalach is ea an hidrigin (Laidin: hydrogenium, ó Ghréigis: "hydro": uisce, "genes": ag cumadh, ag gineadh, ag cruthú). Is í an hidrigin an dúil is éadroime amuigh, is é "H" an tsiombail atá aici, agus is é a haon (1) an uimhir adamhach atá aici. Tá sí ina gás leis an ngnáth-theocht. Ó tá sí chomh héadrom, bhítí á húsáid sna héadromáin, ach ós rud é go bhfuil sí iontach so-adhainte, is iomaí timpiste a tharraing sí.
Níl dath sa hidrigin ná boladh aisti.
Iseatóip.
Níl ach aon phrótón amháin sa núicléas ag an ngnáth-hidrigin, nó an próitiam. Ach, tá dhá iseatóp eile ag an hidrigin, mar atá, an deoitéiriam agus an tritiam. Tá prótón amháin agus neodrón amháin ag an deoitéiriam, agus tá prótón amháin agus dhá neodrón ag an tritiam. Comhdhéanann deoitéiriam 0.015% den hidrigin nádúrtha. Iseatóp radaighníomhach is ea an tritiam, agus é an-annamh le fáil sa dúlra. Nuair a thagann meath radaighníomhach air, astaíonn sé béite-cháithnín (leictreon) agus é ag déanamh héiliam (³He, an t-iseatóp is éadroime den héiliam atá ar fáil sa dúlra). Tá an tritiam dhá bhliain déag agus thart ar cheithre mí ar leathré.
Fionnachtain.
An chéad duine a d'aonraigh gás hidrigine agus a thug cur síos foirmeálta ar a shaintréithe, b'é Theophrastus Bombastus von Hohenheim nó Paracelsus é, agus é ar duine de cheannródaithe na ceimice. Mheasc sé miotail trí aigéid láidire, ionas gur saoradh gás so-adhainte, ach níor thuig sé go fóill gur dúil cheimiceach a bhí i gceist leis an ngás. Sa bhliain 1671, d'athfhionn Roibeard Ó Baoighill an dóigh seo le hidrigin a tháirgiú, nuair a chuir sé bruscar iarainn trí aigéad báite. Sa bhliain 1766, arís, fuair Henry Cavendish tuiscint nua ar nádúr an gháis mar shubstaint ar leith, go háirithe nuair a thug sé faoi ndeara go ndéanann an gás uisce nuair a dhóitear é. Tháinig sé trasna ar an ngás nuair a bhí sé ag baint trialacha as aigéid agus as airgead beo (mearcair). Shíl sé gur comhchuid shaortha de chuid an airgid bheo a bhí ann, ach cé go raibh an méid seo mícheart ar fad aige, bhí sé in ann cur síos cruinn a thabhairt ar phríomh-shaintréithe na hidrigine, go háirithe go n-iompaíonn sí ina huisce nuair a chuirtear trí thine í. Sa bhliain 1783, bhaist Antoine Laurent Lavoisier a hainm ar an dúil seo, agus dhearbhaigh seisean agus Laplace gur dual don hidrigin uisce glan a dhéanamh agus é ag imoibriú leis an ocsaigin.
An hidrigin i stair theoiric an chandaim.
Tá adamh na hidrigine as pabhar simplí ó thaobh an struchtúir de, nó níl ann ach prótón amháin agus leictreon amháin. Mar sin, bhí an-tábhacht leis an hidrigin, chomh maith le speictream an tsolais a astaíonn adamh na hidrigine nó a ionsúnn sé, i bhforbairt na teoirice i leith dhéanamh an adaimh.
Thairis sin, ós rud é go bhfuil móilín na hidrigine agus an caitian a fhreagraíonn dó, mar atá, H2+, iontach simplí freisin, chuidigh sé leis na saineolaithe tuiscint ní ba doimhne a fháil ar nádúr an naisc cheimicigh, go gairid i ndiaidh na tuisceana candam-mheicniúla ar adamh na hidrigine a forbraíodh faoi lár na bhfichidí.
Ceann de na chéad iarmhairtí candam-bhunaithe ar chuir na saineolaithe sonrú iontu, b'é an breathnú a rinne Maxwell leathchéad bliain roimh lá na teoirice iomláine candam-mheicniúla, ná go gcuireann saintoilleadh teasa na hidrigine i gcuimhne iompraíocht na ngás aonadamhach faoi theocht an tseomra, cé go bhfuil an gás hidrigine comhdhéanta as móilíní dé-adamhacha. De réir theoiric an chandaim, is é is cúis leis an iompraíocht seo ná go bhfuil leibhéil chandamaithe an fhuinnimh rothlaigh spréite go fairsing, toisc go bhfuil an móilín féin chomh héadrom.
An Hidrigin sa Dúlra.
Is í an hidrigin an dúil is coitianta san ollchruinne, nó is adaimh hidrigine iad naoi gcinn as gach deich n-adamh dá bhfuil ann. Tá flúirse hidrigine le fáil sna réaltaí agus sna gásfhathaigh - is é sin, i bpláinéid atá cosúil le hIúpatar agus Satarn. Fáisctear na réaltaí féin as néalta móilíneacha, is é sin, néalta hidrigine atá chomh tiubh is gur féidir do na hadaimh hidrigine iontu teacht le chéile ina móilíní dé-adamhacha (H2). Is í an hidrigin breosla na réaltaí freisin, agus í ag fuinnmhiú an imoibriúcháin chomhleá istigh sa réalta.
An chuid is mó den hidrigin san ollchruinne, is hidrigin aonadamhach í i staid an phlasma. Mar sin, tá sí thar a bheith difriúil leis an hidrigin dhé-adamhach ghásaithe arbh í gnáthstaid na hidrigine aonraithe í ar an Domhan. Nuair atá an hidrigin ina plasma, níl an leictreon agus an prótón ceangailte dá chéile, rud a fhágann go bhfuil an hidrigin in ann leictreachas a sheoladh go réidh agus speictream leanúnach solais a astú - is é sin, tá an cineál seo hidrigine ag luisniú ag gach tonnfhad solais nó ag gach minicíocht solais. Sin é an dóigh a gcruthaítear solas na Gréine féin. Na leictreoin agus na prótóin, is cáithníní iad a bhfuil lucht leictreach acu, agus iad ag idirghníomhú leis na réimsí leictreacha agus maighnéadacha. Is sruth plasma í an ghrianghaoth, go bunúsach, agus nuair a bhuaileann sí réimse maighnéadach an Domhain, feictear na saighneáin (aurora borealis, an chaor aduaidh) ag lasadh suas sa spéir.
Faoi ghnáthbhrú an atmaisféir agus leis an ngnáth-theocht, is í an staid is dual don hidrigin
ar an Domhan ná an staid ghásaithe, dhé-adamhach - H2(g). Níl mórán den ghás seo in atmaisféar an Domhain, ós rud é go bhfuil sé chomh héadrom agus nach féidir le himtharraingt ár bpláinéid é a choinneáil ó éalú. Thairis sin, tá an-chlaonadh inti imoibriú leis an ocsaigin, ionas go gcruthaítear uisce. An chuid is mó den hidrigin atá ann ar dhroim an domhain, tá sí ceangailte i gcomhdhúile ceimiceacha, ar nós an uisce féin. Tógann sé cuid mhór fuinnimh na comhdhúile seo a leictrealú agus an hidrigin a aonrú.
Adamh na Hidrigine.
Is féidir leibhéil fhuinnimh an adaimh hidrigine a oibriú amach sách cruinn de réir shamhail Bohr den adamh, is é sin, an tsamhail ina nglactar leis go bhfuil an leictreon ag timpeallú an núicléis ar an dóigh chéanna a bhfuil na pláinéid ag timpeallú na Gréine. Ní hionann an dá chás go hiomlán, áfach. Is í an imtharraingt an cineál fórsa a choinníonn na pláinéid ó éalú, ach is é an t-aomadh leictreamaighnéadach atá ag gníomhú idir an núicléas agus an leictreon. Deir meicníocht an chandaim go bhfuil an fuinneamh dealaithe ina phaicéid bheaga - ina chandaim - rud a chiallaíonn, sa tsamhail seo den adamh, nach féidir leis an leictreon an núicléas a thimpeallú ach ag fithisí áirithe, agus fad áirithe idir an leictreon agus an núicléas. Má théimid i dtuilleamaí na samhlach candam-mheicniúla den adamh, beidh muid ag baint úsáid as tonnchothromóid Schrödinger. Is é an rud atá ann ná cothromóid dhifreálach(cothromóid nach féidir a fhuascailt gan dul i muinín an chalcalais) a thugann dlús dóchúlachta an leictreoin timpeall an núicléis. Cáilíocht is ea an dlús dóchúlachta a thaispeánann cé chomh dóchúil atá sé an leictreon a fháil i bpointe áirithe i dtimpeallacht a núicléis. Má chaitear leis an leictreon mar seo, - is é sin, mar a bheadh tonn dhamhnach ann -, gheofar torthaí matamaiticiúla atá ag teacht leis na luachanna tomhaiste, níos cruinne ná na luachanna a thugann samhail Bohr den adamh.
Ceimic na hidrigine.
Níl ach dhá uimhir ocsaídiúcháin ag an hidrigin: +I agus -I. Tá an gás hidrigine iontach so-adhainte, agus é measctha tríd an aer. Nuair a chuirtear hidrigin trí thine, faightear uisce, is é sin, ocsaíd na hidrigine (H₂O). Tá bladhairí na hidrigine beagnach dofheicthe, rud a chiallaíonn nach bhfuil sé éasca dóiteán hidrigine a aithint.
2 KH + 2 H2O -> H2 + 2 OH- + 2 K+


Tábla peiriadach.
Is éard atá i dtábla peiriadach na ndúl ceimiceach, ar a dtugtar tábla peiriadach Meindeiléiv uaireanta, ná taispeántas táblach de na dúile ceimiceacha ar fad is eol dúinn a bheith ann. Cuirtear na dúile in ord de réir a struchtúir leictreonaigh, agus na saintréithe ceimiceacha agus fisiceacha ag athrú go rialta trasna an tábla. Liostáiltear gach dúil de réir a huimhreach adamhaí agus a siombaile ceimicí.
Ba é an t-eolaí Dmítrí Meindeiléiv a chuir an chéad bhun leis an tábla peiriadach seo sa bhliain 1869. San am sin, ní raibh eolas ag na daoine go fóill ar struchtúr inmheánach an adaimh, agus mar sin, ní raibh de bhunús ag Meindeiléiv leis an tábla seo ach an meáchan adamhach. Ós rud é nach ionann i gcónaí ordú na ndúl de réir na huimhreach adamhaí agus de réir an mheáchain adamhaigh, b'éigean do mo dhuine ordú dhá dhúil i ndiaidh a chéile a athrú uaireanta. Is é an míniú a bhí aige ná nach raibh meáchain adamhacha na ndúl tomhaiste go cruinn go fóill. Cé go raibh níos mó ná cuid den cheart ann aige ansin, is é an tuiscint atá againn inniu ar an scéal seo ná gurbh é líon na bprótón i núicléas an adaimh a insíonn, cé acu dúil lena mbaineann an t-adamh sin, seachas an meáchan adamhach. Mar sin féin, bhí Meindeiléiv in ann tátail thábhachtacha a bhaint as a leagan féin de thábla peiriadach na ndúl, nó thuar sé go raibh dúile áirithe ann, i bhfad sular tháinig na heolaithe turgnamhacha trasna orthu.


Héiliam.
Is é an héiliam an dara dúil is éadroime. Is é an ceann is éadroime de na triathgháis, leis, agus ós rud é nach bhfuil ach aon leictreonsceall ann, níl an t-ochtréad leictreonach aige ar an sceall is faide amuigh, nó ní thugann an K-sceall áit ach do dhá leictreon.
Tá fiuchphointe agus leáphointe an héiliam níos ísle ná mar atá siad ag aon dúil eile, agus mar sin, ní bhíonn an dúil seo ar fáil ach mar ghás faoi ghnáth-imthoscaí. Le fírinne, ní féidir an héiliam a iompú ina sholad faoi ghnáthbhrú an atmaisféir. In áit sioc, is dual dó iompú ina leacht de chineál aisteach, ar a dtugtar forshreabhán nó Héiliam II. Tá an forshreabhán beagnach saor ó shlaodacht. Mar sin, ní féidir é a choinneáil i gcoimeádán oscailte, agus é ag dreapadh thar bhruach an tsoithigh as a stuaim féin.
Cé gurb é an héiliam an dara dúil is flúirsí san ollchruinne, ní fhaightear mórán de ar an Domhan. Is é is cúis leis ná nach dtéann sé i gcomhdhúile ceimiceacha, mar thriathghás, agus tá sé chomh héadrom, mar ghás, is nach bhfuil imtharraingt an Domhain in ann é a choinneáil san atmaisféar thar na céadta bliain. Tá héiliam ar fáil sa ghás nádúrtha, áfach, agus soláthar leanúnach ann sa talamh, ós rud é go dtáirgíonn na dúile troma radaighníomhacha héiliam de réir mar atá an meath ag teacht orthu. Is amhlaidh gurb é an t-alfa-mheath is dual don úráiniam agus don tóiriam, na dúile radaighníomhacha is tábhachtaí agus is troime atá ar fáil sa dúlra, agus níl san alfa-cháithnín, go bunúsach, ach núicléas an iseatóip is coitianta de chuid an héiliam.
Tá dhá iseatóp cobhsaí ag an héiliam, is é sin, Héiliam a Trí agus Héiliam a Ceathair. Tá dhá phrótón agus aon neodrón amháin i núicléas an chéad cheann acu, agus dhá phrótón is dhá neodrón ag an dara ceann. Is é Héiliam a Ceathair is coitianta acu, nó níl ach iarsmaí beaga den iseatóp éadrom le fáil i héiliam an atmaisféir. Táirge don mheath radaighníomhach atá ann, chomh maith leis an iseatóp is troime, nó is dual don tritiam, iseatóp radaighníomhach na hidrigine, Héiliam a Trí a dhéanamh, agus béite-cháithnín a astú.
Baintear leas as an héiliam sa chrióiginic, i ngléas ocsaigine le haghaidh domhaintumadóireachta, in éadromáin, agus mar ghás cosanta ilúsáideach. Mar thriathghás, ní féidir don héiliam imoibriú ceimiceach a dhéanamh leis na dúile eile, agus mar sin, ní oibríonn sé ar orgánach an duine ar aon nós ná slí. Ní nimh atá ann, mar sin. Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air go bhfuil an héiliam in ann duine a thachtadh, mura gcuirtear a dhóthain ocsaigine leis. Spéisiúil go leor, má mheasctar héiliam tríd an aer análaithe, cuirfidh sé cársán barrúil i nguth an duine ar feadh tamaillín.


Liosta na ndúl de réir na n-uimhreach adamhach.
Feach ar.
Dúl de réir na n-uimhreach adamhach


Litríocht.
Díolaim scríbhinní í an litríocht a bhaineann feidhm as an gcumadóireacht chun smaointe suntasacha ardsuimiúla a chur in iúl. Déantar é seo le filíocht, le scéalta, le haistí, le drámaíocht agus eile. Ina theannta sin is féidir an focal a úsáid i dtaobh na scríbhinní go léir a bhaineann le teanga áirithe, le ré áirithe, le tír áirithe agus msd.
Is iad ficsean agus neamhfhicsean na catagóirí is bunúsaí ina roinntear litríocht scríofa.


Samuel Beckett.
Úrscéalaí, drámadóir agus file Éireannach ba ea Samuel Barclay Beckett (13 Aibreán 1906 – 22 Nollaig 1989). Tugtar léiriú diúltach ar chultúr an duine i saothar Beckett agus d’éirigh foirm agus fealsúnacht an tsaothair sin níos íosta agus é ag dul ar aghaidh. Mar mhac léinn, cúntóir agus cara de chuid James Joyce, áirítear Beckett go minic mar dhuine de na nua-aoisithe deireanacha. Mar spreagadh do chuid mhaith údar a tháinig ina dhiaidh, áirítear é uaireanta mar dhuine de na chéad iarnua-aoisithe. Ceaptar chomh maith go mba dhuine é de phríomhscríbhneoirí an tseánra “"Theatre of the Absurd"” mar a thugann Martin Esslin air.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Beckett sa bhliain 1969 as a chuid scríbhneoireachta agus cuireadh síos ar an scríbhneoireacht sin mar seo a leanas; “writing which – in new forms for the novel and drama – in the destitution of modern man acquires its elevation”. Toghadh Beckett mar Shaoi d’Aosdána sa bhliain 1984. Cailleadh é i bPáras de bharr fadhbanna riospráide.
Luathshaol agus oideachas.
Ba de bhunadh Úgónach muintir Beckett (Becquet ó thús) agus deirtear gur bhog siad go hÉirinn ón bhFrainc i ndiaidh chúlghairm Fhorógra Nantes sa bhliain 1685, cé go gceistítear fírinne na teoirice sin. Bhí muintir Beckett ina mbaill d’Eaglais na hÉireann. Ba theach mór le gairdín fairsing agus cúirt leadóige é Cúl Draighneach, teach a mhuintire, agus ba é athair an údair, William, a thóg é i mbruachbhaile Charraig an tSionnaigh i mBaile Átha Cliath. Luaitear an teach agus an gairdín, mar aon leis an gceantar máguaird ina ndearna sé siúlóidí lena athair, chomh maith le Ráschúrsa Bhaile na Lobhar, stáisiún traenach Charraig an tSionnaigh agus stáisiún Shráid Fhearchair ina chuid próis agus drámaí. Ba shuirbhéir cainníochta é a athair agus b’altra í a mháthair. D’fhreastail Beckett ar naíonra áitiúil nuair a bhí sé cúig bliana d’aois agus b'ansin a cuireadh tús lena chuid oideachais sa cheol, agus bhog sé ansin go Scoil Theach Phort an Iarla i lár na cathrach gar do Shráid Fhearchair. Sa bhliain 1919, chuaigh Beckett go Scoil Ríoga Phort Abhla in Inis Ceithleann, Contae Fhear Manach – an scoil chéanna ina bhfuair Oscar Wilde a chuid oideachais. Ba lúthchleasaí nádúrtha é Beckett agus bhain sé barr feabhais amach ag imirt cruicéid mar shlacaí ciotógach agus mar bhabhlálaí ciotógach meánluais. Ina dhiaidh sin, bhí sé ar fhoireann Ollscoil Átha Cliath agus d’imir sé dhá chluiche den chéad scoth in aghaidh Northamptonshire. Mar thoradh air sin, ba eisean an t-aon laureate Nobel a luadh in "Wisden Cricketer’s Almanack" – “bíobla” an chruicéid.
Luathscríbhinní.
Rinne Beckett staidéar ar an bhFraincis, ar an Iodáilis agus ar an mBéarla ag Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, ón mbliain 1923 go 1927. Bhí an Dr A. A. Luce, scoláire Berkeley agus "Berkelian" mór le rá, i measc a theagascóirí fad is a bhí sé ag freastal ar Choláiste na Tríonóide. Bhain Beckett céim B.A. amach, agus – tar éis dó a bheith ag múineadh ar feadh tamaill i gColáiste Campbell i mBéal Feirste – thosaigh sé ag obair mar "lecteur d’anglais" in École Normale Supérieure i bPáras. Fad is a bhí sé ann, chuir Thomas MacGreevey, file agus dlúthchara Beckett a bhí ag obair ann chomh maith, an t-údar Éireannach mór le rá, James Joyce, in aithne dó. Níorbh fhada go raibh mórthionchar ag an bhfear sin ar Beckett óg, agus chabhraigh sé le Joyce ar bhealaí éagsúla, go háirithe le taighde ar an leabhar "Finnegan’s Wake".
Sa bhliain 1929, d’fhoilsigh Beckett an chéad saothar dá chuid – aiste chriticiúil dar teideal "Dante...Bruno. Vico...Joyce". Déanann an aiste saothar agus modh scríbhneoireachta Joyce a chosaint ó líomhaintí go raibh siad deacair agus doiléir d’aon ghnó, agus bhí sí mar chuid de "Our Exagmination Round His Factification for Incamination of Work in Progress", leabhar aistí faoi Joyce ina raibh aistí ó phinn Eugene Jolas, Robert McAlmon agus William Carlos Williams, i measc daoine eile. Tháinig meath ar dhlúthchaidreamh Beckett le Joyce agus a mhuintir, áfach, nuair nár ghlac sé leis an tsúil a bhí iníon Joyce, Lucia, ag caitheamh air. Ba i rith na tréimhse sin freisin a foilsíodh an chéad ghearrscéal dá chuid, “Assumption”, i dtréimhseachán Jolas dar teideal "transition". Bhuaigh sé duais bheag litríochta an bhliain dár gcionn as dán a chum sé go mear ar ar tugadh, “Whoroscope”, agus a bhain le beathaisnéis René Descartes, a bhí Beckett ag léamh ag an am, nuair a spreagadh é chun saothar a chur isteach.
Sa bhliain 1930, d’fhill Beckett ar Choláiste na Tríonóide mar léachtóir. Níorbh fhada, áfach, gur éirigh sé bréan dá ghairm roghnaithe acadúil. Chuir sé an mhídhúil a bhí aige ina leith in iúl le cleas a d’imir sé ar Chumann na Nuatheangacha, Baile Átha Cliath – léigh sé páipéar i bhFraincis faoi údar ó Toulouse, Jean du Chas, bunaitheoir de ghluaiseacht ar a tugadh 'Concentrism'. Ní raibh in Chas ná in 'Concentrism' ach cumadóireacht, áfach. Chum Beckett iad chun magadh faoi shaoithíneacht.
Tar éis dó Coláiste na Tríonóide a fhágáil, thosaigh Beckett ag taisteal san Eoraip. Chaith sé roinnt ama i Londain chomh maith, áit ar foilsíodh "Proust", staidéar criticiúil dá chuid ar an údar Francach, Marcel Proust, sa bhliain 1931. Thosaigh sé ar chóir leighis a mhair dhá bhliain le síciteiripeoir ón Tavistock Clinic, an Dr Wilfred Bion, dhá bhliain ní ba dhéanaí, i ndiaidh bhás a athar. Thug Bion é chun tríú léacht Tavistock de chuid Carl Jung a chloisteáil, a chuaigh i bhfeidhm ar Beckett le blianta fada ina dhiaidh sin. Dhírigh an léacht ar an ábhar “never properly born,” agus ba léir gnéithe de i saothar Beckett ina dhiaidh sin, lena n-áirítear "Watt" agus "Waiting for Godot". Sa bhliain 1932, scríobh sé a chéad úrscéal, "Dream of Fair to Middling Women", ach chinn sé ar é a fhágáil ar leataobh tar éis diúltú a fháil ó chuid mhaith foilsitheoirí. Foilsíodh an leabhar faoi dheireadh sa bhliain 1993. D’ainneoin nach raibh sé in ann é a fhoilsiú, bhí an t-úrscéal mar fhoinse le haghaidh cuid mhaith de luathdhánta Beckett, chomh maith lena chéad leabhar lánfhada, an cnuasach gearrscéalta "More Pricks Than Kicks" (1933).
D’fhoilsigh Beckett roinnt aistí agus léirmheasanna freisin le linn na tréimhse sin, lena n-áirítear “Recent Irish Poetry” (in "The Bookman", Lúnasa 1934) agus “Humanistic Quietism”, léirmheas ar dhánta a charad, Thomas MacGreevey (in "The Dublin Magazine", Iúil – Meán Fómhair 1934). Dhírigh an dá léirmheas úd ar shaothair MacGreevey, Brian Coffey, Denis Devlin agus Blanaid Salkeld, d’ainneoin nach raibh mórán bainte amach acu ag an am. Rinne sé comparáid dhearfach idir iad agus údair eile na hAthbheochana Ceiltí agus rinne sé tagairt do Ezra Pound, do T.S. Eliot agus do shiombalaithe na Fraince mar dhaoine mór le rá a tháinig rompu. Nuair a rinne sé cur síos ar na filí sin mar "the nucleus of a living poetic in Ireland", bhí canóin filíochta nua-aoiseach agus Éireannach á bunú ag Beckett.
Sa bhliain 1935 – an bhliain chéanna a d’fhoilsigh sé cnuasach dá chuid filíochta, "Echo's Bones and Other Precipitates" – bhí sé ag obair ar a úrscéal "Murphy". I mBealtaine na bliana sin, scríobh sé chuig MacGreevey ag rá go raibh sé ag léamh faoin scannánaíocht agus go raibh sé ag iarraidh dul go Moscó chun staidéar a dhéanamh le Sergei Eisenstein ag Institiúid Cineamatagrafaíochta Gerasimov i Moscó. I lár na bliana 1936, scríobh sé chuig Sergei Eisenstein agus Vsevolod Pudovkin á chur féin i láthair mar phrintíseach. Ní raibh toradh ar bith air sin, áfach, mar gur cailleadh litir Beckett de bharr choraintín Eisenstein le linn bhriseadh amach na bolgaí, chomh maith lena aird a bheith ar athscríobh scripte dá léiriú scannáin a bhí curtha ar atráth. Chríochnaigh Beckett "Murphy" idir an dá linn agus ansin, sa bhliain 1936, chuaigh sé ar turas fairsing timpeall na Gearmáine. Le linn na tréimhse sin, líon sé roinnt leabhar nótaí le liostaí d’ealaín shuntasach a chonaic sé agus scríobh sé faoin bhfuath a bhí aige d’fhiántas na Naitsithe a bhí ag scaipeadh ar fud na tíre an tráth sin. D’fhill sé ar Éirinn ar feadh tamall gearr sa bhliain 1937 le bheith ag faire ar fhoilsitheoireacht "Murphy" (1938). D’aistrigh sé féin an leabhar go Fraincis an bhliain dár gcionn. D’éirigh idir é féin agus a mháthair freisin agus chuir sin lena chinneadh cur faoi i bPáras (agus b'ann a chuir sé faoi uaidh sin amach tar éis bhriseadh amach an Dara Cogadh Domhanda sa bhliain 1939 toisc gurbh fhearr leis féin “France at war to Ireland at peace”). Níorbh fhada go raibh aithne air timpeall chaiféanna La Rive Gauche. B'ansin a neartaigh sé a chairdeas le Joyce agus a chruthaigh sé cairdeas nua le healaíontóirí ar nós Alberto Giacometti agus Marcel Duchamp – daoine a d’imir ficheall leis go minic. Ar feadh tamall gearr thart ar Nollaig na bliana 1937, bhí Beckett mór le Peggy Guggenheim a thug “Oblomov” air mar leasainm as pearsa eapainmneach úrscéil ó pheann Ivan Goncharov.
In Eanáir na bliana 1938 i bPáras, agus é ag diúltú seirbhísí máistir striapach míchlúiteach ar a raibh an t-ainm íorónta ‘Prudent’, sádh sa chliabh é agus ba bheag nár maraíodh é. Shocraigh James Joyce seomra príobháideach san ospidéal do Beckett. Ghabh poiblíocht ón eachtra sin aird Suzanne Dechevaux-Dumesnil. Bhí aithne éigin aici ar Beckett óna chéad chuairt ar Pháras; an uair seo, áfach, chuir an bheirt tús le cneasaíocht fad saoil. Ag réamhéisteacht, d’fhiafraigh Beckett dá ionsaitheoir cén tucaid a bhí leis an sá, agus d’fhreagair Prudent ar nós cuma liom, “Je ne sais pas, Monsieur. Je m’excuse” (“Níl a fhios agam, a dhuine uasail. Tá brón orm”). D’insíodh Beckett an eachtra ar nós scéal grinn scaití, agus chaith sé uaidh an cúiseamh in aghaidh a ionsaitheora ar deireadh – ar bhealach chun tuilleadh foirmiúlachtaí a sheachaint agus, chomh maith leis sin, mar thaitin béasaí agus carachtar Prudent leis.
An Dara Cogadh Domhanda.
Ghlac Beckett páirt i bhFrithbheartaíocht na Fraince tar éis fhorghabháil na Gearmáine i 1940. D’oibrigh sé mar theachtaire agus ba bheag nár ghabh an Gestapo é cúpla uair thar thréimhse dhá bhliain.
I Lúnasa na bliana 1942, rinneadh feall ar a aonad agus theith sé ó dheas de chois le Suzanne go sráidbhaile beag darb ainm Roussillon, in département Vaucluse i réigiún Provence Alpes Cote d’Azur, áit a a raibh siad sábháilte. Lean sé air ag cabhrú leis an bhFrithbheartaíocht ansin trí airm a stóráil i gcúlghairdín a thí. Le linn na mblianta a d’fhan Beckett in Roussillon, chabhraigh sé go hindíreach le sabaitéireacht Maquis d’arm na Gearmáine i sléibhte Vaucluse, cé nár labhair sé go rómhinic faoina chuid oibre i rith an chogaidh.
Bhronn rialtas na Fraince Croix de guerre agus Médaille de la Résistance ar Beckett as a chuid éachtaí ag troid in aghaidh fhorghabháil na Gearmáine. Go dtí deireadh a shaoil, thagródh Beckett dá pháirt le Frithbheartaíocht na Fraince mar “boy scout stuff”.[14] Dúirt sé gur lean sé ar aghaidh ag obair ar an úrscéal "Watt" fad is a bhí sé i bhfolach in Rousillon “in order to keep in touch” (b’úrscéal é seo a thosaigh sé i 1941 agus a chríochnaigh sé i 1945 ach nár foilsíodh go dtí 1953).
Clú: úrscéalta agus an téatar.
Sa bhliain 1945, d’fhill Beckett ar Bhaile Átha Cliath le haghaidh cuairt ghearr. Le linn dó a bheith ann, bhí taibhreamh aige i seomra a mháthar inar léiríodh a lántodhchaí liteartha. Rinne sé ficseanú ar an eachtra sin ní ba dhéanaí ina dhráma "Krapp’s Last Tape" (1958). Sa dráma, ceaptar go bhfuil taibhreamh Krapp suite ar an gCé Thoir i nDún Laoghaire (cé nach dtugann aon ní sa dráma bunús don smaoineamh sin) le linn oíche stoirmiúil, agus aithníonn roinnt criticeoirí Beckett i gcarachtar Krapp chomh mór sin is go gceapann siad go raibh eipeafáine ealaíonta Beckett féin san áit chéanna agus le linn an tsaghais chéanna aimsire. Bheadh an chuid is mó criticeoirí liteartha san airdeall faoi chomparáid a dhéanamh idir taithí carachtair agus taithí údair áfach. Tríd síos an dráma, éisteann Krapp le téip a rinne sé ní ba luaithe ina shaol. Ag pointe amháin, cloiseann sé é féin agus é níos óige ag rá: “...clear to me at last that the dark I have always struggled to keep under is in reality my most...” Cuireann Krapp an téip ar aghaidh, áfach, sula mbíonn deis ag an lucht féachana an taibhreamh ar fad a fháil amach.
Nocht Beckett le James Knowlson ina dhiaidh sin gurb iad “precious ally” na focail atá fágtha ar lár ar an téip (mar a luaigh Knowlson sa bheathaisnéis "Damned to Fame"). Ós rud é, áfach, go raibh míchlú ar Beckett as a bheith ag cur beathaisnéisithe agus criticeoirí amú, agus ós rud é go mbíonn cuma fhite shaoráideach ar nochtadh dá leithéid go minic, is dócha nach raibh buansmaoineamh ag Beckett féin maidir le céard ba chóir a bheith san abairt smuta. Léigh criticeoirí beathaisnéiseacha tábhacht sa scéal gur inis sé go Knowlson gur as a ghaol le James Joyce a tháinig cuid de spreagadh an taibhrimh sin. Ní bhaineann tábhacht leis seo do thaibheoirí ná do léitheoirí, áfach. Mhaígh Beckett gurbh fhéidir go mbeadh sé faoi scáth Joyce go deo agus nach mbeadh sé in ann é riamh a shárú. Bhí taibhreamh aige ansin, mar a deir Knowlson, a bhféachtar air mar phointe cinntitheach ina ghairm. Míníonn Knowlson an taibhreamh ansin mar a rinne Beckett cur síos air: “In speaking of his own revelation, Beckett tended to focus on the recognition of his own stupidity... and on his concern with impotence and ignorance. He reformulated this for me, while attempting to define his debt to James Joyce: ‘I realized that Joyce had gone as far as one could in the direction of knowing more, in control of one’s material. He was always adding to it; you only have to look at his proofs to see that. I realized that my own way was in impoverishment, in lack of knowledge and in taking away, in subtracting rather than in adding.’” Míníonn Knowlson: “Beckett was rejecting the Joycean principle that knowing more was a way of creatively understanding the world and controlling it... In future, his work would focus on poverty, failure, exile and loss – as he put it, on man as a ‘non-knower’ and as a ‘non-can-er.’”
Sa bhliain 1946, d’fhoilsigh iris de chuid Jean-Paul Sartre, "Les Temps Modernes", an chéad chuid de ghearrscéal Beckett “"Suite"” (ar ar tugadh “La fin”, nó “The End” ní ba dhéanaí) ach ní raibh a fhios acu nár chuir Beckett ach leath den scéal chucu agus dhiúltaigh Simone de Beauvoir an dara cuid a fhoilsiú. Thosaigh Beckett ar a cheathrú úrscéal a scríobh freisin ("Mercier et Camier") nár foilsíodh go dtí 1970. Thuar an t-úrscéal, ar chuid mhaith bealaí, an saothar is cáiliúla dá chuid, an dráma "Waiting for Godot", a scríobhadh tamall ina dhiaidh sin, ach ní ba thábhachtaí fós, ba é an chéad saothar fada a scríobh Beckett díreach i bhFraincis, an teanga inar scríobh sé an chuid is mó dá shaothair ina dhiaidh sin, lena n-áirítear an “triológ” úrscéalta a scríobh sé go luath ina dhiaidh sin: "Molloy", "Malone Dies" agus "The Unnamable". D’ainneoin é a bheith ina chainteoir Béarla ó dhúchas, roghnaigh Beckett scríobh as Fraincis mar – mar a mhaígh sé féin – b’éasca dó scríobh i bhFraincis “without style.”
Eascraíonn an chuid is mó de cháil choitianta Beckett ón dráma "Waiting for Godot". In alt a luaitear go minic, scríobh Vivian Mercier gur éirigh le Beckett “theoretical impossibility” a bhaint amach, “a play in which nothing happens, that yet keeps audiences glued to their seats. What’s more, since the second act is a subtly different reprise of the first, he has written a play in which nothing happens, twice.” ("The Irish Times", 18 Feabhra 1956, lch. 6.) Mar aon leis an gcuid is mó dá shaothair tar éis 1947, scríobhadh an dráma i bhFraincis i dtosach faoin teideal "En attendant Godot". D’oibrigh Beckett ar an dráma idir Deireadh Fómhair na bliana 1948 agus Eanáir na bliana 1949. Foilsíodh é i 1952 agus léiríodh é den chéad uair i 1953. Tháinig an leagan Béarla ar an bhfód dhá bhliain ní ba dhéanaí. Bhí rath criticiúil, coitianta agus conspóideach ar an dráma i bPáras. D’oscail sé i Londain i 1955 agus bhí léirmheasanna diúltacha aige ar dtús, ach tháinig athrú ar an bport sin nuair a scríobh Harold Hobson in "The Sunday Times" agus ní ba dhéanaí, Kenneth Tynan, léirmheasanna dearfacha faoi. Níor éirigh leis sna Stáit Aontaithe in Miami, ach d’éirigh go measartha leis i Nua-Eabhrac. Ina dhiaidh sin, bhí an-tóir ar an dráma agus d’éirigh thar cinn le taibhithe sna Stáit Aontaithe agus sa Ghearmáin. Is minic a chuirtear i láthair é fós sa lá atá inniu ann.
Mar a dúradh, faoin am sin bhí Beckett ag scríobh i bhFraincis den chuid is mó. D’aistrigh sé a shaothair ar fad go Béarla é féin, ach chabhraigh Patrick Bowles lena aistriúchán ar "Molloy". Le rath "Waiting for Godot", d’éirigh le Beckett gairm a bhaint amach dó féin sa téatar. Chum Beckett roinnt drámaí rathúla lánfhada ina dhiaidh sin, lena n-áirítear "Endgame" (1957), an dráma réamhráite sin "Krapp’s Last Tape" (cumtha i mBéarla), "Happy Days" (cumtha i mBéarla chomh maith i 1960), agus "Play" (1963).
Bronnadh Duais Formentor na bhFoilsitheoirí Idirnáisiúnta ar Beckett i 1961, a roinn sé le Jorge Luis Borges an bhliain sin, mar aitheantas ar a shaothar.
Saol agus saothar déanach.
Bhí athruithe i gceist leis na seascaidí ó thaobh cúrsaí pearsanta agus gairmiúla de. Phós sé Suzanne sa bhliain 1961 i searmanas sibhialta rúnda i Sasana ar chúinsí a bhain le dlí oidhreachta na Fraince den chuid is mó. Fuair sé cuirí teacht chuig cleachtaí agus léirithe ar fud na cruinne mar thoradh ar rath a chuid drámaí agus thosaigh sé ar ghairm nua mar stiúrthóir téatair dá bharr. Fuair sé a chéad choimisiún ón BBC Third Programme sa bhliain 1956 le haghaidh dráma raidió, "All That Fall". Lean sé ar aghaidh ag scríobh le haghaidh an raidió go treallach, agus ar deireadh bhí sé ag scríobh le haghaidh scannán agus na teilifíse chomh maith. Thosaigh sé ag scríobh i mBéarla arís freisin, cé gur lean sé air ag scríobh i bhFraincis go dtí deireadh a shaoil.
Míníonn an t-aisteoir, Cary Elwes, ina dhialann físeáin den scannán "The Princess Bride" go raibh Beckett ina chónaí in aice le muintir Roussimoff agus go dtugadh sé síob ar scoil do mhac Roussimoff gach lá mar go raibh an buachaill rómhór le dul ar an mbus. Nuair a d’fhás André René Roussimoff aníos, bhí aithne air agus é ina choraí gairmiúil ar ar tugadh André the Giant.
Fuair Beckett amach gur bhuaigh sé Duais Nobel na Litríochta fad is a bhí sé ar shaoire in Tunis le Suzanne i nDeireadh Fómhair na bliana 1969. Thug Suzanne “catastrophe” ar an duais mar gur thuig sí go mbeadh a fear céile, a bhí ina dhuine fíorphríobháideach, faoi uallach an chlú uaidh sin amach. Cé nár thug Beckett mórán agallamh, uaireanta bhuaileadh sé le healaíontóirí, scoláirí agus lucht a leanúna i bhforsheomra óstán PLM St. Jacques i bPáras gar dá theach in Montparnasse.
Cailleadh Suzanne an 17 Iúil 1989. Agus é ina chlochrán i dteaghlach altranais, fuair Beckett bás an 22 Nollaig an bhliain chéanna tar éis dó a bheith thíos le heimfiséime agus, b’fhéidir, galar Parkinson. Cuireadh an bheirt le chéile in Cimetière du Montparnasse i bPáras faoi leac uaighe simplí eibhir amháin, rud a chomhlíon treoir Beckett go mbeadh sé ar dhath ar bith, ach é a bheith liath.
Saothair.
Go ginearálta, féadtar gairmréim Beckett a roinnt ina thrí thréimhse: a luathshaothair, go dtí deireadh an Dara Cogadh Domhanda sa bhliain 1945; a mheántréimhse ón mbliain 1945 go dtí na luathseascaidí, nuair a scríobh sé na saothair is mó clú dá chuid; agus an tréimhse dhéanach, nuair a d’éirigh a shaothair ní ba ghiorra de réir a chéile agus ní b’íosta, ó na luathseascaidí go dtí a bhás i 1989.
Luathshaothair.
"It was morning and Belacqua was stuck in the first of the canti in the moon. He was so bogged that he could move neither backward nor forward. Blissful Beatrice was there, Dante also, and she explained the spots on the moon to him. She shewed him in the first place where he was at fault, then she put up her own explanation. She had it from God, therefore he could rely on its being accurate in every particular."
Tá an sliocht lom lán de thagairtí do "Commedia" le Dante Alighieri a chuirfeadh mearbhall ar léitheoirí nach mbeadh eolach ar an saothar sin. Tá tuartha ann freisin, áfach, de shaothair Beckett a tháinig ní ba dheireanaí ina shaol: éighníomhaíocht fhisiciúil charachtar Belacqua; an chaoi a mbíonn an carachtar gafa lena aigne agus lena chuid smaointe féin; agus an greann mí-ómósach san abairt dheireanach.
Feictear na gnéithe céanna in "Murphy" (1938), an chéad úrscéal de chuid Beckett a foilsíodh. Ar shlí, pléitear téamaí na gealtachta agus na fichille chomh maith – téamaí a tháinig aníos arís is arís eile ina shaothair ina dhiaidh sin. Tá gaoth an éadóchais agus an ghrinn dhuibh – atá le feiceáil i gcuid mhaith de shaothair Beckett – i gcéad abairt an úrscéil. ‘The sun shone, having no alternative, on the nothing new’. Scríobh Beckett "Watt" nuair a bhí sé i bhfolach in Roussillon le linn an Dara Cogadh Domhanda. Tá na saghas téamaí céanna ann ach níl sé chomh flasach céanna ó thaobh stíle de. Pléitear gluaiseacht an duine amhail is dá mba iomalartú matamaiticiúil í san úrscéal sin chomh maith – gné a thuarann an aird faoi leith a bhí ag Beckett i ngluaiseacht mhionchruinn, a léirítear ina chuid úrscéalta agus drámaí ina dhiaidh sin.
Ba i rith na tréimhse sin freisin a thosaigh Beckett ag scríobh go cruthaitheach i bhFraincis. Ag deireadh na dtríochaidí, scríobh sé roinnt dánta gearra sa teanga úd agus is léir ó fhoclaíocht thearc na ndánta sin go raibh Beckett i mbun a stíl a shimpliú, cé go ndearna sé é sin trí mheán teanga eile. Is léir an t-athrú sin in "Watt" ina theannta sin, i gcodarsnacht le foclaíocht a chuid dánta Béarla ón tréimhse chéanna a bailíodh in "Echo’s Bones and Other Precipitates" (1935).
Meántréimhse.
Chloígh Beckett le Fraincis ina chuid scríbhneoireachta tar éis an Dara Cogadh Domhanda. Tháinig na saothair is marthanaí ó pheann Beckett mar thoradh air sin agus mar thoradh ar an “taibhreamh”, a luadh cheana, a bhí aige i seomra a mháthar i mBaile Átha Cliath – nuair a rith sé leis go mba chóir dá chuid saothair a bheith suibiachtúil agus sainiúil dá dhomhan inmheánach féin.
Chum Beckett ceithre mhórdhráma lánfhada don stáitse le linn na gceithre bliana déag a lean an cogadh:"En attendant Godot" (scríofa 1948–1949; "Waiting for Godot"), Fin de partie (1955–1957; "Endgame"), "Krapp’s Last Tape" (1958), agus "Happy Days" (1960). Meastar go minic, bíodh sin ceart nó ná bíodh, go raibh na drámaí sin bainteach le “"Theatre of the Absurd"” mar a thugtar air. Téann siad i ngleic leis na téamaí céanna is a phléann smaointeoirí eisíocha comhaimseartha trí mheán an ghrinn dhuibh, cé nach féidir Beckett féin a lipéadú mar eisí. Cheap Martin Esslin an téarma “"Theatre of the Absurd"” i leabhar leis an teideal céanna agus bhí Beckett agus "Godot" mar lárthéamaí sa leabhar. Mhaígh Esslin gur chomhlíon na drámaí sin coincheap Albert Camus den áiféis, nó “the absurd”. Go minic, déantar Beckett a lipéadú go lochtach mar smaointeoir eisíoch ar an gcúis sin. Cé go bhfuil cosúlachtaí ann ó thaobh cuid mhaith de na téamaí, ní raibh claonadh ag Beckett don eiseachas ar an iomlán.
"Nothing is funnier than unhappiness, I grant you that.... Yes, yes, it’s the most comical thing in the world. And we laugh, we laugh, with a will, in the beginning. But it’s always the same thing. Yes, it’s like the funny story we have heard too often, we still find it funny, but we don’t laugh any more."
Bhí sáréachtaí próis de chuid Beckett ón tréimhse sin i bhfoirm na dtrí úrscéal: "Molloy" (1951), "Malone meurt" (1951; "Malone Dies") agus "L’innommable" (1953; "The Unnamable"). Tagraítear do na húrscéalta sin mar “thriológ” uaireanta, cé go bhfuil an nós sin in aghaidh thoil shainiúil an údair. Is féidir stíl agus téamaí aibí Beckett mar a fhorbraíonn siad a rianú sna húrscéalta sin, de réir mar a éiríonn siad níos gonta agus níos loime. Tá gnáth-thréithe úrscéil, ar nós ama, áite, gluaiseachta agus plota, fós le haithint in "Molloy" cuir i gcás, agus, ar ndóigh, is úrscéal bleachtaireachta é ar bhealach. Cuireann sé gluaiseacht agus plota ar leataobh den chuid is mó in "Malone Dies", áfach, cé go bhfuil táscaire éigin fós ann d’áit agus d’imeacht ama. Is i bhfoirm monalóg inmheánach atá “aicsean” an leabhair. Ar deireadh, faightear réidh le gach ciall áite agus ama in "The Unnamable" agus is cosúil gurb é buntéama an téacs an choimhlint idir mian an ghutha leanúint ar aghaidh ag labhairt ionas go leanfaidh sé ar aghaidh ag maireachtáil, agus an dúil láidir atá aige ciúnas agus éaguimhne a aimsiú. Is mealltach an smaoineamh é macasamhail a dhéanamh den téama agus taithí Beckett agus a thuiscint ar an tionchar a bhí ag an gcogadh ar an domhan. In ainneoin na tuairime coitianta go bhfuil saothar Beckett diúltach go bunúsach, mar a léirítear in úrscéalta na tréimhse sin, is cosúil go bhfaigheann an dúil maireachtála an bua air sin ar deireadh iontu. Féach, mar shampla, líne dheiridh cháiliúil "The Unnamable": ‘I can’t go on, I’ll go on’.
"you are there somewhere alive somewhere vast stretch of time then it’s over you are there no more alive no more then again you are there again alive again it wasn’t over an error you begin again all over more or less in the same place or in another as when another image above in the light you come to in hospital in the dark"
Thóg sé beagnach deich mbliana eile air ina dhiaidh sin saothar próis neamhdhrámata a chur le chéile, agus meastar go forleathan gur tháinig deireadh le meántréimhse a ghairme mar scríbhneoir le "How It Is".
Saothair dhéanacha.
I rith na seascaidí agus na seachtóidí, tháinig forbairt ar an gclaonadh i saothair Beckett – a bhí le feiceáil cheana i gcuid mhaith dá chuid oibre sna caogaidí – i dtreo na fuinteachta agus deirtear, dá réir, gur shaothair íostaigh a bhí á scríobh aige. Is sampla antoisceach é "Breath" (1969) den chlaonadh sin. Ní mhaireann sé ach 35 soicind agus níl aon charachtair ann (cé gur dócha gur thrácht íorónach a bhí ann ar "Oh! Calcutta!", an "revue" amharclannach a raibh sé ina chuid tosaigh de).
Níl i gcarachtair dhrámaí Beckett sa tréimhse dhéanach ach na buneilimintí, agus ní raibh mórán carachtar sna luathdhrámaí ar aon nós. Tá trí charachtar sa dráma "Play" (1962) mar shampla, agus iad sáite i síothla móra chomh fada lena muiníl; sa dráma teilifíse "Eh Joe" – a scríobhadh don aisteoir Jack MacGowran – déanann ceamara fócasú ar aghaidh an phríomhcharachtair de réir a chéile go dtí go mbíonn sé an-ghar d’aghaidh an aisteora; agus níl mórán eile sa dráma "Not I" (1972) seachas, mar a deir Beckett féin, ‘a moving mouth with the rest of the stage in darkness’. Bhain cuid mhaith de na drámaí déanacha sin, ar nós "Krapp’s Last Tape", leis an gcuimhne nó, go sonrach, le seanimeachtaí pianmhara a thabhairt chun cuimhne le linn nua-am socair. Ina theannta sin, chomh minic lena athrach, phléigh na drámaí déanacha sin téama an duine féin agus é i ngéibheann agus faoi imscrúdú, sa mhéad is go dtagann guth ón taobh amuigh isteach in intinn an phríomhcharachtair, ar nós "Eh Joe", nó go ndéantar tuairisciú chiúin ar an bpríomhcharachtar ag carachtar eile, ar nós "Not I". D’eascair "Catastrophe" (1982), an dráma is polaitiúla de chuid Beckett, tiomnaithe do Václav Havel, a phléigh téama na deachtóireachta go réasúnta soiléir, ó théamaí dá leithéid. Le linn na tréimhse sin, tháinig athbheochan ar fhilíocht Beckett tar éis tréimhse éighníomhaíochta le roinnt dánta an-ghonta i bhFraincis ar ar tugadh "mirlitonnades". Ní raibh i gcuid acu ach sé fhocal. Chuaigh na dánta sin in aghaidh ghnáthghnás prionsabálta Beckett a shaothar féin a aistriú chuig an teanga eile. Rinne roinnt scríbhneoirí, Derek Mahon ina measc, iarracht aistriúcháin a dhéanamh orthu, ach níl sraith chríochnúil Bhéarla díobh foilsithe go fóill.
Cé go raibh Beckett ag scríobh i bhfad níos mó drámaí ná prós le linn na tréimhse déanaí – tá nod ina thaobh i dteideal an chnuasaigh de ghearrthéacsanna próis, "Fizzles" (1976); rinne Jasper Jones, ealaíontóir Meiriceánach, léaráidí don chnuasach – bhí athbheochan de shaghas éigin aige i 1979 leis an nóibhille "Company", a leanadh le "Ill Seen Ill Said" (1982) agus "Worstward Ho" (1984), agus a bailíodh níos déanaí in "Nohow On". Lean Beckett ar aghaidh ag díriú ar an gcuimhne agus ar thionchar na cuimhne ar an duine féin atá i ngéibheann agus faoi imscrúdú, chomh maith le hionad corp ar an láthair, trí mheán próis na scéalta spáis dúnta nó "closed space" stories" mar a thugtar orthu, mar is léir ó thús "Company".
"A voice comes to one in the dark. Imagine."
"To one on his back in the dark. This he can tell by the pressure on his hind parts and by how the dark changes when he shuts his eyes and again when he opens them again. Only a small part of what is said can be verified. As for example when he hears, You are on your back in the dark. Then he must acknowledge the truth of what is said."
Scríobh Beckett a shaothar deiridh, "What is the Word" (1988), ina leaba sa teaghlach altranais inar chaith sé an chuid deiridh dá shaol, agus tá sé ann chomh maith mar leagan Fraincise, "Comment dire".
Oidhreacht.
As na nua-aoisithe go léir a scríobh i mBéarla, thug saothar Beckett an t-ionsaí is leanúnaí ar an traidisiún réalaí. Thionscain seisean, thar aon duine eile, na féidearthachtaí atá ag an drámaíocht agus ag an bhficsean fáil réidh leis an ngnáthphlota agus le haontachtaí spáis agus ama chun díriú ar ghnéithe ríthábhachtacha staid an duine. Tá buíochas as sampla Beckett aitheanta go poiblí ag scríbhneoirí ar nós Václav Havel, John Banville, Aidan Higgins agus Harold Pinter, ach bhí tionchar i bhfad níos leithne ná sin aige ar scríbhneoireacht thrialach ó na caogaidí i leith, is é sin, an ghlúin “Beat” agus faoi mar a tharla sna seascaidí agus ina dhiaidh sin. I gcomhthéacs na hÉireann, bhí tionchar mór aige ar fhilí ar nós John Banville, Derek Mahon, Thomas Kinsella, chomh maith le scríbhneoirí ar nós Trevor Joyce agus Catherine Walsh, a fhógraíonn a dtaobhú leis an traidisiún nua-aoiseach de rogha ar an bpríomhshruth réalaí.
Tá saothair cheoil cruthaithe ag cuid mhaith de mhórchumadóirí an 20ú haois bunaithe ar a chuid saothair, lena n-áirítear Luciano Berio, György Kurtág, Morton Feldman, Pascal Dusapin, Philip Glass agus Heinz Holliger. Ba thionchar é saothar Beckett chomh maith ar chuid mhaith amharcealaíontóirí, lena n-áirítear Bruce Nauman, Alexander Arotin, agus Avigdor Arikha. Bhí Arikha spreagtha ag domhan liteartha Beckett ach chomh maith leis sin, tharraing sé roinnt portráidí de Beckett agus rinne sé léaráidí le haghaidh roinnt dá shaothar.
Tá Beckett i measc na n-údar is mó a phléitear agus is mó a raibh meas air ón bhfichiú haois agus tá tionscal criticiúil spreagtha aige atá beagnach chomh fairsing céanna is atá spreagtha ag James Joyce. Tá tuairimí éagsúla criticiúla ann ina thaobh. Mhol roinnt criticeoirí luathfhealsúnacha é, ar nós Sartre agus Theodor Adorno – Sartre as a thaibhreamh den áiféis agus Adorno as diúltú criticiúil a chuid saothair de shimplíochtaí. Cáineann criticeoirí eile ar nós Georg Lukacs é as an easpa réalachais a bheith meatach nó ‘decadent’.
Láimhseálann eastát Beckett, atá faoi stiúir nia an údair, Edward Beckett, faoi láthair, gach ceart le haghaidh taibhithe a chuid drámaí óna bhfuair sé bás. Tá clú conspóideach ag an eastát as a bheith ag coimeád dlúthsmachta ar an mbealach a chuirtear drámaí Beckett i láthair agus ní bhronnann sé ceadúnais ar léiriúcháin nach gcloíonn go beacht le treoracha stáitse an údair. Sa bhliain 2004, tugadh cead do staraithe, a raibh suim acu i nginealach Beckett, staidéir mhóilíneacha seanchais a dhéanamh ar riansamplaí dá chuid DNA chun eolas cruinn ginealaigh a fháil amach.
Ghlac an grianghrafadóir, John Minihan, cuid de na grianghraif is cáiliúla a bhfuil ann de Beckett idir 1980 agus 1985, agus d’fhás caidreamh chomh dlúth sin eatarthu is go raibh sé ina ghrianghrafadóir oifigiúil dó, go bunúsach. Measann daoine áirithe go bhfuil ceann de na grianghraif sin i measc na dtrí ghrianghraf is fearr ón bhfichiú haois. Is cosúil gurbh é an grianghrafadóir téatair, John Haynes, áfach, a ghlac an íomhá is coitianta de Beckett. Tá sé le feiceáil ar chlúdach bheathaisnéis Knowlson, mar shampla. Glacadh an phortráid sin le linn cleachtaí in Royal Court Theatre i Londain, inar ghlac Haynes grianghraif de mhórán léirithe de shaothar Beckett.
Príomhfhoinsí.
Beckett, Samuel
Beckett, Samuel
Beckett, Samuel
Beckett, Samuel
Beckett, Samuel
Beckett, Samuel


James Joyce.
Scríbhneoir a rugadh i mBaile Átha Cliath in Éirinn ab ea James Augustine Aloysius Joyce (gaelaítear a ainm mar "Séamus Seoige" scaití). (2 Feabhra 1882 – 13 Eanáir 1941).
Ba i mBéarla a scríobh sé a chuid saothair, ach feictear ina mhórshaothair ar nós "Ulysses" (1922) agus "Finnegans Wake" (1939) go raibh an-eolas aige ar nua-theangacha na hEorpa, beagán Gaeilge san áireamh, chomh maith le Laidin, Gréigis, Fraincis, Spáinnis, Iodáilis agus mórán eile nach iad.
Tá easaontas i measc lucht litríochta ar fheabhas chuid den scríbhneoireacht sna leabhair sin, mar go bhfuil an teanga casta, le meascán teangacha, agus mar gur i bhfoirm sruth smaointe atá cuid mhór de.
Ulysees.
Is cur síos ar lá amháin i saol fhir óig an chuid is mó de "Ulysses", agus ceiliúrann lucht liteartha Bhaile Átha Cliath agus a gcairde Lá Bloom ("Bloomsday") ar 16 Meitheamh in ómós do laoch an leabhair, Leopold Bloom.
Saol.
Chaith sé cuid mhór dá shaol san Eoraip, i bPáras na Fraince, i Zürich na hEilvéise, agus i dTrieste na hIodáile sa chuid ba mhó.
Fuair sé post i mbanc sa Róimh fosta ach b'fhuath leis an chathair úd agus d'fhill seisean agus a theaghlach go Trieste i ndiaidh tamaill ghairid.
B'as Gaillimh a bhean, Nora Barnacle. Bhí iníon agus mac acu.
Deireadh a shaoil.
Ghoill an glácóma air, agus é ag druidim le deireadh a shaoil ach go háirithe, agus bhí an-deacracht aige léamh profaí a dhéanamh ar a chuid leabhar.
Fuair sé bás i Zürich nuair a tháinig cóma air i ndiaidh obráid ar othras bréifneach.
Oidhreacht.
Is cinnte go raibh an-tionchar ag an stíl sin ar údair eile, agus go bhfuil an-éacht déanta aige i gcuid dá chuid cur síos.
Naisc sheachtracha.
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James
Joyce, James


Drámaíocht.
a>. Ligeann cruth an dín don fhuaim dul timpeall na hamharclainne.
Cur i láthair na hoibre liteartha in amharclann nó i spás poiblí eile atá sa drámaíocht. Tá sí ar cheann de na foirmeacha is ársa sa litríocht. Samhlaítear tús na drámaíochta, mar a aithnítear anois í, leis an tSean-Ghréig agus chuireadh Eoiripidéas, Sofaicléas agus na drámadóirí Gréagacha eile drámaí ar siúl os comhair an phobail na mílte bliain ó shin.
Ar William Shakespeare a chuimhníonn go leor daoine nuair a luaitear an drámaíocht. Cé gur mhair sé sa 16ú haois, cuirtear a chuid drámaí i láthair go rialta ar fud an domhain go fóill.


Cath Chionn tSáile.
Troideadh Cath Chionn tSáile i gCionn tSáile i gContae Chorcaí, sa bhliain 1601, nuair a bhuail arm Shasana na tiarnaí Gaelacha agus forsaí Spáinneacha ar deireadh.
Bhí an cath an-tábhachtach ó thaobh Cogadh na Naoi mBliana, agus freisin mar chuid den Cogadh Angla-Spáinneach (1585 -1604).
Bhí an Bhanríon Eilís I ag iarraidh an tír a chuir faoi chois, ach throid na tiarnaí Gaelacha ina haghaidh, go háirithe Aodh Ó Néill, Aodh Rua Ó Dónaill, agus Ó Suilleabháin.
Tháinig buaic an chogaidh seo ag Cionn tSáile, nuair a tháinig 3,400 saighdiúirí Spáinneacha faoi Don Juan de Aguila agus Don Diego Brochero, i dtír ag an mbaile ar an 2 Deireadh Fómhair, 1601. Thóg na Spáinnigh an baile ach, d'fhan siad ann, agus tar éis tamaill bhí siad timpeallaithe ag na Sasanaigh. Bhí ar Eilís I Shasana agus na tiarnaí tuaisceartacha teacht ó dheas chun buaileadh leo, rud a rinne siad go luath i ndiaidh an t-eolas a fháil agus ar deireadh bhí arm na Sasanach timpeallaithe.
Ar an 24 Nollaig, bheartaigh siad ar na Sasanaigh a ionsaí. Bhí orthu siúil go barr Chnoc Ard Mháirtín, ag súil le cabhair ó na Spáinnigh. Ar an mbealach is dóigh, go raibh ceo ar an mbealach agus ní raibh Ó Dónaill in ann teacht ar an gcnoc in am. Bhí Ó Néill ar barr an chnoic agus cheap sé go raibh cuma tréan ar na Sasanaigh (in ionad iontas a bheith orthu) agus chúlaigh sé thar dhá abhainn agus réitigh sé a chuid fórsaí i "tercios", níl sé cinnte céard go díreach a tharla, ach is cósúil gur tháinig na Sasanaigh orthu agus gur scaip marcaithe na nÉireannach tar éis an dara ionsaí. Níor chorraigh na Spáinnigh. Is cósúil nach raibh arm na nÉireannach smacht go leor le troid faoin aer, agus nach raibh siad fiú tiomanta don troid.
Freisin, tá locht ar na Spáinnigh dá bharr; teacht i dtír sa deisceart, fad is a bhí príomh airm na hÉireann sa tuaisceart, an brú a chuir siad ar na hÉireannaigh troid, in ionad fán go dtí go bhfuair aim na Sasanach bás de bharr galair agus ocrais.
B'éigean dóibhsean teitheadh ina dhiaidh sin go dtí an Mór Roinn, rud a rinne siad sa bhliain 1607, agus ar a dtugtar Imeacht na nIarlaí.


Imeacht na nIarlaí.
Tar éis Chath Chionn tSáile i 1601, chúlaigh taoisigh na nGael go Cúige Uladh, agus ghéilleadar do na Sasanaigh i 1603. Ba iad Aodh Ó Néill, iarla Thír Eoghain, agus Aodh Rua Ó Domhnaill na cinnirí a bhí ar na Gaeil le linn Chogadh na Naoi mBliana. Sa bhliain 1607, sheol triúr Taoiseach Gaelach, Aodh Ó Néill, Ruairí Ó Domhnaill agus Cúchonnacht Mag Uidhir, amach as Cuan Suillí Móire chun na deoraíochta. D'imigh Ó Domhnaill chun na Spáinne áit a bhfuair sé bás. Lean na coilínithe orthu á gciapadh áfach mar gur shíl siad go raibh an Leasrí róbhog ar na daoine a chuir cogadh orthu, agus sa deireadh bheartaigh Ó Néill agus Ruairí Ó Domhnaill, a bhí ina chomharba ar Aodh Rua, ar imeacht as a dtailte. Ba é Cúchonnacht Mag Uidhir, Tiarna Fhear Manach a d'eagraigh an turas. Tháinig long Bhriotánach go Loch Suilí i bhfíorthuaisceart na tíre, agus tugadh nócha duine ar bord chun na Spáinne. Tugtar Imeacht na nIarlaí ar an eachtra sin. Chuaigh siad as sin chun na Róimhe, áit a bhfuair Ó Néill bás i 1616. Chuir na huaisle Gaelacha fúthu ar an Mór Roinn, go háirithe i dtíortha Chaitlicigh na hEorpa, ar nós na Fraince agus na Spáinne.


Litiam.
Is dúil mhiotalach é an litiam. Is í an uimhir adamhach atá aige ná 3, agus is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Li. Tá trí phrótón i núicléas an adaimh litiam, agus, dá réir sin, trí leictreon sa néal leictreon. Ceann de na miotail alcaileacha atá ann, agus cosúil leis na miotail alcaileacha eile, níl ach aon fhiúsleictreon amháin aige. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s22s1, nó tá an sceall is gaire don núicléas lán, agus aon leictreon amháin ar s-fhithiseán an dara sceall. Mar sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin is dual dó ná +1. Tá adamh an litiam an-araiciseach chun imoibriú a dhéanamh leis na neamh-mhiotail, ionas go gcaillfidh sé an fiúsleictreon le hiompú ina ian deimhneach. Tá sé riachtanach litiam a choinneáil dealaithe ón atmaisféar, istigh san ola mar shampla, nó má oibríonn an ocsaigin air, tiocfaidh brat bán ocsaíde (Li2O, ocsaíd litiam) air go sciobtha. Is miotal é a bhfuil loinnir an airgid ann, a fhad is nach bhfuil an brat sin air. Oibríonn an t-uisce air ar an dóigh chéanna, cé nach bhfuil an t-imoibriú leis an uisce chomh tobann agus a bhíonn sé ag na miotail alcaileacha eile. Níl tréithe an mhiotail alcailigh chomh láidir ag an litiam agus ag na miotail eile sa ghrúpa seo, nó is é an ceann is airde leáphointe agus an ceann is deacra a ghearradh acu. Is féidir an litiam a ghearradh le gnáthscian, ach níl sé chomh bog leis an sóidiam, cuir i gcás.
Cé nach bhfuil an litiam chomh fíochmhar leis na miotail eile sa ghrúpa céanna ag imoibriú, baineann na dainséir chéanna leis. Iompaíonn sé ina hiodrocsaíd litiam nuair a thagann sé i dteagmháil leis an uisce, ionas go gcruthaítear tuaslagán an-bhunata ar féidir dó dochar a dhéanamh d'fhíocháin an choirp. Níltear sásta, an bhfuil na hiain litiam úsáideach don duine ar aon nós, fiú mar riandúil, ach má bhíonn farasbarr acu ann, beidh siad ina nimh don orgánach dhaonna.
Cosúil leis na miotail alcaileacha eile, tá an litiam an-éadrom, agus é ag snámh ar dhromchla an uisce. Le fírinne, tá sé níos éadroime ná aon mhiotal eile, nó fiú aon dúil eile atá ina solad le teocht an tseomra. Tá a leáphointe níos airde ná leáphointí na miotal alcaileach eile, ach mar sin féin, tá sé sách íseal: 180.54 °C, nó 453.59 K. Is é an fiuchphointe atá aige ná 1342 °C, nó 1615 K - níos ísle ná leáphointe an iarainn, cuir i gcás.
Mianraí litiam.
Ó tá an litiam ina dhí-ocsaídeoir láidir cosúil leis na miotail alcaileacha eile, níl sé le fáil sa dúlra ina mhiotal. Is iad na mianraí is tábhachtaí a bhfuil litiam iontu ná an spodaiméin, arb í sileacáit an litiam agus an alúmanaim í; an leipidilít (an míoca litia), a bhfuil sileacáití, alúmanáití hiodrocsaídí agus fluairídí an litiam, an photáisiam agus an alúmanaim measctha inti; an pheitilít nó an chastairít, cineál eile de shileacáit an litiam agus an alúmanaim; agus an amblagáinít, arb í fosfáit an litiam, an tsóidiam agus an alúmanaim í agus iain fhluairíde agus hiodrocsaíde measctha tríthi.
Úsáid.
Baintear úsáid as an litiam i gcadhnraí (batairí) leictreacha, i ngléasra aistrithe teasa (tóstaeir, micreathonnáin), agus i gcóimhiotail éadroma, as a ndéantar eitleáin. Thairis sin, tá carbónáit an litiam tábhachtach mar shíceachógas, le maolú ar na mothúcháin. Ós rud é, áfach, go bhfuil nimhiúlacht áirithe ag baint leis na hiain litiam, ní mór súil a choinneáil ar a dtiúchan i bhfuil an othair atá ag fáil cóir leighis den chineál seo.


Gerhard Schröder.
Ba é Gerhard Fritz Kurt Schröder (7 Aibreán 1944 a rugadh é) an seachtú Seansailéir cónascach ar an nGearmán. Tháinig sé i gcomharba ar Helmut Kohl sa bhliain 1998, agus d'fhan sé i bhfeidhmeannas go dtí gur toghadh Angela Merkel mar Sheansailéir sa bhliain 2005. Ceannaire Pháirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine a bhí ann go dtí 2005.
Schröder, Gerhard
Schröder, Gerhard
Schröder, Gerhard


Vladímír Pútín.
Is é Vladímír Vladímírovits Pútín (Ar 7 deireadh fómhair, 1952, Leningrad) — Sóivéadach agus rúisis státaire agus polaiteoir, an Uachtarán reatha de Chónaidhm na rúise ó mhí na bealtaine 7, 2012. Ó 2000 go 2008 — dara Uachtarán an Cónaidhm na rúise. I 1999-2000 agus ó 2008 go dtí 2012 — Cathaoirleach an Rialtais de Chónaidhm na rúise. Sé i seilbh an phoist mar Stiúrthóir ar an tseirbhís slándála Chónaidhme na Chónaidhm na rúise ó 1998 go dtí 1999, a-Rúnaí na slándála Chomhairle ar Chónaidhm na rúise i 1999.
Tús a shaoil.
Rugadh Pútín i Leningrad (Cathair Pheadair anois), agus bhain sé amach céim dlí in Ollscoil Stáit Leningrad sa bhliain 1975. Mar oifigeach i gCoiste na Státslándála KGB ón mbliain 1975 go dtí 1991 chaith sé na blianta sa DDR (An Oir-Ghearmáin). Bhí sé ina cheannaire ar Sheirbhís Uile-Rúiseach na Slándála FSB (a lean an KGB) ó Iúil 1998 go dtí Lúnasa 1999. Ba Phríomh-Aire ar an Rúis i rialtas Boris Eiltsin é ó mhí Lúnasa 1999. Mar phríomh-aire, bhí meas mór ag na Rúisigh air mar gheall ar an gcaoi a ndearna sé bainistíocht ar an ionsaí a rinne an Rúis ar an tSeisnia, nuair a d'fhógair muintir na tíre sin neamhspleáchas, agus iad ag iarraidh dealú a fháil ón Rúis. D'éirigh Eiltsin as a phost an 31 Nollaig, 1999, agus ceapadh Pútín mar Leas-Uachtarán (le feidhmiú mar Uachtarán) ar Stát Chomhnasctha na Rúise. Bhuaigh Pútín toghcháin ina dhiaidh sin.
Ina uachtarán.
Ar go leor bealaí, ceannaire as an ngnáth é Pútín. Tá sé cuibheasach óg, go háirithe i comparáid leis na seanfhondúirí a bhíodh ag rialú an stáit Shóivéadaigh. Staonann sé ón mbiotáille, agus tá an-suim aige i gcúrsaí spóirt — tá sé ag cleachtadh júdó óna chéad óige. Is ball den Eaglais Cheartchreidmheach Rúiseach é, agus deir formhór na dtráchtairí nach ag magadh a bhí sé nuair a thiontaigh sé ina Chríostaí. Chomh maith leis an Rúisis tá Béarla agus Gearmáinis aige, agus é beagnach chomh líofa le cainteoir dúchais sa dá theanga. Tá bean agus beirt chlainne ag Pútín.
Má d'fhéach Eiltsin le bua a bhreith ar oidhreacht spioradálta an Aontas Sóivéadach, tá a mhalairt dearcadh ag Pútín ar an tréimhse sin i stair na tíre. Fiú na hainghníomhartha a rinne an rialtas Cumannach, is cuid thábhachtach iad den stair as ar fáscadh Rúis an lae inniu, dar leis, agus níl mórán fonn air ach an oiread locht a fháil ar an deachtóir brúidiúil úd Stalin. Cuid de na siombailí náisiúnta Sóivéadacha a caitheadh i dtraipisí i mblianta uachtaránachta Eiltsin, tugadh isteach arís iad le caoinchead Phutin, m.sh. an bhratach mhíleata dhearg, armas na "Réalta Sóivéadaí" agus an t-amhrán náisiúnta Sóivéadach (cé gur athraíodh na focail).
Chuir Pútín in aghaidh an chogaidh san Iaráic sa bhliain 2003. Tar éis an chogaidh, d'iarr Uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá, George W. Bush, ar na Náisiúin Aontaithe na smachtbhannaí eacnamaíocha i gcoinne na hIaráice a chur ar ceal, rud ar thaobhaigh Pútín leis, mar gur ghá go ligfí do choimisiún na Náisiúin Aontaithe a chuid oibre ag cuardach "arm ollscriosta" san Iaráic a chur i gcrích.
Bhain páirtí Pútín, Páirtí na Rúise Aontaithe mórbhua amach sna toghcháin pharlaiminte sa bhliain 2003. Dúirt tuairisceoirí eachtrannacha go raibh an toghchán é féin féaráilte, ach go ndearna lucht na meán cumarsáide, a bhíonn faoi thionchar an rialtais den chuid is mó, go háirithe an teilifís náisiúnta, bolscaireacht mhillteach ar mhaithe le páirtí an rialtais, gan cead cainte a fhágáil ag na páirtithe eile ach ar éigean.
Deirtear go bhfuil dhá dhream ag obair ar an gCreimlín anois. Ceann amháin is ea na sílovicí, nó lucht na láimhe láidre, agus baint acu leis an eite is náisiúnaí den arm agus de na seirbhísí míleata. Is éard atá sa cheann eile, ar a dtugtar 'an Chlann', ná daoine atá ceangailte leis an iar-Uachtarán Boris Eiltsin agus na fir chumhachtacha ar éirigh chomh geal leo lena ré. Is minic a bhíonn easaontas idir an dá dhream seo, mar shampla nuair a cuireadh an dlí ar Michail Chodorkovskí, an mórghróintín artola. Cuireann Pútín strus air féin gan a bheith róchóngarach do cheachtar den dá dhream, cé go bhfuil baint ag a thánaiste Alacsandar Volaisin leis an gClann. Meastar gur bhagair Volaisin go n-éireodh sé as a phost nuair a gabhadh Chodorkovskí. Ghlac Pútín leis an seasamh anuas, agus chuir sé Dimítrí Meidvedev, cathaoirleach Gazprom, an comhlacht stáit gáis, ina áit.
Duine eile atá ceangailte leis an gClann is ea an t-iar-Phríomh-aire Michail Kasianov. Chuaigh Kasianov i gcoinne rabhadh Pútín gan baint leis an scéal, agus chuir sé in iúl go raibh an-imní air faoin dlí a bheith á chur ar Chodorkovskí.
An 24 Feabhra 2004, níos lú ná mí roimh na toghcháin, ruaig Pútín a phríomh-aire, Michail Kasianov, agus an chomh-aireacht Rúiseach ar fad as a bpoist, agus chuir sé Victor Christséincó ina áit mar phríomh-aire feidhmitheach. Ar 1 Márta, d'ainmnigh sé Michail Fradcov chun an phoist.
An 14 Márta 2004, reáchtáladh toghcháin Uachtaránachta, agus bhain Pútín amach an dara bua, nó ghnóthaigh sé 71% de na vótaí. Arís, bhí feachtas ollmhór ar an teilifís náisiúnta Rúiseach, ach deirtear go raibh an toghchán é féin cothrom. Ní cheadaítear do Phútín faoi Bhunreacht an Chomhnaisc Rúisigh dul don phobal den tríú huair (i ndiaidh thoghcháin pharlaiminte 2003 ghnóthaigh sé móramh sách mór leis an mBunreacht a athrú, ach níor thug sé le fios go dtí seo go bhfuil rún aige é sin a dhéanamh.)
Iad sin atá claonta le Vladimir Pútín, is maith leo a áitiú gur chum déantóirí na scannán Harry Potter Dobby in íomhá an uachtaráin Rúisigh d'aon turas.
Naisc sheachtracha.
Pútín, Vladímír
Pútín, Vladímír
Pútín, Vladímír


Contae Mhaigh Eo.
Tá Maigh Eo nó Contae Mhaigh Eo ar chósta thiar na hÉireann. I gCúige Chonnacht atá sé. Ó Mhainistir Mhaigh Eo, nó Maigh Eo na Sacsan, i lár an chontae a thagann an t-ainm, agus is éard is ciall leis ná machaire nó maigh le crainn eo nó iúir. Is é Caisleán an Bharraigh an príomhbhaile atá ann.
Tá Cnoc Mhuire, ina ndeirtear gur thaispeán an Mhaighdean Muire í féin do leanaí, gar do theorann Chontae Ros Comáin, agus tá basilica anois ann, le busanna cuairteoirí ar a thriall chuile bhlian. Tógadh aerfort an aice lámha i mBaile Chathail, tar éis feachtais a reachtaigh an Moinsíneoir James Horan, ar a dtugtar Aerfort Chnoic Mhuire nó Aerfort Horan.
In iarthar an chontae atá Cruach Phádraig, sliabh ar a ndeirtear go rinne Naomh Pádraig troscadh ar feadh 40 lá agus 40 oíche.
Bhí beagán Gaeilge sa chontae i rith an chéid seo caite, ach tá lagar mór tagtha ar líon na nGaeilgeoirí inniu. Mar sin féin, tá trí cheantar ann atá ina nGaeltachtaí oifigiúla, is iad sin, Tuar Mhic Éadaigh (agus na bailte máguaird ar iar-chladach Loch Measca), an t-oirthear Oileán Acla (araon le hInis Bigil), agus an chuid is mó d'Iorras. Tá fíor-Ghaeltachtaí fágtha i nDún Chaocháin agus ar an bhFál Mór/Eachléim.
Tionscal.
Tá an turasóireacht tábhachtach in iarthar agus i dtuaisceart an chontae. Tá iascach maith sna lochanna, ar nós Loch Measca, agus sna haibhneacha i gcontae Mhaigh Eo, mar go bhfuil an t-uisce glan, agus tá cáil idirnáisiúnta ar an Muaidhe dá bharr. Ní raibh mórán tionscail trom i Maigh Eo ar feadh na céadta blian.
Bhí an t-ainm ar Mhaigh Eo le fada ar bheith bocht, agus is fíor go raibh an-chuid imirce ó Mhaigh Eo go dtí blianta beaga anuas. Deirtí faoi, "Muigh Eo, Dia 'ár sábháil". Tá an talamh garbh go maith in iarthar an chontae, agus théadh cuid mhaith spailpíní as Maigh Eo go feirmeacha torthúla sa chuid eile den tír, go Sasana agus go hAlbain.
Stair Mhaigh Eo.
Tá cruthú ó thochailt i Machairí Chéide go bhfuil daoine ag cur fúthu sa chuid seo den tír leis na mílte blian.
In aimsir Eilís I, ba fhoghlaí mara í Gráinne Uí Mháille nó Gráinne Mhaol a raibh eagla agus ómós ag Gael agus Gall di.
Tháinig an Ginearál Humbert i dtír i gCill Ala sa bhlian 1798, le cuidiú leis an éirí amach, agus d'éirigh go maith leo ar dtús. Tugtar Rásaí Chaisleáin an Bharraigh ar ar éacht seo. Ar ndóigh tháinig arm Shasana i gceannas ar an éirí amach ar deireadh.
Ag deireadh an 19ú haois, bhí Mícheál Dáibhéad as an tSráid sa chontae ina cheannaire ar Chonradh na Talún, agus bhí an-aighneas idir na tionóntaí agus na tiarnaí talún, mar gheall ar an gcruatan a bhí ar na gnáthdhaoine i rith ghortaí agus ina ndiaidh.
Bailte i gContae Mhaigh Eo.
Príomhshráid Bhaile an Daighin, 13 Bealtaine 2005


Caisleán an Bharraigh.
Is é Caisleán an Bharraigh (i mBéarla, "Castlebar") príomhbhaile Chontae Mhaigh Eo, agus é suite i lár an chontae. Tá daonra timpeall 10,000 ann. Tá abhainn bheag a shruthaíonn tríd an mbaile.
Stair.
Sráid Linenhall, Caisleán an Bharraigh
Leath an baile timpeall chaisleáin "de Barra" san 11ú aois, agus cuireadh garastún Sasanach ann níos déanaí. Leanann beairic míleata sa bhaile inniu féin. Ní hionadh, mar sin, go raibh coimhlint airm i lár stair an bhaile. Bhí an scrios ar gharastún Sasanach an bhaile i rith Éirí Amach 1798, le cuidiú fhórsaí Francacha faoin nGinearál Humbert, chomh trom sin gur tugadh Rásaí Chaisleáin an Bharraigh air. Fógraíodh Poblacht Chonnacht an-ghairid i ndiaidh an bhuaidh, agus ainmníodh úinéir talún áitiúil, John Moore, mar uachtarán air. Tá a chorp curtha i gcoirnéal de fhaiche an bhaile, ar a dtugtar an "Mall", an áit a raibh na ceannairí eile don cheannairc crochta.
Gnó.
Tá gnó mór táirgeála ag Baxter International sa bhaile.
Sna nóchaidí, cuireadh craobh de Institiúd Teicneolaíochta Ghaillimh agus Mhuigh Eo ar bun sa bhaile. Cuireadh go mór le hospidéal an chontae, Ospidéal Ginearálta Chaisleáin an Bharraigh, sna nóchaidí. Leis sin go léir, tá forbairt thar an ngnás ar an mbaile le deich mbliana anuas, agus tá Aldi na Gearmáine, Tesco, Dunnes Stores, agus siopaí móra Shasana agus na mór-roinne anois sa bhaile.
An Ghaeilge.
I 2006 bhí 11,308 ag mearachtaint i Cailsléan an Bharraigh.Bhí 5,248 (46.4%) ábalta Gaeilge a labhairt.Labhair 238(2.1%) Gaeilge go laethúil.
Caitheamh Aimsire.
Cuireadh Craobh Saoil Tíre de Mhúsaem Náisiúnta na hÉireann ar bun sa Túrloch ar imeall an bhaile go déanach sna 1990í.
Iompar.
Tá líne traenach as Baile Átha Cliath, a leanann ar aghaidh go Cathair na Mart, le líne eile go Béal an Átha. Tá Aerfort Chnoc Mhuire, ar a dtugtar "Aerfort Idirnáisiúnta an Mhonsignor Horan" freisin, lámh le Baile Chathail, tuairim is 30 km soir ón mbaile.


Sruth na Maoile.
Tugtar Sruth na Maoile (Béarla: "North Channel" nó "Straits of Moyle") ar an fharraige idir Tuaisceart Éireann agus Albain. Tá an aistear an ghearr (12 míle ag áit amháin), agus bhí an-chumarsáid idir iarthar na hAlban agus tuaisceart agus iarthar na hÉireann i gcónaí.
Tá dhá phríomh-bhealach bád thar Sruth na Maoile; idir Bhéal Feirste agus An t-Srón Reamhar (An Rinn Ramhar), agus fosta idir Latharna agus Machair an Sgithich (Cairn Rian). I rith an tsamhraidh, gluaiseann bád idir Baile an Chaistil agus Ceann Loch Chille Chiaráin agus idir Béal Feirste agus Doolish (Dubh Lios, Oileán Mhanann) chomh maith.
Tá Bá Dearg ar fháil i lár den cósta Contae Aontroma. Agus sé mhíle ón cósta ag Latharna, tá Na Maighdeanacha ar fháil. Ní theann an bád ó Latharna go Machair an Sgithich ach timpeall trí míle uathu.


Páirtí Daonlathach (Stáit Aontaithe).
Ceann den dá phriomhpháirtí i Meiriceá is ea an Páirtí Daonlathach. Sé an Páirtí Poblachtach an ceann eile. Is ball den pháirtí é Barack Obama, Iar-Uachtarán na Stát Aontaithe.


Páirtí Poblachtach (Stáit Aontaithe).
Is ceann den dá phríomhpháirtí sna Stáit Aontaithe é an Páirtí Poblachtach (is é an Páirtí Daonlathach an ceann eile). Sa bhliain 1854 a bunaíodh é. Is minic a thugtar an Grand Old Party nó GOP air, cé go bhfuil an Páirtí Daonlathach níos sine.


Uachtarán na Stát Aontaithe.
Séala Oifigiúil Uachtarán na Stát Aontaithe
Is é Uachtarán na Stát Aontaithe an t-oifigeach polaitiúil agus feidhmeannach is airde i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é Ceann Stáit agus ceannaire na bhfórsaí armtha, agus feidhmíonn sé mar cheannaire ar thrí chraobh an rialtais. Is iad an t-uachtarán agus foireann a oifige an Chumhacht Fheidhmitheach. Is í an Chomhdháil (Teach Ionadaithe agus an Seanad) an Chumhacht Reachtaíochta, agus is í an Chumhacht Bhreithiúnach an córas dlí.
Rinne an bunreacht Ardcheannasaí ar na fórsaí armtha den uachtarán. Is téarma oifige 4 mbliana atá i gceist agus ón bhliain 1951 i leith ní féidir le huachtarán níos mó ná 2 théarma a chaitheamh sa phost.
Is é Barack Obama an t-uachtarán reatha. Toghadh sa bhliain 2008 é agus chuaigh sé i mbun dualgais ar 20 Eanáir 2009.


An Fhraincis.
Is teanga Rómánsach í an Fhraincis ("français", fuaimniú [fʁɑ̃sɛ]) a áirítear ar theangacha móra an domhain. Tá sí ó dhúchas ag 76 milliún duine, chomh maith le tuairim is 280 milliún duine a d'fhoghlaim ar scoil í. Tá pobal suaithinseach Frainciseoirí le fáil i gceithre thír is caoga ar fud an domhain, ach is í an Fhrainc an tír is líonmhaire cainteoirí dúchais, agus is ansin a tháinig an teanga ar an bhfód i dtús báire. Thairis sin, tá go leor cainteoirí i Québec i gCeanada, sa Bheilg, agus san Eilvéis.
As an Laidin a d'eascair an Fhraincis, ar nós na Portaingéisise, na Spáinnise, na hIodáilise, na Catalóinise, na Rómáinise agus na dteangacha Rómánsacha eile. Deirtear gurbh fhéidir gur tháinig Laidin chomónta na Gaille faoi anáil na Gaillise, rud a d’fhágfadh lorg ar an bhFraincis féin. Tháinig a lán focal nua isteach san Fhraincis ón teanga Gearmáinice a bhí á labhairt ag na Frainc, dream a rinne ionradh ar an tír nuair a mheath cumhacht na hImpireachta Rómhánaí.
Teanga oifigiúil í an Fhraincis in aon tír déag is fiche, agus iad ina mballstáit de chomhphobal na náisiún Fraincise, "La Francophonie". Tá stádas oifigiúil ag an bhFraincis sna Náisiúin Aontaithe agus ina lán eagraíochtaí idirnáisiúnta eile.
Tá an Fhraincis á saothrú mar mheán scríbhneoireachta ag a lán scríbhneoirí agus fealsúna san Fhrainc féin agus i dtíortha eile, agus ní háibhéil a rá go bhfuil sí ar ceann de na teangacha is tábhachtaí ó thaobh na litríochta de. Bhí Jean Racine ar duine de dhrámadóirí móra an domhain sa tseachtú haois déag. Bhí Voltaire ar an gcéad fhealsamh mór de chuid na hEagnaíochta, agus chuidigh áitiú a leithéidí le réabhlóidí mhóra an 18ú haois - réabhlóid Mheiriceá agus réabhlóid na Fraince - a chur ar siúl. Duine de mhórfhealsúna na fichiú haoise ba ea Jean-Paul Sartre, fear a bheartaigh fealsúnacht an eiseachais. Bhí an-tionchar ag Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud agus Mallarmé i gcúrsaí filíochta sa 19ú haois, gan trácht ar phrós-scríbhneoirí móra na linne. Scríbhneoirí suntasacha iad an Francach Michel Déon agus an Ceanadach Jacques Godbout inniu.
An Fhraincis san Fhrainc féin.
De réir Bhunreacht na Fraince is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil amháin i bPoblacht na Fraince ón mbliain 1992 i leith, ach, le fírinne, tá an stádas sin aici le fada an lá. Is gnách a rá gurbh é Reacht Villers-Cotterêts thiar sa bhliain 1539 a bhronn stádas oifigiúil ar an teanga an chéad lá riamh. Roimhe sin, ba í an Laidin an teanga ab airde stádas san Fhrainc.
Tá polasaithe oifigiúla i bhfeidhm ag an Stát leis an teanga dhúchais a chur chun cinn agus le bac a chur ar thionchar an Bhéarla trí théarmaí dúchasacha a sholáthar. Cuireann náisiúnachas oifigiúil na Fraince an-bhéim ar an teanga mar shiombail d'aontas na tíre, agus dá bhrí sin bíonn an scothaicme pholaitiúil, intleachtúil agus riaracháin doicheallach go leor roimh theangacha réigiúnacha na Fraince, ar nós na Briotáinise.
An Fhraincis san Eilvéis.
Teanga oifigiúil í an Fhraincis san Eilvéis. Tá sí ar an dara teanga is mó a labhraítear san Eilvéis, agus í ó dhúchas ag duine as cúigear.
An Fhraincis sa Bheilg.
Teanga oifigiúil í an Fhraincis sa Bheilg chomh maith. Tá sí ó dhúchas as 40 % de mhuintir na tíre, agus í foghlamtha go maith ag 60 % den chuid eile.
An Fhraincis i Monacó agus in Andóra.
Is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil i Monacó, cé go bhfuil teanga ag muintir na háite atá níos cosúla le canúint Liguria san Iodáil ná leis an bhFraincis.
Is í an Chatalóinis teanga oifigiúil Andóra, ach is í an Fhrainc a sholáthraíonn an teagasc scoile i gcuid mhaith de scoileanna Andóra, de réir na gconarthaí idir an Fhrainc agus an Spáinn faoi dheighilt na cumhachta sa tír. An curaclam Francach agus an teanga Fhraincise atá i bhfeidhm sna scoileanna sin, rud a fhágann go bhfuil Fraincis go paiteanta ag cuid mhór de mhuintir Andóra.
An Fhraincis san Iodáil.
Teangacha oifigiúla iad an Fhraincis agus an Iodáilis in éineacht i nGleann Aosta in aice le teorainn na Fraince. Labhraíonn cuid mhór de mhuintir an ghleanna Franca-Phrovansáilis (nó "Arpitan", mar a thugann lucht a hathbheochana uirthi inniu), ach ós rud é go nglacann a lán leis an teanga seo mar chanúint Fraincise, is é dearcadh oifigiúil na hIodáile gurb í an Fhraincis chaighdeánach is fearr a fhreastalaíonn ar riachtanaisí cultúrtha na ndaoine seo.
An Fhraincis i Lucsamburg.
Tá trí theanga oifigiúla i Lucsamburg, mar atá, an Lucsambuirgis, an Ghearmáinis agus an Fhraincis. Is í an Lucsambuirgis teanga dhúchasach na Lucsamburgach, agus is canúint de chuid na Gearmáinise í. Ós rud é go bhfuil an Ghearmáinis an-chóngarach di, cleachtar mar theanga chultúrtha í, ach is í an Fhraincis an t-aon teanga amháin a úsáidtear i gcúrsaí reachtaíochta. Ainmneacha Fraincise amháin atá ar na forais phoiblí. Is í an Ghearmáinis teanga na nuachtán ach is í an Lucsambuirgis caint na ndaoine.
An Fhraincis in Oileáin Mhuir nIocht.
Bhíodh canúintí áitiúla Fraincise á labhairt in Oileán Gheirsí agus in Oileán Gheansaí ach is fada ag géilleadh don Bhéarla iad. Tá na canúintí seo á saothrú ag lucht athbheochana, agus baintear úsáid áirithe astu mar theangacha liteartha. Maidir leis an bhFraincis chaighdeánaithe, tá cineál stádas oifigiúil aici i gcúrsaí riaracháin. Tá difríochtaí áirithe idir Fraincis chaighdeánach Gheirsí agus caighdeán na Fraince: tá cuid mhaith téarmaí dlí dá gcuid féin ag muintir an oileáin, rud a chuirfeadh i gcuimhne duit an dóigh a n-úsáidtear téarmaí dlí Albanacha i mBéarla caighdeánach na hAlban.
An Fhraincis in Éireann.
Ba í an Fhraincis an dara teanga iasachta is mó labhairt mar phríomhtheanga tí in Éireann sa bhliain 2011. Ba í an phríomhtheanga ag 56,430 duine(1.2% do daonra na tíre). Ba í an ceathrú teanga is mó labhairt san iomlán. De réir suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhliain 2006 dúirt 20% go raibh ar a gcumas comhrá a bheith acu as Fraincis.
An Fhraincis i gCeanada.
Teanga oifigiúil í an Fhraincis i gCeanada, agus is í an t-aon teanga oifigiúil amháin i Québec ón mbliain 1974 i leith. Tá sí ó dhúchas ag ceathrar as gach cúigear i Québec féin, agus tá canúintí dá gcuid féin ag New Brunswick, ag Ontario, ag Manitoba, ag Albain Nua agus ag Oileán Phrionsa Éadbhard. Tá stádas oifigiúil ag an bhFraincis i New Brunswick, in éineacht leis an mBéarla, agus an teanga ó dhúchas ag aon duine amháin as an triúr ansin. Maidir le hOntario, tá leathmhilliún Frainciseoirí ansin, cé nach bhfuil stádas oifigiúil ag an teanga sa stát. Tá sé mhilliún cainteoir dúchais ina gcónaí i Québec, agus breis is dhá chéad míle i New Brunswick.
Cé nach bhfuil stádas oifigiúil ag an teanga ach i dhá chúige i gCeanada, cuireann na húdaráis caol orthu seirbhísí a sholáthar sa teanga in aon áit ina bhfuil pobal substaintiúil Fraincise le fáil. Tugann an trí Chríoch Thuaidh i gCeanada, mar atá Yukon, Nunavut, agus Críocha an Iarthuaiscirt, aitheantas oifigiúil don Fhraincis freisin, toisc go bhfuil rialtas Cheanada féin dátheangach go hoifigiúil.
An Fhraincis i Háití.
Is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil amháin i Háití, cé nach labhraíonn ach an uasaicme í. Is í an teanga úd "Kreyòl" caint na sráide. Is fásteanga í atá bunaithe ar an bhFraincis.
An Fhraincis sna Stáit Aontaithe.
Cé go bhfuil an Fhraincis ar an tríú teanga is mó a labhraítear sna Stáit Aontaithe, níl stádas oifigiúil ar bith aici ansin. Tá sí ar an dara teanga is mó i New Hampshire, Louisiana, Maine, agus Vermont. Dhá chineál Fraincis atá á labhairt i Louisiana - "Créole" agus "Cajun". Fásteanga í an teanga "Créole" agus í tar éis cuid mhór de ghramadach na Fraincise caighdeánaí a chailleadh faoi bhrú an Bhéarla, na Spáinnise, na dteangacha bundúchasacha agus na dteangacha Afracánacha. Is iad na Gormaigh is mó a labhraíonn í.
An Fhraincis san Afraic.
An chuid is mó d'Fhrainciseoirí an domhain, tá cónaí orthu san Afraic. De réir na tuairisce a d'eisigh eagraíocht idirnáisiúnta na dtíortha Fraincise ("Organisation Internationale de la Francophonie"), tá 115 mhilliún duine san Afraic a bhfuil Fraincis acu, ó dhúchas nó ón scoil. Tá cónaí orthu in aon tír déag is fiche ar fud na hilchríche.
De ghnáth caithfidh na hAfracánaigh an Fhraincis a fhoghlaim ar scoil mar theanga iasachta. In áiteanna, áfach, is féidir teacht ar chainteoirí dúchais. Tá an Fhraincis á labhairt mar theanga dhúchais timpeall ar Abidjan sa Chósta Eabhair agus i Libreville sa Ghabúin. Ní féidir a rá go mbeadh aon leagan amháin den Fhraincis ann a dtabharfaí "Fraincis na hAfraice" air. Tá leaganacha éagsúla den teanga ann, agus iad go léir faoi anáil na dteangacha bundúchasacha áitiúla.
An Fhraincis san Áise.
Bhí an Fhraincis ina teanga oifigiúil sa Liobáin, nuair a bhí an tír á rialú ag an bhFrainc de réir shainordú Chonradh na Náisiún. Sa bhliain 1941 bhain an Liobáin amach neamhspleáchas ar an bhFrainc, agus ansin, níor bronnadh stádas oifigiúil ach ar an Araibis. Ina dhiaidh sin is uile, tá ardmheas ag muintir na Liobáine ar an bhFraincis i gcónaí, agus iad á foghlaim is á saothrú go dúthrachtach.
Baintear úsáid éigin as an bhFraincis sa Chambóid agus i Laos. Oidhreacht choilíneach is cúis leis, ar ndóigh. Labhraíonn cuid mhaith seandaoine i Vítneam í chomh maith, ó bhí sí á saothrú ag an scothaicme, ach rachadh sé rite leat teacht ar Fhrainciseoirí óga anois.
Tá stádas oifigiúil ag an bhFraincis i bPondicherry san India, an t-aon áit amháin a choinnigh na Francaigh acu féin sa tír tar éis do na Sasanaigh teacht i dtreis. Tá "lycée", nó meánscoil Fhrancach, ann fós. Is í an Tamailis an teanga is mó atá i réim ansin, áfach.
An tSean-Fhraincis.
Tháinig an Laidin go dtí an Ghaill le léigiúin Iúil Caesar, a d'fhorghabh an tír sna 50idí RC. Go dtí sin bhí canúintí Ceilteacha á labhairt sa chuid ba mhó den tír, agus dealraíonn sé fosta go raibh cineál sean-Bhascaise (Acatáinis) le cloisteáil sa deisceart. Thréig na Gailligh a gcuid Ceiltise de réir a chéile, áfach, agus níor mhair ach dornán focal Ceilteach san Fhraincis. Is ainmneacha iad ar ghnéithe den tír, ar phlandaí agus ar rudaí a bhaineann le talmhaíocht agus le feirmeoireacht. Maidir leis an gcineál Laidine a d'fhoghlaim na Gailligh, áfach, níorbh í Laidin ardnósach na scothaicme í ach caint chomónta na saighdiúirí.
B’fhéidir go bhfuil tionchar na Ceiltise le haithint ar ghramadach agus ar chomhréir na Fraincise. Is minic an cuspóir á chur in iúl i dtús abairte ar son na béime mar a dhéantar i nGaeilge le cúnamh an chopail: "c'est lui qui parle" = "is eisean atá ag labhairt". Is ionann an modh comhairimh sa dá theanga: "quatre-vingt" = "ceithre fichid", nó "ceithre scór" (ar ndóigh, chloisfeá "ochtó" i nGaeilge an lae inniu freisin).
Nuair a tháinig meath ar impireacht na Róimhe, shealbhaigh na Frainc (treibh a raibh teanga Gearmáinice acu agus í cosúil leis na canúintí ba thús don Ollainnis agus don Ghearmáinis) an Ghaill, agus bhunaigh siad ríocht ansin faoi cheannas Chlóvais. D'fhág siad a n-ainm féin ar an teanga - "français" - agus rinne siad dearmad dá gcuid canúintí féin. Fuair an tSean-Fhraincis a lán focal ó chaint na bhFranc, leithéid téarmaíocht chogaidh ("maréchal" = marascal, cf. "marskálkur" na hÍoslainnise, "marsk" nó "marskalk" na Sualainnise, "Marschall" na Gearmáinise), ainmneacha na ndathanna ("bleu" "gorm", cf. "blue" an Bhéarla, "blau" na Gearmáinise, "blár" na hÍoslainnise, "blå" na Sualainnise), agus a lán eile. Sampla eile is ea "guerre" ("cogadh"), arb ionann é agus "war" an Bhéarla (chuaigh sé in éag sna teangacha Gearmáinice eile, áfach - "styrjöld" a deirtear as Íoslainnis inniu, "Krieg" an focal Gearmáinise, "oorlog" a deir na hOllannaigh). Tá gaol idir "choisir" ("togh, roghnaigh") agus "choose" an Bhéarla nó "erkiesen" na Gearmáinise.
I ndiaidh na móide seo, thosaigh an tSean-Fhraincis ag fás agus ag forbairt de réir a chéile. Ba iad na "chansons de geste" a rinne teanga liteartha di: laoithe eipiciúla laochais a rinne cur síos ar eachtraí na gCrosáidí, mar shampla.
An Mheán-Fhraincis.
Glactar leis gur tháinig deireadh leis an tSean-Fhraincis sa tríú haois déag. Is gnách Meán-Fhraincis a thabhairt ar an gcéad chéim eile i stair na Fraincise. Ba í sin an teanga chaighdeánach ar bronnadh stádas oifigiúil uirthi nuair a d'achtaigh an Rí Proinsias a hAon an reacht atá ainmnithe as Villers-Cotterêts thiar sa bhliain 1539. I gceann aon bhliain déag foilsíodh an chéad ghraiméar caighdeánach, "Tretté de la Grammaire française" ("Tráchtas faoi ghramadach na Fraincise"). Louis Magret a scríobh é.
An Nua-Fhraincis.
Sa seachtú haois déag, bhí an Fhraincis chaighdeánach chomh cosúil le teanga oilte an lae inniu agus go bhfuil cuid de na teangeolaithe sásta Nua-Fhraincis nó Fraincis Nua-aimseartha a thabhairt uirthi. Is féidir Fraincis Chlasaiceach a thabhairt uirthi freisin - an cineál Fraincise a bhí á shaothrú ag scríbhneoirí na seachtú is na hochtú haoise déag. Sa seachtú haois déag a bhunaigh an Cairdinéal Richelieu Acadamh na Fraincise leis an teanga a phleanáil. Bhí an Fhraincis á saothrú taobh amuigh den Fhrainc agus í ina gnáth-theanga ag uaisle na Gearmáine agus na Rúise. Gach aon duine a rinne staidéar ar stair na Gearmáinise chuala sé trácht ar an litir a scríobh Voltaire sa bhliain 1750, agus é ar cuairt i gcúirt ríoga na Prúise: "San Fhrainc atá mé anseo. Tá gach duine ag labhairt ár dteanga féin, agus an Ghearmáinis fágtha ag na saighdiúirí agus ag na capaill."
D’fhódaigh an Fhraincis í féin san Oileán Úr fosta, i gcoilíneacht na Nua-Fhraince a bhí ann sna blianta 1663-1763. Is éard a bhí sa choilíneacht seo oirthear Cheanada (na cúigí a dtugtaí "Canada" agus "Acadie" orthu as Fraincis) agus an chuid de Stáit Aontaithe an lae inniu atá suite timpeall na lochanna móra agus cois Mississippi - "Louisiane". Bhí na críocha seo i bhfad ní b'fhairsinge ná stát Louisiana inniu, agus cheannaigh na Stáit Aontaithe an chuid ba mhó acu ó Napoléon Bonaparte i dtús na naoú haoise déag. Ní dhearna an Fhrainc mórán míntíreachais ar chríocha Louisiana riamh, agus dá bhrí sin ní mhaireann an Fhraincis ansin ach in áiteanna. Tá an teanga i bhfad níos láidre i Quebec, agus sin é an fáth a bhfuil stádas oifigiúil aici i gCeanada inniu in éineacht leis an mBéarla.
Go dtí le déanaí bhí a lán teangacha agus canúintí áitiúla á labhairt ar fud na Fraince, agus ní raibh an teanga chaighdeánach ach ag dornán beag daoine: bhí Ocsatáinis ag muintir an deiscirt, Briotáinis (teanga Cheilteach) ag muintir na Briotáine, canúintí Gearmáinise san Alsáis in aice leis an teorainn thoir, agus cineál Pléimeannaise nó Ollainnise cois na teorann thuaidh. D'imigh sin agus tháinig seo, áfach. Ó laethanta na Réabhlóide anuas bhí na húdaráis ag iarraidh na teangacha réigiúnacha a dhíothú, agus thosaigh meath ag teacht orthu de réir a chéile, go háirithe nuair a d'fhoghlaim na fir go léir an teanga náisiúnta san Arm. Ar dtús níor éirigh leis na polasaithe seo ach go measartha, ach inniu is í an Fhraincis chaighdeánach an teanga is mó a labhraítear sa tír, agus na canúintí agus na teangacha mionlaigh ag lagú go tiubh téirimeach. Tá an Bhriotáinis, abair, á labhairt ag leathmhilliún duine ó dhúchas i gcónaí, ach seandaoine iad an formhór mór acu. Is díol spéise í, áfach, an athbheochan atá ar siúl i mbailte móra agus i gcathracha an réigiúin, rud a chuirfeadh rath na Gaelscolaíochta i do cheann.
Níl an Fhraincis féin faoi ghradam mar a bhí. Tháinig an Béarla faoi réim sa domhan san fhichiú haois, ach ní mór a admháil gur trí Fhraincis a dhéantar an dul chun cinn is suntasaí i gcúrsaí ardintleachta fós (ní gá ach cuimhneamh ar fhealsúna ar nós Baudrillard). San Afraic tá sí láidir go leor i gcónaí, agus tá draíocht chultúrtha ag baint leis an bhFraincis go fiú sa Bhreatain agus i Meiriceá.
Litriú agus fuaimniú na Fraincise.
Leis an aibítir Laidineach a scríobhtar an Fhraincis. Úsáidtear comharthaí idirdhealaitheacha áirithe: an agúid nó "accent aigu", atá cosúil le síneadh fada na Gaeilge (á, é), an ghraif nó "accent grave", atá cosúil le síneadh fada Ghaeilge na hAlban (à), an cuairín nó "accent circonflexe" (ê), an déiréis nó an t-idirphonc atá cosúil leis an umlabht (ë, ï), agus an straithín nó "cédille" a chrochtar den c (ç). Thairis sin, úsáidtear dhá nasclitir - an t-"æ" agus an t-"œ".
Tríd is tríd, tá ceartlitriú na Fraincise sách deacair ag an gcainteoir dúchais féin, nó tá sé bunaithe ar fhuaimniú na teanga mar a bhí sé na cianta cairbreacha ó sin. Nuair a caighdeánaíodh an litriú, is minic a tugadh isteach litreacha stairiúla nach raibh bunús ar bith acu i bhfuaimniú na teanga. Mar shampla, bhí an focal "doigt" ("méar") á scríobh gan "-g-" i ré na Meán-Fhraincise, ach nuair a caighdeánaíodh an Nua-Fhraincis tugadh an "-g-" isteach arís, ós rud é gurb é an focal Laidine "digitus" is tús dó. Tá sé díreach cosúil leis an dóigh a scríobhtar "debt" ("fiacha") sa Bhéarla inniu, cé nach bhfuil a dhath fágtha den "b" sin san fhuaimniú: fuair an Béarla an focal ar iasacht ón bhFraincis agus an "b" sin imithe le fada, ach nuair a cruthaíodh ceartlitriú nua-aimseartha an Bhéarla, tháinig an "b" ar ais, ó bhí a fhios ag ligeadóirí agus casadóirí an chaighdeáin gurbh é an focal Laidine "debitum" a bhí ann i dtús báire.
Ní síneadh fada í an agúid san Fhraincis. Úsáidtear an comhartha seo os cionn na litreach "e" le taispeáint go bhfuaimnítear mar [e] é. I dtús an fhocail, is guta próistéiteach é go minic. Is é is brí le guta próistéiteach ná guta a cuireadh roimh chonsan ar leith i dtús an fhocail - agus, sa chás seo, mhair an guta próistéiteach i ndiaidh don chonsan imeacht. Sampla den é- próistéiteach é an focal "écouter" "éisteacht, cloisteáil". "Escouter" an fhoirm a bhí ann ar dtús, rud is féidir a aithint ar an mbriathar gaolmhar Spáinnise fosta - "escuchar".
Má úsáidtear an ghraif os cionn na litreach "e", ciallaíonn sé go bhfuil an guta seo níos cosúila le "ä" na Gearmáinise san fhuaimniú. An ghraif a chuirtear os cionn na ngutaí eile, níl ann go bunúsach ach idirdhealán le focail aon fhuaime a aithint thar a chéile, cf "ou" "nó" agus "où" "cén áit", mar shampla.
Maidir leis an gcuairín, athraíonn sé fuaimniú an ghuta beagáinín freisin, ach de ghnáth, tugann sé le fios gur ligeadh -s- nó guta éigin ar lár: "sûr" < "seur", mar shampla, nó "maître" < "maistre".


Liosta daoine.
__NOTOC__


Contae Liatroma.
Tá Contae Liatroma in iarthar na hÉireann, i gCúige Chonnacht. Tá níos lú daoine i gContae Liatroma (thart ar 29,000) ná i gcontae ar bith eile in Éirinn.


Contae Shligigh.
Tá Contae Shligigh i gCúige Chonnacht in iarthar na hÉireann.
Áit.
Tá teorainneacha le Co. Mhaigh Eo (san iarthar), le Co. Ros Comáin (sa deisceart) agus le Co. Liatroma (san oirthear) ag Contae Shligigh.
Ceol.
Tá traidisiún láidir ceoil thraidisiúnta i gContae Shligigh. Tá cáil ar dheisceart Shligigh, go háirithe, mar gheall ar an gceol traidisiúnta, le laochra ceoil mar James Morrison, Michael Coleman, Paddy Killoran an banna 'Dervish' agus an seinnteoir feadóige stáin Carmel Gunning beirthe san áit sin. Tá neart fleánna ag an gcontae agus tá Scoil Samhradh Idirnáisiúnta na Banríona Maedhbh, scoil ceoil is rince cáiliúil, a bhíonn ar siúl chuile bhliain i Mí Mheán Fómhair i gcathair Shligigh aitheanta.


Contae Ros Comáin.
I gCúige Chonnacht atá Contae Ros Comáin, agus é ainmnithe as Comán, a thóg mainistir san áit ina bhfuil baile Ros Comáin anois. Bhí na daoine go hainnis ann le linn an Drochshaoil (1845-1848), rud a léirítear i Músaem an Ghorta i dTeach Bhéal na mBuillí.
Is é an t-aon chontae amháin i gCúige Chonnacht é nach bhfuil béal na farraige isteach ann. Is díol spéise é Baile Átha Luain, áit atá suite ar bhruach na Sionnaine, sa mhéid go bhfuil sé le fáil i lár baill na tíre, agus é i gContae Ros Comáin agus i gContae na hIarmhí araon. Tá an contae ag críochtantacht le Contae na Gaillimhe, le Contae Mhuigh Eo, le Contae Shligigh agus le Contae Liatroma i gCúige Connacht, agus (lastall den tSionainn) le Contae Uíbh Fhailí, le Contae Iarmhí agus le Contae Longfoirt i gCúige Laighean.
Tá baint ag an gcontae leis na scéalta is sine in Éirinn: níl aon sráidbhaile is gaire do Ráth Cruacháin, baile na Bainríona Méibhe agus ríthe Chonnacht, ná Tuilsce. Tá cuid den dúlra is ársa sa tír le fáil ar an dá oileán is tríocha i Loch Cé i Ros Comáin Thuaidh.
Sa chontae seo a rugadh Dubhghlas de hÍde (1860-1949), bunaitheoir Chonradh na Gaeilge, agus an chéad Uachtarán ar Éirinn. Is beag Gaeilge a bhí á labhairt ann agus é ag fás suas ann, agus bhí air dul á lorg. Fear eile de chuid an chontae a thuill clú ba ea Percy French, cumadóir cáiliúil amhrán.


Balla.
Tá Balla ("Balla" as Béarla) i lár chontae Mhaigh Eo, agus tá timpeall 1000 duine ina pharóiste. Tá fás ar an mbaile le blianta beaga anuas, mar go bhfuil go leor anois ag taisteal chuile lá go Caisleán an Bharraigh, nó fiú go Gaillimh le obair, agus cónaí ortha anseo. Tá daoine áirithe anois ag tabhairt "Balla Álainn" ar an mbaile, ach tá dabht go bhfuil aon bhunús stairiúil leis an ainm sin, agus mar sin moltar Balla mar ainm i mBéarla agus i nGaeilge. Luann Raifteirí an baile ina amhrán "Cill Aodáin" ("'S i mBalla taobh thíos de thosós me ag ól")
Tá talamh sách maith timpeall an bhaile. Tá bunscoil agus meánscoil ann, cé gur thug na siúracha Laoiseacha suas an mheánscoil mar gheall ar easpa nuíosaigh ag dul isteach san ord.
Stair.
Bhí mainistir ar shuíomh an bhaile go luath i ré na Críostaíochta, agus tá clogtheach i bhfoirm túir gar do lár an bhaile.
Is i mBalla a rugadh Michael Lally, duine de bhunaitheoirí an Chumainn Lúthchleas Gael ag deireadh an 19ú haois.
Gnó.
Tá gnó dáileadh bianna ag MacWalters i lár an bhaile, agus tá siopaí poitegéara, earraí bídh, agus troscán ann. Tá sé theach tábhairne ar an mbaile, agus eaglais Chaitliceach. Tá séipéal freisin i mBaile an Chorra, atá mar leath-pharóiste aige. Bhí stáisiún traenach sa bhaile go dtí na hochtóidí, ar an líne as Baile Átha Cliath go Béal an Átha agus go Cathair na Mart, ach tá sé tréigthe anois.
Caitheamh Aimsire.
Tá cúrsa 18 bpoll gailf ag an gCumann Gailf. Tá cumann gnóthach peil Gaelach freisin ag Balla, a imríonn ina ndathanna marún agus bán.


Baile Átha Cliath.
Is é Baile Átha Cliath () príomhchathair na hÉireann agus é ar an gcathair is mó sa tír freisin. Tá sé suite in oirthear na tíre, cois Life agus ar imeall Mhuir Éireann. Tá breis is 1.6 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar Bhaile Átha Cliath agus deirtear go dtiocfaidh borradh agus fás ar an daonra sa todhchaí.
Ainm.
Dhá áit éagsúla b'iad "Baile Átha Cliath" agus "Duibhlinn" a bhí gearr do lár na cathrach mar atá go comhaimseartha. Tugtar "Bleá Cliath" mar ghiorrúchán ar Bhaile Átha Cliath scaití. Baintear úsáid as "Duibhlinn" féin go hannamh. "Áth Cliath" nó "Áth na gCliath" a tugadh ar an áit go traidisiúnta sna foinsí Gaelacha.
Stair.
Deirtí gurbh iad na Lochlannaigh a bhunaigh an chathair sa bhliain 988, ach is suntasach gur dhá ainm Gaeilge atá uirthi, agus nach bhfuil aon ainm Lochlannach uirthi. Lean na Normannaigh ag cur leis an gcathair nuair a tháinig siadsan chuig an tír. Ina dhiaidh sin, leath an Pháil, an chuid den tír a bhí faoi smacht na nGall, as Baile Átha Cliath amach.
Ach in ainneoin cháil ghallda na cathrach, tá go leor fianaise ann go raibh an Ghaeilge á labhairt go flúirseach sa chathair agus go raibh pobal dúchais Gaelach ann go dtí deireadh an 19ú haois ar a laghad, go háirithe i gceantar na Saoirsí. Bhí ciorcal liteartha Gaeilge cáiliúil le fáil ann a bhí bainteach le Seán Ó Neachtain agus a mhac Tadhg sa 17ú agus san 18ú haois agus ba mhór a chuir siad seo le leánn na Gaeilge san Ardchathair.
Sa bhliain 1916, b'i mBaile Átha Cliath a cuireadh an chuid ba mhó de na cathanna le linn Éirí Amach na Cásca, agus cé gur theip ar an Éirí Amach agus nach mórán tacaíochta a bhí aige ag an am, de réir a chéile d'fhás an cás náisiúnach go dtí gur troideadh Cogadh na Saoirse, agus gur síníodh an Conradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921. Sa chogadh sin, bhí baint mhór ag an gcathair leis an troid. Ba i mBaile Átha Cliath a bhí Micheál Ó Coileáin agus a Scuad bunaithe freisin. Sa Chogadh Cathartha ina dhiaidh, thosaigh an troid i mBaile Átha Cliath, sna Ceithre Chúirteanna. Rinneadh a lán díobhála sa chogadh sin ar fud na tíre agus i mBaile Átha Cliath. Ba é sin an dara huair a scriosadh an chathair. Ina dhiaidh sin, bhí Baile Átha Cliath ina phríomhchathair ar Shaorstát Éireann agus ar Phoblacht na hÉireann.
Áitiúil.
Is í Comhairle Chathrach Bhaile Átha Cliath an t-údarás áitiúil sa chathair. Tá 52 baill sa chomhairle agus tarlaíonn toghcháin gach cúig bhliain. Is é an tArdmhéara ceannaire an Chomairle, duine a chónaíonn sa Teach an Ardmhéara (Mansion House as Béarla). Tarlaíonn cruinnithe an Chomhairle i Halla na Cathrach, Baile Átha Cliath ach tá na príomhoifigeanna suite ag An gCé Adhmaid.
Náisiúnta.
Mar príomhchathair na hÉireann, cuimsíonn Baile Átha Cliath Oireachtas na hÉireann. Tá trí cuid den Oireachtas ann- Uachtarán na hÉireann, Dáil Éireann agus Seanad Éireann. Conaíonn an Úachtarán ag Áras an Uachtaráin i bPáirc an Fhionnuisce agus cruinníon an Dáil agus an Seanad sa Teach Laighean ar Sráid Chill Dara. Tá Párliamant na hÉireann bunaithe san áit sin ón uair a bhunaigh Saorstát Éireann i 1922.
Le haghaidh toghcháin, deighltear Baile Átha Cliath go sé toghlach- Baile Átha Cliath Láir, Baile Átha Cliath Lár-Thuaisceart, Baile Átha Cliath Lár-Dheisceart, Baile Átha Cliath Iar-Thuaisceart, Baile Átha Cliath Oir-Dheisceart agus Baile Átha Cliath Oir-Thuaisceart. Roghnaítear 22 Teachtaí Dála in iomlán.
Leagan Amach na Cathrach.
Roinntear an chathair ag Abhainn na Life ina Tuaisceart Bhaile Átha Cliath agus ina Deisceart Bhaile Átha Cliath.
Tírdhreach.
Tá Baile Átha Cliath suite ar achar de 115 ciliméadar cearnach ar bhéal na Life. Tá an chathair suite ag ceann an chuain mar a dtagann ísealchríocha láir na tíre le chéile leis an bhfarraige ag bun shléibhte Bhaile Átha Cliath-Chill Mhantáin. Tá Sléibhte Chill Mhantáin mar theorainn aici ó dheas, agus talamh feirme cothrom ó thuaidh agus ó thiar. Tá an chathair roinnte ina dhá leath - Tuaisceart Bhaile Átha Cliath agus Deisceart Bhaile Átha Cliath - ag an Life. Roinntear siadsan fosta ag dhá mhionabhainn eile - an Tulcha a shníonn siar ó thuaidh ó Chuan Bhaile Átha Cliath agus an Dothra a ritheann siar ó dheas ó bhéal na Life. Tá ceartlár na cathrach timpeallaithe ag an Chanáil Mhór ó thuaidh agus an Chanáil Ríoga ó dheas, agus iad ag imeacht siar i dtreo na Sionainne.
Aeráid.
Meánteocht (dearg) agus báisteach (gorm) i mBaile Átha Cliath
Aeráid fhionnuarmheasartha aigéanach a bhíonn i mBaile Átha Cliath: geimhrí cineálta agus samhraí fionnuara. Ní bhíonn teochtanna as cuimse ann. Ní thiteann móran báistí i mBaile Átha Cliath i gcomparáid le codanna eile den tír mar gheall ar a shuíomh (in oirthear na tíre, faoi scáth shléibhte Chill Mhantáin. Is í 8 °C (46.4 °F) an mheánteocht i mí Eanáir agus is í 20 °C (68 °F) an mheánteocht i mí Iúil. Is iad Bealtaine agus Meitheamh na míonna is grianmhara: meán de 6 uair an chloig de sholas na gréine in aghaidh an lae. Is í mí na Nollag an mhí is fliche le 76mm báistí agus is í mí Feabhra an mhí is tirime le 50mm báistí.
Bóthar.
Is é Baile Átha Cliath an fócas de gréasán bóthair na hÉireann. Tá an mótarbhealach M50 ann chun ceangal a dhéanamh idir bóithre náisiúnta agus áiteanna eile na tíre. Ritheann an M50 timpeall na cathrach, sa deisceart, san iarthar agus sa tuaisceart. Freisin, ceanglaíonn sé Calafort Átha Cliath agus Aerfort Bhaile Átha Cliath le chéile.
Tá córas iompair iontach sa chathair. Oibríonn Bus Átha Cliath breis is 200 bealach ar fud na cathrach agus tá Bus Éireann bunaithe ag Busáras i lár na cathrach freisin. Taistlíonn busanna BÉ go gach cearn den tír, gach lá.
Iarnród.
Is iad Stáisiún Heuston agus Stáisiún Uí Chonghaile na príomhstáisiúin sa Bhaile Átha Cliath.
Is córas Tram é an Luas, a eagraíonn Veolia Transport. Tá dhá slí Luas ann i láthair na huaire, ceann amháin ó Faiche Stiabhna go Gleann Bhríde (an líne glas) agus ceann eile ó Teach Sagard nó Tamhlacht go hIosta na Rinne (an líne dearg). Anois, níl stáisiún ann atá suite ar an dá línte ach tá pleananna ann chun an staid sin a athrú.
Spórt.
Is i mBaile Átha Cliath atá an chuid is mó de ceanncheathrúna na n-eagraíochtaí spóirt suite. Tá Cumann Lúthchleas Gael lonnaithe i bPáirc an Chrócaigh, staid mór 82,500 suíochán gar do Dhroim Conrach. Tá an pháirc ar an 3ú staid is mó san Eoraip, tar éis Nou Camp Bharcelona agus Wembley Shasana. Imrítear cluichí móra peile agus iománaíochta sa staid i rith an tsamhraidh agus ar Lá Fhéile Pádraig.
Imríonn foirne iomána agus pheile Bhaile Átha Cliath an chuid is mó dá gcluichí baile sraithe agus craoibhe i bPáirc Parnell, fód dúchais CLG sa chontae i nDomhnach Cearna.
Imríonn foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann agus foireann sacair Phoblacht na hÉireann sa Staidiam Aviva.
Tá cúig chlub sacair as Áth Cliath atá páirteach sa League of Ireland. Tá Bohemians F.C. lonnaithe i mBaile Phib, áit ina bhfuil a pháirc bhaile Páirc Cnocán Uí Dhálaigh suite. Imríonn Shamrock Rovers a gcluichí baile sa Staid Thamhlachta in iardheisceart na cathrach. In Inse Chór atá St Patrick's Athletic F.C. lonnaithe, le ceannceathrú acu ag Páirc Richmond. Tá cumann de chuid an Choláiste Ollscoile chomh maith, agus cluichí baile á imirt acu i mBabhla na hollscoile. Imríonn Shelbourne i bPáirc an Tulcha i Droim Conrach.
Saol Oíche.
Deirtear go bhfuil os cionn 1,000 teach tábhairne i mBaile Átha Cliath.
Turasóireacht.
Tá stair fhada ag an turasóireacht sa chathair. Tagann an líon is mó turasóirí ó Mheiriceá agus ó Shasana agus cé gur laghdaigh na huimhreacha as Meiriceá tar éis [9/11], tá siad ag méadú arís de réir figiúir ó Fáilte Ireland. Tugtar "baile na míle fáilte" air. Tá na mílte eolairí le fáil ar an idirlín, mar shampla. Mar gheall ar an doineann sa Gheimhridh, tagann an chuid is mó de na turasóirí sa Samhradh agus le linn na bhféilte, mar shampla Lá 'le Pádraig.
An Ghaeilge.
Tá cineál ar leith Gaeilge á labhairt i mBaile Átha Cliath. Tá 31 gaelscoil agus 8 ngaelcholáiste sa chathair, agus 10,469 dalta ag freastal orthu. Tá trí stáisiún raidió á chraoladh trí mheán na Gaeilge ar fud na cathrach chomh maith, mar atá Raidió na Life, Raidió Rí-Rá agus Raidió na Gaeltachta. Tá príomhoifig Chonradh na Gaeilge lonnaithe ar Shráid Fhearchair i ndeisceart na cathrach.
Is í Gaeltacht na Mí an Ghaeltacht is giorra don chathair, agus í 55 ciliméadar (34 míle) siar ó thuaidh ón chathair.


Contae Chiarraí.
In iarthar Chúige Mumhan atá Ciarraí nó Contae Chiarraí. Tá dhá pháirc náisiúnta sa chontae. Tá Corrán Tuathail, an sliabh is mó in Éirinn, suite i gCiarraí. Bíonn an féile "The Rose of Tralee" ar siúl i Mí Lúnasa. Is iomaí féilte a bhíonn ar siúl ann i rith na bliana.
Is é an dTrá Lí an príomhbhaile sa chontae.
Teangacha.
Bhí 64,105 duine ábalta Gaoluinn a labhairt. Labhair 13,109 daoine teanga eile seachas Béarla nó Gaeilge. Ba í an Pholainnis an teanga ba chomónta de na teangacha seo agus 3,942 duine á labhairt gach lá.
Spórt.
Tá stair fhada agus rathúil ag Contae Chiarraí maidir le peil Ghaelach. Is í foireann idir-chontae Chiarraí an fhoireann is rathúla sa tír sa lá atá inniu ann.


Contae Thiobraid Árann.
In oirthear Chúige Mumhan atá Tiobraid Árann nó Contae Thiobraid Árann, I dtaobh riaracháin de, tá an contae roinnte idir Thiobraid Árann Thuaidh agus Tiobraid Árann Theas, agus dhá phríomhbhaile ag an gcontae dá bharr.


Contae Phort Láirge.
I ndeisceart Chúige Mumhan atá Port Láirge nó Contae Phort Láirge. Is é Port Láirge an 21ú contae is mó in Éirinn, leis an 20ú daonra is mó. An contae is lú, leis an daonra is lú, i gCúige Mumhan atá ann. Is é an t-ainm Sean-Lochlainnise "Veðrafjǫrðr" nó "Vedrarfjord" bunús ainm Béarla an chontae, "Waterford".
Na Déise.
Ba Ghaeil iad na Déise a chuir fúthu sa cheantar. Deir na seanscéalta go raibh ar na Déíse teitheadh ón tuaisceart (nó ón mBreatain Bheag) agus gur ansin a tháinig an treibh seo chun an cheantair. Úsáidtear an téarma "Déise" fos sa lá atá inniu ann agus is barúntachtaí in iarthar an chontae iad Na Déise laistigh den Drom agus Na Déise lasmuigh den Drom. Deirtear go raibh an Chríostaíocht ann sular tháinig Pádraig Naofa go hÉirinn, mar gheall ar an obair a bhí déanta ag Naomh Deaglán na hAirde Móire. Is ionann seanchríoch na nDéise agus deoise Chaitliceach an lae inniu, Port Láirge agus Lios Mór. Tháinig na Lochlannaigh go dtí an ceantar timpeall na bliana 800. Bhunaigh siad bailte, ina measc Port Láirge, Vedrarfjord, sa bhliain 853. Sin mar a fuair Baile na nGall agus Heilbhic a n-ainmneacha chomh maith.
Tíreolaíocht.
Tá dhá shliabhraon suite i gContae Phort Láirge, Sléibhte Chnoc Mhaoldomhnaigh agus Sléibhte an Chomaraigh. An áit is airde sa chontae ná Cnoc Mhaoldomhnaigh (794 méadar). Is iomaí abhainn atá ann freisin, ina measc an tríú habhainn is faide in Éirinn, an tSiúir (194 ciliméadar), agus an ceathrú habhainn is mo in Éirinn, an Abhainn Mhór (168 ciliméadar). Tá breis is 30 trá suite ar chósta bolcánach an chontae.
Barúntachtaí.
Tá naoi mbarúntacht i gContae Phort Láirge (an bharúntacht go léir nó cuid di). Seo iad na barúntachta, i mBéarla agus i nGaeilge.
An chathair.
Is í Port Láirge an chathair is tábhachtaí in oirdheisceart na tíre í, agus í ar an séú ceann is mó sa tír. B'iad na Lochlannaigh a bhunaigh í sa bhliain 914, agus mar sin, an chathair is sine in Éirinn atá ann.
Is é Túr Raghnaill i bPort Láirge an foirgneamh cathrach is sine in Éirinn, agus é ainmnithe as bunaitheoir na cathrach, Raghnall nó "Rögnvaldur" as Íoslainnis.
Sníonn an tSiúir tríd an gcathair, agus b'í an abhainn seo a chuir tús le stair fhada na cathrach i gcúrsaí na farraige. Tá cuan Phort Láirge ar cuanta tábhachtacha na tíre le corradh is míle bliain, agus bhí an longcheártaíocht an-tábhachtach mar shlí bheatha sa chathair sa 19ú haois.
Sa bhliain 2006, bhí cónaí ar 49,240 duine sa chathair. Bhí 45,775 duine acu ina gcónaí laistigh de chríocha na cathrach féin, agus 3,465 lonnaithe sna bruachbhailte atá suite ar thaobh Chontae Chill Chainnigh.
Gaeltacht na nDéise.
Tá Gaeltacht na nDéise suite ar chósta Chontae Phort Láirge sé mhíle siar ó dheas ó bhaile Dhún Garbhán. Cuimsíonn sí dhá pharóiste, an Seanphobal agus paróiste na Rinne. Tá giota beag de pharóiste na hAirde Móire mar chuid di freisin. Is í Gaeltacht na nDéise an dara Gaeltacht oifigiúil is lú in Éirinn: clúdaíonn sí achar de 6,110 heicteár (23.59 míle cearnach). Tá traidisiún láidir Gaelainne, ceoil, amhránaíochta, ealaíona agus spóirt sa cheantar.
Iomáint.
Tá an-suim ag muintir Chontae Phort Láirge san iomáint. Bhain foireann na sinsear Craobh na hÉireann sna blianta 1948 agus 1959, agus ghnóthaigh siad Craobh na Mumhan sna blianta 1938, 1948, 1957, 1959, 1963, 2002, 2004, 2007 agus 2010.
Peil.
Níl an pheil chomh fairsing leis an iomáint sa chontae. Ghlac foireann an chontae páirt i gcluiche ceanais na hÉireann sa bhliain 1898 ach buaileadh iad i gcoinne Átha Cliath.
Sacar.
I measc na n-imreoirí cáiliúla a rugadh nó a tógadh sa chontae tá Jim Beglin, John O'Shea, Daryl Murphy, Stephen Hunt agus Noel Hunt.
Glacann Port Láirge Aontaithe, foireann atá lonnaithe i gcathair Phort Láirge, páirt sa chéad roinn i Sraith na hÉireann. Bunaíodh an cumannn mar Waterford Football Club sa bhliain 1930, agus is ansin a d'imir siad i Sraith na hÉireann den chéad uair. Athraíodh an t-ainm chuig "Waterford United" sa bhliain 1982.


Contae Luimnigh.
In iarthar Chúige Mumhan atá Contae Luimnigh. Tá Contae an Chláir suite lastuaidh de. Tá Contae Chorcaí suite ar an taobh ó dheas de Luimneach. Tá Contae Thiobraid Árann ar an taobh thoir de agus tá Ciarraí ar an taobh thiar de. Ritheann an tSionainn trí thuaisceart an chontae agus tá cathair Luimní suite ar bhruach na h-abhann. Tá Ollscoil Luimnigh suite sa chathair. Is é an Caisleán Nua Thiar an baile is mó sa chontae seachas an chathair féin.


Contae Chorcaí.
I ndeisceart Chúige Mumhan atá Corcaigh nó Contae Chorcaí.


Contae an Chabháin.
I ndeisceart Chúige Uladh atá An Cabhán nó Contae an Chabháin. "Log' a chiallaíonn an focal 'Cabhán' agus tá an baile den ainm sin suite i ngleann beag i lár na gcnoc. Ba iad clann Uí Raghaillaigh a thóg caisleán anseo sa tríú haois déag agus riailigh siad oirthear an cheantair ar ar tugadh 'Breifne'. Bhunaigh na Proinsiasaigh mainistir sa Chabhán ag an am céanna ach níl fágtha de sin anois ach túr an chloig. Ba sa bhliain 1579 a leagadh amach teorannacha an chontae. Rinneadh ionad margaidh den bhaile sa chúigiú haois déag, agus bhí tábhacht leis mar ionad traenach faoi dheireadh an naoú haois déag. Ba ionad tábhachtach é do thionscal an línéadaigh chomh maith.
Tá iarsmaí ón chlochaois i leith ar fud an chontae go háirithe sa iarthar mar a raibh cónaí ar dhaoine le breis agus cúig mhíle bliain. Tá a lán locha ann agus ba mhinic a chónaigh daoine ar oileáin shaorga ar a dtugtar crannóga.


Contae Dhún na nGall.
In iarthuaisceart Chúige Uladh atá Dún na nGall nó Contae Dhún na nGall, ceann de thrí chontae in Uladh nach bhfuil i dTuaisceart Éireann. Go stairiúil, d'úsáidtí an t-ainm Tír Chonaill ar an gcontae chomh maith. Ach ní hionann an dá áit. Is ionann Dún na nGall agus Tír Chonaill agus Inis Eoghain.
Is é Leifear príomhbhaile an chontae, ach is í Leitir Ceanainn an baile is mó atá ann. Is é Bun Cranncha an dara baile is mó sa chontae.
Is í Gaeltacht Dhún na nGall an ceann is mó in Éirinn ó thaobh líon na gcainteoirí dúchais.
Duaiseanna.
Chuir an iris idirnáisiúnta "National Geographic" an contae ag barr an liosta d'áiteanna 'cool' an domhain le cuairt a thabhairt orthu sa bhliain 2017. Tá clú agus cáil ar áilleacht an chontae agus ar chairdiúlacht mhuintir na háite, a dúirt an "National Geographic".
Cultúr.
Tá an ceol an-láidir sa chontae agus tá clú ar cheoltóirí na háite ar fud an domhain.
Na cluichí Gaelacha.
Cuirtear suim mhór sna cluichí Gaelacha sa chontae agus tá Craobh na hÉireann buaite ag peileadóirí an chontae faoi dhó - sna blianta 1992 agus 2012.
Sacar.
Tá cumann sacair de chuid Chumann Peile na hÉireann ag imirt sa chontae, mar atá Cláirsigh na Finne. Imríonn an fhoireann a gcluichí baile i bPáirc na Finne, i mBealach Féich.


Contae Mhuineacháin.
I ndeisceart Chúige Uladh atá Muineachán nó Contae Mhuineacháin. Is é Muineachán ainm an phríomhbhaile freisin.


Contae Uíbh Fhailí.
Tá Uíbh Fhailí nó Contae Uíbh Fhailí i lár na hÉireann, i gCúige Laighean. Is í Tulach Mhór príomhbhaile an chontae.
Stair.
Tá stair i ngach baile agus contae in Éireann. Sampla is ea stair Contae Uíbh Fhailí de seo. Rinneadh seandálaíocht ar an áit agus is cosúil go raibh daoine ina gcónaí ann ón gClochaois. Níl mórán seantuamaí ann ach deirtear go bhfuil tuama faoi Chnoc Chruacháin.
Ina theannta sin, feictear fós sa lá atá inniu ann a lán caisleán ansin, is cosúil gur úsáid na Normannaigh an áit. Rinneadh plandáil ar an áit tar éis Éirí Amach Tomás Síoda Mac Ghearailt, i rith an 16ú aois. Glaodh "Kings County" ar an gcontae dá bharr.


Contae Cheatharlach.
Tá Ceatharlach nó Contae Cheatharlach in oirdheisceart na hÉireann, i gCúige Laighean.


Contae Chill Chainnigh.
Tá Cill Chainnigh nó Contae Chill Chainnigh i gCúige Laighean in oirdheisceart na hÉireann.
Stair.
Tagann ainm an chontae ó Cill Chainnigh, cathair atá suite i lár an chontae ar dhá bhruach na Feoire. Creidtear go bhfuil an chathair ainmnithe as Ardeaglais Naomh Cainneach, a tógadh in ómós do Naomh Cainneach (515/516 - 600).
Ba chuid de Ríocht Osraí é an contae, ríocht a bhí ann idir an 2ú haois agus an 13ú haois. Tugtar Osraí ar an deoise sa cheantar fós (Deoise Osraí). Ar theacht na Críostaíochta tógadh go leor mainistreacha sa chontae.
Is iad na trí thréith a bhaineann le Contae Chill Chainnigh "talamh gan phortach, tine gan deatach, talamh gan chósta". Déantar tagairt anseo don easpa móna agus cladaí atá ar an gcontae agus do ghual crua Chaisleán an Chomair.
Tíreolaíocht.
In oirdheisceart Chúige Laighean atá Contae Chill Chainnigh suite, agus é ag críochantacht le Contae Laoise, le Contae Cheatharlach, le Contae Loch Garman, le Contae Phort Láirge agus le Contae Thiobraid Árann.
Is éard atá sa chontae Cathair Chill Chainnigh, baile contae, agus roinnt bailte móra eile: Béal Átha Ragad, Callainn, Caisleán an Chomair agus Gráig na Manach thuaidh, agus Móin Choinn agus Baile Mhic Andáin theas.
Tá dhá abhainn mhóra sa chontae, an Fheoir agus an tSiúir. Tá an Fheoir ag gabháil trí Bhéal Átha Ragad, trí chathair Chill Chainnigh agus trí na sráidbhailte Droichead Binéid, Baile Mhic Andáin agus Inis Tíog. Tá an tSiúir ina teorainn idir Contae Phort Láirge agus Contae Chill Chainnigh.
Is é Cnoc Bhréanail an pointe is airde sa chontae agus é 515m nó 1,690 troigh ar airde.
Déimeagrafaic.
De déir dhaonáireamh na bliana 2006, bhí 87,558 duine i gContae Chill Chainnigh, agus Gaeilge ag 35,669 acu. Bhí 39,809 duine ag obair ann, agus i mí na Lúnasa 2008 bhí 4,133 duine ar an mbeochlár. Sa bhliain 2007 rugadh 1,251 duine agus fuair 546 duine bás.
Is é an Caitliceachas príomhchreideamh an chontae, ach tá baill d'Eaglais na hÉireann, Preispitéirigh, Meitidistigh agus Giúdaigh ann chomh maith.
Iompar.
Tá seirbhís iarnróid ó Bhaile Átha Cliath go Port Láirge agus í ag gabháil trí Stáisiún Mhic Donncha i gcathair Chill Chainnigh agus trí Stáisiún Bhaile Mhic Andáin. Tá Stáisiún Phort Láirge le fáil taobh istigh den chontae chomh maith.
Tá seirbhísí ag Bus Éireann ar fud an chontae.
Tá Aerfort Chill Chainnigh míle go leith siar ó chathair Chill Chainnigh. Tá sé aerárthach agus dhá fhaoileoir ann.
Cumann Lúthchleas Gael.
Is dubh agus ómra dathanna an chontae.
'Na Cait' a thugtar ar fhoireann iománaíochta an chontae agus bíonn an-rath orthu. Bhuaigh siad í ar Phort Láirge i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 2008 agus san iomlán rug siad an chraobh leo uair amháin is tríocha. Imrítear na cluichí is mó i bPáirc Uí Nualláin i lár na cathrach.
Rásaíocht chapall.
Tá ráschúrsa Pháirc Ghabhráin in aice le Gabhrán. Sa bhliain 1914 a bhí na chéad rásaí ann, agus inniu bíonn sé chruinniú dhéag ann in aghaidh na blaina. Ar na rásaí is mó tá an Thyestes Chase ("Grand National" an Deiscirt), ceann de na léimrásaí is iomráití in Éirinn. An capall cáiliúil Arkle a bhuaigh é sa bhliain 1964, agus bhí rath ar Hedgehunter agus Numbersixvalverde - beirt a bhuaigh an Aintree Grand National chomh maith.
Cultúr.
Bíonn an fhéile ghrinn "Cat Laughs" ar siúl i gCill Chainnigh gach bliain.


Contae Chill Mhantáin.
Tá Contae Chill Mhantáin in oirthear na hÉireann, i gCúige Laighean. Ba é Contae Chill Mhantáin an contae deireannach a bunaíodh in Éirinn: go dtí 1605 ba chuid de Chontae Bhaile Átha Cliath í. Is inti atá fothraigh mhainistir cháiliúil Naomh Chaoimhín ag Gleann Dá Loch.


Contae Laoise.
Tá Laois nó Contae Laoise i lárdheisceart na hÉireann, i gCúige Laighean. Is ón bhfocal Lochlannach 'lix' (bradán) a thagann an t-ainm. Is ann a bhí forlámhas ag clann Uí Mhórdha agus tá a ndún le feiceáil go fóill in aice leis an bpríomhbhaile, Port Laoise. D'fhág na Normannaigh a rian ar an áit chomh maith.
Contae beag é agus bhí sé ar cheann de na ceantair ba thúisce a ndearnadh plandáil air le linn aimsir na dTúdor in Éirinn. Ba í Mary Tudor, banríon Shasana agus bean chéile Rí Philip na Spáinne a rinne contae de i 1556 faoin ainm 'Queen's County' (Contae na Banríona).


Contae Loch Garman.
Tá Loch Garman nó Contae Loch Garman in oirdheisceart na hÉireann, i gCúige Laighean.


Contae Lú.
Tá Lú nó Contae Lú suite i gCúige Laighean in oirthear na hÉireann. Is é an contae is lú in Éirinn é. "The Wee County" an leasainm Béarla air. Tá sé ar an 19ú contae is mó ó thaobh an daonra de. Is é Dún Dealgan an príomhbhaile contae. Bhí cónaí ar 110,894 duine i Lú sa bhliain 2006 de réir an daonáirimh.


Contae an Longfoirt.
Tá An Longfort nó Contae an Longfoirt i lár na hÉireann, i gCúige Laighean. Cruthaíodh an contae sa bhliain 1564. Tá an chuid is mó de in abhanntracht na Sionainne agus cuid eile de in abhanntracht na hÉirne. Portaigh, locha, páirceanna féir agus riasca is mó atá sa talamh. Tá iarsmaí ón chlochaois le fáil in aice bhaile Ghránaird agus is iomaí iarsma atá sa chontae de mhainistreacha luathChríostaí. D'fhág na Normannaigh a lorg ar an áit chomh maith. Bronnadh na tailte ar chlann de Lacy, ach ní raibh siad ábalta an áit a ghabháil go buan agus ba í clann Uí Fhearghail a bhí i gceannas go ceann na gcéadta bliain. Bunaíodh an príomhbhaile, An Longfort timpeall 1400, agus ba ann a bhí ionad cumhachta Uí Fhearghail. Is ann atá lárionaid riaracháin an chontae faoi láthair. Timpeall seacht míle duine a chónaíonn ann.


Contae na hIarmhí.
Tá an Iarmhí nó Contae na hIarmhí i lár na hÉireann, i gCúige Laighean. Ba chuid de Chontae na Mí í go dtí an bhliain 1543 nuair a bunaíodh í mar chontae ina haonar.


Contae Chill Dara.
Is contae í Cill Dara nó Contae Chill Dara atá suite in oirthear na hÉireann, i gCúige Laighean, ar an taobh thiar theas de Bhaile Átha Cliatha.
D'fhás daonra iarthair an chontae sna blianta beaga anuas; Mhéadaigh an méid tí sna Solláin (bruachbhaile Nás na Rí) faoi sé ó lár na 90í.
Tá teorainneacha ag an gcontae le Ceatharlach, Laois, An Mhí, Uíbh Fhailí, Cill Mhantáin agus Contae Átha Cliath.
Is í Comhairle Chontae Chill Dara an t-údarás áitiúil.
Stair.
Bhunaigh Naomh Eimhín a mhainistir sa 6ú haois i Mainistir Eimhín. Is é baile Chill Dara an baile is sine agus is stairiúla sa chontae. Rinneadh sír den chontae sa bhliain 1297 agus tá teorainneacha nua-aimseartha Chontae Chill Dara ann ón bhliain 1832 i leith.
Ba chuid den Pháil é an contae tráth, agus na nGearaltaigh suite ann le tamall fada.
Gnó.
Tá monarcha ollmhór ag an gcomhlacht Intel i Léim an Bhradáin. Bíonn cáil ar an Droichead Nua as ucht na siopaí atá ann.
Bailte i gContae Chill Dara.
Is é Nás na Rí príomhbhaile an chontae agus is ann atá Comhairle Chontae Chill Dara.
Spórt.
Tugtar an leasainm na "Lilywhites" ar fhoireann CLG Chill Dara. Is tagairt í seo don dath bán a chaitheann na foirne agus atá ar bhrat an chontae.
Tá clú agus cáil ar an gcontae mar gheall ar na capaill d'ardchaighdeán a thagann óna graífheirmeacha. Bíonn féilte rásanna ar súil sa chontae gach bliain. Tá Graí Náisiúnta na hÉireann lonnaithe sa chontae freisin.
Tá 3 ráschúrsa i gContae Chill Dara
Oideachas.
Is i Maigh Nuad atá ionad oideachais an chontae. Tá "Ollscoil na hEireann Má Nuad" agus "Coláiste Naomh Phádraig, Maigh Nuad" inti.
Nascbhailte.
Tá siad an dá bailte mórlárionaid tionscal na gcapall folaíochta ina dtíortha faoi seach.


Contae na Mí.
Tá An Mhí nó Contae na Mí, i gCúige Laighean, Poblacht na hÉireann. Achar 2342 km². 162,621 an daonra a bhí ann de réir Daonáireamh 2006. Fadó bhí cúige den ainm seo ann 'Míde' a chiallaíonn an lár, agus ba ann de réir traidisiún a bhí ceanncheathrú Ard-Rí na hÉireann, i dTeamhair na Rí. Tá cuid de na láithreacha seandálaíochta is tábhachtaí agus is cáiliúla in Éirinn ar bhruach Abhainn na Bóinne. Is ann atá Sí an Bhrú, ionad oidhreachta domhanda. Tá talamh an-mhaith sa chontae agus rath ar fheirmeoirí na háite dá réir, agus ar na bailte margaidh a fhreastalaíonn orthu. Níl ach 26 ciliméadar de chósta ag Contae na Mí, ach tá cúpla trá ann ar nós Baile an Bhiataigh agus an Inse.
Is i gContae na Mí atá Gaeltacht Ráth Chairn agus Gaeltacht Bhaile Ghib, lonnaíochtaí a cuireadh ar bun timpeall seachtó bliain ó shin le saol daoine in iarthar na hÉireann a fheabhsú. Tugadh isteach feirmeoirí beaga, as Conamara don chuid is mó, agus tugadh talamh dóibh in áit nach raibh Gaeltacht leis na céadta bliain.
Stair na Mí.
Tá Stair na Mí, mar an gcéanna agus sean stair na hÉireann. Tá tuama na sean ríthe fós le feiceáil ar Bhrú na Bóinne, tuamaí a bhfuil níos sine ná na pirimidí san Éigipt. Tá stair abhainn na Bóinne freisin tábhachtach ó thaobh stair na tíre, ó Fionn Mac Cumhail, go Cath na Bóinne. Ba shuíocháin í do Ard-Rí na hÉireann é an Teamhair, agus bhí cónaí ar Naomh Pádraig san áit ar feadh tamaill. Chomh maith le sin troid Paidí Ó Donaghue as Cill Dhéagláin in Éirí Amach 1798, agus Tomás Ághas san áit céanna in Éirí Amach na Cásca.
Tíreolaíocht.
Tá Contae na Mí lonnaithe ar chósta oirthir na hÉireann i gcúigiú Laighean. Tá teorann aige le Muir Éireann agus Contae Bhaile Átha Cliath san oirthear, le contaetha Lú, Muineachán agus an Cabhán sa tuaisceart, le Contae na hIarmhí san iarthar, agus le contaetha Uíbh Fhailí agus Cill Dara sa deisceart.
Is í an Bhóinn an phríomhabhainn sa chontae, agus ritheann sí trí Bhaile Átha Troim agus bhaile na hUaimhe.


Contae Bhaile Átha Cliath.
Tá Áth Cliath nó Contae Átha Cliath nó Contae Bhaile Átha Cliath i gCúige Laighean i lár-oirthear na hÉireann. Is é Baile Átha Cliath nó Duibhlinn (Béarla: "Dublin") príomhchathair na hÉireann, agus an chathair is mó sa chontae. Is dhá chathair mhór eile sa chontae iad Dún Laoghaire agus Tamhlacht.
Teangacha.
Bhí 432,266 daoine ábalta Gaileann a labhairt. Labhair 139,686 do na daoine seo Gailge gach lá.Labhair 201,739 daoine teanga eile seachas Gaileann no Béarla. Bhí Polish an teanga is comónta do na teanga seo le 34,266.


Contae Ard Mhacha.
Is é Ard Mhacha nó Contae Ard Mhacha ("Armagh" as Béarla) é an contae is lú ó thaobh achair de i dTuaisceart Éireann. Tá sé suite i ndeisceart Chúige Uladh. Bhí cónaí ar Ríthe Chúige Uladh in Eamhan Macha, áit a raibh daingean ón 700 RC, agus de réir na nginealach ba í Macha Mongrua, a fuair bás i 667 RC, a thóg dún ann in aice le cathair Ard Mhacha fadó, agus is minic logainmneacha an cheantair luaite sa Rúraíocht. Ba in Ard Mhacha a thóg Naomh Pádraig a chéad eaglais cloiche in AD 444 agus tá ardeaglaisí ag an Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus ag Eaglais na hÉireann sa chathair faoi láthair. Tá Brian Bóirmhe (Ború), a bhí ina Ard-Rí ar Éirinn go dtí 1014, curtha in Ard Mhacha
Tá cáil ar Ard Mhacha mar 'úllord na hÉireann', agus fástar a lán torthaí ann i gcónaí. Ba iad na plandóirí a chuir fúthu sa 17ú haois a chuir na húlloird ar dtús.
Imrítear leagan de chluiche babhlaí in Ard Mhacha nach bhfaightear aon áit eile ach i gCorcaigh.
Tá traidisiún láidir peile Ghaelaí sa cheantar agus bhuaigh foireann Ard Mhacha Craobh na hÉireann i 2002.
Tá Ard Mhacha theas, is é sin an ceantar tuaithe in aice na teorann le Contae Lú sa Phoblacht, sách náisiúnach. Caitliceachas an príomh-reiligiún. Fuair a lán saighdiúrí Briotanacha bás ann i rith na dTrioblóidí.


Contae Thír Eoghain.
Is í Contae Thír Eoghain an contae is mó i dTuaisceart Éireann agus atá suite i lár chúige Uladh. Achar: 3,155 km² (1,218 mílte cearnacha).
Tá teorainneacha ag an chontae le cúig chontae eile; Doire sa tuaisceart, Ard Mhacha san oirdheisceart, Muineachán sa deisceart, Fear Manach san iardheisceart, agus Dún na nGall san iarthuaisceart. Ar a bharr sin, tá teorainn ag Tír Eoghain le hAontroim i lár Loch nEathach san oirthear.
Tíreolaíocht.
Is contae sléibhtiúil í Tír Eoghain den chuid is mó, cé go bhfuil ceantair machairí sa chontae fosta, go háirithe ar bhruach Loch nEathach, i gceantar na hAbhann Móire i ndeisceart an chontae, agus san iarthuaisceart, ar an Fheabhail. Tá na Speiríní suite i dtuaisceart an chontae, ar an teorainn le contae Dhoire. Is iad an tríú sliabhraon is airde i gCúige Uladh, i ndiaidh na Beanna Boirche agus na Sléibhte Dhoire Bheatha, agus tá an sliabh is airde i dTír Eoghain, an Mullach Clochach (634m), suite ansin. Is é Loch nEathach, an loch is mó sna hOileáin Bhriotanacha (388 km²/150 mílte cearnacha) an phríomhghné in oirthear an chontae, agus comhdhéanann sé teorainn thoir an chontae. Is í an Fheabhail agus a craobh-aibhneacha, an Mhorn, Abhainn na Deirge, Abhainn Coille, agus an Shruthail, na príomhaibhneacha in iarthar an chontae. Is í an Abhainn Mhór an phríomhabhainn sa deisceart, agus comhdhéanann sé an teorainn le Muineachán agus Ard Mhacha sula sruthaíonn sí isteach i Loch nEathach.
Polaitíocht.
Ní leanann teorainneacha na comhairlí ceantair teorainneacha an chontae go hiomlán, áfach. Tá roinnt de Chontae Dhoire i gComhairle Ceantair an Choirr Chríochaigh, roinnt d'Ard Mhacha i gComhairle Bhuirg Dhún Geanainn agus Thír Eoghain Theas, agus tá roinnt de Thír Eoghain i gComhairle Ceantair Fhear Manach.
Is í Tír Eoghain an chontae is náisiúnaí i dTuaisceart Éireann; toghadh 47 gcomhairleoir náisiúnacha sna ceithre chomhairle le chéile sa toghchán sa bhliain 2005, i gcomparáid le 26 chomhairleoir aontachtacha agus beirt chomhairleoirí neamhspleácha. I dtoghchán don pharlaimint Westminster agus Tionól Thuaisceart Éireann, roinntear Tír Eoghain i dtrí thoghlach; Fear Manach agus Deisceart Thír Eoghain, Iarthar Thír Eoghain, agus Meán-Uladh. Toghadh iarrthóirí Sinn Féin sna trí thoghlach seo sna toghcháin Westminster sna blianta 2001 agus 2005; Martin McGuinness i Meán-Uladh, Michelle Gildernew i bhFear Manach agus Deisceart Thír Eoghain, agus Pat Doherty in Iarthar Thír Eoghain. Sa toghchán do Thionól Thuaisceart Éireann i 2007, toghadh na hiarrthóirí a leanas;


Contae an Dúin.
Tá Contae an Dúin (Béarla: "Down") suite in Oirdheisceart Chúige Uladh i dTuaisceart Éireann, sa Ríocht Aontaithe, ar oileán na hÉireann. Tá Béal Feirste, príomhchathair Thuaisceart Éireann suite i dtuaisceart an chontae ar an teorann idir é agus Contae Aontroma, agus tá cuid dá chuid bruachbhailte sa chontae sin.


Contae Dhoire.
Tá Contae Dhoire suite i dTuaisceart Éireann.


Contae Aontroma.
Tá Contae Aontroma (Béarla: "County Antrim") suite i gCúige Uladh, ar chósta thoir thuaidh Loch nEathach, agus tá achar de 2,844 km² aige. Cónaíonn thart ar 616,000 daoine ann, rud a chiallaíonn go bhfuil an daonra is mó i dTuaisceart Éireann mar aon leis an darna ceann is mó in Éirinn aige. Tá sé mar pháirt de chúige Uladh.
Meallann Glinntí Aondroma na mílte turasóir chun an chontae achan bhliain agus is suíomh Oidhreachta Dhomhanda de réir UNESCO é Clochán an Aifir (nó Clochán na bhFórmorach mar a thugtar air fosta) ar an chósta thuaidh. Tá clú ar Mhuileann na Buaise as an uisce bheatha atá á dhéanamh ann leis na céadta bliain, agus aithnítear Port Rois mar an lonnaíocht mhara is cáiliúla i dTuaisceart Éireann ó thaobh líonn na gcuairteoirí air de, áit atá ann ina mbíonn craic ar dóigh de ló is d'oíche de réir tuarascála. Tá an chuid is mó de Bhéal Feirtse, an chathair is mó i dTuaisceart Éireann, lonnaithe sa chontae agus tá an chuid eile dí i gContae an Dúin. De réir an tseanchais is ar Shliabh Mis i dtuaisceart an chondae a chaith Pádraig Naofa bunús a shaoil óig.
Iompar.
Tá naisc mhaithe le fáil i gContae Aontroma le dul ar mhuir, ar iarnróid, nó ag eitilt.
Aer.
Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal FeirsteIs é Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste an t-aerfort is gnóthaí i dtuaisceart Éireann agus tá sé lonnaithe in Aldergrove i ndeisceart an chondae, áit atá roinnte idir údaráis an aerfoirt agus an Fórsa Aeir Ríoga. Is é an t-aerfort réigiúnach is mó i leith lastais aeir sa RA. Bíonn seirbhísí rialta ann go dtí An Bhreatain Mhór, mór-roinn na hEorpa agus Meiriceá Thuaidh.
Bíonn seribhísí aeir le fáil chomh maith ó Aerfort Chathair Bhéal Feirste George Best atá suite míle soir ó lár chathair Bhéal Feirste ar thaobh Chondae an Dúin den chathair, aerfort a athainmníodh i 2006 in ómós don imreoir sacair George Best.
Iarnróid.
Amharc fosta ar Chatagóir:Stáisiúin iarnróid i gContae Aontroma
Is iad na bealaí Iarnróid Thuaisceart Éireann de chuid Translink na príomhlínte idir Béal Feirste, Aontroim, an Baile Meánach, Cúil Raithin, Port Rois, Doire, Carraig Fhearghais is Latharna.
Muir.
Tá dhá longphort de chuid na gcinn is tábhachtaí dá bhfuil i dtuaisceart Éireann le fáil sa chondae.i. Latharna agus Béal Feirste.
Téid báid farantóireachta ó chalaphort Latharna, áit ónar féidir taisteal go Cairn Riain agus An Srón (An t-Sròn) in Albainmar aon le Fleetwood i Sasana. Bhíodh seirbhís ó Bhéal Feriste go dtí an Srón Ramhar (An t-Sròn Reamhar) go dtí 2010.
Is é Calaphort Bhéal Feirste príomhgheata mara Thuaisceart Éireann, agus tá sé ag iarraidh níos tábhachtaí fosta do gheilleagar Phoblacht na hÉireann de réir a théid na blianta ar aghaidh chomh maith. Is lárionad tionscadail agus gnó é agus fá'n am seo tá sé mar fhócas do ghníomhaireacht na lóistíochta sa réigiún. Is fríd an chalafort a théid dhá thríú de thrádáil mhara an Tuaiscirt agus ceathrú cuid de thrádáil an oileáin ina iomláine. Glacann sé tuairim is 6,000 long in aghaidh na bliana.
Daonra.
Cónaíonn 616,384 duine sa chontae de réir an eolais ó dhaonáireamh na bliana 2001 de chuid na Ríochta Aontaithe. Is é an condae is mó i gcúige Uladh agus an dara chontae is mó in Éirinn ó taobh líonn na n-áitritheoirí de.
An Ghaeilge i gcontae Aontroma.
Bhí cumas de shaghas éigeain ar an nGaeilge ag 8.4% do daonra chontae Aontroma. Sa scoilbhliain 2010-2011, bhí 1,260 daltaí ag fhreastal ar na dhá gaelscoileanna dhéag i chontae Aontroma. Bhí 553 daltaí ag fhreastal ar an gaelcholáiste i gcontae Aontroma.
Creideamh.
Fosta, condae den dá chontae atá fágtha in Éirinn atá ann ina bhfuil bunús na ndaoine protastúnach (is é Condae an Dúin é an condae eile). Is é an Preisbitíreachas an claonadh creidimh is mó sa chondae. Leanann an Caitliceachas Rómánach sa darna áit, agus ina dhiaidh sin, Eaglais na hÉireann. Is é an t-aon chontae in Éirinn ina bhfuil sainchreideamh seachas an Caitliceachas mar sainchreideamh príomha. Is mar gheall ar nascanna láidre le hAlbain é an tionchar ón Phreisbitíreachas.
Riarachán.
An baile condae traidisiúnta ná Aondroim fhéin. Níos deireannaí, rinneadh An Baile Meánach mar bhaile chondae agus mar shuí rialtais áitiúla. I 1973 stadadh condaetha Thuaisceart Éireann a bheith ina haonáin riaracháin go hoifigiúil, bliain i ndiaidh teipeadh rialtais tuaisceartaigh i Stoirmhonadh (nó Cnoc an Anfa mar a thugtar air fosta), le hathamharc a dhéanamh ar cúrsaí riaracháin áitiúla.
Tá codanna de na toghcheantair seo a leanas laistigh den chondae


Contae Fhear Manach.
In iarthar Thuaisceart Éireann atá Fear Manach nó Contae Fhear Manach. Is í Inis Ceithleann an príomhbhaile atá ann.
An Ghaeilge i contae Fhear Manach.
Bhí eolas de saghas éigeain ar an Gaeilge ag 13.1% do daonra conthae Fhear Manach. I 2010 bhí 37 daltaí ag fhreastal ar an gaelscoil i chontae Fhear Manach.


Cúigí na hÉireann.
In aois na gCeilteach agus ag tús na ré stairiúla, bhí Éire deighilte i gcúigí chun córas nua a chur in áit na dtuatha a bhí inti roimhe sin.
Cúig chúige a bhí ann ar dtús ach an cúige is lú, cúige na Mí, tógadh isteach i gcúige Laighean é. Tá na cúigí ceangailte le grúpaí áirithe contaethe inniu.


Loch Coirib.
Tá Loch Coirib (nó An Choirib) ar cheann de mhór-locha na hÉireann, agus é suite in iarthar na tíre. Tá iascaireacht bhreá ar an loch agus san abhainn (Abhainn na Gaillimhe) ghairid a cheanglaíonn an loch le cathair na Gaillimhe agus Cuan na Gaillimhe. Is iondúil báid aeraíochta ar an loch freisin i rith an tsamhradh.
Bhíodh an t-ainm Loch (n)Oirbsen ar an loch sa sean-am, de réir leabhair Ruaidhrí Uí Fhlaithbheartaigh, ó 1684, agus is as sin a tháinig an ainm Loch Coirib, ó bhrú na litreacha le chéile. Ba ainm a bhí ar Mhanannán mac Lír é Oirbse nó Oirbsiu. Ní úsáidtear an ainm "Loch Oirbsen" anois i nGaeilge ná i mBéarla le tagairt don loch.


Iompar.
Tá córais iompair againn ó bhain an chéad duine feidhm as crann snámha nó ó d'iompair an chéad bhean a leanbh.
Tá trí phríomh-mhodh iompair ann, cuma más daoine nó rudaí atá i gceist: iompar ar uisce, iompar ar thalamh agus iompar san aer.
Iompar ar uisce.
Ba iad na báid an gnáthbhealach iompair ar uisce riamh, agus iad i bhfad níos áisiúla ná aon rud eile i dtír a raibh a lán lochanna agus aibhneacha. Mar seo a bhí daoine agus earraí á n-iompar i gcuid mhór den domhan le fada an lá, go háirithe in Éirinn sular leagadh formhór na gcoillte. Tá an-tábhacht leis an bhfarraige fós i gcúrsaí uisce, mar atá i gcónaí le haibhneacha móra an domhain, cé gur baol dóibh siúd an ganntanas uisce a leanfaidh téamh na haeráide. Ba mhór an áis na haibhneacha i dtús Ré na Tionsclaíochta, nuair nach raibh bóithre iarainn ann ná bóithre maithe d’aon sórt eile go minic.
Ar feadh na n-aoiseanna cumadh an iliomad soitheach, idir bháid agus longa, chun imeacht ar bharr an uisce, agus chomh luath leis na 17ú haois bhí triail á baint as dul faoi uisce. Cumadh na chéad fhomhuireáin chearta sa 19ú haois, agus ba é an Gael-Meiriceánach John Phillip Holland, cainteoir dúchais Gaeilge, a bhí ar tosach sna gnóthaí sin. Is le cabhlaigh agus taiscéalaithe formhór na bhfomhuireán atá anois ann.
Iompar ar thalamh.
Murach áiseanna iompair ní bheadh tráchtáil ná rialtas ann. Go fiú in aois an Idirlín, nuair is féidir rudaí a cheannach ó áit ar bith, caithfear iad a sheoladh chugat. Ba é cumadh an rotha an rud ba thábhachtaí ar fad i stair an iompair, cé gur féidir cultúr casta agus ardsibhialtacht féin a chothú gan rotha ar bith: féach ar tharla i Meiriceá Theas roimh theacht na Spáinneach. Rud eile a raibh gá leis ba ea deis tarraingte – capaill, beithígh nó eile ar dtús agus ansin an t-inneall, rud a fhéadann a chuid cumhachta a fháil ó ábhar éigin nádúrtha. San 18ú haois ceapadh na chéad innill mhóra gaile agus gual acu mar bhreosla. Sa 19ú haois thosaigh tuiscint ag teacht ag daoine ar a bhféadfadh a dhéanamh leis an ola sna cúrsaí seo, agus ba ghearr nárbh fhéidir teacht gan é, go háirithe san Iarthar. Rinneadh an-dul chun cinn le húsáid an leictreachais freisin. Tá baint ag na foinsí cumhachta go léir le chéile ar shlí amháin nó ar shlí eile (an leictreachas a thiomáineann traein, mar shampla, is féidir é a ghiniúint le gual), ach anois is léir go gcaithfear foinsí nua cumhachta a aimsiú, agus a rian sin ar na gluaisteáin is déanaí.
Iompar san aer.
Tháinig glaoch ar an mbalún mar áis thaistil agus shiamsa chomh luath leis an 18ú haois (féach na deartháireacha Montgolfier sa Fhrainc) ach níor ceapadh na chéad eitleáin go dtí deireadh an 19ú haois, a bhuíochas sin ar William Hargreaves san Astráil, na Deartháireacha Wright i Meiriceá agus eile. Tháinig an aerlong chun cinn freisin, cé gur tháinig droch-chlú uirthi mar áis iompair de bharr hidrigin, gás an-inlasta, a bheith á húsáid ag an am mar áis shnámha. Ba iad na heitleáin a rug bua, mar sin. Cumadh an chéad scairdeitleán roimh an Dara Cogadh Domhanda, agus tar éis an chogaidh tháinig sé i réim i gcúrsaí tráchtála de réir a chéile agus i gcúrsaí troda go hanluath. Ach tá easpa breosla á tuar anois de bharr laghdú an méid ola, agus cuireann na scairdeitleáin go mór leis an méid dí-ocsaíde charbónaí, gás teaschaomhnaithe, san atmaisféar. Ó am go chéile déantar trácht ar an úsáid nua a d’fhéadfaí a bhaint as na haerlonga agus iad i bhfad níos sábháilte anois, ach ní cosúil go bhfuil deireadh le réim na n-eitleán go fóill.


An tSionainn.
Is í An tSionainn an abhainn is faide in Éirinn. Tá sí timpeall 400km ar fhad óna foinse i gContae an Chabháin, in Ulaidh go dtí go dtagann sí ar an Aigéan Atlantach idir Rinn Chiarraí i gContae Chiarraí agus Ceann Léime i gContae an Chláir. Tagann taoide ón bhfarraige tuairim is 100km i dtír suas chuig cathair Luimní.
Tábhacht Stairiúil.
Ós rud é go roinneann sí formhór na hÉireann ina dhá chuid, tá tábhacht straitéiseach ar leith ag an Sionainn. Le linn riail na Sasanach, bhí garastúin móra i Luimneach agus in Áth Luain agus tá bearaicí míleata fós sna bailte sin.
Bhunaigh Naomh Ciarán an mhainistir Cheilteach is mó in Éirinn sa 7ú aois i gCluain Mhic nÓis (i gContae Uíbh Fhailí) idir Áth Luain agus Beannchor agus tá a h-iarsmaí fós le feiscint.
Bhunaigh na Lochlannaigh cathair Luimní timpeall na bliana 812 AD agus ba as a sheoladar nuair a bhíodar ag iarraidh a rial a leathnú níos domhaine i lár na hÉireann.
Fo-aibhne agus Locha.
Tá trí loch mór i gcúrsa na habhann, Loch Ailinn, an Loch Riabhach agus Loch Deirg.
I measc na fo-abhainn a dtagann isteach inti óna bruach thiar, tá An tSuc (i gContae Ros Comáin) agus An Fheargas (i gContae an Chláir). Ón mbruach thoir, tagann An Inne (i gContae na hIarmhí), An Bhrosna (i gContae Uíbh Fhailí), An Mhaoilchéirn, An Mháig agus An Daoil (i gContae Luimnigh) agus an Fhéil (i gContae Chiarraí).
Cúrsa na hAbhann.
Ritheann an tSionna trí lár cothrom na hÉireann agus ní cailleann sí ach 6m d'airde idir Loch Ailinn agus Cill Dálua ar taobh theas Loch Deirg. Dá bhrí sin, is minic a bhíonn tuilte móra sa gheimhreadh ar bhruacha na h-abhann idir Cara Droma Rúisc agus Port Omna.
Sa limistéar idir Áth Luain agus Cluain Mhic Nois, na "Callows", ní bhíonn talamh na móinéir tirim go leor chun an féar a bhaint le meaisín go dtí lár an tsamhraidh agus, dá bhrí sin, is ann tearmann is mó an traonaigh ar mhórthír na hÉireann, éan le glao sainiúil a bhí an-choitianta sa tír tráth.
Tá an-chuid portaigh ar bhruachanna na Sionnainne i gContae an Longfoirt, Contae Ros Comáin, Contae Uíbh Fhailí agus Contae na hIarmhí. Bhíodh stáisiúin ginte móna i mBaile an Liag agus i nDroichead na Sionainne ach tá siad á dhúnadh anois.
Is fadhb mór é an uisce a ritheann ó na portaigh isteach sa tSionainn agus in a fo-aibhne. Nuair a thagann an abha isteach sna locha, titeann an smúit móna go dtí an grinneall agus tá a lán de bailithe anois ar thaobh thuaidh Loch Deirg.
Titeann an abha tuairim 65m d'airde idir Cill Dálua agus Luimneach a bhfuil gan ach 20km i bhfad óna chéile.
Bailte.
Is í Luimneach (daonra 100,000) an chathair is mó ar bhruach na Sionainne agus, ag teacht aduaidh óna foinse, is iad Drom Seanbhó, Cara Droma Rúisc, Ruascaigh (Contae Liatroma), Tearmann Barra, Baile an Liag (Contae Ros Comáin), Cluain Dara (Contae an Longfoirt), Áth Luain (Contae na hIarmhí), Beannchor (Contae Uíbh Fhailí), Port Omna (Contae na Gaillimhe), Baile Uí Bheoláin, Scairbh, Cill Dálua, Droiched Uí Bhriain (Contae an Chláir), Drom Inbhir (Contae Thiobraid Árann) agus Caisleán Uí gConaig (Contae Luimnigh) na príomh-bhailte eile.
Caisleán an Rí Eoin agus Droichead Thumhan ar Abhann na Sionainne i gCathair Luimní
Ar Bhéal na Sionainne, tá Eas Géibhtine, Faing agus an Gleann (Contae Luimnigh) agus Tairbeart agus Béal Átha Longphoirt (Contae Chiarraí) suite ar an dtaobh theas agus Sionna, Caisleáin an Chláir, Baile na Cailleach, Leaba Síodach, Cill Íomair, Cill Rois agus Carraig an Chabhaltaigh (Contae an Chláir) ar an mbruach thuaidh.
Calafoirt, Aerfoirt agus Tionscal.
Cuan doimhin atá i mBéal na Sionainne agus tá trí calafoirt ann, an príomhcheann í bhFaing i gContae Luimnigh, i gcathair Luimní agus i gCill Rois i gContae an Chláir. Ritheann bád farantóireachta trasna Bhéal na Sionainne idir Thairbeart agus Cill Íomair.
Tá Aerfort na Sionna suite gar do Bhéal na Feargasa, a osclaíodh faoi rialtas Sheáin Lemass. Tógadh baile nua ar a hinbhear freisin, i Rinn Eanna, leis an ainm Baile na Sionna faoin rialtas céanna. Roimh oscailt an aerfoirt, ba as Faing a d'eitil báid eitilte trasna an Atlantaigh.
Tá aithne, chomh maith, uirthi ó scéim na Sionna. Sa bhliain 1929, osclaíodh stáisiún ginte cumhacht uisce in Ard na Croise, an chéad mhór-scéim innealltóireachta a thógadh tar éis baint amach saoirse na hÉireann. Gineadh éileamh uile leictreachais na tíre in Ard na Croise ó oscailt an stáisiúin suas go dtí blianta na caogaidí.
Calafort Faing ar bhruach theas Béal na Sionainne i gContae Luimnigh
Ar Bhéal na Sionainne i gContae Luimní idir Faing agus Eas Géibhtine, tá Alumina Eachinis, ceann des na scaglanna alumina is mó ar domhain. Idir Cill Rois agus Cill Íomair, tá an stáisiún ginte is mó in Éirinn.
Iascaireacht.
Tá clú fós ar an Sionna mar ionad iascaigh bradán, breac agus éisc garbha, go mór mór i mbailte ar nós Caisleán Uí gConaig (Contae Luimní), Droichead Uí Bhriain agus Cluain Lára (Contae an Chláir), Tearman Barra agus Baile an Liag (Contae Ros Comáin) agus Cara Droma Rúisc (Contae Liatroma).
Last-Iompar.
Ba iad an tSionna agus a canálacha an príomhcheangal idir Luimneach, Baile Átha Cliath, Port Láirge agus bailte móra Lár-Thír na hÉireann on 18ú aois agus teacht an iarnróid tuairim na bliana 1845. Thóg an Chomhlucht Canáil Mhóir na hÉireann canáil idir Baile Átha Cliath agus Cuan na Sionainne i gContae Uíbh Fhailí agus leathnaíodh an córas tríd an Sionna, Loch Deirg agus Canál an Abhainn Duibh síos go dtí Luimneach.
Tar éis tógáil an scéim ídre-leictreach, aistríodh an trácht idir Cill Dálua agus Luimneach ó Chanál an Abhainn Duibh go dti Canál Ard na Croise. Tá dhá chomhlán uisce móra i ndiaidh a chéile thart ar an stáisiúin ginte trínar féidir bád éirí nó ísliú 30m.
Trácht Saoire.
Iarsma chaisleáin ar bhruach na Sionainne i gCluain Mhic Nois, Contae Uíbh Fhailí
Tá pleananna ann chomh mhaith chun an córas a nascadh le córas na Banna trí ath-oscailt Canáil Uladh idir Loch Éirne Uachtar agus Loch n-Eachadh agus, dá bharr, bailte ar nós Cúl Raithin, Port an Dúnáin agus Muineachán a cheangailt le Luimneach.
Seoltóireacht.
Ceaptar gurb i nDrom Inbhir ar bhruach Loch Deirg i gContae Thiobrad Árann a bhunaíodh an céad club seoltóireachta in Éirinn ar thús an 18ú aois. Tá clubanna eile anois ann i bhFaing, i gCill Rois, i gCill Dálua, i mBaile Uí Bheoláin, in Áth Luain, i gCara Droma Rúisc agus i mbailte eile ar bhruach na h-abhann.


Máirtín Ó Cadhain.
Tá Máirtín Ó Cadhain (1906 – 18 Deireadh Fómhair 1970) ar dhuine de na scríbhneoirí próis is mó i stair na litríochta Nua-Ghaeilge. Foilsíodh trí úrscéal agus sé bhailiúchán gearrscéalta leis i measc ábhar eile. "Cré na Cille" an t-úrscéal an saothar is mó cáil a scríobh sé, agus aithnítear na gearrscéalta in "An Braon Broghach" go forleathan mar shárshaothair. Ba mhúinteoir scoile, ball d'Óglaigh na hÉireann, agóidí, scríbhneoir, agus ollamh le Gaeilge é. Déantar staidéar ar a shaothar ar chúrsaí tríú agus dara leibhéal in Éirinn agus ar fud an domhain.
Cúlra.
Rugadh ar an gCnocán Glas taobh thiar den Spidéal i gConamara é. Ba é Máirtín an duine ba shine dár mhair de thrí dhuine dhéag a rugadh do Sheán Ó Cadhain, talmhaí, agus dá bhean Bríd Ní Chonaola. Duine dá dheartháireacha ba ea Seosamh Ó Cadhain. Um Meitheamh 1911 thosaigh sé ag freastal ar Scoil Náisiúnta an Spidéil. Bhuaigh sé scoláireacht an Rí sa bhliain 1923 nuair a bhí sé ina mhonatóir ann ach, tharla é bheith ró-óg le dul isteach i gColáiste Phádraig, Droim Conrach, d’fhan sé bliain eile gur bhuaigh arís é. Chaith sé an tréimhse 1924–26 i nDroim Conrach. Tar éis tréimhsí gairide ag múineadh i scoileanna i nDaighinis agus i gcathair na Gaillimhe ceapadh ina phríomhoide i gCamas é agus bhí ann go 1932. Is lena linn a d’aistrigh sé "Sally Kavanagh" le Charles Kickham faoin teideal "Saile Ní Chaomhánaigh nó na huaigheanna folamha", 1932 (d’ullmhaigh an Dr Tomás de Bhaldraithe eagrán 1986). Faoi 1926 bhí tosaithe aige ar ábhar a fhoilsiú in "An Stoc". Bhí a chéad ghearrscéal aige i gcló san iris sin um Shamhain, 1929. Má fhágaimid ailt, litreacha agus óráidí faoi staid na Gaeltachta as an áireamh, is ábhar béaloidis is mó a bhí á chur i gcló aige anuas go 1938; scéalaithe ba ea a athair, a mháthair, agus a uncail. Bhí baint aige, agus é i gCamas go fóill, leis an IRA, é ina cheann feadhna ar na hÓglaigh ann.
Chuaigh sé ag staidéar le bheith ina mháistir scoile i gColáiste Phádraig Droim Conrach, Baile Átha Cliath. Níor éirigh leis, áfach, mórán faid a bhaint as an obair seo, nó bhí baint aige le hÓglaigh na hÉireann (IRA), agus suim aige sa Sóisialachas freisin. Mar sin, ní raibh sé ag réiteach go maith leis na sagairt ná le húdaráis eile. Múinteoir náisiúnta a bhí ann ón mbliain 1926 go dtí 1936 agus bhí sé ina rúnaí áitiúil don INTO sa bhliain 1930. Briseadh as a phost é toisc baint a bheith aige leis na hÓglaigh agus chaith sé tréimhse mar spailpín agus mar thimire. Ag deireadh na dtríochaidí bhí sé mar oifigeach earcaíochta leis an IRA agus b'eisean a thóg Breandán Ó Beacháin isteach san eagraíocht i measc daoine eile.
Pearsantacht.
Ba dhuine teasaí, ceanntréan an Cadhnach.
Bhí Ó Cadhain ina éan corr i gColáiste Phádraig is cosúil, cuireadh ó phost é ar an gCarn Mór de bharr go raibh sé ina bhall d’Óglaigh na hÉireann, is ba mhinic é ag coimhlint le Fianna Fáil is Fine Gael i ngeall ar neamhshuim is naimhdeas i leith na Gaeilge faoi seach. Chuir sé troid orthu siúd agus ar an Language Freedom Movement ó thaobh na Gaeilge de, is níor éalaigh na Gaeilgeoirí féin, a bhí tar éis loiceadh, fiú. Cé go mba shóisialaí é ní raibh sé róthógtha leis na Cumannaigh. Chuir sclábhaíocht an aistriúcháin sa Dáil as dá chuid scríbhneoireachta, áit a raibh sé ina aistritheoir cáipéisí dlí don Oireachtas ón mbliain 1947 go dtí 1956. Sa champa imthreoranaithe sa Churrach féin ba mhó a raibh suaimhneas air, áit a bhí saor ó thionchar an ghnáthphobail. Go deimhin, ní raibh fonn air é a fhágáil. Sna 1930dí bhí lámh aige san fheachtas a chuir Nua-Ghaeltacht ar bun i Ráth Cairn na Mí.
Saol.
Sna tríochaidí, ghlac sé páirt i bhfeachtas agóide a bhí ag éileamh tailte níos méithe do mhuintir na Gaeltachta. B'é ba thoradh an fheachtais seo gur cuireadh Gaeltacht nua Ráth Cairn ar bun i gContae na Mí. I dtús an Dara Cogaidh Dhomhanda, áfach, tharraing sé seantithe éigin anuas air, agus gabhadh é in éineacht le cuid mhaith daoine eile a raibh baint ar bith acu leis an IRA. Bhí Ó Cadhain mar Rúnaí an Fháinne sa bhliain 1939.
Gabhadh é Meán Fómhair 1939 agus as sin go mí na Nollag bhí sé i ngéibheann i mBeairic Chnoc an Arbhair.
I bhFeabhra na bliana 1945 phós sé Máirín Ní Rodaigh, oide scoile ó chontae an Chabháin, ach bhí lámh is focal eatarthu le fada roimhe sin. Iníon Philip Ruddy ba ea Máirín agus ba mhúinteoir í i scoil lán-Ghaeilge. Bhí cónaí uirthi féin agus Máirtín ag seoltaí eágsúla timpeall ar Bhaile Átha Cliath agus ní raibh aon chlann orthu riamh. Bhí sé ina cholúnaí seachtainiúil don Irish Times ó 1953 go dtí 1956 is bhí ina léachtóir sa Ghaeilge i gColáiste na Tríonóide sa bhliain 1956. Ceapadh ina ollamh le Gaeilge faoi 1969 é, agus ina chomhalta de chuid Choláiste na Tríonóide sa bhliain 1970. Ainmníodh léachtlann ina onóir i gColáiste na Tríonóide, "Téatar Mháirtín Uí Chadhain". Bhí sé ina aoi-léachtóir in Ollscoil na Banríona chomh maith.
Bhí eolas údarásach aige ar litríocht agus cultúr na Gaeilge agus na hÉireann. Chuir sé le Ciclipéid Ghearmánach na Litríochta Domhanda. D'fhoghlaim sé Gaeilge na hAlban, Breatnais, agus Briotáinis agus d'aistrigh ón trí theanga sin go Gaeilge. Rinne sé aistriúcháin ón mBéarla is ón bhFraincis chomh maith. Bhí eolas leathan aige ar Litríocht na hEorpa agus bhí léamh na Rúisise, na Gearmáinise agus na hIodáilise aige chomh maith le teangacha eile.
Tréimhse imthreoranaithe sa Churrach.
I Mí Aibreán 1940 gabhadh é tar éis dó aitheasc a thabhairt ag sochraid Tony Darcy, príosúnach poblachtach a fuair bás i bPríosún Mhuinseo ar stailc ocrais. Coinníodh i ngéibheann i gCurrach Chill Dara é le linn Ré na Práinne i rith an Dara Cogaidh Dhomhanda ós rud é go raibh sé ina chomhalta d'Óglaigh na hÉireann ón mbliain 1918 anonn. In Aibreán a cuireadh i ngéibheann arís é, agus níor scaoileadh saor é go 26 Iúil, 1944. Bhain sé deis as an tréimhse seo le cur lena chuid léinn is léigh sé mórán i dtaobh stair na hEorpa agus an litríocht a roinn léi. Dar le roinnt tá feabhas le sonrú ar a chuid scríbhneoireachta tar éis dó an campa a fhágáil. Deir Alan Titley: ‘Tá doimhniú agus leathnú agus siúráil i réimse, i scóp agus i láimhsiú a chuid scríbhneoireachta i ndiaidh an chogaidh seachas mar a bhí roimhe. Níl mé cinnte nach raibh baint ag an iomtheorannú leis an scéal’. Ceapann roinnt go mb'fhéidir gur a thréimhse sa champa géibhinn ar an gCurrach a thug bunsmaoineamh don leabhar Cré na Cille dó, na príosúnaigh nua ag breith scéalta isteach sa champa faoina raibh ag tarlú taobh amuigh; ach bréagnaíonn an Cadhnach féin seo.. Spéisiúil go leor ach ní raibh fonn air an áit a fhágáil. "níl tnúthán ar bith agam féin len a dhul amach…Bheinn chomh sásta istigh agus a bheinn amuigh".. Dar le léirmheastóirí tá atmaisféar na haimsire agus meon an ghéibheannaigh le brath ar na litreacha seo a chuir sé chuig Tomás Bairéad).
Thit sé amach le ceannasaíochta an IRA agus é ann. Níor chreid Ó Cadhain gur chóir tús a chuir le feachtas buamála de bharr gur cheap sé nach raibh an eagraíocht ullamh le tabhairt faoi. Thosaigh sé rang Gaeilge istigh chomh maith, agus is iomaí Óglach de chuid an IRA a d'fhoghlaim an teanga ón gCadhnach. Is ag Máirtín a bhí an t-ardrang Gaeilge agus deirtear gurbh iontach an múinteoir é. Lár na bliana 1943 ceapadh é ina chathaoirleach ar an gcoiste oideachais a raibh mar chúram aige na ranganna a eagrú. Níos deireanaí an bhliain chéanna bhí baint aige le coiste a chur ar bun chun straitéis a cheapadh don IRA, nuair a scaoilfí amach na príosúnaigh ag deireadh an chogaidh. De bharr na moltaí a chuir Ó Cadhain chun cinn gur cheart na hairm a dhumpáil ar feadh píosa, caitheadh amhras air agus cuireadh ar fionraí é ón IRA in éindí le baill eile an choiste `pending court martial'. Le linn a fhionraíochta ón IRA sa champa géibhinn, bhí deis aige díriú ar a chuid scríbhneoireachta mar nach raibh dualgas air ná cead aige ranganna a mhúineadh a thuilleadh ná a eagrú. Tugadh bord agus cathaoir dó, cé nár iarr sé aon phribhléid, agus luigh sé isteach ar an scríbhneoireacht. Ceadaíodh dó a chuid scríbhinní a chur amach as an gcampa chomh maith. Le linn na tréimhse sin sa Churrach, chuir sé an díolaim gearrscéalta An Braon Broghach le chéile.
In alt lena chomhghéibheannach, Maitiú Ó Néill, in eagrán speisialta den iris Comhar, a foilsíodh bliain tar éis bhás Uí Chadhain, tugtar léargas ar an gcúis ar cuireadh an Cadhnach ar fionraí ón IRA sa bhliain 1944. Comhar, Deireadh Fómhair, 1971 Faoi Ghlas ag Gaeil le Maitiú Ó Néill;
Fuair a athair agus a mháthair bás i rith an achair seo.
Léachtaí.
Cuireadh fáilte roimhe léachtaí a thabhairt ag Ollscoileanna timpeall na tíre. Níor tugadh cead don Chumann Seanchais agus Éigse i gColáiste Ollscoile na Gaillimhe é a bheith ag caint leo ann. Luann Breandán Ó hEithir an eachtra seo ina leabhar "Over the Bar".
Na blianta deireanacha.
Chaith sé na blianta deireanacha dá shaol ina Ollamh le Gaeilge i gColáiste na Tríonóide.
Ba é a bhunaigh Misneach, eagraíocht a bhí dírithe go diongbháilte ar athbheochan na Gaeilge, agus a d'eargraigh stailc ocrais ar son na teanga sa bhliain 1966.
Sa bhliain 1969 thug sé an príomhléacht ag Scoil Gheimhridh Chumann Merriman in Aonach Urmhumhan. Go luath ina dhiaidh sin foilsíodh an léacht sin faoi chlúdach leabhair dar teideal "Páipéir Bhána agus Páipéir Bhreaca". Tá an aiste sin ar na cinn is tábhachtaí faoi scríbhneoireacht na Gaeilge dár foilsíodh riamh.
Ba scríbhneoir cruthaitheach Máirtín a rinne an-fhorbairt agus an-aclú ar an nGaeilge mar theanga liteartha. Thóg sé focail ó Ghaeilge na hAlban agus chum sé nua-fhocail amanna. Mar sin féin, chleacht sé gramadach a chanúna féin in áit na gramadaí caighdeánaithe in áiteanna.
Cailleadh Máirtín Ó Cadhain ar an 18 Deireadh Fómhair 1970, go díreach nuair a bhí cor eile á chur de ag saol agus ag scríbhneoireacht na hÉireann. Bhásaigh sé in Ospidéal an Mater i mBaile Átha Cliath. Cuireadh i Reilig Chnocán Iaróm é. D'fhág sé go leor scríbhinní neamhfhoilsithe ina dhiaidh a nochtadh de réir a chéile.
Deir Alan Titley: ‘Nuair a fuair sé bás... ba chliché é a rá gur chaill Éire an scríbhneoir ab fhearr a bhí aici...’
a> (Meán Fómhair 2009). Sliocht as "Páipéir Bhána agus Páipéir Bhreaca" atá sa téacs.
Scríbhneoireacht.
Amach ó "Chré na Cille", scríobh an Cadhnach dhá úrscéal eile nár tháinig i gcló ach i bhfad i ndiaidh a bháis, sna nóchaidí. B'iad sin "Athnuachan" agus "Barbed Wire".
Scríobh an Cadhnach leabhair gearrscéalta freisin, ina measc "Idir Shúgradh agus Dáiríre", "An Braon Broghach", "Cois Caoláire", "An tSraith dhá Tógáil", "An tSraith Tógtha" agus "An tSraith ar Lár".
Luathshaothair Uí Chadhain.
Áirítear na cnuasaigh ghearrscéalta Idir Shúgradh agus Dáiríre (ISD), An Braon Broghach (ABB), agus Cois Caoláire (CC) mar luathshaothar an Chadhnaigh. Braitheann roinnt léirmheastoirí go dtaispeánann ABB teacht chun aibíochta mar scríbhneoir. Deirtear leis go bhfuil teannas le braith i scealta seo an Chadhnaigh. Díríonn an Cadhnach sna scéalta seo ar phobail faoi leith, pobail iargúlta Ghaeltachta don chuid is mó, pobail ar nós an phobail inar rugadh agus tógadh an Cadhnach féin.
Saothair eile.
Bhí an Cadhnach gníomhach, chomh maith, mar iriseoir agus ag scríobh aistí, atá bailithe in "Ó Cadhain i bhFeasta", "Caiscín", agus "Caithfear Éisteacht". Cuireadh amach comhfhreagras idir é féin san am a bhí sé i ngéibheann agus Tomás Bairéad faoin teideal "As an nGéibheann". Bhí sé i gcruachás amanna, ó briseadh as a phost múinteoireachta é mar gheall ar a ghníomhaíocht Phoblachtánach.
Bhí drochmheas ag Ó Cadhain ar an bhfilíocht go pointe. Dar leis, b'fhearr ábhair a phlé sa phrós amháin agus fuair sé de locht ar Ghaeilge na hAlban nach raibh ach filíocht á scríobh inti ar an mórgóir. Bhí breis filíochta á scríobh sa Ghaeilge ná mar a bhí sa Bhéarla an tráth úd dar leis, ach níorbh fhiú faic an fhilíocht chéanna i gcomparáid le tathag an phróis.
Téamaí.
Glacann an teannas idir daoine aonaracha agus éilimh an phobail ról fíorthábhachtach i scéalta an Chadhnaigh.
Léirmheastóireacht.
In Traidisiún Liteartha na nGael (1979) deir J. E. Caerwyn Williams agus Máirín Ní Mhuiríosa: ‘Níl aon amhras ná gurb é Máirtín Ó Cadhain an scríbhneoir is tábhachtaí dár shaothraigh prós na Nua-Ghaeilge le breis agus daichead bliain anuas.’
Stíl.
I mórán de scéalta ABB cleachtann Máirtín Ó Cadhain an ‘réalachas sóisialta’.
Béaloideas.
Ó Cadhain i dTír Chonaill 2007 Cnuasach bealoidis a bailíodh i dTír Chonaill sa bhliain 1957
Ábhair eile.
Tá portráid de Ó Cadhain a rinne Seán O'Sullivan i seilbh phríobháideach, agus dealbh bhrád le James Power i gColáiste na Tríonóide. Tá a chuid scríbhinní i dtaisce sa leabharlann i gColáiste na Tríonóide.
Naisc sheachtracha.
*


Seamus Heaney.
File a rugadh i gContae Dhoire in Éirinn ab ea Seamus Justin Heaney (baintear úsáid as an leagan Gaeilge dá ainm scaití: Séamus Ó hÉannaí; 13 Aibreán 1939 - 30 Lúnasa 2013).
Bhí díolaim mór filíochta scríofa aige. Bronnadh an Duais Nobel na Litríochta air ar an 9 Nollaig 1995 i Stócólm, sa tSualainn.
Luathshaol.
Rugadh Heaney ar an 13 Aibreán 1939, i dteach feirme an teaghlach darbh ainm Mossbawn, idir An Seanmhullach agus Tuaim i gContae Dhoire, Tuaisceart na hÉireann. Ba é an chéad pháiste de naonúr. I 1953, bhog a chlann go Baile Eachaidh, cúpla míle ar shiúl, atá mar theach an teaghlaigh anois. Bhí a athair, Patrick Heaney, an ochtú páiste de dheichniúr agus ba iad James agus Sarah Heaney a thuistí. Ba fheirmeoir é Patrick ach ba é trádáil eallaigh a fhíorghrá, rud a thosaigh a uncail a thug aire do nuair a fuair a thuismitheoirí bás agus iad an óg leis.
Tháinig a mháthair, Margaret Kathleen (1911-1984) ó mhuintir na McCann agus stíl beatha eile, agus tionchar ar a chuid oibre, a dúirt Heaney. Fostaíodh a uncail agus a gaolta eile sa mhuileann línéadaigh áitiúil, agus bhíodh a haintín ag obair mar chailín aimsire i gcomhair clann úinéir an muileann.
File.
Mhair Heaney i nDumhach Thrá i mBaile Átha Cliath ó 1976 go dtí lá a bháis. Chaith sé seal i Harvard ó 1981 go dtí 2006 agus in Ollscoil Oxford ó 1989 go dtí 1994.
I measc a chuid éacht d´fhoilsigh sé aistriúchán ar an eipic sa tsean-Angla-Sacsanais, "Béowulf", agus chuir sé eagar ar dhráma de chuid Sofaicléis, "Philoctetes", faoin ainm "The Cure at Troy".


Seathrún Céitinn.
Sagart, file agus staraí de chuid an 17ú haois ba ea Seathrún Céitinn. Rugadh é i gContae Thiobraid Árann timpeall na bliana 1569 agus cailleadh timpeall na bliana 1644. Tá a uaigh le fáil i reilig na Tiobraide i bparóiste Bhéal Átha Lúbaigh. Ba de shliocht na seanghall an Céitinneach agus scríobh se Foras Feasa ar Éirinn.
A shaol.
Síleadh go dtí le déanaí gur rugadh an Céitinneach ar an mBuirghéisigh in aice le Cathair Dhún Iascaigh i gContae Thiobraid Árann, ach de réir na taighde is nua is dócha gur i gCaisleán Bhaile na Móna i bparóiste Inis Leamhnachta a rugadh é.
Is dealraitheach go ndeachaigh sé ar scoil filíochta agus seanchais agus gur tugadh scolaíocht dó sa Ghaeilge agus sa Laidin. Is dócha go ndearnadh sagart de ina dhiaidh sin de réir shean-nós na hÉireann. I Mí na Samhna 1603 bhí sé ar dhuine den daichead mac léinn a thug a n-aghaidh ar an bhFrainc faoi chúram an Athar Diarmaid Mac Cárthaigh chun staidéar a dhéanamh i mBordeaux, áit a raibh an Cairdinéal François de Sourdis, Ardeaspag Bordeaux, tar éis coláiste Éireannach a bhunú. B'fhéidir gur thug sé tamall in Rheims freisin. Bhain sé céim Dhochtúir Diagachta amach agus d'fhill ar Éirinn timpeall na bliana 1603. Ceapadh é mar shagart paróiste i gCnoc Rafann i gContae Thiobraid Árann, in aice leis an gCathair.
Cuid de Chnoc Rafann, mar a raibh an Céitinneach ina shagart paróiste.
Bhí an-chlú air mar sheanmóirí, agus deirtear gur chuir seanmóin dá chuid olc ar bhean uasal a ghearáin sin le Donncha Ó Briain, Iarla Tuamhan, rud a thug ar an gCéitinneach dul ar a choimeád tuairim na bliana 1618. Fuair sé dídean óna chairde gaoil, agus b'fhéidir gur bhogaigh an tóir timpeall na bliana 1624, nuair a cailleadh an tIarla.
Bheartaigh sé ar leabhar a scríobh a bhréagnódh rudaí a bhí ráite faoi Éirinn ag eachtrannaigh, agus shiúil sé Éire ar thóir cáipéisí agus lámhscríbhinní chun cóipeanna a dhéanamh díobh. Bhí doicheall roimhe uaireanta toisc gur de shliocht Normannach é agus gur Mhuimhneach é. "Foras Feasa ar Éirinn" an toradh a bhí ar an saothar sin agus tháinig éileamh air.
Bhain an Céitinneach leis na Sean-Ghaill, agus ghlac sé leis gur ag uaisle Caitliceacha na nGael agus na Sean-Ghall a bhí an t-údarás ceart in Éirinn. Ghlac sé leis na Stíobhartaigh toisc gur de shliocht leath-Ghaelach iad, tuairim a bhí coitianta i measc aos dána na tíre.
A shaothar.
B'fhile é an Céitinneach, ach tríd an bprós is mó a tharraing sé clú air féin. Chríochnaigh sé "Foras Feasa ar Éirinn" timpeall na bliana 1634. Is éard atá ann meascán saibhir de sheantraidisiúin a bhaineann le stair, le bréagstair agus le finnscéalta na tíre, agus an t-iomlán scríofa go greanta ealaíonta. Ar nós a lán saothar Gaeilge eile scaipeadh é i bhfoirm lámhscríbhinne, agus b'fhada gur cuireadh i gcló é. Saothar nótáilte eile dá chuid ba ea "Trí Bhior-Ghaoithe an Bháis".
Rinne sé iarracht an bhréagársaíocht a sheachaint agus stíl shoiléir shíodúil a shaothrú, cé go bhfuil lorg an léinn ar a shaothar. Ní dóichí rud ná gurb í soiléireacht úd a stíle a chuir na mílte á léamh le fonn.
Aithnítear an Céitinneach mar dhuine de na filí Gaeilge is fearr den 17ú haois. Deirtear go bhfuair sé scolaíocht sa seanléann agus tá a rian sin ar ghreantacht a cuid filíochta. Mar ba ghnách ag an am, bhain sé tairbhe as an dán díreach agus as foirmeacha níos scaoilte. Ar na dánta a luaitear leis tá "Óm sceol ar ardmhagh Fáil" agus "A Bhean lán de Stuaim".


Litríocht na hÉireann.
I nGaeilge agus i Laidin atá litríocht luath na hÉireann. Cé gurb í litríocht Bhéarla na hÉireann an ceann is mó clú anois, is mó go mór an tábhacht atá le litríocht na Gaeilge sa tréimhse is luaithe, agus í ar na litríochtaí iarchlasaiceacha is sine san Eoraip.
Is ón mbéaloideas a thagann an chuid is mó de sheanlitríocht phróis na Gaeilge: scéalta faoi Chú Chulainn, faoi Fhionn Mac Cumhaill agus faoi na Fianna, mar shampla. Chomh maith leis sin tá filíocht fíorálainn ann. Dealraíonn sé gurb iad na manaigh a thosaigh ag cur an ábhair seo ar pár agus gur ghearr go ndeachaigh an t-aos dána féin i mbun pinn. Tháinig traidisiún tréan liteartha ann agus Gaeilge na scol, canúint aontaithe liteartha, á húsáid chuige. Lasmuigh den traidisiún "oifigiúil" bhí dánta galánta grá á scríobh ag fir agus ag mná. Mar seo a lean an scéal anuas go dtí an 17ú haois, agus an fhilíocht ar tosach i gcónaí. Bhí Béarla á úsáid sna bailte móra, ach ar éigean a bhí tábhacht leis in Éirinn i gcúrsaí litríochta nó gur mheath cumhacht na seanuaisle agus gur daingníodh an Béarla níos forleithne sa tír.
Fiú amháin sa 17ú haois bhí scoth litríochta á cumadh i nGaeilge, leithéid shaothar Sheathrúin Chéitinn, agus bhí bláthú éigin san 18ú haois féin, nuair a tháinig blas níos coitianta ar an litríocht, cé gurbh fhurasta rian na seanghalántachta a aithint fós uirthi. Ach lean an Béarla uirthi ag borradh sa 19ú haois, agus gan léamh agus scríobh na Gaeilge ag mórán faoin am sin. Thosaigh litríocht shuntasach Bhéarla ag teacht chun cinn. Faoi dheireadh na haoise, áfach, bhí gluaiseacht faoi lánseoil ar chuspóir di spéis na ndaoine sa Ghaeilge a mhúscailt arís, agus dá bhrí sin roghnaigh a lán daoine mar uirlis litríochta í. Socraíodh gurbh í "caint na ndaoine" an modh ceart scríbhneoireachta, agus sa chéad chuid den 20ú haois bhí scríbhneoirí an-nótálta ann, go háirithe Máirtín Ó Cadhain. Ach ba é an Béarla príomhtheanga na tíre agus na litríochta faoin am sin, agus gach údar eile faoi scáth an deoraí James Joyce (cé gur féidir an Cadhnach a chur i gcomparáid leis ina lán slite).
Faoi láthair aithnítear ar fud an domhain go bhfuil litríocht shonrach Éireannach ann agus í scríofa i mBéarla. Is beag léitheoir a bhfuil a dhóthain Gaeilge aige chun blas a fháil ar litríocht na teanga úd, cé go bhfuil saothair á bhfoilsiú inti i gcónaí. Tá foinse dhomhain á cailleadh aici le meath na Gaeltachta, agus tá sí á hathdhaingniú sna cathracha fós. I gcás an Bhéarla, caithfidh scríbhneoirí Éireannacha, dá fheabhas iad, glacadh leis go ndéanann an teanga fhorleathan úd scríbhneoirí réigiúnacha díobh, rud nach bhfuil go dona ann féin. Is iomaí duine díobh a tharraing clú air féin, agus gan Joyce a lua ar chor ar bith - William Butler Yeats, James Joyce, Patrick Kavanagh, William Trevor, Seamus Heaney, Paul Muldoon agus Seán O'Casey. Tá Liam Ó Flaithearta orthu siúd a scríobh sa dá theanga.


Peadar Ua Laoghaire.
Scríbhneoir próis agus sagart ab ea an tAthair Peadar Ua Laoghaire (nó Peadar Ó Laoghaire; Aibréan 1839–21 Márta 1920), agus is é an meas atá air inniu ná gurbh eisean a chuir bun le litríocht nua-aoiseach na Gaeilge. Rugadh i Lioscaragáin i bparóiste Chluain Droichid, Contae Chorcaí é. Tógadh le Gaeilge i nGaeltacht Mhúscraí é, rud a d'fhág go ndeachaigh Gaeilge an cheantair sin go mór mór i bhfeidhm ar Ghaeilge na bhfoghlaimeoirí. An réamhfhocal úd "um", nach bhfuil beo ach i nGaeilge Mhúscraí, is cuid de Ghaeilge an mhaorlathais agus an dlí é inniu, agus is dócha gurbh as Gaeilge Uí Laoghaire a tháinig sé in úsáid chomh forleathan sin.
Chum sé an scéal "Séadna" sna 1890í, agus é á insint mar scéal chois tine ag triúr cailíní óga. Tá gearreagráin ann a bhfuil fráma sin na scéalaíochta bainte díobh. Is é is príomhthéama don scéal ná an margadh a shocraigh an gréasaí Séadna leis an bhFear Dubh. Cé go bhfuil an scéal fréamhaithe in ithir an bhéaloidis a chloiseadh an scríbhneoir ó na seanchaithe cois teallaigh le linn a óige, tá dlúthghaol aige fosta leis an miotas Gearmánach faoi Faust. Foilsíodh ina shraithscéal ar irisí éagsúla Gaeilge é an chéad uair.
Amach ó "Séadna", scríobh sé leabhar dírbheathaisnéise faoin teideal "Mo Sgéal Féin". Thairis sin, chuir sé Nua-Ghaeilge ar scéalta de chuid na seanlitríochta Gaelaí, cosúil le h"Eisirt" agus "An Cleasaí", agus chuir sé Gaeilge a cheantair féin ar leagan giorraithe de scéal Don Quixote, nó Don Cíochótae, as Gaeilge. Tháinig eagrán nua den leabhar i gcló le déanaí. Fuair sé bás i 1920 i gCaisleán Ó Liatháin.
Saothar.
Foilsíodh alt ina bhfuil 487 d'ailt agus de shaothair Ua Laoghaire le fáil in Celtica in 1954.


Pádraic Ó Conaire.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Pádraic Ó Conaire (20 Feabhra 1882 - 6 Deireadh Fómhair 1928) a chum gearrscéalta agus aistí faoi shaol an imircigh Ghaelaigh i Sasana timpeall tús an 20ú haois. Bhí sé gníomhach, freisin, san iriseoireacht, rud a raibh an-bheagán di le fáil as Gaeilge ag an am.
Uaireanta, tugtar "Sean-Phádraic Ó Conaire" air le hé a aithint thar Phádhraic Óg Ó Conaire. Bhí Pádhraic Óg ag scríobh úrscéalta éadroma faoi shaol na tuaithe i gConamara.
Saol.
Saolaíodh Pádraic Ó Conaire i nGaillimh sa bhliain 1882, áit ina raibh dhá theach ósta ag a athair agus a mháthair Kate McDonagh. Bhí beirt deartháracha aige, Isaac agus Michael. Thug a athair a aghaidh ar Stáit Aontaithe Mheiriceá nuair a theip ar a ghnó i nGaillimh agus cailleadh ann é go gairid ina dhiaidh sin. Cailleadh máthair Uí Chonaire freisin sa bhliain 1893, agus dá bhrí sin bhí ar na dílleachtaí óga dul chun cónaithe lena n-uncail Patrick Conroy i Ros Muc. Chuaigh Pádraic ar scoil i dTurlach Beag, sular bhog sé ar aghaidh go dtí Coláiste Charraig an Tobair i gContae Thiobraid Árann agus Coláiste na Carraige Duibhe i mBaile Átha Cliath (áit a raibh Éamon de Valera in aon rang leis).
Bhog sé go dtí Londain sa bhliain 1899 agus ghlac sé post mar státseirbhíseach sa Bhord Oideachais ann. Chuir sé suim mhór i gcúrsaí Chonradh na Gaeilge. Bhí an Ghaeilge ina thimpeall i gcónaí i Londain fiú, agus chaith sé na hoícheanta agus na deirí seachtaine ag múineadh na teanga do Ghaeilgeoirí agus inimircigh eile.
Cé go raibh post aige sa Bhreatain, rinne sé iarracht maireachtáil ar a chuid scríbhneoireachta nuair a d'fhill sé ar Éirinn sa bhliain 1914, agus bhí an-ghean ag daoine air cé nár shaothraigh sé mórán airgid ar a chuid saothar liteartha le linn a shaoil. Chaith sé an chuid is mó dá shaol fosta ina chónaí i nGaillimh, ag múineadh sna coláistí samhraidh sna Gaeltachtaí anois is arís.
Bhí sé pósta le Molly Ní Mhanais, agus bhí ceathrar clainne acu: Eileen (r. 22 Feabhra 1905), Patrick (r. 3 Samhain 1906), Kathleen (r. 24 Feabhra 1909) agus Mary Josephine (28 Iúil 1911–1922), a fuair bás de bharr diftéire. D'fhág sé a bhean agus a chlann agus chaith na blianta ag fánaíocht ar fud na hÉireann.
Cailleadh é sna fichidí agus gan aige ach caoga bliain. Fuair sé bás in ospidéal i mBaile Átha Cliath i Mí Dheireadh Fómhair 1928 tar éis dó cuairt a thabhairt ar phríomhoifig Chonradh na Gaeilge. Bhí dealbh ina chuimhne sa bhFaiche Mór i nGaillimh ach aistríodh é go gairdín Chomhairle na Cathrach agus is ansin atá sé faoi láthair. Nuair a bheidh an t-athchóiriú atá á dhéanamh ar an bhFaiche Mhór curtha i gcrích, tá sé i gceist macasamhail den dealbh a chur ar ais ann.
Tá sé curtha i Reilig an Bhóthair Mhóir i nGaillimh.
Saothair.
Scríobh sé dhá úrscéal, "Deoraíocht" agus "Fearfeasa Mac Feasa", chomh maith le go leor aistí agus gearrscéalta. Tá cuid de na gearrscéalta seo ar fáil sa leabhar "Scothscéalta" atá ar an siollabas Ardteiste in Éirinn le fada an lá.


John Millington Synge.
Drámadóir Éireannach ab ea John Millington Synge (16 Aibreán 1871 - 24 Márta 1909). B'é an dráma ba cháiliúla a bhí ag Synge ná "The Playboy of the Western World". Bhí ruaille buaille sa chathair ar oíche na hoscailte i 1907, ach d'éirigh go geal leis ina ainneoin sin. I measc a chuid drámaí eile, tá "Riders to the Sea", "Shadow of the Glen", "The Well of the Saints", "The Tinker's Wedding" srl.
Saol.
Tógadh Synge i Ráth Fearnáin lámh le Baile Átha Cliath.
Bhain sé céim (Baitsiléir Ealaíon) amach sna teangacha i gColáiste na Tríonóide sa bhliain 1892.
Chuaigh Synge go dtí an Fhrainc sa bhliain 1896. Chas sé le W. B. Yeats, a thug comhairle do Synge dul go hÁrainn.
Inis Meáin.
Chaith Synge tréimhsí fada ar Inis Meáin in oileáin Árann ag foghlaim na Gaeilge agus ag scríobh a chuid leabhair agus drámaí faoi dhraíocht agus áilleacht an oileáin agus na farraige.
Thug Synge cuairt go h-Inis Meáin don chéad uair i 1898. D'fhan sé le muintir Uí Dhonnacha ar feadh tréimhsí fada agus mhair cosúil leo féin. Bhíodh sé ina shuí cois na tine/sa gclúid ag seinm an fhidil agus go minic ag bogadh an chliabháin ina mbíodh páiste le muintir an tí.
Chaith Synge go leor dá chuid ama ar an oileán ina shuí i bpúirín cloiche gan aon díon air, suite ar bharr na haille ar an taobh thiar den oileán. Ainmníodh 'Cathaoir Synge' ar an áit seo dá bharr. Tá radharc draíochtúil as an áit seo ar Inis Mór trasna an chuain, ar Chonamara ó thuaidh agus siar san Aigéan Atlantach.
Ní h-ionadh go bhfuair Synge inspioráid chun scríbhneoireacht a dhéanamh in Inis Meáin. Tar éis do Synge Inis Meáin a fhágáil, bhíodh sé ag scríobh chuig duine de chlann Uí Dhonnacha darbh ainm Máirtín. Bhíodh Synge ag scríobh litreacha i mBéarla chuig Máirtín agus bhíodh Máirtín ag scríobh ar ais i nGaeilge. Sa gcaoi sin bhí an bheirt acu ag foghlaim óna chéile.
Bás.
Fuair John Millington Synge bás ar an 24 Márta 1909 ó liomfóma Hodgkin, aois 37.
Oidhreacht.
Is féidir cóipeanna de na litreacha a scríobh Synge a fheiceáil in Inis Meáin anois. Tá an teach céanna faoi sheilbh duine de shliocht mhuintir Uí Dhonnacha, Treasa Ní Fhátharta ar thaobh a máthar. D'fhág a máthair an teach seo ag Treasa. Tar éis roinnt ath-chóirithe le cabhair urraíochta sna 2000idí, d'oscail an teach don phobal.
Tá an teach sa stíl traidisiúnta, ceann tuí taobh istigh agus taobh amuigh. Tá stór breá troscáin agus uirlisí le feiceáil san teach; mar shampla an tuirne lín, an drisiúr agus dorú a bhíodh in úsáid ag iascaireacht, a thugann léargas ar an saol sna sean-laethanta. Tá leabharlann agus ionad cónaithe do scríbhneoirí béal dorais.
Naisc sheachtracha.
Synge, John Millington
Shaw, George Bernard
Synge, John Millington
Synge, John Millington
Synge, John Millington
Synge, John Millington


Drámaíocht Éireannach.
Stair na Drámaíochta in Éirinn. I mBaile Átha Cliath a bhí an bhéim ar dhrámadóireacht don chuid is mó in Éirinn le céad blian anuas, ach tá amharclanna ar fud na tíre. Tá Amharclann an Gheata, Amharclann na Mainistreach agus agus Amharclann na Péacóige i mBaile Átha Cliath, ach is í Amharclann na Mainistreach a bhain amach cáil di féin i gcéadbhlianta an stáit le drámaí John Millington Synge mar "the Playboy of the Western World" agus Sheáin O'Casey mar "the Plough and the Stars." B'iad William Butler Yeats agus Lady Gregory a bhí i mbun bainistíochta ar Amharclann na Mainistreach i dtosach. Chuir Hilton Edwards agus Mícheál Mac Liammóir Amharclann an Gheata ar bun i 1928, agus taispeánadh réimse mór drámaí le húdair éagsúla Eorpacha ann. I 1924, freisin, a cuireadh Taibhdhearc na Gaillimhe ar bun, agus ba dhrámaí as Gaeilge is mó a bhí á dtaispeáint.
Compántais Drámaíochta.
Maidir le grúpaí a oibríonn trí mheán na Gaeilge, bíonn mion-fhéilte agus Féile Náisiúnta Drámaíochta ann 'chuile bhliain i gceantair éagsúla á n-eagrú ag an gComhlachas Náisiúnta Drámaíochta. Tá roinnt de na drámaí Gaeilge a chuirtear ar stáitse timpeall na tíre á léiriú faoi bhrat an Chomhlachais Náisiúnta Drámaíochta.
Drámadóirí na hÉireann.
I measc dhrámadóirí móra na hÉireann, tá Oliver Goldsmith, Richard Brinsley Sheridan, Dion Boucicault, Oscar Wilde, George Bernard Shaw, Lady Gregory, George Moore, William Butler Yeats, Seán O'Casey, Austin Clarke, Denis Johnston, Thomas Kilroy, Tom Murphy, Hugh Leonard, John B. Keane, Brian Friel a scríobh i mBéarla, Brendan Behan (i mBéarla agus i nGaeilge) agus Samuel Beckett (i mBéarla agus i bhFraincís).


An Astráil.
Is tír í an Astráil atá le fáil idir an tAigéan Ciúin agus an tAigéan Indiach, agus í ar an oileán is mó ar domhan. Is é Malcolm Turnbull an Príomh-Aire faoi láthair.
Tháinig daoine chun cónaithe sa tír timpeall 40,000 bliain ó shin ar a laghad, sinsir na mBundúchasach atá anois ann. Chruthaigh siad a lán cultúr casta, agus tá a gcuid teangacha ar na cinn is ársa ar domhan. De réir a chéile rinneadh fásach de chuid mhaith den tír, cé go raibh an t-oirthear torthúil go maith i gcónaí.
Ar éigean a bhí eolas ag Eorpaigh ar an Astráil go dtí an seachtú haois déag. Ghlac an Captaen James Cook seilbh ar an tír in ainm na Breataine sa bhliain 1778, agus tugadh New South Wales ar an limistéar thoir mar a raibh an chéad choilíneacht. De réir a chéile bunaíodh coilíneachtaí eile timpeall na tíre, agus rinneadh aon tír amháin díobh, Comhlathas na hAstráile, sa bhliain 1901.
De bhunadh Shasanach agus Éireannach cuid mhór den daonra, ach pobal an-mheasctha atá ann anois, go háirithe sna cathracha, agus neart teangacha le cloisteáil, cé gurb é an Béarla an príomhtheanga. Ba mhór an babhta ar na Bundúchasaigh teacht na nEorpach, agus fuair mórán acu bás de ghalracha agus den lámh láidir, ach tugtar aitheantas anois dá ndúchas.
Córas cónaidhme atá ann, sé stát agus dhá chríoch, agus cúpla oileán ina gcríocha spleácha. Tá timpeall os cionn 20 milliún duine sa tír, agus os cionn 70% de na daoine ina gcónaí i ndeich cinn de na cathracha. Is í an Bhanríon Eilís II ceann an Stáit go fóill, cé nach bhfuil sa Choróin ach comhartha stairiúil anois, agus súil ag mórán daoine go ndéanfar poblacht den Astráil feasta.
Tíreolaíocht.
Tá beagnach leath na hAstráile ina fásach agus tá cuid mhaith den fhuílleach neamhthorthúil. Tír ársa shíonchaite atá i gceist, agus ní maith an fód atá ar an gcuid is mó di. Ní raibh ach 15% den talamh oiriúnach don fheirmeoireacht nuair a tháinig na hEorpaigh i ndeireadh an 18ú haois, agus ní bheadh ach 10% insaothraithe anois. San Oirthear atá an talamh is méithe agus an méid uisce is mó, ach rinne na chéad fheirmeoirí díobháil mhór don timpeallacht. Anois, áfach, tá feirmeoirí na hAstráile an-oilte ar thairbhe a bhaint as a gcuid talaimh.
Bhíodh coillte móra in oirdheisceart na tíre, ach leagadh an chuid ba mhó díobh sa 19ú haois. Crainn eoclaipe (a dtugtar crainn ghuma orthu) an cineál is coitianta, agus iad ag cur go maith le tír thirim agus le tinte coille. In oirthuaisceart na tíre tá iarsmaí na gcoillte fearthainne. Meastar gur fhág modhanna cliste dóiteáin na mBundúchasach rian buan ar leagan amach agus ar nádúr na gcoillte.
Tá aird ag an bpobal agus ag na polaiteoirí araon ar chúrsaí comhshaoil anois, ach is cosúil go mbeidh an tír thíos go mór leis an téamh domhanda, agus a laghad sin uisce ann.
Na Stáit.
centre


Liosta filí Éireannacha.
Tagairtí.
Fili


Liosta drámadóirí Éireannacha.
Dramadoiri


Liosta úrscéalaithe Éireannacha.
T- Z.
Urscealaithe


Liosta gearrscéalaithe Éireannach.
P –Z.
Gearrscealaithe


Dáibhí Ó Bruadair.
Bhí Dáibhí Ó Bruadair (c. 1625 - 1698) ar dhuine de na filí Gaeilge ba shuntasaí de chuid an 17ú haois. Scríobh sé dánta pearsanta agus dánta eile a chuir síos ar staid na tíre lena linn. Tá siad siúd ina bhfoinse tábhachtach eolais ar Éirinn ó aimsir Cromail amach, go háirithe i rith na tréimhse 1682 - 1691.
Tá fianaise ann (lámhscríbhinn dar dáta 1793) gurbh ó Chnoc Rátha i mBarrachaibh Móra in oirthear Chorcaí dó, cé gur ar an gClaonghlais i gContae Luimnigh is mó a bhí cónaí air. Is dócha go raibh a mhuintir ina suí go te agus gur tugadh scolaíocht mhaith dó. Bhí Laidin aige agus is minic a scríobhadh sé míniúchán Béarla le hais a dhánta. Bhí an-spéis i gcúrsaí ginealaigh agus staire aige.
Lena gceantar féin a bhaineann na dánta is túisce atá againn uaidh, agus is cosúil gur timpeall na bliana 1660 a bhain sé Luimneach amach den chéad uair. Théadh sé ar ais go dtí Corcaigh ó am go chéile, agus sa chontae sin is mó a rinneadh cóipeanna dá shaothar. Bhí cuid d'uaisle Chorcaí, Chiarraí agus Luinmigh ina bpátrúin aige, agus chum sé dánta do Ghearaltaigh agus do Bhúrcaigh Luimnigh go háirithe.
Tháinig bochtanas air timpeall na bliana 1674. Ba í sin tús na tréimhse inar chum sé an chuid is fear dá shaothar, ag cur síos ar a dhoch-chás féin agus ar an dímheas a bhí ar lucht léinn sa saol nua.


Aogán Ó Rathaille.
Ba file é Aogán Ó Rathaille (1670 – 1729), a chuir tús leis an ngné liteartha i bhfilíocht na Gaeilge ar a dtugtar "aisling". Rugadh Ó Rathaille i Screathan an Mhil ("Béarla: Scrahanavee"), Sliabh Luachra, Contae Chiarraí. Bhí a shinsir ina n-ollúna ag Clann Mhic Cárthaigh Mhóir.
Fuair sé teagasc sa Laidin agus sa Bhéarla agus chuir sé aithne ar stair agus litríocht na Gaeilge. Ceann de na dánta ba cháiliúla dár chum sé ab ea 'Gile na Gile'. Thart faoin mbliain 1714 a scríobhadh an aisling Bharócach seo, san am céanna agus a chuaigh an rí Gearmánach Seoirse I (1660-1727) de rítheaghlach Hannover i seilbh choróin na Breataine. Gné thábhachtach den chineál filíochta a chumadh Aogán is ea an gaol a shamhlaigh sé, mar fhile teaghlaigh, a bheith aige féin le Clann Mhic Chárthaigh Mhóir. B'é an Cárthach Mór príomhghéag an teaghlaigh ríoga agus cé go raibh na Cárthaigh i réim i gCúige Mumhan anallód, bhí an cine 'tráite tréithlag' faoin am seo. Tugann a shaothar léargas ar mheath na nGael sa seachtú haois déag nuair a bhí uasalaicme na hÉireann á gcur as seilbh agus á ndíbirt thar sáile ag fórsaí na Breataine. In ainneoin na hoiliúna a bhí air, b'éigean d'Aogán dul ag obair mar spailpín ar fud chúige Mumhan.
Tá an file adhlactha i Mainistir Mhucrois, Eastát Mhucrois, Páirc Náisiúnta Chill Airne, Cill Airne, Co Chiarraí.
Dánta Eile.
Is fada liom oíche fhírfhliuch gan suan, gan srann, gan ceathra, gan maoin caoire ná buaibh na mbeann;
anfa ar toinn taoibh liom do bhuair mo cheann,
's nár chleachtas im naíon, fiogaigh ná ruacain abhann.
Dá maireadh an rí díomhair ó bhruach na Leamhan
's an ghasra do bhí ag roinn leis lér thrua mo chall
i gceannas na gcríoch gcaoin gcluthar gcuanach gcam,
go dealbh í dtír Dhuibhneach níor bhuan mo chlann.
An Carathach groí fíochmhar lér fuadh an mheang
is Carathach Laoi i ndaoirse gan fuascladh fann;
Carathach, rí Chinn Toirc, in uaigh 's a chlann,
's is atuirse trím chroí gan a dtuairisc ann.
Do shearg mo chroí im chlíteach, do bhuair mo leann,
na seabhaic nár fríth cinnte, agár dhual an eang
ó Chaiseal go Toinn Chlíona 's go Tuamhain thall,
a mbailte 's a dtír díthchreachta ag sluaghaibh Gall.
A thonnsa thíos is airde géim go hard,
meabhair mo chinnse cloíte ód bhéiceach tá;
cabhair dá dtíodh arís ar Éirinn bhán,
do ghlam nach binn do dhingfinn féin id bhráid.


Éirí Amach na Cásca.
Ceannairc i gcoinne fhorlámhas na Breataine ar Éirinn ab ea Éirí Amach na Cásca (nó Aiséirí na Cásca) ar Luan Cásca, 24 Aibreán 1916. Ghlac na hÓglaigh agus an tArm Cathartha seilbh ar fhoirgnimh thábhachtacha i lár Bhaile Átha Cliath, agus Ardoifig an Phoist i Sráid Uí Chonaill mar cheanncheathrú acu. Ós rud é gur fhoilsigh ceannaire na nÓglach, Eoin Mac Néill, fógráin ar na nuachtáin an tseachtain roimh an gCáisc, agus é ag fógairt "go raibh paráidí na nÓglach ar an gCáisc" curtha ar ceal, níor ghlac ach tuairim is míle duine páirt san Éirí Amach, idir fhir agus mhná. Tháinig ceithre chéad duine le chéile le haghaidh an éirí amach in oirthear na Gaillimhe.
Léigh ceannaire an Éirí Amach, Pádraig Mac Piarais, amach Forógra na Poblachta ar an tsráid lasmuigh d'Ardoifig an Phoist, agus é ag gairm Poblacht neamhspleách den tír. Cuireadh na mílte saighdiúirí Briotanacha isteach sa chathair agus le cabhair ó ghunnaí móra na loinge cogaidh, HMS Helga, ar an Life, cuireadh an tÉirí Amach faoi chois laistigh de sheachtain amháin. Mar sin féin, chuaigh an tÉirí Amach go mór mór i bhfeidhm ar mhuintir na tíre, agus ba mhór an inspioráid é do lucht leanúna an náisiúnachais ar fud na hÉireann. B'é an iarracht ba threise é ó Bhliain na bhFrancach chun na Sasanaigh a dhíbirt as Éirinn.
Ní raibh tacaíocht an phobail ag na hÓglaigh ar dtús. Nuair a bhí na saighdiúirí dearga ag seoladh na nÓglach go dtí an príosún, chonacthas cosmhuintir Bhaile Átha Cliath ag caitheamh anuas orthu agus á milleánú faoin léirscrios a rinneadh ar an gcathair le linn na gcathanna sráide.
Lámhachadh an chuid is mó de na ceannairí faoi dheifir i mí na Bealtaine sa bhliain 1916, agus d'athraigh barúil an phobail i leith an Éirí Amach. Cuireadh na céadta i mbraighdeanas i bhFrongoch sa Bhreatain Bheag, agus chuaigh siad go tapa chun radacachais ansin faoi thionchar na n-imeachtaí agus an chineál cuideachta a bhí acu ansin. Nuair a tháinig siad abhaile, eagraíodh feachtas polaitiúil a spreag an pobal chun tacaíochta leis an náisiúnachas, agus bhain Sinn Féin, an páirtí ba bháúla leis na hÓglaigh, an tromlach amach in olltoghchán na bliana 1918. Ansin, in áit a gcuid suíochán a ghlacadh i bparlaimint Westminster, tháinig siad sin le chéile chun Dáil Éireann a bhunú agus an Phoblacht a bhí fógartha le linn an Éirí Amach a athbheochan. B'é sin a chuir tús le Cogadh na Saoirse in Éirinn, agus na Sasanaigh ag iarraidh an Dáil a chloí arís.
An tÉirí Amach ar na Bacáin.
Cé gur baill d'Óglaigh na hÉireann a bhí ag troid, b'é Bráithreachas na Poblachta (IRB) a phleanáil an t-éirí amach. Nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach, tháinig ceannairí an Bhráithreachais le chéile, agus iad ag pleanáil an dóigh a mbainfidís leas as cruachás na Breataine Móire ar mhaithe le hÉirinn. Ar an séala seo, cheap reachtaire an Bhráithreachais, Tomás Ó Cléirigh, Coiste Míleata ar leith leis an gceannairc a ullmhú. B'iad Pádraig Mac Piarais, Éamonn Ceannt, agus Seosamh Pluincéad a chuaigh ar an gCoiste ar dtús, agus ina dhiaidh sin, chuaigh an Cléireach féin agus Seán Mac Diarmada leo. Baill den Bhráithreachas ab ea iad ar fad, agus amach ón gCléireach, Óglaigh a bhí iontu fosta. Ón lá a bunaíodh na hÓglaigh mar eagraíocht sa bhliain 1913, bhí an Bráithreachas á sealbhú de réir a chéile, agus iad ag cuidiú le chéile le céimíochtaí oifigigh a bhaint amach. Mar sin, nuair a tháinig bliain an Éirí Amach, bhí an chuid ba mhó d'oifigigh na nÓglach ag tacú le Poblachtánachas na láimhe láidre. Ní raibh Eoin Mac Néill, ceannaire na nÓglach, ar aon tuairim leo siúd, áfach. B'fhearr leisean staonadh ón reibiliún go dtí go mbeadh an cogadh críochnaithe, agus ansin, úsáid a bhaint as na hÓglaigh le brú a chur ar na Sasanaigh. Mar sin féin, bhí an Bráithreachas meáite ar é a chur ar mhalairt comhairle, sin nó droichead a dhéanamh de ar fad agus an t-éirí amach a thosú beag beann air. Níor éirigh go maith leo ceachtar den dá chomhairle sin a chur i gcrích.
De thaisme, bhí Séamus Ó Conghaile, an ceannaire Sóisialach, ag bagairt éirí amach dá chuid féin faoin am seo. Bhí sé i gceannas ar an Arm Cathartha, dream armtha na gceardchumannaithe agus na Sóisialaithe, nach raibh ach dhá chéad duine ann. Ní neart go cur le chéile, a shíl an Bráithreachas - b'fhearr an dá iarracht seo a chomhordú, nó dá rachadh an tArm Cathartha chun ceannairce ina aonar, ní dhéanfadh sé ach iarracht na nÓglach féin a chur ó mhaith, agus na díormaí Sasanacha a tharraingeodh sé go dtí an chathair. Mar sin, shocraigh ceannairí an Bhráithreachais agus an Conghaileach le chéile go raibh siad le comhoibriú, agus go raibh an t-éirí amach le tosú ar an gCáisc.
I dtús Mhí Aibreáin, d'eisigh an Piarsach orduithe faoi "pharáidí" agus faoi "inlíochtaí" ar fud trí lá ó Dhomhnach na Cásca ar aghaidh. Ó bhí sé ina Stiúrthóir ar eagraíocht na nÓglach, bhí údarás aige a leithéid d'orduithe a thabhairt. Is é an smaoineamh a bhí aige ná go n-aithneodh na Poblachtánaigh láidre, go háirithe lucht an Bhráithreachais, i measc na nÓglach céard a bheadh i gceist leis na "paráidí", agus nach rithfeadh a dhath le hEoin Mac Néill ná leis na Sasanaigh. Mar sin féin, fuair Mac Mhic Néill boladh den rud a bhí sna fonsaí tógála, agus bhagair sé ar lucht leanúna an Phiarsaigh "gach aon rud ab fhéidir a dhéanamh, ach amháin glao gutháin a chur ar Chaisleán Bhaile Átha Cliath, leis an scéim a stopadh". D'éirigh le Seán Mac Diarmada, ar dtús, malairt chomhairle a áitiú air, agus é ag tagairt don lastas armálacha a bhí ag teacht ón nGearmáin le Ruairí Mac Easmainn. An lá arna mhárach, áfach, chrom Mac Mhic Néill ar ais ar a sheandearcadh diúltach, nó chuala sé gur tháinig na Sasanaigh ar long na n-armálacha agus gur ghabh siad an tEasmannach. Le tacaíocht ó cheannairí eile a bhí ar aon tuairim leis, go háirithe Bulmer Hobson agus Mícheál Seosamh Ó Rathaille, d'eisigh sé frithordú leis an éirí amach a chur ar ceal. D'fhógair sé "nach mbeadh paráid ar bith" ar Dhomhnach na Cásca, ach nuair a tháinig an crú ar an tairne, ní dhearna sin ach moill lae a chur ar an gceannairce.
An tÉirí Amach.
Bhí sé pleanáilte ag Séamas Ó Conghaile agus ag Seosamh Pluincéad beag beann ar a chéile foirgnimh in áiteanna straitéiseacha a shealbhú thall is abhus i mBaile Átha Cliath le daingean a dhéanamh den chathair in éadan ionsaí na saighdiúirí dearga. Dá mbeadh an t-ádh leis na reibiliúnaigh, bheidís i seilbh limistéar inchosanta de lár na cathrach, agus é teorannaithe ag na canálacha agus ag na sráideanna ciorclacha. B'é oighear an scéil, áfach, nach raibh a ndóthain Óglach ann le sin a dhéanamh. Mar sin, fágadh Caisleán Átha Cliath agus Coláiste na Tríonóide mar dhúnfoirt ag na Sasanaigh, agus na hÓglaigh scartha ó chéile ag na dúnfoirt seo. Mar sin, bhí na Sasanaigh ábalta na hÓglaigh a chloí de réir a chéile, díorma i ndiaidh díorma.
Tógadh bratach na Ríochta Aontaithe anuas agus cuireadh bratach na Poblachta ina háit.
Bhí ceithre chathlán sa rannán a bhí ag na hÓglaigh i mBaile Átha Cliath, agus gach cathlán acu faoi cheannas ceannfoirt a bhí dílis do Bhráithreachas na Poblachta. Cuireadh cathlán breise i dtoll le chéile as fir a fuarthas ar iasacht ó na cinn eile. B'é seo an cathlán a cuireadh i gceann Ardoifig an Phoist, agus na ceannairí uile ag dul leis: Pádraic Mac Piarais, a bhí ina Uachtarán agus ina Phríomh-Cheannfort; Séamus Ó Conghaile; Tomás Ó Cléirigh; Seán Mac Diarmada; Seosamh Pluincéad; agus captaen óg darbh ainm Mícheál Ó Coileáin. Idir an dá linn, ghabh an Chéad Chathlán foirgneamh na gCeithre gCúirteanna agus iarthuaisceart na cathrach faoi chomandracht Éamoinn Uí Dhálaigh. Chuaigh Tomás Mac Donncha agus an Dara Cathlán ag sealbhú monarcha brioscaí Jacob ó dheas ó lár na cathrach. Bhí Éamon de Valera i gceannas ar an Tríú Cathlán a ghabh Muileann Uí Bheolain. Bhí Éamonn Ceannt i gceannas ar an gCeathrú Cathlán, agus fuair siad seilbh ar Aonacht Átha Cliath Theas, teach oibre in iardheisceart na cathrach. B'é an tArm Cathartha a ghabh Faiche Stiabhna agus Halla na Cathrach. Ó chuir an gabháltas seo an dlí agus an tsíocháin ar ceal, chuaigh na bochtáin ag creachadh na siopaí. D'ordaigh oifigeach amháin dá chuid Óglach urchair a scaoileadh leis na foghlaithe seo, ach ní raibh an Conghaileach, mar Shóisialaí, sásta leis seo, agus thug sé frithordú do na fir.
Ós rud é go raibh sé éirithe le Mac Mhic Néill an t-éirí amach a stopadh taobh amuigh den phríomhchathair, fágadh ardcheannasaíocht na reibiliúnach i bpáirc an áir faoin gConghaileach, a raibh sé de chlú air go raibh ciall mhaith aige don oirbheartaíocht. Goineadh go héag é, ach ina dhiaidh sin féin bhí sé in ann an cath a stiúradh is a dhíriú, agus a chuid fear á bhogadh ó áit go háit ina luí sa leaba dó. Mar ba dual don tSóisialaí, shíl sé nach mbeadh rialtas caipitlíoch Shasana fonnmhar maoin saolta dá gcuid féin a léirscrios le gunnaí móra airtléire, ach faraor géar, ní raibh an ceart aige ná geall leis. Ar dtús, bhí ceannfort na bhfórsaí Sasanacha sa phríomhchathair, an Ginearál Lowe, bhí sé mall go leor ag teacht chuige féin, nó ní raibh aige féin ach míle agus dhá chéad fear sa chathair - is é sin, fear amháin in aghaidh gach Óglach - agus ní raibh sé cinnte, cé mhéad reibiliúnach a bhí ann. D'fhógair sé dlí an chogaidh, agus chrom a chuid fórsaí ar shúil a choinneáil ar na bealaí isteach go dtí Caisleán Átha Cliath agus ceanncheathrú na reibiliúnach in Ardoifig an Phoist a scaradh ó na hÓglaigh eile. Tháinig an bád gunnaí móra, HMS Helga, chun fortachta, agus fuarthas airtléire machaire ó gharastún Átha Luain. Suíodh na gunnaí móra ar an taobh ó thuaidh den chathair ag Sráid na Prúise, Baile Phib agus Bóthar na Cabraí. An chuid ba mhó den tseachtain, bhí na gunnaí seo ag lámhach lár na cathrach, agus chuaigh cuid nár bheag de trí thine. Bhí Halla na Saoirse ar an chéad fhoirgneamh a bhí thíos leis, ach siúd is go raibh an foirgneamh seo ina cheanncheathrú ag na ceardchumainn agus ag an Arm Cathartha, bhí sé tréigthe ag na reibiliúnaigh roimh an éirí amach, agus ní raibh ciall ná réasún le bheith á lámhach. Spéisiúil go leor, b'éigean don bhád gunnaí móra Helga éirí as an lámhach, ó bhí a cuid urchar ag bagairt Lóiste an Leasrí i bPáirc an Fhionnuisce.
Tugadh tuilleadh fórsaí isteach ó Shasana, agus an Ginearál Maxwell i gceannas orthu. Bhí thart ar shé mhíle déag de shaighdiúirí dearga agus míle duine de shaighdiúirí dubha ann, le dul chun catha ar mhíle Óglach agus dhá chéad is caoga saighdiúir de chuid an Airm Chathartha. Is léir nach raibh na hÉireannaigh in ann an fód a sheasamh in aghaidh na sluaite síoraí seo.
Sráid Sackville, mar a thugtaí ar Shráid Uí Chonaill tar éis an Éirí Amach
Ní raibh mórán cogaíochta ar siúl timpeall na ceanncheathrún. Cuireadh na cathanna ba troime thart ar an gCanáil Mhór. Bhí cuid mhaith reibiliúnaigh seadaithe in áiteanna ansin agus iad ag iarraidh a gcuid suíomh a chosaint. San am céanna, bhí na Sasanaigh ag féachaint leis an gcanáil a ghabháil, ó bhí sí ag teastáil uathu le fórsaí fortachta a thabhairt isteach ó Dhún Laoghaire. Rinne na "Sherwood Foresters", reisimint de chuid Arm na Breataine, iarracht an Chanáil a thrasnú ag Sráid an Mhóta, ach fuair siad iad féin á lámhach ón dá thaobh níos mó ná uair amháin. Ní raibh ach dháréag Óglach ag seasamh an fhóid anseo, ach bhí siad in ann ascnamh na nGall a stopadh ar feadh i bhfad agus dhá chéad is dhá scór Sasanach a mharú nó a ghoin sa teagmháil. Maidir leis na hÓglaigh ag teach na hoibre (Aonacht Átha Cliath Theas), d'éirigh leo an-dochar a dhéanamh do na díormaí Sasanacha a bhí ag iarraidh a mbealach a dhéanamh go dtí an Caisleán. Goineadh Cathal Brugha go tromchúiseach i bpáirc seo an áir. De réir a chéile, áfach, b'éigean do na reibiliúnaigh an suíomh seo a thréigean, nó bhí an lón cogaidh ag rith gann, agus ní raibh maolú ar bith ag teacht ar an gcith sliogán. Maidir le Faiche Stiabhna, d'fhág na reibiliúnaigh í, nuair nach raibh siad ábalta í a choinneáil a thuilleadh, agus na Sasanaigh ag cur snípéirí agus meaisín-ghunnadóirí ag obair sa chomharsanacht. Chúlaigh lucht cosanta Fhaiche Stiabhna - saighdiúirí de chuid an Airm Chathartha a bhí ann - faoi chomandracht Mhíchíl Uí Mhulláin go Coláiste Ríoga na Máinlianna, áit ar fhan siad go dtí gur ghéill siad iad féin do na Sasanaigh.
Is beag a tharla in Ardoifig an Phoist le linn an éirí amach. Ar dtús, léigh an Piarsach Forógra na Poblachta os ard do na daoine ó staighrí oifig an phoist, agus ansin, dhaingnigh seisean agus a chuid fear iad féin san fhoirgneamh. Ó nach raibh siad in ann an chith sliogán a fhreagairt ar aon dóigh éifeachtúil, thréig siad Ardoifig an Phoist agus bhunaigh siad ceanncheathrú nua i Sráid Moore. Ar an naoú lá fichead de Mhí Aibreáin, arbh é an chéad Satharn i ndiaidh na Cásca é, thug an Piarsach ordú do na hÓglaigh éirí as an gcogaíocht agus iad féin a ghéilleadh do na Gaill.
Fuath ba mhó a bhí ag an gcosmhuintir ar na reibiliúnaigh le linn an Éirí Amach. B'iad na hÓglaigh ba mhó a bhí á milleánú ag muintir na háite sa léirscrios a rinneadh ar an gcathair, gan trácht a dhéanamh ar na céadta sibhialtach a fuair bás idir dhá thine Bealtaine. Básaíodh míle dhá chéad duine. Fuair ceathrar Óglach is trí scór bás sna cathanna, agus cuireadh seisear déag eile chun báis i bPríosún Chill Mhaighneáin i ndiaidh an éirí amach. Maraíodh céad is dhá scór saighdiúir Sasanach, agus goineadh trí chéad ochtar déag acu. Maidir le Constáblacht Ríoga na hÉireann agus póilíní na cathrach, fuair seachtar déag acu bás. B'é Mícheál Seosamh Ó Rathaille an t-aon cheannaire amháin de chuid na nÓglach a bhásaigh i bpáirc an áir.
Gabhadh trí mhíle ceithre chéad tríocha duine mar amhrasánaigh, agus cuireadh na ceannairí chun báis, go háirithe iad siúd a shínigh an Forógra. Bhí an Conghaileach gonta go héag cheana féin, agus é ag fulaingt go mór leis an dóigh a raibh an ghoimh ag dul chun donais. Ní raibh sé in ann seasamh suas, agus lámhachadh ina shuí é. Bhí go leor údarás áitiúil agus nuachtán, go háirithe an tIrish Independent ag éileamh tuilleadh básuithe den chineál chéanna. Nuair a bhí an tÉirí Amach thart, bhí míle ceithre chéad agus ocht scór duine i mbraighdeanas ag na Sasanaigh, agus nuair a tugadh go dtí an Bhreatain Bheag iad, bhí gnáthmhuintir na príomhchathrach ag caitheamh seileoige orthu le teann dímheasa.
Na hImeachtaí taobh amuigh de Bhaile Átha Cliath.
Leacht cuimhneacháin Éirí Amach na Cásca ar Dhroichead an tSairséalaigh, Luimneach sa bhliain 2003. Cuireadh suas é ar shuíomh dhealbh na Ríona Victoria a pléascadh suas i ndiaidh Chogadh na Saoirse.
Ina lán áiteanna, tháinig díormaí d'Óglaigh amach le páirt a ghlacadh san éirí amach, ach má tháinig, d'fhill siad abhaile nuair a fuair siad amach faoin rud a bhí ordaithe ag Eoin Mac Néill. Slógadh complachtaí iomlána i gContae Thír Eoghain agus céad tríocha is beirt fhear i mBóthar na bhFál i mBéal Feirste. Bhí Liam Ó Maoilíosa i gceannas ar thrúpa a thug ionsaí mírathúil faoi stáisiún na bpéas i nGaillimh. Mharaigh Seán Mac an tSaoi agus a chuid Óglach ó Chontae Lú péas agus séiléir. I gContae Loch Garman, shealbhaigh na hÓglaigh Inis Córthaidh de ghrá an tsiombaileachais go ceann cupla lá, sular ghéill siad iad féin do na Sasanaigh. Mar sin, ní éirí amach a bhí ann ach athchruthú na n-imeachtaí i mBliain na bhFrancach. Chruinnigh míle Óglach le chéile i gCorcaigh ar Dhomhnach na Cásca, ach ansin, chuala siad an t-ordú a tháinig ó Eoin Mac Néill agus scaip siad arís. Níor cuireadh cath ceart ach i gCill Dhéagláin. Ansin, mharaigh na hÓglaigh ochtar péas agus ghoin siad cúigear déag eile.
Éirí Amach na Cásca i nGaillimh.
Mar chuid d'Éirí Amach chuaigh suas le 600 duine chun dualgais i gceantair Órán Mór, Ghoirt Inse Guaire agus Bhaile Átha an Rí i gcontae na Gaillimhe ar Aibreán 25, 1916 agus ar na laethanta dar gcionn. Ba bhocht an traenáil agus an t-armas a bhí orthu, ach ba é an taon iarracht cumasach d'aon tsórt a déanadh san éirí amach lasmuigh de Bhaile Átha Cliath.
Sinn Féin á Insíothlú.
Tháinig athrú mór ar dhearcadh an phobail i leith na gceannairceoirí, nuair a cuireadh na cinnirí chun báis. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag formhór mór na nÉireannach orthu gur lucht tarraingthe achrainn a bhí iontu nach raibh ach ag déanamh dochair do chás na hÉireann. Na cimí a scaoileadh saor sa deireadh, thosaigh siad ag atheagrú agus ag athfhruiliú fórsaí Poblachtacha, agus fuair Sinn Féin tolgadh an deargnáisiúnachais uathu. Íorónta go leor, ní raibh Sinn Féin ag an am sin leath chomh radacach agus a shíl na Gaill. A mhalairt ar fad, bhí an páirtí sásta glacadh leis an monarcacht féin, agus níor ghlac sé páirt ar bith san Éirí Amach, mar pháirtí, cibé céard a chuir na nuachtáin Shasanacha ina leith. Na cinnirí náisiúnaíocha a tháinig slán as an Éirí Amach, d'insíothlaigh siad Sinn Féin agus chuir siad ruaigeadh ar an dream monarcach a bhí ina measc siúd i gceannas ar an bpáirtí roimhe sin. Ba é Art Ó Gríofa an páirtí é a bhunaigh, sa bhliain 1905.
Inniu féin, is minic a chuirtear an cheist, cén cineál cor a chuirfeadh na Sasanaigh i gcinniúint na hÉireann, dá staonfaidís ó chinnirí an Éirí Amach a chur chun báis in Earrach na bliana 1916.
Olltoghchán na Bliana 1918.
Bhain Sinn Féin amach formhór mór na suíochán in Olltoghcháin na bliana 1918, i Mí na Nollag. Ansin, tháinig an chuid ba mhó d'Fheisirí Shinn Féin le chéile i mBaile Átha Cliath, agus d'fhógair siad Éire ina Poblacht arís, ar an t-aonú lá fichead den bhliain 1919. In alt na huaire seo bhí Éamon de Valera i gcarcair i bpríosún Lincoln agus níorbh é ina shaoradh go dtí Mí Fheabhra. Tháinig sé slán as an Éirí Amach de thaisme, nó ós rud é gur chaith sé blianta a chéad óige sna Stáit Aontaithe, bhí an chuma ar an scéal go raibh sé ina shaoránach Meiriceánach, rud a chiallódh nach bhféadfaí é a bhású mar sin. Nuair a chinn na húdaráis ar é a chur chun báis i ndiaidh an iomláin, bhí deireadh tagtha leis na básuithe ar fad cheana féin. Toghadh é mar Uachtarán (Príomh-Aire) ar an 1 Aibréan 1919.
Oidhreacht an Éirí Amach.
Iad siúd a cháineann an tÉirí Amach, fuair siad locht ar na ceannairí, toisc go raibh a fhios acu, nó ag cuid acu ar a laghad, nach raibh seans ar bith acu an báire a ghnóthú. Is é an chiall a bhain siad as an Éirí Amach nach raibh ann ach siabhrán rómánsúil de chuid an Phiarsaigh. Cé gur chuir an tÉirí Amach an chéad síol le Poblacht na hÉireann, ní raibh aon mhaith ann leis na hAontachtóirí Éireannacha a chur ar malairt intinne i leith an neamhspleáchais ná leis na Protastúnaigh Ultacha a mhealladh chun an chríochdheighilt a chur ar ceal.
Na staraithe Náisiúnaíocha, arís, is é an dearcadh a bhíonn acusan ná gur mhuscail an tÉirí Amach an náisiún, ar dhóigh is gur thosaigh an tír ar fad ag éileamh neamhspleáchais. De réir an dearctha seo, b'é an tÉirí Amach, chomh maith leis na himeachtaí a tharraing sé ina dhiaidh, a chuir ar chumas na nÉireannach Cogadh na Saoirse a chur agus an tsaoirse a bhaint amach don tír arís.
Tá an teoiric ann freisin go raibh an tÉirí Amach fite fuaite le comhoibriú na náisiúnaithe Éireannacha leis an nGearmáin. Dá mb'í an Ghearmáin a bhéarfadh bua ar an mBreatain Mhór, - a cheapann lucht leanúna na teoirice seo, - bheadh toscairí Phoblacht na hÉireann ina suí ag bord na gcomhchainteanna síochána i ndeireadh an Chéad Chogadh Domhanda.
Is é an chiall is fearr leis na staraithe a bhaint as an scéal, ná go bhfuair na Sé Chontae Fichead neamhspleáchas idir an chéad lá de Mhí Aibreáin sa bhliain 1922 (nuair a chuaigh an chumhacht fheidhmitheach ó lámh na nGall go lámh na nGael de réir an Chonartha Angla-Éireannaigh, agus é sínithe ag Rialtas na Breataine Móire agus toscairí na nÉireannach sa bhliain 1921, - nó b'é an Conradh seo a chuir bun le Saorstát Éireann) agus an séú lá de Mhí na Nollag sa bhliain chéanna (nuair a chuaigh an chumhacht reachtaitheach ó lámh na nGall go lámh na nGael). Mar sin, ní thugann siad aitheantas ar leith don Éirí Amach mar bhunchloch. Mhair an Saorstát go dtí an bhliain 1937, nuair a heisíodh Bunreacht na hÉireann. Ansin, ní raibh ach athrú ainm de dhíth le poblacht cheart a dhéanamh den tír. Sa bhliain 1949, tháinig an tOireachtas le chéile le Poblacht a ghairm d'Éirinn.
An Sóisialachas agus an tÉirí Amach.
Uaireanta, deirtear gurbh é Éirí Amach na Cásca an chéad réabhlóid Shóisialach san Eoraip. Is deacair breithiúnas ceart a thabhairt ar an ráiteas seo. B'é an Conghaileach an t-aon duine amháin de na ceannairí a raibh dlúthbhaint aige le gluaiseacht idirnáisiúnta na Sóisialach. Cé gur thug an chuid eile acu le fios go raibh siad meáite ar stát Sóisialach a dhéanamh den Phoblacht, is é an chuma atá ar an scéal nach raibh ann ach cleas le tacaíocht an Chonghailigh a fháil don Éirí Amach. Réabhlóid i gcúrsaí an chultúir agus na polaitíochta a bhí ag teastáil uathu thar aon chineál réabhlóid eile. Bhí an Piarsach suite siúráilte, mar shampla, nach n-éireodh leis an Éirí Amach cibé, agus mar sin, bhí an chaint saor aige. Bheadh sé chomh maith aige réabhlóid Shóisialach a ghealladh, nó ní chaithfeadh sé beart a chur le briathar. B'fhollasach nach raibh mórán muiníne ag an gConghaileach as a chuid comhchogaithe a fhad is a bhí a dtiomantas siúd don tSóisialachas i gceist. Bhí sé ullamh cogadh na n-aicmí a chur orthu a thúisce is a thiocfadh an Phoblacht ar an bhfód. Thairis sin, ní féidir a rá ar aon nós gur Sóisialach a bhí in Éamon de Valera, arbh é an duine ba mhó le rá agus ba mhó tionchair is cumhachta i saol na hÉireann acu siúd a tháinig slán as an Éirí Amach. Mar sin féin, nuair a tháinig na Boilséivigh i gceannas ar an Rúis, thug siad aitheantas dioplómatúil don Phoblacht a bhí fógartha ag an bPiarsach agus curtha ar ceal leis an gConradh Angla-Éireannach. Bhí luiteamas ag Léinín leis an gConghaileach, agus nuair a bhí na Cumannaigh eile ag fáil lochta air siúd toisc gur chomhoibrigh sé le náisiúnaithe buirgéiseacha, cháin Léinín iad, agus é den tuairim go raibh an ceart ag an gConghaileach go hiomlán nuair a chuaigh seisean i gcomhghuaillíocht le haicmí míshásta eile. Bheadh comhghuaillíochtaí den chineál sin géar-riachtanach ag na Cumannaigh lena gcuspóirí a bhaint amach, arsa Léinín.
Leabharliosta.
Eiri Amach na Casca
Eiri Amach na Casca
*


Antoine Raiftearaí.
Dealbh Raiftearaí i gCreachmhaoil, Co. na Gaillimhe.
File as Contae Mhaigh Eo ab ea Antoine Raiftearaí (Raftery, Ó Reachtaire, Ó Reachtúra, Ó Reachtubhra) (30 Márta 1779(?) - 25 Mí na Nollag, 1835). Bhí sé dall ó bhí sé ina bhuachaill beag, agus shaothraíodh sé a chuid ag casadh ar an bhfidil i dtithe móra i gContae na Gaillimhe.
Foirm Cheart a Shloinne.
Is iomaí litriú a chuirtear i bhfeidhm ar ainmneacha na seanfhilí Gaeilge uilig, ach is dócha gurb é Raiftearaí an duine is mó acu a bhfuil an fhadhb seo ag baint leis. Feictear idir Raftery, Raiftearaí, Raifteirí, agus fiú, Ó Raifteirí in úsáid. Is cinnte nach bhfuil an leagan deireanach acu ceart, ós rud é nach bhfuil ann ach an leagan Béarla den ainm a bhfuil "Ó" na Gaeilge curtha leis. Feictear "Ó Reachtaire", "Ó Reachtúra", agus "Ó Reachtubhra(igh)" freisin, agus iad i bhfad níos fearr mar Ghaeilge.
Is é an breithiúnas a thugann Ciarán Ó Coigligh ar an scéal ina leabhar faoi Raiftearaí ná gurb é an leagan Béarla den tsloinne "Ó Reachtaire" nó "Ó Reachtubhra" a bhíodh ag an bhfear féin agus ag lucht a chomhaimsire. Mar sin, roghnaigh seisean an leagan "Raiftearaí", ó bhí sé den bharúil gurb é an leagan ba chóngaraí d'úsáid an phobail.
A Shaol.
Dealraíonn sé gur tháinig Antoine Raiftearaí ar an saol i gCill Liadáin in aice le Coillte Mách, Co. Mhaigh Eo. Níltear ar aon bharúil faoi lá ceart a bhreithe, ná fiú an bhliain. Dúirt Dubhghlas de hÍde gur saolaíodh é "timpeall na bliana 1784", ach is é an t-eolas a bhí ag Séamas Ó hArgadáin ná gurb ar an 30ú lá de Mhí na Márta sa bhliain 1779 a rugadh Raiftearaí, agus is é tuairim Chiaráin Uí Choigligh gurb é seo an t-eolas is údarásúla.
B'as Contae Shligigh d'athair Raiftearaí, agus shocraigh sé síos i gCill Liadáin lena cheird a chleachtadh ansin, nó bhí sé ina fhíodóir. Phós sé bean áitiúil dar shloinne Ní Bhraonáin. Nuair a bhí Raiftearaí fós ina ghasúr beag, shiúil an bholgach an áit, agus fuair cuid mhór de na páistí bás. B'é an file an t-aon duine clainne amháin de chuid mhuintir Raiftearaí a fágadh beo, nó d'éag an t-ochtar eile acu ar fad, agus chaill Antoine radharc a shúl. Bhí sé cúig bliana nó naoi mbliana d'aois nuair a tharla seo.
Bhí muintir Taaffe, a raibh athair Antoine ag obair ina fhíodóir dófa, sásta a bhflaithiúlacht a thál ar an mbuachaill dall, agus chaith seisean blianta a chéad óige ag seinm agus ag scéalaíocht do na daoine uaisle seo. Níl sé soiléir cén fáth ar imigh Raiftearaí as teach mór mhuintir Taaffe. De réir leagan amháin, mharaigh sé de thaisme an capall ab fhearr a bhí ag fear an tí, agus chaithfeadh sé imeacht leis i mbéal na séibe. Is féidir freisin go raibh muintir Taaffe féin éirithe ró-bhocht le slí bheatha a chinntiú don éigeas. Tá an ráfla ann, leis, gurbh í an pholaitíocht ba chúis leis, ó bhí luí ag Raiftearaí leis an bPoblachtánachas agus leis an rúnchumannaíocht.
Mar sin, chaith Raiftearaí an chuid ba mhó dá shaol ag fánaíocht i gContae na Gaillimhe, ag seinm ar an bhfidil agus ag amhránaíocht. Bhí bean aige, Siobhán, ar chlannaigh sé iníon agus mac uirthi, ach níor phós siad riamh. Chuaigh an mac le fidléireacht sa sorcas.
A Shaothar.
Is iad "Eanach Dhúin", "Cill Liadáin", agus "Mise Raiftearaí" an trí dhán is mó a shamhlaítear leis an bhfile inniu, ach íorónta go leor, dealraíonn sé nárbh é Raiftearaí féin a chum an tríú ceann acu ar aon nós. Is dócha go bhfuil an dán seo bunaithe ar fhíor-bhéaloideas nó ar línte fánacha de chuid Raiftearaí féin, ach b'é Seán Ó Ceallaigh, nó "Baile Chraoch", an chéad duine a d'fhoilsigh "Mise Raiftearaí", a cheap an dán mar is eol dúinn inniu é.
Tá timpeall leathchéad dán ar fáil sna lámhscríbhinní a luaitear le Raiftearaí agus atá insamhlaithe leis.
Naisc Sheachtracha.
Raiftearai, Antoine
Raiftearai, Antoine
Raiftearai, Antoine
Raiftearai, Antoine
Raiftearai, Antoine


John Howard.
B'é John Winston Howard, (26 Iúil, 1939 a rugadh é) 25ú Príomh-Aire na hAstráile. Tháinig sé i gcomharba ar Paul Keating i 1996. Is ball saoil den Páirtí Liobrálach na hAstráile agus Feisire Parlaiminte Bennelong é.


Mark Latham.
Is polaiteoir Astrálach é Mark William Latham, (28 Feabhra 1961 a rugadh é). Ba é ceannaire an fhreasúra ó 3 Mí na Nollag 2003 go dti Eanáir 2005.
Latham, Mark
Latham, Mark


Filíocht.
Is saghas ealaíona scríofa í an fhilíocht ina n-úsáidtear teanga ar son a cáilíochtaí aeistéitiúla chomh maith le - nó in ionad - na tuairimí le tuiscint ó na focail.
"Dán" is ea an téarma i nGaeilge ar phíosa filíochta a chruthaíonn an file.
Tá stair fhada ag baint le filíocht atá i bhfad níos faide ná léitheoireacht nó scríbhneoireacht. Is féidir idirdhealú a dhéanamh idir filíocht agus "prós" maidir leis an úsáid a bhaintear san fhilíocht as cáilíochtaí aeistéitiúla na focail, athrá, rithim agus meadaracht.
Go minic úsáidtear foirm chomhdhlúite i ndánta chun mothúcháin nó smaointe doimhne a chur in iúl don léitheoir nó don lucht éisteachta. Chomh maith leis sin tá deiseanna cosúil le hathrá agus comhfhuaim le cloisteáil chun éifeacht cheolmhar a chur i gcrích. De ghnáth, baineann filí an-fheidhm as íomhánna, meafair srl. chomh maith. Uaireanta is deacair dán a thuiscint de bharr íomhánna nó meafar casta. Bíonn níos mó ná brí amháin le tuiscint ón gcuid is mó de phíosaí filíochta.


Alasca.
Is é Alasca an stát is mó de Stáit Aontaithe Mheiriceá (S.A.M.). Tá 1,717,854 km² achar ann. Tá sé suite in iarthuaisceart mór-roinne Mheiriceá Thuaidh agus é scoite amach ó na stáit eile (is í an t-aon teorainn atá aige ná le Ceanada).
Bhí daonra 710,231 ann sa bhliain 2010, an tríú stát is lú sa tír.
Is í Juneau príomhchathair Alasca, agus is iad Anchorage, Sitka agus Valdez na cathracha eile atá ann.
Is é Denali (Sliabh McKinley) an sliabh is mó atá ann.
Tá an geimhreadh sneachtúil sa chrios intíre in Alasca.
1. An crios oir-dheisceart.
Tais agus ceomhar, cosúil leis an aimsire in Éirinn.
2. An crios intíre.
Fuar agus sneachtúil (faoi sneachta seacht mí den bhliain).
3. Lár an deiscirt. .
Titeann duartan sneachta go minic ann, ach níl sé chomh fuar leis an crios intíre. Tá Anchorage suite sa chrios seo, an chathair is mó in Alasca.
4. An tIarthar Muirí..
Gaofar, tais agus stoirmeach. Tá go leor oileáin suite ann.
5. An Cósta Thiar.
Tá dhá bhéal abhann ann: an Yukon agus an Kuskokwim.
6. An tArchtach. .
Níl ach cúig orlach báisti i mbliain i mBarrow (sráidbhaile atá ann). Níl solas sa gheimhreadh ann freisin, ach tá an spéir lán le solas sa samhradh.


Mars (pláinéad).
Is é Mars (uaireanta Máirt) an ceathrú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras. Dearg an príomhdhath a aithníonn súil an duine ar Mhars, agus is minic a thugtar "an pláinéad dearg" air. Bheadh sé chomh maith againn "an pláinéad rua" a thabhairt air, áfach, nó is é rua na meirge atá i gceist dáiríre: tá dromchla Mharsa saibhir go maith in iarann. Tá uisce ar fáil ar Mhars, siúd is go bhfuil sé sioctha síos inniu. Ceist mhór í i gcónaí, an bhfuil, nó an raibh, aon chineál beatha ar Mhars riamh. An cineál arrachtaigh a d'fheicfeá ar leathanaigh na leabhar le H. G. Wells nó Edgar Rice Burroughs, is léir nach raibh siad ann riamh go bhfios dúinn, ach tá na saineolaithe i bhfad níos dóchasaí as beatha aoncheallach de chineál éigin, ar aon leibhéal le baictéir nó aiméibí, cuir i gcás.
Ainm.
Tá an pláinéad ainmnithe as Dia Rómhánach an chogaidh. Tugtar "Ares" ar an dia céanna as Gréigis, agus sin é an fáth go n-úsáidtear an téarma úd "areolaíocht" uaireanta, nuair atáthar ag trácht ar staidéar geolaíoch an phláinéid seo. Ós rud é go bhfuil a fhios ag an gcine daonna ó thús ama go bhfuil Mars ann—agus é ar ceann de na reanna neimhe is suntasaí amuigh—is iomaí sibhialtacht a bhaist ainm miotaseolaíoch dá cuid féin ar an bpláinéad. Mar shampla, tugann na Sínigh, na Cóiréigh, na Seapánaigh agus na Vítneamaigh "Réalt na Tine" ar Mhars, agus baint ag an ainm seo le Ciogal na gCúig nDúl ("wǔxíng") i miotaseolaíocht na Síne.
Bhí a n-ainmneacha féin ag na scríbhneoirí ficsin eolaíochta ar Mhars. Mar shampla, "Barsoom" a thugadh áitritheoirí cogúla Mharsa ar a bpláinéad in úrscéalta Edgar Rice Burroughs faoi eachtraí John Carter. "Malacandra" an t-ainm a bhí ar Mhars in úrscéalta spáis C. S. Lewis.
Réadóireacht stairiúil.
Imprisean ealaíontóra tSean-Mars ar bunús ealaíochtaIs fada an lá ó thosaigh na daoine ag caint agus ag scríobh faoi thuras a thabhairt ar Mhars, go háirithe nuair a tháinig an tuiscint acu nach ponc solais amháin a bhí ann, ach corpán damhna. Nuair a húsáideadh teileascóp den chéad uair tugadh gnéithe tíreolaíocha faoi deara a bhí cosúil le gréasán de chanálacha, agus dá bharr sin is iomaí alt agus scéal a cumadh faoi shibhialtachtaí aduaine agus faoi chogaí idir na plainéid, agus rinneadh go leor scannán ficsean eolaíochta bunaithe ar na scéalta sin. De réir a chéile, áfach, agus na teileascóip agus an teicneolaíocht eile bhreathnóireachta ag dul i bhfeabhas, tuigeadh nach raibh i gceist leis na canálacha ach iomrall súl. Ní fheicfeá iad ar aon mhapáil comhaimseartha de Mhars. Ón taobh eile de, is léir go bhfuil tírdhreacha millteanacha ar Mhars nach dtiocfá ar a leithéid ar dhroim an Domhain, ar nós na gcainneon móra ar a thugtar Valles Marineris. Tá an sliabh is airde sa ghrianchóras suite ar Mhars freisin, mar atá, Olympus Mons, agus é leathmhíle de chiliméadair ar trastomhas agus seacht gciliméadar fichead ar airde.
Táthar ag súil le fada an lá go dtabharfaidh daoine cuairt ar an bplainéad seo, a bhíonn níos cóngaraí don Domhan de ghnáth ná plainéad ar bith eile i gCóras na Gréine, roimh lár na haoise seo, sula dtéitear ar aghaidh go ceann ar bith eile. Chuir údarás Spáis Mheiriceá, NASA, spáslong (spástaiscéalaí gan daoine) go Mars sa bhliain 1965 (Mariner 4) a rinne an-mhapáil ar Mhars. Ina dhiaidh sin, thuirling dhá spástaiscéalaí de shraith Viking air sa bhliain 1976, rud a chuir go mór leis an eolas a bhí ag na daoine faoin bplainéad, nó b'ansin a chonaic an cine daonna an chéad radharcra ó dhromchla Mharsa. Cuireadh spáslonga gan daoine go Mars ó Mheiriceá agus ón Eoraip sa bhliain 2004 agus is mó an fhianaise atá ann anois go bhfuil roinnt uisce faoin talamh sa phlainéad. Cé go bhfuil Mars i bhfad níos lú ná an Domhan tá an oiread céanna talún ann mar nach bhfuil aigéan ar bith ar a dhromchla.
Tréithe fisiceacha.
Tá an t-atmaisféar an-tanaí agus bíonn Mars an-fhuar de ghnáth, le meánteocht 55 chéim celsius faoin nialas, ach is féidir leis an teocht ardú in áiteanna go 27 céim celsius os cionn an nialais i rith an tsamhraidh. Creidtear go raibh an-chuid uisce ar an dromchla tráth mar gheall ar an síonchaitheamh agus ar an gcreimniú atá le feiceáil go soiléir ar an tírdhreach.
Tá dhá mhionghealach ag Mars, atá ainmnithe as na cúnna cogaidh a bhí ag dia an chogaidh, Phobos agus Deimos. Tá na gealacha seo i bhfad níos lú ná ár nGealach féin i gcomparáid leis an phláinéad atá siad a thimpeallú. Níl iontu ach cnapáin mhírialta charraige agus uisce, agus creidtear gur astaróidigh ab ea iad ar dtús, go dtí gur cheap réimse imtharraingthe Mharsa iad, cosúil le "5261 Eureka", traíoch de chuid Mharsa. An ceann acu is cóngaraí do Mhars, mar atá, Phobos, tá sé ag cailleadh airde in imeacht na mílte bliain, de thoradh na bhfórsaí taoide. Creidtear, áfach, go streachlóidh na fórsaí céanna as a chéile é i bhfad sula mbuailfidh sé dromchla Mharsa.
Tréithe na fithise.
Ais leathmhór: 227,936,637 gciliméadar, 1.52366231 aonad réalteolaíoch
Peirihéilean (garphointe don Ghrian): 206,644,545 km, 1.38133346 aonad réalteolaíoch
Apaihéilean (cianphointe ón nGrian): 249,228,730 km, 1.66599116 aonad réalteolaíoch
Tréimhse fhithiseach (réaltbhliain): 686.9600 lá
Tréimhse shionadach (grianbhliain): 779.96 lá
Meánluas fithiseach: 24.077 km/s
Uasmhéid an luais fhithisigh: 26.499 km/s
Íosmhéid an luais fhithisigh: 21.972 km/s
Claonadh: 1.85061°
Fad an nóid éirithigh: 49.57854°
Argóint an pheirihéilin: 286.46230°
Tréithe fisiceacha an phláinéid féin.
Treoluas éalaithe: 5.027 km/s
Tréimhse rothlaithe: 1.025957 lá (24.622962 h)
Luas rothlaithe ag an meánchiorcal: 868.22 km/h
Ceartairde (ceartéirí, dronairde, dronéirí) an Phoil Thuaidh: 317.68143° (21 h 10 min 44 s)
Tréithe fisiceacha an atmaisféir.
Dé-ocsaíd charbóin: 95.32 %
Aonocsaíd charbóin: 0.07 %
Aonocsaíd nítrigine: 0.01 %
An t-atmaisféar agus an aeráid.
Tá 10% de thoirt an Domhain i Mars, agus 25% dá achar dromchla. Tá atmaisféar ag Mars, ach tá sé fíorthanaí. Tá meánbhrú an atmaisféir ar dhromchla Mharsa timpeall ar 750 Pa, nó thart ar 0.75% de ghnáthbhrú an atmaisféir ar dhroim an domhain seo againn. Ón taobh eile, tá an t-atmaisféar seo ag tanú níos maille ná ár n-atmaisféar féin ag dul suas ó dhromchla an phláinéid. Dé-ocsaíd charbóin go príomha atá ann, nítrigin atá i 3% de, agus argón atá i 1.6%. Fosta, tá meatán agus ocsaigin i láthair, chomh maith le triathgháis eile seachas an t-argón—is é sin, neon, crioptón agus xeanón, nó níl imtharraingt Mharsa in ann gás chomh héadrom le héiliam a choinneáil ó éalú go dtí an spás. Ar an gcúis chéanna, níl hidrigin shaor le fáil in atmaisféar Mharsa ach an oiread.
Is é an phríomhchúis le fuacht Mharsa an t-atmaisféar seo, nó, ós rud é go bhfuil sé chomh scáinte sin, níl sé in ann teas a cheapadh ná a choinneáil.
Cé go bhfuil atmaisféar an phláinéid chomh tanaí sin, tá cuid mhaith dusta ag foluain timpeall. Na sonraí a bhailigh na gléasanna gluaisteacha taiscéalaíochta "Spirit" agus "Opportunity" ar dhromchla an phláinéid le déanaí, tugann siad le fios go bhfuil an dusta seo comhdhéanta as gráinníní atá thart ar 1.5 micriméadar (1.5 míliú cuid de mhilliméadar) trasna.
Sa bhliain 2003, d'aithin teileascóip thíos ar an Domhan go raibh meatán le fáil in atmaisféar Mharsa, agus dealraíonn sé gur dheimhnigh an taiscéalaí Mars Express Orbiter an breathnú seo i Mí na Márta 2004. Tugann na torthaí tomhais le fios go bhfuil dlús an mheatáin in atmaisféar Mharsa thart ar aon bhilliúnú cuid déag (11 pbb).
Cúis suntais é an meatán sin, nó tá an meatán chomh tomhais mar ghás is nach mbeadh sé ann murach go bhfuil foinse éigin á sholáthar taobh istigh den phláinéad. Níl sé scaipthe go cothrom tar éis an phláinéid, ach an oiread. Mar sin, caithfidh sé go bhfuil sé á scaoileadh saor in áiteanna áirithe, agus is í an cheist mhór a chuireann na saineolaithe orthu féin, ar ndóigh, an bhfuil beatha de chineál éigin—cosúil leis na miocrorgánaigh aircéacha ar a dtugtar meatánaiginí—ag táirgiú an mheatáin seo.
Maidir le saintréithre eile an atmaisféir, bíonn siad claochlaitheach go leor. Sa gheimhreadh, nuair atá an chaidhp pholach fágtha i ndorchadas, éiríonn an dromchla chomh fuar is a chuireann sé an dé-ocsaíd charbóin san atmaisféar ag sioc síos. Is féidir d'oiread is 25 % den atmaisféar iompú ina oighear tirim. Le teacht an earraigh agus an tsolais, iompóidh an leac oighir ina gás arís. Tabhair faoi deara nach leánn an t-oighear dí-ocsaíde carbóin—sin é an chúis a dtugtar oighear tirim air—nó is dual di néalú ina gás sula sroichfear an leáphointe. Ní féidir di bheith ina sreabhán (leacht) ach faoi bhrú an-mhór, rud nach bhfuil le fáil faoi atmaisféar tanaí Mharsa. Mar sin, le teacht an tséasúir the, néalaíonn an dí-ocsaíd charbóin go sciobtha de dhromchla na caidhpe polaí, agus cuireann an próiseas seo gaotha móra millteanacha ag séideadh—is féidir do stoirm den chineál seo luas ceithre chéad ciliméadar in aghaidh uair an chloig (400 km/h) a bhaint amach. Ansin, cruthaítear scamaill atá comhdhéanta as criostail bheaga oighir (is é sin, oighear uisce, seachas oighear tirim). Chuirfidís i gcuimhne duit cineálacha áirithe scamaill a d'fheicfeá ar an spéir anseo ar an Domhan.
Níltear róchinnte an bhfuil aeráid Mharsa ag dul i bhfuacht nó ag téamh. Tá an dara bh'fhéidir ann: sna blianta 2002–2005, tháinig crapadh ar an gcaidhp pholach theas i ngach samhradh i gcomparáid leis an mbliain roimhe sin, agus ní raibh an geimhreadh in ann an crapadh seo a stopadh. Tugann an fhorbairt seo le fios go bhfuil Mars ag téamh. Ina dhiaidh sin féin, tá sé níos fuaire ar Mhars inniu ná mar a bhí thiar sna seachtóidí, nuair a thuirling an dá Viking ansin.
Geolaíocht Mharsa.
Réamh agus iar-ghrianghraif de shuíomh thuairteála dreigíte ar Mhars a tógadh san iarnóin Mharsach ar 27 Márta agus 28 Márta 2012 faoi seach. Is é seo an chéad uair a thaifeadadh tuairt dreigíte ar Mhársa taobh istigh de 24 huaire a chloig i ndiaidh a tarluithe.
Creidtear gur basalt atá sa chuid is mó de dhromchla Mharsa—is é sin, cloch bholcánach, nó laibhe a d'fhuaraigh síos na mílte de bhlianta ó sin. Tá an tuiscint sin bunaithe ar na dreigítí a tháinig ó Mhars go dtí an Domhan agus ar na breathnuithe a rinneadh ar an bpláinéad leis na spástaiscéalaithe. Is dócha go bhfuil níos mó silice sa bhasalt seo ná i mbasalt tipiciúil an Domhain. Mar sin, is féidir go bhfuil basalt Mharsa cosúil leis an aindéisít. Tá an chuid is mó den bhasalt seo clúdaithe, áfach, le dusta fíneáilte.
Na breathnuithe a rinne an spástaiscéalaí úd "Mars Global Surveyor", tugann siad le fios go bhfuil baill áirithe de screamh an phláinéid maighnéadaithe, cosúil leis na stialltracha maighnéadaithe a fhaightear ar ghrinnill na n-aigéan ar an Domhan. Sa bhliain 1999, cuireadh an cheist an chéad uair, an teicteonaic phlátaí a d'fhág an maighnéadú seo ina diaidh—is é sin, an raibh screamh Mharsa comhdhéanta as plátaí ilchríochacha, tráth, agus iad ag gluaiseacht is ag imbhualadh faoina chéile, cosúil le plátaí ilchríochacha an Domhain. Níltear cinnte faoi seo go fóill, áfach, go raibh gluaiseachtaí teicteonacha ar siúl riamh ar dhroim Mharsa—níl ann ach teoiric, agus í mar ábhar conspóide i gcónaí ag na saineolaithe.
"Tráth, bhí uisce leachtach ar fáil, go huaineach, ar dhroim Mharsa i dtimpeallacht Meridiani Planum, agus uaireanta, bhí sáithiú de tríd an bhfodhromchla. Ós rud é go bhfuil an bheatha ag brath ar an uisce leachtach, is féidir linn an tátal a bhaint as an scéal go raibh Meridiani ináitrithe, tráth éigin dá stair."
Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig saineolaithe eile ar an gconclúid go raibh an t-uisce ag Meridiani an-aigéadach, toisc an cineál mianraí a fuarthas sa timpeallacht. Ón taobh eile, tháinig an taiscéalaí "Spirit" ar ghóitít, mianra nach múnlaítear ach san áit a bhfuil uisce le fáil (rud nach dtiocfadh a rá faoin haemaitít), i gCnoic Columbia.
Sa bhliain 1996, tháinig saineolaithe ar mhionstruchtúir ar cheann de na dreigítí ar an Domhan a chreidtear a bheith tagtha ó Mhars—Dreigít ALH84001—a raibh an chuma orthu, dar leo, gur rian i ndiaidh miocrorgánaigh a bhí ann. Ábhar eile conspóide atá ann i gcónaí.
Topagrafaíocht Mharsa.
Ábhar iontais é chomh difriúil agus atá an dá leath de Mhars le chéile ó thaobh na topagrafaíochta de. Tá na tailte sa tuaisceart mín réidh agus an dóigh ar chlúdaigh na tonnta laibhe iad. An leath dheisceartach den phláinéad, áfach, tá sí criathraithe ag na cráitéir a d'fhág na dreigítí uirthi fadó. Mar a fheictear Mars ar spéir an Domhain, mar sin, tá sé deighilte ina dhá limistéar dhifriúla ó thaobh na hailbéideachta de. Nuair nach raibh tuiscint cheart ag na daoine go fóill ar fhíor-nádúr an tír-raoin ar Mhars, shíltí gur ilchríocha ab ea na machairí geala agus iad clúdaithe ag dusta agus ag gaineamh atá saibhir in iarann. Mar sin, baisteadh ainmneacha ar na machairí seo cosúil le h"Arabia Terra" nó le h"Amazonis Planitia". San am céanna, ba nós leis na daoine a cheapadh gur farraigí iad na limistéir dhorcha, agus mar sin, fuair na tailte seo ainmneacha cosúil le "Mare Erythraeum", le "Mare Sirenum" nó le "Aurorae Sinus". Is é an ball dorcha is mó is féidir a fheiceáil ná "Syrtis Major".
Tá caidhpeanna polacha oighir ag Mars agus iad ag athrú de réir theacht agus imeacht an earraigh is an fhómhair. Tá idir oighear uisce agus oighear tirim—is é sin, oighear dé-ocsaíde carbóin—iontu, agus an t-oighear tirim taobh amuigh, ar dhóigh is go néalaíonn sé leis nuair a thagann an t-earrach agus an teas, agus an t-uisce is an dusta faoi bhun an oighir thirim ag teacht chun solais.
Is é an sciathbholcán úd Olympus Mons, agus é 26 ciliméadar ar airde, an sliabh is airde ar fud an ghrianchórais ar fad. Tá Olympus Mons suite i ngarbhchríoch Tharsis, agus tuilleadh seanbholcáin le fáil ansin, go háirithe an triúr ar a dtugtar Sliabhta Tharsis, nó Tharsis Montes—is é sin, Pavonis Mons, Arsia Mons agus Ascraeus Mons. Thairis sin, tá na cainneoin is mó sa ghrianchóras le feiceáil i Tharsis, mar atá, Valles Marineris, nó Gleannta an Mhariner. Tá na Gleannta seo ceithre míle ciliméadar ar fad agus seacht gciliméadar ar doimhneacht.
Na dreigítí a d'imbhuail Mars fadó, d'fhág siad roinnt mhaith cráitéir thuinsimh ar an bpláinéad. Is é an ceann is mó acu ná an imchuach thuinsimh úd Hellas, agus í clúdaithe le gaineamh dhearg éadrom.
Tá tír-raon Mharsa i bhfad níos athraithí ó thaobh na hairde de ná an Domhan féin. Tá an difríocht airde idir barr Olympus Mons agus bun Imchuach Hellas beagnachas aon chiliméadar déag is fiche (31 km) ar fad, nó tá bun Imchuach Hellas ceithre éigin ciliméadar faoin bplána tagra. Maidir leis an Domhan, tá Sliabh Everest beagnach naoi gciliméadar os cionn na farraige agus Trinse Marianas beagnach aon chiliméadar déag faoina bun, ach má chuirtear le chéile an dá fhad sin, ní bhfaighfear ach fiche éigin ciliméadar. Nuair a chuimhnítear go bhfuil Mars i bhfad níos lú ná an Domhan, is léir go bhfuil na tailte i bhfad níos gairbhe ansin ná anseo.
Ós rud é nach bhfuil farraigí ar Mhars, táthar i muinín modhanna atá bunaithe ar imtharraingt an phláinéid leis an bplána tagra, nó an nialasairde, a shocrú. Is é an sainmhíniú a úsáidtear ná go bhfuil an nialasairde ann san áit inarb ionann brú an atmaisféir agus 610.5 Pa (6.105 mbar, nó 0.6 % de mheánbhrú atmaisféir an Domhain) agus an teocht 273.15 K ann (is é sin, nialas na gcéimeanna Celsius).
Tá meánchiorcal Mharsa socraithe cheana ag an nádúr féin, nó sainmhínítear é de réir rothlú an phláinéid timpeall ar a ais. Scéal eile ar fad é cá bhfuil "Greenwich" an phláinéid. Na réalteolaithe Gearmánacha Wilhelm Beer agus Johann Heinrich Mädler, d'eisigh siad an chéad mhapa córasach faoi thopagrafaíocht Mharsa thiar sna blianta 1830-32, agus iad tar éis ciorcal beag a aithint ar dhroim an phláinéid a shocraigh siad mar phointe tagartha don phríomh-fhadlíne. Sa bhliain 1877, ghlac Giovanni Schiaparelli leis an bhfadlíne seo agus é ag cromadh ar an obair thábhachtach a rinne sé ag léarscáiliú Mharsa. Nuair a fuarthas an chéad radharc ceart ar dhromchla Mharsa sa bhliain 1972, agus an spástaiscéalaí úd Mariner 9 ag tógáil grianghrafanna den phláinéad, shocraigh Merton Davies an cráitéar beag Airy-2 mar phointe tagartha don phríomh-fhadlíne. Tá an cráitéar seo suite i Sinus Meridiani, ar phríomh-fhadlíne Beer agus Mädler.
Na canálacha.
Bhí na daoine riamh faoi dhraíocht ag Mars, go háirithe nuair a tosaíodh ag creidiúint go raibh neacha beo, fiú neacha daonchosúla, ar fáil ar an bpláinéad. Sa bhliain 1877, shíl Giovanni Schiaparelli go raibh sé tar éis línte fíneáilte a thabhairt faoi deara ar dhroim Mharsa, línte ar bhaist sé "canali" orthu san alt ina ndearna sé an chéad trácht orthu. An focal Iodáilise a d'úsáid Schiaparelli, ciallaíonn sé idir chanáil dhaondéanta agus caolas nó abhainn nádúrtha, ach nuair a tháinig an t-alt i gcló sna teangacha eile, is é an ciallú a ba rogha leis na haistritheoirí gur canálacha saorga a bhí ann. Spreag an smaoineamh seo fantaisíocht na ndaoine, idir shaineolaí agus thuata, thar fóir ar fad. D'oibrigh Percival Lowell amach mapa de Mhars a bhí breac le mionchanálacha. Bhí Schiaparelli féin den bharúil nach raibh sa chuid ba mhó de chanálacha Lowell ach iomrall súl nó fantaisíocht.
Na scríbhneoirí ficsin eolaíochta a scríobhadh scéalta faoi Mhars mar a samhlaíodh dóibh féin é, thug siad an-taithneamh do na canálacha. Is iomaí duine acu a bhain úsáid as móitíf na sibhialtachta seanársa a bhí go díreach ag fáil bháis de cheal uisce, agus í ag roinnt an bheagáin ar bhealach chomh cliste le córas casta de chanálacha. Is féidir an mhóitíf seo a aithint ag scríbhneoirí chomh difriúil le chéile le H. G. Wells agus Edgar Rice Burroughs.
Mar sin féin, ní raibh sna canálacha, nó an chuid ba mhó acu, ach iomrall súl. Cuid de na saineolaithe a rinne a staidéar ar Mhars nuair a bhí na canálacha faisiúnta, shíl siad go raibh an dúrud acu ann; an chuid eile, b'ar éigean a chonaic siad oiread is aon chanáil amháin. Mar sin, bhí sé ina ábhar conspóide thar na blianta fada an raibh siad ann ar aon nós.
Sa bhliain 1972, shocraigh an spástaiscéalaí Mariner 9 an scéal. Ní raibh na canálacha ann, ná aon rian eile i ndiaidh ardsibhialtachtaí teicneolaíocha. Má bhí beatha ar bith ar Mhars riamh, beatha thar a bheith simplí a bhí ann, ar aon leibhéal leis na miocrorgánaigh, na víreasanna nó na baictéirí.
Na leaca oighir.
Ar an 29ú lá de Mhí Iúil, 2005, tháinig an tuairisc ón mBBC go rabhthas tar éis "loch leacoighir" infheicthe a shonrú i gcráitéar i réigiún an phoil thuaidh ar Mhars. Na grianghrafanna den chráitéar a tógadh le ceamara steiréascópach ardtaifigh a bhí á iompar ag an spásárthach Mars Express de chuid údarás spás na hEorpa, taispeánann siad go soiléir leac leathan oighir i dtóin cráitéir gan ainm agus é suite ar an machaire timpeall ar an bpol thuaidh, is é sin, Vastitas Borealis. Is é an suíomh cruinn atá ag an gcráitéar ná seachtó céim go leith den leithne thuaisceartach agus céad agus trí chéim den fhad oirthearach. Tá an cráitéar féin tríocha cúig chiliméadar ar trastomhas agus dhá chiliméadar, a bheag nó a mhór, ar doimhneacht.
De réir an chéad aithne, tá droim na leice oighir thart ar dhá chéad méadar níos airde ná bun an chráitéir féin. Deir saineolaithe an ESA gur gaineamh is cúis leis an gcuid is mó den difríocht airde seo, agus cuid mhaith den ghaineamh sin le feiceáil, fiú. Cé gur fearr leis na heolaithe gan an focal sin "loch" a úsáid agus iad ag tagairt don leac oighir áirithe seo, ábhar suntais is ea i gcónaí teacht ar a leithéid de phaiste d'oighear uisce, agus é le feiceáil ó thús go deireadh na bliana. Is iomaí áit ar Mhars inar thángthas trasna ar shil-leaganacha uisce agus ar shraitheanna oighir.
Satailítí nádúrtha Mharsa.
Phobos. Stickney an cráitéar mór a fheictear thuas ar chlé.
Tá dhá ghealach ag timpeallú an phláinéid, mar atá, Phobos agus Deimos. B'é an réalteolaí Meiriceánach Asaph Hall ba túisce a shonraigh iad, thiar sa bhliain 1877. Bhí bean chéile Hall, Angeline Stickney, ina matamaiticeoir, agus í ag tacú go dílis le hiarrachtaí a fir chéile gealacha Mharsa a fháil amach. D'ainmnigh Hall an cráitéar mór ar thaobh Phobos as a bhean chéile—"cráitéar Stickney".
Murab ionann agus ár nGealach féin, níl sa bheirt sin ach astaróidigh bheaga agus iad ceaptha ag imtharraingt Mharsa ar a gcamchuairt. Níl siad sféarúil ná in aon chóngar do bheith sféarúil: is cnapáin mhírialta chloiche agus oighir iad. An breathnóir a bheadh ag amharc ar Deimos ó dhromchla Mharsa, ní aithneodh sé ann ach ponc solais, cosúil leis na réaltaí, ach amháin go mbeadh sé ag gluaiseacht trasna na spéire iontach sciobtha. Tá Phobos níos gaire do dhromchla Mharsa, ach mar sin féin, tá sé ag breathnú níos lú ná an Ghrian. (Coinnímis cuimhne air go bhfuil an Ghealach s'againn féin ag breathnú lán chomh mór leis an nGrian, mar a fheicimid féin í.) Tá an dá ghealach ag fithisiú chomh cóngarach do Mhars agus nach féidir iad a fheiceáil ó gach ball den phláinéad.
Téann Phobos timpeall ar Mhars níos sciobtha ná an tsolasteorainn féin. Mar sin, feictear ag éirí thiar agus ag dul faoi thoir é. Níl Deimos chomh sciobtha céanna, agus mar sin, éiríonn sé ar an spéir thoir agus téann sé faoi ar an spéir thiar.
Na spásárthaí á scaoileadh go Mars.
Tá na dosaein de spásárthaí scaoilte ag na Stáit Aontaithe, ag an Aontas Sóivéadach, ag Údarás Spáis na hEorpa agus ag an tSeapáin i dtreo Mharsa, agus is iomaí ceann acu nár tháinig a fhad leis an bpláinéad dearg riamh. Chuir trioblóidí de shórt éigin deireadh le dhá mhisiún as gach triúr sula raibh siad críochnaithe, nó, i gcuid mhór cásanna, oiread is tosaithe. Fadhbanna teicneolaíochta is cúis le go leor trioblóidí den chineál seo, ach, go minic, ní raibh sé indéanta an chúis a fháil amach. Mar sin, bíonn an lucht saineolais féin ag trácht, idir shúgradh agus dháiríre, ar "thriantán Bhermuda" sa spás, agus é comhdhéanta as an Domhan, Mars agus an Ghrian, nó ag tagairt do "gheasa Mharsa" nó d'arrachtach spáis agus é ag ithe spásárthaí. Mar sin féin, tháinig cuid mhaith spásárthaí thart leis an "arrachtach" le taighde fónta fiúntach a dhéanamh ar an bpláinéad, cosúil leis na taiscéalaithe Sóivéadacha "Mars", leis na sraitheanna Meiriceánacha "Mariner" agus "Viking", chomh maith le "Mars Global Surveyor", "Mars Pathfinder", agus "2001 Mars Odyssey". Tá an "Surveyor" tar éis pictiúirí a tharraingt a thugann le fios gur féidir foinsí uisce a bheith faoi dhromchla an phláinéid—uisce nach bhfuil sioctha síos ina leac oighir. Shocraigh an "Mars Odyssey" go bhfuil sil-leaganacha substainteacha uisce sa chuid is uachtaraí de reigilít Mharsa faoi 30° de phol thuaidh agus de phol theas an phláinéid.
Sa bhliain 2003, scaoil ESA an taiscéalaí "Mars Express" chun bealaigh, agus é comhdhéanta as dhá aonad, mar atá, an fithiseoir, an "Mars Express Orbiter", agus an gléas tuirlingthe, "Beagle a Dó". Cailleadh an gléas tuirlingthe, ach d'éirigh leis an bhfithiseoir go leor pictiúiri a thógáil agus sonruithe a dhéanamh.
Sa bhliain chéanna a leainseáil NASA dhá ghluaisteán cianrialaithe a bhí ceaptha le dromchla Mharsa a shiúl agus taighde a dhéanamh air—an "Spirit" agus an "Opportunity". Thuirling an dá shiúlóir seo go sábháilte, agus chruthaigh siad i bhfad ní b'fhearr ná mar a shíltí. Ní raibh siad ach le trí mhí a chaitheamh i mbun oibre, ó Mhí Eanáir den bhliain 2004 anuas, ach bhí siad in ann leanúint i mbun a misiúin go deireadh na bliana 2005, ar a laghad, siúd is go raibh cuid den ghléasra tar éis dul ar ainghléas idir an dá linn. Thar aon rud eile, tháinig an dá mheaisín seo trasna ar thuilleadh fianaise go raibh uisce ann. Thairis sin, chuir an "Spirit" sonrú i gcuaifigh deannaigh—"diabhail dusta", mar a thugtar orthu i mbéarlagair Mheiriceá—is é sin, cuaifigh ghaoithe agus iad ag fáil greama ar an deannach. Uaireanta, chuaigh cuaifeach den chineál seo thar cheann de na gluaisteáin seo, agus nuair a chuaigh, ghlan sé an dusta de na painéil ghréine.
Ar 14 Márta 2016 scaoil Gníomhaireacht Spáis na hEorpa, i gcomhar le Roscosmos, Fithiseoir Riangháis ExoMars agus gléas tuirlingthe "Schiaparelli". Cé gur éirigh leis an bhFithiseoir Riangháis dul i bhfithis timpeall Mharsa ar 19 Deireadh Fómhair 2016, thuairteáil "Schiaparelli" ar dhromchla an phláinéid san iarracht thuirlingthe.
Logainmneacha Mharsa.
Tháinig ainm Mharsa féin ó dhia cogaidh na Rómhánach, ó tá an pláinéad chomh dearg le braon fola thuas ar an spéir.
B'iad Johann Heinrich Mädler agus Wilhelm Beer an chéad bheirt a chuaigh ag mapáil saintréithre geografacha (nó "areografacha") Mharsa. Tá níos mó clú orthu inniu, áfach, de bharr na hoibre a rinne siad ag léarscáiliú na Gealaí ón mbliain 1830 anuas. Roimh aon rud eile, shocraigh siad nach raibh an chuid ba mhó de na saintréithre sin ag athrú, agus b'iadsan fosta a shocraigh an t-am a thógann sé ar Mhars rothlú amháin a chríochnú thart ar a ais. Sa bhliain 1840, tharraing Mädler an chéad mhapa de Mhars riamh, agus breathnuithe deich mblian mar bhunús aige leis. Níor bhaist siad ainmneacha ar na háiteanna, áfach, nó ní raibh acu ach litreacha len iad a shainiú. Sheas an litir "a", mar shampla, do Sinus Meridiani.
Thar an chéad fiche bliain eile, nuair a bhí na hionstraimí breathnóireachta ag dul i bhfeabhas agus na breathnóirí féin ag éirí ní ba líonmhaire, bhí gach aon mhac máthara acu ag tabhairt ainmneacha dá dhéantús féin ar na miontréithre a d'aithin sé ar Mhars, rud a d'fhág logainmníocht Mharsa ina praiseach ar fad. Mar shampla, bhí "Oculus"—an tSúil Bheag—á thabhairt ar Solis Lacus, agus Muir an Orláiste nó An Scairp ar Syrtis Major. Sa bhliain 1858, bhaist an tÍosánach Angelo Secchi "Canáil an Atlantaigh" air. B'é tuairim Secchi go raibh an pháirt chéanna á déanamh ag an "gcanáil" áirithe seo i dtíreolaíocht Mharsa agus a bhí ag an Atlantach ar an Domhan—is é sin, an tsean-ilchríoch a dhealú ón oileán úr. B'é seo an chéad uair a baineadh úsáid as an téarma mí-ádhúil sin "canáil" a rinne an oiread sin dochair d'obair mhapála Mharsa ina dhiaidh.
Ina dhiaidh sin, is iomaí locht a fuarthas ar na hainmneacha a d'úsáid Proctor. Níorbh é an locht ba mhó ná gur thug sé ómós do na réalteolaithe Sasanacha thar aon dream eile: ba mheasa ná sin an ró-úsáid a bhain sé as ainm gach duine ar leith. Mar sin, tá idir Aigéan Dawes, Caolas Dawes, Farraige Dawes, Ilchríoch Dawes, Oileán Dawes, agus Bá Dhúbailte Dawes ar a mhapa-san. Mar sin féin, tús maith a bhí ann, siúd is nár mhair na hainmneacha.
Maireann cuid mhaith de na hainmneacha a tháinig ó Schiaparelli, áfach. B'eisean a bhaist Syrtis Major, mar shampla, ina mhapa, a foilsíodh sa bhliain 1877. Ar ndóigh, ó fuarthas amach nach raibh ina chuid canálacha ach iomrall súl, caitheadh ainmneacha na gcanálacha i dtraipisí leis na canálacha féin. Ón taobh eile de, rinneadh mionathruithe anseo agus ansiúd, má bhí sé tar éis ainm neamhoiriúnach a thabhairt ar áit éigin. Mar shampla, hathbhaisteadh Olympus Mons, nó Sliabh Olympos, ar an mball ar thug sé Nix Olympica, nó an Sneachta Oilimpeach, air.
Is gnách cráitéir mhóra a ainmniú as eolaithe tábhachtacha agus as scríbhneoirí ficsin eolaíochta. Mar shampla, fuair idir Phroctor féin, Schiaparelli agus Percival Lowell a gcráitéir féin ar Mhars. Baistear áitainmneacha de chuid an Domhain ar na cráitéir bheaga, ar nós Porvoo san Fhionlainn nó Kem' sa Rúis.
Breathnóireacht Mharsa.
Uair in aghaidh na seacht gcéad ceithre scór lá (780 lá, nó uair in aghaidh an dá bhliain, na seacht seachtaine agus an t-aon lá amháin), téann Mars thart leis an Domhan faoi chorradh is ceithre scór mílliún ciliméadar (80,000,000 km) de. Ó tá an fhithis ar déanamh an éilips, ní hionann an fad seo gach uair. An té a chaithfidh súil ar Mhars gan aon ghléas cianradhairc a úsáid, aithneoidh sé dath buí, deargbhuí nó dearg air. Thairis sin, tá gile Mharsa an-athraitheach, nó nuair a shroicfidh sé an pointe is faide uainn ar a chamchuairt, beidh sé seacht n-uaire níos faide ná sa phointe is gaire dúinn. Ní féidir Mars a aithint thar bhladhairí na Gréine ar feadh na míonna a chaitheann sé taobh thiar den Ghrian uainn, ar ndóighe. Faoi dhó in aghaidh dhá bhliain déag is fiche, bíonn Mars chomh cóngarach dúinn agus gur féidir cuid mhór miontréithre a aithint le teileascóp. Ansin, bíonn na caidhpeanna polacha oighir le feiceáil fiú trí theileascóp réasúnta lag.
Ar an 27ú lá de Mhí Lúnasa, ag 9:51:13 (de réir an Ama Uilíoch), sa bhliain 2003, tháinig Mars ní ba ghaire don Domhan ná riamh le trí scór míle bliain (60,000 bliain) anuas. Ní raibh ach 55,758,006 chiliméadar dár ndealú ón bpláinéad dearg, ansin. Bhí Mars díreach i ndiaidh a urchomhaireacht agus a chianphointe don Ghrian a fhágáil—dhá rud a d'fhág inár gcóngar é. Leis an teagmháil seo a chur ina coimhthéacs, áfach, ní mór cuimhne a choinneáil air nach raibh an pláinéad ach céad milliúnú cuid níos gaire dúinn ná mar a bhí sa bhliain 1924.
Ar an deichiú lá de Mhí na Samhna, 2084, tiocfaidh an Domhan idir an Ghrian agus Mars. Ar an lá sin, beidh trasdul an Domhain—is é sin, an Domhan ag dul trasna na Gréine—le feiceáil ó Mhars, má bhíonn daoine ansin le súil a choinneáil air. Is féidir, freisin, trasdul Mhearcair agus trasdul Véineas a fheiceáil ó Mhars.
Dreigítí a tháinig ó Mhars.
NWA7034 nó "Black Beauty", dreigít a fuarthas in iarthuaiceart na hAfraice agus a cheaptar gur tháinig ó Mhars. Tá 320gr (11 unsa) meáchain inti.
Go dtí 3 Márta 2014 tá 132 dreigít faighte ar an Domhan a bhfuil an chuma orthu gurb as Mars a tháinig siad ar an chéad ásc. Ceaptar gurb as Mars iad mar tá siad de chumasc dúilí agus iosatóipeach cosúil le cumasc clocha agus gáis in atmaisféar Mharsa a rinne spásárthaigh anailís orthu ar an bpláinéad úd. Tá aithne baictéirí seanársa ar dhá cheann acu, mar a fheictear do chuid de na saineolaithe. Ar an 6ú lá de Mhí Lúnasa, 1996, d'fhógair údarás spáis na Stát Aontaithe go raibh ion-taisí i ndiaidh orgánaigh aonchillíneacha aitheanta ar an dreigít úd ALH84001. Ábhar conspóide is ea i gcónaí an ion-taisí a bhí ann dháiríre, agus an leor iad mar chruthúnas go raibh beatha, fiú aonchillíneach, ar dhroim Mharsa riamh.
Ar an gceathrú lá déag de Mhí Aibreáin, 2004, d'fhógair NASA gurbh ionann an chloch úd "Bounce", a ndearna an gluaisteán cianstiúrtha úd "Opportunity" taighde uirthi,—gurbh ionann an chloch seo ó thaobh a comhdhéanta de agus an dreigít úd EETA79001-B ar thángthas uirthi san Antartach thiar sa bhliain 1979. Is dócha gur tháinig siad as an gcráitéar céanna ó thús, nuair a cruthaíodh an cráitéar sin, nó ó dhá chráitéar a bhí suite réasúnta gar dá chéile, ar a laghad.
Beatha ar Mhars?
Tá fianaise ann a thugann le fios go raibh Mars ní b'fhabhraí don bheatha anallód ná inniu, ach níltear cinnte go fóill, an raibh orgánaigh nó neacha beo ann dháiríre. Creideann cuid de na saineolaithe go bhfuair siad lorg i ndiaidh beatha i gclocha áirithe, mar a chonaic muid thuas, ach is ábhar conspóide é i gcónaí. Maidir leis an gcloch is spéisiúla acu, mar atá, an dreigít úd ALH84001, is é an chiall a baineadh as an taighde geolaíoch atá déanta ar an gcloch sin ná nár tháinig sí riamh in áit ina raibh uisce reatha le fáil, nó ní cheadódh an teocht ina timpeall é.
Nuair a thuirling na taiscéalaithe Viking ar dhromchla Mharsa, bhí gléasra ar iompar acu a chuir ar chumas na saineolaithe trialacha agus turgnaimh a dhéanamh le miocrorgánaigh a chuardach agus a aithint. Bhí rath ar chuid de na turgnaimh, ach ní rabhthas sásta toiliú leis gur leor iad mar fhianaise, ina dhiaidh sin. Is féidir an meatán in atmaisféar an phláinéid a mhíniú mar thoradh ar ghníomhaíocht bhitheolaíoch ar an bpláinéad, ach tá mínithe eile ann freisin.
Má théann na daoine choíche ag míntíriú is ag coilíniú pláinéid eile sa ghrianchóras seo, is é Mars an áit is fearr le sin a dhéanamh. Ní bheadh sé leath chomh furasta stáisiún seasta a bhunú ar Véineas ná ar Mhearcair, mar shampla.
Bratach Mharsa.
Cé nach bhfuiltear ag bunú stáisiúin ná coilíneachtaí ar Mhars go fóill, tá bratach ann cheana féin a d'fhéadfadh muintir Mharsa a chur in airde. Trídhathach dearg, uaine agus gorm atá ann, agus is iad úrscéalta Kim Stanley Robinson faoi choilíniú Mharsa is bunús leis an dearadh seo. B'é Pascal Lee, innealtóir de chuid NASA, a dhear an bhratach. Tá Pascal Lee i gceannas ar an tascfhórsa atá ag pleanáil stáisiún seasta taighde ar an bpláinéad - FMARS, nó "Flashline Mars Arctic Research Station". Seasann na datha don fhorbairt ar thug an scríbhneoir Robinson cur síos air ina chuid úrscéalta: ar tús, is pláinéad dearg seasc é Mars, ansin, agus an bheatha ag fréamhú ansin, tiocfaidh an dath glasuaine air, agus sa deireadh, beidh an pláinéad míntírithe go hiomlán, agus uisce reatha ag sní ar a dhromchla—i gcruth is gur féidir pláinéad gorm a thabhairt air. Tá an bhratach seo in úsáid ag Cumann Mharsa—"The Mars Society"—mar shuaitheantas oifigiúil. Eagraíocht neamhbhrabúis é Cumann Mharsa atá dírithe ar choilíniú Mharsa a chur chun cinn.
Mars sa litríocht fhicseanúil.
Nuair a bhí na saineolaithe féin ag tabhairt le fios go raibh gléas beatha agus, fiú, canálacha ar Mhars, tarraingíodh súil na scríbhneoirí ar an bpláinéad dearg, agus tháinig roinnt mhaith úrscéalta ar pár ag tabhairt cur síos ar shaol mhuintir Mhars mar a samhlaíodh do na húdair iad. Is iomaí scríbhneoir a shíl gur pláinéad sna céadéaga ab ea Mars, agus a mhuintir ag gearradh canálacha trasna a dhromchla leis an mbeagán uisce a bhailiú agus a roinnt ina measc chomh hiomlán agus ab fhéidir. Mar shampla, is cuid lárnach de radharcra Mharsa, nó Barsoom, ag Edgar Rice Burroughs na farraigí triomaithe atá á siúl ag na fir uaine. D'imir an smaoineamh seo a thionchar ar H. G. Wells, freisin, nuair a scríobh sé "Cogadh na Reann". Scéal clasaiceach is ea é faoi arrachtaigh a d'fhéach le teacht slán óna bpláinéad leathmharbh féin agus socrú síos ar an Domhan, agus iad ag cur catha ar na daoine le gás nimhe agus le hairm nua-aoiseacha eile. Sa deireadh, fuair siad bás, ó nach raibh súil acu le baictéirí an Domhain.
Nuair a fuarthas tuiscint níos fearr ar Mhars, d'éirigh na scríbhneoirí as scéalta den chineál seo. Ansin, d'éirigh sé faisiúnta scéalta a insint faoi dhaoine a théann ón Domhan go dtí Mars leis an áit a thabhairt chun míntíreachais agus le stát a bhunú ansin a bheidh beag beann ar an Domhan. Is féidir an téama seo a aithint sa tríológ faoi Mhars a scríobh Kim Stanley Robinson: "Red Mars", "Green Mars", agus "Blue Mars".


Conradh Angla-Éireannach.
Sa bhliain 1921, tar éis Chogadh na Saoirse, shínigh ionadaithe na Chéad Dála agus rialtas na Breataine an conradh síochána ar a dtugtar an Conradh Angla-Éireannach. B'é an conradh seo a chuir an chríochdheighilt i bhfeidhm ar Éirinn. Roinneadh oileán na hÉireann ina dhá stát, mar atá, Saorstát Éireann, a bheadh ina Tiarnas cosúil le Ceanada, leis an Astráil agus leis an Nua-Shéalainn, agus Tuaisceart Éireann, a bhí le fanacht laistigh den Ríocht Aontaithe. Idir sin agus an lá inniu, gaireadh Poblacht den tSaorstát go hoifigiúil, agus Tuaisceart Éireann fágtha sa Ríocht Aontaithe. Bhí Éire le fanacht laistigh de Chomhlathas na Breataine, agus bhí trí chalafort le fanacht in úsáid na Breataine, Baile Chaisleáin Bhéara, an Cóbh agus Loch Súilí. D'fhan Calafoirt an Chonartha seo faoi smacht na Breataine go dtí an bhliain 1938.
Síníodh an conradh ar an 6 Nollaig 1921 agus tháinig sé i bhfeidhm bliain amháin níos déanaí ar an 6 Nollaig 1922.
Dhaingnigh an Conradh sa Dáil ar an 7 Eanáir 1922.
I ndiaidh an tsínithe, ní raibh na hÉireannaigh ar aon tuairim faoin gConradh, agus bhris Cogadh Cathartha amach idir lucht a thacaithe agus iad siúd a chuir ina choinne.
Nasc seachtrach.
Anlga


Risteárd de Clare, Dara hIarla Phembróic (Strongbow).
"Pósadh Aoife agus Strongbow" (1854) le Daniel Maclise.
B'é Risteárd de Clare, Dara hIarla Phembróic, Diúc Laighean, Giúisteoir na hÉireann (1130 – 20 Aibreán 1176). Thugtaí Strongbow de ghnáth air, tiarna Chambra- Normannach.
Bhain sé cáil amach i dtús mar cheannaire ar na Normannaigh a rinne ionradh ar Éirinn. Bhí Diarmuid Mac Murchadha Caomhánach san oirdheisceart in aighneas leis an Ard-Rí agus le tiarnaí eile na tíre, agus thug sé cuireadh do Strongbow, de bhunadh Normannach, a bhí lonnaithe sa Bhreatain Bheag, teacht i gcúnamh air.
Mar chúitimh, fuair Strongbow iníon Dhiarmada mar chéile agus rinneadh oidhre an rí de. Ach b'éigean dó géilleadh do cheannas Rí Shasana agus na Normainne, Anraí II agus ní raibh sé riamh ina rí ar Chúige Laighean.
B'iad Gilbert de Clare, Céad Iarla Phembróic agus Isabel de Beaumont a thuismitheoirí. Fuair a athair Gilbert bás nuair a bhí Risteárd thart fá ocht mbliana déag d'aois, agus fuair sé teideal a athair trí oidhreacht. Ach sa bhliain 1168 bhí seo caillte nó forghéillte aige.
Éire.
Sa bhliain 1166 thug Diarmuid Mac Murchadha, Rí Laighean, a aghaidh ar Bhristó (Béarla: Bristol), Shasana, chun bualadh le Roibéard FitzHarding, ceannaithe saibhir de chuid na cathrach. Thairg seisean comhairle do Dhiarmuid imeacht leis chun na Fraince agus a scéal ar fad do chur faoi bhráid Anraí II. Bhuaileadar le chéile áit éigin i nAquitaine, sa deireadh.
Ghlac Anraí Rí le Diarmuid ina ghialla dhó, agus tharraing sé cáipéis ag ceadú dó dhuine ar bith i dtailte na bPlantagenetach cabhrú leis chun a ríocht do bhuachaint ar ais.
Thosnaigh Diarmuid agus FitsHarding cuardach i measc na n-uasal Normannach féachaint cé a bheadh sásta troid le Diarmuid in Éirinn.
Shochraigh Riocard de Clare, mac le Gilbert de Clare agus oidhre ar iarlacht Phembroic, nach raibh ann ach scáil, dul san bhfiontar le Diarmuid. D'ofráil Diarmuid a iníon Aoife dó le pósadh agus oidhreacht Laighean nuair a gheobhadh Diarmuid bás.


Mearcair (pláinéad).
Is é Mearcair an pláinéad is gaire don Ghrian sa ghrianchóras, agus is é is mírialta fithis i ndiaidh Phlútóin.
Pláinéad carraigeach é Mearcair a bhfuil croí iarainn ina lár agus maintlín de charraig shileacáite air. Tá Mearcair ar an dara pláinéad is lú sa ghrianchóras, má áirítear Plútón mar phláinéad ar aon nós. Tá méid dhealraitheach Mhearcair ag luainiú idir −0.4 agus 5.5, agus is é an fadú is mó a dhealaíonn ón nGrian ar an spéir é ná 28.3°. Is é is ciall dó seo go gcloíonn Mearcair leis an nGrian chomh cóngarach is nach féidir linn é a aithint ach le clapsholas. Níl muid ró-eolach ar Mhearcair, nó níor tháinig aon spásárthach nó spástaiscéalaí ina ghaire i ndiaidh Mariner 10. Mhapáil an ceann sin 40-45% de dhromchla Mhearcair sna blianta 1974-1975, ach ní dhearnadh léarscáiliú ar bith ar an gcuid eile den phláinéad.
Tá Mearcair cosúil go leor lenár nGealach féin, chomh criathraithe agus atá sé le cráitéir, agus ní féidir a mhaíomh go mbeadh atmaisféar aige. Níl aon satailít nádúrtha aige ach an oiread. Bíonn an teocht ar dhromchla an phláinéid ag luainiú idir 90 agus 700 K, is é sin, -180 agus 430 °C. Ós rud é go bhfuil croí iarainn ag an bpláinéad, agus é, fiú, réasúnta mór i gcoibhneas an phláinéid féin, tá réimse maighnéadach ag Mearcair agus é thart ar 1 % de réimse maighnéadach an Domhain. Is é an pointe foghréine an áit is teo, agus is iad na cráitéir timpeall na bpol na cinn is fuaire.
B'iad na Rómhánaigh a bhaist an t-ainm Mearcair ar an bpláinéad seo, chomh sciobtha agus atá sé ag dul ar aghaidh ar an spéir, cosúil le Mearcair nó Mercurius, teachtaire na ndéithe, i miotaseolaíocht na sean-Róimhe. Roimh an gcúigiú haois roimh bhreith Chríost, shíleadh réalteolaithe na Gréige nach aon rinn neimhe amháin a bhí ann, ach dhá cheann.
Is é an t-ainm atá ag na Sínigh agus ag a gcuid comharsan ar Mhearcair ná Réalt an Uisce, siúd is gur deacair aon áit a shamhlú a bheadh chomh gann in uisce le Mearcair. Rasoom a bhí ag Edgar Rice Burroughs ar Mhearcair ina chuid leabhar faoi John Carter, ach ní raibh aon ról ar leith ag an bpláinéad seo ina chuid leabhar. Is dócha nár chuir Mearcair riamh fantaisíocht na scríbhneoirí ag obair, ós rud é go bhfuil a fhios ag an saol le fada gur pláinéad tirim seasc atá ann.
Tuiscint stairiúil.
Tá aithne ag an gcine daonna ar Mhearcair ó laethanta na réalteolaithe Suiméaracha ar aghaidh, ar a laghad. Bhí siadsan ag obair chomh fada siar leis an tríú mílaois roimh bhreith Chríost, agus is é an t-ainm a bhaist siad ar an bpláinéad seo ná "Ubu-im-gud-ud". B'iad na Bablónaigh ba túisce a rinne mionstaidéar ar ghluaiseacht Mhearcair ar an spéir, agus iad ag tabhairt "Gu-ad" nó "Gu-utu" air. Na sean-Eabhraigh, ansin, d'aithin siad go raibh an pláinéad seo ag cloí go dlúth leis an nGrian, agus is é an t-ainm a bhí acu air ná Kochav-hama, כוכב חמה mar a litrítear as Eabhrais é, a chiallaíonn Réalta na Gréine. Shíl na sean-Ghréagaigh, arís, gur dhá réalta éagsúla a bhí ann, mar atá, Apollo agus Hermes. De réir a chéile, áfach, tháinig an tuiscint acu nach raibh i gceist ach aon rinn neimhe amháin. B'é Piotagóras, fear na triantánachta féin, ba túisce a thuig é. D'aithin Heiriclít, fiú, go raibh Mearcair agus Véineas ag timpeallú na Gréine, seachas a bheith ag fithisiú an Domhain.
Sa bhliain 1631, chuir Pierre Gassendi, roimh aon duine eile, sonrú i Mearcair le linn é a bheith ag dul trasna na Gréine ar an spéir. Bhí an trasdul seo tuartha ag Johannes Kepler roimh ré, ach b'é Gassendi an chéad réalteolaí a rinne breathnuithe ar a leithéid. Sa bhliain 1639, arís, d'éirigh le Giovanni Zupi, agus é i muinín teileascóip, a aithint go raibh céimeanna fithise ag Mearcair, cosúil le céimeanna Véineas agus céimeanna na Gealaí. Ba chruthúnas é sin go raibh Mearcair ag timpeallú na Gréine.
Teocht agus solas na Gréine.
Tá an dromchla ar Mhearcair 456 K, nó 178.8 céim Celsius, ar meánteocht. Bíonn an teocht i bhfad níos athraithí ar Mhearcair ná ar an Domhan, áfach, agus í ag luainiú idir 90 K agus 700 K. Níl ach 150 K idir an íosmhéid agus an uasmhéid ar ár bpláinéad féin. Ar ndóigh, ós rud é nach bhfuil atmaisféar ag Mearcair a choinneodh an teas, is féidir don taobh nach bhfuil ag drannadh leis an nGrian éirí fuar feannta ar fad thar oíche fhada an phláinéid. Tá solas na Gréine sé oiread go leith níos láidire ar Mhearcair ná ar an Domhan.
Tréithe an dromchla.
Nuair a bhí sé á mhúnlú, agus ina dhiaidh sin féin, b'iomaí scuabréalta nó astaróideach a bhuail faoi Mhearcair. Níor tháinig deireadh leis an síorbhombardú seo ach 3.8 billiún bliain ó sin. Ós rud é nach raibh atmaisféar ag Mearcair a bhainfeadh de luas na ndreigítí seo, chriathraigh siad an pláinéad go hiomlán. San am sin, bhí an-bholcánachas ag croitheadh dhromchla an phláinéid, agus áiteanna cosúil le Caloris Planitia ag cur thar maoil le magma - cloch leáite - a bhí ag brúchtadh amach as an taobh istigh. Nuair a d'fhuaraigh an laibhe seo síos, d'iompaigh sí ina basalt. Mar sin, cruthaíodh machairí réidhe fairsinge atá cosúil le "farraigí" na Gealaí s'againn.
Tá na cráitéir ar fud an phláinéid, idir bheag agus mhór. Na cinn bheaga, níl siad ach na céadta méadar ar trastomhas; na cinn mhóra, is féidir do cheann acu bheith na céadta ciliméadar ar trastomhas. Is é an struchtúr is mó ar dhroim an phláinéid an imchuach ar a dtugtar Caloris, nó Caloris Planitia. Cosúil leis na gnáthchráitéir, is lorg i ndiaidh imbhuailteora - scuabréalta nó astaróidigh - í an imchuach seo, ach is léir go raibh an t-imbhuailteoir áirithe seo mór millteanach as an ngnáth, nó tá Caloris míle trí chéad ciliméadar ar fairsingeacht. Dealraíonn sé go ndeachaigh an t-imbhuailteoir glan trí screamh an phláinéid, ar dhóigh is gur chroith sé an laibhe amach chun solais. Thairis sin, áfach, chuaigh fuinneamh an imbhuailte seo tríd an bpláinéad mar thonnchrith seismeach, agus d'fhág sé scoilteanna i screamh an phláinéid ar an taobh eile de!
Tá dhá phríomhchineál tír-raoin le haithint ar dhromchla Mhearcair. Is iad na machairí basaltacha an cineál is óige, agus creidtear gur cruthaíodh iad nuair a bhí laibhe leáite ag brúchtadh amach as na cráitéir fadó. Tá siad cosúil, mar sin, le "farraigí" ár nGealaí féin, nó is machairí basailt iad chomh maith. Thairis sin, áfach, tá aithne an chraptha ar dhromchla Mhearcair. Is é sin, nuair a d'fhuaraigh croí iarainn an phláinéid síos, chrap sé isteach chuige féin, agus ansin, d'fhill dromchla an phláinéid ar a chéile in áiteanna. Na cráitéir a bhí ann cheana féin nuair a thosaigh an pláinéad ag crapadh, tháinig na fillte craptha anuas orthu, i gcruth is go ndeachaigh siad as a riocht.
Thairis sin, tá imtharraingt na Gréine ag dul i bhfeidhm ar an bpláinéad. Is iad na fórsaí taoidmheara atá i gceist. Go bunúsach, is iad na fórsaí céanna is brí le trá agus tuile na taoide ar an Domhan, is é sin, na teannais a chruthaítear taobh istigh den rinn neimhe, agus an imtharraingt ag oibriú níos láidre ar thaobh na Gréine den phláinéad ná ar an taobh atá iompaithe ar shiúl ón nGrian. D'fhág na fórsaí seo a n-aithne féin ar dhéanamh an phláinéid.
Comhdhéanamh inmheánach.
Tá croí iarainn ag Mearcair, agus i gcomparáid leis an bpláinéad féin, tá sé níos mó ná croí iarainn an Domhain. Miotal is ea 70% de Mhearcair, agus cloch shileacáite is mó atá sa chuid eile. Tá meándlús Mhearcair beagáinín níos lú ná meándlús an Domhain, áfach. Is é is cúis leis seo ná go bhfuil an fiche oiread maise sa Domhan, agus mar sin, fáisctear croíleacan an Domhain níos dlúithe faoi mheáchan na gcodanna taobh amuigh de. Tá 42% de thoirt Mhearcair sa chroí iarainn, - ar son na comparáide, ní miste cuimhne a choinneáil air nach bhfuil ach 17% de thoirt an Domhain ansin.
An maintlín atá thart timpeall ar chroíleacan Mhearcair, níl sé ach 600 ciliméadar ar dhoimhneacht. Creidtear gur bhain imbhualadh millteanach don phláinéad nuair nach raibh sé ach á mhúnlú, agus gur baineadh cuid mhór d'ábhar an mhaintlín de ag an am.
Rothlú.
Ar dtús, shíl na heolaithe go raibh glas taoidmhear ar rothlú Mhearcair - is é sin, go raibh sé ag rothlú go sioncrónach, de réir mar a bhí sé ag dul timpeall na Gréine, agus é ag drannadh na haghaidhe céanna leis an nGrian an t-am ar fad. Sin é an cineál rothlú, dála an scéil, a dhéanann ár nGealach féin i gcoibhneas an Domhain, nó ní fheicimid ach aon taobh de riamh. Ansin, áfach, fuarthas amach, nach ionann sin agus scéal Mhearcair. Sa bhliain 1965, thug na breathnuithe radair le tuiscint go bhfuil athshondas 3:2 idir rothlú agus imrothlú an phláinéid, is é sin, go gcríochnaíonn sé trí rothlú timpeall a aise in aghaidh gach dhá imrothlú timpeall na Gréine. Fanann an coibhneas seo sách do-athraithe, chomh héalárnach agus atá fithis an phláinéid. Nuair a shíl na saineolaithe go raibh glas ar rothlú Mhearcair, ní raibh ann ach míthuiscint a bhí bunaithe ar an nganntanas eolais. Is é sin, nuair a bhaineadh Mearcair amach an pointe ab fhearr a d'fhreastlódh do na breathnuithe réalteolaíocha, bhíodh sé sa phointe chéanna de thréimhse an athshondais, is é sin, den trí rothlú nó den dá imrothlú, agus, mar sin, an taobh céanna de iompaithe leis an nGrian.
De thoradh an choibhneasa atá idir an rothlú agus an t-imrothlú, tá grianlá Mhearcair - is é sin, fad an lae mar a fheictear don bhreathnóir ar dhromchla an phláinéid féin é - thart ar 176 lá Domhanda ar fad. Níl an réaltlá - is é sin, rothlú amháin an phláinéid i gcoibhneas réaltaí na spéire - ach 58.7 lá Domhanda ar fad.
In áiteanna áirithe de dhromchla Mhearcair, bheadh an Ghrian ag éirí go dúbailte. Is é sin, d'fheicfí í ag éirí, ag stopadh, ag dul faoi ar ais agus ansin ag éirí go deifnideach. Is é is cúis leis seo, ná, ceithre lá Domhanda roimh an bpeirihéilean (garphointe na fithise don Ghrian), is ionann luas a imrothlaithe agus luas a rothlaithe, agus ansin, dearscnóidh luas a imrothlaithe thar an luas eile, i gcruth is go bhfeicfear an Ghrian ag dul ar ais ar an spéir. I ndiaidh an pheirihéilin, tiocfaidh moilliú ar an imrothlú arís, agus ceithre lá Domhanda ina dhiaidh, tosóidh an Ghrian ag éirí arís, mar is gnách.
Tá claonadh na haise rothlaithe an-bheag, gan ach 0.01 céim stua, i bhfad níos lú ná ar aon phláinéad eile ar fud an ghrianchórais. Is é Iúpatar an dara pláinéad is lú is aischlaonta, mar atá, trí chéim stua agus aon deichiú cuid (3.1 céim stua).
Fithis.
Tá fithis Mhearcair iontach éalárnach, níos éalárnaí ná fithis aon phláinéad inmheánach eile. Níl ach fithis Phlútóin níos éalárnaí. Tá peirihéilean na fithise ag luainiú ar bhealach nach bhfuil inmhínithe gan dul i dtuilleamaí theoiric coibhneasachta Einstein, agus a fhad is nach raibh ach meicnic Isaac Newton ar fáil le gluaiseachtaí na reann neimhe a oibriú amach, shíl na saineolaithe go gcaithfeadh sé go raibh pláinéad beag taobh istigh d'fhithis Mhearcair, agus a imtharraingt ag déanamh trasnaíochta ar ghluaiseacht Mhearcair. Bhí siad i bhfad ag iarraidh radharc a fháil ar an bpláinéad seo, agus é ainmnithe acu cheana: Bolcán. Nuair a d'fhoilsigh Einstein teoiric ghinearálta na coibhneasachta, mhínigh sí an luainiú seo go hiomlán. B'é sin ba phríomhchúis le chomh tapaidh is a ghlac na saineolaithe leis an teoiric.
Tá an taighde ag tabhairt le fios, freisin, go bhfuil éalárnacht fithise Mhearcair ag ascalú idir 0 (is é sin, fithis chiorclach) agus 0.47 thar na milliúin de bhlianta, agus is ascalú anordúil é, nó ní féidir a thuar roimh ré, cén bealach a rachaidh an t-athrú seo. Creidtear gurb é seo is cúis leis an athshondas aisteach idir an rothlú agus an t-imrothlú, nó is dóchúla dá leithéid teacht ar an bhfód le linn thréimhse na héalárnachta airde.
Maighnéadsféar.
Cé go bhfuil Mearcair ag rothlú go mall, tá maighnéadsféar réasúnta láidir aige, cé nach bhfuil ann ach a haon faoin gcéad (1%) de réimse maighnéadach an Domhain. Tá sé incheaptha gur cruthaíodh an maighnéadsféar seo ar an dóigh chéanna agus maighnéadsféar an Domhain, is é sin, go raibh ábhar leáite ag dul timpeall sa chroílár, agus é ag oibriú mar dhineamó. Níl na saineolaithe cinnte, áfach, an bhfuil iarann leáite i gcroíleacan Mhearcair, cé go bhféadfadh sé fanacht leáite agus an dóigh a mbíonn na fórsaí taoidmheara ag streachailt an phláinéid ar a chamchuairt ar a fhithis éalárnach. Níl sé docheaptha ach oiread go bhfuil iarann an "dineamó" sin sioctha síos cheana, agus an t-iarann soladach fágtha maighnéadaithe..
Iarann.
Tá níos mó iarainn sa phláinéad seo ná in aon phláinéad eile, i gcoibhneas a mhéide ar a laghad. Cuireadh níos mó ná aon teoiric amháin chun cinn leis an bhfarasbarr seo a mhíniú. Deir teoiric amháin go raibh Mearcair comhdhéanta as miotal agus as cloch sileacáite cosúil leis an gcineál dreigítí a dtugtar coindrítí orthu. Táthar ag déanamh gurb ionann mais Mhearcair ag an am agus mais Mhearcair inniu méadaithe faoi 2.25, agus gur buaileadh Mearcair faoi imbhuailteoir a raibh aon séú cuid den mhais sin ann. Ansin, bhain an t-imbhualadh seo an screamh agus an chuid ba mhó den mhaintlín den phláinéad, i gcruth is nár fágadh mórán thart ar an gcroíleacan. Tá teoiric den chineál chéanna ann a deir gur mar seo a cruthaíodh an Ghealach s'againn féin, is é sin, gur bhuail an próta-Dhomhan faoi imbhuailteoir éigin agus gur scoilteadh an Ghealach de.
Tá teoiric eile ann a deir go raibh Mearcair ann sular chrap an chuid lárnach de réaltnéal na Gréine isteach chuici féin le hiompú ina Grian. Nuair a thosaigh an phróta-Ghrian ag crapadh, d'éirigh an teocht i ndlúth-thimpeallacht Mhearcair sách ard leis an gcloch shileacáiteach a leá agus a ghalú. Ansin, shéid an ghrianghaoth an gal ar shiúl den phláinéad, agus níor fágadh ach an chuid inmheánach de.
Tá an tríú teoiric bunaithe ar an smaoineamh gurbh í cúltarraingt an réaltnéil a bhí i gceist. Is é sin, nuair a bhí an néal ag fuilleamh le hiompú ina phláinéad, stop comhthoradh na bhfórsaí a bhí ag oibriú ar na cáithníní sa réaltnéal an chuid ab éadroime de na cáithníní ó bheith páirteach i bhfoirmiú an phláinéid.
Má theastaíonn uainn ceann de na teoiricí seo a fhíorú, caithfidh muid comhshuíomh ceimiceach an dromchla a fháil amach, nó tá a tairngreacht féin ag dul le gach teoiric maidir leis sin. Mar sin, tá an misiún úd MESSENGER meáite ar bhreathnuithe a dhéanamh ar Mhearcair le triail a bhaint as na teoiricí.
Tá sé ráite freisin gur pláinéad "ctónach" é Mearcair, is é sin, gur gásfhathach cosúil le hIúpatar nó le Satarn a bhí i Mearcair ar dtús, agus gur baineadh an chuid gásach de i rith fhorbairt an Ghrianchórais. Mar sin, ní bheadh sa phláinéad atá againn anois ach an croíleacan cloiche atá fágtha den ghásfhathach.
Breathnóireacht Mhearcair.
Tá sé deacair breathnóireacht a dhéanamh ar Mhearcair ón Domhan, nó tá an pláinéad chomh cóngarach don Ghrian agus go bhfágann tinte dallraitheacha na Gréine dofheicthe ar fad é. Uaireanta, bíonn sé le feiceáil le camhaoir nó le clapsholas.
Mar a fheicimid féin é, tá céimeanna aige cosúil leis an nGealach. Is ionann a chónasc íochtair agus a "nua-ré", agus is ionann a chónasc uachtair agus a "lán-ré". Ní bhíonn an pláinéad le feiceáil ag na hócáidí seo, áfach, agus é ag cloí chomh tiubh sin leis an nGrian, mar a fheictear dúinn féin é. Is féidir, áfach, Mearcair a fheiceáil ina "leath gealaí" nó ina leathphláinéad, nó is ansin atá Mearcair san áit is mó fadú. San áit is mó fadú thoir, is é is faide i ndiaidh Mhearcair a éiríonn an Ghrian, agus san áit is mó fadú thiar, is é is faide a fhanann Mearcair ar an spéir i ndiaidh don Ghrian dul faoi. Nuair a tharlaíonn Mearcair ina pheirihéilean san áit is mó fadú, feictear faoi 18.5° (ocht gcéim stua déag go leith) den Ghrian ar an spéir é, ach má shroicheann sé a apaihéilean san áit sin, tá an stua idir an dá rinn neimhe sin chomh mór le 28.3° (ocht gcéim stua fichead agus trí dheichiú cuid).
Nuair atá Mearcair idir an chéad "leathphláinéad" agus an "lán-ré", is é sin, nuair atá sé scothlán, is ansin is éasca é a thabhairt faoi deara. Is fíor go bhfuil sé ag dul i bhfad uainn ag an am sin, ach tá a fhithis chomh beag is nach bhfuil an difríocht rómhór. Tá sé níos tábhachtaí go bhfuil sé ag éirí níos gile, agus níos mó dá thaobh soilsithe ag iompú linn féin.
Ar meán, sroicheann Mearcair a chónasc íochtair uair in aghaidh gach 116 lá, ach bíonn sé éagsúil, chomh héalárnach agus atá a fhithis. Mar sin, bíonn an idirthréimhse seo ag luainiú idir 111 agus 121 lá. Ar gach taobh den chónasc íochtair, is féidir go bhfeictear dúinn Mearcair a bheith ag iompú ar ais ar a fhithis ar feadh 8-15 lá. Is í an fhithis éalárnach is cúis leis an ngluaisne chasiompaithe seo.
Tá sé níos fusa Mearcair a bhreathnú ón leathsféar theas ná ón leathsféar thuaidh. Sroicheann sé an fadú is mó thoir nuair a bhíonn sé ina luathfhómhar ar an leathsféar theas, agus nuair a bhíonn sé san áit is mó fadú thiar, bíonn an geimhreadh ag druidim chun deireanais sa deisceart. Is é is toradh dó seo go bhfuil an stua idir Mearcair agus an t-éiclipteach ar an uasmhéid, rud a fhágann go bhfanann Mearcair uaireanta an chloig ar an spéir nuair a bhíonn sé dorcha. Ar an leathsféar thuaidh, ní bhíonn Mearcair os cionn na léaslíne riamh, nuair a bhíonn an geimhreadh ann agus an spéir dorcha.
Le linn urú iomlán na Gréine, bíonn Mearcair le feiceáil, chomh maith leis na réaltaí is gile.


Véineas (pláinéad).
Is í Véineas an dara pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras. B'í Véineas bandia an ghrá agus na háilleachta ag na Rómhánaigh (Afradaíté ag na Gréagaigh, Ishtar na Babalóine). Ós í Véineas an plainéad is gile sa spéir, b'eol do dhaoine í a bheith ann ó thús ama. Tugadh Réalt na Maidne agus Réalt an Tráthnóna ar Véineas chomh maith. Níl gealach ar bith aige. Tá an lá níos faide ná an bhliain ann (243 lá de chuid an domhain), agus ós rud é go bhfuil Véineas ag rothlú thar a hais i dtreo chontrártha, feictear an Ghrian ag éirí san iarthar agus ag dul faoi san oirthear. Tá an pláinéad beagnach ar aon mhéid leis an Domhan agus tá an t-atmaisféar tiubh trom, 90 uair níos dlúithe ná atmaisféar an domhain. Is í dé-ocsaíd an charbóin an gás is flúirsí san atmaisféar, rud a chiallaíonn go bhfuil an iarmhairt ceaptha teasa i bhfad níos láidre ar Véineas ná ar an Domhan. Mar sin, tá an teocht an-ard ar fad ann, os cionn 400 °C. Gleannta míne is mó atá ar an dromchla. Ar ndóigh, tá sé róthe le farraigí ar bith a bheith ann.
Cuireadh an chéad spáslong go Véineas sa bhliain 1962 agus is iomaí árthach eile a cuireadh ann ó shin, an spásárthach Venera 7 de chuid na Rúise, an chéad árthach a thuirling ar phlainéad choimhthíoch, ina measc. Taiscéalaithe gan daoine a bhí iontu ar fad, ar ndóigh. Rachadh sé rite le duine daonna coinníollacha Véineas a sheasamh, fiú dá gcaithfeadh sé culaith spáis.
An Fhithis (aga J2000).
Meánfhad ón nGrian: 108,208,926 km, nó 0.723 331 99 aonad réalteolaíoch
Imlíne na fithise: 680,000,000 km, nó 4.545 aonad réalteolaíoch
Éalárnacht na fithise: 0.006 773 23
Peirihéilean (garphointe don Ghrian): 107,476,002 km, nó 0.718 432 70 aonad réalteolaíoch
Apaihéilean (cianphointe ón nGrian): 108,941,849 km, nó 0.728 231 28 AU
Tréimhse fhithiseach: 224.700 69 lá (0.615 197 0 bliain)
Uasmhéid an luais fhithisigh 35.259 km/s
Íosmhéid an luais fhithisigh 34.784 km/s
Claonadh na fithise 3.394 71° (3.86° i gcoibhneas mheánchiorcal na Gréine)
Fad an nóid éirithigh 76.680 69°
Níl satailít nádúrtha ar bith ag timpeallú Véineas.
An Pláinéad.
Trastomhas ag an meánchiorcal 12,103.7 km (0.949 i gcomparáid leis an Domhan)
Achar an dromchla 4.60×108 km2 (0.902 i gcomparáid leis an Domhan)
Toirt 9.28×1011 km³ (0.857 i gcomparáid leis an Domhan)
Mais 4.8685×1024 kg (0.815 i gcomparáid leis an Domhan)
Imtharraingt ag an meánchiorcal 8.87 m/s2 (an tairiseach g méadaithe faoi 0.904)
Tréimhse rothlaithe −243.0185 lá (seasann an comhartha − do threo an rothlaithe: tá Véineas ag rothlú i dtreo atá contrártha le treo rothlaithe an Domhain)
Luas rothlaithe ag an meánchiorcal 6.52 km/h
Ceartairde an Phoil Thuaidh 272.76° (18 n-uaire 11 nóiméad 2 shoicind)
Struchtúr.
Áirítear Véineas ar na pláinéid dhomhanchosúla, rud a chiallaíonn go bhfuil sí déanta as ábhar crua - as cloch agus carraig - cosúil leis an Domhan féin. Mar sin, níl sí cosúil leis na gásfhathaigh (Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún). Níl sí mórán níos lú ná an Domhan, agus mar sin, is gnách a rá gurb í "leathchúpla" an Domhain. Scéal eile, áfach, go bhfuil atmaisféar trom aici, agus imthoscaí ar a dromchla atá thar a bheith difriúil le himthoscaí an tsaoil ar an Domhan.
Struchtúr Inmheánach.
Níl mórán ar eolas againn ar an déanamh atá ar Véineas taobh istigh. Is féidir glacadh leis go bhfuil screamh, maintlín agus croí aici ar nós na bpláinéad domhanchosúil eile. Táthar ag déanamh go bhfuil an screamh beagáinín níos raimhre ná screamh an Domhain, agus go bhfuil an croí ábhairín níos mó. Is dócha gur cloch leáite - magma - atá istigh ansin, agus go dtagann cleitíní magma tríd an maintlín suas ar an dromchla ó am go ham le bolcáin a chruthú, cosúil leis na bolcáin ar an Domhan.
Geograife.
Machairí míne bolcánacha atá in ochtó faoin gcéad de dhromchla Véineas. (Nuair a deirtear gur machairí "bolcánacha" iad, ní hionann sin agus a rá go mbeidís criathraithe le bolcáin: tagann an téarma sin le fios gurb as laibhe nó magma bolcánach a bhí ag fuarú a múnlaíodh iad i dtús an ama. Tá "farraigí" na Gealaí cosúil leis na machairí seo.) An chuid eile den tír-raon, is "mór-ranna" iad, nó garbhchríocha. Tugtar Ishtar Terra ar an mór-roinn thuaisceartach, agus í ainmnithe as bandia an ghrá i miotaseolaíocht na mBablónach. Tá Ishtar Terra ar aon mhéid leis an Astráil. Tá an sliabh is airde ar Véineas, Maxwell Montes, suite in Ishtar Terra. Tá Maxwell Montes aon chiliméadar déag os cionn meánairde an tír-raoin i Véineas; níl an sliabh is airde ar an Domhan, Sliabh Everest, fiú naoi gciliméadar os cionn meánleibhéal na mara. Tá an "mhór-roinn" dheisceartach, Aphrodite Terra, ar aon mhéid le Meiriceá Theas, agus í níos mó ná Ishtar Terra, mar sin. Tá cuid mhór d'Aphrodite Terra criathraithe le cráitéir agus le héisc.
Tá cráitéir thuinsimh, sléibhte agus gleannta coitianta ar Véineas cosúil le gach pláinéad domhanchosúil, ach thairis sin, is féidir teacht ar thréithe tír-raoin nach bhfeicfeá ar aon phláinéad eile. Ina measc seo, is fiú trácht a dhéanamh ar na rudaí ar a dtugtar "farra". Go bunúsach, is "pancóga" cloiche iad, agus iad 20-50 ciliméadar ar trastomhas agus 100-1000 méadar ar raimhre. Is é an bolcánachas a chruthaigh iad. Thairis sin, tá struchtúir de bhristeacha gathacha ann ar a dtugtar "novae", agus gréasáin de bhristeacha agus de scoilteacha a chuirfeadh téada damháin alla i gcuimhne duit. Aracnóidigh a thugtar orthu, freisin, ón bhfocal Gréigise a chiallaíonn "damhán alla". Is é an bolcánachas is cúis leis na struchtúir seo ar fad, agus bíonn cuid mhaith bolcáin ar fáil ar Véineas, chomh maith. Tá 167 mbolcán ar Véineas atá níos mó ná céad ciliméadar ar trastomhas. Is é an t-aon struchtúr bolcánach amháin ar an Domhan atá inchurtha leis na fathaigh seo ná Haváí.
An chuid is mó de na logainmneacha ar Véineas, tagraíonn siad do mhná na staire nó na miotaseolaíochta. Is iad na heisceachtaí is tábhachtaí Maxwell Montes, atá ainmnithe as James Clerk Maxwell, agus an dá réigiún úd Alpha Regio agus Beta Regio. Bronnadh na hainmneacha seo sular tháinig an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta ar an bhfód. Is é an tAontas a choinníonn cuntas ar logainmníocht an spáis inniu.
Geolaíocht an Dromchla.
Dealraíonn sé gurbh é an bolcánachas a mhúnlaigh cuid mhór de dhromchla Véineas, ach má mhúnlaigh féin, ná síltear go mbeadh bolcánachas "gníomhach" ar obair go forleathan ar an bpláinéad i gcónaí. Is amhlaidh go bhfuil screamh Véineas i bhfad níos sine ná screamh an Domhain, ós rud é go bhfuil screamh an Domhain á hathchúrsáil gan stad gan staonadh ag an bhfodhuchtú, is é sin, an dóigh a mbíonn na plátaí teicteonacha ag sleamhnú isteach faoina chéile. Mar sin, ní bhíonn an tír-raon a fheicimid ar an Domhan inniu ach céad milliún bliain d'aois, ar meán, ach tá tír-raon Véineas cúig chéad milliún bliain d'aois, mar a mheastar.
Ina dhiaidh sin féin, is féidir go bhfuil bolcánachas beo sa chorráit ar Véineas féin. Nuair a bhí na spástaiscéalaithe Rúiseacha den tsraith úd Venera ag taighde an phláinéid, chuir siad sonrú i splancanna agus i dtóirneach nach raibh inmhínithe mar fheiniméin atmaisféaracha cosúil le splancarnach agus spéirlingí an Domhain. Nó níl báisteach ná fearthainn ar Véineas, agus is í an bháisteach is cúis leis an tóirneach ar an Domhan. Creidtear gurb é an luaithreamhán as na bolcáin is cúis leis na splancanna ar Véineas. Thairis sin, chaill an pláinéad 90 % den dé-ocsaíd shulfair a bhí san atmaisféar idir na blianta 1978 agus 1986, rud a thugann le fios go raibh mórbhrúchtadh bolcáin ann a d'ardaigh an leibhéal roimhe sin a chuir go mór mór le tiúchan na substainte sin.


Iúpatar (pláinéad).
Is é Iúpatar an cúigiú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras, agus an ceann is mó de na plainéid ar fad. Ba é Iúpatar (Jupiter) Rí na nDéithe ag na Rómhánaigh. Is é Iúpatar an ceathrú réad is gile sa spéir agus bhí daoine ábalta é a fheiceáil ó thús ama. D'fhéach Galileo Galilei air trí theileascóp sa bhliain 1610 agus chonaic sé go raibh ceithre ghealach aige. Tugtar gealacha Galileo orthu sin i gcónaí (Io, Europa, Ganymede agus Callisto). Ba é seo an chéad uair a chonacthas go raibh rudaí ag dul timpeall ar phlainéad eile seachas an domhan agus ba athrú réabhlóideach é ar an léargas a bhí ag daoine ar an ollchruinne go dtí sin, mar gur creideadh go raibh an domhan i lár agus gach rud eile, an ghrian san áireamh, ag dul timpeall air.
Is plainéad gáis é Iúpatar, gan aon dromchla soladach, cé go bhfuil croílár cloiche istigh ann. Uaireanta, tugtar gásfhathaigh ar phláinéid den chineál seo sa ghrianchóras, agus tá ceithre cinn acu ann: Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún. Is iad na scamaill san atmaisféar atá le feiceáil ón domhan. Hidrigin (90%) agus héiliam (10%) ar fad atá sa phlainéad seachas blúirí bídeacha de gháis eile, uisce, agus amóinia. Tá Iúpatar 142,984 chiliméadar ar trastomhas, agus is ionann a mhais agus 317.8 domhan. Bíonn sé 778 milliún ciliméadar ón nGrian, ar meán. Tá an lá an-ghearr – 9 n-uair agus 55 nóiméad, agus tá bliain Iúpatair cothrom le 11.86 bliana de chuid an domhain. -108 °C an mheánteocht atá ann.
Tagann níos mó fuinnimh as Iúpatar i bhfoirm radaíochta ná mar a fhaigheann sé ón ghrian. Tá fáinní beaga dorcha timpeall ar Iúpatar ach níl siad le feiceáil ón domhan mar atá cuid Satarn.
Gealacha Iúpatair.
Bhí 63 shatailít ag Iúpatar, nuair a seiceáladh an uair dheireanach é, ach bíonn cinn nua á n-aithint go minic. Is gnách folúsghlantóir an spáis a thabhairt ar Iúpatar, nó baineann sé den spás an chuid is mó de na scuabréaltaí agus de na hastaróidigh a d'fhéadfadh dochar a dhéanamh don Domhan. Chonacthas sampla maith den obair seo i Mí Iúil 1994, nuair a bhuail an scuabréalta úd Shoemaker-Levy 9 faoi Iúpatar.
Struchtúr Iúpatair.
Ceann de na gásfhathaigh sa Ghrianchóras é Iúpatar, is é sin, níl ach croí beag solaid ann agus gás nó leacht ina thimpeall. Is é an ceann is mó de na pláinéid sa Ghrianchóras, nó tá sé 142,984 chiliméadar ar trastomhas ag an meánchiorcal. Tá Iúpatar 1.326 g/cm³ ar dlús, rud a chiallaíonn go bhfuil sé ar an dara pláinéad is dlúithe de na gásfhathaigh, ach ar ndóigh, tá na pláinéid domhanchosúla (an Domhan, Mearcair, Véineas, agus Mars) níos dlúithe ná Iúpatar.
Tá uachtar an atmaisféir ar Iúpatar comhdhéanta as hidrigin agus héiliam - is í an hidrigin an comhábhar is mó, agus ní sheasann an héiliam ach do 8-12 % den chomhdhéanamh. Nó sin é an céatadán de réir líon na móilíní. Scéal eile é go bhfuil adamh an héiliam níos troime ná móilín na hidrigine. De réir mhais na n-adamh, tá 75 % hidrigin agus 25 % héiliam ann, a bheag nó a mhór. Ag tuirlingt anuas san atmaisféar dúinn, áfach, gheobhaidh muid romhainn comhdhéanamh is casta ná sin, nó tá dúile níos troime thíos ansin, timpeall ar 5 % den iomlán. Is féidir, mar sin, iarsmaí de chomhdhúile a aithint in íochtar an atmaisféir a bhfuil sileacan, fosfar, carbón, ocsaigin, nítrigin nó dúile eile iontu: meatán CH3CH3, uisce H2O, amóinia NH3, foisfín PH3, agus a lán eile. Amuigh ar fhorimeall an atmaisféir, arís, aithnítear criostail shioctha amóinia. Thaispeáin na gathanna ultraivialaite agus infridhearga go bhfuil hidreacarbóin sách casta, ar nóis na beinséine, ann chomh maith.
Creidtear go bhfuil comhdhéanamh an atmaisféir ar Iúpatar an-chosúil le réaltnéal na gréine fadó - an réaltnéal as ar fáisceadh na pláinéid in imeacht na milliún bliain. Scéal eile, áfach, go bhfuil an neon i bhfad níos teirce ansin ná sa Ghrian, agus an héiliam féin beagáinín níos gainne.


Satarn (pláinéad).
Is é Satarn (arb ionann é mar fhocal agus "Satharn" nó "Saturnus", dia na talmhaíochta ag na Rómhánaigh) an séú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras, agus é ar an dara ceann is mó. Tá sé 119,300 ciliméadar ar trastomhas, agus ní mhaireann an lá ach deich n-uair a chloig go leith, rud a dhéanann cothromú ar na poil. Hidrigin is mó atá san atmaisféar agus bíonn stoirmeacha fíochmhara le feiceáil ón domhan. Cuireadh suntas ó thús i gcóras fáinní Satarn agus san iliomad gealach atá ag an bplainéad. Tá 31 cheann acu ainmnithe agus is é Tíotán an ceann is mó acu. Tá Tíotán chomh mór céanna le Gealacha Galileo, an ceathrar gealach mhóra atá ag timpeallú Iúpatair. Is é Tíotán an dara gealach is mó sa Ghrianchóras, agus é beagáinín níos lú ná Ganymede atá ar an gceann is mó de Ghealacha Galileo.
Thug na spástaiscéalaithe úd Pioneer 11 (1979) agus Voyager 1 agus 2 cuairt ar Shatarn agus anois, tá an taiscéalaí úd Cassini ag timpeallú an phlainéid (ón 1 Iúil 2004).
Cosúil le hIúpatar, Úránas, agus Neiptiún, is gásfhathach é Satarn. Is é sin, tá an chuid is mó den phláinéad féin comhdhéanta as na gáis chéanna atá ina atmaisféar - hidrigin thar aon dúil eile. Mar sin, níl sé furasta a shainmhíniú go sásúil, cá dtagann deireadh leis an atmaisféar agus tús leis an bpláinéad féin. Is léir go bhfuil croíleacán cloiche taobh istigh, ach tá sé i bhfad níos lú ná an pláinéad ina iomlán.
Gealacha.
Tá 62 gealach ag Satarn (as a bhfuil ainmneacha ar 53 ceann acu).


Úránas (pláinéad).
Is é Úránas an seachtú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras. Ba é William Herschel a chonaic é den chéad uair i 1781. Ba é an réalteolaí Gearmánach Johann Bode a bhaist Úránas mar ainm air, dia na spéire anallód.
Tá trastomhas de 51,000 ciliméadar aige agus glacann sé 84 bliain de chuid an Domhain air turas amháin a dhéanamh timpeall na gréine. Bíonn sé beagnach 3,000 milliún ciliméadar ón Ghriain de ghnáth. Maireann an lá seacht n-uair an chloig déag. Tá 22 gealach ar a laghad aige. Hidrigin is mó atá san atmasféar agus léiríonn na pictiúir a tógadh le teileascóp ardchumhachta Keck II go mbíonn stoirmeacha fíochmhara ar an phlainéad. Tá fáinní timpeall ar an phlainéad mar atá ar Satarn. Tá Úránas claonta ar a thaobh timpeall 90 céim.


Neiptiún (pláinéad).
Is é Neiptiún an t-ochtú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras
ach amannta bíonn sé nios sia amach ná Plútón. Sé an ceathrú pláinéad is mó i dtrásthomhas agus an treas i dtaobh toirte ach d’fhior 'sé an ceann is lú de na gásfháthaigh é.
Tá sé giota beag níos lú ná Úránas agus is cosúil le leathchúplaí iad a mbeirt.
Fionnadh.
Aimsíodh Néiptiún an 23ú Meán Fomhar 1846 le Galle agus d’Arrest i ngar dón áit a tairngrigh Adams agus Le Verrier go neamhspleách roimhe ré agus iad ag déanamh scrúdú ar chorraíthe i bhfithis Úránais. De réir dlíthe Newton ba chóir d'Úránas bheith in áit éile agus mar sin bhí sé de thuairim acu go raibh pláinéad mór eile ann taobh amuigh d'Úránas. Fuaireadh amach níos déanaí gur de thaisme a tharla na corraíthe seo agus nach raibh aon baint idir iad agus suíomh Neiptiúin ach pé scéal é tugadh cáil le haghaidh aimsiú Neiptiúin don bheirt réalteolaithe.


Plútón (abhacphláinéad).
Abhacphláinéad is ea Plútón atá suite ar imeall an ghrianchórais. Ó 1930 go 2006, thugadh an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) agus na gnáthdaoine pláinéad air, ach athraíodh an cinneadh sin i mí Lúnasa 2006, ós rud é go bhfuil reanna neimhe sonraithe i gCrios Kuiper taobh thiar de atá ar aon mhéid leis. Mar sin, is féidir nach bhfuil i gceist le Plútón ach an ceann is cóngaraí dúinn de reanna an chreasa seo.
Tá Plútón ag timpeallú na Gréine ar fhithis atá an-difriúil le fithisí na ngnáthphláinéad. Fithis an-chlaonta, an-éalárnach í. Mar sin, siúd is go raibh sé de nós ag na daoine a shíleadh gurb é Plútón an pláinéad is faide ón nGrian, chaith sé na blianta 1979-1999 taobh istigh d'fhithis Neiptiúin. Sa bhliain 1978, cuireadh an chéad sonrú i satailít Phlútóin, Carón. Tugadh dhá ghealach níos lú faoi deara sa bhliain 2005, mar atá, Nix agus Hydra. Déanta na fírinne, níl sé furasta a rá, ach an oiread, an "satailít" é Carón dháiríre. B'fhearr a rá gur córas imtharraingthe iad Plútón agus Carón in éineacht, agus go bhfuil an bheirt acu ag timpeallú meáchanlár an chórais sin. Tá an meáchanlár sin suite in aice le Plútón, ach níl sé taobh istigh de.
Go dtí seo, níor thug aon spásárthachnó spástaiscéalaí cuairt ar Phlútón. Tiocfaidh athrú air seo sa bhliain 2015, má éiríonn leis an taiscéalaí úd New Horizons, a scaoileadh chun siúil ó lárionad spáis Cape Canaveral ar an 19 Eanáir 2006, eitilt thart le Plútón de réir na bpleananna.
An Fhionnachtain.
Tá scéal fionnachtana Phlútóin fite fuaite le fionnachtain Neiptiúin. Sna 1840idí, agus iad i dtuilleamaí mheicníc Newton, d'oibrigh Urbain Le Verrier agus John Couchy Adams amach suíomh Neiptiúin, nach raibh aimsithe go fóill, agus iad i ndiaidh anailís a dhéanamh ar an dóigh a raibh mais mhór mhillteanach éigin ag cur isteach ar ghluaiseacht Úránais ar a chonair. Thuig siad nach mbeadh ach imtharraingt ó phláinéad eile in ann a leithéid a dhéanamh, agus ceart go leor, tháinig Johann Gottfried Galle ar Neiptiún ar an 23ú lá de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 1846.
Nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deiridh, thosaigh na réalteolaithe ag déanamh go raibh conair Neiptiúin faoi thionchar den chineál chéanna, agus iad ag dul ar lorg pláinéad eile fós. Sa bhliain 1909, bhí William H. Pickering agus Percival Lowell ag moladh comhordanáidí éagsúla neamhaí don phláinéad sin. I Mí na Bealtaine sa bhliain 1911, d'fhoilsigh an réalteolaí Indiach Venkatesh Ketakar figiúirí ar bhullaitín na réalteolaithe Francacha inar thairngir sé suíomh an phláinéid nach raibh aimsithe fós. Cailleadh Percival Lowell sa bhliain 1916, ach níor tháinig deireadh leis na hiarrachtaí teacht ar an bpláinéad a bhí ag teastáil.
B'é an réalteolaí Clyde Tombaugh, agus é ag obair i Réadlann Lowell in Arizona, a chuir an chéad sonrú i bPlútón ar an 18 Feabhra 1930. Lean sé ar aghaidh ag cur grianghrafanna den spéir i gcomparáid le chéile.. Nuair a bhí tuilleadh grianghrafanna tógtha le Tombaugh an bhfiannachtain a dheimhniú, cuireadh an nuacht ar an teileagraf chuig Réadlann Choláiste Harvard ar an 13 Márta. Ina dhiaidh sin féin, haithníodh an pláinéad ar sheanghrianghrafanna ón 19 Márta 1915. Fuarthas amach go raibh sé ag dul ar aghaidh 39.48 aonad réalteolaíoch, nó 14.283 stuashoicind in aghaidh an lae.
Íorónta go leor, ní raibh Plútón in ann an oiread tionchair a imirt ar ghluaiseacht Neiptiúin agus a síleadh, nó níl sé in aon chóngar do bheith chomh trom sin. Is é is cúis leis na "mírialtachtaí" a sonraíodh i ngluaiseachtaí an phláinéid ná nach raibh mais Neiptiúin measúnaithe i gceart ag réalteolaithe na naoú haoise déag. Má chuidigh figiúirí Pickering, Lowell, agus Ketakar le Tombaugh teacht ar an lorg ceart, ní raibh ann ach comhtharlúint iomlán.
B'é Vesto Melvin Slipher, stiúrthóir Réadlann Lowell, a fuair "spreagadh chun ainm a bhaisteadh ar an bpláinéad nua sula ndéanfadh aon duine eile é", mar a dúirt Tombaugh. Thosaigh na mílte duine ó gach cearn den domhan ag moladh ainmneacha éagsúla ar Phlútón, Thairg Constance Lowell, baintreach Percival, na hainmneacha Zeus, Lowell, agus fiú Constance, ach ní raibh fáilte ar bith roimh na moltaí seo. Is iomaí ainm miotasúil de chuid na sean-Róimhe agus na sean-Ghréige a cuireadh chun tosaigh, ach má cuireadh, bhí cuid mhór acu úsáidte cheana féin, agus iad bronnta ar na hastaróidigh iomadúla.
An t-ainm a roghnaíodh, is é ainm an dé i seanreiligiún na Róimhe a bhí ag gardáil an Domhain Thíos. Thairis sin, cuireann an chéad dá litir an réalteolaí Percival Lowell i gcuimhne dúinn, an fear céanna a thuar go mbeadh pláinéad eile le fáil taobh thiar de Neiptiún. B'í Venetia Burney, cailín nach raibh ach aon bhliain déag d'aois, a mhol an t-ainm. Chuir sí an smaoineamh in iúl dá seanathair, a bhí ag obair sa Bhodleian Library, is é sin, leabharlann na hOllscoile in Oxford. Chuaigh an t-ainm ón seanathair go Herbert Hall Turner, Ollamh le Réalteolaíocht, agus b'é an tOllamh Turner a chuir an smaoineamh in iúl do na réalteolaithe i Meiriceá ar an teileagram. Sa deireadh thiar thall, baisteadh Plútón ar an bpláinéad go hoifigiúil, rud a fógraíodh don tsaol mhór ar Lá Bealtaine, 1930.
Achoimre (aga J2000).
Peirihéilean (garphointe don Ghrian) 4,436,824,613 km
Apaihéilean (cianphointe ón nGrian) 7,375,927,931 km
Réalt-tréimhse fithise 90,613.3055 lá (248.09 bliain)
Treoluas ar an bhfithis, meán 4.666 km/s, uasmhéid 6.112 km/s, íosmhéid 3.676 km/s
Fad an nóid éirithigh 110.303 47°
Mais agus méid.
Imtharraingt ag an meánchiorcal 0.58 m/s2
Tréimhse rothlaithe −6.387230 lá (6 lá 9 n-uaire 17 nóiméad 36 soicind)
Treoluas rothlaithe 47.18 km/h (ag an meánchiorcal)
Claonadh na haise 122.54° (i gcomparáid leis an bhfithis)
115.60° (i gcomparáid leis an éiclipteach)
Ceartairde an Phoil Thuaidh 133.02° (8 h 52 min 5 s)
Atmaisféar.
Níl ach atmaisféar an-tanaí ag Plútón, agus é comhdhéanta as nítrigin, meatán, agus aonocsaíd charbóin. Tá na substaintí céanna ar fáil i bhfoirm sholadach ar dhromchla Phlútóin, agus an dóigh a bhfuil siad ag galú agus ag sioc arís, tá an-bhaint acu le cothromaíocht na teochta ar Phlútón. Níl brú an atmaisféir ar Phlútón ach aon seacht míliú cuid de bhrú ár n-atmaisféir féin, ach mar sin, is féidir é a thabhairt faoi deara le linn urú. Nuair a bhogann Plútón amach óna gharphointe don Ghrian, siocann tuilleadh den atmaisféar go solad, agus é ag titim ar dhromchla an phláinéid. Ag teacht níos gaire don Ghrian dó arís, imíonn cuid den nítrigin reoite ina gás arís, rud a chuireann dromchla Phlútóin ag fuarú. Sin é an fáth go bhfuair na saineolaithe amach le déanaí go bhfuil an abhacphláinéad seo deich gcéim Celsius (nó Kelvin) níos fuaire ná mar a shíl siad roimhe sin.
Cosúlacht.
Tá dromchla Phlútóin an-éagsúil. D'fhéadfá a rá go bhfuil dhá aghaidh ar Phlútón. Go bunúsach, an leath de Phlútón atá ag drannadh le Carón, tá sí níos saibhre sa mheatán sioctha, agus an nítrigin reoite agus an aonocsaíd charbóin níos tipiciúla ar an taobh eile de.
Níl Plútón ach 14"m" ar mhéid dhealraitheach, agus mar sin, ní féidir sonrú a chur ann gan teileascóp. Sna teileascóip mhóra féin, ní aithnítear Plútón ach mar phointe solais atá cosúil le réalta, agus dath buí nó donnbhuí ann. Nuair a tugadh Carón faoi deara an chéad uair, tuigeadh go raibh Plútón i bhfad ní ba lú ná mar a síleadh go nuige sin, agus go gcaithfeadh sé go raibh Plútón in ann i bhfad níos mó solais a fhrithchaitheamh, freisin. Mar sin, chuaigh meastacháin ailbéideachta Phlútóin in airde ansin. Inniu, glactar leis go bhfuil ailbéideacht Phlútóin beagnach chomh hard le hailbéideacht Véineas.
Tá Plútón chomh fada ar shiúl uainn is nach bhfuil mórán saintréithe nó sonraí inaitheanta ar a dhromchla.
Satailítí Phlútóin.
Tá trí shatailít ag timpeallú Phlútóin. B'é an réalteolaí Meiriceánach James Christy a d'aithin an chéad cheann acu, Carón, chomh fada siar leis an mbliain 1978, ach ní bhfuarthas amach faoin dá cheann eile ach sa bhliain 2005. I bhfarradh is na pláinéid eile agus an dóigh a mbíonn a gcuid gealach ag dul ina dtimpeall, tá na satailítí an-chóngarach do Phlútón.
Is gnách "sféar Hill" a thabhairt ar an réigiún sféarúil timpeall den phláinéad atá go hiomlán faoi imtharraingt an phláinéid féin, beag beann ar na réadanna neimhe eile. Ní sháraíonn fithisí na satailítí 3 % de gha an réigiúin seo, cé go bhféadfadh an tsatailít a fithis a choinneáil cobhsaí i bhfad níos faide amach ó Phlútón - 53 % de gha an sféir, nó fiú 69 %, dá mbeadh sí ag timpeallú Phlútóin sa treo contrártha. (Mar shampla, tá Psamathe ag timpeallú Neiptiúin ag 40 % de gha Hill.)
Carón.
D'fhéadfá a rá nach "satailít" nó "gealach" é Carón mar a shamhlaítear an coincheap sin dúinn de ghnáth, nó le fírinne, córas délárnach atá i gceist le Plútón agus Carón, agus iad ag dul timpeall ar bharalár (meáchanlár) an chórais sin. Tá an lárphointe seo suite taobh amuigh de Phlútón, cé go bhfuil sé an-chóngarach dó. (Ar mhaithe leis an gcomparáid, tá an Domhan agus an Ghealach ag timpeallú a gcomh-mheáchanláir freisin, ach tá an lárphointe sin suite taobh istigh den Domhan, cé nach ionann é agus lárphointe an Domhain féin.) Rud eile fós, tá "glas taoide" ar rothlú Phlútóin agus Charóin: is é sin, drannann Plútón an taobh céanna le Carón, agus a mhalairt. Mar sin, an té a bheadh ar aon taobh le Carón de Phlútón, d'fheicfeadh sé Carón suite sa bhall céanna den spéir gan éirí ná dul faoi, agus dá mbeadh an breathnóir ar a mhalairt de thaobh, ní bhfaigheadh sé an chéad radharc ar Charón choíche.
Na Satailítí Beaga.
Ar an 15 Bealtaine 2005, haithníodh an chéad uair riamh go raibh dhá shatailít eile ag dul timpeall ar Phlútón, mar atá, Nix agus Hydra. Ba é Teileascóp Spáis Hubble a thóg na chéad ghrianghrafanna díobh, agus ansin, tháinig na saineolaithe a bhí ag obair ar na grianghraif seo, tháinig siad ar an tátal go raibh dhá ghealach eile seachas Carón ag timpeallú Phlútóin. Le bheith beacht, ar ndóigh, níl an dá ghealach seo ag fithisiú Phlútóin i gciall cheart an fhocail, nó cosúil le Carón agus le Plútón féin, tá siad ag dul timpeall ar mheáchanlár an chórais. Tá fithis Nix suite timpeall is 48,700 ciliméadar ón meáchanlár, agus fithis Hydra timpeall ar 64,800 ciliméadar ón meáchanlár. Tá fithisí an dá ghealach seo an-chosúil le ciorcal ceart.


Creideamh in Éirinn.
In Éirinn, is é an príomh chóras creidimh ná an Chríostaíocht. D'fhás an Chríostaíocht ó aimsir Naoimh Phádraig, go dtí gur bheagán de shean chreideamh na nGael a sheas i ndiaidh na meán aoiseanna.
Tá os cionn 95% de phobal i bPoblacht na hÉireann, in ainm a bheith ceangailte leis an gCaitliceachas (Eaglais an Chaitliceachais Rómhánaigh) le mionlaigh a bhaineann leis na heaglais Protastúnacha. Ina measc siúd tá an eaglais Phreispitéarach, an eaglais Mheitideach, Eaglais na hÉireann agus eaglaisí eile Phrotastúnacha. De réir Eaglais na hÉireann í féin, is Eaglais Chaitliceach Anglacánach atá inti. Tá méadú ag teacht ar phobail eile ó na 1990í i leith, é ar fad, nach mór, ag baint le hinimirce. Tá Giúdaigh, Muslamaigh agus Hiondúigh anois sa tír, maille le Búdaithe agus creidimh eile.
I dTuaisceart Éireann, ón 17ú hAois tá tromlach Protastúnach, le mionlach mór Caitliceach. Is iad na heaglaisí Protastúnacha chéanna, nach mór, agus a luaitear sa ghiota thuas, atá i dtuaisceart Éireann, le méad mór Preispitéirigh. Labhraítear go minic ar an eachrann idir Chaitlicigh agus Protastúnaigh ansin, ach ní hamháin cursaí creidimh atá i gceist, ach an ceangal atá aige seo le náisiúnachas agus le féin-íomhá na bpobal. Tá mórmhór na gCaitliceach i bhfábhar dlúthcheangail le Poblacht na hÉireann, agus formhór na bProtastúnaigh i bhfábhar fanacht i ndlúthcheangal leis an mBreatain.


Heilsincí.
Is í Heilsincí (Fionlainnis: "Helsinki", Sualainnis: "Helsingfors") príomhchathair na Fionlainne agus an chathair is mó sa tír. Tá sí suite ar chósta theas na tíre, i gcúige stairiúil na Nualainne, agus í ag críochantacht le Vantaa, Espoo, agus Sipoo.
Stair.
B'é Gustaf Vasa, rí na Sualainne, a bhunaigh an chathair ar an 12ú lá de Mhí an Mheithimh 1550 le cuid den tradáil a bhréagadh ó Taillinn trasna na murascaille. D'ordaigh an rí do bhuirgéisigh na gcathracha úd Porvoo, Ulvila (in aice le Pori), Ekenäs, agus Rauma bogadh go dtí an chathair nuabhunaithe, ach ar dtús, bhí na seantraidisiúin tradála ní ba láidre ná briathar cumhachtach an rí féin, agus níor tháinig borradh ar an gcathair nua ach go mall.
Sa bhliain 1561, thit tuaisceart na hEastóine, in éineacht le Taillinn féin, leis an tSualainn, agus mar sin, níor iompaigh bunú Helsincí amach chomh tábhachtach agus a shíl an rí Gustaf ar dtús. Mar sin féin, tháinig sí isteach úsáideach mar bhunáit ag longa cogaidh na Sualainne.
An áit ina raibh an chathair suite ar dtús, ní raibh sí oiriúnach do longa móra na linne, agus mar sin, hathraíodh Heilsincí go háit ní b'fhearr sa bhliain 1640. Tréigeadh an tseanchathair a bhí suite i mbéal na habhainne úd Vantaanjoki. Inniu, tugtar Vanhankaupunginlahti nó Bá na Seanchathrach ar an áit sin, agus í suite idir na bruachbhailte úd Hermanni, Arabianranta, Viikki, Herttoniemi, agus Kulosaari.
Nuair a bunaíodh Cathair Pheadair, agus Impireacht na Rúise ag cúngú isteach leis an mBailt, bhí Heilsincí thíos leis an bhforbairt seo. Le linn Chogadh Mór an Tuaiscirt sa chéad fhiche bliain den ochtú haois, agus an tSualainn is an Rúis ag cur troda ar a chéile, rinne na cathanna, na galair - go háirithe plá na bliana 1710 - agus an fhorghabháil Rúiseach an-léirscrios don chathair. Nuair a chaill an tSualainn daingin na teorainne don Rúis i ndiaidh Chogadh na Hataí sna 170idí, tógadh daingean nua, Sveaborg (Fionlainnis: "Viapori" go traidisiúnta, "Suomenlinna" inniu), ar cheann de na hoileáin os comhair Heilsincí. Chuidigh tógáil an daingin go mór mór le forbairt agus le hathbheochan na cathrach, agus an daonra ag fás go sciobtha.
Sna blianta 1808-1809, fearadh cogadh eile idir an tSualainn agus an Rúis de thoradh scéimeanna polaitiúla Napoleon. Le linn an chogaidh, rinne dóiteán mór an-léirscrios sa chathair, ach is féidir a rá go ndeachaigh an cogadh chun leasa do Heilsincí. Is amhlaidh gur fágadh an Fhionlainn ar fad ag an Rúis i ndiaidh an chogaidh seo - Cogadh na Fionlainne - agus ós rud é go raibh an tsean-phríomhchathair, Túrcú, suite róchóngarach do Stócólm, d'athraigh Alastair a Dó, Impire na Rúise agus Ard-Diúc na Fionlainne, feidhmeanna na príomhchathrach go Heilsincí. hOrdaíodh don ailtire Carl Ludwig Engel bail a chur ar lár na cathrach arís i ndiaidh an dóiteáin, agus dá thoradh sin, tá cuma Nua-Chlasaiceach ar fhoirgnimh tábhachtacha na cathrach inniu, agus í an-chosúil le Cathair Pheadair in áiteanna.
Sa bhliain 1827, bhí dóiteán mór i dTúrcú. An ollscoil a bhí fágtha ag obair sa chathair seo, haistríodh go Heilsincí í anois. Sa dara leath den naoú haois déag, tháinig borradh mór ar an bpríomhchathair nua, agus i dtús na fichiú haoise, bhí céad míle duine ina gcónaí i Heilsincí.
Bhain an Fhionlainn amach a neamhspleáchas i Mí na Nollag 1917, ach i ndeireadh Mhí Eanáir sa bhliain dár gcionn, thosaigh cogadh cathartha na Fionlainne. B'iad na Dearga a shealbhaigh an chathair, agus d'éalaigh an rialtas dlisteanach go dtí Vaasa. Ansin, b'í Toscaireacht an Phobail, rialtas na Fionlainne Deirge, a bhí ag rialú i Heilsincí. I Mí Aibreáin, b'éigean don Toscaireacht an chathair a thréigean, agus ar an 13 Aibreán, ghabh trúpaí Gearmánacha faoi cheannas an Ghinearáil Rüdiger von der Goltz Heilsincí. Mí ina dhiaidh, ar an 16 Bealtaine, cheiliúir díormaí na Fionlainne Báine a mbua ar na Dearga sa chathair, agus hiompaíodh daingean Sveaborg ina champa géibhinn do na Dearga. Faoi bhrú an náisiúnachais, baisteadh ainm nua Fionlainnise ar Sveaborg, mar atá, Suomenlinna, nó Caisleán na Fionlainne, sa bhliain 1918. Go dtí sin, thugtaí Viapori ar an daingean as Fionlainnis.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhuamáil na heitleáin Shóivéadacha Heilsincí cupla babhta. I bhFeabhra 1944, hionsaíodh Heilsincí trí uair, agus Stailín ag iarraidh brú a chur ar an bhFionlainn éirí as an gcomhghuaillíocht leis an nGearmáin, ach ina dhiaidh sin féin, ní raibh an damáiste inchomparáide ar aon nós le hiarsmaí na mbuamálacha sa Ghearmáin san am céanna. B'iad Heilsincí, Londain, agus Moscó an trí phríomhchathair san Eoraip nár forghabhadh i rith an Dara Cogadh Domhanda, cé go raibh na tíortha féin páirteach sa chogadh.
Bhí cluichí oilimpeacha na bliana 1940 le reachtáil i Heilsincí, ach de dheasca an chogaidh, níor thosaigh na cluichí sin riamh. Fuair Heilsincí cluichí na bliana 1952, áfach. D'athraigh cuma na cathrach go mór, agus na foirgnimh nua-aoiseacha i stíl an Fheidhmiúlachais a tógadh le haghaidh na gcluichí sna tríochaidí, ar nós an Staidiam Oilimpigh, Phálás na Leadóige ("Tennispalatsi"), agus an Pháláis Ghloine ("Lasipalatsi").
Daonra.
Sa bhliain 2003, bhí cónaí ar 559,330 duine sa chathair féin. Má chuirtear Espoo, Kauniainen, agus Vantaa san áireamh, is féidir a rá go bhfuil 1.2 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar na príomhchathrach. Tá an tSualainnis ó dhúchas ag 6.2 % de mhuintir dhúchasach Heilsincí. Ón taobh eile de, rugadh 7.9 % d'áitritheoirí na cathrach i dtír choimhthíoch, agus saoránaigh de chuid tíortha eile is ea 5.2 % de na cónaitheoirí. An chuid is mó de na heasaoránaigh, is Eastónaigh, Rúisigh agus Sualannaigh iad. Tá teanga choimhthíoch dhúchais (teanga eile seachas an Fhionlainnis nó an tSualainnis) ag 7.0 % de mhuintir Heilsincí, agus is í an Rúisis an teanga atá ag duine as gach ceathrar acu siúd. I gcomparáid le príomhchathracha eile an Aontais Eorpaigh, níl ach Liospóin níos gainne i strainséirí ná Heilsincí.
Iompar.
Tá córas cuimsitheach iompair i Heilsincí, agus é á choinneáil ag imeacht ag HKL - "Helsingin kaupungin liikennelaitos", nó Foras Iompair Bhardas Heilsincí. Tá idir bhusanna, tramanna, agus líne mearthraenach ag obair sa chathair. Tugtar "metro" ar an líne mearthraenach, ach murab ionann agus "metro" Phárais nó "underground" Londan, tá an chuid is mó de "metro" Heilsincí ag dul ar an talamh - níl an líne faoi thalamh ach in áiteanna, go háirithe i lár na cathrach.
Thosaigh pleanáil na líne mearthraenach chomh luath leis an mbliain 1955, ach níor tháinig an líne in úsáid roimh an mbliain 1982, cúig bliana chun deiridh ar na pleananna. Thairis sin, bhain scannal breabaireachta leis na hoibreacha, agus sa bhliain 1985, ciontaíodh Unto Valtanen, a bhí i gceannas ar chúrsaí pleanála an "mhetro", i nglacadh breibe. In ainneoin na ndeacrachtaí agus na moille, áfach, thug muintir na háite taithneamh don líne mearthraenach, agus cuireadh tuilleadh faid leis an mbunlíne in imeacht na mblianta.
Táthar ag iarraidh baint de thrácht na ngluaisteán príobháideach, agus níl ach 405 ghluaisteán ag gach míle duine sa chathair - sa tir ar fad, tá 521 ghluaisteán príobháideach in úsáid in aghaidh gach míle duine.
An t-aerfort a fhreastlaíonn ar mhuintir Heilsincí, tá sé suite i Vantaa, agus is é an t-ainm atá air ná Aerfort Helsinki-Vantaa. hOsclaíodh an t-aerfort sa bhliain 1952, agus ar ndóigh, b'iad na cluichí Oilimpeacha a bhí mar spreagadh don tógáil. An t-aerfort beag a bhí ann roimhe sin, mar atá, Aerfort Helsinki-Malmi, baintear úsáid as, ach go háirithe, le heitleoirí nua a oiliúint. Tá an Bardas ag pleanáil le fada an áit a chur as úsáid mar aerfort agus tithíocht a fhorbairt ansin, ach is ábhar conspóide é seo i gcónaí.
Foirgneamh mór millteanach is ea príomhstáisiún traenach Heilsincí, agus é ina shiombail d'iarnród na Fionlainne ar fad. Na "fir chloiche" os comhair aghaidh an stáisiúin, is móitíf thábhachtach iad i bhfógraíocht an chórais iarnróid ar fad. Mar sin féin, níl sa stáisiún seo ach críochstáisiún. Is é stáisiún Pasila, trí chiliméadar ó thuaidh ón bpríomhstáisiún, an t-acomhal inar féidir dul ó thraein go traein. Ós rud é gurb ionann leithead idir na raillí san Fhionlainn agus sa Rúis, bíonn na traenacha ag dul go Cathair Pheadair agus Moscó gan deacrachtaí.
Oideachas.
Tá seacht scoil tríú leibhéal ag obair i Heilsincí: Ollscoil Heilsincí, Scoil Ghnó Heilsincí, Acadamh na nEalaíon, Acadamh Ceoil Sibelius, Scoil Ghnó Sualainnise Heilsincí ("Svenska handelshögskolan"), Ollscoil na nEalaíon agus na Dearthóireachta, agus Acadamh na hAmharclannaíochta. Tá 48,000 mac léinn ag staidéar sna hollscoileanna seo. Tá sé pholaiteicnic sa chathair freisin, go háirithe Stadia, Helia, agus Arcada, agus 19,000 dalta ag foghlaim a gceirde iontu. Thairis sin, cuirtear ranganna oíche agus aosoideachais éagsúla ar fáil.
Caitheamh Aimsire.
"Stadionin torni" nó Túr an Staidiam i Heilsincí
I ndeireadh an tsamhraidh a thosaíonn Féile Heilsincí, nó "Helsinki Festival" as Béarla; is é an t-ainm oifigiúil atá ar an bhféile as Fionlainnis ná "Helsingin Juhlaviikot", a chiallaíonn "Seachtainí Féile Heilsincí". Dháiríre, maireann an fhéile cupla seachtain, agus í ag tairiscint imeachtaí éagsúla cultúrtha, idir cheolchoirmeacha, taispeántais ealaíne, amharclannaíocht agus eile.
Is é an 12ú lá de Mhí an Mheithimh "lá náisiúnta Heilsincí", agus is gnách é a cheiliúradh le siamsaíocht agus le cultúr den chineál éadrom. Is í an cheolchoirm i bpáirc Kaivopuisto an chuid is suntasaí d'imeachtaí an lae. Cuireadh tús leis an gceolchoirm sa bhliain 1985, agus bíonn an bhéim ar an rac-cheol.
I Mí Iúil a cheiliúrann lucht leanúna an rac-cheoil throim "Tuska-festivaali", nó Féile na Péine.
Is í "Rakkautta ja Anarkiaa" ("Grá agus Ainriail") an fhéile scannánaíochta is tábhachtaí sa chathair. Maireann an fhéile seo beagáinín thar aon seachtain amháin, agus í ag tabhairt spléachadh ar scannáin nach mbíonn le feiceáil ar na gnáthphictiúrlanna.
Tá go leor forais thábhachtacha chultúrtha suite i Heilsincí, ar nós "Ateneum", nó Dánlann an Stáit; "Kiasma", arb é músaem na healaíne comhaimseartha; Áras Náisiúnta na Ceoldrámaíochta nó "Suomen Kansallisooppera"; agus a lán amharclann, go háirithe an Amharclann Náisiúnta, nó "Kansallisteatteri", agus Amharclann Chathair Heilsincí, nó "Helsingin Kaupunginteatteri". Bíonn Ceolfhoireann Chathair Heilsincí ("Helsingin Kaupunginorkesteri") ag seinm in Áras Finlandia, ach thairis sin, tá ceolfhoireann chlúiteach phroifisiúnta eile ag obair sa chathair, mar atá, Ceolfhoireann Shiansach an Raidió nó "Radion Sinfoniaorkesteri" (RSO). An cuairteoir a rachadh ar lorg an rac-cheoil i Heilsincí, ba chóir dó aghaidh a thabhairt ar Chlub Tavastia thar aon áit eile.


Hurricane Ivan.
Meán Fómhair, 2004. Tá "Hurricane Ivan", airicín den cúigiú rann atá contúirteach thar an ngnás, ag réabadh chósta thiar Chúba, agus táthar tar éis 1.3 miliún duine a tharraingt ón limistéir. Tá an cuma ar an scéal go dtiocfaidh Ivan i dtír i Stáit Aontaithe Mheiriceá ar chósta Mhurascaill Mheicsiceó maidin Déardaoin.
Tá Hurricane Jeanne, a lean é, níos measa fós, agus ar Meán Fómhair, d´fhógair foinsí rialtais i Haïti gur maraíodh 690 nduine cheana féin.


Murascaill Mheicsiceo.
Farraige atá soir as Meicsiceo agus ó dheas ó Stáit Aontaithe Mheiriceá atá i Murascaill Mheicsiceo. Ó dheas uaidh atá an Chairib. Ritheann Sruth Murascaille Mheicsiceo soir ón bhfarraige seo, ag coinneáil na cuanta agus na farraigí i dtuaisceart na hEorpa te agus saor ó leac oighear beagnach ar feadh na bliana.
*


Béal Feirste.
Is é Béal Feirste (Béarla: "Belfast") príomhchathair Thuaisceart Éireann, agus í ina príomhchathair thraidisiúnta fosta ar Chúige Uladh agus ar Chontae Aontroma. Tá an chathair féin scoilte idir Contae Aontroma (siar agus ó thuaidh) agus Contae an Dúin (soir agus ó dheas). Is é an dara cathair is mó in Éirinn, agus 277,391 duine ina gcónaí ansin de réir dhaonáireamh na bliana 2001. Is é sin daonra na cathrach féin, ach má chuirtear timpeallacht na cathrach ins an áireamh, is é an daonra a gheofar ná 579,554. Is é is impleacht dó seo ná go bhfuil Béal Feirste ar an chúigiú cathair déag is mó ar fud na Ríochta Aontaithe, agus go bhfuil timpeallacht Bhéal Feirste ar an aonú comhchathair déag is mó.
Tá rialtas Thuaisceart Éireann suite i mBéal Feirste. Tá Tionól Thuaisceart Éireann ag obair i bhfoirgnimh na Parlaiminte i Stormont, agus Rúnaí an Stáit do Thuaisceart Éireann i gCaisleán Chromghlinne, áit a gcónaíonn an Bhanríon na Sasana fosta, agus í ar cuairt ins an stáitín.
Eolas Ginearálta.
Fuair Béal Feirste a ainm as an "Fhearsaid", is é sin, as an bhruach gainimhe ag "béal" na habhann. Tógadh Béal Feirste i mbéal abhainn an Lagáin an chéad uair riamh, ach inniu, tá abhainn na Feirste fágtha ag sní i lintéar faoin tSráid Ard.
Tá Béal Feirste suite ar inbhear chois Mhuir Éireann, in ascaill na gcnoc. Is iad na cnoic is cliúití acu ná an Sliabh Dubh, an Duibhis agus Beann Mhadagáin. Bheirthear "Cavehill", nó "Cnoc na hUaimhe", ar Bheann Mhadagáin as Béarla, agus is ar "Ghaosán Napoleon" is fearr a aithnítear an cnoc seo. Lomán basailt é an Gaosán, agus é ag dealú an chathair ó Ghleann Ghormlaí. Creidtear go mb'í Beann Mhadagáin a thug spreagadh do Jonathan Swift "Gulliver's Travels" a chumadh, nó b'fhacthas dó go rabh an cnoc cosúil le fathach a bheadh ina chodladh. Tá caoi curtha ar bhruacha an Lagáin le déanaí, agus táthar in éis cuid mhór den chathair a ghéilleadh do na coisithe.
Tá cuid mhaith foirgneamh ins an chathair atá maisithe le sáibhirne de dhealbha, go háithrid na foirgnimh ó ré Victeoiria agus ó ré Éadbhaird, cosúil le Halla na Cathrach, a tógadh ins an bhliain 1903, nó Ollscoil na Ríona, a tháinig ar an fhód thiar ins an bhliain 1849. Tá Banc Uladh, a théid siar go dtí an bhliain 1860, agus Banc an Tuaiscirt, a tógadh ins an bhliain 1769, ar na foirgnimh is scéimhiúla ins an chathair.
I mBéal Feirste atá an duga tirim is mó ar domhan, agus crainn mhillteacha longcheárta Harland and Wolff le feiceáil i bhfad i gcéin. B'ansin a tógadh Titanic fosta, agus dá réir sin, ceann de siombailí na cathrach í an long mhífhortúnach udaí. Bhí tábhacht mhór le tionscal an línéadaigh agus le déantús an rópa fadó, agus thig linn a rá go mb'é an línéadach a d'iompaigh an baile beag ina chathair mhór. Mar sin, is féidir Béal Feirste a chur i gcomparáid le Manchain i Sasana agus le Tampere ins an Fhionlainn - dhá áit eile nach mbeadh ina gcathracha móra inniu ach go bé go rabh gnoithe an línéadaigh ann. D'imigh sin agus tháinig seo, áfach, nó chan fhuil a dhath fágtha de laetha caithréime an línéadaigh i mBéal Feirste inniu, amach ó Halla an Línéadaigh, áit a bhfuil an leabharlann is sine ins an chathair.
Tá campas ag Ollscoil Uladh ins an chathair fosta. Is í Scoil na nEalaíon agus na Dearthóireachta an chuid den ollscoil atá suite i gcampas Bhéal Feirste.
Is iad na múrphioctúirí a thabhaigh a chliú, nó a mhíchliú, d'Iarthar Bhéal Feirste, nó "díogha Bhéal Feirste", mar a deir an t-imeartas focal (is é sin, ghnítear "Worst Belfast" de "West Belfast" i mbéal na ngoineadóirí). Ar na múrphioctúirí a aithnítear sainchreideamh agus saindearcadh polaitiúil an bhunaidh áitiúil. Na múrphioctúirí a tchíthear ins na compail Albanacha, bíonn siad saibhir i móitífeanna a léiríonns urraim an phobail do Choróin na Breataine, d'Fhórsa Óglaigh Uladh (UVF) agus do dhronga paraimíleata eile de chuid na nDílseoirí. Is é Bóthar na Seanchille an ceantar is mó Prodasnachais. Ón taoibh eile de, is iad na móitífeanna is ansa le péintéirí múrphioctúirí Bhóthar na bhFál na hÓglaigh de chuid na Sealadach a fuair bás i machaire an áir ar son athaontú na hÉireann. Mar sin, is iomaí pioctúir a thaispeánanns duine acu siúd - Roibeard Ó Seachnasaigh mar shampla - nó duine de na laochra is sine, cosúil le Pádraig Mac Piarais nó Séamus Ó Conghaile. Maille leofa siúd, bíonn tagairtí ann don chultúr Ghaelach agus don teangaidh Ghaeilge féin.
Tá dhá aerfort ins an chathair, is é sin, Aerfort Chathair Bhéal Feirste in aice leis an inbhear, agus Aerfort Eadarnáisiunta Bhéal Feirste, agus é suite láimh le Loch nEathach.
Réamhstair agus Plandáil Uladh.
Tá fianaise an go rabh áitreabh daonna ins an áit a bhfuil Béal Feirste inniu ó laetha na Cré-Umhaoise anuas, agus iarsmaí so-aitheanta fágtha de ráth ón Iarannaois.
I dtús na 17ú haoise, tháinig lucht plandála ó Shasana agus ó Albain, agus sheadaigh cuid mhaith acu i mBéal Feirste. Cuid a bhí ann den phlean a bhí oibrithe amach ag an Ridire Arthur Chichester leis an cheantar a choilíniú le nua-áitritheoirí Prodasnacha. B'é oighear an scéil é go rabh Gaeil ann cheana féin, agus iad araiciseach chun troda in éadan na muintire isteach. Chuaigh siad chun cearmansaíochta ar na Gaill, go háithrid ins an bhliain 1641, nuair a d'éirigh siad amach in éadan na gcoilínithe. Shiúil éag mór ar na plandóirí Prodasnacha le linn na ceannairce seo, agus ghreamaigh cuimhne an ródaigh sin in intinn an phobail Albanaigh go dtí an lá atá inniu ann. I ndiaidh na chéad Phlandóirí, tháinig na hÚgónaigh ón Fhrainc a chur fúthu ins an chathair, agus an-tábhacht leofa i bhforbairt eacnamaíoch na cathrach, ó b'iadsan thar aon dream eile a chuir bun le gnoithe an línéadaigh.
Ré na Tionsclaíochta.
Má tháinig rath agus bláth ar an chathair de réir is mar a bhí tionscal an línéadaigh ag bisiú, d'fhaibhrigh meon áithrid liobrálachais agus caoinfhuilsteana ins an áit dá réir. Mhaolaigh ar an drochamhras a bhí ar na hintleachtóirí Prodasnacha roimh na Caitlicigh, agus tháinig radacachas chun cinn i measc an phobail Phreispitéaraigh, ó bhí siad thíos leis na Dlíthe Peannaideacha comh maith leis na Caitlicigh féin. Chuir daoiní mar Liam Mac Néill, an ministir Gaelach Prodasnach, suim ins an Ghaeilg. Bhí cuid de na luath-Ghaeilgeoirí Prodasnacha seo inbharúla go mba chóir an teangaidh a shaothrú mar ghléas leis na Caitlicigh a iompó i leith an chreidimh Phrodasnaigh, ach an chuid eile acu, b'ábhar spéise leofa an teangaidh inti féin, comh maith leis na seanscéalta, na seanmhiotais agus na seandánta a bhí beo i gcónaí i mbéal na ndaoiní. Iontas na n-iontas, thig linn a ráidht go mb'iad Prodasnaigh Bhéal Feirste an dream ba mhó Gaelachais in Éirinn i ndeireadh na hochtú haoise déag agus i dtús na naoú haoise déag. B'i mBéal Feirste a tháinig an chéad eagraíocht ar a dtugtaí Óglaigh na hÉireann ar an fhód ins an bhliain 1778, agus b'ansin, fosta, a bunaíodh na hÉireannaigh Aontaithe. Cha rabh mórán bainte ag Béal Feirste le hÉirí Amach na bliana 1798, "Bliain na bhFrancach", áfach, nó choinnigh na Gaill greim theann ar an chathair, agus eagla orthu roimh an réabhlóideachas ó ilchríoch na hEorpa.
B'ins an naoú haois déag ba mhó a chuaigh an áit chun cinn, áfach, i gcúrsaí geilleagair agus tionsclaíochta. I ndeireadh na haoise sin, fiú, bhí sí ní ba mhó ná Baile Átha Cliath féin ó thaobh an daonra de, ar feadh tamaillín. Bhí an línéadach ann cheana féin i dtús na naoú haoise déag, ach tháinig an longcheártaíocht, gnoithe an tobaca, agus an trominnealtóireacht chun saoil ins na sálaí aige. Nuair a bhí an longcheártaíocht i mbarr a maitheasa, bhí 35,000 duine ag obair do Harland and Wolff amháin. Thigeadh lucht imirce ar lorg oibre ó Albain agus ó Shasain féin, ach b'ó cheantair thuaithe Uladh a tháinig an chuid ba mhó acu, Caitlicigh ach go háithrid. Shocraigh an chuid ba mhó de na Caitlicigh in Iarthar Bhéal Feirste ón bhliain 1840 anuas. Ceantair Chaitliceacha eile iad Ard Eoin i dTuaisceart Bhéal Feirste agus Bóthar Aontroma.
Bhí saol an lucht oibre go dona, agus na galair thromchúiseacha, an calar ach go háithrid, ag deachú bhunadh na bplodcheantar go gránna. Thairis sin, thoisigh an seicteachas a bhorradh i mBéal Feirste, agus bhí brilsce agus bruíon eadar an dá phobal - na Caitlicigh agus na Prodasnaigh - go mion minic. Ins an fhichiú haoise, cuireadh scéim chuimsitheach i bhfeidhm leis na slumanna a réitiú, agus bhisigh na cúrsaí dá réir.
Béal Feirste ina Phríomhchathair ar Thuaisceart Éireann.
Ins an 1920, d'achtaigh Parlaimint Westminster an Dlíodh um Rialtas na hÉireann, agus b'é an reacht seo a phronn stádas na príomhchathrach ar Bhéal Feirste i stáitín úr an Tuaiscirt. Daingníodh an stádas ins an bhliain 1922, ach eadar an dá linn, bhí trioblóidí móra ins an chathair, agus coimhthíos ag teacht ar an dá phobal roimh a chéile. Cha rabh mórán fóid déanta ag an IRA i mBéal Feirste, agus má mhairbh siad duine de na péas, d'agórfadh na Dílseoirí díoltas cruálach ar na sibhialaigh Chaitliceacha, agus uaireanta, gheibhidís cuidiú ó fhórsaí slándála an stáit. Fuair cúig chéad duine is dhá scór bás ins na trioblóidí seo. Mhaolaigh ar an fhoréigean aríst i Mí Iúil, 1922, ach is iomaí Caitliceach a thréig an áit le theacht slán ón tseicteachas.
Le linn an Darna Cogadh Domhanda, bhuamáil Aerfhórsa na Gearmáine an áit go trom, ós rud é gur targaidí straitéiseacha a bhí ins na longcheártaí agus ins an tionscal aerloingseoireachta. B'í Bliste Bhéal Feirste an t-ionsaí ba mheasa. Ar an 15ú lá de Mhí Aibreáin, 1941, rinne 200 eitleán buamála de chuid an Luftwaffe aer-ruathar ar an chathair, agus bhí ceantair an lucht oibre timpeall na longcheártaí go mór mór thíos leis an bhuamáil sin. Fuair corradh is míle duine bás i rith aon oíche amháin, agus fágadh cuid mhór eile gortaithe. Chaill duine as an cheathrar a theach nó a árasán, fosta. Agus an méid sin ráite, tháinig an-bhorradh eacnamaíoch ar an chathair le linn an chogaidh, ó bhí tábhacht straitéiseach le táirgí na tionsclaíochta áitiúla.
Na Trioblóidí.
Go gairid i ndiaidh an chogaidh, bhí an saol sách suaimhneach i mBéal Feirste, ach má bhí féin, char chneasaigh goimh an tseicteachais riamh i gceart. I Mí Lúnasa 1969, phléasc scliúchais amach ar fud na cathrach. Nuair a loisc gluaisteán armúrtha de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh meaisínghunna le Caitlicigh i gceantar Árasáin Dhuibhise, cailleadh a lán daoiní, beirt pháistí óga ach go háithrid. Chuir na Dílseoirí Sráid Bombay le thine, ó ba cheantar Caitliceach é. Bhain an pobal Caitliceach an tátal as an scéal go rabh na péas ag tacú leis na Dílseoirí, agus mar sin, bunaíodh an tIRA Sealadach le bunadh Caitliceach an stáitín a chosaint.
Chuaigh an foréigean i dtreise i dtús na seachtóidí, agus lucht an dá thaobh ag druileáil saighdiúirí paraimíleata le haghaidh troda. I mblianta na dTrioblóidí, cha rabh éaló ann ó na síorbhuamálacha, ón fheallmharfóireacht ná ón fhoréigean sráide. Ar an 21ú lá de Mhí Iúil, 1972 ("Aoine na Fola"), mhaidhm an tIRA dhá bhuama fichead i limistéar sách teoranta i lár na cathrach, agus fuair naonúr bás de thoradh na pléascarnaí seo. Cha rabh na Dílseoirí paraimíleata i gCumann Cosanta Uladh (UDA) agus i bhFórsa Óglaigh Uladh (UVF) mall ag tabhairt fhreagra. Mhuirfidíst aon duine a gheobhaidíst rompu agus an fonn orthu, ar acht gur Caitliceach a bheadh ann.
I lár na seachtóidí, bhí drong as an ghnáth i gceann na hoibre seo - Búistéirí na Seanchille, mar a bheirtí orthu. Bhí siad bunaithe i ngeiteo Prodasnach na Seanchille, agus iad faoi cheannas Lenny Murphy, dearg-Dhílseoir agus ball d'Fhórsa Óglaigh Uladh, ach bhí duine de na "búistéirí" ina bhúistéir phroifisiúnta fosta, fear a mb'ainm dó William Moore. Bhainfeadh Moore úsáid as na sciana móra a bhí aige, mar bhúistéir, leis na híobartaigh a mharbhadh agus a gcorpáin a ghearradh, agus ba mhinic a d'fhág an sceanairt sin as aithne iad ar fad. Creidtear go rabh na "búistéirí" ní ba chosúla le sraithmharfóirí ná le saceimhlitheoirí. Is éadócha go mbeadh ruspa ar bith ag an phobal Phrodasnach leis na fir bhuile seo, ach go bé go rabh an stáitín ina chíor thuathail ag an sceimhlitheoireacht, i gcruth is go rabh d'áiméar acu fáil ar shiúl le hainghníomhartha comh suaithní sin.
Ó bhí saol an stáitín ag dul ó smacht ar lucht rialtais na Ríochta Aontaithe, chinn siad ar dhíormaí de chuid Arm na Breataine a imlonnú i dTuaisceart Éireann ins an bhliain 1969. Ón am sin i leith, ba chuid dhoscartha de shaol Bhéal Feirste iad na saighdiúirí. Tógadh beairicí móra daingnithe, go háithrid in Iarthar Bhéal Feirste, áit a rabh na Caitlicigh ina gcónaí. I dtosach báire, d'fháiltigh na Caitlicigh na saighdiúirí isteach faoi chroí mhór mhaith, ó bhí siad barúlach go mbeidíst mar sciath chosanta eadar iad agus na Dílseoirí. Ní mar a shíltear a bítear, áfach. Chuaigh caidreamh na gCaitliceach agus na saighdiúirí ó mhaith go háithrid i ndiaidh imeachtaí cosúil le Cuirfiú Íochtar na bhFál, a d'iompaigh ina chath trí lá eadar na Sealadaigh agus na saighdiúirí, i gcruth is gur marbhadh ceathrar ins an teagmháil. Char mhaolaigh ar an chogadh eadar an dá dhream seo i rith na seachtóidí, ach b'í Oibríocht Motorman barr an donais. Le linn na hoibríochta seo, thonn na céadta saighdiúirí isteach ins na ceantair Chaitliceacha i mBéal Feirste agus i gcathracha eile an stáitín le cumhacht na Breataine Móire a chur ar bun aríst, in áit chumhacht an IRA.
I dtús na seachtóidí, rinneadh athlonnú ar a lán de bhunadh na cathrach, agus mórchuid gach ceantar ag ruaigeadh an mhionlaigh as an chomharsanacht - na Prodasnaigh ag caitheamh na gCaitliceach amach agus a mhalairt. An chuid ba mhó acu siúd a chaithfeadh a seanáit a fhágáilt ina ndiaidh mar sin, ba Chaitlicigh iad. Tháinig meath ar eacnamaíocht na cathrach, nó thoisigh an tionsclaíocht déantúsaíochta a chailleadh a tábhachta ar fud na hEorpa i dtús na n-ochtóidí, agus cha rabh na Trioblóidi ag déanamh maitheasa don gheilleagar ach an oiread.
Bhí an coibhneas eadar an dá phobal eitnireiligiúnda ag athrú comh maith. Comh deireanach leis an bhliain 1971, b'iad na Prodasnaigh mórchuid bhunadh na cathrach, ach eadar an dá linn, chuaigh an mheá chun cothromaíochta. Chuidigh ráta ard torthúlachta na gCaitliceach leis na cúrsaí a athrú, comh maith leis an dóigh a mbíonn na Prodasnaigh ag tréigbheáilt na háite, cuid acu ag socrú síos in áiteanna eile i dTuaisceart Éireann cosúil le Tuaisceart Chontae an Dúin, an chuid eile taobh amuigh den stáitín, go háithrid in Albain.
Ins an bhliain 1981, chuaigh scaifte de phríosúnaigh Phoblachtánacha ar stailc ocrais ar lorg stádas an chime pholaitiúil, agus b'e Roibeard Ó Seachnasaigh an duine acu ba túisce a shíothlaigh. B'as Baile na Mainistreach in aice le Béal Feirste dó. Spreag bás an tSeachnasaigh scliúchais mhóra ar fud Bhéal Feirste. B'ins an bhliain 1988 a chuaigh an chathair fríd na himeachtaí ba mhó a tharraing míchliú anuas uirthi i rith na n-ochtóidí. I dtosach báire, d'ionsaigh Dílseoir paraimíleata a mb'ainm dó Michael Smith lucht an tórraimh a bhí díreach ag adhlacadh an triúr Óglach de chuid na Sealadach, Mairéad Ní Fhearaíl, Seán Sabhaois agus Dónall Mac Cána, a marbhadh i nGiobráltar roimhe sin. Nuair a bhí íobartaigh an ionsaí seo á n-adhlacadh, chuir beirt cheannairí de chuid Arm na Breataine isteach ar lucht na sochraide de thaisme, agus himríodh dlíodh Uí Loingsigh orthu ins an chambús a tharraing siad.
I dtús na nóchaidí, chuaigh ainghníomhartha na bparaimíleatach an dá thaobh i méadaíocht, agus iad ag marbhadh sibhialaigh ón taobh eile comh maith le cath a chur ar a chéile. Bhí siad ag tabhairt cor in aghaidh an chaim dá chéile gan stad nó mórchónaí, ach ansin, tháinig an sos cogaidh. I dtosach báire, d'fhógair na Sealadaigh sos cogaidh i Mí Lúnasa, 1994, agus sé seachtaine ina dhiaidh sin, tháinig fógra den tseort chéadna ó Chomhcheannasaíocht Mhíleata na nDílseoirí (Combined Loyalist Military Command). B'é an t-ainghníomh ba mheasa ins an tréimhse seo ná an bhuamáil a rinne na Sealadaigh ar shiopa éisc i mBóthar na Seanchille i Mí Dheireadh Fómhair 1993. B'é ab aidhm leis an bhuamáil seo ná ceannasaithe na nDílseoirí paraimíleata a mharbhadh, ó fuair na Sealadaigh boladh de go rabh a leithéidí le dhul i ndáil chomhairle le chéile thuas an staighre ins an teach ina rabh an siopa éisc ag obair. Le fírinne, cha rabh a leithéid de chruinniú ar cois ins an teach nuair a phléasc an buama. Fuair naonúr Prodasnach bás nach rabh baint dá laghad acu le cruinniú na nDílseoirí móra, comh maith le fear an bhuama féin.
Gidh gur chuir sos cogaidh na bparaimíleatach deireadh leis an sceimhlitheoireacht, maireann an nimh ins an ghoimh a d'fhág blianta fada na dTrioblóidí ina ndiaidh. Ón bhliain 1969 anuas, fuair míle go leith de dhaoiní bás de thoradh an fhoréigin pholaitiúil. Cha mbíonn ach lucht aon chreidimh amháin ina gcónaí i gcomharsanacht áithrid, agus is minic a tchí siad iad féin faoi léigear ag an phobal eile. Compal imdhruidte den chineál sin í an Tráigh Ghearr in Oirthear Bhéal Feirste, mar shampla. Bíonn an foréigean paraimíleata ag pléascadh amach ó am go ham, ach anois, is é an t-imreas inmheánach is minicí a bíos ann. Mar shampla, bíonn na dronga éagsúla de Dhílseoirí ag ionsaí a chéile uaireanta, agus i Mí na Nollag den bhliain 2004, mhairbh na Sealadaigh fear a mb'ainm dó Robert McCartney. Caitliceach a bhí ann a fuarthas ina ghillire spréite i Sráid Chormaic i ndiaidh gnáthbhrilsce i dteach tábhairne i Sráid na Bealtaine i lár na cathrach. Bhí sé gonta go tubaisteach le sciana, agus shíothlaigh sé ina dhiaidh sin ins an otharlann.
Ins an bhliain 1997, chaill na hAontachtóirí a lámh in uachtar ar Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste an chéad uair riamh. B'é Páirtí na Comhghuaillíochta a chuaigh mar mheá eadar na Náisiúntóirí agus na hAontachtóirí. Cha dtearn na toghcháin chomhairle ins an bhliain 2001 agus 2005 ach an suíomh seo a dhaingniú in athuair. Ón am sin i leith, bhí beirt Ard-Mhéaraí Caitliceacha i mBéal Feirste, duine acu ón SDLP agus an duine eile ó Shinn Féin.
Iompar.
Tá Béal Feirste suite i ngleann mór cóngarach do Mhuir Éireann. Fásadh an tionscadal sa chathair le cuidiú shuíomh Loch Lao ar chósta oirthear Uladh. Fiú sa lá atá inniu ann, tagann cuid mhór allmhairí Thuaisceart Éireann isteach tríd na duganna atá loinnithe ar bhéal an Lagáin. Bhí seanmhuintir na Feirste in ann taisteal go dtí an Bhreatain Mhór fá chionn lá taistil go héasca.
Tá seirbhísí mhaith traen sa cheantar fosta, ag nascadh na príomhchathrach le Doire, Carraig Fhearghais, Iúr Cinn Trá (agus ó shin ag trasnú na teorainne go Baile Átha Cliath sa Phoblacht) agus Beannchar. Péitear líne úr fá thalamh i dtólan idir Tuaisceart Éireann agus Albain le fada, ach chan fhuil spéis don tionscadal léirithe go ginearálta i measc na bpoiliteoirí.
Tá dhá aerfort suite cóngarach don chathair; is iad Aerfort Chathair Bhéal Feirste George Best (in oirthear na cathrach) agus Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste atá mar phríomhaerfort Thuaisceart Éireann (suite idir Croimghlinn agus baile Aontroma i ndeisceart Chontae Aontroma. Téann busanna ar bhun rialta síos go hAerfort Bhaile Cliath, ag imeacht ó lár na cathrach.
Is ar na bóithre a bhíonn an brú is mó ó thaobh chúrsaí iompair de, go háirid ar maidin agus um tráthnóna i rith na seachtaine. Níl Béal Feirste cosúil leis an chuid is mó de chathracha móra Eorpacha sa dóigh is nach bhfuil cuarbhóthar ar ard-chaighdeán ann. Tá saghas seachbhóthar ann, an A55, ach amháin ar chaighdeán íseal, go háirithe dtuaisceart agus in iarthar na cathrach, áit a leann sé seanbhóithre a bhí ann cheanna féin. Ina áit sin, leanann na piomhbhealaigh uilig chuig lár an bhaile, rud a chuireann strus ar an infastructúr. Cuireadh tús leis na mótarbhealaigh sna 1960aidí. Cuireadh deireadh leo i 1972, nuair a ghlac Rialtas Westminster seilbh ar chúrsaí iompair sa réigiún. I dtosach bhí sé ar intinn ag Rialtas Stormont thart fá 10 gcúrsa a fheabhsú thart fá'n chathair. Char éirigh leo ach 3 chinn a chur i gcríoch.
Imíonn an M2 agus an M3 ó Shráid Eabhraic, comh maith le Nasc an Iarthair. Tá an ceangal áirithe seo ar cheann de na háiteanna is measa dá bhfuil in Éirinn ann fá choinne tráchta ar maidin. Cluintear gach maidin áfach ar an raidió faoi easpa iompair ó threo Bheannchair (ag Cnoc na gCóiníní mar shampla), ar an Bhóthar Ormeau íoctarach (ón deisceart agus ó Dún Pádraig, Bóthar Aontroma (ón tuaisceart) agus Bóthar Bhaile Nua na hArda (ón oirthear). Bíonn brú ar an M1 i dtolamh, fiú ag an deireadh seachtaine. I láthair na huair táthar ag tógáil carrbhealach dúbailte (an A1) idir Béal Feirste agus Iúr Cinn Trá i dtreo Bhaile Átha Cliath.
Oscaíodh an chéad chuid den fhorbairt úrnua atá ag dhul ar aghaidh idir Sráid Eabhraic agus Lios na gCearrbhach go luath i 2008, agus táthar ag súil go bhfeicfimid laghdú ar fhabhanna tráchta ansin fá chionn tamaill bhig. Táthar ag plé Staidiam Náisiúnta Thuaisceart Éireann a thógáil le roinnt blianta anuas. Tá muintir dheisceart na cathrach ag tabhairt amach le fada fá dtaobh de na fabhanna a bheadh ann dá ndéanfadh an Rialtas i bPáirc Ormeau áfach - i gceantar atá faoi bhrú go fóill.
Polaitíocht Áitiúil.
Chan fhuil Comhairle na Cathrach faoi smacht aon dream ar leith. Fríd na coistí sainiúla a ghnítear an chuid is mó de ghnoithe na Comhairle.
Tá ceithre thoghlach i mBéal Feirste ins na holltoghcháin agus i dtoghchán an Tionóil, is é sin, Béal Feirste Thuaidh, Béal Feirste Thiar, Béal Feirste Theas agus Béal Feirste Thoir. Sroicheann achan cheann acu amach thar theorainn na cathrach, agus iad ag cumhdach cuid den Chaisleán Riabhach, cuid de Lios na gCearrbhach, agus cuid de Bhaile Nua na Mainistreach. In ollthoghchán na bliana 2005, vótáladh beirt teachtaí ón Pháirtí Aontachtach Dhaonlathach, teachta amháin ó Pháirtí Shóisialta agus Dhaonlathach an Lucht Oibre, agus aon duine amháin ó Shinn Féin isteach i bparlaimint na Ríochta Aontaithe. Ins an bhliain 2003, chuaigh seisear ón DUP, cúigear ón UUP, duine amháin ón PUP, duine amháin ón Chomhghuaillíocht, ceathrar ón SDLP agus seachtar ó Shinn Féin isteach ins an Tionól.
An Ghaeilge i mBéal Feirste.
Ins an lá atá inniu ann, tá méadú ag teacht ar an Ghaeilg i mBéal Feirste, agus an teangaidh le cluinsbheáilt go forleathan i gcodanna áithrid den chathair, in Iarthar Bhéal Feirste thar aon áit eile. Thiar ins na seascaidí, chuir dream de Ghaeilgeoirí óga bun le scéim fhorbartha tithíochta as ar fhás Gaeltacht Bhóthar Shaw, arb í an chéad Ghaeltacht úrbhunaithe in oileán na hÉireann ar fad. Is í an phríomhdhifríocht eadar an Ghaeltacht seo agus Gaeltacht Ráth Chairn i gContae na Mí ná gur díograiseoirí teangtha, seachas cainteoirí dúchais ón tsean-Ghaeltacht, a bhí ins an chéad ghlúin a shocraigh síos i mBóthar Shaw. Inniu, áfach, tá an treas glúin ag fás aníos ins an chompal.
Bunaíodh Bunscoil Phobal Feirste i mBóthar na bhFál ins na seachtóidí, agus í ar an chéad Ghaelscoil ariamh i dTuaisceart Éireann. B'iad na tuistí a chuir tús leis an Ghaelscoil seo, agus iad ag tógáilt a gclainne le Gaeilg.
I dtosach báire, cha rabh ach naonúr ag freastal ar Scoil Phobal Feirste. D'eitigh Rialtas na Ríochta Aontaithe an scoil fá aitheantas glan amach, agus cha rabh státmhaoiniú ag teacht don scoil ach an oiread, mar gheall ar an bheagán daltaí a bhí ag dul ar an scoil. Cúpla bliain ina dhiaidh sin, tháinig Meánscoil Feirste ar an fhód, agus í ar an chéad mheánscoil lán-Ghaeilge i dTuaisceart Éireann.
Gidh go rabh an teangaidh ag dul i dtreise i rith na mblianta, cha rabh na Dílseoirí ná an Rialtas sásta fás na Gaeilge i mBéal Feirste a ghlacadh dáiríribh, a fhad is a bhí na Trioblóidí ar cois. Thug Sammy Wilson, comhairleoir cathrach de chuid an DUP, "teangaidh na lucharachán" ar an Ghaeilg, agus é ag tabhairt le fios gur teangaidh a bhí ann nach mbeadh fóirsteanach do riachtanaisí an duine chomhaimseartha.
Tá infreastruchtúr agus áiseanna na Gaeilge i mBéal Feirste an-láidir inniu. Tá an nuachtán laethúil udaí LÁ á fhoilsiú ansin, arb é an t-aon nuachtán laethúil amháin ins an teangaidh. Thairis sin, tá oifigí a lán eagraíochtaí Gaeilge ins an chathair: Pobal, Iontaobhas ULTACH, Foras na Gaeilge, Forbairt Feirste, agus Cultúrlann Mac Adam Ó Fiaich, ina bhfuil Raidió Fáilte agus An Ceathrú Póilí suite.
Bhí 349,618 I gcónaí i Béal Feiriste.Bhí eolas ar an Gaeilge ag 12.05% don daonra (Timpeall 42,000 daoine).


Tram.
Tá tábhacht leis an tram i go leor cathracha sa domhain fós, cé gur baineadh de na sráideanna iad sa chuid is mó de mhór chathracha an domhain. Ritheann sé ar rianta iarann ar nós traenach, ach go bhfuil na rianta sáite faoi bharr an bhóthair. Mar sin tugtar "streetcar" sa Bhéarla nó "Strassenbahn" sa Ghearmánais orthu.
Tá córas breá traim ag Heilsincí, ar é an príomhchóras taisteal in ardchathair na Fionlainne é. Tá córas traim i San Francisco i gCalifornia le hos cionn céad bliain, agus éiríonn go geal leis ag tarraingt daoine suas a chuid sráideanna cnocacha.
Baineadh na tramanna de shráideanna Bhaile Átha Cliath in Éirinn sna 1950í. Ach táthar arís ag cur na tramanna chun cinn, agus thosaigh an freastal nua "Luas" sa bhliain 2003, ag iompar taistealóirí ó lár Bhaile Átha Cliath go dtí an Tamhlacht agus imeallbhailte eile na hardchathrach.


Czesław Miłosz.
Bhí Czesław Miłosz (30 Meitheamh 1911 - 14 Lúnasa 2004) ina scríbhneoir aistí agus ina fhile liriciúil. Ba chlasaiceach comhaimseartha é de chuid na litríochta Polainnise, agus chaith sé an dara leath dá shaol ar an gcoigríoch, go háirithe i Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Scríbhneoir Polainnise a bhí ann a rugadh i Šeteiniai (Szetejny an leagan Polainnise) sa Liotuáin. Bhí an ceantar ina chnámh spairne idir an Pholainn agus an Liotuáin nuair a bhain an dá stát seo amach a neamhspleáchas i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, agus i dtús na bhfichidí tháinig fórsaí armtha na Polainne á fhorghabháil faoi cheannas an Ghinearáil Żeligowski: b'ansin a fuair muintir Miłosz iad féin ina bPolannaigh.
Bhí Polainnis ó dhúchas ag Czesław óg, agus mar a léirigh sé ina leabhar dírbheathaisnéise "Rodzinna Europa", d'fhoghlaim sé Liotuáinis faoin tuath agus Rúisis le linn na dtrioblóidí réabhlóideacha i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, nuair a bhí saighdiúirí na Rúise ar fud an cheantair agus iad imithe i bhfiántas. Téama tábhachtach is ea é i scríbhinní Miłosz an caidreamh idir an trí náisiún a labhraíonn na teangacha seo.
Chaith sé an chuid ab fhearr de laethanta a óige i Vilnius (Wilno, as Polainnis) agus i Vársá. Chuaigh sé ar scoil i Vilnius, a bhí forghafa ag na Polannaigh san am, siúd is nár thug na Liotuánaigh aitheantas don ghabháltas seo. Bhí sé de chlaonadh i Miłosz a gcás a thuiscint, agus é ag iarraidh na Polannaigh is na Liotuánaigh a thabhairt in araicis a chéile ina chuid scríbhneoireachta. Bhí dlúthchairdeas idir é agus Tomas Venclova, an file Liotuánach. Ós rud é go raibh dearcadh chomh hilnáisiúnta aige, níor thaithin an náisiúnachas cúng leis riamh.
Thuig sé go raibh an t-ilchultúrachas i ndúchas na Polainne, agus chuir sé spéis fhiosrúil i mionlaigh náisiúnta na tíre - na Bílearúisigh, na hÚcráinigh, na Caraímigh, na Giúdaigh, na Tatáraigh, na Liotuánaigh - agus é ag iarraidh a gcultúr is a dtionchar ar an gcomhchultúr Polannach a léarscáiliú ina chuid aistí. Mar fhile, bhí sé faoi thionchar Oscar Venceslas de Lubicz-Milosz, an file Fraincise a bhí gaolmhar leis. Cosúil leis an bhfear óg, bhí Oscar Venceslas sách drochamhrasach i leith an náisiúnachais eisiaigh Pholannaigh, agus é ag roghnú na Liotuáine thar an bPolainn mar thír dhúchais, fiú.
Nuair a d'ionsaigh na Gearmánaigh an Pholainn sa bhliain 1939, bhí sé i Vársá, agus nuair a forghabhadh an tír, ghlac sé páirt in obair an airm rúnda ag cur in aghaidh na nGearmánach. I ndiaidh an chogaidh, chaith sé cúpla bliain ag obair don rialtas nua Chumannach, ach nuair a d'éirigh leis post taidhleora a bhaint amach, ní raibh mórán moille air seangú leis agus dídean a lorg san Iarthar. Mar sin féin, is iomaí ionsaí a rinne na heisimirceánaigh Pholannacha eile air, ós rud é nach raibh ann, dar leo, ach fealltóir nó tapadóir bradach, agus é ag comhoibriú le drong chomh suarach leis na Stailínigh.
Is follasach dúinn inniu nach raibh Miłosz ag comhoibriú leis na Cumannaigh riamh ach amháin le bealach éalaithe a fháil, ach ós rud é go raibh cuid mhaith de na Polannaigh sin - cosúil leis an scríbhneoir Gustaw Herling-Grudziński, "Solzhenitsyn na Polainne" - i ndiaidh seal a chaitheamh i sluachampaí géibhinn Stailín sa tSibéir, ní raibh siad róshásta mórán tuisceana a léiriú do leithéid Miłosz.
Bhí sé i gcónaí faoi thionchar na mblianta i seirbhís na gCumannach, nuair a chrom sé ar an mórshaothar aistíochta agus smaointeachais úd, Zniewolony umysł, nó "An Intleacht i mBraighdeanas", a chur ar pár. Cur síos atá ann ar an dóigh ar chealg an rialtas Cumannach intleachtóirí, cosúil le Miłosz féin, chun comhoibriú. Tharraing Miłosz go mór mór ar shaothar an scríbhneora is an ealaíontóra "avant-garde" Stanisław Ignacy Witkiewicz, "Witkacy" (a chuir lámh ina bhás féin i Meán Fómhair na bliana 1939), ar lorg coincheapa agus téarmaí le tuiscint cheart a fháil ar an gCumannachas Polannach, agus b'é ba toradh leis gur mhuscail an saothar seo le Milosz spéis nua na bPolannach i leabhair "Witkacy" féin, údar bunúil sainiúil a bhí beagnach dearmadta go dtí gur tháinig Zniewolony umysł i gcló.
Is iad na dánta agus na haistí an chuid is tábhachtaí de shaothar Miłosz. Rinne sé féin neamhshuim den dá úrscéal a scríobh sé, mar atá, Dolina Issy, nó "Gleann Issa", agus Zdobycie władzy, nó "Forghabháil na Cumhachta". Úrscéal liriciúil is ea é Dolina Issy a phléann óige an scríbhneora faoin tuath sa Liotuáin. Maidir leis an gceann eile, is é is ábhar dó ná an dóigh ar smachtaigh na Rúisigh an Pholainn i ndeireadh an dara cogadh domhanda, agus na hiarrachtaí díomhaoine a rinne arm rúnda na bPolannach lena dtír a shaoradh ó bhráca na Gearmáine go neamhspleách, gan "chuidiú" ó na Sóivéidigh, le nach mbeadh siocair ag Stailín a chóras féin a chur i bhfeidhm ar an tír.
Sa bhliain 1980, bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Miłosz. B'ansin a daingníodh a stádas mar chlasaiceach comhaimseartha. Is léir go raibh tionchar éigin ag an bpolaitíocht ar an gcomhairle seo, agus an Dlúthpháirtíocht, an ceardchumann neamhspleách, díreach ag rith damhsa i longcheárta Gdańsk faoi cheannas Lech Wałęsa; ach b'olc an mhaise a shéanadh go raibh an duais tuillte ag Miłosz, chomh saibhir, chomh hilghnéitheach agus atá a chuid scríbhinní.
mion
Milosz, Czeslaw
Milosz, Czeslaw
Milosz, Czeslaw


Aoibhinn Beatha an Scoláire.
Is dán é Aoibhinn Beatha an Scoláire. Ní fios cé chum, ach sa 17ú aois a scríobhadh an chóip is sine den dán seo.


Scoil chois claí.
Scoil chois claí, scoil scairte nó scoil ghairid a thugtaí ar na scoileanna a bhíodh ar siúl ón 17ú haois ar aghaidh, go háirithe in aimsir na bPéindlíthe, nuair a bhí cosc ar oideachas imeasc na nGael. Bhí baint, ar ndóigh, ag na sagairt go minic le hoideachas, agus bhíodh cosc, freisin, ar ghnéithe eile den oideachas, mar shampla Gaeilge a bheith á múineadh. Bhíodh na scoileanna cois claí, ar ndóigh, go minic faoin aer nó in áiteanna eile nach dtiocfaí orthu go héasca, mar go ngearrfaí píonós trom ar dhaoine a sháraíodh na Péindlíthe.


Brian Mac Giolla Meidhre.
“Bhí an saol crua go leor ar mhúinteoirí scoile i dTuamhumhain le linn Bhriain agus tamall ina dhiaidh sin: ba chaol an tuarastal do bhí ag dul dóibh ó dhaltaí bochta na háite, i dtreo go mbíodh ar an máistir bannaí, dintiúirí, srl., do scríobh do dhaoine chun cur lena fháltas, agus is minic do b’éigin don bhfear bocht ramhan agus sluasad do tharraingt chuige chun réal do thuilleamh.”
Fuair Brian bás i Luimneach, mí Iúil, 1805. Trí chinn dá chuid dánta atá ar fáil anois, "Cúirt an Mheáin Oíche", "an Macalla", agus "an Poitín".


Pádraig Mac Piarais.
Oide, file, scríbhneoir, náisiúnaí agus gníomhaire polaitiúil Éireannach ab ea Pádraig Anraí Mac Piarais, An Piarsach, (as Béarla, Patrick Henry Pearse; (10 Samhain 1879 – 3 Bealtaine 1916), agus é ar dhuine de cheannairí Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. An teideal a bronnadh air ná Uachtarán an Rialtais Shealadaigh le linn an éirí amach, agus b'eisean a chur tús leis nuair a léigh sé Forógra na Poblachta agus iad ag glacadh seilbhe ar Ardoifig an Phoist. Gabhadh an Piarsach agus na fír eile nuair a theip ar an eirí amach, agus cuireadh eisean agus a dheartháir Liam chun báis.
Tús a Shaoil.
Rugadh Pádraig Mac Piarais i dteach ag 27 Great Brunswick Street (Sráid an Phiarsaigh inniu) i mBaile Átha Cliath sa mbliain 1879. Dealbhóir agus saor cloiche ó Bhirmingham Shasana ó dhúchas a bhí ina athair James, Protastúnach a chuir a ghnó féin ar bun sna 1850idí a bhain rath nach beag amach. Dá bhrí sin, clann compordach meánaicmeach a bhí iontu.
Fuair sé a chuid bunoideachais ó na na Bráithre Críostaí. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé ag staidéar san Ollscoil Ríoga. Chuaigh sé le dlí i dtosach, ach níor lean sé den cheird sin, nó bhí dímheas aige ar an dlíodóireacht mar rud. Aon uair amháin, áfach, chosain sé fear ón nGaeltacht ar cuireadh an dlí air nuair a litrigh sé a ainm as Gaeilge ar a charr. Fuair sé an dara háit is airde in Éirinn sa scrúdú idirmheánamh sinsearach.
Chuir sé Scoil Éanna ar bun, arbh í an chéad scoil dhátheangach sa tír le blianta fada. Léirigh sé a dhearcadh faoin oideachas ina leabhar 'The Murder Machine', agus b'í an Scoil Náisiúnta an "meaisín" a bhí i gceist aige, ó bhí sé barúlach gurb í an scoil sin a bhí ag déanamh cabhóg na Gaeilge. Bhí suim aige sa nGaeilge ó thús a óige. Chuaigh sé i gConradh na Gaeilge sa bhliain 1896 agus bhí sé ina bhall den Choiste Gnó nuair a bhí sé fiche bliain d'aois.
Sa mbliain 1898 chaith sé féin ag John Milington Synge tamall ar oileán Arainn ag foghlaim ó Mhairtín O'Conghaile.
B’iomaí tréimhse a chaith sé i gConamara ag foghlaim na teanga. Thóg sé teach beag ceanntuí dó féin i Ros Muc agus chuir sé aithne mhaith ar mhuintir na háite. Chaith sé tamall ina fhear eagair ar an gClaidheamh Soluis, iris Chonradh na Gaeilge. Nuair a cuireadh na hÓglaigh ar bun, bhí lámh aige san obair sin, freisin - bhunaigh sé buíon acu i Ros Muc. Ba bhall gníomhach de Bhráithreachas na Poblachta (The Irish Republican Brotherhood) é.
óráid cois uaighe, O'Donvan Rossa, Lúnasa 1915
Bhunaigh sé scoil Éanna sa mbliain 1908 i Raghnallach. Scoil dátheangach buachaillí a bhí ann. Scoil ghaelach a bhí ann. D’fhoghlaim na daltaí Stair agus Tír Eolas na hÉireann, staidéar ar an dúlra, eolaíocht, drámaíocht oideachas a bhí i bhfad chun tosaigh i gcomparad le scoileanna eile ag an am. Bhog an scoil go dtí Rath Farnáin sa mbliain 1910. Ar bhalla na scoile bhí nath cainte ó laoch na bhFiann Cú Chulainn
Baineadh úsáid as Teach Feadha Cuileann mar scoil dhátheangach do chailíní Scoil Íde (1910-1912). Bhain deacrachtaí airgid le gnó mheánscoileanna na linne sin. Chaith sé trí mhí (8 Feabhra-7 Bealtaine) sna Stáit Aontaithe ag bailiú thart ar £1,000. Ba é ‘Robert Emmet and the Ireland of Today’ ábhar na léachta a thug sé in Nua Eabhrach.
Tar éis an sár-iarracht a rinne sé sa chun da ghaelscoil a chur ar fáil, is sa mbliain 1922 a thug an Roinn Oideachais isteach stair agus cultúr na hÉireann mar ábhair ranga.
Mí an Mharta 1903 chur sé isteach ar phost mar eagarthóir ar an gClaidheamh Soluis agus fuair sé é. Choinnigh sé an post sin go dtí deireadh na bliana 1909.
Mí Aibreáin 1903 bhí air a dhul ar thuras go dtí Ros Muc don chéad uair ag obair mar scúdaitheoir do Chonradh na Gaeilge. Bhí muintir na háite ag fanacht leis ag an stáisiún traenach ag an Teach Dóite. Nuair a tháinig an Piarsach chomh fada leo thug siad faoi deara nach mbeadh aon áit le fanacht aige, mar sin, shocraigh siad go bhfanfadh sé Tí Mháille áit a bhfuil an siopa agus Oifig an Phoist fós ann.
Chaith sé an t-am san áit ag cur daoine faoi scrúdú Gaeilge, d’éirigh leis an chuid is mó acu sa scrúdú. Chuaigh an áit go mór ar an bPiarsach agus gur fhan sé cúpla lá sa mbreis sa gceantar. Is ag an scoil a chur an Piarsach aithne ar Colm O’ Gaora a bhí ina príomhoide ag an am i scoil an Ghoirt Mhóir. Ba fhear é a bhí an-pháirteach leis an éirí amach é Colm.
Bhí an-tóir ag an bPiarsach ar Iarthar na hÉireann agus feictear é sin ina chuid scéalta agus filíochta. Thóg sé teachín ar an Turloch, a bhí ag breathnú amach ar Loch Eiriulach agus Cnoc an Dámh áit a bhfuil an mhéanscoil, séipéal, stáisiún gardaí thíos faoi.
Chreid an Piarsach go raibh dlúthbhaint ag an gcúltúr le féiniúlacht na tíre. Nath cainte a chloistear go fíormhinic ná ‘tír gan teanga tír gan anam’ cuireann sé seo go mór leis an meon deafach faoi Éirinn. Chun scoilt cuimsitheach a dhéanamh idir Éire agus Sasana ba cheart an dá chultúr a scaipeadh chomh fada óna chéile agus gur féidir.
Scríbhneoireacht.
Scríobh sé dánta agus scéalta agus drámaí i nGaeilge, m. sh. "An Mháthair", "Íosagán", "an Rí", srl. Scríobh sé cuid mhaith i mBéarla, chomh maith, ag gríosadh na nGael chun troid a chur ar son na saoirse.
Éirí Amach na Cásca.
Mí Iúil 1914 tháinig gúnnaí agus urchair isteach ag cuan Bhinn Éadair, is sa scoil a cuireadh iad i bhfolach. Úsáidtear é an scoil anois mar iarsmalann.
Ghlac sé páirt in Éirí Amach na Cásca in Éirinn i 1916. Toghadh é ina uachtarán ar Phoblacht na hÉireann agus léigh sé Forógra na Poblachta lasmuigh de Ardoifig an Phoist ag tús an Éirí Amach. Mhair an tÉirí Amach ar feadh seachtaine tar éis nar cheap duine ar bith go mbeadh na hÓglaigh in ann fanacht chomh fada sin mar bhí rudaí ag dul in olcas. Ach nuair a chonaic an Piarsach an slad a bhí á dhéanamh ar Bhaile Átha Cliath de bharr na troda chinn sé géilleadh d'Arm na Breataine.
Bhí ollscriosadh déanta ar chathair na tíre, agus is ar mhaithe leis na daoine gur ghéill an Piarsach “To prevent the further slaughter of unarmed people and in the hope of saving of our followers”. Ar an 29 Aibreán 1916 ag 3.30 ghéill siad d’arm Shasana.
Dhaor na Gaill chun báis é, agus cuireadh é féin agus a dheartháir Liam (Willie) chun báis i gclós Phríosún Chill Mhaighneann chomh maith le dáréag eile de cheannairí an Éirí Amach.
An oíche a raibh sé ag fanacht lena bhás, scríobh sé litir chuig a mhatháir, chuig a dheartháir Liam, agus scríobh cuntas ar a thriall. Cuireadh chun báis é ar an 3 Bealtaine 1916 i bpríosún Chill Mhaighneann. Cuireadh a dheartháir chun báis an lá dar gcionn. Cuireadh é agus na Ceannairí Óglaigh eile i mBairic Mhileata sna glasáin.


Gramadach na Gaeilge.
Brollach.
Sa Ghaeilge, tagann an aidiacht sna sálaí ag an ainmfhocal: "guth binn" (nó "guth bhinn", i nGaeilge Chúige Mumhan), "bean shaibhir", "uisce glan". Is féidir, áfach, úsáid na réimíre a bhaint as na haidiachtaí uaireanta, go háirithe i stíl fhileata: "binnghuth", "glanuisce". Ar ndóigh, séimhítear an t-ainmfhocal i ndiaidh na haidiachta i bhfocail chomhshuite den chineál seo.
Tá réimíreanna ar leith ann nach n-úsáidtear riamh mar fhocail neamhspleácha, siúd is go bhfuil ciall aidiachta ag dul leo. Is iad "dea-" agus "droch-" an dá réimír is tábhachtaí acu. Is ionann "dea-fhear" agus fear maith, agus is ionann "drochdhuine" agus duine dona nó duine olc, ach is féidir difríocht áirithe a aithint idir "duine olc" agus "drochdhuine": i bhfocail chomhshuite cosúil le "drochdhuine", tá an t-olcas níos cóngaraí do nádúr do-athraithe an duine. Tá an méid sin soiléir ar an dóigh a n-úsáidtear sa choimhthéacs gramadaí iad: "tá an duine seo go holc" (an briathar "tá", a úsáidtear le hainmfhocal a cheangal d'aidiacht), ach "is drochdhuine é seo" (an chopail, a úsáidtear le hainmfhocail agus forainmneacha a cheangal dá chéile)..
Cás ar leith is ea cás na haidiachta úd "sean". Is féidir í a úsáid mar a bheadh gnáthaidiacht ann: "tá sé sean", "tá sé níos sine ná mise" agus araile, ach is gnách úsáid na réimíre a bhaint aisti: "seanfhear is ea é": "Seanbhean is ea mise, agus cos liom san uaigh agus an chos eile ar a bruach", mar a dúirt Peig Sayers. Cinnte, ní dhéarfadh sí *"bean shean is ea mise" - cé nach mbeadh a leithéid ag sárú rialacha na gramadaí ar aon nós, ní chluinfeá ag cainteoirí dúchais go rómhinic é.
Ainmfhocal firinscneach uatha.
Má thagann an aidiacht ar lorg ainmfhocal firinscneach uatha sa tuiseal ainmneach, ní bheidh claochlú tosaigh ar bith ar an aidiacht: "an fear mór". Ar lorg an tuisil ghinidigh, áfach, caolófar consan deiridh na haidiachta, agus séimheofar an consan tosaigh: "gluaisteán an fhir mhóir". Má tá an consan deiridh caol cheana féin, ní féidir é a chaolú tuilleadh, ar ndóigh: "an buille réidh" (tuiseal ainmneach), "fear an bhuille réidh" (tuiseal ginideach). Na haidiachtaí a bhfuil "-ach" ag crochadh díobh, déanfar "-igh" den "-ach" seo: "an fear tuirseach" - "codladh an fhir thuirsigh"; "an múinteoir Éireannach" - "ceachtanna an mhúinteora Éireannaigh".
Ainmfhocal firinscneach iolra.
I ndiaidh ainmfhocal firinscneach iolra sa tuiseal ainmneach'", áfach, cuirfear -"a" nó -"e" leis an consan deiridh. Ar ndóigh, tá sé ag brath ar chaoile nó ar leithneacht an chonsain cé acu guta a chuirfear leis: "an fear mór" - "na fir mhóra", "an buille réidh" - "na buillí réidhe". Maidir leis an gclaochlú tosaigh, tá sé ag brath ar chonsan deiridh an ainmfhocail, cé acu a shéimheofar an aidiacht nó nach séimheofar: "na fir mhóra" (m séimhithe ar lorg an "r" chaoil), "na mná móra" (m gan séimhiú, ós rud é nach bhfuil consan caol ann). Is minic nach gcluintear mórán difríochta idir "-í" agus "-igh" an ainmfhocail iolra, ach mar sin féin, tá sé tábhachtach iad a choinneáil scartha ó chéile sa litriú, nó ní shéimheoidh ach ceann acu an aidiacht: "na bealaí móra" (m gan séimhiú) (ón bhfocal "bealach"), ach "na hÉireannaigh mhóra" (m séimhithe) (ón bhfocal "Éireannach").
Ainmfhocal baininscneach uatha.
Ar lorg ainmfhocal baininscneach uatha sa tuiseal ainmneach, séimheofar an aidiacht: "bean mhór", "baintreach thuirseach", "fuinneog bhriste", "bliain fhada", "teanga dhothuigthe", agus araile.
Ar lorg ainmfhocal baininscneach uatha sa tuiseal ginideach, ní shéimheofar an aidiacht ar aon nós. Scéal eile, áfach, go gcuirfear "-e" leis an gconsan deiridh, agus má tá an consan sin leathan san fhoirm a fuair tú san fhoclóir, caithfidh tú an consan sin a chaolú, leis: "eachtra na mná móire" (< mór), "teach na baintrí tuirsí" (< tuirseach), "seomra na fuinneoige briste", agus araile. Tabhair faoi deara go ndéantar -"í" den -"ach" san fhoirm áirithe seo (-"ighe" an seanlitriú a bhí ann roimh an gcaighdeánú: "teach na baintreabhaighe tuirsighe" a scríobhtaí sular tháinig an caighdeán comhaimseartha ar an bhfód). Tabhair faoi deara freisin nach gcuirfear an t-"e" sin le haidiachtaí a chríochnaíonn ar -"úil", ar nós "spéisiúil", "dathúil" agus araile: a mhalairt ar fad, cuirfear -"a" leo, agus leathnófar an consan deiridh: "grá na mná dathúla" (ní hé *"dathúile" an fhoirm cheart ar aon nós). Coinnigh cuimhne freisin ar leithéidí na haidiachta úd "deacair", a chailleann guta an dara siolla roimh an iarmhír: "lá na hoibre deacra". (Bheifeá ag súil le *"deacaire", ach nuair a bhuailfidh an -"r" caol an "-c-" leathan, leathnófar é faoina thionchar, agus an t-"a" ag teacht in ionad an "e", dá réir sin.)
Titeann an dara siolla san aidiacht "álainn" ar lár roimh iarmhír an ghinidigh bhaininscnigh freisin. Is í an fhoirm a mbeifeá ag súil léi ná "áilne", agus d'fheicfeá í i dtéacsanna a bhfuil an seanlitriú i bhfeidhm orthu. De réir an chaighdeáin a úsáidtear inniu, áfach, is é an leagan oifigiúil ná "áille", agus an -nn comhshamhlaithe don -l-. (Cf. "collaí", "collaíocht", atá bunaithe ar "colla", seanghinideach an ainmfhocail "colainn".)
Tabhair faoi deara go bhfuil ginideach baininscneach uaitha na haidiachta úd "breá" beagáinín neamhrialta: "breátha". Úsáidtear an fhoirm seo san iolra freisin.
Ainmfhocal baininscneach iolra.
Go bunúsach, is í an fhoirm chéanna den aidiacht a úsáidtear ar lorg ainmfhocail an dá inscne san uimhir iolra. Mar sin, cuirfear an t-"a" nó an t-"e" leis an aidiacht i dtuiseal ainmneach na huimhreach iolra ar lorg ainmfhocal baininscneach freisin: "na mná móra", "na baintreacha tuirseacha", "na cathracha coimhthíocha", agus araile. Ní shéimhítear an aidiacht, áfach, nó is ar éigean a chríochnaíonn aon iolra baininscneach ar chonsan caol!
Foirm na haidiachta sa tuiseal ginideach iolra.
Braitheann sé beagáinín ar fhoirm an ainmfhocail féin, cé acu foirm aidiachta a thiocfaidh ar a lorg. Go bunúsach, más tréaniolra atá againn, is é sin, iolra arb ionann a fhoirm sa ghinideach agus san ainmneach, ní athróidh an aidiacht a foirm ach an oiread sa ghinideach: "na páirceanna móra" - "cathair na bpáirceanna móra". Má athraíonn an t-ainfhocal a fhoirm, áfach, leanfaidh an aidiacht é: "na fir mhóra" - "tír na bhfear mór".
I gcanúintí, go háirithe i gConamara, chluinfeá na daoine ag baint úsáid as leaganacha cosúil le "tír na bhfir mhóra", "lá na mbáid mhóra" in áit "tír na bhfear mór", "lá na mbád mór" an Chaighdeáin.
"Tuiseal tabharthach" (má tá a leithéid ann).
Ní mhaireann mórán iarsmaí den tuiseal tabharthach beo i nGaeilge an lae inniu. Tá gramadóirí áirithe ann, áfach, a bhaineann úsáid as an "tuiseal tabharthach" mar chatagóir gramadaí, agus iad ag tagairt don fhoirm a thagann ar lorg na réamhfhocal simplí. Ní hionann an "tuiseal tabharthach" seo agus tuiseal tabharthach stairiúil na Gaeilge Clasaicí, áfach, ach amháin i gcuid de na cásanna.
- An córas "deisceartach". Is é sin, uraítear an t-ainmfhocal ar lorg an ailt a dtagann an réamhfhocal simplí roimhe, agus ansin, cloítear leis na rialacha céanna i leith na gclaochluithe tosaigh atá i bhfeidhm sa tuiseal ainmneach: "ag an bhfear beag" (firinscneach), "ag an mbean bheag" (baininscneach).
- An córas "Ultach". Is é sin, séimhítear an t-ainmfhocal ar lorg an ailt a dtagann an réamhfhocal simplí roimhe, agus ansin, séimhítear an aidiacht beag beann ar an inscne: "ag an fhear bheag", "ag an bhean bheag".
Ní minic a d'fheicfeá an nós Clasaiceach inniu, is é sin, urú na haidiachta ar lorg an ainmfhocail uraithe. Mar sin féin, tháinig atheagrán de "Shéadna" leis an Athair Peadar Ua Laoghaire i gcló sna nóchaidí ina bhfeictear an nós seo i gcónaí: "ag an bhfear mbeag". Úsáid sheanársa atá ann nach bhfeicfeá, abair, ar na hirisí Gaeilge.
Má bhaintear úsáid as foirm thabharthach an ainmfhocail, áfach, ní mór an aidiacht a chur i bhfoirm den chineál sin freisin. Ní fheicfeá foirmeacha tabharthacha den chineál sin ach sa litríocht Ultach inniu, agus ní bhíonn foirmeacha speisialta tabharthacha ach amháin ag ainmfhocail bhaininscneacha. Is é an dóigh a gcruthaítear na foirmeacha seo ná go gcaolaítear consan deiridh an ainmfhocail agus na haidiachta: "tá teach mór ag an bhaintrigh bhig" (in áit "tá teach mór ag an bhaintreach bheag", de réir an chórais Ultaigh, nó "tá teach mór ag an mbaintreach bheag", de réir an chórais eile). Cuimhnigh ar fhoirm neamhrialta an ainmfhocail "bean", is é sin, "mnaoi": "tá teach mór ag an mhnaoi bhig" (in áit "tá teach mór ag an bhean bheag", de réir an chórais Ultaigh, nó "tá teach mór ag an mbean bheag", de réir an chinn eile).
Is ar éigean a chaithfidh tú na foirmeacha speisialta tabharthacha sin a úsáid go gníomhach i nGaeilge an lae inniu, ach tiocfaidh sé isteach áisiúil iad a aithint agus a thuiscint ag an té a bheidh ag léamh leabhar le Séamus Ó Grianna, cuir i gcás.
An Bhreischéim is an tSárchéim.
Is í an fhoirm chéanna den aidiacht a dhéanann cúis na breischéime is na sárchéime sa Ghaeilge, go bunúsach. Tá sé ag brath ar na míreanna gramadúla timpeall na foirme seo cé acu breischéim nó sárchéim atá i gceist.
"ionúin" - ansa (feictear an fhoirm rialta, "ionúine", freisin)
Bíonn neamhrialtachtaí eile le cloisteáil sna canúintí. Go háirithe, tá sé coitianta i gcanúintí Connachtacha agus Ultacha -cha nó -chte a chur le breischéim/sárchéim na n-aidiachtaí aonsiollacha: "breáichte", "teocha". Cuimhnigh freisin ar "gráice", breischéim/sárchéim na haidiachta úd "gránna" i gcanúint Chúige Uladh, agus "ramha", arb é breischéim na haidiachta úd "ramhar" é, ansin. I nGaeilge Chúige Mumhan, cloistear an fhoirm "sia" in áit "faide": "an áit is sia siar" = an áit is faide siar.
Leis an bhfoirm seo a úsáid i gciall na breischéime, is gnách "níos" a chur roimpi: "níos treise", "níos áille", "níos lú". Ós rud é gurb í an chopail atá folaithe san fhocal sin "níos", tá foirm na haimsire caite aige: "ní ba" nó "níb". Séimhíonn an fhoirm seo an aidiacht a thagann sna sálaí aici: "níos fearr" - "níb fhearr", "níos breátha" - "ní ba bhreátha".
"tá mé níos sine" (< sean) "ná thusa"
"tá Máire níos óige" (< óg) "ná Siobhán"
"bhí Máirtín Ó Cadhain níb fhearr mar scríbhneoir ná Séamus Ó Grianna"
Má deir tú "bhí Máirtín Ó Cadhain níos fearr mar scríbhneoir ná Séamus Ó Grianna", is ar éigean is féidir a rá gur botún é, ach is fearr cuimhne a choinneáil ar an difríocht seo i dteanga shlachtmhar scríofa.
"b'fhearr Máirtín Ó Cadhain mar scríbhneoir ná Séamus Ó Grianna"
"mise Éire - sine mé" (= is sine mé) "ná an Chailleach, Béarra" (Pádraig Mac Piarais)
"labhair sí le cailín ba sine ná a hiníon féin" - is é sin, le cailín a bhí ní ba sine ná a hiníon féin, ach is dócha go raibh cailíní ní ba sine ann fós - breischéim.
"labhair sí leis an gcailín ba sine acu" - is é sin, leis an gcailín a bhí ní ba sine ná aon chailín eile dá raibh i láthair - sárchéim.
Sna habairtí a bhfuil an chopail in úsáid iontu, is féidir an bhreischéim agus an tsárchéim a chur in iúl ar bhealach cosúil le breischéim agus sárchéim na n-aidiachtaí fada sa Bhéarla, agus úsáid á bhaint as breischéim nó sárchéim na haidiachta úd "mór": "is é an fear is tuirsí" = "is é an fear is mó is tuirseach". Níl an nós seo leath chomh coitianta sa Ghaeilge agus atá sé sa Bhéarla. Más ionann gnáthchéim agus breischéim/sárchéim na haidiachta, áfach, is féidir dul i dtuilleamaí an nóis seo ar mhaith na soiléireachta. Sa sampla a tugadh, ní bheadh sé rónádúrtha a leithéid a úsáid - b'fhearr, cuir i gcás, "is é an fear is mó tuirse" (= is é an fear is mó ó thaobh na tuirse de) nó "is é an fear is mó a bhfuil tuirse air" (= is mó an tuirse atá ar an bhfear seo ná ar aon fhear eile).
Ag tabhairt le fios dúinn go bhfuil gné ar leith den réad ag éirí níos láidire nó níos suntasaí, is féidir linn an briathar úd "téigh/dul" a úsáid in éineacht leis an réamhfhocal "i" nó "chun" agus an t-ainmfhocal teibí atá fréamhaithe ón aidiacht: "tá na cúrsaí ag dul chun donais" (= ag éirí níos measa), "tá na cúrsaí ag dul i bhfeabhas" (= ag éirí níos fearr). Is é an coinbhinsiún agus an sean-nós a chinneann, cé acu "i" nó "chun" is fearr a úsáid. Uaireanta, is féidir briathair eile a fheiceáil in abairtí den chineál seo: "tá an lá ag druidim chun deireanais" = tá sé ag éirí déanach, tá sé ag dul anonn sa lá, tá an tráthnóna agus an oíche ag breith orainn.
Léaspairtí faoi Úsáid na hAidiachta.
Is é an rud atá i bpáirt ag na haidiachtaí seo ná go bhfuil blas an bhreithiúnais shuibiachtúil orthu go léir. Tabhair faoi deara go bhfágtar an "go" ar lár, má tá an aidiacht á cáiliú ag fobhriathar: "tá sé iontach maith".
"Ní haithríoch leat é, ach is aithríoch duit é!"
"Is mór liom é" = is é mo thuairim shuibiachtúil go bhfuil sé mór, nó rómhór. Cf. freisin: "ba mhór liom fearg a chur air" a chiallaíonn "ní chuirfinn fearg air, dá bhféadfainn é a sheachaint", is é sin, is é mo thuairim gur rud mór, tábhachtach, dainséarach a bheadh ann dá gcuirfinn fearg air
"Is mór dom é": Ní minic a úsáidtear an abairt seo san fhoirm dheimhneach, ach tá aithne againn ar an leagan diúltach - "ní mór duit rud a dhéanamh", a chiallaíonn "caithfidh tú rud a dhéanamh", "ní foláir duit rud a dhéanamh". Is é an bunsmaoineamh atá taobh thiar den abairt seo ná "ní ag éileamh an iomarca ort a bheidh mé, má éilím ort an rud sin a dhéanamh".
"Is beag liom é" = is é mo thuairim shuibiachtúil nach bhfuil mo dhóthain ann, tá mé ag éileamh tuilleadh
"Is beag dom é" = is é tuairim na ndaoine eile nach bhfuil mo dhóthain déanta agam, ba chóir dom tuilleadh a dhéanamh.
Coinnigh cuimhne freisin ar "Is beag orm é" = tá dímheas, drochmheas, agam air.
Baintear úsáid chosúil as a lán aidiachtaí agus, fiú, ainmfhocal, agus is gá cuid acu a lua anseo.
"Is dóigh liom é" = is é mo thuairim
"Is dócha liom é" = is é mo thuairim go bhfuil sé dóchúil, indéanta, féideartha
"Is cuimhin/cuimhneach liom é" = ní dhearna mé dearmad de, maireann sé i mo chuimhne
"Is aithnid dom é" = tá aithne agam air
"Is baol/eagal liom é" = is dóigh liom é, cé nach dtaithníonn an smaoineamh liom; is é an eagla atá orm go bhfuil an scéal amhlaidh. (Is féidir "is baolach" a rá freisin nuair atáthar ag tagairt do dhrochrud atá incheaptha nó féideartha.)
"Is baol/eagal dom é" = tá an rud sin dainséarach dom, tá an rud sin ag bagairt orm. Tabhair faoi deara arís an difríocht idir "do" agus "le".
"Is danaid liom é" = is oth liom é, ní maith liom é mar thrioblóid nó mar dhrochrud
"Is danaid dom é" = is mór an damáiste, an dochar, a dhéanann sé dom.
Cuir i gcomparáid: "Is danaid liom bás d'athar" = is oth liom go bhfuair d'athair bás, ní maith liom do thrioblóid. "Is danaid duit bás d'athar" = déanann sé damáiste (oibiachtúil) duit go bhfuair d'athair bás.
An t-ainmfhocal.
Tá dhá inscne ag na hainmfhocail Ghaeilge, mar atá, an fhirinscne agus an bhaininscne, agus glactar leis go bhfuil ceithre thuiseal ann, mar atá, an tuiseal ainmníoch, an tuiseal ginideach, an tuiseal gairmeach agus an tuiseal tabharthach. Ní mhaireann ach mioniarsmaí den tuiseal tabharthach i dteanga chaighdeánaithe an lae inniu, ach mar sin féin, is gá bheith ábalta an chiall cheart a bhaint astu, ós rud é go raibh scríbhneoirí na ré réamhchaighdeánaí ag iarraidh é a úsáid i gcónaí. Tá dhá uimhir ag na hainmfhocail, mar atá, an uimhir uatha agus an uimhir iolra, agus níl mórán fágtha den uimhir dhéach a bhí ann fadó.
Tá an inscne neodrach imithe as an teanga go hiomlán, ach is féidir iarsmaí di a aithint sna logainmneacha fós. Is í an inscne neodrach stairiúil is cúis leis an urú sna hainmneacha "Loch nEathach" agus "An Muileann gCearr". Tabhair faoi deara freisin gurb é "Loch gCarman" litriú stairiúil an logainm úd "Loch Garman", agus gur "Carmanaigh" a thugtar ar mhuintir na háite.
An Tuiseal Ginideach.
An chuid is mó de na hainmfhocail fhirinscneacha, baineann siad leis an gCéad Díochlaonadh. Is é an Chéad Díochlaonadh aicme na n-ainmfhocal firinscneach a chríochnaíonn le consan leathan. Caolaítear an consan seo sa tuiseal ginideach: "fear" -> "fir", "deireadh" -> "deiridh", "leabhar" -> "leabhair", "cat" -> "cait", "cogadh" -> "cogaidh", "scéal" -> "scéil".
An t-alt.
Aidiacht a chinntíonn an t-ainmfhocal is ea an t-alt.
Is é "an" an t-alt deimhnitheach sa Ghaeilge san uimhir uathu. San uimhir iolra, cuirtear in iúl le "na" é. Níl aon alt neamhdheimhnitheach sa Ghaeilge.
Cuireann an t-alt séimhiú le hainm baininscneach a thosaíonn le consan, agus ní athraítear ainm firinscneach leis, san uimhir uathu. M.sh. an bhean
Cuireann an t-alt 't-' roimh ainm firinscneach a thosaíonn le guta, ach ní athraíonn sé ceann baininscneach san uimhir uathu. M.sh. an t-alt
Cuirtear 't' roimh ainm baininscneach a thosaíonn le 's', ní chuirtear rud roimh ainm firinscneach a thosaíonn le 's'. M.sh. an tsail
San uimhir iolra, usáidtear 'na' agus cuirtear 'h' roimh ainmneacha a thosaíonn le guta. M.sh. na huimhreacha
Déantar cumaisc den alt agus focail áirithe: Cén (cé an);
Roimh a ainmfhocal agus cibe focail eile ata ag cailiú an ainmfhocail a chuirtear an t-alt de ghnáth; an post; an tríú srl.
Go hiondúil is ionann uimhir, insce agus tuiseal don alt agus dá ainmfhocal: An fear; hata an fhir; na fir; hataí na bhfear.
Eisceacht: Má luíonn trí,ceithre...naoi, deich idir an t-alt agus a ainmfhocal, úsáidtear iolra an ailt, cibé uimhir ata ag a ainmfhocal mura céad, míle, milliún é: na trí bhó; na cúig rothar déag: ach an trí chéad teach; an seacht gcéad fear.
Príomhfheidhm an ailt.
Is é príomhfheidhm atá ag an alt ainmfhocal a dhéanamh cinnte a bheadh éiginnte gan é: Tháinig an Brianach; sa samhradh; go dtí an Cháisc; Bhí an Domhnach fliuch; An Seán Ó Murchú atá i Sasana.
Logainmneacha.
Úsáidtear an t-alt freisin sna cásanna seo a leanas;
(a) na hilchríocha (ach amháin Meiriceá): An Eoraip srl
(b) tíortha na hEorpa: An Bhreatain Mhór, srl.
(c) roinnt bailte móra agus sráidbhailte: An Róimh, An Ómaigh srl.
(d) roinnt sléibhte: An tEargal; An Mhangarta, srl.
(e) beagnach gach abhainn: An Danóib; An Life, srl.
(f0 farraigí áirithe: An Mheánmhuir; An tAigean Atlantach, srl.
Roimh ainm teibí.
Roimh ainm teibí agus roinnt ainmfhocal eile más le brí fhorleathan a úsáidtear iad: Tá an radharc go holc aige.
Teangacha.
Le hainmneacha teangacha nuair atá a mbrí forleathan: Is í an Ghaeilge teanga ár sinsear: Tháinig an Béarla isteach: Bhí an Ghearmáinis go maith aige.
Aimsir Chaite.
San Aimsir Chaite, cuirtear séimhiú ('h') ar an mbriathar, nó 'd' roimh ghuta agus f. Mar shampla Cuir - Chuir, Féach - D'fhéach
Chun foirm an chéad phearsa iolra (muid, sinn) a fháil, cuirtear 'amar' ag deireadh an bhriathair, más siolla amháin é. m.sh. Bhriseamar NÓ
Aimsir Láithreach.
Má tá siolla amháin i gceist, cuirtear (e)ann ar deireadh an bhriathra. Mar shampla Tóg - Tógann.
Chun an form 'sinn' a fháil agus nuair atá sé siolla amháin, cuirtear (a)imid air. M.sh. Tóg - Tógaimid
Má tá dhá siolla i gceist, cuirtear (a)íonn ar gas an briathra. M.sh. Ceannaigh - Ceannaíonn
Chun an form 'sinn' a fháil agus tá sé dhá siolla, cuirtear (a)ímid ar gas an bhriathra. M.sh. Ceannaímid
Aimsir Fháistineach.
Má tá siolla amháin i gceist, cuirtear 'f(a)idh' ar deireadh an bhriathra. m.sh. Cuirfidh
Chun an foirm 'sinn' a fháil agus nuair atá sé siolla amháin, cuirtear f(a)imid air. m.sh. brisfimid
Má tá dhá siolla i gceist, cuirtear eoidh nó óidh ar gas an bhriathra. Osclóidh sí
Chun an form 'sinn' a fháil agus tá sé dhá siolla, cuirtear óimid nó eoimid ar gas an bhriathra. Samhlóimid
Modh Coinníollach.
Baintear an síneadh fada as an "o" nuair atá "e" roimhe.
Chomh maith le sin, cuirtear séimhiú nó d' ag tús an briathair. Mar shampla, Cheannóinn, Chuirfeá, D'íocfadh sé, D'fhreastalóidís
An chopail.
Sa mhodh choinníollach agus san aimsir chaite, tá an fhoirm "ba" ag an gcopail.
Comhréir.
Ní ionann comhréir sa Ghaeilge agus an chuid is mó de theangacha eile na hEorpa. Maraon leis na teangacha Ceilteacha eile, tá an fhoirm "briathar-ainmní-cuspóir" ar ghnáth-ráiteas. Mar shampla, "is fear mé" nó "tá an cuairteoir anseo". Sa chéad abairt, úsáidtear an chopail, mar gur stádas buan atá i gceist, mar bhriathar, sé "fear" an t-ainmní, agus is é "mé" an chuspóir athfhillteach.
Sea agus ní hea.
Maidir le "sea" nó sea", is giorrúchán de "is ea" é. Tugtar an chopail ar "is", agus úsáitear í(copail-baininscneach) ag plé le stadais atá buan go maith, agus cuirtear "ea" leis le dearfú a chur i gciall. M.sh., "An cailín í?" – "'Sea, is cailín í."
Úsáidtear "sea" leis le freagairt ar ghlaoch, mar shampla, "A Pheadair!"…"Sea."
Is féidir "sea", a úsáid as Gaeilge le rud a dhearfú. "Ní hea" an diúltach dó seo.
Ach nuair a chuirtear ceist ag úsáid briathair, úsáidtear an briathar céanna sa bhfreagra.
M.sh., "Ar oscail tú an doras?" – "D´oscail" nó "d´osclaíos" "nó" "Ar tháinig Seán fós?" – "Tháinig."
Freagraítear an briathar go haonfhoclach, is í seo an chúis gur féidir pearsa a chur in iúl le leaganacha táite na mbriathra agus nach féidir leis na leaganacha eile. Glactar leis gur treisiú aon forainm a chuirtear le briathar agus ceist á freagairt. Féach an sampla, "An bhfuil tú réidh?", "Tá mé!"
Leis an mbriathar "bí", úsáidtear "tá", arbh é an fhoirm diúltach de ná "níl".
An séimhiú.
Cuirtear séimhiú ina lán cásanna. Tar éis 'nuair é', san aimsir chaite, gnáthchaite agus sa mhodh choinníollach. Tar éis chuile réamhfhocal seachas ag, as, go, le, chuig, os agus thar. Tar éis 'don' agus 'den'. Cuirtear é le haidiachta tar éis ainmneacha bhaininscneacha agus focail firinscneach iolra, seachas nuair a bhíonn ghuta ag deireadh an ainm(Féach ar 'an aidiacht' chun níos mó eolas a fháil). Sa tuiseal ginideach, cuirtear é le focail firinscneacha uatha. Tar éis na huimhreacha go dtí a sé. Tar éis 'a', nuair atá ainm fir a leanas, caolaítear an consan deirneach freisin (a Sheáin, a Chéin).
Uimhreacha.
1 aon, 2 dó, 3 trí, 4 ceathair, 5 cúig, 6 sé, 7 seacht, 8 ocht, 9 naoi, 10 deich.
(go minic cuirtear ‘a’ rompu seo… a haon, a dó, a trí, srl, ag déanamh comhaireamh shimplí.
11 aondéag, 12 dódhéag, trídéag.. agus mar sin go 20 fiche.
Ansin 21 fiche a haon, 22 fiche a dó, 23 fiche a trí, agus mar sin ar aghaidh, ag cur "h" roimh uimhir ag tosú le guta.
30 tríocha, 40 ceithreacha (nó daichead), 50 caoga, 60 seasca, 70 seachtó, 80 ochtó, 90 nócha, 100 céad.
2489 - dhá mhíle ceithre chéad ochtó naoi.
Ar aonad amháin d´aon ní, deirtear "bosca amháin", srl.
Le dhá (2) aonad, deirtear "dhá theach", "dhá hata".
Úsáidtear na huimhreacha simplí thuas chun na huimhreacha eile aonad go deich a chur in iúl.
Le níos mó ná deich naonad, is gnách an fhoirm "bosca déag", "trí ubh déag" a úsáid.
Le daoine, úsáidtear foirm eile den uimhir, mar seo...duine, beirt, triúir, ceathrar, cúigear, seisear, seachtar, ochtar, naonúr, deichniúr.
Ansin, "duine déag", "beirt déag", "triúir déag", "ceathrar déag"..."fiche duine".
Ar an gcaoi chéanna, "duine is tríocha", "beirt is tríocha"……
Is ceadmhach comhaireamh leis an scór (20) freisin as Gaeilge. Mar shample, "duine is scór", "trí scór bliana".
Ar ndóigh, tá úsáid fós le dosaen (12) ar ábhair mar arán agus uibheacha.
An t-urú.
Urú a thugtar ar ghlórú agus / nó shrónaíl túschonsan de réir phrionsabail ghramadaí na Gaeilge. Nuair a uraítear túschonsan neamhghlórach, glóraítear é; nuair a uraítear túschonsan glórach, déantar srónaíl air. Tar éis uraithe, scríobhtar an consan nua agus an bun-túschonsan san fhocal, cé nach bhfuaimnítear ach an consan nua.
Uráitear an túschonsan i ndiaidh focal nó frásaí áirithe. Don chuid is mó, uraíonn aon réamfhocal nuair a cheanglaítear leis an alt uatha ("an") é. Is iad na príomheisceachtaí ná na focail "don", "den", agus "sa". Mar shampla, "leis an mbád", "ar an mbord", "ag an bpáiste", "faoin gcat", ach "don chailín". Athraíonn rialacha an uraithe ag brath ar an nGaeltacht, áfach. I dTír Chonaill, mar shampla, ní uraíonn réamhfhocail + "an", agus i gConamara, uraíonn an focal "sa". I ngach Gaeltacht, áfach, uraítear an briathar tar éis an ailt bhriathartha cheistigh "an", m.sh., "an bhfuil sé?, an dtagann sí?, an bpósfaidh siad?"


Copail.
Maidir le teangeolaíocht, is éard atá i gcopail focail a nascann an t-ainmní in abairt le faisnéis (comhlánú ainmnithe nó dobhriathar). Cé nach gcuireann sé féin aon ghníomh nó coinníoll in iúl, comhcheangalaíonn sé an ainmní le faisnéis atá gan aon tacaíocht aige féin ón abairt.
Úsáidtear an chopail ar shlite difriúla i dteangacha éagsula.
I mBéarla.
Úsáidtear an chopail go minic as Béarla san aimsir láithreach: mar shampla, is féidir "Bob is running" a rá in áit "Bob runs", an leagan a úsáideann an gnáthbhriathar.
Sa Ghaeilge.
Tá dhá fhoirm bhunúsacha ag an mbriathar a thagraíonn do "bheith" i nGaeilge.
Úsáidtear an ghnáthfhoirm.i. bí, le tagairt a dhéanamh do stádas éigin sealadach. Úsáidtear an chopail le tagairt a dhéanamh do stádas nach n-athraíonn de ghnáth; m.sh. "is fear mé", "is Albanach í". San aimsir chaite agus sa mhodh coinníolach tá an fhoirm "ba" ag an gcopail.
"Tá sé fear".
Tá an abairt Tá sé fear anseo mar shampla de dhá bhotún bhunúsacha a dhéanann foghlaimeoirí na Gaeilge go minic.


Cath Chnoc Fíodh na gCaor.
Cath a troideadh ar Chnoc Fíodh na gCaor, cnoc íseal lámh le hInis Córthaidh, Contae Loch Garman, 1798 ar an 21 Meitheamh. Bhí Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe (nó "Éirí Amach 1798") ag teacht chun deiridh agus tháinig Arm na Breataine faoi cheannas an Ghineráil Gerard Lake suas go campa na nGael ar an gcnoc. Bhí timpeall 20,000 saighdiúr faoina cheannas agus thimpeallaigh sé na Gaeil. Bhí mná agus páistí i measc an 20,000 Gael ar an gcnoc.
Rinneadh ionsaí ar an gCnoc i mbáisteach throm le gunnaí móra ar feadh cúpla uair an chloig. Ní raibh ach pící ag go leor de na Gaeil, agus buaileadh iad gan stró. Theith formhór na méirleach ach rinneadh slad orthu siúd a bhí leonta agus ar mhná agus leanaí.
Rinneadh ár uafásach ar fud Chontae Loch Garman tar éis an chatha agus cuireadh ceannairí an Éirí Amach chun báis: Bagenal Harvey, Cornelius Grogan, Mathew Keogh agus Anthony Perry. Baineadh na cloigne díobh agus sádh ar phící iad lasmuigh de theach na cúirte i mbaile Loch Garman. Gabhadh an tAthair Ó Murchú i gCeatharlach, baineadh a chuid éadaí de, tugadh lascadh dó, crochadh é agus dícheannadh é. Dódh a chorp i mbairille.
Cuireadh cuid mhaith díobh siúd a ghlac páirt san Éirí Amach go dtí an Astráil.


Inis Córthaidh.
Baile i lár thuaisceart Chontae Loch Garman í Inis Córthaidh. Tá daonra timpeall 10,000 ann. Tá an baile suite ar an Sláine, agus tá dhá dhroichead thar an abhainn sa bhaile. Tugtar Paróiste Naomh Seanan ar an dtaobh thoir den bhaile. Tá sé an dara baile is mó i gContae Loch Garman.
Iompar.
Tá seirbhís rialta báid ón mBreatain Bheag agus ón bhFrainc go Ros Láir i ndeisceart an chontae, timpeall 25 ciliméadar ón mbaile. Tá líne traenach as Baile Átha Cliath a leanann go Ros Láir, a oscail ar 16 Deireadh Fómhair 1863.
Ritheann an N11 (párt den bóthair Eoraipeach E1).
Gnó.
Tá tábhacht ag cur agus baint sútha talún i gContae Loch Garman, go háirithe timpeall Inis Córthaidh, maille le biatas siúicre, cruithneacht, eorna, agus tógáil eallach agus ba bhainne.
In Inis Córthaidh a thosaigh Grúdlann Letts, agus tugadh athshaol don bheor sin i riocht "Killians" sna 1990í. Bhíodh monarcha sceanra uair lámh leis an mbaile, agus tá gnó beag déanta potaí le plandáil fós ann. Tá monarcha doirse adhmaid Premium International, a thosaigh sna 1970í, fós ar an mbaile.
Caisleáin Inis Córthaidh.
An Caisleán in Inis Córthaidh, Co. Loch Garman
Tá caisleán i lár an bhaile, ar aththógáil de chaisleán Normanach é don chuid is mó. Deirtear gur chum Edmund Spenser cuid den "Faery Queene" an fhaid a bhí cónaí air sa bhaile. Inniu is músaeim é an caisleáin, ach dún sé i 2007 agus osclófaidh sé arís i samhradh 2009.
Cnoc Fíodh na gCaor.
Bhí Inis Córthaidh páirteach in Éirí Amach 1798, agus troideadh Cath Chnoc Fíodh na gCaor lámh leis an mbaile.
Radharc ar Inis Córthaidh ó mhullach Chnoc Fíodh na gCaor


Dick Cheney.
Fear gnó agus iar-pholaiteoir Meiriceánach is ea Richard Bruce Cheney. Bhí sé ina 46ú leasuachtarán ar Stáit Aontaithe Mheiriceá, nuair a bhí George W. Bush ina uachtarán.
Saol.
Rugadh i Lincoln, Nebraska ar an 30 Eanáir, 1941 é. Ba iad Richard Herbert Cheney agus Marjorie Dickey Cheney a thuismitheoirí. D'oibrigh a athair do Roinn Talmhaíochta na Stát Aontaithe. Tá deirfiúr amháin agus deartháir amháin aige. D'fhás sé aníos i gCasper, Wyoming, agus bhuail sé lena bhean chéile, Lynne Cheney, san ardscoil, nuair nach raibh ach ceithre bliana déag slánaithe aige. Tar éis na hardscoile, bhuaigh Cheney scoláireacht chun freastail ar Ollscoil Yale sa bhliain 1959, ach d'fhág sé í de dheasca drochmharcanna ina chuid scrúdaithe. Sa bhliain 1963, chuaigh sé go dtí Coláiste Pobail Casper agus tar éis sin d'fhreastail sé ar Ollscoil Wyoming. Bhain sé céim baitsiléara amach sa bhliain 1965 agus máistreacht san eolaíocht pholaitiúil sa bhliain 1966. Bhí Cheney ina POF ar an gcomhlacht Halliburton go dtí an bhliain 2000. Ní chreideann sé sa téamh domhanda.


An Carn.
Sráidbhaile in oirdheisceart Chontae Loch Garman é an Carn, a bhain clú amach i 1977, nuair a chinn Rialtas na hÉireann, agus Desmond O'Malley an t-aire Fuinnimh, stáisiún ginte leictreachais núicléigh a bhunú ann, i gCeann an Chairn. Bhíothas i mbun agóide ag an suíomh agus ar fud na tíre sna blianta 1977-79. Tá cáil go fóill ar na mórchoirmeacha ceoil a eagraíodh "Get to the Point" (1978) agus "Back to the Point" (1979) agus bhí coirmeacha beaga in áiteanna eile chun aird an phobail a tharraingt ar chinneadh an rialtais.
Bhí an-bhaint ag an gceoltóir Christy Moore leis an bhfeachtas. Mar gheall ar an agóidíocht ghéill an rialtas faoi dheireadh i 1979, ag rá nach raibh an tír sách mór do stáisiún núicléach. Ní dhearnadh aon fhorbairt ar an suíomh ó shin, agus tá Éire saor ó stáisiúin núicléacha fós.


Loch Garman.
Príomhbhaile chontae Loch Garman agus an baile is mó sa chontae é baile Loch Garman, le daonra tuairim is 15,000. Ar inbhear na Sláine atá sé, agus tá a chalafort leathan, cé nach bhfuil sé an-domhain.
Iompar.
Tá stáisiún traenach ar an líne as Ros Láir go Baile Átha Cliath sa bhaile. Níl calafort Ros Láir ach timpeall 15 chiliméadar as an mbaile. Tá an baile ar an N11, ceann de bóithre náisiúnta na tíre, a luíonn idir Baile Átha Cliath agus Ros Láir.
Stair.
Tógadh ar dtús Loch Garman in am na Lochlannach, agus sa Bhéarla, tagann a ainm "Wexford" ó "Waesfjord" na Lochlannaise, ar é a bhrí ná fíord nó "inbhear an lathaigh". Nuair a tháinig Oilibhéar Cromail go hÉireann, dhein sé slad ar an mbaile, agus tá an ghráin ag lucht an bhaile fós ar a chuimhne. Tá dealbh i lár an bhaile ag comóradh John Barry, fear a chuir cabhlach SAM ar bun.
Sláinte.
Ospidéal Ginearálta Loch Garman a chuireann seirbhís leighis ar fáil don chondae agus don cheantar máguaird. Ospidéal ginearálta atá ann a chludaíonn roinnt sainréimsí; cnáimseachas, péidiatraic, gínéiceolaíocht chomh maith leis an míochaine agus an mháinliacht ghinearálta.
Caitheamh Aimsire.
Tá cáil ar an limistéar ar imeall an chuain as líon agus le raidhse an éanlaith atá ann. Is baile stairiúil é Loch Garman, le sráideanna cúnga. Gar don bhaile, tá caisleán Ferrycarrig. Tá John F Kennedy Memorial Park, arboretum mór, tuairim agus 36.7 km siar uaidh. Tá tránna breátha i ndeisceart an chontae.
Tá Feis Opera Loch Garman ag cur opera i láthair sa bhaile le hos cionn 30 bliain, le béim ar shaothair atá ligthe i ndearmad, nó gar dó.


Maolán na nGabhar.
Sráidbhaile beag atá leath slí idir Inis Córthaidh agus baile Loch Garman is ea Maolán na nGabhar nó Bearna na hAille.


Fearna.
Baile beag i dtuaisceart Chontae Loch Garman is ea Fearna. Is é a phríomhcháil gur ann a bunaíodh Deoise Fhearna. Ach cé go bhfuil ardeaglais Protastúnach Eaglais na hÉireann ann i gcónaí, tá an ardeaglais Chaitliceach in Inis Córthaidh agus pálás an easpaig i mbaile Loch Garman.


Ros Láir.
Tá Ros Láir suite in oirdheisceart chontae Loch Garman, tuairim agus 20 chiliméadar ó dheas as baile Loch Garman. Is é a phríomhthábhacht ná an calafort a thugann paisinéirí agus gluaisteáin ar bord loinge go hAbertawe agus Penfró sa Bhreatain Bheag ar feadh na bliana, agus go dtí an Fhrainc cuid den bhliain.
Tá dhá shráidbhaile leis an ainm seo inniu, Calafort Ros Láir, mar a bhfuil an calafort, agus Trá Ros Láir, ar áit saoire é don chuid is mó.
I Ros Láir atá an Dr Ó Tuama, teachta dála (TD) neamhspleách dháilcheantar Loch Garman bunaithe.


Lochlannaigh.
B'fhir gnó, coilínigh agus, mar is eol go leathan, foghlaithe mara iad na Lochlannaigh nó Uigingigh nó Vairingiaigh a shíolraigh as Críoch Lochlann. Idir na blianta 800 agus 1050, rinneadar coilíniú, réabadh agus trádáil ar fud chóstaí, aibhneacha agus oileáin na hEorpa agus fiú oirthuaisceart Mheiriceá Thuaidh. Thugadar "Norðmenn" (fir aduaidh) orthu féin. Tugann Lochlannaigh an lae inniu fós "nordbor" nó "daoine aduaidh" orthu féin.
Tá fios maith ar a gcrógacht agus a gcruas i gcogadh, ach thógadar bailte freisin, agus bhí bua acu le obair lámha agus le trádáil. Sa Rúis agus san Impireacht Bhiosántach, thugtaí na Vairingiaigh ("Væringjar", ar bhrí leis ná "fir geasa") ar na Lochlannaigh, agus thugtaí "an Gárda Vairingiach" ar fhir cosanta Lochlannach na hImpireachta Biosántaí. Thugtaí Danair, Gearmánaigh agus Normannaigh orthu freisin, agus as Gaeilge déantaí idirdhealú idir dubh-Lochlannaigh, nó Danair, agus Fionn-Lochlannaigh, nó Ioruaigh. Is iad na hIoruaigh, na Danair, na Sualannnaigh, na hÍoslannaigh agus oileánaigh Faró náisiún an lae inniu a shíolraíonn don chuid is mó ó na Lochlannaigh. Is de shíol Lochlannach cuid éigin den daonra i Sasana, in Albain, in oirthear na hÉireann agus i dtuaisceart na Fraince.
B'astu siúd a shocraigh síos i dtuaisceart na Fraince a shíolraigh na Normannaigh, arbh í an Fhraincis a dteanga, agus tháinig siadsan i dtír in Éirinn, i Sasana agus i dtíortha eile in iarthar na hEorpa ón 11ú aois ar aghaidh.
Lochlannaigh, Na


Éamon de Valera.
Triodaí saoirse agus polaiteoir ab ea Éamon de Valera (14 Deireadh Fómhair 1882 - 29 Lúnasa 1975) a bhí ina Thaoiseach agus ina Uachtarán ar Éirinn. Faoin ainm Edward George de Valera a rugadh é; uaireanta tugtar an t-ainm Gaelaithe Éamonn de Bhailéara air. Is iad na leasainmneacha atá air ná "Dev", "An Buachaill Ard" ("The Long Fella", as Béarla) agus "An tAmadán Fada".
Ceannaire tábhachtach ab ea de Valera sa ghluaiseacht phoblachtach sa 20ú haois, agus chaith sé tréimhse an-fhada ón mbliain 1917 go dtí an bhliain 1973 i saol polaitiúil na tíre. Eisean a chum Bunreacht na hÉireann sa bhliain 1937, agus chaith sé a sheal ina Thaoiseach agus ina Uachtarán. Ba é Fianna Fáil, an páirtí a bhunaigh sé sa bhliain 1926, an ceann is mó sa tír go dtí 2011.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Edward George de Valera i gCathair Nua-Eabhraic, Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 1882. B'iad a thuismitheoirí an mháthair Éireannach Cáit Coll ón gCnoc Mór i gContae Luimnigh (ainm iomlán: Catherine Coll de Valera Wheelwright), agus an t-athair Spáinneach Juan Vivion de Valera. An t-aon eolas atá againn faoina athair, is ó de Valera féin a fuair muid é. Dúirt sé gur dealbhóir Spáinneach ab ea Juan Vivion a tháinig go dtí na Stáit Aontaithe agus a casadh ar a mháthair Kate ansin. Phós siad sa bhliain 1881, ach cailleadh Juan Vivion ceithre bliana ina dhiaidh sin. Níor éirigh le Tim Pat Coogan, a scríobh beathaisnéis chuimsitheach faoi de Valera, an t-eolas seo a dhearbhú sna foinsí oifigiúla, nó níl a leithéid de phósadh cláraithe iontu. Mar sin, creideann acadúlaigh áirithe go bhfuil seans ann gur leanbh tabhartha a bhí in Eamon agus gur chum sé féin an scéal faoi Juan Vivion de Valera leis an náire seo a choinneáil ceilte. De cheal eolais, ní féidir an teoiric seo a dhearbhú ná a shéanadh, ach is eol dúinn, ar fad, gur tógadh de Valera i gceantar bocht sa chathair mhór ar dtús, agus is dócha go raibh dea-chuimhní éigin aige ón tréimhse seo nó ar a athair, ar a laghad d'ainmnigh sé a chéad mhac féin, Vivion de Valera, as a athair. Nuair a fuair Juan Vivion bás, thug a uncail Ned é go hÉirinn, agus chuaigh de Valera chun cónaí ag a sheanmháthair Elizabeth Coll (máthair Cháit), ar fheirm i mBrú Rí, Contae Luimnigh.
Bhí saol réasúnta compórdach ag an leaid óg ansin. Bhí sé ag obair ar an bhfeirm, ag freastail ar an scoil náisiúnta i mBrú Rí, ag éisteacht le scéalta seandaoine an tsráidbhaile, agus ag imirt rugbaí. Bhí an scoil ag éirí go maith leis, agus an mhatamaitic ag taitneamh leis thar na hábhair eile. Fuair sé a chuid meánscolaíochta ag na Bráithre Críostaí san Ráth i gContae Chorcaí, agus bronnadh scoláireacht air a cheadaigh dó aghaidh a thabhairt ar Choláiste na Carraige Duibhe i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1898. Rinne sé dianstaidéar ar an matamaitic, agus rinneadh ollamh le matamaitic de i gColáiste Charraig an Tobair i gContae Thiobraid Árann sa bhliain 1903. Bhain sé amach a chéim sa mhatamaitic ó Ollscoil Ríoga na hÉireann (Ollscoil na hÉireann inniu) sa bhliain 1905, agus d'fhill sé ar ais go Baile Átha Cliath le dul ag obair i gColáiste Belvedere. Fuair sé post nua sa bhliain 1906 i gColáiste Oiliúna Múinteoirí Carysfort sa Charraig Dhubh. Ní raibh an t-ádh air nuair a chuir sé isteach iarratas ar phost san Ollscoil, ach fuair sé post páirtaimseartha i gColáiste Mhá Nuad, agus tugadh sé léachtaí matamaitice ina lán coláistí i mBaile Átha Cliath.
Conradh na Gaeilge.
Bhí athbheochan Ghaelach ar siúl sa tír ag an am seo, i mBaile Átha Cliath ach go háirithe, agus de Valera sáite san obair seo chomh maith le duine. Chaith sé a sheal féin ina Ghaeilgeor, agus chuaigh sé i gConradh na Gaeilge, eagraíocht nua a bhí bunaithe ag Dubhghlas de hÍde agus Eoin Mac Néill le sracadh nua a chur sa tseanteanga. Thosaigh de Valera ag freastal ar cheachtanna Ghaeilge sa chathair. An múinteoir a bhí aige ná Sinéad Ní Fhlannagáin, Gaeilgeoir ó Bhaile Brigín, agus í ceithre bliana níos sine ná de Valera. Thit siad i ngrá, agus chuaigh brat pósta orthu ar an 8 Eanáir, 1910 i séipéal ag Cé Arainn sa chathair. Ar an 25 Samhain 1913, chuaigh de Valera sna hÓglaigh. Bhí dúchas an cheannaire ann, agus rinneadh captaen de tar éis tamaill. San am sin, bhí na hÓglaigh faoi smacht Bhráithreachas na Poblachta (IRB), agus lean de Valera ar aghaidh san eagraíocht seo freisin.
Ráiteas, sínithe ag De Valera, i leith na Gaeilge, san irisleabhar 'Éire' Bliainiris Ghaedheal, leathanach 9, 1940.
Éirí Amach na Cásca.
Bhí na hÓglaigh agus Arm na Saoránach ag pleanáil éirí amach in Éirinn le tamall maith anuas, agus tháinig deis mhaith nuair a bhí an Chéad Cogadh Domhanda ar siúl. Thosaigh Éirí Amach na Cásca nuair a léigh Pádraig Mac Piarais Forógra na Poblachta amach ar Shráid Sackville (Sráid Uí Chonaill inniu) ar an 24 Aibreán sa bhliain 1916. Bhí de Valera agus an Tríú Cathlán, a bhí faoina cheannas, lonnaithe i Muileann Uí Bheoláin, ar Sráid na Canála Móire sa chathair. Bhí siad ábalta an áit a choimeád go dtí deireadh na seachtaine, ach tá tuairimí difriúla faoi pháirt de Valera i rith an Éirí Amach. Níl aon dabht gur ceannaire láidir cliste a bhí ann agus é ábalta pleananna a dhéanamh agus cinneadh a ghlacadh. Dúirt daoine eile, áfach, gur theip na néaróga air, ionas go raibh sé ag rith timpeall ag tabhairt orduithe aisteacha nó ag déanamh dearmaid d'eolas tábhachtach. Cé gur gabhadh i ndeireadh an Éirí Amach é, níor cuireadh chun báis é, mar a tharla do na príomhcheannairí i bPríosún Cill Mhaighneann. Glactar leis go coitianta go mbeadh an bás i ndán dó go cinnte, ach go bé gur saoránach Meiriceánach a bhí ann nach bhféadfaí a mharú mar sin gan trioblóidí dioplómatúla a fháil leis na Stáit Aontaithe. Bhí an Chéad Chogadh Domhanda díreach ar siúl, agus na Sasanaigh ag iarraidh na Meiriceánaigh a bhréagadh isteach go fóill. Mar sin, níor theastaigh trioblóid ar bith uathu leo siúd. Cibé scéal é, d'fhan de Valera faoi ghlas i bpríosún eile seachas Chill Mhaighneann, agus na húdaráis ag iarraidh ceist na saoránachta a réiteach. Nuair a tháinig freagairt láidir ón phobal tar éis na mbásuithe eile, cuireadh stad leis na básuithe go tobann. Chaith sé bliain fosta faoi ghlas i Sasana, agus ansin scaoileadh saor ina laoch é i mí Meitheamh, 1917.
Sinn Féin agus an Chéad Dáil.
Bhí tacaíocht Shinn Féin ag fás go géar gasta díreach tar éis an Éirí Amach. Ar dtús, bhí cosmhuintir na hÉireann in aghaidh na ceannairce, ach nuair a cuireadh chun báis é, d'athraigh an port acu. Thosaigh siad ag dearcadh ar cheannairí an Éirí Amach mar laochra, agus bhí de Valera in ann buntáiste a ghlacadh air sin, ó bhí sé ar an gceannaire ab airde céim a tháinig slán as na básuithe.
I ndeireadh an Chéad Chogadh Domhanda, d'fhéach rialtas na Breataine an Coinscríobh a chur i bhfeidhm ar Éirinn, rud nár thaitin le Sinn Féin ar aon nós. Bhí de Valera ina bhall den pháirtí sin, agus toghadh ina Fheisire é ó dháilcheantar an Chláir in Olltoghchán na bliana 1918. Chuaigh sé i gceannas ar an bpáirtí freisin, mar Uachtarán. D'éirigh go gleoite le Sinn Féin san olltoghchán, nó bhain siad amach 73 cinn de na suíocháin Éireannacha, 104 cinn ar fad, agus 73 % den vóta. Ní dheachaigh aon duine de na Feisirí go dtí an Westminster, áfach. Ina ionad sin, tháinig siad le chéile i mBaile Átha Cliath, áit ar bhunaigh siad a bparlaimint féin, Dáil Éireann. Chruinnigh na Teachtaí Dála nua i dTeach an Ardmhéara sa chathair ar an 21 Eanáir sa bhliain 1919, agus cuireadh an Chéad Dáil ar bun. Gabhadh de Valera arís i mí Bealtaine 1918, agus dá thoradh sin, toghadh Cathal Brugha ina Phríomh-Aire ina áit. D'éalaigh de Valera as Príosún Lincoln i mí Feabhra sa bhliain 1919, agus ansin chuaigh sé i mbun a sheanphoist arís. Is í an chéim a bhí aige san am ná Príomh-Aire, agus b'é ba chiall leis an teideal sin ná ceann comhairle ar an bparlaimint - is é sin, ní raibh sé go díreach ina Cheann Stáit.
Ní raibh aon mhoill ar rialtas na Breataine a fhógairt gur pharlaimint neamhdhlíthiúil ab ea an Dáil. Ansin, chuaigh Seán T. Ó Ceallaigh go Páras ar lorg aitheantas idirnáisiúnta d'Éirinn. Theip ar an iarracht seo, áfach, agus dá dheasca sin, chaithfeadh de Valera féin dul go Stáit Aontaithe Mheiriceá le haitheantas, cabhair airgid agus tacaíocht a iarraidh don Phoblacht nua. D'fhan sé sa tír sin ó Mheitheamh sa bhliain 1919 go dtí Mí na Nollag sa bhliain 1920, nuair a bhí Cogadh na Saoirse á chur in Éirinn. B'é Mícheál Ó Coileáin a bhí i gceannas sa bhaile agus de Valera as láthair, nó bhí an Coileánach ina Aire Airgeadais ag an am.
Conradh Angla-Éireannach.
I mí Lúnasa 1921, d'athraigh de Valera bunreacht na Dála chun oifig nua a chruthú dó fhéin - Uachtaránacht na Poblachta. Nuair a tháinig deireadh leis na cathanna ar an 11 Iúil 1921 le sos cogaidh, cuireadh toscaireacht go Londain le dul i gcomhchainteanna leis na Sasanaigh. Cé gurbh é de Valera a bhí i gceannas ar an bPoblacht thar aon rud eile, ní raibh sé ar an toscaireacht. Chuaigh cúigear fear eile go Sasana ina ionad. D'áitigh de Valera gur cheart dó fanacht in Éirinn le haire a thabhairt don tír ar feadh na tréimhse deacra seo. Cuirtear ina leith freisin, áfach, go raibh a fhios aige nach raibh ach drochsheans ag na hÉireannaigh neamhspleáchas iomlán a bhaint amach dá dtír, agus gurbh fhearr leis gan an fhreagracht pholaitiúil a ghlacadh air as aon droch-chonradh síochána. Síníodh an Conradh Angla-Éireannach ar an 6 Nollaig 1921, ach ní raibh de Valera sásta leis ar chor ar bith. Níor thug sé aitheantas don Chonradh, ós rud é gur fhág sé srianta le neamhspleáchas na hÉireann, ar nós Calafoirt an Chonartha, an chríochdheighilt, agus an mhóid dílseachta don Rí a chaithfeadh na Teachtaí Dála a thabhairt. Bhí díospóireacht bhinbeach ar an Dáil faoin gConradh, agus sa deireadh, chuaigh ceist an Chonartha ar vóta ar an 7 Eanáir 1922. Chaill de Valera agus na frith-Chonraitheoirí an vóta, nó ní bhfuair siad ach 57 vóta in aghaidh 64 cinn a fuair an Conradh. Shiúil de Valera agus lucht a thacaíochta amach as seomra cruinnithe na Dála tar éis an vóta lena míshástacht a léiriú.
Cogadh Cathartha na hÉireann.
D'éirigh de Valera as an Uachtaránacht, agus ansin, thosaigh an Cogadh Cathartha in Éirinn. Bhí de Valera ag tacú leis na Poblachtánaigh, is é sin, iad siúd a bhí ag cur i gcoinne Arm an tSaorstáit, is é sin, na fórsaí armtha a bhí díreach á n-earcú agus á n-inleadh ag rialtas an stáit nua Éireannaigh. Thosaigh na cathanna ar an 28 Meitheamh 1922, nuair a ghlac na frith-Chonraitheoirí seilbh ar na Ceithre Chúirteanna i mBaile Átha Cliath. Cé gur thacaigh sé leis na frith-Chonraitheoirí, ní raibh aon chéimíocht oifigiúil ag de Valera san IRA agus mar sin liostáil sé san eagraíocht arís mar ghnáth-Óglach. Deirtear gur bhuail de Valera le Risteard Ó Maolchatha faoi rún i mBaile Átha Cliath ar an 8 Meán Fómhair sa bhliain chéanna, agus iad ag iarraidh stad a chur leis an troid. Theip orthu, áfach, agus lean an slad ar aghaidh.
Bhí an chuma ar an scéal gurbh é de Valera a bhí ina cheannaire ar na frith-Chonraitheoirí, ach ní raibh mórán tionchair ná cumhachta aige i rith an chogadh. I bpáirc an áir, b'é Liam Ó Loingsigh, Ceann Foirne an IRA a bhí i gceannas, agus níor chuir de Valera a ladar sa ghnó seo. Ar an 25 Deireadh Fómhair, bhunaigh de Valera agus roinnt de na teachtaí dála frith-Chonartha eile "rialtas Poblachtach" dá gcuid féin, a bheadh i bhfeidhm mar rialtas sealadach. Ní raibh aon údarás aige arís, ámh. Lean an cogadh ar aghaidh, chomh fuilteach is a bhí sé riamh, agus cailleadh cuid de na ceannairí móra - Micheál Ó Coileáin, Art Ó Gríofa agus Robert Erskine Childers ina measc. I mí Márta 1923, ghlac de Valera páirt i gcruinniú an IRA agus rinne siad iarracht socrú a dhéanamh ar thodhchaí an chogadh. Ceaptar go raibh de Valera i bhfabhar le deireadh a chur leis, ach ní raibh aon vóta aige agus mhair an troid fós. Maraíodh an Loingseach ar 10 Aibreán, agus tháinig Proinsias Mac Aodhagáin i gcomharbas air mar Cheann Foirne. B'eisean a d'fhógair sos cogaidh ar an 30 Bealtaine, agus d'aontaigh de Valera leis an socrú seo. Thóg sé óráid cáiliúil ansin ina ndúirt sé: "Ní féidir an Phoblacht a chosaint go rathúil as seo amach le bhur gcuid arm". Ag deireadh an chogadh, gabhadh a lán de na frith-Chonraitheoirí agus iad ag teacht abhaile ón troid. hAimsíodh de Valera féin i gContae an Chláir, agus cuireadh faoi ghlas é.
Fianna Fáil.
Nuair a bhí an tIRA éirithe as an gcogaíocht, bhí de Valera réidh chun dul le polaitíocht arís eile. Ar dtús, áfach, gabhadh arís é in Iúr Chinn Trá, nuair a thrasnaigh sé an teorainn isteach go Tuaisceart Éireann gan cheadúnas dlíthiúil. Chaith sé mí i mbraighdeanas aonair i bPríosún Bhóthar Chromghlinne i mBéal Feirste. Ar ais leis le Sinn Féin, agus dhearbhaigh Dev gur ba cheart dóibh bunreacht an tSaorstáit nua a ghlacadh, ar acht go gcaithfí an mhóid dílseachta i dtraipisí. Chuaigh an cheist ar vóta, ach ní raibh an bua aige an turas seo. Dá dheasca sin, d'éirigh de Valera as uachtaránacht an pháirtí. Ina áit sin, chuir sé bun le páirtí nua, mar atá, Fianna Fáil, sa bhliain 1926, agus chuaigh sé féin i gceannas air. D'éirigh leis an bpáirtí nua go maith ar fud na tíre, agus thosaigh de Valera ag cur i gcoinne na móide dílseachta arís. Bhain sé triail as na cúirteanna leis an móid a chur ar ceal. Tháinig athrú cuma ar na cúrsaí go léir ar an 10 Iúil, 1927 nuair a maraíodh Caoimhín Ó hUiginn, Leas-Chathaoirleach na hArdchomhairlí. Tar éis na heachtra seo, rith an rialtas bille nua a chuir d'fhiachaibh ar na Teachtaí go léir agus, fiú, ar na hiarrthóirí, an mhóid dílseachta a thabhairt. Ní raibh Fianna Fáil sásta leis, ach ní raibh an dara suí sa bhuaile acu. D'aontaigh de Valera agus Fianna Fáil an mhóid a thabhairt sa bhliain 1927, agus iad ag áitiú nach raibh ann ach briathar gan bheart. Sa bhliain 1932 b'é Fianna Fáil an páirtí ba láidre sa Dáil, agus toghadh de Valera ina Uachtarán ar an Ardchomhairle. Ní raibh an troid i gcoinne na móide thart ar chor ar bith, agus thosaigh de Valera ag iarraidh é a chur ar ceal go hiomlán. Cúis eile a bhí aige ná na hanáidí feirme a bhí le híoc leis an mBreatain Mhór. Chuir sé stad leis na híocaíochtaí seo, agus chuir na Breatanaigh smachtbhannaí eacnamaíocha ar onnmhairí Éireannacha mar dhíoltas. Cuireadh tús le Cogadh Eacnamaíoch idir an dá thír a mhair go dtí an bhliain 1938. Ba mhaith le de Valera fáil réitithe de Sheanascal Shaorstát Éireann freisin, nó siombail thábhachtach eile a bhí ann d'fhorlámhas na Breataine Móire. Bhí sé ag iarraidh an oifig a chur ar ceal nó an bonn a bhaint de i gcónaí. Nuair a d'éirigh Séamus Mac Néill as an bpost, fuair de Valera seans fear dá chuid féin a roghnú don tSeanasclacht. Roghnaigh sé Domhnall Ua Buachalla, seanlaoch Éireannach a throid in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Ba mhaith le de Valera Mac Uí Bhuachalla a choinneáil i bhfad ó shúil an tsaoil mhóir, agus dá thoradh sin, bhí an tSeanasclacht féin ina ceap magaidh ag na daoine. Ansin, bhí sé furasta ag de Valera an post a ghlacadh dó féin níos déanaí.
Uachtarán na hÉireann.
Thosaigh cumhacht de Valera agus Fianna Fáil ag dul i laghad sna blianta iarchogaidh. Cuireadh as oifig iad sa bhliain 1948, agus tháinig an chéad chomhrialtas ar an bhfód ina dhiaidh sin. B'é Seán A. Mac Coisdealbha a bhí ina Thaoiseach ar an gcomhrialtas. Ag an am sin, bhí sé bliana déag caite ag de Valera i gceannas ar an tír, agus na hÉireannaigh ag éirí tuirseach de. D'fhill de Valera ar an Dáil ina cheannaire ar an bhfreasúra, agus é ag iarraidh ceist na Críochdheighilte a choinneáil os comhair an tsaoil mhóir sa bhaile agus i gcéin. Ar an 18 Aibreán 1949, gaireadh Poblacht d'Éirinn, agus d'éirigh an tír as an gComhlathas.
Sa bhliain 1951, bhain de Valera amach oifig an Taoisigh arís, ach ní raibh tromlach aige sa Dáil. Meastar gurbh é sin an rialtas ba mheasa dá raibh sé air riamh, nó ní raibh ann ach na seanfhondúirí céanna nár rith aon smaoineamh nua leo idir an dá linn. Ní nárbh ionadh, chaill Fianna Fáil an t-olltoghchán sa bhliain 1954. Trí bliana ina dhiaidh sin, bhí de Valera ina Thaoiseach arís, agus é le fanacht i gceannas ar an tír an chéad sé bliana déag eile. Chuir Fianna Fáil beartas nua eacnamaíochta i bhfeidhm, an Chéad Chlár Forbartha Eacnamaíochta. Níor spáráil sé an lámh láidir ar an IRA ach an oiread, nó bhí sé sásta Óglaigh agus gníomhaithe Poblachtánacha a imtheorannú, is é sin, iad a chur faoi ghlas gan phróis cheart dlí. Sa bhliain 1959, d'fhág de Valera oifig an Taoisigh ag a chomharba Seán Lemass.
Sa bhliain chéanna, toghadh de Valera ina Uachtarán ar an tír, agus chaith sé dhá théarma san oifig. D'éirigh sé as sa bhliain 1973, agus é deich mbliana is ceithre scór d'aois. Fuair sé bás dhá bhliain ina dhiaidh sin ar an 29 Lúnasa 1975, i dteach altranais ar an gCarraig Dhubh i mBaile Átha Cliath. Cailleadh a bhean Síle i mí Eanáir sa bhliain chéanna, agus cuireadh in aice le chéile iad i Reilig Ghlas Naíon.


Louis Stein.
Is é Louis Stein príomhcharachtar an úrscéil "An Uain Bheo" le Diarmaid Ó Súilleabháin (Sáirséal agus Dill, 1968). Bronnadh duais ar an leabhar in Oireachtas na Gaeilge i 1967, duais Acadamh Liteartha na hÉireann agus duais ón bhForas GaelMheiriceánach i 1969.
Mac léinn leithleasach macnasach é Louis, a athraíonn a phort nuair a thiteann sé i ngrá le hOrla Ní Cheallaigh, iníon le traenálaí capall as Currach Chill Dara. Spreagann an grá an t-idéalachas i Louis agus déanann sé iarracht a shaol a athrú. Faoi thionchar mhúinteoir Gaeilge as Béarra teann i dtreo an náisiúnachais cultúir agus teanga. Bánn sé Orla nuair a thiománann sé a charr isteach sa Life agus é ólta. Úrscéal casta é seo le duine de phríomhscríbhneoirí na hÉireann sa bhfichiú haois.
Tagairtí.
Stein, Louis


Diarmaid Mac Murchadha.
Rí Laighean idir na blianta 1126 agus bliain a bháis ba ea Diarmaid Mac Murchadha (1110 - 1 Eanáir, 1171). Bhí aighneas idir é féin agus Tighearnán Ua Ruairc, agus chaill sé a choróin sa bhliain 1166 dá bharr. Tháinig na Normannaigh go hÉirinn sa bhliain 1169, áfach, tar éis dó cuireadh a thabhairt do rí Shasana agus na Normainne Anraí II teacht i gcúnamh air. Mar gheall ar seo, tugtar Diarmaid na nGall air chomh maith. Gheall sé a iníon Aoife don Normannach Strongbow mar pháirt den bheart céanna.
A shaol.
Rugadh Diarmaid Mac Murchadha sa bhliain 1110 agus toghadh é ina rí ar Chúige Laighean nuair nach raibh sé ach sé bliana déag d'aois, ach ní raibh an tArd-Rí sásta leis agus chuir sé an Ruarcach go Cúige Laighean leis an ríocht a bhaint de. Bhí Mac Murchadha ag troid ar feadh na mblianta as sin amach agus d'éirigh leis a ríocht a athghabháil faoi dheireadh sa bhliain 1133, agus bhí síocháin ina ríocht ar feadh na mblianta. Ach thosaigh an seanaighneas le Tighearnán Ua Ruairc arís agus chreach Diarmaid tailte Thighearnáin sa bhliain 1152. Chuaigh Bean Uí Ruairc abhaile le rí caithréimeach Laighean agus lean an t-aighneas ar aghaidh mar gheall air sin. Díbríodh Diarmaid i 1166, agus theith sé chun na Breataine. Gheall sé go mbeadh an té a ghabhfadh a ríocht ar ais dó ina oidhre air agus thug sé saighdiúirí Normannacha leis abhaile chun a thailte a ghabháil ar ais. D'éirigh go seoigh leis na saighdiúirí Normannacha faoi cheannas Strongbow. Ghabhadar Baile Átha Cliath agus pósadh Strongbow agus iníon Dhiarmada, Aoife, i dTúr Raghnaill, atá suite i bPort Láirge. Ón am sin ar aghaidh, d'fhan an chumhacht Ghallda in Éirinn, óir lean na Sasanaigh na Normannaigh i dtiarnas ar an bPáil, agus ar an tír ar fad ar deireadh.


Normannaigh.
Ó na Lochlannaigh a shocraigh síos sa Normainn i dtuaisceart na Fraince a shíolraigh na Normannaigh, arbh í an Fhraincis a dteanga labhartha.
Ar nós na Lochlannach rompu, tháinig siad i dtír in Éirinn, i Sasana agus i dtíortha eile san Eoraip. Ba é Liam Concar agus a arm Normannach a bhuail na Sasanaigh ag Cath Hastings i 1066. Tháinig na Normannaigh go hÉirinn níos déanaí, nuair a thug Diarmuid Mac Murchadha cuireadh do Strongbow teacht i gcúnamh air nuair a bhí aighneas idir é féin agus a chuid tiarnaí comharsanacha.


Rásaí Chaisleáin an Bharraigh.
Ruaig ar fhórsaí Sasanacha i gCáisleán an Bharraigh, Contae Mhaigh Eo, i mbun Éirí Amach 1798 in Éirinn a bhí i Rásaí Chaisleán an Bharraigh.
Le linn Éirí Amach 1798 tháinig an Ginearál Humbert ón Fhrainc i dtír i gCill Ala, le cuidiú leis an éirí amach, agus d'éirigh go maith ar dtús leis an gcomhaontas, agus tugadh "Rásaí Chaisleáin an Bharraigh" ar an éacht. Fógraíodh "Poblacht Chonnacht" agus ceapadh tiarna áitiúil, John Moore, ina uachtarán air. Ach ina dhiaidh sin, rinneadh scrios ar Ghaeil agus ar Fhrancaigh i mBéal Átha na Muice i gContae an Longfoirt.


Nua-Eabhrac (cathair).
Cathair le 8,008,278 (2000) duine í Cathair Nua-Eabhrac, atá suite ar chósta thoir Stát Aontaithe Mheiriceá (S.A.M.). Is í an chathair is mó daonra i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ina theannta sin, nuair a chuirtear daonra a mbruachbhailte léi, is gaire do 18 milliún atá inti (sa bhliain 2000). Ar oirthear inbhear an Hudson atá sí, le New Jersey ar an dtaobh thiar den abhann. Is í an chathair is mó i stát Nua-Eabhrac.
Sonraí daonna.
Bhí tuarastal láir $38,293 in aghaidh an duine sa chathair sa bhliain 2000, agus tuarastal láir $41,887 in aghaidh an líon tí. Bhí tuarastal láir $37,435 ag fir, agus $32,949 ag mná. Bhí méanthuarastal $22,402 ag muintir na cathrach. Bhí 21% den daonra agus 19% de líonta tí faoin líne bhochtaineachta. Ón líon atá ag maireachtáil i mbochtaineacht, bhí 30% faoi bhun aois 18 mbliain agus 18% 65 mbliain nó os a chionn.
Sa bhliain 2000, bhí 8,008,278 duine, 3,021,588 líon tí, agus 1,852,233 clann ag maireachtáil sa chathair. Bhí dlús daonra 10,194/km² (26,403/mi²) ann. Bhí 3,200,912 aonad tís, ag meándlús 4,074.6/km² (10,553/mi²). Maidir le cine, Bhí 45% Bán, 27% Gorm, 0.5% de Mheiriceánaigh Dúchais (Indiaigh Mheiriceá Thuaidh), 10% Áiseach, 13% de chiníocha eile, agus 5% de dhá chine ar a laghad. Bhí 27% den daonra de bhunadh Easpáinneach, a d'fhéadfadh baint le cine ar bith. Bhí thart ar milliún go leath daoine de bhunadh Éireannach i Nua Eabhrac.
Bhí 3,021,588 líon tí, agus bhí leanaí faoi bhun 18 ag maireachtáil le 30% acu. Ba daoine aonair iad 32% de iomlán an uimhir líonta tí, agus bhí duine 65 mbliana ar a laghad ag maireachtáil le 10%. 2.6 an meán líon tí, agus 3.3 an meán líon clainne, tuismitheoirí san áireamh.
Sa chathair bhí 24% faoi bhun aois 18, 10% ó 18 go 24, 33% ó 25 go 44, 21% ó 45 go 64, agus 12% atá 65 bliain ar a laghad. 34 bliain ba ea an lár-aois. Bhí 100 bean in aghaidh gach 90 fear. Bhí 86 fear in aghaidh gach 100 bean os cionn 18 bliana.
Na Cúig Bhuirg.
Toghann gach ceann den chúigear Uachtarán Buirge, ach faoi chairt na cathrach tá cumhacht teoranta ag uachtarán—tá buiséad beag discréideach aige nó aici le caitheamh ar thionscadail laistigh den bhuirg. (Cuireadh deireadh leis an gcumhacht tábhachtach deiridh a bhí acu—ball de Bhord an Oideachais a cheapadh—leis an mbord féin, ar 30 Meitheamh 2002.) Faoi láthair, bíonn uachtaráin na mbuirgí mar bhaill "ex officio" ar bhoird agus choistí éagsúla.
Tugtar "na Cúig Bhuirg" go minic ar iomlán na cathrach, ag úsáid an téarma "An Chathair" nó "The City" le haghaidh Manhattan, an t-oileán lárnach. Tugtar "na Buirg Lasmuigh" ("the Outer Boroughs") ar na ceithre cinn eile.
Iompar.
Tá calafort mór ar a bruacha, ach tá go leor dá cuid gnó caillte ag Nua-Eabhrac le calafoirt eile, mar Elizabeth i New Jersey. Tá aerphort idirnáisiúnta John F. Kennedy i Nua-Eabhrac, chomh maith le haerfort intíre La Guardia, iad araon in Queens. Tá Aerfort Newark Liberty ar an taobh thiar de abhainn an Hudson, i New Jersey. Tá dhá stáisiún traenach mór inti, Grand Central Station, as a bhfágann traenacha Metro North, agus Stáisiún Pennsylvania, nó Penn Station mar a thugtar air de ghnáth, atá á úsáid ag an Long Island Railroad agus ag an gcóras Amtrak.
Gnó.
Is ceantar gnó mór í Nua-Eabhrac. Ar Wall Street, ar dheisceart Manhattan, atá gnó an infheistíochta bunaithe, agus fostaíonn sé na mílte.


Óglaigh na hÉireann (1913-1919).
Eagraíocht mhíleata ba ea Óglaigh na hÉireann bhunaithe i 1913 ag na naisiunaithe Eireannach. Nuair a d'fhógair Rialtas impiriúil na Breataine go dtabharfaí Rialtas Dúchais d'Éirinn sa bhliain 1912, d'eagraigh na hAontachtóirí feachtas láidir ina choinne le cabhair ón bPáirtí Coimeádach. Tugadh airm agus armlón i dtír i Latharna agus bhagair Óglaigh Uladh cogadh fuilteach dá leanfaí ar aghaidh leis an Rialtas Dúchais.
Nuair a chonaic náisiúnaithe na hÉireann an bhagairt seo, cuireadh Óglaigh na hÉireann ar bun. Bheartaigh Erskine Childers cabhrú leo roinnt gunnaí a fháil mar fhreagra ar an mbagairt ó na dílseoirí.
Ar an 26 Iúil 1914, tugadh airm i dtír ar an luamh Asgard i mBinn Éadair. Níos déanaí an lá sin, rinne rinne arm na Breataine iarracht na hairm sin a ghabháil agus maraíodh triúr sa scliúchas, ar Siúlán Bhaitsiléir, i mBaile Átha Cliath (níor cuireadh in éadan Óglaigh Uladh ar an mbealach céanna).
Níos déanaí, thosaigh Óglaigh na hÉireann ag earcú agus ag druileáil agus níorbh fhada go raibh na scórtha míle ball acu.
Nuair a bhris an chéad chogadh domhanda amach d'fhógair ceannaire na Náisiúnaithe Parlaiminteacha, Seán Mac Réamainn, go mbeadh na hÓglaigh sásta troid in aghaidh na Gearmáine, 'ar son saoirse na náisiún beag'. Lean formhór na mball a chomhairle ach bhí dream eile ann, faoi cheannas Eoin Mhic Néill agus Phádraig Mhic Phiarais a d'fhógair nach dtroidfidís ach ar son na hÉireann. Tugadh na hÓglaigh Náisiúnta orthu siúd a lean Redmond, agus Óglaigh na hÉireann ar an gcuid eile.
Bhí na hÓglaigh seo páirteach in Éirí Amach na Cásca, 1916, agus throid siad i gCogadh na Saoirse. De réir a chéile, tar éis fhógairt na Poblachta sa bhliain 1919, tugadh "Arm Poblachtánach na hÉireann" ("Irish Republican Army" as Béarla, nó an tIRA) orthu chomh maith. I ndiaidh bhunú an tSaorstáit, mhair an tIRA mar arm mídhlíthiúil. De réir mar a ghlac cuid den IRA leis an stát Éireannach, agus iad ag dul le polaitíocht shíochánta, tháinig scoilt i ndiaidh scoilte ar an IRA, agus drong nua ag teacht ar an saol le leanúint leis an gcath, go háirithe in aghaidh chríochdheighilt na hÉireann.
Inniu, tugann arm an Stáit "Óglaigh na hÉireann" air féin, ach baineann an tIRA úsáid as chomh maith, ag tagairt dó féin, go háirithe ina chuid preasráiteas agus cáipéisí polasaí eile.
Oglaigh
Óglaigh na hÉireann (1913-1919)


Arm Cathartha na hÉireann.
Ba é Arm Cathartha na hÉireann (as Béarla, Irish Citizen Army nó ICA) an eagraíocht mhíleata a bhunaigh Séamas Ó Conghaile chun cearta an lucht oibre Bhaile Átha Cliath a chosaint ar fhostóirí agus ar na póilíní. Bhí ceanncheathrú acu i Halla na Saoirse i mBaile Átha Cliath.
Ba mar gheall ar stailc mhór Ceardchumann Iompair agus Ilsaothair na hÉireann i 1913 (nó Frithdhúnadh 1913 mar a tugtar air anois) a cuireadh tús leis an arm seo. Mhóidigh an Conghaiileach nach mbeadh oibrithe na cathrach gan chosaint in aghaidh na bhfostóirí ná na bpóilíní feasta.
Ba é a mhana: 'Ní don Rí ná don Kaiser a thugaimid dílseacht, ach d'Éirinn'. Bhí dearcadh láidir sóisialach ag an gConghaileach, ach ba thírghráthóir é freisin agus chuaigh sé i bpáirt le hÓglaigh na hÉireann in Éirí Amach na Cásca.


Liosta de phríomh thithe opera an domhain.
Is foirgneamh teach opera ina gcuirtear opera agus saghasanna eile ealaíona taispeántais i láthair.
Éire.
Níl aon teach opera lánaimsireach in Éirinn faoi láthair, ach cuirtear Feis Opera Loch Garman i láthair i Loch Garman gach bliain san Amharclann Ríoga.


Opera Náisiúnta na Fionlainne.
Tógadh Opera Náisiúnta na Fionlainne sa bhliain 1993, gar do lár chathair Heilsincí na Fionlainne, le léargas bhreá ar an bpáirc poiblí agus an muirloch atá ann. Tá sé fairsing ar a stáitse, ina chuid suíochán agus ina chuid spásanna poiblí, ina mbíonn deis taispeántais a chur ar bun. Tá complacht breá opera bunaithe ann, agus traidisiún láidir ceoil agus opera sa chathair.


An Opera Meitreapólach.
I dteach an Opera Meitreapólach tá complacht an Opera Meitreapólaigh agus Ceolfhoireann an Opera Meitreapólaigh. In Ionad Lincoln i Nua-Eabhrac atá sé, ar Broadway ag Sráid 63 i Manhattan. Tógadh Ionad Lincoln i 1962, agus tá ceannaireacht na complachta míshásta go maith leis an dteach, mar gheall ar an sórt scaipeadh fuaime atá ann, cúngas an tí le mór-opera, agus eile. Tá meas ginearálta ar ailtireacht an tí, mar sin féin.
D'fhógair Joseph Volpe, bainisteoir ar éirigh go geal leis ó 1990 ar aghaidh, sa samhradh i 2004 go raibh sé le h-éirí as a phost ag deireadh mí Iúil 2005, agus go n-oibreodh sé lena chomharba, Peter Gelb, go dtí sin.
Tá an chomplacht ar cheann de mhór-chomhlachtaí opera an domhain. Tá James Levine tar éis éirí as a phost mar stiúrthóir ceoil, agus ´sé Zubin Mehta a chomharba.
Cuireann an chomplacht raidhse maith opera i láthair, gnás opera na hIodálaise, na Fraincíse, agus na Gearmánaise san áireamh.
Sa samhradh, bíonn "ballet" á chur i láthair fad agus a bhíonn an chomplacht opera ar saoire. Ach ní ar saoire ar fad a bhíonn siad - bíonn taispeántais opera i bpáirceanna poiblí ar fud na cathrach sa samhradh, agus iad saor in aisce.


Naomh Pádraig.
Is é aspal náisiúnta na nGael Pádraig Mac Calprainn, ar a dtugtar Naomh Pádraig nó Pádraig Naofa (17 Márta, 461, 492 nó 493 a cailleadh é). Thug sé an Chríostaíocht go hÉirinn.
Saoránach Rómhánach de bhunadh Briotanach a bhí i bPádraig. Ceiliúrtar Lá Fhéile Pádraig ar an 17 Márta, an lá a cailleadh é. Is ainm pearsanta an-choitianta in Éirinn é Pádraig, ach níor baisteadh ar mórán leanaí é go dtí timpeall 120 bliain ó shin. Tá raidhse mór foirmeacha aige - Pádraig, Pádraic, Páraic (go háirithe san iarthar), Pa, Pat, Peaits nó Patch, Paddy, Patsie, Páid nó Paud, Patrice na Fraincíse agus Patrizio na hIodáilise.
De réir an scéil, fuadaíodh é ó thír a mhuintire go hóg, agus cuireadh ag aoireacht ar Shliabh Mis i gContae Aontroma é. Nuair a d´fhill sé ar a mhuintir, bheartaigh sé an Chríostaíocht a thabhairt do mhuintir na hÉireann, agus d'fhill sé sa bhliain 432. Cé gur tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn ar dtús nuair a chuir an Pápa Ceilistín Palladius go hÉirinn i 430, ba é Pádraig an té ar éirigh leis an creideamh a scaipeadh. Insítear scéal freisin faoin iarracht a bhí á déanamh ag Pádraig taoiseach a thabhairt chun na Críostaíochta. Sháigh Pádraig a chrois de thimpist i gcois an taoisigh, ach má dhein níor labhair an taoiseach focal ná ní dhearna gearán. Ghlac sé féin agus a mhuintir leis an gcreideamh nua ag ceapadh gur chuid den searmanas a bhí sa sá.
Deirtear gur phioc Pádraig seamróg agus gur úsáid sé í leis an Tríonóid a mhíniú dá éisteoirí. Deirtear freisin gur dhíbir sé na nathracha nimhe as Éirinn, ach tá amhras faoi seo, nó ní heol dúinn go raibh nathracha nimhe riamh sa tír. Is dóichí gur mar shamhail a húsáideadh an scéal seo don dóigh ar ruaig sé seanchreideamh na nGael, agus go seasann na péisteanna agus na nathracha nimhe don diabhal agus dá chuid mioscaise, is é sin, don tseanchreideamh féin.
Seanchas agus Béaloideas.
Tá ról tábhachtach ag Pádraig i mbéaloideas na hÉireann agus na Gaeltachta, agus is iomaí scéal a d'insíodh seanchaithe an tseansaoil faoi. Chuala saol na Gaeilge iomrá ar an lá a casadh Pádraig agus Oisín, an fear deireanach de na Fianna, ar a chéile in Éirinn. Meafar iontach is ea an scéal seo don dóigh ar tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn agus an Phágántacht ag cúlú roimpi.
Nuair a bhí lá na Féinne thart, phós Oisín banphrionsa ó Thír na nÓg agus chuaigh a chónaí thall ansin, ach i ndiaidh trí chéad bliain, tháinig cathuithe air i ndiaidh an tseanfhóid. Mar sin, d'fhill sé go hÉirinn ar mhuin chapaill draíochta, agus é curtha faoi gheasa gan baint d'aon rud ná titim anuas den chapall. Bhris sé na geasa, ar ndóigh, thréig an capall bán é, agus b'éigean dó fanacht in Éirinn agus bás a fháil ansin.
Chuala Pádraig trácht air, áfach, go raibh fear de na Fianna clúiteacha fágtha sa tír, agus chuaigh sé i bhfianaise Oisín. Bhí sé dóchasach go n-éireodh leis Oisín a iompú i leith an chreidimh Chríostaí. Ní raibh aon mhaith ann, áfach, bheith ag caint le hOisín faoi Dhia, nó ní raibh ina bhéal siúd ach Goll. "Ní chreidfinnse i nDia", ar seisean, "go dtí go bhfeicfinn Eisean agus Goll ag coraíocht le chéile. Dá n-éireodh le Dia Goll a leagan ansin, chreidfinn gurb é Dia an fear is fearr acu." Ansin, thaispeáin Pádraig d'Oisín an dóigh a raibh na Fianna, nár chuala iomrá riamh ar Dhia ná ar Íosa, ag troid leis na diabhail in Ifreann. D'fhiafraigh sé d'Oisín, nárbh fhearr leis flaithis Dé a bhaint amach, in áit na troda síoraí sin, ach níorbh fhearr: bhí Oisín díreach mífhoighneach chun "iall a chur i súiste Ghoill", mar a dúirt sé.
Naisc Sheachtracha.
Padraig
Padraig


Cath Chluain Tarbh.
Ag Cath Chluain Tarbh, a troideadh ar Aoine an Chéasta 23 Aibreán 1014 i gCluain Tarbh atá inniu i gcathair Bhaile Átha Cliath, chloígh na Gaeil slua Lochlann go hiomlán ar deireadh. Maraíodh Brian Bóirmhe, ceannaire na nGael, áfach, ag deireadh an chatha, agus é ag guigh ina théalta.
Cúlra.
Bhí na Lochlannaigh is na Danair ag teacht i dtír in Éirinn ón 9ú aois, agus rinneadar an-réabadh ar bhailte agus mainistreacha na hÉireann. Bhí an chuid ba mhó den oileán faoi riail ag Brian Bóirmhe ón bhliain 1002, ach ní tír aontaithe a bhí ann ar chor ar bith, cé go raibh an teideal Ard-Rí na hÉireann bronnta air. Mar thoradh, bhí sé de sprioc ag Brian Bóirmhe talamh an oileáin ar fad a aontú faoina cheannas féin.
Bhuail Brian Bóirmhe agus a chéile comhraic Máel Sechnaill mac Domnaill - Rí na Mí agus Ard-Rí na hÉireann roimh Bhrian - le chéile i gCluain Fearta sa bhliain 997. D'aontaigh an bheirt go dtabharfaidís aitheantas don chuid den oileán a bhí á rialú acu ag an bpointe seo. Bhíodh Brian Bóirmhe ag ionsaí thalún Mháel Sechnaill ar bhun leanúnach, agus ghéill sé a chuid dóibh dá bharr.
1012.
Sa bhliain 1012, d'éirigh Rí Laighean Máel Mórda mac Murchada amach. Níor bhain Brian Bóirmhe feidhm as an lámh láidir ar an toirt, ach shocraigh sé póstaí tábhachta ina áit. Thug sé a iníon mar bhean do Sitric II, rí na Lochlannach i mBaile Átha Cliath, agus phós Brian féin Gormlaith, máthair Sitric agus deirfiúr Mháel Mórda). Níor mhair an socrú seo ró-fhad, áfach.
1013.
Bhí Máel Mórda agus Sitric réidh chun troda arís sa bhliain 1013, agus Máel Mórda faoi bhrú ag a bhean Gormlaith dul i ngleic le Brian. Bhí slua maith de clanna na tíre a bhí éadmhar as cumhacht Bhrian, agus d'aontaigh iad go léir le chéile.
Mar fhreagra, chuir Brian Gormlaith faoi ghlas. Bhí airm aige lonnaithe i gContae Bhaile Átha Cliath, ó Meán Fómhair 2013 go dtí Nollaig. Ag an am seo, rinne Brian ionsaithe ar fud Bhaile Átha Cliath chun Gaeil na cathrach a choimeád as arm na Lochlannach. Ag an am céanna, sheol Gormlaith teachtaireacht chuig Sigurd Hlodvisson, iarla Lochlannach na nInse Orc.
Tús an chatha.
Gheall Sigurd Hlodvisson cabhair do Ghormlaith, agus thóg sé Brodir ó Oileán Mhanainn ina éineacht mar chomhluadar. Bhí sé de phlean ag an bheirt an fear eile a mharú tar éis an chatha, agus coróin na hÉireann a thógáil dó féin.
Sa bhliain 1014, d'éirigh arm Bhrian chun troda agus chuaigh siad amach i dtreo Bhaile Átha Cliath. Agus iad gar don chathair, tugadh buille do Mháel Sechnaill - iar-Rí na tíre - nuair a dhiúltaigh Gaeil na Mí dul i mbun troda le Gaeil Bhrian. Mar thoradh, ní raibh ag Sitric ach míle fear, i gcomparáid leis an ceithre go leith a bhí ag Brian. Shroich Brian an balla taobh amuigh den chathair, agus shocraíodar anseo don oíche.
Ar an oíche seo, fuair Brian an nuacht go raibh na Lochlannaigh imithe amach ar fharraige sna longa, ag fágáil Sitric ina ndiaidh. Ní raibh ann ach bob, áfach. Faoi dorchadas na hoíche, thiontaigh na Lochlannaigh thart agus tháinig siad i dtír ar an trá i gCluain Tarbh, míle ó thuaidh ón chathair, chun a bheith ann i ngan fhios d'éinne an lá dár gcion.
Sna laethanta seo, bhí an chathair ar thaobh theas na Life amháin, agus ní raibh idir Cluain Tarbh ar an taobh thuaidh ach droichead amháin. Mar gheall ar seo, bhí na Lochlannaigh in ann teacht i dtír chun prapáil gan phriacail ar bith.
An cath.
D'eagraigh na Lochlannaigh iad féin ina gcúig ranna ar ghort an chatha, le Sitric féin agus míle dá fhir ag fanacht réidh sa chathair. Bhí mac Shitric i gceannas ar ghrúpa de mhíle fear ón chathair ar an taobh clé den líne, agus bhí trí mhíle fir ó Laighin ag Máel Mórda eagraithe i dhá roinn. Cé go raibh slua mór acu, ní raibh siad armáilte chomh maith is a bhí na Lochlannaigh ar a ndá thaobh. Sheas míle de Lochlannaigh óna hInse Orc i lár na páirce, le míle eile faoi cheannas Brodir ar dheis, ar na dtránna.
Bhí Gaeil Bhrian eagraithe beagnach mar an gcéanna. Ar dheis (clé na Lochlannach), bhí míle saighdiúir tuarastail agus Lochlannaigh ón Oileán Mhanainn. Go díreach in aice leo, bhí míle go leith fear agus a ríthe as clanna Chonnacht, dhá mhíle laoch Mumhan faoi cheannas Mhurchad, mac Bhrian, chun tosaigh, míle agus ceithre chéad de Dál Cais ar chlé faoi cheannas Toirdhealbhach Ua Briain mhic Mhurchad cúig bhliain déag, agus deartháir Bhrian Cuduiligh.
Cuireadh tús leis an troid féin le roinnt maslaí pearsanta óna fir ón dá thaobh, agus beirt nó triúr dóibh ag dul amach i mbun troda pearsanta in amharc a chéile, leis na sluaite ag screadáil agus ag béiceadh. De réir a chéile, thosaigh na fórsaí ag druidim níos giorra dá gcéile, agus bhris an cogadh ceart amach go luath ar maidin.
Fuair na Lochlannaigh an ceann is fearr ar na nGaeil ag tús an chatha, agus a n-airm troma ag déanamh an-damáiste. Ach bhain Brian buntáiste as an méid seo chomh maith, leis a Lochlannaigh tuarastail ar dheis ag brúigh na fórsaí ann siar. Ar chlé dó, b'é Brodir féin a thosaigh an t-ionsaí agus d'éirigh leis píosa talún a ghoideadh, go dtí gur thug sé aghaidh ar Ulf Hreda, deartháir eile Bhrian. Cé nár éirigh le Wolf cathéide Bhrodir a bhriseadh, buaileadh chun talamh é agus theith Brodir ó bpáirc an chogaidh. Fágadh na Lochlannaigh gan cheannaire, le fir Mhurchad (fíor-mhuintir an Rí, mar a chreideadar) ag tabhairt aghaidh orthu, agus um tráthnóna bhí fórsaí Bhrodir ag teitheadh siar go dtí a longa.
Cath Chluain Tarbh i bpéinteáil de chuid Hugh Frazer ón bhliain 1826
I lár an chatha, áfach, b'iad na Lochlannaigh a bhí chun tosaigh, le Sigurd agus Máel Mórda ag déanamh slad ceart ar fhórsaí Mumhan. De réir an finscéal, thóg Sigurd bratach draíochtúil isteach sa chath leis, ceann a mheall na Gaeil chuig an té a bhí á iompar, chun é a mharú é sa deireadh. Ceapadh go mbainfeadh an bratach an bua amach don té seo, ach go marófaí é chomh maith. Mar gheall ar an scéal seo, níor phioc éinne eile é suas, agus maraíodh Sigurd láithreach bonn nuair a rinne seisean amhlaidh.
Agus an lá ag druidim chun deiridh, agus roinnt shosanna tógtha, bhí droch-chuma ar an scéal do na Lochlannaigh. Bhí Sigurd marbh, bhí na fir ag teipeadh ar an dá eite agus bhí gach duine traochta. Ghlac na Gaeil seilbh ar na dtránna os comhair na longa, agus bhí ar roinnt Lochlannaigh snámh ar ais i dtreo na longa eile a bhí ag fanacht níos faide amach san fharraige. Fuair cuid mhaith dóibh bás san iarracht seo. Bhí sé sach soiléir gurb ag Brian a bhí an lámh in uachtar, agus shocraigh na Lochlannaigh éalú siar chuig an chathair. Bhain Máel Sechnaill fiedhm as an pointe seo chun teacht ar ais sa throid, agus dhún sé an bealach chuig an droichead agus sábhailteacht na cathrach. Leis na Lochlainnaigh sáinnithe, cuireadh gach uile duine dóibh chun báis.
Sa idirlinn, tháinig Brodir ar Bhrian ag guí ina phuball, agus é faoi cheilt sna choillte gar do Bhaile Átha Cliath. Bhailigh Brodir roinnt dá fhir le chéile gan mhoill agus d'ionsaigh siad agus mharaigh siad an Rí agus a fhoireann. D'éalaigh siad láithreach, agus Brodir ag béiceadh "Anois, inis do gach fear gurb é Brodir a mharaigh Brian". De réir thuairiscí na Lochlannach, gabhadh Brodir faoi deireadh agus fuair sé bás uafásach ag lámha Ulf, an laoch a bhuail sé leis níos luaithe ar pháirc an áir.
As an sé mhíle go leith agus seacht míle de Lochlannaigh agus a gcomhghuaillithe, meastar gur maraíodh sé mhíle dóibh, beagnach gach duine de na taoisigh san áireamh. Ó thaobh na nGael de, cailleadh timpeall ceithre mhíle, an Rí Brian agus an chuid ba mhó dá mhic.


Cluiche.
Cluiche iomána nó cluiche iománaíochta
Tá cluichí ("cluiche" is ea an uimhir uathu) á n-imirt chomh fada siar agus a théann foinsí stairiúla agus seandálaíochta. Is iad na cluichí is simplí, ar ndóigh, ná comórtasaí nirt, luais, agus léimnigh, ar a dtugtar lúthchleasaíocht. Gaolmhar le rith agus léimnigh an duine, bíonn rásaí con agus rásaíocht chapall, seóléimneach chapall, rásaí snámha, seoltóireachta, iomramh agus rothar. Tugtar spórt orthu seo uilig, mar aon le cluichí eile aonair, beirte agus foirne.
Tá sórt eile cluichí ann, ar ndóigh, ar nós ficheall, táiplis, dartanna, júdó, mah jongg, Monopoly, agus iliomad cinn eile. Agus ar ndóigh, tá gach sórt cluiche cártaí le fáil ar fud an domhain.
Tá glaoch i gcónaí ar chluichí cearrbhachais agus geall, agus féadtar geall a chur ar aon cheann de na cluichí thuas. Ach is i gcasinos a chaitear agus a dhéantar airgid mór le cluichí mar Blackjack agus Roulette.


Henri Cartier-Bresson.
Rencontres internationales de la photographie d'Arles 1974.
Ba ghrianghrafadóir Francach é Henri Cartier-Bresson (* 22 Lúnasa 1908; † 3 Lúnasa 2004). Meastaí gurb é fíor-mháistir ghrianghrafadóireachta sa mbeo ag úsáid an cheamara fhoirméid bhig "ceamara rangefinder".
Síleann go leor gur é athair na grianghrafadóireachta. Ní bhaineadh Cartier-Bresson feidhm ach as ceamara rangefinderLeica 35 mm, ag úsáid gnáthlionsa 50 mm, nó corr-uair lionsa teileafóto le haghaidh léargais. Maraon le Robert Capa agus grianghrafadóirí eile, chuir Cartier-Bresson Magnum, an chéad comhoibreas grianghrafadóireachta ar bun i 1947.
Beathaisnéis.
Rugadh i 1908 i Chanteloup-en-Brie na Fraince Henri Cartier-Bresson de thuismitheoirí compórdacha meán-aicmeach. Chuir sé suim sa ghrianghrafadóireacht luath sa saol. Agus é ina bhuachaill, bhí Box Brownie ag Cartier-Bresson, ar bhain sé feidhm as le pictiúir laethanta saoire a thógáil. Níos déanaí, dheineadh sé trialacha le ceamara feiceála 3 1/4" x 4 1/4". Chuidigh traenáil Cartier-Bresson san ealaíon go luath sa saol leis (rinne sé staidéar ar phéintéireacht ar feadh dhá bhlian i stiúideó i bPáras) bheith an-ghéar i gcur le chéile pictiúir, féith a bhí go láidir ina chuid oibre.
I 1931, agus é 22 bliain d'aois, chuaigh Cartier-Bresson go dtí fásach san Afraic Thiar mar shealgaire. I ndiaidh bliana, d'fhill sé ar bhFrainc tar éis bheith tinn le "blackwater fever", sórt malaria trom. Agus é ag dul i bhfeabhas is ea a tháinig an ghrianghrafadóireacht chuige i gceart. D'insíodh sé níos déanaí faoin gcaoi a dhéanadh sé faire sna sráideanna i gcaitheamh an lae, agus é ag aireachtáil mar a bheadh ainmhí fiáin ullamh chun fola, agus beart aige greim a bhreith ar an saol, chun an saol a choimeád beo tré shealbh a thógáil air.
Nuair a bhris an Dara Chogadh Domhanda amach, rinne Cartier-Bresson seirbhís ghearr in Airm na Fraince. Le linn Chogaidh na Fraince, ghabh na Gearmánaigh é. Tar éis dhá iarracht gan ráth, d'éalaigh sé ó champa príosúnaí cogaidh, agus d'oibrigh sé leis an "Résistance" go deireadh cogaidh. Nuair a ceapadh marbh i 1946 é, chuir an Músaem Um Ealaíon Nuaaimseartha (MOMA) i Nua Eabhrac taispeántas iar-mbáis ar bun dó.
I 1947, chuidigh Cartier-Bresson an ghníomhaireacht grianghrafadóireachta Magnum a chur ar bun. Thóg tionscnaimh a rinne sé do mhór-irisí trasna na hEorpa agus Mheiriceá Thuaidh] é, go dtí an India, an Rúis agus an tSín. Foilsíodh a lán leabhar dá chuid grianghrafanna sna 50í agus sna 60í; ba é "The Decisive Moment" (1952) an ceann ba mhó clú. Sa leabhar sin, dúirt Cartier-Bresson faoin nóiméad cinniúna sin: "an taitheantas comhuaineach, i gcodán soicinde, de thábhacht tarlúna, chomh maith le hordú beacht na bhfoirmeacha a thugann don tarlúint sin a urlabhraíocht cheart... sa grianghrafadóireacht, féadann an rud is lú a bheith ina shárchuspóir. Féadann an sonra beag daonna a bheith ina leitmotif."
Céim mór dá chuid oibre a bhí san iar-thaispeántas ollmhór, le 400-íomhá, a chuaigh ar fud SAM i 1960. Thóg sé Craobh Hasselblad i 1982.
Cailleadh Cartier-Bresson ag Céreste (Alpes-de-Haute-Provence, an Fhrainc) ar 3 Lúnasa 2004 agus 95 bliain air.
Naisc seachtacha.
Cartier-Bresson, Henri
Cartier-Bresson, Henri
Cartier-Bresson, Henri


Spórt.
Is éard a bhíonn i gceist le spórt ná imeacht le hiomaíocht fisiciúil ar bhonn comórtais, siamsaíocht, aclaíocht nó féin-fhorbairt srl. Bíonn gníomhaíocht fisicúil in éineacht le iomaíochta, féinspreagadh agus córas scórála i gceist. Roinntear cineálacha spóirt de réir grúpaí: spóirt aonaracha, spóirt foirne, spóirt le scil nó spóirt le neart, luas srl. Is iad na spóirt is bunúsaí ná na comórtaisí nirt, luais, léimnigh, agus lúthchleasaíochta an duine. Chomh maith le sin, bíonn rásaí con agus capall, seóléimrigh capall, rásaí snámha, seoltóireacht, iomradh,cadhcáil, na healaíona míleata, marcaíocht mhaidhme, rásaíocht mótair agus rothar go forleathan ar fud an domhain. Tugtar spórt orthu seo ar fad, maraon le cluichí eile aonair, beirte agus foirne.
Spórt sa stair.
Ní fios cén uair a céad-imríodh spórt, ach tá fianaise ann go raibh na Sínigh ag imirt cineál éigin spóirt timpeall 4000 RCh. Tá a fhios againn chomh maith go raibh móréileamh ar ghleacaíocht san Éigipt. Is léir ó shéadchomharthaí go raibh córas rialacha do na cluichí seo freisin.
I measc na gcruinnithe móra spóirt is eol dúinn ón stair, tá Cluichí Oilimpeacha na Gréige agus rásaí Tailteann na hÉireann.
Cluichí foirne.
Tá tábhacht inniu go fóill le comórtaisí luais, léimní agus nirt, ach tá níos mó béime ar chluichí foirne. Tá cluichí eile a imrítear ina mbíonn duine in aghaidh duine, nó i bhfoirne, a bhfuil scil nó deiseacht láimhe i gceist, mar atá dairteanna, leadóg, lámhach piléar agus saighead, caitheamh puc agus caitheamh casúir, scátáil patrúin, tumadh agus liathróid láimhe. Tá foirm ar leith de lúthchleasaíocht ann ina mbíonn an lúthchleasaí ag déanamh cleasa agus é ag casadh ar mhaide.
Spóirt geimhridh.
Tá an-ráchairt ar fud an domhain, freisin, ar spóirt gheimhridh, ar nós scíáil ailpíneach, scíáil tíre, scátáil, scátáil figiúir, lúg, agus gluaiseacht chláir-sneachta.
Mór an spórt é....
Is minic a cloistear go bhfuil an spórt imithe as cúrsaí spóirt. 'Séard atá i gceist anseo na go ndéantar dearmad ar bhéasaí, ar luachanna agus ar an spraoi agus go ndírítear isteach ar an mbua. Céard a spreagann duine le páirt a ghlacadh i gcúrsaí spóirt? An mar chaitheamh aimsire a fhéachtar air nó gné sóisialta, chun aclaíocht a dhéanamh nó forbairt pearsanta? Cé acu a bhíonn mar spreagadh, is cinnte go dteastaíonn scileanna comhoibrithe agus féin-smacht ionas go n-eireoidh leat i gcúrsaí spóirt.
Scaití milleann brú na hiomaíochta an comhoibriú dearfach seo agus is féidir le foréigean a bheith mar thoradh. Measctar mothúcháin de dhílseacht nó ceiliúradh le fearg agus is minic dochar dá bharr.
Féach Freisin:.
Cúrsaí spóirt in Éirinn


Stair.
Cur síos ar an saol atá caite, agus ciall a bhaint aisti, atá i gceist le stair'". Is ón Fhraincis "Histoire" a tháinig an focal go Gaeilge, agus tá a bhunús sa bhfocal Laidne "historia" a chiallaíonn "scéal". Is féidir stair réigiúin leathain agus cultúir ar fad a chur síos agus staidéar a dhéanamh orthu, nó is féidir dian-staidéar a dhéanamh ar thír, ar bhaile, ar dhuine, nó ar cheird nó aon gné eile den saol thar am.
Stair an Domhain.
Baineann stair an Domhain leis na heachtraí agus tréimhsí i bhforbairt an phláinéid ar feadh na 4.6 billiún bliain idir cruthú na cruinne agus an lá inniu.


Ceoldráma.
Dráma a chuirtear i láthair ina bhfuil an-chuid ceoil, de ghnáth i bhfoirm amhránaíochta, is ea ceoldráma. Cuirtear i láthair in amharclann nó faoin aer é. Cineál speisialta ceoldráma is ea opera.
Cineál ceoldráma atá in ceoldráma a chuirtear i láthair an phobail. Is gnách féitheanna agus sonraí áirithe a bheith i gceoldráma m.sh., bíonn réamhcheoil agus ceol idir chanadh ann, bíonn canadh amhrán aonair, beirte agus drongach ann, agus bíonn cur i láthair i bhfoirm dráma, go minic le feistis an-ghalánta agus cúlra an-mhaisithe.
Sa lá atá inniu ann, bíonn ceolfhoireann suite faoi bhun an ardán de gnáth, agus bíonn innealra agus iliomad cuiditheoirí agus ceardaithe fostaithe chun cúlraí agus feistis eile a ullmhú, agus ina dhiaidh sin iad a chur in áit le linn an taispeántais. Chomh maith leis sin bíonn gá le ceardaithe solais, maisitheoirí aghaidh agus gruaige, innealtóirí fuaim, agus lucht stiúrtha na n-éisteoirí, lucht díolta leabhrán, lucht díolta cló-cheadanna, agus lucht ullmhúcháin agus dáileadh bídh agus dí. Níl ceoldráma i mórán cathair mór, agus go minic is gá cuidiú ó rialtais chun ceoldráma a chur ar bun agus a dhaingniú i mbaile.
Comhlachtaí Opera.
I measc mórchomhlachtaí ceoldrámaíochta an domhain, tá an Opera Meitreapólach agus Opera Cathartha Nua-Eabhraic i Nua-Eabhrac, an Liceu i mBarcelona, Ceoldráma Násiúnta Shasana i Londain, an Mariinsky i Moscú, an Opéra Nationale i bPáras, an Suomen Kansaalisooppera i Heilsincí, an Deutsche Oper agus an Staatsoper i mBerlin, agus Ceoldráma Náisiúnta na Breataine Bige i gCaerdíd.
In Éirinn, tá Ceoláras i gCorcaigh, ach ní heol cathain a bhí ceoldrámaí riamh ann. Tá feis cheoldráma chlúiteach gach uile bhliain i Loch Garman, ar é a aidhm saothair atá beagnach ligthe i ndearmad a thabhairt chun cinn arís.
Liosta de phríomhthithe opera an domhain


Leictreon.
Is éard atá sa leictreon (tugtar neigeatrón air freisin; is é e− an gnáthchomhartha) ná cáithnín fo-adamhach. Taobh istigh den adamh a fhaightear na leictreoin, i gcumraíocht leictreonach, ag timpeallú an núicléas (is de phrótóin agus de neodróin atá sé sin cumtha).
Tá an lucht leictreach is lú ag na leictreoin, agus gineann siad sruth leictreach agus iad ag taisteal. Toisc go bhfuil baint ann idir an méid leictreon atá ag adamh agus a chuid tarraingt chuig adaimh eile, is bunúsach an páirt a ghlacann an leictreon sa cheimic.
Stair.
Bhí George Johnston Stoney, fisiceoir Éireannach, ar na chéad daoine a d’úsáid an focal ‘leictreon’ ar an gcainníocht bhunúsach luchta a fhaightear sa leictrealú.
Ba é Robert Millikan, Meiriceánach, an chéad duine a rinne luach an luchta ar an leictreon a thomhas. D’úsáid sé turgnamh cáiliúil ar a dtugtar an turgnamh ola-bhraonach. Fuair sé amach go bhfuil lucht dar luach −1.6 × 10−19C (nó an luach sin iolraithe faoi shlánuimhir éigin) ar bhraon ola a luchtaítear go leictreastatach. Rinne sé amach gurb in é méid an luchta ar an leictreon.


An Bhreatain Bheag.
Tír atá suite ar iarthar oileáin na Breataine í an Bhreatain Bheag. Tá dhá phríomhtheanga ann: Béarla agus Breatnais; agus sa Bhreatnais tugann muintir na tíre "Cymru" (fuaimnítear mar "comraí", leis an mbéim ar an gcéad siolla) ar a dtír agus Cymraeg (fuaimnítear mar "comráidhg", leis an mbéim ar an dara shiolla) ar a dteanga. "Wales" agus "Welsh" a deirtear i mBéarla. Tá Breatnais ag 20% den daonra, agus úsáideann suas le 10% an teanga ar bhonn rialta.
Tá 2.903.085 duine ina gcónaí sa tír. Is é Caerdydd ("Cardiff" as Béarla) príomhchathair na tíre. I ndeisceart na tíre atá formhór an daonra, mar go ndeachaigh sé ar aghaidh leis an Réabhlóid Thionsclaíoch, mar gheall ar an ngual agus iarainn a fuarthas ann, agus mar gheall ar na calafoirt bhreátha atá sna bailte móra. Tá na trí chathair is mó, Caerdydd, Abertawe (Swansea) agus Casnewydd (Newport), suite i ndeisceart na tíre.
Teangacha.
Is iad an Bhreatnais agus an Béarla na teangacha oifigiúla.
Rialtas áitiúil.
Cuireadh na 22 réigiún ar bun sa bhliain 1996, ar mhaithe le rialtas áitiúil.
Cathracha.
Tá stádas cathrach ag cúig bhaile sa tír — Caerdydd, Casnewydd, Abertawe, Bangor agus Tyddewi (St David's).


Eaglais Chaitliceach Rómhánach.
Eaglais de chuid na Críostaíochta atá san Eaglais Chaitliceach Rómhánach. An Eaglais Chaitliceach an t-ainm a thugann sí uirthi féin, ach tá eaglaisí eile a úsáideann an téarma, cé go bhfuil garghaol cleachta agus cumarsáide acu leis an eaglais Rómhánach, don chuid is mó. Ceann de na rudaí is léir láithreach sa Caitliceachas Rómhánach ná go bhfuil cumhacht lárnach ann, a thosaíonn leis an bPápa, agus a dháiltear go cúramach trí cheapadh easpaig ón Róimh féin. Is é Pápa Proinsias ceannaire na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí anois.
Ón nGréigis a thagann an focal, a chiallaíonn "domhanda". Is í an eaglais Chríostaí is mó ar domhan,agus cé go bhfuil Caitlicigh i mbeagnach gach tír ar domhan, is é an príomhchreideamh i gcuid mhór den Eoraip, de Mheiriceá Thuaidh agus go háirithe Meiriceá Theas agus Láir, agus áiteanna san Áise, mar na hOileáin Fhilipíneacha. De réir mar atá an daonra ag fás i dtíortha cosúil le na hOileáin Fhilipíneacha, tíortha éagsúla san Afraic agus i Meiriceá Láir agus Theas, tá cumhacht á leathadh de réir a chéile do na háiteanna sin. Ar an taobh eile den scéal, tá titim mhór i bpáirtíocht agus i gcleachtadh an chreidimh seo sna tíortha a bhí i lár staire an chreidimh, m.sh. sa Spáinn, san Iodáil, sa Fhrainc agus in Éirinn féin.


Meiriceá Thuaidh.
Is mór-roinn é Meiriceá Thuaidh, sa leath-domhain thuaidh, idir Aigéin an Atlantaigh Thuaidh agus an Aigéan Ciúin.


Tíreolaíocht.
Go ginearálta, ciallaíonn an tíreolaíocht nó an gheografaíocht (ón tSean-Ghréigis γεωγραφία - "geographia" - "tuairisc a scríobh ar an domhan") an staidéar eolaíoch a dhéantar ar an Domhan agus a chuid tailte, tírdhreach, áitritheoirí agus feiniméan. Ba é an Gréagach Éarastaitéanas (276-194 R.C.) a chum an focal "geografaíocht". Ó thaobh na staire de tá ceithre réimsí taighde i gceist sa gheografaíocht: spásanailís ar fheiniméin nádúrtha agus dhaonna (staidéar ar an dáileadh), staidéar ar cheantair (áiteanna agus réigiúin), staidéir ar ghaolmhaireachtaí saorga, agus taighde ar na domhaneolaíochtaí.
Inniu is eolaíocht shóisialta í an tíreolaíocht, agus í ag scrúdú an spáis shóisialta de réir éagsúlacht fhisiceach agus dhaonna an domhain. Mar sin féin, is araíonacht ilchuimsithe í geografaíocht na linne seo agus tuiscint ar an domhan agus a gcoimpléasc go léir mar bhunús léi. Déanann an gheografaíocht nasc idir na heolaíochtaí daonna agus fisiceacha, agus í roinnte ina dhá leath - geografaíocht dhaonna agus geografaíocht fhisiceach.
An tÁbhar.
Ó thús na fichiú haoise tháinig athrú mór ar an scéal, sa mhéid nach í an tíreolaíocht féin ach an eolaíocht a dhéanann staidéar ar mhiosúr an spáis shóisialta. Chun dul amach ar an bhfeidhm a bhaineann pobail as an spás lena eagrú agus lena leagan amach, cuirtear buncheist thíreolaíocht an lae inniu: “An bhfuil an t-achar ann?” Má tá (maidir le poist, le tithíocht, le turasóireacht, le hacmhainní nádúrtha agus msd), baineann an tíreolaíocht leis an scéal, agus is cóir é sin a scrúdú i bhfianaise na bhfórsaí móra a théann i gcion ar an bpobal: an duine aonair, na sochaithe féin, na cumhachtaí, an teicníc, an Nádúr.
Cuireann an léarscáilíocht ar ár gcumas an spás a scrúdú, agus a mhíniú cén fáth a bhfuil rud áirithe le fáil anseo seachas ansiúd. Ligeann an tíreolaíocht dúinn a dhéanamh amach cé na cúiseanna atá leis, idir nádúrtha agus dhaonna, agus cén toradh atá ar na difríochtaí.
An tíreolaíocht réigiúnach:.
An tíreolaíocht réigiúnach, agus dianscrúdú á dhéanamh aici ar chomharthaí sóirt an réigiúin.
I gcúrsaí tíreolaíochta ní foláir aird a choinneáil ar an scála; déanann an tíreolaí staidéar ar an domhan go léir nó ar chuid de – tíreolaíocht ghinearálta nó tíreolaíocht réigiúnach.
An Seanreacht.
Is iad na Gréagaigh ba thúisce a rinne staidéar ar an tíreolaíocht, go bhfios dúinn, rud a rinne siad mar eolaíocht agus mar fhealsúnacht. Tailéas, Héireodatas, Éireatoistéanas (údar an chéad léarscáil is eol dúinn – meastachán ar imlíne an domhain), Hioparcas, Aireastotas, Tolamaes – daoine a chuir go mór le heolas an disciplín. Rinne na Rómhánaigh réigiúin nua a léarscáiliú agus iad ag cumadh modhanna nua chuige.
An Mheánaois.
Thosaigh an “Mheánaois” tar éis mheath na hImpireachta Rómhánaí sa 6ú haois, agus san Iarthar cailleadh spéis sa tíreolaíocht. San Ard-Mheánaois ní raibh inti ach ábhar suarach de chuid an oideachais – sin é, de chuid na saorealaíon. Bhí an réalteolaíocht le fáil sa quadrivium ach ní raibh an tíreolaíocht ann.
D’ainneoin a ndearna Iseadór Sheiville chun roinnt éigin eolais a chaomhnú, is teoranta an léiriú a bhí le fáil ar an domhan: é ina dhroim cothrom, na mór-ranna taobh istigh de chiorcal agus iad timpeall T a bhí claonta i leith na láimhe deise, an Eoraip os cionn an bharra chothroim, an Afraic thíos agus an Áise ar thaobh na láimhe deise. (Ní raibh eolas ar Mheiriceá ná ar an Aigéine.) Sheas an barra cothrom don Mheánmhuir agus sheas an barra iongarach don Danóib agus don Níl, iad ceangailte le chéile mar dhea, an Áise ar an taobh thoir díobh, an Eoraip agus an Afraic ar an taobh thiar. I lár na croise, áit a ndeachaigh an dá bharra trasna ar a chéile, bhí Iarúsailéim, cathair naofa agus lárphointe an domhain.
Mar sin féin, bhí eolas tíreolaíoch agus eolaíoch de chuid an tSeanreachta bailithe i lárionaid intleachtúla na sibhialtachta Araib-Mhoslamaí. Ó thaobh na tíreolaíochta de ba é an cultúr sin ab fhearr a bhí in ann an t-eolas a bhailiú agus é cóngarach do shibhialtachtaí na Gréige, na Measpatáime, na hIndia agus na hÉigipte. Agus ba mhó an gá a bhí ag an bpaidreoireacht Mhoslamach le heolas tíreolaíoch (cúig phaidir sa lá agus d’aghaidh ar Mheice) ná mar a bhí ag an Iarthar. Rinne na tíreolaithe Arabacha, leithéidí Idrisi (ar tháinig an chéad tíreolaíocht mhór den Iarthar óna lámh timpeall 1150), Ibn Battuta (1304-1370) agus Ibn Khaldun, an oidhreacht Ghréagach-Rómhánach.
San Iarthar bhí a raibh ar eolas sna cúrsaí seo sa bhliain 1250 le fáil i gciclipéid (speculum naturale) Uinseann de Beauvais. San aois chéanna chuaigh misinéirí Proinsiasacha chun na hÁise; bhí Jean de Plan Carpin sa Mhongóil (1245-1247), agus bhí Guillaume de Rubrouck ann freisin (1253-57). Scríobh seisean cuntas Laidine ar a thuras a bhí lán d’fhaisnéis faoi chúrsaí tíreolaíochta, staire agus eitneolaíochta san impireacht Mhongólach. Cuireann staraithe éigin amhras sa chuntas cáiliúil ar an Áise (idir 1271 agus 1295) a chuirtear i leith Mharcó Póló.
Mhéadaigh go mór ar an tsuim a bhí ag muintire Iarthar Eorpa sa tíreolaíocht, rud a chuir léarscáileanna nua á ndéanamh. Sa bhliain 1410 scríobh an Cairdinéal Pierre d’Ailly "Imago Mundi", leabhar a cuireadh i gcló sa bhliain 1478, agus cóip de ag Críostóir Colambas féin.
An Athbheochan.
Sa 15ú haois agus sa 16ú haois is mó go mór a t-eolas a fuarthas ar an domhan de bharr an taiscéaladh mara, agus cuntas cúramach á thabhairt ar ar aimsíodh i gcúrsaí réalteolaíochta agus tíreolaíochta. Is fiú tagairt ar leith a dhéanamh do na turais seo: Vasco da Gama (an Afraic agus an India), Críostóir Colambas (Meiriceá Lárnach agus Muir Chairib), Magellan (Meiriceá Theas agus an tAigéan Ciúin), Jacques Cartier (Ceanada 1534).
Ní nach ionadh, lean an léarscáilíocht uirthi ag dul chun cinn de bharr a raibh d’eolas úr ann ón taiscéaladh, agus de bharr na modhanna nua agus an bhunúis nua theoiriciúil (fortheilgean Mhercator sa 16ú haois). Tháinig léarscáileanna nua den domhan amach, dála na gceann a rinne Gerardus Mercator agus an "Geographica Generalis" a rinne Bernard Varenius.
Sna blianta 1591 agus 1592 d’fhoilsigh Giovanni Botero sa Róimh na "Relazioni Universali" i dtrí imleabhar, rud a cuir tús le staitistic an Stáit: tíreolaíocht nua a d’fhreastail ar lucht riaracháin.
Ón 18ú haois go dtí an 20ú haois.
San 18ú haois rinneadh James Cook agus La Perouse taiscéaladh san Aigéan Ciúin. Bhí disciplín eolaíoch á dhéanamh den tíreolaíocht, ach níor tosaíodh á múineadh sna scoileanna go dtí an 19ú haois, tréimhse mhór na choilíneachais agus an náisiúnachais. Sampla cáiliúil is ea an téacsleabhar Francach a úsáideadh sna bunscoileanna: "Le Tour de France par deux enfants".


Fásach.
I dtíreolaíocht, is éard atá i bhfásach ná sórt tíre nó réigiún a fhaigheann an-bheagán titim uisce. Mar gheall ar seo, bíonn an cháil ar fhásaigh nach féidir leo mórán beatha a choinneáil. I gcomparáid le réigiúin níos fliche féadann seo a bheith fíor, ach nuair a scrúdaítear níos doimhne iad, is minic a chosnaíonn na fásaigh saibhreas beatha a fhanann i bhfolach (go háirithe i rith an lae) chun taiseacht a choinneáil. Is fásach tuairim agus trian de dhromchla an domhain.
I bhfásach, bíonn a lán plandaí ar féidir leo uisce a choinneáil ar feadh blianta le héabhlóid. Bíonn craiceann céireach trom orthusan, agus stór mór uisce ina nduilliúr trom. Feictear é seo le caictí, aigéiv agus aló íceach, mar shamplaí, ar nós plandaí áirithe cois mara in Éirinn, a chaitheann uisce a choinneáil nuair a imíonn an uisce tríd an ghainimh go mear.


An tAigéan Atlantach.
Teach solais ar Tenerife sa Spáinn
Clúdaíonn an tAtlantach (uaireanta an tAigéan Atlantach, nó An Fharraige Mhór) limistéar 100,000,000 km², agus é ar an dara haigéan is mó ar domhan ó thaobh acra de. Is ó scaradh mhór-roinne na hAfraice agus Mheiriceá na miliúnta blian ó shin a cruthaíodh é. An doimhne is mó atá aige ná 9,560m (ag scoilt Phórtó Rícó atá sé seo). Ina lár tá sraith sléibhte fo-mhuireach, an Droim Lár-Atlantach.
Síneann an tAtlantach ón Eoraip siar go Meiriceá Thuaidh, agus ó dheas idir Meiriceá Theas agus an Afraic. Clúdaíonn an t-aigéan an limistéar ar fad ón Artach ó dheas go dtí Antartaice. An tAtlantach Thuaidh a thugtar ar an gcuid ó thuaidh ón Meánchiorcal, agus an tAtlantach Theas ar an gcuid ó dheas uaidh.


Indreabhán.
Baile beag in iarthar Chois Fharraige is ea Indreabhán ("Inverin" as Béarla). Maille le hiascach, bíonn seirbhís rialta farantóireachta go hÁrainn nach dtógann mórán thar uair an chloig. Inniu, is é seo an bealach is coitianta le dul go hÁrainn, mar gur gaire i bhfad an aistear as Indreabhán ná as cathair na Gaillimhe.
Tá Indreabhán suite idir Abhainn an Spidéil agus Abhainn Chrumlinne, idir ceantair an Spidéil agus na Tulaí. Tá dhá scoil, dhá shiopa agus ceithre theach ósta sa gceantar. Is iad na scoileanna atá sa gceantar ná: Coláiste Cholmcille (scoil dara leibhéal), Scoil Sailearna (bunscoil). Freisin, tá dhá halla pobail sa gceantar, Coláiste Lurgan, a úsáidtear chun scoláirí Gaeilge a mhúineadh i rith an tsamhraidh, agus Seanscoil Shailearna, a úsáidtear chun cúrsaí agus drámaí srl. a chur ar fáil.
Indreabhan


Beoir.
Is deoch mheisciúil í an bheoir (beoir, bain.) a dhéantar (coipeadh) le huisce, braich, lus an leanna, agus fungas ar a dtugtar giosta. I bhfoclóir an Athar Uí Dhuinnín, deirtear gur é an deoch ar ghile le Gaeil, agus ansin deir sé gur féidir "beer, nó whiskey" a bheith i gceist. Ach, ar ndóigh, is é an chéad cheann ar ghnách a bheith i gceist.
Tá iliomad saghsanna beorach ann, m.sh. leann, leann dubh, pórtar, pilsener, lágar, bitter, beoir cruithneachta (Weissbier), beoir Mhárta, beoir gheimhridh, agus beoir le blasanna torthaí agus luibheanna.
Tá cáil domhanda ar ghrúdlann Guinness i mBaile Átha Cliath, agus cé nach i seilbh Éireannach a thuilleadh é agus nó mbruitear i dtíortha eile é, meastar go leathan gur fearr Guinness na hÉireann. Déanann an chomhlacht chéanna "lager" Harp, mar aon le beoir eachtrannacha a bhruith agus a dháileadh faoi chonradh.
Grúdlann mhór eile, Smithwicks, tá sí suite i gCill Chainnigh.
Tá grúdlann Murphys agus Beamish, atá ceangailte le comhlachtaí eachtrannacha leis, i gCorcaigh, agus tá leann dubh ar nós Guinness acu araon, ina nainm féin.
Tá samplaí de mhionghrúdlainn againn in Éirinn, m.sh. Caffreys a tosaíodh sna 1980í, i gContae Chill Mhantáin.


Brian Bóramha.
Bhí Brian Bóramha mac Cennétig (nó Brian Bóirmhe; Meán-Ghaeilge: "Brian Bóruma"; i mBéarla, "Brian Boru") ina rí ar chúige Mumhan ó 976 agus ina Ard-Rí Éireann ó 1002. D’éirigh le Brian náisiún a bhunú ón dúiche.
Cailleadh Brian Bóramha ar Aoine an Chéasta, an 23 Aibreán, 1014 i rith Chath Chluain Tarbh in aghaidh Lochlannaigh Bhaile Átha Cliath.
997.
Bhuail Brian Bóirmhe agus a chéile comhraic Máel Sechnaill mac Domnaill - Rí na Mí agus Ard-Rí na hÉireann roimh Bhrian - le chéile i gCluain Fearta sa bhliain 997. D'aontaigh an bheirt go dtabharfaidís aitheantas don chuid den oileán a bhí á rialú acu ag an bpointe seo. Bhíodh Brian Bóirmhe ag ionsaí thalún Mháel Sechnaill ar bhun leanúnach, agus ghéill sé a chuid dóibh dá bharr.
1002.
Glactar leis go raibh Brian Ború aitheanta mar Ard-Rí na hÉireann i 1002 nuair a d’éirigh leis an ceann is fearr a fháil ar chlann Uí Néill. Bhíodh aithne air mar Brian Bóirmhe de bharr an chíosa a bhailigh sé ó thaoisigh beaga na hÉireann agus a d'úsáid sé chun na mainistreacha agus na leabharlanna a réab na Lochlannaigh a atógáil, más fíor.
Bhí an chuid ba mhó den oileán faoi riail ag Brian Bóirmhe ón bhliain 1002, ach ní tír aontaithe a bhí ann ar chor ar bith, cé go raibh an teideal Ard-Rí na hÉireann bronnta air. Mar thoradh, bhí sé de sprioc ag Brian Bóirmhe talamh an oileáin ar fad a aontú faoina cheannas féin.
1012.
Sa bhliain 1012, d'éirigh Rí Laighean Máel Mórda mac Murchada amach. Níor bhain Brian Bóirmhe feidhm as an lámh láidir ar an toirt, ach shocraigh sé póstaí tábhachta ina áit. Thug sé a iníon mar bhean do Sitric II, rí na Lochlannach i mBaile Átha Cliath, agus phós Brian féin Gormlaith, máthair Sitric agus deirfiúr Mháel Mórda). Níor mhair an socrú seo ró-fhad, áfach.
Dealbh, Dublin Castle Chapel Royal
1013.
Bhí Máel Mórda agus Sitric réidh chun troda arís sa bhliain 1013, agus Máel Mórda faoi bhrú ag a bhean Gormlaith dul i ngleic le Brian. Bhí slua maith de clanna na tíre a bhí éadmhar as cumhacht Bhrian, agus d'aontaigh iad go léir le chéile.
Mar fhreagra, chuir Brian Gormlaith faoi ghlas. Bhí airm aige lonnaithe i gContae Bhaile Átha Cliath, ó Meán Fómhair 2013 go dtí Nollaig. Ag an am seo, rinne Brian ionsaithe ar fud Bhaile Átha Cliath chun Gaeil na cathrach a choimeád as arm na Lochlannach. Ag an am céanna, sheol Gormlaith teachtaireacht chuig Sigurd Hlodvisson, iarla Lochlannach na nInse Orc.
1014 agus cath Chluain Tarbh.
Nuair a bhí an cath beagnach thart, tháinig Brodir ar Bhrian ag guí ina phuball, agus é faoi cheilt sna choillte gar do Bhaile Átha Cliath. Bhailigh Brodir roinnt dá fhir le chéile gan mhoill agus d'ionsaigh siad agus mharaigh siad an Rí agus a fhoireann. D'éalaigh siad láithreach, agus Brodir ag béiceadh "Anois, inis do gach fear gurb é Brodir a mharaigh Brian".
Cath Chluain Tarbh, greanadóireacht, le John Fergus O'Hea
Muintir.
Rugadh Brian Bóramha timpeall na bliana 941 (in aice le Cill Dalua i gContae an Chláir mar atá inniu air, nó Dál gCais mar a tugadh ar an gceantar fadó). Cennétig mac Lorcáin, rí Thuadhmhumhan ab ea a athair, Bé Binn ingen Aurchada, iníon Rí Iar-Chonnacht ab ea a mháthair.
Tionchar.
Cuireadh Brian Bóramha in Ard Mhacha.
D'éag a mhac agus a gharmhac i gCath Chluain Tarbh chomh maith, agus mar sin ní fhéadfadh a shliocht a gcumhacht a choinneáil mar Ardríthe.
Sa 12ú haois, d'fhoilsigh a chlann leabhar bolscaireachta, Cogadh Gaeil ré Gaill, ina ndearnadh móradh ar Bhrian agus ar na héachtaí a rinne sé i rith a shaoil.
De réir an tseanchais feictear Brian mar pholaiteoir glic ar éirigh leis seilbh a fháil ar thailte na tíre thuaidh, thoir agus theas.


Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh.
Taoiseach Gaelach a mhair sa 17ú haois ab ea Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh ("Roderick O'Flaherty" as Béarla). Ba é an taoiseach deiridh a bhí ar chlann Uí Fhlaithbheartaigh, agus bhí cónaí air gar don bPáirc in Iar-Chonnacht. Tógadh a chuid tailte uaidh in aimsir Chromail i 1653, agus mar gheall air sin agus na Péindlíthe fágadh beo bocht é don chuid eile dá shaol. Bhí cnuasach de shean-cháipéisí aige uair, ach ní fios arb éigin dó iad a dhíol nó conas ar chaill sé iad ar deireadh.
Cuimhnítear inniu air óna chuid scríbhneoireachta. Ba é an chéad scoláire Gaelach ar foilsíodh a chuid saothar i Londain Shasana. Tugann "Ogygia" agus "Iar-Chonnacht" (féach thíos don teideal iomlán) stóras mór de stair agus de thraidisiúin Chúige Chonnacht dúinn. Pléann Ogygia le fabhail, go háirithe an ceangal a dhéanann Plútarc le stair na hÉireann. Déanann se samhail d’Éireann, atá laistiar den mBreatain, don oileán sa bhfabhal Gréigeach a gcaitheann Odysseus seal ann le Calypso. Deir Plútarc go ndeachaidh Earcail go hÉireann agus gur chaith sé seacht mbliana i bpluais ann. Tugann "Ogygia" cuntas dúinn ar stair na hÉireann i gcoitinne ón Díl ar aghaidh, agus meastar ar na foinsí is tábhachtaí ar stair na tíre é, maraon le saothar Sheathrúin Chéitinn agus na gCeithre Maistrí.
Tá cur síos cuimsitheach ar Iar-Chonnacht maraon le cuid mhór de chúige Chonnacht in "A Chorographical Description of West or h-Iar Connaught", a céadfoilsíodh i Londain i 1684. Athfhoilsíodh "Iar-Chonnacht" i 1848, agus tá fáil air freisin anois ar an ngréasán.


An Bhreatain.
Is oileán í an Bhreatain Mhór atá suite ar an gcósta soir ó Éirinn, ar oirthearthuaisceart an Aigéin Atlantaigh Thuaidh. Is í an Bhreatain Mhór an naoú oileán is mó ar domhan, agus an t-oileán is mó de chuid na hEorpa. Le daonra de thart ar 59.6 milliún duine ("i lár na bliana 2008"), is í an tríú oileán is plódaithe ar domhan. Tá na Bhreataine Mhór timpeallaithe ag os cionn 1,000 oileán beag agus insín.
Bíonn ciall faoi leith ar an bhfocal "Breatain" (Breatain, ainmfhocal bain.). Tagann sí ón bhfocal "Prydain" sa Bhreatnais, a chiallaíonn an t-oileán ar a bhfuil Sasana, an Bhreatain Bheag agus Albain. Labhraítí foirm den Bhreatnais ar an gcuid is mó d'oileán na Breataine roimh theacht na Rómhánach, agus ina ndiaidh na hAngail agus Sacsain.
Inniu, úsáidtear an téarma an Bhreatain Mhór le tagairt don oileán ar fad, agus "an Bhreatain Bheag" le tagairt don chuid sin den oileán san iarthar inar fhan cuid mhaith de theanga agus de chultúr na mBreatnach, ar de bhunús Ceilteach iad. De ghnáth, ní bhaineann an focal "Breatnach" ach leis an Bhreatain Bheag. Ach ba in aimsir na banríona Victeoiria a tháinig úsáid an téarma "Great Britain" i mBéarla, nó "an Bhreatain Mhór", ar ais in úsáid. Aithris a bhí ann ar nós na bhFrancach 'Grande Bretagne' a thabhairt ar an ríocht lena hidirdhealú ón mBriotáin ('Bretagne'). Uaidh sin, cuireadh an téarma in úsáid, freisin, le tagairt d'Impireacht na Breataine agus do Chomhlathas na Náisiún. Tugann saoránaigh na Ríochta Aontaithe "British" orthu féin, fiú cuid acu i dTuaisceart Éireann, ach ó theideal iomlán na ríochta, "Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann", ní chlúdaíonn an ainm "Briotanach" muintir Thuaisceart Éireann.
Daonra Éireannach i mBreatain.
Tá líon mór daoine as Éire agus a sliocht lonnaithe ar fud na Breataine. De réir an daonáireamh 2011. tá 409,065 daoine le pas Éireannach acu ina gcónaí i mBreatain nó 10% an daonra sa Phoblacht na Éireann.


Oilibhéar Cromail.
Polaiteoir agus saighdiúir Sasanach ab ea Oilibhéar Cromail, nó "Cromail" mar a thugtar air de ghnáth (as Béarla, "Oliver Cromwell"; 25 Aibreán 1599 - 3 Meán Fómhair 1658). Rugadh é i Huntingdon i 1599 agus ba le linn dó a bheith ina mhac léinn i Sidney Sussex College a d'iompaigh sé ina Phiúratánach. Toghadh mar bhall Parlaiminte é i mí Aibreáin 1640, agus bhí sí seo ar na Parlaimintí úd a rinne a ndícheall cumhacht an Rí a shrianadh. Baineadh a chumhacht den rí Séarlas I agus ghlac an Pharlaimint seilbh ar chúrsaí airgid na ríochta. Bhris cogadh cathartha amach agus ba lena linn a thuill Cromail cáil mar cheannaire míleata. D'éirigh go hiontach leis i gCath Marston Moor lena mharcshlua, ar ar tugadh 'Roundheads' nó 'Ironsides' mar leasainm ar Chromail féin nó ar a shaighdiúirí. Cloíodh arm an rí faoi dheireadh ag Cath Naseby i 1645, agus bhí an-tionchar ag Cromail ar na hidirbheartaíochtaí a lean é. Ní raibh muinín ag cuid mhór daoine as áfach agus bhris cogadh amach arís. Ruaig Cromail 110 ball ón bParlaimint agus bhunaigh sé deachtóireacht mhíleata. Rinne sé ionradh ar Albain. Rialaigh sé Sasana, Albain agus Éire mar Thiarna Cosantóra ó 16 Mí na Nollag go lá a bháis. Creidtear gur cailleadh le maláire nó nimhiú é.
Bhí tionchar mór ag Cogadh Cathartha Shasana ar Éirinn i rith na 1640í. Ghlac na plandóirí taobh na Parlaiminte ach bhí na Gaeil agus na Gall-Ghaeil ag tacú leis an rí. Buaileadh taobh an rí ar deireadh, agus cuireadh an Rí Séarlas I Shasana, chun báis ar 30 Eanáir 1649. Tháinig Cromail go hÉirinn ar 15 Lúnasa 1649 mar rialóir míleata agus sibhialta na Parlaiminte le smacht a chur ar an tír. Cuimhnítear air go háirithe mar gheall ar an slad a rinne sé i nDroichead Átha ar 11 Meán Fómhair 1649 agus i mbaile Loch Garman ar 11 Deireadh Fómhair 1649. Tar éis do Chill Chainnigh géilleadh dó ar 27 Márta 1650, d'fhág Cromail an tír ar 25 Bealtaine 1650.
Ina dhiaidh sin, lean Cromail ar aghaidh mar dheachtóir míleata go bhfuair sé bás. Cé gur ainmníodh a mhac Risteard Cromail, mar oidhre i gceannas an Chomhfhlaithis, ní raibh cion ar bith ag muintir na Breataine air agus cuireadh Séarlas II ar ais i gcoróin nuair a d'fhill sé ón bhFrainc sa bhliain 1660. Ar 30 Eanáir 1661, tógadh corp Chromail as a uaigh agus 'cuireadh chun báis' arís é ar ordú an rí nua, mar dhíoltas ar bhás an Rí Séarlas I.
An Feachtas in Éirinn.
Ar 20 Meitheamh 1649, cheap an Pharlaimint Oilibhéar Cromail mar cheannaire an airm a chuirfeadh an t-éirí amach in Éirinn faoi chois. Bhí mórán Ríogaithe cruinnithe in Éirinn faoin am seo agus sa bhliain 1649 rinne siad comhaontas le Comhcheangal Chaitlicigh na hÉireann, rud ar mhór an chontúirt é don Pharlaimint. Bhí an Comhcheangal ag iarraidh stát a bhunú, agus bhí Cill Chainnigh mar phríomhchathair acu.
Chreid Cromail agus na ginearáil Shasanacha eile na scéalta uafásacha a foilsíodh faoin drochíde a tugadh do choilínigh in Éirinn i gcaitheamh éirí amach na bliana 1641. D’fhág seo a rian ar iompar na saighdiuirí, cé gur lean Cromail féin, tríd is tríd, na rialacha cogaidh mar a bhí siad ag an am: dá ngéillfeadh baile mór ar an bpointe ní dhéanfaí díobháil dá raibh istigh ann.
Tháinig Cromail i dtír in Éirinn ar 15 Lúnasa 1649 ag an Rinn, gar do Bhaile Átha Cliath. Bhí 35 long in éineacht leis agus iad lán de shaighdiúirí agus de threalamh. Tháinig a chliamhain Henry Ireton ina dhiaidh le seachtó long eile. D'éirigh le fórsaí na Parlaiminte i mBaile Átha Cliath an chathair a chosaint faoi cheannas an Choirnéil Michael Jones agus bealach isteach a thabhairt do thabhairt do Chromail dá bharr. Bhí sé mar aidhm ag Cromail na bailte ba thábhachtaí a ghabháil, agus ba ghearr go raibh an chuid ba mhó den oirthear agus den tuaisceart faoi smacht fhórsaí na Parlaiminte.
Ghéill mórán bailte móra, ach theip ar Chromail Port Láirge a ghabháil, agus chaill sé suas le 2,000 fear sa troid ag Cluain Meala i Mí Bealtaine, 1650, sular ghéill an baile mór. Ní raibh garastún Dhroichead Átha (a bhí faoi cheannas an tSasanaigh Chaitlicigh Arthur Aston) sásta géilleadh, agus nuair a gabhadh an áit faoi dheireadh tar éis ionsaí trom le gunnaí móra maraíodh beagnach 3,500 duine ar na sráideanna. I nDeireadh Fómhair 1649 tharla sléacht eile i Loch Garman, cé go raibh Cromail ag iarraidh socrú a dhéanamh ag an am.
Lean an troid go ceann beagnach trí bliana tar éis do Chromail imeacht ar 16 Bealtaine 1650. Ghéill Gaillimh i Mí Aibreán 1652, agus ghéill na saighdiúirí deireanacha Caitliceacha i Mí Aibreán 1653. Coisceadh cleachtadh an Chaitliceachais agus má rugadh ar shagart cuireadh chun báis ar an bpointe é; meastar gur cuireadh timpeall 12,000 duine chun na nIndiacha Thiar mar sclábhaithe. Tugadh iarracht ar Caitlicigh nár d’aicme na gceardaithe agus na sclábhaithe iad a chur siar chun Connacht nó chun Contae an Chláir, agus ar éigean a fágadh breis is 8% de thalamh na tíre i seilbh na gCaitliceach. Baineadh feidhm as an ngorta chun na hÉireannaigh a chloí; scriosadh barra agus maraíodh eallach. Henry Ireton agus Edmund Ludlow a smachtaigh an tír tar éis Chromail, ach bhí na Sasanaigh á gcrá gan stad ag treallchogaithe (na “Tóraithe”), dream a fuair dídean ar na portaigh agus in iarsmaí na gcoillte tar éis gur briseadh airm an Chomhcheangail.
Tagairtí.
Cromail, Oilibhear
Cromail, Oilibhear
Cromail, Oilibhear
Cromail, Oilibhear


Meiriceá Theas.
Ceann de chúig mhór-roinn an domhain é Meiriceá Theas. Is é Meiriceá Theas an mhór-roinn is fada ó dheas, ach amháin Antartaice, atá lonnaithe timpeall an Phol Theas.


Ros Mhic Thriúin.
Baile in iardheisceart chontae Loch Garman i bPoblacht na hÉireann is ea Ros Mhic Thriúin. Tá calafort ann, agus is é an tríú bhaile sa chontae i ndiaidh baile Loch Garman agus Inis Córthaidh.


Caerdydd.
Is é Caerdydd ("Cardiff" as Béarla) príomhchathair na Breataine Bige. Rinneadh cathair di sa bhliain 1905 agus an phríomhchathair sa bhliain 1955. Tá daonra 346,100 ann. Tá sé suite i ndeisceart na tíre, le calafort breá. Tháinig sé ar aghaidh sa 19ú hAois, leis an Réabhlóid Thionsclaíoch, mar go raibh saibhreas guail agus iarainn i ngleannta deiscirt na Breataine Bige. Níl an Bhreatnais ach ag 11% den daonra ach í ag fás arís de réir a chéile. Tháinig méadú 14,451 duine ar líon na ndaoine a raibh Breatnais acu idir 1991 agus 2001, mar shampla.


Kansas.
Is stát é Kansas, agus eascraíonn an t-ainm as an bhfocal Lakota "Kansa", gur bhrí leis ná "muintir an ghaoith aneas", atá suite i Meániarthar Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í Topeka an phríomhchathair. Ta teagasc éabhlóid sna scoileanna conspóideach i Kansas mar tá neart Chríostaíthe bunúsacha ina gcónaí ann.
Stair.
Shroich Francisco Vásquez de Coronado Kansas sa bhliain 1541.
Eacnamaíocht.
Sa bhliain 2003, b'fhiú olltáirgeacht an stáit $93 billiún. B'é luach mheánioncaim an duine ná $29,438. Is eallach, cruithneacht, sorghum, pónaire shoighe, muic and arbhar iad na táirgí talmhaíochta is mó. Is iad trealaimh iompar, aerárthach tráchtála agus priobháideach, bia próiseáil, foilsitheoireacht, táirgí cheimiceach, innealra, feisteas, peitriliam agus mianadóireacht na táirgí tionscailíochta is mó.


Richard Wagner.
Richard WagnerBa chumadóir ceoil Gearmánach é Richard Wagner (22 Bealtaine, 1813 - 13 Feabhra, 1882).
Óige Wagner.
Rugadh é i Leipzig, sa Ghearmáin, sa bhliain 1813. Fuair a athair bás nuair a bhí sé sé mhí d'aois. Phós a mháthair fear chéile nua ach fuair sé bás nuair a bhí Richard sé bhliain d'aois. Chas a shuim go dtí ceol go luath agus d'fhreastail sé ar Ollscoil Leipzig. Sa bhliain 1833 chríochnaigh sé a chéad cheoldhráma "Die Feen" ("Na Sióga").
Naisc sheachtracha.
Wagner, Richard
Wagner, Richard
Wagner, Richard


Máire Mhic Giolla Íosa.
Ba í Máire Pádraigín Mhic Giolla Íosa (27 Meitheamh 1951 i mBéal Feirste a rugadh í) ochtú hhUachtarán na hÉireann ó 1997 go 2011.
Saol.
Saolaíodh Máire Pádraigín Ní Lionnacháin in Ard Eoin i mBéal Feirste ar an 27 Meitheamh, 1951, an duine is sine de naonúr clainne: ba í an chéad uachtarán a rugadh agus a tógadh i dTuaisceart Éireann. Is Caitliceach í. Bhí na Trioblóidí faoi lán seoil agus í ag fás aníos, agus chuir dílseoirí iachall ar mhuintir Uí Lionnacháin ceantar Ard Eoin a fhágáil. Bhain Máire céim le dlí amach ó Ollscoil na Ríona i mBéal Feirste sa bhliain 1973 agus glaodh chun Barra Thuaisceart Éireann í sa bhliain 1974. Sa bhliain 1975, ceapadh í mar Ollamh Reid le Dlí Coiriúil, Coireolaíocht agus Pionóseolaíocht i gColáiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath. Sa bhliain 1976 phós sí an Dr. Máirtín Mac Giolla Íosa, cuntasóir agus fiaclóir. Tá triúr clainne orthu, Emma, a rugadh sa bhliain 1982 agus cúpla, Justin agus SaraMai, a rugadh sa bhliain 1985.
D'fhill sí ar Ollscoil na Ríona sa bhliain 1987 nuair a ceapadh í mar Stiúrthóir ar Institiúid an Léinn Dlí Ghairmiúil. Bhí sí ina hiarrthóir d'Fhianna Fáil in olltoghcán 1987, ach níor toghadh í. Sa bhliain 1994, ceapadh í mar an chéad Leas-Seansailéir Cúnta mná riamh ar Ollscoil na Ríona Béal Feirste.
D'oibrigh sí mar iriseoir cúrsaí reatha agus mar láithreoir raidió agus teilifíse le Radio Teilifís Éireann.
A cuid uachtaránachta.
Sa bhliain 1997 bhuail Máire Mhic Giolla Íosa iar-Thaoiseach Ailbhe Mac Raghnaill agus roghnaíodh mar iarrthóir Fhianna Fáil don Uachtaránacht í. Toghadh í mar uachtarán sa bhliain 1997. Ar 11 Samhain insealbhaíodh Máire Mhic Giolla Íosa mar ochtú Uachtarán na hÉireann. Tháinig sí i gcomharbas ar Mháire Mhic Roibín. "Droichid a thogáil" an téama a bhain lena huachtaránacht dar léi.
Átoghadh Máire Mhic Giolla Íosa ar an 1 Deireadh Fómhair 2004: ba í an t-aon iarrthóir a bhí ainmnithe go bailí.


Damhna.
Go hiondúil, sa cheimic agus san fhisic tugtar damhna mar shainmhíniú ar aon rud a bhfuil mais aige agus a líonann spás, bíodh an rud sin gásach, leachtach nó soladach.
Ní chuirtear san áireamh ranníocaíocht i réimse fuinnimh ná fórsa, nach mbíonn aitheanta mar dhamhna ann féin (cé gur féidir leo cur
le mais rudaí). Tá mórán na cruinne inbhraiteach chomhdhéanta de dhamhna, cé nach meastar solas de gnáth a bheith san áireamh sa chomhthéacs seo. Ar an drochuair, i gcomhair cuspóirí eolaíochta, bíonn sainmhíniú scaoilte ag "damhna".
Airíonna damhna.
Is éard atá i ndamhna ná an t-ábhar nó an tsubstaint a mbíonn rud ar bith comhdhéanta as.


Ainmhí.
Is mórghrúpa orgánach iad ainmhithe. Déantar aicmiú orthu sa ríocht Animalia. Tá heiteratrófacht, illcheallacht agus mothálacht dá dtimpeallacht mar thréithe bunúsacha ag an ngrúpa seo.
Sanasaíocht.
Tagann an focal " ainmhí" ón bhfocal Laidineach " animale", a thig ó "anima", leis an gciall "anáil" nó "anam". De réir an aicmithe eolaíoch, déantar na hainmhithe uile a chur i Ríocht. Tugtar daoine san áireamh leis na hainmhithe eile, ach i ngnáthchaint na ndaoine, déantar idirdhealú idir daoine agus na h"ainmhithe neamh-dhaonna".
Saintréithe.
Tá tréithe ar leith ag ainmhithe lena ndéantar iad a idirdhealú ó bheothaigh eile. I dtosach báire, is eocarótaigh iad; sé sinn le rá go mbíonn cealla casta acu. Le heisceacht amháin,(Myxozoa) is bheothaigh ilcheallacha iad. Déanann na dhá tréithe seo iad a hindhealadh ó bhaictéir agus tromlach na bprótaisteach.
Freisin, tá siad uile heitreatrófach agus díleánn siad bia de gnáth i seoimrín inmhéanach, rud a indhealaíonn iad ó phlandaí agus algaí. Tá siad éagsúil ó na plandaí, algaí agus fungais mar ní bhíonn cillbhallaí acu. Tá gach ainmhí gluaisteach i gcéim éigin dá shaol.
Comhdhéanamh.
Tá coirp tromlach na n-ainmhithe roinnte i bhfíocháin éagsúla, a bhfuil féin déanta suas de saghas ceall áirithe. Tá na néaróga mar fíocháin speisialta, a bhfuil le fáil i dtromlach na n-ainmhithe, a ligean dóibh mothálach cruinn is sách gasta dá dtimpeallacht a bheith acu go minic. Freisin, tá matáin le fáil ins na n-ainmhithe amháin.
Freisin, mar go ndéanann tromlach na n-ainmhithe bia a dhíleá i seomrín inmheánach, is minic go mbíonn córas casta acu chun déileail leis an mbia seo.
Atáirgeadh agus Forbairt.
Baineann ainmhithe úsáid as an atáirgeadh gnéasach agus an atáirgeadh neamhghnéasach, cé gur fíor-anamh an rud é nach bhfaightear an atáirgeadh gnéasach i ngrúpa ainmhithe, fiú más neamh-ghnách an nós é.
Tá tréithe eisiach ag ainmhithe ó thaobh forbairt de. I mbeagnach gach ainmhí, bíonn céim bhlastúil ag an suth, rud atá ina saintréith bhitheolaíochta eisiach ag ainmhí. Freisin, de bharr struchtúr a gcealla, baineann siad úsáid as go leor gluaiseacht cille i rith a bhforbairt ó ceall singil go suth, go ainmhí forbaithe.
Éabhlóid na nAinmhithe.
Ó thaobh iarsamí de, thagann na n-ainmhithe ar an bhfód i dtosach báire i gclocha ó a bhfuil níos mó ná 600 milliúin bliain d'aois. Rinneadh an deighilt idir na grúpaí móra d'ainmhithe thart ar 542 millúin bliain ó shin agus tá siad fós ag athrú go dtí an lá inniu. Ní fios go fóil cé chomh gasta a raibh an deighilt seo agus cén cúis a bhí leis. Ach anois, tá na míllúin saghasanna difrúla d'ainmhithe ann, le réimse fíor-leathan slite beatha is gháthoga acu. Is féidir a rá gur mar dheall ar na trí treithe athluaite, an mothálacht ceadaithe ag an gcóras néaróige, an gluaiseacht gasta ceadaithe ag na matáin agus an féidreacht chun mórchuid foinsí funnimhe difrúla a úsaid ceadaithe ag an ndíleá inmheánach go raibh an cumas ag na n-ainmhithe chun an éabhlóid a dhéanamh sa slí seo.
Grúpaí móra ainmhithe.
Is féidir níos mó ná tríocha fileam d'ainmhithe a aimsiú, ach tá mórchuid d'illgnéitheacht na n-ainmhithe le fáil i measc dornán beag de ghrúpaí móra. I measc na grúpaí seo tá Chordata, Arthropoda, Mollusca, Annelida agus Nematoda. Tá go leor d'éagsúlacht an ghrúpa le fáil lasmuigh de na grúpaí móra seo áfach.
Porifera.
Is iad seo na spúinsí mara, ainmhithe simplí gan aon eagraíocht casta, gan fíocháin agus gan siméadracht a mhaireann trí bhia a scagadh ón uisce.
Radiata.
Tá siméadracht ghathach agus eagraíocht bunaithe ar dhá chiseal d'fhíocháin mar chuid de na saintréithe is tábhachtaí den ghrúpa seo. Tá na smugairlí rón, na coiréalaigh agus na spíonáin mara mar bhaill den ghrúpa seo.
Deuterostomata.
Tá siméadracht déthaobhach, eagraíocht bunaithe ar trí chiseal d'fhíocháin agus forbairt an anas ón gcéad oscailt sa suth mar chuid de na saintréithe is tábhachtaí den ghrúpa seo. Tá na cordaigh agus na eicínideirmigh (crosóg mhara agus a gaolta) mar bhaill den ghrúpa seo.
Ecdysozoa.
Tá siméadracht déthaobhach, eagraíocht bunaithe ar trí chiseal d'fhíocháin, forbairt an bhéal ón gcéad oscailt sa suth agus foladh craicin mar chuid de na saintréithe is tábhachtaí den ghrúpa seo. Tá Arthropoda agus Nematoda mar bhaill den ghrúpa seo.
Lophotrochozoa.
Tá siméadracht déthaobhach, eagraíocht bunaithe ar trí chiseal d'fhíocháin agus forbairt an bhéal ón gcéad oscailt sa suth mar chuid de na saintréithe is tábhachtaí den ghrúpa seo. Tá Mollusca (seilide agus a gaolta) agus Annelida (na péist deighilte) mar bhaill den ghrúpa seo.
Tábhacht na n-Ainmhithe.
Tá ról suntasach ag ainmhithe i ngnáthóga éagsula mórthimpeall na cruinne.


Bitheolaíocht.
Animalia - Bos primigenius taurus
Bacteria - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)
Is í an bhitheolaíocht an brainse eolaíochta a dhéanann staidéar ar rudaí beo, ar nós na n-ainmhithe agus na bplandaí, lena n-áirítear struchtúr, feidhm, fás, éabhlóid, dáileadh, agus tacsanomaíocht.
Tagann an focal "bitheolaíocht" ó na focail "beatha" agus "eolaíocht"—ina bhfuil "eolaíocht" an t-ábhar a bhaineann le heolaí (duine a phléann le heolas). Tá sé cosúil leis na focail i roinnt teangacha Eorpacha eile a thagann ó na focail Ghréigise "βιos" "bios" (rud beo) agus "λoγos", "logos" (cuntas réasúnta).
Réimse ollmhór agus eicléicteach is ea an bhitheolaíochta nua-aimseartha, comhdhéanta de go leor brainsí agus fodhisciplíní.
Mar sin féin, in ainneoin raon leathan na bitheolaíochta, tá coincheapa ginearálta agis i gcoiteann áirithe aici a rialaíonn gach staidéar agus taighde, agus a chomh dhlúthaíonn í isteach i réimsí aonaracha leanúnacha.
Go ginearálta, aithníonn an bhitheolaíocht an chill mar an t-aonad bunúsach den saol, géinte mar aonad bunúsach na hoidhreachta, agus an éabhlóid mar an t-inneall a thiomáineann sintéis agus cruthú speiceas nua. Tuigtear freisin inniu go dtagann gach orgánach slán tré fhuinnimh a ídiú agus a athrú agus tríd a dtimpeallacht inmheánach a rialáil sa chaoi is go mbeadh sí cobhsaí agus beoga.
Sainítear fodhisciplíní na bitheolaíochta tríd scála na n-orgánach a bhíonn faoi scrúdú, agus na modhanna a úsáidtear chun staidéar a dhéanamh orthu: scrúdaíonn an bhithcheimic an cheimic rudim uraiceacht ceimic na beatha; an bhitheolaíocht mhóilíneach na hidirghníomhaíochtaí casta idir móilíní bitheolaíochta; an luibheolaíocht bitheolaíocht na bplandaí; an bhitheolaíocht na gceall bun-bhloic tógála an bheathra uilig, an chill; Scrúdaíonn an fhiseolaíocht feidhmeanna fisiceacha agus ceimiceacha na bhfíochán, na n-orgán, agus córas orgánach ar n-orgánach; Scrúdaíonn an bhitheolaíocht éabhlóideach na próisis a tháirgtear éagsúlacht na beatha; agus scrúdaíonn an éiceolaíocht conas a n-idirghníomhaíonn orgánaigh ina dtimpeallacht.
Forbhreathnú.
Ábhar taighde don bhitheolaíocht is ea é conas a bhíonn na horgánaigh bheo á n-iompar agus cad é an chosúlacht atá orthu, conas a thagann na speicis agus na hindibhidí ar an saol, agus cén cineál idirghníomhaíochtaí a bhíonn acu le chéile agus leis an gcomhshaol.
Roinntear na nithe beo ina dtrí phríomhghrúpa ar a dtugtar fearainn ón mbliain 1990 i leith. Roimhe sin, bhí córas na ríochtaí in úsáid. Ar dtús, ba nós dhá ríocht a aithint, mar atá, Ríocht na nAinmhithe agus Ríocht na bPlandaí. Téann an t-aicmiú seo siar go laethanta Linnaeus, ceannródaí Sualannach na bitheolaíochta agus na tacsanomaíochta.
Le forbairt na micreascóp, aithníodh beothaigh de chineálacha nua nach raibh so-aicmithe mar ainmhithe ná mar phlandaí agus sa bhliain 1866 mhol Ernst Haeckel, bitheolaí Gearmánach, go dtabharfaí isteach an tríú ríocht - ríocht na bprótaisteach - mar chatagóir nua. Bhí an chuid ba mhó de na miocrorgánaigh aicmithe ina bprótaistigh, dar le Haeckel.
Sa bhliain 1937, roinn Édouard Chatton na beothaigh ina dhá n-impireacht, mar atá, impireacht na bprócarót agus impireacht na n-eocarót. Ba iad na prócaróit na nithe beaga beo nach raibh "carót", nó núicléas ceart, sa chill acu, ar nós na mbaictéar agus na víreas.
Sa bhliain 1956, d'aithin Herbert Copeland ceithre ríocht, mar atá, ríocht na bplandaí, ríocht na n-ainmhithe, ríocht "Monera" agus ríocht na bprótaisteach. Dhearc Copeland ar na fungais mar phrótaistigh, nuair ba dhóigh le Haeckel gur plandaí a bhí iontu. An chatagóir nua a tháinig in úsáid, is é sin, Monera, b'ionann é agus na baictéir is na hArchaea.
Sa bhliain 1977, mhol Carl Woese córas nua filigineachta, inar scoilt sé ríocht na mbaictéar ina dhá leath, mar atá, na heobaictéir agus na hArchaea. Ansin, bhí sé ríocht ann, mar atá, ríocht na n-ainmhithe, ríocht na bplandaí, ríocht na bhfungas, ríocht na bprótaisteach, ríocht na n-eobaictéar agus ríocht na n-aircéabaictéar.
An t-aicmiú filigineachta atá in úsáid inniu, áfach, tá sé bunaithe ar fhearainn in áit na ríochtaí, agus ba é Carl Woese a chuir bun leis fosta. Is í an tuiscint atá ag na bitheolaithe inniu ná go bhfuil trí phríomhghrúpa, nó trí fhearann, de nithe beo ann, mar atá, na heocaróit, hArchaea, agus na baictéir. Is iad hArchaea na beothaigh ar a dtugtaí aircéabaictéir roimhe seo nuair a shíltí gur sórt baictéir a bhí iontu. Fearacht na mbaictéar níl a gcuid aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN) suite in aon núicléas ceart. Os a choinne sin, áfach, trascríobhann siad a gcuid ARN (aigéad ribeanúicléasach) ar bhealach atá níos cosúla le próiseas trascríofa na n-eocarót.
Prionsabail eolaíochtúla na bitheolaíochta.
Brainse den eolaíocht is ea an bhitheolaíocht a bhaineann úsáid as an modh eolaíochta le heolas a bhailiú agus bailíocht na heolaíochta a thástáil. Is éard atá i gceist leis an modh eolaíochta ná eolas a bhailiú i gcaoi go mbeidh sé intomhaiste, intuartha agus bunaithe ar an taithí (eolas eimpíreach), agus gur féidir tátail a bhaint as an eolas sin de réir phrionsabail na réasúnaíochta.
Uilíocht na bitheolaíochta.
Scéimléaráid den ADN (an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach), bunábhar na ngéinte
Cé go mbíonn na horgánaigh bheo an-éagsúil óna chéile ó thaobh na cuma is na cosúlachta de, tá saintréithe áirithe i bpáirt acu go léir. Is é sin, an bheatha go léir a bhfuil aithne againn uirthi mar bheatha, tá sí bunaithe ar an gcarbón agus ar chomhdhúile an charbóin. Na himoibrithe ceimiceacha a choinníonn an bheatha ag imeacht, is é sin, an bhithcheimic, titeann siad amach idir móilíní a bhfuil slabhraí fada d'adaimh charbóin iontu. Is iad na móilíní sin na blocanna tógála as a bhfuil an t-orgánach beo déanta. Ar an dóigh chéanna, is é an t-uisce an buntuaslagóir sna beothaigh go léir. Sin a bhfuil le rá faoin mbeatha ar an Domhan, ach is féidir an cheist a chur, an gcaithfidh gach sórt beatha—beatha eachtardhomhanda ar phláinéid eile—más ann di ar aon nós—bheith i dtuilleamaí an charbóin ar an dóigh chéanna.
Le heolas géiniteach a choinneáil i dtaisce, baineann na horgánaigh bheo go léir úsáid as an dá mhóilín úd ADN agus ARN - an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach agus an t-aigéad ribeanúicléasach. Prionsabal uilíoch eile is ea go bhfuil na neacha beo go léir (cé is moite de na víris) comhdhéanta de chealla. Is féidir cosúlachtaí móra a aithint idir na próisis fhorbartha a bhíonn ag na beothaigh éagsúla chomh maith.
Teoiric na hèabhlóide.
Is é is brí leis an éabhlóid i gcúrsaí na bitheolaíochta ná an dóigh ar tháinig na beothaigh ardfhorbartha chun cinn ó na neacha simplí a bhí ann rompu, agus go ndeachaigh an bheatha chun castachta agus chun éagsúlachta in imeacht na milliún bliain. Ba é Charles Robert Darwin (12 Feabhra 1809 — 19 Aibreán 1882) ba túisce a chuir an tuiscint seo os comhair an tsaoil mhóir, nuair a d'fhoilsigh sé a leabhar cáiliúil "On the Origin of Species by Means of Natural Selection" ("An Dóigh a bhForbraíonn na Speicis tríd an Roghnú Nádúrtha"), sa bhliain 1859. Rinne an foilseachán seo athmhúnlú radacach ar na heolaíochtaí nádúrtha go léir, nó chuir sé an dearcadh dinimiciúil in áit na tuisceana stataí a bhí ag na daoine ar an mbeatha agus ar an saol go dtí sin. Is é sin, má chreid na heolaithe roimh lá Darwin go raibh an nádúr do-athraithe, is é an síor-athrú is bunchloch don tuiscint eolaíochtúil ar an nádúr agus ar an dúlra ina dhiaidh.
Ba é Darwin an chéad duine a bhuanaigh an éabhlóid mar theoiric, ó bhí sé in ann fórsa a tiomána, is é sin, an roghnú nádúrtha, a mhíniú go sásúil, ach glactar leis go raibh an-lámh ag Alfred Russel Wallace i bhforbairt na teoirice chomh maith. Nuair a fuair na bitheolaithe nua-aimseartha amach faoin ngéineolaíocht, faoin ADN agus faoi mhacasamhlú an ADN, chuir siad míniú breise leis an scéal, mar atá, fánaíocht na ngéinte.
Éagsúlacht na Speiceas.
Úsáideann bitheolaithe an lae inniu córas rangaithe a bhunaigh an bitheolaí Sualannach, Carolas Linnaeus (1707—1778).
Rangaigh Linnaeus gach ainmhí agus plánda dá raibh ar eolas aige ina saghsanna, agus thug sé sainainm faoi leith ar gach saghas.
Is í an "Tacsanamaíocht" an eolaíocht ina rangaítear rudaí beo.
Rangaítear na horgánaigh bheo de réír na gcosúlachtaí/na ndifríochtaí a bhíonn acu/eatarthu.
Monera — Protista — Fungi — Plantae — Animalia
Sa lá atá inniu ann, áfach, bíonn formhór na n-eolaithe den tuairim go bhfuil an rangú seo míchruinn agus as dáta.
Rangaítear rudaí beo i dtrí Ríocht san tacsanamaíocht nua-aimseartha mar seo a leanas;
Archaea (i gcéaduair mar Archaebacteria) — Baictéir (i gcéaduair mar Eubacteria) — Eukaryota.
Grúpáiltear "Géinis" i "bhFine", "Finte" in "Ord" mar seo a leanas;
Speiceas, Géineas, Fine, Ord, Rang, Fíleam agus Ríocht.
Rangaíodh daonnaithe uile an domhain in aon speiceas amháin, sé sin Homo sapiens.
Tá 'Homo sapiens' rangnaithe mar seo; Ríocht-Ainmithe, Fileam-Chordata, Rang-Mammalia, Ord-Primates, Fine-Hominidae, Géineas-Homo, Speiceas-sapiens.
Leanúnachachas.
Creidtear go bhfuil sinsearach uilechoiteann ag gach neach atá beo.
Hoimeastáis.
Is é is brí le 'hoimeastáis' ná an cumas oiriúnaithe atá ag córais oscáilte, timpeallacht inmheánacha a rialú agus coinníollacha atá cobhsaí nó seasmhach a bhaint amach.


An tAontas Eorpach.
Is eagraíocht idirnáisiúnta, pholaitiúil agus eacnamaíochta í an tAontas Eorpach (AE). Tá ocht dtír is fiche ann agus iad ar fad lonnaithe i mór-roinn na hEorpa. Tá daonra de thuairim is 500 milliún aige.
Is é "Aontaithe san éagsúlacht" a mhana. Is é an euro (€) an t-airgeadra i bhformhór na dtíortha san Aontas Eorpach. Déantar 9 Bealtaine a cheiliúradh ar fud an Aontais mar lá na hEorpa.
Bunaíodh an tAontas Eorpach sa bhliain 1993 nuair a síníodh Conradh Maastricht. Is minic go n-úsáidtear an frása "an tAontas Eorpach" agus tagairt á dhéanamh don Aontas Eorpach agus don Chomhphobal Eorpach in éineacht. Is le Conradh Maastricht a athraíodh ainm an Chomhphobail ó Chomhphobal Eacnamaíochta na hEorpa go dtí an Comhphobal Eorpach. Tiocfaidh deireadh leis an idirdhealú seo má thagann Conradh Liospóin i bhfeidhm.
Tá margadh aonair ag an AE agus forbraíodh é sin trí chóras caighdeánaithe dlíthe atá i bhfeidhm i ngach Ballstát. Ráthaíonn na dlíthe sin saorghluaiseacht daoine, seirbhísí, earraí agus caipitil. Tá comhbheartas trádála, comhbheartas talmhaíochta, comhbheartas iascaigh chomh maith le beartas forbartha réigiúnaí i bhfeidhm san Aontas.
Tá ról ag an AE i mbeartas eachtrach agus mar sin seasann sé dá Bhallstáit san Eagraíocht Dhomhanda Trádála, ag chomhdhálacha G8 agus sna Náisiúin Aontaithe. Tá 22 thír den AE ina mbaill d’ECAT. Tá ról aige, chomh maith, sa réimse ceartais agus gnóthaí baile ina n-áirítear díothú rialaithe pas idir roinnt Ballstát faoi Chomhaontú Schengen.
Oibríonn an AE trí chóras croschineáil – sin meascán idir-rialtais agus fornáisiúnachais. I roinnt réimsí, braitheann an tAontas ar chomhaontú idir na Ballstáit. Ach tá eagrais fornáisiúnacha ann chomh maith agus is féidir leo cinntí a dhéanamh gan aontoilíocht idir gach rialtas náisiúnta. Tá Coimisiúin na hEorpa, Parlaimint na hEorpa, Comhairle an Aontais Eorpaigh, An Chomhairle Eorpach, Cúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh (Cúirt Bhreithiúnais na gComhphobal Eorpach go dtí 30/11/2009) agus an Banc Ceannais Eorpach ar na hinstitiúidí is tábhachtaí san AE. Toghtar an Parlaimint gach cúig bliana agus is iad saoránaigh an AE a vótálann.
D'eascair an tAE as an gComhphobail Eorpach do Ghual agus do Chruach agus as Conarthaí na Róimhe. Bunaíodh an CEGC sa bhliain 1951 le sé thír agus síníodh Conarthaí na Róimhe sa bhliain 1957. Síníodh dhá Chonradh sa Róimh, an Conradh CEE agus Conradh Euratom. Ó shin i leith tá méadú ag teacht ar an AE agus ar an gcumhacht atá aige maidir le beartais nua.
Stair.
Tar éis dheireadh an Dara Cogaidh Domhanda, ceapadh go mbeadh sé níos fearr an Eoraip a aontú chun éalú ón náisiúnachas antoisceach a scrios an mhór-roinn. Ceann de na hiarrachtaí ba ea an Comhphobal Eorpach do Ghual agus do Chruach. Rialú lárnaithe na seantionscal náisiúnta guail agus cruach a bhí mar phríomhaidhm ag an gComhphobal, agus dearbhaíodh gurbh í an chéad chéim í chun Cónaidhm Eorpach a bhaint amach. Ba iad an Bheilg, an Fhrainc, an Iodáil, Lucsamburg, an Ísiltír agus an Ghearmáin Thiar na Ballstáit a bhunaigh an Comhphobal.
Cruthaíodh dhá Chomhphobal eile i 1957: Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa (CEE) a chruthaigh aontas custaim agus an Comhphobal Eorpach d'Fhuinneamh Adamhach a cruthaíodh chun chomhoibriú maidir le forbairt fuinnimh núicléach a chothú. I 1967, chruthaigh Conradh na Brúiséile sraith amháin institiúidí do na trí chomhphobal. Anois tugadh na Comhphobail Eorpacha ar na trí chomhphobal ach tugadh an Comhphobal Eorpach orthu go coitianta.
1973.
I 1973 mhéadaigh líon na mBallstát nuair a chuaigh an Danmhairg, Éire agus an Ríocht Aontaithe leis an gComhphobal. Tháinig an Iorua ar chomhréiteach ag an am céanna ach d’fhan sí as an gComhphobal de dheasca torthaí reifrinn. I 1979, bhí toghchán díreach, daonlathach do Pharlaimint na hEorpa ann den chéad uair.
1980idí.
Chuaigh an Ghréig, an Spáinn agus an Phortaingéil leis an gComhphobal sna 1980idí. I 1985, cruthaíodh Comhaontú Schengen lenar díothaíodh rialacha pas idir an chuid is mó de na Ballstáit. I 1987, thosaigh an CE ag úsáid na brataí Eorpaí agus shínigh na Ceannairí Stáit nó Rialtais an Ionstraim Eorpach Aonair.
1990idí.
I 1990, tar éis don Chuirtín Iarainn treascairt, athaontaíodh an Ghearmáin agus mar sin chuaigh an Ghearmáin Thoir isteach sa Chomhphobal. Aontaíodh critéir Chóbanhávan, critéir a bheadh i le comhlíonadh ag na tíortha a bheadh ag iarraidh teacht isteach sa Chomhphobal Eorpach, mar a tugadh air an tráth sin.
Bunaíodh an tAontas Eorpach go foirmiúil nuair a tháinig Conradh Maastricht i bhfeidhm an 1 Samhain 1993.
I 1995 chuaigh an Ostair, an tSualainn agus an Fhionlainn isteach san AE.
Socraíodh rátaí malairte na n-airgeadraí náisiúnta leis an euro i dtíortha limistéar an euro ar an 31 Nollaig 1998 (ansin I 2002 ghabh nótaí agus boinn euro ionad airgeadraí náisiúnta i 12 de na Ballstáit ag an am; tá méadú tagtha ó shin ar an limistéar euro agus anois tá 17 thír ann; ghlac an tSlóivéin leis an euro i 2007).
2000idí.
Fógraíodh go raibh na deighiltí polaitiúla idir oirthear agus iarthar na hEorpa leigheasta ar deireadh tráth a tháinig 10 dtír nua isteach san Aontas Eorpach in 2004.
I 2004, tharla an méadú ba mhó go dtí seo nuair a chuaigh Málta, an Chipir, an tSlóivéin, an Eastóin, an Laitvia, an Liotuáin, an Pholainn, Poblacht na Seice, an tSlóvaic agus an Ungáir isteach san Aontas.
An 1 Eanáir 2007, chuaigh an Rómáin agus an Bhulgáir san Aontas.
Bhuail géarchéim airgeadais an geilleagar domhanda i Meán Fómhair 2008. Dhaingnigh tíortha uile an Aontais Eorpaigh Conradh Liospóin. Shín ceannairí Bhallstáit na hEorpa Conradh Liospóin i mí na Nollag sa bhliain céanna chun ionad Bhunreacht na hEorpa a ghabháil. Tháinig sé i bhfeidhm in 2009. Dá bharr sin, bhíothas in ann institiúidí nua-aoiseacha agus modhanna oibre éifeachtúla a chur ar bun don Aontas Eorpach.
Ar an 1 Iúil 2013, chuaigh an Chróit leis an Aontas, agus sa bhliain sin, bhí 28 dtír ann.
Ballstáit.
Tá 28 dtír neamhspleácha ceannasacha san Aontas Eorpach agus tugtar “Ballstáit” orthu. Is iad na tíortha seo a leanas Ballstáit an Aontais Eorpaigh: an Bheilg, an Bhulgáir, an Chipir, an Chróit, an Danmhairg, an Eastóin, Éire, an Fhionlainn, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Ghréig, an Iodáil, an Ísiltír, an Laitvia, an Liotuáin, Lucsamburg, Málta, an Pholainn, an Phortaingéil, an Ostair, an Ríocht Aontaithe, an Rómáin, Poblacht na Seice, an tSlóvaic, an Spáinn, an tSlóivéin, an tSualainn agus an Ungáir.
Tá cúig thír ann atá ina n-iarrthóirí oifigiúla – sin iad an Íoslainn, Iar-Phoblacht Iúgslavach na Macadóine, Montainéagró, an tSeirbia agus an Tuirc. Thug an Albáin a iarratas don AE i Mí Aibreáin 2009, agus glactar leis an Bhoisnia-Heirseagaivéin go hoifigiúil mar iarrthóirí ionchasacha. Tá an Chosaiv luaite ag an gCoimisiún Eorpach mar iarrthóir ionchasach ach ní luann sé mar thír neamhspleách í mar ní thugann gach Ballstát aitheantas di mar thír neamhspleách atá scartha ón tSeirbia.
Ní shonraíonn an creat atá anois ann conas is féidir le tír imeacht as an AE (cé gur fhág an Ghraonlainn críoch na Danmhairge i 1985) ach tá nós imeachta foirmiúil ina leith sin i gConradh Liospóin.
Cé nach bhfuil an Íoslainn, Lichtinstéin, an Iorua agus an Eilvéis ina mBallstáit san AE, tá caidreamh comhlachais acu leis an AE: is páirt den mhargadh aonair iad an Íoslainn, Lichtinstéin agus an Iorua mar tá siad i Limistéar Eacnamaíochta na hEorpa agus tá naisc den chineál céanna ag an Eilvéis trí chonradh déthaobhach. Maidir leis na micreastáit Eorpacha, úsáideann Andóra, Monacó, San Mairíne agus Cathair na Vatacáine an euro.
Tíreolaíocht.
Ní hionann críoch an AE agus críoch na hEorpa, mar tá cuid den mhór-roinn nach bhfuil san AE, mar shampla an Íoslainn, an Eilvéis, an Iorua agus an Rúis Eorpach. Níl gach páirt de na Ballstáit san AE cé gur cuid de mhór-roinn na hEorpa iad (mar shampla Oileáin Mhuir nIocht agus Oileáin Fharó). Cé go bhfuil roinnt críoch ann nach bhfuil i limistéar geografach na hEorpa ach a bhfuil socruithe comhlachais eatarthu agus na Ballstáit, níl siad san AE féin (mar shampla an Ghraonlainn, Aruba, Aintillí na hÍsiltíre, agus tíortha Chomhlathas Briotanach na Náisiún). Tá roinnt críoch thar lear ar cuid den AE iad cé nach bhfuil siad i limistéar geografach na hEorpa – mar atá na hAsóir, na hOileáin Chanáracha, Ceuta, Guáin na Fraince, Guadeloupe, Maidéara, Martinique, Melilla agus La Réunion.
Is 4,422,773 ciliméadar cearnach achar an Aontais Eorpaigh. Níl ach sé tír ar domhan níos mó ná críoch iomlán an AE. Is é Mount Blanc sna hAlpa an bhinn is airde san Aontas agus tá sé 4,807 méadar os cionn leibhéal na farraige. Tá 69,342 ciliméadar de chósta ag an AE. Is ag an Aontas atá an dara cósta is faide ar domhan (is é cósta Cheanada an ceann is faide). Roinntear teorainn an Aontais le 20 thír eile nach Ballstáit den Aontais iad. Tá 13,454 ciliméadar de theorainn ann – an cúigiú teorainn is faide ar domhan.
Agus críocha thar lear na mBallstát á gcur san áireamh, tá beagnach gach cineál aeráide san AE. Mar sin, ní féidir 'gnáthaeráid' a lua leis an AE ina iomláine. Go deimhin, tá cónaí ar fhormhór an daonra i limistéir ina bhfuil aeráid mheánmhuirí (Deisceart na hEorpa), aeráid mheasartha aigéanach (Iarthar na hEorpa) nó aeráid ilchríochach teo-shamhraidh (Oirthear na hEorpa).
Cearta Bunúsacha.
Níl catalóg de chearta bunúsacha ag an AE i láthair na huaire. Ach tugann Cúirt Bhreithiúnais na gComhphobal Eorpach breithiúnais faoi chearta bunúsacha a thagann as na traidisiúin bhunreachtúla atá i gcoiteann ag na Ballstáit agus is féidir léi reachtaíocht an AE a chur ó bhailíocht mura ngéilleann sí do na cearta bunúsacha sin. Cé gur féidir a rá go bhfuil cód neamhscríofa de chearta bunúsacha ag an AE, rinneadh iarracht ó am go chéile catalóg scríofa a bhunú. I 2000, d’ullmhaigh an AE an Chairt um Chearta Bunúsacha. Níl an Chairt ina ceangal ar an AE faoi láthair ach beidh sí ina ceangal má thagannConradh Liospóin i bhfeidhm. Mar sin féin, tá an Ríocht Aontaithe agus sa Pholainn díolmhaithe ó fhorálacha na Cairte sa mhéid a leagtar amach i bPrótacal Uimh. 30 atá ag gabháil le Conradh Liospóin.
Cé gur coinníoll ballraíochta den AE é daingniú an Choinbinsiúin Eorpaigh um Chearta an Duine, níl an AE faoi chumhdach an choinbhinsiúin mar nach stát é an AE, i.e. nach bhfuil pearsantacht dhlíthiúil aige, agus nach bhfuil an inniúlacht aige chun aontú don choinbhinsiún. Níor stop sé sin, an Chúirt Bhreithiúnais ó aitheantas a thabhairt do na prionsabail atá i bpáirt ag na Ballstáit uile (i.e. an Coinbhinsiún um Chearta an Duine), agus is dealraitheach go mbíonn aird ag gCúirt Bhreithiúnais agus an gCúirt Eorpach um Chearta an Duine ar rialuithe a chéile chun a áirithiú nach bhíonn a gcásdlí ar neamhréir lena chéile. Dá dtiocfadh Conradh Liospóin i bhfeidhm, bheadh ar an AE aontú don choinbhinsiún.
Rialachas.
Deirtear go minic go bhfuil 3 limistéar freagrachta ar an AE, nó "colúin" mar a dtugtar orthu. Is iad beartais bhunaidh an Chomhpobail Eorpaigh atá sa chéad cholún agus is é an Comhbheartas Eachtrach agus Slándála atá sa dara colún. Ar dtús, ba ceartas agus gnóthaí baile a bhí sa tríú colún ach is comhar póilíneachta agus breithiúnach in ábhair choiriúla a dtugtar anois air, de bharr athruithe ar tugadh isteach le Conarthaí Amstardam agus Nice. D’fhéadfaí cur síos ar an dara agus an tríú colún mar cholúin idir-rialtasacha mar nach bhfuil ról mór ag an gCoimisiún, ag Parlaimint na hEorpa ná ag an gCúirt Bhreithiúnais - ar institiúidí fhornáisiúnta iad - iontu. Sna colúin sin, tá ról ceannaireachta ag Comhairle an Aontais Eorpaigh (nó Comhairle na nAirí, mar a dtugtaí uirthi) agus ag an gComhairle Eorpach (na ceannairí Stáit agus Rialtais), agus is institiúidí idir-rialtasacha iad sin. Déantar an chuid is mó de ghníomhachtaí an AE faoin gcéad cholún – colún an Chomhphobail. Tá an tionchar is mó ag na hinstitiúidí fornáisiúnta sa cholún sin agus déileálann an colún lena lán cúrsaí eacnamaíochta.
Tá gníomhachtaí an AE rialaithe trí roinnt institiúidí agus comhlachtaí. Comhlíonann siad na cúraimí agus na beartais atá sainithe sna conarthaí. Faigheann an AE a cheannasaíocht pholaitiúil ón gComhairle Eorpach, na ceannairí Stáit nó Rialtais i dteannta le hUachtarán an Choimisiúin. (Is é nó í an ceannaire Rialtais a dhéanann ionadaíocht ar an mBallstát de ghnáth, ach i réimsí áirithe (agus i gcás cúpla Ballstát) tugtar an t-údarás sin don cheannaire Stáit.) Tá cúnamh le fáil ag gach ionadaí Ballstáit ó Aire Gnóthaí Eachtracha a thíre féin. Úsáideann an Chomhairle a ról ceannaireachta chun conspóidí idir na Ballstáit agus na hinstitiúidí, mar aon le géarchéim agus easaontais pholaitiúla faoi cheisteanna agus faoi bheartais chonspóideacha a réiteach.
Is uachtaránach ar bhonn uainíochta a bhíonn ar an gComhairle – bíonn gach Ballstát, ina sheal féin, ina uachtarán ag an gComhairle ar feadh sé mhí agus le linn an ama sin eagraíonn siad cruinnithe na Comhairle Eorpaí agus Chomhairle an Aontais Eorpaigh (Comhairle na nAirí). Is iondúil go dtapaíonn an Ballstát a bhíonn i gceann na huachtaránachta a dheis chun clár oibre áirithe a stiúradh – mar shampla leasú eacnamaíochta, athchóiriú an AE nó méadú agus lánpháirtiú Eorpach a chur chun cinn. Bíonn cruinniú ag an gComhairle Eorpach ceithre huaire sa bhliain ag Comhdhálacha Eorpacha, mar a thugtar orthu.
Ní hionann an Chomhairle Eorpach agus Comhairle na hEorpa, eagraíocht idirnáisiúnta atá neamhspleách ar an AE. Ach is comhalta de Chomhairle na hEorpa Ballstáit uile an Aontais Eorpaigh. Dá réir sin, tá coinbhinsiúin srl. Chomhairle na hEorpa ina gceangal go hindíreach ar an Aontas Eorpach.
Institiúidí.
Is é an Coimisiún Eorpach feidhmeannas an AE agus tá sé freagrach as reachtaíocht a thionscnamh agus gnóthaí an AE a reáchtáil ó lá go lá. Tá sé ceaptha go ngníomhódh an Coimisiún ar son leasa an AE ina iomláine, murab ionann agus an Chomhairle Eorpach nó Comhairle an Aontais Eorpaigh, a bhfuil an claonadh iontu a bheith dílis dá leas náisiúnta féin. Deirtear gurb é an coimisiúin is údar spreagtha do lánpháirtiú na hEorpa. Faoi láthair, tá 28 gcoimisinéir (duine as gach Ballstát) sa Choimisiún agus tá a réimse freagrachta beartais féin ag gach duine díobh. Cuireann gach Ballstát a n-ainmniúchán féin don Choimisiún faoi bhráid na Comhairle (ag gníomhú di ina gceannairí Stáit nó Rialtais), agus bíonn de chúram ar Pharlaimint na hEorpa Uachtarán an Choimisiúin, agus an 'coláiste' de Choimisinéirí a fhormheas.
Is í Parlaimint na hEorpa tionól daonlathach an AE, agus bíonn baint aici le reachtaíocht na hEorpa a rith. Toghann saoránaigh an AE na 785 Feisire de Pharlaimint na hEorpa (FPE) go díreach gach 5 bliana. Cé go dtoghtar na FPE ar bhonn náisiúnta, suíonn siad de réir grúpaí pholaitiúla seachas de réir a náisiúntachta. Tá líon seasta feisirí ag gach tír. Ar thogra ón gCoimisiún, ritheann an Parlaimint agus an Chomhairle (Comhairle an Aontais Eorpaigh) reachtaíocht go comhpháirteach i limistéir áirithe – tugtar an chomhchinnteoireacht air seo. Má thagann Conradh Liospóin i bhfeidhm, leathnófar réimse na comhchinnteoireachta seo go dtína lán réimsí eile. Go deimhin, is í an chomhchinnteoireacht a bheidh mar an 'gnáthnós reachtaíochta'. Méadóidh sé sin tionchar na Parlaiminte i gcúrsaí reachtaíochta na hEorpa. Tá de chumhacht ag an bParlaimint chomh maith an Coimisiún a cháineadh as míghníomh agus féadfaidh sí diúltú glacadh le buiséad an AE. Is é Uachtarán Pharlaimint na hEorpa a ghníomhaíonn mar Cheann Comhairle sa Pharlaimint agus déanann sé nó sí ionadaíocht ar an bParlaimint sa saol mór. Toghann na FPEanna an t-uachtarán agus na leasuachtaráin gach dhá bhliain go leith.
Is í Comhairle an Aontais Eorpaigh údarás reachtach an AE (a ngníomhaíonn an Pharlaimint i gcomhpháirt léi i réimsí áirithe). Déantar ionadaíocht ar gach Ballstát ar an gComhairle, tríd an Aire atá freagrach as an ábhar atá á phlé a bheith i láthair. (Tarlaíonn sé amanna go mbíonn feidhmeannaigh státseirbhíse i láthair thar ceann na nAirí.) Mar shampla, tá an Chomhairle Talmhaíochta comhdhéanta de na hAirí Talmhaíochta agus mar sin de. Cé go gcruinníonn an Chomhairle i gcomhdhéanaimh dhifriúla, meastar gur aon institiúid amháin í. Dá bharr sin, feidhmíonn an Chomhairle na feidhmeanna cur chun feidhme maidir leis an gComhbheartas Eachtrach agus Slándála.
Tá an chraobh bhreithiúnach déanta de Chúirt Bhreithiúnais na gComhphobal Eorpach (CBE - Is Cúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh a thugtar uirthi i gConradh Liospóin) agus Chúirt Chéadchéime. Le chéile, léirmhíníonn siad conarthaí agus dlí an AE agus cuireann siad i bhfeidhm iad. Déileálann an Chúirt Chéadchéime den chuid is mó le cásanna ó phearsana aonair agus ó chomhlachtaí agus déileálann an CBE le cásanna ó na Ballstáit, na hInstitiúidí agus cásanna a tharchuirtear chuici ó Chúirteanna na mBallstát. [Níl an dá abairt seo baileach cruinn - le ceartú!] Ní féidir achomharc a dhéanamh ó bhreith na Cúirte Céadchéime ach ar phonc dlí amháin. Tá Binse speisialta ann freisin a dhéileálann le cásanna na seirbhíse poiblí ar leibhéal na hEorpa.
Córas Dlíthiúil.
Tá córas dlí an AE bunaithe ar shraith conarthaí. Is leis na conarthaí sin a cruthaíodh an Comhphobal Eorpach agus an tAontas Eorpach. Leasaíodh iad roinnt uaireanta le conarthaí leasaithe nó le conarthaí aontachais i.e. conarthaí a lig Ballstáit nua isteach sa Chomhphobal/Aontas. Conarthaí a thugann cumhacht atá iontu agus leagann siad aidhmeanna beartais leathana amach agus cruthaíonn siad institiúidí a bhfuil na cumhachtaí dlíthiúla is gá acu chun na haidhmeanna sin a chur i bhfeidhm. Cuimsíonn na cumhachtaí dlíthiúla seo an cumas reachtaíocht a achtú. Bíonn cuid den reachtaíocht seo infheidhme go díreach sna Ballstáit agus bíonn cuid eile di a shonraíonn creat a gcaithfidh na Ballstáit a ndlíthe féin a rith chun an sprioc iontu a chomhlíonadh. Ní mór do na cúirteanna náisiúnta na conarthaí atá daingnithe ag an mBallstát a fhorghníomhú agus dá réir sin, na dlíthe atá achtaithe faoi na conarthaí, fiú mura mbíonn siad ag teacht le dlíthe náisiúnta.
Is Rialacháin agus Treoracha príomhghníomhartha reachtacha an AE. Ní bhíonn ar Bhallstát beart feidhmiúcháin ar bith a dhéanamh chun go dtiocfadh rialachán i bhfeidhm ina gcríoch féin. Nuair a thagann siad i bhfeidhm, bíonn tús áite acu ar fhorálacha sa dlí náisiúnta a d'fhéadfadh a bheith ar neamhréir leo. Maidir le Treoracha, bíonn ar na Ballstáit toradh áirithe a chur i gcrích ach fágtar fúthu féin an slí leis an toradh sin a chur i gcrích. Nuair a chaitear an tréimhse ama a bhíonn sonraithe chun treoir a thrasuíomh sa dlí náisiúnta, uaireanta agus faoi choinníollacha áirithe, gabhann éifeacht dhíreach leis an Treoir i ndlí náisiúnta an Bhallstáit sin. Gníomhartha dlíthiúla is ea cinntí agus dírítear chuig pearsana nó cuideachtaí sonraithe iad. Úsáidtear de ghnáth iad i nDlí na hIomaíochta nó rialuithe ar Chabhracha Stáit. Ach úsáidtear go minic iad le haghaidh cúrsaí nós imeachta nó riaracháin laistigh de na hInstitiúidí. Tá feidhm dhlíthiúil chothrom ag rialacháin, treoracha agus cinntí agus tá feidhm acu gan céimiúlacht fhoirmiúil.
Tá ról tábhachtach ag cúirteanna náisiúnta na mBallstát maidir le forghníomhú na ndlíthe AE. Deirtear sna conarthaí go ngníomhóidh an AE agus na cúirteanna náisiúnta “de mheon dlúthpháirtíochta”. Is féidir leis na cúirteanna náisiúnta iarraidh ar an gCúirt Bhreithiúnais réamhrialú a thabhairt ar léiriú nó bailíocht reachtaíochta an AE má mheasann an chúirt go bhfuil gá le cinneadh ar an gceist ionas go bhféadfaidh sí breithiúnas a thabhairt. Ach is ag cúirteanna an AE amháin atá an ceart a dhearbhú go bhfuil reachtaíocht an AE neamhbhailí.
Eacnamaíocht an AE.
Chruthaigh an AE margadh eacnamaíochta aonair ar fud chríocha a Ballstáit. Faoi láthair, úsáidtear airgeadra aonair in 16 mBallstát – limistéar an euro. Meastar gur eacnamaíocht aonair í eacnamaíocht an AE. I 2007, bhí oltáirgeacht intíre (OTN) ainmniúil de US$16,83 trilliún ag an AE – ba shin 31% de tháirgeacht eacnamaíochta iomlán an domhain agus mar sin tá an eacnamaíocht is mó ar domhan ag an AE de réir OTN ainmniúil. Is í eacnamaíocht an AE an dara bloc trádála eacnamaíochta is mó ar domhan ó thaobh luacháil PPP de OTN [?]. Chomh maith leis sin, is é an t-onnmhaireoir earraí is mó ar domhan é, an dara allmhaireoir is mó ar domhan, agus an páirtí trádála is mó do roinnt tíortha móra mar An India agus An tSín.
Buiséad.
Aontaíonn na Ballstáit buiséad an Aontais Eorpaigh ar bhonn ilbhliantúil tar éis dóibh togra a fháil ón gCoimisiún Eorpach. D'imigh an buiséad deiridh in éag i 2006 agus caithfear buiséad nua a aontú do na blianta 2007-2013. Cuireadh tús leis na pléite ar an mbuiséad nua i 2004. Clúdóidh an socrú nua buiséad d'Aontas ina bhfuil seacht mBallstát is fiche le leibhéil éagsúla forbartha eacnamaíochta agus sóisialta bainte amach acu.
Beartais.
Maidir le forbairt talmhaíochta agus tuaithe de, tá an Comhbheartas Talmhaíochta, ar a dtugtar an "CAP" nó an "Common Agricultural Policy" as Béarla, á athchóiriú faoi láthair. Bunaíodh creat dleathach ar ar tugadh an Comhbheartas Iascaigh nó "Common Fisheries Policy" (CFP) i 1983. Seo an beartas faoina bhfuil forbairt na n-earnálacha iascaigh curtha i bhfeidhm. Rinneadh athbhreithniú agus athchóiriú air sa bhliain 1992 agus arís ag deireadh na bliana 2002. Tá an bhéim curtha ar chaomhnú agus ar fhorbairt stoic sa CFP.
Déimeagrafaic.
Measadh, i mí Eanáir 2009, go bhfuil 503,492,041 duine ina gcónaí sna 28 Ballstát.
Tá 7.3% de dhaonra an domhain ina gcónaí san AE ach ní chlúdaíonn an AE ach 3% de thalamh an domhain. Tá dlús daonra de 113km² (44 míle cearnach) ag an AE. Tá an trian de shaoránaigh an AE ina gcónaí i gcathracha a bhfuil thart ar milliún duine iontu agus cónaíonn 80% i limistéir uirbeacha go ginearálta. Tá níos mó cathracha domhanda san AE ná mar atá in aon réigiún eile ar domhan. Tá 16 chathair san AE a bhfuil daonra os cionn milliún duine iontu.
Chomh maith le cathracha móra, tá roinnt réigiún san AE a bhfuil dlús ard daonra iontu, áiteanna a bhfuil roinnt cathracha gar dá chéile agus a bhfuil limistéir mhóra ina gceart féin cruthaithe acu: Na réigiúin is mó ná Rhine-Ruhr (Köln, Dortmund, Düsseldorf srl.) ina bhfuil timpeall agus 10.5 milliún duine, Randstad (Amstardam, Rottardam, An Háig, Utrecht srl.) ina bhfuil timpeall agus 7 milliún duine, an Réigiún Frankfurt Rhein-Main (Frankfurt, Wiesbaden srl.) ina bhfuil timpeall agus 5.8 milliún duine, an muileata Pléimeannach (limistéar uirbeach idir Antwerpen, an Bhruiséil, Leuven agus Gent) ina bhfuil timpeall agus 5.5 milliún duine, Réigiún Tionsclaíoch na Siléisea Uachtair (Katowice, Sosnowiec srl.) ina bhfuil timpeall agus 3.5 milliún duine agus an Réigiún Oresund (Cóbanhávan, An Danmhairg agus Malmö, An tSualainn) ina bhfuil timpeall agus 2.5 milliún duine.
Teangacha.
Tá 24 teanga oifigiúil agus oibre ag an AE: Béarla, Bulgáiris, Cróitis, Danmhairgis, Eastóinis, Fionlainnis, Fraincis, Gaeilge, Gearmáinis, Gréigis, Iodáilis, Laitvis, Liotuáinis, Máltais, Ollainnis, Polainnis, Portaingéilis, Rómáinis, Seicis, Slóivéinis, Slóvaicis, Spáinnis, Sualainnis, agus Ungáiris. Aistrítear doiciméid thábhachtacha, mar shampla reachtaíocht, go gach teanga oifigiúil. Déanann Parlaimint na hEorpa aistriúchán i ngach teanga ar dhoiciméid agus ar a seisiúin iomlánacha. Ní úsáideann roinnt institiúidí eile ach cúpla teanga mar theangacha inmheánacha oibre. Is iad na Ballstáit atá freagrach as an bpolasaí teanga, ach cuireann institiúidí an AE béim ar theangacha eile a fhoghlaim.
Is í an Ghearmáinis an teanga is mó a labhraítear mar theanga dhúchais (timpeall agus 88.7 milliún duine ó 2006), agus ansin leanann Béarla, Iodáilis agus Fraincis. Labhraíonn níos mó ná leath de dhaonra an AE (51%) Béarla agus mar sin is é an teanga iasachta is labhartha san Aontas é. Leanann Gearmáinis agus Fraincis. Is féidir le 56% saoránach Eorpach comhrá a choinneáil i dteanga eile seachas a dteanga dhúchais. Teangacha Ind-Eorpacha is ea formhór theangacha oifigiúla an AE, seachas an Eastóinis, an Fhionlainnis agus an Ungáiris den fhine Úralach agus Máltais ar teanga Seimíteach í. Scríobhtar an chuid is mó de theangacha oifigiúla an AE san aibítir Laidineach, seachas Bulgáiris a scríobhtar san aibítir Chirileach agus an Ghréigis a scríobhtar san aibítir Gréagach.
Chomh maith leis na 24 teanga oifigiúil, tá timpeall 150 teanga réigiúnacha agus neamhfhorleathana san Aontas á labhairt ag timpeall 50 milliún duine. As na teangacha sin, is féidir le saoránaigh comhfhreagras a dhéanamh le príomhinstitiúidí an AE i dteangacha réigiúnacha na Spáinne (Catalóinis, Bascais agus Gailísis), i nGaeilge na hAlban agus sa Bhreatnais. Cé go dtugann cláir an AE tacaíocht do theangacha réigiúnacha agus neamhfhorleathana, is ceist do na Ballstáit féin é cosaint na dteangacha.
Seachas na teangacha réigiúnacha, labhraíonn pobail imirceacha sna Ballstáit a lán teangacha ó chodanna eile den domhan: Tuircis, Araibis, Rúisis, Urdais, Beangáilis, Hiondúis, Tamailis, Úcráinis, Puinseáibis agus teangacha Balcánacha. Tá a lán seanphobal imirceach dátheangach. Níl aon aitheantas nó stádas foirmiúil ag teangacha imirceacha san AE nó i dtíortha an AE, ach ó 2007 tá na teangacha sin i dteideal tacaíocht a fháil ó rannóg teagaisc teangacha an AE, Clár Foghlama Saoil 2007-2013.
Creideamh.
Is comhlacht tuata é an AE agus mar sin níl aon nasc foirmiúil aige le haon chreideamh agus ní luaitear aon chreideamh in aon chonradh atá faoi láthair ann nó atá beartaithe. I rith pléití faoi dhréacht-téacsanna an Bhunreachta don Eoraip agus níos déanaí Chonraidh Liospóin, bhí tograí ann chun An Chríostaíocht agus/nó Dia a lua i mbrollach an téacs, ach sa deireadh diúltaíodh do na tograí sin.
Is é an fáth go bhfuil béim mar sin ar Chríostaíocht ná gurb í an Chríostaíocht an creideamh is fairsinge san Eoraip, agus mar sin san AE. Cuimsítear na reiligiúin seo a leanas leis an gCríostaíocht: an Eaglais Chaitliceach Rómhánach, iomad eaglaisí Protastúnacha (go háirithe i dtuaisceart na hEorpa) agus an Eaglais Cheartchreidmheach (in oirdheisceart na hEorpa). Tá creidimh eile san AE mar Ioslam agus Giúdachas. Measadh go raibh daonra Moslamach de 16 mhilliún duine san Eoraip i 2006 agus daonra Giúdach de níos mó ná milliún duine.
De réir pobalbhreitheanna Eurobarometer ó Eurostat, tá claonadh éigin i dtreo an chreidimh ag formhór shaoránaigh an AE, ach ní mheasann ach 21% díobh gur rud tábhachtach é. Tá an méid aindiachaithe i measc an phobail i gcoitinne san Eoraip ag méadú agus tá laghdú ag teacht ar an mballraíocht in eaglaisí agus freastal ar sheirbhísí diaga. Dar le Eurobarometer i 2005, as na 25 Ballstát ag an am sin, chreid 52% de na daoine i nDia, chreid 27% i spioradáltacht éigin agus ní raibh aon chineál chreidimh ag 18% de na daoine. Ba iad Poblacht na Seice agus An Eastóin na tíortha ina raibh an líon daoine ba lú creidimh (19% i bPoblacht na Seice agus 16% san Eastóin). Ba iad Málta, An Chipir agus An Rómáin na tíortha ba reiligiúnda (95% Caitliceach i Málta agus 90% de shaoránaigh na Cipire agus na Rómáine ag creideamh i nDia). Ar fud an AE, ba i measc na mban ba mhí a bhí creideamh le sonrú, agus is airde a céatadán de dhaoine a chreid sna catagóirí seo a leanas: daoine aosta, daoine a fuair oiliúint reiligiúnda, daoine a d'fhág an scoil ag 15 bliana d'aois le hoideachas bunúsach agus na daoine den eite dheas.
Creidimh tábhachtacha eile san AE is ea an Búdachas, an Hiondúchas agus an Saíceachas. Tá an Hiondúchas agus an Saíceachas an-láidir sa Ríocht Aontaithe.
Tagairtí.
Aontas Eorpach


Planda.
Is éard is planda ann, ar a dtugtar freisin planda glas nó Viridiplantae sa Laidin, ná orgánach ilcheallach den ríocht Plantae. Cruthaíonn siad clád a fholaíonn na plandaí bláthanna, buaircínigh agus gimnispeirmí eile, raithneacha, garbhógaí, Anthocerotophyta, Marchantiophyta agus caonaigh, chomh maith, leis na algaí glasa, ag brath ar shainmhíniú.
Dhealaigh Arastotail gach uile rud beo i ndá dhream, plandaí, a bheith, de ghnáth gan baill céadfaigh agus gluaiseacht agus ainmhithe. D'aithin an córas Linnaeus dhá Ríocht, an Ríocht Vegetabilia (níos déanaí Plantae) agus an Ríocht Animalia. Ina dhiaidh sin áfach, rinneadh trí ríocht eile, Prokaryotae, Proctista agus Fungae ón Ríocht Plantae.
Seo a leanas na ceithre phríomhfhíleam i Ríocht na bPlandaí.


Fungas.
Is orgánach eocarótach é an Fungas a bhaineann leis an ríocht Fungi. Is grúpa monaifíléiteach iad na fungais a dtugtar Eumycota (fíor-fhungais nó "Eumycetes") orthu, agus iad difriuil leis na slam-mhúscáin ("myxomycetes") agus na huisce-mhúscáin ("oomycetes"). Is deacair fungais a thabhairt faoi deara: tá siad beag agus maireann san ithir, ar ábhar marbh agus ar rudaí beo. Is mór an bhaint atá acu le lobhadh agus le hathchúrsáil cothaitheach. Is féidir cuid acu a ithe, agus is maith an sás chun laibhiniú agus chun coipeadh iad. Baintear feidhm astu freisin chun antaibheathaigh agus eimsímí tionsclaíocha a dhéanamh. Tugtar an mhíceolaíocht ar an disciplín bitheolaíoch a bhaineann le staidéar na bhfungas, agus is minic a luaitear leis an Luibheolaíocht é, cé gur gaire na fungais d'ainmhithe ná do phlandaí.
Tá an iliomad saghsanna ann. Tá cuntas foirmiúil le fáil ar thimpeall 100,000 spéiceas, ach níl láneolas againn fós ar éagsúlacht na bhfungas.
Moirfeolaíocht.
Micreagraf aondathach a léiríonn hífí "Penicillium" mar rudaí fada trédhearcacha tiúbacha atá cúpla micriméadar trasna. Fásann coinidiofóir amach go sleasach ó na hífí, agus críochnaíonn le mogaill fiailídí a bhfuil coinidiofóir chruinne ina gcoirníní orthu. Tá fochraí le feiceáil mar línte dorcha trasna na hífí.
De ghnáth cuirtear atáirgeadh gnéasach agus éignéasach i gcrích trí spórú agus is minic sain-struchtúir nó spórthorthaí ann chuige. Chuaigh de chumas roinnt fungas struchtúr atáirgeach a chruthú, agus nuair a shíolraíonn siad ní bhíonn ann ach atáirgeadh fásúil.
Fásann an chuid is mó de na fungais mar hífí, filiméid atá idir 2–10 micriméadar trasna agus a fhéadann a bheith cúpla ceintiméadair ar fad. Fásann hífí as a mbarr agus tagann na hífí nua amach ina gcraobhacha, agus fásann mícéiliam, gréasán hífí, dá bharr.
Is féidir le hífí a bheith fochrach nó céanaicíteach. Tá hífí fochracha roinnte ina ranna a bhfuil fochraí eatartha agus núicléas nó roinnt núicléas i ngach roinn. Tá póir idir na ranna a ligeann do chíteaplasma, d’organáidí agus do núicléis dul siar agus aniar. Os a choinne sin, is cealla ilnúicléacha iad na hífí céanaicíteacha.
Naisc.
Fungais Oirdheisceart na hAstráile


Artrapód.
Is fíleam ainmhithe iad na hartrapóid (Phylum Arthropoda, ón nGréigis ἄρθρον arthron, "alt", agus ποδός podos, "troigh"). Tá eiseachnámharlach, deighilt, agus géagán gabhal acu. I measc na n-ainmhithe san fhíleam seo, tá feithidí, crústaigh, araicnidí, srl.


Nua-Eabhrac (stát).
Ceann de na 50 stát de chuid Stát Aontaithe Mheiriceá is ea Nua-Eabhrac. Is é Albany príomhchathair an stáit agus is í Cathair Nua-Eabhrac an chathair is mó agus is aitheanta ann. Tá Stát Nua-Eabhrac suite ar chósta an Aigéin Atlantaigh in oirthuaisceart na Stát Aontaithe. Tá Nua-Eabhrac ag críochantacht le Ceanada ó thuaidh, le Vermont, Massachusetts, agus Connecticut thoir, agus le New Jersey agus Pennsylvania ó dheas.
Stair.
Chuir daoine fúthu san áit ina bhfuil Stát Nua-Eabhrac anois timpeall 10,000 bliain ó shin. Treibheanna Algancacha a bhí i ndeisceart agus oirthear an stáit le fada an lá faoin am ar tháinig na chéad Eorpaigh. Bhí an pobal Lenape sa deisceart agus i ngleann an Hudson suas leath an bhealaigh go hAlbany, a bheagán nó a mhórán; agus bhí na Mahican ní b'fhaide thoir thuaidh. Tháinig na hIroquois aneas as na sléibhte Apaláiseacha timpeall na bliana 800 agus chuir siadsan fúthu in iarthar agus i dtuaisceart Nua-Eabhrac. Cónaidhm de chúig threibh a bhí ann, mar atá (agus ag dul ó oirthuaisceart Nua-Eabhrac siar) na Móhácaigh, Oneida, Onondaga, Cayuga agus Seneca. Chónaíodh na Móhácaigh taobh thuaidh de na Lenape. I ndiaidh teacht na nEorpach, thréig na Tuscarora, treibh Iroquois eile, a ndúiche i Carolina Thuaidh agus chuir siad fúthu i Nua-Eabhrac mar an séú treibh den chónaidhm.
Thaiscéalaigh roinnt Eorpach an cósta Atlantach, agus ar 11 Meán Fómhair na bliana 1609 rinne Henry Hudson, Sasanach i seirbhís na hÍsiltíre, a bhealach isteach i mBá uachtair Nua-Eabhrac. Cé go ndeachaigh na Francaigh isteach i dtuaisceart Nua-Eabhrac ar mhaitheas taiscéalaíochta, fionnadh agus iompó na nIndiach ina gCaitliceach, ba iad na Dúitsigh na chéad Eorpaigh a chur fúthu sa stát, ag Fort Orangie ar shuíomh Albany an lae inniu, sa bhliain 1624. Ba iadsan freisin a chuir cathair Nieuw Amsterdam ("Amstardam nua") ar bun sa bhliain 1625, agus de réir an scéil choitinn, cheannaigh Peter Minuit oileán Manhattan ó na hIndiaigh ar bheagán áilleagán arbh fhiú $24 iad.
Athdhéanamh ar an "Halve Maen" ("Leath ghealaí") ar a bealach thar íochtar Manhattan, mar a rinne an "Halve Maen" faoi stiúradh Henry Hudson sa bhliain 1609.
Ó 1609 go 1701 bhí Cogaidh na mBéabhar ar bun, coimhlint a tháinig as an comórtas idir na dtreibheanna ar son an bhuntáiste i dtrádáil na bhfionnadh leis na hEorpaigh. Bhí an bua ag na hIroquois ar na treibheanna ar gach taobh díobh. Bhí ar na hIroquois géilleadh roimh na Francaigh i lár an 17ú haois ach d'éirigh eatarthu an athuair. Shínigh ceannairí na nIroquois an conradh ar a báisteadh Síochán Mór Mhontréal sa bhliain 1701, rud a chuir críoch leis an gcogaíocht eatarthu ar choinníollacha i bhfábhar na nIroquois. Bhí na Sasanaigh ag dul i neart sa réigiúin faoin am sin agus chonacthas do na hIroquois go mbeadh an lámh in uachtar acu féin ach an dá ghrúpa Eorpach a chur in éadan a chéile.
Roimhe sin siar sa bhliain 1664, ghéill pobal Nieuw Amsterdam do fhórsa armtha Sasanach. B'shin deireadh le smacht na nDúitseach ar an gcoilíneacht ar fad, ó Delaware go dtí na bólaí taobh thuaidh de Fort Orangie. Thug na Sasanaigh "New York" ar limistéir an stáit mar atá sé inniu, é sin in ómós do Dhiúic Eabhrac i Sasana. Is de bhunús Cheilteach an ainm Eabhrac.
Bhí Nua-Eabhrac ina phríomhchathair i Stáit Aontaithe Mheiriceá (S.A.M.) ar feadh aistir ghearr i ndiaidh Chogadh na Saoirse. Bhí an sclábhaíocht coitianta faoi na Dúitsigh agus na Sasanaigh araon i gCathair Nua-Eabhrac agus ina lán ceantracha faoin tuath. Cuireadh deireadh leis an sclábhaíocht de réir a chéile i ndiaidh Chogadh na Saoirse agus saoradh an duine deireanach díobh sa bhliain 1827.
Sa bhliain 1917 tugadh cearta vótála do na mná den chéad uair. Ar 11 Meán Fómhair 2001, fuair breis is 2,600 duine bás ag an Ionad Trádála Domhanda i Manhattan, an t-ionsaí sceimhlitheoireachta is mó i stair na Stát Aontaithe. I 2011 thug Tionól Reachtais an stáit cead do shaoránaigh an stáit duine den inscne chéanna a phósadh.
a> in obair thógála i gCathair Nua-Eabhrac i lár an 20ú haois.
Gnéithe fisiciúla na tíre.
Tá sléibhte na nAdirondack i dtuaisceart an stáit, agus cinn níos ísle ná iad, na Catskills, siar ó dheas as Albany i lár an stáit. Ritheann abhainn mhór an Hudson ó limistéir theorainn Cheanada go cathair Nua-Eabhrac, agus seolann longa móra uirthi go dtí Albany. Ba é tógail an Chanáil Erie, go deimhin, a chur bun leis an dtús áite a bhí le fada ag cathair Nua-Eabhrac i gcúrsaí tráchtála. Bhí bealach sa chanáil le táirgeadh de chuid mhór den tír a thabhairt ar uisce go dtí an cósta roimh aimsir na dtraenach.
Geilleagar.
Ba US$1.16 trilliún an olltáirgeacht instáit ag Stát Nua-Eabhrac sa bhliain 2010, rud a chuir an stát sa tríú háit sna Stáit Aontaithe, i ndiaidh California agus Texas.
Tá níos mó ceanncheathrúna institiúidí airgeadais suite i gCathair Nua-Eabhrac ná in aon chathair eile sna Stáit Aontaithe. Fostaítear líon mór daoine sna bainceanna, comhlachtaí árachais, tithe bróicéireachta, agus stocmhalartáin sa chathair sin, go mór mór i gCeantar an Airgeadais i ndeisceart Manhattan. Is sa cheantar sin a bhfuil Stocmhalartán Nua-Eabhrac agus an Stocmhalartán Meiriceánach suite.
I measc tionscal an stáit, tá foilsitheoireacht agus clóbhualadh, innealra agus feisteas tionsclaíoch, innealra leictreonach, turasóireacht, agus feirmeoireacht. Meastar ar an seachtú háit é le táirgeadh tionscail. Tógtar eallach agus éanlaith clóis, agus fástar glasraí, torthaí agus min. Tá tábhacht, leis, le fás caora fíniúna agus déanamh fíona ar an Oileán Fada, i ngleann an Hudson agus in iarthar an stáit.
Cathair Nua-Eabhrac.
Bhí daonra 8,008,278 i gcathair Nua-Eabhrac sa bhliain 2000, rud a thugann tus áite di i measc chathracha na Stát Aontaithe. Ba í cathair Nua-Eabhrac longphort iontrála an-chuid d'imircigh na hEorpa go dtí S.A.M. Ba é Oileán an Choraintín sa chalafort stáisiún iontrála na loingeas paisinéara ón naoú haois déag go tús an fichiú haois. Roimhe sin, thigidís i dtír ar dheisceart Manhattan, in áit ar a dtugtar an Battery. Fós féin, tá pobail éagsúla le feiceáil ar fud na cathrach. Sa lá atá inniu ann, tagann a lán imirceach ar tír in Aerfort John F. Kennedy i Queens, nó in Aerfort Newark, i New Jersey, atá suite i gcóngar 35km ón gcathair.
An tOileán Fada.
Síneann An tOileán Fada amach soir as cathair Nua-Eabhrac. Tá sé os cionn 170 km ar fhaid, ach níl sé mórán thar 30 km ar leithead in aon chuid de. De ghnáth nuair a luaitear an ainm, fágtar Queens agus Brooklyn ar lár, mar go bhfuilid i gcathair Nua-Eabhrac, cé gur chuid den oileán iadsan maidir le tíreolaíocht.
Fuíoll an stáit.
I measc chathracha móra eile an stáit, áirítear Buffalo (d. 292,648), Syracuse (d. 147,306), Yonkers (d. 196,086), agus Rochester (d. 219,773). Tugtar go minic "Upstate" ar an gcuid den stát a luíonn ó thuaidh ó chathair Nua-Eabhrac agus ón Oileán Fada.i. mórchuid an stáit. "Downstate" a thugtar ar chathair Nua-Eabhrac agus an Oileán Fada.
Loch Keuka, ceann de na Méarlocha in "Upstate New York"


An tOileán Fada.
Síneann an tOileán Fada amach soir as cathair Nua Eabhrac. Tá sé os cionn 170 km ar fhad, ach níl sé mórán thar 30 km ar leithead in aon chuid de. De ghnáth nuair a luaitear an t-ainm, fágtar Queens and Brooklyn ar lár, mar go bhfuilid i gNua Eabhrac, cé gur chuid den oileán iadsan maidir le tíreolaíocht.
Tá an chuid eile den Oileán Fada roinnte idir Nassau County taobh leis an gcathair, agus Suffolk County soir uaidh.
Tá tránna breátha ar an oileán, agus ar an gcuid is faide soir tá na Hamptons, áit a bhfuil tithe móra galánta agus tránna breátha ina gcaitheann go leor as cathair Nua-Eabhrac cuid den samhradh, go háirithe daoine saibhre. Tugtar na Hamptons ar an gceantar mar gur Easthampton, Westhampton, Southamptom cuid de na príomhbhailte sa cheantar gainmhiúil seo.


Spéirlinn Jeanne.
Ba é Spéirlinn Jeanne an deichiú stoirm meánchriosach ar tugadh ainm dó agus an séú spéirlinn de shéasúr spéirlinn Atlantach na bliana 2004. Tá sé tar éis cur isteach ar Oileáin Maighdine na Stát Aontaithe, Pórtó Rícó, an Phoblacht Doiminiceánach, Haïti agus oirdheisceart na Bahámaigh.
Stair na stoirme.
Cuireadh Ísealbhrú Meánchriosach a hAon Déag ar an saol ó thonn meánchriosach 110 ciliméadar (70 míle) thoir-thoir-ó dheas ó Guadelúp déanach sa tráthnóna ar 13 Meán Fómhair 2004, agus árdaíodh a ghrád go Stoirm Meánchriosach Jeanne an lá dár gcionn. Ghluais sé ó dheas ó Oileáin Maighdine na Stát Aontaithe ar 15 Meán Fómhair, agus tháinig sé i dtír ag Yabucoa, Pórtó Rícó níos déanaí sa ló. I ndiaidh dó gluaiseacht thar Pórtó Rícó, shroich sé treiseacht spéirlinn 16 Meán Fómhair gar don talamh is faide soir sa Phoblacht Doiminicéanach ar oileán Hispaniola, ach thit sé arís go neart stoirme meánchriosaigh níos déanaí sa ló agus é ag gluaiseacht i dtír sa Phoblacht Doiminicéanach. Lean Jeanne uirthi go mall os cionn na Poblachta Doiminicéanaigh ar 17 Meán Fómhair sular fhág sé an oileán go déanach sa tráthnóna. Faoin am sin, bhí Jeanne tar éis laghdú céim eile, go neart ísilbhrú meánchriosaigh.
Ar 18 Meán Fómhair, agus an córas á leanúint gar do Inagua Mór, tháinig croílár nua ar an saol, achar mhaith thoir-ó thuaidh, agus chuaigh an iompú a bhí cheana ann i léig. Chuaigh an lár nua i dtreise arís go raibh ina spéirlinn ar 20 Meán Fómhair.
Stadas faoi láthair.
Ag 5 am AST ar 22 Meán Fómhair (0900 UTC]), bhí lár Jeanne tuairim 845 km (525 míle) thoir ó Abaco Mór agus é ag gluaiseacht aneas ag 6 km/u (3 míle san uair). Ba spéirlinn de Earnáil 1 le gaoithe 150 km/u (90 míle san uair) í Jeanne.
De réir fáisnéisí, leanfaidh Jeanne a turas fada mar frithchíclóin, ag iompú siar agus ansin siar-aduaidh. Tugann na fáisnéisí is deireanaí le fios go bhfuil sí de gluaiseacht i bhfad níos faide siar, agus go mbeadh sí ag bagairt ar thuaisceart na Bahámaigh agus cósta thoir Stáit Aontaithe Mheiriceá faoi dheireadh na seachtaine. Táthar ag brath ar thonnta agus ar shruthanna chontúirteacha ar chóstaí SAM agus na Bahámaigh le cupla lá fós, ach níltear ag brath ar Jeanne dul i dtreise mórán.
Éifeacht an stoirm.
Fágadh gan chumhacht aidhléise an chuid is fearr de dhaonra 4 mhiliún Pórtó Rícó, agus fágadh 600,000 gan uisce reatha. Rinne titim talún an-dochar don dúlra i bhForaois Náisiúnta na Cairibe, agus maraíodh seachtar.
Agus é ag gluaiseacht thar thuaisceart na Poblachta Doiminiceánaigh, rinne an stoirm dochar d'an-chuid tithe i Samaná. Cuireadh bás 18 ar a laghad i leith Jeanne sa tír sin.
Bhí báisteach throm (suas le 33 cm ar fad (12 norlaí)) i sléibhte thuaiscirt Haïti a chuir tuilte móra agus titimplodaigh ar bun i gcríoch Artibonite na tíre, a rinne dochar ach go háirithe do chathair Gonaïves, áit ar chuir sé isteach ar 80,000 de dhaonra 100,000 na cathrach. Déanach dé Máirt, 21 Meán Fómhair, tuairiscíodh go raibh ar a laghad 691 marbh i Gonaïves, 40 ar a laghad gar dó i Port-de-Paix, agus 51 in áiteanna eile i Haïti.. Tá oibreoirí cumhdaigh ag brath go mbeidh uimhir na marbh níos airde fós, mar go bhfuil ar a laghad 1,000 in easnamh. Tharla na tuilte tamall maith tar éis do chroílár an stoirm Haïti a fhágaint, agus lasmuigh den limistéar ar tugadh rabhadh stoirme dó.


Iosrael.
Tír sa Mheánoirthear, ar bhruach thoir na Meánmhara é Iosrael. Bunaíodh an stát sa bhliain 1948 nuair a bhí sé fós ina choimeartas faoin mBreatain, i riocht na Palaistíne. Tá daonra tuairim agus 8.4 mhilliún duine sa tír inniu.
Daoine.
Tá móramh Giúdach sa tír, agus cuireadh an tír ar bun mar stát Giúdach. Mar sin féin, tá lucht mór Arabach sa tír, maraon le mionlaigh eile. Tá dlúthbhaint ag tailte na bPalaistíneach le hIosrael maidir le cúrsaí airgid agus polaitíochta, mar go n-oibríonn an-chuid Palaistíneach in Iosrael, agus go bhfuil na céadta coilíneachtaí curtha ar bun ag Iosraelaigh den aicme chrua a dteastaíonn uathu seilbh a ghlacadh go hiomlán ar an 'Iosrael stairiúil'.
Tíreolas.
Is í an Mhuir Mharbh an áit is ísle ar domhain, agus téann a lán ann le snámh, rud atá an-éasca, ós rud é go bhfuil an t-uisce trom le salann. Tá dún Masada fós le feiceáil, áit ar fhan buíon Giúdach a bhí ag cur i gcoinne na Rómhánach ar feadh trí bhliain, gur mharaigh siad iad féin ar dheireadh. Tógann sé trí huair a chloig dul go dtí an mullach, nó is féidir dul le carr-chábla.
Stair.
De réir an Bhíobla, thug Maois na hIosraeilítigh go dtí an tír seo tar éis 40 bliain sa bhfásach. Bhí géarleanúint ar na hIosraeilítigh le linn dóibh bheith i ngéibheann ag na Bablónaigh, agus arís cuireadh chun siúil iad tar éis am Chríost, nuair a leagadh an dara Teampall. Níor fhan ach an-bheagán díobh sa tír go dtí gur thosaigh buíon bheag ag filleadh ag deireadh an 19ú haois.
Tar éis an ghéarleanúint a rinneadh ar na Giúdaigh sa Ghearmáin agus sa chuid den Eoraip a bhí ina seilbh sna 1930í-1940í, chuaigh tuilleadh acu go dtí an tír, ach is i ndiaidh bhunú stát Iosrael i 1948 a tháinig an chuid is mó de na himircigh. Ar dtús ní raibh ach tuairim agus 700,000 Giúdach agus 700,000 Arabaigh Palaistíneacha sa tír, ach inniu tá os cionn 4 milliún Giúdach ann.
“Cogadh na Sé Lá.
Ar an 5 Meitheamh 1967, rinne an Iosrael ionsaí ar an Éigipt. Cuireadh tús le
Páiste scoile in Iosrael, 1954
Stádas polaitiúil Iosrael.
Tosóidh Iosrael ag tarraingt amach ó Stráice Gaza i samhradh na bliana 2005, de réir ráitis a chuir Airiél Searón, Príomh-aire Iosrael amach i Meán Fómhair, 2004.


Teilifís.
Is é an rud atá i gceist leis an teilifís ná córas teileachumarsáide le pictiúir ghluaiste a chraoladh, ionas gur féidir iad a ghlacadh i bhfad ar shiúl ó áit a gcraolta leis an ngléas ar a dtugtar "teilifíseán".
Teicneolaíocht.
Ní hé an feadán ga-chatóideach an t-aon teicneolaíocht is féidir a úsáid le híomhánna teilifíse a thaispeáint a thuilleadh. Is féidir úsáid a bhaint as cúlteilgeoirí teilifíse (RPTV) freisin, agus inniu, tá na teilifíseáin phlánacha, cosúil leis na teilifíseáin phlasma agus na teilifíseáin leachtchriostail, ag dul i bhfairsinge. Is féidir úsáid a bhaint as gléas taispeántais atá bunaithe ar na dé-óidí astaithe solais (na LEDanna) freisin, le haghaidh taispeántas mórphictiúir amuigh faoin spéir.
Éire.
In Éirinn, is é RTÉ an príomhchraoltóir náisiúnta, agus é faoi smacht an rialtais. Gearrtar suim airgid de na féachadóirí mar thaille ceadúnais leis an gcraolachán a mhaoiniú.


Coronation Street.
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó "Corrie" go neamhfhoirmeálta uaireanta). Ba é Tony Warren a chruthaigh é, agus cuireadh ar an aer ar dtús é ar 9 Mí na Nollag 1960. Ba faoin dteideal "Florizel Street" a ceapadh ar dtús é, ach dúirt Agnes, freastalaí tae ag comhlucht teilifíse Granada (áit a táirgeadh Coronation Street) gur airigh "Florizel" ró-chosúil le buidéal glantóireachta. Tá "Coronation Street" suite i sráid déanta suas sa bhaile déanta suas ar ainm dó Weatherfield, bunaithe ar Salford, ar chuid anois de mhórchathair Mhanchuin é. Is é an clár teilifíse is láidre ar ghréasán ITV. Is é "EastEnders" an BBC an t-iomaitheoir is mó atá aige i measc operas galúnaigh.


Eliel Saarinen.
Ailtire Fionlannach ab ea Gottlieb Eliel Saarinen (20 Lúnasa 1873 – 1 Iúil 1950) a bhain cáil amach as a chuid foirgneamh "art nouveau" i dtús an 20ú haois.
Leag sé amach plean forbartha do lár Heilsincí i stíl iarsmúil, plean nár cuireadh i gcrích riamh.
D'imigh sé go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá sna 1920í agus lean sé ag dearadh oifigí agus foirgneamh poiblí agus mar mhúinteoir ailtireachta.
Foirgnimh.
Rinne Saarinen a chuid staidéar ar ailtireacht agus péintéireacht i Heilsincí, agus bhain sé amach a theastas ailtireachta i 1897. Maraon de beirt dá chairde ón ollscoil, Gesellius agus Lindgren, bhí cleachtadh ailtireachta ar bun aige cheana féin faoi 1896.
Ghlac Saarinen páirt sna comórtais idirnáisiúnta deartha le haghaidh Canberra, Budapest agus Taillinn (i1911–1913). Nuair a d'éirigh leis i gcomórtas le haghaidh an Túr an Chicago Tribune (1922) bhog Saarinen leis go Stáit Aontaithe Mheiriceá (1923). Imeasc mórthionscnaimh eile, d´fhorbair sé concheap agus dhear sé an láithreán ar fad ag an Cranbrook Academy of Art agus a scoil lámh le Detroit. Mhair sé anseo go dtína bhás i 1950. Le haghaidh seomra bídh uachtaráin an acadaimh (agus cé a bheadh ann ach é féin!) dhear sé an Chathaoir Shleasa chliútiúil, ceann dá shár-shaothair, agus le haghaidh stúidió a mhnaoi dhear sé an Chathaoir Ghorm (iad araon i 1929).
B'ailtire tábhachtach freisin mac Eliel Saarinen, Eero (1910–1961), duine de threoraithe na Stíle Idirnáisiúnta, mar a thugtar air.
Naisc sheachtracha.
Saarinen, Eliel
Saarinen, Eliel
Saarinen, Eliel


Eero Saarinen.
Ailtire Meiriceánach de bhunadh Fionlannach ab ea Eero Saarinen (20 Lúnasa, 1910 - 1 Meán Fómhair, 1961) a bhain cáil amach lena chruthanna cuaracha áirseacha. Ceanglaítear go minic é leis an Stíl Idirnáisiúnta. Ba mhac leis an ailtire Eliel Saarinen é, agus rinne sé staidéar faoi threoir a athar ag an Cranbrook Academy of Art. Bhain sé B.Arch. amach ó Ollscoil Yale i 1934.
Bhí Saarinen ar an gcoiste roghnaithe le haghaidh an chomórtais deartha do Theach Opera Sydney, agus meastar go raibh baint aige lena roghnú, dearadh a bhfuil cáil dhomhanda air a cheap Jørn Utzon.


Feithid.
Is dúile beo iad na feithidí i ríocht na n-ainmhí. Bíonn sciatháin ar a bhformhór, agus eiseachnámharlach, is é sin go mbíonn sliogán crua ar an taobh amuigh seachas cnámha inmheánacha mar a bhíonn ag mamaigh agus éin. Bíonn trí chuid sa cholainn, an ceann le péire adharc, an tóracs a bhfuil trí phéire cos air, agus an abdóman.
Meastar go bhfuil 1 000 000 speiceas ar a laghad ann nó fiú suas le 10 000 000. Is iad na ciaróga na feithidí is coitianta agus is forleithne ar domhan, an ceathrú cuid de speicis bheo an domhain ar fad. Is beag cineál a mhaireann sa bhfarraige ach tá siad beagnach gach áit eile. Bíonn a lán acu níos lú ná 1 milliméadar ar fhad. Bíonn siad uafásach líonmhar: Thomhais saineolaí sa Bhreatain go raibh 400 milliún feithidí ina gcónaí ar acra amháin talún in aice le Cambridge i 1943.


Liosta giorrúchán.
Tá na giorrúcháin seo coitianta sa Ghaeilge. Do na giorrúcháin do ghutháin phóca agus líonraí sóisialta, féach Teanga SMS.


Euro.
mion
Is é an euro an t-airgeadra i gcás mórchuid de mhuintir na hEorpa. Is é an euro (siombail: €; cód ISO 4217 EUR) airgead coiteann na hEorpa. I nGaeilge úsáidtear an leagan eoró freisin: féach thíos.
Baintear feidhm as an euro i naoi bhallstát déag den Aontas Eorpach (AE): an Bheilg, an Chipir, An Eastóin, Poblacht na hÉireann, an Fhionlainn, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Ghréig, an Iodáil, an Ísiltír, An Laitvia, An Liotuáin, Lucsamburg, Málta, an Ostair, an Phortaingéil, an tSlóivéin, an tSlóvaic, agus an Spáinn. Tugtar limistéar an euro ar an ngrúpa seo.
Tháinig an euro de thoradh an athchóiriú airgeadais ba thábhachtaí san Eoraip ón Impireacht Rómhánach i leith. Cé gur féidir an euro a mheas mar áis chun an Cómhargadh Eorpach a aontú trí shaorthrádáil idir na ballstáit a éascú, shíl lucht a bheartaithe go mbeadh dlúthbhaint aige le comhaontú polaitiúil na hEorpa.
Lasmuigh den AE.
Franc na Fraince a bhí in úsáid i Monacó roimh theacht an euro, agus an lira a bhí á úsáid i San Mairíne agus i gCathair na Vatacáine agus i Andóra. As an euro a bhaintear feidhm sna tíortha úd anois, agus cead acu boinn euro dá gcuid féin a bhualadh, cé nach ballstáit den Aontas Eorpach iad.
Úsáidtear an euro chun fiacha a íoc i dtíortha Eorpacha lasmuigh den AE, leithéidí Mhontainéagró agus na Cosaive.
Riar an euro.
Is iad na forais a riarann an euro an Córas Eorpach Banc Ceannais (CEBC) a riarann an euro, agus príomhoifig aige in Frankfurt am Main sa Ghearmáin, agus bainc cheannais na mballstát mar chuid den Eorachóras. An CEBC amháin a shocraíonn an beartas airgeadais. Tá an tEorachóras freagrach as bualadh, clóbhualadh agus dáileadh an euro agus riar na gcóras íoctha san eorailimistéar.
Chuir Conradh Maastricht na bliana 2002 iachall ar fhormhór na mballstát an euro a úsáid dá gcomhlíonfaí roinnt coinníollacha airgeadais agus buiséid, cé nach ndearna na ballstáit uile amhlaidh.
Dearadh.
Tá céad ceint san euro. Tá dhá thaobh ar na boinn: taobh coiteann a thaispeánann léarscáil agus luach an bhoinn forshuite uirthi, agus taobh náisiúnta a thaispeánann íomhá a bhaineann le tír ar leith. Is féidir bonn euro de chuid ballstáit ar bith a úsáid in aon bhallstát eile.
Tá íomhá choiteann ar gach taobh de na nótaí: tá a dhath féin ar gach nóta, agus tréimhse áirithe d'ailtireacht na hEorpa á léiriú ann. Bíonn fuinneoga nó geataí ar aghaidh an nótaí agus droichid ar a chúl.
Rátaí.
Shocraigh Comhairle an Aontais Eorpaigh na bunrátaí malairte de réir molaidh a thug an Coimisiún Eorpach i bhfianaise rátaí margaidh ar 31 Nollaig 1998. Socraíodh gurbh ionann aon Ionad Eorpach Airgeadra (ECU4) amháin agus euro amháin. Níorbh airgeadra é an ECU féin ach ionad cuntasóireachta de chuid an AE agus é bunaithe ar airgeadraí na mballstát. Níorbh fhéidir an socrú a dhéanamh níos luaithe toisc go raibh an IEA taobh le ráta malairte deiridh na n-airgeadraí neamh-euro (go háirithe an punt steirling) an lá sin.
Malartaíodh nótaí agus boinn na sean-airgeadraí ar an euro ar feadh timpeall dhá mhí go dtí 28 Feabhra 2002. An dáta a stad na hairgeadraí úd de bheith ina n-airgead dlíthairgthe bhí sé de réir na mballstát féin.
Ó tugadh an euro isteach tá sé ar an airgeadra cúlchiste is coitianta ar domhan cé is moite den dollar Meiriceánach.
Buntáistí.
Síleadh riamh gurb é an buntáiste is mó a bhainfeadh le hairgeadra aontaithe fáil réidh le costas malartaithe, rud a ligfeadh do lucht gnó tráchtáil a dhéanamh a bhí neamhthairbheach roimhe sin.
Bhíothas ag súil freisin go mbeadh margaí airgeadais i bhfad níos leachtaí ná mar a bhí. Thaispeáin iarsmaí éigin de ghábh airgeadais na bliana 2008, áfach, go bhféadfadh deacrachtaí ballstát amháin drochrian a fhágáil ar an gcóras uile, go háirithe i gcás na Gréige.
Rátaí malairte.
Socraíodh rátaí malairte na n-airgeadraí náisiúnta leis an euro i dtíortha limistéar an euro ar an 31 Nollaig 1998.
Ceisteanna Gramadaí.
Tá roinnt mhaith díospóireachta déanta i dtaobh litriú, ghramadach agus fhuaimniú na bhfocal "euro" agus "cent" i dteangacha éagsúla. Mhol an Coimisiún Eorpach leagan do-athraithe a úsáid sa reachtaíocht (chun é a thaispeáint ar na mbancnótaí ar dtús), ach tá difríochtaí neamhoifigiúla ann.
I nGaeilge úsáidtear an leagan "euro" san uatha agus san iolra, agus fuaimnítear é mar a dhéantar i mBéarla. Molann Roinn Aistriúcháin an Choimisiúin Eorpaigh leaganacha "nádúrtha" a úsáid, agus i nGaeilge is é "eoró" an leagan nádúrtha is coitianta (eorónna san iolra), agus tá "ceint" sna foclóirí ó thús na seascaidí ar a laghad. Ní minic a úsáidtear na leaganacha sin sa chaint, áfach, agus úsáideann Rialtas na hÉireann "euro" agus "cent" i nGaeilge.


Arizona.
ArizonaIs stát í Arizona i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ní fios i ndáiríre cad as d'ainm an stáit, ach meastar go bhfuil baint ag 'airgead', an mianra, leis. Tá daoine sa cheantar le timpeall 20,000 bliain agus iarsmaí d'áitribh in uamhanna le fáil sa bhfásach. Tháinig na dúchasaigh atá sa stát faoi láthair, na Apache agus Navajo chun na háite timpeall seacht gcéad bliain ó shoin as Ceanada. Thosaigh na Spáinnigh ag teacht chun na háite sa séú haois déag, ach ba bheag a spéis ann mar go raibh talamh níos fearr in áiteanna eile. Bhí an ceantar faoi smacht Mheicsiceo nuair a fuair an tír sin a saoirse ón Spáinn in 1821. Thosaigh Meiriceánaigh ag teacht mar shealgairí ach ba bheag duine a chuir faoi sa réigiún. Tar éis an chogaidh idir na Stáit Aontaithe agus Meicsiceo, sa bhliain 1848, ghabh SAM seilbh ar chuid mhór den tír agus ceannaíodh tailte eile. Thosaigh mianadóirí ag teacht isteach chun ór, airgead agus copar a bhaint as an talamh. Bhí cogaí éagsúla idir na Meiriceánaigh agus na Apache a bhí faoi cheannas Cochise agus Geronimo, ach faoi 1886 ghéill na dúchasaigh do na saighdiúirí geala. Aithníodh mar chríoch de chuid na Stát Aontaithe é sa bhliain 1863, agus rinneadh stát de i 1912. Tá an phríomhchathair i Phoenix ó 1889 i leith.
Sa 20ú haois rinneadh uisciú ar thailte sa stát agus d'fhás an talmhaíocht. Táirgítear cuid mhaith glasraí agus feola sa stát anois. Tháinig an déantúsaíocht chun cinn le linn an Dara Chogaidh Domhanda.
Tá achar 295,000 ciliméadar cearnach in Arizona agus 6,392,017 duine ina gcónaí inti. Is é Arizona an 16u stát is mó daonra. Tá 21.7 duine sa chiliméadar cearnach. Is ann atá an Grand Canyon, cainneoin atá ar cheann de mhóriontaisí tíreolaíochta an domhain. Sléibhte agus fásaigh atá i gcuid mhór den talamh. Is é Sliabh Humphreys Peak (3,857m) an pointe is airde in Arizona agus tá cainneoin dhomhaine sna habhanntrachtaí. Is í an Colorado an abhainn is mó.
Is dúchasaigh Meiriceánacha timpeall 6% den daonra, agus is iad na Navajo, Mohave, Apache, Hopi, agus Paiute na príomhnáisiúin.


Reifirméisean.
Tugtar an tAthleasú Creidimh (nó an Reifirméisean, nó an tAthrú Creidimh) ar ghluaiseacht a thosaigh sa 16ú Aois le leas a chuir ar an Eaglais Chaitliceach, ach a d´fhág an Eoraip scoilte i dtaobh cleachtadh creidimh. Féadtar tús an ré a mharcáil nuair a chroch Mairtín Liútar 95 téas ar dhoras ardeaglais Wittenberg na Gearmáine i 1530. Tugtar eaglaisí Protastúnacha, go ginearálta, ar na heaglaisí a scoilt ón gCaitliceachas as seo amach, ar nós Liútarachas, Anabaisteachas agus eaglaisí leasaithe Protastúnacha.


Gaeilge na hAlban.
Ceann de na teangacha Gaelacha í Gaeilge na hAlban ("Gàidhlig" (IPA: /ˈɡaː.ʎic/), mar a deir lucht labhartha na teanga féin. Foghrúpa de chuid na dteangacha Ceilteacha is ea na teangacha Gaelacha, mar atá, Gaeilge na hÉireann, Gaeilge na hAlban agus Gaeilge Mhanannan. Is iad na teangacha Breatnacha nó Briotanacha, mar atá, Breatnais na Breataine Bige, an Choirnis i gCorn na Breataine, agus an Bhriotáinis sa Bhriotáin, an trí theanga chomhaimseartha san fhoghrúpa seo. Taobh istigh de gach foghrúpa den bheirt, tá na teangacha sách intuigthe ag cainteoirí a chéile, ach is deacair, fiú, an gaol atá ag an dá fhoghrúpa le chéile a aithint gan tuiscint éigin a bheith agat don teangeolaíocht Cheilteach.
Is í Gaeilge na hAlban teanga na nGael in Albain, agus cé gur i nGarbhchríocha na hAlban atá a réimeas anois don chuid is mó, bhí sí i bhfad á labhairt sa chuid is mó den tír.
Tá áit ar leith aici i gcultúr na hAlban, agus aithníonn an chuid is mó de mhuintir na hAlban é seo, idir Ghaeil agus Ghaill. Tá saibhreas "beul-aithris" sa Ghaeilge, óir ba í teanga chultúr na mbard sa Ghàidhealtachd ar feadh na gcéadta bliain. Chuaigh an teanga i léig nuair a tosaíodh ar ghéarleanúint a dhéanamh ar mhuintir na Gàidhealtachda agus ar a gcuid nósanna, go háirithe tar éis Chath Chùl Lodail agus Fhuadach na nGael. Inniu féin, tá dímheas ag cuid de mhuintir na hAlban ar an teanga, agus iad den tuairim nach bhfuil ann ach canúint gharbh gan úsáid liteartha. "Teuchters" a thuganns siad ar mhuintir na nGarbhchríoch, focal a bhfuil blas díspeagúil ciníochais air.
Ba chirte Gaeilge na nGarbhchríoch agus na nOileáin a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban inniu, nó chuaigh an teanga in éag ar fad in Ísealchríocha na hAlban le fada an lá. Labhraítí Gaeilge na nÍsealchríoch i bhfad theas in Albain, sular thosaigh an Albainis ag fáil na láimhe in uachtar uirthi. Teanga is ea an Albainis — "Lallans" nó "Braid Scots" — atá gaolmhar leis an mBéarla.
Litriú agus fuaimniú.
Tá córas litrithe Ghaeilge na hAlban sách cosúil le litriú Ghaeilge na hÉireann. Ní cuid de litriú na bhfocal seanfhréamhaithe nó dúchasach iad na litreacha úd j, k. q, v, w, x, y, ná z. Thugtaí ainmneacha crann ar na litreacha fadó, díreach cosúil leis an dóigh a ndéantaí sa Ghaeilge, ach idir an dá linn, chuaigh na hainmneacha sin as gnáthúsáid, agus is minicí a bhíonns na hainmneacha Béarla ar na litreacha inniu, cosúil leis an nGaeilge.
Ní bhaintí úsáid ar bith as an litir H sa litriú traidisiúnta, nó chuirtí an séimhiú in iúl trí phonc a chur os cionn an chonsain shéimhithe.
Bíonn fuaim na gconsan ag brath i bpáirt ar na gutaí mórthimpeall orthu. Is iad "e" agus "i" na gutaí caola agus "a", "o" agus "u" na cinn leathana, go díreach mar atá i nGaeilge na hÉireann.
Cosúil le Gaeilge na hÉireann, is féidir gach consan a fhuaimniú caol nó leathan, de réir na litreach a scríobhtar in aice leis an gconsan. Is é sin, tá an riail úd "caol le caol agus leathan le leathan" i bhfeidhm i nGaeilge na hAlban freisin — "caol ri caol agus leathann ri leathann" i nGaeilge na hAlban. Bíonn fuaimniú Ghaeilge na hAlban níos coimeádaí, áfach: mar sin, na litreacha nach bhfuil ach sleamhnóga iontu sa Ghaeilge, is minic a fhuaimnítear mar ghutaí iad i nGaeilge na hAlban.
Sa bhliain 1976, chuir Bord Oideachais na hAlban athruithe áirithe i bhfeidhm ar litriú na teanga. Baineadh de dhéine na rialach sin "caol le caol agus leathan le leathan", ionas go gceadaítear "togte" in áit "togta" inniu.
Tha mi an dòchas -> Tha mi'n dòchas ("tá mé i ndóchas", is é sin, tá dóchas agam, tá mé dóchasach).
Tríd is tríd, tá litriú na Gàidhlig sách cóngarach d'fhuaimniú na teanga, níos cóngaraí fiú ná litriú Ghaeilge na hÉireann. Scéal eile é, áfach, nach dtuigeann na Béarlóirí prionsabail litrithe na teanga, agus is minic a fhuaimníonn siad ainmneacha Gaelacha go mícheart ar fad, go hairithe ainmneacha a bhfuil sleamhnóga iontu, cosúil le "Seònaid" nó "Caitlìn".
Fuaimniú.
An chuid is mó de na litreacha, is iomann a bhfuaimniú sa Ghàidhlig agus formhór mór na dteangacha Eorpacha. Is fuaimeanna déadacha iad, áfach, T agus D na Gaeilge na hAlban, cosúil leis an dóigh a bhfuaimnítear iad i nGaeilge. Sna teangacha eile, is fuaimeanna ailbheolacha iad, is é sin, fuaimnítear in aghaidh dhroim an drandail iad. Fuaimnítear na consain shéimhithe cosúil leis an nGaeilge, ach is féidir an TH a fhuaimniú (go háirithe idir dhá ghuta) mar /ʔ/, is é sin, mar phléascach glotasach. Ní fhuaimnítear an FH ar aon nós, ach amháin i dtrí fhocal eisceachtúla, mar atá, "fhèin" (nó "fhìn"), "fhuair" ("fuair" na Gaeilge) agus "fhathast", a chiallaíonn "fós" (mar sin, ní hionann é agus "fosta" Ghaeilge Uladh, a chiallaíonn "freisin"). Is mar [h] a fhuaimnítear an FH sa trí fhocal seo.
An chéad siolla is minicí a bhíonn faoi bhéim, m.sh. drochaid (/ˈdrɔ.xæʧ/) "droichead". Na Béarlóirí nach bhfuil a fhios acu é, is iomaí logainm sna Garbhchríocha nach bhfuaimníonn siad mar ba chóir, m. sh. "Mallaig —" /ˈmæ.lɛk/.
an duine agad — /ən ˈdu.ɲə ˈæ.kət/
Is binne í an Ghaeilge dá bharr seo.
An tAlt.
Braitheann foirm an ailt (deimhnithigh) ar uimhir, inscne, chás agus chéadlitir an ainm.
(i). Le hainmneacha firinscneacha, ainmneacha, san uimhir uathu, úsáid "an", "am", agus "an t-"
Tá úsáid na Gaeilge ar rudaí oifigiúla dála comharthaí bóthair níos coitianta ná mar a bhí sí tráth
Difríochtaí idir Gaeilge na hÉireann agus na hAlban.
Tá "a" i roinnt focla i nGaeilge na hÉireann, acu "u" i nGaeilge na hAlban, m.sh, an focal "Béarla" agus "Beurla" faoi sheach. Tarlaíonn seo mar gheall ar an gcaighdeánú agus ar an athrú litrithe a chuir rialtas na hÉireann ar bun sa 20ú Aois.
Aitheantas oifigiúil.
Tar éis neamhshuim agus dímheas ar feadh na gcéadta bliain ó rialtais éagsúla, tá Gaeilge na hAlban ag fáil roinnt aitheantais ar deireadh. Tá sí á múineadh sna scoileanna, ina measc scoileanna mar ar mheán teagaisc í. Tá feidhm á baint aisti freisin i rialtas áitiúil, Comhairle nan Eilean. Tá stáisiún raidió sa teanga ag an BBC, Raidio nan Gàidheal (agus bíonn comhchraoltacháin go rialta aige le Raidió na Gaeltachta, seirbhís raidió Gaeilge na hÉireann) Bíonn cláracha teilifíse sa teanga ar an BBC agus ar stáisiún ITV, go minic le fotheidil as Béarla. Tá stiúidió i Steornabhadh ag Grampian Television, a chuireann seirbhís ITV ar fáil i dtuaisceart na hAlban.
Mar sin féin, tá caint ar sheirbhís ar leith teilifíse i nGaeilge na hAlban, ar nós S4C sa Bhreatain Bheag agus TG4 in Éirinn. Mar a ceapadh sa Bhreatain Bheag, measadh nárbh fhearr na cláracha a shá isteach mar athraithe réigiúnda ar na príomhstáisiúin, mar nár leor é don 60.027 atá á labhairt, agus gur mhí-ádh é don 5.900.004 duine nach labhraíonn ach Béarla nó ´Scots´. Ach de réir dealraimh, níl sé soiléir gur 'mí-ádh' dóibh siúd é: taispeánann figiúirí féachana chlárach Gaeilge BBC amháin ar a laghad go mbreathnaíonn níos mó air ná Gaeilgeoirí na hAlban. Ná níl aon ghearáin á gcur ag an BBC mar gheall ar chláracha Gaeilge ar stáisiúin teilifíse an BBC, b'fhéidir mar go mbaineann daoine gan Ghaeilge ar bith taitneamh astu le fotheidil as Béarla.
Tá comharthaí bóthair Ghaeilge á gcrochadh ar fud na Gaeltachta de réir a chéile. Go minic níor ghá ach glacadh leis an litriú ceart desna logainmneacha, ach fiú leis seo, b'éigin dul i gcoimhlint le frith-Ghaelachas, atá láidir go maith fós in áiteanna. Déanann iriseoirí nuachtáin magadh go minic de chultúr agus de theanga na nGael, i mbealach nach gceadófaí maidir le haon ghrúpa eile, agus iarrann siad deireadh a chur le gach aon chúnamh ón rialtas.
Rinne an tSuirbhéireacht Ordanáis iarrachtaí le blianta beaga anuas botúin ar mhapaí a cheartú. D´fhógair siad i 2004 go ndéanfaidís iarrachtaí ceart a chur leis an aineolas a bhí ar an nGaeilge, agus cheapadar coiste le logainmneacha cearta a chur ar na mapaí.
Thar na blianta, ní bhfuair Gaeilge na hAlban an t-aitheantas céanna agus a fuair an Bhreatnais ó rialtas na Ríochta Aontaithe. Ach ó tháinig féin-riail chun saoil, tá níos mó suime á chur i gcúrsaí Albanacha, agus tá ré-bhille Gaeilge foilsithe ag Parlaimint na hAlban.
Tar éis tréimhse comhairleacháin, nuair a cuireadh mórán iarratasaí chun an rialtais, an chuid is mó acu ag iarraidh an bhille a chur i dtreise, foilsíodh bille leasaithe, agus b'é an príomhleasú a deineadh ná go mbeadh treoir an Bhòird riachtanach anois de réir dlí (in ionad gan é a bheidh ach comhairleach).
Maíonn roinnt tráchtairí, mar shampla Éamonn Ó Gribín (2006) nach bhfágann Acht na Gáidhlig Gaeilge na hAlban ar chomhchéim agus ar chomhstádas leis an mBéarla nó fiú leis an mBhreatnais sa Bhreatain Bheag, agus go mbeadh duine amaideach nó saonta ag dréim go mbeidh athrú suntasach ann i dtaobh rathúnais na teangan mar thoradh ar iarrachtaí Bhord na Gáidhlig.
Feictear inniu go ndearna Acht Oideachais 1872, a rinne neamhshuim iomlán den Ghaeilge, agus a d'fhág nár ligeadh do na glúnta Gaeil focal Gaeilge a labhairt sa seomra ranga, dochar mór don teanga.
Osclóidh an chéad mheánscoil a fheidhmíonn go hiomlán trí mheán na Gaeilge i nGlaschú i 2005 (tá roinnt bunscoileanna lán-Ghaeilge agus meánscoileanna a dhéanann roinnt teagaisc as Gaeilge sa tír cheana féin).
Tá corradh is 500 go 1,000 cainteoirí dúchais in Alba Nua, ach tá a bhformhór aosta anois. I mí na Bealtaine 2004, d'fhógair an rialtas réigiúnda tionscnamh cistiúcháin le tacú leis an dteangan agus lena chultúr sa chúige.
Shínigh rialtas na Ríochta Aontaithe an Carta Eorpach um Theangacha Réigiúnda agus Mionlach i dtaobh Ghaeilge na hAlban.
Is eagras Iomairt Choilm Chille a dhéanann iarracht naisc a chothú idir Ghaeilgeoirí Éireann agus na hAlban.
Ainmneacha pearsanta.
Tá ainmneacha pearsanta Gaelacha ar leith ar nós Donnchadh, Dòmhnall. Tógadh ainmneacha ar iasacht ón Sean-Lochlannais, m.sh. Somhairle, Tormod. Tá foirmeacha ar leith d’ainmneacha ag a bhfuil ainmneacha gaolmhara i dteangacha eile na hEorpa, mar: Eòghan, Iain, Catrìona, Anna.
Is iad na sloinnte Gaelacha is coitianta in Albain ná iad siúd a thosaíonn le "Mac", ar nós "Mac Gille Eathainn" (MacLean). Tosaíonn an fhoirm bhaininscineach le "Nic", dá bhrí sin, is ceart, "Catrìona Nic a' Phì" a bheith ar "Catriona MacPhi" as Gaeilge.
Focail iasachta.
Is de bhunadh Cheilteach formhór na foclaíochta i nGaeilge na hAlban. Tá roinnt iasachtaí ón Laidin, go háirithe i gcúrsaí eaglasta (eaglais, Bìoball), ón Lochlainnis (eilean, sgeir), ón Scoitis (sgealp, briogais) agus, i gcoitinne le teangacha eile na hEorpa, is gnách nuafhoclaíocht a chumadh de fhréamhacha Gréigise agus Laidine (telebhisean), fiú más tríd an mBéarla a tháinig siad. Cuireann fás in úsáid fhocla Béarla le gramadach Ghaelach orthu imní ar go leor. Mar shampla, is minic "watch"igeadh" (faire) and "catch"eadh" (breith) á úsáid ar Leòdhas, díreach mar a deireanns cuid de mhuintir Ghaeltachtaí na hÉireann "match"annaí" ar chipíní nó lasáin, agus "ar mo bhicycle" in áit "ar mo rothar".
Ar an taobh eile den scéal, bhí tionchar ag an nGaeilge ar an Scoitis agus ar an mBéarla, go háirithe ar Bhéarla Caighdeánach na hAlban.
I measc na bhfocla a shíolraíonns ó Ghaeilge, tá "whisky", "slogan", "brogue", "jilt", "clan", "strontium", mar aon le rudaí suntasacha i dtíreolaíocht na hAlban, mar shampla "ben" (beinn), "glen" (gleann) agus "loch".
Foinse: "An Etymological Dictionary of the Gaelic Language, Alexander MacBain".


An tSráid.
Sráidbhaile i gContae Mhaigh Eo is ea An tSráid ("Strade" as Béarla). Tá cáil air mar áit breithe Mhichíl Dáibhéid, a rugadh ann i mbothán. I dtús thosaigh sé ag obair ar son tionóntaí bochta na dtiarnaí talún i Maigh Eo, agus ina dhiaidh sin bhunaigh Conradh na Talún mar eagras náisiúnta.
Sráid


Pártraí.
Baile beag i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Pártraí (i mBéarla, Partry) ar theorann na Gaillimhe. Idir Loch Carra agus Loch Measca atá sé, agus mar sin tá radharcanna breátha thar uisce amach ar na ceantair sléibhtiúla in iarthar na gcontaethe sin. Tá iascaireacht mhaith sa cheantar, freisin.


Cathair na Mart.
Is baile í Cathair na Mart (Béarla: "Westport" agus "Cahernamart" san am a caitheadh) atá in iarthar Chontae Mhaigh Eo. Gar do Chuan Mó atá an baile, agus tá radharc amach ar na hoileáin beaga atá ar an gcuan sin. Tá tábhacht leis an mbaile le turasóireacht sa samhradh, agus tá tránna breátha agus ceantair áille in iarthar chontae Mhaigh Eo.
Stair.
Is baile neamhchoitianta í Cathair na Mart in Éirinn, mar is baile pleanáilte í. Bogadh an sráidbhaile bunaidh go dtí a áit láithreach sna 1780í ag an gclann Browne. Rinne James Wyatt, ailtire cáiliúil Sasanach, plean don bhaile. Chríochnaigh sé Teach Cathair na Mart, baile don Marquess den Sligeach agus rinne sé an dearadh don seomra bia. Tógadh Teach Cathair na Mart ar dtús ag Richards Cassels, ailtire Gearmáinis, sna 1730í, ar an gcaisleán Uí Máille bunúsach. Tá na doinsiúní an caisleán Uí Máille ann inniu. Is é an gné níos suimiúla as an bplean do James Wyatt ná an sráid rocach le crainne, an Mall, tógadh ar an abhainn Carrowbeg.
Cultúr.
Seanghnásach, tugtar an t-ainm "Covies" ar na daoine áitiúla. Cúpla deichniúra seo caite, bhí an caniúnt "Covey" ann agus níor thuig coimhthíocha an caniúnt. "Doner" ab ea an focal "Covey" don mbean. Go dtí an lá seo, tugann daoine in áiteanna in aice Cathair na Mart, Caisleán an Bharraigh san áireamh, an t-ainm "Covey" ar duine as an mbaile.
Tá teach tábhairne beoga ceoil ag Matt Molloy as an mbanna ceol The Chieftains ar Sráid an Droichead, i gcroí an mbaile.
Cathair na Mart tríd an bhliain.
Tá roinnt féile ar siúl sa bhaile agus sa ceantar Cathair na Mart gach bhlian. Tá Féile Capall agus Pónaí Cathair na Mart ar siúl ar an chéad seachtain i Meitheamh. Tá Féile Iascaireacht Slaite Farraige ar siúl bliantúil sna tríú nó an ceathrú seachtain i Meitheamh. Tá cáil idirnáisiúnta ar an féile agus tá sé os cionn 42 bliain d'aois, ag tabhairt iascairí ó fud an domhan. Tá an Oilithreachta Crúach Phádraig ar siúl bliantúil ar an Domhnach deireaneach in Iúil. Téann timpeall 15,000 daoine go dtí barr an chnoic ar "Reek Sunday". Tá Féile na hEalíon ar siúl sna dara coicís i mí Meán Fómhair. Is féile ealíon, ceol agus litríocht é. Tá Féile Bia Farraige Cathair na Mart ar siúl ar an deireadh seactaine saoire bainc i mí Deireadh Fómhair. Tá Seachtain Sláinte Cathair na Mart níos coitianta go deireanach agus bhí sé ar siúl sa seachtain deireanach i mí Feabhra 2007.
Na Meáin Chumarsáide Áitiúla.
Tá páipéar nuachtán amháin suite sa bhaile, an Mayo News. Bunaíodh sé in 1892. Is páipéar seachtainiúil saor in aisce é an Mayo Echo, agus tá sé ar fháil ar fud an bhaile.
Turasóireacht.
Téann a lán turasóirí go Cathair na Mart do go leor tromaí. Is é an troma is tábhachtaí ná na radharcra álainn agus mar go bhfuil sé i gcóngar Conamara, Oileán Acla, Cuan Mó agus Cruach Phádraig. Tá Cathair na Mart cáiliúl don iascaireacht slaite farraige agus tá iascaireacht fíoruisce coitianta sna locha san áit, Lough Mask agus Carra agus ar an abhainn Eriff. Téann an-chuid clainne go dtí Teach Cathair na Mart and Páirc an nAinmhithe agus na hÉain don Pháistí, agus fanann go leor daoine sa páirc carbhán agus campáil i dTeach Cathair na Mart. Tá cúrsa gailf le 18 poill ag Cathair na Mart, coitianta le turasóirí. Tá cúrsa gailf le 9 poill freisin san áit, cheangailte le lóistín.
Religiún.
Tá dhá séipéil i gCathair na Mart, Séipéil Holy Trinity (Eaglais na hÉireann) agus Séipéil Naomh Muire (Caitleach Rómhánach). Bhí séipéil Modhach sa bhaile, ach is bialann é anois.


Iúil Caesar.
Bhí Iúil Caesar ("Caius Iulius Caesar" an leagan Laidine dá ainm; 13 Iúil, 100 RC - 15 Márta, 44 RC) ina ghinearál, ina pholaiteoir agus ina scríbhneoir sa tSean-Róimh. Bhí sé ina bhall den chéad triúracht, agus ina dhiaidh sin, bhain sé amach deachtóireacht na Poblachta Rómhánaí. Bíonn staidéar á dhéanamh fós ag scoláirí Laidine agus ag staraithe míleata ar a chuid scríbhinní, go háirithe ar an leabhar a scríobh sé faoin gcogadh Gallach.
A Ghinealas.
Fear de phór uasal ba ea Caius Iulius Caesar, agus baint aige le muintir Iúil nó "gens Iulia", ceann de na teaghlaigh ba shine agus ab uaisle sa Róimh. Chreid muintir Iúil go raibh gaol acu le Ascanius-Iulus, mac Aeinéas. Ba é Aeinéas bunaitheoir na Róimhe, de réir mar a mhaígh seanscéal Rómhánach, agus ba í an bandia Véineas féin máthair Aeinéas, má b'fhíor don tseanscéal chéanna. Leis an nginealas diaga seo a urramú, thóg Iúil Caesar teampall nua don bhandia sin, nuair a bhí sé i gceannas ar an Róimh, sa bhliain 45 r.Chr.
Ní raibh fáltas ná tionchar polaitiúil ag roinnt leis an mórtas cine seo, mar, déanta na fírinne, ní raibh ag éirí go rómhaith le muintir Iúil i gcúrsaí polaitíochta ná eile. Sa bhliain 451 r. Chr. bhí fear darbh ainm Caius Iulius Iullus ar fear de na deichniúraithe nó "decemviri", a bhí le malairt cuma a chur ar an Róimh. Sa chéad dhá chéad bliain eile, ní raibh ach beirt fhear de mhuintir Iúil ina gconsail. Bhí athair Caius Iulius Caesar ina phraetóir sa bhliain 92 r. Chr. Bhí gaolta Caesar ina gconsail agus ina gcinsirí (is é sin, ina ndaonáiritheoirí), freisin. Nuair a chuaigh Caesar le polaitíocht, ba é an ginealas a dheimhnigh go rachadh sé leis na "Populares", le páirtí an phobail. Mar shampla, bhí a uncail Caius Marius ina ghinearál a chloígh an dá threibh bharbartha úd "Cimbri" agus "Teutoni", agus é i gceannas ar pháirtí an phobail sa Seanad chomh maith.
An Chéad Tosach sa Pholaitíocht.
Sa bhliain 84 r. Chr. phós Iúil Caesar Cornelia, iníon an chonsail Lucius Cornelius Cinna, a raibh baint aige le páirtí na b"Populares". Sa bhliain chéanna bhain Caesar amach post tábhachtach mar "Flamen Dialis", is é sin, príomhshagart Iúpatair. B'fhéidir leas polaitiúil a bhaint as an bpost seo. Ar mhí-ámharaí an tsaoil, d'éirigh le Lucius Cornelius Sulla deachtóireacht a bhaint amach go gairid ina dhiaidh seo. Ó bhí Sulla ag tacú le páirtí na n"Optimates", is é sin, páirtí na huasalaicme, bhí Caesar i bponc. Bhí sé pósta ar iníon Cinna agus gaol aige le duine tábhachtach eile de na "Populares", mar atá, Marius. D'éiligh Sulla ar Caesar idirscaradh ó Cornelia ach ní raibh Caesar sásta tabhairt isteach dó. Ina ionad sin thréig sé an Róimh. Bhí cairde sa chúirt ag Caesar a d'fhéach chuige nach raibh dúnmharú polaitiúil á bhagairt air, ach mar sin féin, d'fhan sé ar a theitheadh taobh amuigh den phríomhchathair.
Bhí fáilte roimhe sna fórsaí armtha, ní nárbh ionadh, agus glacadh leis mar oifigeach foirne faoi cheannas an ghinearáil Marcus Minucius Thermus, a bhí ag faire chúige na hÁise (is é sin, iarthar na Mion-Áise, nó iarthar na Tuirce sa lá atá inniu ann) thar cionn Sulla. Nuair a bhí cathair Mytilene in oileán Lesbos faoi léigear ag saighdiúirí Thermus, bronnadh an "corona civica" nó coróin an tsaoránaigh ar Iúil Caesar—b'ionann sin is a rá go raibh sé tar éis duine dá chomh-Rómhánaigh a shábháil ar an mbás ar mhachaire an áir. Ó nach raibh deireadh ag teacht leis an léigear, cuireadh Caesar chuig rí na Bitine, Nicidéamas a Ceathair, duine de chomhghuaillithe na Rómhánach, le cuidiú a iarraidh air. Chaith sé tréimhse chomh fada ann gur cuireadh amach air go raibh caidreamh collaí ag Caesar leis an Rí.
Sa bhliain 78 r. Chr. fuair Sulla bás agus d'fhill Caesar ar an Róimh le dul le polaitíocht arís. Mar ba ghnách sa Róimh ag an am, rinneadh ionchúisitheoir agus mionstátseirbhíseach—duine de na "vigintisexviri—"de mo dhuine. Ina ionchúisitheoir dó chúisigh sé an t-iar-chonsal Cnaeus Cornelius Dolabella, duine de lucht leanúna Sulla. Thuig muintir na Róimhe as seo go raibh Caesar i ndeabhaidh le páirtí Sulla i gcónaí.
Le teitheadh ó fhuath mhuintir Sulla, chinn Caesar ar an Róimh a thréigean arís, cé nach le saighdiúireacht a chuaigh sé. Is é an rud a rinne sé ná a aghaidh a thabhairt ar Oileán Ródas sa Ghréig le reitric agus deisbhéalaí a fhoghlaim ó mháistir aitheanta na ceirde, Mólan. Níor tháinig sé a fhad le scoil Mhólain riamh, áfach, nó ghabh foghlaithe mara ina phríosúnach é le hairgead a fhuascailte a éileamh ar a mhuintir. Deirtear gur chuala Caesar iad ag rá go raibh cuma an bhoic mhóir air agus go raibh siad le fiche tallann óir a éileamh. Bhí Caesar den tuairim nach rachadh sé a phraghas ceart ar fhiche tallann óir, áfach, agus é ag áitiú ar na foghlaithe gurbh fhiú dóibh caoga tallann a iarraidh. San am céanna, dúirt sé leis na foghlaithe go gcrochfadh sé gach mac mallachta acu ar chros dá mbeadh sé de dhíth céille acu é a scaoileadh saor ina bheo. Níor thug na foghlaithe aird ar an rabhadh seo; fuair siad an caoga tallann, agus nuair a d'éirigh le Caesar a dhóthain saighdiúirí a fháil chuige chuaigh sé sa tóir ar na fuadaitheoirí. Ghabh sé iad sa deireadh agus chuir sé beart lena bhagairt, nó chéas sé na foghlaithe mara ar chros. Ó bhí siad ina gceann maith dó i rith a bhraighdeanais, áfach, bhris sé a gcuid cos sular crochadh iad le nach mbeadh moill mhór ar an mbás.
An Fód á Dhéanamh aige.
I dtús na bliana 73 r. Chr. ceapadh Caesar ina dhuine de na Pontifices, is é sin, ina bhall de chomhairle na sagart. Tháinig sé i gcomharbas ar ghaol leis, Caius Aurelius Cotta, a bhí tar éis bás a fháil. Sa bhliain 69 r. Chr. d'éirigh leis céim an chaestóra a fháil. Ba í an chaestóireacht an chéim ab ísle de na poist fhíorthábhachtacha - an "cursus honorum" nó cúrsa na n-onóracha—sa tsean-Róimh.
Sa bhliain 68 r. Chr. cailleadh Cornelia, bean chéile Chaesar. Thug sé grá na hailpe do chailín saibhir de mhuintir Sulla, Pompeia, agus é ag baint leasa as a cuid airgid le dul chun cinn sa pholaitíocht. Sa bhliain 65 ceapadh ina aedíleach curúlach é, agus sa bhliain 63 rinneadh Pontifex Maximus de—is é sin, ardsagart na ndéithe go léir (Inniu, ar ndóigh, tugtar Pontifex Maximus ar an bPápa, ach tá an chéimíocht níos sine ná an Chríostaíocht).
San am seo bhí an Róimh ar coipeadh le ráflaí faoi chomhcheilg a bhí ar cois ag baicle rúnda a bhunaigh Lucius Sergius Catilina le teacht i réim sa Róimh. Bhí cuid mhór de mhaithe is de mhóruaisle na Róimhe sáite sa chomhcheilg, agus amhras ar na daoine faoi Iúil Caesar féin, ó bhí caidreamh éigin aige le Catilina roimhe seo. Mar sin féin, d'éirigh le Caesar an drochamhras a scaipeadh. Sa bhliain 62 bhain Caesar amach céimíocht an phraetóra, ceann de na poist ab airde i gcóras riaracháin na Róimhe. Bhain mí-ádh pearsanta dó, áfach, nó b'éigean dó dealú óna bhean chéile, Pompeia, i ndiaidh scannail a d'fhág amhras na mígheanmnaíochta uirthi.
Ba é an chéad phost tábhachtach a bhí ag Caesar taobh amuigh den Róimh ná próphraetóireacht na Spáinne. Chuir sé cogadh fíochmhar ar na hIbéirigh, rud a thuill clú an straitéiseora dó agus a chuidigh leis bail a chur air féin i gcúrsaí airgid, rud ba ghá agus é chomh báite sin i bhfiacha. Bhí sé in inmhe, mar sin, cur isteach ar an bpost ab airde i gcóras riaracháin na Róimhe, is é sin, an chonsalacht.
Is iomaí Seanadóir a bhí míshásta le saint Chaesar sa chonsalacht, agus leis an ród a réiteach roimhe chuaigh Caesar i bpáirt le beirt sárachán eile, mar atá, Marcus Licinius Crassus agus Cnaeus Pompeius Magnus. Ba í seo an chéad Triúracht, nó "an t-arrachtach tríchloigneach", mar a dúirt Varro. Tháinig an t-airgead (Crassus), an oirbheartaíocht mhíleata (Pompeius) agus an tionchar polaitiúil (Caesar) le chéile sa triúracht seo. Leis an gceangal a dhaingniú, phós Pompeius iníon Caesar, Iulia.
Bhí an triúracht in ann an chonsalacht a bhaint amach do Caesar sa bhliain 59 r. Chr. Bhí cuid mhór de na Seanadóirí ag cur ina aghaidh mar sin féin, agus d'fhéach siad fiú le hé a chur as a phost trí tháinseamh. Ós rud é gur bronnadh próchonsalacht cúig bliana air le go mbeadh sé in ann cogadh a chur ar na hIllírigh agus ar na Gailligh, ní raibh seans ag a chuid naimhde an dlí a chur air mar ba mhian leo. Nuair a toghadh ina chonsal é phós sé arís. Calpurnia a bhí ar an mbrídeog, agus í ar an tríú bean chéile aige.
An Phróchonsalacht agus Cogadh na Gaille.
Is é is brí le "próchonsalacht" ná fad a cur le tréimhse na consalachta: de ghnáth ní mhairfeadh an chonsalacht thar aon bhliain amháin, ach bhí sé de nós ag na Rómhánaigh an chumhacht sin a thabhairt do na ginearáil go ceann tamaill eile. Chuir an phróchonsalacht ar chumas Caesar arm a earcú, rud a lig dó cogadh a chur ar na Gailligh lena dtír a fhorghabháil don Róimh.
D'éirigh leis an triúracht fad eile a chur le próchonsalacht Chaesar, nó bhí consalacht ag Crassus agus Pompeius araon sa bhliain 55 r.Chr. Chaith Caesar deich mbliana ar fad ina phróchonsal, mar sin, agus é ag cogaíocht sa Ghaill. D'éirigh le Caesar iomlán na Gaille a shealbhú, a fhad leis an Réin. Bhí sé in ann easaontas na nGailleach a chur chun sochair dó féin, agus cuid mhaith de na treibheanna sásta dul i gcomhar le Caesar in aghaidh na gcomharsan. Dá thoradh sin, bhí Caesar in ann na Gailligh a chloí de réir a chéile, gan cogadh a chur ar an iomlán dearg acu riamh.
Bhí Caesar chomh dána dásachtach is gur rith leis sluaíochtaí míleata a dhéanamh go dtí an Ghearmáin agus an Bhreatain, rud a tharraing súil na Róimhe air, nó bhí na Rómhánaigh aineolach ar fad ar na críocha seo ag an am. Chinn Caesar sa deireadh gan gabháltas a dhéanamh orthu, agus níor thit an Bhreatain leis na Rómhánaigh ach céad bliain níos deireanaí. An teorainn a fheicimid idir an Fhrainc agus an Ghearmáin inniu, tá sí suite san áit ar fhág Caesar í, a bheag nó a mhór.
Is féidir a mhaíomh gur maraíodh milliún Gailleach le linn an chogaidh a chuir Caesar ar an nGaill. Fágadh milliún eile i ndaoirse agus i ndaorbhroid. Thug Caesar cuntas ar a chuid eachtraí sa Ghaill sa leabhar is cáiliúla dá chuid, mar atá, "Commentarii de bello Gallico—"Tráchtaireacht ar chogadh na Gaille. An t-eolas atá againne ar chogaíocht na Rómhánach, tháinig cuid nach beag de chugainn ón leabhar seo. Leabhar bolscaireachta a bhí ann go bunúsach, lena chruthú don tSeanad go raibh údar ceart leis an gcogadh. Thairis sin de, ba í an leabhar seo a chuir ar a súile do na Rómhánaigh den chéad uair gur dhá phobal éagsúla ba ea na Ceiltigh agus na Gearmánaigh. Roimhe sin, shíl na Rómhánaigh nach raibh sna Gearmánaigh ach ceann de na treibheacha Ceilteacha.
Ba é Vercingetorix an taoiseach ba mhó a chuir in aghaidh Caesar, agus é ar aon chothrom le Caesar mar cheannsaí cogaidh. B'fhada Caesar ag troid le Vercingetorix, a bhris an cath air i nGergovia (in aice le Clermont-Ferrand an lae inniu). Sa deireadh thiar thall, fuair sé an ceann is fearr ar an taoiseach Gailleach in Alesia (Alise Sainte-Reine an lae inniu), áit ar thug Vercingetorix é féin suas do Chaesar le comha níos fearr a thabhú dá mhuintir. Deirtear gur chaith an taoiseach Gailleach a ghléas cogaidh le cosa Caesar, ach is féidir nach bhfuil i gceist ach teilgean cainte. Taispeánadh Vercingetorixdo mhuintir na Róimhe i mórshiúl caithréime Chaesar, ach ansin cuireadh chun báis é, nó bhí Caesar géarbharúlach gur namhaid dainséarach a bheadh ann dá n-éireodh leis éalú as an mbraighdeánas.
Is follasach go raibh leas polaitiúil le baint as an gcaithréim seo, chomh maith le rachmas saolta, agus bhain Caesar an-tairbhe as na heachtraí cogaidh agus é ag iarraidh cumhacht a bhaint amach sa bhaile.
An Cogadh Cathartha.
Sa bhliain 53 r. Chr. maraíodh Crassus san Aisír, áit a raibh sé ag cur cogaidh ar na Pairtigh. Bhí Pompeius buartha faoi bhorradh Chaesar agus thosaigh sé ag déanamh mórtachais le Seanadóirí a raibh an colg céanna orthu. Bhí Caesar féin i ndeireadh na próchonsalachta agus é fágtha gan tacaíocht pholaitiúil de bharr chliseadh na Triúrachta. Ba bhaol dó comhar Phompeius agus an tSeanaid, agus an chuma ar an scéal go ngabhfaidís é ar theacht go dtí an Róimh dó. Shíl sé, mar sin, nach raibh de rogha air ach teacht i dtreis le lámh láidir. Choisc an Seanad air a chuid léigiún a thabhairt leis go dtí an Iodáil, ach nuair a bhain sé amach teorainn na hIodáile agus na Gaille, Abhainn Rubico, ar an deichiú lá d'Eanáir, 49 r.Chr., chuaigh sé chun diúnais ar an Seanad agus thug cúig mhíle fear leis. Deirtear gur ar an ócáid úd a chualathas na focail chlúiteacha—"alea iacta est—"á labhairt aige. Ós rud é go raibh an Ghréigis chomh líofa aige leis an Laidin, mar ba dhual do scothaicme na Róimhe ag an am, is dócha gurb as Gréigis a dúirt sé iad—"anerriphtho kybos". Tá tagairt sa mhéid sin do dhráma le Menandros, drámadóir Gréagach.
Cibé scéal é, ghabh Caesar an Róimh gan mórán dua, agus theith Pompeius agus cuid mhór de na Seanadóirí go dtí an Ghréig roimhe.
Sa bhliain 48 r. Chr. bronnadh an chonsalacht ar Caesar in athuair, agus siúd anonn chuig an nGréig é le cogadh a chur ar a chuid naimhde. Mhaidhm an cath ar Phompeius ag Pharsalos i dtuaisceart na Gréige, agus lorg sé dídean san Éigipt. Ní raibh Tolamaes a Trí Déag, rí na hÉigipte, sásta tearmann a thabhairt dó, áfach: dúnmharaíodh Pompeius ar orduithe an rí. Ag teacht sna sálaí ag Pompeius dó, shroich Caesar Alexandria, príomhchathair na hÉigipte, agus casadh deirfiúr an rí, Cleopatra, air. De réir nós na nÉigipteach, bhí Cleopatra pósta ar a deartháir, ach níor stop sin í ó ghrá a thabhairt do Caesar, ná Caesar ó dhul ina haraicis. Más fíor féin gurbh é seo cumann grá na mílaoise, is iomaí trioblóid a tharraing sé. Rugadh mac di le Caesar agus Caesarion mar ainm air; bhí Caesar sásta a admháil gurbh é siúd a mhacsan, ach níor fhág sé dada ag an mbuachaill ina thiomna. Ní rithfeadh leis riamh Cleopatra a phósadh ach an oiread, nó bheadh a chnaipe déanta mar pholaiteoir sa Róimh, agus bhí sé pósta ar Chalpurnia i gcónaí.
Ní raibh an cogadh cathartha críochnaithe go fóill, áfach. Bhí fórsaí an tSeanaid ag troid le Caesar i gcónaí, agus chuir sé cath orthu ag Thapsus i dtuaisceart na hAfraice ar an séú lá de Mhí Aibreáin, 46 r. Chr.. Chloígh sé Metellus Scipio agus Marcus Porcius Cato Óg, mac le Cato Mór. D'éirigh Cnaeus Óg agus Sextus, beirt mhac le Pompeius, amach ina aghaidh, ach d'éirigh le Caesar an cogadh seo—Cogadh na Spáinne - a bhuachan chomh maith. Tháinig deireadh leis i Mí na Márta den bhliain 45 r. Chr., nuair a chloígh Caesar mic Pompeius ag Munda. Chuir Cnaeus lámh ina bhás féin ach tháinig an deartháir eile slán.
An Deachtóireacht.
a> (44 RC). Caesar ar thaobh na láimhe clé. Venus ar thaobh na láimhe deise.
Ní raibh an deachtóireacht bainte amach ag Caesar go fóill nuair a chrom sé ar reachtaíocht na Róimhe a leasú. Thug sé isteach roinnt mhaith dlíthe nua (Leges Iuliae), agus bhí rún aige slacht a chur ar na dlíthe go léir. Leasaigh sé an féilire agus bhí sé ag smaoineamh ar na Portaigh Phointíneacha a thriomú.
Bhain Caesar amach an deachtóireacht ar dtús sa bhliain 46 r. Chr., i ndiaidh dó filleadh abhaile ón Éigipt. An uair sin bhí air éirí as an bpost i gceann deich mbliana, ach i ndiaidh dó bua a bhreith ar chlann mhac Phompeius rinne an Seanad "dictator perpetuus" nó buandeachtóir de. Bhí an deachtóireacht shealadach ag cur le bunreacht na Roimhe, nó bhí sé ceadaithe na cumhachtaí sin a thabhairt ar iasacht do ghinearál, mar shampla, ar feadh an chogaidh. Sampla de sin ba ea Cincinnatus, fear a bhí ina chomhartha ar shuáilcí an Rómhánaigh idéalaigh: fear simplí a ghlac le cumhachtaí an deachtóra leis an Róimh a tharrtháil agus a d'fhill ar a sheancheird ina dhiadh sin. Scéal eile ar fad ba ea an buandeachtóir, nó chuir sé an phoblacht féin i mbaol, rud a chuir olc ar mhórán agus ba chúis le comhcheilg i gcoinne Chaesar.
Níl na staraithe ar aon tuairim inniu féin faoi cé acu a bhí fonn ar Chaesar rítheaghlach a bhunú agus an phoblacht a threascairt nó nach raibh. Bhí cumhacht ríoga aige cheana ach thuig sé nach bhféadfadh sé an scéal a phlé os ard. Chuimhnigh sé ar chogaidh eile a thosú—na Pairtigh a ionsaí agus díoltas a agairt orthu as marú Crassus.
An Bás.
Dúnmharaíodh Iúil Caesar ar an gcúigiú lá déag de Mhí na Márta ("Idus Martiae", de réir fhéilire na Rómhánach) den bhliain 44 r. Chr. Bhí sé tar éis teacht go dtí an Seanad agus suí síos mar ar ghnách leis nuair a chonaic sé an lucht comhcheilge ag nochtadh a gcuid arm ("styli" nó pinn mhiotail, is dócha) ina thimpeall. Ba é an sceanach ceart é agus gach duine ag iarraidh a chion féin den obair a dhéanamh.
Ba é Publius Servilius Casca an chéad duine a ghoin Caesar. Is beag dochar a rinne sé. Cheap Caesar a lámh: "Céard atá tú a dhéanamh, a Chasca, a bhithiúnaigh?" Scairt Casca as Gréigis: "Cuidigh liom, a dheartháir!" ("Αδελφέ βοήθει!") Sháigh deartháir Chasca a chlaíomh idir na heasnacha i Caesar, agus d'ionsaigh Cassius Caesar gur ghortaigh sé a aghaidh. Chuir Caesar sonrú i mBrutus agus deirtear gur labhair sé leis as Gréigis: "Tú féin, a ghasúir?" ("Καὶ σὺ τέκνον"). Is amhlaidh go raibh meas an chara agus an mhic altrama ag Caesar ar Bhrutus, siúd is go raibh an bheirt acu in achrann a chéile i gcúrsaí polaitíochta. Is é an dara leagan den scéal atá ann, áfach, ná nach raibh Caesar in ann mórán a rá faoin am seo, agus easpa fola air.
Ní raibh Marcus Tullius Cicero, máistir na deisbhéalaí agus na reitrice, sáite sa chomhcheilg, ach mura raibh, chonaic sé an dúnmharú le súile a chinn féin, agus bhí sé an-sásta go raibh deireadh curtha leis an "tíorántacht". Bhí sé ar dhuine de na naimhde ba bhinbí a bhí ag Caesar i saol polaitíochta na Róimhe (cé gur bhreá leis prós Chaesar), agus níor cheil sé an ríméad a bhí air i ndiaidh an dúnmharaithe.
An Oidhreacht.
Níor tháinig deireadh le cogadh cathartha na Róimhe le dúnmharú Caesar, a mhalairt ar fad. Ar dtús, bhris Marcus Antonius (a bhí ina chomh-Chonsal ag Caesar sa bhliain 44 r. Chr.) agus Octavianus, garnia is mac uchta Caesar, an cogadh ar lucht na comhcheilge. Iadsan, in éineacht leis an nginearál Marcus Aemilius Lepidus, a chuaigh le chéile sa Dara Triúracht.
I gceann tamaill chloígh Octavianus a chomh-Thriúraithe. Sa bhliain 31 r. Chr. bhí deireadh curtha leis an gcogadh cathartha aige agus é féin iompaithe ina Impire. Mar sin féin, bhí sé ag iarraidh dealramh na ríogachta a sheachaint, agus é ag caint ar '"athbhunú na Poblachta". Ní raibh ann féin, mar dhea, ach "princeps", is é sin, an chéad saoránach. I ndáiríre, bhí an stát faoi smacht aige féin amháin. Ba iad na Seanadóirí a bhronn an leasainm "Augustus" (Ágastas)—"urramach, mórga"—ar Octavianus, agus is mar Ágastas a choinníonn na hannála cuimhne air.
Chomh luath le tús an dara triúracht, gaireadh dia d'Iúil Caesar—"divus Iulius", Iúil Diaga. Sa bhliain 29 r. Chr., thiomnaigh Ágastas teampall d'Iúil Diaga sa Fhóram Rómhánach. Ba nós ag Ágastas freisin "mac an duine dhiaga" a thabhairt air féin.
A Chuid Scríbhneoireachta.
Bhreac Caesar síos scéal a chogaidh i seacht leabhar an tsaothair úd "Commentarii de bello Gallico" ("Trácht ar chogadh na Gaille"). Ós rud é go bhfuil an saothar seo scríofa i Laidin shimplí shoiléir, gan ruthaig na reitrice, is gnách é a úsáid mar lón léitheoireachta do na scoláirí agus iad díreach ag éirí chomh heolach ar an Laidin is gur féidir leo an chéad leabhar a léamh. Is iomaí scoláire Laidine a d'fhoghlaim an chéad chupla abairt sa leabhar seo de ghlanmheabhair, ós rud é gurb iad na focail seo a d'oscail an geata go saol na Róimhe: "Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae nostra Galli appellantur—"is é sin: "Tá an Ghaill roinnte ina trí chuid, na Beilgigh ina gcónaí i gcuid amháin, na hAcatánaigh i gcuid eile acu, agus dream sa tríú cuid a dtugtar Ceiltigh orthu ina dteanga féin agus Gallaigh inár dteangana".
Creidtear gur riachtanais pholaitiúla ba mhó a spreag Caesar chun pinn, nó bhí sé ag iarraidh lucht a cháinte sa Seanad a chur ina dtost agus a chruthú gurbh fhónta an rud a rinne sé d'ainneoin ar chosain an cogadh d'airgead Rómhánach.
Thairis sin de scríobh Caesar saothar beag, "De bello civili", inar phléigh sé an chuid den chogadh cathartha a chonaic sé lena shúile cinn féin. Má tháinig aon saothar eile óna lámh níl a dhath fágtha de.
Naisc Sheachtracha.
Iúil Caesar
Iúil Caesar
Iúil Caesar
Iúil Caesar


Asgard.
Asgard, ar muir in aice le Baile Átha Cliath.
Is luamh le rige geaifil é an Asgard, sé mhéadar déag ar a fhad. Bhí cáil ar an Asgard ó thabhairt i dtír na ngunnaí i mBinn Éadair in 1914.
Tógadh an luamh Asgard i 1904/5. Tugadh é mar bhronntanas pósta do Molly (Mary) Osgood, óna tuismitheoirí, nuair a phós sí Erskine Childers i 1905, Sasanach a bhí an-dílis don impireacht ag an am, agus údar an leabhar "Riddle of the Sands".
Tabhairt i dtír na ngunnaí i mBinn Éadair.
Nuair a chonaic Childers go raibh Óglaigh Uladh á n-armáil féin agus ag bagairt foréigin in aghaidh Rialtas Dúchais d'Éirinn, thug Childers aird ar éileamh na nÓglach Náisiúnta. Bheartaigh sé cabhrú leo roinnt gunnaí a fháil mar fhreagra ar an mbagairt ó na dílseoirí.
Ar an 26 Iúil 1914 thug Erskine agus Mary, agus ceathrar eile, lastas de 900 raidhfil agus 25,000 piléar leo as Hamburg na Gearmáine go Beann Éadair, tar éis dóibh turas garbh a chur díobh tríd an Mhuir Thuaidh agus Muir Éireann.
Níos déanaí an lá sin, rinne arm na Breataine iarracht na hairm sin a ghabháil agus maraíodh triúr sa scliúchas, ar Siúlán Bhaitsiléir, i mBaile Átha Cliath
Mír iarsmalainne.
Dhíol bean Childers an Asgard i 1926 agus bhí úinéirí éagsúla aige go dtí gur cheannaigh Rialtas na hÉireann é i 1961, le húsáid mar bhád traenála. Bunaíodh Coiste an Asgard i 1968 agus leanadh ar aghaidh dá úsáid chun an tseoltóireacht a theagasc do dhaoine óga na hÉireann go dtí 1974. Cuireadh an seanbhád ar taispeáint in Iarsmalann Stairiúil Phríosúin Chill Mhaighneáin i 1979.
"Asgard II".
"Asgard II", 23 Iúil 2008
Bhí bád eile ag Coiste an Asgard, ar a dtugtar an "Asgard II" a coimisiúnaíodh i 1981. Chuaigh an "Asgard II" go tóin poill ar an 11 Meán Fómhair 2008 i mBá na Bioscáine. Ar an 23 Feabhra 2009, d'fhógair rialtas na hÉireann nach n-ardófar arís é.


Úrscéal.
Is iomaí ciall a bhaintear as an bhfocal úrscéal, agus is iomaí leabhar agus alt atá scríofa faoi. Go tipiciúil, áfach, is scéal fada eipiciúil é an t-úrscéal a bhfuil idir phlota agus laochra ann, agus na laochra curtha i láthair ar bhealach indibhidiúil, ionas gur féidir iad a aithint thar a chéile agus comhionannú a dhéanamh leo. Maítear gur cineál nua litríochta é a tháinig chun cinn tar éis an Renaissance, agus gurbh é "Don Quixote" (a ndearna an tAthair Peadar Ua Laoghaire leagan giorraithe Gaeilge de faoin teideal "Don Cíochótae"), a scríobh an Spáinneach Miguel de Cervantes sa séú haois déag, an chéad úrscéal de réir mar a thuigimid an téarma inniu. Ina dhiaidh sin bhláthaigh an seánra ar feadh na gcéadta bliain ó shin, go háirithe as Fraincis, as Rúisis, agus as Béarla. Deirtear freisin, áfach, go raibh úrscéalta á scríobh roimhe sin féin, agus luaitear leabhair sheanársa mar fhianaise, ar nós "Satyricon", a scríobh comhairleoir an Impire Nero, Petronius, timpeall na bliana 61 i ndiaidh bhreith Chríost.
Is é an sainmhíniú is simplí is féidir a thabhairt ar úrscéal ná saothar ficsin ina bhfuil aontas plota agus carachtar agus é fada go leor le cur i gcló mar leabhar.
Áirítear gurb é Deoraíocht (1904) le Pádraic Ó Conaire an chéad úrscéal nua-aimseartha Gaeilge. Is scéal é faoi dheoraí Éireannach i Londain agus na heachtraí a bhain dó tar éis dó cúpla ceann dá ghéaga a chailleadh i dtimpiste. Scéal dorcha duairc traigéideach is ea é, agus is iad na príomhthéamaí atá ann ná coimhthíos an phríomhcharachtair roimh an domhan agus an fhearg atá air leis. Leabhar an-nua-aimseartha í a chuir tús fiúntach le litríocht chomhaimseartha na Gaeilge.
Tá siad ann a deir gurb é "Séadna" leis an Athair Peadar Ua Laoghaire an chéad úrscéal Gaeilge, ach le fírinne, bhí an tAthair Peadar an oiread sin i ngeimhle na scéalaíochta traidisiúnta is nár éirigh leis a leabhar a phlotáil mar ba chóir don "úrscéal". Is féidir a rá gurb é seo príomhfhadhb na próslitríochta Gaeilge sa lá atá inniu féin ann.
Dhírigh cuid mhaith d'úrscéalaithe na Gaeilge ar léiriú idéalach maoithneach a thabhairt ar shaol na Gaeltachta, daoine ar nós Pádraig Óg Ó Conaire, Seán Ó Ruadháin, Séamus Ó Grianna agus scríbhneoirí Gaeltachta eile. Thug scríbhneoirí eile, Piaras Béaslaí, Éamonn Mac Giolla Iasachta, agus Seán Óg Ó Caomhánach faoi nithe seachas tírghrá agus saol traidisiúnta na tuaithe a léiriú ach ba bheag an rath a bhí ar a gcuid iarrachtaí agus is beag duine a léann a saothar anois.
Carachtair gan doimhneacht a bhfuil a saol faoi thionchar na bpiseog, na dtairngreachtaí agus an tseanchais a bhí i scéalta Shéamais Uí Ghrianna an chuid is mó. San úrscéal is fearr a scríobh sé, "Bean Ruadh de Dhálach" (1966) tugann sé cur síos ar bhean a fhágann slán ag an dúchas agus a théann a bealach féin, duine neamhspleách láidir atá breá ábalta seasamh in aghaidh sheanghnátha a muintire. Ba é deartháir Shéamais, Seosamh Mac Grianna, áfach, an té a scríobh an saothar ba mhó indibhidiúlachta i lár na haoise seo caite, agus é go mór faoi thionchar Phádraic Uí Chonaire. Is é "An Druma Mór", a tháinig ar pár sa bhliain 1934 ach nár foilsíodh go dtí 1969, an t-úrscéal is tábhachtaí ó pheann Sheosaimh, léargas ar bhaile beag tuaithe agus é ag dul i ngleic leis na hathraithe polaitiúla agus cultúrtha a tháinig le gluaiseacht na saoirse, agus carachtair réadúla ann a nochtann a laige agus a neart.
Tháinig Máirtín Ó Cadhain chun cinn mar scríbhneoir i ndeireadh na 1930idí, agus áirítear a úrscéal "Cré na Cille" ar an saothar próis is cumasaí a scríobhadh sa Ghaeilge lena linn. Úrscéal is ea é a thugann léargas ar theannais shóisialta na Gaeltachta trína gcur á gcardáil ag marbháin na reilige, agus iad ag cur is ag cúiteamh go deo na ndeor faoin saol a bhí acu sula bhfuair siad bás. Chuirfeadh sé an chuid is fearr de litríocht Mheiriceá Theas i gcuimhne duit. Is féidir cuid de na scéalta fada leis a foilsíodh i gcnuasaigh ghearrscéalta a áireamh mar úrscéalta chomh maith, go háirithe "Fuíoll Fuine", eachtra fir a bhfuil a bhean díreach tar éis bás a fháil.
Úrscéalaí eile a bhí i Séamus Ó Néill, a rinne iarracht saol na cathrach a léiriú ach nár éirigh leis carachtair sách domhain a chruthú, agus Tarlach Ó hUid, scríbhneoir ionraic a bhí teoranta ó thaobh na teanga agus na samhlaíochta de. Is é an t-úrscéal is fearr le Séamus Ó Néill ná "Máire Nic Artáin". Scéal grá é a thugann cur síos ar chleamhnas agus phósadh an chailín Chaitlicigh agus an bhuachalla Phrotastúnaigh i sochaí dheighilte an Tuaiscirt, agus d'fhéadfaí é a chur i gcomparáid leis na húrscéalta don aos óg a chum an scríbhneoir Albanach Joan Lingard faoi Kevin agus Sadie.
Úrscéalta doimhne machnamhacha iad "Néal Maidine agus Tine Oíche"(1964), agus "An Branar gan Cur"(1979) a scríobh Breandán Ó Doibhlin. Thug Eoghan Ó Tuairisc faoin úrscéal stairiúil i "L'Attaque", sárinsint ar eachtraí feirmeora as Maigh Eo a ghlacann páirt in Éirí Amach 1798, agus "Dé Luain" (1966) iarracht ar an chéad lá d'Éirí Amach na Cásca 1916 a athchruthú trí shruthanna machnaimh na bpríomhcharachtar.
Is é "Fonn a Níos Fiach" (1978) an saothar is fearr de chuid Phádraig Uí Mhaoileoin, fear a scríobh "Bríde Bhán" freisin. Scríbhneoir Gaeltachta ó Chiarraí ab ea Pádraig, ach Gaeltacht eile ar fad a thaispeáin sé ina chuid leabhar seachas Gaeltacht Pheig agus an Oileánaigh. Bhí gaol dlúth aige leis an Oileánach, agus chuir sé an leabhar "An tOileánach" féin in eagar le haghaidh glúin nua léitheoirí.
Tá saothar an scríbhneora Diarmaid Ó Súilleabháin an-dúshlánach, go háirithe "Caoin tú Féin" (1967), "An Uain Bheo" (1968), Maeldún (1972) agus "Lá Breá Gréine Buí" (1984). Chuaigh an Súilleabhánach i ngleic leis an saol comhaimseartha agus é faoi thionchar mhórscríbhneoirí a linne san Eoraip.
Scríobh Séamas Mac Annaidh trí úrscéal comhaimseartha ina bhfuil meascán den ghreann chomhfheasach agus den dianléargas ar shaol a linne. "Cuaifeach mo Londubh Buí" an chéad cheann agus an ceann is fearr acu.
Scríobh Alan Titley trí úrscéal, an chéad cheann an-chasta ar fad, "Meirscrí na Treibhe". Is scéal uafáis faoi chanablaigh i mBaile Átha Cliath é "Stiall Fhial Feola", agus is úrscéal stairiúil é "An Fear Dána".
Maidir leis na húrscéalaithe Gaeilge a chuaigh i mbun pinn le déanaí, is dócha gurb é Joe Steve Ó Neachtain an duine is tábhachtaí acu. Bhain sé amach a cháil ina scriptscríbhneoir don tsobalscéal teilifíse "Ros na Rún", ach ansin, d'fhoilsigh sé cnuasach gearrscéalta ("Clochmhóin") agus, ina dhiaidh sin, dhá úrscéal soléite, "Scread Mhaidine" agus "Lámh Láidir".


Iasar Arafat.
Bhí Iasar Arafat (24 Lúnasa, 1929 - 11 Samhain, 2004) a rugadh faoin ainm Mohammed Abdel-Raouf Arafat al-Qudwa al-Husseini () ina uachtarán ar an Údarás na Palaistíne. Ba ceannaire air é ó 1993 ar aghaidh, agus toghadh go téarma ceithre bhliana é. Bhí sé ina bhunaitheoir agus ina cheannaire ar FATA, chomh maith le bheith ina chathaoirleach ar an Eagraíocht um Shaoirse na Palaistíne (ó 1969 ar aghaidh). Chomhbhuaigh sé Duais Nobel na Síochána sa bhliain 1994.
Tháinig tinneas dona air i nDeireadh Fómhair 2004.
Fuair sé bás in ospidéal míleata i bPáras na Fraince ar an aonú lá déag de Dheireadh Fómhair 2004 agus cuireadh ina cheanncheathrú é in Ramallah tar éis sochraide i gCaireo na hÉigipte.
Arafat, Iasar
Arafat, Iasar


Ollscoil.
Terry Pratchett ag ól Guinness i gColáiste na Tríonóide, BAC
Is institiúid ardoideachais agus taighde í an ollscoil, a bhronnann céimeanna acadúla. Cuireann ollscoil oideachas tríú leibhéal agus ceathrú leibhéal ar fáil.
Stair.
D´fhéadfaí a rá gurbh í an chéad ollscoil san iarthar an tAcadamh a bhunaigh Pláto, an fealsamh Gréagach, ar bun i 387 RC i gcoill Academos lámh le hAtain, mar ar thug sé ceachtanna fealsúnachta, matamaitice agus lúthchleasaíochta dos na mic léinn.
Cuireadh na céad ollscoileanna Eorpacha sna meánaoiseanna ar bun i mBologna na hIodáile agus i bPáras (an Fhrainc) sna meánaoiseanna le haghaidh staidéar ar dhlí, ar leigheas, agus ar dhiagacht.
I bhfad roimhe sin, bhí a leithéidí d'institiúidí cheana féin sa Pheirs agus sa domhain Ioslamach, go háirithe Acadamh Gundishapur agus níos deireanaí freisin in ollscoil Al-Azhar Chairó, arb í an ollscoil is faide i mbun léinn ar domhan. Tá Nalanda, i mBihar India, ar cheann de na hollscoileanna is tábhachtaí san Áise, seachas Acadamh Gundishapur, áit a raibh an fealsamh Búdíoch Nagarjuna i mbun léinn sa dara hAois tar éis Chríost.
San Eoraip, lean fir óga ar aghaidh don ollscoil nuair a chríochnaigh siad staidéar ar an dtrivium: na healaíona ullmhúcháin arbh iad an gramadach, an reitric, agus an loighic; agus an quadrivium: uimhríocht, geoiméadracht, ceol, agus réalteolaíocht
Dlí.
Cuirtear ollscoileanna ar bun de ghnáth de réir dlí nó cairte.
Sa bhFrainc, téann mic léinn freisin chuig na "coups prepartoires" agus "grandes écoles", a bhfuil an-mheas agus clú orthu, agus a bhfuil comórtais an-déine le h-iontráil acu..
Sna Stáit Aontaithe, aithnítear ollscoil de réir dlí mar chorparáid ar nós aon chorparáid eile, cé go gcuireann stáit áirithe freagracht áirithe orthu maidir le leas na mac léinn. Mar nach gcuireann rialtas cónaidhme Mheiriceá eagar nó riaradh díreach ar na hollscoileanna, thosaigh eagrais réigiúnaí d'institiúidí ardléinn córais meastúcháin dá gcuid féin. Is eagrais neamh-shocair formhór mór ollscoileanna príobháideacha agus poiblí Mheiriceá, ach ó na 70í ar aghaidh, cuireadh go leor coláistí agus ollscoileanna le sochar ar bun chun tairbhe a bhaint as athraithe áirithe i gcláracha cúnaimh an rialtais chónaidhme.
Ó na 1980idí ar aghaidh, cuireadh roinnt oll-ollscoileanna ar bun, a thugann teagasc le córais múineadh ó i bhfad.
Gnáthúsáid.
De ghnáth, úsáidtear an téarma "ollscoil", nó "university" sa Bhéarla, le tagairt don tréimhse sin i saol duine, ach i Meiriceá Thuaidh, úsáidtear an téarma "coláiste", nó, as Béarla, "college".


Caitheamh aimsire.
Liosta de chaithimh aimsire.
*


Martin Luther.
B'é Máirtín Liútar (Gearmáinis: "Martin Luther" nó "Martin Luder", Laidin: "Martinus Lutherus". 10 Samhain 1483 - 18 Feabhra 1546) a chuir tús leis an Athleasú Creidimh sa bhliain 1530, nuair a ghreamaigh sé na Cúig Théis Déag is Ceithre Scór de dhoras na hArd-Eaglaise i Wittenberg na Gearmáine. B'eisean athair an Reifirméisin sa Ghearmáin agus ar an domhan go léir.
Óige Mhairtín Liútair.
Tháinig Máirtín Liútar chun saoil in Eisleben ar an 10 lá de Mhí na Samhna sa bhliain 1483. B'é Hans Luder a athair, agus Margaretha Lindemann a bhí ar a mháthair. Baisteadh an buachaill ar fhéile Naomh Máirtín ó Tours, agus b'as an naomh seo a d'ainmnigh a thuismitheoirí é. Bhí a athair ina mháistir i bpoll mianaigh i Mansfeld, áit a rabhthas ag baint copair as an talamh, agus é in ann bia agus beatha a choinneáil lena theaghlach ionas nach raibh siad in aon chruachás. Theastaigh ó Hans státseirbhíseach a dhéanamh as a mhac, agus chuir sé ar scoil é. Fuair Máirtín a chuid scolaíochta i Mansfeld, Magdeburg agus Eisenach.
In aois a sheacht mbliana déag, sa bhliain 1501, chuaigh Máirtín ag staidéar in Ollscoil Erfurt. Bhain sé amach céim an bhaitsiléara sa bhliain 1502 agus céim an mháistir sa bhliain 1505. Is é an cineál léinn a roghnaigh sé san ollscoil ná an dlí, mar a theastaigh óna athair.
I samhradh na bliana 1505, áfach, chuir cith tóirní cor ina chinniúint. Bhuail splanc thóirní an talamh in aice leis, díreach nuair a bhí sé ag dul chun na scoile. "A Naomh Áine", a sciorr air a rá, "cuidigh liom! Rachaidh mé sna manaigh!" [Brecht, vol. 1, p. 48]. Ó shíl sé gurb í Naomh Áine a tháinig chun tarrthála dó an lá áirithe sin, chomhlíon sé an gheallúint a bhí tugtha aige, nó d'éirigh sé as an dlí agus chuaigh sé sna manaigh.
Nuair a bhí sé ina mhanach Agaistíneach, agus é ag obair ina ollamh le diagacht, thosaigh sé ag éirí míshásta leis an Eaglais Chaitliceach. Fuair sé locht ar éilliú agus ar lobhadh na hEaglaise Caitlicí, agus é ag éileamh go bhfillfeadh an Eaglais ar ais ar na foinsí agus ar bhunteagasc Íosa Críost. Theastaigh uaidh briathar Dé a scaipeadh i measc na ndaoine ina dteanga féin, agus mar sin, chuir sé Gearmáinis ar an mBíobla. Bhí an-tábhacht leis an aistriúchán a rinne sé, nó bhí stíl líofa thíriúil dá chuid féin aige a chuir cor i gcinniúint na Gearmáinise mar theanga liteartha. Ina ainneoin féin, chuir Liútar tús le scoilt na hEaglaise Caitlicí agus le forbairt na hEaglaise Liútaránaí, arb í an chéad mhóreaglais Phrotastúnach a tháinig ar an bhfód.
Sa Ghaeilge, is gnách "Clann Liútair" a thabhairt, mar leasainm díspeagúil, ar na Protastúnaigh go léir, na Preispitéirigh Ultacha ach go háirithe. Is féidir samplaí den úsáid seo a fháil ag na hamhránaithe Seacaibíteacha agus ag Micí Mac Gabhann araon.


Parsifal.
Opera a chum Richard Wagner atá lonnaithe i Spáinn na meánaoiseanna is ea Parsifal. Chum sé idir 1865 agus 1882 é, agus cuireadh i láthair don chéad uair é i 1882. Tá sé ar bhonn eipic meánaoiseach Wolfram von Eschenbach, "Parzival", go scaoilte.


Der Ring des Nibelungen.
Sraith de cheithre opera a scríobh Richard Wagner is ea Der Ring des Nibelungen. Tá ceithre chinn acu ann, agus ba é Wagner é féin a chum idir cheoil agus liricí. Baineann siad le sean miotaseolaíocht na Gearmáine agus Chríoch Lochlann don chuid is mó, cé go bhfuil meascán de thréithe ón gCríostaíocht le sonrú ins na saothair seo freisin. Bhí trí roinn sa chruinne sa seanaimsir - Walhall nó Valhalla (neamh na sean-déithe Gearmánacha), Niebelheim faoi thalamh, mar ar mhair na Nibelungen, sort leipreacháin a chleacht obair miotail, agus na daoine ar dhromchla an domhain, ag a raibh saol teoranta. Baineann an scéal, arbh é Wagner féin a chuir cuid mhór de le chéile, leis an tslí ar bhain na Nibelungen ór na Réine (Rhine) ó mhaighdeana na Réine. Ina dhiaidh sin, fuair Wotan, ceann na ndéithe seilbh ar ar Rhinegold (ór na Réine). Ach idir an dá linn, bhí go leor suime aige i ngnóthaí na ndaoine, go háirithe Siegmund, agus a mhac ina dhiaidh, Siegfried.


Túrcú.
Is í Túrcú ("Turku" i bhFionlainnis agus "Åbo" i Sualainnis, an dara theanga sa tír) in iardheisceart na Fionlainne an cúigiú chathair is mó agus an chathair is sine agus is stairiúla sa tír sin. Bhí sí ina príomhchathair ar an bhFionlainn go dtí an bhliain 1812, nuair a bronnadh an chéimíocht sin ar Heilsincí. Chuaigh an Fhionlainn ó lámh na Sualannach go lámh na Rúise i ndiaidh Chogadh na Fionlainne sna blianta 1808-9, agus glactar leis go coitianta go raibh sé de rún ag Impire na Rúise an Fhionlainn a scaradh ón tSualainn tríd an bpríomhchathair a athrú go háit ba chóngaraí don mháthairthír. Na hoifigí Rialtais a fágadh i dTúrcú, haistríodh iad féin go Heilsincí i ndiaidh an dóiteáin mhóir a rinne an-damáiste ar an gcathair sa bhliain 1827.
Stair.
D'fhás an t-áitreabh san 13ú haois timpeall ar Chnoc Unikankare, agus sa bhliain 1300, tógadh Ard-Eaglais ar an gcnoc. B'ansin a bhí lárionad an chreidimh agus na trádála san Fhionlainn le linn na Meánaoise. Bhí caisleán suite i gcóngar don Ard-Eaglais leis an áit a chosaint ar na foghlaithe iasachta, ach mar sin féin, chreach na Rúisigh ó Novgorod an chathair sa bhliain 1318, agus d'ionsaigh na Danmhargaigh í faoi dhó sa chéad leath den tséú haois déag.
I ndiaidh na Meánaoise féin, bhí Túrcú ina príomhchathair ar an bhFionlainn. Bhí Eoin III, Rí na Sualainne, ina Ard-Diúc ar an bhFionlainn sular bhain sé amach ríchathaoir na Sualainne, agus sna blianta 1556-1563, bhí sé ag reáchtáil cúirte i gCaisleán Thúrcú i stíl mhaithe agus mhóruaisle na hEorpa. Bunaíodh a lán institiúidí agus forais thábhachtacha i dTúrcú sa tseachtú haois déag, nuair a bhí an saol síochánta, cosúil leis an Acadamh Ríoga sa bhliain 1640, an chúirt dlí sa bhliain 1620, nó oifigí an rialtais chúigiúil sa bhliain 1617.
Sa chéad leath den ochtú haois déag, chuir an tSualainn agus an Rúis dhá chogadh ar a chéile - Cogadh Mór an Tuaiscirt (1700-1720) agus Cogadh na Hataí (1742-1743). (Is éard atá i gceist leis na "Hataí" ná an páirtí frith-Rúiseach i bpolaitíocht na Sualainne san am - is é an leasainm a bhí ar an bpáirtí eile ná na "Caipíní".) I rith an dá chogadh, shealbhaigh na Rúisigh an Fhionlainn ar feadh tréimhse, agus a fhad is a mhair an fhorghabháil, bhí rialtas míleata na Rúiseach suite i dTúrcú. Is é an t-ainm a thug na Fionlannaigh ar an dá thréimhse forghabhála ná "fearg" - "An Fhearg Mhór" sna blianta 1713-1721, agus "An Fhearg Bheag" sna blianta 1742-1743.
Sa dara leath den ochtú haois déag, bhí an saol ní ba síochánta arís, agus thosaigh fás ag teacht ar an tionsclaíocht sa chathair, cosúil leis an longcheártaíocht agus le tionsclaíocht an tobac. Tháinig an cultúr sna salaí ag an eacnamaíocht, nó sa bhliain 1771, bunaíodh an chéad iris nó nuachtán sa chathair, "Tidningar utgifne af et Sällskap i Åbo" ("Scéalta á bhfoilsiú ag cumann áirithe i dTúrcú"), nó "Åbo Tidningar" ("Scéalta Åbo"). Bhí an iris á foilsiú go dtí an bhliain 1778 agus arís sna blianta 1782-85. B'é Henrik Gabriel Porthan, a rinne an-taighde ar an mbéaloideas Fionlannach, a bhí ina phríomheagarthóir ar an iris. Go bunúsach, b'é Cumann Aurora, cumann liteartha agus tírghráúil, a bhí ag foilsiú na hirise, ach go praiticiúil, tháinig deireadh le hobair an chumainn i rith na mblianta, agus thit sé ar chrann Porthan an iris a choinneáil ag imeacht.
I ndiaidh chogadh na mblianta 1808-1809, thit an Fhionlainn ón tSualainn le hImpireacht na Rúise. Bhí an tImpire buartha faoi chomh cóngarach agus a bhí Túrcú do Stócólm, agus sa bhliain 1812, hathraíodh feidhmeanna na príomhchathrach soir go Heilsincí. Ar an 4 Meán Fomhair 1827, chuaigh Túrcú trí thine, nuair a bhí na tithe adhmaid triomaithe i ndiaidh an tsamhraidh the, agus na splancacha ag dul ó theach go teach go sciobtha. Fuair seachtar is fiche de dhaoine bás sa dóiteán, agus fágadh 11,000 duine gan teach gan dídean. Bhí an chathair léirscriosta chomh dona is gur chinn na húdaráis an chuid eile d'fheidhmeanna na príomhchathrach, go háirithe an tAcadamh, a aistriú go Heilsincí chomh maith. Fágadh Ard-Easpag Liútaránach na Fionlainne ag obair i dTúrcú, áfach, agus inniu féin, tá Túrcú ina príomhchathair reiligiúnach ar an bhFionlainn.
Geograife.
Tá Túrcú ar an mbeagán cathracha san Fhionlainn a tháinig ar an bhfód go nádúrtha, gan aon ordú oifigiúil faoi bhunú na cathrach. Is é is cúis leis sin ná an gheograife, nó tá inbhear breá isteach go lár na cathrach, rud a fhágann gur dual di bheith ina háit mhór trádála.
Níl ach caolas farraige idir Túrcú agus Stócólm, agus na longa paisinéirí ag dul eatarthu go tiubh.
Déimeagrafaic.
Labhraíonn 89.4% de dhaonra Thúrcú Fionlainnis mar theanga dhúchais. Bhí Sualainnis oifigiúl comh maith agus 5.2% de na daoine á labhairt mar theanga dhúchais.
Oideachas.
Bunaíodh an chéad scoil i dTúrcú, mar atá, Scoil na hArdeaglaise ("Katedralskolan i Åbo"), i ndeireadh na tríú haoise déag. Bunaíodh an chéad Ollscoil ("Acadamh Åbo") sa bhliain 1640, ach sa naoú haois déag, haistríodh go Heilsincí í chomh maith leis na hoifigí Rialtais. Tháinig dhá ollscoil nua ar an bhfód san fhichiú haois, mar atá, Åbo Akademi, an ollscoil Sualainnise, agus Turun Yliopisto, an ollscoil Fionlainnise.
Le Feiceáil.
I ndiaidh an dóiteáin féin, maireann go leor iarsmaí den Mheánaois i dTúrcú, rud is annamh san Fhionlainn, ó tá cuma an-nua-aimseartha - ró-nua-aimseartha b'fhéidir - ar go leor den tír. Is í an Ard-Eaglais suaitheantas Thúrcú, ach thairis sin, tá an Caisleán ann, cé go ndearna na buamaí Sóivéadacha an-dochar dó i mblianta an Dara Cogadh Domhanda. Ritheann Abhainn Aura (Fionlainnis: "Aurajoki", Sualainnis: "Aura å") tríd an gcathair, agus cuid de shaol samhraidh na cathrach é an dóigh a mbíonn lucht na spaisteoireachta ag trasnú na habhann ar an mbád traidisiúnta farantóireachta, "Föri", cé go bhfuil go leor droichid ann chomh maith.
Tá roinnt iarsmalann ag oibriú sa chathair, ach is í Aboa Vetus & Ars Nova an ceann is nua acu. Ar dtús, ní raibh ach dánlann na healaíne nua-aimseartha - Ars Nova - le bunú ansin, ach nuair a bhí dúshraith á cur faoin músaem, tháinig na tógálaithe ar an oiread iarsmaí ón Meánaois gur hathraíodh an bunsmaoineamh, agus cuireadh Aboa Vetus - músaem Shean-Túrcú - ar bun san áit chéanna le hArs Nova. hOsclaíodh an dá mhúsaem sa bhliain 1995.


Guaire.
Is baile margaidh i dtuaisceart Chontae Loch Garman é Guaire (Béarla: "Gorey"), ar bhóthar N11 idir Baile Átha Cliath agus Loch Garman. Tá ceangal bóthar iarann freisin comhthreomhar leis seo.
Cúig chiliméadar ón mbaile tá Baile na Cúirte, ionad saoire le trá dheas, a dtagann cuairteoirí chuige as Baile Átha Cliath agus as bailte móra eile sa taobh sin tíre.
Bhí cónaí ar an údar Diarmaid Ó Súilleabháin sa bhaile ar feadh na mblianta go dtí gur éag sé i 1985. Bhí sé ina mhúinteoir i Scoil na mBráithre. Ba é Baile na Cúirte an múnla a bhí aige do Bhailethaca san úrscéal Maeldún, aor géar faoi staid na tíre sna seascadaí.
Is as Guaire freisin do ealaíontóir a rinne cuid de na clúdaigh ar leabhair Dhiarmada Uí Shúilleabháin.


Oileán Mhanann.
Is spleáchríoch de Choróin na Ríochta Aontaithe í Oileán Mhanann nó Manainn (Gaeilge Mhanann: "Ellan Vannin"; Béarla: "Isle of Man"). I Muir Éireann atá sí suite agus í comhchóngarach d'Éirinn, d'Albain, do Shasana agus don Bhreatain Bheag. Deirtear gur ó Mhanannán Mac Lir, dia farraige na sean-Ghael, a thagann an t-ainm. Tá an oileán ina oidhre ar dhúchas Gaelach, agus dá chomhartha sin bhí Gaeilge Mhanann á labhairt mar theanga mhionphobail go dtí tús an 20ú haois, cé gurbh fhada Manainn faoi anáil na Lochlannach agus na Sasanach.
Teanga.
Is é an Béarla gnáththeanga an oileáin, cé go bhfuil Manainnis á foghlaim agus á húsáid fós d'ainneoin bhás na gcainteoirí dúchais deiridh (cailleadh an duine deireanach sa bhliain 1976). Cleachtann bunscoil amháin agus a lán naíscoileanna an teanga tríd an tumoideachas, agus tá Manainnis á múineadh mar theanga bhreise i scoileanna eile an oileáin. Tá comharthaí Manainnise le feiceáil ar bhóithre, ar thithe agus ar fheithiclí.
Stádas.
Pobal Gael-Lochlannach a bhí i Manainn ón mbliain 850 AD nó thart air sin, rud a d'fhág a lán logainmneacha agus an Tinbheal (Tynwald) féin mar oidhreacht. Bhí Manainn á rialú ag ríthe Shasana agus na hAlban gach re seach agus tháinig faoi smacht feodach Choróin Shasana; fuair an Choróin tiarnas an oileáin sa bhliain 1765, ach lean an t-oileán air á rialú féin.
Cuireann Manainn stampaí agus nótaí dá cuid féin amach mar chomhartha ar í a bheith ina spleáchríoch chorónach agus gan baint bhunreachtúil aici leis an Ríocht Aontaithe. Ní ball ná ball comhaltais de chuid an Aontais Eorpaigh í ach oiread.
Sa bhliain 979 a bunaíodh an Tinbheal. Bunaíodh oireachtais na hÍoslainne agus Oileáin Faró roimhe sin ach bhí siad ar ceal ar feadh tamaill sa 19ú haois. Bíonn tionól ann Mí Iúil agus tagtar tuairisc achomair ar na dlíthe a ritheadh an bhliain roimhe sin. Tá dhá theach sa Thinbheal, an "Kiare as Feed" (Teach na nEochracha, agus ceithre chomhalta thofa is fiche ann) agus an Chomhairle Reachtais (naonúr neamhthofa). Tá Comhairle Airí ann agus Céad Aire i gceannas uirthi.
Is é Monarc Shasana, faoin teideal "Tiarna Mhanann", an ceann stáit. Is minic rialtas Londan, mar sin, ag déanamh "Orduithe sa Chomhairle" i dtaobh ghnóthaí an oileáin. Anois is arís athraítear an dlí de réir dhlí Shasana nó, níos minice, de réir rialachán de chuid an Aontais Eorpaigh.
Tá saol polaitiúil an oileáin eagraithe de réir páirtithe. Tá Páirtí Lucht Oibre Mhanann nasctha le Páirtí an Lucht Oibre sa Bhreatain. Tá Mec Vannin ('Mic Mhanann') ag éileamh neamhspleáchas iomlán don oileán, agus bhíodh páirtí Cumannach agus páirtí náisiúnach ann tráth.
Feidhmíonn foghobharnóir ar son na Corónach, agus is í an Ríocht Aontaithe a phléann le gnóthaí eachtracha, cosanta agus dea-réire. Maidir leis an Aontas Eorpach, tá aontú teoranta ann i dtaobh imeacht na n-earraí.
Saoránacht.
Tá saoránacht i Manainn de réir dhlí na Ríochta Aontaithe. Eisítear pasanna a deir "British Islands - Isle of Man", agus "British Citizen" mar stádas náisiúntachta. Ach níl na cearta céanna ag Manannaigh is atá ag saoránaigh Bhriotanacha eile i ngeall ar fhostaíocht agus ar bhun a dhéanamh san Aontas Eorpach, murar rugadh seanathair nó seanmháthair leo sa RA nó mura raibh siad féin ina gcónaí ann ar feadh cúig bliana as a chéile. Is féidir le saoránach Briotanach ar bith pas Manannach a fháil ach é a bheith ina chónaí i Manainn nó baint a bheith aige le Manainn.
Daonra.
De réir dhaonáireamh sealadach na bliana 2006 tá 80,058 duine ina gcónaí i Manainn, agus 26,218 díobh le fáil i nDúglas, príomhbhaile an oileáin. Rugadh 47.6% den daonra i Manainn, 37.2% i Sasana, 3.4% in Albain, 2.1% i dTuaisceart Éireann, 2.1% i bPoblacht na hÉireann, 1.2% sa Bhreatain Bheag agus 0.3% in Oileáin Mhuir nIocht.
Rinneadh an chéad lándaonáireamh sa bhliain 1821, agus tá siad á ndéanamh gach deichiú bliain ó shin: rinneadh an ceann deireanach sa bhliain 2001. Tá daonáirimh shealadacha á ndéanamh ón mbliain 1966 i leith.
Tíreolaíocht.
Tá cnoic thuaidh agus theas, agus gleann eatarthu. Tá an chuid is faide ó thuaidh den oileán an-chothrom ar fad, agus fosuithe fágtha ag oighearshruthanna ó iarthar na hAlban ann. Tá tránna faoi dhuirling ann a rinneadh níos déanaí. Is é Sniaull ("Snaefell") an sliabh is airde.
Tá roinnt oileán in aice le Manainn, agus roinnt daoine ina gcónaí ar cheann acu, yn Cholloo.
An Caolas (yn Cheyllys), Manainn
Caitheamh aimsire.
Tá tarraingt mhór turasóirí ar Mhanainn, daoine as Éirinn, as Albain, as Sasana agus as an mBreatain Bheag ag fanacht ar feadh cupla lá ar a laghad, agus an t-oileán chomh cóngarach sin dá dtír féin, gan trácht ar na tránna breátha.
Meallann an "Isle of Man TT" na sluaite gach bliain agus na rásaí ag tabhairt chuairt an oileáin.
Geilleagar.
Is mór an gar do Mhanainn i gcúrsaí baincéireachta í a bheith scartha amach ón Ríocht Aontaithe agus ón Aontas Eorpach, agus baintear tairbhe as. Baintear brabach as an turasóireacht freisin. Cé gur mór é an costas maireachtála tá na tuarastail cuíosach íseal le hais na dtíortha máguaird. Tá tábhacht éigin leis an déantúsaíocht agus treise á cur anois ar an ardteicneolaíocht. Bhí tábhacht le talmhaíocht agus le hiascaireacht tráth, cé nach bhfuil iontu anois ach cuid an-bheag de gheilleagar an oileáin.
Stair.
Muintir Mhéasailiotach a bhí ann ar dtús: iad ag úsáid dídean nádúrtha, ag seilg, ag iascaireacht agus ag cnuasach, agus uirlisí beaga breochloiche nó cnáimhe acu. Tháinig an fheirmeoireacht mar chuid den tréimhse Neoiliotach; tógadh leachtanna móra, dála Chaisteal an Ard ("Cashtal yn Ard"), agus bhí a lán cultúr áitiúil ann.
Sa Chré-Umhaois tógadh leachtanna nua, ach in ionad na seantuamaí comhchoiteanna tháinig uaigheanna aonair, leaca cloiche istigh iontu agus soithí maiseacha.
San Iarannaois tógadh dúnta móra ar bharr na gcnoc agus dúnta níos lú os cionn na n-aillte, agus taispeánann na hinscríbhinní oghaim go raibh Éireannaigh ina gcónaí ar an oileán faoi 700 nó thart air. Iadsan a thug leo teanga arb í an Mhanainnis anois í, agus gaol aici le Gaeilge agus le Gàidhlig.
I ndeireadh an 8ú haois tháinig na Lochlannaigh; bhunaigh siad an Tinbheal, rinne a roinnt féin ar an talamh agus d'fhág rúnscríbhinní ina ndiaidh. Bhí Manainn ar na "Súðreyjar" (oileáin theas) i gcomórtas leis na "Norðreyjar" (oileáin thuaidh) - Inse Orc, Sealtainn agus Inse Gall.
Tháinig Manainn faoi smacht na hAlban agus Shasana sna meánaoiseanna. Sa bhliain 1866 tugadh breis cumhachta don Tinbheal, chuaigh an daonlathas i neart agus tháinig rath ar an oileán. Bhí campaí coinneála ann sa dá Chogadh Domhanda le haghaidh daoine a bhain leis an namhaid ar shlí éigin.
Spóirt.
Ghlac an oileán páirt i ngach eagráin de na Cluichí Oileán. D'óstáil siad na cluichí sna blianta 1985 agus 2001. Thóg na Cluichí Comhlathais na nÓg ar súil ar an oileán sa bhliain 2011.
Rothaíocht.
Tógann an Manx Trophy ar súil gach bhliain. Thosaigh sé sa bhliain 1936. Is as an oileán é Mark Cavendish.


Óglaigh Uladh.
Eagraíocht mhíleata a bunaíodh sa bhliain 1912 chun cur i gcoinne an Rialtais Dúchais d'Éirinn is ea Óglaigh Uladh (UVF, nó as Béarla, na "Ulster Volunteers", agus ina dhiaidh sin an t-"Ulster Volunteer Force", nó "Fórsa Óglaigh Uladh"). Bhunaigh an dlíodóir Edward Carson, James Craig, agus ceannairí aontachtaithe agus dílseacha i gCúige Uladh Óglaigh Uladh an chéad uair agus bhagair siad éirí amach fuilteach dá mbunófaí parlaimint i mBaile Átha Cliath.
"Home Rule is Rome Rule" ("is é Rialtas na Róimhe an Rialtas Dúchais") agus "Ulster will fight and Ulster will be right" ("cuirfidh Ulaidh troid agus beidh an lá ag Ultaibh") na manaí a bhí acu.
Shínigh breis is dhá chéad míle duine Cúnant Uladh lena dtacaíocht a léiriú d'Óglaigh Uladh, agus tháinig an eagraíocht ar an bhfód agus eagar míleata uirthi. Ceannaíodh na mílte gunnaí agus armlón as Hamburg sa Ghearmáin agus tugadh isteach go Latharna iad. Dhiúltaigh oifigigh de chuid Arm na Breataine in Éirinn gníomhú in éadan na bparaimíleatach seo, agus mar sin, cuireadh bun le Óglaigh na hÉireann (IRA an lae inniu) faoi cheannas cheannaire an Pháirtí Náisiúnta, John Redmond, mar fhreagra ar Óglaigh Uladh agus an dóigh a raibh siad ag bagairt an fhéinriail a chur ar ceal. Nuair a ceadaíodh an fhéinriail faoi dheireadh i 1920 rinneadh críochdheighilt ar Éirinn agus tugadh a bparlaimint féin d'aontachtóirí Uladh, agus flaitheas aici ar shé chinn de chontaetha Chúige Uladh.
Tháinig eagraíocht sceimhlitheoireachta sheicteach chun cinn sna 1960idí faoin ainm Ulster Volunteer Force (UVF), agus lucht leanúna na heagraíochta ag áitiú gurb ionann í agus sean-Óglaigh Uladh. Bhí an tUVF go mór mór i mbun feallmharfóireachta agus pléascánaíochta leis an bpobal Caitliceach a chéasadh is a ghéarleanúint. Cuid de na hÓglaigh seo, bhí an-lámh acu i ngnáthchoirpeoireacht chomh maith, agus iad ag smugláil is ag díol drugaí.
Glactar leis gurb é an Páirtí Aontachtach Forásach an grúpa polaitiúil is cóngaraí don UVF faoi láthair, sna toghcháin leis na blianta anuas.


Panu Petteri Höglund.
Tá Panu Petteri Höglund (17 Mí na Samhna 1966 a rugadh é) ina ghníomhaí teanga agus litríochta de chuid na Gaeilge agus teangacha eile. Fionlannach ó dhúchas é, ach baineann cuid dá mhuintir leis an mionlach Sualannach, agus é féin ag glacadh páirt ghníomhach i saol cultúrtha an mhionlaigh.
Luathshaol.
In Kalvola in aice le Hämeenlinna na Fionlainne a rugadh é, ach is in Varkaus in oirthear na Fionlainne a chaith sé a óige. Chaith sé roinnt blianta ag staidéar ceimice; ina dhiaidh sin, rinne sé staidéar ar an léann Gearmánach, Polannach agus Rúiseach in ollscoil Åbo Akademi ina thír féin go dtí gur bhain sé amach céim M.A. sa bhliain 1997.
Aistritheoir gairmiúil atá ann. Tá Fionlainnis, Sualainnis, Gearmáinis, Polainnis, Íoslainnis, Gaeilge, Rúisis agus Béarla aige, agus Fionlainnis curtha aige ar cheithre úrscéal Íoslainnise le hEinar Kárason.
Gaeilge.
D'fhoghlaim sé an Ghaeilge as a stuaim féin agus tá an-eolas ar litríocht agus ar chanúint Chúige Uladh aige. Tá suíomh idirlín fairsing ilteangach aige ina gcuireann sé cúis na Gaeilge chun cinn. Chomh maith lena chuid aistí faoi stair agus litríocht na Gaeilge tá úrscéal "Tachtaimis an Grá Sin", gearrscéalta, cuimhní cinn, aistriúcháin agus aistí i dteangacha éagsúla scríofa aige. I Mí na Samhna, 2009, tháinig an t-úrscéal agus trí ghearrscéal i gcló faoi chlúdach aon leabhar amháin, '.
Bhí an-bhaint aige leis an bhfeachtas poiblíochta chun stádas oifigiúil a bhaint amach don Ghaeilge san Aontas Eorpach.
Tagairtí.
Hoglund, Panu Petteri


Ríomhphost.
Is éard is ríomhphost ann ná seirbhís a chuirtear ar fáil thar an Idirlíon (is seirbhísí eile iad an Gréasán Domhanda, FTP, srl.). Is féidir teachtaireachtaí a sheoladh ó ríomhaire ar bith atá ceangailte leis an Idirlíon go dtí ríomhaire eile atá ceangailte leis.
Seoladh Ríomhphoist.
Is féidir seoladh ríomhphoist a fháil ó Sholáthraí Seirbhísí Idirlín (ISP) má chruthaíonn tú cuntas leo, nó is féidir seoladh ríomhphoist a fháil ó sheirbhís ríomhphoist gréasáin ar nós Yahoo Mail, Hotmail nó Gmail.
Cliant Ríomhphoist.
Is feidhmchlár é cliant ríomhphoist a húsáidtear le teachtaireachtaí ríomhphoist a chumadh, a sheoladh, a ghlacadh agus a bhainistiú. Seo a leanas roinnt samplaí de chliaint ríomhphoist: Microsoft Outlook Express, Microsoft Outlook, Eudora, Netscape Messenger. Bíonn gnéithe breise ag cuid de na cliaint seo a chuireann ar do chumas iad a úsáid mar eagraí pearsanta (m.sh. liosta teagmhálaithe, féilire, srl.).


Grianghrafadóireacht.
Is éard atá i ngrianghrafadóireacht ná íomhá seasta a thaifeadadh ar ábhar solas-íogair go ceimiceach, go meicniúil nó go digiteach. Go bunúsach ciallaíonn an focal grianghrafadóireacht scríobh le solas na gréine.
Stair.
Tosaíodh ar íomhánna a cheapadh i g"camera obscura" a theilg íomhá trí lionsa laistigh de sheomra dorcha. Ba mar chabhair líníochta d'ealaíontóirí a bhí sé. Le forbairt na ceimice tugadh faoi deara go raibh tionchar ag an solas ar cheimicí áirithe, go háirithe clóiríd airgid. Ba é Joseph Nièpce a rinne an chéad ghrianghraf i samhradh na bliana 1827, ach ba é a chomhpháirtí Louis Daguerre a rinne forbairt ar dhóigh le plátaí grianghrafacha a tháirgeadh ionas go mbeadh íomhá buan ar fáil. Bhí an-ráchairt ar an bpróiseas nua láithreach bonn agus tosaíodh ar phortráidí agus ar thírdhreacha a ghlacadh ar fud na hEorpa agus Mheiriceá Thuaidh, agus ba chuid riachtanach de ghiúirléidí na taiscéalaíochta é do chuid mhór de na daoine a bhí ag taisteal chuig na háiteanna ba iargúlta ar domhan. Bhí an próiseas an-chostasach áfach agus ní raibh ach íomhá amháin le fáil as.
D'fhorbair William Henry Fox Talbot an claonchló i 1835, rud a chuir ar chumas clódóirí macasamhla gan teoradh a dhéanamh de ghrianghraf ar bith. Ba ar pháipéar a bhí an claonchló ar dtús, ach bhí torthaí níos fearr ar fáil ar ghloine, agus de réir a chéile rinneadh forbairt ar scannáin (ceallafán) agus ní raibh an oiread céanna ama ag teastáil chun grianghraf a ghlacadh. D'fhéadfaí gluaiseacht a reo i ngrianghraf agus bhí an-tóir air an bpróiseas úr sna nuachtáin.
Tháinig feabhas de réir a chéile ar chaighdeán na scannán agus b'fhéidir formáidí níos lú a úsáid. Ba mhinic claonchló 20 x 25cm á úsáid ag tús ama ach ba iad na formáidí 35mm agus 6 x 6cm na caighdeáin do ghrianghrafadóirí gairmiúla faoi lár an fichiú haois. Bhíodh ar na grianghrafadóirí fadó gach gné den phróiseas a fhoghlaim iad féin, staidéar a dhéanamh ar sholas agus ar lionsaí, ach de réir a chéile d'fhás tionscal ollmhór a rinne forbairt ar réaladh na n-íomhánna, ar na scannáin agus ar luach nochtaithe na gceamaraí ionas gurbh fhusa go mór gnó an ghrianghrafadóra. Rinneadh gnéithe uathoibreacha den nochtadh agus den bhfócas sna 1970í agus tháinig a lán grianghrafadáin bheaga ar an mhargadh a bhí chomh cumasach le huirlisí an lucht gairmiúil. Bhí Henri Cartier-Bresson an-cháiliúil mar gheall ar a chuid grianghraif tuairisciúla don eagraíocht Magnum.
Le forbairt na ríomhaireachta, tháinig scannóirí ar an mhargadh a chuir ar chumas an ghnáthdhuine grianghraif a thaifeadadh mar cháipéisí digiteacha agus bhí an-tionchar ar fad aige sin ar an bhfoilsitheoireacht. As sin tháinig grianghrafadáin digiteacha atá anois (2004) inchomórtas ó thaobh gnéithe agus chaighdeán na híomhá is atá grianghrafadáin 35mm.


Dubhghlas de hÍde.
Scoláire agus polaiteoir Éireannach ab ea Dubhghlas de hÍde (("Douglas Hyde" as Béarla) nó an Craoibhín Aoibhinn (a ainm cleite): 17 Eanáir 1860 - 12 Iúil 1949). Duine de bunaitheoirí Chonradh na Gaeilge ba ea é agus béaloideasaí cáiliúil. Eisean an chéad duine a roghnaíodh mar Uachtarán na hÉireann, agus b'in é an post a bhí aige idir na blianta 1938 agus 1945.
Cúlra.
Mac le ministir de chuid Eaglais na hÉireann Arthur Hyde ba ea Dubhghlas de hÍde. Rugadh sa Chaisleán Riabhach i gContae Ros Comáin é, áit ar chuala sé Gaeilge á labhairt ag cuid de mhuintir na tuaithe. Thosaigh sé ag bailiú scéalta agus amhrán uathu. Bhí an-suim aige i dteangacha, agus tar éis dó staidéar a dhéanamh i gColáiste na Tríonóide bhí Fraincis, Laidin, Gearmáinis, Gréigis agus Eabhrais aige.
Conradh na Gaeilge.
Chuidigh sé le Conradh na Gaeilge a bhunú sa bhliain 1893 agus bhí sé tamall maith de bhlianta ina uachtarán air. B'fhearr leis an Conradh a choinneáil glan ar chúrsaí polaitíochta, agus d'éirigh sé as an gConradh ag Ard-Fheis an Chonartha i nDún Dealgan sa bhliain 1915 nuair a tháinig leithéidí Phádraig Mhic Piarais chun cinn. Bhí sé ina bhall de Choiste na Leabhar ó bunaíodh é sa bhliain 1928.
Sa bhliain 2008 agus Dáithí Mac Cárthaigh ina uachtarán, ghlac Conradh na Gaeilge le bunreacht nua a réitigh leis leagan amach neamhpholaitiúil roimh 1915 agus a d'fhág ar lár aon aon tagairt do shaoirse na hÉireann. Seo mar a fhoráiltear le Bunreacht an Chonartha: "Is í aidhm na hEagraíochta an Ghaeilge a athréimniú mar ghnáththeanga na hÉireann".
Ina Uachtarán.
Ní raibh aon bhaint aige le Sinn Féin ná le gluaiseacht na saoirse, ach bhí sé sásta suíochán a ghlacadh i Seanad Éireann. Chaill sé a shuíochán sa bhliain 1925. Nuair a chuir Bunreacht Oifig an Uachtaráin ar bun sa bhliain 1937, ba é de hÍde an chéad duine a toghadh.


Diarmaid Ó Súilleabháin.
Scríbhneoir Gaeilge ba ea Diarmaid Ó Súilleabháin. (29 Iúil 1932 – 5 Meitheamh 1985) a thug léargas ar shaol uirbeach a linne. Nuálaí ba ea é i scríbhneoireacht chruthaitheach na Gaeilge.
Saol.
Rugadh Diarmaid Ó Súilleabháin in aice leis na hAoraí i leithinis Bhéara, Contae Chorcaí. Fuair sé a chuid meánscolaíochta i gColáiste Íosagáin, Baile Bhuirne agus chuaigh as sin go Coláiste Phádraig, Droim Chonrach chun oiliúint a fháil mar mhúinteoir bunscoile. Bhí sé ag obair le daltaí bodhra i mBaile Átha Cliath ar feadh cúpla bliain tar éis dó cáiliú i 1951. Chaith sé dhá bhliain eile ag obair ina cheantar dúchais sula bhfuair sé post buan i Scoil na mBráithre i nGuaire. Phós sé Úna Ní Chléirigh as Contae na Mí i 1954 agus bhí cúigear clainne acu.
Bhí an Ghaeilge ag fáil bháis ina cheantar dúchais agus an Súilleabhánach óg, ach mhúscail daoine a bhí páirteach i ngluaiseacht na Saoirse i mBéara a spéis sa teanga agus sa pholaitíocht. Bhí cúigear uncail dá chuid páirteach i gCogadh na Saoirse, agus ba phoblachtánach diongbháilte é Diarmaid ar feadh a shaoil. Bhí sé ina bhall gníomhach de Shinn Féin agus cuireadh i bpríosún é i 1972 de bharr óráidí a rinne sé ag tacú le feachtas na Sealadach i dtús na seachtóidí. Bhí sé ar Ard Chomhairle Shinn Féin agus ina stiúrthóir poiblíochta ag gluaiseacht na poblachta.
Bhí sé mór leis an bpéintéir Paul Funge a bhunaigh an Gorey Arts Centre, agus ba ionad cruinnithe d'ealaíontóirí agus do scríbhneoirí a theach féin chomh maith.
Bhí an tsláinte go dona ag Diarmaid Ó Súilleabháin ó bhí sé ina fhear óg, agus d'éag sé ar an 5 Meitheamh 1985 in aois a 53 bliana.
Saothair.
Mar scríbhneoir atá iomrá anois leis. Bhí sé de chuspóir aige saol na cathrach a léiriú i nGaeilge, rud nach coitianta ag an am.
Scríobh sé ocht leabhar do dhaoine fásta agus dha cheann do dhéagóirí. Scríobh sé seacht ndráma gan foilsiú freisin. Toghadh é ina bhall den Irish Academy of Letters agus bhain sé Duais an Bhuitléaraigh agus duaiseanna Oireachtais. Ba úrscéal do dhéagóirí an chéad leabhar dá chuid a cuireadh i gcló, "Súil le Muir". Ba é "Dianmhuilte Dé", a bhí suite ina cheantar dúchais le linn Chogadh na Saoirse, an chéad mhórshaothar dá chuid (1964).
Tá leabhar scríofa faoina shaothar liteartha ag Iarla Mac Aodha Bhuí: "Diarmaid Ó Súilleabháin: Saothar Próis" a d'fhoilsigh an Clóchomhar i 1992.
Scríobh Seosamh Ó Murchú, atá anois ag obair mar Eagarthóir Sinsearach leis an nGúm, tráchtas ar shaothar Uí Shúilleabháin don MA sa Nua-Ghaeilge, Coláiste Phádraig, Má Nuad, i lár na n-ochtóidí.
Liosta leabhar.
"Súil le Muir", Cló Mórainn, 1959 (do dhéagóirí)
"Trá agus tuileadh", Sáirséal agus Dill, 1967 (do dhéagóirí)
"Caoin tú féin", Sáirseál agus Dill, 1967
"An uain bheo", Sárséal agus Dill, 1968
"Muintir", Sáirséal agus Dill, 1970 (gearrscéalta)
"Dianmhuilte Dé", Sáirseál agus Dill, 1973
"Lá Breá Gréine Buí" agus "Oighear Geimhridh", Coiscéim 1994
Tá clár a shaothair in Iarla Mac Aodha Bhuí, "Diarmaid Ó Súilleabháin: saothar próis", 1992.
Tagairtí.
Ó Súilleabháin, Diarmaid (1932 – 1985), An Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisní Gaeilge: http://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=1761
Súilleabháin, Diarmaid Ó
Súilleabháin, Diarmaid Ó
Súilleabháin, Diarmaid Ó
Súilleabháin, Diarmaid Ó
Súilleabháin, Diarmaid Ó
Súilleabháin, Diarmaid Ó


Acht an Aontais.
Ríocht na hÉireann, 1542 – 1800


Mícheál Dáibhéad (polaiteoir).
Bhí Mícheál Daibhéad (25 Márta 1846 – 30 Bealtaine 1906) ina fheachtasóir sóisialta Éireannach agus ina pholaiteoir náisiúnach agus ba é a bhunaigh Conradh na Talún.
Tús a shaoil.
Rugadh Mícheál Mac Daibhéid sa tSráid i gCo. Mhaigh Eo ag an tréimhse ba mheasa den Ghorta Mór. Ba é an dara páiste de chúigear clainne é a saolaíodh do Martin agus do Sabrina Daibhéad. Nuair a bhí Mícheál sé bliana d’aois díshealbhaíodh a mhuintir agus bhí ar a athair dul ar imirce go Sasana ar thóir oibre. Nuair a dhiúltaigh a bhean chéile agus a mhuintir dul isteach i dTeach na mBocht tháinig an sagart paróiste sa tSráid, An tAthair John Mc Hugh, i gcabhair orthu agus thug sé dídean dóibh. Ar deireadh, i 1855, chuaigh Bean Dháibhéid agus na páistí thar sáile go dtí an baile tionsclaíoch Haslingden i Lancashire mar a raibh Martin ina chónaí.
Ní raibh Mícheál ach deich mbliana d’aois nuair a chuaigh sé ag obair i muileann cadáis ach faoi cheann dhá bhliain bhain timpiste le meáisín sníomhacháin dó agus b’éigean an ghéag dheas a bhaint de. I ngeall ar an ngortú sin, d’fhreastail sé ar scoil Wesleyan ar feadh dhá bhliain nó go ndeachaigh sé ag obair i gclólann. Is thart faoin am seo a chur sé spéis i stair na hÉireann agus sa bhail a bhí ar Éirinn ag an am.
Na Fíníní.
Ba í an spéis seo a spreag é le dul isteach i mBráithreachas Phoblacht na hÉireann (BPÉ), nó na Fíníní, i 1865. Dhá bhliain ina dhiaidh sin d’éirigh sé as a phost le bheith ina Ard-Rúnaí ar na Fíníní i dTuaisceart na Sasana agus in Albain.
Gabhadh i Londain é i 1870 agus é ag fanacht le seilbh a ghlacadh ar lastas airm. Daoradh téarma cúig bliana déag príosúnachta air ach ní raibh air ach seacht mbliana a chur isteach. Ar 19 Nollaig, 1877 ligeadh é féin agus na príosúnaigh pholaitíochta eile amach faoi choinníollacha áirithe. Ach lean sé dá chuid imeachtaí agus tamall ina dhiaidh sin ceapadh ar Ard-Chomhairle BPÉ é.
Nuair a scaoileadh saor é chuaigh sé go Meiriceá ag lorg tacaíochta ó Ghael-Mheiriceánacha dá bheartas nua “"The Land for the People"”. Chuir sé faoi in Philadelphia in 1873 agus a mháthair agus triúr deirfiúr in éineacht leis. Ba le linn dó a bheith i bpríosún gur rith sé leis nach raibh de leigheas ar fhadhbanna na hÉireann ach ligean do mhuintir na tíre an talamh a shealbhú. Is minic a chualathas é ag rá a leithéid seo ag cruinnithe ina dhiaidh sin: “The land question can be definitely settled only by making the cultivators of the soil the proprietors”. I 1870 thug Rialtas na Breataine Acht Talún isteach a raibh “cíosanna cothroma” mar chuspóir aige: ach shíl Dáibhéad nár leor sin, mar ní bheadh dul chun cinn déanta ag cosmhuintir na hÉireann go dtí go mbeadh ceart acu ar a gcuid talún féin.
Cogadh na Talún.
Ar theacht abhaile dó i 1879 bhí dálaí an ghorta ar Iarthar na hÉireann arís. Bhí sé ar cheann de na blianta ba fhliche riamh agus bhí teipthe ar bharr na bprátaí don triú bliain as a chéile. D’fhreastail an Dáibhéadach ar chruinniú mór ar an mBaile Gaelach, Co. Mhaigh Eo ar 20 Aibreán mar a leagadh síos pleananna le haghaidh ollfheachtas agóide a raibh sé mar aidhm aici cíosanna a ísliú. I gCaisleán an Bharraigh ar 16 Lúnasa 1879 bunaíodh Conradh na Talún Mhaigh Eo go foirmiúil le lántacaíocht ó Shéarlas Stíobhardach Parnell (Charles Stewart Parnell). Ar 21 Deireadh Fómhair ceapadh Parnell ina Uachtarán ar Chonradh na Talún agus bhí an Dáibhéadach ar dhuine de na rúnaithe air. Anois bhí gach cuid den fheachtas agóide agus den ghluaiseacht faoi chearta talún faoi aon scáth amháin. Ba é a bhí de dhíth ar "Cogadh na Talún" ná cíos cóir, cinnteacht seilbhe agus ceart díola agus ón uair sin go 1882 tugadh faoin gcath le dúthracht.
Cuireadh an Dáibhéadach i bpríosún arís in 1881 de bharr a chuid óráidí neamhbhalba ach ba ghearr gur scoileadh saor é. In 1883 cuireadh i bpríosún arís é. Nuair a ligeadh amach é in 1882 chuaigh sé i mbun feachtais le go mbeadh úinéireacht ar thalamh na hÉireann ag an Stát chomh maith le comhghuaillíocht a thionscnamh idir lucht oibre na Breataine, oibrithe na hÉireann agus feirmeoirí tionóntacha. In 1882 toghadh mar fheisire parlaiminte é do Chontae na Mí ach níor acmhainn dó freastal ar an bParlaimint de bharr gur i bpríosún a bhí sé ag an am. Tamall ina dhiaidh toghadh mar fheisire parlaiminte do Chontae na Mí é. Cé nach raibh sé féin agus Parnell ar aon tuairim faoi cheist na talún thug sé lántacaíocht don chomhghuaillíocht Liobarálach/Náisiúnach - fiú in 1890 nuair a bhí scoilt sa pháirtí de bharr cholscaradh Pharnell. Thaobhaigh sé leis an bhfaicsean frith-Pharnell sa Pharlaimint ach de réir a chéile ghéaraigh ar a mhífhoighne nuair a chonacthas dó an easpa cumais nó tola ag an institiúid sin le deireadh a chur leis an éagoir. Agus Dáil na Breataine á fhágáil ina dhiaidh aige in 1886 thuar sé “no just cause could succeed there unless backed by physical force”.
Dul chun cinn.
A bhuíochas d’iarrachtaí leanúnacha Mhíchíl Dháibhéid tugadh tuilleadh achtanna talún isteach i ndiaidh an chéad Acht Talún de chuid Gladstone in 1870. Ba é an cheann ba thábhachtaí Acht na Talún 1881 a thug aitheantas ar deireadh do na 3F-anna. I 1903 tháinig Acht Wyndham i bhfeidhm - acht a chuir ina luí go láidir ar Thiarnaí Talún a gcuid eastát a dhíol le Coimisiún na Talún. Ba iad anáidí feirme in ionad cíosa a bheadh le híoc ina dhiaidh sin. I ndeireadh na dála d’aistreofaí úinéireacht talún ó na tiarnaí talún go dtí na tionóntaí. Bhí cuspóir an Daibhéadaigh curtha i gcrích ar deireadh. D’easaontaigh sé le hAcht Wyndham toisc nár chóir tiarnaí talún a chúiteamh ar thalamh ar leis An Stát é, dar leis.
Bhí baint aige le bunadh Cumann na nÉireannach Aontaithe, agus áirítear é leis ar dhuine de bhunaitheoirí Pháirtí Lucht Oibre na Breataine chomh maith le bheith ina inspioráid don Irish Land and Labour Association le D.D. Sheehan. Dúirt Mahatma Gandhi roinnt blianta ina dhiaidh sin go ndeachaigh An Daibhéadach agus Conradh na Talún go mór i gcion air agus an ghluaiseacht um léirisú síochána á bunú aige san Inde.
Nuair a d’éag an Daibhéadach i 1906 d’fhreastail Fear-Ionad an Rí ar an tsochraid, rud a léirigh an turas polaitiúil a bhí curtha de ag an iarphríosúnach de chuid na bhFíníní. Tá sé curtha sa tSráid, a bhaile dúchais. Tá an droichead idir Oileán Acla agus an mórthír a bhaisteadh as Daibhéad.
Daibhéid, Mícheál Mac
Daibhéid, Mícheál Mac
Daibhéid, Mícheál Mac
Daibhéid, Mícheál Mac
Daibhéid, Mícheál Mac
Daibhéid, Mícheál Mac


Amharclann na Mainistreach.
Is amharclann i mBaile Átha Cliath, i bPoblacht na hÉireann í Amharclann na Mainistreach, glaotar Amharclann Náisiúnta na hÉireann air chomh maith a d'osclaítear don chéad uair ar an 27ú Nollag 1904. Cé gur cailleadh an bunfoirgneamh i dtine i 1951, tá sé fós gníomhach sá lá atá inniú ann. Ba í Amharclann na Mainistreach an chéad amharclann fóirdheonaithe ag an stát i ndomhan an Bhéarla; ó 1925 ar aghaidh fuair sí fóirdheontas bliantúil ó Saorstát Éireann. Tá an Máinistreach lonnaithe ag 26 Sráid Íochtar na Mainistreach, Baile Átha Cliath 1 ó mí Iúil 1966.
Bhí an amharclann an-bainteach le scríobhneoirí Athbheochan Liteartha na hÉireann ina blianta luath agus bhí go leor de na scríobhneoirí pairteach i mbunú an amharclann agus scríobh an cuid is mó dóibh dramaí a bhí ar siúl ann ag pointí áirithe. Bhí cuid mhaith de na scríobhneoirí agus aisteorí is mór le rá páirteach leis an Mainistreach, William Butler Yeats, Lady Gregory, Sean O'Casey agus John Millington Synge ach go háirithe. Tá sí an tábhachtach i dtionscal turasóireachta na hÉireann comh maith.
Bunús.
Póstaer na chéad oíche san amharclann.
Ba iad W.B. Yeats agus Lady Augusta Gregory a bhunaigh Amharclann na Mainistreach i 1903. Roimhe sin, bhí Amharclann Liteartha na hÉireann agus An Cumann Drámata Náisiúnta ann chun drámaíocht a chur ar taispeáint do lucht féachana na hÉireann. Bhí Amharclann Liteartha na hÉireann bunaithe ag Yeats, Gregory agus ag Edward Martyn sa bhliain 1899 agus d'eascair Amharclann na Mainistreach as an gcompántas sin, agus í ag feidhmiú faoin ainm Cumann Náisiúnta Amharclannaíochta na hÉireann. Bhronn bean darb ainm Annie Horniman pátrúnacht ar an tionscnamh agus d'éirigh leo suíomh a cheannach don amharclann nua ar Shráid na Mainistreach agus osclaíodh na doirse don chéad seó ar 27 Nollaig 1904. Ba é "On Baile's Strand", ar dhráma é le W.B. Yeats féin, an chéad dráma a cuireadh os comhair an phobail san amharclann nua. Bhronn an Saorstát nua fóirdheontas ar an amharclann náisiúnta i 1925 agus tá cáil uirthi mar gheall air sin, toisc gurbh í an chéad amharclann i saol an Bhéarla a fuair maoiniú stáit.
Drámaí conspóideacha.
Tharraing cuid de na drámaí go leor achrainn ar lucht na hamharclainne i rith na mblianta. Bhí sé ina chíréib nuair a léiríodh "The Playboy of the Western World" den chéad uair in Eanáir 1907, toisc gur mheas cuid mhaith den lucht féachana go raibh an dráma ina mhasla do mhná na hÉireann. Tharla an rud céanna i 1926 nuair a léiríodh "The Plough and the Stars" le Seán O'Casey den chéad uair agus daoine áirithe den tuairim nár léirigh an dráma go leor urraime do cheannairí Éirí Amach na Cásca.
Foirgneamh nua.
Scriosadh foirgneamh bunaidh na hamharclainne ar 16 Iúil 1951, nuair a réab tine tríd. Cuireadh áitreabh sealadach ar fáil don amharclann in Amharclann na Banríona ar dtús agus aistríodh an amharclann ar ais go dtí an seansuíomh ar 18 Iúil 1966, tar éis d'fhoirgneamh nua-aimseartha a bheith tógtha ar láthair stairiúil na hamharclainne, rud a bhí deartha ag an ailtire Michael Scott.
Athlonnú arís san 21ú haois.
I mí Mheán Fómhair 2006, sheol rialtas na hÉireann comórtas idirnáisiúnta dearaidh chun foirgneamh nua buan a chruthú d'Amharclann na Mainistreach ar shuíomh nua ag Cé Sheoirse, ar thaobh theas na cathrach. Fógraíodh coiste moltóireachta an chomórtais seo i nDeireadh Fómhair 2007. Agus an comórtas seo á thabhairt chun críche, tá go leor uasghrádú agus athchóiriú déanta ag lucht na hamharclainne ag tús an 21ú haois, le cur le heispéireas amharclannaíochta an lucht féachana san fhoirgneamh a tógadh sna naoi déag seascaidí.


Annraoi Ó Liatháin.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Annraoi Ó Liatháin (1917 - 1981). Bhí stíl chorraitheach éasca scríbhneoireachta aige a mheall go leor daoine óga i leith na léitheoireachta Gaeilge, go háirithe sa leabhar "Laochra na Machairí", stair na Meiriceánach Dúchasach a throid in aghaidh ionradh na Stát Aontaithe ar a dtailte sa 19ú céad. Ní raibh sé ina chainteoir dúchais sa chiall is déine, ach is minic a chuaigh sé ar cuairt go Gaeltacht na Rinne i gContae Phort Láirge nuair a bhí sé ina pháiste. Tá blas na canúna sin ar go leor dár scríobh sé. Chaith sé seal ina óige ina bhall de Chraobh na hAiséirí de Chonradh na Gaeilge, craobh a d'iompaigh ina heagraíocht neamhspleách pholaitiúil faoin ainm Glúin na Buaidhe (leagan Ghaeilge Uladh de "Ghlúin an Bhua" an Chaighdeáin). Ba bhall gníomhach é de Shinn Féin agus chaith sé seal ina uachtarán ar Chonradh na Gaeilge.
Fuair Annraoi Ó Liatháin bás i dtús na n-ochtóidí. B'é "Cois tSiúire" (1981) an leabhar deireanach a chríochnaigh sé. Leabhar taistil ar cheantar na nDéise agus ar dheisceart Chontae Thiobraid Árann atá ann.
Saothair.
De na leabhair thuas, is iad "Luaithreach an Bhua" agus "Nead na gCreabhar" an dá cheann is fusa atá ar fáil inniu, is dócha. Is é is ábhar leis an úrscéal "Luaithreach an Bhua" ná troid éadóchasach na bPoblachtach ar na Státairí in Éirinn le linn an Chogaidh Chathartha, nuair a bhí Mícheál Ó Coileáin tar éis an Conradh Angla-Éireannach a shíniú. Maidir le "Nead na gCreabhar", scéinséir crua cranraithe is ea é a chuirfeadh Alistair MacLean i gcuimhne duit. Is í an phríomhdhifríocht idir an "Nead" agus na gnáthscéinséirí ná gur Sasanaigh atá sna bithiúnaigh, cineál spiairí agus iad imithe le fiántas in Éirinn. Tá sean-chliché an "Éireannaigh fhiain" iompaithe bun os cionn ag an scríbhneoir, mar sin. Déanta na fírinne, baineann Annraoi a chasadh leath-ghreannmhar féin as gach cliché de chuid genre liteartha na scéinséirí sa leabhar seo. Tá laoch an scéil cosúil le cuid mhór laochra i scannáin ar nós "The Dirty Dozen": fear is ea é a chuir an iliomad craiceann de ag iarraidh a áit féin a bhaint amach sa saol, ach níor theip an tuathal air riamh sna hiarrachtaí seo. Cineál laoch ócáidiúil atá ann, mar sin, nó fiú frithlaoch. Ach ós rud é gur frithlaoch fíor-Ghaelach é, tá an tsagartóireacht ar ceann de na gairmeacha nár éirigh leis! Siúd is go bhfuil greann ciúin den chineál seo ag dul leis an leabhar, is furasta léamh an ghnáthscéinséara a bhaint as chomh maith, nó coinníonn Annraoi sceitimíní ar an léitheoir ó thús go deireadh an scéil.
Suitear dha úrscéal leis le linn chogaí na nGael sa tréimhse 1641-1652. Baineann "Buíon Éireannach in Albain" le hionradh Éireannach ar Albain faoi cheannas Alastair mac Colla Chiotaigh Mac Domhnaill i 1645 agus ar an gcogadh a d'fhear Alastair mac Colla Chiotaigh agus Montose ar son an rí in aghaidh lucht na Cunúinte, agus baineann "Dún na Cinniúna" leis an gcosaint a rinne Féilim Ó Néill ar Dhún Chnoc Séarlais i 1651 in aghaidh arm Pharlaimint Shasana faoin nginearál Coote.


An Ostair.
Poblacht i lár na hEorpa í an Ostair (Gearmáinis: "Österreich"), ar mar a dtugtar go hoifigiúl Poblacht na hOstaire (Gearmáinis: "Republik Österreich"). Tá teorannacha aici leis an nGearmáin, leis an bPoblacht Seiceach, leis an tSlóvaic, leis an Ungáir, leis an tSlóivéin, leis an Iodáil, le Lichtinstéin agus leis an Eilvéis. Is é Vín príomhchathair na tíre.
Stair.
Bhí daoine ina gcónaí i gceantar na Danóibe timpeall 80,000 bliain ó shin, ach níor tháinig aon fhorbairt ar stát ar bith sa cheantar go dtí gur ghabh na Rómhánaigh seilbh air timpeall aimsir Chríosta. Cúige ar theorainn impireacht Charlemagne a bhí san Ostair go luath sna meánaoiseanna, go dtí gur tháinig na Magyar, nó na hUngáirigh sa deichiú haois. Tháinig rítheaghlach Babenberg chun cinn agus bunaíodh stát lena phríomhchathair i Vín i 1116. Ba chuid d'impireacht naofa na Róimhe (impireacht Gearmánach i ndáiríre) í an Ostair as sin go ceann blianta fada.
D'athraigh na hOstaraigh a ndílseacht ar feadh tamaill go rithe na Bóithéime agus de réir a chéile tháinig rítheaghlach nua i dtreis, ceann de na teaghlaigh ba chumhachtaí a bhí riamh san Eoraip, na Hapsburg. Bhí siad ina rithe ar an Ostair agus ar an Bhóithéim agus tháinig tailte eile timpeall ar an Ostair, agus i bhfad i gcéin (ríocht na Spáinne agus a tailte thar lear san áireamh) ina seilbh. Bhí iomaíocht ghéar idir í féin agus Impireacht Ottomach na Tuirce agus rinne na Turcaigh léigear ar Vín in 1529 agus i 1683.
Bhí an Ostair ar cheann de mhórchumhachtaí na hEorpa go dtí gur cloíodh í sa Chéad Chogadh Domhanda, fiú tar éis do Napóilean an tír a ghabháil, agus a príomhchathair Vín (Wien) ar cheann de na cathracha ba thaibhsí sa domhan. D'éirigh leis na hOstaraigh an bua a fháil ar Napóilean i gcúpla cath, agus bhí lámh ag an gCunta Metternich, Seansailéir na hOstaire, i leagan amach teorainneacha na hEorpa in 1815. Bhí tréimhse fada síochána sa tír ansin go dtí gur dúnmharaíodh oidhre na ríochta, an tArd-diúc Franz Ferdinand i Sairéavó ar an 28 Meitheamh 1914, eachtra a chuir tús leis an Chéad Chogadh Domhanda. Chaill an Ostair a forlámhas ar fhormhór a himpireacht agus bunaíodh poblacht i 1918, ach níor mhair a neamhspleáchas i bhfad. Ghabh Adolf Hitler, Ostarach ó dhúchas, a tháinig i gceannas ar an Ghearmáin, seilbh ar an tír i 1936 agus ba mar chuid den Reich Gearmánach a ghlac sí páirt sa Chéad Chogadh Domhanda. Leagadh síos na teorannacha atá anois aici tar éis don Aontacht Shóivéideach í a ghabháil i 1945. Rinneadh ceithre chuid den tír, ach tugadh a neamhspleáchas di nuair a scríobhadh bunreacht nua a chinntigh neodracht na tíre agus bhí sí neamhspleách arís.
Le cabhair ó Phlean Marshall tháinig forbairt mhear eacnamaíoch ar an tír tar éis an Dara Chogaidh Domhanda. Is ball iomlán den Aontas Eorpach ó 1995 i leith í.
An tír sa lá inniu.
Téann a lán turasóirí chuig An Ostair, ach go háirithe chun dul ag sciáil sna hAlpa in iarthar na tíre. Is cathracha iad Salzburg agus Innsbruck a bhfanann a lán sciálaithe iontu, iad cathracha deasa freisin. Is cathair mhór thurasóireachta é Vín chomh maith.
Tá clú agus cáil ar An Ostair le haghaidh a gcuid cácaí, is iad Sachertorte agus Apfelstrudel na cácaí is cáiliúla a bhfuil acu.
Tíreolaíocht.
Is tír sléibhtiúil den chuid is mó é An Ostair mar gheall ar a suíomh sna hAlpa. As an achar iomlán na hOstaire níl ach timpeall ceathrú ábalta a bheith measta mar íseal, agus níl ach 32% na tíre thíos 500 méadar.
Tagairtí.
An Ostair
O
O
O


Rothar.
Is éard atá i gceist leis an rothar, nó leis an ngearrán iarainn (nó each iarainn uaireanta) (úsáidtear leaganacha truaillithe den fhocal Béarla "bicycle" go coitianta i gcaint na Gaeltachta, cosúil le "badhsacail" agus "badhsalaic"; focal oifigiúil é "badhsacal" i nGaeilge na hAlban) ná cóir thaistil an-áisiúil a bhfuil dhá roth fúithi agus iad á gcasadh ag matáin an duine atá a stiúradh an rothair, nó an rothaí. Tá an dá roth ceangailte d'fhráma an rothair, agus an rothaí ina shuí in airde ar an bhfráma.
An déanamh atá ar an rothar inniu (an dá roth ar aon mhéid le chéile chomh maith leis an slabhra tiomána) tháinig sé chun saoil sa bhliain 1895, ach bhí rothair den chineál eile ann roimhe sin féin. Chuaigh an rothar slabhrathiomáinte ar fud an domhain ó shin, agus inniu, tá an rothar dhá oiread chomh coitianta leis an ngluaisteán. Is é an rothar an príomh-mheán iompair ina lán réigiún ar an domhan, toisc go bhfuil sé saor i gcomparáid leis an ngluaisteán (mar shampla), agus is féidir leis an rothaí taisteal a dhéanamh beag beann ar na bóithre, má tá an tír-raon oiriúnach don rothaíocht.
Caitheamh aimsire agus cleachtas aclaíochta atá sa rothaíocht freisin. Cuireann an rothar ar chumas an chathróra aghaidh a thabhairt ar an tuath ar lorg aeir ghlain, agus san am chéanna, coinníonn an rothaíocht féin na matáin, an croí agus na scamhóga ag obair go maith. Baineann póilíní, teachtairí agus daoine eile leas as an rothar ina gcuid oibre, agus is spórt comórtais í an rothaíocht freisin. Is dócha gurb é an "Tour de France" - an turas timpeall na Fraince - an comórtas rothaíochta is clúití ar domhan, agus tá cáil ar laochra móra an chomórtais seo, cosúil le Lance Armstrong agus Eddy Merckx.
Is féidir luas 50 ciliméadar san uair a bhaint amach ar rothar agus d'éirigh leis an gCeanadach Sam Whittingham 142.51 ciliméadar san uair a shroicheadh ar chúrsa rásaíochta. Is é seo an churiarracht do na feithiclí daontiomáinte ar fad.
An duine a thabharfaidh an iarracht chéanna agus a chaitheann an fuinneamh céanna, beidh sé ag gluaiseacht an trí oiread chomh luath leis an gcoisí. Le fuinneamh an bhia a thiontú go fuinneamh gluaiseachta, is í an rothaíocht an modh is feidhmiúla atá ag neach beo ar bith.
Stair.
Is iomaí réamhtheachtaí a bhí ann don rothar. Deirtear gurbh é an Cúnta Mede de Sivrac a d'fhorbair an "célérifère" dérothach sa bhliain 1790 nó 1791, agus gur chuir sé os comhair an tsaoil mhóir í sa "Phalais-Royal". Ní raibh ann ach dhá roth agus fráma adhmaid eatarthu, agus an rothaí ina shuí ar an bhfráma seo agus ag baint tacaíochta as an talamh. Ní raibh gléas stiúrtha ná tiomáint ann. Is é an tuiscint atá ag lucht na staire ar an scéal inniu nach raibh "célérifère" dérothach ann ar aon nós, agus gur gléas ceithre roth a bhí i gceist i ndáiríre. Ní raibh ann ach gur bhain an t-iriseoir clúiteach Francach Louis Baudry de Saunier an chiall chontráilte as na pictiúir chomhaimseartha nuair a bhí sé ag déanamh taighde ar stair na ngléas gluaiste seo céad bliain i ndiaidh lá an "célérifère".
Ba é an Gearmánach Karl Drais von Sauerbronn a d'fhorbair an chéad dérothach daontiomáinte, an "Laufmaschine", nó meaisín reathaíochta, mar a thug sé air. Thóg sé an chéad mheaisín sa bhliain 1817, agus fuair sé paitinn air sa chéad bhliain eile. Ba é dérothach Drais - ar a dtugtaí "draisine" nó "draisienne" freisin, is é sin, gléas Drais, nó "velocipede", rothar coise - an chéad dérothach a raibh rath ceart air, ach sa deireadh, ba iad na timpistí a rinne cabhóg an rothair choise seo, nó is é an tátal a bhain a lán údaráis áitiúla astu gur gléas dainséarach a bhí ann, agus thosaigh cathracha móra ag cur coisc leis an rothar coise.
Ó na 1820idí go dtí na 1950idí, bhí forbairt á déanamh ar na feithiclí daontiomáinte. Scéal eile áfach gur bhain innealtóirí na linne deireadh súile den dearadh dérothach, ó bhí siad den bharúil go raibh teipthe ar rothar coise Drais agus gur chóir dearadh na bhfeithiclí daontiomáinte a bhunú ar an gcoincheap trírothach nó ceathair-rothach, nach raibh chomh dainséarach céanna, ó nach gcaithfeá a bheith ag coinneáil cothromaíochta.
Ainmneacha malartacha.
Tosaíodh ar rotha cúitiuc a chur ar rothair in 1869 agus bhí siad níos sócúl ansin. Tosaíodh feidhm a bhaint as an shlabhra chun an ghluaiseacht a éascú leis an 'Rover' a chum J.K. Starley sa Bhreatain agus bhí an rothar i bhfad níos slána dá bharr sin, agus de bharr an dá roth a bheith ar aon mhéid. Thiomáin an slabhra an roth cúil a bhí ag casadh ar luas níos airde ná na troitheáin agus bhí an rothar níos tapúla dá bharr sin. Cuireadh feadán aeir sna rotha, rud a chuir tuilleadh feabhais ar socúlacht agus luas na gléasa. Tosaíodh ar an rothar a tháirgeadh ar bhonn thionsclaíoch agus bhí án-éileamh air mar mhodh taistil i mbailte agus faoin tuath, mar go raibh siad saor go leor don lucht oibre.
Thug an rothar deis taistil do mhná chomh maith agus bhí gach cineál duine in ann dul níos faide ó bhaile. Chuaigh an capall i léag mar áis iompair ag an am céanna. Bhí an-tionchar ag an rothar ar an tionsclaíocht chomh maith, mar gheall ar an bhforbairt a rinneadh ar creathlaigh éadroma agus ar rotha miotail, agus bhí na deartháireacha Wright, mar shampla, ina ndéantóirí rothar sular thug siad faoi eitleáin a thógáil. Agus mar gheall ar an líon daoine a thosaigh ag taisteal na tíre bhí tionchar polaitiúil ag an rothar. Cuireadh eagraíochta turasóireachta agus taistil ar bun agus brúdhreamanna a d'éiligh feabhas ar bhóithre, ar lóistín agus ar an léarscáilíocht.
In Éirinn, do bhain timirí Chonradh na Gaeilge agus na hÓglaigh feidhm as an rothar chun ranganna agus cruinnithe a eagrú.
Tháinig an gluaisteán chun cinn ag an am céanna agus tháinig meath ar an rothair mar mhodh taistil idir cathracha, ach leanadh ar aghaidh á thaisteal ar i mbailte móra chun turais ghearra a dhéanamh, in áiteanna atá ró-chúng don ghluaisteán nó ina bhfuil locadh gluaisteán gann nó an-daor. De réir mar a d'éirigh daoine as an rothar mar phríomh-mhodh taistil tháinig sé chun cinn mar ghléas caitheamh aimsire, go háirithe ag déagóirí.


Binn Éadair.
Leithinis ar an taobh thuaidh de Bhaile Átha Cliath í Binn Éadair. Tá calafort iascaireachta agus seoltóireachta ann. Tá caisleán de chuid an 15ú haois ann agus tuama réamhstairiúil a dtugtar Uaigh Aoidín air. Tugadh 900 gunna isteach anseo chun na hÓglaigh a armáil i mí Iúil 1914.


Conradh na Gaeilge.
Eagraíocht is ea Conradh na Gaeilge (seanlitriú: "Connradh na Gaedhilge") a bunaíodh sa bhliain 1893 chun an Ghaeilge a choinneáil á labhairt agus a chur i mbéal na ndaoine in Éirinn arís, agus an meath tubaisteach a tháinig uirthi sa 19ú haois. Is gnách dearcadh ar Dhubhghlas de hÍde mar phríomhbhunaitheoir an Chonartha, ós rud é gurbh eisean a chuir tús leis an ngluaiseacht Gaeilge lena chuid óráidíochta faoi ath-Ghaelú na hÉireann. Bunaitheoirí tábhachtacha eile ab ea Eoin Mac Néill agus Eoghan Ó Gramhnaigh.
Bunú an Chonartha agus aisling Dhubhghlais de hÍde.
B'é Eoin Mac Néill a chuir gairm chruinnithe ar na daoine nár chuma leo todhchaí na Gaeilge. Tháinig cruinniú bunaithe an Chonartha le chéile in uimhir a naoi, Sráid Sackville (inniu, Sráid Uí Chonaill i mBaile Átha Cliath). B'é ba spreagadh d'Eoin Mac Néill féin ná an óráid a thug Dubhghlas de hÍde do Chumann na Gaeilge i Nua-Eabhrac faoi "dhíghalldú" na hÉireann, ar an 16ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1891, chomh maith leis an léacht a thug sé do Chumann Náisiúnta na Litríochta ar an 25ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 1892. B'í aisling de hÍde ná an tÉireannach a ath-Ghaelú le cuidiú leis cothromaíocht cheart a shaoil a fháil ar ais. Go bunúsach, bhí de hÍde den bharúil go raibh an tÉireannach ag déanamh aithrise ar theanga agus ar nósanna Shasana, agus gurb ábhar áthais dó, mar Éireannach, gach taisme nó tubaiste a d'éiríodh do Shasana. B'é tuairim de hÍde ná go mbeadh an tÉireannach ábalta dul i dteagmháil leis an Sasanach féin ar bhonn ní ba chothroime, dá mbeadh teanga dá chuid féin á labhairt aige agus nósanna dá chuid féin á gcleachtadh aige.
Na heagraíochtaí Gaeilge a bhí ann roimh an gConradh, ar nós Aontas na Gaeilge agus Cumann Buan-Choiméadta na Gaeilge, níor dhírigh siad ar thábhacht na Gaeilge mar theanga bheo, mar a rinne de hÍde. Chuir lucht na gcumann seo i bhfad níos mó béime ar na sean-lámhscríbhinní agus ar an tseanfhilíocht, agus iad, fiú, ag díspeagadh na teanga labhartha, nó bhí siad inbharúla go raibh sí truaillithe cibé scéal é. B'í caint na ndaoine an chloch ba mhó ar phaidrín an Chonartha ó thús báire, agus theastaigh ó bhunaitheoirí na heagraíochta gluaiseacht phobail a dhéanamh de ghluaiseacht na Gaeilge, seachas gluaiseacht an lucht léinn.
Faoi thionchar léacht de hÍde, d'fhoilsigh Eoin Mac Néill alt faoi dhrochstaid na Gaeilge ar an "Irish Ecclesiastical Record". Léigh Eoghan Ó Gramhnaigh, sagart óg, an t-alt, agus chuaigh sé i dteagmháil le hEoin Mac Néill, agus in éineacht, d'fhoilsigh an bheirt seo gairm shlógtha do chairde na Gaeilge ar Irisleabhar na Gaeilge, arb í iris Aontas na Gaeilge í. Toradh díreach don achainí seo ab ea bunú Chonradh na Gaeilge, nó "Leug na Gaedhilge" (is é sin, "Léig na Gaeilge" i litriú an lae inniu), mar a baisteadh ar an eagraíocht ar dtús.
Na daoine a bhunaigh an Conradh, daoine óga ab ea an chuid ba mhó acu. B'é Tomás Ó Néill Ruiséal, a raibh seacht mbliana is trí scór d'aois aige faoi seo, an duine ba sine acu.
Níor ghlac Eoghan Ó Gramhnaigh páirt sa chéad chruinniú. Le fírinne, bhí sé ag éileamh le heitinn, agus cúpla bliain i ndiaidh bhunú an Chonartha, b'éigean dó dul ar imirce go California ar lorg bisigh. B'ansin a shíothlaigh sé, ach d'fhág sé téacsleabhar ina dhiaidh ar bhain glúin i ndiaidh glúine de Ghaeilgeoirí leas aisti mar áis teagaisc, "Simple Lessons in Irish".
An Eagraíocht ag Forbairt.
Ar dtús, bhítí ag lochtú an Chonartha toisc go raibh a chuid gníomhaíochtaí comhchruinnithe sa phríomhchathair amháin, ach de réir a chéile, thosaigh craobhacha ag teacht ar an bhfód ar fud na tíre. Ba mhinic a chuaigh an Conradh i dtuilleamaí na mboc mór áitiúil, má bhí siad sásta cúpla focal a labhairt go poiblí ar son na Gaeilge. I dtús báire, bhí na heaglaisigh sásta cuidiú agus comhoibriú leis na Conraitheoirí, ach de réir a chéile, tháinig drochamhras ar chuid acu i leith an Chonartha. Is amhlaidh go raibh na mná agus na fir ag freastal ar na ranganna céanna Gaeilge, rud nár thaitin le maoir na moráltachta ar aon nós. Le fírinne, eagraíocht cheannródaíoch ab ea an Conradh ó thaobh chearta na mban féin de. Bhí cead ag na mná páirt a ghlacadh i saol agus i saothar an Chonartha ar aon leibhéal leis na fir, agus mar sin, mheall an eagraíocht agus an Ghaeilge ina leith an chuid ab airde oideachais de mhná na hÉireann san am.
Is léir gur chuir lucht na himirce suim sa Ghaeilgeoireacht freisin. Mar shampla, chuaigh cumann liteartha na nÉireannach i Londain sa Chonradh mar chraobh. Ball den chraobh seo ab ea Pádraic Ó Conaire, a chuir tús le próslitríocht nua-aoiseach na Gaeilge.
Cogadh an Oideachais.
B'é Cogadh an Oideachais an chéad mhórfheachtas a chóirigh an Conradh leis an nGaeilge a chur chun cinn. B'é an cuspóir a bhí acu ná oideachas dátheangach a chur ag obair ar scoileanna na Galltachta agus oideachas trí mheán na Gaeilge a chinntiú i scoileanna na Gaeltachta. Níor éirigh ach ar éigean leo. Is amhlaidh go raibh Robert Atkinson, Ollamh le Gaeilge i gColáiste na Tríonóide, ag cur in aghaidh an fheachtais go poiblí. Bhí seisean den bharúil nach raibh aon mhaithe i litríocht na Gaeilge, nó dúirt sé nach raibh ach trí chineál litríochta ar fáil sa teanga: páistiúil, reiligiúnda nó mígheanmnaí. Dealraíonn sé nach raibh an tOllamh ró-eolach ar an nGaeilge é féin, nó is é an rud a dúirt an tAthair Peadar Ua Laoghaire ina léirmheas ar phríomhshaothar léannta Atkinson, eagrán scolártha de "Trí Bhior-ghaoithe an Bháis" le Seathrún Céitinn, ná nach raibh an tOllamh ábalta an difríocht idir "is" agus "tá" a thuiscint. B'fhéidir go raibh eagla ar Atkinson roimh ghluaiseacht na Gaeilge: dá n-éireodh leis an ngluaiseacht, ní thógfadh sé mórán ama go mbeadh na scórtha Gaeilgeoirí léannta timpeall, agus iad níos líofa sa teanga ná é féin.
Mar sin féin, níor theip a mhisneach ar de hÍde go fóill. Chuir sé gairm shlógtha ar na saineolaithe eachtrannacha a raibh ciall acu do chúrsaí an léinn Cheiltigh, idir Ghearmánach, Fhrancach, agus Bhreatnach, agus chabhraigh cuid mhaith acu leis. Mhínigh siadsan do na húdaráis an luach a bhí sa Ghaeilge don taighde agus don chultúr, beag beann ar Atkinson. Nuair a bhí an feachtas thart, sa bhliain 1901, bhí na húdaráis sásta oideachas dátheangach a thairiscint do na páistí Gaeltachta, ach fágadh an Ghaeilge gan saothrú i gcónaí i scoileanna na Galltachta.
I dtús an fheachtais seo a chuaigh Pádraic Mac Piarais sa Chonradh, agus chuir sé spéis i gceist an oideachais. Bhreac sé síos a aiste cáiliúil faoi "mheaisín an mhurdair", is é sin, polasaí aonteangach Béarla na scoileanna náisiúnta a bhí ag marú na n-iarsmaí deireanacha den Ghaeilge, dar leisean. Leis an meaisín a stopadh, bhunaigh sé scoil chónaitheach lán-Ghaeilge dá chuid féin, Scoil Éanna, i mBaile Átha Cliath.
Máirtíreacht Mhíchíl Uí Ící.
Thosaigh an dara cogadh oideachais sa bhliain 1905, nuair a d'eisigh Conradh na Gaeilge rún, inar cáineadh aonteangachas Béarla na n-ollscoileanna. Lochtaigh an Conradh curaclam ró-Ghallda Mhaigh Nuad freisin, rud a chuir an-fhearg ar na heaspaig, nó bhí siad den bharúil nár chóir do na tuataí a ladar a chur i gcúrsaí inmheánacha an tseimineáir Chaitlicigh.
Thuig na Conraitheorí nár mhór duine de chuid na hEaglaise féin a earcú leis na heaspaig a chur ar athrú comhairle. Bhí an tOllamh le Gaeilge i Maigh Nuad, Mícheál Ó hÍcí, sásta comhoibriú leo. Ag druidim chun deiridh don bhliain 1908, thosaigh sé ag cur brú ar na heaspaig le litreacha príobháideacha, agus é ag lochtú pholasaí Gallda Mhaigh Nuad go poiblí, fiú. Níor thaitin a leithéid sin leis na heaspaig, áfach. Tugadh bata agus bóthar dó as Maigh Nuad, agus fágadh ar an mblár fholamh é. Fuair sé bás i gceann cúpla bliain, i ndiaidh dó laethanta deireanacha a shaoil a chur amú ag iarraidh a phost a fháil ar ais. Is féidir a rá gurbh eisean an chéad mhairtíreach a thug a shaol ar son na Gaeilge.
Timirí agus Múinteoirí Taistil.
Ó nach raibh ag éirí go rómhaith leis na feachtais oideachais, b'é an tátal a baineadh as an scéal gur chóir do lucht an Chonartha an t-oideachas Gaeilge a sholáthar as a stuaim féin. Is féidir a rá gur eagraíocht cheannródaíoch ab ea Conradh na Gaeilge in Éirinn, i bhfianaise an oiread oibre agus a rinneadh leis an oideachas aosach a chur chun cinn.
Bhí páirt lárnach ag na timirí agus ag na múinteoirí taistil san obair seo. Thosaigh an Conradh á n-earcú chomh fada siar leis an mbliain 1898. Bhíodh na timirí ag rothaíocht ó bhaile go baile le soiscéal na Gaeilge a chraobhscaoileadh. Labhraídís leis na boic mhóra áitiúla faoi thábhacht na teanga. D'eagraídís craobhacha nua do Chonradh na Gaeilge. Dhéanaidís bolscaireacht ar son na teanga sna nuachtáin áitiúla. Mhúinidís an cúpla focal dóibh siúd a raibh a suim múscailte. Ba mhinic a fuair siad fáilte fhuar ó na sagairt agus ó na húdaráis áitiúla, agus ní raibh an náisiúnachas chomh fabhrach don Ghaeilgeoireacht agus a shílfeá. Nó má bhí fir óga na háite ar fad ag druileáil in Óglaigh na hÉireann, ní raibh am saor acu leis an nGaeilge a fhoghlaim.
Na Scoileanna Samhraidh.
Sna blianta 1904-1912, bunaíodh fiche scoil le Gaeilge a mhúineadh do na hábhair mhúinteora. Ó tharla nach raibh scoileanna traenála ag an Stát le múinteoirí dátheangacha a oiliúint le haghaidh na Gaeltachta, ní raibh an dara suí sa bhuaile ag na húdaráis ach stádais oifigiúil a bhronnadh ar scoileanna samhraidh an Chonartha. Bhronn Ruairí Mac Easmainn suim mhór airgid ar an gConradh leis na scoileanna seo a mhaoiniú. Tháinig an smaoineamh ón mBreatain Bheag, áit ar hosclaíodh an chéad scoil Breatnaise den chineál seo sa bhliain 1903. Chomh maith leis na múinteoirí bunscoile, d'fhoghlaim scoláirí Ceilteacha ó na tíortha iasachta, ar nós Julius Pokorny agus Kuno Meyer, a gcuid Gaeilge sna scoileanna seo.
An Conradh agus an Pholaitíocht.
Bhí go maith agus ní raibh go holc, go dtí gur tuigeadh do Bhráithreachas na Poblachta an leas a bhí le baint as an gConradh. Ar dtús, bhí Conradh na Gaeilge neamhpholaitiúil go hiomlán mar eagraíocht, agus Protastúnaigh is Aontachtóirí ag glacadh páirt dhíograiseach in athbheochan na Gaeilge. Ó bhí ceist neamhspleáchas na hÉireann ag éirí níos práinní in aghaidh an lae, is éadócha go bhféadfadh an Conradh fanacht slán ón bpolaitiú a bhí ag bagairt ar gach eagraíocht chultúrtha Ghaelach, go háirithe i bhfianaise an dóigh ar shealbhaigh na Fíníní Cumann Lúthchleas Gael roimhe sin.
Craobh an Chéitinnigh.
Bhí cineál seicteachas ag baint le craobhacha áirithe den Chonradh, go háirithe Craobh an Chéitinnigh, ceann de na craobhacha a bhí ag obair sa phríomhchathair. Bhí an chraobh seo dírithe ar Ghaeilgeoirí ó Chúige Mumhan a earcú, agus bhí sé ina scéilín magaidh ag Gaeilgeoirí na linne go raibh gníomhairí rúnda de chuid Chraobh an Chéitinnigh ar síorgharda ar stáisiún na traenach ag fanacht le traein Chorcaí, chun gach duine le Gaeilge ón taobh sin den tír a fhruiliú dá gcraobh. Le fírinne, áfach, bhí an chraobh in ann dornán maith de dhaoine a mhealladh chuici a bhí le páirt thábhachtach a dhéanamh i saol na Gaeilge agus na hÉireann i ndiaidh imeacht na Sasanach. Baill den Chraobh ab ea Máire Ní Chinnéide, a chuir dírbheathaisnéis Pheig Sayers in eagar, agus an tAthair Pádraig Ua Duinnín, a scríobh an chéad mhórfhoclóir Gaeilge san fhichiú haois. Thairis sin, bhí ceathrar iarbhall de chuid na Craoibhe i measc na n-oifigeach ab airde in Arm an tSaorstáit nuair a bunaíodh é: Risteard Ó Maolchatha, Gearóid Ó Súilleabháin, Diarmuid Ó hEigeartaigh, agus Seán Ó Muirthile.
Dream ardnósach ab ea na Céitinnigh seo, agus iad suite siúráilte roimh ré go mbeadh cinniúint as an ngnáth i ndán dóibh nuair a gheobhadh Éire a saoirse. Scéal eile, áfach, nach gceadódh a gcreideamh dian Caitliceach dóibh mórán mórtachais a dhéanamh le Protastúnaigh an Chonartha, daoine ar nós Seosamh Laoide (Joe Lloyd) a bhí i gceannas obair fhoilsitheoireachta na heagraíochta.
Dubhghlas de hÍde agus an "Playboy of the Western World".
Leis na Caitlicigh choimeádacha a ghiúmaráil, b'éigean do de hÍde uaireanta seasaimh a ghlacadh i gcúrsaí na polaitíochta cultúrtha nach bhfuil róchuma orthu agus iad á scrúdú le súile ár linne féin. B'é an sampla ba mhíchlúití den chineál seo ná an callán a tharraing an dráma úd "Playboy of the Western World" le John Millington Synge sa bhliain 1907. Bhí an dráma ina chnámh spairne idir na hintleachtóirí liobrálacha agus na daoine a raibh dearcadh ní ba choimeádaí acu, agus b'éigean do de hÍde taobhú leis an dara dream acu, rud nár mhaith William Butler Yeats dó riamh. Bhí de hÍde ag brath ar na deontais a d'fhaigheadh sé ó na Gael-Mheiriceánaigh leis an gConradh a choinneáil ag obair, agus dearcadh coimeádach acu siúd ar chúrsaí cultúrtha na hÉireann. Bhí an dráma féin bunaithe ar na hamhráin Ghaelacha a bhí foilsithe agus aistrithe ag de hÍde féin ina dhíolaim cháiliúil "The Love-Songs of Connacht", agus b'iomaí duine sa Chonradh féin a shíl go mba chóir d'Uachtarán an Chonartha an "Playboy" a chosaint, seachas a ionsaí. Ar chúiseanna airgid, áfach, b'éigean dó an seasamh coimeádach a roghnú. Inniu féin, is minic a dhéanann naimhde na Gaeilge tagairt do scéal an "Phlayboy", agus iad ag áitiú go bhfuil an Ghaeilge agus an coimeádachas cultúrtha pósta ceangailte go doscartha.
Frithdhúnadh na Bliana 1913.
Sa bhliain 1913, bhí Baile Átha Cliath ar bharr lasrach, agus an cogadh idir an lucht oibre agus na fostóirí faoi lán an tseoil. Chuir na fostóirí frithdhúnadh i bhfeidhm leis na ceardchumainn a throid, agus iad ag tarraingt isteach sáraitheoirí stailce ó Shasana leis an obair a dhéanamh os comhair shúile an lucht oibre áitiúil. Ós rud é go raibh teaghlaigh na n-oibrithe Éireannacha ag fulaingt go mór mór le hocras faoi na himthoscaí seo, bhí an lucht oibre ar coipeadh le fearg agus le héadóchas. Bhí an chathair ar fad ina cíor thuathail, nuair a bhí an lucht oibre áitiúil ag iarraidh na sáraitheoirí stailce a imeaglú, agus na péas ag gabháil de smachtíní orthu. B'iad Séamas Ó Conghaile agus Séamas Mór Ó Lorcáin ceannairí an lucht oibre le linn na dtrioblóidí seo.
Daoine socúlacha meánaicmeacha ab ea tromlach na gConraitheoirí i ndiaidh an iomláin, agus ba leasc leo taobhú leis an lucht oibre sa choimhlint seo, go háirithe ó bhí an Eaglais Chaitliceach go tréan ag cosaint na bhfostóirí agus ag lochtú na n-oibrithe. Dá dheasca sin, is iomaí Gaeilgeoir de phór íseal a fuair é féin idir dhá thine Bhealtaine ag iarraidh dhá thrá na Gaeilge agus an tSóisialachais a fhreastal, ó bhí an chuma ag teacht ar an scéal nach bhféadfá an dá chuid a roghnú. B'ansin a chaill Seán Ó Cathasaigh, an drámadóir, a shuim sa náisiúnachas Éireannach agus sa Ghaeilge araon, agus an mealladh a bhain imeachtaí an fhrithdhúnta as. Bhí Cathal Brugha, cathaoirleach Chraobh an Chéitinnigh, go tréan in aghaidh an lucht oibre, mar shampla. Dealraíonn sé gurbh é Pádraig Mac Piarais an t-aon Chonraitheoir mór le rá a bhí sásta tacú leis an lucht oibre. Bhí aithne phearsanta aige ar Shéamas Ó Conghaile cheana féin, agus clann Uí Lorcáin ag dul ar Scoil Éanna.
Insíothlú na bhFíníní.
Faoin am ar thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, chuaigh insíothlú na bhFíníní i dtreise sa Chonradh. B'é Tomás Ó Cléirigh a bhí i gceannas ar an ngníomhaíocht seo. Thuig sé an poitéinseal a bhí sa Chonradh do ghluaiseacht na Poblachta, agus d'fhéach sé chuige gurbh iad lucht a leanúna féin a shealbhódh an eagraíocht. Ní raibh mórán céille aige don Ghaeilge féin riamh. Sa bhliain 1915, nuair a tháinig lucht an Chonartha le chéile ag Ard-Fheis Dhún Dealgan, vótáladh iarrthóirí na bhFíníní isteach ar choiste gnó an Chonartha, ionas gur fágadh an eagraíocht faoina smacht. Ag an gcruinniú céanna, d'iompaigh siad an Conradh ina eagraíocht náisiúnaíoch trí rialacha na heagraíochta a athrú, ionas go raibh ruaigeadh na nGall as Éirinn mar chuspóir oifigiúil ag an gConradh feasta.
Ní raibh de hÍde sásta leis an gcuma a tháinig ar na cúrsaí. Bhí sé riamh den tuairim gur chóir an pholaitíocht a choinneáil scartha ó obair an Chonartha, agus é cinnte go mbeadh gluaiseacht na Gaeilge in inmhe gach aon rud cothrom a rithfeadh léi a chur i gcrích, ar acht is go bhfanfadh sí slán ón bpolaitíocht. Mar sin, níor fágadh an dara suí sa bhuaile aige ach éirí as mar chathaoirleach. Ní raibh na Protastúnaigh ná na hAontachtóirí sásta fanacht ansin ach an oiread. Ina measc siúd a thréig an Conradh i ndiaidh na hArd-Fheise seo, bhí Seosamh Laoide (Joe Lloyd), a bhí i mbun na foilsitheoireachta sa Chonradh.
Ina dhiaidh sin, is féidir a rá go raibh an Conradh ag déanamh neamhshuime ar fad dá aidhm oifigiúil, nó chuaigh an náisiúnachas agus an ghleic armtha ar son shaoirse na hÉireann in áit na Gaeilge ar fad. Ghlac cuid mhaith de cheannairí agus de ghnáthbhallra na heagraíochta páirt in Éirí Amach na Cásca, agus mura bhfuair siad bás i bpáirc an áir nó os comhair fhoireann na mbásadóirí i bPríosún Chill Mhaighneáin, chaith siad tamall fada i bhFrongoch.
Sa bhliain 2008 agus Dáithí Mac Cárthaigh ina uachtarán, ghlac Conradh na Gaeilge le bunreacht nua a réitigh leis leagan amach neamhpholaitiúil roimh 1915 agus a d'fhág ar lár aon tagairt do shaoirse na hÉireann. Seo mar a fhoráiltear le Bunreacht an Chonartha anois: "Is í aidhm na hEagraíochta an Ghaeilge a athréimniú mar ghnáththeanga na hÉireann".
Ré na nDúchrónach agus an Náisiúnachais.
I Mí na Nollag 1918, ghnóthaigh Sinn Féin an toghchán agus bhunaigh siad Dáil Éireann mar mhalairt ar an Westminster. An rialtas a fuair na cumhachtaí ón Dáil in Aibreán 1919, is ar éigean a bhí aon duine air nach raibh ina shean-Chonraitheoir. Is féidir a rá go raibh saol polaitiúil na tíre á chasadh timpeall Chonradh na Gaeilge san am sin. Baineadh úsáid áirithe as an nGaeilge mar chuid de nós imeachta na chéad Dála, ach b'é an Béarla ba mhó a chualathas le linn na díospóireachta.
Ar an lá céanna ar tháinig an Dáil le chéile an chéad uair, thosaigh Cogadh na Saoirse, nuair a mharaigh dornán d'Óglaigh beirt saighdiúirí dubha ar an tSulchóid Bheag i gContae Thiobraid Árann. Bhí cuid mhaith Conraitheoirí i measc na nÓglach a rinne an obair, agus seantimire de chuid an Chonartha i gceannas orthu.
B'é Seán Ua Ceallaigh, "Sceilg", a toghadh mar Uachtarán ar an 5 Lúnasa 1919. Sa bhliain sin, b'i gcathair Chorcaí a tháinig an Ard-Fheis le chéile, agus mar sin, ba toscairí ó Chúige Mumhan iad an chuid ba mhó dá raibh i láthair, ós rud é go raibh sé dainséarach an tír a thaisteal agus an cineál ama a bhí ann. Bhí an Ard-Fheis breá sásta go raibh Dáil Éireann tar éis stádas oifigiúil a bhronnadh ar an teanga in Éirinn, ach san am céanna, bhí go leor de mhaithe agus de mhóruaisle na tíre ar nós cuma liom nó fiú diúltach i leith na Gaeilge. Bhí dearcadh na hEaglaise Caitlicí ina ábhar míshástachta, chomh maith leis an lucht gnó, ó bhí drogall orthu teanga "mharbh neamhthrádálach" cosúil leis an nGaeilge a úsáid.
Sa bhliain 1919 a thosaigh lucht rialtais Shasana troid a chur ar an gConradh i ndáiríre. Coisceadh Fáinne an Lae, iris an Chonartha, ar an 20 Meán Fómhair 1919, ach tháinig an iris nua, Misneach, ina leaba i Mí na Samhna. Bhí sé deacair, áfach, iris ar bith a scaipeadh, ós rud é go raibh an tír ina cíor thuathail ag an gcogadh. San am céanna, mar atá, an 25 Samhain 1919, d'fhógair rialtas Shasana go hoifigiúil gur eagraíocht antoisceach Náisiúnaíoch ab ea an Conradh, agus go raibh an stát lena chur de dhroim an tsaoil.
Nuair a tháinig na Dúchrónaigh go hÉirinn an bhliain a bhí chugainn, chuir siad troid fhíochmhar ar an nGaeilge mar rud. Chuir siad tithe agus maoin eile de chuid an Chonartha trí thine, bhain siad anuas comharthaí Gaeilge aon áit a bhfaca siad a leithéidí, agus d'ionsaigh siad aon duine a chuala siad ag caint Gaeilge. Ní raibh de thoradh ar na hiarrachtaí seo ach amháin gur tharraing siad tuilleadh daoine i dtreo na Gaeilge agus na Gaeilgeoireachta.
Le teacht an tsosa chogaidh, bhí áthas ar go leor Gaeilgeoirí, ós rud é gur Conraitheoirí gníomhacha a bheadh i gceannas ar an tír feasta. Shíl siad go mbeadh an Ghaeilge slán sábháilte anois, agus gur dhual di an ceann ab fhearr a fháil ar an mBéarla.
An Eagraíocht Reatha.
Eagraíocht feasachta atá ann. D'eagraigh Conradh an feachtas polaitiúil agus sraith agóidí "Dearg le Fearg", chun cur in aghaidh na n-ionsaithe a bhí á ndéanamh ar an Ghaeilge sa bhliain 2013.
Tháinig an "Dream Dearg" le chéile sa bhliain 2016 mar gheall ar an fhrustrachas i measc phobal na Gaeilge sa Tuaisceart faoi ionsaithe leanúnacha ar an Ghaeilge, is cosúil, ó rialtas agus ionadaithe pobail. "Acht na Gaeilge" sa Tuaisceart atá ag teastáil ón Dream Dearg, rud a chosnódh an Ghaeilge óna leithéid d'ionsaithe amach anseo, dar leo.
Comhaltas Uladh.
I ndiaidh chríochdheighilt na hÉireann, bhunaigh Gaeilgeoirí an Tuaiscirt eagraíocht leath neamhspleách dá gcuid féin, mar atá, Comhaltas Uladh. Go hoifigiúil, is cuid den Chonradh é, cé gur féidir a rá go bhfuil polasaí agus próifíl dá chuid féin aige. Tháinig an Comhaltas ar an bhfód sa bhliain 1926, agus sagairt Chaitliceacha ab ea an chuid ba mhó de na bunaitheoirí. Sna blianta tosaigh, bhí an Comhaltas á stiúradh ag an Athair Lorcán Ó Muirí, náisiúnaí dian dásachtach, a chríochnaigh a staidéar diagachta i Minnesota, i ndiaidh dó bata agus bóthar a fháil ó Mhaigh Nuad toisc go raibh sé róghníomhach sna heagraíochtaí náisiúnaíocha.
Fágadh Cúige Uladh go léir, seachas Tuaisceart na hÉireann amháin, faoin gComhaltas, agus d'áirigh an tAthair Ó Muirí Contae Lú mar chuid de Chúige Uladh. B'as Lú dó féin, ach ón taobh eile de, an beagán Gaeilge a bhí á labhairt i Lú i dtosach na fichiú haoise, is follasach gur ceann de na canúintí Ultacha a bhí ann.
Bhí dearcadh an-chúigiúil ag an Athair Ó Muirí ar cheisteanna canúna, agus é ag cur béime ar thábhacht chanúint Chúige Uladh in obair an Chomhaltais. Sa bhliain 1935, ruaig an tAthair craobh i nDún Dealgan a bhí ag cleachtadh chanúint na Mumhan.
Ar feadh breis agus caoga bliain, leis an fhírinne a dhéanamh, ba é Comhaltas Uladh an t-aon eagraíocht sna Sé Chontae a bhí ag cosaint na Gaeilge. Bhí easpa iomlán tacaíochta ag an teanga ó rialtas a bhí go hiomlán naimhdeach don teanga. Is é Niall Comer, de bhunadh an Iúir ó dhúchas, agus atá ina léachtóir ollscoile i gColáiste Mhig Aoidh, Doire, atá ina uachtarán reatha ar an Chomhaltas.
Oireachtas na Gaeilge.
Eagraíonn Conradh na Gaeilge an tOireachtas, féile a dhéanann ceiliúradh ar na healaíona dúchasacha trí mheán na Gaeilge. Cuireadh tús leis an Oireachtas sa bhliain 1897, nuair a cóiríodh an chéad fhéile sa Rotunda i mBaile Átha Cliath. Féile aon lae a bhí ann san am. Inniu, maireann an fhéile deich lá ar fad, ach tá sí scoilte ina dhá leath, Oireachtas na Bealtaine agus Oireachtas na Samhna. Baineann an tOireachtas le beagnach gach gné den chultúr dúchais – amhránaíocht ar an sean-nós, amhránaíocht aonair, cóir, ceol traidisiúnta, rince, scéalaíocht, agallaimh bheirte agus litríocht na Gaeilge.


An Chríostaíocht.
Is creideamh aondiach í an Chríostaíocht atá bunaithe ar shaol agus ráitis Íosa Chríost sa Tiomna Nua. Creideann Críostaithe gurb é Íosa an Slánaitheoir agus mar thoradh air sin tugann siad an t-ainm "An Críost" air. Tá tuairim is 2.1 billiún Críostaí timpeall an domhain, rud a fhágann gurb í an chreideamh is mó sa chruinne í. Tá sí ar an bpríomh-reiligiún sa Mheiriceá Thuaidh, sa Mheiriceá Theas, san Eoraip, sna hOileáin Fhilipíneacha, san Aigéine agus i bpáirt mhóra na hAfraice. Tá sí ag fás go tapadh san Áise, go háirithe sa tSín, sa Chóiré Theas, agus san Afraic Thuaidh.
Thosaigh an Chríostaíocht sa chéad aois mar sheict Ghiúdach, agus roinneann sí a lán téacsanna reiligiúnacha leis an Ghiúdachas, go háirithe an Sean Tiomna. Cosúil leis an Ghiúdachas agus an tIoslam, aicmítear an Chríostaíocht mar reiligiún Abrahámach ós rud é go bhfuil na trí chreideamh bunaithe ar an traidisiún faoi Abrahám.
Bhí an t-ainm "Críostaí" (Gréigis: Χριστιανός) curtha ar na deisceabail don chéad uair in Antiógh, de réir Aicteanna 11:26. Deirtear gurb é Iogna ón Antiógh a bhain úsáid as an téarma "Críostaíocht" (Gréigis Χριστιανισμός) i dtús.
Teagasc an Chríostaíocht go bhfuil Íosa Mac Dé, d'éirigh Dia ina dhuine agus Slánaitheoir an daonnacht. Mar thoradh, tharchuir Críostaithe go coiteanta go Íosa mar Chríost no Meisias. Na trí dreamanna sa domhan Críostaí ná an Eaglais Chaitliceach Rómhánach, na eaglaisí Ceartchreidmheachas agus na sainchreidimh éagsúla Protastúnachas. Scoilt an Caitliceach Rómhánach agus Ceartchreidmheachas na Oirthear as a chéile sa Siosma Mór na 1054 AD, agus tháinig Protastúnachas ina saol i rith an Reifirméisean Protastúnach sa 16ú aois, ag scoilteadh as an Eaglais Caitliceach Rómhánach.
Sacraimintí.
Is sacraimint í, sa creidiúint agus cleachtadh Chaitliceach, ná siombail nó deasghnáth go minic cé a léirionn grás diagach, beannacht nó naofacht den Chríostaí cé í a ghlacadh. Samplaí sacraimintí ná Baisteadh agus an Aifreann. Thógtha an focal as an Laidin "sacramentum", cé a raibh é úsádte a aistriú an focal Gréigis den 'rúndiamhair'.
An dá sacraimintí úsáidte go rialta den cuid is mó ná Baisteadh agus an Eocairist. Rinne an formhór Caitlicigh úsáid den seacht Sacraimintí: Baisteadh, an tumadh deasghnách de iarrthóir chun fáilte a chur roimhe iad san Eaglais.
na Luath-Meánaoiseanna.
Leis an meath agus titm den Impireacht na Róimhe san iarthar, d'éirigh an phápacht imreoir polaitiúil, ag tosú leis gnóthaíocht taidhleoireachta an Pápa Leo leis na Hunaigh agus na Vandail. Thosaigh an eaglais ré fada den miseanach gníomhaíocht agus fairsingiú i measc na treibheanna éagsúla.


Limistéar an euro.
Is críoch airgeadra í limistéar an eoró a thugann le chéile tíortha an Aontais Eorpaigh a ghlac leis an eoró mar airgeadra coitianta. Cruthaíodh an chríoch i 1999 le aon tír déag, agus tugadh isteach an Ghréig i 2001 mar gur lean siadsan "i bprionsabal" na treoracha a leagadh amach i Maastricht de easnamh poiblí (a mheasann roinnt tíortha lasmuigh de chaiteachas mhíleata) teoranta ag 3 % de Tháirgeadh Imtíre Brutto agus fiacha poiblí nach sáraíonn 60 % de Táirgeadh Imtíre Brutto.
I mí Eanáir 2004, ba iad na 12 ballstáit ar chríoch an eoró ná: an Bheilg, an Ghearmáin, an Ghréig, an Spáinn, an Fhrainc, Poblacht na hÉireann, an Iodáil, Lucsamburg, an Ísiltír, an Ostair, an Phortaingéil agus an Fhionlainn. Cuir an tSlóvéin isteach i mí Eanáir 2007.
Chomh maith leo sin, tá ceithre "mhion-stát", atá ceangailte leis an gcríoch mar gheall ar chonraí airgidis lena gcomharsain: Andóra, Monacó, San Mairíne agus an Vatacáin. Tá an scéal chéanna sa Chosaiv agus i Montainéagró, a bhaineann feidhm as an eoró mar airgead dlistineach. Bhaineadh sí feidhm as Mark na Gearmáine roimhe sin mar airgeadra.
Is é treoir-cháin chríocha an eoró, a shocraíonn Banc Ceannais na hEorpa, 3.25 %.


Ceanada.
Is tír i Meiriceá Thuaidh é Ceanada (Béarla agus Fraincis: "Canada"), idir an tAigéan Atlantach agus an tAigéan Ciúin. Is ríocht dhaonlathach é Ceanada, a bunaíodh sa bhliain 1867 mar chónaidhm in Impireacht na Breataine. Tá thart ar 35 milliún duine ina gcónaí i gCeanada. Is iad Torontó agus Montréal na cathracha is mó, agus is é Ottawa príomhchathair na tíre. Béarla agus Fraincis na teangacha oifigiúla.
Sanasaíocht.
Tagann an t-ainm "Canada" (agus mar sin "Ceanada" i nGaeilge) ó "kanata", focal a chiallaíonn "baile beag" nó "lonnaíocht" i dteanga de chuid na nIroquois. Ba é sin an focal a d'úsáid Indiaigh i gceantar Chathair Québec nuair a threoraigh siad Jacques Cartier chun Stacona, baile beag acusan. Thug Cartier an t-ainm sin ar an gceantar uilig a bhí faoi Donnacona, taoiseach na treibhe úd. Faoin mbliain 1545, bhí na hEorpaigh ag cur an ainm ar a gcuid léarscáileanna le haghaidh an réigiúin ar fad.
Tíreolaíocht.
Is mór an tír í, le 9,984,670 km². Tá teorainn aici le Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é Ceanada an dara tír is mó ar domhan.
Na bundúchasaigh.
Taispeánann staidéir sheandálaíochta agus anailísí géiniteacha go dtéann an t-áitreabh daonna i gCeanada siar go 7500 R.Ch. ar an laghad. Cuid de shaintréithe na mbundúchasach iad lonnaíochtaí seasta, an talmhaíocht, céimiúlacht shóisialta casta agus gréasáin trádála. Measann roinn rialtais amháin go raibh timpeall is 500,000 duine sa tír ag deireadh an 15ú haois, is é sin go díreach roimh theacht buan na nEorpach. Tá meastacháin eile ann, áfach, atá chomh híseal le 200,000 duine agus chomh hard le 2,000,000 duine. Cibé ar bith scéal é, tháinig titim mhór ar líon na mbundúchasach i ndiaidh theacht na nEorpach mar nach raibh imdíonacht acu ar na galair a tháinig isteach in éineacht leo seo, mar atá, fliú, an bhruitíneach agus an calar. Na Chéad Náisiúin a thugtar anois ar Indiaigh Cheanada. Tá Ionúitigh agus Métis ann freisin. Daoine de phór measctha iad na Métis a dtéann a sinsireacht siar, go minic, go dtí lár an 17ú haois. Fraincis a bhíonn acu seo go minic, fiú in áiteanna mar Manitoba i lár na tíre.
Teacht na nEorpach.
Na Lochlannaigh na chéad Eorpaigh dár chuir fúthu i gCeanada, é sin ag L'Anse aux Meadows i dTalamh an Éisc thart ar 1000 AD. Níor fhan siad ann go ró-fhada.
Tháinig maraithe Bascacha agus Portaingéalacha go luath san 15ú haois agus chuir siad lonnaíochtaí iascaigh sealadacha ar bun. John Cabot, taiscéalaí Iodálach, a thug an chéad chuairt ar an gcósta thoir ar son Shasana, sa bhliain 1497. Chuir na Sasanaigh ruaig ar na hiascairí Bascacha agus Portaingéalacha ó thailte saibhre éisc na tíre go luath sa 16ú haois agus chuir siad coilíneachtaí ar bun ar Thalamh an Éisc. Cupids agus Ferryland na céad chinn (1610) díobh.
a>, an stát ba mhó i Meiriceá Thuaidh san am
Tháinig na Francaigh go Ceanada sa bhliain 1534 nuair a sheol Jacques Cartier isteach san Abhainn St. Lawrence. Ar an 24 Iúil, rinne sé cros 10 méadar in airde a thógáil agus ghlac sé seilbh na tíre in ainm François I, Rí na Fraince. Thosaigh siad ina gcónaí den chéad uair i bPort Royal san Albain Nua, sa bhliain 1605. Na hAcadaigh ainm na ndaoine úd. Samuel de Champlain ab ea "Athair na Nua-Fhraince". Lean sé ar aghaidh chun Québec a thógáil freisin, príomhchathair an stáit nua.
Bhí sé ina chogadh ceithre huaire idir na Francaigh agus na hIndiaigh ar thaobh amháin agus na Sasanaigh ar an taobh eile idir na blianta 1689 agus 1763. I ndiaidh Chonradh Pháras sa bhliain 1763, ní raibh aon rud fágtha ag na Francaigh seachas Saint-Pierre-et-Miquelon, dhá oileán amach ó Thalamh an Éisc ar leis an bhFrainc iad go dtí an lá atá inniu ann. (D’fhan na Francaigh freisin i seilbh bhruach thiar na Mississippi taobh ó dheas ó Cheanada). Trí mheán Acht Québec (1774) tugadh aitheantas arís don Fhraincis, don chreideamh Chaitliceach agus do dhlí shibhialta na Fraince in Québec. Chomh maith leis sin, leathnaigh an t-acht achar Québec isteach i ngleann na hAbhann Ohio, rud a chuir le míshástacht na Meiriceánach sna 13 Choilíneacht a bhí cheana féin ar tí éirí amach i gcoinne smacht na mBriotanach. Le Conradh Pháras (1783), fuair na Meiriceánaigh an chríoch sin ar fad taobh ó dheas ó na Locha Móra.
Faoi lánsmacht na mBriotanach.
Roinneadh an choilíneacht Nova Scotia ina dhá leath: ar an 16ú Lúnasa cuireadh New Brunswick ar bun sa chuid thiar di. Le hAcht Bunreachtúil na bliana 1791, roinneadh Cúige Québec ina dhá leath freisin. Ceanada Íochtair a tugadh ar an gceann díobh ina raibh an Fhraincis ag an móramh (Québec an lae inniu) agus Ceanada Uachtair (Ontario inniu) ar an gceann ina raibh an Béarla níos coitianta. Bhí a thionól reachtach féin ag an dá chúige. Le hAcht Aontais na bliana 1840 cuireadh na "Ceanadaí" seo le chéile in aonad amháin a tugadh Cúige Cheanada air. Na críocha ollmhóra chun an iarthuaiscirt a bhí faoi smacht na mBriotanach - Rupert's Land agus an North-West Territory - tugadh iad faoi smacht an chúige aontaithe nua seo mar na Northwest Territories.
"The Jack Pine", ola ar chanbhás (1916-1917), le Tom Thomson, péintéir Ceanadach
Ar an 1ú Iúil 1867, cuireadh tiarnas feidearálach ar bun faoin ainm "Ceanada", agus ceithre chúige ann, mar atá Ontario, Québec, New Brunswick agus Albain Nua. Bhí na Northwest Territories faoina smacht. Na coilíneachtaí ar chósta an Aigéin Chiúin, Oileán Victoria agus an Cholóim Bhriotanach, rinneadh aon choilíneacht amháin díobh sa bhliain 1866 mar an Cholóim Bhriotanach, agus sa bhliain 1871 chuaigh sí seo isteach i dtiarnas feidearálach Cheanada. San oirthear, rinne Prince Edward Island amhlaidh sa bhliain 1873. Rinneadh cúigí de chodanna de na Northwest Territories diaidh ar ndiaidh: Manitoba sna 1890idí agus Alberta agus Saskatchewan sa bhliain 1905. Rinneadh críoch faoi leith den Yukon le linn ruaig an óir ansin. De réir mar a bhí Ceanada ag forbairt mar thír, fuair sí tuilleadh féinrialais ón mBreatain Mhór chomh maith. Talamh an Éisc an cúige deireanach sa chónaidhm sa bhliain 1949. Tír neamhspleách í Ceanada anois.
Gné thábhachtach de stair Cheanada is ea an inimirceacht agus an síorbhrú isteach i limistéir a bhí i seilbh na mbundúchasach roimhe sin, chun an iarthair go háirithe. I ndiaidh Chogadh 1812, thosaigh a lán daoine a plódú isteach ón mBreatain Mór agus ó Éirinn. Idir 1825 agus 1846, tháinig 626,628 imirceach Eorpach go Ceanada; sa bhliain 1831 féin tháinig 34,000 Éireannach i dtír i gCathair Québec. Ceaptar go bhfuair an ceathrú cuid de na himircigh bás le galair éagsúla.
Geilleagar.
Lomáin á n-iompar ar leoraí sa Cholóim Bhriotanach. Tá an lománaíocht tábhachtach i ngeilleagar Cheanada cé go scriosann sé bunstaid chianaosta choillte na tíre.
Tá an 11ú geilleagar is mó ar domhan ag Ceanada agus timpeall ar SAM$1.74 trilliún d'OTI ainmniúil ann. Is ballstát den G8 é Ceanada.
Tá trí ceathrú den gheilleagar san earnáil seirbhísí agus ceathrú eile san earnáil phríomhúil—ola agus lománaíocht, go príomha. Baintear a lán den ola as gainimh tarra an iarthuaiscirt. Táirgeann Ceanada cuid shuntasach de nicil, de chaidmiam, de shinc agus de mholaibdéineam an domhain chomh maith. Tá mianaigh diamaint ann agus is é Ceanada an tír tháirgthe síoróip maiple is mó.
Tá Ceanada chun tosaigh maidir le teicneolaíocht agus eolaíocht. Sa bhliain 2011, caitheadh C$29.9 billiún ar thaighde agus fhorbairt sa tír. Tá 10 nDuais Nobel bronnta ar Cheanadaigh i bhfisic, i gceimic agus i leigheas.
Teangacha.
Is iad Béarla agus Fraincís na teangacha oifigiúla. Is é Béarla an chéad teanga do 59.7% de mhuintir Cheanada. Is í Fraincís an chéad teanga do 23.2% de na daoine. Ní raibh ach Béarla ag 57.8% de daonra Cheanada. Ní raibh ach Fraincís ag 22.1% den daonra. Tá naoi teanga bundúchasacha aitheanta i gCeanada comh maith.


Đồng Nai.
Is cúige de chuid Vítneam é Đồng Nai. Tá Đồng Nai suite taobh thoir thuaidh de Cathair Hô-Chi-Minh in oirdheisceart na tíre. Is é Biên Hòa an chathair is mó in Đồng Nai.
Tá achar 5,895 km2 ag an gcúige. 2,838,600 duine an daonra sa bhliain 2014. Is iad dúichí an chúige ná: Cẩm Mỹ,Định Quán,Long Thành,Nhơn Trạch,Tân Phú,Thống Nhất,Trảng Bom,Vĩnh Cửu, agus Xuân Lộc
Teampall na Litríochta Trấn Biên in Biên Hòa
Bình Thuận, Lâm Đồng, Bình Dương and Bình Phước, Bà Rịa–Vũng Tàu,


Tír.
Is ceantar geografach nó polaitiúil í an tír go príomha, ach focal atá ann ag a bhfuil bríonna éagsúla. Tá gaol aige le 'terra' na Laidine a chiallaíonn talamh, nó aonad polaitiúil, nó fisiceach talún. Is aonad polaitiúil í an 'tír' sa ghnáthchaint. Mar shampla,
Mar gheall ar chúinsí éagsúla na staire, tá an-éagsúlacht tíortha ar domhan. Tá cuid acu bunaithe ar náisiún nó treabh amháin, dream daoine a bhfuil teanga, creideamh nó cultúr ar leith acu. Samplaí díobh sin is ea an Íoslainn, an tSeapáin, Vítneam, Leosóta.
Ach bíonn meascán go minic i dtíortha eile, an Eilbhéis mar shampla mar a labhraítear ceithre theanga oifigiúla, nó an Bheilg mar a bhfuil trí theanga agus tháinig ann do na tíortha sin de bharr na hiomaíochta idir impireachtaí nó tíortha níos mó ná iad ina labhraítear teangacha náisiúnta na tíre.
Cruthaíodh teorannacha idir tíortha de bharr na gcoimhlintí idir náisiúin éagsúla, agus mar sin is minic a bhíonn mionlach i dtír nach bhfuil an teanga, creideamh nó cultúr céanna acu is atá an mhóraimh acu - lucht labhartha na Sualainnise sa bhFionlainn mar shampla, a thugann a ndílseacht don tír ina bhfuil siad in ainneoin na ndifríochtaí sin.
Is minic a labhraítear an teanga chéanna i dtíortha difriúla, Ceanada agus na Stáit Aontaithe mar shampla, nó an Phortaingéil agus an Bhrasaíl, ach cuirtear an-bhéim ar neamhspleáchas na dtíortha sin óna chéile.
Sa bhliain 2004, bhí tuairim is 180 tíortha ann, de réir na Náisiún Aontaithe.


Vítneam.
Tír in oirdheisceart na hÁise is ea Poblacht Shóisialach Vítneam, agus í ag críochantacht leis an tSín, le Laos, leis an gCambóid agus le Murascaill Tonkin. Is í an Vítneaimis an teanga náisiúnta. Is í Ha Noi, i dtuaisceart na tíre, an phriomhchathair, ach is í Cathair Ho Chi Minh sa deisceart an chathair is mó sa tír.
Polaitíocht.
Tá rialtas Cumannach i réim i Vítneam. Ach, cé go bhfuil an rialtas bunaithe ar an bhfealsúnacht Chumannach, tá fiontair ghnó go leor ar fud na tíre, go háirithe i limistéar Chathair Ho Chi Minh.
Ní cheadaíonn an páirtí Cumannach freasúra ar bith. Tá riarachán an-lárnaithe sa tír mar is dual d'fhealsúnacht na gcumannach. Tá pionós an bháis ann chomh maith, agus gearrtar é ar dhaoine a chiontaítear i gcoireanna tromchúiseacha, go háirithe i smuigleáil na ndrugaí.
Tá an tír roinnte ina naoi gcúige agus caoga, agus í beagnach ar aon mhéid leis an Ghearmáin.
Geilleagar.
Le tamall de bhlianta anuas, tá múnla forbartha na Síne á leanúint sa tír, margadh saor don rachmas agus é pósta le córas diansmachta Cumannach, agus tá borradh mear ar an eacnamaíocht anois, cé go raibh stailceanna sa tír le gairid in aghaidh na gcoinníollacha oibre sna monarchana nua a chuir comhlachtaí eachtrannacha ar bun.
Reiligiúin.
Cé go bhfuil an chuid is mó de mhuintir Vítneam ina mBúdaithe, tá níos mó ná 10% de na daoine ina gCaitlicigh, freisin. Tá líon beag Moslamach sa tír chomh maith.
Stair.
Glactar leis go traidisiúnta go bhfuil cónaí ar mhuintir Vítneam sa tír le breis is ceithre mhíle bliain anuas, agus meastar gurb as an tSín a tháinig siad ar dtús. Bhí an limistéar faoi cheannas na Síne ar feadh i bhfad, ach sa bhliain 939 bhain Vítneam neamhspleáchas amach.
D'éirigh leo cosc a chur le hionradh na Mongólach, rud a threisigh leis an neamhspleáchas go mór nuair a bhí formhór na hÁise á chreachadh ag Geingeas Cán agus a shliocht. Leathnaigh a gcumhacht ó dheas agus chuir siad ríocht Champa agus an chuid ba mhó d'impireacht na gCiméarach faoina smacht.
Sa naoú haois déag tháinig na Francaigh agus chuir siad Vítneam agus a comharsana, an Chambóid agus Laos, faoina smacht. Ghabh na Seapánaigh seilbh ar an tír le linn an Dara Cogadh Domhanda.
An Chéad Cogadh Ind-Síneach.
Bhí trí chogadh móra i Vítneam sa 20ú céad: An Chéad Cogadh Ind-Síneach inar throid muintir Vítneam i gcoinne na gcoilíneach as An Fhrainc a bhí i gceannas na tíre ar feadh timpeall céad bliain.
Rinne an Fhrainc iarracht Vítneam a chur faoina smacht arís tar éis do na Seapánaigh seilbh a ghlacadh ar an tír sa Dara Cogadh Domhanda. Mhair an cogadh ar feadh naoi mbliana go dtí go raibh an bua ag náisiúnaithe Vítneam ar na Francaigh faoi dheireadh i gCath Dien Bien Phu sa bhliain 1954.
An Dara Cogadh Ind-Síneach.
Cé go raibh tacaíocht an phobail le buaiteoirí an chogaidh, Ho Chi Minh agus an ginearál Nguyen Giap, níor theastaigh ó thíortha an iarthair go mbeadh rialtas Cumannach i gceannas ar thír chomh tábhachtach agus rinneadh críochdheighilt ar an tír. Faoi bhrú ón Rúis agus ón tSín ghlac Ho Chi Min leis an gcríochdheighilt mar gur chreid sé go mbeadh an bua ag a lucht leanúna i dtoghcháin an Deiscirt agus go bhféadfaí an tír a athaontú go mear.
Ach chruthaigh Stáit Aontaithe Mheiriceá Poblacht Vítneam Theas agus chuir siad Ngo Dinh Diem i gceannas ansin. Chuir sé siúd i leith an tuaiscirt go raibh sé ar intinn acu an deisceart a chur faoi chois agus chuir sé tús le frithionsaí in éadan na gCumannach. De réir mar a mhéadaigh an cos ar bolg d'impigh Cumannaigh an Deiscirt ar rialtas an tuaiscirt airm a thabhairt dóibh chun dul i mbun treallchogaíochta. Ba sa dóigh sin a thosaigh An Dara Cogadh Ind-Síneach (idir Vítneam Thuaidh agus Vítneam Theas). Le ceadú ón Tuaisceart, bunaíodh an Fronta Saoirse Náisiúnta, is é sin, comhearaíocht na Náisiúnaithe is na gCumannach sa Deisceart le ruaigeadh a chur ar rialtas Diem, agus mhair cogadh géar fuilteach á fhearadh ar feadh cúig bliana déag eile. Ghlac na Meiriceánaigh, agus comhghuaillithe eile ar nós na hAstráile, páirt sa chogadh ar thaobh an Deiscirt, rinneadh buamáil throm ar chathracha, scriosadh bailte, sráidbhailte agus feirmeacha agus cuireadh na milliún i ngéibheann. Deirtear go raibh saighdiúirí as an tSín páirteach i gcosaint an Tuaiscirt.
Ní raibh ag éirí le ceachtar taobh an lámh in uachtar a fháil, ach le hionsaí Tet sa bhliain 1968 léirigh fórsaí an tuaiscirt agus an Fronta Saoirse nach bhféadfaí iad a chloí, agus mhéadaigh ar léirsithe i gcoinne an chogaidh ar fud an domhain, agus go háirithe i Meiriceá. De réir a chéile tharraing fórsaí Mheiriceá amach as an tír leis an gcogadh a "Vítneamú", is é sin, é a fhágáil faoi na Vítneamaigh féin. Ar feadh dhá bhliain rinne rialtas an Deiscirt iarracht fórsaí na gCumannach a choinneáil siar. Chríochnaigh an cogadh nuair a thit cathair Saigon i mí Aibreáin 1975. Tháinig deireadh leis an gcogadh ar an 30 Aibreán 1975 ("Lá na Saoirse" i Vítneam inniu).
Áirítear gur maraíodh os cionn trí mhilliún duine sa chogadh, timpeall 50,000 díobh as Meiriceá.
An Tríú Cogadh Ind-Síneach.
Cé gur Cumannaigh ab ea ceannairí Vítneam go hoifigiúil, agus iad i dtuilleamaí na tacaíochta ón Aontas Sóivéideach agus ón tSín leis an gcogadh a bhuachan, níorbh fhada gur thit siad amach leis na Sínigh. Tugtar An Tríú Cogadh Ind-Síneach ar an gcogadh (idir Vítneam agus An tSín, 1978 – 1979). Rinne na Sínigh ionradh thar theorainn Vítneam ach ní raibh seans dá laghad acu in éadan saighdiúirí dea-oilte a raibh taithí na mblianta acu ar an gcogaíocht.
An Chambóid.
Sa bhliain 1979, tar éis do shaighdiúirí na Cambóide ionsaithe a dhéanamh thar teorainn, rinne Vítneam ionradh ar an tír sin agus ruaig siad an deachtóir Pol Pot. Cé go raibh réimeas Pol Pot ar cheann de na rialtas ba uafásaí a bhí sa domhan riamh, rinne SAM cáineadh géar ar ionradh Vítneam agus cuireadh smachtbhannaí i bhfeidhm in aghaidh na tíre a d'fhág nach raibh sí ábalta forbairt eacnamaíoch a dhéanamh go ceann i bhfad.


Yu Ming Is Ainm Dom.
Tháinig an gearrscannán íorónta Yu Ming Is Ainm Dom ar an scáileán an chéad uair sa bhliain 2003. Ba é Daniel O'Hara stiúrthóir an scannáin.
Scéal.
Tá Yu Ming (Daniel Wu) ag obair ina ghiolla siopa sa tSín, agus é tinn tuirseach den obair. Lá amháin, buaileann sé isteach sa leabharlann, agus nuair nach bhfuil an leabharlannaí ann, cuireann sé an chruinneog ag casadh le ceann de na tíortha coimhthíocha a roghnú mar cheann scríbe.
Yu Ming ag gliúcaíocht isteach sa teach tábhairne
Obair leadránach Yu Ming sa tSín
Buaileann a mhéar Éire, agus cinneann sé ar theanga na tíre a fhoghlaim. Léann sé ar leabhar na mapaí gurb í an Ghaeilge an teanga oifigiúil in Éirinn, agus faigheann sé téacsleabhar Gaeilge leis an teanga a fhoghlaim. Feictear ag labhairt Gaeilge lena scáth scáileáin féin é, agus é ag bearradh a fhéasóige.
Ansin, tugann sé a aghaidh ar Bhaile Átha Cliath, agus feicimid an t-eitleán ag tuirlingt ar an aerfort ansin. Ar dtús, tá sé breá sásta na fógraí Gaeilge a fheiceáil ina thimpeall agus é in ann iad a thuiscint. Baineann sé amach lár na cathrach - agus an-áthas air nuair a aithníonn sé an focal "An Lár" ar an mbus - ach ansin, tosaíonn na deacrachtaí. Téann sé ag lorg leapa agus bricfeasta i dteach lóistín, agus an fáilteoir óg an-chairdiúil leis, ach is é an Béarla an t-aon teanga amháin atá aige, agus ní féidir le Yu Ming bun ná barr a dhéanamh den teanga sin. Ní aithníonn an fáilteoir go bhfuil Yu Ming ag labhairt Gaeilge, agus síleann sé gur Sínis atá i gceist. Iarrann sé ar fhear óg Áiseach teanga a dhéanamh dó, ach is as an Mongóil don stócach, agus é dall ar fad ar an tSínis.
Dóchasach is uile mar a bhí Yu Ming as Éirinn mar cheann scríbe i dtús an scéil, tá mealladh bainte as anois. Cuireann sé an locht air féin nach bhfuil sé in ann a dhath a thuiscint de chaint na ndaoine, cé go ndearna sé staidéar chomh dúthrachtach sin ar an teanga. Ansin, buaileann sé isteach i dteach tábhairne, agus faigheann sé an fhoireann ansin chomh dall céanna ar an nGaeilge agus muintir eile na cathrach. Ansin, áfach, labhraíonn seanfhear lách (Frank Kelly) leis as Gaeilge. Tá dreas deas comhrá ag an mbeirt acu le chéile, agus faigheann Yu Ming amach anois nach bhfuil an Ghaeilge á labhairt ach sa chorr-áit in Éirinn.
I ndeireadh an scannáin, feicimid Yu Ming ag fáiltiú turasóirí isteach i dteach tábhairne i gConamara, meangadh mór gáire trasna a aghaidhe, agus an Ghaeilge go líofa ar bharr a theanga.
Chuaigh príomhaisteoir an scannáin, Daniel Wu, ar aghaidh go Coláiste na Tríonóide chun staidéar a dhéanamh ar an Dlí. Eisíodh an scannán ar dhlúthdhiosca físeáin (DVD) in éineacht le cúig ghearrscannán Gaeilge eile. Cuireadh cóip den dhlúthdhiosca ar fáil do gach scoil in Éirinn.
Tagairtí.
Yu Ming Is Ainm Dom


Daniel O'Hara.
Is é Daniel O'Hara stiúrthóir an scannáin Yu Ming Is Ainm Dom agus scannáin eile. Is as Baile Átha Cliath ó dhúchas é O'Hara agus chaith sé tréimhse ina chónaí sa Ghearmáin tar éis dó céim a bhaint amach sa Staidéar Gnó le Gearmáinis i lár na nóchaidí. Is é Fluent Dysphasia (2004), ina bhfuil an príomhról ag an aisteoir Stephen Rea, an scannán gearr is déanaí uaidh. Sa saothar seo, insítear scéal fir a dhúisíonn ar maidin tar éis oíche ar an drabhlás nach féidir leis ach teanga amháin, an Ghaeilge, a labhairt. Braitheann sé frustrachas as cuimse de bhrí nach dtuigeann aon duine ach a iníon céard atá á rá aige. Taispeánadh Fluent Dysphasia ag Féile Scannán Chorcaí i mí Dheireadh Fómhair 2004 agus bhuaigh sé gradam an lucht féachana don ghearrscannán is fearr Éireannach.
O'Hara, Daniel
O'Hara, Daniel


Turas Teanga.
Is scannán agus cúrsa oideachais é Turas Teanga a seoladh sa bhliain 2004, le Sharon Ní Bheoláin mar láithreoir. Tá dhá DVD agus leabhar amháin ann, agus craoladh na cláir atá sa scannán ar an teilifís ar TG4 agus Radio Telefís Éireann/RTÉ a hAon.
Clár.
Tá an cúrsa roinnte ina 19 "clár na seachtaine," agus tá abhár nua ag gach ceann acu. I ngach clár seachtanúil, tugann an láithreoir cuairt ar dhuine in áit eigin sa Ghaeltacht, nó áit sa Ghalltacht ina bhaintear úsáid as mar phríomhteanga.
Mar shampla, sa 10ú chlár, cuireann Sharon agallamh ar Bhreandán de Gallaí (rinceoir cáiliúil an Riverdance) in dTír Chonaill.


Sharon Ní Bheoláin.
Is láithreoir cláir í Sharon Ní Bheoláin (rugadh 15 Feabhra 1971) ar RTÉ, TG4, srl, go háirithe do chláir i nGaeilge. Sa bhliain 2004, chuir sí an chlár oideachais Turas Teanga i láthair, atá foilsithe mar DVD, dlúthdhiosca agus leabhar.
I dtús a saol gairmiúla, scríobh Sharon téacsanna do irisleabhar Gaeilge ar nós 'Anois' agus 'Comhar'. Rinne sí staidéar i gColáiste na Tríonóide agus bhain sí amach céim onóracha sa ghaeilge. Anois tá sí ag cur fúithí, lena hiníon, i mBaile Átha Cliath.
Naisc.
Bheoláin, Sharon Ní


Vicí.
Saghas feidhmchláir Gréasáin is ea vicí a cheadaíonn do na húsáideoirí ábhar a chur leis (ar nós fóram Idirlín), agus a cheadaíonn dóibh an t-ábhar a chur in eagar chomh maith. Tugtar an téarma "vicí" ar na bogearraí chomhoibríocha a úsáidtear chun an saghas suímh Gréasáin sin a chruthú (féach ar bogearraí vicí).
Tagann an focal ón Haváis "wiki wiki", a chiallaíonn "mear" nó "neamhfhoirmiúil". Úsáidtear an téarma sin go leathan in Haváí i Stáit Aontaithe Mheiriceá mar chuid den nasctheanga Haváíoch.
Chruthaigh Ward Cunningham an chéad vicí sa "Portland Pattern Repository" ar 25 Márta, 1995.


An Vítneaimis.
Is í an Vítneaimis teanga náisiúnta Vítneam. Labhraíonn tuairim is 75 mhilliún duine ar fud an domhain an teanga seo. Cosúil lena lán teangacha in oirthear na hÁise, ar nós na Sínise mar shampla, is teanga thonúil í an Vítneaimis. Ciallaíonn an méid sin gur féidir nach bhfuil de dhifríocht idir dhá fhocal sa teanga seo ach an tuin a théann leo. Bíonn na tuineacha difriúla ag obair cosúil leis na fuaimeanna difriúla ag aithint focail dhifriúla thar a chéile, agus mar sin, tugtar tuinéimí orthu, díreach mar a thugtar fóinéimí ar fhuaimeanna éagsúla.
Stair.
Inniu, is teanga scoite í an Vítneaimis ó thaobh na bhfoirmeacha gramadaí de, is é sin, ní bhaintear úsáid as míreanna gramadúla a ghreamófaí de na focail, mar a dhéantar sna teangacha táite. Teangacha scoite iad an chuid is mó de theangacha Oirthear na hÁise. Dealraíonn sé, áfach, go raibh an Vítneaimis, i dtús a staire, i bhfad níos cosúla leis na teangacha Astráiseacha, is é sin, go raibh moirfeolaíocht infhillte aici chomh maith le grúpaí de chonsain. Faoi thionchar na timpeallachta, áfach, tháinig athrú mór ar na cúrsaí. Mar sin, tháinig an mhoirfeolaíocht scoite in áit na míreanna gramadúla, agus forbraíodh na tuineacha sa Vítneaimis, cé nach raibh a leithéidí ann ar dtús. Is féidir cosúlachtaí a aithint idir córas tuineacha na Vítneaimise agus an córas a úsáidtear i gcanúint Chantanach na Sínise, rud a thugann le fios go raibh páirt nach beag ag an gcanúint sin i bhforbairt an chórais sa Vítneaimis.
Ó b'í an tSínis teanga na cumhachta polaitiúla sa chearn seo den domhan ón dara haois roimh bhreith Chríost anuas, thosaigh focail agus téarmaí ag tonnadh isteach ón tSín, go háirithe téarmaí a bhí ag baint leis na cúrsaí polaitíochta agus riaracháin. B'í an tSínis Chlasaiceach an t-aon teanga liteartha amháin a shaothraítí i Vítneam san am seo, leis. Dá thoradh sin, is focail "Hán Việt" (focail Shíneach-Vítneamacha) iad an chuid is mó d'fhoclóir na Vítneaimise inniu féin.
Stádas oifigiúil.
Is í an Vítneaimis teanga oifigiúil Vítneam. Cé go bhfuil sí á labhairt ag na Vítneamaigh leis na cianta cairbreacha anuas, ní bhfuair sí stádas ceart oifigiúil i gcúrsaí riaracháin na tíre roimh an bhfichiú haois. An chuid ba mhó den am, b'í an tSínis Chlasaiceach a rinne an gnó sin. Bhí an leagan "Chữ Nôm" den Vítneaimis á úsáid i gcúrsaí riaracháin nuair a bhí na rítheaghlaigh Ho (1400-1407) agus Tay Son (1778-1802) ag rialú na tíre. Nuair a choilínigh na Francaigh an tír, chuir siad an Fhraincis in áit na Sínise mar theanga oifigiúil riaracháin. Níor bronnadh an stádas oifigiúil ar an Vítneaimis sular fhág na Francaigh an tír.
Canúintí.
Tá canúintí éagsúla ann sa Vítneaimis, ach má bhíonn duine in ann canúint amháin a thuiscint, is dócha go mbainfidh sé ciall mhaith as na canúintí eile fosta. Go ginearálta, tá an teanga roinnte idir trí chanúint mhóra: an ceann tuaisceartach nó an "Taincínis" (a labhraítear i Hanoi agus i dtuaisceart Vítneam), an chanúint láir nó an "Ard-Annaimis" (a labhraítear i nDanang agus i Hué, srl.), agus an ceann deisceartach nó an "Chóitínis" (a labhraítear sa cheantar in aice le Saigon/cathair Ho Chi Minh agus in áiteanna eile i ndeisceart Vítneam).
Gramadach.
Cosúil leis an gcuid is mó de na teangacha a labhraítear in Oirthear na hÁise, tá gramadach na Vítneaimise bunaithe ar pháirteagail scoite seachas ar mhíreanna táite. Na feidhmeanna gramadúla a chuirtear in iúl leis an infhilleadh sna teangacha Eorpacha, is ar ordú na bhfocal agus ar na páirteagail a aithnítear iad sa Vítneaimis.
Is minic a deirtear gur teanga aonsiollach í an Vítneaimis tríd is tríd, ach ní fíor an méid sin. Cé nach bhfuil ach aon siolla amháin i gcuid mhaith de na focail, is déshiollaigh iad an formhór acu. Is fearr a rá go bhfuil an chuid is mó de na moirféimí aonsiollach.
Scríobh.
De réir mar a bhí sí ag fáil ardú céimíochta sa tsochaí timpeall ar thús na dara mílaoise i ndiaidh bhreith Chríost, chuaigh an Vítneaimis in úsáid mar theanga liteartha. Go bunúsach, ba iad na litreacha Síneacha a cuireadh i bhfeidhm ar an Vítneaimis - córas ar a dtugtar Chữ Nôm as Vítneaimis. Bhláthaigh an Vítneaimis mar theanga liteartha san ochtú haois déag, nuair a bhí filí clasaiceacha cosúil le Nguyễn Du (1765-1820) agus Hồ Xuân Hương (1772-1822) i mbun pinn. Ba é Nguyễn Du a chum eipic náisiúnta Vítneam, Truyện Kiều (Scéal Kieu). Chleachtadh na filí seo an córas Chữ Nôm, ar ndóigh.
Córas scothaicmeach ab ea Chữ Nôm, nach gceadódh don chosmhuintir scríbhneoireacht a fhoghlaim go héasca. Mar sin, chruthaigh na misinéirí Críostaí a gcóras féin, Quốc Ngữ mar a thugtar air inniu - an "córas náisiúnta". Tá sé bunaithe ar an aibítir Laidineach, ach baineann sé úsáid as a lán comharthaí beaga idirdhealaitheacha, cuid acu le fóinéimí ar leith a shainaithint, cuid eile leis na tuinéimí a chur in iúl. Mar sin, is minic a bhíonn dhá chomhartha den chineál seo curtha le litir áirithe, rud ar a n-aithnítear an Vítneaimis go furasta.
Téann stair an chórais Quốc Ngữ siar go dtí an seachtú haois déag, nuair a thosaigh na misinéirí Portaingéalacha ag breacadh síos téacsaí Vítneaimise le haghaidh teagaisc agus leis an Soiscéal a chraobhscaoileadh. Ba é an tÍosánach Francach Alexandre de Rhodes a rinne an chuid ba mhó den obair, áfach. Chaith sé na blianta 1624-1644 ag obair i Vítneam, agus chum sé foclóir mór Vítneaimise inar tugadh míniú Portaingéilise agus Laidine ar na focail Vítneaimise. Bhí sé i dtuilleamaí foinsí Portaingéilise - na foclóirí a scríobh Gaspar d'Amaral agus Duarte da Costa roimhe - le bheith in ann a fhoclóir-sean a chur i dtoll le chéile, ar ndóigh, ach chuir sé a litriú féin i bhfeidhm ar an ábhar Vítneaimise a fuair sé sna foinsí seo.
Ní dheachaigh an córas Quốc Ngữ in úsáid go fairsing ach i dtús na fichiú haoise, nuair a thug na Francaigh isteach é go hoifigiúil. Bhí cuid de na ceannairí náisiúnta Vítneamacha drochamhrasach i dtaobh an chórais, agus iad ag iarraidh cur in aghaidh an choilíneachais Fhrancaigh, ach sa deireadh thiar, bhí an chuid ba mhó acu siúd féin sásta leis an gcóras nua, agus an dóigh ar cheadaigh sé an léitheoireacht a mhúineadh do na Vítneamaigh go léir. Mar sin, mura raibh ach an-chorrdhuine in ann an teanga a léamh roimh an bhfichiú haois, is ar éigean a thiocfá ar dhuine i Vítneam inniu nach mbeadh léamh agus scríobh na Vítneaimise aige.
Ní bhaintear mórán úsáide as an gcóras Chữ Nôm inniu, ach múintear é i gcónaí sna hollscoileanna mar eochair don tSínis agus mar chúrsa uraiceachta dóibh siúd a bhíonn ag staidéar léann Oirthear na hÁise.
Sampla.
Seo sliocht as an dán Truyện Kiều leis an bhfile Nguyễn Du (1765-1820). Scríobhadh an chéad leagan den dán síos sna litreacha Síneacha de réir an chórais Chu nom. Teagasctar sna scoileanna ar fud Vítneam anois é.


An Protastúnachas.
Tugtar Protastúnachas ar an dtréith sin den Chríostaíocht a tháinig ar an saol i ndiaidh an tAthleasú Creidimh, agus go ginearálta ar na heaglaisí a thagann ón am sin agus ina dhiaidh. Tugtar tús áite, go hiondúil, do Mairtín Liútar, manach Aibhistíneach sa Ghearmáin a bhí ag iarraidh athraithe a chur ar bun laistigh den eaglais Chaitliceach maidir le díol loghanna agus lochtanna eile a bhí le feiscint go trom san am sin ar an eaglais chéanna. I 1517, deirtear gur cheangail Martin Luther liosta de 95 gearán a bhí aige i gcoinne na hEaglaise le tairní ar dhoras Ardeaglais Wittenberg na Gearmáine, agus uaidh sin bhí scoilt le sonrú idir a lucht leanúna agus iadsan a chuir ina choinne. Bheadh ríochtaí na hEorpa roinnte óna chéile ar feadh blianta ina dhiaidh sin maidir leis na creidimh a bhí á gcur ar aghaidh iontu faoi seach, agus bheadh cogaí fada ar nós Chogaidh na dTríocha Blian bunaithe cuid mhaith ar theorannacha agus ar ghearáin creidimh.
Lean díograsóirí eile mar Eoin Cailvín i Zürich, Ulrich Zwingli, John Knox in Albain, agus John Huss sa Ríocht Sheiceach Luther, go minic ag cur d'iallach ar lucht a leanta saol an-simplí a leanúint. Mar shampla, ní cheadaítí ólachán, obair ar an Domhnach, nó aon sórt droch-chainte sna cathracha a bhí faoina smacht.


Valéry Giscard d'Estaing.
20ú huachtarán na Fraince ab ea Valéry Giscard d'Estaing. Toghadh é do Acadamh na Fraincise (Académie française) sa bhliain 2003.


An Ghearmáin.
Is tír mhór i lár na hEorpa í an Ghearmáin (Gearmáinis: "Deutschland"), nó Poblacht Chónaidhme na Gearmáine (Gearmáinis: "Bundesrepublik Deutschland") go hoifigiúil, agus thart ar 82 milliún duine ina gcónaí inti. Is ball den Aontas Eorpach í. Tá teorainn aici leis an Ísiltír, leis an mBeilg, le Lucsamburg, leis an bhFrainc, leis an Ostair, leis an bPoblacht Seiceach, leis an bPolainn, leis an Danmhairg agus leis an Eilbhéis. Is í Beirlín an phríomhchathair. Tá 3.4 milliún duine ina gcónaí sa phríomhchathair.
Stair.
Na limistéir a bhí faoi chois ag na cumhachtaí forghabhála i ndiaidh ghéilleadh na Gearmáine sa bhliain 1945Tar éis ré na Naitsithe agus an Dara Cogadh Domhanda, roinneadh an tír ina ceithre limistéar, agus fuair gach cumhacht forghabhála a limistéar féin le rialú. Chuaigh na trí limistéar iartharacha, an ceann Francach, an ceann Meiriceánach, agus ceann na Breataine, le chéile ina "Trizone", nó limistéar aontaithe, agus i 1949, d'iompaigh an "Trizone" ina poblacht neamhspleách, Poblacht Chónaidhme na Gearmáine nó an "Iar-Ghearmáin". An chuid den tír a bhí faoi smacht na Sóivéadach, bhain sí amach cineál neamhspleáchas freisin mar stát satailíteach ar cuireadh an Cumannachas i réim ann, is é sin, Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine. Fágadh an chuid iartharach de Bheirlín timpeallaithe ag críocha na "Poblachta Daonlathaí" nó na "hOir-Gearmáine", agus bhí caidreamh an dá Ghearmáin ina ábhar mór conspóide agus teannais idirnáisiúnta go dtí gur thit an tóin as an gcóras Cumannach i ndeireadh na n-ochtóidí. Daingníodh teorainn thiar na hOir-Ghearmáine leis na daoine a choinneáil istigh, agus sa bhliain 1961, tógadh balla idir an dá leath de Bheirlín leis an mbealach éalaithe deireanach a dhúnadh. Bhí rialtas na hOir-Ghearmáine ag obair sa leath thoir den chathair, ach ba í Bonn, cathair réasúnta beag cois na Réine in iarthar na Gearmáine, a bhí ina príomhchathair ag an bPoblacht Chónaidhme go dtí an t-athaontú sa bhliain 1990. Nuair a athaontaíodh an tír, aistríodh an phríomhchathair ar ais go dtí sean-phríomhchathair na Gearmáine, Beirlín. Nuair a cuireadh an 17 milliún a bhí ina gcónaí san Oir-Ghearmáin, le 63 milliún na Poblachta Cónasctha, bhí an Ghearmáin ar an tír ba mhó is ba chumhachtaí i Lár na hEorpa arís, rud a chuir scanradh ar chuid mhaith de na comharsana, le taobhshúil ar an taithí a bhí acu ar an nGearmáin i ndiaidh dhá chogadh domhanda.
Bhí an tsean-Phoblacht Chónaidhme ina ballstát den Aontas Eorpach cheana féin, ó chuaigh sí sa Chómhargadh sna seascaidí. Mar sin féin, bhí difríochtaí móra le sárú leis an dá Ghearmáin a chomhdhlúthú. Tháinig méadú mór ar chostais an stáit agus é ag iarraidh forbairt a dhéanamh ar an oirthear. Bhí dífhostaíocht an-ard san oirthear, rud nár tháinig mórán feabhais air idir an dá linn, agus b'éigean do lucht rialtais na Gearmáine laghduithe móra a dhéanamh ar an mbuiséad leasa shóisialta, fiú nuair a bhí na Daonlathaigh Shóisialta (SPD) ag rialú na tíre. Sa bhliain 2005, ghnóthaigh na coimeádaigh - na Daonlathaigh Chríostaí, nó CDU - an t-olltoghchán, agus chuaigh siad i gcomhrialtas leis an SPD agus an CSU.
Polaitíocht.
Poblacht feidearálach, parlaiminteach, agus daonlathach is ea an Ghearmáin. Oibríonn córas polaitiúil na Gearmáine faoi chuimsiú creat a bhí leagtha amach sa doiciméad bunreachtúil faoin ainm "Grundgesetz"" "(Dlí Bunúsach). Teastaíonn leasuithe ó thromlach dhá thrian dá ndlísheomraí na parlaiminte go ginearálta; tá na prionsabail bunúsacha na bunreachta, mar atá léirithe sna h-earraí a ráthaigh dhínit an duine, an scaradh cumhachtaí, an struchtúr cónaidhme, agus an riail an dlí bailí go suthain.
Eacnamaíocht.
Ba é marg na Gearmáine a bhí in úsáid ó leasú an airgeadra ("Die Währungsreform") sa bhliain 1948 go dtí gur tugadh an euro isteach sa bhliain 2002.
Is é geilleagar na Gearmáine an tríú ceann is mó ar an domhan, agus is í an earnáil seirbhíse an earnáil eacnamaíochta is mó.
Spórt.
Tá clú agus cáil ar fhoireann sacair na Gearmáine, a bhuaigh Corn an Domhain sna blianta 1954, 1974, 1990 agus 2014 agus Craobh na hEorpa sna blianta 1972, 1980 agus 1996. Tá sraith mhór ag an nGearmáin, an Fußball-Bundesliga.
Stáit.
Tá 16 stát nó "Bundesländer" (uatha: "Bundesland") sa Ghearmáin.
Tagairtí.
G


Toirdhealbhach Ó Cearbhalláin.
Cláirseoir agus cumadóir ceoil ba ea Toirdhealbhach Ó Cearbhalláin (1670 – 25 Márta 1738). Chum sé neart fonn agus amhrán, agus tá rian cheol chlasaiceach a linne le haithint go soiléir ar a shaothar. Tá éileamh fós ar a chuid cheoil agus tá cuid mhaith de cóirithe le haghaidh uirlisí eile.
Beatha.
Rugadh Ó Cearbhalláin san Obair i gContae na Mí. Feirmeoir bocht ba ea a athair.
Sa bhliain 1684 d’aistrigh an teaghlach go dtí Béal Átha Fearnáin i gContae Ros Comáin. Chuaigh a athair ag obair ann d’Annraoi Mac Diarmada Rua. Thaitin an buachaill le Máire Bean Mhic Dhiarmada Rua, agus shocraigh sí go dtabharfaí oideachas dó. In aois a ocht mbliana déag bhain an bholgach radharc na súl de agus chuir a bhanphátrún le cláirseoireacht é.
Nuair a bhí sé bliain is fiche d’aois tugadh capall agus giolla dó agus chuir sé chun bóthair. Chun Seoirse Reynolds i Loch Scoir i gContae Liatroma a chuaigh sé ar dtús. Deirtear gur beag meas a bhí ag Reynolds ar a chumas seanma agus gur chomhairligh sé dó tabhairt faoin gcumadóireacht. Ansin, a deirtear, a chum an Cearbhallánach a chéad amhrán: "Sí Beag is Sí Mór".
Chaith sé os cionn daichead bliain ag siúl na tíre agus fáilte roimhe sna tithe móra.
Meon meadhrach taghdach a bhí ag an gCarbhallánach. Ba bhreá leis scéalta agus áilteoireacht, agus bhí an-lámh aige ar an táiplis mhór. Bhraith sé riamh gur ar chomhchéim lena chuid pátrún a bhí sé.
Sa bhliain 1720, phós sé Máire Ní Dhuibhir ó Chontae Fhear Manach: rugadh seisear iníon dóibh agus mac. Fuair siad a gcéad tigín ar thalamh in aice le Maothail Manachain i gContae Liatroma. Chuaigh sé siúd le cláirseoireacht ach ní raibh fíorbhua na seanma ná na cumadóireachta aige.
Bás.
Cailleadh Máire sa bhliain 1733 agus chum an Cearbhallánach dán á caoineadh.
Nuair nárbh fhada uaidh an bás d’fhill sé ar Bhéal Átha Fearnáin. Deirtear gur fháiltigh Máire Bean Mhic Dhiarmada Rua roimhe ag an doras agus go ndúirt sé: “Tháinig mé anseo tar éis a ndeachas tríd chun bás a fháil sa bhaile faoi dheireadh, mar a bhfuaireas an chéad fhoghlaim agus an chéad ghearrán”.
Nuair a bhraith sé é féin ag lagú, tharraing sé chuige an chláirseach agus sheinn “Slán le Ceol”. Bhí sé ag saothrú an bháis ar feadh seachtaine sular rug an bás air, agus rinneadh tórramh ceithre lá air. Tá sé curtha i gCill Rónáin i gContae na hIarmhí: deir Bunting go mbíodh a chloigeann i dtaisce i gcuas ann.
Ceol agus cumadóireacht.
Cláirseach phrástéadach den seansaghas a bhí ag an gCearbhallánach. Bhíodh coim mhór ag a leithéid de chláirseach agus í déanta d’adhmad sailí. Téada miotail a bhíodh inti agus iad á dtarraingt leis na hingne. Uirlis an-deacair a bhí inti, agus bheadh ort tabhairt fúithi i dtús d’óige. Thosaigh an Cearbhallánach i bhfad ródhéanach chun cumas ceart seanma a bhaint amach,ach bhí ardchumas cumadóireachta aige agus cuimhne fhíormhaith. Deirtí go ndéanadh sé cumadóireacht ar chnaipí a chóta, á samhlú mar línte agus spásanna.
Bhí tionchar mór ag ceol Iodálach a linne air. Dúirt a chara Cathal Ó Conchubhair: “Vivaldi charmed him and with Corelli he was enraptured”. Mar sin féin, is dócha go raibh meas aige ar an sean-nós seanma.
Comhcheol.
I bhfoirm aonlíneach shéise is mó atá a chuid ceoil le fáil, ach tá fianaise ann gur chloígh sé go dílis leis na seanmhodhanna seanma. Tá cuid de sheanleabhar ann a bhfuil foinn de chuid Uí Chearbhalláin ann: áitíonn Gráinne Yeats gur iarsma é seo de leabhar a d’fhoilsigh mac an Chearbhallánaigh sa bhliain 1748 in éineacht leis an Dochtúir Delaney as Ollscoil Átha Cliath.
Is díol spéise é an dord aonlíneach, agus i dtaca le comhcheol de is annamh dhá nóta á seinm le chéile. Is neamhchoitianta an dóigh a ngluaiseann an dord an t-am ar fad, é ina ochtaigh leis an tribil uaireanta, é ag teacht roimh an líne shéise uaireanta nó mar mhacalla ina diaidh.
Amhráin.
Bhí an Cearbhallánach in ann amhráin a chumadh go gasta, greanta. I nGaeilge atá siad ar fad, beagnach. Níl ach amhrán Béarla amháin ann ar chum sé ceol dó: "Carolan's Devotion," amhrán in ómós Iníon Fetherstone as Ardach i gContae an Longfoirt.


Liosta ollscoileanna in Éirinn.
Liosta is ea se de hollscoileanna agus coláistí atá suite in Éirinn. Cuirtear comh-choláistí san áireamh.


Raidió Teilifís Éireann.
Is é Raidió Teilifís Éireann (RTÉ) craoltóir seirbhíse poiblí na hÉireann. Craolann sé cláir ar an teilifís, ar an raidió agus ar an Idirlíon. Thosaigh an tseirbhís raidió ar 1 Eanáir, 1926 agus thosaigh craoltaí leanúnacha teilifíse ar 31 Nollaig, 1961.


Ollscoil na hÉireann, Gaillimh.
Cuireadh Ollscoil na hÉireann, Gaillimh ("Coláiste na hOllscoile, Gaillimh" nó "Coláiste Ollscoile na Gaillimhe" go minic) ar bun ar dtús sa bhliain 1845, mar cheann de thrí Choláiste na Banríona, maraon le Corcaigh agus Béal Feirste. De réir achta sa bhliain 1908, athainmníodh mar "Coláiste na hOllscoile, Gaillimh", í, agus í le bheith mar chuid de Ollscoil na hÉireann le Baile Átha Cliath agus Corcaigh. 'Sna nóchóidí, cuireadh eagar ar an ainm arís, agus anois 'sí a teideal oifigiúil ná "Ollscoil na hÉireann, Gaillimh". Tá fás mór ar an ollscoil le blianta beaga anuas, agus tá os cionn 11,500 mic léinn lán-aimseartha anois ag freastal uirthi. Is cuid d'ollscoil chomhnasctha OÉ an ollscoil, maille le coláistí i mBaile Átha Cliath agus i gCorcaigh, ach is ait nár athraigh siadsan a ngnáthainm go OÉ. Is é An Dr James Browne uachtarán na hollscoile faoi láthair.
Tugann lámhleabhair na hollscoile foirfiú na Gaeilge mar cheann de phríomhchuspóirí na hollscoile. ´Sna hochtóidí, bhí aighneas ar siúl ag mic léinn áirithe, mar nach raibh cúrsaí áirithe tíreolaíochta le fáil ach trí mheán na Gaeilge, cé nach raibh ach fíorbheagán de chúrsaí eile le fáil as Gaeilge.
Tá an ollscoil suite gar do lár cathrach na Gaillimhe, agus mar go raibh a tailte ag leanúint ó thuaidh cois abhainn, bhí deis ag an ollscoil an-chuid tógála a dhéanamh in achar siúil cos don sean "quad".
Tá dámhanna dlí, leighis, ealaíona, innealtóireachta, eolaíochta, agus léinn Cheiltigh ann, chomh maith le muireolaíocht.
Saol na hOllscoile.
Is ceann de na cumainn is mó agus is sine é an. Eagraíonn an Cumann Staire ceann de na himeachtaí bliantúla is mó san ollscoil, an, a bhíonn ar siúl gach Feabhra. Freastalaíonn thart ar 1300 daoine ar an mbál. Eagraíonn an Cumann Staire an chomhdháil staire idirnáisiúnta bhliantúil freisin.


An tAcht um Rialtas na hÉireann.
Chuir rialtas na Breataine an tAcht um Rialtas na hÉireann i bhfeidhm sa bhliain 1920. Bhí an tAcht seo bunaithe ar an gCeathrú Bille um Rialtas Dúchais na hÉireann. Reachtaíodh é le cur leis an ngealltanas a bhí tugtha ag Rialtas na Breataine le fada Rialtas Dúchais a bhronnadh ar Éirinn tar éis an Chéad Chogadh Domhanda. Bhí an tAcht bunaithe ar an tuiscint a bhí ag David Lloyd George agus Walter Long (ceannaire na nAontachtóirí i gCúige Uladh) ar pholaitíocht na hÉireann roimh an gcogadh, ach idir an dá linn, d'athraigh an suíomh in Éirinn an oiread agus nár leor an tAcht leis na hÉireannaigh a shásamh. Bhí na Náisiúnaithe Éireannacha ag éileamh neamhspleáchais agus Poblachta faoin am seo. B'iad Sinn Féin an páirtí ba láidre in Éirinn, agus ní ghabhfaidís leor le Rialtas Dúchais de réir an tsean-sainmhínithe. Mar sin, ar an 23 Nollaig 1920, nuair a ritheadh an bille, bhí sé glan as dáta cheana féin.
Ba é an tAcht seo a rinne críochdheighilt ar Éirinn. Dealaíodh sé chontae - an Dún, Aontroim, Ard Mhacha, Fear Manach, Doire agus Tír Eoghain - ón gcuid eile den tír, chomh maith leis an dá bhuirg úd Béal Feirste agus Doire. Ba é seo uasmhéid an limistéir ina bhféadfadh na hAontachtóirí an tromlach a choinneáil slán, ach san am céanna, fágadh cuid mhaith Caitlicigh i bhFear Manach agus i dTír Eoghain taobh istigh den teorainn. De réir an Achta, bheadh a rialtas féin ag Deisceart Éireann taobh theas, agus rialtas eile ag Tuaisceart Éireann, nó an sé chontae seo.
Bhí sé ceaptha go mbeadh Fear Ionad an Rí - nó an tArd-Leifteanant - os cionn an dá stát in Éirinn ó thaobh na cumhachta feidhmithí de. Bheadh an t-údarás feidhmitheach dílsithe don Choróin, agus ní bheadh parlaiminteachas ar bith ann. Mar sin, bheadh Fear Ionaid an Rí ag ainmniú na nAirí Rialtais thar cionn an Rí, beag beann ar pharlaimint an dá stát. Bhí Comhairle ar leith - Comhairle na hÉireann - le cur ar bun freisin le caidreamh an dá pharlaimint a chomhordú.
Tháinig parlaimint an Tuaiscirt ar an bhfód de réir an Achta, ach nuair a vótáladh na Feisirí isteach ar pharlaimint an Deiscirt, staon an chuid ba mhó acu ó chruinniú bunaidh na parlaiminte sin. Ní raibh ach beirt Aontachtóirí ó Choláiste na Tríonóide i láthair ansin. Chruinnigh na feisirí eile in áit dá gcuid féin, agus d'fhógair siad gurbh iadsan Dáil Éireann, nó parlaimint Phoblacht neamhspleách na hÉireann.
Níor thionóil parlaimint an Deiscirt ina hiomláine ach aon uair amháin. Nó nuair a bhí an Conradh Angla-Éireannach sínithe, bhí faomhadh na parlaiminte seo ag teastáil ar chúiseanna foirmiúla. Mar sin, tháinig Teach Teachtaí Dheisceart Éireann le chéile aon uair amháin le glacadh leis an gConradh, agus ansin, scoireadh ar an toirt é le go bhféadfadh an Tríú Dáil teacht ina áit.
Cúlra.
Rinneadh a lán iarrachtaí i rith na naoú haoise déag agus i dtús na fichiú haoise le féinrialtas teoranta, nó Rialtas Dúchais, a bhaint amach d'Éirinn. Sa bhliain 1886, dhiúltaigh Teach na dTeachtaí don chéad Bhille um Rialtas Dúchais na hÉireann faoi bhrú na stocaireachta a bhí idir lámhaibh ag na hAontachtóirí agus na hOráistigh. Chuaigh scoilt ar an bPáirtí Liobrálach de dheasca an bhille seo. Sa bhliain 1893, rith Teach na dTeachtaí an dara Bille um Rialtas Dúchais, ach ansin, chros Teach na dTiarnaí é, agus ní dheachaigh sé ar leabhar na reacht riamh. Sa bhliain 1911, áfach, chaill Teach na dTiarnaí a chumhacht crosta, agus mar sin, nuair a chuir Páirtí Parlaiminteach na hÉireann an tríú Bille um Rialtas Dúchais na hÉireann faoi bhráid na Parlaiminte sa bhliain 1912, ní raibh cead ag na Tiarnaí é a chur ar ceal a thuilleadh. Scéal eile é go raibh siad in inmhe é a chur ar fionraí go ceann dhá bhliain.
Bhí an chuma ar Éirinn go bhféadfadh cogadh cathartha briseadh amach ansin pé nóiméad, agus mar sin, d'fháiltigh Rí Seoirse a Cúig ceannairí na nAontachtóirí agus na Náisiúnaithe chuige i Mí Iúil 1914 le haghaidh comhchainteanna. Ní raibh toradh ar bith ar an gcruinniú seo (nó Comhdháil Phálás Buckingham, mar a thugtar air). Bhí na Náisiúnaithe ag éileamh Rialtas Dúchais d'oileán na hÉireann go léir (agus Liobrálaigh Shasana ag tacú leo) agus na hAontachtóirí ag éileamh go bhfágfaí Cúige Uladh taobh amuigh den fhéinrialtas. Nuair a cuireadh leasú leis an mBille a cheadaigh do mhuintir Uladh tarraingt as an Rialtas Dúchais go sealadach, tugadh Aontú an Rí don Bhille, agus chuaigh sé ar leabhar na reacht, díreach nuair a bhí an Chéad Chogadh Domhanda tosaithe. Bhí an tAcht le cur i ngníomh i ndiaidh an chogaidh, agus dóchas ag gach duine nach mairfeadh an cogadh féin ach tamall beag.
Coiste Long.
Le linn an chogaidh féin, rinne an Príomh-Aire Herbert Henry Asquith dhá iarracht leis an Acht a chur i ngníomh. Ar dtús, i mBealtaine 1916, theip air aontú a bhaint as na hAontachtóirí. Ansin, sa bhliain 1917, chuir sé gairm chruinnithe ar Chomhdháil na hÉireann, comhthionól a raibh idir Aontachtóirí agus Náisiúnaithe air, agus John Redmond ina Chathaoirleach air. Ní raibh an Chomhdháil seo féin in ann ach tuairisc a eisiúint le moltaí faoin "tuiscint" cheart ar na cúrsaí conspóideacha. Bhí an Rialtas, a raibh David Lloyd George i gceannas air anois, dírithe ar an Rialtas Dúchais a chur i ngníomh pé scéal é, le taobhshúil ar thuairisc na Comhdhála. Cheap comh-aireacht na Ríochta Aontaithe coiste ar leith, Coiste na hÉireann, le marana a dhéanamh ar na ceisteanna seo, agus ba é Walter Long, polaiteoir Aontachtach, a bhí ina chathaoirleach ar an gcoiste. Mhol Coiste na hÉireann go mbunófaí "dhá" shlánaonad féinrialaitheacha in Oileán na hÉireann, mar atá, Deisceart Éireann agus Tuaisceart Éireann.
Chuir Teach na dTiarnaí an leasú seo leis an mBille, ach nuair a chuaigh an Bille faoi bhráid na Parlaiminte le haghaidh an Dara Léamh i Márta 1920, bhí cuid mhór de na Feisirí Éireannacha barúlach nach bhféadfaí comhréiteach ceart a bhunú ar mholtaí Choiste Long. Chaith an Pharlaimint tréimhse fhada ag díospóireacht faoi impleachtaí airgeadais an Bhille, ach ansin, thug formhór mór na bhFeisirí a bhfaomhadh don Bhille sa Tríú Léamh ar an 11 Mí na Samhna 1920. Dhiúltaigh a lán Feisirí Éireannacha don Bhille, ina measc an tAontachtóir Maurice Dockrell agus an Náisiúnaí Seosamh Ó Doibhlin.
Forbairt na gCúrsaí in Éirinn.
Le linn an Chéad Chogadh Domhanda, d'athraigh atmaisféar polaitiúil na hÉireann go mór. Sa bhliain 1916, d'éirigh Óglaigh na hÉireann agus Arm Cathartha na hÉireann amach in aghaidh na nGall i mBaile Átha Cliath. Chuaigh aisfhreagra na Sasanach ar an Éirí Amach glan oscartha thar fóir, agus iad ag cimiú náisiúnaithe nach raibh baint ar bith acu leis an Éirí Amach. Dá réir sin, chuaigh meon na nÉireannach chun radacachais, forbairt ar chuir Géarchéim an Choinscríofa 1918 tuilleadh luais léi. Tháinig Sinn Féin chun tosaigh, agus an Páirtí Parlaiminteach ag cailleadh tábhachta go tiubh mar ghuth an náisiúnachais Éireannaigh. In Olltoghcháin na bliana 1918, bhain Sinn Féin amach trí cinn déag is trí scór de na suíocháin pharlaiminteacha, cúig cinn thar chúig scór, a bhí ag dul d'Éirinn, agus tháinig siad le chéile beag beann ar pharlaimint Westminster, mar pharlaimint neamhspleách Éireannach, nó Dáil Éireann. Ghair siad stát neamhspleách d'Éirinn, nó Poblacht na hÉireann.
Ar a lán cúiseanna éagsúla chaith na Feisirí Aontachtacha go léir vóta in aghaidh an Achta. B'fhearr leo go bhfanfadh iomlán Chúige Uladh taobh istigh den Ríocht Aontaithe, agus níor ghlac siad le stáitín féinrialaitheach Thuaisceart Éireann ach amháin mar shop in áit na scuaibe.
Mar sin, nuair a tugadh an Rialtas Dúchais isteach, bhí a phort seinnte roimh ré. nó ní bheadh na Náisiúnaithe Éireannacha sásta ach le neamhspleáchas iomlán. Bhí, fiú, fórsaí armtha Phoblacht na hÉireann ag cur cogaidh ar na Sasanaigh cheana leis an gcuspóir seo a bhaint amach.


Fisic.
Is éard is fisic ann (ón tSean-Ghréigis, φύσις ("physis"), "nádúr") ná eolaíocht nádúrtha a bhfuil mar chuspóir aici imscrúdú a dhéanamh ar dhamhna agus gluaisne an damhna trí spás agus am, mar aon le coincheapa atá bainteach leis amhail fuinneamh agus fórsa. Ag caint go forleathan, anailís an nádúir atá inti, chun teacht ar thuiscint ar iompar na cruinne.
Tá an fhisic suite idir an mhatamaitic is an cheimic. Déanann sí mionscrúdú ar dhlíthe na gluaiseachta mar a bhaineann siad le píosaí ábhar ag druidim faoi thionchar na neart difriúil. Meicnic a ghlaoitear ar an scrúdú seo. San fhisic meastar nach bhfuil ann ach ceithre neart - an leictreachas, an neart núicléach lag, an neart núicléach láidir, is an imtharraingt. Déantar staidéar freisin ar adaimh is a gcomhpháirtithe, na núicléóin is na leaptóin.
Fuaimnítear í mar [fɪʃəc]. Is botún coitianta é í a rá mar an Béarla, [fizɪk].


An Nollaig.
Saoire i bhféilire na Críostaíochta is ea an Nollaig (ón Laidin: "Natalis"). Is é an ócáid a cheiliúrtar ar an lá ná breith Íosa Críost, agus í á comóradh ar an 25 Mí na Nollag. De réir na soiscéal, rugadh Íosa don Mhaighdean Muire sa Bheitheal, áit a raibh sí féin agus a fear céile Iósaf ar lóistín i ndiaidh dóibh an áit a bhaint amach le clárú i ndaonáireamh Rómhánach. De réir mar a deir lucht leanúna na Críostaíochta, tháinig tairngreacht na bhfáithe Giúdacha isteach fíor nuair a rugadh Íosa, nó bhí sé sa tairngreacht go dtiocfadh Slánaitheoir de theach agus de threabhchas Dháiví chun an saoil. Inniu, is saoire mhór phoiblí í an Nollaig ar fud an domhain, fiú ina lán de na tíortha nach bhfuil cónaí ar mhórán Críostaithe iontu. Ábhar mór díospóireachta é i gcónaí, cén t-am a saolaíodh Íosa i ndáiríre, nó níl na saineolaithe cinnte faoin mbliain cheart féin.
a> tar éis a bhreithe lá Nollag
Sanasaíocht.
Sean-Ghaeilge "Notlaic", ón Laidin "Natalicia", ón mbriathar Laidine "(g)nasci", ón bhfréamh Ind-Eorpaise "*gen-".
Dáta an cheiliúrtha.
Thosaigh iarrachtaí cearta ar dháta breith Chríost a shocrú timpeall dhá chéad bliain tar éis a bháis, agus an eaglais Chaitliceach ag socrú a cuid féilte agus traidisiúin. Ceiliúrtar an Nollaig anois ar 25 Nollaig sna heaglaisí Caitliceacha agus de bhunús Chaitliceach ar fad: na heaglaisí (Ceartchreidmheacha, Caitliceacha, agus Protastúnacha). Mar níor ghlac an chuid is mó de na heaglaisí Ceartchreidmheacha na hathraithe a bhain le Féilire Ghréagóra nó le Féilire Athchóirithe Iúil, is ar an dáta poiblí 7 Eanáir a thiteann 25 Mí na Nollag sa bhFéilire Eaglasta acusan sna blianta 1900 go 2099.
Tá difríochtaí freisin i gcomóradh poiblí na Nollag. I Sasana agus in Éirinn, tosaíonn dáréag lá na Nollag ar lá Nollag, agus déantar fleá agus féasta ar feadh an achair go dtí Nollaig Bheag nó Nollaig na mBan mar a thugtar freisin air.
Tá féile na Nollag imithe i bhfad i dtíortha áirithe, ar nós Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus Sasana, agus i SAM tosaíonn an ceannach agus an maisiú go díreach i ndiaidh Fhéile an Altaithe. Leanann sé ón Nollag go dtí Lá Cinn Bliana, faoi cóisir ag baile agus ag obair, agus bíonn a chuid comóradh féin ag dul le Lá Cinn Bliana. In Albain, tugtar Hogmanay ar Oíche Chinn Bhliana, agus más aon ní, is mó an chomóradh a dhéantar ar an bhféile sin ná ar an Nollaig féin.
Tugtar Oíche Nollag ar 24 Mí na Nollag. Tugtar "Boxing Day" ar 26 Mí na Nollag i bhformhór na dtíortha ina labhraítear Béarla, ach Lá 'le Stiofán i dtíortha Chaitliceacha de ghnáth. Uaireanta tugtar Lá an Dreoilín air in Éirinn. San Ísiltír, sa Ghearmáin, i gCríoch Lochlann agus sa Pholainn, tugtar Céad lá na Nollag agus Dara lá na Nollag ar Nollaig 25 agus Nollaig 26 faoi seach (m.sh. "Erster/Zweiter Weihnachtstag" i nGearmáinis).
Nósanna agus ceiliúradh.
Tá an-chuid nósanna le bunús creidimh, pobail nó náisiúnta mórthimpeall na Nollag. Thosaigh an crann Nollag sa Ghearmáin. Tháinig nósanna eile ar nós Liamhás na Nollag, cuileann, agus tabhairt bronntanais ón bhféile lár-gheimhridh níos luaithe a bhí imeasc na bpágánach, Yule agus an cheiliúradh ar an ngrianstad a bhí bhí coitianta i dtuaisceart na hEorpa i bhfad sular tháinig an Chríostaíocht. Seachas cosc a chur leis na féilte seo, thug an Pápa Gréagóir I cead do mhisinéirí Críostaíochta míniú Críostaíocht a thabhairt dóibh, fad is a ligfí don chuid is mó de na nósanna a bhain leo leanúint ar aghaidh gan bhac. 1 Tá cúpla eaglais Críostaíochta, Finnéithe Iáivé ina measc, agus roinnt grúpaí Piúratánacha, a bhreathnaíonn ar an Nollaig mar fhéile págánach nach dtagann ón mBíobla, agus nach gceiliúrann í mar gheall air sin.
Nósanna saolta.
Mar gur tháinig go leor de nósanna na Nollag i dtuaisceart na hEorpa, baineann go leor acu le geimhreadh an Leathchruinne Thuaidh, agus mar sin baintear an-fheidhm as rudaí geimhridh ar nós sneachta, cuileann agus a leithéid in ornáidí agus i bpictiúir de Dhaidí na Nollag.
Daidí na Nollag agus figiúir eile a thugann bronntanais.
Tagann an choincheap de fhigiúr ceilte a thugann bronntanais do leanaí ó San Nioclás, easpag cineálta ón 4ú Aois san Áise Bheag. Chuir muintir na hOllainne tús le San Nioclás a thugadh bronntanais ag a fhéile ar 6 Nollaig. I Meiriceá Thuaidh, ghlac coilínithe Sasanacha le cuid den cheiliúradh seo ina gcomóradh Nollag, agus rinneadh Santa Claus, de Sintaklaas" na nOllannach. I dtraidisiún na mBéarlóirí seo i Meiriceá Thuaidh, tagann an fear meidhreach seo ar oíche Nollag ar carr sleamhnáin arna tharraingt ag réinfhianna, dreapann sé anuas an simléir, agus fágann sé féiríní do leanaí, agus itheann sé an bia agus (gan amhras ar bith) an deoch a fhágtar lena choinne. Tá ceangal lárnach idir an carachtair seo agus an té Eorpach Daidí na Nollag. Tugann sé an bhliain ag déanamh bréagáin, agus ag coinneáil liostaí ar iompar na leanaí. I gcultúir áirithe, tagann Knecht Ruprecht, nó "Peadar Dubh" in éindí le Daidí na Nollag. In áiteanna, is iad na síoga i gcearta a dhéanann na bréagáin, agus i leaganacha eile den scéal tá sé pósta. Bíonn Daidí na Nollag go hiondúil ag tabhairt cuairte ar cheantair siopadóireachta agus siopaí eile i Meiriceá Thuaidh, in Éirinn agus sa Bhreatain, agus tagann páistí ag lorg bronntanais uaidh.
I gcuid mór tíortha, is ar Fhéile San Niocláis a thugtar na bronntanais. Ina leithéid d´áiteanna, mar san Ísiltír agus go leor den nGearmáin, fágtar gur mó d´fhéile creidimh an Nollaig féin. Ach in Éirinn sa sean-saol, agus fós i dtíortha eile ar nós codanna den Ghearmáin, ba é an leanbh Íosa a bhíodh ag fágáil na mbronntanas.
Tabhairt bronntanas agus cártaí.
Tugtar bronntanais i mbeagnach gach áit ina gceiliúrtar an Nollaig. I go leor tíortha, fágann leanaí soithí folmha Oíche Nollag le go líonfadh Daidí na Nollag le féiríní beaga iad, ar nós bréagáin, milseáin nó torthaí. Sna Stáit Aontaithe, crochann leanaí stoca Nollag ar an dtinteán, mar go dtagann Daidí na Nollag anuas an simléir an oíche sin le iad a líonadh. I dtíortha eile, fágann leanaí bróga folmha amuigh ag feitheamh lena chuairt. Ach ní hé Daidí na Nollag amháin a bhronnann féiríní, mar go mbíonn bronntanais ag cairde agus ag muintir dá chéile.
Tá an-tábhacht ag cártaí Nollag sna SAM, in Éirinn agus sa Bhreatain, go minic le cairdeas a choinneáil le gaolta agus le cairde i bhfad i gcéin, maille le daoine a dhéanann gnó le chéile. Tugann a lán pictiúr an chlainne leis an gcárta, agus uaireanta airgead nó nuachtlitir a thugann a n-éachtaí agus a n-aistir ar feadh na bliana.
Ornáidí.
Teach oirnéalaithe don Nollaig in Yate, Sasana
Déanann a lán daoine maisiú ar a gcuid tithe le crann Nollag le soilse agus ornáidí Nollag, agus crochann siad duilleoga agus craobhacha de chrainn a fhanann glas sa gheimhreadh, go h-áirithe cuileann agus drualus. I Meiriceá Thuaidh, agus anois sa Bhreatain agus in Éirinn, cuireann daoine go leor soilse ar an taobh amuigh dá gcuid tithe, agus iad go minic i bhfoirm fir sneachta, Daidí na Nollag agus a charráiste á tharraingt ag réinfhianna, agus íomhánna eile Nollag.
Tá ceangal fada ag an poinséitia leis an Nollaig, maille leis an gcuileann, an amaryllis agus cachtas Nollag.
Gnéithe sóisialta agus siamsaíochta.
I go leor tíortha, bíonn cóisir agus damhsaí ag scoileanna, gnóthaí, agus ag pobail éagsúla. De ghnáth tarlaíonn siad i rith na coicíse roimh na Nollag. Bíonn drámaí Nollag ag grúpaí áirithe, mar shampla le breith an linbh Íosa. Téann complachtaí amach ag canadh carúil Nollag. In Éirinn tá an nós ann dul amach ar an dreoilín lá 'le Stiofán. Déanann daoine eile obair charthanacha, ar nós cuidiú le cistineacha a dhéanann freastal ar na mboicht, nó ag lorg síntiúis d´eagrais.
An t-am a dhéantar bronntanais Nollag a thairiscint.
Tugann an t-amhrán Béarla "Twelve Days of Christmas" i bhfios go raibh nós in áiteanna bronntanais a thabhairt 'chuile lá ó Nollaig go Nollaig Bheag. Ach níl anseo ach ceann amháin de na nósanna le bronntanais.
Sa chuid is mó den domhain, tugtar bronntanais ar oíche Nollag (24 Nollaig) nó ar maidin lae Nollag. I dtíortha ina n-aithnítear San Nioclás mar bhronntóir, déantar an bronnadh ar an 5 Nollaig nó ar an 6 Nollaig. Sa Spáinn, agus i dtíortha eile a leanann a nósanna, is iad na Trí Ríthe (nó an Triúr Eagnaithe) a thugann na bronntanais ar Nollaig Bheag. Sa Ríocht Aontaithe go dtí le gairid, thugtaí bronntanais do dhaoine lasmuigh den chlann ar Boxing Day, 26 Nollaig.
Bia.
Ar lá Nollag, is gnáth béile mór le miasa Nollag ar leith a chur ar an mbord, agus tá a nósmhaireacht féin ag gach tír, nach mór. Tugtar milseáin, cnónna agus a leithéid don Nollaig go minic freisin. Ach, i dtíre eile bíonn an féile ar an 24ú Mí na Nollag cósiúil leis An Pholainn agus An Ghearmáin.
Nósanna agus ceiliúrtha eaglasta.
Tosaíonn na ceiliúrtha eaglasta leis an Aidbhint, le feitheamh le breith Chríost, ag deireadh mí Shamhna, agus bíonn seirbhísí eaglasta ar leith dó. Bíonn carúil Aidbhinte lena linn go minic. Baintear feidhm as féilirí Aidbhinte sa cheiliúradh freisin, agus milseáin agus seacláid iontu do leanaí. Díreach roimh na Nollag, bíonn go leor seirbhísí Nollag i séipéil, ina mbíonn iomainn Nollag agus carúil Nollag á sheinneadh. I gCambridge Shasana, reachtaítear an féile "Nine Lessons and Carols". Ar Oíche Nollag agus Lá Nollag, ceiliúrtar, mar shampla, Aifreann na Gine nó Aifreann Bhreith Chríost. Tagann séasúr eaglasta na Nollag chun deiridh le féile Nollaig Bhig nó "Oíche Chinn an Dá Lá Déag", an lá ar thug na cuairt ar an leanbh Íosa.
Tá a leithéid de thábhacht is de shult ag baint leis an Nollaig, go gcuireann creidimh eile a bhféilte geimhridh féin ar aghaidh ina choinne. Is é an ceann is soiléire díobh seo ná Chanukah an Ghiúdachais, lena mbaineann traidisiún bronnadh sa teallach ón 20ú Aois ar aghaidh.
An Ríocht Aontaithe.
Sa Ríocht Aontaithe, tá an-ghlaoch ag teallaigh óga ar an bpantomime.
An leathchruinne ó dheas.
I dtíortha na leathchruinne ó dheas, ceiliúrtar an Nollaig i gcónaí ar 25 Mí na Nollag, cé go bhfuil sé i lár an tsamhraidh acusan. Ar ndóigh, ní cosúil leis an nós sa leathchruinne ó thuaidh é seo, agus bítear ag róstadh turcaí ar an trá agus ag iompar éadaí Daidí na Nollag san Astráil uaireanta.
Stáit Aontaithe Mheiriceá.
I measc na rudaí a chuireann muintir SAM suim iontu, tá an crann Nollag ollmhór agus an oighear scátála ag Láithreán Rockefeller i Nua-Eabhrac, agus na hornáidí Nollag sa Teach Geal in Washington, DC. Cé gur measa an brú díolachán i SAM ná beagnach aon áit ar domhain, is gnáth go bhfanann teallaigh go dtí Lá Tabhairt an Bhuíochais (Thanksgiving) chun tosú ag maisiú tí agus ag cur crann Nollag in airde.
An Áise.
Sa tSín, is é 25 Mí na Nollag dáta sínithe Bhunreachta Phoblachta na Síne i 1947. Ceiliúrtar an saoire oifigiúil ar an lá sin go leathan ar nós na Nollag. Ghlac an tSeapáin go leathan le Daidí na Nollag an domhain iarthair lena cheiliúradh seicteach ar an Nollaig, ach is saoire níos tábhachtaí é Lá Cinn Bliana.
Tuaisceart agus Oirthear na hEorpa.
Sa Ghearmáin agus san Ísiltír, is cosúil ceiliúradh Lá San Nioclás go luath i mí na Nollag le Nollaig domhain an Bhéarla. Tá "Sinterklaasavond" (tráthnóna San Niocláis) na hOllainne is níos tábhachtaí ansin ná an Nollaig, cé go bhfuil cuid de mhuintir na hÍsiltíre ag ceiliúradh Oíche Nollag le Daidí na Nollag chomh maith le cúpla bliain anuas. Tugann "Sinterklaas", atá bunaithe ar San Nioclás na staire agus óna shíolraíonn ¨Santa¨ Shasana agus Mheiriceá, bronntanais sa tráthnóna ar Eanáir 5ú do gach páiste a bhí múinte. Caitheann sé éadach dearg easpaig, maraon le mitre dearg, agus déanann sé marcaíocht ar chapall bán thar mullach na dtithe, agus go leor cuiditheoirí mailíseacha leis ar a dtugtar 'zwarte Pieten' (Peadar dubha). In áiteanna sa Ghearmáin, san Ostair, agus san Eilvéis, tagann Knecht Ruprecht scanrúil freisin.
Braitheann ceiliúradh na Nollag sa Ghearmáin ar an dúiche. Sa chuid is mó de na dúichí, ceiliúrtar Lá San Nioclás. Déantar mion-cheiliúradh ar "Nikolaus" de ghnáth. cuireann go leor leanaí búta, ar a dtugtar "Nikolaus-Stiefel", lasmuigh dá ndoirse ar oíche 5 Mí na Nollaig. Sa deisceart, tugann an "Christkind" féiríní do leanaí ar maidin an 24ú de Nollaig, agus tugtar bronntanais eile nuair a nochtar an crann Nollag. Maidir le cúrsaí gnó, d´fhéadfaí ceantar táirgeadh bronntanais Nollag a thabhairt ar an Striezelmarkt, agus é ag tairiscint rudaí ar leith ó cheantar Dresden, idir chriadóireacht agus priontaí agus bianna blasta a sheoltar ar fud an domhain.


Constance Gore-Booth Markiewicz.
Polaiteoir, náisiúnaí agus réabhlóidí Éireannach ab ea Constance Gore-Booth, níos deireanaí an "Chuntaois Constance Markievicz" (4 Feabhra 1868 Londain – 15 Iúil 1927 Baile Átha Cliath). "An Chuntaois Dhearg" a thugtaí uirthi mar gheall ar a cuid tuairimí sóisialacha. Áirítear ar laochra náisiúnta na hÉireann í. Is é "Markievicz" gnáthlitriú a sloinne a úsáidtear in Éirinn sa lá atá inniu ann, ach is é an litriú a úsáidtear sa Pholainnis ná "Markiewicz", nó is mar v an Bhéarla a fhuaimnítear w na Polainnise. Nuair a scríobhadh an chéad bheathaisnéis Polainnise fúithi, ba é an leagan a d'úsáid an t-údar ná "Konstancja Markiewiczowa".
Laethanta a hÓige.
Saolaíodh Constance Georgine Gore-Booth i mBuckingham Gate i Londain, agus b'é Sior Henry Gore-Booth, an taiscéalaí Artach, a hathair. Bhí sí ar an iníon ba shine sa teaghlach. Murab ionann agus formhór mór na dtiarnaí talún in Éirinn, ní raibh Sior Henry ag dúshaothrú a chuid tionóntaí. Mar sin, más amhlaidh féin gur bean uasal ab ea Constance, d'fhoghlaim sí trócaire agus daonnacht i leith na mbochtán agus í ag fás aníos. Bhí eastát an teaghlaigh, Teach Lios an Daill, suite i gContae Shligigh in iarthuaisceart na hÉireann. Chuaigh Eva, deirfiúr Constance, le gluaiseacht an luchta oibre agus le gluaiseacht na mban, a bhí san am sin ag troid ar son chearta vótála na mban. Bhí an bheirt acu cairdiúil le William Butler Yeats, an file, agus é ag teacht ar cuairt go minic. D'fhág a chuid smaointeachais a lorg ar shaoldearcadh na ndeirfiúracha i leith na healaíne agus na polaitíochta.
Pósadh agus Luathpholaiteoireacht.
Constance Markiewicz in éineacht lena hiníon Maeve agus a leasmhac
Theastaigh ó Constance dul leis an ealaín. Sa bhliain 1893, chuaigh sí ag foghlaim ealaíontóireachta i Scoil Slade i Londain. Ina dhiaidh sin, thug sí aghaidh ar Pháras, áit ar casadh an Cunta Polannach-Úcráineach Kazimierz Markiewicz (Casimir Dunin-Markievicz) uirthi. Ealaíontóir ab ea é agus baint aige le teaghlach uasal saibhir Polannach, ach bhí sé pósta cheana féin nuair a fuair sé aithne ar Constance. Sa bhliain 1899, áfach, cailleadh a bhean chéile, agus phós sé Constance sa bhliain 1901. Mar sin, rinneadh an Chuntaois Markievicz di.
Chuir siad fúthu i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1903, agus bhain an Chuntaois clú nár bheag amach di ag dathú pictiúir de thírdhreacha. Sa bhliain 1905, bhunaigh sí Club na nEalaíontóirí Aontaithe le gairm scoile a chur ar lucht ealaíon Bhaile Átha Cliath ar fad. San am sin, ní raibh baint dá laghad ag an gCuntaois le haon chineál polaitíochta, gan aon trácht a dhéanamh ar an bPoblachtachas. Ansin, sa bhliain 1906, thit rud éigin amach a thug uirthi saol na n-ealaíon a thréigean ar mhaithe leis an náisiúnachas Éireannach. Sa bhliain sin, fuair sí ar cíos bothán tuaithe in aice le Baile Átha Cliath, agus is amhlaidh gurbh é an file Pádraic Colum a bhí ina chónaí ansin roimpise. D'fhág sé ina dhiaidh seanchóipeanna de "The Peasant" agus de "Sinn Féin". Foilseacháin réabhlóideacha ab ea iad seo a bhí ag éileamh go mbrisfí an nasc leis an mBreatain Mhór. Léigh an Chuntaois na hirisí seo, agus chuaigh siad go mór mór i gcion uirthi.
Sa bhliain 1908, chuaigh an Chuntaois go hoscailte le polaitíocht agus le náisiúnachas. Chuaigh sí i Sinn Féin agus in Inghinidhe na hÉireann (is é sin, Iníonacha na hÉireann, i dteanga chaighdeánaithe an lae inniu), is é sin, gluaiseacht na náisiúnaithe ban. Sa bhliain chéanna, bhí sí ina hiarrthóir don Pharlaimint. Bhí sí le toghadh i ndáilcheantar Mhanchain, an áit a raibh Winston Churchill ina iarrthóir chomh maith. Chaill sí an toghchán, ach mar sin féin, ba mhillteanach an dul chun cinn agus an t-athrú saoil a bhí déanta aici. I rith dhá bhliain, d'iompaigh an Chuntaois ina polaiteoir déanta.
Sa bhliain 1909, bhunaigh sí Fianna na hÉireann (is minic a úsáidtear an leagan "Na Fianna Éireann", cé nach bhfuil sé ag teacht le ceart na teanga).Bhí na Fianna an-chosúil le gluaiseacht na nGasóg, a bhí bunaithe ag an Tiarna Baden-Powell, ach má bhí féin, bhí cuma i bhfad ní ba mhíleata ar an ngluaiseacht Éireannach, agus na buachaillí ag foghlaim úsáid a bhaint as na hairm thine, mar shampla. B'é dearcadh Phádraic Mhic Phiarais go raibh an tábhacht chéanna ag baint leis na Fianna agus le hÓglaigh na hÉireann, ar cuireadh bun leo sa bhliain 1913. Sa bhliain 1911, caitheadh an Chuntaois i dtóin phríosúin i ndiaidh di páirt ghníomhach a ghlacadh sna hagóidí in aghaidh chuairt an Rí Seoirse a Cúig ar Éirinn. Le linn an Fhrithdhúnta sa bhliain 1913, chuaigh sí in Arm Cathartha Shéamuis Uí Chonghaile, agus í ag reáchtáil cistin anraith le riaradh ar na hoibrithe nach raibh luach a mbia acu.
Éirí Amach na Cásca.
Sa bhliain 1913, thug a fear céile a aghaidh ar an Úcráin, agus níor fhill sé riamh. Is féidir go raibh baint éigin le gníomhaíochtaí a mhná leis an éalú seo. Cibé scéal é, bhí an Chuntaois páirteach in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, mar shaighdiúir in Arm Cathartha na hÉireann, agus ghoin sí snípéir de chuid Arm Shasana. B'é a col ceathair féin a chimigh í i ndiaidh na gcathanna, agus gearradh breith an bháis di. Ós bean a bhí inti, áfach, mhalartaigh an Ginearál Maxwell pionós an bháis ar phríosúnacht saoil.
Scaoileadh an Chuntaois saor ón bpríosún arís sa bhliain 1917, nuair a thug rialtas na Breataine Móire ollmhaithiúnas dóibh siúd a throid in Éirí Amach na Cásca. Faoin am seo a d'athraigh an Chuntaois a creideamh ó Eaglais na hÉireann go Caitliceachas.
An Chuntaois faoi shainéide an tsaighdiúra
An Chéad Dáil.
Sa bhliain 1918, príosúnaíodh arís í, agus an pháirt a bhí aici san fheachtas in aghaidh an choinscríofa. San olltoghchán i Mí na Nollag, 1918, vótáladh isteach ar an bParlaimint í, chomh maith le dháréag iarrthóir is trí scór eile de chuid Shinn Féin. Mar sin, bhí sí ar an chéad Fheisire mná riamh i dTeach na dTeachtaí. Ó bhí Sinn Féin ar fad ag staonadh ón bparlaimint, dhiúltaigh sí glacadh leis an suíochán a bhí bainte amach aici.
Bhí an Chuntaois ar duine acu siúd a tháinig le chéile i mBaile Átha Cliath le Dáil Éireann a fhógairt an chéad uair riamh. Bhí sí ina Teachta Dála ar an Dara Dáil chomh maith, i ndiaidh an toghcháin sa bhliain 1921.
Chaith an Chuntaois seal ina hAire Oibreachais ó Mhí Aibreáin 1919 go Mí Eanáir 1922, ar an Chéad Rialtas agus ar an Dara Rialtas de chuid na Dála. Bhí sí ar an chéad bhean riamh a bhí ina hAire Rialtais in Éirinn, agus níor ceapadh an chéad Aire mná eile roimh an mbliain 1979, nuair a rinneadh Aire na Gaeltachta de Mháire Geoghegan-Quinn.
An Cogadh Cathartha agus Fianna Fáil.
D'éirigh an Chuntaois as an rialtas i Mí Eanáir 1922 in éineacht le hEamon de Valera agus an chuid eile acu siúd nár ghlac leis an gConradh Angla-Éireannach. Throid sí chomh maith le duine sna hÓglaigh in aghaidh an Chonartha. Tar éis an chogaidh, chuaigh sí ag taisteal Mheiriceá. Níor vótáladh isteach í i dtoghchán na bliana 1922, ach sa chéad bhliain eile, toghadh í do dháilcheantar Bhaile Átha Cliath Theas. De réir pholasaí staonaireachta Shinn Féin, dhiúltaigh sí glacadh leis an suíochán. Thuill a dearcadh dearg-Phoblachtach seal i bpríosún di arís, agus istigh ansin di, chuaigh sise agus dháréag bhanphríosúnach eile is ceithre scór ar stailc ocrais. I gceann míosa, bhí sí saor arís. Ba chuimhin le lucht rialtais an tSaorstáit i gcónaí an náire shaolta a tharraing stailceanna ocrais na Sufraigéidí ar rialtas na Breataine Móire roimh an gcogadh.
Chuaigh an Chuntaois i bhFianna Fáil a thúisce is a bunaíodh an páirtí sin, sa bhliain 1926. Bhí sí ina cathaoirleach ar chruinniú bunaidh an pháirtí in Amharclann La Scala. Toghadh ina Teachta ar an gcúigiú Dáil í i Mí an Mheithimh, 1927, ach fuair sí bás sula raibh de sheal aici glacadh leis an suíochán. Galar tobann a thug a bás. B'fhéidir go raibh sí tar éis eitinn a tharraingt ó na bochtáin a raibh sí ag freastal orthu, murarbh é an t-aipindicíteas é. In Ospidéal Sir Patrick Dun i mBaile Átha Cliath, a shíothlaigh sí. Gan phingin a bhí sí i ndiaidh a hacmhainn a thabhairt do na bochtáin. hAdhlacadh í i Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath.
Naisc sheachtracha.
Markiewicz, Constance
Markiewicz, Constance
Markiewicz, Constance
Markiewicz, Constance
Markiewicz, Constance
Markiewicz, Constance


Pim Fortuyn.
Ba pholaiteoir san Ísiltír é Wilhelmus Simon Petrus Fortuijn (19 Feabhra, 1948 – 6 Bealtaine, 2002) ar a dtugtar Pim Fortuyn go leathan, a maraíodh le linn feachtas toghchánaíochta ar an 6 Bealtaine 2002.
Fortuyn, Pim
Fortuyn, Pim
Fortuyn, Pim


Airgeadra.
Tugtar airgeadra ar an saghas airgid a mbaintear feidhm as i dtíortha éagsúla an domhain. De ghnáth, bíonn airgeadra oifigiúil i dtír a bhaintear feidhm as le fiacha a íoc go dleathúil. Sa stair, bhí iliomad airgeadraí ar domhain, agus ní hamháin nach raibh sé éasca coinneáil suas le rátaí malartúcháin agus leis na bhfoaonaid a bhí bunaithe ar chodáin éagsúla de réir tíre, ach ní i gcónaí a bhí an meáchan nó an ábhar chéanna sna boinn. Ba ar mhiotail luachmhara a bhí an airgeadra bunaithe ar feadh an chuid is mó den ré stairiúil san iarthar, go háirithe ór agus airgead. Bhaintí, agus baintear fós, feidhm as miotail de luach níos ísle le haonaid níos lú. Lean an scéal mar seo go dtí tús an fichiú Aois, nuair a thréigh SAM caighdeán an óir ar deireadh.
I go leor tíortha, ámh, bhí córais eile malartúcháin ar bun. Dheintí malairt ar ábhar nó earra amháin le hobair nó le earra eile, agus tá a leithéid de chórais ar bun fós in áiteanna áirithe ar domhain. In Éirinn fadó, mar shampla, ba le beithígh a íoctaí fiacha, cáin, agus spré.
Ba é Napoleon ar dtús a chuir córas airgeadra láidir a bhí bunaithe ar an gcóras deachúil ar bun, ag an am céanna ar chuir sé an córas deachúil ar bun le meáchan agus toirt.
Imeasc mór-airgeadraí an domhain faoi láthair, tá an euro, atá in úsáid i 25 tír de chuid an Aontais Eorpaigh, dollar na Stát Aontaithe, punt na Ríochta Aontaithe, agus an rúbal Rúiseach. Mar go bhfuil airgeadraí laga ag go leor tíortha eile, baintear feidhm as na haonaid thuas go neamhoifigiúil le ceannach i dtíortha éagsúla ina mbíonn a lán turasóireachta. Is i ndollar SAM, de ghnáth, a dhéantar ceannach agus díol ar ola agus ar bhunearraí eile go hidirnáisiúnta.


Na Náisiúin Aontaithe.
Cuireadh Eagraíocht na Náisiún Aontaithe (nó Na Náisiúin Aontaithe de ghnáth) ar bun sa bhliain 1945, tar éis don Eoraip agus tíortha eile a bheith scriosta tar éis an Dara Chogaidh Domhanda. Bhí rún ag na bunaitheoirí nach ligfí dona leithéid de shlad tárlúint arís. Cuireadh Conradh na Náisiún ar bun mar thoradh ar phlean Woodrow Wilson, uachtarán SAM, tar éis an Chéad Chogadh Domhanda ach ar ndóigh, níor éirigh leis an eagraíocht sin cogadh domhanda eile a sheachaint. Tá formhór thíortha an domhain ina mbaill ar an eagraíocht.
Tá a ceanncheathrú suite i Nua-Eabhrac, agus tá 193 ballstát aige. Tá 6 teangacha oifigiúla aige: Béarla, Fraincis, Spáinnis, Araibis, Sínis agus Rúisis.


3 Nollaig.
Is é an 3 Nollaig an 337ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 338ú lá i mbliain bhisigh. Tá 28 lá fágtha sa bhliain.


Teanga (cumarsáid).
Maraon le aon choincheap casta, is deacair teanga a shainmhíniú go beacht; d´aontódh formhór na saineolaithe, ámh, gur córas aithrise agus cur in iúl é, a bhaineann feidhm as samhlú, maraon le meafar, agus saghas éigin gramadaí loighciúil. Baineann a lán teangacha feidhm as comharthaí, fuaimeanna, siombail, nó focail, agus cur in iúl coincheapa, tuairimí, bríonna, agus smaointe mar chuspóir acu, cé go dtagann ceist an neamhchruinnis sa teangeolaíocht chun tosaigh nuair a dhéantar iarracht idirdhealú a dhéanamh ar na tréithe seo.


Ailtireacht.
Ealaíon agus eolaíocht ar dhearadh foirgnimh atá san Ailtireacht. Chlúdódh sainmhíniú níos leithne dearadh na timpeallachta, ó leibhéal macraiphleanáil bailte, dearadh cathartha, agus ailtireacht tírphictiúra go leibhéal micri-dhearadh troscán nó dearadh táirgí.
Scóp agus cuspóir.
De réir an chéad saothar faoin ábhar a bhfuil teacht againn fós air, "De Architectura" le Vitruvius, ba chóir go mbeadh Áilleacht (Venustas), Buaine (Firmitas) and Áisiúlacht (Utilitas) ag baint le foirgneamh maith; féadtar a rá gur cothromú agus comheagrú na príomhthréithe a bhaineann leis an ailtireacht agus gan aon cheann acu ag sárú aon chinn eile. Cuireann sainmhíniú nua-aoiseach béim ar conas mar a phléitear le ceisteanna aestéiticúla, structúrtha agus feidhmiúla.
Gnó ilghéitheach is ea an ailtireacht, agus baineann sí feidhm as an matamaitic, an eolaíocht, an ealaíon, an teicneolaíocht, na heolaíochtaí sóisialta, an bpolaitíocht, an stair, an bhfealsúnacht agus gnéithe eile nach iad. I bhfocail Vitruvius, "Is éard atá san ailtireacht eolas atá maisithe le cineálacha éagsúla léinn agus a chuidíonn le breith cheart a thabhairt ar a ndéantar trí cheirdeanna eile" ("architecti est scientia pluribus disciplinis et variis eruditionibus ornata, cuius indicio probantur omnia quae ab ceteris artibus perficiuntur opera"). Maíonn sé gur chóir d´ailtire a bheith oilte ar cheol, réalteolaíocht agus ábhair eile. Cuirtear béim ar leith ar an bhfealsúnacht; cluintear caint go minic ar fhealsúnacht ailtirí ar leith, nuair is é a bhealach oibre atá i gceist.
Teoiric agus cleachtadh.
Ba dheacair an iomarca béime a chur ar thábhacht na teoirice agus an cleachtadh i gceist, cé gur beag ailtire a bhacann le teoiric. Mar a deir Vitruvius: "As an gcleachtadh agus as an teoiric a fháisctear an ailtireacht. Is éard atá sa chleachtadh machnamh fada leanúnach a dhéanamh ar an déantús, agus na lámha ag oibriú air i dtreo go gcuirtear an obair i gcrích le chuile shaghas ábhair. Is éard atá sa teoiric an míniú agus an soiléiriú is féidir a dhéanamh ar oiriúnacht na rudaí a beartaíodh" ("ea nascitur ex fabrica et ratiocinatione. Fabrica est continuata ac trita usus meditatio, qua manibus perficitur e materia cuiuscumque generis opus est ad propositum deformationis. Ratiocinatio autem est quae res fabricatas sollertia, ratione proportionis demonstrare atque explicare potest").
Ailtireacht agus foirgnimh.
Is iomaí duine a chuir suim sa difríocht atá idir tógáil agus ailtireacht. Deir Nikolaus Pevsner, stairí Eorpach a bhí beo i dtús na 20ú hAois, "Is foirgneamh é cró rothar, is saothar ailtireachta í Ardeaglais Lincoln". Ach níl an deighilt chomh soiléir sin, dar le saineolaithe an lae inniu. Thug an leabhar cáiliúil "Architecture Without Architects" ó lámh Bernard Rudofsky raidhse samplaí de struchtúir a rinne gnáthdhaoine le cois a chéile i ríocht na hailtireachta. I ré áirithe bíonn daoine ar aon intinn faoi céard is ailtireacht ann ach meathann an tuairim sin le himeacht aimsire agus déantar an scéal a sholéiriú ar bhealach eile. Má mheasaimid gurb éard atá san ailtireacht tógáil mhaith, mar a deir Vitruvius, an amhlaidh nach bhfuil a leithéid de rud ann is droch-ailtireacht? Leis an scéal seo a shocrú, go háirithe agus an oiread sin foirgneamh nua ann, d´fhéadfaí an ailtireacht a shainmhíniú mar cheird an ailtire. Chuirfeadh sé seo béim ar fhorás na hailtireachta agus an ailtire.
Stair na hailtireachta.
D'eascair an ailtireacht as an gcaidreamh a bhí idir riachtanais na ndaoine, na hábhair a bhí ar fáil agus cumas an lucht tógála.
De réir mar a aithníodh riachtanais éagsúla eile, b’fhacthas nach raibh san ailtire ach duine mar dhaoine eile a raibh gá lena gcuid oibre. Amanta is é an fear stiúrtha é, agus amanta ní hé.
Is iad na foirgnimh an fhianaise is mó ar ghnó na bhfear. Ach sna tíortha is boichte is iad na daoine iad féin nó na saoir chloiche a dhearann iad, rud a dhéantar le táirgí caighdeánaithe sna tíortha forbartha. Fanann an t-ailtire ar imeall na tógála féin. Ní bhíonn iarraidh ar scileanna an ailtire ach i bhfoirgnimh casta nó sna cinn ar samhailchomharthaí cultúrtha nó polaitiúla iad. Ach sin é an meas atá ag an bpobal ar an ailtireacht. Níl buntábhacht leis an ailtire agus ní bhíonn sé neamhspleách. Bíonn idirghabháil i gcónaí idir an ailtire agus an pobal. Agus an rud a thagann as seo, féadtar ailtireacht a thabhairt air—már tháirgeadh nó mar ghné eolais.


Eiscir Riada.
Tugtar Eiscir Riada ar an sraith droimlinne idir an áit atá Baile Átha Cliath inniu agus cuan na Gaillimhe. Fuíoll oighirshruth a leáigh ag deireadh Aois an Oighir atá ann. In aimsir na sean-Ghael, tógadh mórbhóthar ar a dhromchla, agus "An Slí Mór" a thugtaí air. Rinne an eiscir deighilt idir Leath Choinn, a bhí lastuaidh uaidh, agus Leath Mhogha, a bhí laisteas de.


Leath Choinn.
Ainm stairiúil ar an dtaobh thuaidh d’Éireann í Leath Choinn, agus an deighilt á dhéanamh ag Eiscir Riada. Rí Gaelach sa ré réamhstairiúil a bhí i gConn, agus tar éis Mogha Nuadhat a bheith ruaigthe ón tír, d’fhill sé sin tar éis roinnt blianta. Ghabh sé seilbh ar an gcuid tíre ar a dtugtar Leath Mhogha, agus fágadh "Leach Choinn" ag Conn. Ach ní cosúil gur fada a d’fhan an roinnt seo, agus is cosúil gurb í Eiscir Riada a choinníonn in ár gcuimhne é.


Leath Mhogha.
Is ainm stairiúil ar an dtaobh theas d’Éireann í Leath Mhogha. Déanann Eiscir Riada an deighilt, agus ní cosúil gur fada a lean an deighilt seo ar an tír. Díbríodh Eoghan Mogha Nuadhat, a bhí ag cur faoi i ndeiscirt na tíre, agus a raibh aighneas idir é agus an Rí Conn, go dtí an Spáinn. D’fhan sé sa Spáinn ar feadh naoi mbliana, agus nuair a d’fhill sé le cúnamh mór Spáinneach, ghabh sé sealbh ar an leath theas den tír.


Coinneach mac Ailpín.
Tháinig Coinneach I (ca. 810-858; nó Cináed mac Ailpín (as Béarla Kenneth mac Alpin) i gcomharba ar a athair, Ailpín II, ar ríocht Dál Riata. Ba ghairid gur thóg sé freisin coróin na gCruithneach i 843 ba é an chéad rí a bhí os cionn Cruithnigh agus na Gaeil i nDál Riada. D'fhéadfadh gur chuidigh eadarphósadh leis na Cruithnigh Ile Coinneach seilbh a thógáil ar thír na gCruithneach. Tugadh Albain ar an Ríocht Aontaithe.


The Notorious B.I.G..
Ba rapcheoltóir cáiliúil as Brooklyn i Nua Eabhrac i lár na 1990idí Christopher Wallace (21 Bealtaine, 1972 - 9 Márta, 1997), ar a tugadh Biggie Smalls mar leasainm, nó The Notorious B.I.G. níos minice. Ina chuid amhráin rapála, d'úsáid sé an leasainm Frank White chomh maith.
I measc a chuid amhrán, is dócha gurb iad "Big Poppa" agus "One More Chance" an dá amhrán ba cháiliúla a rinne sé.
Díoltas.
Ar an 9 Márta, 1997, maraíodh Wallace i Los Angeles, California i SAM. Bhí troid leanúnach aige le rapcheoltóir eile, Tupac Shakur, agus measann roinnt daoine gur ghlac Biggie páirt i bhás Tupac cúpla mhí roimh ré. Mar sin b'fhéidir gur bhain duine éigin díoltas amach as bás Tupac.
Bhí albam iarbháis, "Life after Death", eisithe ar an 23 Márta 1997.


Teangeolaíocht.
Ciallaíonn teangeolaíocht an staidéar eolaíoch a dhéantar ar an gcaint. Tugtar teangeolaí ar dhuine a dhéanann an saghas seo staidéir.
Ceisteanna bunúsacha na teangeolaíochta.
D'fhéadfadh na freagraí a bheith casta go leor.
Antoine Furetière, "Nouvelle Allegorique, Ou Histoire Des Derniers Troubles Arrivez Au Royaume D'Eloquence"


Céadchuairt Chríostóir Colambas go Meiriceá.
Ar 5 Nollaig, 1492, tháinig Críostóir Colum go Meiriceá i seirbhís Rí na Spáinne. Deirtear gurbh é an chéad Eorpach a tháinig go Meiriceá, cé go ndeirtear freisin gur tháinig Gaeil, mar shampla Naomh Breandán, agus Lochlannaigh, ann roimhe ón Eoraip. Ar oileán Easpáinneoil (atá arna roinnt anois idir Háítí agus an Phoblacht Dhoiminiceach) a tháinig sé i dtír ar a chéad turas.


Damhsa.
Ealaíon chorportha é an damhsa le gluaiseachtaí comhordaithe, a bhíonn rithimiúil de ghnáth agus á chleachtadh i bpáirt le ceol. Is ón bhfocal 'danse' sa bhFraincís a thagann an focal Gaeilge 'damhsa'. Tugtar 'rince' air freisin, agus deirtear gur ón seanrann Béarla do pháistí 'Ring a Ring a Rosy' a tháinig an focal sin.
Tá fianaise ann go raibh daoine ag damhsa ó thús ama, ó ré na seanchlochaoise i leith. Bhain an damhsa le deasghnátha, is é sin le rá, ba chineál teanga nó comharthaíochta é chun caidreamh a dhéanamh le cumhachtaí osnádúrtha. Bhítí ag damhsa chun an bháisteach a spreagadh, chun misneach a fháil roimh chath nó seilg, nó chun guí chuig na déithe. Is féidir leis an damhsa támhnéall a chur ar dhaoine freisin agus is cosúil go raibh an staid sin á lorg ag daoine ó thús ama chomh maith.
De réir mar a tháinig creideamh eagraithe chun cinn chuaigh gnéithe deasghnácha an damhsa i léig, agus ba mar chaitheamh aimsire nó mar chuid den chaidreamh idir fhir agus mhná ag ócáidí sóisialta a leanadh den damhsa. Bhíodh daoine ag damhsa ag ócáidí ceiliúrtha agus féilte.
Tháinig an damhsa chun cinn mar ealaíon san Eoraip le linn aimsir na hAthbheochana, faoi thionchar uaisle ar nós Catherine de Medici. Tháinig an damhsa chun cinn mar ealaíon chomh maith san Ind, sa Rúis, sa tSeapáin agus i ngach sibhialtacht eile ar domhan ag amanna éagsúla. Is é an Bailé (ballet) an damhsa is mó a bhfuil forbairt déanta air mar ealaíon i dtíortha an iarthair, go háirithe sa Rúis agus sa Fhrainc.
Tugtar Damhsa Gaelach ar dhamhsa a tháinig chun cinn in Éirinn ón ochtú haois déag i leith, faoi thionchar láidir na ndamhsaí a bhíodh ag na tiarnaí talún ina dtithe móra.
Tá 'damhsa ar an sean-nós' ann chomh maith agus téann foinsí an damhsa sin siar i bhfad go dtí an tréimhse réamhChríostaí.


Ragús.
Grúpa bunaithe in Árainn is ea Ragús, a chuireann ceol agus damhsa Gaelach i láthair. Chaith siad an samhradh sa bhlain 1998 ag cur i láthair i halla pobail Chill Rónáin. Tá ag éirí chomh geal le "Ragús" "an Seó" go ndeachaigh siad "ar an mbóthar" go dtí na Stát Aontaithe agus chun na Seapáine srl.


An Bhrasaíl.
Tír i Meiriceá Theas í an Bhrasaíl (Poblacht Chónaidhmitheach na Brasaíle, go hoifigiúil). Is í an tír is mó in ilchríoch Mheiriceá Theas, agus í ag clúdach réimse ollmhór talún idir shléibhte na nAindéas agus an tAigéan Atlantach. Tá timpeall 180 milliún duine ina gcónaí sa Bhrasaíl. Ritheann Abhainn na hAmasóine trí thuaisceart na tíre, agus tá a habhantrach ar ceann de na réigiúin is tábhachtaí ar domhan ó thaobh na bithéagsúlachta de, chomh maith le tábhacht na gcoillte don atmaisféar. Is í Brasília príomhchathair na tíre, ach is iad São Paulo agus Rio de Janeiro na cathracha is mó sa tír.
Fionnachtain na Brasaíle agus Tús na Coilíneachta.
Tá daoine sa tír le breis agus 6,000 bliain, ach ní raibh trácht uirthi sa stair go dtí gur tháinig taiscéalaithe Portaingéalacha i dtír inti sa bhliain 1500, agus iad faoi cheannas Pedro Álvares Cabral. Chuir Portaingéalaigh fúthu sa tír agus ghearr siad an t-adhmad. Bhí an-tóir acu ar adhmad as an gcrann brasaíle, agus deirtear gur ainmníodh an tír as an adhmad sin. Tá an tuairim ag roinnt daoine áfach gur ainmníodh an tír as an oileán samhalta Uíbh Bhreasail, a bhí ann de réir finscéalta na nGael, áit éigin amuigh san fharraige mhór taobh thiar d'Éirinn. Chuaigh an siúcra i dtábhacht mar bharra de réir a chéile, agus tugadh na sluaite sclábhaithe as an Afraic chun na Brasaíle ar mhaithe le saothrú na talún.
Bhunaigh na Portaingéalaigh an chéad chathair sheasta, São Vicente, sa Bhrasaíl sa bhliain 1531. Trí bliana ina dhiaidh sin, roinn Eoin a Trí, rí na Portaingéile, cósta na Brasaíle ina "chaptaenachtaí", trí cheann déag acu ar fad, agus bhronn sé gach captaenacht ar dhuine uasal éigin, le go rialódh sé í mar fheod príobháideach. De réir a chéile, áfach, d'iompaigh sé amach nach raibh ag éirí leis an bpolasaí seo, agus sa deireadh, bhain an rí na captaenachtaí ar ais de na glacadóirí. Ansin, bhunaigh sé trí choilíneacht mhóra - Maranhão, Grão Pará, agus an Bhrasaíl. Bhí gach coilíneacht á rialú ag a gobharnóir ginearálta féin, agus mionghobharnóirí i gceannas ar na captaenachtaí a bhí ann roimhe seo.
An chuid ba mhó den am, ní raibh an Phortaingéil ag coinneáil greim ródhocht ar na coilíneachtaí seo. Tháinig cathracha ar an bhfód de réir a chéile, agus bardais á rialú agus ag cur orduithe ón rí i bhfeidhm orthu. Faoin tuath, áfach, b'iad na "captaein mhóra" nó na "coirnéil" a bhí i mbun na gcúrsaí, agus iad sách neamhspleách ar an mbardas agus ar an ngobharnóir.
Iarrachtaí na bhFrancach is na nOllannach.
Rinne cumhachtaí coilíneacha eile cúpla iarracht cúngú ar thailte na Portaingéile sa Bhrasaíl. Sna 1550idí, bhunaigh na Francaigh coilíneacht na Fraince Antartaí ("France Antarctique") san áit a bhfuil Rio de Janeiro inniu, ach ní raibh teacht aniar ar bith sa choilíneacht. Ghabh na Portaingéalaigh an Fhrainc Antartach sa bhliain 1567 agus chuir siad cathair dá gcuid féin ar bun ansin.
Sa bhliain 1580, chuaigh an Phortaingéil agus an Spáinn in aontas pearsanta faoi aon rí amháin, nuair a cailleadh Sebastião, Rí na Portaingéile, gan oidhre nó ríchomharba a fhágáil ina dhiaidh. Bhí an fhadhb ag dul leis an aontas seo ná go bhfuair na Portaingéalaigh trioblóidí leis na hOllannaigh, arbh iad sean-naimhde na Spáinneach iad. Roimhe sin, bhí an caidreamh idir an Phortaingéil agus an Ollainn cairdiúil go maith, agus iad ag déanamh an-trádála le chéile. Tháinig deireadh leis seo, agus d'fhorghabh na hOllannaigh cuid mhór de choilíneachtaí na Portaingéile sa Chian-Oirthear. D'fhéach siad, fiú, an Bhrasaíl a sciobadh ó na Portaingéalaigh. Ghabh Jacob Willekens agus Piet Hein Bahia, príomhchathair na gcoilíneachtaí Portaingéalacha i Meiriceá Theas, sa bhliain 1624. Sheol fórsa millteanach Spáinneach go Bahia le ruaigeadh a chur ar na hionróirí, ach má chuir féin, tháinig siad ar ais sa bhliain 1630. Bhunaigh na hOllannaigh coilíneacht i bPernambuco agus thosaigh siad ag sealbhú tailte Portaingéalacha timpeall na háite.
Léarscáil Phortaingéalach ón 16ú haois
Rinne na hOllannaigh seadú maith i bPernambuco. Thosaigh siad ag tógáil cathracha agus ag forbairt na coilíneachta s'acu. B'é an siúcra an tráchtearra ba mhó a bhí ann, agus b'iad na daoir ón Afraic a bhí á tháirgiú.
Sa bhliain 1640, fuair na Portaingéalaigh dealú ón Spáinn arís, agus ocht mbliana ina dhiaidh sin, d'fhorghabh siad Luanda, an cuan trádála san Afraic trína bhfaigheadh Pernambuco an chuid ba mhó de na daoir. Bhí trádáil na ndaor faoi smacht na bPortaingéalach anois, agus ó bhí coilíneacht Pernambuco ag brath ar na daoir Afracánacha leis an gcána siúcra a shaothrú, fuair na hOllannaigh ansin iad féin i gcruachás eacnamaíochta. Ní raibh suim ag lucht rialtais na hÍsiltíre i gcoilíneacht nach raibh airgead ag teacht aisti a thuilleadh, agus sa bhliain 1662, dhíol siad iarsmaí na coilíneachta leis an bPortaingéil. Na hOllannaigh a bhí ina gcónaí ansin, bhog siad go dtí coilíneachtaí eile na hÍsiltíre.
Anois, agus rítheaghlach Bragança ag rialú na tíre, bhí an Phortaingéil ag éirí mór le Sasana, agus an trádáil idir an dá thír seo ag dul chun tábhachta. Ar ndóigh, b'iad táirgí na Brasaíle na honnmhuirí ba mhó a bhí an Phortaingéil a dhíol le Sasana.
Fairsingiú na Brasaíle agus Ré na m"Bandeirantes".
Bhí an Bhrasaíl á fairsingiú siar, agus cathracha nua á mbunú i bhfad isteach ón gcósta, go háirithe Manaus, a tháinig ar an bhfód sa bhliain 1674. Bhí páirt lárnach ag São Paulo san fhairsingiú seo. Bhunaigh na hÍosánaigh Misinéireacht Naomh Póil sa bhliain 1532, agus d'fhás cathair timpeall an stáisiúin mhisinéireachta - São Paulo. Lucht trádála daor ba mhó a shocraigh síos i São Paulo, agus iad ag eagrú "bandeiras" nó cineál díormaí paraimíleata le breith ar na daoir Afracánacha a d'éalaigh ó na coilíneachtaí agus le troid a chur ar na bundúchasaigh. Ba mhinic a rinne na "bandeirantes" - na saighdiúirí paraimíleata - an-ródach orthu siúd.
Ní raibh an Eaglais sásta leis an dóigh a raibh na "bandeirantes" - baill na m"bandeiras" - ag rith damhsa sna cúlriasca, nó choisc an Pápa sa bhliain 1640 an daorthrádáil leis na bundúchasaigh Mheiriceánacha. Ní raibh an toirmeasc seo inchurtha i bhfeidhm, áfach. A mhalairt ar fad, b'éigean do na hÍosánaigh éalú ó São Paulo agus ó chúpla cathair eile, nó bhí an oiread sin feirge ar na "bandeirantes" le haon duine a raibh baint ar bith aige leis an Eaglais.
Sa bhliain 1680, bhunaigh na Portaingéalaigh coilíneacht nua, Colônia do Sacramento, in aice le Buenos Aires. Ní raibh na "bandeirantes" féin ábalta an choilíneacht seo a chosaint ar na Spáinnigh. Bhí an choilíneacht ag dul ón bPortaingéil go dtí an Spáinn agus ar ais, agus muintir an dá thaobh ag cur fúthu ansin. Sa bhliain 1724, bhunaigh na Spáinnigh cathair Montevideo ansin, ar imeall an áitribh Phortaingéalaigh.
Ruathar an Óir agus Bunú Minas Gerais.
I ndeireadh na seachtú haoise déag, thosaigh an ruathar óir go dtí an Tuaisceart, agus de thoradh an ruathair seo tháinig áitreabh nua ar an bhfód san áit a bhfuil stát Minas Gerais inniu. Is é is brí le Minas Gerais ná "Na Mianaigh Ghinearálta". Tharla cúpla ruathar óir eile sa chéad leath den ochtú haois déag, agus chuir na ruathair seo tús leis an áitreabh i nGoiás agus i Mato Grosso. Cé go ndearna lucht na mianadóireachta iarrachtaí a gcuid táirgí a smuigleáil as an tír beag beann ar an gcustam, is follasach gur chuidigh na fionnachtana óir go mór mór le heacnamaíocht na Brasaíle ar fad.
Le fírinne, bhí an t-airgead ró-bhog, ró-shaoráideach sa chéad leath den ochtú haois déag. Má bhí teacht isteach maith ag an mBrasaíl, níor bhac aon duine de na gróintíní is na boic mhóra le geilleagar na coilíneachta a fhorbairt ná le bun a chur le tionsclaíocht.
Leasuithe Pombal.
Sa bhliain 1750, tháinig an Rí Seosamh I (José I) i gcomharbacht ar Eoin V (João V). Fear beartach gníomhach ab ea Seosamh, agus theastaigh uaidh an Phortaingéil agus an Bhrasaíl a fhorbairt. Bhronn sé cumhachtaí fairsinge ar Sebastião José Carvalho e Mello, Marcas Pombal, le geilleagar agus córas riaracháin na tíre is na gcoilíneachtaí a leasú go cuimsitheach. Sa Bhrasaíl, threisigh an Marcas le bailiú na gcánach, le go bhfaigheadh an choróin an deachú ba dual di. Rinneadh príomhchathair na Brasaíle de Río de Janeiro. Le saol gnó an tuaiscirt a athbheochan, bhunaigh an Marcas comhlachtaí nua le freastal ar Grão Pará, Maranhão, Pernambuco agus Paraíba, agus fuair na gnólachtaí seo cearta monaplachta. Chabhraigh na comhlachtaí monaplachta le forbairt an áitribh, na talmhaíochta is na curadóireachta gan aon agó, ach b'éigean don Mharcas na seanghildeanna tráchtála a throid agus a scor, ó bhí a mballra an-mhíshásta leis an monaplú. Theastaigh ón Marcas na bundúchasaigh a thabhairt chun sibhialtais agus chun Eorpachais, agus bhí sé barúlach gur chóir cleamhnais mheasctha a spreagadh idir na hIndiaigh agus na daoine de phór na hEorpa.
Colônia do Sacramento ina Chnámh Spairne.
San am seo, bhí sé ina chnámh spairne i gcónaí, cá raibh teorainneacha na Spáinne is na Portaingéile ag rith san Oileán Úr. Sa bhliain 1750, shínigh na Spáinnigh agus na Portaingéalaigh Conradh Mhaidrid leis an easaontas a shocrú. De réir an Chonartha seo, d'fhág an Phortaingéil uaithi Colônia do Sacramento, ach ón taobh eile de, fuair sí seilbh ar limistéar na Seacht Misiún, mar a thugtaí air san am - is é stát feidearálach Río Grande do Sul atá ansin inniu. Na bundúchasaigh a bhí ina gcónaí timpeall na misin Íosánach seo, ní raibh siad sásta leis na Spáinnigh ná leis na Portaingéalaigh mar mháistrí coilíneacha, agus sa bhliain 1754-56, d'éirigh siad amach in aghaidh an dá chumhacht le cuidiú ó na hÍosánaigh. Bhí an Marcas agus na hÍosánaigh in adharca a chéile, toisc go raibh an-chumhacht, an-tailte agus an-fháltas ag Cumann Íosa. Thairis sin, dhiúltaigh na hÍosánaigh cáin, cíos nó deachú a íoc le coróin na Portaingéile, ó bhí cearta eistíre acu ón bPápa. Sa bhliain 1759, d'éirigh leis an Marcas na hÍosánaigh a ruaigeadh scun scan as tailte na Portaingéile.
Sna blianta 1756-63 bhí Cogadh na Seacht mBliana á fhearadh ag an Spáinn agus ag an bPortaingéil ar a chéile, agus bhí Colônia do Sacramento ina cnámh spairne arís, beag beann ar Chonradh Mhaidrid. Le fírinne, bhí Colônia ag dul ón Spáinn go dtí an Phortaingéil agus ar ais ó sin. Níor tháinig deireadh le tionlacan na n-óinseach seo roimh na 1820idí, nuair a gaireadh poblacht neamhspleách, Poblacht Oirthearach Uragua, de Colônia.
Eascairt an Scarúnachais agus Neamhspleáchas na Brasaíle.
Fiú nuair a thosaigh tréimhse na gcoilíníochtaí ag druidim chun deireanais i Meiriceá Theas, ní raibh an scarúnachas leath chomh láidir sa Bhrasaíl agus a bhí sé i gcoilíníochtaí na Spáinne. Bhí na longa ag teacht agus ag imeacht go tiubh téirimeach idir an Phortaingéil agus an Bhrasaíl. B'iad na dlíthe céanna a bhí i bhfeidhm sa dá thír.
Is é is cúis le dílseacht fhadsaolach na mBrasaíleach don Phortaingéil ná go raibh dhá leath na hImpireachta cothrom le chéile. Ní fhéadfá a rá go raibh an Phortaingéil ag glacadh buntáiste ar an mBrasaíl agus ag teacht i dtír uirthi. Sa deireadh thiar, áfach, shroich an scarúnachas an Bhrasaíl féin. Ní raibh ollscoil dá gcuid féin ag na Brasaíligh, agus mar sin chaithfidís dul go hOllscoil Coimbra sa Phortaingéil ar lorg ardoideachais. Mar sin, nuair a thosaigh réabhlóid na Fraince ag eascairt, ní raibh na hidéanna ba bhun leis an réabhlóid i bhfad ag teacht an Bhrasaíl féin. Sa bhliain 1789, ghabh na húdaráis baicle d'intleachtóirí agus de bhuirgéisigh i gcúige Minas Gerais, tar éis dóibh súil an ghobharnóra áitiúil a tharraingt orthu leis an dóigh a mbídís ag teacht le chéile le comhrá a dhéanamh faoi chúrsaí poblachtánachais agus réabhlóideachais. Scaoileadh cuid mhór den bhaicle saor i ndiaidh tamaill bhig, ach má scaoileadh féin, ní bhfuair a gceann feadhna, oifigeach airm darbh ainm Joaquim José da Silva Xaver, trua ná trócaire ó na húdaráis. Cuireadh chun báis é mar thréatúir. Nuair a bhain an Bhrasaíl amach a neamhspleáchas, gaireadh mairtíreach agus laoch náisiúnta de Silva Xaver, nó "Tiradentes". Sin é an leasainm a bhí air - "Fear Tarraingthe na bhFiacal" - ó bhí sé ina fhiaclóir san Arm.
Níorbh é sin bás na ceannairceoireachta, áfach. Sa bhliain 1798, tháinig gluaiseacht chriticiúil eile chun solais i mBahia, agus í i bhfad ní ba radacaí ná lucht leanúna Tiradentes. I mBahia, bhí Gormaigh páirteach sa ghluaiseacht, agus iad ag éileamh go gcuirfí deireadh le daoirse an chine ghoirm agus go dtabharfaí cothrom na Féinne do na Gormaigh sa tsochaí.
tobann le gluaiseacht Bahia chomh maith, ach b'fhollasach go raibh an port ag athrú sa Bhrasaíl. Ní raibh an choilíneacht chomh spleách ar an bPortaingéil agus a bhíodh. Thairis sin, bhí scothaicmí na tíre ag foghlaim teangacha iasachta - ní raibh sé deacair teacht ar dhuine a raibh Fraincis líofa aige, mar shampla - agus mar sin, bhí siad ábalta leabhair na hEorpa a léamh agus smaointeachas na hEorpa a thuiscint.
Sa bhliain 1808, rinne Napoléon ionradh ar an bPortaingéil. Ansin, b'éigean don Rí Eoin (João) agus rítheaghlach na tíre ar fad teitheadh go dtí an Bhrasaíl. Chuir Eoin agus a chúirt fúthu i Rio de Janeiro, agus ó bhí sé an-fhonnmhar sochaí na Brasaíle a fhorbairt is a fheabhsú, bhí muintir na coilíneachta breá sásta leis mar Rí. Mhaolaigh dearcadh forásach Eoin ar an radacachas sa Bhrasaíl. Bhí cuid mhór de bhunadh na tíre den bharúil go raibh an Bhrasaíl ag fáil a cirt ó Eoin. Ní raibh sé ag déanamh éagóra ar mhuintir na coilíneachta ná ag glacadh buntáiste orthu.
Bhain Eoin an Bhrasaíl amach i Mí Eanáir 1808. A thúisce is a bhí sé socraithe thall ansin, chrom sé ar na leasuithe sóisialta a chur i ngníomh. Chuir sé deireadh leis na monaplachtaí trádála agus bhunaigh sé an chéad bhanc sa Bhrasaíl. Faoin am céanna, tháinig an chéad nuachtán i gcló sa Bhrasaíl, "Gazeta do Rio de Janeiro". Chuir Eoin feabhas mór ar an oideachas, nó bhunaigh sé scoileanna nua. Tháinig borradh mór ar thrádáil na Brasaíle le Sasana, agus bronnadh cearta eistíre ar na trádálaithe Sasanacha sa Bhrasaíl - is é sin, dá ndéanfadh duine acu coir nó míghníomh sa Bhrasaíl, chaithfeá dlí Shasana a chur air, seachas dlí na Brasaíle.
Sa bhliain 1815, hardaíodh an Bhrasaíl ar aon leibhéal leis an bPortaingéil taobh istigh den ríocht. Tugadh Ríocht Aontaithe na Portaingéile, na Brasaíle agus na nAlgarves ("Reino Unido de Portugal, Brasil e Algarves") ar an ríocht seo anois. Faoin am seo, áfach, tháinig deireadh le tíorántacht Napoléon sa Phortaingéil, agus muintir na tíre sin ag éileamh ar an rí filleadh abhaile. Ansin, d'éirigh na Brasaíligh buartha faoi thodhchaí a dtíre agus faoin stádas a bheadh acu sa mhonarcacht aontaithe feasta, dá rachadh Eoin ar ais go dtí an mháthairthír.
Sa bhliain 1820, phléasc réabhlóid amach sa Phortaingéil. Chuir na Portaingéalaigh deireadh leis an monarcacht absalóideach a bhí i bhfeidhm go dtí sin, agus d'achtaigh siad bunreacht a chuir srianta cúnga le cumhacht an rí. Chaithfeadh Eoin filleadh abhaile anois le hiarsmaí a chumhachta a shábháil sa Phortaingéil. D'fhág sé a mhac Peadar, nó "Dom Pedro", i Rio de Janeiro mar fhear ionaid. Ní raibh i bPeadar ach fear óg san am.
Tháinig sé chun solais go gairid ina dhiaidh sin nach raibh rialtas bunreachtúil na Portaingéile cineálta ná cairdiúil leis na Brasaíligh. Theastaigh ó na Portaingéalaigh an Bhrasaíl a iompú ina coilíneacht arís, na monaplachtaí a chur i bhfeidhm in athuair agus leasuithe sóisialta Eoin a chur ar ceal. B'fhearr leo fosta go dtiocfadh Dom Pedro ar ais ón mBrasaíl.
An Gháir ó Ipiranga.
Is follasach nár thaithin an chaint seo leis na Brasaíligh. D'iarr siad ar Pheadar fanacht sa Bhrasaíl agus an tír a chosaint ar éilimh na bPortaingéalach. Is é an freagra a fuair siad ná "fico" - "fanfaidh mé". Anois, chuaigh Peadar i gceannas ar na Brasaíligh ag cur catha ar son na saoirse. Ar an 7 Meán Fómhair 1822, d'fhógair Peadar chois Abhainn Ipiranga gur tír neamhspleách a bheadh sa Bhrasaíl feasta. Is iad na focail a labhair sé, de réir an mhiotais thírghráúil, ná "Independência ou Morte!" - an neamhspleáchas nó an bás! Chuir an forógra seo - an Gháir ó Ipiranga - tús leis an troid ar son na saoirse. Le cuidiú na Sasanach, chloígh na trúpaí Brasaíleacha iarsmaí an gharastúin Phortaingéalaigh i rith na bliana 1823. Bhí stát nua bunaithe anois - Impireacht na Brasaíle, nó "Império do Brasil".
Ar ndóigh, ní raibh na Portaingéalaigh sásta neamhspleáchas na Brasaíle a admháil. B'iad na Stáit Aontaithe ba túisce a thug aitheantas don Bhrasaíl. Rinne na Sasanaigh eadráin idir an Bhrasaíl agus an Phortaingéil, go dtí gur lig an mháthairthír a saoirse leis an iar-choilíneacht go hoifigiúil sa bhliain 1825.
Ceist Uragua.
Bhí ceist Uragua (Banda Oriental, nó Colônia do Sacramento) le socrú go fóill. Ar dtús, gaireadh cúige Brasaíleach de Colônia. Sa bhliain 1825, ámh, d'éirigh muintir an chúige amach le cuidiú ón Airgintín (nó "Cúigí Aontaithe Río de la Plata", mar a thugtaí ar an Airgintín san am seo). Chuir an Bhrasaíl agus an Airgintín cogadh i ndiaidh cogaidh ar a chéile faoin gcúige, ach mar is léir dúinn inniu, ní bhfuair ceachtar acu é sa deireadh. Sa bhliain 1828, bhain an tír amach neamhspleáchas mar Phoblacht Oirthearach Uragua, "República Oriental de Uruguay".
Peadar Mór agus Peadar Beag.
Cé go raibh Peadar a hAon go bunúsach ina Impire bunreachtúil, d'éirigh leis an-chumhacht a chruinniú chuige féin. Sa bhliain 1823, tháinig comhthionól le chéile le bunreacht a dhréachtáil is a achtú, ach nuair a d'éirigh idir an tImpire agus a Phríomh-Aire, José Bonifácio de Andrada, scoir an tImpire an comhthionól. Ansin, cheap sé coiste dá rogha féin le malairt bunreachta a chumadh a d'fhágfadh an focal deireanach ag an Impire i gcúrsaí rialaithe na tíre.
Má bhí meas ag muintir na Brasaíle ar Pheadar ar dtús, d'athraigh an port sin go sciobtha de dheasca na ngeáitsí tíoránta seo. Sa bhliain 1831, chuir na Brasaíligh ruaigeadh ar Pheadar as an tír ar fad. D'fhan a mhac, Peadar Óg, thiar sa Bhrasaíl mar ríchomharba. Ní raibh an prionsa beag ach cúig bliana d'aois san am, ach d'fhéach lucht a choimirce chuige go bhfaigheadh sé oiliúint agus oideachas maith a chuirfeadh ar a chumas an tír a rialú go críonna ciallmhar.
Go gairid i ndiaidh imeacht Shean-Pheadair, áfach, d'éirigh na cúigí amach in aghaidh an rialtais lárnaigh. Le maolú ar an scarúnachas seo, bhronn an rialtas parlaimintí beaga nó tionóil reachtaíochta dá gcuid féin ar na réigiúin, ionas go bhféadfaidís a gcúrsaí féin a stiúradh. Mar sin féin, bhí an saol polaitiúil sách corrach sa tír, agus sa deireadh, tugadh a choróin do Pheadar Óg, le go rachadh sé féin i gceannas ar an mBrasaíl. Ní raibh sé ach cúig bliana déag ar lá a chorónaithe.
Chaith Peadar Óg beagnach leathchéad bliain ag rialú na Brasaíle. Tríd is tríd, ní mór a rá go raibh an saol ní b'fhearr sa Bhrasaíl san am ná i dtíortha eile Mheiriceá Theas. Bhí síocháin, suaimhneas agus seasmhacht ag baint le rialtas Pheadair, nuair a bhí an chuid eile den ilchríoch á rialú ag "caudillos" gearrshaolacha. Bhí iarsmaí na gceannairceoirí ag éirí amach in áiteanna: sa bhliain 1841 i Maranhão, sa bhliain 1842 i Minas Gerais agus i São Paulo, agus bhí muintir Rio Grande do Sul ag dul chun cearmansaíochta ar an rialtas ón mbliain 1836 anuas. B'é an Ginearál Luís Alves de Lima e Silva a chloígh na ceannaircí seo, agus bhronn an tImpire diúcacht ar an nGinearál lena bhuíochas a chur in iúl.
Ceist Uragua - arís eile.
Sna 1840idí, baineadh fuil as seancholm Uragua arís eile. Bhí deachtóir na hAirgintíne, Juan Manuel de Rosas, tar éis dul i gcomhghuaillíocht le coimeádaigh Uragua, agus trúpaí Airgintíneacha ar garastún i Montevideo. D'éirigh na Brasaíligh buartha, agus an chuma ag teacht ar na cúrsaí go raibh na hAirgintínigh tar éis a gcuid féin a dhéanamh d'Uragua go buan. Mar sin, chuaigh na Brasaíligh i gcomhar le Liobrálaigh Uragua leis na hAirgintínigh a chaitheamh amach as an tír. Sa bhliain 1852, chloígh na Liobrálaigh agus a gcuid comhghuaillithe Brasaíleacha na hAirgintínigh faoi cheannas Justo José de Urquiza, ionas gurbh éigean don deachtóir Rosas imeacht ón Airgintín. Níor chuir an bua seo deireadh leis an dóigh a mbíodh an Bhrasaíl agus an Airgintín in adharca le chéile faoi Uragua, áfach, ach ar a laghad, bhí siad sásta conradh a shíniú sa bhliain 1859 le neamhspleáchas iomlán Uragua a admháil is a aithint.
An Sclábhaíocht ina Cnámh Spairne.
San am seo, bhí an Bhrasaíl i gcónaí ag trádáil le sclábhaithe Afracánacha. Ón mbliain 1845 anuas, bhí na Sasanaigh ag iarraidh deireadh a chur leis an ngnó náireach seo. Bhí sé de nós ag longa cogaidh na Breataine Móire longa sclábhaithe Brasaíleacha a stopadh amuigh ar an teisclinn mhór agus dlí Shasana a chur ar an gcaptaen. De réir a chéile, d'éirigh an Bhrasaíl as an trádáil seo, ach ina dhiaidh sin féin, bhí caidreamh na Brasaíle le Sasana curtha ó mhaith. I dtús na 1860idí, bhí an dá thír ar tí cogadh a fhógairt dá chéile, ach sa deireadh thiar, d'éirigh le rí na Portaingéile an dá thaobh a thabhairt in araicis a chéile agus an caidreamh eatarthu a thabhairt chun síochántachta arís.
Cogadh na Trípháirtíochta.
Sna blianta 1864-70, d'éirigh ina chogadh - Cogadh na Trípháirtíochta - idir Paragua ó thaobh amháin de agus an Bhrasaíl, an Airgintín agus Uragua ón taobh eile de. Ar chrann na mBrasaíleach a thit sé an chuid ba mhó de na trúpaí a sholáthar. Chuir na Paraguaigh troid éadóchasach ar na naimhde, ach sa deireadh, maraíodh Francisco López, deachtóir Pharagua, i gcath Cerro Corá i Márta 1870. D'fhan na trúpaí Brasaíleacha i bParagua go dtí an bhliain 1875, nuair a síníodh conradh na síochána. Fuair an Bhrasaíl críocha thuaidh Pharagua in éiric an chogaidh.
An Eacnamaíocht ag Forbairt.
San am seo, bhí borradh maith ag teacht faoi gheilleagar na Brasaíle. Bhí tráchtearraí nua á n-easpórtáil i mbreis ar an tobac agus ar an siúcra, cosúil leis an mairteoil, an caife agus an cúitiúc (amhábhar an rubair). Thosaigh an tionsclaíocht ag forbairt, agus nuair a bunaíodh Banc Ceannais don Bhrasaíl, tháinig lucht infheistíochta ón gcoigríoch le hairgead a shuncáil i ngnóthais Bhrasaíleacha.
Thosaigh lucht inimirce ag tonnadh isteach ón Eoraip. Cuid mhór de na hinimircigh, chuaigh siad ag obair i bplandálacha móra caife mar thionóntaí. Go bunúsach, chaithfeadh na tionóntaí seo aire a thabhairt do chuid áirithe den phlandáil, agus d'fhaighidís leath na mbarr a d'fhásfadh ar na toir chaife a bhí faoina gcúram.
Deireadh na Sclábhaíochta.
fach, lucht oibre a bhréagadh isteach i dtír ina raibh an sclábhaíocht i bhfeidhm i gcónaí. Ar dhóigheanna eile freisin, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go gcaithfeadh an Bhrasaíl éirí as an daoirse. Sa bhliain 1871, reachtaíodh Dlí Rio Branco. Shaor an t-acht seo sclábhaithe an Stáit ó bhráca, ionas nár fágadh sclábhaithe ach ag úinéirí príobháideacha. Maidir le clann na sclábhaithe príobháideacha, chaithfidís fanacht ag obair ar fheirm an úinéara go dtí go slánóidís bliain is fiche d'aois. I ndiaidh an dlí seo, bhí ré na daoirse ag druidim chun deiridh go tiubh téirimeach. Sa bhliain 1888, saoradh na sclábhaithe deireanacha ó bhráca, agus faoin am seo, bhí na húinéirí féin breá sásta leis an smaoineamh, ó bhí a ndóthain ama acu dul ina thaithí. Thairis sin, d'fhan cuid mhór de na hiarsclábhaithe ag obair dá gcuid iarúinéirí cibé scéal é.
Bunú na Poblachta.
In éineacht le fuascailt na ndaor, bhí bunú na poblachta á chaibidil ag na Brasaíligh. Bhí na Liobrálaigh ag éirí míshásta le Peadar a Dó, go háirithe nuair a scoir sé rialtas agus parlaimint Liobrálach sa bhliain 1868. Ón taobh eile de, bhí na Coimeádaigh barúlach go raibh sé ag ligean an iomarca scóid leis na Liobrálaigh. Sa deireadh, b'iad na saighdiúirí a shocraigh an scéal. Bhí smaointeachas an phoblachtánachais ag dul i bhfairsinge san arm féin. Sa bhliain 1889, cheap Peadar polaiteoir Coimeádach mar Phríomh-Aire, cé go raibh na Liobrálaigh ina dromlach sa pharlaimint. Ansin, thug an Ginearál Manoel Deodoro da Fonseca fógra deiridh do Pheadar: chaithfeadh sé a ríchathaoir a thabhairt suas, nó d'éireodh an t-arm amach ina aghaidh. Ar an 15 Samhain 1889, d'éirigh Peadar as, agus gaireadh Uachtarán sealadach den Ghinearál Fonseca. Thug an t-iar-Impire a aghaidh ar an bhFrainc, áit a bhfuair sé bás go gairid ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1891, fuair an Bhrasaíl bunreacht forásach feidearálach a bhí go mór faoi thionchar bhunreacht na Stát Aontaithe. Tugadh, fiú, "Stáit Aontaithe na Brasaíle" ar an tír féin. Reachtálfaí toghcháin an Uachtaráin uair in aghaidh an cheithre bliana, agus bheadh parlaimint, nó Comhdháil, dhá theach ann le srianta a choinneáil le cumhacht mhór an cheann stáit. Scéal eile ab ea é, áfach, an rabhthas ábalta an bunreacht a leanúint. Ní raibh féith na dioplómaitiúlachta san Uachtarán Fonseca, agus nuair a d'éirigh idir eisean agus an Chomhdháil, d'ordaigh sé dá chuid saighdiúirí an Chomhdháil a scor scun scan. Ní raibh na Brasaíligh sásta le gothaí seo an deachtóra, agus b'éigean do Fonseca éirí as agus an Uachtaránacht a fhágáil ag an Aimiréal Floriano Peixoto. Bhí nósanna míleata ag Peixoto chomh maith le Fonseca féin, agus mar sin, ní raibh mórán foighne aige leis an bhfreasúra. Ní hamháin go raibh deacrachtaí aige leis na Liobrálaigh, nó thairis sin, chuaigh lucht an mhonarcachais chun ceannairce air. Bhí cuid mhaith monarcaithe sa chabhlach a d'éirigh amach in aghaidh Peixoto i Meán Fómhair 1893. Ba gheall le cogadh cathartha é, agus na ceannairceoirí ag druidim isteach le São Paulo go bagrach. Mar sin féin, chloígh Peixoto iad, ach i ndeireadh na bliana 1894, d'éirigh sé as an uachtaránacht, cé gur threisigh a bhua ar na monarcaithe ar an muinín a bhí ag muintir na Brasaíle as.
B'é Prudente de Morais Barros a tháinig i gcomharbas ar Peixoto. B'eisean an chéad Uachtarán nach raibh ina fhear míleata. Dlíodóir a bhí ann, agus b'as São Paulo dó, an cúige a d'éirigh saibhir ar an gcaife, Sna blianta 1889-1930, bhí an tír á rialú ag an "gcaife le bainne", nó "café com leite" as Portaingéilis. B'é Stát São Paulo an caife, agus b'é Stát Minas Gerais an bainne, nó b'é an t-eallach an fhoinse ioncaim ba tábhachtaí ansin. Ní raibh an tionchar céanna ag na cúigí eile ar pholaitíocht na tíre, nó b'é Epitácio Pessoa (ina Uachtarán sna blianta 1919-1922) an t-aon Uachtarán amháin a vótáladh isteach sna blianta sin nárbh as ceann den dá stát sin dó. B'as stát Paraíba do Pessoa.
Nuair a bhí an caife agus an bainne ag rialú na tíre, bhí neamhshuim á déanamh ag lucht rialtais na Brasaíle de na cúigí bochta. Bhí siad faoi chois na heaglaise, na dtraidisiún, na bpiseog is na dtiarnaí talún. Ní raibh mórán tuisceana ag na bochtáin do sheoraí cainte an phoblachtánachais, a mhalairt ar fad: is iomaí duine dealbh daibhir faoin tuath a shíl gurbh é an Diabhal féin a chuir ruaigeadh ar an Impire agus a bhunaigh an phoblacht.
Cogadh Canudos.
Sa bhliain 1896, d'éirigh seict mhílaoiseach amach in aghaidh na n-údarás san iargúltacht i Stát Bahia. Cupla bliain roimhe sin, shocraigh an tseict seo - timpeall ar dheich míle duine ar fad - síos i gCanudos i mBahia faoi cheannas an "fháidh" Antônio Conselheiro, nó "Antoine na Dea-Chomhairle". Bhí pobal Canudos ábalta trí ionsaí armtha a chosc, ach sa bhliain 1897, chuaigh ocht míle saighdiúir ar fad go Canudos leis an bpobal a chloí. D'imshuigh na saighdiúirí Canudos, ach b'éigean dóibh an pobal a choinneáil faoi léigear mí i ndiaidh míosa leis an misneach a bhaint de na fíréin fhanaiceacha seo. Níos deireanaí, scríobh Euclides da Cunha aiste staire agus socheolaíochta faoi imeachtaí Canudos "Os Sertões". Lenár linn féin, bhreac Mario Vargas Llosa síos an t-úrscéal "La Guerra del Fin del Mundo" ("Cogadh Dheireadh an Domhain", nó "Cogadh na gCríoch Déanach") faoi imeachtaí an éirí amach seo.
Na Saighdiúirí ag Cur a Ladair sa Pholaitíocht.
Sa bhliain 1910, d'fhéach an t-arm le ladar a chur i gcúrsaí polaitíochta. Bhí an tUachtarán Afonso Pena básaithe roimh dheireadh a théarma. Sna toghcháin a lean, thacaigh an t-arm le Hermes da Fonseca, nia le Deodoro da Fonseca. B'é Ruy Barbosa an t-iarrthóir ba láidre, áfach, agus é ag canbhásáil ar fud na tíre - b'é sin an chéad fheachtas nua-aoiseach toghchánaíochta riamh i stair na Brasaíle. B'fhollasach do chách gurbh é Barbosa a ghnóthaigh na toghcháin, ach mar sin féin, cuireadh Fonseca isteach mar Uachtarán. Nuair a bhí sé ag rialú na tíre, tháinig cúlú ar an ngeilleagar. Sna blianta roimhe sin, bhí an cúitiúc - amhábhar an rubair - ag saothrú an-airgid don Bhrasaíl, ionas go raibh borradh faoin eacnamaíocht taobh amuigh de "stáit an chaife is an bhainne" freisin. I rith théarma uachtaránachta Fonseca, áfach, fuair tionsclaíocht chúitiúic na Brasaíle an-chéile iomaíochta san Áise, agus tháinig deireadh leis an mborradh, go háirithe nuair a thit praghas an chaife féin, agus an iomarca den earra sin á tháirgeadh ar fud an domhain.
An Bhrasaíl agus an Chéad Chogadh Domhanda.
Nuair a d'éirigh na daoine amach in aghaidh an rialtais in áiteanna, tuigeadh do na fórsaí armtha nach raibh an oiread suilt ag baint leis an gcumhacht is a shíl siad ar dtús. Ní raibh fonn orthu ladar a chur sa chéad toghchán eile. Sa bhliain 1914, b'é Venceslau Brás Pereira Gomes a vótáladh isteach mar Uachtarán. Bhí an t-arm sásta a bhua a ligean leis, agus tríd is tríd, thiontaigh sé amach ina Uachtarán maith, cé go raibh an t-ádh leis: bhí an Chéad Chogadh Domhanda fabhrach do thrádáil na Brasaíle, agus amhábhair ag teastáil ón mBreatain Mhór agus ón bhFrainc. Ní raibh táirgí tionsclaíochta ar fáil ó na tíortha sin le linn an chogaidh chomh flúirseach agus i mblianta na síochána, ach ó bhí an easpórtáil ag tabhairt barr maith airgid, thosaigh stát na Brasaíle ag forbairt tionsclaíochta d'aon turas. Sa bhliain 1917, d'fhógair na Brasaíligh cogadh don Ghearmáin, nuair a shuncáil fomhuireán Gearmánach longa Brasaíleacha. B'í an Bhrasaíl an t-aon tír amháin i Meiriceá Theas a ghlac páirt sa Chogadh. Níor chuir na Brasaíligh trúpaí go dtí an Eoraip, ach ar a laghad, bhí siad ábalta géarleanúint a dhéanamh ar na hinimircigh ón nGearmáin agus ó Impireacht na hOstaire is na hUngáire agus maoin shaolta na n-inimirceach seo a choigistiú.
Ré Getúlio Vargas.
I ndiaidh bhlianta an chogaidh, bhí eacnamaíocht na tíre ag dul ar gcúl, agus thosaigh na Brasaíligh ag cur suime in idé-eolaíochtaí antoisceacha, nuair a bhí an chuma ag teacht ar an saol nach bhféadfadh an daonlathas rath ná bláth a chinntiú do gheilleagar na tíre. Bhí oifigigh óga na bhfórsaí armtha faoi thionchar an Fhaisisteachais san Iodáil, agus bochta na tuaithe ag claonadh i leith na heite clé agus an Chumannachais.
Bhí deachtóireacht de shórt éigin ar na bacáin, agus sa bhliain 1930, chuir na fórsaí armtha Getúlio Vargas, gobharnóir Rio Grande do Sul, i gceannas ar an mBrasaíl. Bhí Vargas leis an tír a rialú, a bheag nó a mhór, go lá a bháis sa bhliain 1954.
Chuir Vargas lámh láidir an deachtóra i bhfeidhm ar an mBrasaíl, ach san am céanna, theastaigh uaidh an Bhrasaíl a fhorbairt is a leasú. Sa bhliain 1933, d'eagraigh sé comhthionól le bunreacht nua a achtú. Baineadh de chearta na mballstát, ach ón taobh eile, ceadaíodh don lucht oibre dul ar stailc.
Ní raibh Vargas foighneach ná fulangach i leith na heite clé, áfach. Bhí a chuid saighdiúirí ag déanamh géarleanúna ar an bpríomhpháirtí clé, "Aliança Libertadora Nacional" (Comhghuaillíocht Fhuascailte an Náisiúin). Faoi dheireadh na bliana 1935, d'éirigh an eite chlé amach in áiteanna, ach ní raibh gar ann. Mar is iondúil ag ócáidí den chineál seo, níor éirigh leis an réabhlóid, ach spreag an cheannairc an deachtóir chun srianta ní ba déine ná roimhe sin a chur leis an bhfreasúra polaitiúil. D'fhógair Vargas éigeandáil, agus leis na cumhachtaí a bhí aige de réir na ndlíthe éigeandála, rinne na fórsaí slándála ciolar chiot den eite chlé. Is iomaí gníomhaí polaitiúil clé a maraíodh, a céasadh nó a caitheadh i dtóin phríosúin gan phróis chuí an dlí.
An "Stát Nua".
Cé go raibh Vargas ag rialú na tíre mar a bheadh deachtóir ann, bhí sé, de réir na tuisceana a bhí ag saol polaitiúil na tíre, leis an gcumhacht a fhágáil uaidh i ndiaidh an chéad toghchán eile. I Mí na Samhna 1937, chinn Vargas ar an gcumhacht a choinneáil aige féin beag beann ar thoil na cosmhuintire. Le cuidiú na fórsaí armtha, scoir sé an pharlaimint, chuir sé na toghcháin ar fionraí agus bhunaigh sé "An Stát Nua" - "O Estado Novo" - a bhí cosúil go leor le deachtóireachtaí comhaimseartha na hEorpa. Choisc sé na páirtithe polaitiúla freisin.
B'í an mheánaicme a bhí ina crann taca don "Stát Nua". Ón taobh eile de, bhí lucht saibhir gnó an chaife agus an bhainne sách criticiúil ina leith. Cé go raibh an frith-Chumannachas fite fuaite le deachtóireacht Vargas, b'iad na h"Integralistas" - baill den pháirtí úd "Ação Integralista Brasileira"; cineál gluaiseacht fhaisisteach a bhí iontu - an t-aon dream a d'éirigh amach in aghaidh an Stáit Nua. I Mí Bealtaine 1938, d'ionsaigh siad Áras an Uachtaráin, ach sa deireadh, chloígh na saighdiúirí iad.
Stát Faisisteach?
Is deacair a rá, an stát "Faisisteach" a bhí i gceist leis an "Estado Novo". B'iad na h"Integralistas" an dream ba mhó a bhí cosúil leis na Faisistigh i mBrasaíl a linne, ach mar a chonaic muid, cé go raibh sé sásta a leas féin a bhaint astu in aghaidh na gCumannach, ní raibh Vargas faoi shotal ar bith dóibh nuair a tháinig an scéal go cnámh na huillinne. Ón taobh eile de, is léir go raibh Vargas ina thuathghríosóir mór cosúil le Hitler, agus go raibh sé ag cur an-bhéim ar leas na bhfórsaí armtha agus ar an téisclim chogaidh. Ar ndóigh, bhí na nuachtáin faoi chois ag an gcinsireacht, agus ní raibh mórán cead cainte ag aon duine nach raibh ródhoirte do Vargas.
An Dara Cogadh Domhanda.
Maidir leis an nGearmáin, bhí Vargas sásta trádáil a dhéanamh leis na Naitsithe a fhad is a cheadaigh leas na Brasaíle é. Bhí sé i bhfad ní ba tábhachtaí aige, áfach, gan an caidreamh leis na Stáit Aontaithe a chur ó mhaith. Nuair a d'éirigh ina chogadh idir an Ghearmáin agus na Stáit Aontaithe, ní raibh Vargas ábalta síocháin a choinneáil leis na Naitsithe a thuilleadh. Throid, fiú, cúig mhíle fichead de shaighdiúirí Brasaíleacha in aghaidh thrúpaí Mussolini san Iodáil.
Nuair a ghlac an Bhrasaíl páirt sa chogadh in aghaidh na Naitsithe, tháinig athrú ar atmaisféar polaitiúil na tíre, agus an eite chlé ag dul i dtreise. Tapadóir go smior a bhí i Vargas, agus ní raibh sé rómhall ag iarraidh an deis áirithe seo a thapú ach an oiread. Chuir sé cuma na heite clé air féin agus thosaigh sé ag tabhairt isteach d'éilimh an lucht oibre. Cheadaigh sé na ceardchumainn agus na páirtithe polaitiúla, ach san am céanna, bhunaigh sé páirtí clé dá chuid féin le vótaí an lucht oibre a cheapadh, mar atá, "Partido Trabalhista Brasileiro", Páirtí Lucht Oibre na Brasaíle. Ní páirtí radacach a bhí ann, ar ndóigh - bhí sé múnlaithe ar Pháirtí an Lucht Oibre i Sasana. Bhí Vargas sásta, áfach, geimhle a bhaint den eite chlé radacach féin, nó sa bhliain 1945, scaoileadh saor le Luís Carlos Prestes, cathaoirleach an Pháirtí Chumannaigh, a bhí i dtóin an phríosúin le fada. Le fírinne, is beag buíochas a ghlac Prestes le Vargas as a shaoirse nua, nó idir an dá linn, bhí bean chéile Prestes, bean Ghiúdach darbh ainm Olga Benário, ruaigthe go dtí an Ghearmáin, áit ar tachtadh le gás í i gceann de champaí báis an Uilelosctha.
Vargas ag éirí as - agus ag filleadh.
Bhí an tArm den bharúil, áfach, go raibh Vargas ag dul thar fóir ag iarraidh an eite chlé a ghiúmaráil. I Mí Dheireadh Fómhair, 1945, chuir na ginearáil brú ar Vargas éirí as an Uachtaránacht, rud a rinne sé. I Mí na Nollag, chuaigh muintir na Brasaíle chun toghcháin, agus d'éirigh leis na Cumannaigh féin go measartha. Mar sin féin, bhí sé i ndán don Bhrasaíl casadh ar dheis arís, nó b'é an Ginearál Eurico Gaspar Dutra a vótáladh isteach mar Uachtarán.
Nuair a bhí Dutra ina Uachtarán, d'fhill an Bhrasaíl ar na polasaithe a bhí i bhfeidhm roimh lá Vargas, cé go raibh Dutra féin ina chomhghuaillí ag Vargas ag tógáil an "Stáit Nua" i ndeireadh na dtríochaidí. Chuir Dutra béim ar an gcaife i gcúrsaí eacnamaíochta, agus ní raibh suim aige i bhforbairt na tionsclaíochta. Chuir sé an eite chlé faoi smacht arís, nó choisc sé an Páirtí Cumannach.
Níor éirigh go rómhaith le Dutra, nó sa bhliain 1950, bhí na Brasaíligh sásta Uachtarán a dhéanamh de Vargas arís eile, agus sin i dtoghcháin dhaonlathacha. Chuir Vargas béim ar ról an stáit i gcúrsaí eacnamaíochta, agus d'fhéach sé le tionsclaíocht na hartola a náisiúnú. D'ardaigh sé tuarastail an lucht oibre lena chuid geallúintí a chomhlíonadh, ach ní raibh na hoibrithe sásta leis an méid a fuair siad, agus sa deireadh, thosaigh siad ag dul ar stailc fud fad na tíre. Nuair a bhronn an rialtas ardú pá eile orthu, bhí na fostóirí scanraithe, agus cháin Uachtarán na Stát Aontaithe féin, Dwight Eisenhower, polasaithe míréasúnta na Brasaíle.
An scannal a chuir cor i gcinniúint Vargas.
Ansin, tháinig sé chun solais go raibh gardaí slándála Vargas tar éis iarracht a dhéanamh an t-iriseoir Carlos Lacerda a mharú. Dealraíonn sé nach raibh a fhios ag Vargas féin é, ach mar sin féin, ós rud é go raibh Lacerda ar duine de na hiriseoirí ba mhó a bhí ag lochtú Vargas, bhí an chosúlacht ar an scéal go raibh baint éigin ag an Uachtarán leis. Mar a d'iompaigh an scéal amach, tháinig Lacerda féin as an iarracht gan ghránú, ach bhuail an piléar an duine a bhí á thionlacan. Oifigeach de chuid Aerfhórsa na Brasaíle a bhí ann agus é sásta bheith ina gharda cosanta ag Lacerda go deonach, saor in aisce.
Bhí na fórsaí armtha ag éirí bagrach ar Vargas roimhe sin féin, nó ní raibh siad róshásta lena chuid polasaithe. Ghlac siad marú an oifigigh aerfhórsa go pearsanta, áfach, agus chuir siad in iúl do Vargas go neamhbhalbh go gcaithfeadh sé éirí as chomh luath in Éirinn agus a thiocfadh leis. Ghéill an tUachtarán don éileamh seo, ar dhóigh, nó chuir sé lámh ina bhás féin.
Rialtas.
Is í Brasília an phríomhchathair. De réir bhunreacht na bliana 1988, is poblacht dhaonlathach ionadaíoch chónascach uachtaráin í an Bhrasaíl. Is é an tUachtarán ceann an rialtais agus an stáit, agus córas ilpháirtithe i bhfeidhm leis an tsaoirse pholaitiúil a chinntiú do na saoránaigh.
Stáit.
Tá 26 stát agus aon Cheantar Cónaidhme amháin sa Bhrasaíl
Tagairtí.
*
B


An tAigéan Ciúin.
Is é an tAigéan Ciúin, nó an Ciúin-Aigéan, an mhuir is mó ar domhan. Clúdaíonn sé an tríú cuid de dhromchla an domhain, agus tá achar 179.7 milliún km² (69.4 milliún míle cearnach) aige. Leathann sé 15,500 km (9,600 míle) ó Mhuir Bheiring san Artach go himeallacha reoite Mhuir Ross san Antartach. Tá a leithead is mó soir siar timpeall cuig ghrád ó thuaidh, áit a leathann sé mórthimpeall 19,800 km (12,300 míle) ón Indinéis go cósta na Colóime. Meastar go minic gurb é Caolas Mhalacca an áit is faide siar san Aigéan Ciúin. Tá an áit is ísle ar dhromchla an domhain—an Trinse Máirianach—san Aigéan Ciúin.
Tá tuairim is 25,000 oileán san Aigéan Ciúin (níos mó ná mar atá i muireacha eile an domhain le chéile), agus a bhformhór ar an taobh theas den Mheánchiorcal.


Nokia.
Ceann de mhórchomhlachtaí ríomhaireachta an domhain é Nokia, agus is sa bhFionlainn atá sé bunaithe. Is ar ghutháin soghluaiste is mó anois atá a cháil, i ré ina dtáirgtear go leor de ghutháin an domhain san Áise. Imeasc a chuid gutháin soghluaiste, tá an "3650", ar a bhfuil sé ar a chumas grianghraif agus físeáin ghearra a thógáil, chomh maith le ceangal idirlíne a thógáil ar an aer.
Bunaíodh an comhlacht i 1865, agus bhí baint aige le hobair adhmaid, ansin le rubar níos déanaí. Bhí táirgeadh ríomhairí agus ábhar le cumarsáid ar siúl ag an gcomhlacht ar feadh na mblianta, agus ba ón mbaile Nokia a thóg an comhlacht a ainm. Sna nóchaidí, agus é i ndrochchúis le fiacha, chuir Nokia an bhéim ar ghutháin soghluaiste agus innealra a bhaineann le córais gutháin soghluaiste. Scar sé le gnónna ríomhaireachta, mar shampla. Ag deireadh 2004, ní raibh tuairiscí gnó Nokia chomh láidir agus a bhíothas ag súil.


Fón póca.
Fón póca (Siemens S65) Saghas gutháin is ea an fón póca (nó uaireanta teileafón póca, fón siúil, guthán soghluaiste) ata soghluaiste ar feadh limistéir mhór.
Stair.
Tháinig an fón póca (i mBéarla, is gnách "Cellphone" a thabhairt orthu i Meiriceá Thuaidh, agus "Mobile" in Éirinn agus sa Bhreatain) go láidir ar aghaidh sa saol sna 90í, agus anois tá gutháin soghluaiste ag formhór an daonra i go leor tíortha sa domhain forbartha (tá suas le trí mhilliún fón póca i bPoblacht na hÉireann mar a bhfuil daonra de ceithre mhilliún), chomh maith le roinnt mhór tíortha bochta. Sa ghnáthchaint tugtar fón póca orthu go hiondúil.
Gléasanna.
I measc na ngléasanna is mó úsáid, tá cinn Motorola, Nokia, Samsung, Sagem, Siemens agus Sony Ericsonn. De ghnáth, cuireann comhlachtaí eile náisiúnta, agus anois idirnáisiúnta chomh maith, seirbhís ar fáil do dhaoine a thógann conradh amach leo, agus a íocann de réir an nóiméid nó a íocann praghas áirithe ar líon áirithe neomataí sa mhí. Imeasc na gcomhlacht in Éirinn a chuireann seirbhís ar fáil, tá Vodafone, O2 agus Meteor.
Is gá don gléas a bheith ullamh le gathanna a ghlacadh ón gcomhlacht guthán soghluaiste lena bhfuil conradh ag sealbhóir an ghutháin. Mar shampla, úsáideann go leor comhlachtaí san Eoraip córas GSM, ach í Meiriceá Thuaidh, ní bhaineann ach cupla cheann acu, ar nós T-Mobile, feidhm as. Is ar mhaithe le teachtaireachtaí téacs is mó a úsáideann déagóirí an fón póca agus tá an-tionchar ag na giorrúcháin a úsáideann siad ar a nósanna scríbhneoireachta.
Is minic a bhíonn ceamara mar chuid de ghuthán póca agus is féidir na grianghrafanna a sheoladh go gutháin eile nó a íoslódáil go ríomhaire. Tá cosc curtha le gutháin póca a úsáid i scoileanna agus in áiteanna eile mar gheall ar an gcur isteach a dhéanann siad ar an bpríobháideachas.


Neamhspleáchas na Fionlainne.
Ghlac parlaimint na Fionlainne le forógra an neamhspleáchais ar 6 Mí na Nollag 1917. Bhí sé de chuspóir ag an bparlaimint cúl a thabhairt le seanstádas na tíre mar Ard-Dhiúcacht fhéinstiúrtha Rúiseach.


Bacstaí.
Tugtar bacstaí nó "steaimpí" ar cháca fataí a dhéantar a chócáil ar an bhfrioctán nó ar an ngrideall, agus is minic a dhéantaí san iarthar agus i dTír Chonaill in Éirinn iad.
Scíob na fataí amha agus measc leis na fataí briste iad. Cuir an salann, an piobar agus an plúr leis seo. Buail na huibheacha agus cuir leis an meascán iad le díreach dóthain bainne le meascán a dhéanamh a thitfidh de spúnóg. Cuir ar an ngrideal nó ar an bhfriochtán spúnóg boird san am é, agus déan cócaireacht air le teas measartha ar feadh 3-4 nóiméad ar gach taobh. Féadtar iad a chur ar fáil le bricfeasta Gaelach (bagún, ispíní, uibheacha agus putóg dubh friochta nó le hanlann úll.


Putóg dubh.
Déantar putóg dubh as fuil muice, maraon le heorna, coirce, agus spiasraí. I bhfoirm ispín ramhar a mhúnlaítear i stéig a thagann, agus sa bhfoirm Gaelach gearrtar píosaí tiubha as lena bhfriochadh le bagún, uibheacha agus ispíní le haghaidh bricfeasta Gaelach.


Sasana.
Tír in oileán na Breataine Móire is ea Sasana (Béarla: "England"). Ba é Sasana príomhthír na Ríochta Aontaithe.
An tír.
Tá sé ag críochantaíocht le hAlbain sa tuaisceart agus leis an mBreatain Bheag san iarthar. Go hoifigiúil, is cuid de é Corn na Breataine, ach níl Oileán Mhanainn agus Inis Iocht suite i Sasana. Is é Sasana an náisiún is mó sa Ríocht Aontaithe. Fuair sé a ainm ó na Sacsanaigh, a chuir an tír ar bun. Thángadar go dtí an Bhreatain ó mhór-roinn na hEorpa. Thugadar a dteanga leo go dtí an bhreatain, an Sacs-Bhéarla nó an Béarla mar is gnách a thabhairt air anois. Scaipeadh teanga agus cultúr Shasana ar fud an domhain le linn ré Impireacht na Breataine, a mbíodh críocha ollmhóra faoi smacht aici i ngach mór-roinn.
Siombailí.
Is iad an "St George's Cross" agus armas na "Three Lions" príomhshiombailí Shasana. Úsáídtear siombailí eile freisin, mar shampla an dair agus an rós. Is é Lá Naomh Seoirse (23 Aibreán) an lá náisiúnta.


Corn na Breataine.
Tír Cheilteach agus contae i Sasana í Corn na Breataine nó an Chorn (Coirnis: "Kernow"; Béarla: "Cornwall") ar chuid den Bhreatain í. Is leithinis in iardheisceart Shasana í, siar ó abhainn an Tamar. Meastar go ginearálta mar chontae agus mar chuid de Shasana é, cé go measann lucht saoirse na Coirne mar thír ar leith é, agus go bhfuil ceist faoi chearta bunreachtúla Shasana í a rialú.


John McCormack.
Ba teanór Éireannach de chlú domhanda a shaothraigh san opera agus i gceol a linne féin, John McCormack (14 Meitheamh, 1884 - 16 Meán Fómhair, 1945), agus bhí cáil air mar gheall ar chomh beacht agus a bhí a chuid foclaíochta agus ar an smacht a bhí aige ar a anáil.
Rugadh John Francis McCormack in Áth Luain. Thosaigh sé ag canadh go gairmiúil i 1904. Rinne sé méid mór taifeadadh ó 1904 ar aghaidh. Ba mhó an díol a bhí ar an sraith a rinne sé a thaifeadadh le Victor Talking Machine Company sna 1910anna agus na 1920í ná aon chinn eile. Cuireadh ar an raidió go rialta, freisin, é, agus bhí sé i roinnt scannán.
I 1917 thóg sé saoránacht Stáit Aontaithe Mheiriceá.
I 1928 bhronn an Pápa Píó XI an teideal "Cúnta" air mar aitheantas ar an méid oibre ar rinne sé do ghrúpaí carthanacha Caitliceacha. Mar shaoránach Meiriceánach, níor ceadaíodh dó aon teideal a ghlacadh ó rialtais nó ó eagrasaí eachtracha.
D´éirigh McCormack as an dtaifeadadh i 1944, agus cailleadh an bhliain dár gcionn i mBaile Átha Cliath é.
Tagairtí.
McCormack, John


Miotaseolaíocht.
Tá miotaseolaíocht dá chuid féin ag beagnach gach uile chultúr. Baineann an miotaseolaíocht le déithe, sprideanna, daoine i gcruth ainmhithe agus ainmhithe i gcruth daoine, faibhle, scéalta a d´fhéadfadh bunús sa saol domhanda a bheith leo, agus eile. Cé nach mór an tsuim nó an stór a chuireann formhór na ndaoine i miotaseolaíocht anois don chuid is mó, bhíodh baint aige leis an stair agus leis an gcreideamh go minic sa seansaol.


Miotaseolaíocht na nGael.
Baineann an t-alt seo le miotaseolaíocht na nGael'".
Bhí miotais dá gcuid féin ag na sean-Ghaeil, agus tá roinnt mhaith eolais againn faoi. Bhí éagsúlacht sna déithe agus na creidimh eile ar fud na hEorpa in airde réim na gCeilteach, ach bhí aitheantas leathan ag déithe áirithe, m.sh, Lugh, Manannán mac Lir. Bhí déithe eile a raibh baint níos láidre acu le áit áirithe, m.sh, Crom Dubh in Éirinn.
Na scéalta miotaseolaíochta.
Sa chuid seo, cuimsítear scéalta faoi bhunús agus iar-dhéithe na nGael, agus an tagann an chuid is tábhachtaí den eolas ón Dindsenchas agus Leabhar Gabhála na hÉireann. Bréag-stair na hÉireann atá sa Leabhar Gabhála, a leagann síos sinsearacht na nÉireannach siar ó Maois. Déantar cur síos ar na gcogaí idir na Fir Bolg agus Tuatha Dé Danann sa Cath Maighe Tuireadh, agus tá an scéal cáiliúil Clann Lir mar pháirt den ghrúpa seo chomh maith.
An Rúraíocht.
Creidtear go bhfuil eachtraí na Rúraíochta suite timpeall tús ré na Críostaíochta, agus is i gCúige Uladh agus i gCúige Chonnacht atá na scéalta bunaithe. I measc na gcarachtair is mó atá ann ná Rí Uladh Conchúr Mac Neasa, agus an sár-laoch Cú Chulainn.


Eaglais na hÉireann.
Craobh de chuid na hEaglaise Críostaí, eaglas aspalda Anglacánach is ea Eaglais na hÉireann. Cuireadh ar bun ar dtús í mar chraobh d'Eaglais Shasana, agus mar sin níl Eaglais na hÉireann gníomhach ach in Éirinn. Tá an eaglais eagraithe i ndeoisí, agus easpag i mbun gach ceann acu. Tá 350,000 míle ball ann ar fud na hÉireann, 275,000 i dTuaisceart Éireann agus 75,000 i bPoblacht na hÉireann. Tá dhá chúige ag an eaglais, Ard Mhacha agus Baile Átha Cliath, agus Ardeaspag i gceannas orthu araon. Tá 12 deoise inti agus 422 paróiste.
Bhí Eaglais na hÉireann aitheanta ag rialtas na Breataine mar eaglais oifigiúil na hÉireann ó aimsir an tAthleasú Creidimh sa 16ú haois go dtí gur díbhunaíodh í sa bhliain 1829. Cuireadh béim ó thús ar theanga na ndaoine a úsáid i searmanais agus i bpaidreacha agus dá bhrí sin rinneadh aistriúchán ar Leabhar na nUrnaithe Coitianta agus ar an Tiomna Nua go Gaeilge. Tá Leabhar na nUrnaithe Coitianta ar fáil i nGaeilge i gcónaí, agus rinne baill ghníomhacha na hEaglaise an-obair chun ábhar creidimh agus eile a sholáthar i nGaeilge ó thús. Chuir Coslett Ó Cuinn aistriúchán nua den Tiomna Nua ar fáil i 1970.
Tá cumann fá choinne na Gaeilge in Eaglais na hÉireann, Cumann Gaeilge na hEaglaise.


Cuáit.
Tír bheag i Murascaill na Peirse (nó na hAraibe) is ea Cuáit. Bhí an rítheaghlach Al-Sabah i gceannas ann faoi chosaint na Breataine ó 1899 go dtí gur baineadh neamhspleáchas amach i 1961. Tá teorainneacha aici leis an Iaráic agus leis an Araib Shádach.
Tíreolaíocht.
Níl san achar iomlán ach 17,820 ciliméadar cearnach. Níl abhainn ná loch ar bith sa tír agus is fásach beagnach cothrom an talamh ar fad. Ola, éisc, agus gás nádúrtha na príomhtháirgí. Tá timpeall 10% de ola an domhain faoin talamh inti. Tá timpeall dhá mhilliún go leith duine ina gcónaí sa tír, ach is eachtrannaigh níos mó ná a leath.
Polaitíocht.
Ríocht atá sa tír agus is é an t-Eimír Jabir al-Ahmad al-Jabir Al Sabah atá i gcumhacht ó 1977 i leith. Cé go bhfuil parlaimint ann ní cheadaítear aon pháirtí polaitiúíl. Rinne an Iaráic faoi cheannas Saddam Hussein ionradh ar an gCuáit sa bhliain 1990 ach ruaigeadh a chuid saighdiúirí nuair a chruinnigh comhghuallaíocht ollmhór faoi cheannas na Stát Aontaithe ar theorainn na hAraibe Sádaigh. Ceithre lá a mhair an cogadh a chuir fórsaí na hIaráice amach as an tír i mí Feabhra 1991.


An Laidin.
B'í an Laidin an teanga a labhraítí i Latium (Lazio) fadó agus a chuaigh chun fairsinge sna sálaí ag saighdiúirí na hImpireachta Rómhánaí. Tháinig an teanga chun cinn i gceantar tíre na Laidineach timpeall ar chathair na Róimhe, agus leathnaigh sí amach de réir mar a ghlac na Rómhánaigh seilbh ar leithinis na hIodáile, agus na tailte go léir timpeall ar an Meánmhuir. Breacadh an teanga síos an chéad uair timpeall ar 550 bliain r. Chr., agus b'aistriúcháin ón nGréigis a bhí sa chuid ba mhó de litríocht na Laidine ar feadh tamaill fhada. Tugtar an tréimhse chlasaiceach ar na blianta 100 RC - 150 AD, nuair a bhí an Impireacht in ard a réime. San am sin a mhair scríbhneoirí cáiliúla ar nós Cicearó, Caesar, Veirgil agus Tacatas, chomh maith leis an bhfile Oivid.
San Iarthar, ghlac na Críostaithe leis an teanga mar theanga liotúirgeach agus cuireadh an Bíobla ar fáil as Laidin. Is í an Vulgáid an t-aistriúchán Laidine den Bhíobla a bhí in úsáid ag an Eaglais go dtí go ndeachaigh lucht an Reifirméisin siar go dtí na foinsí Gréigise agus Eabhraise. Rinne manaigh ar fud na hEorpa agus i dtíortha na Meánmhara staidéar ar an teanga. Mar theanga labhartha, áfach, chuaigh athruithe difriúla i bhfeidhm ar an Laidin i réigiúin éagsúla, agus d'iompaigh na canúintí ina dteangacha éagsúla, ar a dtugtar teangacha Rómánsacha: an Fhraincis, an Iodáilis, an Spáinnis, an Rómáinis, an Phortaingéilis agus mar sin de. Tá an Laidin ina teanga oifigiúil sa Vatacáin i gcónaí. Thairis sin, craolann Raidió na Fionlainne nuacht as Laidin gach seachtain ón mbliain 1989 ar aghaidh.
Tréithe.
Teanga tháite nó infhillte is ea an Laidin. Cuirtear iarmhíreanna le tamhain na bhfocal chun inscne, uimhir agus tuiseal a chur in iúl sna haidiachtaí, na hainmfhocail agus na forainmneacha. Tá cúig dhíochlaonadh ag na hainmfhocail, agus ceithre réimniú ag na briathra.
Ina theannta sin, tá tuiseal áitreabhach ag roinnt ainmfhocal a úsáidtear lena léiriú cá bhfuil an duine nó an rud suite. In áit an tuisil seo, áfach, is gnách dul i dtuilleamaí réamhfhocail éigin, ar nós "in", a éilíonn go n-úsáidfear an tuiseal ochslaíoch ar a lorg. Iarsma seanársa ón bprótatheanga Ind-Eorpach is ea an t-áitreabhach, agus ní féidir, de ghnáth, ach logainmneacha a dhíochlaonadh san áitreabhach. Fiú i laethanta na Laidine Clasaicí, bhí daoine ann nach mbacfadh leis an áitreabhach ar aon nós, an tImpire Ágastas, mar shampla, agus iad ag scríobh "in Rōmā" (in áit "Rōmae") = sa Róimh.
Forbairt stairiúil na Laidine.
Ceann de na teangacha Iodálda is ea an Laidin, agus í á scríobh leis an aibítir Laidineach, atá bunaithe ar an aibítir Shean-Iodálda. As an aibítir Ghréagach a d'eascair an aibítir sin. Creidtear gur tháinig an Laidin, nó an chanúint Iodálda, go dtí Latium thart ar ocht nó naoi gcéad bliain roimh bhreith Chríost. Aduaidh a tháinig lucht labhartha na Laidine, agus mar sin, d'fhág na teangacha Ceilteacha agus an Eatrúiscis - seanteanga neamh-Ind-Eorpach na hIodáile - a sliocht ar an Laidin is sine dá bhfuil ann.
Scríobhadh an chuid is tábhachtaí de litríocht na Laidine sa teanga shaorga ealaíonta ar a dtugtar an Laidin Chlasaiceach. B'iad an dá chéad bliain timpeall ar bhreith Chríost ré órga na Laidine Clasaicí. San am céanna, bhí an chosmhuintir ag labhairt gnáthchaint Laidine, a bhí sách difriúil leis an teanga Chlasaiceach ó thaobh na gramadaí agus an stór focal de.


Cosslett Ó Cuinn.
Rugadh Cosslett Ó Cuinn (27 Feabhra 1907 - 6 Nollaig 1995) i nDoire Eachaidh, Contae Aontroma. Ba é Charles Edward Quin, reachtaire Dhoire Achaidh, a athair agus ba í Edith Isobel Wadell a mháthair. Bhí beirt deirfiúracha aige.
Bhí sé ar scoil i nGráinseach na Morna i gContae an Dúin ó 1916-20. Chuaigh sé go dtí Coláiste Campbell, Béal Feirste agus ina dhiaidh go dtí Coláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath. Fuair sé an chéim BD i 1940.
Cara leis sa Choláiste, Seoirse Mac Canna, a mhúscail a shuim sa Ghaeilge. Thug sé faoi staidéar a dhéanamh ar Ghaeilge Uladh agus is minic a bhíodh sé in Oileán Ghabhla agus sna Doirí Beaga. D’fhoilsigh sé ailt in "Éigse" ar chaint Reachlainn agus ar shampla de Ghaeilge Chill Chainnigh.
Rinne deagánach de i 1931 agus é ag obair i mBéal Feirste agus in Inis Eoghain. Fuair sé béaloideas ó sheanchainteoirí dúchais agus bhailigh ábhar i dToraigh agus in Árainn Mhór. Ó 1940 amach bhí postanna aige ina lán áiteanna ar fud na hÉireann, agus ceapadh é ina chanónach de chuid Ardeaglais Phádraig i 1966. D’éirigh sé as an ministreacht i 1971.
Ceapadh é ina ollamh le Gréigis an Bhíobla i gColáiste na Tríonóide i 1961. D’aistrigh sé "Tiomna Nua ár dTiarna agus ár Slánaitheora Íosa Críost" i 1970. D’fhoilsigh sé dánta in "Comhar" agus foilsíodh dán fada leis, "Slánú an tSalachair", i 1978. D’aistrigh sé leagan Béarla de ‘Cúirt an Mheán Oíche’ ("The Midnight Court: a New Translation", 1982) agus de dhánta Sheáin Uí Ríordáin (in "The Pleasures of Gaelic Poetry", Seán Mac Réamoinn,1982). D’aistríodh sé ábhar ó Spáinnis agus ó theangacha eile freisin.
Tagairtí.
Ó Cuinn, Cosslett (1907–1995) in "Ainm.ie"
"Tiomna Nua: ár dTiarna agus ár Slánaitheora Íosa Chríost". Cumann Gaelach na hEaglaise i gcomhar leis an Hibernian Bible Society, 1970


Theobald Wolfe Tone.
Duine aithnidiúil ar son neamhspleáchas na hÉireann ab ea Theobald Wolfe Tone (20 Meitheamh 1763 – 19 Samhain 1798) ar a dtugtar Wolfe Tone go minic. Ba phríomhphearsa réabhlóideach é agus ceann de bhunaitheoirí Cumann na nÉireannach Aontaithe, agus feictear air mar athair an poblachtánachas in Éirinn. Bhí sé mar cheannaire ar Éirí Amach na hÉireann 1798.
Luath Saol.
Saolaíodh Theobald Wolfe Tone i mí an Mheitheamh 1763. Ba de shliocht clann Protastúnach Fraincise é a theith go Shasana ón nGascogne sa 16ú aois chun géarleanúint ar bhonn reiligiúin a sheachaint. Shochraigh brainse den chlann i mBaile Átha Cliath sa 17ú aois. Ba dhéantóir cóiste de chuid Eaglais na hÉireann é a athair, Peter Tone. Bhí feirm aige gar do na Solláin, i gContae Chill Dara. Tháinig máthair Theobald ó chlann ceannaí Caitliceach a d'athraigh go Phrotastúnachas tar éis gur rugadh Theobald. Ba chaptaen é a sheanathair ar thaobh a mháthar ar long thrádála sna hIndiacha Thiar.
Baisteadh é mar Theobald Wolfe Tone in onóir ar a athair baistí, Theobald Wolfe ón Halla Dubh, Contae Chill Dara, col ceathar ar Arthur Wolfe, 1ú Viscount Kilwarden. Mar sin fein, creidtear go leathan gur mac Theobald Wolfe é Tone agus más an rud é go raibh sin fíor ba leath-dearthar é ar an bhfile Charles Wolfe.
I 1783, fuair Tone post mar thionchascóir ar Anthony and Robert, leath-dhearthaireacha ar Richard Martin, teachta pharlaiminte i nGaillimh, a thug tacaíocht go Fuascailt na gCaitliceach. Thit Tone i ngrá le bean chéile Martin, ach níor tháinig aon rud as. I rith an tréimhse seo bhí sé ag smaoineamh faoi ghairm sna healaíona mar aisteoir.
Rinne sé staidéar ar dlí i gColáiste na Trínóide i mBaile Átha Cliath, áit a bhí sé gníomhach i gCumann Stair an Coláiste, club díospóireachta, agus tógtar é mar reachtaire ar an gcumann i 1785. Fuair sé céim BA i Feabhra 1786. Cáiligh sé mar abhcóide i King's Inn agus é 26 agus d'fhreastal sé ar Óstaí na Cúirte i Londain. Mar dhalta, d'éalaigh sé le Martha Witherington, iníon le William agus Catherine Witherington (née Fanning) as Baile Átha Cliath. D'aistrigh sí a ainm go Matilda mar a d'iarr Tone uirthi.
Polaiteoir.
Bunaitheoir Chumann na nÉireannach Aontaithe ab ea Tone. Chaith sé tamall mar mhac léinn i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, agus cháiligh mar dhlíodóir. Ina óige theastaigh uaidh cóilíneacht a bhunú san Aigéan Ciúin ach ní raibh duine ar bith sásta tacú leis. Dhírigh sé ar pholaitíocht na hÉireann ansin agus bhí an-éileamh ar na paimphléidí a scríobh sé faoi chás na tíre lena linn. Bhí an poblachtánachas ag teacht chun cinn ag an am, agus Preispitéirigh Chúige Uladh go háirithe ag teacht faoi thionchar Réabhlóid na Fraince. Bhí Tone ag agairt ar Chaitlicigh, Protastúnaigh agus Easaontóirí teacht le chéile chun poblacht a bhunú in Éirinn, agus sa bhliain 1791, i gcomhar le Thomas Russell agus Napper Tandy agus daoine eile, chuir sé Cumann na nÉireannach Aontaithe ar bun. De réir a chéile tháinig baill na heagraíochta ar an tuairim nach raibh réiteach ar bith ar chás na hÉireann ach poblacht neamhspleách a bhunú le fórsa agus tosaíodh ar chraobhacha den eagraíocht a bhunú ar fud na hÉireann.
Ceapadh Tone ina rúnaí lánaimseartha ar Choiste na gCaitliceach in earrach na bliana 1792 agus bhí sé i mbun feachtais chun cliarscoil a bhunú in Éirinn ionas go mbeadh sagairt na tíre á n-oiliúint ina dtír féin. De réir mar a chonacthas nach ngéillfeadh Rialtas na Breataine d'éileamh na nÉireannach Aontaithe chuathas i muinín na réabhlóideach sa Fhrainc. Iarradh ar na Francaigh fórsaí a chur go hÉirinn chun an réabhlóid a chur i gcrích. Fuair na húdaráis amach go raibh an chomhcheilg seo ar bun agus gabhadh cuid mhaith de cheannairí na nÉireannach Aontaithe. Tugadh cead do Tone an tír a fhágáil agus d'imigh sé lena chlann go Philadelphia sna Stáit Aontaithe ar feadh tamaill. Ach níor thaitin na Meiriceánaigh leis, ní raibh i Washington dar leis ach "high-flying aristocrat" agus ní raibh na Meiriceánaigh chomh ceanúil ar an daonlathas agus a mhaígh siad, dar leis.
Chuaigh Tone go Páras chun an Stiúrthóireacht a spreagadh chun ionradh a dhéanamh ar Éirinn. Sheoil cabhlach mór le 14,000 fear as calafort Brest ach theip go tubaisteach ar an iarracht teacht i dtír i gCuan Bheanntraí i 1796. Chaith Tone tamall ina oifigeach in arm na Fraince agus rinne sé cúpla iarracht eile ionradh a eagrú i gcomhar leis na Francaigh agus na hOllannaigh.
Thosaigh Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe in Éirinn i 1798 agus Tone thar sáile, agus arís rinne sé a dhícheall chun ionradh Francach a eagrú. Cuireadh fórsa beag go Maigh Eo faoi cheannas Humbert ach bhí formhór na tíre ceansaithe ar Arm na Breataine faoin am sin agus níor mhair an feachtas sin i bhfad. Chuaigh Tone é féin le cabhlach beag go Loch Súilí ach chloígh cabhlach na Breataine go héasca é agus gabhadh Tone. Daoradh chun báis é, ach ghearr sé a scornach le scian póca ar an 12 Samhain 1798, agus fuair sé bás cúpla lá ina dhiaidh sin.
Bhí an-tionchar ag scríbhinní agus gníomhartha Wolfe Tone ar ghluaiseacht na saoirse agus na poblachta in Éirinn ó lá a bháis.


Contaetha na hAlban.
Is ranna stairiúla agus cultúrtha d'Albain iad Contaetha traidisiúnta na hAlban.
Ní ag an am céanna a tháinig na teorainneacha go léir ann; mar shampla, níor tharraing Cromba a theorainn stairiúil air féin go dtí an bhliain 1685. Rinneadh Ros agus Cromba a riaradh le chéile mar Ros agus Cromba. Seachas na ranna seo, bhí contaetha cathartha ann ar feadh na céadta bliain.
Nuair a cuireadh comharlaithe contae ar bun in Albain sa bhliain 1889 bunaíodh iad ar na contaetha traidisiúnta. Tugadh blúirí scaipthe le chéile, agus cuireadh Ros le hiarsmaí Chromba le Ros agus Cromba a chumadh.


Dún Éideann.
Leacht cuimhneacháin don scríbhneoir Walter Scott i nDún Éideann
Is é Dún Éideann (Béarla agus Albainis: "Edinburgh"; Gaeilge na hAlban: "Dùn Èideann") príomhchathair na hAlban, agus an dara chathair is mó. Tá dún ar chnoc ard os cionn an bhaile, áit a bhfuil iarsmalann míleata inniu uirthi. Ba é Dún Éideann a príomhchathair i bhfad roimh an Acht Aontais le Sasana i 1707, ach lean neamhspleáchas áirithe in Albain i gcúrsaí dlí agus oideachais go háirithe, agus tá suíomh an rialtais arís i nDún Éideann ó athbhunaíodh Parlaimint na hAlban le féinrial teoranta a thabhairt don tír. Is é suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann.


Labhaidh Thoir.
Ceantar atá timpeall ar Dhún Éadainn in Albain é Labhaidh, agus tá tábhacht freisin le Labhaidh Thoir mar gur ann a bhí an-chuid den ghluaiseacht teicteonach a chum talamh na hAlban. Ba sa cheantar seo, leis, a bhí a lán de scéalta Walter Scott suite.


Glaschú.
Is í Glaschú (Gaeilge na hAlban: "Glaschu") an chathair is mó in Albain. Ceantar mór tionscail a bhí ann tráth. Tá cáil ar Ollscoil Ghlaschú i go leor disciplíní acadúla. Ba i nGlaschú freisin a thosaigh an dearthóir Charles Rennie Mackintosh a aistear.
Tá dhá fhoireann sacair ghairmiúla cháiliúla i nGlaschú, mar atá "Glasgow Celtic" agus "Glasgow Rangers", agus seachas an choimhlint nádúrtha a thagann lena leithéid de chomórtas, bíonn aighneas idir lucht leanúna "Rangers", agus a mbunús Protastúnach agus Oráisteach, agus iadsan a luíonn le "Celtic", agus a mbunús Caitliceach.
Gaeilge na hAlban i nGlaschú.
Sa bhliain 2011 bhí 5,878 duine (1% den daonra) ábalta Gaeilge na hAlban a labhairt i gcathair Glaschú. Bhí 8,899 duine (0.8%) ábalta Gaeilge na hAlban a labhairt i mórcheantar Ghlaschú. Tá stiúideo ag BBC Alba agus Radio nan Gàidheal sa chathair, na haon stiúideonna Gàidhlig taobh amuigh den Ghàidhealtachd.
Gaeilge na hÉireann i nGlaschú.
Tá craobh de Chonradh na Gaeilge i nGlaschú, atá ag dul go láidir le thart fá ciad bliana anuas. Cuireann sé ar dóigh ranganna Gaeilge agus imeachtaí soisealta. Tá nasc láidir idir Glaschú agus Tír Chonaill go háraithe, cuid mhór de dhaoine ag bogadh anonn agus anall go minic.
Nascbhailte.
Nürnberg, an Ghearmáin
Rostov na Donu, an Rúis
Dalian, an tSín
Havana, Cúba
Torino, an Iodáil
Marseille, an Fhrainc
Lahore, an Phacastáin
Beitheal, An Bruach Thiar


Iomáint.
Cluiche foirne atá san iomáint (nó iománaíocht) ina mbaintear feidhm as maide ar a dtugtar camán agus liathróid ar a dtugtar sliotar. Tá bunús réamhstairiúil ag an spórt, a imrítear in Éirinn don chuid is mó, agus deirtear go bhfuil sé ar cheann de na cluichí foirne is sciobthaí ar domhan. Ceann de na cluichí Gaelacha atá ann, agus is é an Cumann Lúthchleas Gael a reachtálaíonn an spórt. Tugtar an chamógaíocht ar an leagan den chluiche a imríonn mná.
Is é cuspóir an chluiche ná níos mó pointí a bhaint amach ná an taobh eile. Déantar pointe nuair a thiomáintear an sliotar idir chuaillí an taoibh eile. Tá trastomhas 65mm (2.55 orlach) ag an sliotar agus tá sé clúdaithe le leathair. Déanta as adhmad na fuinseoige, tá an camán idir 26–40 orlach i leith, le ceann leata ar a dtugtar bas. Tá an bas níos mó ar chamán an chúl báire, chun é a bheith ábalta an sliotar a stopadh. Nuair a bhuailtear an sliotar, is féidir é a thiomáint ag 150 km/h agus suas go 100m ar fhad.
Tá baint ag an iomáint le "camanachd" nó "iomain" (shinty i mBéarla), cluiche a imrítear don chuid is mó in Albain.
An pháirc imeartha.
Tá an pháirc imeartha 140 méadar (153 slat) ar fhad, le péire cuaillí ar gach taobh. Tá cuma "H" ar na cuaillí, ar nós cuaillí rugbaí ach tá líon ag a mbun mar atá i sacar. Tá na cuaillí 6.4 méadar (7 slat) óna chéile, agus tá an cuaille trasna 2.13 méadar (7 dtroigh) os cionn na talún. Tá línte trasna na páirce ag 13 méadar, 20 méadar agus 65 méadar ó na cúl-línte. Is í an pháirc imeartha céanna a úsáidtear i bpeil Ghaelach.
Na foirne.
Tá cúig imreoir déag i ngach foireann, agus úsáidtear an leag amach céanna i gcónaí. Tá cúl báire amháin (uimhir 1), seisear cosantóir (uimhreacha 2-7), beirt imreoir lar-páirce (uimhreacha 8 agus 9) agus seisear ionsaitheoir (uimhreacha 10-15). Bíonn an cúl báire gléasta i ndath difriúil ó na himreoirí eile. Tá cúigear fear ionaid déag (uimhreacha 16 agus ar aghaidh), agus is féidir cúigear a úsáid in aon chluiche amháin.
An liathróid.
a> sa chluiche leath-cheannais, 28ú Lúnasa 2004.
Ag scóráil.
Déantar pointe nuair a thiomáintear an sliotar idir chuaillí an taoibh eile. Buaitear cúl, le luach trí phointe (nó cúilíní), nuair a chuirtear an sliotar faoin gcuaille trasna. Léiríonn an moltóir brat glas nuair atá cúl déanta. Buaitear pointe amháin (cúilín) nuair a chuirtear an sliotar thar an trasnán, agus taispeánann an moltóir brat bán. Taispeántar na scóranna san fhormáid -. Mar shampla, i gcás cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann 2006, b'é an toradh deiridh Cill Chainnigh 1-16 Corcaigh 1-13 (bhí an bua ag Cill Chainnigh, lé trí chúilín).
Foireann na Mílaoise.
Roghnaíodh Foireann na Mílaoise sa bhliain 1999 as na h-imreoirí is fearr a d'imir an spórt idir 1884 agus an bhliain 2000. B'iad an CLG agus na h-iriseoirí spóirt a roghnaigh an fhoireann.


Féile Mhuire gan Smál.
Is ar an 8ú de mhí na Nollag atá Féile Mhuire gan Smál. D´fhógair an Pápa Pius IX an Ghiniúint gan Smál mar dhogma i 1854. De réir sin, rugadh an Mhaighdean Mhuire gan pheaca.
Feile Mhuire gan Smal


Helmut Kohl.
Bhí an Dr. Helmut Josef Michael Kohl ina Sheansailéir ar an nGearmáin ó 1982 go dtí 1998. Rugadh i Ludwigshafen na Gearmáine ar an 3 Aibreán 1930 agus shíothlaigh sé ar 16 Meitheamh 2017 in Oggersheim, sa Ghearmáin. Bhí sé páirteach sa Dara Cogadh Domhanda agus é fós ina dhéagóir. Chuaigh sé le polaitíocht go luath ina shaol, agus bhí ina bhall den Pháirtí Críostaí Daonlathach ó 1947. Bhí sé ina cheannaire ar an bpáirtí sin níos déanaí, ó 1973-1998. Ghnóthaigh sé céim dochtúra sa stair. Tar éis tamall a chaitheamh i bpolaitíocht stáit, toghadh é chuig an Pharlaimint Fheidearálach agus bhí sé ina cheannaire ar an bhfreasúra. Tar éis vóta mímhuiníne sa Seansailéir Helmut Schmidt rinneadh Seansailéir de Kohl. Cé go raibh na meáin chumarsáide ag magadh faoi agus go raibh freasúra láidir ina choinne bhí tréimhse cumhachta níos faide ag Kohl mar Sheansailéir ná mar a bhí ag duine ar bith sa Ghearmáin ó aimsir Otto von Bismarck. D'fhan sé i gcumhacht go dtí gur bhuaigh an Páirtí Daonlathach Sóisialta toghchán na bliana 1998.
Cuimhneofar ar Helmut Kohl mar gheall ar athaontú na Gearmáine a tharla le linn a thréimhse in oifig, nuair a theip ar an gCumannachas in oirthear na hEorpa. Bhí scannal mór airgeadais ann áfach tar éis dó éirí as oifig, rud a fhágann smál ar a cháil mar pholaiteoir.
Kohl, Helmut
Kohl, Helmut
Kohl, Helmut


Antartaice.
Ilchríoch atá timpeall ar an Mol Theas is ea an Antartaice. 200 milliún bliain ó shin bhí an Antartaice i lár sár-ilchríche a dtugtar Gondwana anois uirthi. 180 milliún bliain ó shin thosaigh an ilchríoch sin ag dealú ó chéile go ndearnadh na hilchríocha atá anois ann agus iad ag scaradh go mall lena chéile ar dhroim na leac teicteonach, rud a lean ar feadh 150 milliún bliain. Is mór an t-eolas atá le fáil ó charraigeacha agus ó iontaisí na hAntartaice agus rian na seanaeráidí teo agus an tseanfhásra thiubh go soiléir orthu. D’fhuaraigh an Antartaice nuair a thosaigh an Sruth Im-mholach ag dul i gceann siúil, agus sin mar atá an scéal inniu.
Tá an spéis atá ag daoine san Antartaice ag méadú ón 19ú haois i leith. Bhí An Bhreatain agus An Rúis ag déanamh taiscéalaíochta ann i dtús na haoise sin, agus ba é an tIoruach Roald Amundsen an chead duine a shroich an Mol Theas féin. Rinne seacht dtír éileamh ar limistéir ann, éileamh nár réitíodh riamh, ach tá Conradh i bhfeidhm ó 1961 i leith chun bun dleathach a chur le ghnó na dtíortha a bhfuil bunáiteanna acu ar an ilchríoch.
Tá an ilchríoch 14 milliún cm² ar leithead.
Úsáid na hAntartaice.
Ní raibh daoine ina gcónaí go buan sa réigiún seo riamh, ach is iomaí stáisiún taighde atá ann anois. Ag seo cuid de na tíortha a bhfuil baint acu leis an Antartaice: an Airgintín, An Astráil, An Bheilg, An Bhrasaíl, an Bhulgáir, An tSile, an tSín, an Fhionlainn, an Fhrainc, an Ghearmáin, an India, an Iodáil, an tSeapáin, An Chóiré Theas, an Ísiltír, an Nua-Shéalainn, an Pholainn, an Rúis, an Afraic Theas, an Ríocht Aontaithe, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Is fada an Antartaice á hiniúchadh ag na heolaithe de bharr a ndéanann sí de léiriú ar réanna geolaíocha eile agus ar a bhféadfadh a bheith i ndán dúinn san am atá le teacht, go háirithe i ngeall ar athrach na haeráide. Chomh maith leis sin, tá fonn ar a lán tíortha dul ar thóir mianraí sa réigiún, rud ar mór an t-ábhar conspóide é. Faoi láthair meallann an Antartaice a lán turasóirí: déantar iarracht ar gan díobháil ar bith a dhéanamh don timpeallacht, ach ní leithne an t-aer ná an timpiste.
Ó thaobh na staire de, athraíonn daoine cibé rúd a mbaineann siad dó, agus is minic a mhilleann siad é. Is cinnte go bhfágfaidh an t-athrach aeráide a rian ar an Antartaice go léir; ní fios fós céard a tharlóidh má chuirtear ladar go díreach sa mhias.
Comharthaí Sóirt.
Níl aon áit is fuaire ná an Antartaice: ar 21 Iúil 1983 thit an teocht go dtí -89.2 céim C, de réir mar a thomhais stáisiún Vostok na Rúise í. Níl aon ilchríoch is tirime ná an Antartaice ach oiread: ní fhaigheann fásaigh theo an domhain níos mó báistí ná í. Agus tá sí ar an ilchríoch is airde agus is gaofaire. Is mór an tábhacht atá leis na sonraí aeráide a bhailíonn stáisiúin thaighde san Antartaice agus in áiteanna atá gar di, agus ríomhshamhlacha á ndéanamh chun athrach aeráide a thuar.
Oighearshruthanna.
Tosaíonn na hoighearshruthanna ar an taobh istigh den ilchríoch agus imíonn leo go han-mhall i dtreo an chósta – chomh mall sin go mb’fhéidir go dtógfadh sé na mílte bliain ar an oighear ciumhais na farraige a bhaint amach. Is é Oighearshruth Lambert an ceann is mó dá bhfuil ann, agus é 40 cm ar leithead agus 400 cm ar fad – an t-oighearshruth is mó ar domhan.
Cnoic oighir.
Cuireann áilleacht agus méid na gcnoc oighir iontas i gcónaí ar dhaoine, agus is baol do longa anois féin iad. Níl an mhórchuid de na hoighearshruthanna chomh dlúth iontu féin leis an oighear glan toisc go bhfuil beagán aeir istigh iontu. Ar bharr na n-oighearshruthanna “táblacha” tá sraith sneachta bhrúite atá tiús 50 m inti nó os a chionn, ach níl an sneachta sin chomh dlúth le hoighear glan ach oiread.
Oighear mara.
Sa gheimhreadh reonn cuid mhaith den fharraige timpeall na hAntartaice agus téann uisce an-fhuar síos sa duibheagán, áit a dtéann sé i bhfeidhm ar shruthanna na n-aigéan. Téann an t-oighear go mór i bhfeidhm ar an atmaisféar freisin agus oibriú na n-aigéan á mhaolú aige. Bacann sé malartú na ngás (ocsaigin, dé-ocsaíd charbóin, gal uisce agus eile) agus bíonn sé ina insliú idir an fharraige agus an atmaisféar: is lú an méid teasa a chailleann an t-uisce. Chomh maith leis sin, frithchaitheann an t-oighear solas agus teas na gréine.
Is lú an salann atá san oighear mara ná mar atá sa sáile, agus an salann nach bhfuil gafa ag an oighear méadaíonn sé salandacht agus dlúithe na farraige. Is féidir leis seo dul i bhfeidhm ar chomhiompar agus ar ghluaiseacht an uisce agus cothaithigh a thabhairt aníos. Nuair a leánn an t-oighear san earrach scaoileann sé uisce níos glaine uaidh, ag cruthú sraith dhaingean uachtarach nach mbíonn chomh goirt sin.
Tá mórán algae istigh san oighear nó thíos faoi, agus borraíonn siad sa tsraith ghlanuisce a thagann ann agus an t-oighear ag cúlú sa samhradh. Itheann cril an fíteaphlanctan atá ag brath ar an oighear mara, agus bíonn an chril á hithe ag míolta móra, ag rónta, ag piongainí agus eile. Síolraíonn roinnt rónta agus piongainí ar an oighear agus is féidir leis a bheith ina áit dhídine acu.
Ní bhíonn ach an chuid is lú den oighear daingean – an chuid is gaire don tír. Oighear briste is mó a bhíonn ann, é ina ngrúim de gach saghas agus iad ag méadú i gcónaí. Is minic a bhíonn stráicí d’fharraige ghlan eatarthu.
Beatha i gcontúirt.
Tá an tAigéan Antartach lán de bheatha: péisteanna ollmhóra, portáin mhóra, damháin mhara atá chomh leathan le mias. Tá an seilide snámha "limacina helicina" ann agus toirt pónaire ann; tá dreancaidí feoiliteacha ann, míolta móra críona, seilidí glébhuí agus spúinsí feoiliteacha, agus "pelagonemertes rollestoni", ainmhí trédhearcach a bhfuil a ghoile buí spréite ina gcraobhacha ag cothú gach cuid dá chorp. In áiteanna tá gach orlach den ghrinneall ceilte ag rudaí beo.
Is iad na rudaí beo is fearr a thugann léargas ar athrú timpeallachta, dála aicídiú na farraige. Tarlaíonn sin de bharr méadú dé-ocsaíde carbóin san aer, rud a bhacann fás na gcnámh.
Tá taighde á dhéanamh ar an ngaol atá idir na rudaí beo san fharraige éadomhain agus rudaí eile atá ina gcónaí sna hísleáin is doimhne. Deirtear go ndearna speicis dhifriúla imeascadh de bharr leathnú agus chúlú an oighir sna réanna a chuaigh thart. Fáisceadh mórán speiceas tuaisceartach as an Aigéan Antartach de bharr theacht agus imeacht na n-oighearshruthanna ar feadh na milliún bliain. Is féidir mórán saghsanna ochtapas a rianú siar go dtí sinsear Antartach.
Tá an-chosúlacht idir speicis áirithe sa Mhol Thuaidh agus sa Mhol Theas, agus tá an DNA á scagadh lena fháil amach an ionann iad speicis éigin atá scoite amach ó chéile anois agus an mbíonn speicis éigin ag imeacht idir an dá mhol fós sna sruthanna doimhne.
Idir an dá linn, tá a lán speiceas (agus a lán ainmhithe gan chnámh droma san áireamh) ag tabhairt a n-aghaidhe ar na Moil ar thóir uisce níos fuaire. Ach ní thig leis na speicis atá ann cheana a mhalairt d’áit a fháil, agus beidh na gnáthóga féin ag athrú. Tá fianaise ann nach féidir leis na hainmhithe úd maireachtáil má mhéadaíonn teocht an uisce (atá an-fhuar faoi láthair) níos mó ná cúpla céim. Sna caoga bliain seo caite d’éirigh an teocht timpeall 1 °C. Beidh an chril i mbaol mar nach féidir leo pórú agus an t-uisce ró-the, rud a laghdóidh cothú na míolta móra agus eile a itheann iad.
Cúis imní eile is ea na speicis neamhdhúchasacha a d’fhéadfadh an tAigéan Antartach a bhaint amach ar longa agus an fharraige á téamh.


Seán Ó Lúing.
Ba scríbhneoir Éireannach é Seán Ó Lúing, a rugadh i mBaile an Fhirtéirigh, Contae Chiarraí, sa bhliain 1917. Fuair a chuig meánoideachais i gCill Airne agus rinne staidéar ar Laidin agus Gaeilge i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Chaith sé tamall mar mhúinteoir agus bhí an stair ar cheann de na hábhair a mhúin sé. Mhéadaigh a spéis sa stair agus rinne sé taighde ar shaol chuid de thírghráthóirí móra na hÉireann, John Devoy, Ó Donnabháin Rosa, agus Art Ó Gríofa go háirithe. Foilsíodh na beathaisnéisí a scríobh sé fúthu seo, chomh maith le cuntas ar thréimhse a chaith sé ag obair sa Bhruiséal don Rannóg Aistriúcháin, áit a raibh sé ag obair tar éis dó éirí as an múinteoireacht.
Fuair sé bás sa bhliain 2000.


Cearbhall Ó Dálaigh.
Cúigiú hUachtarán na hÉireann, céad breitheamh na hÉireann i gCúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh, fuair Cearbhall Ó Dálaigh (12 Feabhra, 1911 - 21 Márta 1978) stádas don Ghaeilge mar theanga oifigiúil de chuid an Aontais Eorpaigh nuair a chuaigh Éire isteach san Aontas an 1 Eanáir 1973.
Saol.
Rugadh Cearbhall Ó Dálaigh i mBré, Contae Chill Mhantáin. Duine de cheathrar clainne a bhí ann, mac le siopadóir gan mórán suime sa pholaitíocht. Bhí deartháir ní ba shine aige, Aonghus, agus beirt dheirfiúr ní b'óige, Úna agus Nuala. D'fhreastail sé ar scoil Náisiúnta Naomh Crónán. Agus é ina mhac léinn ag Ollscoil na hÉireann, Baile Átha Cliath, bhí sé ina reachtaire ar an gCumann Gaelach agus ar an gCumann Liteartha agus Stairiúil sa choláiste. Ar ball ceapadh ina eagarthóir Gaeilge é le Scéala Éireann.
Aisteoir díograiseach a bhí ann ina luathshaol, eisean agus dlúthchara dó Cyril Cusack. Nuair a shroich an scannán de chuid Disney Darby O'Gill and the Little People na pictiúrlanna in Éirinn, rinne an bheirt acu agóid le chéile, mar gheall ar an droch-steiréitíopa d'Éireannaigh a bhí curtha i láthair.
Fuair sé bás an 21 Márta 1978.
Gairm pholaitiúil.
Tacadóir tiomanta de Fhianna Fáil i gcónaí a bhí ann, agus chuaigh sé i mbun oibre ar Fheidhmeannas Náisiúnta an pháirtí sna 1930idí agus céim bainte amach aige ón ollscoil. Ceapadh ina Ard-Aighne é i 1946, an ceann ab óige ag an am, agus Éamon de Valera ina Thaoiseach. Chaith sé dhá théarma sa phost, idir 1946-48 agus arís idir 1951-53. Chuir sé a ainm isteach mar iarrthóir le haghaidh toghchán Dála agus Seanaid araon, ach theip ar an dá iarracht.
Rinne Breitheamh de sa Chúirt Uachtarach i 1953. Bhí sí ina Phríomh-Bhreitheamh agus ina Uachtarán ar an gCúirt Uachtarach ó 1961 go 1973. Rinneadh Uachtarán na hÉireann de i 1974
Conspóid.
Chuir Cearbhall Ó Dálaigh Bille na gCumhachtaí Éigeandála faoi bhráid na Cúirte Uachtaraí i 1976 chun a chinntiú go raibh sé de réir Bhunreacht na hÉireann, agus é ag iarraidh cearta an tsaoránaigh a chosaint.
An 18 Deireadh Fómhair 1976 sínigh Cearbhall Ó Dálaigh Bille na gCumhachtaí Éigeandála.
Trí lá níos déanaí (18 Deireadh Fómhair 1976), thug Aire Cosanta an Chomhrialtais, Paddy Donegan (Fine Gael) masla dó. "Thundering disgrace" ba é, a dúirt an tAire. Bhí an tAire ag labhairt os comhair oifigigh Airm na hÉireann i Muileann gCearr.
An 22 Deireadh Fómhair 1976, d'éirigh Ó Dálaigh as oifig mar uachtarán nuair nár ghlac an Taoiseach, Liam Mac Cosgair, le héirí as oifig Donegan.


Seán T. Ó Ceallaigh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Tomás Ó Ceallaigh, (25 Lúnasa, 1882 – 23 Samhain, 1966). Bhí sé ar dhuine de bhunaitheoirí Shinn Féin agus bhunaigh sé chomh maith an páipéar "The Nation". Bhí sé ina bhall de Bhárdas Bhaile Átha Cliath ó 1906 go dtí 1924. Toghadh go Dáil Éireann é i 1918 agus bhí sé ina Theachta Dála go dtí 1946. Bhí sé ina Cheann Comhairle sa Chéad Dáil, idir 1919 agus 1921. Bhí sé ina Leas-uachtarán ar rialtas an tSaorstáit ó 1932 go dtí 1938; ina Aire Rialtas Áitiúil agus Sláinte Poiblí 1932-1939; ina Thánaiste 1937-1945 agus ina Aire Airgeadais 1939-1945. Toghadh é mar Uachtarán na hÉireann i 1945. Fuair sé bás ar an 23 Samhain, 1966.
Luathshaol.
Rugadh Seán T. Ó Ceallaigh i gcathair Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1882, ar Shráid Capel i dtuaisceart na cathrach. D'fhreastal ar Scoil na mBráithre Críostaí ar Shráid Richmond. Sa bhliain 1898, ghlac sé post mar chúntóir leabharlainne sóisir i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann. Sa bhliain chéanna, chuaigh sé isteach i gConradh na Gaeilge. Bhí sé ina bhall den bhord rialaithe sa bhliain 1910 agus sa bhliain 1915 bhí post an Ard-Rúnaí bainte amach aige.
Sinn Féin.
Ghlac Ó Ceallaigh áit i Shinn Féin, díreach tar éis é a bhunú mar pháirtí dé-mhonarcachta caipitleach sa bhliain 1905. Rinneadh rúnaí oinigh de i 1908, post a choinnigh sé go dtí 1925. Sa bhliain 1906, toghadh é go Bárdas Bhaile Átha Cliath, áit ina fhan sé go dtí 1924.
I mí Márta na bliana 1915, chuaigh Ó Ceallaigh ar thuras go dtí Cathair Nua-Eabhraic, chun pleananna don éirí amach a bhí déanta ag Óglaigh na hÉireann a chur i bhfios do Clann Na nGaedheal. Cheap Pádraig Mac Piarais é ina Chaptaen Foirne, chun a bheith réidh nuair a bhrisfeadh an troid amach.
Tar éis Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, gabhadh, scaoileadh saor agus ath-ghabhadh Ó Ceallaigh. D'éalaigh sé as choinneáil i Fairfield sa Ríocht Aontaithe agus d'fhill sé abhaile.
Olltoghchán na bliana 1918.
Bhuaigh Ó Ceallaigh suíochán in olltoghchán na Breataine sa bhliain 1918. Dhiúltaigh sé an suíochán i Westminster a ghlacadh, mar a rinne na baill ar fad ó Shinn Féin. Ina áit, bhunaigh siad parlaimint nua i mBaile Átha Cliath ar a tugadh Dáil Éireann uirthi. Sa Chéad Dáil, roghnaíodh Ó Ceallaigh mar Cheann Comhairle, an chéad cheann nua-aimseartha i stair na hÉireann.
Ina theannta sin, chuaigh sé i mbun oibre mar thoscaire ón bpoblacht Éireannach nua, ag iarraidh aitheantais a fháil ón bpobal idirnáisiúnta ag an gcomhdháil síochána i Versailles.
Ó Ceallaigh agus de Valera.
Ba dlúthchomhlach é Ó Ceallaigh de hÉamon de Valera - a bhí ina Uachtarán ar Dháil Éireann idir mí Aibreáin 1919 agus mí Lúnasa 1921 agus Uachtarán na Poblachta idir mhí Lúnasa 1921 agus mí Eanáir 1922. Bhí an bheirt in aghaidh an Conradh Angla-Éireannach a bhí sínithe ag an dhá rialtas i mí na Nollag 1921.
Nuair a d'éirigh de Valera as uachtaránacht na Poblachta ar 6 Eanáir 1922, tháinig Ó Ceallaigh ar ais ó Pháras ag lorg comhréitithe a thabharfadh an post ar ais dó. Dhiúltaigh de Valera glan dó - níor thaitin an smaoineamh leis - agus seoladh díreach ar ais go Páras é.
Coinníodh Ó Ceallaigh faoi ghlas go dtí mí na Nollaig 1923, nuair a bhí an Cogadh Cathartha ar siúl. Chaith sé an dá bhliain ina dhiaidh sin ag obair mar thoscaire chuig na Stáit Aontaithe.
Bunaitheoir ar Fhianna Fáil.
Nuair a shiúil de Valera amach as Sinn Féin sa bhliain 1926 chun a pháirtí poblachtach féin (Fianna Fáil) a bhunú, lean Ó Ceallaigh ina dhiaidh. Nuair a bhain Fianna Fáil tromlach amach in olltoghchán na bliana 1932, ceapadh de Valera mar Uachtarán na hArd-Chomhairle (Príomh-Aire an tSaorstáit) agus roghnaigh sé Ó Ceallaigh mar Aire Rialtais Áitiúil. San aireacht seo, thuill sé clú conspóideach dó féin mar gheall ar a iarrachtaí chun Seanascal Shaorstát Éireann James McNeill a náiriú go poiblí. Mar shampla, tarraingítí Armbhanna na hÉireann siar as ócáidí oifigiúla ina raibh McNeill i láthair, agus uair mí-chlúiteach eile shiúil Ó Ceallaigh agus Aire Cosanta Proinsias Mac Aodhagáin amach as ócáid taidhleoireachta ina raibh McNeill ann mar aoi oinidh ag an Leagáideacht Fhrancach. Rinne an eachtra seo dochar do cháil agus d'íomhá phoiblí Uí Cheallaigh.
D'fhoilsigh McNeill go leor de na sonraí faoin ábhar, rud a chuir cuma amaideach ar de Valera. D'fhág McNeill an post, agus bhí ar de Valera seanascal nua a fháil, cé go raibh sé ag iarraidh gach uile baint leis an oifig seo a sheachaint. Níor ainmníodh Ó Ceallaigh féin don phost, rud a chuir iontas ar a lán daoine. Níl eolas cruinn ann, ach meastar go raibh amhras ar de Valera faoin bhaint a bhí ag Ó Ceallaigh leis an eagraíocht Caitliceach Rómhánach den eite dheis Knights of Columbanus. Bhí de Valera den tuairim go raibh foinse éigin ag an dream seo sa chomhaireacht, agus ba chosúil go raibh Ó Ceallaigh oiriúnach don jab, b'fhéidir i ngan fhios dó. Cibé an fáth, ni dhearnadh seanascal de agus tugadh an post do Domhnall Ua Buachalla, iar-TD as Contae Chill Dara.


Eoghan Rua Ó Súilleabháin.
File as Ciarraí (1748-1784) ab ea Eoghan Rua Ó Súilleabháin.
Saol.
Rugadh Eoghan Rua in aice le Cill Áirne agus a fuair a chuid oideachais i scoil scairte. Bhí sé ina mhúinteoir i nGníomh go Leith, ach b'éigean dó imeacht leis mar gheall ar eachtra náireach éigin. Chaith sé tamall ar muir i gcabhlach na Breataine, tamall ina spailpín agus ina mhúinteoir do chlann Nagle i Mainistir Fhear Maí. Chaith sé tamall chomh maith mar shaighdiúir i Sasana. Bhunaigh sé scoil i gCnoc na Rí. Gortaíodh é tar éis dó aor a scríobh faoin gCornal Cronin agus fuair bás den bhfiabhras go gearr ina dhiaidh sin. Bhí an-cháil air lena linn féin mar fhile agus tugadh 'Eoghan an Bhéil Bhinn' air. Chleachtaigh sé an aisling i measc cineálacha eile filíochta.
Mhaigh Diarmaid Ó Súilleabháin gur fhoghlaim sé an-chuid Gaeilge as saothar Eoghain Ruaidhe.


Maigh Nuad.
Is baile i gCill Dara in oirthear na hÉireann í Maigh Nuad. Bunaíodh an baile san 18ú haois, ach ainmíodh é ó rí a bhí in Éirinn sa tréimhse réamh-Chríostaí darbh ainm "Mogh Nuadhat". Bhí eaglaisí Críostaí sa dúiche ach níor tháinig ann don bhaile go dtí tamall fada ina dhiaidh sin. Bhí caisleán ag na Gearaltaigh i Maigh Nuad ón 12ú haois agus chuir siad coláiste, Coláiste Mhuire, ar bun i 1518, ach dúnadh é sin nuair a tháinig an an tAthleasú Creidimh agus ionradh na dTúdor ar Éirinn. Ba iad Gearaltaigh Chill Dara an chlann Normanach ba chumhachtaí in Éirinn, agus nuair nach raibh ríthe Shasana in ann iad a chur faoi smacht, thug siad ceannas dóibh ar an tír.
Stair.
Bunaíodh cliarscoil i Maigh Nuad sa bhliain 1795 chun fir óga a oiliúint mar shagairt Chaitliceacha. Go dtí sin bhí orthu dul thar lear agus ba léir do na húdaráis go raibh tionchar frith-Shasanach ag an oideachas a fuair siad sa Spáinn agus sa bhFhrainc orthu féin agus ar na tuataigh. Chruthaigh Réabhlóid na Fraince deacrachtaí don Eaglais in Éirinn mar gur dúnadh cliarscoileanna agus coláistí Caitliceacha ina dhiaidh. Tugadh postanna do scoláirí Francacha sa choláiste nua. D'fhás an coláiste seo go mear agus meastar gur oileadh os cionn 11,000 sagart ann idir a bhunú agus an lá inniu. Bhíodh idir 500 agus 600 mac léinn ag freastal air de ghnáth. Tugadh aitheantas do Choláiste Mhaigh Nuad mar choláiste ollscoile in Ollscoil na hÉireann sa bhliain 1910, rud a leathnaigh an réimse ábhar a múineadh ann. I 1966 tugadh cead do mhic léinn tuata clárú sa choláiste agus d'fhás a líon go dtí níos mó ná 5,000.
Feidhmíonn Maigh Nuad anois mar bhaile suain do mhórchathair Bhaile Átha Cliath agus tá an-chuid tithe tógtha timpeall air.
Oideachas.
Tá dhá ollscoil suite i Maigh Nuad - Ollscoil na hÉireann, Má Nuad agus Coláiste Naomh Padraig, Maigh Nuad.


An Brú.
Paróiste agus baile is ea an Brú. Is mó a thugann Gaeilgeoirí na háite Brú na nDéise mar ainm orthu araon. Bruff atá ag lucht an Bhéarla ar an áit.
Tá an baile suite in oirthear Contae Luimnigh, i gceartlár Chlár Geal Mumhan, cúig mhíle déag laisteas de chathair Luimnigh, cúig mhíle lastuaidh de Chill Mocheallóg, cúig mhíle laistiar d'Ospidéal Ghleann Áine agus ocht míle lastoir de Chromadh an tSubhachais. Tá talamh an pharóiste an-mhéith agus cothrom ach amháin maolchnoc a bheith ábhairín soir ón mbaile ar a dtugtar Cnoc an Bhrogha, agus na cnoic atá thart timpeall ar Loch Gair - Cnoc na Gráinsí agus Cnoc Finéil ar bhruach thuaidh Loch Gair, Cnoc Rua ar an mbruach thoir agus Cnoc an Dúin ar an mbruach theas.
Loch cáiliúil sa stair agus sa bhéaloideas é Loch Gair atá sa chuid thuaidh den pharóiste. Baineann diamhracht éigin leis an loch inniu féin agus tá sé ráite go ngabhann Gearóid Iarla, seantaoiseach na nGearaltach sa cheathrú haois déag mórthimpeall an locha ar a chapall go tráthrialta. Deir daoine eile go bhfuil sé féin agus a chuid gaiscíoch ina suan istigh i bpluais ar shleasa Chnoc an Dúin le hais an locha ag fanacht leis an ngairm a dhúiseoidh as a gcodladh iad chun cogadh a chur ar an Sasanach agus é a ruagairt as Éirinn thar farraige abhaile.
Bhíodh caisleán ar imeall an bhaile ag na Léisigh anuas go dtí lár an seachtú haois déag. Chaill siadsan a raibh acu i gcogaí in aghaidh na Sasanach. Níl aon rian dá gcaisleán anois ann. Tá Caisleán Bhaile Uí Dhroighneáin ina fhothrach maorga míle soir ó dheas ón mbaile.
Tá abhainn na Camhaoireach ag rith feadh imeall theas an bhaile. Ar an mbruach theas den abhainn, tá seanlios ar a dtugtar an Binnlisín, nó Binnlisín Aerach an Bhrogha, mar a thug file na háite, Brian Ó Flaitheartaigh, air ina amhrán den teideal céanna. Fonn Ar Éirinn Ní 'Neosainn Cé hÍ atá ag an amhrán agus d'fhéadfaí é a áireamh mar shainamhrán lucht na Gaeilge san áit i gcónaí. Sular deineadh taoscadh ar leaba na habhann, bhíodh leac ar a dtugtaí Leac Phádraig tamaillín isteach san abhainn díreach síos ón mBinnlisín. Is baolach gur cartadh an leac i mball éigin le linn na hoibre sin. Deirtí gur ar an leac sin a bhaist Pádraig Naofa, agus é ar a chamchuairt sa dúiche, taoiseach na háite agus a mhuintir.
Trí séipéil Chaitliceacha atá sa pharóiste - ceann ar an mbaile féin, ceann sa Ghráinsigh agus an tríú ceann i Méanas. Tá seanchaí deireanach na háite, Tomás Ó hAnnáin, ag fanacht leis an aiséirí in éineacht le hiománaithe agus uaisle eile an Bhrogha i reilig an bhaile. Dhá theampall Eaglais na hÉireann a bhíodh sa pharóiste fadó mar a ritheann, ceann i mbun an bhaile atá dúnta le blianta anuas, agus ceann eile i mbaile fearainn na Carraige, míle siar ó chrosaire Bhaile na gCailleach, nach bhfuil rian de fágtha anois.
Bru


Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath.
Is é Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath an ollscoil is sine in Éirinn. Tá sé suite i mBaile Átha Cliath, agus is é an t-aon chomhcoláiste atá ann in Ollscoil Átha Cliath.
Stair.
Ba le linn do rítheaghlach na dTúdor sa Bhreatain a bheith ag leathnú a gcumhacht in Éirinn a bunaíodh Coláiste na Tríonóide. Bhronn bardas Bhaile Átha Cliath tailte seanmhainistreach ar an ollscoil, agus d'fhás sí go mear cé go raibh an saol an-chorrach in Éirinn sa seachtú haois déag. Mar gheall ar na cogaí creidimh idir Caitlicigh, Protastúnaigh agus Preisbitéirigh bhí scoláirí á ndíbirt agus úsáideadh an coláiste mar bheairic d'arm rí Shéamuis II i 1689.
Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath.
Bhí rudaí síochánta go leor san ochtú haois déag ach bhí corraíl ann in aimsir na nÉireannach Aontaithe (féach Téobald Wolfe Tone) ag deireadh na haoise sin. Ag tús an fichiú haois rinneadh iarrachtaí láidre chun Coláiste na Tríonóide a nascadh le Ollscoil na hÉireann, ach d'éirigh leis a neamhspleáchas a choinneáil. Tosaíodh ag glacadh le mná mar mhic léinn i 1904 agus ceapadh an chéad bhean mar ollamh tríocha bliain ina dhiaidh sin.
Bunaíodh Coláiste na Tríonóide sa bhliain 1592. Tá an coláiste suite ar thailte seanmhainistreach i lár na cathrach. Protastúnaigh amháin a d'fhreastail ar an choláiste ar feadh na gcéadta bliain, ach ceadaíodh do Chaitlicigh tosú ag staidéar ann tar éis 1793. I measc na ndaoine cáiliúla a bhí ina mic léinn ann bhí Téobald Wolfe Tone, Samuel Beckett, Máire Mhic Róibín, Oscar Wilde, agus Edward Carson. Bhí an scríbhneoir cáiliúil Gaeilge, Máirtín Ó Cadhain, ina Ollamh le Gaeilge ann ar feadh scaithimh.


Reilig Montparnasse.
Mic léinn a bhaist an t-ainm Mont Parnasse (Sliabh Pharnassus) ar an gcomharsanacht seo i bPáras na Fraince mar gheall ar gurbh ann a thagaidis le chéile chun filíocht a aithris. Tógadh an 'Boulevard Montparnasse' le linn na Réabhlóide agus bhíodh an-chuid hallaí damhsa agus amharclanna ann. Ba é an ceantar seo croílár an tsaoil ealaíonta i bPáras i dtús an fichiú haois agus ba ann a thagadh leithéidí Picasso, Modigliani, Soutine, Zadkine, Apolinaire, Max Jacob, Hemingway, Fargue, Breton, Cocteau, Henry Miller agus mórán scríbhneoirí, scannánóirí, péintéirí agus fiú lucht réabhlóide (Lenin, Leon Trotscaí) le chéile. Tá an áit lán de phictiúrlanna agus bialanna i gcónaí agus is breá an áit spaisteoireachta é de ló agus d'oíche.
Tá Reilig Montparnasse ar nós faiche, agus is ann atá daoine fíorcháiliúla ar nós Jean Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Baudelaire, Maupassant, an Captaen Alfred Dreyfus, Eugene Ionesco, Samuel Beckett, agus Serge Gainsbourg curtha.


Erskine Hamilton Childers.
Polaiteoir Éireannach ab ea Erskine Hamilton Childers (11 Samhain 1905 – 17 Samhain 1974), a roghnaíodh mar cheathrú Uachtarán na hÉireann. Ba mhac é le Robert Erskine Childers (féach Asgard), scríbhneoir agus náisiúnaí a bhí páirteach sa ghluaiseacht ar son neamhspleáchas na hÉireann.
A shaol.
I Londain, Sasana a rugadh Erskine Hamilton Childers, ach bhog a chlann go Cill Mhantáin nuair a bhí an Chéad Chogadh Domhanda críochnaithe. Bhí sé ina Theachta Dála ó 1938, an bhliain a ndearnadh saoránach Éireannach de, go dtí 1973. Bhí postanna éagsúla aige sa Dáil i gcomhaireachtaí Fhianna Fáil faoi Eamon de Valera, Seán Lemass agus Jack Lynch (Seán Ó Loingsigh) agus bhí sé ina Thánaiste ó 1969 go dtí gur toghadh mar Uachtarán na hÉireann é. D'oibrigh sé go dian mar Uachtarán ach fuair sé taom croí go tobann agus fuair sé bás ina oifig ar an 17 Samhain 1974 agus óráid á thabhairt aige i mBaile Átha Cliath.
Childers, Erskine
Childers, Erskine
Childers, Erskine
Childers, Erskine


Pádraig Ó hIrighile.
Polaiteoir Éireannach, agus iar-Uachtarán ar Phoblacht na hÉireann ab ea an Dochtúir Pádraig Ó hIrighile (2 Bealtaine 1923 - 12 Aibreán 2008), an séú ceann a chaith dhá théarma san oifig idir na blianta 1976 agus 1990.
Dochtúir leighis a bhí ann, sula ndeachaigh sé leis an bpolaitíocht.
Polaitíocht.
Rugadh Pádraig Seán Ó hIrighile (Béarla: Patrick John Hillery) i Sráid na Cathrach i gContae an Chláir i 1923.
Toghadh Ó hIrighile mar Theachta Dála do dháilcheantar an Chláir i 1951.
Ceapadh ina Aire Oideachais é i 1959. Bhí postanna éagsúla eile aige i gcomhaireachtaí Fhianna Fáil.
Aontas Eorpach.
Bhí Ó hIrighile i mbun na gcainteanna a thug Poblacht na hÉireann isteach i gComhphobal Eacnamaíochta na hEorpa i 1973. Sna 1960idí mheas formhór an domhain nach raibh in Éirinn ach oileán gan aird, a bhí fós ag coimheascar chun a háit sa domhan a aimsiú beagnach leathchéad bliain tar éis neamhspleáchas a bhaint amach ón Ríocht Aontaithe. Sna blianta sula rinneadh ballstát di, bhíodh ceannairí polaitiúla, amhail Ó hIrighile, ag argóint gur san Eoraip a bhí todhchaí na hÉireann.1986, Amsterdam
Bhí sé ina Leas-uachtarán ar Choimisiún na hEorpa agus ina Choimisinéir go dtí an bhliain 1976.
Uachtarán.
Insealbhaíodh Ó hIrighile mar Uachtarán na hÉireann ar an 3 Nollaig 1976. Chaith sé dhá thréimhse mar Uachtarán.


Máire Mhic Róibín.
Ba í Máire Treasa Úna Mhic Róibín (21 Bealtaine 1944 a rugadh í) seachtú hUachtarán na hÉireann, ó 1990 go 1997, agus ba í an chéad bhean sa phost sin. Ard-Choimisinéir na Náisiún Aontaithe do Chearta an Duine ab ea í ó 1997 go 2002. Chaith sí sealanna freisin mar iníon léinn, abhcóide, bean feachtais agus ball de Sheanad Éireann (1969-1989). Sa lá atá inniu ann, caitheann sí formhór a cuid ama mar ghníomhaíoch ar son cearta daonna agus bíonn cónaí uirthi i Maigh Eo agus i Nua-Eabhrac.
Óige agus oiliúint.
Rugadh Máire Treasa Úna Mhic Róibín (née de Búrca) ar an 21 Bealtaine 1944 i mBéal an Átha, Co. Mhaigh Eo. Ba dhochtúirí leighis a tuismitheoirí, Aubrey agus Tess. Bhí ceathrar mac acu agus ba í Máire an t-aon iníon a rugadh dóibh.
D’fhreastail sí ar Mheánscoil Mount Annville i mBaile Átha Cliath agus bhain sí céimeanna dlí amach i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath agus i Scoil Dlí Harvard. Phós sí Nicholas Robinson i 1970. Tá triúr leanaí acu: iníon agus beirt mhac.
Saol acadúil agus polaitiúil.
Bhain Máire Mhic Róibín cáil amach go luath ina saol mar acadóir, mar abhcóide, mar bhean feachtais agus mar Sheanadóir. Ceapadh í ina hOllamh Reid le Dlí Coiriúil i gColáiste na Tríonóide, post ardcháile a bhronntar ar abhcóidí sároilte, sa bhliain 1969. Toghadh í do Sheanad Éireann, mar ionadaí neamhspleách, den chéad uair i 1969 mar dhuine de thriúr ball an tSeanaid d'Ollscoil Bhaile Átha Cliath (Coláiste na Tríonóide). Chuaigh sí i mbun feachtas ar réimse leathan ceisteanna liobrálacha. I measc na saincheisteanna bhí: go mbeadh cead ag mná suí ar ghiúiréithe, go gcuirfí deireadh leis an gcosc a bhí ar mhná pósta a gcuid post sa státseirbhís a choimeád agus go mbeadh fáil dhleathach ar ghairis frithghiniúna. D’oibrigh sí ar feadh na mblianta mar chomhairleoir don fheachtas um athchóiriú an dlí i gcoinne na homaighnéasachta i dteannta David Norris, a bheadh ina sheanadóir d’Ollscoil Bhaile Átha Cliath ar ball.
Chláraigh Máire Mhic Róibín mar bhall de Pháirtí an Lucht Oibre i lár na seachtóidí ach níor éirigh lena hiarrachtaí go dtoghfaí ina Teachta Dála í. Ghlac sí páirt shuntasach san fheachtas chun an suíomh stairiúil Lochlannach ar Ché an Adhmaid i mBaile Átha Cliath a shábháil. Sa deireadh d’éirigh le Bardas Bhaile Átha Cliath ceanncheathrú nua riaracháin a thógáil ar an láthair sin.
Sa bhliain 1985 d’éirigh sí as Páirtí an Lucht Oibre mar agóid faoin gComhaontú Angla-Éireannach a shínigh comhrialtas Ghearóid Mhic Gearailt le rialtas na Breataine faoi Margaret Thatcher. Bhí Bean Mhic Róibín den tuairim gur chóir dul i gcomhairle le polaiteoirí aontachtacha Thuaisceart Éireann maidir leis an gComhaontú, cé gur leasc leo siúd cumhacht pholaitiúil a roinnt le páirtithe eile ag an am sin. Chaith sí ceithre bliana eile sa Seanad agus i 1989 shocraigh sí gan a hainm a chur ar aghaidh do thoghchán an tSeanaid arís.
Iarrthóir uachtaránachta.
An bhliain dár gcionn, 1990, bhí toghchán uachtaránachta le bheith ann mar bhí an Dr. Pádraig Ó hIrighile le héirí as tar éis dhá thréimhse seacht mbliana a chaitheamh ina Uachtarán. Tháinig ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre, Dick Spring, chuig Máire Mhic Róibín ag fiafraí di an mbeadh sí sásta a bheith ina hiarrthóir do Pháirtí an Lucht Oibre sa toghchán. Ghlac sí leis an tairiscint agus ba í an chéad ainmní ag Lucht Oibre agus ba í an chéad bhean riamh mar iarrthóir i dtoghchán uachtaránachta in Éirinn.
Ritheadh feachtas toghchánaíochta a bhí crua, láidir, ilghnéitheach. Thaistil an t-iarrthóir timpeall na tíre ag cur lena cuid tacaíochta i gcónaí, go mórmhór i measc mhná na hÉireann. Ba é Brian Ó Luineacháin, an Tánaiste, an t-iarrthóir a bhí ag Fianna Fáil. Fear éirimiúil, gealgháireach a raibh aithne mhaith ag an bpobal air ab ea é. Bhíothas cinnte ag tús an fheachtais gur aige a bheadh an bua. Ach d’éirigh aighneas inmheánach sa rialtas agus i bhFianna Fáil agus sa deireadh díbríodh Ó Luineacháin as an rialtas. Bhí a phort seinnte! B’as Tuaisceart Éireann iarrthóir Fhine Gael, Austin Currie. Cé go raibh obair fhónta pholaitiúil déanta aige mar chomhalta de Pháirtí Sóisialach agus Daonlathach an Lucht Oibre i dTuaisceart Éireann ní raibh mórán aithne ag muintir na Poblachta air. Anuas air sin ní raibh sé sásta leis an socrú a rinneadh maidir le haistriú vótaí idir Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre. Tuigeadh dó go raibh i bhfad níos mó spéise ag na meáin chumarsáide in iarrthóireacht Mhic Róibín agus, ar aon nós, níor thaitin Máire Mhic Róibín leis mar dhuine. Sa deireadh, ba í Máire Mhic Róibín an chéad bhean agus an chéad iarrthóir ó Pháirtí an Lucht Oibre a bhain amach post na hUachtaránachta in Éirinn.
Seal mar Uachtarán na hÉireann.
Ar 3 Nollaig 1990 insealbhaíodh Máire Mhic Róibín ina seachtú hUachtarán ar Éirinn. Thug sí saintréithe tabhachtacha léi chuig a post nua: intinn liobrálach, meabhair dhomhain, taithí pholaitíochta agus eolas forleathan ar an dlí. Chuir sí suim faoi leith sa diaspóra Éireannach - an líon mór imirceach Éireannach agus daoine gur de bhunadh Éireannach a sinsear scaipthe ar fud na cruinne. Chuir sí solas ar síorlasadh i gceann de na fuinneoga in Áras an Uachtaráin, a bhí le feiceáil ag an bpobal ón mbóthar, mar shiombail cuimhneacháin ar an diaspóra seo.
Chuir sí fáilte roimh chumainn spóirt, roimh ghrúpaí ón earnáil dheonach agus charthannachta agus roimh lucht léinn go dtí Áras an Uachtaráin. Thug sí cuairt ar mhisinéirí ó Éirinn ag obair thar lear, ar chumainn phobail i dTuaisceart Éireann, ar imeachtaí spóirt idirnáisiúnta, ar an bPápa, ar an Dalai Lama. Le linn a tréimhse mar Uachtarán thug sí dhá aitheasc os comhair Thithe an Oireachtais. Dúradh ag an am go raibh na horáidí rófhada agus doiléir.
Thug an tUachtarán Mhic Róibín cuairt ar Ruanda áit ar tharraing sí aird an domhain mhóir ar an bhfulaingt agus ar an ocras sa tír mar thoradh ar an gcogadh cathartha. I ndiaidh na cuairte sin labhair sí ag preasagallamh agus bhí na deora léi. Thaispeáin an eachtra sin taobh bog, mothálach an Uachtaráin nach raibh feicthe ag an bpobal roimhe sin.
Saol agus obair iar-uachtaránachta.
D'éirigh Máire Mhic Róibín as oifig mar Uachtarán an 12 Meán Fómhair 1997 chun glacadh le ceapachán mar Ard-Choimisinéir na Náisiún Aontaithe um Chearta Daonna. Ról abhcóideachta a bhí ina post nua, ag leagan amach cláir chearta daonna taobh istigh de na Náisiúin Aontaithe agus go hidirnáisiúnta. Ba í an chéad Ard-Choimisinéir um Chearta Daonna a thug cuairt ar an Tibéid, i 1998. Rinne sí clamhsán le rialtas na Stát Aontaithe maidir lena pholasaí i leith phíonós an bháis. Tháinig deireadh lena tréimhse mar Ard-Choimisinéir na Náisiún Aontaithe um Chearta Daonna i 2002 agus í faoi bhrú ag Stáit Aontaithe Mheiriceá.
I samhradh na bliana 2007 thug Nelson Mandela, Graça Machel agus Desmond Tutu grúpa de cheannairí an domhain le chéile lena saíocht, a gceannaireacht agus a n-ionracas a chur ag obair chun fadhbanna móra an chine dhaonna a fhuascailt. Tugadh cuireadh do Mháire Mhic Róibín a bheith ina ball de Na Saoithe. Is é an tArdeaspag Tutu cathaoirleach na meithle.
In Eanáir 2009 ceapadh Máire Mhic Róibín ina ceannaire ar an gCoimisiún Idirnáisiúnta Dlí-eolaithe. Bhronn Uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá, Barack Obama, Bonn Saoirse an Uachtaráin uirthi ar 12 Lúnasa 2009, as a cuid oibre ar son cearta daonna.


Doire.
Is í Doire nó Londaindoire ("Doire Cholm Cille", nó "Doire Calgaigh"), (nó "Londonderry") an dara cathair is mó i dTuaisceart Éireann. Tá an chathair suite ar dhá thaobh an Fheabhail.
Stair.
Sa séú haois bhunaigh Colm Cille (521-597) mainistir ansin, agus tugadh Doire Cholm Cille ar an áit in ómós dó. Tá fianaise ann áfach go raibh cónaí ar dhaoine sa chomharsanacht na mílte bliain roimhe sin agus tá iarsmaí seandálaíochta ar fud na háite. Ón gcrann darach a thagann an t-ainm sin "Doire". agus is é bunbhrí leis ná coill darach, dairchoill. Bhí an-rath ar an mainistir faoi cheannas chlann Mhic Lochlainn sna meánaoiseanna agus is cosúil nár ionsaigh na Lochlannaigh riamh í. Chaith na Normannaigh seal gearr sa chathair ach tháinig na Gaeil i gceannas arís go gasta. Thóg na Dochartaigh caisleán ansin timpeall na bliana 1500.
Ghabh arm Sasanach seilbh ar an gcathair agus ar an mainistir ag tús na seachtú haoise déag. Bhí an-tábhacht leis an ngarastún a bhunaigh na Sasanaigh i nDoire le linn an chogaidh in éadan Aodh Uí Néill, ó bhí siad ábalta seilbh a choinneáil uirthi le linn d'arm na nGael a bheith buacach ar fud Chúige Uladh go dtí 1601. Scrios Cathaoir Ó Dochartaigh an chóilíneacht Shasanach áfach sa bhliain 1608, cé go raibh sé ag troid ar son na Sasanach in aghaidh Uí Néill. Ba ansin a cuireadh Plandáil Uladh ar bun. Tógadh an chathair as an nua agus tugadh 'Londonderry' mar ainm uirthi mar gur comhlachtaí ó Londain a bhí i mbun na plandála. D'fhás an chathair go han-mhall agus ní raibh ach 2,000 duine ina gcónaí ansin timpeall na bliana 1680.
Rinne an Rí Séamus II iarracht an chathair a ghabháil sa bhliain 1689 ach bhí an lucht cosanta ábalta seasamh ina choinne go dtí gur tháinig an cabhlach chun fortachta orthu. Bíonn aontachtóirí agus dílseoirí na cathrach ag comóradh léigear Dhoire ar an 12 Lúnasa gach bliain.
D'fhás Doire go mór sa naoú haois déag mar gheall ar an tionsclaíocht. Bhí monarchana léinte agus línéadaigh sa chathair agus sna bailte máguaird. Ach tar éis Chríochdheighilt na hÉireann tháinig meath ar an gcathair agus bhí dífhostaíocht an-ard ann, go háirithe i measc na gCaitliceach a bhí ina dtromlach sa chathair. Thosaigh feachtas ar son cearta vótála agus tithíochta sa chathair sna seascaidí. Rinne Rialtas na Sé gContaetha iarracht an ghluaiseacht cearta sibhialta a chur faoi chois le lámh láidir, ach d'eascair feachtas fuilteach as an iarracht sin. Dúnadh ceantair iomlána sa chathair agus bhí círéibeacha fuilteacha ann ón mbliain 1968 i leith. Rinne Arm na Breataine ionradh ar Thaobh an Bhogaigh, an príomhcheantar Caitliceach, sa bhliain 1972, ach lean feachtas buamála agus maraithe ar aghaidh ar feadh breis is fiche bliain eile. De réir a chéile rinneadh iarracht caighdeán tithíochta na cathrach a fheabhsú agus na cearta céanna a chinntiú do gach duine. Anois, tá an chathair ag bláthú le deich mbliana anuas, go háirithe ó chuir na Sealadaigh deireadh lena bhfeachtas míleata.
Tá cónaí ar timpeall ochtó míle duine i nDoire anois.
Cúrsaí spóirt.
Is é CLG Chontae Dhoire cumann CLG an chontae, agus glacann foirne ón chontae páirt i gCraobh Uladh, Craobh na hÉireann agus na Sraitheanna Náisiúnta. Imrítear cluichí baile an chontae i bPáirc na gCeilteach sa chathair.
Tá foireann sacair de chuid Sraith na hÉireann lonnaithe sa chathair fosta - Cathair Dhoire a thugtar orthu. Imríonn siadsan a cluichí baile i dTobar an Fhíoruisce.


Ocsaigin.
Is dúil cheimiceach neamh-mhiotalach í an ocsaigin a bhíonn le fáil go flúirseach san atmaisféar. Faoi na gnáth-imthoscaí, bíonn adaimh na hocsaigine ceangailte dá chéile ina móilíní dé-adamhacha. Is í an tsiombail cheimiceach atá aici ná O. Is é a hocht (8) an uimhir adamhach atá aici, agus is é an meáchan adamhach atá aici ná 15.999.
Leis an teocht chaighdeánach agus faoin mbrú caighdeánach, is gás í an ocsaigin nach bhfuil boladh aisti ná dath inti. Dúil an-imoibríoch í an ocsaigin, agus mar sin, is dual di fanacht ceangailte do dhúile eile i gcomhdhúile ceimiceacha ar a dtugtar "ocsaídí". Is í an ocsaigin an dara dúil is leictridhiúltaí amuigh, nó níl ach an fluairín níos fonnmhaire mar ghlacóir leictreon. Dá thoradh sin, tógann sé cuid mhaith fuinnimh an ocsaigin a shaoradh as na hocsaídí agus a aonrú, agus is fiú an cheist a chur, cén fáth a bhfuil an oiread sin ocsaigine san atmaisféar agus atá. Is é an freagra ná gurbh iad na baictéir agus na haircéabaictéir anaeróbacha sa Ré Phailéa-Phrotarasóch (2.5 billiún - 1.6 billiún bliain ó sin) a thál an ocsaigin sin mar sheachthoradh dá meitibileacht. Creidtear, fiú, gur ghlac an chuid ba mhó de na beothaigh a bhí ann san am sin leis an ocsaigin mar a bheadh nimh ann, agus gur thug an gás nimhe seo a mbás, fiú. An chuid ba mhó de na horgánaigh bheo a fágadh nó a forbraíodh ar dhroim an domhain ina dhiaidh sin, bhí siad ábalta leas a bhaint as an ocsaigin, an duine daonna san áireamh.
Saintréithe.
Tá an ocsaigin le fáil go raidhsiúil san atmaisféar. Is í fótaisintéis na bplandaí a tháirgíonn í, agus í ag teastáil ó na hainmhithe go géar le haghaidh na riospráide aeróbaí - is é sin, tarraingt na hanála. B'é Antoine Laurent de Lavoisier a d'ainmnigh an ocsaigin, agus is é is ciall leis na focail Ghréigise as ar chum sé an t-ainm ná "cruthaitheoir an aigéid", ó shíl sé go raibh ocsaigin le fáil sna haigéid ar fad.


Dochtúir teaghlaigh.
Dochtúir teaghlaigh ("general practitioner" nó "G.P." as Béarla) a thugtar de ghnáth i nGaeilge ar dhochtúir leighis a dhéanann freastal ar gach sórt othar i measc an phobail. Déanann sé nó sí scrúdú ar an duine, agus ordaíonn sé leighis i bhfoirm piollaí nó i bhfoirm eile. Is é a bhíonn i gceist le "gnáthdhochtúir".
De ghnáth, déanann sé freastal ar othair ina sheomra freastal, agus sa lá atá inniu ann téann cuid mhór dochtúirí leighis i gcleachta i dteannta a chéile i ngrúpaí. Mar sin, is fearr is féidir leo freastal ar ghlaonna práinneacha san oíche nó ag an deireadh seachtaine. Chomh maith leis sin, is mó teacht a bhíonn ag an dochtúir agus ag a chomhghuaillithe ar uirlisí leighis agus cabhair chléiriciúil agus altranais i gcleachta grúpa.
I gcásanna áirithe, cuireann an dochtúir chuig saineolaí nó comhairleoir leighis an othar, chun dianscrúdú a chur air, nó chun freastal ar chásanna an-tinn nó níos casta ná an gnás.
I ndiaidh céime ollscoile sa leigheas a bhaint amach, déanann an dochtúir teaghlaigh traenáil ar feadh ceithre bliana eile i ngnéithe éagsúla den leigheas.


Teangacha Gaelacha.
Síolraíonn na teangacha Gaelacha ón tSean-Ghaeilge a labhraíodh in Éirinn, agus ba theanga scríofa í ón 8ú haois agus roimhe. Rinne Gaeil as Éirinn ruaigeanna, agus ina dhiaidh sin churadar fúthu in iardheisceart na hAlban. Thugadar an Ghaeilge leo, agus de réir a chéile ba í an Ghaeilge an gnáththeanga i gcuid is mó d'Albain go dtí an 17ú haois.
Bhí tiochar na Gaeilge go láidir freisin in Oileán Mhanann, agus cé gur cailleadh an cainteoir dúchais deiridh i nGaeilge Mhanann i lár an 20ú haois, tá daoine fós ag saothrú na teanga ar chúiseanna cultútha agus oidhreachta.
Sna sean-scríbhinní bhí an "Gaedhealg" mar fhoirm coitianta ar theanga dúchasach na hÉireann, ach bhí raidhse bealaí lena rá, maille le leaganacha eile. Féach tús an ailt Gaeilge. Ach leis an gcaighdeánú litriú agus gramadaí a rinneadh san am ar chuir rialtas Saorstát Éireann an cló Rómhánach ar an teanga, féachann ainmneachas na saghasanna Gaeilge, chomh maith le roinnt mhaith eile d´ábhar na dteanga, níos faide óna chéile.
Gaelacha


An Bhreatnais.
Ceann de theangacha oifigiúla na Breataine Bige is ea an Bhreatnais. Is í an ceann is láidre de na teangacha i gcraobh Bhreathnach na dteangacha Ceilteacha, ar a dtugtar freisin an chraobh P-Cheilteach.
Tá cumas éigin Breatnaise ag tuairim is 25% de phobal na Breataine Bige, agus baineann 8-10% úsáid aisti go tráthrialta. De réir dealraimh, tá thart ar 5.000 cainteoir Breatnaise i gCúige Chubut de chuid Phatagóin na hAirgintíne. Tá roinnt cearta dlíthiúla ag lucht a labhartha, mar shampla an ceart cumarsáid a dhéanamh leis an rialtas i mBreatnais agus chun an teanga a úsáid sa chúirt agus sa Tionól Náisiúnta. Tá líon na gcainteoirí ag fás sa Bhreatain Bheag, go háirithe i measc na glúine óige, agus dealraíonn sé go bhfuil todhchaí na Breatnaise réasúnta sábháilte i gcomparáid leis na teangacha Ceilteacha eile.
Stair.
Is teanga scríofa í ó 600 A. D., cé nach bhfuil lámhscríbhinní slán ón tréimhse sin. Tá traidisiún liteartha na Breatnaise gan bhriseadh go dtí an lá atá inniu ann. Sampla den litríocht ná an Mabinogi, filíocht Bhreatnaise ón Meán-Aois agus is cuid é de stór litríochta na hEorpa. Bíonn an Bhreatnais á craoladh ar chainéal teilifíse S4C agus ar an raidió sa Bhreatain Bheag. Tá oideachas ar fáil tríd an mBreatnais i mbeagnach gach réimse. Is ábhar éigeantach í an Bhreatnais do gach dalta sa Bhreatain Bheag idir 5 agus 16 bliana d'aois i scoileanna poiblí.
Níl sé go hiomlán cinnte cén uair a tháinig na Ceiltigh is a dteanga(cha) siúd chuig na hoileáin seo, is é sin le rá Éire agus an Bhreatain. Is eol go raibh na teangacha Breatnacha á labhairt thart faoin gcuid is mó d'oileán na Breataine faoin am gur bhain na Rómhánaigh amach an áit. Tharla athruithe móra le teacht na Rómhánach. Bhí go leor daoine dátheangach sa teangain Bhreatnach, mar a bhí san am, agus sa Laidin, go háirithe i ndeisceart na Breataine (an ceantar is mó a bhain le sibhialtacht na Róimhe, oirdheisceart na Breatnaine Bige san áireamh). Is dóigh gurbh í an Laidin teanga an riaracháin agus nach raibh sa Bhreatnais ach teanga labhartha amháin. Fuarthas focail go leor ar iasacht ón Laidin ach ní raibh tionchar na Laidine ar an teangain Bhreatnach chomh láidir is a bhí ar theangacha Ceilteacha na mór-roinne. Bhí greim Impireacht na Róimhe agus na Laidine ar an mBreatain beagán ní ba scaoilte, b'fhéidir, ná mar a bhí ar an nGaill, mar shampla. I ndiaidh imeacht na Rómhánach, laghdaíodh ar thionchar a gcuid teangan go dtí nár fágadh í ach mar theanga scríofa.
Ag an am céanna, bhí an teanga Bhreatnach ag athrú. I ndiaidh do na Rómhánaigh teacht ar an bhfód, chaill an seanteanga Bhreatnach a stádas mar theanga cheannaireachta i gcuid mhaith de chríocha na Breataine. Bhí leagan amach na teangan á dhíchobhsú ag an Laidin. Tháinig an Chríostaíocht chun na Breataine le linn na tréimhse sin agus laghdaíodh údarás shagairt an tseanchreidimh agus an tionchar a bhí acu. B'iad sin a chaomhnaíodh na sean-nósanna lena n-áirítear na sean-chleachtais teangan. Le linn an ama seo, dealraíonn sé gur tharla athruithe sa teanga Bhreathnach ó thaobh gramadaí de agus forbairtí eile atá mar shaintréithe theanga na Breatnaise mar a labhraítear anois í. Mar gheall ar an easpa fhianaise scríofa, ní féidir a rá go cinnte cén uair a tharla na hathruithe teangeolaíochta seo. Cé gur síleadh tráth go raibh an Bhreatnais scartha ón mBriotáinis, mar shampla, faoin séú haois, is é meas na scoláirí anois nár theanga scoite a bhí inti go dtí go luath sa dara leath den aois sin.
Tugtar Luath-Bhreatnais ar an gcineál Breatnaise a bhí ann ó thús dara leath na séú haoise (thart ar 550 A. D.) go dtí deireadh na hochtú haoise. Níl ach cúpla clochscríbhinn fágtha ón tréimhse sin, ach tá tagairt di i saothar Bhéid, "Historia ecclesiastica gentis Anglorum" (Stair Eaglasta na Sasanach) agus roinnt logainmneacha. Tá an sliocht Breatnaise ó lámhscríbhinn is sine dá bhfuil againn le fáíl i "Llyfr Sant Chad" atá i seilbh Ardeaglais Chaerlwytgoed i Sasana. Is sliocht dlíthiúil atá ann.
Tugtar an tSean-Bhreatnais ar an gcineál Breatnaise a bhí ann idir an 9ú haois agus deireadh an 11ú haois. Tá breacscríbhinní i Sean-Bhreatnais ar cháipéisí Laidine ón tréimhse sin a tháinig slán. Tá roinnt lámhscríbhinní ón 12ú haois ann freisin gur macasamhala iad de lámhscríbhinní ní ba shine nó gur taifid de bhéaloideas níos sine iad. Tugann na giotaí scríofa fianaise i dtaobh Breatnaise na linne sin ach tá an fhianaise seo débhríoch go leor. Ní thugann siad mórán leide i dtaobh fhuaimeanna na Breatnaise nó an é go bhfuil na fuaimneanna sin ag athrú.
Tugtar an Mheán-Bhreatnais ar an gcineál Breatnaise a bhí ann idir an 12ú agus an 14ú haois. Is ón tréimhse seo an Mabinogi. Bhí focail iasachta ag teacht isteach ón Laidin agus ón bhFraincis ag an am seo mar thoradh ar aistriúcháin. I ndiaidh na tréimhse seo, tháinig athrú ar an teanga ó thaobh cháilliúnt roinnt leaganacha de na briathra de agus roinnt réamhfhocal pearsanta.


Aodh Ó Néill.
Rugadh Aodh Ó Néill (1540 - 20 Iúil, 1616), Iarla Thír Eoghain, i 1540. Mac a bhí ann leis an bhFeardorcha Ó Néill, fear a rabhthas in amhras faoina dhlisteanacht, ach a bhí aitheanta mar mhac ag Conn Bacach Ó Néill, an chéad duine a ainmníodh mar Iarla Thír Eoghain ag Rialtas na Breataine. Maraíodh an Feardorcha (nó Maitiú mar a thugtaí air chomh maith) agus na mic ba shine aige sa chogaíocht leanúnach a bhí idir Seán Ó Néill (Seán Donnaighleach), agus a ghaolta. Rinneadh Barún Dhún Geanainn d'Aodh sa bhliain 1562. Chaith sé cuid mhaith dá óige le muintir Hoveneden sa Pháil, ach d'fhill sé ar Chúige Uladh sa bhliain 1567, tar éis do Sheán bás a fháil. Bhí an-mheas ar a intleacht ó thús, ach níor léir riamh go raibh tuairimí láidre creidimh aige.
Chabhraigh sé leis an tiarna Essex tailte Chlann Aodha Buí a scrios i 1574, agus chuidigh sé le hIarla Urmhumhan tailte na nGearaltach a bhánú i 1580. Bhí suíochán tiarna aige i bParlaimint Perrot i 1585 agus bhí sé i bpáirt le Perrot sa bhfeachtas in aghaidh na nAlbanach i gCúige Uladh. Mar gheall ar a dhílseacht do rialtas Shasana rinneadh Iarla Thír Eoghain de agus ghlac sé seilbh ar na tailte uile a bhí ag a sheanathair. Ach bhí deacrachtaí aige le dlíthe Shasana a chur i bhfeidhm cé gur thug sé geallúintí go leor go raibh a dhícheall á dhéanamh aige.
Pósadh Achrannach.
Rinne sé namhaid de Marshall Bagnal nuair a phós sé deirfiúr an fhir sin in ainneoin go raibh bean chéile aige cheana féin. Ag an am sin, 1594 bhí na tiarnaí Gaelacha eile i gCúige Uladh ag éirí amach in aghaidh Shasana - Ó Domhnaill, Mag Uidhir agus Mac Mathúna, agus chuaigh deartháir Aoidh i bpáirt leis na ceannaircigh. Cuireadh i leith Uí Néill go raibh comhghuaillíocht bunaithe aige le Rí na Spáinne agus leis an bPápa agus go raibh teideal Gaelach, "Ó Néill" á úsáid aige. D'ordaigh a Bhanríon é a ghabháil ach d'éalaigh sé as Baile Átha Cliath go Tír Eoghain agus i 1595 d'éirigh sé amach go hoscailte in aghaidh na Sasanach. Bhí arm maith curtha le chéile le tamall aige, agus neart armlóin acu, agus ba cheannaire míleata an-éifeachtach é. Chloígh sé arm Sasanach ag Cluain Tiobraid, ach lean sé air ag maíomh go raibh sé dílis don Bhanríon agus go raibh síocháin uaidh. D'éiligh sé saoirse do Chaitlicigh Uladh, ach diúltaíodh dó agus thosaigh an chogaíocht arís i 1597. Rinne Bagnal ionradh ar Chúige Uladh le cúig mhíle fear ach bhuaigh Ó Néill an cath a troideadh ag Béal an Átha Buí.
Robert Devereux, Mountjoy agus Carew.
Cuireadh ceannairí nua anonn as Sasana, an Tiarna Mountjoy agus George Carew. D'éirigh leo sin Cúige Mumhan a chur faoi chois. Mar sin, nuair a tháinig an chabhair a bhí iarrtha ag Ó Néill ón Spáinn go Cionn tSáile, bhí arm Shasana ábalta iad a chur faoi léigear láithreach. Bheartaigh ceannairí Uladh ar a gcuid saighdiúirí a thabhairt aduaidh. Thimpeallaigh siad na Sasanaigh, ach ní raibh taithí ag na Gaeil ar an gcineál cogaíochta a cleachtadh ar thalamh oscailte na Mumhan agus bhí bua éasca ag marcshlua Shasana orthu. Chúlaigh na hUltaigh abhaile agus lean orthu ag troid ar feadh cúpla bliain eile.
Géilleadh agus Teitheadh.
Ghéill Ó Néill faoi dheireadh nuair a gealladh pardún dó i 1603, ach cé gur bronnadh a chuid tailte ar ais air, bhí fiach leanúnach ar bun ag seirbhísigh agus ag 'adventurers' Sasanacha ar a chuid tailte féin agus ar thailte a chomhghleacaithe, féachaint lena theideal orthu a leagan. Mar gheall ar an ngéarleanúint a lean ar aghaidh, agus ar an gcontúirt go gcuirfí tréas fós ina leith, bheartaigh sé féin agus na taoisigh eile a bhí fágtha imeacht chun na Mór-Roinne ag iarraidh cabhair ar an Spáinn. Tugtar Teitheadh nó Imeacht na nIarlaí ar a n-imeacht. Thug long Bhriotánach go calafort le Havre iad agus chuaigh Ó Néill as sin go dtí Coláiste Naomh Antaine i Lováin san Ísiltír Spáinneach, agus as sin chun na Róimhe. Tharla go raibh conradh síochána sínithe idir an Spáinn agus Sasana níor theastaigh ó Rí na Spáinne é a ligean ar thalamh na Spainne, ach chuir an Pápa fáilte roimhe féin agus a theaghlach agus chuir sé faoi sa Róimh go dtí gur éag sé ann i 1616. I gcaitheamh an ama sin níos stop sé ach ag iarraidh cabhair a fháil ón Spáinn le hionradh a dhéanamh ar Éirinn, nó ag iarraidh teacht ar réiteach le Rí Shasana. Cuireadh sa chathair chéanna é, san eaglais San Pietro in Montorio atá suite sa cheantar Trastevere sa Róimh. Is éard atá scríofa ar a thuama ná "Hugonis Principis Onelli".
Oidhreacht.
Cé gur theip ar Aodh Ó Neill smacht Shasana ar an tír a bhriseadh, chuaigh an iarracht mhór a rinne sé i gcionn go mór ar Éireannaigh ó shin. Ní hé amháin gur éirigh leis na Gaeil a bhí in árach a chéile i gCúige Uladh a aontú, agus gur éirigh leis tacaíocht forleathan a bhaint amach i measc Gaeil taobh amuigh de Chúige Uladh, agus tá sé suntasach gurb é an ceannaire polaitiúil Gaelach é is túisce a bhris leis an tseantuiscint chiníoch ar Ghaeil agus a rinne iarracht Éireannaigh den uile shinsear a aontú ar bhonn creidimh. Gan é, is deacair a shamhlú go nascfaí Caitlicigh agus Gaeil díshealbhaithe mar a tharla sa chéad leath den 17ú haois i bhFlóndras agus in Éirinn.


Galltacht.
Tugtar an Ghalltacht ar an gcuid d' Éirinn nó d' Albain, ina labhraítear Béarla mar ghnáththeanga. Tugtar an Ghaeltacht (nó "an Gaedhealtacht" as Gaeilge Uladh) nó, in Albain, an Ghàidhealtachd, ar an gcuid den tír ina labhraítear Gaeilge mar ghnáththeanga. Tugtar breac-Ghaeltacht ar cheantar ina labhraítear roinnt Gaeilge, ach ina labhraítear roinnt mhaith Béarla chomh maith. In Éirinn, tá go leor ceantar inniu ina labhraítear fíorbheagán Gaeilge, ach atá fós i dteideal Gaeltacht a thabhairt orthu féin, agus a bhaineann tairbhe as le deontais Ghaeltachta.


An Spáinnis.
Is í an Spáinnis nó Caistílis teanga náisiúnta na Spáinne, chomh maith leis an gcuid is mó de Mheiriceá Theas agus Láir. Tá tábhacht ag an teanga, freisin, sna hOileáin Fhilipíneacha, i Meicsiceo agus i gcuid mhaith de Stáit Aontaithe Mheiriceá, go háirithe de thoradh na hinimirce ó thíortha Mheiriceá Laidineach. Labhraítear Spáinnis i dtuaisceart Mharacó go fóill, sa chuid den tír a bhí ina coilíneacht ag an Spáinn. Is teanga Rómánsach í, is é sin, is teanga de bhunadh na Laidine í. Tugtar "Castellano" ar an gcaighdeán oifigiúil go minic, is é sin, an Chaistílis, nó teanga Chúige na Caistíle. Dealraíonn sé gur tháinig an Spáinnis, mar theanga nó mar chanúint ar leith, ar an bhfód i gCantabria i dtuaisceart na Spáinne, ach ansin, chuaigh sí in úsáid sa Chaistíl freisin. Sa bhliain 1492, foilsíodh an chéad ghramadach chaighdeánach don Spáinnis. Sa bhliain chéanna, chuaigh Críostóir Colambas, nó "Cristobal Colón", mar a thugann na Spáinniseoirí air, i dtír san Oileán Úr, agus chuir sé an chéad tús leis an ngabháltas millteanach, an "Conquista" nó an Concas, a rinne na Spáinnigh ansin. Thug siad a dteanga leo, agus ní raibh aon mhoill ar na bundúchasaigh í a fhoghlaim. Mar sin, is í an Spáinnis an teanga Rómánsach is líonmhaire cainteoirí inniu. Creidtear go bhfuil sí ó dhúchas ag ceithre chéad is deich milliún duine, agus an uimhir sin ag dul in airde. Mar sin, tá an Spáinnis ar theangacha móra an domhain, agus is fiú í a fhoghlaim, de réir gach caighdeán.
Ainm na teanga.
Is nós le muintir na Spáinne "español" nó Spáinnis a thabhairt ar an teanga le hí a scaradh ó theangacha náisiúnta na dtíortha eile, ach is rogha leo "castellano" nó Caistílis a ghlaoch uirthi le béim ar leith a chur ar an difríocht idir í agus teangacha réigiúnda na Spáinne, an Bhascais agus an Chatalóinis ach go háirithe. Dá réir sin, is é an téarma a úsáideann bunreacht na Spáinne ná "castellano". Iad siúd a bhfuil teanga réigiúnda éigin á labhairt acu, is minic a bhíonn siad míshásta leis an bhfocal "español", ó shamhlaíonn siad le húsáid oifigiúil na deachtóireachta faoi Francisco Franco é. Is amhlaidh nach raibh meas an mhadra ag Franco ar na teangacha mionlaigh, agus é den tuairim go gcaithfí iad a bhaint de bhéal na ndaoine agus teanga ghlórmhar na Spáinne a chur ina n-áit. Ón taobh eile de, is féidir do náisiúnaí Bascach nó Catalónach an t-ainm sin "español" a thabhairt ar an teanga, agus é ag iarraidh a chur in iúl nach leis an Spáinn a réigiún féin ar aon nós, agus gur teanga choimhthíoch í an Spáinnis.
Maidir leis na tíortha eile ina labhraítear an Spáinnis, ní bhíonn mórán polaitíochta ag greamú den téarma sin "español", agus braitheann sé ar an nós áitiúil, cé acu focal is minicí a chloistear. Tríd is tríd, áfach, is é an t-ainm sin "castellano" an ceann is lú idé-eolaíochta.
Teangacha Gaolmhara.
Is iad na teangacha Ibéaracha Rómánsacha eile sa Leithinis Phirinéach na gaolta is dlúithe atá ag an Spáinnis, mar atá, an Phortaingéilis, an Aragóinis, an Chatalóinis, an Ghailísis, agus an Spáinnis Ghiúdach chomh maith leis na canúintí úd Asturianu, Estremeñu, Aranès, agus Llïonés. An chuid is mó de na teangacha seo, tháinig siad ar an bhfód nuair a d'fhoghlaim na ciníocha Ceilteacha in Iarthar na hEorpa leagan éigin den Laidin, agus mar sin, is féidir comhthréithe a aithint eatarthu go raidhsiúil. Tá an Iodáilis sách intuigthe ag an Spáinniseoir chomh maith, cé nach bhfuil an gaol chomh dlúth céanna. Ón taobh eile de, bíonn sé deacair ag an Spáinneach mórán adhmaid a dhéanamh de chaint an Fhrancaigh, mura bhfuil staidéar déanta aige ar an bhFraincis.
Maidir leis an Spáinnis Ghiúdach, is ionann í, go bunúsach, agus Spáinnis na Meánaoise. Cruthaíodh mar theanga ar leith í, nuair a ruaigeadh na Giúdaigh as an Spáinn sa chúigiú haois déag. Chuaigh siad ina gcónaí sna Balcáin, áit a raibh na Tuircigh i gceannas san am sin, agus lean siad ag labhairt na Spáinnise ansin. Chuir siad aibítir na hEabhraise i bhfeidhm ar an Spáinnis, agus is follasach gur imir teangacha áitiúla a dtimpeallachta, ar nós na Bulgáirise agus na Tuircise, tionchar áirithe ar an teanga. Dúirt an pianódóir Meiriceánach Murray Perahia, a bhfuil an Spáinnis Ghiúdach ó dhúchas aige, go magúil go bhfuair sé an teanga san úrscéal Don Cíochótae an-nua-aimseartha - scríobhadh an leabhar i dtús na seachtú haoise déag. Bhí an Spáinnis Ghiúdach ó dhúchas ag an scríbhneoir Elias Canetti freisin, cé gur roghnaigh sé a chuid scríbhneoireachta a dhéanamh trí mheán na Gearmáinise.
An Spáinnis agus an Phortaingéilis.
Tá dlúthghaol ag an Spáinnis agus ag an bPortaingéilis le chéile, ach mar sin féin, is iomaí difríocht is féidir a aithint eatarthu. Ó thaobh na foghraíochta de, is luath a thosaigh comhcheangail na gconsan ag forbairt a mbealach féin sa dá theanga.
Sna háiteanna ina bhfuil an Spáinnis agus an Phortaingéilis i síor-theagmháil le chéile, bíonn siad ag imirt tionchair ar a chéile, ionas go bhforbraítear cineál béarlagair measctha. Tugtar "Portuñol" ("Portáinnis", as "portugués", is é sin, Portaingéilis, agus "español", Spáinnis) nó "Fronterizo" ("teanga na teorainne", "Teorainnis") ar theangacha measctha den chineál seo. Is é an leagan is aithnidiúla den Phortuñol ná an ceann a labhraítear in aice le teorainn na Brasaíle agus Uragua. Imríonn an cineál seo Portuñol, fiú, tionchar nach beag ar an Spáinnis a chloistear i lár na tíre.
Stair.
Teanga Rómánsach í an Spáinnis, rud a chiallaíonn gurb í an Laidin - nó an leagan labhartha den Laidin - is bunús léi. D'imir an Cheiltibéiris, an Bhascais agus an Araibis tionchar ar an Spáinnis, agus í á forbairt cois chósta thuaidh na Leathinise Ibéirí. Tréithe tipiciúla iad séimhiú na gconsan - rinneadh "vida" [βi:δa] de "vita" na Laidine - an caolú ("annum" -> "año"), agus défhoghrú na ngutaí ("terra" -> "tierra", "novus" -> "nuevo"). De réir mar a bhí Críostaithe an Tuaiscirt ag athghabháil na Leathinise ó na Muslamaigh, leath an chanúint seo ó dheas. Sa bhliain 1492, d'fhoilsigh Elo Antonio de Nebrija an chéad ghramadach Spáinnise leis an teanga a chaighdeánú. Nuair a chuir sé an saothar seo faoi bhráid na Banríona Isibéil, d'fhiafraigh sise de: "Cén úsáid a bheadh ina leithéid seo dom, agus an teanga go líofa agam cheana féin?" Is é an freagra a thug Nebrija ná: "A Mhórgacht, is iontach an áis an teanga chun an Impireacht a rialú."
Tháinig focail Nebrija isteach fíor, nó de réir mar a bhí an Spáinn ag gabháil coilíneachtaí nua ar fud an domhain, chuaigh an teanga i bhfairsinge.
Cá Labhraítear Spáinnis?
Inniu, labhraítear Spáinnis ar fud Mheiriceá Theas. Is í an Bhrasaíl an t-aon tír mhór san ilchríoch sin nach bhfuil an Spáinnis mar phríomhtheanga ansin, nó is í an Phortaingéilis teanga na Brasaíle. Tá stádas oifigiúil ag an Spáinnis sa Bholaiv, i bPeiriú, san Airgintín, sa tSile, sa Cholóim, i gCósta Ríce, i gCúba, sa Phoblacht Dhoiminiceach, i Meicsiceo, sa tSalvadóir, in Eacuadór, sa Ghuine Mheánchiorclach, i nGuatamala, i Hondúras, i bPórtó Ríce, sa Spáinn, i Veiniséala, i bParagua, in Uragua, agus sa tSahára Thiar.
Níl stádas oifigiúil ag an Spáinnis sa Bheilís, ach mura bhfuil féin, tá sí á labhairt ansin go fairsing. Sna Stáit Aontaithe, tá sí ag tríocha milliún duine, ach níl stádas oifigiúil aici ach i bPortó Ríce. Is minic a shíltear go bhfuil an Spáinnis ina teanga oifigiúil i Nua-Mheicsiceo, ach le fírinne, níl teanga oifigiúil ar bith ag Nua-Mheicsiceo. Cibé faoin stádas oifigiúil, tuigeann cuid mhór de na húdaráis áitiúla sna Stáit go gcaithfidh siad freastal éigin a dhéanamh ar riachtanaisí lucht labhartha na Spáinnise, líonmhar is uile agus atá siad. Tá tábhacht na Spáinnise ag dul i méadaíocht sna Stáit, agus a lán daoine á foghlaim mar theanga iasachta.
Maidir leis na hOileáin Fhilipíneacha, bhí an Spáinnis á saothrú mar theanga choilíneach ar feadh i bhfad, ach níor éirigh leis na Spáinnigh na teangacha bundúchasacha a bhaint de bhéal na ndaoine. Cé gur imir an Spáinnis an-tionchar orthu, d'imigh sí as úsáid go géar gasta i ndiaidh an ghabháltais a rinne na Meiriceánaigh ar na hoileáin i dtús na fichiú haoise. Níl sí ina teanga oifigiúil a thuilleadh, agus níl sí ó dhúchas ag trí mhíle duine sna hoileáin. Na leaganacha fásteangaithe den Spáinnis a tháinig ar an bhfód de thoradh theagmháil na Spáinnise leis na teangacha bundúchasacha, tá siad á labhairt ag trí chéad míle duine sna hoileáin. San am céanna, tá an Tagálaigis, an ceann is tábhachtaí de na teangacha bundúchasacha, ó dhúchas ag dhá mhilliún is fiche de dhaoine, agus í foghlamthe mar fhrancbhéarla réigiúnda ag dhá nó trí oiread eile. Tríd is tríd, níl mórán tábhachta leis an Spáinnis sna hOileáin Fhilipíneacha inniu, cé go raibh na hoileáin á gcoilíniú ag na Spáinnigh go deireadh na naoú haoise déag.
Fuaimniú na litreach "z" agus "c" roimh "e" agus "i".
Ceann de na príomhdhifríochtaí idir Spáinnis Mheiriceá Theas agus Spáinnis na Leathinise (is é sin, an cineál Spáinnis a labhraítear sa Spáinn féin) is ea fuaimniú na litreach "z" chomh maith le fuaimniú na litreach "c" nuair a thagann sé roimh "e" nó "i". Sa chuid is mó den Spáinn, cleachtaítear an fuaimniú ar a dtugtar "zezeo", is é sin, fuaimnítear an "z" agus an "c" mar [θ] - is é sin, "th" an Bhéarla san fhocal "thick". San Andalúis agus i Meiriceá Theas, áfach, is mar [s] a fhuaimnítear iad - "ceceo" a thugtar air seo.
Le nó lo?
Cé go bhfuil an chuid is mó de dhíochlaonta na Laidine imithe as an Spáinnis, aithnítear an tuiseal cuspóireach agus an tuiseal tabharthach ó chéile i gcónaí i bhforainmneacha áirithe. De réir an chaighdeáin, deirtear "lo hice" "rinne mé é" (tuiseal cuspóireach), ach "le hablé" "labhair mé leis", nó "labhair mé dó", focal ar fhocal (tuiseal tabharthach). Sna canúintí ina gcleachtaítear an "loísmo", úsáidtear "lo" sa dá chiall: "lo hice", "lo hablé". Ní cuid den teanga chaighdeánach é an "loísmo" dar le hAcadamh Ríoga na Spáinnise, ach mar sin féin, cloistear go minic sa Spáinn féin é, go háirithe i gcanúintí Thuaisceart na Caistíle.
Voseo.
I gcanúintí Mheiriceá Theas, tá an forainm úd "vosotros" dulta in éag, agus úsáidtear "ustedes" ina áit, fiú má táthar ag labhairt le daoine a bhfuil aithne mhaith ag an gcainteoir orthu. San am céanna, maireann an sean-fhorainm úd "vos" i gcónaí in áiteanna i Meiriceá Theas, agus an fhoirm den bhriathar atá ag dul leis, tá sí cosúil leis an bhfoirm atá ag dul le "vosotros", ach amháin go bhfuil an t-"i" roimh an "s" fágtha ar lár: "vos sos" in áit "tu eres", "vos hablás" in áit "tu hablas" "labhraíonn tú, tá tú ag labhairt" (cf. "vosotros habláis" = "labhraíonn sibh, tá sibh ag labhairt"). Tabhair faoi deara, áfach, go ndéantar "-ís" seachas "-és" den iarmhír "-éis": "tu comes" = "itheann tú, tá tú ag ithe", "vosotros coméis" = "itheann sibh, tá sibh ag ithe", "vos comés" = "itheann tú, tá tú ag ithe" (sna canúintí leis an "voseo").
Tá glacadh leis an "voseo" sa teanga liteartha féin i dtíortha Río de la Plata, mar atá, Uragua, An Cholóim, Paragua, agus an Airgintin, ach bíonn sé coitianta go leor sa ghnáthchaint ina lán tíortha eile, go háirithe i Lár Mheiriceá.
Gramadach.
Tá tuisil agus inscne neodrach na Laidine imithe as an Spáinnis go hiomlán, agus tá sé an-fhurasta uimhir iolra na n-ainmfhocal a fhoirmiú, nó níl de dhíth ach -s nó -es a chur leo: "hombre" - "hombres", "mujer" - "mujeres", "país" - "países", agus araile. Scéal eile ar fad é an briathar, go háirithe úsáid an mhodha fhoshuitigh, nó is ar éigean is féidir í a fhoghlaim mar is ceart gan an teanga a chleachtadh i gcuideachta na gcainteoirí dúchais nó dianstaidéar a dhéanamh ar an litríocht Spáinnise.
Is iad na haimsirí is tábhachtaí sa Spáinnis ná an aimsir láithreach, an aimsir fháistineach, an aimsir chaite neamhfhoirfe agus an aimsir chaite fhoirfe, ach tá foirmeacha eile ann fós. Tá modh coinníollach ag na briathra freisin.
Cosúil leis an nGaeilge, baineann an Spáinnis úsáid as dhá bhriathar éagsúla le "to be" an Bhéarla a aistriú - "ser" (arb ionann, ar go leor bealaí, é agus "is" na Gaeilge) agus "estar" (agus é níos cosúla le "tá" na Gaeilge ina úsáid).


Riho Makise.
Is Ban-aisteoir as an tSeapáin í Riho Makise. Rugadh í i Fukuoka ar 17 Nollaig, 1971; tá fuil de shaghas B aici agus tá sí 160cm ar airde.
Naisc.
Makise, Riho
Makise, Riho


Takeshi Kitano.
Is stiúrthóir scannánaíochta agus fuirseoir as an tSeapáin é Beat Takeshi. Rugadh i gContae Tóiceo é, ar an 18 Eanáir, 1947, agus is é Takeshi Kitano an t-ainm a tugtar air. Tá sé 168 cm ar airde, 76kg de meáchan, agus tá cineál fola O aige.
Tá dochtúireacht in innealtóireacht tionsclaíoch ag a dheartháir, agus tá a dheirfiúr ina ceoltóir.
Ó Aibreán 2005, tá Beat Takeshi ina mhúinteoir choláiste.
Kitano, Takeshi
Kitano, Takeshi
Kitano, Takeshi


Jun Matsuda.
Is banaisteoir agus pop-cheoltóir ("íol") as an tSeapáin í Jun Matsuda. Rugadh í i dTóiceo ar an 7 Meitheamh 1977; tá an tíopáil fola AB aici; agus tá sí 160cm ar airde.
Cláir teilifíse mór le rá.
Matsuda, Jun
Matsuda, Jun


Sanma Akashiya.
Fuirseoir agus aisteoir de chuid na Seapáine é Sanma Akashiya (明石家さんま "Akashiya Sanma", 1 Iúil, 1955-). Rugadh é i gContae Wakayama (is é Takafumi Sugimoto (杉本高文 "Sugimoto Takafumi") an bunainm atá air) agus tógadh é i Nara.
Tá sé 172cm ar airde, tá 61kg meáchan ann agus tá cineál fola B aige. Ba mhaith leis cluiche leadóige nó pachinko a imirt.
Áiritear mar dhuine de na haisteoiri fir is mó clú sa tSeapáin é, rud a thuill áit i Leabhar Guinness dó.
Akashiya, Sanma
Akashiya, Sanma


Masafumi Hizume.
Scríbhneoir Seapánaise é Masafumi Hizume (20 Iúil, 1965-). Is as Contae Nagano sa tSeapáin é.
Déanann sé staidéar ag Ollscoil Kanazawa, agus tá sé 80kg meáchan agus cineál fuile AB aige.


Lá Fhéile Stiofán.
Tugtar Lá 'le Stiofáin nó Lá Fhéile Stiofáin ar an 26ú la de mí na Nollag go hiondúil. Is saoire poiblí é ar fud an chuid is mó den Eoraip. In Éirinn, tugtar lá an dreoilín air leis, mar go dtéann complachtaí amach ag déanamh ceoil in onóir an dreoilín, cé go bhfuil an cleachtadh seo ag dul i léig i go leor ceantair. Iompraíonn an lucht ceoil, a chuireann seanéadaí nó clúdach tuí orthu féin, íomhá dreoilín nó dreoilín ina bheo i mbosca. Tá fabhail ann ag ceangailt an dreoilín le heachtraí i saol Íosa. Ba é San Stiofán an chéad mhairtíreach.
Tugtar ¨Boxing Day¨ ar an lá i Sasana agus i gCeanada, mar go dtugtaí bronntanasaí ar an lá céanna. Tugtar "zweiter Weihnachtstag" air i nGearmáinis. Sna Stáit Aontaithe is gnáthlá oibre é, an 26ú Nollaig.


Calafoirt an Chonartha.
Tar éis bunú an tSaorstáit sa bhliain 1922, choinnigh an Ríocht Aontaithe seilbh ar na calafoirt sa Chóbh, nó "Queenstown" mar a thugadh an rialtas air, i mBaile Chaisleáin Bhéara, iad araon i gContae Chorcaí, chomh maith le ceann i Loch Súilí i gContae Dhún na nGall. Bhí an réiteach seo socraithe sa Chonradh Angla-Éireannach, agus baint aige leis an gCogadh Cathartha freisin. Sa deireadh thiar, tugadh na calafoirt ar ais do stát na hÉireann sa bhliain 1938. Fuair daoine sa Bhreatain locht ar an gcinneadh seo, nó nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, bhí na bealaí mara trasna an Atlantaigh ní ba deacra le cosaint in uireasa na gcalafort. Dá mbeadh na calafoirt ag an Ríocht Aontaithe i gcónaí le linn an chogaidh, d'fhéadfaí breosla a thabhairt do na longa tionlacain i bhfad níos sia amuigh san Atlantach, nó bhí an Cóbh agus Cuan Bhéarra suite 370 ciliméadar níos faide ar shiúl ná aon chuan i Sasana nó i dTuaisceart Éireann.
Sa bhliain 1940, áfach, ghlac an Bhreatain seilbh ar an Íoslainn, agus chuir na Comhghuaillithe bunáit mhíleata agus garastún seasta ar bun ansin. Ina dhiaidh sin, bhí na Briotanaigh ábalta teacht gan na calafoirt in Éirinn. Thairis sin, níor choinnigh an Aimiréalacht caoi cheart ar chalafoirt an Chonartha cibé scéal é, agus ní bheadh mórán maithe ann le haghaidh chabhlach na Breataine fiú dá gcoinneodh an Ríocht Aontaithe aici féin iad thar bhlianta an chogaidh. Ó thaobh na hÉireann de, lig athshealbhú na gcalafort seo roimh an gcogadh don tír a neodracht a choinneáil i rith Ré na Práinne.


Tinbheal.
Is é an Tinbheal (Tinvaal Gaeilge Mhanann, Tynwald Béarla) parlaimint Mhanann. Maítear gur é an parlaimint is faide a bhuileann go leanúnach ar domhan, cé go bhfuil tíortha eile a deir gur acu féin an tús. Is cosúil gur i 979 a tosaíodh é. Cé go rinne muintir Mhanainn comóradh mílaoise ar bhunú an Tinbheal i 1979, deir daoine go raibh an Tinbheal ar bun níos luaithe fós.


Leithghlinn an Droichid.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Leithghlinn an Droichid ("Leighlinbridge" as Béarla).


An Ghealach.
Is an Ghealach satailít nádúrtha an Domhain í.
Is an Ghealach nó an "Ré" nó an t"Éasca" an t-aon satailít nádúrtha atá ag timpeallú an Domhain í. Ar meán, tá sí faoi thrí chéad ceithre mhíle is ceithre scór ciliméadar (384,000 km) den Domhan. Mar sin, bíonn an solas ag teacht beagáinín níos faide ná aon soicind amháin ón nGealach go dtí an Domhan. Tá an Ghealach míle seacht gcéad ciliméadar (1,700 km) ar gha, agus an imtharraingt a aithníonn an spásaire ar dhroim na Gealaí, níl ann ach an séú cuid dá mheáchan thíos anseo. An té a chonaic na seanscannáin ó laethanta na spásárthaí de shraith Apollo, tá a fhios aige an dóigh a raibh na spásairí in inmhe léimeanna millteanacha a thógáil, beag beann ar na spáschultacha troma a bhí siad a chaitheamh, idir chlogaid, choimeádán ocsaigine, agus ghléasra brúchóirithe.
An Fhithis.
Peirigí (garphointe don Domhan) 363,104 km
Apaigí (cianphointe ón Domhan) 405,696 km
Uasmhéid an luais ar an bhfithis 1.082 km/s
Íosmhéid an luais ar an bhfithis 0.968 km/s
Fad an nóid éirithigh ag cúlú,
1 imrothlú in aghaidh 18.6 bliain
1 imrothlú in aghaidh 8.85 bliain
Tréithe fisiceacha na Gealaí féin.
Trastomhas ag an meánchiorcal 3,476.2 km
Imtharraingt ag an meánchiorcal 1.622 m/s2
Claonadh na haise 1.5424° i gcomparáid leis an éiclipteach
Teocht ar an dromchla: íosmhéid 40 K, meán 250 K, uasmhéid 396 K
Tráchtaireacht.
Críochnaíonn an Ghealach aon imrothlú amháin thart ar an Domhan gach seacht lá fichead agus ocht n-uaire (27 lá 8 h). Sin í mí na Gealaí, ach, ar ndóighe, ní hionann í agus mí an fhéilire. Tugtar éapacht ar an difríocht ama idir mí na Gealaí agus mí cibé cineál féilire a úsáidtear de ghnáth.
Tá meánteocht an dromchla beagáinín níos mó ná aon chéim amháin Celsius, ach ós rud é nach bhfuil atmaisféar ag an nGealach (amach ón gcorr-adamh ocsaigine, argóin, sóidiam nó potaisiam), ní choinníonn sí an teas thar a hoíche fhada, agus an dromchla ag éirí fuar feanntach roimh theacht an lae. Ón taobh eile de, nuair a bhíonn sé ina lá ar an nGealach, bíonn sé dofhulaingthe ar fad, agus an dóigh a bhfuil an Ghrian ag soilsiú, gan aer ar bith ann lena teocht a scaipeadh, a chothromú is a mhaolú.
An dóigh a bhfuil an Ghealach ag rothlú (ag casadh ar a hais), is rothlú sioncrónach é. Is é sin, tá an rothlú (an casadh ar an ais) agus an t-imrothlú (timpeallú an Domhain) ceangailte dá chéile. De réir mar atá an Ghealach ag dul timpeall an Domhain, tá sí ag casadh ar a hais, i gcruth is go ndrannann sí an taobh chéanna leis an Domhan. Mar sin, roimh fhorbairt na spásloingseoireachta, ní raibh ach aithne aon leathsféar amháin againn ar ár satailít nádúrtha féin, go bunúsach.
Ní mór a lua, áfach, go mbíonn an Ghealach ag guagadh anonn is anall, beagáinín, mar a fheictear dúinn í, i gcruth is gur féidir linn ábhairín níos mó ná aon leathsféar amháin den tsatailít a fheiceáil, ó am go ham. Thar aon rud eile, níl fithis na Gealaí ar aon leibhéal leis an éiclipteach. Is é is toradh dó seo ná go mbíonn an Ghealach ag éirí níos airde ná an leibhéal sin agus ag titim níos doimhne, de réir mar atá sí ag dul ar aghaidh ar a fithis. Uaireanta, bíonn an Ghealach thíos, mar a fheicimid féin í, agus an pol thuaidh á nochtadh dúinn. Uaireanta eile, is dóigh linn í a bheith thuas, i gcruth is go bhfeicimid an pol theas. Thairis sin, ós rud é nach ciorcal cruinn ceart í fithis na Gealaí, bíonn luas a himrothlaithe cineál éagsúil. Bíonn sí ag moilliú agus ag géarú ar a siúl, agus dá réir sin, bíonn sí "chun deiridh", ar dhóigh is go bhfuil radharc againn ar bheagáinín níos mó den "taobh chun tosaigh", agus a mhalairt a bhíonn fíor nuair a thagann géarú ar a coiscéim.
Is é is toradh don iomlán dhearg seo ná go bhfuil caoga naoi faoin chéad (59 %) de dhroim na Gealaí le feiceáil againn gan dul i dtuilleamaí spásbháid. B'é an taiscéalaí Sóivéadach Lunik III an chéad ghléas spáis, thiar sa bhliain 1959, a thug radharc dúinn ar an taobh eile den Ghealach, ach b'iad na spásairí Meiriceánacha, sna seascaidí agus sna seachtóidí, ba mhó a rinne léarscáiliú ar na codanna aineoil den Ghealach. Tá an taobh eile ag breathnú cineál difriúil leis an taobh is aithin dúinn féin, ós rud é nach bhfuil an oiread céanna de spotaí móra dorcha - "mara" nó "farraigí" a thugtar orthu, siúd is gur ísleáin iad go bunúsach, agus iad clúdaithe le cloch laibhe - nach bhfuil an oiread céanna de na "mara" seo le feiceáil ar an taobh eile.
Céimeanna na Gealaí.
Cé gurb ionann, a bheag nó a mhór, an leath den Ghealach atá ag drannadh linn, ní hionann an leath den Ghealach atá soilsithe. I rith na míosa, téann an solas timpeall na Gealaí, agus sinn á feiceáil ag "fás" nó ag "dul i laghad". Deirtear go bhfuil "céimeanna" ag an nGealach. Nuair nach bhfuil an Ghealach le feiceáil ar aon nós, ós rud é nach bhfuil an leath infheicthe di soilsithe ag an nGrian, deirtear go bhfuil "nuaré" ann. I ndiaidh na nuaré, fásfaidh an Ghealach. Deirtear go bhfuil an Ghealach "i mbéal ceathrún" nuair atá leath di soilsithe, agus í ag fás go fóill. Tá an Ghealach ina "lánré" agus í soilsithe ina hiomláine. I ndiaidh na lánré, rachaidh an Ghealach i ndorchadas arís, de réir a chéile. Deirtear go bhfuil "an cheathrú dheireanach" ann nuair atá leath na Gealaí soilsithe, agus í ag druidim leis an nuaré arís. Ansin, tiocfaidh an nuaré arís, agus tosóidh an scéal in athuair.
An chuma atá ar an nGealach roimh an mbéal ceathrún nó i ndiaidh na ceathrún deireanaí, tugtar "corrán gealaí" uirthi. Tá an Ghealach "scothlán" i ndiaidh an bhéil cheathrún agus roimh an gceathrú dheireanach.
Nuair a bhíonn an Ghealach ag dul i méid, feictear an solas ag teacht ón taobh deas, agus an dorchadas ag éalú ar an taobh clé. I ndiaidh na lánré, tiocfaidh an dorchadas ón taobh deas. Sin é an chuma atá ar na cúrsaí ar an leathsféar thuaidh den Ghealach, áit a bhfuil Éire suite. Ar an leathsféar theas, san Astráil mar shampla, a thagann an solas agus an dorchadas ar an nGealach ón taobh clé.
Na hUruithe.
Má tharlaíonn cónasc na Gréine, an Domhain, agus na Gealaí le linn na nuaré - is é sin, má tharlaíonn an triúr acu suite ar an líne chéanna le linn na nuaré - fágfar an Ghrian, nó cuid di, clúdaithe nó "uraithe" ag an nGealach. Tugtar urú na gréine nó éiclips na Gréine air seo. Má tá an Ghrian uraithe ina hiomláine, deirtear gur lánurú nó lánéiclips atá ann, agus mura bhfuil an scáth caite ach ar chuid den Ghrian, páirturú nó páirtéiclips atá i gceist. Má tharlaíonn an Ghealach chomh cóngarach don Domhan le linn an uraithe agus nach féidir léi an Ghrian a chlúdach ina hiomláine fiú nuair atá sí go cruinn idir an Domhan agus í, fágtar fáinne den Ghrian ag taithneamh timpeall na Gealaí. Urú fáinneach a thugtar ar a leithéid, ar ndóigh.
Murar féidir d'urú na Gréine titim amach ach le linn na nuaré, ní féidir d'urú na Gealaí féin tarlú ach le linn na lánré. Is é cónasc na Gréine, na Gealaí agus an Domhain is cúis leis an urú seo freisin, agus ós rud é go bhfuil an Domhan i bhfad níos mó ná an Ghealach, bíonn na huruithe Gealaí i bhfad níos coitianta ná na huruithe Gréine. Is é sin, tá scáth an Domhain níos leithne ná scáth na Gealaí, agus níl cónasc cruinn de dhíth le haghaidh urú na Gealaí. Ní bhíonn an Ghealach dofheicthe go hiomlán fiú le linn an lánuraithe, ós rud é go n-athraontar solas na Gréine in atmaisféar an Domhain, ar dhóigh is go gcaitear cuid de a fhad leis an nGealach. Cuireann an Ghealach dathanna neamhghnácha di le linn an uraithe, áfach.
Na Spásairí ar an nGealach.
Tá an Ghealach ar an t-aon rinn neimhe amháin taobh amuigh den Domhan a bhfuil a droim siúlta ag daoine daonna. Bhí Neil Armstrong agus Edwin Aldrin ar an chéad bheirt a bhain an Ghealach amach. An tríú spásaire a ghlac páirt ins an mhisiún, mar atá, Michael Collins, bhí sé ag fanacht lena chairde sa Mhodúl Ceannasaíochta, an chuid den spásárthach a bhí fágtha ag timpeallú na Gealaí. Ina dhiaidh sin, chruthaigh Collins go maith ina iriseoir agus ina scríbhneoir ag tabhairt cur síos ar cheird na spásloingseoireachta don tsaol mhór. D'fhoilsigh an Coileánach seo leabhar suimiúil inar thug sé léargas dúisitheach ar shaol an spásaire, idir chruatan agus ghlóir, - "Carrying the Fire" ("Ag Iompar na Tine").
Thiar sa bhliain 1969 a rinne Armstrong agus Aldrin a n-éacht. Thuirling siad i Muir na Sáimhe, in aice le Rimae Hypatia. Roimh dheireadh na bliana céanna, tháinig an chéad mhisiún eile go dtí an Ghealach síos in Aigéan na Stoirmeacha. Níl aigéan ar bith ann, ach ísleán mór, agus is beag stoirm a bhagródh ort ansin ach an oiread. Bhí an mí-ádh leis an chéad mhisiún eile, nó phléasc cóimeádán ocsaigine, ach mar sin féin, d'éirigh le NASA na spásairí a thabhairt slán abhaile. Ina dhiaidh sin, b'iomaí áit fós ina bhfacthas spásairí Meiriceánacha ag dul ag spaisteoireacht ar an nGealach. B'iar-eitleoirí cogaidh iad formhór mhór na spásairí a shroich an Ghealach, agus cathanna curtha acu i gCogadh na Cóiré, ach ghlac geolaí oilte arbh ainm dó Harrison Schmidt páirt sa mhisiún dheireanach i Mí na Nollag 1972. Siúd is gurbh é Schmidt an t-aon gheolaí amháin a tháinig a fhad leis an nGealach ina phearsa féin, rinneadh éacht mór geolaíochta le linn na dturasanna seo, nó thug na spásairí leo trí chéad cileagram de shamplaí ó na láthracha difriúla tuirlingthe.
Méid na Gealaí.
Tá an Ghealach cuíosach mór, mar shatailít nádúrtha, i gcomparáid leis an bpláinéad atá sí a thimpeallú. Níl ach Carón, gealach Phlútóin, níos mó i dtéarmaí comparáideacha, agus ar an gcúis chéanna, is gnách pláinéad dúbailte a thabhairt ar chóras Charóin agus Phlútóin. Scéal eile, ar ndóigh, go bhfuil gealacha níos mó agus níos troime ag Iúpatar, cuir i gcás. I bhfarradh is an pláinéad millteanach atá siad a thimpeallú, áfach, is lú i bhfad iad ná an Ghealach.
Tá screamh na Gealaí thart ar sheachtó ciliméadar ar doimhneacht, nó sin é an meánluach. Bíonn sé éagsúil ó áit go háit, áfach, nó sáraíonn an doimhneacht sin céad ciliméadar i dtimpeallacht Chraitéar Korolev. Ón taobh eile de, níl ach cupla ciliméadar screimhe taobh thíos de "mhara" áirithe. Faoin screamh sin atá an maintlín, nó an brat, agus é míle ciliméadar ar doimhneacht. Tá croí na Gealaí faoi bhun an mhaintlín sin, ar ndóighe, agus é trí chéad go leoth de chiliméadar ar gha, a bheag nó a mhór. Níl sé chomh te le croí ár bpláinéid féin, nó tá an Ghealach i bhfad níos suaimhní ó thaobh na geolaíochta de ná an Domhan. Bíonn talamhchreathanna (nó "gealach-chreathanna") ann ó am go ham, ach bíonn siad i bhfad níos fannlaige ná na talamhchreathanna ar an Domhan. Tá fórsaí taoidmheara an Domhain chomh lag is nach bhféadann siad croí na Gealaí a chroitheadh an oiread is go leáfadh sé. (Is féidir a ghlanmhalairt sin a rá i dtaobh Io, an ceann is lú de ghealacha Galileo, atá ar bharr lasrach an t-am ar fad lena chuid bolcánachais - nó is í imtharraingt Iúpatair agus na fórsaí taoidmheara a théann léi is mó is cúis leis an mbolcánachas sin.) Uaireanta, feictear "feiniméin dhíomuana Gealaí" - is é sin, an chorrlasair sholais nó an chorrchalc thoite - ar an nGealach, agus tá cuid de na saineolaithe inbharúla go bhfuil baint ag an mbolcánachas leis na feiniméin seo. Níltear ar aon tuairim faoi sin, áfach, nó deir na heolaithe eile nach bhfuil i gceist ach gnáthiomrall súl.
Geolaíocht na Gealaí.
Glactar leis go coitianta gur cuid den Domhan a bhí sa Ghealach ar tús, nó gurb as an Domhan a fáisceadh í. Ceithre bhilliún go leith de bhlianta ó shin, bhuail an Domhan fá chorpán nó rinn neimhe a bhí, a bheag nó a mhór, ar aon mhéid le Mars. An conamar a caitheadh amach sa spás sa teagmháil seo, ba chloch leáite é a tháinig le chéile ina dhiaidh sin le haon réad amháin a dhéanamh, mar atá, an Ghealach. Ar dtús, bhí an tsatailít s'againn ar fad ina farraige mhór de chloch leáite, magma, agus í ar bharr lasrach le teas. De réir a chéile, áfach, d'fhuaraigh an magma seo, agus b'ansin a cruthaíodh sléibhte agus tailte arda na Gealaí. Is iad na bruthcharraigeacha seo an chuid is sine de thírdhreach ár satailíte. Anortaisít a thugtar ar an gcineál cloiche atá sna bruthcharraigeacha seo. Tá an anortaisít saibhir i mianra sileacáite a dtugtar plagaclás air. Is é an plagaclás is cúis leis an dath gheal in ardchríocha na Gealaí.
"Farraigí" na Gealaí.
Na hísleáin dhorcha a dtugtar "mara" nó "farraigí" orthu, - Muir na Scamall, Aigéan na Stoirmeacha, Muir na nGábh, Muir na Gaile, Muir na Báistí, Muir an tSuaimhnis, Muir na Sáimhe, Muir an Fhuachta, Muir an Neachtair agus Muir na Lionnta - tá na "mara" seo níos óige, dar leis na geolaithe, ná na sléibhte is na bruthcharraigeacha. Is dócha go bhfuair an Ghealach bombardú mór ón spás, agus na dreigítí ag tochailt imchuachanna doimhne ar a haghaidh. Ansin, ins an chéad chupla billiún eile, líonadh na himchuachanna le magma (laibhe), de thoradh an bholcánachais a bhí ann san am. Nuair a d'fhuaraigh an laibhe, d'iompaigh sí ina basalt dubh. Is é an basalt seo a d'fhág a ndath ar na "farraigí".
Uisce ar an nGealach?
Tháinig a gcuma ar na "mara" dhá bhilliún bliain ó shin, a bheag nó a mhór. Ina dhiaidh sin, lean na dreigítí ag criathrú dromchla na satailíte s'againn agus ag fágáil craitéir ina ndiaidh. Ar ndóigh, bhain na himbhuailte seo conamar as droim an réada, conamar cloiche a dtugtar reigilít air.
Iad siúd atá ag brionglóideach faoi bhunú coilíneachtaí ar an Ghealach, is suim leo an reigilít, nó creidtear go bhfuil uisce reoite - oighear - measctha tríd an reigilít i dtimpeallacht an dá phol, thuaidh agus theas. Táthar ag déanamh go mbeadh sé indéanta coilíneachtaí a chur ar bun ar na poil, agus iad ag maireachtáil ar uisce na reigilíte. Níl anseo ach aisling, ach is aisling é a spreag go leor daoine i gceann réalteolaíochta an chéad uair.


Réalteolaíocht.
Is éard atá i gceist leis an réalteolaíocht ná taighde ar na reanna neimhe, cosúil leis na réaltaí, na pláinéid, na cóiméid, agus na réaltraí, chomh maith leis na feiniméin go léir taobh amuigh d'atmaisféar an Domhain, cosúil leis an radaíocht chosmach. Baineann an réalteolaíocht leis an éabhlóid, leis an bhfisic, leis an gceimic, leis an meitéareolaíocht agus le gluaisne na reann neimhe, chomh maith le forbairt agus le fabhrú na cruinne.
Tá an réalteolaíocht ar ceann de na heolaíochtaí is sine atá ann. Is dócha go raibh an duine réamhstairiúil féin i dtuilleamaí na réaltaí leis na treoracha a aimsiú agus é ag fánaíocht san fhásach nó ag seoltóireacht amuigh ar an teiscinn mhór. Bhí lucht réalteolaíochta éigin ag na cultúir is sine dá bhfuil aithne againn orthu, agus breathnuithe spéire idir lámhaibh acu go tráthrialta, ach tháinig na seandálaithe trasna ar ghléasra réalteolaíochta is sine ná na cultúir sin féin. Ón taobh eile de, níor tháinig an réalteolaíocht i gcrann mar bhrainse nua-aimseartha eolaíochta sular tógadh an chéad teileascóp. Is féidir a rá gur craobhacha stairiúla réalteolaíochta iad an réaltmhéadracht, an loingseoireacht réaltach, an réalteolaíocht bhreathnaitheach, an fhéilireacht agus an astralaíocht féin, ach inniu, is gnách a shíleadh gurb ionann an réalteolaíocht nua-aimseartha agus an réaltfhisic.
I rith na fichiú haoise, scoilt an réalteolaíocht ina dhá brainse, mar atá, an réalteolaíocht bhreathnaitheach agus an réalteolaíocht theoiriciúil. Is é an rud a bhíonn idir lámhaibh ag na réalteolaithe breathnaitheacha ná bailiú na sonraí agus a n-anailísiú de réir bhunphrionsabail na fisice. Maidir leis an réalteolaíocht theoiriciúil, díríonn sí ar fhorbairt na samhlacha eolaíocha - samhlacha ríomhbhunaithe nó ríomhchruthaithe iad go minic - le himeachtaí na spéire agus an spáis a mhíniú is a chiallú. Tá an dá chineál réalteolaíochta ag cur le chéile go minic, ó bhíonn teoiricí de dhíth leis na breathnuithe a mhíniú, agus breathnóireacht ag teastáil leis na teoiricí a dheimhniú is a fhíorú.
Ceann den bheagán eolaíochtaí í an réalteolaíocht a bhaineann leas suntasach as obair na n-amaitéarach. Tá spéir na réaltaí fairsing go maith, agus ní féidir leis na réadlanna súil a choinneáil ar gach aon réalta ná ar gach aon chearn den spéir. Mar sin, is minic a thagann breathnuithe na réalteolaithe amaitéaracha isteach áisiúil ag an réalteolaí proifisiúnta, má tá rud éigin as an ngnáth tugtha faoi deara acu.
Ní mór an réalteolaíocht a aithint thar an astralaíocht. Ní eolaíocht í an astralaíocht ach córas creidimh a ghlacann leis go bhfuil tionchar ag na reanna neimhe ar shaol na ndaoine.
An Téarma Féin.
Tá an focal Gaeilge "réalteolaíocht" bunaithe ar "réalta" ("réalt" an leagan a úsáidtear i gcanúintí áirithe, "reult" an seanlitriú) agus ar "eolaíocht". Ina lán teangacha eile, ar nós an Bhéarla agus na Gearmáinise, baintear úsáid as an téarma "astronomy", "Astronomie" agus araile, a fuarthas ón nGréigis ἄστρον ("réalta") agus νόμος ("dlí" nó "cultúr") agus a chiallaíonn "dlí na réaltaí", is é sin, na dlíthe nádúrtha a stiúrann na réaltaí agus a ngluaiseachtaí ar an spéir.
Maidir leis an téarma "réaltfhisic", is í an difríocht idir an réaltfhisic agus an réalteolaíocht, de réir an fhoclóra, ná go bhfuil an réalteolaíocht ag plé leis na réada taobh amuigh d'atmaisféar an Domhain, agus go bhfuil an réaltfhisic ag déanamh taighde ar iompraíocht agus ar thréithe fisiceacha na réad réalteolaíoch agus ar na próiseanna dinimiciúla a mbíonn na réada sin páirteach iontu. Inniu, áfach, is beag réalteolaí nach dtéann i dtuilleamaí na fisice agus na matamaitice le feiniméin na spéire a chiallú is a mhíniú, agus mar sin, bheadh sé chomh maith againn réaltfhisic a thabhairt ar gach sórt réalteolaíochta proifisiúnta a chleachtar inniu. Sna hollscoileanna, bíonn sé ag brath ar chúiseanna stairiúla go minic, cé acu a thugtar institiúid na réaltfhisice nó institiúid na réalteolaíochta ar an institiúid ina ndéantar taighde ar cheisteanna réalteolaíochta. Thairis sin, is minic a bhain réalteolaí proifisiúnta céim amach san fhisic ar dtús, ionas nach ndeachaigh sé leis an réalteolaíocht ach ina dhiaidh sin. "Astronomy and Astrophysics" is teideal do cheann de na hirisleabhair is tábhachtaí ina bhfoilsítear torthaí taighde réalteolaíochta.
Stair.
Ar dtús, ní raibh i gceist leis an réalteolaíocht ach na daoine a bheith ag baint lán a súl as na réaltaí agus ag iarraidh eolas éigin a chur i dtoll le chéile fúthu ar an dóigh seo. Tógadh struchtúir anseo agus ansiúd a raibh baint éigin acu leis an réalteolaíocht agus leis an bhféilireacht, mar a chreidtear inniu. Is dócha, mar shampla, go mbaintí úsáid as Stonehenge le céim éigin a choinneáil le himeacht an ama agus leis an lá ceart a aithint leis na síolta a chur nó leis na barraí a bhaint.
Roimh theacht an teileascóip, ní raibh sé indéanta na réaltaí a bhreathnú ach, abair, ó uachtar na dtithe arda nó ó mhullach an tsléibhe. De réir is mar a chuaigh an cine daonna chun sibhialtachta in áiteanna, thosaigh na daoine ag tógáil réadlanna réalteolaíochta, agus iad ag déanamh taighde ar imeachtaí na spéire agus ag forbairt teoiricí faoin déanamh atá ar an ollchruinne. An chuid ba mhó den réalteolaíocht mhoch seo, bhí sí dírithe ar an spéir a mhapáil agus suíomh gach réalta nó pláinéad a chur i míotar - obair ar a dtugtar réaltmhéadracht inniu. Ba as na breathnuithe seo a fáisceadh an chéad tuiscint ar an nGrianchóras agus ar ghluaiseachtaí na bpláinéad, agus rinne na fealsúna a marana ar na breathnuithe seo le teoiricí dá gcuid féin a chumadh. Go ginearálta, rinne siad talamh slán de gurbh é an Domhan a bhí i lárphointe na hollchruinne, agus gurbh iad na réaltaí, an Ghrian agus na pláinéid a bhí ag timpeallú an lárphointe seo. Tugtar samhail gheolárnach ar an tuiscint seo ar an ollchruinne.
Roimh lá an teileascóip féin, bhí na réalteolaithe in ann fionnachtana tábhachtacha a dhéanamh. Míle bliain roimh Chríost, d'fhéach na réalteolaithe Síneacha le claonadh aise an Domhain (claonadh an éicliptigh) a mheas an chéad uair. Ba iad na Caildéigh ba túisce a d'aithin go n-uraítear an Ghealach go tráthrialta de réir ciogal ar leith (nó sáras, mar a thugtar air).


Beannú do dhuine i dteangacha éagsúla.
Clár ag leagan amach tríd aistriú ar bheannachtaí raidhse de theangacha agus de scríbhneoireacht an domhain.
Féach freisin: Uimhreacha ar fud an domhain, Go raibh maith agat ar fud an domhain
Nótaí.
① Is é "Nín hǎo" an leagan béasach de "nǐ hǎo", agus is é "nǐmen hǎo" an t-uimhir iolra.
Is ionann na graificí sa tSínis simplithe agus sa tSínis traidisiúnta, seachas an iarmhír "-men" - tugtar an fhoirm traidisiúnta idir lúibíní.
② "Namaste" le duine amháin, "namaskār" san iolra.
③ "Sawubona" le duine amháin, "sanibonani" san iolra.
④ "Molo" le duine amháin, "molweni" san iolra.
⑤ "Adieu" le duine amháin, "adieusiatz" san iolra nó san bhfoirm béasach.
Néapálais: "namaste" don lá ar fad is mar bheannacht
Rúisis: baintear feidhm as "zdravstvouïte" (sa bhfoirm béasach)/"zdravstvouï" (sa bhfoirm cairdiúil)


Cáisc.
Féile Chríostaí is ea an Cháisc (ainm.u. Cáisc, gin.u. Cásca), agus í ar cheann de na féilte móra sa bhféilire Críostaí. De réir scrioptúr Críostaí, d'aiséirigh Íosa Críost tar éis é a bheith adhlactha ar feadh trí lá.
Meastar gur thit na heachtraí i gceist amach áit éigin idir 26 agus 36 AD.
Féilire.
Braitheann an dáta ar casadh na gealaí, agus ní ionann an dáta gach bliain. Bíonn difríocht, freisin idir dáta a cheiliúrtha sna heaglaisí san iarthar, agus sna heaglaisí Ceartchreidmheacha, mar nár ghlacadar le féilire Ghréagóra, a chuir eaglais na Róimhe i réim.
Sanasaíocht.
Tagann an focal ón Laidin "Pasqua", mar ní raibh an litir ná an fhuaim "p" sa sean-Ghaeilge, agus chuirtí c (fuaim q na Laidine agus an Bhéarla) ina áit.


An Bhriotáin.
In iarthuaisceart na hEorpa atá an Bhriotáin (Briotáinis: "Breizh"). Tá oidhreacht Cheilteach ag an mBriotáin, ó chuaigh imircigh ón mBreatain anonn go dtí an ceantar in aimsir na Rómhánach. Sa lá atá inniu ann, is cúige í sa Fhrainc, cé gur baineadh an roinn (département) Loire Atlantique ón gcúige atá aitheanta go hoifigiúil sna 1960í.
Teanga.
Tá an Bhriotáinis gaolmhar leis an mBreatnais atá beo fós sa Bhreatain Bheag agus leis an gCoirnis, teanga a cailleadh i gCorn na Breataine, ach a bhfuil buíon díograiseoirí á saothrú agus á labhairt i gcónaí. Sa lá atá inniu ann, labhraíonn mórán gach duine sa Bhriotáin Fraincis, ach tá níos lú ná céad míle duine a bhfuil cumas labhartha Briotáinise acu.


An Bhriotáinis.
Is teanga Cheilteach í an Bhriotáinis ("Brezhoneg") i ngrúpa na dteangacha Breatnacha. I ré na hImpreachta Rómhánaí, chuaigh daoine thar farraige ón mBreatain go hiarthuaisceart na Fraince an lae inniu. Thugadar a dteanga leo, teanga a bhí á labhairt an uair úd ar fud an chuid is mó den Bhreatain.
Tá gar-ghaol ag an mBriotáinis leis an mBreatnais atá fós sa Bhreatain Bheag, agus leis an gCoirnis, teanga a cailleadh ach a bhfuil díograsóirí ag iarraidh a hathbheochan.
Traidisiún na Briotáinise.
Go traidisiúnta, labhraítear an Bhriotáinis sa chuid is faide siar den Bhriotáin, ar an taobh thiar den líne idir Plouha agus Vannes. Bhí sí á labhairt ag scothaicmí léannta go dtí an dóú haois déag, ach ina dhiaidh sin, d'fhan sí teoranta do mhuintir na tuaithe in Iarthar na Briotáine nó Breizh-Izel, nuair a bhí na daoine uaisle agus, in aithris orthu siúd, na buirgéisigh á tréigean ar mhaithe leis an bhFraincis. B'í an Laidin an teanga scríofa ba tábhachtaí i nDiúcacht na Briotáine go dtí gur tháinig an Fhraincis ina háit sa chúigiú haois déag. Ina dhiaidh sin féin, tá traidisiún liteartha áirithe ag an mBriotáinis, agus bíonn Briotáiniseoirí an lae inniu ag tarraingt ar an tSean-Bhriotáinis ar lorg téarmaíochta teicniúla nó eolaíche don Nua-Bhriotáinis.
Tionchar Réabhlóid na Fraince ar an mBriotáinis.
Bhí monarcacht na Fraince, an t-"ancien régime", ar nós cuma liom faoi na teangacha mionlaigh sa tír. I ndiaidh na réabhlóide, áfach, d'athraigh na cúrsaí go hiomlán, nó b'ansin a cuireadh tús le polasaithe a bhí meáite ar an bhFraincis a chur á labhairt ar fud na tíre agus na teangacha is na canúintí eile a bhaint de bhéal na ndaoine. Ní raibh lucht déanta na bpolasaithe seo in ann teangacha a aithint thar chanúintí, nó ní raibh, dar leosan, ach dhá rud ann, mar atá, an Fhraincis agus an "patois". Bhí polaitíocht ag baint leis na hiarrachtaí seo, ar ndóigh. Bhí lucht na réabhlóide den tuairim go raibh na teangacha réigiúnda fite fuaite leis an bhfrithréabhlóideachas agus go raibh na monarcaithe agus na sagairt ag baint leasa as na teangacha seo mar bhábún leis an gcosmhuintir a choinneáil scartha ón réasún, ón réabhlóideachas agus ón oideachas. Deir lucht athbheochana na Briotáinise go raibh an lucht rialtais ag cur fíor-chatha sna scoileanna leis an teanga a chur de dhroim an tsaoil go hiomlán, agus go rabhthas ag náiriú na bpáistí a bhí ag labhairt Briotáinise chomh deireanach leis na seascaidí.
Meath agus Athbheochan.
Bhí an Bhriotáinis á labhairt ag milliún agus trí chéad míle duine sa bhliain 1930. Tá ceathrú milliúin fágtha inniu, i ndiaidh an ródaigh a rinne na meáin chumarsáide agus córas lárnaithe polaitiúil na Fraince ar an teanga. I dtús na fichiú haoise, bhí duine as gach beirt in Iarthar na Breataine dall ar an bhFraincis ar fad, agus an chuid eile dátheangach san Fhraincis agus sa Bhriotáinis. Faoi lár na fichiú haoise, ní raibh ach céad míle duine aonteangach sa Bhriotáinis.
Sa bhliain 1925, bhunaigh an tOllamh Roparz Hemon an iris úd Gwalarn le litríocht a fhoilsiú sa teanga. I rith an chéad naoi mbliana déag eile, bhí an iris seo agus an scoil scríbhneoirí ina timpeall ag iarraidh an Bhriotáinis a ardú ar aon leibhéal leis na teangacha móra domhanda. Bhí idir bhunsaothair liteartha agus aistriúcháin á gcur i gcló ar an iris.
Sa bhliain 1946, tháinig an iris úd Al Liamm i gcomharbas ar Gwalarn. Ina dhiaidh sin, bunaíodh sraith mhaith irisí Briotáinise, agus an litríocht ag fás agus ag forbairt sa teanga. Inniu, tá i bhfad níos mó litríochta ar fáil i mBriotáinis ná a shamhlófá le teanga neamhfhorleathan.
Sa bhliain 1977, cuireadh bun leis na chéad scoileanna "Diwan", a bhí ag dul i muinín an tumoideachais le Briotáinis a theagasc do dhaoine óga. Modh eile ar baineadh triail as san am ab ea "Div Yezh" nó an cur chuige dátheangach.
Sa bhliain 2004, foilsíodh aistriúchán Briotáinise d'eachtraí Astérix. Is fiú sonrú a chur ann go bhfuil cónaí ar Astérix féin sa Bhriotáin, de réir an ghreannáin féin.
Tá clú idirnáisiúnta anois ar roinnt fhilí, teangeolaithe agus scríbhneoirí próis a bhfuil saothair scríofa acu sa teanga, ar nós Yann-Ber Kalloc'h, Roparz Hemon, Anjela Duval, agus Per-Jakez Hélias.
Naisc sheachtracha.
Briotáinis
Briotáinis
Briotáinis


Craolachán.
Ba é Guglielmo Marconi a dhear an céad craolachán a bhí ar a chumas éisteacht i bhfad i gcéin. Is le gathanna raidió, tonnta aibhléise, a théann an t-eolas thar an aer.
Tá éagsúlacht i gcumas taistil agus sa méid eolais ar féidir a chur amach, ag brath ar na tonnta a chuirtear amach.
AM.
Is ar na meántonnta nó AM a chuirtear go leor cláracha tíorthúla craolachán amach, go h-áirithe cinn nuachta, mar gur faide a shroicheann na meántonnta ná tonnta ardmhinicíochta.
FM.
Ní shroicheann tonnta ar an ardmhinicíocht, nó craolachán FM, de ghnáth ach tuairim agus 15-25 chiliméadar ón láithréan craolta. Baintear feidhm as aereóg fada lena ghlacadh, agus is gá é a iompú i dtreonna éagsúla leis an bhfuaim is fearr a fháil. Is ar an ardmhinicíocht a chuirtear an chuid is mó de chláranna ceoil agus craolacháin áitiúla amach, agus iad bunaithe sna cathracha don chuid is mó.
LW.
Ní bhaintear mórán feidhme as LW nó craoltacháin ar na tonnta fada in Éirinn. Ach is faide ón gcraoltóir ar féidir iad a ghlacadh ná fiú an AM. Is féidir cláranna ón bhFrainc agus ó BBC Shasana a chloisint in oirthear na hÉireann, ach de ghnáth tá gá le aimsir breá, m.sh. ar oíche breá samhraidh.
SW.
Ní ghlacann mórán gnáth threalaimh craolachán craoltacháin ar na gearrtonnta. Tá gá le craolachán faoi leith, agus déanann go leor tíortha craoltacháin air. Tá an BBC le fáil ar an gcuid is mó den domhain, agus déanann Deutsche Welle na Gearmáine an chuid craoltacháin freisin. Tá an-úsáid á bhaint as SW ag eaglaisí soiscéalacha i Meiriceá Thuaidh agus i Meiriceá Theas, i mSacsbhéarla agus i Spáinnis go h-áirithe.
Craolachán saitilíte.
Cuireann go leor lárionaid craolachán talún, maille le lárionaid eile ar ghá síntiúis a íoc, cláracha nuachta agus ceoil amach. Tá gá le trealamh ar leith le craolachán saitilíte, chomh maithe leis an síntiús, ach is iontach soiléireacht na gcláracha, agus is minic nach mbíonn fógraí cumarsáide ar bith leo.
Craolachán idirlíne.
Cuireann go leor lárionaid craolachán talún a gcláracha ar fáil thar an idirlíon anois. Go dtí seal bhliain ó shoin, bhí na cláracha rómhall ag teacht isteach don chuid is mó d'éisteachtóirí, ach anois tá sé ar chumas an ríomhaire meánach sruth cainte nó ceoil leanúnach a chur amach laistigh de seal gearr.


Guglielmo Marconi.
Ba é Guglielmo Marconi (25 Aibreán 1874 – 20 Iúil 1937) a dhear an chéad raidió fiúntach.
Ceapadóir, fear gnó agus Iodálach ab ea é. Chaith sé cuid mhór dá shaol i Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Ar an 14 Bealtaine 1897, sheol Marconi an chéad teileagraf gan sreang
In Éirinn.
Ar an 6 Iúil, 1898, rinne Marconi an chéad chraoladh raidió ar domhain nuair a chraol sé ó Bhaile an Chaistil go Reachlainn, oileán atá deich gciliméadar ón chósta agus díreach ó thuaidh de Bhaile an Chaistil féin.
Ar an 17 Deireadh Fómhair 1907, chuir Marconi an chéad seirbhís radaiteileagrafaíochta trádála tras-Atlantach ar siúl idir stáisiúin theileagrafaíochta sa Chlochán, i gContae na Gaillimhe, agus i mBá Glace, in Albain Nua.
Inniu, tá leacht chuimhneacháin sa chalafort bheag i mBaile an Chaistil i gcuimhne ar Guglielmo Marconi.
Tagairtí.
Marconi, Guglielmo
Marconi, Guglielmo


Céadaoin an Luaithrigh.
Tugtar Céadaoin an Luaithrigh ar an gcéad lá den Charghas, tréimhse 40 lá roimh an Cháisc nuair a bhíodh troscadh agus tréanas á ndéanamh ag Caitlicigh. Is gnách le Caitlicigh faoistin a dhéanamh.
Fuair Céadaoin an Luaithrigh a ainm as an cleachtadh na luaithrigh a chur ar na héadain tuataí mar meabhrúchán agus ceiliúradh na mortlaíocht daonna, agus comhartha mairgneach agus aithreachas den Dia. Is iad na luaithrigh dóite atá úsáidte cruinnithe tar éis an Domhnach na Pailme den bhliain roimhe.
Tá an cleachtadh seo coitianta i formhór an Domhan Críostaí, á coimeádte le Caitlicigh,
Anglacánaigh, Liútaraigh agus Modhaigh.


Domhnach Cásca.
Aiséirí Íosa, íocóin, eaglais in Xirokrini, Thessaloniki, An Ghréig
De réir staire na Críostaíochta, ba ar Dhomhnach Cásca a d'aiséirigh Íosa Críost, tar éis dó a bheith adhlactha i dtuama ar feadh 42 lá. Sa Chríostaíocht, is ionann Aiséirí Íosa agus filleadh Íosa ar an saoil ar an tríú lá tar éis a bháis (Céasadh Íosa, mar a thugtar air).
Tá Domhnach Cásca (nó Lá an Aiséirí) ar na féilte is mó sna heaglaisí Críostaíochta, agus is é cuspóir na Seachtaine Móire.
Barr cnoic.
In a lán áiteanna ceiliúrtar Aifreann na Cásca ar bharr cnoic go luath ar maidin le breacadh an lae agus deirtear go mbíonn an ghrian ag glioscarnaigh agus ag rince timpeall na spéire.
D’éirítí go luath ar maidin, deir Bailiúchán na Scol, chun an ghrian a fheiceáil ag damhsa “le teann áthais maidin Domhnaigh Cásca”. Chreidtí fadó go mbíodh an ghrian ag damhsa sa spéir mar gheall ar aiséirí Íosa Críost, toisc Íosa a bheith aiséirithe ó mhairbh.
Uibheacha.
clé
Thagadh deireadh leis an troscadh ar Dhomhnach Cásca agus d’ití uibheacha ag deireadh an Charghais. Fadó d’ití a lán uibheacha ar Dhomhnach Cásca mar ní bhídís á hithe ó Mháirt na bPancóg roimhe sin. Siombail ab ea an t-ubh den bheatha nua. Dar leis an scéal seo, ní bhíodh mórán tráchta ar uibheacha seacláide an tráth úd – ach fíoruibheacha cearca a d’ití.
Feictear sa scéal seo gur fíoruibheacha amháin a bhíodh á n-ithe ag na páistí. I dtithe áirithe bhíodh sé de nós ag na páistí uibheacha a bhailiú le linn an Charghais agus picnic a bheith acu ar Dhomhnach Cásca.
Chomh maith leis sin, bhíodh sé de nós ag daoine na huibheacha a chur i bhfolach agus rachaidís ag tóraíocht na n-uibheacha ar Dhomhnach Cásca – rud a dhéantar go fóill ach le huibheacha seacláide.
An coileach.
Deirtear chomh maith go mbíonn an coileach ag fógairt an lae ag glaoch amach go hard agus go soiléir ‘Tá Mac na hÓighe Slán!  Tá Mac na hÓighe Slán!’
Saoire.
Tugtar an Cháisc ar an gceiliúradh ar fad, agus tugtar saoire do na scoileanna agus ag beagnach gach oibreoir in Éirinn lena cheiliúradh.


Luan Cásca.
Lá cuimhneacháin 2016, Liberty Hall i mBaile Átha Cliath,
De réir staire na Críostaíochta, ba ar Luan Cásca an lá dár gcionn a d'aiséirigh Íosa Críost, Domhnach Cásca, ar feadh aimsire na Cásca.
In Éirinn.
Ba ar Luan Cásca i 1916 a thosaigh Éirí Amach na Cásca in Éirinn. Bhí Óglaigh na hÉireann, Arm Cathartha na hÉireann agus an IRB ag feitheamh le deis chun saoirse a bhaint amach d'Éireann, agus thógadar seilbh ar fhoirgnimh tábhachtacha i mBaile Átha Cliath ag a thús.
Is saoire poiblí Luan Cásca in Éirinn, mar gheall ar an réabhlóid seo, agus mar gheall ar an gCáisc féin agus a tábhacht imeasc Críostaithe.


Elmer Bernstein.
29 Márta 1981 leis an Air Force Band
Ba chumadóir Meiriceánach é Elmer Bernstein (4 Aibreán, 1922 – 18 Lúnasa, 2004) ar a bhfuil aithne mar chumadóir do scannáin agus do theilifís.
Rugadh Bernstein i gCathair Nua-Eabhraic. Scríobh sé amhráin bunúis nó ceol eile do níos mó ná 200 scannán agus cláracha teilifíse, ina measc
Bhuaigh sé 14 ainmniúchán ar Ghradaim an Acadaimh, ach ba le "Thoroughly Modern Millie" amháin a bhuaigh sé ceann acu.
Bhuaigh sé freisin Gradam Emmy amháin agus an Gradam Golden Global faoi dhó.
Fuair Bernstein bás le hadhairt sa bhaile in Ojai, California leis an ailse.
Bernstein, Elmer
Bernstein, Elmer
Bernstein, Elmer
Bernstein, Elmer


Sigmund Freud.
Dochtúir leighis a mhair i Vín na hOstaire ab ea Sigmund Freud (6 Bealtaine 1856 - 23 Meán Fómhair 1939). Bhí Freud ina theiripí agus néareolaí. Ba é a chuir tús leis an gcóras síocanailíse a bhfuil tábhacht fós leis.
Is leis an "úd" a thosaíonn an leanbh sa saol, fuinneamh ar bhunús leis ná tréith an ghnéis agus tréith an fhoréigin. Mar a théann an páiste ar aghaidh, is de réir a chéile a fhaigheann sé tuiscint níos fearr ar an saol, agus tagann an "mise" (nó "féin") chun cinn. Is é an mise tréith réasúnta loighciúil sa duine. Níos déanaí arís, tagann an "barrmise" chun solais. Is cosúil leis an gcoinsian é an barrmise (nó "sárfhéin"), mar go mbaineann sé le cuidiú le daoine eile agus gan dochar a dhéanamh dóibh, mar shampla.
Tá dlúthbhaint ag na céimeanna seo le fás corportha an pháiste, agus leis an dul chun cinn a dhéanann sé le hábhar a ghrá agus a ghnéis, de réir cuid leabhar Freud.
Fuair sé bás i Londain,Sasana sa bhliain 1939.
Scríobh sé leabhar faoi i dteideal an "Léirmhíniú aisling" (1899). Scríobh sé ar ghnéas an oideachais i leabhar dar teideal "Trí Aiste ar Theoiric na Gnéasachta" (1905).
Naisc sheachtracha.
Freud, Sigmund
Freud, Sigmund
Freud, Sigmund


Vín.
Is í Vín () príomhchathair na hOstaire agus an chathair is mó inti. Ba mhó a tábhacht nuair ab ann a bhí ceannláthair Impreachta na hOstaire agus na hUngáire. Is ar an Danóib atá sí suite.
Tá an-cháil uirthi mar gheall ar a cuid pálás ársa, "Schloss Schönbrunn, díseart na Habsburgs," an ceol a cumadh ann agus a sheinntear go fóill, agus na saothair ealaíne agus iarsmaí eile ón stair. Ba i Vín, freisin, a thosaigh an sícanailísis, faoi stiúir Sigmund Freud.
Sanasaíocht.
Díorthaítear an t-aimn ón gCeiltis "windo-" "fionn" agus "bona" "bonn/bun".
Bia agus deoch.
Tá clú agus cáil ar Vín freisin mar gheall ar a bia, ach go háirithe "Wiener Schnitzel", mias muiceoile agus mar gheall ar chácaí ar nós "Sachertorte" agus "Apfelstrudel".
Tagairtí.
Vin


Íosa Críost.
Is é Íosa (t. 5 RCh – t. 30 AD) bunaitheoir an reiligiúin Chríostaí, agus de réir theagasc na n-eaglaisí Críostaí, is é mac Dé a tháinig i measc na ndaoine le hé féin a íobairt in íocaíocht a bpeacaí-sean. Tugtar Íosa Críost air sa gcomhthéacs sin (ó יהושע ["Yĕhošūa‘"] na hEabhraise agus ó Χριστός [Christos] sa tSean-Ghréigis). Tugtar Íosa Nasarthach nó Íosa Nazórach air freisin. Creideann na Críostaithe gur duine beo sa stair a bhí ann, agus é ina bheatha ó timpeall 6–4 RC go dtí tuairim AD 29–33. Tá an chuid is mó de na saineolaithe saolta nó neamh-Chríostaí féin ar aon bharúil go raibh a leithéid de dhuine stairiúil ann agus Íosa Críost, gurbh as an Ghailíl dó, go raibh sé ina theagascóir creidimh ag dornán beag de Ghiúdaigh, agus gur céasadh ar an gcros é mar thuathghríosóir nuair a bhí Píoláit ina ghobharnóir Rómhánach ar an bPalaistín.
An fhianaise a deir gurb é Íosa Mac Dé, tá sé tugtha i gceithre shoiscéal an Tiomna Nua. Is é an Tiomna Nua an chuid den Bhíobla a phléann saol Íosa, na himeachtaí ina dhiaidh (Gníomhartha na nAspal) agus forbairt an fhoirceadail Chríostaí, agus í breactha síos, ach go háirithe, i litreacha Naomh Póil. Is iad na Soiscéil an chuid is tábhachtaí den Tiomna Nua, agus iad ag teacht roimh an gcuid eile i ngach leagan den Tiomna.
Tá dearcadh na gCríostaithe bunaithe ar an tuiscint gurbh é Críost an Meisias a gealladh sa Sean-Tiomna, agus gur musclaíodh ar ais chun saoil é i ndiaidh an bháis a fuair sé ar an gcros. Creideann an chuid is mó de na Críostaithe go bunúsach gurbh é ionchollú Dé é agus gur tháinig sé aníos le tarrtháil spioradálta a bhronnadh ar na daoine agus le hiad a thabhairt chun athmhuintearais le Dia. Altanna creidimh eile de chuid na gCríostaithe a bhaineann leis is ea iad gur rugadh ó mhaighdean é, gur chuir sé míorúiltí i gcrích, gur chomhlíon sé tairngreachtaí an tSean-Tiomna agus go bhfuil sé le hateacht a dhéanamh an lá is faide anonn le breith a thabhairt ar dhaoine beo agus ar dhaoine marbha.
Tugann na Moslamaigh urraim do Chríost mar fhear naofa agus mar dhuine de na Fáithe, ach ní chreideann siad gurb é Mac Dé é. Is é teagasc na Moslamach, freisin, nach bhfuair sé bás ar an gcros, ach gur chuir Dia dallamullóg ar na daoine, ionas gur shíl siad amhlaidh.
Saol agus teagasc de réir an Tiomna Nua.
Thosaigh máthair Íosa, Muire, ag iompar clainne roimh an bpósadh, agus í geallta d'Iósaf. Bhí Iósaf ar tí í a thréigean, ach tháinig aingeal Dé ag áitiú air Muire a phósadh agus an mac a thógáil mar a bheadh mac dá chuid féin ann. Is amhlaidh, de réir theagasc an reiligiúin Chríostaí, gurbh í cumhacht an Spioraid Naoimh a chuir tús le hÍosa. Go gairid roimh an mbreith, chuaigh Iósaf agus Muire go dtí Beitheal, nó bhí sé díreach ordaithe ag an Impire Rómhánach Ágastas muintir na hImpireachta go léir a chlárú le cáin a ghearradh díobh, agus chaithfeadh gach fear dul go dtí an chathair arbh aisti dá mhuintir.
Nuair a bhí Iósaf agus Muire i mBeithil, saolaíodh Íosa dóibh. Go gairid ina dhiaidh sin, tháinig triúr fear ón Domhan Thoir (an Triúr Saoithe, a thugtar orthu) a raibh cluinte acu gurb anseo a tháinig rí nua na nGiúdach chun saoil, agus thug siad bronntanais don leanbh. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, b'éigean d'Iósaf agus do Mhuire éalú go dtí an Éigipt. An fear a bhí ina rí ar na Giúdaigh faoi láthair, mar atá, Héaród, chuala seisean iomrá ar bhreith Íosa freisin, agus thug sé ordú tachráin bheaga uile Bheitheal a mharú, le fáil réitithe den rí nua.
I ndiaidh bhás Héaróid, d'fhill Iósaf agus Muire go dtí an Phalaistín, agus shocraigh siad suas i Nazarat sa Ghailíl, áit ar tháinig Íosa i mbun a mhéide. Cosúil lena athair, bhí Íosa ag obair ina chearpantóir, ach san am céanna, b'ábhar adhnua é do na daoine chomh hoilte is a bhí sé ar dhlí agus ar fhoirceadal an Ghiúdachais fiú nuair a bhí sé óg. Nuair a shlánaigh sé tríocha bliain d'aois, chuaigh sé ag teagasc go poiblí. Deir na soiscéil go raibh sé in ann daoine a leigheas agus faoiseamh a thabhairt dóibh, fosta, agus gurb iomaí míorúilt a chuir sé i gcrích le cuidiú osnádúrtha ó Dhia.
Nuair a tháinig méadú ar lucht leanúna Íosa, thosaigh cuid den phobal Ghiúdach agus dá chuid ceannairí ag cur ina choinne. Na ceannairí go háirithe, chuir siad eiriceacht ina leith. Chuir na Fairisínigh, dream a raibh Íosa go minic ag lochtú a bhfimíneachta agus a mbéalchrábhaidh, a gcuid gearáin faoi bhráid Héaróid Mhóir, agus ar deireadh thug Héaród, an rí Giúdach a bhí faoi smacht Impireacht na Róimhe, cead dóibh an dlí a chur ar Íosa. Ghabh a chuid naimhde é i gCnoc na nOlóg agus thug siad os comhair Cháiafas é, arbh é an t-ardsagart é agus é go tréan in aghaidh Íosa. Ansin dó, dúirt Íosa go hoscailte os comhair an ardsagairt agus lucht a leanúna siúd gurbh eisean Mac Dé agus gur féidir leis teampall Iarúsailéim a leagan agus a atógáil i dtrí lá. Chuir an méid seo fearg mhór ar Cháiafas agus na sagairt eile, agus daoradh Íosa chun báis mar dhiamhaslóir. Bhí Píoláit, an gobharnóir Rómhánach, sásta an bhreith sin a fhaomhadh agus a chur i gcrích. Céasadh Íosa chun báis ar an gcros i ndiaidh dó féin an chros a iompar go Cnoc Golgotá (Cnoc Chalbhaire, Áit an Chloiginn). Bhí sé trí bliana déag is fiche nuair a básaíodh é, agus meastar go raibh timpeall is trí mhíle duine de lucht leanúna aige faoin am sin. Deir an Bíobla gur aiséirigh sé ón mbás cúpla lá ina dhiadih sin.


Na taoidí.
An Ghealach is mó is cúis leis na taoidí i bhfarraigí an Domhain, agus iarmhairt lag ag an nGrian orthu freisin. Aomann imtharraingt na Gealaí an t-uisce atá ar thaobh an Domhain gar don Ghealach i dtreo na Gealaí, agus aomann sé an Domhan soladach amach ón uisce ar an taobh urchomhaireach den Domhan. Bíonn lán mara ag an dá áit urchomhaireacha sin, agus lag trá ag an dá áit atá ar trastomhas atá ingearach leis an trastomhas trí na háiteanna lán mara. Le rothlú an Domhain ar a ais, tarlaíonn dhá thaoide lán mara is dhá thaoide lag trá gach lá. Feidhmíonn imtharraingt na Gréine ar an mbealach céanna, ach de bhrí go bhfuil an Ghrian chomh fada sin amach ón Domhan, is lú ar fad a hiarmhairt ná iarmhairt na Gealaí bíodh is gur mó i bhfad a mais. Mar sin féin tarlaíonn rabharta, leis an taoide ag a huasairde, nuair a bhíonn an Ghealach, an Domhan is an Ghrian ar aon líne agus an dá imtharraingt ag feidhmiú as lámha a chéile. Nuair a bhíonn an Ghealach ina dara is a 4ú ceathrú a tharlaíonn sé seo. Ansin tarlaíonn mallmhuir leis an taoide ag a híosairde nuair a bhíonn an Ghealach is an Ghrian ar threonna ingearacha ón Domhan. Tarlaíonn sin nuair a bhíonn an Ghealach ina céad is a 3ú ceathrú. De bhrí gur féidir iarmhairtí seo na Gealaí is na Gréine a ríomh, is feidir am is airde na taoide a ríomh i gcomhair aon áite is dáta is mian. Foilsítear an t-eolas seo i dtáblaí taoidí.


An Ghrian.
Is í an Ghrian an réalta is mó sa ghrianchóras í. Tá an Domhan á timpeallú faoi 150 milliún ciliméadar di, agus glactar leis an meánfhad ón nGrian go dtí an Domhan mar aonad réalteolaíoch. Abhacréalta bhuí is ea an Ghrian, agus í comhdhéanta as an hidrigin, den chuid is mó.
Sroicheann an teocht ar dhromchla na Gréine tuairim is cúig mhíle céim Celsius, ach sa chroílár, áit a bhfuil an t-imoibreoir comhleá ag obair, tá sé i bhfad níos teo fós, mar atá, timpeall ar chúig mhilliún déag de chéimeanna Celsius.
Tá níos mó ná 99 % de mhais an Ghrianchórais comhchruinnithe sa Ghrian, agus is í an Ghrian a choinníonn an saol agus an bheatha ag imeacht ar dhroim an Domhain. Tugann an Ghrian an fuinneamh a chuireann na gaotha ag séideadh agus an aimsir ag athrú. Tríd is tríd, ní bheadh an domhan ann mar is eol dúinn é, ach go bé go bhfuil an Ghrian ann.
Cé go bhfuil an Ghrian i bhfad rógheal le go n-aithneodh súile an duine aon difríochtaí gile uirthi, is féidir le lucht eolaíochta spotaí a fheiceáil ar a dromchla nach bhfuil chomh geal lena dtimpeallacht. Tugtar grianspotaí ar na smáil seo. Tá baint acu le maighnéadas na Gréine, agus iad ag dul i bhflúirse agus i ngainne arís, de réir tréimhse aon bhliain déag.
Ní mór cuimhne a choinneáil air go bhfuil sé an-dainséarach do na súile breathnuithe a dhéanamh ar an nGrian, agus go bhfuil modhanna oibre ar leith ag teastáil leis na dainséir a sheachaint.
Léargas achomair.
Tá an Ghrian comhdhéanta as hidrigin (timpeall ar 74 % dá mais), héiliam (timpeall 24 %), agus iarsmaí beaga de dhúile níos troime. Baineann an Ghrian leis an aicme speictreach G2V. Ciallaíonn an litir G go bhfuil teocht a dromchla timpeall 5,500 K (nó timpeall 5,200 céim Celsius). Mar sin, tá dath bán inti go bunúsach, cé go bhfágann réscaipeadh an tsolais san atmaisféar blas buí uirthi. Is féidir a aithint ar línte speictreacha na Gréine go bhfuil miotail ann - idir adaimh neodracha agus iain - ach níl línte na hidrigine róláidir, ós rud é go bhfuil an chuid is mó den hidrigin ina plasma, ionas go dtáirgíonn sí speictream leanúnach solais. Maidir leis an litir V, tugann sí le fios gur réalta de chuid an phríomhsheichimh atá i gceist, cosúil leis an gcuid is mó de na réaltaí. Is é is impleacht dó seo go dtáirgíonn an Ghrian a cuid fuinnimh trí núicléis hidrigine a chomhleá go núicléis héiliam, agus go bhfuil sí i gcothromaíocht hidreastatach, is é sin, nach bhfuil sí ag fás ná ag crapadh. Tá níos mó ná 100 milliún réalta d'aicme G2 ar fud Bhealach na Bó Finne, ach san am céanna, is féidir a rá go bhfuil an Ghrian níos gile ná 85 % de réaltaí ár réaltra, nó is abhacréaltaí dearga an chuid is mó acu.
Tá an Ghrian ag timpeallú lárphointe Bhealach na Bó Finne, faoi 25,000 - 28,000 solasbhliain de, agus críochnaíonn sí imrothlú amháin in aghaidh 225 - 250 milliún bliain. Ar an bhfithis seo, tá an Ghrian ag cur 217 gciliméadar di in aghaidh uair an chloig, is é sin, aonad réalteolaíoch in aghaidh ocht lá, agus solasbhliain amháin gach míle ceithre chéad bliain.
Is é solas na Gréine an fhoinse fuinnimh is mó in aice le dromchla an Domhain. Is é tairiseach na Gréine an oiread cumhachta a chaitheann an Ghrian ar an achar atá nochta dá solas. Ar dhromchla an Domhain, is ionann tairiseach na Gréine agus thart ar 1,370 vata in aghaidh gach méadar cearnach. Is gá cuimhne a choinneáil air, áfach, go mbaineann atmaisféar an Domhain cuid den chumhacht den tsolas, agus mar sin, tá an luach praiticiúil níos gaire do mhíle vata in aghaidh an mhéadair chearnaigh. Cibé scéal é, tá go leor próiseas idir nádúrtha agus theicneolaíoch ann le leas a bhaint as an bhflúirse fuinnimh seo. Téann na plandaí i dtuilleamaí na fótaisintéise le cumhacht an tsolais ghréine a cheapadh agus a iompú ina foirm cheimiceach (ocsaigin agus comhdhúile dí-ocsaídithe carbóin). Is féidir leis an duine, arís, cealla gréine agus gléasra grianchumhachta a úsáid le teas nó leictreachas a bhaint as solas na Gréine. Maidir leis an bhfuinneamh a fhaightear as an bpeitreal nó as na breoslaí iontaisithe eile, níl ann go bunúsach ach an chumhacht chéanna a d'iompaigh na plandaí, anallód, ina foirm cheimiceach tríd an bhfótaisintéis.
Réalta den tríú glúine is ea an Ghrian, agus creidtear gur tonn turrainge ó ollnóva éigin a chuir an chéad tús léi mar réalta. Tá an grianchóras ar fad cuíosach saibhir i ndúile troma, mar ór agus úráiniam. Creideann na saineolaithe go gcruthaítear núicléis na ndúl trom i gcroílár na réaltaí móra a bhfuil i ndán dóibh pléascadh ina n-ollnóvaí, agus gurb iad na hollnóvaí a scaipeann na dúile seo ar fud an spáis.
Díol suime é an tionchar a imríonn solas na Gréine ar na neacha beo. An solas ultraivialaite, mar shampla, maraíonn sé miocrorgánaigh mar a bheadh frithsheipteán ann, agus mar sin, is féidir úsáid a bhaint as leis na baictéir a bhaint de na huirlisí saotharlainne. Tá an solas ultraivialaite in ann, fosta, griandó a fhágáil ar an duine agus, fiú, luas a chur le forbairt na hailse craicinn. Ón taobh eile de, cuidíonn sé le táirgíocht an vitimín D san orgánach daonna. Baineann atmaisféar an Domhain go mór mór den tsolas ultravialaite, rud a chiallaíonn go bhfuil an cineál seo radaíochta i bhfad níos láidre in aice an mheánchiorcail, agus na daoine níos duibhe ina gcraiceann, mar chosaint ar sholas na gréine.
Tá an Ghrian an-ghníomhach ó thaobh an mhaighnéadais de. Tá réimse maighnéadach na Gréine an-láidir, an-athraitheach, agus é ag déanamh iomlaoide ar an dá phol uair amháin in aghaidh gach aon bhliain déag. Torthaí do ghníomhaíocht mhaighnéadach na Gréine is ea na grianspotaí, an ghrianghaoth, na bladhmanna, agus na saighneáin - is é sin, na soilse ar a dtugtar "aurora borealis" nó an chaor aduaidh. Cuireann stoirmeacha maighnéadacha na Gréine isteach ar an gcumarsáid raidió freisin. Creidtear go raibh an-pháirt ag gníomhaíocht na Gréine i gcruthú agus i bhforbairt an Ghrianchórais, agus inniu féin, imríonn an Ghrian an-tionchar ar an gcuid is faide amuigh d'atmaisféar an Domhain.
Cé gurb í an Ghrian an réalta is cóngaraí don Domhan, agus dianstaidéar déanta ag na saineolaithe uirthi leis na céadta bliain anuas, is iomaí ceist ina taobh nár freagraíodh go fóill. Mar shampla, cén fáth a bhfuil atmaisféar eachtrach na Gréine i bhfad níos teo ná a dromchla infheicthe (an fótaisféar)? Ar na cúrsaí is mó a gcuireann na saineolaithe spéis iontu inniu, tá tréimhse thráthrialta na ngrianspotaí, cruthú agus tréithe fisiceacha na mbladhmanna gréine agus na starraiceachtaí, an t-idirghníomhú maighnéadach idir an crómaisféar agus coróin na Gréine, agus bunús is cruthú na grianghaoithe.
Tréithe fisiceacha.
Meánfhad ón Domhan: 149.6 x 106 ciliméadar (aon Aonad Réalteolaíoch amháin, de réir an tsainmhínithe)
Méid dhealraitheach: -26.8m
Aicme speictreach: G2V
Meánfhad ó lárphointe Bhealach na Bó Finne: timpeall ar 2.5×1017 ciliméadar, nó 26,000-28,000 solasbhliain
Tréimhse imrothlaithe timpeall ar lárphointe Bhealach na Bó Finne: 2.25-2.50×108 bliain
Treoluas: 217 ciliméadar in aghaidh na soicinde ar an bhfithis timpeall ar lárphointe Bhealach na Bó Finne, 20 ciliméadar in aghaidh na soicinde i gcomparáid leis na réaltaí eile sa chomharsanacht is cóngaraí
Meán-trastomhas: 1.392×106 ciliméadar, nó trastomhas an Domhain méadaithe faoi 109
Meán-imlíne: 4.373×106 ciliméadar, nó imlíne an Domhain méadaithe faoi 342
Achar an dromchla: 6.09×1012 ciliméadar cearnach, nó achar an Domhain méadaithe faoi 11,900
Toirt: 1.41×1018 ciliméadar ciúbach, nó toirt an Domhain méadaithe faoi 1,300,000
Mais: 1.988 435×1030 cileagram, nó mais an Domhain méadaithe faoi 332,946
Imtharraingt ar dhroim na Gréine: 273.95 m/s2, nó 27.9 "g" (tabhair faoi deara gur mar luasghéarú a thugtar an imtharraingt in iúl)
Treoluas éalaithe ar dhroim na Gréine: 617.54 km/s (treoluas éalaithe an Domhain méadaithe faoi 55
Teocht ar an dromchla: 5785 ceilvin (K), nó 5512 céim Celsius
Teocht sa choróin: 5 milliún ceilvin (5 MK)
Teocht sa chroílár: timpeall ar 13.6 míle ceilvin (13.6 MK)
Beatha agus Bás na Gréine.
De réir na múnlaí ríomhairithe a úsáidtear inniu le haithris a dhéanamh ar fhás agus ar fhorbairt na réaltaí, tá an Ghrian timpeall 4.57 billiún bliain d'aois. Mar sin, tá sí leath bhealaigh ina héabhlóid mar réalta phríomhsheichimh. A fhad is a fhanfaidh sí ina réalta phríomhsheichimh, beidh sí ag táirgiú fuinnimh trí núicléis hidrigine a chomhleá go núicléis héiliam. In aghaidh na soicinde, iompaíonn an Ghrian breis is ceithre mhilliún tonna de dhamhna go fuinneamh i gcroílár na Gréine, le neoidríonónna agus radaíocht a dhéanamh. Beidh an Ghrian timpeall deich mbilliún bliain ina réalta phríomhsheichimh.
Níl an oiread sin maise sa Ghrian is go bpléascfadh sí ina hollnóva. Ina áit sin, iompóidh sí ina fathachréalta dhearg, agus na sraitheanna is faide amuigh á síneadh amach, de réir mar atá an hidrigin ag rith gann agus croílár na réalta ag crapadh isteach chuige féin. Tosóidh núicléis an héiliam á gcomhleá le chéile nuair a shroichfidh an teocht sa chroílár 3 x 108 K. Creidtear go bhfairsingeofar dromchla na Gréine chomh fada amach is go dtiocfaidh sé a fhad is atá fithis an Domhain inniu. San am céanna, is dócha go mbeidh an oiread sin maise (agus imtharraingthe) caillte ag an nGrian faoi seo is go mbeidh an Domhan á fithisiú níos faide amuigh. Mar sin, is féidir nach slogfaidh an Ghrian an Domhan, i ndiaidh an iomláin, ach is follasach nach mbeidh an Domhan ináitrithe, nó imeoidh uisce na bhfarraigí agus an t-atmaisféar féin ina ngal soip.
Nuair a bheidh tréimhse na fathachréalta deirge thart, fágfar na sraitheanna is faide amuigh den Ghrian ag foluain thart mar néal pláinéadach, is é sin, gásnéal atá ag timpeallú na Gréine cosúil leis na pláinéid. An chuid sa chroílár, áfach, mairfidh sí ag soilsiú thar na mílte milliún bliain ina habhacréalta bhán, agus í ag fuarú de réir a chéile.
Sin é an cineál forbairt atá i ndán don Ghrian, chomh maith leis na réaltaí beaga agus na réaltaí meánmhéide go léir.
Struchtúr na Gréine.
Tá trastomhas na gréine tuairim is 110 n-uaire níos mó ná trastomhas an Domhain.
Réalta mheánmhéide is ea an Ghrian, ach tá thart ar 99 % de mhais iomlán an Ghrianchórais comhchruinnithe inti. Tá an Ghrian an-chóngarach don sféar foirfe ina cosúlacht agus ina déanamh, nó níl sí ach timpeall ar naoi milliúnú cuid ar oblátacht. Is é is ciall dó sin nach bhfuil ach difríocht deich gciliméadar idir a trastomhas polach agus a trastomhas meánchiorclach. Tá an Ghrian ag casadh thart ar a hais, ach níl gach cuid den réalta ag casadh ar aon luas le chéile, nó críochnaíonn na réigiúin pholacha aon rothlú amháin in aghaidh an chúig lá déag is fiche, nuair nach bhfuil tréimhse rothlaithe an mheánchiorcail ach cúig lá fichead. Cruthaíonn an rothlú seo fórsa áirithe lártheifeach, ach tá imtharraingt na Gréine i bhfad níos mó. Níl mórán tábhachta leis na fórsaí taoidmheara sa Ghrian ach an oiread, cé go bhfuil an Ghrian féin ag imrothlú mheáchanlár an Ghrianchórais. Tá an meáchanlár sin suite taobh istigh den Ghrian, ach tá sé an-chóngarach dá dromchla. Is í mais Iúpatair is mó a tharraingíonn an lárphointe sin i leataobh ó lárphointe na Gréine féin.
Ní féidir a rá go neamhdhébhríoch cá bhfuil dromchla na Gréine. Tá dlús an gháis ag dul i laghad go heaspónantúil de réir mar atáthar ag dul amach as croílár na Gréine. Mar sin féin, is féidir a lán a rá faoi struchtúr inmheánach na Gréine. Is gnách a cheapadh gurb é ga na Gréine an fad óna lárphointe go himeall an fhótaisféir. Is é an fótaisféar an dromchla mar a fheictear dúinn féin é. Taobh istigh den fhótaisféar, níl an gás trédhearcach, agus taobh amuigh de, tá. Tá an chuid is mó de mhais na Gréine taobh istigh de seacht ndeichiú cuid dá ga.
Ní féidir staidéar a dhéanamh ar chroílár na Gréine go díreach, nó ní ligeann an Ghrian aon chineál radaíocht leictreamhaighnéadach tríthi. Tá na saineolaithe ábalta, áfach, a gcuid conclúidí a bhaint as an dóigh a mbíonn brúthonnta ón taobh istigh ag croitheadh an taobh amuigh den Ghrian. Tugtar heiliseismeolaíocht ar an gcineál seo taighde, ó tá sé cosúil leis an dóigh a mbaineann na seismeolaithe tátal agus tuiscint as na fuaimthonnta a bhíonn ag dul tríd an Domhan le linn na dtalamhchreathanna.
Croílár na Gréine.
Creidtear go síneann an croíleacan aon chúigiú cuid de gha na Gréine amach ón lárphointe. Tá an damhna istigh ansin 150 oiread níos dlúithe ná an t-uisce, agus é 13,600,000 céim Celsius ar teocht. Mar sin, tá sé i bhfad Éireann níos teo ná dromchla infheicthe na Gréine, nach bhfuil ach timpeall ar cúig mhíle go leith céim Celsius ar teocht. Istigh ansin, tá an fuinneamh á tháirgiú ag an gcineál comhleá núicléach ar a dtugtar "slabhra prótón-prótón". Is é an rud a thiteann amach ansin, go bunúsach, ná go gcomhleáitear dhá phrótón go deoitéarón amháin, is é sin, núicléas hidrigine troime, ina bhfuil prótón amháin agus neodrón amháin. Mar sin, iompaítear ceann de na prótóin ina neodrón, agus sa teagmháil seo, cruthaítear posatrón amháin (le fáil réidh le lucht leictreach deimhneach an phrótóin a iompaítear ina neodrón) agus neoidríonó amháin mar sheachthorthaí. Na deoitéaróin a dhéantar ar an dóigh seo, déanann siad comhleá le prótón amháin, agus ansin, cruthaítear núicléas héiliam. Ní gnáth-héiliam atá ann go fóill, áfach, ach núicléas de chuid an iseatóip is éadroime den héiliam, ós rud é nach bhfuil ach aon neodrón amháin ann agus é greamaithe de dhá phrótón. Is é an chéim dheireanach den imoibriú seo go gcomhleáitear dhá núicléas den héiliam éadrom seo, ionas go bhfaightear núicléas de chuid an ghnáth-héiliam - dhá neodrón agus dhá phrótón - agus an dá phrótón eile á scaoileadh saor arís.
Sa chroílár amháin atá an comhleá ag dul ar aghaidh. Ní tháirgíonn an chuid eile den Ghrian fuinneamh ar bith, níl sí ach ag aistriú an fhuinnimh agus an teasa as an gcroílár. An fuinneamh a tháirgítear sa chroílár, caithfidh sé dul trí chiseal i ndiaidh cisil leis an bhfótaisféar a bhaint amach agus éalú ón nGrian i bhfoirm solais nó radaíochta eile, nó i bhfoirm an fhuinnimh chinéitigh atá ag tiomáint cáithnín éigin.
In aghaidh na soicinde, iompaítear an oiread de dhamhna ina fhuinneamh sa Ghrian, ar meán, agus gurb ionann é agus seacht míle billiún buama adamhach den chineál a phléasc i Hiroshima i ndeireadh an dara cogadh domhanda. Tá luas an chomhleáite ag brath go mór mór ar dhlús an damhna, agus mar sin, cothromaíocht atá ann a cheartaíonn í féin: má ghéaraíonn an comhleá a luas, rachaidh an croílár i bhfairsinge, ionas go n-éireoidh an damhna níos tanaí, agus an t-imoibriú ag éirí níos maille dá réir. Má mhoillíonn an t-imoibriú an iomarca, áfach, crapfaidh an croílár isteach chuige, agus é ag éirí níos dlúithe. Ansin, rachaidh an teocht in airde, agus luas nua ag teacht ar an imoibriú dá réir. Cinntíonn an cineál seo rialú aisfhotha nach baol dúinn ardú ná ísliú tobann a theacht ar ráta an fhuinnimh ghréine a shroicheann sinn.
Na fótóin ardfhuinnimh, is é sin, na X-ghathanna agus na gáma-ghathanna, bíonn siad an-mhall ag teacht as croílár na Gréine go dtí an fótaisféar, agus an oiread corthaí a chuirtear ina mbealach. Níl na saineolaithe féin ar aon fhocal cé chomh sciobtha a thagann na fótóin seo a fhad leis an dromchla, ach bíonn na meastacháin ag guagaíl idir 50 milliún bliain agus 17 míle bliain. Nuair a thiocfaidh na fótóin tríd an gciseal comhiompair, is féidir leo an réalta a thréigean i bhfoirm an tsolais infheicthe. Na gáma-ghathanna a chruthaítear i gcroílár na Gréine, meiltear go solaschandaim iad le linn iad a bheith ag déanamh a mbealaigh tríd an réalta. Na neoidríonónna a chruthaítear, áfach, ní bhíonn mórán idirghníomhaíochta ar siúl idir iad agus an damhna, agus mar sin, éalaíonn siad as an nGrian sciobtha go leor.
Crios na Radaíochta.
Sa chiseal atá suite idir dhá dheichiú cuid agus seacht ndeichiú cuid de gha na Gréine, tá an damhna chomh te agus chomh dlúth is gurb í an radaíocht theirmeach a iompraíonn an fuinneamh ón gcroílár i dtreo an dromchla.
Crios an Chomhiompair.
Idir crios na radaíochta agus an fótaisféar, tá crios an chomhiompair. Anseo, níl an damhna chomh dlúth, nó chomh te, is go bhféadfadh an radaíocht theirmeach an fuinneamh a iompar. Is é an rud atá ar siúl anseo ná an comhiompar. Is é sin, tá an damhna ag éirí ina cholúin theirmeacha ó chrios na radaíochta go dtí an fótaisféar. Sna grianghrafanna, aithnítear an comhiompar seo ar chosúlacht ghránaithe an fhótaisféir. An damhna a fhuaraíonn san fhótaisféar, titeann sé isteach arís i dtreo chrios na radaíochta, le tuilleadh fuinnimh a ghlacadh ansin. Nuair a théifidh sé suas, éireoidh sé go dtí an fótaisféar arís.
An Fótaisféar.
Is é an fótaisféar dromchla infheicthe na Gréine, agus an chuid den Ghrian faoina bhun, tá sí teimhneach a fhad agus atá an gnáthsholas i gceist. Taobh thuas den fhótaisféar, is féidir don tsolas an Ghrian a fhágáil agus scaipeadh amach sa spás, ionas go gcailleann an Ghrian an fuinneamh atá sé a iompar. Tá an fótaisféar na scórtha ciliméadar, nó fiú na céadta ciliméadar ar tiús, agus an damhna ag éirí níos trédhearcaí de réir is mar atá sé ag éirí níos scaipthe. Go bunúsach, tá an fótaisféar beagáinín níos teimhní ná atmaisféar an Domhain.
Tá speictream an dúchoirp ag an nGrian, a bheag nó a mhór - is é sin, speictream leanúnach, agus í ag astú solais ag gach tonnfhad, ionas go bhfuil gach dath le fáil i solas na Gréine. Air seo a aithnítear go bhfuil an fótaisféar timpeall sé mhíle ceilvin ar teocht. Tá línte dorcha ionsúcháin fágtha ar an speictream ag na dúile in atmaisféar na Gréine - "línte Fraunhofer", mar a thugtar orthu, as an eolaí ba túisce a chuir sonrú iontu.
Is é is cúis leis na línte seo ná gur dual do gach dúil cheimiceach gan solas a astú ná a ionsú ach ag minicíochtaí nó tonnfhaid áirithe. Mar sin, is féidir na dúile atá ar fáil in atmaisféar na Gréine a aithint ar na línte seo. Sa bhliain 1868, thug Norman Lockyer faoi deara go raibh línte ansin nach raibh ag freagairt d'aon dúil aithnidiúil. Is é an tátal a bhain sé as an mbreathnú seo ná go raibh dúil nua i gceist, agus bhaist sé "héiliam" ar an dúil seo, ós é "helios" an focal Gréigise a chiallaíonn "grian". Cúig bliana fichead ina dhiaidh sin, d'aonraigh na saineolaithe an héiliam ar an Domhan.
Atmaisféar na Gréine.
Le linn urú iomlán na Gréine, is féidir an t-atmaisféar a aithint
Na codanna den Ghrian atá suite os cionn an fhótaisféir, is gnách a rá gurb iad atmaisféar na Gréine iad. Is féidir taighde a dhéanamh orthu le teileascóip nó le gléasanna cianradhairc atá ag obair i raon ar bith den speictream leictreamaighnéadach, ó na radathonnta go dtí an solas infheicthe agus ón solas infheicthe go dtí na gáma-ghathanna. Is féidir cúig limistéar éagsúla a aithint in atmaisféar na Gréine, mar atá, íosmhéid na teochta, an crómaisféar, an réigiún trasdultach, an choróin, agus an héilisféar. Síneann an héilisféar amach thar fhithis Phlútóin a fhad leis an héileastad, áit a bhfuil an meán idir-réaltach agus an héilisféar ag bualadh faoina chéile. Tá an crómaisféar, an réigiún trasdultach, agus an choróin i bhfad níos teo ná an fótaisféar, agus níl a fhios ag na réalteolaithe féin cén fáth.
Is é an ciseal is fuaire ná réigiún íosmhéide na teochta, thart ar leathmhíle ciliméadar os cionn an fhótaisféir. Titeann an teocht anseo go 4,000 ceilvin, a bheag nó a mhór. Tá sé chomh fuar is gur féidir do mhóilíní simplí ceimiceacha, ar nós an uisce agus aonocsaíd an charbóin, maireachtáil anseo, rud atá le haithint ar an speictream ionsúcháin.
Taobh thuas de chiseal íosmhéid na teochta, tá ciseal nach bhfuil ach dhá mhíle ciliméadar ar tiús, agus tugtar crómaisféar, nó liathróid na datha, ar an réigiún seo. Feictear an crómaisféar mar chineál bladhm dhaite díreach i dtús nó i ndeireadh urú iomlán na Gréine. Is é uachtar an chrómaisféir an chuid is teo de, nó sroichtear teocht céad míle ceilvin sa chuid is airde thuas de.
Os cionn an chrómaisféir atá an réigiún trasdultach, ina bhfuil an teocht ag éirí go sciobtha ón gcéad míle ceilvin go dtí an milliún ceilvin sa choróin. Is ar éigin is féidir a rá go mbeadh an réigiún trasdultach suite in airde áirithe ón gcrómaisféar; is fearr a rá gur cineál luan é lastuas de na spícíní agus na filiméid a aithnítear sa chrómaisféar. Le taighde a dhéanamh ar an réigiún trasdultach, ní mór gléasra a chur sa spás atá in ann an chuid is lú tonnfhad den radaíocht ultravialaite a aithint.
Is í coróin na Gréine an chuid is faide amuigh d'atmaisféar na Gréine, agus í i bhfad níos toirtiúla ná an Ghrian féin. Ní féidir teorainn shoiléir a shocrú idir an choróin agus an ghrianghaoth a shroicheann gach cearn den ghrianchóras féin. Tá teocht na corónach an-ard, roinnt milliún ceilvin. Cé nach bhfuil an teocht ard seo mínithe go sásúil go fóill, dealraíonn sé gur cuid den mhíniú í an idirghníomhaíocht idir réimsí maighnéadacha éagsúla - an t-athnascadh maighnéadach, mar a thugtar air.
Taobh amuigh den choróin atá an héilisféar. Sroicheann an héilisféar teorainneacha an Ghrianchórais féin, agus is é an héileastad, timpeall ar 50 aonad réalteolaíoch ón nGrian, deireadh an héilisféir. Iompaíonn an héilisféar an ghrianghaoth go dtí an héileastad, áit a mbuaileann sí faoin meán idir-réaltach, is é sin, an cineál damhna atá amuigh sa spás idir na grianchórais éagsúla. An spástaiscéalaí úd Voyager 1 a scaoileadh chun bealaigh sa bhliain 2004, chuaigh sé thart le fronta turrainge i ndeireadh na bliana 2004 a bhfuiltear ag dearcadh air mar chuid den héileastad. Is é sin, is é an fronta turrainge seo an áit a bhfuil an ghrianghaoth ag sroicheadh an mheáin idir-réaltaigh, mar a chreidtear. D'aithin an dá Voyager leibhéal fuinnimh na gcáithníní ina dtimpeall ag dul in airde agus iad ag teacht i gcóngar don fhronta.
Na Grianspotaí.
Má chuirimid scagaire den chineál cheart idir sinn agus an Ghrian, ar dhóigh is go bhfuilimid in ann breathnuithe a dhéanamh ar an nGrian gan radharc ár súl a chailleadh, is é an chéad chineál mionsonraí a aithneoidh muid ná na grianspotaí. Tá na spotaí seo níos fuaire ná a dtimpeallacht, rud a fhágann go bhfuil cuma níos dorcha orthu. Sna grianspotaí, tá an maighnéadas ag dul i méadaíocht agus an comhiompar ag dul i laige dá réir. Cuireann an maighnéadas le teocht na corónach, ionas go gcruthaítear réigiúin ghníomhacha. Sna réigiúin seo a bhíonn na bladhmanna ar bharr lasrach agus an damhna ag éalú ón gcoróin. Is féidir do na grianspotaí bheith ar aon mhéid leis an Domhan féin.
Bíonn na grianspotaí ag flúirsiú agus ag tréigean de réir thréimhse aon bhliana déag, a bheag nó a mhór, ar a dtugtar grianchiogal. Nuair a shroicheann an grianchiogal pointe a laige, ní bhíonn ach an corrspota le feiceáil, agus iad féin in aice leis na poil. Agus an grianchiogal ag teacht ar aghaidh, feictear na spotaí ag dul i bhfairsinge agus á leathadh a fhad le meánchiorcal na Gréine. Bíonn na grianspotaí ag teacht ina ndíseanna, agus leathspotaí gach díse ina bpoil mhaighnéadacha chontrártha dá chéile.
Tá tionchar ag na grianspotaí ar "aimsir" an spáis, cosúil leis na stoirmeacha maighnéadacha agus an radaíocht, agus creidtear go bhfuil baint nach beag acu le haimsir ár nDomhain féin. Bíonn sé níos fuaire ná is gnách ar an Domhan le linn laige na ngrianspotaí, agus má bhíonn an grianchiogal ag teacht i gcrann go mall, beidh sé níos teo thall anseo. Sa seachtú haois déag, d'imigh na grianspotaí go hiomlán, beagnach, ar feadh i bhfad ("Íosmhéid Maunder"), agus buaileadh an Eoraip le fuacht fada ar a dtugtar "an Oighearaois Bheag".


Ollscoil George Mason.
Ollscoil in Virginia sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, in aice le Washington, D.C., is ea Ollscoil George Mason. Bunaíodh an ollscoil sa bhliain 1957 mar chraobhchampas de chuid Ollscoil Virginia, agus rinneadh ollscoil neamhspleách di sa bhliain 1972 de réir Achta de chuid Virginia.
Tá dhá champas inti anois i dtrí gcontae: Contae Fairfax (an príomhchampas), Contae Arlington (a bhfuil an scoil dlí ann) agus Contae Prince William.
Tá dhá ollamh ar an bhfoireann a bhain Duais Nobel - James M. Buchanan agus Vernon Smith. Tá siad beirt ina n-ollaimh le heacnamaíocht.


James M. Buchanan.
Laureate an Duais Nobel agus taighdeoir eacnamaíochta é James McGill Buchanan Jr. (3 Deireadh Fómhair, 1919 - 9 Eanáir 2013). Rugadh é in Murfreesboro, Tennessee, SAM. Bhí sé ina ollamh ag Ollscoil George Mason le tamall fada, agus tá anailís ghéar ar an teoric "logrolling" déanta aige, i measc a chuid oibre eile ar an cheisteanna eacnamaíochta. Cailleadh é ar 9 Eanáir 2013 i Blacksburg, Virginia.


Aimitis.
Is í Aimitis grianchloch chorcra nó chorcairghorm. Tá úsáid ina ornáid aice
i sean scéal Gréigeach, bhí dath bán ar an aimitis ach cuirtear fian ar an chloch agus d'athrigh sé go dtí corcra... -Molly Nic Craith


Coláiste Liam agus Mháire.
Ollscoil phoiblí na n-uasalealaíon (cé go bhfuil an t-ainm stairiúil "Coláiste" uirthi) is ea Coláiste Liam agus Mháire i Virginia (Béarla: The College of William and Mary in Virginia). Tá an Coláiste suite i Williamsburg, cathair stairiúil i gceantar thoir theas Virginia sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh an ollscoil sa bhliain 1692 nuair a bhronn an Rí Liam III agus an Bhanríon Máire II a chairt ríoga air (ag an am sin, bhí Virginia ina chóilíneacht Shasanach). Níor cuireadh tús leis an múinteoireacht go dtí 1697 áfach, mar go raibh ionsaithe na Meiriceánach Dúchasach ar siúl go minic i gceantar Jamestown ag an am sin. Dá bharr sin, cé gurb í Coláiste Liam agus Mháire an chéad ollscoil a bhfuil cairt aici i Meiriceá, is í Ollscoil Harvard an chéad ollscoil a cuireadh i bhfeidhm i Meiriceá (agus is í Coláiste Liam agus Mháire an dara ollscoil is sine i Méiriceá).
Níl aon cheangal ag an ollscoil le creideamh nó reiligiún ar bith.


Uisce.
Is é atá in uisce ná leacht leamh, agus níl boladh nó blas air. Clúdaíonn uisce 70% de dhromchla an domhain. Tá aibhneacha, lochanna agus farraigeacha déanta as uisce.
Tuaslagann sé beagnach gach ábhar a bheag nó a mhór, ach arnháin ábhair i bhfoinn mhóilíneach (mar shampla, O2, CH4). Riachtanach don bheatha, agus i láthair i ngach orgánach beo.
Ceimic.
Is é atá i móilín uisce ná dhá adamh hidrigin agus aon adamh ocsaigin. H2O is foirmle cheimiceach dó. Is í an chomhdhúil mhóilíneach is coitianta ar Domhan.
Ní aigéad nó alcaileach é, agus tá pH 7 aige. Tá fiuchphointe 100 °C agus reophointe 0 °C aige. Mar sin, is leacht é a reonn ina oighear ag O °C, agus a fhiuchann chuig gás/galuisce ag 100 °C. Má bhruithtear é, déantar gal as, agus má reotar é, déantar oighear as.
Nasctha le chéile le naisc hidrigine mar leacht, agus oibríonn uisce i gcomheagar le hiain thuaslagtha ann. Neamhchoitianta go leor, tá an solad níos éadroime ná an leacht.
Nuair a bhíonn tiúchan ard ian cailciam is maignéisiam ann, deirtear gur uisce crua é. Bogtar é trí na hiain seo a athshuíomh le sóidiam is potaisiam nach ndéanann táirgí dothuaslagtha le gallúnach.


Na hAlpa.
Sliabh Alpa ón spás i mí Márta 2007.
Tugtar na hAlpa ar cheann de na sliabhraonta is mó san Eoraip. Tá siad le fáil i lár na hEorpa lastoir den Ostair agus iad ag síneadh tríd an tSlóivéin, an Iodáil, an Eilvéis, trí Lichtinstéin agus tríd an nGearmáin siar go dti an Fhrainc. Is é Mont Blanc an sliabh is airde sna hAlpa agus é 4,810 méadar ar airde. Tá sé suite ar an teorainn idir an Fhrainc agus an Iodáil.
Le linn na hImpireachta Rómhánaí bac nádúrtha ba ea na hAlpa ar ionradh aduaidh ar an leithinis Iodálach. (Chuaigh sé rite le hHannabal na hAlpa a chur de i rith an Chéad Chogadh Púnach, mar shampla.)
Anois tá an-dúil ag daoine sna hAlpa de bharr na sciála agus deis spaisteoireachta amuigh faoin aer a bheith acu.
Alpa
Alpa


Fírinne.
Tugann an lucht fealsúnachta fírinne ar an gcoincheap gur féidir leis an duine cinneadh a dhéanamh an bhfuil rud éigin fíor nó nach bhfuil. Is cuid den díospóireacht idir fealsúna, diagairí is loighiceoirí í an cheist "cad is fírinne ann?".


Albert Einstein.
Fisiceoir teoriciúil ab ea Albert Einstein (14 Márta 1879 - 18 Aibreán 1955). Áirítear ar an eolaí is tábhachtaí san 20ú céad é. D'oibrigh sé amach teoiric na coibhneasachta agus bhí lámh aige i bhforbairt na meicnice candamaí, na meicnice staitistiúla agus na cosmeolaíochta freisin. Bronnadh Duais Nobel na Fisice air sa bhliain 1921 mar gheall ar an míniú a thug sé ar an iarmhairt fhótaileictreach agus ar a raibh déanta aige leis an bhfisic theoiriciúil a fhorbairt go ginearálta.
Rugadh Einstein in Ulm i réigiún Württemberg sa Ghearmáin sa bhliain 1879. B'iad a thuismitheoirí Hermann Einstein, innealtóir agus díoltóir leapacha, agus Pauline Hermann (dioltóir leapacha) agus Pauline Koch. Giúdaigh a bhí iontu, ach mar sin féin, chuir siad an buachaill i mbunscoil Chaitliceach.
Nuair a shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht sa Ghearmáin, b'éigean d'Einstein an tír sin a thréigean. Ar turas sna Stáit Aontaithe, i mí na Feabhra 1933, shocraigh Albert Einstein fanacht ansin in áit filleadh go dtí an Ghearmáin.
Einstein, Albert
Einstein, Albert


Glúin na Buaidhe.
Eagraíocht náisiúnaíoch fhíor-Ghaelach sna 1940idí in Éirinn a bhí i nGlúin na Buaidhe (tabhair faoi deara go gcloíonn ainm na heagraíochta le gramadach Ghaeilge Uladh; "Glúin an Bhua" a bheadh ann de réir an Chaighdeáin). Ba iad Gearóid Ó Cuinneagáin agus Proinsias Mac an Bheatha príomhfheidhmeannaigh na heagraíochta. Bhí baint ag Annraoi Ó Liatháin leis an eagraíocht freisin, agus scríobhadh Ciarán Ó Nualláin - deartháir Flann O'Brien - colúin ar iris na Glúine. Bhí Cathal Ó Sándair, scríbhneoir don aos óg, páirteach ann freisin. Craobh de chuid Chonradh na Gaeilge - "Craobh na hAiséirí" - a bhí ann ar dtús, ach ó theastaigh ón gCuinneagánach clár oibre polaitíochta a chur chun cinn, fuair sé dealú ón gConradh.
Is deacair breithiúnas ceart a thabhairt ar an nGlúin inniu. Ó thaobh amháin, bhí blas an antoisceachais ar an náisiúnachas a bhí mar réalt eolais ag lucht ceannais na Glúine. Le fírinne, is é an cineál idé-eolaíochta a bhí ann ná an radacachas sainiúil Éireannach ina dtagann an náisiúnachas, an Caitliceachas, an Poblachtachas agus, fiú, cineál Sóisialachais le chéile. Ón taobh eile, is léir go ndearna an Ghlúin éacht mór ag eagrú daoine óga ar son chúis na Gaeilge. Ar obair na Glúine, nó ar obair Chraobh na hAiséirí, a d'fhás an iris fhadsaolach úd "Inniu", chomh maith leis an teach foilsitheoireachta "Foilseacháin Náisiúnta Teoranta" (FNT).
Cibé scéal é, ní raibh fad saoil i ndán do Ghlúin na Buaidhe féin. D'fhill an chuid is mó de na baill go ciúin ar an gConradh cúpla bliain i ndiaidh na scarúna. Ba é meon deachtóra an Chuinneagánaigh a chaill an Ghlúin, mar eagraíocht. Fear fuinniúil a bhí ann a rinne cuid mhaith ar son na teanga a fhad is a bhí srianta leis, ach nuair a bhí sé i gceannas ar a eagraíocht féin, chuaigh sé thar fóir.


Gaineamh.
Ábhar gráinneach atá i gceist le gaineamh. Is minic a bhíonn gaineamh ann ar thrá nó i bhfásach. Tugtar "gainmheach" air i nGaeilge na hAlban.


An Chéadaoin.
Is í an Chéadaoin lá na seachtaine idir an Mháirt agus an Déardaoin. Tagann an ainm ón focal sean-Ghaeilge "aoin", "céalacan". Do na Ceiltigh b'í an Chéadaoin an chéad lá den chéalacan roimh cheiliúradh na nDéithe ag deireadh na seachtaine.


29 Samhain.
Is é an 29 Samhain an 333ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 334ú lá i mbliain bhisigh. Tá 32 lá fágtha sa bhliain.


Óivid.
File Rómhánach ab ea Publius Ovidius Naso (20 Márta, 43 RC – AD 17), ar a dtugtar Óivid (nó Oivid) as Gaeilge. Scríobh sé ar an ghrá, ar mná tréigthe, agus ar claochluithe miotasacha.
Saol.
Níl aon eolas againn faoi saol Óivid ach amháin na sonraí a d'fhág sé é féin ina chuid scríbhinní. Rugadh ag Sulmo (inniu Sulmona) é do chlann marcach. Bhí oideachas den scoth aige sa Róimh agus san Ataen, agus rinne sé staidéar ar an reitric. Ach, d'ainneoin a raibh á theastáil ó a athair, b'fhearr le hÓivid bheith ina fhile ná dul isteach sa saol poiblí. Bhí dhá mhion-dhualgais aige sa stát, ach ansin d'éirigh sé as iad, agus chaith sé bunús a chuid ama go léir don fhilíocht agus don spraoi.
Chuir Ágastas an ruaig ar Óivid in AD 8 chuig Tomi ar an Mhuir Dhubh, ach ní fios fós cén fáth go rinne sé é sin (scríobh Óivid e féin gur "error" agus "carmen" – botún agus dán – ba chúis leis. B'fhéidir go raibh sé mór le gaol de chuid Ágastas tamall, agus b'fhéidir gurb é "Ars Amatoria" an "carmen" a bhí i gceist aige, saothar a bhí in ainm agus a bheith mímhorálta agus a raibh fáil air ar feadh tamaill). Dearbhaíonn Óivid é féin go raibh sé neamh-chiontach, agus díbríodh é de bharr gur chonaic sé daoine eile ag briseadh an dlí - b'fhéidir go raibh sé ar a eolas go raibh caidreamh idir Julia agus Silanus, nó go raibh eolas polaitíochta aige, ach ní féidir bheith cinnte sa lá atá inniu ann. D'fhulaing Óivid go mór mar gheall ar an ruaig sin, gan a chairde, faoi dhrochsláinte agus ag comhrac in aghaidh na mbarbarach, ach d'fhoghlaim sé teanga an cheantair agus scríobh sé roinnt dánta sa teanga sin.
Stíl litríochta.
Scríobh Óivid a chuid saothair i leathrainn caointeacha, ach amháin an saothar mór "Metamorphoses," a scríobh sé i heicsiméadar dachtaileach ar mhúnla na Aeniad Veirgile agus eipicí Hóiméir. Ní scéal eipiceach ar nós a réamhtheachtaithe a chuireann Óivid in iúl, ach cuntas an chosmais de réir dátaí, ón chruthú chuig a linn féin. Cuireann sé go leor miotais agus seanscéalta san áireamh as na traidisiúin Gréagach agus Rómhánach.
Naisc sheachtracha.
Oivid
Oivid
Oivid


1 Aibreán.
Is é an 1 Aibreán an 91ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 92ú lá i mbliain bhisigh. Tá 274 lá fágtha sa bhliain.


18 Bealtaine.
Is é an 18 Bealtaine an 138ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 139ú lá i mbliain bhisigh. Tá 227 lá fágtha sa bhliain.


Seanad Éireann.
Is é Seanad Éireann Teach Uachtarach an Oireachtais, is é sin, Parlaimint na hÉireann. Tá an dá theach lonnaithe i dTeach Laighean. Tugtar "seanadóirí" ar bhaill an tSeanaid.


4 Lúnasa.
Is é an 4 Lúnasa an 216ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 217ú lá i mbliain bhisigh. Tá 149 lá fágtha sa bhliain.


Pedro Álvares Cabral.
B'é Pedro Álvares Cabral (timpeall 1467 - 1520), an chéad Eorpach a tháinig i dtír sa Bhrasaíl sa mbliain 1500. Bhí sé i bhfeidhmeannas na Portaingéile.
Luthshaol.
Creidtear gur rugadh Cabral i mBelmonte, sa Chúige Beira Baixa na Portaingéile. Ba é an tríú mac de'n mhuirín Fernão Cabral (c. 1427-c. 1492), gobharnóir Beira agus Belmonte, agus a bhean chéile Isabel de Gouveia de Queirós (c. 1433-c. 1483, duine de shliochta chéad Rí na Portaingéile, Afonso I), agus fear céile Isabel de Castro, iníon le Fernão de Noronha (sliocht freisin an Rí Afonso I). Is dócha go raibh oiliúint i loingseoireacht agus taithí mar mhairnéalacha ag Cabral, ós rud é gur roghnaigh Rí na Portaingéile Manuel I é chun obair Vasco da Gama a leanúint.
Cabral, Pedro Álvares
Cabral, Pedro Álvares


Cumarsáid.
Is éard atá sa chumarsáid smaointe, faisnéis nó mothúcháin a chur in iúl. Is féidir a rá gur cuid de bhunús na beatha féin í an chumarsáid agus í ar siúl ag na horgánaigh is simplí amach.
Tá córas an-chasta cumarsáide in úsáid ag an gcine daonna, cuma más sméideadh beag atá i gceist nó áiseanna aimhréidhe leictreonacha. Ar na saghsanna cumarsáide is mó is dual don aois atá anois ann tá an bholscaireacht agus an fhógraíocht, rudaí ar chuspóir dóibh rud a áitiú ort agus é de chumas acu é a dhéanamh ar chéad bealach, más go híorónta nó go féin-chomhfhiosach féin é.
Is mór an cúnamh don chumarsáid an cultúr céanna a bheith ag na daoine atá i gceist, cé gur minic ráite é nach féidir an mhíthuiscint a sheachaint sa chás sin féin. Tá dlúthbhaint ag an gcumarsáid leis an staidéar atá déanta ag fealsúna agus ag anailísí cultúrtha ar nádúr na gcomharthaí agus na samhailchomharthaí.
Féach freisin.
Meáin chumarsáide na hÉireann


Dlí.
Riail nó roinnt rialacha is ea an Dlí nó an Reacht, é á chur i bhfeidhm ag na cúirteanna agus ag dul i bhfeidhm ar rialú stáit, ar an gcaidreamh idir forais an rialtais agus géillsinigh an stáit, agus ar an gcaidreamh atá ag géillsinigh ar a chéile.
Dáil reachtais nó údarás eile a dhéanann an dlí, agus is gnách pionós a ghearradh ar an té nach bhfuil umhal dó.
Ciall eile atá leis an bhfocal is ea cleachtadh an dlí ag dlíodóirí. Ní raibh aon phobal riamh ann a bhí gan reacht, agus de ghnáth bíonn forais ar leith ann lena mhíniú agus lena athrú de réir mar is gá.
Tá an-tionchar fós ag an reacht a rinne na Rómhánaigh ar dhlíthe na hEorpa agus an domhain, agus tháinig athrú ar an dlí sin go háirithe de bharr na leasaithe a rinneadh sa Bhreatain le Magna Carta, san Iodáil agus sa Fhrainc le Cód Napóilin.
Tá dlí áitiúil, náisiúnta agus idirnáisiúnta ann, agus dlíthe ar leith do réimsí éagsúla den saol. Dlí Canónta atá ag an Eaglais Chaitliceach mar shampla, agus tá dlíthe idirnáisiúnta tráchtála agus coiriúlachta ann chomh maith.


Éiceolaíocht.
Is éard atá san éiceolaíocht brainse den eolaíocht a dhéanann staidéar ar dháileadh agus ar líonmhaireacht na n-orgánach beo, agus an idirghníomhaíocht idir orgánaigh agus a dtimpeallacht. Glactar leis gurb é an cine daonna atá ceannasach ar éiceolaíocht an domhain, sa mhéid gur fearr an duine ná neart orgánach eile chun riachtanais an tsaoil a bhaint amach. Is mó an tionchar atá ag an duine ar an domhan ná mar atá aon orgánach eile.


Polaitíocht.
Próiseas agus modh na cinnteoireachta i measc daoine is ea an pholaitíocht. Baineann sé le gach gné don idirghníomhaíocht i ngrúpaí, i gcúrsaí gnó, acadúla, creidimh agus rialtóireachta. Ó cuireadh eagar ar dhaoine an chéad lá ba ghá dóibh dualgaisí agus pribhléidí a roinnt eatarthu agus ba chuid nádúrtha den éabhlóid é go mbeadh iomaíocht agus comhoibriú ann.
De réir mar a d'éirigh na grúpaí daoine níos sofaisticiúla cuireadh tús le ceirdeanna speisialta ar nós sagairt, dlíodóirí, bailitheoirí cánach, riarthóirí agus mar sin de agus d'fhorbairt córais éagsúla chun an comhoibriú agus an iomaíocht eatarthu a choinneáil faoi smacht.
Is ón bhfocal Gréigise "polis" a thagann 'polaitíocht', rud a léiríonn cé chomh lárnach is atá an chathair mar ionad polaitiúil. De ghnáth is i gcomhthéacs riarachán rialtais a phléitear an pholaitíocht inniu.
Idéolaíocht pholaitiúla.
Sa pholaitíocht nua-aimseartha roinntear an idé-eolaíocht ina dhá leath - an Eite Chlé is an Eite Dheis.
É sin ráite tá sé fíor dheacair idirdhealú a dhéanamh idir an dá fhealsúnacht i dtíortha daonlathacha na hEorpa.
In Éirinn bheadh sé deacair an t-idirdhealú sin a dhéanamh go mór mhór leis na príomh pháirtí. Bheadh sé deacair ag aon saineolaí é sin a dhéanamh.


Rúraíocht.
Is éard atá sa Rúraíocht ná sraith scéalta ársa de chuid na nGael. Tugtar laochscéalta orthu agus tá a bhformhór suite i gCúige Uladh. (Mar sin, tugtar "the Ulster Cycle" ar na scéalta i mBéarla.)
Is iad Conchúr Mac Neasa, rí Uladh, agus an laoch Cú Chulainn, príomhcharachtar na scéalta de ghnáth. Bhí cónaí ar an rí in Eamhain Mhacha agus buíon laochra aige darbh ainm an Chraobh Rua. I measc na scéalta is cáiliúla tá Oidheadh Chlainne Uisnigh, scéal tragóideach faoin ógbhean Deirdre a bhí roghnaithe mar chéile ag Conchúir Mac Neasa, ach a d'éalaigh le Naoise go hAlbain. Tar éis tamaill d'iarr Conchúir ar Naoise agus a dheartháireacha, Clann Uisnigh, teacht ar ais go hÉirinn mar go raibh sé ag tabhairt mathúnais dóibh. Maraíodh na deartháireacha go fealltach chomh luath agus a shroich siad príomhchathair an rí, Eamhain Mhacha. Léim Deirdre as carbad an rí agus rinne smidiríní dá ceann in aghaidh carraige.
Is mó de shraith scéalta ann féin é An Táin nó Táin Bó Cuailgne, eachtra fada faoi ruaig a thug banríon Chonnachta Méabh ar Chuailgne chun tarbh a ghoid, agus an cogadh a lean é. Mar gheall ar gheasa a bhí ar laochra na Craoibhe Rua, ní raibh ar a gcumas troid in aghaidh a namhaide agus b'éigean don ógánach Cú Chulainn an fód a sheasamh.


Conchúr Mac Neasa.
Rí ar Chúige Uladh ab ea Conchúr mac Neasa. De réir traidisiúin bhí sé ar dhuine de na ríthe ba chumasaí sa tír, ach níl aon fhianaise stairiúil ann faoi mar gur mhair sé sa tréimhse réamh-Chríostaí. An Chraobh Rua a tugadh ar na saighdiúirí a bhí aige. Cathbhad a bhí ina dhraoi aige, agus tráth ar rugadh leanbh thuar an draoi go mbeadh sí níos áille ná bean ar bith eile in Éirinn, go bpósfadh Conchúir í, agus go mbeadh brón agus ár ann dá bharr. Dá bhrí sin thug sé Deirdre (brón) mar ainm uirthi. Insítear a scéal in Oidheadh Chlainne Uisnigh. Ba le linn Chonchúir a tháinig Cú Chulainn i méadaíocht agus tá a chuid eachtraí siúd agus eachtraí eile le fáil san Táin. Tugtar an Rúraíocht ar an sraith scéalta a chuireann síos ar réim Chonchúir mhic Neasa.
Bás Chonchúir mhic Neasa.
De réir an tseanchais, fuair Conchúr bás ar an gcéad Aoine Chéasta de bharr na feirge a tháinig air nuair a insíodh dó go raibh Mac Dé tar éis a bheith curtha chun báis. Bhí Conchúr tinn an uair sin de bharr liathróid chatha a bhí sáinnithe ina cheann. Bhí an liathróid sin déanta as inchinn Mheas Geaghra, a meascadh le beagán aoil chun liathróid bheag chrua a dhéanamh. Is é Conall Cearnach a mharaigh Meas Geaghra agus a rinne an liathróid inchinne, cé gur Cead mac Mághach a scaoil an liathróid le Conchúr agus cath ar siúl idir na Connachta agus na hUlaidh. Chuaigh an liathróid i sáinn i gcloigeann Chonchúir mhic Neasa agus dúirt na lianna leis gur baol go bhfaigheadh sé bás dá mbainfí an liathróid as a chloigeann. Thairis sin, bheadh ar an rí gach strus, stró, agus brú a sheachaint mar d'fhéadfadh an liathróid léim óna chloigeann de bharr an iomarca struis.
Ar Aoine Chéasta, tháinig dorchadas sa spéir agus uraíodh an ghrian. D'fhiafraigh Conhchúr dá lucht draíochta cén t-údar a bhí leis an dorchadas. Nuair a mhínigh siad dó go raibh Mac Dé á mharú, chaill Conchúr a mheabhair gur chuaigh sé amach sa choill ag leagan crann gan stad agus a rá gur mar sin a leagfadh sé naimhde Mhic Dé ach an deis a bheith aige. De bharr an struis ar fad, léim an liathróid inchinne as a chloigeann agus fuair sé bás i bhfaiteadh na súl.
Tá cur síos cruinn simplí as Gaeilge ar na heachtraí seo déanta ag Séamas Ó Searcaigh ina leabhar "Laochas" (1945).
Conchuir Mac Neasa
Conchuir Mac Neasa


An Turlach Mór.
Is paróiste agus sráidbhaile é an Turlach Mór (a dtugtar Leacach air freisin) ("Turloughmore" as Béarla) in Achréidh na Gaillimhe (lastoir den chathair) in Éirinn. Tá an turlach (nó loch) ina chuid d'Abhainn an Chláir anois.
Tá dhá stáisiún peitril agus trí theach tábhairne sa sráidbhaile, in éineacht le bunáit busanna. Tá sé suite ar an N63, bóthar náisiúnta den dara grád.
Is iad na ceantair máguaird Baile Átha an Rí, an Carn Mór (Baile Chláir na Gaillimhe), Muine Mheá (Mainistir Chnoc Muaidhe) agus Cora Fine.
Tá iomrá leis an Turlach i ngeall ar an iománaíocht agus ocht dteideal gnóthaithe ag an gclub áitiúil. Bhí cáil ar an bparóiste tráth de bharr aonach mór capall (agus de bharr círéibeanna faicsin san 19ú haois). Ar imeall chathair na Gaillimhe atá sé anois, agus méadú ag teacht ar an daonra agus ar an bhfostaíocht le timpeall deich mbliana anuas.
In aice leis an Turlach Mór a tharla Cath Chnoc Tua, troid fhuilteach a thit amach sa bhliain 1504. Deir Annála Ríochta Éireann go ndearna Uilleag de Búrca trí chaisleán de chuid Mhaoilseachlainn Uí Cheallaigh (Garbhdhoire, Muine an Mheá agus Gallach) a bhriseadh. Rinne an Ceallach gearán le Gearóid Mór Mac Gearailt, Iarla Chill Dara agus Fear Ionaid an Rí. Chuaigh fórsaí an Iarla agus arm Mhic Uilleam Clainne Riocaird (páirtí Bhúrcaigh an iarthair) i gcath ag Cnoc Tua, agus deirtear gur fágadh an áit ina cosair chró le hiliomad "na sciath arna scoilteadh, na gclaimhte catha arna mbloghadh, na gcolann ciorraithe crosbhuailte", go háirithe láimh le hAbhainn an Chláir i mbaile fearainn Bhaile Uí Bhróin. An Gearailteach agus a chairde a bhain an cath úd.
Nasc Eachtrach.
Turlach Mor


Staidreamh.
Is craobh den mhatamaitic é an staidreamh (nó an staitistic), agus staidéar á dhéanamh ann ar chórais ina dtiteann imeachtaí amach go fánach. Cé nár dhóigh leat gur féidir aon rud deimhneach a rá faoina leithéidí, is féidir a rá de réir theoiric na dóchúlachta cén seans atá ann go dtarlóidh imeacht fánach agus cur síos a dhéanamh ar an gcóras dá réir. Baintear leas as an staidreamh i gcúrsaí airgeadais, sa stocmhargadh, i dtrialacha leighis, sa bhfisic chandamach, agus i dtrialacha ina mbíonn earráid ag baint leis na tomhais a dhéantar.


Tútancáman.
A mhasc adhlachtha Faró de chuid na Sean-Éigipte a bhí i dTútanchamún ("Tutankhamon", "-amen", "-amon"), "twt-ˁnḫ-ı͗mn; tVwa:t-ʕa:nəx-ʔaˡma:n", ó 1333 RC go 1324 RC.
Saol.
Ba iad an Faró Acnatan (Akhenaten) agus mumaí ar a dtugtar "The Younger Lady" a thuismitheoirí. Tháinig Tútancáman i gcomharbas ar Akhenaten, agus chuir sé athruithe creidimh aondiacha a athar ar ceal.
Howard Carter.
Ba sheandálaí Sasanach é Howard Carter. Tháinig sé ar tuama Thútancámain i nGleann na Ríthe sa bhliain 1922.


N1.
An N1 i bPoblacht na hÉireann
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N1, idir Baile Átha Cliath agus Béal Feirste. Ceanglaíonn an bóthar Droichead Átha agus Dún Dealgán leis na cathracha chomh maith. Trasna na teorainne, is ea an A1 agus ansin an M1 iad na huimhreacha ar an bealach.
Ó Baile Átha Cliath go Dún Dealgán, tá caighdeán mótarbhealach anois, agus an M1 is ea an cuid seo den bhealach iomlán. Tá píosa mótarbhealach eile, le rith aneas ó Dún Dealgan go dtí an teorainn, á phleanáil faoi láthair.


N2 (Éire).
Is Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn é an bóthar N2. Nasc idir Baile Átha Cliath agus Doire atá ann. Fágann sé príomhchathair na poblachta trí Bhaile Munna ag imeacht go dtí Cill Dhéagláin i gContae na Mí. Ag Baile Shláine téann an bóthar anonn droichead contúirteach agus ansin in aice Chnoc Shláine. Tar éis Bhaile Átha Fhirdhia tagann an N2 agus an N33, nasc leis an(M1), le cheile. Leanann se ar aghaidh go Muineachán. Ón mbaile sin téann an bealach soir trasna na teorann. A5 a thugtar ar an gcuid de ata i dTuaisceart Éireann, go dtí an Ómaigh agus Doire.


Béal Átha na Slua.
Baile in oirthear Chontae na Gaillimhe le daonra thart ar 6,000 is ea Béal Átha na Slua. Tá sé ar an mbóthar N6 as Gaillimh go Baile Átha Luain agus Baile Átha Cliath, i lár na hÉireann. Stopann traein na Gaillimhe ar a bealach go Baile Átha Cliath sa bhaile freisin. Tá an baile suite ar An tSuca, agus ceaptar gur mar gheall ar an oiread daoine a bheith ag trasnú na habhann ag an bpointe sin a thuill sé a ainm. Tá aonach mór, "Aonach na gCapall", ar an mbaile ón 18ú Aois, agus tá sé ar na haontaí capall is faide ar bun san Eoraip. Bíonn féile agus aonach fós ar bun ag an am chéanna gach bliain.
Tá aithne ar an mbaile mar go bhfuil dhá ospidéal ann, Ospidéal Phortiuncula, ar ospidéal ghinearálta é, agus Ospidéal Naoimh Bríde, ospidéal meabhairghalair. Tá Ospidéal Naoimh Bríde ar tí dúnadh de réir mar a aistrítear othair mheabhairghalair go dtí cúram clinicí lasmuigh den ospidéal, agus go minic go tithíocht a chuireann an stát ar fáil. Bhí monarcha ag comhlacht pinn Meiriceánach A. T. Cross sa bhaile, ach tá sé tar éis dúnadh, mar aon le monarcha bróg Dubarry agus monarcha FourSquare. Cé go bhfuil Gaillimh ag fás, is beag dul ar aghaidh atá le sonrú i mBéal Átha na Sluaighe féin, mar gheall ar an gcailliúint oibre tar éis monarchana a dhúnadh le blianta beaga anuas.
Nasc seachtrach.
Beal Atha Na Sluaighe


Baile Átha Luain.
Is é Baile Átha Luain nó Áth Luain ("Athlone" as Béarla) nó Bl'Áth Luain sa chaint (de réir tuairiscí ón 19ú haois) ar na bailte is mó i gContae na hIarmhí i lár na hÉireann. Dar leis an daonáireamh de 2002 tá daonra de 23,670 ag an mbaile, agus tá sé suite ar Abhainn na Sionna idir Gaillimh agus Baile Átha Cliath. Téann go leor den trácht idir Maigh Eo agus Ros Comáin agus Baile Átha Cliath tríd an mbaile leis, agus is iomaí ciorcal tráchta a tógadh leis an trácht a bhogadh. Tá stáisiún traenach ar an mbaile, freisin, agus stopann líne na Gaillimhe ann, mar aon le línte Bhéal Átha an Fheadha agus Chathair na Mart. Tá Coimisiún na Scrúduithe Stáit agus Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Luain suite ann.
Eaglais Naomh Muire, Áth Luain
Tá ionad traenála ag an arm ar an mbaile, atá an-ghar do lár na tíre ina hiomláine. Chuireadh Sinn Féin an baile ar aghaidh mar phríomhbhaile ar an tír, agus í athaontaithe agus í á riaradh ina ceithre chúige, ina gcuid moltaí "Éire Nua".
Cúpla míle ó dheas de tá Cluain Mhic Nóis, mainistir a bhunaigh Naomh Ciarán i 548, agus a bhí ina ionad léinn ar feadh na gcéadta bliain. Thóg an rí Toirdhealbhach Ó Conchubhair caisleán adhmaid ann i 1129.
Thóg na Normannaigh caisleán cloiche ar bhruacha na Sionainne sa tríú haois déag, agus bhí Loch Ríbh ina ionad tábhachtach iascaireachta ó thús na staire. Bhí tábhacht mhíleata leis an mbaile mar gheall ar a suíomh i lár na tíre agus bhí garastúin ann ag Arm na Breataine, mar atá anois ag Arm na hÉireann. Rinneadh léigear ar an bhaile i 1690 nuair a bhí Cogadh an Dá Rí ar siúl. Tar éis catha a mhair deich lá d'éirigh leis an nGinearál Godart van Ginkel an baile a ghabháil i mí an Mheithimh 1691.
Tá forbairt mór ar siúl faoi láthair i lár an bhaile: Lárionad Bhaile Átha Luain. Tá dhá shráid nua á leagadh amach agus óstán 12 urlár. An forbairt siopadóireachta Éireannach is mó taobh amuigh de Bhaile Átha Cliath atá ann. Bíonn féile uile Éireann na drámaíochta ar siúl sa bhaile chuile bhliain. Tá thart ar 52 tithe tábhairne ar an mbaile, agus neart bialanna, go háirithe i lár an bhaile gar don abhainn.


An Bhoireann.
Ceantar in iarthuaisceart Chontae an Chláir í an Bhoireann (mal." an Bhoirinn"). Tá sí 300 ciliméadar cearnaithe ar leithead. Tá cáil ar an dúiche mar gur d'aolchloch maol atá sí déanta don chuid is mó. Tá sé seo i bhfoirm carst, agus é gaolta leis na leaca aolchloiche sna hOileáin Árann amach ó chósta na Boirne. Tá saibhreas dúlra sa Bhoireann, agus plandaí na Meánmhara, Na nAlp agus an Artaigh ann nach bhfaightear in aon cheantar eile in Éirinn.
Tá pluaiseanna an Aill Bhuí sa cheantar, agus tagann na mílte chuile bhliain ar cuairt acu.
Naisc sheachtracha.
Bhoireann, An
Bhoireann, An


Pluaiseanna na hAille Buí.
Tá Pluaiseanna na hAille Buí suite sa Bhoireann i dtuaisceart Chontae an Chláir. Bíonn an-chuid turasóirí ar cuairt chuig na pluaiseanna, a cumadh le titim uisce san aolchloch.


An Cladach.
Is ceantar i gcathair na Gaillimhe é an Cladach. Nuair ba chathair le ballaí i seilbh Gallda í Gaillimh sna meánaoiseanna, ba é an Cladach an baile iascaireachta Gaelach thiar uaidh. Bhíodh rí ar an gCladach, a toghtaí imeasc na ndaoine, agus dheineadh sé breithiúnas ar chásanna idir na daoine. Sa Chladach, freisin, a thosaigh nós fáinne Chladaigh, a d'iompraíodh mná i mbealaí éagsúla, ag brath ar a stádas cleamhnais.
Tithe beaga bídeacha a bhí ar an gCladach go dtí na 1930í, nuair a daoradh iad mar chontúirt sláinte, agus nuair a cuireadh eastát tithíochta ar bun dosna daoine a cuireadh as seilbh a seantithe. Tá cuid den muintir céanna fós sa Chladach, agus tá roinnt báid iascaireacha agus pleisiúir ar an duga.
Tá cumann sacair sa Chladach inniu, agus séipéal agus mainistir Doiminiceánach.


Inis (baile).
Príomhbhaile Chontae an Chláir in iarthar na hÉireann is ea Inis. Tá daonra thart ar 24,200 sa bhaile - de réir torthaí daonáirimh 2006. Ar inbhear na Sionna atá Inis, agus tá ceangal traenach idir í agus Luimneach. Tá aerfort idirnáisiúnta na Sionna suite timpeall 20 ciliméadar ón mbaile.
Sráid Uí Chonaill agus Ardeaglais Naomh Peadar agus Pól in Inis
Bíonn fleadh ceoil ar siúl sa bhaile gach bliain. Tá ospidéal ginearálta sa bhaile freisin, chomh maith le coláiste Fhlannáin, a bhí mar mheánscoil agus scoil cliarachais ag an eaglais Chaitliceach.
Bhuaigh Inis gradam 'Tidy Towns le Gaeilge' na bliana 2008.
Tá bunscoil gaeilge sa baile, Gaelscoil Mhichíl Chíosóig
An Gaelainn i Inis.
De réir daonáireamh 2011 bhí 25,360 i gcónaí in Inis. Bhí 11,277(44.5%) ábalta Gaelainn a labhairt. D'úsáid 418(1.64%) an Gaelainn go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.


An Spiorad Naomh.
Is é an Spiorad Naomh an tríú phearsa den Tríonóid, de réir diageolaíocht go leor eaglaisí Críostaíocha, ina measc an eaglais Chaitliceach Rómhánach, na heaglaisí Ceartchreidmheacha, agus a lán eaglaisí Protastúnacha. Ach is Dia amháin atá in aontas na dtrí phearsain seo.


Tríonóid.
De réir diageolaíocht go leor eaglaisí Críostaíocha, ina measc an eaglais Chaitliceach Rómhánach, na heaglaisí Ceartchreidmheacha, agus a lán eaglaisí Protastúnacha tá trí phearsa in aon Dia amháin. Is iad seo an tAthair, an Mac agus an Spiorad Naomh.


Ceartchreidmheachas.
Tar éis bháis Íosa Chríost bhí eaglaisí ag fás ar fud na Meánmhara, an Mheáin Oirthir agus níos faide i gcéin. Ach de réir a chéile tháinig scoilteanna sa Chríostaíocht. I measc na gcinn is tábhachtaí tá an Siosma Mór i 1054, a dhein deighilt idir an Caitliceachas sa domhain thiar, agus an Ceartchreidmheachas sa domhain thoir.


Beitheal.
Cathair sa sean-Iosrael ab ea Beitheal, agus tá baile den ainm sin fós ar an mBruach Thiar. De réir na soiscéil agus traidisiúin na Críostaíochta, ba i stábla i mBeitheal a rugadh Íosa Críost, mar go raibh a mháthair, Muire agus Iósaf ann ag an am le daonáireamh. B'éigean do Iósaf filleadh ar Bheitheal, áit a shinsir, don daonáireamh Rómhánach a bhí ar bun.
Inniu, is mórionad oilithreachta é Beitheal, go háirithe i measc Críostaithe.


Loch nEathach.
Íomhá satailíte de Loch nEathach
Is é Loch nEathach an loch is mó in Éirinn agus i nOileáin Iarthar na hEorpa. Tá sé thart fá 30 km (20 míle) ar fhad agus 15 km (9 míle) ar leithead, agus tá sé corr a bheith 30 km siar as Béal Feirste. Tá an loch glé-íseal timpeall a imill agus chan fhuil ach meán doimhne 9 méadar (30 troigh) sa phríomhchuid den loch. Is é a doimhneacht is mó ná 25 méadar (80 troigh). Tá sé suite i dtuaisceart na tíre i lár oirthear Uladh, agus tá bruacha ag cúig chinn de chontaetha Uladh ar an Loch;.i. Contae Aontroma, Contae Ard Mhacha, Contae Doire, Contae an Dúin, agus Contae Thír Eoghain. Tá Aontroim, Droichead na Tuama, agus Doire Mhic Chais cois locha.
Gídh go mbaintear feidhm as an loch le raidhse caithimh aimsire agus gnó, tá sé fíorfhoscailte, agus thig leis an uisce éireacht thar a bheith garbh go gasta in aimsir ghaofar.
Insíonn sean-scéal Gaelach an dóigh ar rinneadh an loch, nuair a sciob Fionn Mac Cumhaill píosa talún ina lámha agus chaith le namhaid in Albain é. Char bhain sé amach an namhad, agus thit an cré i Muir Éireann, i dtreo is gur chum sé Oileán Mhanann. Tarann lucht faire ar éanlaithe go Loch nEathach as go leor tíortha mar gheall ar líon agus raidhse a chuid éanlaithe a chaitheann an geimhreadh nó an samhradh sna portaigh agus ar na tránna cois locha.
Tá tábhacht le hiascaireacht eascainne ar Loch nEathach leis na céadta bliain, agus fós féin díolann iascairí de bhunadh an mhórcheantair a gcuid eascann do phroinntithe ar fud an domhain.


Iúr Cinn Trá.
Is é Iúr Cinn Trá nó An tIúr ("Newry" sa Bhéarla) an ceathrú cathair is mó i dTuaisceart Éireann de réir daonra, i ndiaidh Bhéal Feirste, Dhoire Choilm Cille agus Lios na gCearrbhach. Tá tuairim agus 28,000 duine ann (pobal an tSrutháin san áireamh). I ndeisceart Chontae an Dúin/Chontae Ard Mhacha atá sé, agus é timpeall 40 míle ó Bhéal Feirste agus 60 míle ó Bhaile Átha Cliath.
Bunaíodh é sa bhliain 1144 in aice le mainistir Chistéirseach.
Bhronn Muirechertach Mac Lochlainn, Rí Chineál Eoghain agus Ardrí Éireann (c. 1154 - 1156), breis talún ar na Cistéirsigh le "Chairt" nó "Donatio", rud a rinne sé tar éis dó dul i gcomhairle le Mael Maedoc, Easpag Ard Mhacha. Tá an chaipéis seo ar taispeáint in Iarsmalann na Cathrach.
D'fhás Iúr Cinn Trá mar bhaile margaidh agus garastúin, agus rinneadh longphort de sa bhliain 1742 nuair a nascadh é le Loch nEathach tríd an gcéad chanáil in Éirinn. I Mí Mhárta 2002 d'ainmnigh an Bhanríon Eilís II Iúr Cinn Trá mar chathair.
Áirítear Ardeaglais Chaitliceach Iúr Cinn Trá agus Halla na Cathrach ar mhórfhoirgnimh na cathrach. Tá iarsmalann agus ionad éalaíon ann freisin. Díol spéise é Halla an Bhaile mar gur tógadh é os cionn na habhann atá sa chrích ag Contae an Dúin agus ag Contae Ard Mhacha.
Halla an Bhaile, Iúr Cinn Trá
Cearnóg Mharcais, Iúr Cinn Trá
Riarachán.
Lasmuigh den Rannóg Timpeallachta, tá na rannóga lonnaithe in Oifigí na Comhairle ar an mBruach Glas.
Stair.
Caisleán Bagenal, Iúr Cinn Trá
Iúr Cinn Trá.
Is é Naomh Pádraig an chéad duine a bhfuil iomrá air i scéal an Iúir de réir an tseanchais. Deirtear gurb eisean a chuir crann iúir ag ceann na trá i nGleann Rí, agus gur uaidh sin a tháinig ainm an bhaile.
Bunaíodh an Mhainistir Chistéirseach sa bhliain 1144. Fuair an Mhainistir cairt ó Mhuircheartach Mac Lochlainn, Ardrí Éireann, sa bhliain 1157, an t-aon chairt dá cineál a bhfuil cóip di ar marthain go dtí an lá inniu.
Teaghlach Bagenal.
Scoireadh an Mhainistir sa bhliain 1545. Ghlac Nicholas Bagenal, an t-eachtránaí Sasanach, seilbh ar Theach an Aba, agus dhaingnigh sé an baile. I gceann tamaill rinneadh Marascal na hÉireann de. Ba chorrach é réimeas mhuintir Bagenal san Iúr i gcúrsaí cogaidh agus polaitíochta. Ghlac Conn Mag Aonghusa seilbh ar an bhaile sa bhliain 1641, ach ghéill sé don Choirnéal Venables, ceannasaí de chuid Chromail sa bhliain 1649. Loisc Diúc Bheirbhic an baile sa bhliain 1689 le linn Chogadh an Dá Rí. Fuair an duine deireanach de Mhuintir Bagenal bás sa bhliain 1712.
Atógáil an Bhaile san 18ú Céad.
Ba é ceantar an Iúir an príomhbhealach isteach i gCúige Uladh, agus dá bhrí sin atógadh an bhaile.
Leag Iarla Hillsborough plean úr amach don bhaile, agus é ag tarraingt lár an bhaile síos ó na hardáin chun riasca an ghleanna. Ba í Sráid Hill cnámh droma an bhaile de réir an phlean seo agus trí chearnóg ann, ach sa deireadh níor tógadh ach dhá cheann, Cearnóg Margaret agus Cearnóg Marcus. Tá Páirc Cholmáin le fáil san áit a raibh an tríú cearnóg le tógáil. Tógadh tithe arda galánta ar Shráid Hill agus tithe stóir cois abhann agus ar chéanna na canála.
Canáil an Iúir.
Sa bhliain 1742 cuireadh canáil Loch nEathach i gcrích agus tháinig ráthúnas ar an Iúir de bharr díol agus ceannach earraí ó chúlchríocha leathana an bhaile. Tógadh foirgnimh bhreátha phríobháideacha, phoiblí agus thráchtala dá bharr agus cuid mhaith acu ann go fóill. Sa bhliain 1777 bhí an tIúr ar an gceathrú baile ba mhó in Éirinn. Bhí borradh faoi thionscal an lín agus bhí minearraí gloine agus gloine ghearrtha á ndéanamh ann. Bhí clódóirí ann agus clóbhualadh saothair le Voltaire, agus le Jean Rousseau.
Cúrsaí tionsclaíochta sa 19ú haois.
Ísllú céime a thug an bóthar iarainn don bhaile. Laghdaigh trácht na canála go mór agus thug Béal Feirstr an báire léi i gcúrsaí tráchtála. Mar sin féin, rinneadh dul chun cinn: rinneadh longchanáil nua ó Dhuga Albert amach chun na farraige, rud a mheall ceannaithe guail. Le linn Chogadh Cathartha Mheiricea bhí ganntanas cadáis ar fud an domhain agus ba bheag an mhoill ar an Iúr agus ar an Sruthán dul i mbun líon a shníomh.
San 20ú Céad.
Sa bhliain 1881 bhí 15,590 duine ina gcónaí ar an Iúr, ach laghdaigh an daonra as sin amach anuas go dtí na seascaidí, rud a bhain le druideadh na canála, na muilte, an trambhealaigh agus an iarnróid. Ach i ndeireadh na 1970í cuireadh airgead isteach sa chumarsáid, in áiseanna shláinte agus san oideachas, rud a rinneadh beag beann ar na Trioblóidí agus a ghríosaigh daoine chun cuideachtaí nua idirnáisiúnta a chur ar bun ar nós Shaotharlann Norbrook agus Glen Dimplex.
Inniu.
Tá an baile ag fás fós agus daonra 25,000 duine ann. Tá sráideanna nua-aimseartha ann, ionaid siopadóireachta agus óstáin. Tá na teicneolaíocht nua agus an treallús ag coinneáil na cathrach chun tosaigh i ngeilleagar na hÉireann.
Sacar.
Newry City F.C. a imríonn ins na Showgrounds.
Eaglaisí.
Ard-Eaglais Phádraig agus Cholmáin, Iúr Cinn Trá


Ard Mhacha.
Is é Ard Mhacha príomhchathair Chontae Ard Mhacha. Ba in Ard Mhacha a thóg Naomh Pádraig a chéad eaglais cloiche i 444AD agus tá ardeaglaisí ag an Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus ag Eaglais na hÉireann sa chathair faoi láthair. Tá Brian Bóirmhe, a bhí ina Ardrí ar Éirinn go dtí 1014, curtha in Ard Mhacha.


An Cabhán.
Is é an Cabhán, ar bhrí leis ná lug, príomhbhaile Chontae an Chabháin in Éirinn. Tá an baile gar don teorann idir Phoblacht na hÉireann agus Tuaisceart Éireann. Tá an bóthar N3 ag ceangaile an bhaile le Baile Átha Cliath.
Stair.
Ardeaglais Phádraig agus Fhelim, an Cábhán
Thóg clann Uí Raghallaigh, ainm a mhaireann sa dúiche, caisleán sa bhaile go déanach sa 13ú Aois. Tógadh mainisir Proinsiasach sa bhaile timpeall an ama chéanna. Sa 15ú Aois, chuir an taoiseach áitiúil, Eoin Ua Raghaillligh, margadh ar bun, a tharraing ceannaithe as Baile Átha Cliath agus as Droichead Átha. Thug Rí Séamus I cáirt don bhaile i 1610. Go luath sa 19ú Aois, thóg muintir Farnham, tiarnaí talún áitiúla, sráid nua leathan ar a bhfuil a n-ainm i gcónaí. Tógadh tithe breátha, foirgnimh poiblí ar nós teach na cúirte 1825, agus eaglaisí ar an sráid.
Go déanach sa 19ú Aois, ba cheangal tábhachtach idir línte traenach láir na tíre agus an iarthair agus an "Northern Railway" an Cabhán. Tá ardeaglais an Chill Mhóir trí mhíle siar ón mbaile. Sa 12ú Aois a tógadh doras na h-eaglaise. Tá "Farnham House" siar aduaidh as baile an Chabháin ar na tithe is mó sa chontae. Tógadh mórthimpeall 1810 é, agus ba é Francis Johnston, ailtire as Baile Átha Cliath, a dhear é. Dhíol muintir Farnham é le gairid, agus táthar á iompú ina theach ósta agus ceantar scíth.
Gnó agus Trácht.
D´éirigh go maith leis an mbaile le fada maidir le gnónna áitiúla. Imeasc na ngnónna áitiúla, tá an comhlucht "Kingspan" (insliú foirgníochta), "Quinn Group" a chuir Séan Quinn ar bun, "Lakeland Dairies" agus "Liffey Meats". D´éirigh leis an mbaile go leor gnónna seachtracha a tharraingt isteach, freisin, agus tá gnónna ar an mbaile ag "Wellman International", "Abbott Laboratories" agus "Pauwels Trafo". Ceapadh mar "development hub" an baile faoin "National Spatial Strategy" i 2004.
Bonneagar.
Tá tuairim is 30,000 duine ag maireachtáil laistigh de theorann 10 míle den bhaile, agus mar sin tá an bonneagar iompair an-tábhachtach. Tá an baile suite bhóithre tábhachtacha de ghrád N, go Baile Átha Cliath agus go Béal Feirste. De réir an Phlean Forbartha Náisiúnta 2000 – 2006 táthar le feabhsú mór a chur ar an mbóthar N3, le carrbhealach dúbailte le tógáil ó Cheanannas Mór go Baile Átha Cliath agus bóithre de chaighdeán ard as Ceanannas Mór go dtí an Cabhán. Easpa mór amháin atá ar an mbaile ná nach bhfuil seirbhís traenach ar bith chun an bhaile.
Naisc sheachtracha.
Cabhán, An


Cill Cheallaigh.
Baile beag in oirthear Chontae Mhaigh Eo is ea Cill Cheallaigh ("Kilkelly" as Béarla).


Baile Uí Fhiacháin.
Baile in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo in iarthar na hÉireann is ea Baile Uí Fhiacháin ("Newport" as Béarla). Tá daonra timpeall 600 ann.


Béal an Átha.
Baile i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Béal an Átha nó Béal Átha an Fheadha ("Ballina" as Béarla). Is é an dara bhaile is mó sa chontae sin i ndiaidh Chaisleáin an Bharraigh, agus é suite ar inbhear na Muaidhe, agus tá daonra tuairim is 9000 ann.


Magh nUladh.
Baile beag i lár Chontae Mhaigh Eo is ea Magh nUladh. Is ann a bhriseann traein Bhaile Átha Cliath ina dhá chuid, le taisteal go Béal an Átha nó go Cathair na Mart.


Ceathrú Thaidhg.
Ceantar in Iorras i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo in iarthar na hÉireann is ea Ceathrú Thaidhg ("Carrowteige" as Béarla). Tá Ceathrú Thaidhg suite i nGaeltacht Mhaigh Eo agus deirtear gurb é an ceantar seo an ceantar Gaeltachta is láidre sa gcontae. Deirtear freisin go bhfuil an Ghaeilge sa gceantar seo leath-bhealach idir Gaeilge Chonamara agus Gaeilig Thír Chonaill i dtaobh an fhoclóra a úsáidtear sa gcanúintí seo.
Tá baile Cheathrú Thaidhg suite in Iorras idir Ceathrú na gCloch agus Port a' Chlóidh, dhá mhíle is fiche ó Bhéal an Mhuirthead. Tá sé cois trá agus lonnaithe idir dhá chnoc - Cnoc a' Ghairtéil agus Cnoc an Daimh. Tá teach an phosta, siopa, ionad eolais na Seanscoile, naíonra, scoil náisiúnta, halla, séipéal Mhuire gan Smál agus teach an phobail i gCeathrú Thaidhg. Tá na tithe scartha amach óna chéile. Tagann roinnt mhaith cuairteoirí chun an cheantair, agus scoláirí ag foghlaim Gaeilge. Níl trá ar bith sa mbaile féin ach tá sé gar do thrá na Rinne Rua.
Naisc Sheachtracha.
Ceathru Thaidhg


Beannchar (Contae Mhaigh Eo).
In iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo in iarthar na hÉireann atá Beannchar (). Tá an sráidbhaile in Iorras. Bhí cónaí ar 465 duine i dtoghroinn Beannchar i 2011 agus bhí cónaí ar 293 duine sa shráidbhaile féin.
Choinadaigh (Kennedy's Wood) a thugtaí ar an áit, ainm atá le fáíl ar mhapaí ó 1724 - 1829. 'Coineadach' a bhí ag Seán Ó Donnabháin air in "Ordnance Survey Name Books" na bliana 1838. Sa bhliain 1802 thug James McPartlan ("Statistical Survey" lch.159) 'Cahal' ar an sráidbhaile agus dúirt go mbíodh aonaigh ar siúl ann: "Aonach Chathail" a thugadh muintir an cheantair air. Ba é Major Denis Bingham a bhaist an t-ainm 'Bangor' nó "Beannchar" ar an mbaile.


Cnoc Mhuire.
Baile in oirthear Chontae Mhaigh Eo is ea Cnoc Mhuire (Knock as Béarla). Cé nach raibh ann go dtí le gairid ach baile aonsráide amháin, tháinig tábhacht leis an mbaile sa bhliain 1879, nuair a bhí taibhreamh ag slua as an áit den Mhaighdean Muire. Sa bhliain 1979 d'aithin an Pápa Eoin Pól II tábhacht na háite, nuair a thug sé cuairt air. Tógadh Basilica, agus is áit mhór oilithreachta inniu Cnoc Mhuire. Tógadh aerfort gar don áit freisin, ar a ngairtear Aerfort Iarthar Éireann Chnoc Mhuire. Bhí an Monsignor James Horan an-pháirteach i dtionscnamh na haerforta. Tá an lárphointe geografach Chonnachta gar do Chnoc Mhuire.


Maigh Eo.
Baile beag i lár Chontae Mhaigh Eo is ea Maigh Eo, Muigh Eo, nó Maigh Eo na Sacsan ("Mayo", "Mayo Abbey", nó "Mayo of the Saxons" as Béarla). Is uaidh a ainmníodh an contae. Bhí mainistir mór sa cheantar uair, agus tá na fothraigh le feiscint fós. Thóg naomh Gael ach a chomhghuallaithe leis as Lindisfarne i dtuaisceart Shasana tar éis easaontais san eaglais, agus is uaidh sin a thugtar "Maigh Eo na Sacsan" ar an mbaile.
Is iad na "Mayo Gaels" foireann peile an bhaile.


Béal an Mhuirthead.
Is baile margaidh é Béal an Mhuirthead, agus timpeall 2000 duine ina gcónaí ann. Tá sé suite ar leithinis Mhuirthead i gContae Mhaigh Eo. Tá dhá chuan os comhair a chéile ann ar dhá thaobh an bhaile. Tógadh stáisiún garda cósta sa bhliain 1822 san áit a bhfuil baile Bhéal an Mhuirthead anois.
Sa bhliain 1825 bheartaigh William Henry Carter (tiarna talún agus ailtire áitiúil) ar a bhaile féin a bhunú agus dá bhrí sin thóg sé féin agus an Bord Iascaireachta cé nua sa bhliain 1826. Is éard a bhí mar chuspóir ag W.H. Carter baile margaidh a chur ar bun agus laghdú a dhéanamh ar thábhacht an Gheata Mhóir, sráidbhaile Muirtheadach níos sine a bhunaigh muintir Bingham, treabhchas cumhachtach. Cuireadh margadh míosúil eallaigh ar siúl i mBéal an Mhuirthead agus is gearr gur tháinig rath air, cé gurb é an Geata Mór a bhí thíos leis. Chuir muintir Bingham i gcoinne na háite nua, ach bhí a sráidbhaile féin beagnach tréigthe ag lucht tráchtála faoi dheireadh na naoú haoise déag.
Mar sin féin, rinne an Drochshaol an-díobháil do Bhéal an Mhuirthead i ndaichidí na haoise, agus thug a neart daoine a n-aghaidh ar na Stáit Aontaithe agus ar an mBreatain. I ndeireadh an fichiú haois tháinig rath nua ar an áit agus geilleagar na tíre ag borradh, rud ba chuis le daonra an bhaile a mhéadú.
Tá Béal an Mhuirthead laistigh de theorainn Ghaeltacht Mhaigh Eo, ach Béarla atá in uachtar ann. Mar sin féin, is iomaí mac léinn a théann ar U.I.S.C.E., coláiste Gaeilge atá ar leithinis i ngar den bhaile, i rith an tsamhraidh.
Bhí 'The Playboy of the Western World,' dráma le John Millington Synge, bunaithe ar a bhfaca sé thart faoi Bhéal an Mhuirthead. Synge a chum 'Danny,' dán faoi scraiste ar dhúnmharaigh drong áitiúil é agus é ag filleadh ar Bhéal an Mhuirthead as Baingear in Iorrais.
Ligeann Béal an Mhuirthead isteach chuig leithinis Mhuirtheadach thú. Tá ainm an bhéaloideasa agus na staire ar thuaisceart Mhaigh Eo. Tagann a lán imirceach ar ais ó Shasana gach bliain le haghaidh 'Lá an Logha' ar an 15ú lá de Mhí na Lúnasa.
Naisc sheachtracha.
Beal An Mhuirthead


An Mhala Raithní.
Baile in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo in iarthar na hÉireann is ea an Mhala Raithní ("Mulrany" nó "Mallaranny" as Béarla), ar an mbóthar idir Baile Uí Fhiacháin agus Acaill. Tá trá bhreá ar an mbaile, agus is áit turasóireachta é dá bharr sin.
Mhala Raithní


Coillte Mách.
Baile in oirthear Chontae Mhaigh Eo is ea Coillte Mách ("Kiltimagh" as Béarla). Rugadh Antoine Raiftearaí an file sa mbaile seo. Is as an mbaile do Louis Walsh. Is féidir gur ó ainm an bhaile seo a thagann an focal béarlagair Béarla "culchie" duine tuaithe.


Tuar Mhic Éadaigh.
Baile i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Tuar Mhic Éadaigh. Tá sé ar an limistéar Gaeltachta is faide ó thuaidh i gceantar Gaeltachta Dhúiche Sheoigheach, ceantar a shíneann thar theorainneacha sléibhtiúla na Gaillimhe agus Mhaigh Eo. Cuimsíonn ceantar Thuar Mhic Éadaigh an stráice talún idir Loch Measca agus Sléibhte Phartraí a shíneann ó theorainn na Gaillimhe ag Droichead an tSnámha (sna Fionnaithe) sa deisceart go Droichead Dhoire Mhór (i gceantar na Sraithe) sa Tuaisceart. Cé gurb é Tuar Mhic Éadaigh príomhbhaile an cheantair tá na Fionnaithe, Coill an tSidheáin agus an tSraith fós ag feidhmiú mar mhionbhailte sa cheantar. Bhunaigh Conradh na Gaeilge Coláiste Chonnacht i 1905, áit a deirtear a chuir Éamon De Valera agus Sinéad Ní Fhlannagáin aithne ar a chéile. Ba choláiste Gaeilge a bhí ann do mhúinteoirí Gaeilge agus do lucht an chonartha. Bhunaigh Gaeltarra Éireann monarcha cniotála i bhfoirgneamh an choláiste blianta ina dhiaidh sin. Tá monarcha cniotála ag Gaeltarra Éireann ar an mbaile fós. Tá Coláiste Muire, meánscoil lán-Ghaeilge suite ar bhruach Loch Measca. Ba choláiste ullmhúcháin do mhúinteoirí a bhí ann i dtosach, ansin meánscoil chónaithe do chailíní faoi chúram Shiúracha na Trócaire, sula dearnadh meánscoil lae as. Tá an ceantar suite ar bhruach thiar Loch Measca agus bhí giota beag den cheantar ó dheas i gCo. na Gaillimhe go dtí 1898. Ar an 3ú Bealtaine, 1921, le linn Chogadh na Saoirse, tharla luíochán tábhachtach ar an mbaile.
Mhair an t-aisteoir Sasanach Robert Shaw (a bhfuil aithne mhaith air i ngeall ar na scannáin "Jaws" agus "The Sting") ann i dTeach Droim Bán go dtí uair a bháis i 1978.
Rugadh an t-aisteoir Mick Lally ann i 1945. Is as baile Thuar Mhic Éadaigh do Mháire Ní Thuathail a bhunaigh EO Teilifís sa Spidéal.
Sa Staidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht 2007 áiríodh an toghroinn is faide ó dheas (Abhainn Bhrain - Maigh Eo) agus an toghroinn teorantach (An Ros - Gaillimh) i gCatagóir B agus na toghranna eile ar fad i nDúiche Sheoigheach i gCatagóir C.
An tEas i dTuar Mhic Éadaigh


Gráinne Ní Mháille.
Taoiseach Gaelach agus foghlaí mara ab ea Gráinne Ní Mháille (1530-1603), Gráinne Umhall nó Gráinne Mhaol mar a tugtaí de ghnáth uirthi.
"Banríon na bhFoghlaithe Mara" a thugtar uirthi chomh maith.
A saol.
Rugadh Gráinne sa bhliain 1530 i nDún Bhéal an Chláir, Contae Mhaigh Eo. Ba iníon í le Mairéad agus Dúdarach Ó Máille, taoiseach na Máilleach. Timpeall na bliana 1544, phós sí Dónall an Chogaidh Ó Flaithearta, a raibh cuid mhaith de chósta thiar theas Chonamara faoina cheannas. Agus Gráinne Mhaol i mBun Abhann, príomhbhaile Dhónall an Chogaidh, chuir sí loingeas mór le chéile agus ghearradh sí cáin ar na longa a bhíodh ag teacht isteach i gCuan na Gaillimhe chun trádála leis an gcathair. Sa bhliain 1565, mharaigh na Seoighigh, naimhde na bhFlaitheartach, Dónall an Chogaidh, agus ghlac mic Ghráinne ceannas ar thailte a n-athar. Phill Gráinne ar thailte a hathar féin ar chósta Chuan Mó, agus phós sí Risteard Búrc an bhliain dár gcionn, 1566. In 1577 gabhadh Gráinne fad is a bhí sí ag foghlaíocht ar Chósta na Mumhan. Cuireadh go Baile Átha Cliath í, áit ar coinníodh ar feadh dhá bhliain í sular ligeadh saor í. I 1593, chuaigh sí go Londain chun breathnadh ar Eilís I, banríon le banríon. Ba in Oileán Chliara in iarthar Cuan Mó a bhí a baile. Bhí caisleán mór eile aici in Acaill. Fuair Gráinne bás sa mbliain 1603.
De réir an tseanchais, tugadh "Maol" uirthi mar leasainm toisc gur bhearr sí a cuid foilt ar fad dá ceann chun a bheith in ann dul amach ar an bhfarraige leis na fir--ní raibh athair Ghráinne sásta ligint do bhean teacht ar an mbád agus, mar gheall air sin, bhearr Gráinne a gruaig chun a bheith cosúil le fear. Nuair a chonaic a hathair a cloigeann maol, ligeadh isteach sa mbád í.
Eolas eile.
Tá tuilleadh eolais as Gaeilge le fáil in "Gráinne Mhaol Ní Mháille" le Darach Ó Scolaí (2003) agus sa leabhar, atá ar fáil sa seanlitriú ar an nGréasán. D'fhoilsigh an Gúm leagan caighdeánaithe den leabhar sna nóchaidí.
Tá beathaisnéis Ghráinne Maoile Ní Mháille scríofa i mBéarla ag Anne Chambers: "Ireland's Pirate Queen: The True Story of Grace O'Malley".
Féach freisin.
Tiobóid na Long


Baile Chathail.
Baile in oirthear Chontae Mhaigh Eo is ea Baile Chathail ("Charlestown" as Béarla). Is ann atá Aerfort Idirnáisiúnta Chnoc Mhuire nó Aerfort Horan. Bhí 914 duine ina gcónaí i mBaile Chathail sa bhliain 2011.


Béal Átha na Muice.
Baile in oirthear Chontae Mhaigh Eo is ea Béal Átha na Muice ("Swinford" as Béarla). Bhí 1,435 duine ina gcónaí i mBéal Átha na Muice sa bhliain 2011.
Beal Atha Na Muice


An tSionna.
Tógadh baile nua, ar a tugtar Sionainn (An tSionna) nó Baile na Sionna ar inbhear na Sionna, an abhainn is faide in Éirinn, faoi rialtas Sheáin Lemass. Rinn Eanna a bhí ar an mbaile fearainn seo i gContae an Chláir roimhe sin. Bhí tógáil an bhaile ceangailte le tógáil Aerfort na Sionna, agus ar ndóigh tugann an aerfort fostaíocht dona lán de mhuintir an bhaile i gcónaí. Bhí 9,673 duine ina gcónaí sa bhaile sa bhliain 2011.
Sionainn


Aerfort na Sionainne.
Aerfort is ea Aerfort na Sionainne. Tá sé suite ar inbhear na Sionna i gContae an Chláir i Rinn Eanna, 15km ó Chathair Luimnigh.
Aerfort idirnáisiúnta is ea é, agus eitiltí uaidh go dtí Meiriceá chomh maith leis an Eoraip. Tá an t-aerfort in ann déileáil le suas le 5000 paisinéir in aghaidh an lae.
Bhí tábhacht mór leis an aerfort sna 1940idí - 1960idí, mar go raibh an aerfort ar na cinn is gaire san Eoraip do Mheiriceá Thuaidh.
Stair.
D'fhás an aerthrácht trasatlantach le linn an chogaidh agus ba é iar-chósta na hÉireann an áit Eorpach ba chóngaraí do Mheiriceá Thuaidh.
Faing.
Thuirling na báid eitilte idir Sasana agus SAM i bhFaing, 30km siar ar Bhéal na Sionainne agus, níos déanaí, na heitleáin i Rinn Eanaigh (anois Aerfort na Sionainne), 25km siar ar an mbruach thuaidh.
1940idí.
a> agus chuir mórán bainisteoirí agus teicneoirí Aerfort na Sionainne fúthu iontu.
Osclaíodh an t-aerfort ar 14 Meán Fómhair 1945.
Osclaíodh an chéad siopa saor ó cháin ar domhain ann sa bhliain 1948 chun freastail ar phaisinéirí a bhí ar a mbealach idir An Eoraip agus Meiriceá Thuaidh. Fostaíodh morán oibrithe i seirbhísí nua ar nós áth-bhreoslacháin, deisiú eitleán, meitéareolaíocht, stiúir aerthráchta agus lónadóireacht.
Baile na Sionna.
Tógadh baile nua ar a dtugtar "An tSionna" nó "Baile na Sionna" faoi rialtas Sheáin Lemass. Rinn Eanna a bhí ar an mbaile fearainn seo i gContae an Chláir roimhe sin. Bhí tógáil an bhaile ceangailte le tógáil Aerfort na Sionna, agus ar ndóigh tugann an aerfort fostaíocht dona lán de mhuintir an bhaile i gcónaí. Bhí 9,673 duine ina gcónaí sa bhaile sa bhliain 2011.
Geilleagar.
Tugann an t-aerfort fostaíocht dona lán de mhuintir sa cheantar. Mar sin, b'ábhar conspóide é in Éirinn (go háirithe san iar-dheisceart) nuair a d'fhógair Aer Lingus i mí Lúnasa, 2007, go raibh sé ag bogadh a chuid eitiltí idir Aerfort na Sionainne agus Aerfort Heathrow i Londain go dtí Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste, áit atá siad ag bunú mol nua don aerlíne. I mí Aibreáin 2009 thosaigh Aer Lingus ag eitilt chuig Heathrow ó Aerfort na Sionainne arís de bharr mórán conspóide.
Taisteal.
Is príomhbhóthar náisiúnta é an N19, ón N18 (Luimneach-Inis-Gaillimh), go dtí an tAerfort. Téann cúrsa N18 trí Inis, agus tá sé cóngarach d'Aerfort na Sionainne freisin.Bíonn trácht as Gaillimh agus Luimneach go Aerfort na Sionainne ar an N18 agus N19 agus mealltar roinnt turasóireacht ghinearálta freisin.
Eachtraí.
clé


Acaill.
Is é Acaill an t-oileán is mó in Éirinn. Tá sé suite ar an gcósta thiar, i gContae Mhaigh Eo, i gCúige Chonnacht. Tá 2,569 duine ina gcónaí ann. Tá achar 146 ciliméadar (57 míle cearnach) cearnach ann. Tá leithinis an Chorráin i bparóiste Acla. Tá an leath thoir d'Oileán Acla agus leithinis an Chorráin i nGaeltacht Acla, ach tá i bhfad níos mó Gaeilge sa Chorráin anois.
Is é an Cruachán (688m) an pointe is airde ar an oileán. Tá aillte an Chruacháin, ar an taobh thiar den oileán, ar na triú haillte farraige is airde san Eoraip. Déantar tonnmharcaíocht go coitianta ar an Trá Mór i gCaol. Tá Acaill Bheag díreach taobh ó dheas d'Acaill, ós comhair na Cé Móire i gCloch Mhór. Tháinig bád tarrthála go hAcaill i samhradh na bliana 1996. Tá sé ar stáisiún anois i gCill Damhnait.
Tagairtí.
Acaill


23 Eanáir.
Is é an 23 Eanáir an 23ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 342 lá fágtha sa bhliain nó 343 i mbliain bhisigh.


Aimsir (meitéareolaíocht).
Is é atá i gceist leis an aimsir ná gach feiniméan a tharlaíonn in atmasféar plainéid. I gcás na Cruinne seo againne; áirítear an ghaoth, stoirmeacha, an bháisteach/an fhearthainn, an flichshneachta, clocha sneachta agus an sneachta féin mar mórtharlúintí aimsire, a tharlaíonn sa trópaisféar nó ag bun an atmaisféir. Is iad na héagsúlachtaí i bhfuinneamh na gréine is cionsiocair leis an aimsir. De bharr na n-uillinneacha éagsúla ag a mbuaileann gathanna na gréine an chruinne; is éagsúil dá réir a mhéad agus a théatar cearnaí an domhain. Gineann sé sin éagsúlachta teochta, as a n-eascraíonn gaotha an domhain chomh maith le gach cineál aimsire eile (go hindíreach). Is iad na cúiseanna díreacha don aimsir ná an teocht, an tais, brú atmaisféarach, scamallbhrat, luas na gaoithe agus airde an cheantair faoi leith. Is é an téamh athraitheach an tionchar is mó ar gach aon cheann acu seo, diomaite den airde.


An Teastas Sóisearach.
Scrúdú poiblí dara leibhéil a stiúrann Coimisiún na Scrúduithe Stáit is ea an Teastas Sóiséarach. Déantar an scrúdú sa tríú bliain sa mheánscoil agus ní mór do na hiarrthóirí a bheith ós cionn ceithre bliana déag d'aois. Déantar idir 10 agus 11 ábhar, agus tá Béarla, Gaeilge, Matamaitic agus teanga eile ina n-ábhair éigeantacha. Ní gnách le daltaí na hÉireann an scoil a fhágáil sula mbíonn an scrúdú seo déanta acu, agus téann an formhór ar aghaidh go ceann cúpla bliain eile chun an Ardteistiméireacht a dhéanamh, an scrúdú is gá a dhéanamh chun cáiliú don tríú leibhéal oideachais.
Stair.
Tháinig an Teastas Sóisearach isteach in ionad na Meánteistiméireachta go hoifigiúil i 1992. Deirtear go raibh an cúrsa nua níos solúbtha agus nua-aimseartha. Go luath ina dhiaidh b'é an teastas an t-íoschoinníoll chun post a fháil. I 1999 tar éís 10 mbliana thosaigh an Roinn Oideachais ag déanamh athbhreithniú ar na scrúdaithe. Rinneadh seo ar stair agus tíreolaíocht go háirithe. Cuireadh Oideachas Reiligiúnach agus Oideachas S S & P leis na hábhair don teastas. Tháinig reiligiún isteach diaidh ar ndiaidh agus cúpla scoil á ghlacadh sa chéad bliain. I 2002, cuireadh cúrsa nua eolaíochta i bhfeidhm. Cuireann an cúrsa nua níos mó béime ar rannpháirtíocht agus ranganna feidhme tríd na trí bliana. Ó 2004 bhí daltaí ábalta a gcuid torthaí a fháil ar an idirlíon.
Na cúrsaí.
Tógann an cúrsa sóisearach trí bliana le déanamh. Is iad na céad trí bliana sa mheánscoil atá i gceist. De ghnáth is sa chéad agus sa dara bhliain a chlúdaíonn daltaí an siollabas ar an gcúrsa agus déantar dul siar agus ullmhúcháin sa tríú bhliain. Tá an cúrsa leathan go leor - mar shampla, tá staidéir ghnó, teicneolaíocht ábhair (adhmad), ealaíon, grafaic theicniúil srl air.
Ábhair ar fáil.
Seo liosta de na hábhair atá ar fáil don Teastas Sóisearach. Go minic, níl mórán de na hábhair seo ar fáil sna scoileanna. Tá na hábhair shainordaitheacha i gcló dubh, agus tá na leibhéil i lúibíní.


Druga.
Is éard is druga ann ná substaint cheimiceach nó bhithcheimiceach, shaorga nó nádúrtha, agus í in ann tionchar a imirt ar an dóigh a mbíonn an t-orgánach ag obair, má ghlactar isteach sa cholainn é. De réir an tsainmhínithe seo, is féidir dearcadh ar an mbia féin mar dhruga, ach sa ghnáthchaint, tá ciall níos cúinge leis an téarma, agus is é an cineál substaintí a bhíonn i gceist ansin ná cógais, vitimíní, substaintí sícighníomhacha nó sícideileacha agus "drugaí fóillíochta" cosúil le heacstais, cócaon, marachuan, amfataimín agus eile.
Faireachán drugaí na gCustaim in Éirinn
Ní bhíonn sé soiléir i gcónaí cé acu bia nó druga atá i gceist - cuir i gcás caife, fíon agus beoir, mar shampla. De ghnáth, is é an difríocht idir drugaí agus bithcheimiceáin inginiúla (is é sin, substaintí bithcheimiceacha de dhéantús na colainne féin) ná go dtagann na drugaí isteach ón taobh amuigh. Níl an difríocht seo soiléir ach an oiread, áfach. Is hormón í an inslin, ó tháirgtear go nádúrtha i bpaincréas an duine í, ach san am céanna, is druga í freisin, ó thugtar inslin shintéiseach ón taobh amuigh dóibh siúd a bhfuil an diaibéiteas ag luí orthu.
Sanasaíocht.
Is focal iasachta é "druga" ón mBéarla "drug". Eascraíonn an focal Béarla "drug" ón bhfocal Ollainise "droog". An bhrí atá le "droog" ná "tirim". San am atá thart bhíodh an chuid is mó de drugaí déanta as plandaí triomaithe.
Cógas.
Is eard atá i gCógas ann ná druga a thógtar chun leigheas a chuir ar dhuine agus siomptóim tinneas a mhaolú atá orthu. Úsáidtear iad chun cosc a chuir ar galair nó tinnis a d'fhéadfadh bheith orthu sa todhchaí chomh maith. Bíonn dáileadh amach na cógais seo go minic faoi stiúr an rialtais agus roinntear i dtrí chatagóir éagsúla iad - cógais "thar an gcuntair", atá ar fáíl i ngnáth siopaí agus cógaslanna gan srianta spesíalta, "taobh thiar den chúntar", a ndáiltear amach ag poitigéir gan oidis dochtúra bheith ag teastáil, agus "cógais ar oideas", go bhfuil oideas ag teastáil, a bhfaightear ó dochtúr nó lia de ghnáth.
Táirgíonn na comhlachtaí poitigéirí na cógais de gnáth agus cuireann siad paiteann orthu chun a gceart iad a tháirge a chosaint, cé gur féidir iad a dhíorthú ó subtaintí nádúrtha i bplandaí ar a ghlaotar cógais luibheanna. Glaotar cógais cinéalaigh ar na cinn nach bhfuil aon phaiteann nó srianta maidir le ceadúnais acu.
Drugaí Aeraíochta(áineasa).
Is éard atá in drugaí aeraíochta nó "drugaí áineasa" ná drugaí sicgníomhach a n-úsáidtear ar fáthanna caitheamh aimsire seachas ar son oibre, leighis nó spioradálta. Tá neart conspóide faoi úsáid drugaí aeraíochta, agus tá srianta agus rialaithe curtha orthu ag rialtais ar fud an domhain chun an troid i gcoinne mí-úsáid drugaí a láidriú, ach tá criticiúlacht ann maidir le na dlíthe atá i bhfeidhm bheith finíntaithe. Tá seo ag athrú go mall, áfach, le Ceanada, ar an bhformhór, ag leanúint an Ísiltír agus dí-choirúiliú a dhéanamh ar channabas.


Latharna.
Latharna (Larne as Béarla) an t-ainm atá ar bhaile mór mara tionsclaíoch ar chósta thoir Chondae Aondroma, in oirthuaisceart Uladh, i dTuaisceart Éireann ina bhfuil cónaí ar 18,228 daoine de réir na bhfigiúirí ó dhaonáireamh na Ríochta Aontaithe i 2001. Tá sé in úsáid mar chalafort le cóir a bheith míle bliain, agus sa lá atá inniu ann is calafort ollmhór farantóireachta é an baile le lastas á iompar ar bháid fartha tiomáin isteach is amach. Tá Latharna nasctha le Clover, South Carolina sna SAM.
Tá Latharna fá údarás Chomhairle Buirg Latharna. Is mar chuid de Thoghcheantar Aontroma Thoir é mar aon le Carraig Fhearghais agus Baile na Mainistreach fá choinne olltoghchán do Phairlimint Westminister agus do Chomhthionól Thuaisceart Éireann.
Stair.
Ba ríocht bheag áitiúil é Latharna tráth dá raibh. Thoisigh daoine ag cur an ainm seo ar an bhaile fhéin amháin cúpla céad bliain ó shin. Roimhe sin thugtí Inbhear an Latharna ar an bhaile bheag. Thugeadh lucht an Bhéarla Inver Larne nó go simplí Inver ar an áit chearna. An t-ainm ba shine do Loch Latharna ná Loch Ollarbha nó Inbhear nOllarbha, rud a tharrans bho "Ollarbha" a bhíodh ina ainm ársa ar an dobhar.
Le linn an 18ú haoise d’imigh cuid mhór daoine ar imirce go Meiriceá fríd an bhaile. Tá dealbh cuimhneacháin ina sheasamh i bPáirc Smiley in ómós don "Friends Goodwill".i. an chéad long imirce a seoladh ó Latharna i mí na Bealtaine 1717 agus é ar a thriail go Bostún sna Stáit Aontaithe. Is urrainn nascanna fada buana Bostúin le hÉirinn a rianú chuig Latharna. Mar aon le hiarthar agus le deisceart na hÉireann bhí drochthionchar ag an Ghorta Mhór ar an bhaile i lár an 18ú haoise. Bhí sé mar áit a sheas amach i gcodarsnacht le contaetha Aontroma, an Dúin, Lú, Átha Cliath, agus Chill Mhantáin thoir.
I 1914, d’ulmhaigh Dílseoirí a bhí curtha i gcoinne an Bhille Rialtas Dúchais 1914 le haghaidh frithbheartaíochta armtha. Tabhairt i dTír na nGunnaí i Latharna an téarma a thugtar ar thréimhse inar iompraíodh armáin agus lón lámhaigh ón Ghearmáin isteach chuig an chalaphort ar an bhaile i lár na hoíche, dáileadh iad ar fud Uladh.
Baile calafoirt i gContae Aontroma i dTuaisceart Éireann is ea Latharna. Ciallaíonn an ainm 'tír Lathair'. Tá 30,989 duine ina gcónaí i gceantar Latharna, cé nach bhfuil ach timpeall 17,000 duine ina gcónaí sa bhaile é féin. Is é an Protastúnachas (80%) an príomhreiligiún.
Tá bád ón baile go dtí Machair an Sgithich in Albain.
Tá go leor foirgneamh suntasach ann, m.sh. Caisleán Olderfleet agus an Leacht Cuimhneacháin Chaine, macasamhail den Túr Cruin Gaelach Traidisiúnta.
Is é Lartharna príomhbhaile Chomhairle Buirg Latharna. Tá sé mar chuid de Dháilcheantar Aontroma Thoir i bParlaimint Westminster, agus i gComhthionóil Thuaisceart Éireann, mar aon le Baile Nua na Mainistreach agus Carraig Fhearghais.


Caiféin.
Alcalóideach meitiolxaintéineach is ea an chaiféin agus é le fáil go nádúrtha sna síolta caife, sa tae, sna cnónna cóla, sa "yerba mate" (lus a fhliuchtar ar nós an tae san Airgintín agus i dtíortha eile i réigiún Río de la Plata i Meiriceá Theas), sa ghuaranà, agus beagáinín i síolta cócó. Cuirtear i roinnt deochanna boga í freisin, ar nós Coca-Cola, Irn-Bru agus Mountain Dew.
Substaint bhán chriostalta í an chaiféin ghlan. Ba é an ceimiceoir Gearmánach Friedrich Ferdinand Runge a d'aithin agus a d'aonraigh an chaiféin an chéad uair sa bhliain 1819, agus ba eisean a cheap an t-ainm fosta. Sna plandaí, is minic a bhíonn alcalóidigh eile measctha tríd an gcaiféin, go háirithe taeifillín agus taebróimín.
Is é an t-ainm córasach atá ar an gcaiféin ná 1,3,7-trímheitiol-xaintéin. Tugtar "taeín", "guarainín" agus "maitéín" ar na meascáin d'alcalóidigh atá le fáil sa tae, sa ghuaraná agus sa "yerba mate", ach is í an chaiféin an príomhoibreán iontu go léir.
Is spreagthach í an chaiféin, is é sin, spreagann sí lárchóras na néaróg agus maolaíonn sí an tuirse. Tá sí ar an tsubstaint shícighníomhach is mó a úsáidtear ar fud an domhain, ach murab ionann agus a lán substaintí sícighníomhacha eile, ní dhearctar uirthi mar dhruga dainséarach. A mhalairt ar fad, bíonn deochanna a bhfuil caiféin iontu le fáil go dlíthiúil i ngach tír, a bheag nó a mhór.
Is fualbhrostach í an chaiféin freisin. Is é sin, spreagann sé an duine chun fual a dhéanamh. Iad siúd a ólann caife nó deochanna eile a bhfuil caiféin iontu go minic, áfach, ní mhothaíonn siad mórán den spreagadh seo a thuilleadh, de ghnáth. Mar sin, is ar éigean atá an dainséar ann go gcaillfeá an iomarca uisce agus tú ag ól barraíocht caife.
C8H10N4O2 an fhoirmle cheimiceach atá aici.


The Beatles.
Banna phopcheoil clúiteach ó Learpholl, Sasana ab ea The Beatles. Tá siad i measc na ngrúpaí is mó agus is rathúla i stair an rac-cheoil.
Tá níos mó ceirníní díolta ag The Beatles ná aon bhanna eile riamh i Stáit Aontaithe Mheiriceá, dar leis an Recording Industry Association of America. Sa Ríocht Aontaithe, scaoil siad níos mó ná 40 singil, albaim agus EP a chuaigh go dtí barr na gcairteacha. Bhí an rath céanna acu i dtíortha eile, agus measann an comhlacht ceoil EMI go raibh níos mó ná aon bhilliún cheirnín díolta acu timpeall na cruinne ag an bhliain 1985. Sa bhliain 2004, roghnaigh an iris Rolling Stone iad ag uimhir a haon ar an liosta den "100 Ealaíontóir Ceoil is Fearr Riamh". De réir na hirise chéanna, bhí baint lárnach ag ceol an bhanna le cultúr na 1960idí, agus tá an tionchar a bhí acu ar an gcultúr "pop", le feiceáil fós sa lá atá inniu ann.
Bunú an bhanna.
I mí Márta na bliana 1957 agus é ag freastal ar Scoil Ghramadaí Quarry Bank i Learpholl, bhunaigh John Lennon banna "skiffle" darbh ainm The Quarrymen. Bhuail Lennon agus na Quarrymen le giotáraí Paul McCartney ag an Woolton Garden Fête ag Eaglais Naomh Pheadair ar an 6 Iúil 1957, agus ghlac sé áit sa bhanna cúpla lá níos déanaí. Ar an 6 Feabhra 1958, tugadh cuireadh don ghiotáraí óg George Harrison chun féachaint ar na Quarrymen i Halla Wilson, i nGarston. Bhí aithne ag McCartney ar Harrison cheana féin, mar b'as Speke an beirt acu agus thaistil siad le chéile ar an mbus céanna go dtí Institiúid Learphoill. Tháinig Harrison isteach mar phríomhghiotáraí an bhanna tar éis cleachtaidh i mí Márta 1958. Is cosúil go raibh Lennon beagán drogallach faoi seo ag an tús mar go raibh Harrison beagán ró-óg, dar leis. Tháinig agus d'fhág baill éagsúla le linn na tréimhse seo, ach i mí Eanáir 1960 d'aimsigh siad dord-ghiotáraí nua - Stuart Sutcliffe, cara le Lennon ón scoil ealaíne. Sheinn Lennon agus McCartney giotáir rithime, agus bhí a lán drumadóirí fós ag teacht isteach agus imeacht ón mbanna i rith na tréimhse seo.
Bhain na Quarrymen triail as roinnt ainmneacha - "Johnny and the Moondogs", "Long John and the Beatles", "the Silver Beetles" sular shocraigh siad ar "The Beatles" i mí Lúnasa 1960. Tá go leor tuairimí faoi bhunú an ainm agus an litriú aisteach a roghnaigh siad. Creidtear gurb é Lennon a chruthaigh an t-ainm, ag súgradh leis an bhfocail "beetles", nó ciaróga (mar thagairt ar bhanna Buddy Holly, The Crickets) agus an focal "beat", nó "buille".
I mí Bealtaine na bliana 1960, chuaigh the Silver Beetles amach ar chamchuairt go dtí oirthuaisceart na hAlban, mar bhanna chúltaca don amhránaí Johnny Gentle. Níor bhuail siad le Gentle ach uair amháin roimh na céad ceolchoirme, ach dhearbhaigh McCartney níos déanaí gur sholáthraigh an turas taithí fíor-thábhachtach don bhanna óg. Bhí na Silver Beetles gan drumadóir fós i rith an turais. Fuair siad cabhair ó Tommy Moore an uair seo, leaid a bhí i bhfad níos sine ná iad féin. Níor mhair Moore chomh fada sa bhanna, áfach, agus d'fhill sé ar ais go dtí a phost ag tiomáint trucail ardaithe i monarcha. B'é Norman Chapman an chéad drumadóir eile a d'aimsigh siad ach glaodh chun a Sheirbhís Náisiúnta a dhéanamh cúpla seachtain ina dhiaidh sin. Ba mhór an fhadhb dóibh í a bheith fágtha gan drumadóir arís go háirithe nuair a bhí socrú déanta ag a mbainisteoir neamhoifigiúil (Allan Williams) go seinnfeadh siad ag cúpla seó i gclubanna ar an Reeperbahn, i Hamburg na Gearmáine.
Tionchair cheoil.
Mar a dúirt John Lennon féin: "B'é Elvis a chuir tús liom ag ceannach ceirníní. Cheap mé go raibh an t-ábhar luath ar fheabhas. Chuaigh ré Bill Haley thairim, ar bhealach. Nuair a tháinig a cheirníní ar an raidió, bheadh mo mháthair ag éisteacht leo ach ní dheachaigh siad i bhfeidhm ormsa. S'é Elvis a mhúscail suim ionam sa rac-cheol. Nuair a chuala mé 'Heartbreak Hotel', dúirt mé liom féin "Sin é!", agus thosaigh mé ag fás "sideburns" agus an chraic seo". Dúirt Lennon freisin: "Ní raibh tionchar ag rud ar bith orm, sular chuala mé Elvis. Gan Elvis, ní bheadh aon Beatles ann".
Hamburg.
I Hamburg na Gearmáine agus a gcéad taispeántas ag druidim leo go tapa, bhí na Beatles gan drumadóir arís. An t-aon duine eile a chuir siad glaoch ar ná Pete Best, a tháinig isteach sa ghrúpa ar 12 Lúnasa 1960. Bhí aithne acu ar Best cheana féin, agus é ina bhall den bhanna The Blackjacks a bhíodh ag seinm ag an gClub Casbah. Siléar in Iar-Derby, Learpholl a bhí ann i ndáiríre, faoi úinéireacht a mháthair Mona Best. Chasadh na Beatles san áit chéanna anois agus arís. Sa chlár faisnéise "The Compleat Beatles", dúirt Allan Williams an méid seo faoi dhrumadóireacht Best: "níor sheinn Best ró-chliste, ach inghlactha". Ar aon nós, fuair Best an jab agus d'fhág sé lena chomhbhaill nua ar an dturas go Hamburg ceithre lá ina dhiaidh sin. Nuair a shroich siad an chathair, thosaigh an banna ag casadh ag an gClub Indra, sular bhog siad ar aghaidh go dtí an Kaiserkeller ar an 4 Deireadh Fómhair 1960. Obair dheacair a bhí ann don ghrúpa óg, mar bhí orthu seinm ar feadh sé uair an chloig oícheanta, seacht n-oíche na seachtaine. Ar an 21 Samhain 1960, gabhadh Harrison agus díbríodh é as an dtír nuair a bhfuair na húdaráis amach gur inis sé bréag maidir lena aois cheart. Bhí sé ró-óg le bheith sna clubanna ina raibh siad ag casadh. Seachtain níos déanaí, gabhadh McCartney agus Best freisin nuair a chuir siad tine beag síos san óstán. Cúisíodh iad, agus díbríodh an bheirt chomh maith. Lean Lennon na buachaillí eile abhaile i lár mí na Nollag, ach d'fhan Sutcliffe siar i Hamburg lena a chailín Gearmánach nua, an grianghrafadóir Astrid Kirchherr. Ar ais i Learpholl, rinne na Beatles a gcéad taispeántas ag an gClub Casbah ar an 17 Nollaig, le Chas Newby in áit Sutcliffe ar an ndord-ghiotár.
I mí Aibreán san ath-bhliain 1961, d'fhill na Beatles ar ais go Hamburg. Ar an turas seo, thosaigh siad leis an gClub Top Ten ar dtús. Nuair a bhí siad ag casadh anseo, bhí an banna roghnaithe ag an amhránaí Sasanach Tony Sheridan chun a bheith mar chúl-bhanna ar cheirníní a bhí sé ag déanamh don lipéad Gearmánach Polydor Records, léirithe ag Bert Kaempfert. Shínigh Kaempfert conradh leis an ngrúpa ar a lipéad féin, agus chuir siad tús leis an obair ar an gcéad sheisiún taifeadta ar an 22 Meitheamh 1961. Ar an 31 Deireadh Fómhair, sheol Polydor an taifeadadh faoin teideal "My Bonnie (Mein Herz ist Bei Dir Nur)", a chuaigh isteach sna cairteacha Gearmánacha faoin ainm "Tony Sheridan and the Beat Brothers", ainm a thugtaí ar aon bhanna a bhí ag obair leis. Deireann an finscéal gurbh é an ceirnín seo a bhuaigh na Beatles a gcéad cruinniú leis a mbainisteoir Brian Epstein, agus an chéad uair a bhí an banna luaite sna meáin i Meiriceá.
Thart ar tús na bliana 1962, luaigh an iris "Cashbox" "My Bonnie" mar cheádligean "foireann rac-cheoil nua, Tony Sheridan and the Beat Brothers". Rinneadh cúpla cóip den albam faoin lipéad Decca agus seoladh iad do dtí ceirneoirí i Meiriceá. Bhí margadh ag American Decca le Polydor agus Deutsche Grammophon, rud atá íorónta mar bhí conradh ceoil diúltaithe ag Decca sa Bhreatain ag an am seo. Nuair a d'fhill an banna ar ais go Learpholl, d'fhan Sutcliffe i Hamburg le Kirchherr arís. Timpeall an ama seo, thosaigh McCartney ag seinm an dord-ghiotár ina áit in aon chor.
Mhair an tríú thuras i Hamburg idir 13 Aibreán agus 31 Bealtaine 1962, agus sheinn an banna ag oscailt an Club Star. Bhí droch-nuacht ag fanacht dóibh i Hamburg, faraor. Bhí Stuart Sutcliffe tar éis bás a fháil de bharr fuiliú inchinne ar 10 Aibreán.
Ghlac Brian Epstein leis an bpost mar bhainisteoir an bhanna dó fhéin i mí Eanáir 1962, agus thosaigh siad le chéile ag lorg conradh ceoil. Ag an am seo, bhí Epstein i gceannas ar an roinn cheoil ag an North End Music Store (NEMS), siopa a bhí mar chuid de chomhlacht troscáin a mhuintir. Fear gnó cliste a bhí ann, agus bhain sé úsáid as an stádas a bhí aige le NEMS chun chuir in iúl gurb déileálaí tábhachtach é. Mar thoradh, bhí Epstein ábalta bualadh leis na comhlachtaí móra agus margadh láidir a fháil don bhanna. I díospóireacht amháin atá cáiliúil agus páirt de fhinscéal an bhanna inniu, fuair Epstein diúltú borb ó Dick Rowe, a bhí i gceannas ar an roinn A&R ag Decca Records i Sasana, nuair a dúirt sé: "Tá giotár-bhannaí ar an mbealach amach, Mr. Epstein". Agus é ag déanamh idirbheartaíochta le Decca, bhuail Epstein le oifigeach feidhmiúcháin Ron White, ón gcomhlacht EMI. Ni léiritheoir a bhí i White é féin, ach chuir sé Epstein i dteagmháil le léiritheoirí in EMI - Norrie Paramor, Walter Ridley, agus Norman Newell. Níor raibh suim ag an triúir oibriú leis na Beatles, áfach. Níor chuir White glaoch ar an gceathrú léiritheoir George Martin, toisc go raibh sé amuigh ón oifig ar saoire ag an am.
Conradh ceoil.
Leis an seans dul i gcion ar Decca caillte acu, chuaigh Epstein go dtí an siopa HMV ar Shráid Oxford i Londain chun na ceirníní a rinne an banna le Decca a aistriú go dioscaí. Agus iad ag obair ar na dioscaí, mhol innealtóir Jim Foy do Epstein dul i gcomhairle le Sid Coleman, a bhí i gceannas ar fhoilsíocht EMI. D'éist Coleman leis na téipeanna, agus ansin chuir seisean Epstein i dteagmháil le George Martin, an fear "a dhéanann ceirníní coiméide", mar a dúirt Coleman, agus ceannaire ar an lipéad Parlophone a bhí ag EMI. Sa deireadh, bhuail Epstein agus Martin le chéile, agus bhí suim ag Martin sa cheol a chuala sé. Shínigh Martin conradh leis na Beatles ar feadh bliana amháin. Ag an am céanna, socraíodh an chéad sheisiún thaifeadta a tharla ar an 6 Meitheamh 1962 ag Stiúideonna Abbey Road i dtuaisceart Londan. Ní raibh Martin ró-dhíograiseach leis an gceol ar dtús, áfach, ach bhain sé an-taitneamh as na daoine sa bhanna, nuair a bhuail sé leo. Cheap Martin dó féin go raibh tréith ann, cé chomh ámh agus callánach is a bhí sé. D'admhaigh sé níos déanaí nach raibh sé an-tógtha leis an gceol, ach an géarchúiseacht agus an greann a bhí sa bhanna.
Crosaire ag Stiúideonna Abbey Road.
Tháinig Martin ar fhadhb eile, áfach, le drumadóireacht Pete Best. Dar leis, ceoltóir lag a bhí ann, nach raibh ábalta an buille a choimeád i gceart. Phléigh sé an t-ábhar faoi rún le Epstein, agus d'aontaigh siad drumadóir eile a thabhairt isteach don chéad sheisiún eile. Ní raibh na Beatles eile ró-shásta le Best ach oiread. Fuair Best a lán airde óna leantóirí, níos mó ná na baill eile agus creidtear gur chuir sé seo go mór leis an teannas a bhí eatarthu. Chomh maith leis sin, ní bhfuair Best tacaíocht ón mbainisteoir ach an oiread, de bharr nár thaitin stíl gruaige na mball eile le Best. Tháinig an deacracht dheireanach nuair a d'éirigh Best tinn, agus bhí sé as láthair ó chúpla taispeántas. Thug Lennon, McCartney agus Harrison an jab do Epstein an bóthair a thabhairt dó, rud a rinne sé ar an 16 Lúnasa 1962. An duine a roghnaigh siad ina áit ná Ringo Starr (ainm baiste Richard Starkey), a bhí ina drumadóir i gceann de na grúpaí Merseybeat is mó, Rory Storm and the Hurricanes. Rogha éasca ab ea é, mar bhí aithne acu ar Starr cheana féin, agus sheinn siad le chéile sna laethanta i Hamburg. Rinneadh an chéad taifeadadh leis an gceathrar - Lennon, McCartney, Harrison, agus Starr - ar an 15 Deireadh Fómhair 1960, nuair a sheinn siad le chéile ar shraith ceirníní ag seinm mar banna tacaíochta don amhránaí Lu Walters. B'é Starr a bhí ina shuí taobh thiar den fhoireann drumaí ag an dara seisiún a bhí ag na Beatles ag EMI ar an 4 Deireadh Fómhair, 1962. Chaill Starr an tríú sheisiún ar an 11 Meán Fómhair, áfach, mar roghnaigh Martin an drumadóir seisiúin Andy White ina áit.
Maidir leis an gconradh ceoil a bhí ag an ngrúpa, fuair gach ball pingin amháin ó gach singil a bhí díolta acu. Roinneadh an phingin seo idir an cheathrar, nó feoirling do gach ball. Laghdaíodh an ráta níos mó i gcás na singil a díoladh taobh amuigh den Ríocht Aontaithe, síos do dtí leath-phingin ó gach ceann. D'admhaigh George Martin ina dhiaidh sin gur conradh uafásach a bhí ann.
Níor tháinig aon cheol luachmhar amach ón gcéad sheisiún le Martin ar an 6 Meitheamh 1962, ach ag an seisiún i mí Meán Fómhair, thaifead na Beatles a gcéad "hit" sa Ríocht Aontaithe, an singil "Love Me Do". Shroich sé uimhir a 17 sna cairteacha (shroich sé barr na gcairteacha i Meiriceá bliain go leith níos déanaí i mí Bealtaine 1964). Ar an 26 Samhain 1962, thaifead siad an dara shingil "Please Please Me", a chuaigh go dtí an dara háit sna cairteacha oifigiúla, agus an chéad áit sna cairteacha NME. Trí mhí ina dhiaidh sin, seoladh a gcéad albam, leis an dteideal céanna "Please Please Me". Rinne na Beatles a gcéad taispeántas ar an teilifís ar an gclár "People and Places", a craoladh beo ó Mhanchain ar an 17 Deireadh Fómhair 1962. Thosaigh clú agus cáil an bhanna ag fás go tapaidh, agus glaoitear Beatlemania ar an bhfreagairt mhór a fhuair siad óna lucht leanúna, déagóirí den chuid is mó agus cailíní óga ach go háirithe.
Ag am an céanna, thosaigh na fíor-chriticí ag tabhairt na Beatles faoi deara chomh maith. Ar an 23 Nollaig 1963, d'fhoilsigh The Times aiste ón scríbhneoir William Mann ag moladh saothar an bhanna, mar shampla - na giotáir "úr agus dea-fhoghrasach" san amhrán "Till There Was You", na "haistrithe fo-mheánacha idir C major agus A flat major", agus an "t-éirí octacha" san amhrán "I Want to Hold Your Hand". Bhí mearbhall fiú ar an mbanna féin faoi na rudaí seo.
Meiriceá.
Cé go raibh cáil an-mhór bainte amach ag na Beatles sa Bhreatain ag tús na bliana 1963, dhiúltaigh craobh Mheiriceánach de EMI, Capitol na singlí "Please Please Me" agus "From Me to You" (an chéad uimhir a haon oifigiúil a bhí acu sa Ríocht Aontaithe) a eisiúint. D'eisigh Vee-Jay Records, comhlacht beag i Chicago na singlí mar pháirt de mhargadh a bhí acu. Thosaigh Art Roberts, DJ ag an stáisiún raidió WLS i Chicago, ag casadh an amhráin úd "Please Please Me" ag deireadh mí Feabhra 1963. B'é seo an chéad uair a chloiseadh an grúpa ar raidió Meiriceánach. Tar éis tamaill, áfach, chaill siad ceart na gceirníní a úsáid, nuair a tháinig sé chun solais nach raibh siad ag íoc a gcuid dleachtanna.
I mí Lúnasa sa bhliain 1963, d'eisigh Swan Records a bhí lonnaithe i Philadelphia an singil "She Loves You", ach níor seinneadh an t-amhrán ró-mhinic ar an aer. Nuair a sheinn siad an singil ar an gclár teilifíse "Dick Clark's American Bandstand", bhris na déagóirí a bhí ann amach sna tríthí ag gáire nuair a chonaic siad an stíl gruaige áirithe a bhí ag an Beatles. I mí na Samhna 1963, áfach, ghnóthaigh Brian Epstein seans mór don bhanna. Chuir sé in a luí ar Ed Sullivan na Beatles a úsáid ar thrí chlár teilifíse i mí Feabhra leis an aidhm go mbeadh siad in ann conradh a fháil le Capitol Records. D'aontaigh Capitol an singil "I Want to Hold Your Hand" a scaoileadh i mí Lúnasa. Ar an 7 Nollaig 1963, taispeánadh físeán beag den bhanna ar an CBS Evening News (bhí CBS in ann an scéal a thaispeáint níos luaithe ar maidin den 22 Samhain ach cuireadh é seo ar ceal mar gheall ar dhúnmharú John F. Kennedy.) Tar éis an fhíseáin a fheiceáil, d'iarr cailín óg ar an stáisiún raidió áitiúil i Washington, D.C. amhrán ón mbanna a chasadh. D'éirigh leis an stáisiún greim a fháil ar chóip iompórtála den amhrán I Want to Hold Your Hand, rud a chuir brú ar Capitol Records an singil a scaoileadh níos luaithe ná mar a bhí ar intinn acu ar an 26 Nollaig 1963.
Thosaigh roinnt stáisiúin raidió i Nua Eabhrac (WMCA ar dtús agus ansin WINS agus WABC) ag casadh an singil I Want to Hold Your Hand ar an lá a scaoileadh é. Leath an Beatlemania a tosaíodh i Washington go dtí Nua Eabhrac, agus cathracha eile tar éis tamaill. Díoladh aon mhilliún cóip den singil taobh istigh de deich lá, agus ar 16 Eanáir 1964 d'fhógair an iris Cashbox gur shroich sé uimhir a haon sna cairteacha. Ar an 3 Eanáir 1964, craoladh físeán den bhanna ag seinm an amhráin "She Loves You" ar an Jack Paar Show.
Trasnaíonn Beatlemania an tAtlantach.
Ar an 7 Feabhra 1964, bhailigh ceithre mhíle leantóir ag Aerfort Heathrow chun slán a fhágáil leis na Beatles agus iad ag dul ar a gcéad turas go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá. Thaistil slua mór in éineacht leo - grianghrafadóirí, iriseoirí (Maureen Cleave ina measc), agus an léiritheoir Phil Spector, a cheannaigh suíochán ar an eitilt céanna. Nuair a bhí siad ag tuirlingt i Nua Eabhrac, d'fhógair an píolóta thar an raidió, "Abair leis na buachaillí go bhfuil slua mór ag fanacht leo.". Ní fhaca Aerfort JFK (a bhí ath-ainmnithe le déanaí) a leithéid riamh ó thaobh na sluaite de, agus measadh go raibh timpeall is trí mhíle leantóir ann. Tar éis preasagallamh (ina bhuail siad le Murray the K don chéad uair) cuireadh isteach i limisíní iad, agus tiomáineadh iad go dtí Cathair Nua Eabhraic. Ar an mbóthar isteach, chuir McCartney an raidió ar siúl, agus d'éist siad le tráchtaireacht bheo ar an aer: "Tá siad (na Beatles) díreach tar éis an aerfort a fhágáil, agus tá siad ag teacht go Cathair Nua Eabhriac". Nuair a bhain siad Óstán an Plaza amach, cuireadh faoi léigear iad ag na sluaite tacaithe agus na tuairisceoirí. Bhí fiabhras 102 °F ag Harrison an lá ina dhiaidh, agus dúradh leis fanacht sa leaba. Mar sin, ghlac Neil Aspinall a áit i rith an chéad chleachtas teilifíse.
Craoladh an chéad taispeántas beo a rinne na Beatles i Meiriceá ar The Ed Sullivan Show ar an 9 Feabhra 1964. An mhaidin ina dhiaidh sin, bhí píosa i mbeagnach gach nuachtán ag rá nach raibh ann ach faisean na huaire, agus nárbh fhéidir leo "fonn a iompair trasna an Atlantaigh". Sheinn siad ina gcéad cheolchoirm ag an Washington Coliseum i Washington, D.C. ar an 11 Feabra 1964.
Tar éis na cáile móire a bhain na Beatles amach sa bhliain 1964, thosaigh Vee-Jay Records agus Swan Records ag baint an-úsáid as na cairteacha a bhí acu leis na luath-taifeadtaí a ath-eisiúint. Shroich beagnach gach ceann acu an deich is fearr" sna cairteacha. Fuair MGM agus Atco na cearta do na hamhráin a thaifead siad i Hamburg i rith na tréimhse le Tony Sheridan, agus d'éirigh sách maith leis na singlí "My Bonnie" agus "Ain't She Sweet" (le John Lennon mar phríomhamhránaí). D'eisigh VEE-Jay "Introducing... The Beatles", albam a bhí comhdhéanta go príomha den chéad albam a eisíodh sa Bhreatain le cúpla mion-athruithe. Chomh maith leis sin, d'eisigh siad albam aisteach "The Beatles Vs The Four Seasons". Ar an albam seo, cuireadh "Introducing... The Beatles" agus "The Golden Hits Of The Four Seasons", albam ó ghrúpa rathúil eile a bhí faoi chonradh ag Vee-Jay, i "gcomórtas" le chéile (bhí "scórchárta" ar an gclúdach, fiú).
Albam fánach eile a rinneadh ag an am ná "Hear The Beatles Tell All", a chlúdaigh dhá agallamh fada le ceirneoirí as Los Angeles (an teideal a bhí ar taobh a haon ná "Dave Hull interviews John Lennon", agus ar thaobh a dó "Jim Steck interviews John, Paul, George, Ringo"). Ní raibh ceol ar bith ón mbanna le fáil air. Tar éis tamaill, chuaigh na ceirníní a bhí eisithe ag Vee-Jay/Swan faoi úinéaracht Capitol, a d'atheisigh an chuid is mó den cheol ar an albam a eisíodh i Meiriceá amháin, "The Early Beatles".
I lár na bliana 1964, d'fhág na Beatles ar a gcéad camchuairt taobh amuigh den Eoraip nó Meiriceá, nuair a thaistil siad ar fud na hAstráile. Fágadh Ringo Starr sa bhaile i Learpholl ag fulaingt le céislíníteas, agus tógadh Jimmy Nicol isteach ina áit. In Adelaide, tháinig níos mó ná 300,000 duine amach don banna, a tháinig amach chun iad a fheiceáil ag Halla Baile Adelaide. Bhuail Ringo leo arís sa Nua-Shéalainn ar an 21 Meitheamh 1964.
I mí Meithimh 1965, bhronn Banríon Eilís II na Ríochta Aontaithe Ord Impireacht na Breataine, nó MBE ar an gceathrar. B'é an príomhaire Harold Wilson (a bhí ina theachta ón gceantar Huyton, i Learpholl) a mhol na hainmniúcháin. Ba mhór an onóir é don bhanna, ach chuir an eachtra tús le conspóid mhór i measc daoine eile ar a bronnadh an MBE orthu cheana. Bronnadh MBE don chuid is mó ar sheanfhundúirí míleata agus ceannairí cathartha, agus mar thoradh bhí fearg ar dhaoine coimeádacha nuair a bhfuair ceoltóirí an onóir chéanna. Thosaigh roinnt daoine ag tabhairt na boinn ar ais chun agóide a dhéanamh - dhá cheann ar an 14 Meitheamh, sula bhfuair na Beatles a mboinn féin ar an 26 Deireadh Fómhair.
Ar an 15 Lúnasa 1965, chas the Beatles an chéad cheolchoirm i stair an rac-cheoil a cuireadh ar siúl i staid mhór, nuair a sheinn siad ag Staid Shea i Nua Eabhrac, os comhair lucht féachana de 55,600 duine. Seoladh an séú albam, "Rubber Soul", ag tús mí na Nollag 1965. Mhol na criticí go mór é mar chéim mhór ar aghaidh in aibíocht agus coimpléacsacht i gceol an bhanna.
Frithradadh agus conspóid.
I mí Iúil 1966, agus iad ar chamchuairt sna Filipínigh, mhaslaigh na Beatles ceannaire na tíre Imelda Marcos, de thaisme mar a tharla. Thug an t-uachtarán cuireadh don bhanna teacht go dtí an bPálas Uachtaránacht, chun bricfeasta a fháil ag fáiltiú oifigiúil. Dhiúltaigh Brian Epstein é go béasach, mar bhí polasaí ag an mbanna aon cuirí chomh "h-oifigiúil" seo a dhiúltiú. Bhí sé ar intinn acu lá saoire a thógáil ar an lá céanna, rud a bhí an-luachmhar dóibh i rith na laethanta gnóthacha seo. Ní raibh Imelda Marcos den tuairim céanna ar chor ar bith, áfach, agus thóg sí é mar mhasla. Bhí iontas ar na Beatles nuair a chuala siad an ruaille buaille ar an nuacht, agus bhí gach stáisiún ag labhairt faoin eachtra. Thosaigh an suíomh ag eírí go dona go tapaidh. Chaill an banna an chosaint phóilíneachta a bhí acu, agus b'éigean dóibh taistil go dtí Aerfort Manila ina n-aonair. Shroich siad an t-aerfort slán sábháilte, ach nuair a bhí siad ann ciceadh agus buaileadh a bhainisteoir turais Mal Evans, agus fuair an banna féin an chóir chéanna. Nuair a bhí siad ar an eitleán agus ag fanacht ar an rúidbhealach, tógadh Epstein agus Evans amach as arís, chun labhairt leis na h-údaráis. I ndeireadh na dála, bhí ar Epstein an t-airgead ar fad a thuill an banna sa tír a thabhairt ar ais, sular ghéill siad dóibh dul ar ais ar an eitleán.
Tháinig siad go leor slán as an gcrá sna Filipínigh, ach bhí ceann eile ag fanacht leo. Chuir ráiteas a rinne Lennon i mí Márta na bliana céanna tús le frithradadh mór ó grúpaí coimadeácha agus soisialta i Stáit Aontaithe. Le linn preasagallamh leis an dtuairisceoir Briotanach Maureen Cleave, chuir Lennon i láthair a thuairim go raibh an Chríostaíocht ag fáil bás agus go raibh na Beatles "níos coitianta ná h-Íosa anois". Tar éis seo, craoladh an scéal ar an raidió i mBirmingham, Alabama faoi daoine ag dóigh ceirníní an bhanna. Ceaptar ar dtús gur magadh a bhí ann, ach thosaigh neart daoine a bhí ceangailte leis na h-eaglaisí tuathúila i ndeisceart na tíre ag déanamh an rud céanna. Gan mhoill, bhí daoine i mbailte ar fud na Stáit Aontaithe agus an Afraic Theas ag cur ceirníní an bhanna trí thine mar agóid. Agus é ag iarraidh beagán greann a thabhairt isteach sa dhíospóireacht, dúirt McCartney, "Bíonn orthu iad a cheannach sular fhéidir leo iad a dhóigh." Faoi fíor-bhrú ó na meáin i Meiriceá, ghabh Lennon a leithscéal ag preasagallamh i Chicago ar an 11 August 1966, an oíche roimh an céad taispeántas ar a gcamchuairt deireanach.
Ce go raibh na Beatles an-tógtha le h-Elvis Presley, níor aontaigh sé le gníomhaíochas frith-chogaíocht an bhanna, agus úsáid drugaí chomh maith. D'iarr Presley fiú ar uachtarán Richard Nixon cosc a chur ar an gceathrar teacht isteach sa tír. Ar an dtaobh eile, fuair siad tacaíocht ó Bob Dylan, a dhearbhaigh gur thug na Beatles beagán bród ar ais don tír.
Revolver.
I mí Aibreán 1966, chuir na Beatles tús leis an obair ar an t-albam ba uaillmhianach a rinne siad go dtí seo, "Revolver". I rith na seisiúin taifeadta, thosaigh siad ag baint triail a lán rudaí nua, mar shampla le lúbanna téip agus samplálacha. Thaitin leis an ngrúpa i gcónaí triail a bhaint as teicneolaíocht úr agus nua-aimseartha, cé go raibh na h-amhráin bunaithe fós ar na bhfréamhacha céanna - rac-cheol, bailéid, rithim is na gormacha, ceol soul, ceol domhanda agus seánraí eile.
Sheinn na Beatles a seó deireanach i bPáirc Candlestick, i gcathair San Francisco ar an 29 Lúnasa 1966. D'iarr McCartney ar Tony Barrow an cheolchoirm a thaifead, ach bhí an téip a úsáid sé ró-ghearr agus stop sé i lár an amhrán deireanach. Níor mhair an seó ar fad ach timpeall tríocha cúig nóiméad.
Na blianta sa stiúideo: Sgt. Pepper agus Magical Mystery Tour.
As seo amach go dtí deireadh an bhanna, thiontaigh na Beatles a bhfuinneamh ar fad ar an stiúideo. Bhí siad ach seacht mí amuigh ón stiúideo tar éis "Revolver", nuair a bhailigh siad ar ais i Stiúideonna Abbey Road, Londain ar an 24 Samhain 1966. Chuir siad tús leis na seisiúin a mhair ar feadh 129 lá. An toradh a chruthaigh siad ná an t-ochtú albam, "Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band", a scaoileadh ar an 1 Meitheamh 1967.
Ar an 25 Meitheamh 1967, b'é na Beatles an céad banna a chraoladh ar fud an domhain, ós comhair lucht féachana 400 milliún duine ar an teilifís. Craoladh an taispeántas beo mar pháirt den chéad tarchur satailíte, ar chlár leis an dteideal "Our World". Sheinn siad an t-amhrán "All You Need Is Love" ag Abbey Road, Londain, agus seoladh é ar fud na cruinne.
Thosaigh an tóin ag titim amach as cúrsaí airgeadais an bhanna tar éis bás Brian Epstein, de bharr ródháileog dhrugaí thimpisteach ar an 27 Lúnasa 1967. Bhí dhá bhliain is tríocha bainte amach aige. Ag deireadh na bliana céanna, fuair siad a gcéad preas diúltach sa Bhreatain nuair a craoladh an scannán "Magical Mystery Tour" ar an teilifís. Ní raibh gach duine in ann é a thuiscint, agus bhí an scannán ag breathnú go mór ar dhathanna, cé nach raibh teilifíse dhaiteacha ag formhór na ndaoine ag an am sin. Scaoileadh fuaimrian den scannán sa Ríocht Aontaithe mar albam dúbailte.
Chaith an grúpa seal ag tús na bliana 1968 i Rishikesh, Uttar Pradesh, san India ag déanamh staidéar ar machnamh tarchéimniúil faoi stiúir an Maharishi Mahesh Yoga. Ar ais ón India, thaistil Lennon agus McCartney go Nua Eabhrac chun bunú an Apple Corps., a gcomhlacht nua a fhógairt.
White Album.
I lár na bliana 1968, rinne siad obair ar an albam dúbáilte "The Beatles", nó "The White Album" mar atá aithne air mar gheall ar an gclúdach lom bán. I rith na seisiúin don albam seo, bhí sé soiléir go léir go raibh fadhbanna mhóra sa bhanna, agus shiúl Ringo Starr amach ar feadh tamaill. Cúis mí-shástacht a bhí sa bhanna ná go raibh bean nua Lennon Yoko Ono sa stiúideo leo an t-am ar fad.
Lean an obair díreach ar aghaidh, áfach, le McCartney ag casadh na drumaí ar na hamhráin "Martha My Dear", "Wild Honey Pie", "Dear Prudence" agus "Back in the USSR". Bhí ról lárnach ag McCartney ag an am seo. Deirtear gurbh é McCartney a scríobh an chéad amhrán 'Miotal trom' riamh - "Helter Skelter" atá ar an "White Album".
Ag an am céanna, ceapadh go raibh McCartney ag éirí beagán ró-thiarnúil, go h-áirithe tar éis bás Epstein. Bhí na scoilteanna bheaga seo ag fás ar feadh tamaill sa bhanna, rud a bhí sách soiléir nuair a bhí Harrison ag iarraidh a amhráin fhéin a chur ar na halbaim.
Deacracht mór eile a bhí acu ná go raibh siad fós gan bhainisteoir, agus gan éinne a bhí in ann na cúrsaí gnó a stiúradh. Bhí bhí McCartney i bhfabhar an jab a thabhairt do Lee Eastman, athair leis a bhean Linda Eastman. Ní raibh Lennon, Harrison agus Starr den tuairim céanna ar chor ar bith, ámh, b'fhearr leo Allen Klein. Roimhe seo, rinneadh gach cinneadh d'aon guth, ach leis an gceann seo ní raibh siad ábalta aontú a dhéanamh. Bhí Lennon, Harrison agus Starr amhrasach faoi Eastman, mar cheap siad go mbeadh Eastman claonta i leith McCartney i gcónaí. Roghnaigh an triúr Klein, ach sa bhliain 1971 nochtadh gur ghoid sé cúig milliún ón bhanna agus é ina bhainisteoir. In agallamh don "Anthology" sna 1990idí, labhair McCartney faoin tréimhse seo, "Ag féachaint siar, is féidir a thuiscint conas a mhothaigh siad go mbeadh sé (Lee Eastman) claonta i mo leith."
Let It Be.
Chas na Beatles don uair deireanach beo thuas ar dhíon an fhoirgnimh Apple ag Rae Savile, Londain, ar an 30 Eanáir 1969, dhá lá roimh deireadh na seisiúin deacracha don albam "Let It Be". Scannánaíodh an chuid is mó den taispeántas, agus cuireadh san áireamh é sa scannán "Let It Be". Nuair a bhí siad ag seinm, cuireadh scairt ar na bpóilíní áitiúla mar gheall ar ghearáin faoin challán. D'iarr na péas orthu stop a chur leis, agus dúirt na baill níos déanaí go raibh díomá orthu nár ghabhadh iad, mar bheadh deireadh níos tráthúil don scannán é.
Abbey Road.
Taifeadadh an t-albam deireanach, "Abbey Road", i samhradh na bliana 1969. Nuair a shroich siad deireadh an amhráin "I Want You (She's So Heavy)" ar an 20 Lúnasa 1969, b'é sin an uair deireanach a bhí na ceathrar Beatles sa stiúideo céanna riamh. An t-amhrán deireanach a rinne siad ná "I Me Mine", scríofa ag Harrison agus taifeadadh ar an 3 Eanáir 1970. Rinneadh é gan Lennon, é a bhí sa Dhanmhairg ag an am.
Briseadh suas.
D'fhógair Lennon go raibh sé ag fágáil an bhanna ar an 20 Meán Fómhair 1969, ach d'aontaigh sé faic a rá go poiblí sular raibh na cúrsaí dleathacha go leor réitithe.
Dhá bhliain roimhe sin, nuair a fuair bainisteoir an bhanna Brian Epstein bás sa bhliain 1967, thosaigh Lennon ag cailleadh suime sa bhanna, ach lean McCartney ar aghaidh chomh láidir is a bhí sé riamh. Bhí seisean ar an phríomh-Beatle sa stiúideo. Cheap McCartney gur seans a bhí in "Let It Be" don bhanna chun obair le chéile mar a d'oibrigh siad fadó sular stopadar ag tabhairt ceolchoirmeacha, ach níor éirigh go maith leo. Bhí suim caillte ag Lennon sa ghrúpa mar gheall ar a chailín nua Yoko Ono, bhí Ringo traochta don troid ar fad a bhí sa bhanna agus bhí croí Harrison san India. Cheap Harrison freisin go raibh McCartney ag iarraidh é a choinneáil faoi chois sa bhanna agus tharraingíodh sé argóintí go minic le McCartney dá mbeadh moltaí ar bith aige dó.
I mí Márta 1970, tugadh na dioscaí ón seisiún Get Back don léiritheoir Meiriceánach Phil Spector, a bhí ag obair le Lennon ar a shingil aonair "Instant Karma!". Bhí sé ar intinn ag an mbanna, McCartney ach go h-áirithe, fuaim lom agus beo a choimeád ar an albam. Bhí a stíl aithnidiúil fhéin ag Spector, an "Wall of Sound" mar a dtugtar air, ach ní raibh sé oiriúnach don scéim seo. Bhí McCartney ar buile leis an obair a rinne Spector ar an amhrán "The Long and Winding Road", agus rinne sé iarracht stop a chur le scaoileadh an singil. Theip ar an iarraidh seo, áfach.
D'fhógair McCartney briseadh suas na Beatles go poiblí ar an 10 Aibreán 1970, seachtain amháin sular sheol sé a chéad albam aonair, "McCartney". Ar an 8 Bealtaine 1970, scaoileadh na hamhráin ón seisiúin Get Back mar an t-albam Let It Be, agus ina dhiaidh sin an scannán leis an ainm céanna.
Díscaoileadh comhpháirtíocht The Beatles sa bhliain 1975.
Tagairtí.
*


Ardteistiméireacht.
Scrúdú poiblí sinsearach dara leibhéal i bPoblacht na hÉireann is ea an Ardteistiméireacht'". Bíonn sí á stiúradh ag Coimisiún na Scrúduithe Stáit.


Liam Ó Cuinneagáin.
Is é Liam Ó Cuinneagáin stiúrthóir an chomhlachta Oideas Gael i nGleann Cholm Cille, Contae Dhún na nGall, Éire, agus foilsitheoir "Beo!", iris mhíosúil Idirlín. Is iar-Chathaoirleach é ar Údarás na Gaeltachta chomh maith.
Rugadh Liam i nGleann Cholm Cille agus bhain sé cáilíocht amach mar mhúinteoir i gColáiste Phádraig, Droim Conrach. Chaith sé blianta ag múineadh i mbunscoil i lár Bhaile Átha Cliath ach d'fhill sé ar a cheantar dúchais i lár na nóchaidí le dul i mbun oibre go lánaimseartha mar stiúrthóir Oideas Gael. Reachtálann Oideas Gael cúrsaí Gaeilge agus iad ar siúl sa samhraidh den chuid is mó. Tá a lán cúrsaí agus gníomhaíochtaí eile ar fáil ann: siúl sléibhe, potadóireacht Cheilteach, cúrsaí timpeallachta agus cultúir, péintéireacht mhara, seinm na fliúite, na feadóige stáin agus an bhodhráin, seandálaíocht agus damhsaí Dhún na nGall.
Bronnadh Gradam an Phiarsaigh ar Liam Ó Cuinneagáin ar 12 Aibreán 2011 i ngeall ar a raibh déanta aige ar son na Gaeilge.


Seán F. Lemass.
Ba é Seán Francis Lemass (15 Iúil 1899 - 11 Bealtaine 1971), an tríú Taoiseach (ceannaire rialtais na hÉireann) idir 1959 agus 1966.
Saol.
Rugadh Seán Francis Lemass i mBaile Breac sa bhliain 1899 i mBaile Átha Cliath. An t-ainm a baisteadh air ná John Francis Lemass, ach thosaigh sé ag tabhairt Seán air féin agus é in ógánach tar éis páirt a ghlacadh in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Gabhadh agus cuireadh i bpríosún é ach scaoileadh saor é de bharr a aoise. Leis na mBráithre Críostaí sa chathair a fuair sé a chuid oideachais, áit ina raibh sé in aon rang leis an bhfuirseoir mór le rá Jimmy O'Dea. Bhí sé gníomhach freisin i gCogadh na Saoirse agus sa Chogadh Cathartha i 1922. Toghadh Lemass mar theachta i nDáil Éireann i 1924 agus bhunaigh sé Fianna Fáil i 1926 le hEamon de Valera agus comhghleacaithe eile.
I 1932 rinneadh Aire Tionscal agus Tráchtála de. I rith an Dara Cogadh Domhanda gníomhaigh sé mar Aire Soláthairtí. Rinneadh Aire Tionscal agus Tráchtála de arís tar éis an chogaidh agus i rith na gcaogaidí (1951-1954 agus 1957-1959). I 1959 toghadh mar Thaoiseach é. Sa ré sin bunaíodh RTÉ, tháinig John F. Kennedy go hÉirinn, agus chonacthas feabhas mór san eacnamaíocht. Thug sé cuairt thábhachtach ar Terence O'Neill, Príomh-aire Tuaisceart Éireann i 1965, cuairt a thosaigh ré nua caidrimh idir an dá chuid den oileán. D'éirigh sé as a phost mar Thaoiseach agus cheannaire Fhianna Fáil i 1966. D'éag sé i 1971.
Tagairtí.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.
Lemass, Sean F.


Cruach Phádraig.
Sliabh cáiliúil in iarthar Chontae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Cruach Phádraig, i mBéarla Croagh Patrick nó The Reek (ón fhocal "cruach").
Tá an sliabh 762m in airde. Tá Binn Ghorm thiar dó.
Tugadh Cruachán Aigle (Laidin "aquila" 'iolar', agus Fraincis, "aigle") air sa mheánaois is cosúil.
Oilithreacht.
Láthair oilithreachta atá ann leis na céadta bliana.
Deirtear gur chaith Naomh Pádraig daichead lá ar an sliabh ag guí sa chúigiú chéad.
Bíonn oilithreacht Dhomhnach na Cruaiche ann (Garland Sunday nó Reek Sunday i mBéarla) ar an Domhnach deireanach de mhí Iúil gach bliain. Glacann na scórtha míle duine páirt san oilithreacht.
Tá séipéal beag ar bharr an tsléibhe, a tógadh sa bhliain 1905. Ceiliúrtar an tAifreann gach cúpla Domhnaigh sa samhradh, agus go háirithe ar 15 Lúnasa agus Domhnach na Cruaiche.


Oideas Gael.
Ionad theagaisc sa Ghaeilge is ea Oideas Gael atá suite i nGleann Cholm Cille i gContae Dhún na nGall, Éire. Bunaíodh é i 1984 le foghlaim agus úsáid na Gaeilge a chur chun cinn, agus fonn cultúr na Gaeilge a chothú laistigh den Ghaeltacht agus lasmuigh di, mar phríomhaidhmeanna. Eagraítear cúrsaí Gaeilge agus cultúrtha ann ag amanna éagsúla den bhliain, cúrsaí a mheallann breis is míle duine as suas le 30 tír.


Beo!
Iris idirlín mhíosúil Gaeilge ba ea "Beo!" ar cuireadh tús léi i mí na Bealtaine 2001. I ndiaidh 161 uimhir di a bheith foilsithe, tháinig deireadh le "Beo!" i nDeireadh Fómhair na bliana 2014. Oideas Gael a d'fhoilsigh an iris, le tacaíocht ó Fhoras na Gaeilge.
I measc na rannóg atá san iris bhí 'Ar na Saolta Seo' (cúrsaí reatha), 'Teanga agus Cultúr', 'Cúrsaí Spóirt', 'Rannóg na bhFoghlaimeoirí', 'Cúinne na nEalaíon' agus 'Cúrsaí Teicneolaíochta'. Tá clár plé san iris chomh maith a thugann deis do dhaoine a gcuid tuairimí a nochtadh faoi ábhar na hirise nó faoi scéalta atá i mbéal an phobail. Tá gluais ag dul le gach alt, rud a chiallaíonn gur féidir leis an foghlaimeoir é a léamh gan an foclóir. Tá an iris idirghníomhach, chomh maith; tar éis duit alt a léamh, mar shampla, is féidir leat scrúdú beag a dhéanamh chun do chuid eolais ar stór focal an ailt a thástáil. Is féidir i gcónaí teacht ar gach alt a foilsíodh ariamh ag "Beo!" sa chartlann ag suíomh na hirise.


An Ghaeltacht.
Is éard is Gaeltacht ann ná ceantar ina bhfuil an Ghaeilge aitheanta mar theanga an phobail ann, go stairiúil ar a laghad. B'é ba bhrí leis an bhfocal sin "Gaeltacht" fadó ná Gaelachas, ach ó thosaigh an Ghaeilge ag dul as úsáid in áiteanna in Éirinn, tosaíodh ag tabhairt "Gaeltacht" nó "ceantair Ghaeltachta" ar na háiteanna sa tír ina bhfuil Gaeilge á labhairt i gcónaí mar theanga thraidisiúnta a théann go nádúrtha ó ghlúin go glúin.
Is léir, áfach, gurb iomaí áit sa Ghaeltacht oifigiúil ina bhfuil an Béarla in uachtar anois, mar shampla Cloch na Rón, an Achréidh agus Maigh Cuilinn i gContae na Gaillimhe, nó Ailt an Chorráin agus Gleann Bharr i gContae Dhún na nGall, Acaill, Béal an Mhuirthead agus an tSraith i gContae Mhaigh Eo chomh maith leis an gcuid is mó d'Uíbh Ráthach i gContae Chiarraí Theas.
Úsáidtear leaganacha éagsúla den Ghaeilge ó Ghaeltacht go Gaeltacht. Tugtar Gaidhealtachd nó Gaeltacht na hAlban ar na ceantair in Albain ina labhraítear Gaeilge na hAlban (nó Gàidhlig).
Daonra na Gaeltachta.
Dar le Údarás na Gaeltachta, is é daonra na Gaeltachta ná 95,503. Ach tá thart ar 14,000 do na daoine sin ag cónaí i bruachbhailtí na Gaillimhe.
Cuirtear an cheist go minic an ceart imeall na nGaeltachtaí a athrú.
An Fhí­or-Ghaeltacht.
Áiteanna a thuileann stádas an Gaeltacht 2007
Gaeltachtaí neamhoifigiúla.
Tugtar Gaeltachtaí Neamhoifigiúla ar cheantair nach cuid den Ghaeltacht oifigiúil iad, cé go bhfuil an teanga á labhairt iontu go forleathan. Tá siad ag cur brú ar an Rialtas stádas oifigiúil a fháil.
Nua-Ghaeltacht.
Nua-Ghaeltacht a thugtar ar an smaoineamh Gaeltachtaí nua a thógáil i mBÁC agus i gcathracha eile sa tír leis an dteanga a athbheochan. Cé nach bhfuil sé sna huimhreacha thuas, tá Gaeltacht nua i Béal Feirste.
Riarachán.
Is í an Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta atá freagrach as polasaí an rialtais i leith na Gaeltachta, i gcomhar le heagraíochtaí amhail Údarás na Gaeltachta. Cuireann Raidió na Gaeltachta de chuid RTÉ agus TG4 seirbhísí ar fáil do mhuintir na Gaeltachta, agus cainteoirí Gaeilge go forleathan.
Coláistí samhraidh.
Eagraítear cúrsaí Gaeilge gach bliain sna cheantair Ghaeltachta le linn an tsamhraidh. Tumoideachas atá ann, ina gcaitheann daltaí scoile roinnt sheachtainí ag foghlaim na teanga trí chúrsaí Gaeilge agus gníomhaíochtaí eile trí mheán na teanga chomh maith - cluichí Gaelacha, céilí agus ceol traidisiúnta.
Is minic a fhanann an dalta le chlann áitiúil sa Ghaeltacht le linn an chúrsa, agus teagasc á fháil acu ó bhean an tí.


Acht an Aontais 1800.
Acht a ritheadh i bParlaimint na Breataine ar an 1 Lúnasa 1800 a bhí in Acht an Aontais 1800. Tháinig Éire faoi chúram naRíochta Aontaithe, a raibh Sasana, an Bhreatain Bheag agus Albain ann cheana féin. Ón 1 Eanáir 1801, nuair a cuireadh an tAcht i bhfeidhm, go dtí an 6 Nollaig 1922, ba thír laistigh den Ríocht Aontaithe í Éire.
Lean an tAcht seo Éirí Amach 1798 in Éirinn, éirí amach a raibh an-tacaíocht aige i measc na bProtastúnach agus na gCaitliceach araon, agus a bhí faoi thionchar an tSoilsithe san Eoraip agus réabhlóidí na Stát Aontaithe agus na Fraince.
Mheas an staraí R.F. Foster ina leabhar staire gur fíorbheag an t-athrú a rinne an tAcht d´Éirinn, mar nach mórán cumhachta a bhí ag parlaimint Bhaile Átha Cliath ar an gcéad dul síos.


Trá Mhór.
Baile atá suite cois farraige in oirthear Chontae Port Láirge in Éirinn is ea Trá Mhór. Is é an Trá Mhór an príomhbhaile turasóireachta cois trá i bPort Láirge agus i Réigiún an Oir-Dheiscirt, le bóithre maithe á cheangail ó thuaidh le Cathair Phort Láirge agus an príomhbhóthar náisiúnta, N25 (Ros Láir/Corcaigh, Bóthar Eorpach E30), agus siar go Dún Garbhán. Tá Aerfort Phort Láirge soir ó thuaidh ó Trá Mhór.


Teatrocsaíd oismiam.
Ocsaíd na dúile oismiam is ea an chomhdhúil cheimiceach teatrocsaíd oismiam, ina bhfuil a uimhir ocsaídiúcháin is mó aige - 8. 'Se OsO4 an foirmle atá aige. Tá sí fíor-nimhiúil.


Baile an Chaistil.
De réir daonáirimh 2001, tá 5,089 daoine i mBaile an Chaistil'", agus is príomhbhaile riaracháin Cheantar na Maoile é. Tá an baile suite ag bun na habhann Margaidh ar an taobh thuaidh de Ghleannta (nó Glinntí) Aontroma, ar chósta thuaidh Chontae Aontroim. Sníonn Sruth na Maoile idir an baile agus Cinn Tíre na hAlban. Caitheann daonra an bhaile vótaí ar son páirtithe náisiúnacha sa chuid is mó, agus is é an Caitliceachas an creideamh is mó sa cheantar. Tá na Gleannta Caitliceach chomh maith, ach baineann an chuid is mó den daonra atá ina gcónaí faoin tuath taobh thiar den bhaile leis an bProtastúnachas.
Tá calafort beag i mBaile an Chaistil, áit a sheolann an bád fartha go Reachlainn (oileán atá deich gciliméadar ón chósta agus díreach ó thuaidh de Bhaile an Chaistil féin), agus go Ceann Loch Chille Chiarain in Albain (i rith an tSamhraidh).
Labhrann an chuid is mó de mhuintir Bhaile an Chaistil an Béarla. Tá naíscoil agus bunscoil lán-Ghaeilge ann anois agus aitheantas oifigiúil acu. Bhí Gaeilge beo sna Glinntí go dtí 1960 d’ainneoin gur chríochnaigh sí mar theanga phobail timpeall an Chéad Chogadh Mór. Bailíodh béaloideas i nGleann Seisce sna 1930í.
Tá leacht chuimhneacháin sa chalafort i gcuimhne ar Guglielmo Marconi, a rinne an chéad chraoladh raidió ar domhain nuair a chraol sé ó Bhaile an Chaistil go Reachraí. Tá clú agus cáil ar Bhaile an Chaistil mar gheall ar an bhFéile Lúnasa a théann ar aghaidh gach bliain Fhéile Sean-Lammas ("Ould Lammas Fair"), titeann seo ar an Luan agus ar an Máirt deireanach de mhí Lúnasa gach bliain.
Tá an baile suite sa ghleann a osclaíonn i dtreo na hAlban ar shleasa thuaidh Gleann Seisce, Cnoc Leithid, agus Gleann Taise. Is é Ráth Muadháin ainm an pharóiste agus ba é Naomh Éanán mac le Muadháin agus sagart de chuid Naomh Pádraig a bhunaigh é. Titeann a lá Féile ar an 24ú Márta.


Conga Fheichín.
Baile is ea Conga nó Conga Fheichín ("Cong" as Béarla) atá i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo, idir Loch Measca agus Loch Coiribe. Bhí mainistir tábhachtach ann tráth, a bhain le Naomh Feichín. Tá an ceantar máguaird gnóthach le turasóireacht sa samhradh, le lucht siúlóide agus iascaireachta, mar shampla.


Incubus (banna).
Is banna rac-cheoil Meiriceánach é Incubus. Is iad na ceoltóirí atá sa bhanna ná Mike Einziger (giotár), Ben Kenney (dordghiotár), Brandon Boyd (guth agus cnaguirlisí), Jose Pasillas (drumaí) agus Chris Kilmore (caschlár). Is iar-bhaill an bhanna iad Alex Katunich (nó Dirk Lance) agus DJ Lyfe.


Fungus Amongus.
Is é "Fungus Amongus" an chéad albaim seolta amach ag an banna rac-cheol Incubus. Seoladh é ar an 1 Samhain, 1995 ar "Stopuglynailfungus Music on Chillim", an lipéad neamhspleách Incubus. I ndairíre, tá go leor de na haimneacha scríobhte faoi 'Pearsanra', bréagainmneacha baill Incubus. Is é Fabio an seinnteoir giotáir 'Mike Einziger'. Is é 'Dirk Lance' an seinnteoir dordghiotáir 'Alex Katunich', a uchtaigh an bréagainm mar ainm ardáin. Is iad 'Brandy Flower' is 'Happy Knappy' an t-amhránaí 'Brandon Boyd' agus is iad 'Brett' agus 'Brett Spivery' Brett Spivey, cara an banna. Níos deanaí, rinne Brett na videónna do "I Miss You" agus an neamh-seolta "Summer Romance (Anti-Gravity Love Song)".


S.C.I.E.N.C.E..
Is é "S.C.I.E.N.C.E." dlúthdhiosca a bhfuil barr maise curtha air. Bhí sé seolta ag an banna rac-ceol Incubus ar 9 Meán Fómhair. Tá videó air freisin. Is é an chéad uair a bhfuil DJ Lyfe ar seol Incubus.


Ruslana.
Rugadh Ruslana Lyzhychko (Úcráinis: Руслана Лижичко) ar an 24ú Bealtaine, 1973, san Úcráin. Bhuaigh sí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 2004 leis an amhrán "Wild Dances". Chuir sí amhrán i láthair le linn oscailt agus idirlinn an chomórtais sa bhliain 2005.


Sraith cheimiceach.
Is éard atá i gceist le sraith cheimiceach ná sraith de dhúile ceimiceacha a bhfuil na saintréithe acu ag athrú de réir a chéile ag dul ar aghaidh sa tsraith. Tháinig na heolaithe ar lorg an choincheapa féin sular cuireadh an tábla peiriadach i dtoll a chéile, ach ba iad na sraitheanna seo a thug inspioráid do Dmitry Mendeleyev, an ceimiceoir Rúiseach a tharraing an chéad tábla peiriadach.
Tá an tábla peiriadach féin comhdhéanta as grúpaí is as sraitheanna den chineál seo. Is é is bunús leo ná na cosúlachtaí i gcumraíocht na leictreon sna hadaimh. Ar na leictreoin is faide amuigh san adamh atá saintréithe ceimiceacha na dúile ag brath, ós rud é gurb iad na leictreoin sin amháin - na fiús-leictreoin mar a thugtar orthu - na haon chinn a ghlacann páirt in imoibriúcháin cheimiceacha.


Cill Chainnigh.
Is í Cill Chainnigh an chathair intíre is mó in Éirinn. Tá sí suite i gContae Chill Chainnigh ar bhruach Abhainn na Feoire. 25,000 duine ina gcónaí i gCill Chainnigh.
B'ardchathair í sna meánaoiseanna (1293-1408) agus arís le linn na Cónaidhme sna blianta 1642-1648. Rinneadh stádas Chill Chainnigh mar chathair a cheiliúradh sa bhliain 2009, 400 bliain ó bronnadh an stádas sa bhliain 1609. Bhronn Séamas I Shasana (agus VI Alban) cairt chathrach ar Chill Chainnigh sa bhliain 1609.
Tá an-tóir ag turasóirí ar an gcathair agus an-suim acu i gCaisleán Chill Chainnigh. Níl an chathair seo ach 45km ó Chathair Phort Láirge agus tá tú in ann traein a thógáil go dtí an áit sin go díreach, 93km ó Chathair Luimní agus 101km ó Bhaile Átha Cliath agus tá traein le fáil go dtí an áit sin chomh maith.
Spórt.
'Na Cait' a thugtar ar fhoireann iománaíochta an chontae agus bíonn rath orthu. Leagtar an-bhéim ar an iomáint sa chontae. Iadsan a bhuaigh ar Phort Láirge i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 2008 agus rug siad an chraobh leo uair is tríocha.
Chomh maith leis sin bíonn lúthchleasaíocht leis an “Kilkenny City Harriers”, peil ghaeleach agus sacair á imirt sa chathair.
Caisleáin Chill Chainnigh.
Cathair mheánaoiseach í Cill Chainnigh agus mar sin is iomaí foirgneamh álainn atá le feiceáil inti. Cuirim i gcás a caisleán atá i lár na cathrach. Ceann de na caisleáin is fearr in Éireann é sin agus bíonn an-tóir ag turasóirí air. Tá gairdín den chéad scoth timpeall an chaisleáin chomh maith.
Séipéil.
Tá Ardeaglaisí iontacha i gCill Chainnigh. Ard-Eaglais Mhuire agus Ard-Eaglais Naomh Cainneach (Saint Canice's Cathedral is ainm dóibh agus tá siad le feiceáil i ngach áit sa chathair. Maidir le hArd-Eaglais Naomh Cainneach, téann sé ar ais go dtí an naoú haois agus is é ceann de na hardeaglaisí is fearr in Éirinn. Tá cloigtheach in aice leis chomh maith. Is féidir na dréimirí a dreapadh chuig an mbarr, áit a bhfuil radharc iontach thar an gcathair.
Cultúr.
Is ceannphointe móréilimh í Cill Chainnigh in Éirinn. Is iad na dánlanna ealaíne, foirgnimh stairiúla, amharclanna, greann agus gairdíní poiblí na rudaí a tharraingíonn an pobal. Tá cáil ar Chill Chainnigh mar chathair mheánaoiseach agus is iomaí féile a bhíonn ar súil ann chuile bhliain. Cuirim i gcás an "Rhythm and Roots" agus "Hot Air Baloon Festival", ach go háirithe an "Arts Festival", "Cat Laughs" féile ghrinn, agus mórán eile nach iad. Bíonn a lán turasóirí sa chathair ag freastal ar na féilte seo, nó ag spaisteoireacht timpeall na cathrach.
Siopadóireacht.
Is áit le haghaidh siopadóireachta í Cill Chainigh chomh maith. Tá meascán siopaí ar fáil sa chathair, ar nós Monsoon, Jack Jones, TK Max, River Island, Next agus mórán eile nach iad. Tá dhá phríomhionad-siopadóreachta sa chathair; Market Cross (i lár na cathrach) agus Macdonagh Junction in aice le Stáisiún na Traenach.
Iarnród.
D’oscail stáisiún traenach Chill Chainnigh ar an 12 Bealtaine, 1848. Ba lárionad iarnród mór é, bhí ceangail aige le Baile Átha Cliath (Trí Cheatharlach), Port Láirge, agus sa bhliain 1876, Port Laoise. Bhí sé seo mar thús tionscadal mór, an “Central Ireland Railway”. Bhí pleananna bhun líne iarnród rith ó bPort Láirge chuig an Muileann gCearr trí Chill Chainnigh agus Portlaoise. Níor shroich an líne ach chomh fada le Móinteach Mílic, le brainse chuig Caisleán an Chómair (a usáideadh i gcomhair guail). Dúnadh an líne sa bhliain 1962 áfach agus anois, tá ar an traein teacht amach an tslí a tháinig sé isteach. Tá anois 8 seirbhís chuig agus ó Heuston Station gach lá.
Bóithre.
Tá nasc bóthair chuig Darú (Contae Laoise) ar an N77, agus chuig Cluain Meala agus Callain ar an N76. Bhíodh nasc ag an N10 chuig Port Láirge agus Baile Átha Cliath ach sa bhliain 2010 osclaíodh Mótarbhealach M9 ina ionad. Anois tá an N10 mar nasc chuig an mótarbhealach, thart ar 5km amach ón gcuarbhóthar.
Ospidéil.
Is ann atá Ospidéal Ginearálta Naomh Lúcás, Cill Chainnigh agus Aut Even lonnaithe.


Tony Blair.
Iar-Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe is ea Anthony Charles Lynton Blair (6 Bealtaine 1953 a rugadh é), ar a dtugtar Tony Blair go forleathan, idir 1997 agus 2007, nuair a tháinig Páirtí an Lucht Oibre chun cinn tar éis 18 mbliana faoin bPáirtí Coimeádach. Tá tréimhse níos faide caite aige mar Phríomh-Aire ná mar a chaith duine ar bith eile de cheannairí Pháirtí Lucht Oibre na Ríochta Aontaithe.
Blair, Tony
Blair, Tony
Blair, Tony


Lou Reed.
Ceoltóir agus cumadóir a bhí ina phríomhamhránaí leis an rac-ghrúpa The Velvet Underground sna seascaidí ab ea Lewis Allen Reed, ar a dtugtar Lou Reed go forleathan (2 Márta 1942 a rugadh é - 27 Deireadh Fómhair 2013). As Brooklyn, Nua-Eabhrac sna Stáit Aontaithe ó dhúchas dó.
Tagairtí.
Reed, Lou
Reed, Lou
Reed, Lou
Reed, Lou


Gnó.
Is éard is Gnó ann comhlacht nó eagras tionsclaíoch, tráchtála nó gairmiúil a sholáthraíonn earraí nó seirbhísí. In Éirinn agus i dtíortha eile tá neart daoine ar fostú ag comhlachtaí móra idirnáisiúnta ar nós Intel agus Pfizer, rud is baol dóibh go minic má thagann meath ar an ngeilleagar domhanda. I mórán tíortha tá rath ar ghnólachtaí áitiúla nó náisiúnta a fhreastlaíonn i slite ar leith ar phobal na tíre; in Éirinn tá leithéidí Ryanair, CRH, Kerry Group agus Glen Dimplex le fáil.


Gaeltacht na hAlban.
Dáileadh Geografach na gCainteoirí Gàidhlige in Albain (2001)a>a>
Is focal de chuid Ghaeilge na hAlban é Gàidhealtachd (), focal a bhfuil brí níos leithne leis ná brí an fhocail Gaeltacht. Is féidir an focal seo a úsáid do na Garbhchríocha agus Oileáin na hAlban.i. áiteanna faoi thionchar an chultúir Ghaelaigh, nó mar téarma teangeolaíochta.i. an réigiún ina labhraítear Gaeilge na hAlban. Tugtar "Galldachd" ar an gcuid eile den tír.i. Galltacht Alban.
Lena chois sin tugtar "A'Ghàidhealtachd" nó "Comhairle na Gáidhealtachd" ar an gcomhairle áitiúil a bhfuil "Highland" air sa Bhéarla, cé nach gcuimsíonn an chomhairle sin Na hOileáin Siar ná Earraghael, áiteanna ina labhraítear an teanga.
Stair.
Go dtí cúpla céad bliain ó shin, bheadh an chuid is mó d'Albain taobh ó thuaidh den Linn Foirthe agus Gall-Ghaidhealaibh sa Ghàidhealtachd, ach amháin Na hOileáin Thuaidh. Tá logainmneacha de bhunadh Gaelach le fáil ar fud na tíre, mar shampla Dùn Dèagh, Inbhir Nis, Earra-Ghàidheal, Gall-Ghaidhealaibh agus Sruighlea. Tháinig Gaeilgeoirí tábhachtacha ó áiteanna a bhfuil ina gceantair Bhéarla inniu, mar shampla George Buchanan ó chontae Sruighlea, Roibeard Brús ó Ghall-Ghaidhealaibh agus Margaret McMurray ó chontae Inbhear Áir.
Gàidhealtachd Cheanada.
Limistéir Cheanada ina labhraítear Gaeilge na hAlban
Sa bhliain 2011, bhí Gaeilge na hAlban ag 1,275 duine i nGaidhealtachd Cheanada. Bhí an teanga ag timpeall is 300 duine mar phríomhtheanga.


Mumbai.
Cathair mhór atá suite in iarthar na hIndia í Mumbai (ar a dtugadh Bombay ón 16ú haois go dtí 1995), príomhchathair an stáit Maharashtra agus an chathair is mó sa tír de réir daonra.
Tá an chathair lonnaithe ar Oileán Salsette, agus 13,000,000 duine ina gcónaí ann (2004).


Sliabh.
Saghas tírghné is ea sliabh atá níos airde ná an tír-raon ina thimpeall i gceantar éigin. Go ginéarálta, tá sliabh i bhad níos airde agus níos géire ná cnoc, ach níl idirdhealú soiléir eatarthu.
Áit lom is ea an sliabh de ghnáth. Ní bhíonn aon fhothain le fáil ann ón ngaoth. Bíonn tréithe ar leith ag baint leis na ainmhithe agus leis na plandaí a mhaireann sa ghnáthóg seo. Cabhraíonn na tréithe sin leo maireachtáil ann. Oiriúnú a thugtar air sin.
Flóra.
Bíonn plandaí sléibhe beag agus íseal chun nach ndéanfaidh an ghaoth láidir aon dochar dóibh.
Tagairtí.
*Sliabh


Liosta sléibhte in Éirinn.
Seo liosta den chéad sliabh is airde ar oileán na hÉireann.


Corrán Tuathail.
Is é Corrán Tuathail an sliabh is airde in Éirinn agus príomhshliabh sna Cruacha Dubha, sliabhraon in Uíbh Ráthach, Contae Chiarraí. Tá sé 1041 méadar ar airde.
Níl ansin ach cnocán an-íseal, áfach, i gcomparáid le mórán de shléibhte eile an domhain. Tá na céadta sliabh ar domhan atá breis agus 3,000 méadar ar airde.
Féach Freisin.
Liosta sléibhte in Éirinn


Log na Coille.
Is é Log na Coille an sliabh is airde i gCúige Laighean. Tá sé suite i Sléibhte Chill Mhantáin, i gContae Chill Mhantáin, Éire. Tá sé 926 méadar ar airde. Is é Log na Coille an 13ú sliabh is airde in Éirinn, agus an sliabh is airde i sléibhte Chill Mhantáin.


James Herriot.
James Herriot an t-ainm cleite a bhí ag James Alfred Wight, nó Alf mar a tugadh mar leasainm air (3 Deireadh Fómhair 1916 – 23 Feabhra 1995). Rugadh Wight i Roker, Sunderland i Sasana, an áit gurbh as dá thuismitheoirí, ach tógadh i nGlaschú, Albain é agus is ann a cháiligh sé mar thréidlia agus é trí bliana is fiche. D'oibrigh Wight i gcleachtas tuaithe i mbaile Thirsk, Yorkshire, Sasana, ach is fearr aithne air mar údar sraith leabhar faoina shaol ag obair mar thréidlia agus a thraenáil leis an RAF le linn an Dara Cogadh Domhanda.
D'inis na leabhair faoi eachtraí greannmhara a thit amach agus é ag obair le feirmeoirí agus le muintir an bhaile i gceantar álainn na Gleanntáin Yorkshire i dtuaisceart Shasana. Bhain na leabhair an-chlú amach agus, faoin am a fuair Wight bás, bhí sé ar cheann de na húdair ba mhó díol sa Bhreatain agus sna Stáit Aontaithe. Rinneadh dhá scannán agus mórshraith teilifíse bunaithe ar na leabhair. Spreag na leabhair agus an t-athchóiriú a rinneadh orthu go leor daoine le tabhairt faoin tréidliacht iad féin.
Naisc sheachtracha.
- (as Béarla) – radharcanna ó shaol Herriot i mbaile Thirsk
Herriot, James
Herriot, James
Herriot, James


Pat Kenny.
Is craoltóir Éireannach é Pat Kenny. Ba é Kenny láithreoir an chláir teilifíse "The Late Late Show" ó 1999 go 2009. Ar Radio Telefís Éireann a chraoltar an clár seo, agus clú air mar an clár cainte is buaine ar domhan.
Cáilíodh Kenny mar innealtóir ceimiceach agus thosaigh sé a shlí bheatha ag obair mar bholscaire leanúnachais (an duine a bhíonn le cloisteáil ag tús agus deireadh cláir) ar raidió RTÉ i lár na seachtóidí. Rinne sé botún ollmhór dodhearmadta go luath ina shlí bheatha. Bhí RTÉ ag craoladh ceol sollúnta tar éis bhás an iar-uachtaráin agus ceannaire an Éirí Amach, Eamon de Valera, agus léigh Kenny amach teideal píosa ceoil thraidisiúnta darbh ainm 'The ol' divil is dead’.
Thosaigh Kenny ag obair sa teilifís le RTÉ mar dhuine de na láithreoirí ar an chlár cúrsaí reatha "Today Tonight" a chraoltaí trí huaire sa tseachtain i lár na n-ochtóidí. Tugadh clár cainte dó nár mhair ach séasúr amháin, agus ansin bhí sé mar aoi-láithreoir ar an chlár cainte "Saturday Live". Rinneadh cinneadh ina dhiaidh sin an jab a thabhairt do Kenny amháin, agus athraíodh ainm an chláir go "Kenny Live". Leis an athrú sin, thosaigh iomaíocht ghéar idir an seó "Kenny Live", a chraoltaí ar an Satharn, agus an "Late Late Show", a chraoltaí ar an Aoine. Cé go ndúirt Gay Byrne, duine de na láithreoirí cláir cainte is mó taithí, agus Kenny go poiblí go raibh an-mheas acu ar a chéile, agus go raibh an dá chlár dírithe ar lucht éisteachta a bhí go hiomlán difriúil, bhí foirne an dá chlár i gcónaí i gcomórtas lena chéile.
Nuair a d'éirigh Byrne as a phost mar láithreoir an "Late Late Show" i 1999, tugadh an post do Kenny, cé gur chuir criticeoirí in iúl gur mheas siad nach mbeadh pearsantacht Kenny oiriúnach don "Late Late".
Tá clár nua aige faoi láthair-front line is teideal dó
Kenny, Pat
Kenny, Pat


Pól Ó Foighil.
Polaiteoir Éireannach ab ea Pól Ó Foighil. Bhásaigh sé ar 21 Márta, 2005, é tar éis tinnis fhada in aois a 77 bliain. Tháinig sé go Cois Fharraige i 1953, agus bhí sé i gcónaí gníomhach ag cuidiú le pobail Ghaeltachta agus chloígh sé go daingean leis an nGaeilge. Bhí baint mhór aige le bunú comharchumann agus lena bhforbairt, go háirithe i gceantair Chonamara agus Árainn.
Sheas sé mar iarrthóir neamhspleách i bhfothoghchán Ghaillimh Thiar sa bhliain 1975 ach níor éirigh leis. Chuaigh sé isteach i bhFine Gael sa bhliain 1979 agus toghadh é mar bhall den Chomhairle Chontae agus d'Údarás na Gaeltachta níos déanaí sa bhliain chéanna. Sheas sé trí uaire níos mó don Dáil ach níor toghadh é. Chaith sé tréimhse ina sheanadóir ón mbliain 1989 go 1993, agus níor labhair sé ach Gaeilge ar feadh an ama, rud a spreag bunú rannóg cheart aistriúcháin ansin.
Ar an gCnoc in aice leis an Spidéal a bhí cónaí air lena bhean, Chrissie, a bhásaigh ar an 25ú d'Aibreann 2007. Maireann seisear clainne leis. Chuir mac leis lámh ina bhás féin agus é ina ógfhear.


Sléibhte Chill Mhantáin.
Is éard atá i gceis le Sléibhte Chill Mhantáin ná sléibhte airde i gContae Chill Mhantáin, i gCúige Laighean.
Eile.
Cill Mhantáin


Gearóid Mac Gearailt.
Ba é an Dr. Gearóid Mac Gearailt (Béarla: Garret Fitzgerald; 9 Feabhra 1926 - 19 Bealtaine 2011) an seachtú Taoiseach ar Phoblacht na hÉireann. Chaith sé dhá théarma mar Thaoiseach, an chéad cheann idir Iúil 1981 agus Feabhra 1982, agus an dara ceann idir mí na Nollag 1982 agus mí an Mhárta 1987. Tháinig Mac Gearailt chun cinn i Seanad Éireann ar dtús agus toghadh é mar Theachta Dála de chuid Fhine Gael go Dáil Éireann i 1969. Bhí sé mar Aire Gnóthaí Eachtracha ó 1973 go 1977, nuair a ceapadh mar cheannaire ar Fhine Gael é.
Is mac le Desmond Mac Gearailt é, a bhí ina Aire Gnóthaí Seachtracha (an seanainm a bhí ar an Roinn Gnóthaí Eachtracha roimh 1972) nuair a fuair Saorstát Éireann neamhspleáchas ón mBreatain i 1922. Ceaptar go forleathan san 1980idí gurbh eisean an ceannaire ab fhearr de chuid Fhine Gael le blianta.
Le linn a shaoil mar pholaiteoir bhí an-ghnaoi air - ghlaoigh gach taobh an t-ainm 'Garret' air, mar shampla. Lena nádúr cuideachtúil, an cumas a bhí aige labhairt níos tapúla ná mar a cheap daoine a d'fhéadfaí a dhéanamh agus an dealramh a bhí aige le hollamh dearmadach, ba pholaiteoir feidhmiúil é ó tháinig sé isteach sa saol polaitiúil i lár na 1960í go dtí gur éirigh sé as i 1992.
Fuair sé bás tar éis dó éirí tinn i mBaile Átha Cliath ar an 19 Bealtaine 2011.
Tús a shaoil.
17 Márta 1976 i Washington D.C.
Ba mac é le Desmond Mac Gearailt, a bhí ina Aire Gnóthaí Seachtracha (an seanainm a bhí ar an Roinn Gnóthaí Eachtracha roimh 1972) i rith na 1920í. Bhí Desmond ar dhuine de bhunaitheoirí Chumann na nGaedhael, páirtí polaitiúil a bunaíodh chun tacaíocht a thabhairt don Chonradh Angla-Éireannach a síníodh i 1921 idir an Bhreatain agus Éire chun Saorstát Éireann a bhunú. Cé gur dhuine sinsearach é a athair ar thaobh an chonartha i ndeighilt pholaitiúil na hÉireann (troideadh Cogadh Cathartha idir lucht an chonartha agus an dream a bhí ina choinne i 1922 agus 1923), choinnigh sé a chuid cairde i measc an dreama a bhí i gcoinne an chonartha, leithéidí Seán Mac an tSaoi, a bhí ina Aire i rialtas Éamoin de Valera. I gcontrárthacht lena athair, ba Phrotastúnach í a mháthair Mabel, a bhí ní ba phoblachtaí ná a athair. Is isteach sa mheascán sin, trasna na deighilte polaitiúla, a rugadh Gearóid.
Tús a shaoil pholaitiúil.
Mac léinn éirimiúil ab ea Gearóid. Bhí sé sa rang céanna le Cathal Ó hEochaidh a bheadh mar namhaid aige sa todhchaí. Mar gheall ar a chumas le matamaitic agus a bhua intleachtúil, thug ceannaire Fhianna Fáil, Seán F. Lemass, cuireadh dó bheith ina bhall den pháirtí sin. Ach lean Gearóid a athair agus chuaigh sé isteach i bhFine Gael, páirtí a d'eascair as Cumann na nGaedhael. Chuaigh sé díreach isteach i Seanad Éireann i 1965 agus toghadh sé mar Theachta Dála i 1969.
Aire Gnóthaí Eachtracha.
Beagnach ar an bpointe, piocadh Gearóid amach mar dhuine mór le rá sa pháirtí. Nuair a bhí an bua ag an bpáirtí (in éineacht le Páirtí an Lucht Oibre) sa toghchán i 1973, cheap a lán daoine go gceapfaí é mar Aire Airgeadais. Seachas an tAire Airgeadais, cheap an Taoiseach Liam Mac Cosgair mar Aire Gnóthaí Eachtracha é, an post céanna a bhí ag a athair nuair a bhí seisean i rialtas le hathair Liam Mhic Cosgair, W.T. Mac Cosgair, daichead bliain ní ba luaithe.
Sa lá atá inniu ann, measann go leor daoine go raibh Gearóid ar dhuine de na hAirí Gnóthaí Eachtracha ab fhearr riamh. Nuair a bhí sé ina Aire bhí an post athraithe go mór ó ré a athar; ní raibh Éire ina ball den Chomhlathas Briotanach ach bhí sí ina ball den Chómhargadh Eorpach (CE), nó an tAontas Eorpach (AE) mar a ghlaoitear air anois.
Ceannaire Fhine Gael.
I 1977 d'éirigh go dona le Fine Gael agus le Páirtí an Lucht Oibre san olltoghchán, d'éirigh Mac Cosgair as an bpost mar cheannaire agus ceapadh Mac Gearailt mar chomharba air. Faoi cheannas Mhic Gearailt, tháinig méadú an-mhór ar thacaíocht Fhine Gael agus ar ghnaoi na ndaoine orthu. Sa toghchán i mí na Samhna 1982 ní raibh ach cúig shuíochán ní ba lú ag Fine Gael ná mar a bhí ag Fianna Fáil (an difríocht is lú riamh idir an dá pháirtí ag an am). Idir an Seanad agus an Dáil bhí níos mó suíochán ag Fine Gael ná mar a bhí ag Fianna Fáil.
Ba mar gheall ar Mhac Gearailt den chuid is mó a d'éirigh le Fine Gael an toradh sin a fháil. Bhí sé tar éis glúin nua de pholaiteoirí óga a thabhairt chun cinn, daoine mar Seán de Briotún, Alan Dukes, Micheál Ó Nuanáin, Jim Mitchell, Ivan Yates agus Gemma Hussey.
Ach bhí baint ag an míshásamh a bhí ar an bpobal maidir le ceannaire Fhianna Fáil Cathal Ó hEochaidh leis an toradh chomh maith. Chuaigh na cogaí eipiciúla idir an dá 'Charlie' agus 'Garret' go mór i bhfeidhm ar an saol polaitiúil le linn na tréimhse sin.
Taoiseach.
Monarcha Wang, Plassey Technological Park, Luimneach 1984
Bhí sé mar Thaoiseach den chéad uair i mí Iúil 1981, agus é i gceannas ar rialtas mionlaigh idir Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre. Nuair a tháinig siad i réim, fuair siad amach go raibh cúrsaí airgeadais poiblí i ndroch-chaoi. Ar an bpointe, thug siad isteach cáinaisnéis dhanartha i lár an bliana.
Theip ar an rialtas leis an dara cáinaisnéis i mí Eanáir 1982; chiallaigh sé sin nach raibh tacaíocht ón Dáil ag an rialtas. Thug Mac Gearailt aghaidh ar Áras an Uachtaráin chun iarraidh ar an Uachtarán Pádraig Ó hIrighile an rialtas a lánscor láithreach. Nuair a bhain sé amach an tÁras, fuair sé amach go raibh an tUachtarán tar éis sruth glaonna gutháin a fháil ó dhaoine sinsearacha sa fhreasúra.
Tháinig na glaonna sin ó dhaoine mar Chathal Ó hEochaidh (ceannaire Fhianna Fáil), Brian Ó Luineacháin agus Sylvester Barrett. Bhí siad ag éileamh ar an Uachtarán diúltú don iarratas ó Mhac Gearailt (mar bhí sé de cheart aige a dhéanamh de réir an Bhunreachta). Dá ndiúltódh an tUachtarán dó, chiallódh sé sin go mbeadh ar Mhac Gearailt éirí as a phost mar Thaoiseach agus go mbeadh deis ag an bhfreasúra ar dhuine eile a chur chun tosaigh don phost.
Bhí an tUachtarán den tuairim gur mí-iompar a bhí i gceist i gcás an fhreasúra, mar sin dhiúltaigh sé d’iarratas an fhreasúra agus rinne sé an rialtas a lánscor. (Tháinig eachtraí na hoíche sin ar ais chun dochar a dhéanamh do dhuine de an daoine a bhí ag cur brú ar an Uachtarán. Nuair a bhí Brian Ó Luineacháin mar iarrthóir i dtoghchán na huachtaránachta, thug sé cur síos ar eachtraí na hoíche a bhí ag teacht salach ar an bhfírinne, cuireadh an ruaig air as a phost sa rialtas agus theip air sa toghchán).
Chaill Mac Gearailt an toghchán ina dhiaidh sin, ach tháinig sé ar ais í gcumhacht go luath sa chéad toghchán eile, í mí na Samhna 1982.
É ina Thaoiseach chuir Fitzgerald polasaithe liobrálacha chun cinn i sochaí na hÉireann. Bhí sé ag iarraidh sochaí neamhsheicteach 'Tone agus Davis' a chruthú.
Tar éis na polaitíochta.
Chaill Fine Gael an chéad toghchán eile i 1987 go trom, agus d’éirigh Mac Gearailt as a phost mar cheannaire go díreach ina dhiaidh.
D’éirigh sé as an Dáil i dtoghchán na bliana 1992.
Thosaigh sé ag scríobh ailt an-ghnaoi i "The Irish Times" gach Satharn (colún seachtainiúil).
Bhí sé as comhair an phobail arís in 2002 agus é ag obair ar son an vóta 'Tá' sa dara reifreann ar Nice.
Bhí a bhean chéile Joan faoi mhíchumas. Cailleadh í sna 1990í, tar éis di bheith breoite blianta fada.
Fuair Mac Gearailt féin bás i mBaile Átha Cliath ar an 19 Bealtaine 2011.


Gort Inse Guaire.
Baile i ndeisceart Chontae na Gaillimhe in Éirinn is ea Gort Inse Guaire. Bhí cónaí ar 2,644 duine i nGort Inse Guaire ar lá an daonáireamh 2011. Cé go bhfuil sé ar an mbóthar idir Inis agus Gaillimh, níl mórán dul chun cinn tagtha ar an mbaile le 20 bliain anuas. Bhí monarcha feola ann sna nóchóidí, ina raibh buíon oibreoirí ón mBrasaíl, ach dhún sé cúpla bliain ó shin. Fanann tuairim agus 500 acu seo i gceantair an bhaile.
Cúpla míle ón mbaile atá an Chúil, áit a raibh an drámadóir Lady Gregory i dtús an 20ú Aois. Ó dheas ón mbaile, tá ceantar na Boirne i gContae an Chláir.
Gort Inse Guaire


Casla.
Sráidbhaile idir Indreabhán agus an Cheathrú Rua in iarthar Chois Fharraige i gContae na Gaillimhe is ea Casla ("Costelloe" as Béarla). Is ann atá ceannáras Raidió na Gaeltachta, mar aon le traschuradóir mór de chuid RTÉ. Tá beagán monarchan freisin sa cheantar.
Casla


Cois Fharraige.
Is ceantar é Cois Fharraige atá in iarthar Chontae na Gaillimhe agus é ag síneadh siar ó chathair na Gaillimhe go Casla. Is cuid de Chonamara é an ceantar seo freisin (síneann Conamara i bhfad níos faide siar agus ó thuaidh). I measc na mbailte i gCois Fharraige tá Bearna, na Forbacha, an Spidéal, Indreabhán, An Tulach agus Ros an Mhíl. Tá ceantar Chois Fharraige ar cheann de na ceantair Ghaeltachta is láidre sa tír. Bíodh sin mar atá, tá an teanga faoi bhrú ón mBéarla sna bailte seo, go háirithe na cinn is gaire den chathair. Tá go leor tógála ar bun sa cheantar agus is minic gur daoine gan Gaeilge ó thaobh amuigh den cheantar a cheannaíonns na tithe. Ach is iad muintir na háite a bhfuil an t-iarann déanta acu á dtógáil! Le blianta beaga anuas tá díospóireacht go leor ar siúl mar gheall ar an gceist seo agus tá alt faoi ráiteas tionchair teanga curtha i bplean an chontae dá bharr.
Cónaíonn formhór phobal Chois Fharraige laistigh de chúpla ciliméadar ó bhruach na mara, mar gur ann atá an bóthar, agus mar go rabhadar go mór ag brath ar an bhfarraige san am a caitheadh. Cé go raibh an ceantar bocht go maith go dtí na 1980í, tá i bhfad níos mó dul chun cinn déanta i gCois Fharraige ná mar atá déanta in go leor ceantar eile in Iarthar na hÉireann. Chuir Údarás na Gaeltachta riar maith fostaíochta ar fáil sa cheantar. Cuidíonn tionscal na gColáistí Gaeilge cuid mhaith le hioncam a chruthú do mhuintir na dtithe lóistín sa cheantar. Chomh maith leis, tá tábhacht leis na Coláistí sa cheantar mar go dtugann siad spreagadh do dhaoine an teanga a labhairt agus a úsáid agus go dtugann siad fostaíocht shéasúrach d'aos óg an cheantair trí Ghaeilge.


Sliabhraon.
Is éard atá i sliabhraon ná grúpa sléibhte atá le machairí acu ar gach taobh. De ghnáth tá bealaigh agus aibhneacha eatarthu. Ní gá go bhfuil na tréithe geolaíocha céanna ag gach chuid de shliabhraon amháin.
Sliabhraonta.
Mar shampla, sliabhraon is ea na Cruacha Dubha.
Geolaíocht.
Sa gheolaíocht, tugtar sliabhraon (nó cordailléara) ar chnuasach sléibhte (fadaithe de ghnáth) a cruthaíodh mar gheall ar ghluaiseacht phlátaí teicteonach. Cruthaíodh na Himiléithe san Áise nuair a bhuail an pláta Indiach leis an bpláta Áiseach.
Cruthaíonn próisis bolcánacha sléibhte ar leith go minic, ach uaireanta tagann sraitheanna sléibhte de thoradh na próiseas seo atá mar sliabhraonta - na hoileáin Haváíocha, mar shampla.


Beanna Beola.
Is sléibhte iad na Beanna Beola i gConamara, in iarthar na hÉireann. Tá an sliabh is airde tuairim is 730 meadar.


Pohjola.
Is éard is Pohjola ann ná áit éigin i miotaseolaíocht na Fionlainne, ag déanamh tagartha do "Pohja" (an tuaisceart), mar aird an chompáis, an Tír Thuaidh — na réigiúin artacha go léir, agus sa chruinne den Kalevala, tír na Sámach.
Ar an saol seo cuimsíonn Pohjola páirteanna na Laplainne agus na Sean-Kainuu. Is féidir Pohjola a thuiscint mar áit mhiotasach go glan, tobar an oilc — tír ghruama bhuanfhuar sa chian-tuaisceart. Is féidir go dtagann galair agus sioc ón Pohjola seo. Is é namhaid Väinölä é Pohjola — an "tír Kalevala".
Sa mhiotaseolaíocht, is í Louihi bean luí Pohjola, droch-chailleach a bhfuil an-chumhacht aici. Gaibhníonn an t-ollghabha Seppo Ilmarinen Sampo ar a hordú agus tugann sé di é mar choibhche ar a hiníon. Is éard is Sampo ann ná muileann draíochtúil na flúirse, cosúil le Corn na bhfuíoll, a mhaistríonn amach fairsingeacht ar son mhuintir Pohjola, ach tá a chlaibín maistridh mar shiombail áirse na firmiminte, breactha le réaltaí, ag rothlú ar ais lárnach nó philéar an Domhain. Cuireann pearsanta eile ón Kalevala ceiliúir pósta ar iníonacha Pohjola chomh maith: an t-eachtránaí Lemminkäinen san áireamh, agus an saoi mór Väinämöinen. Éilíonn Louhi eachtraí orthu cosúil le gaibhniú an Sampo: mar shámpla, an Eala Tuonela a scaoileadh. Tar éis don iarrthóir an iníon a phósadh, is é an nós céilithe móra a cheiliúradh i halla mór Pohjola, le gach rogha bia is gach togha dí.
Bhí bunchloch philéar an Domhain, nó fhréamh an "chrainn dhomhanda" seo, lonnaithe, ó phointe féachana na miotaseolaíochta Fionlannaí, in áit éigin díreach taobh thall de bhun na spéire thuaidh, i Pohjola. Gaibhniú an Sampo agus a thaisceadh, i dteannta a fhlúirse, ag an gcailleach Louhi i sliabh mhór i measc réimse dorcha Pohjola; coimhlint agus cogadh mhuintir an deiscirt chun an Sampo a fhuascailt agus é a ghabháil lena n-aghaidh féin; millteanas deireanach an Sampo ina dhiaidh sin agus cailleadh a chlaibín ríthábhachtaigh (a chiallíonn gur briseadh an crann domhanda ag an Mol Thuaidh): tá na scéalta seo go léir ina gcion suntasach den ábhar iomlán sa Kalevala.


Aa (abhainn).
Is éard is Aa ann ná ainm a thugtar ar a lán aibhneacha beaga Eorpacha. Tagann an focal ón tSean-Ghearmáinis "aha", atá gaolmhar leis an bhfocal Laidine "aqua", uisce (féach fosta an iarmhír Ghearmánach -ach). Faightear "Au" agus "Aue" sa teanga Ghearmánach freisin, cosúil le "å" i dteangacha Gearmánacha Thuaidh; abhainn leathmhór atá i gceist sna cásanna go léir seo. Mar "ea", is ainmneach Béarla é freisin, i bpáirt leis an lucht Scrabble; sruth an chiall leis.


Andraiméide (réaltbhuíon).
Réaltbhuíon í Andraiméide atá ainmnithe as an mbanphrionsa Andraiméide (a chiallaíonn sa teanga Ghréagach "Rialtóir thar fir"), caractar i miotaseolaíocht na Gréige. I dtuaisceart na spéire atá an réaltbhuíon seo, in aice le réaltbhuíon Pheigeasais, agus tá scothchosúlacht litreach "A" fada streachlánaí doiléire uirthi. Is é an clú is mó atá uirthi ná go bhfuil Réaltra Andraiméide istigh inti.
Miotaseolaíocht.
Má chuirtear san áireamh réaltóga níos doiléire, ach infheicthe fós ag an tsúil fhornocht, déanann scothchosúlacht banchipínigh den réaltbhuíon, le crios feiceálach (cosúil leis an gceann atá ag réaltbhuíon an Bhodaigh), agus rud éigin fada greamaithe de leathlámh aici, faoi mar banlaoch atá inti agus í ag beartú claímh. Is dócha go mbaineann an deilbh seo, i dteannta réaltaí eile i gcomhartha stoidiacach an Reithe (a chuimsíonn an Phléadach) agus páirt de réaltbhuíon na nIasc, le bunús mhiotas chrios Hipilité, a bhfuil baint aige le Dhá Shaothar Déag Earcail.
Os a choinne sin, trí réaltóga níos doiléire fós a chur san áireamh, réaltóga atá infheicthe ag an tsúil fhornocht, síneann an greamú i dtreo eile agus cuirtear ar an réaltbhuíon cosúlacht maighdine, agus í cuibhrithe agus ag coraíocht faoi mar atá sí ag iarraidh éalú. I dteannta réaltbhuíonta eile in aice láithreach (Ceiféas, Peirséas, Caiseoipé, agus b’fhéidir Peigeasas), agus réaltbhuíon an Mhíl Mhóire faoi Andraiméide), is dócha gurb é seo bunús mhiotas Mhaíomh Chaiseoipé, a mbaineann go coitianta leis.


Mainistir na Féile.
Baile margaidh stairiúil i gContae Luimnigh in aice leis an teorainn le Contae Chiarraí is ea Mainistir na Féile. Tá an baile in iarthar na hÉireann, 21 km (13 míle) ón Chaisleán Nua Thiar ar an N21, an príomhbhóthar ó Luimneach go dtí Trá Lí.
Stair.
Baile reasúnta mór is ea Mainistir na Féile agus 1,940 duine ina gcónaí ar an mbaile féin, 2,508 sa cheantar ar fad (2006). Tá sé suite ar an dteorainn idir contae Chiarraí agus contae Luimní in iarthar na hÉireann. Tá cúlra stairiúil aige – fadó fadó in 1188 bhí mainistir ag na manaigh ar bhruach abha na Féile. Fuair cailín álainn darbh ainm “Fiale” bás san abhainn agus mar sin tugadh an t-ainm ‘Mainistir na Féile’ don bhaile.
Tá dealbh den Athair Ó Chathasaigh suite sa chearnóg. Sagart paróiste ba an tAthair Ó Chathasaigh in aimsir chogadh na talún. Theastaigh uaidh laghdú a fháil ar íoc a bhí a dhéanamh aige ar son na dtionóin. Bhunaigh sé an Cumann Lúthchleas Gael i Mainistir na Féile agus mar sin tugadh an t-aimn an tAthair Ó Chathasaigh don gclub peile.
Bhí athrú móra i Mainistir na Féile sa bhliain seo. Tháinig na daoine ón baile le chéile chun é a fheabhsú. Tá eagraíochtaí bunaithe – cúpla cheann atá liostaithe thíos.
Bailte slachtmhara.
Cuireadh coiste na mbailte slachtmhara ar bun cúpla mí ó shin. Tá jab iontach á dhéanamh ag an gcoiste seo gan aon agó. Dhá uair in aghaidh na míosa, tagann na cónaitheoirí áitiúla le chéile chun an baile a ghlanadh. Bailíonn siad an bruscar atá caite ar na sráideanna agus ar na bóithre. Chuir said bláthanna ag fás sa chearnóg agus tá siad go hálainn ar fad. Chlaochlaigh siad an baile agus dar liomsa sin an chúis go stopann níos mó turasoírí ann nuair a bhíonn siad ag dul chuig Cill Áirne.
ACDA.
Cosúil le gach baile eile in Éirinn bhí na gnóanna i Mainistir na Feile ag streachailt tar éis an chúlú eacnamaíochta. Mar thoradh bhunaíodh ACDA (‘Abbeyfeale Community Development Association’, "Cumann Forbartha Pobail Mhainistir na Féile") chun gnó sa bhaile a fheabhsú. Tá sé soiléir anois go bhfuil níos mó daoine ón gceantar máguaird ag siopadóireacht i Mainistir na Féile seachas bheith ag siopadóireacht i gcathair Luimní nó i dTrá Lí. An chúis atá leis an athrú seo ná go bhfuil tairiscintí speisialta ar fáil sna síopaí áitiúla anois. Tá sé iontach gach duine a fheiceáil ag teacht le chéile chun a baile a fheabhsú.


Mainistir Laoise.
Is baile i gContae Laoise í Mainistir Laoise, tuairim is 14 km ó Phort Laoise. Tá sí suite ar bhóthar an N77. Tá tuairim is 1500 duine ina gcónaí sa bhaile. Rugadh an dealbhóir Launt Thompson i Mainistir Laoise.


An tAerchaidéal.
Is réaltbhuíon réasúnta nua í an tAerchaidéal óir ní ceapadh go dtí an 18ú aois í, ós rud é go raibh sí ródhoiléir lena admháil ag na seanghréagaigh. Ghlac an IAU léi mar cheann den 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. Ag tosú i dtuaisceart na réaltbhuíne, seo iad a leanas na réaltbhuíonta atá timpeall an Aerchaidéil: an Phéist Uisce, Compás an Mhairnéalaigh, na Seolta, agus faoi dheireadh an Ceinteár.
Tugtar Antlia mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "aerchaidéal".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Aerchaidéil. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an tAerchaidéal ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
La Machine Pneumatique agus Antlia pneumatica (.i. an t-ainm Fraincise agus an t-ainm Laidine ar an aerchaidéal a chum an t-eolaí Éireannach Robert Boyle) na h-ainmneacha a thug Lacaille uirthi ar dtús, ach giorraíodh idir sin is tráthas an ceann Laidine; dá bhrí sin tugtar an tAerchaidéal ar an réaltbhuíon seo as Gaeilge.
Is suimiúil a thabhairt faoi deara nach ndearna Lacaille aon iarracht de réir cosúlachta na litreacha Bayer a dháileadh ar na réaltaí de réir a ngile dealraithí.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Aerchaidéil go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an Aerchaidéal ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An tUisceadóir.
Tá an tUisceadóir ar cheann de na réaltbhuíonta is sine a aithnítear ar feadh an stoidiaca, cúrsa dealraitheach na gréine trí na spéartha. Aquarius (♒) an t-ainm Laidine a thugtar air, rud a chiallaíonn "ón uisce". Tá an réaltbhuíon seo suite i réigiún dá ngairtear go minic an Mhuir toisc go bhfuil a lán réaltbhuíonta uisciúla ann, mar shampla an Míol Mór, na hÉisc, an Abhainn, srl. Uaireanta, léirítear an Abhainn Eridanus agus í ag rith amach ó phota uisce an Uisceadóra.
Is é an tUisceadóir an t-ainm is minicí a úsáidtear, ach mar sin féin, molann Foclóir Réalteolaíochta an leagan "Iompróir an Uisce" mar théarma Gaeilge. Is dócha go bhfuil sé bunaithe ar an ainm Béarla "Water-bearer", agus an téarma eile aistrithe díreach ón Laidin.
Stair.
Buanaíodh an réaltbhuíon sna seascaidí, dá ngairtear Aois an Uisceadóra. Níl aon sainmhiniú caighdeánach, áfach, ar aoiseanna astralaíocha; mar sin de d'fhéadfadh go dtosódh aois an Uisceadóra sa bhliain 2150 nó fiú amháin 2660, de réir an tsainmhinithe a roghnaítear.
Miotaseolaíocht.
Ionannaíodh an tUisceadóir ar shlite éagsúla i rith na n-aoiseanna. De réir an mhiotais is iomráití, ionannaítear an tUisceadóir le Gainiméide, ógánach álainn ar thit Séas i ngrá leis, agus ar fhuadaigh sé go hOilimpeas é le bheith ina dháileamh do na déithe. Ionannaítear an Cupán lena chorn uaireanta.
Tríd is tríd, tá dealramh ag an Uisceadóir le cruth fir; má chuirtear réaltóga san áireamh atá níos doiléire ach infheicthe fós ag an tsúil fhornocht, téann an réaltbhuíon i gcosúlacht le deilbh fir, buicéad ina lámh aige agus sruth ag sní amach as. Ionannaíodh an tUisceadóir freisin leis an té a dhoirt amach uiscí na Díleann, a bháigh an domhan de réir leagan Gréagach an mhiotais sin. Sa chás sin, ionannaíodh réaltbhuíon na hAbhann, Eridanus, le habhainn atá an tUisceadóir a dhoirteadh amach.
Is féidir go mbaineann an tUisceadóir, i dteannta réaltbhuíon Pheigeasais, le bunús mhiotas Láracha Dhíoméide, atá páirteach le Dhá Shaothar Déag Earcail. Agus is cosúil go bhfuil gaol éigin idir an doirteadh amach aibhneacha, réaltbhuíon cóngarach an Ghabhair agus bunús scéal Stáblaí Áigéis, ceann eile den dá shaothar déag.
Astralaíocht.
De réir astralaíocht an Domhain Thiar, tá baint ag comhartha an Uisceadóra (Eanáir 20 - Feabhra 18) leis an réaltbhuíon den ainm céanna.
De réir cúpla cosmeolaíocht, baineann an tUisceadóir le dúil chlasaiceach an Aeir, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha an aeir é (i dteannta na Meá agus an Chúpla). Tá sé freisin ar cheann de na ceithre Chomhartha Dhaingeana (i dteannta an Leoin, na Scairpe, agus an Tairbh). Is é an Leon is frithchomhartha polach an Uisceadóra, agus is é Uránas is pláinéad ceannasach leis (sular aimsíodh Uránas, ba é Satarn a mheastaí mar phláinéad ceannasach an Uisceadóra).
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an tUisceadóir an córas imshruthaithe chomh maith leis na murnáin. Is é an tsiombail atá ar an Uisceadóir ná iompóir an uisce. I measc tréithe an Uisceadóra áirítear: cumas an scéal ar fad a thuiscint, nádúr cairdiúil neamhfhoirmiúil, géire mheabhrach (go fiú ardintleacht), agus intlíocht.
Tagairtí.
Uisceadoir


Aontroim.
Is baile mór in oirthuaisceart na hÉireann í Aontroim. Is í príomhchathair Chontae Aontroma, suite in aice le Loch nEathach, i dTuaisceart Éireann. Is í an lárionad riaracháin do Chomhairle Buirg Aontroim an baile seo. Tá timpeall 25,000 duine ina gcónaí sa bhaile féin. Tá ospidéal an-mhór ann, Ospidéal Limistéar Aontroim, atá ina ospidéal agus ionad sláinte is mó i gContae Aontroma theas. Tá na hAontachtaithe ar an gcuid is mó den phobal, agus sin fíor den phríomhreiligiún, an Protastúnachas chomh maith (80%).


Baile Monaidh.
Tá Baile Monaidh suite i gContae Aontroim, i dTuaisceart na hÉireann. Tá comhairle buirg ag an mbaile, Comhairle Buirg Bhaile Monaidh. Tá bailte eile sa mBuirg, ag cuimsiú Dearbhóg, Dún Lúiche, Muileann na Cloiche, agus Ros Earcain. Tá beagnach 27,000 duine ina gcónaí sa cheantar. Tá Baile Monaidh ar an bpríomh-bhóthar idir Béal Feirste agus Cúil Raithlin.
Is iad aontachtóirí (timpeall 70%) an pobal is mó. Sna thoghcháin i 2001 (7 Meitheamh), thogh na daoine 16 ball, ón DUP (8 ball), UUP (5 ball), SDLP (2 ball), agus Sinn Féin (1 ball). Is é an méara Cecil J Cousley (ball den DUP), agus is é leas-mhéara Ian R Stevenson (DUP).
Chruthaigh na teorainneacha an chomhairle raithe i 1973, nuair abhí athrú riatlais áitiúila ann.
Anois, tá naisc idir Comhairle Buirg Bhaile Monaidh agus an baile Francach, Vanves, agus Benbrook i dTexas ón bhliain 2000. Tá naisc aige le Comhairle Buirg Doolish (Dubh Lios), san Oileán Mhanann chomh maith, de bharr stair gluaisrothaoíchta Bhaile Monaidh.
Cónascann Baile Monaidh, le Baile Meánach, agus Maoile, Dáilcheantar Aontroim Thuaidh don Parlaimint Westminster agus do Thionól Thuaisceart Éireann.


An tIolar.
Tá an tIolar (nó Aquila, an focal Laidine ar "Iolar") ar cheann de na 48 réaltbhuíon a liostaigh Tolamaes agus atá páirteach chomh maith anois sa liosta oifigiúil de na 88 réaltbhuíon a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo. Tá sé suite ar an meánchiorcal neamhaí, nó mar sin. Tá an réalt is gile, Altair, ar cheann de thrí rinn "Thriantán an tSamhraidh" mar a deirtear leis.
Príomhghnéithe.
Tá go leor réaltréimsí saibhre san Iolar, atá suite i mBealach na Bó Finne.
Stair.
Breathnaíodh dhá nóva suntasacha san Iolar; tharla an chéad cheann sa bhliain 389 RC agus cuireadh i gcuntas go raibh sé chomh geal le Véineas; bhí an ceann eile (Nova Aquilae 1918) níos gile ná Altair ar feadh tamaillín.
Miotaseolaíocht.
Tá dealramh éin ar an réaltbhuíon seo, éin leathansciathánaigh eadarbhuasaigh ghearrmhuineálaigh, a d'ionannaítí muintir an tseansaoil le hiolar. I miotaseolaíocht na Gréige, d'ionannaítí le hiolar é a d'iompraíodh caora tine Shéas agus leis an iolar ar chuir an dia sin é leis an aoire óg Gainiméide, ar thit Séas i ngrá leis, a fhuadach; iompraíodh Gainiméide, léirithe ag réaltbhuíon cóngarach an Uisceadóra, go hOilimpeas, áit ar rinneadh dáileamh do na déithe go léir de. Sin é an fáth a ngairtear Gainiméide den ghealach is mó de chuid Iúpatair, ar mbeith ina ainm Rómhánach a thugtar ar Shéas d'Iúpatar.
Thugtaí "Vultur volans" ar an réaltbhuíon seo ag na Sean-Rómhánaigh, gan é a thógáil in abhraíocht "Vultur cadens" a thugaidís ar an réaltbhuíon a dtugtar an Lir anois uirthi.
Is cosúil go bhfuil baint mhór ag an Iolar, i dteannta réaltbhuíonta eile sa chomhartha stoidiacach an tSaighdeora (is iad sin an Lir agus an Eala), le bunús mhiotas Éin Stimfealas, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
I scéal grá a bhaineann leis an bhféile Shíneach Qi Xi, scartar go deo Niu Lang (Altair) agus a bheirt chlainne (β agus γ Aql) óna máthair Zhi Nu (Vega), atá ar an taobh thall den abhainn, is é sin le rá Bealach na Bó Finne.


An Altóir.
Is réaltbhuíon dhoiléir ó dheas í an Altóir idir réaltbhuíon an Cheinteáir agus ceann an Fhaolchú. As Laidin tugtar Ara uirthi, sin le rá "altóir".
Stair.
Dealaíodh an réaltbhuíon seo ón gCeinteár agus ón bhFaolchú trí idirchur réaltbhuíon na Rialach, a chum an tAb Nicolas Louis de Lacaille sa bhliain 1790.
Miotaseolaíocht.
Ionannaíodh an Altóir, léirithe bunoscionn de ghnáth ach uaireanta ina seasamh agus an deatach ag éalú isteach i mBealach na Bó Finne, le haltóir an cheinteáir Chiron; Ara Centauri an seanainm Laidine a bhí uirthi san am fadó. Ó am go chéile thugtaí altóir Dhiníosais uirthi. Ós rud é, áfach, nár aithníodh agus nár tionscnaíodh an réaltbhuíon go dtí an t-ochtú aois déag, is dócha nach raibh aon ghaol idir réigiún seo na spéartha agus creidimh na Sean-Ghréagaigh, ach amháin an gaol a d'fhionn cumadóir na réaltbhuíne.


An Reithe.
Tá an Reithe ar cheann de réaltbhuíonta an stoidiaca. "Aries" an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaionn "reithe". Tá an Reithe suite idir na hÉisc, atá ar an taobh thiar de, agus an Tarbh, atá ar an taobh thoir de.
Príomhghnéithe.
Tá réaltaí an Reithe doiléir go leor, seachas Hamal (α Ari) agus Sharatan (β Ari). I measc a réaltaí suntasacha eile faightear Mesarthim (γ1 Ari) agus Botein (δ Ari).
Réada suntasacha domhainspéire.
Níl ach cúpla réad domhainspéire sa Reithe, agus iad go léir an-lag. Faightear ina measc na réaltraí NGC 697 (ar an taobh thiar thuaidh de β), NGC 772 (ar an taobh thoir theas de β), NGC 972 (i gcúinne thuaidh na réaltbhuíne), agus NGC 1156 (ar an taobh thiar thuaidh de δ). Is an-deacair a aimsiú aon cheann díobh.
Miotaseolaíocht.
Má chuirtear san áireamh réaltóga níos doiléire, ach infheicthe ag an tsúil fhornocht, tá dealramh ag ceantar seo na spéire le ceann reithe a bhfuil gnáthchruth cinn fhéariteora air agus adharc bhíseach ar a bharr.
I miotaseolaíocht na Gréige, ceaptar gurbh é an reithe a d'iompair Fricseas, mac Athamas, agus a dheirfiúr Heillé go Coilcís le héalú óna leasmháthair Ionó atá ann. Thit Heillé anuas sa mhuir sin ar tugadh Muir Heillé ina dhiaidh sin uirthi. Tar éis do Fricseas a theacht slán go Coilcís, d'íobair sé an reithe (go han-dhíomuíoch) agus chroch sé a lomra i nGarrán Airéis, áit ar thiontaigh sé ina ór; blianta ina dhiaidh sin tháinig Iasón agus na hArgónátaigh ar a lorg. De réir cosúlachta, bhí na Baibealóinigh, na Gréagaigh, na Peirsigh agus na hÉigiptigh go léir ar aon intinn le chéile gurbh é ainm na réaltbhuíne seo ná an Reithe.
B'fhéidir go mbaineann bunús mhiotas chrios Hipilité (ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail) le príomhcheantar na spéire a chomhdhéanann comhartha an Reithe, a chuimsíonn an Phléadach, réaltbhuíon Andraiméide agus páirt de na hÉisc.
Astralaíocht.
Baineann comhartha astralaíoch an Reithe (Márta 21–Aibreán 19) leis an réaltbhuíon atá ar aon ainm leis.
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an Reithe le dúil chlasaiceach na Tine, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha na tine é (i dteannta leis an Saighdeoir agus an Leon). Is é Mars is pláinéad ceannasach leis. Tá sé freisin ar cheann de na ceithre chomhartha Chairdineálta (i dteannta na Meá, an Ghabhair, agus an Phortáin). Is é an Mheá is frithchomhartha polach leis. Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn seo mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Reithe an ceann. Ar ndóigh, is é an tsiombail atá ar an gcomhartha seo ná an reithe é féin. I measc tréithe an Reithe áirítear nádúr eisdírithe go hionsaitheach, fiosracht is spraoi naíonda, soineantacht athléimneach, agus macnas míshuaimhneach fiáin; ach cuirtear cúpla drochthréith san áireamh freisin, ina measc giorraisce is sochorraitheacht.
Daoine cáiliúla ar rugadh faoin gcomhartha seo iad: Russell Crowe, Ewan McGregor, Kofi Annan, Hans Christian Anderson, Vincent Van Gogh, Heath Ledger, Elle McPherson, Maya Angelou and Victoria Beckham.
Tagairtí.
Reithe


William Shakespeare.
Aontaíonn mórchuid na staraithe gur duine amháin a bhí i William Shakespeare (baisteadh 26 Aibreán, 1564 – 23 Aibreán, 1616 - aisteoir, drámadóir agus file - agus tá go leor fianaise stairiúla ag cur leis an mbarúil sin.
Saol.
Rugadh Shakespeare i mbaile Stratford-upon-Avon, i Sasana i mí an Aibreáin 1564, mac le John Shakespeare, déantóir miotóg, agus a bhean Mary Arden. Tá sé scríofa ar a theastas breithe gur baisteadh é ar an séú lá fichead de mhí an Aibreáin an bhliain sin. Tá fhios againn nach mbíodh leanaí thar chúpla lá d'aois nuair a bhaistí iad, agus shocraigh na staraithe ar an tríú lá fichead mar a lá breithe. Tá sé áisiúil an dáta sin a roghnú - fuair sé bás ar an lá sin sa bhliain 1616 – agus fosta tá sé fóirsteanach do b’fhéidir an drámadóir ab fhearr a bhí riamh ag Sasana, nó is sin lá Fhéile Naomh Seoirse, Naomh-Phátrún Shasana.
Cuireadh an dlí ar athair Shakespeare, a bhí rachmasach nuair a tháinig William ar an saol, as ucht bheith páirteach i margadh dubh na holla, agus cuireadh an ruaig air as a phost mar sheanóir baile. Tá fianaise ann go raibh dáimh ag dhá thaobh an teaghlaigh leis an Chaitliceachas.
Mar mhac oifigigh iomráitigh baile, is dócha gur fhreastail William Shakespeare ar scoil ghramadaí Stratford, áit ar cuireadh oideachas tréan ar fail i ngramadach na Laidine agus sa Litríocht. Níl fianaise ar bith le fáil go bhfuair sé scolaíocht rialta ar bith thar seo.
Phós Shakespeare Anne Hathaway, a bhí ocht mbliana níos sine ná é, ar an ochtú lá fichead de Shamhain 1582 ag Temple Grafton in aice le Stratford. Ba bheirt chomharsana de chuid Anne, Fulk Sanders agus John Richards, a chuaigh i mbannaí orthu nach raibh toirmeasc phósta ar bith orthu. Má d’eagraigh siad an bhainis faoi dheifir, bhí gá leis mar go raibh Anne ag iompar clainne le trí mhí. Tar éis a phósta is beag rian a d’fhág William Shakespeare ar leabhar na staire gur nocht sé arís i saol liteartha Londan.
Ar an séú lá fichead de Bhealtaine, 1583 baisteadh an chéad duine clainne, Susanna i Stratford. Baisteadh mac, Hamnet, agus iníon, Judith, ar an dara lá de mhí Feabhra 1585. Sa bhliain 1592, bhí oiread cáile tuillte ag Shakespeare gur mhaslaigh Robert Greene é go poiblí mar “an upstart crow, beautified with our feathers, that with his Tygers hart wrapt in a Players hide supposes he is as well able to bombast out a blanke verse as the best of you: and beeing an absolute Johannes factotum, is in his owne conceit the onely Shake-scene in a countrey.” (Is scigaithris atá ar súil anseo aige leis an líne “Oh, Tiger’s heart wrapped in a woman’s hide” ar bhain Shakespeare úsáid as sa dráma Henry VI, cuid a 3).
Sa bhliain 1596 fuair Hamnet bás agus cuireadh ar an aonú lá déag de Lúnasa na bliana sin é. De bharr na gcosúlachtaí idir na hainmneacha, deirtear gur seo a spreag Shakespeare le ‘The Tragical History of Hamlet the Prince of Denmark’ a scríobh. Sa bhliain 1598 bhí Shakespeare ina chónaí i bparóiste St. Helen’s Bishopsgate, agus tá a ainm le fáil ar bharr liosta aisteoirí a léirigh an dráma ‘Every man in his Humour’, a scríobh mórdhrámadóir eile na linne sin, Ben Jonson.
Faoin am seo ba dhrámadóir, scríbhneoir agus aisteoir é agus sciar aige i gcomplacht drámaíochta ar a dtugtaí The Lord Chamberlain’s Men a bhí ainmnithe as a n-urra uasal, an Tiarna Chamberlain é féin. Bhí an oiread sin cáile agus measa ar an chomhlacht tar éis bhás Éilís I gurbh é an Rí úr é féin, Séamas I, a rinne urraíocht orthu agus ghlac siad ainm úr, ‘The King’s Men’.
D’fhoilsigh Shakespeare na soinéid sa bhliain 1609. Is dánta grá an mhórchuid acu ina ndéantar ceiliúradh ar chumainn agus tá siad breac le leath-thagairtí homaighnéasacha chuig fear óg (fair lord). Scríobhadh tuilleadh acu do bhean dhorcha, ‘dark lady’.
Bás.
D’éirigh Shakespeare as an scríbhneoireacht sa bhliain 1611, agus fuair sé bás ar an tríú lá fichead de mhí Aibreáin 1616. Bhí sé pósta ar Anne go lá a bháis agus d’fhág sé beirt iníonacha, Susanna agus Judith, ina dhiaidh.
Tá ráflaí ann a deir go bhfuil tuilleadh ábhair a scríobh Shakespeare sa tuama leis, ach an rabhadh i ndáiríre atá i bhfocail an fheartlaoi nó píosa grinn dhrámatúil ó shárdhrámadóir?
Saothair.
Shakespeare, William
Shakespeare, William
Shakespeare, William
Shakespeare, William


28 Feabhra.
Is é an 28 Feabhra an 59ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 306 lá fágtha sa bhliain nó 307 i mbliain bhisigh.


30 Márta.
Is é an 30 Márta an 89ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 90ú lá i mbliain bhisigh. Tá 276 lá fágtha sa bhliain.


7 Aibreán.
Is é an 7 Aibreán an 97ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 98ú lá i mbliain bhisigh. Tá 268 lá fágtha sa bhliain.


6 Bealtaine.
Is é an 6 Bealtaine an 126ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 127ú lá i mbliain bhisigh. Tá 239 lá fágtha sa bhliain.


27 Meitheamh.
Is é an 27 Meitheamh an 178ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 179ú lá i mbliain bhisigh. Tá 187 lá fágtha sa bhliain.


7 Deireadh Fómhair.
Is é an 7 Deireadh Fómhair an 280ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 281ú lá i mbliain bhisigh. Tá 85 lá fágtha sa bhliain.


An Portán.
I gcúrsaí réalteolaíochta agus astralaíochta, tá an Portán ar cheann de réaltbhuíonta an stoidiaca. Is é Cancer, a chiallaíonn "portán", an t-ainm Laidine a thugtar air. Is réaltbhuíon bheag dhoiléir é an Portán, agus is beag duine a aithníonn é as an ainmhí ar baisteadh é as. Tá sé suite i measc an Chúpla, atá ar an taobh thiar de, an Leoin ar an taobh thoir de, na Lincse ar an taobh thuaidh de, agus an Mhadra Bhig is na Péiste Uisce ar an taobh theas de.
Miotaseolaíocht.
Sa mhéid go bhfuil scothchosúlacht portáin ar an réaltbhuíon seo, b'fhéidir go bhfuil baint éigin aici, i dteannta réaltbhuíon na Péiste Uisce, le bunús mhiotas Hiodra Leirné, atá ar ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail agus a bhfuil an Portán ceangailte leis.
Astralaíocht.
Baineann comhartha astralaíoch an Phortáin (Meitheamh 21 - Iúil 22) leis an réaltbhuíon atá ar aon ainm leis. De réir cúpla cosmeolaíocht, ceanglaítear an Portán le dúil chlasaiceach an Uisce, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha an uisce é (i dteannta na Scairpe agus na nIasc). Tá sé freisin ar ceann de na ceithre chomhartha Chairdineálta (i dteannta na Meá, an Ghabhair, agus an Reithe). Rialaítear ag an nGealach é. Is é an Gabhar is frithchomhartha polach leis.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn seo mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Portán na cíocha agus an bolg. Ar ndóigh, is é an tsiombail atá ar an gcomhartha seo ná an portán é féin. I measc tréithe an Phortáin áirítear righneas, tocht láidir anfach, taghdanna tréana, cosantacht fhíochmhar muintire is tíre, cumas láidir ar dhaoine eile a chothú, agus cur in aghaidh athraithe sheachtraigh; ach cuirtear cúpla drochthréith san áireamh freisin, ina measc an-luí le bheith ceangailte go ró-thochtmhar, rachtanna, agus paranóia éadrom.
Daoine cáiliúla ar rugadh faoin gcomhartha seo iad, nó "Clann na Gealaí" mar a thugtar orthu: George W. Bush, Franka Potente, Liv Tyler, Pamela Anderson agus Tom Cruise.
Sna seachtóidí moladh an comhartha astralaíoch seo a athainmniú, ó tharla gur cheap astralaithe éigin gurbh ruaigtheach é an comhcheangal samhlaithe leis an ngalar Ailse, nó "cancer" mar a thugtar as Béarla uirthi. Daoine éigin ar rugadh faoi chomhartha na gréine den Phortáin iad, gaireann siad Clann na Gealaí díobh féin ina ionad, mar baineann an comhartha leis an nGealach de réir astralaíochta.
Tagairtí.
Portan


Clann Lir.
"Lir agus na healaí" le H.R. Millar ("Ler and the swans" - 1905)
Scéal béaloidis na Éireann é Clann Lir ón gCiorcal Déscéalíochta. Lear Shí Fionnachaidh, Badhbh Dearg mac an Daghda, Aobh agus Aoife na príomhcharachtair atá ann.
An Scéal.
Ar dtús, toghadh Badhbh Dearg mar rí ar Thuatha Dé Danann. Ní raibh Lear sásta leis sin, mar sin, chun é a shásamh, thug Badhbh ceann dá chuid iníonacha do Lear mar bhean chéile. Roghnaigh Lear an ceann is sine díobh, Aobh. Rugadh ceathrar páiste d'Aobh: cúpla, Fiachra agus Conn, agus Aodh agus Fionnuala.
Fuair Aobh bás tar éis tamaill agus goilleadh ar Lear agus ar a phaistí go mór. Chun iad a leigheas, thug Badhbh iníon eile do Lear mar bhean chéile, an uair seo, Aoife.
Bhí éad mór ar Aoife mar gheall ar an ngrá a bhí ag Lear agus a pháistí dá chéile. Shocraigh sí ar na páistí a mharú. I rith turais chuig teach Bhadhbh Dhearg, d'ordaigh sí ar a seirbhísigh na páistí a mharú ach dhiúltaigh siad. I dtreall, rinne sí iarracht iad a mharú í féin ach ní raibh an misneach aici. Mar sin, d'athraigh sí ina n-ealaí iad. Ní foláir do na páistí trí chéad bliain a chaitheamh sa loch in aice le teach a n-athar, trí chéad bliain eile i Sruth na Maoile agus trí chéad bliain eile arís in Inis Gluaire. Nuair a chuala Badhbh air sin, chas sé Aoife ina deamhain aeir go síor mar phionós di.
Tar éis a réimsí i ngach áit, fuair siad dídean ó Mhochaomhóg. D'ordaigh sé gabha oilte slabhraí airgid speisialta a dhéanamh chun na healaí a choinneáil le chéile go deo. Ach, ba mhian le Deoch na healaí a bheith aici féin. Ba bhean chéile rí Chonnacht agus iníon rí na Mumhan í Deoch. D'iarr sí ar a fear an mhainistir a ionsaí agus san ionsaí briseadh na slabhraí airgid. Ansin, athraíodh na healaí go seandaoine caite. Baisteadh iad roimh a mbás agus cuireadh iad le Fionnuala sa lár, Fiachra agus Conn ar a dá thaobh agus Aodh os a comhair.


An Madra Mór.
Tá an Madra Mór ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo; tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon a d'aithin Tolamaes sa dara aois. Canis Major an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaíonn "an madra is mó". Deirtear gurbh é ceann den dá mhadra a bhí sna sála ag an sealgaire Oiríon (féach fosta réaltbhuíonta an Bhodaigh, an Mhadra Bhig, agus na Madraí Fiaigh) a bhí i gceist. Tá Sirius, an réalt is gile ar spéir na hoíche, sa réaltbhuíon an Mhadra Mhóir, agus tá an réalta sin ar cheann de thrí rinn Thriantán an Gheimhridh chomh maith.
Miotaseolaíocht.
D'aithnítí an réaltbhuíon seo ag muintir an tseansaoil leis na cianta. San Eoraip i rith na ré clasaicí, léiríodh sé Laelaps, cú Acteon; nó uaireanta cú Procris, nimfeach Dhiána; nó an ceann a thug An Aróir do Chafalas, a bhí chomh cáiliúil sin ar son a luais gur ardaigh Séas aníos ar neamh é. Go coitianta, is é madra fiaigh Oiríon é Canis Major (nó b'fhéidir an réalt Sirius amháin), ar lorg an Ghiorria nó ag cabhrú le hOiríon agus é ag troid leis an Tarbh; agus is mar seo a luaití é i saothair Arátais, Hóiméir agus Héisiad. Dhéanadh na Sean-Ghréagaigh tagairt d'aon mhadra amháin, ach faoi ré na Rómhánach, tháinig an Madra Beag ar an láthair mar mhadra eile Oiríon.
De réir mhiotaseolaíocht na Róimhe, déantar tagairt don Mhadra Mór mar "Custos Europae", sin le rá an madra a bhí ag faire Eorópa (ach theip air, mar d'fhuadaigh Iúpatar faoi ghné tairbh í); agus faoi dheireadh mar "Ianitor Lethaeus" nó Ceirbearas, is é sin le rá gadhar faire Ifrinn.
Ag brath ar an méid doiléire a chuirtear san áireamh, tá dealramh ag an Madra Mór le gadhar agus é ag tabhairt a aghaidh ar an taobh thuaidh nó ar an taobh theas den éiclipteach. De réir mhiotaseolaíocht na Sean-Gréige, agus an madra seo ag tabhairt a aghaidh ó dheas, cheaptaí uaireanta gur mhadra décheannach a bhíodh ann, ós rud é go bhféachtaí ar Sirius mar mhadra ina cheart féin. Maidir leis sin, b'fhéidir go bhfuil baint éigin ag an réaltbhuíon seo, i dteannta cheantar sin na spéire nach bhfuil aon réaltaí gile ann (a áirítear anois mar réaltbhuíonta nua an-dhoiléire an tSioráif agus na Lincse) agus i dteannta rann eile de chomhartha stoidiacach an Chúpla (.i. Bealach na Bó Finne, an Cúpla, an Bodach, an tAra agus an Madra Beag), le bunús mhiotas bhólacht Ghéaróin, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.


12 Nollaig.
Is é an 12 Nollaig an 346ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 347ú lá i mbliain bhisigh. Tá 19 lá fágtha sa bhliain.


13 Aibreán.
Is é an 13 Aibreán an 103ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 104ú lá i mbliain bhisigh. Tá 262 lá fágtha sa bhliain.


An Madra Beag.
Tá an Madra Beag ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo; tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon a d'aithin Tolamaes sa 2ú aois. Is é Canis Minor an t-ainm Laidine a thugtar air, rud a chiallaíonn "an madra is lú". Deirtear gurbh é ceann den dá mhadra a bhí sna sála ag an sealgaire Oiríon (féach fosta réaltbhuíonta an Bhodaigh, an Mhadra Mhóir, agus na Madraí Fiaigh) a bhí i gceist.
Is réaltbhuíon bheag é an Madra Beag, gan faic le feiceáil inti den chuid is mó ach dhá réalta: Procyon (α CMi) agus Gomeisa (β CMi).
Réada suntasacha domhainspéire.
Tá réaltbhuíon an Mhadra Bhig chomh beag sin nach bhfuil aon réad domhainspéire istigh ann níos gile ná an deichiú méid.
Miotaseolaíocht.
D'aithnítí an Madra Beag mar an ceann is lú de dhá mhadra fiaigh Oiríon. Ach níor áirigh na Sean-Ghréagaigh mar réaltbhuíon difriúil ina cheart féin é, agus mar sin de ceapadh ar dtús nach raibh ach madra amháin ag Oiríon. Féach fosta réaltbhuíonta an Bhodaigh agus an Mhadra Mhóir.


22 Lúnasa.
Is é an 22 Lúnasa an 234ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 235ú lá i mbliain bhisigh. Tá 131 lá fágtha sa bhliain.


21 Márta.
Is é an 21 Márta an 80ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 81ú lá i mbliain bhisigh. Tá 285 lá fágtha sa bhliain.


1 Márta.
Is é an 1 Márta an 60ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra (61ú i mbliain bhisigh). Tá 305 lá fágtha sa bhliain.


An Ísiltír.
Is tír í an Ísiltír (Ollainnis: "Nederland", Freaslainnis: "Nederlân", An Phaipeamaintis: "Hulanda"), go hoifigiúl Ríocht na hÍsiltíre (Ollainis: "Koninkrijk der Nederlanden"), atá suite in iarthuaisceart mhórthír na hEorpa. Tá teorainn aici leis an mBeilg agus leis an nGearmáin. Is monarcacht bhunreachtúil í. Is é Rí Willem-Alexander na hÍsiltíre an Ceann Stáit. An rialtas atá suite ar An Háig ach is é Amstardam an phríomhchathair freisin. Tá cónaí ar 16,318,199 duine san Ísiltír (meastachán as Iúil 2004). Tá an Ísiltír deighilte ina 12 cúige. Úsáidtear an euro. Is iad Ollainnis agus Freaslainnis na teangacha oifigiúla. Is é “Wilhelmus van Nassouwen” amhrán náisiúnta (bhí sé scríofa chun clú a chur ar Liam Oráiste). Is ball den Aontas Eorpach í.
Tagairtí.
*
Í


6 Márta.
Is é an 6 Márta an 65ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 66ú lá i mbliain bhisigh. Tá 300 lá fágtha sa bhliain.


Andóra.
Is prionsacht bheag thalamhiata í an Phrionsacht Andóra (Catalóinis: "Principat d'Andorra", Fraincis: "Principauté d'Andorre") atá suite in iardheisceart na hEorpa, in oirthear na bPiréiní idir an Fhrainc agus an Spáinn. Andorra la Vella an phríomhchathair(daonra: 70,787 i 2001).
Tíreolaíocht.
Tír thalamhiata is ea Andóra. Is í Valira an phriomhabhainn. Tá Andóra deighilte ina seacht bparóiste.
Geilleagar.
Faigheann Andóra thart ar 80% den olltáirgeacht intíre ón turasóireacht - tugann thart ar 9,000,000 duine cuairt ar Andóra in aghaidh na bliana. Is tearmann cánach í agus tá seirbhísí baincéireachta tábhachtach freisin le hioncam a thabhairt do mhuintir na tíre. Ní ballstát de chuid an Aontais Eorpaigh é. Níl aon táille cánach ar earraí déantúsaíochta ach gearrtar cáin ar earraí talmhaíochta.
Daonra.
Is í an Chatalóinis teanga oifigiúil Andóra agus teanga dhúchais na nAndórach. Is iad an Fhrainc agus an Spáinn a sholáthraíonn an t-oideachas sa tír de réir a gcuraclaim féin, agus mar sin, bíonn Fraincis agus Spáinnis á labhairt go sármhaith ag na hAndóraigh.


Louis XIII na Fraince.
Ba é Laoiseach XIII rí na Fraince ó 1610 go dtí a bhás i 1643. Rugadh sa bhliain 1601 é agus rinneadh rí de tar éis bhás a athar, Anraí IV. Phós sé Anne na hOstaire. Bhí beirt pháistí aige: Louis XIV agus Philippe d'Orléans. Fuair sé bás i 1643.
Laoiseach 13
Laoiseach 13
Laoiseach 13


Déscéalaíocht Éireann.
Ní mhaireann a lán scéalta tríd an iompú Críostíach ach maireann dótháin chun ceithre thimthriail a chruthú: an timthriail déscéalaíoch, an timthriail fianíoch, an timthriail rúraíoch agus an timthriail stairiúil. Sna leagain críostíocha, baineadh amach a lán de na déanna, is ríthe nó taoisigh iad in a lán cásanna. Chomh maith leis na timthriaileanna, tá neart scéalta ann nach oireann aon ceann díobh.


Toghchán an Phápa.
Tagann an comhthionól cairdinéal (an "Conclave" i mBéárla) le chéile go rúnda chun Pápa nua a thoghadh.
An "Conclave".
I ndiaidh bháis an Phápa, deimhníonn ceannaire Choláiste na gCairdinéil, an "Camerlego", an bás. Ina sheasamh os comhair an choirp, glaonn sé ainm baiste an Phápa. Toisc nach gcloistear freagra, fógraíonn sé bás an Phápa. Ansin, socraíonn sé briseadh Fháinne an Phápa – ar a bhfuil greanta ainm an Phápa i réim – agus Séala an Phápa freisin. Cruthófar fáinne eile i gcomhair an phápa nuathofa níos deireanaí. Leis seo, socraíonn an Camerlego tórramh an Phápa agus na naoi lá bróin a bhíonn mar nós ar ócáid mar seo. Anois, le cuidiú ó triúr oifigeach de chuid an choláiste, stiúrainn sé an toghchán chun Pápa nua a roghnú.
Tagann Coláiste Rónaofa na gCairdinéil go haonláthair sa Vatacán i gcomhar an toghcháin idir cúig lá déag agus fiche lá i ndiaidh an bháis. As gach aird na cruinne, is iadsan rogha an Phápa chun cuidiú agus comhairleadh leis. Bhí 117 cairidinéal in ann vótáil i 2008.
Tar éis aifrinn i mBasilica Naomh Pheadair, téann na cairdinéil isteach i seomra daingean, lámh leis an Séipéal Sistín le haghaidh an toghcháin, rud a dtugtar comhdháil air. Tugann chuile chairdinéal mionn rúndachta go gcoimeádfaidís cúrsaí an toghcháin faoi cheilt. Má dhéantar feall ar an mionn seo, is é coinnealbháiteadh an píonós. Curtha faoi ghlas sa seomra seo, seomra inar rinneadh géarchuardach cheana ar eagla go mbeadh gléasanna éisteachta ann, bíonn na cairdinéil fáiscthe go dlúth daingean ón domhain go léir. Cuirtear séalaí ar gach slí isteach agus dúntar na cuirtíní.
Maidin arna mhárach, ceiliúrtar aifreann sa Séipéal Sistín. Tar éis sin, cuirtear an seisiún toghchána ar bun. De réir athrú a rinne an Pápa Pól VI, níl cead vótála ag cairdinéal atá breis is ceithre scór bliain d’aois. Cé nach toghadh ach cairdinéil leis na cianta, tá gach Caitliceach fásta fireann “papabile” (ina iarrthóir féideartha don Phápacht) de réir teoirice, ar aon nós!
Is le ballóid rúnda scríofa a dhéantar an toghchán agus is iad an Camerlego agus an triúr ina chuideacht a bhíonn i mbun áirimh. Roimhe seo, bhí dhá thrian agus aon vóta amháin de dhíth chun Pápa nua a thoghadh. I 1996, áfach, d’aithrigh Pápa Eoin Pól II an coinníollach seo. Anois, mara bhfuil toradh faighte tar éis 12 nó 13 lá, is féidir Pápa nua a thoghadh ar tromlach glan (leath agus aon vóta amháin).
Bíonn dhá bhallóid ar maidin agus dhá cheann san iarnóin go toradh. Tar éis gach seisiún vótála, dóitear na páipeir ballóid. Mara bhfuil réiteadh ann, cuirtear ábhar ceimiceach ar na páipéir chun deatach dubh a chur amach. Le feiceáil os cionn dhíon Phálás na Vatacáine, is comhartha é seo don slua bailithe le chéile i gCearnóg Naomh Pheadair go bhfuil an eaglais fós gan Phápa.
Habemus papem!
I ndeireadh na dála, nuair atá cinneadh déanta ag na cairdinéil, íslíonn gach cairdinéal ceannbhrat corcra os comhair a chathaoireach agus fágtar ceannbhrat an Phápa nuathofa fillte. Cuirtear na ballóid deireanaigh sa tine agus is é an deatach bán astu an comhartha go bhfuil toradh faighte sa toghchán. Fiafraíonn Déan na gCairdinéil den ball roghnaithe an nglacann sé leis an toghchán agus má ghlacann, cén t-ainm ab fhearr leis a bheith air. Ag an bpointe seo, aithnítear é go hoifigiúil mar Pontifex Maximus, Pápa Naofa na Róimhe. I ndiaidh glactha, déantar Easpag na Róimhe de agus umhlaíonn chuile chairdinéal roimhe.
Ansin, cuirtear Éadaí na bPapacht air, soutane bán agus caipín cloiginne. Déantar seo i “Seomra na nDeor”, mar a dtugtar air, mar is annamh go mbíonn Pápa nuathofa tochtach agus sileann na deora nuair a bhraitheann sé go soiléir a raibh i ndán do ina shaol. Dá mba rud é gur toghadh fear nach raibh ina shagart, is é de dhualgas ar Déan Choláiste na gCairdinéil gach teideal eaglasta a bhronnadh air, ó shagart go heaspag, go dtí go mbeidh sé ábalta bheith ina Easpag na Róimhe, rud atá éigeantach ar gach Pápa. Más easpag é ar deoise in áit eile, mar a tharlaíonn de gnáth, éiríonn sé as an bpost sin.
Nochtann an Pápa nua é féin ar thaobh an Déin chun Beannacht Apstaileach a thabhairt. Ba nós é an Pápa nua a iompar ar fud na gCearnóige ar an Sedia Gestatoria (Ardchathaoir an Phápa) agus Tiara (coróin) an Phápa a chur ar a cheann le go leor deasgnáith. Ba shiombalachas ríoga é seo a d’éirigh seanaoiseach sna blianta seo caite agus ba é an Pápa Eoin Pól I a chuir deireadh leis an nós seo. Níl a thuilleadh deasgnáith de dhíth mar, i ndiaidh toghcháin, níl aon neach níos uaisle san eaglais, de réir diagachta, a bhfuil an údarás aige chun a leithéid a dhéanamh.
Cúpla lá i ndiaidh an toghcháin, deirtear an chéad Aifreann Pápach. Ar siúl don altóir doibh, stadann an mórshiúil faoi thrí chun píosa línéadaigh a chur trí thine, atá ceangailte ar giolcach. Le meath na lasracha, deireann duine éigin go séimh leis an bPápa “"Pater Sancte, sic transit gloria mundi"” (a Athair Naofa, is mar seo a imíonn glóir an tsaoil). Deirtear seo mar chuimhneachán don Pápa gur duine fós e le bás i ndán do, cé go bhfuil post ollmhór aige sa saol seo.


An Gabhar.
Tá an Gabhar ar cheann de réaltbhuíonta an stoidiaca. "Capricornus" an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaionn "gabhar adharcach". Tugtar Gabhar na Mara air go coitianta, óir tá sé suite i gceantar na spéire dá ngairtear an Mhuir. Tá an Gabhar ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé ar cheann freisin de na 48 réaltbhuíon a d'aithin Tolamaes sa dara aois. De réir a theorainneacha nua-aimseartha, tá sé teorainn ar theorainn le réaltbhuíonta an Iolair, an tSaighdeora, an Mhicreascóip, Iasc an Deiscirt agus an Uisceadóra.
Seachas an Portán, tá an réaltbhuíon seo ar an gceann is doiléire dá bhfuil ar an stoidiaca. Tá a réaltaí is gile lonnaithe ar thriantán arb iad Giedi (α), Deneb Algedi (δ), agus ω Capricorni a thrí rinn.
Stair.
D'ainneoin a dhoiléire, tá an réaltbhuíon seo ar na cinn is sine a d'aithníodh, murab eisean an ceann is sine. Ós rud é go bhfuil sé suite i gceantar na spéire dá ngairtear an mhuir, mheastaí mar ghabhar mara é (i gciall chéanna an fhocail maighdean mhara). Thángthas ar phictiúir de ghabhar nó de ghabhar-iasc ar tháibléid na Baibealóine a théann siar trí mhíle bliain. San am sin, is amhlaidh go mbíodh an ghrian i réaltbhuíon an Ghabhair le linn ghrianstad an gheimhridh sa leathsféar tuaisceartach, agus é seo is cúis le hársaíocht na réaltbhuíne. Is dócha gurbh an-tábhachtach é breathnú réalteolaíoch is astralaíoch cheantar seo na spéire mar gheall ar imní faoi athbhreith na gréine.
Ar an ábhar céanna, tugtar Trópaic an Ghabhair ar shuíomh is faide ó dheas na gréine ag am ghrianstad an gheimhridh sa leathsféar tuaisceartach. Cuireann an focal seo in iúl freisin an líne sin ar dhromchla an domhain mar a mbíonn an ghrian díreach lastuas sa spéir ar mheán an lae sin.
Toisc gur chreid na Sean-Ghréagaigh gur charn peaca i rith na bliana, ag tabhairt ar an dorchadas méadú, i dteannta le hísliú na gréine agus a stad ag am an ghrianstad, ghair siad de cheantar seo na spéire "Stábla Áigéis", áit, dar leo, a gcuirtí an ghrian "ar stábla" i rith na bliana. Ní fios faoi láthair cad is cúis leis an gceangal seo idir an réaltbhuíon agus an t-ainm "Augeas", cibé acu áit nó duine a bhí i gceist. I rith ré chlasaiceach stair na Gréige, áfach, ghabh an t-ainm seo as úsáid de réir a chéile.
De bharr luainíocht na gcónacht, ní tharlaíonn grianstad an gheimridh a thuilleadh le linn don ghrian a bheith sa Ghabhar, ach tosaíonn an tréimhse astralaíoch dá ngairtear an Gabhar thart ar an am céanna a tharlaíonn an grianstad.
D'fhionn an réalteolaí Gearmánach Johann Galle an pláinéad Neiptiún sa réaltbhuíon seo, agus é in aice le Deneb Algedi (δ Capricorni) ar Meán Fómhair 23, sa bhliain 1846.
Miotaseolaíocht.
De réir mhiotaseolaíocht na Gréige, ionannaítear an réaltbhuíon seo uaireanta le hAmailtia, an gabhar a thug an cíoch don leanbh Séas tar éis dá mháthair Ria é a shabháil ar a ithe ag a athair Cronas. Rinneadh corn na bhfuíoll nó na flúirse d'adharc bhriste an ghabhair. De réir cúpla foinse ón seansaol, tagann an scéal seo ó "dheoladh éigin a chaitheamh" don ghrian le linn di a bheith sa réaltbhuíon faoi choinne a haisardaithe ó thuaidh.
Léirítear an réaltbhuíon go coitianta, áfach, mar ghabhar na mara, sin le rá mar ghabhar a bhfuil ruball éisc air. De réir miotais amháin, nuair a bhí an phiast Tíofón ag ionsaí an ghabhar-dhia Pan, thum an dia isteach sa Níl; a ranna a bhí os cionn an uisce, d'fhan siad ina ngabhar; ach a ranna a bhí faoin uisce, rinneadh iasc díobh.
Sa tSuiméir, bhaineadh an réaltbhuíon leis an dia Ea nó Enki, a thug cultúr is saoithiúlacht amach as an bhfarraige chun an chine daonna.
Comhcheanglaíodh an réaltbhuíon, i dteannta leis a seanainm Gréigise, agus smaointe eagsúla faoi pheaca; agus seans go léiríonn réaltbhuíon an Uisceadóra, dá ndúradh gur dhoirt sé amach abhainn, bunús mhiotas Stáblaí Aigéis, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
Tá an réaltbhuíon lonnaithe i gceantar na spéire dá ngairtear an Mhuir nó an tUisce, a chuimsíonn go leor réaltbhuíonta uisciúla mar an Uisceadóir, na hÉisc, agus an Abhainn.
Astralaíocht.
Baineann comhartha astralaíoch an Ghabhair (Nollaig 22-Eanáir 19) leis an réaltbhuíon atá ar aon ainm leis.
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an nGabhar le dúil chlasaiceach na Cré, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha na cré é (i dteannta an Tairbh agus na Maighdine). Tá sé freisin ar cheann de na ceithre chomhartha Chairdineálta (i dteannta na Meá, an Reithe, agus an Phortáin). Is é Satarn is pláinéad ceannasach leis, agus is é an Portán is frithchomhartha polach leis.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Gabhar na glúine, na cnámha, agus an craiceann. Is é an tsiombail atá ar an gcomhartha seo ná leath thosaigh gabhair ceangailte le leath dheiridh éisc. I measc tréithe an Ghabhair áirítear: cumas ar airgead a thuilleamh agus a riar, mothú láidir freagrachta, dílseacht, mothúcháin shocra fhuarchúiseacha, agus mothú aireach.
Tagairtí.
Gabhar


11 Iúil.
Is é an 11 Iúil an 192ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 193ú lá i mbliain bhisigh. Tá 173 lá fágtha sa bhliain.


1 Samhain.
Is é an 1 Samhain an 305ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 306ú lá i mbliain bhisigh. Tá 60 lá fágtha sa bhliain.


1 Bealtaine.
Is é an 1 Bealtaine an 121ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 122ú lá i mbliain bhisigh. Tá 244 lá fágtha sa bhliain.


An Páirtí Daonlathach (Éire).
Páirtí polaitíochta i bPoblacht na hÉireann é An Páirtí Daonlathach (The Progressive Democrats i mBéarla). Glacadh le rún ag comhdháil speisialta ar 8 Samhain, 2008, chun an páirtí a scor, mar gheall ar thoradh uafásach an pháirtí in Olltoghchán 2007.
Stair.
Bunaíodh an páirtí ag Deasún Ó Máille agus Máire Ní Áirne ar 21 Nollaig 1985. Bhuaigh an páirtí ceithre shuíochán déag i nDáil Éireann i 1987. Bhuaigh siad sé shuíochán i 1989, agus toghadh Pádraig Mac an Choiligh ina Fheisire Eorpach an bhliain chéanna. Chuaigh an páirtí i gcomhrialtas le Fianna Fáil go dtí 1992, agus arís ó 1997 go dtí an lá atá inniu ann.
Bliain Dheireanach agus Scor an Pháirtí.
Bualadh an Páirtí Daonlathach go tubaisteach in Olltoghchán 2007, nuair a laghdaíodh líon na dTeachtaí Dála acu ó 8 go 2. Ba é seo an laghdú ba shuntasaí ar líon na suíochán ó bunaíodh an pháirtí. Bhí a gceannaire, Mícheál Mac Dubhghaill, ina measc siúd a chaill a suíochán agus d'éirigh sé as ceannaireacht an pháirtí ar an bpointe boise, rud a chuir olc ar go leor de lucht an pháirtí ina dhiaidh sin. Ceapadh Máire Ní Áirne mar cheannaire sealadach ar an bpáirtí arís go dtí gur toghadh an Seanadóir Ciarán Ó Canáin mar cheannaire nua a mbeadh sé d'ualach air eagraíocht an pháirtí a thógáil arís ón mbun. Cé gur gheall an Canánach gníomhartha móra chun staid an pháirtí a fheabhsú, ba léir do na boic mhóra sa pháirtí, Máire Ní Áirne ina measc, go raibh raibh sé ar an dé deiridh agus tionóladh comhdháil speisialta sa Mhuileann gCearr ar 8 Samhain, 2008, chun vóta a chaitheamh ar scor an pháirtí. Cé go raibh go leor ball ann a bhí ag maíomh roimhe seo nach raibh siad sásta le caint ar bith faoi dheireadh an pháirtí, glacadh le rún chuige sin le 201 vóta ar a shon agus 160 vóta ina choinne.
Naisc sheachtracha.
Páirtí Daonlathach, An


David Beckham.
Imreoir sacair Sasanach is ea David Robert Joseph Beckham OBE (an 2 Bealtaine 1975 a rugadh é in Leytonstone, Londain).
Imríonn sé i lár na páirce don fhoireann Los Angeles Galaxy. Roimhe sin d'imir sé le Real Madrid sa Spáinn agus ba é captaen fhoireann náisiúnta peile Shasana.
Tá clú agus cáil air mar gheall ar an gcumas atá aige ciceanna saora agus cúinní a thógáil, go háirithe thar réimse fada, agus mar gheall ar a phósadh le duine de na Spice Girls, Victoria Adams.
Shínigh Beckham conradh le Manchester United i 1991 agus d’imir sé i bpríomhshraith sacair Shasana den chéad uair i 1995 agus é naoi mbliana déag d’aois. Tharraing sé aird an phobail air féin an bhliain ina dhiaidh sin agus é ag imirt i gcoinne Wimbledon (ar a thugtar Milton Keynes Dons F.C. anois). Thug sé faoi deara go raibh cúl báire an fhreasúra tar éis teacht amach óna líne agus chiceáíl sé an liathróid ón line leathbhealach; chuaigh sí thar an gcúl báire isteach sa chúl.
Sa séasúr 1998-99, bhí sé páirteach san fhoireann de chuid United a bhuaigh na trí chomórtas mhóra, éacht a bhí gan réamhshampla i bpeil na tire agus a thuill ridireacht d'Alex Ferguson, bainisteoir na foirne.
Ag tús an tséasúir 2001-02 thosaigh an gaol a bhí idir Fergusson agus Beckham ag dul in olcas. Bhí baint ag an aighneas seo, ní le cuid oibre Beckham ar an bpáirc, ach leis an mbrú leanúnach óna iondaithe agus ó lucht urraíochta, chomh maith leis na scéalta go léir a bhí á sceitheadh ag a bhean Victoria, is cosúil.
Beckham, David
Beckham, David


Jennifer Aniston.
Is aisteoir Meiriceánach í Jennifer Joanne Aniston (a rugadh ar an 11 Feabhra 1969 i Sherman Oaks, Los Angeles, California). Tá cáil bainte amach aici mar an gcarachtar Rachel Green ar an gclár teilifíse "Friends". Phós sí an t-aisteoir Brad Pitt ar an 29 Iúil 2000, agus scar siad óna gcéile ar an 7 Eanáir 2005. Chuir Aniston isteach ar cholscaradh go hoifigiúil ar an 25 Márta 2005. Luaigh sí difríochtaí doréitithe.
Tús a saoil.
Is cosúil gur theastaigh ó athair Jennifer go mbeadh sí ina haisteoir cosúil leis féin, mar sin d’iarr sé ar Telly Savalas ("Kojak") a bheith ina athair baistí aici agus d’athraigh sé an sloinne a bhí ag an gclann ó Anastassakis go Aniston. Tar éis don chlann bliain amháin a chaitheamh ina gcónaí sa Ghréig, bhog siad ar ais go Nua-Eabhrac, áit a bhfuair athair Jennifer, John Aniston, pairt sa chlár Love of Life agus, níos déanaí, Search for Tomorrow. I 1985, bhog an chlann go Los Angeles nuair a fuair John Aniston páirt in Days of Our Lives.
Slí bheatha.
D’fhreastail Jennifer ar an New York High School of Performing Arts sa bhliain 1987 agus bhí sí mar bhall den chlub drámaíochta ansin. D’fhás an dúil a bhí aici bheith ina haisteoir nuair a d’oibrigh sí sna léiriúchán "For Dear Life" agus "Dancing on Checker's Grave". I 1989 bhog Jennifer go Hollywood agus fuair sí a céad pháirt teilifíse sa chlár teilifíse "Molloy".
Sa bhliain 1994, d’iarr léiritheoirí cláir nua, "Friends", ar Aniston triail a dhéanamh i gcomhair ról mar Monica Geller ach chuir sí ina luí orthu go mbeadh an carachtar Rachel Green i bhfad níb oiriúnaí di. D’oibrigh sí ar an gclár céanna sin go dtí gur tháinig deireadh leis sa bhliain 2004.
Tá Aniston tar éis bheith i go leor scannán de chuid Hollywood freisin, ina measc "Picture Perfect", "The Object of My Affection", "Office Space", "Rock Star", "The Good Girl", "Bruce Almighty" agus "Along Came Polly".
Tagairtí.
Aniston, Jennifer
Aniston, Jennifer


22 Nollaig.
Is é an 22 Nollaig an 356ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 357ú lá i mbliain bhisigh. Tá 9 lá fágtha sa bhliain.


An Míol Mór.
Is réaltbhuíon é an Míol Mór atá suite i ndeisceart na spéire, sa cheantar sin dá ngairtear an tUisce, in aice le réaltbhuíonta uisciúla eile mar an Uisceadóir, na hÉisc agus an Abhainn. Tagann a ainm Laidine Cetus ó mhiotaseolaíocht na Gréige; míol mór nó péist na mara atá i gceist.
Ritheann an t-éiclipteach i ngar don réaltbhuíon seo. Is féidir leis na pláinéid a bheith suite sa Mhíol Mór ar feadh tréimhsí gearra. Aimsíodh astaróideach uimhir a ceathair, Vesta, sa réaltbhuíon seo sa bhliain 1827.
Stair is Miotaseolaíocht.
Tá aithne ar an réaltbhuíon seo leis na cianta. Sa Mheaspatáim, d'ionannaítí leis an mbanphrionsabal príomhordúil cosmach í, sin le rá le péist na mara Tiamat.
De réir na mhiotaseolaíocht na Gréige, i dteannta na réaltbhuíonta os a chionn (Andraiméide, Ceiféas, Peirséas, Caiseoipé, agus b'fhéidir Peigeasas), b'fhéidir go mbaineann an Míol Mór le bunús mhiotas Mhaíomh Chaiseoipé, a mbaineann go coitianta leis.
I luath-mhiotais áirithe na Gréige, d'ionannaítí freisin le geataí (agus cuaillí gheata) Ifrinn (.i. ceantar na spéire faoin éiclipteach) í. sa chaoi seo, i dteannta gnéithe eile sa chomhartha stoidiacach na nIasc (a chuimsíonn na hÉisc iad féin, chomh maith le réaltaí feiceálcha ar chúl an Mhíl Mhóir), is cosúil go bhfuil baint mhór ag an Míol Mór le bunús mhiotas thógáil Cheirbearais, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.


Inis Eoghain.
Is í Inis Eoghain an leithinis is faide ó thuaidh in Éirinn. Tá sí suite i gContae Dhún na nGall, idir Loch Feabhail thoir, Loch Suilí thiar, agus an tAigéan Atlantach ar a cósta thuaidh.


Fine Gall.
Is contae riaracháin suite i dtuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath é Fine Gall, nó Contae Fhine Gall. Cruthaíodh sa bhliain 1993 faoin Acht um Rialtas Áitiúil é nuair a cuireadh deireadh le Comhairle Contae Átha Cliath. Is é an ceathrú contae is mó in Éirinn le 5% den daonra. Tá 239,813 duine ina gcónaí (daonáireamh 2006) ann. Is é Sord an príomhbhaile agus tá oifigí nua-aimseartha na comhairle suite ar phríomhshráid an bhaile.
Tíreolaíocht.
Tá 452.7 ciliméadar cearnógach talaimh i gceantar Fhine Gall agus tá teorainneacha le Cathair Átha Cliath, le Contae Átha Cliath Theas, leis an Mhí agus le Cill Dara aige. Tá 88km de chósta aige ó Chill Fhionntáin ó dheas go Baile Brigín ó thuaidh. Draenálann Abhainn Delvin é ar an Chríoch Thuaidh, Abhainn an Bharda agus Abhainn an Mhíodúin Leathain i lár, agus Abhainn na Tulcha agus Abhainn Seantreabh ar an Imeall Theas. Is í an Life a chríoch ar an imeall iardheisceartach. Tá trí hinbhear móra faoi choimirce agus gnáthóga réisc ghoirt ann, agus trí mhórthrá déag. Tá Binn Éadair agus Gleann na Life faoi Ordú Limistéir Taitneamhachtaí Speisialta.
Tionscail.
Tá tionscail bhogearraí agus chrua-earraí ríomhaireachta, earraí cógaisíochta, próiseáil bia
agus ceardaíocht agus seirbhísí leictreacha/leictreonacha lonnaithe sa réigiún. Is é Fine Gall príomhréigiún táirgeadh ghairneoireachta na hÉireann. Tá na ceantair táirgthe, áfach, ag teacht faoi bhrú méadaitheach ó fhorbraíochtaí eile agus an chathair ag fás i dtreo na mbailte tuaithe. Tá Cuan Bhinn Éadair ar an chuan iascaigh is mó ar an Chósta Thoir, agus is é an cúigiú ceann is mó sa tír é. Is é Aerfort Bhaile Átha Cliath croí eacnamaíoch Fhine Gall i gcónaí agus tá tábhacht mhór náisiúnta leis mar gheall ar an mbonn fostaíochta atá aige, ar líon na bpaisinéirí a théann tríd agus ar a sheirbhísí aerlasta.


6 Nollaig.
Is é an 6 Nollaig an 340ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 341ú lá i mbliain bhisigh. Tá 25 lá fágtha sa bhliain.


28 Lúnasa.
Is é an 28 Lúnasa an 240ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 241ú lá i mbliain bhisigh. Tá 125 lá fágtha sa bhliain.


16 Aibreán.
Is é an 16 Aibreán an 106ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 107ú lá i mbliain bhisigh. Tá 259 lá fágtha sa bhliain.


14 Meitheamh.
Is é an 14 Meitheamh an 165ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 166ú lá i mbliain bhisigh. Tá 200 lá fágtha sa bhliain.


21 Bealtaine.
Is é an 21 Bealtaine an 141ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 142ú lá i mbliain bhisigh. Tá 224 lá fágtha sa bhliain.


12 Iúil.
Is é an 12 Iúil an 193ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 194ú lá i mbliain bhisigh. Tá 172 lá fágtha sa bhliain.


1 Eanáir (Lá Caille).
Is é an 1 Eanáir an 1ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 364 lá fágtha sa bhliain nó 365 i mbliain bhisigh.


15 Aibreán.
Is é an 15 Aibreán an 105ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 106ú lá i mbliain bhisigh. Tá 260 lá fágtha sa bhliain.


Ollscoil na Banríona, Béal Feirste.
Ollscoil is ea Ollscoil na Banríona, Béal Feirste atá suite i mBéal Feirste, Ulaidh. Tugtar Queen's University, Belfast (QUB) uirthi as Béarla, nó The Queen's University of Belfast go hoifigiúil.
Stair.
Bunaíodh Coláistí na Banríona sa bhliain 1845 i nGaillimh, i mBéal Feirste agus i gCorcaigh. Nascadh na coláistí seo le chéile sa bhliain 1850 faoin ainm "Queen's University of Ireland". Bunaíodh Ollscoil Chaitliceach na hÉireann sa bhliain 1851 tar éis don Phápa Coláistí na Banríona a cháineadh in 1847. Tháinig deireadh le freasúra na gCaitliceach in éadan na hOllscoile nuair a rinneadh Ollscoil Ríoga de sa bhliain 1879. D'athraigh an Ollscoil Chaitliceach a hainm go Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath níos déanaí.
Atheagraíodh na hollscoileanna le hacht na bliana 1908. Cuireadh na coláistí ríoga i gCorcaigh agus i nGaillimh agus Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath in Ollscoil na hÉireann, agus fágadh an coláiste a bhí i mBéal Feirste leis féin mar Ollscoil na Ríona. Aithníodh institiúidí eile mar choláistí aitheanta de chuid Ollscoil na hÉireann de réir a chéile, an ollscoil phápúil i Má Nuad agus na coláistí oiliúna do mhúinteoirí go háirithe.


10 Meán Fómhair.
Is é an 10 Meán Fómhair an 253ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 254ú lá i mbliain bhisigh. Tá 112 lá fágtha sa bhliain.


18 Feabhra.
Is é an 18 Feabhra an 49ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 316 lá fágtha sa bhliain nó 317 i mbliain bhisigh.


9 Aibreán.
Is é an 9 Aibreán an 99ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 100ú lá i mbliain bhisigh. Tá 266 lá fágtha sa bhliain.


18 Meitheamh.
Is é an 18 Meitheamh an 169ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 170ú lá i mbliain bhisigh. Tá 196 lá fágtha sa bhliain.


27 Lúnasa.
Is é an 27 Lúnasa an 239ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 240ú lá i mbliain bhisigh. Tá 126 lá fágtha sa bhliain.


22 Meán Fómhair.
Is é an 22 Meán Fómhair an 265ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 266ú lá i mbliain bhisigh. Tá 100 lá fágtha sa bhliain.


30 Samhain.
Is é an 30 Samhain an 334ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 335ú lá i mbliain bhisigh. Tá 31 lá fágtha sa bhliain.


1 Iúil.
Is é an 1 Iúil an 182ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 183ú lá i mbliain bhisigh. Tá 183 lá fágtha sa bhliain.


Folt Bheirnicé.
Is astaireacht thraidisiúnta é Folt Bheirnicé a ndearnadh réaltbhuíon ó shin de. Is Coma Berenices an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaíonn "Folt Bheirnicé". Tá sé suite in aice leis an Leon, agus mheastaí ar dtús gurbh é ruball an Leoin a bhí ann.
Réada suntasacha domhainspéire.
Cé gur beag an réaltbhuíon é Folt Bheirnicé, faightear ocht réad Messier istigh ann. Is iomaí réaltraí atá ann, ó tharla go gcuimsíonn sé an chuid ó thuaidh de bhraisle na Maighdine. Tá go leor réaltbhraislí cruinneogacha le feiceáil ann freisin. Is féidir na réada seo a fheiceáil gan mórán modarthachta de bharr deannigh, ós rud é nach bhfuil an réaltbhuíon suite i dtreo phlána an Réaltra. Dá bhrí sin, áfach, níl ach cúpla réaltbhraisle oscailte (ach amháin braisle Bheirnicé, a chuireann go mór leis an gcuid ó thuaidh den réaltbhuíon), réaltnéal idirleata agus réaltnéal pláinéadach istigh ann.
Stair agus miotaseolaíocht.
Aithnítear Folt Bheirnicé mar astaireacht aonair ó am na Sean-Ghréagach. Rinne Eratosthenes tagairt dó san am céanna mar "Fholt Airianna" agus "Fholt Bheirnicé". Agus rinne Tolamaes tagairt dó mar "an dual" (gruaige); ach níor áirigh sé é, áfach, i measc na 48 réaltbhuíon aige; ba chirte a rá gur fhéach sé ar mar pháirt an Leoin. Ar feadh i bhfad, d'ionannaítí Folt Bheirnicé go coitianta leis an mbobailín gruaige ag bun ruball an Leoin, nó uaireanta le píosa de réaltbhuíon na Maighdine.
I rith an séú aois déag, léiríodh dhá réaltbhuíon nua, Folt Bheirnicé ina measc, ar chúpla léarscáil neamhaí a rinneadh san aois sin. Is é Tycho Brahe an fear a gcuirtear ina leith de ghnáth gur cheap sé an réaltbhuíon seo; d'áirigh sé mar réaltbhuíon aonair é ar a réaltchatalóg sa bhliain 1602; bhí Folt Bheirnicé freisin ar "Uranometria" de chuid Johann Bayer, a tháinig amach sa bhliain 1603.
Banríon Bheirnicé II na hÉigipteCé gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an réaltbhuíon seo, baineann sí le seanscéal taitneamhach. Tá sí ar cheann den bheagán réaltbhuíonta (i dteannta na Scéithe) atá ainmnithe as pearsa staire, is é sin le rá Banríon Bheirnicé II na hÉigipte, bean chéile Tholamaes III Euergetes ("fl." 246 RC - 221 RC), an rí a ndearnadh ionad tábhachtach cultúir de Chathair Alastair faoina riar.
Timpeall 243 RC, thug an rí faoi shluaíocht bhaolach in éadan na Síreach, tar éis dóibh a deirfiúr a dhúnmharú. Gheall Bheirnicé don bhandia Afradaíté go n-íobródh sí a chuid ghruaige fada cáiliúla, a raibh an-bhród uirthi as, dá dtiocfadh a fear céile slán abhaile. Tháinig, agus baineadh gruaig na banríona agus fágadh i dteampall an bandé í.
An mhaidin dár gcionn, áfach, ní raibh an ghruaig le feiceáil; tháinig straidhn feirge ar an rí agus an mbanríon, a cheap gurbh iad sagairt an teampaill a ghoid an ghruaig. Chun suaimhneas a chur iontu (agus chun beatha na sagart a shlánú), d'fhógair réalteolaí na cúirte, Conon,
gur thaitin an ofráil leis an mbandia chomh mór sin gur chuir sí ar an spéir í; agus thaispeáin sé braisle réaltaí a ionannaíodh um a dtaca sin le ruball an Leoin. As sin amach, gairtear Folt Bheirnicé de na réaltaí úd.


30 Bealtaine.
Is é an 30 Bealtaine an 150ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 151ú lá i mbliain bhisigh. Tá 215 lá fágtha sa bhliain.


31 Deireadh Fómhair.
Is é an 31 Deireadh Fómhair an 304ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 305ú lá i mbliain bhisigh. Tá 61 lá fágtha sa bhliain.


14 Deireadh Fómhair.
Is é an 14 Deireadh Fómhair an 287ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 288ú lá i mbliain bhisigh. Tá 78 lá fágtha sa bhliain.


29 Nollaig.
Is é an 29 Nollaig an 363ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 364ú lá i mbliain bhisigh. Tá 2 lá fágtha sa bhliain.


26 Nollaig.
Is é an 26 Nollaig an 360ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 361ú lá i mbliain bhisigh. Tá 5 lá fágtha sa bhliain.


Sunset Studies.
Is é Sunset Studies dlúthdhiosca le Augie March.


Alfred Nobel.
Ceimiceoir, innealtóir, Sualannach agus an té a chéadcheap dinimít ab ea Alfred Bernhard Nobel (21 Deireadh Fómhair 1833, Stócólm, an tSualainn - 10 Mí na Nollag 1896, San Remo, an Iodáil).
Aireagáin.
Nuair a rinne an ceimicí Iodálach Ascanio Sobrero den chéad uair nítriglicrín i 1846, ceapadh go raibh sé inláimhsithe go sábháilte ar éigin. Ach thaispeáin Alfred Nobel i 1867 conas a láimhseáil a dhéanamh níos sábháilte le ceimiceáin mhaolaithe a mheascadh leis, agus mar thoradh, d'éirigh an nítriglicrín an-choitianta. Ansin d'fhionn sé foirm shábháilte inláimhsithe de nítriglicrín a dtugtar dinimít uirthi inniu.
Níos déanaí d'fhionn Nobel púdar gunna gan deatach, agus i 1875 geilignít.
Na Duaiseanna Nobel.
San uacht bháis a rinne sé, chur sé na Duaiseanna Nobel ar bun. Ainmníodh an dhúil shintéiseach nóbailiam dó.
Tagairtí.
Nobel, Alfred
Nobel, Alfred


Mahatma Gandhi.
Ceannaire Indiach ab ea Mohandas Karamchand Gandhi (2 Deireadh Fómhair 1869 – 30 Eanáir 1948) (Deibheánagárach: मोहनदास करमचन्द गांधी), ar a dtugtar Mahatma Gandhi chomh maith. Chuir sé chun cinn an feachtas Indiach chun scárúint ón rialtas Briotanach sa fichiú aois. Chothaigh sé agóid gan foréigean, agus mar sin bhí an-tionchar aige ar ghluaiseachtaí náisiúnacha agus idirnáisiúnta maidir le hathrú síochánta.
Ceannródaí a bhí ann a chothaíodh agóid gan foréigean a úsáid agus spreag sé gluaiseachtaí síochána ar fud na cruinne dá bharr. I ndeireadh an lae bhí an-tionchar aige ar ghluaiseachtaí oifigiúla cearta sibhialta i gcéin agus i gcóngar.
An Afraic Theas.
Bhí Gandhi ag obair mar dhlíodóir san Afraic Theas ar fad tamaill. Chuir Gandhi go mór i gcoinne na cinedheighilte. Gan amhras, rinne sé é sin gan foréigean a úsáid agus lena chois sin d'eagraigh sé na feirmeoirí is boichte chun seasamh ar son a gcearta féin. De réir dealraimh, cuireadh i bpríosún é ar feadh roinnt blianta san Afraic Theas.
India.
Bhí an-eolas aige ar fhealsúnacht Hiondúch. Saol simplí a bhí aige. Dhéanadh sé a éadaí féin, chaitheadh sé an seál traidisiúnta darb ainm 'dhoti' agus d’itheadh sé bia glasránach. Uaireanta staonadh sé ó bhia ar feadh tréimhsí fada ar chúiseanna creidimh nó chun agóid a dhéanamh.
In India, tugtar "Athair an Náisiúin" air. Gach bliain san India, ar a lá breithe, déantar comóradh ar "Gandhi Jayanti" agus is lá saoire náisiúnta é.
Tionchar idirnáisiúnta.
Tá mórán samplaí ann de ghluaiseachtaí náisiúnta a raibh tionchar ag Gandhi orthu. Bheartaigh sé feabhas a chur ar shaol na ndaoine gan foréigean a úsáid agus é i gcónaí ar son na fírinne.
D'imir taithí Gandhi tionchar mór ar Martin Luther King agus ar ghluaiseachtaí éagsúla idirnáisiúnta.


An Chros.
Tá an Chros, dá ngairtear go coitianta Cros an Deiscirt nó an Chros Theas, ar an gceann is lú de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha (i gcontrárthacht le Cros an Tuaiscirt), ach tá sí ar cheann de na réaltbhuíonta is cáiliúla freisin. Is é Crux, nó Crux Australis, a thugtar mar ainm Laidine uirthi, rud a chiallaíonn cros, nó cros an deiscirt. Tá réaltbhuíon an Cheinteáir ar thrí thaobh di agus réaltbhuíon na Cuileoige ar an taobh theas di.
In aghaidh bharúil choitianta na ndaoine, ní os comhair an Bhéir Mhóir atá an Chros. Sa teochrios, áfach, bíonn an dá chuid le chéile le feiceáil sa spéir ag an am céanna i rith mhí Aibreáin is mhí an Mheithimh - an Chros thíos ó dheas agus an Béar Mór thíos ó thuaidh. Is amhlaidh go bhfuil an Chros díreach os comhair Chaiseoipé, agus mar sin de ní féidir an dá chuid le chéile a fheiceáil sa spéir ag an am céanna. Tá an Chros timpholach i leithead 34&deg ó dheas agus in áiteanna atá níos faide ó dheas ná sin - is é sin le rá, ní théann sí faoi choíche.
Ós rud é go bhfuil réalta theas shoiléir in easnamh ar an leathsféar neamhai theas (is í Sigma Octantis an réalt is gaire don phol, ach tá sí siúd chomh doiléir sin nach mbíonn aon mhaith inti mar réalta theas), baintear úsáid go coitianta as dhá réalta de chuid na Croise (Alfa agus Gamma, dá ngairtear Acrux agus Gacrux faoi seach) chun an pol neamhaí theas a aimsiú. Ag leanúint den líne idir an dá réalta sin, má chuirfear a fad faoi 4.5 léi bainfear amach an Pol Neamhaí Theas, nó pointe i ngar dó. De rogha air sin, má tharraingeofar líne go hingearach idir α Centauri (Toliman nó Rigel Kent) agus β Centauri (Agena), taispeánfaidh an pointe mar a dtrasnóidh an líne seo agus an líne luaite san alt roimhe seo an Pol Neamhaí Theas.
Má bhaintear úsáid as an gCros chun an Pol Neamhaí Theas a aimsiú, bítear cúramach gan an astaireacht dá ngairtear an Chros Bhréige a thógáil in abhraíocht na Croise.
Stair.
De bharr luainíocht na gcónocht, bhíodh réaltaí na Croise infheicthe ón gceantar Meánmhuirí i rith an tSeansaoil; agus mar sin de bhí eolas ag na réalteolaithe Sean-Ghréagacha ar na réaltaí siúd. Ní aithnítí, áfach, mar réaltbhuíon ina ceart féin í, ach mar roinn an Cheinteáir.
Cuirtear "ceapadh" na Croise mar réaltbhuíon aonair i leith an réalteolaí Fhrancaigh Augustin Royer, sa bhliain 1679; ach d'aithnítí mar chros í i bhfad roimhe sin.
Tá na cúig réalta is gile de chuid na Croise (α, β, γ, δ agus ε Crucis) le feiceáil ar bhratacha na hAstráile, na Brasaíle, Nua-Ghuine Phapua agus Shamó, chomh maith le Ceantar Magallanes na Sile. Tá siad le feiceáil chomh maith ar roinnt de bhratacha na státaí is dúichí Astrálacha: is iad sin Victoria, Críoch Phríomhchathair na hAstráile agus Críoch an Tuaiscirt. Tá na ceithre réalta is gile (gan epsilon a chur san áireamh) le feiceáil ar bhratach na Nua-Shéalainne agus ar bhratach Mercosur (crios trádála i Meiriceá Theas). Tá an Chros le feiceáil chomh maith ar armas na Brasaíle. Tá leagan stílithe na Croise ar Bhratach Eureka a ceapadh mar gheall ar éirí amach san Astráil sa bhliain 1854.


20 Aibreán.
Is é an 20 Aibreán an 110ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 111ú lá i mbliain bhisigh. Tá 255 lá fágtha sa bhliain.


An Eala.
Is réaltbhuíon thuaisceartach í an Eala. Is é Cygnus, a chiallaíonn "eala", an t-ainm Laidine a thugtar uirthi. Is ceann de na 48 réaltbhuíon a d'áirigh Tolamaes í, agus is ceann í freisin de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. De bharr chuma a príomhréaltaí, gairtear Cros an Tuaiscirt di uaireanta (i gcontrárthacht le Cros an Deiscirt).
I rith an tsamhraidh, spréann an t-éan seo a sciatháin thar Bhealach na Bó Finne, faoi mar atá sé ag eitilt ó dheas.
Príomhghnéithe.
Is iomaí réalta gheal atá ar an Eala.
Ina dteannta siúd, is iomaí réalta athraitheach atá ar réaltbhuíon na hEala, ina measc 31 Cyg, 32 Cyg, P Cyg, Y Cyg, SS Cyg, XX Cyg agus V508 Cyg.
Réada suntasacha domhainspéire.
Tá a lán réaltbhraislí agus réaltnéalta le feiceáil ar an Eala, mar gheall ar a suíomh ar phlána Bhealach na Bó Finne.
Stair agus miotaseolaíocht.
Tá scothchosúlacht éin ar an réaltbhuíon seo, éín leathansciathánaigh fadmhuineálaigh agus é ar eitilt go grástúil. De réir mhiotaseolaíocht na Gréige, ionannaítear an réaltbhuíon le scata ealaí éagsúla scéalaíochta. Chuaigh Séas i riocht eala chun Leda a fhuadach, agus rugadh ceathrar clainne di: an Cúpla, Héilin na Traoi, agus Clítimnéastra.
Rinneadh eala d'Oirféas arna dhúnmharú, agus dúradh gur aistríodh ar an spéir é ionas go mbeadh sé in aice a lire.
Faoi dheireadh, deirtear go raibh ógánach ann fadó darbh ainm Cygnus (nó Cycnus) agus é ina bhuachaill bán do Phaethon. Tar éis do Phaethon bás a fháil agus é ag iarraidh carbad na gréine a thiomáint, chuardaigh Cygnus a chorp go héadóchasach san Abhainn Eridanus ar thit sé. Thum sé isteach san abhainn an oiread sin uaireanta gur ghlac Séas trua dó agus rinne sé an t-éan uisce sin de a dtugtar a ainm air ón am sin.
Is cosúil go bhfuil baint ag an Eala, i dteannta réaltbhuíonta eile ar chomhartha stoidiacach an tSaighdeora (go sonrach an Lir, an tIolar agus an Saighdeoir é féin), le bunús mhiotas Éin Stimfealas, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
De réir mhiotaseolaíocht na Síne, is i réaltbhuíon na hEala a mbíonn droichead bliantúil an snaga bhric, a thugann an bheirt leannán Niu Lang agus Zhi Nu le chéile arís (féach Qi Xi).


10 Deireadh Fómhair.
Is é an 10 Deireadh Fómhair an 283ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 284ú lá i mbliain bhisigh. Tá 82 lá fágtha sa bhliain.


An Deilf.
Is réaltbhuíon bheag thuaisceartach í an Deilf atá i ngar don mheánchiorcal neamhaí. Bhí sí ar chlár na 48 réaltbhuíon a leag amach Tolamaes sa dara aois, agus is ceann í freisin de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo. Is é Delphinus, a chiallaíonn "deilf", an t-ainm Laidine a thugtar uirthi.
Tá an-chosúlacht le deilf aici agus í ag léimneach de bharr na dtonnta; mar sin de is an-fhurasta í a aithint ar an spéir. Tá an Deilf teorainn ar theorainn leis na réaltbhuíonta seo a leanas (deiseal, ag tosach ar an taobh thuaidh): an Sionnach, an tSaighead, an tIolar, an tUisceadóir, an Capall Beag and faoi dheireadh an capall sciathánach Peigeasas.
Stair.
Ní théann siar go dtí an seansaol, mar a cheapfaí, ainmneacha an dá réalt is gile atá ar an réaltbhuíon seo, Sualocin (Alfa Delphini) agus Rotanev (Beta Delphini). A mhalairt ar fad: tá an dá chuid le chéile nua go maith. Chonacthas i gcló don chéad uair iad ar réaltchatalóg a d'fhoilsigh Réadlann Palermo san Iodáil sa bhliain 1814. Má léitear droim ar ais iad, litríonn siad an t-ainm Nicolaus Venator, leagan Laidine ar ainm stiúrthóra chúnta na réadlainne sin ag an am sin: Niccolò Cacciatore. Is éard is brí le Cacciatore agus Venator araon ná "sealgaire".
Miotaseolaíocht.
Baineann an réaltbhuíon seo le dhá scéal thábhachtacha as miotaseolaíocht na Gréige.
De réir an chéad chinn acu, ba mhaith leis an dia Gréagach Poisíodón an néiriad Aimfitrití a phósadh. Ar mbeith di, áfach, ag iarraidh a maighdeanas a choimeád, theith sí go Sliabh Atlas. Chuir a suiríoch amach an iomad cuardaitheoirí, duine áirithe darbh ainm Delphinus ina measc. Tháinig Delphinus uirthi de thaisme, agus d'éirigh leis a chur ina luí gur cheart di Poisíodón a phósadh. As buíochas, chuir an dia íomhá deilfe i measc na réaltaí.
Cuireann an dara scéal síos ar fhile Gréagach darbh ainm Arion as Lesbos, a mhair sa 7ú aois RC. Ceoltóir cúirte a bhí ann i bpálás Periander, rí Corinth. Bhí Arion tar éis an-stór a chruinniú i rith a chamcuairteanna sa tSicil agus san Iodáil. Ach ar a bhealach abhaile dó ó Tarentum, chuir foireann a loinge comhcheilg ar bun ina aghaidh mar gheall ar a shaibhris. I nguais bháis, Rinne Arion iarratas deireannach: ba mhaith leis tuireamh a chanadh. Ghéill an fhoireann dá iarratas, ach nuair a bhí sé ag canadh an tuirimh seo, thum sé isteach san fharraige; ach tharrtháil deilf é ar chuir a cheol faoi dhraíocht í. D'iompaigh an deilf go dtí an Ghréigh é agus tháinig sé i dtír slán sabháilte.


10 Samhain.
Is é an 10 Samhain an 314ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 315ú lá i mbliain bhisigh. Tá 51 lá fágtha sa bhliain.


16 Meán Fómhair.
Is é an 16 Meán Fómhair an 259ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 260ú lá i mbliain bhisigh. Tá 106 lá fágtha sa bhliain.


24 Márta.
Is é an 24 Márta an 83ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 84ú lá i mbliain bhisigh. Tá 282 lá fágtha sa bhliain.


1 Lúnasa.
Is é an 1 Lúnasa an 213ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 214ú lá i mbliain bhisigh. Tá 152 lá fágtha sa bhliain.


26 Deireadh Fómhair.
Is é an 26 Deireadh Fómhair an 299ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 300ú lá i mbliain bhisigh. Tá 66 lá fágtha sa bhliain.


An Iodáil.
Tír i ndeisceart na hEorpa í an Iodáil (Iodáilis: "Italia") nó Poblacht na hIodáile (Iodáilis: "Repubblica Italiana") le thart ar 57 milliún duine ina gcónaí inti. Is ballstát den Aontas Eorpach í. Tá cruth buataise ar an leithinis, an chuid is mó den tír, agus is cuid den tír freisin an dá oileán is mó sa Mheánmhuir, an tSicil is an tSairdín. Tá teorainneacha aici leis an Ostair, an bhFrainc, an Slóivéin, agus an Eilvéis sa tuaisceart. Tá na h-iamhchríocha San Mairíne agus an Vatacáin istigh san Iodáil. Usáideann siad an euro. Is í an Róimh príomhchathair na hIodáile.
Tíreolaíocht.
Is leithinis mhór go príomha le dhá phríomh-oileán, an tSicil agus an tSairdín í. Is í an tsliabh is airde ná Monte Bianco in iarthar na nAlpa.
Tá cuid de lochanna is mó suite i dtuaisceart na hIodáile, mar Loch Garda, Loch Como, Loch Maggiore agus Loch Iseo
Réigiúin.
Tá gach réigiún, seachas Valle d'Aosta, roinnte i ndá nó níos mó cúigí.
Tagairtí.
Iodáil, An
I
*


2 Meitheamh.
Is é an 2 Meitheamh an 153ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 154ú lá i mbliain bhisigh. Tá 212 lá fágtha sa bhliain.


10 Meitheamh.
Is é an 10 Meitheamh an 161ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 162ú lá i mbliain bhisigh. Tá 204 lá fágtha sa bhliain.


An Cúpla.
Is ceann de réaltbhuíonta an stoidiaca é an Cúpla. Is é Gemini, a chiallaíonn "cúpla", an t-ainm Laidine a thugtar air. Faightear ar spéir an gheimhridh an réaltbhuíon seo, agus í suite idir an Tarbh ar an taobh thiar di, réaltbhuíon dhoiléir an Phortáin ar an taobh thoir di, an tAra is réaltbhuíon na Lincse atá beagnach dofheicthe ar an taobh thuaidh di, agus an tAonbheannach is an Madra Beag ar an taobh theas di.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é go bhfeictear an réaltbhuíon seo go furasta mar dhá chipíneach chomhthreomhara má chuirtear san áireamh réaltaí doiléire atá infheicthe ag an tsúil fhornocht, bhíodh baint aici le miotas Castor agus Polaideoicéis (dá ngairtear na Dioscuri). Baineann miotas an chúpla seo go mór le táin bó, agus is cosúil go bhfuil baint éigin ag an mbeirt siúd le Bealach na Bó Finne, a d'fheictí sa seansaol mar thréad bó bhainne agus a théann trí réaltbhuíon an Chúpla.
Cé go dtagann athrú ar threoshuíomh na réaltbhuíone seo de réir mar a bhíonn an cúpla ag claonadh ar dheis nó ar chlé, is iondúil go bhfeictear an cúpla faoi mar atá siad ag claonadh ar chlé. Ach nuair a fheictear iad faoi mar atá siad ag claonadh ar dheis, is amhlaidh go mbíonn duine acu ar Bhealach na Bó Finne agus an duine eile ar an taobh amuigh de. Sa chás seo, bíonn gach dealramh ar an réaltbhuíon go bhfuil duine amháin den chúpla ag "goideadh na mbó" agus an duine eile ag coinneáil súile air. Cibé scéal é, is dócha go bhfuil baint éigin ag an gCúpla - i dteannta cheantar folamh na spéire in aice láithreach (.i. an dá réaltbhuíon nua an-doiléire an tSioráif is na Lincse) agus i dteannta freisin gnéithe eile ar chomhartha stoidiacach an Chúpla (.i. an Bodach, an tAra agus an Madra Mór) – le bunús mhiotas bhólacht Geryon, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
Astralaíocht.
Baineann comhartha astralaíoch an Chúpla (21 Bealtaine - 20 Meitheamh) leis an réaltbhuíon atá ar aon ainm leis.
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an gCúpla le dúil chlasaiceach an Aeir, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha an aeir é (i dteannta na Méá agus an Uisceadóra). Tá an Cúpla freisin ar cheann de na ceithre chomhartha inathraithe (i dteannta na Maighdine, an tSaighdeora agus na nIasc). Is é Mearcair is pláinéad ceannasach leis, agus is é an Saighdeoir is frithchomhartha polach leis.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Cúpla na lámha. Dar ndóigh, is é an tsiombail atá ar an gcomhartha seo ná an Cúpla. I measc tréithe an Chúpla áirítear: deisbhéalaí, solabharthacht bhinnbhéalach, scileanna láimhe, agus cumas ar gach taobh den cheist a thuiscint. Cuirtear cúpla drochthréith san áireamh freisin, ina measc: camastaíl, mímhacántacht, corraitheacht agus imní.
Daoine cáiliúla ar rugadh faoin gcomhartha seo iad: Dainté Ailigéirí, Ralph Waldo Emerson, Walt Whitman, Paul Gauguin, W. B. Yeats, Thomas Mann, John Maynard Keynes, Al Jolson, Johnny Depp, Stan Laurel, Cole Porter, Moe Howard, John F. Kennedy, Dean Martin, Judy Garland, George H. W. Bush, Marilyn Monroe, Allen Ginsberg, Bob Dylan, Paul McCartney, agus Morrissey.
Tagairtí.
Cupla


Pápa Beinidict XVI.
Is é iar-cheannaire na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí é an Pápa Beinidict XVI. Rugadh faoin ainm Joseph Alois Ratzinger ar an 16 Aibreán 1927 in Marktl am Inn na Gearmáine é. Is é an 265ú pápa é. Foilsíodh a chéad imlitir "Deus Caritas Est" i Mí Eanáir 2006.
Cheap an Pápa Pól VI ina chairdinéal i 1977 é.
Nuair a fuair an Pápa Eoin Pól II bás ar an 2 Aibreán 2005 toghadh Ratzinger ina Phápa sa chomhthionól cairdinéal ar an 19 Aibreán 2005. Ar an 24 Aibreán 2005, ceiliúradh "Aifreann Insealbhaithe Pápaigh".
Ar 7 Iúil 2007, d'fhógair sé sa Mhoto Proprio "Summorum Pontificum" go raibh ceadúnas leathan do chléir Chaitliceach an Aifreann Laidineach a léamh.
I bhFeabhra na bliana 2013 d'fhógair Beinidict go raibh sé le héirí as an bpápacht, an chéad phápa le déanamh amhlaidh le 600 bliain. D'éirigh sé as an bpápacht ar 28 Feabhra 2013.
Beinidict XVI
Beinidict XVI


Brian Ó Nualláin.
Iriseoir agus údar a bhí i mBrian Ó Nualláin (Béarla: "Brian O'Nolan") (5 Deireadh Fómhair, 1911 – 1 Aibreán, 1966). Rugadh é ar an tSrath Bán, i dTír Eoghain, ar an 5 Deireadh Fómhair na bliana 1911. Scríobh sé faoin tsaol, faoin mbás is faoin mbáisteach.
Chaith sé a shaol ag obair ina státseirbhíseach i mBaile Átha Cliath agus bhí colún seachtainiúil aige ar an "Irish Times" as Gaeilge agus as Béarla dar theideal "An Crúiscín Lán" (nó an "Cruskeen Lawn" de réir an litrithe Ghallda a d'úsáideadh sé) le Myles na Gopaleen (nó Myles na gCopaleen), ainm cleite eile dá chuid.
Tá cáil ar leith ar an úrscéal "An Béal Bocht" — tá aoir ann faoi chuid den díograis a bhíonn ag lucht Galltachta chun mionghnéithe de chultúr an Iarthair a tharrtháil, go háirithe i gcás na mBlascaodaí. Cé gur i nGaeilge a chéadscríobh sé "An Béal Bocht" agus cuid mhaith dá chuid iriseoireachta, deirtear nach fáilteach roimpi a bhí sé sna blianta deireanacha dá shaol.
Fuair Ó Nualláin bás sa bhliain 1966. Scríobh sé úrscéalta grinn freisin faoin leasainm Flann O'Brien.
Cúlra Teaghlaigh.
Deartháir a bhí ann leis an iriseoir Gaeilge Ciarán Ó Nualláin, a bhí i gceannas ar an nuachtán Inniu, chomh maith leis an ealaíontóir Mícheál Ó Nualláin a phéinteál portráid de Bhrian féin.
Luathshaothar.
Sa bhliain 1934 bhunaigh an Nuallánach agus cúpla mac léinn eile iris faoin teideal "Blather" ("Bladar"). Ní raibh fad saoil i ndán don iris seo, agus bhí blas na gaisciúlachta ar an scríbhneoireacht mar is dual do dhaoine óga. Bhí greann Mhyles na gCopaleen, an greann céanna a bhláthódh i gceart faoin teideal "Cruiskeen Lawn" ar an "Irish Times", le haithint cheana féin.
Na hÚrscéalta.
Is iomaí duine a thug taitneamh d'úrscéalta an Nuallánaigh, toisc go bhfuil idir ghreann fiáin agus meitificsean nua-aimseartha ag baint leo. Tá "At Swim-Two-Birds" bunaithe ar charachtair agus ar phearsana a tháinig as saothair fhicseanúla eile agus as finscéalta miotasúla, agus is é an míniú a thug an scríbhneoir air seo ná go raibh an iomarca carachtair fhicseanúla ann cheana féin. Maidir le "The Third Policeman", tá plota fantaisíochta ann agus dúnmharfóir ag déanamh ról an phríomhcharachtair i ndomhan aisteach atá foirgthe le póilíní ramhra. San am céanna, caitheann an t-úrscéal sin súil ghreannmhar ar an díospóireacht acadúil trí theoiricí aisteacha an fhealsaimh De Selby a chur os comhair an léitheora. Teoiric eile í "teoiric adamhach an rothair", agus is é an Sáirsint Pluck, duine de na póilíní ramhra sin, a cheapann é. Maidir le "The Dalkey Archive", feictear Séamus Seoige féin mar dhuine de na príomhcharachtair, ach níor scríobh sé a chuid mórshaothar riamh, agus ní theastaíonn uaidh ach dul sna hÍosánaigh.


An Laghairt.
Tá an Laghairt ar cheann de na 88 réaltbhuíon oifigiúla a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo. Is é Lacerta, a chiallaíonn "laghairt", an t-ainm Laidine a thugtar uirthi. Níor áirigh Tolamaes í ar chatalóg na 48 seanréaltbhuíon a dhréachtaigh sé sa dara aois. Is amhlaidh gur chruth an réalteolaí Johannes Hevelius í sa bhliain 1687, nó i dtrátha na bliana sin. Níl aon réalta gheal ar an réaltbhuíon seo, ná aon réalt ainmnithe, ná aon réad Messier, ná aon réaltra ar méid níos gile ná 12.2, ná aon réaltbhraisle chruinneogach. De bhrí sin, is deacair an réaltbhuíon seo a aimsiú ar spéir na hoíche, cé go dtéann Bealach na Bó Finne tríd an gcuid is faide ó thuaidh. Tá an Laghairt suite idir an Eala, Caiseoipé agus Andraiméide i dtuaisceart an sféir neamhaí.
Stair agus Miotaseolaíocht.
Sular thug Johannes Hevelius an t-ainm "Lacerta" ar an réaltbhuíon seo, b'iomaí ainm eile a moladh do cheantar seo na spéire, ina measc "Sceptrum" ("an Ríshlat") agus "Frederici Honores" ("Glóir Fheardorcha", ainmnithe as Feardorcha Mór na Prúise). Ar mbeith ina réaltbhuíon nua-aimseartha di, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an Laghairt.
an Laghairt sa litríocht.
San úrscéal ficsean-eolaíochta Diaspora le Greg Egan, is ó réaltbhuíon na Laghairte a thagann an tonn mhór thurrainge – imbhualadh dhá neodrónréaltra faoi deara í - is cúis le díobhadh gach saghas beatha ar fud an Domhain.
Féach fosta.
Sonraí réaltmhéadracha ag baint leis an Laghairt


An Leon.
Is réaltbhuíon an stoidiaca é an Leon, atá suite idir réaltbhuíon dhoiléir an Phortáin ar an taobh thiar de agus an Mhaighdean ar an taobh thoir de. Tugtar Leo mar ainm Laidine air, rud a chiallaíonn "leon".
Príomhghnéithe.
Faightear a lán réaltaí geala ar an réaltbhuíon, mar Regulus (α Leo), croí an Leoin; Denebola (β Leo); agus Algieba (γ1 Leo). Is iomaí réalta eile níos doiléire a dtugtar ainmneacha áirithe orthu chomh maith, mar Zosma (δ Leo), Chort (θ Leo), Al Minliar al Asad (κ Leo), Alterf (λ Leo), agus Subra (ο Leo).
Sa chúig aois déag rinneadh réaltbhuíon aonair de sheanastaireacht a léiríodh roimhe sin stoth ruball an Leoin. Folt Bheirnicé a thugtar anois ar an réaltbhuíon sin.
Stair is miotaseolaíocht.
De réir mhiotaseolaíocht na Gréige, d'ionannaití an réaltbhuíon seo leis an Leon Néiméach (agus b'fhéidir gurbh é ab fhoinse an scéil sin) ar mharaigh Earcail é agus é i mbun cinn den dá shaothar déag; ina dhiaidh sin aistríodh ar an spéir é. D'adhradh na Sean-Éigiptigh an Leon toisc go mbíodh an Ghrian ar an réaltbhuíon seo ar uair sceitheadh folláin na Níle.
Astralaíocht.
Baineann comhartha astralaíoch an Leoin (Iúil 23 - Lúnasa 22) leis an réaltbhuíon ata ar aon ainm leis.
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an Leon le dúil chlasaiceach na Tine, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha na tine é (mar aon leis an Reithe agus an Saighdeoir). Tá an Leon ar cheann chomh maith de na ceithre chomhartha dhaingeana (i dteannta an Tairbh, na Scairpe, agus an Uisceadóra).
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Leon an croí agus an dromlach. Is é an tUisceadóir is frithchomhartha polach an Leoin, agus is í an Ghrian is pláinéad ceannasach leis. Dar ndóigh, is é an tsiombail atá ar an gcomhartha seo ná an leon féin.
I measc tréithe an Leoin áirítear: croíúlacht, nádúr eisdíritheach, iompar maorga, claonadh lena thuairimí féin a chur i gcéill go bagrach, agus anam flaithiúlach. Os a choinne sin, féadfaidh lucht an Leoin a bheith méaldrámatach, ag lorg aire dóibh féin, agus féinlárnach. Bíonn siad an-bhríomhar chomh maith.
Daoine cáiliúla ar rugadh faoi chomhartha an Leoin iad: Ben Affleck, Halle Berry, Raymond Chandler, Bill Clinton, Cecil B DeMille, Robert De Niro, Hulk Hogan, Whitney Houston, Mick Jagger, Stanley Kubrick, Jennifer Lopez, Madonna, Steve Martin, Herman Melville, Debra Messing, Benito Mussolini, Napóilean, Jacqueline Kennedy Onassis, Sean Penn,J K Rowling, Percy Bysshe Shelley, George Soros, agus Mae West.
Tagairtí.
Leon


Fionnuala Uí Fhlannagáin.
Rugadh Fionnuala Uí Fhlannagáin i gContae Mhaigh Eo. Cónaíonn sí i gCill Iníon Léinín, Baile Átha Cliath. Tá leabhar foilsithe aici "Mícheál Ó Lócháin agus An Gaodhal". Scriobh sí an dán "Mac Eile Ag Imeacht" Bhuaigh sí duaiseanna i gComórtais Liteartha an Oireachtais sna blianta 1994, 1997 agus 1998.


Suranam.
Tír atá lonnaithe i dtuaisceart Mheiriceá Theas í Poblacht Shuranam (Republiek Suriname na h-Ollainnise) nóSuranam go coiteanta. Tá teorainn aici le Guáin na Fraince, leis an nGuáin agus leis an mBrasaíl. Is í Ollainnis teanga oifigiúil na tíre.
Bhí Bundúchasaigh ina gcónaí ann i bhfad roimh theacht na nEorpach. B’fhéidir gur tháinig an t-ainm “Suranam” ó threibh a dtugtaí “Surinen” orthu agus a labhraíodh Taíno (teanga Arawak).
An ré choilíneach.
Bhí taiscéalaithe ón bhFrainc, ón Spáinn agus ó Shasana ag tabhairt cuairt ar an limistéar ón 16ú haois amach. Sa 17ú haois chuir na hOllannaigh agus na Sasanaigh plándálacha ar bun feadh aibhneacha na Guáine. An chéad áitriú atá taifeadta b’áitreabh Sasanach é darbh ainm “Marshall’s Creek” feadh Abhainn Shuranam. D’éirigh conspóid idir na hOllannaigh agus na Sasanaigh, agus nuair a bhí caibidlí ar siúl i 1667 roimh Chonradh Breda, shocraigh na hOllannaigh ar ghreim a choinneáil ar Shuranam, limistéar a bhí bainte acu de na Sasanaigh. (Choinnigh na Sasanaigh Amstardam Nua, áit ar thug siad Nua-Eabhrac uirthi.)
i 1683 rinne cathair Amstardam, muintir Van Aerssen van Sommelsdijck agus Comhlacht na nIndiacha Thiar Ollannacha Cumann Shuranam a bhunú. Tugadh cairt don Chumann chun an choilíneacht a riar agus a chosaint. Bhí na plandálaithe go mór i dtaobh le sclábhaithe Afracacha chun caife, cócó, cána siúcra agus cadás a shaothrú. Thugadh na plandálaithe droch-íde uafásach do na sclábhaithe, agus d’éalaigh mórán acu.
Chuir na sclábhaithe úd cultúr nua ar bun le cabhair ó na Bundúchasaigh sna foraoisí báistí. Thugtaí “Maroons” (Marúnaigh) orthu i mBéarla, “Nèg’Marrons” (gormaigh dhonnchraicneacha) i bhFraincis, agus “Bosnegers” (gormaigh foraoise) in Ollainnis. De réir a chéile rinneadh treibheanna difriúla díobh de réir a gcineálacha Afracacha. Tugtar na Saramaka, na Paramaka, na Ndyuka (Aukan), na Kwinti, na hAluku (Boni) agus na Matawai orthu. Thugaidís ruathar ar na bailte Ollannacha ar thóir ban agus earcach, agus théadh na coilínigh amach chun troda leo, ach d’éalaíodh na Marúnaigh tríd an bhforaois, áit a mbíodh mioneolas acu uirthi. Sa 19ú haois rinne na húdaráis Eorpacha conarthaí síochána le treibheanna difriúla. Bronnadh féinriail agus cearta trádála orthu.
Cealú na sclábhaíochta.
Chealaigh an Ísiltír an sclábhaíocht i Suranam i 1863, ach níor scaoileadh na sclábhaithe saor go hiomlán go dtí 1873, tar éis tréimhse éigeantach deich mbliana ina raibh orthu oibriú ar phá suarach agus gan ghnáthsmacht stáit. A luaithe a bhain siad saoirse iomlán amach thréig an chuid is mó acu na plandálacha agus thug a n-aghaidh ar chathair Paramaribo.
Bhí gá le hoibrithe fós agus tugadh isteach ar conradh iad ó na hIndiacha Thoir Ollannacha (an Indinéis) agus ón India (de bharr socrú a rinneadh leis n mBreatain). Ina theannta sin, tugadh roinnt bheag oibrithe isteach i ndeireadh an 19ú haois agus i dtús an 20ú haois ón tSín agus ón Meánoirthear. D’fhág sé seo go bhfuil an-éagsúlacht eitneach ag baint le Suranam.
Díchoilíniú.
Ar 23 Meán Fómhair 1941 d’fhorghabh na Stáit Aontaithe Suranam de réir comhaontú a rinneadh le rialtas ar deoraíocht na hÍsiltíre chun na mianaigh bháicsíte a chosaint. I 1942 dúirt rialtas ar deoraíocht na hÍsiltíre go raibh fonn air athbhreithniú a dhéanamh i deireadh an chogaidh ar an gcaidreamh idir an Ísiltír agus a cuid coilíneachtaí. I 1954 rinneadh comhthír de chuid Ríocht na hÍsiltíre de Shuranam, in éineacht le hAintillí na hÍsiltíre agus leis an Ísiltír féin. I 1973 chuaigh an rialtas áitiúil, faoi cheannas Pháirtí Náisiúnta Shuranam nó NPS (páirtí a raibh neart Criól ann) i mbun caibidlí leis rialtas na hÍsiltíre chun neamhspleáchas a bhaint amach. Fuarthas é ar 25 Meán Fómhair 1975. Is mór an pacáiste scarúna a cuireadh ar fáil, agus bhí an-tábhacht le cabhair ó rialtas na hÍsiltíre i gcúrsaí geilleagair sa chéad deich mbliana tar éis an neamhspleáchais.
Ba é an chéad Uachtarán Johan Ferrier, iarghobhanóir, agus ba é Henck Arron, ceannaire an NPS, an Príomh-Aire. Ba ghearr gur fhág imreas agus caimiléireacht smál ar chúrsaí polaitíochta, agus thug na táinte a n-aghaidh ar an Ísiltír, ag leanúint roinnt mhaith daoine a d’éalaigh cheana. Ar 25 Feabhra 1980 threascair coup d’état an rialtas. Dúnmharaíodh trí dhuine dhéag a cháin an coup d’état, rud a rinneadh ar ordú Dési Bouterse, ceannasaí míleata. Cuireadh ar a thriail é ach fuair sé pardún.
Toghadh Bouterse mar Phríomh-Aire i 1987, ach sna nóchaidí tháinig meath ar a chumhacht, rud a raibh baint aige le cogadh idir an t-arm agus ceannaircigh Mharúnacha. I 2010, áfach, toghadh mar Uachtarán é.
Cúrsaí polaitíochta.
Poblacht bunreachtúil daonlathach is ea Poblacht Shuranam agus í bunaithe ar bunreacht 1987. Tá tionól 51 feisire, an Tionól Náisiúnta, ann a thoghtar le tréimhse cúig bliana.
Toghann móramh dhá thrian den Tionól Náisiúnta nó, murach sin, móramh de Thionól an Phobail an tUachtarán le tréimhse cúig bliana. Déantar Tionól an Phobail d’fheisirí an Tionóil Náisiúnta agus d’ionadaithe réigiúnacha agus bardasacha a toghadh sa toghchán ba dhéanaí.
Riarann an Chúirt Uachtarach cúirteanna na ngiúistísí. Ceapann an tUachtarán baill na Cúirte Uachtaraí lena saol tar éis dul dó i gcomhairle leis an Tionól Náisiúnta, leis an gComhairle Stáit agus le hOrd Náisiúnta na nAturnaethe.
B’fhada caidreamh speisialta ann idir Suranam agus an Ísiltír. Ach chuir an coup d’état an caidreamh úd as a riocht agus ní bhaineann Suranam le clár forbartha na hÍsiltíre a thuilleadh.
Fórsaí míleata.
Tá trí chraobh ag Fórsaí Armtha Shuranam: an tArm, an tAerfhórsa agus an Cabhlach. Is é an tUachtarán Ardcheannasaí na bhFórsaí Armtha ("Opperbevelhebber van de Strijdkrachten"). Cuidíonn an tAire Cosanta leis.
Cúrsaí riaracháin.
Tá Suranam roinnte ina ndeich ndúiche riaracháin. Ceapann an tUachtarán coimisinéir dúiche do gach ceann acu agus is féidir leis iad a bhriseadh. Tá an tír roinnte freisin ina 62 fodhúiche (“ressorten”).
Tíreolaíocht.
Is é an Suranam an tír is lú i Meiriceá Theas. Tá sé le fail idir na domhanleithid 1°N agus 6°N agus na domhanfhaid 54°W agus 58°W. Tá sé roinnte ina dhá réigiún mhóra: ceann tuaisceartach íseál cois farraige mar a bhfuil talamh oibrithe agus ceann deisceartach cois na Brasaíle ar timpeall 80% den tír é agus a bhfuil foraois bháistí ann agus sabhána atá tearc i ndaoine. Is iad Sléibhte Bakhuys agus Sléibhte Van Asch Van Wijck an dá shliabhraon is mó.
Teorainneacha.
Tá Suranam suite idir Guain na Fraince thoir agus an Ghuáin thiar. Tá an Bhrasaíl laisteas de agus an tAtlantach lastuaidh. Tá conspóid ann faoin teorainn idir Suranam agus an dá Ghuáin.
Aeráid.
Tá aeráid thrópaiceach an-te an-fhliuch ag Suranam agus ní bhíonn mórán athrú uirthi i i rith na bliana. Bíonn an mheánbhogthaise idir 80% agus 90% agus bíonn an mheánteocht idir 20 agus 34 céim Celsius. Bíonn dhá shéasúr fhliucha ann, ceann ó Aibreán go Lúnasa agus ceann ó Shamhain go Feabhra. Bíonn dhá shéasúr thirime ann freisin, ceann ó Lúnasa go Samhain agus ceann ó Fheabhra go hAibreán.
Tearmainn dúlra.
Tá Tearmann Dúlra Lárnach Shuranam le fáil i ndobhardhroim uachtarach an Coppename agus é ainmnithe mar Shuíomh Domhanda Oidhreachta de chuid UNESCO de bharr a chuid foraoisí gan mhilleadh agus a chuid bithéagsúlachta. Is iomaí páirc náisiúnta atá sa tír.
Geilleagar.
I ndiaidh na nóchaidí bhain níos mó éagsúlachta leis an ngeilleagar agus ba lú an gá a bhí le cabhair ón Ísiltír. Tá tairbhe á bhaint as an mbáicsít (mian alúmanam), as an ór agus as an ola. Tá tábhacht fós leis an talmhaíocht, go háirithe saothrú na ríse agus na mbananaí, agus tá brabús á bhaint as an eiceathurasóireacht.
Tá an tSín i mbun a lán tionscnaimh mhóra bhonneagair i Suranam, cóiriú calafort agus tógáil bóithre ina measc, agus tá conarthaí sínithe ag an mBrasaíl chun dul i gcomhar le chéile i gcúrsaí oideachais, sláinte, curadóireachta agus fuinnimh.
Daonra.
Tá formhór mór an phobail ina gcónaí in Paramaribo nó ar an gcósta. Tá roinnt mhaith Suramach ina gcónaí san Ísiltír freisin. I 2005 bhí 328,300 Suranamaigh ann, timpeall 2% de phobal na hÍsiltíre, le hais 438,000 Suranamach i Suranam féin.
Reiligiúin.
Cloíonn bunús an phobal leis an gCríostaíocht (48.4% i 2012), mar Chaitlicigh nó mar Phrotastúnaigh. Is í an Eaglais Mhorávach an eaglais is sine agus cuid mhór Criól ag baint léi. Cleachtann a lán Marúnach Winti, reiligiún Afra-Mheiriceánach. Is iad na Hindúigh an dara grúpa reiligiúnach is mó. Cleachtann na hIávanaigh an tIoslamachas nó an tIávanachas.
Teangacha.
Níl aon teanga oifigiúil ann ach Ollainnis. Baintear feidhm aisti mar theanga oideachais, rialtais agus ghnó agus mar theanga na meán. Tá Ollainnis ag breis is 60% den phobal mar theanga dhúchais, agus labhraíonn an chuid is mó den fhuíoll í mar an dara teanga acu. I 2004 rinneadh ball comhlach d’Aontas na hOllainnise de Shuranam.
Is é Sranan Tongo an teanga is coitianta atá labhraítear agus is minic a úsáidtear í in áit na hOllainnise de réir neamhfhoirmiúlacht na hócáide.
An tríú teanga is mó a labhraítear is í an tSarnaimis (Hiondústáinis Chairib) í, canúint den Bhojpuri. Labhraítear Iávanais, Cantóinis agus Mandairínis freisin. Ar na teangacha Marúnacha tá Saramaka, Paramakans, Ndyuka ("Aukan"), Kwinti agus Matawai, agus cosúlacht éigin idir iad agus Sranan Tongo. Labhraíonn roinnt daoine Béarla, Spáinnis nó Portaingéilis. Ar na teangacha Bundúchasacha tá Cairibis agus Arawak.
Bíonn díospóireacht ar siúl faoi theangacha Shuranam. Tá baint ag Sranan Tongo leis an náisiúnachas, a bhuíochas sin ar Desi Bouterse, a bhaineadh feidhm as sna 1980í. Samhlaítear é le cultúr na ngormán agus samhlaítear an Ollainnis leis an gcultúr bán. B’fhearr le daoine éigin Béarla nó Spáinnis a úsáid mar an teanga náisiúnta.
Spórt.
Tá cúrsaí spóirt á riar ag Coiste Oilimpich Shuranam. Bunaíodh é i 1959 agus pléann sé le lúthchleasaíocht, badmantan, cispheil, dornalaíocht, fichille, rothaíocht, peil, júdó, cearáité, lámhach, snámh, leadóg bhoird, taekwondo, leadóg, trí-atlan, liathróid eitpheile agus iomrascáil.
Tá an-ghlaoch ar shacar agus is maith le roinnt daoine cruicéad.
Oideachas.
Tá oideachas éigeantach go dtí dhá bhlain déag d’aois, agus bhí ráta cláraithe 94% ann i 2004. Is í príomhollscoil na tíre Ollscoil Anton de Kom Shuranam.
Meáin.
Tá an-éileamh ar "De Ware Tijd" agus ar "Times of Suriname". Ó SMEsport is mó a fhaightear nuacht spóirt. Is é "Devsur: Development of Suriname" an t-aon nuachtán ar líne atá i mBéarla ar fad.
Tá dhá stáisiún raidió is fiche i Suranam agus craoltar dhá cheann acu (Apintie and Radio10) tríd an Idirlíon, in éineacht le mArt ó Amstardam. Tá dhá chainéal déag teilifíse ann.
Turasóireacht.
Tagann an chuid is mó de thurasóirí chun Suranam chun cuairt a thabhairt ar fhoraoisí na hAmasóine. Tá an-tarraingt ar thearmann Dúlra Lárnach Shuranam agus ar Pháirc Dhúlra Brownsberg, atá os cionn Thaiscumar Brokopondo, ceann de na lochanna saorga is mó ar domhan. Tá tábhacht, mar sin, le gnóthaí óstáin i Suranam agus le hárasáin a ligean ar cíos.


An Bholaiv.
Is tír i Meiriceá Theas í Poblacht na Bolaive. Tá sí ag críochantacht leis an Sile, le Paragua, le Peiriú agus leis an mBrasaíl. Tá 11.5 milliúin daoine ina gcónaí ann. Is í an Bholaiv an tír is boichte i Meiriceá Theas.
Polaitíocht.
Is é Evo Morales uachtarán na tíre, an chéad uachtarán dúchasach i stát ar bith i Meiriceá Laidineach. Thosaigh sé a chéad téarma ar 22 Eanáir 2006.
Tagairtí.
*
B


2 Feabhra.
Is é an 2 Feabhra an 33ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 332 lá fágtha sa bhliain nó 333 i mbliain bhisigh.


An Leon Beag.
Is réaltbhuíon an-doiléir é an Leon Beag atá le feiceáil ar éigean mar thriantán beag idir réaltbhuíonta sofheicthe an Bhéir Mhóir agus an Leoin. Murab ionann is an Leon, níor áirigh Tolamaes an Leon Beag i measc na 48 réaltbhuíon a d'aithin sé sa dara aois; is amhlaidh nach raibh an réaltbhuíon seo ann go dtí gur chruthaigh Johannes Hevelius sa bhliain 1687 í. Is é Leo Minor, a chiallaíonn "an leon is lú", an t-ainm Laidine a thugtar ar an Leon Beag.
Réada suntasacha domhainspéire.
Níl aon réad suntasach domhainspéire ar réaltbhuíon an Leoin Bhig. Is é an ceann is gile ná NGC 3003, réaltra ar méid chomhtháite 11.7m agus ar trastomhas uilleach 5.9 nóiméad stua. Feictear beagnach i dtreo na ciumhaise é.
Stair.
Ar mbeith ina réaltbhuíon nua-aimseartha dó, ní bhaineann aon stair ná miotaseolaíocht leis an Leon Beag. Mar atá ráite cheana féin, chruthaigh Johannes Hevelius sa bhliain 1687 é.


Cloich na Coillte.
Baile i gContae Chorcaí is ea Cloich na Coillte (nó "Clanna Chaoilte" b'fhéidir) ("Clonakilty" as Béarla). Tá tuairim is 4000 duine ina gcónaí ann.
Sna laethanta a bhí, bhí pórtar den déanamh "Wrastler" á ghrúdú i gCloich na Coillte. Is é an breithiúnas a thug an t-iascaire Séan Ó hAodha as sean-Ghaeltacht Ros Ó gCairbre ar an mbeoir seo ná "...an pórtar a bhí acu á dhéanamh is é an "Raisléir" a thugaidís air, mar leagadh sé iad i nganfhios dóibh."
Spórt.
Tá club C.L.G., dhá clubanna sacair ("Clonakilty A.F.C." agus "Clonakilty Town"), club rugbaí agus club na healaíona comhraic (") i gCloich na Coillte. Bhí a lán rathúlacht ag na bhfoirne i mblianta beaga anuas.Bhuaigh siad an comórtas Peil Sinsear Chorcaí i 2009 agus 1996 agus an craobhchomórtais Mionaoiseach "B" san iománaíocht i 2007. Tá an club rugbaí ag imirt san 2ú Roinn dan Sraithchomórtas Uile-Éireann. Ghlacann mhic léinn an club "Warrior Tae Kwon Do" Cloich na Coillte páirt in a lán gcomórtais Tae Kwon Do, Kickboxing agus Saor-Stíl agus tá 4 Seaimpíní Domhan agaibh i ndisciplíní éagsúla.


11 Samhain.
Is é an 11 Samhain an 315ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 316ú lá i mbliain bhisigh. Tá 50 lá fágtha sa bhliain.


17 Samhain.
Is é an 17 Samhain an 321ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 322ú lá i mbliain bhisigh. Tá 44 lá fágtha sa bhliain.


25 Iúil.
Is é an 25 Iúil an 206ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 207ú lá i mbliain bhisigh. Tá 159 lá fágtha sa bhliain.


Enjoy Incubus.
Is gearralbam é "Enjoy Incubus" a bhí seolta amach le hIncubus. D'fhoilsigh Sony é agus b'é a gcéad seoladh ar mhórlipéad. Bhí ath-taifeadí amhráin air a bheith ar a iar-seoladh neamhspleách, Fungus Amongus, chomh maith le dhá amhráin neamhsheolta, "Version" agus "Azwethinkweiz". B'é an chéad uair a bhí DJ Lyfe ar sheoladh Incubus, chuir sé scríobanna casbhorda leis na hamhráin Fungus Amongus.


Make Yourself.
Is albam leis an grúpa rac-cheol Incubus é "Make Yourself". Sheol amach é ar 26 Meán Fómhair, 1999 ar an lipéad Sony. D'athsheol sé amach le dlúthdhiosca eile, le sé amhráin beo agus acústice. Is é freisin an chéad uair a bhí an casbordóir Chris Kilmore ar albam Incubus. D'ionadaigh sé DJ Lyfe.


Chris Kilmore.
Is casbordóir den racghrúpa Incubus é Chris Kilmore. Rugadh é ar an 21 Eanáir 1973.
Beathaisnéis.
Tógadh suas Chris Kilmore lastuigh Pittsburgh, Pennsylvania. B'uchtleanbh é. Bhlasadh sé 'casadh bordanna' den chéad uair nuair a chonaic sé 'Jazzy Jeff agus an Fresh Prince' ag seinm beo. Cheannaigh sé a chéad bhord tar éis post a fháil i bialann bia tapaidh agus cheannaigh a athair an chuid eile.
Mar dhuine fásta, ghluais Chris chuig Los Angeles ar thóir gairm ceoil. Fuair sé cúpla gigeanna mar DJ agus chuaigh sé san fhoireann cath DJ, na Jedi Knights (Is fanna móra Star Wars é Chris). I 1998, fuair sé deis chun dul ó anaithnideas go seinm os comhair na sluaite daoine thar oíche nuair a chuaigh sé ar triail don ghrúpa raccheol Incubus. I lár turas, d'foistigh siad é tar éis triail amháin agus d'fhoglaim sé na páirteanna de scóranna amhráin i gcúpla lá. Roimh a fhoistigh Incubus é, bhí sé ar dul gan leictreachas toisc nach raibh an airgead aige chun an fiacha a íoc.
Tar éis turas fada, scríobh an banna albam nua Make Yourself le Chris. Tháinig cáil mór ar an albam agus anois bhí ainm teaghlach é Chris Kilmore. Tar éis sin, sheol an grúpa amach Morning View agus A Crow Left of the Murder. Anois, tá Chris díreach tar éis turas an domhan a dhéanamh agus thaifead an grúpa cúpla amhrán chun an cheol don scannán "Stealth". Freisin, shein sé cúpla gig ina aonar tá sé ar intinn Chris albam féin a seoladh amach.
Tagairtí.
Kilmore, Chris
Kilmore, Chris


15 Feabhra.
Is é an 15 Feabhra an 45ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 319 lá fágtha sa bhliain nó 320 lá i mbliain bhisigh.


9 Márta.
Is é an 9 Márta an 68ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 69ú lá i mbliain bhisigh. Tá 297 lá fágtha sa bhliain.


24 Aibreán.
Is é an 24 Aibreán an 114ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 115ú lá i mbliain bhisigh. Tá 251 lá fágtha sa bhliain.


17 Bealtaine.
Is é an 17 Bealtaine an 137ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 138ú lá i mbliain bhisigh. Tá 228 lá fágtha sa bhliain.


9 Meitheamh.
Is é an 9 Meitheamh an 160ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 161ú lá i mbliain bhisigh. Tá 205 lá fágtha sa bhliain.


2 Iúil.
Is é an 2 Iúil an 183ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 184ú lá i mbliain bhisigh. Tá 182 lá fágtha sa bhliain.


17 Lúnasa.
Is é an 17 Lúnasa an 229ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 230ú lá i mbliain bhisigh. Tá 136 lá fágtha sa bhliain.


9 Meán Fómhair.
Is é an 9 Meán Fómhair an 252ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 253ú lá i mbliain bhisigh. Tá 113 lá fágtha sa bhliain.


2 Deireadh Fómhair.
Is é an 2 Deireadh Fómhair an 275ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 276ú lá i mbliain bhisigh. Tá 90 lá fágtha sa bhliain.


25 Deireadh Fómhair.
Is é an 25 Deireadh Fómhair an 298ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 299ú lá i mbliain bhisigh. Tá 67 lá fágtha sa bhliain.


10 Nollaig.
Is é an 10 Nollaig an 344ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 345ú lá i mbliain bhisigh. Tá 21 lá fágtha sa bhliain.


13 Eanáir.
Is é an 13 Eanáir an 13ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 352 lá fágtha sa bhliain nó 353 i mbliain bhisigh.


15 Márta.
Is é an 15 Márta an 74ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 75ú lá i mbliain bhisigh. Tá 291 lá fágtha sa bhliain.


19 Meitheamh.
Is é an 19 Meitheamh an 170ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 171ú lá i mbliain bhisigh. Tá 195 lá fágtha sa bhliain.


Liosta Ard-Ríthe na hÉireann.
Sa liosta seo cuirtear Ard-Ríthe na hÉireann le dátaí a fhaightear in "Annála Ríoghachta Éireann", agus cuirtear "FFÉ" le dátaí a fhaightear in "Foras Feasa ar Éirinn" le Seathrún Céitinn. Cumadh an dá shaothar thart ar an mbliain 1634, agus iad bunaithe ar na foinsí céanna, a bheag nó a mhór. Tá cróineolaíocht Chéitinn i bhfad níos giorra ná cróineolaíocht na nAnnálacha.
Ard-Ríthe na bhFear Bolg.
ARÉ 1934-1897 RC; FFÉ 1514-1477 RC
Ard-Ríthe Thuatha Dé Danann.
ARÉ 1897-1700 RC; FFÉ 1477-1287 RC
Ard-Ríthe, 832-1318.
Ard-Ríthe na hÉireann


20 Iúil.
Is é an 20 Iúil an 201ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 202ú lá i mbliain bhisigh. Tá 164 lá fágtha sa bhliain.


25 Aibreán.
Is é an 25 Aibreán an 115ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 116ú lá i mbliain bhisigh. Tá 250 lá fágtha sa bhliain.


21 Lúnasa.
Is é an 21 Lúnasa an 233ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 234ú lá i mbliain bhisigh. Tá 132 lá fágtha sa bhliain.


2 Bealtaine.
Is é an 2 Bealtaine an 122ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 123ú lá i mbliain bhisigh. Tá 243 lá fágtha sa bhliain.


3 Aibreán.
Is é an 3 Aibreán an 93ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 94ú lá i mbliain bhisigh. Tá 272 lá fágtha sa bhliain.


14 Márta.
Is é an 14 Márta an 73ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 74ú lá i mbliain bhisigh. Tá 292 lá fágtha sa bhliain.


9 Feabhra.
Is é an 9 Feabhra an 40ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 325 lá fágtha sa bhliain nó 326 lá i mbliain bhisigh.


3 Lúnasa.
Is é an 3 Lúnasa an 215ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 216ú lá i mbliain bhisigh. Tá 150 lá fágtha sa bhliain.


29 Lúnasa.
Is é an 29 Lúnasa an 241ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 242ú lá i mbliain bhisigh. Tá 124 lá fágtha sa bhliain.


18 Meán Fómhair.
Is é an 18 Meán Fómhair an 261ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 262ú lá i mbliain bhisigh. Tá 104 lá fágtha sa bhliain.


23 Samhain.
Is é an 23 Samhain an 327ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 328ú lá i mbliain bhisigh. Tá 38 lá fágtha sa bhliain.


3 Bealtaine.
Is é an 3 Bealtaine an 123ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 124ú lá i mbliain bhisigh. Tá 242 lá fágtha sa bhliain.


21 Eanáir.
Is é an 21 Eanáir an 21ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 344 lá fágtha sa bhliain nó 345 i mbliain bhisigh.


5 Meitheamh.
Is é an 5 Meitheamh an 156ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 157ú lá i mbliain bhisigh. Tá 209 lá fágtha sa bhliain.


12 Feabhra.
Is é an 12 Feabhra an 43ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 322 lá fágtha sa bhliain nó 323 lá i mbliain bhisigh.


An Mheá.
Is réaltbhuíon an stoidiaca í an Mheá. Tá an réaltbhuíon seo neamhfheiceálach go maith, agus gan réalt ar bith aici ar an gcéad mhéid. Tá sí suite idir an Mhaighdean ar an taobh thiar di agus an Scairp ar an taobh thoir di. De réir mar a léiríonn ainmneacha na réaltaí is gile léi, d'fheictí an réaltbhuíon seo mar roinn de theanchair na Scairpe tráth. Is é Libra, a chiallaíonn "meá", an t-ainm Laidine a thugtar uirthi.
Miotaseolaíocht.
Mar atá luaite cheana féin, ní raibh sa réaltbhuíon seo fadó ach cuid de theanchair na Scairpe, nó "Chelae" mar a thugadh na Sean-Ghréigigh air; mar sin de tá an Mheá ar an réaltbhuíon is óige de chuid an stoidiaca, agus is í an t-aon cheann amháin nach léiríonn dúil bheo. De réir cosúlachta, ba iad na Rómhánaigh sa chéad aois Roimh Chríost a d'ionannaigh an réaltbhuíon seo le meá. Os a choinne sin, áfach, deirtear go dtugadh na Suiméirigh Zi-ba-ni-tum ("meá neimhe") mar ainm ar an réaltbhuíon seo dhá mhíle bliain roimh na Rómhánaigh. ZIB.BA.AN.NA an leagan Acáidise a fhaightear ar théacsanna Asaíreacha ón gcéad míle bliain RC.
De réir mhiotaseolaíocht dhéanach na Gréige, d'ionannaítí an réaltbhuíon sa tseanré le meá an cheartais a bhíodh ar iompar ag Astraea, bandia an cheartais (is é sin le rá an Mhaighdean). Is amhlaidh go mbíonn scothchosúlacht meá ar an réaltbhuíon seo mura gcuirtear san áireamh réaltaí eile nach bhfuil páirteach inti.
Ós rud é nach raibh i réaltbhuíon na Meá sa tseanré ach roinn na Maighdine (mar scálaí) agus, roimhe sin, roinn na Scairpe (mar theanchair), ní raibh aon bhaint ag an réaltbhuíon seo le comharthaí eile an stoidiaca. Seans go gcuirtí an tAoire ina áit, óir is é sin an réaltbhuíon is giorra don éiclipteach i gceantar seo na spéire.
Astralaíocht.
Baineann comhartha astralaíoch na Meá (Meán Fómhair 23 - Deireadh Fómhair 22) leis an réaltbhuíon atá ar aon ainm leis.
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin leis an Meá le dúil chlasaiceach an Aeir, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha an aeir í (i dteannta an Uisceadóra agus an Chúpla). Is ceann í freisin de na ceithre chomhartha chairdinéalta (i dteannta an Reithe, an Phortáin, agus an Ghabhair). Is é an Reithe is frithchomhartha polach léi. Is í an Mheá áitreabh Véineas agus ardú Shatairn.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn seo mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Mheá leaba an duáin agus na baill ghiniúna inmheánacha. Ar ndóigh, is í an tsiombail atá ar an gcomhartha seo ná an mheá í féin. I measc tréithe na Meá áiritear: áilleacht sa chorp, collaíocht thréan, mothú ealaíonta, stuaim is scil thaidhleoireachta, agus mothú dúchais cothroime is cóimheá. Os a choinne sin, bíonn lucht na Meá an-bhreithiúnach go minic.
Daoine cáiliúla ar rugadh faoin gcomhartha seo iad: Julie Andrews, Hannah Arendt, Brigitte Bardot, Monica Bellucci, Chuck Berry, Toni Braxton, Jimmy Carter, Miguel de Cervantes, John Coltrane, Aleister Crowley, Matt Damon, Catherine Deneuve, Denis Diderot, Michael Douglas, T S Eliot, John Entwistle, William Faulkner, Larry Fine, F Scott Fitzgerald, Michel Foucault, Mahatma Gandhi, George Gershwin, Martin Heidegger, an Pápa Eoin Pól I, Buster Keaton, John Lennon, Franz Liszt, Louis XIII na Fraince, Louis-Philippe na Fraince, Auguste agus Louis Lumière, Groucho Marx, Lord Nelson, Friedrich Nietzsche, Lee Harvey Oswald, Gwyneth Paltrow, Luciano Pavarotti, an Pápa Pól VI, Arthur Rimbaud, Eleanor Roosevelt, Susan Sarandon, Paul Simon, Edmund Stoiber, Margaret Thatcher, Jean-Claude Van Damme, Gore Vidal, Virgil, Naomi Watts, Oscar Wilde, Kate Winslet, Sigourney Weaver, Catherine Zeta-Jones agus Vladímír Pútín
Tagairtí.
Mheá


Ruis (litir).
Ruis is ainm don chúigiú litir déag den aibítir ogham. Fhreagairt sí don fhuaim /r/.


An Luan.
Is é an Luan an lá idir an Domhnach agus an Mháirt.
De ghnáth, breathnaítear ar an Luan mar an chéad lá sa tseachtain, go háirithe san Áise, san Eoraip agus i Meiriceá Theas. Agus sa chaighdeán domhanda ISO 8601, is é an Luan an chéad lá sa tseachtain. I gceantair eile sa domhan, áfach, tugtar an dara lá ar an Luan, mar shampla sna Stáit Aontaithe agus sa domhan Arabach.
Sa domhan nua-aimseartha agus sa domhan gnó, is é an Luan tús na seachtaine oibre.


An Lir.
Is réaltbhuíon thuaisceartach í an Lir. Is ceann de na 48 réaltbhuíon a d'áirigh Tolamaes í, agus is ceann í freisin de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. Is beag an réaltbhuíon í, ach is furasta í a aimsiú toisc go bhfuil an réalt is gile léi, Vega, ina rinn ar "Thriantán an tSamhraidh", mar a deirtear leis. Is é Lyra, a chiallaíonn "lir", an t-ainm Laidine a thugtar ar an réaltbhuíon seo.
Ag tosú ar an taobh ó thuaidh agus ag comhaireamh ar deiseal, seo iad a leanas na réaltbhuíonta atá teorainn ar theorainn leis an Lir: an Dragan, an laoch Gréagach Earcail, an Sionnach agus an Eala.
Miotaseolaíocht.
Ar seanléarscáileanna léirítear éan - go háirithe badhbh ("Vultur cadens") - ar shuíomh seo na spéire, óir d'ionannaítí an réaltbhuíon seo agus a réaltaí le badhbh fadó. Mar leis sin, i dteannta réaltbhuíonta eile ar chomhartha stoidiacach an tSaighdeora (is iad sin le rá an Eala, an tIolar agus an Saighdeoir é féin), is amhlaidh go bhfuil baint éigin ag an Lir le bunús mhiotas Éin Stimfealas, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
Má chuirtear san áireamh línte comhthreomhara réaltaí doiléire atá i lár báire na réaltbhuíne, tá dealramh lire uirthi, agus dá bharr sin éiríodh as badhbh a thabhairt uirthi agus de réir a chéile tosaíodh lir a thabairt uirthi ina ionad; ar feadh tamaill is amhlaidh gur ionanníodh í le badhbh agus lir ar iompar aici. Mar lir, ionannaíodh an realtbhuíon seo leis an ngléas ceoil a bhí ag Oirféas agus ar chas sé ceol air a chuir fiú amháin Háidéas faoi dhraíocht; tar éis a bháis, aistríodh an lir i measc na réaltaí.
An Lir sa litríocht.
Glacann réaltbhuíon na Lire páirt thábhachtach sa tríológ K-PAX de chuid Gene Brewer; sna leabhair siúd maíonn othar in ospidéal meabhairghalar i Manhattan gur rugadh ar an bpláinéad K-PAX i réaltbhuíon na Lire é.
Sa chruinne fhicseanúil ar an gclár teilifíse Star Trek, is í Sheliak (ß Lyr) is grianchóras cónaithe an chine eachtrannaigh sin atá ar aon ainm léi; tá drochmheas acu ar an gcine daonna agus ar chiníocha duiniúla eile(': "The Ensigns of Command").
Lyra is ainm freisin do dhuine den dá phríomhcharachtar sa tríológ His Dark Materials de chuid Philip Pullman. Lyra Belacqua is ainm iomlán di, ach aistrítear a sloinne go Silvertongue i rith an tsaothair. Is iníon Asriel Belacqua agus Marisa Coulter í.


Oregon.
Ceann de na stáit i Stáit Aontaithe Mheiriceá é Oregon, agus é suite in iarthar na tíre. Tá sé ag críochantacht le California, le Stát Washington, le hIdaho agus le Nevada. Is í Salem príomhchathair an stáit, ach is í Portland an chathair is mó.
Bhí 3,831,074 duine ina gcónaí in Oregon sa bhliain 2010 de réir dhaonáireamh na bliana úd,'s é sin 15.4 duine sa chiliméadar cearnach. 'S é Oregon an 27u stát is mó ó thaobh daonra de agus an 39u stát ó thaobh a achair.
In iardheisceart Oregon, i gContae Douglas, tá cathair bheag darb ainm Riddle. Is dócha go raibh caidreamh maith ag na hÉireannaigh leis an áit na blianta ó sin, ós rud é go dtugtar "The Irish" - "Na hÉireannaigh" - ar fhoireann na peile Meiriceánaí atá á reachtáil ag ardscoil an bhaile. Sa bhliain 2000, mhaigh níos mó ná duine as gach deichniúr sa chathair go raibh fréamha Éireannacha de chineál éigin acu..


An Mháirt.
Is í an Mháirt an lá sa tseachtain atá idir Dé Luain agus Dé Céadaoin.
Tugtar Máirt na hInide ar an Máirt úd roimh an chéad lá den Charghas i bhféilire Chríostaí na hÉireann. Tugtar "Mardi Gras" nó Máirt Ramhair uirthi i dtíortha éagsúla.
Is ar an Mháirt, de gnáth, a bhíonn na toghcháin i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tarlaíonn toghcháin feidearálacha Dé Máirt tar éis an chéad Luan i Mí na Samhna, bunaíodh an dáta sin sa dlí mar lá an olltoghcháin don tUachtarán in 1845 do Theach na dTeachtaí in 1875 agus don Seanad i 1914. Ní bhíodh an Mháirt oiriúnach don chuid is mó de na daoine sa 19ú haois mar gheall ar an taisteal. I mórán stáit Méiriceánacha, tarlaíonn na réamhthoghchán uachtaránach ar Super Tuesday ('Sár-Mháirt').
Sna Stáit Aontaithe, tugtar Black Tuesday ('Máirt Dubh') ar an 29 Deireadh Fómhair, 1929, an lá ar thosaigh an stocmhargadh Meiriceánach ag titim anuas i 1929.
Sa domhan Gréigeach, is lá mí-ádhúil an Mháirt (gabhadh Constainteanópal ar an lá sin). Tá an rud céanna fíor i dtíortha eile na Meánmhara - tá an seanfhocal seo acu: "En martes, ni te cases ni te embarques" ("Ná pós agus ná tosaigh turas Dé Máirt".


Veirteabrach.
Is é is Veirteabrach ann ná ball den fhofhíleam Vertebrata (san fhíleam Chordata)
atá cnámh droma nó dromlach acu.


11 Feabhra.
Is é an 11 Feabhra an 42ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 323 lá fágtha sa bhliain nó 324 lá i mbliain bhisigh.


22 Márta.
Is é an 22 Márta an 81ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 82ú lá i mbliain bhisigh. Tá 284 lá fágtha sa bhliain.


7 Bealtaine.
Is é an 7 Bealtaine an 127ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 128ú lá i mbliain bhisigh. Tá 238 lá fágtha sa bhliain.


22 Meitheamh.
Is é an 22 Meitheamh an 173ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 174ú lá i mbliain bhisigh. Tá 192 lá fágtha sa bhliain.


6 Lúnasa.
Is é an 6 Lúnasa an 218ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 219ú lá i mbliain bhisigh. Tá 147 lá fágtha sa bhliain.


3 Meán Fómhair.
Is é an 3 Meán Fómhair an 246ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 247ú lá i mbliain bhisigh. Tá 119 lá fágtha sa bhliain.


23 Deireadh Fómhair.
Is é an 23 Deireadh Fómhair an 296ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 297ú lá i mbliain bhisigh. Tá 69 lá fágtha sa bhliain.


5 Samhain.
Is é an 5 Samhain an 309ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 310ú lá i mbliain bhisigh. Tá 56 lá fágtha sa bhliain.


8 Nollaig.
Is é an 8 Nollaig an 342ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 343ú lá i mbliain bhisigh. Tá 23 lá fágtha sa bhliain.


21 Deireadh Fómhair.
Is é an 21 Deireadh Fómhair an 294ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 295ú lá i mbliain bhisigh. Tá 71 lá fágtha sa bhliain.


An tAonbheannach.
Is réaltbhuíon dhoiléir é ar spéir na hoíche geimhridh an tAonbheannach. Tá réaltbhuíon an Bhodaigh ar an taobh thiar de, an Cúpla ar an taobh ó thuaidh, an Madra Mór ar an taobh ó dheas, agus an Phéist Uisce ar an taobh thoir. Ina measc réaltbhuíonta eile ata teorainn ar theorainn leis faightear an Madra Beag, an Giorria agus Deireadh na Loinge. Is é Monoceros, a chiallaíonn "aonbheannach", an t-ainm Laidine a thugtar ar an réaltbhuíon seo, cé go dtagann an focal seo ó bhunús ón nGréigis.
Príomhghnéithe.
Tá réaltbhuíon an Aonbheannaigh beagnach dofheicthe, gan ach cúpla réalta dá cuid ar an gceathrú méid. Tá α Mon ar amharcmhéid 3.93, beagáinín níos gile ná γ Mon, atá ar méid 3.98. Ach tá cúpla réad spéisiúil le feiceáil ar an réaltbhuíon seo le cuidiú teileascóip bhig.
Stair.
Is réaltbhuíon nua-aimseartha í réaltbhuíon an Aonbheannaigh. Síltear go coitianta gurbh é an réalteolaí agus an diagaire Freaslannach Petrus Plancius a ainmniú sa bhliain 1613 í agus gur chuir an réalteolaí Gearmánach Jakob Bartsch ar léarscáil neamhaí í mar "Unicornus" sa bhliain 1624; ach dar le Heinrich Wilhelm Olbers agus Ludwig Ideler tá an réaltbhuión seo i bhfad níos sine ná sin agus luaitear i saothair éagsúla í chomh luath agus an bhliain 1564; ta sé ina scéala fosta gur aimsigh Joseph Scaliger ar sheanchruinneog neamhaí Pheirseach í sa séu aois déag.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í réaltbhuíon an Aonbheannaigh, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht chlasaiceach léi. De réir mhiotaseolaíocht na Meánaoise, áfach, b'ainmhí miotasach é an t-aonbheannach ab ionann leis an gcapall murach go raibh adharc bhíseach amháin ar a éadan. Bhí sé ina scéala go raibh adharc an aonbheannaigh ina nimhíoc ar gach nimh. D'fheictí an t-ainmhí go minic mar shiombail na geanmnaíochta is na híonachta.


12 Lúnasa.
Is é an 12 Lúnasa an 224ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 225ú lá i mbliain bhisigh. Tá 141 lá fágtha sa bhliain.


26 Iúil.
Is é an 26 Iúil an 207ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 208ú lá i mbliain bhisigh. Tá 158 lá fágtha sa bhliain.


Johann Sebastian Bach.
Ba chumadóir Gearmánach é Johann Sebastian Bach. Rugadh ar an 21 Márta 1685 in Eisenach, i dteaghlach de cheoltóirí. Ceol eaglasta a bhí idir lámha aige den chuid is mó i dtús: an Pháis de réir Eoin, an Pháis de réir Mhatiú, oratóirí agus tuairim is 300 cantáid a bhfuil mórán acu caillte. Scríobh sé ceol freisin do na gléasanna ceoil veidhlín, dordveidhil, fliúit, orgán, cruitchorda agus clabhchorda. Do cheolfhoireann, chum sé mar shampla na sé gcoinséartó Bhrandenburg cáiliúla. Bhí sé pósta dhá uair, agus bhí 20 páiste aige, a raibh roinnt acu freisin ina gcumadóirí. Fuair sé bás ar an 28 Iúil 1750 i Leipzig.


Páras.
Is é Páras (Fraincis: "Paris") príomhchathair na Fraince agus í ar an gcathair is mó sa Fhrainc. Tá sé suite cois Séine i dtuaisceart na Fraince i lár an réigiúin darb ainm “Île de France” (tugtar “Réigiún Pháras” air chomh maith; Fraincis: Région parisienne). Tá 2.153.600 duine ina gcónaí taobh istigh de theorainn na cathrach (daonáireamh 2005) agus tá 11.769.433 duine ina gcónaí i mórcheantar uirbeach Pháras (aire urbaine). Mar sin, tá Páras ar ceann de na mórcheantair uirbeacha san Eoraip.
Bhí Páras ina áit lonnaithe thábhachtach le dhá mhílaois anuas agus sa lá atá inniu ann tá sé ar cheann de na príomhionaid maidir le cúrsaí gnó agus cultúrtha ar domhan. Tá tionchar aige ó thaobh chúrsaí polaitíochta, oideachais, siamsaíochta, meán, faisin, eolaíochta agus ealaíon de agus cuireann an méid seo lena stádas mar cheann de na príomhchathair dhomhanda ar domhan.
Is é Páras ceann de na cinn scríbe turasóireachta is coitinne sa domhan. Téann breis is 45 milliún turasóir gach bliain go dtí Réigiún Pháras. Tá roinnt sainchomharthaí tíre íocónacha sa chathair mar aon le hinstitiúidí aithnidiúla agus páirceanna coiteanna.
Sanasaíocht.
Tagann an t-ainm "Paris" ó ainm a áitritheoirí, treibh Ghallach darb ainm "Parisii". Tugadh "Lutetia" (nó "Lutetia Parisiorum", "Lutetia na bParisii" san iomlán) ar an gcathair le linn fhorghabháil na Rómhánach sa chéad aois go dtí an séú haois. Ach le linn réimeas Julian an Fealsamh (360-363) athainmníodh an chathair mar "Paris".
Measann daoine eile go dtagann ainm na treibhe "Parisii" ón bhfocal Gaillise "parisio", a chiallaíonn "an lucht oibre" nó "na ceardaithe". Ó thús na fichiú haoise, tugtar "Paname", focal béarlagair as Fraincis, ar Pháras chomh maith.
Tá a lán leasainmneacha ag Páras, ach is é "La Ville-Lumière" an leasainm is coitinne. Aistrítear é seo mar "Cathair an tSolais" de ghnáth. Tagann an leasainm seo ó chlú na cathrach i rith Ré na hEagnaíochta mar lárionad oideachais, agus níos déanaí mar gheall ar shoilsiú sráide a glacadh go luath sa chathair.


26 Meán Fómhair.
Is é an 26 Meán Fómhair an 269ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 270ú lá i mbliain bhisigh. Tá 96 lá fágtha sa bhliain.


17 Nollaig.
Is é an 17 Nollaig an 351ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 352ú lá i mbliain bhisigh. Tá 14 lá fágtha sa bhliain.


7 Eanáir.
Is é an 7 Eanáir an seachtú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 358 lá fágtha sa bhliain nó 359 i mbliain bhisigh.


27 Eanáir.
Is é an 27 Eanáir an 27ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 338 lá fágtha sa bhliain nó 339 i mbliain bhisigh.


23 Feabhra.
Is é an 23 Feabhra an 54ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 311 lá fágtha sa bhliain nó 312 i mbliain bhisigh.


Fear na bPéisteanna.
Is ceann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha é Fear na bPéisteanna, agus is ceann é freisin de na 48 seanréaltbhuíon a chuir Tolamaes i gclár sa dara aois. "Iompróir na Péiste" is brí le Ophiuchus, an t-ainm clasaiceach a thugtar go coitianta ar an réaltbhuíon seo. Is focal Gréigise é sin, áfach. Ba é Serpentarius, a chiallaíonn an rud céanna, an t-ainm a thug na Sean-Rómhánaigh uirthi. Ar réaltbhuíon an stoidiaca (.i. na 13 réaltbhuíon a dtéann an Ghrian tríothu i rith na bliana) is é Fear na bPéisteanna an t-aon ceann amháin nach nglactar leis mar chomhartha astralaíoch.
Léirítear Fear na bPéisteanna mar fhear agus péist mhór lúbarnach (.i. réaltbhuíon na Péiste) ar iompar aige. Roinntear an phéist ina dá chuid trí idirshuíomh Fhear na bPéisteanna, dá ngairtear Ceann na Péiste agus Eireaball na Péiste; ach cuirtear an dá chuid le chéile san áireamh mar aon réaltbhuión amháin.
Réada suntasacha domhainspéire.
Faightear a lán réaltbhraislí ar an réaltbhuíon seo: ina measc IC 4665, NGC 6633, M9, M10, M12, M14, M19, M62 agus M107, chomh maith leis an réaltnéal IC 4603-4604. Tá an réaltra dúbailte corr NGC 6240 freisin ar réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna.
Miotaseolaíocht.
Ionannaítear Fear na bPéisteanna leis an bhfear leighis scéalaíochta Asclepius, a d'fhoghlaim rúnda an tsaoil is an bháis ó dhá phéist: mharaigh Asclepius péist amháin ach leigheas péist eile í trí luibheanna a chur uirthi agus tógadh ó mhairbh í.
De réir cuntais eile, thóg an ceinteár Céarón mar a mhac féin é agus d'fhoghlaim Asclepius leigheas ó. Is dócha go bhfuil baint éigin anseo le réaltbhuíon an tSaighdeora atá in aice láithreach. In aimsir na Rómhánach, d'ionannaítí an Saighdeoir ó am go chéile le Céarón (a ionannaítear go coitianta le réaltbhuíon an Cheinteáir).
Ar eagla go mairfeadh an cine daonna go deo faoi aire Asclepius, mharaigh Séas faoi dheireadh é le saighneán, ach d'aistrigh sé ar neamh é chun onóir a thabhairt dá chuid dea-ghníomhacha.
Is deacair, áfach, dealramh fir a aimsiú ar na réaltaí seo gan iarracht mhór a dhéanamh, ós rud é go bhfuil an fear ag iomrascáil leis an bpéist. Anois is arís ionannaítear cúpla réalta faoi bhásta an fhir le corp na péiste. Dá bharr sin is deacair idirdhealú cruinn a dhéanamh ar an dá réaltbhuíon.
Stair.
a> a thaispeánann suíomh an "stella nova" (.i. réalta nua) ar chos Fhear na bPéisteanna.
Mar a dúradh cheana, bhí aithne ar an réaltbhuíon seo ag lucht an tseansaoil agus chuir Tolamaes i gclár í i measc na 48 seanréaltbhuíon. Ó am go chéile thugtaí Serpentarius uirthi, leagan Laidine dá hainm.
Is é an teagmhas neamhaí is tábhachtaí a tharla ar an réaltbhuíon seo ná an t-ollnóva sa bhliain 1604, dá ngairtear fosta Réalta Kepler. Aimsíodh an pléascadh neamhaí seo don chéad uair ar 9 Deireadh Fómhair 1604 in aice le θ Oph. Bhreathnaigh Johannes Kepler don chéad uair é ar 16 Deireadh Fómhair, ach rinne sé a oiread sin staidéar air gur ainmníodh an t-ollnóva as ina dhiaidh sin. D'fhoilsigh sé cur síos ar an ollnóva sa leabhar dá ngairtear "De stella nova in pede Serpentarii" ("Faoin Réalta Nua ar Chos Fhear na bPéisteanna"). Bhain Galileo úsáid as an réalta seo agus a taispeánadh gearr chun chur in aghaidh an dogma Arastotaileach sin a dhearbhaigh go raibh na spéartha neamhathraitheach.
Níor tharla an t-ollnóva seo ach 32 bliana i ndiaidh ollnóva eile ar Chaiseoipé a bhreathnaigh Tycho Brahe; tharla an t-ollnóva is deireanaí roimhe sin sa bhliain 1054 ar réaltbhuíon an Tairbh (féach Réaltnéal an Phortáin). Tar éis Réalta Kepler, níor breathnaíodh aon ollnóva eile go dtí an bhliain 1987, agus níor aimsíodh an t-ollnóva sin ar Bhealach na Bó Finne ach ar Scamall Mór Magellan (féach Ollnóva 1987a).
Astralaíocht.
Sa dara aois, d'áirigh Tolamaes 29 réalta ar réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna. Bhí a fhios aige go raibh an mhórchuid de na réaltaí siúd lastuaidh den éiclipteach (.i. cúrsa na Gréine trasna na spéire); thuig sé, áfach, go raibh ceithre chinn acu laisteas den éiclipteach (dá ngairtear inniu 36 Oph, 42 nó θ Oph, 44 Oph agus 51 Oph). Fágann sin go dtéadh an Ghrian trí réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna de réir mar a d'aithin Tolamaes í. Dar leis na hastralaithe, áfach, ní théann an feiniméan sin siar ach go dtí an bhliain 1930 nuair a shocraigh an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta teorantacha na réaltbhuíonta, ach ní fíor dóibh.
Is é an fáth nach bhfuil Fear na bPéisteanna ar stoidiaca astralaíoch an Domhain Thiar ná go bhfuil an stoidiaca sin bunaithe ar an smaoineamh go gcaitheann an Ghrian an tamall céanna ar chomhartha astralaíoch éigin agus a chaitheann sí ar ghach comhartha eile. Tosaíonn an stoidiaca seo ar Thúsphointe Aries (.i. suíomh na Gréine ag am chónocht an earraigh in aimsir Tholamaes), agus tugtar stoidiaca trópaiceach air. Is tábhachtach an rud é idirdhealú a dhéanamh ar an stoidiaca seo agus an stoidiaca réaltach atá bunaithe ar shuímh féin na réaltaí ar an spéir.


14 Meán Fómhair.
Is é an 14 Meán Fómhair an 257ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 258ú lá i mbliain bhisigh. Tá 108 lá fágtha sa bhliain.


Ollscoil Oirthuaisceartach.
Is ollscoil phríobháideach í Ollscoil Oirthuaisceartach atá suite i mBostún, Massachusetts, SAM. Tá 18,674 fochéimí ag freastal uirthi. Cruthaíodh an ollscoil sa bhliain 1898.
Oirthuaisceartach


An Bhreatain Mhór.
Nóta: Tá an tríú agus an ceathrú húsáid míchruinn: is fearr "An Ríocht Aontaithe" a roghnú ina n-áit.


Déardaoin.
Is é lá na seachtaine idir Dé Chéadaoin agus Dé hAoine.
De réir coinbhinsiún áirithe, is í an chéad seachtain sa bhliain an chéad seachtain le Déardaoin inti.
Sa Ríocht Aontaithe, is é Déardaoin an lá a tharlaíonn thoghcháin, de ghnáth. Is éard an chúis ná go bheadh a n-íoc caitheamh le daoine, a íocadh Dé hAoine seo chaite.
San úrscéal "The Hitchhiker's Guide To The Galaxy" le Douglas Adams, deir an príomhcharactair Arthur Dent 'Ní foláir sin Déardaoin, níor tháinig mé isteach ar Déardaoin riamh', i gceann cúpla soicind, scriosadh an domhain.
Sa reiligiúin Hindu, is 'guruvar', nó lá an Guru é an Déardaoin.
Laethanta Ainmnithe.
Déardaoin Mandála - Is é sin an Déardaoin roimh Cáisc, lá glanadh go traidisiúnta agus lá ina thabhairt amach airgead Mandála sa Ríocht Aontaithe.


An Aoine.
Is í an Aoine lá na seachtaine idir an Déardaoin agus an Satharn.
I gceantair le seachtain obair cúig lá, is í an Aoine an lá deireanach roimh an deireadh seachtaine, agus mar sin, is cúis í a chomóradh. Sin as ar tháinig an nath 'T.G.I.F.'(Béarla ar 'Buíochas le Dia go bhfuil sé Dé hAoine'). Tá sé cáiliúil de réir scannán ó na seachtóidí. Is as sin freisin ar tógadh ainm an bialann 'T.G.I. Friday's'. In oifig áirithe, tá cead ag foistithe éadaí neamhfhoirimiúil a chaitheamh agus mar sin, thugtar 'an Aoine Neamhfhoirimiúl' orthu.
San Ioslam, is í an Aoine lá adhraidh. I dtíortha áirithe Ioslamacha, tosaíonn an seachtain Dé Domhniagh agus críochnaíonn sé Dé Sathairn, agus i dtíortha Ioslamacha eile, tosaíonn an seachtain Dé Sathairn agus críochnaíonn sé Dé hAoine, mar shampla an Iaráin agus an Afganastáin.
Ritheann an sabóid sa Ghiúdachas ó luí gréine Dé hAoine go dtí luí gréine Dé Sathairn.
I gCríostaíocht, Is í Aoine an Chéasta an Aoine roimh Cháisc. Stopann Críostaithe áirithe feoil a ithe, agus roghann a lán acu iasc ina ionad.
I gcúltúir áirithe, is mí-adhúil í an Aoine, go háirithe Dé hAoine an 13ú lá agus go háirithe i gciorcail muirí. I scéal oiread (is dócha, bréagach), tógadh long Cabhlach Ríúl, HMS Friday Dé hAoine, cuireadh sé chun mhuir Dé hAoine agus chaptaenigh Captaen Friday é. Ní chualthas é tar éis a chéad turas.
Tharla cúpla tubaistí stairiúla Dé hAoine agus tá siad le fios Aoine Dubh.


28 Meitheamh.
Is é an 28 Meitheamh an 179ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 180ú lá i mbliain bhisigh. Tá 188 lá fágtha sa bhliain.


23 Meán Fómhair.
Is é an 23 Meán Fómhair an 266ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 267ú lá i mbliain bhisigh. Tá 99 lá fágtha sa bhliain.


J. R. R. Tolkien.
Scoláire, scríbhneoir, file agus focleolaí Sasanach ab ea John Ronald Reuel Tolkien (3 Eanáir 1892 - 2 Meán Fómhair 1973). B'eisean a scríobh sé na húrscéalta iomráiteacha "An Hobad, nó Anonn agus Ar Ais Arís" agus "Tiarna na bhFáinní".
A shaol.
Rugadh i mBloemfontein san Afraic Theas é agus d'fhás sé i Sasana. D'fhreastail sé ar King Edward's School Birmingham agus Ollscoil Oxford. Throid sé sa Chéad Chogadh Domhanda agus i gcath na Somme i 1916. Ba léachtóir le Béarla é i Leeds ó 1920 go 1925. Ba ollamh le hAngla-Shacsainis é in Oxford ón mbliain 1925 go dtí an bhliain 1945, agus le teanga agus litríocht an Bhéarla ón mbliain 1945 go dtí an bhliain 1959. Caitliceach docht ab ea é. Ba chara le scríbhneoir clúiteach eile é, C. S. Lewis.
Tolkien, J. R. R.
Tolkien, J. R. R.
Tolkein, J. R. R.


Eagraíocht Tíortha Onnmhairithe an Pheitriliam.
Tá an Ailgéir, Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha, an Araib Shádach, Catar, Cuáit, an Indinéis, an Iaráin, an Iaráic, an Libia, an Nigéir, agus Veiniséala i mball den Eagraíocht Tíortha Onnmhairithe an Pheitriliam (nó OPEC). Bíonn sé ag dul chun margaidh or chun réitigh le comhlachtaí ola. Tá na ceannáras suite i Vín na hOstaire.


Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath.
Is ollscoil atá suite i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath í Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath nó OCBÁC (Béarla: "Dublin City University" nó "DCU"). Freastlaíonn thart ar 10,000 mac léinn uirthi. Is é uachtarán na h-ollscoile ná an tOllamh Ferdinand von Prondzyski. Bunaíodh an ollscoil i 1980 faoin ainm An Foras Náisiúnta um Ard-Oideachas, Baile Átha Cliath nó "National Institute for Higher Education, Dublin" (NIHE) as Béarla, mar chuid den Foras Náisiúnta um Ard-Oideachas, in éineacht le hinstitiúd eile i Luimneach. Tugadh stádas mar ollscoil don institiúd i 1989 agus athbhaisteadh é.
Stair.
Cruthaíodh an institiúid i 1975, ar slí ad-hoc, agus ar an 18 Meitheamh an bliain sin tógach an Dr Danny O'Hare mar stiúrthóir gníomhú ar an institiúid, agus lá ina dhiaidh sin bhí cruinniú ag an bord bainistíocht. Bhí sé i gceist acu go bheadh an institiúid an struchtúr aontaithe faoina bailítear na coláistí a tháinig ina dhiaidh Bhaile Átha Cliath Institiúid Teicneolaíochta, ach i 1978 ba léir nach mbeadh sé seo a bheith ar an gcás agus ina ionad cruthaítear institiúid neamhspleách forbartha le aitheantais agus misean éagsúil.
Chláraítear na chéad mic léinn den fhoras i 1980 agus thugtar stadas na hollscoile di i 1989.
Áiseanna.
Tá leabharlann, lárionad taighde agus innealtóireachta, stiúideonna teilifíse agus fuaime, saotharlanna ríomhaireachta, saotharlanna teanga agus ateangaireachta, rannóg físchomhdhála, saotharlanna cló agus grafaicí ann. Chomh maith le sin tá trí bhialann, ionad na mac léinn ("The Hub") agus lóistín ar champas do 1,000 mac léinn. Tá ionad "The Helix" ann ó 2002 chun freastal ar na taibh-ealaíona ar nós ceol, damhsa is amharclannaíocht.


San Mairíne.
Mionstát i ndeisceart na hEorpa í Poblacht Ró-Gheal San Mairíne (Iodáilis: "Serenissima Repubblica di San Marino" nó "San Marino"). Tá San Mairíne suite i lár na hIodáile, agus baintear feidhm as an euro.
Níl ach 61.5 ciliméadar cearnach de mhéid ann, agus tá 31,373 duine ina gcónaí ann. Tá sé ar na baill de Chomhairle na hEorpa agus de na Náisiúin Aontaithe is lú daonra.
Is í Cathair San Mairíne an phríomhchathair, agus tugtar "sammarinesi" (Sanmairínigh) ar an muintir. Sa bhliain 2008 cuireadh lár na príomhchathrach agus Monte Titano faoi choimirce Eagraíocht Oideachais, Eolaíochta agus Chultúir na Náisiún Aontaithe. Leanúnachas na Poblachta ba chúis leis, de réir mar a dúirt an coiste.
Polaitíocht.
Tugtar "An Ard-Chomhairle Mhór" ("Il Consiglio Grande e Generale"), ar pharlaimint San Mairíne, agus vótálann muintir na poblachta sna holltoghcháin uair amháin in aghaidh na gcúig mblian. Tugtar "Captaein an Stáit" ("Capitani Reggenti") ar an mbeirt cheann stáit, agus iad á dtoghadh ag an Ard-Chomhairle Mhór uair amháin in aghaidh na leathbhliana. Tháinig an córas seo ar an bhfód sa bhliain 1243. Roimhe sin, bhí fir cheannais na dteaghlach ba saibhre ag rialú na tíre ina gcomhairle ar a dtugtaí "Arengo", agus bhí cumhacht an chinn stáit dílsithe don "Arengo" go léir, mar chomhthionól.
Tá trí scór comhalta ar an Ard-Chomhairle Mhór, agus níl ann ach aon seomra reachtach amháin. Is é sin, níl seanad ná teach tiarnaí ann.
Is iad an Páirtí Críostaí Daonlathach agus Páirtí na Sóisialaithe is na nDaonlathach an dá pháirtí is tábhachtaí i bPoblacht San Mairíne. De ghnáth, ní hionann an páirtí polaitíochta don bheirt Chaptaen, nó is fearr leis an Ard-Chomhairle maolú agus cothromú a dhéanamh ar na contrárthachtaí polaitiúla agus iad ag toghadh na gCaptaen.
Tíreolaíocht Fhisiceach.
Tá San Mairíne ar an tríú tír is lú san Eoraip. Tá cuma ceathairshleasáin neamhrialta air agus é cnocach go leor. Is é Monte Titano an sliabh is airde, agus é 739 méadar os cionn dhromchla na farraige. Go bunúsach, is éard a bhfuil ann ná carracán ollmhór aolchloiche ón tréimhse Mhéicéineach.. Tá dhá shliabh eile ann freisin, mar atá, Monte San Cristoforo agus Monte della Mandra. Stát talamhiata atá ann, gan teacht aige ar an bhfarraige.
Sníonn aibhneacha tríd an bpoblacht chomh maith. Is iad na cinn is tábhachtaí ná an Ausa, an Marano (nach bhfuil ach a bruach clé ar thaobh na Poblachta - is í an abhainn teorainne idir Rimini agus San Mairíne í), agus an abhainn atá ainmnithe as an bpoblacht féin, mar atá, Rio San Marino.
Aeráid.
Aeráid Mheánmhuirí atá ann, agus is é is impleacht dó sin ná go mbíonn se te go maith sa samhradh, agus an geimhreadh fuar feannta. Sa samhradh bíonn an teocht idir 20 agus 30 céim Celsius, nó 35 féin, agus idir 5 agus 10 sa gheimhreadh.
Tíreolaíocht Pholaitiúil.
Is é Dogana an áit is flúirse daoine, ach ní "caisleán" ann féin é. Cuid de chaisleán Serravalle é ó thaobh an riaracháin de.
Tá na caisleáin roinnte ina gceithre thoghlach is daichead ("curazie").
Daonra.
Sa bhliain 2007 bhí 30,926 duine ina gcónaí sa Phoblacht. Sanmairínigh iad 85% den phobal agus is Iodálaigh iad 10%, rud a fhágann gur eachtrannaigh an chuid eile. Is é an Caitliceachas an príomhchreideamh.
Tá timpeall 17,000 Sanmairíneach ina gcónaí lasmuigh den Phoblacht, agus a bhformhór le fáil sa Iodáil féin, in Emilia-Romagna agus i Marche. Tá timpeall 6,600 duine ina gcónaí thar lear.
Tá an daonra ag dul i méid i gcónaí: bhí 7,080 duine ann de réir an chéad daonáireamh (1864), 7,464 de réir an dara ceann (1874) agus 9,359 de réir an tríú ceann (1899). Bhí 12,100 duine ann sa bhliain 1947 agus 12,284 sa bhliain 1976.
Faoin mbliain 2005 bhí méadú 1.3% ag teacht ar an daonra, agus measadh an mheánaois báis mar 81.62 bliain.
Is í an Iodáilis an teanga oifigiúil, agus labhraítear an chanúint "romanoglo".
Ón Seanreacht go dtí na Meánaoiseanna.
Deir an finscéal gur bhunaigh San Mairíne, deagánach agus saor cloiche ó oileán Arbe sa Dalmáit a bhí ag teitheadh ó ghéarleanúint Dhióicléitianas, pobal beag Críostaí ar Monte Titano, an sliabh is airde sa Phoblacht, ar 3 meán Fómhair 301. Bean ghustalach ó Rimini ba ea an tiarna talún agus thug sí an ceantar don phobal nua. Thug siad ‘Tír San Mairíne’ ar an áit, agus deirtear go ndúirt Mairíne féin an méid a leanas lena lucht leanúna ag saothrú an bháis dó: "Relinquo vos liberos ab utroque homine" (Fágaim neamhspleách ar cheachtar [i.e. an Pápa agus an tImpire] sibh).
D’fhág an chomhairle seo a rian ar chúrsaí riaracháin míle bliain tar éis bhás an naoimh. Sa bhliain 1296, nuair a cuireadh an dlí ar mhainistir Valle Sant'Anastasio, dúradh gur dhiúltaigh siad dleachtanna a íoc toisc go ndearna a naomh ‘saor’ iad, de réir an mhana seo: "Nemini teneri" (Bí neamhspleách ar chách). Sa bhliain 1300, nuair a rinneadh socrú idir easpag Montefeltro agus roinnt ‘caisleán’ eile a raibh San Mairíne ar cheann acu, admhaíodh go raibh sé de cheart ag San Mairíne de réir ordú an naoimh gan dleachtanna a íoc. (Thángthas ar an gcáipéis úd i mainistir de chuid na Mion-Bhráithre ag Sant’Igne in aice le San Leo.)
Na Meánaoiseanna Déanacha agus Athbheochan an Léinn.
Thug an Stát Pápach, faoi Nioclás IV, aitheantas don Phoblacht sa bhliain 1291. Nascadh caisleán Chiesanuova leis sa bhliain 1320. Sa bhliain 1351, tar éis d’easpag San Leo é a scaoileadh óna dhualgais fheodacha, rinneadh dúiche neamhspleách den Phoblacht.
Ní raibh sa Phoblacht ach Monte Titano go dtí an bhliain 1463, nuair a bhí ina ball den chomhcheangal a rug bua ar Sigismundo Pandolfo Malatesta, tiarna Rimini. Mar chúiteamh thug an Pápa Pius II Fiorentino, Montegiardino agus Serravalle di. An bhliain chéanna d’iarr Montefeltro go ngabhfaí é isteach sa Phoblacht, agus níor leathadh na teorainneacha ina dhiaidh sin.
Bhí an stát á rialú ag an Arengo, comhdháil na gcinn fine, ón mbliain 1000 amach, ach ní raibh a leithéid de shocrú oiriúnach agus an stát ag méadú. Sa 13ú haois bunaíodh tionóil pholaitiúla, Comhairle an Chaogad agus Comhairle an Trí Dhuine Dhéag, agus sa bhliain 1243 tháinig ‘Captaein an Stáit’ ("Capitani Reggenti") i réim, fir ar thogh an tArengo iad agus a raibh cumhacht fheidhmeannach agus dlí acu. Ritheadh na chéad dlíthe sa bhliain 1263. Sa 15ú haois bunaíodh an Ard-Chomhairle Mhór ("Consiglio Grande e Generale"), tionól a raibh seasca ball den Arengo ann. Ach de réir a chéile ghlac na forais nua an chuid ba mhó dá chúraimí ón Arengo, agus cé nár cuireadh é siúd ar ceal riamh, bhí sé chomh lag sin gur ar éigean a tionóladh arís é ón mbliain 1571 amach.
An Tréimhse Nua-Aimseartha.
Ar 8 Deireadh fómhair 1600 cuireadh an chéad bhunreacht scríofa, "Leges Statutae Sancti Marini", ar fáil, rud atá ina bhunús le dlíthe na Poblachta go fóill, i dteannta le dlíthe toghchánaíochta na dtríochaidí.
Tar éis na bliana 1700 thosaigh na forais ag meath: chuaigh an Ard-Chomhairle Mhór ó smacht agus í ag feidhmiú ar mhaithe le baicle teaghlach uasal, baicle a bhí ag dul i laghad. Ní raibh a baill á dtoghadh ag an Arengo a thuilleadh ach á gcomhthoghadh ag an gComhairle féin. Mar sin a lean an scéal go dtí an bhliain 1906, nuair a chuaigh an tArengo i mbun nuachóiriú daonlathach na tíre.
D’fhulaing an Phoblacht trí thréimhse ghearra forghábhala. Sa bhliain 1503 ghabh Cesare Borgia í ar feadh roinnt míonna roimh a bhás. Sa bhliain 1739 rinne an Cairdinéal Alberoni iarracht ar an bPoblacht a ghabháil ar mhaithe leis an Stát Pápach, iarracht a theip de bharr idirghabháil stát eile, easumhlaíocht shibhialta agus gearán a dhéanamh leis an bPápa. Tharla an fhorghabháil dheireanach sa bhliain 1944 nuair a tháinig na Gearmánaigh agus iad ag cúlú, agus ansin na Comhghuaillithe, a d’fhan cúpla seachtain ann.
Thug Napoléon aitheantas don Phoblacht sa bhliain 1797 thar ceann na Fraince, aitheantas a thug tíortha Eorpacha eile freisin ag Comhdháil Vín sa bhliain 1815. Deirtear gur thairg Napoléon teorainn na Poblachta a fhairsingiú chomh fada le Muir Aidriad, tairiscint nár glacadh léi. Dá bhrí sin níor áiríodh an Phoblacht mar pháirtí de chuid na Fraince ag an gComhdháil.
An 19ú hAois.
a> go bhfuair siad dídean i San Mairíne.
Le linn an Risorgimento (is é sin, cogaí aontaithe na hIodáile) bhí an Phoblacht ina dídean ag mórán a bhí páirteach i gcoimhlintí na mblianta sin, coimhlintí a raibh lámh ag a lán Sanmairíneach iontu. Sa bhliain 1849, nuair a bhí Garibaldi ag iarraidh an Veinéis a bhaint amach, thimpeallaigh ceithre arm é ag Macerata Feltria. D’iarr Garibaldi ar an Ard-Chomhairle Mhór ligean dó dul trasna San Mairíne, ach tugadh diúltú dó. D’iarr sé arís é, agus an uair seo ní fhan sé le diúltú ach chuaigh thar teorainn isteach leis an 1,500 fear a bhí aige fós agus d’iarr dídean go pearsanta. Thug Domenico Maria Belzoppi I, Captaen Stáit agus liobrálach a sacadh i bpríosún tar éis achrainn i Rimini sa bhliain 1845, dó í mar mhalairt ar dhul in urrús ar neamhspleáchas an stáit agus ar é a chosaint ar namhaid armtha.
Lean San Mairíne air ag fáiltiú roimh na teifigh agus ag tacú leis an gceannairc, rud a mhúscail amhras sa Stát Pápach agus san Ostair. Bheartaigh an dá thír úd ar an bPoblacht a fhorghabháil ach theip air seo de bharr idirghabháil Napoléon III na Fraince.
Nuair a aontaíodh an Iodáil laghdaígh contúirt na forghabhála dá réir. Rinneadh conradh cairdis ("trattato d’amicizia") ar 2 Márta 1862 a bhí ina urra ar neamhspleáchas na Poblachta agus a chuir cúrsaí tráchtála chun cinn. Athbhreithníodh é sna blianta 1939 agus 1971 i ngeall ar aontas custaim agus ar fhóirdheontas bliantúil a fháil ón Iodáil.
Sa dara cuid den 19ú haois bheartaigh cuid den lucht intleachta ar shaol an phobail a athchóiriú, saol coimeádach tuaithe. Dá bhrí sin cuireadh clár úinéireachta talún ("catasto") ar bun sa bhliain 1858, osclaíodh ospidéal nua sa bhliain 1865, cuireadh bail nua ar an gcóras poist agus bunaíodh an teileagraf sa bhliain 1880, agus foilsíodh cód peannaideach sa bhliain 1865 a chealaigh pionós an bháis. Tosaíodh ag fostú mórán múinteoirí sa bhliain 1880, agus bunaíodh an Cumann Comharthacaíochta ("la Società di Mutuo Soccorso") sa bhliain 1876 i gcomhair oibrithe bochta, cumann a chuidigh leis an mBanc Taisce a bhunú.
Mar sin féin, is beag dul chun cinn a rinne an geilleagar, agus an fheirmeoireacht chomh neamhthorthúil sin. Bhain 80% den phobal le muintir na tuaithe, agus ceárdaithe, oibrithe cathrach agus lucht gnó ba ea an fuíoll. Bhí mórán gan obair agus bhí an tionsclaíocht lag, rud a sheol neart daoine thar teorainn amach chun Meiriceá, chun na Fraince agus chun na hEilbhéise.
An 20u hAois.
Sa bhliain 1906 tharla réabhlóid shíochánta a chuir cuma nua ar an gcóras toghchánaíochta. Tar éis don Arengo a thionól rinneadh dlí a chuir deireadh le smacht na holagarcachta agus a dúirt go gcaithfí an tríú cuid den Ard-Chomhairle a thoghadh gach trí bliana.
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda bhí eagla ar an Iodáil go dtabharfadh San Mairíne dídean do thréigtheoirí agus chuir sí brú ar an bPoblacht ar dheacair do lucht na neodrachta, dream ar sheas an Páirtí Sóisialach dóibh, cur ina choinne. Chuaigh roinnt Sanmairínigh in arm na hIodáile agus soláthraíodh ospidéal machaire. Tugadh óráidí faoina riachtanaí a bhí sé greim a fháil arís ar Rab, oileán Dalmátach arbh é áit dhúchais an naoimh féin é, cé gur chuir an chaint seo colg ar na húdaráis Ostra-Ungáracha.
Tháinig drochbhail ar an ngeilleagar agus an cogadh ar siúl, de dheasca boilsciú, dífhostaíochta agus gan beartas soiléir eacnamaíoch a bheith ann. Thairis sin de, bhí lochtú géar á dhéanamh ar an gciondáil, rud a cuireadh i bhfeidhm sa bhliain 1915: bhí ábhair riachtanacha bia agus earraí eile á bhforéileamh ar phraghas socair, agus ní mó ná sásta a bhí lucht curadóireachta ná na sóisialaigh dá bharr.
Tar éis an chogaidh féin theip ar na trí pháirtí ba mhó (sóisialaigh, daonlathaigh choimeádacha agus, tar éis na bliana 1920, páirtí pobail) rialtas buanseasmhach a bhunú agus an geilleagar a fheabhsú. Bhí daoine míshásta leis an leasú cánach a rinneadh sa bhliain 1922, agus bhí olc ar fhaisistigh Iodálacha toisc go raibh easaontóirí ag dul ar a gcoimeád i San Mairíne.
Sa bhliain 1922 bunaíodh an PFS, "Partito Fascista Sammarinese" (Páirtí Faisisteach Sanmairíneach), agus é ag feidhmiú ar son baicle tiarnaí talún. Tháinig sé i dtreis i dtoghcháin na bliana 1923, agus beartas frithdhaonlathach aige arbh ionann é agus beartas na bhfaisisteach Iodálach. Ba mhinic ina bhualadh é ag na faisistigh agus ag lucht na heite clé. Bhí ag teip ar na páirtithe eile réiteach le chéile fós, agus sa bhliain 1923 d'éirigh leis na faisistigh an Ard-Chomhairle a scaoileadh agus "Consiglio Principe e Sovrano" (Príomh-Chomhairle Ceannasach) a chur ina háit. Níor rith ach iarrthóirí faisisteacha agus beagán iarrthóirí Caitliceacha i dtoghcháin na bliana 1923, agus scaoileadh na páirtithe eile ar fad. Tháinig rialtas PFS i réim, ach bhíodh an oiread sin aighnis ar siúl sa pháirtí go mbíodh orthu dul ag iarraidh cabhrach ar a gcairde san Iodáil, rud a lig don pháirtí Iodálach dul i bhfeidhm de réir a chéile ar pholaitíocht San Mairíne.
Ón mbliain 1930 amach bhí bail níos fearr ag teacht ar shaol an phobail. Bhí oibreacha poiblí ar siúl, tháinig feabhas ar chúrsaí tionsclaíochta agus tráchtála, tógadh iarnbhóthar go dtí Rimini agus thosaigh turasóirí ag teacht.
Ní raibh na faisistigh gan freasúra i rith an chogaidh féin. Sna blianta 1941 agus 1942 cuireadh eagraíocht rúnda frithfhaisisteach ar bun faoi cheannas cuid ceannairí sóisialacha. Chuaigh treascairt an Fhaisisteachais san Iodáil i bhfeidhm ar na Sanmairínigh gan mhoill ar bith, agus ar 28 Iúil 1943, trí lá tar éis gur thit an tóin as rialtas Mussolini, cuireadh léirsiú mór ar siúl a raibh scaoileadh an PFS mar thoradh air. Gealladh go mbeadh toghcháin nua ann.
Bhí ainm na neodrachta ar an bPoblacht le linn an chogaidh, agus tugadh dídean do 100,000 teifeach nó os a chionn fad is a bhí an troid ar siúl ar feadh na Líne Gotaí sa chuid thuaidh den Iodáil. D'ainneoin na neodrachta, bhuamáil na Comhguaillithe an Phoblacht ar 26 Meitheamh 1944 de bharr eolas contráilte a fháil. Milleadh an t-iarnród agus maraíodh 63 dhuine.
An Tréimhse Iarchogaidh.
Tar éis threascairt an Fhaisisteachais tháinig comhrialtas den eite chlé i réim. Sa bhliain 1950 cuireadh córas leasa shóisialaigh ar bun. Chuaigh sé rite le rialtas na hIodáile suas le rialtas den eite chlé i San Mairíne agus an Cogadh Fuar i dteann a réime, agus dhruid sé an teorainn sa bhliain 1950, rud a chuir isteach ar chúrsaí tráchtála agus ba chúis le cúpla monarcha áitiúil a dhúnadh.
Sna seascaidí agus sna seachtóidí tugadh aitheantas do roinnt cearta sibhialta, agus ceart vótála na mban san áireamh (1960). D'fhan comhrialtais den eite chlé i réim, cé go ndeachaigh na Daonlathaigh Chríostaí i gcomhar leis na Cumannaigh sa bhliain 1988. Níor tháinig aon athrú mór ar an gclaonadh clé, áfach, rud ba léir chomh déanach le toghcháin na bliana 2006, nuair a tháinig comhrialtas meánchlé i dtreis.
Bhí an Phoblacht ag fáil aitheantas idirnáisiúnta i gcónaí, agus nasc taidhleoireachta á dhéanamh aici le mórán tíortha. Tá sí ina ball de Chomhairle na hEorpa ón mbliain 1988 i leith, agus ghlac sí an Uachtaránacht sa bhliain 1990. Tá sí ina ball de na Náisiúin Aontaithe ón mbliain 1992 i leith.
Naisc.
An Iodáil


An Éigipt.
Is tír í an Éigipt, nó Poblacht Arabach na hÉigipte (Araibis:مصر) atá suite in oirthuaisceart na hAfraice agus giota beag den Áise. Tagann an ainm Gaeilge "An Éigipt "ón ainm Gréigis "Aígyptos" (Αἴγυπτος), agus "Egypte "asFraincís agus "Egypt "as Béarla.
Tá teorainn ag an an Éigipt leis an Libia, an tSúdáin, agus le hIosrael. Tá 80.6 milliún daoine ina gcónaí ann. Is í Caireo an phríomhchathair.
Sean-Éigipt.
Léigh an t-alt an Sean-Éigipt agus.
Suais.
Osclaíodh Canáil Suaise (Suez) ar an 7 Márta 1869, agus de bharr sin, d'éirigh Caireo tábhachtach ó thaobh cúrsaí geopholaitíochta.
Deachtóireacht mhíleata, 1952.
Ar an 23 Iúil 1952, nó "Lá na Réabhlóide" san Éigipt, tharla coup d'état; cuireadh deachtóireacht mhíleata in ionad monarcachta bhunreachtúil.
Géarchéim Shuais, 1956.
Tharla an ghéarchéim Shuais (Suez) sa bhliain 1956, idirghabháil mhíleata mhí-ámharach. Mar leithscéal, dúirt rialtas na Fraince go raibh an tUachtarán Nasser ag tabhairt cabhrach don FLN. Ach eachtra mhíleata mhí-ámharach a bhí ann; rinne an Fhrainc agus an Ríocht Aontaithe praiseach dá dheis. Lagaigh an géarchéim seo an Fhrainc agus an Ríocht Aontaithe ar thaobh idirnáisiúnta.
Cogadh na Sé Lá.
Ar an 5 Meitheamh 1967, rinne an Iosrael ionsaí ar an Éigipt. Cuireadh tús le “Cogadh na Sé Lá”. Cuireadh tús le “Cogadh na Sé Lá” ar an 5 Meitheamh 1967 nuair a rinne an Iosrael ionsaí ar an Éigipt. Tháinig deireadh le Cogadh na Sé Lá, ar an 10 Meitheamh 1967 nuair a ghlac Fórsaí cosanta Iosraeil (IDF / Israel Defense Forces) seilbh ar Oirthear Iarúsailéim.
Deachtóireacht ar aghaidh.
Bhí Muhammad Anwar el-Sadat ina uachtarán na hÉigipte ó 1970 go dtí an 6 Deireadh Fómhair 1981 nuair a fheallmharaíodh é. Toghadh Hosni Mubarak ina uachtarán ar 14 Deireadh Fómhair 1981, an ceathrú ceann sa tír, tar éis feallmharú a réamhtheachtaithe Sadat.
Réabhlóid 2011.
Sa chéad leath den bhliain 2011 bhí réabhlóid san Éigipt agus cuireadh Hosni Mubarak as a phost i ndiaidh 30 bliain i gcumhacht. I ndeireadh na dála"," theip ar an réabhlóid, agus tháinig deachtóir eile chun chinn, Mohamed Hussein Tantawi Soliman.
Geilleagar.
Tá geilleagar ilghnéitheach san Éigipt. Tá táirgiúlacht na turasóireachta, an tionscail, na talmhaíochta agus seirbhísí go léir inchurtha lena chéile a bheagán nó a mhórán.
Tagairtí.
É


Bratach na hÉireann.
Bratach na hÉireann Is an Bhratach Náisiúnta bratach na hÉireann í. B'í bratach Saorstát Éireann agus nuair a bunaíodh Éire tugadh stádas bunreachtúil dó. Is iad an bán, an flannbhuí agus an uaine na dathanna. Seasann rogha na ndathanna seo don tsíocháin idir Protastúnaigh (flannbhuí) agus Caitlicigh (uaine). Tá an bhratach á húsáíd ón mbliain 1919 i leith.


Neon.
Is é an neon dúil cheimiceach uimhir a deich, agus is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Ne. Is triathghás é, agus mar sin, ní bhíonn comhdhúile ceimiceacha ar bith aige. Faoi ghnáth-imthoscaí, níl dath ar bith sa neon, ach is féidir é a úsáid le solas dearg a ghineadh i bhfeadáin folús-díluchtúcháin agus i neonlampaí. Is féidir é a úsáid le haghaidh cuisniú freisin. Baintear as an aer é le freastal ar riachtanaisí na teicneolaíochta, ach níl sé flúirseach san atmaisféar. Tá trí iseatóp cobhsaí aige, mar atá, 20Ne, 21Ne agus 22Ne, agus is é an chéad cheann acu an ceann is fairsinge.


Jeb Bush.
Is polaiteoir é John Ellis "Jeb" Bush a rugadh ar 11 Feabhra 1953 i Midland, Texas. Ba é an 43ú Gobharnóir ar Florida, Stáit Aontaithe. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. B'uachtarán a athair, George H.W. Bush, agus ba uachtarán ar na Stáit Aontaithe deartháir leis, George W. Bush. Tá Spáinnis líofa aige.
Ar 16 Nollaig 2014, d’fhógair Jeb Bush ar Facebook go raibh sé ag déanamh machnaimh ar sheasamh mar Phoblachtach d’uachtaránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 2016, rud a mbíonn sraith fhada ullmhaithe agus réamhthoghchán ag baint leis.
Naisc sheachtracha.
Bush, Jeb
Bush, Jeb


Jacques Chirac.
B'é Jacques René Chirac (29 Samhain 1932 a rugadh é) Uachtarán na Fraince idir 17 Bealtaine 1995 agus16 Bealtaine 2007.
Chirac, Jacques
Chirac, Jacques
Chirac, Jacques
Chirac, Jacques


Veiniséala.
Is tír ar chósta thuaidh Mheiriceá Theas é Veiniséala. Spáinnis an teanga oifigiúil. Is é Caracas an phríomchathair. Ba é Diego de Losada a bhunaigh an chathair i 1567 tar éis dó na pobail áitiúla a threascairt i gcogadh. Meastar go bhfuil daoine ina gcónaí sa réigiún le os cionn deich míle bliain. Cruthaíodh an tír nuair a thit Gran Colombia as a chéile sa bhliain 1830 tar éis do na coilíneachtaí saoirse a bhaint den Spáinn i 1811. Ba sa bhliain 1522 a bunaíodh an chóilíneacht Spáinneach agus is í an Spáinnis príomhtheanga na tíre ó shin.
Ba é an cócó príomhtháirge na tíre ar feadh cúpla céad bliain, agus tháinig daoine anois ón Spáinn chun dul i mbun feirmeoireachta. Bhain siad úsáid as sclábhaire ón Afraic chomh maith, agus rinneadh forbairt ar bharraí eile ar nós cadás, siúcra, caife agus tobac. Is cuid thábhachtach de chultúr Veineiséala traidisiúin, ceol agus amhráin na sclábhaithe.
Rinne Francisco de Miranda, a chaith seal in arm na Spáinne, agus a bhí páirteach i gcogadh saoirse Stáit Aontaithe Mheiriceá agus i Réabhlóid na Fraince, iarracht neamhspleáchas a bhaint amach do Veiniséala, ach ní raibh aird ar bith air, agus níor tháinig gluaiseacht na saoirse chun cinn go dtí gur ghabh Napoleon seilbh ar an Spáinn. D'úsáid lucht rachmais Veiniséala an t-ionradh sin mar leithscéal chun neamhspleáchas a fhógairt i mí Iúil 1811. Bhí Simón Bolívar i measc na réabhlóidithe agus scaip sé soiscéal na réabhlóide ar fud Mheiriceá Theas. Rinne na Spáinnigh iarracht na coilínigh a athghabháil nuair a bhí Napoleon ruaigthe as a dtír féin acu, agus troideadh cogadh fada fuilteach, ach faoi 1821 bhí neamhspleáchas Veiniséala buanaithe.
Tháinig ceannairí éagsúla míleata i gcomharbacht ar a chéile sa tréimhse ar a dtugtar an "caudillismo" agus bhí cogadh cathardha sa tír idir na coimeádaigh agus na liobrálaigh sna blianta 1859–1863. Ba iad na liobrálaigh a bhuaigh an cogadh sin, ach ba iad na ginearáil a choinnigh an chumhacht.
Sa chuid ba mhó den bhfichiú haois bhí saighdiúirí i gceannas na tíre, ach cuireadh rialtas daonlathach ar bun i 1959. Is é Hugo Chavez an t-uachtaráin atá ann ó 1999. Iarshaighdiúir a rinne iarracht an rialtas a chur dá chois, ach a toghadh go daonlathach ó shin faoi dhó. Cuireadh as oifig é in éirí amach den eite dheis, a fuair tacaíocht ó na Stáit Aontaithe, ach de bharr léirsithe ollmhóra b'éigean don lucht ceannairce cumhacht a ghéilleadh dó arís.
Rinne Chavez dlúthcheangal le rialtas Chúba agus fógraítear go bhfuil "sóisialachas don 21ú haois" i réim sa tír. Bhí an-chuid airgid ag an rialtas mar gheall ar na tobair ola atá go flúirseach inti agus caithtear cuid mhór airgid ar chúinsí sláinte agus oideachais na mbocht a fheabhsú.
Acharl 912,050 ciliméadar cearnach, 30,000 ciliméadar cearnach faoi uisce. Aeráid the theochreasach atá sa tír.


An Iorua.
Is tír in iarthuaisceart na hEorpa í Ríocht na hIorua (Bokmål: "Kongeriket Norge"; Nynorsk: "Kongeriket Noreg"), nó an Iorua (Bokmål: "Norge"; Nynorsk: "Noreg"). Is cuid de leithinis Chríoch Lochlann í agus tá sí ar aghaidh na Mara Thuaidh. Tá teorainn aici leis an bhFionlainn, leis an tSualainn agus leis an Rúis.
Polaitíocht.
Is ríocht í an Iorua agus tá Harald V ina rí uirthi ón 17ú lá d'Eanáir 1991.
Tá lá náisiúnta na hIorua ar an 17ú lá de Bhealtaine. Ar an lá seo ceiliúrtar bunreacht na tíre, a síníodh ar an lá céanna sa bhliain 1814. Is ar an 11 Feabhra 1814 a d'fhógair an Iorua a neamhspleáchas.
"Stortinget" (Gaeilge: 'An Dáil Mhór') an t-ainm atá ar pharlaimint na tíre. Toghann an pobal na teachtaí gach ceithre bliana.
Daonra.
Tá 5.2 milliún duine (2017) ina gcónaí san Iorua, agus labhraíonn an chuid is mó díobh Ioruais. Labhraíonn mionlach Sáimis freisin.
Is é Osló príomhchathair na hIorua.
Tá Boirbhe (Ioruais: Bergen) suite in iarthar na hIorua.
Tagairtí.
*
I


24 Bealtaine.
Is é an 24 Bealtaine an 144ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 145ú lá i mbliain bhisigh. Tá 221 lá fágtha sa bhliain.


11 Bealtaine.
Is é an 11 Bealtaine an 131ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 132ú lá i mbliain bhisigh. Tá 234 lá fágtha sa bhliain.


John F. Kennedy.
Bhí John Fitzgerald "Jack" Kennedy, Sr. (Gaeilge: "Seán Mór Mac Gearailt Ó Cinnéide"; 29 Bealtaine, 1917 - 22 Samhain, 1963), nó JFK mar a thugtar go minic air, ina 35ú Uachtarán ar na Stáit Aontaithe idir 1961 agus 1963, nuair a feallmharaíodh é. Eisean an duine ab óige a toghadh mar uachtarán riamh, agus an t-aon uachtarán Caitliceach a bhí ann.
Tús a shaoil.
Rugadh agus tógadh Kennedy i mBrookline, baile i Massachusetts sa bhliain 1917. Mac leis an bpolaiteoir iomráiteach Joseph P. Kennedy, Sr. agus Rose Fitzgerald ab ea é. D'fhreastail Kennedy ar Scoil Edward Devotion ar dtús ar feadh ceithre bliana, agus ansin Scoil Dexter i mBostún, agus bliain amháin eile ag Scoil Canterbury. Tar éis Canterbury, chuaigh sé isteach i Choate Rosemary Hall i Wallingford, Connecticut. Ceann de na scoileanna chónaithe is fearr sa tír ab ea í, agus bhain sé céim amach sa bhliain 1935.
Sheol sé go Londain, Sasana ar an 25 Meán Fómhair sa bhliain chéanna, in éineacht lena thuismitheoirí agus a dheirfiúr Kathleen Cavendish. Chláraigh sé le LSE (Scoil na hEacnamaíochta Londain) chun staidéar a dhéanamh ar gheilleagar polaitiúil ar feadh bliana faoin Ollamh Harold Laski, ach cuireadh san ospidéal é nuair a thit sé tinn. Mar thoradh, bhí ar Kennedy filleadh ar ais go dtí na Stáit Aontaithe. San fhómhar sa bhliain 1935, chláraigh sé le hOllscoil Princeton, New Jersey, ach d'éirigh sé tinn arís. Buíochán a bhí i gceist ag an am seo. San fhómhar an bhliain ina dhiaidh sin, thosaigh Kennedy ag freastal ar Ollscoil Harvard.
Thaistil sé chuig an Eoraip faoi dhó i rith a thréimhse ag Ollscoil Harvard. Chuaigh sé go dtí Sasana arís, áit ina raibh a athair mar ambasadóir. Sa bhliain 1937, forordaíodh stéaróidigh do Kennedy, chun smacht a chur ar a chuid drólainníteas, ach thosaigh a fhadhbanna ag méadú mar thoradh air sin. Sa deireadh, d'éirigh sé níos tinne le hoistéapóróis sa dhromlach. Bhain Kennedy céim amach ó Ollscoil Harvard, agus ansin bhog sé go dtí an scoil ghnó ag Ollscoil Stanford. Tar éis dó Stanford a fhágáil, thaistil sé go dtí Meiriceá Theas.
Scríobh Kennedy a thráchtas "Why England Slept" sa bhliain 1940, ar eachtraí na mBriotanach agus an Comhaontú Munich. Theastaigh uaidh an tráchtas a choimeád san ollscoil ar dtús, ach chuir a athair ina luí air an tráchtas a fhoilsiú mar leabhar. D'fhág Kennedy Harvard agus céim bainte amach aige i gcúrsaí idirnáisiúnta i mí Meitheamh 1940. Foilsíodh an tráchtas sa bhliain chéanna, a bhí an-rathúil freisin.
I bhfad níos déanaí, nochtadh go raibh Galar Addison ag Kennedy agus é ina fhear óg. Níor fhoilsíodh an t-eolas seo i rith a shaoil.
Seirbhís mhíleata.
Isteach san airm S.A.M. leis sa bhliain 1941. Liostáil sé de a dheoin féin ar dtús, ach diúltaíodh é mar gheall ar na fadhbanna a bhí aige leis a dhroim. Glacadh Kennedy isteach sa chabhlach san Fhómhar an bhliain céanna, agus tá seans ann gur úsáid a athair a chuid tionchar. Ina mheirgire dó, thosaigh Kennedy ag obair san oifig a thóg nuacht agus eolas don Rúnaí an Chabhlaigh. B'é sin an obair a bhí á dhéanamh aige nuair a d'ionsaigh na Seapánaigh Pearl Harbor. D'fhreastail Kennedy ar an "Naval Reserve Officers Training School" agus "Motor Torpedo Boat Squadron Training Center". Ansin seoladh é ar dualgas i bPanama ar dtús, agus ansin an throid san Aigéan Ciúin. Ghlac Kennedy páirt i gcúpla misean anseo, agus bronnadh céim leifteanant air, i gceannas ar thoirpéad-bháid patróil.
San oíche ar an 2 Lúnasa 1943, bhí bád Kennedy, an PT-109, ag glacadh páirt i ruathar in aice le New Georgia, nuair a bhuail scriostóir Seapánach é. Caitheadh Kennedy trasna an mbád, agus ghortaigh sé a dhroim arís. Cé go raibh sé gortaithe, thóg Kennedy saighdiúir gortaithe eile ar feadh trí mhíle san aigéan, go dtí oileán. Thit Kennedy gan mheabhair anois is arís i rith an crá, ach bhí sé ábalta é féin agus a chomhalta a shábháil. Mar aitheantas ar na heachtraí seo, bronnadh an "Navy and Marine Corps Medal" air.
Na boinn eile a bhuaigh Kennedy le linn an Dara Cogadh Domhanda ná an "Purple Heart", "Asiatic-Pacific Campaign Medal", agus an "World War II Victory Medal". Scaoileadh amach é sa bhliain 1945, agus ghéill na Seapánaigh cúpla mhí níos déanaí.
Polaitaíocht.
Tháinig John F. Kennedy slán as an gcogadh, ach cailleadh a dheartháir Joseph P. Kennedy, Jr. ar an 12 Lúnasa, 1944. De bharr seo, cuireadh níos mó brú ar John tús a chur leis a shaol sa pholaitíocht.
Sa bhliain 1946, d'éirigh James Michael Curley as a shuíochán, agus bhí bua láidir ag Kennedy. Chaith Kennedy sé bliana as seo amach ina fheisire, ag vótáil i gcoinne an Uachtaráin Harry S Truman agus a pháirtí féin uaireanta.
Bhuaigh sé áit sa tSeanaid don stát Massachusetts sa bhliain 1952 i gcoinne an tSeanadóra Henry Cabot Lodge óna Phoblachtaigh.
Ar an 12 Meán Fómhair 1953, phós Kennedy Jacqueline Lee Bouvier. Lean na fadhbanna a bhí aige leis a dhromlach ar aghaidh, agus seoladh é faoin scian go minic i rith na dhá bhliain ina dhiaidh. Bhí an t-ádh air nár chailleadh é, i rith an tréimhse seo.
Mar thoradh, bhí Kennedy as láthair ón tSeanad go minic. Bhí fadhb ag Kennedy sa bhliain 1954 nuair a bhí an Seanad réidh McCarthy a cháineadh, agus níor chaith sé vóta mar bhí sé san ospidéal arís. Leis an eachtra seo, rinneadh a lán dochar dó.
Foilsíodh a leabhair "Profiles in Courage", a bhuaigh an Duais Pulitzer sa bhliain 1957, i gcatagóir Beathaisnéis.
Chaith Kennedy vóta i bhfabhar an Acht um Chearta Sibhialta sa bhliain 1957, cé gur vótáil sé i gcoinne an Leasú ar Thriail Giúiré níos luaithe. Tacadóirí láidir ina chéad fheachtas uachtaránachta ab ea James Eastland, John McClellan, agus Gobharnóir Mississippi James Coleman, daoine a bhí i bhfabhar an idirdheighilt. Bhí an Seanadóir Joseph McCarthy cairdiúil leis an gclann Kennedy freisin. Chaith Robert F. Kennedy tréimhse ag obair ina fhoireann, agus bhí McCarthy ag dul amach le Patricia Kennedy ar feadh tamaill.
Toghchán 1960.
Sa bhliain 1960, d'fhógair John F. Kennedy go mbeadh sé ag dul isteach sa thoghchán, chun a bheith ina uachtarán ar na Stáit Aontaithe. Chun áit a bhuaigh ina iarrthóir don pháirtí Daonlathach, bhí comórtas deacair aige ón Seanadóir Hubert H. Humphrey as Minnesota, an Seanadóir Lyndon B. Johnson as Texas agus Adley Stevenson.
D'éirigh Kennedy as an gcomórtas mar iarrthóir inghlactha. Fógraíodh é ar an 13 Iúil 1960 go mbeadh Kennedy an iarrthóir a bheadh ag glacadh páirt sa toghchán. D'ainneoin na caismirte a bhí eatarthu níos luaithe, roghnaigh Kennedy Johnson ina iarrthóir don leas-Uachtaránacht. Bhí tacaíocht an-láidir ag Johnson i ndeisceart na tíre, rud a bhí de dhíth go géar ar Kennedy. Na príomhchúrsaí a raibh siad ag caint faoi ná an geilleagar, Caitliceachas Kennedy, Cúba, agus na dúshláin a bhí ann i gcoinne Aontas na Sóivéide.
Phléigh Kennedy agus a theagmhálaí Richard Nixon ón Pháirtí Poblachtach na cúrsaí seo le chéile i rith an chéad díospóireacht uachtaránachta a bhí le feiceáil ar an teilifís. Bhí cuma mí-chompordach agus corraitheach ar Nixon, agus cheap formhór an lucht féachana go raibh an bua ag Kennedy, é a bhí socair agus féinmhuiníneach. Eachtra stairiúil a bhí ann pé scéal é, agus bhí páirt tábhachtach ag an teilifís i bpolaitíocht as seo amach.
searmanas insealbhaithe, 20 Eanáir 1961
Uachtaránacht.
Rinneadh 35ú uachtarán de ar an 20 Eanáir 1961. Ag an searmanas, d'iarr Kennedy ar mhuintir na tíre a bheith fuinniúil ar son na tíre, leis na bhfocail stairiúil, "Ask not what your country can do for you, ask what you can do for your country". D'iarr sé freisin ar náisiúin an domhain aontú le chéile chun troid i gcoinne na comh-naimhde a bhí acu - an tíorántacht, an bhochtaineacht, galar, agus cogadh féin.
Cúba agus Scannal Bhá na Muice.
Ar an 17 Aibreán 1961, thóg Kennedy an t-ordú ionradh a thosaigh ar Chúba. Le tacaíocht ón Central Intelligence Agency (CIA), d'fhill 1,500 deoraí Chúbacha a bhí ag traenáil i Meiriceá ar ais go dtí an oileán chun an ruaig a chur ar Fidel Castro ("Briogáid 2506" an t-ainm a bhí orthu). Níor thóg na Meiriceánaigh aon aerthacaíocht do na saighdiúirí, áfach, agus chuir an tacaíocht láidir a bhí ag Castro iontas orthu freisin. Chomh maith le sin, rinneadh roinnt botúin tábhachtacha. Mar sin, ar an 19 Aibreán 1961 bhí formhór na n-ionsaitheoirí maraithe nó faoi ghlas ag Castro. B'éigean do Kennedy idirbheartaíocht a dhéanamh le Castro chun na 1,189 marthanóir a scaoileadh saor. D'aontaigh Cúba fiche mí ní ba déanaí, nuair a thug na Meiriceánaigh $53 milliúin i mbia agus leigheas dóibh ar malairt. Eachtra a chur an-aiféaltas ar Kennedy ab ea é seo, cé go raibh sé sásta an locht ar fad a ghlacadh.
Géarchéim na nDiúracán i gCúba.
Thosaigh Géarchéim na nDiúracán i gCúba ar an 14 Deireadh Fómhair 1962, nuair a thóg spiair-eitleán Meiriceánach U-2 grianghraif ina raibh láithreán diúracáin le feiceáil faoi thógáil i gCúba. Bhí rogha deacair ag Kennedy - ba mhaith leis ionsaí a dhéanamh ar an láithreán, ach ba seans ann go mbeadh cogaidh in aghaidh an Aontas Sóivéadach mar thoradh. Cuireadh brú ar Kennedy ionsaí a dhéanamh, ach sa deireadh roghnaigh sé imshuí a chur ar an oileán.
Tréimhse corraitheach ab ea é, agus bhí an cuma air go mbeadh cogadh núicléach ag briseadh amach ag am éigean. Thosaigh Kennedy ag plé an fhadhb le Nicíte Cruistsiof, agus bhí comhaontú acu tar éis seachtain. Bhain Cruistsiof na diúracáin amach as gCúba, agus gheall Kennedy nach mbeadh ionradh ar bith ar Chúba arís. Deirtear gur aontaigh Kennedy faoi rún diúracáin Meiriceánacha a thóg amach as an Tuirc sé mí níos déanaí.
Meiriceá Laidineach agus an Cumannachas.
Chun smacht a chur ar fhás an chumannachais i Meiriceá Laidineach, bhunaigh Kennedy an "Alliance for Progress", a thóg cabhair do na tíortha sa réigiún seo agus a rinne iarracht caighdeán chearta na ndaoine a mhéadú. Bhí sé ag obair sa scéim seo le Gobharnóir Luis Muñoz Marín i bPórtó Ríce, agus rinneadh dul chun cinn i bhforbairt an gcomhlathas sa tír seo.
Peace Corps.
Ceann de na céad eachtraí a rinne Kennedy nuair a bhí san oifig é, b'é bunú an "Peace Corps". Sa chlár seo, chuir na Meiriceánaigh cabhair ar fáil don Tríú Domhan in oideachas, feirmeoireacht, leigheas agus tógáil.
Kennedy i 1961 agus léarscáil CIA
Vítneam.
Bhain Kennedy úsáid as na seirbhísí míleata chun troid i gcoinne an chumannachais. Ba mhaith leis seasamh láidir a dhéanamh i Vítneam, agus mar sin thug sé tacaíocht pholaitiúil, eacnamaíochta agus mhíleata don rialtas i Vítneam Theas. Seoladh 18,000 "comhairleoir" míleata agus na "U.S. Special Forces" go dtí an réigiún. Lean an feachtas ar aghaidh ar feadh blianta. Bhí saighdiúirí Meiriceánacha ag troid go díreach sa chogadh ar feadh blianta i ndiaidh Kennedy.
Sa bhliain 1963, mhéadaigh Kennedy an tacaíocht mhíleata, ach níor éirigh sé go maith. I mí Iúil, bhí géarchéim pholaitiúil i Vítneam. Shocraigh Kennedy ar ruaig a chur ar uachtarán na tíre, Ngo Dinh Diem, le "coup d'état".
26 Meitheamh 1963 i mBeirlín
Óráid i mBeirlín Thiar.
Ar an 26 Meitheamh 1963, chuaigh Kennedy ar chuairt reatha go dtí Beirlín Thiar. Bhí na sluaite daoine amach ar na sráideanna, agus thóg Kennedy óráid i gcoinne an chumannachais. Deirtear go raibh daoine ar an taobh eile den bhalla ag tabhairt bualadh bos dó, chun agóid a dhéanamh i gcoinne na Rúiseach.
Dúirt Kennedy go léirigh an balla loiceadh an chumannachais. Tá cáil ag an óráid inniu mar gheall ar na bhfocail stairiúla "Ich bin ein Berliner". Thug uachtarán SAM Beirlíneach air féin, ag léiriú a chuid tacaíochta do mhuintir iarthar na cathrach.
Meastar go raibh 5/6 den daonra amach ag éisteacht le Kennedy ar an lá seo.
Labhair SAM go láidir in éadan an bhalla. Ach ní dhearna siad ní ba mhó ná sin. Cinnte bhí eagla orthu go dtosófaí cogadh. Ach ba léir go raibh an babhta seo den chogadh fhuar bainte ag na Sóivéadaigh.JFK in Éirinn sa bhliain 1963
Éire.
Ba de bhunadh Éireannach é Kennedy, agus mar thoradh ba mhór an ócáid é sa bhliain 1963 nuair a thug sé cuairt ar Éirinn. Bhuail sé le hUachtarán Éamon de Valera, agus bhunaigh siad an "American Irish Foundation" le chéile, chun naisc a chur chun cinn idir na tíre. Chuaigh Kennedy go dtí an teachín ina raibh a chlann féin ina gcónaí sular fhág siad an tír.
Kennedy, John F.
Kennedy, John F.
Kennedy, John F.
Kennedy, John F.


William H. Taft.
Ba é William Howard Taft (15 Meán Fómhair 1857 - 8 Márta 1930) 27ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ó 4 Márta 1909 go dti 3 Márta 1913.
Taft, William Howard
Taft, William Howard
Taft, William Howard


Duine.
Is speiceas príomhach atá sa duine nó duine daonna (ainm déthéarmach "Homo sapiens"). Homainid atá ann.
Seasann daoine cruinn díreach, i riocht is go bhfuil na lámha saor le ruda a láimhsiú. Tá inchinn an-fhorbartha acu agus mar sin tá réasún teibí, caint, agus inbhreithniú acu.
Is de thréithe iompraíochta na ndaoine go n-úsáideann siad teanga, go n-eagraítear i sochaithe aimhréiteacha iad, agus go bhforbraíonn siad teicneolaíocht. Maireann daoine i gcultúir gan chuntas lena lán creidimh, miotais, deasghnátha, luachanna, agus noirm shóisialta.
Tugann a nádúr fiosrach agus inbhreathnitheach ar daoine iarraidh a thabhairt ar a gcomhfhios a míniú, agus tionscnaíonn sé téarmaí idir ábharaíocha agus spioradálta le cur síos ar an toisc dhaonna. Dar leis an chéad dearcadh, atá onteolaíoch nó meitifisiciúil, nach bhfuil aon réaltacht ann ach amháin an ceann fisiciúil nó ábhartha. Cuireann an dara dearcadh treis ar taobh spioradálta nó neamhfhisiciúil sa bheatha, agus cuireann sé san áireamh uaireanta creideamh i nDia nó i ndéithe éagsúla agus creideamh go bhfuil anam ag daoine ach níl ag ainmhithe eile, idir creidimh eile. Is é an féinmhachnamh seo bun na fealsúnachta agus tá sé i gcáipéisí stairiúla ó thosach aimsire.


Muileann na Buaise.
Is é Muileann na Buaise baile ar chósta thuaidh Chontae Aontroma. Is ann atá Sheandrioglann Mhuileann na Buaise, atá níos sine ná drioglann dlíthiúil eile ar bith ar domhain. Tá 1300 duine ina gcónaí i Muileann na Buaise, atá 95 ciliméadar ó Bhéal Feirste, 10 cilméadar ó Bhaile an Chaistil, agus 15 ciliméadar ó Chúil Raithlin (i gContae Dhoire). Is Protastúnaigh Aontachtacha iad formhór mhuintir Mhuileann na Buaise. Tá an baile i gComhairle na Maoile.
Eamhnú.
Le Louisville, Kentucky, Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Carraig Fhearghais.
Is baile mór í Carraig Fhearghais (Béarla: "Carrickfergus") i gContae Aontroma, i dTuaisceart Éireann. Tá an baile suite ar chósta thuaidh Loch Lao agus is é an príomhbhaile i gComhairle Buirg Charraig Fhearghais é. Is Protastúnaigh agus Aontachtaigh daonra Charraig Fhearghais, den chuid is mó. Tógadh Caisleán Charraig Fhearghais sa dara haois déag. Tá port beag iascaireachta ann, atá tábhachtach do thionscal na dteicstílí.


Port Rois.
Is baile i dtuaisceart Chontae Aontroma in Uladh é Port Rois. Tá sé suite in aice leis an teorainn idir Aontroim agus Doire. Tá bád tarrthála ón RNLI ar stáisiún sa phort. Tá Caisleáin Dún Luais taobh amuigh den mbaile.


15 Iúil.
Is é an 15 Iúil an 196ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 197ú lá i mbliain bhisigh. Tá 169 lá fágtha sa bhliain.


An Baile Meánach.
Is baile mór i lár Oirthear Chontae Aontroma i dTuaisceart Éireann é an Baile Meánach. Níl an baile ach timpeall 10 míle ó Ghlinntí Aontroma, agus tá sé suite ar an phríomh-Iarnróid idir Béal Feirste, Aontroim, Cúil Raithin, agus Doire. Rinneadh an chéad stair a scríobh faoi cheantair an Baile Meánach sa 5ú agus an 7ú haois, i rith an thréimhse Chríostaí luath. Tá daonra an bhaile Protastúnach agus Aontachtaí go formhór (beagnach 80%).
Deir cuid daoine go bhfuil an baile i lár ‘Crios Bíobla’ Thuaiscirt Éireann. Ach, ag an am céanna, tá fadhb mhór hearóin ann chomh maith.
Bunaíodh eaglais ag deireadh an 5ú haois i gCoinire, baile beag 5 míle theas ón Bhaile Meánach. Tar éis seo, bunaíodh mainistir ag Timpeall Maoile, sna Cealla, in aice le Coinire. Sa bhliain 831, tháinig na hUigingaigh, Lochlannaigh chuig an cheantar, agus dhóigh said an eaglais i gCoinire. I rith an 12ú haois, tháinig na Sasanaigh go Condae Aontroma agus an Dún, agus chruthaigh siad croí Iarla-Ríocht na hAngla-Normanach in Ulaidh.
Baile Meánach


An Satharn.
Is é an Satharn an lá sa tseachtain idir an Aoine agus an Domhnach.
Sa traidisiún giúdeach, is é an Satharn an lá deireaneach sa tseachtain. Is é an coinbhinsiúin sin an caighdeán sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, ach san Eoraip nua-aimseartha, ceaptar gurb é Satharn an séú lá sa tseachtain, agus Dé Domhnaigh an deireadh lá. Is é an coinbinsiúin Eorpach an ceann a úsaideann an ISO 8601. Ar an dtaobh eile, in a lán tíortha Ioslamaigh, is é Dé Sathairn an chéad lá sa tseachtain agus is lá saoire é Dé hAoine.
I seanthraidisiún giúdeach, is é Dé Sathairn an tsabóid. In a lán teangacha, níl focla difríochta ar 'Satharn' agus 'sabóid'. Scarann oireaglasa ceartchreidmheacha idir Dé Sathairn agus lá na sabóide. Cuireann Caitlicheachaí chomh mionbhéim ar an scar seo gur glaonn a lán acu an t'sabóid' ar Dé Sathairn - nós Protastúnach.
I dtíortha Críocha Lochlainne, glaonn 'Lördag' nó 'Löverdag' ar Sathairn. Is é sin 'lá an folcadáin'. Freisin, i Maori, is é Rahoroi an ainm nua-aimseartha ar, is é sin 'lá nígheadh'
Ina lán tíortha a bhfuil lá saoire é Dé Sathairn, is lá bogaidh é Dé Sathairn. Tá a lán buamaí á bunadh Dé Sathairn, toisc go bhfuil sé roimh Dé Domhnaigh - lá soise eile. Is coitianta é chun teach tabhairne, bialann agus clubaí a bheith oscailte níos deanaí Dé Sathairn.
Is lá gnáthúil toghcáin é Dé Sathairn san Astráil agus is é an lá amháin a bhfuil toghcáin ar súil sa Nua-Shéalainn.


An India.
Is tír í an India (nó Poblacht na hIndia) i ndeisceart na hÁise. Is í an seachtú tír ar domhain ó thaobh achair de agus an dara tír ó thaobh daonra. Is í an daonlathas is mó ar domhain.
Sanasaíocht. Tagann an t-ainm "an India" ón Iondúis, atá díorthaithe ón fhocal Sean-Pheirseach Hindu, ón Sanskrit Sindlu, an t-ainm stairiúil áitiúil d'abhainn na hIondúise. Thug na sean-Ghréigigh Indoi (Ινδοί) (pobal na hIondúise) ar na hIndiaigh.
Tugtar "Bharat" ar an India freisin, i mbunreacht na hIndia agus i teangacha na tíre. Tá an stádas céanna leis an dá fhocal. Tagann Bharat ó ainm an rí finscéalach Bharata i miotaseolaíocht na hIndia.
Tíreolaíocht.
Tá imeallbhord 7,517 ciliméadar ag India ar an Muir Arabach, ar an Aigéan Indiach agus ar Bhá Beangál. Tá teorainn aici leis an bPacastáin, Sín, Neipeal, Bútain, Banglaidéis agus le Maenmar. Tá oileán Shrí Lanca suite amach ó chósta oirdheisceart na hIndia.
Polaitíocht.
Is poblacht í an India agus 29 stát agus seacht gcríoch aontais inti. Is daonlathas parlaiminteach é.
Geilleagar.
Bhí an 12ú geilleagar is mó ag an India sa bhliain 2008. Cé go bhfuil geilleagar láidir eascarthach ag an tír, tá an bochtanas, an neamhlitearthacht, agus an galar fós ann mar fhadhbanna mhóra.
Teangacha na hIndia.
Is stát iolraíoch ilteangach il-eitneach í an India sa lá atá inniu ann.
Tá 22 teanga oifigiúil ag an India, is iad an Hiondúis agus Béarla na príomhtheangacha atá in úsáid ag an rialtas cónaidhme. Ba í a dteanga an rud ba mhó a d’fhág na Sasanaigh ina ndiaidh san India.
Is iarchoilíneacht de chuid na Fraince í Pondicherry agus tá cúpla focal Fraincise á labhairt fós ann.
Stair.
Aithníodh fo-ilchríoch na hIndia ó thaobh saibhris tradála agus saibhris cultúrtha ar feadh i bhfad. Is ann a bhí sibhialtacht ghleann na hIondúise lonnaithe agus is réigiún bhealaí trádala stairiúla agus impireachtaí stairiúil í freisin.
Tháinig ceithre reiligiún mór ón fo-ilchríoch - an Hiondúchas, an Búdachas, an Séanachas agus an Sicheachas agus tháinig an Sorastrachas, an Giúdachas, an Chríostaíocht agus an tIoslam roimh 1000AD.
18ú haois.
San 18ú haois bhí faill ag an bhFrainc ar smacht a fháil ar réimse maith den India. Má theip orthu é sin a dhéanamh ní de cheal dúthrachta agus misnigh é; arís agus arís eile chuaigh a gcuid arm i ngleic le reisimintí na Breataine, agus d’éirigh leo limistéar beag a choinneáil acu féin siar ó dheas ó Mhadras (Chennai) i dTamil Nadu.
19ú haois.
Diaidh ar ndiaidh ón 18ú aois amach, nascghabh Comhlacht na hIndiacha Thoir an fo-ilchríoch agus ba choilíneacht na Ríochta Aontaithe í ó lár an 19ú haois.
1940idí: Críochdheighilt, Trasimirce agus Cinedhíothú.
Jinnah (pobalóir moslamach) agus Gandi (tugtha don aislingeacht), 1944
Bhain an India a neamhspleáchas amach sa bhliain 1947. Bhí ar an mBreatain neamhspleáchas a ghéilleadh don India agus tháinig deireadh leis an Réimeas Briotanach.
Cuireadh críochdheighilt i bhfeidhm ar an Phacastáin agus India sa bhliain 1947. Bunaíodh an Phacastáin agus an India, na tíortha chomharbais. Roinneadh an Phuinseáib, mar a bhí, eatarthu.
Sna 1940idí, bhí Muhammad Ali Jinnah ina cheannaire ar Chumann na Moslamach. Páirtí pobalach a bhí ann. Ghríosaigh óráid Jinnah an teannas ciníoch, de réir a chéile. Is cosúil gur thacaigh tromlach millteanach na Moslamach an críochdheighilt i 1947, ach ní raibh sé mar sin tamall de bhlianta roimh 1947.
Bhí Moslamaigh ina gcónaí san India le fada an lá, ur le hur le Hiondúigh agus le Saícigh. Bhí an fanaiceacht chreidimh ann i gcónaí, ach bhí an teannas ag cur thar maoil i 1947.
Thug Gandhi le tuiscint go riabh sé glan i gcoinne an chríochdheighilt. Ach tá na staraí den tuairim inniu go raibh sé mí-ionraic. Bhí Gandhi réidh le teacht ar chomhréiteach. Ach ní raibh sé sásta sciar den fhreagracht a ghlacadh. Agus bhí Rialtas na Ríochta Aontaithe ag séanadh a bhfreagracht chomh maith.
Fógraíodh neamhspleáchas India ar an 15 Lúnasa 1947. Bhain an stát nua Stádas Tiarnais ("Dominion Status" i mBéarla) amach.
Tharla cinedhíothú le linn na tréimhse seo. Líon iomlán na marbh: 1-2 milliún b'fhéidir. Tharla trasimirce ollmhór; tugadh bata is bóthar do 12 milliún, an trasimirce is mó riamh i stair an domhain.


An Domhnach.
Is é An Domhnach an chéad lá den tseachtain de réir an traidisiúin Chríostaí, ach mar gur lá saoire é is é an dara lá den deireadh seachtaine é go coitianta. Rinneadh lá saoire de ionas go mbeadh Críostaithe in ann freastal ar an Aifreann (Caitliceach) agus comaoineach a ghlacadh.
De réir na féilire Greagóraí, ní thosaíonn aois nua ar an Domhnach. De réir na féilire Eabhraí, ní thosaíonn aon bhliain ar an Domhnach. Bíonn Aoine 13 le fáil in aon mhí a thosaíonn ar an Domhnach.
De réir seantraidisiúin Ghiúdaigh is é an Satharn an tSabóid. Ina lán teangacha is ionann na focail atá ar 'Shatharn' agus ar ‘Shabóid,' cé go ndéanann eaglaisí ceartchreidmheacha idirdhealú idir an Satharn agus lá na Sabóide. Is annamh a thugann Caitlicigh an tSabóid ar an lá, ach is nós le go leor Protastúnach 'an tSabóid' a thabhairt ar an Domhnach.
Sa chuid is mó den Eoraip agus i Meiriceá Theas (seachas sa Bhrasaíl) is é an Domhnach an lá deireanach den tseachtain. I dtíortha eile, dála SAM, is é an chéad lá é, barúil thraidisiúnta a tháinig anuas ó na Seanghiúdaigh, ó na Seanéigiptigh agus ón Impireacht Naofa Romhánach. De réir an ISO 8601, is é an Luan an chéad lá agus is é an Domhnach an seachtú lá.
Dar le haicmí áirithe Críostaí a bhfuil dearcadh ceartchreidmheach nó piúratánach acu, ní dhéantar obair ar bith Dé Domhnach, cé is moite de chúrsaí adhartha nó de ghníomh práinne.
Is lá mór spóirt é an Domhnach. I SAM imrítear an pheil Dé Domhnaigh, agus Dé Sathairn agus Dé Luain freisin. (Imrítear peil choláisteach ar an Sathairn agus peil mheánscoile ar an Aoine.) Imrítear formhór na gcluichí Gaelacha (peil, iománaíocht agus camógaíocht) ar an Domhnach, agus is minic a athraítear am freastail sna séipéil nuair a bhíonn cluiche tábhachtach á imirt.
Sa chuid den domhan a tháinig faoi anáil na Críostaíochta, is gnách le hoifigí stáit, le rialtais áitiúil, le cúirteanna agus eile dúnadh Dé Domhnaigh. Ní fada ó bhí sé ina raic sa Bhreatain nuair a chinn an rialtas go mbeadh cead trádála ag gnólachtaí áirithe Dé Domhnaigh, agus is annamh tráchtáil ar siúl Dé Domhnaigh idtíortha a bhfuil traidisiún Caitliceach iontu. I SAM agus san Eoraip bíonn uaireanta oscailte na siopaí níos giorra de ghnáth ar an Domhnach.
I dtíortha Béarla craolaíonn a lán staisiún teilifíse a gcuid clár polaitiúil Dé Domhnaigh. Bhíonn eagrán níos toirtiúla de na nuachtáin ar fáil ar an Domhnach, agus iris lándaite agus forlíonta spóirt agus cultúir leo go minic.


Laethanta na seachtaine.
Is iad an Satharn agus an Domhnach an deireadh seachtaine in Éirinn agus a lán tíortha Iarthanacha. I dtíortha Moslamacha agus Giúdacha is iad an Aoine agus an Satharn an deireadh seachtaine.


An Áise.
Is í an Áise an chuid lárúil agus oiriúl don mór-roinn Eoráise, sainítear í le baineadh as an leithinis Eorpach. Go geolaíoch agus go tíriúil, ní mór-roinn nó fo-mhórroinn í an Áise.
Tá sé deacair sainmhíniú cinnte a thabhairt ar na teorainneacha beachta, go háirithe idir an Áise agus an Eoraip. Idir an Áise agus an Afraic, is í an caol talún Suez an teorainn. Idir an Áise agus an Eoraip, ritheann an teorainn cois na Dardenelle, na mara Marmara, an Bhosphorus, na mara Duibhe, na droime an Caucasus (de réir daoine eile, tríd an ísliú Kuma-Manych), na mara Chaispí, na mara Ural (de réir daoine eile, na mara Emba) agus na sléibhte Ural go dtí Novaya Zemlya. Tá thart ar 60 faoin gcéad de dhaonra an domhain ina gcónaí san Áise.
San Áise mar scairt pholaitiúil, is éard atá ann ná an chúid sin den Eoráise agus na hoileáin aiceanta san Aigéan Indeach agus san Aigéan Ciúin, in a lán cásanna seachas an Rúis.


An Ghearmáinis.
Is í an Ghearmáinis (nó an Almáinis, mar a thug Amhlaoibh Ó Súilleabháin ar an teanga; Gearmáiltis an leagan a bhíonn ag scríbhneoirí Ghaeilge Uladh uaireanta) teanga náisiúnta na Gearmáine agus na hOstaire. "Deutsch" a thugann lucht labhartha na teanga féin uirthi. Tá sí ar cheann de theangacha oifigiúla na hEilvéise, chomh maith leis an bhFraincis, an Iodáilis agus an Réata-Rómáinis. Tá stádas oifigiúil aici i Lucsamburg chomh maith, in éineacht leis an bhFraincis agus an Lucsambuirgis, agus sna ceantair Bheilgeacha atá suite in aice leis an nGearmáin.
Ós teanga Gearmáinice í an Ghearmáinis, tá gaol cuibheasach dlúth aici leis an mBéarla, cé nach bhfuil an Béarlóir in ann mórán adhmaid a dhéanamh den Ghearmáinis i ndiaidh an oiread craiceann a chuir stór focal an Bhéarla de faoi thionchar na Laidine agus na sean-Fhraincise. Tá sé níos fusa comhchosúlacht na Gearmáinise agus na hOllainnise a aithint, mar shampla.
"Deutsch".
Tá an t-ainm úd "Deutsch" bunaithe ar fhocal Gearmáinice a chiallaíonn "pobal", "cosmhuintir" - focal atá beo i gcónaí san Íoslainnis, ar a laghad ("þjóð" = náisiún). Ba í an Ghearmáinis teanga na cosmhuintire, nuair a bhí na manaigh ag saothrú na Laidine sna mainistreacha. Tá gaol ag an bhfocal "Deutsch" leis an bhfocal Gaeilge úd "tuath".
Chuaigh an focal sin "deutsch" nó an seanleagan de in úsáid sa Laidin mar "theodiscus", agus is as sin a tháinig an téarma Iodáilise "tedesco". Maidir leis an ainm "Almáinis", a úsáidtear san Fhraincis agus sa Spáinnis, creidtear go bhfuil sé bunaithe ar na focail Ghearmáinise "all" = uile agus "Mann" = fear, nó ar sheanleaganacha na bhfocal seo. I gcanúineolaíocht na Gearmáinise, tugtar "canúintí Almannacha" ar na canúintí deisceartacha a labhraítear san Eilvéis agus sa chuid bheag den Ostair atá ag críochantacht leis an Eilvéis. Canúintí Baváracha a labhraítear sa chuid is mó den Ostair.
Uaireanta feictear an leagan malartach "Teutsch" freisin. Inniu, ní úsáidtear é ach sa chiall íorónta, ach nuair a bhí scríbhneoirí clasaiceacha na teanga i mbun pinn, ní raibh an tseach-chiall greamaithe de go fóill. Mar shampla, thug Friedrich Schiller "Teutschland" ar an nGearmáin ina chuid scríbhinní.
Cá labhraítear Gearmáinis?
Tá an Ghearmáinis ina teanga oifigiúil sa Ghearmáin, san Ostair, i Lichtinstéin, agus i dhá dtrian den Eilvéis. Maidir le Lucsamburg, tá canúint áitiúil den Ghearmáinis á labhairt ag cách ansin, ach is fearr le muintir na tíre Fraincis a shaothrú mar theanga scríofa. Tá an Ghearmáinis oifigiúil i Lucsamburg, in éineacht leis an Lucsambuirgis agus an Fhraincis, ach is minice a úsáidtear sna nuachtáin phríobháideacha ná i bhfoilseacháin oifigiúla an rialtais í. Sa Bheilg, tá canúintí Gearmáinise á labhairt in oirthear na tíre, agus is teanga oifigiúil í an Ghearmáinis, in éineacht leis an Ollainnis agus an Fhraincis. Sa Danmhairg agus san Iodáil, níl ach stádas áitiúil nó réigiúnach ag an nGearmáinis mar theanga mhionlaigh.
Roimh an Dara Cogadh Domhanda, bhí mionlaigh mhóra ag labhairt na Gearmáinise anseo agus ansiúd in Oirthear na hEorpa. I ndiaidh an chogaidh, áfach, díbríodh an chuid ba mhó de na Gearmánaigh seo go dtí an Ghearmáin féin. Is amhlaidh gur bhain Hitler leas as na mionlaigh Ghearmánacha seo mar shiocair leis an tSeicslóvaic a chur de dhroim an tsaoil agus leis an bPolainn a ionsaí, agus i ndiaidh an chogaidh, bhí muintir na dtíortha seo meáite fáil réitithe den "chúigiú colún" seo, ionas nach bhféadfadh aon Hitler nua an cleas céanna a imirt orthu a thuilleadh. Thairis sin, bhí Poblacht Chónaidhme na Gearmáine sásta lucht eisimirce - Gearmánaigh a bhí ag "filleadh" ar an nGearmáin - a fháiltiú ó na tíortha seo i ndiaidh an chogaidh. Mar sin, níl ach iarsmaí beaga fágtha inniu de phobail sheanbhunaithe Ghearmánacha Oirthear na hEorpa.
Roimh bhlianta an Chumannachais, bhí pobail mhóra Ghearmánacha anseo is ansiúd in Impireacht na Rúise. Bhí Stalin thar a bheith drochamhrasach i leith na nGearmánach, go háirithe nuair a d'ionsaigh Hitler an tAontas Sóivéadach, áfach, agus scaip sé na pobail seo ar fud an Aontais, murar cimíodh sna campaí géibhinn amach is amach iad. Mar sin, níl ach iarsmaí fágtha de Ghearmánaigh na Rúise, agus cónaí orthu ina lán poblachtaí iar-Shóivéadacha inniu. Fuair cuid mhór acu cead imirce a dhéanamh go dtí an Ghearmáin, cosúil le Gearmánaigh Oirthear na hEorpa.
San Afraic, tá an Ghearmáinis á labhairt go forleathan sa Namaib, cé nach bhfuil stádas oifigiúil aici ansin. Iar-choilíneacht Ghearmánach is ea an Namaib, ar ndóigh.
San Oileán Úr, bíonn canúintí Gearmáinise á labhairt, thar aon dream eile, ag mionlaigh reiligiúnacha, go háirithe ag seicteacha Anabaisteacha, cosúil leis na Meannóinítigh agus na hAmanaigh. Go minic, ní shaothraíonn dreamanna den chineál seo an Ghearmáinis chaighdeánach mar theanga liteartha, agus dá réir sin, imríonn an teanga oifigiúil áitiúil - an Spáinnis nó an Béarla - an-tionchar ar na canúintí seo.
Canúintí na Gearmáinise.
Is gá "canúintí" na Gearmáinise a aithint thar "leaganacha áitiúla na Gearmáinise caighdeánaí". Níl an Ghearmáinis teoranta d'aon tír amháin, agus mar sin, is féidir difríochtaí suntasacha a aithint, abair, idir Gearmáinis chaighdeánach na Gearmáine agus na hOstaire, a chuirfeadh i gcuimhne duit na difríochtaí idir Béarla Shasana agus Béarla Mheiriceá, gan aon trácht a dhéanamh ar Bhéarla na hÉireann. Bíonn canúintí na Gearmáinise chomh difriúil le chéile, áfach, is go bhféadfá a rá gur teangacha éagsúla iad. Ní thuigfeadh an Bavárach a dhath de chaint fhear an chósta thuaidh, mura mbeadh an teanga chaighdeánach foghlamtha ag an mbeirt acu.
Na leaganacha áitiúla nó réigiúnach den Ghearmáinis chaighdeánach a labhraítear i gceantair éagsúla na tíre, ní hionann an tionchar a imríonn an chanúint áitiúil orthu. I dTuaisceart na Gearmáine, bhí an chanúint áitiúil an-difriúil leis an teanga chaighdeánach, agus b'éigean do na daoine an teanga liteartha a fhoghlaim beagnach mar a bheadh teanga iasachta ar fad ann. Mar sin, bíonn Gearmáinis chaighdeánach an Tuaiscirt an-soiléir, agus is fearr leis na coimhthígh a bhfuil an teanga acu a gcuid comhrá a dhéanamh le muintir an Tuaiscirt. Sa Deisceart, áfach, tá an chanúint áitiúil níos gaolmhaire leis an teanga chaighdeánach, agus ní raibh de dhíth ar mhuintir an Deiscirt ach a ngnáthchaint a "chaighdeánú". Ba é ba toradh dó seo, áfach, gur fágadh an leagan áitiúil den Ghearmáinis chaighdeánach chomh breac le saintréithe áitiúla is go bhfaigheann foghlaimeoirí na teanga an-deacair cainteoirí an Deiscirt a thuiscint, fiú nuair atá siad ag iarraidh cuma an chaighdeáin a chur ar a gcuid Gearmáinise.
Inniu, tá cuid de na canúintí pobail ag géilleadh don teanga chaighdeánach. Go háirithe i dTuaisceart na Gearmáine, tá na canúintí áitiúla imithe ar fad nó sna céadéaga. Ón taobh eile de, tá an chanúint láidir san Eilvéis agus i Lucsamburg, agus í á saothrú mar theanga liteartha, fiú.
Is gnách na canúintí Gearmáinise a dheighilt ina dhá bpríomhghrúpa, mar atá, na canúintí Ard-Ghearmáinise ("Hochdeutsch") agus na cinn Íseal-Ghearmáinise ("Niederdeutsch", "Plattdeutsch"). Is í an difríocht is mó eatarthu ná go bhfuil an Dara Fuaimaistriú nó "Zweite Lautverschiebung" ar lár san Íseal-Ghearmáinis. Is é an fuaimaistriú seo a d'fhág cuma speisialta na "Gearmáinise" ar na consain i bhfocail cosúil le "Apf'"el" = úll (cf. "app'"le" sa Bhéarla), "Pf'"ad" = cosán ("p'"ath"), "mach'"en" = déanamh ("make"), "Z'"eit" = am (is ionann mar fhocal é agus "t'"ide" an Bhéarla, cé nach ionann an bhrí níos mó - "taoide" is ciall leis an bhfocal Béarla, ar ndóigh). Bíonn na focail Íseal-Ghearmáinise ag breathnú níos cosúla leis na focail Bhéarla ó thaobh na gconsan de - "maken" in áit "machen", mar shampla.
Is minic a thugtar "Platt" nó "Plattdeutsch" ar an Íseal-Ghearmáinis, ach, le fírinne, níl an téarma seo go maith, ós rud é go bhfuil cuid mhaith canúintí Meán-Ghearmáinise ann a dtugann lucht a labhartha "Platt" ar a gcanúint féin - "Koblenzer Platt" i gKoblenz, cuir i gcás.
Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, nach bhfuil an teorainn idir an Ard-Ghearmáinis agus an Íseal-Ghearmáinis soiléir ná neamh-dhébhríoch. Is gnách í a tharraingt de réir "líne Benrath", is é sin, an líne a dhealaíonn ó chéile na canúintí ina n-úsáidtear "maken" (Íseal-Ghearmáinis) agus na cinn ina n-úsáidtear "machen" (Ard-Ghearmáinis agus an teanga chaighdeánach). Ritheann líne Benrath ó Eupen sa Bheilg trí Aachen, Benrath (in aice le Düsseldorf), Olpe, Kassel, Nordhausen, Aschersleben, Dessau agus Beirlín go dtí Frankfurt an der Oder. Tá an líne ainmnithe as an áit ina dtrasnaíonn sí an Réin. Níl na saineolaithe go léir ar aon bharúil, áfach, gur chóir an Ard-Ghearmáinis agus an Íseal-Ghearmáinis a aithint thar a chéile de réir na líne áirithe seo. Is fearr le cuid acu an líne idir "ich" agus "ik" ("mé") a roghnú mar chritéar. Tugtar "líne Uerdingen" ar an líne áirithe seo. Tá líne Uerdingen suite níos faide thuaidh ná líne Benrath.
Is gnách Meán-Ghearmáinis nó "Mitteldeutsch" a thabhairt ar na canúintí taobh theas de líne Benrath, nach bhfuil ach cuid de ghnéithe an fhuaimaistrithe curtha i gcrích iontu. Mar shampla, deirtear "ich" agus "machen" i gcanúint Köln, ach, ón taobh eile de, tugtar "Dorp", seachas "Dorf", ar "sráidbhaile" sa chanúint chéanna. Maidir leis an bhfocal a chiallaíonn "úll", deirtear "Appel" in áit "Apfel" chomh fada theas le Frankfurt am Main.
Is iad na canúintí Meán-Ghearmáinise an grúpa is mó éagsúlachta. Na teoirlínte ar a n-aithnítear cé chomh fairsing atá tréith áirithe den dara fuaimaistriú, tá siad spréite mar a bheadh gaothrán ann in iarthar na Gearmáine, cois na Réine. "Rheinischer Fächer" nó "gaothrán na Réine" a thugtar ar na canúintí cois na Réine i dtéarmaíocht na gcanúineolaithe.
Na canúintí is faide theas, tugtar "Oberdeutsch" orthu, nó "Uas-Ghearmáinis". Is iad na canúintí Almannacha agus na canúintí Baváracha an dá ghrúpa móra Uas-Ghearmáinise. Labhraítear canúintí Almannacha san Eilvéis, i Lichtinstéin agus i dtuaisceart na hIodáile, áit a bhfuil mionlach Gearmánach le fáil.
Cá bhfuil an Ghearmáinis chaighdeánach i measc chanúintí na Gearmáinise, ansin? Ó thaobh na gconsan agus an fhuaimaistrithe de, dealraíonn sé gurb í an Bhaváiris an chanúint is cosúla léi. Tá claochlú an "p" go "pf" teoranta don Uas-Ghearmáinis, go bunúsach. Ó thaobh na ngutaí de, áfach, tá sí níos cosúla leis an Meán-Ghearmáinis. Sa deisceart, is minic a fhuaimnítear an t-/ie/ scríofa mar dhéfhoghar, cosúil le "ia" na Gaeilge. Níl a leithéid d'fhuaimniú ceadaithe sa Ghearmáinis chaighdeánach, nó déantar i fada den /ie/ ansin.
Tá gné amháin den fhuaimaistriú ann nach bhfuil curtha i gcrích sa teanga chaighdeánach: cé go ndearnadh "Z" den "T" i bhfocail cosúil le "Zeit" agus "Pf" den "P" i bhfocail cosúil le "Pfad", ní dhearnadh "Kch" den "K" i dtús an fhocail - rud a tharla sna canúintí Almannacha. Deir muintir na hEilvéise inniu "Chind" in áit "Kind" ("páiste") agus "chlii" in áit "klein" ("beag").
Sean-Ard-Ghearmáinis.
Is í an tSean-Ard-Ghearmáinis ("Althochdeutsch") an chéim is sine i stair na Gearmáinise. Sa tséú haois, scríobhtaí cúpla focal anseo is ansiúd san aibítir Rúnach, ar a dtugtar "Futhark", agus bhí focail aonair sa teanga le léamh i dtéacsaí Laidine na linne. San ochtú haois a scríobhadh an chéad liosta focal - an tAbrogans. Na téacsaí Sean-Ard-Ghearmáinise is sine, áfach, níor cuireadh ar pár iad roimh an naoú haois. Ní raibh caighdeán ceart ag an tSean-Ard-Ghearmáinis, nó bhí na scríbhneoirí go léir ag scríobh ina gcanúintí féin, agus uaireanta, bhí na canúintí á meascadh trí chéile, nuair a bhí an buntéacs scríofa i gcanúint ar leith, agus cainteoir canúna eile ag iarraidh é a chóipeáil. Sampla maith de seo is ea Laoi Hildebrand, nó an "Hildebrandslied". Laoi eipiciúil é an Hildebrandslied faoi Hildebrand agus a mhac, Hadubrand, a chastar ar a chéile i bpáirc an áir, cosúil le Cú Chulainn agus a mhac Cúnla i miotaseolaíocht na hÉireann. Ó thaobh na teanga de, tá an Hildebrandslied iontach measctha, ós rud é nach bhfuil an scríobhaí cinnte, cé acu Ard-Ghearmáinis nó Íseal-Ghearmáinis ba chóir dó a scríobh.
Bhí an Íseal-Ghearmáinis ann mar chanúint san am sin féin, cé gur fearr leis na saineolaithe Sean-Sacsóinis a thabhairt uirthi. Tá na cáipéisí atá fágtha againn sa tSean-Sacsóinis níos gainne ná na scríbhinní Sean-Ard-Ghearmáinise féin.
Meán-Ard-Ghearmáinis.
Tá i bhfad níos mó tábhachta leis an Meán-Ard-Ghearmáinis ("Mittelhochdeutsch"). Glactar leis go raibh Meán-Ard-Ghearmáinis á saothrú timpeall na mblianta 1050-1350. Ní féidir a rá gur teanga chaighdeánach a bhí ann mar a thuigimid an téarma "caighdeán" inniu, ach ar a laghad, bhí claonadh láidir ann sórt scáthleagan nó leagan osréigiúnach den teanga a chruthú. Bhí an claonadh seo fite fuaite le riachtanais na filíochta. Is amhlaidh go raibh filí agus éigse ag aithris dánta, laoithe agus amhráin i gcúirteanna na linne, agus iad ag iarraidh a gcuid filíochta a dhéanamh intuigthe ag an lucht éisteachta i ngach caisleán. Na cúirteanna agus na rítheaghlaigh ba mhó a raibh tionchar acu ar na nósanna agus na béasaí - rítheaghlach mhuintir Hohenstaufen agus rítheaghlach na Hapsburgach ach go háirithe - bhí siad lonnaithe i ndeisceart na Gearmáine, rud a d'fhág gurbh iad canúintí an Deiscirt a bhí mar bhunús le teanga na bhfilí.
Bhí tionchar na Meán-Ard-Ghearmáinise le mothú san Ísiltír féin, nó ní raibh an Ísiltíris agus an Ghearmáinis scartha ó chéile go fóill san am seo. Is fiú an file Hendrik van Veldeke, a mhair sa dóú haois déag, a lua. Bhí canúint Ollainnise ó dhúchas aige, agus sin é an teanga ba mhó a shaothraíodh sé ina chuid scríbhinní, ach chuir sé caol air gan focail a chur i rím le chéile nach ndéanfadh rím sa Mheán-Ard-Ghearmáinis. Is é sin, rinne sé iarracht a chinntiú go bhféadfaí a chuid dánta a aistriú go Meán-Ard-Ghearmáinise chomh héasca agus ab fhéidir, gan foclaíocht an bhuntéacs a athrú.
D'fhág na filí Meán-Ard-Ghearmáinise cuid mhór litríochta ina ndiaidh. Thar aon rud eile, bhí an "Minnesang" ann, is é sin, an fhilíocht choinbhinsiúnta grá. Ba é an grá cúirtiúil a bhí i gceist, is é sin, grá an ridire don bhean uasal a n-ofrálann sé a anam ar a son i bpáirc an áir gan aon teagmháil cheart grá nó collaíochta. Ba é Walther von der Vogelweide máistir an chineál seo filíochta. Bhí an Artúraíocht - is é sin, na laoithe eipiciúla faoi eachtraí an Rí Artúr agus a chuid ridirí - ina cuid thábhachtach de scríbhneoireacht na linne freisin, sa Ghearmáin chomh maith le hiarthar na hEorpa ar fad. I measc na bhfilí a scríobh laoithe nó eipicí faoi théamaí Artúraíochta, bhí Hartmann von Aue agus Gottfried von Strassburg. File eipiciúil tábhachtach ab ea Wolfram von Eschenbach freisin. Bhí a gcuid saothar bunaithe ar bhuntéacsaí Fraincise, go háirithe ar na dánta Artúraíochta a scríobh Chrétien de Troyes.
Ba é Wolfram von Eschenbach a scríobh an eipic úd "Parzival", an chéad téacs Gearmáinise ina ndéantar tagairt don tSoitheach Naofa.
Sa dóú haois déag a d'fhorbair an Mheán-Íseal-Ghearmáinis. Mhair sracadh sa teanga seo go dtí an séú haois déag, ach roimhe sin, bhí sí ina mórtheanga timpeall na Bailte ar fad. Bhí sórt caighdeán ann, agus é bunaithe ar chanúint Lübeck, cé nár códaíodh go hoifigiúil riamh é. D'fhág an teanga seo a sliocht ar na teangacha Lochlannacha ar fad, diomaite den Fharóis agus den Íoslainnis, agus is féidir a rá, fiú, go bhfuil níos mó Íseal-Ghearmáinise ná Lochlainnise i Sualainnis an lae inniu. Ba é an Conradh Hainseatach ba mhó ba chúis le scaipeadh agus fairsingiú na teanga seo.
Nua-Ard-Ghearmáinis.
Is ionann inniu an Ghearmáinis agus an Nua-Ard-Ghearmáinis, is é sin, an caighdeán a bhunaigh Máirtín Liútar lena aistriúchán den Bhíobla. Chreid sé féin nach raibh sé ag cruthú aon chaighdeán nua, ach ag tarraingt ar na caighdeáin a bhí ann roimhe féin, is é sin, ar an gcineál Gearmáinis a chleachtadh Seansailéireacht an Impire Hapsburgaigh agus an cineál a bhíodh á scríobh i Meissen, i Seansailéireacht an Rí Shacsónaigh. Le fírinne, d'aontaigh sé an chuid ab fhearr sa dá "chaighdeán" seo. Thairis sin, chuir sé béim ar leith ar shimplíocht na comhréire, agus é ag iarraidh aithris a dhéanamh ar dhul na cainte i mbéal na ngnáthdhaoine. Is é an mana a bhí aige ná "féach béal na ndaoine agus iad ag labhairt", agus, go fírinneach, bhí blas na cainte nádúrtha ar go leor dár scríobh sé.
Maidir le gramadach na Nua-Ard-Ghearmáinise, tá cuid mhór di bunaithe ar ghramadach na Meán-Ard-Ghearmáinise, go háirithe an tuiseal ginideach agus an aimsir chaite - "das Präteritum", mar a deirtear as Gearmáinis. Foirm bheo is ea an tuiseal ginideach sa Ghearmáinis scríofa: "das Auto des Vaters" ("gluaisteán an athar") a scríobhtar, ach is iad na struchtúir a úsáidtear sa teanga labhartha ná "das Auto vom Vater" ("an gluaisteán den athair") nó "dem Vater sein Auto" ("don athair a ghluaisteán féin"). Cosúil leis sin, struchtúr de chuid na teanga liteartha is ea é "er schrieb den Brief" ("scríobh sé an litir", cf. "he wrote the letter" sa Bhéarla), ach is í an aimsir fhoirfe a úsáidtear sa chaint: "er hat den Brief geschrieben" ("tá sé tar éis an litir a scríobh", "tá an litir scríofa aige", cf. "he has written the letter" sa Bhéarla). I gcomparáid leis an Meán-Ard-Ghearmáinis, áfach, d'athraigh an fuaimniú ar go leor bealaí: rinneadh [ai] den [ei], cé gurb é "ei" an litriú i gcónaí ("schreiben" [ʃraibən]), d'iompaigh an t-"iu" [y:] agus an t-"öi" ([øu], nó b'fhéidir [øi]) go h-"eu"/"äu" [ɔy].
Thóg sé na céadta bliain, áfach, Gearmáinis chaighdeánaithe Mháirtín Liútair a thabhairt isteach mar chaint na ndaoine. Ní bhfuair sí an lámh in uachtar ar na canúintí roimh an bhfichiú haois, agus, déanta na fírinne, tá stádas na canúna láidir i gcónaí san Eilvéis agus i Lucsamburg. Sa Ghearmáin féin chomh maith leis an Ostair, áfach, tá an "regionale Umgangssprache" - an "chaint réigiúnda" - ag cur ruaigeadh ar an "Dialekt" nó an "Mundart", is é sin, an "chanúint". Ní raibh na seanchanúintí Gearmáinise bunaithe ar an teanga chaighdeánaithe ar aon nós, nó ba leaganacha den teanga iad a d'fhorbair beag beann uirthi. Is é an rud atá i gceist leis an "gcaint réigiúnach" ná an leagan réigiúnach den teanga chaighdeánaithe. Go minic, bíonn blas na canúna uirthi láidir go leor, ach san am céanna, níl a gramadach ná a stór focal bunaithe ar an gcanúint, ach ar an teanga chaighdeánaithe.


Amhrán náisiúnta.
Is é is amhrán náisiúnta ann ná amhrán nó saothar ceoil eile a bhfuil ábhar tírghráúil aige, agus rialtas is údaráis oifigiúla an stáit ag baint úsáide as mar shuaitheantas don tír ag ócáidí oifigiúla. Ina lán tíortha, reachtaíodh dlíthe faoi cheartúsáid an amhráin náisiúnta, ach níl a leithéid riachtanach le go nglacfaí le hamhrán ar leith mar shiombaile náisiúnta den chineál sin. Mar shampla, is é an traidisiún an t-aon bhunús amháin le stádas an amhráin úd "God Save the Queen" sa Ríocht Aontaithe.
Is é amhrán na hÍsiltíre, "Het Wilhelmus" nó Amhrán Uilliam ó Nassau, an t-amhrán náisiúnta is sine sa domhan. Scríobhadh timpeall na bliana 1570 é, nuair a bhí an Cogadh Ochtó Bliain á chur ag an Ísiltír ar na Spáinnigh.
Níor éirigh an t-amhrán náisiúnta, mar nuáil chultúrtha, coitianta roimh an naoú haois déag. Is aireagán Eorpach é, go praiticiúil. Bíonn blas an cheoil chlasaicigh Eorpaigh ar amhráin náisiúnta na dtíortha neamh-Eorpacha féin, amach ó chupla eisceacht a théann i dtuilleamaí cheol traidisiúnta na tíre (an tSín agus an tSeapáin, ach go háirithe).
An chuid is mó de na hamhráin náisiúnta, cantar i dteanga iad atá coitianta mar ghnáthurlabhra phobail sa tír. Mar sin féin, tá cupla eisceacht ann. Nó cé gurb í an Urdais teanga oifigiúil na Pacastáine, is í an Pheirsis teanga an amhráin náisiúnta. Teanga thábhachtach chultúrtha í an Pheirsis do mhuintir na Pacastáine, ach is ar éigean a labhraíonn aon duine ó dhúchas í sa tír sin.


M1 (Poblacht na hÉireann).
An M1 i bPoblacht na hÉireann
Mótarbhealach in Éirinn is ea an bóthar M1, idir Baile Átha Cliath agus Dún Dealgán. Is páirt den N1 é.
Rinne an riatlas an chéad mótarbhaelach in Éirinn ar dtús leis an M1, idir Domhnach Cearna go dtí Aerfort Bhaile Átha Cliath. Ní raibh sé ach timpeall 6 ciliméadar i bhfad roimhe. Tar éis sin, d’oscoil seachbhóthar Dhún Léire, agus ansin, seachbhóthar Bhaile Brigín.
Ansin, d’oscail an mótarbhealach idir Dún Léire go dtí Dún Dealgan. Tar éis sin, d’oscail sé idir Baile Brigím agus Dún Léir ar an seachbhóthar Dhroichead Átha, agus faoi dheireadh idir Aerfort Bhaile Átha Cliath agus Baile Brigín, ar an seachbhóthar Sord.
Agus, tá an mótarbhealach ag éirí níos mó fós. Faoi Láthair, tá an Tollán Phort Bhaile Átha Cliath á dhéanamh, agus tá pleananna ag an Riatlas na hÉireann agus na Breataine do mótarbhealach úr idir Dún Dealgan agus Iúr Chinn Trá i gContae an Dúin, ag trasna an teorainn.
Tá 17 ceangail ar an M1;


An Bodach.
Is réaltbhuíon an-soiléir é an Bodach, dá ngairtear freisin Oiríon agus an Sealgaire Mór; seans ann gurb í seo an réaltbhuíón is cáiliúla ar an spéir. De bharr na réaltaí lonracha dá cuid, atá ar dhá thaobh an mheanchiorcail neamhaí agus infheicthe ar fud an Domhain, aithnítear an réaltbhuíon seo go huilíoch.
Tá an Bodach ina sheasamh ar bhruach na hAbhann, agus a dhá ghadhar fiaigh (.i. an Madra Mór agus an Madra Beag) in éineacht leis, agus é ag troid leis an Tarbh. In aice láithreach, faightear fiach dá chuid, ar nós an Giorria.
Tá réaltbhuíon an Bhodaigh lán de réaltaí geala agus réada domhainspéire.
Réada suntasacha domhainspéire.
Le cois na réaltnéalta seo, tá an iomad réad suimiúil domhainspéire le feiceáil ar an mBodach trí theileascóp beag, ina measc Lúb Barnard, M43, agus an Réaltnéal Lasrach (NGC 2024).
Stair.
Ar mbeith ina chruth suntasach dó agus é lán de réaltaí lonracha, is iomaí seansibhialtacht a d'aithin an Bodach, cé gur chonaic siad pictiúirí éagsúla ann de réir a gcreideamh is a miotaseolaíochta féin.
Dar leis na Sean-Suiméaraigh, caora a bhí sa réaltbhuíon seo; agus sa tSean-Sín, tá Oiríon ar cheann de na 28 "Xiu" (宿) an stoidiaca. Dá ngairtear "Shen" (參), a chiallaíonn go litriúil "a trí", is dócha gur ainmníodh as na trí réalta ar Chrios Oiríon é. Féach Réaltbhuíonta Síneacha.
Dar leis na Sean-Éigiptigh, ba chíos iad réaltaí an Bhodaigh d'Óisíris, dia an tsolais.
Déantar an-tagairt do "chrios agus chlaíomh" Oiríon sa tseanlitríocht chomh maith leis sa nualitríocht. Baineadh úsáid astu fiú amháin mar shuaitheantais chéime ar éide an 27ú Rannán Coise in Arm na Stát Aontaithe le linn an dá Chogadh Dhomhanda; is amhlaidh gurbh é Maorghinearál John f "O'Ryan" an chéad cheannasaí a bhí thar an rannán sin.
Miotaseolaíocht.
Ní haon iontas é go bhfuil breis agus scéal amháin ag baint le réaltbhuíon an Bhodaigh i miotaseolaíocht na Gréige, ós rud é go bhfuil an oiread sin clú agus cáile air mar réaltbhuíon shuntasach shoiléir.
De réir leagain amháin, rinne Oiríon maíomh go raibh sé féin ar an sealgaire is mó sa domhan. Chuala Héire, bean Shéas, an mhaíomh seo, agus chinn sí ar scairp a chur ar a lorg. Chealg an scairp chun báis é, ach bhí trua ag Séas dó agus d'aistrigh sé ar neamh é. Aistríodh an scairp ar neamh freisin, agus is í réaltbhuíon na Scairpe anois í. Is suimiúil a thabhairt faoi deara go bhfuil an dá réaltbhuíon os comhair a chéile ar an spéir: nuair a bhíonn an ceann amháin ag éirí, bíonn an ceann eile ag dul faoi. Mar sin de, ní féidir leis an scairp Oiríon a chealgadh choíche arís.
Seans ann go raibh an t-ainm "Oiríon" ar an réaltbhuíon seo i bhfad roimh na Sean-Gréagaigh. Deirtear go mb'fhéidir gur ainmníodh an Bodach as an focal Acáidise Uru-anna, a chiallaíonn "Solas na bhFlaitheas". De réir Mhiotaseolaíocht na Measpatáime, ionannaíodh an réaltbhuíon seo leis an leathdhia Gilgamesh, agus é ag troid le "Tarbh na bhFlaitheas" (.i. an Tarbh). Le himeacht aimsire, tógadh an t-ainm isteach sa Ghréigis. Sa chaoi seo, is dócha go dtagann miotas Oiríon ó shuíomh coibhneasta na réaltbhuíonta atá ar an spéir in aice láithreach.
Uaireanta sa Sean-Ré, léiríodh Oiríon mar dhúil mhiotaseolaíoch a raibh trí chorp aige, agus trí lámh, dhá chos eisréimneacha agus tríú cos bheag idir an dá cheann acu; bhí na trí chorp ceangailte le chéile ag an mbásta. Cibé scéal é, is dócha go bhfuil baint éigin ag an mBodach - i dteannta cheantar folamh na spéire in aice láithreach (.i. an dá réaltbhuíon nua an-doiléire dá ngairtear an Sioráf is an Lincse) agus i dteannta freisin gnéithe eile ar chomhartha stoidiacach an Chúpla (.i. an Cúpla, an tAra agus an Madra Mór) – le bunús mhiotas bhólacht Geryon, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
Sa litríocht.
Déantar tagairt don réaltbhuíon seo sna "hÓideanna" le Horáis, san "Odaisé" agus san "Íliad" a chuirtear i leith Hóiméir, agus san "Aeniad" le Veirgil.
Luaitear é freisin sa dán "Paradise Lost" le John Milton, agus i "Locksley Hall" le Tennyson.


Ollscoil na hÉireann, Má Nuad.
Is ollscoil í Ollscoil na hÉireann, Má Nuad agus í suite i Maigh Nuad. Ceann de na ceithre chomh-ollscoil í ar comhchodanna iad de chóras cónaidhmeach Ollscoil na hÉireann.
Cuireadh tús leis an ollscoil seo sa bhliain 1795, mar Choláiste Phádraig, Má Nuad, nuair a reachtaigh Parlaimint Ghrattan dlí le hinstitiúid acadúil a bhunú a chinnteodh feabhas oideachais do na Caitlicigh. Go dtí sin, b'éigean do mhic léinn Chaitliceacha ó Éirinn freastal ar ollscoileanna na Mór-roinne Eorpaí. B'í Maigh Nuad a tháinig an institiúid sin ar an bhfód. Ní raibh ann ar dtús ach coláiste traenála sagart, agus tráth, bhí sí ar an gcoláiste ba mhó sa domhan den chineál sin. Sa bhliain 1896, fuair an coláiste stádas na hOllscoile Pointifiúla, buíochas le feabhas a chuid cúrsaí sa diagacht, san fhealsúnacht agus i ndlí canónda na hEaglaise. Nuair a bunaíodh Ollscoil Náisiúnta na hÉireann mar chóras cónaidhmeach sa bhliain 1910, glacadh le coláiste Mhá Nuad mar chuid den struchtúr sin. Sa bhliain 1966, d'fháiltigh an coláiste roimh na chéad mhic léinn nárbh ábhair shagairt iad. Sa bhliain 1997, tháinig Roinn Ealaíon, Roinn Eolaíochta, Roinn Léinn Cheiltigh agus Roinn Fealsúnachta an choláiste seo le chéile in Ollscoil nua ar glacadh léi mar cheann de chomh-ollscoileanna na hOllscoile Náisiúnta.
Inniu, tá níos mó ná sé mhíle mac léinn ag freastal ar chúrsaí Ollscoil Mhá Nuad.
Má Nuad


Wolf 359.
a>Is é réalta atá suite breis ar 7.8 solasbhliain nó 2.4 parsoic ó ghrianchóras an Domhain Wolf 359. Is ceann de na réaltaí is gaire don Domhan é. Is abhac dearg é agus is bladhmréalta é. Níl tú ábalta é a feiceáil leis an tsúil. Is cuid den réaltbhuíon an Leon é.
D'fhionn an Gearmánach Max Wolf é


Ae.
An t-ae i gcorp daonna
Is orgán i veirteabraigh agus roinnt ainmhithe eile é an t-ae. Tá feidhmeanna i díthocsainiú, stóráil glicigin, agus sintéis plasmaphróitéin aige. Is é an t-ae an t-orgán faireogach is mó sa chorp. Tá sé suite faoin scairt.


An Eastóin.
Poblacht i dtuaisceart na hEorpa í an Eastóin (Eastóinis: "Eesti"). Tá sí suite in aice le Muir Bhailt san Iarthar agus le Murascaill na Fionlainne sa tuaisceart. Tá teorainn talún aici leis an Laitvia agus an Rúis. Thairis sin, tá teorainn mhuirí aici leis an bhFionlainn. Is ball den Aontas Eorpach í.
Réamhstair.
D'éirigh socrú daoine indéanta timpeall 11,000 go dtí 13,000 bliain ó shin, nuair a leáigh ón Oighearaois seo caite. Tá an áit lonnaithe is sine atá fhios againn san Eastóin ná an áit lonnaithe Pulli, a bhí ar na bhruacha na habhann Pärnu, in aice leis an baile Sindi, san iardheisceart na hEastóine.
Tíreolaíocht.
Tá sí suite idir 57.3° agus 59.5° domhanleithead agus 21.5° agus 28.1° domhanfad, luigh an Eastóin ar an gcósta oirtheartach den Muir Bhailt. Tá an meánardú 50 m, agus Is í Suur Munamägi atá suite sa oirheisceart na tíre an pointe is airde (318 méadar). Tá 1,400 loch suite timpeall na tíre.
An Daonra.
Eastónaigh iad thart ar seachtó faoin gcéad de mhuintir na tíre. An chuid eile acu, is Rúisigh iad, nó Úcráinigh agus Bílearúisigh, ach is gnách le Tadhg an mhargaidh sa tír gan mórán difríochta a aithint eatarthu, ó tháinig na daoine seo isteach i mblianta an Aontais Shóivéadaigh, agus Rúisis á labhairt acu. An teanga atá ó dhúchas ag na hEastónaigh féin, is teanga Fhionn-Úgrach í, agus gaol sách dlúth aici leis an bhFionlainnis. Tá na hEastónaigh agus na Fionlannaigh in ann cuid mhaith céille a bhaint as caint a chéile, cosúil le Gaeil na hÉireann is na hAlban.
Tá dream beag ann san Eastóin ar Fionlannaigh iad ó thaobh an dúchais eitnigh de. Sliocht sleachta is ea iad d'Fhionlannaigh Chathair Pheadair agus na mbólaí timpeall na cathrach sin. Nuair a osclaíodh na teorainneacha i ndeireadh na n-ochtóidí, áfach, thosaigh imirce na bhFionlannach eitneach ón Eastóin agus ó na poblachtaí iar-Shóivéadacha eile go dtí an Fhionlainn, agus tá sé sábháilte glacadh leis nach bhfuil mórán todhchaí i ndán do na Fionlannaigh seo mar mhionlach seanbhunaithe sa tír. Scéal eile ar fad, áfach, go bhfuil malartú cultúrtha beo ar siúl idir an dá náisiún bhráithriúla arís, agus na mílte d'Fhionlannaigh le fáil san Eastóin inniu - mar mhic léinn, cuir i gcás.
Polaitíocht agus Rialtas.
Is daonlathas bunreachta, le córas an sheomra amháin, cé a togh an Uachtaráin. Cuimsíonn an Feidhmeannas léis an Príomh-Aire agus le 14 aire eile. Tá cumhacht reachtaíochta ag an bParlaimint, an Riigikogu. Tá 101 suíomh sa Riigikogu.
Teangacha.
Is é Eastóinis an teanga oifigiúl sa Eastóin. Tá sé á labhairt ag timpeall 1.1 milliún daoine. Is é Rúisis an teanga iasachta is comónta, tá nách mór 25% do daonra an Eastóin ó an Rúis.
Tagairtí.
Eastóin, An
E


Whedefit Gesgeshi Woude Henate Ethiopia.
Is é "Whedefit Gesgeshi Woude Henate Ethiopia" ("Mairseáil ar aghaidh, A Mháthair Aetóip Chóir") an amhrán náisiúnta Aetóipe. Chum Dereje Melaku Mengesha na focla agus Solomon Lulu Mitiku an port. D'uchtadh i 1992.


Sououd-e-Melli.
Is é "Sououd-e-Melli" amhrán náisiúnta na hAfganastáine. D'uchtadh i 2002 tar éis titeadh an Talaban.
Liricí.
دا عزت د هر افغان دى
كور د سولې، كور د تورې
دا وطن د ټولو كور دى
په سينې كې د آسيا به
نوم د حق مو دى رهبر
Tarlithearthach.
dā izat də har Afγān dai
Kor də sule, kor də ture,
Dā watan də ttolo kor dai,
Pə sine ke də Āsyā ba,
Num də haq mo dai rahbar,


Hymni i Flamurit.
Is é Hymni i Flamurit amhrán náisiúnta na hAlbáine. Chum an file Albáineach Aleksander Stavre Drenova na focla. D'fhoilsíodh don chéad uair é i "Liria e Shqipërisë" (as Gaeilge: "Saoirse an Albáin"), nuachtán Albánach i Sóifia na Bulgáire i 1912. Chlóbhuaileadh é níos déanaí i mbailiú dánta le Drenova le teideal "Ëndra e lotë" (i nGaeilge: "Aislingí agus deoirí"), a fhoilsíodh i mBúcairist.
Chum Ciprian Porumbescu, cumtóir Rómanach, an ceol.
Ainmneacha.
Ba é an bunteideal, a d'uchtadh i 1912, "Betimi mi flamur" (Geall dár mbratach). Sa bhunreacht Albánach, is "Rreth Flamurit të Përbashkuar" (Aontaithe timpeall na brataigh) an ainm don amhrán anois. Sin freisin an chéad líne don amhrán. Uaireanta, úsáitear an ainm "Hymni Kombëtar" ("Amhrán Naisiúnta")
Liricí.
I rith an ré cummanachas, a daoradh cleachtadh reiligiún san Albán, ní raibh an deireadh véarsa ag an amhrán. Bhí aon véarsa níos mó ag an mbundán.
Buntéacs an dáin.
me një dëshire dhe një qëllim
Të gjith atje duk' ju betuar
po vdes, po vdes si një dëshmor
Të mbrojmë atdhenë në çdo kënt,
Të drejtat tona ne s'i ndajmë;
Se zoti vetë e tha me gojë
për të, për të luftojmë ne!
O flamur, flamur shënj' e shënjtë
Për nder edhe lavdimn' e tu.
Për jet ay do të kujtohet
Mi dhet, mi dhet si një shenjtor


The Flower of Scotland.
Is é "The Flower of Scotland" ("Flùir na h-Alba" as Gàidhlig) amhrán náisiúnta neamhoifigiúil na hAlban. Ba é Roy Williamson, as an ngrúpa cheol tíre úd The Corries, a scríobh é. Baintear úsáid neamhoifigiúil as "Scotland The Brave" mar an amhrán náisiúnta freisin.
Le lucht leanúna na foirne rugbaí in Albain is mó a shamhlaítear "The Flower of Scotland" inniu. Ghlac siad leis mar amhrán catha an chéad uair sa bhliain 1974, nuair a bhí na Leoin (British and Irish Lions) ar turas san Afraic Theas. Is gnách fíochmhaireacht ar leith a chur sa dá líne dheireanacha i ngach ceathrú, go háirithe roimh chluichí in aghaidh Shasana. Ghlac Cumann Sacair na hAlban leis mar amhrán oifigiúil sa bhliain 1997, ag leanúint réamhshampla Aontas Rugbaí na hAlban.
Tagraíonn téacs an amhráin don bhua a rug na hAlbanaigh, a raibh Roibeard de Brús i gceannas orthu, ar na Sasanaigh, agus iad faoi chomandracht an Rí Éamann a Dó, i gCath Allt a' Bhonnaich sa bhliain 1314


La Renaissance.
Is é "La Renaissance" an t-amhrán náisiúnta Poblachta na hAfraice Láire. Chum Barthélémy Boganda, an chéad Príomhaire tar éis neamhspleáchas, na liricí. Chum Herbert Pepper an ceol, an cheanna duine a chum amhrán náisiúnta na Seineagáile, "Pincez Tous vos Koras, Frappez les Balafons". D'uchtadh "La Renaissance" ar ócáid neamhspleáchais i 1960.


Kassaman.
Is é Kassaman nó Qassaman ("An geall") amhrán náisiúnta na hAilgéire, a uchtaíodh tamall tar éis don Ailgéir neamhspleáchas a bhaint amach ón Fhrainc. Chum Mufdi Zakariah na liricí. Scríobh sé é nuair a bhí sé faoi ghlas ag na Francaigh. Chum Mohamed Fawzi, cumadóir Éigipteach, an ceol.
Bunleagan Araibise.
In aice na sruthaí flaithiúla a caitheadh,
In aice na brataigh geal a croitheadh,
Ag eitilt go bródúil ar na sléibhte móra,
Gur éiríomar suas, agus dá mairfimis nó dá n-éagaimis,
Táimid dian go mairfidh an Ailgéir -
Mar sin, bígí ár bhfinné, bígí ár bhfinné bígí ar bhfinné!
Is fianna muid ag éirí amach don fhírinne
Nuair a labhair muid, níor éist éinne dúinn,
Mar sin, ghlacaimid fuaim an phúdair ghunna mar ár rithim
Agus fuaim na ngunnaí meaisín mar ár bport,
Táimid dian go mairfidh an Ailgéir -
Mar sin, bígí ár bhfinné, bígí ár bhfinné bígí ar bhfinné!
Agus ar ár nglúine, ardóimid an bhratach.
Táimid dian go mairfidh an Ailgéir -
Mar sin, bígí ár bhfinné, bígí ár bhfinné bígí ar bhfinné!
Fuaimníonn glao na hathairtíre óna páirceanna cogaidh.
Éist leis agus freagair ar an nglao!
Lig air a bheith scríofa i bhfuil na mairtíreach
Agus go léifear é do na glúin a bheas le teacht.
A Ghlóir, chuireamar amach ár lámh duit,
Táimid dian go mairfidh an Ailgéir -
Mar sin, bígí ár bhfinné, bígí ár bhfinné bígí ar bhfinné!
Tarliteartha.
Nahno Thurna Fahayaton Aw ma maaat
Wa Aqadna Alazma An Tahya Aljazair
Nahno Jondon Fi Sabil Il hakki Thorna
Lam Yakon Yossgha Lana Lamma Natakna
Wa Aqadna Alazmat An Tahya Aljazair.
Wa Aqadna Alazma An Tahya Aljazair.
Kad Madadna Laka Ya Majdo Yada
Wa Aqadna Alazma An Tahya Aljazair.
Véarsa Bhreis.
Ya Faransaa, qad matha waktu l`itab
Ya Faransa inna tha yawmu lhisab
Wa Aqadna Alazma An Tahya Aljazair.
A Fhraince, tá an am lochtú thart
Agus chríochnamar é mar críochnaítear leabhar;
A Fhraince, is é sin an lá cuntas
Mar sin, ullmhaigh ár freagra a ghlacahd!
Inár reabhlóid tá an chaint folamh críochnaithe;
Táimid dian go mairfidh an Ailgéir -
Mar sin, bígí ár bhfinné, bígí ár bhfinné bígí ar bhfinné!


The Irish Times.
Nuachtán mórbhileoige Éireannach is ea "The Irish Times" (is annamh go mbaintear úsáid as leagan Gaeilge den teideal: "Tráthscéal Éireann") a bunaíodh ar an 29 Márta 1859. Kevin O'Sullivan an t-eagarthóir reatha - tháinig sé i gcomharbas ar Geraldine Kennedy a roghnaíodh tar éis Conor Brady sa bhliain 2002.
Meastar go ginearálta go mbuntar an nuachtán ar bhunús liobrálach daonlathach sóisialach; mar chomparáid, smaointear go bhfuil an Irish Independent ar an eite dheis ó thaobh na heacnamaíochta agus cosmhuintireachais de. Bhí "The Irish Times" ar son fheachtas Mháire Mhic Róibín chun a bheith Uachtarán na hÉireann, agus ar son athchóirithe dlí in Éirinn maidir le cúrsaí colscartha, frithghiniúna agus ginmhillte.
Stair.
Deirtear gur bunaíodh "The Irish Times" le guth a thabhairt do Phrotastúnaigh agus aontachtaithe a bhí ar son aontais pholaitiúla na hÉireann leis an mBreatain Mhór. Le linn an fichiú haois, agus deisceart na hÉireann ag éirí níos neamhspleáchaí ón Ríocht Aontaithe agus ón gComhlathas, d'athraigh an nuachtán a dhearcadh agus d'éirigh sé níos radacaí i measc na meán in Éirinn.
Sa bhliain 1895, rinne an nuachtán aistriú óna chéad oifigí i mBaile Átha Cliath ar Sráid na Mainistreach Láir go dtí Sráid D'Olier. (Suas chun deireadh na bliana 2004, bhí an Irish Independent suite ar an sráid sin fós). Fógraíodh in Eanáir 2005 go mbeadh an nuachtán ag déanamh athaistriú go dtí Sráid na Teamhrach.
Gaeilge san nuachtán.
Póstaer saor ón Irish Times, an taobh Gaeilge
Tá leathanach iomlan Gaeilge, uair sa tseachtain sa nuachtán ón mbliain 2012 nuair a rinneadh é a athdhearadh.
Bíonn Gaeilge le feiceáil san nuachtáin gach seachtain.
Tá colún Gaeilge ag Alan Titley ann dar ainm "Crobhingne".
Is é Pól Ó Muirí an t-eagarthóir Gaeilge.
Freisin cuireann siad póstaeir srl ar fáil le Gaeilge ar thaobh amháin, agus Béarla ar an taobh eile (féach ar dheis) ach den chuid is mó déantar é seo le tacaíocht ó ranna éagsúla rialtais.
Úsáidtear "Tráthscéal Éireann" mar leagan Gaeilge de ainm an nuachtáin ar uairibh.


Irish Independent.
Nuachtán laethúil Béarla in Éirinn is é an "Irish Independent" (Gaeilge: "Neamhspleách Éireannach"). Is i mBaile Átha Cliath atá sé bunaithe. Ar dheis on lár atá sé lonnaithe ó thaobh na polaitíochta. Tá gaol aige leis an nuachtán Domhnaigh "The Sunday Independent" agus "The Herald".


Himno Nacional Argentino.
Is é Himno Nacional Argentino () amhrán náisiúnta na hAirgintíne. Scríobh Vicente López y Planes na focail Spáinnise agus chum Blas Parera an ceol. Cinníodh an t-amhrán ar an 11 Bealtaine, 1813, trí bliana dearbhú oifigiúil an neamhspléachais ón Spáinn. Mar sin, is é an 11 Bealtaine "Lá an Amhráin" san Airgintín.
Thosaigh an Réabhlóid Bhealtaine sa bhliain 1810 san Airgintín, agus dearbhaíodh saoirse ón Spáinn sa bhliain 1816, ach níor ghlac an Spáinn leis an dearbhú seo roimh 1863. Mar gheall ar an gcogadh idir an dá tíortha, tá íomhánna láidre san amhrán seo. Glacadh le leagan níos giorra, áfach, ar an 2 Lúnasa, 1924, nach bhfuil ann ach an chéad véarsa agus an cúrfa, agus níl an leagan sin chomh fíochmhar.
San Airgintín, tá sé riachtanach an t-amhrán a sheinm ag gach ócáid oifigiúil, agus ní mór don lucht éisteachta seasamh agus an t-amhrán a chanadh. Chuir an rac-cheoltóir Charly García leagan den amhrán san albaim a d'eisigh sé i 1990, "Filosofía barata y zapatos de goma", agus meastar an roinnt daoine gur thug sé neamh-aird don 'mheas' traidisiúnta a ghabhadh leis an amhrán san Airgintín.
Liricí.
Is é seo a leanas ná an leagan nua-aimseartha, a ghlacadh leis ar an 2 Lúnasa, 1924, seachas na hionsaí fíocmhara ar an Spáinn.
Oíd el ruido de rotas cadenas,
ved en trono a la noble igualdad.
Aitrúcháin Gaeilge.
A bhámhairí! Éistigí leis an nglaoch naofa;
Éistigí le bhfuaim na slabhraí briste.
Anois, thaispeáin na cúigí aontaithe an deiscirt
Go mairí an chraibh go síorach
Go bhfuil 'fhios againn conas bhuachan a fháil amach.
nó geallaimis marbh leis an nglóir.
Nó geallaimis marbh leis an nglóir!
Nó geallaimis marbh leis an nglóir!
Nó geallaimis marbh leis an nglóir!
Bunleagan.
Oíd el ruido de rotas cadenas,
Ved en trono a la noble igualdad.
Se levanta a la faz de la Tierra
y a sus plantas rendido un león.
De los nuevos campeones los rostros
a su marcha todo hacen temblar.
Se conmueven del Inca las tumbas,
y en sus huesos revive el ardor,
lo que va renovando a sus hijos
de la Patria el antiguo esplendor.
Pero sierras y muros se sienten
todo el país se conturba por gritos
de venganza, de guerra y furor.
En los fieros tiranos la envidia
provocando a la lid más cruel.
¿No los véis sobre México y Quito
y cuál lloran, bañados en sangre,
¿No los véis sobre el triste Caracas
luto y llantos y muerte esparcir?
¿No los véis devorando cual fieras
Más los bravos, que unidos juraron
a estos tigres sedientos de sangre
El valiente argentino a las armas
corre ardiendo con brío y valor,
el clarín de la guerra, cual trueno,
en los campos del Sud resonó.
Buenos Ayres se opone a la frente
de los pueblos de la ínclita unión,
La Colonia y las mismas murallas
del tirano en la Banda Oriental.
aquí el fiero opresor de la Patria
y azorado a su vista el tirano
con infamia a la fuga se dio.
Sus banderas, sus armas se rinden
y sobre alas de gloria alza el pueblo
trono digno a su gran majestad.
Desde un polo hasta el otro resuena
de la fama el sonoro clarín,
y de América el nombre enseñando


Sligeach.
Is é Sligeach ("Sligo" i mBéarla) príomhchathair Chontae Shligigh, agus tá sé ar an dara ionad cathrach is mó i gCúige Chonnacht (níl ach Gaillimh níos mó). Tá Institiúid Teicneolaíochta, Sligeach suite i Sligeach.
Thit an daonra ag an daonáireamh seo chaite i 2006 go dtí beagáinín faoi 18,000 daoine.
Stair.
Fuair an áit an t-ainm 'Sligeach' mar gheall ar an flúirse de sloiginne a bhí le h-aimsiú ins an abhainn agus ins an inbhear freisin. Bhí an t-ainm 'Sligeach' ar an Abhainn Garbh Óg freisin. Tá sé scríofa i litrieacha O.S. ó 1836 gur 'faightear leantóirí lán le sloiginne faoi thalamh i gcuile áit lastigh den bhaile mór ina bhfuil foirgneamh á sheasamh anois.' Ag an am sin bhí sloiginne thalmhaithe suas ar son an forgnaíocht a raibh ar siúl ag an am sin. Bhí an áit iomlán seo, ón inbhear ag an mbaile mór agus cois fharraige, go dtí bá Baile Éasa Dara saibhir le h-achmhainní mhara agus iad á n-usáid ón méisiliteach.
Bunaíodh an chéad timpeallán sa bhaile mór timpeall tuama ón neoiliteach (darbh ainm 'Ceathrú na Mainistreach Thuaidh' i 'mBailtíní na Garbhóige').


Achadh Ghobhair.
Is sráidbhaile é Achadh Ghobhair ("Aughagower" i mBéarla) i gContae Mhaigh Eo, tuairim is 5km slí ó Chathair na Mart.
Pádraig Naofa.
Deirtear gur thug Naomh Pádraig cuairt ar an mbaile sa chuigiú haois. De réir an traidisiúin, chaith sé oíche ina chodladh ar "Leaba Phádraig". Bhí tobar beannaithe ann tráth, ar a dtugtaí "Tobar na nDeachan" (tobar na ndeagánach). Deirtear gur bhaist Pádraig Naofa na chéad Chríostaithe sa cheantar i nDabhach Phádraig, "folcadán" ciorclach a bhfuil balla cloiche timpeall uirthi. Tá "Síle na gcíoch" "Síle na gig" le feiceáíl sa bhalla.
Tóchar Phádraig.
Tá Achadh Ghobhair suite ar Thóchar Phádraig idir mainistir Bhaile an Tobair agus Cruach Phádraig. Is é an bóthar oilithreachta is mó atá fós le fáil in Éirinn é.
Cloigtheach agus séipéal.
Is iad an cloigtheach agus an séipéal meánaoiseach na foirgnimh is suntasaí sa sráidbhaile. Tá an séipéal le fáil in aice leis an reilig nua-aoiseach. Luaigh Tírechán an séipéal timpeall na bliana 700. Tógadh an cloigtheach uair éigin idir na blianta 973 agus 1013. Tá sé suas le 16m ar airde. Deirtear gur bhuail splanc thintrí an cloigtheach, agus thuirling an chuid uachtair de ar chnoc leathmhíle slí ón bhfoirgneamh féin. Rug bean de mhuintir na háite an liag mhullaigh chun na heaglaise (mar a bhfuil sé le feiceáil ó shin) ina naprún.


Peig Sayers.
mion
Seanchaí agus dírbheathaisnéisí Éireannach ab ea Peig Sayers (1873 – 8 Nollaig 1958).
Tháinig Peig Sayers ar an saol i nDún Chaoin, baile beag i gContae Chiarraí, Éire. Phós sí Pádraig Ó Gaoithín ón mBlascaod Mór, agus d'aistrigh sí ansin leis. Ní raibh léamh ná scríobh aici, ach seanchaí den scoth ab ea í. Ba dual athar di é, nó nuair a bhí sí óg, chluineadh sí na mílte scéalta agus eachtraí á n-insint ag a hathair agus é ag déanamh airneáin le fir an bhaile. Dheachtaigh sí a cuid scéalta do Sheosamh Ó Dálaigh ó Choimisiun Bealoideasa Eireann. Tá cáil uirthi de bharr a dírbheathaisnéise, "Peig". B'é a mac, Micheál, a bhreac an scéal síos uaithi, agus foilsíodh an leabhar sa bhliain 1936. Tá an leabhar ar bharr a theanga ag gach duine a thóg scrúdú Gaeilge na hArdteistiméarachta.
Bhí Peig Sayers ina conaí ar an oileán go dtí an bhliain 1953, nuair a tréigeadh na Blascaodaí ar fad. Bhog sí go dtí ospidéal an Daingin. Fuair sí bás ansin sa bhliain 1958, agus tá sí curtha i reilig Dhún Chaoin.
Tagairtí.
Sayers, Peig
Sayers, Peig
Sayers, Peig
Sayers, Peig
Sayers, Peig


Londain.
Is í Londain ("London" sa Bhéarla) príomhchathair Shasana agus na Ríochta Aontaithe. Is é bPálás Buckingham i Londain a chónaíonn Monarc na Ríochta Aontaithe.
Tá daonra de 7.5 - 14 milliún aici agus is í an chathair leis an daonra is mó san AE. Tá an chathair suite in oirdheisceart Shasana ar Abhainn na Tamaise. Is ionad airgeadais tábhachtach é. Bhí na Cluichí Oilimpeacha ann trí huaire (1908, 1948 agus 2012.) Is mol mór iompair í Londain. Taistealaíonn níos mó paisinéirí idirnáisiúnta tríd an bpríomhaerfort, Aerfort Heathrow, ná aon aerfort eile ar domhain. Tá an córas traenach faoi thalamh is sine ar domhain ann - An London Underground, nó "An Tiúb".
Logainmníocht.
Tá sanasaíocht an ainm 'Londain' neamhchinnte. Is ainm ársa í agus is féidir í a aimsiú i bhfoinsí ón 2ú aois. Tá tagairt ann di mar "Londinium", a thugann le tuiscint go raibh bunús Rómhánach-Briotanach léi. Go dtí 1889, bhain an t-ainm "Londain" le Cathair Londan, ach as sin amach tagraíonn sé do Londain Mhór freisin.
Cúrsaí Spóirt.
Tá neart foirne peile a imríonn i Londain. Ina measc siúd tá Arsenal, Tottenham Hotspur, Chelsea F.C., West Ham United agus Fulham. Imríonn na foirne sin uilig i bPríomhroinn Sacair Shasana, nó, sa Premier League mar is fearr aithne air.


Príomhchathair.
Baile Átha Cliath, príomhchathair in Éirinn
Is í an phríomhchathair tíre an chathair ina bhfuil an rialtas agus an pharlaimint lonnaithe de ghnáth. Is minic go bhfuil sí ar an gcathair is mó sa tír.


Cluain Cearbán.
Is baile beag í Cluain Cearbán ("Louisburgh as" Béarla) ar iarchósta Mhaigh Eó. Tá sí suite ar an gcósta theas den Chuan Mó. Bhí cónaí ar 422 duine i gCluain Cearbán sa blian 2011.


Clár Clainne Mhuiris.
Is baile é Clár Clainne Mhuiris ("Claremorris" sa Bhéarla) i gContae Mhaigh Eo. Tá daonra de bhreis agus 2500 aici. Tá an baile ar an mbóthar N17 idir Shligeach is Gaillimh.
Tá stáisiún ag an iarnród idir Baile Átha Cliath agus Cathair na Mart ann.
Tá feachtas ar siúl faoi láthair chun an seanlíne traenach a théann tríd an baile, ó Shligeach go Luimneach, a athoscailt.
Is ann atá ceanncheathrú an fhoilsitheora
Ag deisiú an díon, Clár Clainne Mhuiris, 13 Bealtaine 2005
Clar Clainne Mhuiris


Pioiblíne Baku-Tiflis-Ceyhan.
Tógann an nuaphíoiblíne Bhaku-Tiflis-Ceyhan ola ó Bhaku ar an Muir Chaisb go dtí cósta na Túirce
Iompraíonn an Pioiblíne Baku-Tiflis-Ceyhan ola ó an ceantar ola Azeri-Chirag-Guneshli go dti An Mheánmhuir. Is é an dara pioiblíne is mó san Domhain


An Róimh.
Is í an Róimh príomhchathair na hIodáile. Tá sí suite ar chiumhais na Meánmhara ag béal na Tibire. Taobh istigh den Róimh atá Cathair na Vatacáine, áit a bhfuil cónaí ar an bPápa.
Daonra.
Is í an Róimh an chathair is mó san Iodáil. Bhí 2,765,230 duine ina gcónaí sa Róimh i Feabhra 2011.
Stair.
Ar an 5 Meitheamh 1944, le linn an Dara Cogadh Domhanda, saoradh cathair na Róimhe agus cuireadh fáilte roimh arm na gcomhghuaillithe.
Tagairtí.
Róimh, An
Róimh, An
Róimh, An
*


Foinse.
"Tá an alt seo bunaithe ar an Nuachtan 'Foinse'. I gcóir túsphointe abhainn, téigh go Foinse (abhainn)."
Nuachtán Gaeilge is ea Foinse. Bhí sí ar fáil i gcló agus i bhfoirm dhigiteach, ach i Mi Meán Fómhair 2013 d'fhógair an foilsitheoir Móinéar Teo. nach mbeadh fáil ar an leagan clóbhuailte i ndiaidh na míosa sin. Dúradh, áfach, go leanfadh Foinse uirthi ag soláthar ábhair ar líne.
Stair.
Bhíodh an nuachtán á fhoilsiú ar an gCeathrú Rua i gConamara agus chlóbhuailtí i dTrá Lí, Co. Ciarraí, é. Foilsíodh Foinse den chéad uair sa bhliain 1996 agus dhún an t-úinéir Pádraig Ó Céitigh í sa bhliain 2009 de dheasca laghdú ar theacht isteach. D'fhógair sé nach raibh sé féin agus Foras na Gaeilge ar aon intinn faoi choinníollacha conartha nua.
Tosaíodh á foilsiú arís sa bhliain 2009 agus gan baint ag Foras na Gaeilge le cúrsaí dáiliúcháin. Bhí sí á scaipeadh saor in aisce leis an "Irish Independent".
Is é an t-ábhar atá le fáil in Foinse scéalta Gailge agus Gaeltachta, cúrsaí reatha, spóirt, taistil, gnó agus oideachais agus cultúir.


El Gran Carlemany.
Is é "El Gran Carlemany" (Charlemagne Mór) amhrán náisiúnta Andóra. Scriobh Joan Benlloch i Vivo (1864–1926) é agus chum Enric Marfany Bons (1871–1942) an ceol. Toghadh é go hoifigiúil i 1921.
Bunliricí na Catalóinise.
El gran Carlemany, mon Pare dels alarbs em deslliurà,
I del cel vida em donà de Meritxell, la gran Mare,
Princesa nasquí i Pubilla entre dues nacions neutral
Sols resto lúnica filla de l'imperi Carlemany.
Creient i lliure onze segles, creient i lliure vull ser.
¡Siguin els furs mos tutors i mos Prínceps defensors!
Aistriúchán Gaeilge.
An Charlemagne mór, m'athair, shaor sé mé ó na Saracíní,
Agus ó neamh, thug sé beatha an Meritxell, an mháthair mhór, dom.
Rugadh mé mar bhanphrionsa, Ainnir, neodrach idir dhá náisiún.
Is mise an iníon amháin Impire na Carlinginigh
Ag creideadh agus aor ar feadh aon chéad déag, ag creideadh agus saor, beidh mé.
Bí dlíthe na tíre mó teagascóirí, agus prionsaí mo chosainteoirí!


An Danóib.
Cúrsa na Danóibe trí Mhór-Roinn na hEorpa
Is abhainn Eorpach í an Danóib. Is í an Danóib an dara habhainn is faide san Eoraip. Tosaíonn sí san Fhoraois Dhubh sa Ghearmáin, áit a dtagann dhá abhainn eile le chéile, an Brigach agus an Breg. Tagann deireadh léi sa Mhuir Dhubh.
Danóib, An


3 Eanáir.
Is é an 3 Eanáir an tríú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 362 lá fágtha sa bhliain nó 363 i mbliain bhisigh.


2 Meán Fómhair.
Is é an 2 Meán Fómhair an 245ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 246ú lá i mbliain bhisigh. Tá 120 lá fágtha sa bhliain.


Gob an Choire.
Baile in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Gob an Choire ("Achill Sound" as Béarla). Ta sé suite ar Acaill, ar an taobh thoir den oileán. Ceanglaíonn Droichead Micheal Davitt i nGob an Choire Oileán Acla le
leithinis an Chorráin agus mórthír Chontae Mhaigh Eo. Go hoifigiúil, cuid de Ghaeltacht Mhaigh Eo atá ann, cé go bhfuil an Sacs-Bhéarla níos forleithne i nGob an Choire faoi láthair. Tá teach cúirte an oileáin i nGob an Choire in aice le stáisiún na ngardaí díreach roimh an droichead isteach ar an oileán. Is beag crann atá le fáil in Acaill seachas coill Ghleann Dairbhre in aice le Gob an Choire.
De réir na scéalta, fadó ní bhiodh hata ag gach duine san oileán ach bhíodh hata ag an bpobal. Bhíodh an hata seo ar crochadh ar phósta i nGob an Choire i dtreo go mbeadh éinne a bhí ar a bhealach chun an bhaile mhóir é a chaitheamh agus a chur ar ais ar an bpósta agus é ar a bhealach abhaile.
Tógadh an chéad dhroichead chun Oileán Acla a cheangal le Co. Mhaigh Eo sa bhliain 1887. Ainmníodh an droichead in ómós do Michael Davitt, a bhunaigh Conradh na Talún. Seacht mbliana ina dhiaidh sin, sa bhliain 1894, leathnaíodh líne iarnróid Chathair na Mart - Baile Uí Fhiacháin chomh fada leis an mbaile. Mar thoradh ar na forbairtí sin bhí Acaill níos inrochtana, cé go raibh tragóid i gceist leis an dul chun cinn seo freisin. Bhí coirp na n-íospartach ó thragóid bhá Chuan Mó ar an gcéad turas ar an líne iarnróid chun an oileáin. Bádh 32 duine. Sa bhliain 1937 ceailleadh deichniúr daoine óga i dtine i scioból i Kirkintilloch in Albain. Ag piocadh fataí a bhí siad. Iompraíodh na coirp ar an líne idir Cathair na Mart agus Gob an Choire, an t-aistear deireanach a rinneadh ar an gcuid seo den iarnród choíche.


Eachléim.
Baile in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Eachléim nó An Eachléim ("Aughleam" nó "Aghleam" as Béarla) ar an taobh ó dheas de leithinis an Mhuirthead, deich míle ó Bhéal an Mhuirthead agus siar ó Bhéal an Átha. Cuid de Ghaeltacht Iorrais atá ann. Dar leis an "Staidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht", stádas Gaeltachta ag leibhéal C a bheadh ag an gceantar thart ar an Eachléim. Dá mbeadh dhá theaghlach eile sa toghroinn ag cáiliú faoi dheontas Scéim Labhairt na Gaeilge, bheadh an Eachléim i dteideal aitheantas i gCatagóir B.
Sráidbhaile beag tuaithe is ea Eachléim ina bhfuil na gnáthfhoirgnimh, mar shampla bunscoil, siopa agus séipéal Tá ionad oidhreachta, Ionad Deirbhile Eachléim, suite ann.
D'eascair an t-ainm seo as na focail "each" (capall) agus "léim", mar deirtear gur léim capall miotasach ó oirthear an cheantair chun an iarthair agus gur mar sin a thugtar "Eachléim" ar an talamh idir an dá áit.


Albireo.
Láthair de AlbireoIs é Albireo (β Cyg / β Cygni / Beta Cygni) an tríú réalta is gile i réaltbhuíon na hEala. Tá sé suite 385 solasbhliana ón Domhain. Is réalta dhúbailte é ach ní féidir ach réalta amháin a fheiceáil leis na súile. Tá dath buí ar an gceann is gile agus dath gorm ar an gceann eile.
Thug na hArabaigh منقار الدجاجة "Minqār ad-Dajājah" nó 'Gob na Circe' air ('binn na circe' de réir na bunbhrí), ach nuair a d'aistrigh scoláirí na Laidine an t-ainm sin chuir siad "ab ireo" (ó "ireus") air. Ní léir céard is brí leis an ainmfhocal "ireus" ach is féidir go bhfuil baint ann le luibh éigin nó leis an ireas. Níos déanaí, 'ceartaíodh' é don fhoirm níos Arabaí "al-bireo".


Riverdance.
Craoladh Riverdance don chéad uair i 1994 ag an gComórtas Amhrán Eoraifíse i mBaile Átha Cliath. Tá clú agus cáil air ón chéad lá a craoladh é agus anois léirítear é ar fud an domhain san fhoirm "Riverdance: the Show". Léirítear an seó don chéad uair san amharclann Point i mBaile Átha Cliath ar an 9 Feabhra 1995.


Angola Avante.
Is é Angola Avante! (Ar Aghaidh Leat, A Angóla!) an t-amhrán náisiúnta Angóla. D'uchtadh i 1975 nuair a bhuadh neamhspleáchas ón Phoirtingéil.
Bunleagan sa Phortingéilis.
Os heróis do quatro de Fevereiro.
Ó Pátria, nós saudamos os teus filhos
Honramos o passado e a nossa História,
Construindo no Trabalho o Homem novo,
Um só povo, uma só Nação!
Com as forças progressistas do mundo.
Aistriúchán Gaeilge.
A athairthír, ní déanfaimid dearmad go brách
Na Laochra an ceathrú lá de Fheabhra.
Oirmhinnímid an caite agus ár stair
Nuair, lenár obair, tógaimid an Fear Nua.
In éineacht le daoine faoi bhos.
In éineacht leis na bhforsaí fórasach an domhain.


Príomh-Oifig Staidrimh na hÉireann.
Is gníomhaireacht rialtais í Príomh-Oifig Staidrimh na hÉireann atá freagrach as an daonáireamh náisiúnta i bPoblacht na hÉireann. Ina theannta sin bailíonn sí a lán staidrimh eile chun cabhair a thabhairt don rialtas. Chuir an tAcht Staidrimh 1993 an ghníomhaireacht go hoifigiúil i mbun, chun an uimhir oifigí a bhfuil staidrimh á bhailiú acu a laghdú. Tá an oifig freagrach don Taoiseach, agus tá a ceanncheathrú suite i gCorcaigh.
Stair.
Bhí an Brainse Staitisticí seo freagrach as formhór staitisticí oifigiúla na hÉireann a chur le chéile suas go Meitheamh 1949 nuair a aistríodh é go dtí an Príomh-Oifig Staidrimh (ar a thugtar an "CSO" de ghnáth as Béarla) agus bunaíodh mar oifig ar leith í. Bhí an Oifig nua seo lonnaithe i Roinn an Taoisigh le neamhspleáchas na seirbhíse staitisticí a chinntiú.


Foras na Gaeilge.
Is é Foras na Gaeilge an eagraíocht a bunaíodh chun an Ghaeilge a chur chun cinn i mí na Nollag, 1999, de réir Chomhaontú Aoine an Chéasta. Ghlac an eagraíocht nua seo cúraimí eagraíochtaí stáit i bPoblacht na hÉireann a bhí ann roimhe - Bord na Gaeilge, An Gúm (Foilsitheoirí) agus An Coiste Téarmaíochta (Forbairt Téarmaíochta) agus aistríodh na foirne agus a ngníomhaíochtaí ar fad chuig an gcomhlacht nua. De réir an Chomhaontaithe, tá Foras na Gaeilge freagrach as cur chun cinn na teanga i dTuaisceart na hÉireann freisin. Chomh maith leis sin, tá an Foras ann chun comhairle a thabhairt don dá rialtas, do chomhlachtaí agus do ghnáthdhaoine faoi chúrsaí Gaeilge.


Comhaontú Aoine an Chéasta.
Martin McGuinness agus Ian Paisley ag obair le chéile
Is é Comhaontú Aoine an Chéasta (a dtugtar Comhaontú Bhéal Feirste agus Comhaontú Stormont air freisin) an comhaontú a shínigh rialtais na hÉireann agus na Breataine ar an 10 Aibreán 1998 le todhchaí pholaitiúil Thuaisceart Éireann a shocrú agus le deireadh a chur leis na Trioblóidí.
Chuir muintir Phoblacht na hÉireann agus Thuaisceart Éireann a dtacaíocht in iúl in dhá reifreann ar an 23 Bealtaine, 1998.


Cath na Bóinne.
Troideadh Cath na Bóinne sa bhliain 1690, agus tá sé ar na cathanna is mó a troideadh riamh in Éirinn.
Sa bhliain 1660 tháinig Rí Séarlas II Shasana i gcoróin, tar éis ré Chromail. Bhíothas i ndiaidh an chuid is mó d'Éirinn a chur i seilbh tiarnaí talún Protastúnacha faoin am seo. Tháinig an Rí Séamus II Shasana i réimeas i 1685, rí a raibh cáil an Chaitliceachais air, ach trí bliana dar gcionn tháinig Liam Oráiste i dtír i Sasana, tar éis dó cuireadh a fháil ón bParlaimint glacadh le coróin Shasana. I 1689 tháinig an Rí Séamus go hÉirinn tar éis dó a bheith ar a theitheadh sa Fhrainc. I 1690 tháinig Liam go hÉirinn ina choinne, agus ar deireadh bhuail sé fórsaí Shéamuis ag Cath na Bóinne, a troideadh ar an 1 Iúil nó – san fhéilire nua – ar an 12 Iúil 1690.
Tar éis Chath na Bóinne, rinneadh plandáil in Ultaibh de thiarnaí talún agus de thionóntaí as Sasana agus as Albain. Ba é seo an phlandáil ba threise riamh a rinneadh in Éirinn, agus féachann a síol siúd, Aontachtaithe agus Protastúnaigh, siar ar Chath na Bóinne le lúcháir, mar gurbh é bua an Rí Liam ar an Rí Séamus a thug tús áite don Phrotastúnachas i Sasana agus in Éirinn ón lá sin i leith. Bíonn máirseáil ar fud Chúige Uladh i mí Iúil, go háirithe ar an 12ú lá, ag an bpobal Aontachtach le comóradh a dhéanamh ar Chath na Bóinne. Le deireanas, cheannaigh rialtas Phoblacht na hÉireann suíomh an chatha chun forbairt turasóireachta stairiúla a dhéanamh air, éacht a leanann as Comhaontú Aoine an Chéasta.
Naisc Sheachtracha.
Bóinne


Vasco da Gama.
Rugadh Vasco da Gama sa bhliain 1460 nó sa bhliain 1469 in Sines, caladh beag ar chósta iardheisceartach na Portaingéile. Ba í a mháthair Dona Isabel Sodré agus ba é a athair an Ridire Estêvão da Gama, Gobharnóir Sibhialta.
Ní fios go cinnte cá bhfuair sé a chuid scolaíochta, ach is léir go raibh eolas maith ar an réalteolaíocht aige.
Bhí faill aige a thaispeáint cén miotal a bhí ann sa bhliain 1492 nuair a chuir Eoin II na Portaingéile chun Setúbal, caladh laisteas de Liospóin, agus chun an Algarve é chun longa Francacha a ghabháil mar dhíoltas ar an gcreach a rinne na Francaigh ar longa Portaingéalacha. Rinne Gama an obair gan stró.
Taiscéalaíocht roimh Gama.
Bhí na Portaingéalaigh ag bailiú eolais ar chósta thiar na hAfraice agus rún acu dul timpeall rinn dheisceartach na hollchríche sin chun maoin na hIndia, go háirithe piobar dubh agus spíosraí eile, a bhaint amach.
Rinneadh amach gurbh fhéidir an India a bhaint amach bealach na farraige. Rinne Bartolomeu Dias Rinn an Dóchais a chur de agus chonaic go raibh an cósta nua ag síneadh uaidh soir ó thuaidh. Cuireadh Pero da Covilhã and Afonso de Paiva thar tír amach tríd an Éigipt chun na hIndia. B'éigean anois an t-eolas seo a chur i gceann a chéile tríd an Aigéan Indiach a bhaint amach. D'iarr Manuel I na Portaingéile ar Gama é seo a dhéanamh de bharr a dhíograisí a chosain sé stáisiúin trádála na Portaingéile ar chósta thiar na hAfraice.
An chéad aistear.
Bealach Vasco da Gama ar a chéad aistear (1497–1499)
Ar 8 Iúil 1497 chuir Vasco da Gama chun farraige ó Liospóin le ceithre long agus le 170 fear.
Bhí cuid de na loingseoirí ba sheanchleachta amach ar bord, leithéidí Pero de Alenquer, Pedro Escobar, João de Coimbra agus Afonso Gonçalves. Ní fios cá mhéad fear a bhí i bhfoireann gach loinge, ach tháinig timpeall cúig fhear is caoga ar ais agus briseadh dhá long. Tógadh dhá long "as naus" (as an nua).
Thar Rinn an Dóchais.
Leacht Croise Vasco da Gama ag Rinn an Dóchais san Afraic Theas
Chuaigh na longa bealach Tenerife agus Oileáin Rinn Verde. Nuair a shroich siad Sierra Leone chuaigh siad ó dheas ar an bhfarraige mhór, ag gabháil trasna an Teochreasa ar lorg ghaotha aniar an Atlantaigh Theas a fuair Dias roimhe sa bhliain 1487. Chuir an longa os cionn 6,000 míle díobh ar feadh breis is trí mhí, an turas ab fhaide as amharc na talún a rinneadh go dtí sin, agus thug na gaotha aniar chomh fada leis an Afraic arís iad ar 4 Samhain 1497.
Faoi 16 Nollaig bhí na longa i limisteár farraige nach bhfaca Eorpaigh riamh roimhe sin (thug Gama "Natal" ar an gcósta úd - Cúige KwaZulu Natal - le hurraim do bhreith Chríost). Bhí gréasán trádála cheana ar chósta thoir na hAfraice agus na hArabaigh i gceannas air. Lig Gama air gur Mhuslamach é agus é ag dul chun cainte le Sabhdán Mhósaimbíc, ach nuair nárbh fhéidir leis bronntanas cuí a thabhairt músclaíodh amhras sa phobal. Bhí ar Gama éalú, ach thuairgneáil sé an chathair.
Mombasa.
Thug na Portaingéalaigh cuairt ar chaladh Mombasa ach bhí doicheall rompu ann. Chreach siad roinnt longa Arabacha trádála in aice leis an gCéinia, mar ata sí anois.
Malindi.
Colún Vasco da Gama in Malindi.
I mí na Feabhra 1498 chuaigh Gama ó thuaidh. Bhí fáilte roimhe in Malindi, áit a raibh na ceannairí in achrann le ceannairí Mhombasa, agus chonaic na Portaingéalaigh go raibh ceannaithe Indiacha ag taithí na háite. Fuair siad piolóta ann a raibh eolas aige ar na gaotha monsúnacha agus a thug chun Calicut (Kozhikode) ar chósta thiar theas na hIndia iad.
Calicut.
Bhain an cabhlach amach Kappad in aice le Calikut ar 20 Bealtaine 1498. Nuair a fuair Rí Calicut, an Zamorin, scéala an chabhlaigh d'fhill sé ó Ponnani, an dara príomhchathair aige, agus fearadh fáilte mór roimh Gama, ach aithníodh gur bheag ab fhiú na bronntanais a thug sé siúd leis ó Dom Manuel - ceithre fhallaing scarlóideacha, sé hata, ceithre phíosa coiréil, dhá "almasares" déag, bosca agus seacht soitheach práis ann, cófra siúcra, dhá bhairille ola agus casca meala. Bhí ionadh ar na hIndiaigh nach raibh ór ná airgead ann, agus thug ceannaithe Muslamacha le fios nach raibh i nGama ach foghlaí mara.
D'iarr Gama cead maor a fhágáil ina dhiaidh a bheadh i bhfeighil na n-earraí nár díoladh ach dhiúltaigh an Rí dó agus d'éiligh na gnáthdhleachtanna custaim (dleachtanna óir ba rogha leis). Chuir seo colg ar Gama agus d'fhuadaigh sé roinnt de mhuintir na háite. Thug sé abhaile leis lasta a bhí os cionn seasca uair níos luachmhaire ná costas an turais.
Filleadh.
Vasco da Gama ag teacht i dtír ag Calicut ar 20 Bealtaine 1498.
Chuir Vasco da Gama chun farraige arís ar 29 Lúnasa 1498 in aghaidh na gaoithe mhonsúin. Thóg an turas chun Malindi 128 lá air dá bharr (le hais 23 lá sa treo eile); cailleadh timpeall leath na foirne agus tháinig an galar carrach ar a lán eile. Bhain dhá long amach an Phortaingéil i Mí Iúil agus i Mí na Lúnasa 1499, agus tháinig Gama féin i Mí Mheán Fómhair.
Bronnadh "Aimiréal na bhFarraigí Indiacha" mar theideal ar Gama agus fearadh céim uasal ar a mhuintir.
Torthaí.
Bheadh an Phortaingéil in ann an-tairbhe a bhaint as trádáil na spíosraí feasta. Ba léir freisin go raibh gá ag an bPortaingéil le cósta thoir na hAfraice (an "Contra Costa") le haghaidh uisce, lóin, adhmaid agus calaí dídine le linn drochshíne. Dá bhrí sin coilíníodh an Mhósaimbíc.
An dara turas.
Ar 12 Feabhra 1502 thug an 4ú cabhlach Portaingéalach a aghaidh ar an India agus Gama i gceannas air. Bhí cúig long déag ann agus ocht gcéad fear, agus rún acu leas na Portaingéile a chosaint. Nuair a shroich Gama an India i Mí Dheireadh Fómhair 1502 chrom sé ar longa Arabacha a ghabháil. Bhí Zamorin sásta conradh a dhéanamh ach d'éiligh Gama go ndíbreodh an Rí na Muslamaigh go léir, éileamh a diúltaíodh. Thuairteáil Gama an chathair, ghabh roinnt longa ríse agus bhain na lámha, na cluasa agus an tsrón de na foirne.
D'fhill Gama ar an bPortaingéil i Mí Mheán Fómhair 1503. Ansin rinne sé ar Kochi, foríocht bheag de chuid Calicut a d'fhear fáilte mhór roimhe agus d'fhill sé abhaile le lasta síoda agus óir.
Rinne sé luíochán ar long (an "Mîrî") a bhí ag teacht ar ais ó Mecca agus ghabh a raibh de mhaoin inti. Ansin d'ordaigh sé go sacfaí na céadta paisinéir faoi ghlas sa bhroinn agus go gcuirfí an long trí thine. Dódh iad beo beathach agus a lán ban agus leanaí ina measc.
D'ionsaigh sé agus bhain cáin as Kilwa san Afraic Thoir, caladh a bhí faoi smacht na nArabach agus é ar cheann de na calaí a bhí ag cur i gcoinne na bPortaingéalach. Lean sé air ag gabháil longa Arabacha.
Tuama Vasco da Gama i Mainistir Jerónimos in Belém, Liospóin
An tríú turas.
Eaglais Naomh Proinsias in Kochi. Cailleadh Vasco da Gama in Kochi sa bhliain 1524 agus san eaglais seo a cuireadh a chorp ar dtús.
Sa bhliain 1519 rinneadh an chéad Chonta Vidigueira de, teideal a chum Manuel I d'aonghnó.. Ba é an chéad chonta Portaingéalach nár de shliocht ríoga é.
Cuireadh chun na hIndia arís é sa bhliain 1524 chun dul in áit Eduardo de Menezes mar leasrí, ach is gearr gur tholg sé maláire. Cailleadh é Oíche Nollag 1524.
Cuireadh a chorp ar dtús in Eaglais Naomh Proinsias in Kochi, ach seoladh é ar ais chun na Portaingéile sa bhliain 1539 agus athchuireadh é in Vidigueira i gcónra a bhí maisithe le hór agus seodra.
Tógadh Mainistir Jerónimos in Belém i gcuimhne a chéad turas chun na hIndia.
Tagairtí.
Gama, Vasco da
Gama, Vasco da


Monacó.
Tír bheag agus tearmann cánach in iarthar na hEorpa í Prionsacht Mhonacó, nó, go simplí, Monacó (Fraincis: "Principauté de Monaco", Monacais: "Principatu de Múnegu"). Tá sí suite cois na Meánmhara, agus teorainn aici leis an bhFrainc. Tá an stát suite timpeall sé chiliméadar déag ó theorainn na Fraince leis an Iodáil. Tá dlús an daonra i Monacó níos airde ná in aon tír eile sa domhan.
Monarcacht bhunreachtúil í Monacó, agus í á rialú ag an rítheaghlach céanna, muintir Grimaldi, ón mbliain 1297 anuas, agus thug an Fhrainc aitheantas oifigiúil do neamhspleáchas na tíre sa Chonradh Fhranca-Mhonacach sa bhliain 1861. Cé gur tír neamhspleách í Monacó, tá sé socraithe ag an dá thír gurb í an Fhrainc a bheidh á cosaint, má bhagraíonn cogadh ar an bprionsacht.
Is é an prionsa atá ag rialú na tíre inniu ná Ailbhe II (Albert Alexandre Louis Pierre Grimaldi), a tháinig i gcomharbas ar a athair Rainier III sa bhliain 2005. Bhí Rainier pósta ar Grace Kelly, réaltóg scannán ó na Stáit Aontaithe, arbh í máthair Ailbhe agus na beirte deirfiúracha atá aige, na banphrionsaí Caroline agus Stéphanie. Ba é Rainier a rinne tearmann cánach agus áit mhór turasóireachta de Mhonacó.
Stair.
Fuair Monacó a hainm ó na Gréagaigh, a raibh coilíneacht acu sa cheantar timpeall i laethanta na seanársaíochta. Is é is brí leis an ainm - "Monoikos" - sa Ghréigis ná "aon teach amháin" nó "áitreabh scartha, áitreabh uaigneach, áitreabh aonaránach".
Athbhunaíodh Monacó sa bhliain 1228 mar choilíneacht de chuid Genoa. Ba é Francesco Grimaldi, "Proinsias Mailíseach", a chuir tús leis an rítheaghlach, nuair a shealbhaigh a chuid trúpaí an dún a bhí ag cosaint Charraig Mhonacó san am. Deirtear go raibh sé féin i mbréagriocht an mhanaigh Phroinsiasaigh, agus go bhfuair an áit a hainm ón gcleas cogaidh seo ("Monaco" = manach), ach is dócha nach bhfuil ann ach finscéal, ó bhí an t-ainm ar Mhonacó roimhe sin féin.
Sa bhliain 1793, d'fhorghabh trúpaí réabhlóideacha ón bhFrainc an phrionsacht. Fuair sí a saoirse ar ais sa bhliain 1814, ach go gairid ina dhiaidh sin, tháinig maithe is móruaisle na hEorpa le chéile i gComhdháil Vín, agus d'fhág siad Monacó faoi choimirce Ríocht na Sairdíne. Sa bhliain 1860, áfach, ghéill an tSairdín an phrionsacht don Fhrainc, ach ní raibh cuid de mhuintir Mhonacó sásta leis an nascghabháil sin. Bhris trioblóidí amach i Menton agus i Roquebrune, agus a muintir ag iarraidh an nasc leis an tSairdín a choinneáil i bhfeidhm. Sa deireadh, fágadh Menton agus Roquebrune ag an bhFrainc, ach fuair an chuid eile de Mhonacó neamhspleáchas, agus d'íoc stát na Fraince slám mór airgid le prionsa Mhonacó mar éiric sa dá chathair chaillte.
Bhí cumhacht absalóideach ag an bPrionsa sa tír, go dtí gur hachtaíodh an chéad Bhunreacht sa bhliain 1911.
Sa bhliain 1943, d'fhorghabh arm na hIodáile Monacó. Go gairid ina dhiaidh sin, chaill Mussolini a chumhacht san Iodáil, agus ansin, tháinig na Naitsithe i seilbh na prionsachta. Mar ba ghnách dóibh, thosaigh siad ag aistriú an phobail Ghiúdaigh go dtí na campaí báis. Fuair René Blum, an córagrafaí a bhunaigh Bailé Ceoldráma Mhonacó, bás san Uileloscadh, mar shampla. Ní raibh Louis II, a bhí ina phrionsa ar Mhonacó san am, sásta comhoibriú leis na Gearmánaigh, áfach. D'ordaigh sé dá chuid póilíní rabhadh a thabhairt do na teaghlaigh Ghiúdacha sula dtiocfadh na Gearmánaigh ag breith orthu.
Cailleadh Louis sa bhliain 1949, agus tháinig a gharmhac, Rainier, i gcomharbas air. Seacht mbliana ina dhiaidh, phós Rainier Grace Kelly, agus bhí ainm na prionsachta bige i mbéal an tsaoil mhóir. Bhí Rainier an-ghnóthach ag cur cuma na nua-aimsearthachta ar a thír. Sa bhliain 1962, tháinig bunreacht nua i bhfeidhm. Chuir sé deireadh leis an bpionós báis agus bhronn sé cearta sibhialta iomlána ar na mná - cead vótála, thar aon rude eile.
Rialtas Mhonacó.
Tá Monacó ina monarcacht bhunreachtúil ón mbliain 1911 anuas. Is é an Prionsa ceann an stáit, agus is é a cheapann Príomh-Aire, nó Aire Stáit, mar a thugtar air. Go dtí an bhliain 2002, chaithfeadh an Príomh-Aire a bheith ina shaoránach Fhrancach, agus rialtas na Fraince ag moladh iarrthóirí don Phrionsa a mbainfeadh sé a rogha astu. Inniu, áfach, is féidir leis an bPríomh-Aire a bheith ina shaoránach Mhonacach freisin. Tá an Príomh-Aire i gceannas ar Chomhairle Rialtais, a bhfuil ceathrar comhaltaí uirthi. Tá parlaimint ag an bprionsacht freisin, agus muintir Mhonacó ag vótáil i dtoghcháin na parlaiminte uair in aghaidh na gceithre mblian. Tá ceathrar feisirí fichead ar an bparlaimint. Maidir le cúrsaí gnáthriaracháin na cathrach, tá comhairle cathrach ag freastal orthu, agus méara na cathrach i gceannas uirthi.
Go traidisiúnta, bhí trí bhardas ("municipauté") i Monacó, is é sin, cathair Mhonacó, Monte Carlo, agus La Condamine. Inniu, tá deich mbarda ("quartier") ann, mar atá, cathair Mhonacó ("Monaco-Ville"), Monte Carlo-Spélugues, La Rousse-Saint Roman, Larvotto-Bas Moulins, Saint Michel, La Condamine, La Colle, Les Révoires, Moneghetti, agus Fontvieille. Talamh nua atá i gceist le Fontvieille, is é sin, scraith de ghrinneall na mara a triomaíodh. Tá barda nua le cur ar bun i dtailte den chineál sin fós, mar atá, Le Portier.


Sinn Féin.
Is páirtí Poblachtánach Sóisialach Éireannach é Sinn Féin. Tá stair fhada ag an bpáirtí seo, agus é ar thús cadhnaíochta ag cur shaoirse na hÉireann chun cinn le céad bliain anuas. B'é an páirtí seo a chuir cor i gcinniúint na hÉireann agus a bhain amach neamhspleáchas don tír.
Sinn Féin - na blianta luatha.
B'é Art Ó Gríofa a bhunaigh Sinn Féin sa bhliain 1905, agus é báúil le Poblacht neamhspleách in Éirinn. San am céanna, thuig an Gríofach nach mbeadh sé furasta a leithéid de chuspóir a bhaint amach, agus mar sin, b'í an chéad aidhm a chuir sé roimh an bpáirtí ná féinrialtas nó neamhspleáchas teoranta: ní bheadh sé réasúnta ná réadúil an nasc leis an mBreatain Mhór a bhriseadh go huile is go hiomlán, dar leis, ach feabhas mór a bheadh san fhéinrialtas teoranta féin. Démhonarcacht is féidir a thabhairt ar an réiteach a bhí i gceist ag an nGríofach, nó bhí a chuspóir múnlaithe ar an gcineál monarcacht dhúbailte a cuireadh i bhfeidhm ar an Ungáir sa bhliain 1867, nuair a bhí an tír sin ceangailte den Ostair in Impireacht na hOstaire agus na hUngáire.
Ní raibh aon bhaint ag Sinn Féin le hÉirí Amach na Cásca, ach mura raibh, is í an chiall chontrártha a bhain na húdaráis agus na nuachtáin araon as imeachtaí an Éirí Amach, nó bhí na focail "The Sinn Féin Rebellion" - ceannairc Shinn Féin - le léamh ar fud na háite tar éis an Éirí Amach. Nuair a cuireadh ceannairí an Éirí Amach, ar nós an Phiarsaigh féin, chun báis, d'éirigh na Náisiúnaithe i bhfad ní b'fhíochmhaire agus ní ba radacaí ina meon. Ní raibh eagraíocht pholaitiúil dá gcuid féin ag lucht an Éirí Amach, áfach, agus chuaigh siad chun caibidlíochta leis an nGríofach chun Sinn Féin a iompú ina pháirtí réabhlóideach.
Sinn Féin i ndiaidh 1918.
Roimh thoghchán na bliana 1918, chuaigh ceannairí nua i seilbh Shinn Féin. D'fhág Art Ó Gríofa an halmadóir ag Éamon de Valera agus ag daoine eile a tháinig ina mbeo as an díoltas a d'agair na Gaill ar lucht an Éirí Amach. Ansin, bhí Sinn Féin ina pháirtí Poblachtánach go hiomlán. Bhuaigh an páirtí 73 shuíochán de na 105 cinn a bhí ar fáil in Olltoghchán na bliana 1918, agus ansin, d'fhógair feisirí an pháirtí nach mbeidís sásta Westminster a bhaint amach ná a gcuid suíochán a ghlacadh i bParlaimint na hImpireachta Gallda i Londain. I dtús na bliana 1919, tháinig feisirí Shinn Féin le chéile le Dáil Éireann, nó parlaimint neamhspleách Phoblacht na hÉireann, a ghairm chun beatha. D'fhógair an Chéad Dáil seo neamhspleáchas na hÉireann, agus thosaigh Cogadh na Saoirse in Éirinn. I rith an chogaidh seo, bhí Sinn Féin i gceann rialtas réabhlóideach na hÉireann. Nuair a shínigh toscairí na hÉireann an Cogadh Angla-Éireannach, áfach, scoilt an páirtí ina dhá chuid. Chaith tromlach na dTeachtaí Dála a gcuid vótaí ar son an Chonartha, 64 vóta ar fad, ach mar sin féin, dhiúltaigh mionlach mór acu don Chonradh, 57 vóta ar fad. Thairis sin, bhí tromlach na nÓglach ag tacú leis an mionlach seo.
Sinn Féin i ndiaidh an Chonartha.
Bhí scoilt sa pháirtí maidir leis an gConradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921. An taobh de Shinn Féin a dhiúltaigh don Chonradh, thug siad Sinn Féin orthu féin go fóill. Iad siúd a thacaigh leis an gConradh, is é an t-ainm a ghlac siad orthu féin ná Cumann na nGaedheal - nó "Cumann na nGael" i litriú an lae inniu. Chuir an dá pháirtí seo cogadh cruálach ar a chéile, Cogadh na gCarad, nó Cogadh Cathartha na hÉireann. B'iad lucht tacaithe an Chonartha a bhuaigh an cogadh, ach tar éis an chogaidh féin, ní raibh lucht an taoibh eile sásta a ndlisteanas a admháil. Bhunaigh na buaiteoirí tír fhéinrialaitheach i sé chontae fichead den tír - Saorstát Éireann. Mar sin, is minic a thugtar "Státairí" nó "Saorstátairí" orthu, agus ainm na bPoblachtánach ag tagairt do lucht an taoibh eile. Chaithfeadh Teachtaí Dála an tSaorstáit dílseacht a mhóidiú do Rí Shasana, rud nár thaitin le hÉamon de Valera ná leis na Poblachtánaigh eile. Mar sin féin, mhol de Valera do Shinn Féin páirt a ghlacadh sna toghcháin agus an chumhacht a bhaint amach sa tír ar dhóigh pholaitiúil, in áit na láimhe láidre. Chuir sé an cheist ar vóta ansin, agus nuair a chaill sé an vóta, d'fhág sé Sinn Féin le páirtí dá chuid féin - Fianna Fáil - a bhunú dóibh siúd a bhí sásta triail a bhaint as an gcóras polaitíochta bunreachtúla.
Sinn Féin 1930 - 1970.
Nuair a thréig de Valera agus lucht leanúna Fhianna Fáil an páirtí, níor fágadh ach dream beag coimeádach sa pháirtí. Ní raibh caidreamh rómhaith ag iarsmaí Shinn Féin leis an IRA, ach an oiread, cé gurbh iad siúd an fórsa ba thábhachtaí agus ba threise i bhfad sa pholaitíocht Phoblachtánach. Sa bhliain 1939, d'éirigh leis an bpáirtí agus leis an arm teacht chun réitigh sa deireadh thiar thall, ach mar sin féin, chuir polasaí neamhfhreastail an pháirtí an-bhac ar a fhás is ar a fhorbairt.
Sna seascaidí, thiontaigh gluaiseacht na Poblachta ar chlé, nuair a rinne go leor de na Poblachtánaigh a gcuid féin den anailís Mharxach ar chás na hÉireann. Ní raibh iomlán na gcomhaltaí sásta leis an gcasadh seo, agus ag Ard-Fheis an pháirtí sa bhliain 1970, chuaigh scoilt nua air. Iad siúd a chloígh leis an Náisiúnachas traidisiúnta, chuir siad Sinn Féin Sealadach ar bun, agus an chuid eile, chuaigh siad le polaitíocht na heite chlé i Sinn Féin Oifigiúil.
Sinn Féin i ndiaidh na scoilte.
Is é Sinn Féin Sealadach an páirtí a bhíonn i gceist ag lucht an lae inniu, nuair a dhéanann siad tagairt do "Shinn Féin". I rith na dTrioblóidí sa Tuaisceart, ba nós dearcadh ar Shinn Féin mar chraobh pholaitiúil an IRA. Ba é Ruairí Ó Brádaigh a bhí ina chathaoirleach ar an bpáirtí i dtús báire, ach inniu, is é Gearóid Mac Ádhaimh an ceannaire. Ó na hochtóidí i leith, tháinig athrú ar sheasamh polaitiúil an pháirtí de réir a chéile, agus iad ag tréigean mheon na gleice armtha ar mhaithe leis an bpolaitíocht bhunreachtúil. Dá thoradh sin, scoilt an páirtí arís, agus sin faoi dhó. Sa bhliain 1986, ghlac an páirtí leis an moladh éirí as polasaí an neamhfhreastail i leith Dháil Éireann agus suíocháin a lorg sa Dáil. Ansin, thréig Ruairí Ó Brádaigh agus lucht a leanúna an páirtí le Sinn Féin Poblachtach a bhunú. Tháinig scoilt nua ar an bpáirtí agus ar an IRA nuair a thoiligh an páirtí leis an sos cogaidh sa Tuaisceart. Iad siúd a dhiúltaigh don tsíocháin, bhunaigh siad an Real-IRA. Mar sin féin, chuaigh Sinn Féin ó neart go neart sna toghcháin, agus in olltoghchán na Breataine sa bhliain 2005; bhuaigh an páirtí sé shuíochán, agus é ar an bpáirtí náisiúnaíoch is mó anois i dTuaisceart Éireann.
Sinn Féin an lae inniu.
Tá Sinn Féin páirteach sna hinstitiúidí polaitiúla ó thuaidh agus ó dheas. Tá Máirtín Mac Aonghusa (Martin McGuinness) ina Leas-Chéadaire sna 6 chontae (oifig atá ar aon chumacht leis an gCéadaire).
Tá borradh nach beag faoi thacaíocht don pháirt ó dheas le roinnt blianta anuas. In Olltoghchán na hÉireann 2016, bhuaigh an páirtí 23 suíochán i nDáil Éireann.
Ógra Shinn Féin.
Tá eite óg ag an pháirtí darb ainm Ógra Shinn Féin. Is eagraíocht í atá gníomhach ar chursaí a bhaineann le hógánach Éireannach dar leo féin. Tá siad i mbun feachtasaíochta ar réimse ábhar, mar shampla, ceisteanna sóisialta: drugaí, féinmharú, bochtanas mac léinn agus cearta na n-oibrithe, agus tá siad glórach ar athaontú na hÉireann agus cur chun cinn neamhspleáchas na tíre.
Struchtúr an Phairtí.
Sinn Féin


Óglaigh na hÉireann (1919-1922).
Eagraíocht mhíleata Éireannach ab ea Óglaigh na hÉireann, a bhí gníomhach idir na blianta 1919 agus 1922. D'fhás sé amach as grúpa eile leis an ainm céanna, Óglaigh na hÉireann, an eagraíocht a ghlac páirt in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Nuair a d'fhógair Dáil Éireann an phoblacht nua sa bhliain 1919, haithníodh na hÓglaigh mar arm oifigiúil na tíre. Chaith siad na blianta idir 1919 agus 1922 ag troid i gcoinne Rialtas na Breataine i gCogadh na Saoirse, go dtí gur síníodh an Conradh Angla-Éireannach.
Bhí scoilt san eagraíocht maidir le tacú an chonartha, agus throid an dá thaobh in aghaidh a chéile i gCogadh Cathartha na hÉireann. D'fhan taobh amháin dílis don Saorstát mar arm oifigiúil, ag cur cogadh ar na frith-chonraitheoirí, an tIRA neamh-oifigiúil, a mhairfeadh i bhfoirm éigin go dtí an lá inniu.


Baile an Róba.
Baile is ea Baile an Róba ("Ballinrobe" as Béarla) i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo.


Baile an Chaisil.
Baile in oirthuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Baile an Chaisil ("Ballycastle" as Béarla). Bhí cónaí ar 234 duine i shráidbhaile mBaile an Chaisil sa bhlian 2011. Bhí cónaí ar 659 duine i dtoghroinn Baile an Chaisil sa bhlian 2011.
An cósta gar don bhaile


Béal Átha hAmhnais.
Baile is ea Béal Átha hAmhnais ("Ballyhaunis" as Béarla) i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo. Bhí 3,008 duine ina gcónaí i mBéal Átha hAmhnais sa bhliain 2011.
Creideamh.
Beal Atha Amhnais


Béal Easa.
Baile i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Béal Easa ("Foxford" as Béarla). Bhí 1,326 duine ina gcónaí i mBéal Easa sa bhliain 2011.
Beal Easa


Cill Ala.
Ceantar i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo in iarthar na hÉireann is ea Cill Ala ("Killala" i mBéarla). Bhí cónaí ar 1,310 duine i dtoghroinn gCill Ala sa mblian 2011 agus bhí cónaí ar 574 duine sa shráidbaile féin. I 1798, chuirtear arm Francach faoin Général Humbert i dtír anseo chun cabhair a thabhairt don na hÉireannaigh Aontaithe.


Na Cruithnigh.
a>.Na Cruithnigh (Béarla: "Picts") a thugtar ar chine a bhí ina chónaí i dtuaisceart na hAlban roimh theacht na nGael chun na tíre sin. Bhí an cháil orthu go gcuiridís dathanna ar a gcoirp. Ní mór ár n-eolas ar na Cruithnigh, ná ar a dteanga, cé go ndéanann foinsí Gaelacha agus Rómhánacha trácht orthu.
Teanga.
Ba é "Pictish" an ainm a glaoitear ar teanga na Cruithnigh as Béarla. Níor mharaigh an teanga, agus mar sin tá díospóireacht leanúnach faoin teanga a d'úsáid siad. Deirtear gur teanga ceilteach a labhair siad, ach deirtear freisin go bhfuil an teanga a d'úsáid siad níos sine ná an tionchar ceilteach.
Tá easpa fianaise scríobhtá fágtha, ach ceaptar gur úsáid an eaglais scríbhneoireacht, agus tá fianaise chuige seo freisin.


8 Iúil.
Is é an 8 Iúil an 189ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 190ú lá i mbliain bhisigh. Tá 176 lá fágtha sa bhliain.


Ryanair.
Is aerlíne ísealchostais Éireannach í an Ryanair, agus í ar an aerlíne is mó den chineál sin san Eoraip. Tá dhá chéad go leith d'eitleáin den déanamh Boeing 737-800 á n-oibriú ag an gcomhlacht, agus iad ag freastal ar bhreis is 1,100 aerchúrsa timpeall na hEorpa agus Mharacó ó cheithre aerfort is dhá scór. Is í an Ryanair an aerlíne is mó a iompraíonn paisinéirí san Eoraip agus ar domhan, ach ní hí an ceann is mó a shaothraíonn brabús. Tháinig borradh suntasach ar an Ryanair ó cuireadh ar bun í, nó bhí liobrálú na heitlíochta san Eoraip ón mbliain 1997 i leith ag faobhrú don chomhlacht. Is é Aerfort Stansted i Londain príomh-bhunáit an Ryanair, ach tá ceanncheathrú an chomhlachta lonnaithe in Aerfort Bhaile Átha Cliath in Éirinn.
Stair.
Ba iad Christopher Ryan, Tony Ryan (óna bhfuair an comhlacht an t-ainm) agus Liam Lonergan a bhunaigh an Ryanair thiar sa bhliain 1985. Bhí Lonergan ag dul le gnó na turasóireachta, nó ba eisean úinéir an bhiúró taistil úd Club Travel. Maidir le Tony Ryan, feidhmeannach de chuid an Aer Lingus a bhí ann agus é páirteach i mbunú an chomhlachta úd Guinness Peat Aviation. Ar dtús, ní raibh ach aon eitleán amháin ag an Ryanair, ceann Brasaíleach den déanamh Embraer Bandeirante. Bhí sí ag eitilt idir Aerfort Gatwick i Londain agus Aerfort Phort Láirge in Éirinn, agus an comhlacht ag iarraidh dé-oplacht (monaplacht dhéroinnte) an Aer Lingus agus na mBritish Airways a bhriseadh sa trácht eitilte idir an Ríocht Aontaithe agus Poblacht na hÉireann.
Sa bhliain 1986, thosaigh an Ryanair ag freastal ar aerchúrsa eile idir an dá stát seo, mar atá, an cúrsa idir Aerfort Idirnáisiúnta Luton agus Aerfort Bhaile Átha Cliath. Faoin am seo, bhí an eitlíocht leathliobrálaithe ag an Aontas Eorpach: go bunúsach, bhí cead agat freastal ar aerchúrsa idir dhá bhallstát má fuair comhlacht faomhadh aon cheann acu. San am seo, ní raibh údaráis na hÉireann sásta cead a thabhairt don Ryanair, ó bhí siad ag iarraidh an tAer Lingus a chosaint ar iomaíocht, ach ón taobh eile de bhí rialtas Margaret Thatcher i gceannas ar an Ríocht Aontaithe, agus saoirse an mhargaidh á chur chun cinn acu ar chúiseanna idé-eolaíochta. Mar sin, cheadaigh an Ríocht Aontaithe don Ryanair cúrsaí nua a eitilt. Nuair a bhí dhá aerchúrsa agus dhá eitleán ann, bhí an comhlacht in ann ochtó is dhá mhíle paisinéir a iompar i rith aon bhliain amháin. Mar sin féin, ní raibh an aerlíne in ann brabús a shaothrú, agus is é an chuma a tháinig ar an scéal sa bhliain 1991 ná go raibh athstruchtúrú ag teastáil.
Ba é Michael O'Leary a cuireadh i mbun na hoibre sin. Is é an cinneadh a ghlac seisean ná go gcaithfí coincheap na haerlíne ísealchostais a chur i bhfeidhm ar an Ryanair. "An drae giúirléidí" - "no frills" - an mana a bhí aige. Ní bheadh cuid den eitleán curtha in áirithe don lucht gnó, ná béile saor in aisce ar fáil do na paisinéirí. Thairis sin, ní bheadh ach eitleáin d'aon déanamh amháin á n-úsáid ag an aerlíne.
Thug O'Leary cuairt ar na Southwest Airlines sna Stáit Aontaithe, is é sin, an aerlíne ísealchostais is mó sa tír sin, agus é meáite ar an gcoincheap céanna a chur i bhfeidhm ar an Ryanair. San am sin, ba iad na haerlínte náisiúnta a bhí chun tosaigh i ngnó an aerthaistil san Eoraip, agus iad ag fáil fóirdheontais ó na stáit. Bhí an Ryanair ag cloí leis an gcoincheap ísealchostais agus ag baint úsáide as aerfoirt bheaga réigiúnacha, ó bhí na taillí tuirlingthe agus imeachta ní b'ísle ansin ná sna haerfoirt mhóra.
Sa bhliain 1992, cheadaigh dírialú na heitlíochta san AE do na haerlínte a bhí lonnaithe in aon tír Eorpach amháin freastal ar aerchúrsaí idir aerchúrsaí eile go tráthrialta. Ba é sin an t-áiméar mór don Ryanair. Ar dtús d'eisigh an comhlacht scaireanna i stocmhalartáin Bhaile Átha Cliath agus NASDAQ, agus nuair a d'éirigh leis an iarracht seo maoiniú breise a bhaint amach don chomhlacht, bhunaigh an aerlíne seirbhísí nua le freastal ar na haerfoirt i Stócólm, i Sandefjord (breis is céad ciliméadar ó Oslo), i mBeauvais (in aice le Páras) agus i Charleroi (le freastal ar an mBruiséil). Sa bhliain 1998, d'ordaigh an aerlíne cúig cinn is dhá scór d'eitleáin mhóra den déanamh Boeing 737-800. Bhí dhá mhórmhilliún dollar ar na heitleáin seo, ach ó bhí caipiteal nua faighte ag an gcomhlacht, b'acmhainn dó a leithéid a cheannach.
2000.
Sa bhliain 2000, chuir an chomhlacht an chéad leathanach idirlín ar fáil. Ar dtús, is é an port a bhí ag an Ryanair nach raibh sna háirithintí idirlín ach cuid bheag gan tábhacht den ríomhoideasra a bhí ag stiúradh an leathanaigh. Tháinig chun solais, áfach, go raibh córas na n-áirithintí ar líne ag cur go maith leis an gcoincheap ísealchostais, nó nuair a bhí na paisinéirí ag ceannach a gcuid ticéad tríd an gcóras idirlín, ní raibh gá le gníomhaireachtaí taistil a ghearrfadh taillí dóibh féin. I ndiaidh an chéad bhliain bhí trí thicéad as gach ceathrar á ndíol ar an ngréasán domhanda. Inniu, ní féidir suíocháin a chur in áirithe ar eitiltí an Ryanair ach tríd an leathanach gréasáin nó trí lárionad glaonna an chomhlachta, "Ryanair direct". Is é sin, ní bhíonn na gníomhaireachtaí taistil ag díol ticéad d'eitiltí an Ryanair ar aon nós a thuilleadh.
2001.
Thosaigh an Ryanair ag oibriú bunáit nua eitilte i Charleroi sa Bheilg sa bhliain 2001. Is é an t-ainm a baisteadh ar an aerfort seo i mbróisiúir an chomhlachta ná "An Bhruiséil Theas", cé go bhfuil Charleroi suite faoi leathchéad ciliméadar den Bhruiséil. Ní ba deireanaí sa bhliain chéanna, d'ordaigh an aerlíne 155 eitleán nua den déanamh Boeing 737-800. Glacadh leis go bhfuair an Ryanair iad ar lacáiste nár bheag, nó i ndiaidh an ionsaí a rinne na sceimhlitheoirí ar an Dá Thúr i Nua-Eabhrac ar an 11 Meán Fómhair 2001, ní raibh ag éirí go maith le déantús na n-eitleán, mar ghnó. Socraíodh go seachadfaí na heitleáin seo don Ryanair i rith na mblianta 2002-2010, agus bhí timpeall ar chéad ceann acu seachadta sa bhliain 2005, cé gur chuir stailc na meaisíneoirí ag an gcomhlacht úd Boeing isteach ar an obair.
2003-2004.
Sa bhliain 2003, d'fhógair an Ryanair go raibh sí ag ceannach 100 eitleán eile den chineál chéanna ón mBoeing. In Aibreán na bliana céanna, cheannaigh an Ryanair an aerlíne úd Buzz, aerlíne ísealchostais a raibh an gnó ag teip uirthi, ón KLM, an aerlíne Ollannach.
Nuair a bhí an bhliain 2003 ag druidim chun deiridh, bhí an Ryanair ag freastal ar 127 aerchúrsa, agus 60 ceann acu oscailte i rith na bliana céanna. Timpeall ar lár na bliana 2004, bhí 11 bhunáit ag an Ryanair ar fud na hEorpa.
I rith na bliana 2004, thug O'Leary rabhadh go raibh cath deiridh le cur idir aerlínte na hEorpa, agus nach dtiocfadh ach cúpla aerlíne ísealchostais slán as an teagmháil sin - an Ryanair agus an comhlacht úd EasyJet, de réir chosúlachta. Sa dara ráithe den bhliain sin a chaill an comhlacht airgead an chéad uair le fada anuas, - 3.3 milliún euro. Ní raibh mórán ann, áfach, i gcomparáid leis an mbrabús a bhí á dhéanamh ag an gcomhlacht roimhe sin, áfach.
Tháinig an aerlíne slán as an gcruachás seo, agus í ag saothrú brabús maith go gairid ina dhiaidh sin. Ar an 1 Bealtaine 2004, chuaigh tíortha nua san AE mar bhallstáit, rud a chuir ar chumas an Ryanair agus na n-aerlínte ísealchostais eile aerchúrsaí nua a oscailt sna tíortha seo.
2005-2006.
I bhFeabhra 2005, d'fhógair an Ryanair go raibh 70 eitleán eile den déanamh chéanna ordaithe aici, agus céadrogha aici ar 70 ceann i mbreis orthu sin. San am sin glacadh leis go gcuirfeadh an ceannach seo ar chumas na haerlíne líon na bpaisinéirí a ardú ón 34 mhilliún, a raibh súil leo don bhliain 2005, go 70 milliún sa bhliain 2011. Bheadh cuid de na heitleáin seo lonnaithe sna bunáiteanna Eorpacha, dhá cheann déag acu, a bhí ann cheana féin, agus an chuid eile le lonnú sa deich mbunáit nua a bhí an comhlacht dírithe ar a oscailt i rith an chéad seacht mblian eile.
I Meitheamh 2006, tháinig an teachtaireacht ón gcomhlacht go raibh meán-teacht isteach an ráithe a shroichfeadh a dheireadh ar an 30 Meitheamh 13 % níos airde ná sa ráithe chéanna den bhliain roimhe sin, agus go raibh líon na bpaisinéirí 25 % níos airde, is é sin, go raibh 10.7 milliún paisinéir ann - le fírinne, bhí sé deacair an dá ráithe sin a chur i gcomparáid, áfach, ó bhí an Cháisc sa chéad ráithe den bhliain 2005 agus sa dara ráithe den bhliain 2006. Chuaigh an glanbhrabús 80 % i méadaíocht i rith an ráithe chéanna sa bhliain 2005. Thug lucht bainisteoireachta an chomhlachta le fios go raibh sé incheaptha nach gcloífeadh an aerlíne leis an ráta borrtha céanna a raibh fágtha den bhliain, cé gur tháinig 27 n-eitleán nua in úsáid, agus aerchúrsaí nua á n-oscailt.
An chuid is mó den deich mbliana seo caite chuaigh líon paisinéirí an Ryanair in airde le 26 % in aghaidh na bliana. Sna luathbhlianta ní raibh an aerlíne ag iompar ach 700,000 duine in aghaidh na bliana, nó ní ba lú fós, ach sa bhliain 2003, bhí líon na bpaisinéirí méadaithe go 21.4 milliún. Is é is cúis leis an bhfás millteanach seo ná an dóigh a raibh an Ryanair in ann tuilleadh eitleán a chur ag obair agus aerchúrsaí nua a oscailt. Mar sin, ní raibh n aerlíne i bhfad ag baint amach a háite i measc na gcomhlachtaí aerthaistil is mó san Eoraip. Sa bhliain 2004, d'iompair sí 20 % ní ba mhó paisinéirí ná na British Airways féin.
I rith na sé mhí roimh an 30 Meán Fómhair 2006 shaothraigh an Ryanair brabús 329 milliún euro - curiarracht a bhí ann. I rith na tréimhse céanna, d'fhás líon na bpaisinéirí go 22.1 milliún, arbh ionann é agus fás fiche faoin gcéad nó ní ba mhó, agus shroich an t-ioncam 1.256 mórmhilliún euro, arbh ionann é agus fás tríocha faoin gcéad.
An Clár Faisnéise "Dispatches".
Ar an 13 Feabhra 2006, chraol an "Channel Four" clár faisnéise faoin Ryanair mar chuid den tsraith úd "Dispatches". Lochtaigh an clár polasaithe traenála an Ryanair chomh maith leis an nós imeachta slándála agus staid an tsláinteachais, agus d'aibhsigh sé an ísle meanman i measc fhoireann oibre an Ryanair. Dhiúltaigh an Ryanair do na líomhaintí a rinneadh ar an gclár faisnéise. Na foilseacháin de chuid an Ryanair a bhí le feiceáil ar an gclár, go háirithe an ceann a thaispeáin grianghraf d'aeróstach ina codladh, d'áitigh an aerlíne gur foilseacháin bhréagacha bhrionnaithe a bhí iontu.
An Tairiscint Táthcheangail ar Aer Lingus.
Rinne Ryanair iarracht a dhéanamh chun Aer Lingus a cheannach faoi dhó, i 2006 agus 2008, ach theip orthu an dá uair.
Sa bhliain 2006 rinne an Ryanair tairiscint táthcheangail ar 1.48 mórmhilliún euro ag iarraidh Aer Lingus a cheannach. Dúirt Micheal O'Leary, príomhoifigeach feidhmiúcháin an Ryanair, gur "aiméar gan a leithéid" a bhí ann le gnólacht eitleoireachta Éireannach amháin a chur ar bun a d'iompródh breis agus leathchéad milliún paisinéir in aghaidh na bliana.
Rinne Aer Lingus comhlúthacht ar Stocmhalartán na hÉireann ar an 2 Deireadh Fómhair 2006, i ndiaidh do Rialtas na hÉireann an cinneadh a ghlacadh go ndíolfaí breis is leath den bhun 85.1 % a bhí ag an Stát sa chomhlacht. Choinnigh lucht oibre an chomhlachta an bun a bhí acusan ann, is é sin, 15 %. Ar dtús bhí na scaireanna ag dul €2.20 an ceann, ionas gur luacháladh an comhlacht ar 1.13 mórmhilliún euro ar fad. Chuir an Ryanair in iúl go raibh sé tar éis bun 16 % a cheannach in Aer Lingus, agus go raibh sé ag tairiscint €2.80 an ceann ar na scaireanna a bhí fágtha. Ar an lá céanna, dhiúltaigh Aer Lingus don tairiscint táthcheangail, ó bhí sí ag teacht salach uirthi féin. Bhí 47 % de scaireanna an chomhlachta ag an Stát, ag iontaobhas úinéireachta an lucht oibre agus ag slánaonaid eile nach raibh sásta glacadh le tairiscint an Ryanair. Thairis sin, bhí seilbh ar 4 % eile ag Banc na hÉireann agus ag Bainc-Aontas Éireann, nach raibh an chuma orthu go mbeidís sásta a gcuid a dhíol leis an Ryanair. Mar sin, thit an tóin as an tairiscint táthcheangail.
2007.
An brabús a bhain an comhlacht amach sa cheathrú ráithe den bhliain 2006, chuaigh sé thar a raibh tuartha ag na hanailiseoirí. Sa tréimhse ó Dheireadh Fómhair 2006 go Feabhra 2007 chuaigh an stoc timpeall ar 50 % i méadaíocht. Thug na nuachtáin le fios go raibh an comhlacht ag díol a chuid eitleán den déanamh 737-800 thar an bpraghas a d'íoc sé féin astu. Tugadh faoi deara freisin go raibh na táillí eitilte ag fás.
I Mí Eanáir 2007, i ndiaidh don BhBC fiosrú a dhéanamh, d'admhaigh an Ryanair nach raibh an comhlacht i ndiaidh a chuid astúchán dé-ocsaíde carbóin a ghearradh síos le 50 %, mar a bhí tugtha le fios aige. Is é an míniúchán a tugadh ná gur "earráid" a bhí i gceist.
Carraeir cianaistir.
In Aibreán 2007 d'fhógair Michael O'Leary, príomhoifigeach feidhmiúcháin an chomhlachta, go raibh sé meáite ar aerlíne nua cianaistir a thosú timpeall na bliana 2009. Dúirt sé go mbeadh an aerlíne nua neamhspleách ar an Ryanair agus go mbeadh a brandáil féin aici.
Thairgfeadh sí idir aerthaisteal ísealchostais agus seirbhísí grád gnó agus iad i bhfad níos daoire. Ar an dóigh seo bhí O'Leary ag déanamh go bhféadfadh sé dul in iomaíocht le gnólachtaí aerthaistil cosúil le Virgin Atlantic Airways.
Bheadh eitleáin na haerlíne nua ag eitilt ó shean-bhunáiteanna an Ryanair san Eoraip go cúig bhunáit nua san Oileán Úr. Ní bheadh sé ag baint úsáide as na haerfoirt mhóra cosúil le hAerfort John F. Kennedy i Nua-Eabhrac, ach as aerfoirt bheaga taobh amuigh de na cathracha móra.
De réir na bpleananna atá ann - fós inniu (i 2017) - beidh daichead nó caoga eitleán den déanamh Airbus A350XWB nó Boeing 787 Dreamliner ag an aerlíne nua.
Is é Michael O'Leary ceannaire an chomhlachta. Sa bhliain 2009 thosaigh siad ar teicneolaíocht a chur ar fáil do ghutháin phóca ina n-eitleáin. Tugann sé seo cead do phaisinéirí a gcuid fóin a úsáid ar na heitleáin, ach ar chostas níos airde.
Caidreamh poiblí & tionsclaíoch.
Tá Ryanair ar na comhlachtaí Eorpacha is mó is ábhar conspóide, agus é molta agus cáinte araon go flúirseach. Is geal le lucht a mholta diongbháilteacht an chomhlachta ar tháillí ísle a thairiscint, chomh maith lena bhainistíocht radacach agus a dhúil le dul i ngleic leis na comhlachtaí agus leis na leasanna atá seanbhunaithe sa tionscail (agus é sin ar nós Southwest Airlines Mheiriceá a bhí ar tús cadhnaíochta i bhforbairt múnla na haerlíne beagchostais).
Ach tá cáineadh searbh tuilte ag Ryanair fosta mar gheall ar a pholasaithe i dtaobh na gceardchumann, agus tá margaíocht mí-ionraic curtha ina leith chomh maith.


Leac an Anfa.
Baile in iarthar Chontae Mhaigh Eo timpeall 2km thiar ó Muraisc is ea Leac an Anfa ("Lecanvey" as Béarla).
Eaglais Caitliceach atá ann, maraon le trá beag (le Cé Leac an Anfa) agus teach tábhairne.


Muraisc.
Barúntacht agus baile in iarthar Chontae Mhaigh Eo is ea Muraisc ("Murrisk" as Béarla).


Pont Abhann.
Baile i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Pont Abhann ("Pontoon" as Béarla).


Baile an Tobair.
Baile beag i ndeisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Baile an Tobair ("Ballintubber" as Béarla).


Náisiúnachas in Éirinn.
Is iad na Náisiúnaí in Éirinn daoine a mhaith Tuaisceart Éireann a bheith an tír chéanna le Poblacht na hÉireann. Tá scoilt eatharthu agus na Poblachtaí. Glacann na Poblachtaithe le húsáid an firéigean chun a aidhm a baint amach, b'fhearr leis na náisiúnaí meáin síochánacha a úsáid. I dTuaisceart Éireann, is iad Sinn Féin agus an SDLP na príomhpáirtí náisúnach. Ach, tá stair fada ag Sinn Féin i gcuideachta an IRA, agus an taobh paraimíleatach. Deirtear go bhfuil siad ag athrú faoi láthair, agus iad ag éirí níos síochánta freisin.
Roimh Deighilt.
Roimh 1922 agus deighilt Éireann, ba iad an pairtí Riail Dúchais an pairtí náisiúnach is mó. Ba é Charles Stewart Parnell a dara ceannaire agus d'éirigh leis bille Riail Bhaile a churadh ar na leabhair dleathacha Breataine, ach theip ar an bhille sa Teach na dTiarnaí. Bhí bille Riail Bhaile eile ann, ach theip sé sa Teach na dTeachtaí faoi bhrú ó na hAontachtaí. Ansin, thit an pairtaí in anord tar éis an scannal leis an colscaradh Kitty O'Shea. Ansin, bhí an pairtí in ísle brí le troideanna ceannairí. Ach, sa 1900í, tháinig John Redmond mar cheannaire agus ba neart é an pairtí arís. D'éirigh leis Acht Riail Bhaile a fháil, roimh An Chéad Cogadh Domhanda. Ach, de réir an Chogadh, an Éirí Amach na Cásca agus eachtraí na hAontachtaithe nuair a tháinig an chéad cruinniú an rialtais Deisceart Éireann, ní raibh ann ach dhá aontachtaithe.
I dTuaisceart Éireann.
Ansin, i rith Cogadh na Saoirse, cha raibh na náisiúnaithe le feiceáil, ós rud é gurb iad na poblachtaí a ritheann leis an chogadh. I dTuaisceart na hÉireann, rinn siad comhaontas le Sinn Féin agus bhuaigh siad cúpla suíocháin ach sa chuid eile den oileán, ní raibh siad neart ar bith a thuilleadh. Tar éis an cogaidh, nuair a bhí Tuaisceart Éireann bunaithe, bhí an pobal náisiúnach scoilte idir Sinn Féin na poblachtaigh, agus an Pairtí Náisiúnachas(síolrú ón pairtí Féinrialachais), na náisiúnaithe. Roimh na Trioblóidí, athainmníodh an páirtí go dtí an SDLP, mar atá anois agus ghlac siad páirt mhór sa Ghluaiseacht Cearta Cathartha. I rith na dTrioblóidí ba iad glór na síochána ar thaobh na náisiúnachais agus ba iad-san a bhí i gcoinne an IRA agus a chuid eachtraí fhoréigin.
Ag na cloginn.
Sa toghcháin, bhí an pobal náisiúnaí scoilteadh idir na poblachtaithe agus na náisiúnaithe go dtí na caogaidí, nuair a bhí an chuid is mó don tacaíocht seo ag an Páirtí Náisiúnachas/SDLP. Lean é sín go dtí na náidí nuair a stop an tIRA a fheactas foréigean agus bhuaigh Sinn Féin níos mó tacaíocht. Sa toghchán Tionól 2003, bhuaigh Sinn Féin an chuid is mó suíocháin sa taobh náisiúnachas don chéad uair. San Ollthoghchán 2005, bhuaigh na pairtí an mhéid chéanna suíocháin, ach chiall an SDLP dhá suíochan go Sinn Féin.


Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre.
Páirtí Náisiúnaíoch i dTuaisceart Éireann is ea Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (PSDLO; as Béarla, "Social Democratic and Labour Party", SDLP). Páirtí daonlathach sóisialach is ea é atá ina chomhalta den Idirnáisiúntán Sóisialach. Tá Alasdair McDonnell ina cheannaire ar an pháirtí anois.
Is é Ógra PSDLO an eagraíocht don aos óg.
Tá triúr Feisirí ag an pháirtí i dTeach na dTeachtaí, agus tá seisear Comhaltaí Tionóil déag acu i dTionól Thuaisceart Éireann.
Is iad an ceathrú páirtí is mó i dTuaisceart Éireann faoi láthair.
Bunú agus luathstair.
Bunaíodh an páirtí i mí Lúnasa 1970, nuair a ghlac; seisear bhall de Pharlaimint Stormont agus Seanadóir amháin, iarbhaill den Pháirtí Poblachtach an Lucht Oibre (páirtí a bhí ceangailte le Pháirtí Lucht Oibre na hÉireann), na Daonlathaigh Náisiúnaíocha (PDN, páirtí beag náisiúnaíoch a díscaoileadh é féin i ndiaidh an SDLP a bheith bunaithe), náisiúnaithe aonair, iarbhaill den Pháirtí Náisiúnach (Tuaisceart Éireann) agus baill de Pháirtí an Lucht Oibre Thuaisceart Éireann, ballraíocht sa phairtaí nua chruthaithe.
Ar dtús, dhiúltaigh an SDLP polasaí an Pháirtí Náisiúnaigh (sé sin 'neamhfhreastalachas') agus rinne sé iarracht troid ar son chearta sibhialta laistigh den chóras reatha i Stormont. Mar sin féin, tháinig an SDLP go tapa ar an tuairim go raibh Stormont do leasuithe, agus tharraing sé siar as a bheith rannpháirtíocht sa pharlaimint.
I ndiaidh Pharlaimint Thuaisceart Éireann a bheith cealaithe, tháinig an SDLP chun cinn mar an dara pháirtí is mó, agus an páirtí is mó sa phobail náisiúnaigh, sna toghcháin don Tionól nua san Tuaisceart a bunaíodh sa bhliain 1973: Bhuaigh an páirtí 19 as 75 suíochán. Ba é an SDLP ceann de na páirtithe ghlac páirt sna caibidlíocht sin a bhí mar thoradh ar shíniú Chomhaontú Sunningdale, agus ina dhiaidh sin bunaíodh an fheidhmeannas comhroinnte cumhachta i mí Eanáir 1974. Ghlac Gerry Fitt, ceannaire pháirtí an SDLP, oifige mar Leas Phríomhfheidhmeannach, san rialtas taobh le Pháirtí Aontachtach Uladh (faoi stiúir Brian Faulkner) agus Páirtí na Comhghuaillíochta. Bhí an Tionól agus an Feidhmeannas gearrshaolach, áfach, agus thuit sé tar éis cheithre mhí mar gheall ar an fhreasúra leanúnach laistigh den phobal aontachtach a chuir ina aghaidh an chomhaontaith, agus bhí níor shuí an páirtí sa rialtas arís go ceann 25 bliain ina dhiaidh sin.
Ba é an SDLP an páirtí náisiúnaíoch ba mhó sa réigiún roimh olltoghchán náisiúnta na bliana 2003. Ba iad ba mhó a bhí ag caint thar cionn an phobail Náisiúnaigh faoin am ar tháinig Comhaontú Bhéal Feirste chun saoil.
Aidhmeanna.
Tá díospóireacht ann faoi cad a bhí ar intinn ag bunaitheoirí an pháirtí, roinnt ag maíomh anois go raibh sí mar aidhm gluaiseacht pholaitiúil a bhunú i gcomhair náisiúnaithe bunreachtúla a bhí i gcoinne fheachtas paraimíleata na nÓglach Sealadach (nó an tIRA) a aontú, agus ar mhian leo feachtas chun cearta sibhialta do Chaitlicigh agus Éire Aontaithe a bhaint amach, tré mhodhanna síochánta bhunreachtúla. Mar sin féin, áitíonn daoine eile, mar a thugann an t-ainm le fios, go raibh an bhéim ar dtús ar pháirtí sóisialta-daonlathach, seachas ar pháirtí náisiúnach a chur ar bun. Lean an díospóireacht seo idir daonlathas sóisialta agus náisiúnachas ar feadh an chéad deich mbliana de shaol an pháirtí. Níos déanaí ar aghaidh, mhaífeadh bunaitheoir agus céad cheannaire an pháirtí Gerry Fitt - a bhí roimhe sin ina iar-cheannaire ar 'Phairtí Poblachtach an Lucht Oibre', páirtí a bhí go follasach sóisialach - gurb é cinneadh an pháirtí 'Comhairle na hÉireann' a éileamh mar chuid de Chomhaontú Sunningdale, a léirigh cathain go díreach ar ghlac an páirtí clár oibre soiléir náisiúnach. D'fhágfadh ​​sé an pairtí ina dhiaidh sin, sa bhliain 1979, ag rá nach raibh sé a thuilleadh mar an pháirtí a bhí i gceist aige ón tús.
Feidhmíocht Toghcháin.
Ba é an PSDLO an páirtí náisiúnach ia mó i dTuaisceart Éireann ó aimsir a bhunaithe go dtí tús an 21ú haois. Sa bhliain 1998, d'éirigh sé ina pháirtí is mó ar an iomlán ó thaobh vótaí faighte, an chéad uair (go dtí seo) a bhain páirtí náisiúnach é seo amach. Bhuaigh Sinn Féin níos mó suíocháin agus vótaí ná an PSDLO don chéad uair sa bhliain 2001 san Olltoghchán do Pharlaimint na Ríochta Aontaithe agus sa bhliain 2003 san toghchán do Thionól Thuaisceart Éireann
Thosaigh an páirtí ag dul ar gcúl sna toghcháin nuair a scor John Hume. Níor sheas Hume sa bhliain 2004 sa toghchan do Pharlaimint na hEorpa agus theip ar an PSDLO an suíochán a choinneáil a bhí ag Hume ón bhliain 1979.
Bíonn roinnt den tuairim go bhfuil an PSDLO i dtús báire ina pháirtí ar son leasa na gCaitliceach meánaicme, le vótálaithe comhchruinnithe i gceantair thuaithe agus sna haicmí gairmiúla, seachas ina fheithicil ar son náisiúnachais na hÉireann. Diúltaíonn an PSDLO an argóint seo, ag cur in iúl go bhfuil a gcuid tacaíochta láidir i nDoire agus a mbua i nDeisceart Bhéal Feirste sa toghchán 2005. Ina theannta sin, sa tréimhse roimh an olltoghchán do Pharlaimint na Ríochta Aontaithe 2005, d'fhoilsigh siad cáipéis ina leagadh amach a bpleananna d'Éire aontaithe.


Mark Durkan.
Polaiteoir i dTuaisceart Éireann is ea Mark Henry Durkan (rugadh ar an 26 Meitheamh 1960 é) a bhíodh ina cheannaire ar Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (SDLP) ó 2001 go 2010. Roimh a curadh Tionól Thuaisceart Éireann ar fionraí, bhí sé ina LeasChéad-Aire.
Tá Durkan ina Fheisire don toghlach Feabhail, an suíochán céanna a raibh ag John Hume roimh ré. Choiméad sé a shuíochán in Ollthoghchán na Breataine 2005 d'ainneoin brú láidre de chuid Shinn Féin agus an gabháil go bhuaigh Sinn Féin an suíochán.
Durkan, Mark
Durkan, Mark
Durkan, Mark
Durkan, Mark


John Hume.
Iar-pholaiteoir i dTuaisceart Éireann is ea John Hume (rugadh i nDoire ar an 18 Eanáir, 1937 é) a bhíodh ina cheannaire ar Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (SDLP) ó 1979 go 2001. Tá sealanna caite aige mar FPE agus mar Fheisire do toghcheantar an Fheabhail. Bhí ról lárnach aige i gcomhlánú Chomhaontú Aoine an Chéasta agus rinne sé a dhícheall chun deireadh a chur le feachtas foréigin an IRA len iad a "thabhairt isteach ón bhfuacht" agus iad a chur ag caint leis na páirtithe aontachtacha. Bronnadh Duais Nobel air i 1998 mar aon le David Trimble ´`De bharr a gcomhiarrachtaí teacht ar réiteach síochánta don choimhlint i dTuaisceart Éireann.´´
(Níor choinnigh sé an t-airgead a fuair sé as an duais ach bhronn é ar charthanachta Caitliceacha agus Protastúnacha, gníomh praiticiúil éacúiméineach.) Agus é ina cheannaire air, ba é an SDLP an páirtí is rathúla i dTuaisceart Éireann. D'éirigh sé as an gceannasaíocht i 2001 agus ghlac Mark Durkan a áit.
Foirgneamh Hume.
Ainmníodh foirgneamh mór nua ar champas a "alma mater" i Má Nuad as John Hume. Osclaíodh Foirgneamh Hume go hoifigiúil ar 23 Aibreán 2005.


TG4.
Is stáisiún teilifíse Éireannach é TG4 atá dírithe ar chainteoirí Gaeilge in Éirinn agus ar fud an domhain ar an Idirlíon. Thosaigh an stáisiún ag craoladh ar Oíche Shamhna 1996 mar Teilifís na Gaeilge'", nó "TnaG", ach athraíodh an t-ainm go TG4 sa bhliain 1999. Bhí TG4 faoi stiúir RTÉ go dtí gur athraíodh é go corparáid neamhspleách phoiblí ar an gcéad lá d'Aibreán 2007, tar éis don reachtaíocht chaoi chun go dtarlódh sé seo dul tríd sa bhliain 2001.
Tiúnann thart ar 730,000 duine isteach gach lá, ag tabhairt croí-lár de lucht féachana 100,000 duine dó, nó 2-3% den lucht féachana iomláin a bhreathnaíonn ar an teilifís in Éirinn. Mar shampla, bíonn an lucht féachana ardaithe go dtí 180,000 nuair a chraoltar Peil Ghaelach na mBan. I mí Iúil 2007, glacadh TG4 isteach mar bhall nua d'Aontas Craolacháin na hEorpa.
Modh oibre.
Is iad na cláir Gaeilge atá ag croí TG4, agus craoltar sé uair den ábhar seo gach lá - mar shampla nuacht, spórt, ceol, cláir faisnéise agus rudaí eile. Chomh maith leis sin, taispeántar athchraoltaí de chláir éagsúla agus ansin cláir cháiliúla eile i mBéarla, cosúil le The O.C., Tuck agus cláir Mheiriceánacha eile.
Ag feidhmiú mar fhoilsitheoir agus mar chraoltóir, caitheann TG4 €20 milliún gach bliain i gcomhair cláir Gaeilge nua ó chomhlachtaí Éireannacha. Tá an sobal dráma Ros na Rún ar cheann de na cláir is rathúla, agus déanann siad cláir faisnéise chomh maith.
Ar an 1 Aibreán 2007, rinneadh corparáid neamhspleách de Teilifís na Gaeilge, agus bhí Peter Quinn, iar-Uachtarán an CLG, ar an gcéad Cathaoirleach air. I measc na daoine eile a ceapadh ar an údarás ná Joe Connolly, Padraig MacDonnacha, Eilís Ní Chonghaile, Méabh Mhic Ghairbheith, Méadhbh Nic an Airchinnigh, Bríd Ní Neachtáin, Feargal Ó Sé agus Regina Culliton.
Tá an chuid is mó de chláir an stáisiúin ar fáil le fotheidil as Béarla.
Buiséad.
Cláracha coimisiúnaithe de réir aicme i 2006:-
Cláir.
Nuair a bunaíodh TG4 i dtús báire, ní bhíodh a lán cláir ar siúl, tháinig deireadh luath leis an gcraoladh gach aon lá agus bhíodh a lán cláracha Béarla ann freisin. Ó shin, tá sé tar éis dul ó neart go neart, ag mealladh lucht féachana mar thoradh ar a chláir ghairmeacha. Ar dtús ní raibh a lán airgid faoi réir acu agus bhí sé faoi smacht ag RTÉ.
Bhuaigh an sraithdhráma grinn C.U. Burn “Spiorad na Féile”, An Fhéile Idirnáisiúnta Cheilteach Scannán & Teilfíse I 1997. D'údaraigh Teilifís na Gaeilge do Lios na Sí Teo. Sraithchlár sé mhír a sholáthar i dtosach báire, Ach bhí glactha chomh maith sin leis an tsraith go raibh beartaithe ag Lios na Sí sraith eile a dhéanamh. Mar sin, bhí 16 cláir craolta i 1996 agus i 1997.
Sa bhliain 1999, athsheoladh an stáisiún faoin teideal TG4 (Telefís Gaeilge 4) faoi údarás TeleGael, cumann eile faoi stiúir ag RTÉ. Ó shin i leith, tugann RTÉ buiséad do TG4 chun caitheadh mar a thagair siad. Thosaigh siad ag craoladh níos mó cláracha dírithe ar daoine fásta, ag seoladh Séideán Staire agus Ardán.
Chomh maith le sin, tá TG4 i ndiaidh cur lena chuid craoltóireachta agus raon dá chláracha a leathnú. Mar shampla, cuireadh an tsraith taisteal Amú, le Hector Ó hEochagáin i láthair. Rinne an clár seo réalta mór de Ó hEochagáin agus d'éirigh le TG4 a lucht féachana a leathnú maille leis sin. Anois, is cosúil go bhfuil TG4 ina lánrith, le príomhchláir den chéad scoth agus ainmneacha iomráiteacha ag baint leis an staisiún.
Tá an teist tuilte ag TG4 gur stáisiún é a chruthaíonn cláir nuálacha, scannánaíocht, ealaín, dráma, cláir faisnéise agus spóirt. Mar shampla, chraol TG4 na cláir choitianta Mheiriceánacha "Nip/Tuck", "Carnivàle", "Gossip Girl", "The Wire", "America's Next Top Model", "The O.C.", "One Tree Hill", "Lipstick Jungle", "Everwood", "Survivor", "Invasion" agus "Curb Your Enthusiasm" sula raibh siad le feiceáil sa Ríocht Aontaithe agus tíortha eile. Chomh maith le sin, thaispeáin TG4 an comórtas leadóige Wimbledon agus an rás Tour de France beo ar an aer. Tugann TG4 aird do cluichí Éireannacha chomh maith, ar nós na cluichí peil Ghaelach agus iománaíocht, mar shampla na sraitheanna náisiúnta agus comórtas na gclubanna. Níl na héachtaí seo in ann lucht féachana ábhalmhór a bhaint amach, ach ní fhéadfaí a rá gur mó atá TG4 is lucht na Gaeilge siar ná aniar leis na hiarrachaí seo, toisc go bhfuil léantóirí rialta díbhirceach fós i ndíograis leis an tseirbhís in alt na huaire seo. Craoltar scannáin mhóra-le-rá freisin, mar shampla scannáin buachaillí bó, i dteangacha eile, go háirithe as Fraincis, Gearmáinis agus Spáinnis.
Ó thaobh cláir shiamsaíochta de, tá an seó cainte "Ardán" agus an clár faiseain "Paisean Faisean" ar an bhfód. Ar an 31 Deireadh Fómhair 2006, craoladh an chéad eipeasóid den chlár "Aifric", clár grinn/dráma atá dírithe ar dhéagóirí. Ag freastal ar daoine níos sine agus na gnothaí céanna sa treis aige, tá an clár nua "Seacht" a leanann na saolta seachtar mac léinn i mBéal Feirste. Ar an 24 Meán Fómhair 2007, thosaigh TG4 ag taispeáint an chláir bheochana "South Park" as Gaeilge. Ní taise do "Sesame Street" é, a chraoltar faoin ainm "Tar ag Spraoi Sesame".
Chuaigh leis an stáisiún méid réimí go leor réaltaí a sheoladh in Éirinn, cuir i gcás, na deirfiúracha Seoige, Gráinne agus Síle, agus Hector Ó hEochagháin.
Ar na cúiseanna uilig á lua, tá TG4 tar éis teacht chuige féin mar acmhainn cruthanta a mbíonn ag freastal ar chúraimí na Gaeilge is na nGaeilgeoirí.
Cuireann TG4 sruth beo ó Dháil Éireann dhá lá sa tseachtain. Tá clár nuachta laethúil den chéad scoth go deo chomh maith, "Nuacht TG4" agus an clár Timpeall na Tíre (bailiúchán de na scéalta móra ar bhonn seachtanúil) agus "7 Lá" (díospóireacht ar cúrsaí reatha). Is iad na cláracha fáisnéise seo i dtaca le cúrsaí reatha a bhfuil ard-chaighdeán labhartha na Gaeilge acu, agus go deimhin tá dul faoi leith acu maise a chur ar do chuid Gaeilge go gasta, má chuireann tú cos as breathnú orthu go rialta.
Tá seirbhís theilithéacs ag TG4, ar a tugtar "Téacs TG4". I mí an Mheithimh na bliana 2006, thosaigh siad ag craoladh cláir go beo ar an suíomh idirlín tg4.tv.
Tuaisceart Éireann.
Mar pháirt de Chomhaontú Aoine an Chéasta sa bhliain 1998, cuireadh TG4 (nó TnG mar a bhí sé) ar fáil i dTuaisceart Éireann. Sa bhliain 2005, thosaigh sé ag craoladh go hoifigiúil ón tarchuradóir úd Divis gar do Bhéal Feirste.
Aitheantas agus duaiseanna.
Thuill dhá shaothar an-éagsúil mórdhuais agus aitheantas speisialta do TG4 ag comórtas tábhachtach Eorpach, Circom 2011, a tionóladh i Frederikstad san Iorua. Thug an scannán An Píopa an phríomhdhuais Faisnéise leis agus tugadh aitheantas agus moladh speisialta don tsraith Gualainn le Gualainn, stair an rugbaí in Éirinn, sa duaisaicme do chláracha spóirt. Is í seo an ceathrú uair le deich mbliana a bhfuair cláracha TG4 duaiseanna agus aitheantas ó Circom.
Bronnadh Buaic-Ghradam Chumarsáide an Oireachtais ar TG4 don bhliain 2016. An tUachtarán Mícheál D. Ó hUiginn a bhronn an duais.


15 Deireadh Fómhair.
Is é an 15 Deireadh Fómhair an 288ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 289ú lá i mbliain bhisigh. Tá 77 lá fágtha sa bhliain.


12 Eanáir.
Is é an 12 Eanáir an 12ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 353 lá fágtha sa bhliain nó 354 i mbliain bhisigh.


9 Bealtaine.
Is é an 9 Bealtaine an 129ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 130ú lá i mbliain bhisigh. Tá 236 lá fágtha sa bhliain.


19 Deireadh Fómhair.
Is é an 19 Deireadh Fómhair an 292ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 293ú lá i mbliain bhisigh. Tá 73 lá fágtha sa bhliain.


30 Meitheamh.
Is é an 30 Meitheamh an 181ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 182ú lá i mbliain bhisigh. Tá 184 lá fágtha sa bhliain.


Trá Lí.
Baile i dtuaisceart Chontae Chiarraí in Éirinn is ea Trá Lí nó Tráigh Lí (). Is é an baile contae é, agus é ar an mbaile is mó sa chontae freisin. Bunaíodh sa tríú haois déag é.
Bhí 22,744 duine ina gcónaí i dTrá Lí (bruachbhailte san áireamh) sa bhliain 2006.


Beirlín.
Is í Beirlín () príomhchathair na Gearmáine, agus í ar an gcathair is mó sa tír sin, nó tá 3,496,293 duine ina gcónaí ansin (ó thús mí Meán Fómhair 2015); is ísliú é sin ón 4.5 mhilliún duine a bhíodh sa chathair roimh an Dara Cogadh Domhanda.
Stair.
Tá lár stairiúil na cathrach suite idir na haibhneacha úd Spree agus Havel, agus an stát cónasctha úd Brandenburg á timpeallú ó gach taobh.
Bhí stádas Bheirlín Thiar ina cnámh spairne sna 1940idí. Sna tréimhse 1949-1990, bhí an chathair dealaithe ina dhá cuid, Beirlín Thoir agus Beirlín Thiar. Ba í Beirlín Thoir príomhchathair Dhaonphoblacht na Gearmáine, ach bhí stádas Bheirlín Thiar ina cnámh spairne. Ba é dearcadh mhuintir na cathrach féin gur ceann de stáit de Phoblacht Chónasctha na Gearmáine a bhí ann, ach ní raibh na cumhachtaí forghabhála, an tAontas Sóivéadach ach go háirithe, sásta glacadh leis seo. Ba é polasaí Dhaonphoblacht na Gearmáine, ach go háirithe, "Selbständige Politische Einheit West-Berlin" ("Slánaonad Polaitiúil Neamhspleách Bheirlín Thiar") a thabhairt ar an leath thiar den chathair.
C-47, aerfort Tempelhof, Aertharlú, 1949
Ar 24 Meitheamh 1948, d’ordaigh Stailín go ndruidfí gach bóthar, iarnród agus bealach uisce isteach go Beirlín Thiar. Tugadh ‘fadhbanna teicniúla’ mar fháth oifigiúil ar an chinneadh seo.
Sa bhliain 1949, tharla aertharlú chun Beirlín Thiar a shábháil. Tógadh dhá mhilliún tona earraí isteach le linn na tréimhse seo. Cuireadh deireadh leis ar 12 Bealtaine 1949..
Sa bhliain 1961, tógadh balla idir an dá leath den chathair.
Nuair a tháinig deireadh leis an gCogadh Fuar, ceann de na siombailí ba chumhachtaí don athrú mór seo ab ea an dóigh ar chuir an chosmhuintir an balla de dhroim an tsaoil.
Ar an 23 Eanáir 1990 thosaigh an rialtas sa Ghearmáin Thoir ag leagadh Bhalla Bheirlín chun na píosaí is fearr le graifítí a dhíol. Ar an 13 Meitheamh 1990 thosaigh saighdiúirí teorann sa Ghearmáin Thoir ag leagadh Bhalla Bheirlín go hoifigiúil.
Spórt.
Mar gheall ar an spórt i mBeirlín, is iad Hertha BSC agus 1. FC Union Berlin a imríonn sa dara sraith, Zweite Bundesliga, na clubanna sacair a bhfuil an cáil is mó orthu. Tá clú agus cáil ar Alba Berlin mar fhoireann cispheile.


Féile "Cat Laughs".
Is féile ghrinn idirnáisiúnta í Féile Ghrinn Cat Laughs nó Féile Ghrinn Chill Chainnigh a bhíonn á reáchtáil i gCathair Chill Chainnigh gach bliain. Bíonn sí ar siúl i gcónaí ag deireadh seachtaine na saoire bainc ag tús mhí Mheithimh. Bíonn cuid mhaith d'fhuirseoirí móra an domhain ag triall uirthi agus is tarraingt thábhachtach í an fhéile don turasóireacht i gCill Chainnigh.
Stair.
Cuireadh tús leis an bhféile sa bhliain 1995 agus bhíodh an comhlacht leanna dhuibh, "Murphy's", mar urraitheoir na féile at dtús. Is é an comhlacht óil "Smithwicks" a dhéanann urraíocht ar an bhféile.


Tionól Thuaisceart Éireann.
Is é Tionól Thuaisceart Éireann ná tionól a cuireadh ar bhun de réir Chomhaontú Aoine an Chéasta i 1998. Is é roinnt cumhacht idir náisiúnaithe agus aontachtaithe bonn an tionól. Chuireadh ar cheall é a lán uaireanta ina stair de réir easaontais idir na pairtí aontachtaithe agus náisiúnaithe. Tá sé ar cheall anois agus tá Tuaisceart Éireann á rialladh díreach ón mBreatain.
De réir Chomhaontú Aoine an Chéasta, is gá don dá phobal cumhacht a roinnt eatarthu -.i. is gá Céad-Aire a bheith ón bpairtí is mó agus an LeasChéad-Aire a bheith ón pairtí is mó ón bpobal eile. Freisin, ní féidir le haon vóta a theacht isteach mura vótáil an dá pobal dó. Ní foláir dona airí a bheith roinnte idir an dá pobal freisin.
Beachtaíochtaí an Tionól.
Ón tús, bhí an Páirtí Aontachtach Daonlathach (DUP) ag cáineadh an tionól agus d'iarr siad ar a lucht leanúna votáil 'ní' sa reifreann chun é a chur ar bhun. Dúirt siad nach cheart a thabairt cumhacht do Shinn Féin, a bheith scheimlitheoirí ina shúile. Ba é Martin McGuinness an chéad Aire Oideachais agus rinne a lán duine magaidh faoi go mbeadh sé ag cleachtadh conas gunnaí a lámhadh.
Chomh maith le sin, dúirt a lán daoine gur ceap magaidh é toisc go raibh sé ar cheall chomh coitianta agus nach mbeadh na pobail in ann comhaontú a obriú gan troideadh arís.
Bhí sé ar na comhaltaí iad féin a ainmniú mar 'náisiúnaithe', 'aontachtaí' nó 'eile' chun ábhair vóta. Deirtear ag Páirtí na Comhghuaillíochta nach ndéanann é sin ach na deighiltí aicmeacha a threisiú.
I vótáil tar éis Seamas Mallen a éirí as mar Leas-Chéadaire, bhí dóthain comhaltaí frith-chomhaontú chún vótáil i gcoinne Mark Durkan a bheith mar LeasChéad-Aire. Mar sin, d'athainmnigh daoine ón bPáirtí Chomhaontais mar aontachtaithe chun an vóta a chaitheamh. Cháin an DUP an Tionól go géar tar éis an eachtra sin.


27 Feabhra.
Is é an 27 Feabhra an 58ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 307 lá fágtha sa bhliain nó 308 i mbliain bhisigh.


Fianna Fáil.
Is pairtí polaitiúil é Fianna Fáil i bPoblacht na hÉireann.
An páirtí.
Bunaíodh an páirtí le trí bhunaidhm -
Bhí an páirtí i gcumhacht i 23 Dáil as an 29 a bhí ann roimh 2009. Ba rialtas Fhianna Fáil é an rialtas is faide, ó 1932-1948, nuair a tháinig comhrialtas i gcomharba orthu, a thit ceithre bliain níos déanaí nuair a bhuaigh Fianna Fáil olltoghchán eile faoi Eamon de Valera.
Ainm.
Tagann an t-ainm ón seanchas mar ba bhuíon laochra iad na Fianna faoi cheannas Fhinn Mhic Cumhaill. B'ainm "Inis Fáil" a glacadh mar ainm eile ar Éirinn.
Is ar an 2 Aibreán 1926 a rinne an páirtí cinneadh ar a ainm. Bhí Seán Lemass i bhfabhar an ainm 'The Republican Party', ach is Éamon De Valera, ceannaire an páirtí a rinne an cinneadh, agus is é an t-ainm 'Fianna Fáil' a phioc sé.
Is minic "An Páirtí Poblachtach" nó "The Republican Party" mar fhotheideal ar ainm an pháirtí.
Cúlra.
Bhí scoilt i Sinn Féin tar éis an conradh i 1922 idir Éirinn is an Bhreatain Mhór a chuir deireadh le Cogadh na Saoirse. D'fhág Eamon de Valera Sinn Féin i 1925 mar níor mhaith leis an bpáirtí a suíocháin a ghlacadh sa Dháil mar gheall ar an mionn dílseachta do rí na Breataine. Ag an am sin, dúirt Seán Lemass gur 'páirtí leath-bhunreachtúil' ab ea an páirtí mar ní raibh siad ach ag féachaint cad ab fhéidir leo a fháil trí mheáin pholaitiúla agus dá mbeadh gá ann, d'fhillfidís arís ar an bhforéigean.
Bunú.
Bunaíodh an páirtí ar an 23 Márta 1926. Ar an 16 Bealtaine 1926, reáchtáladh an chéad cruinniú an páirtí san amharclann 'La Scala' i mBaile Átha Cliath.
I gCumhacht.
Bhunaigh an páirtí a gcéad rialtas i Mí na Márta 1932 le cabhair ón Lucht Oibre. Ghéill rialtas Chumann na nGaedhael riarachán na tíre dóibh agus ba chéim mhór í seo do dhaonlathas na hÉireann mar bhí na daoine céanna á marú i gCogadh Cathartha cúpla bliain roimhe sin. I mí Eanáir 1933 d'fhógair de Valera toghchán agus bhuaigh an páirtí móramh sa Dáil.
1960idí.
Tháinig a lán scannal chuig Fianna Fáil trína bliana. An "Triail na nArm" sa seachtóidí, nuair a cúisíodh Cathal Ó hEochaidh agus aire eile ó bheith ag tabhairt airm don tIRA, agus díbríodh iad ón gcaibinéid. Fuair an triail amach nach raibh baint acu le airm soláthar agus d'éirigh leis an Eochaigh a bheith ina Thaoiseach níos déanaí. Sna nóchaidí, bhí cúpla scannal faoi thabhairt conradh pleanála. Mar thoradh, chuaigh daoine chuig príosún agus chuir an rialtas a lán binse fiosrúcháin ar bhun.
Géarchéim, 2007-2016.
I mí Meitheamh 2009 chaill Fianna Fáil a lán suíocháin sna toghcháin áitiúla.
Ceannairí.
Is é Eamon de Valera an ceannaire a mhair an t-am is faide.
Naisc sheachtracha.
Fianna Fáil


An Rúis.
Is tír leathEorpach, leathÁiseach í an Rúis (ainm oifigiúil: Cónaidhm na Rúise'"). Is í an tír is mó ar domhan, le hachar 17,075,400 km², beagnach dhá oiread níos mó ná an chéad tír eile, is é sin, Ceanada. Is í an t-ochtú tír is mó maidir le daonra. Is é Moscó an phríomhchathair. Is í an Rúisis an teanga oifigiúil, siúd is go bhfuil an dúrud teangacha eile á labhairt ag na mionlaigh ar fud na tíre.
Bhí sí ar an tír cheannasach in Aontas na bPoblachtaí Sóivéideacha Sóisialacha (APSS) agus is iomaí duine sa Rúis a airíonn uaidh cumhacht na Rúise sna laethanta a bhí.
Teangacha.
Labhraítear 100 teanga difriúla. Is í Rúisis an t-aon teanga oifigiúil ach tá 27 teanga mhionlach atá aitheanta. De réir an daonáirimh sa bhliain 2002, bhí 142.6 milliún duine ábalta Rúisis a labhairt de na 143.8 milliún duine ar fad sa Rúis (99.1%). Is í Tatairis an dara teanga is mó le 5.5 milliún cainteoirí. Is í Úcráinis an tríú teanga is mó agus 1.8 milliún cainteoirí ann. Is í Rúisis ceann de na sé theanga oifigiúla de chuid na Náisiún Aontaithe.
Oideachas.
Tá córas oideachais saor i gcóir gach duine mar chuid den bhunreacht. Ó 1990 tá córas 11 bhliain i réim. Sa bhliain 2004 chaith rialtas na Rúise 3.6% de GDP na tíre ar an oideachas.
Reiligiún.
Níl aon daonáireamh oifigiúil i gcóir reiligiúin ach tá na figiúirí seo bunaithe ar suirbhéanna. I Lúnasa ceap ARENA gur Críostaithe iad (Cathlicigh, Cheartchreideamhaigh, Protastúnaigh) iad 46.% den daonáireamh. Ceapann Levada go bhfuil 76% den daonra sa Rúis ina gCríostaithe. De réir POF tá 65% ina Chríostaithe agus de réir PRC 73.6%.
Bhí timpeall 95% do paróiste Cheart Chreideamh le Ceart Chreideamh na Rúise.
Is iad Cheart Chreideamh, Ioslam, Giúdachas agus Búdachas na reiligiúin traidisiúnta.
Is é Ioslam an dara reiligiún is mó sa Rúis. Go léir tá 9,400,000 Moslamach sa Rúis (6.5%) i 2012 (níl an figiúr seo ró cruinn mar ní chlúdaínn sé na Stáit Mhoslamacha traidisiúnta.i. Chechnya agus Ingushetia. Seo na stáit (a bhí clúdaithe sa suirbhé) le níos mó ná 10% Moslamach Kabardino-Balkaria (49%),  Bashkortostan (38%), KarachayCherkessia (34%), Tatarstan (31%), Yamalia (13%), Orenburg Oblast (11%), Adygea (11%) agus Astrakhan Oblast (11%). Tá daonra Moslamach idir 1-2% sa chuid is mó do na stáit sa Sibéir.
Litríocht.
Is í litríocht na Rúise litríocht na Rúise féin agus a cuid deoraithe, agus litríocht Rúisise na dtíortha a bhain leis an Rúis nó leis an Aontas Sóivéadach.
Caidreamh iasachta.
Sa bhliain 2009 bhí caidreamh ag an Rúis le 191 tíortha agus bhí ambasáidí i 144 tíortha.
Naisc sheachtracha.
R


Ollscoil Dhún Éideann.
Is ollscoil suite i nDún Éideann in Albain í Ollscoil Dhún Éideann (nó "Oilthigh Dhùn Èideann" i nGaeilge na hAlban). Bunaíodh í sa bhliain 1583. Is í ceann de na hollscoileanna is cáiliúla sa Bhreatain í. Is ball den Ghrúpa Russell, grúpa de hollscoileanna móra le béim ar taighde í. Is í an t-aon ollscoil amháin in Albain (agus sa Bhreatain seachas Oxford agus Cambridge) atá ina ball de Ghrúpa Coimbra agus an LERU araon, dhá chumainn ollscoileanna Eorpacha.


Críoch Lochlann.
Críoch Lochlann, an Fhionlann, agus an Mhuir Bhailt. Seanmhapa Fionlannach is ea é, agus an Fhionlainn á taispeáint sna teorainneacha réamhchogaidh.
Is iad na tíortha i gCríoch Lochlann ná an tSualainn, an Iorua agus an Danmhairg. Tagraíonn an téarma 'Críoch Lochlann' do na naisc chultúrtha agus stairiúla idir na tíortha seo.
Uaireanta, áirítear an Ghraonlainn, an Fhionlainn, agus an Íoslainn ar thíortha Chríoch Lochlann freisin. Tá cúiseanna maithe leis an úsáid seo, agus an dlúthchaidreamh atá ag na tíortha seo le Críoch Lochlann. Is fearr na tíortha Tuaisceartacha nó na tíortha Nordacha a thabhairt ar na tíortha seo in éineacht le fíor-Chríoch Lochlann, áfach.
Is é is bunús leis an ainm Gaeilge ar na tíortha seo ná "Rogaland". Cúige in iarthar na hIorua is ea Rogaland.
Tíreolas.
Tá geograife Chríoch Lochlann iontach ilghnéitheach. Gnéithe suntasacha iad na fiordanna ar fud chósta na hIorua, na sléibhte Lochlannacha, na hísleáin sa Danmhairg, agus na hoileánraí Sualannacha agus Ioruacha. Má chuirtear an Fhionlainn san áireamh, is féidir na moiréin (na hoigheardheascthaí, an lorg a d'fhág oighir na hOighearaoise ina ndiaidh) a lua freisin.
Tá an aeráid éagsúil chomh maith, nó is í aeráid mhuirí an chósta thiar an cineál aeráide is dual don Danmhairg, do dheisceart na Sualainne agus do chuid mhaith de chósta thiar na hIorua. De bharr na báistí oragrafaí (is é sin, an dóigh a dtosaíonn na scamaill ag cur fearthainne agus iad ag dul suas fána na sléibhte) tá an fhrasaíocht an-láidir in iarthar na hIorua ach go háirithe. Is é an cineál aeráide atá ann i lár Chríoch Lochlann ná aeráid fhliuch na hilchríche.


Idirnáisiúntas Sóisialach.
Is éard atá san Idirnáisiúntas Sóisialach (nó IS) ná eagraíocht idirnáisiúnta de pháirtithe polaitíochta a sheasann don daonlathas sóisialach agus don tsóisialachas daonlathach. Tá foireann rúnaíochta an Idirnáisiúntais lonnaithe i Londain. I measc a chuid ballpháirtithe tá Páirtí Lucht Oibre na Breataine Móire, Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (Tuaisceart Éireann), Páirtí Lucht Oibre Phoblacht na hÉireann, Páirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine, Sóisialaigh Dhaonlathacha na Stát Aontaithe, Páirtí Lucht Oibre na hAstráile, Páirtí Nua Daonlathach Cheanada, agus go leor eile.
Stair.
Téann stair an Idirnáisiúntais Shóisialaigh ar ais go dtí bunú an Dara hIdirnáisiúntas, sa bhliain 1889. Tháinig scoilt ar an Idirnáisiúntas seo nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach, agus hathbhunaíodh, mar Idirnáisiúntas na Sóisialach agus an Lucht Oibre, sa bhliain 1923 é. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, cuireadh cuid mhaith de bhallpháirtithe an Idirnáisiúntais seo faoi chois, agus tháinig sé le chéile arís i ndiaidh an chogaidh. Ba ansin a fuair sé an t-ainm atá ar an eagraíocht inniu.
Sna blianta i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, chuidigh an tIdirnáisiúntas Sóisialach le bunú nó athbhunú páirtithe daonlathacha sóisialacha i dtíortha a bhí ag teacht chucu arís i ndiaidh tréimhse fhada a chaitheamh ina ndeachtóireachtaí, ar nós na Portaingéile agus na Spáinne. Sna hochtóidí, bhí cuid mhór de bhallpháirtithe an Idirnáisiúntais ag tacú leis na Saindinistithe i Nicearagua, agus an páirtí seo i ndiaidh naimhdeas na Stát Aontaithe a tharraingt air lena chuid polasaithe cléacha. Idir an dá linn, d'fháiltigh an tIdirnáisiúntas an páirtí Saindinistíoch mar bhallpháirtí, maille le páirtithe áirithe iar-Chumannacha, ar nós na nDaonlathach Clé ón Iodáil agus FRELIMO ó Mhósaimbíc.
Fo-bhalleagraíocht de chuid an Idirnáisiúntais Shóisialaigh is ea Páirtí na Sóisialaithe Eorpacha, is é sin, faicsean na sóisialaithe daonlathacha ar an bPairlimint Eorpach.
Sa bhliain 2006, is é Giorgos Papandreou, cathaoirleach Ghluaiseacht Pan-Heilléineach na Sóisialaithe, atá i gceannas ar an Idirnáisiúntas Sóisialach. Tháinig sé i gcomharbas ar António Guterres, an Sóisialach Portaingéalach a bhí san oifig chéanna ón mbliain 1999 ar aghaidh.


Páirtí an Lucht Oibre.
Is iomaí páirtí ar fud an domhain a bhfuil an t-ainm Páirtí an Lucht Oibre air. De ghnáth is páirtithe de chuid an Daonlathais Shóisíalaigh a leithéidí agus baint acu le ceardchumainn. Tá a lán díobh ina mbaill den Sóisíalachas Idirnáisiúnta.
Féach Freisin.
Lucht Oibre


Páirtí an Lucht Oibre (Éire).
Is páirtí polaitiúil Éireannach é Páirtí an Lucht Oibre (Béarla: "The Labour Party"). Bunaíodh é sa bhliain 1914. Ba iad Séamas Ó Conghaile, Séamas Ó Lorcáin agus William O'Brien a bhí i mbun a bhunaithe agus a bhí chun tosaigh i stair luath an pháirtí.
De réir Bhunreacht an Pháirtí, is páirtí sóisialach daonlathach é Páirtí an Lucht Oibre. Seasann siad ar son "saoirse, comhphobal, ionnanas agus daonlathas."
Is é an páirtí is sine i bPoblacht na hÉireann. Bhí sé sa rialtas seacht n-uaire ó bunaíodh é - gach uair mar bhall sóisearach den chomhrialtas. Bhí Pádraic Ó Coinín ina cheannaire ar an pháirtí idir 2002 agus 2007.
Tá 37 suíochán acu i nDáil Éireann, 12 i Seanad Éireann agus 3 shuíochán i bParlaimint na hEorpa. Tá siad ailínithe le Páirtí Sóisalach na hEorpa. Faoi láthair, tá breis is 8,500 ball ag an bpáirtí.
I dTús an 20ú hAois.
Cé go raibh tacaíocht áirithe ag an bpáirtí seo thuaidh agus theas, níor toghadh aon bhall dá chuid sna Sé Chontae. Chinn siad gan seasamh in éadan Shinn Féin sna toghcháin i 1918 agus i 1921 i dTuaisceart Éireann agus d'fhág sin nach raibh aon duine acu sa Dáil. Is soiléir anois go raibh an polasaí ina chonstaic mhór ar pháirtí nua a thosú
Toghchán ceannaireachta, 2014.
Ar 26 Bealtaine 2014, d'éirigh Mac Giollamóir mar cheannaire an pháirtí.
Tagairtí.
Páirtí an Lucht Oibre


Fear.
Is duine fásta fireann é fear, i gcontrárthacht le duine fásta baineann, ar a dtugtar "bean". Is é an focal is minicí a thugtar ar dhuine óg fireann ná buachaill.


Bean.
Is í is bean ann ná duine baineann fásta. "Cailín" nó "girseach" a thugtar ar dhaoine baineanna nár tháinig i mbun a méide fós.
Baill ghiniúna na mná.
Tá baill ghiniúna na mná oiriúnach don bhod a ligean isteach, ionas gur féidir don fhear a sheamhan a thál agus leanbh a choimpeart. Is iad baill ghiniúna eachtracha na mná ná an brillín, na "labia majora" nó liopaí móra na pite, agus na "labia minora" nó liopaí beaga na pite. Idir na liopaí a osclaítear an bealach isteach san fhaighin. Le linn na comhriachtana, sáitear an bod isteach san fhaighin agus an fear á bhogadh isteach is amach, ar dhóigh is go bhfuil an bod ag cuimilt leis an tseicin mhúcasach. Má shroicheann an fear a shúnás, ligfidh sé amach tonn seamhain (scaoileadh síl) a rachaidh isteach sa bhroinn taobh thiar den fhaighin.
Ar an dá thaobh den bhroinn, tá na hubhagáin, ina dtáirgtear na hubháin, is é sin, cealla atáirgthe na mná. An feadán a cheanglaíonn an t-ubhagán den útaras, tugtar ubhaducht ("feadán Fallópach") air. Scaoiltear ubhán amháin in aghaidh na míosa saor as ceann de na hubhagáin. Má bhuaileann sé faoi speirmchill ar a bhealach go dtí an t-útaras, iompóidh sé ina shiogót. Nuair a ghreamóidh an siogót san útaras, iompóidh sé ina shuth. Ansin, deirtear go bhfuil an bhean torrach, nó go bhfuil sí ag iompar clainne. Dhá mhí i ndiaidh na coimpeartha, beidh cuma an duine ar an suth, ionas nach suth é a thuilleadh, ach féatas. Beidh an féatas ag fás agus ag forbairt go ceann seacht mí eile, go dtí go saolófar an leanbh.
Mura mbuaile an t-ubhán faoi speirmchill, ní ghreamóidh sé le taobhanna na broinne. Tiocfaidh sé amach as an bhfaighin in éineacht le fuil mhíosúil, nó míostrú, na mná.


Leanbh.
Tugann an comhartha tráchta seo rabhadh don tiománaí go bhfuil sé ag teacht i gcóngar d'áit a mbíonn páistí ag freastal uirthi, cosúil le scoil. Tagann an comhartha seo ón nGearmáin, ó tá déanamh an triantáin air.
Is é is leanbh (nó páiste nó gasúr) ann ná duine an-óg, ábhar fir nó mná, nach bhfuil cuma an duine fhásta ag teacht air go fóill. Nuair a thosóidh an páiste ag teacht in inmhe fir nó mná, ní ghlacfar leis a thuilleadh gur páiste atá ann, agus tabharfar déagóir air.
Sa Ghaeilge, is gnách "leanbh" a thabhairt ar pháistí an-bheaga, go háirithe má tá siad níos óige ná cúig bliana. "Páiste" a thugtar orthu siúd atá ag teacht in aois na scoile nó atá ag dul ar scoil cheana féin. Maidir leis an bhfocal "gasúr", is féidir dó tagairt do pháistí an dá chineál, idir bhuachaillí agus chailíní, ach i nGaeilge Uladh, ní thugtar gasúr ach ar bhuachaill de ghnáth. Le Gaeilge na Mumhan amháin a bhaineann an leagan "garsún".
Le "baby" an Bhéarla a aistriú go Gaeilge, is gnách leaganacha éagsúla Gaelaithe den fhocal Béarla a úsáid inniu. Is iad "báb" agus "babaí" na foirmeacha is oiriúnaí don Ghaeilge. Tá an focal "tachrán" coitianta chomh maith. I nGaeilge na Gaeltachta, má tháinig duine ar cuairt nuair a bhí bean an tí díreach ag breith linbh, deirtí gur tháinig sé "in aimsir na dtachrán". Maidir le "lámhacánaí", is focal Muimhneach é a thugtar ar leanbh nach bhfuil seasamh ná siúl aige go fóill, agus é ag déanamh a bhealaigh ar aghaidh ag "lámhacán" leis, agus a bholg ag cuimilt an urláir nó na talún. Bhí "bunóc" in úsáid i nGaeilge Chiarraí i laethanta óige Pheig, ach is ar éigean a chloisfeá an focal sin i gCiarraí an lae inniu.


Buachaill.
Is é is buachaill ann ná duine óg a iompóidh ina fhear nuair a thiocfaidh sé i mbun a mhéide, i gcontrárthacht le cailín nó girseach, a iompóidh ina bean.
Tugtar "garsún", "gasúr" nó "stócach" ar an mbuachaill freisin.
Sa Ghaeilge, tá brí eile leis an bhfocal "buachaill": is "buachaill" é an duine fásta freisin atá ag tabhairt aire do na hainmhithe agus iad amuigh ag iníor. Deirtear, ansin, gur ag buachailleacht na n-ainmhithe atá sé.
Is deacair a rá cathain a iompóidh an buachaill ina fhear, ach is é an caithreachas an chéad chéim sa treo sin, gan amhras. Is féidir glacadh leis go dtiocfaidh an gnáthbhuachaill chun caithreachais timpeall aois a dhá bhliain déag.


Cailín.
Is é is cailín ann ná duine óg baineann, nár tháinig i mbun a méide go fóill. Nuair a thiocfaidh, iompóidh sí ina bean.
Cé go bhfuil an focal sin "cailín" ag tagairt do neach baineann, is ainmfhocal firinscneach é ó thaobh na gramadaí de: "an cailín seo", "cailín dathúil". I nGaeilge Uladh, ach go háirithe, úsáidtear an focal "girseach", agus is ainmfhocal baininscneach é.


Mianra.
Is iad mianraí ná comhdhúil nádurtha munlaithe trí phróiséiseanna geolaíochtúla. Tá mianraí idir na réimse ó fíor-eilimintí go dtí (silicates) an-chasta leis na mílte foirmeanna fiosta (níl comhdhúil nádurtha san áireamh de ghnáth). Is é "mianreolaíocht" stáidéir na mianra.


14 Lúnasa.
Is é an 14 Lúnasa an 226ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 227ú lá i mbliain bhisigh. Tá 139 lá fágtha sa bhliain.


Ohio.
Is stát é Ohio de chuid Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus é mar nasc idir dhá réigiún na tíre, mar atá an meániarthar (an tIarthar Láir) agus an t-oirthuaisceart. I dtéacsleabhair scoile Mheiriceá, áirítear mar stát an Oirthuaiscirt é. Tá Ohio ag críochantacht le Michigan, Indiana, Pennsylvania, Virginia Thiar, agus Kentucky. Tá Loch Erie ar an taobh thuaidh de.
Daonra.
Is é Columbus, ata suite i lár an stáit, an phríomhchathair. Tá breis is 11 milliún duine ina gcónaí in Ohio. Tagann an t-ainm ón Iroquois: ohi-yo’, a chiallaíonn "abhainn mhór". "The Buckeye State" an leasainm atá air as cineál crainn a fhásann ann. "Ohioans" nó "Buckeyes" a thugtar ar mhuintir Ohio.
Polaitíocht.
Tá tábhacht pholaitiúil ag baint le Ohio i dtoghcháin náisiúnta os rud é nach féidir le ceachtar de mhórpháirtithe na tíre brath ar an mbua a fháil ann, ní hionann lena lán stát eile.


Cairdinéal de Richelieu.
Ba shagart agus státaire Francach é Armand Jean du Plessis, Cardinal et duc de Richelieu (9 Meán Fómhair 1585 – 4 Mí na Nollag 1642). Bhunaigh sé an Académie française.


Údarás na Gaeltachta.
Is éard atá i gceist le hÚdarás na Gaeltachta ná gníomhaireacht fhorbartha do cheantair Ghaeltachta Phoblacht na hÉireann, a bhfuil sé de dhualgas uirthi an Ghaeilge a choinneáil beo sa Ghaeltacht trí fhostaíocht a sholáthar do mhuintir na Gaeltachta ina réigiún dúchais féin. Tháinig an tÚdarás i gcomharbas ar Ghaeltarra Éireann, a raibh an misiún céanna aige, ach amháin nach raibh ionadaithe tofa ag muintir na Gaeltachta ar bhord stiúrtha na gníomhaireachta sin. Bunaíodh an tÚdarás sa bhliain 1980, i ndiaidh feachtas agóidíochta sa Ghaeltacht.
Tá fiche duine ar bhord stiúrtha an Údaráis. Is é vóta mhuintir na Gaeltachta a thoghann seachtar déag acu, agus an triúr eile ceaptha ag an Aire Gaeltachta. Bíonn toghcháin an Údaráis ar siúl sa Ghaeltacht uair in aghaidh cúig bliana.
Tá oifigí réigiúnda ag an Údarás i gContae Dhún na nGall, i gContae Chorcaí, i gContae Chiarraí, agus i gContae Mhaigh Eo. Sna Forbacha i gConamara atá príomhoifig an Údaráis.
Nasc seachtrach.
Udaras na Gaeltachta


An Life.
Is abhainn í an Life a éiríonn i gContae Chill Mhantáin agus a téann trí Contae Cheatharlach, Contae Chill Dara agus Contae Bhaile Átha Cliath agus ansin a téann isteach i Muir Éireann. Téann sí trí lár chathair Baile Átha Cliath agus scoilteann sí an chathair idir Thuaisceart agus Dheisceart. I gcultúr choitianta, le níos mó ná 200 bliain, deirtear gurb iad na Deisceartaigh a bhíonn níos saibhre agus níos galánta agus is iad na tuaisceartaigh a bhíonn níos boichte agus íseal aicme. Ach i ndáiríre, ní fíor é sin an t-am ar fad.
Ainm.
"An Ruirthech" a bhíodh uirthi fadó. Tugtar "Anna Livia" uirthi sa Bhéarla scaití, agus ceaptar gur leagan de "Abhainn na LIfe" atá i gceist.
Cúrsa na hAbhann.
Ritheann an Life trí bhailte eile, mar shampla Droichead Nua, Cill Droichid, Léim an Bhradáin agus Leamhcán, chomh maith.
Tagairtí di sa chultúr comhaimseartha.
An Life i mBaile Átha Cliath
Tagairtí.
Life, An


Muir Éireann.
Is éard atá i Muir Éireann ná an mhuir idir oileán na Breataine agus oileán na hÉireann. Lastuaidh den mhuir atá Sruth na Maoile idir Tuaisceart Éireann agus Albain, agus laisteas den mhuir atá an Mhuir Cheilteach. Níl a lán iascaireachta ann a thuilleadh de bharr na diomailte tocsainí ó stáisiúin chumhachta nuicléacha na Breataine, Sellafield mar shampla.


Muir Cheilteach.
An Mhuir Cheilteach - cuid don Aigéan Atlantach
Tá an Mhuir Cheilteach (Breatnais: "Y Môr Celtaidd"; Coirnis: "An Mor Keltek"; Briotáinis: "Ar Mor Keltiek"; Fraincis: La Mer Celtique) suite idir An Bhreatain Bheag, Corn na Breataine agus Éire. Ó thuaidh ón muir seo tá Muir Éireann, ó dheas uaithi tá Cuan Biscay agus siar uaithi tá An tAigéan Atlantach.


Dúlais (Oileán Mhanann).
Is é Dúlais ("Doolish" as Gaeilge Mhanann; "Douglas" i mBéarla) príomhchathair Oileán Mhanann agus is é an baile is mó ar an oileán. Tá 27,938 duine ina gcónaí ann, an tríú cuid de phobal an oileáin. Tionóltar Tinbheal (parlaimint Mhanann) sa bhaile.


Gaeilge Mhanann.
Teanga Ghaelach a labhraítear in Oileán Mhanann atá i gceist leis an Manainnis nó Gaeilge Mhanann ("Gaelg" nó "Gailck"). Shíolraigh sí ón Meán-Ghaeilge ar dtús, agus tá sí cosúil le Gaeilge Uladh agus Gaeilge na hAlban. Fuair an cainteoir deireanach dúchais, Ned Maddrell, bás sa bhliain 1974, ach tá athbheochán á rith ar an oileán agus líon na gcainteoirí ag dul i méadaíocht. Tá gaelscoil Mhanainnise ann le cúpla bliain anuas áfach, ina n-úsáidtear an teanga mar mheán teagaisc. Baineann rialtas Mhanann, an Tinbheal, úsáid as Gaeilge Mhanann mar theanga oifigiúil reachtaíochta, chomh maith leis an mBéarla.
Cé go bhfuil gaol dlúth ag an Manainnis leis na teangacha Q-Cheilteacha eile (Gaeilge agus Gàidhlig), tá an litriú bunaithe ar litriú an Bhéarla agus na Breatnaise.
An litriú.
Is é an litriú an difríocht is suntasaí idir an Mhanainnis agus an dá chineál Gaeilge eile. Tá córas litrithe na Manainnise bunaithe ar an Teagasc Críostaí a tháinig ó pheann Thomas Wilson agus a chuaigh i gcló sa bhliain 1707. Ina dhiaidh sin, rinneadh aithris ar an litriú seo i ngach leabhar a foilsíodh sa teanga.
Tá litriú Wilson ag tarraingt ar fhoinsí is sine ná é, áfach. Bhí an tEaspag John Phillips i gceannas ar chúrsaí eaglasta an oileáin i dtús na seachtú haoise déag, agus d'fhoghlaim sé caint na ndaoine le bheith in ann seanmóireacht a dhéanamh as Manainnis. B'as an mBreatain Bheag don Easpag Phillips, rud a d'fhág lorg áirithe na Breatnaise ar an gcóras litrithe, ach tríd is tríd, b'é an Béarla an réamhshampla ba tábhachtaí a bhí ann. D'aistrigh Phillips Leabhar na nUrnaithe Coitianta nó an "Book of Common Prayer" go Manainnis, ach níor cuireadh an t-aistriúchán i gcló riamh. Mar sin féin, is follasach go raibh Wilson tar éis a staidéar féin a dhéanamh ar an lámhscríbhinn sin nuair a bhreac sé síos a Theagasc Críostaí féin sa teanga.
Dealraíonn sé go raibh an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach á saothrú san oileán go gairid roimh dheireadh na séú haoise déag, nó fuair Aodh Mac Aingil féin cuid dá oideachas ansin sna 1580idí. Mar sin féin, níor choinnigh Phillips oiread is taobhshúil ar an gcaighdeán clasaiceach nuair a d'oibrigh sé amach a litriú féin.
Tá aon litir amháin in úsáid sa Mhanainnis inniu nach bhfeicfeá sa Bhéarla, mar atá, ç. Scríobhtar an t caol (nó "ch" an Bhéarla) mar /çh/ sa Mhanainnis, agus is ionann /ch/ na Manainnise agus "ch" na Gaeilge (agus na Gearmáinise, cuir i gcás). Tugadh an litir ç isteach an chéad uair i bhfoclóir áirithe ón mbliain 1866. Roimhe sin, is mar /ch/ a litrítí an dá rud.
An fuaimniú.
Murab ionann agus litriú an dá Ghaeilge eile ní thaispeánann litriú na Manainnise caolú agus leathnú na gconsan go róshoiléir - agus le fírinne, tháinig lagú mór ar an difríocht idir an dá chineál consan i bhfad sula ndeachaigh an teanga féin in éag, de réir gach cosúlachta. Scéal eile, áfach, go ndearna Wilson agus Phillips iarracht ionraic le litriú difriúil a chinntiú d'fhocail ar aon fhuaimniú le chéile nárbh ionann a mbrí ná a sanasaíocht.
Cosúil le Gaeilge na Mumhan, cuireann an Mhanainnis an bhéim ar an nguta fada sa dara siolla, go háirithe i bhfocail a tháinig isteach ón bhFraincis Normannach, ar nós "danjeyr" "contúirt, dainséar" nó "pryssoon" "príosún". Is féidir an cineál seo béime a aithint ar fhocail dhúchasacha freisin, áfach: sampla maith é "jarrood" "dearmad" (cf. "dearúd" i gcanúint na Mumhan).
As Béarla, rinneadh [ei] den [a] fada i bhfocail ar nós "hate", "mate" agus araile (bhí [a:] le cloisteáil iontu i ré an Mheán-Bhéarla, ach inniu, is mar [heit] agus [meit] a fhuaimnítear iad). Tharla rud cosúil sa Mhanainnis, nuair a d'iompaigh an t-[a:] fada ina [æ:]. Chuaigh an t-athrú seo i bhfeidhm ar an [o:] freisin, nó rith an t-[a:] agus an t-[o:] ina chéile sa Mhanainnis. Mar shampla, is ionann "caghlaa" na Manainnise agus "caochló" Ghaeilge Uladh, is é sin, an leagan Ultach den fhocal "claochlú"; agus is don [æ:] a sheasann an t-"a" dúbailte sa litriú Manainnise.
Tá fuaimniú na gconsan sách difriúil leis an dá Ghaeilge eile, uaireanta. Déantar [ð] (nó "th" an fhocail Bhéarla "this") den -d- idir dhá ghuta i bhfocail cosúil le "claddagh" "cladach", agus fágtar an -t ar lár san fhuaimniú i bhfocail ar nós "boght" [bαx] "bocht" nó "noght" [nαx] "anocht".
Má thagann an consan srónach i ndeireadh an fhocail, cloisfear ábhairín den phléascach homorgánach roimhe - is é sin, déanfar "trobm" de "trom" nó "badne" de "bán", go bunúsach. Ní bhíonn a leithéid le fáil sa dá chineál Gaeilge eile, ach spéisiúil go leor, bhí fuaimniú seo an chonsain shrónaigh i ndeireadh an fhocail coitianta i gcanúintí áirithe na Coirnise, nuair a bhí an teanga sin beo breabhsánta i gcónaí, rud is féidir a aithint ar na logainmneacha i gCorn na Breataine inniu féin.
An ghramadach.
Maidir leis an ngramadach, is léir go raibh cuid mhór de shaintréithre tipiciúla na gramadaí Gaelaí imithe as úsáid sa Mhanainnis i bhfad bhfad sula bhfuair Ned Maddrell bás - i bhfad sular saolaíodh é, fiú. Chuaigh an tuiseal ginideach in éag, chomh maith leis an saorbhriathar, an chopail agus an aidiacht shealbhach. B'é an tionchar láidir ón Lochlainnis ba chúis leis na forbairtí seo, mar a chreidtear inniu. Dá thoradh sin, áfach, bíonn an Mhanainnis - fiú an Mhanainnis "chlasaiceach" - an-chosúil le droch-Ghaeilge thipiciúil an Bhéarlóra. Ach ar ndóigh, tá gaol ag an mBéarla leis na teangacha Lochlannacha, agus dhéanfadh na Lochlannaigh dearmaid ghramadúla den chineál chéanna agus a dhéanann na Béarlóirí.
Roimh Theacht an Bhéarla.
Ós rud é go bhfuil Oileán Mhanann sách scartha ó shaol an Bhéarla, mhair an teanga slán na céadta bliain beag beann ar smacht polaitiúil na Sasanach ar an oileán, cé gurbh é an Béarla teanga oifigiúil na mbailte móra agus an riaracháin. Ón mbliain 1334 i leith, bhí an t-oileán á rialú ag tiarna éigin a bhain le huasalaicme Normannach Shasana. An tiarna deireanach den chineál seo, mar atá, Diúc Athol, dhíol sé an t-oileán le coróin Shasana sa bhliain 1765. Bhí an smuigléireacht fairsing forleathan mar shlí bheatha ag muintir an oileáin, rud a spreag rialtas Shasana chun seilbh dhíreach a fháil ar Mhanainn le dlíthe an Rí a chur i bhfeidhm ansin. Nuair a cailleadh an gnó sin, áfach, thosaigh an t-oileán ag bánú in éagmhais teacht isteach, agus na daoine ag aistriú go Meiriceá ar lorg pá. Shocraigh an chuid is mó de na Manannaigh i Meiriceá síos in Ohio, timpeall ar chathair Cleveland, agus creidtear go raibh an Mhanainnis á labhairt mar theanga phobail i gCleveland níos deireanaí ná in Oileán Mhanann féin.
Tionchar na Turasóireachta sa 19ú hAois.
Nuair a bhí na Manannaigh féin ag dul ar imirce ina sluaite móra, chuir turasóirí saibhre Sasanacha sonrú san oileán mar áit saoire, agus thosaigh siadsan ag tonnadh isteach. D'éirigh gnó na cuairteoireachta ina thionscal mór i Manainn, agus ar ndóigh, bhí an Béarla de dhíobháil ar na bundúchasaigh a bhí ag iarraidh cupla pingin a shaothrú ag freastal ar na turasóirí. Dá réir sin, thosaigh an malartú teanga in Oileán Mhanann, agus i lár na naoú haoise déag, scoith an Béarla an Mhanainnis mar theanga thromlaigh san oileán. I dtús na fichiú haoise, bhí an Mhanainnis imithe mar theanga phobail, ach mhair seanchainteoirí in áiteanna go dtí an dara leath den aois chéanna. Fuair an cainteoir deireanach dúchais, Ned Maddrell, bás ar an seachtú lá fichead de Mhí na Nollag sa bhliain 1974.
Athbheochan.
Thosaigh gluaiseacht athbheochana na teanga i ndeireadh na naoú haoise déag, agus na daoine ag tuiscint go raibh an Mhanainnis ag imeacht go tiubh téirimeach mar theanga dhúchais, agus obair ar leith ag teastáil leis na hiarsmaí féin a shábháil. Bhí bunú Chonradh na Gaeilge in Éirinn ina réamhshampla tábhachtach ag lucht athbheochana na Manainnise. Bunaíodh Yn Çheshaght Ghailckagh, nó Cumann Gaelach Oileán Mhanann, ar an dara lá fichead de Mhí na Márta sa bhliain 1899. Bhí an cumann seo dírithe ar an Manainnis a choinneáil beo mar theanga náisiúnta agus ar litríocht a fhoilsiú agus ar scríbhneoireacht a spreagadh sa teanga.
Chuir lucht athbheochana na Manainnise an-bhéim ar an mbéaloideas, nó b'é sin an t-aon litríocht dhúchasach a bhí acu i dtús báire, díomaite de na foilseacháin spioradálta ón ochtú haois déag. Sna blianta 1913-1919, bhí Yn Çheshaght Ghailckagh ag foilsiú "Mannin", iris leathbhliantúil ina gcuirtí i gcló idir bhéaloideas Manainnise agus altanna faoi shaol traidisiúnta Oileán Mhanann. Tháinig deireadh leis an iris, áfach, nuair a fuair an t-eagarthóir, Sophia Morrison, bás. Bhí sí ina rúnaí ar Yn Çheshaght agus ina bailitheoir mór béaloidis.
An Nasc Gearmánach.
I ndiaidh bhás Morrison, bhí an saol Manainnise ciúin go leor ar feadh tamaill, go dtí gur tháinig sracadh nua ann le hobair Mona Douglas. Bhí sise ina béaloideasóir tábhachtach cosúil le Morrison, agus luiteamas aici le náisiúnachas na hÉireann. Cuirtear ina leith, fiú, go raibh sí ag brath ar dhul i dtuilleamaí na Gearmáine Naitsíche le saoirse a bhaint amach do Mhanainn. Ar a laghad, dealraíonn sé go raibh lámh aici i mbunú Ny Manninee Dhooie, eagraíocht náisiúnaíoch a bhí báúil leis na Gearmánaigh, agus de réir an taighde a rinne an scoláire Manannach George Broderick ar stair na gluaiseachta náisiúnaíche i Manainn, bhí níos mó ná báúlacht i gceist. Faoin am céanna a raibh Mona Douglas ag béaloideasóireacht, bhí baicle de scoláirí Ceilteacha ag obair faoi cheannas Ludwig Mühlhausen do lárionad taighde an SS, agus iad ag cur an-spéise in Oileán Mhanann mar áit ina bhféadfadh an Ghearmáin leas a bhaint as an náisiúnachas áitiúil le dochar a dhéanamh don Ríocht Aontaithe. Bhí saineolaí ar leith ag an Lárionad le ceisteanna Ghaeilge Mhanann agus Oileán Mhanann a phlé, mar atá, Gerhard von Tevenar, agus é chomh heolach ar chúrsaí an oileáin is gur léir go raibh cairde nó lucht teagmhála aige i Manainn féin.
Mar sin, is dócha go raibh daoine i ngluaiseacht na Manainnise agus iad fonnmhar chun comhoibriú leis na Gearmánaigh. Má bhí féin, áfach, ní bhfuair siad áiméar riamh leis sin a dhéanamh, agus mar sin, sheachain cúis na Manainnise an líomhain faoi fhealltóireacht agus faoi Fhaisisteachas a chuir isteach go mór mór ar ghluaiseacht athbheochana na Briotáinise i ndiaidh an chogaidh.
I nDiaidh an Dara Cogadh Domhanda.
Sna blianta iarchogaidh, ba é Douglas Fargher a bhí ina rúnaí ar Yn Çheshaght Ghailckagh agus ina fhear mór gluaiseachta. Sa bhliain 1952, d'eisigh sé achainí ar mhuintir Mhanann an teanga a fhoghlaim agus a shaothrú, agus níos déanaí, i ndiaidh seal a chaitheamh thar lear, bhí sé an-ghníomhach ag réiteach leabhar don chló agus ag athfhoilsiú seanleabhar Manainnise. Sna seachtóidí a thosaigh na hOícheanta Gaelacha ("Oieghyn Gailckagh"), is é sin, cruinnithe tráthrialta d'fhoghlaimeoirí Manainnise a chuir ar a gcumas labhairt na teanga a aclú.
Aitheantas Oifigiúil.
Níor cuireadh an Mhanainnis ar fáil sna scoileanna roimh an mbliain 1974. Ar dtús, ní raibh ann ach sórt caitheamh aimsire taobh amuigh den churaclam, ach sa bhliain 1982, forbraíodh an chéad scrúdú caighdeánaithe (GCE O-Level) sa Mhanainnis.


25 Lúnasa.
Is é an 25 Lúnasa an 237ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 238ú lá i mbliain bhisigh. Tá 128 lá fágtha sa bhliain.


Albain Nua.
Is cúige i gCeanada í Albain Nua (nó Alba Nuadh as Gaeilge na hAlban). Tá sí suite ar an leithinis "Albain Nua" agus ar roinnt oileán in aice léi in oirthear Cheanada. Tá timpeall is 940,000 daoine ann, agus is í Halifax an phríomhchathair.
Mar chuaigh cuid mhór daoine as Albain go hAlbain Nua (go háirithe go hOileán Cheap Breatainn, an t-oileán lastuaidh den leithinis mhór) sa 1700í agus 1800í, bhí Gaeilge Cheanada an teanga a labhraíodh ar Cheap Breatainn go dtí na 1900í. Cé nach bhfuil ach cuid an-bheag (agus seandaoine iad, den chuid is mó) ann fós a bhfuil an teanga acu anois, tá spéis ag pobal an oileáin Gaeilge na hAlban a fhoghlaim agus an cultúr Albanach a chaomhnú. Is de bharr mhuintir Ghaeilge na hAlban a baisteadh an t-ainm seo ar an gceantar, cé nach raibh go leor daoine as Albain ann taobh amuigh de Cheap Breatainn.
Roimhe sin, ba iad na Mik'maq, an mhuintir bhundúchasach, a bhíodh ina gcónaí ann.
Geilleagar.
Ba C$38.397 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Albain Nua sa bhliain 2012.
Tagairtí.
*


Tóiceo.
Maorthacht ceanncatharach, Limistéar uirbeach agus príomhchathair na Seapáine is ea Tóiceo (東京; Tōkyō as Seapáinis). Tá an chathair suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó, agus tá 23 réigiún ann ar a dtugtar "ku" as Seapáinis. Tá 13,506,607 duine ina gcónaí i dTóiceo agus tá 8,967,665 duine in a gcónaí sna 23 réigiún (daonáireamh 2015).
Bardaí Speisialta Thóiceo.
Tá 23 Bardaí Speisialta (特別区, "tokubetsu-ku") i dTóiceo. Le chéile is iad croí-lár na chathrach. Is faoin Dlí Féinriail Áitiúil 1947 a bhí na mbardaí speisialta bunaithe.
Aeráid.
Crosaire Shibuya i lár Thóiceo
Sanasaíocht.
Is é Edo (江戸?) (inbhear) an bunainm Thóiceo[18] D'aithrigh sin chun Tóiceo (東京 "Tōkyō"; 東 "tō" "oirthear", agus 京 "kyō" "príomhchaithair") nuair a d'eirigh sé an príomhchaithair na himpireachta i 1868,[19] ag leanadh an nós Áiseach Oirthear den focail príomhchaithair (京) san áireamh san ainm leis an príomhchaithair.


Ha Noi.
Is í Hanáí nó Ha Noi (Vítneaimis: quốc ngữ Hà; chữ nôm 河内) príomhchathair Vítneam. Tá an chathair suite cois na hAbhann Rua i dtuaisceart na tíre.
Stair.
Le linn Dhara Cogadh na hInde-Síne idir 1954 agus 1975, bhí Hanáí ina phríomhchathair do Vítneam Thuaidh. 200 bliana roimhe sin, tugadh "Thang Long" ar an gcathair, agus ba é an chathair is mó i gceantar Annam (regiún coilíneachta na Síne).
a> Nha Tho Lon, in Hanáí


Cogadh Vítneam.
Cogadh a mhair ó 1957 go dtí 1975 ab ea Cogadh Vítneam (nó An Dara Cogadh Ind-Síneach) ina raibh fórsaí Vítneamacha cumannacha éagsúla ag dul in éadan fórsaí a bhí in ainm is a bheith ag déanamh ionadaíocht do thíortha an Domhain Thiar.
Ar thaobh an Vítneam, bhí fórsaí rialtas na Poblachta Daonlathaigh Viêt Nam, chomh maith leis an bhFronta Náisiúnta ar son Saoirse Vítneam Theas (an FNL, nó an Viêt-cong, mar a chuirtear air go minic) ag troid le cuidiú ó Aontas na Sóivéide agus ón tSín.
Ar an taobh eile, bhí Stáit Aontaithe Mheiriceá ag stiúir na bhfórsaí in éadan Vítneam Thuaidh. Bhí cuidiú ag Vítneam Theas ón Astráil agus ón Chóiré Theas chomh maith.
Cúlra an Chogaidh.
Síneann fréamhacha an chogaidh seo fada siar sa stair. Deirtear go minic gur tír í an Vítneam a bhí ag síortroid ar son a saoirse in aghaidh fórsaí stróinsearacha: an tSín, an Fhrainc, an tSeapáin srl. Is fíor é sin gan dabht, ach sa 20ú haois 'sé an Fhrainc a d'imir an rolla is mó i stair an Vítneam go dtí go gairid héis deireadh an Dara Chogadh Domhanda. B'é thart fán am sin gur éirigh leis na fórsaí réabhlóideacha Vítneamacha a saoirse a bhaint amach - (féach ar Chéad Chogadh na hInde-Síne).
Coiscéim an-mhór é sin don phobal bheag choilíneach sin. Ach bhuaigh siad a saoirse in aghaidh praghas daor go leor, óir mar is minice i gcásanna mar sin, bhí coinníoll leis an mbua: deighilt na tíre i dhá chuid. Nuair a síníodh an chonradh Ghinéivach, conradh a chuir deireadh leis an réabhlóid, sa bhliain 1954, chuir sé sin dhá stát ar bun: ceann amháin cumannach, Maoistach - an Vítneam Thuaidh; agus an ceann eile daonlathach, múnlaithe ar eiseamláir an Domhain Thiar (i bprionsabal, ar aon nós) - an Vítneam Theas. Ach nuair a dhiúltaigh uachtarán Vítneam Theas, Ngô Đình Diệm, a bheith ag plé leis an rialtas tuaisceartach, chun oibriú i dtreo athaontais an dá stáit, rud a raibh an rialtas tuaisceartach ag díriú ar óna shínigh sé an conradh, d'éirigh sé soiléir go mbeadh an bealach crua go leor don dá stát.
Tús an Chogaidh.
1954. Bhí an strus a bhí ann idir an dá stát óna bunaíodh siad ag fás an t-am go léir. Síníodh an conradh Ginéivach i mí Iúil 1954. De réir an chonraidh féin, bheadh olltoghchán a reáchtáil ar an 20ú lá Iúil, 1956 chun an dá stát a athaontú. Ach, i rith na laethanta agus míonna héis síniú an chonraidh, d'éirigh sé soiléir nach raibh toghcháin de shórt ar bith a gcoinneáil in áit ar bith. Bhí ró-shuim ag Diem a smacht a choinneáil ar an Vítneam Theas agus i a thógáil amach chun stát stábla frith-chummanachais a chruthú agus a dhaingniú sa deisceart. Níor chreid sé go mbeadh aon toghcháin ina mbeadh an rialtas tuaiscirt páirteach ann saor nó faireálta agus bhí fhios aige go mbeadh ar an stát deisceartacha a réiteach roimh ionsaí dosheachanta de chuid an tuaiscirt luaith ná mall.
1957. I ndiaidh gach taobh a bheith a ndaingniú agus ag fáil cabhair i bhfoirmeanna éagsúla óna gcuid comhghuaillithe, thosaigh an cogadh i ndáiríre i 1957 nuair a d'ionsaigh na fórsaí tuaisceartacha Vítneam Theas. Suas go dtí an bpointe sin, bhí cúrsaí idir an dá pháirt den tír atá inniu ann ag éirí níos teannta de réir mar a bhí an dá thaobh a bpolaraigh.
Rud a chuir leis an staid sin nó go raibh na Stáit Aontaithe ag cuir an-shuim sa mhéid a bhí ag tarlú sna cheantracha sin, mar bhí an Cogadh Fuar faoi lán siúl faoin tréimhse sin. Bhí na SA ag coinneáil súil gearr ar ar tharla sa Vítneam ar go leor ábhair. Uimhir a haon acu, ná go raibh siad in aghaidh scaipeadh an chummanachais-domhanda. Tá Vítneam suite in áit eicínte criticeach san Ais agus le titim an réimis Francach do bhí an tír sin ar tí a titim i láimhe na gCummanach.
Chun stop a chur leis an eachtra sin, thosaigh na SA níos mó tacaíocht a tabhairt don réimeas deisceartach. Sa chéad dul síos, do tháinig an tacaíocht sin i bhfoirm comhairleoirí neo-mílite - b'ea mar sin an scéal oifigiúil - ach de réir mar a chuaigh an cogadh ar aghaidh d'éirigh sé níos soiléire fós go mbeadh rudaí eile de dhíth ar na bhfórsaí deisceartacha dá mba mhaith leo bhagairt an tuaiscirt a chloí. D'thoradh conraithe a bhí déanta idir Vítneam Theas agus SA, bhí cead ag na SA cuidiú a thabhairt don Vítneam Theas chun cosaint a thabhairt léi in éadan naimhdeas Vítneam Thuaidh gan páirt foirmeálta a ghlacadh sa chogadh. Agus, ar an mbealach sin, d'éirigh leis an rialtas Meiriceánach tuille acmhainní a fháil ar son sin gan cead a iarraidh ar an gComhdháil (Congress) mar go hoifigiúil ní raibh siad páirteach i gcogadh dáiríre. Mar sin, chuaigh an áireamh trúpaí Meiriceánacha a bhí ar fónamh i Vítneam in airde agus anois i bhfoirm trúpaí agus gunnaí cé nár chuireadh ar rolla na SA i Vítneam ach "gníomh póilíneacht".
Dhá Eachtra Tábhachtacha.
Is ag an am sin a tharla dhá rud a raibh éifeacht iontach mhór acu ar chúrsaí chogaidh: feallmharú Ngô Đình Diệm, uachtarán an Vítneam Theas agus feallmharú John F. Kennedy, uachtarán SAM. Tharla an dá rud sa bhliain 1963 agus cá bhfios nach raibh baint ar a laghad ag an aon rud leis an rud eile.
Bhí páirt Mheiriceá sa Vítneam rud éicinte a bhí ann mar gheall ar an gCinnéadach. B'é páirt dá pholaitíocht ná an cumannachas a choinneáil amach ón doras agus go háirithe amach ó thíortha an domhain thiar. Ní nach ionadh é sin, mar b'shin rud éicinte a bhí dlúth do chroíthe go leor rialtas san Iarthar. B'shin an fáth gur thacaigh na SAM Diem sa chéad dul síos. Ach, ní raibh Diem ábalta an troid sin a chuir i gcrích. Bhí na SA réidh ullamh chun tacaíocht a thabhairt leis go dtí pointe airithe, fad's a raibh sé ábalta é sin a dhéanamh ar bhealach éifeachtach. Ach de réir mar a chuaigh an t-am thart, bhí sé soiléir nach raibh réimeas Diem ag déanamh a leithéid.
1963. Thart fá 1963 tar éis buanna de chuid an tuaiscirt agus cloíte de chuid an deiscirt, bhí réimeas Diem ar tí a thitim. Bhí Diem ag rith amach as smacht, ag déanamh ionsaithe ar gach a raibh boladh amhrasach air: manaigh Buddhisteacha san áireamh.
Ní raibh rialtas an Cinnéadaigh sásta tacú le réim Diem muna raibh seisean ábalta a chion a dhéanamh freisin. Mar thoradh, thosaigh siad pleananna a chur le chéile le haghaidh Diem a bhaint de smacht agus duine éicinte nua a chur ina áit. Bhí an focal "coup" san aer.
Mar a tharla sé, ní raibh sé sin chomh deacair a reáchtáil is a breathnaíodh ar dtús, mar bhí an plean céanna ag cuid de na Ginearáil ón arm deisceartach. Deirtear nach raibh sé d'aidhm ag rialtas na SA Diem a mharú. Bhí siad go simplí ag iarraidh réim nua, réim níos éifeachtaí a chur isteach ina áit. Ach bhí níos mó ná sin ar intinn na nGinearáil a bhí taobh thiar den phlean i Vítneam. Thiocfadh sin chun tosaigh nuair a mharaigh fear acu é agus a dheartháir ar an 2 Samhain, 1963.
Tháinig bás an Chinnéadaigh go gairid ina dhiaidh sin. Tá go leor athmhachnamh déanta ar an eachtra sin, níos mó ná is féidir a chur síos ar an leathanach seo. Ach, is mar gheall ar sin gur tháinig Lyndon B. Johnson chun smacht. Agus is seisean a thóg an cinneadh rolla na SAM i Vítneam a leathnú amach agus, ar an mbealach sin, stair SAM a athrú ar shlí go hiomlán gan choinne. Ar an 28 Iúil 1965, sheol an tUachtarán 50,000 saighdiúir eile chuig Vítneam.
Murascaill Tonkin.
Bhí drogall ar rialtas Mheiriceá páirt níos gníomhaí a ghlacadh sa chogadh. Is cinnte, bhí suim mhór ag na pleanaitheoirí míleata díreach sin a dhéanamh ach d'thóradh cúrsaí inmheánacha agus eachtracha ní raibh siad in ann lán a gcumhacht míleata a chuir isteach sa scéal sin. Níor mhaith leo, mar shampla, fearg na Síne a mhúscailt tríd throid ró-mhór a dhéanamh in éadan Vítneam Thuaidh, stát a bhí ag fáil cuidithe ón tSín féin. Sin ceann de na frithchosúlachtaí den chogadh sin. Ach bheadh cogadh dáiríre idir na SA agus an tSín in ionad an chogaidh "proxy" sin ró-chostasach agus ró-chontúirteach do na SA agus don domhan ar fad. Mar sin, tháinig cuidiú na Meiriceánach chuig Vítneam Theas i gceana go réasúnta beaga ach seasta. B'é sin chuid den phlean an Chinnéadaigh ón tús: méadú céimseach de thrúpaí agus d'acmhainní i Vítneam ionas nach mbeadh cuma "chogaireachta" ar an scéal ar chor ar bith don phobal Meiriceánach nó don phobal idirnáisiúnta ach oiread. Ach do lucht airm na SA an rud a bhí de dhíth orthu ná ábhar chun tacaíocht níos soiléire, níos míleata b'fhéidir, a chuir isteach sa gcluiche.
1964. Agus b'shin a bhfuair siad ar 2 Lúnasa 1964, nuair a d'ionsaíodh soitheach-troda de chuid cabhlaigh na SA ag Vítneam Thuadh ar sheoladh isteach don soitheach i mBá Tonkin amach as an gcósta Vítneam Thuaidh. Bhí an soitheach-troda Meiriceánach MADDOX ag seoladh i bhfarraigí idirnáisiúnta ag an am ag déanamh taiscéil chun eolas a bhailiú faoin gcóras cosanta cósta ag na bhfórsaí Tuaisceartacha. Thart fán am céanna bhí na SA ag iompar amach radaí rúnda ar ionaid cosanta i Vítneam Thuaigh. Ansin, nuair a chonacthas go raibh soitheach-troda ag druidiú leis a gcósta d'fhreagair na fórsaí Vítneamacha Thuadh ar an toirt. Ag deireadh an lae, d'éalaigh an soitheach gan mórán damáiste déanta.
Ansin tá cúpla lá i ndiaidh sin, ar an 4ú Lúnasa, bhí an soitheach céanna in éindí le soitheach-troda eile ag seoladh o dheas sa bhá. Ag druidiú le meán oíche agus thugadar faoi deara go raibh siad faoi ionsaí aríst. Ach an uair sin, d'fhreagair siad agus d'oscail siad tine.
Ní léir anois arbh ionsaí dáiríre de chuid fórsaí an tuaiscirt a bhí ann mar ní raibh aon fianaise ann an lá dár gcionn go raibh rud eicínte go fírinneach tar éis bheith tarlaithe. Agus bhí amhras fiú amháin ar chuid dhé na mairnéalaigh ar tharla ionsaí ar chor ar bith. Ach, bhí sé sin go leor do na Washington hawks. Thug an eachtra sin deis do Lyndon Johnson, Uachtarán na SA ag an am tar éis bás an Chinnedaigh, adhmaid a bhaint as an staid. agus thapaigh sé an deis. Bhain sé úsáid as chun cead a fháil ón gComhdháil níos mó acmhainní a fháil don bhfeachtas i Vítneam. Chuaigh na SA ar an ionsaí anois, ag fhreagairt le aer-ionsaithe ó iompaithe-aerárthacha ar spriocanna i Vítneam Thuaidh. Cuireadh 5,000 míle "comhairleoir míleata" breise chuig an Vítneam go dtí go raibh an áireamh iomlán de gníomhaithe (operatives) Meiriceánacha i Vítneam thart faoi 21,000.
An Cogadh ar an Talamh.
Chuaigh na gnímh naimhdeacha sin ar aghaidh agus chuaigh an oiread saighdiúirí Meiriceánacha a bhí páirteach ann in airde agus san am céanna chuaigh an méid gortaithe agus marbha a bhí ag teacht ar ais go Meiriceá in airde freisin. Bhí páirt an SA agus a gcomhghuaillithe sa chogadh ag éirí an-mhór ar fad. Agus de réir sin d'iompaigh a rolla sa chogadh freisin go céimseach ó rolla cosainteach ag cuidiú leis a "gcomhghuaillithe" i ndeisceart na tíre go dtí rolla ionsaitheach.
1965. Sa bhliain 1965 thosaigh an "Operation Rolling Thunder" feachtas pléascanna faoi rún a bhí dírithe ar spriocanna i dtuaisceart na tíre. D'aidhm ag an bplean sin, nó stop a chur leis an gcóras soláthair tuaisceartach, an raon "Ho Chi Minh" mar a thugtar uirthi. Ach níor oibrigh sé amach mar a bhíodar ag dúil. Bhí na fórsaí tuaisceartacha lán ábalta trúpaí nua agus raon-soláthair eile a fháil le cuidiú ó foinsí eile, an tSín mar shampla.
I 1965 tháinig na chéad trúpaí oifigiúla de chuid na SA go dtí an Vítneam. Tháinig 3,500 saighdiúir de chuid an Chabhlaigh SA chun troda. B'shin tosach an chogaidh ar an talamh. I ndiaidh sin, d'fhás an uimhir de thrúpaí go tréan agus choinnigh leis ag fás go leanúnach ar bun bliantúil go dtí go raibh thart le 400,000 trúpaí ar an talamh i Vítneam. Agus, ar dtús bhí rath de shórt eicínte orthu. Lena bhfórsaí níos mó agus a n-arm ollmhór, bhí siad in ann troid go héirimiúil in éadan na fórsaí cumannacha. Ach rud a bhí ag síor coinneáil siar an fheachtais ná nach raibh an cogadh go oifigiúil ach gníomh póilíneacht. Cinnte go raibh níos mó spás anála ag arm na SA chun acmhainní a chur isteach sa bhfeachtas ach níor fhág sé sin gur chogadh oifigiúil sin ar chor ar bith... do na SA ar aon nós.
Ach do mhuintir Vítneam Thuaidh agus Theas, b'é chogadh é sin cogadh ar son idé-eolaíochta, ar son saoirse, ar son neamhspleáchas agus ar son féiniúlacht. Agus sin fhíric a dhéanfadh diofear mór ar son bealach an chogaígh. Agus dá bharr, d'éirigh sé go tapa soiléir go raibh an troid i bhfad ó bheith buaite ag na SA.
An Ionsaí "Tet" agus Athrú Meóin an Phobail.
1968. Giorrúchán don fhrása "Tet Nguyen Dan" nó Féile na Bliaina Uire de réir an fhéilire ghealaigh é sin. Féile a bhí tábhacht mhór ag baint leis do na daoine Vítneamacha. Agus b'shin an fhéile a bhí faoi lán siúl ar an 30 Eanáir, 1968. Ar an lá sin, deirtear gur tháinig an ionsaí is eochrach den chogadh sin de chuid na bhfórsaí tuaiscearteacha: an Ionsaí Tet.
Bhí sé de bheart ag na fórsaí tuaisceartacha airde na Meiriceánach a tharraingt chuig an teorann idir an tuaisceart agus an deisceart agus in a dhiaidh ionsaithe eile a iompar amach ar feadh an deiscirt ar fad. Chun e sin a dhéanamh rinne siad ionsaithe a bhreith amach in aiteachaí suite ar an taobh theas den teorann idir Vítneam Thuadh agus Theas. I ndiaidh sin, thug siad ionsaithe ar spriocanna níos uaillmhianaí sa deisceart, in a measc áiteachaí mar Khe Sanh, ait mar a bhfaigheadh na mílte saighdiúirí ar chaon taobh an bás. Cé nach ró-rathúil an ionsaí féin do na fórsaí Vítneamacha, rud atá le feiceáil ón uimhir marbha ar an taobh Vítneamach, bhí éifeacht iontach mhór i Meiriceá dá thairbhe mar is thart fá am an chath sin gur thosaigh athrú meoin na meáin cumarsáide in aghaidh an chogaidh. Agus rinne an athrú sin go leor chun meon an phobail a athrú freisin.
Tá difear mhínitha ann ar son an athrú meoin sin, athrú céimseach gan dabht ach athrú dáiríre mar sin féin. Deirtear go minic go raibh an phobal Meiriceánach in aghaidh, ní go hairithe an chogaidh féin, ach in aghaidh an modh ar a raibh an chogadh a chur i gcrích ag an rialtas agus ag an arm. Mar bhí pobal na SA don chuid is mó go radaiceach in aghaidh an chumannachais ach ní raibh an straitéis Meiriceánach i Vítneam ag tabhairt go leor torthaí sa chogadh le haghaidh sású an tuairim poiblí. Agus chomh maith le sin, de réir mar a tháinig níos mó chorp abhaile i málaí-choirp, nochtadh an míshástacht sin i bhfoirm an meoin frithchogaidh a bhí ag éirí ní ba choitcheanna i rith an chogaidh (go mór, mór i measc an aois óig ach sin scéal eile).
Ag an am céanna, bhí an ghluaiseacht síochána ag dul i dtreise freisin. Bhí an-tuiscint ann ar son na gluaiseachta sin i measc an aois óig, agus cuireadh an tuiscint isteach sa cheol agus sa chultúr poiblí.
Athrú Rialtais.
1968. D'athraíodh rialtas na SA i 1968, agus toghadh Richard M. Nixon ina uachtarán ar na Stát Aontaithe. I rith a fheachtais toghchánaíochta, dúirt Nixon go gcríochnódh sé an cogadh i Vítneam, agus go bheireadh sé síocháin san Aigéan Ciúin. Ach níor tharla gach rud díreach mar a dúirt sé.
Bhí fhios ag an rialtas go dtógfadh sé tréimhse fada sula bhfaigheadh siad amach as an Vítneam. Chun an próiseas sin a chur ar aghaidh níos tapúla, bhí sé tábhachtach go mbeadh laghdú ar rolla airm na SA agus rolla níos mó ag na fórsaí Vítneam Theas. Eilimint cáinteach den bplean sin ná úsáid ionsaithe aeracha in ionad trúpaí talúna. Mar sin, thosaigh na fórsaí Meiriceánacha ar fheachtas buamála, sa Vítneam ach chomh maith sa Chambóid, áit ina raibh na fórsaí Vítneam Thuadh ag fáil cabhrach agus díon.
Go mall réidh, tháinig na trúpaí Meiriceánacha abhaile. Cuireadh níos mo freagracht i láimh na dtrúpaí Vítneam Theas, agus a n-uachtarán Thieu.
Deireadh an Chogaidh.
1972. Bhí Henry Kissinger, Rúnaí Stáit de chuid na SA, ag obair go crua in éindí le hurlabhraithe de chuid Vítneam Thuaidh i dtreo conradh síochána a bhualadh amach chun deireadh a chur leis an gcogadh. Theip ar an chead iarracht i 1972 nuair a dhiúltaigh rialtas an Deiscirt a mbeannacht a thabhairt don chonradh. Bhí ceannaire an deiscirt, Thieu, in éadan an chonartha. Ba léir go mbeadh trúpaí de chuid Vítneam a Thuaidh lonnaithe i Vítneam Theas. Ach, nuair a chuir Nixon faoi bhráid Thieu go mbeadh an chonradh a síniú fiú múna raibh an Deisceart sásta páirt a ghlacadh ann, d'athraigh sé an port aige agus chuaigh sé i mbun an díospóireachta.
Bhí Nixon faoi bhrú ag an am. Bhí an scannal Watergate i mbéal an phobal, Cuireadh an scannal deireadh leis an réim ag Nixon i Lúnasa 1974.
Faoi bhrú, ní raibh Nixon in ann polasaí comhtháite a chur chun tosaigh. Agus bhí an pobal scoilte go dona faoin gceist. Ba léir do Thieu nach raibh rogha ar bith aige. Mar sin, ghlac sé le conradh faoi deireadh, ach bhí an deisceart beagnach gan chosaint.
1975. I 1975 tharraing na SA gach cabhrach militearaigh amach as an tír agus fágadh rialtas an deiscirt chun a chinnúna i n-éadan an Airm tuaisceartaigh. Gabhadh príomhchathair an deiscirt, Saigon, ar 30 Aibreán 1975.
Mar thoradh den chogadh, d'éirigh le Vítneam Thuaidh an tír an athaontú arís mar thír amháin le foirm rialtais chumannach. Ó thús an chogaidh go dtí a deireadh i 1975, cailleadh thart ar 3,000,000 Vítneamach agus thart ar 50,000 Meiriceánach.


An Dara Cogadh Domhanda.
Ba é an Dara Cogadh Domhanda an cogadh ba mhó a cuireadh i rith na fichiú haoise, agus é le haithint ar fud an domhain. Thosaigh an cogadh ar an 1 Meán Fómhair sa bhliain 1939, ach is féidir a rá go raibh coimhlint bhainteach ar siúl san Áise ón 7 Iúil sa bhliain 1937, nó b'ansin a d'ionsaigh an tSeapáin an tSín an dara huair i rith na haoise. Nuair a tharraing ionsaí na Seapánach ar Pearl Harbour na Meiriceánaigh isteach i gcogadh an Aigéin Chiúin, bhí cogadh na Síne is na Seapáine á fhearadh ar aghaidh mar chuid den Dara Cogadh Domhanda.
An chuid is mó de na tíortha a bhí sáite sa Chéad Chogadh Domhanda, ghlac siad páirt sa dara cogadh freisin, agus bhí cathanna á gcur i ngach aon mhór-roinn ina bhfuil cónaí ar dhaoine daonna. Tríd is tríd, ba é an Dara Cogadh Domhanda an cogadh ab fhairsinge agus ba chosúlachta i stair an chine dhaonna.
Is gnáth na cogaithe a roinnt ina dhá mbloc, mar atá, na Comhghuaillithe agus an Fhearsaid. Bhí cuid mhór tíortha beaga ag cur cogaidh freisin, agus iad ag comhoibriú le ceann den dá bhloc, ar chúiseanna praiticiúla níos mó ná ar chúiseanna idé-eolaíochta nó báúlachta.
Ar dtús, ba í an Ríocht Aontaithe an chumhacht ba tábhachtaí de na Comhghuaillithe, agus an Pholainn is an Fhrainc ar an chéad dá chomhghuaillí a bhí aici. Sa deireadh thiar thall, áfach, chuaigh Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an tAontas Sóivéadach chun cogaidh ar thaobh na gComhghuaillithe.
Ar thaobh na Fearsaide, arís, ba iad an Ghearmáin, an Iodáil, agus an tSeapáin na príomhthíortha.
An Eoraip.
Ar an 1 Meán Fómhair 1939, d'ionsaigh an Ghearmáin, a bhí á rialú ag Adolf Hitler agus ag an bPáirtí Naitsíoch ag an am, - d'ionsaigh an Ghearmáin an Pholainn. Bhí an tSlóvaic, stát soip a bhí faoi smacht ag an nGearmáin, ag tacú leis na Gearmánaigh. Bhí an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach tar éis conradh rúnda a shíniú faoi chríochdheighilt na Polainne. Ar an 17 Meán Fómhair, chuaigh na Sóivéadaigh chun cogaidh i gcoinne na Polainne chomh maith. Ar an 3 Meán Fómhair ag 11.15 a'chlog de réir Mheán-am Greenwich, d'fhógair an Ríocht Aontaithe, an Astráil agus an Nua-Shéalainn cogadh in aghaidh na Gearmáine, rud a rinne an Fhrainc sé uaire an chloig ina dhiaidh sin.
Ní dhearna na Sasanaigh is na Francaigh mórán le cabhrú leis na Polannaigh, cé go raibh an-dóchas acu siúd astu, agus iad ag cruinniú timpeall ambasáidí na Ríocht Aontaithe is na Fraince i Vársá le "God Save the King" agus an "Marseillaise" a chanadh in ómós do na comhghuaillithe. Rinne na Francaigh ionsaí ar an tSárlainn in iarthar na Gearmáine, ach ní raibh na Gearmánaigh i bhfad ag cosc an bhuille seo.
Go luath i Mí Dheireadh Fómhair 1939, bhí na Polannaigh cloíte, agus roinn an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach an tír eatarthu mar a bhí socraithe acu. Fuair an Liotuáin na tailte timpeall ar Vilnias, agus tugadh tailte áirithe do na Slóvacaigh in aice leis an teorainn.
Ina dhiaidh sin, chuir an tAontas Sóivéadach d'fhiacha ar na tíortha Baltacha - an Eastóin, an Laitvia agus an Liotuáin - trúpaí Sóivéadacha a ligean isteach. Chuaigh na trúpaí ar garastún sna tíortha sin go seasta, agus tógadh bunáiteanna míleata Sóivéadacha ansin. San am chéanna, bhí na Sóivéadaigh ag éileamh ar an bhFionlainn tailte áirithe in aice le Leningrad a thabhairt don Aontas Sóivéadach agus, thar aon rud eile, ceadú do na Sóivéadaigh bunáit mhíleata a chur ar bun in aice le Hanko, an chathair is faide theas sa tír. Bheadh limistéar eile le dul don Fhionlainn in éiric a dtabharfadh sí uaithi. Ní raibh na Fionlannaigh sásta leis an tairiscint, agus sa deireadh, d'ionsaigh na trúpaí Sóivéadacha an Fhionlainn. Chuir na Fionlannaigh ar a son, agus troideadh Cogadh an Gheimhridh idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach.
An Taoide á Casadh: 1943.
a>. Íorónta go leor, ba é Nagasaki an áit ba bháúla leis an Iarthar ar fud na Seapáine, ós rud é go raibh go leor Seapánaigh Chríostaí ag lorg tearmainn ansin.
An Saol sa Bhaile.
Ré na Práinne (nó "An Éigeandáil", uaireanta, mar lomaistriúchán ar an téarma Béarla "Emergency") a thugtar ar bhlianta an Dara Cogadh Domhanda in Éirinn (1940-1945). Bhí Tuaisceart na hÉireann ag glacadh páirte sa chogadh ar nós na Ríochta Aontaithe go léir, ach d'fhan an chuid eile den oileán, an Saorstát taobh amuigh den chogadh. Bhítí, fiú, ag seachaint an chogaidh mar ábhar plé sna nuachtáin agus sna meáin eile.
D'úsáid an rialtas "An tAcht Cumhachtaí Práinne, 1939" chun na meáin a smachtú. Freisin thug sé seo cumhachtaí breise chun déileáil leis an IRA, ar eagla go dtapódh an eagraíocht sin an deis chun ionsaí a dhéanamh ar an stát.


Cogadh Cathartha Shasana.
Ba chogadh idir páirtithe éagsúla i Sasana sa 17ú haois é Cogadh Cathartha Shasana'". An dá dream a bhí páirteach ann ná lucht tacaíochta an Rí, Séarlas I, ("Royalists") agus lucht tacaíochta na Parlaiminte ("Parliamentarians") nó na 'Maolchinn' faoi cheannas Chromail, ó 1642 go 1651. Bhí sé mar thoradh ar an gcogadh seo gur cuireadh an rí chun báis agus gur bunaíodh comhlathas a mhair go dtí bás Chromail sa bhliain 1659. Athbhunaíodh an mhonarcacht ansin sa bhliain 1660, nuair a tugadh cuireadh do mhac Shéarlais I, Séarlas II, le bheith ina rí nua ar an tír.
Sa


Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá.
Cogadh réabhlóideach (1775 - 1783) i Meiriceá Thuaidh idir Ríocht na Breataine Móire agus trí choilíneacht déag Bhriotanacha ba ea Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá, nó Cogadh Saoirse Mheiriceá, mar a thugtar air freisin.
Thosaigh an cogadh mar chonspóid faoi chearta na gcoilíneach mar Shasanaigh, conspóid a bhain le cúrsaí tráchtála agus riaracháin. Is gearr gur tháinig tuiscint nua ag na coilínigh orthu féin mar Mheiriceánaigh, agus as sin amach bhí siad ag iarraidh deireadh a chur le riail na Breataine.
Bhris an cogadh amach sa bhliain 1775 nuair a chuaigh na réabhlóidithe faoi réim sna coilíneachtaí uile agus gur chuir siad an Dara Chomhdháil Ilchríochach agus an tArm Ilchríochach nua ar bun. An bhliain dar gcionn fógraíodh neamhspleáchas Stáit Aontaithe Mheiriceá, náisiún nua.


George Washington.
Ba é George Washington (22 Feabhra [11 Feabhra sa tseanstíl] 1732 – 14 Mí na Nollag 1799) chéad Uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ba Washington príomhghinearál na dTrí Choilíneacht Déag le linn Chogadh Réabhlóideach Mheiriceá agus uachtarán an Choinbhinsiún Bunreachta i bhPhiladelphia freisin. Bhí sé ina uachtarán ar an tír ar feadh dhá théarma, ón 30 Aibreán 1789 go dtí an 4 Márta 1797. An chéad seansailéir Meiriceánach ar Choláiste William agus Mary in Williamsburg, Virginia é chomh maith.
Luathshaol.
Saolaíodh George Washington d'Augustine Washington (1694-1743) agus do Mary Ball Washington (1709?-1789) ar an 11ú lá Feabhra sa tseanstíl (an 22ú lá de réir an fhéilire nua). In Pope's Creek Plantation i gContae Westmoreland a rugadh é. Bhí George óg ar an gcéad duine clainne dár rugadh don bheirt. Rugadh cúigear eile dóibh ina dhiaidh agus bhí beirt mhac ag Augustine óna chéad bhean chéile. Fuair a athair bás nuair nach raibh ach 11 bhliain slánaithe ag George. Ba mhór an tionchar a d'imir Lawrence Washington, leathdheartháir leis, ar Sheoirse. Lawrence a spreag suim George i gcúrsaí míleata. Ní fada a mhair Lawrence ar an tsaol seo áfach, mar bhuail an eitinn é. Ar lorg faoisimh do Lawrence, rinne an bheirt acu turas go Barbados sa bhliain 1751, an t-aon uair ina shaol a ndeachaigh George thar lear. Agus iad ag fanacht ansin, bhuail taom bolgaí George ach tháinig sé slán as go tapa gan ach rian éadrom bolgaí ar a aghaidh agus díonacht ar an gcalar as sin amach. Ba mhór an chabhair sin do George níos déanaí mar bhíodh an galar sin coitianta san arm le linn Chogadh an Neamhspleáchais. Fuair Lawrence bás ag an eitinn go gairid i ndiaidh teacht abhaile dó an bhliain ina dhiaidh.
Ní bhfuair Washington thar sheacht nó ocht mbliana scolaíochta. Bhí sé go maith ag an uimhríocht agus toisc gur chuir sé suim in imeallchríoch Mheiriceá, shocraigh sé ar an tsuirbhéireacht a fhoghlaim. De réir mar a bhí daoine ag brú isteach sa tír bhí suirbhéireacht de dhíth orthu. Thairis sin d'íoctaí as an tsuirbhéireacht le hairgead tirim, seachas an tobac ba ghnách i malartaithe trádála sna coilíneachtaí. Thosaigh sé ag obair mar shuirbhéir agus é ina dhéagóir. Rinne sé a chéad sciuird siar go dtí an teorainn sa bhliain 1748 le suirbhéireacht a dhéanamh ann. An bhliain ina dhiaidh sin, fuair sé post mar shuirbhéir oifigiúil Chontae Culpeper, Virginia. Faoin bhliain 1752 bhí an oiread sin airgid tuillte aige go raibh sé ábalta 2,300 acra de thalamh maith a cheannach.
Bhí Lawrence Washington ina ardaidiúnach ar mhíliste Virginia agus nuair a bhfuair sé bás shocraigh an Gobharnóir Dinwiddie ar cheithre aidiúnach a cheapadh ina áit. Fuair George ceann de na poist seo, rud a chuir tús lena shlí bheatha míleata. Maor an chéim a bhí aige. Chuaigh Washington sa Máisiúnaigh i Fredericksburg timpeall an ama céanna.
An Cogadh Franc-Indiach (Cogadh na Seacht mBliana).
Mount Vernon, Virginia. Ba le Lawrence Washington ar dtús é. Chuir George leis an teach i ndiaidh Martha Custis a phósadh.
Sa bhliain 1750 thosaigh na Francaigh ag síneadh amach a gcuid cumhachta míleata ó Cheanada isteach i gCríoch Ohio, áit ar a raibh éileamh freisin ag na coilíneachtaí Briotanacha úd Pennsylvania agus Virginia. Bhí Washington istigh i gceartlár na coimhlinte seo ón tús mar chuir an gobharnóir Dinwiddie an maor óg chuig na Francaigh le litir a chuirfeadh in iúil dóibh gur leis na Briotanaigh Críoch Ohio. Rinne Washington amhlaidh cé nach ndeachaigh eisean ná an litir i bhfeidhm mórán mór ar na Francaigh. Ar an turas céanna, ámh, chuir Washington aithne ar thaoiseach Indiach darbh ainm Tanacharison agus d’éirigh an dís seo mór lena chéile.
Chuir Dinwiddie Washington ar ais chuig an chuid sin tíre sa bhliain 1754 in éineacht le fórsa de chuid míliste Viginia chun dúnfort a chosaint san áit a bhfuil Pittsburgh inniu, dúnfort a bhí á thógáil ag an gComhlacht Ohio. Chuir na Francaigh ruaig ar lucht an Chomlachta, áfach, tamall sula raibh seans ag Washington an áit a bhaint amach. Joseph Coulon de Jumonville an t-oifigeach a bhí i gceannas ar na Francaigh. Thosaigh siad seo ag tógáil daingin dá gcuid féin san áit—Fort Duquesne a thug siad air.
Ní raibh an scéal ró-olc go dtí go ndearna Washington, Tanacharison agus a gcuid fear luíochán ar fhórsa de chuid na bhFrancach agus gur ionsaigh siad iad. Níl a fhios ar mharaigh Tanacharison Jumonville go fuarchúiseach le tua nó ar lámhachadh an t-oifigeach Francach agus é gortaíthe agus ina shuí taobh le Washington. D’ionsaigh na Francaigh na coilínigh Bhriotanacha agus ghabh siad Washington ag Fort Necessity i mí Iúil. Lig siad dó dul ar ais go Virginia. Dúnmharú a bhí ann dar leis na Francaigh. Chuir an Bhreatain Mhór agus an Fhrainc saighdiúirí go Meiriceá Thuaidh sa bhliain 1755, agus fógraíodh cogadh a bheith ar siúl an bhliain ina dhiaidh sin.
Washington mar choirnéal i Reisimint Virginia sa Chogadh Franc-Indiach. Seo an íomhá is luaithe de Washington cé go ndearnadh é roinnt blianta i ndiaidh an chogaidh úd.
Sa bhliain 1755, chuir na Briotanaigh sluaíocht mhór chuig na coilíneachtaí faoi cheannas an Ghinearáil Edward Braddock. Díbirt na bhFrancach as Críoch Ohio an cuspóir a bhí acu, ach rinne na Francaigh agus a gcuid guaillithe Indiacha sléacht ar na fórsaí Briotanacha i gCath na Monongahela agus gortaíodh Braddock go marfach. Ba é Washington a d’athchruinnigh na Briotanaigh agus coilínigh a bhí fágtha agus bhíodar ábalta, mar sin, tarraingt siar ón gcath in ord agus in eagar. Mar aitheantas ar an éacht seo, bhronn Dinwiddie coimisiún ar Washington mar "C[h]oirnéal Reisimint Virginia agus Ardcheannfort ar na fórsaí uilig atá tógtha anois le coilíneacht A Mhórgachta a chosaint". An chéad aonad míleata Meiriceánach lánaimseartha a bhí sa reisimint chéanna. Bhí 1,000 saighdiúir faoi stiúradh Washington agus an-bhfeidhm aige ar an oiliúint agus ar an traenáil.
Flexner, James Thomas (1965). George Washington: the Forge of Experience, 1732–1775. Boston: Little, Brown
Chuir Dinwiddie Washington chuig an teorainn agus saoirse aige seo a roghanna féin a dhéanamh leis an teorainn a chosaint. Chaith a reisimint 20 cath taobh istigh de dheich mí. Cailleadh an tríú cuid den reisimint ach níor fhulaing pobal imeallchríoch Virginia an oiread sin agus a fulaingeadh sna coilíneachtaí eile ó na hionsaithe Indiacha. D'éirigh Washington as a choimisiún sa bhliain 1758 agus níor iompaigh sé ar ais chuig an saol míleata go dtí gur briseadh an Réabhlóid Mheiriceánach amach sa bhliain 1755.
Idir an Dá Chogadh.
Ar 6 Eanáir 1759, phós Washington Martha Dandridge Custis, baintreach rachmasach. Léiríonn roinnt litreacha de chuid Washington dá maireann go raibh sé i ngrá ag an am céanna le Sally Fairfax, a bhí pósta ar chara le George. Mhair an nasc idir an bheirt seo ar feadh shaol Washington, ach mar sin féin d'éirigh go maith le pósadh George agus Martha, os duine cliste, grástúil, seiftiúil a bheith i Martha. Thóg George agus Martha an bheirt pháistí a bhí aici óna céad phósadh, mar atá John "Jackie" Parke Custis agus Martha "Patsy" Parke Custis. Ní ba dhéanaí, thóg siad beirt den chlann chlainne freisin, Eleanor Parke Custis agus George Washington Parke Custis. Níor saolaíodh aon pháistí riamh do George agus Martha, áfach; b'fhéidir gur fágadh George seasc ag an mbolgach a bhí air sa bhliain 1751. Bhog an lánúin nuaphósta go Mount Vernon, in aice le Alexandria, mar a raibh saol aige mar phlandálaí agus mar fhear polaitíochta.
Washington ina ardcheannasaí.
Cosúil lena lán daoine eile sna coilíneachtaí bhí Washington i gcoinne polasaithe na Breataine ina leith ag tosnú le hAchta na Stampaí sa bhliain 1765. I mí Bealtaine, 1769, rinne sé moladh i nDáil Reachtais Virginia baghcat ar earraí Sasanacha a dhéanamh go dtí go mbeadh na hAchtaí Townsend (achtaithe sa bhliain 1767) curtha ar ceal. Rinne Parlaimint amhlaidh (1770), ach thosaigh an t-achrann as an nua sa bhliain 1774 nuair a cuireadh na “hAchtaí Dofhulaingthe” i bhfeidhm. I mí Iúil na bliana céanna, bhí Washington i gceannas ar chruinniú ag ar glacadh na “Fairfax Resolves”, a d’éiligh “Comhdháil Ilchríochach” sna gCoilíneachtaí a thionóladh. I mí Lúnasa toghadh Washington mar dhuine de thoscairí Virginia chuig an Chéad Chomhdháil Ilchríochach.
I ndiaidh na gcatha ag Lexington agus Concord i Massachusetts in Aibreán na bliana 1775, bhí sé ina chogadh ceart idir na trí choilíneacht déag agus an Bhreatain Mhór. Chuaigh Washington go dtí an Dara Comhdháil Ilchríochach i bhPhiladelphia agus é faoi éide mhíleata. Réidh le dul chun cogaidh a bhí sé. Bhí tréithe an cheannaire i Washington agus thuig lucht Nua-Shasana go raibh tacaíocht ón Deisceart ag teastáil uathu. Chuir an Chomhdháil an t-Arm Ilchríochach ar bun ar 14 Meitheamh 1775. I ndiaidh é a bheith ainmnithe ag John Adams, toscaire ó Massachusetts, ceapadh Washington mar mhaorghinearál agus ardcheannasaí an airm nua.
Bostún agus Nua-Eabhrac.
Ghabh Washington ceannas ar an Arm Ilchríochach ar an machaire catha i Cambridge agus léigear Bhostún faoi lánseol cheana. Fuair sé an bua ar na Sasanaigh i ndiaidh gunnaí móra na Meiriceánach a chur ar Airde Dorchester os cionn Bhostún. Ní raibh an dara rogha ag na Sasanaigh ach tarraingt siar ón gcathair, rud a rinne siad i mí Márta 1776. Ansin thug Washington agus na fórsaí Meiriceánacha aghaidh ar Chathair Nua-Eabhrac.
I mí Lúnasa na bliana céanna, scaoil an Ginearál Briotanach William Howe feachtas mór cabhlaigh agus talaimh chun Cathair Nua-Eabhrac a ghabháil. Faoi stiúradh Washington, chuaigh an tArm Ilchríochach i ngleic leis an namhaid den chéad uair mar arm na tíre neamhspleáiche ar ar tugadh na Stáit Aontaithe. Cath an Oileáin Fhada, nó Cath Bhrooklyn, a thugtar ar an gcomhrac seo. Bhí fórsaí an Rí i bhfad ní ba líonmhaire agus ní b'oilte ar a gceird ná na Meiriceánaigh, thréig cuid díobh seo, agus briseadh ar fhórsaí Washington. Ní raibh an dara rogha aige ach a arm a tharraingt siar trasna na hAbhann Thoir go Manhattan, rud a rinne sé faoi scáth an dorchadais agus an cheo, beagnach gan chailliúint fear, fearais ná arm.
Chúlaigh na fórsaí Meiriceánacha ó thuaidh leis na Briotanaigh a sheachaint, ag tabhairt deise don Ghinearál Howe dul ar an ionsaí. Ghabh Howe Fort Washington, i dtuaisceart Manhattan, ar an 16 Samhain. D'fhulaing na Meiriceánaigh ardchomhaireamh taismeach ann. Tharraing Washington ní b'fhaide ó thuaidh go fóill ag cur stad leis na Briotanaigh sa deireadh i dtuaisceart Chontae Westchester. Ansin thug Washington formhór a chuid saighdiúirí trasna an Hudson, ansin ó dheas agus siar trasna New Jersey go Pennsylvania.
Mar ba mhinic an cás, bhí brú ar Washington úsáid a bhaint as a chuid saighdiúirí sula dtiocfadh a gcuid téarmaí liostálaithe chun críche. Ní raibh ach 5,000 saighdiúir aige agus téarmaí an chuid ba mhó acu le críochnú ag deireadh na bliana úd. Bhí air na fórsaí Briotanacha a ionsaí faoin am sin agus ar an 26ú lá, mí na Nollaig, 1776, rinne sé amhlaidh ag tabhairt na dtrúpaí Meiriceánacha trasna an Delaware. Ghlac siad seo seilbh ar an ngarastún Heisianach agus ghabh siad beagnach 1,000 díobh mar phríosúnaigh. Go luath i mí Eanáir d'ionsaigh Washington na Briotanaigh ag Princeton chomh maith mar a raibh an bua ag na Meiriceánaigh arís. Chúlaigh na Sasanaigh soir ansin go Cathair Nua-Eabhrac agus na ceantracha máguaird.
An troid sa choilíneachtaí láir.
Go déanach i samhradh na bliana 1777, chuir na Sasanaigh arm mór ó dheas ó Quebec faoi stiúradh John Burgoyne. Bhí Sasana Nua faoi smacht na reibiliúnach agus bhí na Briotanaigh ag iarraidh an réigiún sin a scaradh ó na coilíneachtaí eile. Rinne siad botún bunúsach straitéise, áfach: in áit a dhul suas abhantrach an Hudson chun bualadh le fórsa Burgoyne ag Albany, shocraigh an Ginearál Howe i gCathair Nua-Eabhrac ar dhul siar ina áit sin agus seilbh a ghlacadh ar Philadelphia, príomhchathair na Meiriceánach. Rinne Washington iarracht freisin na Briotanaigh a ionsaí i bPennsylvania, ach theip ar a chuid saighdiúirí nach raibh oilte go leor ar a gceird. Ach bhí na fórsaí Meiriceánacha sa tuaisceart ábalta na Briotanaigh ansin a chur i sáinn. Ní raibh an dara rogha ag Burgoyne ach a arm sin ar fad a thabhairt suas do na Meiriceánaigh. Bua mór míleata agus taidhleoireachta Meiriceánach a bhí ann—mar gheall air, bheartaigh na Francaigh ar a gcuid tacaíochta a thabhairt do na Meiriceánaigh. Mar sin féin, bhí baill den Chomhdháil ann a bhí ag iarraidh Washington a bhriseadh as a phost. Theip orthu nuair a sheas drong mhór eile an fód ar a shon.
George Washington i gceannas ar na trúpaí Meiriceánacha agus iad ag déanamh a mbealaigh ar Valley Forge.
I mí na Nollaig, 1777, chuir arm Washington faoi le haighaidh an gheimhridh i Valley Forge, i bPennsylvania, taobh thuaidh de Philadelphia. Bhí 11,000 fear faoina cheannas faoin am sin. Bhí drochbhail ar fad orthu ag Valley Forge, áfach, agus fuair idir 2,000 agus 3,000 saighdiúir bás ag an ocras agus an fuacht, agus go mor mhór ag galair. Thapaigh Washington an deis, mar sin féin, le réim fhairsing oiliúna a chur i bhfeidhm faoi stiúradh an Ghinearál von Steuben, agus le teacht an earraigh, bhí an t-arm Meiriceánach in ordú maith. Thréig na Briotanaigh Philadelphia sa bhliain 1778 agus Washington ar a sála orthu. D’ionsaigh sé iad ag Monmouth, New Jersey, ceann de na cathanna ba mhó sa chogadh. Lean na fórsaí Briotanacha leo go Cathair Nua-Eabhrac, agus d’aistrigh Washington ceanncheathrú a airm go himeall réigiún na cathrach céanna le súil agus brú a choimeád orthu.
Teacht na bhFrancach agus an bua Meiriceánach.
Tharla cuid mhaith de na hIndiaigh a bheith guaillithe leis na Sasanaigh agus bhí gnáth-Mheiriceánaigh ar imeall na gcoilíneachtaí ag fulaingt ag a n-ionsaithe. I samhradh na bliana 1779, chuir Washington an nGinearál John Sullivan chuig lár agus iarthar Nua-Eabhrac mar a raibh ceithre threibh de chuid chonaidhm na nIroquois ag troid ar son na Sasanach. Scriosadh dhá scór baile de chuid na nIndiach ansin. Sa bhliain 1780, tháinig an Ginearál Comte Donatien de Rochambeau ón Fhrainc in éineacht le 5,000 saighdiúir oilte agus chuir siad fúthu i Newport, Rhode Island. Bhí siad ag iarraidh deireadh a chur leis an úsáid a bhí na Briotanaigh ag baint as Bá Narraganset mar bhunáit chabhlaigh.
Chomh maith leis sin, fuair an t-Arm Ilchríochach $20,000 in ór Francach. Bhris an cabhlach Francach ar na Briotanaigh i gCath na Chesapeake sa bhliain 1781, agus ina dhiaidh sin bhí na fórsaí Meiriceánacha agus Francacha in ann arm Briotanach a chur i sáinn ag Yorktown, ar leithinis i Virginia. Ar dtús, bhí na Briotanaigh ag iarraidh géilleadh do na Francaigh, ach níor glacadh leis an réitiú sin. Níor raibh an dara rogha acu ach géilleadh do na Meiriceánaigh, rud a rinne an Ginearál Cornwallis ar an 17ú Deireadh Fómhair. B’shin deireadh le bunús na cogaíochta.
Níor léir do Washington an méid sin, áfach, ag an am. Bhí na Francaigh imithe leo abhaile agus bhí cabhlach mór ag na Briotanaigh i Meiriceá i gcónaí, in éineacht le 26,000 trúpa i Nua-Eabhrac, Charleston agus Savannah. Ba ar éigean a raibh aon airgead fágtha i gciste na Meiriceánach agus bhí a gcuid saighdiúirí ag éirí míshuaimhneach, beagnach docheansaithe ar uaireaibh. Ní ba dhéanaí, i mí Mhárta na bliana 1783, bhí na hoifigigh ar tí éirí amach: “Comhcheilg Newburgh” a tugadh air seo as an mbaile beag i Nua-Eabhrac ina raibh an t-aighneas seo suite. Bhain Washington lán-úsáid as a phearsantacht láidir agus as a dheisbhéalaíocht chun stad a chur leis. Chuidigh an Chomhdháil Mheiriceánach le cúrsaí a réitiú nuair a shocraigh siad ar bhónas 5 bliana a ghealladh do na hoifigigh.
I Meán Fómhair, 1783, síníodh Conradh Pháras, inar thug an Bhreatain Mhór aitheantas do neamhspleáchas na Stát Aontaithe. Scaoil Washington a bheannacht lena chuid saighdiúirí ar an 2ú Samhain. Óráid deaslabhartha a bhí ann. D'imigh na Briotanaigh ó Chathair Nua-Eabhrac i mí na Samhna agus ar an 25ú lá ghlac Washington agus gobharnóir Nua-Eabhrac seilbh ar an gcathair. Ar an 4ú lá de mhí na Nollag, d'fhág Washington slán lena chuid oifigeach ag Fraunces Tavern i gCathair Nua-Eabhrac, óráid eile a léitear go dtí an lá inniu. Ar an 23ú lá den mhí chéanna d’éirigh sé as a choimisiún mar ardcheannasaí, rud a chuir iontas ar uaisleacht na hEorpa ("fear mór na linne" a thug an Rí Seoirse III air).
Chuaigh Washington ar ais go Mount Vernon ar feadh tamaill. Rinne sé turas go himeallchríoch na tíre sa bhliain 1784 ach níor shocraigh sé ar thionscadal faoi leith. Tharla Coinbhinsiún Bunreachta i bhPhiladelphia i samhradh na bliana 1787 le rud ní ba láidre ná Airteagail na Cónaidhme a chur le chéile don tír nua. Bhí Washington i láthair, agus toghadh d'aonghuth é mar uachtarán an Choinbhinsiúin. Níor ghlac sé páirt mhór sa díospóireacht cé gur chaith sé a vóta ar son nó i gcoinne na n-airteagal bunreachta. Choimeád ardcháil Washington agus an meas a bhí ag daoine air an cruinniú ag obair go sibhialta feidhmiúil, rud nach raibh ró-éasca faoi bhrothall an tsamhraidh i seomra a raibh na fuinneoga dúnta le hábhar na díospóireachta a choinneáil faoi rún. Ar shampla Washington féin a bhunaigh na dealgáidí uachtaránacht na tíre. Nuair a bhí an Coinbhinsiún thart chuir Washington ina luí ar neart daoine vótáil ar son an bhunreachta. Se deireadh, ghlac na 13 stát uile an bunreacht.
An Uachtaránacht (1789–1797).
a> 10 bpingine, an chéad stampa poist dár eisíodh sna Stáit Aontaithe (1847)
Sa bhliain 1789, thogh an Coláiste Toghchánach Washington d'aonghuth mar an chéad uachtarán. Ní bhfuair aon uachtarán eile ó shin 100% de vótaí an Choláiste. Toghadh John Adams mar leasuachtarán. Ghlac Washington mionn oifig an uachtaráin ar 30 Aibreán 1789 ar bhalcóin Federal Hall i gCathair Nua-Eabhrac. Toghadh Washington (agus Adams) arís i dtoghchán na bliana 1792. Dhiúltaigh sé tríú téarma a ghlacadh sa bhliain 1796 agus chuaigh John Adams i gcomharbas air.


Cathair Ho Chi Minh.
Is í Cathair Ho Chi Minh (nó Saigon mar a thugtaí uirthi roimh an mbliain 1975) an chathair is mó in Vítneam. Ní príomhchathair anois í ach is í an áit ghnóthaí is beoga sa tír í. Tá timpeall 5,387,100 duine ina gcónaí ann agus limistéar 2,095 km² aici.
Stair.
Anuas go dtí an 17ú céad, nuair a bhain na Vítneamaigh den Chambóid í, ní raibh sa chathair ach sráidbhaile beag iascaireachta a dtugtaí Prey Nokor air i gCambóidis. Tar eis bhua na Vítneamach thosaigh an sráidbhaile ag dul i méid. Tar éis tamaill ba í an chathair ba thábhachtaí i ndeisceart Vítneam í agus tugadh Saigon uirthi. (Roimh theacht na Fraince sa 19ú haois thugtaí Gia Dinh nó 嘉定 uirthi go hoifigiúil chomh maith.)
Cé gur ghabh Vítneam an réigiún úd in aice le habhainn Mekong fágadh a lán Cambódach ann, agus tá a sliocht le fáil i gCathair Ho Chi Minh agus sa cheantar máguaird i gcónaí: Khmer Krom.
Áras an Choiste Pobail i gCathair Ho Chi Minh
Sa bhliain 1957 rinneadh príomhchathair rialtas frith-Chumannach Vítneam Theas de Shaigon. Thosaigh an dara cogadh Inde-Síneach (cogadh cathartha), agus neart saighdiúirí Meiriceánacha sa chathair dá bharr chun cuidiú le rialtas an deiscirt. Ba dhian an comhrac a bhíodh ar siúl timpeall na cathrach. Nuair a rug fórsaí Vítneam Thuaidh an chraobh leo sa bhliain 1975 thug an rialtas nua Cumannach "Cathair Ho Chi Minh" ar "Shaigon" le hómós don cheannaire Cummanach Ho Chi Minh.


An Chéad Chogadh Ind-Síneach.
Cogadh (1945 – 1954) idir An Fhrainc agus muintir Vítneam a bhí ina coilíneacht Fhrancach go dtí deireadh an chogaidh é an An Chéad Chogadh Ind-Sineach. Tar éis Cath Dien Bien Phu b'éigean do na Francaigh an tír a fhágáil.
Trí bliana tar éis dheireadh an chogaidh seo, thosaigh an An Dara Cogadh Ind-Síneach idir Vítneam Thuaidh agus Vítneam Theas cogadh a raibh Stáit Aontaithe Mheiriceá sáite go domhain ann.


Cogadh Vítneam agus na Síne.
Cogadh idir Vítneam agus Daonphoblacht na Síne sa bhliain 1979 ba ea Cogadh Vitneam agus na Síne (nó Triú Cogadh na hIndisíne). Tar éis ionradh gearr a dhéanamh ar thuaisceart Vítneam, tharraing na fórsaí Síneacha siar níos lú ná mí ina dhiaidh sin, agus mhaígh an dá thaobh gurbh iad féin a rug an bua.
Cúlra.
Bhí an tSín ag tacú le Vítneam sna cogaí in aghaidh na Seapáine, na Fraince agus na Stát Aontaithe, agus is iomaí coinsíneacht arm a fuair na Vítneamaigh, na fórsaí náisiúnaíocha ar dtús, agus ina dhiaidh sin na fórsaí Cumannacha, ón tSín le linn na gcogaí seo. Bhí an tAontas Sóivéadach ag cabhrú leis na Vítneamaigh chomh maith, áfach. Tar éis don deachtóir Iósaf Stailín bás a fháil tháinig naimhdeas idir an tSín agus na Sóivéadaigh, ach bhí ceannairí Vítneam sásta taobhú le rialtas nua Sóivéadach Nicíte Cruistsiof. Shíl ceannairí na Síne go raibh na Rúisigh ag iarraidh an tSín a imshuí, agus chuaigh siad ag déanamh mórtachais leis na Meiriceánaigh.
I ndiaidh an bhua a fuair fórsaí Ho Chi Minh ar rialtas Vítneam Theas agus a d'athaontaigh Vítneam, tháinig an tsíocháin go Vítneam, ach san am céanna, chuir Pol Pot ar bun an Champúis Dhaonlathach sa Chambóid le cuidiú ón tSín, an deachtóireacht a rinne ollmharú uafásach ar a muintir féin, go háirithe ar na mionlaigh náisiúnta - mionlach Vítneamach san áireamh. Tír bheag is ea an Chambóid a bhfuil teorainn ag Vítneam léi san iardheisceart. Ní hamháin gur maraíodh a lán Vítneamaigh eitneacha sa Champúis Dhaonlathach, ach bhí na Campúsaigh ag maíomh gur leo féin cuid den talamh trasna na teorainne i Vítneam, rud a chuir na Vítneamaigh ar a bhfaichille, ní nárbh ionadh. Fuair Pol Pot tacaíocht ón tSín, agus spreag na Sínigh é chun ionsaí a dhéanamh ar Vítneam sa bhliain 1978. Dá thoradh sin, d'ionsaigh Vítneam an Champúis Dhaonlathach, bhris Arm Vítneam an cath ar na Campúsaigh agus baineadh an chumhacht de Pol Pot. Gabhadh Phnom Penh, príomhchathair na Cambóide, i Mí Eanáir 1979, tháinig deireadh le ré na Campúise Daonlathaí, agus chuir na Vítneamaigh rialtas nua ag stiúradh na Cambóide. Bhí na Sínigh an-mhíshásta leis seo, agus d'fhógair siad go raibh siad le hionradh a dhéanamh ar Vítneam. Bhí na Stáit Aontaithe ag tacú leis an tSín.
Ar an 17 Feabhra 1979, rinne 90,000 saighdiúir Síneach le 200 tanc ionsaí ar thuaisceart Vítneam. Bhí a fhios ag na Sínigh go raibh an chuid ab fhearr de shaighdiúirí Vítneam sa Chambóid ag cur catha ar fhórsaí Pol Pot. Ní raibh ach timpeall 100,000 saighdiúir Vítneamach fágtha i dtuaisceart na tíre. Mar sin, d'éirigh leis na Sínigh dul timpeall daichead míle isteach ar thailte Vítneamacha. Mhaígh na Sínigh go raibh siad ag geataí Hanoi, d'fhógair siad go raibh a misiún comhlíonta acu agus chúlaigh siad ar ais go dtí a dtaobh féin den teorainn. Níl sé soiléir cé acu a bhuaigh an cogadh i ndáiríre, ach má bhí sé i gceist ag na Sínigh na Vítneamaigh a bhrú amach as an gCambóid níor éirigh leo.
Torthaí an chogaidh.
Mar gheall ar an gcogadh seo, d'éirigh stát agus sochaí Vítneam as pabhar naimhdeach i leith an mhionlaigh Shínigh sa tír. Bhí fíor-ghéarchéim ann nuair a theith na mílte Sínigh as Vítneam i mbáid, agus bádh cuid mhór acu amuigh ar an teiscinn mhór. Iad siúd a tháinig slán as an eachtra seo, chuir siad fúthu sna ceantair Shíneacha i gcathracha móra na Stát Aontaithe agus na hAstráile chomh maith le tíortha na hEorpa. Shínigh Vítneam agus an tSín conradh teorainne sa bhliain 1999.


An Chéad Chogadh Domhanda.
Is éard a bhí i gceist leis an gCéad Chogadh Domhanda nó an Cogadh Mór ná coimhlint dhomhanda a mhair ón mbliain 1914 go dtí an bhliain 1918. Sháraigh sé na cogaí go léir roimhe sin, agus inniu féin glactar leis go raibh sé ar an gcogadh ba mhó agus ba scriosúla i stair an chine dhaonna roimh an Dara Cogadh Domhanda. Cuireadh an chuid ba mhó den chogadh san Eoraip. Fágadh na milliúin marbh, agus tháinig domhan nua chun saoil de thoradh an chogaidh.
Is gnách na Comhghuaillithe agus na Cumhachtaí Láir a thabhairt ar an dá thaobh sa chogadh seo. Ba iad na Comhghuaillithe an Ríocht Aontaithe, Impireacht na Rúise, agus an Fhrainc, is é sin, an "Entente" Triarach, chomh maith leis an Iodáil nach ndeachaigh sa chogadh ach ní ba déanaí. Le fírinne bhí an chuma ar an scéal i dtús an chogaidh go dtaobhódh an Iodáil leis na Cumhachtaí Láir, ach ní mar sin a tharla. Ba iad na Cumhachtaí Láir ná Dé-mhonarcacht na hOstaire is na hUngáire agus Impireacht na Gearmáine, an Bhulgáir agus an Tuirc Otamánach.
Rás na nArm.
Deirtear gurb as aontú na Gearmáine sa bhliain 1870 a d'eascair an Cogadh Mór, nó nuair a tháinig na mion stáit Ghearmánacha le chéile in aon mhór stát amháin, b'ionann sin agus cothromaíocht na gcumhachtaí san Eoraip a chur ag guagaíl.
Ar dtús, ní raibh cuma ró-dhona ar na cúrsaí, nó bhí Otto von Bismarck, Seansailéir na Gearmáine, meáite ar an tsíocháin a choinneáil le tíortha eile na hEorpa, agus é ag dul i muinín taidhleoireachta agus conarthaí éagsúla leis an gcuspóir seo a bhaint amach.
Thar aon rud eile, níor theastaigh ó Bismarck go bhfágfaí an Ghearmáin ag cur troda ar dhá chathéadan san am chéanna, agus mar sin, bhí sé dírithe ar chaidreamh cairdiúil a choinneáil le hImpireacht na Rúise, nó ba é an rud ba mhó a chuir eagla air ná an Fhrainc agus an Rúis a bheith ag ionsaí a thíre ón dá thaobh.
Sa bhliain 1888, áfach, ba é an tImpire Uilliam a Dó a tháinig chun cumhachta sa Ghearmáin. Ní raibh sé sásta le polasaithe ciallmhara measartha Bismarck, agus thug sé bata is bóthar don tSeansailéir sa bhliain 1890. Bhí dearcadh náisiúnaíoch impiriúlach ag Uilliam, agus é dianbharúlach go raibh sé daite dó "áit faoin ngrian" a bhaint amach don Ghearmáin. Ní raibh mórán suime aige sa taidhleoireacht ná sna conarthaí arbh iad for agus fónamh Bismarck iad.
Feachtas bolscaireachta, cárta phoist, Carruthers & Batsford, Winnipeg Canada 1916
Chuir stiúir nua bhagrach na Gearmáine míchompord ar na Sasanaigh, go háirithe an dóigh a raibh loingeas cogaidh na Gearmáine ag dul i méadaíocht. Ba iad na longa Sasanacha a bhí "ag rialú na dtonnta" ar fud an domhain. Ba dóigh le lucht rialtais na Ríochta Aontaithe go raibh na Gearmánaigh ag tabhairt a ndúshláin lena gcuid longa nua cogaidh. Mar sin, thosaigh na Sasanaigh féin ag tógáil longa láidre cogaidh de chineál nua - "dreadnoughts", a fuair a n-ainm ón gcéad long chogaidh den chineál seo, an "HMS Dreadnought".
Chuir an rás armála idir an Bhreatain Mhór agus an Ghearmáin spreagadh i dtíortha eile na hEorpa téisclim a dhéanamh do chogadh mhór, agus an caiteachas míleata ag dul i méadaíocht ar fud na hilchríche.
Míleatachas agus uathlathas.
Chuir Uachtarán na Stát Aontaithe, Woodrow Wilson, agus daoine eile an pobal i dtreo an mhíleatachais. Cheap siad go raibh an cogadh ina iarmhairt ar an méid cumhachta a bhí cruinnithe ag an aicme uachtarach. Bhí Wilson ag súil go gcuirfí Conradh na Náisiún ar bun agus cheap sé dá bhfaigheadh na Stáit réidh lena n-airm go mbeadh síocháin ar domhan.
Impiriúlachas eacnamaíochta.
Cheap Vladimir Lenin go raibh cúis an chogaidh ag baint leis an impiriúlachas domhanda. Mar fhianaise d'úsáid sé tuairimí Karl Marx agus John A. Hobson, a dúirt níos luaithe go mbrisfeadh cogadh domhanda amach dá leanfaí ar aghaidh leis an impiriúlachas. Chuir sé an argóint chun tosaigh go raibh na bainc shaibhre taobh thiar den rialtas i stáit áirithe. An rud faoin tuairim seo ná: Cén fáth nach raibh cogadh idir an Fhrainc agus Sasana? Bhí an bheirt acu ag leathadh amach a n-impireachtaí san Aifric agus san Áise, agus ba bheag nár thosaigh cogadh i Fashoda. Chun an fhírinne a rá, thosaigh impiriúlachas na hOstair-Ungáire agus na Rúise i dtaobh na mBalcán.
Iomaíocht i dtaobh eitneach agus an polaitíocht, sean agus nua.
Chreid an domhan go raibh cogadh idir an Ostair-Ungáir agus an tSeirbia chun teacht pé scéal é (cé nach n-aontaíonn an staraí A. J. P. Taylor leis sin), de dheasca go raibh an tír ag titim as a chéile agus an náisiúnachas ag fás ar fud na mBalcán. Tharla an fás seo de bharr gur thit an Tuirc as a chéile (bhí cogadh sa Libia idir iad féin agus an Iodáil inar chaill siad). Thug an Rúis tacaíocht dóibh toisc go raibh nasc reiligiúnda agus eithneach eatarthu, ach freisin ón uair go raibh suim acu i dteacht ar phoirt uisce te.
An fhadhb i gcomhair na Gearmáine ná go raibh sé suite i lár na hEorpa agus éasca le hionsaí ar an ábhar sin. Freisin, bhí an Fhrainc fós feargach mar gheall ar chailliúint Alsace agus Lorraine sa chogadh leis an bPrúis. Ar deireadh rinne na Fhrancaigh comhghuaillíocht leis na Rúisigh, ionas go raibh rudaí ag éirí dainséarach don Ghearmáin.
Forógra cogaidh agus tús an chogaidh.
Ba é an rud a chuir an lasair sa bharrach ná dúnmharú Franz Ferdinand, Ard-Diúc agus ball de rítheaghlach na hOstaire, i Sairéavó sa Bhoisnia. D'fheallmharaíodh Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire agus a bhean chéile Sophie, Bandiúc Hohenberg, ar an 28 Meitheamh 1914, i Sairéavó ag Gavrilo Princip. Ba ea dúnmharú Franz Ferdinand a chuir tús ar shraith imeachtaí a tharla go gairid ina dhiaidh.
Ansin d'iompaigh an cogadh ina choimhlint dhomhanda de réir a dhinimice féin. Go bunúsach, tharraing an Ostair agus an tSeirbia a gcuid comhghuaillithe isteach sa chogadh, agus bhí na pleananna cogaidh chomh socair roimh ré ag na hairm is nach raibh na státairí ábalta an t-arrachtach a stopadh. Chuir an cogadh deireadh leis na himpireachtaí ilnáisiúnta san Eoraip agus tháinig stáit nua ar an bhfód: an tSeicslóvaic, an Iúgslaiv, an Eastóin, an Fhionlainn, an Laitvia, an Pholainn agus an Liotuáin.
Na Pleananna Cogaidh, an Mhímhuinín agus an Slógadh.
Na Comhghuaillithe agus na Cumhachtaí Láir
Ceann de chúiseanna an chogaidh ab ea na pleananna réamhcheaptha a bhí ag na cumhachtaí go léir leis an gcogadh a bhuachan. Ba é Plean Schlieffen, plean slógtha na Gearmána, a tharraing an cogadh anuas ar an ilchríoch. Go bunúsach, bhí sé bunaithe ar an smaoineamh go n-ionsófaí an Fhrainc gan seans a fhágáil aici eagar ceart cogaidh a chur ar a cuid saighdiúirí in am.
An plean a bhí ag na Francaigh bhí sé dírithe ar an gceantar tionsclaíoch chois abhainn Ruhr, an "Ruhrgebiet", a fhorghabháil, nó ní fhéadfadh an Ghearmáin cogadh a chur in uireasa na tionsclaíochta ansin. De réir plean eile de chuid na bhFrancach shlógfaí an t-arm go sciobtha le teorainn na Gearmáine agus na hOstaire-Ungáire a bhaint amach. Chruthaigh na pleananna seo atmaisféar cogúil so-adhainte idir na tíortha.
An cogaíocht.
a> le linn an chogaidh, 1918
Cuireadh cuid mhaith de na cathanna ar an gCathéadan Thiar, ach le fírinne chuaigh ascnamh an dá thaobh i bhfostú ansin, agus d'fhan na saighdiúirí sna trinsí ar feadh na mblianta fada, ag iarraidh latrach an áir idir an dá thrinse a thrasnú. Rith an cathéadan seo ón Muir Thuaidh go teorainn na hEilvéise.
Bhí cathanna farraige agus aeir ann chomh maith.
Fuair naoi milliún saighdiúir bás i machaire an áir, agus d'éag na milliúin sibhialtach chomh maith.
Deireadh an chogaidh.
Ba é Conradh Versailles a chuir deireadh leis an gcogadh go hoifigiúil. Sa bhliain 1919 a síníodh é. Conradh síochána idirnáisiúnta ab ea an Conradh Versailles, a chuir deireadh leis an gCéad Cogadh Domhanda idir na Comhghuaillithe agus an Ghearmáin. Síníodh é ar an 28 Meitheamh 1919 i bPálás Versailles i bPáras na Fraince. Féach freisin: Conradh Versailles.
Torthaí.
Bhí a lán torthaí ag an gcogadh sin.
Tagairtí.
Chead Chogadh Domhanda


Iarúsailéim.
Cathair ársa is ea Iarúsailéim atá scartha anois idir Iarúsailéim Thiar in Iosrael agus Iarúsailéim Thoir ar an mBruach Thoir. In aimsir Iosrael Ársa bhí an Teampaill ann agus anois is cathair naofa é do trí reiligiún: Giúdachas, an Chríostaíocht, agus Ioslam. Is ann a cuireadh Íosa Críost chun bás.


Dáil Éireann.
Is é Dáil Éireann teach íochtarach an Oireachtais, an pharlaimint i bPoblacht na hÉireann. Toghtar go díreach é ar a laghad uair amháin gach cúig bliana leis an gcóras ionadaíocht chionmhar agus an t-Aonvóta Inaistrithe. Tá níos mó cumhachta ann ná atá ag an teach íochtarach i bparlaimintí eile. Is é an craobh is treise san Oireachtas é. Tá cumhacht aige aon dlí ar mhaith leis a cheapadh. Cruinníonn sé i dTeach Laighean i mBaile Átha Cliath ó 1922.
Stair.
Bhunaigh an Chéad Dáil sa bhliain 1919. Ba Dháil réabhlóideach é, a bhí bunaithe ar an lá a bhris Cogadh na Saoirse amach sa tír. Tar éis an Chonartha, vótáil an Dáil é féin as marthain. Ach athbhunaíodh é go díreach nuair a tháinig ailt an Chonartha i bhfeidhm míonna níos déanaí. Thart ar an am sin, bhí cúpla 'Pairliméid' i bhfeidhm. Bhí Dáil Sealadach ann chun an Conradh a chur i bhfeidhm agus Saorstát Éireann a bhunadh. Bhí an Dáil é féin ann, a chruthaíodh i 1919. Bhí Dáil Poblachta ann freisin, bhunaigh Eamon de Valera é agus na frith-chonraitheoirí. Bhí gach ceann díobh ar éileamh ón Dáil 1919 agus Forógra na Poblachta 1916.
Baill den 32ú Dáil.
Is é Fine Gael an páirtí is mó sa 32ú Dáil. Tá siad i rialtas mionlaigh faoi láthair le seachtar neamhspleách, agus leis an chúnamh socraithe le Fianna Fáil a ligeadh don Rialtas rialú ar choinníoll go nglaca an Rialtas roinnt beartais Fiann Fáil i dteannta a gcinn féin.


Cumannachas.
Casúr agus corrán, siombail an chumannachais
Idé-eolaíocht agus fealsúnacht pholaitiúil is ea an cumannachas.
Saghas sóisialachais atá ann agus é dírithe ar an gcóras caipitlíoch a chur de dhroim an tsaoil le réabhlóid fhoréigneach, murab ionann agus an sóisialachas daonlathach, atá ag iarraidh sochaí chothrom a thabhairt isteach trí leasuithe síochánta daonlathacha a chuirtear i gcrích de réir rialacha an pharlaiminteachais. Is é an tuiscint atá ag lucht leanúna an chumannachais ar an scéal, áfach, ná go bhfuil forás agus dul chun cinn na sochaí bunaithe ar chogadh na n-aicmí sóisialta, agus gur dual don chogadh seo dul chun géire de réir mar atá an réabhlóid ag druidim isteach linn. An sóisialaí daonlathach atá ag iarraidh saol níos fearr a chinntiú don lucht oibre trí chomhchainteanna leis an lucht rachmais, níl ach meas an fhealltóra aicme ag an gcumannaí air, nó níl sé ach ag coinneáil siar na réabhlóide a thiocfaidh chomh cinnte agus atá an Cháisc ar an Domhnach.
Faoin téarma.
Is é is mó a bhíonn i gceist leis an téarma "cumannachas" ná an leagan sin den sóisialachas a d'fhorbair Karl Marx, i dteannta le Friedrich Engels, sa naoú haois déag, agus na gluaiseachtaí agus córais pholaitiúla a leanann teoiricí Mharx. Bhí Marx go mór faoi anáil Hegel, agus chum sé teoiric chuimsitheach faoi fhorbairt stairiúil an chine dhaonna, ar thug sé "coincheap ábharach na staire" uirthi. De réir na teoirice seo, b'é coimhlint na n-aicmí geilleagracha inneall na forbartha stairiúla ar fad. In aimsir an chaipitleachais, d'amharc Marx ar an lucht oibre díomhaoin dúshaothraithe - an phrólatáireacht - mar oidhrí an domhain; dar leis, b'é an caipitleachas a chruthaigh an aicme seo agus mar thoradh ar phróisis inmheánacha an chaipitleachais féin - is é sin, de thoradh na forbartha a bhí tosaithe ag an gcaipitleachas féin - d'iompódh aicme an lucht oibre ina fórsa réabhlóideach a chuirfeadh deireadh leis an gcaipitleachas le córas nua sóisialach a bhunú ina áit.
Cuid lárnach de theagasc an chumannachais is ea an cinnteachas stairiúil. Is é sin, creideann an cumannaí go bhfuil stáisiúin na staire léarscáilithe cheana féin. Roimh an gcaipitleachas, bhí an feodachas; i ndiaidh an chaipitleachais, tiocfaidh an sóisialachas, agus ní bheidh sa sóisialachas féin ach céim idirmheánach roimh an gCumannachas, an todhchaí Útóipeach, ina mbeidh caidreamh na ndaoine chomh sibhialta, chomh nádúrtha agus nach mbeidh gá leis an stát féin a thuilleadh.
Go praiticiúil, ní raibh na páirtithe cumannacha ábalta an Útóipe chumannach a bhaint amach in aon tír ina raibh siad ag rialú. Na tíortha inar tharla réabhlóid chumannach, chuaigh siad in abar sa "sóisialachas idirmheánach", agus an córas polaitiúil ag dul ó mhaith ar fad le deachtóireacht, géarchéim eacnamaíochta, breabaireacht, míleatachas agus mionghadaíocht. Is iad na campaí géibhinn is mó a shamhlaítear leis an Aontas Sóivéadach inniu, nó níor tháinig tuar riamh ar thairngreachtaí na luath-chumannaithe faoi shaoirse na hÚtóipe - a mhalairt ar fad. Ón taobh eile de, bhí páirtithe cumannacha in ann leas na ndaoine bochta a chur chun cinn ina lán tíortha Iartharacha ina raibh siad sásta rialacha an daonlathais a urramú - rud a bhréagnaigh teoiricí an chumannachais féin.
Stair an Chumannachais.
Bhí réimse leathan de eagraíochtaí polaitiúla de chuid an lucht oibre ag fás anuas in Eoraip na naoú haoise déag, agus idé-eolaíochtaí sóisialacha agus ainrialacha forleathan ina measc. Ghlac cuid mhaith den ghluaiseacht sin le teoiricí Mharx. Nuair a tháinig an Chéad Idirnáisiúntán agus an Dara hIdirnáisiúntán chun saoil, d'iompaigh páirtithe na gluaiseachta sóisialaí ina bhfórsa cumhachtach ar fud thíortha tionsclaithe na hEorpa. Ach b'é an Chéad Chogadh Domhanda a chuir tús leis an gCumannachas mar chóras rialtais. Nuair a thit an tóin as Impireacht na Rúise, bhí na Marxaigh in eite Bhoilséiveach an Pháirtí Sóisialaigh Dhaonlathaigh, faoi cheannas Vlaidímír Léinín, in inmhe seilbh a ghlacadh ar an tír. D'fhéach an Ghluaiseacht Spartacach, nó an Spartakusbund, le réabhlóid shóisialach a chur i gcrích sa Ghearmáin ag deireadh an chogaidh freisin, ach theip uirthi go gasta. Sa bhliain 1919 bhí rialtas Cumannach faoi Béla Kun ag obair ar feadh tamaill san Ungáir. Níor mhair na Cumannaigh i gceannas ar aon tír eile seachas an Rúis, nó Aontas na bPoblachtaí Sóisialacha Sóivéadacha. Níor éirigh leis an Aontas Sóivéadach féin an Útóipe Chumannach a chur ar bun a bhí geallta ag Marx i ndiaidh thréimhse idirmheánach an tSóisialachais.
Tíortha cumannacha faoi láthair.
Seo iad na tíortha a bhfuil rialtais Chumannacha i gceannas orthu i láthair na huaire. Tugtar ainm an pháirtí atá i bhfeidhm idir lúibíní. Ar ndóigh, ní córas ná sochaí Chumannach atá i gceist mar a thuig Marx an focal, ach córas "idirmheánach" Sóisialach.


Crois Mhaoilíona.
Baile i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Crois Mhaoilíona ("Crossmolina" as Béarla).
Sníonn Abhainn an Daoil tríd an mbaile, gar do bhruach thuaidh Loch Con.
Tá Crois Mhaoilíona suite naoi gciliméadar slí thiar ó Bhéal an Átha, ar bhóthar an N59 ar an mbealach go Baingear.
Stair.
Is dócha gur bhunaigh duine de mhunitir De Barra, a raibh talamh acu sa cheantar, mainistir Chrois Mhaoilíona. I 1306, gabhadh triúr Normannach mar gheall ar ghoid ón ab. Le linn an 15ú aois, ba le munitir De Búrca Crois Mhaoilíona ach i 1526, leag Ó Dónaill as Tír Connaill caisleán Chrois Mhaoilíona.
Cuireadh deireadh leis an mainistir sna 1530dí, ach b'fhéidir nach raibh sé ag feidhmiú ag an am. Is beag de atá fós ann inniu.


29 Márta.
Is é an 29 Márta an 88ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 89ú lá i mbliain bhisigh. Tá 277 lá fágtha sa bhliain.


2 Samhain.
Is é an 2 Samhain an 306ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 307ú lá i mbliain bhisigh. Tá 59 lá fágtha sa bhliain.


An Mholdóiv.
Is tír thalamhiata í an Mholdóiv nó an Mholdáiv, nó Poblacht na Moldóive go hoifigiúil, in Oirthear na hEorpa, suite idir an Rómáin agus an Úcráin. Is í Císineá príomhchathair na tíre.
D'fhógair an Mholdóiv a neamhspleáchas ar an 27 Lúnasa 1991, mar chuid de dhíscaoileadh an tAontas Sóivéadach. Ghlacadh le Bunreacht na Moldóive i 1994. Tá stráice críocha Moldóvach ar bhruach thoir an abhainn Dniester faoi cheannas "de facto" rialtas Tras-dnístria ó 1990.
Mar gheall ar laghdú i dtáirgeacht tionsclaíochta agus talmhaíochta i ndiaidh díscaoileadh an tAontas Sóivéadach, tá earnáil na seirbhísí tar éis fás agus anois is é os cionn 60% de olltáirgeacht (OTI) na tíre. Tá ceann de na geilleagar is boichte san Eoraip sa Moldóiv.
Is poblacht pharlaiminteach í an Mholdóiv le uachtarán mar cheann stáit agus príomh-aire mar cheannaire rialtais. Is ballstáit í sna Náisiúin Aontaithe, Comhairle na hEorpa, an Eagraíocht Domhanda Trádála, an Eagraíocht um Shlándáil agus Comhair san Eoraip (ENASCE) agus Comhlathas na Stát Neamhspleách. Tá sí ag iarraidh a bheith mar bhallstáit san Aontas Eorpach.
Sanasaíocht.
Tagann an t-ainm 'an Mholdóiv' ó Abhainn na Moldóive; úsáideadh gleann na habhann seo mar ionad pholaitíochta ag an t-am inar bhunaíodh Prionsacht na Moldóive i 1359. Níl a fhios againn bunús ainm na habhann. De réir an finscéal a d'inis na croiniceoirí Moldóiveach Dimitrie Cantemir agus Grigore Ureche, bhronn an Prionsa Dragos an ainm ar an abhainn tar éis gur bheir sé ar áracsanna; i ndiaidh an thóraíocht bádh cú spíonta an Prionsa, "Molda", san abhainn.
Ar feadh tamaill gairid i rith na 1990idí, ag bunú Comhlathas na Stát Neamhspleách, litríodh ainm Poblacht na Moldóive mar "an Mholdáiv" chomh maith. I ndiaidh déscaoileadh an tAontas Sóivéadach, thosaigh an tír ag úsáid an t-ainm Románach, "Moldova". Ach hronn na Náisiúin Aontaithe an t-ainm "Poblacht na Moldóive" ar an tír.
Réamhstair.
I 2010, fuaireadh uirlisí breochlocha i mBayraki atá idir 800,000 agus 1.2 milliúin bliain d'aois. Taispeánann é seo go raibh luath-dhaoine sa Mholdóiv i rith an tréimhse Pailéiliteach. I rith an Chlochaois Neoiliteach bhí críoch na Moldóive i lár an cultúr Cucenteni-Trypilliach a shín amach soir thar an Abhainn Dniester san Úcráin, agus siar suas go dtí agus thar na Sléibhte Cairp sa Rómáin. Chleachtaigh áitritheoirí an sibhialtacht seo, a bhí ann idir 5500 agus 2750 RC go garbh, talmhaíocht, thóg siad beostoc, bhí siad ag fiach agus rinneadar potaireacht a bhí deartha go fíorchasta.
An Seansaol agus an Mheánaois.
Sa seansaol, chónaigh treibheanna Dáiciach i gcríocha na Moldóive. Idir an chéad agus an seachtú aois AD, bhí an deisceart faoi Impireacht na Róimhe agus ansin an Impireacht Bhiosántach. De bharr go bhfuil sí suite ar bealach idir an Eoraip agus an Áise, d'ionsaíodh críocha comhaimseartha na Moldóive go leor sa Seansaol agus sa Meánaois, d'ionsaigh na Gotaigh, na Hungaigh, na hAváraigh, na Bulgáraigh, na Maigiaraigh, na Mongólaigh agus na Tataraigh.
Bhí Prionsacht na Moldóive, a bunaíodh in 1359, suite soir ó na Sléibhte Cairp, siar ó Abhainn an Dnístir agus ó thuaidh ó Abhainn an Danóib agus an Mhuir Dhubh. Bhí críocha Poblacht na Moldóive an lae inniú (seachas an talamh soir ón Dnístir), ocht gcontae oirthearach na Romáine agus na réigiúin Chernvitsi agus Budjak san Úcráin i bPrionsacht na Moldóive. Cosúil le poblacht na linne seo agus réigiún oirthuaisceart na Romáine, ghlaoigh muintir na háite "Moldova" ar an áit. D'ionsaigh Tataraigh Criméach an Mholdáiv go mion is go minic, agus ó thus an 15ú aois thosaigh na Tuircaigh á ionsú. I 1538, ghlac an tImpireacht Otamánach seilbh ar an bprionsacht agus ba chíosaí í ó shin amach, ach choinnigh sí féinriail intíre agus féinrial páirteachtrach.
I mí na Bealtaine 1600, bhain Mícheál an Chróga Ieremia Movilă de choróin na Moldóive trí chath Bacău a bhua, agus chruthaigh sé an chéad aontas de na trí phrionsacht Rómánach: an Mholdáiv, Wallachia agus an Transalváin. An teideal a úsáídeadh ins an doiciméad ar an 6ú Iúil 1600 ná "Rí na Romáine, Ardeal agus an Mholdáiv ar fad". Níor choinnigh Mícheál smacht ar na trí chúige ach ar feadh blian amháin sular éirigh aicme uasal na Trasalváine agus roinnt de aicme uasal na Moldáive agus Wallachia amach ina éadan i sraith de réabhlóidí. Chur arm Polannach faoi cheannaireacht Jan Zamoyski an ruaig ar muintir Wallachia ón Mholdáiv agus chloígheadar Mícheál ag Năieni, Ceptura agus Bucov. Ghlac Ieremia Movilă le coróin na Moldáive arís faoi vhasáilleacht an Comhlathas Polannach-Liotuánach. Chuaigh an Moldáiv ar ais san vasáilleacht Otamánach faoi dheireadh i 1621.
Impireacht na Rúise.
I gcomhréir le Conradh Búcairist 1812, agus in ainneoin roinnt agóidí a rinne aicme uasal na Moldáive ar son ceannasacht a bprionsacht, an tImpireacht Otamánach
M


Fine Gael.
Páirtí polaitíochta i bPoblacht na hÉireann is ea Fine Gael. Faoi láthair, is príomh-pháirtí an rialtais é agus is é an páirtí is mó sa tír freisin. Fuair an páirtí 36.1% de na vótaí agus 76 suíochán dála in Olltoghchán 2011. De réir mar a mhaíonn an páirtí féin, tá thart ar 37,000 duine ina mbaill d'Fhine Gael ar fud na tíre.
Téann stair Fhine Gael siar go dtí laethanta an Chogaidh Chathartha, ach níor tháinig an páirtí ar an bhfód faoin ainm sin roimh an mbliain 1933, nuair a chuaigh an Lár-Pháirtí Náisiúnta, Cumann na nGaedheal agus na Léinte Gorma le chéile. Inniu, dearcann Fine Gael air féin mar pháirtí forásach láir, ach is iad na páirtithe daonlathacha Críostaí na cinn is cosúla leis i mór-roinn na hEorpa. Tá an páirtí ag tacú go láidir le ballraíocht na hÉireann san Aontas Eorpach, agus é ag cur in aghaidh Phoblachtánachas na láimhe láidire go tréan.
Polasaí i dTaobh na Gaeilge.
Bhí baint áirithe ag Fine Gael leis an "Language Freedom Movement" nuair a bhí an ghluaiseacht sin ag cur in aghaidh na "Gaeilge éigeantaí", rud a tharraing míchlú áirithe frith-Ghaeilgeoireachta ar an bpáirtí. In Earrach na bliana 2006, d'éiligh Éanna Ó Cionnaith, ceannaire an pháirtí, go maolófaí ar stádas na Gaeilge sna scoileanna. Is í an chiall a bhain gluaiseacht na Gaeilge as an gcineál sin cainte ná gurbh é seandúchas an pháirtí ó laethanta an LFM a tháinig chun solais arís. Leanadh den pholasaí seo go dtí an bhliain 2011, ainneoin gan tacaíocht aon fhianaise a bheith ag an impleachtaí an pholasaí dar leo. Mar sin féin is beag cainte a rinneadh faoi tar éis allagar an toghcháin agus tuigeadh go raibh Páirtí an Lucht Oibre tar éis cur ina choinne mar pholasaí.


An Cósta Eabhair.
Tír in iarthar na hAfraice is ea an Cósta Eabhair (Côte d'Ivoire i bhFraincis). Is é ainm oifigiúil na tíre ná Poblacht an Chósta Eabhair (République de Côte d'Ivoire).
Tá an Libéir, an Ghuine, Mailí, Buircíne Fasó agus Gána in aice di agus tá Murascaill na Guine sa deisceart.
Polaitíocht.
Bhí coup d'état sa tír sa bhliain 1999. Thosaigh cogadh cathartha sa bhliain 2002, a mhair go dtí 2007. Tá neamhchinnteacht pholaitiúil ann ó shin i leith.
Geilleagar.
Ceann de na tíortha is saibhre in iarthar teochreasach na hAfraice atá inti. Tháinig meath ar a ngeilleagar sna 1980idí, rud a chuir tús le tréimhse fada neamhchinnteacht pholaitiúil.
Tagairtí.
Cósta Eabhair, An
C


Murascaill na Guine.
Is í Murascaill na Guine an chuid den Aigéan Atlantach in iardheisceart na hAfraice. Ceaptar gurb í ceartlár an domhain í toisc go bhfuil sí suite ar 0 céim domhanfhada agus 0 céim domhanleithéid araon.
Tá an (Bight) Beníne agus an (Bight) Bonny ag críochtannacht leis an murascaille.


9 Eanáir.
Is é an 9 Eanáir an naoú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 356 lá fágtha sa bhliain nó 357 i mbliain bhisigh.


25 Eanáir.
Is é an 25 Eanáir an 25ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 340 lá fágtha sa bhliain nó 341 i mbliain bhisigh.


5 Feabhra.
Is é an 5 Feabhra an 36ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 329 lá fágtha sa bhliain nó 330 i mbliain bhisigh.


13 Feabhra.
Is é an 13 Feabhra an 44ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 321 lá fágtha sa bhliain nó 322 lá i mbliain bhisigh.


21 Feabhra.
Is é an 21 Feabhra an 52ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 313 lá fágtha sa bhliain nó 314 i mbliain bhisigh.


22 Feabhra.
Is é an 22 Feabhra an 53ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 312 lá fágtha sa bhliain nó 313 i mbliain bhisigh.


15 Eanáir.
Is é an 15 Eanáir an 15ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 350 lá fágtha sa bhliain nó 351 i mbliain bhisigh.


20 Eanáir.
Is é an 20 Eanáir an fichiú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 345 lá fágtha sa bhliain nó 346 i mbliain bhisigh.


23 Márta.
Is é an 23 Márta an 82ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 83ú lá i mbliain bhisigh. Tá 283 lá fágtha sa bhliain.


Baile an Daighin.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea Baile an Daighin ("Ballandine" as Béarla). Tá sé suite ar bhóthar náisiúnta an N17 a ritheann ó Shligeach go Gaillimh, tuairim is 10km ó dheas ó Chlár Clainne Mhuiris agus gan ach 3km laistigh de theorann theas Chontae Mhaigh Eo.
Rithean Iarnród an Iarthair tríd an mbaile ar a bhealach idir Sligeach agus Baile Átha an Rí ach dúnadh stáisiún traenach Baile an Daighin sa bhliain 1963 agus dúnadh an líne go léir le linn blianta na 1980í. Tá feachtas ar bhun ó bhlianta na 1990í chun an chuid idir Clár Clainne Mhuiris agus Baile Átha an Rí a ath-oscailt.
Is as Baile an Daighin ó dhúchas é Pádraig Ó Coinín TD, iar-cheannaire Páirtí Lucht Oibre na h-Éireann.
Príomhshráid Baile an Daighin, 13 Bealtaine 2005


Béal Átha Bhearaigh.
Is ea Béal Átha Bhearaigh ("Bellavary" as Béarla) baile i gContae Mhaigh Eo.
Beal Atha Bhearaigh


Béacán.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea Béacán ("Bekan" as Béarla).
Beacan


Béal Deirg.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea Béal Deirg ("Belderrig" as Béarla), atá lonnaithe ar chósta thuaidh an chontae. Tá clú agus cáil ar Bhéal Deirg mar gheall ar shuíomh seandálaíochta atá gar dó, Achaidh Chéide. Tá an sráidbhaile lonnaithe go díreach i gceartlár Ghaeltacht thuaisceart Mhaigh Eo. Labhraítear cainúint shainúil de Ghaeilge Chonnacht atá cosúil le Gaeilge Uladh sa cheantar.
Beal Deirg


Caorthannán.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea Caorthannán ("Castlehill" as Béarla).


An Creagán Bán.
Is baile i gContae Mhaigh Eo é an Creagán Bán ("Cregganbaun" as Béarla).
Creagán Bán


Maolla.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea Maolla ("Hollymount" as Béarla).
Tá sé suite díreach idir Baile an Róba agus Clár Clainne Mhuiris ar chlár deiscirt Maigh Eo.
Thosaigh taifid Caitliceach do Maolla i 1857. Tá taifid Eaglaise na hÉireann le fáil ar ais go 1845 agus thosaigh taifid an stáit i 1864. Téann inscríbhínní ar dromleaca thiar go na 1700í. Tá na taifid seo go léir coimeadtha ag an Ionad Taighde Clainne Deiscirt Mhaigh Eo.


An Caol.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea An Caol ("Keel" as Béarla). Bhí 541 duine ina gcónaí san Chaol sa bhliain 2002.


Cill Mheáin.
Barúntacht agus baile i gContae Mhaigh Eo is ea Cill Mheáin ("Kilmaine" as Béarla).


Ros Dumhach.
Baile fearainn agus sráidbhaile in iarthuaisceart Contae Mhaigh Eo is ea Ros Dumhach ("Ross Port" as Béarla). Áirítear é faoin mbarúntacht Iorrais agus tá sé mar chuid den pharóiste Chill Chomáin. Tá sé lonnaithe gar do bhéal Cnocán na Líne ar an ros ina chruinnítear Abhainn Gleann na Muaidhe, Abhainn Muing na Bó agus Abhainn Gaoth Déanaí. Sreabhann siadsan go léir isteach san inbhear i Sruth Fada Conn. Tá achar de 1,446 acra ann.
Stair.
Ba le Clann Bhairéid a bhí Ros Dumhach sa bhliain 1636.
Thart ar an mbliain, fuair Thomas Bournes, ball de fórsa Chromeail ó Contae Shligigh seilbh ar an áit agus ar Muing na Bó ó Arthur Shaen.
Conspóid.
I Mí Eanáir 2005 thosaigh Shell ag tógáil scaglann gais i Ros Dumhach. Is ceist chonspóideach an tógáil sin sa gceantar, agus mar gheall ar imníthe shláinte, sábháilteacht agus truailliú tá feachtas láidir náisiúnta, Shell chun Sáile, i gcoinne an scéim. Dúirt fear gnó áitiúil gur rinne Shell iarracht breab €15,000 a thabhairt dó chun a tacaíocht a fháil ar feadh an scéim. Mheas sé gur thóg go leor fir gnó eile áitiúil breabanna ó Shell.


Sruthair.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea Sruthair ("Shrule" as Béarla), ar an teorainn idir Maigh Eo agus Contae na Gaillimhe. Tá Aindrias de Staic as an baile.


An Nua-Shéalainn.
Tír sa leathsféar theas is ea an Nua-Shéalainn. Tá dhá phríomhoileán agus a lán oileán beag inti. Is daonlathas parlaiminteach í. Is ball den Chomhlathas í. Tá sí freagrach as na stáit fhéinrialacha Oileáin Cook agus Niue. Riarann sé Oileáin Tócalá agus Spleáchríoch Ross. Tugtar Aotearoa ar an Nua-Shéalainn i Maorais, teanga na bPolainéiseach a chuir fúthu inti corradh is míle bliain ó shin.
Córas sláinte.
Is féidir árachas sláinte príobháideach a cheannach ann le héalú ó liostaí fada feithimh. Tá dhá phríomhchineál áracahis ann; ceann iomlán a chlúdaíonn cúram in otharlanna agus gnáthchostais leighis ar nós Dochtúirí Teaghlaigh nó cuairteanna ar an bhfisió, nó clúdach speisialta a chlúdaíonn obráidí roghnacha, speisialtóirí, billí otharlann ach ní cúram leighis eile. Caitear le héigeandálacha sa chóras poiblí.


Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha.
Is tír sa Méan-Oirthear í Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha. Is aontas seacht Éimíríocht í atá faoi cheannaire amháin, Khalifa bin Zayed Al Nahayan anois, ach bhí a athair, Sheikh Zayed bin Sultan Al Nahyan ina cheannaire ó thús an stáit sa bhliain 1971 go dtí 2004. Feictear mar laoch é sna hÉimíríochtaí. Is tír Ioslamach í ach tá méid an-mhór daoine anseo ó thíortha eile, go háirithe an India nach bhfuil Ioslamach. Tá 3.23 miliún duine as daonra 4.02 miliún anseo ó thíortha eile.
Cruthaíodh an t-aontas sa bhliain 1971 nuair a cheangail sé dena stáit le chéile. Chuaigh Ras al-Khaimah isteach ann i 1972. Roimhe sin, bhí aontú ag na sheikh sa réigiún leis na Breatanaigh. Ach ní raibh ann ach gaineamh de fhormhór. Ach faigheadh ola sa réigiún. Ceaptar Zayed bin Sultan Al Nahyan mar an duine a d'úsáid an ola chun tír nua-aimseartha a chruthú. Anois tá tionscal neart turasach ann se réigiún, go háirithe i nDubai. Tá siad ag iarradh tionscail nua a chruthú toisc go raibh na gustal ola neamhsíor. Tá caighdeán saol an-mhaith ag na daoine, incurtha le tíortha forbairte Eorpa.


2 Márta.
Is é an 2 Márta an 61ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 62ú lá i mbliain bhisigh. Tá 304 lá fágtha sa bhliain.


10 Márta.
Is é an 10 Márta an 69ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 70ú lá i mbliain bhisigh. Tá 296 lá fágtha sa bhliain.


Fiannaíocht.
Is éard atá san Fhiannaíocht ná an chraobh den scéalaíocht dhúchasach a phléann le Fionn mac Cumhaill agus na Fianna. An chraobh is bisiúla díobh uile. Téann na scéalta seo i bhfad siar i seanchas agus i litríocht na nGael agus tá siad ar eolas ó Éirinn agus ó Albain. Tá roinnt iarsmaí ar eolas ó Oileán Mhanann chomh maith. Bhíodh an-chion go deo ag Ghaeil ar na scéalta fiannaíochta ar feadh breis agus míle bliain agus d’fhág siad a rian ar an teanga le nathanna ar nós ‘cothrom na Féinne.’ Is cosúil gur tháinig fás ar an seánra i dtréimhse na Meán-Ghaeilge (900-1200AD). I dteannta na scéalta bhíodh dánta Fiannaíochta thar a bheith coitianta. Bhídís scríofa i meadaracht ar leith agus thugtaí Laoithe orthu. Dhéantaí iad a chantaireacht síos go dtí ár linn féin.
Téacsanna Tábhachtacha Fiannaíochta.
I measc na téacsanna nó díolaim thábhachtacha den sheanchas Fiannaíochta a mhaireann seasann Agallamh na Seanórach amach mar shárshaothair. Téacs ó dheireadh ré na Meán-Ghaeilge (c. 1100) atá ann. Tá breis agus dhá chéad aistí ann idir scéalta agus laoithe a chuirtear i láthair i bhfoirm agallaimh idir Pádraig Naofa agus Oisín mac Fhinn.
Téacs barrthábhachtach eile is ea an Duanaire Finn, cnuasach mór de laoithe Fiannaíochta a cuireadh le chéile don Chaptaen Somhairle Mac Domhnaill sna blianta idir 1626-1627 nuair a bhí sé lonnaithe in Ostend na hÍsiltíre


18 Márta.
Is é an 18 Márta an 77ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 78ú lá i mbliain bhisigh. Tá 288 lá fágtha sa bhliain.


26 Márta.
Is é an 26 Márta an 85ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 86ú lá i mbliain bhisigh. Tá 280 lá fágtha sa bhliain.


6 Aibreán.
Is é an 6 Aibreán an 96ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 97ú lá i mbliain bhisigh. Tá 269 lá fágtha sa bhliain.


14 Aibreán.
Is é an 14 Aibreán an 104ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 105ú lá i mbliain bhisigh. Tá 261 lá fágtha sa bhliain.


28 Iúil.
Is é an 28 Iúil an 209ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 210ú lá i mbliain bhisigh. Tá 156 lá fágtha sa bhliain.


Baile Haicéid.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Baile Haicéid ("Hacketstown" as Béarla).


Balana.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Balana ("Ballon" as Béarla). Tá sé suite ar an N80 idir Inis Córthaidh agus Ceatharlach, taobh leis an ceangail N81. Níl an baile i suite ach timpeall 4 cilméadar ón tSáine freisin.


An Bhuiríos.
Baile i gContae Cheatharlach is ea An Bhuiríos ("Borris" as Béarla).
Bhuiríos


Ceatharlach.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Ceatharlach ("Carlow" as Béarla). Bhí daonra 13,623 ag an mbaile sa bhliain 2006. Is é Ceatharlach an baile is mó i gContae Cheatharlach agus lárionad riaracháin an chontae atá ann.
Sníonn An Bhearú trí lár na cathrach.
Crann na Saoirse i gCeatharlach


Cluain na nGall.
Baile i Chontae Cheatharlach is ea Cluain na nGall ("Clonegal" as Béarla).


Cluain Mhór.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Cluain Mhór ("Clonmore" as Béarla).


Míseal.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Míseal ("Myshall" as Béarla).


Muine Bheag.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Muine Bheag ("Bagenalstown" as Béarla).


Ráth Bhile.
Baile i gContae Cheatharlach is ea Ráth Bhile ("Rathvilly" as Béarla).


An Tulach.
Baile i gContae Cheatharlach is ea an Tulach ("Tullow" as Béarla).
Tulach


An Urnaí.
Baile i gContae Cheatharlach is ea an Urnaí ("Nurney" as Béarla).
Urnaí


Morning View.
Is albam é Morning View seolta le Incubus. Scaoileadh é ar an 23 Meán Fómhair, 2001.
Bhí an t-albam ar fad cláraithe sa Teach Morning View i gCalifornia, SAM. Bhí cúpla amhráin neamh-sheolta ón diosca seo. Is iad seo a leanas amhráin neamh-sheolta nó teidil eile ar amhráin: "Anything", "Puzzle", "I Dream of Fiji", "Police Car", "Coffee Date with Content", "Peel My Mañana".


A Crow Left of the Murder.
Is é "A Crow Left of the Murder..." an t-album is lú seolta le hIncubus. Scaoileadh é ar an 3 Feabhra 2004.
Is é an chéad uair atá Ben Kenney ar albam Incubus, a d'ionadaigh Alex Katunich ar an dordghiotár. Bhí cosc ar an amhrán "Megalomaniac" toisc go raibh sé ró-pholaitiúil. Tharla sé sin tar éis an scannal faoi eachtraí Janet Jackson ag leath-am ag an Superbowl, nuair a nochtadh a leathchíoch beo ar an teilifís.


Alex Katunich.
Is iar-bhall den ghrúpa ceoil Meiriceánach Incubus é Alex Katunich, nó Dirk Lance mar a thugtaí air in ómós don aisteoir pornografach agus é fós sa bhanna. Sheinn sé an dordghiotáir ar feadh trí bliana déag leo sular fhág sé sa bhliain 2001 tar éis an camchuairt a rinneadh don albam "Morning View". Tháinig Ben Kenney ón bhanna The Roots isteach ina áit.
Sa lá inniu tá sé i mbun an chomhlachta Spiderman.tv, a chruthaíonn ceol do físchluichí.
Tagairtí.
Katunich, Alex


Ben Kenney.
Seineann Ben Kenney an dordghiotáir sa bhanna Incubus.
Tagairtí.
Kenney, Ben
Kenney, Ben


Ard Raithin.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Ard Raithin ("Ardrahan" as Béarla). Tá 480 duine ina gcónaí ansin.


Baile Átha an Rí.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Baile Átha an Rí (Fuaimniú: /bˠalʲə aːhə ən̻ˠ ɾˠiː/ Béarla: "Athenry"). Tá an baile lonnaithe 25km soir ó Chathair na Gaillimhe agus tá clú agus cáil ar an mbaile mar gheall ar an amhrán "The Fields of Athenry". Go stairiúil tháinig teorainneacha trí ríochta, Uí Maine, Aidhne, agus Maigh Seola, le chéile ag an mbaile. Dá bharr sin is é “Àth na Ríogh” (Caighdeán: "Áth na Rí") an t-ainm stairiùil ar an bhaile, cé gur "Áth an Rí" an t-ainm oifigiúil atá air anois. Is iomaí foirgneamh ann a tháinig slán ó na Meánaoiseanna.
Stair.
Caisleán Bhaile Átha an Rí
Tá daoine ina gcónaí i mBaile Átha an Rí le haghaidh na mílte bliain agus is iomaí ceann sleá ón gCré-umhaois agus claíomh ón Iarannaois a aimsíodh sa cheantar, ach ní go dtí an bhliain 1235 a bunaíodh an baile.
Sa bhliain 1178 rinneadh Baile Átha an Rí ina Bharúntacht le haghaidh Piers de Bermingham. Sa bhliain 1235 thug Richard de Burgh, Tiarna Chonnacht, an cheantar do Mheiler de Bermingham. Ba é de Bermingham dara Barún Bhaile Átha an Rí agus is ansin a bunaíodh an baile.
Thóg Meiler de Bermingham caisleán láidir, chomh maith le balla cosanta, eaglais agus mainistir Dhoiminiceach. Tá siad seo go léir fós le feiceáil sa lá atá inniu ann.
An Chéad Chath ag Áth an Rí.
Bhris an Chéad Chath amach ar an 15ú lá de Lúnasa 1249. Tugtar cúntas d'eachtaí an lae in Annála na gCeithre Máistrí. D'ionsaí dhá mhac le Rí Chonnachta Torlach agus Aodh an baile leis an aidhm an baile a fhoghlú agus a dhó. Is iad na Sasanaigh a bhí i gceannas ar an mbaile ag an am agus bhí Sirriam Chonnacht, Jordan de Exeter i mBaile Átha an Rí. D'iarr sé ar an airm Éireannach sos chogadh ar feadh an lae mar gheall gur Lá Fhéile Mhuire a bhí ann, ach dhúltaigh siad. Bhí airm Shasana ró-láidir, bhí an bua ag Exeter agus maríodh rionnt ceannairí Éireannach, Aodh ina measc.
An Dara Cath ag Áth an Rí.
Troideadh Dara Cath Átha an Rí ar an 10ú lá de Lúnasa 1316 agus ceann de na cathanna is tábhachtaí i gCogaí Bruce a bhí ann. Bhuaigh an comhaontas Angla-Éireannach idir Rickard de Berminggham agus Uilliam Liath de Burgh ar an Albanach Edward Bruce agus ar a chomhghuaillithe Muintir Uí Chonchobhair agus Muintir Uí Cheallaigh. Maraíodh na ceannairí Tadhg Ua Cheallaigh agus Felim Ua Chonchobhair i rith an chatha.
Scriosadh Átha an Rí.
Tar éis an chatha seo bhí an baile láidir agus sábháilte taobh thiar dá bhallaí cosanta. Bhí sé mar cheann de na bailte is tábhachtaí i gConnacht. Tháinig deireadh le cumhacht Átha an Rí le teacht Cogaí Mhac an Iarla sa bhliain 1572. Dar le hAnnála na gCeithre Máistrí rinneadh an-damáiste do na ballaí cosanta, don chaisleán, agus do na tithe, agus faoi dheireadh na 16ú haoise bhí an baile scriosta.
Prióireacht Dhoiminiceach Bhaile Átha an Rí
Turasóireacht.
Is baile oidhreachta é Baile Átha an Rí agus tá a Ionad Oidhreachta lonnaithe istigh in iarsmaí Séipéal Mhuire.
An Geata Thuaidh / An Áirse.
Tá an Áirse seo ina sheasamh ag acomhal bhóthar Thuama le breis agus 400 bliain.
Cros an Mhargaidh.
Tá iarsmaí de Chrois an Mhargaidh lonnaithe i gCearnóg an Mhargaidh agus tá sé suite os cionn céimeanna chloiche a phlionta. Crois Laindéír a thugtar air, agus cé nach bhfuil fágtha ach a cheann, is é an ceann is fearr dá chineál é atá fágtha in Éirinn. Ar aghaidh amháin tá Crois Chéasta agus figiúirí ag bun na Croise leis an Spiorad Naomh,agus ar an aghaidh eile tá Muire agus a Leanbh.
Séipéal.
Sa bhliain 1828 tógtha séipéal Protastúnach sa baile, agus leanadh á úsáid mar ionad creidimh ar feadh 100 bliain go dtí go ndearnadh Ionad Oidhreachta de chun é a shábháil ó dhearóiliú.
Phrióireacht Bhaile Átha an Rí.
Bhunaigh Meiler de Bermingham an Prióireacht do na Doiminiceánaigh tar éis dó an ceantar seo a ghabháil
i 1241. Tá an séipéal i bhfoirm croise, agus tá an chuid is mó de stíl na struchtúirí a mhaireann i bhfoirm áirsí bioracha Gotacha, fuinneoga caola ar bhalla thuaidh an tsaingil, nó fuinneoga féitheacha a rinneadh níos déanaí. Tá tuamaí le feiceáil i gcuasa i mballaí an tséipéil Bhí an Phrióiracht ina hollscoil ar feadh tamaill i lár na 1600í go dtí gur chreach saighdiúirí Chromail í sa bhliain 1652.
Iompar.
Tá Baile Átha an Rí suite ar an líne iarnróid idir Baile Átha Cliath agus Gaillimh agus an líne iarnróid idir Luimneach agus Gaillimh, a athosclaíodh ar an 29 Márta 2010. Tá sé mar pháirt de phlean iompair an rialtais "Transport 21" an chuid eile den líne idir Baile Átha an Rí agus Clár Chlainne Mhuiris a athoscailt. Osclaíodh Stáisiún Átha an Rí sa bhliain 1851.
An Gaeilge i Baile Átha an Rí.
De réir daonáireamh 2011 bhí 3,950 i gcónaí i mBaile Átha an Rí. Dúirt 1,519(38.45%) go raibh Gaeilge acu. D'úsáid 102(2.58%) daoine an Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.
Naisc sheachtracha.
Baile Atha an Ri


Baile Conaola.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Baile Conaola ("Ballyconneely" as Béarla).
Baile Canaola


Baile an Chláir.
Is baile é Baile an Chláir ("Claregalway" as Béarla) atá suite taobh thoir de Chathair na Gaillimhe i gContae na Gaillimhe. Tá 1,536 gaeilgeoirí ina gcónaí ann.
Baile an Chlair


Baile Locha Riach.
Baile i gContae na Gaillimhe in iarthar na hÉireann is ea Baile Locha Riach ("Loughrea" as Béarla). Tá tuairim is 5,500 duine ina gcónaí ansin. Tagann ainm an bhaile ón loch - "loch riabhach" - atá in aice na háite.
Baile Locha Riach


Baile Mór Shíol Anmchadha.
Tá Baile Mór Síol Anmchadha ("Lawrencetown" as Béarla) suite i gContae na Gaillimhe in iarthar na hÉireann. Tuairim is 400 duine atá ina gcónaí ann. Tá sé suite ar bhóthar réigiúnach an R355 ar an taobh theas de Bhéal Átha na Sluaighe, naoi míle slí ón mbaile sin.
Bhí muintir Uí Mhadadháin i gceannas ar an gceantar fadó. D'eascair an sloinne ón bhfocal "madadh". Bhaineadar le munitr Uí Maine. Shíolraigh siad ó Mhadadhán, mac le Gadhra Mór a bhí ina rí ar Uí Maine ó 1014 go 1027. Maraíodh Madhadhán sa bhliain Madadhan 1008. Bhí muintir Uí Mhadadháin ina ríthe ar Shíol Anmchadha: bhaineadar neamhspleáchas amach i lár an 11ú céad.
Is ionann Síol Anmchadha agus barúntacht an Longfoirt i gContae na Gaillimhe agus paróiste Lusmhaigh i gContae Uíbh Fhailí.
Baile Mór Síol Anmchadha


Béal an Daingin.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Béal an Daingin ("Bealadangan" as Béarla).
Beal An Daingin


Béal Átha Ghártha.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Béal Átha Ghártha ("Ballygar" as Béarla). Bhí 642 duine ina gcónaí i mBéal Átha Ghártha sa bhliain 2002.
Beal Atha Ghartha


Béal Átha Mó.
Is baile beag i gContae na Gaillimhe é Béal Átha Mó ("Ballymoe" as Béarla), atá suite i dtuaisceart an chontae ar an tSuca (abhainn). Ritheann an bóthar N60 tríd an baile. Tá trí nasc bóthar eile ag an mbaile, an R360 go Dún Mór, an R367 go Tuilse, agus an R364 go Gleann na Madadh.
Beal Atha Mo


Bearna.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Bearna agus í suite ar an R336 siar ó Chathair na Gaillimhe. Bhí 1,878 duine ina gcónaí i mBearna sa bhliain 2011. Is é "Barna" an leagan Béarla cé nach bhfuil stádas oifigiúil ag an ainm seo ó 2005 amach. Tá an suíomh nuachtáin, Tuairisc.ie, lonnaithe i mBearna.
An Ghaeilge i mBearna.
De réir daonáireamh Phoblacht na hEireann 2011 bhí cónaí ar 3,630 duine i mBearna. Dúirt 2,298 duine (67.2% den daonra 3+) go raibh siad ábalta Gaeilge a labhairt. D'úsáid 272(7.9%) duine an Ghaeilge go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais.
Tagairtí.
http://census.cso.ie/sapmap2011/Results.aspx?Geog_Type=ED&Geog_Code=27044&CTY=27
Bearna


An Cheathrú Chaol.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Cheathrú Chaol ("Carrowkeel" as Béarla). Tá sé suite in iarthar na tíre i gContae na Gaillimhe. Tá tuairim is 250 duine ina gcónaí ar an gCeathrú Chaol.
Cheathru Chaol


An Cheathrú Rua.
Sráidbhaile mór is ea an Cheathrú Rua ("Carraroe" as Béarla go traidisiúnta) atá suite i gContae na Gaillimhe, Éire. Tá sí i lár Ghaeltacht Chonamara. Tá tarraingt ar an gCeathrú Rua mar cheantar turasóireachta le fada an lá. Tá clú agus cáil ar Húicéirí na Gaillimhe (Púcáin) agus ar Thrá an Doilín. Tagann formhór na dturasóirí chuig an gceantar chun iad a fheiceáil agus Gaeilge a fhoghlaim. Tagann go leor eile chun blaiseadh den chultúr agus den traidisiún láidir atá ar fud na háite. I rith an tsamhraidh cuirtear ranganna Gaeilge ar fáil do dhaoine fásta. Is ar an gCeathrú Rua atá Coláiste Chiaráin suite, agus na mílte scoláire óga ag teacht ansin gach uile bhliain chun freastal ar na cúrsaí Gaeilge. Bíonn geallta báid agus rásaí curach ar an mbaile freisin.
Gaeilge.
Siopa sa Cheathrú Rua, 13 Samhain 2004
Is í an Ghaeilge (Canúint Chonnachta go sainiúil) príomhtheanga labhartha na Ceathrún Rua, agus tá sí ar na háiteanna is láidre Gaeilge i nGaeltacht Chonnacht agus in Éirinn na laethanta seo. Tá thart ar 3,400 duine ina gcónaí sa sráidbhaile agus labhraíonn thart ar 85% acu Gaeilge go laethúil, de réir fhigiúirí Scéim Labhairt na Gaeilge.
An sráidbhaile.
Tá an ceantar méadaithe go mór le blianta beaga anuas, tá athrú suntasach tagtha ar an mbaile. Cúpla bliain ó shin ní raibh sa mbaile ach cúpla siopa, tithe ósta agus eastát tionsclaíochta amháin, tá go leor tógáil á déanamh san cheantar le gairid, tá páipéar nuachta náisiúnta "Foinse" bunaithe anseo anois chomh maith le foirgnimh de chuid ollscoil na Gaillimhe. Tá go leoir tithíochta príomháidí agus eastáit tithíochta tógtha sa mbaile le cúpla bliain anuas chomh maith le go leor tionscnamh eile atá á dtógáil faoi láthair.
Áras Mháirtín Uí Chadhain.
Tá Áras Mháirtín Uí Chadhain, foirgneamh de chuid Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, ina reachtáltar cúrsaí teanga, ríomhaireachta srl., lonnaithe ar an gCeathrú Rua.
Ceathru Rua, An


Cill Chiaráin.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Cill Chiaráin ("Kilkieran" as Béarla).
Cill Chiarain


Cill Chonaill.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Cill Chonaill ("Kilconnell" as Béarla).
Cill Chonaill


Cinn Mhara.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Cinn Mhara ("Kinvara" as Béarla). Tá sé lonnaithe thart ar 25 ciliméadar ó dheas ó chathair na Gaillimhe ar imeall an cheantair ar a dtugtar Boireann. Is ann a bhíonn Cruinniú na mBád, a cuireadh ar bun i 1979. Is féile seoltóireachta í seo ina gcruinníonn báid thraidisiúnta as Cuan na Gaillimhe le chéile. Eagraítear rásaí húicéirí i rith mí Lúnasa idir Chonamara agus Cinn Mhara (idir 17 agus 20 Lúnasa i 2006).
Is ann a bhíonn an fhéile cheoil Ghaelaigh ar a dtugtar Fleá na gCuach.
Cinn Mhara


Cloch na Rón.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Cloch na Rón ("Roundstone" as Béarla).
Is áit álainn í Cloch na Rón, atá suite ar bhruach na farraige. Ciallaíonn sé sin "cloch na rónta" ach tá daoine ann a chreideann gur eascair an t-ainm ón gcarraig mhór chruinn atá taobh amuigh den chuan. Bhíodh go leor iascaireacht ar siúl ann go dtí cúpla bliana anuas ach is ar an turasóireacht is mó anois atá na daoine ag brath. Tá roinnt tithe ósta an-mhaithe ann agus tá bia mara ar fáil sna bialanna. Tá clú agus cáil ar an seabhdar i dTí Dowd (go háirithe i measc na dífóranna.)
Is fiú dul suas an cnoc taobh thiar den bhaile le breathnú ar na radhairc. Ar lá breá, is féidir sléibhte Chiarraí a fheiceáil, chomh maith le cósta Chontae an Cláir.
Sa samhradh is féidir húicéirí a fheiceáil ag rásaíocht ag Regatta Chloch na Rón. Bíonn sé ar siúl ar an tríú deireadh seachtaine de Mhí Iúil.
Stair.
Bunaíodh an baile beag seo sa bhliain 1822 nuair a cuireadh tús le tógáil na céibhe, faoi choimirce an Bhoird Iascaigh Mhara. Ba é Alexander Nimmo a dhearadh an chéibh, an innealtóir a dhearadh an t-iarnród idir an Chlochán agus Gaillimh.
Cheannaigh Nimmo píosaí talún timpeall na háite agus chuir sé amach ar chíos iad do thionóntaí. Faoin mbliain 1841 bhí 396 duine ina gcónaí ann.
Gailearaí.
Cloch na Rón


An Clochán (Contae na Gaillimhe).
Is baile i gContae na Gaillimhe é an Clochán ("Clifden" as Béarla). Bhí 2,056 duine ina gcónaí sa Chlochán sa bhliain 2011.
Clochan


An Cloigeann.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea An Cloigeann ("Cleggan" as Béarla).
Cloigeann


Creachmhaoil.
Sráidbhaile i gContae na Gaillimhe is ea Creachmhaoil'", ainm a úsáidtear mar shloinne freisin ("Craughwell" nó "Crockwell" i mBéarla). Is dócha nár fhág mórán daoine an ceantar go dtí an chuid dheireanach den 19ú haois, ach anois tá an sloinne le fáil i dTalamh an Éisc, i mBeirmiúda, i Meiriceá agus in áiteanna eile.
Níl deoch in easnamh ar Chreachmhaoil - tá trí theach tábhairne ann, in éineacht le stáisiún póilíneachta, le hoifig an phoist agus le roinnt siopaí agus eile. Deirtear gur líonmhaire amach na fir ná na mná.
An Bhanuasal Gregory agus í ina seanbhean
Tá baint ag an áit leis an bhfile Raifteirí (cé gur i gContae Mhaigh Eo a rugadh é) agus leis an mBanuasal Augusta Gregory, agus tá a ndealbha le feiceáil ann. Bhí an Ghaeilge láidir sa cheantar roimh an Drochshaol, agus bhí sí le cloisteáil fós i ndeireadh an 19ú haois, rud a lig do na bailitheoirí amhráin na ndaoine a bhreacadh síos, agus amhráin Raifteirí san áireamh.
Seanreiligí.
Is iad Cill Órtha agus Cill Ó gCillín seanreiligí pharóiste Chreachmhaoile agus an Bhaile Mheánaigh. Tá baint ag an gcuid is luaithe de shéipéal Chill Órtha leis an 15ú haois, ach tá fianaise ann go raibh an séipéal á thógáil agus á dheisiú chomh luath leis an 12ú haois, agus is é an scéal céanna ag séipéal Chill Ó gCillín é. An bhliain 1619 a luaitear leis an leac is luaithe a fuarthas i reilig Chill Órtha, agus an bhliain 1654 i gcás reilig Chill Ó gCillín.
Spórt.
Tá ainm na lúthchleasaíochta ar Chreachmhaoil, agus bíonn a cuid lúthchleasaithe le fáil ag gach leibhéal, idir áitiúil, réigiúnach agus náisiúnta.
Naisc Sheachtracha.
Creachmhaoil


Droichead an Chláirín.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Droichead an Chláirín ("Clarinbridge" as Béarla). Bhí 2,092 duine ina gcónaí i Droichead an Chláirín sa bhliain 2002.
Droichead an Chlairin


Dún an Uchta.
Is Sráidbhaile é Dún an Uchta (Béarla: ') i gContae na Gaillimhe, Éire.
Tá sé suite ar an mbóthar R356, dhá ciliméadar déag ón droichead i mBeannchar.
Stair.
Tá an shráidbhaile ainmithe as Clann Eyre, agus tá áiteanna eile ainmithe astu freisin, mar shampla: An Fhaiche Mhór i gCathair na Gaillimhe. Bhí cónaí orthu
i gCaisléan Dún an Uchta (is fothrach é anois) agus tá geata miotal mór suite
ag an taobh oirthearach den phríomhshráid. Tá pairc níos mó ná céad acra ansin. Bhí an
chlann bainteach leis an buíonn seilge áitúil, The Galway Blazers.
Fóntais bhaile.
Tá Dún an Uchta suite ar an "Beara-Breifne Way." Tá an Beara-Breifne Way úsáidte
don siúil, don rothaíocht agus ba é an céad oidreacht bunaithe sa bhliain
1603. Tá dhá theach phobail i nDún an Uchta, Oifig an Phoist, Leabharlann, Siopa,
garáiste, asraon mearbhia, Siopa Poitigéire, déileálaí tarracóire, ionad leighis,
bunscoil, agus Milic Dún an Uchta GAA. Úsáideann grupaí an halla áitúil ó am go
Gach Dara bhliain, i mí Meithimh bíonn féile innealra seanré ar súil (Railí Seanré Dún an Uchta). Thaispéan sean-tarracóir, inneall gaile agus innealra féirm ag an féile gach bhliain. Gach Meán Fómhair bíonn seó talmhaíochta ar súil. Bíonn comórtas beostoc, comórtas bácáil agus comórtas garraíodóireacht.
Tá Dún an Uchta suite seachtó cilimeadar (uair an chloig) soir ó chathair na Gaillimhe agus céad ↵cilimeadar is caoga (dhá uair) siar ó Bhaile Átha Cliath.
Caidreamh Idirnáisiúnta.
Tá Dún an Uchta cúpalta leis an sráidbhaile, Gouesnac'h sa Bhriotáin.
Paróiste.
Tá paróiste Dún an Uchta suite thoir theas i gContae na Gaillimhe. Tá na
hEaglais anallóid Dunanaughta, Cluain Fearta agus Milic suite anseo, agus tá an
paróiste suite in aice le Abhann na Sionnaine agus tá an tSuc i bhfoisceacht 16 míle uaidh.
In Dunanaughta tá dhá Eaglais; An Eaglais Caitliceach, Naomh Bhreandáin,
agus tá gloine dhaite. Tá Eaglais na
hÉireann ainmithe do Eoghan Baiste. Tá an Eaglais Caitliceach is sine suite i
Milic atá in úsáid leanúnbach ó 1414 CR. Tá uaigh Naomh Bhreandáin "An Loingseoir"
agus Ardeaglais Cluain Fearta (leis a doras ailtireachta), agus dealbh ón 14
haois ar Ár Mhuire Mháthair Cluain Fearta (Our Lady of Clonfert) ann freisin.
Daoine.
Dun an Uchta


Dún Mór.
Baile beag i gContae na Gaillimhe is ea Dún Mór. Tá sé ar an ceangail leis an N83 (Tuaim go Béal Átha hAmhnais), an R328 (ó Bhaile an Daigh, agus Maigh Locha), agus an R360 go Baile Liam.Tá an bóthar go Gaillimh (an chathair is mó sa réigiún) 47 ciliméadar ar fhad.
Dun Mor


Eachroim (Gaillimh).
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Eachroim ("Aughrim" as Béarla). Bhí 546 duine ina gcónaí in Eachroim sa bhliain 2002.
Eachroim


An Ghráig.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea An Ghráig ("Woodford" as Béarla). Tá lárphointe geografach na Poblachta (seachas lárphointe na hÉireann uile) gar don Ghráig.
Ghraig


Gleann na Madadh.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Gleann na Madadh ("Glenamaddy" as Béarla). Bhí 516 duine ina gcónaí i nGleann na Madadh sa bhliain 2006.
Gleann na Madadh


An Líonán.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea An Líonán ("Leenaun" nó "Leenane" as Béarla).
Lionan


Maigh Cuilinn.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Maigh Cuilinn ("Moycullen" as Béarla). Bhí 1,559 duine ina gcónaí i Maigh Cuilinn sa bhliain 2011.
Tá an baile suite seacht míle siar ó chathair na Gaillimhe ar an mbóthar go dtí an Clochán.
Teangacha.
Bhí 846 daoine ábalta Gaeilge a labhairt. Labhair 6.5% den daonra Gaeilge gach lá. Labhair 191 duine teanga eile seachas Gaeilge nó Béarla sa bhaile. Ba í an Pholainnis an teanga iasachta ba chomónta le 60 cainteoirí.
Maigh Cuilinn


Muine Mheá.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Muine Mheá ("Monivea" as Béarla). Bhí 300 duine ina gcónaí i Muine Mheá sa bhliain 2002.
Muine Mhea


Órán Mór.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Órán Mór "(Béarla: Oranmore)", suite ar an taobh thoir de chathair na Gaillimhe. Leis na forbairtí tithíochta móra le rionnt bliaina anuas, tá Órán Mór mar chuid de chrois de comaitéirí na Gaillimhe nó crios fo-uirbeacha na Gaillimhe. Sa bhliain 2004 bhí Órán Mór liostaithe mar cheann de na pobail a bhfuil an líon is airde ioncam in aghaidh an daonra in Éirinn. Tá Órán Mór suite 9 km (6 mhíle) soir ó Chathair na Gaillimhe ar an imeall Chuan Órán Mór, ar Chuan na Gaillimhe.
Geilleagar.
Tá athrú tagtha ar fhócas na tionscail áitiúil le déanaí ó thalmhaíocht déiríochta go turasóireacht, déantúsaíocht agus lóistíocht. Tá roinnt páirceanna tionsclaíochta suite in aice leis an sráidbhaile, cosúil le Eastát Tionsclaíochta Pháirc na bhFianna atá ina mol do thionscal le blianta fada. In Órán Mór anois tá ceithre óstán agus roinnt bialanna. D'oscail Lidl ar shuíomh an Déirithe Órán Mór i mí Meithimh 2009 agus d'oscail Tesco sa sráidbhaile i mí Samhain 2010.
Iompar.
D'oscail stáisiún traenach Órán Mór ar an 1 Lúnasa 1851 agus ar deireadh dúnadh an stáisiún ar an 17 Meitheamh 1963. Tá a stáisiún treanach le athoscailt i 2011 mar chuid de scéim Iompar 21.
Is iad Bus Éireann, Citylink agus seirbhísí Bus Nestor an trí comhlacht bus a dhéanann freastal ar Órán Mór agus nascann siad an sráidbhaile le Cathair na Gaillimhe, Baile Átha Cliath, Corcaigh agus Aerfort na Sionainne.
Tá Órán Mór suite in aice leis an seanbhóthar-N6 go Gaillimh agus Baile Átha Cliath agus an bhóthar N18/N20 ó Ghaillimh go Luimneach.
Bhí aeradróm Órán Mór mar aerbhunáit d'Aer Fhórsa Ríoga le linn an Chéad Chogadh Domhanda.
Oran Mor


Port Omna.
Baile margaidh in oirdheisceart Chontae na Gaillimhe is ea Port Omna ("Portumna" as Béarla). Seasann an baile i ngar don teorainn le Chontae Thiobraid Árann san áit ina shníonn an tSionainn isteach i Loch Deirgeirt. Áit lárnach do bháid fartha agus droichid trasna na Sionainne atá ann.
Tá Caisleán Phort Omna agus a chuid tailte suite taobh thiar den bhaile. Is é CLG Phort Omna an chumann áitiúil, cumann le rath bainte amach acu ar bhonn áitiúil agus náisiúnta.


Ros an Mhíl.
Baile Gaeltachta i gContae na Gaillimhe is ea Ros an Mhíl. Tá cuan mór ann. Is uaidh sin a théann formhór na mbád farantóireachta go dtí na hOileáin Árann.
Ros an Mhíl


Ros Muc.
Tá Ros Muc ("Rosmuck" as Béarla) suite ar chósta thiar na hÉireann, i gContae na Gaillimhe i lár Ghaeltacht Chonamara. Tá paróiste na Ceathrún Rua suite ar an taobh ó dheas agus paróiste Charna ar an taobh thiar. Ón tSean-Ghaeilge a thagann an logainm "Ros Muc". Ciallaíonn ros "leithinis" agus muc "cnoc ciorclach"; mar sin, ciallaíonn Ros Muc "leithinis na gcnoc ciorclach".
Meastar gur tháinig na chéad daoine chun an cheantair sa bhliain 400 AD, 100 bliain sular shroich an Chríostaíocht an áit le Naomh Briocánt. Mar sin, tá daoine i Ros Muc le 1500 bliain ar a laghad.
Is í an Ghaeilge an teanga is mó a labhraítear sa cheantar agus Gaeilge Ros Muc atá i gceist léi. Deir na staitisticí ó thoghcheantar an Turlaigh, Ros Muc, gurb é Ros Muc an ceantar is láidre Gaeltachta sa tír. Labhraíonn 91.9% de dhaoine fásta os cionn naoi mbliana déag d'aois an teanga ar bhonn laethúil. Tá timpeall 500 duine ina gcónaí i Ros Muc. Bhí titim sa daonra ar feadh 30 bliain, agus an eisimirce mar phríomhchúis. Thosaigh fás ag teacht ar an daonra arís le teacht an Tíogair Cheiltigh, áfach.
Tá coláistí samhraidh darb ainm Spleodar agus Coláiste na bhFiann suite ann. Bhí teach samhraidh ag Pádraig Mac Piarais, áit ar féidir cuairt a thabhairt air, sa cheantar chomh maith.
Bailte fearainn.
Gleann Chatha, An Gort Mór, Inbhear, Turlach, Ros Dubh, An Tamhnaigh Bhig, Snámh Bó, Cill Bhriocáin, An Aill Bhuí, An tOileán Mór, An Turlach Beag, Salalaoi, An Baile Thair, An Siléar, Inis Eilte, An Cladhnach, Cladach ó Dheas, Gairfean, Ros Cíde, Doire Iorrais
Spórt.
Tá na Piarsaigh, cumann peile an cheantair, lonnaithe i Ros Muc. Imríonn daoine as Ros Muc, Camus agus An Sraith Salach i gConamara leis an bhfoireann. Bunaíodh an cumann sa bhliain 1959. Is iad Marún agus Uaine a ndathanna. Ní raibh páirc imeartha ar bith acu ar dtús, ach rinneadh ceann ar shuíomh trasna ó scoil Ros Muc ar an nGort Mór. Tá an pháirc seo réitithe anois agus seastán agus seomraí feistis leis. Tá sé ar intinn ag Club Dornalaíochta Ros Muc halla agus giomnáisiam a thógáil ar an suíomh. Ba i Ros Muc a bhí an gcuid is mó de na cluichí ceannais i gComórtas Peile na Gaeltachta ar siúl sa bhliain 2009.
Daoine cáiliúla ón gceantar.
Tá 30 duine a luaitear sna leabhair Beatháisnéis a bhfuil nasc éigin acu le Ros Muc agus rugadh agus togadh an mhórchuid acu ann. Chaith dream eile acu sealanna ann ag cur snas a gcuid Gaeilge. Is é is cáiliúla astu sin a chaith tamall ann ná an Piarsach a chuir oráid cháiliúil Uí Dhonnabháin Rossa i dtoll a chéile ann, an chaint úd a chuir an lasair sa bharrach.
Naisc sheachtacha.
Ros Muc


An Spidéal.
Is baile é An Spidéal ("Spiddal" nó "Spiddle" as Béarla) atá suite in iarthar Chontae na Gaillimhe.
Tá sráidbhaile an Spidéil thart ar aon mhíle déag nó ocht gciliméadar déag siar an cósta ó Chathair na Gaillimhe. Baile an Droichid a thugadh muintir na háite tráth air. Táid ann a deir gurb é an Spidéal príomhbhaile Chois Fharraige. Síneann Paróiste an Spidéil ó Dhoire Locháin Thoir siar go hAbhainn an Spidéil nó Abhainn Bhoth Loiscthe agus ó thuaidh go Leitir Meas agus Poll. Tugtar 'Ceantar an Spidéil' uaireanta ar cheantar beagán níos fairsinge ná sin, a chuimsíonn Paróiste an Spidéil féin agus an ceantar i bParóiste an Chnoic ó shráidbhaile an Spidéil siar go Sáile Chuanna.
Cuan an Spidéil (An tSeanchéibh) ina lag trá, 13 Samhain 2004
Tá an Spidéal suite i nGaeltacht Chonamara agus cé go bhfuil an Ghaeilge in uachtar i gcónaí in imeachtaí poiblí sa gceantar, tá labhairt na teanga trí chéile san áit ag teacht faoi bhrú (mar atá sa nGaeltacht ina hiomláine.) Béarla is mó a chloistear á labhairt i ngnónna na háite agus ceaptar gur thart ar leath na dteaghlach san áit a úsáideann an Ghaeilge mar theanga bhaile. De bhrí go bhfuil an Spidéal cóngarach go leor do Chathair na Gaillimhe, tá sé tarraingteach mar áit chónaithe; tá roinnt mhaith daoine nua tagtha chun cónaithe san áit le tamall de bhlianta anuas, go mór mór in eastáit nua tithíochta gar don sráidbhaile.
Is é Comhlacht Forbartha an Spidéil Teoranta an eagraíocht forbartha pobail atá ag feidhmiú san áit, agus tá gníomhaíochtaí éagsúla idir lámha ag an gComhlacht Forbartha ar mhaithe leis an gceantar a chur chun cinn.
An Gaeilge sa Spidéal.
I 2011 bhí cónaí ar 1,450 duine sa toghroinn An Spidéal. Dúirt 1,139 duine (81.9% don daonra 3+) go raibh an Ghaeilge acu agus dúirt 732 duine (52.6%) go n-úsáideann siad an Ghaeilge go laethúil lasmuigh don chóras oideachas.
Tagairtí.
http://census.cso.ie/sapmap2011/Results.aspx?Geog_Type=ED&Geog_Code=27063&CTY=27
Spideal


Tuaim.
Baile i dtuaisceart Chontae na Gaillimhe is ea Tuaim ("Tuam" as Béarla). Tuaim dá Ghualainn a ainm iomlán, agus tugtar Tuaim Fheichín air chomh maith in onóir an naoimh. Bhí sé ceangailte le Baile Átha an Rí tráth, gur dúnadh an traein a thaisteal as Baile Átha an Rí go Maigh Eo agus Sligeach. Tá dhá ardeaglais sa bhaile, ceann na hEaglaise Caitlicí agus ceann Eaglais na hÉireann. Tá aithne mór freisin ar Choláiste Iarlaithe, a dtéadh líon mór scoláirí meánscoile as an ndeoise mór seo chuige, ach ó 2005 i leith ní bheidh ann ach scoil lae.
Tuaim


Uachtar Ard.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Uachtar Ard ("Oughterard" as Béarla). De réir daonáireamh bPoblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 2,604 duine i dtoghroinn Uachtar Ard agus bhí cónaí ar 1,333 duine sa mbaile féin(atá mar cuid den toghroinn).
Tagairtí.
http://census.cso.ie/sapmap2011/Results.aspx?Geog_Type=ED&Geog_Code=27159&CTY=27
Uachtar Ard


Fir Bolg.
I miotaseolaíocht agus stair na hÉireann, b'iad na Fir Bolg (Fir na málaí) ceann de na ciní a chónaigh in Éirinn roimh theacht na nGael.
B'é Eochaid mac Eirc a rí ba thábhachtaí. Bhuail Tuatha Dé Danann iad ag céad chath Mhaigh Tuireadh.


Eva Braun.
B'í Eva Anna Paula Braun (6 Feabhra 1912 – 30 Aibreán 1945) bean chéile Adolf Hitler. Níor phós siad ach ar an 29 Aibreán 1945, nuair a bhí an tArm Dearg ag cúngú orthu cheana féin. An lá arna mhárach, chuir siad lámh ina mbás féin in éineacht.
Cé go raibh cumann grá acu ón mbliain 1932 i leith, níor phós siad roimhe Aibreán 1945. Ceann de na cúiseanna a luaitear leis sin is ea go raibh eagla ar Hitler go gcaillfeadh sé vótaí na mban sna toghcháin, nó go gcaillfeadh sé a ngnaoi nuair a bhí sé ina dheachtóir.
Fuair Eva Braun oiliúint i scoil trádála agus chuaigh sí ag obair ina cúntóir do Heinrich Hoffmann, grianghrafadóir Hitler. Ansin a fuair sí aithne ar Hitler, an chéad uair sa bhliain 1929, nuair a bhí sí seacht mbliana déag d'aois, agus théadh Hitler agus sise chuig na pictiúirí uaireanta.
Eva nuair a bhí sí óg
Níor thosaigh an cumann grá dháiríre roimh an mbliain 1932, nuair a chuir neacht Hitler, Angela "Geli" Raubal, lámh ina bás féin. D'fhág a bás siúd Hitler go mór faoi léan, agus ansin, chuir Eva an chuma ar an scéal go raibh sí féin meáite ar fhéinmharú a dhéanamh. D'éirigh Hitler chomh buartha fúithi, ansin, nach scarfadh sé léi a thuilleadh.
Duine neamhpholaitiúil go hiomlán ab ea Eva Braun, agus ní cheisteodh sí polasaithe Hitler. B'iad an faisin, na scannáin agus an ceol na rudaí ba mhó ba suim léi.
Tagairtí.
Braun, Eva
Braun, Eva
Braun, Eva


Dún Laoghaire-Ráth an Dúin.
Cirín Chontae Dhún Laoighaire-Rath an Dúin
Contae ríathach i bPoblacht na hÉireann is ea Dún Laoghaire-Ráth an Dúin (Béarla: "Dún Laoghaire-Rathdown") a rinneadh ón gcontae traidisiúnta Baile Átha Cliath. Tá Dún Laoghaire-Ráth an Dúin ar an taobh thoir theas de chathair Bhaile Átha Cliath, agus tá baile Dhún Laoghaire aige mar lárionad riaracháin. Bunaíodh an contae sa bhliain 1994 nuair a nascadh ceantar Bhardas Dhún Laoghaire, an (Deansgrange Joint Burial Board) agus an chuid thoir theas de Chontae Bhaile Átha Cliath le chéile.
"Ó Chuan go Sliabh" an mana atá ag Dún Laoghaire-Ráth an Dúin. Sa chirín tá coróin an Rí Laoghaire, Árd-Rí na hÉireann sa chúigiú haois agus cónaí air sa cheantar.


U2.
Is banna rac-cheoil as Éirinn é U2. Is iad Bono (Paul David Hewson) (canadh), The Edge (David Howell Evans) (giotár), Adam Clayton (dordghiotár) agus Larry Mullen (drumaí) baill an ghrúpa.
Bunaíodh U2 i 1976, i mBaile Átha Cliath agus tá breis is 120 milliún albam díolta acu ar fud an domhain.
Tosnú agus briseadh isteach sna cairteacha (1976-1980).
Tháinig an banna le chéile den chéad uair an 25 Meán Fómhair 1976 i gcistin an drumadóra, Larry Mullen. Bhí seachtar ann, na buachaillí ó Mount Temple a d'fhreagair fógra a chuir Mullen ar crochadh sa scoil. Ghlac siad an t-ainm Feedback dóibh féin.
Tar éis bliain go leith de cleachtadh, d'aithrigh siad a ainm go The Hype agus buaigh siad £500 i seó talann ós cionn Jackie Hayden as CBS Records. Rinne siad a chéad "demo" ceart leis an t-airgead.
Is é Steve Rapid, ball den bhanna punc Radiators From Space, a chum an t-ainm U2 dóibh.
I Meán Fómhair 1979, chuaigh a chéad EP "U2-3" isteach sna cairteacha ag uimhir a h-aon in Éirinn. Chuaigh siad ar turas gearr go Sasana chun cúpla ceolchoirm a dhéanamh.
"Boy", "October" agus "War" (1980-1984).
Shínigh U2 le Island Records i mí Márta 1980. Cuireadh "Boy" ar díol i Meán Fómhair na bliana sin.
Meastar gurb é "Boy" ceann de na na "debut" is fearr i stair an roc-cheoil. Chuaigh úrsceál Lord of the Flies i bhfeidhm go mór ar U2 agus feictear é seo san albam. Tá pictiúr do Peter Rowen, dearthair cara Bono, Guggi ar clúdach an albam. Tá amhráin ar nós "I Will Follow" agus "Out of Control" ar an albam "Boy", amhráin a sheineann U2 go fóill ina gcuid ceolchoirmeacha.
Tháinig "October" amach i 1981. Tá téama láidir (an Críostaíocht) le feiceáil san albam seo. Ní haon ionadh é ansin go raibh Bono, Edge agus Larry Mullen ina mbaill de ghrúpa Críostaíoch darbh ainm "Shalom" ag an am seo. Is é "October" an t-aon albam roc-Críostaíoch a d'eisigh U2 agus níor éirigh go ró-mhaith leis an albam sna cairteacha.
Rinne U2 fístéip ceoil don amhrán "Gloria" ag an am seo. Meiert Avis a stiúraigh.
U2 ar an stáitse i rith an "Vertigo Tour" ins an Bheilg - 2005
Tháinig "War" amach i Feabhra 1983.
"The Unforgettable Fire" agus Live Aid (1984–85).
Tháinig "The Unforgettable Fire" amach i Deireadh Fómhair 1984.
"The Joshua Tree" agus "Rattle and Hum" (1986–89).
Tháinig "The Joshua Tree" amach i Márta 1987 agus tháinig "Rattle and Hum" amach i Deireadh Fómhair 1988.
"Achtung Baby", Zoo TV, agus "Zooropa" (1990–93).
Tháinig "Achtung Baby" amach i Samhain 1991 agus tháinig "Zooropa" amach i Iúil 1993.
Passengers, "Pop", agus PopMart (1994–99).
Tháinig "Pop" amach i Márta 1997.
"All That You Can't Leave Behind" agus "How to Dismantle an Atomic Bomb" (2000–06).
Tháinig "All That You Can't Leave Behind" amach i Deireadh Fómhair 2000 agus tháinig "How to Dismantle an Atomic Bomb" amach i Samhain 2004.
"No Line on the Horizon" (2006–).
Tháinig "No Line on the Horizon" amach i Feabhra 2009.


Comhghuaillithe.
Tugtar na Comhghuaillithe nó na Náisiúin Comhghuaillithe ar na tíortha a throid in aghaidh na Cumhachtaí Láir sa Chéad Cogadh Domhanda agus in aghaidh na Ais Róimh-Bheirlín-Thóiceo sa Dara Cogadh Domhanda. Ba iad na príomh-chomhghuallithe sa dá cogaidh ná Stáit Aontaithe Mheiriceá, an Ríocht Aontaithe, an Fhrainc agus an Rúis/Aontas na Sóivéide. Cé go raibh siad ina gcomhghuaillithe le chéile, níor mhair na dea-gaolta eatarthu
I rith an Chéid Chogaidh Domhanda, throid an Bheilg, an tSín, an Ghréig, an tSeapáin, Montainéagró, an Phortaingéil, an Rómáin agus an tSeirbia in aghaidh na Cumachtaí Láir chomh maith. Bhí an Iorua ar son na comhghuaillithe chomh maith, cé nach raibh siad sa cogadh go díreach.
I rith an Dara Cogaidh Domhanda, throid a lán daoine sa cogadh ó na tíortha a shealbhaigh an Ghearmáin, an Fhrainc Shaor mar shampla. Throid daoine ó coilíneachtaí na Fraince, na Breataine agus na hÍsiltíre chomh maith, fiú nuair a bhí a dtíortha féin sealbhaithe.


Ernest Hemingway.
Scríbhneoir, údar agus iriseoir Meiriceánach ab ea Ernest Miller Hemingway (21 Iúil, 1899 – 2 Iúil, 1961). Ba dhochtúir é a athair agus b'eisean an dara as seisear clainne. Chaith sé a shaol mar ógánach i mbruachbhaile Siceago, Oak Park.
Thosaigh sé ag obair mar iriseoir don "Kansas City Star" i 1917. An bhliain ina dhiaidh sin chuaigh sé go dtí an Iodáil ag obair mar thiománaí otharchairr an an bhfronta, áit a goineadh go dona é agus fuair sé dhá bhonn mar gheall air. D'fhill sé ar SAM i 1919 agus pósadh é i 1921. D'oibrigh sé mar iriseoir arís in 1922, ag scríobh tuarascálacha ar an gcogadh idir an Ghréig is an Tuirc. Dhá bhliain ina dhiaidh sin d'éirigh sé as an iriseoireacht chun díriú ar an bhficsean. Chuaigh sé go Páras agus bhuail sé lena chairde Meiriceánacha arís, Ezra Pound agus Gertrude Stein. Bhí tionchar an-tábhachtach acu ar a chuid stíle.
Bronnadh an Duais Nobel na Litríochta air i 1954 tar éis dó "The Old Man and the Sea" a fhoilsiú dhá bhliain roimhe sin. Chuir sé lámh ina bhás féin i 1961.
Úrscéalta.
Hemingway, Ernest
Hemingway, Ernest
Hemingway, Ernest
Hemingway, Ernest
Hemingway, Ernest
Hemingway, Ernest


Duais Nobel na Litríochta.
Bonn 1975 ag Richard Renninger
Bronntar an Duais Nobel na Litríochta gach bhliain ar shár-scríbhneoir i bprós, drámaíocht nó filíocht.
Bhain ceathrar scríbhneoirí Éireannacha Duais Nobel amach: William Butler Yeats (sa bhliain 1923), George Bernard Shaw (1925), Samuel Beckett (1969), agus Seamus Heaney (1995). Rugadh an chéad triúr acu i mBaile Átha Cliath.


An Ghréig.
Is tír í an Ghréig (Gréigis: "Ελλάδα") ar a dtugtar go hoifigiúil an Phoblacht Heilléineach (Gréigis: "Ελληνική Δημοκρατία"). Tá sí suite in oirdheisceart na hEorpa, ar imeall theas na leithinse Balcánaí. Tá teorainneacha ag an dtír leis an mBulgáir, an Macadóin agus an Albáin lastuaidh di agus ag an Tuirc lastoir di. Tá an Mhuir Aeigéach taobh thoir den Ghréig, tá an Mhuir Iónach taobh theas di agus tá an Mheánmhuir mar theorainn thiar di. Tá ochtó faoin gcéad de thalamh na tíre clúdaithe le sléibhte, agus Sliabh Oilimpeas ar an gceann is airde díobh, agus í 2,917 méadar (9,570 troigh). Tá thart ar 1,400 oileán ina timpeall, ach ní chónaíonn daoine ach ar 127 astu.
Tá stair fhada shaibhir ag an nGréig ó ré na Sean-Gréige i leith, agus measann an-chuid daoine gur sa tír seo a cruthaíodh sibhialtacht an Iarthair, an fhealsúnacht agus an daonlathas, gan trácht ar na Cluichí Oilimpeacha, Litríocht an Iarthair, staireolaíocht, eolaíocht pholaitiúil, cuid mhaith de bhunphrionsabail eolaíochta agus matamaitice, an chéad bhonn riamh agus drámaíocht an Iarthair. Bhí tionchar ar leith ag an nGréig ar chultúrtha na hEorpa, na hÁise agus na hAfraice.
Thiar sa bhliain 1830 a bunaíodh an Ghréig mar náisiún nua-aimseartha, tar éis di éirí amach in aghaidh na nOtamánach. Is ballstát den Aontas Eorpach í sá lá atá inniu ann.
Tagairtí.
G


Ríomheolaíocht.
Tugtar ríomheolaíocht ar ábhair éagsúla a bhaineann leis an ríomhaireacht - mar shampla, anailís teibí ar algartaim, gramadaigh foirmiúla, agus ábhair ar nós teangacha ríomhchlárúcháin, dearadh ríomhchláir, bogearraí agus crua-earraí ríomhaire.


Mícheál Dáibhéad (idirdhealú).
Tá dhá alt ann a bhaineann le Mícheál Daibhéad.


Michael Davitt (file).
Duine de na filí Gaelacha is cáiliúla ab ea Michael Davitt, a rugadh i gCorcaigh i 1950 agus a fuair bás i Meitheamh 2005. Chuaigh sé chuig Coláiste na hOllscoile Corcaigh. Bhunaigh agus d'eagraigh sé an iris filíochta Innti. D'oibrigh sé le RTÉ mar thuairisceoir agus láithreoir. I 1994, bhronn An Institiúid Chultúrtha Ghael-Mheiriceánach Duais an Bhuitléaraigh air. Bhí sé ina bhall d'Aosdána.
Naisc sheachtracha.
Davitt, Michael
Davitt, Michael
Davitt, Michael
Davitt, Michael


30 Eanáir.
Is é an 30 Eanáir an 30ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 335 lá fágtha sa bhliain nó 336 i mbliain bhisigh.


26 Samhain.
Is é an 26 Samhain an 330ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 331ú lá i mbliain bhisigh. Tá 35 lá fágtha sa bhliain.


An Laitvia.
Tír i dtuaisceart na hEorpa is ea an Laitvia (Laitvis: "Latvija"), nó Poblacht na Laitvia (Laitvis: "Latvijas Republika") go hoifigiúil. Tá teorainn aici leis an Eastóin, an Rúis, an mBealarúis agus an Liotuáin. Tá An Mhuir Bhailt in aice léi freisin. Is í Ríge—an chathair is mó sna tíortha Baltacha—an phríomhchathair. Is ball den Aontas Eorpach í.
Tá beagnach naoi gcéad míle duine sa phríomhchathair. Is é aerfort Ríge an t-aerfort is mó sna tíortha Baltacha. Tá an daonra céanna ag Laitvia agus Cúige Laighin in Éirinn (1.9 milliún). Bhain an Laitvia a neamhspleáchas amach sa bhliain 1991 ón Aontas Sóivéadach, ar nós leis na poblachtaí iar-Shóivéadacha eile.
Tagairtí.
Laitvia, An
L


28 Aibreán.
Is é an 28 Aibreán an 118ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 119ú lá i mbliain bhisigh. Tá 247 lá fágtha sa bhliain.


15 Bealtaine.
Is é an 15 Bealtaine an 135ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 136ú lá i mbliain bhisigh. Tá 230 lá fágtha sa bhliain.


An tSairdín.
Is réigiún den Iodáil í an tSairdín, (Iodáilis: "Sardegna"; Sairdínis: "Sardigna" nó "Sardinnya") agus í ar an dara oileán is mó sa Mheánmhuir. Tagann ainm an oileáin ón Laidin "Sardinia" agus tugtar "Sardigna" nó "Sardinnia" ar an oileán as Sairdis. Tá daonra timpeall 1.6 milliún aici. Is í Cagliari, lonnaithe ar an gcósta theas, príomhchathair an oileáin agus an baile is mó. Tá an t-oileán roinnte i 8 gcúige (4 cinn roimh 2005 - Cagliari, Nuoro, Oristano agus Sassari).
Tíreolaíocht.
Tá an tSairdín i lár na Meánmhuire, suite idir an Chorsaic ó thuaidh agus an Túinéis
i dtuaisceart na hAfraice ó dheas. Tá cruth dronuilleogach ar an oileán, le cúpla oileán
móra timpeall an phríomh-oileáin - l'Asinara, La Maddalena, Caprera, San Pietro agus
Sant'Antioco. Tá an chuid is mó den oileán déanta as eibhear is carraig dhríodair. Tá trí
ghrúpa sléibhte móra ann - Limbara, Gennargentu agus Sarrabus. Tá dambanna ar beagnah gach
ceann de na h-abhainneacha móra - Flumendosa, Coghinas, Tirso, Flumini Mannu, Cedrino agus
Cixerri. Úsáidtear an t-usice chun leitreachas a ghiniúint agus na tailte thart timpeall a
uisciú. Tá clú agus cáil bainte amach ag an tSairdín, go h-áirithe i measc na nIodálach, mar
cheantar turasóireachta. Tá cóstaí is tránna iontacha ar fud an oileáin, ar nós an Costa
Teanga.
Is í an Iodáilis teanga oifigiúil na Sairdíne cosúil leis an gcuid eile den Iodáil, ach úsáideann muintir dhúchasach an oileáin canúintí atá níos gaire don tseanLaidin féin ná don Iodáilis. Mar sin, is féidir a rá go bhfuil a leithéid de theanga ann agus an tSairdínis, nó "Sardu". Tá an teanga roinnte ina dhá príomhchanúint, mar atá, an Logudóiris agus an Champadáinis, agus iad chomh difriúil le chéile is go bhfuil sé beagnach dodhéanta aon teanga liteartha amháin a chaighdeánú don bheirt acu. Leis an scéal a dhéanamh níos casta fós, labhraítear dhá chanúint eile sa tSairdín nach ndearcann lucht a labhartha orthu mar Shairdínis, is é sin, an tSasáiris agus an Ghalúiris. Le fírinne, is fearr a rá gur canúintí Corsaicise iad seo, más fíor nach canúintí Iodáilise iad. Thairis sin, is í an Chatalóinis teanga Chathair Alghero.
Eacnamaíocht.
Tá eacnamaíocht traidisiúnta an oileáin bunaithe ar thalmaíocht agus mianadóireacht, an
ceann deireanach ag dul i léig, ach tá an turasóireacht ag dul i dtreise. Ó thaobh na
h-earrai talmhaíochta a sholáthraítear ar an oileán, tá cáil bhainte amach ag fíona na
Sairdíne ar nós "Cannonau". Is cuid thábhachtach den eacnamaíocht an lámhcheardaíocht
Ré na "nuraghe".
Téann stair an oileáin siar go dtí an ré Neoiliteach. Tá iarsmaí ó chultúr ar leith a
bhfuil lorg de le fáil sa tSairdín amháin, cultúr na "nuraghe". Tá sé sin le feiceáil
inniu i bhfoirm na dtúr cloiche arda atá ar fáil ar fud an oileáin. Níl mórán eolais cruinn
againn faoi chultúr na nuraghe mar níor fhág siad aon taifead scríofa ina ndiaidh agus tá
teoiricí difriúla ag na seandálaithe faoi na daoine a mhair ann. Ba 'thír an óir' í le linn
4000 bliain an ré Neoilitigh an tSairdín. Ba chrosbhóthar i lár na Meánmhara í an t-oileán
go dtí ré na Rómhánach. Thagadh na chéad gaibhne go dtí an oileán agus iad ar a mbealach go
dtí na mianaigh stáin Francacha. Tháinig na chéad Féinicigh go dtí an tSairdín timpeall na
bliana 1000 R.Ch. Ba mháistrí loingseoireachta iad, ó chathracha sa Liobáin an lae
inniu. Labhair siad Féinicis, teanga Seimiteach ar nós na hEabhraise, agus
chruthaigh siad an chéad aibítir. Thóg siad ionaid ar na cóstaí agus chuaigh siad i mbun
trádála leis na treibheanna áitiúla sna nuraghi.
Ghlac cathair Chartaige seilbh ar an Sairdín i 509 R.Ch. agus lean a smacht
ar an oileán ar feadh beagnach trí chéad bliain go teacht na Rómhánach.
Ré na Rómhánach.
Ghlac na Rómhánaigh seilbh ar an Sairdín i 238 R.Ch. agus bhí siad i gceannas ann ar
feadh 700 bliain. Níor chuir siad an t-oileán go léir faoi chois riamh áfach agus d'fhan
áiteanna sléibhtiúla ar nós an Gennargentu sna Barbagie saor ó thionchar na Róimhe.
Stair mheánaoiseach.
Ar a slí ar ais ó ruathar ar Lazio ar leithinis na hIodáile i 456 AD ghlac na Vandail seilbh
ar Caralis (Cagliari an lae inniu) agus cathracha eile ar chóstaí na Sairdíne. Faoin am
sin bhí Impireacht na Róimhe ar an dé deiridh. Beagnach céad bliain ina dhiaidh sin, i
534, bhuaigh trúpaí Impire an Oirthir, Giustiniano, ar na Vandail i Tricamari, 30 km ó
Chartaig i dtuaisceart na hAfraice, agus rinneadh cúige Biosántach den tSairdín. Roinneadh
an t-oileán i gcúigí darb ainm "merèie", le ceannaire faoin ainm "judex" a bhí i
Caralis, le arm a bhí lonnaithe i Forum Traiani (Fordongianus an lae innu, suite in oirthear
an oileáin) faoi cheannas "dux". Chuaigh an Chríostaíocht agus tionchar an mhanachúlachais
i bhfeidhm faoi na Biosántaigh, seachas sna Barbagie, áit ina raibh ríocht neamhspleách ag
deireadh an séú haois lena traidisiúin reiligiúnacha agus tuata féin.
Idir 640 agus 732 ghlac na hÁrabaigh seilbh ar thuaisceart na hAfraice, an
Spáinn agus ar chuid den bhFrainc. I 827 thosaigh siad ag ionsaí na Sicile. Fágadh an tSairdín ina h-aonar agus bhí uirthi í féin a chosaint. Mar sin,
d'éirigh an "judex provinciae" ina cheannaire aonair le cumhachtaí míleata agus tuata. Mar
gheall ar na ruathair leanúnacha ó na Beirbeirigh Ioslamacha ar an cóstaí, a thosaigh i
710 agus a d'éirigh ní ba mhinicí le himeacht aimsire, thréig an pobal na bailte cois
Faoi Choróin na hAragóine.
Ghlac arm Pheadar III na Catalóine (Pere el Cerimoniós as
Catalóinis) seilbh ar L'Alguer i Lúnasa 1353. D'éirigh muintir na cathrach amach i
gcoinne na gCatalónach ar an 22 Meitheamh 1354 is chuir arm Pheadair léig ar an
gcathair. Ar deireadh na dála shínigh Peadar conradh le Maria d'Arborea, a bhí ag tabhairt
cúnamh do chosantóirí na cathrach, agus ghlac Peadar seilbh ar an gcathair arís. Thosaigh
stair Chatalónach na cathrach ansin agus tá canúint na Catalóinise,
"alguerés" nó "algherese" as Iodáilis, á labhairt fós sa chathair. Ghlan Peadar muintir
na cathrach amach is thóg sé lonnaitheoirí Catalónacha isteach ina n-áit.
Cruthaíodh Coróin na Spáinne i 1479, 10 mbliain i ndiaidh phósadh Ferdinando II na
hAragóine agus Isabel Castilla, na "ríthe Caitliceacha". Mar thoradh ar sin, rinneadh
cúíge Spáinneach den oileán freisin agus mar sin ba chuid de choróin na Spáinne í an
tSairdín ó 1323 - 1720. Tá rian an ré seo le fáil i gcultúr an oileáin fós i
bhféilte ar nós paráid san Efisio i Cagliari agus an "cavalcata" i Sassari.
Ríocht na Sairdíne.
Ghlac na hOstairigh seilbh ar an oileán i 1708, mar thoradh ar Chogadh Chomharbas na Spáinne. Tar éis Chonradh Utrecht i 1714, a chuir deireadh leis an streachailt Eorpach sin, tugadh an
tSairdín do dhiúic Savoia nó "Savoy" as Fraincis, a bhí i gceannas ar réigiún Piemonte agus chruthaigh siadsan rítheaghlach dá guid féin i Ríocht na Sairdíne. As sin amach tháinig tionchar na hIodáile i bhfeidhm ar an gcultúr áitiúil. I 1799 d'fhág an rítheaghlach príomhchathair na ríochta, Torino, mar gheall ar na cogaí Napoléon agus chuir siad fúthu i Cagliari ar feadh cúig bliana déag.
Aontú na hIodáile.
I 1847 d'éirigh na Sairdigh as a guid féinrialtais as a stuaim féin agus tháinig siad
faoi rialtas díreach ó Piemonte. An bhliain ina dhiaidh sin chuir an rí, Vittorio
Emmanuele, tús le cogaí aontaithe na hIodáile, a lean ar aghaidh ar feadh trí bliana déag
agus le deireadh an fheachtais sin i 1861, ba chuid den Iodáíl aontaithe í an tSairdín.
Stair chomhaimseartha.
Learscáil leis na cúigí nua ó 2005
I ndiaidh chliseadh deachtóireacht Mhussolini sa Dara Cogadh Domhanda,
agus ruaigeadh an rítheaghlach Savoia tar éis reifreann i 1946, tugadh féinrialtas don
tSairdín i 1949 mar réigiún de chuid Phoblacht na hIodáile faoi bhunreacht nua na tíre. Ba
chuid de "mezzogiorno" na hIodáile í an tSairdín, í bocht agus neamhfhobartha i gcomparáid
le réigiúin tuaisceart na tíre. Rinne an rialtas náisiúnta iarrachtaí tionscail throm a
fhorbairt ar nós an tionscail cheimicigh timpeall ar Porto Torres ar an gcósta thuaidh, chun
dul i ngleic leis an dífhostaíocht. Tháinig forbairt ollmhór ar chóstaí Ghallura, ar a dtugtar an "Costa Smeralda", san oirthuaisceart, nuair a cheannaigh an Aga Khan tailte ann tar éis dó an "Consorzio Costa Smeralda" a bhunadh i 1962. Tá tithe samhraidh ag daoine mór le rá ar nós Silvio Berlusconi ann agus bíonn an fharraige plódaithe le báid mhóra le linn an tseasúir saoire. Ó thaobh an rialtais áitiúla de, cuireadh 4 chúige nua - Ogliastra,
Medio Campidano, Olbia-Tempio agus Carbonia-Iglesias - leis an 4 cinn a bhíodh ann roimhe
sin - Cagliari, Sassari, Nuoro agus Oristano - i mBealtaine 2005.


An tSicil.
Is í an tSicil an t-oileán is mó sa Mheánmhuir. Ceann de réigiúin Phoblacht na hIodála atá ann, agus 4,968,991 duine ina gcónaí ansin. Tá an tSicil 25,700km2 ar achar. Is í Palermo príomhchathair an réigiúin. Is iad Catania, Messina, Siracusa, Trapani, Enna, Caltanissetta, Agrigento, agus Ragusa príomhchathracha na gcúigí eile sa tSicil.
Tíreolaíocht na Sicile.
Tá an bolcán cáiliúil úd Etna suite in oirthear na Sicile, cóngarach do chathair Catania. Tá Etna trí chiliméadar agus trí chéad méadar is fiche ar airde, agus í ar an mbolcán is airde san Eoraip. Bolcán gníomhach atá ann, agus brúchtadh laibhe ar siúl beagnach leanúnach.
Tá roinnt mhaith oileán beag suite timpeall na Sicile, agus rialtas áitiúil an oileáin mhóir ag tabhairt aire dóibh: Oileáin Eolie, Oileáin Egadi, Oileán Pantellaria agus Oileán Ustica.
Is réigiún talmhaíochta í an tSicil thar aon rud eile. Is iad an t-arbhar, na hológa agus an fíon an trí chineál táirgí is tábhachtaí dá dtagann as an oileán. Sa naoú haois déag, bhí na poill mhianaigh i gcúige Caltanissetta tábhachtach ag táirgeadh sulfair, ach ní fhanann mórán den tábhacht sin inniu a thuilleadh.
Stair na Sicile.
Fuair an tSicil a hainm ó cheann de na treibheacha bundúchasacha - treibh na "Siculi" - a bhí ina gcónaí ansin roimh theacht na bhforghabhálaithe coimhthíocha, ar nós mhuintir na Cartaige agus na Gréige. Bhí teanga Iodálda - gaolmhar leis an Laidin - ag na Siculi agus ag na treibheacha réamhstairiúla eile, ach d'éirigh leis na Gréagaigh a dteanga agus a gcultúr féin a chur i bhfeidhm go láidir ón ochtú haois roimh bhreith Chríost anuas. Sa tseanársaíocht Chlasaiceach, ba nós leis na daoine sa Róimh glacadh leis an tSicil mar chuid de dhomhan na Gréigise, "Magna Graecia". Bhí cultúr na Gréige á shaothrú go bláfar san oileán. Sicileach ab ea athair na hinnealtóireachta féin, Airciméidéas.
Na Cogaí Púnacha.
Ba í an tSicil ba chúis leis an chéad chogadh idir an Róimh agus an Chartaig - an chéad chogadh Púnach. Bhí coilíneachtaí dá gcuid féin ag na Cartagaigh san oileán, agus na Rómhánaigh ag éirí buartha faoin mbagairt mhíleata a bhí iontu. Ba iad na coilínithe ón gCartaig a bhunaigh cathair Palermo, mar shampla. Sa tríú haois roimh bhreith Chríost, d'éirigh ina chogadh idir an dá mhórchumhacht, agus shealbhaigh na Rómhánaigh an t-oileán iomlán sa bhliain 242 r. Chr.
Sa dara cogadh Púnach, bhí ag éirí leis na Cartagaigh ar dtús. Fuair comhghuaillithe áitiúla na Cartaige sa tSicil misneach as seo agus chuaigh siad chun ceannairce ar na Rómhánaigh. Chloígh an Róimh an t-éirí amach seo le lámh láidir, áfach, agus ruaigeadh na Púnaigh as an oileán scun scan. Sa bhliain 210 r. Chr., dúirt Consal na Róimhe san oileán, Marcus Valerianus, le Seanad na Róimhe nach raibh oiread is aon Phúnach amháin fanta sa tSicil.
Cúlriasca na Róimhe.
Nuair a bhí an tSicil ina cúige Gréagach, bhí sí an-tábhachtach mar chuid de shibhialtacht na Gréigise. I ndiaidh an ghabháltais Rómhánaigh, áfach, fágadh ina cúige cúil í. Níor tharraing ach scannal Verres sa bhliain 70 r. Chr. súil na Rómhánach ar an oileán. Ón taobh eile de, mhair an teanga Ghréigise ansin i bhfad i ndiaidh an ghabháltais, ó nár bhac na Rómhánaigh leis an Laidin a thabhairt isteach ansin.
Vandail agus Biosántaigh.
Nuair a thosaigh Imirce Mhór na Náisiún ag stróiceadh Impireacht na Róimhe as a chéile, d'ionsaigh na treibheacha Teotanacha an tSicil freisin. Ba é Geiseric, Rí na Vandal, ba túisce acu a tháinig i seilbh an oileáin, thiar sa bhliain 440. Ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorghabh na hOstragotaigh é. Sa bhliain 535, bhris an ginearál Biosántach, Belisarius, an cath ar na hOstragotaigh, agus siúd is gur ionsaigh rí nua na nOstragotach, Totila, an t-oileán cúig bliana déag ina dhiaidh sin, níor éirigh leis gabháltas na mBiosántach ar an tSicil a chur ar ceal. Nó rug Narses, ginearál Biosántach eile, bua ar Totila dhá bhliain ina dhiaidh sin. Ó sin i leith, mhair na Biosántaigh i seilbh na Sicile go dtí gur thosaigh na hArabaigh ag cúngú orthu sa naoú haois i ndiaidh bhreith Chríost.
Arabaigh agus Normannaigh.
Thóg sé níos mó ná céad bliain ar na hArabaigh (827-965) an tSicil iomlán a fhorghabháil, agus ina dhiaidh sin féin, níor fhan an t-oileán acu ach céad bliain. Ansin, ghlac na Normannaigh suim sa tSicil, san am céanna a raibh siad ag déanamh a ngabháltais ar go leor oileán Eorpach eile - an Bhreatain Mhór san áireamh. Bhí siad sásta, áfach, cead a gcultúir a fhágáil ag na hArabaigh áitiúla, i dtús báire ar a laghad, agus chuaigh an tArabachas go mór i bhfeidhm ar an tSicil. Maireann cuid mhór iasachtaí Araibise i gcanúint an oileáin inniu féin - an focal mícháiliúil sin "maifia" ina measc.
Feascar na Sicile.
Sa bhliain 1194, thit an t-oileán le rítheaghlach Gearmánach Hohenstaufen, agus ba iad muintir Hohenstaufen a rinne príomhchathair de Phalermo. Sa chéad aois eile, áfach, d'éirigh ina achrann idir an Pápa agus rítheaghlach Hohenstaufen, agus bhain an Pápa a bheannacht den rítheaghlach. Le caoinchead an Phápa, ghabh Séarlas a hAon, Diúc Anjou, an tSicil ó mhuintir Hohenstaufen sa bhliain 1266.
Ní raibh na Siciligh sásta leis na Francaigh mar lucht ceannais, áfach. Bhí siad den bharúil nach raibh i rialtas an Diúic ach ansmacht agus anlathas. Mar sin, d'éirigh siad amach in aghaidh na bhFrancach. Thosaigh an cheannairc i bPalermo ar an 30ú lá den Mhárta, 1282, le linn an fheascair ar Luan na Cásca. D'éirigh ina achrann idir na Francaigh agus muintir na háite, agus i ndeireadh báire, chuaigh eirleach agus sluamharú ar na Francaigh ar fud na Sicile. Ós rud é gur mar sin a cuireadh an lasair sa bharrach, is gnách "Feascar na Sicile" a thabhairt ar an éirí amach go léir.
Tháinig Peadar a Trí, Rí na hAragóine, chun tarrthála do na ceannairceoirí ansin, agus shealbhaigh sé an t-oileán dá ríocht féin. Ba mar sin a thit an tSicil leis an Aragóin, agus nuair a chuaigh an tír sin sa Spáinn i ndeireadh na cúigiú haoise déag, rinneadh cúige Spáinneach den oileán freisin.
Ríocht an Dá Shicil.
San ochtú haois déag, thit an tSicil le Diúc Savoy ar dtús, agus ansin le rítheaghlach Hapsburg, is é sin, ríthe agus impirí na hOstaire. Ansin, áfach, rinne réabhlóid na Fraince agus cogaí Napoleon spior spear de mhapa na hEorpa. Nuair a tháinig maithe agus móruaisle na hilchríche le chéile i gComhdháil Vín sa bhliain 1815, rinne siad an-athroinnt ar na tailte, an tSicil ina measc. Is mar sin a bunaíodh Ríocht an Dá Shicil, sa bhliain 1816.
Ba iad rítheaghlach Bourbon a bhí ag rialú na ríochta seo, agus ba í Napoli an phríomhchathair. Amach ón tSicil féin, bhain an leath dheisceartach de leithinis na nAipíníní leis an Dá Shicil. Ríocht choimeádach, fhrithghníomhach a bhí ann, agus an rí á rialú ina anlaith. Bhí na seirbhísí rúnda ag coinneáil diansúile ar na daoine, agus an tír lofa le lucht glactha breibe. Sna blianta 1820 agus 1848, d'éirigh an mhuintir amach i gcoinne an rí le tuilleadh saoirse a éileamh air, agus b'éigean don rí bunreacht liobrálach a thabhairt isteach ar feadh tamaill. Ansin, áfach, tháinig a chuid comhghuaillithe san Ostair chun tarrthála air, agus cuireadh an bunreacht ar ceal arís.
Tríd is tríd, is féidir a rá nach ndeachaigh blianta an Dá Shicil chun leasa an oileáin. Sa naoú haois déag a tháinig an drongchoirpeoireacht eagraithe - Maifia - chun tosaigh ar fud na Sicile. Ón taobh eile de, níor bhac muintir Bourbon le heacnamaíocht na tíre ar aon nós. Tá a shliocht sin le haithint ar Dheisceart na hIodáile go léir i gcónaí, mar dhífhostaíocht, mar thearcfhorbairt eacnamaíochta agus tionsclaíochta, agus mar choirpeoireacht.
An tSicil agus an Risorgimento.
Ar an chéad lá déag den Bhealtaine 1860, chuaigh Giuseppe Garibaldi, laoch an Risorgimento - is é sin, aontú na hIodáile - i dtír ag Marsala in éineacht le lucht a leanúna agus d'fhadaigh sé tine na ceannairce sa tSicil. Na hóglaigh a tháinig go dtí an tSicil - "i Mille", nó an Mhíle Fear, mar a thugtaí orthu - fuair siad cuidiú ó mhuintir an oileáin, agus roimh i bhfad, bhí Garibaldi i gceannas ar na sluaite móra d'fhir armtha. I ndiaidh cath a ghnóthú ag Calatafimi ar an tríú lá déag den Bhealtaine, thug Garibaldi aghaidh ar Phalermo. I ndiaidh an phríomhchathair a shealbhú, níor thóg sé mórán ama air fórsaí armtha rí Napoli a ghlanadh as an oileán. Ba é an gabháltas ar an tSicil an chéad bhua mór a d'éirigh le Garibaldi, agus é ag cur catha ar mhionríthe na hIodáile leis an tír a aontú.
Deamhan athrú - ach amháin chun donais?
Níor chuir an Risorgimento an t-oileán i dtreo bisigh, áfach. Bhí Mafia ag dul chun cinn, agus an bochtanas ag goilliúint ar mhuintir an oileáin mar a bhí riamh. Bhí radacachas sóisialta á fhódú sa tSicil freisin, i bhfianaise éadóchas na ndaoine. Sa bhliain 1894, d'éirigh bolscaireacht na heagraíochta radacaí úd "Fasci dei lavoratori" i measc an lucht oibre chomh bagrach i súile an lucht rialtais is gur chuir siad an dlí míleata i bhfeidhm ar an tSicil.
Is beag athrú a tháinig ar na cúrsaí roimh dheachtóireacht Bhenito Mussolini. Deachtóir faisisteach a bhí ann gan amhras, ach is dealraitheach go raibh sé ionraic ag iarraidh Mafia a chloí sa tSicil. An fear a chuir sé i gceannas ar phóilíní na Sicile, duine idéalach a bhí ann, agus é ag cur catha ar Mhafia go tréan. Mar sin, d'éirigh leis maolú éigin a dhéanamh ar mhursantacht na gcoirpeoirí. Ar an drochuair, bhí an locht céanna ar an bhfeachtas seo agus a bhí ar an Maifia féin - is é sin, an mhídhlíthiúlacht. B'iomaí duine gan cham gan chiontacht a bhí thíos leis an gcogadh a bhí Mussolini a chur ar an Maifia, agus mar sin, ní raibh na torthaí buan.
Nuair a d'ionsaigh fórsaí na Stát Aontaithe agus na Breataine Móire an tSicil ar an deichiú lá de Mhí Iúil 1943, bhí na coirpeoirí sásta comhoibriú leis na hionsaitheoirí, agus mar sin, bhain an Maifia amach an-tionchar ar chúrsaí na Sicile arís.
I ndiaidh an chogaidh, bronnadh rialtas cuimsitheach áitiúil ar an tSicil mar réigiún ar leith. Ar an drochuair, áfach, níor bhain an rialtas dúchais d'fhadhb na coirpeoireachta san oileán. Is iomaí sin duine cróga a chuir cath ar Mhafia sna blianta i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, agus fanann a n-ainmneacha i mbéal an phobail i gcónaí - cosúil leis an nGinearál Carlo Alberto Dalla Chiesa agus leis na breithiúna Paolo Borsellino agus Giovanni Falcone. Tá an triúr acu ag iompar na bhfód leis na blianta anuas, áfach, ó mharaigh an Maifia le buamaí ama iad.
Canúint na Sicile.
Tá canúint dá gcuid féin ag muintir na Sicile agus í chomh difriúil leis an Iodáilis chaighdeánaithe is gur féidir glacadh léi mar theanga ar leith. Tá an chanúint sin le cloisteáil ar fud na Sicile agus na n-oileán beag ina timpeall. Thairis sin, labhraítear canúintí gaolmhara i gcodanna de réigiúin Puglia agus Calabria ar an mórthír. Ar ndóigh, is féidir teacht trasna ar imirceánaigh ón tSicil i dtíortha móra an Bhéarla, na Stáit Aontaithe ach go háirithe, a bhfuil an teanga go líofa acu i gcónaí.
Fuair an tSicilis cuid mhaith focal ar iasacht ón nGréigis, ón Araibis, ón tsean-Fhraincis. Is deacair a rá, áfach, cathain a thosaigh sí á forbairt. Níl na teangeolaithe cinnte, ar mhair aon leagan den Laidin thruaillithe á labhairt nuair a bhí na hArabaigh i seilbh an oileáin, nó ar cuireadh an chéad síol leis an tSicilis i ndiaidh bhlianta an Arabachais. Tá sé sábháilte a rá nach bhfuil an tSicilis leath chomh sean leis an tSairdínis, ach mar sin féin, maireann cúpla focal sa teanga a bhfuil an-seanchuma orthu. Más fíor nár tháinig an Laidin thruaillithe, as ar fáisceadh an tSicilis, - más fíor nár tháinig sí go dtí an tSicil ach i ndiaidh imeacht na nArabach, ba as Cúige Campania ba mhó a tháinig sí, agus blas na gcríoch sin uirthi.
Ní úsáidtear mórán Sicilise i litríocht inniu, ach amháin ar mhaithe leis an gcanúnachas - le spíosra réigiúnach a chur leis an Iodáilis chaighdeánach. Ina dhiaidh sin féin, tá traidisiún liteartha ag an gcanúint a théann siar a fhad leis an dara nó an tríú haois déag. Sna blianta sin, bhí scoil filíochta ag cumadh dánta agus laoithe Sicilise san oileán in aithris ar fhilíocht na dtrúbadóirí i nDeisceart na Fraince.
Bhí an-tionchar ag an tSicilis ar an Máltais. Canúint Araibise a bhí san Mháltais ar dtús, ach ghlac sí leis na mílte iasachtaí ón tSicilis, i gcruth is nach bhfuil ann inniu ach focail Sicilise agus iad fáiscthe isteach i bhfráma na gramadaí Araibise. Fiú na focail a fuair an Mháltais ón Iodáilis chaighdeánaithe, is dual don Mháltach iad a fhuaimniú mar a d'fhuaimneodh an Sicileach iad, agus a chuma sin ar an litriú Máltaise. Mar shampla, "teatru" is ea an focal Máltaise ar an "amharclann", agus ní "teatro".
Níltear cinnte, an bhfuil mórán todhchaí i ndán don tSicilis, áfach. De réir mar atá an scoil ag cur na hIodáilise caighdeánaithe i mbéal na ndaoine óga, tá an tSicilis ag imeacht. Is dócha gurb é an Maifia an chosaint is fearr atá ag an teanga, íorónta go leor. Nó is léir go bhfuil sé ag teacht isteach úsáideach ag na coirpeoirí teanga rúnda a bheith acu nach bhfuil intuigthe ag na péas.
Teangacha Eile na Sicile.
Níl an tSicilis ó dhúchas ag gach Sicileach. Tá canúint Lombardach á labhairt i bpobail áirithe - teanga atá níos cosúla le gnáthurlabhra Thuaisceart na hIodáile ná leis an tSicilis, agus í níos gaolmhaire leis an bhFraincis ná leis an Iodáilis féin. Thairis sin, tá canúint Albáinise á labhairt i gcuid mhaith sráidbhailte sa tSicil.


An Mheánmhuir.
Is muir idir an Eoraip, an Afraic agus iarthar na hÁise í an Mheánmhuir. Tá achar de timpeall 2.5 milliún km² aici. Tugtar Caolas Giobráltar ar an áit a cheanglaíonn sí leis an Aigéan Atlantach san iarthar. Níl ach bearna de 14 km idir an Afraic agus an Eoraip ag an bpointe seo. Tugtar na An Dardainéil ar an bhearna a cheanglaíonn an Meánmhuir leis an Muir Dhubh. Nascann Canáil Suais an Meánmhuir leis an Muir Dhearg. Is canáil í seo a tógadh in 1869 le taisteal idir an Eoraip agus an Áis a éascú (bhíodh ar bháid dul timpeall na hAfraice).
Aeráid.
Is í an aeráid tipiciúil a bhíonn ag tíortha na Meánmhara ná geimhrí fliucha agus samhraí te, tirime. Mealann sé seo an t-uafás turasóirí ó ar fud na hEorpa go cóstaí na Meánmhara sa samhradh.


Canúint Ghaeilge Uladh.
a> a labhairt. (Contaetha de Phoblacht na hÉireann agus réimsí comhairle Dúiche Thuaisceart Éireann.
Is canúint de chuid na Gaeilge í Gaeilge Uladh. Go bunúsach, is ionann Gaeilge Uladh inniu agus Gaeilge Thír Chonaill, ó chuaigh na canúintí dúchasacha in éag in Oirthear Uladh sa chéad leath den 20ú haois. Tá difríochtaí suntasacha idir Gaeilge Uladh agus na canúintí eile. Ós rud é go raibh an-spéis ag gníomhaithe agus ag saineolaithe teanga i nGaeilge na Mumhan nuair a bhí teanga liteartha na Gaeilge á hathbheochan sa chéad leath den fhichiú haois, ba bheag duine taobh amuigh de Thír Chonaill a raibh eolas aige ar chanúint an chúige.
Tá athrú mór tagtha ar an scéal le himeacht na mblianta áfach, agus is dócha go bhfuil Gaeilge Uladh ar cheann de na canúintí is bisiúla sa lá atá inniu: Tá Gaeilge Uladh le clos ar stáisiúin raidió (m.sh. Raidió Fáilte, BBC Raidió Uladh), le léamh in irisí (.m.sh. Nós, An tUltach) agus tá cuid mhaith mhór dá saintréithe ceadaithe de réir an Chaighdeáin is déanaí (m.sh. Córas an tSéimhithe, an fhoirm choibhneasta den bhriathar, an fhoirm scartha den chéad phearsa iolra).
Na canúintí a labhraítí roimhe seo in Oirthear Uladh, bhí siad an-chosúil le Gaeilge na hAlban. An cineál Gaeilge atá fágtha beo i dTír Chonaill inniu, agus í á foghlaim ag na Gaeilgeoirí sna Sé Chontae fosta, tá sí sách difriúil le Gaeilge na hAlban, bíodh go bhfuil cuid mhaith comhthréithre ag an dá chanúint sin i gcónaí.
Fuaimniú.
Tá fuaimniú Ghaeilge Uladh sách coimeádach, rud a fhágann nach bhfuil litriú caighdeánaithe an lae inniu chomh hoiriúnach don chanúint seo agus atá sé don dá phríomhchanúint eile. Thar aon rud eile, is mar fhocail dhá shiolla a fhuaimnítear "draíocht", "ríocht" agus focail chosúla eile. Mar sin, d'fhreastlódh an seanlitriú - "draoidheacht", "rídheacht" - níos fearr ar fhocail den chineál seo.
I bhfocail den chineál seo, is ar éigean má chloistear an "-ch-" ar aon nós. San am céanna, áfach, bíonn an guta úd "a" roimh an "-ch-" le haithint go soiléir - ní guta cúnta doiléir a dhéantar de i bhfuaimniú na nUltach.
Bíonn dhá shiolla in iarmhíreanna an mhodha choinníollaigh agus na haimsire fáisteanaí ag na briathra freisin. Mar sin, is gnách foirmeacha cosúil le "salóidh" agus "shalódh" a fhuaimniú mar "salóchaidh" [salahi] agus "shalóchadh" [halahu] i gcanúint Uladh. Úsáidtear an litriú "-ócha-" (in áit "ó" an chaighdeáin) i leabhair ina bhfuiltear ag iarraidh cur síos cruinn a thabhairt ar fhuaimeanna na canúna.
Tabhair faoi deara freisin go bhfuil sé de chlaonadh san -ó- fhada in iarmhíreanna an mhodha choinníollaigh gus na haimsire fáisteanaí dingeadh isteach sa dara siolla i dtamhan an bhriathair, más briathar sioncópach atá againn, ar nós "ceangail": "ceanglóchaidh" ~ "ceangólfaidh", mar shampla. San fhuaimniú, níl anseo ach meititéis: [k'anglahi] ~[k'angalhi]. Cloiseann an tUltach foirmeacha na mbriathar cosúil le "sábháil" díreach mar a bheadh "-ó-" sáiteach den chineál chéanna ann, is é sin, cloiseann sé "sábhálfaidh" mar a bheadh "sábhólfaidh" ann, [sa:walhi], agus mar sin, is dual dó an fhoirm seo a athrú go "sábhlófaidh" [sa:wlahi]. Faoi thionchar na meititéise seo tagann foirmeacha cosúil le "sábhlaíonn" (in áit "sábhálann") in úsáid (cf. "ceanglaíonn").
Foirmeacha neamhrialta.
Maireann cuid mhaith foirmeacha neamhrialta ag na briathra nach gceadaítear sa chaighdeán oifigiúil, go háirithe an t-idirdhealú idir na foirmeacha spleácha is na foirmeacha neamhspleácha san aimsir láithreach: "gheibh/ní fhaigheann" ("faigheann/ní fhaigheann" an leagan caighdeánaithe - ón taobh eile de, is féidir "go ngeibheann" agus "ní gheibheann" a chloisteáil i nGaeilge na Mumhan), "tchí/ní fheiceann" (in áit "feiceann/ní fheiceann" an chaighdeáin oifigiúil - arís, is é "cíonn/ní chíonn" an rud a chloisfeá i gCúige Mumhan) 7rl.
Sna canúintí eile, is gnách uimhir uatha an ainmfhocail a urú ar lorg an ailt i ndiaidh an réamhfhocail shimplí: "ag an bhfear". Is é an tréith is suntasaí i nGaeilge Uladh go séimhnítear í: "ag an fhear". Thairis sin, cuirtear an réamhlitir "t-" roimh an "s" inséimhithe sa dá inscne: "sa saol" agus "sa tsráid" a deir an Caighdéan, ach is iad na leaganacha Ultacha ná "ins an tsaol" agus "ins an tsráid". Tabhair faoi deara go gcloistear an leagan "ins an", "ins na" go soiléir i gcanúint Uladh i gcónaí, siúd is go moltar "sa", "san", "sna" sa Chaighdeán.
Bíonn "-adh" (a fhuaimnítear mar "u" gairid) nó "-ach" (le "a" soiléir) go minic mar iarmhír ghinidigh ag ainmfhocail bhaininscneacha, beag beann ar an gcaighdeán oifigiúil: "an stil - cró na stileach"; "an tine - áit na tineadh".
Cosúil le Gaeilge Chonnacht, cuireann canúint Uladh -s leathan leis an aimsir fháistineach agus an aimsir ghnáthláithreach sna clásail choibhneasta dhíreacha: "is maith an rud a dhéanfas tú nuair a thiocfas ann duit" (Séamus Ó Grianna). Tabhair faoi deara anseo gur clásail choibhneasta dhíreacha iad na clásail a thosaíonn le "nuair", go stairiúil.
Litríocht.
Bíonn blas na canúna le haithint ar stíl na scríbhneoirí dúchasacha, cosúil le Séamus Ó Grianna, Seosamh Mac Grianna, Cathal Ó Searcaigh, Micí Mac Gabhann, Seán Bán Mac Meanman, Aindrias Ó Baoill, Pádraig Ó Baoighill, agus go leor eile. Thairis sin, is féidir a rá gur imir an chanúint an-tionchar ar an gcineál Gaeilge a shaothraítear sna Sé Chontae.
Tá iarsmaí deireanacha na canúna a labhraítí sna Sé Chontae anallód le fáil i saothar na seanfhilí, ar nós Airt Mhic Chumhthaigh, Pheadair Uí Dhoirnín, Chathail Bhuí, agus Airt Mhic Bhionaid.
Naisc sheachtracha.
Uladh, Gaeilge


Abruzzo.
Réigiún i lár na hIodáile is ea Abruzzo. Tá daonra 1,307,919 aici. Is í L'Aquila a príomhbhaile. Bhí sí ina cuid den réigiún "Abruzzi e Molise" (le Molise) go dtí 1963. Roinntear i gceithre cúige í: L'Aquila, Teramo, Chieti agus Pescara. Is í L'Aquila an chúige is mó agus Chietian an chúige leis an daonra is mó.


Marche.
Is réigiún é Marche atá suite i lár na hIodáile. Is í Ancona an príomhbhaile.
Tá daonra 1,541,692 aici. Roinntear i cúig cúigí í: Ancona, Ascoli Piceno, Fermo, Macerata agus Pesaro e Urbino. Tá sí ag críochantacht le Emilia-Romagna agus San Mairíne ó thuaidh, An Tuscáin siar ó thuaidh, Umbria siar, Abruzzo agus Lazio ó dheas agus An Muir Aidriad soir.


Lazio.
Is réigiún i lár na hIodáile é Lazio nó Latium. Tá thart ar 5,550,459 duine ina gcónaí ann. Is í an Róimh an phríomchathair. Tá stair fhada ag baint leis an réigiún. "Latium" an t-ainm Laidine, agus "Lazio" a deirtear in Iodáilis.


Camus.
Baile in iarthar Chontae na Gaillimhe is ea Camus nó Camas a chiallaíonn "cam uisce" mar gheall ar chasadh an uisce sa gceantar. ("Camus" as Béarla). I láthair na huaire níl aon siopa ceart ann, ach tá séipéal agus dhá bhunscoil ann, maraon le hionad pobail, "Tearmann na Foirnéise". Tá dhá phríomhroinn i gCamas, Camas Uachtair agus Camas Íochtair, agus tá fobhailte eile mar Leitir Mucú, Leitir Mór na Coille, Leac a' Dona, Scríb, Gleann Trasna, Muiceanach idir Dhá Sháile agus Cinn Mhara san áireamh freisin i ndúiche Chamais. Talamh sléibhe atá ann den chuid is mó, agus baintear móin agus feamainn ann. Sna caogaidí agus sna seascaidí shaothraigh muintir an cheantair roinnt mhaith airgid tré bheith ag baint mhóna agus í a dhíol leis an stáisiún Ginte Leictreachais i Scríb. Tá coiléar fós i mbun oibre ann.
I measc na ndaoine clúitiúla gurbh as Camus iad ó dhúchas, tá an t-úrscéalaí Colm Ó Ceallaigh. Rugadh Máirtín Ó Cadhain sa Spidéal agus chaith sé a chéad sé bliana múinteoireachta as deich mbliana múinteoireachta ag múineadh ann tráth. Tógadh scoil nua sa mbliain 1963 agus tá an Comhlachas Náisiúnta Drámaíochta anois lonnaithe sa seanscoil ina mbíodh Máirtín ag múineadh.
Tháinig Gráinne Mhaol (Gráinne Ní Mháille) thríd Camus agus stop sí ann chun urlisí troda a dhéanamh. Bhíodh Foirnéis i gCamus - sin an chúis go maireann na logainmneacha - Bóthar na Foirnéise agus droichead na Foirnéise.
Bhíodh Bruce Ismay an fear cáilúil ar leis an Titanic ag fanacht sa teach mór i Scríb, agus bádh bean an tí céanna, Lady Dudley, sa gcladach i gCamus.
Tá dhá choláiste Gaeilge sa gceantar, Spleodar agus Coláiste Chamuis. Bunaíodh Coláiste Chamais i gCamus i 1973. Tá Gaeilge agus dúchas na hÉireann fáighte ag an-chuid d'aos óg na tíre tré freastal ar an gColáiste bliain i ndiaidh bliana.
Camas


Contae Átha Cliath Theas.
Is é Contae Átha Cliath Theas contae ríarthach sa Phoblacht na hÉireann, atá sa chontae stairiúl Contae Bhaile Átha Cliath. Is é Tamhlacht lár Rialtas Áitiúl sa cheantar. Cruthaíodh mar chontae dleathacha leis an Acht Rialtas Áitiúl (Baile Átha Cliath) 1993, agus níos nósmhaire leis an Acht Rialtas Áitiúl 2001. Cruthaíodh in aice na údaráis eile i mBaile Átha Cliath in ionad Comhairle Chontae Bhaile Átha Cliath
Is é "Coiméadaimid é sin le Muinín" mana an chomairle. Tá sé as Laidin ar Armas an Chontae.


An Fhairche.
Is baile i gContae na Gaillimhe í an Fhairche ("Clonbur" as Béarla).
Fhairche
Fhairche


Leitir Fraic.
Sráidbhaile i gContae na Gaillimhe is ea Leitir Fraic ("Letterfrack" as Béarla). Tá sé suite i gConamara 15 km slí thoir thuaidh ón gClochán, in aice le bá Bhearna Dhearg agus cuan Bhaile na Cille. Tá ionad cuairteoirí Pháirc Náisiúnta Chonamara suite anseo, chomh maith le Letterfrack Furniture College agus ceanncheathrú Connemara Community Radio.
Sanasaíocht.
Ní léir céard is brí leis an bhfocal "fraic", b'fhéidir "fraig" (bean) nó "fraoch".
Cumann na gCarad.
Chuir James agus Mary Ellis, lánúin a bhí ina mbaill de Chumann na gCarad, na Quakers, fúthu i Leitir Fraic sa bhliain 1849. Bhí James Ellis tar éis éirí as a phost mar fhear gnó i mBradford i dtuaisceart Shasana in aois 56 bliain dó. Cheannaigh sé eastát mór i gceantar Leitir Fraic. Bhí an Drochshaol faoi lán seoil um an dtaca sin. D'fhostaigh Ellis 80 fear, bhunaigh sráidbhaile agus rinne iarracht an ceantar a chur in oiriúint don fheirmeoireacht.
Nuair a theip ar shláinte James Ellis sa bhliain 1857, d'fhill sé ar Yorkshire, agus cheannaigh John Hall a eastát. Scríobh Mary Ellis go raibh "feeling of the much we have left undone, and the darkness which exists there, where nature looks so fair" ag cur isteach uirthi.
Scoil tionsclaíoch.
Bhíodh íde ar siúl sa scoil. Dúnadh sa bhliain 1974 í.
Tá Letterfrack Furniture College, cuid de GMIT, bunaithe ar an suíomh anois, chomh maith le Connemara Community Radio.
Marconi.
Roghnaigh Marconi Leitir Fraic do stáisiún raidió trasatlantach. Ó 1913 go 1922, théadh teachtaireachtaí óna Marconi Towers i Nova Scotia go Leitir Fraic, agus ón gClochán go Louisburg i Nova Scotia. Aistríodh an tseirbhís go Tywyn na Breataine Bige nuair a scriosadh stáisiun an Chlocháin sa bhliain 1922 mar thoradh ar an gCogadh Cathartha.
Naisc.
Leitir Fraic


Leitir Móir.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Leitir Móir ("Lettermore" as Béarla). Is oileán í freisin, atá ceangailte leis an mórthír le droichead.
Tá Leitir Mór suite i gCeantar na nOileán i gConamara in iarthar na Gaillimhe san fhíor-Ghaeltacht. Tá Gaeilge ag 84.4% de mhuintir an cheantair, de réir an daonáirimh.
Rugadh Darach Ó Catháin sa cheantar (1922), ach d'aistrigh a mhuintir go Ráth Chairn i gContae na Mí sa bhliain 1935.
Cumann Peile Naomh Anna, Leitir Móir.
Bunaíodh Cumann Peile Naomh Anna i Halla Thír an Fhia i bhfómhar na bhliana 1964. Roimhe sin bhí ar pheileadóirí ó Cheantar na nOileán imirt le Cumann Peile Chois Fharraige, Cumann Mhicheál Breathnach, Cumann Cholmcille, Cumann Peile na Ceathrún Rua nó Na Piarsaigh, Ros Muc. Bheartaigh an tAthair Micheál Ó Flannabhra agus Jimmy Rua Mac Cormaic, as Tír an Fhia, Pádraic Ó hUallacháin, Garda Síochána a bhí i Leitir Móir ag an am, Michael Mór Ó Conghaile, Maitiú Mac Donnchadha, múinteoir scoile i Leitir Móir agus go leor daoine eile cumann peile a bhunú do mhuintir Cheantar na nOileán. Ba é Maitiú Mac Donnchadha, príomhoide na scoile i Leitir Móir, an chéad Chathaoirleach agus Tomás Ó Durcáin, príomhoide Scoil an Droma, an chéad rúnaí. Rinne Jimmy Rua Mac Cormaic an fhoireann a thraenáil.
Ba iad gorm agus bán dathanna an chumainn go dtí 1971: ansin athraíodh na dathanna go dubh agus buí. Tá an mana “Misneach, Mórtas agus Muinín” ar shuaitheantas an chumainn.
I measc a n-onóracha atá bainte ag an gcumann tá Craobh Sóisir an Chontae 1983, Comórtas Peile na Gaeltachta Sóisir 1987, Craobh Idirmheánach an Chontae 1995, Craobh Sinsear an Chontae Peil na mBan 1994 agus 1995 agus Craobh Sóisir an Chontae Peil na mBan 2005 chomh maith le craobhacha an iarthair agus araile sna gráid éagsúla.
Reáchtáladh Comórtas Peile na Gaeltachta sa cheantar sa bhliain 2002.
Naisc.
Leitir Moir


An Mám.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea An Mám ("Maum" as Béarla).
Mam
Mam


Contae Thiobraid Árann Thuaidh.
Ba chontae riaracháin in Éirinn é Tiobraid Árann Thuaidh, a chuimsíonn 48% den chontae stairiúil Tiobraid Árann. Bunaíodh sa bhliain 1898 é, agus bhí Comhairle Contae aige ón am sin go dtí 2014, nuair a tháinig sé ar ais le chéile le Thiobraid Árann Theas, sa bliain 2014 tar éis toghchán áitiúla. Is í an tAonach an príomhbhaile. Is iad Buiríos Uí Chéin, Durlas, an Port Nua, Ros Cré, agus an Teampall Mór bailte tábhachtacha eile. Tá Tiobraid Árann Thuaidh san údarás áitiúil an iarthair-láir, in ionad an oirdheisceart ina bhfuil Tiobraid Árann Theas.


Contae Thiobraid Árann Theas.
Ba chontae riaracháin i bPoblacht na hÉireann é Tiobraid Árann Theas, tuairim is 52% den chontae stairiúil Tiobraid Árann. Bunaíodh sa bhliain 1838 é agus cuireadh ar cheal é, ag teacht ar éis le chéile le Thiobraid Árann Thuaidh, sa bliain 2014 tar éis toghchán áitiúla. Is í Cluain Meala an príomhbhaile. Is iad Carraig na Siúire, Caiseal agus an baile Tiobraid Árann (baile) bailte tábhachtacha eile. Tá iobraid Árann Thuaidh suite san iarthar-láir agus tá Tiobraid Árann Theas san oirdheisceart.


Cú Chulainn.
Séadanda, pictiúr le Stephen Reid (1904)
I luathlitríocht na hÉireann, ba é Cú Chulainn (Cú Chulaind nó Cúchulainn) príomhlaoch na nUltach sna laochscéalta Rúraíochta agus an príomhphearsa sa seanscéal Táin Bó Cuailgne. Séadanda (nó Setanta) a bhí mar ainm air ina óige. Ba í Deichtíre (nó Deichtine), deirfiúr Chonchúir mhic Neasa, a mháthair, agus ba é Sualdamh, (fear céile Dheichtine), a athair. I leaganacha áirithe de na scéalta deirtear gurbh é an dia Lugh a athair. Ba é Conall Cearnach a dheartháir altrama, agus bhí Fearghas Mac Róich ar dhuine dá leasaithreacha. Ba é an gaiscíoch ba cháiliúla é ar an gCraobh Rua.
Óige Chú Chulainn.
Oileadh Séadanda i gcúirt Chonchúir in Eamhain Mhacha agus, ina óige dó, thuar an draoi Cathbhadh go mbainfeadh sé cáil amach ach go mbeadh saol gearr aige. Bhain Séadanda cáil amach mar Chú Chulainn tar éis dó cú an ghabha, Culann, a mharú agus gealladh a thabhairt dó go mbeadh sé féin ina chú faire aige nó go mbeadh cú a dhiongbhála oilte aige. Ba é Laogh mac Rianghabhra carbadóir Chú Chulainn, agus ba iad an Liath Macha agus Dubh Saighleann an dá chapall a bhí aige. Bhí sé de cháil air go dtagadh riastradh air le linn catha.
Táin Bó Cuailgne.
Insítear go leor scéalta ar Chú Chulainn, mar a mheall sé Eimhear (nó Emer) mar bhean aige; mar a mharaigh sé an laoch Muimhneach Cú Roí; mar a mharaigh sé a mhac féin Connla; agus mar a bhain sé an curadhmhír amach ag fleá Bhricreann, ach is é an Táin (Táin Bó Cuailgne) an scéal is mó díobh. In aois a sheacht mbliana déag dó chosain sé Cúige Uladh in aghaidh shluaite cheithre chúige na hÉireann faoi cheannas Mhéabha, banríon Chonnacht, le linn Táin Bó Cuailgne, fad a bhí laochra eile na nUltach ar an leaba leis an gCeas Naíon, tinneas a d'fhág tréithlag iad. Ba ar Tháin Bó Cuailgne a throid Cú Chulainn comhrac aonair lena chara Feardia agus a mharaigh sé é. Chosain Cú Chulainn an cúige ar ollshluaite Mhéabha gur éirigh le Conchúr agus laochra na Craoibhe Rua teacht i gcabhair agus arm Mhéabha a ruaigeadh.
Bás Chú Chulainn.
Sa scéal Aided Chon Culaind déantar cur síos ar chath deireanach an laoich. I ndíoltas as Táin Bó Cuailgne chuir Méabh triúr mac is triúr iníon Chailitín ag foghlaim draíochta chun Cú Chulainn a mharú, agus ghríosaigh sé mórghaiscígh na tíre chun díoltas a bhaint amach i marú a ndaoine muinteartha i dTáin Bó Cuailgne. Chruinnigh sí ollsluaite cheithre mhórchúige Éireann agus rinne siad ionradh ar Chúige Uladh. Cé gur chomhairligh Conchúr agus uaisle na nUltach do Chú Chulainn fanacht glan ar Chlann Chaitilín go n-ídeodh Cathbhadh a ndraíocht orthu, mealladh Cú Chulainn amach ina aonar in aghaidh na n-ollsluaite agus maraíodh é.
Cú Chulainn mar Laoch.
Tá cosúlachtaí idir Cú Chulainn agus Rostam, laoch mór litríochta na bPeirseach, chomh maith leis an laoch Gréagach Hercules, agus Hildebrand na nGearmánach, rud a thabharfadh le tuiscint go raibh bunús Ind-Eorpach leis an scéal.


Buaile an Bhodaigh.
Réaltnéal lonrach i réaltbhuíon an Bhodaigh is ea Buaile an Bhodaigh, nó réaltnéal Oiríon. Tá fordhath uaine ann, agus é le haithint in aice le Slat an Bhodaigh. Tá réaltbhraisle oscailte an-óg, an Traipéisiam, le feiceáil sa réaltnéal seo.


Silvio Berlusconi.
Iar-Phríomh-Aire na hIodáile is ea Silvio Berlusconi (rugadh 29 Meán Fómhair 1936). Bhí sé ina phríomh-aire cheana ón mbliain 2008 go dtí 2011, ón mbliain 2001 go dtí 2006, agus ar feadh seala sa bhliain 1994. Bhunaigh sé an páirtí Forza Italia. Is ceannaire an pháirtí Popolo della Liberta (PDL) é Berlusconi. Bhunaigh sé an páirtí seo le Gianfranco Fini sa bhliain 2008.
Dar leis an iris "Forbes", is é Berlusconi an duine is saibhre san Iodáil agus é ar an 30ú duine is saibhre ar domhan. Rugadh i Milano é agus is é Berlusconi úinéir chlub sacair A.C. Milan.
Tá conspóid ag baint leis mar gheall ar a chaidrimh le mná, a luaitear striapaigh eatarthu, agus an nós a bhí aige cóisir a reachtáil le mná nochta ar ar thug sé 'Bunga-Bunga' orthu. Is léir ó phobalbhreitheanna agus an bualadh a fuair sé i reifreann na bliana 2011 go bhfuil muinín an phobail caillte aige.


Taj Mahal.
Taj Mahal Is séadchomhartha é an Taj Mahal atá suite in Agra, India. Thóg sé trí bliana is fiche chun é a chríochnú (1630 - 1653). Thóg an tImpire Mógal, Shah Jahan é mar mhásailéam dá bhean chéile. Tagann na hainmneacha "Taj" agus "Mahal" ó Urdu. Tá achar timpeall is 580 m × 300 m aige.


Moscó.
Is é Moscó (Rúisis: "Москва́") príomhchathair na Rúise agus é suite in iarthar na tíre. Tá daonra thart ar 10.4 milliún ann. Is lár-ionad é do chúrsaí polaitiúla, airgeadais, oideachais agus iompair na Rúise. Chomh maith leis sin, tá sé mar áit chónaithe d'uachtarán na Rúise, Vladímír Pútín. Tá cónaí air san suíomh cáiliúil sin, an Kremlin. Tá clú agus cáil bainte amach ag an Kremlin ós rud é go bhfuil sé suite i gceartlár Mhoscó. Ón Kremlin is féidir an Chearnóg Dhearg (soir), Gairdín Alacsandair (siar) agus Abhainn Moskva (deas) a fheiceáil.
Iompar.
Tá trí aerphort idirnáisiúnta (Bhnúcobho, Domodedebho agus Seiriméitiebhó) ag an cathair, agus aerphort amháin, Buicobhó, le haghaidh eitilt intíre. Freastalaíonn 9 stáisiúin traenach agus 3 chalafort abhainn an cathair. Ó 1935 oibríonn an meitreo.
Suíomh.
Tá Moscó suite i lár an chuid Eorpach den Rúis, idir na habhainn Oca agus Bholga. Is é 1081 km2 achar na cathrach (2006), agus mar sin, tá Moscó an ballaonad is lú na Cónaidhm na Rúis. Tá an cuid is mó (877 km2) suite taobh istigh den chuar-mhótarbhealach MKAD, agus an 204 km2 eile – taobh amuigh de. Is é 156m an airde mheánach os cionn leibhéal na mara. Tá an pointe is airde – 225m – suite ar an Ard Theóiplaí Stan. Tá an abhann Moscó 38km ar fhad taobh istigh den MKAD.
Crios ama.
Tá Moscó suite sa chrios ama Moscó (UTC+3 sa samhraidh, UTC+4 sa gheimhreadh).
Fásra.
Fiú go cathair an-chomhthógtha é Moscó, tá 34,300 ha (nó an triú cuid na cathrach go léir) faoi ghlas.
I Moscó tá páirceanna agus coillte móra ann mar Ismaidhlobhscí, Timíriasebhscí, Filiobhscí, Liúblinscí, Bútobhscí, Bitsebhscí, Kusmínscí, Kúscobjo, an Gáirdín na Lus, Gáirdín Niescútsní, Bitsebhscí, na séadchomhartha Tsaritsinó agus Kolomenskoe.
Freisin, tá cuid den Pháirc Náisiúnta Losíní Ostrobh (Inis na Mús) suite laistigh den chathair.


São Paulo.
Is é São Paulo (San Pól) an chathair is mó sa Bhrasaíl. Tá an chathair suite in oirdheisceart na tíre le daonra thart faoi 11 mhilliún sa mhórchathair. Bhí forbairt mór uirthi sa 19ú aois le tionscadal an chaife, agus sa lá atá inniu ann is ceantar mór táirgíochta agus dáiliúcháin í. Is í príomhchathair an stát São Paulo í. Tá an chathair suite ag 23°32′36″ Theas, 46°37′59″ Thiar.
Is í an chathair is mó sa leathsféar theas le hachar 1,523.0 km2 agus le daonra 11 milliún í. Tá 19 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar São Paulo de réir an rialtais.
*


Brasília.
Is í Brasília príomhchathair na Brasaíle. Tógadh i lár na tíre mar chathair phleanáilte sna caogaidí í, agus na ceantair thithíochta leagtha amach mórthimpeall ar an gceantar riaracháin agus ambasáidí.
B'é an tUachtarán Juscelino Kubitschek a chinn ar chathair phleanáilte a thógáil i gcroílár na tíre, le baint den dóigh a raibh Rio de Janeiro ag sú acmhainní daonna agus nádúrtha na Brasaíle i leataobh, agus na réigiúin eile á bhfágáil faoi leatrom. B'iad Lúcio Costa, Oscar Niemeyer, agus Roberto Burle Marx a dhear an chathair. Go bunúsach, b'é Costa a rinne an leagan amach, agus b'as peann Niemeyer a tháinig na foirgnimh phoiblí. Thit sé ar chrann Marx radharcraí na cathrach a dhearadh. Thosaigh na hoibreacha tógála sa bhliain 1956, agus tháinig deireadh leo ceithre bliana ina dhiaidh sin, nuair a hathraíodh feidhmeanna na príomhchathrach ó Rio de Janeiro go Brasília.


Rio de Janeiro.
Is í Rio de Janeiro an dara cathair is mó sa Bhrasaíl. Tá daonra os cionn 13 milliún ann. Tá cáil ar an gcathair mar gheall ar a tránna geala, ar nós Ipanema agus Copacabana, mar gheall ar a gaiscí sa sacar, mar gheall ar a cuid clubanna agus ar an Carneval. In oirdheisceart na tíre atá Rio, ar an gcósta, agus tugtar Cariocas ar a muintir.


Florida.
Is ceann de Stáit Aontaithe Mheiriceá é Florida. Tá sé ag críochantaíocht le Georgia agus Alabama.
Is í Tallahassee príomhchathair an stáit ach is í Jacksonville an chathair is mó.


Mí.
Is éard atá i Mí ceann de dhá roinn déag na bliana. Is mar a chéile iad beagnach agus ciorcail na gealaí.
Ag seo míonna na bliana: Eanáir, Feabhra, Márta, Aibreán, Bealtaine, Meitheamh, Iúil, Lúnasa, Meán Fómhair, Deireadh Fómhair, Samhain, Nollaig. Tháinig a lán de na hainmneacha seo ó sheanfhéilte Ceilteacha, mar shampla Bealtaine (féile na dtinte) agus Lúnasa (féile an dé Lú). Tháinig cuid eile ó fhéilte Críostaí, mar shampla Nollaig (Natalicus). Iúil Caesar a thug a ainm do mhí Iúil.


Muir Chairib.
Tá Muir Chairib ceangailte leis an Aigéan Atlantach agus soir ó dheas ó Mhurascaill Mheicsiceo. Clúdaíonn sí an chuid is mó de phláta Chairib. Tá Veiniséala, an Cholóim agus Panama ó dheas uaithi, Cósta Ríce, Nicearagua, Hondúras, Guatamala, an Bheilís agus Meicsiceo siar uaithi agus Cúba, an Easpáinneoil, Iamáice, agus Pórtó Rícó ó thuaidh uaithi.
Ceann de na mara sáile is mó ar domhan is ea Muir Chairib. Tá sí 2,754,000 cm² (1,063,000 m²) in achar. Is é an Trinse Cayman, idir Cúba agus Iamáice an áit is doimhne. Tá sé 7500 m (25,000 troigh) faoin leibhéal mara.
I gcoitinne, glaotar an Chairib ar an Muir agus a cuid oileán.


Amharclann.
a>. Ligeann cruth an dín don fhuaim dul timpeall na hamharchlainne.
Is áit ina gcuirtear ceol nó dráma ar taispeáint í an amharclann. D’fhéadfadh sé seo bheith laistigh d’fhoirgneamh nó amuigh faoin aer, cé gur annamh amharclann faoin aer in Éirinn, ach amháin seastáin sealadacha agus páirceanna imeartha a úsáidtear le drámaí agus ceol sa samhradh.


Ulysses (úrscéal).
Is úrscéal Béarla le James Joyce é Ulysses ("Uiliséas" teideal an aistriúcháin Ghaeilge). Áirítear i measc na n-úrscéalta is fearr a scríobhadh sa Bhéarla riamh é. Tá teideal an leabhair bunaithe ar an leagan breac-Laidine ar ainm an laoigh sin i nGréigis Odysseus (Odaiséas na Gaeilge). Tá teideal gach caibidil ionann le teideal gach caibidil san Odaisé, leabhar miotaseolaíochta na sean-Ghréige. Foilsíodh den chéad uair é sa bhliain 1922.
Tá eachtraí uile an leabhair bunaithe ar lá amháin sa bhliain 1904 (An 16 Meitheamh), agus le tamall de bhlianta anuas tugtar 'Bloomsday' ar an lá sin, i gcuimhne ar Leopold Bloom, príomhcharachtar an leabhair is déantar imeachtaí an leabhair agus an t-údar féin a cheiliuradh i mBaile Átha Cliath agus cathracha eile.
Aistriúcháin.
Bhíothas den tuairim nach raibh Ulysses gona tagairtí doiléire agus 30,000 focal éagsúla inaistrithe. Ba é Georg Goyert sa bhliain 1927 a chéadaistrigh Ulysses go teanga eile, an Ghearmáinis. "Gravitätisch kam der dicke Buck Mulligan..." is mar a d'aistrigh sé tús na céad abairte. Ní i ndiaidh a chéile a thagann na haidiachta. Chloígh Goyert go dlúth leis an gcuid inaistrithe den téacs ach dhein sé roinnt earráidí. Deineadh cáineadh mar ní raibh saothar ealaíne déanta aige den aistriúchán a chuirfeadh ealaíontacht an bhunsaothair in iúl don léitheoir. 40 bliain ina dhiaidh sin thug Hans Wollschläger faoi aistriúchán nua a dhéanamh. "Stattlich und feist erschien Buck Mulligan...' is ea mar a d'aistrigh Wollschläger an tús. Tagann na haidiachtaí i dtosach báire. Bhí na haidiachtaí "stately" & "plump" ní ba chruinne ó thaobh na brí de ag Goyert ach rithim agus tuin na teanga an sprioc ag Wollschläger. Ina iomláine deirtear gur fearr mar íomhá an bhunsaothair i scáthán na Gearmáinise an t- aistriúchán a dhein Wollschläger.
Leagan Gaeilge.
"Uiliséas" is teideal don aistriúchán Gaeilge. Séamas Ó hInnéirghe, Breasal Uilsean agus Séamas Ó Mongáin a d'aistrigh ón mBéarla é. D'fhoilsigh Foillseacháin Inis Gleoire imleabhair de na caibidlí eagsúla idir na blianta 1987 agus 1992.
"Go hoscartha, tháinig Buck beathaithe Mulligan ó cheann an staighre, ag breith scála sobail leis ar a raibh scáthán agus altán ina luí crosach. Bhí a ghléasfhallaing bhuí gan chrios spréite in airde go réidh ina dhiaidh ar aithleá séimh na maidne. Thóg sé an scála in airde agus thúschan: Introibo ad altare Dei."
"sea agus na sráideanna aite uilig agus na tithe bándearga gorma buí agus na hinscighmí róis agus na fóirdris agus na crobhanna dearga agus na cactais agus Giobráltar le linn mo ghirseoige mar a raibh mé i mo bhláth an tsléibhe sea nuair a chuir mé an rós i mo chiabh mar a ndéanadh na cailíní Andalúsaíacha nó an gcaithfidh mé dearg sea agus an chaoi ar phóg sé mé faoin mhúr Múrach agus smaoin mé d'aile nach cuma seisean ná duine eile agus ansin d'iarr mé air le mo shúile chun iarrata athuair agus sea agus d'iarr sé orm ansin go n-abróinn sea le sea a rá mo bhláth an tsléibhe thug mé i mo bhaclainn ar dtús é sea agus tharraing síos chugam é go raibh sé in ann mo chíocha a aireachtáil faoin bholtnas go léir sea agus bhí a chroí ag rith ar séarsa agus sea dúirt mé sea déanfaidh mé sea."


Abertawe.
Is cathair agus contae sa Bhreatain Bheag é Abertawe (nó "Swansea" as Béarla). Is í Abertawe an dara cathair is mó sa Bhreatain Bheag. Tá sé suite i ndeisceart na tíre, tuairim is 60 km siar ó Chaerdydd, ar inbhear an Tawe. Ón abhainn sin a fuair an chathair a hainm.


RTÉ Raidió na Gaeltachta.
Seirbhís lán-Ghaeilge raidió is ea RTÉ Raidió na Gaeltachta (nó go neamhfhoirmeáilte RnaG), a thosaigh ag craoladh ó Chasla, Conamara ar Dhomhnach Cásca, 1972. Cé gur ar phobail Ghaeltachta is mó a dhéanann sé freastal, tá an-líon éisteoirí aige go náisiúnta agus go hidirnáisiúnta. Tá fáil ar an stáisiún ar fud Phoblacht na hÉireann ar an ard-mhinicíocht (FM), ar an meántonn sa Ghaeltacht fhéin, ar chóras satailíte ar fud na hEorpa, agus ar an idirlíon.
Is cuid den tseirbhís chraoltóireachta phoiblí RTÉ é Raidió na Gaeltachta.
Tá trí phríomhstiúideo ag RnaG: Casla, Conamara; Bóthar na Léinsí, Corca Dhuibhne; Gaoth Dobhair, Tír Chonaill, maille le slám stiúideonna beaga i nGaeltachtaí eile timpeall na hÉireann.
Ón bhliain 2000 amach tá an stáisiún ag craoladh 24 uair sa lá.
Mar spraoi, tugtar "Garraí Pheter William" ar cheanncheathrú Raidió na Gaeltachta go fóill i gcuimhne ar ainm na háite sular tógadh foirgneamh an stáisiúin.
Craoltar ar 92-94 agus ar 102.7 fm é ar oileán na hÉireann.
Craoltóirí.
I measc na gcraoltóirí ata ag obair sa stáisiún tá Máirtín Tom Sheáinín agus Rónán Mac Aodha Bhuí.
Sceideal.
Seo mar a bhí sceideal an stáisiúin ar 28 Aibreán, 2016.


Eadargóil.
Baile beag i mBéarra in iarthar Chontae Chorcaí is ea Eadargóil. Tógann sé a ainm mar gur idir dhá Ghabhail atá sé.
Tá beagnach 450 daoine ina gcónaí ann.


Ceann Toirc.
Baile i dtuaisceart Chontae Chorcaí is ea Ceann Toirc. Tá sé tuairim is 50 ciliméadar ó chathair Chorcaí, 50 km ó Luimneach agus ón mBlarna, 15 km ó Mhala agus 40km ó Chill Airne. Cónaíonn breis agus 2,000 duine ar an mbaile.


Na hAilichí.
Baile beag in mBéarra, in iarthar Chontae Chorcaí is ea na hAilichí.
Ailichí, Na h


Eochaill.
Baile in oirthear Chontae Chorcaí is ea Eochaill. Tá an baile suite ar inbhear Abhainn Mhóir na Mumhan.
Tá trá mhór in aice leis an mbaile - agus teach solais agus cúpla óstán ann freisin.


Mainistir na Corann.
Is baile í Mainistir na Corann (Béarla: "Midleton") atá lonnaithe tuairim is 22 chiliméadar soir ó Chathair Chorcaí (Corcaigh) i ndeisceart na hÉireann. Tá an baile suite ar an bóthar N25 idir Corcaigh agus Ros Láir, agus ar Abhainn na Cora.
An Baile.
Tá 12,001 daoine (2012) ina gcónaí i Mainistir na Corann, ag obair go h-áitiúil sa tráchtáil mhiondíola, déantóireacht éadrom, déantúis bia, tuarasóireacht agus driogadh. Téann an-chuid cónaitheoirí eile ón baile go Corcaigh agus Carraig Tuathaill i mbun oibre. Ag an Geata Bán in aice láimhe, faightear an chéad stáisiún cumhachta gáis sa stát chomh maith leis an t-aon scaglann ola in Éirinn. Tá a lán siopaí i Mainistir na Corann cosúil le Tesco, Subway, Lidl, Aldi,Supervalu agus McDonalds.
Tíreolaíocht.
Tá an baile suite i ngleann torthúil taobh theas de bhunchnoic agus taobh thuaidh de Chuan Chorcaí. Uair dá raibh, bhí an uiscebhealach ón chuan go Baile na Cora in aice láimhe inseolta ag báirsí faoi 300 tonna.
Stair.
Timpeall 1180, tháinig na Normánnaigh, á stiúradh ag Barra MacGearailt, a bhunaigh mainistir ar chora ar an abhainn do mhanaigh Cisteirseach ón Fhrainc. Fuair an mainistir an ainm “Chore Abbey” as Béarla agus “Castrum Chor” as Laidin, ón gaeilge 'cora' – le seans chomh maith go dtagann 'Chor' ón Béarla do 'chór' nó 'chórúil'. Déantar comóradh ar an mainistir san ainm don bhaile agus san abhainn áitiúil – Abhainn na Cora. Tógadh eaglais Naomh Eoin Baiste (Eaglais na hÉireann) i 1825 ar láithreán an mhainistir.
Bhi ceangal idir an baile agus Sir Walter Raleigh idir 1585 agus 1602 nuair a chaith sé tréimhsí scaite i Eochaill ar eastát tithíochta a dheonadh air de bharr an pháirt a ghlac sé i gcoinne an dara ceannairc Deasúnach idir 1579 agus 1583. I rith an ceannairc, fuair Raleigh an t-ordú Caisleáin Uí Bharra a ghabhadh – tá an caisleáin suite ins an Cathair Mór atá in aice láimhe Mainistir na Corann. Bhí ar Seanascal Uí Mac Coille teitheadh ón chaisleáin agus dul ar tearmann ins an mhainistir, ach lean Raleigh leis agus do bhí air éalú arís. Tá an teist amuigh ar Raleigh chomh maith gur é an duine a thóg na céad plandaí prátaí do Éireann ar a h-eastát i Eochaill.
Inniú, tugtar an t-ainm ‘Midleton’ ar an baile a thagann as ‘an baile i lár baill’ de bharr a shuíomh idir Corcaigh agus Eochaill. Corpraíodh Mainistir na Corann mar bhaile mhargaidh agus stóras phoist i 1670, agus fuair sé cairt ó Cathal II, Rí na Sasana, mar “bhuirge agus bhaile Mhainistir na Corann”. Níos déanaí, bhí stáisiún don ‘Great Southern and Western Railway’ lonnaithe ann.
Bhí Alan Brodrick, Ceann Comhairle Dáil Éireann agus Tiarna Seansailéara na hÉireann, ainmnithe mar an chéad Barún agus Bíocúnta Mhainistir na Corann i 1715 and 1717 faoi seach – fuair Sráid Broderick sa bhaile a h-ainm.
Oideachas.
Bunaíodh an scoil príobháideach – Coláiste Mhainistir na Corann – ag Elizabeth Villiers, bean luí Liam Oráiste i 1696. Tá ceangal tradisiúnta aige le Eaglais na hÉireann, agus b’iad Isaac Butt, bunaitheoir Chonradh na Rialtas Dúchais, agus John Philpot Curran, dlíodóir agus athair Sarah Curran, daltaí ann uair dá raibh. Fuair Rachael Kohler, hacadóir idirnáisiúnta Éireannach, oideachas ann chomh maith.Tá cúig bhunscoil agus ceithre mheánscoil sa bhaile. Tá bunscoil amháin ina Gaelscoil.
Driogadh.
Bunaíodh Drioglanna Chorcaí sa bhaile i 1825, a dhein cónascadh le Drioglanna Éireann i 1967, agus atá cuid den ghrúpa biotáille Francach Pernod Ricard inniú. Tarlaíonn driogadh fuisce, vodca agus jin i bhfearas nua a d’oscail I 1975; baintear úsáid as an sean-drioglann anois mar ionad túrasóireachta. Faigheann Paddy Whiskey a h-ainm ó Patrick J. Flaherty, fear díolacháin do Drioglanna Chorcaí sna ficheadaí.
Cogadh na Saoirse.
Seasann leacht cuimneacháin ar an príomhsráid sa bhaile do 14 ón sean-IRA; fuair siad bás i mí Eanáir 1921 ag Cluain Molt in aice láimhe i rith Cogadh na Saoirse. Maraíodh iad ag troid in aghaidh an t-arm Briotanach (cuid acu ag na Dúchrónaigh agus iad tar éis géilleadh dóibh) agus cuireadh beirt marthanóirí chun báis cúpla lá ina dhiadh sin i gCorcaigh.


Gráinne Seoige.
Is láithreoir teilifíse Éireannach í Gráinne Seoige, ar an stáisiún náisiúnta RTÉ. Bhí sí ar Sky News Ireland, TV3 roimhe sin agus TG4 roimhe sin arís. Is í Síle Seoige a deirfiúr. Rugadh í ar an 5 Samhain sa bhliain 1974 sa Spidéal, Contae na Gaillimhe.
Thosaigh sí ina gairm mar chraoltóir i 1996 nuair a cuireadh Teilifís na Gaeilge (TnaG/TG4) ar bun.
Seoige, Gráinne
Seoige, Gráinne
Seoige, Gráinne


Síle Seoige.
Is láithreoir teilifíse í Síle Seoige (a rugadh sa bhliain 1979 sa Spidéal, Contae na Gaillimhe) ar staisiún teilifíse éagsúla in Éirinn. Láithrigh sí an aimsir agus Cúla 4 ar TG4 agus is láithreoir í ar An Seachtain ar RTÉ a hAon. Is í Gráinne Seoige a deirfiúir. Anois an leitheoir na mPobal na RTE1. Is breitheamh í ar Busker Abú.
Seoige, Síle
Seoige, Síle
Seoige, Síle


An Seanbhaile.
Baile i gContae Ros Comáin is ea An Seanbhaile ("Old Town" as Béarla).
Seanbhaile


An Airgnigh.
Baile i gContae Ros Comáin is ea An Airgnigh ("Arigna" as Béarla). Tá an tsráidbhaile seo suite cóngarach le Loch Aillionn (ar an tslí-uisce Sionnain-Éirne), ar táin idir Céideadh agus Sliabh an Iarainn.
Eacnamaíocht.
Go dtí fiche bhliain ó shin bhí mianach guail oibrithe ag Airgnigh le breis is 400 daoine ag obair ansin. Sa lá inniu, tá iarsmalann bheag ann le iarsmaí den taithí mianracht agus bíonn daoine tógtha síos an mianrach chun na coinníollacha a bhí ag na lucht oibrithe ansin a mhothú.
Iompar.
Osclaíodh Iarnród Airgnigh ar an 2ú lá de mhí Bealtaine, 1888, agus dúnadh sé faoi deireadh ar an 1 lá de mhí Aibreán, 1959. Bhí sé páirt den tomhas-tannaí iarnród, Cabhán-Liatroima.
Airgnigh, An


Bealach an Doirín.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Bealach an Doirín ("Ballaghaderreen" as Béarla). Tá sé lonnaithe ar mbóthar N5 san iar-tuaisceart Contae Ros Comáin.
Beadh sé faoi dlínse Contae Mhaigh Eo, ach bogadh an teorann i 1899 de bharr an tAcht Rialtais Áitiúla. Tá na tacaitheoirí CLG scoilte idir na daoine a tacú Contae Mhaigh Eo agus an slua eile a thacú Contae Ros Comáin.
Tagann Brian Ó Baoill as an ceantar.
Bealach an Doirín


Rúscaigh.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Rúscaigh ("Roosky" as Béarla). Bhí 198 duine ina gcónaí i Rúscaigh sa bhliain 2002.
Ruscaigh


Ail Finn.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Ail Finn ("Elphin" as Béarla).
Stair agus Seanchas.
Tá scéal seanchais ann ina ndeirtear gur thit duine cáiliúil de chuid na bhFiann, Oisín, dá chapall gar d'Ail Finn, tar éis dó filleadh ó Thír na nÓg.


Áth Liag.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Áth Liag ("Athleague" as Béarla). Bhí 900 duine ina gcónaí in Áth Liag sa bhliain 2006.
Ath Liag


Baile an Tobair (Ros Comáin).
Baile i gContae Ros Comáin is ea Baile an Tobair ("Ballintober" as Béarla).
Baile an Tobair


Béal Átha Fearnáin.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Béal Átha Fearnáin ("Ballyfarnan" as Béarla). Bhí 182 duine ina gcónaí i mBéal Átha Fearnáin sa bhliain 2006.
Beal Atha Fearnain


Béal na mBuillí.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Béal na mBuillí ("Strokestown" as Béarla). Tá an baile suite i gContae Ros Comáin ar chrosaire an N5 agus an R368 i dtuaiseart an chontae. Tá sé suite 19 gciliméadar ó Ros Comáin, agus 22 chiliméadar ón Longfort.
Tá an dara sráid is leithne lonnaithe i mBéal na mBuillí, an sráid is leithne ná Sráid Uí Chonaill, agus tá an teorainn luibheach is faide in Éirinn suite i bpáirc Teach Bhéal na mBuillí.
Ba é Béal na mBuillí suíomh eastát teaghlach Mahon ó thimpeall 1671 go dtí 1982. Ar an 2ú Samhain 1847, maraíodh an tiarna talún, Denis Mahin, ag cúpla fear ón áit, Ciarán Feeney ina measc, in eachtra a raibh clú agus cáil air in Éireann agus sa Bhreatain ag an am. Maraíodh é toisc gur chuireadh feirmeoirí as an eastát le linn an Ghorta Mhóir in 1845. Níor chuir marú Denis Mahon stop leis an díshealbhú, agus de réir a chéile chuireadh níos mó ná 11,000 thionónta as eastát Mahon le linn an tréimhse sin.
Tá músaem i gcuimhne an Ghorta Mhóir sa bhaile.
Tagairtí.
Beal Na mBuilli


An Caisleán Riabhach.
Baile in iarthar Chontae Ros Comáin is ea an Caisleán Riabhach ("Castlerea" as Béarla). Rugadh Dubhghlas de hÍde anseo sa bhliain 1860. Tháinig an comhairleoir agus gníomhaí dlíthiúil Luke 'Ming' Flanagan ón mbaile freisin. Bhí 3,055 duine ina gcónaí sa Chaisleán Riabhach sa bhliain 2011.
Caislean Riabhach


Cnoc an Chrochaire.
Sráidbhaile i gContae Ros Comáin is ea Cnoc an Chrochaire ("Knockcroghery" i mBéarla), agus é suite ar bhóthar an N61 idir bailte Átha Luain agus Ros Comáin.
Baineann sé le barúntacht Bhaile Átha Luain Thuaidh.
Tá an sráidbhaile suite ag bun chnoc clochach, a thugann cosaint dó ón ghaoth a thagann isteach ó Bhá Gháille. Is uaidh sin a tháinig an chéad ainm a bhí ag an sráidbhaile, "An Creagán".
D'athraíodh ainm an sráidbhaile sa 16ú haois, nuair a chuir Sir Charles Coote Caisleán Gháille (a sheasann fós) faoi léigear. Rinne muintir Uí Cheallaigh iarracht an caisleán a chosaint uaidh, agus mar gheall ar sin tugadh go dtí an Creagán iad agus chrochadh iad. Tar éis sin, tugadh "Cnoc an Chrochaire" ar an áit..
Eacnamaíocht.
Le 250 bliain anuas tá clú ar an sráidbhaile i ngeall ar dhúidíní a dhéanamh. Ag deireadh an 19ú haois bhí timpeall 100 duine i mbun an ghnó, ach cuireadh deireadh tobann leis ar 19ú Meitheamh 1921 nuair a chuir na Dúchrónaigh an sráidbhaile trí thine le linn Cogadh na Saoirse. Bhí ar chairde agus gaoil an dreama a fágadh gan dídean lóistín a thabhairt dóibh go dtí gur atógadh an sráidbhaile.
Inniu, tá ionad cuairteoirí agus saotharlann suite ar shuíomh mhonarcan Andrew agus P.J. Curley, ina ndéantar na dúidíní, ag baint úsáide as na seanteicnící. Tá Ionad Cuairteoirí an Dúidín suite i lár an bhaile.
Tá ceithre theach tábhairne sa sráidbhaile, "J.S. Murray's", "The Clay Pipe", "The Widow Pat's" agus "O' Brien's".
Tá dhá shiopa grósaera ann - Murray's agus Horan's, agus stáisiún peitril agus díosail.
Tá oifig poist agus bláthadóir suite ar an taobh thuaidh den bhaile.
Is féidir bia te a fháil ón Widow Pat's agus Horan's sa lá, agus ón veain i lár an bhaile níos déanaí san oíche.
Scriosadh Chnoc an Chrocaire.
Go moch ar maidin an 19ú Meitheamh 1921, chuireadh Cnoc an Chrocaire trí thine ag na Dúchrónaigh. Díoltas a bhí ann mar gheall ar mharú Ghinearáil Briotanach i nGlasán. Cheap siad, go mícheart, gur tháinig na marfóirí ó Chnoc an Chrocaire. Tháinig na Dúchrónaigh i gceithre leoraí agus pháirceáil siad taobh amach den séipéal. Ar meisce, scaoil siad pilléirí san aer agus chuir siad dualgas ar na daoine teacht amach ar an sráid. Chuir siad na díonta tí trí thine go héasca le peitreal, ach níor éirigh leo le tithe Murray ná Flanagan, ná teach an tsagairt ach oiread, mar gheall ar na díonta sclátaí a bhí orthu. Bhrostaigh na daoine amach ar na sráideanna, gan am acu aon rud a thabhairt leo, agus iad fós gléasta don leaba. Taobh istigh de tamall gearr, ní raibh fágtha san áit ach fothracha. D'ath-thógadh an sráidbhaile le linn na blianta ina dhiaidh sin.
Oideachas.
Tá Bunscoil Mhuire suite sa bhaile. Tá ceathrar mhúinteoir ann agus freastalaíonn an scoil ar pháistí go ginearálta, páistí faoi riachtanais speisialta san áireamh. Le linn an tsamhraidh, bíonn aonad uathachais ar siúl sa scoil.
Creideamh.
Is é an Caitleachas an creideamh is mó sa cheantar. Tá séipéal Caitleacach sa baile, "Séipéal Naomh Pádraig" ina bhfuil an Canónach Peadar Lavin mar an sagart paróiste. Bíonn aifreann ar siúl gach oíche Sathairn ag 7.00 san iarnóin. Bíonn aifreann i bparóistí Eoin Naofa agus Ráth Ara maidin ar an Domhnach.
An Ceantar.
Síos an bhóthar, ar bhruach Loch Rí, tá Caisleán Gháille, daingean a tógadh sa 14ú haois, agus sa loch féin tá Inis Cliarán, oileán a ainmníodh (más fíor) as Clothra, deirfiúr na Banríona Méabh. Deir an scéal gur mharaigh Méabh a deirfiúr Eithne (Clothra) tar éis gur phós sí siúd Conchúr Mac Neasa, rí Uladh. Tógadh mac Eithne, Furbhaí, as a broinn, agus nuair a chuaigh sé sna fir mharaigh sé Méabh le cranntabhaill agus í á folcadh féin sa loch.
Maraíodh Méabh i Loch Rí, Contae Ros Comáin, agus cuireadh í faoi charn ag Cnoc na Ré, Contae Shligigh
Is díol spéise é Teach Screig, áit a bhí i seilbh na gCeallach, agus samplaí iontacha de Shílí na Gig le feiceáil ina thimpeall. Teach trí urlár é a tógadh sa 18ú haois.
Muintir na hÁite.
B'as Cnoc an Chrochaire Jimmy Murray, captaen fhoireann Ros Chomáin nuair a ghnóthaigh siad Craobh Peile na hÉireann sna blianta 1943 agus 1944. Fuair Jimmy bás sa bhliain 2007.
Ócáidí.
Bíonn Aonach Chnoc an Chrochaire ar siúl, de ghnáth, sa tríú seachtain de Mhí Mheán Fómhar, agus tarraingt an tslua ann as gach cearn.
Taisteal.
Osclaíodh Stáisiún Traenach Chnoc an Chrochaire ar 13 Feabhra 1860 agus dúnadh é ar 17 Meitheamh 1963.
Freastalaíonn an bus ó Chathair na Mart go Baile Átha Cliath ar Chnoc an Chrochaire gach lá.
Naisc Sheachtracha.
Cnoc an Chrochaire


Dún Gar.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Dún Gar ("Frenchpark" as Béarla).
Dun Gar


An Leithcheathrú.
Baile i gContae Ros Comáin is ea An Leithcheathrú ("Lecarrow" as Béarla). Tá sé suite 17 gciliméadar siar ó thuaidh ó Bhaile Átha Luain ar bhóthar an N61 idir Áth Luain agus Ros Comáin. Ceanglaíonn canáil an baile le Loch Rí, an dara loch is mó ar abhainn na Sionnaine. Oibríonn go leor de mhuintir na háite i mBaile Átha Luain nó i Ros Comáin.
Leithcheathru


Mainistir na Búille.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Mainistir na Búille ("Boyle" as Béarla).
Mainistir na Búille.
Rinne na Cistéirsigh trí iarracht sular éirigh leo cur fúthu i gConnachta. Tháinig siad ón mainistir mhór ag Mellifont i gContae Lú, agus bhunaigh siad Mainistir na Búille sa bhliain 1142 cois abhainn bheag a bhí ag gabháil isteach i Loch Cé.
Ag féachaint siar trí chorp na heaglaise.
Is cosúil gur thaoisigh de Mhuintir Mhic Dhiarmaid a bhí mar phátrúin acu, ach thóg sé timpeall trí scór blianta orthu an teampall a chríochnú, iad ag obair leo rompu siar go dtí gur cuireadh an bhailchríoch air sa bhliain 1220 nó mar sin. Leagadh an mhainistir amach ar an ngnáthbhealach Cistéirseach: clabhstra measartha cearnach, an teampall ar an taobh thuaidh, seomra caibidle ar thaobh eile, cistin agus proinnteach ar thaobh eile arís, agus ansin stóras agus seomra codlata.
Rinneadh saighdiúirí Eilíse beairic den mhainistir sa bhliain 1592, agus bhí sí faoi léigear ag fórsaí Chromail sa bhliain 1645. Is beag a fágadh den chlabhstra dá bharr, ach is ábhar suntais iad na fothraigh go fóill, agus túr cearnach íseal os a gcionn a tógadh sa 13ú haois. Mar ba ghnách leis na Cistéirsigh, tá taobhranna ag corp na heaglaise, croslann thuaidh agus theas, dhá shéipéal sa bhalla thoir i ngach cás, agus saingeal ar cuireadh fuinneoga nua ann sa 13ú haois. Tá dealramh Burgúnach ar chuid mhaith den mhainistir, ós ón réigiún sin a tháinig na Cistéirsigh, ach tá rian Iarthar Shasana ar ornáidíocht an choirp agus go háirithe ar phiaraí cruinne an stuabhealaigh theas. Is dócha gur shaoir áitiúla a chum na coirbéil agus na mullaí, agus baint ag cuid acu le "Scoil an Iarthair," dream a raibh bua na cumadóireachta acu. Séadchomhartha náisiúnta is ea an mhainistir anois.
Féach freisin.
Mainistir Na Buille


Ros Comáin.
Baile i gContae Ros Comáin is ea Ros Comáin ("Roscommon" as Béarla). Tá sé suite i gCúige Chonnachta, gar le bruach thiar Locha Rí. Is é baile Ros Comáin an príomh-bhaile sa contae den ainm céanna.
Stair.
Tagann an t-ainm 'Ros Comáin' ó Naomh Chómáin, a bhunaigh mainistir anseo san cúigú aois. Tá aithne ar na coillte in aice leis an baile mór mar 'Choillte Chomáin' nó Ros Comáin i bhfocail eile, agus as sin a thagann an t-ainm as Béarla 'Roscommon'.
Bhí crochbhean ar an baile mór gnóthach seo, darb ainm 'Lady Betty' is tá cáil uirthi mar gur chroch sí a mac féin. Chomh maith le sin, bhunaigh Rí Chonnacht Felim Ó Conchubair mainistir Domhinicáineach san áit seo. Tógadh Chaisleáin Ros Comáin i 1269, agus dún Normannach is ea é.
Áiseanna.
Bunaíodh Club Gailf Ros Comáin sa bhliain 1904. Tá an chúrsa lán de crainnte de gach sort, mar shampla fuinseog, fáibhile agus sicameoir. Tá neart teach óstá agus teach tábhairne i Roc Comáin. Tá ionad miondíola i Ros Comáin, darbh ainm 'Centrepoint' lonnaithe ar bóthair Bhéal Átha Liag. Is iad KFC, ALDI agus LIDL roinnt beag de na foinsí siopadóireachta atá le fáil ansin.
Iompar.
Osclaíodh an Stáisiún traeineach ar an 13 Feabhra 1860. Tá sé suite ar an líne ó Bhaile Átha Cliath go dtí Cathair na Mart.
Eacnamaíocht.
Tá baint ag an chuid is mó de na postanna i gCo. Ros Comáin, leis an fheirmeoireacht. Tá an margadh beithí suite in aice leis na príomhsiopanna sa bhaile mór, Tesco agus Dunnes Stores agus is iad traoi foinse de saorthar san áit. Chomh maith leis sin, tá gnó á chaitheamh leis na siopanna agus na gnóthasí lastigh den baile mór.
Spórt.
Halla Harrison, anois Banc na hÉireann, Ros Comáin, 4 Bealtaine 2005.
Tá an páirc C.L.G. 'Dubhghlas de hÍde' suite in aice leis an reilig ar an bpríomhbhóthar go dtí Baile Átha Luain. Is é an staid is mó i gcúige Chonnacht é agus bíonn cluiche ceannais, comórtas peile Chúige Chonnachta ar siúl ann gach samhradh. Fuair an pháirc an t-ainm ó chéad Uachtaráin na h-Éireann, Dubhghlas de hÍde, ós rud é gur rugadh is tógadh é í gcontae Ros Comáin.
Is í an pheil an cluiche is coitianta a imrítear sa chontae ach tá an iománaíocht an choitianta freisin, go hárithe sna fairsinge in aice le teorann Contae na Gaillimhe, mar Shampla Na Ceithre Bóthair agus Átha Liag. Chomh maith le sin, bhuaigh an contae Comórtas Nicky Rackard í 2007 agus beidh siad ag imirt i gCorn Christy Ring an bhlian seo chugainn.
Scoileanna.
Tá trí mheánscoil i mBaile Ros Comáin: Na Bráithre Chríostaí, Scoil Clochar na Trócaire agus Coláiste Phobail Ros Comáin (An Ghairmscoil). Tá roinnt bhunscoileanna sa bhaile freisin, mar shampla, Scoil na Mainistreach.
Monopoly.
Is í Ros Comáin an sráid is costasach le cónaí ar, sa leagan is déanaí den chluiche bhoird 'monopoly'. Fuair sé an onúir speisialta seo de bharr an líon daoine a chaith a gcuid vótaí ar a shon. Fuair sé an príomhspota thar Corcaigh agus sé áiteanna i mBaile Átha Cliath.
Ros Comain


Tuilsce.
Baile beag i gContae Ros Comáin is ea Tuilsce ("Tulsk" as Béarla).
Príomhshráid Thuilsce, Co. Ros Comáin, 4 Bealtaine 2005.
Tá sé suite san áit a dtrasnaíonn an bóthar N61 an príomhbhóthar náisiúnta N4, agus é ag rith idir an N3 sa Longfort agus Cathair na Mart, Contae Mhaigh Eo. 19km ó dheas ar an N62 uaidh tá Baile Ros Comáin, agus tá an dara baile is mó sa chontae, Mainistir na Búille, 24km ó thuaidh ó Thuilsce ar an mbóthar céanna. Tá pleananna ann faoi láthair chun seachród timpeall an bhaile a chur leis an N4.
Is é Tuilsce an baile is cóngaraí don tsuíomh fhinscéalach seandálaíochta Ráth Cruacháin, áit a raibh cónaí ar an mBanríon Méabh ("Maeve", "Medb") agus Muireagán ("Morrigan"), agus is ansin a thosnaíonn imeachtaí Tháin Bó Cuailgne, príomhthéacs na Rúraíochta, a d'aistrigh Thomas Kinsella go Béarla. Tá leagan giorraithe den scéal ar fáil i Nua-Ghaeilge sa leabhar úd Laochas le Séamas Ó Searcaigh.
Tuilsce


An Éill.
Baile i gContae Mhaigh Eo is ea An Éill ("Neale" as Béarla).


An Grianchóras.
Is é is grianchóras ann ná an Ghrian agus na réadanna réalteolaíocha atá faoi thionchar a himtharraingthe, idir phláinéid, a gcuid gealach, abhacphláinéid, agus réadanna eile, ar nós scuabréaltaí, astaróidigh, dreigeoidigh, agus an deannach idirphláinéadach.
Ní thugtar grianchóras ach ar an gcóras timpeall na Gréine. Nuair atáthar ag trácht ar chórais den chineál chéanna atá ag timpeallú na réaltaí eile, is é an córas pláinéadach an téarma ceart.
Is í an Ghrian croílár an ghrianchórais. Ansin atá 99.86 % de mhais an chórais, agus, ní nach ionadh, tá an chuid eile den chóras á stiúradh ag imtharraingt na Gréine. Réalta de chuid an phríomhsheichimh atá ann, agus í ag baint leis an aicme speictreach G2 - is é sin, cineál abhacréalta bhuí atá ann. Faoi bhrú na maise móire, tá dlús an damhna i gcroílár na Gréine chomh mór is go gcoinníonn sé an chomhleá núicléach ag imeacht. An fuinneamh a fhuasclaítear san imoibriú núicléach seo, imíonn an chuid is mó de leis an radaíocht leictreamhaighnéadach, an solas infheicthe san áireamh. An chuid de mhais an Ghrianchórais nach bhfuil comhchruinnithe sa Ghrian féin, tá níos mó ná 90 % de sa dá phláinéad is mó sa chóras, mar atá, Iúpatar, agus Satarn. Creideann a lán saineolaithe inniu go bhfuil scamall sféarúil d'astaróidigh ag timpeallú na Gréine i bhfad amach ó na pláinéid, is é sin, Scamall Oort, agus caithfidh sé go bhfuil céatadán ard de mhais an Ghrianchórais ansin freisin, más ann don scamall sin ar aon nós.


Livias.
Scríbhneoir ab ea Titus Livius (59 RC - AD 17), ar a thugtar Livias as Gaeilge. Scríobh sé saothar mór ar stair na Róimhe, "Ab Urbe Condita", ó bhunús na cathrach (sa bhliain 753 RC go traidisiúnta). B'as Padua é, baile ar an Po i dtuaisceart na hIodáile.
Saol.
Bhí ioncam maith ag an chlann ina rugadh Livias i bPadua. D'aistrigh sé go dtí an Róimh agus 29 mbliana aige, agus dúirt sé nár bhain sé aon pháirt amach sa tsaol poiblí, cé go raibh sé ina chara le hÁgastas. Bhí mac amháin agus iníon amháin aige. Thosaigh Claudius ag scríobh faoin stair nuair a mhol Livias dó é sin a dhéanamh.
Bhí sé ag teastáil ó Caligula na saothair go léir a scríobh Livias a bhaint amach as na leabharlanna, agus na bustaí a rinneadh dó - chuir Caligula "verbosum in historia neglegentemque" ('ro-fhoclach agus neamhchúramach maidir le cúrsaí staire') air.
Saothair.
Scríobh Livias saothair fealsúnachta (cuid dóibh i bhfoirm agallaimh) agus reitrice (i bhfoirm litreacha, de réir dealraimh), ach níor tháinig na saothair seo anuas chuamar. Níl againn ach 35 as na 142 leabhar a bhíodh in "Ab Urbe Condita".
Tá an chuid eile de na 142 leabhar (thart ar 30 imleabhar nua-aimseartha) caillte.
Baineann an saothar ar fad leis an tréimhse 753 RC go 9 RC. Taispeántar ag achoimriuithe ("Periochae") ón 4ú céad de beagnach gach aon leabhar gur lean a chuid staireolaíochta suas chun bháis Drusus. B'fhéidir go raibh sé ar intinn do Livias 150 leabhar a scríobh, suas chun bháis Ágastais (an áit a thosaíonn Tacatas an scríbhneoireacht). Bhain sé an-chuid ábhair as Fabius Pictor, Coelius Antipater, Polybius, Cato agus Valerius Antias (a bhíodh á cháineadh ag Livias mar gheall ar áibhéil agus díchreidmheacht).
Livias mar staraí.
Tá go leor difríochtaí idir Livias agus staraithe an lae atá inniu ann. Baineann a chuid staire le 750 bliana - ní raibh ócáid amháin, duine amháin, cogadh amháin srl. i gceist. Rinne sé tagairt go minic le húdaráis gan ainm agus le traidisiúin. D'úsáid sé foinsí gan bhreithniú orthu go grinn, d'ainneoin iarrachtaí chun rogha a dhéanamh orthu. Níor bunaíodh a chuid tuairimí ar taighde domhain, agus ghlac sé leis an nós ársa chun dearcadh moráltachta a úsáid maidir leis an stair. Ach i gcomhthéacs staire an lae inniu, tá sé i bhfad níos fearr ná daoine ar nós Sallaist. Bhíodh sé ag lorg ar na fírinne, níor chreid sé fianaise amhrasach, luann sé a thuilleadh sleachta mar údarás ná daoine eile, agus cuireann sé cáilíochtaí áirithe i leith a chuid ráitis, sula mbeadh siad ró-scaoilte.
Is minic a bhréagnaíonn Livias é féin, ach aithníonn sé go bhfuil mearbhall éigin ann i measc a chuid údaráis.
Stíl agus téamaí.
Bhí sé ag teastáil ó Livias saothair ealaíne a dhéanamh de "Ab Urbe Condita", cosúil le filíocht maidir le stíl agus le plé an ábhair. File eipiciúil ab ea é i bprós, agus d'úsáid sé a lán íomhánna chun díograis, stíl drámaíochta, beocht, agus claonadh chun reitric a chur i leith. Ní théann sé ar seachmall, agus thug Seinice faoi deara go raibh cumas aige maidir le cur síos ar carachtair. Tá cumas Cicearónach ar a dhearcadh agus a stíl ealaíne.
Bhí Livias an-dílis don Impireacht, agus bhí an Iodáil, an Róimh agus Ágastas mar laochra dó. D'ainneoin go mbíodh an fhírinne mar chuspóir duit, níor éirigh leis cuntas cruinn a thabhairt ar lochtanna na Rómhánach mar gheall ar an leatrom sin, agus níor thug sé cothrom na Féinne do mhuintir na Cartaige agus do mhuintir Shamnium. Chreid sé i dtionchar na ndéithe agus i dtuartha.
Naisc sheachtracha.
Livias


An Liotuáin.
Is tír í an Liotuáin (Liotuáinis: "Lietuva"), go hoifigiúl Poblacht na Liotuáine (Liotuáinis: "Lietuvos Respublika"), atá suite in oirthuaisceart na hEorpa. Is ceann de na Stáit Bhaltacha í. Is ball den AE í. Tá comhtheorainneacha aici leis an bPolainn, leis an mBílearúis, leis an Laitvia agus leis an gceantar Kaliningrad, ar limistéar scoite é de chuid na Rúise.
Vilnias (Polainnis: "Wilno"; Gearmáinis: "Wilna") príomhchathair na tíre. Sna blianta 1919-1940, áfach, bhí cathair Kaunas (Polainnis: "Kowno") ag déanamh ghnó na príomhchathrach, agus Vilnias sealbhaithe ag na Polannaigh. Níor thug na Liotuánaigh aitheantas oifigiúil don ghabháltas seo riamh, áfach.
Stair.
Rinneadh an chéad trácht ar an Liotuáin in aon scríbhinn sa bhliain 1009. Sna Meánaoiseanna, áfach, bhain an stát seo amach tábhacht nach beag i gcúrsaí Oirthear na hEorpa. Áirítear gur cuireadh an chéad tús leis an Liotuáin mar stát ar an 6ú lá de Mhí Iúil, 1253, nuair a corónaíodh an prionsa Mindaugas ina Rí ar an Liotuáin i Voruta. D'éirigh le Mindaugas an tsíorchogaíocht idir na diúic áitiúla a thabhairt chun síochána agus an tír a aontú. Ina dhiaidh sin, agus an rí Gediminas ag scuabadh roimhe sna críocha timpeall na Liotuáine, síneadh críocha an stáit i bhfad amach, agus é ag iompú ina ríocht mhór ilteangach - Ard-Diúcacht na Liotuáine. Sa cheathrú haois déag, bhí cuid mhór den Bhílearúis agus den Úcráin sealbhaithe ag an Liotuáin, agus críocha na tíre ag rith ó Mhuir Bhailt go dtí an Mhuir Dhubh.
Cé go raibh na Liotuánaigh agus a rítheaghlach ina bPagánaigh ina gcónaí, bhí siad i gceannas ar na sluaite móra de Chríostaithe, go háirithe Críostaithe Slavacha Oirthearacha sa Bhílearúis agus san Úcráin. Suíomh as an ngnáth ab ea é sin, agus theastaigh óna lán ríthe agus prionsaí Críostaí an aimhrialtacht seo a leigheas. Le tosach a bhaint díobh, chinn an tArd-Diúc Jogaila (Jagiełło as Polainnis) glacadh leis an gCríostaíocht ón bPolainn agus banphrionsa Polannach a phósadh, rud a rinne sé sa bhliain 1386. Fuair sé coróin na Polainne sa teagmháil, agus ó sin i leith, bhí an dá thír seo á rialú ag an t-aon rí amháin i gcomhcheangal pearsanta. Sa bhliain 1569, chuaigh an Liotuáin agus an Choróin (is é sin, an Pholainn) le chéile ina gComhlathas Polannach-Liotuánach. Nuair a bhí na comharsana ag cúngú ar an gComhlathas cheana féin, rinne muintir an dá thír iarracht an teorainn eatarthu a chur ar ceal go hiomlán agus aon ríocht amháin a ghairm díobh. Ba chuid é seo de Bhunreacht na Bealtaine sa bhliain 1791, bunreacht forásach a reachtaíodh leis na Polannaigh is na Liotuánaigh a aontú chun troda ar na comharsana, mar atá, an Ostair, an Phrúis, agus an Rúis, a bhí ag féachaint le deireadh a chur le neamhspleáchas na Polainne agus críochdheighilt a dhéanamh ar a cuid tailte. Ní raibh an lá leis na Polannaigh ná leis na Liotuánaigh. Rinne an trí chomharsa an chríochdheighilt dheifnideach sa bhliain 1795, agus chuir siad an Pholainn de dhroim an tsaoil. Fuair na Liotuánaigh iad féin faoi chos na Rúise Impiriúla, ansin.
Bhí rialtas an Impire Rúisigh brúidiúil go maith. Mar shampla, ní raibh cead ag na Liotuánaigh a dteanga a scríobh ná a chlóchur, ach amháin na litreacha Coireallacha, Rúiseacha a úsáid. Ós rud é gur Caitlicigh ab ea formhór na Liotuánach, ní raibh sé de thraidisiún acu ach an aibítir Laidineach a úsáid.
An chéad neamhspleáchas.
Ar an ochtú lá déag d'Fheabhra, 1918, d'éirigh leis na Liotuánaigh a neamhspleáchas a bhaint amach. Níor fágadh acu ach croílár na sean-Liotuáine, an chuid den tír ina raibh lucht labhartha na Liotuáinise á labhairt. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorghabh an tArm Dearg an Liotuáin agus rinneadh iarracht - faoi cheannas an Chumannaigh Liotuánaigh Kapsukas - an Liotuáin agus an Bhílearúis a cheangal in aon phoblacht Shóivéadach amháin. Ansin, ruaig fórsaí Polannacha an Ghinearáil Lucjan Żeligowski na Sóivéadaigh as an áit, ach ní raibh na Polannaigh sásta Vilnias ná an ceantar timpeall na cathrach a thabhairt ar ais do na Liotuánaigh. Bhí deachtóir neamhoifigiúil na Polainne, an Marascal Józef Piłsudski, den tuairim gur leis an bPolainn ó cheart Vilnias, agus ós rud é gurbh í an Pholainnis príomhtheanga na háite ag an am, bhí cuid nár bheag den cheart aige. Níor admhaigh na Liotuánaigh an gabháltas riamh, áfach, agus chaith an dá thír an chuid ba mhó de na blianta idirchogaidh i gcomhchainteanna neamhthorthúla faoi chinniúint na cathrach.
An Dara Cogadh Domhanda.
I dtús an Dara Cogadh Domhanda, b'iad na Sóivéadaigh a shealbhaigh an tír. Ar dtús, ní raibh i gceist acu ach bunáiteanna míleata a fháil ar cíos dá gcuid saighdiúirí agus fórsaí armtha. Nuair a bhí an Pholainn cloíte ag na Gearmánaigh agus na Sóivéadaigh araon, bhí Stailín sásta Vilnias a thabhairt ar ais do na Liotuánaigh mar chomhartha cairdeasa. Sa bhliain 1940, áfach, shealbhaigh na Cumannaigh an chumhacht sa tír le cabhair na ndíormaí Sóivéadacha, agus fógraíodh an Liotuáin ina poblacht Shóivéadach, is é sin, ina cuid den Aontas Sóivéadach.
I Mí an Mheithimh den bhliain 1941, d'ionsaigh an Ghearmáin Naitsíoch an tAontas Sóivéadach. Nuair a d'éalaigh na saighdiúirí Sóivéadacha roimh na Gearmánaigh, d'fhéach na Liotuánaigh lena stát neamhspleách a chur ar bun arís. Ní raibh foighne ar bith ag Hitler i leith iarrachtaí den chineál sin, áfach. D'fhorghabh na Gearmánaigh an Liotuáin scun scan, agus iad ag cur a gcórais féin i bhfeidhm ar na Liotuánaigh. Is follasach go ndearnadh éirleach iomlán ar Ghiúdaigh na Liotuáine, mar ba dual don Naitsíochas. Cnámh spairne is ea é sa Liotuáin i gcónaí, cén pháirt a bhí ag dreamanna dúchasacha de chomhoibritheoirí is de lucht leanúna frith-Ghiúdachais sna himeachtaí seo.
Ón taobh eile de, is léir go raibh sé de phlean ag na Naitsithe gan aon fhorlámhas polaitiúil ná cultúrtha a fhágáil ag na Liotuánaigh sa tír a thuilleadh. Cosúil le go leor áiteanna eile in Oirthear na hEorpa, bhí na Naitsithe ag iarraidh an Liotuáin a thabhairt chun Gearmánachais trí fheirmeoirí Gearmánacha a thabhairt isteach leis an tír a choilíniú.
Bhí treallchogaíocht ar siúl sa Liotuáin freisin, ach ba mhinic a fuair na dreamanna éagsúla deacair réiteach le chéile. Bhí na treallchogaithe Cumannacha meáite ar an tír a thabhairt ar ais don Aontas Sóivéadach, ach san am céanna, bhí formhór mór de na treallchogaithe eile ag iarraidh an neamhspleáchas a bhaint amach don Liotuáin arís. I gceantar Vilnias, áfach, bhí díormaí Armia Krajowa, arm rúnda na bPolannach, tréan go leor, agus iad den tuairim gur ceantar Polannach a bhí i gceist agus é le cosaint ar na Gearmánaigh, na Sóivéadaigh agus na Liotuánaigh araon.
Sa samhradh den bhliain 1944, bhain na díormaí Sóivéadacha amach teorainn thoir na Liotuáine arís, agus iad ag cromadh ar an tír a "shaoradh ó bhráca" mar a samhlaíodh an scéal dóibh féin. I dtús an chéad bhliain eile, bhí seanchuma na "poblachta" Sóivéadaí ar an tír arís.
An ré Shóivéadach.
I ndeireadh an chogaidh, b'iad seirbhísí rúnda Stailín a bhí i gceannas ar an Liotuáin. Deirtear gur díbríodh thart ar chéad míle de Liotuánaigh go dtí an tSibéir agus áiteanna eile i gcroílár na Rúise. Mhair díormaí scaipthe de threallchogaithe amuigh sna coillte agus faoin tuath ag cur cath éadóchasach ar na Sóivéadaigh go deireadh ré Stailín. Rinneadh iarrachtaí chun lucht oibre a mhealladh isteach ón Rúis leis an tír a chur i dtreo an chultúir Rúisigh. Mar sin féin, tháinig an Liotuáin as blianta an fhorlámhais Shóivéadaigh i bhfad níos sláine ná an dá thír Bhaltacha eile, cuir i gcás, nó an Bhílearúis. Bhí Cumannaigh Liotuánacha i gceannas ar an bpáirtí áitiúil, agus d'éirigh leo féachaint chuige nár fágadh aon mhórdhamáiste ar stádas ná ar staid na Liotuáinise.
Saoirse nua.
Nuair a tháinig bláth ar pholasaithe nuála Mikhail Gorbachev i ndeireadh na n-ochtóidí, ní raibh aon mhoill ar na Liotuánaigh a leas féin a bhaint as an dóigh ar maolaíodh ar an gcinsireacht agus ar obair na seirbhísí rúnda. An cineál gluaiseacht ar tugadh "Fronta an Phobail" air sna poblachtaí Sóivéadacha eile, is é an t-ainm a baisteadh air sa Liotuáin ná Sąjūdis. Tháinig an eagraíocht seo ar an bhfód sa bhliain 1988, agus ní raibh sí i bhfad ag tiomsú nirt i bhfianaise an tacaíocht a fuair sí i ngach aon chearn de shochaí na Liotuáine, an Páirtí Cumannach san áireamh. Nuair a rug Algirdas Brazauskas greim ar halmadóir an pháirtí, thosaigh na Cumannaigh Liotuánacha ag tabhairt droim láimhe le Moscó. I dtús na bliana 1990, ghnóthaigh Sąjūdis an t-olltoghchán, agus ar an t-aonú lá dhéag de Mhí na Márta, d'fhógair Sóivéid Uachtarach na Liotuáine, a bhí le hiompú ina pairlimint go gairid agus an t-ainm "Sóivéid" a chaitheamh i dtraipisí, go raibh an Liotuáin ina tír neamhspleách, neamh-Shóivéadach arís. B'iad an tUachtarán Vytautas Landsbergis agus an Príomh-Aire Kazimiera Prunskiene a tháinig i gceannas ar an tír anois, agus iad - Landsbergis ach go háirithe - go tréan in aghaidh aon chineál comhréitigh leis an Aontas Sóivéadach. Ní ghlacfadh Landsbergis ach leis an neamhspleáchas iomlán.
Rinne na Sóivéadaigh cúpla iarracht na Liotuánaigh a chur faoi smacht arís, ach níor éirigh go maith leo. I ndiaidh an fhorógra neamhspleáchais, d'fhéach siad leis na Liotuánaigh a imeaglú lena gcuid tancanna agus gléasra cogaidh eile, ach ó choinnigh na Liotuánaigh cuma shíochánta orthu féin, níor fágadh siocair ná leithscéal ag na fórsaí Sóivéadacha oibríochtaí míleata a thosú.
Ar an deichiú lá de Mhí Eanáir 1991 a tháinig cnámh na huillinne. Shealbhaigh na díormaí Sóivéadacha roinnt tithe agus foirgneamh i Vilnius agus iad ag iarraidh "Coiste Slánaithe Náisiúnta" dá ndéantús féin a chur i gceannas ar an tír. Trí lá ina dhiaidh sin, ghabh na Sóivéadaigh an stáisiún teilifíse le lámh láidir, ionas go bhfuair ceathrar sibhialtach déag bás sa teagmháil. Mar sin féin, ní raibh siad in ann an rialtas dlisteanach a ruaigeadh as an gcumhacht a thuilleadh, nó bhí na Liotuánaigh ag tacú leis na polaiteoirí a vótáil siad isteach de réir nós imeachta an daonlathais. An "coup d'état" a bhí idir lámhaibh ag na Sóivéadaigh, tháinig meath air i bhfianaise na n-imthoscaí seo.
I Mí Lúnasa na bliana 1991, d'fhéach na Cumannaigh choimeádacha i Moscó le Gorbachev a chur as cumhacht agus an tír a shealbhú dóibh féin. Faoi thionchar na hiarrachta deireanaí seo, chonacthas saighdiúirí Rúiseacha ag gabháil an chorr-fhoirgnimh agus ag gearradh línte cumarsáide anseo is ansiúd sa Liotuáin, ach faoin am seo, bhí an cluiche thart. Nuair a thit an tAontas Sóivéadach as a chéile i ndiaidh an "coup d'état" seo, fuair an Liotuáin aitheantas a neamhspleáchais ó lámh Uachtarán na Rúise, Boris Yeltsin.
I ndiaidh dóibh a saoirse a fháil ar ais, chrom na Liotuánaigh ar a ndaonlathas nua a thógáil agus leigheas a lorg ar na trioblóidí eacnamaíocha atá ag cur isteach ar a saol. Nuair a fuair siad an chéad radharc ceart ar fhíor-ghnúis an chaipitleachais, is iomaí duine acu a ghlac col leis, nó i ndiaidh an chórais Shóivéadaigh, a gheall jab éigin do chách, ba mhór an t-ábhar frustrachais agus díomá dóibh an dífhostaíocht. Mar sin, nuair a bhí an chéad triail bainte ag na Liotuánaigh as Sąjūdis, chaith siad a gcuid vótaí ar mhaithe leis na hiar-Chumannaigh in olltoghcháin na bliana 1992. Chuir torthaí an toghcháin imní ar go leor daoine sa bhaile agus i gcéin: mar shampla, chuaigh díorma d'óglaigh na heagraíochta cosanta áitiúla SKAT amach sna coillte in aice le Kaunas, ar eagla go dtrialfadh na Cumannaigh an tír a chur i dtreo an tSóivéadachais arís. Bhí eagla ar go leor daoine roimh chogadh cathartha, agus na treallchogaithe seo ag siúl na tíre, ach i ndeireadh na dála, fuasclaíodh an ghéarchéim seo go sibhialta.
Daonra.
Tá an teanga Liotuáinise ó dhúchas ag 83.5 % de dhaonra na tíre. Thairis sin, tá roinnt mhionlach eitneach sa Liotuáin. Siúd is gur ruaigeadh cuid mhaith de na Polannaigh as an tír i ndeireadh an chogaidh, fanann roinnt mhaith acu sa bhaile i gcónaí, is é sin, 6 % de dhaonra na Liotuáine. Tá teanga a sinsear, mar atá, an Pholainnis, ó dhúchas ag cuid mhaith acu, ach tá an cineál Polainnise a labhraíonn siad truaillithe go maith ag teangacha an dá mhionlach Slavach eile, is é sin, na Rúisigh (6 % den daonra) agus na Bílearúisigh (1.5 % den daonra). Ní bhíonn sé éasca i gcónaí na dreamanna seo ná a gcuid teangacha a aithint thar a chéile, agus bíonn teangacha nó canúintí measctha in úsáid ag go leor daoine.
Is Caitlicigh iad na Liotuánaigh is na Polannaigh de ghnáth. Tugann cuid mhaith de na Rúisigh is na Bílearúisigh urraim don Eaglais Cheartchreidmheach (eaglais Chríostaí an Oirthir), agus maireann dornán Giúdach sa Liotuáin inniu féin, cé go ndearna Uileloscadh na Naitsithe an-ródach orthu. Roimh an Dara Cogadh Domhanda, bhí Vilnius ina lárionad tábhachtach ag an gcultúr Giúdach, ach is beag atá fágtha de shaol na laethanta sin.
An Cultúr.
Fuair na Liotuánaigh sách deacair a gcultúr agus a litríocht dhúchasach a fhorbairt, nó níor tháinig a dteanga i gcrann mar theanga chultúrtha ach ón naoú haois déag i leith. Ní féidir a rá go ndéanfadh na Polannaigh aon iarracht an Liotuáinis a choinneáil faoi chos, ach mar sin féin, chuaigh cuid mhaith de na huaisle Liotuánacha leis an bPolainnis mar theanga chultúrtha. An pósadh a rinne cultúr tíre, béaloideas agus miotaseolaíocht na Liotuáine le teanga agus litríocht na bPolannach, áfach, bhí sé iontach torthúil, agus tá litríocht chlasaiceach na Polainnise foirgthe le móitífeanna Liotuánacha. Dá réir sin, dearcann na Liotuánach ar fhile náisiúnta na Polainne, Adam Mickiewicz, mar dhuine dá gcuid féin, agus iad den tuairim gur chóir Adomas Mickėvičius a thabhairt air ó cheart.
B'é Kristijonas Donelaitis a chuir an chéad tús le litríocht nua-aoiseach na Liotuáinise leis an dán "Metai" ("Séasúir na Bliana"). Níor tháinig an dán i bprionta ach sa bhliain 1815, beagnach leathchéad bliain i ndiaidh bhás an fhile féin, agus is dócha nach dtiocfadh choíche, murach gur fhoilsigh an daonchara Prúiseach Ludwig Rhesa é. Sa bhliain 1845, tháinig an chéad leabhar staire amach sa teanga, mar atá, "Būdas senovės Lietuvių kalnėnų žemaičių" ("Nósanna na Sean-Liotuánach") le Simonas Daukantas.
Agus an naoú haois déag ag druidim chun deireanais, thosaigh ag géarú ar na feachtais a bhí ar siúl ag na húdaráis Phrúiseacha agus Rúiseacha leis an Liotuáinis a chur faoi chos i gcríocha an dá thír seo. Chuir na Prúisigh béim ar Ghearmánú na scoileanna, agus an Rúis Impiriúil ag troid na teanga féin: cuireadh cosc le foilsiú na leabhar Liotuáinise, ach an aibítir Choireallach a úsáid. Ní raibh cosc le leabhair Liotuáinise a chur i gcló sa Phrúis, áfach, agus b'ansin a d'fhoilsítí an chuid ba mhó de na leabhair Liotuáinise san am.
Le teacht an neamhspleáchais, bhí cead ag na Liotuánaigh a dteanga a shaothrú agus ollscoil Liotuáinise a bhunú in Kaunas. Ní raibh an Sóivéadú i ndiaidh an dara cogadh domhanda in ann an Liotuáinis a bhaint de bhéal na ndaoine ná an saol cultúrtha a scrios, siúd is go raibh d'iallach ar go leor intleachtóirí Liotuánacha éalú roimh na díormaí Sóivéadacha agus a raibh fágtha dá saol a chaitheamh ar deoraíocht. Bhí tionchar nár bheag ag go leor acu seo ar léann agus chultúr a dtíortha nua. Is é an t-ainm is mó le rá acu, b'fhéidir, ainm Marija Gimbutas, a chaith an tréimhse ab fhearr dá saol ina hOllamh le Seandálaíocht in Ollscoil Chalifornia i Los Angeles (UCLA).
I measc scríbhneoirí an lae inniu, is é an file Tomas Venclova an duine is mó le rá acu. B'éigean dó, áfach, éalú ón Liotuáin Shóivéadach sa bhliain 1977, agus níor tháinig a chuid leabhar i gcló ina thír dhúchais roimh imeacht an Chumannachais.
I gcúrsaí spóirt, bhí na Liotuánaigh riamh chun tosaigh ar na náisiúntachtaí eile ar fhoireann chispheile an Aontais Shóivéadaigh. Nuair a bhain an tír amach an neamhspleáchas, osclaíodh geataí an NBA d'imreoirí na Liotuáine, agus is iomaí cispheileadóir ón Liotuáin a chonacthas ag imirt i léig náisiúnta cispheile Mheiriceá ó shin.
Tagairtí.
L


An Domhan.
Is é an Domhan an tríú pláinéad amach ón nGrian sa ghrianchóras, agus an cúigiú ceann is mó. Is é an Domhan an ceann creagach is mó freisin. Tá gealach amháin aige. Is é an t-aon áit amháin in iúil dúinn sa chruinne a bhfuil beatha air. Tógann sé 365.24 laethanta don Domhan dul timpeall na gréine. Meastar gur cruthaíodh an Domhan 4.54 bhilliún bliain ó shin. Is ♁ nó ⊕ é a shiombail.
Tá atmaisféar ar an Domhan a chruthaíonn timpeallacht inar féidir an beatha a chothú. Tá 78% den atmaisféar sin ina nítrigin agus 21% de ina ocsaigin. Tá beagán dé-ocsaíde carbóin (0.03%) ann chomh maith. Bíonn gluaiseachtaí de na gáis seo ann, rud a chruthaíonn an aimsir éagsúil ar an bpláinéad.
De réir Clog Dhaonáirimh an Domhain ag Biúró Dhaonáirimh na Stát Aontaithe, bhí 6,929,000,000 duine ina gcónaí ar an Domhan ar 5 Iúil, 2011. Bhí seacht míle milliún sroichte sa bhliain 2011.


An Teach Dóite.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea An Teach Dóite ("Maam Cross" as Béarla).
Teach Doite
Teach Doite


Conradh Ceilteach.
Is eagraíocht polaitiúil agus cultúrtha é an Conradh Ceilteach. Éire, an Bhriotáin, an Bhreatain Bheag, Albain, Oileán Mhanann, agus Corn na Breataine na ballstáit atá ann.
Cuspóirí.
Sé bhun-chuspóir an Conradh Ceilteach cabhrú, mar eagras ilchineadhach, le feachtais na sé ciní Cheilteacha a saoirse pholaitiúil, shaíochtúl, chomhdhaonnach agus gheilleagrach a bhaint amach.


Sraith Salach.
Baile i gContae na Gaillimhe is ea Sraith Salach nó Sraith Saileach ("Recess" as Béarla).
Sraith Salach
Sraith Salach


Nuala Ní Dhomhnaill.
Is file Éireannach í Nuala Ní Dhomhnaill.
Saol.
Rugadh i Lancashire Shasana í sa bhliain 1952. B'Éireannaigh iad a tuismitheoirí. Nuair nach raibh ach cúig bliana slánaithe aici bhog sí go Ceann Trá agus chónaigh lena haintín ar feadh dhá bhliain sular lean a tuismitheoirí í. Chomh maith le Gaeltacht Chorca Dhuibhne chaith sí tréimhsí i Luimneach agus in Aonach Urmhumhan le linn a hóige. Uncail léi is ea Pádraig Ó Fiannachta. Nuair a d'fhág sí Corca Duibhne chun dul go dtí an tAonach ar dtús bhí ionadh uirthi go raibh teanga eile, seachas an Ghaeilge, á labhairt. Uair amháin,labhair banaltra san ospidéal Béarla léi agus d'fhiafraigh sise dá hathair: "Cad ina thaobh go bhfuil sí seo ag labhairt Béarla liomsa? Nach í seo Éire?". D'fhreastail sí ar mheánscoil i gCnoc na Labhras i gCathair Luimnigh agus bhain sí BA amach sa Ghaeilge agus sa Bhéarla i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh idir 1969 agus 1972. Bhí sí ar bhaicle "Innti" agus mhait tionchar na tréimhse sin ina cuid filíochta. Rinne sí an tArd-Teastas san Oideachas sa bhliain 1973. Phós sí geolaí Turcach, Dogan Leflef, ina dhiaidh sin agus chaith sí seacht mbliana thar lear. Ar dtús chuaigh an lánúin óg go dtí an Ollainn, áit a raibh Dogan ag críochnú dochtúireachta agus ansin thugadar aghaidh ar an Tuirc sa bhliain 1975. Fuair Nuala post mar mhúinteoir Béarla sa Middle East Technical University nó Orta Doğu Teknik Üniversitesi ("Ollscoil Theicniúil an Mheánoirthir"), in Ancara agus thaitin an tír léi.
D'éirigh coimhlint idir an eite chlé agus an eite dheis ní ba mheasa le himeacht ama, áfach, agus ghéaraigh ar a míshuaimhneas dá bharr, go mór mhór anois agus beirt leanaí aici. Cheap sí freisin go raibh an Ghaelainn "ag éalú uaithi".
Sa bhliain 1980 dhíol an lánúin an troscán uile chun ticéid eitleáin a cheannach agus d'fhilleadar ar Éirinn. Tá cónaí ar Ní Dhomhnaill agus a fear céile gar do Bhaile Átha Cliath anois, agus tá ceathrar clainne acu.
Filíocht.
Sa bhliain 1981 a foilsíodh a chéad chnuasach filíochta i nGaeilge: "An Dealg Droighin" (1981). Glacadh léi mar bhall d'Aosdána.
Tá filíocht Ní Dhomhnaill tagtha in inmhe ach maireann tionchar thréimhse "Innti" ina dánta. Samhlaíocht agus béaloideas agus na sean-amhráin a bhíonn aici mar thobar dá cuid saothair. Go minic, cuireann sí sainchomharthaí an bhéaloidis agus gnéithe den saol nua-aimseartha i gcodarsnacht lena chéile. Dar léi, "Myth is a basic, fundamental structuring of our reality, a narrative that we place on the chaos of sensation to make sense of our lives". Tá féith an ghrinn agus rian den fheimineachas le brath ar chuid dá saothair chomh maith.
Is iomaí duais a bronnadh uirthi in Éirinn agus go hidirináisúnta.
Tá dánta le Ní Domhnaill ar fáil san iliomad díolaimí ach seo iad na cnuasaigh aonair: "An dealg droighin" (Corcaigh: Mercier, 1981); "Féar suaithinseach" (Maigh Nuad: An Sagart, 1984); "Feis" (Maigh Nuad: An Sagart, 1991); "Spíonáin is róiseanna" (leabhar agus caisead) (Indreabhán: Cló Iar-Chonnachta, 1993); "Cead aighnis" (Maigh Nuad: An Sagart, 1999).
Is iomaí cnuasach filíochta, dráma do pháistí, script scannán, díolaim, alt, léirmheas agus aiste atá foilsithe aici. I measc a saothar eile tá "Féar Suaithinseach" (1984); "Feis" (1991), agus "Cead Aighnis" (2000), cnuasach ina bhfuil dánta faoi shlua atá ag cur fúthu faoin bhfarraige darbh ainm na Murúcha.
Aistriúcháin.
I nGaeilge amháin a scríobhaíonn sí féin, ach cuireann sí fáilte roimh aistriúcháin. Is aoibhinn léi an teanga agus dar léi ‘Irish is a language of beauty, historical significance, ancient roots and an immense propensity for poetic expression through its everyday use’. Tá Béarla, Tuircis, Fraincis, Gearmáinis agus Ollainnnis ar a toil aici freisin.
Tá aistriúcháin dá dánta go Béarla le fáil i "Rogha Dánta/Selected Poems" (1986, 1988, 1990); "The Astrakhan Cloak" (1992), agus "The Fifty Minute Mermaid" (2007). Foilsíodh "Selected Essays" sa bhliain 2005.
Ba é Micheál Ó hAirtnéide a d'aistrigh "Rogha dánta / Selected poems" (BÁC: Raven Arts, 1988). Ar na haistriúcháin eile tá: "Pharaoh's daughter" (An Mhí: Gallery Press, 1990) ina raibh roinnt dánta nua móide aistriúcháin le daoine éagsúla; "The Astrakhan Cloak" (Oldcastle: Gallery Press, 1992) ina raibh dánta nua móide aistriúcháin le Paul Muldoon; agus "The Water Horse" (Oldcastle: Gallery Press, 1999) ina bhfuil aistriúcháin le Medbh McGuckian agus Eiléan Ní Chuilleanáin.
Tá aistriúcháin le fáil i bhFraincis, i nGearmáinis, i bPolainnis, in Iodáilis, in Ioruais, in Eastóinis agus i Seapáinis freisin.
Aistríonn filí mór le rá mar Seamus Heaney, Paul Muldoon agus Michael Longley a cuid filíochta. Tá sí réasúnta sásta leis na haistriúcháin atá déanta ar a saothar ach deir sí go dtéann filí áirithe ar strae an iomarca óna bundánta. Deir sí, áfach, go dtaitníonn aistriúcháin Paul Muldoon léi thar aistriúcháin aon duine eile, cé go bhfágann sé rian láidir ar a saothar.


Leitir Ceanainn.
Is í Leitir Ceanainn ("Letterkenny" as Béarla) an baile is mó i gContae Dhún na nGall. Tá an baile suite ar bhruacha na Súilí. Croílár geilleagrach iarthuaisceart na hEireann atá ann, in éineacht le Doire Cholm Cille.
Tá thart fá 18,000 daoine ina gcónaí i Leitir Ceanainn.
Teangacha.
Bhí 7,060 daoine ábalta Gaeilge a labhairt.
Labhair 569 (3.1% don daonra) Gaeilge taobh amuigh den chóras oideachas. Labhair 2,952 daoine teanga eile seachas Béarla nó Gaeilge sa bhaile. Bhí Polainnis an teanga iasachta is comónta le 942 cainteoirí.


Saorstát Éireann.
Is é Saorstát Éireann an stát a bunaíodh i sé chontae fichead na hÉireann i ndiaidh shíniú an Chonartha Angla-Éireannaigh agus a mhair go dtí gur tháinig Bunreacht na hÉireann i bhfeidhm sa bhliain 1937. Bhí rí Shasana ina cheann stáit ar an Saorstát, agus Seanascal Shaorstát Éireann ina ionadaí aige sa stát. Chaithfeadh na Teachtaí Dála móid dílseachta a mhionnú don Rí sula nglacfaidís a suíocháin sa Dáil.
Cé go raibh stádas an Tiarnais ag an Saorstát, bhí níos mó saoirse aige ná ag na Tiarnais eile. Éireannach ab ea an Seanascal, ach muintir isteach ab ea na Gobharnóirí Ginearálta sna tiarnais eile, fir uaisle Ghallda ón mBreatain Mhór de ghnáth. Theastaigh ó na hÉireannaigh poblacht a chur ar bun mar sin féin, agus rinne rialtas an tSaorstáit a ndicheall leis an gcuspóir sin a bhaint amach seachas cogadh nua a tharraingt anuas ar an tír. Sa bhliain 1931, d'achtaigh Parlaimint na Ríochta Aontaithe an reacht ar ar tugadh Reacht Westminster, reacht a chuir ar chumas na dTiarnas éagsúil a gcuid dlíthe féin a reachtú beag beann ar an mBreatain Mhór. Ghlac lucht rialtais na hÉireann buntáiste ar an reacht seo lena mbunreacht féin a chur i bhfeidhm, Bunreacht na hÉireann, sa bhliain 1937.


David Lloyd George.
Státaire Briotanach ab ea David Lloyd George, an Chéad Iarla Lloyd-George Dhwyfor, OM, PC (17 Eanáir 1863 – 26 Márta 1945). B'eisean an Príomh-Aire Liobrálach deireanach ar an Ríocht Aontaithe, ó 1916 - 1922 agus an t-aon Phríomh-aire ar an Ríocht Aontaithe, as an mBreatain Bheag.
Shínigh Lloyd George an Conradh Angla-Éireannach agus bhí sé mar cheartlár an Conradh Versailles tar éis an Chéid Chogaidh Domhanda. Tugadh "The Welsh Wizard" (Draoi na Breataine Bige) air mar gheall ar a chumas mar pholaiteoir.
Lloyd George, David
Lloyd George, David
Lloyd George, David
Lloyd George, David


Lá na nAithreacha.
Is lá saoire é Lá na nAithreacha chun Aithreacht agus aithreacha a cheiliúradh, sa dóigh is a cheiliúrann Lá na Máithreacha Máithreacht. Titeann Lá na nAithreacha ar an tríú Domhnach de mhí an Mheithimh in Éirinn agus sa Bhreatain.
Tugtar bronntanais mar aon le hearraí crua agus uirlísí d'aithreacha ar fud an domhain ar an lá sin.
Stair.
Sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, ba í an Bhean Sonora Smart Dodd an duine a chuir tús le Lá na nAithreacha. Bhí a hathair ina sheansaighdiúir sa Chogadh Cathartha Mheiriceá, William Jackson Smart. B'fhear é a thóg seisiúr páiste agus é ina thuismitheoir aonair i Spokane, Washington. Tugadh spreagadh di ó iarracht Anna Jarvis chun tús a chur le Lá na Máithreacha.
Cé gur mhol sí an 5 Meitheamh ar dtús, cothrom lae báis a hathar, níor thug sí go leor ama do na heagraithe socruithe a dhéanamh, agus cuireadh an ceiliúradh ar ceal go dtí an tríú Domhnach i Mí an Mheithimh. Tugadh tacaíocht neamhoifigiúil ó dhaoine mar aon le William Jennings Bryan caol díreach.
Cé gur rinne Lyndon Johnson lá saoire de Lá na nAithreacha, sa bhliain 1966, níor aithníodh an saoire go hoifigiúil go dtí go raibh Richard Nixon ina uachtarán sa bhliain 1972.


Liam Tomás Mac Cosgair.
Ba é Liam Tomás Mac Cosgair (6 Meitheamh 1880 – 16 Samhain 1965) céad Uachtarán an Choiste Feidhmeannaigh i Saorstát Éireann. Bhí sé ina aire sa Chéad agus sa Dara Dáil agus throid sé i gCogadh na Saoirse. Bhí sé ina cheannaire ar Chumann na nGaedheal go dtí go ndeachaigh siad le chéile leis an Lár-Pháirtí agus gluaiseacht na Léinte Gorma. Bhí sé ina cheannaire ar Fhine Gael tar éis a dhíbríodh Eoin O'Duffy.


Liam Mac Cosgair.
B'é Liam Mac Cosgair ("Liam Cosgrave" i mBéarla) cúigiú Taoiseach na hÉireann. Rugadh é ar 13 Aibreán, 1920 agus bhí sé ina Thaoiseach ó 1973 go 1977.


Cathal Brugha.
Réabhlóidí Éireannach agus polaiteoir as Baile Átha Cliath ab ea Cathal Brugha ("Charles William St John Burgess"; 18 Iúil 1874 - 7 Iúil 1922), a ghlac páirt in Éirí Amach na Cásca, i gCogadh na Saoirse agus i gCogadh Cathartha.
Luathshaol.
Rugadh i mBaile Átha Cliath do thuismitheoirí measctha é, duine acu ina Chaitliceach Éireannach agus an duine eile ina Phrotastúnach Sasanach. Eisean an deichiú as ceathrar déag sa chlann. Chuaigh sé ar scoil ar Choláiste Belvedere, ach bhí air an coláiste a fhágáil, toisc gur theip ar ghnó a athara. Fuair sé post níos déanaí mar chléireach i gcomhlacht a bhí ag soláthar earraí eaglaise.
Sa bhliain 1899 chuaigh sé i gConradh na Gaeilge, agus sa bhliain 1913, bronnadh céim leifteanant air in Óglaigh na hÉireann. I rith Éirí Amach na Cásca, bhí sé ar an dara duine ba mhó cumhachta san aonad a bhí faoin gCeannfort Éamonn Ceannt. Gortaíodh go tromchúiseach é i rith na troda, nó ghoin pléascán láimhe agus cith piléar é. Bhí sé chomh dona is gur ceapadh nach dtiocfadh sé as ar aon nós.
An Chéad Dáil.
I nDeireadh Fómhair sa bhliain 1917, rinneadh Ceann Foirne Óglaigh na hÉireann de, post a bhí aige go dtí Márta sa bhliain 1919. Sa bhliain 1918, vótáladh isteach i nDáil Éireann é, agus é ina Theachta Dála do dháilcheantar Phort Láirge. Rinneadh Aire Cosanta de ar an rialtas nua. Toisc nach raibh Éamon de Valera ná Art Ó Gríofa i láthair, bhí sé ina Phríomh-Aire ar Dháil Éireann ag chéad chruinniú na Dála ar an 21 Eanáir sa bhliain 1919.
Brugha agus Ó Coileáin.
Bhí an-chol aige le Mícheál Ó Coileáin. Bhí an Coileánach i gceannas ar an Rannóg Faisnéise in Óglaigh na hÉireann, ach bhí níos mó tionchair aige ar na cúrsaí cosanta, toisc go raibh sé ina bhall tábhachtach i mBráithreachas na Poblachta. Cheap an Brughach go raibh an Coileánach agus an tIRB ag tolladh faoina údarás, agus go raibh an iomarca airde ag na meán chumarsáide ar an gCoileánach. Nuair a tháinig ceannasaithe na nÓglach le chéile i Mí Lúnasa sa bhliain 1920, bhí an Brughach ag áitiú ar na hÓglaigh nár chóir dóibh na saighdiúirí Gallda a ionsaí ón luíochán, mura mbeadh d'áiméar acu iad féin a ghéilleadh, ach ní raibh lucht ceannais na mbriogáidí ar aon bharúil leis, nó dúirt siad nach raibh an chomhairle seo réadúil ná réasúnta. Chomhairligh an Brughach freisin na Gaill a ionsaí i Sasana féin, ach níor thaitin an smaoineamh seo leis an gCoileánach.
Cogadh Cathartha na hÉireann.
Sa bhliain 1922, chaith sé a vóta i gcoinne an Chonartha, agus cuireadh Risteard Ó Maolchatha ina áit mar Aire Cosanta. Maraíodh sna Ceithre Chúirteanna é i rith an Chogaidh Chathartha. Bhí teach na gcúirteanna á scriosadh agus ba léir go raibh na daoine taobh istigh díobh ag cailleadh an chluiche. Bhí sé gortaithe go marfach sa leis faoin am seo. Maraíodh é nuair a bhí sé ag teacht amach as an bhfoirgneamh, agus gunnán á bheartú aige. An t-urchar a bhuail é, bhris sé artaire sa leis aige, agus b'é an cur fola ba thrúig bháis dó. Ar an seachtú lá de Mhí Iúil, sa bhliain 1922, a d'éag sé, nuair a bhí aon lá déag ag teastáil uaidh le hocht mbliana is dhá scór a shlánú.
A theaghlach.
Ba Theachta Dála í a bhean Caitlín Brugha le Sinn Féin, a chaith na blianta idir 1923 agus 1927 sa Dáil. Bhí mac acu, Ruairí Brugha, a chuaigh leis an bpolaitíocht ina dhiaidh sin, agus é ina Theachta Dála, ina theachta i bParlaimint na hEorpa agus ina Sheanadóir d'Fhianna Fáil sna 1970idí agus sna 1980idí. Fuair Ruairí bás sa bhliain 2006.
Tagairtí.
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal
Brugha, Cathal


An Rómáinis.
Teanga Rómánsach í an Rómáinis agus í ina teanga oifigiúil sa Rómáin. Cosúil leis na teangacha Rómánsacha eile, d'fhorbair sí as an Laidin, ach fuair sí cuid mhaith focal iasachta ó na teangacha Slavacha a labhraítear sna tíortha ina timpeall.
Tugtar "Moldóivis" ar an Rómáinis a labhraítear sa Mholdóiv, ach is í an teanga chéanna í, go bunúsach, a fhad agus atá an caighdeán scríofa i gceist. Nuair a d'fhorghabh na trúpaí Sóivéadacha an Mholdóiv sa bhliain 1940, cuireadh na litreacha Coireallacha i bhfeidhm ar an Rómáinis a bhí á labhairt ansin, agus gaireadh teanga neamhspleách - Moldóivis - di. Ar dtús, rinne na teangeolaithe Sóivéadacha iarracht tréithe na gcanúintí áitiúla a thabhairt isteach sa chaighdeán scríofa, ach de réir a chéile, d'éirigh siad as an obair seo, agus ghlac siad leis mar phrionsabal go raibh sé ní ba chiallmhaire cloí le norm na Rómáine féin, cé gur mhair na litreacha Coireallacha in úsáid oifigiúil go dtí gur bhain an Mholdóiv amach neamhspleáchas sa bhliain 1989. An chanúint a labhraítear sa Mholdóiv, níl mórán difríochta idir í agus an Rómáinis a chluinfeá sa Rómáin féin, agus is ionann í agus an chanúint sa chuid is cóngaraí don Mholdóiv den Rómáin. Is í an difríocht is mó ná go bhfanann a lán focal Rúisise in úsáid sa teanga labhartha sa Mholdóiv.
Scéal eile ar fad go bhfuil dreamanna beaga scaipthe ar fud na mBalcán agus canúintí Rómáinise á labhairt acu atá chomh difriúil leis an teanga chaighdeánach is gur féidir a rá gur teangacha ar leith iad. Is í an Aromúinis, nó an Aromáinis, an ceann is tábhachtaí acu seo, agus í á labhairt sa Ghréig agus sa Mhacadóin. Tá sí chomh breac le hiasachtaí Gréigise is nach féidir leis an Rómánach mórán adhmaid a bhaint aisti. Ní hionann gramadach an dá theanga ach an oiread. Teanga bheo bhríomhar í an Aromúinis i gcónaí, cé nach bhfuil stádas oifigiúil aici ach in aon chathair amháin sa Mhacadóin.
Canúintí.
Maidir leis an Rómáinis sa chiall chúng, is minic a thugtar Dáca-Rómáinis uirthi le hí a aithint thar an Aromúinis agus na canúintí beaga scaipthe eile. Tagairt é sin do phroibhinse sean-Rómhánach na Dáicia, proibhinse a bhí suite san áit a bhfuil an Rómáin inniu, a bheag nó a mhór. Teanga shaibhir chultúrtha í inniu, agus stádas oifigiúil aici sa Rómáin, sa Mholdóiv agus i gcúige na Vóvaidíne sa tSeirbia.
Is léir go bhfuil an Dáca-Rómáinis féin roinnte ina canúintí éagsúla, cé nach bhfuil difríochtaí móra eatarthu. "Grai", nó "graiul" leis an alt deimhneach, an focal Rómáinise ar chanúint. Is í an deighilt is tábhachtaí ná an scoilt idir canúintí an tuaiscirt agus canúintí an deiscirt. Is iad "graiul oltenesc" agus "graiul muntenesc" na canúintí deisceartacha, an chanúint "oltenesc" á labhairt san iardheisceart (Oltenia, timpeall ar chathair Craiova) agus an chanúint "muntenesc" sa chuid is mó de dheisceart na tíre (an chuid is mó den chósta, abair, agus an chuid den tír timpeall na príomhchathrach). Is í an chanúint "oltenesc" a labhraítear sa Vóvaidín. Maidir leis na canúintí tuaisceartacha, labhraítear an chanúint "bănăţean" san iarthar, agus is í an chanúint "ardelenesc" canúint na Trasalváine. Timpeall ar chathair Baia Mare, tá réigiún Maramureş, an réigiún is faide thuaidh sa tír, agus canúint dá gcuid féin, "graiul maramureşean", ag muintir an réigiúin. Maidir leis an gcanúint a labhraítear sa Mholdóiv, "graiul moldovenesc", le fírinne is canúint mhór láidir í in Oirthear na Rómáine féin, agus bhí an-tionchar aici ar fhorbairt na teanga caighdeánaí sa Rómáin - cúis eile é sin le chomh drogallach a bhíonn na teangeolaithe stádas na teanga a ghéilleadh don Mholdóivis.
Ceanada.
I 2011 bhí Rómainis an máthairtheanga do 90,300(0.3%) duine i gCeanada suas ó 78,495(0.3%) duine i 2006.
An Mholdóiv.
Is í Rómáinis an teanga oifigiúl sa Mholdóiv. Is í an máthairtheanga do timpeall ar 76% do daona an Mholdóiv.
An Rómáin.
Is í Rómainis an t-aon teanga oifigiúl sa Rómáin ag leibhéal náisiúnta. I 2002 bhí Rómainis an príomtheanga do 91% do daonra an Rómáin.
An tSeirbia (an Vóvaidín).
Is teanga oifigiúl í an Rómáinis sa Vóvaidín. I 2002 bhí Rómainis an máthairtheanga do 29,512 (1.45%) duine sa Vóvaidín.
S.A.M..
De réir an American Community Survey 2006-2010 bhí Rómáinis an príomtheanga do 149,309 duine i S.A.M..
An Úcráin.
I 1993 bhí Rómáinis an máthairtheanga do 630,000 duine sa Úcráin.
An Ungáir.
Is teanga aitheanta mionlach í an Rómáinis san Ungáir.
An Dáicis.
Bhí Dáicis - teanga Ind-Eorpach nach bhfuilimid ró-eolach uirthi - á labhairt sa Dáicia sular bhunaigh na Rómhánaigh an proibhinse ansin. An Laidin labhartha as ar fáisceadh an Rómáinis, fuair sé cuid mhaith focal ar iasacht ó theanga na mbundúchasach, agus tá cúpla ceann acu fanta sa Rómáinis inniu féin, ar nós "brânză", cáis.
An Tionchar Balcánach.
Tá na teangacha Balcánacha go léir sách cosúil le chéile - is é an téarma a úsáideann na teangeolaithe go minic ná "Sprachbund", focal Gearmáinise a chiallaíonn "comhghuaillíocht teangacha". Cé nach bhfuil dlúthghaol ach ag cuid de na teangacha seo le chéile, is féidir cosúlachtaí a aithint ar ghramadach na dteangacha seo go léir de thoradh an tionchair a bhí acu ar a chéile i rith na gcéadta bliain. "Balcánachas" den chineál seo atá i gceist le saintréithe áirithe gramadúla a aithnítear ar an Rómáinis freisin: cuirtear an t-alt deimhneach le deireadh an fhocail mar a bheadh iarmhír ann: "codru" "coill, foraois", "codrul" "an choill, an fhoraois"; níl infinideach ag na briathra (ach oiread le briathra na Gaeilge, dála an scéil); agus cruthaítear an aimsir fháistineach trí úsáid a bhaint as leagan ídithe an bhriathair a chiallaíonn, go stairiúil, "is mian liom, teastaíonn uaim": "voi face" "déanfaidh mé" (is é "face" foirm an tríú pearsa san aimsir láithreach: "déanann"; agus tá "voi" bunaithe ar "volo" na Laidine).
Tionchar na dTeangacha Eile.
Tháinig cuid mhaith focal iasachta ó na teangacha Slavacha. Glactar leis gur tháinig focal as gach ceathrar sa Rómáinis ón tSlaivis. D'imir an Ghréigis, an Ungáiris, an Ghearmáinis agus an Tuircis a dtionchar ar stór focal na teanga freisin.
Ón naoú haois déag ar aghaidh, áfach, tá na Rómánaigh ag iarraidh an teanga a "ath-Rómhánú" agus iad ag tarraingt ar an bhFraincis, ar an Iodáilis agus ar an Laidin le haghaidh téarmaí nua. Tá tionchar na Fraincise ar an teanga láidir go maith, agus dúil ag na Rómánaigh i dteanga agus i gcultúr na Fraince le fada an lá. Chuaigh a lán Rómánach go dtí an Fhrainc ar lorg na saoirse agus le teacht slán ó na cineálacha éagsúla daorsmachta a bhí ag crá a dtíre, agus bhain scríbhneoirí ón Rómáin clú agus cáil amach leis an máistreacht a bhí acu ar an bhFraincis.


Peirséas (réaltbhuíon).
Is réaltbhuíon thuaisceartach í Peirséas atá ainmnithe as laoch na Gréige a mharaigh Meidiúsa. Is ceann de na 48 réaltbhuíon de chuid Tholamaes í agus is ceann í freisin de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo. Tá an réalta athraitheach cháiliúil dá ngairtear Algol (β Per) le feiceáil ar an réaltbhuíon seo. Agus tá radaí dhreigechith na bPeirsidí suite ar an réaltbhuíon seo chomh maith.
Stair is miotaseolaíocht.
Faightear Peirséas na miotaseolaíochta mar laoch i gceann de na miotais is cáiliúla de chuid na Sean-Ghréagacha. Má chuirtear san áireamh réaltaí níos doiléire ach infheicthe fós ag an tsúil fhornocht, léiríonn Peirséas fear agus rud cruinn ar iompar aige fad a láimhe uaidh. Timpeall na réaltbhuíne seo, feictear réaltbhuíonta eile a bhfuil baint éigin acu ó thaobh suímh agus crutha de le bunús roinnt de na miotais faoi Pheirséas: mar shampla Caiseoipé, Ceiféas, Peigeasas,
Andraiméide agus an Míol Mór.
Mac leis an mbean so-mharaithe Danae agus an dia Séas ab ea Peirséas. Chuaigh sé ar lorg cinn na gorgaine Medusa mar bhronntanas pósta do Dictys, deartháir do Polydectes rí Seriphos. (Ní raibh ach seift sa lorg ó thaobh Dictys de, áfach.) Le cúnamh na ndéithe Heirméas agus Ataene, d'éirigh leis an ghorgain a mharú faoi dheireadh agus a ceann a bhreith leis. Ar a shlí abhaile dó, tharrtháil sé Andraiméide (iníon Cheiféis agus Chaiseoipé, a bhí ina rí agus ina banríon na hAetóipe) ó ollphéist mhara (.i. an Míol Mór). Le tuilleadh eolais faoi na miotas seo, féach Peirséas agus Maíomh Chaiseoipé.


Ido.
Is teanga idirnáisiúnta shaorga í an teanga Ido. Tá sí cósúil le (agus bunaithe ar) an Sprantais. Tá formhór na bhfocal sa teanga bunaithe ar an Laidin, an nGréigis, an bhFraincis, an nGearmáinis agus ar an mBéarla.


Liosta teangacha.
Seo Liosta de Theangacha ar fud fad an domhain


Achadh Conaire.
Baile i gContae Shligigh is ea Achadh Conaire ("Achonry" as Béarla).


Áth an Chláir.
Is baile é Áth an Chláir ("Aclare" as Béarla) atá suite i gContae Shligigh.
Suíomh.
Is é Áth an Chláir an príomhbaile i bparóiste Chill Mac Taidhg. Tá sé lonnaithe ar an Eidhneach, craobh-abhainn de chuid na Muaidhe. Is féidir Caisleán Bhéál an Chláir a fheiceáil ón mbaile: seo dún tréigthe de chuid mhuintir Uí hEára.
Ceol.
Tá oidhreacht cheoil thraidisiúnta láidir ag an sráidbhaile, agus tá aithne air mar gheall ar a chuid amhránaithe agus ceoltóirí. As Áth an Chláir don cheoltóir Tommy Fleming.


Baile an Mhóta (Sligeach).
Is baile margaidh é Baile an Mhóta ("Ballymote" as Béarla), atá suite i ndeisceart Chontae Shligigh. Tá an baile fós ag fás. Is baile stairiúil é, le Caisleán Baile an Mhóta, a thóg Risteard Óg de Burgh sa bhliain 1300. Deirtear go raibh Leabhair Bhaile an Mhóta scríofa istigh ann.
Tá Baile an Mhóta lonnaithe ar na bóithre réigiúnacha R293, R295 agus R296, agus ar an iarnród ó Bhaile Átha Cliath go Sligeach.
Séadchomhartha Náisiúnta na hÉireann i gCuimhneachán na "Fighting 69th" i mBaile an Mhóta
D'oscail méara Nua-Eabhrac Michael Bloomberg Séadchomhartha Náisiúnta na hÉireann i gcuimhneachán na "Fighting 69th" i mBaile an Mhóta ar an 22 Lúnasa 2006.
Daoine cáiliúla.
Baile An Mhota


Baile Easa Dara.
Baile i gContae Shligigh is ea Baile Easa Dara ("Ballysadare" as Béarla).
Baile Easa Dara


Baile Idir dhá Abhainn.
Baile i gContae Shligigh is ea Baile Idir dhá Abhainn ("Riverstown" as Béarla).
Baile Idir dha Abhainn


Béal Átha an Trí Liag.
Baile i gContae Shligigh is ea Béal Átha an Trí Liag ("Ballinafad" as Béarla).
Beal Atha An Tri Liag


Béal Átha na gCarraigíní.
Baile i gContae Shligigh is ea Béal Átha na gCarraigíní ("Castlebaldwin" as Béarla).
Beal Atha na Carraigini


Béal Trá.
Baile i gContae Shligigh is ea Béal Trá ("Beltra" as Béarla).
Beal Tra


Cill Ghlas.
Baile i gContae Shligigh is ea Cill Ghlas ("Kilglass" as Béarla).
Cill Ghlas


Cliafuine.
Baile i gContae Shligigh is ea Cliafuine ("Cliffony" as Béarla).
Cliafuine


Cluain na Cúile.
Baile i gContae Shligigh is ea Cluain na Cúile ("Cloonacool" as Béarla).
Cluain na Cuile


Cnoc na hIora.
Baile i gContae Shligigh is ea Cnoc na hIora ("Knocknahur" as Béarla).
Cnoc na hIora


Cúil Áine.
Baile i gContae Shligigh is ea Cúil Áine ("Coolaney" as Béarla).
Cuil Aine


Cúil Mhuine.
Baile i gContae Shligigh is ea Cúil Mhuine ("Collooney" as Béarla).
Cuid de lár Chúil Mhuine
Cuil Mhuine


Droim Chliabh.
Baile i gContae Shligigh is ea Droim Chliabh ("Drumcliffe" as Béarla). Tá sé suite ocht gciliméadar slí ó thuaidh ó bhaile Shligigh ar bhóthar an N15 idir sliabh Bhinn Ghulbain agus an fharraige. Tá uaigh William Butler Yeats i reilig ann.
Droim Chliabh


An Droim Mór Thiar.
Sráidbhaile in iarthar Chontae Shligigh is ea An Droim Mór Thiar ("Dromore West" as Béarla).
Tá an sráidbhaile suite ar an stad leath-slí idir Béal an Átha i gContae Mhaigh Eo agus Cathair Shligigh, an príomhbhaile i gContae Shligigh, ar an N59. Ritheann Abhainn Dhún Néill tríd an sráidbhaile agus tá sí suite idir Sliabh Gamh agus an cósta Atlantach. De gnáth anseo mar a bhíonn i dtuatha na hÉireann go coitianta, an gnó is flúirsí sa bhaile ná tithe tábhairne - agus tá ceithre cinn acu anseo. Chomh maith leis sin, tá dhá siopaí, poitigéir, bialann Shíneach, búistéir agus bláthadóir anseo.
Tá stáisiún seirbhíse Topaz le fáil sa bhaile An Droim Mór Thiar.
Droim Mor Thiar


Fearann Uí Chearnaigh.
Baile i gContae Shligigh, Poblacht na hÉireann is ea Fearann Uí Chearnaigh ("Carney" as Béarla).
Fearann Ui Chearnaigh


An Ghráinseach.
Is baile i gContae Shligigh í an Ghráinseach ("Grange" as Béarla).
Ghrainseach


Goirtín.
Baile i gContae Shligigh is ea Goirtín ("Gorteen" as Béarla).
Goirtin


Iascaigh.
Baile i dtuaisceart Chontae Shligigh is ea Iascaigh ("Easky" as Béarla). Tá sí suite ar an cóiste Atlantach, 26 mhíle ó Shligigh agus 15 mhíle ó mBéal an Átha i gContae Mhaigh Eo. Tagann an t-ainm ón focal Gaelach 'iasc', agus tá an ciall dírach 'fliúrse d'éisc', de bharr an t-Abhann Iascaigh atá suite in aice leí. Ar dtús, bhí an t-ainm 'imleach iseal' ar bparóiste Iascaigh.
Stair.
Tá saibhreas de stair agus oidhreacht nascaithe leis an sráidbhaile agus an fairsinge timpeall í.
Caisleán Ros Laoi.
Tógadh i 1207, bhí an gcaisleán an baile don na Taoisigh Ó Dabhda ó Tír Éire. Tógadh é ar dtús d'Oliver MacDonnell, a tháinig ansin chun baintreach Ó Dabhda a phósadh. Sprioc daingean in iarthar Co. Shligigh, tá sé suite ar ché Iascaigh. Tá mhéad mhór den chaisleán bunúsach caillte anois de bharr imeacht tamaill, ach fós, tá an chorp den chaisleán fágtha. 63 throigh ard, leis an pointe is airde darbh ainm 'leaba an mairnéalach'.
An Carraig Scoilt.
Ar an R297, ag imeacht amuigh go dtí Sligeach sa mbaile fearainn Cillín Dubh, is ea an bollán ón Aois Leac Oighir darbh ainm áitiúile 'an carraig scoilt'. De réir finscéal áitiúil bhí an carriag scoillte mar gheall ar argóint idir dhá fathachaí ar na Sléibhte Gámh, ceann amháin acú ab ea Fionn Mac Cumhaill. Deirtear gur dúnfadh sé suas má shiúlann aon duine idir na dhá taoibh ar feadh traoi úr.
Iascaigh


Inis Crabhann.
Baile i gContae Shligigh is ea Inis Crabhann ("Inishcrone" as Béarla). Is é an trá ghainmheach, campála turasóireachta, agus cúrsa gailf ar fad a mhealladh le líon mór de na cuairteoirí. Áirítear ar an limistéar Inis Crabhann is siad ha háiteanna “Muckduff, Lacken, Lacknaslevia, Frankford, Carrowhubbock South and Carrowhubbock North”
Síneann trá ghainmheach poiblí na Inis Crabhann thar limistéar fada de líne chladaigh. Tá sé roinnte in aice leis an chuid íochtarach den sráidbhaile ag abhainn beag. Cuairteoirí fanacht go ginearálta sna heastáit bhaile. Tá dhá óstán mór ann: an Chósta Óstán Diamond agus an Sands Aigéan Óstán.
Inis Crabhann


An Leathros.
Baile i gContae Shligigh is ea An Leathros ("Strandhill" as Béarla).
Leathros


Mainistir Réadáin.
Baile i gContae Shligigh is ea Mainistir Réadáin ("Monasteraden" as Béarla).
Mainistir Readain


An Mullach Mór.
Baile i gContae Shligigh is ea An Mullach Mór ("Mullaghmore" as Béarla).
Mullach Mor


An Ros, Co. Shligigh.
Baile i gContae Shligigh is ea An Ros ("Rosses Point" as Béarla).
Ros


An Scrín.
Baile i gContae Shligigh is ea An Scrín ("Skreen" as Béarla).
Scrin


Tobar an Choire.
Baile i gContae Shligigh is ea Tobar an Choire ("Tubbercurry" as Béarla).
Tobar an Choire


Tuar Loistreáin.
Is baile é Tuar Loistreáin ("Toorlestraun" as Béarla) atá i gContae Shligigh.
Tá an sráidbhaile suite i bParóiste Chill Mac Taidhg. Is áit margadh d'fhéirmeoirí áitiúla í.
Tá Cluain Chatha mar bhaile fearainn in aice an tsráidbhaile, áit a bhí cath sa 15ú haois idir dhá chlann.
Ó thaobh an CLG de tá an cumann áitiúil ar cheann de na chumainn is fearr sa chontae san iomáint agus sa pheil.
Tuar Loistreain


Na Ceithre Cúirteanna.
Is iad na Ceithre Cúirteanna an príomhshuíomh cúirte i bPoblacht na hÉireann, atá suite i mBaile Átha Cliath. Is iad na cúirteanna atá le fáil san fhoirgneamh inniu ná an Chúirt Uachtarach, an Ard-Chúirt, agus an Phríomh-Chúirt Choiriúil. B'é an t-ailtire iomráiteach James Gandon a dhear an áit, agus tógadh sna blianta ó 1796 go dtí 1802 í. Is iad na cúirteanna as ar ainmníodh an foirgneamh ná an tSeansaireacht, Binse an Rí, Cúirt an Státchiste agus Cúirt na bPléadálacha Comónta ("Common Pleas" as Béarla). Ag druidim chun deiridh don naoú haois déag, leasaíodh córas na gcúirteanna agus tháinig cinn nua in áit na gcúirteanna áirithe seo, ach níor athraíodh ainm stairiúil an fhoirgnimh. Nuair a bhain an chuid is mó d'Éirinn amach an rialtas dúchais mar Shaorstát, tháinig athrú nua ar chóras na gcúirteanna. Cuireadh sean-Ard-Chúirt na hÉireann ar ceal agus tugadh bata agus bóthar do Thiarna Príomh-Bhreitheamh na hÉireann agus do Thiarna Seansailéara na hÉireann. Ina n-áit sin, tháinig an Chúirt Uachtarach nua, agus an Príomh-Bhreitheamh i gceannas uirthi, chomh maith leis an Ard-Chúirt Bhreithiúnais, agus Uachtarán na hArd-Chúirte i gceannas uirthi.
Léirscrios an Fhoirgnimh sa Chogadh Cathartha.
Bhí na Ceithre Cúirteanna i gcroílár na n-imeachtaí le linn Éirí Amach na Cásca, agus arís eile sa Chogadh Cathartha. Le linn an Éirí Amach, ghabh an Chéad Chathlán an foirgneamh faoi chomandracht Éamoinn Uí Dhálaigh. Tháinig an áit sách slán as an Éirí Amach, cé go ndearna gunnaí móra na nGall an-léirscrios sa phríomhchathair. Bhí an scéal i bhfad ní ba mheasa sa bhliain 1922, áfach, nó ba sna Cúirteanna seo a thosaigh an Cogadh Cathartha, go bunúsach.
Nó nuair a tháinig scoilt ar Óglaigh na hÉireann i ndiaidh shíniú an Chonartha Angla-Éireannaigh, shealbhaigh Ruairí Ó Conchúir agus a chuid Óglach an foirgneamh seo, agus iad ag cur in aghaidh an Chonartha. Bhí Seán Lemass, a bhí ina Thaoiseach sna 1960í, ar duine de na hÓglaigh seo. Sa deireadh, ní raibh an dara suí sa bhuaile ag Mícheál Ó Coileáin ach an áit a ionsaí le ruaigeadh a chur ar na frith-Chonraitheoirí. Scriosadh an foirgneamh stairiúil faoi chith na sliogán, agus, thar aon rud eile, chuir pléasc mhillteanach sciathán thiar an fhoirgnimh de dhroim an domhain ar fad. Sa teagmháil seo, chuaigh sean-chartlann na dtaifead poiblí trí thine go hiomlán. Bhí sé ina ábhar conspóide ar feadh i bhfad, an raibh na frith-chonraitheoirí tar éis buamaí bobghaiste a fhágáil sa chartlann d'aon ogham. Dhiúltaigh siad don líomhain seo, áfach, agus iad ag áitiú nach bobghaiste a bhí ann, ach a gcuid lón cogaidh. Is fíor go raibh siad ag baint úsáide as an gcartlann mar stóras muinisin, ach ní raibh mianaigh d'aon chineál curtha ansin. Mar sin, madhmadh an muinisean de thimpiste le linn na gcathanna.
Atógáil na gCeithre gCúirteanna.
Ar feadh deich mbliana i ndiaidh an Chogadh Chathartha, bhí na cúirteanna ab airde sa tír - an seanchóras go dtí an bhliain 1924, agus córas nua an tSaorstáit ina dhiaidh sin - lonnaithe i seanárasán an Leas-Rí i gCaisleán Bhaile Átha Cliath. Sa bhliain 1932, hosclaíodh na Ceithre Chúirteanna arís, agus iad atógtha agus athchóirithe ó bhonn aníos. Mar sin féin, bhí trioc agus troscán an tseanfhoirgnimh caillte go deo, chomh maith leis na doiciméid, a chuaigh trí thine in éineacht le hOifig na dTaifead Poiblí. Thairis sin, ní raibh an stát úrbhunaithe sách saibhir le mórscéimeanna atógála agus athmhaisiúcháin a mhaoiniú. Mar sin, ní dhearnadh iarracht ar bith leis an tseanchuma a chur ar an taobh istigh den fhoirgneamh arís. hAtógadh dhá thaobhsciathán níb fhaide ar shiúl ón abhainn, nó roimhe sin, bhí sé ag cur isteach ar na daoine chomh cúng agus a bhí na cosáin lasmuigh den fhoirgneamh. Baineadh simléirí den fhoirgneamh freisin. Is féidir an locht a fháil ar na hathruithe seo, áfach, go ndearna siad dochar don dóigh ar phleanáil Gandon an foirgneamh sa bhliain 1796, agus don dóigh ar chóir dó dul i gcion ar an mbreathnóir, dar leis an ailtire.
Naisc sheachtracha.
Ceithre Cúirteanna, Na
Ceithre Cúirteanna, Na
Ceithre Cúirteanna, Na


James Gandon.
Ceithre Chúirt le James Gandon
Ba ailtire iomráiteach é James Gandon (29 Feabhra, 1742 - 27 Nollaig, 1823), a chum is a cheap na Ceithre Chúirteanna agus Teach an Chustaim i mBaile Átha Cliath.
Gandon, James
Gandon, James
Gandon, James


Nuadu.
Fear Thóin Re Gaoith, dealbh ársa eibhir d'fhear cogaidh
Laoch i mbéaloideas na hÉireann ba ea Nuadu Airgeadlámh. Óglach cróga ab ea é. Throid sé i gCath Maighe Tuireadh leis na Tuatha Dé Danann i gcoinne Balor, rí na bhFomóiri. Deirtear go raibh Balor ina chónaí i dtúr ard ar oileán Thoraí gar do Thír Chonaill. Chaill Nuadu a lámh i gcath fíochmhar ach rinne Dian Cecht, gabhann nó dochtúir draíochtúil, lámh speisialta dó, déanta as airgead. B'éigean don rí a bheith gan smál i seandlí na hÉireann. Bhí air Nuadu lámh speisialta a fháil.


Caorthann.
Is crann é an caorthrann, atá gaolta le coll agus dair. Tugtar "Rowan" air i mBéarla.
Bíonn rath ar chaorthann in ithreacha bochta. Is féidir leis fás go hairde 15-20m agus tá coirt mhín liathdhonn aige. Tá na bláthanna buíbhán agus le feiceáil i mBealtaine - forbraíonn siad ina gcaora dearga le teacht an fhómhair. Is foinse bhia tábhachtach iad na caora d’éin sna hardtailte agus sléibhte.
Bíonn caora dearga ar an gcrann sa bhFómhair. Bhain draíocht leis an gcrann sa bhéaloideas. Bhí an Searbhán Lochlannach ag cosaint an chrainn i scéal Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne ach d'imir Diarmaid (laoch cróga glic) cleas air.


An Iodáilis.
Is í an Iodáilis nó an "Eadáinis", mar a thug Máirtín Ó Cadhain uirthi de réir a chanúna (Iodáilis: italiano nó "lingua italiana") teanga náisiúnta na hIodáile. Labhraítear freisin í i gCathair na Vatacáine, san Airgintín, san Eilvéis, in Uragua, sa Bhrasaíl, sna Stáit Aontaithe, sa Ghearmáin agus san Fhrainc. Ceann de na teangacha oifigiúla is ea í san Eilvéis, chomh maith leis an bhFraincis, an Ghearmáinis agus an Réata-Rómáinis. Teanga bhundúchasach is ea an Iodáilis san Iodáil féin agus san Eilvéis, ach tháinig na pobail Iodálacha sna tíortha eile, go háirithe san Oileán Úr, ar an bhfód de thoradh na himirce, nó ba dual do na hIodálaigh riamh dul ar imirce. D'fhág na hinimirceoirí Iodálacha an-lorg ar chultúr na Stát Aontaithe agus na hAirgintíne, ach go háirithe, agus tá leathchaint na gcoirpeach san Airgintín, an "lunfardo", lán focail iasachta ón Iodáilis.
Tá an Iodáilis chaighdeánach bunaithe ar chanúint na Toscáine, ach is é an fuaimniú a chluinfeá i gcathair na Róimhe féin an fuaimniú is airde meas ar na saoltaí seo. Mar a deir na hIodálaigh féin, is í an Iodáilis is fearr ná "lingua toscana in bocca romana", teanga na Toscáine i mbéal na Róimhe.
An Iodáilis taobh amuigh don Iodáil.
Seachas an Iodáil tá an Iodáilis scapaithe i dtíortha éagsúla ar fud an domhain.
an Airgintín.
Cé go bhfuil Spáinnis an teanga oifigiúl is í Iodáilis an máthairtheanga do timpeall ar 1,500,000 duine san Airgintín.
An Astráil.
I 2001 bhí Iodáilis an máthairtheanga do 316,890 duine san Astráil. Is í an tríú teanga is comónta san Astráil tar éis Béarla agus Sínis.
Ceanada.
I 2011 bhí Iodáilis an máthairtheanga do 407,485(1.2% do daonra gCeanada) duine i gCeanada shíos ó 455,040(1.5%) duine i 2006.
An Chróit.
Tá stair fada ag an Iodáilis sa Chróit go háraithe san Istria Crótach. Is í an máthairtheanga do 0.43% do daonra an Chróit. Sa lá atá inniu an is teanga aitheanta mionlach í an Iodáilis san Istria Crótach agus í an máthairtheanga do 6.83%.
An Eilvéis.
Is ceann dos na ceithre teanga oifigiúl í an Iodáilis san Eilvéis. I 2011 bhí Iodáilis an príomtheanga do 545,274(8.2% do daonra an Eilvéis) duine san Eilvéis. Is í an tríú teanga is comónta san Eilvéis. Is i Ticino agus deisceart Graubünden a bhfuil cuid is mó dos na cainteoirí Iodáilis i gcónaí.
Poblacht na hÉireann.
De réir daonáireamh Poblacht na hÉireann 2011 bhí Iodáilis an dara teanga neamh oifigiúl déag is comónta i bPoblacht na hÉireann. Bhí Iodáilis an príomtheanga do 10,344 duine i bPoblacht na hÉireann. Rugadh 3,624(35%) dóibh i bPoblacht na hÉireann agus rugadh na 6,720(65%) eile i dtír eile.
an Nua-Shéalainn.
I 2013 bhí Iodáilis an máthairtheanga do 8,214 duine sa Nua-Shéalainn.
an San Mairíne.
Is í an Iodáilis an t-aon teanga oifigiúl sa San Mairíne agus is í an máthairtheanga do fórmhór dos na daoine.
an tSlóivéin.
Tá sé measta go bhfuil Iodáilis mar dara teanga ag timpeall ar 15% do daonra an tSlóivéin, ceann dos na céadtadán is airde san A.E.. I 2002 bhí 3,762 cainteoirí dúchasach Iodáilis ag mearachtaint sa tSlóvéin, bhí 2,853(75.8%) dóibh ag mearachtaint i ceann dos na trí bardas ina bhfuil an Iodáilis oifigiúl (comh maith leis an tSlóivéinis).Is iad Piran, Koper agus Izola na trí bhardais ina bhfuil an Iodáilis oifigiúl. Tá sé measta go úsáideann 5% do daonra an tSlóvéin an Iodáilis ar a laghaid uair sa lá.
S.A.M..
I 2010 bhí Iodáilis an príomtheanga do 764,236 duine i S.A.M. Bhí 28%(213,785) do na cainteoirí Iodáilis i gcónaí i Nua Eabharc.


Málta.
Tír bheag oileánach sa Mheánmhuir is ea Málta (Máltais: "Malta", Béarla: "Malta"), ar mar a dtugtar go hoifigiúil Poblacht Mhálta (Máltais: "Repubblika ta' Malta", Béarla: "Republic of Malta"). Tá an tír suite in áit straitéiseach idir an Afraic Thuaidh agus an Iodáil, agus mar sin, is iomaí cath a chuir na tiarnaí is na flatha fúithi ar feadh na gcéadta bliain, ó bhlianta Impireacht na Róimhe go dtí an Dara Cogadh Domhanda. Tá Málta ar an tír is lú san Aontas Eorpach ó thaobh an achair agus an daonra de. Oileánra atá ann, agus is iad Oileán Mhálta, Għawdex ("Gozo"), agus Kemmuna ("Comino") na hoileáin is mó.
Is í an Mháltais caint na sráide i Málta, cé go bhfuil an Béarla á labhairt go forleathan sna cathracha is mó. Ní bhíonn na Máltaigh dall ar an Iodáilis ach an oiread. Canúint Araibise is ea an Mháltais go stairiúil, ach tá sí éirithe chomh breac le focail iasachta ón tSicilis, ón Iodáilis chaighdeánaithe agus ón mBéarla agus nach dtuigeann an tArabach agus an Máltach a chéile inniu ar aon nós. Is dócha go bhfuil níos mó Iodáilise ná Araibise i stór focal na teanga inniu, cé go bhfuil cuma na hAraibise ar an ngramadach i gcónaí.
Is é an Caitliceachas reiligiún dúchasach Mhálta inniu. Bíonn na Máltaigh ag ceiliúradh féilte i ndilchuimhne ar na naoimh Chaitliceacha, agus is cuid thábhachtach de na féilte seo an tine ealaíne, ar traidisiún í i Málta.
Daonra.
Sa bhliain 2005, bhí timpeall ceithre chéad míle duine ina gcónaí i Málta, na bundúchasaigh agus na daoine eile a raibh cónaí fadtéarmach orthu sna hoileáin san áireamh. Caitlicigh ab ea 98% de dhaonra na Poblachta, agus tá cuma an-Chaitliceach ar dhlíthe agus ar reachtaíocht na tíre. Mar shampla, ní féidir colscaradh ná ginmhilleadh a fháil go dlíthiúil i Málta, cé go mbíonn cailíní óga ó na hoileáin ag tabhairt cuairteanna ar an Spáinn anois agus arís ar lorg ginmhillte.
Ó tá Málta suite san áit a bhfuil sí, tá an inimirce ina ceist chonspóideach i Málta inniu. Is dual do na Máltaigh bheith fáiltiúil roimh lucht inimirce, agus i gcomparáid leis an daonra, bronnann Málta ceadúnas cónaí nó tearmann ar dhream níos mó de neamhnáisiúnaigh ná aon tír eile san Aontas Eorpach. Mar sin féin, tá an inimirce neamhdhlíthiúil ina fadhb a chuireann an-straidhn ar chóras na sláinte poiblí agus ar an margadh cúng oibre i Málta, rud a spreagann ciníochas. Tá gluaiseacht sách láidir sa Phoblacht, "Imperium Europa", atá ag cur in aghaidh na hinimirce.
De réir an Eurobaromater tá Máltais ag 100% de dhaonra Mhálta, Béarla ag 88%, Iodáilis ag 66% agus Fraincís ag 17%.
Cultúr.
Múnlaíodh cultúr Mhálta faoi thionchar na nArabach, na Sicile, na hIodáile agus na Ríochta Aontaithe, agus a lorg sin le haithint ar shaol na n-oileán.
Tá an béaloideas beo i gcónaí in intinn na seandaoine, agus dianstaidéar á dhéanamh air ag na saineolaithe. Ceiliúrtar féilte na naomh Caitliceach go ragairneach, cosúil leis an dóigh a ndéantar i nDeisceart na hIodáile - nó mar a cheiliúrtaí na "patrúin" in Éirinn nuair a bhí an chuid ba mhó den tír ina Gaeltacht go fóill. Tá an tine ealaíne ina cuid lárnach de na féilte seo. Déanta na fírinne, is nós le muintir Mhálta a gcuid roicéad agus buamaí tine ealaíne a dhéanamh sa bhaile nó i gceardlanna príobháideacha nach ndearnadh aon iniúchadh nó cigireacht oifigiúil orthu riamh. Mar sin, is iomaí teaghlach Máltach a fágadh gan athair nuair a madhmadh an t-ábhar pléasctha de thimpiste i gceann de na ceardlanna seo.a> an chathair is mó i Málta agus breis is 22,000 duine ina gcónaí ann.
Geilleagar.
Roimh an mbliain 1800, ní raibh de ghnóthaí ag muintir Mhálta ach gnó an chadáis, gnó an tobac agus an longcheártaíocht. Níos déanaí, bhain na Sasanaigh úsáid mhíleata as na longcheártaí. Nuair a bhí ina chogadh, ba dual do gheilleagar an oileáin borradh, rud a bhí le haithint go háirithe le linn Chogadh na Crimé sa bhliain 1854.
Sa bhliain 1869, osclaíodh Canáil Suaise. Chabhraigh an Chanáil go mór mór le geilleagar Mhálta, agus an oiread de longa a thagadh ag stopadh i gcuanta Mhálta le breosla a thógáil.
Ag deireadh na naoú haoise déag, thosaigh an geilleagar ag cúlú arís, agus nuair a tháinig na 1920idí, bhí cúrsaí eacnamaíochta Mhálta go dona ar fad. B'é ba chúis leis seo ná an feabhas a tháinig ar na longa trádála idir an dá linn. Bhí raon ní b'fhaide ag na longa nua, agus ní chaithidís stopadh i Málta le haghaidh breosla.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda tháinig athrú ar chuma phort Mhálta. Chuaigh a thábhacht mhíleata i laghad agus ní raibh leagan amach an Phoirt Mhóir oiriúnach d’óstáil an last-táille mhuirí nua-aoisigh.Port 2006Sna 1980idí, thosaigh port tráchtála nua ag feidhmiú ag Marsaxlokk, i ndeisceart an oileáin. Rinneadh mol fuinnimh den phort seo atá níos inrochtana agus níos doimhne, agus rinneadh príomh-mhol de don trácht coimeádán sa Mheánmhuir. Ag an bPort Mór, chuaigh an ghníomhaíocht tráchtála i laghad, go dtí nach raibh fágtha ach cúpla cé a bhí tiomanta don bhulclasta (ábhair thógála, grán) agus trí longchlós deisithe agus cothabhála. Tháinig meath ar an gcuid eile den infrastruchtúr.
Inniu, tá Málta go mór mór i dtuilleamaí na turasóireachta le teacht isteach éigin a chinntiú dá muintir. Idir 2001 agus 2012, chuaigh líon na dturasóirí cúrsála a thug cuairt ar Mhálta i méadaíocht, ó 175,000 go 608,786. De réir na staitisticí is déanaí, cruthaíodh 2,000 post díreach mar gheall ar ghníomhaíocht turasóireachta, sa phríomhchathair go príomha.
Sna 1990idí, tógadh cé le bheith ag freastal ar longa cúrsála. Taobh istigh de chúpla bliain bhí ráchairt iomarcach ar an muiríne agus bhí níos mó long cúrsála ag tabhairt cuairte ar Valletta i rith an ama. Ag deireadh na 1990idí, shocraigh an rialtas agus an tAontas Eorpach go ndéanfaí ról údarás an phoirt a fhorbairt óna ról mar oibreoir le go ndéanfaí rialaitheoir de. Socraíodh go ndéanfaí oibriúcháin an phoirt a phríobháidiú, ag tosú leis an bport cúrsála, ar deonadh lamháltas 65 bliana dó i 2001. Port, Malta, 2014An toradh air sin uilig ná an ceantar a dtugtar Valletta Waterfront air anois, láithreán forbartha uirbí a bhfuil dámhachtainí idirnáisiúnta éagsúla buaite aige. Tá céanna, siopaí, beáir, bialanna agus raon iontach gnólachtaí agus seirbhísí a dhíríonn ar an gcuairteoir, leithéidí bainc, oifig thurasóireachta, cógaslanna agus seirbhísí teileachumarsáide ar fáil ar fud promanáide 300 méadar. Caomhnaíodh an ailtireacht stairiúil bharócach mar chuid den obair athnuachana.
Réamhstair.
Bunaíodh an chéad áitreabh daonna ar an oileán thart ar 5200 bliain roimh bhreith Chríost. Tá iarsmaí suntasacha de chultúr Neoiliteach (is é sin, cultúr a bhaineann leis an gcuid dheireanach den chlochaois) fágtha i Málta, níos sine ná Pirimidí na hÉigipte.
Na Féinícigh.
Thart ar mhíle bliain roimh bhreith Chríost, tháinig na Féinícigh go Málta leis an áit a choilíniú, agus bhí an t-oileán ar ceann de na bunáiteanna ba tábhachtaí a bhí acu dá gcuid long sa Mheánmhuir.
Cartaig.
Ceithre chéad bliain roimh bhreith Chríost, thit Málta leis an gCartaig, ní nárbh ionadh, nuair a choinnítear cuimhne air gur coilíneacht eile de chuid na bhFéinícigh ab ea an Chartaig féin.
Na Rómhánaigh.
Sa bhliain 218 RC, shealbhaigh na Rómhánaigh an t-oileán, rud a chuaigh chun leasa dá mhuintir, nó bhí rath agus bláth ar Mhálta an chuid ba mhó den tréimhse Rómhánach, a bhuí leis an trádáil bheoga. I nGníomhartha na nAspal, insítear gur tháinig Naomh Pól i dtír i Málta in áit ar a dtugtar Bá Naomh Pól inniu, agus gur bhain nathair nimhe greim as. Is dócha gur tharla seo timpeall na bliana 60, agus, íorónta go leor, is é tuairim na saineolaithe inniu, agus taighde déanta acu ar na sruthanna farraige thart ar Oileán Mhálta, nár tháinig Pól i dtír i mBá Naomh Pól i dtuaisceart an oileáin, ach i mBá Naomh Tomáis in aice le Marsaskala i ndeisceart an oileáin.
Na Vandail.
Sa bhliain 440, ghabh na Vandail an t-oileán. Treibh Ghearmánach a bhí iontu agus iad tar éis socrú síos i dtuaisceart na hAfraice, timpeall na háite ina bhfuil an Túinéis inniu. Ruaig Belisarius, ginearál Biosántach, iad as an oileán arís sa bhliain 533. B'iad na Biosántaigh a rialaigh Málta go dtí an bhliain 870.
Na hArabaigh.
B'iad na hArabaigh, a tháinig ón tSicil, an chéad dream eile a shealbhaigh Málta. D'fhan siad ní ba mhó ná dhá chéad bliain i gceannas ar an oileán, agus d'fhág siad a sliocht ar shaol agus ar chultúr Mhálta. Thar aon rud eile, b'uathusan a fuair na Máltaigh an teanga a labhraíonn siad inniu. Nuair a chuir na Normannaigh ruaigeadh ar na hArabaigh, áfach, dhealaigh siad canúint Mhálta ón gcuid eile den Araibis, agus fágadh an teanga gan saothrú liteartha. Tháinig na mílte focal isteach ón tSicilis agus ní ba déanaí, ón Iodáilis chaighdeánach, agus b'iad an Laidin agus an Iodáilis na teangacha a bhí á n-úsáid le haghaidh litríochta. Ní bhfuair an Mháltais a ceart mar theanga liteartha ach san fhichiú haois.
athachtú, Fort Saint Elmo, Valletta, Málta, 8 Bealtaine 2005.
An Críostaíocht.
Sa bhliain 1091, d'fhéach Ruairí a hAon, Cúnta na Sicile, le Málta a sciobadh ó na hArabaigh. Níor éirigh leis, ach b'é a mhac, Ruairí a Dó, a chríochnaigh an obair sa bhliain 1127. B'ansin a tháinig deireadh le forlámhas an chultúir Arabaigh sna hoileáin, agus cuireadh an cultúr Eorpach ina áit. Mhair an tIoslam go dtí an 13ú haois. Chuaigh Málta ó theaghlach uasal amháin go teaghlach uasal eile, go dtí go bhfuair Ridirí Naomh Eoin é sa bhliain 1530.
Chun a loingeas a chur ó bhaol in áit nach mbeadh a naimhde Otamánacha in ann greim a fháil orthu, bhunaigh na Ridirí cathair nua dhaingnithe ar an leithinis a scarann dhá phríomhphort Mhálta, an Port Mór sa tuaisceart agus Marsamxett sa deisceart. An toradh a bhí ar thógáil chathrach nua ón mbonn aníos ná cathair ghríobháin fhoirgneamh, chéanna, stóras, dhúnfort agus bhallaí, a dtéann mórchuid acu siar chuig an 16ú agus chuig an 17ú haois.
Iglesia de la Vera Cruz (Segovia)
An Spáinn.
B'í an Spáinn a bhí ag rialú an oileáin ón mbliain 1479 anuas, ach ó dhearc rí na Spáinne air féin mar chosantóir an Chaitliceachais, bhronn sé Málta ar Ord Ridirí Naomh Eoin mar bhunáit, nuair a ruaigeadh an tOrd as oirthear na Meánmhara, áit a raibh an Tuirc Otamánach ag ascnamh san am sin. Theastaigh ó Shéarlas a Cúig, Rí na Spáinne, sciath chosanta a chur idir an Róimh agus an t-ionsaí ón bhfarraige, agus b'iad na Ridirí i Málta an sciath sin.
An Ríocht Aontaithe.
Nuair a ghlac an Ríocht Aontaithe seilbh ar an oileán i 1800, rinneadh príomhionad céime straitéiseach den phort ar an mbealach go dtí an India, bealach a bhí go hiomlán bunaithe ar an muir tar éis chríochnú Chanáil Suais i 1869. Baineadh úsáid as an Port Mór níos mó mar phort míleata ná ceann tráchtála, a bhuíochas sin don áit lárnach ina raibh sé lonnaithe sa Mheánmhuir ar an mbealach muirí a nascann Iarthar na hEorpa leis an Meánoirthear.
Floriana - Triq Sarria - Independence Monument
Neamhspleáchas i 1964.
Ag deireadh na tréimhse coilíní, i 1964, bhain Málta a neamhspleáchas amach.


Caoimhín Ó hUiginn.
251x251px
Polaiteoir Éireannach ab ea Caoimhín Críostóir Ó hUiginn (as Béarla, "Kevin Christopher O'Higgins"; 7 Meitheamh 1892 - 10 Iúil 1927).
Éirí Amach na Cásca.
Bhí sé meáite le troid in Éirí Amach na Cásca ach nuair a shroich sé imeall Bhaile Átha Cliath, bhí na bóithre dúnta. Agus b'éigean dó filleadh abhaile (ní raibh sé in ann siúl timpeall is cosúil).
Cogadh na Saoirse.
Éamon De Valera, Caoimhín Ó hUiginn agus Ruairí Ó Conchúir ag bainis an Uiginnigh (1921)
Bhí an tUiginneach ina Aire Cúrsaí Inmheánacha sa chéad rialtas i ndiaidh bhunú Shaorstát Éireann. Throid sé i gCogadh na Saoirse.
Cogadh Chathartha.
I rith an Chogaidh Chathartha, bhí sé de dhualgas air Poblachtánaigh a chur chun báis. Bhí Ruairí Ó Conchúir ar duine acu siúd a básaíodh ar a chuid orduithe, cé go raibh sé ina vaidhtéir ag a bhainis.
Bás.
Booterstown Avenue agus Cross Avenue
Dúnmharaíodh an tUiginneach féin sa bhliain 1927, nuair a bhí sé ag filleadh abhaile ón Aifreann. Ní bhfuarthas amach riamh cé a mharaigh é, ach glactar leis go coitianta gur Poblachtánaigh a bhí ann agus iad ag baint sásaimh as ar son an Chogaidh Chathartha.


Tallahassee, Florida.
Is í Tallahassee príomhchathair Florida, stát de Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá tuairim is 170,000 duine ina gcónaí sa chathair.
An chathair.
I dTallahassee atá Florida A&M University, Florida State University, Keiser University-Tallahassee, Tallahassee Community College, brainsí de Barry University agus Flagler College. Lárionad trádála agus talmhaíochta atá ann. Is é Tallahassee Regional Airport an príomhaerfort.
Stair.
Bhí daoine ina gcónaí sa cheantar 12,000 bliain ó shin, agus bhi lonnaíochtaí i gceantar Lake Jackson timpeall na bliana 1200. Focal Seminole is ea Tallahassee agus is í an bhrí atá leis "seanpháirceanna".
Chuir Seminole as Georgia agus Alabama fúthu sa cheantar san 18ú haois agus sa 19ú haois. Na hApalachee a bhí ina gcónaí ann roimhe sin. Sa 19ú haois a rinneadh priomhchathair Florida de Tallahassee.


Liosta tíortha.
Seo liosta tíortha ar fud an domhain.
A.
__NOTOC__
B.
__NOTOC__
C.
__NOTOC__
D.
__NOTOC__
E.
__NOTOC__
F.
__NOTOC__
G.
__NOTOC__
H.
__NOTOC__
I.
__NOTOC__
L.
__NOTOC__
M.
__NOTOC__
N.
__NOTOC__
O.
__NOTOC__
P.
__NOTOC__
R.
__NOTOC__
S.
__NOTOC__


Énrí Ó Beóláin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Énrí Ó Beóláin (leagan comhaimseartha Gaeilge; bheadh "Annraoi Ó Beoláin" níos cóngaraí do chaighdeán na teanga inniu), nó "Harry Boland" as Béarla. Rugadh sa bhliain 1887 é, agus d'éag sé sa bhliain 1922. Bhí sé ina Theachta ar an Chéad Dáil agus ina chúntóir ag Mícheál Ó Coileáin. Níor ghlac sé leis an gConradh Angla-Éireannach, agus nuair a thosaigh Cogadh Cathartha na hÉireann, throid sé ar an taobh frith-Chonartha. Fuair sé bás i bpáirc an áir.
Ba pholaiteoir sinsearach de chuid Fhianna Fáil é a dheartháir Gearalt Ó Beóláin (1885-1973).
A Shaol.
Tháinig an Beólánach chun saoil i mBaile Átha Cliath, agus chuaigh sé i gCumann Lúthchleas Gael nuair a bhí sé óg. Sa deireadh, chuaigh sé i mBráithreachas na Poblachta agus in Óglaigh na hÉireann freisin. Throid sé in Éirí Amach na Cásca. In olltoghcháin na bliana 1918, vótáladh isteach é mar fheisire do Ros Comáin Theas. Cosúil le Feisirí Shinn Féin go léir, níor bhac sé lena shuiochán i Londain. Ina áit sin, chuaigh sé sa Chéad Dáil. Cheap Eamon de Valera é mar theachtaire speisialta le dul go dtí na Stáit Aontaithe ag iarraidh aitheantais do Phoblacht na hÉireann agus ag cothú tacaíochta leis an bpoblacht nua i measc phobal Éireannach na Stát.
I gCogadh na Saoirse, bhí an Beólánach agus Mícheál Ó Coileáin ag comhoibriú le chéile go dlúth. Nuair a shínigh an Coileánach an Conradh Angla-Éireannach, áfach, thréig a chara é, agus chuaigh sé leis na Poblachtánaigh.
Saighdiúirí de chuid Arm an tSaorstáit a mharaigh an Beólánach le linn Chogadh Cathartha na hÉireann. Tháinig siad air in Óstán Skerries Grand ar an 31 lá de Mhí Iúil, 1922. Ghoin siad go héag é, agus shíothlaigh sé cupla lá ina dhiaidh sin in Ospidéal Naomh Uinseann i mBaile Átha Cliath. Tá plaic cuimhneacháin le feiceáil san áit inar goineadh é, cé go bhfuil an t-óstán féin imithe le fada.
Sa scannán "Michael Collins" le Neil Jordan sa bhliain 1996, rinne an t-aisteoir Meiriceánach Aidan Quinn páirt Uí Bheóláin.


Naomh Aindrias.
Naomh Aindrias leis a chroch Is é Naomh Aindrias éarlamh na hAlban, na Rúise agus na Romáine. Is é a chroch ná 'Croch Naoimh Aindrias' agus is é bratach na hAlban. Tháinig cuma an chroich ón scéal gur maraíodh é ar croch trasnán.


Meiriceá Láir.
Is réigiún í Meiriceá Láir, caol talún idir Meiriceá Thuaidh agus Meiriceá Theas. Ó thaobh na tíreolaíochta de, ceaptar mar chuid de Mheiriceá Thuaidh í. Is iad na tíortha idir Mheicsiceo agus an Cholóim a bhfuil sa réigiún. Tá sí 540,000 km² (208,500 míle cearnaithe) in achar. Ba stát é an réigiún, Stáit Aontaithe Mheiriceá Láir i rith an 19ú haois, ó 1823 go 1840. Tá parlaimint Mheiriceá Láir fós ann, faoin ainm "Parlamento Centroamericano" as Spáinnis, nó Parlacen, ach ní parlaimint náisiúnta é agus níl ionadaíocht ag gach tír i Meiriceá Láir ann.


Cruicéad.
Is spórt foirne é cruicéad. Bíonn aon imreoir déag ar an bhfoireann.
Cruicéad in Éirinn.
Tá an spórt seo ag éirí níos coitianta in Éirinn le déanaí agus bhuaigh an fhoireann náisiúnta i gcoinne na Pacastáine sa Chorn Domhanda ar Lá Fhéile Pádraig sa bhliain 2007.


Wells, Nua-Eabhrac.
Baile i gContae Hamilton, Nua-Eabhrac i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Wells. Sa bhliain 2000, de réir an daonáirimh, bhí 737 duine ina gcónaí sa bhaile. Thóg Joshua Wells muileanna sa cheantar. Bunaíodh an baile sa bhliain 1805.


Seirbhís Phóilíneachta Thuaisceart Éireann.
Is í Seirbhís Phóilíneachta Thuaisceart Éireann (as Béarla, Police Service of Northern Ireland, PSNI) an tséirbhís péas i dTuaisceart Éireann. Bunaíodh ar an 4 Mí na Samhna 2001 mar chomharba ar an gConstáblacht Ríoga Uladh (RUC), mar thortha d'Athbhreithniú Póilíneachta molta ag Comhaontú Aoine an Chéasta. Bhí sé mar choinníoll den comhaontú Coimisiún Neamhspleách ar Phóilíneacht do Thuaisceart Éireann a chur ar bun, ar a dtugadh an Coimisiún Patten mar gheall ar a chathaoirleach, Chris Patten. Tacaíonn an páirtí polaitíochta Sinn Féin, a dhéanann ionadaíocht do thart ar an ceathrú cuid de mhuintir Thuaisceart na hÉireann, leis an bPSNI.
Tá polasáí idirdhealaithe dearfaigh ag an PSNI de 50% dá chuid péas a liostáil as cúlra Caitliceach Rómhanach agus an 50% eile a liostáil as cúlraí neamh-Caitliceacha Rómhánacha, mar leigheas don easchothromaíocht ghéarr Phrotastúnach a bhíodh ann san RUC. Cumadh ainm agus siombailí na seirbhíse nach dtuga siad ar pobal amháin cúl a thabhairt don pobal eile. Ar a suaitheantas tá an cros Phádraig agus sé shiombail a bhaineann le traidisiúin difriúla agus coiteanna: an coróin, an cláirseach, an seamróg, an meá dlí agus cirt, an tóirse, agus an craobh labhrais.
Tá an tseirbhís arna stiúradh ag an mBord Póilíneachta Thuaisceart Éireann.


An Fhionlainnis.
Is í an Fhionlainnis an teanga a labhraíonn an chuid is mó de mhuintir na Fionlainne (92%) ó dhúchas. Ceann de na teangacha oifigiúla is ea í san Fhionlainn. Tá Fionlannaigh eitneacha ina gcónaí taobh amuigh den Fhionlainn freisin, agus cuid mhaith acu ag labhairt na teanga: tá Fionlannaigh le fáil sa tSualainn, i gCeanada, san Astráil agus sna Stáit Aontaithe. I Minnesota is mó is féidir teacht ar dhaoine de phór na Fionlainne, sna Stáit Aontaithe.
Labhraítear canúint bhundúchasach sheanfhaisiúnta den Fhionlainnis i dTuaisceart na Sualainne freisin, agus í éirithe an-difriúil leis an bhFionlainnis chaighdeánaithe faoi bhrú na Sualainnise. Tá lucht a labhartha ag iarraidh an chanúint seo a chaighdeánú anois, mar theanga ar leith. "Meänkieli" nó "ár dteanga féin" a thugann siad uirthi - "meidän kielemme" an leagan caighdeánaithe.
Níl an Fhionlainnis róchosúil le formhór na dteangacha Eorpacha, cé nach bhfuil cultúr na Fionlainne difriúil le cultúr na dtíortha Lochlannacha ar aon nós. Ceann de na teangacha Fionn-Úgracha is ea í, agus is iad na teangacha gaolmhara atá aici ná an Eastóinis agus an Ungáiris, chomh maith le roinnt mhaith teangacha neamhfhorleathana ar fud na Rúise. Tá gaol an-dlúth ag an bhFionlainnis leis an Eastóinis, agus an teanga sin réasúnta intuigthe ag an bhFionlannach. Ón taobh eile de, ní féidir leis an Ungárach bun ná barr a dhéanamh den Fhionlainnis. Baineann an dá theanga sin le craobhacha difriúla an chrann ginealais: is teanga Fhinneach í an Fhionlainnis, ach is teanga Úgrach í an Ungáiris.
Gramadach na Fionlainnise.
Gaeilge: "Tá mé ar tí alt a scríobh ar an Vicipéid"
Cé go bhfuil sé deacair ag an bhfoghlaimeoir na míreanna seo uile a úsáid, is gá cuimhne a choinneáil air gur imir na teangacha Ind-Eorpacha, go háirithe na teangacha Gearmáinice ina timpeallacht an-tionchar ar úsáid na Fionlainnise, agus, ainneoin shaibhreas na bhfoirmeacha, níl sé dodhéanta cuid mhór de ghramadach na Fionlainnise a mhíniú i dtéarmaí na gramadaí traidisiúnta atá bunaithe ar ghramadach na Laidine.
Stór Focal na Fionlainnise.
Is féidir leis na Fionlannaigh déanamh in uireasa go leor focal idirnáisiúnta, ós rud é go bhfuil an-loighic ag roinnt le húsáid na n-iarmhíreanna seo. Mar sin féin, tá roinnt mhaith focail iasachta san Fhionlainnis féin.
An chuid is sine acu is féidir a aithint mar fhocail iasachta ar aon nós, tagann siad as an tsean-Ghearmáinic nó as an tsean-Lochlainnis, as na teangacha Bailteacha - as seanchanúintí ar fhorbair an Laitvis agus an Liotuáinis astu - agus as an tsean-Slaivis nó as an tsean-Rúisis. I measc na n-iasachtaí Gearmáinice, tá focail ar nós "kuningas" = rí (cf. "king" an Bhéarla, "König" na Gearmáinise, "konungur" na hÍoslainnise), "kauppa" = trádáil, tráchtáil, siopa (cf. "kaufen" = "ceannacht" sa Ghearmáinis), "kaunis" = álainn (gaolmhar le "schön" na Gearmáinise; glactar leis gur "skauniz" an fhoirm den fhocal seo a bhí le fáil sa Phróta-Ghearmáinic).
Tháinig na céadta focal isteach ón tSualainnis, go háirithe nuair a bhí an Fhionlainn ina cuid den tSualainn. Focail chultúrtha Eorpacha a bhí iontu go minic a raibh a bhfréamha san Fhraincis, sa Laidin nó sa Ghréigis. Cuireadh córas fuaimeanna na Fionlainnise i bhfeidhm ar na focail seo, cosúil le "sohva" ó "soffa" na Sualainnise (tolg, cúiste). Tháinig cuid mhór focal Rúisise isteach ó na canúintí Oirthearacha, nuair a cuireadh Kalevala i gcló an chéad uair. Bhí teanga na heipice náisiúnta seo sách breac le hiasachtaí Rúiseacha nó Slavacha, ach níor aithin muintir Iarthar na Fionlainne mar fhocail iasachta iad, agus mar sin, chuaigh cuid mhaith acu in úsáid sa teanga oifigiúil féin. Téarmaí den chineál seo iad "leima" "stampa", "rotu" "cine" agus "viesti" "teachtaireacht".
Mar a dúradh, cumadh cuid mhaith focal nua as fréamha Fionlannacha le freastal ar riachtanaisí na sochaí nua-aimseartha, cosúil le "yliopisto" "ollscoil" ("yli-" "ard, os cionn", "oppia" "foghlaim"), "puhelin" "teileafón, guthán" ("puhua" "caint, labhairt", "puhella" "cadráil, bheith ag cabaireacht"), "muovi" "plaisteach, pleaistic" ("muovata" "múnlú"). Chuaigh na focail "universiteetti", "telefooni" agus "plastiikka" in éag i gcaint na ndaoine féin le fada, agus ní chloisfeá iad ach i gcaint mhagúil inniu.
Is léir go mbíonn cuid mhaith focal Béarla in úsáid i gcaint na ndaoine inniu, cosúil le "meili" ("ríomhphost"), "netti" ("an tIdirlíon"), "veppi"/"weppi"/"webbi" ("an Gréasán Domhanda") agus araile. Mar is léir, baineann an chuid is mó de na hiasachtaí Béarla le saol na ríomhairí. Is é an claonadh fadtéarmach sa teanga, áfach, focail nuachumtha Fionlainnise a chur in áit na n-iasachtaí Béarla. Tá blas an bhéarlagair ar "printteri" ("printéir, clóire") inniu, ó tháinig "kirjoitin" agus "tulostin" ina áit. Ní úsáidtear "kompuutteri" ("ríomhaire") ach i leathchaint mhagúil, nó is fearr le lucht an bhéarlagair féin leas a bhaint as an bhfocal dúchasach "tietokone" nó as an truailliú "tietsikka". An duine a labhródh faoi "sähköposti" in áit "meili", ní bheadh aon duine ag gáire faoi, cé go bhfuil blas na foirmeáltachta ar an téarma dúchasach i gcónaí. (Tá an focal dúchasach béarlagair "sähkäri" ag teacht ar an bhfód, agus níl sé as cosán a rá go bhfuil an-seansanna aige "meili" agus "iimeili" a ruaigeadh as an teanga sa deireadh.)
Fionlannis taobh amuigh den Fhionlainn.
Seachas san Fhionlainn féin, labhraítear Fhionlainnis sa tSualainn, sa Rúis agus ag imircí ón Fhionlainn i S.A.M. agus ina lán tíortha eile.
Is í an Fhionlainnis an mháthairtheanga do 24,542 duine i S.A.M. (2010). Bhí an chuid is mó de na cainteoirí dúchais ag maireachtaint i Michigan agus i Minnesota. Sa bhliain 2011 bhí Fionnlainnis mar mháthairtheanga ag 17,415 duine i gCeanada, thíos ó 21,030 sa bhliain 2006.
Stair na Fionlainnise.
Creidtear gur eascair na teangacha Finneacha agus na canúintí Laplainnise ón bPróta-Fhinnic nó an Réamh-Fhionlainnis, agus gur tháinig scoilt idir an dá chraobh sin cúig chéad déag de bhlianta roimh bhreith Chríost. Scar an Fhionlainnis agus an Eastóinis (chomh maith le dlúthghaolta eile na Fionlainnise) ó chéile timpeall ar bhreith Chríost, agus bhí siad ag imirt a dtionchair ar a chéile ina dhiaidh sin féin. Mar shampla, tá tionchar na hEastóinise le haithint ar chanúintí an Iar-Dheiscirt.
Mícheál Agricola.
B'é an tEaspag Fionlannach Mícheál Agricola a chruthaigh an chéad cheartlitriú don Fhionlainnis, cé go raibh focail Fhionlainnise curtha ar pár roimhe sin i lámhscríbhinní Laidine san Fhionlainn, logainmneacha ach go háirithe. Bhunaigh Agricola an litriú sin ar an tSualainnis, ar an nGearmáinis, agus ar an Laidin. Ina dhiaidh sin, áfach, is iomaí craiceann a chuir an Fhionlainnis scríofa di go fóill.
Scríbhneoireacht an Reifirméisin.
B'é an Reifirméisean a chuir an fíor-thús leis an scríbhneoireacht Fionlainnise. Sa tséú haois déag, chum daoine ar nós Paavali Juusten, Erik Sorolainen agus Iacób Finno scríbhinní tábhachtacha Fionlainnise, chomh maith leis an Easpag Agricola féin. Sa tseachtú haois déag, bhí leabhair á scríobh san Fhionlainn i dteangacha ar nós na Fionlainnise, na Danmhairgise, na hEastóinise, na Gearmáinise agus na Sualainnise, ach ní raibh mórán tábhachta san am sin leis an tSualainnis féin mar theanga chultúrtha, gan aon trácht ar an bhFionlainnis. B'í an Laidin príomhtheanga na gcúrsaí cultúrtha.
Cuid thábhachtach d'fhorbairt liteartha na Fionlainnise ab ea na haistriúcháin a rinneadh ar na leabhartha dlí. B'é Martinus Olai, nó "Herra Martti" ("An tUasal Máirtín"), séiplíneach na bhFionlannach i Stócólm, a rinne an chéad aistriúchán den chineál seo sa bhliain 1548. Rinne Ljungo Thomae (Fionlainnis: "Ljungo Tuomaanpoika", nó "Ljungo, mac Thomáis") tuilleadh aistriúchán ar dhlíthe i dtús na seachtú haoise déag.
Hemminki Maskulainen.
Cé gurbh é Iacób Finno a scríobh an chéad leabhar d'iomainn eaglasta as Fionlainnis, is mó a choinnítear cuimhne ar Hemmingius Henrici (nó Hemminki Hollo - is minic a thugtar "Maskun Hemminki" nó "Hemminki Maskulainen" air freisin, is é sin, Hemminki ó Masku, ó b'as Masku in iardheisceart na Fionlainne dó) mar fhile eaglasta. I dtús na seachtú haoise déag, d'fhoilsigh sé an bailiúchán d'iomainn "Yxi Wähä Suomenkielinen Wirsi-kirja" ("Leabhar beag amháin d'amhráin eaglasta Fionlainnise"). Cantar cuid mhaith de na hamhráin i dteampaill na Fionlainne inniu féin.
Erik Sorolainen.
Sna 1620idí, chuir an tEaspag Erik Sorolainen (nó Ericus Erici) in eagar díolaim seanmóiríochta. Scríobh sé caiticiosma Fionlainnise freisin. Maidir le Paavali Juusten, b'as Laidin ba mhó a bhí sé ag scríobh, ach scríobh seisean caiticiosma sa teanga dhúchais freisin.
An Chéad Chlólann san Fhionlainn.
Bunaíodh an chéad chlólann san Fhionlainn sa bhliain 1642, rud a chuir borradh faoin saol liteartha. B'é an chéad leabhar Fionlainnise a cuireadh i gcló sa tír féin ná "Ylimmäisen keisari Jesuxen Christuxen mandati eli käsky" ("Ordú Íosa Críost, an tImpire is Airde") le Johannes Matthiae Collinus.
Críochnú an Aistriúcháin ar an mBíobla.
Sa bhliain 1642 freisin a críochnaíodh an chéad aistriúchán iomlán den Bhíobla ("Biblia, se on Coco Pyhä Ramatu" - "An Bíobla, is é sin, an Scrioptúr Naofa go léir"). Bhí an-tionchar ag an mBíobla seo ar fhorbairt theanga scríofa na Fionlainnise, ní nach ionadh.
Juhana Cajanus.
"Nach bhfuil tú scanraithe amach, a dhuine bhoicht, agus tú ag gol de ló istoíche, agus tú ag caoineadh gan fearg gan fiántas faoin oiread daoine a sciobann an bás dubh leis."
Mattias Salamnius agus "Ilo-Laulu Jesuxesta".
Sa bhliain 1690, chríochnaigh Mattias Salamnius a dhán fada eipiciúil faoi bheatha Íosa Críost, "Ilo-laulu Jesuxesta" ("An tAmhrán Suairc faoi Íosa").
"Ó bhí an t-am istigh, agus lá an chaighdeáin ann, tháinig Gabriel, aingeal álainn Dé, le teachtaireacht a iompar chuig Muire, maighdean ó Nazarat, go saolófaí an Cruthaitheoir di, agus go mbeadh sí ina máthair ag Dia Mór féin, ar dhóigh nua ar fad: gan dul i dteagmháil le fear ar bith, gan chabhair a fháil ó Iósaf."
"Suomalaisen Sana-Lugun Coetus" - an Chéad Fhoclóir Fionlannise.
San am sin, ní raibh ach litríocht reiligiúnda á saothrú as Fionlainnis. Tháinig an chéad fhoclóir Fionlainnise, "Suomalaisen sana-lugun coetus", amach sa bhliain 1745. B'é Daniel Juslenius a bhreac síos é. Bhí Juslenius an-díograiseach faoin teanga, ach is dócha go ndeachaigh sé thar fóir ó am go ham. Mar shampla, sa bhliain 1700, scríobh sé "Aboa vetus et nova", tráchtas Laidine faoi chultúr na Fionlainne, agus is é an rud a d'áitigh sé sa saothar seo ná gurbh as an bhFionlainn do na Gréagaigh agus do na Rómhánaigh ar dtús!
Porthan.
Ba é Henrik Gabriel Porthan an t-ainm ba tábhachtaí i saol cultúrtha na Fionlainne san ochtú haois déag, áfach. Bhí sé ina Ollamh in Acadamh Thúrcú, arbh é an chéad síol le hOllscoil Heilsincí. Thug sé isteach modh oibre na heolaíochta i léann na Fionlainne, agus chaith sé i dtraipisí na hipitéisí fánacha faoi bhunús na Fionlainnise a bhí coitianta go dtí sin - roimh lá Phorthan, bhí lucht an léinn san Fhionlainn ag áitiú go raibh gaol ag an bhFionlainnis leis an Eabhrais, cuir i gcás. Sna blianta 1766-1778, d'fhoilsigh Porthan a thráchtas faoi fhilíocht tíre na bhFionlannach, "De poesi Fennica". Ní raibh Porthan féin ag saothrú na Fionlainnise, áfach - scríobh sé a chuid saothar i Sualainnis agus i Laidin. Bhí sé den tuairim, fiú, go raibh an Fhionlainnis ag dul in éag agus nach mbeadh le déanamh ach filíocht na bhFionlannach a bhreacadh síos agus a aistriú go Laidin le haghaidh na nglúinte a bhí le teacht.
Mar sin féin, ba mhór an spreagadh í obair Phorthan do lucht saothraithe na Fionlainnise. Nuair a bhunaigh Porthan iris Sualainnise dá chuid féin, "Tidningar utgifne i Åbo", rith le Antti Lizelius, sa bhliain 1775, an chéad iris Fionlainnise - "Suomenkieliset Tieto-Sanomat" ("Teachtaireachtaí Eolais as Fionlainnis") - a fhoilsiú. Bhí Lizelius ábalta an leathmhíosachán seo a choinneáil ag imeacht ar feadh aon bhliain amháin. Ina dhiaidh sin féin, éacht mór ceannródaíochta a bhí ann.
An Naoú hAois Déag.
Sa bhliain 1809, d'éirigh le hImpireacht na Rúise an Fhionlainn a dhealú ón tSualainn agus a nascghabháil. Bhí féinrialtas fairsing ag an bhFionlainn, áfach, mar Ard-Diúcacht nach raibh ina gnáthchúige sa Rúis, agus mar sin, bhí na Fionlannaigh ábalta an teanga agus an cultúr dúchasach a fhorbairt réasúnta neamhthuilleamaíoch.
Bhí cupla file ócáidiúla - Jacob Judén, nó Jaakko Juteini, agus Samuel Gustaf Bergh (Samuli Kustaa Kallio) - ann i dtús na naoú haoise déag, agus iad ag iarraidh stíl chomhaimseartha na filíochta Eorpaí agus stíl filíochta pobail na Fionlainne a phósadh ina gcuid iarrachtaí. Ní raibh Bergh róbhisiúil, nó níor fhág sé ach dornán dánta ina dhiaidh. Maidir le Juteini, soilsitheoir a bhí ann agus é ag iarraidh eolas agus faisnéis a spreagadh trí mheán na Fionlainnise i measc na cosmhuintire. Scríobh sé dánta, drámaí agus stumpaí próis sa teanga, ach b'as Sualainnis a chum sé an chuid ba mhó dá scríbhneoireacht, mar ba dual do scríbhneoirí Fionlannacha a ré. D'fhoilsigh sé leabhar aistí as Sualainnis sa bhliain 1827, "Anteckningar af Tankar uti Varianta Ämnen" ("Smaointí a bhreac mé síos faoi éagsúlacht ábhair") a tharraing na cinsirí anuas air, toisc go rabhthas ag síleadh go raibh sé ag ionsaí an reiligiúin, agus i ndiaidh an scannail sin, d'éirigh sé as an scríbhneoireacht.
Tháinig an chéad bhorradh mór ar an litríocht Fionlainnise sna 1840idí, nuair a d'fhoilsigh Elias Lönnrot an dá bhailiúchán móra béaloidis - "Kanteletar", nó dánta liriciúla na Fionlainne, sa bhliain 1840, agus an leagan críochnaithe de "Kalevala", an eipic náisiúnta, sa bhliain 1849. Faoin am seo, bhí sé ina chúis conspóide ag lucht athbheochana na Fionlainnise, cé acu ba chóir dóibh na canúintí Iartharacha nó na cinn Oirthearacha a roghnú mar dhúshraith don chaighdeán liteartha. Bhí an chuid ba mhó den litríocht a bhí ann go dtí sin scríofa i dteanga a bhí níos cóngaraí do chanúintí an Iarthair, ach san am céanna, bhí cuid mhór de na hintleachtóirí óga tar éis a gcuid Fionlainnise a fhoghlaim san Oirthear, agus iad den tuairim gur chóir canúint an taoibh sin den tír a shaothrú sa litríocht chomh maith. Ba é Kalevala a shocraigh an scéal seo, nó thug lucht an dá thaobh an oiread sin taitnimh dó is gur fhoghlaim lucht an Iarthair féin cuid mhaith focal Oirthearach as. Sa deireadh, chuaigh focail Oirthearacha in úsáid sa teanga scríofa go forleathan i scríbhneoireacht an Iarthair féin, ionas gur cruthaíodh stíl nua measctha ar dhóigh nádúrtha. Is í an stíl seo is bunús d'Fhionlainnis chaighdeánaithe an lae inniu.
Ba é Aleksis Kivi fíorbhunaitheoir na litríochta nua-aimseartha san Fhionlainn, áfach. Ina chuid scríbhneoireachta a tháinig an réalachas in áit an rómánsachais. Scríobh sé cuid mhaith dánta agus sraith drámaí, ach is é an t-úrscéal a scríobh sé an chuid is tábhachtaí dá shaothar - "Seitsemän veljestä", nó Seachtar deartháracha. Cineál "bildungsroman" é an t-úrscéal seo, nó tugann sé cur síos idir ghreannmhar agus réalaíoch ar shaol seachtar fear faoin tuath: ar dtús, is áibhirseoirí ainrianta iad, ach ansin, agus iad ina gcónaí in áitreabh uaigneach sa choill leis na tailte timpeall a mhíntíriú, tagann siad i gcrann mar fhir agus foghlaimíonn siad an dóigh cheart le freagracht a saoil a ghlacadh orthu.
Ba í Minna Canth an scríbhneoir mná ba tábhachtaí sa naoú haois déag. Scríbhneoir réalaíoch a bhí inti agus í faoi thionchar an liobrálachais agus an tSóisialachais féin. Thug sí cur síos ar shaol na ndaoine bochta san úrscéal "Köyhää kansaa" ("Daoine Bochta" is ciall le teideal an úrscéil féin) agus ar chruachás na mban sa dráma "Työmiehen vaimo" ("Bean Chéile an Fhir Oibre"). Tá "Työmiehen vaimo" ar ceann de na drámaí is mó a stáitsítear san Fhionlainn inniu féin.
Ba é Juhani Aho an chéad scríbhneoir Fionlainnise a bhí in ann a chuid a shaothrú ag scríbhneoireacht (bhí Kivi ag brath ar na hurraithe saibhre, agus maidir le Canth, bhí siopa á reáchtáil aici). Mhair Aho go dtí an bhliain 1921, agus chaith sé dhá scór bliain i mbun pinn. Saothair thábhachtacha ab ea "Rautatie" ("An Bóthar Iarainn"), scéal greannmhar faoi chéad turas na muintire tuaithe ar an traein; "Juha", úrscéal atá bunaithe ar théama an triantán grá agus na himeachtaí suite sna laethanta anallód; agus "Panu", úrscéal eile faoi réamhstair na bhFionlannach agus faoi laethanta na Págántachta. Sa bhreis ar na mórshaothair, scríobhadh sé sceitsí beaga, "sliseanna" ("lastuja"), mar a deireadh sé féin, ag tabhairt le fios nach raibh iontu ach cineál dramhaíl as ceárta an scríbhneora. Mar sin féin, bhí an-ráchairt ar na "sliseanna", agus léitear i gcónaí iad. A lán meafar a d'úsáid sé sna sliseanna, chuaigh siad i ngnáthchaint mhuintir na Fionlainne. D'fhoilsigh sé ocht ndíolaim acu lena lá.
Ba é Arvid Järnefelt an scríbhneoir ba mhó idé-eolaíochta i ndeireadh na naoú haoise déag. Fear de phór uasal a bhí ann a cuireadh i scoil Fionlainnise, le súil is go bhfoghlaimeodh sé teanga na cosmhuintire go paiteanta. Ar dtús shaothraigh sé a chuid ina dhlíodóir, ach ansin, chuir sé suim i saothar Tolstoy, agus chuaigh sé leis an idé-eolaíocht a bhí á craobhscaoileadh i leabhair dheireanacha an Rúisigh mhóir. D'éirigh sé as an dlí mar shlí bheatha, agus é ag rá nach raibh sé in ann breith ná breithiúnas a thabhairt ar aon duine. Chuaigh sé fiú ar cuairt chuig Tolstoy i Yasnaya Polyana, teach mór an scríbhneora in aice le Tula sa Rúis. Scríobh sé a lán faoi idé-eolaíocht Tolstoy agus faoi idéal an tsaoil shimplí fhónta fholláin. Is dócha gurb é an leabhar a scríobh sé faoina thuismitheoirí, "Vanhempieni romaani" ("Úrscéal mo thuismitheoirí"), is mó a léitear inniu.


Fort Lauderdale.
Cathair is ea Fort Lauderdale atá suite i bhFlorida sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 165,521 duine ina gcónaí sa chathair. Fort Lauderdale tá go minic An Veinéis de Meiriceá aithnítear, óir sé mór agus casta canáil córas. Tá Jack Seiler ina mhéara. Tá Fort Lauderdale suite ar an Aigéan Atlantach. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1911.


An Pholainn.
Tír í an Pholainn (Polainnis: "Polska"), nó Poblacht na Polainne (Polainnis: "Rzeczpospolita Polska"), mar a thugtar uirthi go hoifigiúil, atá suite ar chósta theas Mhuir Bhailt. Tá sí ag críochantacht leis an nGearmáin, le Poblacht na Seice, leis an tSlóvaic, leis an Úcráin, leis an mBílearúis agus leis an Liotuáin. Thairis sin, tá ceantar Kaliningrad, ar leis an Rúis é, suite idir an Liotuáin agus an Pholainn.
Ainm na tíre.
Tugann na Polannaigh féin "Polska" ar a dtír dhúchais ina dteanga féin. Tá an t-ainm seo bunaithe ar "Polanie", is é sin, treibh de Shlavaigh a raibh cónaí orthu ar mhachairí móra na tíre fadó. Ciallaíonn an focal féin "pole" "páirc" nó "machaire" sa teanga. Tá ainmneacha na tíre i dteangacha eile fréamhaithe ón tamhan céanna, cé is moite de chupla eisceacht: "Lehistan" a thugtar ar an bPolainn sa Tuircis, "Lengyelország" san Ungáiris, agus "Lenkija" sa Liotuáinis. Tá na hainmneacha seo bunaithe ar ainm treibhe eile, mar atá, "Lędzianie". Bhí an treibh seo ag cur fúithi i gcríocha oirthuaisceartacha na Polainne de réir mar a bhreathnaíonn an tír inniu.
Is é ainm oifigiúil na tíre ná "Rzeczpospolita Polska". Ní úsáidtear an focal dúchasach sin "rzeczpospolita" mar théarma Polainnise ar phoblacht ach le tagairt a dhéanamh do phoblacht na Polainne. Na poblachtaí eile, cosúil le hÉirinn, tugtar "republika" orthu. Le fírinne, níl i "rzeczpospolita" féin ach aistriú focal ar fhocal ar "respublica" na Laidine, nó ciallaíonn an dá fhocal "gnó poiblí".
An Córas Polaitíochta.
I ndiaidh bhlianta fada an Chumannachais, d'éirigh leis na Polannaigh daonlathas ceart a chur ar bun faoi dheoidh i dtús na nóchaidí. Is poblacht pharlaiminteach í an tír inniu, agus dhá theach - "Sejm" (an dáil, nó teach na dteachtaí) agus "Senat" (an seanad) - sa pharlaimint. Tá 460 feisire ar "Sejm", agus na saoránaigh ag caitheamh a vótaí sna holltoghcháin uair in aghaidh na gceithre mbliana. Tá 100 Seanadóir ann, agus iad á dtoghadh sna holltoghcháin chomh maith. Tugtar "Zgromadzenie Narodowe" nó an Comhthionól Náisiúnta ar dhá theach na paraliminte in éineacht - ar an Oireachtas, i dtéarmaí Éireannacha.
Bhí páirtithe éagsúla sa pharlaimint i mblianta an Chumannachais féin, cosúil le páirtí na bhfeirmeoirí (SL - "Stronnictwo Ludowe" nó Páirtí an Phobail) agus páirtí oifigiúil na gCaitliceach (PAX). Ba é an Páirtí Cumannach, nó "Polska Zjednoczona Partia Robotnicza" - "Páirtí Aontaithe Lucht Oibre na Polainne" - a bhí i mbun na gcúrsaí dháiríre, áfach. Ba é an ficsean oifigiúil go raibh an páirtí sin cruthaithe ag na Cumannaigh agus ag na Sóisialaigh Dhaonlathacha in éineacht - sin é an chúis go raibh an t-ainm sin air.
Tá tionchar nach beag ag na hiar-Chumannaigh i gcónaí ar an saol polaitiúil sa Pholainn. Níor éirigh leis na mionpháirtithe a tháinig ar an bhfód i ndiaidh athbhreith an daonlathais iad féin a bhuanú, agus sa lá atá inniu ann, bíonn na páirtithe nua ag teacht agus ag imeacht, toghchán i ndiaidh a chéile. Bíonn cuid mhór de na Polannaigh sách éiginnte i gcónaí faoina ndearcadh polaitiúil féin, agus grúpaí beaga tuathghríosóireachta coitianta go leor ar fud na sochaí.
Muintir agus Cultúr na Polainne.
Roimh an Dara Cogadh Domhanda, bhí an Pholainn lán mionlaigh mhóra eitneacha, agus bruíonachas ar siúl go minic idir na mionlaigh agus na náisiúnaithe antoisceacha Polannacha. I ndiaidh an chogaidh, áfach, tá an Pholainn iontach aonchineálach ó thaobh an daonra de.
Is í an Pholainnis teanga oifigiúil na tíre, agus í ó dhúchas ag 96 % den 38 milliún duine atá ag cur fúthu sa tír. Is teanga Shlavach í an Pholainnis, agus is iad an tSeicis, an tSlóvaicis agus an tSorbais, teanga neamhfhorleathan a labhraítear in oirthear na Gearmáine, is gaolmhaire léi. An ceithre faoin gcéad eile, tá siad ag labhairt Úcráinis, Bílearúisis, Liotuáinis, Giúdais (teanga atá fréamhaithe ón tsean-Ghearmáinis), Gearmáinis nó Tatairis. Is Caitlicigh iad lucht labhartha na Polainnise de ghnáth. Bíonn creideamh mionlaigh éigin ag dul leis an teanga nó leis an dúchas mionlaigh go minic. Mar shampla, bíonn an creideamh Protastúnach ag baint leis an nGearmáinis. Na hÚcráinigh, arís, is dual dóibh urraim a thabhairt dá n-eaglais Chaitliceach Oirthearach, eaglais a chloíonn leis na deasghnátha Gréigeacha, cé go dtugann sí aitheantas don Phápa. Is Ceartchreidmhigh Oirthearacha iad na Bílearúisigh, agus na Tataraigh ina Muslamaigh. I ndiaidh an ródaigh a rinne Uileloscadh na Naitsithe ar phobal mór millteanach na nGiúdach sa Pholainn, ní mhaireann ach dornán acu beo sa tír. Bíonn an Ghiúdais á labhairt ag an tseanghlúin, ach dealraíonn sé nach mbacann na Giúdaigh óga leis an teanga seo a thuilleadh. Giúdach Polannach ab ea an Dr Ludwig Zamenhof, a thionscain an teanga idirnáisiúnta Esperanto i gcathair Vársá sa bhliain 1887.
I mblianta an Chumannachais, chuir dream réasúnta mór de dhídeanaithe Cumannacha ón nGréig fúthu sa Pholainn, agus iad ag iarraidh saol cultúrtha dá gcuid féin agus ina dteanga féin a choinneáil ag imeacht. De réir chosúlachta, áfach, ní raibh teacht aniar sa Ghréigis mar theanga mhionlaigh sa Pholainn, nó tá an teanga ag imeacht go tiubh téirimeach i measc shliocht sleachta na ndídeanaithe inniu, agus iad ag dul leis an bPolainnis agus le nósanna na bPolannach go breá sásta.
Cúigí na Polainne.
Tá sé chúig déag sa Pholainn. "Województwa" a thugtar ar na cúigí, is é sin, vóvadachtaí - tá gaol ag an bhfocal le hainm na Vóvaidíne sa tSeirbia. Is é an "powiat" nó an contae an chéad leibhéal riaracháin taobh thíos den chúige, agus tá 379 b"powiat" sa Pholainn ar fad. Tá na "powiaty" (sin é an uimhir iolra sa Pholainnis) roinnte ina n"gminy" (uimhir uatha: "gmina"), a bhféadfaí paróistí a thabhairt orthu as Gaeilge (tá an focal féin bunaithe ar "Gemeinde" na Gearmáinise, focal a chiallaíonn paróiste). Tá 2479 n"gmina" sa Pholainn.
Stair.
Tháinig na treibheanna Slavacha go dtí limistéar na Polainne i mblianta Imirce Mhór na Náisiún, sna sálacha ag na Teotanaigh agus na Húnaigh a rinne spior spear d'Impireacht na hIar-Róimhe i dtús na Meánaoiseanna. Thosaigh an t-eagar ceart polaitiúil ag teacht ar an bPolainn sa deichiú haois, faoi stiúir an rítheaghlaigh atá ainmnithe as Piast, sinsear finscéalach na clainne nach raibh ann ar dtús ach treabhdóir bocht.
Tagairtí.
Pholainn, An
*
P


Robert Erskine Childers.
Údar agus náisiúnaí Éireannach ab ea Robert Erskine Childers (25 Meitheamh 1870 a rugadh é, 24 Samhain 1922 a fuair sé bás), a thóg lastas de ghunnaí agus armlón i dtír faoi cheilt i mBinn Éadairar an mbád Asgard, chun chur i gcoinne na nÓglach Uladh. Cuireadh chun báis é ag rialtas nua an tSaorstáit le linn Chogadh Cathartha na hÉireann.
Mac an fhir léinn Sasanaigh Robert Caesar Childers a bhí ann, col ceathrar le Hugh Childers agus Robert Barton, agus bhí a mhac Erskine Hamilton Childers ar cheathrú Uachtarán na hÉireann.
Tús a shaoil.
Tháinig Robert Erskine Childers chun saoil i Mayfair Londain, an dara mac a saolaíodh i gclann de bhunadh Angla-Éireannacha. Cailleadh a athair agus é ina bhuachaill sé bliana d'aois agus seoladh na leanaí go léir go áras na mBartons i nGleann Dá Loch in Éirinn. Cothaíodh féiniúlacht Éireannach sa bhuachaill óg agus Gael go smior a bhí ann as seo amach, cé go raibh sé mar chuid den Chinsealacht Phrotastúnach.
Throid sé sa Chogadh Boer, i gCogadh na Saoirse in Éirinn agus i gCogadh Cathartha na hÉireann, cogadh ina maraíodh é. Bhí sé i láthair i Londain i rith plé an Chonartha Angla-Éireannaigh ach bhí sé dian ina choinne agus bhí sé ar thaobh na bhfrith-chonratheoirí sa Chogadh Cathartha. Chuidigh sé i 1914, thóg sé airm chuig Éirinn ina bhád, airm a úsáideadh i rith Éirí Amach na Cásca i 1916. D'ionadaigh sé Éire i gComhdháil Síochána Párais, tar éis an Chéad Chogaidh Domhanda.
Scríbhneoireacht.
Scríobh sé an t-úrscéal "The Riddle of the Sands".
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine
Childers, Robert Erskine


An Bronx.
Buirg i Nua-Eabhrac is ea an Bronx. Tá a achar ceannann céanna le Contae Bronx. Is é an t-aon bhuirg amháin atá suite ar mhór-roinn Mheiriceá, agus an bhuirg is faide ó thuaidh. Is cuid den chathair é, maille le Queens, Brooklyn, Oileán Staten agus Manhattan. Bhí 1,363,198 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2003 (meastachán).


19 Aibreán.
Is é an 19 Aibreán an 109ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 110ú lá i mbliain bhisigh. Tá 256 lá fágtha sa bhliain.


8 Eanáir.
Is é an 8 Eanáir an ochtú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 357 lá fágtha sa bhliain nó 358 i mbliain bhisigh.


25 Nollaig.
Is é an 25 Nollaig an 359ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 360ú lá i mbliain bhisigh. Tá 6 lá fágtha sa bhliain.


4 Eanáir.
Is é an 4 Eanáir an ceathrú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 361 lá fágtha sa bhliain nó 362 i mbliain bhisigh.


31 Márta.
Is é an 31 Márta an 90ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 91ú lá i mbliain bhisigh. Tá 275 lá fágtha sa bhliain.


3 Márta.
Is é an 3 Márta an 62ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 63ú lá i mbliain bhisigh. Tá 303 lá fágtha sa bhliain.


2 Lúnasa.
Is é an 2 Lúnasa an 214ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 215ú lá i mbliain bhisigh. Tá 151 lá fágtha sa bhliain.


30 Lúnasa.
Is é an 30 Lúnasa an 242ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 243ú lá i mbliain bhisigh. Tá 123 lá fágtha sa bhliain.


1 Feabhra.
Is é an 1 Feabhra an 32ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 333 lá fágtha sa bhliain nó 334 i mbliain bhisigh.


24 Eanáir.
Is é an 24 Eanáir an 24ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 341 lá fágtha sa bhliain nó 342 i mbliain bhisigh.


30 Aibreán.
Is é an 30 Aibreán an 120ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 121ú lá i mbliain bhisigh. Tá 245 lá fágtha sa bhliain.


29 Iúil.
Is é an 29 Iúil an 210ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 211ú lá i mbliain bhisigh. Tá 155 lá fágtha sa bhliain.


J. K. Rowling.
Is údar Briotanach ficsin í Joanne Rowling (31 Iúil 1965 a rugadh í), a thugtar J.K. Rowling uirthi don chuid is mó. Tá clú agus cáil ar Rowling mar gheall ar an sraith "Harry Potter" atá scríofa aici. Tá aird idirnáisiúnta dírithe ar na leabhair agus tá neart duaiseanna bainte acu ar fud fad an domhain. I Mí na Feabhra 2004, mheas an t-irisleabhar "Forbes" gur fiú £576 milliún (€868 milliún) a maoin. Is í Rowling an bhean is saibhre sa Ríocht Aontaithe, i bhfad níos saibhre arís ná Banríon Eilís II.
Tús a Saoil.
Bhuail tuismitheoirí Rowling lena chéile ar traein ó King's Cross go hAlbain. Diagnóisíodh a máthair le scléaróis iolrach agus í 15 bliana d'aois, agus fuair sí bás sna 1990í luatha. Tá deirfiúr ag Rowling chomh maith, darb ainm Diana, dhá bhliain níos óige ná í, atá ina dlíodóir anois.
D'aistrigh teaghlach Joanne dhá uair agus í ag fás aníos, ar dtús go Winterboure i mBriotol agus ansin go Tutshill in aice le Chepstow. D'fhreastail sí ar mheánschoil Wyedean Comprehensive, áit a d'insíodh sí scéalta dá chomhscoláirí. Rinne sí staidéar ar an Fhraincis ar Ollscoil Exeter, agus bliain á caitheamh aici i bPáras mar chuid dá cúrsa ollscoile. I ndiaidh di an ollscoil a chríochú, d'aistrigh sí go Londain agus chuir sí chun oibre le hAmnesty International mar taighdeoir agus rúnaí dátheangach. Is le linn na haimsire seo, idir turas traenach ceithre-uaire idir King's Cross agus Albain, a cheap sé ar an smaoineamh faoi ghasúr a mbíonn ag freastal ar scoil draídóireachta. Dar léi, faoin am a bhain sí a ceann scríbe amach, bhí na carachtair agus cuid mhaith den scéal do "Harry Potter and the Philospher's Stone" ar intinn aici. Thosaigh sí ag obair ar an sceál ar a huaireanta lóin.
Ina dhiaidh sin, d'aistrigh Rowling go hOporto sa Phortaingéil, chun Béarla a theagasc mar dhara teanga. Nuair a bhí sí ansin, phós sí iriseoir teilifíse Portaingéalach, Jorge Arantes, ar 16 Deireadh Fómhair 1992. Bhí páiste amháin acu, iníon a tugadh Jessica Rowling Arantes (27 Iúil 1993 a rugadh í) uirthi, roimh a gcolscaradh sa bhliain 1995. I ndiaidh an cholscartha, d'aistrigh sí go Dún Éideann lena híníon, agus é ar intinn aici cur fúithi lena deirfiúr. Chuir sí críoch leis an úrscéal, agus í dífhostaithe agus ag maireachtáil ar leas sóisialta. Rinne sí cuid den obair i gcaife i nDún Éideann ó tharla nach raibh teas sa teach aici.
Harry Potter.
Mhol foilsitheoir Rowling, Bloomsbury di chun inisealacha a úsáid ar chlúdaigh na leabhar "Harry Potter" mar smaoinigh siad go mbeadh drogall ar ghasúir na leabhair a cheannach dá mbeadh a fhios acu gur bhean a scríobh iad. Shocraigh Rowling chun ainm láir a sheanmháthar, Kathleen, a roghnú.
D'éirigh go geal le "Harry Potter and the Philospher's Stone", agus tá ceithre leabhar eile foilsithe aici sa sraith Harry Potter go dtí seo. Aistríodh é ina céadta teanga, Gaeilge ina measc siúd. Ar 4 Deireadh Fómhair 2004, foilsíodh "Harry Potter agus an Órchloch" (Máire Nic Mhaoláin a d'aistrigh). Rinne díolachán na leabhar milliúnaí de Rowling, agus i 2001, cheannaigh sí mainteach macnasach, Killiechassie House, ar bhruach na hAbhainn Tay i bPerthshire, Albain.
Táthar ag súil le seacht leabhar sa sraith "Harry Potter", ceann acu le haghaidh gach bliana a chaitheann Harry ar scoil. Tá cúigear acu siúd foilsithe cheana féin. Cuireadh moill ar an cúigiú leabhar, darb ainm "Harry Potter and the Order of the Phoenix" mar gheall ar chúis bradaíle ón údar Nacy Stouffer. Ghlac Rowling sos ón scríbhneoireacht ag an am sin, mar mhothaigh sí go raibh barraíocht le déanamh aici agus í ag scríobh an cheathrú leabhair. I ndiaidh di insint dá bhfoilsitheoir an spriocdáta a chur siar, chaith sí trí bhliana ag obair ar rud éigin, dar léi, agus go bhfuil seans ann go bhfillfidh sí air nuair atá sí réidh leis an sraith "Harry Potter". Cuireadh an cúigiú leabhar amach ar an 21 Meitheamh 2003.
Leabhair bainteacha le Harry Potter.
Chuaigh an t-airgead a fuarthas ón dá leabhar deireanach seo chun sochair do "Comic Relief". Is téacsleabhar é "Fantastic Beasts and Where to Find Them" agus is dócha gurb é "Quidditch Through the Ages" an leabhar is cáiliúla sa leabharlann i Hogwarts. Tá nótaí lámhscríofa ar imeall an leathanaigh, agus tá réamhrá le hAlbus Dumbledore ag tús an leabhair. Tá airgead agus tacaíocht tugtha ag Rowling chomh maith do chúiseanna eile éagsúla, go háirithe taighde maidir le scléaróis iolrach, rud a fuair a mháthair bás de i 1990. Tá tionchar mór aige sin ar a scríbhneoireacht, dar le Rowling.
Scannáin Harry Potter.
Cuireadh leagan scannáin de "Harry Potter and the Philospher's Stone" amach i 2001 agus "Harry Potter and the Chamber of Secrets" sa bhliain 2002. Tá Cúla 4, roinn na bpáistí den stáisiúin Éireannach TG4 ag cur amach leagan Gaeilge den dara scannán - "Harry Potter agus an Seomra Diamhair) a thabharfar air."
Bhí atmaisféar níos dorcha sa tríú scannán "Harry Potter and the Prisoner of Azkaban" mar gheall ar an stiúrthóir nua, Alfonso Cuarón. Thaitin saothar Chuaróin le Rowling roimh an tríú scannán agus deir sí gurb é an tríú scannán an ceann ab ansa léi.
Chuaigh Rowling in éadan dhéantóirí na scannán nuair a dúirt siad gur chóir go dtaifeadfaí é sna Stáit Aontaithe agus aisteoirí Meiriceánacha bheith páirteach sna scannáin (ní raibh ach aon Mheiriceánach amháin sa chéad scannán). D'aontaigh sí go drogallach chun "Philospher's Stone" (órchloch) a athrú chuig "Sorcerer's Stone", ach dúirt sí gur san Stáit Aontaithe amháin a ligfeadh sí é. Is mar gheall air go ndúirt Rowling go gcaithfidh na príomhaisteoirí bheith ina mBriotanaigh, nach ndearna Steven Spielberg na scannáin.
Tugann Rowling cuidiú le Steve Kloves, a scríobhann na scripteanna do na scannáin, chun cinnte a dhéanamh de nach gcuirfeadh rud ar bith a scríobhann sé isteach ar an chuid eile de na leabhair. Dar léi, tá a thuilleadh ar eolas aige faoi na leabhair le teacht, ná duine ar bith eile, ach níl a fhios aige gach rud. Dúirt sí chomh maith gur inis sí rúin áirithe do Alan Rickman agus Robbie Coltrane faoina gcarachtar nár tháinig chun solais sna leabhair go fóill.
Clann agus Céile.
Phós Rowling agus Dr. Neil Murray (ainéistéisí) ar 26 Nollaig, 2001.
Ar 23 Márta, 2003, saolaíodh páiste do Rowling, David Gordon Rowling Murray.
Dhá bhliain ina dhiaidh sin, ar 23 Eanáir, 2005 rugadh páiste eile, Mackenzie Jean Rowling Murray.
Naisc Sheachtracha.
Rowling, Joanne
Rowling, Joanne


21 Nollaig.
Is é an 21 Nollaig an 355ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 356ú lá i mbliain bhisigh. Tá 10 lá fágtha sa bhliain.


5 Márta.
Is é an 5 Márta an 64ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 65ú lá i mbliain bhisigh. Tá 301 lá fágtha sa bhliain.


8 Aibreán.
Is é an 8 Aibreán an 98ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 99ú lá i mbliain bhisigh. Tá 267 lá fágtha sa bhliain.


28 Deireadh Fómhair.
Is é an 28 Deireadh Fómhair an 301ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 302ú lá i mbliain bhisigh. Tá 64 lá fágtha sa bhliain.


Béal an Átha Móir.
Baile i gContae Liatroma is ea Béal an Átha Móir ("Ballinamore" as Béarla). Bhí 805 duine ina gcónaí i mBéal an Átha Móir sa bhliain 2006.
Beal An Atha Na Moir


Bocóid.
Baile i gContae Liatroma is ea Bocóid ("Buckode" as Béarla).
Bocoid


Ceis Charraigín.
Baile i gContae Liatroma is ea Ceis Charraigín ("Keshcarrigan" as Béarla).


Cionn Locha.
Baile i gContae Liatroma is ea Cionn Locha ("Kinlough" as Béarla). Bhí 1,018 duine ina gcónaí i gCionn Locha sa bhliain 2011.


Cluainín.
Baile mór i gContae Liatroma agus timpeall 2,000 daoine ann is ea Cluainín (Uí Ruairc), agus é suite idir Sligeach agus Inis Ceithleann i lár gleannta áille. "Manorhamilton" a thugtar ar an áit i mBéarla, agus ainmníodh amhlaidh é as an Ridire Frederick Hamiltown, athshaighdiúir Albanach ar bronnadh tailte Uí Ruairc air sa 17ú haois agus a chuir baile mór ar bun i mbaile fearainn Cluain Muilinn lastoir den Abhainn Bheag. Téann an Bhuannaid, abhainn eile, thar an áit ó Loch Gleann Éada go dtí Loch Gile. Ar an taobh thiar theas tá Beann Bó, sliabh fraoigh atá 1,367 troigh ar airde.
Is é Cluainín Uí Ruairc príomhbhaile thuaisceart Liatroma, agus é suite ar an mbóthar N16 ó Sligeach (16ml) go Inis Ceithleann (24ml). Níl Baile Átha Cliath ach dhá uair go leith de shiúl uaidh agus shroichfí Béal Feirste i gceann dhá uair an chloig.
Geilleagar.
Tá an fheirmeoireacht chun tosaigh fós ach tá saghsanna nua gnó ag dul i neart. Bhí borradh faoin tionscal tógála go dtí le déanaí agus na céadta teach nua le feiceáil, ach chuir an meath airgeadais deireadh leis sin.
Ceol.
Tá clú ar Chluainín de bharr a bhfuil de cheol tíre le cloisteáil ann, agus bíonn seisiúin ar siúl sna tithe tábhairní, 'Biddy's,' 'Heraghty's' agus 'The Castle'.
Ionad na nGleannta.
Amharclann agus lárionad ealaíon is ea Ionad na nGleannta agus tá lucht drámaíochta agus siamsa le fáil ann ar fud na bliana. Pléitear cúrsaí pobail ann agus is féidir le turasóirí eolas a fháil ann.
Compántas Splódair.
Compántas proisiúnta drámaíochta is ea Splódar agus léiríonn siad drámaí i nGaeilge agus i mBéarla. Bíonn siad ag obair in áiteanna eile in Éirinn, agus tá drámaí léirithe acu ag féilte drámaíochta thar lear.
Drumlin Publications.
Prinnsíos Ó Duigneáin (Prin Duignan), údar áitiúil, agus a bhean chéile Betty a chuir Drumlin Publications ar bun, agus rún acu scríbhneoirí nua a fhoilsiú i mBéarla agus i nGaeilge. Tá a lán leabhar faoi chúrsaí staire agus cultúir curtha amach acu.
Gaelscoil Chluainín.
Tá an scoil seo le fáil i Sráid an Chaisleáin. Tógadh an foirgneamh d'aonghnó agus tá na háiseanna is nua ann.
An Ghaeilge.
Bhí cainteoirí dúchais Gaeilge sa cheantar anuas go dtí fichidí an fichiú haois. Sna caogaidí bhíodh tóir agus cáil ar Fheis Chluainín, feis a mbíodh chuile chomórtas á reachtáil trí Ghaeilge. Dhéantaí an Stair agus an Tíreolaíocht a mhúineadh i nGaeilge sa mheánscoil ar son an 10% breise de mharcanna a d'fhéadfaí a fháil san Ardteistiméireacht. Tá drámaí Gaeilge á léiriú in Ionad na nGleannta ag Prin Ó Duigneáin le 20 bliain anuas.
Níor thóg sé ach bliain is trí mhí ar choiste na gaelscolaíochta an Ghaelscoil a chur ar bun, agus tá os cionn tríocha dalta ann faoi láthair.
Tháinig lucht na Gaeilge i gCluainín le chéile cúpla bliain ó shin chun an Ghaeilge a chur chun cinn. Is é Glór Chluainín an eagraíocht acu.
Caisleán Bhaile Hamaltúin.
Tá fothrach Chaisleán Bhaile Hamaltúin le feiceáil os cionn an bhaile mhóir.. Seo áit a tógadh ó Uí Ruairc Bhreifne tar éis Chath Chionn tSáile sa bhliain 1601. Fuair an Ridire Frederick Hamilton an talamh ó Shéamus I, Rí Shasana agus na hAlban, sa bhliain 1621, agus chuir sé caoi ar an gcaisleán sa bhliain 1634 tar éis dó teacht ar ais ón gCogadh Tríocha Bliain. Loisc na Búrcaigh é sa bhliain 1652. Tá taispeántas buan ann agus tá turais threoraithe ar fáil.
Lárionad Dealbhadóireachta Liatroma.
Tá dánlann ag baint leis an Lárionad, agus déantar áiseanna a sholáthar le haghaidh dealbhadóireachta de gach saghas, go háirithe teilgean cré-umha, snoí adhmaid agus snoí cloiche. Tugtar cúnamh ginearálta do phéintéirí agus d'ealaíontóirí eile sa cheantar máguaird, daoine arb as tíortha eile do mhórán acu.
Láithreáin mheigiliteacha.
Tá a lán caiseal agus tuamaí pasáiste le fáil idir an Bogán agus Cluain Lothair, agus tá cairn agus tuamaí le feiceáil ar bharr Bheann Bó agus ar bharr sléibhte eile. Tá cathracha, caisil, tuamaí agus láithreáin eile spréite ar na hísleáin. Is maith an chaoi atá ar Lios Rátha Rois, láithreán iarannaoise atá an-ghar do bhóthar Ros Inbhir, timpeall dhá mhíle slí ó Chluainín.
Greenbox.
Tá an éiceathurasóireacht á cur chun cinn ag The Greenbox. Baineann The Greenbox le Contae Fhear Manach, Contae Liatroma, le hiarthar Chontae an Chabháin, le tuaisceart Chontae Shligigh, le deisceart Chontae Dhún na nGall agus le hiarthuaisceart Chontae Mhuineacháin.


Coillte Clochair.
Baile i gContae Liatroma is ea Coillte Clochair ("Kiltyclogher" as Béarla). Bhí 54 duine ina gcónaí i gCoillte Clochair sa bhliain 2013.


Cora Droma Rúisc.
Is é Cora Droma Rúisc ("Carrick-on-Shannon" i mBéarla) príomhbhaile Chontae Liatroma. Bhí 3,980 duine ina gcónaí i gCora Droma Rúisc sa bhliain 2011.
Is ag áth na Sionainne atá Cora Droma Rúisc suite. Tá an baile i bparóiste sibhialta "Kiltoghert."
Tá foirgnimh stairiúla i gCora Droma Rúisc cosúil le Teach na mBocht agus Reilig an Ghorta.
Ar an tSráid Mhór is ea an tEaglais Chaitliceach Naomh Muire, tógtha i stíl Neo-Gotach. Tá sé suite ar phointe trasnaithe straitéiseach Abhainn na Sionainne.
Is é an "Leitrim Observer" (gach Céadaoin) agus an "Northwest Express" atá foilsithe sa bhaile.
Is é “an Dock” ionad ealaíon atá lonnaithe sa bhfoirgneamh athchóirithe “teach cúirte” den 19ú hAois.
Tá an baile freastaltha leis an líne iarnróid idir Baile Átha Cliath agus Sligeach.


Droim ar Snámh.
Baile i gContae Liatroma is ea Droim ar Snámh ("Drumsna" as Béarla). Bhí 173 duine ina gcónaí i nDroim ar Snámh sa bhliain 2002.


Droim Caorthainn.
Baile i gContae Liatroma is ea Droim Caorthainn ("Drumkeeran" as Béarla). Bhí 242 duine ina gcónaí i nDroim Caorthainn sa bhliain 2006.


Droim Conga.
Baile i gContae Liatroma is ea Droim Conga ("Drumcong" as Béarla).


Droim Dhá Thiar.
Is baile beag stairiúil i gContae Liatroma é Droim Dhá Thiar("Dromahair" as Béarla). Tá Droim Dhá Thiar suite gar do bhruach thoir theas Loch Gile, achar 10km soir as Cluainín agus 17km as Baile Shligigh.
Tíreolas.
Is ceantar fíorálainn nár loiteadh an taobh tíre thart ar Dhroim Dhá Thiar. Is ábhar suntais go háirithe an talamh ard lastuaidh den bhaile agus den chúinne sin de Loch Gile, gar do Loch an Dúin, mar a bhfuil ‘the Doons' mar a thugtar air. Níos faide isteach sa sliabh idir na Caológaí Buí agus Laíán, tá mar a thugtar air, an ‘Fathach ina Luí’ nó an ‘Sleeping Giant’. Cuireann Sliabh Dhá Éan agus Cill Oiridh, seanraon sléibhe le Loch Gile aneas, go mór le maise an taobh tíre. Tá an sráidbhaile féin ar bhruach na Buannaide, abhainn a shníonn aduaidh as Gleann Éada agus a chasann siar ina caisí anseo go Loch Gile. Leagadh amach an sráidbhaile mórán ar an déanamh céanna lena mhacasamhail i nGwlad ar Haf ag fear a dtugtaí Iarla Liatroma air.


Droim Seanbhó.
Baile i gContae Liatroma is ea Droim Seanbhó ("Drumshanbo" as Béarla). Bhí 857 duine ina gcónaí i nDroim Seanbhó sa bhliain 2011.


Dromad.
Baile i gContae Liatroma is ea Dromad ("Dromod" as Béarla).


Learga Uí Dhónaill.
Baile i gContae Liatroma, Poblacht na hÉireann is ea Learga Uí Dhónaill ("Largydonnell" as Béarla).


Liatroim.
Baile i gContae Liatroma is ea Liatroim ("Leitrim" as Béarla). Bhí 485 duine ina gcónaí i Liatroim sa bhliain 2011.


Maothail.
Baile i gContae Liatroma is ea Maothail ("Mohill" as Béarla). Bhí 928 duine ina gcónaí i Moathail sa bhliain 2011.


Ros Inbhir.
Baile i gContae Liatroma is ea Ros Inbhir ("Rossinver" as Béarla).


An Tulachán.
Baile i gContae Liatroma is ea An Tulachán ("Tullaghan" as Béarla).
Tulachan


25 Meitheamh.
Is é an 25 Meitheamh an 176ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 177ú lá i mbliain bhisigh. Tá 189 lá fágtha sa bhliain.


24 Samhain.
Is é an 24 Samhain an 328ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 329ú lá i mbliain bhisigh. Tá 37 lá fágtha sa bhliain.


Coimisiún na Teorann.
Coimisiún rialtais in Éirinn ab ea Coimisiún na Teorann a cuireadh ar bun chun an teorainn idir Saorstát Éireann agus Tuaisceart Éireann a leagan amach go cruinn. Bunaíodh é de réir na dtéarmaí a bhí leagtha amach sa Chonradh Angla-Éireannach. Cé go raibh go leor de náisiúnaithe na tíre míshásta le coinníollacha an Chonartha, go háirithe de bhrí go mbeadh críochdheighilt mar thoradh air, bhí siad ag súil go mbeadh an limistéar tíre a d'fhanfadh faoi riail na Breataine laghdaithe go mór nuair a bheadh obair an Choimisiúin críochnaithe. Shíl siad go mbeadh Tuaisceart Éireann róbheag ansin chun fanacht amach ón gcuid eile den tír. Ach ní mar sin a tharla.
In Alt 12 den chonradh, beartaíodh go mbeadh triúr ar an gcoimisiún, duine ón Saorstát, duine ón Tuaisceart agus duine 'neamhspleách' ón mBreatain. Ón tús, níor thug James Craig, ceannaire Thuaisceart Éireann, aitheantas don choimisiún, agus é ag maíomh nach raibh sé de cheart ag dream ar bith an teorainn a athrú. Dhiúltaigh sé duine a ainmniú ar an gcoimisiún, ach ainmníodh J.R. Fisher, foilsitheoir nuachtán Aontachtach, mar ionadaí do Thuaisceart Éireann. Ainmníodh Eoin Mac Néill mar ionadaí do Shaorstát Éireann. Duine ón Afraic Theas, an Giúistís Richard Freeman, a bhí sa chathaoir, agus é ainmnithe ag an mBreatain.
Bhí foclaíocht Alt 12 doiléir débhríoch, nó ní raibh le léamh ansin ach gur cheart na teorainneacha idir Tuaisceart Éireann agus an chuid eile den tír a dhearbhú de réir mianta na n-áitritheoirí, a fhad is a bheadh sé ag teacht le coinníollacha eacnamaíocha agus tíreolaíocha. Ach ní raibh sé chomh simplí sin, nó bhí aontachtóirí agus náisiúnaithe measctha trí chéile agus ní raibh sé éasca brí a bhaint as na coinníollacha eacnamaíocha. Bhí beirt den triúr ar an gCoimisiún ar aon intinn nár cheart mórán athrú a dhéanamh, agus iad claonta i leith an oiread talaimh agus ab fhéidir a fhágáil faoi réimeas Thuaisceart Éireann. Ní raibh Eoin Mac Néill sásta leis sin, ach ní raibh aige ach vóta amháin as an triúr. Bhí na náisiúnaithe ag súil leis go mbeadh réimsí móra de Thír Eoghain, Ard Mhacha agus Fear Manach á gcur leis an Saorstát, chomh maith le cathair Dhoire, agus nuair a nochtadh tuairisc an choimisiúin sa nuachtán, an "Morning Post", an lá sular foilsíodh go hoifigiúil é, ba léir nárbh fhiú faic na hathruithe a bhí molta.
Bhí achrann mór ann faoi. Thuig ceannairí an tSaorstáit nach bhféadfaí a dhath a dhéanamh faoin tuairisc nuair a d'fhoilseofaí é agus bhí cruinniú ag Liam Mac Cosgair, ceannaire an tSaorstáit ag an am, le James Craig agus le príomhaire na Breataine, Stanley Baldwin chun an tuairisc a chur faoi chois. Sa deireadh, níor foilsíodh é agus d'fhan an teorainn gan athrú. Teorainn aiféiseach atá ann ar go leor bealaí, nó tá bóithre, feirmeacha, sráidbhailte, páirceanna, agus fiú tithe á roinnt aici idir an dá stát. Tharla conspóid mhór sa Saorstát ag an am dá bharr agus d'éirigh Eoin Mac Néill as oifig. Ach, toisc nach raibh Sinn Féin ag glacadh páirt sa Dáil ag an am, ní raibh siad in ann cur ina choinne.


James Craig, 1ú Bíocúnta Chreaga Abhann.
Ba cheannaire aontachtach i dTuaisceart Éireann é James Craig (8 Eanáir 1871 - 24 Samhain 1940). An chéad Phríomh-Aire Thuaisceart Éireann a bhí ann. Rinneadh bairnéad de sa bhliain 1918 agus sa bhliain 1927 rinneadh 'Viscount Craigavon' (Bíocúnta Chreaga Abhann) de. Sna seascaidí, d'ainmnigh baile ina dhiaidh, Creag Abhann. Chuir Craig agus Edward Carson Óglaigh Uladh ar bun sa bhliain 1911.


29 Bealtaine.
Is é an 29 Bealtaine an 149ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 150ú lá i mbliain bhisigh. Tá 216 lá fágtha sa bhliain.


22 Samhain.
Is é an 22 Samhain an 326ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 327ú lá i mbliain bhisigh. Tá 39 lá fágtha sa bhliain.


1904.
Ba bhliain bhisigh í an bhliain 1904.


2000.
Bliain bhisigh ab ea an bhliain 2000. (MM)


Raidió na Life.
Is stáisiún raidió é Raidió na Life, suite i mBaile Átha Cliath, ar Chearnóg Mhuirfean. Tá an stáisiún pobail lán-Ghaeilge seo ag craoladh ó Fhómhar na bliana 1993.
Bunaíodh Comharchumann Raidió Átha Cliath Teoranta (CRÁCT) ar 4 Iúil 1989 mar eagraíocht neamhbhrabúsach chun seirbhís chuimsitheach chraolacháin a sholáthar do mhórcheantar Bhaile Átha Cliath ar bhonn oideachasúil agus pobail. Tá Raidió na Life, á reáchtáil ag CRÁCT le ceadúnas ó ó 1993 i leith. Is é Muiris Ó Fiannachta bainisteoir an stáisiúin.
Craolann an stáisiúin ó 7am go 4am ó Luan go hAoine agus 24u sa lá ag an deireadh seachtaine. Is féidir teagmháil a dhéanamh leis an stáisiún ag 01 6616333 nó téacs a sheoladh chuig 086 6001064. Tá sceideal an stáisiúin mar aon le eolas cuimsitheach ar fáil ar an suíomh idirlíon agus is féidir éisteacht le beoshruthú ar an idirlíon. Tá an stáisiún ar fáil ar an Seinnteoir Raidió (Aip) chomh maith.
Tá go leor gradaim agus duaiseanna bainte ag Raidió na Life thar na blianta. Ina measc tá Gradam Bhord na Gaeilge 1999, Gradam na hAislinge 2003, Duaiseanna Oireachtas na Gaeilge agus Eachtraí Nua sa Chraoltóireacht 2000/2005. Le déanaí, fuair an stáisiún maoiniú faoi scéim Sound & Vision an CCÉ agus ainmníodh é sa Bharr 50 de Ghnólachtaí le Gaeilge, gradam atá eagraithe ag an nuachtán laethúil Lá Nua.
De dheasca nádúr deonach na hoibre a dhéantar i Raidió na Life, chaith na céadta láithreoirí, teicneoirí, agus taighdeoirí am ag obair ann thar na blianta. I measc na gcraoltóirí cáiliúla a thosaigh a gcuid craoltóireachta sa stáisiún uirbeach Gaeilge tá Sharon Ní Bheoláin agus Sinéad Crowley ó Nuacht RTÉ, Aileen Gormley ó Lyric FM, Tom Ó Brannagáin ó 98fm agus go leor craoltóirí agus iriseoirí eile freisin.
Tá athnuachan bronnta ar an gceadúnas ag Raidió na Life ar feadh deich mbliana eile ó Eanáir na bliana 2017.


Etoumbi.
Baile sa cúige Cuvette Thiar in iarthuaisceart Phoblacht an Chongó is ea Etoumbi.
Tá an-chuid daoine roinnt daoine sa cheantar maraithe ag feabhrais an Eibeóla sna blianta beaga anuas. Meastar gur ithean muintir an bhaile ablaigh marbha a fhaigheann siad sna coillte, agus mar sinn tá an galar ag méadú i measc an chine daonna sa cheantar. Cailleadh 120 sa bhliain 2003, agus nuair a bhfuair mórán daoine an feabhrais i mí Bealtaine 2005, cuireadh coraintín i bhfeidhm sa bhaile.


Cormac mac Airt.
De réir na finscéalaíochta, ba laoch é Cormac mac Airt a bhí ina rí ar Theamhair.
Tá amhras ann ó thaobh na staire de a leithéid a bheith ann. Ba shiombal de ríogacht na Teamhrach é - cóir, síochánta agus fírinneach. Tá scéal ann gur tháining Cormac isteach i dTeamhair agus bhuail sé le bean a bhí ag gearán faoi bhreithiúnas a bhí tugtha uirthi ag "Lughaidh mac Con", a bhí ina rí ar Theamhair ag an am. Bhí a cuid caorach forghéillte ag Lughaidh mar go raibh siad ar féarach i bpáirc ghoirmín na banríona. Dhearbhaigh Cormac gur breithiúnas bréagach a bhí ann agus b'í an bhreith cheart ná go mba fhíneáil chóir ar fhómhar bliana amháin a chailleadh, lomadh amháin d'olann na gcaorach. De bharr bhreithiúnas seo na fírinne, tugadh aitheantas do Chormac mar rí dlisteanach na Teamhrach. Bhí ar Lughaidh a choróin a thabhairt suas mar gheall ar a bhreithiúnas bréagach.
Naisc inmheánach.
Cormac mac Airt, Ard Rí


Hermione Granger.
Is carachtar cumtha í Hermione Jane Granger (19 Meán Fómhair, 1979 a rugadh í) sa sraith leabhar "Harry Potter". Is banscoláirí óg ar Scoil Chomhoideachais Draíodóireachta Hogwarts (mar a thugtar uirthi sa leagan Gaeilge den leabhar). Chomh maith le Ron Weasley, is dlúthchara Harry í.
Féach freisin.
Granger, Hermione
Granger, Hermione
Granger, Hermione


Gó (bordchluiche).
Fir Síneacha ag imirt Go (Pictiúr ón 16ú haois)
Bordchluiche straitéiseach beirte is ea gó a thosaigh sa tSean-Sín sa tréimhse 2000 RC go 200 RC. Tá an-ghnaoi ar an cluiche seo ag daoine ar fud na hÁise; sa tSeapáin agus sa tSín go háirithe. Le teacht an idirlín, tá níos mó daoine ag imirt gó ar fud an domhain.
Ainm.
Tagann an ainm Gaeilge ón Seapáinis "碁" [go]; ciallaíonn an ainm Sínise "圍棋" [wéiqí] "Bordchluiche Timpeallaithe". Tugtar "바둑" [baduk] sa Chóiréis.
Rialacha.
Ta an cluiche cosúil le Fichille mar is cluiche straitéiseach é. Ach tá cothrom na féinne idir gach fiche; Níl rí ná banríon le cumhacht breise sa chluiche seo. Nuair a thosaíonn an cluiche, níl aon píosa ar an mbord. Cuireann an t-imreoir píosa (darbh ainm "cloch") ar an mbord. Tá téarmaí speisealta ann ó theanga na Seapáine mar shampla uttegae sórt íobartha agus imeartha sa tsúil. Tá an cluiche bunaithe ar shean-chogadh sa tSeapáin agus b'éigean na himreoirí fiche nó talamh an imreora eile a timpeallú. Uaireanta níl tú ró-chinnte, níl sé soléir cé a bhuaigh an cluiche agus caithfidh na himreoirí comhaireamh a dhéanamh. Tarlaíonn sé sin nuair atá an cluiche géar.


An Gúm.
Is comhlacht de chuid rialtas na hÉireann é An Gúm atá ceaptha le litríocht Gaeilge a fhoilsiú, go háirithe áiseanna oideachais. Bunaíodh sa bhliain 1926 é mar chuid de Roinn Oideachais na hÉireann ach anois is cuid d'Fhoras na Gaeilge é. Is é an foilsitheoir leabhar Gaeilge is mó sa tír. An leabhar is cáiliúla a d'fhoilsigh sé ná an Foclóir Póca, ar bhain, nó a mbaineann, beagnach gach dalta scoile in Éirinn úsáid as. Is iomaí foclóir eile a tháinig ón nGúm, áfach, ar nós foclóirí Néill Uí Dhónaill (Foclóir Gaeilge-Béarla) agus Thomáis de Bhaldraithe. Thairis sin, bíonn an Gúm ag foilsiú leaganacha nua de leabhair Ghaeilge na bhfichidí agus na dtríochaidí.
Faoi láthair tá sé i gceist ag an nGúm foclóir nua Gaeilge-Béarla a chur i dtoll le chéile a chuireann san áireamh raon úsáide go léir na teanga inniu. Críochnaíodh Céim a hAon, céim na pleanála agus an deartha i bhFómhar na bliana 2004, agus Céim a Dó, cumadh an fhoclóra féin, ar obair inniu.
Is é is brí leis an bhfocal sin "gúm" ná "plean", "scéim", "cleas", nó "tionscadal". Focal é nach gcloisfeá i ngach Gaeltacht sa bhunchiall seo, ach nuair a bhí an teanga á labhairt i gContae an Chláir, ba chuid de chanúint an cheantair sin é. Focal nádúrtha é freisin i nGaeilge Bhaile an Chláir taobh thoir de Chathair na Gaillimhe.
Tagairtí.
An Gúm


Peil Ghaelach.
An liathróid, déanta ag an gcomhlacht Éireannach O'Neills, a úsáidtear sa Pheil Ghaelach.
Is cluiche foirne agus saghas peile í an Pheil Ghaelach (tugtar caid agus peil uirthi chomh maith) a imrítear in Éirinn go háirithe.
Imrítear an cluiche idir dhá fhoireann de chúigear imreoir déag ar pháirc imeartha dronuilleogach le cuaillí báire ar an dá thaobh. Tá cuma "H" ar na cuaillí, ar nós cuaillí rugbaí ach le líontán ag a mbun. Is é príomh-chuspóir an chluiche ná an liathróid peile (nó "an chaid") a chur isteach i líontán na foirne eile ("cúl", le luach trí phointe) nó thar an trasnán ("cúilín", le luach pointe amháin). Is ionann cúl amháin agus trí chúilín. Bíonn an bua ag an bhfoireann leis an líon pointí is mó ag deireadh an chluiche.
Tá an pheil Ghaelach ar cheann de na Cluichí Gaelacha, a imrítear faoi stiúradh an Chumainn Lúthchleas Gael, an eagraíocht spóirt is mó san oileán. Tá rialacha dochta ag an gcumann maidir le hamaitéarachas, agus is é Cluiche Ceannais na hÉireann buaicphointe an spóirt. Imrítear an cluiche deiridh seo i bPáirc an Chrócaigh i mBaile Átha Cliath, ceanncheathrú an Chumainn Lúthchleas Gael. Creidtear gur fhás an pheil nua-aimseartha as na sean-chluichí caide a imríodh don chéad uair sna Meánaoiseanna, ach níor leagadh síos na rialacha mar atá siad inniu go dtí an bhliain 1896.
Is cluichí ar leith iad Peil Ghaelach na mBan agus Peil na Rialacha Idirnáisiúnta, cluiche le meascán rialacha ón bpeil Ghaelach agus Peil Astrálach.
An pháirc imeartha.
Tá an pháirc imeartha a úsáidtear sa pheil Ghaelach cosúil le páirc rugbaí, ach tá sé i bhfad níos mó. Tá cruth dronuilleogach ar an bpáirc fhéir, atá 140 méadar ar fhad agus 80–90 méadar ar leithead. Tá cuaillí báire suite ar an dá chúl-líne, le líontán ar bun na gcuallí. Tá na cuaillí 6.4 méadar (7 slat) óna chéile, agus tá an cuaille trasna 2.13 méadar (7 dtroigh) os cionn na talún. Tá línte curtha ar an bhféar 13 méadar, 20 méadar agus 45 méadar ón dá chúl-líne. Is í an pháirc imeartha chéanna a úsáidtear san iomáint, ar mhaithe le dé-úsáid. Úsáidtear páirceanna imeartha agus cuaillí níos lú i gcluichí ag leibhéal faoi-12.
Fad an chluiche.
Maireann cluichí peile ar feadh seasca nóiméad, roinnte ina dhá leath de tríocha nóiméad, ach amháin cluichí sinsir idirchontae a mhaireann seachtó nóiméad (dhá leath atá 35 nóiméad ar fhad). I gcás comhscóir, imrítear fiche nóiméad sa bhreis (dhá leath atá 10 nóiméad ar fhad). Bíonn fiche nóiméad sos ag na foirne ag leath ama.
Na foirne.
Tá cúigear peileadóir déag i ngach foireann: cúl báire amháin (a chaitheann uimhir 1), seisear cosantóir (tugtar cúlaithe nó tacaithe orthu agus caitheann siad na huimhreacha 2–7), beirt imreoir lár páirce (uimhreacha 8 agus 9) agus seisear ionsaitheoirí (tugtar tosaithe orthu agus caitheann siad na huimhreacha 10–15). Caithfidh an cúl báire a bheith gléasta i ndath difriúil ó na himreoirí eile. Tá cúigear fear ionaid déag ann (a chaitheann uimhreacha na huimhreacha 16–30), agus is féidir cúig athruithe a dhéanamh in aon chluiche amháin.
Ag scóráil.
Má théann an liathróid thar an trasnán, bronntar cúilín le luach pointe amháin agus ardaíonn an moltóir an bratach bán. Má theánn an liathróid faoin trasnán agus isteach sa líontán, bronntar cúl le luach trí phointe agus ardaíonn an moltóir an bratach uaine. Scríobhtar scór an chluiche san fhormáid -. Mar shampla, i gcás Cluiche Ceannais na hÉireann 2008, an toradh deiridh a bhí ann ná Tír Eoghain 1-15 Ciarraí 0-14 (bhí an bua ag Tír Eoghain, lé ceithre chúilín).
Stair.
Tá an pheil á imirt leis na cianta in Éirinn mar aon leis an iomáint, ach níor thosaigh sé mar chluiche oifigiúil go dtí gur bunaíodh an Cumann Lúthchleas Gael i mí na Samhna na bliana 1884 in Óstán Haye's i gContae Thiobraid Árann. Bhailigh agus shocraigh an CLG na rialacha, agus imríodh an chéad chomórtas uile Éireann (Craobh Peile Sinsearach na hÉireann) sa bhliain 1887.
Foireann na Mílaoise.
Roghnaíodh Foireann na Mílaoise sa bhliain 1999 as na himreoirí ab fhearr a d'imir an spórt idir 1884 agus an bhliain 2000. B'iad an CLG agus na hiriseoirí spóirt a roghnaigh an fhoireann.
Cluiche Ceannais na hÉireann.
Bíonn an cluiche deiridh ar siúl gach bliain ar an nDomhnach deireanach de mhí Mheán Fómhair. Imríonn an dá fhoireann i gcoinne a chéile i bPáirc an Chrócaigh, an staid is mó sa tír, agus is é seo an chluiche is tábhachtaí agus an duais is mó sa spórt. Bíonn Uachtarán na hÉireann, an Taoiseach agus daoine uaisle eile ag freastal ar na himeachtaí freisin. An fhoireann is fearr sa tír le blianta fada ná foireann na Ríochta nó Contae Chiarraí. Níl aon chontae eile i ngiorracht scread asail dóibh (féach ar liosta na mbuaiteoirí do Chluichí ceannais Uile Éireann). Is é an Corn Sam Mhic Uidhir an duais sa chomórtas seo.


Páirc an Chrócaigh.
Is í Páirc an Chrócaigh (Béarla: "Croke Park") ceanncheathrú Chumann Lúthchleas Gael. Tá sí suite i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath in Éirinn i mbruachbhaile Chluain Life. Sa lá atá inniu ann, is í an staidiam is mó in Éirinn, agus í ar ceann de na staidiam is mó san Eoraip féin. Inniu, is féidir 82,500 duine a thoilleadh ansin, tar éis na hatógála a rinneadh ar Chnoc 16, an t-aon chuid den staidiam inar féidir seasamh anois. Tá an pháirc lonnaithe idir líne traenach ar thaobh amháin agus an Chanáil Ríoga ar an taobh eile.
Stair.
Páirc lúthchleasaíochta a bhí san áit fiú sular tógadh an staidiam, agus is é an t-ainm a bhí air ná "Jones Road Sportsground". I ndiaidh bhunú Chumann Lúthchleas na nGael sa bhliain 1884, thosaigh lucht an chumainn ag baint úsáide as an bpáirc seo go tráthrialta le cluichí Gaelacha a imirt agus le liathróid a bhualadh. B'anseo a himríodh an dá chluiche ceannais uile-Éireannach sa bhliain 1896 mar chlabhsúr ar chraobh na bliana 1895. Sna blianta sin, bhí an CLG ag síorfhás, agus tábhacht na páirce ag dul i méid dá réir. Tuigeadh do Phroinsias Ó Duinnín, ball den ChLG a bhí ina iriseoir, cé chomh tábhachtach agus a bhí an pháirc ag na lúthchleasaithe Gaelacha, agus cheannaigh sé í luach £3,250 sa bhliain 1908. Dhíol seisean an pháirc leis an gCumann sa bhliain 1913, agus b'ansin a fuair an áit an t-ainm atá uirthi inniu, is é sin, "Páirc an Chrócaigh", in onóir phátrún an Chumainn, an t-Ard-Easpag Thomas Croke.
Sa bhliain 1913, ní raibh ach dhá ardán ar an taobh den pháirc a bhfuil Ardán Uí Ógáin inniu. Sa bhliain 1917, baineadh úsáid as brablach ón Éirí Amach an bhliain roimhe sin chun Cnoc 16 a thógáil.
Ar an 21 Samhain 1920, tharla sléacht ann faoi lámh na bpóilíní cúnta inar maraíodh triúr duine déag, beirt imreoir ina measc ón gcluiche peile a bhí ar siúl idir Baile Átha Cliath agus Tiobraid Árann ar an lá, Séamus Ó hAogáin agus Mícheál Ó hÓgáin. Tugtar Domhnach na Fola ar an eachtra seo. Bhí an Cogadh Angla-Éireannach faoi lán seol san am agus ní ba luaithe ar an lá céanna, mharaigh scuad Mhícheál Uí Choileáin ceathrar oifigeach faisnéise déag de chuid Shasana, agus cineál díoltas ab ea an t-ionsaí a rinneadh ar Pháirc an Chrócaigh.
Sna fichidí, thosaigh an CLG ar staidiam mhór a thógáil. Tógadh Ardán Uí Chíosóig sa bhliain 1927, agus é ainmnithe as Mícheál Ó Cíosóig ón gClár, duine de bhunaitheoirí an Chumainn. Sa bhliain 1952 tógadh Ardán Nally, agus é ainmnithe i ndilchuimhne ar dhuine eile de na bunaitheoirí, P.W.Nally.
Inniu.
Ó thaobh an spóirt de, úsáidtear an staid le haghaidh cluichí Gaelacha ach baineadh úsáid aisti freisin le haghaidh cheolchoirmeacha móra agus ócáidí ar nós na Cluichí Oilimpeacha Speisialta, a osclaíodh agus a dúnadh ann i 2003.
Chluichí Iasachta.
Um Cháisc 2005, i gComhdháil Bhliantúil Chumann Lúthchleas Gael, socraíodh go mbeadh an CLG sásta go n-imreofaí sacar agus rugbaí sa Pháirc fad is a bheadh an staid ag Bóthar Lansdún dúnta agus obair tógála ar siúl ann. Ba é Riail a 42 de chuid an Chumainn a bhí ina chnámh spairne le fada. Rinne siad leasú ar an riail.
Ar an 24 Feabhra 2007, d'imir an Sasana in aghaidh Éirinn i bPáirc an Crócaigh i gcluiche rugbaí.
Bhí an tinreamh is mó do chluiche rugbaí club riamh i Páirc an Chrócaigh ar an 2 Bealtaine 2009 nuair a d'imir Laighean agus Mumhain ós comhair 82,208 daoine
Liathróid Láimhe.
Tá pinniúr breá liathróid láimhe i bPáirc an Chrócaigh agus imrítear go leor cluichí ann. Tá sé suite díreach amach ó phríomhdoirse Cnoc 16, agus tá dhá phinniúr ann, ceann amháin 60x30 agus ceann eile 40x20.
Bhí neart conspóide ag baint leis an Ionad Liathróid Láimhe thar na bliana. Bhí caint leanúnach faoi ionad nua náisiúnta Liathróid Láimhe a thógáil in áit an tseanionaid
Biléog faoi agóid an ionad Sóisialta agus Liathróid Láimhe.


An Choirnis.
Is teanga Cheilteach í an Choirnis ("Kernowek") i ngrúpa na dteangacha Breatnacha. D'éag sí san ochtú haois déag ach tháinig gluaiseacht athbheochana ar an bhfód san fhichiú haois. Sa lá atá inniu ann, tá meánleibhéal Coirnise ag thart ar 3,500 duine agus tá Coirnis líofa ag tuairim is 300-400 duine.
Stair agus Dul i Léig.
Tugadh buille tubaisteach don teanga sa bhlian 1549, nuair a rinne Rialtas Éadbhard VI Shasana iarracht úsáid Leabhar na hUrnaí Coitinne as Béarla a chur i bhfeidhm i gCorn na Breataine, in ainneoin nach raibh Béarla ag cuid mhaith de na daoine ansin. Thosaigh éirí amach i gcoinne an rialtais agus cuireadh faoi chois é go brúidiúil. Maraíodh suas le 22% de dhaonra fireann Chorn na Breataine le linn na gcaismirtí, rud a chuir dlús mór le meath na teanga sa cheantar sin.
Meastar gurbh é Cheston Marchant ó Gwithian an cainteoir dúchais Coirnise aonteangach deireanach, fear a fuair bás sa bhliain 1665. Creidtear gurbh í Dorothy Pentreath an cainteoir dúchais deireanach agus d'éag sí siúd sa bhliain 1777.
Athbheochan.
Níl muintir Chorn na Breataine ar aon bharúil ar an gcineál Coirnise ab fhearr a athbheochan, áfach. Tá trí leagan den Choirnis athbheoite á n-úsáid inniu, mar atá, an Choirnis Choitianta ("Kernewek Kemmyn"), an Choirnis Aonchineálaithe nó "Kernewek Unys", agus an Choirnis Chomhaimseartha. Is í an Choirnis Aonchineálaithe an leagan is sine acu, agus é bunaithe ar Choirnis na ndrámaí mistéireacha ón gcúigiú agus ón séú haois déag. Maidir leis an gCoirnis Chomhaimseartha, tarraingíonn sí ar theanga na gcainteoirí deireanacha dúchais, agus í drogallach go maith roimh fhocail nuachumtha.
Is í an Choirnis Choitianta an ceann is deireanaí acu. Tá sí bunaithe ar theanga na ndrámaí céanna agus an Choirnis Aonchineálaithe, ach in áit úsáid a bhaint as an litriú comhaimseartha, tá litriú dá cuid féin ag an gCoirnis Choitianta atá bunaithe ar an bhfuaimniú, de réir mar a thuigeann cumadóir na Coirnise Coitianta é. Mar sin, is é an litriú an difríocht is suntasaí idir an dá chineál Coirnise seo.
Tháinig an Choirnis Choitianta in úsáid go forleathan i ngluaiseacht athbheochana na Coirnise sna 1990idí, ach san am céanna, is iomaí locht a fuair teangeolaithe oilte uirthi. Inniu, tá Nicholas Williams, an teangeolaí Sasanach atá lonnaithe i mBaile Átha Cliath agus é ina fhile Coirnise sular tharraing sé Gaeilge líofa air féin, ar an duine is mó a dhéananns tromaíocht ar an gCoirnis Choitianta. Is é a bharúil féin ná gur fearr an Choirnis Aonchineálaithe a fhorbairt agus a fheabhsú, ós rud é go bhfuil sí bunaithe ar an litriú traidisiúnta. Dar leis, ba chóir don ghluaiseacht athbheochana díriú ar an teanga thraidisiúnta, seachas teanga shaorga dá cuid féin - agus is é an meas atá aige ar an gCoirnis Choitianta gur teanga shaorga atá ann.
Tá Williams tar éis a leagan féin den Choirnis Aonchineálaithe - an Choirnis Aonchineálaithe Leasaithe, nó "Kernowek Unys Amendys", a chur ar fáil ina chuid téacsleabhar (ar nós "Clappya Kernowek", a foilsíodh an chéad uair sa bhliain 1997) agus foclóirí (go háirithe "Gerlyver Sawsnek-Kernowek", a tháinig i gcló sa bhliain 2000). Níl an Choirnis seo ródhifriúil leis an gCoirnis Aonchineálaithe, ach is minic a roghnaíonns sí focail iasachta ón mBéarla a bhí in úsáid sa teanga thraidisiúnta, in áit na bhfocal sean-Choirnise nó fiú Breatnaise a úsáideanns lucht athbheochana na teanga go minic leis an mBéarlachas a sheachaint. Sa bhreis ar an téacsleabhar agus ar an bhfoclóir, tá aistriúchán Bíobla foilsithe ag Williams lena leagan féin den Choirnis a chraobhscaoileadh.
Caighdeán Scríofa Nua.
Ar 9 Bealtaine 2008, glacadh le caighdeán scríofa nua don Choirnis ag cruinniú de chuid Pháirtíocht Theanga na Coirnise. Foireann teangeolaithe a d'fhorbair an caighdeán seo, agus an teangeolaí Ioruach, Trond Trosterud, i gceannas orthu. Rinneadh an obair seo faoi choimirce Pháirtíocht Theanga na Coirnise.


Na hÉisc.
Is réaltbhuíon an stoidiaca í na hÉisc (♓). Pisces an t-ainm Laidine a thugtar uirthi, a chiallaíonn "éisc". Tá na hÉisc suite idir an tUisceadóir, atá ar an taobh thiar di, agus an Reithe, atá ar an taobh thoir dí.
Tá na hÉisc doiléir go maith mar réaltbhuíon; níl an réalt is gile, η Psc, ach ar méid 3.6. Tugtar Okda, a chiallaíonn "an snaidhm," agus Alrisha, a chiallaíonn "an corda," mar ainmneacha ar α Psc, ós rud é gurbh í seo an snaidhm a cheangail an dá iasc le chéile de réir na réalteolaithe Arabacha.
Stair agus miotaseolaíocht.
Léiríonn an réaltbhuíon seo dhá rud scothchruinn, agus an dá chuid le chéile ceangailte ar an bpointe céanna ag píosa fada de théad. Go coitianta feictear mar éisc iad na rudaí seo. Ach má chuirtear san áireamh réaltaí níos doiléire atá infheicthe ag an tsúil fhornocht, is dealraitheach le coirp chipíneach iad (agus anois feictear na rudaí scothchruinne mar dhá cheann). De réir cúpla miotas na Sean-Gréige, ní éisc a bhí ann ar chor ar bith ach beirt fhear agus iad ceangailte ar phointe amháin lena gcuid cos. Meastar go coitianta gurbh í réaltbhuíon Iasc an Deiscirt amháin a ionannaíodh le hiasc sna sean-íomhánna.
De réir miotas amháin de chuid na Sean-Gréagach, léiríonn an réaltbhuíon seo na héisc a rinneadh d'Afradaíté is d'Eros agus iad ar teitheadh ón ollphéist Typhon (a ionannaítear sa leagan seo le réaltbhuíon an Mhíl Mhóir). Léirítear an dá iasc go minic agus iad ceangailte le chéile ar chorda chun nach scarfadh ó chéile iad.
De réir leagain eile, tuigtear go bhfuil an snaidhm in Ifreann, ós rud é go bhfuil sí faoin éiclipteach; is cosúil gur éirigh le ceann amháin den dá iasc a éalú, agus go bhfuil an ceann eile ag dul ar ais go hIfreann; mar sin de, is dócha go bhfuil baint éigin ag an réaltbhuíon seo (i dteannta an Mhíl Mhóir, atá ina réaltbhuíon eile ar chomhartha stoidiaca na nIasc) le bunús mhiotas fhuadach Cheirbearais, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
Astralaíocht.
Ní hionann comhartha astralaíoch na nIasc a nglacann an Domhan Thiar leis agus an réaltbhuíon réalteolaíoch is an comhartha astralaíoch Hiondúch atá ar aon ainm leis. Tá an chéad cheann ar an stoidiaca trópaiceach (Feabhra 19 - Márta 20) agus tá an dara ceann ar an stoidiaca réaltach (Márta 12 - Aibreán 18).
Is áitreabh Iúpatair í réaltbhuíon na nIasc agus ardú Véineas. Is iomaí astralaithe nua-aimseartha a ghlacann leis an bpláinéad Neiptiún (a aimsíodh sa bhliain 1846) mar phláinéad ceannasach nó phláinéad comh-cheannasach na nIasc. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na ceithre chomhartha inathraithe (i dteannta an Chúpla, na Maighdine agus an tSaighdeora).
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Na cosa a rialaíonn réaltbhuíon na nIasc. Tá baint aici chomh maith le dara teach déag na tuismeá, agus mar sin de rialaíonn sí drugaí, rúin agus institiúidí móra, mar phríosúin, ospidéil, agus fiú amháin eagraíochtaí tráchtála nó rialtais.
I dtacsanomaíocht chlasaiceach na míoleolaíochta, tugtar Pisces mar ainm eolaíoch ar fhoraicme éigin - foraicme parafhíliginiteach, mar a cruthaíodh. Féach fosta iasc.
Tagairtí.
Éisc


John Adams.
Ba é John Adams (30 Deireadh Fómhair 1735 - 4 Iúil 1826) 2ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1797 go dtí an 4 Márta 1801.
Adams, John
Adams, John
Adams, John


30 Deireadh Fómhair.
Is é an 30 Deireadh Fómhair an 303ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 304ú lá i mbliain bhisigh. Tá 62 lá fágtha sa bhliain.


4 Iúil.
Is é an 4 Iúil an 185ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 186ú lá i mbliain bhisigh. Tá 180 lá fágtha sa bhliain.


For Whom the Bell Tolls.
Úrscéal de chuid Ernest Hemingway is ea "For Whom the Bell Tolls", "(Gaeilge:Dá Bhuaileann an Cloigín)" a foilsíodh sa bhliain 1940.
An leabhar.
Tá an t-úrscéal bunaithe ar thaithí Hemingway i gCogadh Cathartha na Spáinne. Tá an scéal suite in 1937, agus na poblachtánaithe ar tí ionsaí mór a thosnú ar Segovia. Glacann sabaitéir Meiriceánach, Robert Jordan, tasc chun droichead a phléascadh ionas nacn mbeadh na náisiúnaithe in ann frith-ionsaí a chur sa tsiúl. Buaileann sé le banda treallchogaidh Phablo sna sléibhte agus an t-éacht á ullmhú aige. Tá bean ann, María, a raibh ina príosúnaí ag na náisiúnaithe i Valladolid. Cuireann Jordan suim inti, cé go bhfuil eagla air a chroí a oscailt d'éinne. D'fhulaing María go mór ag lámha na náisiúnach. Casann an scéal ar mheon Robert Jordan, a dhualgas don tásc idir lámha aige, a dhifríochtaí le ceannaire an bhanda atá dá thacú, Pablo, agus an cion atá ag Jordan do Mharía. Tá ról lárnach sa scéal freisin ag bean Phablo, Pilar, a insíonn cúpla eachtraí uafásacha ó thús an chogaidh inar maraíodh na náisiúnaithe go barbarach ina baile féin tar éis éirí amach Franco.
Déanann an banda ionsaí ar na saighdiúirí náisiúnacha atá ag cosaint an droichid agus éiríonn le Jordan a dhinimít a chur agus an droichead a phléascadh. Tá na sléibhte breac le saighdiúirí Náisiúnacha i ndiaidh an ionsaí agus goineadh Jordan go dona agus an banda ag teitheadh ar a gcapaill. Fanann sé ann chun a chomhghleacaithe a chosaint agus iad ag teitheadh. Críochnaíonn an scéal le Jordan ar an dtalamh leis an meaisínghunna agus é ag smaoineamh faoin saol nach mbeidh sé in ann a chaitheamh le María.
Baineann Hemingway úsáid as sean-téarmai Bhéarla ar nós "thee" agus "thou" in ionad "you" chun blas an chanúint áitiúil Spáinnise a chruthú.
Scannán.
Rinneadh scannán cáiliúil den leabhar i 1943 le Gary Cooper i bpáirt Robert Jordan agus Ingrid Bergmann i bpáirt María. Bhuaigh Katina Paxinou, a raibh páirt Pilar aici, an gradam Oscar don banaisteoir taca is fearr.
Ceol.
Is amhrán é "For Whom the Bell Tolls" ón grúpa Metallica ar a n-albam "Ride the Lightning" ó 1984. Is tagairt do chuid den leabhar é an t-amhrán, ina bhfuil ceannaire bhanda treallchogaithe, El Sordo, timpeallaithe ag saighdiúirí náisiúnacha ar chnoc. Tagann eitleáin chun na treallchogaithe go léir a bhuamú is maraítear iad go léir.


Thomas Jefferson.
Ba é Thomas Jefferson (13 Aibreán 1743 - 4 Iúil 1826) 3ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1801 go dti an 4 Márta 1809. I rith a théarma oifige, cheannaigh sé críoch Louisiana ón Fhrainc in 1803. In 1808 stad sé an tradáil sclábhaí eachtraí.
Eolas Beathaisnéiseach.
Ba iad Peter Jefferson agus Jane Randolph a thuismitheoirí. Bhain sé amach céim ag an Coláiste Liam agus Mháire (1760-62).
Jefferson, Thomas
Jefferson, Thomas
Jefferson, Thomas


James Madison.
Ba é James Madison (16 Márta 1751 - 28 Meitheamh 1836) 4ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1809 go dti an 4 Márta 1817.
Madison, James
Madison, James
Madison, James


16 Márta.
Is é an 16 Márta an 75ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 76ú lá i mbliain bhisigh. Tá 290 lá fágtha sa bhliain.


25 Feabhra.
Is é an 25 Feabhra an 56ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 309 lá fágtha sa bhliain nó 310 i mbliain bhisigh.


28 Bealtaine.
Is é an 28 Bealtaine an 148ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 149ú lá i mbliain bhisigh. Tá 217 lá fágtha sa bhliain.


13 Bealtaine.
Is é an 13 Bealtaine an 133ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 134ú lá i mbliain bhisigh. Tá 232 lá fágtha sa bhliain.


26 Bealtaine.
Is é an 26 Bealtaine an 146ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 147ú lá i mbliain bhisigh. Tá 219 lá fágtha sa bhliain.


6 Meán Fómhair.
Is é an 6 Meán Fómhair an 249ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 250ú lá i mbliain bhisigh. Tá 116 lá fágtha sa bhliain.


8 Samhain.
Is é an 8 Samhain an 312ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 313ú lá i mbliain bhisigh. Tá 53 lá fágtha sa bhliain.


14 Samhain.
Is é an 14 Samhain an 318ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 319ú lá i mbliain bhisigh. Tá 47 lá fágtha sa bhliain.


5 Nollaig.
Is é an 5 Nollaig an 339ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 340ú lá i mbliain bhisigh. Tá 26 lá fágtha sa bhliain.


15 Nollaig.
Is é an 15 Nollaig an 349ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 350ú lá i mbliain bhisigh. Tá 16 lá fágtha sa bhliain.


12 Márta.
Is é an 12 Márta an 71ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 72ú lá i mbliain bhisigh. Tá 294 lá fágtha sa bhliain.


29 Meán Fómhair.
Is é an 29 Meán Fómhair an 272ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 273ú lá i mbliain bhisigh. Tá 93 lá fágtha sa bhliain.


Live 8.
Sheinn 1,000 ealíontóirí sna ceolchoirmeacha agus bhí thart ar 2.2 billiún duine ag féachaint nó ag éisteacht leis na heachtraí. Chuir an tsraith ceolchoirmeacha tús le seachtain agóidí agus taispeáintí, go háirithe i nDún Éideann, an áit a raibh cruinniú an G8 ag tarlú an bhliain úd. Bhí ceolchoirm i nDún Éideann ar an 6 Iúil, 2005, lá an cruinnithe.


Reacht.
In Éirinn, acht nó dlí de chuid an Oireachtais, a bhfuil Dáil Éireann agus Seanad Éireann mar chuid de. De réir Bhunreacht na hÉireann, caithfidh Uachtarán na hÉireann a lorg láimhe a chur ar reacht ionas go rachaidh an dlí i bhfeidhm.


Clasaicigh.
Stair agus cultúr an domhain chlaisicigh, sé sin an tSean-Ghréig is an Róimh.


Eacnamaíocht.
Is brainse den eolaíocht shóisialta í an eacnamaíocht a bhaineann le cúrsaí an gheilleagair. Tagann an focal ón nGréigis ("oikos" nó teach agus "nomos" nó dlí). Thug an staraí Thomas Carlyle "an eolaíocht ghruama" uirthi sa naoú chéad déag.
Díríonn an eacnamaíocht ar iompar agus idirghníomhú na ngníomhairí eacnamaíocha agus conas a oibríonn na ngeilleagar. Ag teacht leis an bhfócas seo, is minic a dhéanann príomh-téacsleabhair idirdhealú idir micreacnamaíocht agus maicreacnamaíocht.
Anailísíonn an eacnamaíocht an geilleagar ar fad (a chiallaíonn táirgeadh comhiomlán, tomhaltas, coigiltis, agus infheistíocht) agus na saincheisteanna a dhéanann difear dí, lena n-áirítear dífhostaíocht na n-acmhainní (saothair, caipiteal, agus talamh), boilsciú, fás eacnamaíoch, agus na beartais phoiblí a thugann aghaidh ar na saincheisteanna seo (beartais airgeadaíochta, fioscacha, agus eile).
Micreacnamaíocht.
Scrúdaíonn an micreacnamaíocht iompar na n-eilimintí bunúsacha sa gheilleagar, lena n-áirítear gníomhairí aonair agus margaí, ar na hidirghníomhaíochtaí, agus torthaí na n-idirghníomhaíochtaí. D'fhéadfadh a bheith san mar gníomhairí aonair, mar shampla; teaghlaigh, gnólachtaí, ceannaitheoirí, agus díoltóirí.


Teicneolaíocht.
Craobhacha den eolaíocht a bhfuil feidhmeanna fóinteacha ag baint leo.
An Teicneolaíocht - An féidir í a chur faoi smacht na ndaoine?
Is gné shuntasach de nádúr an duine bheith ag iarraidh uirlisí a fháil chun a bhunchumais a mhéadú an t-am ar fad d’fhonn ualach níos mó a iompar, tuilleadh rudaí a chur i gcrích, agus, más féidir é, níos mó luach saothair a ghnóthú ná duine nó daoine eile. Thar na mílte bliain is trí theicneolaíochtaí a shaothrú—uirlisí, ionstraimí agus gléasanna den uile chineál—is mó a d’éirigh le daoine barr feabhais ar ghnéithe den nádúr a bhaint amach agus fiú sibhialtachtaí a chruthú. Faoi seo cuireann teicneolaíochtaí le cumais na lámh agus na hinchinne i ngach cuid de shaol an duine—sa bhaile, san obair, san aíocht, sa chogaíocht agus eile.
De ghnáth tuigtear teicneolaíochtaí mar fheidhmeanna den eolaíocht nó aon ghléasanna atá bunaithe ar eolaíocht a thagann le bheith ar fáil do chomhlachtaí agus ginearálta go leor don phobal.
Is léir go bhfuilimid daoine sa tír seo báite go hiomlán i dteicneolaíochtaí a bhíonn ag cur len ár mbeatha agus ag cur isteach ar ár mbeatha an t-am ar fad. Tionchar iontach forásach a bhíonn ag teicneolaíochtaí áirithe ar dhaoine áirithe, ach, ar an drochuair, a mhalairt ar fad de thionchar a bhíonn ag na teicneolaíochtaí céanna ar dhaoine eile.
Is fiú smaoineamh ar conas is féidir dea-thorthaí na dteicneolaíochtaí a bhéimniú agus ar an gcosaint atá agus a d’fhéadfadh a bheith againn ar na droch-thorthaí. Nuair a thagann teicneolaíocht nua chun cinn, agus arís de réir mar a fhorbraíonn sí le himeacht ama, tugann sí idir dúshlán agus deiseanna don phobal, maidir lena feidhmiúcháin agus a himpleachtaí. Conas is féidir an pobal i gcoitinne a ullmhú chun an t-idirdhealú idir dea-thorthaí agus droch-thothaí a dhéanamh go heolach agus smacht éigin a bheadh inghlactha ag formhór na ndaoine—smacht a bheadh daonlathach—a leagan ar na teicneolaíochtaí? Is fadhbanna atá práinneach go leor iad seo i láthair na huaire.
Na teicneolaíochtaí san am atá thart agus a dtionchar ar an sochaí.
a>, cinn tua, siséil, braisléid, gléasanna snasta ina measc. Dá shimplí an chuma atá orthu chuaigh an cine daonna i líonmhaireacht mar gheall orthu.
Ba deacair a shéanadh gur mhúnlaigh teicneolaíochtaí éagsúla cultúr na ndaoine agus fiú an tsochaí ina hiomláine, thar na cianta fada.
Mar shampla, smaoinigh ar smachtú tine agus na teicneolaíochtaí a d’éirigh uaidh. Tháinig an mhiotalóireacht as sin, agus an chré-umhaois, agus ina dhiaidh sin an iarannaois. Tháinig an chócaireacht as freisin, agus réimse leathan de mhodhanna ullmhaithe bia. D’éascaigh smachtú na tine leathnú an chine dhaonna ar fud na gcreasanna measartha agus fuara ar domhan. Ach rinne smachtú na tine agus cuid de na teicneolaíochtaí a lean é, an chogaíocht i bhfad níos millteanaí agus níos marfaí ná mar a bhí roimhe sin. Smachtaíodh an tine ar dtús ag am éigin, ach d’athraíodh agus feabhsaíodh an smachtú céanna thar na mílte bliain, agus tá sé á fheabhsú an t-am ar fad. Le cúpla céad bliain ó d’fhionnadh an t-inneall gaile, agus arís le céad bliain nó mar sin ó d’fhionnadh an t-inneall dócháin inmheánaigh is féidir obair mheicniúil a dhéanamh as dó breoslaí. De réir a chéile léirigh an bunsmachtú réabhlóideach tine an iliomad féidearthachtaí nua eile don chine daonna. Is próiseas leanúnach an léiriú seo, próiseas nárbh fhéidir a chonair fhadtéarmach a réamhinsint ag am ar bith—agus nach féidir a chonair san am atá romhainn a réamhinsint ach an oiread. Ach is féidir a rá go raibh, go bhfuil agus go mbeidh an próiseas céanna ag imirt a thionchair go trom ar shaol agus shochaí, ar chultúr agus shíce na ndaoine go deireadh ama.
Ba réabhlóideach an fhionnachtain í ceansú plandaí agus ainmhithe i gcomhair bia agus éadaí chomh maith. D’éascaigh sé seo leathnú an chine dhaonna ar fud an domhain, agus forbairt na chócaireachta. Tháinig an talmhaíocht agus na slite beatha agus raon de theicneolaíochtaí eile as freisin. Agus nár tháinig an réabhlóid shóisialta agus chultúrtha ó shaol fáin na sealgairí-chnuasaitheoirí go saol seasta na bhfeirmeoirí, mar thoradh air seo freisin?
D’fhéadfaí an iliomad samplaí eile a lua de fhionnachtana bunúsacha agus de theicneolaíochtaí a tháinig astu, agus atá ag teacht astu fós, atá ag múnlú an tsaoil in ár dtimpeall.
Tá sé mar a bheadh bunchloch fhealsúnach an tsaoil nua-aoisigh seo, glac leis nó ná glac, gur dul chun cinn é nuair a thagann teicneolaíocht nua sa mhullach ar shean-teicneolaíocht. De réir na tuisceana seo, trí sheasamh na dtréan nó roghnú éigin nádúrtha, níl an tsean-teicneolaíocht chomh maith leis an gceann nua agus cailleann an choimhlint. Ach an sábháilte an fhealsúnacht seo, nuair a smaoinítear ar an gcomhthéacs iomlán? I ngach athrú mar seo, basctar, milltear agus cailltear sean-chultúr agus/nó daoine nach raibh ar a gcumas seasamh i gcoinne na teicneolaíochta nua. I ngach cás mar sin, cailltear cuid éigin d’oidhreacht chruashaothraithe an chine dhaonna. Más tubaiste é laghdú na bithéagsúlachta ar domhan de bharr leathnú an chine dhaonna agus a theicneolaíochtaí thar an domhan, nach tubaiste é freisin laghdú na cultúréagsúlachta?
Caoga bliain ó shin bhí an buama adamhach mar bhagairt mharfach ar dhaoine agus fiú ar an mbeatha féin ar domhan. Lean an bhagairt mar scamall dubhach orainn i rith an Chogaidh Fhuair, agus tá fós ann, bíodh go bhfuil sí maolaithe oiread éigin le blianta beaga anuas. Chuir an teicneolaíocht chogaíochta sin cruth ar leith ar pholaitíocht an leath-chéid sin agus ar shaol na milliúin daoine.
I rith an ama chéanna tháinig forbairtí teicneolaíochta eile a mhúnlaigh agus a d’athraigh meon agus tuiscint agus síce na ndaoine a thuilleadh fós. Ina measc siúd bhí an próiseas Haber-Bösch chun amóinia, leasuithe niotráite talún (agus ábhair phléasctha) a dhéanamh trí fhosú ó nítrigin an aeir, an ríomhaire agus an ríomhaireacht, an piolla frithghiniúna, vaicsíní, frithbheathaigh agus drugaí éagsúla, an innealtóireacht ghéiniteach, an t-íomháú sa leigheas, an piolla ginmhillte, ionchlannú órgán sa chorp daonna agus réiteach an ghéanóim dhaonna agus an iliomad forbairtí sa leigheas atá ag teacht uaidh sin.
Nuair a athbhreithnítear na teicneolaíochtaí seo go fuarchúiseach, is deacair a shéanadh nach bhfuil gach cultúr á shuaitheadh go smior agus na gnásanna agus na béasa a bhíodh ag daoine cúpla glún ó shin athraithe ó bhun go barr nó fiú caite i dtraipisí. Mar shampla, déan machnamh ar thionchar an phiolla fhrithghiniúna agus eolaíocht na haitheanta géinití ar an gclann. Ós rud é go bhfuil fáil leathan ar an bpiolla frithghiniúna, is féidir le beagnach gach bean a torthúlacht féin a riaradh anois, beag beann ar a fear céile (nó ar an bhfear a mbíonn comhriachtain aici leis). Tá an t-eolas seo ag an bhfear céanna freisin. Is athrú ó bhonn é seo ar fhoshuímh na mná agus an fhir maidir lena gcomhriachtain ghnéasúil, i gcomparáid leis an scéal cúpla glún ó shin. Is léir go laghdaíonn sé troime an ghnímh chomhriachtana. Athraíonn sé, nó is féidir go n-athróidh sé amach anseo, dearcadh na mná agus an fhir i leith aon pháiste a chruthaítear. Agus nuair a chuirtear leis seo gur féidir atharthacht pháiste a chruthú go dearfach anois le haithint ghéiniteach, nach n-athróidh sé seo a thuilleadh fós nádúr an naisc agus an chonartha phósta? Nach bhfuil gá leis an gconradh idir bean agus fear a mbíonn comhriachtain eatarthu, agus an conradh pósta san áireamh, a iomlánú agus na himpleachtaí a bheith scríofa amach go mion? Ar aon chuma ní féidir bheith ag brath a thuilleadh ar an seanchonradh a bhí réasúnta neamhsainiúil. Agus cad mar gheall ar thionchar na n-athraithe seo ar an bpobal ina iomláine agus ar an sochaí? Ní mór na fadhbanna dlí agus eitice a oibriú amach, agus tuiscint a shaothú ar na himpleachtaí pearsanta agus sóisialta, clainne agus sealúchais.
Is iontach an tairbhe a dhéanann an-chuid de theicneolaíochtaí do dhaoine, an chuid is mó den am. Ach ag an am céanna, is fada an liosta de shamplaí inar chuir teicneolaíochtaí, a mí-úsáid nó a bhfor-úsáid, le fadhbanna sábháilteachta, moráltachta, eitice, agus mearaithe intinne.
An ardteicneolaíocht sa ré seo - éabhlóid/réabhlóid nua na heolaíochta.
Le blianta anuas, b’fhéidir gurb iad siúd na teicneolaíochtaí atá bunaithe ar an ríomhaire agus an teileachumarsáid, agus iad siúd a bhaineann le cúrsaí leighis agus biteicneolaíochta is mó atá ag athrú ó bhliain go bliain agus ag cur isteach ar dhaoine mar indibhidí agus ar an bpobal i gcoitinne.
Tugtar ardteicneolaíochtaí ar na teicneolaíochtaí suntasacha is nuaí atá tagtha chun cinn sna réimsí seo le deich mbliana nó mar sin. Sainchomhartha amháin na hardteicneolaíochta is ea athrú leanúnach an-tapa. Feictear an feiniméan céanna seo i ngach uile réimse a dtagann na teicneolaíochtaí seo san áireamh iontu.
Tá na córais ríomhaireachta/theileachumarsáide eolais, córais a dhéanann an t-úafás eolais a stóráil, a phróiseáil agus a chur ar fáil, agus é sin go pras ar fud an domhain go léir nuair a bhíonn siad ceangaile leis an nGréasán Domhanda, chomh h-uileghabhálach sin go bhfuil "ré an eolais" mar leasainm ar an ré seo. Tagann sé seo san áireamh sa tionsclaíocht, san oideachas, i gcúrsaí leighis, agus fiú i gcúrsaí aíochta. Le déanaí tá úsáid chórais ríomhaireachta/theileachumarsáide sa tráchtáil, tráchtáil leictreonach nó tráchtáil dhigiteach mar a thugtar uirthi, á tuar mar réabhlóid sa siopadóireacht chomh mór le teacht na n-ollmhargaí tríocha nó daichead bliain ó shin. Mar an gcéanna tá cianfhoghlaim, cianbhaincéireacht, seirbhísí cianchomhairleoireachta agus a lán eile á bhforbairt.
Athraithe móra ar obair, ar spórt, ar aíocht agus ar an ngnáthbheatha atá ag tarlú. Do chuid oibre á déanamh níos éasca agus níos giorra, agus breis ama shaoir, ama aíochta nó ama scíthe ag gach éinne, sin, de réir dealraimh, atá os ár gcomhair amach. An bhfuilimid ullmaithe chuige sin mar shochaí nó mar indibhidí? Más tuilleadh ama a chaitheamh ag breathnú ar an teilifís a bheidh mar thoradh air seo agus muna bhfuil dóthain áiseanna spóirt agus comhluadair chultúrtha do dhaoine óga agus neamh-óga chun saol taobh amuigh den obair a bheadh réasúnta intleachtach agus a d’ardódh meanma, a bheith acu, ní féidir a rá go bhfuilimid ullmhaithe, ná baol air.
Teicneolaíocht an eolais san am atá díreach amach romhainn.
Tá dhá phróiseas fhorbartha ar siúl i láthair na h-uaire maidir leis an idirlíon agus leis na córais a bhaineann leis, a mbeidh tionchar an-láidir acu ar thionsclaíocht agus ar obair, ar shochaí agus ar dhaoine na nglún atá ag éirí aníos anois.
Is é an chéad phróiseas díobh seo ná bandaleithead an idirlín a bheith á mhéadú an t-am ar fad, chun gurbh fhéidir sonraí a tharchur ag minicíocht an-ard ar fud an ghréasáin dhomhanda. Go dtí seo, nuair a bhíonn móideim in úsáid sa bhaile ag duine, is minicíocht nó bádráta de 56 kHz a bhíonn i gceist, agus uasluach de 56 míle giotán in aghaidh an tsoicind a bhíonn á láimhseáil ag an gcóras. Is é an sprioc atá ag na soláthróirí ná 300 MHz, nó níos mó, de bhandaleithead a bheith i bhfeidhm taobh istigh de dheich mbliana. Is gá le 30 MHz i gcomhair cainéal amháin teilifíse mar shampla, agus le 300 MHz de bhandaleithead d’fheadfaí níos mó ná deich gcainéal chomhuaineacha theilifíse a sholáthar, nó raon leathan de sheirbhísí cosúil le raidió, teileafón, ceol, teilifís, scannáin, íomhánna eile eolais le haghaidh mhúineadh scoile nó ollscoile, cumarsáid dhéthreoch idir tomhaltóir agus soláthróir, agus a lán eile, a bheith ar fáil ar fud an domhain.
Is é an dara phróiseas atá faoi lánseol anois ná an chomhchlaontacht idir na teicneolaíochtaí digiteacha a sholáthraíonn cláracha teilifíse, teileafóin, ceangail leis an idirlíon, scannáin, ilmheáin, oideachas, agus a lán seirbhísí eile, agus na comhlachtaí a dhéanann freastal orthu siúd. De réir a chéile tá an t-idirlíon ag teacht le bheith níos oiriúnaí do na comharthaí éagsúla sin. Agus tá comhlachtaí á gcruthú a bhfuil na gnóthaí go léir seo mar chúram agus mar tháirgí le díol acu.
Gné shuntasach de na forbairtí seo is ea gur faoi stiúir agus faoi chinneadh comhlachtaí ollmhóra príomháideacha idirnáisiúnta atá siad, agus ní faoi rialtais, bíodh siad daonlathach nó eile. Nuair a dhéanann boird na gcomhlachtaí seo, Microsoft, IBM, Google, SUN agus eile, cinneadh maidir le teicneolaíocht a fhorbairt agus a chur ar an margadh, is leas a gcomhlachta féin agus ní machnaimh dhaonlathacha nó machnaimh ar leas an phobail i gcoitinne na clocha is mó a bhíonn ar a bpaidríní. Fothoradh fíorshuntasach is ea cur isteach forleathan ar phríomháideachas an ghnáthduine.
Réiteach an ghéanóim dhaonna agus an bhitheolaíocht.
Foilsíodh an cód géiniteach daonna, leagan amach na ngéinte ar na 46 crómasóm dhaonna, sna hirisí údarásacha "Nature" na Breataine agus "Science" na Stát Aontaithe i mí Feabhra 2001. Déanadh amach an t-eolas seo ag foirne comhoibritheacha agus foirne iomaíocha ar fud an domhain. Bhí foirne comhoibritheacha maoinithe go poiblí ag rialtais i sé thír i dTionscadal an Ghéanóim Dhaonna agus bhí foireann eile sa chomhlacht phríobháidach Celera Genomics Corporation. Meastar gur fionnachtain bhunúsach stairiúil don chine daonna uile an chéim seo san eolaíocht.
Tá 100 milliún milliún cill i gcorp gach duine agus, istigh i núicléas gach cille acu sin, tá na crómasóim chéanna. Tá 46 crómasóm i ngach chill neamh-ghnéasach sa chorp, dhá chóip de gach cheann de 23 díobh, agus dhá X-chrómasóm i gcás na mná agus, i gcás an fhir, X-chrómasóm amháin agus Y-chrómasóm amháin. Oll-mhóilíní de DNA (aigéad dí-ocsairibeanúicléasach) atá cornaithe go dlúth orthu féin atá i ngach chrómasóm. Cruth dé-héilicse atá ar an móilín DNA agus tá ceimiceáin ar a dtugtar buin dáilte fan gach héilicse díobh sin. Iompraíonn ord na mbun seo an cód géiniteach. Ciallaíonn gach trírín de na buin seo i ndiaidh a chéile géin i gcomhair aimínaigéid ar leith i gcomhdhéanamh próitéine. Ansin iompraíonn sraith leanúnach de thríríní fan an DNA plean iomlán chun próitéin amháin a thógáil.
Iompraíonn na crómasóim ina n-iomláine na pleananna chun próitéiní go léir an choirp a chruthú. Feidhmíonn na próitéiní i struchtúr an choirp, agus i meitibileacht ghinearálta gach cuid ar leith den chorp. Sonraíocht an choirp, mar sin, atá sa ghéanóm.
Bíodh is go bhfuil an géanóm daonna déanta amach, ní hionann é sin agus feidhmiú cruinn gach géine a bheith ar eolas fós—níl a leithéid d’eolas ach ar mhionchuid díobh. Níl ach tús curtha leis na feidhmiúcháin a bhainfear as an eolas nua seo, ach cuirfidh sé le hinnealtóireacht ghéiniteach san duine. Leanfaidh an taighde ar an mbunchód agus ar a impleachtaí i gcúrsaí sláinte agus galar thar na céadta bliain. Ach tá an dóchas ann go ndéanfaidh an dul chun cinn seo diagnóisiú agus leigheas na ngalar géiniteacha agus na ngalar tógálacha i bhfad níos éasca amach anseo.
Meastar nach bhfuil ciall fhollasach ach le timpeall 3% den chód, agus an-chuid géinte ann arís agus arís eile. De réir dealraimh níl ach idir 30,000 agus 40,000 géin, bíodh is go mheastaí go raibh timpeall 100,000. Mar chomparáid, tá 13,000 géin ag an gcuileog. Maidir leis an DNA daonna, níl ach 0.2% de dhifríocht ann idir daoine, agus 4% de dhifríocht ann idir daoine agus simpeansaithe, na mamaigh is gaire dúinn daoine. Is deacair a rá cén chiall agus cén fheidhm a bhainfear as na léargais seo agus léargais eile a thiocfaidh amach le himeacht ama.
De réir a chéile léireofar géanóim ainmhithe eile agus plandaí agus frídíní éagsúla. Osclófar deiseanna chun innealtóireacht ghéiniteach a imirt orthu uile, chun gnéithe inmhianaithe a chothú iontu, torthúlacht mhéadaithe, frithsheasmhacht i gcoinne bhaictéar, éileamh laghdaithe ar uisce, agus a lán eile.
Dúiseofar an-chuid ceisteanna nua eitice agus mórálta don chine daonna—ceisteanna nár pléadh riamh roimhe seo. Féach chomh doiléir agus atá an t-aighneas polaitiúil maidir le húsáid na hinnealtóireacht géinití chun athrú géiniteach a dhéanamh agus a thástáil i mbarra trátaí agus biatais sa tír seo agus i dtíortha eile. Nach údar mór díomá é cé chomh rúnda a bhíonn na comhlachtaí ábhartha agus na húdaráis stáit, agus cé chomh heasnamhach agus a bhíonn aon eolas a eisíonn siad ar an obair seo? Agus nach údar mór díomá é cé chomh tostach agus a bhíonn lucht eolach na dteicneolaíochtaí seo?
Dearcadh an rialtais in Éirinn maidir le hardteicneolaíochtaí.
Le deich mbliana anuas is tionsclaíocht atá bunaithe ar an ardteicneolaíocht leictreonach is mó a chuir le fás agus forbairt na fostaíochta sa tír seo. I láthair na huaire, is tionscail mar seo a tháirgeann níos mó ná trí cheathrú de dhéantúsaíocht na tíre. Ní haon ionadh mar sin go bhfuil an Rialtas faoi cheangal an bóthar céanna seo a leanúint agus an tír ina hiomláine a chur faoi cheangal glacadh go hoscailte le ré an eolais agus a todhchaí a thógail ar an mbunsraith sin.
Bhunaigh an Rialtas Comhairle na hÉireann um Eolaíocht, Theicneolaíocht agus Nuálaíocht in 1996, le cabhair a thabhairt don stát chun impleachtaí an chinnidh seo a dhéanamh amach, agus chun dul i ngleic leis an ardteicneolaíocht agus chun na forbairtí is suntasaí a thagann chun cinn sa teicneolaíocht ó thaobh deiseanna tionsclaíochta de a aithint go luath chun sochar a bhaint astu thar cheann an phobail. Maidir leis seo, is spéisiúil agus is tábhachtach gur cheangail an Rialtas an nuálaíocht agus an tionscalaíocht nua le heolaíocht agus le teicneolaíocht i dtodhchaí na tíre. Creideann an Rialtas gur fearr don tír nuálaíocht agus tionscail nua a bhunú ar an ardteicneolaíocht ná ar teicneolaíochtaí eile—agus cuirfear béim na hinfheistíochta Rialtais sa treo sin amach anseo.
Rinne an Chomhairle seo staidéar cuimsitheach fadbhraithnitheach ar éabhlóid na dteicneolaíochtaí sa deich mbliana seo chugainn nó mar sin agus leag béim ar na forbairtí agus na deiseanna a d’fhéadfadh tarlú in ocht réimse—ceimiceáin agus cógascheimiceáin, teicneolaíochtaí an eolais agus na teileachumarsáide, ábhair agus modhanna déantúsaíochta, sláinte, biteicneolaíochtaí agus eolaíochtaí an bheatha, achmhainní nádúrtha, fuinneamh, iompar agus lóistíocht, agus tógáil agus infreastruchtúr. Bhí moltaí fadtéarmacha maidir le gach ceann de na réimsí seo i dtuairisc na Comhairle agus tá cuid mhaith díobh seo á cur i bhfeidhm de réir a chéile sa Phlean Forbartha Náisiúnta, 2000–20066, agus an-chuid taighde bhunúsaí á maoiniú in ollscoileanna agus institiúidí ar fud na tíre ar na hábhair seo.
Cad is féidir a dhéanamh mar sin?
Ar slí is intuigthe polasaithe an Rialtais maidir le hardteicneolaíochtaí. Ag an am céanna is gá a admháil agus a thuiscint gur beag an tionchar atá agus a bheidh ag an tír seo ar a saothrú siúd. Le fírinne, bíonn siad ag teacht isteach ina dtonnta tuilteacha gan staonadh agus, le geilleagar oscailte, is mar sin a bheidh amach anseo. Ní mór dúinn glacadh leis sin, agus an deis a thapú chun bheith réidh an oiread leasa agus is féidir a bhaint as agus aon droch-thorthaí ar an tír a sheachaint an oiread agus is féidir. Is annamh, áfach, gur go cothrom a dháiltear na dea-thorthaí nó a fhulaingítear na droch-thorthaí. Má tá ceacht le baint ón stair, den chuid is mó is iad siúd a bhfuil d’acmhainní acu cheana féin a bhfaigheann na dea-thorthaí, agus is lú ar fad aon bhuntáiste a bhfaigheann siad siúd atá ar an ngannchuid roimh ré. Tá an baol ann go leathnófar an scoilt aicmeach idir na saibhre agus na daibhre, nách aon dóithín anois é.
Mar sin, ar bhealaí éagsúla, tá an ardteicneolaíocht ina bagairt don tír seo agus dár ndaonlathas. Táimid beagnach go hiomlán spleách ar ardteicneolaíochtaí a shaothraítear ag comhlachtaí príobháideacha i dtíortha eile, gan mórán cumais, go dtí seo ar aon chuma, tionchar ar fiú trácht air a imirt orthu. Tá na hardteicneolaíochtaí ag athrú ár sochaí agus an baol ann nach bhfuilimid ag ullmhú a dhóthain chun na droch-thorthaí sóisialta is measa a sheachaint. Agus d’fhéadfadh deacrachtaí doimhne sóisialta sa tír a dhéanamh níos measa fós le héabhlóid na hardteocneolaíochta in Éirinn. Téann na baoil agus na fadhbanna seo go croí an daonlathais agus cuireann dúshlán trom faoin gcóras polaitíochta anseo.
Is cinnte gur gá glacadh leis gur bunúsach an eolaíocht agus an teicneolaíocht do shaol an lae inniu agus don saol romhainn amach. Mar sin is ceart agus is gá go mbeadh an t-eolas agus an tuiscint ar na teicneolaíochtaí, ní hamháin ag na saineolaithe ach ag cuid mhór de ghnáthdhaoine na tíre. Ní ceart go mbeadh an t-eolas sin agus a impleachtaí ceilte a bheag nó a mhór ar daoine.
Is íorónta, sa chomhthéacs seo, go bhfuil titim thubaisteach go leor le blianta anuas ar líon na ndaltaí a dhéanann staidéar ar na heolaíochtaí bunúsacha, ar Fhisic, Cheimic agus Mhatamaitic ag an Ardleibhéal san Ardteistiméireacht. Ar an dul céanna tá líon na mac léinn a théann leis na h-eolaíochtaí crua seo agus le hinnealtóireacht ag an tríú leibhéal ag dul i laghad freisin. Mar sin níl dabht ach go bhfuil géarchéim chugainn ó thaobh táirgeadh teicneolaithe i gcomhair na déantúsaíochta ardteicneolaíochta amach anseo. Agus bí cinnte go bhfuil géarchéim chugainn freisin maidir le tuiscint agus mí-thuiscint an phobail ar na teicneolaíochtaí.
Tá gá le feachtas polaitiúil, follasach, dian, chun feabhas a chur ar an scéal seo.
Chun an pobal a ullmhú do na hardteicneolaíochtaí, ní mór díriú isteach ar ullmhú luath na bpáistí agus ag an am céanna ar ullmhú agus múineadh an phobail ina iomláine. Tá tosú á dhéanamh eolaíocht agus teicneolaíocht a tharraingt anuas i siollabas na bun-scoile, ach an bhfuil na múinteoirí dóthain oilte chuige sin agus an bhfuil spás a chruthú sa churaclam ?
Conas is féidir dul i ngleic leis an bhfadhb seo sna meánscoileanna? Tá na siollabais á n-athbhreithniú le blianta ach den chuid is mó ní bunúsach na hathruithe agus na feabhsuithe a rinneadh orthu. Rinneadh athbhreithniú ar chóras na bpointí Ardteistiméireachta freisin, ach go dtí seo níor réitíodh an bhunfhadhb gur féidir leis an meán-dalta scór níos fearr a bhaint amach in ábhair áirithe ná sna h-eolaíochtaí crua (Ceimic, Fisic, Matamaitic), fiú nuair a dhéanann sí/sé an obair chéanna san dá chás. An féidir na siollabais a scagadh agus a fheabhsú chun na hábhair dheacra a dhéanamh níos mealltaí do na daltaí? Mar shampla, tá an smaoineamh ag teacht chun cinn sna Stáit Aontaithe gur cheart leasaithe a dhéanamh ar mhúineadh na n-ábhar seo sna meánscoileanna. Oideachas leathan ar eolaíocht/ teicneolaíocht don aos óg atá á mholadh, le béim ar thaiscealadh agus ar fhionnachtain in ionad ar fhoghlaim de ghlanmheabhair. Meastar gurbh fhearr curaclam fócasaithe a bheith in úsáid, le téacsleabhair mhaithe éifeachtacha, agus gan na ranga a bheith rangaithe ina n-ardleibhéal agus ina n-íseal-leibhéal mar a tharlaíonn go minic anois. Moltar measúnaithe a bheith bunaithe ar ghníomhartha in ionad a bheith bunaithe ar fhrithshruthú. Moltar freisin an múineadh a bheith bunaithe an oiread agus is féidir ar réamhthuairimí na ndaltí ar eolaíocht/ teicneolaíocht, chun bealach éasca a fháil ar thuiscint agus ar mheon na ndaltaí. Tá seans go bhfuil smaoineamh ansin ar bhealaí chun teicneolaíochtaí a mhúineadh agus a fhoghlaim níos éifeachtaí amach anseo sa tír seo freisin.
Tá an Rialtas ag cur an-chuid achmhainní isteach sna hinstitiúidí ardoideachais chun taighde a fhás agus cumas chun taighde a chothú, maidir le heolaíocht agus teicneolaíocht. Is gá an straitéis seo a choimeád ar siúl freisin chun an tír agus pobal na tíre a ullmú do thodhchaí na hardteicneolaíochta.
Ach chomh maith leis sin, ní mór bealaí a dhéanamh amach chun go n-oibreodh an pobal i gcoitinne a thionchar eolach ar na teicneolaíochtaí—chun smacht, eitic, móráltacht agus luachana inghlactha a bhualadh ar na teicneolaithe, agus ar na tionsclóirí agus na polaiteoirí a dhéanann na príomh-shocraithe maidir le feidhmiúcháin na dteicneolaíochtaí. Is dúshlán nach beag eile é sin do na páirtithe polaitiúla agus don chóras daonlathach in Éirinn. Is dúshlán ollmhór é don ghnáthduine sa tsráid.


Fealsúnacht.
Plato, Kant, Nietzsche, Buddha, Confucius, Averroes
Is éard atá san fhealsúnacht ná iarracht ar dhul amach ar an saol agus brí a bhaint as trí réasúnaíocht agus trí dhíospóireacht. Ní hionann an tuiscint atá ag fealsúna ar an saol i ngach aois, ach is gnách leis na scoileanna fealsúnacha is déanaí feidhm a bhaint as a ndúirt na scoileanna a tháinig rompu, fiú más le fonn sáraíochta é.
Tagann an focal Gaelach ó fhocal Sean-Ghréigise, "φιλοσοφια" ("philosophia"), a chiallaíonn "grá an eolais", agus ba iad na Gréagaigh (Sócraitéas agus Eipiciúras, mar shampla) a bhunaigh traidisiún na fealsúnachta in Iarthar Eorpa.
"Fealsamh" a thugtar ar dhuine a bhíonn ag plé le fealsúnacht, ach is iomaí dearcadh agus modh anailísithe a d'fhéadfadh a bheith ag fealsúna an lae inniu.
Nádúr na fealsúnachta.
Pé aidhm a bheadh ag an bhfealsamh – breith ar an bhfírinne, an maitheas nó an áilleacht a thuiscint – ní foláir dó dianmhachnamh a dhéanamh agus a chuid barúlacha a chur i gcomórtas le barúlacha daoine eile.
Níl ábhar machnaimh ar leith ag an bhfealsúnacht, murab ionann is na heolaíochtaí daonna, na heolaíochtaí nádúrtha agus na heolaíochtaí foirmiúla, disciplíní a bhfuil dlúthbhaint ag an bhfealsúnacht leo.
Tá gaol ag an bhfealsúnacht leis an loighic, leis an eitic, leis an meitifisic, le teoiric an eolais agus eile. Nascadh na brainsí bunúsacha úd le disciplíní eile - fealsúnacht na n-eolaíochtaí, fealsúnacht na hintleachta, an antrapeolaíocht fhealsúnach, an aestéitic, fealsúnacht an dlí agus fealsúnacht na teanga.
Modhanna fealsúnachta.
Chun comharthaí sóirt na fealsúnachta a aithint, ní mór a thuiscint céard iad na modhanna agus na prionsabail nach mbaineann léi.
Ní dual don fhealsúnacht an modh trialach, rud a dhealaíonn amach ón bhfisic nó ón mbitheolaíocht í. Ba dhóigh le fealsúna áirithe, ar nós Kant agus Wittgenstein, gur cuid dhílis den fhealsúnacht an easpa trialach seo.
Is beag aird a thugann an fhealsúnacht ar na fíricí iontu féin, cé nach ionann sin is a rá nach gcuireann sí bunfhíricí áirithe san áireamh. Ní úsáidtear siombailí foirmiúla, cé go raibh fonn ar Leibniz fadhbanna fealsúnacha a fhuascailt le loighic éigin uilíoch. Fiú má bhaineann an fhealsúnacht anailíseach feidhm as an loighic mhatamaiticiúil, is trí theanga nádúrtha a chuireann sí í féin in iúl.
Fágann sin gur de réir airíonna eile atá an fhealsúnacht le sainmhíniú. De réir sainmhíniú áirithe atá in úsáid faoi láthair, is criticeas í an fhealsúnacht. Ní sainmhíniú diúltach ar fad é, ós áil leis an bhfealsamh dearbhuithe nua a chumadh, eolas neamhchruinn a cheartú, míthuiscintí coitianta a shoiléiriú agus earráidí na fealsúnachta féin a chealú. Sa ré nua-aoiseach is é Descartes is fearr a sheasann don dearcadh sin i leith na fealsúnachta, agus barúil aige nach mbíonn eolas gan amhras.
Deirtear gurb é gnó na fealsúnachta coincheapa a chumadh le dul amach ar an réaltacht, rudai a shoiléiriú agus a mhionscrúdú, agus débhríochtaí na gcoincheap a scagadh. Is fada eolas ag fealsúna ar na fadhbanna a bhaineann le débhríochtaí teanga, fadhbanna a bhfuil an fhealsúnacht anailíseach sáite iontu.
Fadhbanna agus modhanna.
Caithfidh an fhealsúnacht féin a shocrú cén teorainn atá idir modhanna agus ábhar, cé go bhfuil dlúthcheangal eatarthu. Bíonn an fhealsúnacht ag filleadh uirthi féin, ag dul amach uirthi féin, nó, lena rá níos cruinne, ag scrúdú na modhanna eolais uile (tuairimí, an ealaín, smaointe eolaíocha agus eile) go réasúnach.
Fágann sin gur disciplín déaduchtach agus intleachtúil í an fhealsúnacht nach bhfuil i dtuilleamaí iomfheasa ná tuairimí suibíochtúla. Is í an fhealsúnach toil na réasúnaíochta ón uair a scar na réamhShocraitéasaigh leis an dearcadh reiligiúnda. Riamh ó shin tá na fealsúna tugtha don tsoiléire agus don chruinneas, rud nár bhac ar fhealsúnacht an lae inniu an réasún féin a dhianscrúdú: Nietzsche, Heidegger agus Adorno.
An modh ann féin.
Is éard atá sa Mhodh treoracha áirithe a theastaíonn chun gníomh a chur i gcrích – feidhmiú casta comhchoitianta, b’fhéidir, dála pobal a rialú nó fadhb theoiriciúil a fhuascailt. Ó thaobh na staire de, ní féidir ceist an mhodha a scaradh ó cheist an deimhnithe sa mhachnamh. Is dóigh le Sócraitéas go gcaithfear cloí le rialacha áirithe agus eolas á lorg mar a dhéantar i ngach ceird eile. Tá ceangal idir an t-eolas agus an dóigh a dtagtar ar an eolas. Is ceart d'fhealsúna earráidí a sheachaint agus smaointe á scagadh, go háirithe earráidí a bhaineann le claontuairimí agus le foshuímh.
An fhealsúnacht mar nós beatha.
Is minic a chuimhnítear ar an bhfealsúnacht mar nós beatha seachas mar mheabhrú teoiriciúil. déanann an fealsamh é féin a iompar ar nós áirithe seachas ceisteanna teibí a chíoradh, rud a fhágann go bhfuil tionchar an smaoinimh le haithint ar bheatha an duine. Dá bhrí sin measann fealsúna éigin go gcaithfidh siad daoine eile a chur ar bhealach a leasa. Is féidir cuspóir comhchoiteann agus polaitiúil féin a dhéanamh de nós pearsanta. Féadann fealsamh cuideachta chuí a tharraingt chuige féin.
Ach ní gá go ndéanfadh fealsamh faillí i bhfadhbanna teoiriciúla. An chríonnacht úd (nó lena rá níos beaichte, an "sophia") is áil leis an bhfealsamh a bhaint amach, is oilteacht freisin í. Tá a fhios ag an bhfealsamh, de réir an traidisiúin a bhunaigh Sócraitéas, conas a chaithfidh sé é féin a iompar, agus a fhios aige conas údar a chur leis. Iarrann Sócraitéas ar a chomhchainteoirí údar réasúnach a chur lena mbreithiúnas. Féadann an réasúnaíocht riachtanach sin bunús eolaíoch a thabhairt leis an bhfealsúnacht. Ghlac a lán fealsamh de chuid na Sean-Ghréige, ar nós Eipiciúrais, leis an dearcadh seo. Is iomaí fealsamh a shíl nár nós beatha í an fhealsúnacht ach obair intleachtúil: níl aon amhras ná gur mar sin atá an scéal inniu i gcúrsaí léinn agus taighde.
a> (1787) a rinne. Tá Sócraitéas fealsamh ar tí deoch nimhe (muing mhear) a ól.
Fealsúnacht na Meánaoise agus a hoighreacht.
Is í fealsúnacht na Meánaoise bunús an léinn Chríostaí in Iarthar Eorpa. Is amhlaidh gur shealbhaigh scoláirí Críostaí na húdair Ghréagacha, go háirithe Platón agus Arastotail. Sholáthair fealsúnacht Arastotail córas intleachtúil agus flúirse tráchtaireachta, agus aisti a fáisceadh an scolaíochas, scoil ar mhian léi an diagacht agus an fhealsúnacht a chur in oiriúint dá chéile. Trí údair Laidine, trí aistriú ón nGréigis agus trí thráchtaireacht Arabach a rinneadh an t-athshealbhú sin.
Is fiú a chuimhneamh go ndeachaigh fealsúnacht an Iarthair, an fhealsúnacht Ioslamach agus an fhealsúnacht Ghiúdach i bhfeidhm ar a chéile ar feadh na tréimhse seo.
An Ard-Mheánaois (ón 6ú haois go dtí an 10ú haois).
I rith na tréimhse sin ní raibh in Iarthar Eorpa ach coillte agus páirceanna, mórán. Sna mainistreacha a tháinig an léann chun cinn sna mainstreacha, taobh amuigh de na bailte móra, de réir riail Naomh Beinidict, riail a raibh saothar inleachtúil ceangailte di agus a chuir na manaigh ag trascríobh na seanúdar.
Sna scoileanna manachúla a bhí teacht ar scoth an léinn mheánaoisigh. I leabharlanna na mainistreacha a bhí na príomhúdair Laidine le fáil, cé nach mbíodh ann ach cúpla céad leabhar ar a mhéad. Bhí eolas éigin ar fhealsúnacht na Gréige, mar bhí Platón á aistriú go Laidin agus á léamh. Ní raibh fáil ar shaothar Arastotail fós, lasmuigh den mhéid de a tháinig anuas trí Phloitín, trí Agaistín agus trí Iseadór Sheiville.
Ba é Bede, Sasanach, a bhunaigh, sa 7ú haois, na saorealaíona ("septem artes liberales") agus a rinne staidéar ar leith ar an reitric agus ar an dialachtaic, ag leanúint lorg na nGréagach. Bhí Platón á léamh i gcúirt Shéarlais Mhóir, a bhuíochas sin ar scoláirí ar nós Alcuin.
Bhláthaigh saothar na bhfealsúnaithe nuaphlatónacha, dála an Éireannaigh Johannes Scottus Eiriugenus ("Eoin a rugadh in Éirinn"). Mhairfeadh an scoil sin go dtí an Mheánaois Íochtarach, agus as sin amach mar Agaistíneachas.
Sa seansaol bhí an fhealsúnacht bunaithe ar cheisteanna agus ar fhreagraí, córas dialachtaiceach a bheartaigh Séanan Éilé, fealsamh réamhShocraitéasach. Mheath an córas sin agus roinnt saorealaíon eile in Iarthar Eorpa tar éis ionradh tubaisteach na Lochlannach. D'éirigh leis an manach Gerbert d'Aurillac an léann a athmhúscailt, go háirithe trí fhealsúnacht Arastotail a shaothrú. Thug sé dhá bhliain sa Chatalóin sa chuid deireanach den 10ú haois, i mainistir nárbh fhada ó Bharcelóna, é ag déanamh staidéir ar shaothar Arastotail, ar an matamaitic agus ar an réalteolaíocht, agus ag baint tairbhe as léann na Muslamach, dream a raibh an chuid ba mhó den Spáinn faoi smacht acu. Bhain sé amach Réims na Fraince ansin gur chuir sé an dialachtaic agus an "quadrivium" (ailgéabar, céimseata, réalteolaíocht, ceol) á múineadh i scoil na hardeaglaise: go háirithe an ailgéabar. Bhí tuiscint an-soiléir aige ar rangú na fealsúnachta. Rinneadh Pápa de faoin ainm Silveastar II.
An Mheánaois Íochtarach (ón 11ú haois go dtí an 15ú haois).
Chuathas i mbun saothar Arastotail a aistriú arís sa 11ú haois, ach níor eagraíodh an obair i gceart go dtí na blianta idir 1120 agus 1190.
An 11ú haois.
Sa 11ú haois ba mhó ná riamh an tábhacht a bhí leis an dialachtaic i gcúrsaí léinn, rud a d'fhág lucht dialachtaice agus lucht frithdhialachtaice in adharca a chéile. Shíl lucht dialachtaice gurbh fhéidir rúndiamhra na Críostaíochta a mhíniú go réasúnach le loighic Arastotail. Dúirt a naimhde go raibh an dialachtaic i mbaol na rúndiamhra úd a mhilleadh, agus chuir siad rompu an creideamh, údarás na bPápaí agus údarás na gComhairlí a chosaint. Ba é saothar Anselm Chanterbury ba mhó éifeacht sa tréimhse sin agus daoine ag iarraidh léargas a fháil ar an gcaidreamh idir réasún agus creideamh.
An 12ú haois.
Leanadh de shaothrú agus de shaibhriú na dialachtaice sa 12ú haois, obair a shíolraigh an scolaíochas sa 13ú haois. Saothraíodh an loighic agus an ghramadach thuairimeach freisin agus rinneadh uirlisí diagachta díobh (féach Alain de Lille). Sa 12ú haois a buanaíodh argóint na n-uilithe idir na réalaithe agus na n-ainmníoch. Is beag eolas atá againn orthu inniu seachas ar ainmneacha Roscelin de Compiègne agus Guillaume de Champeaux, máistrí Abélard, an t-ainmníoch agus an dialachtaiceach ba mhó.
Réitigh na scoileanna seo an bealach chun ollscoileanna a bhunú - Bolóin ar dtús, ansin Páras agus Oxford (an ollscoil ab ansa leis na hÉireannaigh).
I ndeireadh an 12ú haois d'aistrigh Anraoi Aristippe Leabhar IV de Mhéitéara Arastotail ó Ghréigis go Laidin, tar éis do Ghearóid Chreimeona Leabhair I-II a aistriú ó Araibis. Chuir Alfred de Shareshal gluaiseanna leis an téacs seo, agus d'aistrigh trí chaibidil "bhreise" ó Araibis - "De mineralibus" Avicenna (Ibn Sina). Ar an dóigh seo d'fhill an eolaíocht Arastotaileach ar an Iarthar.
Sa tréimhse seo rinneadh teagasc aithreacha na hEaglaise agus na gComhairlí a chur in eagar. Sholáthair Pierre Lombard "Liber de Sentencia", saothar a bhí mar bhunábhar ag múinteoirí diagachta go dtí deireadh na Meánaoise. As eagrú sin na diagachta a tháinig achoimrí diaga na haoise dar gcionn.
Sa dara leath den 12ú haois tháinig raidhse aistriúchán amach, ó Toledo tar éis do na Críosatithe an Spáinn a ghabháil, agus ón Iodáil ina dhiaidh sin. Sa tír úd a d' fhoilsigh grúpaí asitritheoirí téacsanna diaganta (cuireadh Laidin ar an gCóran féin) agus eolaíocha (saothair chéimeata agus ailgéabair), agus mórán saothar fealsúnach: Arastotail, Proclas, agus tráchtais le Al-Kindi agus Al-Farabi. D'aistrigh Gondisalvi saothair le hAvicenna, Al-Ghazali agus Salomon Ibn Gabirol. Cé nach raibh na saothair seo go léir ina mbuntéacsanna, chuir siad ar fáil a lán de shaothar Arastotail ón Arabais, ábhar ar cuireadh cuma nuaphlatónach air.
An 13ú haois.
As fealsúnacht Arastotail, mar sin, a d'eascair modh nua fealsúnach: an scolaíochas. Is é an bonn a bhí léi roinnt saothar le hArastotail a bhailigh Tomás Acuineas agus fealsúna eile de chuid Ollscoil Pháras de réir a chéile. Rangaíodh iad ina n-aicmí: loighic, fisic, meitifisic, eitic, polaitíocht, fileatacht. Ach bhí fadhb mhór ag baint le hathshamhlú shaothar iomlán Arastotail sa mhéid nach ndearna sé tagairt ar bith don chreideamh Críostaí. Ach faoi lár na haoise bhí an tArastotaileachas curtha in oiriúint don Chríostaíocht, comhtháthú ollmhór Tómasach nach gcreidfeá ach chomh deacair leis. Ghlac lucht páirte na nDoiminiceach leis gan mhoill ach dhiúltaigh lucht páirte na bProinsiasach dó de ghrá Agaistín, agus ba rogha le daoine eile Avicenna nó Averroës (Ibn Rushd) thar aon údarás eile. Lean imreas intleachtúil nár chríochnaigh nó gur dhamnaigh Easpag Pháras 219 tairiscint de chuid Arastotail agus Avicenna ar chúiseanna nach léir anois. Cuireadh an teagasc Tómasach ar fionraí go dtí an bhliain 1285 agus lucht frithThómasach ag cruinniú nirt go díograiseach. Fáisceadh scoileanna nua as an bhfreasúra sin i dtús an 14ú haois agus iad bunaithe ag máistrí Proinsiasacha: Duns Scottus agus Uilleam ó Occam.
Ón 16ú haois go dtí an 19ú haois.
Sa bhliain 1447 scar Ollscoil Lováin teagasc na diagachta ó theagasc na fealsúnachta, rud a bhí ina chomhartha ar dheireadh na fealsúnachta meánaoisí. Mhair na seanscoileanna go fóill ach bhí siad gan fuinneamh, rud ba léir faoin 16ú haois. Sa 17ú haois ba léir nach raibh an scolaíochas in ann an fód a sheasamh i gcoinne an eolais a bhí á bhaint as trialacha fisice; d'fhág scéal Ghalileo go háirithe smál air, agus bhí Descartes an-dian riamh ar a sheanmháistrí agus ar fhealsúnacht Arastotail. In "Les Principes de la philosophie", saothar a tháinig amach sa bhliain 1644.mhol sé go rangófaí an t-eolas mar mheascán fealsúnachta agus eolaíochta.
Bhí an lochtú seo i dteann a réime sa 19ú haois, nuair a d'fhógair Auguste Comte nach raibh suim ar bith aige sa mheitifisic, agus dúil aige i dteoiricí fealsúnacha an 17ú haois agus an 18ú haois (Descartes, Hume, Condorcet). Caitheadh amhras ar dhearfachas Compte féin nuair a tháinig an éipistéimeolaíocht ar an saol.
Cé is moite de neamhéifeacht éigin i gcúrsaí tástála agus de dhamnuithe éigin nach furasta a thuiscint inniu, chuir fhealsúnacht na meánaoiseanna bonn intleachtúil le sibhialtacht an Iarthair. Chuir sí féin agus sibhialtacht an Ioslamachais machnóirí móra an tSeanreachta (Platón, Arastotail agus eile) ar fáil. Ach níor leor léi an machnamh Gréagach a chur in oiriúint don Chríostaíocht, ós rud é gurbh éigean di a dhéanamh amach cén ceangal a bhí idir réasún agus creideamh. Inniu, ar ndóigh, is deacair glacadh le réiteach na meánaoiseanna – an réasún a chur faoi bhráid an chreidimh agus an fhealsúnacht a fhágáil faoi smacht na diagachta.
Ach thug an fhealsúnacht mheánaoiseach iarracht rathúil ar dhá bhealach machnaimh ó fhoinsí difriúla a thabhairt le chéile, agus is géire a d'iniúch sé nádúr an réasúin agus teorainn na tuisceana ná mar a rinne na Gréagaigh riamh. D’fhéadfaí a rá go raibh toradh an iniúchtha sin róbhriathartha, rótheibí, agus go raibh sé dall ar an tástáil. Mar sin féin, bhí an t-iniúchadh sin (a rinneadh i Laidin fhíortheibí) ar na cúiseanna ba mhó le haontú intleachtúil na hEorpa faoi scáth na Críostaíochta.
An cruthú “ex nihilo,” an tsaoirse mheitifisiceach agus mhorálta, an indibhidiúlacht, an saol atá le teacht, smaointe nárbh eol do na Gréagaigh, tháinig siad isteach san fhealsúnacht agus chlaochlaigh í. D’eascair siad as an Meánaois agus shealbhaigh an machnamh nua-aoiseach, rud a d'fhág a rian orainn go léir, a bheag nó a mhór. Leis an gCríostaíocht a bhaineann na smaointe seo, gan amhras, ach ní léise a bhaineann siad ar fad. Sin é an fáth ar tháinig bláth orthu lastall den scolaíochas, le linn Athbheochan an Léinn agus lenár linn féin. Is fealsúnacht Chríostaí í fealsúnacht na Meánaoiseanna, fiú más scéal conspóideach é sin i gcónaí, agus ní féidir í a scaradh óna haimsir féin.
Fealsúnacht chomhaimseartha (ó c. 1900 i leith).
Tríd is tríd, disciplín gairmiúil is ea an fhealsúnacht anois agus é á chleachtadh sna hollscoileanna. Cíorann speisialtóirí an t-ábhar le speisaltóirí eile, agus tá méadú as compás tagtha ar na foréimsí. Ní féidir le haon duine amháin dul amach ar an iomlán.
I saol an Bhéarla is í an fhealsúnacht anailíseach a bhí i dtreis ar feadh an chuid is mó den fhichiú haois. Sa chéad chuid den aois ba scoil í a bhí an-chosúil leis an bhposaitíveachas loighciúil, agus barúil aici gurbh fhéidir fadhbanna feasúnacha a fhuascailt trí aird a thabhairt ar loighic agus ar úsáid teanga. Sa dara cuid den aois tháinig a lán tuairimí difriúla i réim agus gan de cheangal eatarthu ach rian an tionchair stairiúil agus aird ar an tsoiléire. Déanann an fhealsúnacht thrialach fadhbanna a athscrúdú le modhanna taighde na heolaíochta sóisialta.
Ní raibh aon scoil ar leith i réim i Mór-Roinn na hEorpa. Thréig lucht an phosaitíveachais loighciúil lár na hEorpa sna tríochaidí agus sna daichidí, agus riamh ó shin tá lorg an léinn dhaonna ar an bhfealsúnacht ann: feiniméineolaíocht, eiseachas, heirméineotaic, teoiric chriticiúil, struchtúrachas agus iarstruchtúrachas.


An tSean-Ghréig.
Tháinig tús le sibhialtacht sa Ghréig thart ar 3000 R.Ch. le sibhialtacht na Mionóch ar oileán na Créite nuair a bhfuarthas amach conas le copar agus stán a chur le chéile. Tugtar aois an chré-umha ar an ré seo. D'fhás an cultúr sin thar na blianta is thart ar 2000 R.Ch. thosaigh na Mionóigh ag baint úsáide as iairiglifí nó cineál scríbhneoireachta le pictiúir. Thóg na Mionóigh pálás Knossos mar lárionad a rialtais sa Chréit idir 1900 agus 1400 R.Ch. Sa bhliain 1450 R.Ch. chuir brúchtadh bolcáin in Thera deireadh le réim na Mionóch.
Cé go raibh tionchar mór ag na Mionóigh ar stair na Gréige, ceaptar nár Ghréagaigh iad ó thaobh a dteangan de. Tháinig an chéad phobal gurbh í an Ghréigis a dteanga don tír timpeall 2000 R.Ch., agus tar éis deireadh a theacht ar shibhialtacht na Mionóch, bhunaigh na luath-Ghréagaigh seo an tsibhialtacht go dtugtar Mícéinéach uirthi, a mhair ó 1600-1100 R.Ch. Is ó Ré na Mícéinéach a eascair na heipicí Hóiméaracha agus na scéalta i dtaobh Chogadh na Traoi, cé nár deineadh leagan údarásach díobh go dtí timpeall 700 R.Ch.
Ag tús na Ré Ársa, chum na Gréagaigh aibítir na Gréigise, a bhí bunaithe ar aibitír na bhFóinéiciach, ach gur chuir na Gréagaigh litreacha i gcóir gutaí isteach inti den chéad uair.
Is le linn na Ré Ársa a cuireadh tús le nós na nGréagach coilíneachtaí a bhunú mórthimpeall na Meánmhara agus na Mara Duibhe, agus bhí raidhse acu ar an bhfód in iarthar na hAnatóile, san Iodáil, agus sa tSicil faoi dheireadh na ré seo. Bhí na chéad Chluichí Oilimpeacha ann in 776 R.Ch. Bunaíodh an chéad rialtas daonlathach san Aithin i 508 R.Ch.
Tarluint chinniúnach ag tús na Ré seo ab ea iarracht na Impireachta Peirsí mórthír na Gréige féin a ghabháil. Dhein na Peirsigh dhá ionradh ar an nGréig, i 490 R.Ch. agus arís i 480-478 R.Ch., ach chuir na Gréagaigh ruaig orthu (feic Cath Mharatóin), rud nach raibh na Peirsigh ná mórchuid na nGréagach ag súil leis. Bhí an Aithin i mbarr a réime sa Ré Chlasaiceach i ndiaidh na gCogaí Peirseacha. Is sa tréimhse seo a bhí Cogadh na Peilipinéise idir Sparta agus an Aithin, go raibh an bua ag Sparta ann. Ba é an Ré Chlasaiceach Ré an "polis" (Gréigis: πόλις), nó "cathair-stát", mar nach raibh aon rialtas náisiúnta ag na Gréagaigh, ach bhí an tír roinnte idir a lán cathracha neamhspleácha a bhí i gcoimhlint lena chéile don chuid is mó.
Theip ar an seanchóras politiúil seo i 337 R.Ch. nuair a d'éirigh le Pilib II, rí na Macadóine, cathracha na Gréige a chur faoi smacht, agus don chéad uair riamh bhí iomlán na Gréige féin faoi smacht ag rialtas amháin. (Lean na cathracha Gréagacha san Iodáil agus sa tSicil mar cathracha neamhspleácha, áfach.) Tháinig a mhac Alastar Mór ina chomharba ar Philib, agus d'éirigh leis, mar aon le harm mór Macadónach is Gréagach, ionradh a dhéanamh ar an Impireacht Pheirseach agus an impireacht sin ar fad a ghabháil. Leath an bua seo an cultúr Gréagach thar leath na cruinne, ón Éigipt aniar go dtí an Ind. Scoilteadh impireacht Alastair Mhóir tar éis a bháis ina ríochtaí neamhspléacha, agus ceaptar bás Alastair mar tús leis an Ré Heilléanaíoch.
Ghabh na Rómhánaigh an Ghréig i 146 R.Ch., agus bhí sí mar chuid lárnach den Impireacht Rómhánach feasta.
Tháinig deireadh le cumhacht na Sean-Ghréige nuair a ghabh na Rómhánaigh í mar chuid dá n-impireacht i 146 R.Ch. D'ainneoin go raibh an lámh in uachtar ag na Rómhánaigh maidir leis an gcumhacht pholaitiúil de, bhí tionchar as cuimse ag cultúr na Gréige ar an impireacht.
Cé gur thit an Impireacht san Iarthar as a chéile sa deireadh, lean an Impireacht san Oirthear mar chomharba uirthi, agus ba impireacht Ghréagach í feasta, go dtugtar an Impireacht Bhiosántach uirthi anois.
Cultúr agus Sochaí.
Is as cultúr na Sean-Ghréige a thagann bunús chultúr Iarthar an domhain, agus tá cáil ar an sean-Ghréig fiú inniu mar gheall ar shaibhreas is cruthaiteacht a cultúir. Is iad na sean-Ghréagaigh a bhunaigh an drámaíocht, an fhealsúnacht, an eolaíocht, is an stair. Tá litríocht na Sean-Ghréige ar na litríochtaí is clúití dá bhfuil ann i dteanga ar bith, agus tá saothair de chuid scríbhneoirí Gréagacha ar nós Hóiméar, Aescaileas, Eoraipidéas, agus Sofaicléas á leámh fós.
Eascraíonn an fhealsúnacht agus an eolaíoacht araon as iarracht na nGréagach cora an tsaoil a mhíniú le míniúcháin nádúrtha. Is i gcathracha Gréagacha na Íóine (in iarthar na hAnatóile) a bhí na fealsaimh is luaithe dá bhfuil trácht againn tharstu, saoithe ar nós Tailéas agus Anaicsimeandar. Mhair triúr de na fealsúna is mó i stair an domhain, Sócraitéas (470-399 R.Ch.), Platón (429-347 R.Ch.) agus Arastotail (384-322 R.Ch.), sa tsean-Ghréig. Tagann dhá mhórscoil fhealsúnachta uatha - an Platónachas agus an tArastotaileachas. Bhí Eipiciúras ar na fealsaimh is mó le rá sa Ré Heilléanaíoch. Tá Arastatail, Airciméidéas, agus Déamócratas i measc an iliomad eolaithe a mhair sa tsean-Ghréig.
Bhíodh córais éagsúla rialtais ag na Gréagaigh. Bhunaigh siad an daonlathas, agus is san Aithin is mó a bhí sé siúd á chleachtadh, ach bhí neart cathracha ann a bhí ina n-olagarchtaí nó ina monaracachtaí (focail Ghréigise is ea an dhá fhocal seo, dar ndóigh). Cleachtaítí an sclábhaíocht go forleathan, agus ní ró-mhaith an stádas a bhí ag mná sa tsochaí ach oiread. Tugann staraithe Gréagacha mar Héaradatas agus Túicididéas a lán eolais dúinn mar gheall ar a sochaí agus a stair.
Cúrsaí creidimh.
Chreid na Gréagaigh go raibh a lán déithe is bandéithe ann. B'é tuairim na nGréagach go raibh smacht ag na déithe is bandéithe sin ar na "Moires" nó Cinniúintí a rialaigh saol an duine. Bhíodh cónaí ag an dáréag déithe is bandéithe seo ar Shliabh Oilimpeas, an sliabh is airde sa tír. Ba é Séas athair na ndéithe agus an dia ba chumhachtaí. Ba é deartháir Shéis, Poiséadón, dia na farraige agus ba é a mhac Apolló dia an cheoil. Ba í Héire bean Shéis agus bandia an phósta. Ba í Ataene bandia an eolais. Cosúil le scéal na polaitíochta de, bhíodh dearcadh éagsúil ag na Gréagaigh faoi thréithe na ndéithe.
Rinne na Gréagaigh iarracht na déithe a shásamh trí imeachtaí ar nós cluichí, drámaí amharclainne, mórshiúlta agus íobairtí a eagrú.


Alastar Mór.
Ba mhac le Pilib, rí na Macadóine, é Alastar Mór. Tar éis dó an choróin a bhaint amach i 336 R.Ch., thosaigh sé feachtas in aghaidh na bPeirseach a mhair aon bhliain déag. Bhunaigh sé an Domhan Heilléanaíoch, an tréimhse inar leath cultúr agus tionchar na nGréagach ar fud an domhain chlasaicigh. Ceann de na h-impireachtaí ba mhó a bhí ann riamh ab ea impireacht Alastair. Ghabh Alastar smacht ar an Éigipt, chloígh sé na Peirsigh i gcath Gaugamela agus bhain coróin na Peirse amach. Lean sé ar aghaidh go dtí an India. Fuair sé bás agus é ina fhear óg sa bhliain 323.


Seandálaíocht.
Staidéar ar iarsmaí an ama a chuaigh thart is ea an tseandálaíocht'". Ba iad na Gréagaigh a bheartaigh ar dtús í agus thug siad “seanstaidéar” uirthi: "αρχαιολογία" ("archéologie" na Fraincise, "archaeology" an Bhéarla).
Is éard atá sa tseandálaíocht eolaíocht a dhéanann staidéar ar an gcultúr daonna trí iarsmaí a athghabháil agus a anailísiú agus trí thuairisc a thabhairt orthu. Scrúdaítear uirlisí, cnámha, miasa, airgead, airm, fothraigh, lorg na tógála agus na húsáide, agus eile. Is mór an cúnamh na téacsanna chuige uaireanta agus is féidir dreach na tíre féin a léamh. Ós í an aidhm atá ag an seandálaí stair na ndaoine a nochtadh ó thús, deirtear gur disciplín daonna í an tseandálaíocht.
Is iomaí modh oibre a bhaineann léi. Na heolaíochtaí a bhaineann léi (na "seandálaithe") is iomaí dóigh atá acu chun dátaí a dhearbhú go háirithe, mar atá an dátú carbónach, an deindreacroineolaíocht, an teirmealonrú, an pailineolaíocht agus eile.
Feidhmiú na seandálaíochta.
Tríd an tseandálaíocht is minice is féidir linn eolas a fháil ar shaol agus ar nósanna an ama a chuaigh thart. Ar éigean atá fhianaise scríofa le fáil ar fhormhór na gcultúr a d'imigh, agus uaireanta tá na téacsanna bearnach nó an fhírinne á cur as a riocht iontu. An scothaicme a scríobh iad de ghnáth, agus na cúrsaí ba chás leis na huaisle is annamh ba chás leis an gcoitiantacht iad.
Tá "Homo sapiens" ann le 200,000 bliain ar a laghad, ach níor ceapadh an scríbhneoireacht ach go dtí timpeall 5,000 bliain ó shin, agus ní raibh sí á húsáid ach ag roinnt sibhialtachtaí ardoilte. Ní raibh cultúir réamhstairiúla á scrúdú roimh an 19ú haois, agus ní féidir linn léargas a fháil ar bhunús na sibhialtacht - an fheirmeoireacht, na seanchultais, na chéad chathracha - ach tríd an tseandálaíocht. Is fearr an léargas a thugann na hiarsmaí ábhartha ar an dream a bhí ann fadó, cé go mbaineann fadhbanna eile leo, mar atá seasamh míchothrom na mblúirí nó an caomhnú míchothrom féin.
Stair.
Is léir ó stair na seandálaíochta go bhfuil an ghairmiúlacht ag treisiú i gcónaí agus go bhfuil méadú ag teacht ar a bhfuil ann de sheifteanna chun an oiread faisnéise agus is féidir a bhaint as na láithreáin.
Tá na seaniarsmaí á gcnuasach leis na mílte bliain ach is éard ba bhunsiocair leis sin na hiarsmaí a chur ar fáil de bharr a n-áilleachta nó lena ndíol. Níor tosaíodh ar staidéar éifeachtach a dhéanamh ach i deireadh an 18ú haois. Deirtear gurb é Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) an duine a chuir tús leis an tseandálaíocht mar a thuigtear anois í. Rangaigh sé stíleanna clasaiceacha agus bhain feidhm astu i stair na healaíne agus na hailteoireachta. Bhí tabhacht le bunú Fhoras an Chomhfhreagrais Sheandálaígh ("Istituto di corrispondenza archeologica") sa Róimh sa bhliain 1829, rud a rinne Eduard Gerhard agus daoine eile. Chuir idir amaitéaraigh oilte agus oibrithe proifisiúnta, leithéidí Augustus Pitt Rivers agus William Flinders Petrie, feabhas ar na modhanna oibre. Bhí Heinrich Schliemann agus Arthur Evans chun tosaigh i seandálaíocht an réigiúin Aeigéigh. Rinne John Lloyd Stephens gaisce i Meiriceá Lárnach agus an tsibhialtacht Mháigeach á nochtadh. Lean leithéidí Mortimer Wheeler den ghnó sa 20ú haois, agus b'fhearrde na cuntais sheandálaíocha an obair an-rianúil a rinne sé.
Tá modhanna tuarascála agus tochailte ar leith ceaptha le haghaidh na seandálaíochta réamhstairiúla, go háirithe ag na seandálaithe Francacha Georges Laplace agus André Leroi-Gourhan.
Sa bhliain 1949 Chuir Gordon Willey tús le suirbhéanna an áitrithe réigiúnaigh i nGleann Viru ar chósta Peiriú, agus i gceann roinnt blianta bhí na tsuirbhéireacht sheandálaíoch coitianta go leor.
Rudaí nua agus éifeacht leo ba ea an tseandálaíocht uirbeach agus an tseandálaíocht chosanta, gan trácht ar úsáid na haircéiméadrachta, rud a d'fhéadfadh lear fianaise úire a chur ar fáil.
Sna 1980í tháinig gluaiseacht iarnua-aoiseach i gcúrsaí seandálaíochta, agus an seandálaí Michael Shanks i dtús cadhnaíochta. Chuir sé amhras i bposaitibheachas eolaíoch agus i neamhchlaontacht na gnáthsheandálaíochta ("próiséasachas") agus chuir treise ar an bhféinbhreithniú.
Bunús an disciplín.
D'eascair an disciplín as an ársaíocht agus as staidéar na Laidine agus na seanGhréigise, rud a nasc go nádúrtha leis an stair é.
Freagraíonn disciplíní eile don tseandálaíocht freisin, mar atá an phailé-ointeolaíocht, an phailémhíoleolaíocht, an tíreolaíocht, an gheolaíocht, stair na healaíne agus an tsanasaíocht.
Mar sin féin, bíonn fonn ar sheandálaithe neamhspleáchas a gceirde a dhearbhú, agus a rá go bhfuil modhanna oibre dá cuid féin aici a chuireann ar a cumas eolas cultúrtha a bhailiú nó a "tháirgeadh".
Modhanna Oibre.
Is féidir an seandálaí a shainmhíniú fós mar scriosadóir a bhíonn ar thóir éadálacha. I dtús na ceirde, san 18ú haois, ba mhinice slad á dhéanamh ag lucht seandálaíochta ná taighde, iad ar thóir dealbh nó seodra; de réir a chéile tháinig suim shaoithiúil ag daoine sna hiarsmaí. Anois féin, áfach, bíonn na seandálaithe i muinín na sluasaide, na piocóide agus fiú an scartaire, cé go mbíonn siad san airdeall agus an chéad tochailt déanta.
Ní foláir an láithreán agus a bhfuil ann a thomhas go cruinn, aird a thabhairt ar na strataim áitrithe, cibé rud atá aimsithe a láimhseáil go cáiréiseach agus criathar a úsáid más gá chun an chré a scagadh. Thar aon rud eile, ní mór miontuairisc a thabhairt ar a bhfuil faighte. Bíonn tábhacht ar leith leis seo agus tochailt á déanamh faoi dheifir, rud a thiteann amach go minic agus bóithre nó foirgnimh á dtógáil. Is é an cúram seo i mionphointí is mó a dhealaíonn an seandálaí nua-aoiseach amach ón dream a tháinig roimhe.
Baintear feidhm as grianghrafadóireacht aerga chun radharc a fháil ar áiteanna a bhféadfaí láithreáin a fháil, agus tá cianbhraiteacht ar fáil chun iarsmaí suntasacha a bhrath faoi thalamh nó faoi uisce. Faoi láthair, áfach, ní féidir rudaí a mheas gan tochailt, agus ní bhíonn le déanamh ag an seandálaí ach an láithreán a shuaitheadh chomh beag agus is féidir chun go mbeadh a leithéidí eile in ann tairbhe a bhaint as amach anseo.
An tSuirbhéireacht.
Seandálaithe Briotanacha ba thúisce a bheartaigh an "suirbhé allamuigh" ("field survey"), seift a ligeann duit láithreáin a aimsiú agus áitriú stairiúil an limistéir a scrúdú ar scála mór. Faightear comhordanáidí an limistéir le cúnamh an GPS, rud a chuireann ar do chumas léarscáil iarsmaí a chumadh de réir sráidbhaile nó ceantair. Ar pháirceanna saothraithe is mó is féidir suirbhé a dhéanamh san Eoraip, go mór mór tar éis báistí, nuair is furasta aon rudaí suimiúla a baineadh aníos (blúirí de mhiasa nó de mhósáic, clocha snoite agus eile) a fheiceáil agus iad nite go maith.
Is mór an tairbhe é suirbhé a dhéanamh roimh thochailt nó fiú in áit tochailte. Tríd is tríd, is féidir é a dhéanamh go gasta agus ar bheagán costais, ach má tá costas mór ag gabháil le suirbhéireacht fhorleathan is fearr le seandálaithe samplaí a thógáil. Ní gá an láithreán a scrios, agus is gnách léarscáileanna a dhéanamh den eolas a bailíodh.
Is é an modh suirbhéireachta is simplí limistéar a scrúdú de shiúl cos nó i ngluaisteán, agus b'fhéidir go mbainfí feidhm as tarathar nó as sluasaid.
Anois is féidir breis tairbhe a bhaint as an ngrianghrafadóireacht aerga agus na coillte féin a chuardach de bharr ríomhchóireáil na n-íomhánna agus úsáid na radharc fodhearg. Dá bhrí sin is féidir leis na grianghraif rudaí a nochtadh nach bhfeicfeadh an tsúil fhornocht.
Croineolaíocht na Tochailte sa 19ú hAois.
San Éigipt bhí sibhialtacht neamhchoitianta le fáil ar feadh trí mhíle bliain nó os a chionn, ó na treibheanna a chuir an chéad ríocht Fháróch ar bun go dtí an ríocht a chríochnaigh beagán roimh an ré Chríostaí.


Antraipeolaíocht.
Is éard atá san antraipeolaíocht staidéar a dhéanamh ar dhaoine, ar a mbunús, ar a gcuid foras, ar a dtréithe fisiciúla, ar a nósanna reiligiúnda agus sóisialta agus mar sin de. Is fada nós ag antraipeolaithe ón Iarthar taighde a dhéanamh ar phobail iargúlta san Afraic, san Astráil, san Aigéan Ciúin agus in áiteanna nach iad, ach tuigtear anois gur féidir a leithéid de staidéar a dhéanamh ar an gcine daonna in áit ar bith. Ón nGréigis a thagann an bunfhocal "anthropos," focal a chiallaíonn "fear".


Socheolaíocht.
Is í an tsocheolaíocht an staidéar léannta ar an tsochaí. Ceann de na heolaíochtaí sóisialta atá ann, agus is minic nach n-aithnítear difríocht ar bith idir an dá choincheap sin “socheolaíocht” agus “eolaíocht shóisialta”. Téann na socheolaithe i dtuilleamaí modhanna éagsúla oibre leis an tsochaí a thaighde mar atá sí agus le tátail anailiseacha a bhaint as a gcuid breathnuithe eimpíreacha chun tuiscint chuimsitheach a fháil ar shaol sóisialta na ndaoine. Is é is cuspóir dá lán socheolaithe ná eolas a sholáthar le polasaithe sóisialta an stáit a fhorbairt agus leas sóisialta na ndaoine a fheabhsú, ach tá socheolaithe eile ann arb í an chloch is mó ar a bpaidrín ná tuiscint theoiriciúil na bpróiseas sóisialta a thabhairt chun sofaisticiúlachta. Sroicheann raon agus scóp na socheolaíochta ó mhionleibhéal na gníomhaíochta agus idirghníomhaíochta indibhidiúla go mórleibhéal na gcóras is na struchtúr sóisialta.
Go traidisiúnta, is iad na hábhair thaighde is tábhachtaí a bhíonn ag na socheolaithe ná an srathú sóisialta, an aicme shóisialta, an cultúr, an tsoghluaisteacht shóisialta, an reiligiún, an dí-eaglaisiú, an dlí, agus an chlaonaíocht (is é sin, an scinneadh ó noirm na sochaí). Ó imríonn an idirghníomhaíocht idir an duine aonair agus an struchtúr sóisialta a tionchar ar gach a bhfuil idir lámhaibh ag an duine, is dual don tsocheolaíocht dul i bhfairsinge agus tuilleadh ábhar taighde a tharraingt chuici, cosúil leis na cúrsaí sláinte, na fórsaí armtha, na peannadlanna, an tIdirlíon agus páirt na gníomhaíochta sóisialta i bhforbairt an léinn agus an eolais.
Na modhanna oibre a úsáidtear san eolaíocht shóisialta le taighde a dhéanamh chuaigh siad in éagsúlacht chomh maith. Tarraingíonn na taighdeoirí sóisialta ar theicníochtaí ilghnéitheacha cainníochtúla agus cáilíochtúla. Timpeall ar lár na fichiú haoise cuireadh suim sa teanga agus sa chultúr mar ghnéithe den tsochaí, rud a chruthaigh cineálacha nua cur chuige in anailis na sochaí agus iad ag cur béime ar chiallú na sonraí, ar an heirméineotaic agus ar an bhfealsúnacht. Leis na blianta beaga anuas, áfach, tháinig teicníochtaí ar an bhfód atá bunaithe ar an matamaitic agus ar an ríomhaireacht, cosúil leis an múnlú gníomhaíbhunaithe agus anailis na ngréasán sóisialta. Níor chóir an tsocheolaíocht a thógáil in ainriocht na gcúrsaí staidéir i “léann sóisialta” nach bhfuil cosúil ar aon nós leis an tsocheolaíocht ó thaobh na teoirice ná na modhanna taighde de.


Meáin chumarsáide.
Na bealaí éagsúla atá ann - nuachtáin agus irisí, teilifís nó cianamharcaíocht, raidió nó craolachán agus an Gréasán Domhanda www - chun eolas a scaipeadh i measc na ndaoine.


Rialtas.
Córas rialaithe ina bhfuil grúpa daoine ceaptha chun tír a rialú is ea Rialtas.
Bíonn cumhacht ag Rialtas rialacháin agus reachtaíocht a fheidhmiú agus a fhorghníomhú in eagraíochtaí nó i ngrúpaí shibhialta, chorparáideacha, reiligiúnda,agus acadúla.
Go hiondúil, bíonn rialtas comhdhéanta de leibhéil éagsúla, lena n-áirítear rialtas áitiúil, rialtas réigiúnach, agus rialtas náisiúnta nó lárnach.


Innealtóireacht bogearraí.
Is éard is innealtóireacht bogearraí ann ná an cur i bhfeidhm de mhodhanna deartha córasacha agus cáinníochtúla le bogearraí a chruthú.


Eolaíocht.
Is éard atá in eolaíocht ná cuardach nó staidéar i gcóir eolais infhíoraithe trí bhreathnadóireacht agus turgnamhacht. Ar dhóigh caol tagraíonn eolaíocht do chóras bailithe eolais a bhuntar ar eimpíreachas, tástáil agus nádúrachas rianúil, modhúil agus chomh maith le sin don choiste eolais eagraithe a bhfuil bailithe leis an cine daonna de thoradh a leithid sin taighde.
Modh eolaíochta.
Breathnaítear ar "disciplín" mar "eolaíocht" má úsáideann sé an Modh Eolaíochta chun teacht ar "hipitéis" indearbhaithe, bailítear sonraí trí dhianstaidéar agus/nó tástáil, agus ceaptar nó bréagnaítear an hipitéis (oibriú le saothrú agus luachálú míniúcháin nádúrtha le haghaidh feiniméin sofheicthe bunaithe ar staidéar eimpíreach, turgnamhaíoch, triaileach agus fíorú neamhspleách).
Más amhlaidh gur thástáileadh hipitéis i réimsí ilchoinníollacha, agus fós féin nár bhréagnaíodh í, glaotar "teoiric" uirthi. Ach amháin nuair is féidir teoiric a chruthú a ghlaotar "dlí" uirthi.
Tá an t-ualach chruthúnais níos suntasaí agus níos doichte ná a mhalairt.
Mar sin de, bíonn hipitéis measartha coitianta san eolaíocht, bíonn méid áirithe "teoiric" ann, ach bíonn "dlíthe" gann go leor ar an dtalamh.
Rangú.
Pléann na hEolaíochta Fisiceacha.i. Fisic, Ceimic, Réalteolaíocht srl. leis an chruinne neamhbheo nó fhisiceach. Pléann na hEolaíochta Saoil.i. Bitheolaíocht, leis an ghéag den eolaíocht a bhaineann le nithe beo.
Tagraíonn eolaíocht go leathan do chóras eolais ar bith a shroichtear le modhanna infhíoraithe. Ar dhóigh caol tagraíonn eolaíocht do chóras bailithe eolais a bhuntar ar eimpíreachas, tástáil agus nádúrachas rianúil, modhúil agus chomh maith le sin don choiste eolais eagraithe a bhfuil bailithe leis an chine daonna de thoradh a leithid sin taighde. Dearbhaíonn eolaithe go gcaithfidh cuardach eolaíoch bheith greamaithe don modh eolaíochta—oibriú le saothrú agus luachálú míniúcháin nádúrtha le haghaidh feiniméin sofheicthe bunaithe ar staidéar eimpíreach, turgnamhaíoch, triaileach agus fíorú neamhspleách. Mar sin de ghnáth, diúltaíonn eolaíocht míniúcháin osnádúrtha agus argóintí ón údaráis. Aicmítear réimse eolaíochta i ndá pháirt de ghnáth: Eolaíocht Nádúrtha, a dhéanann staidéar ar fheiniméin nádúrtha agus Eolaíocht Sóisialta a dhéanann staidéar ar iompar daonna agus comhluadair.


An Spáinn.
Is tír í an Spáinn (Spáinnis: "España"), nó Ríocht na Spáinne go hoifigiúil (Spáinnis: "Reino de España"), atá suite in iardheisceart na hEorpa ar leithinis na hIbéire.
Is ball den Aontas Eorpach í agus is monarcacht bhunreachtúil í.
Tá tionchar ag an Spáinn ar fud an domhain: sa lá atá inniu ann, tá 500 milliún daoine ag labhairt na Spáinnise.
Tíreolaíocht .
Le 194,884 mi² (504,782 km²), is í an Spáinn an 51ú tír is mó ar domhan.
San iarthar tá teorainn aici leis an bPortaingéil, ó dheas tá Giobráltar (réigiún de chuid na Ríochta Aontaithe) agus Maracó, (de bharr na cathracha i dtuaisceart na hAfraice; Ceuta agus Melilla).
San oirthuaisceart, in aice le sliabhraon na bPiréiní, tá teorainn aici leis an bhFrainc agus Andorra.
Tá na hOileáin Bhailéaracha sa Mheánmhuir, agus Na hOileáin Chanáracha san Aigéain Atlantach chomh maith.
Sa Chatalóin tá baile beag timpeallaithe ag an bhFrainc, Llívia.
Tá lár na Spáinne lán le sliabhraonta agus talamh ard, mar shampla Sierra Nevada. Sna hairde seo éiríonn na haibhneacha móra; an Tagus, an Ebro, an Duero, an Guadiana agus an Guadalquivir.
Tá machairí glárach ar fud an chósta. Is í an Guadalquivir in Andalucía an ceann is mó sa tír.
Réigiúin na Spáinne.
Tá an tír roinnte i 17 réigiúin de réir bunreacht 1978.
Is í Maidrid príomhchathair na tíre. Tá sí lonnaithe i gceartlár na leithinse.
Is í Barcelona an dara chathair is mó sa tír agus príomhchathair na Catalóine.
Is cathracha féinrialaithe iad Ceuta agus Melilla, chomh maith.
Stair na Spáinne.
Bhí an tír aontaithe sa 15ú haois i ndiaidh pósadh na Monarcaí Caitliceacha agus deireadh an Reconquista sa bhliain 1492. D'fhás cumhacht na tíre ina dhiaidh.
Tagairtí.
!
S


Liosta glaochód idirnáisiúnta.
Seo liosta de ghlaochóid ar fud an domhain.


Litríocht na hIodáilise.
Is í litríocht na hIodáilise an litríocht a scríobhtar trí mheán na hIodáilise. Meastar go dtéann stair na litríochta in Iodáilis siar go dtí an 13ú haois, cé go raibh scríbhneoireacht le fáil i dteanga na ndaoine roimhe seo. Ba í an Laidin príomhtheanga litríochta na hIodáile ar dtús, agus bhí teangacha eile ann fós, ach diaidh ar ndiaidh tháinig an Iodáilis chun cinn mar phríomhtheanga.
Is í "La divina commedia" nó An Choiméide Dhiaga an leabhar is tábhachtaí i litríocht na hIodáile. Tá an teanga chaighdeánach bunaithe ar an saothar seo. Dainté Ailigéirí a chum an dán sa 14ú haois.
Litríocht na Meánaoise.
I dtús na Meánaoise ba í an Laidin teanga na litríochta san Iodáil, agus scríbhneoirí ar nós Cassiodorus, Boethius agus Symmachus á saothrú. Na Gotaigh a bhí ag rialú na tíre, cé go raibh teanga Gearmáinice acu ó thús, ní raibh drogall orthu roimh shibhialtacht na sean-Róimhe, agus le fírinne bhí siad breá sásta nósanna agus cultúr galánta na tíre a fhoghlaim, an Laidin san áireamh. An rí Gotach Theodoricus a bhí ag rialú na tíre ó Ravenna, bhí sé fabhrach don chultúr liteartha, agus na ríthe Gotacha a tháinig i gcomharbas air thug siad cuireadh do scoláirí reitrice agus gramadaí teacht chun na cúirte le ceart na Laidine a mhúineadh do na móruaisle Gotacha. Ar scríbhneoirí agus ar fhilí móra na linne bhí Magnus Felix Ennodius, easpag Pavia; Arator, a scríobh leagan véarsaíochta de Ghníomhartha na nAspal; agus Venantius Fortunatus.
Teacht na dTrúbadóirí.
Sa dóú haois déag tháinig an trúbadóireacht a fhad le tuaisceart na hIodáile. Cosúil le filí clasaiceacha na nGael ba filí cúirte iad na trúbadóirí a bhí i dtuilleamaí na n-uasal cumhachtach lena gceird a chleachtadh, agus ba í an teanga a bhí acu ná an Phróvansáilis (an Ocsatáinis), arbh í teanga dhúchais an traidisiúin í (ón teanga sin a fuarthas an focal féin, "troubadour"). Bhí canúintí Ocsatáinise á labhairt i gcuid de Thuaisceart na hIodáile go nádúrtha, rud a chuidigh leis an traidisiún seo greamú a dhéanamh san Iodáil. Ar dtús ní raibh ann ach faisean coimhthíoch, ach de réir a chéile tháinig trúbadóirí dúchasacha ar an bhfód freisin. Sa Lombaird ba mhó a chuaigh an trúbadóireacht greamaithe. Is dócha gurbh é Rambertino Buvalelli, a saolaíodh sna 1170idí agus a fuair bás sa bhliain 1221, an chéad trúbadóir mór le rá a saolaíodh san Iodáil féin. B'as Bologna dó. Cé nach raibh Ocsatáinis ó dhúchas aige, bhí ciall mhaith aige don teanga sin, agus é an-sciliúil á láimhseáil.
Scoil na Sicile.
Ní raibh i gceist leis an trúbadóireacht ach faisean ón iasacht, go bunúsach, cé go raibh tábhacht aici i stair litríochta na tíre. Sa bhliain 1230 cuireadh Scoil na Sicile ar bun. Is éard a bhí i gceist ná filíocht grá in Iodáilis de chineál éigin, seachas in Ocsatáinis. Ba é Feardorcha a Dó de mhuintir Hohenstaufen, a bhí ag rialú Naomh-Impireacht na Róimhe is na Gearmáine san am, a chuir gairm scoile ar fhilí na linne agus a thug urraíocht dóibh, agus faoina choimirce a tháinig an chéad fhilíocht Iodáilise chun saoil. Filíocht liriciúil a bhí i gceist le saothar Scoil na Sicile, agus cé gur teanga nó canúint Iodálach a bhí á scríobh ag na filí seo, bhí tionchar na hOcsatáinise nó na Fraincise le mothú ar an stíl. A lán de na saintéarmaí a bhí acu bhí siad múnlaithe ar fhocail Fraincise nó Ocsatáinise. Mar is dual do thraidisiún an ghrá chúirtéisigh, ba é príomhábhar na véarsaí seo ná grá an ridire don bhantiarna, agus ní raibh mórán earótachais le haithint orthu - le fírinne an cur síos a thugadh na filí Sicileacha ar an móitif seo bhí sé ní ba phlatónaí, ní ba neamhearótaí ná réamhshamplaí na dtrúbadóirí Ocsatánacha féin.
An teanga a chleachtadh na filí Sicileacha níorbh í canúint na Sicile a bhí ann ach meascán nó "koiné" inar tháinig focail agus tionchar ó chanúintí éagsúla Dheisceart na hIodáile le chéile. Mar sin ba chéim chun cinn í i gcaighdeánú osréagúnda na hIodáilise. Ba é Giacomo da Lentini an file ba tábhachtaí acu, agus dealraíonn sé gur rugadh timpeall na bliana 1210 é; níor mhair sé ach leathchéad éigin bliain. Eisean a chéadcheap an soinéad.
An Litríocht Chráifeach.
Sa tríú haois déag tháinig gluaiseacht reiligiúnach litríochta ar an bhfód san Iodáil, nuair a thosaigh an tOrd Doiminiceach agus an tOrd Proinsiasach ag dul chun cinn. Na seanmóirí is sine atá againn in aon chanúint Iodálach ba ón Doiminiceach Giordano da Pisa (nó Iordán ó Phisa) a tháinig siad. Maidir le Proinsias ó Assisi, a bhunaigh Ord na bProinsiasach, scríobhadh seisean filíocht freisin, ach cé gur fear léannta a bhí ann, ní raibh a chuid filíochta inchomórtais le saothar na Sicileach. Is í "Caintic na Gréine" an saothar is clúití dár chum Proinsias, agus is é an chéad mhórshaothar filíochta a tháinig ó Thuaisceart na hIodáile. De réir an fhinscéil breacadh an dán seo síos ó bhéalaithris Phroinsiais nuair a bhí sé ag bisiú ó ghalar éigin i San Damiano, sa bhliain 1224. I gcanúint Umbria a dheachtaigh sé an t-iomann seo, ach tá cáil ar an dán ar fud an domhain Chaitlicigh inniu, agus é aistrithe go teangacha móra agus beaga an domhain. Níltear cinnte, áfach, arbh é Proinsias a chum é i ndáiríre.
File cráifeach eile ó Umbria ab ea Jacopone da Todi. Bhí sé go mór faoi mhisteachas Phroinsiais, ach san am chéanna ba aorthóir é agus é ag lochtú fimíneacht agus béalchráifeacht na hEaglaise, an Pápa Bonifatius a hOcht ach go háirithe. Fuair bean chéile Jacopone bás nuair a thit seastáin an lucht féachana ag turnaimint phoiblí, rud a d'fhág Jacopone chomh mór faoi léan is gur athraigh sé béasa ar fad: dhíol sé a chuid maoin shaolta, roinn sé an luach ar na bochta is na nochta agus chuaigh sé sna Proinsiasaigh. Bhí an bhean ní ba chráifí ná é féin, agus í sásta aithrí a dhéanamh thar a chionn-san, i bpeacaí an fhir chomh maith lena peacaí féin, agus nuair a fuair sise bás, bhí sé á mhilleánú féin. Misteach agus aiscéiteach a bhí ann agus é ag éileamh ar na Pápaí go gcomhlíonfaidís na caighdeáin chéanna cráifeachta a chuir sé i bhfeidhm air féin; nuair nár chomhlíon, lochtaíodh sé iad ina chuid dánta go gangaideach. Mar sin chuaigh géarleanúint air agus chaith sé seal sa phríosún. Scríobhadh sé dánta molta do Dhia freisin, agus ó rinne sé iarrachtaí imeachtaí shaol an tSlánaitheora a stáitsiú le hiad a dhéanamh intuigthe do na daoine bochta nach raibh léamh ná scríobh acu, agus é ag cabhrú le forbairt na hamharclannaíochta sa tír mar sin.


An Choiméide Dhiaga.
Ceann de mhórshaothair litríochta an domhain é an scéal seo ó Dhainté Ailigéirí. I rith na Coiméide Diaga, tugann Dainté cuairt shamhailteach ar Ifreann, ar Phurgadóireacht agus ar Pharthas agus mar sin tá an leabhar roinnte i dtrí chuid - "L'inferno" (ifreann), "Il purgatorio" (Purgadóireacht) agus "Il paradiso" (Parthas). Buaileann an file le daoine miotaseolaíochta, stairiúla agus comhaimseartha a sheasann mar shiombailí do shuáilcí agus do dhuáilcí éagsúla.
Aistriúcháin.
Tá leagan Gaeilge de ann faoin teideal "An Choiméide Dhiaga".
Choiméide Dhiaga, An
Choiméide Dhiaga, An
Choiméide Dhiaga, An


Dante Alighieri.
Dante Alighieri nó Dante (29 Bealtaine 1265, Flóiréans - 23/24 Meán Fómhair 1321, Ravéanna), scríbhneoir is polaiteoir, céad mhórfhile na hIodáilise ar a dtugtar "il sommo poeta". Rugadh é i bhFlóiréans i 1265, fuair sé bás i Ravéanna i 1321 ina dheoraí.
Scríobh sé "an Choiméide Dhiaga", ceann de mhórshaothair litríocht an domhain.
Chuir an Moinsíneoir Pádraig de Brún Gaeilge ar an gCoiméide Dhiaga, saothar a foilsíodh sa bhliain 1963.


29 Feabhra.
Is é an 29 Feabhra an 60ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 306 lá fágtha sa bhliain.


Pádraig de Brún.
Rugadh an Moinsíneoir Pádraig de Brún i nGráinseach Mhóicléir, Contae Thiobraid Árann ar an 13 Deireadh Fómhair sa bhliain 1889. Ba scoláire ilteangach é, agus chuir sé de dua air féin oidhreacht chultúrtha na hEorpa a tharraingt isteach sa Ghaeilge. Oirníodh ina shagart é sa bhliain 1913.
De shliocht oilte é: d'fhoghlaim sé uraiceacht na Fraincise agus na Gearmáinise óna mháthair, agus ba mháistir scoile é a athair.
a> a rinne timpeall na bliana 1450.
Rinne sé staidéar ar an matamaitic in Ollscoil Sorbonne i bPáras sa Fhrainc, mar ar bhain sé amach dochtúireacht. Chuir sé feabhas ar a chuid Fraincise agus Gearmáinise agus é ag siúl na Mór-Roinne. Shealbhaigh sé an Iodáilis trí staidéar príobháideach agus trí chuairteanna ar an Iodáil, áit a raibh an Cairdinéal Mícheál de Brún, a dheartháir, ina chónaí sa Róimh.
Ba bhreac-Ghaeltacht é a cheantar dúchais agus é ina bhuachaill. Mhéadaigh a spéis sa Ghaeilge tar éis bhású cheannairí Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, agus é d'aidhm aige feasta litríocht chlasaiceach na hEorpa a chur ar fáil i nGaeilge. Rinne sé na haistriúcháin is cáiliúla ar mhórshaothar na hEorpa: An Choiméide Dhiaga le Dainté Ailigéirí agus an Odaisé le Hóiméar.
Bhí sé ina Ollamh le Matamaitic i gColáiste Phádraig i Maigh Nuad idir na blianta 1914 agus 1945, agus ba é Uachtarán Choláiste Ollscoile na Gaillimhe é ón mbliain 1945. Cheap Eamon de Valera é ina Chathaoirleach ar Institiúd Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath agus bhí sé ina Chathaoirleach freisin ar Chomhairle Ealaíon na hÉireann. Rinneadh "Chevalier de la Légion d'Honneur" sa Fhrainc de agus bronnadh "La Medaglia al merito della Repubblica Italiana" air.
Fuair Moinsíneoir Pádraig de Brún bás sa bhliain 1960.
Foinsí.
Breathnach, Diarmuid agus Ní Mhurchú, Máire, 'De Brún, Pádraig', "1892-1982: Beathaisnéis a Ceathair" (An Clóchomhar, 2002).


James Monroe.
Ba é James Monroe (28 Aibreán 1758 - 4 Iúil 1831) 5ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1817 go dti an 4 Márta 1825.
Monroe, James
Monroe, James
Monroe, James


4 Márta.
Is é an 4 Márta an 63ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 64ú lá i mbliain bhisigh. Tá 302 lá fágtha sa bhliain.


20 Feabhra.
Is é an 20 Feabhra an 51ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 314 lá fágtha sa bhliain nó 315 i mbliain bhisigh.


William J. Clinton.
Ba é William "Bill" Jefferson Clinton (William Jefferson Blythe III, ar 19 Lúnasa, 1946 a rugadh é) an 42ú Uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá sa tréimhse 1993 go dtí 2001.
Deirtear gur thuig Clinton go raibh sé ag iarraidh a bheith ina pholaiteoir tar éis óráid Bernadette Devlin a chloisteáil sa bhliain 1969.
Roimh bheith ina Uachtarán dó, chaith sé cúig sheal mar Ghobharnóir Arkansas (1978-1992).
Scannal.
Sa bhliain 1998, bhí sé líomhnaithe go raibh caidreamh gnéis ag Bill Clinton le hintéirneach an Tigh Bháin, Monica Lewinsky.. Chruthaigh an scannal deacrachtaí don rialtas.
Tagairtí.
Clinton, William J.
Clinton, William J.


Hillary Rodham Clinton.
Polaiteoir Meiriceánach agus ainmní an Pháirtí Dhaonlathaigh don uachtaránacht is ea Hillary Rodham Clinton. Rugadh mar Hillary Diane Rodham ar 26 Deireadh Fómhair, 1947 i Chicago, Illinois. Tógadh í sa chathair sin agus in Park Ridge, Illinois, fo-bhaile de chuid Chicago. Den chreideamh Módhach iad a muintir.
Ba í Clinton an First Lady ón bhliain 1993 go dtí 2001 agus a fear céile, Bill Clinton, ina Uachtarán. Bhí sí ina seanadóir sóisearach ó Nua-Eabhrac ó 2001 go dtí 2009. Rinne sí iarracht ainmniúchán an Pháirtí Dhaonlathaigh a fháil don toghchán uachtaránachta i mí na Samhna 2008, ach fuair Barack Obama an bua uirthi. Rúnaí Stáit na Stát Aontaithe a bhí inti ó 21 Eanáir, 2009 go dtí 1 Feabhra, 2013. Is ball den Pháirtí Daonlathach í. Sheas sí d'uachtaránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 2016 ach theip uirthi sa toghchán náisiúnta.
Saol luath.
Rugadh Hillary Rodham in Chicago sa bhliain 1947. Bhí spéis aici sa pholaitíocht nuair a bhí sí ar scoil agus ar an ollscoil.
Bhain sí céim amach sa dlí in Ollscoil Yale sa bhliain 1973. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, phós sí Bill Clinton, fear a bhí ar an ollscoil léi. Bhog an bheirt acu go hArkansas. Toghadh Bill Clinton mar ghobharnóir ar an stát úd, agus rugadh Chelsea Clinton, an t-aon pháiste acu, le linn a chéad théarma.
Chabhraigh sí le páirtí a hathar, na Poblachtaigh. Tar éis tamaill, d’fhág sí an páirtí Poblachtach mar ní raibh sí sásta le cuid de na polasaithe a bhí acu. Thosaigh sí ag obair do na Daonlathaigh.
A saol sa pholaitíocht.
Bhí Hillary sa Seanad idir 2001 agus 2009 mar ionadaí do stát Nua-Eabhrac.
Cara dílis d’Éirinn is ea Hillary. Is minic a thagann sí ar cuairt chuig Éirinn. Léiríonn sí suim i gcónaí i gcúrsaí síochána i dTuaisceart Éireann.
Sa toghchán náisiúnta sa bhliain 2016, ba iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh í Hillary Clinton d'uachtaránacht na tíre. Fuair sí 48.1% de na vótaí i gcoinne 46.0% le haghaidh iarrthóir an Pháirtí Phoblachtaigh, Donald Trump. Fuair Trump níos mó vótaí sa choláiste toghcháin (304 i gcoinne 227 do Hillary Clinton), áfach, agus d'fhág sin eisean i dteideal na huachtaránachta.
Naisc sheachtracha.
Clinton, Hillary Rodham
Clinton, Hillary Rodham
Clinton, Hillary Rodham


Seán de Briotún.
Ba é Seán de Briotún ("John Bruton") 9ú Taoiseach na hÉireann. Rugadh é ar an 18 Bealtaine 1947. Ba Aire é i rialtais na dTaoiseach Liam Mac Cosgair agus Gearóid Mac Gearailt. Chaith sé dhá thréimhse mar Aire Airgeadais (1981-1982 agus 1986-1987). Ba é an Aire Tionscail, Trádála, Tráchtála agus Turasóireachta idir 1982 agus 1986. Ceapadh é mar cheannaire ar Fhine Gael sa bhliain 1990 agus bhí sé ina Thaoiseach ó 1994 go 1997 nuair a bhí Comhrialtas Bhogha Ceatha (Fine Gael, Páirtí an Lucht Oibre agus An Chlé Dhaonlathach) istigh.
Toghadh é mar Theachta Dála don chéad uair sa bhliain 1969 i ndáilcheantar na Mí agus aththoghadh é ag gach olltoghchán go dtí gur éirigh sé as polaitíocht na hÉireann sa bhliain 2004. Is Ambasadóir an Aontais Eorpaigh do na Stáit Aontaithe Mheiriceá é faoi láthair. Is iar-Leas-Uachtarán Pháirtí na bPobal Eorpach é. Ta sé pósta le Finola Bruton agus tá ceathrar clainne acu.
Tús a shaoil.
Ba dhuine clainne é de Briotún i dteaghlach rachmasach feirmeoireachta i nDún Búinne, Contae na Mí. Oileadh é i gColáiste "Clongowes Wood".
De réir leabhair "Oliver Coogan", "Politics and War in Meath 1913-23 " (An Pholaitíocht agus an Cogadh i Mí 1913-23) ba é seanathair de Briotún duine de na feirmeoirí a chuir an Chinsealacht Angla-Éireannach ón a seilg sa cheantar nuair a bhí Cogadh na Saoirse ar siúl.
Bhain de Briotún céim BA amach ag an gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath agus cháiligh sé mar abhcóide níos déanaí ach níor oibrigh sé sa ghairm sin riamh. Toghadh é do Dháil Éireann in olltoghchan na bliana 1969 mar Theachta Dála de chuid Fhine Gael. Ní raibh sé ach 22 bhliain d'aois nuair a toghadh é. Dhúbláil sé a chuid vótaí sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 1973 agus ceapadh é mar Rúnaí Pairliminte don Aire Tionscail agus Trádála agus don Aire Oideachais. Bhí an bua ag an gComhrialtas Náisiúnta (Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre) san olltoghchán agus mhair an rialtas go dtí 1977.
Sa Chomh-aireacht Chúil agus in Oifig.
Briseadh Fine Gael as oifig tar éis olltoghcháin 1977 agus ceapadh de Briotún mar urlabhraí talmhaíochta. Níos déanaí, thug Gearóid Mac Gearailt, ceannaire nua an pháirtí, ardú céime dó nuair a cheap sé é mar urlabhraí airgeadais. Thug sé óráid éifeachtach sa Dáil tar éis cáinaisnéise 1980. Bhí sé chun tosaigh i bhfeachtas Fhine Gael roimh olltoghchán 1981. Tháinig comhrialtas idir Fhine Gael agus Pháirtí an Lucht Oibre isteach tar éis an olltoghcháin agus ceapadh de Briotún mar Aire Airgeadais nuair nach raibh sé ach 34 bliain d'aois. Bhí ar an rialtas nua fáil réidh leis a ngeallúintí agus iad ag déileáil leis na deacrachtaí airgeadais a bhí ag an stáit. Thit an rialtas as a chéile gan choinne ar an 27 Eanáir 1982 nuair a dhiúltaigh an Dáil le cáinaisnéis chonspóideach an Bhriotúnaigh. Vótáil an TD neamhspleách sóisialach Jim Kemmy in éadan na cáinaisnéise mar gheall ar an gcáin bhreisluacha a bhí de Briotún ag iarraidh a chur ar bhróga leanaí. Bhi an bua ag Fianna Fáil san olltoghchán a tharla i mí Feabhra 1982.
Na 1980í.
Bhí Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre istigh arís tar éis olltoghcháin eile i Mí na Samhna 1982. Tugadh an Roinn Tionscail, Trádála, Tráchtála agus Turasóireachta do de Briotún. Baineadh cuid dá chúraimí dó an bhliain dar gcionn (1983). D'fhill sé go dtí an Roinn Airgeadais sa bhliain 1986 ach ní raibh seans aige cáinaisnéis a chur roimh an Dáil. D'aistarraing Páirtí an Lucht Oibre ón rialtas mar ní raibh na páirtithe ábalta cáinaisnéis a shocrú agus theip ar an rialtas.
Buaileadh Fine Gael go dona in olltoghchán 1987, D'éirigh Gearóid Mac Gearailt as mar cheannaire díreach tar éis an toghcháin. Bhí de Briotún, Ailéin de Diúc agus Peadar de Barra san iomaíocht sa toghchán ceannaireachta. Bhí an bua ag de Diúc, fear ar an eite shóisialach dhaonlathach den phairtí. (Bhí de Briotún ar an eite Chríostaíoch Dhaonlathach). Níor éirigh ró-mhaith le de Diúc agus bhí air éiri as mar cheannaire tar éis toraidh uafásaigh in olltoghchán uachtaránachta 1990. Ceapadh de Briotún, leas-cheannaire an pháirtí, mar cheannaire gan teachta ag cur ina aghaidh.
Ceannaire an pháirtí.
Cé go raibh de Briotún ar an eite choimeádach d'Fhine Gael, ba é an chéad polasaí a chur sé chun cinn na go n-athrófaí an bunreacht chun colscartha a cheadú.
Bhí meath ar Fhine Gael ar feadh 10 mbliain ón olltoghchan i Mí na Samhna 1982 nuair a fuair siad 70 suíochán agus nuair ní raibh ach bearnán 5 shuíochán idir an páirtí agus Fianna Fáil. Ceapadh go láidreofaí an pairtí agus de Briotún mar cheannaire tar éis ceannaireachta mhírathúil de Diúc. Cuireadh a "persona" mar fhear na h-eite dheis agus mar fhear na tuaithe ina leith, áfach, go háirithe san meáin cumarsáide.
Bhí giúmar frith-Fhianna Fáil sa tír ag olltoghchán 1992. Chaill Fianna Fáil roinnt suíochán ach chaill Fine Gael suíocháin freisin. Bhí an toradh is fearr riamh ag Páirtí an Lucht Oibre le 33 shuíochán, i gcomparáid leis na 45 shuíochán a fuair Fine Gael. Bhí ionadh ar an bpobal nuair a bunaíodh comhrialtas idir an Lucht Oibre agus Fianna Fáil. Ba bhuille mór do de Briotún agus d'Fhine Gael bheith fagtha sa bhfreasúra arís, Bhí Fine Gael ag titim i léig san pobalbhreitheanna agus rinneadh iarracht an cheannaireacht a bhaint ó de Briotún. Láidríodh de Briotún nuair a bhuaigh a páirtí dhá fhothoghchán agus nuair a d'éirigh go maith leis an bpáirtí ag an toghchán Eorpach 1994. D'imphléasc an rialtas níos déanaí sa bhliain 1994 agus bunaíodh Comhrialtas Bhogha Ceatha (Fine Gael, Lucht Oibre agus an Chlé Dhaonlathach) le de Briotún mar Thaoiseach,
Taoiseach.
Chroch de Briotún pictiúr de John Redmond ina oifig nuair a ceapadh é mar Thaoiseach. Ba é an chéad Taoiseach nach raibh go h-iomlán ó thraidisiún Shinn Féin 1917-1922. Chroch sé pictiúr de Seán Lemass freisin.
D'éirigh go maith le rialtas an Bhogha Ceatha agus d'éirigh go h-an-mhaith le de Briotún mar Thaoiseach. D'oibrigh na trí pháirtí sa rialtas go maith lena chéile, d'ainneoin go raibh mórán cainte maidir le droch-chaidreamh idir de Briotún agus Risteard Mac An Earraigh, ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre.
D'éirigh leis an rialtas Bunreacht ne hÉireann a athrú chun colscartha a cheadú.
Bhí an próiséas síochána sa Tuaisceart go mór chun tosaigh i rith thaoiseacht de Briotúin. I mí Feabhra 1995 d'fhoilsigh de Briotún agus John Major, príomhaire na Breataine, an "Chreat-Cháipéis" Angla-Éireannach. Phlé an cáipéis conas a shocrófaí an comhcaidreamh idir Éire agus an Bhreatain. Cáineadh de Briotún as bheith ró-bháúil do na hAontachtóirí ach cháin de Briotún rialtas na Breataine go géar freisin, go háirithe nuair a bhí drogall ar rialtas na Breataine déileáil le Sinn Féin i rith sos cogaidh an IRA (1994 - 1997).
Bhí caidreamh oibre sásúil idir de Briotún agus Gearóid Mac Ádhaimh, ceannaire Shinn Féin ach tháinig strus ar an gcaidreamh sa bhliain 1996 nuair a chuir an tIRA deireadh leis an sos cogaidh le pléasc i Londain. Chuaigh an caidreamh in olcas tar éis dúnmharaithe Garda Jerry McCabe i gContae Luimnigh agus tar éis pléisce eile i Manchain, Shasana. Cé gur cháin sé Sinn Féin go géar, níor chuir sé deireadh leis na cainteanna idir rialtas na hÉireann agus Sinn Féin. Mhol sé nach ligfí Sinn Féin isteach sna cainteanna idir-pháirtí go dtí go raibh sos cogaidh i bhfeidhm arís, áfach. Moladh de Briotún go mór tar éis dhó an RUC a cháineadh ó thaobh an cheada a thug siad do mhórshiúl de chuid an Oird Óráistigh tríd cheantar Náisiúnach. Dúirt sé nach raibh an RUC neamhchlaonta nó comhsheasmhach agus iad i mbun a gcuid dualgas. Chuir fearg an Bhriotúnaigh teannas ar an gcaidreamh idir an rialtas i mBaile Átha Cliath agus an rialtas o Londain. Chuir an tIRA sos cogaidh nua ar bun go gairid tar éis an olltoghcháin 1997 a chuir deireadh le téarma an Bhriotúnaigh mar Thaoiseach.
Tháinig rialtas de Briotúin isteach ag tús ré an "Tíogair Ceiltigh". D'fhás geilleagar na hÉireann 2.7% sa bhliain 1993 ach d'fhás sé ar mheanráta 8.7% i rith téarma an Bhriotúnaigh mar Thaoiseach.
D'éirigh go maith leis agus é i gceannas ar Uachtaránacht Éireannach an Aontais Eorpaigh sa bhliain 1996 agus chabhraigh sé le socrú an Chomhaontú Cobhsaíochta agus Fáis, a leagann amach na paraiméadair maicreacnamaíocha do na tíortha atá páirteach san Euro. Thug de Briotún óráid do Chomhdháil na Stát Aontaithe ag 11 Meán Fómhair, 1996.
Bhí ar an t-Aire Iompair, Fuinnimh agus Cumarsáide, Michael Lowry, éirí as oifig i mí na Samhna, 1996, nuair a scaoileadh amach gur íoc an fear gnó, Ben Dunne, as costas obair tógála ar a theach cónaithe. D'éirigh Lowry as Fine Gael tar éis fógartha de Briotúin nach mbeadh sé ina iarrthóir de chuid Fhine Gael ag an gcéad olltoghchán eile. D'éirigh an t-Aire Sóisear sa Roinn Airgeadais, Phil Hogan as oifig i Mí Feabhra 1995 tar éis dó eolas faoin gcáinaisnéis a scaoileadh amach go luath.
Tar Éis a Théarma Taoiseachta.
Síleadh go mbeadh an bua ag an gcomhrialtas san olltoghchán sa bhliain 1997 ach, cé gur bhuaigh Fine Gael 9 suíochán sa bhreis, chaill Páirtí an Luch Oibre 16 shuíochán agus tháinig comhrialtas nua idir Fhianna Fail agus an Páirtí Daonlathach isteach.
Tháinig meath ar Fhine Gael agus an páirtí sa bhfreasúra arís. Thug an páirtí an bóthar do de Briotún sa bhliain 2001 ach bhí tubaiste ag an bpáirtí in olltoghchán 2002 agus Micheál Ó Nuanáin i gceannas air.
Bhí de Briotún i gcónaí go mór i bhfabhar lánpháirtiú na hEorpa agus roghnaíodh é mar cheann den dhá theachta parlaiminteach Éireannach do Choinbhinsiún na hEorpa a chuidigh le dréachtú Bhunreacht na hEorpa. D'éirigh sé as mar Theachta Dála ar an 31 Deireadh Fómhair 2004 tar éis dhó bheith ceaptha mar Ambasadóir an Aontais Eorpaigh do na Stáit Aontaithe.
Fógraíodh ar 29 Deireadh Fómhair 2009 go raibh suim aige in Uachtaránacht na Comhairle Eorpach, post nua a bhí le cruthú tar éis cur i bhfeidhm Conradh Liospóin.
Is polaiteoir de chuid Fhine Gael é a dheartháir, Richard Bruton.


14 Nollaig.
Is é an 14 Nollaig an 348ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 349ú lá i mbliain bhisigh. Tá 17 lá fágtha sa bhliain.


John Quincy Adams.
Ba é John Quincy Adams (11 Iúil, 1767 - 23 Feabhra, 1848) 6ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1825 go dtí an 4 Márta 1829. Bhí Adams an t-aon Uachtarán na Stát Aontaithe a d'fhreastail sa Chomhdháil tar éis a théarma.
Adams, John Quincy
Adams, John Quincy
Adams, John Quincy


1848.
Tugtar Bliain na Réabhlóidí ar an mbliain seo uaireanta.


20 Bealtaine.
Is é an 20 Bealtaine an 140ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 141ú lá i mbliain bhisigh. Tá 225 lá fágtha sa bhliain.


Dolley Madison.
Dolley Madison, Bean an Uachtaráin Ba Bhean Uachtarán na Stát Aontaithe í Dolley Payne Todd Madison (20 Bealtaine, 1768 - 12 Iúil, 1849) ó 1809 go dtí 1817 nuair a bhí James Madison ina Uachtarán.
Rugadh í i "New Garden" (a dtugtar Guilford County, North Carolina anois air). Nuair a raibh sí 21 d'aois phós sí John Todd, Jr. Fuair John Todd post do a máthair. Bhí sí ina bainisteoir de teach bordála. Bhí beirt phaistí acu, John Payne agus William Temple. Fuair William agus a fear ceile bás i 1793 ó fiabhras buí.
Madison, Dolley
Madison, Dolley
Madison, Dolley


Lyndon B. Johnson.
Ba é Lyndon Baines Johnson (27 Lúnasa, 1908 a rugadh é; 22 Eanáir, 1973 a fuair sé bás) an 36ú Uachtarán na Stát Aontaithe, ó 22 Samhain, 1963 go dtí 20 Eanáir, 1969. Ceapadh é mar Uachtarán i ndiaidh feallmharaithe John F. Kennedy sa bhliain 1963.
Johnson, Lyndon B.
Johnson, Lyndon B.
Johnson, Lyndon B.


16 Meitheamh.
Is é an 16 Meitheamh an 166ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 167ú lá i mbliain bhisigh. Tá 199 lá fágtha sa bhliain.


Uathachas.
a> a chum an téarma "Uathachas leanbaí" in 1943.
Mí-ord le fadhbanna iompair agus teanga is ea an t-Uathachas.
Ní mí-ord de chineál amháin atá i gceist, áfach. Labhraítear faoi speictream mí-oird an uathachais. Is féidir na mí-oird a rangú de réir cé chomh dona is atá siad. Sampaí is ea
B'é Leo Kanner, a rugadh san Ostair i 1894, a thug an chéad chur síos ar airíonna an uathachais. D'fhoilsigh sé páipéar tábhachtach, "Autistic Disturbances of Affective Contact", i 1943, agus b'é seo bunús ar staidéar eolaíoch faoin t-uathachas, in éineacht le hobair Asperger.
D'úsáid Lorna Wing an téarma "siondróm Asperger" don chéad uair i 1981. Ba phéidiatraí ón Ostair Hans Asperger a rinne an chéad chur síos ar an siondróm ina thráchtas dochtúireachta i 1944. "Die Autistischen Psychopathen" a thug sé air. I rith na 1940í, rinne Asperger staidéar ar ghrúpa buachaillí a bhí difriúil ó thaobh iompar pearsanta de, i gcomparáid
le leanaí eile. Bhí fadhbanna teagmhála is sóisialta acu a bhí cosúil le leanaí le huathachas ach ní raibh na fadhbanna urlabhra is teanga a baineadh le huathachas acu.
Cé gurbh Ostaraigh an bheirt acu, níor bhuail siad riamh le chéile.
Le déanaí tá imní ag borradh in Éirinn faoin vacsaín MMR (Bruitíneach, Leicneach agus Bruitíneach Dhearg) tar éis staidéar ón Dr. Andrew Wakefield sa Ríocht Aontaithe faoin gceangal idir an t-uathachas agus an MMR. Níl aon bhaint chruthaithe idir an t-uathachas agus an vacsaín go dtí seo.


Crua-earraí ríomhaire.
Is é an fearas fisiceach as a ndéantar córas ríomhaireachta crua-earraí ríomhaire.
Innealra an ríomhaire pearsanta.
a> tipiciúil le fáil i ríomhaire
Chomh maith le seo, is féidir comhpháirteanna seachtracha an chórais ríomhaireachta a liostáil faoi chrua-earraí. Tá na samplaí seo a leanas caighdeánach nó an-choiteann.
*


Bogearraí.
Séard is brí le bogearraí (nó oideasra) ná ríomhchlár a bhronnann gnéithe agus feidhmíochtaí bhreise ar ríomhairí. Ríomhchláir ata ann a choinnítear ar chóras ríomhaireachta agus a ritear chun tascanna ríomhaireachta a chur i gcrích.
Suiteáiltear oideasraí ar ríomhairí ionas gur féidir leis na daoine a bhaineann feidhm as ríomhairí a thuilleadh obair a dhéanamh agus leas níos mó a bhaint as an ríomhaire. Inneallra na rudaí nithiúla atá mar chuid de ríomhaire amhail scáileán, luchóg, méarchlár agus an tiomántán.
Cineálacha.
Is iomaí cineál bogearraí atá ann. Tá bogearraí ann ionas gur féidir le daoine cáipéisí a chlóscríobh. Tá bogearraí ann a bhaineann leis an gréasán domhanda amhail líonléitheoirí, bainisteoirí ríomhphoist is araile. Aicme eile ná bogearraí a bhaineann le seinm meáin amhail seinnteoir meán a sheinneann ceol agus físeáin.
Is féidir grianghraif a chur in eagar ar ríomhairí freisin. Is iomaí cineál bogearraí atá ann chun inneall a chur ar chnuasaigh ghrianghraif. Is féidir leas a bhaint as oideasraí áirithe chun teagmháil a dhéanamh le daoine. Is féidir comhrá a dhéanamh agus glao ar dhaoine trí fheidhm a bhaint as bogearraí amhail Skype.


Feidhmchlár.
Sa ríomhaireacht, tugtar féidhmchlár (nó bogearraí feidhme) ar saghas ríomhchlár bogearraí a úsáidtear chun tasc sonrach éigin a dhéanamh don úsáideoir le húsáid ríomhaire, m.sh. próiseáil focal, brabhsálaí idirlín nó cuntasaíocht. Tá codarsnacht ann le bogearraí córais, a úsáidtear chun cumhachtaí an ríomhaire a chomhcheangal, agus nach úsáidtear de ghnáth chun taisc a dhéanamh don úsáideoir féin. Is féidir idirdhealú a dhéanamh idir feidhmchláir le h-aghaidh úsáid phearsanta ar nós an bhrabhsálaí agus na feidhmchláir atá ann chun gnó a dhéanamh.
Is samplaí tipiciúla de bhogearraí feidhme iad scarbhileoga, próiseálaithe focal agus seinnteoirí meán.


Córas oibriúcháin.
Is éard is córas oibriúcháin ann ná an bogearra bunúsach a ritheann ar ríomhaire, agus mar gheall air sin, an ceann is tábhachtaí. Ní mór do gach ríomhaire córas oibriúcháin a bheith air chun ríomhchláir eile a rith. Rialaíonn an córas oibriúcháin buntascanna ar nós ionchur ón méarchlár a aithint agus aschur a chur go dtí an scáileán.
Córais Eile.
*


Mu isamaa, mu õnn ja rõõm.
Is é Mu isamaa, mu õnn ja rõõm (Mo thír dhúchais, mo ghliondar is mo rímhéad) amhrán náisiúnta na hEastóine. Glacadh cinneadh oifigiúil faoi seo sa bhliain 1920 an chéad uair. Nuair a d'fhorghabh na Sóivéadaigh an tír sa bhliain 1940, chaill an t-amhrán an chéimíocht seo, ach tugadh isteach é arís leis an neamhspleáchas nua sa bhliain 1991.
Ba é Johann Voldemar Jannsen a scríobh na liricí, ach fuarthas an ceol ar iasacht ó na Fionlannaigh - is ionann é agus amhrán náisiúnta na Fionlainne. Ba é Fredrik Pacius a chum an fonn, sa bhliain 1848.
Liricí.
Mu isamaa, mu õnn ja rõõm,
mis mul nii armas oleks ka,
Liricí as Gaeilge.
A Thír Dhúchais, is tusa mo ghliondar is mo rímhéad,
Ní thiocfainn choíche ar thír eile
anseo ar dhroim an domhain mhóir
dá dtabharfainn a leithéid de ghrá
agus a thugaim duitse, a Thír Dhúchais!
Is duitse a rugadh ar dtús mé
agus is tusa a thug suas mé.
Beidh mé i do sheirbhís i gcónaí
agus fanfaidh mé dílis duit go lá mo bháis.
Is tusa an grá is ansa liom,
Go gcoinní Dia A shúil ort,
Go raibh Seisean mar chosantóir agat
agus go dtála Sé A thiolacthaí ort go fial,
cibé cuspóir a chuirfidh tú romhat,


Andrew Jackson.
Ba é Andrew Jackson (15 Márta, 1767 - 8 Meitheamh, 1845) 7ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1829 go dtí an 3 Márta 1837.
Jackson, Andrew
Jackson, Andrew
Jackson, Andrew


8 Meitheamh.
Is é an 8 Meitheamh an 159ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 160ú lá i mbliain bhisigh. Tá 206 lá fágtha sa bhliain.


Maine.
Is stát é Maine i Stáit Aontaithe Mheiriceá, in oirthear na tíre. Tá 1,328,361 duine ina gcónaí sa stát, 16.6 duine sa chiliméadar cearnach. Is é an 41ú stát is mó daonra i SAM (agus an 38ú stát de réir dhlús an daonra). Tá achar 91,646 ciliméadar cearnach i Maine. Is é an 39ú stát is mó.
Is é Augusta príomhchathair an stáit agus is é Portland an chathair is mó.
Go dtí an bhliain 1820 ba chuid de stát Massachusetts é Maine.
Teangacha.
Is í Béarla an príomtheanga do fórmhór do daonra Maine(92.25%). Fraincís an príomtheanga do 5.28% do daonra Maine (an céadtadán is airde i S.A.M.).
An Gaelainn i Maine.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 bhí Gaelainn an céad theanga do 157(0.01% do daonra Maine).
Naisc sheachtracha.
Siopaí i gKennebunkport, Maine um na Nollag


G8.
Is éard atá sa G8 (Gaeilge: ‘Grúpa Ocht’), nó an G7 (Gaeilge: ‘Grúpa Seacht’) mar atá aithne air faoi láthair, ná grúpa plé agus comhpháirtíocht eacnamaíochta idir ocht dtír a atá ar na cumhachtaí eacnamaíochta is mó ar domhan: Ceanada, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Iodáil, an Ríocht Aontaithe, an Rúis, an tSeapáin agus Stáit Aontaithe Mheiriceá. Faoi láthair, áfach, níl ach seacht gcinn de na tíortha sin páirteach sa ghrúpa, toisc gur cuireadh an Rúis ar fionraí uaidh.
Tagann ceannairí na dtíortha atá ina mball den G7 le chéile gach bliain ag cruinniú mullaigh ar a bhfreastalaíonn ceannasaithe na dtíortha nó na rialtas, chomh maith le huachtaráin an Choimisiúin Eorpaigh agus Chomhairle an Aontais Eorpaigh. (Ina theannta sin, tugtar cuireadh d’ionadaithe tíortha eile nó d’ionadaithe de chuid ghrúpaí idirnáisiúnta eile bheith páirteach i gcodanna den chruinniú.)
Gach bliain, bíonn imeachtaí éagsúla ar siúl sa tír ag a mbeidh an cruinniú á eagrú. Tugann na himeachtaí sin deis do na hairí agus na stiúrthóirí atá freagrach as na réimsí lena bpléann an G7 (cúrsaí eacnamaíochta agus airgeadais, cúrsaí cosanta agus slándála idirnáisiúnta, cúrsaí oideachais, cúrsaí forbartha, srl.) bualadh le chéile. Sa tslí sin, cabhraíonn na himeachtaí sin, ar an gcéad dul síos, chun clár oibre an chruinniú mullaigh a ullmhú agus, níos déanaí, chun socraithe an chruinniú mullaigh a chur i gcrích.
Ar dtús, ní raibh ach cúig thír páirteach sa ghrúpa agus rudaí neamhfhoirmiúla a bhí ina gcruinnithe. Tugadh G6 ar an ngrúpa sa bhliain 1975, bliain inar bunaíodh é agus inar tharla an chéad chruinniú oifigiúil dá chuid i Rambouillet na Fraince. Ansin, ag an gcruinniú a bhí i bPórtó Rícó sa bhliain 1976, glacadh le Ceanada mar an seachtú ball den ghrúpa. Ba sa bhliain 1997 a glacadh leis an Rúis mar an ochtú ball den ghrúpa. Sa 21ú haois, táthar ag iarraidh go n-osclófaí an grúpa do chúig thír atá ag teacht chun cinn: An Afraic Theas, An Bhrasaíl, An India, Meicsiceo agus an tSín – nó an G5, mar a thugtar orthu. Is de bharr na n-iarrachtaí sin gur cuireadh grúpa nua ar bun, grúpa ar a dtugtar an “G8+5”.
Tar éis don Rúis an Chrimé a ghabháil isteach inti, rud a tharla i mí Mhárta 2014, shocraigh baill den G7 (.i. Ceanada, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Iodáil, an Ríocht Aontaithe, an tSeapáin, Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an tAontas Eorpach) an Rúis a chur ar fionraí ón ngrúpa eacnamaíochta ar bhonn sealadach. De bharr an tsocraithe sin, socrú a deineadh ag cruinniú mullaigh urghnách sa Háigh i Márta 2014, is G7 a thugtar ar an ngrúpa arís. Níos déanaí, dúirt oibrithe éagsúla de chuid thíortha an G7 gurbh fhéidir leis an Rúis teacht thar n-ais chuig an ngrúpa.
De ghnáth, bíonn agóidí i gcoinne an G7 ar siúl le linn cruinnithe dá chuid. Is iad daoine atá páirteach sa ghluaiseacht "altermondialiste", nó an ghluaiseacht chun athrú a dhéanamh ar an domhandú, a eagraíonn na hagóidí sin. Dar leo, tá baill an G7 ag iarraidh an domhan ina iomlán a chur faoina smacht féin agus polaitíocht de réir mhúnla an Nualibrioláchais a bhrú ar thíortha an domhain go léir.


Make Poverty History.
Eachtra i Jersey i 2005
Is ea Make Poverty History feachtas idirnáisiúnta chun brú a chur ar cheannairí na dtíortha saibhre, go háirithe an G8 mar a thugtar orthu, chun fiacha na hAfraice a chur ar ceal. Tá beirt Éireannach cáiliúla ó Bhaile Átha Cliath chun cinn san fheachtas, mar atá, Bob Geldof agus Bono. Tá fadhbanna móra eacnamaíochta san Afraic mar aon le fadhbanna timpeallachta, SEIF, agus ráta báis na h-óige an-ard.
Caitheadh an-chuid daoine na bráisléaid bána le MAKEPOVERTYHISTORY scríofa orthu. Siombail chumhachtach ab ea iad go mórmhór ag na ceolchoirmeacha Live 8 a d'eagraigh an feachtas.


Cumann na nGaedheal.
Páirtí polaitiúil ab ea Cumann na nGaedheal (Cumann na nGael a bheadh ann de réir litriú an lae inniu) a bhí ag obair ón mbliain 1923 go dtí an bhliain 1933. B'é ba bhunús leis an bpáirtí ná an chuid de Sinn Féin a bhí sásta glacadh leis an gConradh Angla-Éireannach, faoi Mhícheál Ó Coileáin. Bhí sé i gcumhacht sna blianta 1923 go 1932, ar dtús mar rialtas sealadach agus ansin mar rialtas tofa, go dtí gur chaill siad toghchán na bliana 1932 d'Fhianna Fáil. Chomhcheangail siad leis an Lár-Pháirtí Náisiúnta agus le Lucht na Léinte Gorma chun Fine Gael a bhunú i Meán Fómhair 1933.
Roimh an gConradh.
Bhunaigh Art Ó Gríofa eagraíocht darbh ainm Cumann na nGaedhael sa bhliain 1900. Sa bhliain 1905, chuaigh an cumann seo agus a lán eagraíochtaí náisiúnaíocha eile le chéile le Sinn Féin a bhunú.
An Páirtí tar éis an Chonartha Angla-Éireannaigh.
Tháinig an dara leagan de Chumann na nGaedhael ar an bhfód tar éis na scoilte a chuaigh ar Shinn Féin de thoradh an Chonartha Angla-Éireannaigh sa bhliain 1921. Ghlac an tromlach leis an gConradh i nDáil Éireann, agus thréig an mionlach an Dáil faoi cheannas Eamon de Valera. Bhí rialtas sealadach i mbun chúrsaí na tíre sna blianta 1921 go 1923
Tugadh an t-ainm “Cumann na nGael” ar an dream a ghlac leis an Saorstát ó 1923 ar aghaidh (níor tugadh orthu go dtí sin ach 'Státairí' nó 'Sinn Féin ar son an Chonartha'). Tugadh an tArm Rialta nó Arm Shaorstát Éireann ar na daoine a chuaigh i muinín na ngunnaí chun an Saorstát a chosaint.
Sa bhliain 1923 bhunaigh na teachtaí a thacaigh leis an gConradh Cumann na nGaedhael mar pháirtí. Páirtí ar an eite dheis ab ea é don chuid is mó. I measc na gceannairí a thacaigh leis an gConradh bhí Art Ó Gríofa agus Micheál Ó Coileáin, ach tar éis dheireadh an Chogaidh Chathartha, bhí an bheirt acu ar shlí an fhírinne. Fágadh Liam T. Mac Cosgair mar cheannasaí ar an bpáirtí, agus b'eisean a bhí ar an chéad Uachtarán ar Choiste Feidhmitheach Shaorstát Éireann.
Atógáil.
Tar éis dóibh dul i gcumhacht, thosaigh an pháirtí ag tógáil bonneagair don Stát nua. Chuir siad an dlí i bhfeidhm arís le roinnt gníomhaithe sábháilte phobail. Cuireadh Óglaigh na hÉireann faoi chois, agus tháinig síocháin i bhfeidhm arís tar eís an Chogaidh Chathartha. D'oibrigh Caoimhín Ó hUiginn go dian mar Aire Gnóthaí Inmheánacha chun na hÓglaigh nár ghlac leis an gConradh a chloí. Bhunaigh sé an Garda Síochána (in áit Chonstáblacht Ríoga na hÉireann) chun an dlí a choinneáil i bhfeidhm agus an tsíocháin a choimeád. Fórsa póilíneachta gan airm a bhí ann, rud a chuidigh leo gnaoi na cosmhuintire a fháil. Agus é ina Aire Gnóthaí Eachtracha, d'éirigh leis an Uiginneach níos mó féinrialtais a bhaint amach d'Éirinn ó Shasana.
Comhdhlúthú.
Mar cheannasaí, thug an Cosgrach síocháin agus suaimhneas inmheánach don tír, agus d'éirigh leis aontas an Stáit a chosaint, cé go raibh an phobal scoilte go nimhneach tar éis an Chogaidh Chathartha.
Sa bhliain 1927, d'eagraigh an Rialtas scéim na Sionainne, scéim hídrileictreachais a bhain leas as cumhacht na habhainn chun aibhléis a chruthú agus fostaíocht a sholáthar. Faoin am céanna, bhí scéimeanna forbartha ar an gcuma chéanna á gcur i gcrích san Eoraip (mar shampla, draenáil na riasc Pointíneach san Iodáil), ach cé gur thug sé fostaíocht don phobal in am an Spealta Mhóir, chuir sé an iomarca brú ar an ngeilleagar tar éis chostais an Cogadh Cathartha. Bhí ar an Rialtas beartais a thabhairt isteach nach raibh dúil ag na daoine iontu. Tháinig ísliú scillinge ar an bpinsean stáit agus bhí ar an bpáirtí polasaithe coimeádacha eacnamaíochta a leanúint. Thit seasamh an pháirtí in aigne an phobal de thoradh na mbeartas seo.
Meath an Pháirtí.
D'éirigh go dona le Cumann na nGaedheal san olltoghchán a bhí ann i Mí an Mheithimh, 1927. Thit an méid suíochán a bhí acu ó 63 cinn (39% den iomlán) go 47 gcinn (27% den iomlán), ach bhí siad ábalta fanacht i gceann na tíre toisc gur dhiúltaigh Fianna Fáil a suíocháin a líonadh de dheasca na mionn dílseachta a chaithfeadh na Teachtaí Dála a mhóidiú do Rí Shasana. Nuair a feallmharaíodh Caoimhín Ó hUiginn, dhearc an páirtí air mar fheillbheart mór. B'iad na Poblachtánaigh a mharaigh an tUiginneach agus é ar a shlí abhaile ón Aifreann go luath tar éis an toghcháin. Mar fhreagra ar an ngníomh sin, reachtaíodh an tAcht um Shlándáil Phoiblí a chuir tús le pionós an bháis sa Saorstát. Thairis sin, chuir siad Acht eile i bhfeidhm a bhain na cearta ionadaíochta d'aon Teachta Dála nach dtabharfadh an Mionn Dílseachta. Mar sin, ní raibh de rogha ag na Poblachtánaigh ach a suíocháin a ghlacadh sa Dáil. Bhí freasúra ceart ag an Rialtas don chéad uair riamh.
Ón am sin ar aghaidh, bhí meath ag teacht ar an bpáirtí, agus cuid mhór den tacaíocht ag dul go Fianna Fáil, an páirtí nua a bhunaigh Eamon de Valera tar éis scoilt eile a theacht ar Shinn Féin. I súile an pobal, bhí Cumann na nGaedheal róthógtha leis an gConradh agus ró-ghafa le cúram na slándála pobail. Bhí sé mar pholasaí airgeadais acu freisin treisiú leis an tsaorthrádáil. Ag an am céanna, bhí Fianna Fáil ag moladh polasaí caomhnaitheach eacnamaíochta. Buile mór ab ea an Spealadh Mór do rialtas Chumann na nGaedhael freisin, agus bhuaigh Fianna Fáil orthu i dtoghchán na bliana 1932. Ní bhfuair siad ach 57 suíochán, i gcoinne an 72 cheann a bhí ag Fianna Fáil.
Cónascadh.
Chaill an páirtí níos mó suíocháin san olltoghchán in Eanair na bliana 1933, agus chuaigh sé i ndáil chomhairle leis an Lárpháirtí agus leis na Léinte Gorma faoi chónascadh an trí pháirtí seo. Timpeall ar Mheán Fómhair sa bhliain 1933, tháinig páirtí nua as an gcónascadh seo. Fine Gael an t-ainm a bhí air, ach i ndáiríre ní raibh ann ach leagan fairsingithe de Chumann na nGaedheal.


Fredrik Pacius.
Ceoltóir ab ea Fredrik Pacius (nó "Friedrich Pazius", as Gearmáinis) a chuir bun le traidisiún an cheoil Chlasaicigh san Fhionlainn. Tugtar "athair an cheoil Fhionlannaigh" air. Gearmánach ab ea é, nó rugadh in Hamburg é sa bhliain 1809. Fuair sé bás san Fhionlainn sa bhliain 1891.
Tháinig Pacius go dtí an Fhionlainn sa bhliain 1834 le ceoltóireacht a theagasc san ollscoil i Heilsincí. Rinne sé an-obair le saol ceoltóireachta na Fionlainne a eagrú, nó bhunaigh sé cór do na mic léinn, chomh maith le cumann ceoltóireachta agus ceolchoirm. Sa bhliain 1848, chuir sé ceol le "Vårt Land" ("Ár dTír"), dán cáiliúil le Johan Ludvig Runeberg, file náisiúnta na Fionlainne, agus thug na Fionlannaigh a leithéid de thaitneamh don amhrán seo is gurb é amhrán náisiúnta na tíre é inniu féin. Ar ndóigh, is as Fionlainnis is minicí a chantar é inniu, faoin teideal "Maamme". Tá an fonn céanna ag dul le Mu isamaa, mu õnn ja rõõm, amhrán náisiúnta na hEastóine.
Sa bhliain 1852 a chum Pacius an dara saothar is cáiliúla aige, mar atá, an chéad cheoldráma Fionlannach riamh. "Kung Karls jakt" atá air as Sualainnis, agus "Kaarle-kuninkaan metsästys" as Fionlainnis - ciallaíonn an dá ainm sin "An Rí Séarlas ag Sealgaireacht". Ba é Zacharias Topelius, duine de scríbhneoirí bisiúla na linne san Fhionlainn, a scríobh téacs don cheoldráma: cur síos atá ann, go bunúsach, ar thuras sealgaireachta Rí na Sualainne go dtí an Fhionlainn. Ós rud é gur cuid den Rúis Impiriúil ab ea an Fhionlainn ag an am, bhí a phriacal féin ag baint leis an ábhar. Mar sin féin, ó tharla gur chuir an ceoldráma béim ar dhílseacht an náisiúin don rí, níor bhac na cinsirí lena stopadh.
Tagairtí.
Pacius, Fredrik
Pacius, Fredrik
Pacius, Fredrik


An Earagail.
Is í an Earagail (nó an tEaragal) an sliabh is airde i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann agus i Sléibhte Dhoire Bheatha.
Tá sí suite in iarthuaisceart na condae taobh le sráidbhaile Dhún Lúiche i bparóiste Ghaoth Dobhair. Tá sí 749m (2,457 troigh) ar airde. Thig an t-ainm as "aireagal" ionad urnaí ag manaigh.
Earagail, An


Johan Ludvig Runeberg.
Siúd is gur chum Johan Ludvig Runeberg (5 Feabhra nó 7 Feabhra 1804 a rugadh é; 6 Bealtaine 1877 a fuair sé bás) a chuid saothar as Sualainnis, dearctar air inniu mar fhile náisiúnta na Fionlainne.
Rugadh i Jakobstad (Pietarsaari) san Ostrabóitne é, agus bhí a athair, Lorenz Ulrik Runeberg, ina chaptaen mara. Ba í a mháthair, Anna Maria née Malm, an t-aon tuismitheoir a raibh aithne ag "Janne" beag air go dtí go raibh sé trí bliana d'aois, nó d'fhan an t-athair chomh fada sin ag taisteal na bhfarraigí.
Ba é Johan Ludvig an páiste ba shine sa teaghlach. Saolaíodh triúr deirfiúr: Ulrika Carolina, Maria Mathilda agus Emilie i ndiaidh Johan Ludvig, chomh maith le beirt bhuachaill eile, Viktor agus Nestor, a chuaigh le mairnéalacht nuair a tháinig siad i mbun a méide.
Blianta an staidéir.
Sa bhliain 1822, chuaigh Runeberg ag staidéar fealsúnachta san acadamh i dTúrcú. I measc a chuid cairde bhí fir a rinne gal agus gaisce i saol cultúrtha na tíre ina dhiaidh sin, cosúil le Johan Jakob Nervander, Johan Vilhelm Snellman agus Elias Lönnrot.
Bhain sé amach a chéim ollscoile sa bhliain 1827. Shaothraigh sé luach a staidéir ag múinteoireacht i Saarijärvi, sa chuid den tír ina raibh an Fhionlainnis á labhairt. Ba é an seal sin a thug inspioráid dó lena chuid dánta tírghráúla, thar aon cheann eile an dán úd "Bonden Paavo" (nó "Saarijärven Paavo", mar a thugtar ar an dán as Fionlainnis - is é sin, an feirmeoir Paavo ó Saarijärvi). Tháinig an dán sin i gcló sa bhliain 1830, ceithre bliana i ndiaidh an chéad fhoilsiúcháin ó pheann an fhile.
1837, Carl Peter Mazer (1804–1887)
Pósadh agus Teaghlach.
Chaith Runeberg samhradh na bliana 1827 i bParainen (Pargas), in aice le Túrcú, ag múinteoireacht i dteach an Ard-Easpaig Jacob Tengström. Ansin a casadh Fredrika air - cailín óg arbh é an tEaspag a huncail. Thit siad i ngrá le chéile, agus phós siad trí bliana go leith ina dhiaidh sin. Rugadh ochtar clainne dóibh, ach cailleadh beirt acu sin go hóg.
Obair.
Bhí Runeberg ar an chéad eagarthóir ar an "Helsingfors Morgonblad", nuachtán Sualainnise a thosaigh ag teacht amach in Heilsincí sa bhliain 1832. I dtús na bliana 1837, fuair Runeberg fostú mar léachtóir le litríocht na sean-Róimhe, agus chuaigh an teaghlach go léir a chónaí go Porvoo (Borgå). I bPorvoo, bhí sé ag déanamh eagarthóireacht ar "Borgå Tidning", nuachtán áitiúil Sualainnise. Sa bhliain 1857, chuaigh Runeberg ar pinsean ón múinteoireacht, agus é ag dul le scríbhneoireacht go lánaimseartha anois. Buaileadh stróc é sa bhliain 1863, agus é amuigh ag sealgaireacht. D'fhág an stróc ina bhalbhán go lá a bháis é.
Saothar liteartha.
Is iad "Fänrik Ståls sägner", nó Scéalta an Mheirgire Stål, an chuid is clúití de shaothar Runeberg. (Faoin teideal Fionlainnise - "Vänrikki Stoolin tarinat" - is fearr a aithníonn Fionlannach an lae inniu iad.) Dánta laochais is ea iad ina gcuirtear síos ar Chogadh na Fionlainne idir an tSualainn agus an Rúis sna blianta 1808-1809. D'fhág an cogadh seo an Fhionlainn ag Impireacht na Rúise. Mar sin, tá Runeberg, go bunúsach, ag móradh naimhde an Impire sna dánta seo, rud a chuir isteach ar na cinsirí san Fhionlainn ag an am. Mar sin féin, d'éirigh leis an bhfile na dánta seo a fhoilsiú faoi chlúdach leabhair lena lá féin. Tháinig an chéad chuid amach sa bhliain 1848, agus cuireadh an dara himleabhar i gcló sa bhliain 1860.
"Bra, bra", han ropte, - "bra, håll ut, min käcka gosse du,
släpp ingen djävul över bron, håll ut en stund ännu!
Det kan man kalla en soldat, så skall en finne slåss!
Fort, gossar, skynden till hans hjälp! Den där har räddat oss!"
"Maith thú, maith thú", a scairt sé, - "maith thú, lean ort, a bhuachaill bhreá,
Ná lig d'aon duine teacht thar an droichead, lean ort ar feadh tamaillín fós!
Seo daoibh saighdiúir a thuill a ainm, sin mar ba chóir don Fhionlannach cath a chur!
Brostaigí libh, a bhuachaillí, chun fortachta dó! Eisean a shábháil gach mac máthar againn."
"Den kulan visste hur den tog, det måste erkänt bli",
så talte generalen blott, "den visste mer än vi.
Den lät hans panna bli i fred, ty den var klen och arm,
och höll sig till vad bättre var: hans ädla, rätta barm."
"Bhí fios a bhealaigh ag an bpiléar seo, níl a shéanadh ann",
Sin mar a labhair an ginearál go simplí, "bhí a fhios aige níb fhearr ná againn féin.
Níor bhac sé le clár a éadain, an áit bhocht chráite sin,
b'fhearr leis an áit ab fhearr: an croí a bhí chomh ceart, chomh huasal."
An chonspóid.
Is é an rud a dúirt Göran Hägg, an staraí liteartha ón tSualainn, ina réamhrá don eagrán nua póca de "Fänrik Ståls sägner" ná nach bhfuil mórán de bhlas na bolscaireachta le mothú ar na "scéalta" seo, ós rud é go bhfuil siad ag móradh an díomua in áit an bhua - is é an críochthoradh a bhí ar Chogadh na Fionlainne sna blianta 1808-9 ná go ndeachaigh an Fhionlainn ó lámh na Sualainne go lámh na Rúise Impiriúla. Sin é an cineál caint a shamhlófá le Sualannach, ach port eile ar fad a bhíonn ag na Fionlannaigh, nó ba mhór an t-ábhar conspóide é ról Runeberg i bhforbairt chultúr na tíre ó am go ham.
Nuair a bhain na Fionlannaigh amach a neamhspleáchas, canónaíodh Runeberg mar fhile náisiúnta. Ar feadh tamaillín, bhí sé fiú coiscthe le dlí "cuimhní náisiúnta", ar nós fhilíocht Runeberg, a náiriú. Ar ndóigh, tháinig aisfhreagra sna sálaí ag a leithéid de chanónú. Le maolú ar an bhforlámhas a bhí ag an náisiúnachas i saol cultúrtha na Fionlainne, tháinig ionsaithe foghacha faoi Runeberg ó na caogaidí i leith.
B'é Väinö Linna an duine ba túisce a leomh locht a fháil ar aisling náisiúnaíoch Runeberg, thiar sna caogaidí. Go bunúsach, bhí sé den bharúil gur aisling uasal le híseal a bhí ann. Mar shampla, an dóigh ar chuir an file síos ar Sven Dufva, rinne sé amadán cruthanta de nach raibh aon mhaith ann ach amháin le hurchair a stopadh - agus is é an chiall a bhain Linna as sin ná gurb é seo an t-aon mheas amháin a bhí ag aicme bhuirgéiseach na Fionlainne úr-neamhspleáiche ar chosmhuintir na tíre, chomh tugtha is a bhí an aicme sin do Runeberg agus dá aisling. Bhí Linna féin ina scríbhneoir prólatáireach, ina dhuine de na saighdiúirí a bhítí a shaighdeadh chun catha le véarsaí Runeberg sna daicheadaí, agus cúis feirge aige.
mion
Runeberg, Johan Ludvig


19 Samhain.
Is é an 19 Samhain an 323ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 324ú lá i mbliain bhisigh. Tá 42 lá fágtha sa bhliain.


Martin Van Buren.
Ba é Martin Van Buren (5 Mí na Nollag, 1782 - 24 Iúil, 1862) 8ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1837 go dti an 4 Márta 1841.
Van Buren, Martin
Van Buren, Martin
Van Buren, Martin


24 Iúil.
Is é an 24 Iúil an 205ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 206ú lá i mbliain bhisigh. Tá 160 lá fágtha sa bhliain.


Binn Chaorach.
Is é Binn Chaorach ("Benkeeragh" nó "Beenkeragh") an dara sliabh is airde in Éirinn sna Cruacha Dubha in Uíbh Ráthach, Contae Chiarraí. Tá sé ar an taobh thuaidh de Chorrán Tuathail agus tá sé 1010m ar airde.


Cathair (sliabh).
Is í Cathair an tríú sliabh is airde in Éirinn. Tá an sliabh suite sna Cruacha Dubha in Uíbh Ráthach, Contae Chiarraí. Tá Cathair ar an taobh thiar de Chorrán Tuathail. Tá an sliabh 1001m ar airde, agus tá radhairc galánta ón bharr.


Gleannta Aontroma.
Tá naoi ngleann i nGleannta Aontroma, nó i nGlinntí Aontroma, mar a fhuaimnítear an logainm i gcanúint an tuaiscirt. Tá siad suite in oirthuaisceart an chontae, ar an gcósta thoir, in Ultaibh. Tagann go leor turasóirí go dtí na gleannta, ó tá an ceantar ag cur thar maoil le cuimhní na staire Gaelaí, agus tírdhreach cuidsúlach le feiceáil ansin. Níl an Ghaeilge chomh beo agus a bhí sí tráth den tsaol, ach faoin am ar bunaíodh Conradh na Gaeilge, bhí cuid mhaith cainteoirí líofa dúchais fágtha sna Gleannta go fóill, agus d'fhoghlaim daoine de sheanfhondúirí an Chonartha an teanga ansin. Is é Baile an Chaistil an áit is láidre ó thaobh na Gaeilge de ar na saolta seo. Tá Naíscoil agus Gaelscoil ann anois, agus neart imeachtaí, ranganna Gaeilge agus araile ar fáil sa sráidbhaile. Bhí Feis na nGleann ag cur na Gaeilge chun cinn go láidir uair den tsaol, ach inniu, is mó a dhíríonn an Fheis ar chúrsaí staire na háite, in áit an Ghaeilge a chur chun cinn mar theanga phobail.
*


Gleann Arma.
Is baile agus gleann é Gleann Arma ("Glenarm"), a bhfuil suite ar an gcósta thoir de Chontae Aontroma. Níl siad ach 19 ciliméadar ar siúl ó Latharna, an baile is mó sa cheantar.
Is é an t-aon ceann de Ghleannta na hAontroma atá Protastúnach den chuid is mó.
Arma


Gleann Cloiche.
Tá Gleann Cloiche suite ar chósta thoir Chontae Aontroma. Is iad Carnlach agus Cuileannán na bailte is mó sa ghleann.
Claí


Gleann Doinne.
Tá Gleann Doinne ("Glendun" sa Bhéarla) gleann fada ar an gcósta thoirthuaisceart de Contae Aontroma. Níl bailte ar bith sa ghleann fada seo, ach amháin Bun Abhann Duinne. Tá an A2, an príomhbhóthar san áit, suite idir Latharna agus Baile an Chaistil.
Féaach freisin.
Donn


A2.
Bóthar cois mara in oirthear Uladh in Éirinn is ea an A2. Gabhann sé trí­ gach aon bhaile cois mara sna Sé Chontae, Iúr Chinn Trá, Beannchar, Béal Feirste, Latharna, Cúil Raithin, agus Doire san áireamh. Ní leanann sé cúrsa an M2.
Tá sé ar an taobh ó dheas de na Beanna Boirche i gContae an Dúin, agus ar an taobh thoir de na Gleannta na hAontroma, i gContae Aontroma.


Aitheasc Gettysburg.
Abraham Lincoln - Gettysburg - 19 Samhain 1863
Ar an 19 Samhain, 1863 thug Abraham Lincoln óráid ar a dtugtar Aitheasc Gettysburg. (Nó an "Gettysburg Address" i mBéarla).


Gleann Aireamh.
Is é Gleann Aireamh ("Glenariff" or "Waterfoot") gleann leathan sna Gleannta na hAontroma, i gContae Aontroma thuaidh ar an gcósta. Tá príomh-bóthar (an A43) ón baile beag Gleann Aireamh, go dtí An Baile Meánach.
Aireamh


A43.
Bóthar in oirthear Uladh is ea an A43. Tosaíonn an bóthar sa Bhaile Meánach, téann sé ó thuaidh, go Baile Uí Mháirtín, ansin, trasnaíonn sé sléibhte Aontroma, agus tagann sé anuas Gleann Aireamh. Críochnaíonn an A43 cois cósta A2 i mbaile beag Gleann Aireamh.


William Henry Harrison.
Ba é William Henry Harrison (9 Feabhra, 1773 - 4 Aibreán, 1841) 9ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1841 go dtí an 4 Aibreán 1841.
Harrison, William Henry
Harrison, William Henry
Harrison, William Henry


4 Aibreán.
Is é an 4 Aibreán an 94ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 95ú lá i mbliain bhisigh. Tá 271 lá fágtha sa bhliain.


Bun Abhann Duinne.
Is baile i nGlinntí Aontroma Bun Abhann Duinne ("Cushendun" i mBéarla). Tá sé taobh le Sruth na Maoile, an caolas atá idir Contae Aontroma in Éirinn agus Ceann Tíre in Albain.


Gleann Bhaile Uí Dhíomáin.
Is ceann de Ghleannta Aontroma, i gContae Aontroma é Gleann Bhaile Uí Dhíomáin ("Glenballyemon"), atá suite i dtuaisceart an chontae. Tá an gleann suite idir baile Bhun Abhann Dalla taobh leis an fharraige agus Trostán, áit a bhfuil an sliabh is airde sna gleannta.
Baile Eamoinn


Gleann Athain.
Is gleann sna Gleannta na hAontroma, i gContae Aontroma é Gleann Athain (nó Gleann Gorm. "Glenaan"), cé go bhfuil san tuaisceart den contae. Níl bailte ar bith san gleann. Ach, leanann bóthar agus abhainn beag anuas é.
Gorm


24 Meán Fómhair.
Is é an 24 Meán Fómhair an 267ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 268ú lá i mbliain bhisigh. Tá 98 lá fágtha sa bhliain.


25 Meán Fómhair.
Is é an 25 Meán Fómhair an 268ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 269ú lá i mbliain bhisigh. Tá 97 lá fágtha sa bhliain.


Gleann Corp.
Is gleann beag i nGleannta na hAontroma é Gleann Corp. Tá an gleann ar an taobh thuaidh de bhaile Bun Abhann Dalla, idir Gleann Donn (ó thuaidh), agus Gleann Gorm (ó dheas). Leanann an A2, an príomhbhóthar sa cheantar, cúrsa an ghleanna.
Corp


Bun Abhann Dalla.
Is baile beag sna Gleannta na hAontroma é Bun Abhann Dalla ("Cushendall"). Tá an baile beag ar an taobh thuaidh de baile Gleann Aireamh idir sin (ó dheas), agus Bun Abhann Duinne (ó thuaidh). Tá sé suite i lár den cósta Bá Dearg, i Sruth na Maoile.
Níl an baile ach cúpla nóiméad ar bóthar do dtí Trostán, cé go bhfuil an sliabh is-airde sna gleannta.


Cuan an Deirg.
Is cuid den Sruth na Maoile é Cuan an Deirg ("Red Bay"). Leanann an bá idir An Gearrán agus áit éigin cúpla míle ar an taobh thuaidh de Bun Abhann Duinne. Tá trá ar an gcósta ag Gleann Aireamh, agus tá port beag taobh leis Bun Abhann Dalla.


22 Aibreán.
Is é an 22 Aibreán an 112ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 113ú lá i mbliain bhisigh. Tá 253 lá fágtha sa bhliain.


18 Iúil.
Is é an 18 Iúil an 199ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 200ú lá i mbliain bhisigh. Tá 166 lá fágtha sa bhliain.


9 Lúnasa.
Is é an 9 Lúnasa an 221ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 222ú lá i mbliain bhisigh. Tá 144 lá fágtha sa bhliain.


An t-Sròn Reamhar.
Is port agus baile mór i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh, in iardheisceart na hAlban é An t-Srón Reamhar ("An Rinn Ramhar" nó "Stranraer"). Tá sé suite i Loch Ríoghaine, agus seolann bád mór idir an port agus Béal Feirste, i dTuaisceart Éireann. Críochnaíonn dhá phríomhbhóthar i lár an bhaile; an A75 ó Dún Phrís agus Sasana, agus an A77 ó Inbhir Áir agus Glaschú.


19 Lúnasa.
Is é an 19 Lúnasa an 231ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 232ú lá i mbliain bhisigh. Tá 134 lá fágtha sa bhliain.


Gleann Seisce.
Is gleann de chuid Ghlinntí Aontroma ar an taobh ó dheas de Bhaile an Chaistil é Gleann Seisce ("Glenshesk"). Tá sé suite ar an taobh thoir de Chnoc Leithid, agus tá abhainn beag ag bun an ghleanna.
Seisce


Cnoc Leithid.
Is sliabh é Cnoc Leithid ("Knocklayd"), i dtuaisceart Ghleannta Aontroma, ar an taobh deas de Bhaile an Chaisteal. Tá sé 514m ar airde. Gleann Seisce a thugtar ar an ngleann ar an taobh thoir de, agus tá Gleann Taise ar an taobh eile.


Gleann Taise.
Is gleann go reasúnta beag é Gleann Taise ("Glentaisie"). Tá sé suite ar an taobh thiar de Chnoc Leithid, agus ar an taobh thiar ó dheas de Bhaile an Chaistil. Níl ach aon bhaile amháin sa ghleann, mar atá, Caisteal an Chába. Leanann an A44 an gleann, cé go bhfuil an príomhbhóthar ag dul ó Bhaile an Chaistil agus An Baile Meánach (dá mba é féin críochnaíonnan an A44 go hoifigiúil ag taobh le Cnoc an Chollait don A26.
Taisie


Trostán.
Is é Trostán an sliabh is airde i nGlinnte Aontroma, Tuaisceart na hÉireann. Tá sé suite ag barr an ghleanna darb ainm Gleann Bhaile Uí Dhíomáin. Tá sé 550m ar airde. Tá radharc breá óna bharr ar Albain agus ar Shruth na Maoile. Níl an sliabh seo ach cúpla míle slí ó Bhá an Deirg agus ó Bhun Abhann Dalla.


5 Deireadh Fómhair.
Is é an 5 Deireadh Fómhair an 278ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 279ú lá i mbliain bhisigh. Tá 87 lá fágtha sa bhliain.


11 Aibreán.
Is é an 11 Aibreán an 101ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 102ú lá i mbliain bhisigh. Tá 264 lá fágtha sa bhliain.


20 Meán Fómhair.
Is é an 20 Meán Fómhair an 263ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 264ú lá i mbliain bhisigh. Tá 102 lá fágtha sa bhliain.


19 Nollaig.
Is é an 19 Nollaig an 353ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 354ú lá i mbliain bhisigh. Tá 12 lá fágtha sa bhliain.


11 Deireadh Fómhair.
Is é an 11 Deireadh Fómhair an 284ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 285ú lá i mbliain bhisigh. Tá 81 lá fágtha sa bhliain.


Bóithre agus mótarbhealaí in Éirinn.
Tá gréasán mór bhóithre in Éirinn, idir mótarbhealaigh, bóithre príomha agus tánaisteach, bóithre réigiúnacha agus bóithre áitiúla. Thóg údaráis an Tuaiscirt a gcuid mhótarbhealach don chuid is mó roimh 1972, ach thoisigh údaráis na Poblachta á dtógáil ó na lár-80aidí ar aghaidh. Tá pleananna náisiúnta (amharc ar Phlean Forbartha Náisiúnta nó an "PFN") faoi lán sheol anois chun caighdeán an ghnáth-bhóithre a fheabhsú mar aon le tíortha eile ar fud na hEorpa agus ag go háirithe ar na príomhbhealaigh móra ag teacht amach ó Bhaile Átha Cliath.
Sa Phoblacht, bíonn comharthaí scríofa as Gaeilge, i gcló beag iodálach i gcomparáid leis an leagan Béarla a bhíonn scríofa i gcló níos móire agus neamh-iodálach. Sa Ghaeltacht, bíonn na comharthaí as Gaeilge amháin, i gcló beag iodálach. Sa Tuaisceart, bíonn comharthaí ar fáil as Béarla amháin.
Mótarbhealaí.
Tagann mótarbhealaigh an deiscirt amach ó Bhaile Átha Cliath. Cuireadh deireadh leis an tionscamh fadtéarmach an M50 i 2006. Táthar ag tógáil ceangal úra ar an chúrsa leis, sa dóigh is nach mbeidh ar thiománaithe ar bith stopadh ag timpeallachtaí. Cé go bhfuil cúpla bóithre débhealach thart faoi na príomh-chathaireacha eile, níl aon mótarbhealach déanta go dtí seo.
Níl an struchtúr céanna ag gréasán Thuaisceart Éireann, cosúil leis an struchtúr atá ag an bPoblacht. Den chuid is mó, tá dhá phríomh-mhótarbhealach, le cúpla mótarbhealach íseal eile ag teacht uathu.
Bóithre Náisiúnta.
Is Príomhbhóithre Náisiúnta iad na bóithre idir an N1 agus an N30, ach is Bóithre Tánaisteach Náisiúnta iad na bóithre eile uillig.
Agus arís, níl an struchtúr ceanna ag gréasán na Tuaisceart, maidir le príomhbhóithre ach an oiread. Is amhlaidh nach bhfuil structúr amháin ag an chóras ó thuaidh.


John Tyler.
Ba é John Tyler (29 Márta, 1790 - 18 Eanáir, 1862) 10ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Aibreán, 1841 go dti an 4 Márta, 1845.
Tyler, John
Tyler, John
Tyler, John


18 Eanáir.
Is é an 18 Eanáir an 18ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 347 lá fágtha sa bhliain nó 348 i mbliain bhisigh.


Virginia.
Is stát é Virginia (go hoifigiúil, "Commonwealth of Virginia" nó Comhlathas Virginia) atá suite in oirdheisceart na Stát Aontaithe. Is í Richmond príomhchathair an stáit, ach is í Virginia Beach an chathair is mó.
Stair.
B'iad na Spáinnigh an chéad dream ón Eoraip a tháinig i dtír san áit a bhfuil Virginia inniu, sa bhliain 1565. D'éirigh siad mór le fear óg de threibh na bPowhatan, agus rinne siad Críostaí de. Nuair a chuaigh an tonn bhaiste air, is é an t-ainm a fuair an buachaill ná Don Luis. Thoiligh Luís aghaidh a thabhairt ar an Spáinn agus oiliúint an tsagairt a tharraingt air féin, ionas go mbeadh sé ina mhisinéir i measc a mhuintire. Nuair a d'fhill Don Luis go tír na bPowhatan sa bhliain 1570, áfach, is é an rud a rinne sé ná nósanna na Spáinneach a thréigean agus feall a imirt orthu: mharaigh na Powhatan faoi cheannas Don Luis ochtar Íosánach a bhí ina misinéirí sa réigiún. Nuair a chuala rí na Spáinne iomrá air seo, chuir sé fórsa sluaíochta go tír na bPowhatan le díoltas a imirt ar na bundúchasaigh. Chroch na saighdiúirí Spáinneacha daoine de na cogaithe a bhí páirteach sa dúnmharú, ach níor tháinig siad riamh ar Don Luis. Creidtear gurbh ionann Don Luis agus Opechancanough, taoiseach a bhí i gceannas ar chónaidhm na bPowhatan nuair a tháinig na coilínithe ó Shasana lena n-áitreabh féin a bhunú i Virginia.
D'éirigh na Spáinnigh as a gcuid iarrachtaí coilínithe i ndiaidh fheillbheart Don Luís. Sa bhliain 1584, rinne Sior Walter Raleigh an chuid seo de chósta thoir Mheiriceá Thuaidh a thaiscéaladh, agus baisteadh "Virginia" ar an réigiún toisc go raibh Éilís a hAon, an "Virgin Queen" nár phós riamh, ag rialú Shasana san am. Sa bhliain 1607, bhunaigh an Captaen Christopher Newport agus an Captaen John Smith an chéad choilíneacht Shasanach i Virginia, ar ar tugadh Jamestown, in ómós do Shéamus a hAon.
B'é Jamestown an chéad phríomhchathair a bhí ag Virginia. Sa bhliain 1698, i ndiaidh dhóiteán Áras an Stáit i Jamestown, chaill an chathair an chéimíocht seo, agus rinneadh príomhchathair nua de Middle Plantation, a fuair an t-ainm nua Williamsburg in ómós don Rí Uilliam a Trí, nó "Bullaí", is é sin, "Liam Oráisteach".
Ar an 12 Meitheamh 1776, d'eisigh lucht rialtais Virginia Forógra na gCeart, doiciméad a raibh an-tionchar aige ar ar Bhille na gCeart agus ar Bhunreacht na Stát Aontaithe. Ar an 29 Meitheamh, d'fhógair siad neamhspleáchas ar an mBreatain Mhór, mar Chomhlathas Virginia. Bhí Patrick Henry ar an chéad Ghobharnóir ar Virginia, ach sa bhliain 1779, tháinig Thomas Jefferson i gcomharbas air. D'aistrigh Jefferson feidhmeanna na príomhchathrach go Richmond, ó bhí eagla air go bhféadfadh na Sasanaigh Williamsburg a ionsaí ón bhfarraige.
I bhFómhar na bliana 1781, cuireadh Cath Yorktown i Virginia, a chinntigh neamhspleáchas d'iar-choilíneachtaí na Breataine Móire san Oileán Úr. B'é George Washington a bhí i gceannas ar na fórsaí Meiriceánacha sa chath tábhachtach seo.
Le linn Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe, bhí Virginia ar ceann de stáit an Deiscirt a fuair scarúint ón Aontas agus a rinne iarracht a gCónaidhm féin a bhunú. D'fhógair Virginia neamhspleáchas ar an 17 Aibreán 1861, agus chuaigh sí sa Chónaidhm i Meitheamh na bliana céanna. Sa bhliain 1863, d'fhág ocht gcontae is dhá scór in iarthuaisceart an stáit slán ag Virginia le stát nua a chur ar bun - Virginia Thiar. Bhí Richmond ina príomhchathair ag an Deisceart le linn an chogaidh chathartha, agus cuireadh an chuid ba mhó de chathanna an chogaidh i Virginia. Mar sin, rinneadh an-damáiste don stát seo le linn an chogaidh.
Bailte i Virginia.
Virginia Beach sa bhliain 2009


28 Nollaig.
Is é an 28 Nollaig an 362ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 363ú lá i mbliain bhisigh. Tá 3 lá fágtha sa bhliain.


1700.
Tarluithe.
Idirghuí an Phápa Gréagóir le Muire in am plá. Péintéireacht le Sabastiano Ricci, ola ar chanbhás, 1700.


17 Aibreán.
Is é an 17 Aibreán an 107ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 108ú lá i mbliain bhisigh. Tá 258 lá fágtha sa bhliain.


Julien Gracq.
Ba scríbhneoir Francach é Julien Gracq (1910-2007). Scriobh sé úrscéalta, criticí, dráma agus filíocht.
Oibrí.
Gracq, Julien


N4.
right
Is Bóthar Príomha Náisiúnta é an N4, cé go bhfuil bóthar a nascann Baile Átha Cliath le Sligeach in iarthuaisceart den tír. Teann sé fosta thart Leamhcán, An Bóthar Buí, An Muileann gCearr, Meathas Troim, An Longfort, Cora Droma Rúisc, agus Mainistir na Búille. Faoi láthair, tá mótarbhealach, an M4, idir Leamhcán agus An Bóthar Buí, agus beidh síneadh ón mótarbhealach sin go dtí Cionn Átha Gad i gContae na hIarmhí. Tá seachbhóithre ag mórán den promh-bailte ar an gcúrsa.
Tosaíonn an N4 ag Sráid Uí Chonaill (i lár Bhaile Átha Cliath) agus crossan sé an M50 ag ceangail 7. Críochnaíonn an N4 go luath tar éis Leamhcán. Ní tosaíonn sé arís go dtí Cill Choca, mar tá seachbhóthar do Léim an Bhradáin agus Maigh Nuad ann. Tar éis sin, tá seachbhóthar carrbhealach dúbailte ag An Muileann gCearr, ach níl carrbhealaí dúbailte ann arís go dtí timpeall 10 ciliméadar roimh baile Sligeach.
Chomh amith leis sin, nascann an N4 Baile Átha Cliath agus an N5 (do Maigh Eo) agus an N6 (do Gaillimh) i measc cúrsaí eile. (N17, N52, N55, N59, N60, N61.)


M4 (Poblacht na hÉireann).
An M4 i bPoblacht na hÉireann
Mótarbhealach ar an taobh thiar de Bhaile Átha Cliath is ea an M4, agus é trí chiliméadar is fiche ar fad. Tosaíonn sé tar éis Leamhcáin agus críochnaíonn cúpla ciliméadar tar éis Cionn Átha Gad. Seachnaíonn sé Léim an Bhradáin, Maigh Nuad agus Cill Choca, An Bóthar Buí agus Cionn Átha Gad.
Is iad na cheangail ar an M4 ná;


7 Márta.
Is é an 7 Márta an 66ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 67ú lá i mbliain bhisigh. Tá 299 lá fágtha sa bhliain.


James Knox Polk.
Ba é James Knox Polk (2 Samhain, 1795 - 15 Meitheamh, 1849) 11ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta, 1845 go dti an 4 Márta, 1849.
Polk, James Knox
Polk, James Knox
Polk, James Knox


15 Meitheamh.
Is é an 15 Meitheamh an 165ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 166ú lá i mbliain bhisigh. Tá 200 lá fágtha sa bhliain.


11 Márta.
Is é an 11 Márta an 70ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 71ú lá i mbliain bhisigh. Tá 295 lá fágtha sa bhliain.


1700í.
Cinn stát.
Searlas II


1 Meán Fómhair.
Is é an 1 Meán Fómhair an 244ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 245ú lá i mbliain bhisigh. Tá 121 lá fágtha sa bhliain.


Zachary Taylor.
Ba é Zachary Taylor (24 Samhain, 1784 – 9 Iúil, 1850) 12ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta, 1849 go dti an 9 Iúil, 1850.
Taylor, Zachary
Taylor, Zachary
Taylor, Zachary


Áine na Breataine Móire.
Rinneadh banríon Shasana, Albain agus Éireann d'Áine (6 Feabhra 1665 - 1 Lúnasa 1714) ar 8 Márta 1701. Bhí sí ina deirfiúr chéile leis an rí roimhe sin, Liam III Ar 1 Bealtaine 1707 aontaíodh Sasana agus Albia mar stát amháin nuair a cuireadh Parlaimint na hAlban ar scor agus rinneadh céad bhanríon na Breataine Móire di. Bhí Máire ar an monarc deireanach sa Bhreatain de shliocht Stíobhaird agus tháinig a col seisir, Seoirse I de shliocht Hanover, i gcomharbacht uirthi.


9 Iúil.
Is é an 9 Iúil an 190ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 191ú lá i mbliain bhisigh. Tá 175 lá fágtha sa bhliain.


Cogadh na Saoirse (Éire).
Tugtar Cogadh na Saoirse (nó an Cogadh Angla-Éireannach) ar an treallchogadh idir Rialtas na Breataine in Éirinn agus Óglaigh na hÉireann, a bhí faoi smacht na Chéad Dála. Parlaimint neamhspleách a bhí ann, agus í curtha i dtoll le chéile as feisirí Éireannacha a vótáladh isteach in olltoghchán Westminster sa bhliain 1918, an tromlach acu a thoiligh le dul ar an Dáil mar theachtaí. Thosaigh an cogadh nuair a mharaigh cathlán de chuid an IRA beirt oifigeach de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann ar an tSulchóid Bheag i gContae Thiobraid Árann ar an 19ú lá d'Eanáir 1919. Tháinig an chéad Dáil le chéile ar an lá céanna agus ghlac siad le Forógra na Cásca ó 1916. Ar an ócáid chéanna, thug siad foláireamh do na fórsaí Gallda a bhí ar garastún in Éirinn imeacht as an tír. Thairis sin, d'iarr siad ar thíortha saora an domhain aitheantas a thabhairt don Phoblacht úrbhunaithe. Cuireadh deireadh leis an gcogadh, nuair a tháinig an sos cogaidh i bhfeidhm ar an 21ú lá de Mhí Iúil 1921. Tugtar "an sean-IRA" ar na fórsaí armtha a ghnóthaigh an cogadh seo don Phoblacht, le béim a chur ar an difríocht idir iad agus na Sealadaigh, is é sin, an tIRA nua a tháinig chun cinn i dTuaisceart Éireann sna 1970í.
Leathnú an fhoréigin.
I dtús na cogaíochta, ní raibh na hÓglaigh ach ag déanamh loitiméireacht agus sabaitéireacht ar mhaoin shaolta de chuid Rialtas na Breataine, ag bailiú airgid, airm agus lón cogaidh nó ag feallmharú feidhmeannaigh mhór le rá de chuid an rialtais. Rinne siad aithris ar an oirbheartaíocht a thuill a gclú do na Bóraigh, is é sin, bhí Óglaigh ag déanamh ionsaithe treallchogaíochta i dtoibinne gan sainéide mhíleata a chaitheamh. Ní raibh gach duine de na hÉireannaigh féin sásta leis an gcineál seo cogaíochta, ós rud é gur fágadh a chead ag na Sasanaigh, de réir dhlíthe agus chonarthaí idirnáisiúnta cogaidh, aon Óglach a chimeofaí a chur chun báis mar shabaitéir, gan stádas oifigiúil an chime cogaidh a ghéilleadh dó. Bhí Éamon de Valera i bhfách le cogaíocht chomhghnásach faoi shainéide le haitheantas na dtíortha eile a chinntiú don Phoblacht, ach má bhí féin, ní raibh neart aige ar an oirbheartaíocht a bhí á cleachtadh. Na ceannairí eile, go háirithe Mícheál Ó Coileáin a raibh an lámh in uachtar aige, d'fhoghlaim siad a gceacht féin nuair a chlis ar Éirí Amach na Cásca, thiar sa bhliain 1916. Bhí bunús phobal na hÉireann go mór i gcoinne an fhoréigin ar dtús. De réir a chéile, áfach, tháinig malairt tuairim acu, agus an dóigh a ndeachaigh ruathair fhuillteacha na saighdiúirí Gallda i bhfeidhm orthu. Ba mhinic nach n-aithníodh na Sasanaigh an sibhialtach thar an Óglach, agus iad ag rith damhsa ar fud na tíre. In áit cogadh ciallmhar a chur, ba ghnách leo daoine a chéasadh agus foirgnimh a chur trí thine gan chúis cheart. Is iomaí Éireannach, agus é idir dhá chomhairle faoi chúis na Poblachta ar dtús, a thug tacaíocht don ghluaiseacht sa deireadh, i bhfianaise an léirscrios a bhí fórsaí an Rí a dhéanamh ar an tír. I dtús na bliana 1920, bhí Éire ar fad ar bharr lasrach le trioblóidí is le foréigean den chineál seo.
Mheas Art Ó Gríofa go ndearna fórsaí na Corónach 38,720 ruathar ar thithe príobháideacha, gur ghabh siad 4,982 duine agus gur mharaigh siad 77 duine neamharmtha, idir Phoblachtánaigh agus ghnáthshibhialtaigh, sna chéad ocht mí dhéag den chogadh. Chuir Ó Gríofa "cúirteanna na Dála" ag obair mar mhalairt chóras dlí de rogha ar dhlí na Breataine Móire. B'iad na cúirteanna seo a chuir údarás an IRA i bhfeidhm ar an tír go forleathan agus a threascair cumhacht na Sasanach in Éirinn ón taobh istigh.
Is iomaí ruathar a thug an tIRA faoi Chonstáblacht Ríoga na hÉireann (RIC). As measc na nGael Caitliceach a hearcaíodh an chuid is mó de bhaill an fhórsa seo, agus meas na bhfealltóirí ag an IRA orthu dá réir. Ba ghnách leis an IRA beairicí de chuid na Constáblachta a ionsaí, go h-áirithe na cinn a bhí suite in áiteanna iargúlta. Bhí 9,700 ball ag an bhfórsa, agus iad lonnaithe i 1,500 beairic ar fud na tíre. Thug baill áirithe den fhórsa cabhair - idir airm is eolas - don IRA. Maraíodh 165 agus gortaíodh 251 duine acu i rith an chogaidh.
Mícheál Ó Coileáin agus an tIRA.
B'é Mícheál Ó Coileáin an duine ba mhó a rinne le heagraíocht cheart mhíleata a dhéanamh den IRA. Bhí sé in ainm is a bheith ina Aire Airgeadais i Rialtas sealadach na Poblachta, ach b'ar cúrsaí airgeadais na nÓglach ba mhó a bhí a aire, agus é ag bailiú idir ghléasra cogaidh agus airgead don ghluaiseacht. Bhíodh an-lámh aige i roghnú na n-oifigeach fosta. Bhí an-intleacht aige, agus é in ann an éirim seo a chur i bhfeidhm ar chúrsaí na nÓglach go héifeachtach, rud a d'fhág cuid mhaith daoine faoina dhraíocht. Chuir sé bun le gréasán spiaireachta i measc na bpéas, agus d'éirigh leis cuid mhaith den riarachán Sasanach a insíothlú lena chuid spiairí. Bhunaigh an Coileánach, fosta, an "Scuad", a bhí dírithe ar ghníomhairí de chuid na "Ranna G" a fheallmharú. Is é an rud a bhí i gceist leis an "Roinn G" ná roinn pholaitiúil na bpéas i mBaile Átha Cliath. Bhí an-fhuath ag na hÓglaigh ar an roinn seo, nó is é an cineál oibre a bhí idir lámhaibh ag an Roinn ná baill den ghluaiseacht Phoblachtach a aithint, a nochtadh agus a chimiú. Tugadh an rogha dá lán acu, áfach, éirí as a gcuid oibre agus Éire a thréigean, agus is iomaí duine acu arbh fhearr leis an dara rogha seo ná bás a fháil.
Cé go raibh timpeall 100,000 ball ag an IRA de réir na ndoiciméad, mheas Ó Coileáin nach raibh páirt sa chogadh ach ag 15,000 acu agus nach raibh níos mó ná 3,000 ar fiannas ag aon am ar leith.
Bhí ceannairí clúiteacha eile ann ar nós Dhónaill Uí Bhraoin agus Thomáis de Barra. Bhí siad i gceannas ar "cholúin reatha", grúpaí le thart ar 100 fear a bhí in ann luíocháin a eagrú go h-éifeachtach roimh na fórsaí Gallda. Ó bhí aithne níos fearr ar an gceantar máguaird acusan ná ag na saighdiúirí Gallda, bhí siad in ann teitheadh ó na Sasanaigh i ndiaidh na teagmhála.
Bhí eagraíochtaí tacaíochta ag cabhrú leis an IRA - Cumann na mBan agus Fianna Éireann (eagraíocht na n-óg). Bhí baill na n-eagraíochtaí seo ina dtimirí agus ina gcúntóirí ag an IRA, agus iad ag cuidiú leis na hÓglaigh a gcuid arm a iompar, ag gléasadh bia dóibh nó ag tabhairt dídin sna "tithe sábháilte" d'Óglaigh a bhí díreach ar a seachnadh ó na Gaill. Bhí cuid mhór den daonra ar fad sásta lámh chúnta a shíneadh do na hÓglaigh ar an dóigh seo, agus an dóigh ar mhill na Sasanaigh a gclú féin ó thús an chogaidh i leith. Thosaigh polasaí neamhoifigiúil seo na loitiméireachta i Mainistir Fhear Maí i gCo. Chorcaí i Mí Mheán Fómhair den bhliain 1919. Rinne dhá chéad duine de shaighdiúirí Gallda smidiríní de na gnóthais ba thábhachtaí san áit, agus iad ar buile nuair a mharaigh an tIRA duine acu toisc gur dhiúltaigh sé a chuid arm a thabhairt uaidh. Tharla a leithéid eile in áiteanna cosúil le Luimneach agus Baile Brigín, agus nuair a chuala an saol mór orthu, rinne siad dochar do chúis na Breataine Móire sa bhaile agus i gcéin.
I Mí Aibreáin, i ndiaidh don IRA sraith ruathar a dhéanamh, ní raibh an Bhreatain Mhór in ann cánacha a bhailiú in Éirinn a thuilleadh. Ina áit sin, leag an Coileánach amach scéim - an tIasacht Náisiúnta - le sórt cánacha a bhailiú ó mhuintir na hÉireann chun an Phoblacht úrbhunaithe a mhaoiniú. Chuir na Sasanaigh an Giúistís Cónaitheach ("Resident Magistrate") Alan Bell ó Bheannchar ar lorg an airgid seo, agus d'éirigh leis 71,000 punt a choigistiú ón IRA. D'fhéadfadh sé seilbh a ghlacadh ar thuilleadh, agus é ag déanamh an-dul chun cinn ag déanamh fiosraithe sna bainc, ach go bé gur mharaigh an tIRA é sula raibh de sheal aige é sin a chur i gcrích. Ar an 26ú lá de Mhí na Márta, 1920, tarraingíodh amach as tram é i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath agus scaoileadh trí urchar ina chloigeann.
Ag deireadh na bliana sin, bhí an scéim i ndiaidh 357,000 punt a thabhú don IRA. D'fhaigheadh na comhairlí áitiúla rátaí as an gciste seo, nó bhí siad faoi smacht an IRA, agus ní íocfaidís cianóg rua leis na Gaill.
Chaith Éamon de Valera tús an chogaidh sna Stáit Aontaithe, agus é ag iarraidh tacaíocht na Meiriceánach a bhaint amach don Phoblacht úr. Nuair a tháinig sé abhaile i ndeireadh na bliana 1920, d'éiligh sé in óráid a thug sé sa Dáil go n-éireodh na hÓglaigh as an treallchogaíocht, as na luíocháin agus as an eadarnaí. Bhí sé inbharúla nach ndéanfadh a leithéid ach dochar is damáiste do chúis na hÉireann, ó ba chruthúnas é ar iarrachtaí na bolscaireachta Gallda an tIRA a chur os comhair an tsaoil mhóir mar dhrong de sceimhlitheoirí. B'fhearr, dar leis, cogaíocht chomhghnásach a chleachtadh. Ar ndóigh, ní bhfuair sé ón Dáil ach diúltú glan, nó ní fhéadfadh an tIRA bua a bhreith ar shaighdiúirí na Breataine Móire, agus an taithí oibre a fuair siadsan sa Chéad Chogadh Domhanda, ach dul i dtuilleamaí oirbheartaíocht an treallchogaidh.
Na Dúchrónaigh is na Póilíní Cúnta: An Bhreatain Mhór ag Imirt a Díoltais.
Nuair a bhí Constáblacht Ríoga na hÉireann ag titim as a chéile, cuireadh fórsaí cúltaca chucu mar chuidiú - na Dúchrónaigh agus na Póilíní Cúnta. Ba iar-shaighdiúirí Gallda iad na Dúchrónaigh ó aimsir an chéad chogadh domhanda, fir a chaith seal i ndiaidh seala sna trinsí i rith an chogaidh. Tugadh an t-ainm sin orthu mar gheall ar dhath a n-éide, nó bhí sórt éide thobchumtha orthu nach raibh cosúil le sainéide an tsaighdiúra ná an phóilín. 7,000 fear a bhí ann. Bhí aithne orthu mar shlua míthrócaireach, fuilteach agus rinne siad go leor damáiste d'íomhá an rialtais Bhriotanaigh in Éirinn. Mar sin féin, níor spáráil Winston Churchill na focail mholta orthu ar aon nós, agus é den tuairim gurbh iad togha agus rogha fear na Breataine Móire iad.
Níorbh é sin an cineál aithne a fuair na hÉireannaigh ar na Dúchrónaigh, áfach. Go bunúsach, ní raibh oiliúint cheart póilíníochta orthu ar aon nós, ná aon duine i gceannas orthu a mbeadh fios a ghnó aige. Mar sin, chaith siad an chuid ba mhó den am ag ionsaí sibhialtaigh, ag cur tithe trí thine, ag marú rompu agus ag déanamh loitiméireachta. Ó bhí sé áitithe orthu gurbh í an Ghaeilge teanga na sceimhlitheoirí, agus gur eagraíocht de chuid na sceimhlitheoirí ab ea Conradh na Gaeilge, d'ionsaigh siad timirí de chuid an Chonartha. Cuireadh ina leith freisin gur éignigh siad mná agus cailíní, agus níl aon chúis cheart ann nach mbeadh a leithéid ag tarlú agus na sluaite d'fhir armtha gan smacht ceart míleata orthu ag fánaíocht timpeall ar fud na tíre. Tríd is tríd, níl sé as cosán gur drong sceimhlitheoireachta ab ea na Dúchrónaigh nach ndearna aon rud fónta. Na trioblóidí a tharraingídís, ní raibh siad ach ag cur dea-chlú na Breataine Móire ó mhaith.
Ba iar-oifigigh ó Arm na Breataine iad na Póilíní Cúnta nó "Auxiliaries" as Béarla. Bhí 1,700 fear acu ag obair in Éirinn, agus cuireadh isteach iad i ndiaidh chliseadh na nDúchrónach an tIRA a chur faoi smacht. Bhí siad lán chomh cruálach leis na Dúchrónaigh, ach má bhí féin, bhí siad ag cruthú ábhairín níos fearr ná iad siúd ag teacht chun teagmhála leis na hÓglaigh agus ag cur catha orthu. Bhí an rialtas Briotanach sásta cead a gcos a fhágáil ag na fórsaí speisialta seo, siúd is gur ghnách leis an lucht rialtais sa Bhreatain Mhór séanadh go rabhthas ag iarraidh díoltas a imirt ar mhuintir na hÉireann - "nílim ag iarraidh sásamh a bhaint astu, ach mura bhfuil féin, tá sé ag éirí linn damanta maith", mar a dúirt an Tiarna Hugh Cecil. I Mí Eanáir den bhliain 1921, chaith na Gaill uathu an cur i gcéill, agus thosaigh an "díoltas oifigiúil" nuair a dódh seacht dteach i Mainistir na Corann, Co. Chorcaí.
Lá amháin, i Mí na Samhna 1920, mharaigh gníomhairí de chuid an Choileánaigh naonúr fear déag de chuid rúnseirbhísí na Breataine Móire - "drong Chaireo", mar a thugtaí orthu. D'imir na Póilíní Cúnta díoltas uafásach ar na sibhialtaigh. Tháinig díorma acu isteach ar Pháirc an Chrócaigh le linn báire agus loisc siad meaisínghunnaí ar an lucht féachana, ionas gur maraíodh ceathrar déag. Fágadh 65 duine gonta i ndiaidh an ionsaí, leis. Ar an lá céanna, maraíodh beirt Óglach agus a gcara i gCaisleán Bhaile Átha Cliath "agus iad ag iarraidh éalú". Baisteadh Domhnach na Fola ar lá na n-imeachtaí seo. Inniu, tugtar Seastán Uí Ógáin ar cheann de na seastáin i bPáirc an Chrócaigh, i ndilchuimhne ar an imreoir ó Thiobraid Árann a fuair bás san ionsaí.
Contae Chorcaí ar Bharr Lasrach.
Taobh amuigh de Bhaile Átha Cliath, b'i gContae Chorcaí ba mhó a bhí an cath á chur. Ansin a baineadh an chéad triail as cuid mhaith de na drochnósanna cogaíochta a chuir na Gaill i bhfeidhm ina dhiaidh sin, cosúil leis an loitiméireacht mar dhíoltas as ionsaithe de chuid na nÓglach, nó le feallmharú na bPoblachtánach mór le rá. I Mí na Samhna, 1919, chuir fórsaí na Corónach lár chathair Chorcaí trí thine, agus iad ag stopadh na bhfear dóiteáin ón tine a mhúchadh. I Mí na Márta, 1920, mharaigh fir a raibh dath dubh curtha ar a n-aghaidheanna Tomás Mac Cuirtín, Ard-Mhéara Chathair Chorcaí, os comhair shúile a mhná céile, siocair is gur ball de Shinn Féin ab ea an Méara. Ina dhiaidh sin, chonacthas na fir chéanna ag filleadh ar bheairic na bpéas. An fear a tháinig i gcomharbas ar an gCuirtíneach mar Ard-Mhéara, Tarlach Mac Suibhne, shíothlaigh seisean i bPríosún Brixton sa Bhreatain Mhór agus é ar stailc ocrais. An giúiré a d'fhiosraigh imthoscaí a bháis, chuir sé dúnmharú toilghnústa i leith David Lloyd George agus an Chigire Ceantair Swanzy; agus ina dhiaidh sin, mharaigh na hÓglaigh Swanzy i Lios na gCearbhach, Co. Aontroma.
B'i gCorcaigh a tháinig na chéad Cholúin Reatha ar an bhfód, leis. Is é an rud a bhí i gceist le Colún Reatha ná díorma armtha agus thart ar chéad fear ann, agus iad in ann na Gaill a ionsaí ón eadarnaí agus a n-éalú a dhéanamh sula raibh d'uain ag an namhaid teacht ar a lorg, nó fir de mhuintir na háite a bhíodh iontu agus aithne acu ar an tír-raon agus ar an timpeallacht.
Bhí an dá thaobh ag milleánú a chéile faoi mharú príosúnach neamharmtha. Ghreamaigh míchlú den chineál seo de Reisimint Essex in Arm na Breataine Móire, ach go háirithe. I Mí na Samhna 1920, seachtain amháin i ndiaidh Dhomhnach na Fola i mBaile Átha Cliath, rinne díorma d'Óglaigh ó Iarthar Chorcaí, agus Tomás Ó Barra (Tom Barry) i gceannas orthu, ionsaí luíocháin ar phatról de Phóilíní Cúnta i gCill Mhíchíl, Co. Chorcaí, agus maraíodh an t-iomlán de na Briotanaigh - ochtar fear déag ar fad - sa teagmháil. Is é an chiall a bhain na Gaill as an scéal ná gur maraíodh cuid de na péas i ndiaidh dóibh géilleadh. Deir na hÓglaigh, áfach, gur géilleadh bréagach a bhí ann, agus nach gnách ceathrú anama a thabhairt d'aon duine i ndiaidh a leithéide, sa chogadh.
Sórt cloch mhíle a bhí i gceist le luíochán Chill Mhíchil, nó ina dhiaidh sin, chuaigh an cogadh an oiread sin chun géire agus gur chuir na Sasanaigh dlí airm i bhfeidhm ar Chúige Mumhan go léir. I Mí Lúnasa den bhliain 1920, chuir na Gaill na cúirteanna cróinéara ar fad ar ceal, ó bhí siad ag seirbheáil an iomarca barántas in aghaidh saighdiúirí de chuid fhórsaí na Corónach. Cuireadh "cúirteanna míleata fiosraithe" in áit na gcúirteanna cróinéara.
Sna chéad ocht mí eile, go dtí an sos cogaidh, bhí na maruithe ag dul i líonmhaireacht. Básaíodh míle de dhaoine ó Mhí Eanáir go Mhí Iúil den bhliain 1921. Saighdiúirí dubha nó dearga iad trí chéad acu, agus an chuid eile ba sibhialtaigh nó Óglaigh iad. Thar an tréimhse chéanna, caitheadh ceithre mhíle go leith de dhaoine i dtóin phríosúin, de dheasca an drochamhrais go raibh siad ag cabhrú leis na hÓglaigh nó ina mbaill den IRA.
"Anois, caithigí bhur gcuid pléascán linn!".
Idir an 15ú agus an 17ú lá de Mhí Eanáir, 1921, chuir na saighdiúirí Gallda cuirfiú i bhfeidhm ar an gcuid de Bhaile Átha Cliath idir Sráid Capel, Sráid an Teampaill, Sráid an Rí Thuaidh agus na Céanna i lár na cathrach. Cuireadh imdhúnadh iomlán ar an limistéar seo gan aon duine a ligean thar na pointí seiceála. Ansin, cuardaíodh gach aon teach ó úrlár go síleáil, ach níor thángthas trasna ar mhórán arm ná lón cogaidh. Is dócha gur chuir an turas in aistear seo le frustrachas na saighdiúirí, agus iad ag éirí níos brúidiúla in aghaidh an lae: i ndeireadh Mhí Eanáir, thosaigh siad ag tabhairt príosúnaigh Phoblachtacha mar ghialla ar a gcuid trucailí, agus gach trucail ag taispeáint an téacs "Bomb us Now!" ar an taobh amuigh. Ó thug na hiriseoirí coimhthíocha tuairisc air seo do na nuachtáin, éiríodh as an gcleachtadh go sciobtha.
Ina dhiaidh sin, thosaigh na Sasanaigh líon a chur timpeall gach trucail leis na pléascáiníní láimhe a choinneáil amuigh. Ansin, ghreamaíodh an tIRA bacán de gach pléascáinín, i gcruth is go rachadh sé i bhfostú sa líon.
Ar an dara lá de Mhí Feabhra, 1921, cuireadh an chéad Óglach chun báis go hoifigiúil agus go poiblí. B'é Cornelius Ó Murchú é, ó Shráid an Mhuilinn i gCorcaigh. Básaíodh seisear eile ar an dóigh seo i gCorcaigh ar an 28ú lá den mhí chéanna. An lá arna mhárach, mharaigh an tIRA dháréag duine de shaighdiúirí neamharmtha Briotanacha mar éiric.
Ar an gceathrú lá de Mhí Bhealtaine, d'fhág an tIRA corpán Thomáis Uí Shúilleabháin mar bhaoite do na péas ar ghruaimhín bóthair in aice le Ráth Mór. Seanfhear ochtó bliain d'aois a bhí ann agus é maraithe ag na hÓglaigh mar bhrathadóir. Nuair a tháinig na saighdiúirí dubha ag fiosrú, fuair ochtar fear acu bás sa teagmháil, agus níor tháinig ach aon duine amháin de na péas slán. Ansin, chuir na Sasanaigh cúig theach agus uachtarlann amháin trí thine mar éiric. Ceithre lá ina dhiaidh sin, rinne na hÓglaigh iarracht beirt saighdiúirí dubha a mharú in Oileán Chiarraí. Bhí na constáblaí seo ag filleadh abhaile i ndiaidh an Aifrinn, agus d'éirigh leis an IRA fear acu a mharú. An fear eile, áfach, fágadh ina bheo é, ó chuaigh a bhean chéile idir é agus urchar a mharaithe. Ar an deichiú lá de Mhí Bhealtaine, chuaigh ceal i mbeirt chonstáblaí eile de chuid an RIC agus iad ag spaisteoireacht leo cois farraige i gCluain Maine i gCo. Dhún na nGall. Tháinig corpán duine acu i dtír ar an lá arna mhárach.
I Mí Bhealtaine 1921, freisin, shealbhaigh na hÓglaigh Teach an Chustaim i mBaile Átha Cliath agus chuir siad an áit ar fad trí thine. Is é an cuspóir a bhí leis an ngníomh siombaileach seo ná a thaispeáint do na Gaill go gcaithfidís a ngreim a scaoileadh d'Éirinn sa deireadh. D'íoc na hÓglaigh an-deachú, áfach, nó maraíodh cúigear acu, agus chimigh na Sasanaigh breis is ceithre scór d'fhir de chuid an IRA. Is é an rud a thaispeáin siad, dháiríre, ná nach raibh na hÓglaigh ábalta na Sasanaigh a chur i sáinn gan dul i dtuilleamaí na treallchogaíochta. Bhí na gunnaí gann agus an lón cogaidh féin ag rith orthu, agus mar a dúirt Risteard Ó Maolchatha, dá fheabhas a bhí na hÓglaigh ag cur cogadh eadarnaíoch, "ní raibh siad in ann na Gaill a chaitheamh amach as aon áit ba mhó ná gnáthbhearaic de chuid na bpéas". Nuair a tháinig an Sos Cogaidh, bhí formhór na gceannairí, Mícheál Ó Coileán ach go háirithe, suite siúráilte nach raibh mórán teacht aniar fágtha san IRA, agus an cineál eagraíocht a bhí air. Mar sin, b'é an rún a bhí acu ná an cogadh a fhairsingiú go Sasana féin. Ar dtús, bhí siad meáite ar duganna Learphaill a bhuamáil agus targaidí tábhachtacha eacnamaíochta eile a ionsaí. Bhí réamhshampla ann cheana, nó bhí naoi dteach stóir déag i Learpholl curtha trí thine ag an IRA i Mí na Samhna den bhliain roimhe sin. Na tascfhórsaí a chuirfí go Sasana le hobair den chineál seo a dhéanamh, ba dócha leis na ceannairí nach gceapfadh na Sasanaigh iad, ós rud é nach raibh dlí an chogaidh curtha i bhfeidhm ar Shasana, ná muintir na tíre sásta glacadh lena leithéid, ach oiread. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh gá leis an gcineál seo feachtas sceimhlitheoireachta ag an am, nó tháinig an Sos Cogaidh sula raibh d'uain ag an gCoileánach agus na ceannairí eile na pleananna seo a chur i gcrích.
Cogadh na Bolscaireachta.
Ócáid mhór bolscaireachta ab ea Cogadh na Saoirse don dá thaobh. Le dílseacht a chothú i measc na bProtastúnach, chuir Rialtas Shasana in iúl go raibh na hÓglaigh ag iarraidh cearta na bProtastúnach a chur ar ceal. Má mharaigh an tIRA duine Protastúnach mar bhrathadóir, rinne bolscaireacht Shasana scúp an lae de, ach más Caitliceach a bhí i gceist, níor bacadh leis ar an dóigh chéanna. Is é an tátal a bhainfeá as an scéal gur cinedhíothú (nó cineghlanadh, mar a deirtear inniu) a bhí idir lámhaibh ag an IRA. Is iomaí alt faoi staid na hÉireann a foilsíodh sna nuachtáin i Sasana a tháinig as biúró bolscaireachta na bpéas, mar sin.
Bhí na sagairt Chaitliceacha, nó an chuid ab fheiceálaí acu, - bhí siad ag lochtú mhí-úsáid na láimhe láidre ar an dá thaobh. Má bhí féin, b'iad na hÓglaigh a fuair an chuid ba mheasa den íde bhéil, nó bhí sé i ndúchas agus i dtraidisiún na hEaglaise Caitlicí Poblachtánachas na láimhe láidre a dhamnú. Is é an rud a dúirt Easpag na Coille Móire, an Dochtúir Finnegan: "Ní féidir a rá go bhfuil cúis uasal le haon chogadh, ach dóchas ceart a bheith as an mbua, agus bunús maith leis an dóchas sin. Cén dóchas a bheadh ag aon duine as bua a bhreith ar chumhachtaí dochuimsitheacha na hImpireachta? Diabhal an drae dóchas, muis; agus ós cogadh gan chúis dhlíthiúil atá ann, an té a mharóidh duine eile sa chogadh seo, níl ach gnáth-dhúnmharú déanta aige." Bhí an port céanna ag Ard Easpag Thuama, an Dochtúir Mac Giolla Mháirtín, agus é den bharúil "go raibh síocháin Dé briste" acu siúd a ghlac páirt sna hionsaithe eadarnaíocha ar na Sasanaigh: "tá siad ciontach sa dúnmharú". Mar sin féin, bhí an Pápa Beinidict a Cúig Déag den bharúil, sa litir a chuir sé chuig rialtas Shasana, ná gur chóir do lucht an dá thaobh breith ar a stuaim agus comhréiteach éigin a oibriú amach. Is é an rud a bhí ag teastáil ó na Sasanaigh ná go ndamnódh an Pápa na hÓglaigh, agus anois, bhí an-fhearg orthu go gcuirfeadh an Pápa rialtas ríoga na Breataine Móire ar aon leibhéal leis na "dúnmharfóirí" Éireannacha.
Bhí Deasún Mac Gearailt agus Erskine Childers ag foilsiú an "Irish Bulletin" nó Ráiteas na hÉireann, iris oifigiúil Phoblacht na hÉireann, a thugadh cumhdach nuachta do na himeachtaí nach raibh rialtas Shasana sásta a chur os comhair an tsaoil mhóir, go háirithe an loitiméireacht agus an t-éirleach a bhí fórsaí slándála na Breataine Móire a dhéanamh ar fud na hÉireann. Chuirtí an Ráiteas i gcló i bhfolach agus scaiptí ar fud na hÉireann é. D'fhaigheadh na preasghníomhaireachtaí a gcuid cóipeanna freisin, chomh maith le polaiteoirí Eorpacha agus Meiriceánacha, nó fiú Sasanacha, an chuid acu a bhí sásta cás na nÉireannach a thuiscint.
An Sos Cogaidh.
Tháinig sórt deiridh leis an gcogadh ar an chéad lá dhéag de Mhí Iúil, sa bhliain 1921. Ar bhealach, bhí an cogadh ina leamhsháinn faoin am seo. Na comhchainteanna ar baineadh triail astu sa bhliain roimhe sin, níor tháinig aon toradh orthu, ó bhí sé éilithe ag an bPríomh-Aire David Lloyd George ná go gcuirfeadh na hÓglaigh a gcuid arm uathu roimh aon rud eile. Nuair a fuair an Príomh-Aire é féin faoi bhrú ag an bhFreasúra Liobrálach faoi cheannas Herbert Henry Asquith, ag Páirtí an Lucht Oibre agus ag Comhdháil na gCeardchumann, chrom sé ar ais ar na comhchainteanna, agus cuireadh an chéad chríoch leis an gcogaíocht.
B'é an dearcadh a bhí ag Rialtas na Breataine Móire ar na cúrsaí ná go raibh an cogadh le dul ar aghaidh go deo, agus tuilleadh daoine is airgid á chailleadh in aghaidh an lae. Thairis sin, agus b'é seo fíor-oighear an scéil, bhí an rialtas á lochtú go fíochmhar ag muintir Shasana féin, gan trácht ar bith a dhéanamh ar na tíortha iasachta, faoin treascairt a bhí á tabhairt d'Éirinn. Ón taobh eile de, ní raibh na hÓglaigh ábalta fód nua a dhéanamh ní ba mhó, dar leis an gCoileánach, go háirithe. Bhí siad in anás muinisin, agus nuair a tháinig fíor-shaighdiúirí Sasanacha in áit fórsaí tacair ar nós na nDúchrónach agus na bPóilíní Cúnta, thosaigh an cogadh ag cúngú ar na hÓglaigh dháiríre.
Ní thiocfadh an briseadh mór chomh sciobtha sin, ach go bé go raibh an Rí Seoirse a Cúig, an ginearál Jan Smuts ón Afraic Theas agus an Príomh-Aire David Lloyd George ag cur le chéile leis na comhchainteanna a chur ag obair in athuair. Bhí a fhios ag madraí an bhaile go raibh an Rí as cuimse míshásta leis an ródach a bhí na Dúchrónaigh a dhéanamh ar na hÉireannaigh. Nuair a hiarradh air óráid a thabhairt ag tionól bunaithe Phairlimint Thuaisceart Éireann ar an Stormont, mhol Jan Smuts dó leas a bhaint as an ócáid lena thuairimí i leith chogadh na hÉireann a chur in iúl go poiblí, i gcruth is go gcaithfeadh na polaiteoirí comhréiteach agus síocháin a lorg. Thaitin an smaoineamh leis an Rí, agus d'iarr sé ar an nginearál a chuid tuairimí a bhreacadh síos, le go bhféadfadh an Rialtas spléachadh a fháil orthu. Dhréachtaigh Smuts sórt meamram, agus chuir an Rí cóip den cháipéis seo chuig an bPríomh-Aire. Ansin, nuair a tháinig an Caibinéad le chéile leis an meamram a phlé le chéile, fáiltíodh Smuts isteach, agus ó bhí an Rí, an Ginearál agus Lloyd George féin ar aon bharúil nár mhiste triail a bhaint as, ní raibh neart ag na hairí rialtais eile air. Mar sin, thug an Rí an óráid uaidh mar a bhí socraithe, agus é ag éileamh athmhuintearais in Éirinn.
Chuaigh an óráid go mór mór i bhfeidhm ar na daoine ar an dá thaobh, agus thapaigh Lloyd George an deis. I Mí Iúil den bhliain 1921, phoibligh sé achainí d'Éamon de Valera comhchainteanna síochána a atosú. Ní raibh a fhios ag na hÉireannaigh nach raibh formhór na n-airí rialtais ag tacú leis an mbeart ach ar éigean. Thoiligh siad leis an tairiscint, agus shocraigh de Valera agus Lloyd George sos cogaidh a chur ar bun a chuideodh leo teacht ar chomhghéilleadh sa deireadh.


M7 (Poblacht na hÉireann).
Is é an M7 é an príomh-mhótarbheach a iompaíonn trácht ó Bhaile Átha Cliath i dtreo Chorcaí agus Luimnigh. Cha dtosaíonn sé sa phríomhchathair ámh, ach ag An Nás, agus críochnaíonn sé giota i ndiaidh Phort Laoise.
Ba é an M7 an chéad mótarbhealach i bPoblacht na hÉireann nuair a osclaíodh sna 80idí é. Is mór an forbairt atá tagtha ar an chúrsa ina iomlán ó shin. De réir an Phleann Náisiúnta bhíothas ag súil le mótarbhealach/carrbhealach dúbailte idir Baile Átha Cliath agus Luimneach críochnaithe roimh dheireadh 2006. Níor éirigh é sin a dhéanamh áfach.
I láthair na huaire táthar ag cur leis an mhótarbhealach ó Phort Laoise go Luimneach. Cruthófar nasc idir é sin agus seachbhóthar Luimnigh.


R445.
Bóthar réigiúnach is ea an R445. Leanann sé an M7 ar an gcúrsa ón Nás go Port Laoise. Téann sé trí Droichead Nua, Cill Dara, agus Mainistir Eimhín chomh maith.


1736.
Bliain bhisigh a bhí sa bhliain 1736 agus í ag tosnú ar an Domhnach.


4 Meitheamh.
Is é an 4 Meitheamh an 155ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 156ú lá i mbliain bhisigh. Tá 210 lá fágtha sa bhliain.


6 Feabhra.
Is é an 6 Feabhra an 37ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 328 lá fágtha sa bhliain nó 329 i mbliain bhisigh.


24 Feabhra.
Is é an 24 Feabhra an 55ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 310 lá fágtha sa bhliain nó 311 i mbliain bhisigh.


M9 (Poblacht na hÉireann).
Mótarbhealach an-íseal i gContae Chill Dara is ea an M9. Níl sé ach timpeall 5 cilméadar i bhfad, agus leanann sé an M7 leis an N9.
Tá 2 ceangail ar an M9;


22 Bealtaine.
Is é an 21 Bealtaine an 142ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 143ú lá i mbliain bhisigh. Tá 223 lá fágtha sa bhliain.


Millard Fillmore.
Ba é Millard Fillmore (7 Eanáir, 1800 – 8 Márta, 1874) 13ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 9 Iúil, 1850 go dti an 4 Márta, 1853.
Fillmore, Millard
Fillmore, Millard
Fillmore, Millard


1800.
Tarluithe.
a>, ar cuireadh tús léi sa bhliain 1800, suite sa Chaipeatól ar dtús, freisin.


8 Márta.
Is é an 8 Márta an 67ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 68ú lá i mbliain bhisigh. Tá 298 lá fágtha sa bhliain.


Franklin Pierce.
Ba é Franklin Pierce (23 Samhain, 1804 – 8 Deireadh Fómhair, 1869) 14ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta, 1853 go dti an 4 Márta, 1857.
Pierce, Franklin
Pierce, Franklin
Pierce, Franklin


8 Deireadh Fómhair.
Is é an 8 Deireadh Fómhair an 281ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 282ú lá i mbliain bhisigh. Tá 84 lá fágtha sa bhliain.


Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá.
a>Is teach amháin de dhá theach Chomhdháil Stáit Aontaithe Mheiriceá é Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é Teach na nIonadaithe an teach eile. Tá dhá sheanadóir ó gach stát mar bhaill den Seanad. Tá 100 ball ann san iomlán. Bíonn téarma sé bhliana ag seanadóir. Roinntear baill an tSeanaid ina dtrí "rang" chun go dtoghfaí an tríú cuid den Seanad gach dhá bhliain.
Roghnaíodh dálaí reachtais na stát na seanadóirí ar dtús, ach ón bhliain 1913 i leith toghtar iad trí mheán toghchán díreach.


Liosta fealsúna Éireannacha.
T.
Fealsúna


14 Eanáir.
Is é an 14 Eanáir an 14ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 351 lá fágtha sa bhliain nó 352 i mbliain bhisigh.


23 Lúnasa.
Is é an 23 Lúnasa an 235ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 236ú lá i mbliain bhisigh. Tá 130 lá fágtha sa bhliain.


An Rinn (Contae Phort Láirge).
Is réigiún Gaeltachta í an Rinn (nó Rinn Ó gCuanach, nó Rinn Ua gCuanach). Tá Rinn Ua gCuanach lonnaithe in iarthar Chontae Phort Láirge timpeall is seacht míle lasmuigh de bhaile Dhún Garbhán. Is iomaí baile fearainn atá ann ach tá an príomhbhaile suite i mBaile na nGall. Tá bunscoil, dhá mheánscoil, bialann, cúig theach thábhairne, oifig an phoist, Séipéal San Nioclás agus siopa ann. Tá dhá chuan sa cheantar (Heilbhic agus Baile na nGall) chomh maith le dhá thrá (An Coinigéar agus Baile na nGall) agus cuas i Heilbhic. Tá Rinn Ua gCuanach ar an gceantar is lú Gaeltachta sa tír, ach is í an Ghaelainn an teanga bhaile atá ag breis is 60% de mhuintir na Rinne, de réir an daonáirimh.
Bíonn cúrsaí Gaeilge á reáchtáil sa réigiún i nGaelscoil chónaithe i Maoil a' Chóirne, Coláiste na Rinne. Tagann déagóirí ó gach áit sa tír go dtí an coláiste i rith laethanta saoire an tsamhraidh.
Bíonn Daonscoil na Mumhan á reáchtáil go bliantúil sa Rinn chomh maith. Tá an Rinn suite in aice leis an bhfarraige agus tá a lán tránna sa réigiún seo. Is é Ceann Helbhic an trá is cáiliúla sa réigiún. Tá timpeall is míle duine ina gcónaí sa réigiún agus tá dhá shiopa le fáil ann freisin. Tá an Rinn an-bheag i gcomparáid leis na réigiúin Ghaeltachta eile.
An Ghaeilge sa Rinn.
Deirtear gurbh é bunú Choláiste na Rinne a shábháil Gaeilge na nDéise ón uaigh; comhfhiontar de shaghas a bhí ann idir muintir an cheantair agus lucht athbheochan na teanga. Thug an Coláiste stádas don Ghaeilge agus chuir sé ina luí ar an bpobal go raibh fiúntas ag roinnt léi agus nár bhain sí leis an mbochtanas agus leis an drochshaol amháin. Is féidir le muintir an cheantair leas eacnamaíocht a bhaint as Coláiste na Rinne inniu.
Tháinig meath ar an nGaeilge sa cheantar i rith na gcaogaidí agus na seascaidí, ach ina dhiaidh sin chuaigh stádas na teanga i bhfeabhas ó na seachtóidí ar aghaidh. Ós ceantar beag í an Rinn, áfach, nach bhfuil ach dornán beag cainteoirí ina gcónaí ann, bíonn sé deacair saol ceart a choinneáil ag imeacht trí mheán na Gaeilge de cheal daoine. Leithinis bheag is ea an Rinn atá ceithre mhíle ar fhad agus míle amháin ar leithead agus í ar thairseach Dhún Garbháin agus na Galltachta. Tá go leor daoine ón nGalltacht ag cur fúthu sa cheantar agus is minic nach mbíonn Gaeilge acu.
Cultúr.
Tá cáil an cheoil agus na hamhránaíochta ar an gceantar agus tá traidisiún an tsean-nóis fós beo.
Tá go leor ealaíontóirí sa Rinn agus iad ag plé le meáin dhifriúla: adhmad, gloine, cré, péintéireacht. Tá borradh tagtha ar chúrsaí scríbhneoireachta freisin. Foilsítear irisleabhar gach bliain (An Linn Bhuí) ina mbíonn eolas ar fáil faoi sheanchas, stair agus rudaí eile a bhaineann le Gaeltacht na nDéise.
Cúrsaí Samhraidh.
Tá na Cúrsaí Samhraidh ar siúl ón mbliain 1905 go dtí an lá atá inniu ann. Bíonn breis is 1000 scoláire ann gach bliain. Bíonn cónaí ar na scoláirí seo sa Choláiste agus i dtithe i Rinn Ó gCuanach.
Scoil na Leanaí.
Bunaíodh Scoil na Leanaí sa bhliain 1919. Bhí 40 Leanbh sa scoil sa bhliain. Theastaigh ón gCoiste labhairt na Gaeilge a mhúineadh do na páistí ar dtús, agus obair na leabhar a dhéanamh leo ina dhiaidh sin. I measc na n-iarscoláirí tá iar-Uachtarán na hÉireann agus iar-Thaoiseach.
Stair.
Sa mbliain 1903 thosnaigh daoine ar theacht ar saoire go Rinn Ó gCuanach, go háirithe ó Bhaile Átha Cliath, agus fonn orthu Gaeilge d'fhoghlaim. Cuireadh ranganna ar siúl dóibh. An toradh a bhí ar seo ná clár dubh a bhualadh suas i mBaile na nGall. Scoil an Chalaidh a tugadh ar sin agus sin mar a thosnaigh scéal Choláiste na Rinne.
Sa bhliain 1905 tógadh bothán adhmaid i mBóthar na Sop a thug fothaint don scoil. Bhí Dr. Ó Síothcháin, an Dr. de Hindeberg (sagart agus ollamh le Ceiltis i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh), Pádraig Ó Cadhla, an Fear Mór (Dr. Séamus Ó hEocha a bhí ina thimire ag Conradh na Gaeilge) agus Diarmuid Stóice i measc na múinteoirí ag an am seo.
Sa mbliain 1907, thug Oifig an Oideachais Náisiúnta aitheantas oifigiúil do na cúrsaí samhraidh a bhí ar siúl. Tháinig fás mór ar líon na scoláirí sa bhliain 1908 nuair a d'fhreastail 130 scoláire ar na cúrsaí i mí Iúil agus mí Lúnasa.
Bhí gá le foirgneamh nua agus ionad cónaithe dos na scoláirí. Tharla san sa bhliain 1908 nuair a thug Villiers Stuart, Drom Ana, tiarna talún sa cheantar, giota talún ar a eastát i Maoil a' Chóirne don Choláiste le haghaidh láthair scoile.
Mhol daoine áirithe ag cruinniú bainistíochta sa bhliain 1919 go gcuirfí Scoil na Leanbh ar bun. Bheadh an scoil seo ag feidhmiú i gcaitheamh na bliana - do pháistí idir seacht mbliana agus dhá bhliain dhéag d'aois.
Tá borradh agus fás tagtha ar na cúrsaí samhraidh agus ar scoil na leanbh le céad bliain anuas.
Sa bhliain 1906 osclaíodh Meánscoil Lae i gColáiste na Rinne ach níor éirigh go maith léi. Sa bhliain 1959 deineadh iarracht eile meánscoil lae a chur ar bun fé choimirce Choláiste na Rinne. D'éirigh leis an iarracht so fé stiúir Niocláis Mhic Craith. Tá suas le céad scoláire ag freastal uirthi anois.
Naisc Sheachtracha.
Rinn, An


9 Deireadh Fómhair.
Is é an 9 Deireadh Fómhair an 282ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 283ú lá i mbliain bhisigh. Tá 83 lá fágtha sa bhliain.


6 Samhain.
Is é an 6 Samhain an 310ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 311ú lá i mbliain bhisigh. Tá 55 lá fágtha sa bhliain.


James Buchanan.
Ba é James Buchanan (23 Aibreán, 1791 – 1 Meitheamh, 1868) 15ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta, 1857 go dtí an 4 Márta, 1861.
Buchanan, James
Buchanan, James
Buchanan, James


23 Aibreán.
Is é an 23 Aibreán an 113ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 114ú lá i mbliain bhisigh. Tá 252 lá fágtha sa bhliain.


1 Meitheamh.
Is é an 1 Meitheamh an 152ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 153ú lá i mbliain bhisigh. Tá 213 lá fágtha sa bhliain.


1720í.
Cinn stát.
Laoiseach I


11 Meitheamh.
Is é an 11 Meitheamh an 162ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 163ú lá i mbliain bhisigh. Tá 203 lá fágtha sa bhliain.


5 Bealtaine.
Is é an 5 Bealtaine an 125ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 126ú lá i mbliain bhisigh. Tá 240 lá fágtha sa bhliain.


1730í.
Cinn stát.
Peadar II
Beinidict XIII


Seán Ó Ríordáin.
Duine de mhórfhilí na Gaeilge ón bhfichiú haois ab ea Seán Ó Ríordáin (3 Nollaig 1916 – 21 Feabhra 1977).
Saol.
Rugadh i mBaile Bhuirne i nGaeltacht Mhúscraí é Ó Ríordáin ar 3 Nollaig 1916, agus b'ansin a chaith sé tús a óige. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé go cathair Chorcaí le freastal ar scoil ansin, agus d'fhan sé ina chónaí sa chathair an chuid ba mhó dá shaol.
Chuaigh sé le hiriseoireacht freisin, agus é ag scríobh ailt go rialta ar an "Irish Times".
Fuair pinsean a bhí bunaithe ar 34 bliana seirbhíse i 1965, nuair a d’éirigh sé as a phost i mBardas Chorcaí 30 Meán Fómhair sa bhliain sin.
Fuair Seán Ó Ríordáin bás sa bhliain 1977.
Litríocht.
Foilsíodh a chnuasach dánta "Eireaball Spideoige" sa bhliain 1952, agus ansin, bhain sé clú amach dó féin mar fhile nua-aimseartha den scoth. Tháinig an dara cnuasach leis, "Brosna", i gcló sa bhliain 1964. Faoin am céanna foilsíodh an leabhar "Rí na nUile". Nua-leaganacha a bhí ann de dhánta diaga ón tsean-Ghaeilge, agus d'oibrigh an Ríordánach amach iad in éineacht leis an an Athair Seán S. Ó Conghaile.
File fealsúnach Críostaí ab ea an Ríordánach. Bhíodh rúndiamhra na beatha is an bháis, na síoraíochta is an pheaca ag cur as dó go minic. Ag an am céanna léirigh sé grá don dúchas agus do leanúnachas an chine Éireannaigh agus an traidisiúin dhúchasaigh.
Scríobh Seán Ó Coileáin an leabhar "Beatha Agus Saothar" ar cuntas é ar shaol agus ar shaothar an Ríordánaigh. D'fhoilsigh Seán Ó Tuama leabhar faoin teideal "Filí faoi Sceimhle" sa bhliain 1978, leabhar a bhfuil dhá aiste ann, agus ceann acu ag trácht ar an Ríordánach.
Saothair.
Íomhá: O_Riordan_www.TG4.ie.jpg|thumb|border|right| Mise, Seán Ó Ríordáin


Breandán Ó Beacháin.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Breandán Ó Beacháin (Béarla: "Brendan Behan") (9 Feabhra 1923 - 20 Márta 1964).
Rugadh i mBaile Átha Cliath é sa bhliain 1923. Bhí sé ina phéintéir tithe agus é óg. Bhí baint aige leis an IRA óna óige agus gabhadh i Sasana é le linn feachtais bhuamála ag tús an Dara Cogadh Domhanda.
Chaith sé cúpla bliain i ngéibheann ina dhiaidh sin, i Sasana is in Éirinn. Bhain sé ardchlú amach dó féin leis an dráma "Quare Fellow" agus ina dhiaidh sin leis an dráma 'The Hostage', bunaithe ar 'An Giall', a céad-scríobhadh i nGaeilge. Bhí clú idirnáisiúnta air ina dhiaidh sin. Chum sé filíocht agus aistí, i mBéarla is i nGaeilge. Bhí aithne air mar ragairne is bhí sé le feiscint i dtithe tábhairne timpeall Bhaile Átha Cliath le leithéidí Patrick Kavanagh, ach scar siad óna chéíle ansin.
Saol.
Rugadh Breandán Ó Beacháin i lár chathair Bhaile Átha Cliath ar an 9 Feabhra 1923. Bhí cónaí ar an teaghlach i dteach a sheanmháthar, bean a raibh roinnt tithe aici sa cheantar.
Ba d'aicme an lucht oibre iad agus bhí a athair ina phéintéir tí. Bhí an-dúil sa léann acu, áfach, agus ba ghnách leis an athair scéalta clasaiceacha Béarla a léamh dá chlann ag am luí. Thógadh an mháthair a clann ar thurasanna litríochta ar fud na cathrach. Ba dheirfiúr í le Peadar Ó Céarnaigh, a chum Amhrán na bhFiann, agus ba chara pearsanta le Mícheál Ó Coileáin í.
D'fhág Breandán an scoil agus é tri bliana déag agus lean sé lorg a athar sa phéintéireacht.
Gníomhaíocht Phoblachtach.
I 1937 bhog an teaghlach amach chun cónaí i scéim nua tithíochta de chuid an údaráis áitiúil i gCromghlinn, bruachbhaile de Bhaile Átha Cliath. Chuaigh Breandán isteach i bhFianna Éireann, eagraíocht aos óg an IRA agus foilsíodh filíocht agus prós dá chuid den chéad uair in iris na heagraíochta sin "Fianna: the Voice of Young Ireland". Gabhadh Ó Beacháin i Learpholl i 1939 agus ábhar pléasctha le haghaidh fheachtas buamála an IRA ina sheilbh aige. Gearradh trí bliana i scoil cheartúcháin air agus níor fhill sé ar Éirinn go dtí 1941. Gearradh téarma príosúin ceithre bliana déag air i 1942 ar chúis go ndearna sé iarracht beirt bhleachtairí a dhúnmharú i mBaile Átha Cliath. I bPríosún Mhuinseo a bhí sé ar dtús ach aistríodh go campa géibhinn an Churraigh é níos déanaí. Ligeadh saor i 1946 é nuair a cuireadh pardún ginearálta do phríosúnaigh phoblachtacha i bhfeidhm. Chaith sé seal i bpríosún i Manchain i 1947 de bharr iarracht a dhéanamh comrádaí poblachtach leis a shaoradh ó phríosún.
An Scríbhneoir.
D'imir a tharla dó sa phríosún an-tionchar ar scríbhneoireacht Uí Bheacháin. Scríobh sé a chéad dráma, "The Landlady", i Muinseo agus thosaigh sé ag scríobh gearrscéalta agus próis eile ann freisin. Cuireadh cuid dá shaothar i gcló in The Bell príomhiris litríochta na hÉireann na linne sin. D'fhoghlaim sé Gaeilge sa phríosún agus, tar éis dó bheith scaoilte saor i 1946, chaith sé tamall i nnGaeltachtaí na Gaillimhe agus Chiarraí, áit ar thosaigh sé ag scríobh filíochta i nGaeilge. Faoi thús na gcaogaidí bhí sé in ann teacht i dtír ar a scríbhneoireacht don raidió agus do na nuachtáin agus bhí cáil bainte amach aige mar fhear barrúil ar shráideanna Bhaile Átha Cliath agus i measc lucht litríochta.
Tháinig ardú mór ar a cháil i 1954 nuair a léiríodh dráma leis, "The Quare Fella" (béarlagair príosúin ar ‘duine daortha chun báis’), sa Pike Theatre i mBaile Átha Cliath. Mhair sé ar stáitse ar feadh sé mhí. I 1956 léiríodh sa West End i Londain agus ar Broadway i Nua-Eabhrac é agus bhain an Beachánach clú idirnáisiúnta amach dá bharr. I 1958 léiríodh dráma beag Gaeilge leis, "An Giall" (tháinig an leagan Béarla 'The Hostage' níos deanaí sa bhliain), in amharclann an Damer agus foilsíodh a úrscéal dírbheathaisnéise "Borstal Boy". Bhí Breandán Ó Beacháin anois ar dhuine de phríomhscríbhneoirí Éireannacha na linne. I measc shaothair eile Uí Bheacháin tá dráma, Richard’s Cork Leg, agus roinnt drámaí don raidió chomh maith le roinnt leabhar. Chum sé dhá amhrán chlúiteacha freisin, "The Auld Triangle" agus "The Captains and the Kings".
Deireadh Ré.
D'ól Breandán Ó Beacháin go trom ar feadh na mblianta. Bualadh tinn é le diaibéiteas go luath sna seascaidí. Ina dhiaidh sin, ba mhinic é ar meisce go poiblí, ar an stáitse agus fiú ar teilifís i 1956. Bhí gach leabhar dá chuid a foilsíodh tar éis 1957 bunaithe ar thaifeadadh a rinneadh leis, nó a scríobhadh i bhfad roimhe sin iad.
Fuair sé bás in Ospidéal na Mí, Baile Átha Cliath i 1964 agus é bliain is daichead, agus cuireadh i Reilig Ghlas Naíon é.
Féach freisin.
Beacháin, Breandán Ó
Beacháin, Breandán Ó
Beacháin, Breandán Ó
Beacháin, Breandán Ó
Beacháin, Breandán Ó
Beacháin, Breandán Ó


Bob Geldof.
Is amhránaí, scríbhneoir amhrán agus gníomhaíoch polaitiúil é Robert Frederick Xenon "Bob" Geldof ("Roibeard Mac Giolla Dhuibh" an leagan Gaeilge dá ainm is dá shloinne). Rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 5 Deireadh Fómhair sa bhliain 1951 é. Bhí sé ina amhránaí sa bhanna ceoil úd The Boomtown Rats, arb é an cheolfhoireann ba mhó le rá as Éirinn ag deireadh na seachtóidí. Ceann de na hamhráin is cáiliúla dá gcuid is ea "I don’t like Mondays", a foilsíodh sa bhliain 1979.
Phós sé Paula Yates, láithreoir teilifíse Sasanach, sa bhliain 1986. Saolaíodh triúr clainne dóibh - Fifi Trixibelle a rugadh sa bhliain 1984, Peaches sa bhliain 1989 agus Pixie sa bhliain 1990. Dhealaigh siad óna chéile sa bhliain 1995, nuair a thosaigh Yates ag siúl amach le Michael Hutchence, réalt rac-cheoil ón Astráil.
Sa bhliain 1984, chonaic Geldof pictiúirí uafásacha nuachta ón Aetóip, áit a raibh gorta mór ag rith damhsa faoin am sin, agus leanaí beaga ag fáil bháis ón ocras. Chuir na pictiúirí chomh mór sin as dó gur bhailigh sé grúpa de na ceoltóirí ba cháiliúla sa Bhreatain ag an am, in éineacht le Midge Ure, faoin ainm Band Aid. D'eisigh siad an singil "Do They Know It's Christmas" chun airgead a bhailiú don Aetóip. B'é sin an singil ba mhó díolacháin riamh sa Ríocht Aontaithe agus fuair siad £8 milliún ar fud an domhain le haghaidh cabhrach don Aetóip.
I ndiaidh Band Aid, chuir Geldof agus a chomhghleacaithe dhá cheolchoirm ar siúl faoin ainm Live Aid i Londain agus in Philadelphia ar an 13 Iúil den bhliain 1985. D'fhéach billiún go leith duine ar fud an domhain ar na ceolchoirmeacha a lean ar aghaidh le 16 uair ar an teilifís. Bhí níos mó ná 60 de na réaltaí ba mhó sa rac-cheol páirteach san ócáid. Bailíodh níos mó ná £100 milliún le maolú ar an ngorta san Afraic. Lean Geldof ar aghaidh lena chuid oibre ar son na hAfraice, agus é ag tacú le hIubhaile na bliana 2000, feachtas chun fiacha na hAfraice a chur ar ceal. Thug Éireannach cáiliúil eile, Bono, tacaíocht don fheachtas céanna.
Bronnadh ridireacht air sa bhliain 1986.
Sa bhliain 1991, bhunaigh sé Planet 24, ceann de na comhlachtaí neamhspleácha teilifíse is mó sa Bhreatain. Tá páirt aige freisin i bhfeachtas chun cearta na n-athracha a chur chun cinn.
a> agus Chris de Burgh ag "Self Aid".
Bhí sé go mór i mbéal an phobail arís sa bhliain 2005 mar gheall ar an bhfeachtas Make Poverty History is Live8, agus ceolchoirmeacha ollmhóra ar siúl ar an 2 Iúil ar fud an domhain chun aird an chine daonna a tharraingt ar chruinniú mullaigh an G8 i nDún Éideann in Albain an tseachtain ina dhiaidh.
Tagairtí.
Geldof, Bob
Geldof, Bob
Geldof, Bob


An tSualainn.
Is tír í an tSualainn (Sualainnis: "Sverige"), go hoifigiúil Ríocht na Sualainne (Sualainnis: "Konungariket Sverige"), sa Chríoch Lochlann i dtuaisceart na hEorpa agus san Aontas Eorpach. Is monarcacht bhunreachtúil í agus Carl XVI Gustaf is ainm dá rí láithreach. Tá sí ag críochantacht leis an Iorua ar an taobh thiar thuaidh dí agus leis an bhFionlainn ar an taobh thoir dí. Tá líne an chósta an-fhada aici freisin leis an Muir Bhailt.
Is í Stócólm an phríomhchathair. Is cathracha tábhachtacha eile iad Göteborg, Malmö, Uppsala, Linköping, Västerås agus Örebro.
Stair.
Aontaíodh an tSualainn mar aon ríocht ámhain sa dara céad déag. Sa 14ú céad a mhéadaigh an chumhacht ríoga agus sa bhliain 1397 aontaíodh tuaisceart na hEorpa go léir san Aontas Kalmar faoi bhanríon na Danmhairge, Margareta. Ghabh Gustav Eriksson Vasa an smacht sa tSualainn 1523 tar éis cogaidh chathartha. Fuair an tSualainn cumhacht mhór tar éis buanna móra ar pháirceanna an áir sa 16ú céad ach ní raibh acmhainn go leor aici sa chéad dar gcionn chun a críocha a choinneáil agus chaill sí an Fhionlainn don Rúis sa bhliain 1809.
Tháinig an Réabhlóid Thionsclaíoch measartha mall chuig an tSualainn ach ba thábhachtach ar son na forbartha í foirgníocht na iarnródanna sa dara leathchéad. Ba thabháchtach ar an ardán idirnáisiúnta iad comhlachtaí leictreonaice agus ceimice mar L.M.Ericsson agus Nitroglycerin-Aktiebolaget (Comhlacht Nítriglicrín).
Bhí an tSualainn neodrach sa Chéad Chogadh Domhanda.
Fuair na Sualannaigh go léir ceart vótala sa bhliain 1921 agus fuair an Páirtí Sóisialta Daonlathach an chumhacht faoi Hjalmar Branting.
Bhí dóchas ag na tíortha i dtuairsceart na hEorpa a neodracht a choinneáil sa Dara Cogadh Domhanda ach chaill siad an dóchas seo nuair a d'ionsaigh Aontas na Sóivéadach an Fhionlainn agus nuair a d'ionsaigh an Ghearmáin Naitsíoch an Iorua agus an Danmhairg. D'éirigh leis an Sualainn gan bheith forghabhtha trí mhéan polaitíochta pragmataí.
Tar éis dheireadh an chogaidh, fuair rialtas Sóisialta Daonlathach an chumhacht agus i rith na 1950í agus na 1960í athraíodh polaitíocht an mhargaidh saothair agus beartas sóisialach leasaithe. Thug an tsail bharra eacnamaíoch caighdéan maireachtála níb fhearr do chuid mhór den bhunadh i rith na mblianta sin.
Tugadh an tSualainn isteach san Aontas Eorpach sa bhliain 1995.
Déimeagrafaic.
Tá ionchas saoil an ard aici. Teampeall is 12 Lúnasa 2004, chuaigh an daonra na tSualainne thar 9,000,000 den chéad uair dar le Stair na Sualainne. Tá 17,000 Sáimach dúchasach ina gconái sa Sualainn. Tár éis an Chéad Chogadh Domhanda bhí imirce nórmálta ach tar éis an dara Chogadh Domhanda go dtí inniu tá inimirce níos nórmálta. Faoi láthair, rugadh nach mór 12% de cónaitheoirí thar lear.
Teangacha.
Cainteoirí na Sualainnise. Tabhair faoi deara líon na gcainteoirí in iarthar na Fionlainne.
Is í an tSualainnis teanga oifigúil na Sualainne. Ceann de na teangacha Lochlannacha atá inti (nó na teangacha Gearmáinice Thuaidh) agus í an-chosúil leis an Ioruais agus an Danmhairgis. Tuigeann cainteoirí Ioruaise an teanga gan mórán stró agus bíonn sé de chumas ag cainteoirí Danmhairgise í a thuiscint, cé nach bhfuil sé chomh éasca. Mar an gcéanna, tuigeann cainteoirí Sualainnise an dhá theanga ach an Ioruais níos fusa.
Aithnítear an Fhionlainnis mar mhionteanga, ós rud é go bhfuil 5% den daonra de bhunús na tíre siúd. Ar na gceithre mhiontheanga eile ná Meänkieli, an tSáimis, an Romainis agus an Ghiúdais.
De réir suirbhé a rinne Eurobarometer sa bhliain 2005, dearbhaíonn 89% den daonra go bhfuil Béarla ar a thoil acu.
Creideamh.
Chuir an Reifirméisean Protastúnach deireadh le h-údarás na hEaglaise Caitlicí beag nó mór. Ó shin i leith, is baill d'Eaglais na Sualainne (Liútarach) iad fórhmhór mhuintir na tíre.
Ceol.
a>, ceann de bhannaí is mó diol riamh.
Tá tradisiún saibhir ag an tSualainn, idir bhailéid tíre na meán-aoiseanna agus popcheol an lae inniu. Ar na mbannaí nua-aimseartha is mó cáil ná ABBA, Roxette, Ace of Base, Europe, A-teens, The Cardigans, Robyn, The Hives agus Soundtrack of Our Lives. Giotáraí d'ardchumas is ea Yngwie Malmsteen, a bhfuil iomrá idirnáisiúnta air.
Tá Max Martin ar duine de na chumadóirí popcheoil is mó. Eisean a chum cuid mhaith de na rianta is mó rath ó na 1990idí i leith, le h-aghaidh ceoltóirí amhail Britney Spears, Backstreet Boys, N Sync, Kelly Clarkson, Pink agus Katy Perry.
Tá Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse buaite ag an tSualainn sé huaire, sna blianta 1974, 1984, 1991, 1999, 2012 agus 2015.
Scannánaíocht.
Tá cuid mhaith bainte amach ag an tír ó thaobh na scannánaíochta de thar na blianta. Orthu siúd a bhain rath amach i Hollywood na ná Ingrid Bergman, Greta Garbo and Max von Sydow. Tá scannáin rathúla idirnáisiúnta stiúrtha ag Ingmar Bergman, Lukas Moodysson agus Lasse Hallström
Tagairtí.
S


1763.
Tarluithe.
Tháinig deireadh le Cogadh na Seacht mBliana (1756-1763)


20 Meitheamh.
Is é an 20 Meitheamh an 171ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 172ú lá i mbliain bhisigh. Tá 194 lá fágtha sa bhliain.


15 Lúnasa.
Is é an 15 Lúnasa an 227ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 228ú lá i mbliain bhisigh. Tá 138 lá fágtha sa bhliain.


Abraham Lincoln.
B'é Abraham Lincoln (12 Feabhra, 1809 — 15 Aibreán, 1865) a bhí ar an séú hUachtarán déag ar na Stáit Aontaithe. Bhí sé i bhfeidhmeannas ó 4 Márta, 1861 go dtí an 15 Aibreán, 1865. B'eisean an chéad uachtarán ón bPáirtí Poblachtach. Lena linn, chuaigh scoilt ar an tír faoi chearta na stát agus faoi cheist na daoirse. Sa deireadh, thréig cuid de na daorstáit sa Deisceart na Stáit Aontaithe go hiomlán, le stáit aontaithe eile, nó an Chónaidhm, a bhunú.
Phléasc cogadh cathartha idir an dá thaobh, agus thug Lincoln féin a bheatha sa choimhlint.
Na blianta cogaidh.
I Mí Mheán Fómhair, 1862, d'eisigh Lincoln an Forógra um Shaoradh ó Bhráca, rud a chiallaigh go raibh sé meáite ar a saoirse a thabhairt do na Gormaigh sa Deisceart, mar cheann de chuspóirí an chogaidh. Meastar anois go bhfuil sí ar cheann de na móróráidí is fearr a tugadh riamh i stair Mheiriceá.
Ar an 19 Samhain, 1863 thug Lincoln óráid ar a dtugtar "Aitheasc Gettysburg". (Nó an "Gettysburg Address" i mBéarla). Féach anseo. Thuill óráid Abraham Lincoln ─ a cuireadh i dtoll a chéile le dúthracht ─ ardmheas ar an lá in ainneoin nárbh í príomhóráid an lae í.
Ar an 4 Márta 1865, thug Abraham Lincoln an dara aitheasc tionscnaimh leis, ag cur tús lena dara téarma mar uachtarán na Stát Aontaithe. Bhí John Wilkes Boothe, a d'fheallmharaigh é ní ba dhéanaí, sa slua.
Feallmharú.
Nuair a bhí an Cogadh na gCarad beagnach críochnaithe, d'fheallmharaigh duine de lucht leanúna an Deiscirt an tUachtarán in amharclann.
Ar an 26 Aibreán 1865, lámhachadh John Wilkes Booth, feallmharfóir Lincoln.
Ceapadh Andrew Johnson mar Uachtarán i ndiaidh feallmharaithe Abraham Lincoln sa bhliain 1865.
Tagairtí.
Lincoln, Abraham
Lincoln, Abraham
Lincoln, Abraham


1809.
Tarluithe.
An bhliain ar fad: Cogadh na Leithinse ar siúl agus an Fhrainc ag iarraidh seilbh a ghlacadh ar an Spáinn agus an bPortaingéil.


Sid Vicious.
Ceoltóir ab ea Sid Vicious (10 Bealtaine 1957 Londain - 2 Feabhra 1979 Nua-Eabhrac). Rugadh é leis an t-ainm John Simon Ritchie-Beverly, agus bhain sé clú amach ina dhord-ghiotáraí leis an mbanna punc-raic The Sex Pistols sna 1970í. Cuireadh Vicious faoi ghlas i 1978 tar éis báis a bhean chéile Nancy Spungeon. Cailleadh Vicious féin an bhliain ina dhiaidh.
Sid Vicious.
"Undermine their pompous authority, reject their moral standards, make Anarchy and disorder your trademarks, cause as much chaos and disruption as possible but don’t let them take you alive."
Tagairtí.
Vicious, Sid
Vicious, Sid
Vicious, Sid


4 Nollaig.
Is é an 4 Nollaig an 338ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 339ú lá i mbliain bhisigh. Tá 27 lá fágtha sa bhliain.


Andrew Johnson.
Ba é Andrew Johnson (29 Mí na Nollag, 1808 – 31 Iúil, 1875) an 17ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 15 Aibreán, 1865 go dti an 4 Márta, 1869. Ceapadh é mar Uachtarán i ndiaidh feallmharaithe Abraham Lincoln sa bhliain 1865.
Johnson, Andrew
Johnson, Andrew
Johnson, Andrew


1875.
Tarluithe.
"The Girl I Left Behind" ("An cailín a d'fhág mé i mo dhiaidh"), péintéireacht le Eastman Johnson, 1875


31 Iúil.
Is é an 31 Iúil an 212ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 213ú lá i mbliain bhisigh. Tá 153 lá fágtha sa bhliain.


16 Nollaig.
Is é an 16 Nollaig an 350ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 351ú lá i mbliain bhisigh. Tá 15 lá fágtha sa bhliain.


Paul Martin.
Príomh-Aire Ceanada ó 1997 go dtí 2006 is ea Paul Edgar Philippe Martin (28 Lúnasa 1938 a rugadh i Windsor, Ontario). Is é ata ina cheannaire ar Páirtí Liobrálach.
Martin, Paul
Martin, Paul


31 Eanáir.
Is é an 31 Eanáir an 31ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 334 lá fágtha sa bhliain nó 335 i mbliain bhisigh.


27 Iúil.
Is é an 27 Iúil an 208ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 209ú lá i mbliain bhisigh. Tá 157 lá fágtha sa bhliain.


Ken Livingstone.
Is ceannaire rialtais áitiúil é Kenneth Robert Livingstone sa Ríocht Aontaithe (17 Meitheamh 1945 a rugadh é).
Ba Mhéara Londan é Livingstone ó cruthaíodh an post sin i 2000 go dtí an 3 Bealtaine 2008. Bhí sé ina cheannaire ar Chomhairle Mhórcheantar Londan ó 1981 go dtí 1986 nuair a cuireadh é ar ceal. Toghadh ina Fheisire Parlaiminte é i 1987 do thoghcheantar Brent East, ach níor bhain sé taitneamh as an bpolaitíocht náisiúnta agus ní raibh mórán tionchair aige sa Pharlaimint.
Tugtar Red Ken ar Livingstone mar gheall ar a dhearcadh den eite chlé. Níor éirigh leis ainmniúchán Pháirtí an Lucht Oibre a fháil i 2000 do thoghchán Mhéara Londan, agus sheas sé mar iarrthóir neamhspleách. Ligeadh isteach arís é go dtí an páirtí i mí Eanáir 2004, agus roghnaíodh mar iarrthóir an pháirtí i dtoghchán Mhéaracht Londan (Meitheamh 2004). Atoghadh é le 828,380 vótaí.
Tús a shaoil.
Rugadh Livingstone i Lambeth, Londain, agus d'fhreastail sé ar Scoil Chuimsitheach Tulse Hill. D'oibrigh sé mar theicneoir taighde don ailse agus thraenáil sé le bheith ina mhúinteoir freisin. Cháiligh sé i 1973. Toghadh é chuig comhairle baile Lambeth i 1971 agus d’fhreastail sé mar leaschathaoirleach do bhainistíocht na tithíochta ó 1971 go dtí 1973 (tar éis John Major).
Toghadh é mar chomhalta de chuid Páirtí an Lucht Oibre ar Chomhairle Mórcheantar Londan i 1973 agus d'fhriotháil sé uirthi mar Leaschathaoirleach de Bainistíocht tithíochta i 1974-1975. D'fhreastail sé ar Chomhairle Camden ó 1978 go dtí 1982 freisin agus sheas sé don Pharlaimint i Hampstead i 1979, ach níor éirigh leis.
Ceannaire Chomhairle Mhórcheantar Londan.
An lá tar éis thoghchán 7 Bealtaine, 1981 thug Andrew McIntosh dúshlán Livingstone mar cheannaire na Comhairle Mórcheantar Londan agus bhuaigh Livingstone an post (30 in aghaidh 20 vótaí). Scaoileadh an CML toisc gur laghdaigh sí táillí bus agus meitreo Londan. Bá bheart é a raibh an-mheas ag daoine uirthi. Ach bhí Comhairle Bromley ina choinne agus níor chuir i gcrích í.
Chuir sé fógra suas ar an díon de Halla Contae a léiriú staidrimh dífhostaíocht na Londan ag an am sin, ag cur brú ar an Páirtí Caomhach. Bhí Livingstone conspóideach. Mar shampla: dúirt sé go poiblí go raibh sé ag tacú 'Bliain Antiracist,' (tacaíocht do ghrúpaí mar 'Babies Against the Bomb'), agus fógraíodh Londain mar cheantar "neamhnúicléach".
Livingstone as cumhacht.
Cuireadh Livingstone as cumhacht mar Mhéara Londan i mBealtaine 2008, nuair a d'éirigh leis an iarrthóir Coimeádach, Boris Johnson, bua cuimsitheach a fháil air sna toghcháin áitiúla.
Tagairtí.
Livingstone, Ken
Livingstone, Ken


27 Márta.
Is é an 27 Márta an 86ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 87ú lá i mbliain bhisigh. Tá 279 lá fágtha sa bhliain.


26 Aibreán.
Is é an 26 Aibreán an 116ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 117ú lá i mbliain bhisigh. Tá 249 lá fágtha sa bhliain.


17 Meán Fómhair.
Is é an 17 Meán Fómhair an 260ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 261ú lá i mbliain bhisigh. Tá 105 lá fágtha sa bhliain.


22 Eanáir.
Is é an 22 Eanáir an 22ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 343 lá fágtha sa bhliain nó 344 i mbliain bhisigh.


Ulysses S. Grant.
Ba é Ulysses S. Grant (27 Aibreán, 1822 – 23 Iúil, 1885) an 18ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá agus laoch cogaidh. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta, 1869 go dtí an 3 Márta, 1877.
Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe.
"Grant from West Point to Appomattox", 1885
Bhí Ulysses Grant ina ghinearál ar na fórsaí an Tuaiscirt i rith Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe.
Nuair a d'éirigh le Grant Vicksburg a shealbhú in Iúil 1863, bhí abhainn Mississippi faoi smacht an Tuaiscirt, agus críocha an Deiscirt scoilte.
Chuir Ulysses Grant sraith de chathanna fuilteacha ar Robert Lee i Virginia i rith an tsamhraidh 1864. I rith na bliana 1864, tháinig an chuma ar an scéal go raibh an cogadh ag teip ar an Deisceart, ó bhí an Tuaisceart i bhfad ní ba láidre ó thaobh na heacnamaíochta, an daonra, na tionsclaíochta, na geografaíochta, na heagraíochta polaitiúla agus an chórais iompair de.
Bhí Lee ábalta é féin a chosaint agus an-damáiste a dhéanamh do shluaite Grant, ach ní raibh saighdiúirí úra ar fáil do Lee ina n-áit siúd a básaíodh air i machaire an áir.
Sa bhliain 1865, thit an tóin as an gCónaidhm, nuair a ghéill Lee do Grant i dTeach na Cúirte in Appomattox.
Grant, Ulysses S.
Grant, Ulysses S.
Grant, Ulysses S.


27 Aibreán.
Is é an 27 Aibreán an 117ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 118ú lá i mbliain bhisigh. Tá 248 lá fágtha sa bhliain.


23 Iúil.
Is é an 23 Iúil an 204ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 205ú lá i mbliain bhisigh. Tá 161 lá fágtha sa bhliain.


4 Feabhra.
Is é an 4 Feabhra an 35ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 330 lá fágtha sa bhliain nó 331 i mbliain bhisigh.


16 Deireadh Fómhair.
Is é an 16 Deireadh Fómhair an 289ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 290ú lá i mbliain bhisigh. Tá 76 lá fágtha sa bhliain.


22 Iúil.
Is é an 22 Iúil an 203ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 204ú lá i mbliain bhisigh. Tá 162 lá fágtha sa bhliain.


20 Deireadh Fómhair.
Is é an 20 Deireadh Fómhair an 293ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 294ú lá i mbliain bhisigh. Tá 72 lá fágtha sa bhliain.


1740í.
Cinn stát.
Searlas IV


1750í.
Cinn stát.
Ferdinand III na Sicile agus Ferdinand IV na Napoli ("Ferdinand I na Dá Shicile")


1760í.
Cinn stát.
Seoirse II
Peadar III


1770í.
Cinn Stát.
Adolf Fredrik
Go-Sakuramachi


29 Eanáir.
Is é an 29 Eanáir an 29ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 336 lá fágtha sa bhliain nó 337 i mbliain bhisigh.


3 Feabhra.
Is é an 3 Feabhra an 34ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 331 lá fágtha sa bhliain nó 332 i mbliain bhisigh.


1780í.
Cinn Stát.
Searlas IV
Máire Tóireasa
George Washington


George Orwell.
Is é George Orwell ainm cleite Eric Arthur Blair, úrscéalaí Sasanach, 25 Meitheamh 1903 - 21 Eanáir 1950. Áirítear Orwell ar scríbhneoirí móra na fichiú haoise. Ba iad an dá úrscéal mhóra pholaitiúla, mar atá, Animal Farm (1945)
agus Nineteen Eighty-four (1949) a thuill clú domhanda dó. Aoir faoin Aontas Sóivéadach is ea an chéad cheann acu, agus é scríofa as peirspictíocht an tSóisialaí mheasartha nár thaobhaigh riamh leis an leagan Sóivéadach den chumannachas. An dara ceann acu, is úrscéal diostóipeach é, agus é ag trácht ar dhomhan na todhchaí atá roinnte idir trí mhórchumhacht ollsmachtúla. D'aistríodh an dá leabhar go lear maith teangacha. Mar sin féin, bhí Orwell i ndiaidh seal maith a chaitheamh ina scríbhneoir roimhe sin féin, agus é ag scríobh iriseoireacht, aistí, úrscéalta agus, fiú, beagáinín filíochta.
Fear meánaicmeach ab ea Orwell a chuaigh leis an sóisialachas i ndiaidh an tseala a chaith sé ina phóilín impiriúil i mBurma. Chuaigh sé go dtí an Spáinn le páirt a ghlacadh sa Chogadh Cathartha ansin, cosúil le cuid mhaith d'intleachtóirí clé a linne. Cé go raibh luí áirithe aige leis an Sóisialachas réabhlóideach, dhruid sé riamh siar ón gCumannachas, agus é, fiú, den tuairim gur "fórsa frithréabhlóideach" é an Páirtí Cumannach. Chuir sé go fíochmhar in aghaidh idé-eolaíochtaí ollsmachtúla na fichiú haoise, idir Naitsíochas agus Stailíneachas. Bhí tuiscint ghéarchúiseach aige d'éirim na hollsmachtúlachta, agus na coincheapa is na focail a chum sé le tagairt a dhéanamh do mheon na tíorántachta, ar nós an Deartháir Mór ("Big Brother"), an nuachaint ("newspeak") agus araile, úsáidtear i gcónaí iad le cur síos a thabhairt ar an dóigh a gcoinníonn na deachtóirí intinn na saoránach faoi smacht.
Tús a shaoil agus a thuismitheoirí.
Rugadh é i Motihari, Bengal san India, in aice le teorainn Neipeal. Ba iad a thuismitheoirí Richard Walmesley Blair agus Ida Mabel Blair née Limouzin. Bhí Richard Blair ag trádáil le codlaidín (óipiam), tráchtearra a bhí dleathach ag an am in Impireacht na Breataine. Cailín óg ab ea Ida Mabel nuair a casadh Richard uirthi, agus é ocht mbliana déag níos sine ná ise. Ba de mhuintir Limouzin í. Teaghlach seanbhunaithe i Moulmein, Burma, ab ea muintir Limouzin, agus iad ag tógáil long ansin. Mar sin féin, ní raibh ag éirí go rómhaith sa saol le hIda Mabel ach oiread le Richard, agus dealraíonn sé gur cleamhnas siosmaideach a bhí ann nach raibh na páisiúin mhóra ag baint leis.
Bliain i ndiaidh a bhreithe, 1904, thug a mháthair é féin is a dheirfiúr Marjorie ar ais go Sasana. D'fhan an t-athair thiar i Motihari, agus ní bhfuair an buachaill an chéad aithne air sula raibh sé naoi mbliana d'aois.
Na blianta scoile.
Is deacair a rá, an raibh a chéad óige sona nó mí-ádhúil. Is follasach go ndeachaigh tíorántacht an tsaoil i scoil chónaitheach St. Cyprian's in Eastbourne go dona i bhfeidhm ar mo dhuine. Go gairid roimh a bhás, thug sé cur síos dúisitheach ar an am a chaith sé ag freastal ar St. Cyprian's ina aiste "Such, Such Were the Joys". (Bhaist sé "Crossgates" ar scoil St. Cyprian's san aiste le nach bhféadfaí clúmhilleadh a chur ina leith.) Ón taobh eile de, tháinig a bhua scríbhneoireachta chun solais go moch, agus thuill a chuid scríbhinní, go háirithe na dánta, moladh dó ó phríomhoide na scoile. D'fhreastail sé ar St. Cyprian's san am céanna le Cyril Connolly, scríbhneoir tábhachtach comhaimseartha eile, ach ní bhfuair an bheirt acu aithne cheart ar a chéile ach i bhfad i ndiaidh bhlianta na scoile.
Nuair a bhí sé trí bliana déag d'aois, d'imigh sé ó St. Cyprian's. Chaith sé leathbhliain i gColáiste Wellington i mBerkshire, go dtí go bhfuarthas áit dó i gcoláiste cáiliúil Eton, scoil na scothaicme. Níor éirigh go rómhaith leis in Eton, áfach, agus níor bhain sé amach aon scoláireacht ollscoile. Mar sin, chuaigh sé go Burma le seirbhís a dhéanamh sna Póilíní Impiriúla ("Indian Imperial Police"). Bhain sé amach Burma i ndeireadh na bliana 1922, nuair a bhí sé naoi mbliana déag d'aois.
Sna Póilíní i mBurma.
Murab ionann agus an chuid ba mhó de thailte na hImpireachta, bhí Burma á rialú le lámh láidir mhíleata. Nuair a d'fhorghabh na Sasanaigh an tír sa dara leath den naoú haois déag, níor fhág siad aon rí dúchasach ná uasalaicme áitiúil in ainm is a bheith ag rialú na tíre, mar ba nós leo a dhéanamh san India. Bhí Burma á dúshaothrú ar dhóigh i bhfad ní ba bhrúidiúla ná an India, rud a chothaigh míshástacht agus meon ceannairce i measc mhuintir dhúchasach na tíre. Tá sé sábháilte a rá, mar sin, go bhfaca Orwell an taobh ba mheasa den Impiriúlachas i mBurma. Mar sin, is beag an t-ábhar iontais é gur ghlac sé snomh leis an gcóras impiriúil.
Ón taobh eile de, thug sé taitneamh do chultúr dúchasach Bhurma, agus é ag cur beospéise ann. Fuair sé tuiscint mhaith do theanga is do nósanna na tíre, rud is furasta a aithint ar an gcéad úrscéal leis, "Burmese Days". Chuir sé an chuid ba mheasa d'obair an státseirbhísigh choilínigh i míotar in aistí cosúil le "Shooting an Elephant" agus "A Hanging".
Ar an mBlár Fholamh i bPáras agus i Londain.
D'éirigh Orwell as an obair sna póilíní coilíneacha i Mí Iúil den bhliain 1927. Chuaigh sé ar ais chuig a mhuintir i Suffolk. An bhliain a bhí chugainn, thug sé a aghaidh ar Pháras, áit a ndeachaigh sé le hiriseoireacht. D'éiríodh leis ó am go ham altanna a fhoilsiú ar pháipéir Shasanacha agus Fhrancacha, agus é ag tabhairt cur síos ar shaintréithre chultúr Shasana do na Francaigh nó ag tuairisciú faoi shaol na Fraince do na Sasanaigh. San am seo a bhailigh sé an t-eispéireas as ar fháisc sé an leath Fhrancach dá chéad mhórshaothar neamhfhicseanúil, "Down and Out in Paris and London". Tá an leabhar seo curtha i láthair an léitheora mar nach mbeadh ann ach lomlán na fírinne, ach is dealraitheach go bhfuil cuid mhaith seanchais agus scéalta faoi mhadraí na n-ocht gcos measctha trí fhíor-thaithí an scríbhneora. Rinne Orwell a dhícheall le craiceann na fírinne a chur ar an saol ar an mblár fholamh a ndeachaigh sé tríd, ach is é an tátal a bhain fear scríofa a bheathaisnéise ná nach raibh Orwell leath chomh bocht san am agus a thugann sé fios ina leabhar.
I ndiaidh dó conablach dhá bhliain a chaitheamh san Fhrainc, d'fhill Orwell go Sasana. Chaith sé seal ina theagascóir príobháideach, ach nuair a chaill sé an jab sin, chuaigh sé ag freastal ar na tearmainn do dhíthreabhaigh le mianach na scéalta a thiomsú le haghaidh na leithe Sasanaí de "Down and Out in Paris and London".
Ba é "Down and Out..." an chéad leabhar leis a tháinig i gcló, ar an naoú lá de Mhí Eanáir 1933. Cheap sé an t-ainm cleite le haghaidh an leabhair seo. Fuair sé "Orwell" ó abhainn Orwell a ritheann trí Ipswich, agus thaitin "George" leis mar ainm fíor-Shasanach.
Tús na hÚrscéalaíochta.
Ina dhiaidh sin, chrom sé ar a chéad úrscéal a scríobh, mar atá, "Burmese Days". Le linn é a bheith i mbun na hoibre seo, bhí sé ag iarraidh suirí a dhéanamh le bean óg arbh ainm di Eleanor. Bhí sise i ngrá le fear eile, áfach, agus thug sí droim láimhe le hOrwell sa deireadh. Ba é an triantán grá seo a thug spreagadh don dara húrscéal a chum sé, mar atá, "A Clergyman's Daughter". Maidir leis an leabhar faoi Bhurma, chríochnaigh sé í sa bhliain 1933. Ós rud é gur thug sé cur síos thar a bheith criticiúil ar na státseirbhísigh Shasanacha i mBurma, áfach, ní raibh a fhoilsitheoir, Victor Gollancz, sásta an leabhar a chur i gcló, agus an eagla a bhí air go gcuirfí an dlí air faoi chlúmhilleadh agus an teach foilsitheoireachta ar fad a léirscrios air.
D'éirigh le hOrwell, áfach, an leabhar a fhoilsiú sna Stáit Aontaithe. Bhí an foilsitheoir Meiriceánach, Harper's, ar aon fhocal le Victor Gollancz go raibh an t-ábhar sách goilliúnach, agus leis an ionchúiseamh faoi chlúmhilleadh a chur ó dhoras roimh ré, b'éigean d'Orwell athruithe suntasacha a chur i bhfeidhm ar an leabhar.
Go gairid ina dhiaidh sin, chrom Orwell ar an gcéad úrscéal eile, "A Clergyman's Daughter". Níorbh é sin an leabhar ab fhearr a tháinig óna pheann, agus bhí Orwell chomh míshásta leis an úrscéal is nach gceadódh sé é a chur i gcló in athuair a fhad is a mhairfeadh sé féin beo. Níor hathfhoilsíodh an leabhar ar aon nós ach aon bhliain déag i ndiaidh bhás an údair. Go prionsabalta, tarraingíonn Orwell ar a shaol féin agus ar na daoine ina thimpeall agus é ag insint an scéil seo. Leabhar an-phríobháideach atá ann nach samhlófá le scríbhneoir poiblí polaitiúil cosúil le hOrwell. Más díol spéise é le haon duine, is é an príomhábhar suime atá ann ná an dóigh a gcaitheann an t-úrscéal seo súil ar mheon Orwell mar dhuine ar leith, mar phearsa indibhidiúil.
Ag Díol Leabhar - agus ag Pósadh.
Faoin am céanna, d'imigh Orwell go Hampstead. Roimhe sin, bhí sé ina chónaí i dteach a Aintín Nellie i Southwold. Réitigh an Aintín jab dó ag díol leabhar athláimhe i Hampstead, agus é breá sásta leis go raibh idir obair íoctha aige, agus buanchónaí air i Londain féin. Spreagadh don úrscéal "Keep the Aspidistra Flying" ab ea an t-athrú seo, freisin. Is é an cineál leabhar atá ann ná cur síos ar shaol an scríbhneora atá ag iarraidh fódú éigin a dhéanamh sa saol liteartha. Bhí Orwell ag fáil tuiscint cheart ar an bhficsean faoin am seo. Mar sin, tá an t-úrscéal níos fearr ná "A Clergyman's Daughter", agus é in ann stíl scigiúil, áiféiseach, íorónta a láimhseáil agus casadh greannmhar a bhaint as imeachtaí a shaoil fosta.
Mar ba dual dó, chuir Orwell cuimhní cinn a thréimhse ina shiopadóir leabhar i míotar in aiste bheag, "Bookshop Memories".
San am seo, bhí sé ag déanamh mórtachais lena sheanchara scoile Cyril Connolly arís. Bhí i bhfad níos mó glacadh le Connolly ná le hOrwell i gciorcail liteartha na heite clé san am seo, agus ba mhór an cuidiú le hOrwell an t-aitheantas áirithe seo. Bhí an pholaitíocht ag teacht isteach sa saol liteartha go tiubh téirimeach, agus an tAontas Sóivéadach ag cealgadh scríbhneoirí chuige le leabhair thaistil a chur ar pár. Ní dheachaigh Orwell leis an gCumannachas, áfach. Bhí cineál luí aige leis an ILP, nó Páirtí Neamhspleách an Lucht Oibre. Páirtí Marxach, réabhlóideach a bhí ann a raibh sé de chlaonadh ann intleachtóirí radacacha a mhealladh, nó má bhí an tILP drochamhrasach i dtaobh urraim neamhchriticiúil na gCumannach don Aontas Sóivéadach, ní raibh an páirtí sásta le Páirtí an Lucht Oibre ach an oiread, ó bhí aisling na réabhlóide tréigthe aige. Go bunúsach, ba é seo an seasamh polaitiúil a ghlac Orwell.
In Earrach na bliana 1935, tháinig athrú mór eile ar shaol Orwell, nó b'ansin a casadh Eibhlín Ní Sheachnasaigh (Eileen O'Shaughnessy) air. Múinteoir scoile de phór Ghaelach ab ea í a rugadh i South Shields i Tyneside, agus céim ollscoile aici sa Bhéarla ó Oxford. Bean fhuinniúil, ghreannmhar ab ea í a raibh idir theacht i láthair agus acmhainn oibre inti. Ní raibh Orwell i bhfad ag titim i ngrá léi, nuair a thosaigh sé ag caint ar chleamhnas agus ar phósadh. Sa bhliain 1936, dhá sheachtain roimh an lá ar shlánaigh sé trí bliana déag is fiche d'aois, phós Orwell Eibhlín.
Ag Cur Aithne ar an Lucht Oibre.
Siúd is nach gcuimhnítear mórán ar úrscéalta luatha an scríbhneora inniu, thabhaigh an "Aspidistra" an oiread sin clú d'Orwell agus gur fostaíodh é le leabhar tuairisceoireachta eile cosúil le "Down and Out..." a scríobh faoi shaol an lucht oibre sa Bhreatain. Mar sin, i dtús na bliana 1936, thaistil sé "tír dhubh" Shasana ar lorg an lucht oibre, agus é ag stopadh i dtithe prólatáireacha lóistín le peirspictíocht ón taobh istigh a fháil ar shaol na n-oibrithe agus ar an mbail a d'fhág géarchéim mhór eacnamaíochta na dtríochaidí orthu. Ar an taithí seo a bhunaigh Orwell an leabhar "The Road to Wigan Pier".
De thoradh na hoibre seo, chuir Orwell níos mó spéis i gcúrsaí na polaitíochta agus sa Sóisialachas. Mar sin féin, ní raibh sé compordach faoin dóigh a raibh na gluaiseachtaí polaitiúla ag iarraidh an scríbhneoir cruthaitheach a thiontú ina reacaire agus ina bholscaire, ina ionadaí don tsainleas aicme nach scinnfeadh ó pholasaí oifigiúil an pháirtí. An cineál Sóisialachais a dtugadh seisean urraim dó, ba Sóisialachas dá dhéantús féin é. Nuair a chuaigh sé ag troid i gcogadh cathartha na Spáinne, ní raibh sé meáite ar aon chineál Sóisialachas dogmatach ceartchreidmheach a chur chun cinn, ach an ghnáthshiosmaid agus an gnáthchuibheas daonna - "common decency", mar a dúirt sé féin - a chosaint ar dhíormaí Franco.
Orwell sa Spáinn.
Bhain sé amach an Spáinn i ndeireadh na bliana 1936, agus é ag ligean air féin go raibh sé ag brath ar altanna iriseoireachta a scríobh ón Spáinn. Nuair a fuair sé aithne ar shaol Bharcelona, is é an tátal a bhain sé as an iomlán "gurbh fhiú buille a bhualadh ar son na cúise seo", agus chuaigh sé san arm - is é sin, sna mílísteoirí réabhlóideacha. Roghnaigh sé mílíste an pháirtí ba chóngaraí don ILP, ó bhí dintiúirí ón ILP aige, - is é sin, Páirtí na nOibrithe ar son Aontú na Marxach, nó an POUM (Spáinnis: "Partido Obrero de Unificación Marxista", Catalóinis: "Partit Obrer d'Unificació Marxista"). "D'fhéadfá páirtí Trotscaíoch a thabhairt air", a mhínigh Orwell ní ba deireanaí, "ach amháin an scoilt idir Trotscaí féin agus cathaoirleach an pháirtí." Bhí mílíste ag an bpáirtí seo chomh maith leis na páirtithe polaitiúla eile sa Spáinn, agus i ndiaidh gearrchúrsa oiliúna agus druileála, bhain Orwell amach an cathéadan. An chuid is mó de na hóglaigh eile ón gcoigríoch, throid siad sa Bhriogáid Idirnáisiúnta a bhí go mór mór faoi thionchar na gCumannach. Fuair Orwell súil eile ar fad ar imeachtaí an chogaidh seachas lucht na mBriogáidí Idirnáisiúnta, agus é ag cur cogaidh i measc na Spáinneach. Is fíor, áfach, nach raibh mórán dá dteanga siúd ina phluc i dtús báire, go háirithe ó ba rud é gur Catalóinigh iad an chuid ba mhó de na comhchogaithe a bhí aige.
Ní raibh mórán troda ar siúl an áit a raibh Orwell, áfach. I ndiaidh tamaill fhada sa chuid chiúin de chathéadan na hAragóine, áfach, bogadh cathlán Orwell go dtí Huesca, cathair a bhí sealbhaithe ag fórsaí Franco agus í faoi léigear ag díormaí an Rialtais.
In Earrach na bliana 1937, tháinig Eibhlín go dtí an Spáinn le bheith níos cóngaraí dá fear céile. Fuair sí fostú i mbiúró an pháirtí POUM. Bhí an scoilt pholaitiúil idir na Cumannaigh agus an POUM ag dul chun doimhneachta faoin am seo, áfach, agus purgú polaitiúil in aghaidh an POUM ar na bacáin. I Mí na Bealtaine 1937, d'éirigh ina chogadh dearg idir an POUM agus na Cumannaigh i mBarcelona. Bhí Orwell ar ais ón gcathéadan ar chúiseanna drochshláinte, agus fuair sé é féin agus Eibhlín i lár na gcathanna seo. Chuir an t-achrann polaitiúil samhnas ar Orwell, agus d'fhill sé ar an gcathéadan san Aragóin le rud fónta éigin a chur i gcrích. Ar an 22ú lá de Mhí na Bealtaine, ghoin urchar é sa mhuineál, agus tugadh go dtí an t-ospidéal é.
Nuair a bhisigh Orwell an oiread is go raibh sé in ann dealú a lorg is a fháil ón mílíste, agus drochshláinte fágtha air go buan, fuair sé amach go raibh cosc curtha leis an bPOUM. Bhí daoine a raibh baint acu leis an bpáirtí á gcaitheamh i dtóin an phríosúin, mura rabhthas á marú scun scan. B'éigean d'Orwell agus d'Eibhlín bailiú as an Spáinn chomh luath in Éirinn agus ab fhéidir, rud a rinne siad.
Ar ais ón Spáinn.
Nuair a lámhachadh Orwell sa mhuineál, ba é an tairngreacht a fuair sé ó na dochtúirí nach dtiocfadh leis a ghuth a ardú thar chogar lag choíche feasta. Bhí an mícheart acu, áfach, nó tháinig an chaint ar ais aige de réir a chéile. Mar sin féin, chuaigh an Spáinn go mór mór i bhfeidhm air. An cúpla bliain i ndiaidh a thaithí cogaidh, chaith sé an chuid ba mhó den am ag iarraidh a leagan féin de Chogadh na Spáinne a chur chun cinn. Bhí an chuid ba mhó d'aos léinn na heite clé ag áitiú ar a chéile gurb é an leagan Cumannach den scéal a bhí fíor, agus lucht leanúna an PhOUM ag spiaireacht agus ag fealltóireacht agus ag obair do Franco faoi choim, an t-am ar fad. Bhí a fhios ag Orwell, a throid i measc mhílísteánaigh an PhOUM, nach raibh ann ach aithiseoireacht agus clúmhilleadh a tháinig as ceárta na gCumannach. Lena chás féin a chur os comhair an tsaoil mhóir, scríobh sé an leabhar cáiliúil úd "Homage to Catalonia".
Cé go raibh bua na cainte agus deis a labhartha ag Orwell arís, bhí a shláinte curtha ó mhaith ag cogadh na Spáinne. Bheadh a scamhóga ag luí air a raibh fágtha de shaol aige. Fuair sé deacair a chuid altanna a fhoilsiú, nó, an chuid ba mhó de na nuachtáin Shasanacha nach raibh ag fabhrú do Franco, bhí siad ag fabhrú do na Cumannaigh. Ós rud é go raibh Victor Gollancz, gnáthfhoilsitheoir Orwell, umhal go leor do Pháirtí Chumannach na Breataine Móire, bhí Orwell buartha faoina raibh i ndán do "Homage do Catalonia". Ar ámharaí an tsaoil, fuair sé tairiscint ó fhoilsitheoir eile, Secker & Warburg, agus tháinig an leabhar i gcló. Ní raibh suim ag na léitheoirí ann, áfach.
Mar sin féin, d'fhéad Orwell agus Eibhlín teacht slán ó gheimhreadh na Breataine Móire go Marrakech, Maracó, nó tháinig urraí saibhir chun tarrthála don scríbhneoir. Chaith siad roinnt ama i ndeireadh na bliana 1938 agus i dtús na bliana 1939 ansin, agus chrom Orwell ar an chéad úrscéal eile a chumadh, mar atá, "Coming up for Air".
An Cogadh.
Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh an Dara Cogadh Domhanda. Nuair a tuigeadh dó nach raibh an cogadh le seachaint, rinne sé scrúdú coinsiasa, agus is é an tátal a bhain sé as go raibh sé ina thírghráthóir dhílis go smior, nuair a tháinig an scéal go cnámh na huilinne. Mar sin, dhéanfadh sé a dhícheall le Sasana a chosaint ar Hitler.
Ní raibh lámh chúnta an scríbhneora chlé ag teastáil ón rialtas, áfach, rud a d'fhág buanfhrustrachas ar Orwell. Níor glacadh leis san Arm, agus an drochshláinte a bhí air, ach nuair a bunaíodh an fórsa cosanta áitiúil - an "Home Guard" - liostáil Orwell ansin gan mhoill. Bhí an chomhairle seo ag cur lena dhearcadh Sóisialach, nó bhí sé den tuairim go bhféadfadh an Home Guard teacht isteach áisiúil nuair a ghealfadh lá na réabhlóide i Sasana. Bhí sé in ann an Home Guard a chur i gcomparáid le mílístí na bpáirtithe polaitiúla sa Spáinn, cosúil le mílíste an PhOUM.
Nuair a thosaigh feachtas buamála na Breataine - an Bhliste, nó Cath na Breataine Móire - rug Orwell ar an bpeann le haiste fhada a bhreacadh síos ina gceanglódh sé le chéile a Shóisialachas agus an tírghrá Sasanach a d'aithin sé ag borradh ina chroí le teacht an chogaidh. An téacs a tháinig ar pár ansin, mar atá, "The Lion and the Unicorn: Socialism and the English Genius" ("An Leon agus an tAonbheannach - An Sóisialachas agus Dúchas Shasana"), is eochair é d'aigne an scríbhneora. Is é an téis a leag Orwell amach san aiste seo ná go gcaithfí córas Sóisialach a chur ar bun leis an gcogadh a ghnóthú don Bhreatain Mhór, agus nach mbeadh bua an chogaidh inaitheanta thar bhua an tSóisialachais. San am céanna, chuir sé béim ar leith ar thábhacht an leanúnachais chultúrtha don lucht oibre féin. Níorbh fhéidir agus níor cheadmhach, dar leis, forais, fothuithe agus institiúidí seanbhunaithe an tsaoil Shasanaigh a chur ar ceal sa teagmháil, fiú dá gcuirfí an uasalaicme chun báis i réabhlóid fhoréigneach. Tá an aiste ag cur thar maoil le dóchas as an todhchaí, agus ardmhuinín ag Orwell as na gnáthdhaoine agus as a gcumas cur le chéile le feabhas a saoil a bhaint amach.
I Mí Iúil 1941, fuair Orwell tairiscint oibre ón mBBC. Rinneadh léiritheoir de, agus é i mbun na gcláracha a bhí dírithe ar an India. Ar dtús, bhí sé ag coipeadh le díbhirce agus le díograis i dtaobh an jab nua. De réir a chéile, áfach, thosaigh an atuirse agus an díomá ag teacht air. Bhí sé míshásta, ach go háirithe, le heaspa tuisceana an BhBC do pholaitíocht na hIndia agus don dóigh cheart leis na hIndiaigh a ghiúmaráil. Bhí trioblóidí polaitiúla san India san am seo, agus cuid de na náisiúnaithe áitiúla ag dréim le cuidiú a lorg ón tSeapáin leis na geimhle Sasanacha a chroitheadh díobh. Bhí ciall ghéar de dhíth le cás na Breataine Móire a chur abhaile ar na hIndiaigh agus an bholscaireacht náisiúnaíoch a bhí ar siúl ina dtimpeall, a shíl Orwell, - ach ní raibh an chiall sin ag cách sa BhBC. Go bunúsach, níor glacadh na hIndiaigh ná polaitíocht a dtíre dáiríre, ar aon leibhéal le polaitíocht na Breataine Móire. Le teann míshástachta leis an gcorparáid, d'éirigh Orwell as a phost i ndeireadh na bliana 1943.
Ina dhiaidh sin, chuaigh Orwell ag iriseoireacht ar an "Tribune". Bhí sé ina eagarthóir liteartha, ach ní raibh an obair sin ag teacht leis go rómhaith, nó ní ligfeadh a chroí dó diúltú do na drochaltanna a thagadh isteach ó ábhair scríbhneoirí. Ón taobh eile de, má tháinig ábhar maith isteach ó scríbhneoirí aineoil, rinne Orwell a dhicheall len é a fhoilsiú agus a íoc mar ba chóir. Amach ón eagarthóireacht, bhí colún rialta aige ar an bpáipéar gach seachtain faoin gceannlíne "Mar is Rogha liom" ("As I Please"). Thuill dearcadh neamhspleách an cholúin sin clú dó, nó ag druidim le deireadh an chogaidh, ní bhíodh mórán colúnaithe eile sásta, abair, an tAontas Sóivéadach a lochtú. San am seo, bhí iriseoirí na heite deise féin ródhoirte don "Uncail Joe" Stailín le criticeoireacht cheart a dhéanamh air. Bhí Orwell an-bhisiúil ag scríobh píosaí gairide iriseoireachta san am seo. Thairis sin, bhí sé ag obair ar an "Animal Farm" cheana féin.
"Animal Farm" agus an chinsireacht.
Sa bhliain 1944, chuaigh Orwell ar lorg foilsitheora don "Animal Farm". Is é an cineál leabhar atá ann ná fabhalscéal faoi réabhlóid na Rúise ina gcaitheann ainmhithe na feirme an feirmeoir amach le cothrom na Féinne a chur ar bun ar an bhfeirm idir cineálacha éagsúla d'ainmhithe. De réir a chéile, áfach, téann na muca i gceannas ar an réabhlóid seo, agus iad ag fáil "cuid níos mó de chothrom na Féinne" ná na beithígh eile. Sa deireadh thiar, ní féidir na muca a aithint thar na feirmeoirí eile, ar daoine iad.
An cur síos a thug Orwell ar shaothair áirithe Dalí san aiste, áfach, bhí sé chomh lom is gur chinn an foilsitheoir í a ghearradh amach as na leabhair nuair a bhí siad clóbhuailte cheana féin. Mar sin, rinneadh cinsireacht ar aiste a bhí ag cosaint na cinsireachta mar rud!
Faoin am seo, rith le hOrwell páiste a uchtú. Shíl sé go raibh sé seasc, mar fhear, ach mar sin féin, theastaigh uaidh go géar clann a bheith aige. An páiste a ghabh sé ar altramacht, ba bhuachaill é a saolaíodh ar an 14ú lá de Mhí na Bealtaine sa bhliain 1944. Leanbh tabhartha a bhí ann, agus d'uchtaigh Orwell é go gairid tar éis a bhreithe. Baisteadh Richard Horatio Blair air, agus thug Orwell taitneamh dó ón tús. Cé go raibh a chuid oibre liteartha agus dualgaisí an athara ag iompairc le chéile, is é tuairim fhormhór mór na bhfinnéithe go raibh sé ina cheann maith don pháiste, agus é an-dáiríre faoi ról an athara mar a thuig sé é. Cé nach ndearna sé riamh aon seó bóthair don ghrá a bhí aige do na páistí, is léir óna chuid scríbhinní nár dhearmaid sé riamh a chéad óige féin, rud a chuir ar a chumas cás agus peirspictíocht an pháiste a thuiscint.
Thosaigh Orwell ag obair ar a mhórshaothar, "Nineteen Eighty-Four", i mblianta deireanacha an chogaidh. Níor tháinig bunsmaoineamh an úrscéil dhiostóipigh seo chuige mar a bheadh splanc ann. A mhalairt ar fad, bhí réamhshampla aige i litríocht na Rúise a chuaigh go mór i bhfeidhm air, mar atá, an t-úrscéal úd "Мы/My" ("Muidne") le Yevgeni Zamyatin, a scríobhadh chomh luath le tús na bhfichidí. Bhí an-mheas aige fosta ar "Rossem's Universal Robots" le Karel Čapek, an scríbhneoir Seiceach a chéadcheap an focal "róbat".
Bás a Mhná Céile.
San am seo, fuair Eibhlín bás. Bhí drochshláinte ag luí uirthi le tamall anuas, agus tháinig sé chun solais go raibh sceachaillí ag fás ina hútaras. Ní raibh teacht timpeall air go gcaithfeadh sí obráid a fháil chomh luath in Éirinn agus ab fhéidir. Ar an 29ú lá de Mhí na Márta, 1945, chuaigh sí faoi scian an mháinlia, ach níor tháinig sí slán as an obrádlann. Shíothlaigh sí le linn na lansóireachta.
Bhí Orwell go mór mór faoi mhéala i ndiaidh bhás a mhná céile. Le héalú ón méala sin, chuaigh sé go dtí an Ghearmáin, a bhí díreach á forghabháil ag díormaí na gcomhghuaillithe, agus é ag brath ar altanna a scríobh faoin tír agus faoin gcuma a bhí uirthi faoi láthair. Níor éirigh an tuairisceoireacht leis chomh maith agus a bhí pleanáilte aige, ach mar sin féin, is fiú súil a chaitheamh ar "The Future of a Ruined Germany" agus "Revenge is Sour".
Bhí rath ar an "Animal Farm", ar a laghad. Tháinig an Cogadh Fuar i leaba an Dara Cogadh Domhanda, agus d'éirigh na léitheoirí ní b'fháiltiúla i leith teachtaireacht pholaitiúil fhrith-Chumannach an fhabhalscéil. Thuill an t-úrscéal crág mhaith airgid d'Orwell, ach ní mó ná sásta a bhí sé leis an gciall a bhain lucht na heite deise as. Bhí na coimeádaigh den tuairim go raibh Sóisialachas - is é sin, gach sórt Sóisealachais - bréagnaithe ag an leabhar. Níorbh é seo barúil Orwell.
Faoin am seo, tháinig sé chun solais go deifnideach go raibh Orwell tar éis eitinn a tholgadh sa Spáinn. Níor admhaigh sé leis féin gur mar sin a bhí, áfach. Bhí sé meáite ar an úrscéal "Nineteen Eighty Four" a chríochnú, sula rachadh sé ag éileamh in aon ospidéal. Le fuadar agus fústar na cathrach móire a thréigean, d'fhág sé a árasán in Islington agus chuaigh sé a chónaí i gceann de na hoileáin Ghaelacha in Albain, Diùra. Shocraigh sé síos i nDiùra in Aibreán na bliana 1945, ach bhí sé ag brath ar an aistriú seo le píosa maith anuas, agus an taithneamh a thug sé don áit ó chonaic sé an chéad uair í. I nDiùra a scríobh sé an chuid ba mhó den úrscéal "Nineteen Eighty-Four". Bhí ceisteanna na hollsmachtúlachta agus na "nua-chainte" ag dul trína intinn san am seo, rud is féidir a léamh ar a chuid aistí ón tréimhse seo, go háirithe "Politics and the English Language" agus "The Prevention of Literature".
1984 agus deireadh a shaoil.
I rith na gcúig mblian deireanach dá shaol, bhí sé ag scríobh "Nineteen Eighty-Four" agus ag breacadh síos nótaí iriseoireachta san am céanna. Bhí a chuid saothair le léamh ar an "Tribune", ar an "Observer" agus ar an "Manchester Evening News", ach, thairis sin, thagadh aistí leis i gcló in irisí beaga liteartha freisin. Maidir leis an "Nineteen Eighty-Four", foilsíodh sa bhliain 1949 é, ach bhí sé críochnaithe sa bhliain roimhe sin. Is é an gnáthscéal a bhíonn ag dul timpeall ná go raibh an teideal sin "1984" bunaithe ar bhliain chríochnaithe na scríbhneoireachta, agus nach ndearna Orwell ach an dá dhigit dheireanacha a mhalartú ar a chéile. Le fírinne, is é an teideal a cheap sé ar dtús ná "The Last Man in Europe" - "An Duine Deireanach san Eoraip", agus dealraíonn sé gurbh é Fredric Warburg, foilsitheoir an leabhair, a sholáthair an teideal deifnideach.
Sa bhliain 1948, bhunaigh rialtas Pháirtí an Lucht Oibre rannóg faisnéise i Roinn na nGnóthaí Eachtracha (Foreign Office) le troid a chur ar na Cumannaigh agus le bolscaireacht fhrith-Chumannach a scaipeadh. Chuidigh Orwell leis an obair seo, nó thug sé do Celia Kirwan, cara leis a bhí fostaithe ag an rannóg, liosta de scríbhneoirí a bhí, dar leis féin, róbháúil leis na Cumannaigh, ionas nár chóir don rannóg úsáid a bhaint as a gcuid saothair. Bhí naoi n-ainm déag is fiche ar an liosta, ina measc Kingsley Martin (príomheagarthóir an "New Statesman" san am) chomh maith le Charles Chaplin agus Michael Redgrave. Tá sé ina ábhar conspóide cén fáth a ndéanfadh Orwell a leithéid, ach le fírinne, níl sé ródheacair an scéal a mhíniú: bhí Orwell riamh ag cur in aghaidh an Stailíneachais ar mhaithe leis an Sóisialachas Daonlathach ba rogha leis féin, agus mar sin, bhí sé breá sásta comhoibriú le rialtas Pháirtí an Lucht Oibre in aghaidh an chomhnamhad. Ní raibh sé ag milleánú aon duine go héagórach, ach an oiread: na daoine a bhí ar an liosta, bhí siad go léir tar éis luiteamas leis an Aontas Sóivéadach a léiriú in am éigin.
I nDeireadh Fómhair sa bhliain 1949, phós Orwell Sonia Brownell. Fuair sé bás ón eitinn i Londain ar an 20 Eanáir, 1950, i ndiaidh fhoilsiú an úrscéil Nineteen Eighty-Four. Na trí bliana deireanacha dá shaol, bhí sé go minic ag éileamh leis an gcréachta san ospidéal. hAdhlacadh é de réir nósanna na hEaglaise Anglacánaí i Sutton Courtenay i Sír Oxford, agus a cheartainm - Eric Arthur Blair - le léamh ar an leacht.
Uaigh - "Eric Arthur Blair" le léamh ar an leacht
Tagairtí.
Orwell, George
Orwell, George
Orwell, George
Orwell, George


8 Lúnasa.
Is é an 8 Lúnasa an 220ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 221ú lá i mbliain bhisigh. Tá 145 lá fágtha sa bhliain.


27 Bealtaine.
Is é an 27 Bealtaine an 147ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 148ú lá i mbliain bhisigh. Tá 218 lá fágtha sa bhliain.


Rutherford B. Hayes.
B'é Rutherford Birchard Hayes (4 Deireadh Fómhair, 1822 – 17 Eanáir, 1893) 19ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 3 Márta, 1877 go dti an 4 Márta, 1881.
Hayes, Rutherford B.
Hayes, Rutherford B.
Hayes, Rutherford B.


4 Deireadh Fómhair.
Is é an 4 Deireadh Fómhair an 277ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 278ú lá i mbliain bhisigh. Tá 88 lá fágtha sa bhliain.


1 Deireadh Fómhair.
Is é an 1 Deireadh Fómhair an 274ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 275ú lá i mbliain bhisigh. Tá 91 lá fágtha sa bhliain.


26 Feabhra.
Is é an 26 Feabhra an 57ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 308 lá fágtha sa bhliain nó 309 i mbliain bhisigh.


2 Aibreán.
Is é an 2 Aibreán an 92ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 93ú lá i mbliain bhisigh. Tá 273 lá fágtha sa bhliain.


Platón.
Is athair na fealsúnachta é Platón (Gréigis: "Πλάτων") (427 - 347 RCh) a rugadh is a fuair bás san Aithin. Tá a chuid oibre go léir againn. Is é seo an chéad obair fhealsúnachta thábhachtach atá ann. Ba leanúnaí le Sócraitéas é agus máistir Arastotail ina dhiaidh sin. Tá smaointeoireacht Phlatóin ina bunchloch thábhachtach ó thaobh fhorbairt eolais agus bhéascna an Iarthair de. Thart ar 385 RC is ea a bunaíodh an tAcadamh díreach ó thuaidh den Aithin, institiúid a raibh tionchar mór aige.
Cúlra.
B'as cúlra faoi phribhléid san Aithin do Phlatón. Laoch Phlatón ab ea Sócraitéas, a d'imir an-tionchar air. Dhaor an demos Sócraitéas chun báis de bharr moráltacht óige na hAithne a mhilleadh dar leo. An príomhsmaoineamh a bhí ag Sócraitéas ná go raibh a fhios aige nach raibh aon rud ar eolas aige agus go mba chóir gach rud a cheistiú ar an mbonn sin.
An Phoblacht.
Is é An Phoblacht an saothar is mó de chuid Platóin agus tá sé i gcruth agallaimh. Is í samhail na huaimhe, samhail cháiliúil a úsáideadh. Bhaineann an leabhair le cúrsaí fealsúnachta agus polaitíochta agus scríobhadh é timpeall 390 RC.
Platón


Generalitat de Catalunya.
Is é atá ann leis an Generalitat de Catalunya ná an institiúid fhéinrialaitheach sa Chatalóin. Tá fréamhacha an Generalitat le fáil i rialtas Choróin Aragóin sna meánaoiseanna.
Chuir Franco an Generalitat faoi chois i 1939 tar éis a bhua i gCogadh Cathartha na Spáinne. Sheol an Gestapo an t-uachtarán Lluís Companys ar ais go dtí an Spáinn ón Fhrainc agus lámhachadh é i gCaisleán Montjuïc i 1940. Athbhunaíodh an Generalitat ar an 29 Meán Fómhair 1977 tar éis bás Fhranco agus athbhunú an daonlathais sa Spáinn.


An Aithin.
Is í an Aithin, nó an Ataen (Gréigis: "Αθήνα", Athína), príomhchathair na Gréige agus príomhbhaile réigiún na hAtaice. Baineann an ainm leis an mbandia Aitéiné, cosantóir na cathrach. Tá fréamhacha an daonlathais le fáil sa chathair seo ó Ré Órga na Sean-Gréige.
Tá 4.5 milliún duine ina gcónaí sa chathair faoi láthair, níos mó ná an tríú cuid de dhaonra na Gréige. Bhí na chéad Cluichí Oilimpeacha nua-aimseartha ar siúl sa chathair sa bhliain 1896 agus iad ar siúl ann den dara huair sa bhliain 2004.
Stair.
Téann stair na cathrach siar go dtí an Chlochaois. Bhí an Aithin ar na cathairstáit ba chumhachtaí i gcaitheamh Ré Órga na Sean-Gréige, idir na blianta 500 is 336 RCh. Ba í an Acrapail nó dún ard áit mhór na ndeasghnáth. Ba é an Partanón, teampall Ataene, an t-áras ba mhó sa chathairstát, agus dealbh Ataene a bhí timpeall ar 10 méadar ar airde in aice leis. Ba é Peiricléas ceannaire na hAithine nuair a bhí an chathair i mbuaic a réime.
Ainm.
Meastar go bhfuil baint idir ainm na cathrach agus an bandia Aitéiné. "An Àithne" a deirtear i nGaeilge na hAlban, agus "Yn Atheen" i nGaeilge Mhanann.
Tagairtí.
Aithin


Isaac Newton.
Fisiceoir agus matamaiticeoir Sasanach ba ea an Ridire Isaac Newton (4 Eanáir, 1643 - 31 Márta, 1727). D'fhoilsigh sé a mhórshaothar "Philosophiae Naturalis Principia Mathematica" ("Prionsabail Mhatamaiticiúla na Fealsúnachta Aiceanta") sa bhliain 1687. Chuir na dlíthe a nocht sé sa saothar seo bonn faoi dhul chun cinn na fisice is na meicnice go dtí an lá atá anois ann. Mhínigh a chuid dlíthe, ar nós dlíthe na gluaiseachta is dlí na himtharraingthe, fithis na reann timpeall na gréine agus fithis na gealaí timpeall an domhain. Cheap Newton agus Leibniz an mionchalcalas timpeall an ama céanna agus go neamhspleách ar a chéile.
Íomhánna.
Newton, Isaac
Newton, Isaac
Newton, Isaac


James A. Garfield.
Ba é James Abram Garfield (19 Samhain, 1831 – 19 Meán Fómhair, 1881) 20ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Toghadh ina uachtarán é ar an 3 Márta, 1881. Lámhaíodh é ar an 2 Iúil den bhliain chéanna, agus d'éag sé ar an 19 Meán Fómhair. Ba é Charles J. Guiteau an dúnmharfóir.
Garfield, James A.
Garfield, James A.
Garfield, James A.


Sócraitéas.
Fealsamh de chuid na seanGhréige is ea Sócraitéas (Σωκράτης Sōkrátēs). Deirtear gurb as a fáisceadh fealsúnacht an Iarthair agus go bhfuil sé ar chumadóirí na fealsúnachta morálta. Níor fhág sé aon rud scríofa ina dhiaidh; go hindíreach a tháinig a fhealsúnacht anuas chugainn (go háirithe trínar scríobh Platón).
Beatha Shócraitéas.
Rugadh é sa bhliain 470 BC; dealbhóir ba ea a athair agus bean feasa ba ea a mháthair, agus níl aon amhras ná go bhfuair sé an gnáthoideachas. Ach lean sé den fhoghlaim ar feadh a shaoil, cé go mbíodh iarracht den íoróin ar a chuid cainte agus é á rá go mbíodh sé ina dheisceabal ag máistir éigin. Ní raibh gustal aige riamh. É maol, gránna, meabhrach, racht air uaireanta ach é de chumas aige daoine a mhealladh.
Thosaigh sé ag teagasc timpeall na bliana 435, sa tsráid, sna hárais ghleacaíochta, sna siopaí beaga, go fánach. É ag iarraidh daoine a dhéanamh níos críonna trí thabhairt orthu a n-aineolas féin a thuiscint: “Tá a fhios agam nach eol dom faic”. Ba é Apaill, dar leis, a chuir iachall air a bheith ina fhealsamh, á iniúchadh féin agus ag iniúchadh daoine eile. Eisean an t-aon fhíorshaoránach amháin, dar leis – an t-aon duine amháin a cheistíodh é féin i ngeall ar an bpolaitíocht. Níor stad sé den cheistiú riamh.
Bhí sé ina shaighdiúir uaireanta, é ag troid go cróga i roinnt cathanna. Phós sé (dhá uair, b’fhéidir) agus bhí clann air. É páirteach i gcúrsaí polaitíochta. Chuaigh Platón leis ina fhear páirte timpeall na bliana 407, agus bhunaigh a lucht leanúna roinnt scoileanna fealsúnacha.
Faoi dheireadh chuir a naimhde trí choir ina leith: cuma úr a chur ar na déithe, déithe nua a chumadh (chreid sé i sprid chaomhnaithe a stiúradh é), agus an t-aos óg a chur ar seachrán. Cuireadh cúirt air agus ciontaíodh é; bhí an bás nó pionós éigin nárbh é ar a rogha aige, agus dúirt mo dhuine gur rogha leis pingin a íoc! Tháinig fearg ar na breithiúna agus daoradh chun báis le nimh é. Bhí faill aige le héalú ach dúirt sé gurbh fhearr leis géilleadh don dlí, agus lean sé air ag cur cúrsaí trí chéile go fuarchúiseach go dtí an lá deireanach (399). Rinne sé laoch den mhachnóir – an duine atá sásta bás a fháil ar son a chuid barúlacha.
Teagasc Shócraitéas.
Is iomaí míniú is féidir a dhéanamh ar theagasc Shócraitéas; “Téigh amach ort féin,” a deireadh sé, abairt nach mór a shoiléiriú. Tá an fhianaise is luaithe le fáil ina lán foinsí – dráma le hAireastofáinéas ("Na Scamaill"), rudaí eile a scríobh a lucht leanúna, agus a bhfuil fanta de na téacsanna a scríobh a naimhde. Má scagtar an fhianaise go léir, dealraíonn sé nach mór an tsuim a bhí aige (ná ag a lán eile lena linn) i gcúrsaí fisice: deir sé gur bheag an mhaith iad na teoiricí a bhaineann leis an aontacht agus leis an iolrachas, leis an suaimhneas agus leis an nginiúint. Deir foinse amháin go ndearna Socraitéas dhá aicme den saol: rudaí daonna (an chráifeacht, an áilleacht, an chóir, cúrsaí polaitíochta agus eile) agus rudaí diaga (dála chruthú an domhain). Tríd an réasún a thuigimid an chéad aicme, ach is iad na déithe amháin a thuigeann an dara ceann. Léiríonn seo cé chomh diaganta is atá machnamh Shocraitéas; cuireann na lianna ord diaga an eolais droim ar ais, rud a thugann an éagráifeacht leis.
Is fearr le Sócraitéas an chuspóireacht ná an bun fisiceach a thugann na réamhShócraitéasaigh le feiminéin nádúrtha agus mhorálta; tá cúis stiúrtha ann. Ach níl doicheall air roimh an eolaíocht inti féin; fiafraíonn sé de na fisiceolithe a bhfuil a ndóthain eolais acu ar rudaí daonna chun go mbraithfidís gur ceart dóibh an t-ord diaga a chur le bun.
Sócraitéas agus na Sofaistí.
Ní dhiúltaíonn Sócraitéas don Sofaisteachas go léir; measann sé gur ealaín ríoga atá ann, ach déanann sé idirdhealú idir na meáin agus an aidhm. Tá sé de chuspóir ag an Sofaisteachas é a chur ar chumas daoine deis a labhartha agus a ngníomhaithe a bheith acu, iad a bheith in ann gnó poiblí agus gnó baile a stiúradh. Ba mhaith le Sócraitéas an cuspóir; bhí sé ar aon aigne leis na Sofaistí agus iad á rá nach cóir do dhaoine bacadh le haon ghnóthaí ach amháin na cinn a bhain leo – gnóthaí daonna agus cultúir. Is é an dearcadh a bhí ag na Sofaistí i leith an oideachais gurbh éigean na acmhainní uilíocha a shaothrú. Os a choinne sin, áfach, ní dhearna Socraitéas an duine a uaisliú toisc nach raibh na déithe ann; a mhalairt ar fad, is é an srian a chuirtear leis an duine de bharr na diagachta a thugann air a chuid acmhainní a shaothrú ina limistéar féin.
Mar fhocail scoir, cuireann an ealaín i gcéill go bhfuil eolaíocht ann. Chuimhnigh na fisiceolaithe, dar le Sócraitéas, ar an eolaíocht gan ábhar; chuimhnigh na Sofaistí ar an ábhar gan eolaíocht. Ba léir, mar sin, go bhféadfadh críonnacht neamhspleách a bheith ann a d’aontódh an ealaín agus an eolaíocht, í in ann daoine a mhúnlú agus fíorshonas a sholáthar. Sin í an chiall atá leis an abairt “Téigh amach ort féin”.
Téigh amach ort féin.
I ndáiríre, tá fíorghaois Shócraitéas le fáil sa ráiteas “Ní heol dom faic ach go bhfuilim gan eolas” (Ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα). Ach ní gá, mar sin, go gcaithfidh an duine dul amach air féin go háirithe; is ceart dó cuimhneamh air féin mar dhuine ar bith, á shaoradh féin ó bharúlacha nach bhfuil iontu ach bunsmaointe bréagacha; sin an t-aon chomhfhios amháin a oireann dár gcumas tuisceana. Fágann an t-aineolas faoi smacht na dtuairimí sinn; is í an tuiscint a fhuasclaíonn sinn agus a bhronnann an neamhpleáchas orainn.
Tagairtí.
Sócraitéas


Arastotail.
Ba é Arastotail (Gréigis: "Αριστοτέλης", Aristotelēs; 384 RC – 7 Márta, 322 RC) ceann de na fealsúnaí ba thábhachtaí sa tSean-Ghréig.
In éineacht lena mháistir Platón, is ceann de mhór-smaointeoirí i dtraidisiún fealsúnachta an Iarthair é.
Rugadh agus óige.
Rugadh Arastotail i Stagira, ar an leithinis de Chalcidice i 384 RC. Bhí a hathair, Nicomachus, ina lia cúirte do Rí Amyntas III na Macadóine. Níor fhreastail sé ar scoil, mhúin a hathair sa bhaile é. B'fhéidir gurbh é eolais leighis a hathar a bhí mar inspioráid dá suim i bhfeiniméin nádúrtha níos déanaí.
Níl mórán eolas le fáil faoina mháthair, Phaestis, a fuair bás go luath ina shaol. D'éag a hathair nuair a bhí Arastotail deich mbliana d’aois, agus fágadh mar dhílleachta é. Chuireadh faoi stiúradh a uncail é, Proxenus na n-Atarnéas. Mhúin sé dó faoin Ghréig, reitric, agus filíocht.
Chuaigh sé chuig an Aithin nuair a bhí sé 17, agus d’fhreastal sé, "an Acadamh". Go tapaidh, d'éirigh Arastotail mar dalta is fearr Phlatóin. D'fhan sé ann le haghaidh 20 bliain.
Bhunaigh Arastotail an scoil peiripitéatach na "hArastotailíochta".
Sonraí Saoile.
Rugadh: 384 RC
Bás: 7 Márta 322 RC
Príomh Suimeanna: An pholaitíocht, An mheitifisic, Eolaíocht, Loighic
Smaointe a seasann amach: An Mheán Órga, Réasún, Paisean
Aristoteles


22 Deireadh Fómhair.
Is é an 22 Deireadh Fómhair an 295ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 296ú lá i mbliain bhisigh. Tá 70 lá fágtha sa bhliain.


7 Feabhra.
Is é an 7 Feabhra an 38ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 327 lá fágtha sa bhliain nó 328 i mbliain bhisigh.


5 Iúil.
Is é an 5 Iúil an 186ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 187ú lá i mbliain bhisigh. Tá 179 lá fágtha sa bhliain.


7 Iúil.
Is é an 7 Iúil an 188ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 189ú lá i mbliain bhisigh. Tá 177 lá fágtha sa bhliain.


21 Samhain.
Is é an 21 Samhain an 325ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 326ú lá i mbliain bhisigh. Tá 40 lá fágtha sa bhliain.


31 Bealtaine.
Is é an 31 Bealtaine an 151ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 152ú lá i mbliain bhisigh. Tá 214 lá fágtha sa bhliain.


Chester A. Arthur.
B'é Chester Alan Arthur (5 Deireadh Fómhair, 1829 – 18 Samhain, 1886) an 21ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 20 Meán Fómhair, 1881 go dti an 3 Márta, 1885. Ceapadh é mar Uachtarán i ndiaidh feallmharaithe James Garfield sa bhliain 1881.
Arthur, Chester A.
Arthur, Chester A.
Arthur, Chester A.


18 Samhain.
Is é an 18 Samhain an 322ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 323ú lá i mbliain bhisigh. Tá 43 lá fágtha sa bhliain.


1886.
Tarluithe.
a> ina bhfuarthas coirp Ludwig II agus a dhochtúra.


Barcelona.
Is í Barcelona príomhchathair na Catalóine agus is ceann de mhór-chathracha na hEorpa í. Tá sí suite in oirthuaisceart na Spáinne agus is í an dara cathair is mó na Spáinne. Tá timpeall is 1,583,000 ina gcónaí sa chathair agus tá timpeall 4,042,000 ina gcónaí san limistéar uirbeach. Is Catalóinis an priomh-theanga a labhraítear ann.
Is é F.C. Barcelona príomh-chlub sacair na cathrach. Tá aithne ar an gcathair freisin mar gheall ar a stair ealaíonta, go háirithe do obair an ailtire Gaudì (na tithe Casa Milà (La Pedrera) agus an Casa Batlló ar an bPasseig de Gràcia agus an eaglais an Sagrada Família), iarsmalann Fundació Joan Miró agus iarsmalann Pablo Picasso. Tá go leor ceantar difriúil sa chathair. Is dócha gurb iad na cinn is cáiliúla ná an Barri Gòtic (seanchathair) agus La Rambla, siúlóid mhór fhada a théann síos chuig an bhfarraige ón phríomhchearnóg, Plaça Catalunya.
Aimneacha.
Tagann an ainm "Barcelona "ón sean-Ibéarais "Barkeno", fianaise déanta le inscríbhinn ar shean-bhonn sa scríobh Ibéarach.


Väinö Linna.
Ba é Väinö Valtteri Linna, () a rugadh in Urjala ar an 20 Nollaig, 1920 agus a shíothlaigh i dTampere ar an 21 Aibreán, 1992, scríbhneoir náisiúnta na Fionlainne thar aon scríbhneoir eile san fhichiú haois. Cosúil le scríbhneoirí móra a thíre i gcoitinne, scríobhadh sé prós réadúil i stíl eipiciúil an chanbháis leathain. Ba scríbhneoir prólatáireach é ar a bhealach féin, ach ní dheachaigh sé riamh le Cumannachas ná fiú le Daonlathas Sóisialta. Rinne sé a chomhionannú le haicme an lucht oibre sa chiall leathan, agus é ag tabhairt cur síos craicneach inchreidte ar chinniúint na mbochtán Fionlannach agus ar an dóigh ar streachail siad a mbealach i dtreo an stáit shoilíosaigh nua-aimseartha.
Cruachás a Óige.
Tionóntaí talún agus scológa ab ea muintir Linna, agus iad ina gcónaí in Urjala leis na cianta cairbreacha anuas. Bhí athair an scríbhneora, Vihtori, ina thionónta ar thailte an tiarna talún a bhí i seilbh an mhaintí úd Honkala i bparóiste Urjala, agus é ag obair sa seamlas áitiúil san am céanna le tuilleadh airgid a shaothrú. Cailleadh le fiabhras é nuair a bhí an scríbhneoir ina bhuachaill seacht mbliana d'aois, agus níor mhór don mháthair dul ag obair. Roimhe sin féin, bhí triúr deartháireacha le Väinö óg básaithe leis an eitinn a bhí ina sciúirse mhillteanach i measc na mbocht. Bhí an dearg-ádh leis an scríbhneoir nár tholg sé féin an galar ina pháiste dó.
Fear Oibre.
Bhí an mháthair go dian ag cur brathladh ar a clann, ach, ina dhiaidh sin féin, mhúin sí do Väinö óg léamh agus scríobh sula ndeachaigh sé ar scoil. Chuidigh an teagasc sin leis an mbuachaill ar scoil, ach nuair a chríochnaigh sé an bhunscoil, ní fhéadfadh a mhuintir tuilleadh scolaíochta a mhaoiniú dó. Ní raibh sé sásta leis an gcineál obair thalmhaíochta a bhí ar tairiscint in Urjala, agus mhothaigh sé mífhoighne ag teacht air i dtimpeallacht chaol na tuaithe. Shantaigh sé saol na cathrach, agus i ndiaidh cúpla bliain, chuaigh sé ag obair i monarcha línéadaigh Finlayson i dTampere. An nós léitheoireachta a bhí tréigthe aige go sealadach, tháinig sé ar ais, agus chaitheadh sé an chuid ba mhó dá am saor sa leabharlann.
Ina Shaighdiúir dó.
Nuair a d'éirigh ina chogadh idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach, chuaigh Väinö óg sna saighdiúirí chomh maith le duine. Cuireadh i gceannas ar chomplacht meaisinghunnadóirí é, ach nuair a tháinig deireadh le Cogadh an Gheimhridh, fuair sé de chúram cleachtadh a thabhairt do shaighdiúirí nua-earcaithe. Nuair a phléasc Cogadh na Leanúna amach, agus na Fionlannaigh ag dul chun cogaidh le taobh na Gearmáine Naitsíche chun a gcuid críocha caillte a éileamh ar ais ar an Aontas Sóivéadach, cuireadh Linna i gceannas ar a chomplacht meaisínghunnadóirí arís.
Uafás an Chogaidh.
An iarracht seo, áfach, bhain tubaiste don chomplacht: stróic pléascán Rúiseach an chuid ba mhó acu as a chéile, agus b'é Linna féin an t-aon duine amháin a tháinig slán as an teagmháil. Bhí fir a chomplachta ag dul thart le crann teileafóin a bhí prapáilte le clocha móra, nuair a bhuail granáid an crann seo. Rinne an phléasc bloghanna de na clocha, rud a chuir go mór mór leis an eirleach. Ní dheachaigh ach néal i Linna féin, ach nuair a tháinig sé thart arís, fuair sé é féin fliuch báite i bhfuil a chuid fear, rud a bhain stangadh mór as. Níor thréig cuimhne an lae sin é choíche, ní nárbh ionadh.
Le Bheith ina Scríbhneoir.
Le linn an chogaidh, bhí na tithe foilsitheoireachta chomh maith le Foras Bolscaireachta an Stáit ("Valtion Tiedoituslaitos") ag iarraidh scríbhneoirí a earcú as measc na saighdiúirí chun cur síos a thabhairt ar na himeachtaí cinniúnacha i stair an náisiúin. Ansin, bhí Linna ag coinneáil dialann chogaidh, agus thairg sé a dhialann do WSOY, ceann de na tithe foilsitheoireachta is mó san Fhionlainn. Fuair sé an dialann ar ais, nó bhí na foilsitheoirí den tuairim nach raibh sí infhoilsithe go fóill, siúd is go raibh mianach ann don té a d'fháiscfeadh an litríocht as. Dhúisigh sé uaillmhian scríbhneoireachta Linna.
I ndiaidh an chogaidh, phós Linna an cailín, Kerttu Sauri, a casadh air i mblianta an chogaidh agus shocraidh sé síos ina fhear oibre arís. Shílfeá go raibh sé éirithe as an aisling scríbhneoireachta, ach ní raibh. Chrom sé ar litríocht ardealaíonta, cosúil le Arthur Schopenhauer, Carlyle nó Friedrich Nietzsche, a léamh mar ullmhúchán do chaithréim na scríbhneoireachta. San am seo, chum sé an chéad úrscéal leis a tháinig i gcló ceart, "Päämäärä".
"Päämäärä" - An Cuspóir Sroichte.
Foilsíodh "Päämäärä" - "An Cuspóir" - sa bhliain 1947. Ní raibh ann go bunúsach ach cur síos dírbheathaisnéisiúil ar shaol an fhir oibre a chuireann roimhe a shaol a fheabhsú agus cuspóir ar leith a bhaint amach - agus is é an cuspóir seo ná dul le scríbhneoireacht. Chuaigh an t-úrscéal go mór mór i bhfeidhm ar na léirmheastóirí agus an cur síos dúisitheach a thug sé ar mhífhoighne na hóige, ar an míshuaimhneas is ar an míshástacht leis an saol is dual do dhaoine óga gach glúin. Níor dhíol an leabhar go rómhaith, áfach. Mar sin féin, d'oscail sé doirse na gciorcal liteartha os comhair an scríbhneora óig. Fuair sé aithne ar Alex Matson, a bhí ina léirmheastóir agus ina scríbhneoir aithnidiúil aistí, agus d'imir aiste thábhachtach Mhatson, "Romaanin taide" ("An Úrscéalaíocht"), an-tionchar ar Linna mar scríbhneoir.
"Musta rakkaus" agus an Ghéarchéim Mheisiasach.
Sna sálaí ag "Päämäärä", tháinig an chéad úrscéal eile amach go tiubh téirimeach - "Musta rakkaus", is é sin, "An Grá Dorcha". Triantán grá is ábhar don scéal drámatúil seo a bhí suite i saol an lucht oibre a raibh an oiread sin dlúthaithne ag an scríbhneoir air. Thuill an leabhar seo clú dó ó na léitheoirí (agus airgead ó chustaiméirí na siopaí leabhar) chomh maith leis na léirmheastóirí, agus bronnadh duaiseanna litríochta air. Bhí an chuma ag teacht ar an scéal go raibh Linna le casadh nua a bhaint as móitífeanna móra na litríochta domhanda trí iad a shuíomh sa timpeallacht dhúchasach seo. Ní mar sin a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach. Nó nuair a chuaigh sé i mbun an chéad úrscéal eile, a bhí bunaithe ar an miotas Meisiasach, thráigh an tobar air, agus fuair sé é féin curtha ó chumas scríbhneoireachta ar fad ag na scrupaill a bhí á chrá. Is dócha gur babhta dúlagar intinne a bhí i gceist. Cibé scéal é, chuir sé craiceann de ina scríbhneoir le linn na géarchéime seo, agus an chéad úrscéal eile a bhreac sé ar pár, bhí sé an-difriúil le "Päämäärä" agus le "Musta rakkaus" araon.
Saighdiúir na Fionlainne ina Steillbheatha.
Nuair a fuair Linna biseach i ndiaidh na géarchéime, bhí seisean agus an foilsitheoir sásta an t-úrscéal Meisiasach a fhágáil sa tarraiceán. Anois, áfach, chrom Linna ar a sheanphlean a thabhairt i gcrích faoi dheoidh - úrscéal eipiciúil a scríobh faoi shaighdiúirí Fionlannacha an Dara Cogadh Domhanda, mar ab aithin dó féin iad. Mar is léir ón teideal simplí a bhaist sé ar an úrscéal - "Sotaromaani" (nach gciallaíonn ach "Úrscéal Cogaidh") - bhí sé meáite ar chur síos a thabhairt ar imeachtaí an chogaidh nach scinnfeadh ón bhfírinne mar a thuig sé féin í. B'é ba impleacht dó seo go raibh an lámhscríbhinn ramhar le mionna móra, jioranna, crístíní agus mígheanmnaíocht den chineál a chluinfeá ó shaighdiúir ar bith i gcogadh ar bith. Thairis sin, ba mhinic a fuair Linna locht tromchúiseach ar an dóigh a mbítí ag stiúradh an chogaidh agus an airm.
Mar sin, siúd is go raibh an foilsitheoir as pabhar doirte don scéal agus do na pearsana a raibh beocht, bríomhaireacht agus inchreidteacht chraicneach ag roinnt leo go flúirseach, fuair sé riachtanach cuid de na mionnaí móra agus den chriticeoireacht chogaidh a bhaint den lámhscríbhinn sula bhfoilseofaí í. Ní mó ná sásta a bhí Linna leis an sórt seo cinsireachta, ach ní raibh an dara suí sa bhuaile aige. Mar sin féin, nuair a tháinig an t-úrscéal i gcló faoin teideal nua a cheap an foilsitheoir dó - "Tuntematon sotilas" ("An Saighdiúir Anaithnid"), chuaigh an tír ar fad le mire faoi. Bhain an leabhar amach margadh Nollag na bliana 1954, rud a chiallaigh gurb iomaí iarshaighdiúir a fuair mar bhronntanas Nollag í. Go tobann, bhí Linna i mbéal an tsaoil mhóir is a mháthartha, agus an tír scoilte ar fad ag an leabhar. An duine nár thug taitneamh agus teasghrá don úrscéal seo, bhí fuath na ndaol aige air.
Cuid mhór acu siúd a d'ionsaigh agus a lochtaigh an t-úrscéal, bhí siad barúlach go raibh saighdiúir curata na Fionlainne náirithe ag Linna, nó "is follasach nach mbeadh a leithéid de dhroch-chaint ar siúl ag aon saighdiúir Fionlannach". Cuireadh Cumannachas agus Boilséiveachas i leith Linna, mar sin. Na scríbhneoirí nua-aimseartha a tháinig ar an bhfód i dtús na gcaogaidí, bhí siad míshásta le saothar Linna toisc é a bheith chomh coinbhinsiúnta, chomh traidisiúnta, chomh réadúil. Theastaigh scéalta de chineál eile uathu, scéalta a bheadh chomh míréasúnta leis an gcogadh féin - an cineál scéalta a scríobh Günter Grass sa Ghearmáin, is dócha.
Iad siúd ar thaitin an t-úrscéal leo, bhí siad líonmhar chomh maith, agus an chuid ba mhó acu tar éis a gcuid féin den chogadh a fheiceáil le súile a gceann féin. B'é a ngéarbharúil é gurbh é seo an chéad úrscéal a thaispeáin saighdiúir na Fionlainne ina steillebheatha, mar ba chuimhin lena chuid comhshaighdiúirí é.
Thar aon rud eile, bhí an leabhar foirgthe le tíopaí dodhearmadta de dhaoine a bhféadfadh aon saighdiúir a chomhionannú a dhéanamh le duine acu. An chuid is mó acu, áfach, níl siad róchurata mar shaighdiúirí. Ní suim le "Rahikainen", mar shampla, ach mná, camghnóthaí agus ól, agus nuair a chuirtear na fir ar stáisiún i gcathair atá forghafa ag na Fionlannaigh, ní thógann sé mórán ama ar Rahikainen fíor-impireacht mheirdreachais agus chaimiléireachta a chur ar bun sa chathair. Maidir le "Vanhala", is buachaill simplí páistiúil é nach dtuigeann i gceart dáiríreacht an chogaidh, agus é ag sciotaíl gháire an t-am ar fad faoi scéalta magaidh na saighdiúirí eile.
An bheirt fhear atá fíorchróga, níl siad ró-oiriúnach mar laochra dearfacha ach an oiread. Fear fiáin docheansaithe is ea "Rokka", agus é in ann an complacht a tharrtháil uair i ndiaidh uaire leis an dóigh speisialta atá aige ar an meaisínghunna, chomh maith leis an nguaim a choinníonn sé ar a eagla féin nuair a bhíonn an chuid eile den chomplacht ag imeacht leis an ngaoth le falsaer is le táinrith. Ó tá sé chomh docheansaithe is atá, áfach, ní thugann sé mórán aird ar orduithe na n-oifigeach ach an oiread, ó chreideann sé go bhfuil fios a ghnó aige féin níos fearr ná ag na boic mhóra. Maidir le "Lehto", arís, níl caill air sin mar shaighdiúir, ach is léir gur síceapatach míthrócaireach é nach bhfuil ach dímheas agus fuath aige ar aon duine is laige ná é féin. Caitheann sé anuas ar shaighdiúir óg atá scanraithe, agus nuair a fhágtar cime cogaidh Rúiseach faoina chúram, maraíonn sé an cime le tallann Shádach a shásamh. Loighciúil go leor, nuair a fhaigheann Lehto é féin gonta go héag sa deireadh, cuireann sé lámh ina bhás féin gan mhoill.
Eipic Mhillteanach na Staire.
Duine de na pearsana is lú suntais is ea Vilho Koskela, oifigeach de phór an lucht oibre a dtugann a chomplacht Ville Vaitelias, nó Liam ina Thost, air. Ní labhraíonn sé mórán, agus is ciúin an cineál báis féin a fhaigheann sé sa deireadh, ach is é a chiúnas - an dóigh a seachnaíonn sé baothchaint - a thuilleann clú dó óna chuid saighdiúirí. Is é an rud is spéisiúla faoi ná nuair a thosaíonn duine de na saighdiúirí ag canadh amhrán Cumannach le stainc ar na hoifigigh, go n-iarrann Koskela air leanúint leis. Nó is amhlaidh go bhfuil cuimhní a chéad óige fite fuaite le cogadh cathartha na Fionlainne sa bhliain 1918, nuair a bhí na Gardaí Dearga is na Gardaí Bána ag cur cogaidh ar a chéile faoi thodhchaí na Fionlainne. San am sin a chuala Koskela na hamhráin seo, nuair nach raibh ann féin ach buachaill beag.
Nuair a bhí díospóireacht an tSaighdiúra Anaithnid traidhfilín ciúnaithe síos, bhí d'uain ag Linna cromadh ar an gcuid eile de scéal mhuintir Koskela a insint. B'ansin - i ndeireadh na gcaogaidí agus i dtús na seascaidí - a scríobh sé an tríológ mhór mhillteanach úd "Täällä Pohjantähden alla" ("Anseo faoin Réalta Pholach").
Tosaíonn an triológ i ndeireadh na naoú haoise déag, leis na focail chlúiteacha "Alussa oli suo, kuokka - ja Jussi" - is é sin, "i dtús báire, ní raibh ann ach portach, matóg agus Seáinín" (is é "Jussi" an leagan Fionlainnise de Eoin nó Seán). Portach de chuid an mhinistéara is ea é, agus is scológ é Jussi a bhfuil féith na hoibre ann, sa chaoi is go ngeallann an ministéir dó bothán tionónta a thógáil in áit an phortaigh, má éiríonn leis an portach a dhraenáil, talamh an phortaigh a iompú bun os cionn agus an áit a thabhairt chun míntíreachais. Draenálann sé an portach agus tógann sé an bothán ina bhfuil sé lena chlann a thabhairt suas. Mar seo, cuireann Jussi bun le muintir Koskela, agus is trí eachtraí an teaghlaigh seo a thaispeánann Linna dúinn cinniúint na bhFionlannach i measc imeachtaí na staire comhaimseartha.
Fiú i ndiaidh a chuid tailte féin a mhíntíriú, níl i Jussi ach tionónta, agus an ministir Salpakari mar thiarna talún aige. Bean bhaoth fhanaiceach is ea bean chéile an mhinisteara, agus í ag síleadh an dúrud di féin. Náisiúnaí cruthanta í, ach siúd is go bhfuil an Fhionlainnis i mbarr a teanga aici, ní thuigeann sí don chosmhuintir leath chomh maith is a chreideann sí. Déanann sí, fosta, spior spear de chúrsaí eacnamaíochta an tí, i gcruth is go gcaithfidh an ministir cuid de thailte an bhotháin a choigistiú ó Jussi. Faoin am seo, áfach, tá clann ag Jussi, triúr mac nach bhfuil in aon chóngar do bheith chomh humhal le Jussi féin do na daoine uaisle. Is é a dtuairim siúd go gcaithfear sásamh na dtailte a bhaint as an ministir, an lá is faide anonn.
Tá imeachtaí an tsaoil mhóir ag cúngú isteach ar mhuintir Pentinkulma féin - sin é ainm an tsráidbhaile ina bhfuil cónaí ar mhuintir Koskela. Tugann Linna cur síos ar an dóigh a dtéann forógra na Feabhra 1899, stailc mhór na bliana 1905 agus cogadh cathartha na Fionlainne i bhfeidhm ar bhunadh na háite.
Tháinig an chéad chuid den triológ amach sa bhliain 1959. Bhí an tsraith críochnaithe i ndiaidh trí bliana, agus ansin, d'éirigh sé as an úrscéalaíocht, ó bhí sé tar éis a theachtaireacht a reic, mar a dúirt sé. Ina dhiaidh sin féin, scríobhadh sé aistí i gcónaí.
Sa bhliain 1984, buaileadh Väinö Linna le stróc a d'fhág gan chaint é. B'í ailse na scamhóg a chaill é, ocht mbliana ina dhiaidh sin.
Leabhair le Väinö Linna.
Linna, Väinö


Futbol Club Barcelona.
Club spóirt atá suite i mBarcelona, sa Chatalóin, agus sa Spáinn, is ea Futbol Club Barcelona a bunaíodh i 1899. Cé go bhfuil aithne ar an gclub mar gheall ar a fhoireann sacair, tá foirne gairmiúla i dtrí spórt eile acu - cispheil, liathróid láimhe agus haca rollála. Tugtar "Barça" ar an gclub chomh maith mar leasainm. Imríonn siad a gcuid cluichí sacair sa "Nou Estadi del Futbol Club Barcelona" (an "Camp Nou)", ceann de mhór-staideanna an domhain le hacmhainn 98,600. Ba chúl taca le náisiúnachas na Catalóine an club le linn deachtóireacht Franco, tréimhse ina rinneadh iarracht an Chatalóinis is siombail eile na Catalóine a chur faoi chois. Is é mana an chlub ná "el Barça és més que un club", sé sin "is níos mó ná club é an Barça".
Bhunaigh Éilvéiseach darb ainm Hans Kamper an club in éineacht le grúpa Sasanach sa bhliain 1899. Bhí Kamper chomh gafa sin le náisiúnachas na Catalóine gur athraigh sé a ainm go Joan Gamper. Ba chuid de na clubanna a bhunaigh an tsraith Spáinneach i 1928 iad in éineacht le Real Madrid agus Athletic Bilbao agus bhuaigh siad an chéad sraith i 1929. Bhuaigh an club an Corn Eorpach don chéad uair i 1992 i Wembley, Londain, i gcoinne Sampdoria na hIodáile. Ba é sin buaicphoine an ré órga faoina bhainisteoir agus iar-imreoir Ollainneach Johan Cruyff, tréimhse ina bhuaigh siad ceithre shraith náisiúnta i ndiaidh a chéile, ó 1991 go 1994. Bhuaigh siad Sraith na Seaimpíní don dara huair i bPáras i gcoinne Arsenal Shasana ar an 17 Bealtaine 2006, cúpla seachtain tar éis sraith na Spáinne a bhuachaint don dara huair faoi stiúr Frank Rijkaard. Sa bhliain 2009, bhuaigh an club Copa del Rey, sraith na Spáinne, agus Sraith na Seaimpíní.


19 Márta.
Is é an 19 Márta an 78ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 79ú lá i mbliain bhisigh. Tá 287 lá fágtha sa bhliain.


19 Meán Fómhair.
Is é an 19 Meán Fómhair an 262ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 263ú lá i mbliain bhisigh. Tá 103 lá fágtha sa bhliain.


An Chatalóin.
Is comhphobal féinrialaitheach í an Chatalóin (Catalóinis: "Catalunya", Ocsatáinis: "Catalonha", Spáinnis: "Cataluña") atá suite in oirthuaisceart na Spáinne. Is í Barcelona an phríomhchathair.
Tá teorainn aici leis An Fhrainc agus Andorra ó thuaidh, Aragón ó thiar, agus Valencia ó dheas. San oirthear tá 580 cm de cósta ar an Mheánmhuir.
Tá achar 32,114 cm² le daonra oifigiúil 7,565,603 (2012) ag an comhphobail.
Tá trí theanga oifigiúla á labhairt sa réigiún: Catalóinis a bhfuil mar theanga dúchais ag beagnach leathchuid de mhuintir an chomhphobail, chomh maith leis an Spáinnis a bhfuil corr a bheith gach aon duine sa chomhphobal in inneamh í a labhairt, agus Aranais, canúint de chuid na hOcsatáinise a labhraítear sa ghleann Val d'Aran i gcoirnéal beag iargiúlta sa chuid is faide siar ó thuaidh den chomhphobal atá suite díreach in aice na teorainne leis an Fhrainc.
Tagairtí.
Catalóin


24 Meitheamh.
Is é an 24 Meitheamh an 175ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 176ú lá i mbliain bhisigh. Tá 190 lá fágtha sa bhliain.


1 Nollaig.
Is é an 1 Nollaig an 335ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 336ú lá i mbliain bhisigh. Tá 30 lá fágtha sa bhliain.


23 Nollaig.
Is é an 23 Nollaig an 357ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 358ú lá i mbliain bhisigh. Tá 8 lá fágtha sa bhliain.


Grover Cleveland.
Ba é Stephen Grover Cleveland (18 Márta, 1837 – 24 Meitheamh, 1908) an 22ú agus 24ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta, 1885 go dti an 3 Márta, 1889 agus 4 Márta, 1893 go dti an 3 Márta, 1897.
Cleveland, Grover
Cleveland, Grover
Cleveland, Grover


1908.
Básanna.
Gan dáta le fáil - Mícheál Breathnach, scríbhneoir Gaeilge (r. 1881)


An tSaighead.
An tríú réaltbhuíon is lú is ea an tSaighead; i measc na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tARI leo ní lú ná í ach an Capall Beag agus Cros an Deiscirt. Chuir Tolamaes san áireamh í ar a chatalóg cháiliúil, i dteannta 47 seanréaltbhuíon eile. Sna laethanta úd, áfach, bhí an réaltbhuíon seo nios lú fós, gan ach 4 chéim chearnach á dtomhas ina réisí. Sagitta an t-ainm Laidine a thugtar uirthi, a chiallaíónn "saighead".
Ós rud é go bhfuil an réaltbhuíon seo suite beagán ó thuaidh den mheánchiorcal neamhaí, tá sí infheicthe ó gach uile áit den Domhan ach amháin na ceantair is faide ó dheas.
Tá na réaltbhuíonta seo a leanas teorainn ar theorainn leis an Saighead (ag tosach ar an tuaisceart agus ag oibriú ar deiseal): an Sionnach, Earcail, an tIolar agus an Deailf.
Stair.
San am atá thart thugtaí "Sham" ar an réaltbhuíon go léir seachas ar α Sge.
I dtaca leis an réaltbhuíon seo, theip ar Johann Bayer na réaltaí a ainmiú in ord a ngile ar atlas neamhaí dá chuid dá ngairtear Uranometria. Sa chás seo, níor thug sé ach γ ar an réalt is gile. Níl α ach ar an tríú réalt is gile.
Miotaseolaíocht.
Cé nach bhfuil aon réaltaí gile ar an réaltbhuíon seo, aithníodh mar shaighead í ag a lán cultúr, ina measc na Peirsigh, na hEabhraigh, na Gréagaigh agus na Rómhánaigh. Mar sin de, is iomaí scéal atá ann chun brí na Saighde a léiriú. Tá baint éigin ag an dá scéal is tábhachtaí le dhá réaltbhuíon theorantacha.i. Earcail, a d'ionannaítí fadó le fia bairr, (ar an taobh thiar di) agus an tIolar (ar an taobh thoir di).
De réir an chéad scéil, ghoid an Tíotán Proiméitéas tine ó na déithe agus thug sé don chine daonna í. Chuir an gníomh seo an méid sin fearg ar Shéas gur cheangal sé Proiméitéas de charraig le slabhra, áit ar d'itheadh iolar (.i. réaltbhuíon an Iolair) a ae gach lá. Ó tharla go raibh Proiméitéas neamhbhásmhar, áfach, d'athfhásadh a ae gach oíche, agus ar ais leis an iolar an lá arna mhárach chun é a ithe arís; mar sin de ní raibh deireadh lena phian riamh. Tharrtháil Earcail ón bpeannaid shíoraí seo é i rith an Dá Shaothar Déag trí an t-iolar a mharú le saighead agus an Tíotán a scaoileadh saor.
De réir scéil eile, mharaigh Earcail Éin Stimfealas, a bhí ag coinneáil Arcadia faoi uamhan, le crothal. Ionannaíodh Éin Stimfealas iad féin le réaltbhuíonta an Iolair, na hEala agus na Lire.
De réir cuntas eile, ionannaíodh an Saighead le Saighead Chúipid nó le saighead a scaoil an Saighdeoir ag an Scairp (nó leis an saighead a scaoil an Ceinteár ag an Iolar, ós rud é go bhfuil an Ceinteár ag tabhairt a aghaidh sa treo ceart agus go bhfuil sé ar fiar oiriúnach leis an saighead, cé go bhfuil an Saighdeoir díreach faoina bun agus ag tabhairt a aghaidh sa treo eile (.i. os comhair an Cheinteáir)).
B'fhéidir go mbaineann an scéal seo leis an miotas sin ar dá réir a thréig Céarón (a aithníodh go coitianta leis an gCeinteár) a neamhbhásmhaireacht, tar éis d'Earcail é a ghortú go nimhneach, chun faoiseamh a fháil ón bpian. Sa leagan seo téann Céarón in áit Phroiméitéis: Earcail/Céarón ag marú an Iolair ionas nach bhfulaingeodh Céarón mar a d'fhulaing Proiméitéas. I dteannta réaltbhuíon an Fhaolchú, is cosúil go bhfuil baint éigin ag an scéal seo le bunús mhiotas Thorc Eirimeantach, atá ar cheann de Dhá Shaothar Déag Earcail.


Benjamin Harrison.
B'é Benjamin Harrison IV (20 Lúnasa, 1833 – 13 Márta, 1901) 23ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ó 4 Márta, 1889 - 3 Márta, 1893.
Luathsaol.
B'é William Henry Harrison a sheanathair, 9ú uachtarán na Stát Aontaithe Mheiriceá.
Rugadh Benjamin Harrison i North Bend, Ohio ag John Scott Harrison (níos déanaí feisire ó Ohio sa Chomhdháil na Stát Aontaithe) agus Elizabeth Ramsey Irwin.
D’fhreastail Harrison ar Ollscoil Miami (Oxford, Ohio). Bhí sé ina bhall de Phi Delta Theta, bráithreachas san ollscoil. Bhain sé céim amach i 1852.
Thosaigh Harrison ag obair mar dlíodóir i Cincinnati, Ohio, agus d'aistrigh sé do dtí Indianapolis i 1854.
Polaitíocht.
Níor atoghadh Harrison ina uachtarán sa bhliain 1892.
Tagairtí.
Harrison, Benjamin
Harrison, Benjamin
Harrison, Benjamin


20 Lúnasa.
Is é an 20 Lúnasa an 232ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 233ú lá i mbliain bhisigh. Tá 133 lá fágtha sa bhliain.


13 Márta.
Is é an 13 Márta an 72ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 73ú lá i mbliain bhisigh. Tá 293 lá fágtha sa bhliain.


24 Deireadh Fómhair.
Is é an 24 Deireadh Fómhair an 297ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 298ú lá i mbliain bhisigh. Tá 68 lá fágtha sa bhliain.


5 Meán Fómhair.
Is é an 5 Meán Fómhair an 248ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 249ú lá i mbliain bhisigh. Tá 117 lá fágtha sa bhliain.


An Saighdeoir.
Is réaltbhuíon an stoidiaca é an Saighdeoir (♐), a léirítear go coitianta mar cheinteár agus bogha á rí aige. Sagittarius an t-ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, a chiallaíonn "boghdóir". Tá an Saighdeoir suite idir an Scairp, atá ar an taobh thiar de, agus an Gabhar, atá ar an taobh thoir de. Déanann na réaltaí is gile dá chuid pictiúr so-aitheanta de thaephota.
Tugadh ainm an tSaighdeora fosta ar réaltra a aimsíodh le gairid, Abhacréaltra Éilipseach an tSaighdeora, atá lonnaithe díreach taobh amuigh de Chóras Bhealach na Bó Finne.
Is so-aitheanta an réaltbhuíon seo mar gheall ar an astaireacht dá ngairtear an Taephota. Déanann na réaltaí Kaus Media (δ), Kaus Australis (ε), Ascella (ζ) agus φ Sgr an phríomhchuid den phota; is í Kaus Borealis (λ) an pointe ar bharr an chlaibín; is í Alnasl (γ) rinn an ghob; agus is iad Nunki (σ) agus τ Sgr an chluas.
Ní hí α Sgr, nó Rukbat, an réalt is gile ar an réaltbhuíon seo ar chor ar bith, gan bheith di ach ar méid 4.0.
Is dlúithe Bealach na Bó Finne ar dhul dó tríd an Saighdeoir, óir is anseo atá lár an Réaltra lonnaithe. Dá bhrí sin, is iomaí réaltbhraisle agus réaltnéal atá le fáil ar an Saighdeoir.
Miotaseolaíocht.
Tá scothchosúlacht cipínigh ar an Saighdeoir a bhfuil bogha á rí aige; agus má chuirtear san áireamh réaltaí níos doiléire, is cosúil go bhfuil corp capallach ag an mboghdóir seo. D'aithin na Sean-Ghréagaí a leithéid d'íomhá mar cheinteár, cé gur ionannaigh sibhialtachtaí níos luaithe (na Bablónaigh, mar shampla) leis an dia Pabilsag (a raibh sciatháin agus ceann leoin aige fosta) é.
De réir mhiotaseolaíocht na Gréige, d'ionannaítí an Saighdeoir uaireanta le Céarón, agus é ag díriú a bhogha ar an Scairp, cé go n-ionannaítí Céarón níos minice le réaltbhuíon an Cheinteáir. Uaireanta d'ionannaítí réaltbhuíon na Saighde leis an saighead a scaoil an Saighdeoir.
I measc ionannaithe luatha eile faightear an crothal, a bhfuil scothchosúlacht ag na réaltaí is gile leis má chuirtear go léir san áireamh iad. Mar sin, is cosúil go bhfuil baint éigin ag an Saighdeoir, i dteannta réaltbhuíonta eile ar chomhartha stoidiacach an tSaighdeora (go sonrach an Eala, an Lir agus an tIolar)) le bunús mhiotas Éin Stimfealas, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
Astralaíocht.
Ní hionann comhartha astralaíoch an tSaighdeora a nglacann an Domhan Thiar leis agus an réaltbhuíon réalteolaíoch is an comhartha astralaíoch Hiondúch atá ar aon ainm leis. Tá an chéad cheann ar an stoidiaca trópaiceach (Samhain 22 - Nollaig 21) agus tá an dara ceann ar an stoidiaca réaltach (Nollaig 18 - Eanáir 18).
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an Saighdeoir le dúil chlasaiceach na Tine, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha na tine é (mar aon leis an Reithe agus an Leon). Tá an Saighdeoir freisin ar cheann de na ceithre chomhartha inathraithe (i dteannta an Chúpla, na Maighdine agus na nIasc). Is é Iúpatar is pláinéad ceannasach leis, agus is é an Cúpla is frithchomhartha polach leis. Is é an Saighdeoir áitreabh Iúpatair.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Saighdeoir na corróga agus na ceathrúna.
Is é an ceinteár nó an boghdóir a úsáidtear mar shiombail an tSaighdeora is.
Tagairtí.
Saighdeoir


William McKinley.
Ba é William McKinley (29 Eanáir, 1843 – 14 Meán Fómhair, 1901) an 25ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Toghadh ina uachtarán é ar an 3 Samhain, 1896. Insealbhaíodh William McKinley mar Uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá.ar an 4 Márta, 1897.
Scaoil Leon Czolgosz urchar le McKinley ar an 5 Meán Fómhair, 1901 agust fuair sé bás ar an 14 Meán Fómhair den bhliain chéanna.
McKinley, William
McKinley, William
McKinley, William


10 Eanáir.
Is é an 10 Eanáir an 10ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 355 lá fágtha sa bhliain nó 356 i mbliain bhisigh.


6 Meitheamh.
Is é an 6 Meitheamh an 157ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 158ú lá i mbliain bhisigh. Tá 208 lá fágtha sa bhliain.


13 Deireadh Fómhair.
Is é an 13 Deireadh Fómhair an 286ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 287ú lá i mbliain bhisigh. Tá 79 lá fágtha sa bhliain.


17 Feabhra.
Is é an 17 Feabhra an 48ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 317 lá fágtha sa bhliain nó 318 i mbliain bhisigh.


18 Lúnasa.
Is é an 18 Lúnasa an 230ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 231ú lá i mbliain bhisigh. Tá 135 lá fágtha sa bhliain.


26 Meitheamh.
Is é an 26 Meitheamh an 177ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 178ú lá i mbliain bhisigh. Tá 188 lá fágtha sa bhliain.


Theodore Roosevelt.
Ba é Theodore "Teddy" Roosevelt (27 Deireadh Fómhair, 1858 – 6 Eanáir, 1919) an 26ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 14 Meán Fómhair, 1901 go dti an 3 Márta, 1909. Ceapadh é mar Uachtarán i ndiaidh feallmharaithe William McKinley sa bhliain 1901.
Roosevelt, Theodore
Roosevelt, Theodore
Roosevelt, Theodore


27 Deireadh Fómhair.
Is é an 27 Deireadh Fómhair an 300ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 301ú lá i mbliain bhisigh. Tá 65 lá fágtha sa bhliain.


6 Eanáir.
Is é an 6 Eanáir an séú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 359 lá fágtha sa bhliain nó 360 i mbliain bhisigh.


21 Meán Fómhair.
Is é an 21 Meán Fómhair an 264ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 265ú lá i mbliain bhisigh. Tá 101 lá fágtha sa bhliain.


Bliain.
Is é Bliain an t-am idir dhá eachtra athfhillteach fithise an Domhain timpeall na Gréine.


Meicsiceo.
Is tír i Meiriceá Thuaidh é Stáit Aontaithe Mheicsiceo (Spáinnis: "Estados Unidos Mexicanos"; Nahuatl: "Mexihco Tlacetililli Tlahtohcayotl") atá suite idir Mhurascaill Mheicsiceo agus an tAigéan Ciúin. Tá sé ag críochantaíocht le Stáit Aontaithe Mheiriceá ó thuaidh agus le Muir Chairib, leis an mBeilís agus le Guatamala thoir ó dheas. Is í Cathair Mheicsiceo príomhchathair na tíre agus an chathair is mó.


8 Meán Fómhair.
Is é an 8 Meán Fómhair an 251ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 252ú lá i mbliain bhisigh. Tá 114 lá fágtha sa bhliain.


13 Samhain.
Is é an 13 Samhain an 317ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 318ú lá i mbliain bhisigh. Tá 48 lá fágtha sa bhliain.


An Scairp.
Ceann de réaltbhuíonta an stoidiaca is ea an Scairp(♏). Scorpius, a chiallaíonn "scairp", an t-ainm Laidine a thugtar go coitianta uirthi. De réir astralaíochta thiar, gairtear "Scorpio" di. Tá sí suite idir an Mheá, atá ar an taobh thiar di, agus an Saighdeoir, atá ar an taobh thoir di. Is réaltbhuíón mhór í, lonnaithe ar an leathsféar neamhaí theas in aice lár Chóras Bhealach na Bó Finne.
Miotaseolaíocht.
Tá sárchosúlacht ag an Scairp leis an araicnid atá ar aon ainm léi; is furasta ruball na Scairpe a thabhairt i ngrinneas, agus corp doiléir a aithint leis. De réir mhiotaseolaíocht na Gréige, léiríonn an réaltbhuion seo an scairp a chuir Gaia (nó an bandia Héire, b'fhéidir) chun an sealgaire Oiríon (miotaseolaíocht a mharú; tháinig an scairp aníos ón talamh ar ordú an bhandé. Cé go bhfuil an Scairp agus Oiríon le chéile sa mhiotas seo, is beag nach bhfuil réaltbhuíon an Bhodaigh (.i. Oiríon) díreach os comhair na Scairpe ar spéir na hoíche. Deirtear go ndearna Séas an réamh-aire seo nuair a d'ardaigh sé an dá cheann ar an spéir ionas nach dtoseofaí arís ar an naimhdeas ar neamh.
De réir leagain eile, áfach, ba é Apalló a chuir an scairp ar lorg Oiríon, ar mhéad a éada tar éis d'Artaimís a bheith ag giollamas leis an sealgaire. Níos déanaí, chun leorghníomh a dhéanamh sa choir, thug Apalló cúnamh d'Artaimís íomhá Oiríon a chrochadh ar spéir na hoíche. Crochadh an scairp ar an spéir chomh maith, áfach, agus gach uair a éiríonn sí thar an léaslíne, téann Oiríon faoi ar an taobh eile den spéir, ag rith go síoraí óna ionsaitheoir.
Tá an Scairp páirteach chomh maith i leagan amháin de mhiotas Faetón, mac amaideach Héilias (nó Apalló) ar thug a athair cead dó carbad na gréine a thiomáint ar feadh lae. Bhí na capaill ó smacht cheana féin nuair a scanraigh siad roimh an scairp mhór neamhaí agus a ruball ainlithe ar an aer ar tí cealgtha. D'imigh an carbad ó smacht ar an ngasúr neamhchleachtadh agus d'imigh an ghrian i bhfiáin trasna na spéire. Faoi dheireadh, leag Séas le saighneán é chun stop a chur leis an scrios a bhí á dhéanamh ar an Domhan aige, agus thit Faetón isteach san Eirideanas (.i. réaltbhuíon na hAbhann).
De réir mhiotaseolaíocht na Síne, is leis an Dragan Gormghlas na réaltaí seo de chuid na Scairpe; créatúr cumhachtach dea-mhéineach a bhí sa dhragan sin, a bhfógraíodh a éirí teacht an earraigh.
Astralaíocht.
Ní hionann comhartha astralaíoch na Scairpe a nglacann an Domhan Thiar leis agus an réaltbhuíon réalteolaíoch is an comhartha astralaíoch Hiondúch atá ar aon ainm leis. Tá an chéad cheann ar an stoidiaca trópaiceach (Deireadh Fómhair 23 - Samhain 21) agus tá an dara ceann ar an stoidiaca réaltach (Samhain 23 - Nollaig 19).
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an Scairp le dúil chlasaiceach an Uisce, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha an uisce í (mar aon leis an bPortán agus na hÉisc). It is also one of the four Mutable signs (along with Gemini, Virgo, and Pisces). Tá an Scairp freisin ar cheann de na ceithre chomhartha dhaingeana (i dteannta an Tairbh, an Leoin, agus an Uisceadóra). Is é an Tarbh is frithchomhartha polach leis. Is é an Scairp áitreabh Mharsa. (Tar éis a aimsithe is é Plútón is pláinéad ceannasach nó comhcheannasach leis an Scairp dar le cuid mhaith ag na hastralaithe nua-aimseartha.)
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Scairp na baill ghiniúna.
Is é an scairp, an t-iolar, an phéist agus an féinics a úsáidtear mar shiombailí na Scairpe.
Tagairtí.
Scairp


Marshall, Texas.
Cathair mhór atá suite i thoir thuaidh de Texas is ea Marshall. Tá sí gar don na teoranna na Louisiana agus na Arkansas. Is í an phríomhchathair na Contae Harrison. Tá daonra in iomlán de 23,935 i 2000 dar le daonáireamh na S.A.


Cnoc Mhaoldomhnaigh.
Is é Cnoc Mhaoldomhnaigh nó Cnoc Maol Donn an sliabh is airde i Sléibhte Chnoc Mhaoldomhnaigh, i gContae Thiobraid Árann agus i gContae Phort Láirge. Tá sé 794 m ar airde.


Ted Kennedy.
Seanadóir na Stát Aontaithe ó Massachusetts ab ea Edward (Ted) Moore Kennedy (Gaeilge: "Éadbhard Ó Mordha Ó Cinnéide"; rugadh ar an 22 Feabhra 1932 é, i mBostún, Massachusetts agus fuair sé bás ar an 25 Lúnasa 2009). Ba bhall agus íocón é de chuid an Pháirtí Daonlathaigh.
Tús a shaoil.
Ba é Ted Kennedy an páiste ab óige sa teaghlach, mac le Joseph P. Kennedy, Sr. agus Rose Elizabeth Fitzgerald. D'fhreastail sé ar Scoil Fessenden, Acadamh Milton agus ansin chuaigh sé isteach in Ollscoil Harvard sa bhliain 1950.
Níos déanaí chuaigh sé isteach san Arm na Stát Aontaithe ar feadh dhá bhliain. Bhí sé lonnaithe i gceanncheathrú SHAPE i bPáras. Chuaigh Kennedy ar ais go Harvard arís, agus bhain sé céim amach i Meitheamh 1956.
Sa bhliain 1958, d’fhreastail sé ar an "Hague Academy of International Law".
Bhain sé céim dlí amach ó Ollscoil Virginia agus ligeadh isteach sa bharra Massachusetts é sa bhliain 1959.
A shaol sa pholaitíocht.
Stiúir Kennedy feachtas atoghchánaíochta a dhearthár John don Sheanad nuair a bhí sé fós ag déanamh staidéar ar dlí.
Nuair a bhí John tofa mar Uachtarán na Stát Aontaithe, toghadh é mar sheanadóir ó Massachusetts sa bhliain 1962. Atoghadh é arís i 1964, 1970, 1976, 1982, 1988, 1994, agus 2000.
Ar an 19 Iúil 1969 tharla timpiste i Chappaquiddick. Ní chuir Ted Kennedy póilíní ar an eolas faoi thimpiste bóthair agus bás mná óg go dtí níos déanaí. Bhí saol polaitiúil an tSeanadóra Edward Kennedy i mbaol mar gheall nár chuir sé póilíni ar an eolas faoi ar an bpointe.
Deireadh a shaoil.
Bhí cónaí air i Hyannis Port, lena bhean chéile, Victoria Reggie Kennedy, agus a pháistí, Curran agus Caroline. Bhí triúr páiste fásta aige - Kara, Edward Jr., agus Patrick, lena chéad bhean chéile Virginia Joan Bennett. Bhí ceathrar gar-pháistí aige chomh maith. Rinneadh athair ionadaí de do seisear páiste déag eile tar éis básanna a dheartháireacha John agus Robert, iad siúd a bhí feallmharaithe sna blianta 1963 agus 1968 faoi seach.


Woodrow Wilson.
Ba é an Dr. Thomas Woodrow Wilson (28 Mí na Nollag 1856 - 3 Feabhra 1924) 28ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ón 4 Márta 1913 go dti an 3 Márta 1921. Gobharnóir New Jersey a bhí ann roimhe sin (1911–1913) agus uachtarán Ollscoil Princeton (1902–1910).
Chaith Wilson a óige i ndeisceart na tíre. Bhí an Cogadh Cathartha ar siúl nuair a bhí sé 5-9 bliana d'aois. Chuaigh sé go hOllscoil Princeton nuair a thosaigh a athair ag teagasc ansin agus bhain sé a chéim bhaitsiléara amach ó Princeton sa bhliain 1879.
Wilson, Woodrow
Wilson, Woodrow
Wilson, Woodrow


1924.
Is bliain bhisigh an bhliain 1924 (MCMXXIV).
Tarluithe.
a> sa bhliain 1924 sa Ghearmáin.


15 Meán Fómhair.
Is é an 15 Meán Fómhair an 258ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 259ú lá i mbliain bhisigh. Tá 107 lá fágtha sa bhliain.


10 Iúil.
Is é an 10 Iúil an 191ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 192ú lá i mbliain bhisigh. Tá 174 lá fágtha sa bhliain.


19 Iúil.
Is é an 19 Iúil an 200ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 201ú lá i mbliain bhisigh. Tá 165 lá fágtha sa bhliain.


27 Nollaig.
Is é an 27 Nollaig an 361ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 362ú lá i mbliain bhisigh. Tá 4 lá fágtha sa bhliain.


10 Feabhra.
Is é an 10 Feabhra an 41ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 324 lá fágtha sa bhliain nó 325 lá i mbliain bhisigh.


1835.
Tarluithe.
a> a thug 600,000 acra dá dtailte i gceantar Port Philip do na hEorpaigh.


An Phéist.
Ceann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha is ea an Phéist, agus ba cheann í freisin de na 48 réaltbhuíon a bhí ar chatalóg de chuid Tholamaes. I measc na réaltbhuíonta nua-aimseartha, is uathúil í mar réaltbhuíon ar mbeith roinnte ina dá chuid di, dá ngairtear Ceann na Péiste (nó Serpens Caput, ar an taobh thiar) agus Eireaball na Péiste (nó Serpens Cauda, ar an taobh thoir). Tá réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna suite idir an dá chuid seo.
Tugtar Serpens mar ainm Laidine ar réaltbhuíon na Péiste, rud a chiallaíonn "nathair". Bí cúramach gan an réaltbhuíon seo a thógáil in abhraíocht réaltbhuíon na Péiste Bige, dá ngairtear Hydrus as Laidin, ná in abhraíocht réaltbhuíon na Péiste Uisce, dá ngairtear Hydra as Laidin.
Príomhghnéithe.
Ós rud é go bhféachtar ar an bPéist mar réaltbhuíon amháin, d'ainneoin go bhfuil sí roinnte ina dá chuid, ní bhaineann ach aon sraith amháin d'ainmneacha Bayer leis an dá pháirt. Mar sin de, is í α Ser an réalt is gile ar Cheann na Péiste, agus is í η Ser an réalt is gile ar Eireaball na Péiste. Agus níl aon réaltaí ar an réaltbhuíon seo atá níos gile ná an tríú méid ach amháin an dá réalt siúd; mar sin de is deacair an réaltbhuíon seo a aimsiú ar spéir na hoíche. I measc na réaltaí atá ar an gCeann faightear α, β, γ, δ, ε, ι, κ, λ, μ, π, ρ, σ, τ, χ agus ω Ser. I measc na réaltaí is gile atá ar an Eireaball faightear ζ, η, θ, ν, ξ, agus ο Ser.
Stair is miotaseolaíocht.
Is í an Phéist an nathair atá ar iompar ag Fear na bPéisteanna, an láimhseálaí nathrach. Ar dtús ní raibh ach réaltbhuíon amháin sa cheantar seo den spéir dá ngairtí Serpentarius nó Ophiuchus (.i. Fear na bPéisteanna). Baineann an réaltbhuíon seo le miotas faoi bunús an leighis. Ach roimh an 17ú aois níor bhain aon mhiotaseolaíocht leis an bPéist seachas miotaseolaíocht Fhear na bPéisteanna.


10 Bealtaine.
Is é an 10 Bealtaine an 130ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 131ú lá i mbliain bhisigh. Tá 235 lá fágtha sa bhliain.


19 Eanáir.
Is é an 19 Eanáir an 19ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 346 lá fágtha sa bhliain nó 347 i mbliain bhisigh.


Warren G. Harding.
Ba é Warren Gamaliel Harding (2 Samhain, 1865 - 2 Lúnasa, 1923) an 29ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ó 4 Márta 1921 go dti 2 Lúnasa, 1923 (dáta a bháis).
Harding, Warren G.
Harding, Warren G.
Harding, Warren G.


1923.
Tarluithe.
Cuid den damáiste a rinne crith talún Kantō sa tSeapáin
Litríocht na Gaeilge.
"Solas an Ghrádha", Pádhraic Óg Ó Conaire


1840.
Tarluithe.
Athdhéanamh de bhilleog den Phenny Black a rinneadh le fíor-eiseamláir den stampa


12 Samhain.
Is é an 12 Samhain an 316ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 317ú lá i mbliain bhisigh. Tá 49 lá fágtha sa bhliain.


7 Meitheamh.
Is é an 7 Meitheamh an 158ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 159ú lá i mbliain bhisigh. Tá 207 lá fágtha sa bhliain.


11 Nollaig.
Is é an 11 Nollaig an 345ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 346ú lá i mbliain bhisigh. Tá 20 lá fágtha sa bhliain.


9 Samhain.
Is é an 9 Samhain an 313ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 314ú lá i mbliain bhisigh. Tá 52 lá fágtha sa bhliain.


3 Samhain.
Is é an 3 Samhain an 307ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 308ú lá i mbliain bhisigh. Tá 58 lá fágtha sa bhliain.


3 Meitheamh.
Is é an 3 Meitheamh an 154ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 155ú lá i mbliain bhisigh. Tá 211 lá fágtha sa bhliain.


11 Eanáir.
Is é an 11 Eanáir an 11ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 354 lá fágtha sa bhliain nó 355 i mbliain bhisigh.


Charlottetown.
Is cathair i gCeanada í Charlottetown () atá ina príomhchathair d'Oileán Phrionsa Éadbhard. Tá 32,245 duine ina gcónaí sa chathair (daonáireamh 2001). Le linn an daonáirimh sa bhliain 2006, dúirt 42.2% de na daoine gur de shliocht Albanach iad agus 32.5% gur de shliocht Éireannach iad.


21 Meitheamh.
Is é an 21 Meitheamh an 172ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 173ú lá i mbliain bhisigh. Tá 193 lá fágtha sa bhliain.


16 Lúnasa.
Is é an 16 Lúnasa an 228ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 229ú lá i mbliain bhisigh. Tá 137 lá fágtha sa bhliain.


An Tarbh.
Is ceann de réaltbhuíonta an stoidiaca é an Tarbh (♉). Taurus, a chiallaíonn "tarbh", an t-ainm Laidine a thugtar air. Is réaltbhuíon mhór é an Tarbh, a shuíonn go feiceálach ar spéir an gheimridh idir an Reithe, atá ar an taobh thiar de, agus an Cúpla, atá ar an taobh thoir de; tá Peirséas agus an tAra suite ar an taobh thuaidh de; tá an Bodach ar an taobh thiar theas de; agus tá an Abhainn is an Míol Mór ar an taobh thoir theas de.
Príomhghnéithe.
Tá adharca an Tairbh ag síneadh siar, léirithe ag Elnath (β Tau, atá páirteach de réir seanchais idir an Tarbh agus an Ara) agus ζ Tau.
Miotaseolaíocht.
De réir mhiotaseolaíocht na Gréige, is ionann an réaltbhuíon seo agus an riocht-tairbh a ndeaca Séas ann chun Europa banphrionsa Fhéiníceach a fhuadach; agus mar sin de ba é Taurus athair an Mhíonótáir. Mar sin, ós rud é gur gá ceantar na spéire dá ngairtear an Mhuir a thrasnú chun an Tarbh a shroicheadh ar dhul tríd an stoidiaca, bíonn baint éigin ag an réaltbhuíon seo le bunús mhiotas an Tairbh Chréataigh, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
De réir mhiotaseolaíocht na Measpatáime, áfach, tugadh "MUL.GUD.AN.NA" [gu4.an.na] ar an réaltbhuíon seo, a chiallaíonn "Tarbh na bhFlaitheas" nó "Tarbh Anu". Ionannaíodh an réaltbhuíon leis an tarbh a raibh Gilgamesh ag troid leis.
Astralaíocht.
Ní hionann comhartha astralaíoch an Tairbh a nglacann an Domhan Thiar leis agus an réaltbhuíon réalteolaíoch is an comhartha astralaíoch Hiondúch atá ar aon ainm leis. Tá an chéad cheann ar an stoidiaca trópaiceach (Aibreán 20 - Bealtaine 20) agus tá an dara ceann ar an stoidiaca réaltach (Bealtaine 14 - Meitheamh 19).
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an Tarbh le dúil chlasaiceach an Cré, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha na cré é (mar aon leis an Maighdean agus an nGabhar). Is ceann é freisin de na ceithre chomhartha dhaingeana (i dteannta na Scairpe, an Leoin, agus an Uisceadóra). Is é an Scairp is frithchomhartha polach leis. Is é an Tarbh áitreabh Véineas agus ardú na Gealaí.
Dár ndóigh, is é an tarbh a mbaintear úsáid as mar shiombail an Tairbh.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Tarbh an muineál agus na guaillí.
Tagairtí.
Tarbh


25 Samhain.
Is é an 25 Samhain an 329ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 330ú lá i mbliain bhisigh. Tá 36 lá fágtha sa bhliain.


Juan Carlos I na Spáinne.
Ba é a Mhórgacht Rí Juan Carlos I ("Juan Carlos Alfonso Víctor María de Borbón y Borbón-Dos Sicilias"; rugadh ar an 5 Eanáir, 1938, é sa Róimh, an Iodáil) rí agus ceann stáit na Spáinne ó 1975 go 2014. Tháinig Felipe VI na Spáinne mar chomharba air ar 19 Meitheamh 2014.


5 Eanáir.
Is é an 5 Eanáir an cúigiú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 360 lá fágtha sa bhliain nó 361 i mbliain bhisigh.


26 Eanáir.
Is é an 26 Eanáir an 26ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 339 lá fágtha sa bhliain nó 340 i mbliain bhisigh.


An Béar Mór.
Is réaltbhuíon é an Béar Mór (an Camchéachta, an Céachta, nó an tSeisreach) atá infheicthe i rith na bliana ó gach áit ar leathsféar thuaidh an Domhain. Ursa Major an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaíonn "an béar is mó". Baineann an realtbhuíon seo le miotas Callisto.
Ainmneacha.
Comhdhéanann na seacht réalta is gile dá chuid an astaireacht cháiliúil sin dá ngairtear in Éirinn agus sa Bhreatain an Camchéachta nó an Céachta (.i. "the Plough" as Béarla). As Gaeilge, tugtar an tSeisreach freisin air, a chiallaíonn an rud céanna. San am atá thart, thugtaí an seanainm Charles's Wain air, a chiallaíonn "Vaigín Shéarlais Mhóir". Baintear úsáid as an ainm seo i gCríoch Lochlann sa lá ata inniu ann: "Karlavagnen".
Ceaptar gurbh é an bhunbhrí don ainm coitianta Gearmánach seo ná "vaigín na mbodach" ("the churls' wagon", as Béarla) i gcomórtas le "vaigín na mban" (.i. an Béar Beag). Seans ann, áfach, gur ainmníodh as Séarlas Mór é, mar a dúradh thuas. Sa Rómáin, tugtar "Carul Mare" ("Vaigín Mór"), i gcomórtas le "Carul Mic" ("Vaigín Beag"), nó an Béar Beag.
I Meiriceá Thuaidh tugtar an Liach Mhór (The Big Dipper) go coitianta air, toisc go gcomhdhéanann na réaltaí is gile dá chuid imlíne léiche móire.
I ré na Sean-Róimhe tugadh "Septentriones" go coitianta ar seacht réalta an Chéachta. As Laidin, ciallaíonn an focal seo "seacht ndamh an chéachta", ach "an tuaisceart" ab fhíorbhrí leis. Anois is arís, thugtaí an t-ainm céanna ar na seacht réalta a chomhrinne astaireacht na Léiche Bige ar réaltbhuíon an Bhéir Bhig in aice láithreach.
Sa réalteolaíocht Hiondúch, tugtar "(Vrihat) Sapta Rishi" air, a chiallaíonn "na Seacht Saoithe (Móra)".
Stair.
Tá an Béar Mór ar na 48 réaltbhuíon atá ar chatalóg Tholamaes. Tá sé freisin ar na réaltbhuíonta is fearr a bhfuil eolas go fada leitheadach orthu, agus é a bheith luaite ag filí mar Hóiméar, Spenser, Shakespeare, agus Tennyson. Tá sé luaite freisin in eipic na Fionlainne dá ngairtear an Kalevala, agus léirigh an t-ealaíontóir Vincent Van Gogh an Céachta i bpictiúr dá chuid dá ngairtear.
Le linn ré na sclábhaíochta i nDeisceart Domhain Stáit Aontaithe Mheiriceá, chomhairlítí do na sclábhaithe a bhí ag iarracht éalú chuig Tuaisceart na bPoncán "an buidéal mealbhacáin a leanúint" ("to follow the gourd".i. an Liach Mhór thimpholacha) chun na saoirse.
Miotaseolaíocht.
Ar feadh na haimsire ionannaítear an réaltbhuíon seo le béar ag sibhialtachtaí éagsúla ar fud an Domhain. I miotaseolaíocht na Gréige tá baint éigin ag an Béar Mór, i dteannta an Bhéir Bhig in aice láithreach, le bunús mhiotas Callisto.
Níos luaithe ná sin, áfach, ní béar a bhí ann ar chor ar bith de réir mhiotaseolaíocht na Gréige; ina áit sin, ionannaíodh na trí réalta gheala atá suite ar an eireaball (.i. Alioth, Mizar agus Alkaid) le húlla ag fás ar chrann (uaireanta léirígh na réaltaí eile is doiléire de chuid na réaltbhuíne an crann). San am céanna, comhcheanglaíodh na réaltaí de chuid an Bhéir Bhig leis na Heispirídí. Seans ann, mar sin de, go bhfuil baint éigin ag an dá ghrúpa réaltaí seo, i dteannta na Meá, an Aoire agus an Dragain, le bunús mhiotas úlla na Heispirídí, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.


4 Samhain.
Is é an 4 Samhain an 308ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 309ú lá i mbliain bhisigh. Tá 57 lá fágtha sa bhliain.


An Béar Beag.
Is é an Béar Beag an réaltbhuíon is faide ó thuaidh ar an leathsféar neamhaí thuaidh. Ursa Minor an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaíonn "an béar níos lú". Tá an réaltbhuíon seo ar na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus is ceann í freisin de na 48 seanréaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Is suntasach í mar shuíomh an phoil neamhaí thuaidh, ach tiocfaidh athrú ar an gcás seo i gceann dhá chéad bliain nó mar sin mar gheall ar torthaí na luainíochta (nó "réamhtheachtas na n-eacaineachtaí").
Stair.
Deirtear gurbh é saoi na Sean-Gréige Tailéas as Miléiteas a thug isteach an réaltbhuíon seo sa 6ú aois R.C., ach is cinnte gur bhaineadh mairnéalaigh úsáid aisti mar threoir neamhaí i bhfad roimhe sin.
Anallód, tugadh "Sciathán an Dragain" ar an mBéar Beag, agus féachadh air mar phíosa de réaltbhuíon an Dragain.
Miotaseolaíocht.
Tá scothchosúlacht bhéir (agus eireaball an-fhada amach is amach air) ar réaltbhuíon an Bhéir Bhig má chuirtear san áireamh réaltaí doiléire atá infheicthe fós ag an tsúil fhornocht. Dá bhrí sin, i dteannta réaltbhuíon an Bhéir Mhóir in aice láithreach, tá baint éigin aige le bunús mhiotas Callisto. Deirtear gur fadaíodh an t-eireaball thar an norm toisc gur chuirtí an Béar ar casadh ar a eireaball arís agus arís eile timpeall an phoil thuaidh.
Níos luaithe ná sin, áfach, d'fheachtaí ar na seacht réaltaí ab ghile de chuid na réaltbhuíne seo mar sheachtar deirfiúracha. De réir mhiotaseolaíocht luath na Gréige, ionannaíodh na seacht réalta de chuid an Bhéir Bhig leis na Heispíridí, iníonacha Atláis. I dteannta réaltbhuíonta eile ar chomhartha stoidiacach na Meá (.i. an tAoire, an Béar Mór, agus an Dragan), is cosúil go bhfuil baint éigin ag an mBéar Beag le bunús mhiotas úlla na Heispirídí, ceann de Dhá Shaothar Déag Earcail.
De réir cultúr éagsúil eile ba é an Béar Beag an poll a raibh imthaca acastóir an Domhain ann. De réir na réalteolaíochta Hiondúiche, is é Dhruva é an Réalta Thuaidh, a chiallaíonn "pol" sa lá ata inniu ann; baineann scéal leis an fear seo a aithrisíonn conas mar a rinneadh réalta de.


Pengő.
B'iarairgeadra Ungárach é an pengő a bhí in úsáid idir 21 Eanáir 1927 agus 31 Iúil 1946 nuair a d'éisíodh an forint ina áit tar éis tréimhse hipearbhoilscithe. Bhí 100 "fillér" sa "phengő".
Tosach.
I ndiaidh an Chéad Chogaidh Domhanda bhí ard-ráta boilscithe ar an krone Ostra-Ungárach ("korona" san Ungáiris.i. 'coróin'). Laistigh den Ungáir éisíodh airgead nua, an "pengő", agus luach 12,500 "krone" air. Sainníodh luach an "phengő" mar seo: b'fhiú cileagram óir an méid 3,800 "pengő". Níor éisíodh "pengő" óir áfach, mar a rinneadh i gcás an "krone".
Deireadh an "phengő".
Chaill an "pengő" cuid mhór a luacha tar éis an Dara Chogadh Domhanda agus ba shin an ráta hipearbhoilscithe is airde a thaifeadadh riamh. Athluacháladh an "pengő" ach níor stop an hipearbhoilsciú agus fad is go raibh na praghasanna ag ardú gan stop ná stad, éisíodh airgead i luacha níos airde fós gur shroicheadh luach seisilliún (míle billiún billiún, 1021) "pengő" (). Priontáladh an luach seo ach níor éisíodh é. Is é an luach airgid is airde a bhí in úsáid ná 100 billiún billiún (100 cuintilliún, 1020) "pengő" ().
Níor féidir an geilleagar Ungárach a dhaigniú ach trí cruthú airigid nua agus mar sin, cruthaíodh an "forint" ar luach 400 ochtailliún (400 billiún billiún billiún, 4×1029) "pengő" ar 1 Lúnasa 1946.


Baile na Mainistreach.
Is baile mór é Baile na Mainistreach nó Baile Úr na Mainistreach (Béarla: "Newtownabbey"), é suite ar an taobh thuaidh Bhéal Feirste i gContae Aontroma na hÉireann. Tá 80,000 duine ina gcónaí sa Chomhairle Buirg, atá le fail i mBaile na Mainistreach, Bealach Chláir, agus Gleann Gorm Liath. Ceantrar Aontachtóirí atá ann den chuid is mó, agus breis is 75% den daonra Protastúnach.


N5.
Is príomh-bhóthar naisiúnta é an N5, i bPoblacht na hÉireann. Ceanglaíonn sé an N4, ag An Longfort (agus Baile Átha Cliath), le Cathair na Mart, agus Contae Mhaigh Eo ar fad. Téan an bóthar trí Contae an Longfoirt, Contae Ros Comáin, agus Contae Mhaigh Eo.
deas


Scramóg.
Is baile beag i gContae Ros Comáin é Scramóg (Béarla: Scramoge), atá suite ar an gcrosbhóthar idir an N5 agus an R371, 18 cilliméadar ó bhaile Longfort. Níl an baile ach cúpla míle ó abhainn na Sionainne freisin.


N7.
Ceanglaíonn an N7 Baile Átha Cliath (ag an M50) le Luimneach. Tá an cúrsa iomlán timpeall 195 cilméadar (120 mhíle) i bhfad, agus tá an bóthar an-tábhactach don Plean Forbartha Náisiúnta. Faoi láthair na h-uaire, tá sé á ath-thógáil mar mhótorbhealach (mar an M7) ag an Údarás um Bóithre Náisiúnta.
Tógáil an Mhótarbhealaigh M7.
Sa bhliain 2009, bhí tógáil an M7 curtha i gcríoch idir An Nás agus Port Laoise agus idir Áth na Coite agus deireadh an N7 ag Timpeallán Ráth Bhán ar imeall Luimnigh. Is mór-bhóithre dúbailte de chaighdeán mhótarbhealaigh an stráicé idir Baile Átha Cliath agus An Nás


N52.
Téann an N52 thart an Lár na Tíre, ó Dhún Dealgan i gContae Lú go dtí An tAonach i gContae Thiobraid Árann Thuaidh.


Birmingham.
Cathair mhór atá suite in Iarthar Láir na Tíre Shasana is ea Birmingham. Tá an chathair suite 190 km (120 mhíle) ó thuaidh thiar de Londain. Tá nasc iompair ar fheabhas ag an gcathair. Tá go leor iarnród ann, tá aerfort mór idirnáisiúnta suite in oirthear na cathrach, agus go leor débhealach agus mótarbhealach idir an chathair agus an chuid eile de Shasana.
Stair.
Ar 21 Samhain 1974 phléasc buama de chuid an IRA i mBirmingham. Maraíodh 20 duine.


24 Nollaig.
Is é an 24 Nollaig an 358ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 359ú lá i mbliain bhisigh. Tá 7 lá fágtha sa bhliain.


John Ensign.
Is é John Eric Ensign (rugadh 25 Márta, 1958) iar-sheanadóir na Stát Aontaithe shóisearach ó Nevada. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Rugadh é i Roseville, California, ach bhog seisean agus a chlann go dtí Nevada nuair a bhí sé óg. D'fhreastal sé ar ollscoileanna i Nevada, Oregon agus Colorado. Fuair sé dintiúirí mar thréidlia sa bhliain 1985. Is fear gnó é agus bhunaigh sé ospidéal d'ainmhithe i Las Vegas, mar a bhfuil sé ag obair anois.
Chuaigh sé le polaitíocht agus toghadh mar ionadaí i dTeach Ionadaithe na Stát Aontaithe é sa bhliain 1994. hAthtoghadh é sa bhliain 1996 ach níor sheas sé arís sa bhliain 1998. Rith sé don Seanad ach chaill sé do Harry Reid, Daonlathach. Fuair sé áit sa Seanad tar éis a dhara iarracht, sa bhliain 2000.
Do b'é Ensign an príomhghlór i gcoinne rialú na Cúirte Uachtaraí "Kelo v. New London". Sa chás úd dúirt an chúirt go raibh cead ag rialtais áitiúla (London, Connecticut a bhí i gceist) iallach a chur ar úinéirí a dtalamh agus tithe a dhíol ar mhaitheas fhobairt phríobháideach.
Fuair Seanadóir Ensign moladh ó chuid mhaith eagraíochtaí mar gheall ar a choimeádachas fioscach. Sa bhliain 2003, d'ainmnigh an American Conservative Union Ensign in éineacht le Seanadóirí Chuck Hagel (NE) agus Don Nickles (OK) mar sheanadóirí is coimeádaí na bliana 2003. D'éirigh Ensign as a phost mar sheanadóir ar an 3 Bealtaine 2011 i ndiaidh imscrúdú um sárú eitice a bheith curtha ar siúl ina leith. Dean Heller, Poblachtach eile, a tháinig i gcomharbas air.
Ensign, John Eric
Ensign, John Eric


Chuck Hagel.
Is iar-sheanadóir Meiriceánach é Charles Timothy "Chuck" Hagel (rugadh ar an 4 Deireadh Fómhair, 1946 é). Ba é Hagel an Seanadóir sinsearach ó Nebraska. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Toghadh ar dtús é i 1996 agus arís i 2002. Déantar cuir síos air mar éan corr polaitiúil, cosúil leis an Seanadóir Poblachtach agus seansaighdiúir John McCain.
Rugadh i North Platte, Nebraska, é, bhain sé céimeanna amach ón Brown Institute for Radio and Television i 1966 agus ó Ollscoil Nebraska ag Omaha i 1971. D’fhreastail sé ar coisithe Airm SA ó 1967-68, ag fáil céim an tsáirsint (E-5). Throid sé i Chogadh Vítneam agus fuair sé an Vietnamese Cross of Gallantry, an Purple Heart, an Army Commendation Medal, agus an Combat Infantryman Badge.
I mí Lúnasa 2004, d’admhaigh Hagel go raibh sé machnamh ar pháirt a ghlacadh san fheachtas don uachtaránacht i 2008. Labhair sé ag an toscaireacht Iowa ag an gComhdháil Náisiúnta Poblachtach sa bhliain 2004.


N80.
Clúgaíonn an N80 Inis Córthaidh, Loch Garman, agus Calafort Ros Láir, leis an Lár na Tíre, Connacht agus, an taobh thiar thuaidh den tír.


Port Laoise.
Príomhbhaile Chontae Laoise is ea Port Laoise. Tá sé suite i lár den contae agus taobh le Sliabh Bladhma.
Tá stáisiún iarnróid ann agus críochnaíonn an M7 (Éire) go díreach tar éis an baile ina gcúrsa ó Bhaile Átha Cliath go Luimneach. Téann go leor bóithre amach ón mbaile, mar sin, is suíomh an-úsáideach iompair é Port Laoise. Nascann an N80 an baile le Baile Átha Luain ó thuaidh, agus Calafort Ros Láir ó dheas. Chomh maith leis sin, tosaíonn an N8 i bPort Laoise, i gcúrsa go Corcaigh.
Tá príomhphríosún ardslándála na hÉireann suite ar imeall an bhaile, agus is ann a choinnítear daoine a chiontaítear as coireanna paraimhíleata.


Craig Thomas.
Ba é Craig Lyle Thomas (17 Feabhra 1933 - 4 Meitheamh 2007) an seanadóir sinsearach ó Wyoming i Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá go dtí go bhfuair sé bás sa bhliain 2007. Ba bhall den Pháirtí Poblachtach é.
Ba shaineolaí i réimsí na talmhaíochta agus na tuathfhorbartha é Thomas. Bhí poist tábhachtacha aige i roinnt gníomhaireachtaí stáit. B'é a phost mar leasuachtarán feidhmiúcháin oifig feirme Wyoming ó 1965 go dtí 1974 an ceapachán is fada dá raibh aige. Bhí sé ina fhear gnó neamhspleách fosta. I 1984, toghadh ina fheisire in oireachtas an stáit é, agus d'fhreastail sé air go dtí 1989.
Sa bhliain 1989, d'éirigh Dick Cheney as ionad Wyoming i dTeach na nIonadaithe, agus d'ainmnigh an Páirtí Poblachtach Thomas mar iarrthóir aige sa toghchán. Bhuaigh sé agus atoghadh é i 1990 agus i 1992. I 1994 rith sé do Sheanad na Stát Aontaithe agus bhuaigh sé an toghchán sin freisin. Atoghadh é i 2000 agus 2006.


N3.
Is príomh-bhóthar idir Baile Átha Cliath agus Béal Átha Seanaidh, i gContae Dhún na nGall é an N3. Tá bearna ar an gcúrsa idir Béal Tairbirt agus Béal Leice, mar a téann an bóthar trí na sé contae chomh an A509 agus an A46. Ritheann an bhóthar mar mótarbhealach, an M3, ó Bhaile Átha Cliath go Ceanannas i gcontae na Mí.
deasdeas


N6.
Is príomh-bhóthar idir Cionn Átha Gad (agus Baile Átha Cliath) agus Gaillimh é an N6. Téann an gcúrsa trí an Lár na Tíre, agus trasaíonn sé An tSionainn ag Baile Átha Luain. Ritheann an N6 mar mótarbhealach, an M6 den chuid is mó den cúrsa, ó Chionn Átha Gad go dtí imeall Chathair na Gaillimhe.
Tá seachbhóthar ag na bailte i gcló iodálach


Cluain Mhic Nóis.
Is mainistir stairiúil suite i gContae Uíbh Fhailí í Cluain Mhic Nóis. Tá an láthair taobh leis an tSionainn idir Baile Átha Luain agus Droichead na Sionainne, ar an mbóthar R444.
Bhunaigh Naomh Ciarán í sa 6ú haois idir na blianta 545 agus 548. Rugadh Ciarán Mac a tSaor sa Ráth Cruachan i gContae Ros Comáin.
Roimh an 9ú haois, bhí Cluain Mhic Nóis nasctha le na Ríthe i gConnachta.


N25.
Tosaíonn an N25 i gCalafort Ros Láir, teann sé go Port Láirge, agus tar éis sin, leanann an bóthar an cósta dheas na hÉireann trí Dún Garbhán go Corcaigh.
deas


N8.
Cuid den phríomhbhóthar náisiúnta idir Baile Átha Cliath agus Corcaigh is ea an N8. Tosaíonn cúrsa an bhóthair mar chasadh ón M7 gar do Phort Laoise, agus ansin, téann sé ó dheas trí Chontae Thiobraid Árann agus an taobh thuaidh de Chontae Chorcaí go Corcaigh. Is cuid den mhótarbhealach M8 é, den chuid is mó.
deasdeas


N9.
Píomhbhóthar náisiúnta is ea an N9, idir Cill Chuilinn (taobh leis An Nás) i gContae Chill Dara agus Port Láirge. Ach, téann trácht do Ceatharlach agus Cill Chainnigh ar an gcúrsa chomh maith. Tá pleanáil faoi láthair maidir leis an bóthar in am seo chugainn. Deir An Údarás um Bóithre Náisiúnta go mbeidh carrbhealach dúbailte ann.
deasdeas


An Córan.
Is é an Córan, nó an Córán (Araibis: القرآن "Al Qur’án"), leabhar naofa an Ioslaim. An urraim a thugtar don Chóran san Ioslam, tá sí cosúil leis an urraim a thugtar d'Íosa sa chreideamh Críostaí. Is é an rud a chreideann an Muslamach fíréanta gurb é an Córan briathar neamhthruaillithe Dé, agus mar sin, tá sé an-tábhachtach téacs an Chórain a chosaint ar gach cineál truailliú. Dá réir sin, ní ghlactar ach leis an gCóran Araibise mar fhíor-leabhar naofa. "Rinne Muid Córan Araibise de, ionas go dtuigfeadh sibh é", a deir Dia, sa Chóran. Tá ainm an Chórain bunaithe ar thamhan focail a chiallaíonn "léamh, léitheoireacht" sna teangacha Seimíteacha.
Foirm an Chórain.
Tá 114 chaibidil (súra) sa Chóran, agus iad roinnte ina sé mhíle dhá chéad sé véarsa déag is fiche. Tá an bheannacht nó "bismilla" ("bism'illáhi rachmání rachím" - "In ainm Dé, an Fhuascailteora lán Trócaire") le léamh i dtús gach caibidil, ach ní áirítear mar véarsa ach aon uair amháin é, is é sin, nuair a chastar orainn an chéad uair é, sa súra thuasluaite. Aithníonn na Muslamaigh na súraí éagsúla ar a n-ainmneacha, cosúil le Súra na Bó, Súra na Seangán agus araile. Ní féidir a rá, mar shampla, go mbeadh an-ról ag na seangáin in imeachtaí an tsúra atá ainmnithe astu, ach is é an t-aon súra amháin sa Chóran ina luaitear na seangáin ar aon nós, agus mar sin, tá sé praiticiúil a leithéid d'ainm a thabhairt ar an súra. Níl na súraí ag teacht i ndiaidh a chéile de réir mar a nocht an t-aingeal Jibril do Mhuhamad iad, ach de réir a bhfaid, a bheag nó a mhór: is iad na súraí fada a thagann go díreach sna sálaí ag Súra na hOscailte, agus is iad na súraí gearra a thagann sa deireadh.
An Dóigh leis an gCóran a léamh os ard.
Mar a fheicfidh muid thíos, is ealaín thábhachtach í béalaithriseoireacht phoiblí an Chórain sna tíortha Ioslamacha. Thairis sin, is mór an tsuáilce é don Mhuslamach chráifeach an Córan ar fad a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht. Le haghaidh na béalaithrise, an dianstaidéir agus na glanmheabhraíochta, is gnách an Córan a roinnt ina sheacht "staisiún" ("manzil"; "manázil" an fhoirm iolra Araibise) agus ina thríocha "codán" ("juz´"; "ajza´" an fhoirm iolra Araibise). Is féidir úsáid a bhaint as an gcóras seo leis an gCóran a léamh ó thús deiridh taobh istigh d'aon seachtain amháin ("manzil" in aghaidh an lae) nó aon mhí amháin ("juz´" in aghaidh an lae).
Is mór an t-éacht creidimh é don Mhuslamach an leabhar naofa a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht. An duine a bhfuil an Córan ar eolas aige mar sin, tugtar "hafiz" air. Is é is brí leis an bhfocal seo ná garda nó cosantóir - cosantóir bhriathar Dé, mar sin. Creidtear go bhfuil na mílte, nó b'fhéidir na milliúin, acu ann. Bíonn, fiú, Muslamaigh atá dall ar fad ar an Araibis ag foghlaim an leagan Araibise den Chóran mar seo.
Teanga an Chórain.
Tá an Araibis Chlasaiceach bunaithe ar theanga an Chórain, nó is ar éigean is féidir teacht ar aon téacs sa teanga sin a bheadh ní ba sine ná an leabhar naofa, amach ón díolaim filíochta ar a dtugtar "Mu´allaqat" agus ó chúig inscríbhinn réamh-Ioslamacha. Bhí léamh agus scríobh ag na hArabaigh roimhe sin féin, ach má bhac siad le haon líne a bhreacadh síos, is dócha gur roghnaigh siad an teanga Aramaise thar a dteanga dhúchais le haghaidh an ghnó sin. An teanga a úsáidtear sa Chóran, is foirm sheanaimseartha den Araibis Chlasaiceach í, agus ós rud é go bhfuil sí chomh seanársa sin, bíonn sé deacair ag Arabaigh an lae inniu an Córan a thuiscint, go háirithe nuair a chuirtear san áireamh chomh fileata agus atá an téacs féin, agus é ag tagairt go minic do rudaí nach cuimhin le haon duine beo a thuilleadh. Mar sin, is cuid thábhachtach d'obair na scoláirí is na ndiagairí i saol an Ioslaim an Córan a mhíniú agus a chiallú don ghnáthléitheoir.
Fuair Muhamad bás sa bhliain 632. Go gairid ina dhiaidh sin, chrom na Muslamaigh ar chogaíocht, agus d'éirigh leo cuid mhór de dhomhan sibhialta a linne a fhorghabháil. Tháinig a dteanga i réim sna críocha a bhí sealbhaithe acu, ach ós rud é nach raibh na géillsinigh nua ábalta an teanga a fhoghlaim chomh foirfe fileata is a bhí sí ag na hArabaigh féin, tháinig canúintí nua ar an saol. Go minic, bhí na hArabaigh féin den bharúil gur teanga thruaillithe a bhí i gceist, agus d'éirigh siad fíorbhuartha faoi thodhchaí na teanga naofa inar tugadh briathar Dé dóibh. Mar sin, chrom siad ar an teanga a chaighdeánú agus a choimeád. Ó bhí teanga neamhthruaillithe ag na Beidiúnaigh san Araib féin i gcónaí, chuathas ag bailiú focail agus seanchais i measc na mBeidiúnach, agus is iomaí mionsonra gramadaí a socraíodh in aithris ar chanúint na mBeidiúnach.
Ós rud é go raibh sé riachtanach an Córan a chur ar fáil dóibh siúd nach raibh eolach ar Araibis chaighdeánach an leabhar naofa, rinne na teangeolaithe Arabacha an-taighde ar theanga an Chórain, agus iad ag glacadh le stíl an Chórain mar eiseamláir don Araibis scríofa. Mar sin, tá teanga liteartha na hAraibise bunaithe ar an gCóran inniu féin, seachas ar chaint na ndaoine.
Is é tuairim na Moslamach go bhfuil teanga an Chórain as an ngnáth ar fad, chomh fileata is chomh hálainn agus atá sí. Is é briathar Dé é, dar leis an Moslamach cráifeach, agus is dual do bhriathar Dé áilleacht nach bhfuil a leithéid eile ann ar dhroim an Domhain. Ar ndóigh, le meas ceart a bheith agat ar an áilleacht seo, caithfidh an léitheoir an leabhar a léamh sa bhunteanga, agus mar sin, ní thig le haon duine an Córan a aistriú go teanga eile: ní ghlactar leis na haistriúcháin mar fhíor-aistriúcháin, ach amháin mar ghluais nó mar mhíniúchán. Is é an Córan Araibise briathar Dé; níl sna haistriúcháin ach iarrachtaí an duine briathar Dé a aithris nó a athinsint; ach ós rud é go bhfuil an duine lochtach neamhfhoirfe mar dhuine, ní thiocfaidh leis choíche foirfeacht an bhriathair sin a athchruthú. Sin é an tuige nach gnách "An Córan" a thabhairt ar na haistriúcháin, ach rudaí cosúil le "Ciallú an Chórain".
Ní gnách "An Córan" a thabhairt ar na heagráin Araibise ach an oiread: tugtar "An Córan Naofa", "An Córan Uasal", 7rl., orthu leis an urraim is cuí a thabhairt don leabhar naofa.
Aistriúcháin.
Siúd is nach bhfuil sé, de réir dhogma an reiligiúin, indéanta an Córan a aistriú, is iomaí fear léinn i saol an Ioslaim a bhain triail as. Níl aon tábhacht ag baint leis na haistriúcháin seo i ndiospóireacht na scoláirí faoin gciall cheart ba chóir a bhaint as an leabhar, ar ndóigh. Mar sin, ní thugann na Muslamaigh "Córan Peirsise" ar an aistriúchán Peirsise, mar shampla, ach "ciallú an Chórain as Peirsis", "míniú an Chórain as Peirsis", nó rud éigin den chineál sin. Creideann na Muslamaigh go mbíonn na Críostaithe ag athrú an Bhíobla le gach aistriúchán nua, agus gurb é sin is cúis leis nach bhfuil an creideamh ceart ag na Críostaithe a thuilleadh.
B'é Robert Ketton, thiar sa bhliain 1649, ba thúisce a d'aistrigh an Córan go Béarla. Ní raibh Araibis aige, agus b'éigean dó an leagan Fraincise a úsáid. Tháinig aistriúchán níos fearr ó pheann George Sale sa bhliain 1734. San fhichiú haois, d'aistrigh Richard Bell (1937) agus Arthur John Arberry (1955) an leabhar go Béarla. Thairis sin, is iomaí Muslamach a chuir an Béarla ar an gCóran, ar nós Mohammad Marmaduke Pickthall agus Abdullah Yusuf Ali.
Maidir leis na haistriúcháin Ghearmáinise, is é an leagan a d'fhoilsigh Rudi Paret sna seascaidí an ceann is fearr leis na saineolaithe. Aistriúchán cruinn atá ann nach ndéanann aon iarracht le luachanna aestéitiúla an bhuntéacs a aithris. Tá an teanga níos áille ag Friedrich Rückert a chuir Gearmáinis ar chodanna den Chóran sa chéad leath den naoú haois déag. Níor bhac sé leis na codanna deacra, áfach, agus mar sin, níl a aistriúchán féin iomlán.
Sa bhliain 2003 chuaigh an tIonad Cultúrtha Ioslamach i mBaile Átha Cliath agus Foras na Gaeilge le chéile ag déanamh aistriúcháin go Gaeilge.
Stíl an Chórain.
Tá idir scéalaíocht, aitheasc agus dlí sa Chóran, agus iad fite fuaite le chéile. Tá stíl dá chuid féin ag an gCóran, nach bhfuil a leithéid ann i litríocht eile na hAraibise, agus is minic a bhíonn na Muslamaigh chráifeacha ag áitiú go ndéanann an uathúlacht seo fianaise le bunús diaga an leabhair.
Tá an leabhar athráiteach go maith, agus í ag insint an scéil chéanna cupla uair. Is é an ciallú a thugann na scoláirí Muslamacha air seo go bhfuiltear ag cur béim ar ghnéithe difriúla den scéal céanna in áiteanna éagsúla.
Tá cuid den Chóran faoi rím agus rithim, agus prós atá sa chuid eile. Go bunúsach, is é tuairim na Muslamach léannta gur "genre" nó gné liteartha ann féin is ea an Córan, seachas filíocht nó prós. Bíonn na línte próis féin sa Chóran á gceangal dá chéile le sórt rímeanna, ó am go ham, rud a chuidíonn leis an "hafiz", an leabhar a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht. Ós rud é gur teanga Shéimíteach í an Araibís, agus na gutaí á gcur idir consain na dtamhan le focail nua a fhréamhú go rialta, is féidir sraith fhada d'fhocail a chruthú a bhfuil na gutaí céanna iontu, agus iad faoi rím le chéile. Is féidir an tsraith iomlán sin a úsáid ansin le plaic mhór téacs a chur faoi rím, rud a bhíonn coitianta go maith sa ghnáthfhilíocht chomh maith leis an gCóran féin.
Is gnách le lucht léinn an Ioslaim na súraí a dheighilt ina dhá bpríomhghrúpa, is é sin, na cinn a nochtadh do Mhuhamad i dtús a chaithréime, i Meice, agus na cinn a tháinig chuige i ndiaidh dó éalú go Meidíona. Go bunúsach, bíonn súraí Mheice níos gairide, níos fileata ná súraí Mheidíona, nó nuair a bhí Muhamad socraithe síos i Meidíona, bhí sé i gceannas ar phobal na bhfíréan cheana féin, agus dlíthe is rialacha ag teastáil uaidh le hord is le heagar a chur ar an bpobal.
Túslínte na Súraí.
Tá na focail "bismilláhi rachmání rachím" curtha roimh gach aon súra, amach ó aon cheann amháin, agus ós rud é go bhfuil an tamhan trílitreach úd R-Ch-M ("trócaire") sa dá fhocal dheireanacha, is léir go bhfuil coincheap na trócaire iontach tábhachtach sa Chóran agus gur dlúthchuid den íomhá é atá ag na Muslamaigh de Dhia.
Thairis sin, tá litreacha rúndiamhra ag teacht sna sálaí ag an m"bismilla" i naoi súra fichead. Litreacha rúndiamhra iad, ós rud é nach bhfuil iontu ach consain aonair gan aon ghuta lena gceangal dá chéile. Níl lucht léinn an Iarthair níos eolaí ar chiall na litreach seo ná na Muslamaigh féin, ach is iomaí míniúchán a cuireadh chun tosaigh in imeacht na mblianta. Is é an ciallú is réidhe a ritheann leis an diagaire nach bhfuil a fhios ach ag Dia cad é is brí leo, nó gur sórt séala iad lena chinntiú gur saothar é an Córan nach féidir leis an duine daonna aithris a dhéanamh air. Dúirt na taighdeoirí Iartharacha gur shínigh na scríobhaithe a gcodanna féin den chéad chóip scríofa den Chóran le litreacha a n-ainmneacha, nó gur sórt giorrúcháin iad d'fhoirmlí mionnaithe. Níl mórán craicinn ar na míniúcháin seo, áfach. Go bunúsach, tá na litreacha seo dothuigthe, agus lucht an mhisteachais ag baint na mílte seach-chialla astu ina gcuid scríbhinní féin.
Ordú na Véarsaí de réir an Ama.
Alt lárnach creidimh is ea é san Ioslam gur tháinig an Córan anuas ó Dhia féin, agus nach bhfuil focal ann nach bhfuil fíoraithe ag Tiarna na Fírinne féin. Mar sin, níl sé inghlactha go mbeadh botúin sa Chóran, agus ní féidir do bhriathar fíor Dé bheith ag teacht salach air féin.
Ina dhiaidh sin féin, tá ráitis áirithe sa Chóran bréagnaithe ag ráitis eile sa leabhar céanna, agus leis an gcineál seo débhríocht a mhíniú, téann an chuid is mó de na diagairí i muinín an eolais stairiúil: ós rud é gur nochtadh ábhar an leabhair do Mhuhamad thar thréimhse trí bliana fichead, ní mór súil a chaitheamh ar ordú a nochta, le fáil amach cé acu aisling is deireanaí a tháinig chuig an bhFáidh. Ar ndóigh, creideann na Muslamaigh go raibh cúis ag Dia leis an gcineál seo débhríochta: níor chuir Sé an Fáidh is a phobal ar bhealach a leasa lom díreach, is é an rud a rinne Sé ná an fhírinne a nochtadh de réir a chéile.
Cosúlacht an Chórain leis an mBíobla.
Creideann na Muslamaigh gurb é an Dia céanna atá á adhradh acu féin agus ag na Críostaithe is na Giúdaigh, agus is léir do chách go bhfuil dlúthbhaint ag an gCóran leis an traidisiún Giúd-Chríostaí. Déantar trácht ar chuid mhaith de na pearsana tábhachtacha sa dá Thiomna, cosúil le hÁdhamh, Maois, an Rí Dáithí, agus Íosa, agus iad á n-onórú mar fháithe agus mar réamhtheachtairí do Mhuhamad san Ioslam.
Is é an míniú a thugann cuid mhór de na Muslamaigh air seo ná go bhfuair na Giúdaigh is na Críostaithe an fhírinne ó Dhia ar dtús, ach gur chuir siad as a riocht í. Mar sin, fuair Maois an Tóra ("Tawrah" as Araibís), tugadh Leabhar na Salm ("Zabur" as Araibis) don Rí Dáithí, agus bronnadh an bun-Soiscéala ("Injil", leagan Araibise den fhocal Gréigise "evangelion") ar Íosa, ach níor fhan an pobal dílis don Fhírinne i ndiaidh bhás na bhfáithe seo, agus mar sin, is é dearcadh na Muslamach ar scrioptúr naofa na nGiúdach is na gCríostaithe go bhfuil sé truaillithe go maith, agus nach bhfuil sé dílis don bhunleagan a fuarthas ó Dhia. Tá na Muslamaigh an-mhíshásta leis an dóigh a mbíonn na Críostaithe ag déanamh aistriúchán nua ar an mBíobla ó am go ham, freisin, agus iad den tuairim gur sampla é seo den dóigh a dtruaillítear briathar Dé.
An trácht a dhéanann an Córan ar phearsana agus ar imeachtaí an Bhíobla, níl sé ag cur béime ar na himeachtaí ná ar an insint, ach ar chiall spioradálta na scéalta. Mar sin, is iomaí Muslamach a théann i muinín an Bhíobla le tuilleadh a fháil amach, siúd is nach mbíonn na Muslamaigh thraidisiúnta sásta leis an gcleachtadh seo. Tá seicteacha san Ioslam, cosúil leis na gluaiseachtaí "Mu'tazili" agus "Ismailiya", a ghéilleann gur féidir go mbíonn Dia ag nochtadh A fhírinne ar bhealaí éagsúla do phobail éagsúla, le freastal ar riachtanaisí an ama is na háite.
Bunús agus Forbairt an Chórain.
Is léir gur cúis achrainn é an cheist seo idir lucht léinn an Ioslaim is an Iarthair, nó is é an rud a chreideann formhór mór na nIoslamach gur tháinig an Córan go díreach ó Dhia, ach is é an tuiscint a bhaineann na taighdeoirí Iartharacha as an leabhar go bhfuair sé an spreagadh ó scrioptúr naofa na nGiúdach is na gCríostaithe.
Mar a deir lucht léinn an Ioslaim.
Creideann na Muslamaigh nach raibh ceá ná ciú ag Muhamad, agus go gcaithfeadh sé agus lucht a leanúna a chuid aislingí a fhoghlaim de ghlanmheabhraíocht, de réir mar a thagaidís chuige, ó nach bhféadfadh sé féin a dhath a scríobh síos. Fuair Muhamad an chéad aisling den chineál seo sa bhliain 610 i ndiaidh bhreith Chríost, agus tháinig an ceann deireanach chuige go gairid roimh a bhás, sa bhliain 632. Faoin am sin a thosaigh compánaigh an Fháidh na súraí a chur ar pár, ar eagla go gcaillfí nó go dtruailleofaí iad. Tá sé sa seanchas go raibh súraí aonair scríofa síos roimh a bhás, fiú. Mar shampla, nuair a bhí Muhamad ag cur faoi i Meidíona, bhí lucht a leanúna faoi eagraíocht chomh maith is go bhféadfadh sé scríobhaithe a iarraidh chuige le gach aisling a bhreacadh síos óna bhéal. Níor tháinig an Córan iomlán ar pár ná faoi chlúdach leabhair roimh bhás an Fháidh féin, áfach.
B'é an Cailif Uthman, a bhí i gceannas ar phobal na Muslamach sna blianta 644-656, a d'fhéach chuige gur cuireadh an chéad chóip oifigiúil den Chóran iomlán in eagar. B'é sin an leagan caighdeánaithe, agus nuair a cuireadh cóipeanna den eagrán seo chuig na pobail éagsúla Muslamacha a bhí ann ag an am, hordaíodh do na fíréin gach cóip den leabhar a dhíothú a bheadh difriúil leis an eagrán seo. Nó dealraíonn sé go raibh díolamaí príobháideacha d'aislingí an Fháidh scríofa síos ag Muslamaigh aonair. Bhí fear darbh ainm Ibn Masud ar an duine ba tábhachtaí acu seo, agus údarás áirithe ón bhFáidh aige, ach ní raibh gach súra scríofa síos aige siúd. Thairis sin, cúis diospóireachta i gcónaí iad "Duilleoga Hafsa", nó an díolaim de théacsaí a bhí i dtaisce ag Hafsa, bean de bhaintreacha an Fháidh. Tá siad ann a deir go raibh eagrán Uthman bunaithe ar an díolaim seo, agus daoine eile den tuairim gur lámhscríbhinn a bhí ann nár húsáideadh in eagarthóireacht na bunchóipe a chuir Uthman i dtoll le chéile, ach gur cuireadh eagrán Uthman i gcomparáid leis an lámhscríbhinn seo, agus nach raibh an dá leagan difriúil le chéile.
An leagan a chuir Uthman in eagar, bhí sé scríofa i leagan moch d'aibítir na hAraibise nach marcálann na fuaimeanna, go háirithe na gutaí, chomh cruinn agus an leagan a úsáidtear in eagráin an lae inniu den leabhar. Lena chinntiú go léifí an téacs ar an mbealach ceart, thosaigh an lucht léinn ag cur nótaí leis an téacs agus ag leasú na scríbhneoireachta Araibise le bheith in ann na gutaí gearra a chur in iúl go neamhdhébhríoch. Téann an fhorbairt seo siar go tús na hochtú haoise, agus bhí sí críochnaithe thart ar an mbliain 900.
Mar a deir na scoláirí Iartharacha.
Glacann scoláirí áirithe Iartharacha leis an leagan Ioslamach den scéal, a bheag nó a mhór: is é sin, go raibh a leithéid seo d'fhear ann agus Muhamad, agus é suite siúráilte de go raibh sé ag fáil aislingí go díreach ó Dhia; ansin, go raibh leaganacha éagsúla de na haislingí ag dul timpeall go gairid ina bhás féin; agus go raibh a leithéid seo d'fhear ann agus Uthman agus gurbh eisean a chuir na haislingí in eagar de réir dianchaighdeáin. Tá na scoláirí seo den bharúil go bhfuil sé le haithint ar stíl an Chórain go raibh na daoine a chuir i dtoll le chéile é, - go raibh siad urramach as an ngnáth do na téacsaí a bhí siad a bhailiú.
Tá scoláirí eile ann a deir gur múnlaíodh an Córan de réir a chéile, thar na céadta bliain fiú, agus na Muslamaigh ag freagairt ar dhúshlán na gCríostaithe is na nGiúdach: mar sin, a áitíonn siad, níor tháinig an chuma dheifnideach ar an Ioslam féin, mar reiligiún, ach i bhfianaise na síortheagmhála is na síordhiospóireachta leis an dá chreideamh eile. B'é an scoláire Sasanach John Wainsbrough, thar aon duine eile, a chuir an dearcadh seo chun tosaigh. Ní bhfuair smaoineamh Wainsbrough fáilte róthe ó na scoláirí Iartharacha féin, áfach. Is é an príomhlocht a fuarthas air ná nach bhfuil stair na gcéadta bliain sin le feiceáil ar théacs an Chórain ar aon nós. Sa chúpla céad bliain i ndiaidh bhás Mhuhamad, bhí na Muslamaigh sáite i gcogaí móra, agus shílfeá go bhfágfadh na himeachtaí seo lorg éigin ar an gCóran, dá mb'ansin a scríobhadh é.
Míniú agus Ciallú an Chórain.
Is gá cuimhne a choinneáil air nach bhfuil Muslamaigh an lae inniu ábalta an leabhar naofa a thuiscint ina hiomláine, fiú an chuid acu a bhfuil Araibis ó dhúchas acu. Tá an Araibis Chlasaiceach inti féin sách dothuigthe ag an ngnáth-Arabach, agus na céadta bliain forbartha agus athruithe a dhealaíonn ó chanúintí labhartha ár linne féin í. Thairis sin, tá an Córan breac le tagairtí d'imthoscaí an tsaoil i Leathinis na hAraibe sa tseachtú haois i ndiaidh bhreith Chríost - agus ar ndóigh, is iomaí craiceann a chuir saol na nArabach féin de idir an dá linn.
Mar sin, leis an gciall cheart a bhaint as an leabhar naofa, caithfidh an tArabach dul i muinín na leabhar tráchtaireachta agus míniúcháin. Tugtar "tafsir" ar an gcineál seo litríochta as Araibis. Creidtear go bhfuil na leabhair "tafsir" is moiche a tháinig ar pár - go bhfuil siad ar na foinsí is fearr amuigh don té atá ag dul ar lorg eolais faoi stair an luath-Ioslaim. Cuid thábhachtach de mhíniú stairiúil an téacs is ea an t-ordú a leagan amach inar tháinig siad anuas ó Dhia, nó níl sé as an ngnáth go bhfuil dhá shúra ag teacht salach ar a chéile, agus mar sin, caithfidh tú a bheith cinnte, mar fhíréan, cé acu is cirte.
Tá na seanleabhair "tafsir", a tháinig ó pheann diagairí cosúil le Abu Jafar Muhammad ibn Jarir at-Tabari (838-923) nó Ibn Kathir (an ceathrú haois déag), - tá siad mór millteanach téagartha mar leabhair, ós rud é go ndearna an scríbhneoir iarracht freastal ar na scoileanna éagsúla smaointeachais a bhí ann lena linnsean. Maidir le lucht leanúna na bunúsaíochta lenár linn féin, ar nós Sayyed Qutb, áfach, tá sé de chlaontacht iontu roghnachas a dhéanamh ar na ciallúcháin éagsúla leis an gceann is fearr leo féin a chur chun tosaigh.
I gcás cuid mhaith de na súraí, tá na tráchtairí sách eolach ar na himthoscaí faoinar tháinig an téacs anuas ó Dhia, agus iad in ann an t-ábhar a chur ina choimhthéacs féin. Tá súraí eile ann atá ina gcúis achrainn ag an lucht léinn, ach is féidir a rá, ar a laghad, cé acu i Meice nó i Meidíona a taispeánadh súra áirithe don Fháidh.
Leis an leabhar naofa a chiallú is a mhíniú do na fíréin, tá lucht léinn an Ioslaim i dtuilleamaí an chineál naomhsheanchais ar a dtugtar "haidít". Ráitis ghairide iad na scéalta "haidít", ráitis a luaitear le Muhamad. Tá an chuid is mó de staraíocht agus de dhlí an Ioslaim bunaithe ar na scéilíní seo, agus iad scrúdaithe go mion ag na scoláirí Ioslamacha leis an gcuid is inchreidte, is craicní a roghnú. Tá "iosnad", nó slabhra finnéithe, curtha le gach scéal "haidít" lena thaispeáint cé hiad na daoine a bhí idir Muhamad agus an té a bhreac an scéal síos an chéad uair. An scoláire atá eolach ar luathstair an reiligiúin, is féidir leis, ansin, a mheasúnú, an daoine iontaofa a bhí iontu agus an féidir creidiúint a thabhairt don ráiteas atá i gceist.
An cuid den chrúthú é an Córan?
Tá an chuid is mó de na diagairí den bharúil go raibh an Córan ann ó thús na laethanta agus go raibh an leabhar ann riamh, cosúil leis an dóigh a raibh Dia féin ann riamh. Tá Muslamaigh ann, áfach, a deir go bhfuil an tuiscint seo ag teacht salach ar fhoirceadal an aondiachais ("tawhid") san Ioslam. Ós rud é go bhfuil tréigean an aondiachais agus urramú na n-íol is na ndéithe bréige ("shirk") ar ceann de na peacaí is mó san Ioslam, tá a leithéid de líomhain thar a bheith tromchúiseach.
An Córan i gCultúr an Ioslaim.
An Muslamach atá ar tí cóip den Chóran a láimhseáil, caithfidh sé a lámha a ghlanadh de réir dian-nós imeachta a dtugtar "wudu" air as Araibis. Tá na deasghnátha seo bunaithe ar a bhfuil le léamh i Súra a Sé Déag is Dhá Scór, ó véarsa a seacht déag is trí scór go naoi déag is trí scór: "Is é seo an Córan Ró-Onórach, i leabhar dea-ghardáilte, nach mbaineann aon duine dó ach an té atá glan."
Caithfidh na Muslamaigh urraim a thabhairt do gach cóip den leabhar naofa. Níl sé ceadaithe an Córan a stróiceadh as a chéile ná a shalú. An chóip atá ag titim as a chéile i ndiaidh an oiread úsáide is a baineadh aisti, níl sé ceadaithe é a chaitheamh i dtraipisí ná a athchúrsáil mar pháipéar. Is é an rud a dhéantar le leabhair den chineál seo ná iad a dhó nó a adhlacadh. Cuid thábhachtach de chreideamh na Muslamach is ea é urraim a thabhairt do théacs scríofa an Chórain. An té a chaithfeadh anuas ar an gCóran, dhéanfadh sé coir na blaisféime, agus is gnách dianphionós, pionós báis fiú, a ghearradh don duine a dhéanfadh a leithéid de shacrailéid i dtír Ioslamach.


Paróiste.
Is ceantar riaracháin é an paróiste (Gaeilge na hAlban: "parraist"). Baineann eaglaisí Chríostúla úsáid as mar ceantar eaglasta atá faoi chúram sagairt.
Sanasaíocht.
Is as an Ghréigis παρоικια a tháinig an focal trí Laidin "paroechia", Sean-Fhraincis "paroisse", agus Angla-Fhraincis "parosse" (1075) agus "paroche" (1292). Cialaíonn sé "ceantar" nó "deoise" ó na focail Gréigise παρά = "in aice le" agus οικος = "teach". Ba téarma Heilléanaíoch é a chialaíonn "lonnú i dtír iasachta", nó "comhphobal lonnaitheoirí" i dtaca leis na Giúdaigh i dtír iasachta. Cuireadh an téarma i bhfeidhm ar na chéad Chríostaithe (mar "deoise") sa 3ú haois agus mar "paróiste" sa 4ú haois
Paróistí Eaglasta.
Is ceantar talún de chuid dheoise é an paróiste san Eaglais Chaitliceach Rómhánach, Eaglais Cheartchreidmheach an Oirthirsa, Eaglais na Sualainne agus sa Comaoin Anglacánach. De ghnáth déanann sé tagairt do na daoine sa théann go dtí an eaglais. Sna heaglaisí tá an paróiste faoi chúram sagairt, nó "aire" nó "ministir" an pharóiste.
Eaglais Chaitliceach Rómhánach.
Níl ach "sagart paróiste" amháin ag gach paróiste san Eaglais Chaitliceach (sna Stáit Aontaithe Mheiriceá tréadaí is ainm don sagart) agus an paróiste fá chúram. Is féidir sagairt chúnta bheith ag sagart an pharóiste. Tá an deoise roinnte ina chuid pharóistí agus eaglais pharóiste amháin ag gach aon pharóiste. Bíonn dhá nó trí eaglais ag na paróistí is mó, nó tugtar an t-ainm "séipéal" orthu.
San Eaglais Chaitliceach Rómhánach tá "paróistí náisiúnaigh" le fáil freisin. Is do ghrúpa daoine le teanga amháin atá an paróiste bunaithe, mar shampla de réir inimirce lucht daoine as tír eile.
Eaglais Shasana.
Bhí na paróistí atá i Sasana bunaithe ar shean-eastáit na hAngla-Shacsanach agus na Normannach. Is cúige í de chuid Chomaoin Anglacánach an Eaglais Shasana. Is féidir le Corónach, Easpag, coláiste, carthanas nó comhlacht reiligiúnach sagart a roghnú chun bheith i gceannas ar pharóiste.
Eaglais na hAlban.
Is é an paróiste an ceantar riaracháin is bunúsach san eaglais.


N10.
Taobhbhóthar an N9 is ea an N10. Tá ceangail ag an dá chúrsa ag Baile Phóil, mar téann an bóthar siar go Cill Chainnigh. Leannann sé an cuarbhóthar thart Cill Chainnigh. Tá an bóthar iomlán timpeall 38 cilméadar i bhfad.
deas


N11.
Is bóthar Éireannach é an N11 idir Baile Átha Cliath agus Loch Garman. Tá an cúrsa iomláin timpeall 140 ciliméadar (85 míle) ar fhad. Tá cuid den bhóthar mar mótarbhealach, an M11.
right
right


Dúcheist.
Is éard is dúcheist nó "puzal" ann ná cluiche ina réitítear cruacheisteanna loighiciúla ag an imreoir.


Sūdoku.
Is cluiche dúcheiste é Sūdoku, (Seapáinis: "数独", 'uimhir aonair'), a litrítear mar Sū Doku uaireanta. Is í aidhm an chluiche ná uimhir ó 1 go 9 a lonnú i ngach cillín ghreille, don chuid is mó greille 9×9 le fo-ghreillí 3x3 (ar a thugtar "réigiúin"), ag tosnú le uimhreacha áirithe líonta isteach cheana sa ghreille. Níl ach aon riail amháin ann chun an cluiche a imirt - líon isteach an ghreille sa chaoi is nach bhfuil aon uimhir in aon tsraith, cholún nó réigiún faoi dhó. Tá leagan amach na greille cosúil le crosfhocail agus fadhbanna fichill a fhoilsítear de ghnáth sna nuachtáin.
Chruthaigh an matamaiticeoir Eilvéiseach Leonardo Eulero dúcheist an-chosúil le Sūdoku i 1784. Bhain an cluiche cáil amach don chéad uair sa tSeapáin i 1986 agus baineadh cáil idirnáisiúnta amach don chluiche i 2005. Is féidir cluichí Sūdoku a fháil anois sna nuachtáin is coitianta i mbeagnach gach aon tír - mar shampla, in The Irish Times in Éirinn, in The Times sa Bhreatain is in Corriere della Sera san Iodáil.


N12.
right
Is príomhbhóthar náisiúnta é an N12 idir Muineachán agus an teorainn le Contae Ard Mhacha. Trasnaíonn an bóthar an teorainn mar an A3 agus téann an bóthar trí Ard Mhacha agus Creag Abhann, go Béal Feirste. Tá an cúrsa iomlán timpeall 7 ciliméadar (4 míle) i bhfad.


Iorras.
Is barúntacht bheag in iarthuaisceart Chontae Maigh Eo in Éirinn é Iorras ("Erris" as Béarla). Is é Béal an Mhuirthead an príomhbhaile sa gceantar. Tá Gaeltachtaí beaga lonnaithe ann.
Gaeltacht.
Tá achar de 905km2 i nGaeltacht Mhaigh Eo. Is ionann seo agus 19% den cheantar Gaeltachta iomlán agus tá trí cheantar ar leith i nGaeltacht an chontae – Acaill, Tuar Mhic Éadaigh agus Iorras.
Tá cainteoirí dúchais sna ceantair seo a leanas in Iorras: An Fál Mór, Tamhain na hUltaí, Corr Cloch, Glais, Eachléim, Tearmann, Tránn, An Mullach Rua, an Cartúr, An Baile Úr, Cill Ghallagáin, Ceathrú na gCloch, Port a' Chluaidh, Ros Dumhach agus Ceathrú Thaidhg. Is í Ceathrú Thaidhg an Ghaeltacht is láidre in Iorras. Is é Béal an Mhuirthead, atá suite 72km ó Bhéal an Átha, 80km ó Chaisleán an Bharraigh, agus 110km ó Aerfort Iarthar Éireann i gCnoc Mhuire, príomhbhaile Ghaeltacht Mhaigh Eo, cé nach bhfuil mórán Gaeilge le cloisteáil sa mbaile féin.


Cúigear Ros Dumhach.
Tugann na meáin chumarsáide Cúigear Ros Dumhach ar scata fear ó Ghaeltacht Iorrais i gContae Mhaigh Eo in Éirinn a cuireadh i bpríosún Chnoc na Seimre i mBaile Átha Cliath cionn is gur dhiúltaigh siad cead don chomhlacht ilnáisiúnta ola, Shell, píopa a thógáil ar a gcuid talún i Ros Dumhach chun gás a thabhairt i dtír. Is iad na fir sin ná James Brendan Philbin, na deartháireacha Philip agus Vincent McGrath, Willie Corduff agus Mícheál Ó Seighin. Dhiúltaigh na fir san Ard-Chúirt gan cosc ar Shell píopa a thógáil fríd a gcuid talún agus ghearr an Ard-Chúirt príosún orthu ar an 29 Meitheamh 2005. D'fhan siad i ngéibheann go dtí an 30 Meán Fómhair. Rinneadh léirsithe ar fud na hÉireann ag tacú leo. Ainmníodh Peter Cassells mar idirghleacaí sa chonspóid. Gás na Coiribe a thugtar ar thoradh an tobair seo.
Tá conspóid náisiúnta ar siúl faoi láthair faoin gcáin íseal a ghearrtar ar leithéidí Shell de réir Achtanna 1987 agus 1992 agus iad i mbun taiscéalaíochta amach ó chósta na hÉireann ar thóir ola agus gáis.
Foilsíodh ' sa bhliain 2007. I Mí Aibreán 2007 bhuaigh Willie Corduff an Duais Chomhshaoil Goldman, in éineacht le $125,000, de bharr a ndearna sé, agus bhí cóisir ag National Geographic, iris dhúlra agus tíreolaíochta, le hurraim dó in Washington, D.C..


N13.
right
Tosaíonn an N13 i Srath an Urláir, i gContae Dhún na nGall. Is príomhbhóthar náisiúnta é a téann go Leitir Ceanainn, agus tar éis sin go dtí an teorainn taobh le Doire. Tá an gcúrsa iomlán timpeall 45 cilméadar i bhfad. Trasnaíonn an gcúrsa trí an Teapraomm mar an A2.


Sky News Ireland.
Ba stáisiún teilifís Nuacht é Sky News Ireland. Craolaigh British Sky Broadcasting é sa Poblacht na hÉireann ó 2004 go 2006. Ba ceanna de Sky News den chuid is mó é ach bhí fograí agus billeog nuachta ag 18:30 agus 22:00 ar SkyOne freisin.


The Bothy Band.
Ba bhanna ceoltíre é The Bothy Band. Tháinig an grúpa le chéile i mBaile Átha Cliath ag deireadh na bliana 1974, agus bhí coirm cheoil chlúiteach acu in Ollscoil Nua Uladh i gCúil Raithin go gearr ina dhiaidh sin, faoin ainm 'Pléaráca'. Athraíodh ainm an ghrúpa go luath ina dhiaidh sin. Sheoil siad a gcéad albaim i 1975 faoin teideal "The Bothy Band" agus fuair siad clú agus cáil mar thoradh. Mhéadaigh a gcáil tar éis seoladh a dara halbaim, "Old Hag You Have Killed Me", lean "Out of the Wind, Into the Sun" an ceann seo agus b'é sin a n-albaim stúdió is deireanaí. Tar éis sin, seoladh "AfterHours", ceolchoirm beo ó Pháras. I 1994 seoladh amach dhá cheolchoirm neamhsheolta roimhe sin faoin teideal "BBC Radio One - The Bothy Band:Live in Concert". Tar éis críoch an bhanna, cheangail na baill le bannaí ceoltíre eile mar Nightnoise, The Chieftains, Patrick Street agus Touchstone.
I 1975 d'fhág Tony McMahon agus d'ionadaigh Tommy Peoples Paddy Glackin ar an bhfidil. Tar éis sin, d'ionadaigh Kevin Burke Paddy Glackin.
Tagairtí.
Bothy Band, The


N14.
right
Is príomh-bhóthar timpeall 24 cilméadar i bhfad é an N14. Tosaíonn sé i Leifear, i gContae Dhún na nGall, ansin téann an gcúrsa go Leitir Ceanainn. Trasnaíonn an gcúrsa trí An Tearainn mar an A38 go dtí An Srath Bán.


N15.
Is príomh-bhóthar náisiúnta é an N15. Tosaíonn sé i Sligeach, ansin téann an gcúrsa go ó thuaidh go Baile Átha Seanaidh agus Dún na nGall. Teann an bóthar trí An Bearnas Mór roimhe Bealach Féich. Críochnaíonn sé i Leifear i gContae Dún na nGall thoir taobh leis An Teorainn ag An Srath Bán.


N16.
Is príomh-bhóthar náisiúnta é an N16. Tosaíonn sé i Sligeach, agus ritheann sé tríd taobhanna tuaisceartach de contaetha Liatroma agus Cabháin, sula trasnaíonn sé an teorainn go hInis Ceithleann i gContae Fhear Manach.


N17.
Is príomh-bhóthar náisiúnta é an N17. Téann a chúrsa trí iarthar na hÉireann, i gConnacht, ó Shligigh go Gaillimh.


An Mhaighdean.
Is réaltbhuíon an stoidiaca í an Mhaighdean (15px). Virgo an t-ainm Laidine a thugtar uirthi, a chiallaíonn "maighdean". Suite idir an Leon ar an taobh thiar di agus an Mheá ar an taobh thoir, tá sí ar an dara réaltbhuíon is mó ar an spéir. Is furasta í a aimsiú mar gheall ar an lúsuidea dá cuid réaltaí, dá ngairtear Spica nó α Virginis.
Miotaseolaíocht.
Níl a fhios againn go baileach cérbh í an Mhaighdean ata léirithe ag an réaltbhuíon seo; i rith na n-aoiseanna, is beag nár ionannaíodh le gach bandia suntasach í, ina measc Isteár, Ísis, Cibéile, agus Aitéiné. Is cosúil go raibh baint éigin ag an Maighdean – i dteannta an Bhéir Mhóir agus an Bhéair Bhig – le miotas Callisto, mar Callisto í féin nó mar Héire. Mar gheall ar an Maighdean déantar tagairt go minic de Pheirsifiné (de réir cúpla miotaseolaíocht, go háirithe Rúndiamhra Eileoisise, b'ionann í agus an bandia Déiméitéir), ós rud é go raibh an Mhaighdean sárfheicthe go mórmhór san earrach, an tráth a d'aiséiríodh sí ón domhan thíos, mar a deirtí.
De réir leagain amháin, léirigh an réaltbhuión Astraea, iníon Shéas agus an bhandia Téimis. Bandia an cheartais ab ea Astraea, agus ionannaíodh leis an réaltbhuíon seo í toisc go raibh meá an cheartais (.i. an Mheá) in aice láithreach; deirtear go raibh an Domhan go léir faoina smacht eagnaí sa tseanré go dtí gur éirigh an cine daonna chomh cruachroíoch sin gur fhill sí ar ais ar neamh agus í bréan den scéal.
Astralaíocht.
Ní hionann comhartha astralaíoch na Maighdine a nglacann an Domhan Thiar leis agus an réaltbhuíon réalteolaíoch is an comhartha astralaíoch Hiondúch atá ar aon ainm leis. Tá an chéad cheann ar an stoidiaca trópaiceach (Lúnasa 23 - Meán Fómhair 22) agus tá an dara ceann ar an stoidiaca réaltach (Meán Fómhair 16 - Deireadh Fómhair 30).
De réir cúpla cosmeolaíocht, tá baint éigin ag an Maighdean le dúil chlasaiceach an Chré, agus mar sin de aithnítear mar chomhartha na cré é (mar aon leis an Tarbh agus an nGabhar). Tá an mhaighdean freisin ar cheann de na ceithre chomhartha inathraithe (i dteannta an Chúpla, an tSaighdeora agus na nIasc). Is iad na hÉisc is frithchomhartha polach léi. Is í an mhaighdean áitreabh agus ardú Mhearcair.
Baineann gach comhartha astralaíoch le roinn éigin an choirp, agus tuigtear an roinn sin mar ionad a chumhachta. Rialaíonn an Mhaighdean an stéig bheag agus an stéig mhór.
Is í an mhaighdean a úsáidtear mar shiombail na Maighdine.
Tagairtí.
Maighdean


N59.
Is príomh-bhóthar náisiúnta é an N59. Téann an cúrsa trí Chonnachta. Ar dtús, trasnaíonn sé Conamara, siar as Gaillimh, agus ansin go Maigh Eo thuaidh. Tá sé timpeall 310 ciliméadar i bhfad, agus críochnaíonn sé i mBéal an Droichid taobh le Shligigh.


Meatán.
Is gas é meatán de chlann hídreacharbóineach. Is é a fhoirmle CH4. Is ball é den aicme alcán. Bíonn foirmle den saghas CnH2n+2 ag gach ball den aicme alcánach.


Jeff Sessions.
Jeff Sessions Is polaiteoir Meiriceánach é Jefferson Beauregard Sessions III (rugadh 24 Nollaig 1946). Eisean Seanadóir na Stát Aontaithe sóisearach ó Alabama ó 1997 go 2017. Is ball den Pháirtí Poblachtach é agus in Alabama a chaith sé bunús a shaoil.
I mí na Samhna 2016, d'ainmnigh an t-Uachtarán tofa Donald Trump Sessions do phost Ard-Aighne na Stát Aontaithe. Deimhníodh an t-ainmniúchán sa Seanad ar 8 Feabhra 2017 le vóta 52-47. Luther Strange a tháinig i gcomharbas air mar sheanadóir.
Luathsaol.
Tógadh i Hybart, Alabama é. B'úinéir siopa tuaithe é a athair. Sa bhliain 1964 rinneadh Eagle Scout de. I ndiaidh dó críoch a chur lena chuid scolaíochta i gCamden, chuaigh Sessions go dtí Huntingdon College i Montgomery, Alabama agus bhain sé céim Baitsiléir Ealaíon amach sa bhliain 1969. Fuair sé céim Juris Doctor ó University of Alabama i 1973.
D'oibrigh Sessions mar aturnae ar dtús in Russellville, Alabama agus i Mobile, sa stát céanna, ina dhiaidh sin, áit a bhfuil sé ina chónaí anois. D'oibrigh sé i gCúltaca Airm na Stát Aontaithe sna 1970í.
Slí bheatha pholaitiúil.
Tar éis dhá bhliain mar fho-aturnae SA leis an Dúiche Theas in Alabama (1975-1977), fuair Sessions ainmniúchán ó Uachtarán Ronald Reagan i 1981 and bhí sé cinntithe ag an Seanad mar Aturnae SA don Dúiche Theas in Alabama, agus d'oibrigh sé ag an phost sin ar feadh 12 bliain. Bhí Sessions tofa mar Ard-Aighne Alabama i 1995, ag comhlíonadh an phoist sin go dtí 1997.
I 1996 bhi sé tofa go Seanad na Stát Aonaithe. Bhí sé áth-tofa go héasca i 2002.
Poblachtach coimeádach atá ann, agus é cloí leis an seasamh Poblachtach maidir le gnóthaí eachtracha, cánacha agus beartas sóisialta. Cuireann sé i gcoinne ginmhilleadh agus tá sé faichilleach maidir le inimirce agus tráchtáil eachtrach. Lorgadh Sessions freisin teorannaigh cánacha agus caiteachas intíre. Is cosantóir do na fórsaí míleata é.
Sessions, J


An Ghréigis.
Is í an Ghréigis (Ελληνικά, /eliniˈka/) an teanga Ind-Eorpach is sine dá maireann. Is féidir í a rianú siar go dtí an teanga a labhair cine a tháinig go dtí an Ghréig timpeall na bliana 2000 RC. Chuir an dream sin cathair Micéanae ar bun agus tugadh na Micéanaigh orthu dá bhrí sin. Bhí na Micéanaigh i mbarr a réime go dtí timpeall 1100 RC nuair a tháinig meath orthu. Níl mórán eolais againn faoin teanga díreach i ndiaidh mheath na cathrach úd tar éis ionradh ón tuaisceart. Tá an ceithre chéad bliain ina dhiaidh sin doiléir. Pé scéal é, thosaigh na Gréagaigh ar aibítir a úsáid i rith na tréimhse sin. Scríobh siad a gcuid seanchais seachas é a chur ó bhéal go béal. Chum Hóiméar an Íliad agus an Odaisé, deirtear. Tosaíonn Ré Ársa na Sean-Ghréige ag an bpointe seo.
An Airméin.
De réir dhaonáireamh na hAirméine sa bhliain 2011 bhí idir 700-1000 cainteoirí dúchasacha na Gréigise ina gcónaí san Airméin.
An Albáin.
Is mionteanga aitheanta í an Ghréigis san Albáin. Is í an mhionteanga leis an líon cainteoirí dúchasacha is mó san Albáin agus í mar mháthairtheanga ag 3% de dhaonra na tíre. Tá eolas ar an nGréigis ag thart ar 40% de dhaonra ná hAlbáine.
An Astráil.
Sa bhliain 2001 bhí an Ghréigis mar mháthairtheanga ag 252,220 duine san Astráil.
Ceanada.
I 2011 bhí an Ghréigis mar mháthairtheanga ag 108,925 (0.3% de dhaonra Cheanada) duine i gCeanada, shíos ó 117,285 (0.4%) i 2006.
An Chipir.
Tá an Ghréigis mar theanga oifigiúil (chomh maith leis an Tuircis) sa Chipir.
An Iodáil.
Tá an Ghréigis aitheanta mar theanga mionlach in áiteanna áirithe san Iodáil.
An Rómáin.
I 2002 bhí 4,146 cainteoirí dúchasacha na Gréigise ina gcónaí sa Rómáin.
S.A.M..
De réir shuirbhé ó 2006-2010 bhí an Ghréigis mar phríomtheanga ag 321,144 duine sna S.A.M..
An Úcráin.
I 2000 bhí an Ghréigis mar mháthairtheanga ag 5,829 duine san Úcráin, síos ó 7,210 i 1970.
Tagairtí.
Greigis


An Odaisé.
Tús an scéil sa bhunteanga ina scríobhadh é.
Is scéal é an Odaisé (Gréigis: "Ὀδύσσεια" nó "Odússeia") atá bunaithe ar chogadh 10 mbliana na nGréagach in aghaidh na Traí. Deirtear gur Hóiméar a scríobh é ach níl staraithe cinnte gur duine amháin a scríobh an scéal. Is í an fharraige príomhphearsa sa scéal agus í ag iarraidh an laoch Odaiséas a threascairt agus é ar a bhealach abhaile go hoileán Iteaca tar éis an chogaidh. Chuaigh scéalta mar seo go mór i gcion ar Alastar Mór agus é óg.


Giuseppe Verdi.
Giuseppe Verdi - (Roncole di Busseto, Parma, 10 Deireadh Fómhair 1813 - Milano, 27 Eanáir 1901) - duine de mhór-chumadóirí Iodálacha an 19ú haois. Scríobh sé ceoldrámaí cáiliúla ar nós Rigoletto, La Traviata agus Il Trovatore, a scríobhadh idir 1850 agus 1853.
Ar an 24 Nollaig 1871, bhí an chéad taibhiú den cheoldráma "Aida" i gCaireo, An Éigipt.
Verdi, Giuseppe
Verdi, Giuseppe
Verdi, Giuseppe


Daonlathas.
a> daonlathach (glas) agus uathlathach (dearg) The Economist, 2010
Ciallaíonn an focal Daonlathas as Gréigis "riail an phobail". Is córas rialaithe a thagann chugainn ó na cathairstáit sa tSean-Ghréig. Acht ní hionann an córas daonlathach fadó agus an córas atá i bhfeidhm sa lá atá inniu ann. Bhíodh córas rialtas dá gcuid féin ag gach cathairstát sa Ghréig. Ach cuireadh an bhéim ar an tsaoirse agus ar neamhspleáchas an duine aonair iontu go léir.


Steven Spielberg.
Stiúrthóir agus léiritheoir scannáin Meiriceánach is ea Steven Allan Spielberg (rugadh 18 Nollaig 1946, Cincinnati, Ohio). Tá cáil air mar stiúrthóir scannáin sa gcatagóir "ficsean eolaíochta" - go háirithe "Jurassic Park", "Close Encounters of the Third Kind", "Gremlins" "Minority Report", "War of the Worlds" agus "E.T.".
Rinneadh $8 billiún as a chuid scannán. Tá $3 billiún de mhaoin phearsanta aige dar le Forbes. Stiúraigh sé Jaws, E.T, Jurassic Park, scannáin fhicsean-eolaíochta, scannáin eachtraíochta agus scannáin mhór-eachtraíochta,le linn a réime. Pléann a chuid scannán leis an uileloscadh, an daoirse, an chogaíocht agus an sceimhlitheoireacht.
Na tuismitheoirí a bhí aige ná Leah Alder agus Arnold Spielberg. Is pianódóir ceolchoirme agus úinéir bialainne, Leah Alder. Is innealtóir ríomhaireachta é Arnold Spielberg. Rinne sé "Escape to Nowhere" (scannán cogaidh), agus an scannán "Firelight"(scannán ficsean-eolaíochta). Rinne an scannán brabús de $1.


Cagliari.
Príomhchathair na Sairdíne, réigiún Phoblacht na hIodáile. Tugadh Caralis ar an gcathair nuair a bunaíodh í agus tugtar Casteddu uirthi as Sairdis.


Sassari.
Ardeaglais San Nioclás i Sassari
Is é Sassari an dara baile is mó ar oileán na Sairdíne, réigiún de Phoblacht na hIodáile. Tá 130,000 duine ina gcónaí ann. Is príomhbhaile an chúige den ainm céanna é freisin. Tá clú ag an mbaile mar gheall ar pharáid chlúiteach ar an 15 Lúnasa in ómós don Mhaighdean Muire, na "Candalieri".


Cathairstáit.
Bhíodh timpeall 100 cathairstáit sa tSean-Ghréig agus ba bhall de cheann acu gach Gréagach. Tá fréamh an fhocail "polaitíocht" le fáil sna cathairstáit freisin: tagann an focal tríd an mBéarla dúinn ón nGréigis - "polis" (cathair) agus "polites" (saoránach).
Ní raibh an chathair amháin i gceist nuair a labhraítí faoin chathairstát - bhí an ceantar tuaithe thart timpeall uirthi i gceist freisin. Tógadh ballaí cosanta thart ar roinnt de na cathracha. Shín ballaí na hAithine ón gcathair go dtí an calafort, Piréas, thart ar 5 km.


Cogadh na Peilipinéise.
Ba chogadh cathartha idir an Aithin agus Sparta agus a gcuid comhghuaillithe ar an dá thaobh Cogadh na Peilipinéise ó 431-404 R.Ch. Níor tharla aon chath mór le linn an chogaidh. Bhí cabhlach na hAithine ní ba threise ná cabhlach Sparta ach ba laige a n-arm. Mharaigh plá an ceathrú cuid de mhuintir na hAithine i 430 R.Ch., rud a d'fhág an cathairstát sin an-lag ar fad. Chloígh Sparta an Aithin sa bhliain 404 R.Ch. le cabhlach nua a thóg siad le cabhair ón sean-namhaid, an Pheirs. Rinne Thucydides cur síos ar an gcogadh seo ina leabhar Stair na Cogadh Peilipinéise, agus aithnítear é seo mar thosach na staireolaíochta nua-aimseartha.


Sparta.
Dealbh de laoch Spartach (ón 5ú haois RCh), Iarsmalann Ailtireachta Sparta sa Ghréig
Bhí Sparta (Gréigis: "Σπάρτη") ar na cathairstáit ba chumhachtaí sa tSean-Ghréig, maraon leis an Aithin. Bhí clú ar a chuid laochra, go háirithe mar gheall ar Chath Thermopylae.
Bhí modh riaracháin ar leith aige agus an chumhacht roinnte idir beirt ríthe, cuigear giúistísí, seanad agus comhdháil ionas nach mbeadh an iomarca cumhachta ag aon chuid den stát. Bhuaigh sé ar an Aithin i gCogadh na Peilipinéise 404 R.Ch., rud a chuidigh leis smacht a fháil ar an gcuid is mó de chathairstáit na Gréige.


Cath Thermopylae.
Cath cáiliúil an tseansaoil é Cath Thermopylae a tharla sa bhliain 480 R.C. Sheas na Spartaigh an fód in aghaidh 250,000 Peirseach i mBearnas Thermopylae ar feadh dhá lá. Sa deireadh bhí 300 laoch ón Sparta timpeallaithe ag na Peirsigh ach lean na Spartaigh ar aghaidh ag troid go dtí an fear deireanach. Chuir an éacht seo go mór le cáil na Spartach.


An Nígir.
Is tír í Poblacht na Nígire (Fraincis: "République du Niger"), atá suite in iarthar na hAfraice. Is é Niamey, atá suite cois Nigire, príomhchathair na tíre. Tá sí ag críochantacht leis an Libia, an Ailgéir, Mailí, Beinin agus an Nigéir. Níl aon chósta aici.
Féile Hawan Kafo Ziner ar siúl sa Níger


An Chatalóinis.
Is teanga Rómánsach í an Chatalóinis a labhraítear don chuid is mó sa Chatalóin. Labhraítear í freisin i Valencia, na hOileáin Bhailéaracha, Andóra, deisceart na Fraince agus i mbaile amháin ar an tSairdín. Tháinig sí ón Laidin Choiteann agus tá sí intuigthe do chainteoirí na dteangacha eile rómánsacha ag leibhéil éagsúla. Labhraíonn níos mó na 10 milliún duine í. Fágann sin go bhfuil níos mó daoine á labhairt ná a lán teangacha Eorpacha eile ar nós Danmhairgis, Sualainnis, Fionlainnis agus a lán eile. Ní ghlactar léi mar theanga oifigiúil den Aontas Eorpach í, rud a chuireann isteach ar lucht labhartha na Catalóinise.
Catalóinis
Catalóinis
Catalóinis


Winston Churchill.
Polaiteoir agus ceannaire cogaidh Sasanach ab ea Winston Spencer Churchill, (30 Samhain 1874 - 24 Eanáir 1965). Mac le státaire Sasanach eile Randolph Churchill, a bhí ann. Chaith sé tréimhse ina oifigeach airm san India, agus ghlac sé páirt i gCath Omdurman i gcoinne lucht leanúna an Mhahdaí sa tSúdáin freisin. Ina dhiaidh sin, ghlac sé páirt i Cogadh na mBórach.
Ón mbliain 1900 anuas, bhí sé ina Fheisire don Pháirtí Choimeádach, ach thréig sé an páirtí sin ar mhaithe leis na Liobrálaigh sa bhliain 1904. Bhí sé ina fho-rúnaí do na coilíneachtaí. Sa bhliain 1911, cuireadh i mbun na hAimiréalachta é, agus choinnigh sé an post sin go dtí an Chéad Chogadh Domhanda. Bhí sé ar dhuine acu siúd a cheap an plean chun cathéadan nua a oscailt i nGallipoli i gcoinne na hImpireachta Otamánaí sa bhliain 1915, ach theip ar an bplean seo go tubaisteach. Bhí sé ina Rúnaí Stáit do chúrsaí na cogaíochta sna blianta 1919-1921, agus, mar sin, b'ar a chrann-san a thit sé an Conradh Angla-Éireannach a shíniú sa bhliain 1921. B'é an conradh seo a chuir tús le Saorstát Éireann. Bhí sé go mór i gcoinne na Réabhlóide Boilséiví, agus é á rá gur cheart an Boilséiveachas 'a thachtadh sa chliabhán'.
D'fhill sé ó na Liobrálaigh go dtí an Páirtí Coimeádach sa bhliain 1925. Bhí sé ina Sheansailéir Státchiste sa bhliain 1925 nuair a ghlac an Ríocht Aontaithe leis an Órchaighdeán in athuair agus le linn na hollstailce i 1926.
Thosaigh blianta deacra a shaoil sa bhliain 1931 nuair a theip air post a fháil sa rialtas.
Bhí sé ina Phríomh-Aire ar an mBreatain an chuid ba mhó de bhlianta an Dara Cogadh Domhanda 1940 - 1945, tar éis dó teacht i gcomharbas ar Neville Chamberlain. Bhí sé ina shiombail do mhuintir na Breataine i rith an chogaidh. Chaill sé olltoghchán na bliana 1945 i gcoinne Pháirtí an Lucht Oibre faoi Clement Attlee. Tar éis dó roinnt blianta a chaitheamh sa fhreasúra, ghnóthaigh sé olltoghchán Deireadh Fómhair sa bhliain 1951, agus bhain sé amach oifig an phríomh-aire arís. D'fhan sé i mbun na hoifige sin go dtí an bhliain 1955.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1953 as ucht na gcuimhní cinn a d'fhoilsigh sé idir na blianta 1948 agus 1953. Fuair sé bás ar an 24 Eanáir 1965.
Tús a Shaoil.
Churchill ina bhuachaill óg - 1884
Rugadh Churchill i bPálás Blenheim i Sír Oxford, don Tiarna Randolph Spencer Churchill agus dá bhean Mheiriceánach, Jeanette ("Jennie") Jerome. B'é Spencer-Churchill sloinne an teaghlaigh ar fad, go hoifigiúil, ach ba nós leis an athair agus lena mhac riamh gan ach "Churchill" a úsáid sa saol poiblí. Teaghlach diúcach ab ea muintir Churchill, nó b'é John Churchill, an chéad Diúc Marlborough, a chuir tús leis an teaghlach an chéad uair, thiar sa seachtú haois déag. Ní raibh ceachtar dá thuismitheoirí sásta mórán bábaíochta a thabhairt do Winston óg, agus chuaigh uaigneas a chéad óige go mór mór i bhfeidhm air. Mhair iarsmaí an uaignis seo ag luí air go lá a bháis, de réir a chuimhní cinn.
Chaith Winston óg an chuid ba mhó dá óige i scoileanna cónaitheacha, agus an scolaíocht ag éirí leis go measartha. Ní raibh mórán maithe ann le léann ná Laidin a thógáil, ach bhí sé ina fhear mór Béarla agus scríbhneoireachta riamh. Siúd is nach raibh caidreamh maith aige lena thuismitheoirí, a raibh sé ag santú a ngrá gan mórán freagra a fháil, bhí sé an-luiteach lena bhuime, Elizabeth Ann Everest, a dtugadh sé "Woom" uirthi.
Bhí suim ag Winston i matamaitic agus i stair, ach má bhí féin, ní raibh meas an mhadra ag a mhúinteoir Laidine air, agus ó ba rud é go raibh an Laidin ar an ábhar ba tábhachtaí i scoileanna an ama, b'ionann sin is a rá go raibh sé ina dhrochscoláire de réir an chaighdeáin chomhaimseartha. Sin é an cineál míchlú a ghreamaigh de, go háirithe de dheasca an drochmheasa a léirigh a athair dó.
Ag Saighdiúireacht.
Mar sin féin, chuaigh an fear óg ag foghlaim saighdiúireachta in acadamh na n-oifigeach i Sandhurst. Chaith sé tréimhse ina oifigeach airm san India, agus ghlac sé páirt i gCath Omdurman i gcoinne lucht leanúna an Mhahdi sa tSúdáin freisin, ar an dara lá de Mheán Fómhair, 1898. Bhí sé ina oifigeach airm, agus é ag obair don nuachtán Sasanach "The Morning Post" ag an am céanna. D'éirigh leis bheith páirteach san ionsaí, cé nár theastaigh ón gceannaire Briotanach, Horatio Kitchener go mbeadh Churchill ann. Ina leabhar "The River War" (Cogadh na hAbhann) thug sé cur sios cuimsitheach ar an ionsaí (Ziegler, 1973). Ina dhiaidh sin, ghlac sé páirt i gCogadh na mBórach, agus cimíodh é. D'éirigh leis éalú ó na Bóraigh, ar ndóigh, agus ba mhór an t-ábhar adhnua é san am an teitheadh a rinne sé.
Chuaigh sé le hiriseoireacht chogaidh thíos ansin, agus ar ball beag, fuair sé é féin ina chime ag na Bóraigh, i ndiaidh an ionsaí a thug siadsan faoi thraein armúrtha Arm na Breataine. D'éirigh le Churchill óg, áfach, a éalú a dhéanamh as an mbraighdeánas seo, agus nuair a chuala an saol mór ar an eachtra seo, bhí ainm Winston Churchill i mbéal na ndaoine ar fad, mar a bheadh laoch náisiúnta ann. Tar éis tubaiste Gallipoli chuaigh Churchill ar ais ag saighdiúireacht in airm na Briotáine i gcoinne na Gearmánaigh san Fhrainc.
Polaiteoir Liobrálach.
In olltoghcháin na bliana 1906, bhain Churchill amach suíochán i Manchain. Chaith sé seal ina Fho-Rúnaí Stáit do na Coilíneachtaí, nuair a bhí Henry Campbell-Bannerman ina Phríomh-Aire Liobrálach. Bhí meas ag baill an Chaibinéid ar Churchill, áfach, agus nuair a tháinig Herbert Asquith i gcomharbas ar Campbell-Bannerman mar Phríomh-Aire, rinneadh ball den Chaibinéad de Churchill, is é sin, an Rúnaí Stáit Trádála agus Tionsclaíochta. In éineacht agus i gcomhar le Seansailéir an Státchiste David Lloyd George, chrom Churchill ar leasuithe radacacha sóisialta a chur i gcrích.
Sa bhliain 1910, fuair Churchill céim suas nua, nó cuireadh i mbun na gcúrsaí inmheánacha é mar Rúnaí Baile. Ansin, tharraing sé criticeoireacht áirithe air féin, le linn na n-imeachtaí ar tugadh "Léigear Shráid Sidney" orthu, sa bhliain 1911. Is é an scéal a bhí ann ná gur éirigh ina chogadh dearg idir drong d'ainrialaithe Laitviacha a bhí i ndiaidh a seadú a dhéanamh sa Bhreatain, agus saighdiúirí Briotanacha. Nuair a cuireadh léigear ar na hainrialaithe i Sráid Sidney, thosaigh siad ag loscadh urchair leis na saighdiúirí, agus chuaigh Churchill i láthair an chatha, beag beann ar an tine a bhí á scaoileadh as an teach imdhruidte. Lochtaíodh é faoin éadromántacht seo, chomh maith leis an dóigh ar choisc sé ar an mbriogáid dóiteáin an tine a mhúchadh nuair a bhí teach na sceimhlitheoirí ar bharr lasrach.
Sa bhliain 1911, cuireadh Churchill i gceannas ar an Aimiréalacht, agus b'ansin a d'fhan sé go dtí an Chéad Chogadh Domhanda. Rinne sé an-iarracht an cabhlach a dhéanamh cothrom le dáta. Mar shampla, theastaigh uaidh ola a chur in áit an ghuail mar bhreosla do na longa, rud a d'éiligh gaisce innealtóireachta. D'úsáid sé ciste an chabhlaigh leis an chéad tanc cogaidh a fhorbairt, rud nár thaitin le cách, nó síleadh, ag an am, go raibh sé ag claonchasadh airgid agus ag trasnú isteach ar dhlínse an Airm.
Thairis sin, bhí Churchill ar duine acu siúd a phleanáil an iarracht thubaisteach leandála ag Gallipoli. Chuaigh trúpaí Astrálacha agus Nua-Shéalannacha i dtír in aice le Gallipoli chun caolas Dardanelles a shealbhú agus a dhúnadh ar na longa Gearmánacha, ach fuair na saighdiúirí rompu cosaint láidir na nGearmánach agus na dTuirceach a rinne spior spear den leandáil ar fad. Maraíodh leathchéad míle saighdiúir i lámhach na bpiléar Gearmánach, agus cuireadh cuid mhór den mhilleán ar Churchill. Thugadh muintir na saighdiúirí marbha "Búistéir Gallipoli" ar mo dhuine, i ndiaidh an chatha.
B'éigean do Churchill éirí as an oifig nuair a chuir Asquith an chéad rialtas eile le chéile. Comhrialtas ab ea é a raibh na Coimeádaigh ag glacadh páirte ann, agus is é an coinníoll a chuir siad ar Asquith ná nach suifidís in aon rialtas le Churchill. Mar sin, thréig Churchill an rialtas, mar a héilíodh air. Chuaigh sé chun cogaidh chomh maith le duine, agus chaith sé roinnt ama ar fiannas ar an gcathéadan thiar.
Ag Filleadh ar an bPolaitíocht.
Faoin am seo, sna blianta 1919-1920, ghearr Churchill síos go mór ar an gcaiteachas cogaidh. Bhí sé an-bhuartha faoi fhorbairt pholaitiúil na Rúise san am seo, agus é den tuairim nár mhiste ladar a chur i gcúrsaí na tíre sin leis an mBoilséiveachas a "thachtadh ina chliabhán". Bhí sé in ann áitiú ar an gCaibinéad gurbh é lár leasa na Breataine é fórsaí idirghabhála na Breataine a choinneáil ag obair sa Rúis chomh fada agus ab fhéidir, beag beann ar fhreasúra Pháirtí an Lucht Oibre. Sa bhliain 1920, i ndiaidh do na saighdiúirí Sasanacha glanadh amach as an Rúis, chuidigh Churchill leis na Polannaigh airm agus armlón a fháil ón mBreatain nuair a bhí siad ag cur cogaidh ar na Rúisigh faoin Úcráin. Sa bhliain 1920, rinneadh Stát-Rúnaí na gCoilíneachtaí de Churchill. Dá thoradh sin, b'eisean a shocraigh is a shínigh an Conradh Angla-Éireannach leis na hÉireannaigh - an conradh a chuir Saorstát Éireann ar bun.
Idir Dhá Chogadh.
I Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1922, chuaigh Churchill faoi scian an mháinlia leis an aipindic a bhaint de, agus ag filleadh ón ospidéal dó fuair sé an rialtas scortha roimhe, agus olltoghchán nua ar na bacáin. Bhí an Páirtí Liobrálach ar tí titim as a chéile de dheasca na faicseanaíochta inmheánaí, agus níor éirigh an toghchánaíocht le Churchill. Sciob Edwin Scrymgeour, a bhí ina ionadaí do mhionpháirtí ólséantóireachta, suíochán Dhùn Dèagh ó Churchill, a fuair é féin fágtha "gan Aireacht, gan Feisireacht, gan aipindic", mar a dúirt sé féin. Bhí Churchill ina iarrthóir arís in olltoghchán na bliana 1923, i dtoghlach Leicester, agus chaill sé an iarracht seo chomh maith. I rith an chéad bhliain eile, thosaigh sé ag dul leis na Coimeádaigh arís, cé gurbh fhearr leis, ar dtús, "Frith-Shóisialaí" nó "Bunreachtúlaí" a thabhairt air féin. In Olltoghchán na bliana 1924, vótáil muintir Epping isteach é mar Bhunreachtúlaí a raibh na Coimeádaigh ag tacú leis. Sula raibh an chéad bhliain eile istigh, bhí sé ina bhall den Pháirtí Choimeádach arís, agus é ag magadh nach éacht mór é an chéad pháirtí a thréigean ar mhaithe leis an dara páirtí, ach go raibh beartaíocht de dhíth leis an dara pháirtí a atréigean ar mhaithe leis an chéad pháirtí.
Rinneadh Aire Airgeadais, nó Seansailéir an Státchíste, de Churchill arís, ach nuair a d'fhill an Ríocht Aontaithe ar an órchaighdeán faoina cheannas-san, tharraing an beart seo díbhoilsciú, dífhostaíocht agus trioblóidí oibreachas ina dhiaidh. Sa bhliain 1926, chuaigh na mianadóirí ar stailc in aghaidh Churchill, agus tháinig na ceardchumainn eile sna sálaí acu go dtí go raibh an tír ar fad curtha ó obair ag an ollstailc. Nuair a chinn Churchill ar an órchaighdeán a athbheochan, spreag sé an t-eacanamaí clúiteach úd John Maynard Keynes chun criticeoireacht phoiblí a dhéanamh ar pholasaithe an Aire. Bhí Keynes den bharúil go dtarraingeodh athbheochan an órchaighdeáin géarchéim dhomhanda eacnamaíochta ina diaidh. Bhí an ceart ag Keynes, agus is é an rud a deireadh Churchill le súil ar ais ar na laethanta seo nár chinn sé ar chomhairle níos measa riamh lena lá ná comhairle an órchaighdeáin. Lena cheart a thabhairt do Churchill, ní raibh oideachas eacnamaíochta air, agus ní raibh sé go bunúsach ach ag leanúint chomhairle Mhontague Norman, a bhí i gceannas ar Bhanc Shasana ag an am.
Bhí Churchill scanraithe roimh an gCumannachas, agus é den bharúil gur chóir smacht a chur ar na stailceoirí le meaisínghunnaí, leis an tír a tharrtháil. San am seo, chuir sé in iúl go raibh dáimh áirithe aige le Benito Mussolini, ó bhí sé den tuairim go mbeadh an Faisisteachas san Iodáil ina sciath chosanta in aghaidh choinscleo an Chumannachais.
Chaill na Coimeádaigh olltoghchán na bliana 1929, agus sna blianta a tháinig ina dhiaidh sin, bhí Churchill ag easaontú le cinnirí an pháirtí faoi na taillí caomhnaitheacha custaim agus faoi rialtas dúchais na hIndia. Nuair a tháinig an Rialtas Náisiúnta le chéile faoi cheannas Ramsay Mac Donald sa bhliain 1931, níor tairgeadh aireacht ar bith dó ar an rialtas. Bhí an chuma ar an scéal go raibh a thréimhse istigh mar pholaiteoir, agus mar sin, chrom sé ar scríbhneoireacht, cosúil leis an mbeathaisnéis a scríobh sé faoina shinsear clúiteach John Churchill, chéad-Diúc Marlborough, agus stair na náisiún Béarla ("A History of the English-Speaking Peoples"). Bhí sé go tréan talcánta ag cur in aghaidh neamhspleáchas na hIndia.
Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh Adolf Hitler chomh bagarthach is nach dtiocfadh le Churchill dearmad a dhéanamh de a thuilleadh. Nuair a bhí an chuid eile den náisiún ag áitiú orthu féin go mbeadh sé indéanta Hitler a ghiúmaráil is a chealgadh chun coimhoibrithe, bhí Churchill ag tabhairt rabhaidh cheana féin faoi chomh riachtanach agus a bhí sé téisclim chogaidh a dhéanamh le haghaidh na troda a chaithfí a chur ar na Gearmánaigh an lá ab fhaide anonn.
Príomh-Aire i mBlianta an Chogaidh.
Nuair a thosaigh an cogadh, cuireadh Churchill i mbun chúrsaí an chabhlaigh, agus le linn an "Chogaidh Bhréige" roimh ruathair aeir na nGearmánach ar an mBreatain Mhór, tharraing sé níos mó súil air féin ná aon duine eile san oifig seo. Bhí Churchill inbharúla gur chóir Narvik, an cuan Ioruach, agus Kiruna, an chathair mhianadóireachta sa tSualainn, a shealbhú roimh theacht na nGearmánach. Ní raibh an chuid eile den rialtas ar aon tuairim leis, agus mar sin, ní dheachaigh na Sasanaigh i dtír i Narvik sula raibh na Gearmánaigh ag déanamh forghabhála ar an tír cheana féin. Mar sin, bhí na Naitsithe ábalta an Iorua a ghabháil agus ruaigeadh a chur ar na Sasanaigh ó Narvik.
I mBealtaine 1940, agus na Gearmánaigh ag teannadh isteach tríd an mBeilg agus tríd an Ísiltír, tháinig sé chun solais nach raibh muintir na Breataine Móire sásta leis an dóigh a raibh an Príomh-Aire Chamberlain ag fearadh an chogaidh. D'éirigh Chamberlain as, agus b'é Churchill a tháinig i gcomharbas air. D'fháiltigh Churchill na páirtithe polaitiúla eile isteach sa rialtas nua, agus ós rud é nach raibh na cúrsaí cosanta agus cogaidh fágtha faoi aon duine amháin go dtí sin, ghlac sé air féin dualgaisí an aire cosanta chomh maith. D'fhág sé déantús agus táirgíocht na n-eitleán cogaidh faoina sheanchara, an Tiarna Beaverbrook. Ó bhí Beaverbrook ina fhear maith gnó agus eagraíochta, bhí sé in ann tionsclaíocht na Breataine Móire a shlógadh chun téisclime cogaidh.
Nuair a thosaigh Cath na Breataine Móire, agus na Gearmánaigh ag tabhairt ruathar aeir i ndiaidh a chéile faoin oileán, dúirt sé "nach raibh a leithéid de mhórán riamh faoina leithéid de chomaoin ag a leithéid de bheagán" - bhí sé ag tagairt don dóigh a raibh muintir na tíre ar fad faoi chomaoin ag eitleoirí an Aerfhórsa Ríoga.
Bhí Churchill an-mhór le Franklin Delano Roosevelt, Uachtarán na Stát Aontaithe, rud a chuidigh leis soláthar ríthábhachtach treallaimh agus armálacha ó Mheiriceá a chinntiú don Bhreatain Mhór. Tháinig seisean agus Roosevelt le chéile ag dhá chruinniú straitéiseach déag, agus b'ag na cruinnithe seo a socraíodh polasaithe lárnacha an chogaidh, ar nós an tús áite a tugadh do chogadh na hEorpa, an Forógra Atlantach a chuir an chéad dúshraith le hECAT (NATO) agus Forógra na Náisiún Aontaithe. Chuir Churchill bun freisin le Coiste Feidhmitheach na nOibríochtaí Speisialta (SOE, Special Operations Executive), le sabaitéireacht a dhéanamh ar oibríochtaí cogaidh na nGearmánach sna tíortha a bhí forghafa ag na Naitsithe. D'éirigh sách maith leis an gcoiste seo, agus é ag comhoibriú go dlúth leis na gluaiseachtaí frithbheartaíochta sna tíortha forghafa. Smaoineamh de chuid Churchill ab ea é freisin na fórsaí "commandó" a bhunú. Ón taobh eile de, bhí alcólachas Churchill ag dul chun donais, agus an cogadh ag druidim chun deiridh. Chinn sé ar go leor droch-chomhairlí, agus fosta, bhí sé sásta faomhadh a thabhairt don léirscrios a rinne eitleáin bhuamála na Breataine ar chathair Dresden gan aon chúis cheart cogaíochta, nuair a bhí an cogadh féin beagnach thart, agus an chathair féin ag cur thar maoil le sibhialtaigh - teifigh ó chríocha tréigthe thoir na Gearmáine. Lena cheart a thabhairt do Churchill, is é an dearcadh a bhí ag na daoine san am gur cuidiú mór ab ea buamáil Dresden leis na comhghuaillithe Sóivéadacha.
Dealraíonn sé, freisin, go raibh milleán éigin ar Churchill as gorta mór Bengal sa bhliain 1943. Fuair thart ar thrí mhilliún de dhaoine bás de dheasca an ghorta seo a bhí cosúil le drochshaol na hÉireann ar go leor dóigheanna. Is é sin, tháinig meath ar na barra nuair a buaileadh an rís le tolgadh fungais, agus ní raibh Churchill sásta teacht chun tarrthála dóibh siúd a fágadh ar an mblár fholamh. Is follasach, áfach, gur chuir an cogadh go mór mór leis an easpa bia a rinne an ródach seo.
Bhí Churchill fonnmhar, freisin, teorainneacha na Polainne a shocrú ar bhealach a thaitin le Stailín i bhfad níos mó ná leis na Polannaigh féin. Cuireadh bun leis an socrú seo nuair a tháinig Roosevelt, Churchill agus Stailín le chéile i gCasablanca sa bhliain 1943, ach is gnách leis na Polannaigh a rá gurb i gcruinniú mullaigh Yalta i dtús na bliana 1945 a "dhíol Churchill le Stailín" iad. Níor bhac Churchill le barúil an Rialtais Pholannaigh i Londain a iarraidh i dtaobh an tsocraithe seo. Go bunúsach, bhí Churchill féin barúlach go gcaithfí ceist na dteorainneacha in Oirthear na hEorpa a fhreagairt tríd na teorainneacha nua a tharraingt de réir na náisiúntachtaí. Mar sin, ós rud go raibh níos mó Bílearúisigh agus Úcráinigh ina gcónaí in Oirthear na Polainne, ní raibh sé as cosán a rá gurbh fhearr iad a chur in aon stát amháin leis na Bílearúisigh is na hÚcráinigh eile, mar atá, an tAontas Sóivéadach.
Ba náir le Churchill, áfach, an dóigh ar fágadh na Cumannaigh ag rialú na Polainne i ndiaidh an chogaidh, beag beann ar rialtas dlíthiúil na Polainne i Londain. Thuig sé go rómhaith an feall a bhí imeartha aige in aghaidh a thola féin ar an chéad chomhghuaillí a bhí ag an mBreatain Mhór i dtús an chogaidh, ach ní raibh sé ábalta an feall a chosc sna cruinnithe mullaigh.
I nDiaidh an Chogaidh.
Cé go raibh meas an laoich ar Churchill i ndiaidh an chogaidh, ní hionann sin is a rá nach raibh muintir a thíre in ann locht a fháil nó a aithint air. Bhí sé go tréan in aghaidh an stáit shoilíosaigh, an oideachais shaoir agus an leasa shóisialta. Bhí tuirse ar mhuintir na Breataine Móire i ndiaidh an chogaidh, áfach, agus iad ag santú an chirt agus an chothroim shóisialta ar chuir siad an oiread sin catha ar a shon. Ó bhí an chuma ar an scéal nach mbeadh Churchill sásta deachú an chogaidh a íoc leo, chaith siad as a oifig é agus vótáil siad isteach Clement Attlee agus Páirtí an Lucht Oibre i dtoghchán na bliana 1945. Níl gach staraí den tuairim, áfach, gurb é seasamh Churchill a chaill an toghchán air. Is fearr leosan a rá nach raibh na vótóirí míshásta le Churchill go pearsanta, ach lena pháirtí.
An Dara Téarma ina Phríomh-Aire dó.
Bhí corrthónacht agus leadrán ar Churchill sna blianta a chaith sé san fhreasúra i ndiaidh an chogaidh. Nuair a chaill an Lucht Oibre ollthoghchán na bliana 1951, d'fhill Churchill go dtí Sráid Uí Dhuinnín arís. Mhair sé ina Phríomh-Aire go dtí gur éirigh sé as an bpolaitíocht sa bhliain 1955. Le linn an téarma seo, d'athnuaigh sé an "caidreamh speisialta" leis na Stáit Aontaithe ar chuir sé bun leis i mblianta an chogaidh, agus é an-ghnóthach ag cruthú an eagair pholaitiúil iarchogaidh.
Mar sin féin, fuair sé é féin in achrann i dtrioblóidí sna coilíneachtaí nár cheadaigh dó clú ceart a bhaint amach as cibé rud a d'éirigh leis go maith sa Bhreatain Mhór féin. B'é ba chúis leis na trioblóidí seo ná an dóigh a raibh cumhacht agus stádas na Breataine Móire ag trá sna cúrsaí idirnáisiúnta. Ós rud é gur fear Impireachta ab ea Churchill go smior, ba dual dó freagra na láimhe láidire a thabhairt ar ghéarchéimí den chineál seo.
Conspóid na hArtola san Iaráin.
Thosaigh conspóid na hartola san Iaráin nuair a bhí Attlee ina Phríomh-Aire go fóill. I Márta 1951, chinn pairlimint na hIaráine an Comhlacht Artola Angla-Iaránach a náisiúnú - is é sin, an comhlacht agus gach ar bhain leis a shealbhú do stát na hIaráine. B'é an seanstátaire Mohammad Mossadegh ba mhó a bhí ar son an bhille áirithe seo, agus rinneadh príomh-aire na hIaráine de sa bhliain a bhí chugainn le tacaíocht an fhormhóir mhóir sa phairlimint. Leis an gconspóid a shocrú, mhol an Chúirt Idirnáisiúnta comhghéilleadh: aitheantas a thabhairt don náisiúnú, agus brabús na hartola a roinnt go cothrom idir an Bhreatain Mhór agus an Iaráin. Dhiúltaigh Mossadegh don chomhréiteach seo, áfach, agus tháinig deireadh leis na comhchainteanna idir na hIaránaigh agus na Sasanaigh. Thosaigh na Sasanaigh uisce faoi thalamh a thógáil in aghaidh na hIaráine, agus iad ag útamáil leis an smaoineamh Mossadegh a chur ó chumhacht le cuidiú na seirbhísí rúnda. Ní raibh uachtarán na Stát Aontaithe, Harry Truman, róshásta leis an bhforbairt seo, ná ró-fhonnmhar chun cabhrú leis an mBreatain Mhór, ó bhí a aird féin ar chogadh na Cóiré ag an am. Mar sin féin, d'éirigh leis na Sasanaigh baghcat trádála a chur i bhfeidhm ar an Iaráin a rinne an-dochar d'eacnamaíocht na tíre.
Nuair a tháinig Churchill ar ais mar Phríomh-Aire, chrom sé ar rialtas Mossadegh a chur ag guagaíl. Bhí an dá thaobh ag iarraidh fad a bhaint as an gconspóid le tairiscintí doghlactha, agus sa deireadh thiar thall, theip ar na comhchainteanna go hiomlán. Ansin, agus an damáiste a bhí á dhéanamh don Iaráin ag an gcosc trádála, thosaigh an t-arm agus an chuid de phairlimint na hIaráine a bhí fabhrach don Bhreatain Mhór, thosaigh siad pleananna a oibriú amach le Mossadegh a chur as oifig le lámh láidir.
Bhí Winston Churchill agus a Aire Gnóthaí Eachtracha ag iarraidh an craiceann is a luach a bheith acu. Ó thaobh amháin, theastaigh uathu an Iaráin a chur ar bhealach a leasa i gcúrsaí polaitíochta agus eacnamaíochta - an tír a fhorbairt is a fheabhsú. Ón taobh eile de, ba leasc leo an Comhlacht Artola a fhágáil faoi smacht na nIaránach, siúd is gurb ar éigean a d'fhéadfaí an tír a fheabhsú gan airgead artola. Ar dtús, bhí siad ag tacú le Sayyid Zia, ó shíl siad go mbeadh sé indéanta gnóthaí a shocrú leis siúd, ach nuair a chuaigh an diospóireacht i bhfad, thosaigh siad ag tógáil uisce faoi thalamh leis an Arm. Mar sin, bhí rialtas Winston Churchill tar éis an plean céanna a ghlacadh chucu a bhí ag rialtas Attlee roimhe sin - is é sin, forghabháil chumhachta a chur i bhfeidhm in aghaidh Mossadegh.
Churchill i gCeanada - 1954
Níor mhaolaigh ar an ngéarchéim le teacht na bliana 1953 ach an oiread. Chinn Churchill tacaíocht a thabhairt don fhorghabháil chumhachta san Iaráin, ó bhí cuidiú ag teacht ó Uachtarán na Stát Aontaithe, Dwight Eisenhower, agus é siúd an-bhuartha faoin dóigh a raibh Mossadegh ag déanamh mórtachais leis na Sóivéadaigh. B'é an Ginearál Fazlollah Zahedi a bhí ag teacht chun tosaigh mar cheannaire an fhreasúra in aghaidh Mossadegh, agus na Sasanaigh is na Meiriceánaigh ag taobhú leis dá réir sin. Bhí na léirsithe is na mórshiúlta ag dul i dtreise san Iaráin i samhradh na bliana 1953, agus nuair a chóirigh Mossadegh reifreann a d'iompaigh amach a bheith mí-ionraic go hiomlán, agus 99.9 % de na vótaí caite ar mhaithe le Mossadegh, mar dhea, chonaic Zahedi go raibh a lá tagtha. Le maoiniú na gcumhachtaí coimhthíocha, chuaigh sé i gceannas ar an tír, agus ghéill Mossadegh dó ar an bhfichiú lá de Mhí Lúnasa, 1953.
Ba mhaith an léiriú é an "coup d'état" seo ar an meon paradacsúil a bhí ag roinnt leis na stáit dhaonlathacha ardfhorbartha ag an am. Theastaigh acmhainní uathu le caoi cheart a chur orthu féin agus an treascairt a fuair siad sa Dara Cogadh Domhanda. San am céanna, bhí siad ag iarraidh lámh thapaidh an Aontais Shóivéidigh a stopadh ó thuilleadh cumhachta a shealbhú. Mar sin, bhí siad ag caitheamh le stáit nua neamhspleácha an Tríú Domhain mar a bheidís siúd ina gcoilíneachtaí i gcónaí.
Éirí Amach na Mau Mau.
An faltanas a bhí ag muintir na Céinia in aghaidh na Sasanach le fada an lá, toisc an dóigh ar roinneadh na tailte sa tír sin. Tháinig na fadhbanna seo chun solais sa bhliain 1951, agus "Aontas Afraiceach na Céinia" ag éileamh tuilleadh ionadaíochta do na bundúchasaigh i rialú agus i riarachán na tíre, chomh maith le athroinnt na talún.
Nuair a diúltaíodh do na héilimh seo, fuair lucht an antoisceachais seilbh ar an ngluaiseacht, agus chuaigh muintir na Céinia chun cearmansaíochta ar na Sasanaigh.
B'é sin Éirí Amach Mau Mau, mar a thugtar air in annálacha na staire. Ar an 17 Lúnasa 1952, cuireadh staid éigeandála i bhfeidhm ar an tír, agus tuilleadh fórsaí armtha ag teacht le heitleáin ón mBreatain Mhór in aghaidh an lae leis an éirí amach a chloí. Chuaigh na cúrsaí an oiread sin chun géaradais is go bhféadfá a rá go raibh an Chéinia ar bharr lasrach le cogadh cathartha.
Sa bhliain 1953, rinne na ceannaircí ródach mór ar dhílseoirí ar de threibh Kikuyu iad. Chuir an t-ár seo - sléacht Lari, mar a thugtar air - malairt chuma ar fad ar pholaitíocht an éirí amach, agus fuair na Sasanaigh ar ais cuid den dea-chlú a bhí caillte acu i rith an chogaidh. B'é an cineál straitéis a bhí ag Churchill ná an lámh láidir mhíleata a imirt gan trócaire ar na ceannaircí agus na héilimh a shásamh a bhí ag na hAfraicigh a chur chun tosaigh ar dtús, go dtí an diúltú a fuair siad ó rialtas Attlee.
Éirí Amach na Mau Mau; "King's African Rifles" faoin tuath
Cheap Winston Churchill an Ginearál Sior George Erskine leis an éirí amach a chur faoi chois i Nairobi, rud a rinne sé leis an oibríocht ar ar tugadh "An Inneoin", sa bhliain 1954. Ina dhiaidh sin, chuathas i dtuilleamaí an Chasúir (oibríocht mhíleata eile) le deireadh a chur leis an gceannairc faoin tuath. D'ordaigh Churchill comhchainteanna síochána a chur ar bun le muintir na Céinia, ach theip ar na cainteanna seo agus eisean ina Phríomh-Aire go fóill.
Éigeandáil na Malaeisia.
Bhí bunadh na Malaeisia ag cur in aghaidh an choilíneachais Bhriotanaigh ón mbliain 1948 ar aghaidh. Géarchéim eile a bhí ann a fuair Churchill mar oidhreacht ón rialtas a bhí ann roimhe, agus rinne sé mar a rinne sa Chéinia: thairg sé an lámh láidir do na treallchogaithe agus lámh an chara dóibh siúd nach raibh sáite sa chogaíocht. Thug sé a fhaomhadh do thógáil na sráidbhailte daignithe, fosta. Ba chleas oirbheartaíochta é seo a d'éirigh coitianta i gcogaí coilíneacha nó iarchoilíneacha na nEorpach is na Meiriceánach i ndiaidh a lae féin.
Dream eitneach a bhí ag cur an chogaidh sa Mhalaeisia, agus cuidiú ag teacht ón Aontas Sóivéadach. Mar sin, bhí i bhfad níos mó tacaíochta ar fáil don Bhreatain Mhór anseo ná sa Chéinia nó san Iaráin. Nuair a shroich an cogadh a bhuaicphointe, bhí 35,500 saighdiúir de chuid na Breataine Móire ar garastún sa Mhalaeisia. Agus na reibiliúnaithe ag cailleadh an fhóid, bhí siad cailleadh thacaíocht na ndaoine chomh maith.
Siúd is go bhfuarthas an lámh in uachtar ar na treallchogaithe, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go soiléir nach raibh sé indéanta a thuilleadh an Mhalaeisia a choinneáil faoi smacht na Breataine Móire. Sa bhliain 1953, leagadh amach treoirlínte an neamhspleáchais do Singeapór agus do na coilíneachtaí eile sa chearn seo den domhan. Bhí an chéad toghchán ann, sa bhliain 1955, cupla lá sular éirigh Churchill as an bPríomh-Aireacht, agus sa bhliain 1957, i ndiaidh d'Antony Eden teacht i gcomharbas ar Churchill mar Phríomh-Aire, bronnadh an neamhspleáchas ar an Malaeisia.
A Chuid Onóracha.
Ón mbliain 1941 go lá a bháis, bhí an oifig oinigh aige ar a dtugtar "Lord Warden of the Cinque Ports".
Sa bhliain 1953, bronnadh dhá chéimíocht thábhachtacha air, nó fuair sé Ridireacht an Ghairtéir, agus é ag tabhairt "Sir Winston Churchill KG" air féin feasta, agus, sa bhreis air sin, bronnadh Duais Nobel na Litríochta air "as ucht a mháistreachta ag tabhairt cur síos ar imeachtaí beatha agus staire agus as ucht a dheisbhéalaí ag cosaint luachanna móra an duine".
Sa bhliain chéanna, áfach, fuair sé stróc a d'fhág parailis ar an taobh deas dá cholainn. D'éirigh sé as an bPríomh-Aireacht ar chúiseanna sláinte ar an gcúigiú lá de Mhí Aibreáin, 1955, ach choinnigh sé a phost mar Sheansailéir ar Ollscoil Bhriostó. Níor thug sé suas a Fheisireacht ach an oiread roimh an mbliain 1964. Sa bhliain 1959, gaireadh Athair an Tí de, is é sin, an duine ab fhaide a bhí ina Fheisire gan stad.
Sa bhliain 1955, tairgeadh diúcacht do Churchill, agus piaracht aige cheana féin. Ar dtús, bhí sé an-tugtha don smaoineamh, agus é ag pleanáil Diúc Londan a thabhairt air féin. Sa deireadh thiar, áfach, dhiúltaigh sé, mar a chomhairligh a mhac Randolph dó a dhéanamh. Ó sin i leith, níor bronnadh diúcachtaí ach ar bhaill de theaghlach ríoga na Breataine.
Sa bhliain 1956, bhronn Cathair Aachen in iarthar na Gearmáine "Karlspreis" nó Duais Shéarlais Mhóir ar Churchill, de bharr a raibh déanta aige ar mhaith leis an gcomh-Eorpachas agus leis an tsíocháin san Eoraip.
Sa bhliain 1963, fuair Churchill saoránacht oinigh na Stát Aontaithe, roimh aon duine eile.
A Mhuintir.
Churchill agus a "fhiancée" Clementine Hozier sa bhliain 1908, go gairid sula ndeachaigh an brat pósta orthu
Ar an dara lá de Mhí Mheán Fómhair den bhliain 1908, phós Churchill Clementine Hozier in Eaglais Naomh Mairéad, teampall galánta Anglacánach in aice leis an bPairlimint. Cailín deas dathúil ab ea í, siúd is nach raibh mórán maoin shaolta ag a muintir. Bhí aithne ag Churchill ar an gcailín ó casadh air ag cóisir í i Mí na Márta sa bhliain chéanna. Roimhe sin, bhí Churchill i ndiaidh ceiliúr pósta a chur ar an aisteoir clúiteach Ethel Barrymore, ach d'eitigh sí.
Saolaíodh cúigear clainne dóibh, mar atá, Diana, Randolph, Sarah, Marigold, agus Mary. Bhásaigh Marigold ina páiste. Chuaigh Sarah le haisteoireacht, agus rinne sí príomhpháirt ar an scannán "Royal Wedding", in éineacht leis an bhfear mór rince féin, Fred Astaire. Scríobh Mary leabhar faoina tuismitheoirí.
B'í an Bantiarna Blanche Henrietta Ogilvy máthair Chlementine, agus í ar an dara bean chéile ag Sior Henry Montague Hozier. Níl a fhios ag aon duine, áfach, cérbh é athair Chlementine dháiríre, nó is feasach nach raibh a máthair ródhílis dá fear céile: sin é an tuige go bhfuair sí colscaradh sa deireadh. Thug sí féin le fios gurbh é an Captaen William George "Bay" Middleton a ghin an iníon, ach is é tuairim Joan Hardwick, a scríobh beathaisnéis Chlementine, gurbh é Algernon Bertram Freeman-Mitford, fear céile le deirfiúir Chlementine, a ghin an chlann ar fad a rugadh do Blanche Henrietta Ogilvy.
Chuaigh mac Churchill, Randolph, agus a gharmhic Nicholas Soames agus Winston le polaitíocht, agus vótáladh isteach sa Phairlimint iad.
Nuair nach raibh Churchill i Londain ag tabhairt aire do chúrsaí polaitíochta, bhí sé ina chónaí i Chartwell House i gKent, faoi dhá mhíle ó dheas de Westerham. Eisean agus a bhean chéile, cheannaigh siad an áit sa bhliain 1922, agus chónaigh Churchill ansin go lá a bháis. Nuair a bhí sé ag cur faoi i Chartwell, chaitheadh sé a chuid ama ag scríbhneoireacht, ag péintéireacht, ag brícléireacht nó ag adhradh na n-ealaí dubha Astrálacha a thuill a clú don áit.
Deireadh a Shaoil.
Bhí a fhios ag Churchill nach ag éirí óg a bhí sé. Mar sin, d'fhág sé slán ag oifig an Phríomh-Aire sa bhliain 1955. Tháinig Anthony Eden i gcomharbas air, rud a raibh sé ag súil leis le fada an lá anuas. Chaith Churchill an chuid ba mhó de bhlianta deireanacha a shaoil ag Chartwell agus i ndeisceart na Fraince.
Sa bhliain 1963, bhronn John F. Kennedy (Seán Mac Gearailt Ó Cinnéide), uachtarán na Stát Aontaithe, Saoránacht Oinigh na Stát Aontaithe ar Churchill. Níor bronnadh na honóracha seo ar aon duine roimhe sin. Ní raibh Churchill in ann freastal ar an searmanas, chomh tinn agus a bhí sé, agus b'iad a mhac agus a gharmhac a ghlac leis na dintiúirí thar a chionn.
Ar an 15ú lá de Mhí Eanáir 1965, buaileadh Churchill le stróc an dara huair - is é sin, le trombóis thromchúiseach inchinne. Níor tháinig sé as, an turas seo. Bhásaigh sé naoi lá ina dhiaidh sin, ar an 24ú lá de Mhí Eanáir 1965, cothrom lá báis a athara, seachtó bliain ina dhiaidh. Bhí a chorpán le feiceáil i Halla Westminster ar feadh trí lá, agus chóirigh stát na Breataine Móire searmanas a adhlactha in Ardeaglais Naomh Pól. Bhí sé ar an chéad duine a fuair sochraid Stáit i ndiaidh an Mharascail Mhachaire, an Tiarna Roberts of Kandahar, a d'éag sa bhliain 1914.
Tagairtí.
Churchill, Winston
Churchill, Winston
Churchill, Winston
Churchill, Winston
Churchill, Winston
Churchill, Winston


Wolfgang Amadeus Mozart.
Wolfgang Amadeus Mozart (Johannes Chrysostomus Wolfgang Theophilus Mozart) (27 Eanáir, 1756 – 5 Nollaig, 1791), duine de na cumadóirí ba thábhachtaí is ab iomráití i gceol clasaiceach na hEorpa. Rugadh é in Salzburg na hOstaire. Ba "Wunderkind" é i gcúirteanna na hEorpa san 18ú haois. É ina rímháistir ar an veidhlín agus ar an bpianó, má b'fhíor do lucht a linne.
Admhaítear go raibh sé ar mháistrí móra an cheoldráma, agus gur thug sé an coinseartó, an siansa agus an tsonáid chun forfeachta, foirmeacha a tháinig chun tosaigh sa cheol clasaiceach ina dhiaidh sin.
An Páiste iontach.
Portráid - Mozart óg (an "Wunderkind") - 1763
Rugadh é in Salzburg, príomhchathair phrionsachta de chuid na hImpireachta Naofa Rómhánaí. Rugadh é do chumadóir agus múinteoir mór ceoil (Leopold Mozart (1719 - 1787) agus dá bhean chéile siúd (Anna Maria Pertl (1720 - 1778). Rugadh seachtar duine clainne, ach níor tháinig slán ach Mozart féin agus a dheirfiúr Maria-Anna Mozart (Nannerl).
Bhí féith an cheoil ann ó thús: cluas fhoirfe aige agus sárchuimhne. Thosaigh sé ag foghlaim conas seinm ar an gcruitchorda óna athair in aois a chúig bliana, agus thug faoi sheinm an veidhlín agus faoin gcumadóireacht ina dhiaidh sin. Bhí sé in ann nodaireacht cheoil a thuiscint agus a sheinm sula raibh léamh agus scríobh aige, agus é ag cumadh ceoil in aois a shé bliana. Aithnítear anois gur chuid nár bheag dá sháréirim cheoil an oiliúint iontach a fuair sé agus é an-óg agus an saothrú gan stad a lean í. Níor tháinig ainchleachtadh riamh air.
An Taistealaí.
Idir 1762 agus 1766 bhí sé ag taisteal lena athair agus le Maria-Anna (a bhí ina sársheinnteoir í féin), agus b'fhada an turas é: Munich, Augsburg, Mannheim, Francfort, an Bhruiséal, Páras, Londain, an Háig, Amstardam, Dijon, Lyon, An Ghinéiv, Lausanne. Thosaigh sé ag scríobh ceoldrámaí, agus idir 1769 agus 1773 ba mhinic san Iodáil é ag déanamh staidéir ar an gceoldrámaíocht; rinne an Pápa Cléimint XIV "Cavaliere dello speron d’oro" ("Ridire an Spoir Órga") de.
Ar Fostú ag an bPrions-Ardeaspag.
Bhí Mozart ar fostú cheana ag an bPrions-Ardeaspag Schrattenbach; cailleadh é siúd sa bhliain 1771, agus ba é an Prions-Ardeaspag Colloredo an máistir nua. Ní rómhaith a réitigh siad le chéile; b'fhearr leis an bPrions-Ardeaspag an cumadóir a choinneáil sa bhaile agus deireadh sé leis conas ba chóir ceol a scríobh do na deasghnátha diaga. D'éirigh Mozart as a phost agus chuaigh chomh fada le Páras ar thóir poist nua; b'éigean dó filleadh abhaile agus a sheanphost a fháil arís, a bhuíochas sin ar a athair, a thug an Prions-Ardeaspag ar a thaobh. Cailleadh a mháthair idir an dá linn.
Scríobh sé ceoldráma, "Idomeneo, Rè di Creta", a moladh go haer. Lean sé a fhostaí go dtí Vín, áit ar scar an bheirt go deo, agus chuaigh sé i mbun oibre mar chumadóir neamhspleách. Faoin am seo bhí sé féin agus Joseph Haydn an-mhór le chéile; dúirt Haydn le Leopold go raibh a mhac ar an gcumadóir ba mhó dá raibh ar a aithne.
Neamhspleáchas.
Sa bhliain 1782 d'iarr an tImpire Joseph II ceoldráma air: "Die Entführung aus dem Serail" ("An Fuadach ón Saraiglí"). Phós Mozart Constanze Weber sa bhliain chéanna, agus i gceann tamaill chuir sé eolas ar cheol Bach et Haendel, beirt chumadóirí a bhí ligthe i ndearmad agus a ndeachaigh a saothar i gcion air.
Sa bhliain 1784 chuaigh Mozart isteach sna Máisiúin agus tá a rian sin le haithint ar "Die Zauberflöte" ("An Fhliúit Dhraíochta") (1791). Bhí an-fháilte roimh "Le nozze di Figaro" i Vín agus i bPrág (1786), agus i bPrág a chéadléiríodh "Don Giovanne", le leabhróg ó lámh Lorenzo da Ponte, file drámata. Cailleadh a athair timpeall an ama seo, rud a bhuair go mór é. Níor lig sé faillí sna siansaí agus eile idir an dá linn.
Saol Deacair.
Sna blianta deireanacha ba mhinic Mozart tinn, agus d'fhág a nósanna costasacha fiacha móra air, d'ainneoin an ratha a bhí ar a shaothar i gcoitinne. Rinne sé an t-uafás rudaí a chumadh: sonáidí, coinseartónna, siansaí, ceoldrámaí. Cailleadh é ar 5 Nollaig 1791.
D'ainneoin na barúla coitianta, ní in olluaigh a cuireadh é ach in uaigh chomhchoiteann i reilig a bhí suite tamall ó Vín ar chúiseanna sláinte. Uaigh dheichniúir ba ea í ar íocadh aisti roimh ré. Bhí na mílte duine ag seirbhís chuimhneacháin i bPrág ar 14 Nollaig, agus bhí seirbhís eile i Vín.
A Theaghlach.
Rug Constanze a lán páistí, ach ní raibh ach beirt acu nár cailleadh ina naíonáin, Karl Thomas agus Franz Xaver Wolfgang. Deirtear gur lagaigh an toircheas go mór í.
Mhair Constanze ar feadh i bhfad i ndiaidh a fir agus í ag taisceadh a chuid lámhscríbhinní go cúramach.
Ábhar díospóireachta is ea cás Maria-Anna, deirfiúr Mhozart: is léir go raibh bua an cheoil thar barr aici, ach dealraíonn sé nár thug Leopold an aire chéanna di is a thug sé do Wolfgang. Ní fios cén toradh a bheadh ar a bua siúd dá saothrófaí é, rud a tharraingíonn anuas ceist na hoiliúna agus na hardéirime.
Catalóg Köchel (KV).
Sa bhliain 1862 chríochnaigh Ludwig von Köchel catalóg 626 saothar de réir dátaí agus í geall le lánchuimsitheach. Í ina gnáthfhoinse thagartha inniu.
Siansacha Deanach.
Mozart, Wolfgang
Mozart, Wolfgang
Mozart, Wolfgang


Charles Darwin.
Nádúraí Sasanach ba ea Charles Robert Darwin (12 Feabhra 1809 – 19 Aibreán 1882 a thug faoi deara agus a thaispeáin gur eascair speicis uilig an tsaoil seo as sinsearach coiteann: bhunaigh se teoiric an "roghnú nádúrtha".
Chuir sé Teoiric na hÉabhlóide chun cinn ina leabhar cáiliúil "The Origin of Species" i 1859. Rinne a smaointí athmhúnlú raidiciúil ar na heolaíochtaí nádúrtha go léir. Ó shin i leith tá eolaíochtaí ag plé le hathrú seachas le ‘pictiúr statach’.
Charles Darwin i 1854, cúig bliana sular foilsíodh "The Origin of Species"
Darwin, Charles
Darwin, Charles
Darwin, Charles
Darwin, Charles
Darwin, Charles


Pláinéad.
Is éard is pláinéad ann ná rinn neimhe a chomhlíonann na coinníollacha seo leanas: tá sí ag fithisiú (ag dul timpeall ar) réalta; níl sí sách téagartha le go dtosódh comhleá na núicléas inti; tá sí chomh mór agus go bhfuil déanamh sféarúil (déanamh na liathróide) fágtha uirthi ag an imtharraingt; agus tá sí chomh mór is a ghlanann sí na hastaróidigh agus na abhacphláinéadaigh ón réigiún spáis ina timpeall. Maidir leis an téarma féin, focal Gréigise a bhí ann ar dtús: πλανήτης, "planētēs", a chiallaíonn "fánaí".
I nGaeilge na Gaeltachta, is féidir úsáid a bhaint as an bhfocal "pláinéad" sa chiall "réalta", nó tugann Muiris Ó Súilleabháin "an pláinéad beannaithe" ar an nGrian. Cé gur úsáid dheas fhileata atá ann, is léir nach bhfuil sí ag teacht le ciall an fhocail i dtéarmaíocht chruinn na réalteolaíochta. Is féidir, freisin, "pláinéad" a thabhairt ar an mí-ádh, ar an "gcat mara": an duine "a bhfuil pláinéad anuas air", nó an duine "a rugadh faoi dhrochphláinéad", is duine é nach bhfuil an saol ag éirí leis. Is dócha go bhfuil baint ag na teilgeanacha cainte leis an astralaíocht.
Roimh Mhí Lúnasa sa bhliain 2006, ba nós leis na réalteolaithe a rá go raibh naoi bpláinéad sa Ghrianchóras, mar atá, Mearcair, Véineas, an Domhan, Mars, Iúpatar, Satarn, Úránas, Neiptiún, agus Plútón. I Mí Lúnasa 2006, áfach, tháinig Cumann Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta le chéile le sainmhíniú neamhdhébhríoch a oibriú amach don phláinéad, agus ba é an sainmhíniú ba toradh don chruinniú sin ná an ceann thuasluaite. Ba é oighear an scéil, áfach, nár chomhlíon Plútón na coinníollacha. Thairis sin, tá fithis Phlútóin claonta éalárnach, ionas go gcaitheann sé tréimhse fhada dá imrothlú taobh istigh d'fhithis Neiptiúin. Cé go bhfuil fithis Phlútóin neamhghnách go leor i gcomparáid leis na pláinéid eile, tá cuid mhór réad i gCrios Kuiper agus iad ag timpeallú na Gréine ar aon choiscéim le Plútón. "Plúitíonónna" a thugtar ar na réada seo, is é sin, "Plútóin bheaga", agus tar éis an tsaoil, níl i bPlútón féin, i ndiaidh an iomláin, ach an plúitíonó ba túisce a d'aithin na heolaithe. Ó nach dtugtar "pláinéid" ar na plúitíonónna eile ach oiread le Plútón féin, ghlac na heolaithe leis nach "pláinéad" a bhí i bPlútón ach an oiread. Cruthaíodh téarma nua, mar atá, "abhacphláinéad", le tagairt do na cinn is mó de na hastaróidigh agus de réada Kuiper, cosúil le Plútón. Inniu, aithnítear Plútón, Ceres, Makemake, Eris, agus Haumea mar abhacphláinéid.


Bealach na Bó Finne.
Is é Bealach na Bó Finne (nó "Claí Mór na Réaltaí", mar a thugtar air i leabhair le scríbhneoirí áirithe Ultacha, nó "An Láir Bhán") an réaltra ina bhfuil ár ngrianchóras féin. Tá ár ngrian tuairim is 30,000 solasbhliain ó lár an réaltra. Tá timpeall 200- 400 billiún réalta i mBealach na Bó Finne.
Bealach na Bó Finne (samhail ealaíonta)
Réaltra bíseach atá ann, agus is dócha go bhfuil sé sách cosúil le réaltra Andraiméide i súil an bhreathnóra taobh amuigh. Creidtear gur dúpholl millteanach - An Díothóir Mór - atá i lárphointe Bhealach na Bó Finne, agus é timpeallaithe ag scamaill mhóra gáis agus dusta, chomh maith le hiarsmaí i ndiaidh ollnóvaí agus, ar ndóighe, na mílte réaltaí. Is iad na réaltaí agus na scamaill seo is comhábhair do bholg Bhealach na Bó Finne. Is é an bolg an chuid lárnach den réaltra, agus é cosúil leis an mbuíocán san ubh. Thart ar an mbuíocán sin a leatar diosca an réaltra, agus é roinnte ina ghéaga. An Grianchóras seo againn, áfach, níl sé suite in aon ghaobhair don bholg, ach i ndiosca an réaltra, fíche ocht míle solasbhliain ón lárphointe. Tugtar Géag an Bhodaigh ar an ngéag ina bhfuil cónaí orainn féin, nó tá réaltaí an Bhodaigh, cosúil le Mintaka agus Alnilam, suite sa ghéag chéanna. Thairis sin, aithnítear Géag Pheirséis, Géag an tSaighdeora is na Cíle, an Ghéag Eachtrach, Géag na Scéithe, Géag na Croise agus Géag an Trí Mhíle Parsoic.
Tá Bealach na Bó Finne ar an dara réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, nó tá Réaltra Andraiméide níos mó ná é. Ós rud é go bhfuil an dá réaltra seo "i gceannas" ar an nGrúpa Áitiúil, tá roinnt mhaith réaltraí beaga mar shatailítí timpeall ár réaltra féin: Abhac Éilipseach an tSaighdeora, Scamall Mór Magellan, Scamall Beag Magellan, Abhac an Bhéir Mhóir, Abhac an Dragain, Abhac an Dealbhóra, Abhac an tSeiseamháin, Abhac na Cíle, Abhac na Foirnéise, Leon a hAon agus Leon a Dó.


Réaltra.
Iliomad réalta atá i réaltra, in éineacht le néalta deannaigh agus gáis idir na réaltaí sin. Bíonn cruth bíseach ar a lán de na réaltraí atá ann, cosúil le Bealach na Bó Finne.


Dreige.
Tugtar "réaltaí reatha" go coitianta ar na dreigí, smionagar carraige nó gráinní deannaigh ón spás a lasann leis an bhfrithchuimilt nuair a bhuaileann siad atmaisféar an Domhain. Is féidir leis na dreigí teacht ina n-aonair nó mar chuid de chith. Tagann ceathanna áirithe gach bliain. Is iarsmaí d'eireabaill chóiméad na dreigecheathanna seo. Dótar na gráinní deannaigh ó eireaball an chóiméid san atmaisféar aon uair a thrasnaíonn an Domhan cúrsa seanchóiméid. Is iad na Peirsidí na dreigí is cáiliúla agus titeann siad idir 27 Iúil agus 17 Lúnasa gach bliain.


Laozi.
Is fealsamh mór é Laozi (Sínis 老子 pinyin: lǎozi, a litrítear mar "Lao Zi", "Lao Tzu", or "Lao Tse") i bhfealsúnacht na Síne ach níl scoláirí cinnte go raibh a leithéid ann riamh. De réir an tseanchais Sínigh, mhair sé sa 6ú haois R.Ch. Deirtear gur eisean a scríobh príomhleabhar an Taochais, an Tao Te Ching (道德經).


Live Aid.
Ba cheolchoirm raic é Live Aid ar an 13 Iúil 1985. Bhí an ócáid eagraithe ag Bob Geldof agus Midge Ure le haghaidh airgead a bhailiú chun cabhrú leis an ngorta san Aetóip. Bhí sé ar siúl i Staid Wembley, Londain, áit a raibh 72,000 duine agus i Staid JFK i Philadelphia, áit a raibh timpeall 90,000 duine. Measadh ag an am go raibh 1.5 billiún duine ag féachaint air i 100 tír. Bhailigh an cheolchoirm Live Aid £150 milliún punt.


Liosta stáit SAM de réir achair.
Liosta is ea seo de na stáit sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, de réir "achair iomláin", "achair talaimh" agus "achair uisce".
Foinse.
Cuirtear na sonraí ar fad ar fáil ag Oifig Daonáireamh Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus tá glactha leo iad ó thús 2000.
*


Alabama.
Is stát é Alabama atá suite i ndeisceart na Stát Aontaithe.
Stair.
Bhí Alabama (Alibamu), Cherokee, Chickasaw, Choctaw, Creek, Koasati, agus Mobile i measc na Meiriceánaigh dhúchasacha a bhí ina gcónaí in Alabama roimh theacht na nEorpach.
Chruthaigh na Francaigh an chéad lonnaíocht Eorpach in Alabama i Mobile, ar chósta Mhurascaill Mheicsiceo. Bhí Alabama theas Francach ó 1701–1763, cuid de Florida thair Sasanach ó 1763–1780, agus cuid de Florida thiar Spáinneach ó 1780–1814. Bhí Alabama thuaidh agus láir cuid de Georgia Sasanach ó 1763-1783 agus cuid de Chríoch Mississippi ina dhiaidh sin. Níor éirigh í stát go dtí 1819 mar níl aon líne an chósta aici (bhí sín ceartaithe nuair a ghabh Andrew Jackson Mobile Spáinneach i 1813).
Scar Alabama leis an Aontas ar 11 Eanáir, 1861 agus d'éirigh í Poblacht Alabama agus ar 18 Feabhra, 1861 d'éirigh í stát Cónaidhmeach. Níor troideadh a lán cath sa stát, sholáthair sí 120,000 saighdiúirí go an Cogadh Cathartha Meiriceánach. Tar éis an cogadh, cuireadh ar bun rialtais sealadach i 1865 agus áth-ligeadh Alabama isteach an Aontas sa Bhealtaine 1868.
Dlí agus rialtas.
Is é Robert J. Bently (P) an gobharnóir faoi láithair agus is iad Jeff B. Sessions III (P) agus Richard C. Shelby (P) na seanadóirí SA. Bhí an bunreacht Alabama uchtaithe i 1901.
Bhí an stát aitaithe le trúpaí cónascacha, i rith Ré na hAtógála tar éis an Cogadh Cathartha. I 1877 chríochnaigh an Ré na hAtógála leis an aitheantas Rutherford B. Hayes mar an t-uachtarán tofa. Gabh daoine bána údarás agus rith siad dlíthe, daoine gorma a leithscar agus baineann ceart vótála. D'eirigh an stat cuid de "Solid South," córas páirtí amhain ina bhfuil d'eirigh an Páirtí Daonlathach an aonpáirtí i gach stát theas. Le beagnach 100 bliaina bhí toghcháin stát agus áitiúla réitithe ag an réamhthoghchán Páirtí Daonlathach, de gnáth níor rith aon duine dúshláin as an Páirtí Poblachtach.
Ó 1876 ag dtí 1956, thug Alabama riamh tacaíocht go dtí an Páirtí Daonlathach, le lamhálacha a ard le 73 pointí céatadán. I 1960 thug Alabama bunús a vótaí go dtí iarrthóir Harry Byrd a raibh i bhfabhar deighilte. I 1960 thosaigh an Páirtí Poblachtach náisiúnta a "straitéis theas", a thacaíocht plean a beith i bhfabhar deighilte agus a cuir i gcoinne cearta sibhialta Afracaigh Meiriceánaigh a bhuaigh vótaí sa thuasceart. B'e Barry Goldwater an céad iarrthóir as an Páirtí Poblachtach go tacaíocht as Alabama a fháil. I 1967, thacaigh Alabama George Wallace, iarrthóir Páirtí Meiriceánach Neamhspleáchas agus duine dúchasach.
B'é Jimmy Carter an iarrthóir Daonlathach deireanach a buaigh vótaí Alabama i toghchán uachtaráin i 1976. Inniu, d'éirigh an Páirtí Poblachtach ag éirí níos cumhacht i pholaitíocht Alabama coimeádach. Áfach, i pholaitíocht áitiúil, smachtaigh na Daonlathaithe a lán oifigí, lena n-áirítear tromlacha sa dá Reachtais agus tá níos daonlathaí cláraithe na poblachtánaigh clárithe sa stát. I 2004 bhuaigh George W. Bush naoi vótaí Alabama le 62.5% de an vótaí.
Geilleagar.
$132 billiún an olltáirgeacht stáit ag Alabama sa bhliain 2003, dar leis an mBiúró Anailíse Eacnamaí. Bhí $26,505 an duine mar ioncam bliantúil sa bhliain chéanna. Ar na hearraí talmhaíochta sa stát tá éanlaith agus uibheacha, beithigh, stoc altran, piseanna talún, cadás, glasraí, bainne agus pónairí soighe. Táirgítear earraí tionsclaíochta chomh maith: páipéar, lomáin agus earraí as adhmad, mianadóireacht, earraí rubair is plaisteach, agus trealamh iompair.
Is port gnóthach ar Mhurascaill Mheicsiceo é Mobile.


Liosta stáit SAM de réir dhaonra.
Liosta de stáit de chuid SAM de réir dhaonra is ea an liosta seo. Tá na figiúirí ar an leathanach seo bunaithe ar shonraí a bhailigh Oifig Dhaonáireamh Stáit Aontaithe Mheiriceá le linn daonáireamh na bliana 2010 le 1 Aibreán 2010 mar dháta oifigiúil ("dáta tagairte" an téarma a úsáideann siadsan). Feicfear go bhfuil beagáinín níos mó ná leath dhaonra na tíre ag na 9 stát is mó. Níl an séú cuid den daonra ag na 25 stát is lú. Is é California an stát is mó daonra. Tá níos mó daoine ina gcónaí ann ná mar atá sna 21 stát is lú curtha le chéile.
*


Dún na nGall.
Is baile é Dún na nGall (Béarla: "Donegal") i ndeisceart Chontae Dhún na nGall i bPoblacht na hÉireann.
Stair.
Roimh an 17ú haois déag, bhí an baile ina phríomhdhún ag clann Ui Dhomhnaill, rialtóirí stairiúla Tír Chonaill. Tá fianaise ann go raibh daoine ag cur fúthu ar an láthair roimh theacht na Críostaíochta. Meastar gur mar gheall ar dhún a bheith ag na Lochlannaigh sa cheantar a tugadh Dún na nGall air. Tugann na mílte cuairt ar Chaisleán Dhún na nGall gach bliain, caisleán a thóg Clann Uí Dhónaill sa chúigiú haois déag. Tá ballóga sainmhainistreach ann chomh maith, mar a raibh Ord na bProinsiasach. Rinneadh cuid mhaith den obair ar Annála na gCeithre Máistrí, ceann de na lámhscríbhinní stairiúla is tábhachtaí in Éirinn, sa mhainistir seo.
"An Diamant" i lár Dhún na nGall.
Nuair a theith na hIarlaí i 1607 tar éis chogadh fhada in aghaidh na Sasanach, tugadh an caisleán agus a thailte don Sasanach Basil Brooke, mar chuid de Phlandáil Uladh. Rinneadh an baile a leagan amach le cearnóg ina lár ar a dtugtar an Diamaint.
Inniu.
Is ionad mór turasóireachta é an baile anois, é suite ag bun na gCruacha Gorma, agus in aice le cuid mhór tránna a mbíonn daoine ag tonnmharcaíocht orthu. Tá traidisiún láidir fíodóireachta sa bhaile agus sa cheantar máguaird, agus an-cháil ar chomhlacht Magee. Is ann atá ceannáras an nuachtáin an Donegal Democrat.
Tá Gaelscoil sa bhaile le tamall beag de bhlianta.


Francisco Franco.
Ba é Francisco Franco (an t-ainm scríofa ar a fhad "Francisco Paulino Hermenegildo Teódulo Franco y Bahamonde"; 4 Nollaig 1892-20 Samhain 1975) deachtóir míleata na Spáinne i ndiaidh chogadh cathartha na Spáinne. Mhair sé i gceannas ar an stát go lá a bháis.
Is é an leagan dá ainm a d'úsáideadh sé féin ná "Francisco Franco Bahamonde", nó mar is dual don Spáinneach, thugadh a mhuintir féin sloinne a máthar air chomh maith. Sna tíortha coimhthíocha, áfach, is gnách gan ach sloinne a athar a úsáid, is é sin, "Francisco Franco" a thabhairt air.
Is é an teideal oifigiúil a bhí air ná "ceannasaí na crosáide deireanaí, ceannasaí an chogaidh in aghaidh an Chumannachais agus lucht a chomhghuaillíochta", nó, go simplí, an Ceannasaí, "El Caudillo". Ba mhinic a thugtaí "El Generalísimo" nó an tArd-Ghinearál air freisin.
Laethanta a Óige.
Rugadh Franco i Galicia, in Iarthuaisceart na Spáinne, i sráidbhaile beag El Ferrol. Sna blianta 1938-1982, thugtaí "El Ferrol del Caudillo" nó Ferrol an Cheannasaí ar an áit go hoifigiúil. Bhí a athair, Nicolás Franco Salgado-Araujo, ag obair ina phámháistir sa chabhlach, agus é ina dhruncaeir brúidiúil a bhíodh go minic ag tabhairt greidimíní dá bhean chéile is dá chlann. Bhí traidisiún an chabhlaigh ag baint le muintir na máthar, Pilar Bahamonde Pardo de Andrade, chomh maith. Theastaigh ó Francisco óg dul sa chabhlach chomh maith lena athair, ach ó tharla nach raibh Acadamh an Chabhlaigh ag fáiltiú earcaigh nua san am, chuaigh sé sna saighdiúirí ina áit sin. Sa bhliain 1907, fuair sé cead iontrála in Acadamh an Chos-Slua i dToledo, agus bhain sé amach a dhintiúir sa bhliain 1910. Bronnadh coimisiún an Dara Leifteanant air. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh sé ag troid i Maracó. Bhí na Spáinnigh díreach ag iarraidh teacht i seilbh an choimircis nua le lámh láidir. Mhair an cogadh fada idir na Spáinnigh agus na bundúchasacha go dtí an bhliain 1927, agus ó nach raibh oirbheartaíocht na Spáinneach ag teacht le himthosca an mhachaire áir seo, shiúil an bás go trom ar a chuid saighdiúirí agus oifigeach. An t-oifigeach a thiocfadh slán as an seamlas seo, áfach, bhí cáil agus céimíocht ag dul dó. Mar a deirtí in Arm na Spáinne san am, an té a chuaigh go dtí Maracó, mura bhfaigheadh sé bás, gheobhadh sé sais an ghinearáil ("la caja o la faja").
Chruthaigh Franco ina thogha oifigigh, agus cuireadh i gceannas ar na saighdiúirí bundúchasacha é, nó san am seo, bhíothas go díreach ag fruiliú bundúchasaigh d'Arm na Spáinne, agus oifigigh Spáinneacha ag stiúradh na n-earcach Afracánach seo.
Sa bhliain 1916, goineadh Franco go tromchúiseach i scirmis in aice le hEl Biutz. Bhí sé trí bliana fichead d'aois, agus é ina chaptaen airm cheana féin. Thuill an eachtra seo meas mór dó ó na saighdiúirí bundúchasacha. Moladh freisin go mbronnfaí an onóir is mó air a d'fhéadfadh saighdiúir cróga a fháil sa Spáinn, mar atá, an "Cruz Laureada de San Fernando". Ní bhfuair sé an chros seo, ach rinneadh "comandante", nó maor airm, de, agus é ar an oifigeach ab óige in Arm na Spáinne a raibh an chéimíocht seo aige.
Chaith sé na blianta 1917-1920 ar fiannas sa Spáinn féin. Ansin, áfach, bhunaigh José Millán Astray léigiún coimhthíoch nó "Legión Extranjera" don Spáinn, in aithris ar Léigiún Coimhthíoch na Fraince. Chuaigh Franco ar ais go dtí an Afraic agus é ar an dara ceannasaí ab airde ar an léigiún seo.
Ar an gceathrú lá fichead de Mhí Iúil 1921, briseadh an cath ar thrúpaí na Spáinne in Annual, in aice le Melilla. Bhí na bundúchasaigh ag bagairt ar Melilla, coilíneacht Spáinneach ar chósta Mharacó, ach tháinig Franco agus na Léigiúnaigh chun fortachta don chathair i ndiaidh trí lá a chaitheamh ag máirseáil tríd an bhfásach. Sa bhliain 1923, cuireadh Franco i gceannas ar an Léigiún ar fad, agus é ina leifteanantchoirneál anois.
Sa bhliain chéanna, phós sé María del Carmen Polo y Martínez Valdés, agus saolaíodh iníon amháin, María del Carmen óg, dóibh sa bhliain 1926. Bhí an Rí Alfonso a Trí Déag i láthair, agus é ina fhreastalaí onórach don ghrúm. D'fhág an onóir seo Franco ina dheargmhonarcaí go lá a bháis, agus níor laghdaigh blianta na poblachta frithmhonarcaí ar an áitiús seo aige.
Agus é ina choirnéal anois, bhí Franco i gceannas ar na díormaí Spáinneacha nuair a chuaigh siad i dtír ag Alhucemas (inniu: Al Hoceima i Maracó) le ruaigeadh a chur ar na treibheacha Beirbreacha a bhí go díreach ag féachaint le poblacht bheag, Poblacht Rif, dá gcuid féin a bhunú ansin. Leis an tuirlingt seo, chuir na Spáinnigh agus na Francaigh deireadh le Poblacht Rif.
Sa bhliain 1926, bronnadh céim an Ghinearáil ar Franco. B'é an ginearál ab óige in Arm na Spáinne riamh. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, cuireadh i gceannas ar Chomh-Acadamh na bhFórsaí Armtha i Zaragoza é. Scoil traenála nuabhunaithe a bhí ann d'ábhair oifigeach na bhfórsaí armtha ar fad.
Franco agus Dara Poblacht na Spáinne.
Cé go raibh dearcadh monarcaí aige, chloígh Franco le neodracht pholaitíochta an tsaighdiúra fiú nuair a tháinig Dara Poblacht na Spáinne ar an bhfód i ndiaidh d'Alfonso an choróin a thabhairt suas, sa bhliain 1931. I mí an Mheithimh sa bhliain chéanna, áfach, dhún an Príomh-Aire Manuel Azaña an móracadamh míleata i Zaragoza a bhí Franco a stiúradh. Ní nach ionadh, bhí Franco iontach míshásta leis an gcomhairle seo, agus thug sé óráid uaidh do na hábhair oifigeach a bhí thar a bheith naimhdeach i leith na Poblachta nua. D'fhág an Príomh-Aire an Ginearál gan obair ar bith go ceann leathbhliana, agus súil á coinneáil air.
Ar an gcúigiú lá de Mhí Feabhra 1932, chuaigh sé i gceannas ar dhíormaí a bhí ar garastún in La Coruña. Sa bhliain chéanna, d'fhéach José Sanjurjo le "coup d'état" a chur i gcrích, ach ó bhí Franco chomh fada sin ó chroílár na cumhachta, ní raibh seans aige páirt a ghlacadh san iarracht seo. De thoradh na leasuithe a rinne Azaña ar na fórsaí armtha, thit Franco ón chéad áit go dtí an ceathrú háit fichead ar liosta na mbriogáidirí, ach mar sin féin, sa bhliain chéanna, cuireadh i gceannas ar fhórsaí armtha na nOileán Bailéarach ar fad é. Le fírinne, ní raibh a chéim mhíleata ard a dhóthain le haghaidh an phoist seo.
Éirí Amach Asturias.
I Mí Dheireadh Fómhair 1933, chuaigh na Spáinnigh ag caitheamh a gcuid vótaí in olltoghcháin, agus b'iad páirtithe an láir agus na heite deise a bhuaigh. Ní raibh lucht leanúna na heite clé sásta leis an rialtas nua, agus tháinig gluaiseacht réabhlóideach ar an bhfód ar an gcúigiú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, 1934. Cloíodh an t-éirí amach seo go sciobtha sa chuid ba mhó den tír, ach fuair na ceannaircigh teannta in Asturias le cuidiú ó cheardchumainn na mianadóirí. B'é Franco a fuair an tasc an t-éirí amach seo a chur faoi chois. B'é an Ginearál Eduardo López Ochoa, áfach, a bhí i gceannas ar na trúpaí ar mhachaire an áir féin, agus b'iad saighdiúirí an Airm san Afraic a rinne an obair shalach. I ndiaidh dhá sheachtaine ag cur troda, d'éirigh le Franco agus le hOchoa an reibiliún a chloí, agus meastar go bhfuair 1,200-2,000 duine bás sa teagmháil.
Cúis cointinne agus conspóide idir na staraithe Spáinneacha is ea an t-éirí amach seo, chomh maith leis na himeachtaí eile a tharraing an cogadh cathartha anuas ar an tír i rith an chéad chúpla bliain eile. Mar sin féin, táthar ar aon bharúil gur mhéadaigh an reibiliún in Asturias ar an naimhdeas idir an dá eite pholaitiúla. Cé go raibh sé de chlú ar López Ochoa go dtí sin go raibh claonadh clé ann mar oifigeach, is é an dearcadh a tháinig ag an eite chlé anois ná gur namhaid ab ea é, chomh maith le Franco. Rinneadh géarleanúint ar López Ochoa ina dhiaidh sin, caitheadh i dtóin an phríosúin é, agus maraíodh é nuair a thosaigh an cogadh cathartha.
Ar feadh tamaill i ndiaidh na n-imeachtaí seo, bhí Franco ina ardcheannasaí ar an Arm Spáinneach san Afraic (ó 15 Feabhra 1935 i leith), ach ar an 19 Bealtaine 1935, rinneadh Ceann Foirne Ginearálta ar na fórsaí armtha ar fad de.
An Bealach go dtí an Cogadh Cathartha.
Nuair a scoireadh an rialtas i ndiaidh scannal Straperlo, b'éigean olltoghcháin nua a ullmhú. Ansin, tháinig dhá chomhghuaillíocht mhóra pholaitiúla ar an bhfód, mar atá, Fronta an Phobail, a chuimsigh na Poblachtánaigh agus na Cumannaigh, agus an Fronta Náisiúnta, agus é comhdhéanta as an eite dheas, as an bPáirtí Radacach agus as na Séarlasaigh, is é sin, na monarcaithe coimeádacha. Ar an séú lá fichead de Mhí Feabhra, bhuaigh an eite chlé na toghcháin, ach má bhuaigh, ba dhóbair di iad a chailliúint. D'fhág na toghcháin an tír ina praiseach. Bhí Franco ag éileamh go gcuirfí staid éigeandála i bhfeidhm, le go bhféadfaí deireadh a chur leis na trioblóidí agus na vótaí a athchuntas faoi shuaimhneas. Ina ionad sin, cuireadh Franco go dtí na hOileáin Chanáracha, áit nach raibh mórán trúpaí faoina cheannas.
Idir an dá linn, bhí Emilio Mola ag cur comhcheilge i dtoll le chéile. Chuaigh sé i dteagmháil le Franco, ach ní raibh deifir air siúd sea ná ní hea a rá, agus níor tháinig freagra ceart uaidh roimh Mhí Iúil. Ar an tríú lá fichead de Mhí an Mheithimh, 1936, fiú, scríobh sé litir chuig Uachtarán na Poblachta, Casares Quiroga, agus é ag tairiscint míshástacht na bhfórsaí armtha a chloí, ach ní bhfuair sé freagra. Bhí lucht na ceannairce san Arm meáite, áfach, buille a bhualadh, "con Paquito o sin Paquito", is é sin, "le Paquito nó ina uireasa". (Is é "Paco" nó "Paquito" an leasainm a thugtar ar fhir a bhfuil Francisco mar ainm baiste orthu.) I ndiaidh cuid mhaith cur agus cúiteamh, shocraigh na reibiliúnaigh le chéile go n-éireoidís amach in aghaidh na Poblachta ar an ochtú lá déag de Mhí Iúil. Nuair a mhínigh Mola do Franco nach raibh an reibiliún instoptha agus go gcaithfeadh gach oifigeach airm a intinn a shocrú suas faoin taobh a thacódh sé, thogair sé dul leis na ceannairceoirí, agus cuireadh i gceannas ar na fórsaí armtha san Afraic é. Fuarthas eitleán príobháideach den chineál De Havilland Dragon Rapide ar cíos i Sasana ar an aonú lá déag de Mhí Iúil le Franco a iompar go dtí an Afraic.
Dúnmharaíodh an polaiteoir eite deise José Calvo Sotelo ar an tríú lá déag de Mhí Iúil, lá i ndiaidh dhúnmharú an oifigigh fhrith-Fhaisistigh José Castillo. Saighdeadh chun gnímh ab ea na maruithe seo do na ceannaircigh. Ar an seachtú lá déag de Mhí Iúil, d'éirigh an tArm san Afraic amach, agus chuir siad lucht a gceannasaíochta faoi choimeád. An lá arna mhárach, d'fhoilsigh Franco a fhorógra agus thug sé aghaidh ar an Afraic le dul i gceannas ar na trúpaí.
Seachtain ina dhiaidh sin, ní raibh na ceannaircigh - na "Nacionales" nó na Náisiúnaithe - ach i seilbh aon tríú cuid den Spáinn, agus an chuid ba mhó den chabhlach faoi smacht na bPoblachtánach i gcónaí. Mar sin, bhí Franco scoite ó na reibiliúnaigh eile, agus a chuid naimhde ag déanamh patróil ar an bhfarraige idir an Spáinn agus an Afraic. Theip ar an g"coup d'état", ach bhí Cogadh Cathartha na Spáinne tosaithe.
Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne.
An Spáinn i rith an Chogaidh Chathartha
An Chéad Chúpla Mí.
I dtús an chogaidh, bhí sé géar-riachtanach ag Franco féachaint chuige go mbeadh an Coimirceas go daingean faoina smacht. Ó thaobh amháin de, d'éirigh leis tacaíocht na mbundúchasach agus a gcuid taoiseach a fháil, agus ón taobh eile de, bhí sé in ann a chumhacht a chur i bhfeidhm ar na saighdiúirí. Le sin a dhéanamh, áfach, d'ordaigh sé cúpla oifigeach a chur chun báis a bhí ró-dhílis don Phoblacht, agus ba chol ceathrair dó féin duine acu siúd. Ansin, chaithfeadh Franco a chuid díormaí a aistriú go dtí Leithinis na hIbéire ar dhóigh éigin, agus ó bhí an cabhlach faoi smacht na bPoblachtánach, ní raibh sé ábalta caolas Ghiobráltair a thrasnú. Ón bhfichiú lá de Mhí Iúil i leith, áfach, d'éirigh leis dul i muinín dornán beag eitleán lena chuid trúpaí a thabhairt go Sevilla agus an chathair sin a shealbhú. Le cuidiú lucht idirghabhála, chuaigh sé i dteagmháil leis an Ríocht Aontaithe, leis an nGearmáin, agus leis an Iodáil, go háirithe le tuilleadh eitleán a fháil. Ní raibh na Sasanaigh fonnmhar teacht chun fortachta dó, ach mura raibh, d'éirigh leis comhghuaillíocht a chur ar bun leis an mbeirt eile ar an 25 Iúil, agus ar an dara lá de Mhí Lúnasa, thosaigh eitleáin Ghearmánacha agus Iodálacha ag tuirlingt ar an aerstráice i dTetuán. Ar an gcúigiú lá de Mhí Lúnasa, d'éirigh le Franco an léigear a bhriseadh idir é agus an Spáinn.
I dtús Mhí Lúnasa, bhí an suíomh míleata in Iarthar na hAndalúise chomh suaimhneach is go raibh Franco ábalta colún cúig mhíle déag de shaighdiúirí a thiomsú faoi cheannas an Leifteanant-Choirnéil Juan Yagüe le máirseáil i dtreo Mhaidrid trí chúige Extremadura. Ar an 11ú lá de Mhí Lúnasa, ghabh díormaí Franco Mérida, agus ceithre lá ina dhiaidh sin, thit Badajoz leis. Ansin, tháinig an dá limistéar uile a bhí faoi smacht na náisiúnaithe i dteagmháil le chéile.
Ar an 21ú lá de Mhí Mheán Fómhair, in aice le Maqueda ceithre scór ciliméadar ó Mhaidrid, d'ordaigh Franco dá chuid saighdiúirí scinneadh ón mbealach le fortacht a thabhairt don gharastún in Alcázar in aice le Toledo a bhí faoi léigear. Sháraigh Franco an t-imshuí seo ar an 27ú lá de Mhí Mheán Fómhair. Cé go raibh lucht a thacaíochta féin ag cáineadh Franco as ucht an eachtra seo, chuaigh sé go mór chun buntáiste do Franco mar phíosa bolscaireachta.
An Bealach go dtí an Chumhacht.
An Ginearál José Sanjurjo, a bhí ceaptha mar ardcheannasaí don éirí amach, fuair sé bás i dtimpiste eitleáin ar an bhfichiú lá de Mhí Iúil. Ní dhearna an chailliúint seo an oiread dochair do na náisiúnaithe agus a shílfeá, nó bhí a cheannasaí féin ag gach réigiún: Emilio Mola sa Tuaisceart, Gonzalo Queipo de Llano san Andalúis, Franco i gceannas arm neamhspleách dá chuid féin, agus Miguel Cabanellas san Aragóin. Bhí comhairle nó "junta" ag comhordnú na cogaíochta, agus Cabanellas i gceannas na comhairle sin, ó b'eisean an ginearál ab airde céim den cheathrar acu. Ar an aonú lá fichead de Mhí Mheán Fómhair, ceapadh Franco ina ardcheannasaí, agus ar an ochtú lá fichead den mhí chéanna, rinneadh ceann an rialtais de chomh maith.
Ar an 1 Deireadh Fómhair 1936, i mBurgos, chuireadh Francisco Franco i gceannas ar rialtas Náisiúnta na Spáinne. Gaireadh “Generalísimo” nó Ard-Ghinearál an airm Fhaisistigh de, agus “Jefe de Estado” nó Ceann an Stáit san am céanna.
An Cheannasaíocht Mhíleata.
Ón lá sin i leith go deireadh an chogaidh, b'é Franco féin, go pearsanta, a stiúraíodh na hoibríochtaí míleata ar fad. I Mí na Samhna 1936, tugadh ionsaí faoi Mhaidrid, ach theip ar an iarracht sin, rud a d'athraigh stíl chogaíochta Franco, nó chrom sé ar na caisleáin a thógáil i ndiaidh a chéile, in áit a bheith ag baint trialach as móroibríochtaí ceanndána. Cosúil leis an gcinneadh a ghlac sé teacht chun fortachta don gharastún i dToledo, fuarthas locht ar an athrú polasaí seo ar chúiseanna oirbheartaíochta. Tá comhairlí áirithe dá chuid ina n-ábhair chonspóide ar leith, go háirithe an cinneadh a ghlac sé i Mí an Mheithimh 1938 aghaidh a thabhairt ar Valencia in áit na Catalóine.
Ní raibh Franco ábalta tacaíocht a bhréagadh ó aon náisiún eile, ach amháin an Ghearmáin agus an Iodáil. Tháinig Léigiún an Chondair ón nGearmáin. Aerchór a bhí ann, ach, íorónta go leor, níor iarr Franco riamh ach airm agus tancanna ar Hitler, in áit na n-eitleán cogaidh. Fuarthas trúpaí cos-slua ón Iodáil Fhaisisteach, mar atá, "Corpo Truppe Volontarie". Dealraíonn sé go raibh trúpaí Franco, na hIodálaigh, agus na Gearmánaigh ag cur cogaidh sách neamhspleách ar a chéile. Go háirithe, ní raibh mórán tionchair ag Franco ar Léigiún an Chondair. Bhí an Phortaingéil, a bhí ina deachtóireacht faoi António de Oliveira Salazar, cairdiúil le Franco ó thús an chogaidh.
An Cheannasaíocht Pholaitiúil.
D'éirigh le Franco an "Falang", páirtí náisiúnaíoch antoisceach na heite deise a bhí ag tacú le sindeacáiteachas Faisisteach, agus na páirtithe monarcaíocha nó "Carlistas" a thabhairt in araicis a chéile agus aon pháirtí amháin a fháscadh astu beag beann ar na difríochtaí doimhne idé-eolaíochta eatarthu. An Falang nua a chruthaigh Franco, bhí sé dírithe ar an gcuid ab antoiscigh agus ba bháúla leis an nGearmáin a ghiúmaráil agus, san am céanna, maolú ar a bpolasaithe siúd le cuidiú na monarcaithe frith-Ghearmánacha. De réir a chéile, thréig an Falang an idé-eolaíocht Fhaisisteach, nuair a tháinig sé chun solais sna cainteanna le Hitler nach raibh an Spáinn ag teastáil uaidhsean ach le buntáiste a ghlacadh uirthi beag beann ar leas na tíre féin, fiú mar a thuig na Falangaigh é, agus nach raibh urraim ar bith aige don Fhalang mar fhórsa neamhspleách polaitiúil.
Ó thús na bliana 1937 i leith, chaithfeadh Franco gach pionós báis a fhaomhadh nó a admháil go pearsanta. Ní hionann sin is a rá, áfach, go raibh sé ró-eolach ar mhionsonraí gach cáis.
Cé go bhfuil an chuma ar an scéal gur lig Franco iomlán an scóid leis na Gearmánaigh sa Spáinn le linn an chogaidh chathartha, rinne sé a dhícheall i mblianta an Dara Cogadh Domhanda gan fórsaí Gearmánacha ar bith a ligean isteach ina thír. I mblianta an chogaidh, bhí sé i dteagmháil thráthrialta leis an Aimiréal Wilhelm Canaris, ceannasaí na seirbhísí faisnéise in Arm na Gearmáine, agus mar sin, bhí a fhios aige cén dearcadh agus cén cineál pleananna a bhí ag Hitler i leith na Spáinne. Cúis imní do Franco ab ea an t-eolas seo, an oiread is gur chuir sé rogha a chuid saighdiúirí ar garastún i gcóngar do na Sléibhte Pirinéacha agus, fiú, gur fhéach sé chuige gur tugadh an tírdhreach in aice leis an teorainn chun aistreáin do na tancanna is do na feithiclí míleata eile.
I bhfianaise an bhrú a bhí Hitler a imirt ar an tír, chabhraigh an Spáinn fiú le 45,000-60,000 Giúdach dídean a fháil i dtíortha Mheiriceá Theas. Na Giúdaigh a bhain amach teorainn na Spáinne, ligeadh isteach iad. Thairis sin, na Giúdaigh a bhain amach aon ambasáid de chuid na Spáinne, bronnadh saoránacht na Spáinne orthu, toisc gur glacadh leo mar "Ghiúdaigh Sheafárdacha", is é sin, Giúdaigh ar díbríodh a gcuid sinsear ón Spáinn, fiú nuair nach raibh dintiúir Seafárdacha ar bith ag na Giúdaigh sin. Nuair a tugadh rabhadh dó faoi mhíshástacht Hitler i leith an pholasaí seo, d'fhreagair Franco gurbh fhearr leis cabhrú leis na Giúdaigh agus fearg a chur ar Hitler, ná gan cabhrú leis na Giúdaigh agus fearg a chur ar Dhia.
Deireadh an Chogaidh Chathartha.
Ar an gceathrú lá de Mhí na Márta, 1939, phléasc ceannairc amach i measc shaighdiúirí an Rialtais. Dúirt cinnirí na reibiliúnaithe, mar atá, Segismundo Casado agus Julián Besteiro, go raibh na Cumannaigh ag beartú an chumhacht iomlán a ghabháil le lámh láidir, agus go raibh siad dírithe ar a leithéid de "choup d'état" a stopadh. Shealbhaigh na ceannaircigh an phríomhchathair ar fad, agus d'fhéach siad le comhréiteach a shocrú le Franco. Ní raibh Franco sásta le haon rud ní ba lú ná géilleadh an Rialtais gan chomha gan choinníoll, áfach. Thuig lucht na Poblachta go raibh an chúis caillte go hiomlán. Shealbhaigh trúpaí Franco Maidrid ar an seachtú lá fichead de Mhí na Márta, agus bhí an Phoblacht críochnaithe. Tháinig deireadh leis an gcogadh ar an chéad lá de Mhí Aibreáin, go hoifigiúil.
Mar sin féin, bhí cogadh eadarnaíoch á chur ag dornáin de threallchogaithe anseo is ansiúd, sna 1940idí agus sna 1950idí féin. Sa bhliain 1944, d'ionsaigh baicle de shean-Phoblachtánaigh a raibh a seal caite acu i ngluaiseacht frithbheartaíochta na Fraince ag troid na Naitsithe, - d'ionsaigh siad Val d'Aran in iarthuaisceart na Catalóine, ach ní rabhthas i bhfad á gcur faoi chois.
An Spáinn faoi Franco.
Níor tháinig deireadh leis an marú le deireadh an chogaidh. A mhalairt ar fad, is iomaí príosúnach polaitiúil a cuireadh chun báis, mar thréatúir.
An Spáinn le linn an Dara Cogadh Domhanda.
I Mí Mheán Fómhair 1939, phléasc an Dara Cogadh Domhanda amach san Eoraip. Chuaigh Adolf Hitler i dteagmháil le Franco ar an 23ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, 1940, in Hendaye san Fhrainc, in aice le teorainn na Spáinne, agus é ag iarraidh an Spáinn a bhréagadh chun cogaidh le taobh na Gearmáine. Bhí Franco ag éileamh bia, trealamh cogaidh, Giobráltar agus coilíneachtaí na Fraince i dTuaisceart na hAfraice mar éiric, agus ní raibh Hitler sásta a mhian a ghealladh dó. Mar sin, níor tháinig Franco agus Hitler ar aon chomhréiteach. Thairis sin, bhí an Ghearmáin agus an Spáinn in achrann a chéile faoi chearta mianadóireachta na Gearmáine sa Spáinn. Tá cuid de na staraithe den bharúil go raibh Franco d'aonturas ag éileamh an iomarca ar Hitler, ó nár theastaigh uaidh dul chun cogaidh ar aon nós. Is é an tuairim atá ag na staraithe eile go raibh an Spáinn ina ciolar chiot i ndiaidh an chogaidh chathartha, ionas nach bhféadfadh Franco aon rud fónta a thairiscint do Hitler, cibé cé acu ba mhian leis nó nár mhian. Pé scéal é, i ndiaidh an bhua a rug na Gearmánaigh ar an bhFrainc i Mí an Mheithimh sa bhliain 1940, ghlac an Spáinn le polasaí neodrachta ba mhó a chuaigh chun leasa do chumhachtaí na Fearsaide. Mar shampla, chuir sé áiseanna na gcuan Spáinneach ar fáil do na longa Gearmánacha. Sa bhliain 1943, casadh taoide an chogaidh, agus d'fhill an Spáinn ar neodracht iomlán.
Chuaigh óglaigh shaorthoilteanacha ón Spáinn chun cogaidh le troid a chur ar an Aontas Sóivéadach faoi cheannas na Gearmáine, go háirithe an "División Azul", nó an Rannán Gorm, ach ní bhfuair siad faomhadh oifigiúil Franco. Ar an 14ú lá de Mhí an Mheithimh, 1940, shealbhaigh na fórsaí Spáinneacha Tanger i Maracó. Go dtí sin, b'é Conradh na Náisiún a bhí i gceannas ar an gcathair. Níor ghlan na Spáinnigh as an áit ach sa bhliain 1942. Deir Richard Basset sa leabhar "Hitler's Chief Spy", a foilsíodh sa bhliain 2005, gur dhíol Churchill slám mór airgid le Franco leis an Spáinn a choinneáil amach ón gcogadh, agus go ndearna an Spáinn dearmad de cheist Ghiobráltair i ndiaidh an chogaidh ar an gcúis chéanna
Le linn an chogaidh, chuidigh an Spáinn leis na mílte Giúdaigh teacht slán as lámh thapaidh na Naitsithe, idir Ghiúdaigh ón bhFrainc agus ó Oirthear na hEorpa, nó bhronn taidhleoirí Spáinneacha pasanna Spáinneacha ar Ghiúdaigh Sheafárdacha a raibh seanchanúint Spáinnise á labhairt acu. Lárionad tábhachtach ab ea an Ungáir, nó bhí consalacht na Spáinne i mBudapest i lámha Iodálaigh, Giorgio Perlasca, a ndearna lucht leanúna Franco saoránach oinigh na Spáinne de i ndiaidh a chuid éachtaí mar óglach Faisisteach i gCogadh Cathartha na Spáinne. Bhí sé tuigthe ag Perlasca céard a bhí i ndán do na Giúdaigh sna campaí báis, agus rinne sé a dhícheall iad a shábháil.
Na Blianta Iarchogaidh.
Rinne an cogadh an-dochar do gheilleagar na Spáinne, ó bhí an tír go praiticiúil faoi léigear ag an Ríocht Aontaithe, na Stáit Aontaithe agus roinnt tíortha eile. Tháinig feabhas ar an scéal, áfach, nuair a thosaigh an frith-Chumannachas ag dul i méadaíocht sna Stáit, agus an Cogadh Fuar ag éirí ní ba teo. Mar sin, thairg na Stáit Aontaithe comhghuaillíocht i gcúrsaí cogaidh agus tráchtála don Spáinn. B'é an tUachtarán Dwight Eisenhower a chuir tús leis an gcomhghuaillíocht nuair a tháinig sé ar cuairt chuig Franco sa bhliain 1953. B'ansin a síníodh Conradh Mhaidrid idir an dá thír, agus ina dhiaidh sin, thosaigh an Spáinn ag claochlú ó eacnamaíocht fhéinchothaitheach go córas leath-chaipitleach. Sa bhliain 1955, bhain an Spáinn amach ballraíocht na Náisiún Aontaithe, agus sna seascaidí, tháinig borradh gan a réamhshampla faoi mhaoin phearsanta na Spáinneach. Níor athraigh nósanna Franco mórán, áfach, agus cé go raibh an Spáinn ag éirí gníomhach sa chomhoibriú idirnáisiúnta, is fánach an uair a chuaigh an Ginearál ar an gcoigríoch.
Ní raibh córas Franco bunaithe ar aon idé-eolaíocht láidir. Ar dtús, chuaigh sé i dtuilleamaí an tSindeacáiteachais Náisiúnta ("nacionalsindicalismo") agus an Chaitliceachais ("nacionalcatolicismo"). An páirtí aonair a bhí ag rialú na tíre, mar atá, an Ghluaiseacht Náisiúnta nó "Movimiento Nacional", ní raibh sé comhchruinnithe ná comhdhlúite ar aon nós ó thaobh na hidé-eolaíochta de - ní fhéadfá é a chur i gcomparáid le páirtí Faisisteach na hIodáile ná le lucht leanúna Antonio Salazar sa Phortaingéil. Stát coimeádach ab ea an Spáinn faoi Franco. B'iad na traidisiúin, an tsíocháin inmheánach agus an chobhsaíocht na clocha ba mhó ar phaidrín Franco, seachas aisling uileghabhálach polaitíochta.
Sa bhliain 1947, d'fhógair Franco an Spáinn ina monarcacht. Níor cheap sé aon duine mar Rí, áfach, nó ní raibh sé ach ag iarraidh na monarcaithe sa Ghluaiseacht a ghiúmaráil. Cé go ligeadh sé air féin bheith ina mhonarcaí, ní raibh aon Rí ag teastáil uaidh dháiríre. D'fhág sé an ríchathaoir folamh, agus d'fhan sé féin i gceannas ar an tír mar chineál fear ionaid Rí. Chaitheadh sé sainéide an Ghinearál-Chaptaein, arbh é céim thraidisiúnta an Rí in arm na Spáinne é. Chuir sé faoi i bPálás El Pardo, agus shealbhaigh sé cuid mhór de phribhléidí traidisiúnta an rí.
Rialaigh sé an Spáinn le lámh láidir. Chuir sé cosc le páirtithe an fhreasúra agus le ceardchumainn neamhspleácha, chomh maith le cultúr na mionlach náisiúnta, ar nós na mBascach agus na gCatalónach. Theastaigh uaidh aontacht na Spáinne a chosaint, agus b'é an dearcadh a bhí aige ar na teangacha mionlaigh nach raibh iontu ach dainséar don aontacht sin. Cuireadh cinsireacht i bhfeidhm ar na saothair ealaíne agus litríochta, go háirithe ar chúiseanna moráltachta, cé go ndeachaigh sí chun boige i ndiaidh na bliana 1960. Maidir leis na Giofóga agus na fánaithe eile, d'fhéach córas Franco le srianta a chur lena saol le "Ley de Vagos y Maleantes", is é sin, dlí in aghaidh na bhfánaithe a reachtaíodh sa bhliain 1954. Bhí na Gardaí Sibhialta ("Guardia Civil") ag coinneáil diansúil ar shaol na sráidbhailte beaga féin, agus iad ag dul ar a stádar ina mbeirteanna - "parejas", mar a thugtaí orthu - agus fomheaisínghunnaí ar iompar leo.
Bhí cultas pearsanta an Cheannasaí i bhfeidhm i stát Franco, mar is dual do na deachtóirí go léir. Sna pictiúrlanna, thaispeánadh na nuachtscannáin an Ceannasaí ag tionscnamh foirgintí nua nó fiú ag iascaireacht nó ag gabháil de chaitheamh aimsire éigin eile.
Sa bhliain 1969, cheap Franco an Prionsa Juan Carlos mar chomharba dó féin. Rinne sé droichead, ansin, d'athair Juan Carlos, mar atá, Don Juan, cúnta Barcelona, a chreid go raibh sé chun tosaigh ar Juan Carlos sa chomharbacht. Dealraíonn sé gur shíl Franco go mbeadh an fear óg ní ba sochomhairlí ná a athair, ach bhí fuar aige, mar a d'iompaigh an scéal amach.
I mblianta deireanacha Franco, bhí a ghreim á scaoileadh den chumhacht cheana féin, agus faicsin a ghluaiseachta in achrann a chéile faoin gcumhacht. Ar an 20 Nollaig 1973 feallmharaíodh Luis Carrero Blanco, príomh-aire faisisteach na Spáinne. Bhí ról lárnach laistigh den rialtas Franco aige. D'imigh an réimeas le sruth ina dhiaidh a bháis.
An Spáinn i nDiaidh Franco.
Tháinig an Rí Juan Carlos i gcomharbas ar Franco i ndiaidh bhás an deachtóra, mar a bhí pleanáilte. Cé go raibh Franco an-mhór leis an bprionsa nuair a bhí sé ag fás aníos, níor éirigh leis a thuairimí polaitiúla a mhúineadh don stócach. A mhalairt ar fad, nó fiú sula raibh an deachtóir básaithe, d'fháiltíodh Juan Carlos ceannairí polaitiúla an fhreasúra isteach chuige faoi choim na hoíche le todhchaí na tíre a phlé leo. D'fhéach an Rí chuige gur tugadh an daonlathas isteach gan mhoill i ndiaidh bhás Franco. Nuair a shealbhaigh oifigigh ón eite dheas áras parlaiminte na Spáinne ar an 23ú lá de Mhí Feabhra 1981 leis an deachtóireacht a chur ar bun arís, dhiúltaigh Juan Carlos glan comhoibriú ar bith a dhéanamh leo, agus thit an tóin as an g"coup d'état" ar an lá arna mhárach, de cheal a thacaíochta. Roimh an eachtra seo, bhí polaiteoirí na heite clé in amhras faoi Juan Carlos, agus iad den bharúil gurbh fhearr poblacht a ghairm den Spáinn, ach ina dhiaidh sin, léirigh na Cumannaigh féin ardmheas agus tacaíocht don Rí.
Franco, Francisco


Miotaseolaíocht na Gréige.
Tá liosta déithe, bandéithe, laochra agus ollphéisteanna le fáil i miotaseolaíocht na Gréige. Ba thraidisiún béil é ar dtús, ach scríobhadh na scéalta le linn na mblianta agus is mar sin atá siad ar fáil dúinn sa lá atá inniu ann.


Earcail.
Ba é Earcail ba mhó cáil i measc mhórlaochra an domhain chlasaicigh. Thug na Gréagaigh "Herakles" air (Ἡρακλῆς as Gréigis) ach tá aithne ag Béarlóirí air faoi leagan Rómhánach dá ainm, "Hercules". Ciallaíonn an t-ainm Gréagach "glóir do Héire" (bean chéile Shéas, athair na ndéithe). Ach ní mac le Héire a bhí ann ach le bean dhaonna agus bhí éad ar Héire léi. Bhuail sí bob ar Shéas ionas go mbeadh a mac is leasdeartháir Earcail, Eoraistéas, ina rí ar Mhicéanae.
Chomhlíonaigh Earcail na tascanna go léir. Rinneadh dia de ionas go mairfeadh sé go deo i measc na ndéithe.


Florence, Alabama.
Is cathair í Florence i gContae Lauderdale, in iarthuaisceart Alabama. Tá 36,264 duine ina gcónaí sa chathair, de réir an daonáirimh sa bhliain 2000. Priomhbhaile Chontae Lauderdale í. Is í Florence an chathair is mó sa cheantar staitistiúil uirbeach in a bhfuil sí suite. "The Shoals" a thugtar uirthi toisc gurb í lárionad eacnamaíochta iarthuaiscirt Alabama í.
Rinne suirbhé ann don Cypress Land Company sa bhliain 1818, agus ba shuirbhéir Iodálach, Ferdinand Sannoner, a bhí ina bun. D'ainmnigh sé an chathair as Flórans na hIodáile.


Benito Mussolini.
B'é Benito Amilcare Andrea Mussolini, deachtóir na hIodáile agus bunaitheoir an Fhaisisteachais. Rugadh é i Dovia di Predappio, Forlì, ar an 29 Iúil 1883 agus cuireadh chun báis é i Giulino di Mezzegra, Como, ar an 28 Aibreán 1945. Bhí sé i gceannas ar an Iodáil idir 1922 agus 1943.
Luathshaol.
Mac le gabha dubh Sóisialach ab ea Mussolini. Rugadh i réigiún ar a dtugtar Romagna é agus bhí cáil ar an réigiún sin mar gheall ar fhoréigean a bhain le cúrsaí talún. Cuireadh athair agus seanathair Mussolini sa phríosún de bharr gur Shóisialaithe iad. Bhí sé ina Shóisialach freisin nuair a bhí sé óg, ach tháinig athrú ar a chuid smaointí polaitiúla le linn an Chéad Chogadh Domhanda.
Faisisteachas.
Bhunaigh Mussolini an "Fasci Italiani di Combattimento" i 1919, a athraíodh go dtí Páirtí Náisiúnta na bhFaisisteach i 1921. Tagann an focal ón ghluaiseacht a chuir Benito Mussolini chun cinn. Ba iad na "fasces" siombal d’údarás sa tSean-Róimh.
Chabhraigh fadhbanna eacnamaíochta agus neamhsheasmhacht pholaitiúil na hIodáile iar-chogaidh le fás na Faisistigh agus tháinig Mussolini chun cumhacht i 1922 ar iarratas Rí Victor Emmanuel III tar éis an Máirseáil ar an Róimh, le cuidiú ó na "Léinte Dubha"..
Agus é ina phríomh-aire, bhunaigh sé deachtóireacht ollsmachtach san Iodáil.
Bhí smacht aige ar gach meán bolscaireachta
Bhunaigh Mussolini an Stát Corparáideach; thóg sé bóithre agus dhraenáil sé riascanna Pontine in aice leis an Róimh.
Ar 7 Aibreán 1926, rinne bean Éireannach, Violet Gibson, iarracht Benito Mussolini a fheallmharú. Theip uirthi.
Benito Mussolini le Rachele, Edda, Bruno agus Vittorio ar saoir i Levanto, 1923.
Sa bhliain 1929, shínigh Mussolini Concordat agus Conradh na Laitéirne leis an Phápa. Chuir seo deireadh le haighneas a bhí idir an stát agus an Eaglais a mhair ó bhí 1870 ann. D'aithin an stát Cathair na Vatacáine mar thír neamhspleách agus ceadaíodh múineadh an reiligiúin i scoileanna stáit. Íocadh cúiteamh don Phápa as talamh a chaill sé.
Cogadh.
Sna 1930í, mhéadaigh Mussolini ar chumhacht na hIodáile trí ionradh a dhéanamh ar an Aibisín agus trí chuidiú le Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne. Cé go raibh sé amhrasach faoi Adolf Hitler ar dtús agus gur amharc sé air mar bhagairt, d'éirigh sé cairdiúil leis de réir a chéile. Shínigh an bheirt cheannairí Ais na Róimhe-na Beirline agus Comhaontú na Cruaiche agus bhí siad mar chomhghuaillithe.
Thug sé an Iodáil isteach sa Dara Cogadh Domhanda sa bhliain 1940, agus bhí an cogadh tubaisteach don tír. Bhí Mussolini curtha as cumhacht sa bhliain 1943 nuair a thosaigh na Comhghuaillithe ag déanamh ionsaithe ar an tír.
Gabhadh Mussolini ar an 25 Iúil 1943 agus cuireadh as oifig é. Ach dhá mhí níos déanaí, rinne na Naitsithe tarrtháil air, ar an 12 Meán Fómhair 1943. An stát a bhí ann a bhí ar teaghrán ag na Naitsithe, agus bhí cuma puipéid scantraithe ar Mussolini ó lá sin amach.
Benito Mussolini crochta, in éineacht le Claretta Petacci (i lár) agus faisistí eile, i bPiazzale Loreto, Milan, 29 Aibréan 1945.
Lámhachadh Benito Mussolini i gComo ar an 28 Aibreán 1945. Bhí a chorp crochta, in éineacht le Claretta Petacci agus faisistí eile, i bPiazzale Loreto, Milano, an lá dar gcionn (29 Aibreán).
Tagairtí.
Mussolini, Benito
Mussolini, Benito
Mussolini, Benito
Mussolini, Benito


Gleann Dá Loch.
Séipéal Naomh Caoimhín, ceann de fhothracha mhainistir Ghleann Dá Loch
Suíomh de mhór-mhainistir Éireannach is ea Gleann Dá Loch (Béarla: "Glendalough"), ar bhunagh Naomh Caoimhín í sa séú haois. Tá sé suite i ngleann aibhne a bhfuil dhá loch inti. Tá cloigtheach iontach, séipéil chloiche agus croiseanna maisithe i measc na bhfothracha.
Stair.
Roghnaigh Naomh Caoimhín, a bhí ina dhíthreabhach, an áit mar gheall ar cé chomh iargúlta is a bhí sí ach i ndiaidh a bháis, bhunaigh a chuid manach cathair mhanachúil ann. Lean an chathair ag dul chun treise mar ionad foghlama agus mar ionad d’oilithrigh go dtí an 12ú haois, cé go n-ionsaíodh na dúchasaigh agus na Lochlannaigh í ó am go h-am. Tógadh Bealach an Oilithrigh, a théann ó Ghleann Dá Loch go dtí Slí Cualainn, idir an seú agus an deichiú haois. Thosaigh meath ag teacht ar an mainistir sa 13ú haois nuair a tháinig oird de mhanaigh ón mhór-roinn chun cinn ar fud na hÉireann agus nuair a comhaontaíodh deoise Ghleann Dá Loch le deoise Bhaile Átha Cliath. Bhí ceann de na h-ardeaspaig is cáiliúla ar Bhaile Átha Cliath, Lorcán Ua Tuathaill, ina ab ar Ghleann Dá Loch an tráth sin, idir 1153 agus 1162, bliain inár fhág sé an áit chun glacadh le h-ardeaspagóideacht na príomhchathrach. Tháinig deireadh leis an gcathair mhanchúil i 1398 nuair a scrios saighdiúirí í. Tháinig drochbhail ar na foirgnimh a bhí fágtha go luath sna 1600í agus tréigeadh iad, ach ba shuíomh oilithreachta an áit ina dhiaidh sin. Ba leis an deoise píosaí ollmhóra talaimh sa limistéar máguaird go dtí gur díoladh é sna 1830í agus gur tugadh foirgnimh eaglaise manachúil don Stát faoin "Irish Church Act" i 1869.
Turasóireacht.
Tá Gleann Dá Loch suite taobh le Páirc Náisiúnta Shléibhte Chill Mhantáin. Tá ionad cuairteoirí faoi stiúir Oifig na nOibreacha Poiblí ann anois le taispeántas spéisiúil agus léiriúchán closamhairc ar stair na h-áite. Tá an áit i measc na hionaid turasóireachta is mó tarraingte in Éirinn.


1976.
Ba bhliain bhisigh í an bhliain 1976.
Eachtraí.
a>, agus é feistithe le 200 bliain neamhspleáchais SAM a cheiliúradh.


Contae Lauderdale, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Lauderdale. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit, ar theorainn na Tennessee agus Mississippi. Tá an dlús daonra (54/km²) ann. Is é Florence príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 92,318 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Colbert, Lawrence, Limestone, le Contaetha Tennessee Giles, Hardin, Lawrence, agus Wayne, agus le Contae Mississippi Tishomingo.
Stair.
Bunaíodh Contae Lauderdale ar 15 Feabhra 1866. Tugann ainm an chontae onóir don Coirnéal James Lauderdale ó Tennessee.
Naisc sheachtracha.
Contae Lauderdale
Lauderdale
Lauderdale, Contae


Nevada.
Is stát é Nevada atá suite in iarthar na Stáit Aontaithe. Bhí an daonra i Iúil 2004 measta ag 2,334,771; is méadú de 17% é sin ar an daonáireamh sa bhliain 2000 (1,998,257). Is é Nevada an stát is tapúla fás sa tír. Idir 2000 agus 2003, mhéadaigh daonra Nevada 12.2%; mhéadaigh daonra SAM 3.3% sa tréimhse chéanna. Idir 1990 agus 2000 mhéadaigh daonra Nevada 66.3% i gcomparáid le daonra SAM, a mhéadaigh 13.1%.
Is é "The Silver State" (Stát an Airgid) leasainm Nevada agus is é "All for Our Country" (Gach Rud ar son ár dTírse) mana an stáit. Is é "Home Means Nevada" le Bertha Rafetto amhrán an stáit. Tá "Battle Born" (Rugtha ón gCath) ar an mbratach stáit; Is é "Battle Born State" (Stát a Rugadh as Cath) é an mana stáit oifigiúil, mar bhí Nevada ligthe isteach i rith an Cogadh Cathartha.
D'ainneoin an díorthú a ainm ón bhfocal Spáinnise "nevada" ("sneachtúil"), ní hé "Ne-vah-da" mar a fhuaimníonn muintir na tíre é: tá an "a" sa mheánsiolla gearr. Sa bhliain 2005, D'eisigh an stát pláta ceadúnais nua agus "Nevǎda" air le cabhrú leis an bhfoghraíocht.
An USS "Nevada" is ainm do roinnt long Cabhlach SAM, in onóir an stáit.
Stair.
Sa bhliain 1850, bhunaigh Comhdháil na Stát Aontaithe Críoch Utah, a chuimsigh na stáit reatha Utah, Idaho agus Nevada. Bhí an Comestock Lode, ceantar óir agus airgid, fionnta agus d'eascair Cathair Virgina. Thug an fhionnachtain sin le an dúrud na mianadóirí, na sirtheoirí, na ceannaí agus duine eile ag súil le saibhreas.
Ar 2 Márta, 1851, dheighil Nevada ón críoch Utah agus ghlac sí ainm reatha, coimrithe ó "Sierra Nevada" ("sliabhraon sneachtúil" as Spáinnis).
Ar 31 Deireadh Fómhair, 1864, d'éirigh Nevada an 36ú stát san aontas, ocht lá ríomh toghchán an uachtaráin. Bhí stát déanta di an-tapaigh d'ainneoin an daonra beag.
Bhain Nevada a teorainn reatha amach ar 5 Bealtaine 1866 nuair a súigh cuid de Contae Pah-Ute (sa Críoch Arizona, atá taobh thiar de Abhainn Colorado). Thángthas ar ór sa cheantar (inniu Contae Clark) agus bhí sé ceaptha go mbheadh Nevada níos fearr daonra búireach a fheighil.
Mianadóireacht.
Ba earnáil thábhachtach den gheilleagar é an mhianadóireacht. Sa 1800í dhún an Lód Comstock agus chrap an tionscal mianadóireacht. Ach thángthas ar airgead i Tonopah i 1900 agus ór agus riailít níos déanaí. Inniu bíonn an mhianadóireacht tábhachtach i Nevada fós.
Coir.
Bhí cearrbhachas i mbaile mianadóireachta ach cuireadh cosc air sa bhliain 1909 mar chuid de chrosáid in aghaidh an chearrbhachais ar fud na tíre.


An Bíobla.
Is éard atá sa Bhíobla focal Dé, de réir mar a mheasann na Críostaithe agus na Giúdaigh. Tagann "Bíobla" ón nGréigis: (τα) βιβλια, "(ta) biblia", "na leabhair", iolra an fhocail βιβλιον, "biblion", "leabhar". Tá dhá phríomhroinn sa Bhíobla, an Sean-Tiomna agus an Tiomna Nua. Baineann an Sean-Tiomna leis an Seanreacht, conradh nó beartas sollúnta slánaithe a socraíodh le linn Mhaois, agus tá an Tiomna sin scríofa in Eabhrais, cé is moite de shleachta i nDainéil agus in Eazrá atá scríofa in Aramais. Baineann an Tiomna Nua leis an Reacht Nua, ré Íosa Críost, agus i nGréigis atá sé scríofa.
Ní féidir liosta buan a dhéanamh de leabhair an tSean-Tiomna mar athraíonn siad de réir an leagain atá i gceist. Is ionann na chéad seacht leabhair a leanas i ngach Bíobla.
Na litreacha "caitliceacha".
Is éard is brí le "caitliceach" anseo gur scríobhadh na litreacha seo chun gach duine seachas chun duine áirithe nó grúpa áirithe amháin.
Leabhair an Bhíobla.
Tá difríochtaí idir na leaganacha den Bhíobla a bhaineann leis na creidiúna difriúla - Eabhraigh,
Caitlicigh, Eaglaisí an Oirthir agus na Protastúnaigh. Ní ghlacann an Giúdachas le cuid ar
bith den Tiomna Nua. Ní ghlactar gach dream ach an oiread le Tóibít, Iúidit, Macabaeigh I agus II,
Barúch, litreacha Irimia, Leabhar na hEagna, Ecclesiasticus (leabhar Shíorach) agus
cuideanna de leabhar Eistir agus Dainéil. Cé go nglacann na heaglaisí Caitliceach is
Protastúnacha leis an dTiomna Nua céanna, tá cuid leabhar sa Sean-Tiomna a nglacann an
Stair.
Ní raibh aon leabhar naofa oifigiúil ag na Giúdaigh roimh an Deoraíocht (587 - 537 R.Ch.). Bhí leabhair, doiciméid, cáipéisí, téacsanna liotúirgeacha agus a leithéid eile acu. Tar éis
na Deoraíochta bheartaigh siad ar a raibh fágtha dá n-oidhreacht a bhailiú is a chaomhnú.
Lean an bailiú seo na céadta bliain. Le himeacht aimsire fógraíodh ranna áirithe go hoifigiúil ina "scrioptúir" - cáipéisí a bhí ina dtreoir sa tsionagóg. Glacadh leo sna "Canónacha", agus bhí dhá chanóin nó "riail" ann, ceann Eabhrach agus ceann Gréagach.
Is féidir cumadh na Canóine Eabhraigh a roinnt ina dtrí chéim: "an Dlí" thart ar 444 R.Ch., "na Fáithe" timpeall na bliana 200 R.Ch. agus "na Scríbhinní" le linn Íosa Chríost.
Faoi am na Scríbhinní bhí dhá leagan den Chanóin ann sa domhan Gréagach-Eabhrach timpeall Chathair Alastair. Ghlac an Eaglais Chaitliceach leis an gCanóin Ghréagach, agus tá níos mó leabhar ann ná mar atá sa Bhíobla Protastúnach, mar gur leis an gCanóin Eabhrach a ghlac na Protastúnaigh.
Glacann bunús na n-eaglaisí Protastúnacha a labhraíonn Béarla leis an leagan den Bhíobla a dtugtar "Leagan Rí Shéamais" air, leabhar a foilsíodh sa bhliain 1611.


Stair na Polainne.
Is é is brí le stair na Polainne ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na Polainne fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire.
Tháinig na treibheanna Slavacha go dtí limistéar na Polainne i mblianta Imirce Mhór na Náisiún, sna sálacha ag na Teotanaigh agus na Húnaigh a rinne spior spear d'Impireacht na hIar-Róimhe i dtús na Meánaoiseanna. Thosaigh an t-eagar ceart polaitiúil ag teacht ar an bPolainn sa deichiú haois, faoi stiúir an rítheaghlaigh atá ainmnithe as Piast, sinsear finscéalach na clainne nach raibh ann ar dtús ach treabhdóir bocht.
Rítheaghlach Piast.
Carachtar finscéalach is ea Piast, ach is é Mieszko a hAon an chéad rí de mhuintir Piast a bhfuil níos mó eolais ná finscéalta againn air. B'eisean thar aon duine eile a ghlac chuige an creideamh Críostaí, le go mbeadh sé sábháilte ó iarrachtaí na ríthe Críostaí a thír a ionsaí is a fhorghabháil. Phós sé banphrionsa Seiceach sa bhliain 965 le comhghuaillíocht a chur ar bun leis na Seicigh, a bhí ina gCríostaithe cheana faoin am seo, agus ba chuid den chonradh go rachadh Mieszko agus a mhuintir leis an gcreideamh nua anois.
An chéad rí Polannach a fuair faomhadh an Phápa is an Impire Naofa dá chorónú, b'é mac Mieszko é, Boleslaw Chrobry, - is é sin, Boleslas Cróga (967-1025). Bhí sé go tréan ag cur catha ar a chomharsana san oirthear lena thaispeáint chomh hionraic is a bhí sé faoin gcreideamh Críostaí - agus, ar ndóigh, le tuilleadh tailte agus géillsineach a bhaint amach dá thír. Thar aon rud eile, áfach, cuireadh ord agus eagar ar chúrsaí na hEaglaise lena linn. Bunaíodh deoisí nua agus ceapadh easpaig ar áiteanna ar nós Chracó. Rinneadh ceannchathair eaglasta na tíre de Gniezno, arbh í príomhchathair shaolta na tíre í freisin, an áit inar corónaíodh ríthe theaghlach Piast.
frame
I ndiaidh bhás Bholeslas, thosaigh géarchéim agus idir-ríocht nár fuasclaíodh i gceart sular bhain Kazimierz Odnowiciel - Casimir Athnuaiteoir (1016-1058) - amach an ríchathaoir. Lena linn, bhí an tír á streachailt as a chéile ag cogaí agus ceannaircí áitiúla. Mar shampla, d'éirigh muintir na Mór-Pholainne (Wielkopolska) - an cúige in iarthar na tíre, ina bhfuil Gniezno suite - d'éirigh siad amach in aghaidh rítheaghlach Piast agus na Críostaíochta, agus an Phágántacht á hathbheochan acu. Sa chogadh a chuir Casimir ar na ceannairceoirí Págánta, fágadh Gniezno léirscriosta go hiomlán, agus dá dheasca sin, athraíodh ceannchathair na hEaglaise go Cracó. Sin é an fáth, go bunúsach, nach bhfuil in Gniezno, inniu féin, ach cathair bheag chúigiúil, agus Cracó ar an dara cathair is mó sa Pholainn.
I ndiaidh Casimir, b'é a mhac Boleslaw (Boleslas) II Smialy ("Misniúil"), nó Szczodry ("Flaithiúil"), nó Okrutny ("Cruálach"). Thacaigh Boleslas leis an bPápa Gréagóir VII i gcoinne an Impire sa chonspóid faoin insealbhú, ach ní fhágadh sé cead cearmansaíochta ag na heaspaig ina thír féin: chuir sé Stanislaw, easpag Chracó, chun báis toisc an mórtachas a bhí ag an easpag leis na huaisle a bhí ag déanamh uisce faoi thalamh in éadan an rí. Nuair a básaíodh an t-easpag, áfach, d'éirigh na heaspaig amach in aghaidh Bholeslas agus ruaig siad go dtí an Ungáir é sa bhliain 1076, áit a bhfuair sé bás cúig bliana ina dhiaidh sin.
B'é Wladyslaw (Ladislas) Herman, a dheartháir, a tháinig i gcomharbas ar Bholeslas, ach níor éirigh leis an tír a choinneáil le chéile, agus an réigiúnachas is na cogaí áitiúla ag bagairt ar an bPolainn. B'é a mhac, Boleslaw III Krzywousty (Boleslas Cambhéal) a shéalaigh an fhorbairt seo, nó bhí sé den tuairim gurbh é an leigheas ab fhearr ar na conspóidí comharbais i measc chlann mhac an rí ná an tír a dheighilt eatarthu ina bprionsachtaí beaga. Ar ndóigh, bhí baint nár bheag ag an bhforbairt seo le treisiú an fheodachais agus an réigiúnachais ar fud na hEorpa.
Bhí trioblóidí ag dul leis an réigiúnachas seo, ach b'í an trioblóid ba mhó acu ná an dóigh ar fháiltigh Konrad Mazowiecki (1188-1247), nó Conrad, prionsa na Masóive, isteach na Ridirí Teotanacha le cuidiú a fháil in aghaidh na bPágánach Baltach ón bPrúis a bhí ag bagairt ar a thír. Bhí na Ridirí seo araiciseach chun troda ar na Págánaigh, ar ndóigh, agus chuir siad na Prúsaigh Bhaltacha faoi chois in imeacht an chéad leathchéad bliain eile. Déanta na fírinne, bhí siad chomh héifeachtach san obair seo is go ndeachaigh teanga is cultúr na bPrúsach de dhroim an tsaoil, le géilleadh don Ghearmáinis agus do nósanna na nGearmánach. Feasta, thugtaí "na Prúsaigh" ar na Gearmánaigh a bhíodh ina gcónaí sna seantailte Prúsacha.
B'é an smaoineamh a bhí ag Conrad go gcabhródh na Ridirí leis fáil réitithe den bhagairt Phrúsach agus tír na bPrúsach a ghabháil don Pholainn. Ní dheachaigh na cúrsaí an bealach sin, áfach. Is é an rud a tharla ná gur bhunaigh na Ridirí stát dá gcuid féin sa Phrúis agus iad ag éirí níos bagraí ar an bPolainn ná mar a bhí na Págánaigh riamh. Is iomaí Polannach a bhí le hamaidí Chonrad a mhaslú sna blianta a bhí le teacht.
Nuair a bhítear ag trácht ar "naimhdeas oidhreachtúil na bPolannach is na nGearmánach", - mar a deir an nathán, "jak swiat swiatem, nie bedzie Niemiec Polakowi bratem" ("a fhad is a mhairfidh an saol ina shaol, ní bheidh an Gearmánach ina dheartháir ag an bPolannach") - is iad na ridirí seo, thar aon chineál "Gearmánaigh" eile, atá i gceist leis an "namhaid Ghearmánach". Leis an bhfírinne a dhéanamh, bhí caidreamh sách cáirdiúil ag an bPolainn agus ag na Polannaigh le go leor de na stáitíní agus na mionphrionsachtaí Gearmánacha agus a muintir, agus nuair a tosaíodh ar chathracha nua-aimseartha tráchtála a bhunú sa Pholainn sna Meánaoiseanna, bhí gá le ceardaithe agus le tráchtálaithe Gearmánacha chun cuma cheart a chur ar chúrsaí gnó agus eacnamaíochta sna cathracha seo, agus tháinig na mílte acu isteach freisin, gan mórán fadhbanna leis an muintir dhúchasach. Na seaniasachtaí Gearmáinise sa Pholainnis inniu, cosúil le "handel" ("tráchtáil"), "ratusz" ("bardas"), "murarz" ("brícléir, bríceadóir"), "warsztat" ("ceardlann, ceárta") agus araile, déanann siad fianaise le caidreamh nach raibh cogúil ar aon nós.
Casimir Mór.
B'é an rí Kazimierz III Wielki (1310-1370), nó Casimir Mór, a chuir cuma cheart ar an bPolainn arís i ndiaidh na gcogaí cúigiúla. Thuill sé a leasainm ar níos mó ná aon bhealach amháin, nó bhí sé lán chomh héirimiúil ag cur cogaí agus ag tógáil is ag leasú an stáit is na sochaí. Corónaíodh ina rí é sa bhliain 1333, tar éis bhás a athara, Wladyslaw Lokietek (Ladislas ar Airde na hUillinne), a bhí díreach tar éis an Pholainn a athaontú. B'éigean dó ar dtús síocháin a shocrú le hEoin Lucsamburg, a bhí ina rí ar an tSeic ag an am, agus é ag iarraidh tuilleadh tailte a ghabháil ón bPolainn. D'fhéach sé freisin leis an gcoimhlint leis na Ridirí Teotanacha a thabhairt chun síochána le taidhleoireacht is le comhchainteanna. Sa bhliain 1340, áfach, phléasc cogadh amach idir an Pholainn agus na treibheacha Slavacha sa Rúitéin - is é sin, Úcráin an lae inniu. Mhair an chogaíocht i bhfad idir an dá thír, ach d'éirigh le Casimir cuid mhór tailte in iarthar na Rúitéine a fhorghabháil. B'ansin a thit cathair Lwów - L'viv (?????), as Úcráinis - leis an bPolainn, maille leis na ceantair ina timpeall. Siúd is go raibh an Úcráinis (nó na canúintí Slavacha Oirthearacha as ar fáisceadh an Úcráinis) riamh á labhairt faoin tuath thart ar an áit, d'iompaigh Lwów ina cathair Pholannach in imeacht na gcéadta bliain.
Rinne Casimir cuid mhaith leasuithe ar chóras riaracháin agus ar chúirteanna dlí na tíre. Thairis sin, threisigh sé an t-arm trí dhualgaisí nua cosanta agus earcaithe a chur i bhfeidhm ar na huaisle agus ar rialtais áitiúla na gcathrach. D'infheistigh sé cuid mhór de chiste an stáit in oibreacha foirgneoireachta leis na cathracha a dhaingniú. Bhunaigh sé Acadamh Chracó - Ollscoil Chracó inniu - in aithris ar ollscoileanna Bologna agus Padova san Iodáil. Deirtear go bhfuair sé an Pholainn roimhe ina tír adhmaid agus gur fhág sé tír chloiche ina dhiaidh. Cuid mhór de na seanfhoirgnimh is clúití sa Pholainn, baineann siad le tréimhse Chasimir.
Cé gur rí maith a bhí ann, mar Chasimir, níor éirigh na cúrsaí comharbais go rómhaith leis. Níor saolaíodh mac dó riamh, agus nuair a shíothlaigh sé sa bhliain 1370, thit a ríocht le Ludwik Wegierski nó Lajos Nagy - Laoiseach Mór, rí na hUngáire.
Tréimhse Anjou agus Jagiello.
Ba de rítheaghlach Anjou é Laoiseach na hUngáire. Níor bhac sé mórán leis an bPolainn i gcomparáid leis an spéis a bhí aige ina thír féin, ach ar a laghad, d'fhéach sé chuige go dtitfeadh coróin na Polainne le bean dá chuid iníonacha. Nuair a bhásaigh Laoiseach sa bhliain 1382, níor theastaigh ó uaisle na Polainne go mairfeadh comhcheangal pearsanta na Polainne agus na hUngáire i bhfeidhm i ndiaidh bhás Laoisigh, agus mar sin, thug siad droim láimhe don bhean is sine acu, Máire. Ina hionad sin, ghlac siad chucu a deirfiúir óg, Jadwiga (Hedwig nó Hedwigis), nach raibh ach ina gearrchaile ocht mblian d'aois nuair a d'éag a hathair. Dhá bhliain i ndiaidh bhás Laoisigh, corónaíodh an cailín ina Rí ar an bPolainn. De réir na téarmaíocht a úsáideadh, ní banríon a bhí inti go hoifigiúil ach rí, "Hedwigis Rex Poloniae" seachas "Hedwigis Regina Poloniae".
Ní díol éada a bhí inti, áfach. Nó bhí na Ridirí Teotanacha ag éirí bagrach ar an bPolainn arís, agus iad ag luí ar na Liotuánaigh chomh maith. Sa deireadh thiar thall, shocraigh uaisle an dá thír go bpósfadh Ard-Diúc na Liotuáine, Jogaila (Jagiello), - go bpósfadh sé Jadwiga agus go rachadh an dá thír le chéile. Ba chuid den chonradh é go rachadh tonn bhaiste ar an Ard-Diúc chomh maith lena mhuintir. Go dtí sin, ba thír Phágánta í an Liotuáin, rud a d'fhág gan chosaint ar ionsaithe na Ridirí í, ó bhí gach Pápa sásta a leithéid d'ionradh a fhaomhadh agus a bheannú. Ní bheadh an caoinchead céanna le fáil chomh réidh sin, dá rachadh na Liotuánaigh leis an gCríostaíocht. Mar sin a rinneadh, nó tháinig an pósadh i gcrích sa bhliain 1386. Baisteadh Jogaila ina Chríostaí, agus is é an t-ainm baiste a fuair sé ná Ladislas, nó Wladyslaw i bPolainnis an lae inniu. (Leagan Seicise é an leagan seo, áfach - "Wlodzislaw" an leagan dúchasach Polainnise den ainm, nach n-úsáidtear go rómhinic a thuilleadh.)
Cibé cé acu ainm a thugtaí ar Jogaila, fear fásta meánaosta de phór na bPágánach a bhí ann ar chuir a radharc féin eagla ar an gcailín. Nuair a pósadh iad, bhí seisean ag tarraingt go tiubh téirimeach ar an dá scór bliain d'aois, agus í féin ina puirtleog ghirsí dhá bhliain déag. Le sólás a lorg, chuaigh sí le caitheamh aimsire fónta: carthanas agus oideachas. Ní raibh fad saoil i ndán do Jadwiga, nó fuair sí bás den bhreoiteacht a tháinig uirthi i ndiaidh bhreith a céadghine sa bhliain 1399. Thiomnaigh sí a cuid saibhris d'Acadamh Chracó, agus dá bharr sin, fairsingíodh an tAcadamh agus rinneadh ollscoil de a ainmníodh as fear céile Jadwiga - Ollscoil Jagiello i gCracó, nó "Uniwersytet Jagiellonski w Krakowie".
Aontas na Polainne is na Liotuáine.
Nuair a phós Jagiello agus Jadwiga, chuir siad tús le haontas fadsaolach na Polainne - na "Corónach" ("Korona"), mar a thugtaí ar an leath Pholannach den tír dhúbailte - agus na Liotuáine - "Rzeczpospolita Obojga Narodów", nó Poblacht an Dá Náisiún. Ar ndóigh, tá sé cineál neamhchruinn an focal mór sin "rzeczpospolita" a aistriú go Gaeilge mar "phoblacht". Nó bíodh is go raibh cineál "daonlathas" i bhfeidhm ar feadh tamaill mhaith de stair na Polainne, ní raibh ach na huaisle i dteideal páirt a ghlacadh i gcúrsaí rialaithe na "poblachta". Ón taobh eile de, d'éirigh siad chomh láidir i gcumhacht, in imeacht aimsire, agus gur fhág siad an rialtóir ar an imeall.
Cuireadh an chéad bhun le forlámhas na n-uasal sa bhliain 1430 - nuair a bhí Wladyslaw II Jagiello ina rí i gcónaí - nuair a tugadh isteach an prionsabal ar a dtugtar as Laidin "neminem captivabimus nisi iure victum", is é sin, "ní chaithfidh muid aon duine i dtóin an phríosúin gan bhreithiúnas ceart cúirte". Go bunúsach, is ionann seo agus an prionsabal "habeas corpus". Pribhléid de chuid na n-uasal a bhí ann - níor fairsingíodh an prionsabal ar na buirgéisigh ach ag druidim le deireadh na hochtú haoise déag, go gairid sula ndeachaigh an chríochdheighilt ar an bPolainn.
Tá aithne go forleathan ar an dá phrionsabal úd eile "liberum veto" agus "liberum conspiro" ar a ndearctar go minic mar shamhailchomharthaí do dhúchas ainrialach na Polainne. Is é is brí le "liberum veto" ná ceart crosta gan srian: nuair a thagadh na huaisle i ndáil chomhairle ar an "Sejm", ar "phairlimint" an chéad "Rzeczpospolita", ní fhéadfaí dlí a reachtú ná cinneadh a ghlacadh, dá mbeadh freasúra ar bith - fiú freasúra aon duine amháin - ann. Maidir le "liberum conspiro", cineál cead comhcheilge atá ann. Is é sin, más é an rún atá agat agus ag do chuid comhghuaillithe comhcheilg a chur ar bun le cur in aghaidh an rí, tá cead agaibh a leithéid de chomhcheilg - "konfederacja" nó comhcheangal an téarma Polainnise - a bhunú, ach é a dhéanamh go hoscailte bunreachtúil agus a fhoilsiú don tsaol mhór mar is cuí.
B'é ba chúis leis an gcineál seo ainrialachais ná an dóigh a raibh an "Rzeczpospolita Obojga Narodów" curtha i dtoll le chéile as réigiúin a raibh rialtas láidir áitiúil dá gcuid féin acu.Mar shampla, bhí sé de nós ag na ríthe Polannacha ar feadh i bhfad na Cosacaigh san Úcráin a áireamh mar ghéillsinigh Pholannacha agus dearcadh ar a gcuid tailte mar chúige Polannach, ach ó am go ham, d'éirídís amach in aghaidh na lárchumhachta le pribhléidí níos fearr a bhaint amach dóibh féin ón rí.
Críochdheighiltí na Polainne.
In imeacht aimsire, fuair na Polannaigh iad féin i bponc idir na Prúsaigh, na hOstaraigh agus na Rúisigh. B'é droch-sheachthoradh an phrionsabail sin "liberum veto" ná go bhféadfadh na comharsana seo polaitíocht na Polainne a chur i bhfostú le síntiúis airgid chuig Feisirí aonair. De réir a chéile, d'éirigh leis na comharsana an-tionchar a fháil ar chúrsaí inmheánacha na tíre. Mar sin, d'fhéadfá a rá gurbh é Sár na Rúise a cheapadh ríthe na Polainne sa chéad leath den ochtú haois déag.
An Chéad Chríochdheighilt.
Bhí na comharsana meáite ar reachtaíocht na Polainne a choinneáil gan athrú, ó b'í seanainriail na tíre ba mhó a chuidíodh leosan smacht a chur ar na Polannaigh. Nuair a thosaigh na Polannaigh, áfach, ar iarrachtaí leis an reachtaíocht a fheabhsú agus a leasú, shocraigh na comharsana lámh láidir a chur i bhfeidhm orthu. I bhFeabhra na bliana 1772, d'ionsaigh na comharsana an Pholainn, agus iad ag sealbhú na gcúigí ba chóngaraí dá dtíortha féin. Rinne na Polannaigh a ndicheall cur in aghaidh na n-ionsaitheoirí, ach sa deireadh thiar thall, cloíodh iad. Ní bhfuair achainí an Rí Stanislaus (Stanislaw August Poniatowski) freagra ar bith ó chumhachtaí an Iarthair. Mar sin, b'éigean dó agus dá chuid Feisirí a bhfaomhadh a thabhairt don Chéad Chríochdheighilt seo i Meán Fómhair na bliana 1773.
An Dara Críochdheighilt.
I ndiaidh an Chéad Chríochdheighilt, chrom na Polannaigh ar a gcóras polaitiúil a leasú chun an tír a dhéanamh níos láidre arís. As an obair seo a fáisceadh Bunreacht an Tríú Lá den Bhealtaine - is é sin, an bunreacht forásach, dul-chun-cinniúil a hachtaíodh ar an tríú lá de Mhí Bhealtaine, 1791. Bhí an bunreacht seo dírithe ar an gcuid ba díobhálaí de na pribhléidí a bhaint de na huaisle - "liberum veto", ach go háirithe - agus an chuid eile a bhronnadh ar na buirgéisigh chomh maith leis na huaisle. Thairis sin, mhaolaigh an bunreacht ar chruachás na scológ a bhí faoi bhráca an tseirfeachais. B'é Bunreacht Stáit Aontaithe Mheiriceá a bhí mar réamhshampla ag na Polannaigh don bhunreacht s'acu féin.
Níor thaitin an bunreacht le cách sa Pholainn féin. Tháinig roinnt uaisle frithghníomhacha le chéile i gComhcheangal Targowica, agus d'iarr siad cabhair agus tarrtháil ar Chaitríona Mhór, Banimpire na Rúise. Ní raibh an dara cuireadh de dhíth uirthi siúd. Ar an tríú lá fichead d'Eanair den bhliain 1793, shocraigh Feardorcha (Friedrich) a Dó, rí na Prúise, agus Caitríona Mhór na Rúise faoi rún an Pholainn a ionsaí, agus lom díreach ina dhiaidh sin, chuaigh trúpaí na Rúise agus na Prúise isteach. An turas seo, ní raibh Máire Treasa na hOstaire ag glacadh páirt sa chríochdheighilt.
An Tríú Críochdheighilt.
I ndiaidh an Dara Críochdheighilt, ní raibh muinín ar bith ag mionuaisle ag na Polannaigh as a Rí ná as móruaisle Chomhcheangal Targowica ach an oiread. Ar an dóú lá déag de Mhí na Márta 1794, d'éirigh siad amach faoi cheannas Tadeusz Kosciuszko, ar a ndearctar inniu mar laoch náisiúnta na Polainne. Ghnóthaigh na ceannairceoirí cupla cath ar dtús, ach ní raibh an lá leo i ndeireadh báire. Ar an gceathrú lá fichead de Mhí Dheireadh Fómhair 1795, shínigh Rí na Prúise agus Banimpirí na hOstaire agus na Rúise conradh a chuir neamhspleáchas na Polainne ar ceal go deifnideach. Thréig an Rí Stanislaw August an Pholainn agus chuaigh sé go dtí Cathair Pheadair, príomhchathair na Rúise, áit ar shíothlaigh mo dhuine sa bhliain 1798.
I ndiaidh an Tríú Críochdheighilt, chuaigh cuid mhór saighdiúirí Polannacha ar imirce go tíortha iartharacha, an Fhrainc ach go háirithe. D'fhéadfá a rá go raibh an imirce seo sách cosúil le hÉalú na nGéanna Fiaine ó Éirinn. Liostáil roinnt mhaith de na saighdiúirí seo in arm Napoleon, agus iad ag glacadh páirte ina chuid cogaí siúd le súil is go bhfaighfeadh an Pholainn a saoirse ar ais le cuidiú Napoleon. Chuir Napoleon ar bun sórt stáit sa chuid den Pholainn a thit leis an bPrúis sna críochdheighiltí, mar atá, Ard-Diúcacht Vársá. Níor mhair an stáitín seo ach ón mbliain 1807 go dtí an bhliain 1815, ná ní raibh ann riamh ach satailít de chuid na Fraince.
I ndiaidh Chomhdháil Vín.
I ndiaidh Chomhdháil Vín, cóiríodh an chuid lárnach de na críocha Polannacha ina ríocht leathneamhspleách a raibh bunreacht agus cineál rialtas dúchais aici, mar atá, Ríocht na Polainne, "Królestwo Kongresowe" nó "Kongresówka", mar a thugadh na Polannaigh uirthi - is é sin, Ríocht na Comhdhála. Bhí an ríocht in aontacht phearsanta leis an Rúis, rud a ghoill go mór ar na Polannaigh, agus cathracha tábhachtacha Polannacha taobh amuigh di. Bhí cathair Chracó ina stáitín neamhspleách, mar "Rzeczpospolita Krakowska", is é sin, Poblacht Chracó. Ós rud é nach raibh sa phoblacht sin ach cathair aonair, bhí sé sodhéanta ar fad ag na comharsanaigh chumhachtacha droichead a dhéanamh de neamhspleáchas na poblachta, nuair a tháinig orthu. Bhí Poznan ina cathair Phrúiseach anois, agus Posen mar ainm uirthi go hoifigiúil, nó b'í an Ghearmáinis an teanga oifigiúil in "Ard-Diúcacht Posen". Maidir le Lwów, thugtaí Lemberg uirthi anois, agus í mar phríomhchathair do Ríocht na Gailise agus na Lodaiméire, "Königreich Galizien und Lodomerien" as Gearmáinis. Bhí an ríocht seo - an Ghailis - ina cuid den Impireacht Ostarach-Ungárach, agus sórt rialtas dúchais aici a chuir ar chumas na n-uasal áitiúil Polannach a gcearta teanga a chur chun cinn. hAinmníodh an ríocht as an dá chathair úd Halicz agus Wlodzimierz-Wolynski, ach, greannmhar go leor, bhí an dara ceann acu sealbhaithe ag an Rúis!
Ard-Diúcacht Posen.
B'í Ard-Diúcacht Posen an chuid den Pholainn a raibh an Phrúis ina seilbh. Sa chéad tréimhse, bhí na húdaráis Phrúiseacha sách caoinfhulangach i leith na bPolannach agus a dteanga, ach nuair a d'éirigh Polannaigh Ríocht na Comhdhála amach in aghaidh an Impire Rúisigh sa bhliain 1830, tháinig malairt polasaí i bhfeidhm sa Phrúis féin. Ruaigeadh na Polannaigh as an gcóras riaracháin, agus rinneadh iarrachtaí a dteanga a chur faoi chois. Mhaolaigh ar an bpolasaí i ndiaidh deich mblian, ach má mhaolaigh féin, tháinig péindlíthe úra i bhfeidhm tar éis na ceannairce uile-Pholannaí sa bhliain 1846 agus na dtrioblóidí réabhlóideacha ar fud na hEorpa sa bhliain 1848 ("bliain mire na hEorpa", no "Earrach na Náisiún"). De dheasca na ceannairceoireachta, chaill an cúige stádas na hArd-Diúcachta, agus ní raibh ann feasta ach cúige, "Provinz" as Gearmáinis.
Sna hochtóidí a rinneadh iarracht nua dhíograiseach leis an teanga a chur de dhroim an tsaoil sa chúige. An turas seo, b'é an Kulturkampf ba chúis leis. Is é is brí leis an bhfocal mór Gearmáinise sin Kulturkampf ná cath na gcultúr. B'é sin an t-ainm a bhí ag an Seansailéir Otto von Bismarck ar an bhfeachtas in aghaidh an Chaitliceachais a bhí idir lámhaibh aige ó na seachtóidí anuas. Is é sin, nuair a thosaigh an feachtas, bhí sé dírithe ar iarsmaí an Chaitliceachais a ruaigeadh as an bPrúis, ach ó ba rud é gurbh iad na críocha ba mhó Polainnise an chuid ba mhó Caitliceachais sa stát, is dócha nach raibh sé le seachaint go gcuirfí an cath céanna ar an bPolainnis mar theanga sa deireadh.
Ní raibh mórán ratha ar an gcath seo sa deireadh thiar thall. Nó ní dhearna sé ach coimhthíos a chur ar na Polannaigh roimh an stát Prúiseach agus iad a spreagadh chun troda agus scliúchais le cearta teanga a chosaint. Beag beann ar na péindlíthe, tháinig gluaiseacht náisiúnaíoch na bPolannach go mór mór chun cinn i gcúige Posen. I ndeireadh na bliana 1918, agus greim na Gearmáine á scaoileadh den chúige, d'éirigh muintir na Mór-Pholainne - mar a thugtar ar chúige Poznan as Polainnis - d'éirigh siad amach in aghaidh na Prúise, agus cuireadh a gcuid tailte le Poblacht nua na Polainne.
An Ghailis.
Níorbh ionann cás Poznan agus cás na Gailise, áfach. Sa Phrúis, b'iad na feirmeoirí agus muintir na tuaithe a bhí chun tosaigh i ngluaiseacht náisiúnaíoch na bPolannach. San Ostair, áfach, b'uaisle iad na Polannaigh, agus iad ag rialú scológa bochta Giúdacha nó Úcráineacha.
Bhí Ríocht na Gailise is na Lodaiméire ar ceann de na cúigí ba bhoichte san Ostair. Ba nós le muintir na ríochta "Królestwo Golicji i Glodomerii" a thabhairt uirthi in áit "Królestwo Galicji i Lodomerii" - is é sin, Ríocht na Loime is an Ocrais ("glód" an focal Polainnise a chiallaíonn "ocras", agus "lomnocht" is brí le "goly"). Bhí tearmann agus dídean ann do radacaigh na dtailte Polannacha eile, uaireanta, ach b'é ba phríomhchúis leis ná go raibh an Ghailis chomh tearcfhorbartha is nach gcuirfeadh bochtáin an réigiúin féin mórán suime, abair, i mbolscaireacht Shóisialach. Ní raibh an Sóisialachas ag baint le fíor-fhadhbanna sóisialta na Gailise mórán, nó bhí an tionsclaíocht chomh gann sa réigiún agus nach rithfeadh le haon duine "caipitlíochas" a mhilleánú faoin gcruatán. Is é sin, bhí an feodachas i bhfad ní ba mheasa.
Sa bhliain 1846, d'fhorghabh na hOstaraigh Cracó, a bhí ina Poblacht neamhspleách go dtí sin. Cuireadh an chathair leis an nGailis.
Nuair a bhris arm na Prúise an cath ar na hOstaraigh ag Königgrätz (inniu, Hradec Králové sa tSeic) sa bhliain 1866, fuair an tImpire Ostarach riachtanach leasuithe a chur i bhfeidhm ar an gcóras polaitiúil le dílseacht na mionlach náisiúnta a chinntiú don choróin. B'é an toradh ba tábhachtaí don "Ausgleich" seo, mar a thugtaí air (focal Gearmáinise é a chiallaíonn comhghéilleadh nó cothromú) gur bhain uaisle na hUngáire rialtas láidir dúchais amach dá leath féin den impireacht Hapsburgach, mar atá, Ríocht na hUngáire. Sa teagmháil chéanna, d'éirigh le Polannaigh na Gailise córas polaitiúil a réigiúin féin a athrú. Bronnadh tuilleadh cumhachtaí ar Dháil réigiúnda na Gailise, nó "Sejm", agus d'fhorbair scoil áitiúil d'intleachtóirí coimeádacha a roghnaigh dílseacht don Impire thar sheancheannairceoireacht na bPolannach.
"Kongresówka".
Is é is brí le "Kongresówka" ná déantús na Comhdhála, is é sin, an ríocht a bunaíodh thart ar Vársá i ndiaidh Chomhdháil Vín. Bhí an ríocht seo thart ar 127 000 ciliméadar cearnach ar achar, nó an t-ochtú cuid de shean-Phoblacht an Dá Náisiún, agus is é an daonra a bhí ann ná dhá go leith milliún - nó an ceathrú cuid de mhuintir na seanríochta.
B'é Adam Jerzy Czartoryski a chuir bun le Ríocht na Comhdhála mar stáitín. Polannach ab ea Czartoryski, ach nuair a fuair sé é féin cimithe ag na Rúisigh, i ndiaidh an tríú críochdheighilt, chuaigh sé ag déanamh seirbhíse don Rúis, agus sa deireadh thiar thall, d'iompaigh sé ina pholaiteoir Rúiseach. D'fhéadfá a rá go raibh sé ag déanamh chúis an Aire Gnóthaí Eachtracha don Rúis Impiriúil nuair a bhí Comhdháil Vín ar siúl. Theastaigh ó Czartoryski an Pholainn a athbheochan mar chomhghuaillí de chuid na Rúise, i gcruth is go bhféadfadh a mhuintir a dteanga is a nósanna féin a chleachtadh gan cur isteach ar an Sár.
Níor éirigh an t-éacht leis ach go lagmheasartha. Go bunúsach, bhí rialtas dúchais ag na Polannaigh faoi fhorlámhas an Impire Rúisigh, agus srianta bunreachtúla curtha le cumhacht an tSáir. I dtús báire, corónaíodh Alastair a hAon mar rí ar an bPolainn, agus é ag gealladh go dtabharfadh sé urraim cheart do dhlíthe na ríochta. Go praiticiúil, áfach, d'fhág an tImpire an tír faoi chomandracht dhian an Ard-Diúic Constaintín mac Phóil (Konstantin Pavlovitch), agus nuair a fuair Alastair bás, tháinig Nioclás a hAon i gcomharbas air - anlaith uafásach a raibh fuath na ndaol aige ar an bhfocal féin "bunreacht".
Ní raibh Nioclás agus na Polannaigh in ann treabhadh le chéile, ní nárbh ionadh, agus an dearcadh seo ag an Impire nua ar chearta na Polainne. I Mí na Samhna 1830, d'éirigh na Polannaigh amach in aghaidh an tSáir - b'é seo Éirí Amach na Samhna, nó "Powstanie Listopadowe". Cloíodh frithbheartaíocht na bPolannach le lámh láidir agus cuireadh rialtas dúchais na Polainne ar ceal. Sna blianta i ndiaidh an éirí amach, d'imigh forais sóisialta na Polainne, ar nós Bhanc na Polainne, de dhroim an tsaoil ceann i ndiaidh a chéile, siúd is nár cuireadh deireadh le Ríocht na Polainne ach i ndiaidh éirí amach eile, mar atá, Éirí Amach Mhí Eanáir, sna blianta 1863-1865. Thóg sé dhá bhliain ar shaighdiúirí an Impire na ceannairceoirí a smachtú an turas seo, nó cé nár éirigh leis na Polannaigh aon dúnfort nó bunáit mhíleata de chuid na Rúiseach a shealbhú, bhí siad in ann na Rúisigh a choinneáil sáite sa chogadh leis an treallchogaíocht a bhí ar siúl acu.
Aiséirí na Polainne.
I dtús an Chéad Chogadh Domhanda, bhí na Gearmánaigh agus na hOstaraigh in ann an-ascnamh a dhéanamh ar an bhfronta thoir agus na Rúisigh a ruaigeadh rompu as an gcuid is mó den Pholainn. Ansin, i Mí na Samhna den bhliain 1916, hathbhunaíodh an Pholainn mar stát satailíteach don Ghearmáin, agus sórt rialtais - nó comhairle shealadach rialtais, "Rada Regencyjna" - i gceannas ar an tír. Nuair a chúlaigh na saighdiúirí Gearmánacha ar ais ón bPolainn i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1918, d'fhógair an "Rada Regencyjna" go raibh sí dírithe ar neamhspleáchas a bhaint amach don tír. I dtús báire, ní raibh na Polannaigh in ann aontú le chéile faoin rialtas, agus bhí cogadh cathartha idir na buirgéisigh agus na Sóisialaithe ag bagairt, nuair a bhunaigh an eite chlé rialtas Sóivéadach dá chuid féin. I dtús na bliana 1919, áfach, tháinig an Marascal Józef Pilsudski go Vársá, agus na Gearmánaigh díreach tar éis é a scaoileadh saor as príosún Magdeburg. Ós rud é go raibh dintiúirí gan cháim ag Pilsudski mar náisiúnaí "agus" mar Shóisialaí, óna laethanta mar ghníomhaí de chuid an fhreasúra rúnda sa Pholainn Rúiseach, bhí sé in ann tacaíocht na sluaite móra a fháil, agus b'é deireadh an scéil gur bronnadh cumhachtaí an deachtóra air, a bheag nó a mhór.
Sna blianta 1919-1922, chuir na Polannaigh cogadh i ndiaidh cogaidh lena gcuid tailte a aontú agus an tír a chur i dtoll le chéile arís. I ndeireadh na bliana 1918, d'fhág muintir Poznan agus an chúige timpeall na cathrach - "Wielkopolska", nó an Mhór-Pholainn - slán ag na Gearmánaigh leis an éirí amach ar a dtugann na Polannaigh "Powstanie Wielkopolskie", nó Éirí Amach na Mór-Pholainne. Shocraigh Conradh Versailles teorainneacha na Polainne is na Gearmáine i réigiún na Bailte, ach is iomaí ceist nár fuasclaíodh go fóill. Rinneadh saorchathair neamhspleách de Danzig (Gdansk), cathair cois farraige a bhí ceangailte den Pholainn agus den Ghearmáin araon. Roinn Sasana agus an Fhrainc an tSiléis, ceantar tionsclaíoch in Iarthar na Polainne, idir an Pholainn agus an Ghearmáin, ach ní raibh na náisiúnaithe Polannacha áitiúla sásta leis an roinnt a rinne na cumhachtaí Iartharacha ar an gcúige, agus d'éirigh siad amach cupla uair le teacht slán ón nGearmáin.
Bhí an teorainn idir an Ghearmáin agus an Pholainn chomh fada agus chomh casta is go raibh dlúth-chomhchabhair an dá thír ag teastáil le go bhféadfaí na fadhbanna críochadóireachta ar fad a réiteach. Mar is eol dúinn ón stair, níor éirigh leis an gcomhchabhair sin go rómhaith, agus an oiread naimhdis is a bhí ag an dá thír dá chéile, agus bhí Hitler lena úsáid féin a bhaint as na fadhbanna sin. Thóg sé na blianta fada ar na Polannaigh, freisin, na hiar-chúigí Prúiseacha a aontú leis an gcuid eile den Pholainn, agus bhí córas riaracháin ar leith ag freastal orthu go dtí an bhliain 1923.
Maidir le teorainneacha na Polainne san oirthear, b'í an ghleic armtha a shocraigh iad. Nuair a bhí an cogadh cathartha ag cur i dtíortha sa Rúis i ndiaidh na réabhlóide, chreid Pilsudski go bhféadfadh sé iomlán na dtailte a bhain leis an bPolainn roimh na críochdheighiltí a athghabháil. B'ionann sin agus an Liotuáin, an Úcráin, agus an Bhealarúis, go bunúsach. B'é oighear an scéil, áfach, go raibh náisiúnachas agus gluaiseachtaí neamhspleáchais dá gcuid féin ag na tíortha seo san am, agus ní bheidís sásta le coimirceas na Polainne mar mhalairt ar an neamhspleáchas. Na comhchainteanna a tosaíodh le "Miedzymorze" nó comhghuaillíocht na dtíortha iar-Pholannacha faoi cheannas na Polainne a shroichfeadh ón Muir Bhailt go dtí an Mhuir Dhubh a chur ar bun, níor éirigh leo, agus sa deireadh thiar, bhí na Polannaigh ag cur cogaidh ar an Liotuáin, ar an Úcráin, agus ar an Rúis Shóivéadach faoi Léinín. Bhí Léinín féin den bharúil gur chóir an Pholainn a chloí le go bhféadfadh na fórsaí Rúiseacha réabhlóid a thosú i gcroílár na hEorpa, sa Ghearmáin ach go háirithe, ó bhí prólatáireacht mhór ansin, agus an oiread sin tionsclaíochta ann.


Contae Elko, Nevada.
Is contae Meiriceánach é Contae Elko atá suite sa stát Nevada. Sa bhliain 2000, bhí daonra 45,291 duine ann. Is é Elko a phríomhbhaile chontae. Bunaíodh an contae ar 5 Márta, 1869.
Stair.
Bhí Contae Elko cruthaithe as iartharach Contae Lander sa bhliain 1869.


Subh Milis.
Is dán é Subh Milis leis an údar Séamus Ó Néill.
Dán beag simplí is ea Subh Milis, ach dán éifeachtach is ea é freisin mar go gcuireann sé an léitheoir óg ag smaoineamh ar shaol an duine. Úsáideann an file eachtra beag coitianta chun muid a chur ag smaoineamh.


Thomas Moore.
File Éireannach ab ea Thomas Moore ("Tomás Ua Mórdha" atá air i nGaeilge uaireanta; 28 Bealtaine, 1779 - 25 Feabhra, 1852), a rugadh i mBaile Átha Cliath. B’fhile, ceoltóir agus eagarthóir é.
Óige.
Rugadh Thomas Moore os comhair shiopa grósaera a athar ar chúinne Shráid Aungier i mBaile Átha Cliath, Éire. Tógadh a athair sa Ghaeltacht i gContae Chiarraí. B’ as Loch Garman í a mháthair, Anastasia Codd. D’fhreastail sé ar Choláiste na Tríonóide, áit a thug ceart dul isteach le gairid do mhic léinn Chaitliceacha. Ina dhiaidh sin, rinne sé staidéar ar chúrsa Iarchéime d’Abhchóidí ag an Teampall Láir i Londain, Sasana.
Cumadóir bailéad.
Níorbh fhada go raibh móréileamh ar a chuid oibre i measc an ghnáthphobail, le "The Harp That Once Through Tara’s Halls", "Believe Me If All Those Endearing Young Charms", "The Meeting of the Waters" san áireamh; ach rinne sé níos mó dá leithéid. Foilsíodh a chuid bailéad, "Moore’s Irish Melodies" ("Moore’s Melodies" a tugadh air go coitianta) sa bhliain 1846, agus arís sa bhliain 1852. Bhain sé clú agus cáil amach mar fhile, mar aistritheoir, agus mar chumadóir bailéad agus amhrán.
Rinne Moore i bhfad níos mó ná bailéid a chumadh, ar ndóigh. Bhí rath air mar dhuine mór le rá i sochaí Londan.
Taisteal.
Ceapadh Moore mar Chláraitheoir d’Aimiréalacht Bheirmiúda sa bhliain 1803. Ón am sin amach, rinne sé taisteal i gCeanada agus i Stáit Aontaithe Mheiriceá. I ndiaidh an turais sin, d’fhoilsigh sé leabhar dar teideal "Epistles, Odes and Other Poems", a léirigh paeán d’Easanna stairiúla Choho [sic]; tá "Lines Written at the Cohoes" agus "Falls of the Mohawk River" i measc véarsaí cáiliúla eile a scríobh sé.
Fiacha.
D’fhill Moore ar Shasana agus phós sé aisteoir darbh ainm Elizabeth “Bessy” Dyke sa bhliain 1811. Bhí dúil ag Moore sa saol sómasach, agus d’ainneoin a chumas ard tuillimh sa scríbhneoireacht, bhí fiachas carntha aige go luath.
D’éirigh a chás níos measa fós le claonchasadh airgid a rinne fear a bhí fostaithe mar ionadaí dó i Maighean. Ba é Moore an duine a bhí dlite an tsuim a aisíoc (£6,000 a leithreasaíodh go neamhdhleathach).
Díbirt.
Sa bhliain 1819, cuireadh iallach air imeacht ón mBreatain i gcuideachta an Tiarna John Russell – agus maireachtáil i bPáras ar feadh trí bliana (go sonrach le teaghlach Martin de Villamil), nuair a aisíocadh na fiacha.
Chaith sé tamall leis an Tiarna Byron, agus ainmníodh é mar sheiceadóir liteartha dó. Cáineadh é go forleathan níos déanaí mar ghéill sé do bhrú ó theaghlach Byron agus chuir siad ina luí air Cuimhní Cinn dá chuid a scrios; bhí na cuimhní ionraic damhnaithe. Ar ndóigh, d’fhoilsigh agus rinne sé eagarthóireacht ar "Letters and Journals of Lord Byron, with Notices of his Life" sa bhliain 1830.
Náisiúnachas.
Bhí staid na hÉireann i mbéal an phobail pholaitíochta i Sasana de réir a chéile thar na blianta sin, go háirithe timpeall na bliana 1820. Agus cé nach raibh suim dá laghad ag Moore i náisiúnaithe achrannacha, leithéidí Dónall Ó Conaill, d’aithin sé go géar an chos ar bolg a tharla thar na céadta mar ghiniúint an náisiúnachais sin.
Thug Moore cuairt ar Éire leis an Tiarna Lansdún faoin am seo agus ba chúis inspioráide í an chuairt sin. Chuaigh sé i mbun oibre ar Chuimhní Cinn an Chaptaein Rock sa bhliain 1824. Ba dhíotáil fhíochmhar iad ar mhírialú na hÉireann. Ba phríomh-thírghráthóir bunaithe é ina dhiaidh sin.
Treisíodh an dea-chlú a bhí air leis an gcuntas ómósach a rinne sé ar dhuine de na ceannairí ar an Eirí Amach sa bhliain 1798: The "Life and Death of Lord Edward Fitzgerald". Chaith sé a raibh fágtha dá shaol gníomhach ar an leabhar "Stair na hÉireann" (1835-46). Sa saothar sin, léirigh sé éachtaí mórthaibhseacha cultúrtha mhuintir na Éireann roimh mheath forlámhais choimhthíoch a chuaigh i gcion orthu. Rinne sé mionléiriú ar an gcaoi a ndearnadh gníomhartha scanracha éagóra orthu.
Deireadh a shaoil.
Thacaigh a bhean chéile le Moore go seasmhach tuisceanach thar thréimhsí deacra léanmhara a raibh anás airgeadais agus anacair teaghlaigh iontu. Mhair siad i ndiaidh a gclainne uilig; Fuair Barbara agus Anastasia bás agus iad an-óg agus bhásaigh a mbeirt mhac, Tom agus John, thar lear, i gCathair na hAilgéire agus san India faoi seach.
Ar an drochuair, bhí Moore cráite i ndeireadh a shaoil ag an néaltrú seanaoise: "I am sinking here into a mere vegetable" a dúirt sé le Samuel Rogers i gceann de na litreacha deireanacha a scríobh sé (Litreacha, 2.889, 23 Meitheamh 1847). Go hámharach, i ndeireadh na dála, bronnadh pinsean liteartha air sa bhliain 1835, agus sa bhliain 1850, fuair sé pinsean ón Liosta Sibhialta.
Fuair Moore bás ag Teachín Sloperton ar an 25 Feabhra 1852 agus adhlacadh é ar an 3 Márta i gCill Bhromham. Mhair Bessy go Meán Fómhair 1865.
Meastar gurb é Moore príomhBhard na hÉireann, leithéid Robert Burns na hAlban. Comórtar é in áiteanna éagsúla: ar phlaic chuimhneacháin ar an teach inar rugadh é, le dealbh bhrád ag Comhrac na nUiscí agus i bPáirc Lárnach Nua-Eabhrac. Ar ndóigh, tá dealbh chré-umha suite díreach in aice le Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath.
Ba é Moore a scríobh na liricí don amhrán "The Last Rose of Summer", nuair a bhí sé ar saoire i gContae Chill Chainnigh sa bhliain 1805. Tá saothair Moore le cloisteáil freisin i gceol na gcumadóirí Robert Schumann, Hector Berlioz, Charles Ives, William Bolcom, agus Lori Laitman.
Saothair.
Moore, Thomas
Moore, Thomas
Moore, Thomas
Moore, Thomas


W. B. Yeats.
Drámadóir agus file Éireannach ab ea William Butler Yeats. Rugadh ar 13 Meitheamh, 1865 i mBaile Átha Cliath é. Ba phríomhphearsa é ins an athbheochan litríochta. Rinne sé seirbhís mar Sheanadóir ar feadh dhá thréimhse. Bhí eisean, an Bantiarna Gregory agus Edward Martyn na cinn feadhna ar athbheochan litríochta na hÉireann agus bhunaigh siadn agus roinnt eile, Amharclann na Mainistreach. Ba cheannaire é ar an Amharclann ag an tús. Bhuaigh sé Duais Nobel na Litríochta i 1923. agus ba é an chéad Éireannach a bhuaigh an duais. Deirtear gur scríobh sé a chuid saothair is fearr i ndiadh gur bhuaigh sé an duais Nobel, i measc na saothair sin tá "The Tower" (1928) agus "The Winding Stair and Other Poems" (1933).
Saolaíodh William Butler Yeats i nDumhach Thrá i mBaile Átha Cliath. Fuair sé a chuid oideachas i mBaile Átha Cliath agus i Londain. Chaith sé a laethanta saoire mar pháiste i Sligeach. Rinne sé staidéar ar an fhilíocht i rith a hóige agus bhí sé faoi dhraíocht ag miotaseolaíocht na nGael agus an briotais. Tá na topaicí seo le feiceáil go soiléir ina luath-saothair. Foilsíodh a chéad bailiúchán saothair i 1889. Ó 1900, bhí dántaí Yeats níos fisiciúil agus réadúil. Shéan sé a chreideamh tarchéimnitheach ach gafa le aghaidh fidil fisiciúil agus spioradálta, chomh maith lena teoiricí féilitiúla ar an saol.
Luathshaol.
Saolaíodh William Butler Yeats i nDumhach Thrá i gContae Baile Átha Cliath, Éire. Ba de shliocht Jervis Yeats, saighdiúir de chuid na nUilliamaíteach; ceannaí línéadach agus péintéir a fuair bás i 1712, a athair, John Butler Yeats (1839-1922). Phós garmhac Jervis agus sin-seanathair William, Benjamin Yeats bean ó mhuintir le talamh i gcontae Chill Dara i 1773. I ndiaidh gur phós siad, choimeád siad an t-ainm Butler sa chlann. Ba de shliocht chéad iarlaí Ormond í Mary Butler.
Saothair eile.
Yeats, W. B.
Yeats, W. B.
Yeats, W. B.
Yeats, W. B.
Yeats, W. B.
Yeats, W. B.


Oscar Wilde.
Ba drámadóir, úrscéalaí, scríbhneoir aistí agus file Éireannach é Oscar Fingal O'Flahertie Wills Wilde (16 Deireadh Fómhar 1854 - 30 Samhain 1900). I ndiaidh dó a bheith ag scríobh i roinnt slí éagsúla sna 1880idí, tháinig cáil air mar drámadóir i Londain sna 1890idí. Tá aithne ag daoine air de bharr a eipeagram, a úrscéal "The Picture of Dorian Gray" agus na drámaí a scríobh sé.
Ba é bua an ghoineadóra a thabhaigh a chlú dó, nó bhí sé ábalta an focal ceart a aimsiú gan teip. Mar a dúirt an té a dúirt: "Tá mé ag tagairt d'fhocail Oscar Wilde - mar a dhéanann cách".
Mar sin féin, tháinig drochdheireadh le saol Wilde. Chuaigh sé le homaighnéasachas, rud a raibh meas na mórchoire ag lucht a linne air, agus nuair a tháinig an scéal seo chun solais, ba é a chabhóg é. Chaith sé seal i bpríosún de dheasca na "mígheanmnaíochta tromchúisí" seo, agus fuair sé a shláinte scriosta ag filleadh chun saoirse dó. An cúpla bliain saoil a bhí fágtha aige, chaith sé faoi léan agus faoi dhímheas é.
A Shaol.
Ba iad tuismitheoirí Oscair Sior William Wilde agus Jane Wilde, agus cónaí orthu ag 21 Rae Westland (Rae an Iarthair) i mBaile Átha Cliath. Protastúnaigh Angla-Éireannacha ab ea iad. Ba dual máthar d'Oscar óg dul i mbun pinn, ó bhí a mháthair ina file náisiúnaíoch, agus í ag scríobh faoin ainm cleite "Speranza". Maidir leis an athair, bhí sé ina mháinlia agus ina dhochtúir. Thairis sin, bhí spéis aige i gcúrsaí na seandálaíochta agus an bhéaloidis, agus é ag scríobh leabhair fúthu. Mar dhochtúir, chuidigh sé le bochtáin na príomhchathrach agus bhunaigh sé íoclann dóibh.
I Mí an Mheithimh den bhliain 1855, d'aistrigh muintir Wilde go 1 Cearnóg Mhuirfean. Anseo dóibh, thosaigh Speranza ag fáiltiú mhaithe agus mhóruaisle an tsaoil liteartha chuici go tráthrialta. I measc na gcuairteoirí, d'fheicfeá Sheridan le Fanu, Samuel Lever, George Petrie, Isaac Butt, agus Samuel Ferguson. Is léir gur imir an t-atmaisféar seo an-tionchar ar fhorbairt Oscair óig.
Fuair Oscar tús a chuid oideachais sa bhaile, go dtí go raibh sé naoi mbliana d'aois. Ansin, chuaigh sé ag freastal ar Scoil Ríoga Phort Abhla ("Portora Royal School"), scoil chónaitheach in Inis Ceithleann, Contae Fhear Manach. Ba ansin a chaith sé na bliana 1864-1871, amach ó na míonna samhraidh, a chaitheadh sé lena mhuintir faoin tuath i gContae Phort Láirge, i gContae Loch Garman nó i dteach mhuintir Wilde i gContae Mhaigh Eo. Bhí aithne ag Oscar ar an úrscéalaí George Moore, ansin, nuair nach raibh sa bheirt acu ach stócaigh óga.
I ndiaidh scoil Phort Abhla, thug Oscar aghaidh ar Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath, áit ar chaith sé na blianta 1871-1874 ag staidéar na dteangacha clasaiceacha. Bronnadh Bonn Órga Berkeley air, arb é an onóir ba mhó a bhí ar fáil do mhic léinn na seanársaíochta clasaicí ag an am i gColáiste na Tríonóide. Fuair sé scoláireacht le tuilleadh staidéir a dhéanamh thall in Oxford, i gColáiste Magdalen, sna blianta 1874-1878. Ansin, bhain sé amach Duais Newdigate lena dhán "Ravenna". Nuair a d'fhág sé an coláiste, bronnadh onóracha dúbailte air.
Teaghlach agus Tinteán.
Nuair a bhí a chuid staidéir críochnaithe aige, d'fhill Wilde go Baile Átha Cliath, áit ar casadh Florence Balcome air. Thug sé taitneamh agus teasghrá don chailín óg, ach má thug féin, grá leatrom a bhí ann, nó b'fhearr léise Bram Stoker mar chuideachta agus, sa deireadh, mar fhear céile. Nuair a chuala Wilde go raibh Florence geallta do Stoker, chinn sé ar Éire a thréigean go hiomlán, agus, tríd is tríd, chuir sé beart leis an mbriathar, amach ón bhfíor-chorrchuairt a thug sé ar a thír dhúchais ina dhiaidh sin. Chaith sé an chuid eile dá shaol i dtíortha móra an Bhéarla agus san Fhrainc.
I Londain, fuair sé aithne ar Constance Lloyd, iníon le Horace Lloyd, abhcóide saibhir. Nuair a bhí Oscar i mBaile Átha Cliath, sa bhliain 1884, le léacht a thabhairt sa Gaiety, bhí Constance i measc an lucht éisteachta, agus chuir sé ceiliúr pósta uirthi ag an ócáid. Phós siad i bPaddington, Londain ar an 29ú lá de Mhí Bhealtaine sa bhliain 1884. Rugadh beirt mhac dóibh, Cyril (1885) agus Vyvyan (1886). I ndiaidh an scannail a rinne creach Oscair, tharraing Constance an sloinne Holland uirthi féin agus ar a clann. Shíothlaigh Constance sa bhliain 1898, i ndiaidh dul faoi scian an dochtúra (obráid droma a bhí ann). hAdhlacadh i reilig Staglieno in Genova, an Iodáil, í. Bhásaigh Cyril i dtrinsí an Chéad Chogadh Domhanda, ach tháinig Vyvyan slán as, agus chuaigh sé le scríbhneoireacht is le haistritheoireacht. Tá a mhacsan, Merlin Holland, tar éis sraith leabhair thábhachtacha faoi shaol is faoi shaothar Oscar Wilde a fhoilsiú is a chur in eagar.
An tAeistéiticeachas.
Nuair a bhí sé ag staidéar in Oxford, b'iad a gheáitsí scóitséireachta, drabhláis agus aeistéiticiúlachta a tharraing súil na ndaoine air. D'fhág sé a chuid gruaige gan ghearradh agus thréig sé an lúthchleasaíocht agus an chleasaíocht eile a bhí ag dul le ról traidisiúnta an fhir. Thosaigh sé ag maisiú a árasáin le froigisí gairéadacha, ar nós cleití péacóige agus bláthanna lus gréine, agus chuir seo an-fhearg ar chuid de na comhscoláirí, a d'fhéach le nósanna an fhíor-fhir a theagasc dó le lámh láidir. De réir a chéile, áfach, ghlac aicmí áirithe den tsochaí le gothaí an aeistéiticeachais.
Sa bhliain 1881, léirigh Gilbert agus Sullivan an ceoldráma grinn "Patience", ina rabhthas ag magadh faoi gheáitsíocht na n-aeistéiticeoirí, agus ó d'éirigh go gleoite leis an gceoldráma i Nua-Eabhrac, rith le Richard D'Oyly Carte, léiritheoir Meiriceánach an cheoldráma, Oscar Wilde a fháiltiú go dtí na Stáit Aontaithe le sraith léachtanna a thabhairt faoi fheiniméan an aeistéiticeachais. Rinne cuid de na nuachtáin criticeoireacht fhíochmhar ar Wilde, ach ón taobh eile de, bhain sé an-sult as cuideachta na mianadóirí i gColorado. Nuair a chonaic sé an fógra "Ná scaoil urchar leis an bpianódóir, tá sé ag déanamh a dhíchill" ar crochadh in aice leis an bpianó i dtábhairne na mianadóirí, bhain sé an-taitneamh as an smaoineamh go mbeadh sé indéanta pionós an bháis a imirt ar an drochealaíontóir. Nuair a d'fhill Oscar Wilde go dtí an Ríocht Aontaithe, chaith sé an chéad chupla bliain ina léirmheastóir don Pall Mall Gazette; ina dhiaidh sin, bhain sé amach príomheagarthóireacht an Woman's World.
I gcúrsaí polaitíochta, bhí luí ag Wilde leis an sóisialachas den chineál ainrialach. Chuir sé a chuid tuairimí polaitiúla i míotar sa leabhar "The Soul of Man under Socialism".
Saothar Liteartha.
Tháinig an chéad bhailiúchán véarsaí le Wilde i gcló sa bhliain 1881, ach is beag léitheoir a bhac leis an gceann sin. Bhí ádh ní b'fhearr leis le ', díolaim scéalta do pháistí a tháinig amach sa bhliain 1888, agus pictiúirí le Walter Crane agus Jacob Hood ag dul leis. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, d'fhoilsigh Wilde bailiúchán eile de scéalta do pháistí, "The House of Pomegranates", "nach bhfuil dírithe do pháistí Sasanacha ar aon nós", mar a dúirt Wilde, uair amháin.
Níor fhoilsigh Wilde riamh ach aon úrscéal amháin, "The Picture of Dorian Gray". Tháinig an ceann sin amach sa bhliain 1891. Is iomaí léirmheastóir a shíl go raibh dlúthchosúlacht ag an bpríomhphearsa le Wilde féin, agus baineadh úsáid as an leabhar mar fhianaise sa phróis dlí a rinne cabhóg an scríbhneora. Scríobhadh Wilde gné-altanna ar na hirisí ealaíne, agus sa bhliain 1891, d'athfhoilsigh sé trí cinn acu seo ina leabhar, faoin teideal "Intentions".
Ba é an dráma úd "Lady Windermere's Fan" a thuill an chéad chlú dó mar dhrámadóir, i Mí Feabhra den bhliain 1892. B'é George Alexander, aisteoir agus bainisteoir Amharclann Naomh Séamuis i Londain, a d'iarr ar Wilde dráma a scríobh dó. Is é an tuairim a bhí ag Wilde féin den dráma nach raibh ann ach "ceann de na drámaí nua-aoiseacha atá suite i bparlús ina bhfuil scátháin na lampaí pinc". Cibé faoi dhath na scáthán sin, ghnóthaigh an scríbhneoir sé mhíle punt ar an chéad oíche a bhí an dráma ag imeacht.
Níor éirigh chomh maith sin leis an chéad dráma eile le Wilde, "Salomé", nó níor cheadaigh an Tiarna Seomradóra dó an ceann sin a stáitsiú i Sasana, toisc go raibh pearsana agus téamaí Bíoblúla ann. Tháinig an dráma ar an stáitse san Fhrainc sa bhliain 1896, agus ba í an Fhraincis bunteanga an dráma, nó theastaigh ó Wilde triail a bhaint as scríbhneoireacht i dteanga iasachta. Tháinig leagan Béarla den dráma i gcló, agus léaráidí Aubrey Beardsley ag dul leis, sa bhliain 1894, bliain i ndiaidh an chéad chló Fraincise, ach níor léiríodh Salomé ar aon stáitse i Sasana roimh an mbliain 1931.
Má rinne an chinsireacht spior spear de Salomé, ní raibh an fhadhb chéanna ag cur isteach ar "A Woman of No Importance", a stáitsíodh in Amharclann Haymarket i Londain ar an 19ú lá den Aibreán sa bhliain 1893. Bhí an ráchairt chéanna air agus a bhí ar "Lady Windermere's Fan" roimhe sin, agus dhaingnigh sé stádas Wilde mar mháistir ar ealaín na coiméide carachtair nach bhfacthas a shárú ó laethanta Richard Brinsley Sheridan anuas.
An chéad dráma eile a stáitsíodh, is é sin, "An Ideal Husband", bhí sé beagáinín ní ba dháiríre. Ba é Lewis Waller a léirigh an ceann sin, ar stáitse Amharclann Haymarket, agus chonacthas an chéad uair é ar an tríú lá de Mhí Eanáir 1895. Méaldráma polaitiúil atá ann, seachas méaldráma faoin saol pósta, agus é lán gnáthshólaistí den chineál a shamhlófá le drámaíocht Wilde: focail ghonta a rachadh greamaithe i do chuimhne, tráchtaireacht ar an saol sóisialta, coiméide agus grá. Is é an léirmheas a thug George Bernard Shaw ar an dráma ná gurb é "Wilde an t-aon fhíordhrámadóir amháin atá ann, dar liom. Baineann sé a chasadh féin as gach uile shórt: as an tráthúlacht chainte, as an bhfealsúnacht, as an drámaíocht, as na haisteoirí, as an lucht féachana, as an amharclann ar fad..."
Conablach míosa ina dhiaidh sin, fuair an lucht féachana an chéad radharc ar an dráma is mó a tháinig as peann Wilde riamh, mar atá, "The Importance of Being Earnest". Ba é seo éacht mór Wilde mar dhrámadóir, agus ní raibh stad ná staonadh ag dul ar na daoine, oíche an chéad léirithe, ach ag bualadh bos, - mar a d'inis an t-aisteoir Allen Aynesworth, a rinne páirt Algy sa chéad stáitsiú, do Hesketh Pearson, beathaisnéisí Wilde, i bhfad ina dhiaidh sin: "Chaith mé trí bliana déag is dhá scór ag aisteoireacht, ach ní cuimhin liom a leithéid eile."
Níl méaldráma ar bith fágtha sa dráma seo, murab ionann agus an trí choiméide a scríobh mo dhuine roimhe sin. Is deacair a rá go bhfuil plota ar bith ann ach an oiread: níl ann ach ábhar suilt agus gáire den chineál seafóideach, agus níl a leithéid eile le fáil i ndrámaíocht an Bhéarla.
Idir "An Ideal Husband" agus "The Importance of Being Earnest", bhreac Wilde síos cnámha loma scéil faoi adhaltranas agus é meáite ar an móitíf seo a fhorbairt go mbeadh dráma iomlán ann. Ní raibh sé i ndán dó an dráma seo a chríochnú, nó tháinig an scannal agus an phróis dlí idir é agus a chuid oibre. Sa deireadh, bhain Frank Harris úsáid as móitíf agus as réamhobair Wilde mar ábhar don dráma críochnaithe "Mr and Mrs Daventry". Tháinig an ceann sin ar stáitse, fiú, murab ionann agus drámaí eile Harris.
Chum Wilde dráma eile fós nach bhfuil aithne fhorleathan air, mar atá, "For Love of the King". Thiomnaigh sé an ceann sin dá chara Chan Toon. Níor tharraing an dráma seo mórán de shúil an tsaoil mhóir air riamh, agus dealraíonn sé nach bhfuiltear ar aon tuairim faoi arbh é Wilde a scríobh é ar aon nós nó nár scríobh.
Cúrsaí cinniúnacha craicinn.
Ábhar díospóireachta is ea é i gcónaí, an fíor-fheileacán, déghnéasach nó péidearastach a bhí ann, mar Wilde - is é sin, ar chuir sé an chuid ba mhó dá spéis chraicinn sna fir, sa dá ghnéas nó sna fir óga amháin. Tá a fhios ag cuid réasúnta mór den tsaol an taitneamh a thugadh sé d'fhir óga, agus is dealraitheach gurbh é Robert Baldwin Ross an chéad ghrá geal den chineál sin a bhí aige - fear óg ó Cheanada a bhí le hiompú ina léirmheastóir liteartha. Rinne Robert Ross cion fir, ina dhiaidh sin, ag tabhairt aire do leas agus oidhreacht Wilde mar scríbhneoir, ag bailiú a chuid lámhscríbhinní agus alt agus ag seasamh do Wilde is dá chlann i gcúrsaí an chóipchirt. Bhí Ross seacht mbliana déag d'aois nuair a casadh Wilde air an chéad uair, agus é i ndiaidh dánta le Wilde a léamh cheana féin - fuair sé, fiú, greidimíní nuair a thángthas air á léamh. Deir Richard Ellman, beathaisnéisí Wilde, go raibh Ross meáite ar Wilde a mhealladh chun cumann craicinn dá gcasfaí ar a chéile choíche iad.
Níl ach miontagairtí don homaighnéasachas i luathshaothar Wilde. Mar sin, tugann sé le fios i "The Portrait of W.H." (1889) gurbh é a ghrá d'fhear óg a spreag Shakespeare chun a chuid soinéad a chumadh.
Scannal.
Sa bhliain 1891, thosaigh Wilde ag spallaíocht le fear óg arbh ainm dó Alfred Douglas, nó Bosie. Níor thaitin an cumann seo le hathair Bhosie, John Sholto Douglas, naoú Marcas Queensberry. Rinne sé dhá iarracht an bheirt a náiriú go poiblí, ach má rinne, bhí teanga ghonta Wilde in ann é a chur ó dhoras an dá uair. Bhí an seanfhear meáite ar oíche chéadléirithe "The Importance of Being Earnest" a lot ar Wilde ag caitheamh glasraí ar an stáitse, ach ós rud é go bhfuair Wilde rabhadh roimh ré, níor ligeadh an Marcas isteach thar thairseach na hamharclainne an oíche sin.
Ar an ochtú lá déag de Mhí Feabhra, 1895, d'fhág an Marcas teachtaireacht do Wilde ag ceann de na clubanna a bhí Wilde a ghnáthú. Cárta a bhí ann agus an líomhain scríofa air: "For Oscar Wilde posing as a Somdomite" (!) - is é sin, chuir sé sodamacht i leith Wilde, ach amháin nár éirigh leis an focal féin a litriú mar ba chóir.
Cé gur chomhairligh a chuid cairde dó gan a chloigeann a bhuaireamh leis an líomhain, d'áitigh Bosie - mar a d'admhaigh sé ina dhiaidh - ar an scríbhneoir an dlí a chur ar an sean-Dúbhghlasach agus é a chiontú faoi leabhal. Gabhadh an Marcas Queensberry, agus, san Aibreán den bhliain 1895, ghlac an Choróin leis an ionchúiseamh sa phróis seo faoi leabhal. Níor mhair an triail ach trí lá. Ní raibh a fhios ag abhcóide an ionchúisimh, Edward Clarke, go raibh cumainn homaighnéasacha ag Wilde le fir eile. Chuir Clarke an cheist lom díreach ar Wilde, an raibh úimléid ar bith ag baint le líomhaintí an Mharcais, agus fuair sé freagra diúltach. Bhí Edward Carson - an fear céanna ar bhaist na náisiúnaithe Éireannacha leasainm "Coercion Carson" air - ina abhcóide cosanta ag an Marcas, agus is é an rud a rinne sé ná bleachtairí príobháideacha a fhostú le fianaise a bhailiú faoi na fir a raibh caidreamh den chineál seo ag Wilde leo.
Rinne Wilde an-seó de chéad lá na próise, agus é ag baint scotbhach gáire as na daoine leis na freagraí a thabharfadh sé ar cheisteanna Charson a bhí dírithe ar a mhoráltacht a chur in amhras. Nuair a d'fhiafraigh Carson de, ar thug sé adhradh riamh d'aon fhear ab óige ná é féin, is é an freagra a fuair sé ná: "Níor thug mé adhradh riamh ach dom féin." Ar an dara lá, áfach, chuaigh an cheastóireacht chun géire, agus b'éigean do Wilde mionn éithigh a thabhairt le teacht slán as an bponc. Sa deireadh thiar, mhol Clarke do Wilde an t-ionchúiseamh a tharraingt siar, agus caitheadh an chaingean i dtraipisí.
Ós rud é go raibh an fhianaise bailithe ag Carson agus Queensberry cheana, agus an homaighnéasachas coiscthe sa dlí, ní fhéadfadh na húdaráis an scéal a dhearmad chomh héasca sin. Ar an séú lá de Mhí Aibreán, 1895, gabhadh Wilde in Óstán Cadogan i Londain, agus hionchúisíodh é faoi ghníomhartha míghneamnaí gnéis le fir eile, de réir Chuid a 11 den leasú a cuireadh le dlí coiriúil Shasana sa bhliain 1885. Bhí Clarke sásta é a chosaint saor in aisce.
An Triail agus an Braighdeanas.
Agus é féin á thriail, níor bhac Wilde leis na cúrsaí a choinneáil faoi cheilt a thuilleadh. Chosain sé an grá intleachtúil idir fear óg agus fear fásta go hoscailte, agus é ag trácht ar ghrá Dháiví agus Iónátáin sa Bhíobla, ar Phlatón, ar Shakespeare agus ar Mhichelangelo mar réamhshamplaí den "ghrá ar baol leis a ainm a labhairt os ard". Mar sin, ní raibh le déanamh ach pionós a ghearradh dó de réir fhorálacha an dlí. Daoradh chun dhá bhliain daorbhroide é.
Chaith Wilde tús na príosúnachta i bPentonville i dTuaisceart Londan. Ina dhiaidh sin, haistríodh go Wandsworth i nDeisceart Londan é, ach is i bpríosún Reading, tríocha míle siar ón bpríomhchathair, a chaith sé conablach an dá bhliain. Bhí aithne ag Wilde ar an áit - ar Reading, is é sin, seachas ar an bpríosún - óna óige, nuair a bhíodh sé ag bádóireacht ar Abhainn Thames nó ag teacht ar cuairt chuig muintir Palmer. Bhí sé, fiú, i ndiaidh turas a thabhairt ar mhonarcha brioscaí an ghnólachta cháiliúil úd Huntley & Palmers, in aice leis an bpríosún.
Anois, áfach, fuair sé aithne ar Reading de chineál eile. Ar dtús, ní thabharfaí, fiú, peann ná páipéar dó. De réir a chéile, áfach, fuair sé deis scríbhneoireachta, agus bhreac sé síos litir caoga míle focal chuig Bosie. Ní fhéadfadh sé an litir a chur chuig an mbuachaill a fhad is a bhí sé sa phríosún, ach nuair a d'imigh sé ón áit, bhí cead aige an lámhscríbhinn a thabhairt leis. B'í an litir seo, go príomha, an saothar liteartha ar a bhfuil aithne ag an saol mór mar "De Profundis" ("As na Duibheagáin"). Agus é scaoilte saor, thug Wilde an lámhscríbhinn do Robert Ross go seolfadh seisean chuig Bosie é. Níl a fhios ag aon duine, an bhfuair Bosie an litir riamh, áfach. Ar a laghad, dhiúltaigh sé go bhfuair. Sa bhliain 1905, ceithre bliana i ndiaidh bhás an scríbhneora, d'fhoilsigh Ross leagan den litir a bhí cóirithe go maith aige féin: dhá dtrian a bhí ann, agus an tríú cuid eile fágtha ar lár le príobháideacht na ndaoine páirteacha a urramú. Níor tháinig aon leagan iomlán i gcló roimh an mbliain 1962, nuair a foilsíodh litreacha Oscar Wilde.
Deireadh a Shaoil.
Ag fágáil an phríosúin dó, bhí Wilde iompaithe ina fhear easlán, agus sheachnaíodh sé cuideachta a sheanchairde go lá a bháis. Thugadh sé "Sebastian Melmoth" air féin, ag tagairt d'úrscéal uafáis Charles Maturin, "Melmoth the Wanderer". San am seo a chum sé an dán clúiteach úd "The Ballad of Reading Gaol", An Bailéad faoi Phríosún Reading. Bhí luiteamas áirithe aige riamh leis an Eaglais Chaitliceach, agus nuair a bhí sé ag saothrú an bháis, d'iompaigh sé leis an gCaitliceachas. B'é ba thrúig bháis dó ná an sean-athlasadh i leathchluas leis a chuaigh in olcas air agus a chuir tús le fiabhras inchinne (meiningíteas).
Tagairtí.
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar
Wilde, Oscar


Austin Clarke.
File Éireannach ab ea Austin Clarke, a rugadh ar an 9 Bealtaine 1896 i mBaile Átha Cliath. Ba dhrámadóir agus úrscéalaí é chomh maith, agus feictear air mar cheann de na filí is tábhachtaí a tháinig ón nglúin i ndiaidh W. B. Yeats. Cé gur as Béarla a scríobh sé a shaothar ar fad, tá tionchar na Gaeilge le feiceáil ann go soiléir.
Fuair Clarke bás ar an 19 Márta 1974.
Clarke, Austin
Clarke, Austin
Clarke, Austin
Clarke, Austin
Clarke, Austin


Maifia.
Is é an rud atá i gceist leis an Maifia, nó, mar a thugtar air as Iodáilis freisin, "La Cosa Nostra" ("an gnó seo againn"), ná rúnchumann coiriúil a rinne a chéad fhorbairt in oileán na Sicile sa naoú haois déag, agus é fite fuaite le rialtas áitiúil an réigiúin inniu. De dheasca na himirce móire ón Iodáil go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá, bunaíodh craobh eile den Mhaifia i gCósta Thoir na Stát Aontaithe, nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deireanais.
Go hiondúil, tugtar "mafia" ar dhronga coiriúla de gach sórt i ngnáthchaint an lae inniu. Ní hionann an Maifia agus dornán de pheasghadaithe suaracha sráide, áfach. Deir an t-iriseoir Sualannach Maud Webster, agus í i ndiaidh an-taighde a dhéanamh ar an Maifia, gurb é an phríomhdhifríocht idir an Maifia agus gnáthchoiriúlacht ná an dóigh a mbíonn an Maifia ag teacht i dtír, mar chineál seadán nó paraisít, ar ghnáthshaol dlíthiúil na sochaí - ar orgáin an rialtais áitiúil, cuir i gcás, nó ar an saol gnó.
Ní féidir a rá gur brainsí den eagraíocht chéanna iad an dá Mhafia seo, áfach. I Meiriceá, tá an Maifia sásta coirpeoirí ó Napoli agus áiteanna eile san Iodáil a fháiltiú mar earcaigh. San Iodáil féin, áfach, tá an Maifia teoranta don tSicil i gcónaí. Tá rúnchumainn choiriúla den chineál chéanna ar fáil i réigiúin eile na tíre, ach ní hionann iad agus an Maifia mar eagraíochtaí.
Is dócha gur focal Araibise é ainm na heagraíochta féin. I gcanúint na Sicile, atá chomh difriúil leis an Iodáilis is gur féidir a rá gur teanga ar leith í, ciallaíonn "mafia" bród agus áilleacht. Is é an dóigh a mínítear an comhcheangal smaointe seo ná gur duine é an "mafioso" - an coirpeoir atá ina bhall den eagraíocht - a bhfuil iompar bródúil le haithint air, agus an dúrud á shíleadh aige de féin.
Thosaigh údaráis na hIodáile ag trácht ar an Maifia mar eagraíocht ar leith sna 1860idí. Tá míchlú an Mhaifia sna Stáit Aontaithe ag baint le tréimhse i bhfad níos deireanaí. Dealraíonn sé gur shroich cumhacht an Mhaifia i gcúrsaí na Stát Aontaithe a buaicphointe sna caogaidí. Ina dhiaidh sin, áfach, chúngaigh fiosruithe an FBI ar an eagraíocht, go háirithe sna seachtóidí agus sna hochtóidí. Mar sin féin, maireann an focal féin i mbéal an phobail sna Stáit Aontaithe, agus tábhacht nach beag leis an Maifia i saol coiriúil Mheiriceá i gcónaí, go háirithe i Siceagó agus i gCathair Nua-Eabhraic.
An Maifia san Iodáil.
Tháinig an Maifia ar an bhfód sa tSicil thart ar lár na naoú haoise déag, i dtréimhse an "Risorgimento". Bhí an fhorbairt seo ag baint leis an dóigh ar spreag an "Risorgimento" - aontú na hIodáile - fás na tionsclaíochta agus na heacnamaíochta. Ba é Iarthar na Sicile an chuid den oileán ba mhó a bhain leis an Maifia riamh, agus ós rud é gurbh í Cathair Palermo lárionad na heacnamaíochta is na tráchtála san oileán, rinneadh príomhchathair an Mhaifia di, chomh maith.
Is iad na torthaí - na horáistí agus na líomóidí - príomh-onnmhuire na Sicile. Mar sin, theastaigh ó na plandóirí lámh láidir a chur ar a lucht oibre uaireanta, le hiad a choinneáil faoi smacht. Ba é an Maifia a chuidigh leosan an phá a choinneáil íseal. Ina éiric sin, chabhraigh na plandóirí is na tiarnaí talún leis an Maifia gnóthaí coiriúla eile a chur ar bun beag beann ar na póilíní. Bhí an Maifia faoi choimirce pholaitiúil na n-uasal is na n-úinéirí móra talún, mar sin, agus cuid mhór de na coimirceoirí seo féin sásta dul san eagraíocht mar bhaill mhóidithe. Go prionsabalta, is é pósadh seo na polaitíochta agus na coiriúlachta is cúis leis an Maifia bheith chomh dainséarach is atá sé.
Nuair a bhain Benito Mussolini amach an deachtóireacht san Iodáil, d'fhéach sé leis an Maifia a scrios le lámh láidir. Bhronn sé cumhachtaí neamhghnácha ar cheann feadhna na bpóilíní i bPalermo, Cesare Mori, leis an Maifia a chur de dhroim an tsaoil. Is díol conspóide í an obair a rinne Mori leis an gcuspóir seo a chur i gcrích. Deir cuid de na staraithe gur fear idéalach ionraic a bhí ann agus é ag déanamh a dhichill leis an gcoiriúlacht eagraithe a chloí san oileán. Ón taobh eile de, cuirtear ina leith nach raibh i gceist aige riamh ach cur i gcéill agus bolscaireacht, agus nár ghabh sé aon bhoc mór de chuid an Mhaifia riamh. Dealraíonn sé, tríd is tríd, go ndearna sé iarracht fhónta leis an Maifia a chur faoi chois, ach ós rud é gur Faisisteach a bhí ann, rinne sé a bheag de chearta na ndaoine éigiontacha agus é ag troid na gcoirpeoirí. Is dócha gur chothaigh an mhursantacht sin diúnas agus gangaid i measc na ndaoine. Thar aon rud eile, más fíor go raibh Mori chomh mór ar nós cuma liom i leith an dlí agus an Maifia féin, is éadócha go raibh muintir na Sicile puinn níos fonnmhaire chun a saol a chaitheamh de réir na ndlíthe i ndiaidh a fheachtais agus a bhí siad roimhe sin.
Nuair a chuaigh na Meiriceánaigh agus na Sasanaigh i dtír sa tSicil sa bhliain 1943, bhí Siciligh de dhíth orthu le teanga agus treoir a dhéanamh dóibh. Chuaigh na Meiriceánaigh i muinín a gcuid inimirceánach ón tSicil, a bhí insíothlaithe ag an Maifia. Mar sin, d'fhág siad cead a gcos ag fir cosúil le Lucky Luciano, a bhí sa phríosún roimhe sin, le go gcabhródh sé leis na díormaí leaindeála sa tSicil. Réitigh Luciano an bóthar do na trúpaí le cuidiú a chuid "cairde" i measc lucht an Mhaifia sa tSicil féin.
I ndiaidh do na Comhghuaillithe an cath a bhriseadh ar na Naitsithe, thosaigh an Cogadh Fuar. Bhí dearcadh frith-Chumannach ag an Maifia ar chúiseanna cumhachta: bhí an Páirtí Cumannach réasúnta láidir i nDeisceart dealbh dearóil na hIodáile, agus an Maifia go tréan in aghaidh aon eagraíocht eile a bheadh in ann na sluaite móra a mhealladh chuici sa tSicil. Mar sin, tá siad ann a deir go raibh na Meiriceánaigh sásta dul i dtuilleamaí an Mhaifia le hiarsmaí an Chumannachais a ghlanadh as rialtas iar-chogaidh na hIodáile agus as na ceardchumainn i dtionsclaíocht loingseoireachta na Stát Aontaithe.
I ndiaidh an chogaidh, ruaigeadh Lucky Luciano as na Stáit Aontaithe go dtí an Iodáil. Is ar éigean is féidir a rá gur pionós a bhí ann, ó bhí Luciano in ann impireacht nua coiriúlachta a thógáil anois. D'éirigh leis dul i gcomhghuaillíocht leis na coirpeoirí sa Chorsaic agus trádbhealach mór drugaí a chur ar bun tríd an gCorsaic agus trí Chathair Marseilles. I dtús báire, thagadh an héaróin ón Tuirc, agus ina dhiaidh sin, nuair a bhreabhsaigh póilíní na Tuirce suas, ghlac Luciano buntáiste ar an bpraiseach idirnáisiúnta le linn Chogadh Vítneam le foinsí nua óipiam a oscailt sa Triantán Órga.
Bhí an Maifia cloíte ag Mussolini, ach d'éirigh sé cumhachtach san Iodáil arís le teacht na Meiriceánach. Sna hochtóidí agus sna nóchaidí, áfach, d'éirigh an oiread sin mionchogaí idir na "teaghlaigh" éagsúla agus gur lagaíodh an Maifia go mór mór. De thoradh na faicseanaíochta seo, tá glúin óg an Mhaifia inniu ag iarraidh príomhbhéim an ghnó a athrú ón dúmhálaíocht gharbh agus ón dúnmharfóireacht lom i dtreo chamghnóthaí na veiste báine. Sin é an fáth go bhfuil nuachtáin na hIodáile ag tagairt do "La Cosa Nuova" ("an gnó nua") inniu, mar mhalairt ar "La Cosa Nostra".
Ritheann an scoilt is tábhachtaí idir iad siúd atá i dtóin phríosúin, cosúil le Toto Riina agus Leoluca Bagarella, a bhí ina "cheann urra ar na cinn urra go léir" ("capo di tutti capi") ar an Maifia sna blianta 1993-1995, agus iad siúd, cosúil le Bernardo Provenzano, nár éirigh leis na húdaráis a ghabháil roimh an mbliain 2006. De réir mar a éilíonn an dlí Iodálach úd "41 bis", cuirtear an-srianta le haon chaidreamh a bhíonn ag na príosúnaigh leis an saol mór amuigh. Duine de lucht iontaobhais Phrovenzano, arb ainm dó Antonio Giuffrè, d'iompaigh sé ina "phentito", is é sin, ina bhrathadóir, nuair a cimíodh é sa bhliain 2002. Deir Giuffrè anois go raibh dlúthchaidreamh ag lucht an Mhaifia le Silvio Berlusconi thiar sa bhliain 1993, nuair a bhí Forza Italia sna fonsaí tógála ag Berlusconi, agus gur gheall Berlusconi an dlí sin "41 bis" agus dlíthe eile a bhí reachtaithe leis an Maifia a throid - gur gheall sé na dlíthe sin a chur ar ceal in éiric na tacaíochta a gheobhadh sé ón gcoirpeacht eagraithe. Is é éirim an scéil go bhfuil an Maifia den bharúil gur lig Berlusconi síos iad mar chairde, ó nár chuir sé an dlí áirithe sin ar ceal.
Rúnchumainn Choiriúla Eile san Iodáil.
Tá an Maifia sa tSicil roinnte ina "chlanna" nó ina "theaghlaigh" - "cosca" an focal Sicilise ("cosche" an foirm iolra). Tá eagraíochtaí cosúla ag obair i réigiúin eile na hIodáile, cosúil le Ndrangheta i gcúige Calabria, La Sacra Corona Unita i gcúige Puglia, Camorra i gcathair Napoli agus Mala del Brenta i Venezia. Bíonn na rúnchumainn seo ag comhoibriú agus ag déanamh trádála le chéile ó am go ham, ach is eagraíochtaí difriúla iad, agus iad neamhspleách ar a chéile.
An Maifia sna Stáit Aontaithe.
Chuir an Maifia an chéad chos i dteannta i dtimpeallacht Nua-Eabhraic, agus é ag déanamh a fhairsingiú de réir a chéile ón mionchoirpeoireacht chúlsráide go dtí an gnó idirnáisiúnta. Tháinig cúig theaghlach chun tosaigh ar na cinn eile, agus gach ceann acu ainmnithe as duine de na boic mhóra a bhí thuas i dtús an scéil: Teaghlach Bonanno, Teaghlach Colombo, Teaghlach Gambino, Teaghlach Genovese agus Teaghlach Lucchese.
Bhí gach teaghlach á rialú ag an "don" - ag an taoiseach - agus é dealaithe ó ghnáthobair choiriúil a chuid "saighdiúirí" le céimeanna idirmheánacha údaráis. Creidtear go coitianta go raibh an "consigliere" - focal Iodáilise a chiallaíonn "comhairleoir" - ina chúntóir pearsanta agus ina fhear comhairle ag an "don", ach dealraíonn sé go bhfuil sé níos cóngaraí don fhírinne gur sórt idirghabhálaí nó fear eadraiscíne a bhí sa chonsigliere agus é ag tabhairt chun síochána cibé diospóireacht a d'éiríodh idir baill den teaghlach chéanna. Bhí a leithéid de rud agus "underboss" nó fo-thaoiseach ann freisin. Maidir leis na gnáthchoirpeoirí a bhíodh ag déanamh na gcoireanna, thugtaí "saighdiúirí" orthu, agus iad innealta ina reisimintí ("regime").
Bhí "caporegime" i gceannas ar gach reisimint, agus é ag fáil a chuid orduithe díreach ón mbas nó ón taoiseach. Nuair a chinn an taoiseach ar chomhairle éigin, ní labhródh sé riamh go díreach leis na saighdiúirí. Ina áit sin, thabharfadh sé an t-ordú don chaporegime, agus eisean ag labhairt leis na gnáthshaighdiúirí ansin. Bhí an slabhra ceannasaíochta mar sciath láidir chosanta ag an taoiseach ar an dlí, nó siúd is go mbéarfadh na póilíní ar na saighdiúirí, ní fhéadfaí an bas féin a chiontú.
Chaithfeadh gach ball nua den eagraíocht an mhóid a thabhairt de réir na sean-deasghnátha a d'fhorbair sa tSicil sa naoú haois déag. An t-iarrthóir a bhí leis an mballraíocht iomlán a bhaint amach dó féin, sheolfaí isteach chuig an taoiseach é, agus na fo-thaoisigh láithreach san áit. Ansin, phriocfadh duine den lucht ceannais leathlámh an iarrthóra le braon beag fola a bhaint aisti. Chaithfeadh an t-iarrthóir an fhuil seo a dhoirteadh ar naomhphictiúr, agus nuair a ghlacfadh sé dualgaisí na móide air, dhófaí an naomhphictiúr agus chaithfí luaith an phictiúir sna ceithre hairde, mar shiombaile ar an dóigh a ndíothófaí an fealltóir.
An mafioso a bhí tar éis an mhóid a mhionnú mar seo, thabharfaí "uomo d'onore" - "fear onórach" - air as Iodáilis. "Made man" an téarma Béarla a chloisfeá sna Stáit Aontaithe. Ní fhéadfadh aon duine dochar a dhéanamh d'fhear onórach gan díoltas an teaghlaigh go léir a tharraingt anuas air féin. Má bhí fear onórach le cur chun báis, chaithfeadh an "don" a fhaomhadh a thabhairt don bhású seo roimh ré. Dá maródh ball de theaghlach amháin "uomo d'onore" de chuid teaghlach eile, bhainfeadh an chéad teaghlach sásamh an fhir mhairbh as an dara teaghlach trí chupla fear dá gcuidsean a mharú. D'fhéadfadh sé go n-éireodh ina chogadh dearg idir an dá theaghlach de dheasca a leithéide.
An Dlí agus an Maifia.
San Iodáil, is gnách leis an Maifia póilíní, breithiúna agus ionchúisitheoirí a mharú le misneach a bhaint de lucht coimeádta na síochána poiblí. Ní hionann sin agus cás an Mhaifia i Meiriceá, áfach. Ba leasc le lucht an Mhaifia sna Stáit Aontaithe na seantithe a tharraingt anuas orthu féin ar an dóigh sin. An drongadóir Dutch Schultz sna Stáit, mar shampla, lámhach a chuid cairde é, de réir dealraimh, nuair a bhí sé ag maíomh go raibh sé meáite ar Thomas Dewey, ionchúisitheoir poiblí Chathair Nua-Eabhraic, a mharú.
Sna seachtóidí agus sna hochtóidí, thosaigh ag maolú ar ghníomhaíocht an Mhaifia sna Stáit Aontaithe. Dlíthe nua cosúil le hAcht RICO ba chúis leis seo, nó bhí sé leagtha amach sna dlíthe seo téarma príosúin a ghearradh do dhaoine toisc iad a bheith ina mbaill d'eagraíochtaí coiriúla, gan aon chúis phionóis eile. Thairis sin, tháinig scéim chosanta na bhfinnéithe ar an bhfód faoin am seo, agus, sa bhreis air sin fós, bhí pobal Iodálach na Stát Aontaithe ag imeacht go tiubh téirimeach. Is é sin, bhí an pobal ar fad á leá i slige na náisiún. Nó bhí na daoine óga ag socrú cleamhnaisí measctha le buachaillí agus cailíní de chuid na bpobal eitneach eile, agus na seandaoine, an ghlúin ba mhó Iodálachais, ag fágáil slán agus beannacht ag gleann seo na ndeor. Ós rud é go raibh an Iodáil féin athraithe, agus sruth na himirce go Meiriceá ag trá is ag triomú, ní raibh an pobal á athnuachan a thuilleadh.
I lár na fichiú haoise, bhí sé de mhíchlú ar ghluaiseacht na gceardchumann sna Stáit Aontaithe, go háirithe ar cheardchumann na n-oibrithe iompair - na "Teamsters", mar a thugtaí orthu - iad a bheith ag spallaíocht le Mafia ar dhóigh éigin. Chuaigh ceal i Jimmy Hoffa, cathaoirleach cheardchumann na n-oibrithe iompair, agus creidtear gurbh iad lucht an Mhaifia a mharaigh é. Sna hochtóidí, áfach, chrom rialtas na Stát Aontaithe ar fheachtas cuimsitheach leis an Maifia a ruaigeadh as na ceardchumainn, agus is é an chuma atá ar an scéal gur éirigh leis an bhfeachtas seo.
Níl sé as cosán a rá go bhfuil údaráis dhlíthiúla na hIodáile ag fáil an chinn is fearr ar an Maifia inniu leis na dlíthe nua diana agus leis an dóigh a bhfuil "omertà", nó dlí neamhscríofa an chiúnais, ag géilleadh slí don ollbhrathadóireacht. Is iomaí duine de chuid Mhafia a bhí sásta iompú ina phentito, is é sin, ina ollbhrathadóir, agus é ag tabhairt faisnéise agus fianaise uaidh, ar acht go maolófaí ar bhreith na cúirte. Tá "mafiosi" an lae inniu ag éirí as an ngunnadóireacht agus ag cur na veistí bána orthu féin. Tá an chúigleáil agus an claonchasadh ag teacht in ionad an dúmhála agus an dúnmharaithe. Mar sin, is iad na coireanna eacnamaíochta is mó a bhíonn idir lámhaibh ag na póilíní inniu, agus iad ag fiosrú coireanna de chuid an Mhaifia.
Struchtúr Ceannasaíochta an Mhaifia.
Is gnách a shíleadh gurb é "capo di tutti capi" nó ceann urra na gceann urra go léir a bhíonn os cionn ghníomhaíocht an Mhaifia go léir, ach is é an breithiúnas atá ag Maud Webster, an t-iriseoir Sualannach, ná go bhfuil an deachtóireacht seo i ndiaidh áit a ghéilleadh do choiste comhcheannasaíochta ar a dtugtar "cupola", a fhad is atá an Iodáil i gceist. Na fir atá ina mbaill den choiste seo, tugtar "capimandamento" (foirm uatha: "capomandamento") orthu. Tá gach capomandamento ina cheannasaí ar "mhandamento", nó eagraíocht chomhoibrithe trí "theaghlach" ("famiglia"). Is é ceann urra an teaghlaigh ("capofamiglia" nó "capomafia") an "cara Chríost", mar a thug Mario Puzo agus Francis Ford Coppola air. Tá an comhairleoir nó "consigliere" mar iontaobhaí aige, mar a chonaic muid thuas cheana, agus na "capidecina" (is ionann iadsan agus na "capiregime" sna Stáit) go díreach os cionn na "saighdiúirí" ("soldati, picciotti"). Is iad na saighdiúirí a bhíonn i mbun na gcoireanna féin, ach is minic a théann siad i muinín lucht cúntóireachta nó idirghabhála nach bhfuil móidí an Mhaifia tugtha acu ar aon nós.
Coincheapanna Tábhachtacha.
Focal Gréigise é an focal sin féin "ndrangheta" ó thús, agus canúint Ghréigise á labhairt i gcuid mhaith de shráidbhailte an chúige i gcónaí. Ciallaíonn sé "gaisce" nó "crógacht", agus is é an bunbhrí a bhí leis an bhfocal Gréigise ná "fearúlacht".


Faisisteachas.
Idé-eolaíocht a d'fhás san Eoraip sa tréimhse idir na cogaí domhanda (1919-39) is ea an Faisisteachas. Tháinig sé chun cinn mar thoradh ar dhroch-choinníollacha eacnamaíocha agus sóisialta ina lán de thíortha na hEorpa sa tréimhse tar éis an Chéad Chogadh Domhanda. Tagann an focal ón ghluaiseacht a chuir Benito Mussolini chun cinn san Iodáil ó 1922 ar aghaidh. Ba iad na "fasces" siombal d’údarás sa tSean-Róimh. Ach tá ciall níos leithne ag an bhfocal, a thagraíonn do na páirtithe polaitíochta ina lán de thíortha na hEorpa a lean idé-eolaíocht a bhí cosúil leis an idé-eolaíocht a chuir Mussolini agus Adolf Hitler chun cinn, cé go raibh difríochtaí áirithe eatarthu.
Leag na riailréimeanna Faisisteacha go léir béim ar leith ar an Náisiúnachas agus ar ollchumhacht an stáit. Spreagadh an pobal chun a ndícheall a dhéanamh ar mhaithe leis an stát. Bhí deachtóir carasmatach i gceannas ar gach stát agus tacaíocht aige ó pháirtí polaitíochta amháin, ar nós na Naitsíthe sa Ghearmáin. Cuireadh toirmeasc ar pháirtithe an fhreasúra, ar cheardchumainn agus ar thoghcháin shaora. Bhí na ceannairí Faisisteacha i gcoinne an Daonlathais, an Liobrálachais agus an Chumannachais, agus de ghnáth bhí siad frith-Sheimíteach. Thóg siad a riailréim trí mheascán de bholscaireacht agus de sceimhle.
Ó thaobh an gheilleagair de, lean na Faisistithe prionsabal an náisiúnachais eacnamaíoch. Chosnaítí an geilleagar trí chánacha a chur ar iompórtálacha, agus dhéantaí tréaniarracht táirgí a sholáthar sa tír féin. Níl an Faisisteachas i gcoinne úinéireacht ar shealúchas príobháideach ná ar ghnólacht, a fhad is atá sí ag cur le leas an stáit. Tugtar an difríocht seo mar difríocht mhór idir an Cumannachas, faoina bhfuil gach rud leis an stát, agus an Faisisteachas.


Dún Dealgan.
Is baile é Dún Dealgan (Béarla: "Dundalk") atá suite i gContae Lú gar don teorainn le Tuaisceart Éireann. Is é príomhbhaile Chondae Lú, Éire, é. Deirtear gurb é an bhrí leis an logainm Dún Dealgan ná Dún Dalga, ach tá foinsí eile ann a mhaíonn gur as Dealg a d'eascair an t-ainm. Sé Trá Bhaile Mhic Buain an sean-ainm a bhíodh ar an mbaile. Tá baint mór ag Cú Chulainn leis an mbaile, mar de réir na scéalta, is ann a rugadh agus a tógadh é. Fuair Dún Dealgan an chéad chairt sa bhliain 1189. Tá an baile suite ar bhéal abhainn an Nith. 'Sé rosc an bhaile ná "Is mé do rug Cú Chulainn Cróga".
Tá Dún Dealgan ceangailte de Rezé san Fhrainc.
Tagairtí.
Dun Dealgan


Kofi Annan.
Is taidhleoir ó Ghána é Kofi Atta Annan (rugadh 8 Aibreán 1938), a bhí ina Ard-Rúnaí ar na Náisiúin Aontaithe idir 1 Eanáir 1997 agus 31 Nollaig 2006, an seachtú ceann. Is comharba ar Boutros Boutros-Ghali ón Éigipt é agus is é an chéad Ard-Rúnaí ón Afraic Ghorm. Ceapadh é ina Ard-Rúnaí ar an 13 Nollaig 1996 agus thosaigh sé a chéad téarma ar an 1 Eanáir 1997. Bronnadh an Duais Nobel don tSíocháin ar Annan agus na Náisiúin Aontaithe le chéile ar an 10 Nollaig, 2001, mar gheall ar a gcuid oibre ar son domhan níos eagraithe agus níos síochánta.
Tháinig Ban Ki-moon ón gCóiré Theas i gcomharba ar Annan ar 1 Eanáir, 2007.
Annan, Kofi


The Flowers of Romance.
Ba bhanna popcheoil clúiteach ó Sasana iad The Flowers of Romance. Bhí ceathrar ann: Sid Vicious, Keith Levene, Palmolive, Viv Albertine, Sarah Hall agus Jo Faull.
Tagairtí.
Flowers of Romance, The


Eite chlé.
Tugtar an Eite Chlé ar dhaoine a thacaíonn le páirtithe sóisialacha agus páirtithe cumannacha.


Las Vegas, Nevada.
Is í Las Vegas an cathair is mó i Nevada, Stáit Aontaithe Mheiriceá, an cathair is mó a bhunaíodh sa 20ú aois agus lonnaíocht mór saoire, siopadóireachta agus cearrbhachais. Sa daonáireamh 2000, bhí daonra 478,438 ag an gcathair.
Bhí an daonra oifigiúil measta ag 518,313 dar leis an Biúró Daonáireamh sa bhliain 2003. Is í Las Vegas príomhbhaile Contae Clark, Nevada|Contae Clark ó bhunaíodh í sa bhliain 1909.
Úsáidtear an t-ainm Las Vegas ar a lán ceantair lasmuigh de teorannacha an cathrach. Tá 7.25% de Las Vegas Strip lasmuigh den chathair.


Iliad.
Ba é an t- Iliad an chéad eipic i litríocht na hEorpa. Cumadh é san ochtú haois RCh. Tugtar cur síos ar Chogadh na Traí sa scéal seo, ag tagairt do mhórlaochra na Sean-Ghréige, mar shampla, Aichilléas agus Agaiméamnón. Deirtear gur Hóiméar a scríobh é.
Naisc.
Iliad
Iliad


An Phoblacht (dialóg).
Is leabhar cáiliúil le Platón é An Phoblacht (Gréigis: Πολιτεία) a bhaineann le cúrsaí fealsúnachta agus polaitíochta. Scríobhadh é timpeall 390 RC.
Forbhreathnú.
Is é An Phoblacht an saothar is mó de chuid Platóin agus tá sé i gcruth agallaimh. Is í samhail na huaimhe, samhail chailiúil a úsáideadh. Sa chur síos seo, tá príosúnaigh gafa in uaimh agus níl solas an lae ag teacht isteach chucu. Déanann siad dearmad ar an uair nach raibh siad ina bpríosúnaigh. Sroicheann siad an chéim nach bhfuil eolas níos fearr acu agus go síleann siad gur gnáthrud é seo. Bíonn scáileanna de chruthanna le feiceáil os comhair na bpríosúnach. Ní fheiceann siad na fíor-rudaí is cúis leis na scáileanna, áfach. Pléann siad na híomhánna agus ainmníonn siad iad, cé gur scáileanna amháin atá sa "réaltacht" sin. Tá na príosúnaigh sásta lena saol mar ní féidir leo aon ní eile níos fearr a shamhlú. Éalaíonn príosúnach ón uaimh, téann amach faoi sholas an lae agus féachann ar an bhfíor-áilleacht. Tagann sé ar ais chun na bpríosúnach eile tar éis tamaill, agus míníonn cad a chonaic sé dóibh. Níl siad in ann glacadh leis an eolas sin, áfach, mar go bhfuil a chuid smaointe bunaithe go hiomlán ar a gcuid gnásanna féin. Tá na príosúnaigh eile níos compordaí leis an domhan a bhfuil taithí acu air cheana féin.


4 Bealtaine.
Is é an 4 Bealtaine an 124ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 125ú lá i mbliain bhisigh. Tá 241 lá fágtha sa bhliain.


8 Bealtaine.
Is é an 8 Bealtaine an 128ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 129ú lá i mbliain bhisigh. Tá 237 lá fágtha sa bhliain.


12 Bealtaine.
Is é an 12 Bealtaine an 132ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 133ú lá i mbliain bhisigh. Tá 233 lá fágtha sa bhliain.


14 Bealtaine.
Is é an 14 Bealtaine an 134ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 135ú lá i mbliain bhisigh. Tá 231 lá fágtha sa bhliain.


16 Bealtaine.
Is é an 16 Bealtaine an 136ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 137ú lá i mbliain bhisigh. Tá 229 lá fágtha sa bhliain.


19 Bealtaine.
Is é an 19 Bealtaine an 139ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 140ú lá i mbliain bhisigh. Tá 226 lá fágtha sa bhliain.


23 Bealtaine.
Is é an 23 Bealtaine an 143ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 144ú lá i mbliain bhisigh. Tá 222 lá fágtha sa bhliain.


25 Bealtaine.
Is é an 25 Bealtaine an 145ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 146ú lá i mbliain bhisigh. Tá 220 lá fágtha sa bhliain.


27 Samhain.
Is é an 27 Samhain an 331ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 332ú lá i mbliain bhisigh. Tá 34 lá fágtha sa bhliain.


Uimhir adamhach.
Is eard is uimhir adamhach (Z) adaimh ann ná líon na bprótón i núicléas an adaimh sin.
Baineann uimhir adamhach dhifriúil le gach dúil cheimiceach.i. is í uimhir adamhach ocsaigin a hocht (mar tá 8 bprótón sa núicléas) ach is í uimhir adamhach Nitrigín a seacht (mar tá 7 bprótón sa núicléas).
Stair.
Is í an bhrí a bhíodh leis an uimhir adamhach ná uimhir na háite ina bhfuil an dúil suite i dTábla Peiriadach na nDúl. Nuair a leag Mendeleev Tábla Peiriadach na ndúl amach an chéad uair, leag sé na dúile amach sa tábla in ord a maiseanna adamhacha agus i ngrúpaí a bhí eagraithe de réir a gcosúlachtaí ceimiceacha. Tugadh roinnt neamhrialtachtaí nó neamh-chomhoiriúnachtaí faoi deara, áfach.
Mar shampla, bhí an cuma ann go raibh an t-iaidín agus an teallúiriam san ord mícheart agus dá mbabhtálfaí iad, go mbeadh níos mó céille ag baint leis an ord ó thaobh na n-airíonna ceimiceacha de. Ba chiallmhaire an mhaise é, mar sin, na dúile a liostáil de réir a n-uimhreacha adamhacha. Bhí an chuma ar an scéal go raibh gaol ag an uimhir leis an mais adamhach, ach, mar a léiríodh sa neamhrialtacht thuasluaite, ba léir go gcaithfí airíonna eile a chur san áireamh.
Mhínigh an taighde a rinne Henry Gwynn Jeffreys Mosley sa 1913 na neamhrialtachtaí sa seicheamh ar deireadh. Léirigh Mosley an coibhneas docht idir díraonadh x-ghathach speictream na ndúl agus a n-áit cheart sa Tábla Peiriadach. Thángthas ar an gconclúid go bhfuil baint ag an uimhir adamhach le lucht leictreach an núicléis, is é sin, lucht na bprótón. Is é an lucht a thugann na hairíonna ceimeacha don dúil, seachas an mais adamhach.
Tá dlúthcheangal idir an uimhir adamhach agus an mhaisuimhir (cé gur cheart iad a idirdhealú óna chéile). Is ionann maisuimhir an adaimh agus an líon núicléón (prótóin agus neodróin) sa núicléas adamhach. Go minic, léirítear an mhaisuimhir i ndiaidh ainm na dúile.i. Carbon-14 (in úsáid i ndátú radacarbóin).


Leathanbhanda.
Is ard-ráta tharchur sonraí é rochtain Idirlín leathanbhanda nó leathanbhanda mar
a thugtar de ghnáth air. Tugann nasc Idirlín le leathanbhanda bunráta 512kbps don úsáideoir.
Tá na rátaí leathanbhanda i bhfad níos tapúla ná na rátaí a thugadh móideim nasc diailithe
nó ceangail ISDN, a ofráladh ráta 56kbps nó 128kbps, ag tús an ré idirlín sna 1990í.
Is féidir an teicneolaíocht a úsáidtear chun leathbhanda a chur ar fáil a roinnt mar a
Is é atá i gceist le Líne Dhigiteach Rannpháirtí DSL nó "Digital Subscriber Line" as
Béarla ná nasc a bhaineann úsáid as an líne gutháin atá ann cheanna. Tá dhá rogha ann chun
ceangail a dhéanamh leis an líonra le DSL, líne shiméadrach lena bhfuil na rátaí uaslódála
is na rátaí íoslódála den ráta céanna agus líne neamhshiméadrach, nuair is féidir ráta níos
airde uaslódála a ofráil mar caitheann an gnáth-úsáideoir Idirlín níos mó ama ag uaslódáil.
Tá grúpa tacaíochta ann do thomhaltóirí atá ag iarraidh seirbhísí leathanbhanda in Éirinn a
fheabhsú, "IrelandOffline". Cuireann siad brú ar Comreg, an rialaitheoir teileachumarsáide, praghsanna níos lú a thógáil isteach trí riaileanna nua a bhunú.


Adamh.
Bíonn na prótóin agus na neodróin bailithe le chéile go dlúth sa núicleas adamhach agus rothlaíonn na leictreoin mórthimpeall air seo sa néal leictreoin.
Aithnítear cineálach éagsúla adaimh óna céile de réir an líon caithníní fo-adamhacha a bhíonn acu. Bíonn an líon céanna prótón ag adaimh den dúil cheimiceach chéanna. Tugtar an uimhir adamhach den dúil ar an uimhir seo. Is féidir líon neodrón éagsúil a bheith ag an dúil céanna, rud a aithníonn iseatóp na dúile sin. Is féidir líon na leictreon a bhíonn ag adamh a athrú níos éasca ná na fo-chaithníní eile mar nach mbíonn an oiread fuinnimh chéanna ag teastáil leis na leictreoin a cheangal leis an adamh.
Úsáidtear an t-aonad maise adamhaí aontaithe (AMAA) le cur síos a dhéanamh ar na cáithníní bídeacha seo. De réir an scála seo, is ionann mais prótóin nó neodróin amháin agus aonad amháin AMAA. Níl ach 1/1850 AMAA ag an leictreon.


12 Meitheamh.
Is é an 12 Meitheamh an 163ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 164ú lá i mbliain bhisigh. Tá 202 lá fágtha sa bhliain.


13 Meitheamh.
Is é an 13 Meitheamh an 164ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 165ú lá i mbliain bhisigh. Tá 201 lá fágtha sa bhliain.


13 Lúnasa.
Is é an 13 Lúnasa an 225ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 226ú lá i mbliain bhisigh. Tá 140 lá fágtha sa bhliain.


Giovanni Falcone.
Breitheamh Iodálach ab ea Giovanni Falcone (18 Bealtaine, 1939 - 23 Bealtaine, 1992) agus é ina ionchúisitheoir ina lán caingne faoi choireanna de chuid an Mhaifia. Sicileach ab ea Falcone féin, cosúil leis na fir a bhí á n-ionchúisiú aige, agus d'fhás sé suas i gceantar dearóil i bPalermo. Eisean a d'eagraigh na mórthrialacha - "na trialacha "maxi" - thiar sna hochtóidí, inar baineadh admhálacha a gcuid coireanna as na céadta drongadóirí de chuid an Mhafia. Ba é an t-ollbhrathadóir Tommaso Buscetta a chuir ar chumas Falcone an t-éacht seo a chur i gcrích. Bhí Buscetta sásta a chuid eolais a nochtadh do Falcone, toisc go raibh luiteamas aige leis an mbreitheamh mar dhuine. Bhí sé den tuairim gurbh é Falcone an t-aon duine amháin de lucht an dlí a bhí sásta labhairt leis mar dhuine cothrom ar aon dínit leis féin.
Buama bobghaiste a mharaigh Falcone, agus é ag tiomáint a chairr go dtí Aerfort Idirnáisiúnta Palermo. Fuair a bhean chéile Francesca Morvillo agus triúr póilíní bás sa phléasc chéanna. Ba é Giovanni Brusca a mhaidhm an t-ábhar pléasctha, agus fuair sé an t-ordú ó Salvatore "Toto" Riina.
Bhí aithne mhaith phearsanta ag Giovanni Falcone ar Paolo Borsellino, an breitheamh Iodálach eile a fuair bás ó lámh an Mhafia faoin am céanna. Inniu, tugtar Aerfort Falcone-Borsellino ar aerfort idirnáisiúnta Phalermo i ndilchuimhne ar an mbeirt fhear seo.
"Níor mharaigh sibh iad. Tá a gcuid smaointí ag siúl ar ár gcosa." Mórshiúl i ndilchuimhne ar Giovanni Falcone agus Paolo Borsellino.
Falcone, Giovanni
Falcone, Giovanni
Falcone, Giovanni


Il Canto degli Italiani.
Is é Il Canto degli Italiani (Gaeilge: "Amhrán na nIodálach") amhrán náisiúnta na hIodáile. Tugtar Fratelli d'Italia ("A Bhráithre ón Iodáil") air freisin, nó Inno di Mameli - Iomann Mhameli. B'é Goffredo Mameli a chum an dán, thiar sa bhliain 1847, mar amhrán catha do lucht an Risorgimento.
Nasc.
ar leathanach gréasáin Uachtarán Phoblacht na hIodáile.
Italiani, Il Canto degli


3 Iúil.
Is é an 3 Iúil an 184ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 185ú lá i mbliain bhisigh. Tá 181 lá fágtha sa bhliain.


13 Iúil.
Is é an 13 Iúil an 194ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 195ú lá i mbliain bhisigh. Tá 171 lá fágtha sa bhliain.


Rac-cheol.
Seánra popcheoil is ea rac nó rac-cheol, a thosaigh amach mar rac is roll i Stáit Aontaithe Mheiriceá sna 1950idí. Tá rac-cheol comhdhéanta de ghuthanna agus uirlisí éagsúla - an giotár, an dord-ghiotár agus na drumaí ach go háirithe. Uirlisí eile a baintear úsáid as ná an pianó, an t-orgán agus an t-sintéiseoir. De ghnáth, bíonn cúl-bhuille láidir le cloisteáil i rac-cheol, agus bíonn na hamhráin bunaithe ar na giotáir don chuid is mó.
Go forleathan, is comhchiallacha iad na téarmaí "rac-cheol" agus "rac is roll". Bhíodh "rac agus roll" níos faiseanta sna 1950idí, ach thosaigh na bannaí móra sna 1960idí ag tabhairt an téarma "rac-cheol" orthu féin. Inniu, is téarma ginearálta é rac-cheol, a chlúdaíonn go leor foth-sheánraí éagsúla.
Stair.
Téann fréamhacha an rac-cheoil siar go dtí na 1940idí agus na 1950idí. Thosaigh sé ag forbairt as na saghsanna ceoil a bhíodh ag teacht ar an bhfód i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Leis na céadta anuas, bhíodh daoine ag teacht i dtír ón iliomad tíortha ar fud na cruinne, agus iad ag tabhairt a gcultúr agus a gceol traidisiúnta in éineacht leo. Thosaigh na comhábhair bunúsacha seo ag meascadh le chéile, ag cruthaíodh na fréamhacha ar a mbunófar rac-cheol: na gormacha, rithim agus na gormacha, bluegrass, ceol gaspal, ceol tuaithe, ceol tíre, snagcheol agus mion-seánraí eile.
1950idí.
Deirtear gur cuireadh tús le rac-cheol i Meiriceá i lár na chaogaidí, sna stáit i ndeisceart na tíre ach go háirithe. Ba as an pobal gorm a tháinig formhór de na céad rac-cheoltóirí, daoine ar nós Chuck Berry, Bo Diddley, Fats Domino agus Little Richard. Ag tús an scéil, ní raibh éileamh ar na ceoltóirí gorma ach i measc a phobail féin. De réir a chéile, áfach, scar rac-cheol amach níos faide ar fud na tíre, go dtí go raibh sé tugtha faoi deara ag an pobal geal chomh maith. Níorbh fhada go raibh an rac-cheol dulta go mór i bhfeidhm ar cheoltóirí óga ón phobal geal, rud a thug borradh mór don seánra go forleathan. Bhain rac-cheoltóirí nua ar nós Buddy Holly, Elvis Presley, Bill Haley, Johnny Cash, Roy Orbison agus Jerry Lee Lewis an-rath amach, ag seinm rac-cheoil ós comhair lucht féachana i bhfad ní ba leithne. Ag deireadh na chaogaidí, cé go raibh conspóid ag baint leis fós, bhí rac-cheol glactha isteach i bpríomhshruth an cheoil.
1960idí.
Sa bhliain 1955, bhain an ceoltóir Sasanach Lonnie Donegan na cairteacha amach sa Bhreatain agus i Stáit Aontaithe leis a shingil "Rock Island Line". Ceol "skiffle" a bhí ann, agus meastar go ndearna an ceirnín seo an-tionchar ar fhás an rac-cheoil sa Ríocht Aontaithe. Thosaigh daoine óga ar fud na tíre ag cur grúpaí skiffle le chéile, rud a rinne John Lennon i Learpholl leis a chuid Quarrymen (a thógfadh an t-ainm The Beatles ní ba dhéanaí). Ag lár na seascaidí, bhí slua mór grúpaí ó Shasana ag baint cáil amach abhaile agus i Meiriceá, mar shampla The Rolling Stones, The Who, The Kinks, The Animals agus araile. Tugtar an tIonradh Briotanach ar an bhfeiniméan seo, agus bhí áit lárnach ag Beatlemania ann.
Trasna na dtonnta i Meiriceá, thóg an t-ionradh Briotanach spreagadh úr nua ar ais do na daoine óga sa tír seo chomh maith. Thosaigh an rac-cheol ag glacadh áit thábhachtach i bhfrithchultúr na seascaidí, rud a shroich a bhuaic le Woodstock sa bhliain 1969. Lean rac-cheol ar aghaidh ag meascadh le seánraí eile, mar shampla ceol traidisiúnta. Bhí daoine ar nós Pete Seeger Woody Guthrie a bhí ina gceannródaí an tseánrao, ach Bob Dylan a bhain an cáil ba mhó amach. Tháinig seisean ar an bhfód, ag canadh amhráin simplí, le giotár fuaimiúil agus liricí le blas polaitiúil. An t-amhrán agóideach, a tugtar air. Ceoltóirí eile a cuireadh sa rang seo ná Neil Young, Joan Baez, Janis Joplin, Simon and Garfunkel, Buffalo Springfield, Joni Mitchell, Donovan, The Mamas and Papas, Bobby Darin, The Band, agus The Byrds.
Ar an dtaobh eile, bhí slua mór grúpaí ag meascadh na fuaime raic le pop-cheol, mar shampla The Partridge Family, The Cowsills, The Osmonds, The Archies, Barry Manilow, Neil Diamond, Olivia Newton-John, Eric Carmen, Bread, The Carpenters, Electric Light Orchestra, England Dan & John Ford Coley agus Tina Turner. Tugtar rac bog ar an ngné seo.
Forbairt nua eile a tháinig ar an saoil ná rac-cheol sícideileach, nuair a thosaigh ceoltóirí ag baint triail as fuaimeanna difriúla, faoi thionchar an LSD go minic. Sin an fáth a tugtar rac-cheol aigéid air chomh maith. Na grúpaí a bhí ba mhó sa seánra seo ná Grateful Dead, The Doors, Jefferson Airplane, Pink Floyd, Jimi Hendrix, Country Joe and the Fish, agus The Byrds arís. Bhí na Beatles an-tógtha leis freisin, rud a bhí thar a bheith soiléir ar na h-albaim Revolver agus Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band.
Chuir bannaí cosúil le Pink Floyd, The Moody Blues, Procol Harum, Rush, Yes, Genesis, Jethro Tull agus Deep Purple tús le rac forásach, stíl nua a bhí níos casta agus trialaí. Ní raibh rac forásach an rathúil sa lárshruth, ach thuill na grúpaí seo stádas cultais láidir. Seánra eile a bhí i mbéal an phobail ná ceol surf, le bannaí ar nós The Beach Boys, Dick Dale and The Surfaris agus The Shadows ag díoladh a lán ceirníní.
1970idí.
Ar thaobh amháin, thosaigh rac-cheol ag éirí níos crua sna 1970idí. Tugtar rac-cheol crua ar an bhforbairt seo, nó miotal trom. I measc na príomhghrúpaí a cuireadh sa chatagóir seo ná Black Sabbath, Led Zeppelin, Deep Purple, Judas Priest, Uriah Heep, Alice Cooper, Aeromsith, Thin Lizzy, Queen agus DC. Airítear gurb é Black Sabbath ó Shasana an chéad ghrúpa a sheinn an rac-cheol trom-mhiotalach, fuaim a bhí níos callánach, dorcha agus feargach. Go forleathan, níor thaitin an seánra seo leis na gcriticí ar chor ar bith, agus thit sé i laige ag deireadh na seachtóidí. Bhí athnuachan, áfach, sa bhliain 1978 nuair a sheol na Meiriceánaigh Van Halen a gcéad albam.
Agus rac-cheol ag fás as cuimse fós, thapaigh rac-cheoltóirí an deis chum ceolchoirmeacha ollmhóra a chuir ar siúl i staideanna spóirt os comhair ná mílte duine. Aithnítear The Beatles mar an grúpa a chuir tús leis an nós seo, agus iad ag ceol i Staid Shea sna seascaidí. Glaodh rac-cheol airéineach air, agus bhrúigh grúpaí ar nós Led Zeppelin, The Who, The Rolling Stones, Pink Floyd, Aerosmith, Boston, REO Speedwagon agus Journey é go dtí leibhéal mór nua.
Cé go raibh an rac-cheol ní ba mhó ná riamh i lár na seachtóidí, tháinig glúin fheargach nua ar an bhfód nach raibh tógtha leis na ngrúpaí móra ar chor ar bith. Tugtar punc-rac ar an rac-cheol sciobtha, feargach, salach agus ainrialach a bhí á chasadh ag na mbannaí seo. Na príomhbhannaí a bhí freagrach as ná Sex Pistols agus The Clash i Sasana, agus The Ramones, Television agus The Heartbreakers i Meiriceá. Bhí tionchar nach beag ar an saol mór chomh maith, agus cuireadh gluaiseacht chultúrtha ar bun.
Tugtar nuathonn ar scata de bhannaí nua a bhí meáite fós le punc-rac, ach a bhí ag tabhairt faoi le blas níos ealaíonta - mar shampla Talking Heads, Blondie agus Devo. Lean punc-rac ar aghaidh ag athrú ag deireadh na 1970idí, agus nuair a sheol John Lydon a chéadligean leis a bhanna nua Public Image Ltd sa bhliain 1978, tugtar iar-phunc ar an bhfuaim seo a bhí cosúil leis an rac nua-thonntach ach beagán níos dúshlánach agus sciobthaí. Bhí formhór de na grúpaí seo as Sasana, mar shampla Joy Division, Siouxsie & the Banshees, The Fall, Gang of Four, agus Echo & the Bunnymen. An banna is mó cáil a tháinig as an ngluaiseacht seo ná U2 as Éirinn.
1980idí.
D'fhás an rac-cheol i dtreonna difriúla sna h-ochtóidí. Tháinig punc rac agus miotal trom slán as na seachtóidí, ach athraíodh iad go mór mór. Maidir leis an miotal trom, bhain sé sult as fuinneamh agus fás nua ar a dtugtar Nuathonn an Mhiotail Throim Bhriotanach. Meastar go bhfuil an ghluaiseacht seo freagrach as an miotal trom nua-aimseartha atá sa lá atá inniu ann, le daoine ar nós Metallica agus Megadeth ina measc. Sampla maithe den stíl seo ná Iron Maiden, Tygers of Pan Tang, Def Leppard, Motörhead, Triarchy, Blitzkrieg, Sweet Savage, Girlschool, Saxon, Diamond Head, Samson agus Tank. I gcás an phunc-raic, lean sé ag éirí níos tapaidh agus glórach arís, agus baisteadh "hardcore" ar bhannaí cosúil le Black Flag, Hüsker Dü, Minor Threat, agus Dead Kennedys).
Seánra eile a bhí rathúil na rac croíthailteach, i Meiriceá ach go háirithe. Na samplaí is fearr ná Bruce Springsteen, Bob Seger, Donnie Iris agus John (Cougar) Mellencamp. Ceol domhanda a glaodh ar ghné eile, ina meascaíodh rac-cheol le ceol traidisiúnta idirnáisiúnta. B'iad Paul Simon agus Peter Gabriel a cheannródaigh an fhorbairt seo.
As na miotaleoirí, tháinig dream nua ar a dtugtar miotal gruaige (nó miotal maisiúil uaireanta) de bharr na gruaige fhada a bhíodh ag baill na ngrúpaí go rialta. Na ceoltóirí a luaitear sa chatagóir seo ná Aerosmith, Guns N' Roses, Bon Jovi, Queen, Kiss, Alice Cooper, Twisted Sister, Sweet, New York Dolls, Mötley Crüe, W.A.S.P. agus Ratt.
Tugtar rac malartach ar slua bhannaí nach raibh éasca a chur in aon chatagóir eile. Bhí fuaimeanna difriúla acu, ach an rud a bhí ag gach dóibh ná go raibh siad tógtha go mór le smaointe agus idé-eolaíocht an phunc-raic. De ghnáth, bhí siad sínte le comhlachtaí beaga neamhspleácha, agus tugadh an teideal rac neamhspleách orthu ("indie", i mBéarla). Bhí an ghluaiseacht chéanna le feiceáil ar dhá thaobh an Atlantaigh, agus bhain daoine ar nós Dinosaur Jr, Pavement, R.E.M., Pixies, Sonic Youth, The Cure agus The Smiths cáil amach i rith an ré seo. Is léir go raibh an ceol ab fhearr i Sasana ag teacht ó Mhanchain, agus na hochtóidí ag druidim chun deiridh. Mar shampla, tháinig Stone Roses, James, Happy Mondays agus The Charlatans as an gcathair seo. Ba iad na bannaí seo a chuir síolta an phléascadh grúinse sa chéad deichniúr eile.
1990idí.
Ag tús na nóchaidí, bhí easpa rac-cheoil sna cairteacha. Ba leis na pop-cheoltóirí é an ré seo, le daoine cosúil le Michael Jackson, Madonna agus Prince ar bharr a mhaitheasa. An méid rac-cheoil a bhí fós beo, bhí sé sáite leis na miotalóirí gruaige céanna, agus bhí bearna mór ag fás idir na sean-mhiotalóirí agus an ghlúin nua a tógadh leis an rac malartach agus an bpunc-rac. Bhí na bannaí neamhspleácha ann fós, ach ní raibh an cháil mar chuspóir acu riamh, agus bhíodar lán-sásta iad féin a choimeád amach ón spotsolas. Athraíodh cúrsaí, áfach, timpeall na bliana 1991, nuair a thosaigh siad ag síniú conarthaí le mórchomhlachtaí ceoil. As Seattle, Washington don chéad scata dóibh, le fuaim nua idir phunc-rac agus miotal, agus bhriseadar isteach sa phríomhshruth go tapaidh. Baisteadh grúinse ar an stíl cheoil a bhí á chasadh ag bannaí móra an lae, amhail Nirvana, The Melvins, Pearl Jam, Soundgarden, Alice In Chains agus Mudhoney. Gan mhoill, bhí an lár-shruth plódaithe le bannaí a bhí faoi thalamh go dtí seo. Lean roinnt grúpaí ón seánra seo go dtí deireadh na nóchaidí, mar shampla Smashing Pumpkins, Foo Fighters, Stone Temple Pilots agus Hole.
Nuair a bhí na Stáit Aontaithe dúghafa fós le grúinse agus iar-ghrúinse, chuaigh rudaí i malairt treo ar fad sa Bhreatain. Tharla aisfhreagra ar a dtugtar Britpop i lár na nóchaidí, agus blas na seascaidí le chloisteáil arís. Na bannaí ba mhó a bhí ann ná Suede, Oasis, Supergrass, The Verve, Radiohead, Pulp agus Blur.


Mike Crapo.
Is é Michael Dean Crapo (d'fhuaimnigh "Cray-po") (rugadh 20 Bealtaine, 1951) Seanadóir na Stát Aontaithe sinsearach ó Idaho. Is ball den Páirtí Poblachtach é.
Rugadh i Idaho Falls, Idaho, Bhain Crapo Baitsiléir Ealaíon amach ó Ollscoil Brigham Young i 1973 agus Juris Doctor ó Dlí-scoil Harvard i 1977. D'fhreastail sé mar cléireach go Breitheamh James M. Carter, United States Court of Appeals, Naou Cuard, agus chuaigh sé ar ais go dtí Idaho agus d'oibrigh sé mar dlíodóir i ndiaidh sín. Nuair a raibh sé ag obair mar dlíodóir i Moscow, Idaho sna 1980í, ghlac sé páirt sa feachtais Páirtí Poblachtach de ionaid sa Oireachtas stáit. Bhí sé tofa go dtí an seanad stáit sa bhliain 1984.
Ba ball den seanad stáit é ón mbliain 1985 go dtí 1992, bhí sé tofa go dtí an Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe sa bhliain 1992 agus bhí sé áth-tofa sa bhliain 1994 agus 1996. Bhí sé tofa go dtí an Seanad na Stát Aontaithe sa bhliain 1998. Thóg sé ionad Dirk Kempthorne, (rith Kempthorne le Gobharnóir Idaho agus bhuaigh sé). Bhi Crapo atofa i 2004 le 99% den vóta aige, chuaigh an chuid eile go dtí iarrthóirí scríobh-isteach. Níor rith aon iarrthóir Seanaid eile gan freasúra ar fad i 2004. Tá a ionad ceaptha ceann de ionad is sábháilte den Seanad.
Nasc seachtrach.
Crapo, Mike
Crapo, Mike


An Sionnach.
Is réaltbhuíon dhoiléir é an Sionnach atá suite i lár Thriantán an tSamhraidh (astaireacht comhdhéanta ag na trí réalta geala Deneb, Vega agus Altair) ar an leathsféar neamhaí thuaidh. Tugtar Vulpecula mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "sionnach beag".
Stair.
Déanach sa seachtú haois déag, chruthaigh an réalteolaí Polannach Johannes Hevelius an réaltbhuíon seo. Tugadh an t-ainm "Vulpecula cum ansere" uirthi go bunúsach – sin le rá, "an Sionnach leis an nGé". Níl aitheantas oifigiúil ar an ngé go fóill, ach déantar tagairt di san ainm atá ar an réalta is gile de chuid an tSionnaigh: Anser. Léiríodh an Ghé sna seanphictiúir agus í i ngialla an tSionnaigh. "An sionnach beag" an chiall chruinn atá leis an ainm Laidine "Vulpecula", ach is é "an Sionnach" an tiontú a thugtar go coitianta air.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh an réaltbhuíon seo go dtí an seachtú aois déag, agus gan ach réaltaí doiléire inti, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht chlasaiceach leis an Sionnach.


Larry Craig.
Ba é Larry Craig (rugadh ar an 20 Iúil 1945 é) an seanadóir sinsearach ó Idaho i Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.
Rugadh agus oileadh Craig in Idaho, agus toghadh é go dtí Seanad Stáit Idaho sa bhliain 1974. Idir an dá linn, rinneadh feirmeoir de. Bhain sé amach céim Bhaitsiléir Ealaíne ón Ollscoil Idaho sa bhliain 1969.
Ba bhall de Sheanad Stáit Idaho é go dtí 1980, nuair a toghadh go dtí Teach SAM na nIonadaithe é. Ba bhall de ón mbliain 1981 go dtí 1991 é, agus atoghadh é gach ré bliain. Toghadh go Seanad na Stát Aontaithe sa bhliain 1990 é, agus atoghadh é sna blianta 1996 agus 2002. Ba chathaoirleach de Choiste Poblachtach an Bheartais é ón mbliain 1997 go dtí 2003.
D'éirigh Craig as a phost tar éis scannail ghnéis, d'ainmnigh Gobharnóir Idaho Butch Otter comharba go luath ina dhiaidh sin.
Naisc sheachtracha.
Craig, Larry


An Pholainnis.
Is í an Pholainnis ("język polski", "polszczyzna") an teanga is líonmhaire cainteoirí i bhfoghrúpa Iartharach na dteangacha Slavacha. Tá sí á labhairt ag tríocha ocht milliún duine sa Pholainn féin. Thairis sin, tá pobail mhóra de lucht imirce á labhairt sna Stáit Aontaithe, san Fhrainc, sa Ghearmáin, san Astráil agus ina lán tíortha eile. Tá sí á saothrú ag mionlaigh dhúchasacha sa Laitvia, sa Liotuáin, sa Bhílearúis agus san Úcráin. Thairis sin, bíonn intleachtóirí sna tíortha seo á foghlaim agus á húsáid le leas a bhaint as na saothair thaighde a fhoilsítear sa Pholainn agus as Polainnis, nó is minic a bhíonn cúrsaí a dtíortha féin á gcardáil ansin. Teanga thábhachtach is ea an Pholainnis do gach duine a bhíonn ag plé le léann Oirthear na hEorpa. Tríd is tríd, is féidir a mhaíomh go bhfuil an Pholainnis ag seasca milliún duine ar fud an domhain.
Teangacha Gaolmhara.
Tá gaol sách dlúth ag an bPolainnis leis an tSeicis, an tSorbais agus an tSlóvaicis, agus í réasúnta intuigthe ag lucht labhartha na dteangacha sin. Mar sin féin, ní hiad seo na teangacha is gaolmhaire léi. Is gnách mionghrúpa na dteangacha Léicíteacha a aithint nó a phostaláidiú i bhfoghrúpa Iartharach na dteangacha Slavacha, agus is iad an Pholainnis, an Chaisiúbais agus an tSlóivintis na teangacha Léicíteacha. Ar an drochuair, ní labhraítear an Chaisiúbais ach faoin tuath agus i gcathracha beaga thart timpeall ar Gdańsk i dtuaisceart na Polainne. Ós rud é go bhfuil sí i síortheagmháil leis an bPolainnis, is gnách le lucht a labhartha chomh maith le Polannaigh eile dearcadh ar an gCaisiúbais mar chanúint de chuid na Polainnise, fág is nach bhfuil na teangeolaithe taobh amuigh den Pholainn ar aon bharúil leo. Maidir leis an tSlóivintis, teanga is ea í atá ag dul in éag, nó fiú básaithe féin. Bhí sí á labhairt i gcúpla sráidbhaile sa Phoimearáin roimh an dara cogadh domhanda. Níor dhearc lucht a labhartha orthu féin mar Shlavaigh, áfach, ach mar Ghearmánaigh a raibh canúint Shlavach á labhairt acu, agus nuair a d'éalaigh siad go dtí an Ghearmáin i ndeireadh an chogaidh, ní raibh aon mhoill orthu dearmad a dhéanamh den teanga. Bhí an tSlóivintis sách gar don Chaisiúbais, agus lucht a labhartha ag tabhairt "Leba-Kaschuben" orthu féin as Gearmáinis.
"Wasserpolnisch".
Is minic a bhí canúint éigin de chuid na Polainnise á labhairt ag cuid de na Gearmánaigh a d'éalaigh ó oirthear na Gearmáine i ndeireadh an dara cogadh domhanda, agus na críocha seo le titim leis an bPolainn. Nó bhíodh canúintí den chineál sin beo fiú ina mbéal siúd a raibh meas na nGearmánach acu orthu féin, agus an Ghearmáinis mar theanga scríofa, liteartha agus chultúrtha acu. Thugtaí "Wasserpolnisch" ("Polainnis uisciúil") ar na canúintí seo as Gearmáinis, ó ba rud é go raibh siad fágtha gan saothrú, agus an eilimint Shlavach iontu "báite" leis na focail iasachta ón nGearmáinis.
Aibítir.
A Ą B C Ć D E Ę F G H I J K L Ł M N Ń O Ó P R S Ś T U W Y Z Ż Ź
Fuaimniú.
"czyta'"liście" "bhí sibh ag léamh" - "co czyta'"liście?" nó "coście czyta'"li?" "cad é a bhí sibh a léamh?"
"czy czyta'"liście?" nó "czyście czyta'"li?" "an raibh sibh ag léamh?"
- Is ionann /cz/ an litrithe agus [ʧ], nó /ch/ an Bhéarla. Sa tSeicis, sa tSlóvaicis, sa tSorbais agus i litriú Laidineach na Bílearúisise, úsáidtear an litir úd /č/ leis an bhfuaim seo a chur ar pár.
- Is ionann /sz/ an litrithe agus [ʃ], nó /sh/ an Bhéarla. Úsáideann an tSeicis, an tSlóvaicis, an tSorbais agus an Bhílearúisis an litir úd /š/ leis an bhfuaim seo a scríobh síos.
- Is ionann fuaimniú na litreach úd /ż/ agus fuaimniú an chomhcheangail úd /rz/, nó [ʒ] - is é sin, an leagan glórach de /sh/ an Bhéarla, agus é le cloisteáil san fhocal "pleasure", cuir i gcás. Tabhair faoi deara nach bhfuil an /rz/ cosúil le /ř/ na Seicise a thuilleadh. Is léir gurb í an fhuaim chéanna a bhí ann ar dtús, ach cailleadh an difríocht sin sa chaint. Mar sin féin, tá an litriú malartach coimeádta sa Pholainnis nuair atá bunús stairiúil leis, cf. "lekarz" na Polainnise agus "lékař" na Seicise - "dochtúir" nó "lia" is brí leis an dá fhocal.
- Níl ach bunús stairiúil leis an litir úd /ó/, ach an oiread. Is mar [u], cosúil le /u/ na Polainnise, a fhuaimnítear é, ó d'imigh an difríocht idir guta fada agus guta gairid as an gcaint. Nuair a úsáidtear an litir seo /ó/, bíonn /o/ san fhocal céanna sna teangacha Slavacha eile, cf. "góra" "sliabh" na Polainnise agus "hora" na Seicise nó "гора" (gora) na Rúisise.
- Tráth den tsaol, ba nós le formhór na bPolannach an litir úd /ł/ a fhuaimniú cosúil le "ll" leathan na Gaeilge, nó an dóigh a bhfuaimníonn an Sasanach an /l/ i bhfocail cosúil le "bell" nó "fill" an Bhéarla. Inniu, áfach, ní chloistear an fuaimniú seo ach ag cainteoirí na gcanúintí oirthearacha nó deisceartacha, ó tá tacaíocht acu don fhuaim seo ó theangacha na gcomharsan, ar nós na Slóvaicise agus na hÚcráinise, cuir i gcás. Sa chuid is mó den Pholainn, áfach, is í an fhuaim a bhaintear as an litir seo ná [w], nó /w/ an Bhéarla.
- Maidir le /w/ na Polainnise, áfach, is mar [v] a fhuaimnítear é. Níl gá ná glacadh leis an litir /v/ sa Pholainnis ach sna hiasachtaí is úire ó theangacha coimhthíocha, cosúil le "diva" ón Iodáilis; nuair a chuirtear iarmhíreanna díochlaonta leis na hiasachtaí seo, is minic a thagann an /w/ in áit an /v/ cheana leis an bhfuaimniú ceart a chinntiú: "mówiliśmy o tej wielkiej diwie" "bhí muid ag labhairt faoin "diva" mhór seo".
- Seasann an dá litir úd /ą/ agus /ę/ do ghutaí srónacha. Is ionann /ą/ agus [ɔ̃], cosúil le /on/ na Fraincise. Ar ndóigh, is mar [ɛ̃] (/in/ na Fraincise) a chloistear an litir úd /ę/. Nó sin é an dóigh a bhfuaimnítear iad de réir na teoirice. Go praiticiúil, is dual don dá ghuta shrónacha titim as a chéile le gnáthghuta agus consan srónach a dhéanamh. Mar shampla, is é an fíor-fhuaimniú a bhaintear as an bhfocal "ręka" ("lámh") ná [rɛŋka] - bheadh sé chomh maith agat é a litriú mar */renka/, mar sin.
- Maidir leis an dá litir úd /i/ agus /y/, is gnách a rá go bhfuil /y/ níos cosúla le /ao/ na Gaeilge, ach le fírinne níl an difríocht fuaime róshoiléir - thar aon rud eile níl sí leath chomh láidir agus an difríocht idir /и/ agus /ы/ na Rúisise. Tá sé i bhfad níos tábhachtaí gur guta caol é an t-/i/, díreach cosúil le gutaí caola na Gaeilge a fhágann blas an charbaill ar an gconsan atá ina n-aice. Úsáidtear an "kreska", atá cosúil le síneadh fada na Gaeilge, os cionn litreacha consanacha áirithe: /ć/, /ś/, /ń/, - lena chur in iúl gur consain chaola iad, ach níl gá leis an g"kreska" ach i ndeireadh an fhocail nó roimh chonsain eile, nó má thagann an guta [i] tar éis an gconsan caol, caolóidh an guta seo é cibé scéal é, agus má thagann guta eile ina dhiaidh, cuirfear an litir /i/ mar shleamhnóg idir an consan caol agus an guta: "solidarność" [solidarnoɕʨ] "dlúthpháirtíocht", "ciocia" [ʨoʨa] "aintín", "wziąć" [vʑɔɲʨ] "tógáil, glacadh, gabháil", "weź!" [vɛɕ] "tóg! glac! gabh!"
- Cén fáth a bhfuaimnítear an focal "weź!" mar [vɛɕ] - díreach mar a scríobhfaí mar */weś/ é - agus an litriú ag tabhairt le fios gurb é an ceartfhuaimniú ná [vɛʑ]? Bhuel, caillfidh na consain ghlóracha a nglórú má chuirtear i ndeireadh an fhocail iad. Mar sin, déantar [t] den /d/ agus [k] den /g/ san fhuaimniú freisin, siúd is nach dtaispeántar é sa litriú.
Gramadach.
Tá gramadach na Polainnise, tríd síos, sách cosúil le gramadach na dteangacha Slavacha eile, ach is é an rud is suntasaí fúithi ná chomh rialta agus atá sí. Na mírialtachtaí a bhaineann le gramadach na Rúisise toisc go raibh an oiread sin tionchair ag an tSean-Slaivis Eaglasta ar an teanga sin, níl a leithéid ag baint leis an bPolainnis.
"Czytałem napisy na ścianach" = "Bhí mé ag léamh scríbhinní ar na ballaí"
"Przeczytałem napisy na ścianach" = "Léigh mé na scríbhinní ar na ballaí"
"przeczytałem" "léigh mé" (fear ag caint) (Rú. я прочитал)
"przeczytałam" "léigh mé" (bean ag caint) (Rú. я прочитала)
"przeczytałeś" "léigh tú" (ag labhairt le fear) (Rú. ты прочитал)
"przeczytałaś" "léigh tú" (ag labhairt le bean) (Rú. ты прочитала)
"przeczytałyśmy" "léigh muid" (mná ag caint) (Rú. мы прочитали)
"przeczytaliśmy" "léigh muid" (fir ag caint, nó fir agus mná ag caint) (Rú. мы прочитали freisin)
Mar a chonaic muid thuas, áfach, seanfhoirmeacha den bhriathar úd "być" "bheith" is ea na hiarmhíreanna seo ó thús, agus is féidir iad a scaradh ón mbriathar i gcónaí agus a chur leis an chéad fhocal faoi bhéim san abairt: "przeczytaliście" "leigh sibh", "czyście przeczytali?" "ar léigh sibh?" (arb ionann é agus "czy przeczytaliście?")
Foclóir.
Fuair an Pholainnis cuid mhaith focal ar iasacht ón Laidin, rud nach mbeifeá ag súil lena mhalairt i dtír a bhí chomh mór sin faoi thionchar na hEaglaise Caitlicí. Murab ionann agus an tSeicis, an tSlóvaicis agus an tSorbais, úsáideann an Pholainnis an leagan Laidine d'ainmneacha na dtíortha Eorpacha, amach ó chupla eisceacht: "Austria" "An Ostair", cf. "Rakousko" na Seicise; "Irlandia" "Éire", cf. "Írsko" na Slóvaicise. Cuid de na focail Laidine, ar ndóigh, chuaigh siad chomh greamaithe i smior na teanga is nach bhfuil sé furasta na fréamhacha iasachta a aithint, cf. "przywilej" "pribhléid".
Nuair a tosaíodh ag scríobh Polainnise, bhí an tSeicis i bhfad níos tábhachtaí ná an Pholainnis mar theanga liteartha. Mar sin, tháinig cupla focal isteach ón tSeicis, cosúil le "brama" "geata" agus "hańba" "náire". Dá mba focail dúchasacha Polannacha iad, is é an chuma a bheadh orthu ná "broma" agus "gańba".
Ar ndóigh, tháinig na céadta focal isteach ón nGearmáinis, in imeacht na mblianta. Bhí na cathracha Polannacha go mór mór i dtuilleamaí na Gearmáine le múnlaí na heagraíochta a thabhairt don chóras riaracháin, do na gildeanna agus do na ceardchuallachtaí, agus mar sin, fuarthas go leor focail ar iasacht a bhaineann leis an trádáil, leis na ceirdeanna agus leis an saol cathartha: "ratusz" "teach an bhardais" ("Rathaus"), "szlachta" "uaisle, uasalaicme" ("Geschlecht" = treibh, treabhchas, teaghlach, inscne, gnéas), "murarz" "bríceadóir" ("Maurer"), "malarz" "péintéir" ("Maler"), "makler" "bróicéir" ("Makler"), "handel" "trádáil" ("Handel"), 7rl.
Bhí an Fhraincis ina foinse thábhachtach iasachtaí freisin: "kordon sanitarny" "crioslach slándála" (< "cordon sanitaire"), "racja stanu" "sainleas náisiúnta" (< "raison d'état").
Stair na Teanga.
Is é an téacs liteartha is sine atá fágtha againn i dteanga ar féidir Polainnis a thabhairt uirthi ná "Kazania świętokrzyskie" nó Seanmóirí na Croise Naofa. Baineann an chóip is sine de na Seanmóirí leis an gceathrú haois déag, ach tá sé incheaptha go bhfuil an saothar féin i bhfad níos sine. Dealraíonn sé, áfach, go raibh traidisiún éigin litríochta ann roimhe sin féin, nó is obair chríochnaithe iad na Seanmóirí seo, agus cuma an tseanchleachtais ar an scríbhneoireacht. Is iomaí saineolaí a deir gur féidir go raibh an tSean-Slaivis Eaglasta á saothrú sa Pholainn féin sular tháinig scoilt idir an Róimh agus an Biosáintiam, agus gurbh iad na Biosáintigh a chuir an chéad síol le traidisiún liteartha na Polainnise. Ní féidir aon fhianaise dhíreach a fháil leis an hipitéis seo a fhíorú, áfach. Is fíor go bhfuil tionchar an traidisiúin Bhiosáintigh le haithint, cuir i gcás, ar an iomann clúiteach úd "Bogurodzica dziewica" ("Máthair Dé, an Mhaighdean"). Is é an t-iomann seo an téacs líriciúil is sine atá ar fáil sa Pholainnis, agus é, mar a chreidtear, cumtha sa tríú haois déag, siúd is nach bhfuil cóipeanna scríofa ar fáil ach ón gcúigiú haois déag anuas.
Níor scríobhadh an Pholainnis riamh ach leis na litreacha Laidineacha, díreach cosúil le teangacha Iarthar na hEorpa. Níor cuireadh na litreacha Coireallacha i bhfeidhm uirthi riamh ach le habairtíní den Pholainnis a mhúineadh do dhaoine a n-úsáideann a dteanga dhúchais féin an aibítir Choirilleach, ar nós na Rúisise. Bhí sé deacair, áfach, na litreacha Laidineacha a chur in oiriúint don Pholainnis, agus chuir an fhadhb seo ar feadh i bhfad isteach ar fhorbairt na litríochta sa teanga. B'é Jakub Parkoszowic, thiar sa chúigiú haois déag, a rinne an chéad iarracht le ceartlitriú na Polainnise a chaighdeánú, ach níor leigheas sé an fhadhb ná geall leis.
Sa 16ú haois, áfach, chuaigh an Pholainnis go mór chun cinn mar theanga chultúrtha. San am sin, bhí an Pholainn ina mórchumhacht Eorpach, agus an teanga á saothrú is á labhairt ag na huaisle san Úcráin, sa Bhílearúis agus sa Liotuáin féin, ós rud é go raibh na tíortha seo ina gcúigí Polannacha nó faoi thionchar polaitiúil na Polainne. In aithris ar an tSeicis agus ar an nGearmáinis, thosaigh na Polannaigh ag cur caoi ar an teanga le go mbeadh sí inúsáidte sa litríocht. Cosúil leis an nGearmáinis, a caighdeánaíodh faoin am céanna, níl norm na Polainnise liteartha bunaithe ar aon chanúint ar leith, ach ar an trí phríomhchanúint is mó araon: an Mhór-Pholainnis (a labhraítear timpeall ar Poznań in iarthar na tíre), an Mhion-Pholainnis (a labhraítear thart ar Chracó in oirdheisceart na tíre) agus an Mhasóivis (a bhaineann leis an gcúige in aice le Vársá). Tháinig an litríocht shaolta chun cinn, scríbhneoirí ar nós Marcin Bielski, Łukasz Górnicki, Jan Kochanowski, Stanisław Orzechowski agus Mikołaj Rej.
Siúd is gur tuigeadh tábhacht na teanga caighdeánaithe, níor féachadh le focail iasachta a choinneáil amuigh. A mhalairt ar fad, tháinig téarmaí isteach ón Laidin, ón nGearmáinis, ón bhFraincis, ón Iodáilis agus ón tSeicis. Sa seachtú haois déag, fágadh na srianta ar lár ar fad, agus d'fheicfeá abairtí iomlána Laidine dingthe isteach i measc na Polainnise. Is léir gurbh iad na daoine uaisle ba mhó a rachadh i mbun pinn ag an am, agus gur theastaigh uathu a n-ardoideachas a thaispeáint dá chéile. Ní raibh gach duine sásta leis an macarónachas seo, nó bhí scríbhneoirí ann a fuair locht air, agus iad den tuairim go mbeadh stíl ní b'fhearr de dhíth lena ceart a thabhairt don Pholainnis mar theanga scríofa.
Sa seachtú haois déag a tháinig deireadh leis an macarónachas seo. Thosaigh an Eaglais ag cur béime ar úsáid na Polainnise in áit na Laidine. Ó bhí cúrsaí na scolaíochta fágtha faoin Eaglais Chaitliceach, bhí an-tionchar ag an athrú seo ar theanga na scoileanna agus, fiú, ar an téarmaíocht. Tosaíodh ag forbairt téarmaí Polainnise, agus tháinig cumainn eolaíochta agus oideachais ar an bhfód leis an bPolainnis léannta a shaothrú. Maidir leis an litríocht ealaíonta, thosaigh sí ag déanamh aithris ar chaint na ndaoine agus ar sheanscéalta an bhéaloidis. Mar sin, tháinig gontacht agus tráthúlacht chainte i leaba an Laidineachais. Ba chuid den Rómánsachas an fhorbairt seo, agus an troid in aghaidh thíorántacht na Rúise ag tabhairt breosla don litríocht Rómánsach. B'iad Adam Mickiewicz agus Juliusz Słowacki filí móra an Rómánsachais sa Pholainn.
Nuair a bhain an Pholainn amach an neamhspleáchas i ndeireadh an Chéad Chogadh Domhanda, baineadh na srianta deireanacha d'fhorbairt na Polainnise mar theanga chultúrtha. Tháinig sraith fhada scríbhneoirí bunúla nua-aimseartha ar an bhfód: Witold Gombrowicz, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Sergiusz Piasecki, Bruno Schulz, Józef Mackiewicz, Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz, Tadeusz Borowski, Stanisław Lem, Ryszard Kapuściński, Paweł Huelle... Bhain ceathrar scríbhneoirí Polannacha Duais Nobel na Litríochta amach freisin: Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz agus Wisława Szymborska.
An Polainnis taobh amuigh don Polainn.
Seachas na 37.4 milliún cainteoirí dúchasach Polainnis sa Polainn tá an teanga le cloiseant in áiteanna éagsúla ar fud an domhan.
An Astráil.
I 2001 bhí Polainnis an máthairtheanga do 53,387 duine san Astráil.
Ceanada.
I 2011 bhí Polainnis an máthairtheanga do 191,645 duine i gCeanada, shíos ó 211,175 duine i 2006.
Poblacht na hÉireann.
Is é Polainnis an teanga iasachta is comónta i bPoblacht na hÉireann agus í an máthairtheanga do 113,488 duine(2.5% do daonra Poblacht na hÉireann) i bPoblacht na hÉireann.
Oileán Fharó.
I 2014 bhí Polainnis an céad theanga do 40 duine in Oileán Fharó.
An Fhrainc.
Is í Polainnis an máthairtheanga do timpeall ar 190,000 duine sa Fhrainc(2000).
An Íoslann.
I 2014 bhí thart ar 10,000 Polannach i gcónaí san Íoslann.
An Ríocht Aontaithe.
De réir daonáireamh Sasana agus an bhreatan beag 2011 bhí Polainnis an príomtheanga do thart ar 546,000 duine i Shasana agus sa bhreatain beag. I 2010 bhí Polainnis an príomtheanga do 17,731 duine i Tuaisceart Éireann. I 2011 bhí Polainnis an príomtheanga do 54,186 (1.06%) duine in Albain.
An Rúis.
Is í Polainnis an máthairtheanga do 94,000 duine sa Rúis.
S.A.M..
I 2010 bhí Polainnis an máthairtheanga do 604,234 duine i S.A.M. de réir an American community survey.
Poblacht na Seice.
Is teanga aitheanta mionlach í an Polainnis i bPoblacht na Seice
An Úcráin.
I 1993 bhí Polainnis an máthairtheanga do 1,140,000 duine san Úcráin.
Sampla.
"Każdy język podlega ciągłym zmianom, z których niektóre w końcu się przyjmują głęboko w języku, inne zaś mają ograniczony wpływ na język lub też odchodzą zupełnie w zapomnienie. Również we współczesnej polszczyźnie zachodzi wiele zmian, zarówno gramatycznych jak i leksykalnych. Nie można z góry powiedzieć że jedne zmiany są dobre a inne złe - o tym które zwyciężą zdecydują dzisiejsi i przyszli użytkownicy języka polskiego."
"Bíonn gach teanga ag athrú gan stad gan staonadh. Téann cuid de na hathruithe go smior sa teanga. Cuid eile, níl ach tionchar teoranta acu uirthi, agus cuid eile fós á ligean i ndearmad go hiomlán. Is iomaí athrú is féidir a aithint ar Pholainnis an lae inniu freisin, idir ghramadach agus stór focal. Ní féidir a rá roimh ré cé acu atá athrú áirithe ag dul chun leasa don teanga nó ag déanamh dochair di. Is iad cainteoirí na teanga inniu agus amárach a shocróidh, cé acu a mhairfidh a leithéid sa teanga nó nach mairfidh."


Ollscoil Ghlaschú.
Is í Ollscoil Ghlaschú (nó "Oilthigh Glaschu" i nGaeilge na hAlban) an ollscoil is mó i nGlaschú féin agus an dara ollscoil is mó in Albain ar fad, i ndiaidh Ollscoil Dhún Éideann.
Bunaíodh Ollscoil Ghlaschú sa bhliain 1451 faoi Rí Séamus II agus an Easpag Uilleam Turnbull, le cead ó Phápa Nioclás II.
Níl ach ollscoil amháin in Albain níos aosta, sé sin Cill Rímhinn, agus níl ach dhá cheann eile níos sine sa Bhreatain Mhór, siad sin Ollscoil Oxford agus Ollscoil Cambridge i Sasana.


Tommaso Buscetta.
Coirpeoir ab ea Tommaso Buscetta (13 Iúil, 1928 - 4 Aibreán, 2000) a bhí ina bhall den Mhaifia, go dtí gur bhuail aithreachas é, agus é sásta iompú ina ollbhrathadóir nó "pentito". Bhí sé ar an gcéad ollbhrathadóir a bhain leas as scéim chosanta na bhfinnéithe san Iodáil.
Saolaíodh Buscetta do lánúin bhocht i bPalermo a raibh seachtar duine déag de chlann acu roimhesean. Ba é dríodar an chrúiscín é. Ní nach ionadh, chuaigh sé le coirpeoireacht le héalú ó bhochtanas a mhuintire. Mhionnaigh sé móidí an Mhaifia nuair a bhí sé ocht mbliana déag d'aois. Ansin, bhíodh sé ag dúnmharú daoine thar cionn an Mhaifia.
Sa bhliain 1968, gearradh pionós ar Bhuscetta as ucht dúnmharú dúbailte agus é féin as láthair, nó ceadaíonn dlíthe na hIodáile a leithéid de bhreithiúnas máinneachtan. Cibé scéal é, b'éigean do Bhuscetta idir an Iodáil agus na Stáit Aontaithe a sheachaint ina dhiaidh sin. Shocraigh sé síos sa Bhrasaíl, áit a ndeachaigh sé le gnó na ndrugaí. Sa bhliain 1972, fuair údaráis na háite amach faoi, agus d'eiseachaid siad go dtí an Iodáil é. A thúisce is a tháinig sé abhaile, caitheadh i dtóin an phríosúin é leis an bpionós as an dúnmharú dúbailte a chur de. Sa bhliain 1980, agus cead aige tamall a chaitheamh taobh amuigh den phríosún, d'éalaigh sé arís go dtí an Bhrasaíl, nó bhí cogadh á chur ag lucht an Mhaifia ar a chéile, agus cuid mhaith de chomhghuaillithe Bhuscetta féin le bás a fháil a fhad is a mhairfeadh an fhaicseanaíocht seo.
Sa bhliain 1982, ruaigeadh Buscetta go dtí an Iodáil arís. Bhí sé i ndeireadh na péice, agus bhain sé triail as lámh a chur ina bhás féin sa phríosún. Nuair a chuaigh an iarracht de, shocraigh sé suas a intinn: d'admhaigh sé leis féin an col a bhí glactha aige leis an Maifia, go háirithe i ndiaidh an chogaidh inmheánaigh ar chuir Salvatore "Toto" Riina tús leis. Chuaigh sé ag labhairt le Giovanni Falcone agus é ag roinnt a chuid eolais ar chúrsaí Mhafia leis an mbreitheamh seo.
An fhianaise a thug Buscetta uaidh, chuidigh sí go mór mór leis na céadta de choirpeoirí a chur i bpríosún i lár na n-ochtóidí san Iodáil chomh maith leis na Stáit Aontaithe, Gaetano Badalamenti ina measc siúd. San Iodáil féin, chabhraigh sé go flaithiúil leis an mbeirt bhreithiúna cáiliúla úd Falcone agus Paolo Borsellino. B'eisean a bhí ina phríomhfhinné ag na trialacha "Maxi" san Iodáil a chuir trí chéad go leith de choirpeoirí sa phríosún.
Ar ndóigh, d'íoc a mhuintir a dheachú seo, nó nuair nach raibh an Maifia in ann an fear féin a mharú, himriodh díoltas ar aon duine a raibh gaol sách dlúth aige leis an bhfealltóir. Dúnmharaíodh ceathrar déag de dhaoine ar an t-aon chúis amháin gur daoine muinteartha de chuid Bhuscetta a bhí iontu.
In éiric na cabhrach seo, díolmhaíodh Buscetta féin ó phionós a chuid coireanna, agus ceadaíodh dó, mar chuid de scéim chosanta na bhfinnéithe, dul go dtí na Stáit Aontaithe, ainm bréige a ghlacadh air agus a raibh fágtha dá shaol a chaitheamh thall ansin. Deirtear freisin go ndeachaigh sé faoi lansa an mháinlia phlaistigh, lena cheannaithe a chur as aithne d'aon dúnmharfóir a bheadh ag féachaint le díoltas na brathadóireachta a imirt ar Bhuscetta. Bhí sé sásta dul faoi agallamh ó am go ham, ar acht nach dtaispeánfaí a aghaidh nua ar an bpictiúr. Bhí sé go minic ag gaisciúlacht faoina chuid éachtaí mar fhear mór ban, agus d'inis sé gur cuireadh a bhallraíocht sa Mhaifia ar fionraí, tráth, mar phionós as adhaltranas a rinne sé.
Ba dual do Bhuscetta peaca na baoise, mar sin, ach is é an bharúil a bhí ag na breithiúna is na póilíní de gur fear múinte a bhí ann agus bua na hintleachta aige. Ó am go ham, bhíodh Buscetta ag teacht salach air féin ina chuid scéalaíochta. Mar sin, d'fhéadfadh sé a rá, lá, nach raibh lámh ar bith aige i ngnó na ndrugaí, agus lá eile, nach raibh oiread is aon duine sa Mhaifia nach raibh taithí aige ar dhíoltóireacht na ndrugaí. Bhí cúiseanna intuigthe leis an gcineál seo braiteoireachta, áfach. Sna hochtóidí, mar shampla, dhiúltaigh sé a dhath a rá i dtaobh chaidreamh polaiteoirí áirithe, cosúil le Giulio Andreotti agus Salvo Lima, leis an Maifia. Sna nóchaidí, áfach, d'admhaigh sé go raibh a leithéid de chaidreamh ann, agus is é an míniú a thug sé ná go raibh na polaiteoirí áirithe sin i seilbh na cumhachta i gcónaí sna hochtóidí, agus eagla air go bhféadfaidís dúnmharfóir a chur ar a lorg, beag beann ar an tslándáil a sholáthair scéim chosanta na bhfinnéithe dó.
Shíothlaigh Buscetta go síochánta in áit éigin nach eol dúinn sna Stáit Aontaithe, sa bhliain 2000. Bhí sé aon bhliain déag thar thrí scór d'aois. Níor éirigh leis an Maifia fáil amach faoin áit a raibh cónaí air.
Buscetta, Tommaso
Buscetta, Tommaso


4 Meán Fómhair.
Is é an 4 Meán Fómhair an 247ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 248ú lá i mbliain bhisigh. Tá 118 lá fágtha sa bhliain.


7 Meán Fómhair.
Is é an 7 Meán Fómhair an 250ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 251ú lá i mbliain bhisigh. Tá 115 lá fágtha sa bhliain.


11 Meán Fómhair.
Is é an 11 Meán Fómhair an 254ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 255ú lá i mbliain bhisigh. Tá 111 lá fágtha sa bhliain.


13 Meán Fómhair.
Is é an 13 Meán Fómhair an 256ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 257ú lá i mbliain bhisigh. Tá 109 lá fágtha sa bhliain.


27 Meán Fómhair.
Is é an 27 Meán Fómhair an 270ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 271ú lá i mbliain bhisigh. Tá 95 lá fágtha sa bhliain.
Daoine a fuair bás ar an lá seo.
(r.11 September 1917),


28 Meán Fómhair.
Is é an 28 Meán Fómhair an 271ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 272ú lá i mbliain bhisigh. Tá 94 lá fágtha sa bhliain.


30 Meán Fómhair.
Is é an 30 Meán Fómhair an 273ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 274ú lá i mbliain bhisigh. Tá 92 lá fágtha sa bhliain.


Salvatore Riina.
Duine de na boic mhóra i Mafia sa tSicil is ea Salvatore Riina, nó "Totò". Saolaíodh ar an 16ú lá de Mhí na Samhna é, sa bhliain 1930. An té nach bhfuil i gcomhchlos dó, tugann sé "U Curtu" ("an fear beag", "an stumpa", i gcanúint na Sicile) air freisin. Nuair a bhí "Totò" amuigh ag coirpeoireacht i gcónaí, mharaigh sé dhá scór de dhaoine, agus creidtear gur chuir sé na dúnmharfóirí i ndiaidh na gcéadta eile. Sna hochtóidí agus i dtús na nóchaidí, chuir Riina agus a "theaghlach" coiriúil, muintir Corleonesi, cogadh ar na teaghlaigh choiriúla eile agus ar lucht an dlí araon, agus b'é an feachtas seo a rinne a chabhóg, nó d'iompaigh sé na sluaite móra in aghaidh Mhafia sa tSicil féin. Sa deireadh thiar thall, fuair Riina agus cuid mhór coirpeoirí eile iad féin i dtóin an phríosúin.
A Bhealach i dTreo na Cumhachta.
D'fhás Riina anuas i gCorleone agus chuaigh sé le muintir Corleonesi, "teaghlach" áitiúil Mhafia. Sa bhliain 1949, agus é ina stócach ocht mbliana déag, d'éirigh idir é agus fear eile le linn comhrá, agus mharaigh Riina a chéile diospóireachta le hurchar gunna. Gabhadh é ansin, agus gearradh príosúnacht sé bliana air in éiric na dúnorgaine seo.
Sna caogaidí, ní raibh teaghlach Corleonesi róthábhachtach i saol coiriúil na Sicile. Bhí "mafiosi" na gcúigí eile. muintir Palermo ach go háirithe, den bharúil nach raibh iontu ach scológa bochta agus staicíní aiféise. Tháinig malairt phoirt acu, áfach, nuair a mharaigh Luciano Liggio, "mafioso" óg uaillmhianach, seantaoiseach na gCorleonesi, Michele Navarra, sa bhliain 1958. B'é Liggio a d'éirigh ina cheann urra nó ina "chapofamiglia" ar na Corleonesi anois, agus b'iad Bernardo Provenzano agus Totò Riina a bhí ag tacú leis nuair a chrom Liggio ar an gcath brúidiúil i gcoinne na ndrong eile le cur le cumhacht an teaghlaigh s'aige ar fud na Sicile.
I dtús na seascaidí, b'éigean don triúr seo dul ar a seachnadh ó lámh an dlí, agus barántas amuigh ar gach aon fhear acu. Daoradh Riina chun príosúnacht fadsaoil as dúnmharú sa bhliain 1963, ach, mar a cheadaíonn dlí na hIodáile, ní raibh ann ach breith mháinneachtana, is é sin, breith "in absentia", nó ní raibh sé féin láithreach sa chúirt. Chaith Riina an chéad tríocha bliain eile ar a theitheadh.
Sa bhliain 1974, rug na póilíní ar Luciano Liggio, agus gearradh príosún saoil air in éiric na ndúnmharuithe a bhí déanta aige. Fág is go raibh cumhacht éigin i gcúrsaí na gCorleonesi sa phríosún féin dó, b'é Riina a fágadh ina "chapo" cheal Liggio. I ndeireadh na seachtóidí, bhí an tSicil iompaithe ina lárionad tábhachtach drugdhíoltóireachta agus smuigleála, agus lámh mhór ag Riina sa ghnó seo. Bhí an t-airgead ag tonnadh isteach go tiubh téirimeach, buíochas le chomh héadálach is a bhí an héaróin, agus theastaigh ó Riina smacht a fháil ar ghnó na ndrugaí. Mar sin, chinn sé ar chogadh a chur ar na "teaghlaigh" eile faoin héaróin.
I ndeireadh na seachtóidí, maraíodh cuid mhaith státseirbhísigh, breithiúna, ionchúisitheoirí agus "Carabinieri" (póilíní airm) ar orduithe ó Riina. Chuir an feachtas seo lagmhisneach ar an Stát, agus Riina in ann na dronga eile a mhilleánú as na coireanna seo. Choinnigh sé a impireacht choiriúil cuíosach slán, agus na teaghlaigh eile thíos leis na gabhálacha a rinne na póilíní. Is amhlaidh nach raibh cinn urra na dteaghlach eile ag seachaint na poiblíochta. Ba mhinic a chonacthas ag cóisirí eisiacha iad ag déanamh séischomhrá leis na maithe is na móruaisle. Mar sin, má maraíodh duine de na maithe is na móruaisle seo, bhí aithne ag na póilíní ar an "gcara Críost" áitiúil, agus ní raibh moill orthu teacht ar a lorg ná é a chúisiú faoin drochghníomh a bhí déanta ag lucht leanúna Totò Riina. Maidir le Riina agus a chuid comrádaithe-sean, bhí siadsan ar a n-éalú ón dlí cibé scéal é, agus ní raibh sé furasta iad a ghabháil, fiú dá mbeadh na póilíní i ndrochamhras fúthu.
An Cogadh faoi Mhafia i dTús na nOchtóidí.
Thar aon duine eile, bhí lucht leanúna Riina ag iompairc le Stefano Bontade, Salvatore Inzerillo, agus Gaetano Badalamenti. a bhí ina dtaoisigh ar theaghlaigh thábhachtacha i saol coiriúil na Sicile. Ar an 23ú lá de Mhí Aibreáin, 1981, loisceadh sailbhe meaisínghunna ar Bhontade, agus sula raibh mí imithe, criathraíodh Inzerillo ar an dóigh chéanna. Gan dabht gan déidearbhadh, bhí an chinniúint chéanna á hullmhú do Bhadalamenti, ach d'éirigh leis éalú ón tSicil in am. Básaíodh daoine muinteartha de chuid an triúir seo freisin. Nuair a mhionnaigh mac Inzerillo, agus é díreach ag teacht in inmhe fir san am seo, go mbainfeadh sé sásamh a athara as na murdaróirí, ní raibh cúl ar bith ar Riina an buachaill a mharú freisin.
Chuaigh an ródach is an t-éirleach thar fóir is thar cheasaí ina dhiaidh sin, nó bhí sé chomh dona is gur maraíodh dháréag duine de "mhafiosi" ar aon lá amháin, is é sin, ar an tríochadú lá de Mhí na Samhna 1982, i bPalermo. Na coirpeoirí a tharraing fuath Riina orthu féin, ní raibh siad slán ná sábháilte i Meiriceá féin, nó dúnmharaíodh deartháir le hInzerillo thall ansin, i New Jersey, i ndiaidh dó a éalú a dhéanamh thar sáile.
Cé go raibh Riina ag cur cogaidh ar na "mafiosi" eile, ní hionann sin is a rá go raibh sé éirithe as na státseirbhísigh a mharú. B'é dúnmharú Carlo Alberto Dalla Chiesa an choir ba mhó den chineál seo, ag an am. Ginearál de chuid na gCarabinieri a bhí ann, mar Dalla Chiesa, agus é tar éis an-cháil a tharraingt air féin ag cur catha ar na sceimhlitheoirí radacacha clé, na Briogáidí Dearga. Chreidtí go coitianta gurbh eisean an fear le Mafia a chloí, má bhí an obair sin indéanta ar aon nós. Ar aon tríú lá de Mhí Mheán Fómhair, 1982, mharaigh murdaróir eadarnaí Dalla Chiesa, a bhean chéile agus duine de na gardaí cosanta a bhí acu. Creidtear gurbh é Pino Greco, "An Bhróg", a rinne an obair, chomh maith le roinnt mhaith coireanna eile den chineál seo. Bhí Greco ina mhurdaróir muiníneach ag Riina, agus dóigh ar leith aige ar AK-47. Sin é an cineál arm ba mhinicí a d'úsáideadh sé ina chuid oibre.
Creidtear go bhfuair míle duine bás agus go ndeachaigh ceal in dhá chéad eile le linn an chogaidh a chuir Riina ar na teaghlaigh eile de choirpigh i dtús na n-ochtóidí. Bhí rabharta seo an anbháis as an ngnáth i saol na Sicile féin. Is é an scéal is mó uafáis ná "seomra an bháis" a bhí á reachtáil ag Filippo Marchese, duine de lucht leanúna Riina. Árasán i bPalermo a bhí ann, agus na daoine á gcéasadh istigh ansin le go dtabharfaidís faisnéis uathu faoi phleananna na dteaghlach eile. Nuair a chinn Marchese nach raibh úsáid ar bith fágtha san íobartach, ba nós leis é a thachtadh lena lámha féin agus an corpán a scrios le haigéad láidir. Ansin, thugadh a chuid cúntóirí leo a raibh fanta den chorpán as an árasán.
Ba mhinic a d'imir Riina feillbheart ar na coirpeoirí eile le linn an chogaidh seo. Ba nós leis comhghuaillíocht a shocrú le "mafioso" éigin eile a mharódh sé ar an toirt nuair a chinnfeadh sé nach raibh buntáiste le glacadh air a thuilleadh. Mar sin, d'ordaigh sé do Pino Greco an céasadóir Filippo Marchese a mharú sa bhliain 1982. Trí bliana ina dhaidh sin, scaoil sé féin Greco, ó bhí sé den tuairim go raibh an murdaróir ag éirí ró-uaillmhianach.
Thosaigh an feall ag filleadh ar an bhfealltóir sa deireadh, áfach. Sa bhliain 1982, d'iompaigh Tommaso Buscetta, ball de cheann de na teaghlaigh a bhí ag géilleadh an fhóid do Riina, d'iompaigh sé ina phentito, ina ollbhrathadóir. Bhí Buscetta tar éis formhór mór a chuid cairde agus gaolta a chailleadh agus an dóigh a raibh lucht leanúna Riina ag déanamh sléachta rompu. Mar sin, chinn sé nach raibh sé in ann a dhíoltas a imirt ar Riina ach a chuid faisnéise a roinnt leis na húdaráis.
An Dóigh ar Gabhadh é.
Bhí na breithiúna Paolo Borsellino agus Giovanni Falcone ag cruthú go maith agus iad ag cur troda ar Mhafia, rud a thabhaigh síorbhagairt an anbháis dóibh. Ba dóigh leo, fosta, go raibh na huachtaráin agus, fiú, a gcuid comhbhreithiúna ag cur isteach ar an obair a bhí idir lámhaibh acu. Is dócha go raibh Mafia in ann a thionchar a imirt ar chuid de na daoine seo.
Ar an 23ú lá de Mhí na Bealtaine, 1992, phléasc buama faoi bhun an ghluaisteáin a bhí Falcone a mharcaíocht, taobh amuigh de Phalermo. Fuair an breitheamh, a bhean chéile, agus a gcuid gardaí cosanta bás sa phléasc. Cupla seachtain ina dhiaidh sin, maraíodh Borsellino agus cúigear garda cosanta ar an mbealach céanna, a bheag nó a mhór. B'é Riina a d'ordaigh na hainghníomhartha seo. Chuir an dá dhúnmharú sochaí na hIodáile ar mire le fearg, agus na daoine ag milleánú an rialtais nach raibh in ann, dar leo, a gceart den tslándáil a chinntiú do laochra na troda in aghaidh Mhafia. Sa deireadh thiar thall, ní raibh de rogha ag an rialtas ach locadh ginearálta a chóiriú leis na "mafiosi" a chaitheamh i dtóin phríosúin.
Ar an 15ú lá d'Eanáir 1993, fuair na Carabinieri leid ó bhrathadóir a chuir ar lorg Riina iad. Bhí gluaisteán Riina díreach ag fanacht leis an solas uaine, nuair a nocht na póilíní armtha gach taobh de leis an mafioso mór a ghabháil. An bunfhear cnagaosta a fuair na póilíní istigh sa ghluaisteán, dúirt sé nach raibh ann ach cuntasóir bocht, agus sin é an chosúlach a bhí air. Mar sin féin, b'eisean Salvatore "Totò" Riina ina steillebheatha gan aon agó. Nuair a fuair lucht a leanúna amach gurbh é a ghiománach gluaisteáin, Balduccio di Maggio, a sceith air, chrom siad ar a ndíoltas a agairt ar mhuintir di Maggio. Lámhach dúnmharfóirí Mhafia athair an ghiománaigh, chomh maith le beirt dearthárach leis.
Riina, Salvatore


Maintis chrábhaidh.
Is feithid den clann mantidea (Ord Mantodea) í Maintis chrábhaidh ("Mantis religiosa").


6 Deireadh Fómhair.
Is é an 6 Deireadh Fómhair an 279ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 280ú lá i mbliain bhisigh. Tá 86 lá fágtha sa bhliain.


12 Deireadh Fómhair.
Is é an 12 Deireadh Fómhair an 285ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 286ú lá i mbliain bhisigh. Tá 80 lá fágtha sa bhliain.


17 Deireadh Fómhair.
Is é an 17 Deireadh Fómhair an 290ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 291ú lá i mbliain bhisigh. Tá 75 lá fágtha sa bhliain.


18 Deireadh Fómhair.
Is é an 18 Deireadh Fómhair an 291ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 292ú lá i mbliain bhisigh. Tá 74 lá fágtha sa bhliain.


29 Deireadh Fómhair.
Is é an 29 Deireadh Fómhair an 302ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 303ú lá i mbliain bhisigh. Tá 63 lá fágtha sa bhliain.


7 Samhain.
__NOTOC__
Is é an 7 Samhain an 311ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 312ú lá i mbliain bhisigh. Tá 54 lá fágtha sa bhliain.


15 Samhain.
Is é an 15 Samhain an 319ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 320ú lá i mbliain bhisigh. Tá 46 lá fágtha sa bhliain.


16 Samhain.
Is é an 16 Samhain an 320ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 321ú lá i mbliain bhisigh. Tá 45 lá fágtha sa bhliain.


20 Samhain.
Is é an 20 Samhain an 324ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 325ú lá i mbliain bhisigh. Tá 41 lá fágtha sa bhliain.


28 Samhain.
Is é an 28 Samhain an 332ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 333ú lá i mbliain bhisigh. Tá 33 lá fágtha sa bhliain.


Loch Cuan.
Scrabo Tower, os cionn Baile Nua hArda
Loch Cuan thart fá 15 ciliméadar ó Bhéal Feirste, agus leathann sé ó Bhaile Nua na hArda ar feadh 30 ciliméadar go dtí Muir Éireann ag Port an Pheire, baile beag gleoite ag béal Loch Cuan, os comhair Bhaile Loch Cuan. Os cionn Phort an Pheire, tá túr leathan cruinn ar bharr cnoic, agus radharc atá ar fheabhas as. Tá roinnt mhaith túr mar seo fud fad Aird Uladh.
Meastar go bhfuil 68 oileán ar fad ar an loch. Droimníní báite atá iontu. Síltear go bhfuil an loch seo ar cheann de na háiteanna is áille in Éirinn. Is féidir leat Túr Scrabo, atá ar chnoc ag barr an locha, a fheiceáil. Tá imeall an locha faoi chúram an Iontaobhais Náisiúnta. Déanann sé riaradh ar 24 oileán freisin, agus is féidir le duine ar bith cuairt a thabhairt orthu. Eagraíonn maoir de chuid an Iontabhais cuid mhór siúlóidí agus turas thart fá Loch Cuan ón earrach go dtí an fómhar. Tugann na maoir eolas faoi shaol nádúrtha an locha le linn na dturas.
Bealach uisce an-tábhachtach ab ea Loch Cuan sa tséanam. Tháinig achan saghas inimircigh agus creachadóra agus coilínigh an treo. Bhí taistealaithe ansin ceithre mhíle bliain ó shin. Tháinig Críostaithe sa chúigiú haois, Naomh Pádraig ina measc. Thóg seisean eaglais bheag bhídeach ag Sabhall, gar don loch.
Deirtear gur bhunaigh Naomh Mochaoi an mhainistir darbh ainm Naondroim sa chúigiú haois, agus é faoi thionchar Naomh Pádraig. Bhí rath ar an mhainistir, agus tá na hiarsmaí ann go fóill. Tá sé ar oileán atá ainmnithe as Mochaoi agus tá cabhsa ann anois go dtí an mórthír.
Ansin tháinig na Lochlannaigh, agus b'fhéidir gur iadsan a dhóigh oifigeach de chuid na mainistreach sin chun báis ina theach ag Naondroim. Tharla sé sin sa bhliain 976, de réir na nAnnála. Ba iad na Lochlannaigh a thug an t-ainm Strangford ar an loch - strang fjord atá i gceist, a chiallaíonn gaoth agus sruthanna láidre ann.
Tháinig na Normannaigh ina dhiaidh sin, ansin dream cumhachtach coilíneach eile ag tús an 17ú haois. Fuair siadsan greim láidir ar an áit, agus tá cuid dá sloinnte ag teaghlaigh áitiúla go fóill.


2 Eanáir.
Is é an 2 Eanáir an dara lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 363 lá fágtha sa bhliain nó 364 i mbliain bhisigh.


16 Eanáir.
Is é an 16 Eanáir an 16ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 349 lá fágtha sa bhliain nó 350 i mbliain bhisigh.


28 Eanáir.
Is é an 28 Eanáir an 28ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 337 lá fágtha sa bhliain nó 338 i mbliain bhisigh.


2 Nollaig.
Is é an 2 Nollaig an 336ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 337ú lá i mbliain bhisigh. Tá 29 lá fágtha sa bhliain.


7 Nollaig.
Is é an 7 Nollaig an 341ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 342ú lá i mbliain bhisigh. Tá 24 lá fágtha sa bhliain.


9 Nollaig.
Is é an 9 Nollaig an 343ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 344ú lá i mbliain bhisigh. Tá 22 lá fágtha sa bhliain.


13 Nollaig.
Is é an 13 Nollaig an 347ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 348ú lá i mbliain bhisigh. Tá 18 lá fágtha sa bhliain.


18 Nollaig.
Is é an 18 Nollaig an 352ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 353ú lá i mbliain bhisigh. Tá 13 lá fágtha sa bhliain.


20 Nollaig.
Is é an 20 Nollaig an 354ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 355ú lá i mbliain bhisigh. Tá 11 lá fágtha sa bhliain.


30 Nollaig.
Is é an 30 Nollaig an 364ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 35ú lá i mbliain bhisigh. Tá aon lá fágtha sa bhliain.


31 Nollaig.
Is é an 31 Nollaig an 365ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 366ú lá i mbliain bhisigh. Seo an lá deireanach den bhliain. Tugtar lá cinn bliana ar an lá seo.


Mozilla Firefox.
Is brabhsálaí idirlín saor trasardáin grafach é Mozilla Firefox atá forbartha leis an Mozilla Foundation saorálaí.
Bhí 17.76% do daoine taifeada ag úsáid Firefox de réir suirbhé Aibreán 2008, Ciallaíonn sé sin go úsáidtear Firefox ag timpeall 70 milliún daoine. Is é Firefox an dara brabhsálaí sa domhain tar éis Internet Explorer.
Gnéithe.
Gnéithe atá le fáil ó Firefox ná brabhsáil thábáilte, seiceálaí litrithe ilteangach, Bainisteoir íoslódáil, leabharmharc beo,
Freisin is féidir le daoine saincheap a déanamh ar Firefox le breiseáin agus téamaí. Tá thart ar 2000 forlíontán le fáil ag


8 Feabhra.
Is é an 8 Feabhra an 39ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra. Tá 326 lá fágtha sa bhliain nó 327 lá i mbliain bhisigh.


16 Feabhra.
Is é an 16 Feabhra an 47ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 318 lá fágtha sa bhliain nó 319 lá i mbliain bhisigh.


19 Feabhra.
Is é an 19 Feabhra an 50ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra. Tá 315 lá fágtha sa bhliain nó 316 lá i mbliain bhisigh.


Emil Abderhalden.
Ba bhithcheimiceoir conspóideach an Eilvéiseach é Emil Abderhalden (9 Márta, 1877 - 5 Lúnasa, 1950). Rugadh é in Oberuzwill sa Chanton Naomh Gallen.
Rinne Emil Abderhalden stáidear ar an Leigheas in Ollscoil Basel and agus bhain sé a chéim mar dhochtúir amach i 1902. Ina dhiaidh sin chuaigh sé chun staidéar i saotharlann Emil Fischer agus d'oibrigh sé in Ollscoil Berlin. I 1911 bhog sé go dtí Ollscoil Halle, áit a theagaisc sé an fhiseolaíocht sa scoil leighis.
Le linn an Chéad Chogadh Domhanda, bhunaigh sé ospidéal do pháistí a bhí ag folúint de bharr easpa bia. D'aistraigh sé paistí ón Ghearmáin chuig na hÉilvíse. Ina dhiaidh seo uilig ath-thosaigh sé taighde i gCeimic na Fiseolaíochta agus thosaigh sé ag staidéar Meitibileacht agus Biacheimic.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, d'fhill sé ar an Eilvéis, áit ar ghlac sé post in Ollscoil Zurich.
Fuair an Emil Abderhalden bás i Zurich agus é in aois a 73.
Abderhalden, Emil
Abderhalden, Emil


Ollscoil Basel.
Is í Ollscoil Basel an Ollscoil is sine san Eilvéis. Bunaíodh í sa bhliain 1459.
Nasic sheachtracha.
Basel


20 Márta.
Is é an 20 Márta an 79ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 80ú lá i mbliain bhisigh. Tá 286 lá fágtha sa bhliain.


25 Márta.
Is é an 25 Márta an 84ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 85ú lá i mbliain bhisigh. Tá 281 lá fágtha sa bhliain.


Ollscoil Humboldt Bheirlín.
Is í an Ollscoil Humboldt Bherlín (Gearmáinis: "Humboldt-Universität zu Berlin") an ollscoil is sine i mBeirlín. Bunaíodh í ag leasaitheoir oideachais agus teangeolaí ón Prúis, Wilhelm von Humbolt, sa bhliain 1810 leis an teidil Ollscoil Bheirlín ("Universität zu Berlin") uirthi. Ó 1828 ar aghaidh tugadh Ollscoil Friedrich-Wilhelm uirthi ("Friedrich-Wilhelms-Universität"), agus tar éis sin bhí clú uirthi mar Universität unter den Linden (“ollscoil faoi na teilí”). Sa bhliain 1949, athraíodh an t-ainm athuair go Humboldt-Universität le hurraim don bhunaitheoir.


28 Márta.
Is é an 28 Márta an 87ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 88ú lá i mbliain bhisigh. Tá 278 lá fágtha sa bhliain.


5 Aibreán.
Is é an 5 Aibreán an 95ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 96ú lá i mbliain bhisigh. Tá 270 lá fágtha sa bhliain.


10 Aibreán.
Is é an 10 Aibreán an 100ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 101ú lá i mbliain bhisigh. Tá 265 lá fágtha sa bhliain.


1999.
Is gnáthbhliain ag tosú ar an Aoine é an bhliain 1999 (MCMXCIX).


1996.
Ba bliain bhisigh an bhliain 1996


Liosta dúl de réir ainm.
Liosta dúl ceimiceach is ea é seo a chuirtear in órd aibítreach agus a chódaítear le dath ar leith do gach saghas dúile. In éineacht le hainm na dúile, tugtar an siombal cheimiceach, an t-uimhir adamhach, an meáchan adamhach nó an t-iseatóp is chobhsaí, agus uimhreacha an ghrúpa agus an pheiriaid ar an dtábla peiriadach.


12 Aibreán.
Is é an 12 Aibreán an 102ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 103ú lá i mbliain bhisigh. Tá 263 lá fágtha sa bhliain.


18 Aibreán.
Is é an 18 Aibreán an 108ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 109ú lá i mbliain bhisigh. Tá 257 lá fágtha sa bhliain.


21 Aibreán.
Is é an 21 Aibreán an 111ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 112ú lá i mbliain bhisigh. Tá 254 lá fágtha sa bhliain.


29 Aibreán.
Is é an 29 Aibreán an 119ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 120ú lá i mbliain bhisigh. Tá 246 lá fágtha sa bhliain.


17 Meitheamh.
Is é an 17 Meitheamh an 168ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 169ú lá i mbliain bhisigh. Tá 197 lá fágtha sa bhliain.


23 Meitheamh.
Is é an 23 Meitheamh an 174ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 175ú lá i mbliain bhisigh. Tá 191 lá fágtha sa bhliain.


29 Meitheamh.
Is é an 29 Meitheamh an 180ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 181ú lá i mbliain bhisigh. Tá 185 lá fágtha sa bhliain.


16 Iúil.
Is é an 16 Iúil an 197ú lá den bhliain de réir an fhéilire Ghréagóra nó an 198ú lá i mbliain bhisigh. Tá 168 lá fágtha sa bhliain.


17 Iúil.
Is é an 17 Iúil an 198ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 199ú lá i mbliain bhisigh. Tá 167 lá fágtha sa bhliain.


30 Iúil.
Is é an 30 Iúil an 211ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 212ú lá i mbliain bhisigh. Tá 154 lá fágtha sa bhliain.


5 Lúnasa.
Is é an 5 Lúnasa an 217ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 218ú lá i mbliain bhisigh. Tá 148 lá fágtha sa bhliain.


7 Lúnasa.
Is é an 7 Lúnasa an 219ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 220ú lá i mbliain bhisigh. Tá 146 lá fágtha sa bhliain.


10 Lúnasa.
Is é an 10 Lúnasa an 222ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra, nó an 223ú lá i mbliain bhisigh. Tá 143 lá fágtha sa bhliain.


11 Lúnasa.
Is é an 11 Lúnasa an 223ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 224ú lá i mbliain bhisigh. Tá 142 lá fágtha sa bhliain.


24 Lúnasa.
Is é an 24 Lúnasa an 236ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 237ú lá i mbliain bhisigh. Tá 129 lá fágtha sa bhliain.


26 Lúnasa.
Is é an 26 Lúnasa an 238ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 239ú lá i mbliain bhisigh. Tá 127 lá fágtha sa bhliain.


31 Lúnasa.
Is é an 31 Lúnasa an 243ú lá den bhliain de réir fhéilire Ghréagóra nó an 244ú lá i mbliain bhisigh. Tá 122 lá fágtha sa bhliain.


1995.
Eachtraí.
Uaigh duine a mharaigh na fórsaí Seirbeacha i gceantar Srebenica.


Bairdne.
Shíolraigh na baird nó na filí ó na draoithe de réir Iúl Caesar. Ba iad na filí an aicme is airde den Aos Dána.


Draoi.
Draoi, in íomhá ó Shasana.
Ba iad na draoithe sagairt an chreidimh Cheiltigh roimh theacht na Críostaíochta.
Oideachas.
B'fhir léannta iad na draoithe. B’oiliúint fhada dheacair í oiliúint an draoi de ghnáth, oiliúint a mhairfeadh suas le 20 bliain. Ní raibh iomrá ar bith ar léamh nó ar scríobh agus dá bhrí sin ba ó bhéal a chuir na draoithe a gcuid eolais ó ghlúin go glúin. Bhíodh ar an draoi gach eolas agus scéalta na ndaoine a chur de ghlanmheabhair.
Ról.
Bhíodh ról tábhachtach ag na draoithe i sochaí na gCeilteach. Ba mhúinteoirí iad agus eolas acu ar na dlíthe. Bhí ról acu i gcúrsaí cogaíochta. Dúradh go raibh draíocht ag na draoithe. Ba mhinic a thugadar comhairle don taoiseach agus ba mhinic fosta a shocraíodar aighneas idir daoine.
Bhíodh sé de dhualgas ar an draoi féilire na bliana, a léirigh na laethanta ámharacha agus na laethanta mí-ámharacha, a chur le chéile. Eisean a bhíodh ag ofráil íobairtí do na déithe agus ag eagrú na bhféilte. Mar shampla d’eagraíodh sé féile na Samhna nuair a d’ofráiltí íobairtí don dia Daghdha agus d’eagraíodh sé féile Lúnasa in onóir an dé Lugh.
Deir Leabhar Gabhála na hÉireann linn gur ar Lá Bealtaine a tháinig Tuatha Dé Danann i dtír agus insíonn téacs ón naoú haois dúinn go gcuireadh na draoithe tréada amach chun féaraigh ar an lá sin idir dhá thine chnámh.


1980.
B'é 1980 bliain bhisigh ag tosú Dé Mháirt.
Eachtraí.
a> "Alexander L. Kielland" (ar dheis). Fuair 123 oibrí artola bás nuair a thit sé ar a chéile ar 27ú Márta, 1980.


An Rómáin.
Is tír í an Rómáin (Rómáinis: "România") atá suite ar chósta na Mara Duibhe, agus í ag críochantaíocht leis an Bhulgáir, an Ucráin, an Mholdóiv, an tSeirbia agus an Ungáir. Is ball de ECAT í an Rómáin, agus tá sí ina ball den Aontas Eorpach ón 1 Eanáir, 2007. Is é Klaus Iohannis an
Tagairtí.
R


Risorgimento.
Is é is brí leis an bhfocal sin Risorgimento ná "aiséirí", go bunúsach, ach is gnách an focal a úsáid le tagairt do na cogaí a cuireadh sa naoú haois déag leis an Iodáil a aontú in aon stát amháin.
An Réamhstair agus Réabhlóid na Fraince.
San ochtú haois déag féin, bhí iarrachtaí ar siúl leis an Iodáil a aontú. Bhí na mórchumhachtaí ag glacadh a mbuntáiste féin ar na stáitíní agus na mionphrionsachtaí i limistéar na hIodáile, agus muintir na leathinise ag éirí tuirseach de seo.
I mblianta Réabhlóid na Fraince, tháinig Seacaibínigh Iodálacha le chéile i mbaiclíní tírghráúla faoi thionchar na poblachta nua taobh thiar den teorainn. In áiteanna cosúil le Torino, Palermo, agus Napoli, b'iad na grúpaí beaga seo ba thúisce a d'éiligh go mbunófaí poblacht aontaithe ar fud na hIodáile. D'éirigh siad amach in aghaidh na n-údarás uair i ndiaidh uaire sa dara leath de nóchaidí na hochtú haoise déag, ach má d'éirigh, is beag toradh a bhí ar an gceannairceoireacht seo.
Le linn na gcogaí a bhí prionsaí coimeádacha na hEorpa a chur ar Fhrainc na réabhlóide, thit an tóin as seanchóras na mionstáitíní san Iodáil. I ndiaidh an ghabháltais a rinne Napoleon Bonaparte, fágadh iomlán na tíre faoi chois na bhFrancach. Nuair a gaireadh Impire na bhFrancach de Napoleon, cuireadh athruithe bunúsacha i bhfeidhm ar struchtúr polaitiúil agus réigiúnda na hIodáile. Idir na blianta 1796 agus 1802, cuireadh bun le poblachtaí éagsúla agus le ríocht nua, Etruria. Sa bhliain 1805, forógraíodh Ríocht na hIodáile faoi rítheaghlach Bonaparte, sa bhliain 1806 a bunaíodh Ríocht Napoli. An chuid den Iodáil nár bhain leis na turgnaimh pholaitiúla seo, cuireadh leis an bhFrainc mar nascghabháltas í. Ansin, chuaigh Code Napoléon, reachtaíocht phoblachtánach Napoleon, in úsáid san Iodáil, agus rinneadh spior spear de sheanstruchtúir shóisialta na tíre. Bhí na státseirbhísigh Fhrancacha sách brúidiúil agus iad ag cur na ndlíthe seo i bhfeidhm, agus chothaigh a mursantacht míshástacht i measc na ndaoine, ach mar sin féin, b'iad sin a chuir síol na Poblachta ag fás in ithir na hIodáile. Nó theastaigh ó na Francaigh an feodachas a chur ar ceal, agus sin é an rud a chuir siad i gcrích le lámh láidir. B'é ba toradh dó sin gur tháinig an aicme bhuirgéiseach chun tosaigh, agus liobrálachas, daonlathachas agus náisiúnachas ag dul i bhfairsinge ina measc.
An Athghairm agus an Fhrithbheartaíocht.
Nuair a fuair mórchumhachtaí na hEorpa - an Rúis, an Phrúis, an Ostair agus Sasana - an ceann is fearr ar Napoleon, chruinnigh a gcuid ionadaithe i Vín le cuma nua a chur ar mhapa na hEorpa. Is é an t-oideas a bhí acu ar phraiseach na hIodáile ná ríthe dlisteanacha a chur i mbun na gcúrsaí arís eile. Fuair rítheaghlach Bourbon ón Spáinn Ríocht an Dá Shicil, is é sin, oileán na Sicile agus an chuid dheisceartach de Leathinis na nAipíníní. Ghlac muintir Hapsburg forlámhas ar stáitíní Thuaisceart na hIodáile, agus fágadh an tSairdín ag rítheaghlach Savoia. B'é an Pápa a shealbhaigh an chuid lárnach den Leathinis mar Stáit Phápacha.
I ndiaidh na Comhdhála, thosaigh ré na hathghairme ar fud na hIodáile. Bhí leasuithe sóisialta Napoleon á gcur ar ceal, agus an seanfheodachas á thabhairt isteach arís. Bhí ról tábhachtach san fhrithghníomh seo ag an bPrionsa Metternich san Ostair, nó b'eisean ailtire an pholasaí seo, agus ríthe is uaisle na hEorpa ag tabhairt cluaise dó go breá sásta. B'iad lucht an ghnó is na trádála - na buirgéisigh - an aicme ba mhó dul chun cinn san am, agus iad as pabhar míshásta leis an bhfrithghníomhacht. Bhí an chuid ab fhadcheannaí de na huaisle féin ag fáil lochta ar pholasaithe Metternich, agus iad den tuairim nach bhféadfaí roth na staire a chur á chasadh sa treo contrártha.
Ón mbliain 1820 i leith, thosaigh muintir na hIodáile ag dul chun cearmansaíochta ar lucht a rialtais. D'éirigh liobrálaigh agus buirgéisigh amach i gcoinne na ríthe is na ruirí i Ríocht an Dá Shicil (1820-21), i bPiemonte (1821), agus i lár na hIodáile (Modena agus Romagna 1831). B'iad na clocha ba mhó ar a bpaidrín ná an bunreacht, aontú an náisiúin, agus an phairlimint a dhéanfadh ionadaíocht cheart don phobal. Níor géilleadh do na héilimh ar aon nós, ar ndóigh: cuireadh na reibiliúnaigh faoi smacht le lámh láidir na saighdiúirí Ostaracha, nó b'é polasaí Metternich cabhrú leis na stáitíní Iodálacha chun a gcuid daonlathach a chloí, má bhí gá leis. B'é an rúnchumann úd Carbonari - is é sin, Na Gualadóirí - a d'eagraigh na ceannaircí seo. Bhí an rúnchumann seo an-chosúil le Bráithreachas na Poblachta (IRB).
Giuseppe Mazzini (1805-1872), "anam na hIodáile". Fealsamh, scríbhneoir agus polaiteoir a bhí ann a réitigh an ród don Risorgimento.
Sa bhliain 1831, bhunaigh smaointeoir agus idé-eolaí an náisiúnachais Iodálaigh, Giuseppe Mazzini, cumann na hIodáile Óige, nó Giovine Italia, i bPáras, agus é ag scaipeadh iris an chumainn seo sna stáitíní Iodálacha i ndiúnas ar an dlí. Fíor-phoblachtánach Iodálach a bhí ann, mar Mazzini, nó d'áitigh sé go gcaithfeadh an chosmhuintir éirí amach in aghaidh na ríthe is na n-uasal le poblacht dhaonlathach a ghairm den Iodáil aontaithe.
Má b'é Mazzini príomhidé-eolaí na réabhlóide náisiúnaí san Iodáil, b'é Giuseppe Garibaldi an príomhlaoch cogúil. Sa bhliain 1833, tháinig Mazzini agus Garibaldi le chéile, agus go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh siad ag saighdeadh chun ceannairce anseo agus ansiúd, agus d'éirigh leo tacaíocht na ndaoine a fháil. hÉiríodh amach i gcoinne lucht an tseanrialtais i bPiemonte (1833-34), i mBologna (1843), i gcúige Calabria (1844) agus i Rimini (1845). Ní raibh toradh díreach ar aon cheann de na hiarrachtaí seo, nó cloíodh iad go sciobtha, ach ar a laghad, spreag siad na tírghráthóirí ó gach cearn den tír teacht le chéile agus a bplé a dhéanamh ar cén cineál stáit a bheadh de dhíth ort nuair a d'aontófaí an Iodáil sa deireadh. Bhí Mazzini ar duine de na daoine ba radacaí acu, agus é ag éileamh poblachta. Bhí an fealsamh Vincenzo Gioberti inbharúla go bhféadfaí na stáitíní go léir a aontú ina gcomhphobal bunreachtúil agus an Pápa i gceannas orthu. Bhí daoine eile ann fós agus iad barúlach gur chóir tacú le hiarrachtaí Ríocht na Sairdíne na stáitíní Iodálacha eile a shealbhú.
Sa bhliain 1846, thosaigh an Pápa Pius IX ag cur leasuithe liobrálacha i bhfeidhm ar na Stáit Phápacha. Bhunaigh sé Comhairle Stáit agus chuir sé gairm shlógtha ar Ghardaí Sibhialta. Thug sé freisin pardún ginearálta do na cimí polaitiúla, agus mhol sé do na stáitíní Iodálacha na custaim a chur ar ceal eatarthu féin.
An Réabhlóid sna blianta 1848/9 agus Cogadh na Sairdíne.
Agus an Pápa ag cur leasuithe i bhfeidhm ar shaol a ríochta féin, ní raibh an dara suí sa bhuaile ag na ríochtaí Iodálacha eile ach an réamhshampla a leanúint. Thosaigh na liobrálaigh ag éileamh tuilleadh saoirse i ngach stáitín, go háirithe faoi thionchar na hirise tábhachtaí "Il Risorgimento", a bhí á heisiúint i gcathair Torino. B'as an iris seo a hainmníodh an tréimhse ar fad ar annálacha na staire. Bhí dearcadh measctha, idir liobrálach agus choimeádach, ag an iris. Bhí Il Risorgimento ag éileamh go dtiocfadh cúigí na hIodáile le chéile faoi bhratach Ríocht na Sairdíne agus Piemonte, ach níor theastaigh ó lucht a eagraíochta go ngairfí poblacht den Iodáil aontaithe ar aon nós. B'é an Cúnta Camillo Benso di Cavour a bhunaigh Il Risorgimento. Sna blianta 1852-59 agus 1860-61, bhí Cavour ina Phríomh-Aire ar Ríocht na Sairdíne agus Piemonte, agus nuair a haontaíodh an tír, bhí sé ar an chéad Phríomh-Aire ar Ríocht úrbhunaithe na hIodáile.
Bhí cuid de na ríthe is na prionsaí san Iodáil sásta géilleadh do na héilimh seo, go háirithe Séarlas Ailbhe (Carlo Alberto), rí na Sairdíne agus Piemonte, nó d'achtaigh sé bunreacht réasúnta liobrálach dá ríocht féin, agus mar sin, d'éirigh leis tacaíocht na bhfórsaí náisiúnaíocha a thiomsú dó féin. Nuair a haontaíodh an Iodáil, bunaíodh a bunreacht ar an gceann a bhí reachtaithe ag Séarlas Ailbhe, agus d'fhan an chéad bhunreacht sin i bhfeidhm go dtí an bhliain 1946. Tháinig bunreacht Shéarlais Ailbhe i bhfeidhm ar an tríú lá de Mhí na Márta 1848, sa bhliain chéanna agus a bhí an Eoraip ar fad ar coipeadh le ceannairceoireacht agus le trioblóidí réabhlóideacha. Bhí sé tuigthe go hiomlán ag an rí seo cá raibh triall na gcúrsaí, agus é den tuairim gurbh fhearr cearta polaitiúla a bhronnadh ar an gcosmhuintir faoi chroí mór maith ná dul sa seans go n-éireodh ina chogadh cathartha idir an rí agus muintir a thíre.
Rinne bunreacht Shéarlais Ailbhe monarcacht liobrálach, bhunreachtúil de Ríocht na Sairdíne agus Piemonte, agus an ríocht seo i dtús cadhnaíochta i gcúrsaí an náisiúnachais agus na leasuithe sóisialta feasta, i gcomparáid leis an gcuid eile den Iodáil.
Fuair cuid mhaith de na ríochtaí Iodáileacha tolgadh na réabhlóide sa bhliain 1848. Thosaigh na trioblóidí thiar sa tSicil, nuair a d'éirigh muintir an oileáin sin amach i Mí Eanáir, agus ansin, d'fhairsingigh na himeachtaí seo go dtí an mhórthír, go háirithe na cathracha úd Milano, Padova, agus Brescia. I Mí na Márta, d'fhorógair muintir Milano agus an Chúige Lombardaigh neamhspleáchas ar an Ostair, a bhí ag rialú na cathrach ag an am, agus iad ag iarraidh coimirce ar Ríocht na Sairdíne agus Piemonte. Go gairid ina dhiaidh sin, d'fhorógair Daniele Manin Poblacht neamhspleách Venezia.
Bhí Séarlas Ailbhe sásta teacht chun tarrthála ar na cairde nua seo a bhí aige, agus chuaigh sé ag cur cogaidh ar an Ostair. Ansin, glacadh le Séarlas Ailbhe mar cheannasaí an Risorgimento. Bhí an cogadh ag éirí le díormaí seo an Risorgimento ar dtús, ach ina dhiaidh sin, mhaidhm an cath orthu ag Custozza in aice le Verona ar an gcúigiú lá fichead de Mhí Iúil, ó chruthaigh an Marascal Ostarach Johann Wenzel Radetzky róchliste acu. Nuair a bhí an sos cogaidh i bhfeidhm, socraíodh go gcoinneodh an Ostair Milano agus na críocha Lombardacha. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh muintir Toscana amach in aghaidh an phrionsa Ostaraigh a bhí ag rialú an chúige, i Mí Feabhra 1849. Ansin, chuaigh na Sairdínigh chun cogaidh arís, lena sásamh a bhaint as an Ostair. Níor éirigh leo an turas seo, áfach, ach oiread leis an chéad uair. Nó briseadh an cath orthu arís, ar an tríú lá fichead de Mhí na Márta, ag Novara i bPiemonte. D'éirigh an rí Séarlas Ailbhe as ar an lá céanna, agus tháinig a mhac, Vittorio Emanuele, i gcomharbas air. Bhí Vittorio Emanuele a hAon sásta conradh síochána a shíniú leis an Ostair, ar an séú lá de Mhí Lúnasa 1849. Ina dhiaidh sin, níor stop a dhath eile na hOstaraigh ó Phoblacht Venezia a chloí, rud a rinne siad roimh dheireadh na míosa. Mar sin, bhí deireadh curtha le gluaiseacht an Risorgimento i dTuaisceart na hIodáile an iarraidh seo.
Faoin am céanna, bhí imeachtaí réabhlóideacha ar siúl i nDeisceart na hIodáile chomh maith, go háirithe i Napoli agus sa Róimh, agus nuair a d'éalaigh an Pápa ó na trioblóidí go Gaeta, rinne príomhidé-eolaí an náisiúnachais Iodálaigh, Giuseppe Mazzini, poblacht a ghairm de na Stáit Phápacha ar an naoú lá de Mhí Feabhra 1849. In aithris ar an tsean-Róimh, hainmníodh triúr fear, nó na triúraithe, i gceannas ar Phoblacht seo na Róimhe, agus Mazzini ar duine acu. I dtús Mhí Iúil, áfach, d'fhorghabh díormaí Francacha an "phoblacht", agus b'éigean do Mazzini éalú leis go Londain. Sa bhliain 1850, d'fhill an Pápa go dtí an Róimh le rialtas anlathach póilíneachta a chur ar bun, beag beann ar na leasuithe sóisialta a bhí idir lámhaibh aige roimh na trioblóidí réabhlóideacha.
Athchruthú Ghluaiseacht an Aontais agus Forógairt Ríocht na hIodáile: 1849-1861.
Anois, b'i gcathair Torino i bPiemonte a tháinig fórsaí an Risorgimento le chéile thar aon áit eile. Faoi dhiansúil an Chúnta Cavour, chuir gluaiseacht aontaithe na hIodáile craiceann di, agus straitéis nua ag teacht i réim.
I ndiaidh na dtrioblóidí réabhlóideacha sna blianta 1848-1849, tuigeadh do lucht an Risorgimento nach raibh an Iodáil in ann neamhspleáchas ná aontas a bhaint amach gan dul i muinín comhghuaillithe ón iasacht. Chuaigh Cavour bealach na taidhleoireachta, agus é ag iarraidh maolú ar cibé buaireamh a bhí ar na maithe agus na móruaisle faoin "réabhlóideachas" a bhain leis an Risorgimento. B'é an cineál teachtaireacht a bhí aige, ná, go bhféadfadh an Iodáil teacht le chéile faoi stiúir an choimeádachais, chomh maith. Bhí na gluaiseachtaí daonlathacha tuirseach traochta, ar fud na hEorpa, i ndiaidh na bliana 1848, cibé scéal é.
Sa bhliain 1858, shínigh Cavour conradh rúnda - Conradh Plombières - le Napoleon a Trí. Is é an rud a shocraigh siad ná go gcabhródh an Fhrainc leis an tSairdín/Piemonte in éadan na hOstaire. I Mí na Bealtaine den bhliain seo, phléasc cogadh den chineál oiriúnach amach idir an tSairdín/Piemonte agus an Ostair. Dealraíonn sé gurbh iad scéimeanna cliste Cavour ba bhunsiocair leis an gcogadh, ach b'iad na hOstaraigh ba túisce a chuaigh chun cogaidh go hoscailte, agus b'orthusan a fágadh an milleán. I ndiaidh dhá mhí cogaíochta, ghnóthaigh na Francaigh is na Sairdínigh an cath ag Solferino, agus bhí an Ostair cloíte. Mar sin féin, ní bhfuair na Sairdínigh an oiread de bharr a bhfuadair agus a shíl siad. Nó fuair Napoleon a Trí é féin faoi bhrú na mórchumhachtaí gan ligean do na hIodálaigh a dtír a aontú, agus shocraigh sé síocháin leis na hOstaraigh beag beann ar na Sairdínigh. Ní raibh tacaíocht pholaitiúil na Fraince ar fáil do na Sairdínigh, dá réir sin, agus iad ag plé comha agus coinníollacha na síochána leis na hOstaraigh. Fuair siad Milano agus an cúige Lombardach ceart go leor, ach má fuair, níor thug an Ostair Venezia uaithi.
Cé go raibh na mórchumhachtaí meáite ar aontú na hIodáile a stopadh, ní raibh ag éirí leo i ndiaidh an iomláin. Roimh dheireadh an chogaidh féin, d'éirigh muintir Modena, Parma agus Toscana amach in éadan na ndiúc Hapsburgach a bhí á rialú thar cionn na hOstaire. I gcúige Romagna, a bhain leis na Stáit Phápacha, cuireadh ruaigeadh ar ionadaí an Phápa ar an dóigh chéanna.
I Mí na Márta, ghéill Ríocht na Sairdíne agus Piemonte cúige Savoia agus cathair Nice don Fhrainc in éiric na cabhrach le linn an chogaidh, mar a bhí socraithe i gConradh Plombières. Faoi choimirce Napoleon a Trí, heagraíodh reifrinn sna cúigí i dtuaisceart na hIodáile a bhí á rialú ag an Ostair i gcónaí, agus b'é toil an phobail, de réir na reifreann seo, gur theastaigh uathu dul le Ríocht na Sairdíne agus Piemonte agus slán a fhágáil ag an Ostair.
Ní raibh Giuseppe Garibaldi sásta, áfach, leis an dóigh ar tugadh Savoia agus Nice don Fhrainc. Go dtí sin, bhí sé ag comhoibriú le Cavour ar chúiseanna praiticiúla, cé gur poblachtánach a bhí ann. Anois, áfach, chinn Garibaldi ar an Iodáil a aontú le lámh láidir, beag beann ar an gcoimeádach monarcach sin.
Ar an aonú lá déag den Bhealtaine, 1860, chuaigh Garibaldi agus a chuid óglach i dtír sa tSicil. Ar dtús, bhí tacaíocht Cavour aige leis an eachtra a bhí idir lámhaibh aige. Míle seachtar fear agus trí scór a bhí aige leis, agus is gnách "feachtas na míle" a thabhairt ar an ngabháltas a rinne sé ar an oileán. Ghair Garibaldi deachtóir de féin agus shealbhaigh sé an tSicil ar fad, agus ansin, chuaigh sé chun cogaidh in aghaidh rítheaghlach Bourbon a bhí ag rialú Ríocht an Dá Shicil. Ar an seachtú lá de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 1860, d'fhorghabh díormaí Garibaldi cathair Napoli, príomhchathair Ríocht an Dá Shicil, agus ruaigeadh curtha acu ar Phroinsias a Dó, rí deireanach na ríochta sin.
Chuir an t-eachtra seo buaireamh ar Cavour, nó má bhí Garibaldi ag gníomhú chomh neamhspleách, chomh ceanndána sin, ba léir nach raibh aontú na hIodáile ag dul ar aghaidh faoi cheannas ná faoi chomandracht na Sairdíne/Piemonte a thuilleadh. Chuaigh Cavour i ndáil chomhairle le Napoleon a Trí agus shocraigh sé leis go mbeadh cead ag na díormaí Sairdíneacha cúigí Umbria agus Marche a sciobadh ó lámh an Phápa, sula dtiocfadh Garibaldi a fhad sin. Roimh dheireadh Mhí Mheán Fómhair, 1860, bhí saighdiúirí na Sairdíne/Piemonte istigh, agus nuair a bhí arm an Phápa cloíte acu, chuaigh siad ar aghaidh, go dtí gur tháinig siad i dteagmháil le harm Garibaldi. I Mí na Samhna 1860, tháinig arm na Sairdíne, agus é faoi cheannas pearsanta an Rí Vittorio Emanuele féin, in araicis Garibaldi. D'éirigh Garibaldi as an deachtóireacht, nó níor theastaigh uaidh cath a chur ar an Rí, go háirithe nuair a thaispeáin reifreann sa tSicil go raibh na Siciligh sásta glacadh le forlámhas na Sairdíne/Piemonte ar an oileán.
Ar an seachtú lá déag de Mhí na Márta, 1861, forógraíodh Ríocht na hIodáile i gcathair Torino. B'é Vittorio Emanuele a Rí, agus fuair Cavour cumhachtaí an Phríomh-Aire, ach má fuair, ní raibh ach trí míosa saoil fágtha aige i mbun na hoifige seo. Bhí Torino, príomhchathair na Sairdíne/Piemonte, ina príomhchathair shealadach ar an Iodáil ar fad go dtí an bhliain 1864, nuair a bronnadh an chéimíocht seo ar Firenze, príomhchathair Toscana.
Siúd is go raibh an réabhlóideachas ina chuidiú mór leis an Iodáil a aontú, tháinig an aontacht i bhfeidhm faoi bhratach na monarcachta bunreachtúla. B'é bunreacht Ríocht na Sairdíne agus Piemonte ón mbliain 1848 a leathadh ar an Iodáil ar fad, agus b'í an ríocht sin a d'fhorghabh an chuid eile den Iodáil, go bunúsach. Ó bhí praghas ar an vóta, ní raibh ach 1.9 % de mhuintir na hIodáile - an uasalaicme liobrálach-choimeádach - i dteideal vóta a chaitheamh sna toghcháin. Ina dhiaidh sin, fairsingíodh an ceart vótála, ach d'fhan sé teorannaithe do mhionlach na ndaoine. Nuair a chuaigh Marco Minghetti agus Luigi Carlo Farini chun tosaigh le pleananna chun rialtas dúchais a bhaint amach do réigiúin na hIodáile, theip orthu go huile is go hiomlán. An fear a tháinig i gcomharbas ar Cavour mar Phríomh-Aire, mar atá, Bettino Ricasali, ní raibh suim dá laghad aige sa réigiúnachas. An córas riaracháin a chuir sé ar bun, bhí sé ag tógáil patrúin leis an bhFrainc, rud a d'fhág na cúigí ar fíorbheagán cumhachta dá gcuid féin.
Fuair an Iodáil athaontaithe seo aitheantas dioplómatúil ón bhFrainc, ón bPrúis agus ón mBreatain Mhór. Ní raibh an Ostair ná an Pápa sásta toiliú leis an stát nua, áfach, agus iad buartha go raibh na hIodálaigh ag santú tailte dá gcuid. Bhí an Ostair i seilbh Veneto, cúige oirthearach na hIodáile, agus maidir leis an bPápa, bhí sé tar éis an chuid ba mhó de na Stáit Eaglasta a chailleadh: ní raibh aige, go bunúsach, ach cúige Lazio (Latium), a bhuí leis na díormaí Francacha a bhí ar garastún sa chúige.
An Dlaíóg Mhullaigh á Cur ar an Risorgimento agus Aontacht na hIodáile go dtí 1870.
Le súil is go n-éireodh léi Veneto a sciobadh ón Ostair, shocraigh an Iodáil conradh comhghuaillíochta leis an bPrúis ar an ochtú lá de Mhí Aibreáin, 1866, agus an caidreamh go díreach ag dul i dtreo an chogaidh idir an Phrúis agus an Ostair. Nuair a d'éirigh ina chath idir an dá stát sin, ar an gceathrú lá déag de Mhí an Mheithimh sa bhliain chéanna, chuaigh an Iodáil chun cogaidh chomh maith. B'iad na hOstaraigh a bhris an cath ar na hIodálaigh ag Custoza (ar an gceathrú lá fichead de Mhí an Mheithimh, 1866) agus ag Lissa (cath mara Lissa, ar an bhfichiú lá de Mhí Iúil), ach níorbh aon chuidiú é in aghaidh na Prúise. Ag Königgrätz (inniu, Hrádec Králové sa tSeic), ar an tríú lá de Mhí Iúil, ghnóthaigh na Prúsaigh an cath ba tábhachtaí, agus fuair na hIodálaigh a gcuid de chreach an chogaidh, beag beann ar chomh dona is a d'éirigh a gcuid den chogadh féin. Nuair a socraíodh an tsíocháin i Vín i dtús Mhí Dheireadh Fómhair, d'fhág an Ostair cúige Veneto ag an Iodáil. Mar sin féin, choinnigh an Ostair críocha áirithe in aice leis an teorainn nua a raibh an Iodáilis á labhairt iontu. B'é tuairim na nIodálach gur leo féin na críocha seo ó cheart, agus thugaidís "Italia irredenta", nó "an Iodáil neamhshlánaithe", orthu (is ionann "-redenta" san fhocal seo agus "redempted" an Bhéarla). Níor tháinig an Iodáil i seilbh na h"irredenta" seo roimh an Chéad Chogadh Domhanda.
Bhí na Stáit Phápacha ina gcnámh spairne chomh maith, nó bhí an Pápa Pius a Naoi go tréan in éadan an éilimh a bhí na náisiúnaithe Iodálacha a dhéanamh ar a chuid tailte. Ní raibh na náisiúnaithe sásta, áfach, éirí as an éileamh seo, nó bhí siad géarbharúlach gurbh í an Róimh an phríomhchathair ba dual don Iodáil. Sa bhliain 1867, d'fhill Giuseppe Garibaldi ar shaol polaitiúil na hIodáile, agus mar ba dual don tseansaighdiúir, d'fhruiligh sé slua mór d'óglaigh leis na Stáit Phápacha a ionsaí. Ar an tríú lá de Mhí na Samhna, chloígh na Francaigh agus díormaí an Phápa féin araon é agus a chuid díormaí. Mar sin féin, bhí an tuiscint ag teacht ag lucht rialtais na Fraince nach bhféadfaidís an Pápa a chosaint ar an rud dosheachanta a thuilleadh. Nuair a d'éirigh ina cogadh idir an Fhrainc agus an Phrúis sa bhliain 1870, chúlaigh na trúpaí Francacha as na Stáit Phápacha, ó bhí siad de dhíobháil in áit eile. Tháinig na díormaí Iodálacha isteach chomh túisce is a fuair siad na Francaigh imithe rompu. Ar an bhfíchiú lá de Mhí Mheán Fómhair, 1870, chonaic an Pápa an chéad saighdiúir Iodálach ag siúl sráideanna na Róimhe, agus nuair a fuair muintir na dtailte Pápacha cead a mbarúil féin a chur in iúl sa reifreann, chaith tromlach mór acu a gcuid vótaí ar son na hIodáile. Ar an séú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, d'eisigh an Rí acht faoi aontú na Stát Pápach leis an gcuid eile den tír. Bhí an Risorgimento críochnaithe anois, a bheag nó a mhór.
Sa bhliain 1871, hathraíodh príomhchathair na hIodáile ó Firenze go dtí an Róimh. Bhí an chuid ba mhó de na stáit eachtrannacha sásta a gcuid ambasáidí a aistriú ansin chomh maith, ar lorg orgáin stáit na hIodáile. B'ionann seo agus a admháil go raibh deireadh curtha leis na Stáit Phápacha.
Forbairtí Eile: Torthaí an Risorgimento, Conspóid na hEaglaise, An Tuaisceart agus an Deisceart in Achrann le Chéile.
I ndiaidh aontú na hIodáile féin, d'fhan an Pápa ina chónaí ar an Vatacáin. Choinnigh sé freisin an ceantar úd "Laterano" sa Róimh agus a áras samhraidh, Castel Gandolfo. Ní raibh na Pápaí sásta, ar dtús, leis an socrú seo. Thugadh Pius a Naoi "cime na Vatacáine" air féin, agus d'eascoiteannaigh sé na daoine a raibh lámh acu sa ghabháltas ar na Stáit Phápacha. Mar sin féin, níor éirigh leis na Stáit Phápacha a chur ar bun arís, ach rinne sé an-dochar don stát Iodálach agus an dóigh ar chuir sé ding idir é agus cuid mhór de na géillsinigh.
Maidir le críocha na hIodáilise i monarcacht dhúbailte na hOstaire is na hUngáire, cosúil le Trentino, Dalmazia agus Istria, níor ghabh an Iodáil iad ach i ndeireadh an Chéad Chogadh Domhanda.
Inniu féin, níl sé éasca réigiúin na hIodáile a thoilleadh in aon stát le chéile. Bíonn conspóid agus cointinne ann i gcónaí idir an Tuaisceart tionsclaithe agus an Deisceart dealbh dearóil, rud is féidir a aithint ar chomh maith agus a bhíonn na toghcháin ag éirí le "Lega Nord", páirtí tuathghríosaitheach an Tuaiscirt agus é ag éileamh neamhspleáchais ar an Deisceart do Thuaisceart na hIodáile. Is é an port atá á cheol ag Umberto Bossi, cathaoirleach an pháirtí, ná nach bhfuil sa Deisceart ach ualach, ós rud é go bhfuil Mafia chomh láidir sa Deisceart, agus cánacha an Tuaiscirt á n-íoc le lobhadh agus breabadóireacht an Deiscirt a mhaoiniú.


1978.
Bliain chomónta ea ba 1978, agus ba ea Dé Domhnaigh an chéad lá den bhliain.


1969.
Eachtraí.
Gan dáta cruinn - Cuireadh an córas ARPANET i bhféidhm, réamhtheachtaí an Idirlín.


1965.
Gnáthbhliain ab ea an bhliain 1965. (MCMLXV)
Eachtraí.
D'ionsaigh póilíní na daoine a bhí ag iarraidh máirseáil ó Selma go dtí Chaipealtóil Alabama i Montgomery.


Haemaifilia.
Is neamhord fola í an haemaifilia.
Haemaifilia A.
Neamhord téachta fola is ea "Haemaifilia A". Is sóchán i ngéin Fhachtóir VIII, as a dtiocfaidh easnamh i leith Fachtóir VIII í an chúis léi. Dá réir sin, bíonn máchail ar feadh an tsaoil i meicníocht téachta na fola i.e. má bhíonn an duine gortaithe glacann sé níos mó ama stop de bheith ag cur fola. Is í Haemaifilia A an cineál haemaifilia is coitianta i measc an phobail.
Tá an fachtóir oidhreachta 'Fachtóir VIII' cúlaitheach agus x-nasctha (gnéasnasctha), ach is annamh a tharlaíonn haemaifilia. Bíonn fadhbanna níos minice i bhfir, do dhuine amháin as gach 5,000 go gach 10,000 fear.


Kurt Cobain.
Cumadóir agus ceoltóir Meiriceánach a bhí i Kurt Donald Cobain (20 Feabhra, 1967 - timp. 5 Aibreán, 1994), agus é ina príomhamhránaí agus giotáraí leis an racbhanna Nirvana. Nuair a thosaigh an grúpa ag baint an-cháil amach ag tús na 1990idí, b'é Cobain a bhí sa spotsolas mar chumadóir agus ceannaire an bhanna. Mar thoradh, féachtar air mar laoch mór do ghlúin óg nua, glúin a bhí tuirseach leis an saghas rac-cheoil éadomhain a bhí gnáthúil ag an am. Leis an albam Nevermind, bhris grúinse amach as Seattle, agus hathraíodh domhain an rac-cheoil go tobann. Sa lá atá inniu, labhraítear fós faoin tionscal ceoil "réamh-Nirvana" agus "iar-Nirvana".
Sna laethanta seo, bhí Nirvana ar an ngrúpa ba mhó ar domhan, agus ba cheart do Chobain a bheith sách sásta leis féin. Os a choinne sin, caitheadh isteach sa phríomhshruth go tobann é leis a cháil nua, agus ní raibh sé ar a chompord leis riamh. Fear umhal agus ciúin a bhí ann, ach bhí an-bhrú curtha air thar oíche le clú nach raibh á lorg aige riamh. Thosaigh daoine sna meáin ag tabhairt "urlabhraí na glúine" air, ach dhiúltaigh Cobain an smaoineamh seo go borb. Bhí trom-imní air chomh maith i gcónaí, mar cheap sé go raibh sé ag braith na n-idéalaí punc-raic a bhí aige agus a ghrúpa, nuair a thosaigh siad ag fás agus ag éirí ró-rathúil. Agus ó thaobh a shaol pearsanta de, bhíodh sé i gcónaí ag streachailt le fadhbanna éagsúla, gruaim agus mí-úsáid drugaí na cinn ba mheasa dóibh.
Luathshaol.
Rugadh agus tógadh Kurt Donald Cobain in Aberdeen, baile beag sa stát Washington in iarthuaisceart na Stát Aontaithe. Clann beag shona a bhí ann, leis a thuismitheoirí agus a dheirfiúr níos óige Kimberly. De bhunadh Éireannach agus Francach é a athair Donald Leland Cobain, a bhí ag obair mar mheicneoir gluaisteáin, agus de bhunadh Éireannach, Gearmánach agus Sasanach í a mháthair Wendy Elizabeth Fradenburg a bhí ina freastalaí. Bhí a fhios ag Kurt le linn a shaoil féin go raibh fuil Éireannach aige, ach ní raibh na sonraí ró-shoiléir ag an am seo. Tháinig sé chun solais níos déanaí go bhfuil baint díreach acu leis an dtír - as Contae Thír Eoghain do mhuintir Chobain, nó "Cobane" mar a litríodh é ansin agus mar a litrítear é fós ann inniu. D'fhág sinsir Kurt an baile beag Inishatieve gar do Pomeroy sa bhliain 1875, chun aghaidh a thabhairt ar Cheanada, ag teacht anuas go Washington ní ba dhéanaí. Gréasaithe bróg a bhí iontu.
Tuismitheoirí den lucht oibre ab ea Don agus Wendy, ach bhí roinnt cheoil sa theaghlach freisin. Bhí banna ceoil darbh ainm "The Beachcombers" ag Chuck Fradenburg (uncail Kurt), sheinn a Aintín Mari Earle an giotár i grúpaí éagsúla timpeall Chontae Grays Harbor, agus bhí gairmréim ag a sean-uncail Delbert mar theanóir Éireannach, agus é le feiceáil sa scannáin "King of Jazz" (1930). Cuimhnítear Kurt mar ghasúr sona, bríomhar agus deá-chróioch. hAithníodh go raibh bua na h-ealaíne agus é óg fós. De réir tuairiscí, bhí cuma an stiúideo ealaíne ar a sheomra leapa, áit ina tharraingíodh sé na carachtair ab ansa leis ó scannáin agus cartúin ar nós "Aquaman", the "Creature from the Black Lagoon", agus carachtair Disney amhail Donald Duck, Mickey Mouse agus Pluto. Fuair sé spreagadh ina chuid iarrachtaí ealaíne óna sheanmháthair Iris Cobain, a bhí ina h-ealaíontóir gairmiúil féin. De réir a chéile, thosaigh Kurt ag cur sa cheol chomh maith. Dar leis a Aintín Mari, thosaigh sé ag canadh agus é dhá bhliain d'aois fós. Ag aois a ceathair, thosaigh sé ag canadh agus ag seinm an phianó, agus é ag scríobh amhráin faoi thuruas chuig an pháirc áitiúil. D'éisteadh le bannaí ar nós The Ramones, agus deireadh sé amhráin amhail "Motorcyle Song" le hArlo Guthrie, "Hey Jude" le The Beatles, "Seasons in the Sun" le Terry Jacks, agus an t-amhrán téama ó chlár teilifíse The Monkees.
Bhí droch-chasadh sa scéal, áfach, nuair a fuair a thuistí colscaradh agus Kurt ocht mbliana d'aois. Mhaígh sé níos déanaí go raibh tionchar uafásach ag an eachtra seo air, mar bhuachaill óg, agus ina shaol ar fad ó shin i leith. Thit dian-bhrón air go tobann, agus d'éirigh sé i bhfad níos ciúine agus níos feargaí as seo amach. Déarfadh sé níos déanaí go raibh náire air, agus bhí faitíos air aghaidh a thabhairt ar an scoil agus a chairde.
I gceann tamaill, thosaigh a thuistí ag dul amach le daoine eile tar éis an colscaradh. Phós Don arís, cé gur thug sé gealltanas do Khurt nach ndéanfadh sé amhlaidh, agus fuair sé leas-mháthair nua darbh ainm Jenny Westeby Cobain, bean le beirt clainne cheana. Réitigh siad go maith le chéile ar dtús, agus Kurt ag fáil an aire mháthartha a bhí ag teastáil go géar uaidh. D'athraigh cúrsaí sa bhliain 1979, áfach, nuair a saolaíodh mac nua ag Don agus Jenny, Chad Cobain - níor aithnigh Kurt iad mar a "fhíor-theaghlach", agus ní raibh an méid ama céanna agus a thuistí dó. D'fhéach Kurt an casadh seo le gráin agus fearg. Thosaigh a mháthair Wendy ag dul amach le fear a bhí foréigeanach léi, ach bhí ar Khurt an foréigean teaghlaigh a fheiceáil go rialta, le Wendy ag dul san ospidéal uair amháin le lámh brise. In ainneoin sin, níor chuir Wendy an dlí ar an bhfear, agus d'fhan an bheirt le chéile. Chuir an mhéid seo leis le dochar intinne agus mothúcháin Khurt.
Lean pearsantacht Khurt ag athrú, sa mhéid is go raibh sé drochbhéasach le daoine fásta, agus thosaigh sé ag déanamh drochbhulaíochta ar bhuachaill eile ón scoil. Ar deireadh thiar, thóg a athair agus Westeby chuig teiripeoir é, agus an réiteach a tháinig as ná go raibh clann amháin ag teastáil uaidh. Rinne an dá thaobh den chlann a seacht ndícheall Don agus Wendy a chuir ar ais le chéile, ach theip orthu. Ar an 28 Meitheamh 1979, bhronn Wendy cúram iomláin ar Dhon, agus í dubhthuirseach lena dhroch-iompar. Bhí an scéal céanna ag a athair gan mhoill, agus seoladh Kurt chun chónaí le gach saghas cairde agus clainne tríd na blianta.
Agus é ina chónaí le muintir a chara Jesse Reed, iad ina gCríostaithe athbhreithe, d'éirigh Kurt chun a bheith ina Chríostaí cráifeach agus téadh sé chuig aifreann go minic. Níos déanaí, áfach, shéan sé an Chríostaíocht go h-uile is go h-iomlán, agus é ag caitheamh anuas uirthi go rialta. Cumadh an t-amhrán "Lithium" faoin tionchar a bhí ag a sheal le muintir Reed air. Bhí an creideamh mar pháirt lárnach ina shaol agus a smaointí fós, agus bhain sé úsáid as íomháineachas Chríostaíochta ina chuid oibre agus choimeád sé suim mhór i fealsúnacht an Jaineachais agus an Bhúdachas. Tógadh ainm an grúpa, Nirvana, ón choincheap Búdaíoch, rud a chuir sé síos air mar "saoirse ó phian, ón fhulaingt agus an domhan lasmuigh", smaoineamh atá cosúil le h-eitic agus idé-eolaíocht an phunc-raic. D'fhéachfadh Kurt air féin mar Bhúdaí agus mar Jaineach ag amanta éagsúla le linn a shaoil, tar éis dó cláir faisnéise a fheiceáil ar an dá ábhar.
Cé nach raibh suim ar bith sa spórt, cláraíodh mar bhall de foireann ghreamadóireachta na scoile, faoi iachall a athar. Ní raibh sé gan chumas, ach bhí dímheas ceart ag Kurt air de bharr an mhagaidh a fuair sé óna chomráidí agus an bainisteoir. Sa deireadh, thosaigh sé ag cailliúint d'aon turas, chun chur as a athair. Rinne sé an cleas céanna le daorchluiche chomh maith. Bhí spéis ní ba mhó san ealaíon, agus bhíodh sé ag tarraingt go minic i rith cheachtanna scoile, níthe bainteach le h-anatamaíocht an duine san áireamh. Nuair a tugadh tasc scoile dó scigphictiúr a dhéanamh, rinne sé ceann de Michael Jackson. Dúirt an mhúinteoir ealaíne nach raibh a leithéid oiriúnach chun a bheith ar thaispeáint i halla an scoile, tharraing Kurt pictiúr mí-phlamásach nua d'uachtarán an lae Ronald Reagan.
D´éirigh Kurt cairdiúil le duine aerach ar scoil, agus h-imríodh bulaíocht air uaireanta ag daltaí homafóbacha dá bharr. In agallamh leis an iris "The Advocate" sa bhliain 1993, mhaígh sé go raibh sé "aerach i meon" and "d'fhéadfadh sé a bheith déghnéasach." Dúirt sé freisin gur scríobhadh sé "God is Gay" le péint spraeála ar na pickup trucks ar fud Aberdeen. Le fírinne, léiríonn tuairiscí na bpóilíní in Aberdeen gur frása eile a bhí ann nuair a gabhadh é - "Ain't got no how watchamacallit". Ina dhialann pearsanta féin, scríobh sé "Níl duine aerach mé, ach ba mhian liom a bheith amhlaidh, chun fearg a chur ar na homafóbaí".
De réir tuairiscí óna chomscoláirí agus daoine muinteartha, an chéad cheolchoirm a d'fhreastail sé air ná Sammy Hagar agus Quarterflash ag an Seattle Center Coliseum sa bhliain 1983. Dar leis an bhfear féin, áfach, b'é ceann de chuid the Melvins, agus scríobh sé faoin eachtra seo go forleathan ina dhialann. Mar dhéagóir le cónaí air i Montesano, tháinig Kurt ar éalú agus faoiseamh éigin i i gcúrsaí punc-raic a bhí ag fás as cuimse in Iarthuaisceart an Aigéin Chiúin, agus thosaigh sé ag dul go dtí seónna puinc sa bhaile. Sa deireadh, ba aoi rialta é ag seomra cleachtaidh na gceoltóirí the Melvins, iadsan féin as Montesano.
Bhog Kurt ar ais go dtí teach a mháthar in Aberdeen, agus d'éirigh sé as Aberdeen High School nuair a bhí sé tugtha faoi deara dó nach raibh obair go leor déanta aige chun chéim a bhaint amach. Thug a mháthair rogha ós a chomhair - faigh fostaíocht nó imigh. Seachtain ní ba dhéanaí, tháinig Kurt abhaile chun teacht ar a chuid éadaí agus gach rud eile curtha i mboscaí. Díbeartha ón áit, d'fhan Kurt go minic i dtithe a gcairde, agus uaireanta eile sleamhnaigh sé isteach in íoslach a mháthar, i ngan fhios di. Agus é gan dídeán, mhaígh Kurt sé gur chaith sé sealanna ina chónaí faoi droichead thar an abhainn Wishkah sa bhaile, rud a spreag an t-amhrán "Something in the Way" ón albam "Nevermind". Dhearbhaigh dord-ghiotáraí Krist Novoselic nár féidir le h-éinne a bheith ag cur faoi anseo, de bharr na taoidí ag teacht isteach agus amach, agus tá an chuma ar an scéal nach raibh Kurt ach ag cur le dráma an scéil.
Ag deireadh na bliana 1986, agus don chéad uair riamh, bhog Kurt isteach ina árasán féin agus fuair sé post in ionad saoirse Polainéiseach fiche míle ó thuaidh ó Aberdeen chun íoc as cíos. Le linn an ama seo, bhíodh sé ag taisteal go minic chuig Olympia, Washington chun freastal air rac-choirmeacha. In Olympia dó, bhuail sé le cailín darbh ainm Tracy Marander agus thosaigh sé caidreamh léi. De réir tuairiscí, is ise ábhar an amhráin "About a Girl", agus tá sí luaite mar ghrianghrafadóir ar an albam "Bleach".
Tar éis dó scaradh ó Marander, thosaigh Kurt ag dul amach le Tobi Vail, punc aithnidiúil eile a bhí ag canadh sa bhanna Bikini Kill. Bhí Kurt an-tógtha léi, agus d'admhaigh sé gur chuir sé amach le h-imní ós rud é go raibh sé chomh splanctha sin ina diaidh. Spreag an mhéid seo na focail "Love you so much it makes me sick," a chan sé san amhrán "Aneurysm". In ainneoin go raibh Kurt lán i ngrá le Vail, thosaigh a gcaidreamh ag laghdú de réir a chéile. Duine réasúnta sean-aimseartha a bhí i gKurt, agus bhí comhluadar beagán máthartha ag teastáil uaidh, rud a chur gráin ar Vail, a bhí i gcónaí ag iarraidh dul i ngleic leis an sean-nós gnéaschlaonta seo sa chomphobal frith-chultúrtha puinc ina raibh siad. Chaitheadar an bheirt an chuid ba mhó dá n-am le chéile ag pléigh cúrsaí polaitíochta agus fealsúnachta. Ba mhór an tionchar a bhí ag a chaidreamh le Vail ar Khurt, agus bhí sí ina h-ábhar de liricí éagsúla anseo is ansiúd ar an gcéirnín "Nevermind". Uair amháin agus iad ag déanamh scagaidh ar ábhair ar nós an ainrialachais agus an phuinc-raic leis á gcara Kathleen Hanna in arasán Khurt, scríobh sí na focail "Kurt Smells Like Teen Spirit" ar an mballa. Díbholaíoch is ea Teen Spirt, an ceann a bhí á chaitheamh ag Vail, agus níor thug Kurt an mhéid seo faoi deara. Bhain Kurt ciall réabhlóideach as na focail, agus b'as sin a fuair sé an spreagadh do teideal an amhráin "Smells Like Teen Spirit".
Nirvana.
a>", an t-albam a chuir ainm Chobain i mbéal an phobail.
Mar bhronntanas breithlá ina 14ú bliain, thug uncail Kurt rogha dó idir rothar agus giotár, agus thóg sé an giotár. Chuir sé tús lena chuid iarrachtaí ag casadh amhrán ar nós "Louie Louie" agus "My Best Friend's Girl" le The Cars, agus ansin thosaigh sé ag cumadh a rianta féin. Ar an drochuair, ní raibh mórán daoine eile sa bhaile chun seinm in éineacht leis. Bhuail sé le Krist Novoselic ag áit chleachtaidh na Melvins, duine eile a bhí gafa go mór leis an bpunc-raic. Bhí sciamhlann ag máthair Khrist, agus b'ann a thagaidís chun cleachtadh le chéile sa tseomra thuas staighre. Roinnt bhlianta ina dhiaidh sin, rinne Kurt iarracht Khrist a mhealladh isteach i mbanna nua leis, ag tabhairt cóip den téip "Fecal Matter" dó. Ní raibh Krist ró-tógtha leis an gceol nó an smaoineamh sa chéad dul síos, ach ghéill sé sa deireadh agus bhí tús curtha le Nirvana.
Agus iad amach ar an mbóthar, d'éirigh frustrachas i gKurt go minic de bharr lucht féachana beaga agus deacrachtaí iarrachtaí an bhanna a coimeád suas. Sna chéad bhlianta mar bhanna, ní raibh siad in ann fanacht le drumadóir amháin. Sa deireadh, roghnaíodh Chad Channing agus b'eisean a bhí ar an drumaí ar a gcéad ceirnín Bleach, eisithe ar Sub Pop Records sa bhliain 1989. Ní raibh ceachtar acu lán-sásta le cumas Channing riamh le fírinne, agus bhí siad i gcónaí ag caitheamh súil ar dhaoine eile. Chonaic siad Dave Grohl ag seó de chuid a bhanna Scream agus chuaigh seisean go mór i gcion orthu, agus glacadh mar bhall Nirvana é. Ba le Grohl a thaifead siad a gcéadligean ar mhórlipéad sa bhliain 1991 - Nevermind - agus an chlú ba mhó a bhí acu.
Leis an iomrá nua seo, thosaigh Kurt ag imní go raibh sé ag teacht salach ar fréamhacha "faoi-thalamh" an ghrúpa. Shíl sé go raibh na meáin ag déanamh géarleanúint air, ag cur a chás féin i gcomparáid le Frances Farmer. Bhí sé mí-shásta fosta le cuid de lucht leanta Nirvana - iad siúd a chuir suim sa cheol ach nár thug aitheantas do tuairimí polaitiúila nó sóisialta an bhanna, nó a bhí ag baint ciall mí-chruinn astu. Bhí Kurt glan i gcoinne an ghnéasclantais agus na homafóibe, agus bhí sé an-bhródúil ón thaispeánta ag ócáidí amhail No-on-Nine in Oregon sa bhliain 1992.
Bhí sé ina thacadóir díograiseach den ghluaiseacht "pro-choice" chomh maith, agus bhí baint aige le "Rock for Choice" ó nuair a chuir an banna L7 tús leis an bhfeachtas. Fuair sé bagairtí bháis dá bharr ó gníomhaithe fhrith-ghinmhilleadh, duine amháin á rá go scaoilfí é chomh luath is a sheas sé amach ar an stáitse. Sna nótaí laistigh den cheirnín "Incesticide", dhearbhaigh Kurt: "más fuath le h-éinne daoibh daoine aeracha, daoine de dhath éagsúil, nó mná, déanaigí gar amháin dúinn,le bhur dtoil - lig dúinn! Ná tagaigí chuig ár seónna agus ná ceannaígí ár gceirníní."
Pósadh agus breith a iníne.
Ar an 12 Eanáir 1990, bhuail Kurt le Courtney Love ag an gclub oíche Satyricon, áit i mbíodh bannaí malartacha ag seinm go minic. Bhí sise ina h-amhránaí sa bhanna Hole, grúpa a bhí ag déanamh dul chun cinn suntasach nuair a bhí Nirvana ina bhanna beag fós. Chuir Love suim mhór i gKurt ar an toirt, ach bhí seisean seachantach ar dtús báire. Go luath sa chaidreamh, rinne sé neamhaird d'iarrachtaí Love dul amach leis, mar ní raibh sé cinnte go raibh caidreamh ag teastáil uaidh. Níor mhair a iompar ach roinnt mhíonna, áfach, bhí sé i ngrá léi chomh mór sin.
Bhí aithne ag Kurt ar Love cheana, agus í feicthe sa scannán "Straight to Hell" sa bhliain 1987. Dar leis an iriseoir Sasanach Everett True, a bhí ina dlúthchara leis an bheirt, gur cuireadh iad in aithne le chéile go h-oifigiúil ag ceolchoirm de chuid L7 agus Butthole Surfers i Los Angeles i mí na Bealtaine 1991. Sna seachtainí ina dhiaidh sin, d'fhoghlaim Love ó Dave Grohl gur iomaí rud a bhí i gcoitianta ag isean agus Kurt, agus chuaigh sí sa tóir air. I bhfómhar na bliana 1991, bhíodh an bheirt le chéile go minic, b'é úsáid drugaí a rinne dlúthlanúin díobh.
Pósadh.
Timpeall an ama a chas Nirvana ar an gclár Saturday Night Live, fuair Love amach go raibh sí ag iompar clainne le leanbh Khurt. Ar an 24 Feabhra 1992, roinnt laethanta tar éis dheireadh chamchúirte Nirvana san Aigéan Ciúin, phós Kurt agus Love le chéile ar Trá Waikiki
Haváí. Sa tsearmanas, bhí Love gléasta i ngúna sróil agus lása de chuid Frances Farmer, agus chaith Kurt pitseámaí uaine, ós rud é go raibh sé "ró-leisciúil chun "tux" (casóg dinnéir) a chuir air". Bhí Grohl agus a bhean i láthair ag an bpósadh, ach ní raibh Novoselic ann de bharr achrainn. Bhí athrú dearfach an-mhór i sonas Khurt ag an bpointe seo, agus d'adhmhaigh sé in agallamh leis an iris Sassy go raibh sé chomh tógtha le Love nach raibh pioc suime aige sa bhanna.
Frances Bean Cobain.
Ar an 18 Lúnasa, saolaíodh iníon Khurt, Frances Bean Cobain.
In alt san iris Vanity Fair sa bhliain 1992, bhí sé admhaithe ag Love go raibh hearóin á úsáid aici agus í ag iompar clainne, ach i ngan fhios di. Dhearbhaigh Love go raibh tagairtí mí-chruinn tógtha ag an iris, ach bá mhór an chonspóid a cruthaíodh. Bhí caidreamh na beirte ina ábhar spéise do na meáin cheana, chuir foilsiú an ailt le borradh as cuimse sa mhéid iriseoirí a bhí sa tóir orthu, ag iarraidh fáil amach an raibh Frances andúlaithe le drugaí ag a breith. Mar gheall air na líomhaintí seo, chuir an "Los Angeles County Department of Children's Services" an dlí orthu, agus iad á mhaíomh gur tuismitheoirí neamh-infheidhme a bhí iontu. D'ordaigh an breitheamh Frances Bean Cobain, dhá sheachtain d'aois, a thógáil amach ó chúram Khurt agus Love, agus seoladh an leanbh chun chónaí le deirfiúr Love ar feadh roinnt sheachtainí. Sa deireadh, bhain an bheirt coimeád Frances amach arís, tar éis dóibh geallúint a thabhairt go nglacfaidís le tástáil fuail agus cuairteanna rialta ón oibrí sóisialta.
Bhí caint agus eachtraí na beirte sna nuachtáin i gcónaí, Love ach go h-áirithe, agus í á chur i gcomparáid le Yoko Ono agus Nancy Spungen. Anuas ar sin, bhí ráflaí sna meáin go raibh siad ag úsáid drugaí le chéile, agus go raibh droch-thionchar ag Love ar shláinte agus cheol Chobain.
Fadhbanna sláinte.
Bhí saol Cobain lán le fadhbanna fisiciúla agus intinne, agus ní raibh oiread is lá amháin ina shaol nach raibh sé ar saghas leighis amháin nó eile. Bhí sé hipirghníomhach mar pháiste, agus an réiteach a bhí ag a mháthair ná an druga Ritalin dó. Ón lá sin go dtí nóiméad a bháis, bhí andúil ag Kurt i ndruga amháin nó druga eile. Ar an lámh eile, tá sé fíor go raibh fadhbanna macánta aige freisin - gruaim, ionsaithe scaoll, broincíteas, agus dian-phian ina bholg ("scolóis" a thug a dhochtúirí air ní ba dhéanaí). Dhearbhaigh Cobain Kurt gur thosaigh sé ag tógáil drugaí, amhail hearóin, chun an phian seo a smachtú, ach tá sé fíor freisin go raibh sé ag úsáid drugaí ar feadh tamall roimhe seo. Agus Nirvana ag fás go tapaigh sa bhliain 1991, bhí andúil hearóin Chobain ag fás ag an ráta céanna. Rinne sé tréan-iarracht an fhadhb seo a choimeád faoi rún, mar bhí a fhios aige go raibh Novoselic, Grohl agus bainisteoireacht an bhanna mí-shásta leis. Go ró-mhinic, áfach, bhí sé soiléir go raibh sé faoi thionchar an dhruga, nó ag fulaingt agus é i mbun iarrachta éirí as. Bhí cúpla ródháileog aige, agus bhí an t-ádh dearg air nár mharaigh sé é féin de thaisme ní ba luaithe.
Bás.
Sa bhliain 1994, chuaigh Nirvana amach ar chamchuairt chuig na hEorpa. Bhí tús maith acu, ach tar éis thaispeántas ag Terminal Eins i München ar an 1 Márta, diagnóisíodh Kurt le broincíteas agus laraingíteas trom agus cuireadh an turas ar cheal dá bharr. D'éitil sé chuig an Róimh an lá ina dhiaidh sin chun chóir leighis a fháil, agus thaisteal Love chuig an chathair chun a bheith in éineacht leis ar an 3 Márta. An maidin dár gcionn, dhúisigh Love chun teacht ar Khurt agus é gan aithne gan urleabhra sa seomra leapa, agus ródháileog den drug Rohypnol agus seaimpéin ab ea chúis leis. Bhí lánfhios ag Kurt faoin dochar a ndéantar nuair a mheasctar a leithéid le chéile. Seoladh chuig an ospidéal é, agus chaith sé an chuid eile den lá gan mheabhair. Tar éis cúig lá caite san ospidéal, ligeadh Kurt amach agus d'fhill an bheirt ar Seattle. Eisíodh ráiteas ó champa Nirvana a mhaígh nach raibh ann ach drochthimpiste mí-ámharach le h-alcól agus leigheas éigin, ach nochtadh ní ba dhéanaí gur fíor-iarracht féinmharuithe a bhí ann. Cuireadh críoch oifigiúil leis an dturas láithreach.
Ar ais i Seattle dó, rinne cairde agus clann Chobain tréan-iarrachtaí cur ina luí air cabhair gairmiúil a lorg. D'eagraigh Love "idirghabháil" ar an 25 Márta, le deichniúr de ceoltóirí eile, daoine ón chomhlacht ceoil agus dlúthchara leis Dylan Carlson. Ní mó ná sásta a bhí Kurt ar dtús, agus é ag caitheamh anuas go fíochmhar ar gach duine a bhí ann, sular theith sé go dtí a sheomra leapa thuas staighre agus chuir sé an doras faoi ghlas. Ag deireadh an lae, ghlac sé go drogallach lena n-achmhainí "díthocsainiú" a dhéanamh, thaistil sé go dtí an Exodus Recovery Center i Los Angeles chun a shláinte agus a shaol a chur ina gceart. Shroich sé an áit ar an 30 Márta. Ní insíodh rud ar bith do bhaill foirne an ionaid faoi ghruaim Khurt, nó faoi na hiarrachtaí a bhí déanta aige lámh a chur ina bhás féin cheana. Nuair a chuaigh cairde chuige ar chuairt, ní fhaca éinne comharthaí go raibh gruaim éigin air nó go raibh féinmharú ar intinn aige. Chaith sé a chuid ama ag caint le comhairleoirí an ionaid faoina fhadhbanna pearsanta agus le drugaí, agus bhain sé sult mhór as a bheith ag spraoi lena iníon Frances a bhí ann mar chuairteoir chomh maith, don uair dheireanach mar a tharla sé. An oíche dar gcionn, sheas Kurt amach chun toitín a chaitheamh, ach dhreap sé thar an gclaí a bhí sé dtroigh ar airde chun éalú as an ionad. Bhí sé díreach ráite aige an lá roimhe sin, mar mhagadh, gur rud amaideach a bheadh ann chun a leithéid a dhéanamh. Thaisteal sé le tacsaí chuig Aerfort Los Angeles agus d'eitil sé ar ais go Seattle, in aon thuras le Duff McKagan ón bhanna Guns N' Roses a bhí ina shuí in aice leis. Cé go raibh teannas cheana idir Nivana agus Guns N' Roses agus bhí gráin pearsanta ag Kurt ar amhránaí Axl Rose, dúirt McKagan go raibh Kurt sásta é a fheiceáil. Ní ba dhéanaí, áfach, dhearbhaigh McKagan go raibh fhios aige go raibh ag cur as dó. Idir an 2 Aibreán agus an 3 Aibreán, chonacthas Kurt in áiteanna éagsúla timpeall Seattle, ach ní raibh éinne dá chairde nó dá chlann ar an eolas faoin áit ina raibh sé. Ní fhacthas arís é go dtí an 4 Aibreán. Ar an 3 Aibreán, chuaigh Love i dteagmháil le h-imscrúdaitheoir príobháideach darbh ainm Tom Grant, agus d'iarr sise air Kurt a lorg. Ar an Aibreán 7, agus ráflaí ar fud na h-áite faoi bhriseadh suas an ghrúpa, tharraing Nirvana amach as an bhféile siúd "Lollapalooza".
Ar an 8 Aibreán 1994, fritheadh corp Khurt ina theachsa ar bhruach Loch Washington, nuair a tháinig leictreoir ann chun córas slándála a chur isteach. Taobh amuigh de cuid bheag d'fhuil ag síleadh amach as a chluas, dhearbhaigh an leictreoir nár fhaca sé aon chomharthaí de dochar, agus cheap sé go raibh Kurt ina choladh sular thug sé gunna faoi deara, agus é dírithe ar smig Khurt. Fuarthas nóta féinmharaithe ann, scríofa chuig cara samhailteach a óige "Boddah". Fritheadh ard-leibhéil de hearóin agus rian beag de Valium. Bhí corp Kurt ina luí ann leis na laethanta, agus mheas an cróinéir ina thuairisc gurb é 5 Aibreán 1994 an lá a d'éag sé.
Bhí bigil phoiblí ar an 10 Aibreán i bpáirc ag an Seattle Center, agus meastar gur fhreastail timpeall seacht míle duine air. Seinneadh teachtairí ó Krist Novoselic agus Courtney Love, taifeadta roimh ré ag an bheirt. Léigh Love píosaí de nóta féinmharaithe Khurt, agus í ag caoineadh agus ag tabhairt maslaí dó an t-am ar fad. Ag deireadh na bigil, thóg Love amach roinnt d'éadaí Khurt do na daoine siúd a bhí ann fós. Dúirt Dave Grohl go raibh nuacht a bháis "ar an rud is measa a tharla i mo shaol riamh. Cuimhním an ládar gcionn gur dhúisigh mé agus bhí mo chroí briste go raibh sé imithe". Dúirt sé gur chreid sé riamh gur gheobhadh Kurt bás ag aois óg, agus é ag rá "uaireanta, ní féidir let duine a thabhairt slán ó iadsan féin".


Friedrich Kekulé.
Ceimiceoir orgánach ón Ghearmáin ab ea Friedrich August Kekulé von Stradonitz (7 Meán Fómhair 1829 – 13 Iúil 1896). Rinne sé amach struchtúr cioglach beinséine, agus obair bhunúsach eile ar theoiric na strúchtúr maidir le ceimic orgánach.
Rugadh i nDarmstadt sa Ghearmáin é. Bhí sé ina ollamh i nGent (1858–1865) agus i mBonn. Rinne sé taighde ar struchtúr na móilíní beinséine agus thuig sé roimh aon duine eile go raibh an bheinséin cuarchruthach (cosúil le fáinne).
Sa bhliain 1857 tháinig sé ar an tátal go raibh an carbón ceathairfhiúsach.


1960.
Bliain bhisigh a thosaigh ar an Aoine ab ea 1960 (MCMLX). "Bliain na hAfraice" a tugadh air mar bhain 17 tír san Afraic a neamhspleáchas amach sa bhliain úd.


Éadan Doire, Co. Uíbh Fhailí.
Baile is ea Éadan Doire atá suite i gContae Uíbh Fhailí thuaidh. Tá sé gar do theorainneacha Chontae Chill Dara, Chontae na Mí, agus Chontae na hIarmhí.
Stair.
Sa 16ú haois, ba é Coolestown ainm an bhaile. Sa bhliain 1911, bhí daonra an bhaile méadaithe go 2204 duine. Rinneadh an chéad charr in Éirinn, an "Alesbury" in Éadan Doire.
Íomhánna.
Eadan Doire


Micribhitheolaíocht.
Is í an mhicribhitheolaíocht an brainse den bhitheolaíocht a bhíonn ag plé leis na miocrorgánaigh, is é sin, neacha beo nach féidir a aithint gan dul i muinín micreascóip. Orgánaigh aoncheallacha iad na miocrorgánaigh de ghnáth, ach tá orgánaigh mhicreascópacha chillchnuasacha freisin. Mar sin, déanann an mhicribhitheolaíocht taighde ar eocaróit áirithe, cosúil le fungais agus prótaistigh, chomh maith le prócaróit ar nós baictéir agus aircéigh. Cé nach neacha beo iad na víris i gciall cheart an fhocail, déanann na micribhitheolaithe taighde orthusan chomh maith.
Brainsí micribhitheolaíochta iad an víreolaíocht, nó an taighde ar na víris, an mhíceolaíocht a bhíonn ag plé le fungais, an tseadeolaíocht a dhéanann taighde ar na seadáin, an bhaictéareolaíocht agus a lán eile. Tugtar micribhitheolaí ar an duine a bhfuil oideachas micribhitheolaíochta aige.
Tá taighde gníomhach idir lámhaibh ag na micribhitheolaithe inniu féin. Creidtear nach bhfuil ach 1 % de mhiocróib an Domhain aitheanta acu inniu féin. Cé gur cuireadh an chéad sonrú sna miocrorgánaigh timpeall ar thrí bliana ó shin, is féidir a rá nach bhfuil an brainse bitheolaíochta seo tagtha i gcrann go fóill, go háirithe i gcomparáid leis an luibheolaíocht nó leis an zó-eolaíocht.
Stair.
Níor cuireadh an chéad sonrú sna miocrorgánaigh ach sa 17ú haois, ach mar sin féin, bhí teoiricí agus hipitéisí ag lucht an léinn go bhféadfadh a leithéidí a bheith ann agus iad in ann galair a iompar. 600 bliain roimh bhreith Chríost, scríobh an máinlia Indiach Susruta ina leabhar "Susruta Samshita" gur chreid sé go raibh neacha beaga beo den chineál seo ann, gurb iad ba chúis lena lán galar, agus go raibh siad in ann taisteal a dhéanamh san aer agus san uisce, nó léim a thógáil ó dhuine go duine trí theagmháil chraicinn. Scríobh an scoláire Rómhánach Marcus Terentius Varro leabhar faoi chúrsaí talmhaíochta, agus ansin, d'áitigh sé ar an ábhar feirmeora nár chóir dó a fheirm a thógáil in aice le portach nó corcach, "ó bíonn neacha beaga dofheicthe ag clannú ina leithéidí d'áiteanna agus iad in ann dul ar foluain san aer agus teacht isteach i bpolláirí na sróine nó tríd an mbéal agus galar a tharraingt ort mar sin". Tugann na focail seo le fios go raibh leithéidí Terentius Varro in ann an chonclúid a bhaint as a raibh ar eolas acu go raibh na galair á leathadh ag neacha beo dofheicthe.


Albert Calmette.
Dochtúir leighis, micribhitheolaí agus imdhíoneolaí ón bhFrainc ab ea Léon Charles Albert Calmette (12 Iúil 1863 – 29 Deireadh Fómhair 1933) a bhíodh ina oifigeach tábhachtach den Institiúid Phasteur. In éineacht leis a chúntóir, Camille Guérin, d'fhionn Calmette an baictéar Bacillus Calmette-Guérin, foirm thanaithe baictéir a úsáidtear sa vacsaín BCG chun daoine a leigheas ar eitinn. Baineadh triall as an vacsaín ar daoine don chéad uair sa bhliain 1921.
Calmette, Albert
Calmette, Albert


Eitinn.
Galar is ea an eitinn arb é an baictéar úd "Mycobacterium tuberculosis" is cúis leis. Ar na scamhóga is minicí a ghoilleann an eitinn, ach is féidir léi dul i bhfeidhm ar bhaill eile den chorp, ar na cnámha nó ar an inchinn mar shampla.
Téarmaíocht.
"Tubarculóis" nó leagan éigin áitiúil den fhocal chéanna a thugtar ar an eitinn sna teangacha coimhthíocha, ach is ar éigin a chloisfeá sa Ghaeilge dhúchasach é. "Créachta" a thugtar ar an eitinn fosta, go háirithe i nGaeilge Uladh.
Vacsaíniú i gcoinne na hEitinne.
BCG a thugtar ar an vacsaín a thugann díonadh (imdhíonacht) don duine ar an eitinn. Seasann na litreacha sin do "Bacillus Calmette-Guérin". Is é atá i gceist leis an BCG ná tréithchineál lagaithe den bhaictéar "Mycobacterium bovis", is é sin, baictéar eitinne na mbó. B'iad Albert Calmette agus Camille Guérin, beirt bhaictéareolaithe a bhí ag obair in Institiúid Pasteur i Lille a d'fhorbair an vacsaín i rith bhlianta an Chéad Chogadh Domhanda. Tháinig an vacsaín in úsáid sa chéad uair sa bhliain 1921, ach níor éirigh sí coitianta ach i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda.
Tionchar an ghalair.
(a) go bhfuil caighdeán maith maireachtála sa tír don chuid is mó,
(b) gur féidir linn cóir leighis a thabhairt do dhaoine a bhfuil an aicíd orthu, agus
(c) go bhfuil leibhéal ard imdhíonachta ann.
Is léir freisin go bhfuil tuiscint na ngnáthdhaoine do chúrsaí an tsláinteachais i bhfad níos fearr inniu ná mar a bhíodh.
Sa Tríú Domhan tá líon na ndaoine a tholgann an eitinn agus a fhaigheann bás léi i bhfad níos airde, agus é ag dul i méadaíocht go gasta i gcuid mhór tíortha.
Conas a théann an eitinn i bhfeidhm ort?
Is gnách go dtosaíonn an eitinn le láthair bheag athlasta in aon scamhóg amháin.
Téann an láthair athlasta i méid ansin agus mura gcuirtear bac leis an athlasadh in am leathnóidh sé amach chuig an scamhóg eile sa deireadh. Ní féidir na scamhóga athlasta a thabhairt ar ais, agus mar sin tá sé ardtábhachtach an t-othar a chur ar bhealach a bhisithe in am.


Thallophyta.
Phylum Thallophyta - Is iad seo na plandaí nach mbionn duillí, gas, fréamh ná bláth orthu.


Ríocht na nAinmhithe.
Is féidir Riocht na nAinmhithe a roinnt mar seo a leanas;


Spermatophyta.
Cuimsíonn spermatophyta (ón Greígis: Σπερματόφυτα) na plandaí a tagann síolta. Tá na spermatophyta foroinn den foríocht embryophyta (plandaí a fhásann ar an talamh). Bíonn fréamhacha, gais agus duillí ar na plandaí seo agus tagann síolta orthu.


Pteridophyta.
Cineál planda atá i gceis leis an raithneach (Pteridophyta) ar a mbíonn fíorfhréamh, gas agus duillí ach gan aon bhláthanna.
Tá an grúpa seo 1360 milliún bliain d'aois. Tá tuairim is 12,000 speiceas ann.
Eile.
Téarma béarlagair Gaeilge é raithneach don haisis is do mhairiunana do bhachlóga an phlanda agus iad glas ach go háirithe.


Arthur Eichengrün.
Ba cheimiceoir Gearmánach é Arthur Eichengrün (13 Lúnasa 1867 - 23 Nollaig 1949) a rugadh in Aachen. Ba Ghiúdach a athair a bhí ina mhangaire agus déantúsóir éadaí. Rinne sé staidéar ar an gcheimic in Ollscoil Aachen agus Ollscoil Bheirlín sular bhain sé dochtúireacht amach sa bhliain 1890 in Erlangen.
Eichengrün, Arthur
Eichengrün, Arthur
Eichengrün, Arthur


1959.
Eachtraí.
Uaigh Buddy Holly. Eisean ar an gceathrar a fuair bás i dtimpiste eitleáin ar an 3ú Feabhra, 1959. The Day the Music Died a bhaisteadh ar an lá úd san amhrán cáiliúil "American Pie".


1956.
Bliain bhisigh ab ea an bhliain 1956. (MCMLVI)


1957.
Eachtraí.
An neamhspleáchas á fhógairt sa Mhalaeisia.


1958.
Gnáthbhliain ab ea an bhliain 1958


1955.
Breitheanna.
a>a, mar atá Tim Berners-Lee, Steve Jobs agus Bill Gates.


1949.
Eachtraí.
a> ar an 4ú Aibreán 1949.


1942.
Tarluithe.
a> Gearmánach i gCath an Atlantaigh


20ú haois.
Forbhreathnú.
Tosaíodh an 20ú haois ar an 1 Eanáir 1901 agus críochnaíodh é ar an 31 Nollaig 2000.


19ú haois.
Na coilíneachtaí sa bhliain 1800


Napoléon Bonaparte.
Bhí Napoléon Bonaparte, nó Napóilean mar a thugtar air i nGaeilge (15 Lúnasa 1769 – 5 Bealtaine 1821), nó Bónaí i nGaeilge Thír Chonaill fadó, ar dhuine de na ginearáil a d’fhear cogadh ar son Réabhlóid na Fraince. Bhí sé ina cheannaire ar an bhFrainc ó dheireadh na bliana 1799 ar aghaidh, agus ina Impire ar na Francaigh ("Empereur des Français") is ina Rí ar an Iodáil ón mbliain 1804 go dtí an bhliain 1814, agus arís sa bhliain 1815, faoin ainm Napoléon I'".
Rialaigh sé an Fhrainc mar Phríomh-Chonsal ("Premier Consul") Phoblacht na Fraince ó 11 Samhain 1799 go dtí 18 Bealtaine 1804, agus ansin mar Impire na bhFrancach ("Empereur des Français") agus Rí na hIodáile (faoin teideal Napoléon I) idir 18 Bealtaine 1804 agus 6 Aibreán 1814 agus arís ar feadh tréimhse ghearr ó 20 Márta go dtí 22 Meitheamh 1815.
Bhí éirim thar cách i Napoléon mar cheannaire míleata, agus tá cáil air de bharr an ratha agus an míratha a tháinig ar a chuid feachtas. I gceann deich mbliana nó beagán os a chionn, smachtaigh Napoléon an chuid is mó d’iarthar agus de lár na hIlchríocha le gabháltais agus le comhaontais, nó go ndearna sé ionradh tubaisteach ar an Rúis i ngeimhreadh na bliana 1812, tubaiste ar tháinig díomua eile ar a muin: "Cath na Náisiún", a tharla gar do Leipzig i Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1813. I gceann cúpla mí chuir comhghuaillíocht a naimhde brú air an choróin a thabhairt suas, agus gan de rogha aige ach imeacht ina dheoraí chuig Oileán Eilbe. D’éirigh leis teacht ar ais ina shean-neart, éacht a dtugtar “an céad lá” ("les cent jours") air, ach buadh air i gcath Waterloo sa Bheilg ar 18 Meitheamh 1815. Ghéill sé don Bhreatain agus cuireadh ar deoraíocht é chuig oileán Naomh Léan, áit a bhfuair sé bás.
Lasmuigh dá ndearna sé de ghaisce cogaidh, cuimhnítear ar Napoléon mar an té a bheartaigh an Cód Napóileanach, córas cuimsitheach dlí a tháinig in ionad seanreachtaíocht na Fraince. Is iomaí tuairim atá ag staraithe agus eile de Napoléon: monarc meabhrach tuisceanach, tíoránach, duine a choisc an Réabhlóid (dúirt sé féin go raibh sí “curtha i gcrích”), creachadóir a bhí ciontach as bás na dtáinte, riarthóir a chuir bonn leis an bhFrainc atá anois ann: duine neamhchoitianta, mar sin, a thuill idir mholadh agus dhímholadh.
Cheap Napoléon gaolta dá chuid mar mhonarcaí i dtíortha difriúla. Níor bhuan i réim iad, ach bhí nia leis Napoleon III, ina Impire ar an bhFrainc agus ar a cuid coilíneachtaí amach sa 19ú haois.
Roimh an Réabhlóid.
Rugadh Napoleone di Buonaparte in Ajaccio na Corsaice ar 15 Lúnasa 1769. Carlo Maria Buonaparte, dlíodóir, ba ea a athair; Maria Letizia Ramolino a mháthair. De thimpiste staire a tháinig an t-oileán i seilbh na Fraince, ó cheannaigh sí siúd ó Genova é sa bhliain 1768. Bhain muintir Bonaparte le mionuaisle na háite (ba "noblesse de robe" iad), rud ab éigean do Charles Bonaparte a chruthú roimh dá mhac dul isteach i gcoláiste míleata sa bhliain 1779 - an "École royale militaire de Brienne-le-Château",
Sa bhliain 1784 d'éirigh leis sa scrúdú ar son an "École Militaire" i bPáras. An bhliain dar gcionn cailleadh a athair, agus de dhíobháil airgid bhí air cúrsa dhá bhliain a chríochnú i gceann bliana amháin. Chuir sé a chuid scrúduithe de i Mí Mheán Fómhair agus fuair post mar fholeifteanant sa reisimint airtléire "la Fère" a bhí lonnaithe in Valence-sur-Rhône, agus ansin in Auxonne.
Blianta tosaigh na Réabhlóide.
Bhí Napoléon in aois a naoi mbliana deag sa bhliain 1789, nuair a thosaigh Réabhlóid na Fraince, agus ba é an chéad rud ar thug sé faoi círéib áitiúil a chur faoi chois in Auxonne ar 19 Iúil 1789.
D'fhill sé ar an gCorsaic agus rinne a chion sa chogadh idir réabhlóidithe, ríogaithe agus náisiúnaithe. Bhí rún ag na náisiúnaithe Poblacht na Corsaice a athbúnú; Pasquale Paoli a bhí mar cheannaire orthu agus mar náisiúnaí Corsaiceach chuaigh Napoléon ina leith. D'éirigh eatarthu nuair a chuir an Chomhdháil Náisiúnta an Rí chun báis; creachadh teach mhuintir Bonaparte, agus ar 10 Meitheamh 1793 thug Napoléon agus a mhuintir a n-aghaidh ar Thoulon.
13 Vendémiaire.
Ar an 13 Vendémiaire, Bliain IV (5 Méan Fomhar 1795), chuaigh ríogaithe chun ceannairce i bPáras in éadán na Stiúrthóireachta ("la Directoire"), rialtas réabhlóideach na tíre ag an am. Paul Barras a bhí i gceannas ar na trúpaí a bhí dílis don Stiúrthóireacht, agus chuir seisean Napoléon i bhfeighil na n-oibríochtaí. D'iarr Napóilean ar Joachim Murat gunnaí móra a bhailiú le chéile agus suíodh iad ag ceann na sráideanna ar aghaidh na Comhdhála Náisiúnta amach sna "Tuileries". Ruaigeadh na ceannaircigh le grán, maraíodh mórán acu, agus tugadh suntas do Napoléon mar oifigeach cumasach.
An Céad Fheachtas Iodálach.
Ceapadh Napoléon mar cheannaire ar arm na hintíre; thaispeáin sé an miotal a bhí ann mar oifigeach airtléire agus feidhm á baint aige as gunnaí móra mar fhórsa soghluaiste chun tacú leis an gcos-slua. Sa bhliain 1796 phós sé Joséphine de Beauharnais, agus ise ba chionsiocair lena cheapadh mar cheannaire Arm na hIodáile: bhí eolas aige cheana ar an tír (de bharr a bheith ag troid ann cúpla bliain roimhe sin) agus bhí sé in ann na fir a spreagadh.
Bhí an Iodáil faoi smacht na hOstaire, ach i gceann bliana nó mar sin bhí an lámh uachtair faighte aige ar chúig arm Ostaireacha, agus gan ach a leath-oiread fear aige go minic. Bhí clú air agus tionchar aige ag filleadh abhaile dó; ar a chomhairle féin (agus é faoi anáil an pholaiteora stuama Talleyrand) d'éirigh an Stiúrthóireacht as an ionradh a bhíothas le déanamh ar an mBreatain, scéim a bhí á beartú acu le tamall. Socraíodh ar Napoléon a chur chun na hÉigipte, mar a mbeadh sé in ann bealach na nIndiacha a chosc ar na Briotanaigh. I ndáiríre, b’áil leis an rialtas é a chur as an mbealach toisc gnaoi na ndaoine a bheith air.
Feachtas Éigipteach.
Bhain Napoléon Caireo amach sa bhliain 1798 agus slua eolaithe in éineacht leis chun nósanna agus seandachtaí na tíre a iniúchadh. Rinne na heolaithe an-obair; ní raibh an rath céanna ar Napóilean agus a chuid ginearál i gcónaí. Cuireadh ceannairc i gCaireo faoi chois gan trócaire; sa tSiria rug Napóilean bua ar na fórsaí Otamánacha, agus básaíodh timpeall 2,500 príosúnach; idir an dá linn scrios an Bhreatain an cabhlach Francach ag cath Akoubir (1798), agus chuaigh i bpáirt leis na hOtamánaigh. Bhuaigh siad ar an nGinearál Menou sa tSiria sa bhliain 1801 agus a arm siúd lagaithe go mór ag an bhfiabhras.
Consalacht.
Bhí Napoléon ar ais sa Fhrainc faoin mbliain 1799 agus chuaigh i gcomhairle le Talleyrand, fear a raibh an-dul amach aige ar chúrsaí.
Ba léir gurb é Napoléon a bhí thuas anois sa saol polaitiúil, agus bhí a rian sin ar an mBunreacht nua a cuireadh i bhfeidhm sa bhliain 1799 – bunreacht a raibh dealramh an daonlathais air ach a thug an chumhacht do Napoléon féin mar Phríomh-Chonsal.
Bhí suim ag teacht aige i Meiriceá; bhí fonn ar an bhFrainc leas a bhaint as limistéar leathan Louisiana, agus ba ghá greim a choinneáil ar oileán Saint-Domingue (Haití) chuige. B’éigean tairbhe a bhaint as daoir ghorma chun na coilíneachtaí a chur chun cinn, fiú agus an daoirse cealaithe, ach ceileadh an t-eolas sin. Chuaigh na Francaigh i ngleic leis an nGinearál gorm Toussaint Louverture; ba dhian an cogadh é, agus fiú nuair a gabhadh Toussaint lean an comhrac. Ba é an fiabhras ba mhó a lagaigh na Francaigh, agus buaileadh iad faoi dheireadh. D’éirigh Napoléon tuirseach den scéal agus dhíol Louisiana leis na Stáit Aontaithe sa bhliain 1803.


Ardchoimisinéir na Náisiún Aontaithe um Dhídeanaithe.
Cosnaíonn agus tacaíonn an Oifig an Ardchoimisinéra na Náisiún Aontaithe um Dhídeanaithe (UNHCR) (14 Nollaig, 1950 a cruthaíodh é) dídeanaí arna iarraidh sin ag Rialtas nó na Náisiúin Aontaithe. agus cabhraíonn sé le a bhfilleadh nó athlonnú. Tháinig sé in áit an Eagraíocht Idirnáisiúnta na nDídeanaí.


Colm Tóibín.
Úrscéalaí Éireannach is ea Colm Tóibín (a saolaíodh ar 30 Bealtaine, 1955 in Inis Córthaidh, Contae Loch Garman).
Beatha.
Colm Tóibín ag an Texas Book Festival sa bhliain 2006.
Bhain Colm céim amach sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath i 1975. Díreach tar éis bhronnadh na céime, d’imigh sé leis go Barcelona. Ba chuid den spreagadh don chéad úrscéal a scríobh sé, "The South" (1990), an tréimhse a chaith sé sa chathair Spáinneach sin, agus go mór mhór, don leabhar faisnéiseach a scríobh sé, "Homage to Barcelona" (1990).
Tar éis dó filleadh ar Éirinn i 1978, thosaigh sé ag staidéar do chéim Mháistreachta. Níor sheol sé an tráchtas ar aghaidh riamh agus d’fhág sé an saol acadúil, den cuid is mó, chun slí bheatha a bhaint amach mar iriseoir. Ba thréimhse an-bhríomhar í tús na n-ochtóidí i gcúrsaí iriseoireachta in Éirinn nuair a bhí an iris mhíosúil cúrsaí reatha, "Magill", i mbarr a réime. Ceapadh Tóibín mar eagarthóir i 1982, cúram ar lean sé leis go dtí 1985.
Ba é an tarna húrscéal a scríobh sé ná "The Heather Blazing" (1992), agus lean sé sin leis na húrscéalta "The Story of the Night" (1996) agus "The Blackwater Lightship" (1999). Ba chuntas ficsin ar thréimhsí de bheatha an úrscéalaí Henry James an cúigiú húrscéal a scríobh sé, "The Master" (2004).
Tá leabhair neamhfhicseanúla eile scríofa aige: "Bad Blood: A Walk along the Irish Border" (1994, athchlóbhuailte ón chéad eagrán i 1987), "The Sign of the Cross: Travels in Catholic Europe" (1994) agus "The Irish Famine" (1999). Tá dráma scríofa aige a léiríodh ar stáitse i mBÁC mí Lunasa 2004, "Beauty in a Broken Place".
Tá sé ag obair leis mar iriseoir, in Éirinn agus thar lear. Chomh maith leis sin, tá clú agus cáil bainte amach aige mar léirmheastóir liteartha: tá eagarthóireacht déanta aige ar leabhar faoi Paul Durcan, "The Kilfenora Teaboy" (1997); "The Penguin Book of Irish Fiction" (1999) agus scríobh sé "The Modern Library: The 200 Best Novels in English since 1950" (1999) i dteannta Carmen Callil; bailiúchán d’aistí, "Love in a Dark Time: Gay Lives from Wilde to Almodovar" (2002); agus staidéar ar Lady Gregory, "Lady Gregory’s Toothbrush" (2002).
Téamaí.
Bíonn roinnt buntéamaí éagsúla á n-iniúchadh aige ina chuid saothar: Léiriú ar an tsochaí Éireannach, ag maireachtáil thar lear; an próiseas cruthaíochta agus caomhnú na féiniúlachta pearsanta, ag díriú go mórmhór ar fhéiniúlachtaí homaighnéasacha, ach i gcomhthéacs na cailliúna.
Úrscéalta Loch Garman: Tarraingíonn Colm ar Inis Córthaidh, an baile inar saolaíodh é, mar shuíomh tacábhair scéalaíochta, mar aon le stair na hÉireann agus bás a athar nuair a bhí sé an-óg, sna húrscéalta "The Heather Blazing" agus "The Blackwater Lightship". Tá cuntas beathaisnéiseach agus machnamh ar an dtréimhse seo le fáil sa leabhar neamhfhicseanúil "The Sign of the Cross".
Úrscéalta faoi mhaireachtáil thar lear: Tá dhá úrscéal eile, "The Story of the Night" agus "The Master", bunaithe ar charactair gur gá dóibh déileáil le féiniúlacht homaighnéasach, agus atá lonnaithe taobh amuigh d’Éirinn den chuid is mó, agus le carachtair gur gá dóibh dul i ngleic le cónaí thar lear.
Tá rian den dá théama thuasluaite le feiscint ina chéad úrscéal "The South". Is féidir glacadh leis, i dteannta leis an úrscéal "The Heather Blazing", mar léiriú ar na hoidhreachtaí Caitliceacha agus Protastúnacha i gCo. Loch Garman, nó is féidir é a ghrúpáil leis na ‘húrscéalta faoi mhaireachtáil thar lear’.
Is é an tríú snath a cheanglaíonn "The South" agus "The Heather Blazing" ná cruthaíocht; sa chéad áit le péintéireacht agus sa tarna háit le foclaíocht chúramach bhreithiúnas an bhreithimh. Ba é an buaicphointe ar an dtríú téama seo ná an staidéar ar fhéiniúlacht agus chruthaíocht sa saothar "The Master", a leanann saothar neamhfhicseanúil eile níos luaithe, "Love in a Dark Place".
Tagairtí.
Tóibín, Colm
Tóibín, Colm
Tóibín, Colm
Tóibín, Colm


1938.
Tarluithe.
Gnólacht Ghiúdach i Magdeburg na Gearmáine scriosta le linn Kristallnacht


Carl von Linné.
Luibheolaí Sualannach ab ea Carl Linnaeus (23 Bealtaine, 1707 – 10 Eanáir, 1778), a rugadh i Rashult na Sualainne. Chuir von Linné tús leis an tacsanomaíocht, is é sin, an brainse den bhitheolaíocht a bhíonn ag plé le rangú agus le haicmiú na neachanna beo. Tá cáil air freisin mar dhuine de cheannródaithe na héiceolaíochta.
Beathaisnéis.
Rugadh Carl Linnaeus i Råshult, i gcúige Småland i ndeisceart na Sualainne. Bhí a athair agus a sheanathair ina ministrí roimhe, agus ghlac a mhuintir leis go rachadh sé ag staidéar diagachta chomh maith, ach níor theastaigh uaidh bheith ina mhinistir.
Thug dochtúir leighis áitiúil spreagadh dó dul leis an luibheolaíocht, ó ba léir go raibh suim aige sna plandaí. De réir mar a mhol an dochtúir seo, chuir a athair an mac go hOllscoil Lund, arbh í an ollscoil ba chóngaraí í. Bhí gairdín luibheolaíochta Lund fágtha gan saothrú, rud a bhain an-mhealladh as Carl óg, agus sa bhliain a bhí chugainn, d'aistrigh sé go hOllscoil Uppsala.
Bhí saol crua aige in Uppsala ar dtús agus an t-airgead gann air, ach ansin, fuair sé aithne ar an eolaí cáiliúil Olof Celsius sa bhliain 1729. Chuaigh sé go mór i bhfeidhm ar Celsius chomh heolach is a bhí Linnaeus óg ar na plandaí agus chomh dúthrachtach is a bhí sé ag bailiú samplaí. Mar sin, chuir sé lóistín ar fáil dó.
D'athraigh sé a ainm go Carl von Linné () nuair a bronnadh uaisleacht air.
An Córas Linnaech.
Is é an príomhrud a chur Linnaeus i gcrích ná gur bhunaigh sé córas ainmniúcháin i gcomhair na n-orgánach beo ar glacadh leis go forleathan i saol na heolaíochta. Chuir obair Linnaeus tús leis an ainmníocht déthéarmach a mbaintear úsáid choitianta aisti le speicis na neachanna beo a shainiú go neamhdhébhríoch. Chomh maith leis sin, d'fhorbair sé an "tacsanomaíocht Linnaech" - an córas aicmithe eolaíoch atá in úsáid go forleathan sa bhitheolaíocht go fóill.
Sa chóras Linnaech, aicmítear na neachanna beo go hordlathach. Is í an ríocht an leibhéal is airde sa chóras, cosúil le ríocht na n-ainmhithe nó ríocht na bplandaí - de réir na cuma atá ar an gcóras inniu, tá ríocht na n-eobaictéar, ríocht na n-aircéabaictéar, ríocht na bhfungas agus ríocht na b"Protista" ann. Ansin, roinntear na ríochtaí ina n-aicmí, na haicmí ina n-oird, agus na hoird ina ngéinis. Baill den ghéineas, arís, is iad na speicis, ach d'aithin Linnaeus roinnt tacsóngan ainm faoi bhunrang an speicis.
Seo liosta de na ranganna ar fad atá aitheanta sa lá atá inniu ann (bunaithe ar chóras Linnaeus)
Leabhair.
Is iad a leabhair Species plantarum (Saghsanna Plandaí, 1753) agus Systema naturce (Córas an Nádúir, 10ú n-eagrán, 1758-9) a chuir tús oifigiúil le córas tacsanamaíoch reatha na n-ainmneacha déthéarmacha Laidineacha ar phlandaí is ainmhithe.
Tagairtí.
Linné, Carl
Linné, Carl
Linné, Carl


1931.
Litríocht na Gaeilge.
"Eoghan Rua Ó Néill", Seosamh Mac Grianna


1928.
Tarluithe.
Ford den Dhéanamh A, 1928


1920.
Bliain bhisigh ab ea an bhliain 1920 a thosaigh ar Déardaoin.


1936.
Cogadh Cathartha na Spáinne.
Citroën Rosalie ón mbliain 1936


Ollscoil Uppsala.
Is Ollscoil Phoibli í Ollscoil Uppsala (Sualainnis "Uppsala universitet") agus í suite in Upsalla na Sualainne. Is í an Ollscoil is sinne sna tíortha Lochlannacha í.
Bhunaigh an bheirt, Ard Easpag Uppsala Jakob Ulfsson agus Leasrí na Sualainne Sten Sture í, le bulla de chuid an Phápa Sixtus IV sa bhliain 1477.
An príomh fhoirgneamh nua- renaissance i bpáirc na hOllscoile, Upsalla (críochnaithe sa bhliain 1887).
Uppsala


Ollscoil Lund.
Is Ollscoil í Ollscoil Lund (Sualainnis: "Lunds universitet") i gcathair Lund atá suite san chuid is deisceartaí den tSualainn. Bunaíodh an Ollscoil sa bhliain 1666 agus is í an dara ollscoil is sine í sa tSualainn.
a>", an foirgneamh is sine san Ollscoil. Tá Roinn na Fealsúnachta istigh ann faoi láthair.
Lund


Baictéar.
Is orgánaigh mhiocrascópacha, aoncheallacha iad na baictéir. Is gnách go mbíonn siad idir 1 go 20 micriméadar ar fad, agus de réir an crutha a bhíonn orthu, a aicmítear iad.
Is í an mhicribitheolaíocht an brainse den bhitheolaíocht a bhíonn ag plé leis na miocrorgánaigh (miocróib) agus tá an bhaictéireolaíocht ina chraobh nó bhrainse amháin di.
Tá na baictéir uileláithreach i gnáthóga na Cruinne, ag fás in ithir, i bhfuaráin the aigéadacha, i ndramhaíl radaighníomhach, in uisce na farraige, agus fiú i nduibheagán screamh an Domhain. Go hiondúil bíonn thart ar 40 milliún baictéir i ngram d'ithir agus milliún amháin i mhillilítear d'fhionnuisce, fágann sin go bhfuil cothrom le 5 nanai-mhilliún (5×1030) sa Domhain ar fad.
Tá ról rí-thábhachtach ag na baictéir i dtimthriall (athchúrsáil) na gcothaitheach, agus tá fosúchán nítrigine ón atmaisféar ag braith go mór ar airí na mbaictéar. Tá beagnach deich n-oiread níos mó cealla baictéir i gcorp an duine ná i gcealla daonna, líon ollmhór ar an gcraiceann agus sa chonair conair ghastraistéigeach. Caithfear a rá go mbíonn na baictéir seo neamhdhíobhálach nó fiú go ndéanann an chuid is mó díobh maitheas don Duine, de thoradh ar chóras imdhíonachta an choirp, ach tarraingíonn cuid acu galair, agus is féidir cuid díobh galar ionfhabhtaíoch a thosnú.
Pataiginí a thugtar ar mhiocrorgánaigh a tharraingíonn galair ionfhabhtaíocha; an calar, an gallbholgach nó an tsifilis, an t-antrasc, an lobhra, agus an phlá bhúbónach san áireamh. Is í an ionfhabhtú riospráide eitinn an galar marfach is coitianta, bíonn an eitinn scamhóige
freagrach as bás dhá mhilliún duine sa bhliain, tromlach mór díobh i réigiúin na hAfraice fo-Shahárach.
Úsáidtear frithbheathaigh nó antaibheathaigh, i dtíortha an chéad Domhain, le haghaidh ionfhabhtú baictéireach a mhilleadh agus i dtionscal na feirmeoireachta.
Is prócaróit iad na baictéir. Tá siad neamhchosúla le na hainmithe nó
na heocaróit eile mar nach mbíonn núicléas nó orgánaid scannánchumhdaithe acu. Go dtí le deireanaí, bhí na prócaróit go léir san áireamh leis an téarma "baictéar", ach tháinigh athrú ar an
nós sin leis an bhfionnachtain go raibh dhá ghrúpa, a bhí fíor-dhifrúil óna gcéile, sna prócaróit a shíolraigh go neamhspleách óna gcéile ón sinsearach coiteann. Tugtar Baictéir agus Archaea ar na fearainn éabhlóide seo anois.
Stair na baictéareolaíochta.
Ba é an t-eolaí Ísiltíreach Anton van Leeuwenhoek an chéad duine ar amhairc ar bhaictéir sa bhliain 1674, agus é ag baint úsáide as micreascóp solais aon-lionsa, a thóg sé féin. Thug sé an t-ainm "animalcules" dóibh agus sheol sé an t-eolas a d'aimsigh sé i litreacha go dtí an Royal Society of London for the Improvement of Natural Knowledge. Bhí an t-eolaí Gearmánach Christian Gottfried Ehrenberg sa bhliain 1828, freagrach as an t-ainm "baictéar" a thabhairt orthu. Tá an focal 'baictéar' díorthaithe ó βακτήριον -α na Gréigise, agus an bhrí a bhí leis ná "maide beag".Anton van Leeuwenhoek
Thaispeáin Louis Pasteur, sa bhliain 1859, gur de réir fás miocrób a tharla an próiseas coipthe. Coipeadh a bhí i gceist, ní uathghiniúnint (hprionsabal na huathghiniúna) mar a cheap daoine go dtí sin. (Is fungais iad na giostaí agus na caonaigh atá freagrach as choipeadh de gnáth, ní baictéir.) Ba é Pasteur, i bpáirt le Robert Koch, a bhí comhaimseartha leis, a chéad thacaigh leis an teoiric gur cúis galar iad na frídíní.
Ba cheannródaí é an baictéireolaí leighis Gearmanach Robert Koch a d'oibrigh ar calar, eitinn agus anrasc. Bhain Koch Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis amach i 1905, de thoradh ar a chuid taighde ar an eitinn agus an cruthúnas a thug sé do 'teoiric na bhfrídíní'.
I bpostaláidí Koch, leag sé síos critéir nó triail chritéir chun a thaispeaint go raibh nó nach raibh baictéir ar leith ciontach as ghalar. Úsáidtear na critéir seo i láthair na huaire.
Cé go raibh daoine ar an eolas, ón naoú aois déag ar aghaidh, go raibh ceangal idir micrea-orgánaigh agus galair éagsúla, ní raibh cóireáil éifeachtach ar bith ar fáil don phobal.
Moirfeolaíocht.
Rangaítear na baictéir de réir trí bhunchruth, cocais (sféarach), bachaillíní (slatcruthach) agus spirilliam (biseach).
Struchtúir incheallacha.
right "Struchtúr Chill Phrócaróit"
Bíonn scannán lipeapróitéine thart ar an gcíteaplasma agus feidhmíonn an scannán mar bhac leath-thréscaoilteach a choinníonn bia, próitéiní agus comhábhair riachtanacha an chíteaplasma istigh sa chill.
Mar phrócaróit, ní bhíonn orgánaidí scannán-teanntaithe in a gcuid chíteaplasma agus mar sin is annamh a bhíonn strúctúir incheallach acu.
Bíonn easpa chillnúicléis, miteacoindrí, clóraplaist agus orgáinidí eile
acu, cé go mbíonn siad ag na heocaróit, a leithéid agus Coimpléasc Golgi
nó líontán ionphlasmach.
Struchtúir eachtarcheallacha.
Bíonn cillbhalla righin ar fhormhór na mbaictéar.
Fás agus atáirgeadh.
Is trí dhéscoilteadh a ghineann na baictéir, díreach mar a dhéanann an aiméibe.
Atáirgeann siad iad féin go héighnéasach den chuid is mó agus má bhíonn na tiosca oiriúnach ann déantar seo go gasta.


Violet Florence Martin.
Ba údar Éireannach í Violet Florence Martin (1862-1915) a chomh-scríobh sraith úrscéalta lena col ceathrar Edith Sommerville faoin ainm cleite Martin Ross ag deireadh an 19ú haois agus tosach an 20ú haois. Rugadh í i gConamara, an leanbh ba óige de chlann seisear leanbh déag. Chuir sí aithne ar Edith Somerville as tús na 1880í agus lean a gcomhoibriú ar aghaidh go dtí a bás.
Gortaíodh go dona í i dtimpiste marcaíochta i 1899 agus ní raibh a sláinte go maith aici ina dhiadh sin.
Martin, Violet Florence


1910.
Ba bhliain choitianta í an bhliain 1910 (MCMX) a thosaigh ar Shatharn de réir Fhéilire Ghréagóra.
Tarluithe.
a> an duine is faide chun clé. Horace de Vere Cole a d'eagraigh an eachtra.


1909.
Tarluithe.
a> Abercrombie & Fitch sa bhliain 1909


1905.
Tarluithe.
a> a rinne an-tionchar ar an eolaíocht.


1902.
Tarluithe.
a>. Tógadh an grianghraf seo le balún. Tá sé ar cheann de na chéad aerghrianghraifeanna ón Antartaice.


Duais Nobel.
Sraith duaiseanna is ea iad Duaiseanna Nobel a bhunaigh cruthaitheoir na dínimíte, Alfred Nobel. Faigheann gach duaiseoir bonn óir. Tugtar airgead mar chuid den duais do dhaoine a chuir an taighde nó an tsochaí chun cinn ar bhealach ar leith.


1897.
Tarluithe.
Clúdach an chéad eagrán den úrscéal úd "Dracula"


Móilín.
Is éard is móilín ann ná an chuid is lú de dhúil nó de chomhdhúil ar féidir a bheith ann go neamhspleách.
Tugtar ceimic mhóilíneach nó fisic mhóilíneach ar na heolaíochtaí a bhaineann leis an ábhar seo, ag brath ar chlaonadh an fhócais.


21ú haois.
Forbhreathnú.
Thosaigh an 21ú haois ar an 1 Eanáir 2001 agus críochnóidh sé ar an 31 Nollaig 2100.


John Sparrow David Thompson.
Príomh-Aire Cheanada ab ea "The Right Honourable" An tUasal John Sparrow David Thompson KCB PC (10 Samhain, 1845 – 12 Nollaig, 1894) ó 5 Nollaig 1892 go dtí 12 Nollaig, 1894. B'é Príomh-aire na hAlban Nua i 1892 chomh maith le sin.
Thompson, John Sparrow David
Thompson, John Sparrow David
Thompson, John Sparrow David


An Gorta Mór.
Bríd Uí Dhonaill agus a bheirt pháistí i rith an Ghorta.
Is é an Drochshaol nó Gorta Mór na hÉireann an gorta a bhuail Éire ón mbliain 1845 ar aghaidh agus a mharaigh is a ruaig as an tír cupla milliún Éireannach. Tháinig galar dubh – an fungas úd "Phytophora infestans" – ar na prátaí ar fud na hÉireann, agus bhí formhór na ndaoine bochta i dtuilleamaí an phráta mar bhia, fuair na sluaite acu bás. An t-éag mór seo agus an imirce millteanach a lean é, scrios siad na struchtúir shóisialta a bhí ina gcrann taca don Ghaeilge go dtí sin, agus dá thoradh sin, thosaigh an teanga ag cúlú go dtí nach raibh ach iarsmaí beaga fágtha di sna Gaeltachtaí ar chósta thiar na tíre. Ní raibh na húdaráis fonnmhar bia a sholáthar do lucht an ocrais, rud a mhéadaigh ar an ngéarchéim.
Is é an chiall a bhain na náisiúnaithe Éireannacha as an scéal ina dhiaidh sin ná go raibh na Sasanaigh d'aon ogham ag féachaint leis na hÉireannaigh a chur de dhroim an tsaoil. Sin é an tuige gurb iomaí duine a thugann Uileloscadh na nGael ar an Drochshaol freisin. Is dócha, áfach, gur mhó an líon daoine a fuair bás de dheasca ghorta mhór na mblianta 1740 agus 1741 ("Bliain an Áir").
Galar Dubh na bPrátaí.
Galar nua a bhí i gceist le galar dubh na bprátaí, galar a tháinig chun solais an chéad uair sa bhliain 1843, ar chósta thoir na Stát Aontaithe. Rinne an galar a bhealach go géar gasta i dtreo Lár Iarthair na Stát Aontaithe. Sa bhliain 1845, arís, bhuail sé Flóndras, Éire, Deisceart na Fraince, Oirthear na Gearmáine agus Deisceart Chríoch Lochlann. Ba é ba chúis leis an tolgadh sciobtha seo ná go raibh tráchtáil na bprátaí ag dul chun domhandais san am seo féin: bhí na Stáit Aontaithe ag dul ar lorg síolta nua prátaí i bPeiriú, áit as ar tháinig an fungas ó thús, de réir dealraimh.
Cuireadh an chéad sonrú sa ghalar dubh in Éirinn i dtús Mheán Fómhair 1845, ach má cuireadh, níor éirigh na daoine buartha i gceart ach i lár na chéad mhíosa eile. Na barra a bhí le baint faoi dheireadh an fhómhair a fuarthas truaillithe ag an ngalar. Sa bhliain 1845, b'é oirthear na tíre ba mhó a bhí thíos leis an tolgadh. Cailleadh an tríú cuid de phrátaí dheireadh an fhómhair, agus faitíos ceart ag teacht ar na daoine go raibh gorta mór ar na bacáin.
Ceist an Pholasaí Eacnamaíochta agus an Drochshaol.
San am seo ba é Sior Robert Peel a bhí ina Phríomh-Aire ar an Ríocht Aontaithe. Coimeádach agus fear mór saorthrádála a bhí ann agus é ag iarraidh na dlíthe a chuir ar ceal a choisc iompórtáil an arbhair go dtí an Ríocht Aontaithe. Dlíthe cosantachais a bhí ann, is é sin, dlíthe a bhí ceaptha leis na feirmeoirí dúchasacha a chosaint ar earraí saora ón gcoigríoch, ach ar ndóigh, iad siúd a bhí ag fabhrú na saorthrádála ar chúiseanna idé-eolaíochta, ar nós Robert Peel, bhí siad meáite le fada ar na dlíthe seo a aisghairm. Bhí an chuid ba mhó de na Coimeádaigh ag easaontú le Robert Peel faoi cheist na ndlíthe seo, áfach, agus é fágtha i muinín na bhFuigithe le haghaidh tacaíochta. Nuair a chualathas iomrá ar ghorta in Éirinn, shíl Peel go bhféadfadh sé buntáiste a ghlacadh ar an tubaiste seo le fáil réidh de na dlíthe cosanta faoi dheireadh.
An ”coimisiún eolaíochtúil” a cuireadh ag taighde cheist an tsoláthar bia in Éirinn, is é an breithiúnas a thug sé go raibh gorta ag bagairt ar an tír i ndáiríre. Bhí na Feisirí Éireannacha ag éileamh coisc ar easpórtáil an arbhair as Éirinn, agus iad araiciseach chun calafoirt na tíre a oscailt d'arbhar iompórtáilte. Ní bhfuair siad ceachtar den dá chuid. Dhiúltaigh an Rialtas faoin chéad éileamh iad, agus lucht an chosantachais ag cur in aghaidh an dara ceann, cé go raibh Peel ag tacú leis an smaoineamh. Le teacht as an leamhsháinn seo, cheannaigh Peel arbhar Indiach as na Stáit Aontaithe ar chúla téarmaí, le bochtáin na hÉireann a bheathú.
Ní raibh Peel leis an arbhar seo go léir a bhronnadh ar na bochtáin saor in aisce, áfach. Is é an scéim a bhí aige ná go ndíolfaí cuid de ar an saormhargadh le praghas an arbhair a chur ag ísliú. An chuid eile, arís, shíl Peel go bhféadfaí é a dhíol ar sladmhargadh leis na coistí áitiúla rilífe.
Bhí Peel den tuairim go bhféadfaí leas a bhaint as an ngorta mar shiocair le talmhaíocht na hÉireann a thabhairt chun nua-aimsearthachta agus chun éagsúlachta. Theastaigh uaidh an rilíf a cheangal d'oibreacha poiblí – is é sin, chaithfeadh na bochtáin a gcuid a shaothrú ag obair – agus cibé scéal é, b'fhearr leis soláthar na rilífe a fhágáil faoi na tiarnaí talún áitiúla.
Ar dtús, bhí an chuma ar an scéal go raibh ag éirí leis an scéim seo. Ní bhfuair an iomarca bás i rith an gheimhridh 1845-1846, agus ní raibh caill ar an arbhar Indiach mar bhia ach oiread. Bhí a lán daoine barúlach, nó dóchasach ar a laghad, gur seachnaíodh an gorta mór.
An Tubaiste ar na Bacáin.
Práta a bhfuil an dúchan air.
I rith an chéad gheimhreadh seo i ndiaidh theacht an fhungais, b'í Ilchríoch na hEorpa ba mhó a bhí thíos leis an éag a bhí ag siúl ar na prátaí, go háirithe an Ísiltír agus an Bheilg. B'é samhradh na bliana 1846, áfach, a thug an fíor-ocras a fhad le hÉirinn. B'í aeráid bhog fhliuch iarthar na hÉireann ba mhó a bhí ag fabhrú don fhungas, agus b'amhlaidh ba mheasa an galar dubh. Tháinig Sasana agus an Ilchríoch slán an turas seo, ach ní raibh an t-ádh céanna le hÉirinn. Le teacht an Lúnasa, bhí na prátaí ag meath ar fud oileán na hÉireann go léir. Ní raibh bia d'aon chineál eile ar fáil leis na bochtáin a choinneáil beo thar an chéad gheimhreadh eile.
Nuair a thosaigh siad ag stiúgadh le hocras, bhí arbhar á easpórtáil as Éirinn i gcónaí. Bhí cuid mhór daoine an-mhíshásta leis seo, agus iad inbharúla go bhféadfaí an t-arbhar seo a roinnt ar lucht an ocrais. Bhí sé ní ba shaoire an coirce a easpórtáil agus arbhar Indiach a cheannach ó na Meiriceánaigh ná an coirce a choinneáil sa bhaile mar scamhard do na bochta. B'é oighear an scéil, áfach, nár thosaigh an t-arbhar iompórtáilte ag tonnadh isteach ó na Stáit ach le teacht an earraigh 1847, agus mar sin, fuair na sluaite móra bás idir an dá linn, i rith an fhómhair agus an gheimhridh.
Má rinne lucht roinnte na rilífe a ngearán faoi seo leis an Státchíste, ní bhfuair siad ach cur ó dhoras: fágaigí faoin tsaorthrádáil agus faoin saormhargadh an fhadhb a fhuascailt! Faoin am seo, bhí Peel éirithe as mar Phríomh-Aire cheana féin, agus rialtas nua curtha i dtoll le chéile as measc pholaiteoirí Pháirtí na bhFuigithe. Ba é John Russell an Príomh-Aire, agus Charles Trevelyan i gceann an Státchíste. Saorthrádálaí dian a bhi ann, mar Trevelyan, agus é den tuairim nach dtarraingeodh sé ach tuilleadh trioblóide ar Éirinn agus ar an Ríocht Aontaithe go léir dá bhféachfadh an Rialtas lena ladar a chur in iomaíocht nádúrtha na bhfórsaí margaidh. Níor thuig sé, áfach, go raibh córas na heacnamaíochta féin chomh tearcfhorbartha in Iarthar na hÉireann agus nach bhféadfadh na daoine bia ar bith a cheannach – ní hamháin go raibh siad bocht, ach is ar éigean má bhí ciall ar bith acu don airgead, chomh hannamh is a d'fheicidís é mar rud.
An Gorta ag Pléascadh Amach.
D'fhéach Trevelyan le córas na n-oibreacha poiblí a leasú, ach mar a d'iompaigh na cúrsaí amach, ní dhearna sé ach dochar. Bhí praghsanna an bhia ag dul in airde go tiubh, ach san am céanna, ní raibh ardú pá ar bith ag dul do na bochtáin a bhí fostaithe le haghaidh na n-oibreacha. Mar sin, bhí na hoibrithe ag stiúgadh le hocras, agus na hoibreacha ag dul in abar. Thairis sin, ní raibh riachtanas ar bith leis an gcineál oibre a bhí idir lámhaibh acu - ní raibh ann ach cur i gcéill, go bunúsach. Ag druidim chun deiridh don bhliain 1846, b'fhollasach go raibh teipthe ar scéim na n-oibreacha poiblí mar shlí bheatha do na bochtáin. I dtús na bliana a bhí chugainn, chuala an saol mór iomrá ar an Sciobairín, mar ar theip ar an rilíf go hiomlán, agus muintir na háite ag síothlú le hocras. D'iompaigh an Sciobairín ina shiombaile don Drochshaol ar fad. Fuair an chéad duine bás le hocras ar an 24 Deireadh Fómhair 1846, agus le teacht na Nollag bhí an tóin tite as an gcoiste áitiúil rilífe faoi bhrú na holltubaiste a bhí ag déanamh léirscriosa ar fud na háite.
Na Galair ag Siúl ar Lucht na Fannlaige.
Tháinig na galair thógálacha sna sálaí ag an ngorta féin. Iad siúd nach bhfuair bás le hocras, bhí siad thar a bheith braiteach ar na tolgáin. Is iomaí galar a bhí ag rith damhsa i measc na mbocht, cosúil leis an bhfiabhras tiofóideach agus leis an bhfiabhras buí. B'iad na dreancaidí a bhí ag iompar an dá ghalar seo, agus ó bhí tithíocht na ndaoine bochta chomh plódaithe is a bhí, is beag iontas a bhí ann go raibh an galar an-ghasta ag preabadh ó dhuine go duine. Galar eile a bhí ag scuabadh rompu i mblianta an Drochshaoil ab ea an dinnireacht. Ní chaithfeá ionfhabhtú tromchúiseach den chineál sin a tholgadh, áfach, le bás a fháil i mblianta an Drochshaoil. Bhí imdhíonacht na ndaoine lagaithe ag an síorchealacán, agus mar sin, ba leor fliú nó sciodar leis an duine a mharú. Is follasach go raibh galair easpa vitimíní, ar nós an scorbaigh, na xéaroftailme, agus an pheallagra, coitianta freisin.
Ní raibh seirbhísí sláinte na hÉireann chomh dona is a shílfeá, nó bhí mogalra maith d'ospidéil agus d'íoclanna ann, ach nuair a thosaigh na céadta othair ag tonnadh isteach, is léir gur cuireadh na dochtúirí thar a n-acmhainn. Rinneadh iarrachtaí ospidéil nua a oscailt agus tuilleadh foirne a fhostú le freastal ar riachtanaisí na héigeandála, ach is beag gar a bhí ann nuair a tháinig an crú ar an tairne. Thairis sin, ní raibh leigheaseolaíocht an ama in ann ag an dinnireacht ná ag go leor eile de na galair thógálacha a chuaigh leis an ngorta.
Lá na dTithe Súip.
I dtús na bliana 1847, tháinig an tuiscint ag an lucht rialtais go gcaithfí, roimh aon rud eile, muintir na hÉireann a choinneáil beo. Mar sin, cinneadh ar bhia a sholáthar do na bochtáin as tithe súip. Bhí Cumann na gCarad – na Caecair – i mbun oibre den chineál seo cheana féin, agus iad ag áitiú ar an Rialtas an sampla a leanúint.
Ar an 20ú lá de Mhárta 1847, tosaíodh ag scaoileadh leis na daoine a bhí fostaithe de réir na scéimeanna oibreacha éigeandála. Bhí cuid de na fir oibre míshásta leis an scaoileadh, áfach, ó nach raibh slí bheatha eile ar fáil dóibh. Bhí siad buartha go mór faoina mbeadh i ndán dóibh i ndiaidh iad na jabanna fóirithinte a chailleadh, mar sin.
Maidir leis na tithe súip, is iomaí áit nár tháinig siad in úsáid ach faoi lár an tsamhraidh. San idirlinn, fuair cuid mhór daoine bás le hocras. I mbreis air sin, bhí an bia gann i gcónaí, rud a chothaigh fearg i measc na mbocht. Mar sin féin, ba mhór an cuidiú iad na tithe súip. Ní raibh an Rialtas fonnmhar, áfach, iad a choinneáil ag obair thar an chéad ghéar-riachtanas. Le teacht Dheireadh Fómhair, bhí siad dúnta arís.
An Ghéarchéim ag Dul chun Donais.
Chreid an Rialtas anois go raibh an gorta thart, rud nárbh fhíor dóibh ar aon nós. Nuair nach raibh súp ar fáil a thuilleadh, tharraing na sluaite síoraí ar thithe na mbocht. Bhí cuid mhór de na tithe seo róphlódaithe cheana féin le glacadh le tuilleadh daoine isteach, agus b'éigean rilíf a thál ar na bochtáin thar tairseach amach, cé go raibh cosc air.
B'é an polasaí a bhí ag an Rialtas na bochtáin a chur ag obair agus pá a íoc leo, le go bhféadfaidís a gcuid bia a cheannach ar airgead. Ní dea-smaoineamh a bhí ann go díreach, nó bhí formhór na ndaoine seo chomh lagaithe ag an ocras is nach bhféadfaidís breith ar uirlis oibre ar bith. Iad siúd a raibh maith éigin iontu le haghaidh oibre, ní raibh jabanna ann dóibh pé scéal é. Mar sin, b'éigean do na húdaráis an rilíf thar tairseach amach a cheadú.
A lán daoine a bhí i dtuilleamaí na rilífe seo le haghaidh bia agus beatha, bhí cónaí orthu i bhfad bhfad ar shiúl ó áit an tsoláthair. Mar sin, chaithfidís turas fada a chur díobh ag coisíocht le sásamh a n-ocrais a fháil. Fuair go leor acu bás gan cheann a scríbe a bhaint amach choíche.
"Mhothaigh mé féin sean-Tomás Ó Gearbháin a rá go dtagadh daoine as áiteanna eile an bealach seo ag iarraidh bia. Dúirt sé gur tháinig bean amháin agus go raibh páiste beag léi. Ní raibh sí i bhfad san áit nó go bhfuair sí bás. Dúirt sí nach raibh sé ag déanamh aon smid bhréige go bhfaca sé an páiste ag diúl bhrollach a mháthar agus í fuar marbh." ("Glórtha ón Ghorta", lch. 112.)
Na feidhmeannaigh a raibh de dhualgas orthu Dlí na mBocht a chur i gcrích, d'aithin siad go raibh an tóin ag titim as córas na rilífe.D'áitigh siad go raibh tuilleadh airgid ag teastáil le freastal ar na fadhbanna go léir, agus d'éirigh leo an méid seo a chur abhaile ar Clarendon, a bhí ina Fhear Ionaid ag an Rí in Éirinn san am. Chuaigh Clarendon i dteagmháil le Trevelyan chun tuilleadh maoiniú a mhealladh ón Státchiste. Ní bhfuair sé a dhóthain, áfach, cé go raibh sé suite siúráilte go rachadh na bochta chun ceannairce nó chun cearmansaíochta ar na húdaráis, mura bhfaigheadh sé an méid a bhí sé a iarraidh.
Má bhí an Rialtas ag déanamh go mbeadh na tiarnaí talún fonnmhar jabanna agus rilíf a chur ar fáil do na daoine bochta, d'fhéadfá a rá go raibh fuar acu. Iad siúd a raibh meas na daonnachtúlachta orthu féin acu, shíl siad gurbh í an imirce an fhuascailt. Iad siúd nach raibh, ní raibh cúl ar bith orthu a gcuid tionóntaí a dhíshealbhú. Go háirithe i Maigh Eo agus i gContae an Chláir, is iomaí tionónta a chaithfeadh an bóthar a thabhairt air féin. Chuaigh sé le fánaíocht, agus b'fhéidir fuair sé bás le hocras, le tuirse nó le galar éigin.
Ní raibh cách sásta glacadh leis an dúchinniúint seo faoi chroí mór maith, áfach. A mhalairt ar fad. Chuaigh cuid nár bheag de na bochtáin i muinín na láimhe láidire le hiad féin a chosaint. Maraíodh roinnt tiarnaí talún, fiú, ach ar ndóigh ní raibh siad siúd ná údaráis an Stáit i bhfad ag tabhairt an choir in aghaidh an chaim. In iarthar na tíre is mó a chuaigh an foréigean chun donais, nó san oirthear b'fhearr leis na tionóntaí cumainn a bhunú lena leas a bhaint amach go dlíthiúil. Ní raibh lucht an rialtais in ann an ceartchreidmheachas fioscach a shárú, áfach.
Maidir leis na hÉireannaigh Óga, chuaigh siadsan go mór chun radacachais i bhfianaise an Drochshaoil. Sa bhliain 1847, d'fhoilsigh Séamus Fionntán Ó Leathlobhair sraith altanna ag áitiú ar na tionóntaí éirí amach agus ruaigeadh a chur ar na tiarnaí talún. Bhí Seán Ó Mistéil, arís, ag gríosú na scológ chun na tiarnaí talún a dhiúltú faoi chíos. In Earrach na bliana 1848, thosaigh na hÉireannaigh Aonaithe ag ullmhú ceannairce, agus d'éirigh siad amach i mBaile an Gharraí, Contae Thiobraid Árann, ar an 29ú Iúil 1848. Ní raibh ann i ndáiríre ach eachtra ghreanntragóideach, áfach. Thug na ceannairceoirí cupla óráid uathu, ach nuair a tuigeadh do na bochta nach raibh bia ar bith á dháileadh, d'ionsaigh siad na ceannairceoirí le greidimíní a thabhairt dóibh. Ina dhiaidh sin, ní bhfuair na péas deacair iad a chloí ná a chimiú.
Cé nach raibh sa cheannairc féin ach sórt ubh ghliogair, ghlac an rialtas an-dáiríre í. Níor cuireadh na reibiliúnaigh chun báis, ach mar sin féin, gearradh pionós dian dóibh, is é sin, cuireadh an loch amach iad go dtí oileán na Tasmáine (nó ”tír Van Diemen”, mar a thugtaí ar an oileán san am) in aice leis an Astráil.
Ní raibh an Gorta críochnaithe go fóill, áfach. Tháinig galar dubh na bprátaí ar ais i Mí Iúil 1848, go háirithe in iarthar na tíre. Bhí an t-éag mór ag scuabadh roimhe faoin tuath, agus na daoine ag tabhairt ruathair faoi thithe na mbocht ar lorg rilífe. Ar ndóigh, iad siúd a raibh áit dóibh i dtithe na mbocht, fuair cuid mhór acu bás le galair thógálacha, chomh plódaithe is a bhí na tithe. I dtús na bliana 1849, bhí 2500 duine acu siúd ag bású in aghaidh na seachtaine ar fud na hÉireann. Lasmuigh de na tithe, áfach, bhí na cúrsaí ní ba mheasa fós, agus níl áireamh orthu siúd a bhí ag síothlú amuigh ansin. Cheal airgid, ní raibh Aontais Dhlí na mBocht ábalta freastal ar na sluaite síoraí seo, agus mar sin, bhí feidhmeannaigh na nAontas ag éileamh tuilleadh maoiniú ar an Stát. Ní bhfuair siad ach cur ó dhoras, ámh. Bhí na tiarnaí talún ag díshealbhú tionóntaí nárbh acmhainn dóibh a leabhar a ghlanadh. Níor mhaolaigh seo ar an ngéarchéim go díreach, ar ndóigh. In áiteanna, bhí bardaigh Dhlí na mBocht ag déanamh neamairt dá gcuid dualgaisí: d'íoc an Rialtas leo as rilíf nár sholáthair siad.
Bhain dreamanna áirithe sainchreidimh leas as cruachás na mbocht leis an bProtastúnachas a scaipeadh. Thairg siad bia don duine a bheadh sásta glacadh leis an gcreideamh nua. Ní raibh sé ceadaithe coinníollacha den chineál seo a chur le rilíf oifigiúil an Stáit, ach de réir mar a bhí ag teip ar rilíf an Rialtais, tháinig misinéirí neamhscrupallacha ó Shasana le ”súpair” a earcú as measc na mbocht. Bhunaigh siad ”coilíneachtaí” faoin tuath le haghaidh na súpar, in Oileán Acla mar shampla.
Ní raibh rilíf na n-eagraíochtaí cráifeacha féin dospíonta. I Meitheamh 1849, d'éirigh Cumann na gCarad féin as rilíf a sholáthar, nó bhí siad i ndeireadh a gcuid acmhainní, agus iad éadóchasach ar fad as staid na hÉireann. Go bunúsach, is é an tátal a bhain siad as cuma na gcúrsaí ná nach mbeadh ach an Rialtas ábalta tarrtháil a thabhairt do na daoine, an oiread is a chuaigh an scéal chun donais.
I dtús na bliana 1849, chinn an Príomh-Aire Russell ar chánacha breise a ghearradh de chúigí saibhre na tíre – an tOirthear agus an Tuaisceart, go bunúsach – le beatha a choinneáil leis an Iarthar. Bhí bunadh Chúige Uladh, ach go háirithe, an-mhíshásta leis na cánacha seo.
Torthaí an Ghorta.
Thaispeáin daonáireamh na bliana 1851 go raibh dhá mhilliún go leith de mhuintir na hÉireann ar iarraidh, nó níos mó ná duine as gach ceathrar a bhí ann roimh an nGorta. Is léir nach bhfuair gach aon duine acu bás le hocras ná leis na galair, nó is iomaí duine a thóg an bád bán go Meiriceá. Ina dhiaidh sin féin, is dócha go raibh ní ba mhó ná milliún duine básaithe san idirlinn. Cé go ndearna an Rialtas a lán leis an nGorta a mhaolú, go háirithe trí shtruchtúir shóisialta agus eagraíochtaí a chur ar bun a bhí in ann rilíf a thabhairt do na bochtáin, is follas nár tugadh a ndóthain airgid do na heagraíochtaí seo le srianta a chur leis an ocras agus leis na tolgáin a bhí ag dul leis.
An fear a bhí i gceannas ar riarachán rilife an Stáit, an tArd-Choimisinéir Edward Twisleton, d'éirigh sé as a oifig i Márta 1849 lena mhíshástacht i dtaobh pholasaithe an Rialtais a chur in iúl. Chomh patuar is a bhí Teach na dTeachtaí i leith na hÉireann, bhí an chosúlacht ar na cúrsaí go raibh na Feisirí meáite ar na Gaeil a mharú le hocras d'aonturas. Ós rud é gur fear roinnte rilífe a bhí ann féin, níorbh eisean an fear ceart le polasaithe cinedhíothaitheacha den chineál seo a chur i gcrích, arsa Twisleton le greann dóite duairc. Dúirt sé fosta nach raibh ach ”suim réasúnta beag airgid” de dhíth ar an Ríocht Aontaithe leis an ”náire” a sheachaint ”go ligfí d'aon duine de na bochtáin bás a fháil le hocras”. Mura bhfuair lucht na rilífe an maoiniú a bhí dlíte dóibh, b'é ba príomhchúis leis ná go raibh rialtas na Ríochta Aontaithe ródhoirte don tuiscint idé-eolaíoch a bhí acu do chás na hÉireann – is é sin, nach gcuirfeadh sé ach leis an leisceoireacht choitianta rilíf a sholáthar saor in aisce, agus go gcaithfeadh na bochtáin a gcuid a shaothrú as allas a malacha ar nós gach duine eile.
An Imirce.
Preispitéaraigh ó Chúige Uladh ba mhó a chuaigh ar imirce go Meiriceá roimh an Drochshaol. De réir a chéile, thosaigh na Caitlicigh ag tabhairt aghaidhe ar an Oileán Úr freisin, ach i ndiaidh an Drochshaoil, b'iadsan an dream ba mhó imirce ar fad. Na Caitlicigh a chuaigh go Meiricea roimh an ngorta, feirmeoirí réasúnta saibhir a bhí iontu de ghnáth, agus iad ag teacht ó Oirthear na hÉireann. Nuair a thosaigh na bochtáin féin ag imeacht leo, ba mhinic a chuaigh siad go hAlbain ar dtús, leis an airgead a shaothrú ansin a d'íocfadh an pasáiste dóibh. Iad siúd a bhí imithe thar sáile cheana féin, ba mhinic a mhaoineoidís an pasáiste dá muintir a bhí ag fanacht in Éirinn go fóill.
Le teacht an Ghorta, áfach, tháinig athrú mór ar an gcineál daoine ba mhó a bhí ag tréigean an tseanfhóid. Thosaigh na bochtáin, na bacaigh is na suaracháin féin ag imeacht go Meiriceá. Cuid áirithe acu, fuair siad luach a bpasáiste ón tiarna talún a bhí tar éis iad a dhíshealbhú. Ba mhinic a bhí na báid imirce róphlódaithe, agus nuair a shroich na himirceoirí an chéad chladach thall, b'éigean dóibh seal a chaitheamh ar coraintín, go háirithe más go Ceanada a bhí siad ag dul. Na longa a chuaigh go Ceanada, chaithfidís stop a dhéanamh san oileán úd Grosse-Île sula bhféadfaidís dul i dtír i Québec. Ba mhinic a bhí galar tógálach éigin ar chuid de na paisinéirí ar bhord na loinge, agus is iomaí duine a shíothlaigh leis an bhfiabhras tiofóideach san oileán dó, gan an chéad amharc a fheiceáil de mhórthír Cheanada riamh.
Sa bhliain 1847, leath an fiabhras tiofóideach ó Grosse-Île isteach go lár na tíre, agus bhásaigh cuid mhór de mhuintir na háite i Montreal agus i dToronto féin. Ina dhiaidh sin, rinne na Ceanadaigh a ngearán leis na húdaráis Ghallda faoi chomh mífholláin is a bhí na longa. Mar sin, cuireadh forálacha nua i bhfeidhm le baint den phlódú. Chuaigh an imirce féin i laghad faoi thionchar na bhforálacha nua.
Cuid mhór acu siúd a tháinig go dtí an tOileán Úr an bealach seo i ndiaidh bhliain an fhiabhrais, níor shocraigh siad síos i gCeanada féin. Go ginearálta, ba leasc leis na hÉireannaigh fanacht i gcoilíneacht de chuid Shasana. Bhí na Stáit Aontaithe saor ó bhráca na nGall, agus na jabanna flúirseach ansin. Ní hionann sin is a rá, ar ndóigh, nach gcuirfeadh na sluaite móra Éireannaigh fúthu i gCeanada chomh maith.
B'iad Nua-Eabhrac agus Boston an dá cheann scríbe ba tábhachtaí sna Stáit. Sa bhliain 1847, tháinig 37,000 Éireannach go Boston, arbh ionann iad, san am, agus leath an daonra a bhí ann rompu.
Ar dtús, ba ghnách leis na hinimirceoirí Éireannacha socrú síos sna slumanna agus dul le rúpáil éigin garbhoibre mar shlí bheatha. Bhí an frith-Chaitliceachas láidir sna Stáit sna 1850idí agus sna 1860idí, agus is iomaí fostóir nach raibh ag fearadh fáilte roimh Éireannaigh ar lorg jabanna. Chaithfeadh na hÉireannaigh maireachtáil ar scáth a chéile, mar sin, gus tháinig pobail chomhtháite Ghael-Mheiriceánacha – cineál geiteonna fiú – ar an bhfód ar fud na Stát Aontaithe. Ar ndóigh, bhí an Eaglais Chaitliceach ina crann taca ag na Gaeil thall ansin, agus d'éirigh leo tionchar nár bheag a imirt ar an bPáirtí Daonlathach, rud is minicí a shamhlaítear le Halla Tammany i Nua-Eabhrac. Bhí an-suim ag na Gael-Mheiriceánaigh sa náisiúnachas Éireannach fosta. A lán acu, bhí siad den bharúil gurbh iad lucht rialtais Shasana a tharraing an Drochshaol anuas ar Éirinn go toilghnústa, agus theastaigh uathu díoltas a imirt ar na Gaill. Sin é an tuige, go bunúsach, go mbíodh na Gael-Mheiriceánaigh riamh an-fhonnmhar a bhflaithiúlacht a thál ar an IRA trí NORAID, nuair a bhí na Trioblóidí faoi lán an tseoil i dTuaisceart Éireann. Is fada is féidir fuil a bhaint as seancholm.
Oidhreacht an Ghorta in Éirinn.
An té ar cás air cás na Gaeilge, is é an chéad rud a shamhlóidh sé le h-”oidhreacht” an Drochshaoil ná imeacht na Gaeilge as úsáid sa chuid is mó den tír. Cé go raibh an Béarla ag cúngú ar an nGaeilge ón tseachtú haois déag i leith, ar a laghad, bhí sracadh sa teanga fós i dtús na naoú haoise déag, agus líon a cainteoirí ag dul i méadaíocht. Sa bhliain 1845, bhí an teanga ó dhúchas ag ceithre mhilliún duine in Éirinn, ach ó b'iad lucht labhartha na Gaeilge ba mhó a bhí thíos leis an ngorta agus leis an imirce araon, ní raibh ach duine as an mbeirt acu siúd fágtha sa tír sé bliana ina dhiaidh sin. Rud eile fós gur thréig cuid mhór acu siúd féin an Ghaeilge, ó bhí an chuma ar na cúrsaí anois nach bhféadfá maireachtáil ar aon nós gan an Ghaeilge a chur uait agus an Béarla a tharraingt chugat mar aonteanga labhartha.
Roimh an Drochshaol, bhí an Ghaeilge beo ar chultúr bíogúil na gcainteoirí dúchais. Bocht is uile mar a bhí siad, bhí saol, sult is subhachas dá gcuid féin acu trí mheán na teanga sinsearaí. Mura raibh fáilte isteach i saol an Bhéarla rompu, bhí malairt sochaí ann agus í ag obair as Gaeilge. Chart an Drochshaol an tsochaí seo de dhroim an tsaoil, agus fágadh an cainteoir dúchais ina bhacach aonair i saol an Bhéarla gan na struchtúir shóisialta a bhí ag athneartú a chuid Gaeilge roimhe sin. Na daoine eile a raibh na struchtúir sin comhdhéanta astu, ar nós na ngaolta, na gcomharsan agus an lucht aitheantais, bhí siad imithe i gceithre hairde an domhain: mura bhfuair siad bás le hocras, thóg siad an bád bán go Meiriceá.
Má thráigh an teanga, chuaigh an cultúr i léig freisin. Cailleadh cuid mhór de na seanchleachtais Ghaelacha i gcúrsaí an reiligiúin. Roimh an nGorta Mór bhí sé coitianta féilte na naomh a cheiliúradh le fleánna móra a dtugtaí pátrúin orthu. I niaidh an Ghorta, áfach, ní raibh mórán daoine fágtha cibé le freastal ar na pátrúin, agus nuair a bhí gach duine ag streachailt leis ina aonar le maireachtáil go ceann an chéad lae eile, cailleadh an spiorad comhphobail a tharraingíodh na daoine i dtreo an phátrúin roimhe sin. Nuair a tháinig an creideamh Críostaí ar ais, níorbh é ”creideamh na meánaoise”, creideamh traidisiúnta na nGael, a bhí ann, ach ceartchreidmheachas Caitliceach na sagart. Bhí níos mó sagairt ann anois i gcoibhneas an daonra go léir, agus b'amhlaidh ba mhó a dtionchar ar mheon an phobail. An tsíorlíomhain a bhíodh ag Protastúnaigh Chúige Uladh ar shochaí na hÉireann, is é sin, gur sochaí shagartstiúrtha a bhí ann, is féidir a rá nach raibh an líomhain seo fíor ar aon nós roimh laethanta an Drochshaoil. Roimh an nGorta, bhí Gaeilge ag cuid mhór de mhuintir na tuaithe, agus iad i muinín a mbéaloidis chráifigh féin mar threoir dhiagachta.
Níor éirigh le cumainn na dtionóntaí mórán cumhachta a bhaint amach i saol polaitiúil na tíre i ndiaidh an Ghorta. Choinnigh na tiarnaí talún a seanstádas, nó ní raibh a dhath fágtha den phobalóireacht, den chosmhuintireachas, a bhí chomh láidir sin i laethanta Dhónaill Uí Chonaill. Ón taobh eile de, an faltanas a d'fhág an Drochshaol ina dhiaidh, threisigh sé leis na gluaiseachtaí Náisiúnaíocha, ar nós na bhFíníní, sa bhaile agus i gcéin.
Naisc.
Gorta Éireannach 1740 – 1741


Nirvana.
Ba bhanna rac-cheoil, nó rac malartaigh as Seattle, Stáit Aontaithe Mheiriceá é Nirvana. Tugtar "grúinse" ar an saghas rac-cheoil a bhí á sheinm acu, fuaim úrnua a bhí áit éigin idir phunc-rac agus miotal trom. Grúpa beag neamhspleách a bhí ann ar dtús, ach bhain siad cáil domhanda amach go tobann nuair a thrasnaigh an saghas ceoil seo isteach sa phríomhshruth ag tús na 1990idí. Chuaigh a gceirnín is mó cáil "Nevermind" go barr na gcairteacha sa bhliain 1992, buíochas le singlí cáiliúla ar nós "Smells Like Teen Spirit", "Come As You Are" agus "Lithium", agus bhí síorchaint sna meáin faoin tionchar a bhí á imirt acu ar chúrsaí ceoil agus ar an gcultúr go forleathan, fiú.
Tháinig cáil thobann an bhanna aniar aduaidh ar bhaill an ghrúpa féin, áfach, rud a chuir go mór isteach ar amhránaí agus cumadóir Kurt Cobain, ach go háirithe. Chuir féinmharú Chobain deireadh le Nirvana sa bhliain 1994, ach cuirtear suim mhór sa bhanna fós.
Luathbhlianta.
Chas Kurt Cobain agus Krist Novoselic le chéile don chéad uair sa mheánscoil in Aberdeen, Washington, baile iargúlta beag in iarthuaisceart na tíre. Cothaíodh cairdeas idir an bheirt taobh amuigh den seomra ranga, agus iad ag casadh le chéile go rialta in áit cleachtaidh The Melvins, grúpa ceoil ón bhaile céanna. Bhí an bheirt gafa go mór cheana leis an bpunc-rac, agus bhí sé d'aidhm ag Cobain a bhanna féin a bhunú. Giotáraí agus cumadóir a bhí ann le tamall cheana, agus roinnt amhrán dá chuid féin scríobtha aige. Ní raibh mórán suime ag Novoselic sa smaoineamh ar chor ar bith, áfach, agus uirlis cheoil ar bith aige. Bhí athrú intinne aige nuair a d'éist sé le "Fecal Matter", téip gharbh a bhí taifeadta ag Cobain i dteach a aintín. Le duine áitiúil darbh ainm Aaron Burckhard faighte mar dhrumadóir, thosaigh an grúpa nua ag cleachtadh an ábhair ar Fecal Matter, agus ag scríobh a lán rianta eile.
Níor shocraigh siad ar ainm amháin ar dtús, agus iad ag tabhairt idir Skid Row, Pen Cap Chew, Bliss, agus Ted Ed Fred orthu. Sa deireadh, roghnaíodh Nirvana mar ainm. Mar a dúirt Cobain, "Ainm a bhí sórt álainn nó deas agus dathúil a bhí uaim, in áit ainm suarach punc-raic amhail Angry Samoans". Agus Novoselic agus Cobain bogtha go Tacoma agus Olympia, Washington faoi sceach, thiteadar as teagmháil le Burckhard. Leanadar ag cleachtadh fós le Dale Crover de chuid The Melvins ina áit, agus thaifead siad a gcéad rianta i mí Eanáir 1988. Go luath sa bhliain chéanna, d'fhág Crover chun aghaidh a thabhairt lena chomrádaí sa Melvins ar San Francisco. Mhol Crover Dave Foster dóibh, agus chaith seisean roinnt mhíonna leo. Níor mhair Foster ró-fhada, áfach, agus chuir siad scairt ar Bhurckhard arís. Uair amháin eile, thug siad droim dó agus é tinn le póit lá cleachtaidh áirithe. Tar éis iarracht mí-shásúil le fógra san iris The Rocket, cuireadh cara dá gcuid iad in aithne le Chad Channing, agus thosaigh siad ag seinm le chéile. Cé nár bronnadh áit aige sa ghrúpa go hoifigiúil riamh air, ghlacadar isteach leis agus sheinn siad a gcéad seó leis i mí na Bealtaine.
D'fhan Chad Channing leo ar feadh tamaill, agus bhí seisean ar na drumaí agus fear darb sinm Jason Everman ar an ngiotár nuair a thaifead siad a gcéad ceirnín "Bleach" sa bhliain 1989, i Reciprocal Studios le Jack Endino. Sa bhliain chéanna, bhuail siad an bóthar ar chamchuairt, agus sheinn siad go beo i ngach áit ar fud na tíre agus sa Bhreatain.
Sa bhliain 1990, tugadh bata agus bóthar do Channing. Dearbhaíodh nach raibh stíl Channing oiriúnach go leor don bhanna, agus nach raibh sé chomh díograiseach is a bhí Kurt agus Kris. An drumadóir a ghlac siad isteach ina áit ná Dave Grohl, duine a chuaigh i bhfeidhm orthu nuair a chonaic siad é ag seinm lena sheanbhanna Scream. Ba dhrumadóir gasta agus láidir é Grohl, a bhí i bhfad níos oiriúnaí don bhanna. Lean an banna ar aghaidh ag seinm ar fud na tíre agus ar fud na hEorpa. Sa bhliain 1991, shínigh siad conradh ceoil le DGC Records, comhlacht ceoil mór. Sa samhradh, thaisteal siad go Los Angeles chun a n-albam nua a dhéanamh leis an léiritheoir Butch Vig. An toradh a tháinig amach as ná an t-albam "Nevermind".
Ard-cháil chuilithe.
Nuair a bhí Nirvana thall ar chamchuairt san Eoraip, is beag tuiscint a bhí acu ar an rí-rá a bhí á chothú i Meiriceá.
Bhí cóipeanna de Nevermind ag díoladh ar nós na gaoithe, agus níorbh fhada go bhuaileadar barr na gcairteacha amach. Athrú ollmhór a bhí ann do bhanna beag malartach, agus ceann a tharla beagnach thar oíche. Bhí a n-albam ag uimhir a haon, bhí an rian "Smells Like Teen Spirit" á chasadh gan stad ar an raidió agus ar an teilifís araon, agus bhí na meáin ag caint fuathú mar sár-bhanna tábhachtach, agus faoi Kurt mar "urlabhraí na glúine". Bhí idir iontas agus mearbhall ar an mbanna, agus níor éirídís ró-chompordach leis a gcáil seo riamh.
Ag tús na bliana 1992, bhí Nirvana ar an rac-bhanna ba mhó ar domhain agus rinneadar iarracht sult éigin a bhaint as. Bhronnadar MTV cúpla dhuais orthu mar aitheantas, agus sheinneadar mar bhanna ceannlíne ag an bhFéile Reading i mí Lúnasa. Chun éileamh a a bhí ann a shásamh, sheol siad amach albam nua "Incesticide" an bhliain seo freisin, bailiúchán de sean-amhráin don chuid is mó.
Deireadh an ghrúpa.
Sheol Nirvana a n-albam deireanach "In Utero" sa bhliain 1993. Bhí sé ar intinn ag Cobain rud difriúil a dhéanamh, mar ní raibh siad sásta leis an bhfuaim pop-cheoil a bhí le cloisteáil ar Nevermind. Mar sin, rinne siad an socrú albam níos callánaí agus níos salach a dhéanamh, agus thóg siad Steve Albini chun é a thaifead. Bhí Kurt agus an banna an-sásta leis an toradh, ach cheap DGC agus a lán daoine eile go raibh sé ró-aisteach agus ró-thrialach. Chuaigh siad amach ar an mbóthar arís, ag tógáil Pat Smear leo freisin chun an giotár a sheinm. I mí Deireadh Fómhair, sheinn Nirvana ar MTV Unplugged.
I mí Aibreán 1994, mharaigh Kurt Cobain é féin ina theach i Seattle. Bhí sé seacht mbliana is scór d'aois.
Tar éis Nirvana, thosaigh Krist Novoselic cúpla bhanna nua, mar shampla Sweet 75 agus Eyes Adrift. Sa bhliain 1995, thosaigh Dave Grohl an banna Foo Fighters, atá ag seinm fós.


Henry Moseley.
Fisiceoir Sasanach ab ea Henry Gwyn Jeffreys Moseley (23 Samhain 1887 - 10 Lúnasa 1915). Tá clú bainte amach aige de réir a chuid oibre le choincheap na huimhreach adamhaí.
Mhínigh an taighde a rinne Mosley sa 1913 na neamhrialtachtaí sa seicheamh ar deireadh. Léirigh Mosley an coibhneas docht idir díraonadh x-ghathach speictream na ndúl agus a n-áit cheart sa Tábla Peiriadach. Thángthas ar an gconclúid go bhfuil baint ag an uimhir adamhach le lucht leictreach an núicléis, is é sin, lucht na bprótón. Is é an lucht a thugann na hairíonna ceimeacha don dúil, seachas an mais adamhach.
Fuair Moseley bás i nGallipoli sa bhliain 1915.
Moseley, Henry
Moseley, Henry
Moseley, Henry


Dmítrí Meindeiléiv.
Ceimiceoir Rúiseach ab ea Dmítrí Iavánavaidts Meindeléiv (Rúisis: Дми́трий Ива́нович Менделе́ев)
(8 Feabhra 1834 - 2 Feabhra 1907).
Rugadh Meindeiléiv i dTobolsc na Rúise sa bhliain 1834. Bhain sé clú amach mar duine den bheirt a chum tábla peiriadach loighciúil as na dúile ceimiceacha. In 1869, shocraigh Meindeiléiv na dúile ar fad a bhí ar eolas ann (63 ceann ag an am sin) i sraith ardaitheach de réir mhaiseanna na n-adamh.
D'athain sé go raibh airíonna na ndúl le feiceáil arís agus arís eile go rialta. Shocraigh sé iad i riocht tábla sa chaoí go mbeadh na dúile lena mbainfeadh na hairíonna cheanna ina gcolúin ingearacha.
De bhrí go bhfuil airíonna na ndúl le fáil go treimhsiúl nó go peiriadach, an Tábla Peiriadach a thugtar ar an tábla seo. Bhí bearnaí sa tábla do dhúile nach raibh faighte fós. Thuar Mendeleev airíonna na ndúl nach raibh faighte trí airíonnana na ndúl a bhí os cionn nó faoi bhun na mbearnaí a mheas.
Cailleadh Meindeiléiv sa bhliain 1907 i gCathair Pheadair.
Meindeileiv, Dmitri
Meindeileiv, Dmitri
Meindeileiv, Dmitri


Seamus Deane.
File Éireannach is ea Seamus Deane (rugadh i 1940 i nDoire).
Tá leabhair filíochta scríofa aige, “Gradual Wars”, “Rumours”, agus “History”. Tá saothair phróis déanta aige chomh maith, “Celtic Revivals”, “Essays in Modern Irish Literature 1880 – 1980”, “A Short History of Irish Literature”, “The French Enlightenment and Revolution in England 1789 – 1832” ina measc.
Deane, Seamus


Foo Fighters.
Is banna rac-cheoil as Stáit Aontaithe Mheiriceá é Foo Fighters. Nuair a bhris an banna mór Nirvana suas i 1994, chuaigh druamdóir Dave Grohl isteach sa stiúideo, agus rinne sé albam beag ina aonar. Sheinn Grohl gach uirlis agus chan sé na hamhráin. Thug sé an t-ainm Foo Fighters ar an dtoradh. Nuair a bhí an t-albam réidh, thosaigh Grohl banna nua le Pat Smear as Nirvana, agus Nate Mendel agus William Goldsmith as an mbanna Sunny Day Real Estate. Inniu, is é Taylor Hawkins an drumadóir agus seinneann Chris Shifflet an giotár eile.


Sacar.
Cineál spóirt é an sacar nó peil ina bhfuil dhá fhoireann imreoirí ag ciceáil na liathróide taobh istigh den pháirc imeartha le súil is go n-éireoidh leo í a radadh i gcúl na foirne eile. An fhoireann is mó a scórálfaidh cúil, is léi a bheidh an bua. Tá aon imreoir déag ar aon fhoireann amháin, agus duine acu, an cúl báire, ina sheasamh sa chúl le hé a chosaint ar imreoirí na foirne eile. Is é an cúl báire an t-aon imreoir amháin a bhfuil cead aige lámh a chur ar an liathróid.
Creidtear gurb é an sacar an spórt is coitianta ar fud an domhain. Deir Comhaontas Idirnáisiúnta an tSacair (FIFA) go bhfuil dhá chéad milliún duine ag imirt sacair i dhá chéad tír.
Stair.
Go bunúsach, is seanspórt é an sacar (nó an pheil sa chiall is fairsinge), ach ba iad na Sasanaigh a chuir tús leis an gcluiche nua-aimseartha. Bhí cineálacha éagsúla peile á n-imirt ar fud na tíre, ach theastaigh ó na himreoirí comhrialacha a leagan amach a cheadódh dóibh cluichí a chóiriú eatarthu.
Bailíodh le chéile na rialacha éagsúla a bhí le fáil sna scoileanna sa tír, agus cruthaíodh comhrialacha nua. Tháinig ionadaithe ó na scoileanna poiblí úd Eton, Harrow, Rugby, agus Winchester le chéile i gColáiste na Tríonóide, Cambridge sa bhliain 1848 leis na rialacha a shocrú, ach ní dheachaigh siad in úsáid mórán taobh amuigh de na scoileanna seo.
Sna 1850idí, tháinig a lán clubanna agus cumann ar an bhfód ar fud thíortha an Bhéarla le peil de chineál éigin a imirt, ach níor ghlac mórán acu le rialacha Cambridge. Bhí cumainn thábhachtacha ann a raibh rialacha dá gcuid féin acu, go háirithe club peile Sheffield. Bhunaigh daltaí na scoile poiblí sa bhliain 1857 é, ach ba síol é do chumann sacair Sheffield agus Hallamshire a bunaíodh deich mbliana ina dhiaidh sin. Chloígh an cumann seo le rialacha Sheffield go dtí an bhliain 1878.
Sa bhliain 1862, d'eisigh John Charles Thring ó Scoil Uppingham a rialacha féin, agus chloígh a lán clubanna leis na rialacha seo, freisin.
Bunaíodh an Cumann Peile (Football Association) ar 26 Deireadh Fómhair 1863, é atá ag stiúradh an cluiche fós sa Sasana.
Ar an 16 Márta, 1872 d'imir Wanderers agus Royal Engineers i gcoinne a chéile sa chéad cluiche ceannais do Chorn an FA.
Bunaíodh FIFA i bPáras ar an 21 Bealtaine 1904, agus b'é an Francach Robert Guérin an chéad Uachtarán. Nuair a bunaíodh FIFA, d'aontaigh siad na rialacha Sasanach a úsáid as seo amach.
Cuireadh an chéad Corn Sacair an Domhain ar siúl i 1930 san Uragua. Is é seo an comórtas is mó ar dhomhan fós inniu.
FIFA.
Is é FIFA (Fédération Internationale de Football Association) comhaltas cheannas an sacair. Is é Corn Sacair an Domhain an comórtas is tábhachtach ná agus imrítear é gach ceithre bliana.
UEFA.
Reachtálann Cumann Peile na hAontas Eorpa (nó UEFA) comórtas bliantúil do na clubanna is rathúla san Eoraip. 'Sé ceann do na coirn is clúití é gur féidir a bhaint amach le lucht féachanna domhanda do thart ar aon bhilliún duine. Bunaíodh an comórtas sa séasúr 1955/56 mar chomórtas do bhuaiteoirí Sraitheanna Peile na hEorpa faoin teideal Corn na hEorpa, ach ó shéasúr 1992/93, athainmníodh an comórtas go Sraith Peile na hEorpa agus glacann na foirne is fearr san Eoraip páirt ann gach bliain.


Corn Sacair an Domhain.
Comórtas sacair idirnáisiúnta is ea Corn Sacair an Domhain (nó Corn FIFA an Domhain). Eagraíonn FIFA an comórtas gach ceithre bhliain agus bíonn seans ag gach foireann sacair idirnáisiúnta a bheith páirteach. Bhuaigh an Iodáil Corn an Domhain sa bhliain 2006, agus beidh an chéad cheann eile ar siúl san Afraic Theas sa bhliain 2010.
Tosaíonn an corn leis an gcomórtas cáiliúcháin, ina imríonn na foirne i gcoinne a chéile agus téann na buaiteoirí isteach sna chluichí ceannais. Ní bhíonn ach dhá fhoireann is tríocha sna chluichí ceannais, agus mar sin is luachmhar an duais é. Téann an fhoireann óstach agus na curaidh go díreach isteach sna chluichí ceannais. Cuirtear na foirne eile isteach i ngrúpaí beaga, agus leanann an dhá fhoireann is fearr ar aghaidh. Ansin, is iomaíocht díbeartha í go dtí an cluiche ceannais.
As an ocht gcomórtas déag a imríodh go dtí seo, tá an corn buaite ag seacht náisiún. Tá cúig bhua ag an Bhrasaíl, níos mó ná aon fhoireann eile, agus is iad an fhoireann amháin chun páirt a ghlacadh i ngach comórtas. Tá ceithre chorn buaite ag an Iodáil, agus is iad curaidh an domhain faoi láthair. Tá an corn buaite ag an Ghearmáin faoi thrí. Tá dhá bhua ag Uragua agus an Airgintín, agus ceann amháin ag Sasana, an Fhrainc agus An Spáinn.


Buaic na hola.
Astuithe domhanda an charbóin iontaise ó 1800 go 2000, ar miosúr maith iad ar an tomhaltas. Taispeánann an graf dubh an t-iomlán, agus seasann an graf gorm don ola.
Is é is brí le buaic na hola nó buaic Hubbert ná an bhuaic a shroichfidh táirgíocht dhomhanda na hola sula gcasfaidh an graf síos arís, de réir teoiric Hubbert'". Is é an rud a deir teoiric Hubbert go bhfuil an ola ag trá orainn, agus go bhfuil táirgíocht na hola leis an mbuaic seo a shroicheadh bliain de na blianta seo. I ndiaidh na buaice a gheofar amach, cá huair go beacht a sroicheadh í, áfach. Is é an tuairim atá ag ASPO ("Association for the Study of Peak Oil and Gas") ná gur sroicheadh an bhuaic sa bhliain 2004, a fhad agus atá an artola i gceist. Tiocfaidh an bhuaic sa bhliain 2007 don ghás nádúrtha agus do na cineálacha eile ola.
Is mór an t-ábhar buartha, ar ndóigh, a bhfuil i ndán don chine dhaonna i ndiaidh thriomú na bhfoinsí ola, ós rud é go bhfuilimid an oiread sin ag brath ar an ola mar bhreosla agus mar amhábhar don tionsclaíocht cheimiceach. Tá siad ann a deir nach féidir an olltubaiste a sheachaint, chomh maith leis an dream a deir nach mbeidh ann go bunúsach ach géarchéim a rachaidh thart.
Teoiric Hubbert.
Cruthaíodh artola agus gual nuair a fágadh iarsmaí de neacha beo faoi bhrú na screimhe domhanda, na milliúin de bhlianta ó sin. Is acmhainní nádúrtha den chineál do-athnuaite iad, agus mar sin, tiocfaidh deireadh leo, an lá is faide anonn.
Is é an rud a rinne an geoifisiceoir M. King Hubbert ná samhail mhatamaiticiúil a cheapadh agus í bunaithe ar an smaoineamh go mbeidh táirgíocht na hola ag fás is ag dul i laghad de réir graf loighisticiúil. Tá an graf seo - graf Hubbert - ag breathnú cosúil le clog na heaglaise agus é á fheiceáil ón taobh. Thiar sa bhliain 1956, thuar Hubbert, de réir a theoirice, go dtiocfadh buaic na táirgíochta ola sna Stáit Aontaithe féin i dtús na seachtóidí, agus bhí an ceart aige an uair sin. Ó thús na seachtóidí i leith, tá an táirgíocht sna Stáit ag dul i laghad, agus tá sé sábháilte a rá nach mbeidh braon artola fágtha sa tír sin sa bhliain 2100, mura raibh dul amú ar Hubbert.
Maidir leis an ola sa domhan go léir, is é an tuairim atá ag ASPO ná go dtosóidh an táirgíocht ag trá i ndiaidh na bliana 2007, agus géarchéim ag teacht sna sálaí ag an bhforbairt seo. Iad siúd atá ar aon tuairim le hASPO, deir siad go bhfuil na foinsí ola ag triomú. Níltear ag teacht trasna ar fhoinsí nua a thuilleadh, mura rachfar i muinín modhanna oibre nua - artola a bhaint as an ngaineamh, cuir i gcás.
Tá sé deacair a rá, áfach, an bhfuil muid i ndiaidh na buaice cheana féin nó nach bhfuil, ós rud é nach bhfuil aon ionad neamhspleách taighde ag déanamh suirbhéireachta ar acmhainní ola an domhain, agus dealraíonn sé go bhfuil tíortha táirgthe na hola ag scaipeadh eolas neamhchruinn ar chúiseanna polaitiúla dá gcuid féin, freisin.
Faoi láthair, tá an táirgíocht ag dul síos i 33 thír as an 48 dtír is mó táirgíochta. Is féidir fás na táirgíochta a aithint in áiteanna cosúil leis an Rúis agus leis an mBrasaíl.
Cad é atá i ndán dúinn?
Is follasach nach dtriomóidh na foinsí thar oíche. Is é an cineál forbairt atá i ndán dúinn, más fíor do Hubbert, ná go mbeidh praghas na hola ag fás thar fóir. Is iomaí tionchar a imreoidh ardú seo na bpraghasanna ar eacnamaíocht an domhain. Ós rud é go bhfuil ola de dhíth mar amhábhar le haghaidh plaistigh agus feithidicídí, beidh praghas níos airde ar a leithéidí de tháirgí. Ní bheidh sé réasúnta a thuilleadh bia a iompar ó thír go tír, agus caithfear é a fhás in aice le lucht a ite arís. Mar sin, tiocfaidh maolú ar an trádáil dhomhanda.
Deir cuid de na saineolaithe go bhfuil an tsibhialtacht thionsclaíoch le dul de dhroim an domhain ar fad, de cheal peitril, ós rud é go bhfuil muid an oiread sin i dtuilleamaí na hola. Tá tuairimí eile ann, áfach. Deirtear freisin go gcaithfidh muid dul trí ghéarchéim thromchúiseach eacnamaíochta, ach más amhlaidh féin, nach é deireadh an tsaoil é, ós rud é nach bhfuil muid ag brath ar an ola inniu is mar a bhí muid roimhe seo. Is dócha, áfach, go mbeidh ag maolú ar éifeachtúlacht an gheilleagair i bhfad amach anseo, sula n-éireoidh leis na hinnealtóirí na foinsí nua fuinnimh a chur in úsáid.
Tá sé intuigthe, freisin, nach mbeidh na tíortha tearcfhorbartha ábalta riamh caighdeán maireachtála na dtíortha ardfhorbartha a bhaint amach, ó thráfaidh an ola agus an fuinneamh roimhe sin. An mealladh a bhainfidh an scéal seo as muintir na dtíortha bochta, is féidir go spreagfaidh sé gach sórt trioblóidí idirnáisiúnta.
Níl sé docheaptha go dtiocfaidh muid réasúnta slán as an bponc seo le cuidiú na bhfoinsí nua fuinnimh, cosúil le fuinneamh na gréine, fuinneamh na gaoithe, fuinneamh na sruthanna uisce, an teas geotheirmeach, agus fuinneamh na dtaoidí. Táthar ag tuar go gcuirfear suim san fhuinneamh núicléach arís, siúd is go mbíonn mímhuinín ag na daoine as, ar chúiseanna slándála. Thairis sin, is dócha go bhfoghlaimeofar leas níos fearr a bhaint as foinsí neamhghnácha ola, cosúil leis an ngaineamh ola agus leis an mbiotúman.


Pixies.
Banna rac-cheoil, nó rac malartach, as Stáit Aontaithe Mheiriceá é Pixies. Bhailigh an banna fuaimeanna punc-raic agus ceol traidisiúnta le chéile, chun a stíl sainiúil féin a chruthú. Níor bhain an banna aon rath mór amach ar dtús, ach d'imir siad tionchar mór ar a lán bannaí a tháinig ar an bhfód níos déanaí. Cumadóir an-tréitheach é Black Francis, agus bhí cáil aige mar cheoltóir ina aonar chomh maith. Cé gur bhanna beag neamhspleách a bhí ann, tá a dtionchar le cloisteáil fós i rac-cheol nua-aimseartha.
D'aontaigh baill an bhanna ar ais le chéile sa bhliain 2004, agus chuaigh siad amach ar chamchuairt domhanda. Níor thaifead siad aon ábhar nua, agus ag tús na bliana 2008 bhí Black Francis ag rá in agallaimh éagsúla go raibh an ath-aontú thart.
Stair.
Bunaíodh Pixies i mBostún, Massachusetts sa bhliain 1986, nuair a bhuail Charles Thompson (Black Francis, nó Frank Black níos déanaí) leis an ngiotáraí Joey Santiago ar an gcoláiste. Le David Lovering ar na drumaí agus Kim Deal ar an dord-ghiotár, thabhaigh siad clú agus cáil thall sa Bhreatain, agus ansin níos déanaí abhaile i Stáit Aontaithe Mheiriceá freisin.
Bhriseadar suas sa bhliain 1991, nuair a nocht Francis in agallamh go raibh sé críochnaithe leo. Bhí deacrachtaí idir eisean agus Deal, a bhí ag fás agus ag méadú thar na blianta. Chuir seisean tús gan mhoill le gairmréim aonair, agus bhain Deal roinnt cáil amach leis a banna nua The Breeders, in éineacht leis a deirfiúr Kelley.


Nevermind.
Is é Nevermind an dara halbam ón rac-bhanna Nirvana, agus é ar cheann de na halbaim is cáiliúla riamh. Bhí an stíl seo, grúinse a thugtar air, úr nua ag an am agus d'athraigh an t-albam seo cúrsaí rac-cheoil go tobann. Bhí a lán daoine tuirseach leis an stíl rac-cheoil a bhí i gceannas ag an am, agus mar thoradh ghnóthaigh rac malartach lucht éisteachta mór gan mhoill.


In Utero (albam).
Is é "In Utero" an ceathrú albam ón bhanna rac-cheoil Mheiriceánaigh Nirvana. Tar éis an cháil mhór a bhaineadar amach leis an albam "Nevermind", bhí sé de sprioc acu filleadh ar a bhfréamhacha punc-raic agus mar sin d'eisigh siad ceirnín a bhí i bhfad níos callánaí, níos casta agus míshlachtmhaire. An léiritheoir a roghnaigh siad ná Steve Albini, rud a chuir olc ar Geffen agus iad ag tnúth le rianta tarraingteacha nua a dhíolfaí na mílte cóip uair amháin eile. Ní raibh Kurt Cobain ar a chompord riamh lena cháil nua, rud a bhí mar théama don albam. In ainneoin an cur chuige nua siúd a bhí acu, shroich an t-albam barr na gcairteacha arís, buíochas le hamhráin cháiliúla amhail "Heart-Shaped Box" agus "All Apologies".


Led Zeppelin.
Rac-bhanna Sasanach ab ea Led Zeppelin, a bunaíodh sa bhliain 1968 agus a bhí gníomhach le linn na seascaidí agus na seachtóidí. Bhí siad ar cheann de na grúpaí ba mhó suas go dtí a mbriseadh suas tar éis bháis an drumadóra John Bonham sa bhliain 1980. Cé go raibh an-tionchar imeartha ag na gormacha agus rac-cheol ar a gcuid ceoil, chruthaigh Led Zeppelin fuaim úr nua a bhí ní ba chrua agus ní ba throime. Luaitear go minic iad mar cheann de na céad bhannaí sna seánraí rac crua agus miotail troime mar a thugtar orthu anois. Mar sin féin, is iomaí stíleanna éagsúla a bhí le cloisteáil ina n-amhráin, agus is deacair iad a bhrúigh isteach i gcatagóir amháin dá bharr.
Scaoil Led Zeppelin naoi n-albam lena linn, ar a raibh roinnt amhrán atá an-chlúiteach fós - mar shampla "Whole Lotta Love", "Dazed And Confused", "Stairway To Heaven", "Black Dog"," Immigrant Song", "Communication Breakdown" agus "Kashmir". Níor eisigh siad oiread is rian amháin mar shingil, áfach, mar b'fhearr leo díriú ar an albam mar aonad ina iomlán.
Tá níos mó ná dhá chéad milliún ceirnín díolta acu ar fud an domhain, rud a fhágann go bhfuil siad ar cheann de na grúpaí is mó díol riamh.
Bunú an bhanna.
Ba é an giotáraí agus cumadóir Jimmy Page a bhunaigh Led Zeppelin sa bhliain 1968. Bhí Page ina bhall de bhannaí mór le rá eile ag am am, amhail The Yardbirds. Nuair a bhris an banna seo suas, dhírigh Page ar a bhanna féin a chur le chéile. Bhí aithne aige cheana ar John Paul Jones, ceoltóir an-tréitheach a bhíodh ag obair mar cheoltóir stiúideo le bannaí móra an lae. Ghlac Jones cuireadh Page chun teacht isteach sa bhanna, ag seinm an dord-ghiotáir. Chas Page ar an amhránaí Robert Plant agus an drumadóir John Bonham don chéad uair agus an bheirt ag casadh le chéile go beo ina shean-ghrúpa "Band of Joy". Baisteadh "Led Zeppelin" orthu oíche amháin sa teach tábhairne, agus Keith Moon (drumadóir The Who) ag magadh go mbeidís chomh rathúil le balún luaidhe.
Athaontú.
Bíonn caint agus ráflaí sna meáin i gcónaí maidir le hathaontú an bhanna, ach ní tharlaíonn sé ach ar feadh oíche amháin ó am go chéile. Bhí Live Aid sa bhliain 1985 ar an chéad uair a sheinneadar ar aon stáitse le chéile, ó bhás Bonham. Ar an lá seo, chas Plant, Page agus Jones roinnt rianta i Philadelphia le Phil Collins ag tabhairt lámh cúnta dóibh ar na drumaí. Tharraing an taispeántas aird an phobail go mór, ach cuimhnítear mar drochlá amach is amach é don ghrúpa. Ní raibh siad ullamh i gceart don tseit - sheinn Page an chuid ba mhó den tseó le Gibson Les Paul a bhí as tiúin agus bhí Plant ag canadh le guth piachánach. "Ainghníomh", a thug Plant air.
Bhí 1998 ann nuair a bhailigh siad an mhuinín chun tabhairt faoi iarracht nua. Sheinn siad seó amháin ar an 14 Bealtaine 1988, coirm cheoil do 40ú bliain cothrom an lae Atlantic Records. Thit an tóin as arís, áfach, agus Plant agus Page ag argóint le chéile sna soicind sular bhuaileadar an stáitse, faoin amhrán Stairway to Heaven mar a tharla sé.
D'éirigh i bhfad níos fearr leo sa bhliain 2007 nuair a sheinneadar ceolchoirm ina iomlán ar an 10 Nollaig, in ómós don fheidhmeannach cheoil Ahmet Ertegün. Ghlac Jason Bonham áit a athar John ar na drumaí, agus chuireadar sár-thaispeántas isteach os comhair lucht féachana díograiseach de cheoltóirí agus dian-leantóirí. Rath mhór a bhí ann, dar leis na gcriticí agus daoine i láthair, a tháinig mar chruthúnas go raibh ainm an bhanna fós in airde agus go raibh margadh agus meas mór dóibh. Cé go raibh Page, Jones agus Bonham sásta teacht le chéile chun ceol nua a dhéanamh agus camchuairteanna a chur le chéile, bhí Plant drogallach faoin smaointe fós. D'admhaigh sé gur bhain sé sult mhór as an teacht le chéile is déanaí agus go ndéanfadh sé arís é, ach nach raibh sé ar intinn aige é a dhéanamh níos mó ná sin.


Led Zeppelin (albam).
Céad-ligean an rac-ghrúpa Sasanaigh Led Zeppelin is ea Led Zeppelin. Cé nár ghnóthaigh an ceirnín mórán meas ó lucht na gcriticeoirí, chothaigh sé lucht leanta díograiseach nua a d'fhanfadh dílis don bhanna sna blianta ó shin i leith.
Meascán idir na gormacha agus rac-cheol atá sa chuid is mó den cheol.


Honoré de Balzac.
Honoré de Balzac (Tours 20 Bealtaine 1799 - 18 Lúnasa 1850), an scríbhneoir Frainicise is mó le rá den chéad chuid den 19ú haois. Tá aithne air mar mháistir an úrscéil réalaí. Rugadh i dTours in Indre-et-Loire na Fraince é; cailleadh i 1850 é i bPáras.


William Trevor.
Úrscéalaí Éireannach a bhí i William Trevor (24 Bealtaine 1928 – 20 Samhain 2016). I mBaile an Mhistéalaigh, Contae Chorcaí, a rugadh é. Tógadh i dteaghlach Prostatúnach den mheánaicme é. Chaith sé a óige i roinnt áiteanna i ndeisceart na hÉireann toisc go raibh a athair ag obair do bhanc. Chuir a theaghlach fúthu sa Sciobairín, i dTiobraid Árann, in Eochaill, agus in Inis Córthaidh. D’fhreastail sé ar Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath. Ar dtús fuair sé obair i Sasana mar dhealbhóir (faoin ainm Trevor Cox) agus mar mhúinteoir, agus ina dhiaidh sin d'iompaigh sé ar obair eile ag scríobh gearrscéalta. Fuair sé bás in Somerset Shasana sa bhliain 2016.
Saothar Eile.
Trevor, William
Trevor, William
Trevor, William


William Ramsay.
Ceimiceoir Albanach ab ea an Ridire William Ramsay (2 Deireadh Fómhair 1852 – 23 Iúil 1916).
Bhain sé clú amach mar gheall ar a chuid oibre ar na triathgháis. I gcomhar leis an Tiama Rayleigh, d'fhionn sé an dúil argón i 1894. D'aithin sé na dúile héiliam, neon, crioptón is xeanón, agus thomhais sé a n-airíonna. D'aimsigh sé argón (1894), héiliam (1895), neon (1898), criptón (1898), agus xeanón (1898).
Bhuaigh sé Duais Nóbel na ceimice i 1904.
Saol.
Rugadh i nGlaschú é, mac le William Ramsay, C.E. agus le Catherine Ramsay (a rugadh mar Robertson). Ba nia é don gheolaí An Ridire Andrew Ramsay.
Rinne Ramsay a chuid staidéir in Ollscoil Ghlascú faoi Thomas Anderson agus ina dhiaidh sin chuaigh sé go dtí Ollscoil Tübingen sa Gearmáine, áit ar scríobh sé tráchtas dochtúireachta dar theideal “Investigations in the Toluic and Nitrotoluic Acids”.
D'fhill Ramsay ar Ghlaschú mar chúntóir ag Anderson i gColáiste Anderson. Ceapadh é ina Ollamh le ceimic in Ollscoil Bhristó i 1879.
Phós sé Margaret Buchanan sa bhliain 1881, an bhliain chéanna ar ceapadh é mar 'Phríomhoide' nó 'Cheannaire' ar Ollscoil Bhristó. Lean sé air ag déanamh taighde ar cheimic orgánach agus ar na triathgháis.
I 1887 tháinig sé i gcomharbas ar Alexander Williamson mar 'Chathaoirleach na Ceimice' i gColáiste na hOllscoile i Londain.
Fuair sé bás in High Wycombe, Buckinghamshire, i 1916.
Ramsay, William
Ramsay, William
Ramsay, William
Ramsay, William


John Dalton.
Ceimiceoir agus fisiceoir Sasanach ab ea John Dalton (6 Meán Fómhair 1766 – 27 Iúil 1844). Rugadh in Eaglesfield é, in aice le Cockermouth i gCumberland.
Taighde.
Sna blianta 1808-1810 chuir Dalton a theoiric adamhach le chéile, agus rinne eolaíocht chainníochtúil sa cheimic. Thóg sé clár meáchan adarnhach. Rinne sé taighde ar mheascáin gás go príomha, fórsa gaile, leaisteachas gaile agus forbairt theirmeach gás. D'fhionn sé dlí Dalton ar pháirtbhrúnna, go bhfeidhmíonn gach gás ar leith, i meascán gás i soitheach, an brú céanna is a d'fheidhmeodh sé dá mbeadh sé ina aonar sa toirt sin, agus mar sin go bhfeidhmíonn páirtbhrú i gcomhréir le codán an gháis sin sa mheascán. Feidhmíonn na gáis uile nearnhspleách ar a chéile. Mar shampla, cuimsíonn an t-atmaisféar 80% nítrigine, a bheag nó a mhór, agus mar sin feidhmíonn an nítrigin 80% de bhrú an atmaisféir.
Tionchar.
Le hobair John Dalton ar an teoiric adamhach timpeall 1810, tháinig an cheimic chun tosaigh ina heolaíocht chainníochtúil agus d'fhorbair go tapa sa 19ú céad.
Tagairtí.
Dalton, John
Dalton, John
Dalton, John
Dalton, John


Oasis.
Bhí Oasis mar rac-bhanna Sasanach a fhoirmú i Manchain i 1991. Forbartha ó ghrúpa níos luaithe, the Rain, bhí Liam Gallagher (fonnadóireacht agus tambóirín), Paul "Bonehead" Arthurs (giotar), Paul "Guigsy" McGuigan (dordghiotar) agus Tony McCarroll (drumaí agus cnagadh) sa bhanna ón tús. Chuaigh deartháir níos sinne Liam, Noel Gallagher (treoirghiotár agus fonnadóireacht) mar an chúigiú ball, agus bhí sin mar foireann an mbanna go dtí Aibreán 1995.
Sínigh Oasis leis an lipéad ceol neamhspleách, Creation Records i 1993 agus scaoil siad a chéad albam, Definitely Maybe, a sháraigh curiarrachtaí i 1994.
Tá inspioráid tógtha ag Oasis ó a lán de na bannaí Sasanacha a bhain cáil amach sna 1960idí, mar shampla The Beatles, The Who, The Kinks agus The Rolling Stones. Chomh maith le sin, bhí tionchar mór ag bannaí eile as Manchain orthu freisin, mar shampla The Smiths agus The Stone Roses.
Bhí Oasis ar cheann de na bannaí is mó ar ar dtugtaí Britpop i lár na 1990idí, in éineacht le Blur, Pulp, Elastica, Cast agus roinnt bannaí eile. Bhí coimhlint cháiliúil sna meáin agus sna cairteacha idir iadsan agus Blur, na bannaí ba mhó ag an am.
I mí Lúnasa 2009, dúirt Noel Gallagher go raibh sé ag éirí as an banna de bharr coimhlintí leis a dheartháir Noel.


Mazurek Dąbrowskiego.
Is é Mazurek Dąbrowskiego (is mar "Dombrowski" a fhuaimnítear an sloinne sin Dąbrowski, ó sheasann an litir Pholainnise úd "ą" do [o] le srónaíl), nó Masúrca Dąbrowski, amhrán náisiúnta na Polainne. Is é an chéad teideal a bhí ar an amhrán ná "Pieśń Legionów Polskich we Włoszech" nó Amhrán na Léigiún Polannach san Iodáil. Chum Józef Wybicki an téacs i gcathair Reggio sa bhliain 1797, agus chualathas an t-amhrán á chanadh sa Pholainn le linn cheannaircí móra na naoú haoise déag, is é sin, Éirí Amach Mhí na Samhna (1830) agus Éirí Amach Mhi Eanáir (1863). Sa naoú haois déag, bhí na gluaiseachtaí daonlathacha ag maíomh dlúthpháirtíochta leis na Polannaigh, agus dá réir sin, haistríodh an t-amhrán go sraith mhaith teangacha. Is féidir é a chanadh as Gearmáinis, mar shampla, faoin teideal "Noch ist Polen nicht verloren" ("Níl an Pholainn caillte go fóill").
Fuair an file Slovacach Samuel Tomašik inspioráid ón amhrán seo le "Hej, Slované" ("Hóra, a Shlavacha") a chumadh - amhrán atá ceaptha mar chomhamhrán náisiúnta do na Slavaigh go léir.
Maidir le Mazurek Dąbrowskiego, glacadh leis mar amhrán náisiúnta agus stáit na Polainne sa bhliain 1827. An leagan thíos a úsáidtear go hoifigiúil, tá sé beagáinín difriúil le leagan Wybicki, a bheadh sách deacair le tuiscint ag Polannach an lae inniu, toisc chomh seanfhaisiúnta agus atá an stíl is an teanga.
Nasc.
- Eolas faoi stair an amhráin as Polainnis ar leathanaigh Roinn Oideachais na Polainne, chomh maith le nótaí an amhráin le híoslódáil. Tá cóirithe éagsúla ar fáil anseo (féach "Pliki do pobrania", a chiallaíonn "Comhaid le haghaidh íoslódála"): pianó, cór agus ceolchoirm.


Triúracht.
Is é is triúracht ann ná triúr fear (na triúraithe) a bheith i gceannas ar an stát nó ar an ngluaiseacht réabhlóideach mar chineál comhghuaillíocht mhíchompordach idir daoine láidre nach bhfuil aon duine acu in ann iomlán na cumhachta a shealbhú dó féin. Is coincheap stairiúil é, go bunúsach, agus é ag baint le stair na Sean-Róimhe, siúd is go ndearnadh cuid mhaith iarrachtaí nua-aoiseacha an cleachtadh a athbheochan.
Is iad an dá thriúracht stairiúla is mó a bhíonn i mbéal na ndaoine ná an Chéad Triúracht, mar atá, an chomhghuaillíocht neamhoifigiúil a bhí ag Iúil Caesar le Gnaeus Pompeius Magnus agus le Marcus Licinius Crassus, agus an Dara Triúracht, a raibh Octavianus (is é sin, an tImpire Ágastas), Marcus Aemilius Lepidus, agus Marcus Antonius páirteach inti.


Cionn tSáile.
Is baile mór i gContae Chorcaí é Cionn tSáile ("Kinsale" as Béarla). Áit í ar buaileadh ar na Gaeil sa bhliain 1601.


Coipeadh.
Nuair a fhágtar giosta ag riospráil gan ocsaigin, bristear síos an siúcra agus scaoiltear saor dé-ocsaíd charbóin agus alcól. Tugtar coipeadh ar an bpróiseas sin.


Baile na nGabhar.
Tá Baile na nGabhar suite i ndeisceart chontae Bhaile Átha Cliath. Is bruachbhaile é agus ta sé suite gar do Dhún Droma agus Stigh Lorgan. Tá seachtó míle duine ina gcónaí sa cheantar.
Is é an crosbhóthar, ar a bhfuil an teach tabhairne The Goat agus siopa éadaí cáiliúil Mr Big suite, lár-ionad an bhruachbhaile.
Tá neart scoileanna meanleibhéal thart timpeall. Coláiste Benildus, Mount Anville, Our Lady's Grove, agus Coláiste Eoin san áireamh.
Tagann Charlie Bird (Iriseoir le RTE), Pól Ó Tuama (Ceannaire na gCabáistí) agus Frank Casey (Bainisteoir Bhord Rugbaí Éireann) ón cheantar seo.
Tá neart crann os cionn 200 bliain d'aois sa limistéar. Sníonn sruthán anuas ó shléibhte Bhaile Átha Cliath tríd an bhruachbhaile seo agus críochnaíonn sí i nDún Laoghaire. Tá neart iasc ar fáil inti, scadáin rua san áireamh.


Bleach.
Is é Bleach an chéad albam ón bhanna rac-cheoil Nirvana. Albam trom agus dorcha ab ea é, le fuaimeanna cosúil le The Melvins, Mudhoney agus bannaí eile as Seattle. Ach bhí fuaim Nirvana féin le cloisteáil freisin, agus bhí Kurt Cobain ag fás mar chumadóir. Leis an albam seo, thaispeáin Nirvana go maith an fuaim grúinse - chomhcheangal idir miotal trom agus punc-rac, agus léirigh siad freisin neart an chomhcheangail nua seo.


Jack Endino.
Is léiritheoir agus ceoltóir rac-cheoil as Seattle, Meiriceá é Jack Endino. Sheinn sé i gcúpla bhanna, mar shampla Skin Yard. Ach tá i bhfad níos cáil air mar léiritheoir, leis na bannaí grúinse ach go h-áirithe. Inniu, tá níos mó ná dhá cheád albaim déanta aige. Oibríonn sé i gcónaí le bannaí rac-cheoil, agus tá albaim déanta aige le Nirvana, Zeke, Soundgarden, Green River, Mudhoney, Tad, Screaming Trees, Afghan Whigs, L7, Dwarves, Kerbdog, Seven Year Bitch, Bruce Dickinson, Therapy? agus a lán eile.
Tá Endino bunaithe i Reciprocal Studios, Seattle.
Endino, Jack


Giotár.
An giotár.Is saghas uirlis cheoil é an giotár. Is téaduirlis í, agus bíonn idir cheithre agus dhá théad dhéag air, de ghnáth. Nuair a phioctar na téada (léis na méara nó le pleictream), tosaíonn siad ag tonnchrith agus fuaim uathu. Tá dhá shaghas giotár le fáil, go bunúsach - giotár leictreach agus giotár fuaimiúil. Chomh maith leis sin, tá dord nó dord-ghiotár ann freisin.
Is uirlis choitianta é an giotár sa rac-cheol, an giotár-leictreach go háirithe. Tugtar an t-ainm giotáraí ar dhuine a sheinneann an giotár.
Nuair a bhuaileann tú ceann de na téada nó na sreanga ar an ngiotár baineann tú creathadh as agus téann an creathadh sin siar go dtí an poll fuaime nó i gcás an ghiotáir leictrigh go dtí na glacadóirí. Is í minicíocht an chreathaidh seo a dhéanann an nóta. Bíonn na téada saora ar ghnáthghiotár sé-théadach tiúnáilte mar seo: E B G D A E. Agus nuair a leagan tú méar ar na frets athraítear an mhinicíocht go crómatach de réir mar a théann tú suas an caol nó an muineál.


Dordghiotár.
Is téaduirlis é an dordghiotár. Tá sé cosúil le giotár, ach tá an gléas agus a chuid téide níos mó, le fuaim níos ísle. Sa phop-cheol agus rac-cheol ó na 1950idí ar aghaidh, is é an dord an leath eile den lucht rithime - ag obair go cóngarach leis na drumaí - a chuireann bunús amhrán le chéile do na ceoltóirí eile.
Is minic atá 4 sreang ar an dord, atá tiúnta i gceathrú cosúil le na chéad ceithre sreang ar an gnáth-ghiotár ach sa chéad ochtach níos ísle. Is iad ainmneacha na sreanga seo E A D agus G. Ach úsáidtear uimhreacha difriúla sreanga ag dordghiotáraí nuair atá réimse níos mó nó fuaim éagsúil ag teastáil.
Stair an Dordghiotáir.
Sa 1950idí, d'úsáidtí an Dord Dúbailte chun droichead a dhéanamh ó na drumaí go dtí na uirlisí eile i mbanna ceoil. Ach bhí fadhbanna leis an uirlis seo. Ar dtús, bhí sé mór. Tá timpeall sé troigh ar an dord dúbailte. Rinne sé seo é deacair é a bogadh ó áit go háit. Freisin, bhí sé deacair a seinm. Gan stiallóga cosúil le giotár, bhí ar an seinnteoir a lán cleachta a dhéanamh chun nótaí a seinm i dtiúin. Freisin, chuir sé strus mór ar lámha lena sreanga tiubh i bhfad ón méarbhord.
Is é an dordghiotár leath den grúpa. "Dordghiotáraí" a tugtar ar dhuine a sheinneann an uirlis seo. I measc na dordghiotáraithe cáiliúla, tá Paul McCartney ó The Beatles, Sting ó The Police, Phil Lynott ó Thin Lizzy, Adam Clayton ó U2, Flea ó Red Hot Chili Peppers, John Entwistle ó The Who, Lemmy Kilmister ó Motörhead, agus Dee Dee Ramone ó Ramones.


1883.
Tarluithe.
Brúchtadh Krakatau sna hIndiacha Thoir Ollannacha (an Indinéis inniu). Fuair 36,000 duine bás


1887.
Tarluithe.
Thosaigh Anne Sullivan ar Helen Keller a mhúineadh sa bhliain 1887. (Seo iad sa bhliain 1898.)


Ollscoil Bhologna.
Is í Ollscoil Bhologna - an Alma mater studiorum - Università di Bologna de reir a ainm oifigiuil - an ollscoil is sine ar Roinn na hEorpa. Cé gur i mbliain 1317 a scríobhadh céadreachtanna na hOllscoile, bhí scoil dhlí ar bun cheanna san 11ú aois: meastar gur i mbliain 1088 a bunaíodh í, de réir coiste taighde a raibh an file Giosuè Carducci ina chomalta de.
Tá breis is 100,000 mac léinn ag an ollscoil faoi láthair, i 23 dámh, agus tá ionaid mhúinte aici i gcathracha eile de réigiún Emilia-Romagna, mar atá, Ravenna, Rimini, Forlì, Cesena agus Reggio Emilia.
Stair an "Alma Mater".
Tháinig an ollscoil chun tsaoil mar chumann deonach saolta de mhic léinn a roghnaigh iad féin na hollaimh agus a d'íoc as a dtuarastail. Bhí siad eagraithe i gcoláistí le haghaidh chomhchabhair mhicléinn gach tire faoi leith (na "nationes") - an córas céanna is a bhí ar bun i mórollscoil an domhain Ioslamaigh, al-Azhar. Mar leiriú den chéad tréimhse sin, tá tuairim is 6000 armas mac léinn le feiceáil san "Archiginnasio" (seanáras na hOllscoile). Tá an Collegio di Spagna - Coláiste na Spáinne - fós ar bun. Bhí na chéad staidéir ar chúrsaí dlí nó b'iad scata scoláirí dlí a bhuail le chéile a chuir an Ollscoil ar bun i dtosach báire.
Is leir an difear idir córas seo Bhologna agus múnla Ollscoil Pháras, a raibh a hollaimh ceangailte leis an eaglais agus faoi údarás ríoga. Ina dhiaidh sin chuaigh Cathair Bhologna i mbun tuarastail na n-ollamh a íoc.
I mbliain 1158 d'fhógair an Impireoir Freidric II an "Costitutio Habita" le go gcosnófaí an Ollscoil mar láthair léinn agus staidéir neamhspleách ar chumhacht ar bith eile.
Ón 14ú aois i leith tugadh cúrsaí loighice, réalteolaíochta, leighis, fealsúnachta, uimhríochta, reitrice, agus gramadaí chomh maith leis an dlí, agus níos deireanaí arís cuireadh an diagacht, an ghréigis agus an eabhrais le liosta na n-ábhar.
Tháinig claochlú ar líon na n-ollamh le linn na 15ú haoise ach bhí scoláirí dlí cáiliúla ann fós, mar shampla Andrea Alciato.
Sa 16ú aois cuireadh tús le múineadh an "fhealsaimh nádúrtha", nó an eolaíocht trialach mar is fearr aithne air anois. Ní miste a luadh i measc a cheannródaithe Pietro Pomponazzi, a thug dúshlán thraidisiúin na diagachta agus é ag maíomh staidéar dhlíthe an nádúir, agus Ulisse Aldrovandi, a thóg bunús do na heolaíochtaí nádúrtha. Sárionad léinn san ailgéabar a bhí san Ollscoil fán am chéanna, agus mórscoláirí an ábhair ar nós Gerolamo Cardano e Scipione del Ferro ag múineadh inti.
Rinneadh dul chun cinn súntasach sa leigheas, a bhuí le Gaspare Tagliacozzi agus Marcello Malpighi.
Mar gheall ar chlú na hOllscoile, d'éirigh Bologna ina ceann scríbe do scoláirí agus do aíonna cáiliúla. Áirítear ar na mic léinn a d'fhreastal uirthi le linn a naoi gcéad bliain de stair mórphearsantachtaí na sibhialtachta Iodálaí mar Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Guido Guinizelli, Cino da Pistoia, Cecco d'Ascoli, Re Enzo, Salimbene da Parma, Coluccio Salutati agus saoianna eachtrannacha lena n-áirítear Thomas Becket, Paracelso, Erasmo da Rotterdam, Papa Niccolò V, Raimundo de Pegñafort, Albrecht Dürer, San Carlo Borromeo, chomh maith le Torquato Tasso, Carlo Goldoni, Pico della Mirandola agus Leon Battista Alberti. Thriail Nicolò Copernicus ar an Ollscoil le staidéar a dhéanamh ar an dlí chanóineach.
Le linn na 18ú aoise, bhí páirt ag an Ollscoil i bhforbairt na heolaíochta agus na teicneolaíochta agus Luigi Galvani i mbun staidéir ar an leictreachas.
Bhí áit lárnach ag an Ollscoil sa taighde agus san oideachas thuas go dtí an Chéad Chogadh Domhanda nuair a thóg insititiúidí eile an cheannaireacht ar an láthair chultúrtha Eorpach.
Ní miste a luadh go bhfuil an iomad bailiúchán agus iarsmalann ag an Ollscoil, oidhreacht a staire ársa, i dteannta leabharlann na hOllscoile a bunaíodh i mbliain 1712 agus a bhfuil pálás clúite an Archiginnasio di Bologna mar shuíochán aici.
Institiúd mórghradaim í Ollscoil Bhologna fós agus clú agus cáil aici san Iodáil agus thar lear.
Is ag Bologna a síníodh le deireanas an comhaontú le hathnuachan chórais ollscoile na hEorpa (Dearbhú Bhologna).
Nascanna seachtracha.
Bologna


Víreas.
Is é is víreas ann ná cáithnín micreascópach - is é sin, neach beag nach féidir a aithint gan dul i muinín micreascóip - atá in ann cealla an bheothaigh a thruailliú nó a ionfhabhtú. An focal féin "víreas", tá sé bunaithe ar an bhfocal Laidine "virus" a chiallaíonn "nimh" sa bhunteanga. Tá na víris an-phrimitíbheach mar neacha beo, nó níl siad ábalta iad féin a atáirgiú as a stuaim féin: caithfidh siad teacht trasna ar chill óstaigh agus gléas atáirgthe na cille sin a shealbhú is a úsáid le tuilleadh víreasanna den chineál chéanna a chlannú. Go bunúsach, níl sa víreas ach an t-ábhar géiniteach - oideas atáirgthe an víris - agus an "caipsídeach" ina thimpeall, is é sin, sciath chosanta atá comhdhéanta as próitéin. Tá na víris ábalta orgánaigh de chineálacha éagsúla a ionfhabhtú, idir dhaoine, ainmhithe, phlandaí agus fiú baictéir - "baictéarafagaigh" a thugtar ar víris a ionfhabhtaíonn baictéir.
Tá sé ina ábhar conspóide, an féidir a rá gur neacha beo iad na víris ar aon nós. An chuid is mó de na víreaseolaithe, tá siad den tuairim nach bhfuil siad beo, ós rud é nach sásann siad gach critéar. Tá siad cosúil leis na seadáin éigeanta incheallacha, ós rud é nach bhfuil siad ábalta iad féin a atáirgiú taobh amuigh de chealla óstaigh, ach murab ionann agus seadáin sin, ní ghlactar leis na víris mar fhíor-orgánaigh bheo de ghnáth. Is é is príomhchúis leis seo ná nach bhfuil cillscannán ag na víris, agus, thar aon rud eile, nach bhfuil meitibileacht ar bith ag na víris - ní bhíonn siad ag ithe a dhath ná ag tál aon chineál eisfheartha, agus ní bhionn siad ag tarraingt anála ná ag déanamh fótaisintéise.
Fionnachtain.
Bíonn na galair víreasacha ag luí ar na daoine leis na cianta cairbreacha anuas, - is maith an sampla é an confadh - ach níor tháinig borradh ceart ar an taighde víreaseolaíochta ach le déanaí. Sa bhliain 1717, chuir Mary Montagu, bean chéile an ambasadóra Shasanaigh in Impireacht na Tuirce, sonrú sa dóigh a mbíodh na mná áitiúla ag ionaclú a gclainne in aghaidh bholgach Dé. I ndeireadh na hochtú haoise déag, thug Edward Jenner faoi deara go raibh cailín darbh ainm Sarah Nelmes fágtha díonta ar bholgach Dé i ndiaidh di bolgach na mbó a tholgadh, galar a bhí cosúil le bolgach Dé cé nach raibh sé chomh dainséarach céanna don duine. Inniu, tá a fhios againn go bhfuil an dá víreas - bolgach Dé agus bolgach na mbó - gaolmhar le chéile.
I ndeireadh na naoú haoise déag, d'fhorbair Charles Chamberland scagaire poircealláin le staidéar a dhéanamh ar víreas mósáiceach an tobac, an chéad víreas a bhfuair an cine daonna amach faoi. Tarraingíonn an víreas seo galar ar an bplanda tobac a fhágann coirt liathbhán ar dhuilleoga an phlanda. Go gairid i ndiaidh obair Chamberland, d'fhoilsigh Dimitri Ivanovski torthaí a chuid turgnamh, a thaispeáin go raibh tolgadh in úscadh na nduilleog galraithe tobac fiú nuair a cuireadh an t-úscadh trí scagaire a bhí in ann cáithníní ar cóimhéid le baictéar a bhaint de. De réir a chéile, tháinig an tuiscint ag na taighdeoirí nárbh iad na baictéir an t-aon chineál síol galair a bhí ann. B'é an micribhitheolaí Ollannach Martinus Beijerinck a chum is a cheap an téarma "víreas".
I dtús na fichiú haoise, fuair Frederick Twort amach go raibh na víreasanna in ann baictéir a ionsaí is a ghalrú. Léirigh Felix d'Herelle, agus é ag obair go neamhspleách, go raibh ullmhóid víreasanna in ann spotaí de chealla marfa a fhágáil ar chillsaothráin a bhí spréite go tanaí ar phlátaí agair. Nuair a d'áirigh d'Herelle an t-achar den tsaothrán a bhí marbh, bhí sé ábalta meastachán a thabhairt ar líon na víreasanna san fhuaidreán. Sa deireadh, sa bhliain 1935, chriostalaigh Wendell Stanley an víreas mósáiceach, agus fuair sé amach gur próitéin ba mhó a bhí ann. Go gairid ina dhiaidh sin, bhí saineolaithe eile in ann an phróitéin a scaradh ón aigéad núicléasach.
Bunús.
Tá cáithníní ionfhabhtaíocha ann atá níos simplí ina struchtúr fós ná na víreasanna, mar atá, víreoidigh, satailítí, agus prióin.
Struchtúr.
Níl i gcáithnín iomlán víris, nó i "vírión", ach gléas leis na géinte a iompar. Tá an t-aigéad núicléasach ann, is é sin, an t-oideas le tuilleadh víreasanna den chineál chéanna a tháirgiú, agus é dúnta isteach sa chaipsídeach as na cineálacha próitéine a táirgíodh de réir an chóid san aigéad núicléasach céanna. Na "prótaiméirí", is é sin, na próitéiní a tháirgítear, is dual dóibh dul le chéile le caipsídeach nua a chruthú. Go ginearálta, ní bhíonn cuidiú ar bith de dhíth leis an gcaipsídeach a chur i dtoll le chéile as na prótaiméirí, ach tá víreasanna ann freisin a tháirgíonn próitéiní speisialta leis an gcaipsídeach a chóimeáil. Na próitéiní a théann leis an aigéad núicléasach, tugtar "núicleapróitéiní" orthu, agus is é an "núicleacaipsídeach" an slánaonad atá cóimeáilte as an gcaipsídeach agus as an aigéad núicléasach.
Ó thaobh na foirme de, tá ceithre chineál víreasanna ann: na cinn héiliciúla, na cinn icisihéadrúla, na cinn imchlúdaithe agus na cinn choimpléascacha.
Méid.
Má chuirtear an gnáthvírión i gcomparáid le dreancaid, is ionann é agus duine a chur i gcomparáid le sliabh atá oiread eile níos airde ná Sliabh Everest. Tá filivíreasanna (víreasanna san fhine úd "Filoviridae", cosúil le víreas míchlúiteach Ebola) ann atá, fiú, 1400 nanaiméadar ar fad, cé nach bhfuil an caipsídeach ach timpeall ar 80 nanaiméadar ar trastomhas. An chuid is mó de na víreasanna, tá siad chomh beag is nach féidir iad a aithint faoin ngnáthmhicreascóp, agus is gá dul i dtuilleamaí an leictreonmhicreascóip, a bhfuil taifeach i bhfad níos fearr aige. Sa bhliain 1992, thángthas trasna ar víreas de chineál nua, an mímivíreas ("Acanthamoeba polyphaga mimivirus" nó APMV), atá i bhfad níos mó agus níos casta ina struchtúr ná na gnáthvíreasanna, ionas gur síleadh ar dtús gur baictéar a bhí ann. Tá an mímivíreas ina ábhar mór suime ag na saineolaithe, ó chreidtear gur cineál lúb ar lár idir an víreas agus an baictéar é a d'fhéadfadh léargas nua a thabhairt ar chéadfhorbairt na beatha i dtús ama. Tá an mímivíreas timpeall ar 600 nanaiméadar ar trastomhas.
Ábhar Géiniteach.
Bíonn an dá chineál aigéad núicléasach - idir aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN, nó DNA as Béarla) agus aigéad ribeanúicléasach (ARN, nó RNA as Béarla) - ar fáil i ríocht na víreasanna, cé nach mbíonn ach aon chineál amháin in aon víreas amháin. Ceann de na heisceachtaí is ea citimeiglivíreas an duine, a bhfuil idir aigéad dí-ocsairibeanúicléasach ann, mar chroíleacan, agus aigéad ribeanúicléasach a dhéanann gnó an teachtaire (teachtaire ARN). Is féidir nach bhfuil ach aon dual amháin in aigéad núicléasach an víris, ach is féidir dó freisin go bhfuil dhá dhual ann. An cineál aigéad núicléasach atá i víreas áirithe, tá sé ag brath ar an gcineál víreas atá ann, ach is é an DNA dédhualach a bhíonn sna baictéarafagaigh de ghnáth, agus is é an tARN aondualach a bhíonn i víreasanna na bplandaí.
Maidir leis an oiread ábhair agus atá sa ghéanóm, bíonn sé sách éagsúil freisin. Na víreasanna is simplí, ní bhíonn siad ach milliún daltún ar meáchan, agus níl iontu ach oideas ceithre chineál próitéine. Na cinn is mó, tá a ngéanóm céad uair níos troime ná sin, agus iad ábalta níos mó ná céad próitéin éagsúla a tháirgiú. Bíonn núicléitídí neamhghnácha in aigéid núicléasacha na víreasanna uaireanta. Mar shampla, tá víreasanna ann a bhfuil hiodrocsaimeitilcíotóisín iontu in áit na cíotóisíne.
Na víreasanna nach bhfuil d'aigéad núicléasach acu ach an tARN, deirtear go bhfuil duail dhiúltacha nó duail dheimhneacha aigéid núicléasaigh acu. Is é atá i gceist le diúltacht nó deimhneacht an duail ná an bhaint atá aige leis an ARN a úsáidtear mar theachtaire (mRNA). Is ionann an dual deimhneach agus an teachtaire ARN, agus nuair a sháitear isteach sa chill óstaigh é, is féidir leis an gcill sin é a aistriú - an chiall a bhaint as - ar an toirt agus bun a chur le vírióin nua. Más dual diúltach atá ann, tá gá le heinsím den chineál ar a dtugtar polaiméaráis ARN leis an aigéad núicléasach a iompú go foirm atá ábalta eolas a iompar agus feidhmiú mar oideas atáirgthe.
Deirtear go bhfuil na géanóim dhédhualacha RNA go léir agus cuid de na géanóim aondualacha ARN roinnte ina ndeighleáin, is é sin, ina gcodanna scartha. Is féidir le gach deighleán aon phróitéin amháin a chódú, agus iad go léir le fáil in éineacht in aon caipsídeach amháin. Le go mbeadh an víreas iomlán in ann galar a iompar agus a tharraingt, ní chaithfidh na deighleáin go léir a bheith in aon vírión amháin, áfach.


Imtharraingt.
Dlí dobhriste nádúir is ea an imtharraingt. Déileálann sé leis an luasghéarú chuig a chéile idir dhá rud, ar bhonn an fhad eatarthu.


Incesticide.
Is albam é Incesticide ón bhanna rac-cheoil Nirvana. Is bailiúcháin de sean-amhráin é, amhráin a bhí déanta acu níos luaithe. Ní raibh an banna réidh albam nua a dhéanamh, agus mar sin chuir siad amach an t-albam seo in am don Nollaig. Tá Incesticide i bhfad níos diamhair agus níos trialach ná Nevermind, mar shampla. Rinneadh an t-albam i rith cúpla bhliain, le léiritheorí agus ceolteoirí éagsúla.


MTV Unplugged in New York.
Albam beo ón bhanna rac-cheol (nó grúinse) Meiriceánach Nirvana é MTV Unplugged in New York, agus an ceann deireanach a thaifead siad nuair a bhí Kurt Cobain fós beo. Taifeadadh an ceirnín i gCathair Nua-Eabhraic ar an 18 Samhain 1993 mar chuid den tsraith MTV Unplugged, an clár mór le rá ar an stáisiún ceoil MTV. Seó fuaimiúil a bhí ann, ina sheinn an grúpa roinnt amhráin as na ceirníní a bhí seolta acu os comhair lucht féachana beag.
Bhain Nirvana geit as MTV agus an lucht féachana nuair a thóg siad an banna doiléir Meat Puppets suas ar an ardán leo, chun cúpla amhrán a chasadh. Chomh maith le sin, níor sheinn siad a lán de na hamhráin cáiliúla a bhí acu ag an am, ach ábhar gan iomrá ó cheoltóirí eile ar nós David Bowie, Leadbelly agus The Vaselines.
Níor eisíodh ach ceann amháin de na rianta mar shingil, an t-amhrán "About a Girl" a shroich barr na gcairteacha i Meiriceá.


Foireann sacair náisiúnta Phoblacht na hÉireann.
Is í foireann peile náisiúnta Phoblacht na hÉireann a dhéanann ionadaíocht do Phoblacht na hÉireann i gcomórtais sacair. Tá an fhoireann náisiúnta faoi stiúir Cumann Peile na hÉireann agus imrítear a gcluichí baile sa Staidiam Aviva i mBaile Átha Cliath. Is é an tIodálach Giovanni Trapattoni bainisteoir reatha na foirne.
Cháiligh an fhoireann dá gcéad mhórchomórtas sa bhliain 1988 nuair a shroicheadar Craobh na hEorpa sa Ghearmáin. Bhí bua cáiliúil acu in aghaidh Shasana sa chomórtas seo, agus rinneadh laochra de na peileadóirí mar thoradh. Cháiligh siad do Chraobh na hEorpa arís sa bhliain 2012 agus do Chorn Sacair an Domhain sna blianta 1990, 1994 agus 2002.
Staid.
Imríonn an fhoireann ag imirt a gcluichí baile sa Staidiam Aviva, áis a roinneann siad le foireann rugbaí na hÉireann. Roimhe sin, d'imir an dá fhoireann i bPáirc an Chrócaigh mar shocrú sealadach, fad agus a bhí athfhorbairt á dhéanamh ar pháirc Bhóthar Lansdún i mBaile Átha Cliath, mar a thugaí air.
Is é Staidiam Aviva ceanncheathrú an IRFU chomh maith, eagraíocht stiúrtha rugbaí in Éirinn. D'imir an fhoireann sacair a chéad chluiche sa staid seo i gcoinne na hIodáile sa bhliain 1971. Roimhe seo, bhíodh cluichí á imirt bPáirc Cnocán Uí Dhálaigh.
Scuaid faoi láthair.
Robbie Keane, captaen na foirne
Éire


Kerbdog.
Ba bhanna rac-cheoil, nó rac malartach as Chill Chainnigh, Poblacht na hÉireann é Kerbdog. Le albam scaoilte acu in Éirinn, bhain siad cáil idirnáisiúnta amach leis an t-albam cliúteach "On The Turn" sa bhliain 1996.
Stair.
Tháinig Kerbgog le chéile i gcathair Chill Chainnigh sa bhliain 1991. Ar dtús, bhíodh siad ag seinm amhráin ó na bannaí a thaitin leo, mar shampla Sonic Youth, Loop agus Spaceman 3. Tháinig Billy Dalton (giotár) isteach sa bhanna sa bhliain 1992. Tar éis tamall, thosaigh siad ag scríobh a n-amhráin féin. Ceol miotal troim agus punc-rac a bhí i gceist.
Rinne siad a gcéad albam, "Kerbdog", i 1993 i Londain. Thaifead siad é le Jack Endino, an fear a bhí ina léiritheoir cheana féin le Nirvana, Mudhoney agus Soundgarden roimhe sin. D´fhág Billy Dalton an banna i 1995, ach lean Kerbdog ar aghaidh agus rinne siad a n-albam is fearr i 1996, On The Turn. Albam láidir ab ea é, ceann de na h-albaim is fearr ón seánra seo.
Bhris Kerbdog suas i 1998, agus thosaigh Cormac agus Darragh banna nua, le h-ainm Wilt. Tháinig Kerbog ar ais le chéile i 2005, agus bhí taispeántas maith acu i bhFéile Oxegen sa tsamradh.
Níor thosaigh na baill ag cumadh ábhair nua le chéile, agus mar thoradh cuireadh deireadh leo arís.


Dave Grohl.
a>.Is ceoltóir rac-cheoil é Dave Grohl (rugadh é mar David Eric Grohl ar an 14 Eanáir 1969, i Warren, Ohio, Stáit Aontaithe Mheiriceá). Is giotáraí agus amhránaí é Grohl sa bhanna cáiliúil Foo Fighters, agus roimhe sin ba dhrumadóir é sa bhanna Nirvana. Is ceoltóir gnóthach é Grohl, agus tá ábhar taifeadta aige leis a lán grúpaí eile, mar shampla Queens of the Stone Age, Killing Joke, Nine Inch Nails, Garbage, Cat Power agus a thionscadal miotail troim féin Probot. Tugtar an leasainm "an fear is deise i rac-cheol" ar Grohl.
Saol.
Rugadh Dave Grohl sa bhaile beag Warren sa bhliain 1969. B'iriseoir é a athair James, agus múinteoir Béarla í a mháthair Virginia. Tá deirfiúr amháin aige, Lisa, atá níos óige. Sa bhliain 1972, chuir an teaghlach faoi i Springfield sa stát Virginia, in aice le Washington, D.C.. Fuair a thuismitheoirí colscaradh sa bhliain 1975, agus d'fhan Grohl ina chónaí leis a mháthair. Buachaill ó bhaile briste a bhí ann, rud a bheadh i gcoiteanna aige le Kurt Cobain agus Krist Novoselic ní ba dhéanaí. Chuir Grohl óg suim mhór sa cheol ó nuair a bhí sé óg. B'amhránaí amaitéarach í a mháthair, agus sheinn a athair an fheadóg mhór. D'éist siad le go leor saghsanna ceoil éagsúla sa bhaile. Bhí giotár acu sa teach, ach ní raibh suim ar bith ag Grohl san uirlis ar dtús. Ach nuair a bhí sé deich mbliana d'aois, thosaigh sé ag baint triail as. D'fhoghlaim sé an t-amhrán "Smoke on the Water", ón bhanna úd Deep Purple, agus sheinn Grohl óg an t-amhrán sin arís is arís. D'aontaigh sé dul chun ceachtanna a dhéanamh nuair a bhí gach guine tuirseach leis. Lean sé ar aghaidh leis na gceachtanna ar feadh bliain amháin. Bhí Grohl ábalta amhráin a fhoghlaim ina aonair freisin, agus d'fhoghlaim sé amhráin ó The Beatles agus na bannaí móra eile. Ag an am seo, thosaigh Grohl ag cur a amhráin féin ar chaiséad leis a chara.
Fuair Grohl a chéad ghiotár leictreach sa bhliain 1981, mar bhronntanas Nollag. Silvertone,le haimplitheoir ionsuite ab ea é, ach i gcúpla mhí bhí sé briste. Cheannaigh sé ceann nua, cóip Les Paul saor. Ag an am sin, bhí Grohl ag éirí compordach mar ghiotáraí agus thosaigh sé ag seinm i bhanna beag le buachaillí eile as a chomharsanacht. Sheinn siad amhráin ó The Rolling Stones, The Who agus bannaí mar seo. Sheinn siad taispeántas amháin.
Sa tsamhradh 1982, thug Grohl agus a theaghlach cuairt ar a chol cheathrair in Evanston, Illinois. Bhí iontas air nuair a bhuail sé leis a chol ceathrair Tracey, agus í gléasta mar phunc. B'é sin an chéad uair a bhuail Grohl le punc-rac. Bhí a lán ceirníní agus irisí ag Tracey, agus ba duine difriúil é Grohl nuair a d'fhill sé abhaile. Thosaigh sé ag dul chun bannaí punc a fheiceáil, mar shampla Naked Raygun, agus thosaigh sé ag seinm le banna punc áitiúil "Freak Baby" i 1984. Rinne siad ceirnín beag le léiritheoir agus cara Grohl Barrett Jones, agus sheinn siad sa scoil cúpla huaire. Ní raibh drumadóir an bhanna ró-mhaith, agus mar thoradh bhain Grohl triail as. Drumadóir nádúrtha ab ea é. Thaitin an banna Led Zeppelin go mór leis, agus i gceann tamaill bhí laoch nua aige, an drumadóir John Bonham. Mar thoradh, fuair Grohl tatú in onóir Bonham. Chuaigh Grohl isteach i bhanna nua, "Mission Impossible", mar dhrumadóir. Sheinn siad rac-cheol trom agus gasta, agus bhí rath beag áitiúil acu. Dúirt Ian MacKaye gur thaitin an banna leis, agus sheinn siad le bannaí a bheadh cáiliúil níos déanaí, mar shampla Girls Against Boys. Tar éis Mission Impossible, thosaigh Grohl banna nua "Dain Bramage" leis an dord-ghiotáraí as Mission Impossible. Scríobh siad a lán amhráin le chéile, agus d´fhoghlaim Grohl a lán rudaí faoi chumadóireacht. Rinne siad ceirnín amháin, "I Scream Not Coming Down".
Scream.
Ag an am seo, bhí Grohl ina leantóir an bhanna puinc Scream. Bhí a lán bannaí ag teacht amach as Washington, D.C., agus b'é Scream ceann de na bannaí ab fhearr. Bhí Scream le chéile ó 1979, agus bhí cúpla cheirnín seolta acu. Cheannaigh Grohl na ceirníní, agus chuaigh sé chun iad a fheiceáil cúpla huaire. Ba laochra iad don leaid óg. Fuair Grohl amach go raibh Scream ag lorg drumadóir nua. Chuir sé glaoch ar Franz Stahl, giotáraí an bhanna. Cheap Grohl go mbeadh onóir dó seinm leis an mbanna seo, fiú amháin cúpla nóiméad. Bhí fhios aige nach raibh sé ceart don bhanna, mar ní raibh sé ach sé bliana déag d'aois. Dúirt Grohl go raibh sé fiche, agus chuaigh sé chun cleachtadh leo. Bhí aithne ag Grohl ar amhráin Scream go leor, agus cheap an banna go raibh sé go hiontach. Go tobann, d'iarr Stahl air teacht isteach sa bhanna. Bhí áthas an domhain ar Ghrohl, ach ní raibh sé éasca a shean-bhanna a fhágáil. Ag an nóiméad deireanach, dúirt Grohl nach raibh sé ábalta a chairde i nDain Bramage a fhágáil. An tseachtain ina dhiaidh, chuaigh Grohl chun Scream a fheiceáil ag ceolchoirm. Cheap sé go raibh siad go h-iontach, agus ní raibh sé ábalta an seans a dhiúltú. Mar sin, d'fhág sé Dain Bramage agus ghlac sé áit mar dhrumadóir nua Scream.
San Earrach 1987, chuaigh Grohl isteach sa stiúideo le Scream chun an "No More Censorship LP" a dhéanamh. Bhí conradh acu le "Ras Records", comhlacht a rinne ceol reggae. Bhuail siad an bóthar san fhómhar ar a gcéad turas Meiriceánach. Ní raibh a lán airgead acu, ach b'eachtra maith í dó. Chuaigh Grohl go háiteanna nua agus fuair sé a lán cairde nua. Bhí a fhios aige anois go ndearna sé an rogha ceart nuair a fhág sé Dain Bramage. I mí Feabhra 1988, chuaigh Scream go dtí an Eoraip freisin, agus sheinn siad san Ísiltír, An Fhrainc, An Ghearmáin, An Iodáil, An Spáinn, Sasana agus sa Chríoch Lochlann. Fuair siad a lán tacaíocht agus rinne siad cúpla albam nua, "Live at Van Hall in Amsterdam" agus "Live in Germany". Nuair a bhí am saor aige, chuaigh Grohl abhaile go dtí Virginia agus rinne sé ceirnín beaga leis a chara Barrett Jones. D'úsáid Scream cúpla de na hamhráin seo, agus d'úsáid Grohl cúpla eile níos déanaí. Chuaigh an banna ar ais go hEoraip san Earrach 1990, agus sheinn siad gach lá ar feadh cúpla sheachtain. D'fhill siad ar ais abhaile, tuirseach agus gan airgead. D´fhág an dhord-ghiotáraí Skeeter Thompson an banna, agus bhí fhios ar Grohl gur mhaith leis rud nua a fháil.
Nirvana.
Bhí Grohl i Los Angeles, gan banna agus gan airgead. Chuir sé glaoch ar a chara Buzz Osbourne, as an banna The Melvins. Dúirt Osbourne go raibh aithne aige ar an mbanna Nirvana, agus go raibh siad ag lorg drumadóir nua. Chonaic Cobain agus Novoselic Grohl ag seinm am éigin le Scream, agus cheap siad go raibh sé go h-iontach. Ní raibh a lán eolas ag Grohl faoin bhanna seo, ach bhí sé sásta dul go dtí Seattle agus triail a bhaint as. Bhuail sé le Cobain agus Novoselic ag an aerphort i Seattle. Bhí iontas ar Ghrohl ar dtús, ag caint leis an dord-ghiotáraí ollmhór callánach Novoselic, agus an giotáraí bídeach ciúin Cobain. Cúpla corr ab ea iad. Chuaigh Grohl chun an banna a fheiceáil sa "Motor Sports Garage", le Danny Peters ón bhanna Mudhoney ar na drumaí. An lá ina dhiaidh sin, sheinn Grohl cúpla amhrán as an albam Bleach le Cobain agus Novoselic, agus fuair sé an post.
Ag an am seo, bhí Nirvana ar bhruach clú móir. Le Grohl ar na drumaí, bhí siad ábalta rudaí nua a dhéanamh. Drumadóir gasta agus láidir ab ea e, agus chuir sé fuinneamh nua sna hamhráin agus sa bhanna. Bhí roinnt amhráin nua scríofa ag Cobain, agus bhí siad i bhfad níos láidre le Grohl ar na drumaí. Thosaigh siad ag ullmhú a n-albam nua, leis an léiritheoir Butch Vig i Wisconsin. Fuair siad conradh mór nua le DGC Records, agus san Earrach 1991 chuaigh siad isteach sa stiúideo chun an t-albam nua a dhéanamh. Rinne siad an t-albam i Los Angeles, le Butch Vig. Ar an albam seo, is féidir an éifeacht a bhí ag Grohl ar an mbanna a chloisteáil. Rath mór ab ea é an t-albam Nevermind, agus go tobann bhí Nirvana ar cheann de na bannaí ba mhó ar domhan. Thosaigh siad ag seinm in áiteanna i bhfad níos mó, bhí siad ar an raidió agus an teilifís agus bhí siad ag fáil duaiseanna ó MTV agus daoine mar seo. Tréimhse spraíúil ab ea é dóibh, ach crua agus tuirsiúil chomh maith.
Lean Grohl ar aghaidh ag teacht ar ais go dtí Virginia nuair a bhí aon am saor aige. Ní raibh Nirvana ar an mbóthair i gcónaí, agus bhí tréimhsí ina raibh Cobain tinn. Bhí Grohl ag scríobh amhráin an t-am ar fad, agus rinne sé albam beag le Barrett Jones. Níor mhaith le Grohl na h-amhráin a úsáid le Nirvana, agus mar thoradh thug sé an t-ainm "Pocketwatch" air, agus d'úsáid sé an t-ainm bréige "Late!". Ar Phocketwatch, bhí na hamhráin "Winnebago" a d'úsáid Grohl níos déanaí le Foo Fighters, agus an t-amhrán "Marigold" a bheadh ar an taobh eile den shingil Nirvana "Heart-Shaped Box".
Chuaigh Nirvana ar fud an domhain tar éis an albam Nevermind, ach bhí giotár ag Grohl i gcónaí. Nuair a d'fhill siad abhaile, chuaigh Grohl ar ais sa stiúideo, le Jones arís. D'úsáid Grohl na h-amhráin níos déanaí. Rinne Nirvana a gceirnín nua In Utero, agus scríobh Grohl cúpla rud air. Scríobh sé píosa giotáir san amhrán "Scentless Apprentice", agus sheol siad amach an t-amhrán "Marigold".
Bhí roinnt rath ag an albam In Utero. Chuaigh Nirvana amach arís ar chamchuairt, agus rinne siad an t-albam MTV Unplugged in New York. Ach bhí stát an bhanna ag éirí go dona. Bhí argóint acu faoi airgead, agus bhí fearg agus imní ar Grohl le mí-úsáideach drugaí Cobain. Bhain Grohl triail as druganna éagsúla ag amanna éigin, ach níor thuig agus níor aontaigh sé le cad a bhí á déanamh ag Cobain. I mí Aibreán 1994, tháinig deireadh an bhanna le féinmharú Chobain.
Foo Fighters.
Grohl ag seinm leis na Foo Fighters i Londain sa bhliain 2006.
Tar éis bás Chobain, chaill Grohl a shuim i gceol ar feadh tamaill. Phós sé a chailín Jennifer Youngblood. Fuair sé cárta poist ó bhanna eile as Seattle, Seven Year Bitch, banna a chaill ball trí drugaí freisin. Thug siad misneach do Grohl leanúint ar aghaidh. Sheinn sé le Tom Petty and the Heartbreakers, ach ní raibh sé sásta le seo. Roghnaigh sé na hamhráin is fearr a bhí aige, agus chuaigh sé ar ais sa stiúideo le Barret Jones. An toradh a bhí ann ná albam láidir nua. Sheinn Grohl gach uirlis, agus chan sé gach amhrán. Bhí an rud ar fad déanta aige i seachtain. Ar dtús, níor mhaith leis an ainm a chuir ar an albam. Ba mhaith leis teideal a chuir air, Foo Fighters. Cheapfadh daoine gurb banna é, agus bheadh Grohl ábalta a bhfreagairt a fheiceáil gan aon obair a déanamh. Ach bhí a lán suim san albam, agus anois bhí seans nua ag Grohl banna a chur le chéile, agus a bheith ábalta an giotár agus canadh a dhéanamh. Bhuail sé le Nate Mendel agus William Goldsmith, agus tháinig siad isteach sa bhanna nua mar bhí a mbanna Sunny Day Real Estate ag briseadh suas in aon chor. Thaitin an t-albam le Pat Smear freisin, an giotáraí a sheinn le Nirvana sna míonna deireancha. Anois, bhí banna agus albam nua ag Grohl. Sheoladh an t-albam Foo Fighters amach i 1995.
Bhí rath ag an albam nua, agus chuaigh Foo Fighters ar fud an domhain ag seinm. Bhí fhios ag Grohl go mbeadh sé "an drumadóir as Nirvana" i gcónaí, ach lean sé ar aghaidh agus tar éis tamaill ghlacadh é mar cheoltóir ina aonar. Rinne sé amhrán don clár teilifís X-Files, agus bhí Grohl agus a bhean céile le feiceáil in eipeasóid amháin i 1996. I 1997, chruthaigh Grohl ceol nua don scannán "Touch". Bhí fadhbanna idir Grohl agus Goldsmith i rith an albam nua, The Colour and the Shape. Cheap Grohl nach raibh obair Goldsmith go maith, agus sheinn sé féin cúpla amhrán arís ar na drumaí. Bhí fearg ar Goldsmith, agus d´fhág sé an bhanna. Sa deireadh, sheinn Grohl ar an chuid is mó den albam. Albam mór ab ea é, agus ráiteas láidir chomh maith. Fuair Grohl colscaradh ag an am céanna. Fuair siad drumadóir nua Taylor Hawkins, a bhí ag seinm ag an am seo le Alanis Morisette. I mí Meán Fómhair, d'fhág Smear an banna agus tháinig Franz Stahl as Scream isteach ina áit. Ní raibh Stahl ábalta a bheith compordach sa bhanna, agus d'fhág sé freisin. Fuair Chris Shifflet an post níos déanaí. D'fhill Grohl abhaile chun an t-albam There is Nothing Left to Lose a dhéanamh i 1999. Sheol siad amach an t-albam 1x1 i 2002, agus an t-albam dúbailte In Your Honour i 2005.
Grohl, Dave
Grohl, Dave


Francis Crick.
An tOllamh Francis Harry Compton Crick (8 Meitheamh 1916 - 28 Meitheamh 2004), fisiceoir, bitheolaí móilíneach agus néareolaí Sasanach. Tá cáil air mar gheall ar a fhionnachtain ar struchtúr an aigéid dí-ocsairibeanúicléasach ADN in éineacht le James Watson agus Maurice Wilkins. Bronnadh an Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis orthu i 1962.
Féach freisin.
Crick, Francis
Crick, Francis


James Watson.
Is duine d'fhionnachtaithe struchtúr an aigéid dí-ocsairibeanúicléasaigh, nó ADN, é James Dewey Watson (rugadh ar 6 Aibreán 1928). Rugadh é i Siceago, SAM. Tá cáil air mar gheall ar a fhionnachtain ar struchtúr ADN in éineacht le Francis Crick agus Maurice Wilkins. Bronnadh an Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis orthu i 1962.


Maurice Wilkins.
Is ceann de fhionnachtaithe struchtúr an aigéid dí-ocsairibeanúicléasach ADN é Maurice Hugh Frederick Wilkins (15 Nollaig 1916 - 5 Deireadh Fómhair 2004). Rugadh é sa Nua-Shéalainn. Tá cáil air mar gheall ar a fhionnachtain ar struchtúr ADN in éineacht le Francis Crick agus James Watson. Bronnadh an Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis orthu i 1962. Rinne sé taighde i réimsí eile - méarnáil, radar, deighilt iseatóp agus díraonadh x-ghathach.
Wilkins, Maurice
Wilkins, Maurice


1851.
Ba ghnáthbhliain í an bhliain 1851
Tarluithe.
a> an Taispeántais Mhóir i Londain Shasana.


1852.
Tarluithe.
a> i bpictiúr a foilsíodh i Sasana sa bhliain 1852.


Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe.
Cogadh ab ea Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe (1861 - 1865) a cuireadh taobh istigh de Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is gnách "an Tuaisceart" agus "an Deisceart" a thabhairt ar dhá thaobh an chogaidh, sin nó "an tAontas" agus "an Chónaidhm". Is é is bunús leis na hainmneacha seo ná gurbh iad na 23 stát ar thaobh an Tuaiscirt na cinn a chloígh le bunreacht na Stát Aontaithe, agus gur scar an t-aon stát déag eile ón Aontas seo sna blianta 1860-1861 le poblacht fheidearálach nua, mar atá, "Stáit Chónaidhmthe Mheiriceá" nó an Chónaidhm a fhógairt in éineacht.
Mar is dual do na cogaí cathartha, rinne an cogadh seo an-sléacht ar na Meiriceánaigh ar an dá thaobh, agus ghoin sé an tír go tromchúiseach. Fuair níos mó daoine bás sa chogadh seo ná in aon chogadh eile inar ghlac SAM páirt. B'é Jefferson Davis a bhí i gceannas ar an gCónaidhm, agus Abraham Lincoln ina Uachtarán ar an Tuaisceart.
Cúiseanna.
Go ginearálta, b'é ba chúis leis an gcogadh ná an daoirse agus cearta na stát. Theastaigh ón Deisceart an daoirse a dhéanamh níos fairsinge sna Stáit Aontaithe beag beann ar an gconradh - "Comhréiteach Missouri" - a bhí sínithe ag lucht ionadaíochta an dá chineál stát, iad siúd a bhí in aghaidh na daoirse agus iad siúd a cheadaigh í, sa bhliain 1820. Thairis sin, bhí stáit an Deiscirt go tréan ag cur in iúl go raibh na stáit i dteideal slán a fhágáil ag an rialtas feidearálach agus ag na Stáit Aontaithe ar fad. Bhí lucht an Aontais dianbharúlach, áfach, nach raibh ceart scarúna ag na stáit ar aon nós. Mar sin, d'éirigh ina chogadh eatarthu.
Tús an chogaidh.
Thosaigh na cathanna ar an 12 Aibreán 1861 ag Fort Sumter, dún cogaidh de chuid an Rialtais (sa choimhthéacs seo, is ionann an Rialtas agus an Tuaisceart) a bhí suite in aice le Charleston i gCarolina Theas. Neascóid ar bhrollach an Deiscirt ab ea an dún sin, agus mar sin, thosaigh siad á bhombardú le sliogáin airtléire le saighdiúirí an Tuaiscirt a ruaigeadh as. D'éirigh leo an dún a shealbhú gan an iomarca fola a dhoirteadh, ach ina dhiaidh sin, bhí ina chogadh idir an dá thaobh.
I rith an chéad bhliain chogaidh, chuaigh an tAontas i seilbh na stát "idir eatarthu" - Delaware, Kentucky, Maryland, Missouri, agus Virginia Thiar. Thairis sin, cuireadh imshuí cabhlaigh i bhfeidhm timpeall na stát Deisceartacha le féachaint chuige nach bhfaighidís tráchtearraí ná lón cogaidh ón gcoigríoch. San am céanna, bhí an dá thaobh ag earcú agus ag druileáil sluaite síoraí de shaighdiúirí. Níor thosaigh na cathanna móra ach sa bhliain 1862. Bhí an bás ag siúl ar na saighdiúirí go gránna, ó nach raibh na harmálacha nua ag teacht leis na seanchleasanna oirbheartaíochta. I Mí Mheán Fómhair na bliana 1862, d'eisigh Lincoln an Forógra um Shaoradh ó Bhráca, rud a chiallaigh go raibh sé meáite ar a saoirse a thabhairt do na Gormaigh sa Deisceart, mar cheann de chuspóirí an chogaidh. Bhí freasúra an Tuaiscirt, na "Cloigne Copair" ("the Copperheads") an-mhíshásta leis an Saoradh ó Bhráca, ó bhí siadsan den bharúil nárbh fhiú don Tuaisceart an daoirse a chur de dhroim an tsaoil ná na stáit aonair a dhiúltú faoi cheart na scarúna. Nuair a bhí an Saoradh ó Bhráca foilsithe, bhí sé ní b'éadóchúla go gcuirfeadh Sasana agus an Fhrainc ladar sa chogadh le cuidiú leis an Deisceart. Bhí na stáit idir eatarthu agus an chuid den Pháirtí Dhaonlathach a bhí ag tacú leis an gcogadh sásta glacadh leis an saoradh ó bhráca mar chuid den chogaíocht uileghabhálach a bhí de dhíth leis an Aontas a shábháil.
Gettysburg.
San Oirthear, chuaigh an ginearál Deisceartach Robert E. Lee i gceannas ar Arm Virginia Thuaidh, agus d'éirigh leis bua i ndiaidh bua a bhreith ar Arm Potomac. Ansin, áfach, maraíodh Stonewall Jackson, an ginearál ba chumasaí a bhí ag Lee, i gcath Chancellorsville i mBealtaine 1863. D'fhéach Lee leis an Tuaisceart a ionsaí, ach ansin, stopadh an t-ionradh i gCath Gettysburg in Iúil 1863, agus is ar éigean a d'éirigh le Lee éalú go Virginia. Ghabh loingeas cogaidh an Tuaiscirt cuan Nua-Orleans sa bhliain 1862, agus nuair a d'éirigh le hUlysses Grant Vicksburg a shealbhú in Iúil 1863, bhí abhainn Mississippi faoi smacht an Tuaiscirt, agus críocha an Deiscirt scoilte.
Deireadh an chogaidh.
I rith na bliana 1864, tháinig an chuma ar an scéal go raibh an cogadh ag teip ar an Deisceart, ó bhí an Tuaisceart i bhfad ní ba láidre ó thaobh na heacnamaíochta, an daonra, na tionsclaíochta, na geografaíochta, na heagraíochta polaitiúla agus an chórais iompair de. Chuir Ulysses Grant sraith de chathanna fuilteacha ar Lee i Virginia i rith an tsamhraidh 1864. Bhí Lee ábalta é féin a chosaint agus an-damáiste a dhéanamh do shluaite Grant, ach ní raibh saighdiúirí úra ar fáil do Lee ina n-áit siúd a básaíodh air i machaire an áir.
B'éigean dó cúlú go trinsí timpeall ar phríomhchathair an Deiscirt, Richmond i Virginia. Idir an dá linn, bhí Atlanta i Georgia gafa ag an nGinearál William Tecumseh Sherman. Mháirseáil trúpaí Sherman trí Georgia go dtí an cósta, agus rinne siad léirscrios ar chrios a bhí céad go leith ciliméadar ar leithead.
Sa bhliain 1865, thit an tóin as an gCónaidhm, nuair a ghéill Lee do Grant i dTeach na Cúirte in Appomattox. De réir mar a bhí leagtha amach san Fhorógra um Shaoradh ó Bhráca, fuair gormaigh an Deiscirt go léir saoirse.
Toradh.
I ndiaidh an chogaidh, thosaigh "Ré na hAtógála" (Béarla: "Reconstruction"). Cuireadh cumhacht an Aontais i bhfeidhm ar an Deisceart arís, fiú ar dhóigheanna nár thaitin le muintir an Deiscirt ar aon nós. Mar sin, cnámh spairne í an Atógáil inniu féin. Rinne an cogadh an-dochar do na Stáit Aontaithe, nó fuair timpeall is 970,000 duine - nó 3 % den daonra - bás. Saighdiúirí ab ea beirt as gach triúr a básaíodh, agus galar éigin ba thrúig bháis do bheirt as gach triúr saighdiúirí a cailleadh. Rinne an cogadh seo éirleach níos mó ar mhuintir na Stát Aontaithe ná na cogaí eile dár chuir siad, fiú má chuirtear taismigh na gcogaí sin le chéile. Inniu féin, is ábhar conspóide é an cogadh féin, na cúiseanna a luaitear leis agus, fiú, na hainmneacha a thugtar air.


Jimmy Page.
Is ceoltóir rac-cheoil é Jimmy Page (James Patrick Page, a rugadh ar an 9 Eanáir, 1944 i Middlesex, Sasana), agus duine de na giotáraithe ab fhearr riamh. Sheinn Page leis an mbanna The Yardbirds, ach bhain sé clú agus cáil amach dó féin nuair a thosaigh sé an banna Led Zeppelin sna 1960idí. Is laoch é Page inniu mar ghiotáraí.
Tagairtí.
Page, Jimmy
Page, Jimmy
Page, Jimmy


Paul McCartney.
Is ceoltóir é Sior Paul McCartney (a rugadh ar an 18 Meitheamh, 1942 i Learpholl, Sasana, leis an ainm James Paul McCartney). Bhí McCartney ina amhránaí, chumadóir agus dhord-ghiotáraí sa bhanna rac-cheoil The Beatles ón bhliain 1960 go dtí 1970. Deirtear go bhfuil McCartney ar dhuine de na seinnteoirí doird is fearr riamh, ceannródaí an dhoird-ghiotáir sa rac cheol. Chomh maith leis sin, seinneann sé an pianó agus na drumaí. Le John Lennon agus The Beatles, agus mar cheoltóir ina aonar, scríobh McCartney cuid de na hamhráin pop is cáiliúla riamh.
Bhí McCartney ar an chéad duine den cheathrar a d'fhág The Beatles sa bhliain 1970, agus thosaigh sé an grúpa nua Wings lena bhean chéile Linda Eastman. Bhain Wings rath nach beag amach chomh maith, le rianta cáiliúla ar nós "Live and Let Die", "Band On The Run", "Jet" agus "Mull of Kintyre".
Tús a shaoil.
Rugadh McCartney i Learpholl sa bhliain 1942. Ba bhanaltra í a mháthair Mary Mohin McCartney (arbh as Contae Mhuineacháin di) agus bhí a athair Jim McCartney ag obair mar cheannaire ar bhanna damhsa. Tá deartháir amháin aige, Michael, atá bliain amháin níos óige ná é. Is ceoltóir é Michael freisin, úsáideann sé an t-ainm Mike McGear). Baisteadh an bheirt mar Chaitlicigh. D’fhoghlaim McCartney go leor faoin cheol óna athair, agus bhain sé triail as an trumpa a fhoghlaim. Rinne sé a dhícheall leis, ach tar éis tamaill thosaigh sé ag éisteacht le ceol "skiffle", agus mar sin thosaigh sé ag seinm an ghiotáir.
Bhí tragóid sa chlann ar an 31 Deireadh Fómhair, 1956 nuair a cailleadh a mháthair Mary. Ailse cíche ba chúis a báis. Ba dhídean é an ceol dó as seo amach, rud a bheadh i gcoiteann aige le John Lennon ní ba dhéanaí.
The Beatles.
Ag deireadh na 1950idí, bhí McCartney ag scríobh a chuid amhrán féin. Bhí guth maith aige, agus bhí sé in ann an giotár agus an pianó a sheinm. Bhuail sé le John Lennon don chéad uair sa bhliain 1957, nuair a chuaigh sé chun éisteacht le banna Lennon, "The Quarrymen". Ar an lá seo, chan McCartney cúpla amhrán nuair a bhí na Quarrymen ag ullmhú. Coicís ina dhiaidh sin, d'iarr Lennon ar McCartney teacht isteach sa bhanna freisin. Le cara McCartney, George Harrison, ar an ghiotár eile, Stuart Sutcliffe ar an dord-ghiotár agus Pete Best ar na drumaí, d'athraigh siad a n-ainm tar éis tamaill go dtí "The Beatles"..
D'fhás McCartney go tapa mar cheoltóir agus mar chumadóir. Bhí páirtíocht iontach aige le Lennon, agus scríobh siad a lán amhrán le chéile. Shuigh siad le chéile, aghaidh ar aghaidh, agus chruthaigh an bheirt acu amhráin nua. Ar dtús scríobhadh "McCartney-Lennon" mar chumadóir ar a n-amhráin, ach tar éis do Lennon a theacht ar ais tar éis saoire lena mbainisteoir, Brian Epstein, dúradh le McCartney go raibh sé seo le n-iompú droim ar ais: Lennon-McCartney. Bhí Lennon ina cheannaire ar an bhanna ar dtús ach ba ghearr gur thóg McCartney a cheannaireacht, go háirithe tar éis d'Epstein bás a fháil. Ceaptar go dtitfeadh an grúpa óna chéile murach gur stiúir McCartney iad.
Scríobh McCartney an t-amhrán "Yesterday", agus ba é an chéad amhrán a bhí déanta ag duine amháin as an bhanna. D'éirigh McCartney lá amháin leis an fhonn ina cheann, ach cheap sé ar feadh tamaill gurb amhrán eile é. Is é "Yesterday" an t-amhrán is mó a seinneadh ar an raidió riamh. Ba é McCartney a chóirigh agus a chas ar na lúibeanna go léir atá le cloisteáil ar amhrán ar chur Lennon focail leis - "Tomorrow Only Knows", píosa atá fós nua-aimseartha sa lá atá inniu ann. Scríobh McCartney píosaí ceoil do dhaoine eile freisin, agus chum sé an ceol don scannán "The Family Way", i 1966.
Nuair a fuair bainisteoir an bhanna Brian Epstein bás sa bhliain 1967, thosaigh Lennon ag cailleadh suime sa bhanna, ach lean McCartney ar aghaidh chomh láidir is a bhí sé riamh. Bhí seisean ar an phríomh-Beatle sa stiúideo, agus an duine an chruthaigh na coincheapa "Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band", "Magical Mystery Tour", na hamhráin dheireanacha ar "Abbey Road" agus an scannán agus an t-albam "Let It Be". Ba é McCartney a dhear go leor de chlúdaigh a n-albaim freisin. Deirtear gurbh é McCartney a scríobh an chéad amhrán 'Miotal trom' riamh - "Helter Skelter" atá ar an "White Album". Cheap McCartney gur seans a bhí in "Let It Be" don bhanna chun obair le chéile mar a d'oibrigh siad fadó sular stopadar ag tabhairt ceolchoirmeacha, ach níor éirigh go maith leo. Bhí suim caillte ag Lennon sa ghrúpa mar gheall ar a chailín nua Yoko Ono, bhí Ringo traochta don troid ar fad a bhí sa bhanna agus bhí croí Harrison san India. Cheap Harrison freisin go raibh McCartney ag iarraidh é a choinneáil faoi chois sa bhanna agus tharraingíodh sé argóintí go minic le McCartney dá mbeadh moltaí ar bith aige dó.
D’fhág Lennon an banna i bhfómhar 1969, agus d'fhógair McCartney ar 10 Aibreán 1970 go raibh an banna críochnaithe.
Wings.
Tar éis do McCartney dhá albam a eisiúint mar cheoltóir aonair (McCartney agus Ram) rinne sé cinneadh an banna "Wings" a chur le chéile lena bhean Linda Eastman, agus le hamhránaí na Moody Blues, Denny Laine agus ceoltóirí eile.
D'athraigh pearsanra an bhanna seo go minic agus bhí seinnteoir giotáir Éireannach, Henry McCullough mar bhall ar feadh tamaill. Tá a shár-scil giotáir le cloisteáil san amhrán "My Love" i measc amhráin eile.
Bhain an banna seo cáil ollmhór amach agus bhíodar ar cheann de na bannaí is cáiliúla sna 1970idí, lena n-albaim "Band on the Run" agus "Venus and Mars" ag sroicheadh barr na gcairteacha ar fud an domhain. Ba é a n-amhrán "Mull of Kintyre" an singil ba mhó díol i Sasana ar feadh na mblianta fada go dtí go dtáinig Band Aid ar an fhód.
Faoi dheireadh a réime i 1980 bhí beagnach an méid céanna singil #1 ag McCartney agus Wings ná mar a bhí ag John Lennon, George Harrison agus Ringo Starr curtha le chéile. Cé go raibh cuid dá gceol ar chaighdeán níos ísle na mar a bheifí ag súil leis ó McCartney, d'éirigh leis a theacht amach ó scáth na mBeatles agus a thaispeáint go raibh sé ar a chumas banna fíorcháiliúil a chur le chéile.
Tagairtí.
McCartney, Paul
McCartney, Paul
McCartney, Paul
McCartney, Paul
McCartney, Paul
McCartney, Paul
McCartney, Paul
McCartney, Paul


John Bonham.
Ba cheoltóir é John Henry "Bonzo" Bonham (rugadh ar an 31 Bealtaine, 1948 é i Redditch, Sasana). Bhí Bonham ina dhrumadóir leis an mbanna rac-cheoil Led Zeppelin. Tá cáil ar Bhonham inniu mar dhuine de na drumadóirí ab fhearr riamh, agus b'eisean a chruthaigh sé a lán de na caighdeáin a úsáidtear i rac-cheol fós. Fuair Bonham bás ar an 25 Meán Fómhair 1980, tar éis fadhbanna fadtéarmacha le halcól.
Is drumadóir freisin é a mhac Jason Bonham.
Tagairtí.
Bonham, John
Bonham, John
Bonham, John
Bonham, John


From the Muddy Banks of the Wishkah.
Albam beo ón bhanna rac-cheoil Nirvana is ea "From the Muddy Banks of the Wishkah", a eisíodh ar an 1 Deireadh Fómhair, 1996 1996 le taibhléiruithe bheo ó 1989 go dtí 1994. Roghnaíodh na hamhráin ag Krist Novoselic, dordghiotáraí an ghrúpa don chuid is mó, agus scríobh sé na nótaí chlúdaigh chomh maith. Bhí sé d'intinn ag Novoselic agus an ndrumadóir Dave Grohl albam beo a eisiúint sa bhliain 1994, in éineacht le "MTV Unplugged in New York" mar phéire dhioscaí, ach mheas an bheirt go raibh sé ró-dheacair an t-albam a chur le chéile san am sin tar éis bháis Kurt Cobain.


Scannánaíocht.
Is ealaíon nua-aimseartha é an scannánaíocht, ina bhfuil pictiúrí beo déanta le ceamaraí scannán agus aisteorí. Ceithre chéim a bhíonn i gceist i dtáirgeadh scannán: ullmhúchán, glacadh, iarleiriú, riaradh. San ullmhúchán, forbraíonn an léiritheoir, an stiúrthóir is an scriptscríbhneoir coincheap, scéal is féidir a athrú ina scannán dráma. Eagraíonn an léiritheoir an maoiniú agus leagann amach plean is amchlár an tionscadail. Roghnaítear an fhoireann léirithe, na haisteoirí, is na láithreacha amuigh. Deartar agus tógtar na láithreáin istigh. Sa ghlacadh, bíonn an stiúrthóir i bhfeighil na grianghrafadóireachta ar stáitse nó sna láithreacha amuigh agus é dírithe ar obair na n-aisteoirí. Déanann an ceamaradóir an ghrianghrafadóireacht, agus cinneann an soilsiú chuige, chun coincheapa an stiúrthóra a chur i ngníomh. Bíonn an meascthóir i bhfeighil taifeadadh na fuaime. Réalaítear na scannáin a nochtadh i rith an lae sa tsaotharlann ag deireadh an lae, agus iniúchaíonn an stiúrthóir an bunábhar. San iarléiriú, déantar eagarthóireacht agus cuirtear ceol is fuaimeanna eile leis an scannán roimh a lainseáil ag an gcéadléiriú. Sa riaradh, scaiptear an scannán ar phictiúrlanna, ullmhaítear é do thíortha iasachta (trí theangacha eile a chur ar an bhfuaimrian), an teilifís is an margadh baile.


1873.
Tarluithe.
a> inar pléadh ar chóir ionraic a dhéanamh ar an gCóiré. Na leasatheoirí nua-aimseartha ina choinne, lucht an airm ar a shon.


1876.
Tarluithe.
Cath na Little Bighorn sna Stáit Aontaithe


Ceol Acadamh Ríoga na hÉireann.
Is "colaiste nasctha" de Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath é Ceolacadamh Ríoga na hÉireann. Bunadh i 1848 le grúpa díograiseoirí ceoil i mBaile Átha Cliath é. Bhog sé go dtí a seoladh reatha i 1871 agus deonaíodh an ceart an teideal "Ceol Acadamh Ríoga" (nó "Royal Academy of Music") a úsaid sa bhliain ina dhiaidh sín é.


An Sahára.
Íomhá ó spás Gaineamhlach mór san Afraic thuaidh is ea an Sahára. Tá sé breis is 9,000,000 km² agus tá sé 2.5 milliún bliain d'aois. Is é an dara gaineamhlach is mó ar Domhan tar éis Antartaice. Tá 2.5 milliún daoine ina gcónaí sa Sahára. Tháinig an focal "Sahára" ón bhfocal Araibise do ghaineamhlach.
Is iad an tAigéan Atlantach san iarthar agus na Sléibhte Atlas is an Mheánmhuir sa tuaisceart agus an Mhuir Rua is an Éigipt san oirthear agus an tSúdáin is an Abhainn Nígir sa deisceart na teorainneacha. Roinntear an Sahára i réigiúin, idir an Sahára Thiar, na Sléibhte Ahaggar, an Masaíf Tibesti, na Sléibhte Aïr, an Gaineamhlach Tenere agus an Gaineamhlach Libiach.


Bill Gates.
Fear gnó Meiriceánach agus ceannródaí ríomhaireachta is ea William Henry Gates III (rugadh ar 28 Deireadh Fómhair, 1955 é), ar a dtugtar Bill Gates go leathan. Bhunaigh sé an corparáid Microsoft in éineacht le Paul Allen. Is eisean cathaoirleach agus príomh-ailtire bogearraí Microsoft. Tá sé ar cheann de na daoine is saibhre ar domhain, agus dar leis an iris "Forbes" i 2005 is eisin an té is saibhre, le US$45.3 billiún aige. Rugadh i Seattle, Washington é.
Gates, Bill


Snúcar.
Is saghas spóirt é snúcar. Beirt a bhíonn á imirt agus gnóthaítear pointí nuair a chuirtear liathróid chuí isteach sna pócaí ar an mbord snúcair. Buailtear an liathróid bhán le cleathóg snúcair nó ciú, agus buaileann an liathróid bhán na liathróidí eile. Tá sé phóca ar an mbord, cúig liathróid dhearga déag agus ansin sé dhath eile - buí, donn, glas, gorm, bán-dearg agus dubh. Is é an duine leis an líon pointí is airde an buaiteoir.
Is é an Embassy World Championship an príomhchomórtas snúcair dá bhfuil ann agus reáchtáiltear an comórtas seo ar bhonn bliantúil, i gcónaí san Amharclann Crucible, i Sheffield, Sasana.
Rialacha Snúcair.
Is é aidhm an chluiche níos mó pointe a fháil ó chur na liathróidí sna pócaí san ord ceart. Ach is féidir pointe a fháil freisin má bhrisinn an freasúra na rialacha. Gheobhainn tú pointe amháin má chuireann tú liathróid dearg i bpóca go dleathach. Is iad luach na liathróidí eile ná buí(2), glas(3), donn(4), gorm(5), bán-dearg(6) agus seacht don dubh. Tosaíonn an cluiche mar a fheiceann tú san pictiúr thuas. Bíonn an triantán de liathróidí dearga chomh cóngarach don bán-dearg is féidir, gan iad a buaileadh.
Tá seans ag an imreoir an liathróid bán a díriú ar na dearg, agus é mar aidhm ceann a chur sa póca. Má éiríonn leis, roghnaíonn sé dath (eile) agus arís thriallainn sé é a chur san póca. Leanann sé seo go dtí go theipeann air, ansin athríonn siad, agus tá seans ag an imreoir eile. Tar éis a téann 'dath'(Liathróid nach bhfuil dearg) i póca, cuirtear é ar ais ar an tábla san áit as a tháinig sé. Leanainn siad go dtí go bhfuil na dearga go léir imithe, ansin tá orthu na dathanna a chur sna pócaí san ord ceart (mar atá luaite thuas).
Má bhristear na rialacha, faigheann an t-imreoir eile (do fhreasúra) pointí. Má buailtear an liathróid mí-ceart, faigheann an t-imreoir luach na liathróide, ar a laghad ceithre phointe.
Imreoirí cáiliúla.
Tá go leor imreoirí cáiliúla thar na blianta. Tá aithne ar Ray Reardon mar príomhimreoir na 70idí, Steve Davis sna 80idí agus Stephen Hendry sna 90idí. Bhuadar 6, 6 agus 7 craobh an domhain. Is é Ronnie O'Sullivan an buaiteoir i 2008, agus é sin a ceathrú craobh an domhain. Tá cáil ar áfach tar éis 147 pointí a fháil i cúig nóiméid. Ba é Joe Davis an chéad imreoir cáiliúil, agus bhuaigh sé craobh an domhain na snúcar trí na 20idí.
Is é Ken Doherty príomhimreoir snúcair na hÉireann.


Fuascailt Dheiridh.
B'í an Fhuascailt Dheiridh - nó "Fuascailt Dheiridh na Ceiste Giúdaí" (Gearmáinis: "Endlösung der Judenfrage") an t-ainm a bhí ag Adolf Hitler agus ag an rialtas Naitsíoch ar an bplean a bhí acu Giúdaigh na hEorpa a mharú. Ba chuid lárnach é de pholasaí na Naitsithe i rith an Dara Cogadh Domhanda ón mbliain 1939 go dtí bás Hitler sa bhliain 1945. B'é Adolf Eichmann a chum is a cheap an téarma úd "Endlösung". B'í Oibríocht Reinhard, nó marú na nGiúdach i nGobharnóireacht Ghinearálta na Polainne, sa bhliain 1942 an chéad mhóroibríocht a raibh baint aici leis an bhFuascailt Dheiridh. B'é an tUileloscadh, ina bhfuair ocht milliún Giúdach bás, príomhthoradh na scéime seo.


Naitsíochas.
An Svaistíce - Príomhshiombail an Naitsíochais
Is é an Naitsíochas (Gearmáinis: "Nationalsozialismus" - tá an leagan "Nazismus" ann chomh maith, ach ní chloistear chomh minic céanna é) an t-ainm a thugtar ar idé-eolaíocht na "Naitsithe" (Gearmáinis: "Nazis"), arbh iad baill agus lucht leanúna Pháirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine ("Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei", NSDAP) iad. Gluaiseacht chiníoch, fhrith-Ghiúdach ab ea na Naitsithe, agus Adolf Hitler ina cheannaire diansmachtúil orthu. Bhí na Naitsithe i réim sa Ghearmáin sna blianta 1933-1945, agus ba iadsan a chuir tús leis an Dara Cogadh Domhanda. Faoi thionchar na Naitsithe, tháinig rialtais soip ar an bhfód i dtíortha eile a raibh cuma an Naitsíochais orthu, cosúil le rialtas Vidkun Quisling san Iorua. I mblianta an Naitsíochais, bhí Hitler ina dheachtóir ar an nGearmáin, agus é ag cur polasaithe coiriúla i gcrích le cabhrú na Naitsithe.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, bíonn grúpaí beaga nua-Naitsithe ag iarraidh smaointeachas na Naitsithe a athbheochan. Uaireanta, baineann siad úsáid as siombailí na Naitsithe freisin. Is í an svaistíce (Gearmáinis: "das Hakenkreuz") an tsiombaile is tábhachtaí de chuid na Naitsithe, ach tá sé coiscthe ag na húdaráis sa Ghearmáin, san Ostair agus san Eilvéis an svaistíce agus comharthaíocht Naitsíoch eile a choinneáil le feiceáil go poiblí.
An Coincheap.
Tháinig coincheap an tSóisialachais Náisiúnta ar an bhfód mar theideal ar chuspóirí Pháirtí Lucht Oibre na Gearmáine ("Deutsche Arbeiterpartei", DAP), a tharraing an t-ainm nua úd NSDAP, nó Páirtí Sóisialach Náisiúnta Lucht Oibre na Gearmáine air féin sa bhliain 1920. Roimhe sin féin, i Mí Bhealtaine 1918, fuair Páirtí Gearmánach an Lucht Oibre san Ostair ainm nua den chineál chéanna - "Deutsche Nationalsozialistische Arbeiterpartei" - Páirtí Sóisialach Náisiúnta Gearmánach an Lucht Oibre.
Bhí an dá pháirtí dírithe ar an "sóisialachas náisiúnta" a chur in áit an tsóisialachais idirnáisiúnta a bhí á chur chun cinn ag na Daonlathaigh Shóisialta. Sna páirtithe seo, bhí an corrsmaoineamh frithchaipitleach á mheascadh tríd an náisiúnachas ciníoch. Mar sin, bhí siad in ann vótaí a mhealladh ó na meánaicmí agus ón lucht oibre san am céanna. Maidir leis na Sóisialaigh Náisiúnta sa Ghearmáin, thug siad "gluaiseacht" orthu féin seachas "páirtí", lena leas a bhaint as chomh tuirseach a bhí cuid de mhuintir na tíre den pholaitíocht mar rud.
Inniu, is gnách coincheap an tSóisialachais Náisiúnta a ionannú go hiomlán le saoldearcadh ollsmachtúil ciníoch Hitler agus lucht a leanúna. Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, gur bhain Hitler a chiall féin as an dá choincheap idir Náisiúnachas agus Shóisialachas. Is éard a bhí i gceist leis an Náisiúnachas, dar leis, ná umhlaíocht agus urraim an duine don Náisiún, agus is éard a bhí i gceist leis an Sóisialachas ná an fhreagracht a ghlac an Náisiún as an duine. Is é an tuiscint a bhí ag na Sóisialaithe i gciall cheart an fhocail ar a n-idé-eolaíocht féin ná go gcaithfí na meáin táirgíochta a shóisialú (a chomharshealbhú), ach dhiúltaigh Hitler riamh dá leithéid de Shóisialachas.
Thairis sin, theastaigh ó Hitler a idé-eolaíocht féin a dhealú ón bhFaisisteachas, a bhí tagtha ar an bhfód san Iodáil faoi chomandracht Benito Mussolini. San Aontas Sóivéadach, áfach, ba ghnách Faisisteachas a thabhairt ar an dá idé-eolaíocht seo ón mbliain 1925 ar aghaidh, agus i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, d'éirigh an úsáid seo coitianta i dtíortha Oirthear na hEorpa, a bhí ina satailítí polaitiúla ag an Aontas Sóivéadach. San Iarthar féin ba leasc leis an lucht léinn Marxach úsáid a bhaint as an téarma "Sóisialachas Náisiúnta" le tagairt don Naitsíochas, ó b'ionann sin dar leo agus aitheantas a thabhairt don chiallú gur sórt Sóisialachais é an Naitsíochas. Is é an tuiscint a bhí ag na Marxaigh gur cineál aicmeachas buirgéiseach a bhí i gceist leis an bhFaisisteachas.
Tuiscint eile atá i gceist le teoiric an ollsmachtachais, a bhí an-choitianta i measc na staraithe a raibh dearcadh neamh-Shóisialach nó fiú frith-Shóisialach acu. Chuir siadsan an Naitsíochas agus an Stailíneachas ar aon leibhéal le chéile mar chórais ollsmachtacha, agus iad ag díriú ar chosúlachtaí an dá chóras ina gcuid taighde. Bhí an scoil seo breá sásta úsáid a bhaint as na hainmneacha "Sóisialachas Náisiúnta" agus "Naitsíochas".
Forbairt.
Comhábhair thábhachtacha ab ea an míleatachas, an ciníochas agus an t-impiriúlachas a bhí ag dul i bhfairsinge sa Ghearmáin is san Ostair mar a bheadh falscaí ann, thiar i ndeireadh na naoú haoise fichead. Ba é an frith-Ghiúdachas ba mhó a cheangail dá chéile na dreamanna is na hidéanna éagsúla agus a rinne gluaiseacht Naitsíoch astu. Bhí dlúthbhaint ag an bhfrith-Ghiúdachas leis an bhfrith-Phoblachtachas, nó bhí na Naitsithe agus a gcuid réamhtheachtairí ag caitheamh anuas ar Phoblacht Weimar mar "Phoblacht Ghiúdach", agus is é an t-ainm a thug siad ar bhunaitheoirí na Poblachta ná "Novemberverbrecher", is é sin, coirpigh na Samhna, ós rud é gurbh í ceannairc na saighdiúirí i Mí na Samhna 1918 a chuir an chéad síol leis an bPoblacht.
Clár Oibre na gCúig bPointí Fichead.
Ar dtús, bhí an ghluaiseacht Naitsíoch an-éagsúil ó thaobh an tsaoldearctha de. Mar a dúirt Hans Frank os comhair na cúirte i Nürnberg, bhí an oiread leaganacha éagsúla den Naitsíochas ann agus a bhí daoine sa pháirtí Naitsíoch. Ina ainneoin sin, nuair a bunaíodh an NSDAP, an páirtí, bhí na baill in ann aontú le chéile faoi "chlár oibre na gcúig bpointí fichead ", agus is féidir sórt idé-eolaíochta a aithint sa chlár oibre seo.
Thar aon rud eile, bhí stát Mór-Ghearmánach le bunú ina mbeadh cónaí ar na Gearmánaigh go léir. Níor tugadh aitheantas ar bith do chonradh síochána Versailles. Bhíothas ag éileamh tuilleadh tailte agus coilíneachtaí le bia a sholáthar do na Gearmánaigh. Taobh istigh den Ghearmáin féin, bhí an tsaoránacht le bunú ar an bhfolaíocht agus ar an gcine, ionas nach bhféadfadh Giúdaigh ná Gormaigh saoránacht na Gearmáine a bhaint amach. Ar ndóigh, ní bheadh cead acu siúd poist státseirbhíse a fháil ná freagracht phoiblí de chineál eile a ghlacadh orthu féin. Go prionsabálta, bheadh a leithéidí le ruaigeadh as an tír agus ní bheadh cead isteach ag a leithéidí eile.
Maidir leis an eacnamaíocht, chaithfeadh gach duine a chuid a shaothrú as allas a mhalacha. Ní íocfaí airgead in aisce le haon duine - is dócha go raibh an t-éileamh seo dírithe in aghaidh na ndaoine saibhre a raibh díbhinní ag dul dóibh, ionas nach gcaithfidís obair ar bith a dhéanamh. Bhí na comhlachtaí móra le sóisialú agus le roinnt idir na gnóthadóirí beaga. D'fhéadfaí a rá go raibh sóisialachas áirithe ag baint le cuspóirí eacnamaíocha na Naitsithe, a bheag nó a mhór.
Bhí "lucht an ghaimbíneachais" le cur chun báis gan trua gan trócaire - ar ndóigh, ba iad na Giúdaigh a bhí i gceist le "lucht an ghaimbíneachais". Ní raibh an cead cainte ná saoirse an phreasa go hard ar liosta na Naitsithe - a mhalairt ar fad, bhí deireadh le cur le "bréaga na nuachtán" agus cinsireacht le cur i bhfeidhm ar an bpreas. Ní fhéadfadh na Giúdaigh a bheith ag foilsiú nuachtán ná á gcur in eagar. Chreid na Naitsithe go daingean go raibh a leithéid ann agus "preas domhanda na nGiúdach". Bhí dlúthbhaint ag an tuiscint seo le coincheap "mheath na healaíne" ("entartete Kunst"): d'áitigh na Naitsithe go raibh comhcheilg na nGiúdach ag iarraidh an ealaín agus an litríocht a chur ó mhaith le hidéanna nua-aimseartha, agus go raibh an tionchar seo le cloí agus ealaín nua Ghearmánach, náisiúnaíoch le cur in áit na "healaíne Giúdaí" trí pholasaithe meabhracha stáit a chur i bhfeidhm i gcúrsaí cultúrtha.
Paradacsúil go léir gheall an clár oibre saoirse reiligiúin - ach ar ndóigh, bhí srianta leis an tsaoirse sin: ní raibh cead ag na fíréin "instinn mhorálta an chine Ghearmánaigh a shárú". Bheadh "Críostaíocht dhearfach" de dhíth beag beann ar an teorainn idir Caitliceachas agus Protastúnachas, agus bheadh an cineál seo Críostaíochta ag teastáil mar chrann taca idé-eolaíoch don chath in aghaidh an Ghiúdachais. Nuair a chuaigh na Naitsithe i gcumhacht, chuir siad cath ar na heaglaisí le "comhphobal na gCríostaithe Gearmánacha" a chur chun cinn, cath a bhí bun os cionn ar fad le pointe seo an chláir oibre.
Chuir an clár oibre an-bhéim ar an "gcomhleas" agus ar an lárchumhacht láidir stáit a bhí ag teastáil leis an gcomhleas seo a chur chun cinn. Chaithfeadh an sainleas, an leas indibhidiúil agus an fhéinspéis géilleadh do chomhleas an náisiúin.
Tríd is tríd, cuireadh an chuid ba mhó den chlár oibre i ngníomh i gcúrsaí na bpolasaithe eachtracha agus inmheánacha, ach san am chéanna, fágadh cuid mhór den pholasaí eacnamaíoch ar lár. Le fírinne, bhí cuid mhór de na cuspóirí eacnamaíocha chomh doiléir nó neamhphraiticiúil is nach bhféadfaí iad a bhaint amach ar aon nós ná slí. Bhí cuid mhór de na Naitsithe tar éis dul leis an bpáirtí ar chúiseanna eacnamaíocha, áfach, agus bhí siad as pabhar míshásta leis an tsiléig seo, agus bhí an dainséar ann go dtitfeadh an páirtí as a chéile faoi bhrú na n-easaontas faoi chúrsaí eacnamaíochta. Mar shampla, bhí Otto Wagener den tuairim gur chóir tacú leis an meánaicme, agus Walther Darré ag éileamh tacaíochta do na feirmeoirí. Bhí Gottfried Feder barúlach gur chóir "an chosmhuintir a shaoradh ó bhráca an ghaimbín", ach ní raibh sé soiléir céard a bhí i gceist aige.
"Mein Kampf".
a>". An chéad eagrán ón mbliain 1925
Cáipéis thábhachtach idé-eolaíoch eile a bhí i gceist leis an leabhar a scríobh Adolf Hitler nuair a bhí sé ina phríosúnach i Landsberg sna 1920idí - le fírinne, bhreac Rudolf Hess síos an scéal ó bhéal Hitler. Sa leabhar seo, dheimhnigh Hitler cuspóirí na Naitsithe i gcúrsaí eachtracha, an t-"Anschluss" ach go háirithe - is é sin, nascghabháil na hOstaire agus bunú na Mór-Ghearmáine a chuimseodh an Ostair chomh maith leis an "nGearmáin Bheag". Theastaigh uaidh tuilleadh tailte a ghabháil don Ghearmáin, ach ní raibh suim aige i gcoilíneachtaí taobh amuigh den Eoraip: b'fhearr leis tíortha na hEorpa Thoir a shealbhú agus a choilíniú don Ghearmáin. Is dócha go raibh sé faoi thionchar smaointeoirí "geopholaitiúla" cosúil le Rudolf Kjellén ón tSualainn, Halford Mackinder ón Ríocht Aontaithe agus Karl Haushofer ón nGearmáin, agus iad den tuairim gurbh é an forlámhas san "Eoráise" eochair an fhorlámhais dhomhanda. Thairis sin, nuair a bhí Ord na Ridirí Teotanacha ag rith damhsa in Oirthear na hEorpa sa Mheánaois, bhí miotas acusan faoin "Drang nach Osten", an tarraingt soir a bhí, mar dhea, i ndúchas an Ghearmánaigh, agus is léir gur chuala Hitler an sean-nath seo freisin.
Is iad an Rúis agus na stáit idir an Ghearmáin agus an Rúis ba mhó a bhí ag teastáil ó Hitler mar thailte breise don Ghearmáin. Is é an plean a bhí ag Hitler le hOirthear na hEorpa a fhorghabháil ná go ndéanfadh sé athruithe ar chonradh síochána Versailles ar dtús agus go rachadh sé i gcomhghuaillíocht le Sasana (!) agus leis an Iodáil in aghaidh na Fraince. Athrú ab ea é seo ar an tríú pointe i gclár oibre an pháirtí Naitsíoch. Is é an tuiscint a bhí ag Hitler go gcaithfeadh an Ghearmáin a ghealladh don Ríocht Aontaithe nach raibh coilíneachtaí Shasana ag teastáil ó na Gearmánaigh ar aon nós. Mar sin, gheobhadh na Gearmánaigh cead a gcinn is a gcos ar fud Mhór-roinn na hEorpa.
Cultas an Führer i Stát an Führer.
Ó thús na fichiú haoise bhí sé de chlaontacht i stáit na hEorpa go léir dul le polaitíocht údarásúil fhrithdhaonlathach. Chuaigh an sruth seo i méadaíocht i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, ó bhain an cogadh agus an bochtanas a lean é mealladh as a lán daoine. Sa Ghearmáin, bhí cineál réamh-mhúnla do chultas an cheannasaí údarásúil ann: cultas an Impire. I ndiaidh an chogaidh, níor chreid aon duine san Impire a thuilleadh, ach nuair a d'imigh cultas an Impire, d'fhág sé bearna i gcroíthe a lán daoine sa Ghearmáin, agus iad ag dréim le ceannasaí láidir nua. Tháinig deachtóirí ceannasacha i gcumhacht sa Spáinn (Franco), san Iodáil (Mussolini) agus san Aontas Sóivéadach (Stailín).
Thosaigh cultas an cheannasaí sa Ghearmáin sách luath, fiú i bhfad sular shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht. Nuair a thit an tóin as ceannairc an bheoirhalla i München sa bhliain 1923, is é an tátal a bhain Hitler as an iomlán ná go gcaithfeadh sé féin dul i gceannas ar an bpáirtí agus ar an nGearmáin féin gan aon údarás eile a cheadú, ó ba é sin a chinniúint. Le fírinne ní raibh cosmhuintir an pháirtí ag súil lena mhalairt uaidh. Mar sin, b'ionann cultas an cheannasaí agus comhdhlúthú an pháirtí: de réir mar a thug na baill urraim agus dílseacht do Hitler, dúnadh na ranganna agus rinneadh dearmad de na deighiltí agus de na difríochtaí idé-eolaíocha. Na héasclínte a bhí ag scoilt an pháirtí roimhe sin, ní raibh siad tábhachtach a thuilleadh. Nuair a tháinig na Naitsithe i seilbh an stáit sa bhliain 1933, níor theastaigh uathu deachtóireacht mhíleata a dhéanamh de, ach stát ceannasach. Mar sin, d'fhéach siad chuige nach mbeadh cumhacht ar bith ag aon duine eile seachas ag Hitler: nuair a fuair an tUachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, níor toghadh uachtarán nua don stát, agus sa bhliain 1938, d'éirigh na hairí rialtais as a gcuid cruinnithe, ó bhí iomlán na cumhachta ag Hitler agus ag a fhoireann pé scéal é.
Is eol dúinn gur mhair an tAontas Sóivéadach beo breis is tríocha bliain i ndiaidh bhás Stailín, nuair a bhásaigh an Tríú "Reich" agus Adolf Hitler féin go comhuaineach. Is é is cúis leis seo ná go raibh difríochtaí prionsabalta in eagrú praiticiúil an dá dheachtóireacht. Nó bhí Hitler ag cur a ladair i ngach cineál cúrsaí, agus é ag eisiúint a chuid orduithe agus achtanna féin faoi seo is siúd. Mar sin, ní raibh an maorlathas in ann oibriú as a stuaim féin i ndiaidh a bháis. Bhí gach duine ag fanacht le horduithe oifigiúla ó Hitler, agus nuair nach raibh Hitler ann a thuilleadh, ní raibh an córas in ann maireachtáil ní ba mhó. Bhí an caidreamh neamhoifigiúil le Hitler ní ba tábhachtaí ná slabhra oifigiúil foirmeálta an cheannais. San Aontas Sóivéadach, bhí gach duine tábhachtach tar éis scolaíocht idé-eolaíoch Chumannach a fháil, agus muinín áirithe acu astu féin go raibh siad in ann cinneadh ar an rud ceart as a stuaim féin. Sin é an rud a choinnigh an tAontas Sóivéadach ag imeacht ar feadh i bhfad i ndiaidh bhás Stailín.
Foinsí Airgid na Naitsithe.
Is é an dearcadh a bhíonn ag na staraithe Marxacha gurbh iad na rachmasóirí móra a chuir Hitler i gceannas ar an tír, chomh fial flaithiúil is a bhí siad - leithéidí Fritz Thyssen agus Emil Kirdorf - ag tál airgid agus cabhrach eile ar Hitler nuair nach raibh ann ach mionpholaiteoir go fóill. Seo an tuiscint a bhí ag an staraí Oir-Ghearmánach Eberhard Czichon. Ní raibh lucht staire an Iarthair sásta glacadh leis an gciallú seo, áfach. Is éard a dúirt Reinhard Neebe, cuir i gcás, nárbh é Hitler ba mhó a fuair tacaíochta ó na rachmasóirí, ach na seansailéirí a tháinig roimhesean, ar nós Heinrich Brüning agus Franz von Papen. Rinne an staraí Meiriceánach Henry Ashby Turner taighde ar fhoinsí airgid na Naitsithe agus is é an tátal a bhain sé as ná gur ag Neebe ba mhó a bhí an ceart. Is é sin, fuair na Naitsithe an chuid ba mhó den airgead ó ghnáthbhallra an pháirtí. Níor thacaigh na caipitlithe leis na Naitsithe ach amháin ar eagla na heagla, nó ba iad an "Zentrum", an DNVP agus an DVP na páirtithe ba mhó a thaitin le lucht an mhór-rachmais.
Frithchaipitleachas na hIdé-Eolaíochta Naitsíche.
Bhí eilimintí frithchaipitleacha le haithint ar idé-eolaíocht na Naitsithe, ach an chuid is mó acu bhí baint acu leis an bhfrith-Ghiúdachas, agus b'ionann an rachmasóir agus an Giúdach sa bholscaireacht go minic. Cúis conspóide é, an raibh tábhacht ar bith ag an bhfrithchaipitleachas i bpolasaithe an pháirtí, go háirithe i ndiaidh do Hitler lucht leanúna Gregor agus Otto Strasser a phurgú nó a chloí.
Bhí clár na gcúig bpointí fichead i bhfeidhm sa pháirtí go dtí an bhliain 1926, agus Hitler féin ag áitiú nach n-athrófaí pointe amháin sa chlár oibre seo. Bhí a lán de na pointí seo ag éileamh ionsaí ar an gcaipitleachas: bhí cumhacht an ghaimbíneachas le briseadh, bhí na hiontaobhais le náisiúnú, agus chaithfeadh an chosmhuintir a gcuid féin a fháil de bhrabús na ngnólachtaí móra. Bhí tionchar an tSóisialachais le haithint sna hóráidí a thugadh Joseph Goebbels, Otto Strasser agus a dheartháir Gregor i ré luath an pháirtí Naitsíoch. D'fhág Otto Strasser agus a lucht leanúna an páirtí sa bhliain 1930. Hitler féin, d'admhaigh sé go soiléir nach raibh sé le deireadh a chur leis an úinéireacht phríobháideach, ach nuair a tháinig na Naitsithe i gcumhacht, níor leasc leo maoin shaolta na nGiúdach agus na naimhde polaitiúla a shóisialú.


Seattle, Washington.
Is í Seattle an chathair is mó i Washington, SAM agus príomhbhaile Chontae King í. Tá sí suite idir Sunda Puget agus Loch Washington. Bunaíodh sa bhliain 1850 í.


Joseph Goebbels.
Bhí Paul Joseph Goebbels (29 Deireadh Fómhair, 1897 – 1 Bealtaine, 1945) ina aire bolscaireachta sa Ghearmáin nuair a bhí an Naitsíochas i réim ansin, agus Adolf Hitler ina dheachtóir. Bhí cáil, nó míchlú, ar Ghoebbels mar fhear mór óráidíochta a raibh cúrsaí an fhrith-Ghiúdachais agus na hidé-eolaíochta Naitsíche i mbarr a theanga aige i dtólamh. Ós rud é go raibh sé ar duine de cheannairí móra na Gearmáine i dtréimhse an Naitsíochais, bhí sé an-fhreagrach as ainghníomhartha agus coireanna an rialtais Naitsích, cosúil leis an Uileloscadh agus Oíche na Gloine Briste. Deirtear go raibh sé ar duine den triúr ba mhó cumhachta sa Ghearmáin i rith an Dara Cogadh Domhanda, in éineacht le Hitler féin agus le Heinrich Himmler.
Bhí dochtúireacht ag Goebbels ó Ollscoil Heidelberg, áit a ndearna sé staidéar ar dhrámaíocht na seachtú haoise déag. I ndiaidh dó a chéim ollscoil a bhaint amach sa bhliain 1921, chuaigh sé ag obair ina iriseoir, ina chléireach bainc agus ina scairteoir stocmhalartáin. Bhí sé ag breacadh síos scéalta agus drámaí san am sin, ach is fuar an fháilte a fuair a chuid scríbhinní ó na foilsitheoirí. Tháinig sé i dteagmháil le páirtí na Naitsithe sa bhliain 1923, nuair a bhí an páirtí ag cur in aghaidh na bhFrancach agus iad siúd ag forghabháil cheantar tionsclaíochta iarthar na Gearmáine. Chuaigh Goebbels sa pháirtí sa bhliain 1924, agus rinneadh Gauleiter nó ceannaire réigiúnda de chuid an pháirtí de. Bhí sé freagrach as craobh Bheirlíneach an pháirtí. Thabhaigh a scileanna óráidíochta agus an cath a chuir sé ar na Sóisialaithe agus ar na Cumannaigh sa chathair an-chéimíocht dó sa pháirtí.
Nuair a shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht sa Ghearmáin sa bhliain 1933, bronnadh céim an Aire Bolscaireachta air. B'eisean a d'eagraigh loscadh na leabhar "frith-Ghearmánach" i bPlás Bebel i mBeirlín, agus chuir sé nuachtáin agus meáin chumarsáide eile na Gearmáine faoi dhiansmacht na Roinne Bolscaireachta. Bhí sé go mór mór ag gríosú na ndaoine chun frith-Ghiúdachais fosta, go háirithe le linn Oíche na Gloine Briste.
Bhí Goebbels ag tacú leis an gcogadh go fíochmhar ó thús, agus é ina fhear mór scéiméireachta a bhain amach an-chumhacht i bpáirtí na Naitsithe leis an liom-leatachas a chleachtaíodh sé. Fiú nuair a bhí an cogadh ag teip ar an nGearmáin, ní dhearna Goebbels ach áitiú ar an náisiún glacadh le slógadh agus míleatú iomlán na tíre. Níor thréig sé Hitler riamh. Nuair a chuir an deachtóir lámh ina bhás féin, b'é Goebbels an fear a roghnaigh sé mar chomharba, ach níor chaith an bolscaire mór ach aon lá amháin ina Sheansailéir. An chéad lá i ndiaidh bhás Hitler, thug seisean agus a bhean chéile Magda nimh dá seisear clainne, agus nuair a bhí na páistí tar éis bháis, mharaigh Goebbels agus Magda iad féin chomh maith.
Goebbels, Joseph
Goebbels, Joseph
Goebbels, Joseph


Learpholl.
Is cathair mhór í Learpholl in iarthuaisceart Shasana, agus tá sí suite ar abhainn an Mersey. "Liverpool" a thugtar uirthi i mBéarla. Is port tábhachtach í ar Mhuir Éireann. Tá cáil idirnáisiúnta ar Learpholl mar bhaile dhúchais an bhanna rac-cheol The Beatles, agus dhá fhoireann sacair - Liverpool Football Club agus Everton Football Club. Is í Learpholl a bhí mar Phríomhchathair Chultúrtha na hEorpa i mbliain 2008. Sa Bhéarla, tugtar scouse ar chanúint Learphoill, agus "scouser" ar dhuine de mhuintir na háite. Timpeall 1,363,000 duine atá ina gcónaí i gcomharsanacht na cathrach.
Stair.
Glactar leis go coitianta gur bunaíodh an chathair sa bhliain 1207 nuair a bhronn an rí John cairt ar an gcathair. Cuireadh saighdiúirí go hÉirinn ón chalafort ach ba bheag tábhacht a bhí leis an chathair go ceann na mblianta fada. Ní raibh ach timpeall 500 duine i Learpholl i lár an 16ú haois. Timpeall céad go leith bliain ina dhiaidh sin a thosaigh an chathair ag fás, nuair a rinneadh paróiste as Learpholl le hAcht Parlaiminte. D'fhás an trádáil le hÉirinn agus leis na hIndiacha Thiar agus rinneadh brabús mór as an sclábhaíocht.
Ba í Learpholl an calafort sclábhaíochta ba mhó san Eoraip ón mbliain 1750 ar aghaidh. D'fhás an chathair go mór ar an trádáil triantánach: airm, slabhraí, earraí cadáis á n-easpórtáil chun na hAfraice, sclábhaithe á dtabhairt go Meiriceá Thuaidh agus Láir, agus cadás, tobac agus siúcra á n-iompórtáil ó na coilínigh. Faoi thús an 19ú haois bhí 40% de thrádáil an domhain ag dul trí Learpholl. Thosaigh na sluaite as Éirinn ag cur fúthu sa chathair le linn blianta ocracha na 1840í agus faoin mbliain 1851, b'as Éirinn don cheathrú cuid den daonra.
Ba le linn an 19ú haois a tógadh foirgnimh mhóra na cathrach. Lean fás Learphoill sa 20ú haois agus í ag mealladh inimirceach chuici as tíortha na hEorpa, Iodálaigh, Breathnaigh, Albanaigh agus Éireannaigh go háirithe. Bhí os cionn 850,000 duine sa chathair sa bhliain 1930. Rinneadh an-scrios ar Learpholl le linn an Blitz, ionsaithe buamála na Gearmáine, 80 ar fad, tharla na cinn ba mheasa i mí Bealtaine 1941.
Tháinig meath ar dhugaí agus ar thionscail thraidisiúnta Learphoill ó na 1970idí i leith. Bhí stailceanna agus círéibeacha sa chathair sna 1980idí agus mhothaigh muintir Learphoill nach raibh cothrom na féinne á fháil acu ón rialtas lárnach.


Manchain.
Is cathair in iarthuaisceart Shasana í Manchain (Béarla: Manchester). Tháinig borradh gasta ar an chathair i rith na Réabhlóide Tionsclaí san ochtú aois déag, agus is cathair thionsclaíoch í fós. Tá cáil idirnáisiúnta ar Mhanchain mar bhaile dhúchais fhoireann sacair Manchester United.


Forógra na Poblachta.
Ba é Forógra na Poblachta an forógra um bunú Phoblacht na hÉireann. Léigh Pádraig Mac Piarais an forógra do mhuintir Bhaile Átha Cliath ar 24 Aibreán sa bhliain 1916, ó staighre Ard-Oifig an Phoist i Sráid Uí Chonaill, mar chomhartha go raibh Éirí Amach na Cásca tosaithe. Níor léigh sé an forógra ach i mBéarla.
Aistriúchán go Gaeilge é seo.
Téacs.
"RIALTAS SEALADACH PHOBLACHT NA hÉIREANN DO MHUINTIR NA hÉIREANN.
"A FHEARA AGUS A MHNÁ NA hÉIREANN: in ainm Dé agus in ainm na nglún a chuaigh romhainn agus óna bhfuair sí a seanoideas mar náisiún, tá Éire, trínne, ag gairm a clainne faoina bratach agus ag bualadh buille ar son a saoirse.
"Tar éis di eagar agus oiliúint a chur ar a cuid fear trí mheán a heagraíochta réabhlóidí rúnda, Bráithreachas Poblachtach na hÉireann, agus trí mheán a heagraíochtaí míleata oscailte, Óglaigh na hÉireann agus Arm Cathartha na hÉireann, tar éis di a féinsmacht a fhoirbhiú go foighneach, tar éis di fanacht go seasmhach le teacht an lae chirt, beireann sí anois ar an bhfaill agus, le cabhair óna clann atá ar imirce uaithi i Meiriceá agus ó chomhghuaillithe calma san Eoraip, ach ag brath sa chéad áit ar a neart féin, buaileann sí agus lán-dóchas aici go mbainfidh sí an bua.
"Dearbhaímid gur ceart ceannasach dochloíte é ceart mhuintir na hÉireann chun seilbh na hÉireann agus chun dála na hÉireann a stiúradh gan srian. Níor chealaigh an forlámhas a d'imir cine agus rialtas eachtrannach ar feadh i bhfad an ceart sin, ná ní féidir é a chealú go deo ach amháin trí dhíothú mhuintir na hÉireann. I ngach glún dhearbhaigh muintir na hÉireann a gceart chun saoirse agus flaitheas an náisiúin: sé uaire le trí chéad bliain anuas dhearbhaíodar é faoi arm. Ag seasamh dúinn ar an gceart bunúsach sin agus á dhearbhú arís faoi arm os comhair an tsaoil, fógraímid leis seo Poblacht na hÉireann mar Stát Ceannasach Neamhspleách, agus cuirimid ár n-anam féin agus anam ár gcomrádaithe comhraic i ngeall lena saoirse agus lena leas agus lena móradh i measc na náisiún.
"Tá ceart ag Poblacht na hÉireann ar dhílseacht fhir agus mhná na hÉireann agus éilíonn sí an dílseacht sin. Ráthaíonn an Phoblacht saoirse chreidimh agus saoirse shibhialta, cearta cothroma agus deiseanna cothroma don uile shaoránach, agus fógraíonn sí gur rún di sonas agus séan an náisiúin go hiomlán agus an uile pháirt di a bhaint amach agus í chomh ceanúil céanna ar chlann uile an náisiúin agus gan beann aici ar na difríochtaí a chothaigh rialtas eachtrannach go cúramach agus a dheighil mionlach ón móramh san am atá thart.
"Go mbaineann ár n-airm uain chaoithiúil amach le haghaidh bunú Rialtais Naisiúnta bhuain a bheidh ionadaíoch de mhuintir uile na hÉireann agus a thoghfar le vótaí a cuid fear agus ban uile, riarfaidh an Rialtas Sealadach a bhunaítear leis seo gnóthaí sibhialta agus míleata na Poblachta ar iontaobhas don phobal.
"Cuirimid cúis Phoblacht na hÉireann faoi choimirce Dhia Mór na nUilechumhacht agus impímid a bheannacht ar ár n-airm, agus guímid nach dtarraingeoidh aon duine i seirbhís na cúise sin easonóir uirthi le meatacht, le mídhaonnacht ná le slad. In uair seo na cinniúna, ní foláir do náisiún na hÉireann, trína misneach agus a dea-iompar, agus trí thoil a clainne iad féin a íobairt ar son leas an phobail, go dtuillfidh sí an réim ró-uasal is dán di."


Géineolaíocht.
Is disciplín bitheolaíochta í an Ghéineolaíocht (ón Sean-Ghréigis γενετικός "genetikos", "ginideach" agus ó γένεσις "genesis" "bunús"), ina ndéantar staidéar ar oidhreacht agus éagsúlachtaí.
a>, móilín na hoidhreachta. Slabhra núicléitídí is ea gach dual de DNA, agus an dá dhual ag freagairt dá chéile sa lár mar chéimeanna ar dhréimire casta.
Is éard is ábhar don ghéineolaíocht struchtúr móilíneach agus feidhmiú na ngéinte, agus iompar na ngéinte i gcill nó in orgánach (e.g. ceannas agus eipigéineolaíocht), patrúin oidhreachta, agus dáileadh, malartú agus athrú i bpobail. Is féidir tairbhe a bhaint as an ngéineolaíocht agus staidéar á dhéanamh ar na córais bheo go léir – víorais, baictéirí, plandaí, ainmhithe, daoine agus eile.
Síleadh riamh anall go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht agus gur féidir tairbhe a bhaint as seo chun feabhas a chur ar phlandaí agus ainmhithe. Ach ba é Gregor Mendel ba thúisce a rinne taighde eolaíoch ar an oidhreachtúlacht, obair a thosaigh i lár an 19ú haois. Cé nár thuig sé bunús fisiciúil na hoidhreachta, thug Mendel faoi deara go bhfaigheann orgánaigh tréithe le hoidhreacht trí aonaid oidhreachtúla a dtugtar géinte orthu anois.
Freagraíonn na géinte do réigiúin áirithe laistigh den DNA, móilín ar slabhra de cheithre shaghas de núicléitídí é. An t-eolas géiniteach a fhaigheann orgánaigh le hoidhreacht tá sé le fáil i seicheamh na núicléitídí. Tá dhá dhual sa DNA agus núicléitídí i ngach ceann acu a oireann dá chéile. Is féidir leis na duail a bheith ina dteimpléid ag duail nua, rud a ligeann do na cealla cóip a dhéanamh de ghéinte inoidhreachta.
Athraíonn na cealla seicheamh na núicléitídí i ngéin chun slabhra aimínaicéad a dhéanamh agus próitéiní a chruthú: tá ord na n-aimínaicéad i bpróitéin de réir ord ord na núicléitídí i ngéin, rud a dtugtar an cód géiniteach air. Socraíonn aimínaicéid na próitéine an chuma thríthoiseach a tharraingíonn sí uirthi féin, struchtúr a chuireann an phróitéin ag feidhmiú ar shlí áirithe. Is iad na próitéiní a dhéanann beagnach gach rud a choinníonn na cealla beo. Féadann athrú ar an DNA i ngéin aimínaicéid na próitéine a athrú, rud a d’fhéadfadh sin lorg suntasach a fhágáil ar an gceall agus ar an orgánach féin.
Cé gur mór an bhaint atá ag na géinte le cruth agus le hiompar orgánach, ní mór taithí na n-orgánach a chur san áireamh freisin chun an scéal iomlán a thuiscint.
Géineolaíocht chlasaiceach agus Mhendelach.
D’eascair an ghéineolaíocht ó obair Gregor Mendel, eolaí agus Agaistíneach a rinne taighde ar oibriú na hoidhreachta i bplandaí. Sa bhliain 1865 léigh sé a pháipéar "Versuche über Pflanzenhybriden" (“Trialacha i Hibridiú na bPlandaí”) i láthair an "Naturforschender Verein" (“Cumann an Taighde Nádúrtha”) in Brünn. Rianaigh Mendel tréithe áirithe a fuair pónairí le hoidhreacht agus chuir síos orthu go matamaiticiúil. Ní raibh an patrún oidhreachta seo le haithint ach ar roinnt bheag plandaí, agus chuir obair Mendel in iúl gur rud cáithníneach í an oidhreachtúlacht seachas rud fáltais, agus gurbh fhéidir patrúin oidhreachtúla mórán plandaí a mhíniú le rialacha agus cóimheasa simplí.
Níor tháinig eolaithe eile ar shaothar Mendel go dtí na 1890í agus iad ag déanamh taighde den saghas céanna. Ba é William Bateson, duine de lucht leanúna Mendel, a chum an focal "genetics" sa bhliain 1905. (Tháinig an aidiacht "genetic" ann roimh an ainmfhocal agus é tógtha ón bhfocal Gréigise "genesis"—γένεσις ("bunús"). Úsáideadh é den chéad uair i gciall bhitheolaíoch sa bhliain 1860.) Ba é Bateson a chuir an focal "genetics" i mbéal an phobail agus é ag tabhairt cainte don Tríú Comhdháil Idirnáisiúnta um Hibridiú Plandaí i Londain sa bhliain 1906.
Thosaigh eolaithe ag obair faoi anáil Mendel agus iad ag iarraidh teacht ar na móilíní sa chill a bhí freagrach as oidhreacht. Sa bhliain 1910 mhaígh Thomas Hunt Morgan go bhfuil géinte ar chrómasóim agus é ag cuimhneamh ar shóchán súl bán a bhain le gnéas i gcuileanna torthaí (Drosophila melanogaster). Sa bhliain 1913 bhain a dhalta Alfred Sturtevant feidhm as an nascadh géiniteach chun a thaispeáint go bhfuil géinte cóirithe ina línte ar an gcrómasóm.
Oidhreacht scoite agus dlíthe Mendel.
Cearnóg Punnett ag taispeáint cros-síolrú idir dhá phónaire atá heitrisigeach do bhláthanna corcra (B) agus bána (b)
Go bunúsach faigheann orgánaigh oidhreacht trí thréithe scoite a dtugtar géinte orthu. Ba é Gregor Mendel ba thúisce a thóg ceann de seo. Thug sé faoi deara go mbíodh dathanna gach pónaire corcra nó bán, agus gan aon dath idirmheánach le feiceáil.
Is iomaí speiceas (agus daoine san áireamh) a bhfuil dhá chóip de gach géin acu, sin cóip amháin ó gach tuismitheoir. Más speiceas dioplóideach atá i gceist agus dhá chóip den ailléil chéanna de ghéin áirithe aige, deirtear go bhfuil sé homaisigeach sa lócas géiniteach sin. Tá sé heitrisigeach má tá dhá ailléil dhifriúla de ghéin áirithe aige.
Tugtar géinitíopa ar ailléilí orgánaigh agus tugtar feinitíopa ar thréithe infheicthe an orgánaigh. I gcás organaigh atá heitrisigeach sa lócas géiniteach, is minic a deirtear go bhfuil ailléil amháin “ceannasach,” ó tá a cuid tréithe chun tosaigh san fheinitíopa, agus go bhfuil an ceann eile “cúlaitheach,” mar nach féidir a cuid tréithe a fheiceáil.
Tá ailléilí ann nach bhfuil ceannas iomlán acu agus a chuireann ceannas easnamhach in iúl trí mheánfheinitíopa. Uiareanta cuirtear an dá ailléil in iúl go chothrom.
Nuair a shíolraíonn dhá orgánach go gnéasach, faigheann a sliocht ceann den dá ailléil go teagmhasach ó gach tuismitheoir. Tugtar Dlí Mendel an Dealaithe ar an oidhreacht scoite seo agus ar dhealú na n-ailléilí.


Pearl Jam.
Is banna rac-cheoil as Seattle, Washington, Stáit Aontaithe Mheiriceá é Pearl Jam. Bunaíodh sa bhliain 1990 iad, agus tá siad ag seinm le chéile fós. Bhí Pearl Jam páirteach sa phléascadh ceoil ar a dtugtar "grúinse" ag tús na nóchaidí, in éineacht le Nirvana, Soundgarden, Alice In Chains agus grúpaí eile ón chathair chéanna. Cé go raibh siad ar cheann de na rac-ghrúpaí ba mhó ar domhan i lár na nóchaidí, dhiúltaigh Pearl Jam an cháil nua a bhí bainte amach acu, agus thosaigh siad ag déanamh albaim a bhí neamh-tráchtála. D'éirigh siad faiteach leis na meáin, agus ní dhearna siad ach físeán ceoil amháin don stáisiún ceoil MTV. Ní ba dhéanaí fosta, bhí coimhlint cháiliúil idir Pearl Jam agus an comhlacht úd Ticketmaster, mar bhí siad den tuairim go raibh praghsanna na dticéad ró-ard. Is fíor a rá gur chailleadar an cath seo, ach choimeád siad tacaíocht díograiseach fós.
Sheol Pearl Jam a gceirnín is déanaí "Backspacer" sa bhliain 2009, agus tosóidh siad a gcéad camchuairt Eorpach eile i mBaile Átha Cliath ar an 25 Meitheamh 2010.
Tús.
Ba iad an giotáraí Stone Gossard agus dord-ghiotáraí Jeff Ament a chuir tús leis an mbanna. Bhí an bheirt ag seinm le chéile le tamall fada i ngrúpaí eile ar nós Mother Love Bone. Bhí cúrsaí ag dul go maith don bhanna seo sna blianta 1988 agus 1989, agus scaoil siad albam amháin. Cuireadh deireadh leis go tobann, áfach, le bás amhránaí Andrew Wood ar an 19 Márta 1990. Bhí seanaithne ag Gossard ar Mike McCready cheana féin, phríomh-ghiotáraí a bhuail siad leis don chéad uair ag cóisir i Seattle. Ar an oíche a bhuaileadar le chéile, chuala Gossard McCready ag seinm amhrán de chuid Stevie Ray Vaughan, rud a chuaigh go mór i gcion air. Bhí cúpla amhrán nua scríofa ag Gossard, ceol gan liricí, agus thaifead sé iad le McCready, Ament agus a gcara Matt Cameron, ón bhanna Soundgarden, ar na drumaí.
Bhí gá fós le amhránaí agus drumadóir buan, agus thosaigh Gossard ag tabhairt an chaiséid a bhí taifeadta acu do daoine éagsúla ag iarraidh teacht ar cheoltóirí oiriúnacha. Duine amháin a fuair cóip ná Jack Irons, drumadóir leis na Red Hot Chili Peppers. D'admhaigh Irons nach raibh suim aige féin sa thionscadal, ach thug seisean an caiséad ar aghaidh dá chara, Eddie Vedder, a bhíodh ag canadh le bannaí éagsúla i San Diego, mar shampla Bad Radio. De réir an scéil, d'éist Vedder leis an dtéip lá amháin agus é amach ag surfáil. Nuair a bhí sé amach ag marcaíocht ar na dtonnta, chuala sé an ceol ina intinn arís agus tháinig na liricí agus an fonn dó. Nuair a bhí sé déanta, rith sé abhaile agus chan sé na focail cumtha aige ar chaiséad nua. Chuir sé liricí nua ar thrí amhrán - "Alive", "Once" agus "Footsteps" (ar a dtugtar an "triológ Mamasan"), agus sheol sé an caiséad nua ar ais go Gossard thuas i Seattle. Bhí Gossard agus na baill eile an-sásta leis an dtoradh, agus tugadh cuireadh láithreach do Vedder teacht go díreach go Seattle.
Nuair a shroich Vedder an chathair chun bualadh leis a bhanna nua, bhí siad i mbun oibre ar cheirnín nua leis an ainm "Temple of the Dog", ómós d'Andrew Wood. Bhí dhá rian nua ag Chris Cornell as Soundgarden don scéim, agus chuaigh Vedder go díreach isteach sa stiúideo leo chun chabhair a thabhairt. Chan sé le Cornell ar an rian "Hunger Strike", agus chuaigh a chuid oibre go mór i bhfeidhm ar Chornell agus na baill eile.
Thosaigh an banna nua ag cleachtadh i gceart, agus baisteadh Mookie Blaylock orthu, tar éis an imreoir cispheile (tá siad go leor tógtha leis an spórt seo). An chéad drumadóir a bhí acu ná Dave Krusen. Shínigh siad conradh ceoil le hEpic Records, agus d'athraigh siad ainm an bhanna go Pearl Jam.
1991 - 1995.
Ag seinm sa bhliain 2005.
Chuaigh an grúpa isteach sa stiúideo gan mhoill agus seoladh an chéad albam "Ten" (ainmnithe as an uimhir gheansaí a caitheadh Mookie Blaylock) ar an 27 Lúnasa, 1991. Albam láidir a bhí ann, le fuaim a bhí áit éigin idir rac-crua agus rac-clasaiceach, agus díoladh go maith é. Bhí dhá amhrán ann ón triológ Mamasan, cúpla amhrán nua a bhí scríofa acu le chéile (mar shampla "Even Flow", "Release", "Oceans"), an singil mór "Jeremy" de chuid Ament, agus "Porch" a scríobh Vedder. Sheinn siad cuid den albam go fuaimiúil ar MTV Unplugged, agus rinne siad físeán don amhrán "Jeremy", a bhíodh á chasadh go minic ar an teilifís. Ní raibh fhios ag éinne ag an am go mbeadh sé ar an bhfíseán deireanach a dhéanfadh siad ar feadh tamall fada.
Nuair a bhí a gcéad albam réidh acu, d'fhág Dave Krusen an grúpa. Fuair siad cabhair shealadach ó Matt Chamberlain, ach d'fhág seisean chomh maith freisin nuair a fuair sé áit sa bhanna ceoil a sheinneann ar an gclár teilifís Saturday Night Live. Is é Chamberlain atá le feiceáil sa físeán "Alive". Chuir Chamberlain an banna i dteagmháil le drumadóir nua eile, fear as Texas darbh ainm Dave Abbruzzese. Ghlac Abbruzzese an post, agus thosaigh sé ag seinm go beo leo ar an bpointe.
Seoladh "Ten" agus an t-albam cáiliúil Nevermind de chuid Nirvana ag beagnach an am céanna, agus thar oíche bhí an-suim ag na meáin i gcúrsaí ceoil i Seattle. Cruthaíodh catagóir nua, ar a dtugtar "grúinse", agus cuireadh Pearl Jam agus na bannaí eile isteach ann, cé go raibh siad uaireanta an-difriúil óna chéile. Is fír a rá go raibh dea-tionchar ag an aird nua a bhí ar Phearl Jam sa spotsolas, ó thaobh cháil agus díolacháin de, agus bhain siad sult as ar dtús. Chuir an rud seo déistin ar laoch an lae Kurt Cobain, ceannaire Nirvana, agus mhaslaigh sé an banna go poiblí mar chreid seisean go raibh siad ag tréigean na luachanna puinc a bhí naofa dó.
Nuair a tháinig an dara halbam "Vs" amach sa bhliain 1993, díoladh beagnach milliún cóip sa chéad seachtain, curiarracht ag an am. Bhí roinnt singlí mhóra ann arís - "Daughter", "Dissident", "Go" agus "Animal", a bhíodh le cloisteáil ar an raidió go rialta. Ní dhearna siad aon fhíseáin don cheirnín seo, ach níor chuir an rud seo isteach ar rath an albaim. Bhuaigh siad duaiseanna ó MTV arís, agus sheinn siad go beo leis a gcara nua Neil Young ag an taispeántas. Le linn na tréimhse seo, áfach, bhí teannas ag éirí idir Vedder agus Abbruzzese. Bhí Abbruzzese ag baint an-sult as an cháil nua a bhí aige, ach bhí Vedder féin ag éirí níos buarthaí faoi i gcónaí. Nuair a bhí siad i mbun oibre ar "Vs", chuir Vedder a lán brú ar Abbruzzese sa stiúideo, agus thit siad amach dá bharr.
Thaifead Pearl Jam an tríú halbam "Vitalogy", a eisíodh ar an 6 Nollaig, 1994. Seal aisteach a bhí ann don bhanna, tar éis bhás Kurt Cobain, an choimhlint idir Vedder agus Abbruzzese agus an fonn a bhí orthu a gcuid cáile a laghdú. Ba cheirnín trialach é Vitalogy mar thoradh, le rianta fada agus casta, lán le fuaimeanna aisteacha (mar shampla Vedder ag spraoi le bosca ceoil san amhrán "Bugs", agus na maisíochtaí fuaime ar "Hey Foxymophandlemama, That's Me"). Ar an taobh eile de, bhí cúpla sár-amhráin ann chomh maith, ar nós "Not For You" (ceann a sheinn siad ar Saturday Night Live), "Corduroy", "Immortality" agus "Better Man". Meastar go bhfuil liricí an amhráin "Immortality" bunaithe ar shaol Kurt Cobain, a chuir lámh ina bhás féin níos túisce sa bhliain. Ba shean-amhrán de chuid Vedder é "Better Man", a bhíodh á chasadh aige siar i mBad Radio. Bronnadh Duais Grammy orthu sa bhliain 1994 don amhrán "Spin The Black Circle", sa chatagóir Rac-crua Is Fearr.
Sa deireadh, cuireadh Abbruzzese as an mbanna i rith an tsamhraidh na bliana 1994, agus thit sé ar Ghossard an droch-nuacht a thabhairt dó. Dúirt an banna go hoifigiúil gurb é cúrsaí ceoil ba chúis leis, ach i ndáiríre tháinig an cinneadh ó Vedder. Bhí seisean ag iarraidh smacht a chur ar cháil an bhanna, agus bhí Abbruzzese ag dul sa mhalairt treo. Tháinig Jack Irons ó na Red Hot Chili Peppers isteach ina áit sa bhliain 1995, dlúthchara Vedder, agus an duine a thug cabhair dóibh sa chéad áit. An céad jab a rinne Irons le Pearl Jam ná albam nua le Neil Young "Mirror Ball". Thaitin Pearl Jam go mór le Young, agus d'iarr sé orthu casadh leis ar an albam nua. Baineann Young úsáid as ghrúpaí éagsúla i gcónaí, mar shampla Crazy Horse, agus bhí Pearl Jam sásta a bheith bainteach leis an laoch mór seo. Thaifead Pearl Jam dhá amhrán dá gcuid féin - "I Got Id" agus "Long Road" ag an seisiún chéanna, agus scaoileadh iad mar an EP "Merkin Ball".
1996 - 2000.
I mbun ceoil i Los Angeles ar an 10 Iúil 2006.
Lean cáil Pearl Jam ar aghaidh ag titim ar feadh cúpla bhliain. Ní dhearnadar aon fhíseáin nó aon saghas margaíochta ar bith, agus lean siad ar aghaidh go ciúin. Anuas ar sin, chuir siad tús le conspóid nua nuair a dhiúltaigh siad comhoibriú leis an gcomhlacht Ticketmaster. Cheap siad go raibh praghsanna a bhí ar na dticéid i bhfad ró-ard, agus níor thuigeadar cén fáth a bhí praghsanna éagsúla in áiteanna éagsúla. B'fhéidir go raibh pointe maith acu, ach fuair Pearl Jam amach go raibh sé an-deacair camchuairt cheart a chur le chéile gan Ticketmaster. Bhain siad triail as ar feadh tamaill, ach an toradh a bhí ann ná nach raibh a lán daoine ábalta iad a fheiceáil go beo sa tréimhse seo.
Seoladar albam nua acu, "No Code", ar an 27 Lúnasa, 1996. Chuaigh sé go díreach go dtí barr na gcairteacha i Meiriceá, ach ansin thit sé go tapa. Ní raibh siad míshásta leis an titim seo, áfach, mar thaispeáin sé go raibh a lucht tacaithe níos lú. Bhí "No Code" an-clúiteach leis na leantóirí a bhí ann fós. Bhí athruithe ceoil le cloisteáil san albam, agus sna singlí "Hail, Hail", "Who You Are" agus "Off He Goes". Sa bhliain 1998, d'eisigh siad ceirnín nua, "Yield". Filleadh ar ais go dtí an fhuaim challánach a bhí acu níos luaithe a bhí ann, ach ba é an chéad albam a bhí acu nach ndeachaigh go uimhir a haon sna cairteacha. Rinne siad físeán don amhrán "Do the Evolution", an chéad cheann a rinneadh ón bhliain 1993. Sa bhliain céanna, bhí orthu drumadóirí a athrú arís, nuair a d'éirigh Jack Irons as an stól mar gheall ar fhadhbanna sláinte. Tháinig Matt Cameron isteach sa ghrúpa, an duine a bhíodh ann na blianta ó shin.
Bhí iontas ar an mbanna sa bhliain 1999 nuair a bhain siad barr na gcairteacha amach leis an rian "Last Kiss" le J. Frank Wilson & the Cavaliers. Seanrian scríofa ag Wayne Cochran sna 1950idí a bhí ann, agus cheap Vedder go mbeadh sé sultmhar é a thaifead mar bhronntanas do na leantóirí. Seol siad amach é, agus bhí sé an rathúil, rud a tháinig aniar aduaidh orthu. Chuaigh an singil go dtí uimhir 2 sna chairteacha, an singil is mó a bhí acu riamh. Cuimsíodh an rian ar cheirnín carthanachta le hainm ', agus bhí rath mór ar an albam de bharr an singil seo.
Rinne Pearl Jam a séú halbam "Binaural" sa bhliain 2000, an chéad cheann le Cameron. Sheol siad dhá shingil ón albam, "Nothing As It Seems" agus "Light Years". Nuair a bhí siad amach ag seinm go beo, thug siad faoi deara go raibh a lán daoine ag íoslódáil a gcuid ceolchoirmeacha go mí-dhlíthiúil ar an Idirlín, agus go raibh sé an-deacair rud ar bith a dhéanamh faoi. Thuig siad an t-éileamh a bhí ann, mar bíonn fonn ar daoine teacht ar na ceolchoirmeacha ina raibh siad. Mar thoradh, thosaigh an banna féin ag taifead na seónna i gceart, agus scaoileadh iad mar "bootlegs oifigiúla" a bhí saor agus taifeadta i gceart. Sheol siad 72 albam beo, ceann ó ngach ceolchoirm a rinne siad agus chuir siad iad ar a suíomh idirlín chomh maith.
Bhí deireadh tubaisteach le turas Eorpach Pearl Jam sa bhliain 2000, áfach. Cailleadh naonúr tar éis meil ag an bhFéile Roskilde sa Dhanmhairg ar an 30 Meitheamh 2000. Scriosadh an camchuairt, agus cuireadh an locht ar an mbanna ar dtús. Ba thréimhse an-deacair é don bhanna, a bhí beagnach réidh éirí as.


An tIoslam.
a>, áit naofa de chuid na Muslamach in Iarúsailéim
Is é an tIoslam an dara reiligiún is mó ar domhan agus an ceann is tapúla a bhfuil fás ag teacht air faoi láthair (anois tá níos mó daoine ioslaimeach ná caitleacach). Tugtar Muslamach ar dhuine dá lucht leanúna. Reiligiún aondiach é an tIoslam, is é sin, creideann na Muslamaigh nach bhfuil ann ach an t-aon Dia amháin, agus gur nocht Sé A theachtaireacht naofa tríd na fáithe, arbh é Mohammad an duine deireanach acu. Is é an Córan (nó an Qur'án) leabhar naofa an Ioslaim. Tá áit an-lárnach ag an gCóran san Ioslam, ó chreideann an Muslamach fíréanta gur teachtaireacht atá ann a tháinig díreach ó Dhia. Mar sin, ní féidir an Córan a chur i gcomparáid leis an mBíobla: is fearr a rá go bhfuil an áit chéanna aige san Ioslam agus atá ag Íosa sa Chríostaíocht. Is í Meice san Araib Shádach an áit naofa is tábhachtaí do na Muslamaigh, agus déanann gach Muslamach a dhicheall le turas oilithreachta a thabhairt ar an áit, aon uair amháin ina shaol ar a laghad.
Foinse an Ainm.
Focal Araibise é "al-islam"(الإسلام). Is é is bunús leis an bhfocal seo ná an fhréamh thríchonsanach "slm" a chiallaíonn "géilleadh", is é sin, go ngéilleann an duine é féin do Dhia go suaimhneach, gan dul chun diúnais Air. Is é an Muslamach, nó "muslim", an duine a chleachtann an cineál seo géillte - an "géillteoir". Mar sin tá dhá bhrí ag ceachtar den dá fhocal seo: ciallaíonn siad an creideamh Ioslamach atá bunaithe ar an teachtaireacht a nochtadh do Mhuhammad, agus an duine a leanann an creideamh sin. Ach ciallaíonn siad fosta an géilleadh do Dhia, an t-adhradh agus an urraim is cuí a thabhairt Dó agus Dá chuid orduithe. Na fáithe a tháinig roimh Mhuhammad, ar nós Íosa agus na bhfáithe Giúdacha, áirítear mar Mhuslamaigh iad freisin, ó ghéill siad do Dhia. Sa chiall leathan, is Muslamaigh iad na hainmhithe agus na plandaí, ó tá an cineál saoil acu a d'ordaigh Dia dóibh.
Ailt Bhunúsacha Chreidimh an Ioslaim.
Nocht Dia (Araibis: "Allah") A theachtaireacht naofa tríd na fáithe, ar a n-áirítear, Ádhamh, Abrahám, Naoi, Maoise, Íosa agus Muhammad. Cuireadh an teachtaireacht seo go díreach isteach sa Chóran, agus mar sin is leabhar iomlán gan bhotún é; de réir an Ioslaim cheartchreidmhigh, is é an Córan friotal Dé a bhí ann roimh an gcruthú féin. Is é an tuairim choitianta i measc na Muslamach gur thruailligh na daoine an teachtaireacht sa Bhíobla Chríostaí agus i dTóra na nGiúdach, agus mar sin, gur nochtadh an Córan mar theachtaireacht nua iomlán lánchuimsitheach.
Seicteanna.
Tá cuid mhaith seicteanna difriúla san Ioslam. Is é an Sunnachas an tseict is mó; fórmhór Mhuslamaigh an domhain, is Sunnaigh iad. Is é an Sítheachas an dara leagan is mó den Ioslam, agus é féin deighilte ina sheicteanna éagsúla. Bunús na scoilte, eascraíonn sé as ceart comharbachta an Fháidh Muhammad; de réir na Sítheach, ba chóir ball de theaghlach Muhammad a theacht mar chomharba air. San idirlinn, d'fhorbair difríochtaí suntasacha sna deasghnáthaí idir an Sunnachas agus an Sítheachas freisin, ach aontaíonn an dá dhream ar phríomhcheisteanna an chreidimh. Tá lucht leanúna an tSítheachais ina bhformhór i measc Mhuslamaigh na Liobáine, na hIaráice, na hIaráine, agus Bahrain; agus tá mionlaigh thábhachtacha Shítheacha sa Phacastáin, in Éimin agus sa tSiria freisin; sna tíortha eile, is iad na Sunnaigh an dream is líonmhaire sa chuid eile den domhan Ioslamach.


Liosta úrscéalaithe Sasanacha.
T- Z.
Urscéalaithe Sasanacha


Bono.
Is é Paul David Hewson príomhamhránaí an bhanna ceoil raic, U2. Rugadh ar an 10 Bealtaine, 1960 i mBaile Átha Cliath, Éirinn é. An leasainm atá air ná "Bono Vox", agus an t-ainm stáitse ná "Bono". Bhí sé ina bhall uair amháin den bhanna ceoil The Virgin Prunes.
Saol.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é. Caitliceach ab ea a athair agus ba Phrotastúnach í a mháthair. Tógadh é le creideamh láidir mar bhall d’Eaglais na hÉireann ach nuair a ceistíodh é faoina chreideamh, dúirt sé go raibh sé idir dhá chomhairle faoin gceist.
Bhásaigh a mháthair nuair a bhí sé ceithre bliana déag d’aois. Chuaigh sé ar scoil i Scoil Chuimsitheach Shliabh an Teampaill. B’ansin a tugadh an leasainm ‘Bono Vox of O’Connell Street’ air.
Sa bhliain 1976, d’fhreagair sé fógra a chuir a chomhscoláire Larry Mullen amach chun banna a chur le chéile.
Rinne David Evans (The Edge), a dheartháir Dick Evans (a d’fhág an banna go gairid ina dhiaidh sin) agus Adam Clayton amhlaidh. Do mhúnlaigh an ceathrar a bhí fágtha an grúpa Feedback sular athraigh siad an t-ainm go The Hype agus, ar deireadh thiar thall, shocraigh siad ar an ainm U2. Ar dtús, sheinn Bono an giotár agus chum sé amhráin ach, de réir mar a tháinig feabhas ar The Edge mar ghiotáraí, ní dhearna Bono ach amhráin a chanadh ansin.
Tá sé pósta lena leannán ón mheánscoil, Alison 'Ali' Stewart, agus tá ceathrar clainne acu: Jordan (a rugadh i 1989), Memphis Eve (Eve a rugadh i 1991), Elijah Bob Patricius Guggi Q (a rugadh i 1999) agus John Abraham (a rugadh i 2001).
Sa bhliain 1992, cheannaigh sé féin agus giotáraí U2, The Edge, an t-ostán dhá réalt, seachtó seomra codlata, An Clarence agus rinneadh óstán cúig réalt le daichead a naoi seomra codlata as. Gan mhoill bhí sé ar an óstán ab fhaiseanta agus daoire sa chathair.
Sa bhliain 2002, scríobh sé réamhrá do "Leabhar na Salm", ceann de naoi leabhar an Bhíobla a d’fhoilsigh Cannongate Books ceann i ndiaidh a chéile sa tsraith “Pocket Cannons”.
Ciallaíonn ‘Bono Vox’ de ghnáth 'an guth maith'. Is é Vox an t-ainmní agus Bono an cuspóir indíreach. Tá an-mheas ag Bono ar shaothar John Lennon agus a dhlúthcharad Billy Corgan atá mar bhall den ghrúpa Smashing Pumpkins. Ba é tuairim Bono gurbh é an t-albam "Mellon Collie and the Infinite Sadness" an t-albam ab fhearr a chuir Smashing Pumpkins amach. Is iontach an banna iad, dar le Bono.
Cearta Sóisialta.
Sa bhliain 1985 ghlac sé páirt sa cheolchoirm "Band Aid". Le blianta beaga anuas, tá sé ag caitheamh a lán ama ag iarraidh fiacha an Tríú Domhan a chur ar ceal. Bhunaigh sé an t-eagras DATA chun aird an domhain a dhíriú ar chruachás na hAfraice agus chun é sin a chur í gcrích bhuail sé le Paul Martin, Príomh-Aire Cheanada agus an tUactarán George W. Bush. Bhuail sé le Bush nuair a bhí sé ag tabhairt $5 bhilluín le haghaidh tíortha a raibh meas acu ar chearta daonna.
I Mí Iúil 2005, rinne sé an iarracht aird a dhíriú ar "Live 8", ceolchoirmeacha a bhí le bheith ar siúl timpeall an domhain, a ghríosódh ceannairí na stát tionsclaíochta ar fud na cruinne chun fiacha ollmhóra a chur ar ceal, polasaí trádála a fheabhsú agus i bhfad níos mó airgid a chur ar fáil le haghaidh géarchéimeanna, ina measc an SEIF.


Luke Kelly.
B’amhránaí Éireannach agus amhránaí ceol tíre é Luke Kelly, "Lúcás Ó Ceallaigh" as Gaeilge, (17 Samhain, 1940 - 30 Eanáir, 1984) as Baile Átha Cliath agus an ball is cáiliúla den ghrúpa The Dubliners.
Ba é an duine is mó sa ghluaiseacht ceol tíre in Éirinn sna seascaidí agus sna seachtóidí. B’as tuaisceart na cathrach é agus d’fhreastail sé ar Scoil Uí Chonaill sular imigh sé ar eisimirce go dtí an Bhreatain i 1958. B’ansin, ar dtús, a bhí sé bainteach le gluaiseacht idirnáisiúnta an cheoil tíre ina raibh Ewan McColl mar phríomhphearsa agus, ina theannta sin, chuaigh sé isteach i bPáirtí Cumannach na Breataine.
I 1962, tháinig sé ar ais go Baile Átha Cliath agus gan mhoill bhí sé mar chroílár phobal an cheoil tíre, ag seinm i seisiúin i dteach tábhairne O’Donoghues ar Rae Mhuirfean le leithéidí Ronnie Drew, Barney McKenna agus The Fureys. Ina dhiaidh sin, chuir sé grúpa le chéile le Drew, McKenna, Ciarán Bourke agus John Sheehan agus The Dubliners an t-ainm a thug sé orthu. I 1965, phós sé Deirdre O’Connell, duine de bhunaitheoirí Amharclann an Focus.
I lár na seascaidí, d’aistrigh sé go dtí an Bhreatain ar feadh tamaill. Nuair a tháinig sé ar ais, sheinn sé le The Dubliners arís. B’éachtaí móra ceolmhara iad a chuid leaganacha de ‘Raglan Road’ (an dán le Patrick Kavanagh) agus ‘Scorn not his Simplicity’ agus is pointí tagartha sainiúla iad i gceol tíre na hÉireann. Lean Luke air ag feidhmiú mar cheoltóir polaitiúil agus bhain go leor de na hamhráin a rinne sé le cúrsaí sóisialta, na hairm agus cogaí, cearta oibrithe agus an náisiúnachas Éireannach. (Is samplaí maithe iad ‘The Springhill Disaster’, ‘Second World Song’ ‘When Margaret was Eleven’ agus ‘God Save Ireland’ de na rudaí inar chreid sé). An t-ainm a bhí ar cheann de na ceirníní is tábhachtaí ná "Revolution". Bhí sé seo suntasach ag an am san atmaisféar coimeádach a bhí i gceist i bPoblacht na hÉireann, go sóisialta agus go polaitiúil.
Fuair sé amach go raibh sceachaill air i 1980 agus fuair sé bás i 1984. Is íocón é i mBaile Átha Cliath agus áirítear a chuid amhránaíochta mar cheann de sheoda cultúrtha na cathrach.


Tracy Chapman.
Is amhránaí agus cumadóir amhrán Afra-Mheirceánach í Tracy Chapman (rugadh 30 Márta 1964) a bhfuil clú agus cáil bainte amach aici mar gheall ar na hamhráin ‘Fast Car’, ‘Talkin’ Bout a Revolution’ agus ‘Give Me One Reason’.
Thosaigh Chapman ag seinnt an ghiotáir agus ag cumadh amhrán agus í ina páiste. Bronnadh scoláireacht uirthi, tríd A Better Chance, a thug deis di freastal ar Wooster School i gConnecticut agus ansin glacadh léi in Ollscoil Tufts, Bostún. Is i gCambridge a thosaigh Chapman ag seinm ar na sráideanna agus i gcaifí agus tar éis di céim a bhaint amach ón gcoláiste, shínigh sí conradh le SBK agus d’eisigh sí "Tracy Chapman" (1988). Scríobhadh léirmheasanna lúcháireacha faoin albam agus chuaigh sí ar an mbóthar agus ag bailiú lucht leanúna. I ndiaidh di seinnt ag 70ú breithlá Nelson Mandela, thosaigh 'Fast Car' ag ardú sna cairteanna sna Stáit Aontaithe. Bhí an-díol ar an albam agus ar an singil agus d’éirigh leis an albam ceithre Grammy a bhaint amach.
Níor éirigh chomh maith céanna leis an gcéad albam eile, "Crossroads" (1989). I 1992, agus albam nua, "Matters of the Heart", bhí Chapman ag seinnt os comhair lucht leanúna beag agus dílis. Baineadh geit as lucht leanúna an cheoil nuair a d’eisigh Chapman albam eile, "New Beginnings" (1995) agus an singil ‘Give Me One Reason’, a bhuaigh Grammy i 1996 don amhrán raic ab fhearr. I 2000 eisíodh "Telling Stories". Craoladh an singil 'Telling Stories' go minic ar staisiúin raidió na hEorpa. Chuaigh Chapman ar chamchuairt timpeall na hEorpa agus na Stát Aontaithe i 2003.
I Meán Fómhair 2005 eisíodh a seachtú halbam, "Where You Live".
Gradaim.
Chapman, Tracy
Chapman, Tracy


Ella Mae Morse.
Ceirnín Ella Mae Morse agus Freddie Slacks, "House of Blue Lights"
B’amhránaí mór le rá Meiriceánach í Ella Mae Morse (12 Meán Fómhair 1924 – 16 Deireadh Fómhair 1999). Rugadh Ella i Mansfield, Texas.
D’fhostaigh Jimmy Dorsey í nuair a bhi sí 14 bliana d’aois. Bhí Dorsey den tuairim go raibh sí 19 mbliana d’aois, agus nuair a chuir an bord scoile in iúl dó go raibh sé freagrach as a cúram, fuair sé réidh léi. I 1942, nuair a bhí sí in aois a 17 mbliana, chuaigh sí le banna Freddie Slack. An bhliain chéanna thaifid sí “Cow Cow Boogie” le Freddie - an chéad cheirnín singil órga ag Capitol Records.
I 1943 thosaigh sí ag taifeadadh go haonarach. Chas sí amhráin i stíleanna éagsúla agus bhí amhráin aici i gcairteanna “pop” agus “rhythm and blues” araon. Níor éirigh léi bheith ina réalt mór le rá riamh, áfach. “Blacksmith Blues” (1952) an t-amhrán solo ba mhó cáil a d’eisigh sí. Níor thaifid sí aon rud i ndiaidh 1957 ach choinnigh sí uirthi ag déanamh ceoil go dtí 1987. Phós sí dhá uair agus bhí seisear páistí aici.
Fuair sí bás de thairbhe easpa anála i Bullhead City, Arizona.
Morse, Ella Mae
Morse, Ella Mae
Morse, Ella Mae


Black Sabbath.
Is banna rac-cheoil as Birmingham, Sasana é Black Sabbath. Ba iad Tony Iommi (giotár), Geezer Butler (dordghiotár), Bill Ward (drumaí) agus Ozzy Osbourne (príomhamhránaí) a thosaigh an banna sa bhliain 1968, agus ó shin i leith is iomaí athrú atá ar na baill ann, rud a fhágann go bhfuil oiread is beirt iarbhall fichead acu go nuige seo. Agus iad ina mbanna rac-cheoil throim darbh ainm "Earth" ar dtús, thosaigh an banna ag cur isteach liricí a fuair a n-ionsparáid san uafás agus san asarlaíocht ina gcuid amhráin, mar aon leis na giotáir a thiúineáil síos. D'athraigh siad an t-ainm go Black Sabbath agus d'fhoilsigh siad iliomad ceirníní órga is platanaim sna 1970idí.
Agus iad ar cheann de na bannaí trom-mhiotail is mó tionchair ar fad, chabhraigh Black Sabbath leis an seánra a shainmhíniú le foilsúcháin ar nós "Paranoid" sa bhliain 1970 atá ina albam platanaim faoi cheathair. Tá os cionn 100 milliún albam díolta ag Black Sabbath ar fud na cruinne, agus tá siad rangaithe ag uimhir a haon ar an gcairt Greatest Metal Bands de chuid MTV. Briseadh Ozzy Osbourne as an mbanna i 1979, agus cé gur ghlac iar-amhránaí Rainbow Ronnie James Dio a áit, bheadh neart ball eile sa bhanna amach ansin sna 1980aidí agus sna 1990aidí, a raibh amhránaithe ar nós Ian Gillan, Glenn Hughes, Ray Gillen agus Tony Martin ina measc.


Rosa Parks.
Rosa Louise McCauley Parks (4 Feabhra 1913 - 24 Deireadh Fómhair 2005), bean fúala den chine gorm sna Stáit Aontaithe ab ea í. Bhain sí clú agus cáil amach di féin san fheachtas chun cearta sibhialta a bhaint amach don chine gorm. Rugadh in Alabama í agus tógadh í ar fheirm lena seantuismitheoirí, a máthair agus a deartháir.
Ag tús na gcaogaidí bhí sí ag obair leis an NAACP ar son cearta sibhialta don mhionlach i Montgomery, Alabama. Bhí oiliúint á fáil aici i gcúrsaí a bhí bainteach le cearta sibhialta.
Ar an 1 Nollaig 1955, dhiúltaigh Parks dul go cúl an bhus agus suíochán a thabhairt d’fhear den chine geal. Bhí Parks tuirseach traochta den mhíchothromaíocht agus sheas sí an fód. Gabhadh í agus fuarthas ciontach as mí-iompar í, in aghaidh an dlí áitiúil. An oíche dár gcionn, chruinnigh caoga taoisigh den chine gorm le chéile chun an eachtra a phlé, agus labhair sagart anaithnid, den ainm Martin Luther King leo. Shocraigh siad baghcat a eagrú in aghaidh an chórais bus i Montgomery. Níor thaistil fiú duine amháin den chine gorm ar na busanna ar feadh 381 lá. Spreag an agóid seo an mionlach go mór agus thosaigh an troid in aghaidh an chiníochais sna Stáit Aontaithe i ndáiríre.
An bus inar dhiúltaigh Parks dul go cúl an bhus le háit a fhágaint ar shuíochán d’fhear den chine geal. Chuir gaisce Parks ceist chearta sibhialta an chine ghoirm os comhair phobal na Stát Aontaithe. Réitíodh cás Rosa Parks san chúirt uachtarach i 1956 agus rialaíodh go raibh an dlí a dúradh a bhris sí in aghaidh an bhunreachta.
Duine iomráiteach san fheachtas le haghaidh cearta sibhialta ab ea í. Bhí cónaí uirthi i Detroit go dtí a bás ar an 24 Deireadh Fómhair, 2005.
Parks, Rosa
Parks, Rosa


Liosta buaiteoirí Chraobh na hÉireann sa Pheil.
Buaiteoirí Chraobh na hÉireann sa Pheil


Patrick Kavanagh.
File Éireannach as Contae Mhuineacháin ab ea Patrick Kavanagh (Pádraig Caomhánach), (21 Deireadh Fómhair, 1904 - 30 Samhain, 1967). Scríobh Kavanagh as Béarla, agus tá sé i measc na filí is fearr le muintir na hÉireann, de réir an nuachtáin The Irish Times sa bhliain 2000.
Ba mhór an inspioráid é saothar Kavanagh. Sampla amháin ná go raibh a dhán cáiliúil "On Raglan Road" seinnta ag roinnt ceoltóirí, mar shampla Van Morrison, Sinéad O'Connor, Mark Knopfler agus Luke Kelly.
Saol.
Rugadh Kavanagh sa tsráidbhaile beag Inis Caoin, i gContae Mhuineacháin i 1904. Ba ghréasaí é a athair, agus chuaigh Patrick isteach sa phost céanna tar éis a chuid scoile. Ní raibh mórán suime ag an leaid óg ina chuid oideachais, agus b'fhearr leis a bheith ag imirt peil Ghaelach (d'imir Kavanagh mar chúl báire le foireann pheile Inis Chaoin). Ar feadh scór bliana, d'oibrigh sé mar fheirmeoir ar thalamh a chlainn - ag dul go dtí an margadh, an t-Aifreann agus an rince áitiúil ar a rothair gach seachtain.
Thosaigh Kavanagh ag scríobh a dhánta féin nuair a bhí sé fós ina dhéagóir. Tar éis tamaill, thosaigh sé ag seoladh a shaothar go dtí na nuachtáin áitiúla agus náisiúnta. Sa bhliain 1928, shiúl sé ó Inis Caoin go Baile Átha Cliath, agus bhuail sé le urlabhraithe ó na foilsitheoirí Macmillan’s of London. D'fhoilsigh siad a chéad leabhair, "Ploughman and Other Poems" sa bhliain 1936.
Tar éis tamaill, ní raibh an file óg sásta leis a shaol ar an bhfeirm, agus chuaigh sé go Londain ar feadh cúig mhí. Faoi dheireadh, chuir Kavanagh faoi i mBaile Átha Cliath. Thosaigh sé ag obair mar iriseoir, ach lean sé ar aghaidh ag scríobh filíochta ag an am céanna.
Sa bhliain 1954, fuarthas amach go raibh ailse ag Kavanagh, agus b'éigean dó dul isteach san ospidéal chun a scamhóg a bhaint amach. Tháinig biseach air tar éis na hobráide, agus tháinig a inspioráid ar ais chuige. Bhí sé ábalta arís sult a bhaint as na gnáth-rudaí sa saol, agus an áilleacht atá le fáil ar fud na háite sa dúlra. Scríobh sé dánta cáiliúla faoin gCanál Mór ag an am seo. Ansin, thosaigh Kavanagh ag fáil an meas agus an cháil a bhí tuillte aige maidir lena chuid oibre. Thug sé léachtaí i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus i SAM. Ba bhreitheamh é sna Duaiseanna Filíochta Guinness, duais a bhuaigh Seamus Heaney sa bhliain 1967.
D'éirigh Kavanagh tinn ag an chéad taispeántas dá dráma "Tarry Flynn" i nDún Dealgan, agus fuair sé bás an tseachtain ina dhiaidh i mBaile Átha Cliath.
Tá uaigh Patrick Kavanagh i reilig Inis Caoin.
Beathaisnéis.
Kavanagh, Patrick
Kavanagh, Patrick
Kavanagh, Patrick
Kavanagh, Patrick
Kavanagh, Patrick


Sinéad O'Connor.
Sinéad Marie Bernadette O'Connor (rugadh 8 Nollaig 1966 i mBaile Átha Cliath), amhránaí pop-cheoil agus cumadóir Éireannach a bhfuil meas tuilte aici mar gheall ar a cumas ceoil ó na 1980 í ar aghaidh. Tá aithne uirthi chomh maith mar gheall ar a ceann bearrtha, a háilleacht is a cuid tuairimí conspóideacha.


Gregor Mendel.
Ba bhráthair Ostaireach de chuid na hAgaistínigh é Gregor Johann Mendel (20 Iúil, 1822 – 6 Eanáir, 1884) agus tá cáil air anois mar athair na Géineolaíochta mar gheall ar a staidéar ar oidhreacht tréitheanna idir píseanna. Ba é sin an chéad duine le cuntas eolaíochta a thabhairt ar na géinte, nó ar 'na fachtóirí' mar a thug sé orthu. Thaispeáin Mendel gur trí na géinte sin a bhronntar cuid de thréithe an athar nó na máthar ar a gclann. Aonad scoite is ea an ghéin. Is í an ghéin aonad bunaidh an dúchais. Is amhlaidh a bhain Mendel feidhm as an bpis ghlas chun an téis mhór aige a léiriú. Ba é a shaothar sin a chuir dúshraith faoi ghéineolaíocht an lae inniu.
Mendel, Gregor
Mendel, Gregor


Francis Galton.
Eolaí Sasanach ba ea an Ridire Francis Galton (16 Feabhra 1822 – 17 Eanáir 1911). Ba antraipeolaí é chomh maith le bheith ina thaiscéalaí, chumadóir, staitisticeoir, cheannródaí san eoiginic, agus imscrúdaitheoir mheon an duine. Eisean freisin bunaitheoir na heolaíochta a thomhasann acmhainní meabhracha.i. síceamhéadracht. Ba bhall den Royal Society é agus rinneadh ridire de sa bhliain 1909. Ba chol ceathrair é le Charles Darwin.
Galton, Francis
Galton, Francis
Galton, Francis


Hugo de Vries.
Hugo Marie de Vries (16 Feabhra 1848-21 Bealtaine 1935), bitheolaí Ollannach a bhí i measc an triúir (féach freisin ar Carl Correns agus Erich von Tschermak) - a tháinig ar obair Gregor Mendel ar ghéineolaíocht i 1900 don athuair. Fuair De Vries a chuid oideachais in ollscoileanna Leiden, Heidelberg agus Würzburg. Ba ollamh le luibheolaíocht é in Ollscoil Amsterdam in 1878.
De Vries, Hugo
De Vries, Hugo


Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach.
Samhail de ghiota mhóilín ADN
Is é an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN nó DNA an móilín ina bhfuil cód géiniteach na n-orgánach le fáil. Orthu siúd tá ainmhithe, plandaí, prótaistigh, aircéaigh agus baictéir.
Tá ADN le fáil i ngach cill san orgánach agus deir le cealla cén próitéiní is cóir dóibh a dhéanamh. einsímí is ea an chuid is mó de na próitéiní seo. Sin é an fáth a dtugann páistí feinitíopaí (tréithe) leo óna dtuismitheoirí, ar nós dhath an chraicinn, na gruaige agus na súl. Tá cuid de ADN gach tuismitheora le fáil i ngach duine.
Tá seichimh ADN “neamhchódúcháin” le fáil in ADN orgánaigh. Ní chódaíonn siad do sheichimh phróitéiní. Trascríobhtar cuid den ADN neamhchódúcháin i móilíní ARN neamhchódúcháin, ar nós ARN traschuir, ARN ribeashómach agus ARN rialúcháin. Tá seichimh ann nach dtrascríobhtar ar chor ar bith agus nach fios cén fheidhm atá acu. Tá difríocht mhór idir an méid ADN neamhchódúcháin i spéicis dhifriúla. Mar shampla, ADN neamhchódúcháin is ea breis is 98% den ghéanóm daonna agus níl ach timpeall 2% de ghnáthghéanóm baictéarach déanta d’ADN neamhchódúcháin.
Baineann víorais feidhm as ADN nó as ARN chun orgánaigh a ghalrú. I núicléas na cille is mó a dhéanann víorais ADN a mhacasamhlú, ach is gnách le víorais ARN é a dhéanamh sa chíteaplasma.
Struchtúr an ADN.
Tá cuma héilics dhúbailte ar an ADN agus é ar dhealramh dréimire bhísigh. Péire núicléitídí is ea gach céim den dréimire.
Núicléitídí.
Tá rungaí an dréimire déanta de dhá bhun agus bun amháin ceangailte de gach cos. Tagann na bunanna le chéile sa lár: péireáiltear A agus T agus péireáiltear C agus G. Tá na bunanna ceangailte dá chéile ag naisc hidrigine.
Déanann adainín agus tímín dhá nasc hidrigine, agus déanann cíotóisín agus guainín trí nasc hidrigine. Tá na bunanna ina bpéirí buana ach tig leis na péirí a bheith ann in ord ar bith (A-T nó T-A, C-G nó G-C). Is féidir leis an ADN, mar sin, cóid a dhéanamh de na litreacha sna bunanna chun treoir a thabhairt don chill.
Crómaitin.
Ceanglaítear an tADN ar chrómasóim le próitéiní darb ainm hiostóin chun crómaitin a dhéanamh. Tá baint ag an gcomhcheangal seo le heipigéineolaíocht agus rialáil géinte. Dúisítear agus múchtar géinte agus an chill ag fás nó ag oibriú, agus is é an rialú seo is bun leis an gcuid is mó d’oibriú na gceall.
Cóipeáil ADN.
Tugtar "macasamhlú ADN" ar chóipeáil ADN. Bristear na naisc hidrigine a cheanglaíonn bunanna péireáilte agus déantar dhá leath den mhóilín: scartar cosa an dréimire. Fágann sé seo dhá dhual ar leith. Déantar dhuail nua trí na bunanna a “phósadh” arís (A le T agus G le C).
Ar dtús, scoilteann einsím darb ainm heileacáis ADN an tADN ina dhá leath trí na naisc hidrigine a bhriseadh. Ansin déanann móilín a dtugtar polaiméaráis ADN air dual nua arb ionann é is duail an ADN scoilte. Déantar gach móilín ADN, mar sin, de sheanmhóilín bunaidh agus de bhunanna nua.
Sócháin.
Is féidir sócháin a rangú freisin de bharr an tionchair atá acu ar struchtúr agus ar fheidhmiú próitéiní. Uaireanta thugann sócháin bás an orgánaigh toisc nach bhfuil rath ar an bpróitéin a rinne an tADN. Os a choinne sin, is amhlaidh a bhraitheann an éabhlóid féin ar shócháin agus leagan nua de phróitéin ag dul ar sochar don orgánach.
Sintéis phróitéiní.
Tugtar géin ar an rannán de ADN a bhfuil treoir ann chun próitéin a dhéanamh. Tá seicheamh peiptíde amháin ar a laghad ag gach géin. Déanann próitéiní struchtúir agus einsímí, agus is iad na heinsímí a dhéanann an chuid is mó den obair sna cealla. Tá próitéiní déanta de pheiptídí níos lú, agus déantar peiptídí d’aimínaigéid. Ní mór na haimínaigéid chearta a cheangal san ord ceart chun go ndéanfadh próitéin obair áirithe.
Innill bheaga sa chill darb ainm ribeasóim a dhéanann próitéiní. Tá ribeasóin le fáil i gcorp na cille ach níl ADN le fáil ach i núicléas na cille. Cuid den ADN an cód géiniteach ach fanann an tADN go buan sa núicléas, agus dá bhrí sin déanann an chill cóip den seicheamh ADN in ARN. Tá sé siúd níos lú agus tig leis imeacht trí phoill i scannán an núicléis agus isteach sa chill.
Déanann próitéiní ar nós polaiméaráis ARN na géinte atá códaithe a thrascríobh ar an teachtaire-ARN (mRNA/tARN). Ansin úsáidtear tARN aibí mar theimpléad chun go sintéiseodh an ribeasóm próitéin. Léann ribeasóim códón (trí phéire bunanna) a deir leis cén t-aimínaigéad a chur leis an bpróitéin. Scanálann an ribeasóm an tARN chun an phróitéin a dhéanamh. Déanann ARN eile darb ainm ARN tarchuir an t-aimínaigéad ceart a mheaitseáil le gach códón.
Stair thaighde an ADN.
An dóchtúir Eilbhéiseach Friedrich Miescher ba thúisce a bhain ADN as cealla. Rinne sé é i 1869 agus é ag iniúchadh baictéirí sa bhrachadh i mbindealláin mháinliacha. Fuarthas an móilín i núicléas na gceall agus thug sé “nuiclein” air.
I 1928 fuair Frederick Griffith amach gurbh fhéidir tréithe den chineál “séimh” de "Pneumococcus" a aistriú go dtí an cineál “garbh” den bhaictéir céanna trí bhaictéirí “séimhe” maraithe a mheascadh leis an gcineál “garbh”. Chuir sé seo in iúl go soiléir den chéad uair go raibh eolas géiniteach in ADN.
Deimhníodh an bhaint a bhí ag ADN le hoidhreachtúlacht i 1952, nuair a thaispeáin Alfred Hershey agus Martha Chase gurb é an tADN comhábhar géiniteach an bhaictéarafagaigh T2.
Sna 1950í fuair Erwin Chargaff amach gurb ionann an méid tímín (T) i móilín ADN is an méid adaimín (A) atá ann, tríd is tríd. Fuair sé amach gurb é an scéal céanna ag guainín (G) agus ag cíotóisín (C) é. Tá an nochtadh seo achoimrithe i “rialacha Chargaff”.
I 1953 mhol James D. Watson agus Francis Crick an chéad samhail de struchtúr dé-héilicse an ADN a nglactar léi anois mar an leagan ceart, san iris "Nature". Bhí a samhail bunaithe ar íomhá díraonacháin X-gha ("Photo 51") a thóg Rosalind Franklin agus Raymond Gosling i Mí na Bealtaine 1952.
Foilsíodh fianaise thrialach a threisigh le samhail Watson agus Crick i sraith cúig alt san eagrán céanna de "Nature". Astu seo ba é alt Franklin agus Gosling an chéad pháipéar a foilsíodh faoina gcuid sonraí díraonacháin X-gha agus faoina modh anailíse agus é ag treisiú, morán, le samhail Watson agus Crick. Bhí alt eile le Maurice Wilkins agus beirt dá chomhghuaillithe faoi struchtúr an ADN, agus threisigh a n-anailís agus patrúin B-DNA "in vivo" freisin le samhail dé-héilicse Crickagus Watson. I 1962, tar éis bhás Franklin, fuair Watson, Crick agus Wilkins le chéile an Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis. Ar dhaoine beo amháin a bhronntaí an duais ag an am. Tá díospóireacht ann fós faoi na daoine ar chóir an fhionnachtain a chur ina leith.
I 1957 mhínigh Crick cén gaol a bhí idir ADN, ARN agus próitéiní.
I 1958 thaispeáin triail Meselson–Stahl conas a chóipeáiltear ADN. Thaispeáin Crick agus a chomhghuaillithe go raibh an cód géiniteach bunaithe ar “chódóin,” tríríní bunanna gan forluí As seo a fáisceadh an bhitheolaíocht mhóilíneach.
Tá neart díospóireacht déanta faoi conas a fuair Watson agus Crick torthaí Franklin. Fuair Watson, Crick agus Maurice Wilkins an Duais Nobel i 1962 as an obair a rinne siad ar ADN – fuair Rosalind Franklin bás i 1958.


Cathal Ó hEochaidh.
Ba é Cathal Séamas Ó hEochaidh (16 Meán Fómhair, 1925 - 13 Meitheamh 2006), "Charles James Haughey" as Béarla, nó Charlie Haughey de ghnáth; 6ú Taoiseach na hÉireann ar feadh trí théarma (ó mí na Nollag 1979 go mí an Mheithimh 1981, Márta 1982 go Nollaig 1982 agus Márta 1987 go Feabhra 1992). Bhí sé mar an gceathrú ceannaire ar Fianna Fáil chomh maith idir 1979 agus 1992. Toghadh Ó hEochaidh go Dáil Éireann don chéad uair mar Theachta Dála (TD) i 1957 agus atoghadh é i ngach toghchán go dtí 1992, thar ceann Baile Átha Cliath Thoir Thuaidh, Baile Átha Cliath Ard Aidhin agus Baile Átha Cliath Thuaidh-Láir. Rinne Ó hEochaidh seirbhís mar an tAire Sláinte agus Leasa Shóisialaigh (1977-1979), an tAire Airgeadais (1966-1970, an tAire Talmhaíochta (1964-1966) agus an tAire Dlí agus Cirt (1961-1964). Bhí sé mar rúnaí parlaiminte don tAire Dlí agus Cirt go luath ina ghairm parliaminteach.
Tá cáil ar Ó hEochaidh mar an bpolaiteoir ceannasach dá ghlúin, chomh maith leis an bpolaiteoir is conspóidí. Nuair a chuaigh sé isteach sa rialtas go luath sna 1960idí, ba siombal é de ghlúin nua d'airí Éireannacha. Tugann roinnt daoine aitheantas dó as tús a chur leis an athrú dearfach a tháinig ar an ngeilleagar ag deireadh na 1980idí agus é mar Thaoiseach. Mar sin féin, bhí Ó hEochaidh bainteach le roinnt mórscannal le linn a ghairm. Cuireadh cuid den mhilleán faoi Ghéarchéim na nArm i 1970 air agus ba bheag nár scriosadh a ghairm ar fad dá bharr. Rinne an Cás GUBU i 1982 níos mó damáiste dá ghairm; seasadh ina choinne do cheannaireacht an páirtí ceithre huair ach níor éirigh le haon iarracht agus ghnóthaigh sé an leasainm 'The Great Houdini'. I ndiadh scannal cúléisteacht teileafóin i 1992 ní raibh aon rogha aige ach éirí as mar Thaoiseach agus as an bpolaitíocht go hiomlán.
I ndiadh gur éirigh Ó hEochaidh as, nochtaíodh níos mó eolas faoi éilliú, cúbláil, imghabháil cánach agus faoi chaidreamh lasmuigh den phósadh a mhair 27 bliain agus bhí a chlú smalaithe a thuilleadh. Fuair sé bás le hailse phróstataigh i 2006.
Luathshaol.
Saolaíodh é i gCathair na Mart, Contae Mhaigh Eo i 1925, an tríú páiste de seachtar go Seán Ó hEochaidh agus Sarah McWilliams, an beirt acu ón Suaitreach i nDoire ó dhúchas. Bhí athair Ó hEochaidh in Óglaigh na hÉireann i rith Cogadh na Saoirse, agus ansin in Arm Náisiúnta Saorstát Éireann. D'fhág Seán Ó hEochaidh an arm i 1928 agus bhog an clann go Contae na Mí, áit a tháing scléaróis iolrach air agus bhog an clann arís go nDomhnach Cearna, áit a chaith Cathal a óige.
Fuair Ó hEochaidh a oideachas i Meánscoil Naomh Iósaf na mBráithre Críostaí i bhFionnradharc, áit ab ea Seoirse Ó Colla ceann dá chomhscoláirí, a bhí mar a chomhghleacaí agus céile comhairc i bhFianna Fáil ina dhiadh sin. I rith a óige bhí sé an-tughta don spórt agus d'imir sé Peil Ghaelach leis An gCumann Parnell C.L.G. i nDomhnach Cearna. Bhuaigh sé bonn Craobhchomórtas Sinsir Baile Átha Cliath sa Pheil i 1945. Léigh Ó hEochaidh Tráchtáil ins An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath (UCD), áit a thug sé faoi Chéim Chéadonóracha i 1946. Ghlac Ó hEochaidh suim sa pholaitíocht i UCD agus toghadh é mar Reachtaire ar an Sochaí Tráchtála agus Eacnamaíochta. Bhuail sé le ceann de na céile comhairc polaitiúla a bhí aige i ndiadh sin i UCD, Gearóid Mac Gearailt.
Chuaigh sé isteach sa Fórsa Cosanta Áitiúil i rith "Ré na Práinne" i 1941 agus d'fhan sé ann go dtí gur toghadh é go Dáil Éireann i 1957.
Ar Lá an Bhua san Eoraip dhóigh Ó hEochaidh agus roinnt scoláirí UCD eile brat na Ríocht Aontaithe ar Faiche an Choláiste, lasmuigh de Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath nuair a chuir an Coláiste bratanna na Comhghuaillaithe ag eitilt ag deireadh an Dara Cogadh Domhanda.
Triail na n-Arm.
Ag deireadh na seascaidí, bhris foréigean amach i dTuaisceart na hÉireann. Bhí Ó hEochaidh ina Aire Dlí i gcaibinéad Sheáin Uí Loingsigh ag an am. Ní fhacthas Ó hEochaidh mar taobhaitheoir leis an bhfeachtas foréigin ó thuaidh agus mar sin, bhí ionadh ann nuair a sacáladh Ó hEochaidh agus Niall Blaney ón gcaibinéad mar gheall ar líomhaintí gur úsáideadh airgead Stáit le airm a iompórtáil don IRA. Tógadh an bheirt chun triail in éineacht leis an gCaptaein James Kelly, agus fear gnó ón mBeilg darbh ainm Albert Luykx. Éigiontaíodh an ceathrar agus ceapadh go raibh saol polaitíochta Uí Eochaidh thart. Chaith sé roinnt blianta ar na cúlbhinsí ag iarraidh tacaíocht a ghineadh dó féin ón mbonn aníos.
Tréimhsí mar Thaoiseach.
D'éirí Jack Lynch as mar Thaoiseach agus mar cheannaire Fhianna Fáil sa bhliain 1979. Toghadh Ó hEochaidh i gcomharbacht air nuair a bhuaigh sé comórtas don cheannaireacht i gcoinne Seoirse Ó Colla a bhí ina Thánaiste ag an am. Chaith sé ceithre théarma mar Thaoiseach - (1979-1981; 1982 (Feabhra-Samhain); 1987-1989; 1989-1992).
Conspóid.
D'éirigh sé as an bpolaitíocht i 1992 mar gheall ar ábhair chonspóideacha a tháinig chun solais. Bhí an chonspóid mar chuid lárnach dá shaol, go háirithe tar éis dó éirí as. D'ardaíodh roinnt ceisteanna thar na blianta maidir le foinse maoinithe a shaol rachmasach. Tháinig sé chun solais i mBínse Fiosruithe McCracken agus i mBinse Fiosruithe Uí Mhuircheartaigh go raibh ard-chaimiléireacht ar bun ag Ó Eochaidh trí íocaíochtaí neamh-fhógartha a bhfuair sé ó lucht ghnó na tíre a phróiseáil i gcuntais thar sáile chomh maith le mí-úsáid a bhain sé as cuntas costaisí an Taoisigh.
Bás.
D'éag sé ar an 13 Meitheamh 2006 agus cuireadh é i Reilig Naomh Fionntán i gCill Fhionntáin i dtuaisceart chathair Átha Cliath. Bhí ceathrar clainne aige; Emer Mulhern, Seán (Teachta Dála anois), Conor agus Ciarán.


Bram Stoker.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Abraham Stoker, (8 Samhain, 1847 - 20 Aibreán, 1912), nó Bram Stoker, mar a thugtar air de ghnáth. Scríobh sé úrscéalta agus gearrscéalta don chuid is mó, agus is é an t-úrscéal úd "Dracula" an leabhar is cáiliúla dár tháinig óna pheann.
Lena lá féin, áfach, bhí níos mó clú air mar amharclannaí, nó bhí sé ina chúntóir phearsanta don aisteoir Shasanach Henry Irving agus ina úinéir agus ina bhainisteoir ar an amharclann úd "Lyceum Theatre" i Londain.
Saol in Éirinn.
Rugadh Stoker i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1847. Ba iad a thuismitheoirí ná sean-Abraham Stoker ó Bhaile Átha Cliath agus an feiminí Charlotte Mathilda Blake Thornley, arbh as Béal Átha Seanaidh i gCo. Dhún na nGall di.
Bhí tinneas ina leannán ar Bhram Stoker nuair a bhí sé óg, agus é ag coimeád na leapa an chuid ba mhó den am. Chuaigh a chéad óige go mór mór i gcion ar Stoker, rud a bhí le haithint ar a chuid saothair níos déanaí. Fuair sé biseach ón tinneas de réir a chéile, agus ina fhear fásta dó, bhí sé ina dhuine sách sláintiúil. Thosaigh sé an imirt sacair san ollscoil (Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath), agus rinne sé staidéar ar an stair, ar an litríocht agus ar an matamaitic. Tar éis tamaill, chuaigh sé sa státseirbhís, ach ní raibh mórán suime aige sa chineál sin oibre. Mar sin, chuaigh sé le hiriseoireacht agus fuair sé post ag an nuachtán "The Evening Mail".
Londain.
Sa bhliain 1878, phós Stoker Florence Balcome, cailín a bhí ina banchara ag Oscar Wilde roimhe sin. Chuaigh siad go Londain. Thosaigh Stoker ag obair ina bhainisteoir ar an Lyceum Theatre sa bhliain 1879, áit a raibh a chara Henry Irving ag aisteoireacht. Bhí an cairdeas seo an-tábhachtach d'Irving, agus chuidigh Irving leis aithne a fháil ar mhaithe agus ar mhóruaisle na príomhchathrach. Nuair a rugadh mac do Stoker agus a bhean sa bhliain 1879, bhaist siad Irving Noel Thornley Stoker air.
Bhí Stoker ag obair ina chúntóir phearsanta d'Irving, agus é ag tionlacan an aisteora timpeall an domhain. Bhí sé an-mhór le hIrving, agus é á adhradh, fiú. Barrúil go leor níor tháinig sé go hOirthear na hEorpa riamh, cé gurbh ansin a shuigh sé cuid d'imeachtaí an úrscéil is clúití dár chum sé.
Ón taobh eile de, ar a chamchuairt dó in éineacht leis an aisteoir, fuair Stoker áiméar cuairt a thabhairt ar na Stáit Aontaithe, agus d'fháiltigh beirt Uachtarán, Theodore Roosevelt agus William McKinley, an t-aisteoir agus an cúntóir chucu sa Teach Bán. Bhí Stoker an-doirte do na Stáit Aontaithe, agus bhí laochra Meiriceánacha i gcuid de na húrscéalta a scríobh sé.
18 St Leonard's Terrace, Chelsea, London SW3 4QG
Whitby.
Chaith Stoker cuid mhaith ama freisin ina chónaí i Whitby in iarthuaisceart Shasana. Thug sé cuairt ar Whitby don chéad uair i 1890. Lonnaigh sé cuid mhór d'imeachtaí a úrscéil mhóir "Dracula" sa bhaile seo. Foilsíodh an leabhar sa bhliain 1897.
mion
Fuair Bram Stoker bás i Londain sa bhliain 1912.
Tagairtí.
Stoker, Bram
Stoker, Bram
Stoker, Bram


George H. W. Bush.
B'é George Herbert Walker Bush, nó George Bush Senior, (12 Meitheamh, 1924 a rugadh é) 41ú hUachtarán na Stát Aontaithe, agus is é athair an uachtaráin George W. Bush. Tháinig sé i gcomharbacht ar a chomrádaí Poblachtach Ronald Reagan i 1989. B'é Bush Senior an t-uachtarán i rith chéad Chogadh na Murascaille i 1990. Níor bhuaigh sé an dara téarma san oifig mar bhuaigh Bill Clinton an toghchán i 1993.
Tá slí beatha fada ag Bush - b'é freisin fear chomhdháil don stát Texas (1967-1971), SAM ambasadóir go Na Náisiúin Aontaithe, (1971–1973), agus stiúrthóir an Central Intelligence Agency (1976–1977).
D'éirigh Bush as polaitíocht i 1993, ach déanann sé obair carthana fós.
Bush, George H.W.
Bush, George H.W.


Thin Lizzy.
Banna rac-cheoil as Baile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann ab ea Thin Lizzy. Bhí siad ar cheann de na bannaí ba mhó ar domhan ar feadh scór bliain, go háirithe le linn na 1970idí agus na 1980idí nuair a bhí an dord-ghiotáraí Phil Lynott ina phríomhamhránaí orthu. Bhí cúpla amhrán an-cháiliúil acu, mar shampla "The Boys Are Back in Town", "Jailbreak" agus an leagan rac-cheoil a rinne siad den amhrán traidisiúnta Éireannach "Whiskey in the Jar".
Agus na blianta ag dul thart, bhí roinnt giotáraithe éagsúla ag Thin Lizzy, ach choimeád siad a guth sainiúil dá gcuid féin i gcónaí. Mar a scríobhann an léirmheastóir Seán Ó Dubhagáin; 'mar fhoras cruthaitheach sa bhanna, ba scríbhneoir ní ba chliste is ní ba chríonna é Lynott ná flúirse de na scríbhneoirí óna stíl; is fearr leis drámaí 'slis de saol' ón rang oibre agus iad ag déileáil le grá is fuathaigh, le tionchair ó amhránaithe cosúil le Bob Dylan, Van Morrison agus Bruce Springsteen, agus iad go leor as traidisiún liteartha na hÉireann'. Bhí tionchar mór ag Van Morrison ar Philo, agus tá an giota eolais sin le fáil san agallamh le Philo sa scannán "Thin Lizzy, The Rocker; A Portrait of Phillip Lynott." Bhí tionchar mór ag na grúpaí ceoil Meiriceánacha ar nós "Bob Seger" agus "Little Feat" ar Lizzy chomh maith. Bhain siad úsáid as ceol de gach stíl cosúil le ceol tíre agus ceol tuaithe, ach tá aithne orthu mar rac-bhanna nó banna rac-crua.
Tá aithne forleathan ar Lizzy mar cheann amháin de na bannaí as an stíl rac-crua; iadsan a chuir an comhcheol de dhá giotáir ("cath na dá ghiotár") ar bhun - stíl a bunaíodh ag "Wishbone Ash" sa Ríocht Aontaithe, agus go neamhspleách ag "Lynyrd Skynyrd" agus "The Allman Brothers Band" i SAM.
Cuireadh deireadh leis an mbanna sa bhliain 1983, agus fuair Phil Lynott bás sa bhliain 1986. Cuireadh an banna ar ais le chéile sa bhliain 1996 chun turas a dhéanamh.
Is é Lynott fear gorm amháin, de líon an-bheag díobh, a bhain clú agus cáil amach san rac-crua. Bhí baill den chine geal agus gorm, de gach taobh den teorainn Éireannach agus idir Caitlicigh agus Protastúnaigh páirteach sa bhanna.
Bunús an t-ainm banna.
Tá trí scéal, is fiú, faoi bhunús an ainm 'Thin Lizzy'. Ós rud é go bhfuil easpa agallamh taifeadta le na baill againn faoi bhunús an ainm, ní féidir ach amhantraíocht a dhéanamh mar gheall air.
Sa scéal is coitianta, cheannaigh an príomhsheinnteoir giotáir, Eric Bell, é féin tacaí ar John Mayall's Bluesbreakers, cóip de leabhar grinn 'An Dandy', tar éis dó Eric Clapton a fheiceáil ag léamh cóip amháin den leabhar grinn 'An Beano', ar an albam 'Bluesbreakers le hEric Clapton'. Bhí carachtar amháin sa chóip darbh ainm 'Tin Lizzie' agus fuair sé 'Thin Lizzy' ón ainm seo (Tá cuma ar 'Tin Lizzie' le blas Bhéarla Bhaile Átha Cliath mar 'Thin Lizzy').
Stair (le Phil Lynott).
Bhí an grúpa bunaithe go déanach sa bhliain 1969 i mBÁC, Éire, le Lynott, seinnteoir giotáir Eric Bell, seinnteoir orgáin leictreachais Eric Wrixon agus an drumadóir Brian Downey. D'imigh Wrixon go luath sa bhliain 1970, agus iad ag éirigh tuirseach traochta de na failleanna teoranta i mBÁC, chuaigh an grúpa go léir chuig Londain sa bhliain 1971.
Tar éis dóibh conradh a shocrú le "Decca Records", tháinig an chéad chnag i rith na bliana 1973, le 'Fuisce sa Crúiscín' (nó "Whiskey in the Jar" as Béarla) - cuma "rac" ar an seanamhrán traidisiúnta. Bhí fadhbanna ag an mbanna, áfach, leis an gconách a fuair siad lena mhacasamhail d'amhrán "Whiskey in the Jar", agus tar éis "gig" tubaisteach nuair a d'fhág Eric an stáitse agus é ar meisce. Fágadh an banna le ceoltóir in easnamh. Tháinig Gary Moore isteach díreach ina dhiaidh sin agus d'fhan sé chomh fada chun cúpla rianta a thaifeadadh, le hamhráin mar "Little Darlin" agus "I'm Still in Love with You" ag teacht amach as sin, chomh maith le conradh úr le "Phonogram Records".


Contae Korçë.
rightContae atá suite in oirthear na hAlbáine is ea Contae Korçë (Albáinis: "Qarku i Korçës").
Korçë


Loch Pangong.
Loch sna Himiléithe is ea Loch Pangong, atá suite 4,500 méadar os cionn cothrom farraige. Tá sé suite san India agus sa Tibéid (An tSín). Sa gheimhreadh, reonn an loch d'ainneoin a ard-leibhéal salainn.


Robert Fisk.
a>An Dr. Robert Fisk (rugadh ar 12 Iúil 1946 i Maidstone, Kent, Sasana), iriseoir Briotanach clúiteach atá ina chomhfhreagraí don Meán Oirthear don nuachtán "The Independent" i Londain. Tá cónaí air i mBeirut, sa Liobáin. Scríobh sé a thráchtas dochtúireachta ar neodracht na hÉireann le linn an Dara Cogadh Domhanda i gColáiste na Trionóide i mBaile Átha Cliath. Tá Araibis ar a thoil aige.
Naisc sheachtracha.
Fisk, Robert


Saddam Hussein.
B'é Saddām Hussein ʻAbd al-Majīd al-Tikrīt (28 Aibreán, 1937 - 30 Nollaig, 2006), uaireanta litrithe mar Husayn nó Hussain; (Araibis: صدام حسين عبد المجيد التكريتي) uachtarán na hIaráice ó 1979 go dtí gur baineadh é agus gabhadh é i ndiaidh an ionraidh ar an Iaráic ar 13 Nollaig 2003.
Cogadh na Murascaille.
Thosaigh an Cogadh na Murascaille ar an 2 Lúnasa 1990 nuair a thóg Saddam Hussein an t-ordú ionsaí a dhéanamh ar Chuáit. Bhí an bua ag na gComhguallithe sa deireadh ar an 28 Feabhra 1991, ach níor cuireadh an ruaig ar Saddam Hussein. Agus iad ag teith ó Chuáit, dhóigh na hIarácaigh a lán de na tobair ola atá go flúirseach sa tír seo.
Cogadh na hIaráice.
Ar an 19 Márta 2003 chuir an chomhghuáillíocht tús leis an gcogadh in aghaidh Saddam Hussein.
Gabháil agus bás.
Ar an 13 Nollaig 2003 ghabh trúpaí Mheiriceá Saddam Hussein. Crochadh é i mBagdad ar 30 Nollaig 2006.
Tagairtí.
Hussein, Saddam
Hussein, Saddam


An Araibis.
Is í an Araibis an ceann is mó cainteoirí dúchais de na teangacha Seimíteacha.
Na Teangacha Séimíteacha.
- an Acáidis. Tá an Acáidis ar ceann de na teangacha is sine a bhfuil eolas againn orthu. Sa Mheasapótaim - in Iaráic an lae inniu - a labhraítí í, ach níorbh í féin an teanga is sine a bhí á saothrú ansin. Is amhlaidh gur tháinig sí i leaba na Súiméirise, an tseanteanga Mheasapótamach nach raibh aon teanga eile gaolmhar léi, go bhfios dúinn. B'í aibítir na litreach dingchruthach - "cuneiform" mar a thugann lucht labhartha an Bhéarla uirthi - a d'úsáidtí leis na teangacha seo, eadar Acáidis agus Shuiméiris, a bhreacadh síos - nó a ghreanadh síos, le bheith beacht.
Faoin mbliain 2000 roimh bhreith Chríost a thosaigh an Acáidis ag titim as a chéile, agus gach canúint ag dul a bealach féin. B'iad an Aisiris agus an Nua-Bháibileoinis an dá chanúint ba tábhachtaí acu seo, ach má bhí féin, chuaigh an chéad cheann acu in éag faoin am a rugadh Críost. Ní léir go fóill cad é an gaol a bhí acu seo le dhá sheanteanga eile ar baisteadh Éablaítis agus Úgairitis orthu. Tá scríbhinní sa chéad teanga le fáil i dTeill Máirdít (Ebla) faoi thrí scór ciliméadar ó dheas d'Aileapó, agus iarsmaí an dara ceann faighte amach ag lucht na seandálaíochta i Rais Seamra (Ugarit) láimh le Lataicia.
Tá muid níos eolaí ar chinniúint na dteangacha Séimíteacha Iar-Thuaisceartacha, mar atá, an Aramais agus an Eabhrais thar aon cheann eile. Dealraíonn sé go dtéann na teangacha seo siar go dtí an Amóirítis, teanga nach bhfuil mórán fágtha di thar na hainmneacha pearsanta i gcartlanna Acáideacha. Bhí an Aramais an-difriúil leis an Eabhrais cheana nuair a breacadh an dá theanga síos an chéad uair riamh, ach tá aon dlúthghaol amháin, ar a laghad, ag an Eabhrais - an Fhéinícis. Cuid de na canúintí Féiníceacha, tá siad cosúil leis an Eabhrais agus nach féidir a rá cé acu den dá theanga seo atá i gceist dáiríribh.
Ó thaobh an chultúir de, is í an Eabhrais an ceann is tábhachtaí de na teangacha seo. Baineann Eabhrais an Bhíobla leis na blianta 1200-200 roimh bhreith Chríost, ach tá an teanga bheo ar fáil ina lán cáipéisí ó na blianta ina dhiaidh sin freisin - go háirithe sa Talmúd. Bailiúchán de litríocht saíochta, fealsúnachta agus teagaisc is ea an Talmud. Chuaigh an Eabhrais in éag mar theanga labhartha faoin am a rugadh Críost, agus an Aramais á leitheadú mar a bheadh loscadh sléibhe ann. Ar ndóighe, níor éirigh lucht léinn an Ghiúdachais riamh as a seanteanga a shaothrú sna scríbhinní; agus san fhichiú haois thosaigh na Siónaigh ag labhairt Eabhrais lena gclann leis an teanga a athbheochan mar ghnáthurlabhra phobail.
Maidir leis an Aramais, tá sí ar fáil i bhfoirm scríofa ón mílaois dheireanach roimh bhreith Chríost ar aghaidh. Nuair a d'éirigh sí ina gnáth-theanga ar fud an Mheán-Oirthir, scoilt sí ina dhá leath, an ceann iartharach - Aramais na Palaistíne, an Nabaitéis agus an Phailmíris - agus an ceann oirthearach, as ar fáisceadh na canúintí Nua-Aramaise a mhaireann inniu féin i mbéal dreamanna beaga de Chríostaithe anseo is ansiúd ar fud an Mheán Oirthir.
Na teangacha atá fágtha anois, is iad na gaolta is dlúithe dá bhfuil ag an Araibis - sin le rá, teangacha Séimíteacha an Iar-Dheiscirt. Is é sin, más fíor gurb iad na gaolta is dlúithe iad. Nó níl lucht an tsaineolais ar aon fhocal go fóill faoin gcineál muintearais nó baint atá ag na teangacha Seimíteacha le chéile.
Maidir le teangacha Seimíteacha an Iar-Dheiscirt, mar a thugtar orthu go traidisiúnta, is iad an Araibis Thuaidh, an Araibis Theas, agus an Amáiris iad. Is gá a chuimhneamh gurb ionann an "Araibis" mar a thuigimid inniu é agus an Araibis Thuaidh. Teanga is ea an Araibis Theas nach bhfuil róchosúil leis an Araibis Thuaidh ná intuigthe ag cainteoirí na teanga eile. D'fhág an teanga seo a lorg ar an gcineál Araibis Thuaidh a labhraítear san Ómáin agus san Éiméin. Thairis sin, ámh, maireann canúintí de chuid na hAraibise Theas in áiteanna iargúlta go fóill, ar nós Oileán Soqotra. Ní gnách na canúintí seo a chur ar pár, áfach. Deacair is uile mar atá an teanga acu, is í an Araibis Thuaidh a bhíonn á saothrú ag lucht a labhartha, an chuid acu a bhfuil scríobh nó léamh aon teanga acu.
Nuair a chuaigh daoine de lucht labhartha na hAraibise Theas a chónaí san Aetóip fadó, chuir siad tús le forbairt na Sean-Amairise (ná tóg in ainriocht na hAramaise í, ní hionann an dá theanga!) nó an teanga Ge'ez, a úsáidtear i gcónaí mar theanga naofa in Eaglais na nOrtadocsach Cóipteach san Aetóip. Thairis sin, saothraítear an Nua-Amairis mar theanga scríofa inniu, in éineacht le cúpla canúint nó teanga eile a d'eascair ón tsean-Amairis fosta. Is í an Tigrinis an ceann is tábhachtaí acu seo, nó is í teanga oifigiúil na hÉaraitré í.
Cuid de na saineolaithe, áfach, - an scoláire Iosraelach Roibeard Hetzron thar aon duine eile - tá siad inbharúla nach bhfuil ag an Araibis Thuaidh ach lúb bheag ghaoil leis an Araibis Theas agus na teangacha Amaracha san Aetóip. Síleann an scoil seo go bhfuil an Araibis sa ghrúpa céanna leis an Eabhrais agus an Aramais.
Trí Theanga Ghaolmhara in Aon Chorcán le Chéile.
Cibé faoi sin, tá lucht an tsaineolais féin ag dul in éadóchas ag iarraidh crann ceart ginealais a líniú do na teangacha Seimíteacha. Nó tá na teangacha seo i ndiaidh an-lorg a fhágáil ar a chéile.
Mar shampla, cuid mhór den Aramais atá ar caomhnú, is Aramais le scríbhneoirí Giúdacha í a bhí go mór faoi thionchar na hEabhraise. Ansin, is í an bharúil atá ag na scoláirí taobh amuigh den domhan Ioslamach go bhfuil Araibis an Chórain breac le hiasachtaí Aramaise, toisc go bhfuil baint ag an gCóran féin le traidisiún na gCríostaithe is na nGiúdach. B'í an Aramais francbhéarla (lingua franca) an traidisiúin seo sa Mheán-Oirthear, agus na téarmaí ab fhearr le fáil inti chun cur síos a thabhairt ar na coincheapa reiligiúnach. (Is gá a phointeáil amach nach bhfuil na scoláirí Ioslamacha róshásta leis an teoiric seo, nó níl sé ag teacht go rómhaith leis an ráiteas sa Chóran a deir gur "Córan Araibise a rinne Muid" [=Dia] "de, i gcruth is go dtuigfeadh sibh é".)
Thairis sin, nuair a shocraigh na sluaite móra de Ghiúdaigh síos i dtíortha Ioslamacha le teacht slán ó na géarleanúintí barbartha a bhí ar cois ag na Críostaithe, is léir gur fhág sin faoi thionchar na hAraibise iad, agus iad ag forbairt na hEabhraise mar theanga léannta. Agus arís, an cineál Aramaise a labhraítear sa Mheán-Oirthear inniu, tá sí á saothrú ag daoiní a bhfuil cónaí orthu i dtíortha Arabacha, daoine a chaithfeas Araibis a tharraingt orthu agus iad ag caint le lucht údaráis an stáit. Fágann an Araibis a lorg ar chaint bheo na hAramaise inniu, mar sin, agus an dá theanga chomh dlúth sin i dteagmháil le chéile. An tSean-Aramais a chleachtaíodh lucht léinn an Ghiúdachais i gcuid de na scríbhinní naofa Giúdacha, is léir gur "Aramais Ghiúdach" atá ann, Aramais a cuireadh in oiriúint do riachtanaisí téarmaíochta an Ghiúdachais - agus an Eabhrais ag soláthar na téarmaíochta, nó múnlaí a húsáide, ar a laghad.
Is é an tátal is féidir a bhaint as an méid seo nach bhfuil fáil ar Araibis ar bith ach an Araibis ar imir an Eabhrais agus an Aramais a dtionchar uirthi. Is é an cineál Eabhrais a chleachtaítear inniu an Eabhrais ar imir an Aramais agus an Araibis a dtionchar uirthi. An Aramais atá ann, forbraíodh faoi thionchar an dá theanga eile í fosta. Mar sin, ní féidir le haon duine a thuilleadh aon bhreithiúnas róchruinn a thabhairt ar an dóigh a raibh na teangacha seo gaolmhar le chéile sular tháinig siad i síor-dhlúth-theagmháil le chéile.
Fréamhacha na hAraibise.
Cibé faoin ngaol atá ag an Araibis leis na teangacha Seimíteacha eile, tá muid sách eolach ar an Araibis féin. Rinneadh an chéad trácht ar na hArabaigh riamh in annalacha na hAisíre ocht gcéad go leith de bhlianta roimh bhreith Chríost. Rinne an Rí Salmanassar a Trí tagairt don chath a chuir sé ar ghinearál arbh ainm dó "Gindibu", agus é ina thaoiseach ar an treibh úd "Arbi". Is féidir, áfach, nach raibh de chiall leis an fhocal áirithe seo ar dtús ach "fánaí", duine den lucht fáin a bhí ag dul thart timpeall ar fud Leithinis na hAraibe. Fánaithe ab ea na hArabaigh ceart go leor, go dtí gur cumadh cineál nua diallaite a chuir ar a gcumas marcaíocht cheart a dhéanamh, in áit na seansrathrach nach dtiocfadh ach earraí a luchtú uirthi. Chuir an diallait an-luas leis an bhfánaíocht, i gcruth is gur tháinig treibheacha éagsúla le chéile, rud a chuidigh leo focail is foirmeacha a ghlacadh isteach ó chanúintí eile agus cineál caighdeán nó comh-chanúint a chruthú ina measc féin. Deirtear gur "beidiúnaíodh" cultúr agus teanga na nArabach, agus as an mbeidiúnú seo a fáisceadh an Araibis mar theanga chlasaiceach nó réamhchlasaiceach.
Tá focail agus ainmneacha Araibise le fáil in áiteanna éagsúla roimh lá Mhuhamad in inscríbhinní - cuid acu, tá siad scríofa le litreacha na hAraibise Theas; an chuid eile acu, Aramais atá iontu, diomaite de na hainmneacha pearsanta a bhaineann leis an Araibis.
B'é an Córan a chuir bun leis an litríocht Araibise agus le caighdeán na hAraibise Clasaicí. Ar chúiseanna na diagachta féin, is gnách a shíleadh go raibh an Fáidh dall ar scríbhneoireacht is aibítir ar bith. Ar a laghad, bhí páirt thábhachtach ag an ghlanmheabhraíocht i bhforbairt an Chórain. I ndiaidh bhás Mhuhamad, áfach, tháinig an-deifir ar lucht a leanúna a chuid aislingí a chur i míotar, agus mar sin, bhreac siad síos an Córan agud chuir siad in eagar é mar leabhar ceart. An aibítir a bhí in úsáid ag na hArabaigh san am sin, ba leagan iodálaí den aibítir Fhéiníceach í, agus cuid de na litreacha ag éirí chomh cosúil le chéile is nach raibh san fhocal scríofa go bunúsach ach seort crann taca don ghlanmheabhraíocht. Ó bhí páirt iontach lárnach ag an gCóran ins an reiligiún - nó is é foirceadal an Ioslaim gurb é focal Dé gan truailliú é - theastaigh ceartlitriú níos cruinne ó na Muslamaigh, agus faitíos orthu go gcuirfeadh an drochscríbhneoireacht briathar Dé as a riocht. Mar sin, cuireadh poncanna breise le litreacha áirithe chun fuaimeanna éagsúla a choinneáil scartha ó chéile. Dealraíonn sé gurb ó aibítir Shíreach na hAramaise a fuarthas na poncanna seo.
Ina dhiaidh sin féin, níor ghnách na gutaí a scríobh amach ar aon dóigh ar leith. B'é an gramadóir Abú 'l-Asbhad al Du'áilí a chuir an chéad sonrú i dtábhacht na ngutaí i gcaighdeánú na hAraibise sa tseachtú haois, ach b'é al-Hailíl ibn Achmad sa chéad aois eile a chum na comharthaí a sheasann do na gutaí i scríbhneoireacht Araibise an lae inniu.
Caighdeánú na hAraibise.
An chéad ghramadóir Araibise, al-Siobabhaithí, ní Arabach a bhí ann ach Peirseach a chaithfeadh an teanga a fhoghlaim mar theanga iasachta. Deirtear, fiú, nár bhain an fear bocht líofacht rómhaith amach sa teanga labhartha riamh. Mar sin féin, chruthaigh sé modheolaíocht dhian gramadóireachta a rabh an-tionchar aici ar na glúnta de thaighdeoirí teangeolaíochta ina dhiaidh. Bhaineadh sé úsáid as analach loighciúil mar phríomhghléas gramadóireachta, agus tá sé incheaptha gur éirigh leis foirmeacha nó cleachtais ghramadaí a athbheochan sa teanga scríofa nach raibh ach a n-iarsmaí le fáil sa ghnáthchaint.
Bhí an teanga féin á teannadh is á streachailt go mór ag athruithe na sochaí Arabaí a tháinig ar lorg an Ioslaim, agus na hArabaigh ag cur catha ar lucht an "éigreidimh" sna tíortha ina dtimpeall. Nó de réir mar a bhí siad ag teacht i seilbh tailte nua a bhí go minic níos saibhre nó níos airde ó thaobh an chultúir de ná saol fáin na mBeidiúnach, b'éigean dóibh focail úra a ligean isteach, agus iad ag fáil aithne ar chleachtais is aireagáin nár casadh orthu roimhe seo. Ní raibh an t-athrú seo ag taitneamh le lucht an ghlanteangachais, áfach, agus iad barúlach nár chóir teanga naofa an Chórain a chur as a riocht le truailliú iasachta, ó b'é briathar Dé é.
Ní raibh teanga an Chórain féin glan ar iasachtaí, muis. Rinneadh tagairt cheana féin don dóigh ar fhág Aramais Shíreach na gCríostaithe a sliocht ar Araibis an Chórain. Thairis sin, is léir go ndearnadh trácht éigin sa Chóran féin ar ábhair nó ar rudaí a raibh baint acu le saol sofaisticiúil na Peirse, agus lipéid Pheirsise á n-úsáid ag na hArabaigh féin ar na rudaí seo. Nó, tar éis an tsaoil, ní raibh aon chaill ar na hArabaigh riamh ag trádáil le hearraí só, ar nós na túise is na síoda, na ndathanna is na gcumhrán, agus tháinig na focail i mbéal na nArabach chomh túisce is a chuala siad iomrá ar na rudaí a raibh na focail seo ag seasamh dóibh.
Sna tíortha iasachta ba thúisce a d'fhorghabh siad, fuair na hArabaigh rompu cultúr saibhir an Heilléineachais. Ba mhór an spreagadh do na hArabaigh é léann a fhoghlaim agus Araibis a chur ar shaothair eolaíochta na scoláirí Heilléineachais. Nuair nach raibh meas an mhadra ag an Iarthar ar smaointeoirí ná ar thaighdeoirí an Heilléineachais, rinne na hArabaigh a gcuid féin dá n-obair siúd. Ansin, tháinig borradh mór i saothrú téarmaíochta an léinn is na heolaíochta san Araibis, ó bhí téarmaí nua ag teastáil leis an teanga a chur in oiriúint do na smaointí úra a bhí le cur i bhfoclaibh inti.
Gramadach na hAraibise.
Mar is dual do theanga Sheimíteach, tá gramadach na hAraibise bunaithe ar thamhain trí chonsan. Is féidir, ansin, an dúrud d'fhocail éagsúla a fhréamhú as an trí chonsan sin ach tú a bheith eolach ar an dóigh a gcuirtear na gutaí eatarthu leis an gciall a mhodhnú mar is cóir. Sin é an fáth féin gur fearr leis na hArabaigh córas litrithe a úsáid nach n-úsáideann litreacha ach amháin leis na consain a chur in iúl. Is iad na consain is mó a iompraíonn an chiall, agus mar sin, tá sé áisiúil litriú a úsáid a chuireann ar do chumas an tamhan a aithint leis an chéad spléachadh súile.
Tionchar na dTeangacha Eile.
Is léir go raibh an Córan an-tábhachtach mar fhoinse is mar dhíol aithrise i bhforbairt na stíle liteartha, ach thairis sin, bhí na luathghramadóirí is na haistritheoirí go mór i dtuilleamaí iarsmaí na filíochta réamh-Ioslamaí agus iad ag iarraidh a fháil amach cad é ba dea-Araibis ann. Bhí taoisigh Arabacha go minic i muinín scríobhaithe Síreacha nó Peirseacha, agus is féidir go raibh tionchar éigin ag a stíl siúd ar stíl na hAraibise.
Scéal ar leith é an tionchar a bhí ag an Ghréigis ar fhorbairt na hAraibise liteartha. Na chéad iarrachtaí a tugadh ar shaothair fhealsúnachta a aistriú ón Ghréigis, b'uafásach an raiméis ab ea iad, nó bhí lorg na bunteanga chomh láidir orthu nach dtiocfadh le haon Arabach bun ná barr a dhéanamh díofa. De réir a chéile, áfach, fuair na hArabaigh blas ar obair an aistritheora. Thar aon duine eile, b'é Hunaighea ibn Íosthác, a mhair sa naoú haois, ardmháistir na ceirde, nó bhí stíl an-dúchasach ins achan líne dá dtigeadh óna pheann - nó sin é an dearcadh traidisiúnta. I ndiaidh an iomláin, tá lucht an tsaineolais den bharúil inniu go bhfuil aithne éigin Gréigise ar an úsáid chasta dheacair a bhaineanns mo dhuine as na rangabhálacha - úsáid nach bhfuil ag teacht le comhréir na hAraibise is glaine, is nádúrtha. Mar sin, is féidir glacadh leis go raibh tionchar ínteacht ag an Ghréigis ar an dóigh ar fhorbair stíl na heolaíochta, agus an dúrud de leabhartha Gréigise a haistríodh go hAraibis.
An Débhéascna.
Caithfidh muid cuimhne a choinneáil air nár rugadh an duine go fóill a chleachtfadh caighdeán clasaiceach na hAraibise ina ghnáthchaint. Is é sin, tá an staid ar a dtugtar "débhéascna" i bhfeidhm ar fud dhomhan na hAraibise. Is é is brí le débheascna ná go bhfuil réimsí áirithe an tsaoil chultúrtha - an litríocht, cuir i gcás - ag baint úsáide as "leagan ard" na teanga, agus an gnáthshaol ag roghnú an "leagain ísil". Ní hionann seo agus an ghnáth-dhifríocht idir teanga na ndaoine galánta agus teanga na cosmhuintire. Nuair atá an débheascna i gceist, ní rithfeadh leis na daoine uaisle féin an leagan ard a úsáid ina ngnáth-chumarsáid laethúil. Thairis sin, tá an leagan ard chomh difriúil leis an ngnáthchaint agus nach dtiocfadh le haon duine é a labhairt go spontáineach. Is amhlaidh gur socraíodh caighdeán na hAraibise sa séú agus sa seachtú haois - roimh chaighdeánú na sean-Ghaeilge féin. Mar sin, ní aibhéil a rá gur dhá theanga an-éagsúla iad an Araibis chaighdeánta agus gach ceann de na canúintí labhartha.
Bhí dímheas ag na hArabaigh riamh ar an té nach gcloífeadh leis an gcaighdeán ina chuid scríbhinní, ó tháinig an caighdeán anuas ó Dhia féin leis an gCóran Beannaithe. Ina dhiaidh sin féin, tá teacht ar go leor litríochta nach bhfuil ag cloí leis an gcaighdeán. "Meán-Araibis" a thugann na saineolaithe ar an gcineál teanga atá ann. Is é is Meán-Araibis ann ná Araibis atá truaillithe ag an gcanúint labhartha, nó Araibis atá curtha ó mhaith ag an bhforcheartú. Is é an rud atá i gceist le forcheartú ná iarrachtaí ró-dhíocasacha an scríbhneora neamhchleachtaigh foirmeacha na gnáthchainte a sheachaint, ionas go mbreacann sé síos foirmeacha bacacha nach bhfuil le fáil sa chanúint ná sa teanga chaighdeánta.
Meán-Araibis na nGiúdach.
Ba nós leis na Giúdaigh riamh a n-aibítir féin a chur i bhfeidhm ar gach teanga dá labhróidís - mar seo a cruthaíodh an Ghiúdais, an cineál Meán-Ghearmáinise a chleachtaíodh Giúdaigh Oirthear na hEorpa roimh uileloscadh Hitler. D'imir siad an cleas céanna ar an Araibis. Tá an chuid is mó de na téacsanna Giúdacha Araibise sách cóngarach don chaighdeán Chlasaiceach. Dealraíonn sé, ar a laghad, nár thug na scríbhneoirí Giúdacha aon iarracht riamh ar eilimintí gnáthchainte a ligean isteach sa teanga scríofa d'aon ogham. San am chéanna, tá cuid mhór Eabhraise, idir fhocail agus abairtí iomlána measctha tríd an Araibis a scríobhadh siad.
Meán-Araibis na gCríostaithe.
Níl an Araibis Ghiúdach róchosúil le Meán-Araibis na gCríostaithe. Na scéalta naomhsheanchais, na haistriúcháin Bhíogúla agus an litríocht reiligiúnach eile a chumadh Críostaithe na dtíortha Arabacha le haghaidh a n-úsáide pearsanta féin, bíonn siad breac le truailliú ón ngnáthchaint, agus is minic nach mbacann na haistritheoirí le cur in aghaidh an tionchair ó na bunleaganacha Gréigise. Ón taobh eile de, níl forcheartú le haithint ar na scríbhinní seo. Nuair a bhí scríbhneoir Críostaí dall ar chleachtais chearta an chaighdeáin nó idir dhá chomhairle, roghnaíodh sé riamh an leagan a bhí sa ghnáthchaint.
Canúnachas i litríocht na hAraibise inniu.
Maidir le príomhshruth an tsaoil Araibise, is dual do gach scríbhneoir i gcónaí canúnachas a sheachaint i scríbhinní. Tá glacadh le hamharclannaíocht sa ghnáthchaint ceart go leor, gan aon trácht a dhéanamh ar na sraithscéalta teilifíse. An chuid is mó den litríocht, áfach, tá sí glan ar an gcanúnachas inniu féin. Bíonn na scríbhneoirí ag cur an mhíle strus orthu féin ag foghlaim rialacha an chaighdeáin le bheith in ann aithris a dhéanamh ar na seanmháistrí. Ar ndóigh, cuireann an tIoslam an-bhéim ar chomh tábhachtach is atá sé teanga an leabhair bheannaithe a choinneáil beo, mar chuid den urraim atá dlíte do Dhia ón Muslamach chráifeach. Thairis sin, tá lucht an náisiúnachais shaolta sách naimhdeach i dtaobh an chanúnachais chomh maith, nó is é a mbarúil-san go gcaithfidh na hArabaigh uile cur le chéile agus comhar a dhéanamh i ndiúnas ar fhorlámhas an Iarthair. Mar sin féin, tá litríocht scríofa i gcanúintí na Liobáine, rud a bhaineann leis an chlaonadh úd nach nglacann leis gur tír Arabach í an Liobáin féin, agus bhí gluaiseacht filíochta canúnaí ann le linn thréimhse Nasir san Éigipt, mar a raibh roinnt filí ag iarraidh litríocht de chuid na ngnáthdhaoine a chothú mar chuid de thionscnamh an tSóisialachais Araibigh. Sa lá atá inniu ann, uaireanta úsáidtear an chanúint le ráitis phearsaí na n-úrscéalta a chur in iúl fosta, ar maithe leis an réadúlachas.
Canúintí na hAraibise.
Roinntear canúintí na hAraibise ina gcúig phríomhghrúpa: canúintí na Leathinise Arabaí; canúintí na Measapotaime (na hIaráice); canúintí na Siria stairiúla.i. an chuid is mó den tSiria, den Liobáin, den Iordán agus de Phalaistín an lae inniu; canúintí na hÉigipte; agus na canúintí a labhraítear i dtíortha Thuaisceart na hAifrice siar ón Éigipt - "al-Maghreb" a bheir lucht na hAraibise ar na tíortha seo. Bíonn difríochtaí sóisialta agus áitiúla le cluineadh laistigh de na canúintí réigiúnacha, agus go hiondúil bíonn stádas sóisialta níos airde ag baint le canúintí na gcathrach ná mar a bhíonn le canúintí na tuaithe. Thar aon rud eile, bíonn canúintí na mBeidiúnach (fánaithe na bhfásach) sách difriúil leis an gcineál Araibise a chluinfeá ó mhuintir na gcathrach sna bólaí céanna (na canúintí cónaitheacha nó na "sedentary dialects" mar a deir an Béarlóir). Go háirithe, bíonn na canúintí Beidiúnacha níos seanársa, agus iad ag caomhnú tréithre a chuaigh in éag i gcaint na gcathrach. Tá teacht ar chathracha i ndomhan na hAraibise fosta ina bhfuil canúint Bheidiúnach á labhairt, ach bíonn míniú stairiúil ann ar a leithéid seo. Am éigin fadó tháinig sluaite móra ón tuath - nó ón bhfásach - timpeall na háite le cur fúthu ansin, i gcruth is go bhfuair a gcuid cainte lámh in uachtar ar Araibis thraidisiúnta an bhaile mhóir. Cleachtaíonn na Beidiúnaigh filíocht bhéil na sean-Arabach i gcónaí, rud a chuidigh leo an blas ársa a choinneáil beo ar a dteanga.
An Mháltais agus Araibis na Cipre.
Cás ar leith iad na canúintí a labhraítear i Málta agus sa Chipir.
Nuair a d'fhorghabh na Normannaigh Málta, chuaigh an Araibis Chlasaiceach i léig san oileán, agus na Muslamaigh a bhí ina gcónaí ansin, murar maraíodh iad, cuireadh d'fhiachaibh orthu iompú chun Críostaíochta. Ós rud é gurbh ionann an Araibis Chlasaiceach agus Araibis an Chórain, ní fhéadfá í a shaothrú mar theanga chultúrtha a thuilleadh, agus tú ag iarraidh gothaí an dea-Chríostaí a chur ort féin. Déanta na fírinne, is iomaí Máltach nach n-admhaíonn sa lá atá inniu ann gur canúint Araibise atá á labhairt aige: is fearr leis a áitiú air féin gur sean-Fhéinícis - teanga Sheimíteach atá níos cosúla leis an Eabhrais ná an Araibis, mar a chonaic muid thuas - a bhí ag a shinsir ar tús, agus nach raibh ag an Araibis ach tionchar láidir ar an teanga seo. Ní ghéilleann lucht na teangeolaíochta don chineál seo cainte, áfach. Is léir go raibh Féinícis ag muintir an oileáin ó thús, agus gur chuidigh an teanga ghaolmhar seo leo a gcuid féin a dhéanamh den Araibis nuair a tháinig orthu - ach sin a raibh ann.
Ní raibh sa Mháltais go ceann i bhfad ach canúint labhartha, agus í á forbairt ina treo féin beag beann ar dhomhan mór na hAraibise. Fuair sí na mílte focal ar iasacht ón Iodáilis, agus nuair a tháinig na Sasanaigh i seilbh an oileáin, thosaigh na focail Bhéarla ag sileadh isteach.
Maidir le hAraibis na Cipre, tá sí ar tí dul in éag ar fad, faraor géar. Ní raibh sí á labhairt riamh ach in aon sráidbhaile amháin, Kormakiti, agus nuair a d'ionsaigh na Turcaigh an Chipir le tuaisceart an oileáin a ghabháil sa bhliain 1974, scaipeadh an chuid ba mhó de bhunadh an tsráidbhaile ar fud na leithe Gréagaí den oileán, agus iad ar a dteitheadh ó na Tuircigh.
Canúint chónaitheach ón tSír í Araibis Khormakiti go bunúsach. Ar a laghad, sin iad an cineál canúintí is cosúla léi. Inniu, áfach, tá sí breac le hiasachtaí Gréigise, agus is ar éigean a bheifeá ag súil lena mhalairt. Nó is teanga í nach mbreactar síos de ghnáth. Má scríobhtar an-chorruair í, is dócha gurb iad na litreacha Gréigise a chuirtear i bhfeidhm uirthi, nó is í an Ghréigis a úsáideann muintir Khormakiti mar theanga liteartha shibhialta.
Litríocht Chlasaiceach na hAraibise.
Maidir le litríocht na hAraibise, is léir go gcaithfear an litríocht Chlasaiceach a aithint thar an litríocht nua-aoiseach. Is é an Córan an téacs is sine, ar ndóigh, siúd is gur chuir lucht na gramadóireachta díolamaí seanlitríochta agus filíochta de chuid an phobail i dtoll le chéile mar phatrún stíle agus mar ábhar staidéir. Bhain an fhilíocht seo le béaloideas na Sean-Arabach ón tréimhse réamh-Ioslamach, ach is iomaí athrú agus beart cinsireachta a chuir lucht tiomsaithe na mbailiúchán seo i bhfeidhm ar an bhfilíocht le smál na Págántachta (nó an "Aineolais", "al-jahiliyya", mar a deir an Araibis) a ghlanadh díobh.
Siúd is nár ghnách do na filí réamh-Ioslamacha a gcuid saothar a bhreacadh síos, bhíodh na Sean-Arabaigh riamh meabhrach ar ainm an fhile a chum dán áirithe, díreach cosúil le bunadh na Gaeltachta fadó. Mar sin, ní cheadódh reacaire réamh-Ioslamach dó féin leasuithe a dhéanamh ar dhánta le filí eile. Bhí na reacairí ina bprintisigh ag seanmháistrí filíochta, ag déanamh staidéir ar shaothar an mháistir agus á reic le lucht éisteachta, le súil is go bhféadfaidís gradam an mháistir a bhaint amach le dánta dá gcuid féin faoi dheoidh.
An chuid den fhilíocht seo atá ar fáil inniu, b'iad fir léinn na hochtú haoise a chuir ar pár an chéad uair í ó bhéal na ndaoine. Ar ndóigh, d'fhág blianta fada na béalaithrise a sliocht ar na dánta. Is dócha go raibh traidisiún na reacaireachta réamh-Ioslamaí ag meath cheana féin nuair a chuaigh na bailitheoirí i mbun pinn, agus gan dabht bhí na reacairí féin ag déanamh cinsireacht ar na blúiríní deireanacha Págántachta a bhí le haithint ar na dánta seo.
Tá amhras curtha sna díolamaí filíochta réamh-Ioslamaí ag fear chomh clúiteach le Taha Husain - duine de na daoine is mó tábhachta i stair intleachtúil na hAraibise is na hÉigipte lenár linn - agus é inbharúla nach bhfuil iontu ach cumadóireacht bhrionnaithe de chuid na mbailitheoirí féin. Ach níl an chuid is mó de na taighdeoirí sna tíortha Arabacha ná san Iarthar inniu ar aon tuairim le mo dhuine.
Qasida.
Is é an "qasida" an ghné liteartha is tábhachtaí i bhfilíocht réamh-Ioslamach na nArabach. Tá an rím chéanna ag dul ó thús go deireadh an dáin, nó ní bhíonn ceathrúna i ndánta traidisiúnta Araibise. Bíonn na véarsaí féin sách fada. Is é an "nasib" is tús don "qasida": cuimhní cinn ar iar-ghrá geal an fhile atá ann. Ina dhiaidh sin tugtar cur síos ar an turas agus ar an gcamall a iompraíonn an file ar shiúl óna ghrá geal, go dtí go mbaintear amach an tríú cuid den "qasida": ansin, cuireann an file síos ar an bhfíorchuspóir atá leis an dán. B'fhéidir go bhfuil an file ag déanamh leithscéil, ag moladh a urraí nó ag saighdeadh a mhuintire chun cogaidh; ach is é an rud is aistí le léitheoir an lae inniu go gcaithfidh an chéad dá chuid - an chuid anghrách agus an cur síos ar an turas camaill - a bheith ann beag beann ar cad é is ábhar don chuid dheireanach. Ar ndóighe, bhí na filí ab fhearr in ann mórshaothair ealaíne iontu féin a dhéanamh de na codanna coinbhinsiúnta seo. Ón taoibh eile de, nuair a bhí na filí ag súil le pá fhlúirseach airgid óna n-urraithe, ní bhacfaidís mórán leis an gcuid anghrách ná leis an turas camaill, agus iad ag baint gach fad is gach fairsinge as an tríú cuid, ag moladh fear íoctha an dáin.
An Córan.
Is féidir dearcadh ar an gCóran mar shaothar litríochta. Tá an-fhiúntas filíochta ag baint leis na súraí deireanacha den leabhar, ach go háirithe. Ós rud é gur leabhar naofa atá ann, mar Chóran, ní raibh de chroí sna filí riamh aithris ródhíreach a dhéanamh air mar phatrún stíle. Mar sin, an cineál prós ríme atá sa Chóran, níl mórán de le fáil sa chuid eile de litríocht na hAraibise.
Forbairt na Filíochta san Ioslam.
Bhí an fhilíocht sách mall ag athrú i ndiaidh theacht an Ioslaim féin. Dealraíonn sé gur fhan an-sracadh i móitífeanna a bhí bun os cionn le hoidim agus le foirceadal an chreidimh úir i bhfad i ndiaidh a bhunaithe, beag beann ar an dímheas a bhí ar na filí - "an aicme sin ar shlí Ifrinn" - ag na fir naofa. Thairis sin, cuid de na treibheacha a chuaigh i gcomhghuaillíocht le Muhamad ar tús, níor thuig siad ach de réir a chéile cad é a bhí i gceist leis an reiligiún nua: shíl siad i dtús báire nach raibh ann ach conradh polaitiúil.
Nuair a ghabh na saighdiúirí Arabacha an Pheirs, an tseanríocht ardsibhialta, tháinig an-tionchar ón taobh sin ar litríocht agus ar fhilíocht na nArabach. Ar ndóigh, nuair a bhí Arabaigh ag cur fúthu sna cathracha, ag socrú síos le só na Peirse is ag éirí as seansuáilcí Spartacha an Bheidiúnachais, tháinig gá acu le filíocht nua nach mbeadh chomh mór sin i dtuilleamaí na gcamall le haghaidh meafair, samhlaoidí agus ábhar filíochta. Agus nuair a thosaigh an seicteachas Ioslamach ag teacht ar an bhfód leis an gCaraideachas nó leis an luath-Shítheachas, chrom fir a raibh féith na filíochta iontu ar dhánta bolscaireachta a chumadh le mairtírigh na seicte a mhóradh.
Ba chuid d'oidhreacht fhileata na nArabach na dánta scigiúla freisin. Tháinig an-bhorradh faoin gcineál sin filíochta i dtréimhse na Cailifeachta Umaigheadaí, i ndeireadh na seachtú haoise agus sa chéad leath den ochtú haois. Faisiún mór a bhí i gceist leis na dánta scigireachta sa tSír agus san Iaráic i réimeas Chlann Umaighea, agus an file Críostaí Al Achtal chun tosaigh i g"cogadh na bhfilí", nuair a bhí na filí ag caitheamh anuas ar a chéile i ndán i ndiaidh dán. Leis an bhfírinne a dhéanamh, dealraíonn sé nach raibh i gceist le cuid mhór den bhriatharchath seo ach mireog fhaisiúnta. Bhí an-mheas ag Al Achtal ar fhilíocht chuid mhaith de na filí Ioslamacha a raibh sé ag iomaíocht leofa ag cumadh goineoga maslacha i bhfoirm fhileata.
Ós rud é gur Críostaí a bhí in Al Achtal, ní raibh aon chúl air fíon a ól, agus bhí sé ar duine de na filí ba mhó a scríobh dánta fíona fosta. Bhí an-traidisiún ag na dánta fíona i bhfilíocht na hAraibise, agus bhí sé an-fhadálach ag dul in éag, siúd is nach raibh moladh an fhíona is na meisce ag réiteach go rómhaith le riailbhéas an Ioslaim. B'é Abú Nubhás, a fuair bás sa bhliain 814, an file fíona ab aithnidiúla, nó sin é an cineál clú atá air, ar a laghad. Laoch béaloidis atá ann, mar Abú Nubhás, agus na mílte scéilíní á n-insint faoi. Is é an t-aon rud amháin ar féidir linn a bheith cinnte faoi i dtaobh mo dhuine ná nach bhfuil sa chuid is mó de na scéilíní seo ach cumadóireacht.
Ar ndóigh, scríobhadh na seanfhilí Arabacha dánta grá chomh maith le duine. Nuair a bhí clann Úmáighea i seilbh na cailifeachta, bhí dhá phríomhghné á saothrú ag lucht scríofa na ndánta grá. Fir uaisle diomhaoine ba mhó a chumadh iad sna cathracha, agus iad go mór faoi thionchar na sofaisticiúlachta nó fiú an drabhláis a bhí ag teacht isteach ón bPeirs shean-ardchultúrtha. B'é Ómár ibn Aibí Raibíá an file ba tábhachtaí acu seo. Fuair Ómár bás dosaen nó cúpla dosaen de bhlianta i ndiaidh thús na hochtú haoise. Súgradh éadromchroích agus grá faoi cheilt is gnáthábhar don chineál seo dánta grá: tá blas áirithe craicinn agus collaíochta orthu, ach ní dánta gáirsiúla iad.
Shaothraíodh na filí Beidiúnacha gné eile de dhánta grá, mar atá, traigéidí nó triantáin ghráidh. Amhráin a bhí sna dánta seo, agus thug siad go leor inspioráide do lucht scríofa próis fosta. B'iad Majnún agus Laidheala lánúin chlasaiceach na filíochta seo, cosúil le Triostán agus Iosóld san Artúraíocht. Bhí Majnún dúnta i ngrá le Laidheala ó tháinig an chéad chuimhne aige, ach nuair a pósadh an cailín ar fhear eile, chaill Majnún a mheabhair, agus fágadh ag fánaíocht san fhásach é, ag cumadh amhráin dá rúnsearc agus ag déanamh a chomhrá leis na hainmhithe aingiallta. Go leor de na dánta grá a thugann cur síos ar an scéal seo, deirtear gurbh é Majnún féin a chum iad, ach ar ndóigh, níl i gceist leis sin ach maisiú rómánsúil. Creideann lucht an tsaineolais gur pearsana finscéalacha amháin iad Majnún agus Laidheala agus baint acu leis an mbéaloideas réamh-Ioslamach. Mar sin, is dócha gur béaloideas atá sa chuid mhór de na hamhráin Bheidiúnacha seo fá dtaobh de ghrá leatrom Mhajnún, ach amháin nár cuireadh ar pár roimh lá na nÚmaigheadach iad.
Is gá cuimhne a choinneáil air nach raibh cuid de na dánta seo intuigthe ach cnámha an scéil a bheith ar eolas agat cheana féin. Ní aithneofá cad é a bhí faoi chaibidil i go leor dánta ach na scéalta béil uile a bheith cluinte agat ó na seanchaithe a bhí á n-insint cois tine.
De réir a chéile, meascadh an dá ghné trí chéile, i gcruth is gur fáisceadh dán grá de chineál úr astu - filíocht atá níos cosúla leis na hamhráin a chluinfeá ó thrúbadóirí na hEorpa sna meánaoiseanna. Déanta na fírinne, creidtear go raibh tionchar éigin ag filíocht na nArabach ar an trúbadóireacht san Eoraip.
Nuair a tháinig Clann Abbáis - nó na hAbásaidigh - i seilbh na cailifeachta, bhí malairt cuma ar an bhfilíocht ghrá cheana. Bhí filíocht gháirsiúil á saothrú ag filí áirithe, ach is léir nach raibh aon ghlacadh oscailte ag an saol mór lena leithéid i sochaí an Ioslaim. B'í an fhilíocht homaighnéasach a tháinig chun tosaigh i dtréimhse na nAbásaideach. B'iad coinbhinsiúin agus comhghnása na filíochta Peirsí ba bhunsiocair leis seo; ach i mbreis ar an tionchar sin, dá n-úsáidfeá fíorainm mná i ndán anghrách, is féidir go sílfeadh athair cailín éigin ar comhainm le cailín an dáin, - go sílfeadh sé gur ag maslú a iníne-sean nó ag cur mígheanmnaíocht ina leith-se a bheifeá. Mar sin, bhí sé ní ba sábháilte cloí leis an ngrá homaighnéasach mar ghnás liteartha, beag beann ar an chineál craicinn ab fhearr leis an bhfile ina shaol phríobháideach féin. Dealraíonn sé, áfach, go raibh Abú Nubhás, máistir an chineál seo filíochta, - go raibh sé féin ina fhéileacán dháiríre.
Cuid den fhilíocht ghrá a scríobhadh i dtús ré na nAbásaideach, ní fíordhánta grá a bhí iontu ach dánta diaga misticiúla a bhí ag tabhairt cur síos ar an tsirtheoireacht reiligiúnach, ar an dóigh a raibh an Muslamach fíréanta ag iarraidh a bhealach a dhéanamh a fhad le Dia. Fuair go leor filí misticiúla an oiread sin múnlaí is gnása ar iasacht ó na dánta grá is go gcaithfidh tú saineolas éigin a tharraingt ort leis an gciall reiligiúnda a bhaint as an sórt seo filíochta. (Mar sin féin, tá an chiall sin ann. Bhíodh an tAyatollah Khomeiní féin - an fear céanna a theilg Salman Rushdie chun báis - ag scríobh filíocht faoi "aoibhneas an fhíona sa tábhairne", nach n-aithneofá aon tseach-chiall dhiaganta uirthi - go dtí go gcluinfeá cé a chum an dán...)
Fán am seo, i dtús na naoú haoise, a thosaigh na náisiúin neamh-Arabacha sa Chailifeacht ag éileamh a gcirt i saol an chultúir. "Siúbachas" nó "shu'ubiyya" a thugtar ar an ngluaiseacht seo, agus b'iad na Peirsigh a bhí chun tosaigh i measc lucht an tSiúbachais, mar ba dual dóibh. Sean-náisiún ardchultúrtha is ea na Peirsigh, ar ndóighe, agus siúd is go raibh siad ina ngéillsinigh ag na hArabaigh Mhuslamacha anois, níorbh ionann é is a rá gur lig siad a seanchultúr (ná a dteanga, nach bhfuil gaol ar bith aici leis an Araibis) i ndearmad i ndiaidh dóibh iompú i leith an Ioslaim. B'é Abú Nubhás, a ndearna muid trácht air cheana féin, an file ba mhó a d'eascair as ithir an tSiúbachais. Chuir a chuid scigaithrise deireadh leis an mBeidiúnachas i bhfilíocht na hAraibise. Bhí samhlaoidí nua ag déanamh a mbealaigh isteach - samhlaoidí a bheadh bunaithe ar shaol shofaisticiúil na gcathrach ina raibh cónaí ar shliocht na bhforghabhálaithe Arabacha anois. Ar ndóighe, ó b'as an bPeirs a tháinig an só sofaisticiúil i saol an Ioslaim, ba léir go raibh tionchar na Peirsise ar an bhfilíocht agus ar an stíl Arabach ag teacht in éineacht le hathrú an chultúir ábhartha.
Badi´.
An stíl a tháinig ar an saol anois, is féidir í a chur i gcomparáid leis an mBarócachas - "badi´" an téarma Araibise. Filíocht ardealaíonta is ea an fhilíocht "badi´", agus í ag éirí cineál féintagarthach go géar gasta, ag cur níos mó béime ar an maisiúlacht agus ar na tagairtí liteartha: chaithfeadh gach aon fhile a léiriú go raibh sé eolach ar an traidisiún agus ar shaothar na bhfilí a tháinig roimhe féin. Bhí na filí á dtuirsiú féin leis na mílte meafar, pearsanuithe, paradacsaí agus cleasanna eile, agus na dánta ag éirí doléite ar fad. D'fhéadfá a rá gur chuir an file gairmiúil ardléannta ruaigeadh ar an éigeas tíre agus ar an bhfile pobail.
Baineann an fhilíocht "badi´" leis an naoú haois. Bhodhraigh sí cluasa na héisteoirí faoi dheoidh, agus d'fhill na filí nua ar an bhfilíocht "nádúrtha", nuachlasaiceach i ndeireadh na haoise céanna. Mar sin féin, níor ligeadh an fhilíocht "badi´" i ndearmad go hiomlán. Tréimhse taighde, turgnaimh agus tástála ab ea tréimhse na ndánta "badi´", tréimhse a mhúin go leor cleasanna úra do na filí - ach iad a úsáid go spárálach cúramach.
Prós na hAraibise - adab agus maqama.
Maidir le prós na hAraibise, ní raibh sé leath chomh forbartha leis an bhfilíocht chlasaiceach. Díolamaí de scéilíní magaidh ó bhéal an phobail ab ea na chéad leabhair phróis sa teanga, nó rudaí a dtugtar "adab" orthu: is é an cineál leabhar atá ann ná bolg soláthair, nó lón léitheoireachta don dalta óg atá ag tógáil léinn ar scoil. Is geall le téacsleabhair scoile iad na díolamaí "adab" go minic. Is iomaí téacsleabhar focleolaíochta nach furasta a aithint thar dhíolaim "adab". B'as na díolamaí "adab" a d'fhás na ciclipéidí Araibise, sa deichiú haois ach go h-áithrid.
Faoin mbliain 1000 a tháinig an "maqama" i gcrann, agus b'as an bPeirs a fuarthas an chéad spreagadh chun an chineál seo scríbhneoireachta a chleachtadh, ní nach ionadh. Scéal magúil is ea "maqama" agus é suite i saol na mbocht is na nocht sa chathair, nó i saol na n-oilithreach amuigh sna tíortha cúil. Bíonn na scéalta seo ag cur síos ar chleasanna na ndoilfeoirí agus ar reitric na reacairí i bpanc aonaigh, agus iad ag cur dallamullóg ar dhaoine macánta beag beann ar an dlí.
De réir mar a chuaigh an cultúr Arabach féin i léig, nó in abar ar a laghad, chaill an litríocht a seansracadh chomh maith. Níor tháinig fuinneamh úr inti roimh athbheochan na naoú haoise déag - "al nahda".
Litríocht Nua-aoiseach na hAraibise.
San Éigipt a thosaigh an athbheochan chultúrtha, nuair a tháinig Muhamad Ailí i gcumhacht ansin i dtús na naoú haoise déag. Fear neamhspleách éirimiúil a bhí ann a rialaíodh a thír gan a chloigeann a bhuaireamh le cibé ordú a gheobhadh sé ó Shabhdán na Tuirce, siúd is go raibh sé ina ghéillsineach dó siúd, go foirmiúil. Theastaigh ó Mhuhamad a thír a fhorbairt agus a thabhairt i gcrann, agus an t-oideachas ar ceann de na clocha ba mhó ar a phaidrín - siúd is gurbh é an t-arm a phríomhchúram. B'fhéidir go raibh eagla air roimh ionsaí ón Tuirc. Bhunaigh sé clólann le saothair chlasaiceacha Araibise a athfhoilsiú, agus chuir sé tús leis an chéad nuachtán sa teanga. Chuir sé freisin dornán mac léinn ag foghlaim teangacha an Iarthair i bPáras, agus nuair a tháinig siad ar ais, chrom siad ar litríocht agus smaointeachas na hEorpa a aistriú go hAraibis.
Tús na Litríochta Nua-Aoisí: Na hÚrscéalaithe Críostaí ón Liobáin.
Lárionad eile ab ea Beirut sa Liobáin. Ós rud é go bhfuil an creideamh Críostaí sách coitianta i measc mhuintir dhúchasach na tíre sin, bhí intleachtóirí na Liobáine ní b'oscailte do thionchar an Iarthair ná an chuid eile de na hArabaigh. Scríbhneoirí Críostaí ón Liobáin a chuir tús le traidisiún na húrscéalaíochta Araibise, mar sin.
B'é Júirjí (nó Seoirse) Zaigheadán an chéad duine acu seo. Ar nós go leor intleachtóirí eile, d'aistrigh sé ón Liobáin go dtí an Éigipt chun leas a bhaint as an meon agus as an atmaisféar caoinfhulangthach a bhí cruthaithe thall ansin ag athbheochan Mhuhamad Ailí. (Is gá a chuimhneamh nach daoine comhaimseartha a bhí iontu; nó rugadh Zaigheadán sa bhliain 1861, agus Ailí trí bliana déag ag iompar na bhfód cheana féin.) Scríobhadh Zaigheadán úrscéalta stairiúla. Siúd is nach bhfuil mórán fiúntais iontu do léitheoirí an lae inniu, agus an dóigh ar chum sé iad go géar gasta ceann i ndiaidh a chéile gan mórán marana a dhéanamh ar an tslacht ná ar an tsnoiteacht liteartha, bhí an-ghal orthu ag lucht comhaimsire an údair. Thug Zaigheadán spreagadh do scoil iomlán úrscéalaithe.
Sna Stáit Aontaithe a chuaigh scríbhneoirí na scoile seo i mbun pinn an chéad uair, áit a raibh siad ar imirce le theacht slán ar shrianta polaitíochta a dtíre féin. Críostaithe ón Liobáin ab ea iad, nó an chuid ba mhó acu, cosúil le Zaigheadán. B'iad Kahlil Gibran (Jiobrán Chailíl Jiobrán) agus Mícheál Naimy (nó Míocha'éil Nú'aidheamá) an bheirt ba tábhachtaí de na scríbhneoirí seo. Scríobhadh Gibran as Béarla agus as Araibis, agus é ag cardáil téamaí Críostaí nó ábhair mhisticiúla reiligiúnda ar bhealach a tharraing súil na mílte léitheoirí Iartharacha ar a chuid saothar - ar a chuid saothair Bhéarla thar aon rud eile, ar ndóigh. Fuair Gibran bás sa bhliain 1931, agus tháinig scaipeadh ar an scoil scríbhneoirí ansin; ach cibé scéal é, bhí an-tionchar acu ar an saol liteartha ins na tíortha Arabacha féin.
Filí an Nua-Chlasaiceachais.
Faoin am céanna, bhí filí an nua-Chlasaiceachais ar nós Ahmad Seabhaqaí ón Éigipt agus an tIarácach Ma'ruf al Rúsaifí ag filleadh siar go bun ar thraidisiún na seanfhilíochta. Náisiúnaí Arabach ab ea Seabhaqaí, ach b'fhearr le Rúsaifí éagóir na sochaí a lochtú ina chuid scríbhinní. Ina dhiaidh sin, tháinig an nua-aoiseachas féin isteach, nuair a bhunaigh Ahmad Zaicí Abú Seaidí Cumann Apolló san Éigipt sna tríochaidí.
Adonis.
Is é Ailí Ahmad Sa'íd - "Adonis" - an file is mó le rá dá bhfuil ag cumadh dánta as Araibis inniu. Tarraingíonn sé ar thobar an tSúfachais, nó misteachas agus rúndiamhróireach reiligiúnda an Ioslaim, ach níl a leithéid róthipiciúil ag na filí Araibise lenár linn. An náisiúnachas agus an Marxachas a bhíonn ag saighdeadh an chuid is mó de na filí tábhachtacha Araibise, agus iad go mór faoi thionchar na bhfilí Iartharacha.
Taha Husain.
Maidir le forbairt an úrscéil sna tíortha Arabacha féin, i ndiaidh Zaigheadán agus Gibran, caithfidh muid Taha Husain a lua roimh aon duine eile. Fuair Taha Husain bás sa bhliain 1973 i ndiaidh cion fir, nó cion cúpla fear, a dhéanamh ag tabhairt chultúr a thíre i gcrann: is féidir a mhaíomh nárbh é an prós cruthaitheach an chuid ba mhó de shaothar a shaoil. Mar sin féin, níl aon chaill ar a chuid saothar liteartha. Scríobh sé úrscéal dírbheathaisnéisiúil agus díolaim ghearrscéalta a bhí bunaithe ar shaol an Fháidhe, Muhamad.
Naguib Mahfouz.
Ar ndóighe, ní mór tagairt a dhéanamh do Naguib Mahfouz (Najíb Mahfúz) a bhain amach Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1988. Rugadh an scríbhneoir bisiúil seo sa bhliain 1911. Ar dtús, scríobh sé cúpla úrscéal stairiúil, ach ansin chrom sé ar na scéalta móra a chumadh a thabhaigh a chlú dó: cur síos réadúil coscarthach atá iontu ar shaol na mbocht i gCaireo. Sna seascaidí a chuaigh sé a scríobh leabhair nua-aimseartha faoi chruachás phearsanta an duine aonair, úrscéalta a raibh blas an nua-aoiseachais Iartharaigh go mór orthu.
Emil Habibi.
Scríbhneoir tábhachtach eile ab ea Emil Habibi a fuair bás sa bhliain 1996. Palaistíneach a bhí ann a ghlac le saoránacht Iosrael, rud a d'fhág go rabh meas an tréigtheora is an fhealltóra ag cuid mhór dá mhuintir féin air. Is cosúil go raibh sé inbharúla gurbh fhearr do na Palaistínigh fanacht ar a dtír dhúchais, agus d'iarr sé go scriofaí ar a thuama na focail "A d'fhan i Haifa". Cibé scéal é, chaith Habibi fiche bliain ina Fheisire i bparlaimint Iosrael, "knesset", agus é ina bhall de Pháirtí Chumannach Iosrael, arbh é an t-aon pháirtí amháin a thug ionadaíocht do na Palaistínigh a fágadh laistigh de theorainneacha Iosrael agus a throid ar son a gcearta. Is é an t-úrscéal faoin "duarcán dea-dhóchasach" úd Sa'íd Abú al Nahs ba mhó a thabhaigh clú agus cáil do Habibi. Úrscéal greanntraigéideach faoi ghéarchéim Phalaistínigh Iosrael atá ann. "The Pess-Optimist" a thug an t-aistritheoir Béarla ar an leabhar, - "Na hEachtraí Aisteacha Maidir le Ceal Sa'íd Abú al Nahs, An Duarcán Dea-dhóchasach" an teideal Araibise. Focal nuachumtha é "mutashá'il" an teidil araibise, meascán de "mutashámil" le brí "duarcán" agus "mutafá'il" le brí "dea-dhóchasach"; ciallaíonn an réamhainm araibise Sa`íd "áthasach" agus Abú al-Nahs "athair an mhí-áidh". Léiríonn an scéal cruachás an Phalaistínigh atá ina eachtrannach ina thír féin tar éis bhunú stát Iosrael.
Litríocht na mBan.
Ar ndóighe, siúd is go gcreideann cuid mhaith de bhunadh na hEorpa nach bhfuil sna mná Arabacha ach sclábhaithe baile ag caitheamh bráillíní, tá mná ag scríobh leabhar as Araibis le fada. Níor tháinig na hArabaigh glan ar mhúscailt mhór na mban sa naoú haois déag. B'í Bharda al Ghiázaijí an chéad scríbhneoir mná i stair na nua-litríochta Araibise. D'fhoilsigh sí díolaim dánta sna míle ocht gcéad seascaidí. Fuair mná na Liobáine spreagadh ón dóigh a raibh fir dá gcomhdhúchas, ar nós Gibran, ag cur sracadh nua i litríocht na hAraibise.
B'í Maigh Zígheád a bhí ina príomhcheangal idir Kahlil Gibran agus na mná liteartha sa Liobáin, nó bhí sise agus Gibran ag seoladh litreacha chuig a chéile ar feadh i bhfad. Tháinig sraith iomlán de leabhartha beathaisnéise ó pheann Zígheád, agus í ag tabhairt cuntas ar shaol na gceannródaithe a chuir bun le gluaiseacht na mban sna tíortha Arabacha.
Is iad Emily Nasrallah, Ghada al Samman agus Laidheala al Ba'albaicí na banúdair is tábhachtaí dá maireann i mBeirut inniu. Saolaíodh an triúr acu thart ar an mbliain 1940, agus iad ag iarraidh mná na Liobáine a shaigheadadh chun troda ar son a gcúise.
Mar is eol dúinn, tá gluaiseacht na mban an-láidir san Éigipt fosta, agus cáil idirnáisiúnta bainte amach ag an scríbhneoir feimíneach udaí Nabhal al Sa'dabhaí thar aon bhean Arabach eile sna tíortha Iartharacha féin.
Cruachás na Litríochta.
Siúd is go bhfuil an Araibis ar a seanléim aríst mar theanga liteartha chultúrtha inniu, is iomaí fadhb a chuireann cúl ar na scríbhneoirí Araibise ina gcuid oibre. Ar ndóigh, tíortha tearcfhorbartha iad na tíortha Arabacha, agus iad go mór faoi shlabhraí na héagóra agus na holagarcachta. Siúd is go saothraíonn cuid mhór de na tíortha seo an-airgead ar an artola, ní bhíonn mórán den éadáil sin ar fáil do na sluaite bochta. An Sóisialachas a bhí ag gealladh nua-aoisiú agus athbheochan an tsaoil Arabaigh, lá, faoi bhrat na saoltachta, tá sé ag trá is ag tréigean le roinnt mhaith blianta anuas, agus an fuaimintiúlachas biogóideach ag teacht ina leaba. Ní dream iad lucht seo an ghlan-Ioslamachais a bheadh ró-fhabhrach don litríocht shaolta, ar ndóigh.
Is toradh don chruachás é fosta ná go bhfuil na daoine in anás scolaíochta, agus iad dall ar an teanga scríofa. Ní maolú ar an bhfadhb seo ach an oiread go bhfuil an teanga scríofa bunaithe ar chaighdeán a raibh blas na seanársaíochta air le linn an Fháidhe féin. Thairis sin, ní bhíonn lucht rialtais na dtíortha Arabacha róchlaonta chun daonlathais ná ródhoirte do na scríbhneoirí a bhíonn ag fáil locht ar an tsochaí agus ag déanamh a ngearáin faoin éagóir agus faoin leatrom a fheiceann siad ina dtimpeall. Mar sin, is iomaí leabhar a cuireadh faoi chois agus a coinníodh le láimh láidir ó na léitheoirí; agus is iomaí scríbhneoir a chaith téarma fada i dtóin phríosúin.


Phil Lynott.
Ceoltóir, amhránaí, agus cumadóir amhráin Éireannach ab ea Philip Parris Lynott, (20 Lúnasa, 1949 – 4 Eanáir, 1986). Thin Lizzy an grúpa is rathúil ó thaobh gnó de a bhí aige, agus bhí sé mar bhall bunaidh, cumadóir amhráin, príomhamhránaí agus dordghiotáraí leo. Bhain sé cáil amach mar ealaíontóir aonarach níos déanaí chomh maith.
Ag fás aníos i mBaile Átha Cliath i rith na 1960idí, bhí Lynott mar príomhamhránaí le roinnt bannaí ceoil, le Skid Row go mór mór, taobh le Gary Moore, sular fhoghlaim sé an dordghiotár. Bhunaigh sé Thin Lizzy i 1969. I ndiaidh an rath a tháinig le "Whiskey in the Jar", d'éirigh leis clú is cáil a bhaint amach i rith na 1970idí le "The Boys Are Back In Town", "Jailbreak" agus "Waiting For An Alibi". Bhí an-tóir ar na léiriúcháin beo a rinneadar de bharr guth agus amhráin Lynott.
Ag deireadh na 1970idí, thug Lynott faoi ghairm aonarach, d'eisigh sé leabhar filíochta. agus i ndiaidh gur bhris Thin Lizzy suas, bhunaigh Lynott an mbanna "Grand Slam", go dtí gur thit siad as a chéile i 1985.
Ina dhiaidh sin bhí an tóir sa Ríocht Aontaithe ar an amhrán "Out in The Fields", a rinne sé le Moore, agus an mion-chnagshingil "Nineteen", sular fuair sé bás ar an 4 Eanáir 1986. I 2005, tógadh dealbh de i mBaile Átha Cliath.
Luathshaol.
Rugadh Lynott i Ospidéal Hallam i mBromwich Thiar, Sasana, agus baisteadh é i Séipéal St Edward i Selly Park i mBirmingham.
Philomena Lynott an t-ainm a bhí ar a mháthair agus rugadh í i mBaile Átha Cliath ar an 22 Deireadh Fómhair 1930. Bhí a athair, Cecil Parris ó Georgetown, Ghuáin na Breataine. Chas Philomena le Parris i mBirmingham sa bhliain 1948, i ndiaidh gur bhog sí go Sasana ag lorg oibre, agus bhíodar i gcaidreamh ar feadh cúpla mí, go dtí gur d'aistríodh Parris go Londain. Beagáinín tar éis, fuair Philomena amach go raibh sí ag iompar agus. Nuair a rugadh Philip, bhí sí ina cónaí in áras máithreacha agus naíonán i Selly Oak, Birmingham.
Nuair a fuair Parris amach faoi Philip, chuaigh sé ar ais go Birmingham agus d'eagraigh sé lóistín i gcomhair Philomena agus Philip i mmBlackheath, baile gar go Birmingham. Mhair a caidreamh le Parris dhá bhliain eile. Thosaigh Parris ag obair i Londain agus ní raibh siad ina gcónaí lena chéile níos mó. Tar éis tamaill, bhog Philomena go Manchain, ach choimeád sí i dteagmháil le Parris. Cé gur dhiúltaigh Philomena é a phósadh, thug Parris airgead di chun Philip a thógáil.
Gan é ach ceithre bliana d'aois, chuaigh Philip le bheith ina chónaí lena sheanmháthair, Sarah Lynott, i gCromghlinn, Baile Átha Cliath. D'fhan a mháthair i Manchain, agus níos déanaí bhí sí mar bhainisteoir ar an Óstán Clifton Grange i Whalley Range lena páirtnéir, Dennis Keeley. Fuair an óstán an leasainm "The Biz". Luadh Thin Lizzy é ar a chéad albam.
Bhí Lynott sásta le linn a hóige i mBaile Átha Cliath, agus bhí gean air agus é ar scoil.
Blianta Luatha.
Chuir uncail Lynott, Timothy, é ar an eolas faoi cheol trí a bhailiúchán ceirníní, agus bhí an-tionchar ag Tamala Motown agus 'The Mamas and the Papas' air. Ghlac sé ballraíocht ina chéad banna ceoil, the Black Eagles, i 1965 mar phríomhamhránaí. Sheinneadar amhráin de chuid ceoltóirí eile i gclubanna áitiúla timpeall Baile Átha Cliath. D'fhreastail sé ar Scoil na Mbráithreacha Chríostaí i gCromghlinn, áit a chas sé le Brian Downey, a chuaigh isteach sa banna níos déanaí. Thit an ngrúpa as a chéile de bharr easpa suim ón mbainisteoir Joe Smith, go háirithe tar éis gur d'fhág a bheirt mhac, giotáraí Danny agus Frankie.
D'fhág Lynott an teach clainne ansin agus bhog sé go árasán i gCluain Tarbh, áit raibh sé sa bhanna ceoil 'Karma Sutra' ar feadh tamaill beag. D'fhoghlaim sé conas a bheith mar phríomhamhránaí maith sa bhanna seo agus d'fhoghlaim sé conas caidreamh a dhéanamh le na lucht féachana.
Go luath i 1968, bhunaigh sé Skid Row le Brendan 'Brush' Shiels. Bhí Shiels ag iarraidh go mbeidh Downey mar dhrumadóir leis an mbanna ach ní raibh suim ag Downey agus fuair Noel Bridgeman an post. Shínigh an banna beart le Ted Carroll, a bhí mar bhainisteoir ar Thin Lizzy níos déanaí, agus sheinn siad roinnt amhráin, ar nós "Eight Miles High" le The Byrds, "Hey Jude" le The Beatles agus roinnt amhráin de chuid Jimi Hendrix. Mar nár sheinn Lynott aon uirlis ag an bpointe seo, bhain sé úsáid as bosca macallach chun a ghuth a ionramháil le linn cuideanna uirlise. Thosaigh sé ag smear snasán bróg faoina shúile, agus lean sé ag déanamh é seo agus é le Thin Lizzy, agus ghlac é féin agus Shiels páirt i dtroid bhréige ar stáitse chun an slua a mhealladh. I lár 1968, d'fhág an giotáraí Bernard Cheevers le dul ag obair i monarchan Guinness i mBaile Átha Cliath, agus thóg Garry Moore, ó Bhéal Feirste a áit.
D'ainneoin chomh maith is a raibh an mbanna ag dul, agus an chéad singil, "New Faces, Old Places" bhí Shiels buartha go raibh Lynott ga canadh san eochair mícheart. D'oibrigh sé amach go raibh fadhb le céislíní Lynott; thóg Lynott cead neamhláithreachta ón mbanna ansin. Faoin am a tháinig biseach air, agus bhí Shiels ann mar phríomhamhránaí. De bharr gur mhothaigh Shiels ciontach i ndiaidh gur, dáiríre, bhris sé a chara óna phost, mhúin sé do Lynott conas an dordghiotár a sheinnt, mar go raibh sé níos éasca le foghlaim ná giotár sé-sreang. Dhíol sé 'Fender Jazz Bass', a cheannaigh sé ó Robert Ballagh, ar chostas £36 do.
Chuir Lynott agus Downey banna eile le chéile go tapaidh darbh ainm, 'Orphanage', le giotáraí Joe Staunton agus dorghiotaraí Pat Quigley. Sheinn siad roinnt amhráin nua in aonacht le amhráin de chuid Bob Dylan, Free agus Jeff Beck. Bhí Lynott mar phríomhamhránaí, agus sheinn sé an giotár rithime ó am go ham.
Ag deireadh 2006, fuarthas roinnt téipeanna samplach de chuid Skid Row agus Orphanage le Lynott ag canadh. Is iad seo na taifeadadh is luath de Lynott agus cheapadh go raibheadar caillte ar feadh blianta.
Thin Lizzy.
"Príomh-airteagal: Thin Lizzy"
Ag deireadh 1969, chuir Lynott agus Downey aithne ar an ngiotáraí Eric Bell, trí Eric Wrixon, méarchláraí leis an banna ceoil 'Them'. Bhí Bell níos fearr ag an ngiotár.
Bhunaigh an ceathrar dóibh Thin Lizzy. Tháinig an ainm ón gcarachtar "Tin Lizzie" ins an ngreannán "The Dandy," agus bhí ainm an gcarachtar bunaithe ar leasainm an carr, Ford Model T. Cuireadh an "h" leis d'aon ghnó chun aithris a dhéanamh ar an slí ina bhfuaimníonn daoine le canúint Baile Átha Cliath an focal "thin". Fuair Lynott amach níos déanaí gurbh é "Aon dath is míon leat, chomh fada is a bhfuil sé dubh" an mana a bhí ag Henry Ford don Model T agus cheap sé go raibh sé oiriúnach dó. Smaoinigh na daoine eile sa bhanna go raibh Wrixon ag lorg an iomarca agus d'fhág sé i ndiaidh an chéad singil, "The Farmer" i mí Iúil 1970.
I rith blianta luath an banna, cé go raibh Lynott mar an príomhamhránaí, dorghiotáraí agus an príomhcumadóir amhráin, bhí sé fós réasúnta indírithe agus é ar stáitse agus bhí sé de nós aige seasamh ar taobh amháin den stáitse agus an spotsolas ar Bell. Ceapadh ar dtús gurbh é Bell, stiúrthóir an banna. Beag nár fhág Lynott an banna agus iad ag taifead an dara albam, "Shades of a Blue Orphanage," chun banna nua a bhunú le Ritchie Blackmore agus Ian Paice ó Deep Purple, ach rinne sé an cinneadh chuir le Thin Lizzy in ionad dul isteach le banna le ceoltóirí mór le rá. De bharr go raibheadar i gcruachás airgeadais ag an am, rinne Lizzy albam de amhráin de chuid Deep Purple, faoin ainm Funky Junction. Níor chan Lynott ar an albam mar gur cheap sé nach raibh a ghuth sa stíl céanna le Ian Gillan.
Ag deireadh 1972, fuair Thin Lizzy a chéad fionnachtain sa Ríocht Aontaithe ag tabhairt tacaíocht go Slade, agus iad ag éirí nios rathúil. Spreag an hata ard a bhí á chaitheamh ag Noddy Holder, agus é clúdaithe le scátháin, Lynott agus chur sé scáthán ar a dhordghiotár, agus lean sé leis ar feadh na blianta. Ar óiche oscailte an camchuairt, bhris troid amach idir Lynott agus bainisteoir Slade, Chas Chandler, bhí Chas á mhilleanú faoi bheith indírithe ar stáitse agus an easpa teacht i láthair ar an stáitse agus caidreamh a bhí aige leis na lucht féachana, bhagair sé Lizzy a chaitheamh as an gcamchuairt mura tháinig feabhas láithreach ar seo. Forbair Lynott a theacht i láthair ar an stáitse ag an am seo, agus d'fhan sé mar seo, trí a shaol ar fad.
D'éirigh le Thin Lizzy singil a fháil isteach sna cairteanna le leagan rac-cheol den amhrán traidisiúnta Éireannach, "Whiskey in the Jar", agus an clúdach déanta ag Jim Fitzpatrick, ealaíontóir Éireannach agus cara le Lynott. Níor éirigh le aon de na hiar-singil faigh isteach sna cairteanna, agus i ndiaidh gur fhág Bell, Moore agus Downey, beag nár thit Thin Lizzy as a chéile i lár 1974. Ní raibh sé go dtí gur earcú giotáraí Scott Gorham agus Brian Robertson agus gur scaoileadh Jailbreak i 1976, gur éirigh le Thin Lizzy bheith mar réalta idirnáisiúnta leis an cnagshingil is láidre, "The Boys are Back in Town". D'éirigh leis an singil uimhir a haon a bhaint amach in Éireann, agus bhí sé sna cairteanna sa Ríocht Aontaithe, sna Stáit Aontaithe agus i gCeanada. Mar sin féin, agus é ar camchuairt le Rainbow, tholg Lynott heipitíteas agus bhí ar an mbanna an camchuairt a chur ar cheall.
D'éirigh Lynott cairdiúil le Huey Lewis, nuair a bhí a bhanna, Clover, ag tabhairt tacaíocht go Thin Lizzy ar camchuairt. Chuaigh cumas Lynott mar phríomhamhránaí i bhfeidhm ar Lewis agus bhí sé spreagtha feabhas a chur ar a fheidhmíocht. D'éirigh leis rath a bhaint amach sna 1980idí. Chuaigh an camchuairt sna Stáit Aontaithe i bhfeidhm ar scríbhneoireacht Lynott, go háirithe ar na hamhráin "Cowboy Song" agus "Massacre", agus bhí dámh aige le Los Angeles.
Tar éis dóibh rath príomhshrutha a bhaint amach, chuaigh Thin Lizzy ar roinnt camchuairt Meirceánach i ndiaidh a chéile. Lean siad leis an rath a tháinig le "Jailbreak" le na halbaim rathúil, "Bad Reputation" agus "Black Rose: A Rock Legend", agus an beoalbam "Live and Dangerous", ar a bhfuil Lynott chun tosaigh ar an gclúdach. Mar sin féin, bhí an banna ag i dtrioblóid. Thóg Moore áit Robertson go sealadach i 1976, agus ansin go fad-téarmach an bhliain dár gcionn, de bharr aighneas pearsanta le Lynott, go pointe áirithe.
Go luath sna 1980idí, bhí Lizzy ag streachailt agus iad ag iarraidh níos mó rath, agus bhí comharthaí ann go raibh Lynott ag baint mí-úsáid as drugaí, taomaí asma rialta san áireamh. I ndiaidh gur éirigh Chris O'Donnell, bainisteoir Lizzy, as a phost agus bhí Gorham ag iarraidh fágáil, rinne Lynott an cinneadh an banna a bhriseadh suas i 1983. Bhí sé ag úsáid hearóin faoin am seo agus bhí sé ag cur isteach ar na taispeántais sa tSeapáin. Ar an 4ú Mean Fómhair d'éirigh leo an seó deireanach a rinne siad riamh (le Lynott mar phríomhamhránaí) i Nuremberg.
Na 1980idí.
I 1978, thosaigh Lynott ag obair ar tionscnaimh taobh amuigh de Thin Lizzy. Ghlac sé páirt i "Jeff Wayne's Musical Version of The War of the Worlds," chan sé agus rinne sé páirt Parson Nathaniel ar "The Spirit of Man". Sheinn sé i seisiúin le go leor ealaíontóir ceoil, chan sé fonnadóireacht chúlra i gcomhair Bob Geldof ar Blast Furncace agus ar an EP "Blue Wave" le The Heatwaves. Rinne sé moltóireacht ar an gcomórtas Miss World i 1978.
Bhí an suim ag Lynott sa phunc-rac. D'éirigh sé cairdiúil le roinnt baill éagsúla de The Sex Pistols, The Damned agus banna ceoil Geldof, The Boomtown Rats. De bharr é seo, bhunaigh sé banna ceoil eile, "The Greedies" (glaotar "The Greedie Bastards" orthu ar dtús ach athraíodh é seo ionas nach chur sé múisiam ar éinne). Thosaigh an banna seo ag ceol i Londain sa bhliain 1978, le measctha amhráin de chuid Lizzy agus na Sex Pistols. I 1979, thaifead na Greedies amhrán Nollag, "A Merry Jingle", le baill Thin Lizzy in éineacht le Steve Jones agus Paul Cook ó na Pistols. Bhí aithne ag Lynott ar Jones agus Cook, ónar sheinn sé leo ar albam Johnny Thunders, "So Alone" an bhliain roimhe. Bhí Lynott cairdiúil le Midge Ure ó Ultravox i 1979, agus d'aithigh sé don chomhlacht ceirníní Ultravox a shíniú.
I 1980, bhí Thin Lizzy fós sách-rathúil, ach fós féin thosaigh Lynott gairm aonarach leis an albaim, "Solo in Soho". Bhí an albam sách-athúil agus d'éirigh leis áit a fháil isteach sna 30 albaim is mó a díoladh an tseachtain sin. Tháinig dhá chnagshingil ón albam, "Dear Miss Lonelyhearts" agus "King's Call". Is amhrán ómósach go Elvis Presley a bhí i "King's Call", agus sheinn Mark Knopfler an giotar ar an amhrán. Ní raibh a dhara albam, "The Philip Lynott Album", leath chomh rathúil, cé go raibh "Old Town" mar chnagshingil ón albam. D'úsáid an BBC an amhrán "Yellow Pearl" ón albam mar an gceol aitheantais do "Top of the Pops" ar feadh tamaill.
I 1983, i ndiaidh gur bhris Thin Lizzy suas, rinne Lynott singil le Roy Wood, Chas Hodges agus John Coghlan dar teideal, "We Are The Boys (Who Make All The Noise)". Chomhoibrigh Lynott le Gary Moore, a bhí i Thin Lizzy, go rialta ar roinnt traiceanna, na singil "Parisienne Walkways" agus "Out in the Fields" san áireamh. I 1984, bhunaigh sé banna nua, Grand Slam, le Doish Nagle, Laurence Archer, Robbie Brennan agus Mark Stanway. Chuaigh an banna ar camhchuairt timpeall na clubanna, ar nós The Marquee i Londain ach d'fhulaing siad de bharr gur cheap daoine gur droch-leagan de Thin Lizzy a bhí iontu. Bhris siad suas ag deireadh na mbliana de bharr easpa airgid/ Bgus bhí an-dúil ag Lynott i hearóin ag an am sin.
I rith 1983-85, chomh-scríobh Lynott roinnt amhráin leis an ealaíontóir Briotanach R&B, Junior Giscombe, cé nár scaoileadh aon rud go hoifigiúil. Mar sin féin, máistrigh an léiritheoir Tony Visconti ceann do na hamhráin, "The Lady Loves To Dance" agus béag nár scaoileadh é ach chur an comhlacht ceirníní, Phonogram, stop leis. Nuair nach chuair Geldof agus Ure ceist ar Lynott pairt a ghlacadh i Live Aid, cuir é sin isteach go mór air, mar gur cairde a bhí iontu. Dúirt Geldof gurbh é an fáth a bhí le seo, ní raibh an Iontaobha Band Aid ach in ann am a chur ar fáil i gcomhair grúpaí a bhí an-mhór agus an rathúil, agus ag an am, ní raibh go leor tóir ar Lynott no Thin Lizzy.
Scaoileadh a shingil deireanach, "Nineteen", cúpla seachtain roimh a fuair sé bás, le Paul Hardcastle mar léiritheoir. I rith mí na Nollag 1985, bhí Lynott ag chur an traic chun cinn agus bhí air dul ar an teilifís chun an traic a chanadh. An mí céanna, rinne sé a agallamh deireanach agus labhair sé faoina pleananna i gcomhair an todhchaí, bhí sé beartaithe aige níos mó obair a dhéanamh le Gary Moore agus b'fhéidir Thin Lizzy a athchóiriú, rud a bhí sé ag labhairt faoi go príobháideach le Scott Gorham cheana féin. Thaifead sé roinnt ábhar le Archer, Huey Lewis agus baill de bhanna ceoil Lewis, the News i 1985, ach níor scaoileadh é seo.
Leabhair Filíochta.
D'fhoilsigh Lynott a chéad leabhar filíochta "Songs For While I'm Away" i 1974. Bhí 21 dánta ann, gach cheann acu déanta suas de liricí Thin Lizzy, ach ceann amháin dar teideal "A Holy Encounter". Níor chlóightear ach 1000 cóipeanna den leabhair. I 1977, d'fhoilsigh sé leabhar eile, dar teideal "Philip". I 1997, chuireadh na dhá imleabhair le chéile chun leabhar amháin a chruthú agus chuireadh an teideal "Songs For While I'm Away" air. Rinne Tim Booth agus ealaíontóir Thin Lizzy Jim Fitzpatrick na léaráidí don leabhar agus rinne Peter Fallon agus John Peel réamhrá don leabhar.
Saol Pearsanta.
Ar an 14 Feabhra, 1980, phós Lynott Caroline Crowther, iníon leis an bhfuirseoir Sasanach Leslie Crowther. Chas sé leí agus iad ag obair i gcomhair ony Brainsby ins na 1970idí. Bhí beirt páistí acu, Sarah (a rugadh ar an 19 Nollaig 1978) agus Cathleen (a rugadh ar an 26ú Iúil 1980). Scríobh sé amhráin den beirt acu. Thit an pósadh as a chéile i 1984 de bharr mí-úsáid drugaí Lynott.
Bhí mac ag Lynott chomh maith, ach uchtú é. I 2003, fuair Macdaragh Lambe amach gurbh é Lynott a fíor-athair agus dhearbhaigh Philomena Lynott é seo i agallamh le nuachtán i mí Iúil 2010.
Tógtha in Éireann, cheap Lynott gur raibh sé ina Éireannach i gcónaí. Dúirt a chara, Scott Gorham, ó Thin Lizzy i 2013: "Phil was so proud of being Irish. No matter where he went in the world, if we were talking to a journalist and they got something wrong about Ireland, he'd give the guy a history lesson. It meant a lot to him." Ins na 1980idí cheannaigh sé ronnt titheanna i mBinn Éadair agus bhí ceann dóibh, White Horses, bronntanas dá mháthair ar a caogú breithlá.
Bhí an suim ag Lynott sa pheil chomh maith, agus thug sé tacaíocht go Manchester United. Bhí sé an cairdiúil le George Best, peileadóir le United agus Tuaisceart na hÉireann. Bhuail siad le chéile go rialta san Óstán Clifton Grange. Bhí sé mar scairshealbhóir den gclub níos déanaí chomh maith.
Bhí Lynott mar chaptaen foirne ar an gclár tráth na gceist ar an BBC, "Pop Quiz" ins na 1980idí, le Mike Read mar óstach. Bhí sé mar chaptaen i gcoinne Alvin Stardust i 1984, ar eipeasód míchlúiteach ina raibh áiféala air Morrissey páirt a ghlacadh sa chlár.
Bás.
Dealbh chuimhneacháin do Phil Lynott i mBÁC
Bhain Lynott go leor mí-úsáid as drugaí ina bhlianta deireanach. Ar an 25 Nollaig 1985 thit sé i laige ina theach i Kew, Londain. Tháinig a mháthair air, ach ní raibh sí ar an eolas faoina spleáchas ar hearóin. Chuaigh sí i dteagmháil lena bhean chéile, Caroline. Bhí a fhios aici ar an bpointe go raibh Lynott i dtrioblóid. Thiomáin Caroline é go clinic drugaí i gClouds House in Oirthear Knoyle, gearr go Warminster agus thógadh go Salisbury Infirmary é, áit a dhiagnóiseadh go raibh seipticéime air. Cé gur tháinig a aithne ar ais go leor le labhairt lena mháthair, d'imigh sé in olcas roimh an bliain nua agus chuirtear ar análaitheoir é. Fuair sé bás de bharr niúmóine agus teipeadh croí de thoradh an seipticéime ins an aonad dianchúraim den ospidéal ar an 4 Eanáir 1986, gan é ach 36 bliain d'aois.
Bhí socraid Lynott i St. Elizabeth's Church, Richmond, Londain ar an 9 Eanáir 1986. Bhí cuid mhór de iar-baill Thin Lizzy ann. Bhí seirbhís eile ann i Séipéal Binn Éadair ar an 11ú Eanáir. Tá Phil Lynott curtha i reilig St. Fintan's, Cill Fhionntáin, Baile Átha Cliath. Ar a leac uaighe, tá na focail “Go dtuga Dia suaimhneas dá anam”.
Oidhreacht.
Tháinig Thin Lizzy ar ais le chéile i gcomhair léiriúchán beo i 1986. Bhí Bob Geldof, chara le Lynott, mar phríomhamhránaí. I 1996 lean Thin Lizzy ar aghaidh ag déanamh léiriúcháin beo gan Lynott. I 2012, rinne iar-baill Thin Lizzy an cinneadh abhár nua a thaifead, ach rinneadar é faoi ainm nua, Black Star Riders. Cheap siad nach mbeidh sé cothrom amhráin Thin Lizzy a thaifead gan Lynott.
Gach bhliain ó 1987, eagraíonn chara Lynott, Smiley Bolger, féile i gcomhair Lynott, cothrom an lae a bhásaigh é dar teideal, Vibe for Philo. Seineann roinnt ceoltóirí ag an bhféile, bannaí ómóis san áireamh agus ó am go ham, iar-baill Thin Lizzy. Ar an 4 Eanáir 1994, bhunaigh cairde agus clann Lynott iontaobhas in ainm Lynott, chun scoilearachtaí a chur ar fáil i gcomhair ceoltóirí nua.
I 2005, nocht siad dealbh chuimhneacháin cré-umha ar cóimhéid le Lynott ina onóir ar Sráid Harry, as Sráid Grafton i mBaile Átha Cliath. D'fhreastal máthar Lynott ar an searmanas agus sheinn iar-bhaill Thin Lizzy, Gary Moore, Eric Ball, Brian Robertson, Brian Downey, Scott Gorham agus Darrenn Wharton ceol beo ann. Tugann a chlann. cairde agus lucht leanúna cuairt air a uaigh i St. Fintan's Cemetary i gCill Fhionntain in oirthuaisceart Baile Átha Cliath go minic.
Chomh maith le atheisiúint de ábhar Thin Lizzy, rinneadh an rud céanna le ábhar aonarach Lynott. I mí Aibreán 2007, scaoileadh an scannán "The Rocker: A Portrait of Phil Lynott" ó 1996, déanta suas de píosaí scannánaíochta ón gcartlann den chuid is mó ar DVD sa Ríocht Aontaithe. I Lúnasa 2010, scaoileadh "Yellow Pearl". Is bailiúchán é seo de amhráin ó albaim aonarach Lynott.
I Meán Fómhair 2012, chuir máthar agus baintreach Lynott i gcoinne Mitt Romney ag baint úsáid as an amhrán "The Boys are Back in Town" ina fheachtas toghchánaíochta. In agallamh leis an irisleabhar Éireannach, Hot Press, dúirt Philomena Lynott "As far as I am concerned, Mitt Romney's opposition to gay marriage and to civil unions for gays makes him anti-gay – which is not something that Philip would have supported."
Bhí sé an-deacair ar Philomena glacadh le bás a mac agus tugann sí cuairt ar a uaigh go minic.
Tagairtí.
Lynott, Phil
Lynott, Phil
Lynott, Phil
Lynott, Phil
Lynott, Phil
Lynott, Phil


Nellie Melba.
Portráid an Dáma Nellie Melba GBE (Henry Walter Barnett)
Ba shoprán ceoldráma clúiteach ón Astráil í an Dáma Nellie Melba, GBE (19 Bealtaine 1861 - 23 Feabhra 1931), nó Helen Porter Mitchell mar a tugadh uirthi ag tús a saoil. Ba bhean de na sopráin is iomráití i saol na ceoldrámaíochta í agus ba í an chéad Astrálach í a tháinig iomrá idirnáisiúnta uirthi san ealaín sin. Bhí Nellie Melba agus May Whitty ar na chéad siamsóirí a bhain amach DBE, rud a tharla sa bhliain 1918.
Tháinig sí os comhair an phobail den chéad uair in Melbourne i Mí na Bealtaine 1884 agus chan sí i gCovent Garden i Londain, Sasana, dhá bhliain níos déanaí. Sa Bhruiséal ba thúisce a chuaigh sí i gceann oibre agus í ag déanamh páirt Gilda i Rigoletto, ceoldráma le Verdi sa bhliain 1887. D’éirigh thar cionn léi lom láithreach. Bhain sí amach buaic a réime i bPáras mar Lucia in Lucia di Lammermoor, ceoldráma le Donizetti ar 24 Bealtaine 1888, in Covent Garden mar Lucia in La Traviata, ceoldráma le Verdi, agus mar Mimi in La Boheme.
Shiúil sí an Eoraip agus Meiriceá agus ardrathúnas uirthi. Moladh í as a guth glébhinn glan agus as a críochnúlacht ceirde. Rinne sí a páirt dheireanach mar Mimi in La Boheme in Melbourne agus in Garraí Covent sa bhliain 1926. Bhí sí ar an gcéad amhránaí a chraol clár ceoil ó stáisiún Marconi in Chelmsford, rud a rinne sí ar 15 Meitheamh, 1920. Tháinig a dírbheathaisnéis, “Melodies and Memories,” amach sa bhliain 1925.
Phós sí Charles Armstrong, mac grásaera ó Queensland, sa bhliain 1882. Scar siad óna chéile sa bhliain 1900 de bharr an chaidrimh chollaí a bhí idir í féin agus Philippe, Diúc Orléans.
Bhí sé de chlú ar Melba gur dhuine deacair spadhrúil í i gcuideachta a comhamhránaithe. Os a choinne sin, thug sí lámh chúnta do roinnt amhránaithe óga, agus chuidigh sí le ceoldrámaí Puccini a chur á léiriú nuair nach raibh cáil mhór fós air.
Tagairtí.
Melba
Melba
Melba


Peadar Ó Cearnaigh.
Cumadóir agus náisiúnaí Éireannach ab ea Peadar Ó Cearnaigh (1883–1942), a chum na liricí d'Amhrán na bhFiann.
Saol.
B'as Contae Lú a athair, Sean Ó Cearnaigh, grósaeir, agus as Contae na Mí a mháthair, Caitlin Nic Aonghusa. Rugadh Peadar féin in 11 Bóthar Dromchonnrach Íochtarach, i mBaile Átha Cliath, 12 Nollaig 1833. Chuaigh sé go dtí Scoil na mBráthar gCríostúil i Muirinne go dtí gur chuir bás tobann a athar, Lá Nollag, 1897 d’fhiacha air post oibre a lorg. Printíseach péintéara a bhí ann faoin mbliain 1900. D’oibrigh sé in Amharclann na Mainistreach ó 1904 go dtí Éirí Amach na Cásca 1916. Phós sé Éamha Ní Flannagáin, ógbhean as Baile Átha Cliath i rith 1914.
Mar óglach ghabh sé páirt i Smugláil Gunnaí Bhinn Éadair, agus ar ball throid sé i Monarchian Jacob faoin Maor Seán Mac Giollabhríde, agus faoin gceannfort Tomás Mac Donnchadha). Cuireadh sé ghlas i gcampa Géibhinn Bhaile Cionnláir, Contae an Dúin, é i rith 1920. Ansiúd dó chum sé an Mháirseáil Chliútach úd “Éirígí”, agus rinne sé veidhlín shéisbhinn ó thus go deireadh. Fuair sé bás i 25 Sráid Ó Donnchadha, Inse Caor, Samhain 23 1942, agus cuireadh i Reilig Ghlas Naíon é.
Saothar.
Cailleadh Ó Cearnaigh, údar rosc-amhráin náisiúnta na hÉireann, sula raibh sé 59 mbliain d’aois. Mar sin féin d’fhág sé díolaim bhreá amhrán is bailéad dá chuid féin mar oidhreacht dá shliocht.
Bíodh gur cúitíodh go suarach é mar phéintéir, bhí an fhilíocht agus cultúir na nGael mar phríomh-udar a chuid spéise i rith a shaoil. Spreag dánta Liam Uí Mhaolrunai é go mór. Chláraigh sé i gCraobh Lorcáin Uí thuathail de Chonradh na Gaeilge dá bharr. Ar buor chun an Ghaeilge a labhairt go líofa, thairg sé dá dheoin féin dul mar péintéir go dtí Teach Solais Oileáin Tóraí i 1910. Ansiúd d’oibrigh sé go cionn seacht mí, agus d’fhill sé abhaile ina chainteoir líofa.
Bhí sé leata ar fhocail Gaeilge a sheoladh isteach in a chuid dánta as sin amach – mar atá in “Slán Libh” nó “Amhrán na bhFiann”, gan trácht ar a leagan Gaeilge féin de “Ar Thaobh Ghlas A ‘Ghleanna”. Nochtann “Amhrán an Chamáin” agus “Fís” dá chuid saothair a dhíograisí is bhí sé faoi iománaíocht agus faoi ár gcluichí náisiúnta freisin.
Cearnaigh, Peadar Ó
Cearnaigh, Peadar Ó
Cearnaigh, Peadar Ó
Cearnaigh, Peadar Ó


BBC.
Is é an British Broadcasting Corporation (BBC) an craoltóir stáit náisiúnta Ríocht Aontaithe. Cuireann sé stáisiúin teilifís analóg BBC One, agus BBC Two, ar fáil agus stáisiúin teilifís digiteach BBC Three, BBC Four, BBC News 24, CBBC, agus CBeebies ar fáil.


Miguel de Cervantes.
Scríbhneoir Spáinneach ba ea Miguel de Cervantes Saavedra (Alcalá de Henares, 29 Meán Fómhair 1547 - Maidrid, 23 Aibreán 1616).
Tá aithne air mar gheall ar a leabhar cáiliúil "El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha", an chéad úrscéal nua-aimseartha agus ceann de mhór-shaothair na litríochta domhanda.
Rud íorónta atá bainteach le saol Cervantes ná go bhfuair seisean agus Shakespeare, beirt aithreacha na litríochta chomhaimseartha, bás ar an lá ceannann céanna.
Cervantes, Miguel de
Cervantes, Miguel de
Cervantes, Miguel de


Maidrid.
Is í Maidrid () príomhchathair na Spáinne. Tá sí lonnaithe i gceartlár na leithinse Ibéaraigh. Ghlac Alfonso VI Chaistíle seilbh ar lonnaíocht Arabach, "al-Maĝrīt", a bhí ann cheana i 1083. Roghnaigh Pilib II an baile mar phríomhchathair na Spáinne, in ionad Toledo, sa dara leath den 16ú haois. Lean an chathair ar aghaidh sa ról sin go dtí an lá atá inniu ann, seachas le linn tréimhse ó 1601 go 1606 nuair a bhog Pilib III a chúirt ríoga go Valladolid.


An Bhascais.
Teanga aonraithe - is é sin, teanga nach bhfuil aon cheann eile gaolmhar léi - is ea an Bhascais, agus í á labhairt i dTír na mBascach (Bascais: "Euskal Herria" nó "Euskadi") in oirthuaisceart na Spáinne agus in iardheisceart na Fraince. Ní teanga Ind-Eorpach í ar aon nós, agus ní féidir teacht ar theangacha eile a bheadh gaolmhar léi ach an oiread. Go dtí le déanaí, ní raibh caighdeán ceart ann, agus bhí na scríbhneoirí i dtuilleamaí canúintí scríofa leis an teanga a shaothrú ar aon nós, ach sna 1970idí, shocraigh Acadamh na Bascaise, nó "Euskaltzaindia", caighdeán scríofa ar tugadh "Euskara Batua", nó an Bhascais Aontaithe, air.
Tá stádas oifigiúil ag an mBascais sa Spáinn. Ní féidir leis na Bascaigh Fhrancacha úsáid oifigiúil a bhaint as a dteanga dhúchais, ach, íorónta go leor, tugann an stát Francach aitheantas áirithe do theanga na mBascach ón Spáinn, toisc gur teanga oifigiúil í sa tír sin, agus conradh idirnáisiúnta sínithe ag na Francaigh is na Spáinnigh faoi chomhaitheantas na dteangacha oifigiúla.
Tá ocht bpríomhchanúint ag an mBascais, mar atá, canúint na Bioscáine, canúint Gipuzkoa, canúint Ard-Nafarroa Thuaidh, canúint Ard-Nafarroa Theas, canúint Lapurdi, canúint Íseal-Nafarroa Thiar, canúint Íseal-Nafarroa Thoir, agus canúint Zuberoa. Tá an caighdeán, an t-"euskara batua", bunaithe ar chanúint Gipuzkoa thar aon cheann eile. Cé gurb í an Bhascais chaighdeánaithe seo is mó a chloistear ar an raidió agus a léitear ar na hirisí, maireann na leaganacha caighdeánaithe de na canúintí beo inniu féin, go háirithe caighdeán Lapurdi, a úsáidtear go forleathan i gcúige Zuberoa (Soule) sa Fhrainc.
Cé nach bhfuil gaol ná lúb ghaoil ag an mBascais le haon teanga eile, tá sí breac le hiasachtaí ón Laidin, ar nós "bake" "síocháin" (ó "pax, pacem" na Laidine) nó "denbora" "am, aimsir" (ó "tempus, tempora" na Laidine). Is follasach go bhfuair sí a lán focal ón Spáinnis agus ón bhFraincis, leis.
Maidir le litriú agus fuaimniú na Bascaise, is iad na litreacha is suntasaí ná x, a fhuaimnítear mar [ʃ] ("sh" an Bhéarla, is é sin, siosach iar-ailbheolach), tx, a fhuaimnítear cosúil le "ch" an Bhéarla, agus an j, a fhuaimnítear go héagsúil sna canúintí éagsúla - mar [j] (y an Bhéarla), mar [x] (ch leathan na Gaeilge, nó j na Spáinnise) nó mar [ʒ] (j na Fraincise), mar shampla. Tá sé tábhachtach cuimhne a choinneáil ar an difríocht idir z agus s na Bascaise, nó ní hionann é agus difríocht an dá litir seo sa Bhéarla. Sa Bhascais, is ionann an litir "s" agus siosach rinnailbheolach, is é sin, ní úsáidtear ach rinn na teanga (an pointe is airde d'uachtar a teanga) san fhuaimniú. An litir "z", arís, seasann sé don tsiosach lannailbheolach, nó baintear úsáid as "lann" go léir na teanga san fhuaimniú.
Scéal eile fós go gcaolaítear na consain sa Bhascais le mánlacht nó beagmhéid a chur in iúl. Mar shampla, is madra beag é "txakur", ach is madra mór suaithní é "zakur", agus is braoinín beag bídeach é "ttantta" (seasann an t dúbailte don t chaol), ach is braon réasúnta mór uisce é "tanta".
Tir na mBascach sa Spáinn agus sa Fhrainc
Tá gramadach na Bascaise casta go maith, agus is minic a deirtear go bhfuil sí ar cheann de na teangacha is deacra sa domhan. Is dócha gur áibhéil é seo, áfach. Tá an Bhascais saibhir sna tuisil, agus thar aon rud eile, tá tuiseal oibríoch ann - tuiseal a úsáidtear le hainmní an bhriathair aistrigh a chur in iúl, agus an tuiseal ainmneach teoranta d'ainmní an bhriathair neamhaistrigh agus do chuspóir an bhriathair aistrigh. Dá mbeadh an córas céanna in úsáid sa Ghaeilge, déarfá "ritheann sé" i gcónaí, ach in áit "buaileann sí é", chaithfeá rud éigin a rá cosúil le "buaileann sí-ERG sé" - seasann "sí-ERG" don fhoirm speisialta den fhorainm "sí" a chaithfeá a chur anseo (ERG = "ergative", nó tuiseal oibríoch).
Litríocht na Bascaise.
Ba nós le smaointeoirí agus scríbhneoirí móra Bascacha a gcuid scríbhinní a chur ar pár as Spáinnis nó as Fraincis go dtí le déanaí, agus mar sin, ní féidir a rá go mbeadh litríocht na mBascach ina dteanga dhúchais féin róshaibhir ná ársa. Tá cúpla laoi laochais againn ón séú haois déag a thugann cur síos ar imeachtaí sa Mheánaois.
Ba é an chéad bhunsaothar scríofa as Bascais ná litir a scríobh an tEaspag Juan de Zumárraga ó Mheicsiceo sa bhliain 1537. Ba eisean an chéad Easpag i Meicsiceo riamh, nó ní raibh impireacht choilíneach na Spáinne san Oileán Úr ach ag teacht ar an bhfód faoin am seo.
Saothair thábhachtacha eile ón 16ú haois is ea an bailiúchán dánta a d'fhoilsigh an file Bernard Etxepare sa bhliain 1545 - an chéad leabhar a tháinig i gcló sa teanga riamh - an chéad dráma sa teanga le Joan Perez de Lazarraga a cuireadh ar an stáitse an chéad uair sna 1560idí, agus, ar ndóigh, an chéad aistriúchán ar an Tiomna Nua. Ba é Joanes Leizarraga a bhreac síos é, agus is í Bascais Lapurdi an chanúint a bhí aige. Dá réir sin, ba í an chanúint seo an ceann ba thábhachtaí i gcúrsaí scríbhneoireachta agus litríochta sa teanga i bhfad ina dhiaidh sin.
Sa seachtú haois déag a scríobh Pedro Agerre - nó Pedro Axular, mar is fearr a aithnítear é - bailiúchán seanmóirí faoi thionchar smaointí an Fhrithreifirméisin. Foilsíodh an bailiúchán sa bhliain 1643, agus is í Bascais Lapurdi a chleacht a scríbhneoir, cé nach raibh an chanúint seo ó dhúchas aige. Scríobhadh a lán téacsaí reiligiúnda eile sa teanga sa seachtú haois déag, ach thairis sin, chum an file Arnaud de Oihénart dánta Bascaise, agus foilsíodh lámhleabhair sa teanga do mhairnéalaigh agus d'fheirmeoirí.
Inniu, is é Bernardo Atxaga (fíorainm: Joseba Irazu Garmendia) an scríbhneoir is clúití sa teanga.


Éamon Ó Cuív.
Is polaiteoir Éireannach é Éamon Ó Cuív (rugadh ar 23 Meitheamh 1950 é). Bhí sé ina Aire Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta ó 2002 go 2010 agus ina Aire Coimirce Sóisialaí ó 2010 go dtí 2011. Ball den pháirtí Fianna Fáil atá ann. Is as Baile Átha Cliath é ach is í Gaillimh Thiar a dháilcheantar. Tá sé ina Theachta Dála ó 1992.
Tá Gaeilge líofa aige. Garmhac le hÉamon de Valera atá ann chomh maith le bheith ina mhac leis an scoláire cáiliúil Gaeilge, Brian Ó Cuív.
Tá Ó Cuív ag seasamh san Olltoghchán 2016.
Tagairtí.
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O
Cuiv, Eamon O


An Ghailísis.
Teanga Rómánsach is ea an Ghailísis (Gailísis: "galego", AIF: [gaˈlego]) a labhraítear sa Ghailís in iarthuaisceart na Spáinne, taobh thuaidh den Phortaingéil. Tá sí an-chosúil leis an bPortaingéilis, agus ó thaobh na staire de, ní raibh sa Phortaingéilis féin, i dtús báire, ach canúint de chuid na Gailísise a chuaigh i bhfairsinge ó dheas, de réir mar a bhí na Múraigh ag cúlú roimh na Críostaithe i ré an "Reconquista", nó athghabháil Leithinis na hIbéire.
Tá sé ina chnámh spairne inniu féin, cé acu dhá theanga ghaolmhara nó canúintí aon teanga amháin iad an Ghailísis agus an Phortaingéilis.
Líon na gCainteoirí Dúchais.
Tá Gailísis ó dhúchas ag breis is trí mhilliún duine. Is léir go bhfuil an mhórchuid acu ina gcónaí sa Ghailís féin, ach is féidir teacht ar dhaoine ón nGailís in áiteanna eile sa Spáinn, i Maidrid agus i mBarcelona mar shampla. Thairis sin, is iomaí Gailíseach a chuaigh ar imirce thar lear i rith na mblianta. Chuir siad fúthu san Airgintín, in Uragua, i gCúba, sa Bhrasaíl, i Veiniséala, i Meicsiceo agus i bPanama. Chuaigh an oiread daoine ón nGailís go dtí an Airgintín is gur éirigh sé coitianta sa tír sin, tráth, "galego" nó Gailíseach a thabhairt ar gach inimirceoir a thiocfadh ón Spáinn.
Stádas Oifigiúil.
Fuair an Ghailísis stádas oifigiúil ó stát na Spáinne mar cheann de theangacha na Spáinne, nó "lenguas españolas". Is iad teangacha oifigiúla eile na Spáinne ná an Spáinnis féin - nó an Chaistílis, mar a thugtar uirthi fosta -, an Chatalóinis, agus an Bhascais. Bíonn an Ghailísis á múineadh sna bunscoileanna agus sna meánscoileanna, agus baintear úsáid aisti sna hollscoileanna chomh maith. Ní thugann Parlaimint na hEorpa aitheantas oifigiúil don Ghailísis mar Ghailisis, ach caitear léi mar a bheadh Portaingéilis ann. Mar sin, nuair a labhraíonn Feisirí Gailíseacha, ar nós José Posada, Camilo Nogueira nó Xosé Manuel Beiras, a dteanga dhúchais os comhair na Parlaiminte, is é teangaire na Portaingéilise a dhéanann teanga do na Feisirí eile.
Litríocht.
Go dtí le déanaí, ba nós leis na scríbhneoirí Gailíseacha a gcuid leabhar a bhreacadh síos i Spáinnis. Uaireanta, bhainidís úsáid as an gcorrfhocal Gailísise le blas an réigiúin a chur ar an stíl. Bhí Gailísis ó dhúchas ag a lán scríbhneoirí tábhachtacha Spáinnise, cosúil le Ramón del Valle-Inclán agus Camilo José Cela. Lenár linn féin, áfach, d'éirigh sé faiseanta Gailísis a scríobh. Is é Manuel Rivas an scríbhneoir comhaimseartha is tábhachtaí, agus is é an t-úrscéal "O lapis do carpinteiro" ("Peann Luaidhe an tSiúinéara") an leabhar is clúití dár scríobh sé. Foilsíodh aistriúcháin ina lán teangacha, an Béarla san áireamh ("The Carpenter's Pencil", Jonathan Dunne a d'aistrigh).


Liam Ó Leathlobhair.
Ba iar-theachta Dála Fhianna Fáil conspóideach é Liam Ó Leathlobhair (Béarla: "Liam Lawlor"), (rugadh i mBaile Átha Cliath 1945 - Moscó 22 Deireadh Fómhair 2005). Toghadh ina Theachta Dála don chéad uair i 1977 don dáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar.
Cara le forbróirí maoine ba ea Ó Leathlobhair agus TD conspóideach dá bharr. Níor sheas Ó Leathlobhair don olltoghchán i 2002 mar gheall ar a chuid fadhbanna leis an mbinse fiosrúcháin Flood agus tréimhsí a chaith sé i bpríosún.
Lean Ó Leathlobhair lena ghnéithe pearsanta agus bhí sé ar thuras gnó sa Rúis nuair a maraíodh é i dtimpiste bóthair i Moscó i mí Deireadh Fómhair 2005, in éineacht lena aistritheoir, bean 29 bliain d'aois.


Krist Novoselic.
Is ceoltóir Meiriceánach é Krist Anthony Novolselic (rugadh é ar an 16 Bealtaine, 1965), nó Chris Novoselic mar a bhíodh aithne air níos luaithe. Bhí Novoselic ina dhord-ghiotáraí leis an mbanna rac-cheoil Nirvana. D'éirigh sé as an gceol ag deireadh na 1990idí, agus is scríbhneoir agus gníomhaí polaitiúla é anois.
Nirvana.
Rugadh Krist i gCompton, California sa bhliain 1965. As an gCróit ab ea a theaghlach, agus chuaigh siad chun chónaigh sa bhaile beag Aberdeen, sa stát Washington. Coimhthíoch a bhí i Krist in Aberdeen. Bhí sé ciúin, aisteach agus an-ard - sé troigh seacht n-orlach, nuair a bhí sé óg fós. Bhuail sé le Kurt Cobain san ardscoil, agus thosaigh siad ag seinm le chéile. Ar dtús ní raibh a lán suim ag Krist i gceol Kurt, ach ghéill sé tar éis tamaill. B'e Cobain an príomh-scríbhneoir sa ghrúpa, ach is cinnte gur foireann a bhí iontu. Bhí Krist an-ghnóthach le gach gné den bhanna, agus b'eisean a bhí sé freagrach as dearcadh an bhanna.
Leis an albam Nevermind, bhris Nirvana isteach i bpríomhshruth an cheoil go tobann, agus bhí cáil mór orthu. D’fhan Krist agus Kurt mar chairde, ach bhí sé deacair uaireanta le andúil drugaí Kurt, agus na fadhbanna a bhí ann le bean nua Kurt Courtney Love. Mar thoradh ar an deacrachtaí seo, níor fhreastal Krist ar phósadh Kurt agus Courtney sa bhliain 1992, tar éis argóint. Sa bhliain 1994, sheinn Nirvana ceolchoirm sa Chróit, rud a bhí Krist an-bhródúil as. Cúpla mhí ina dhiaidh sin, áfach, bhí Kurt marbh. I mí Aibreán 1994, thiomáin Krist a chara go dtí an aerfort i Seattle, agus ní fhaca sé é beo arís.
A shaol tar éis Nirvana.
Bhain Krist triail as cúpla bhanna nua - Sweet 75 agus Eyes Adrift. Tar éis tamaill, d'éirigh sé as an gceol agus thosaigh sé ag obair i gcúrsaí polaitiúla. Is Daonlathach é Krist, agus úsáideann sé a ainm chun teachtaireacht a dhéanamh ar chúrsaí pholaitiúla. Scríobh Krist a chéad leabhair i 2004, "Of Grunge and Government: Let's Fix this Broken Democracy", agus foilsíodh é sa bhliain 2005. Tá ceadúnas píolóta ag Krist freisin.
Novoselic, Krist
Novoselic, Krist
Novoselic, Krist


Ron Wyden.
Is é Ronald Lee Wyden (rugadh 3 Bealtaine 1949) an seanadóir sinsearach ó Oregon i Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Rugadh i Wichita, Kansas, é agus tá sé ina chónaí i bPortland, Oregon.
Sular toghadh é mar ionadaí sa Seanad i 1996, chaith sé cúig bliana déag i dTeach na nIonadaithe. Dfhreastal sé ar Ollscoil California, Santa Barbara, le scoláireacht cispheile agus bhain sé amach céim ó Ollscoil Stanford. Bronadh céim Juris Doctor ó Ollscoil Oregon air agus mhúin sé seaneolaíocht in Oregon. Tá beirt pháiste aige, Adam (21) agus Lilly (16), lena iar-bhean chéile Laurie. Tá siad colscartha ó 1998 i leith. Phós Wyden Nancy Bass sa bhliain 2005.
Toghadh go Seanad na Stát Aontaithe i 1996 é, tar éis do Bob Packwood éirigh as oifig, agus athtoghadh é i 1998 agus 2004.
Wyden, R


Séamus Ó Grianna.
a> gurbh é "an leabhar ba ghreannmhaire" dár tháinig ó pheann "Mháire".
Scríbhneoir Gaeilge ó na Rosa i nGaeltacht Thír Chonaill ba ea Séamus Ó Grianna (17 Samhain 1891 – 27 Samhain 1969), nó "Máire".
A mhuintir.
Ba dheartháracha leis an scríbhneoir Seosamh Mac Grianna agus an seanchaí Seán Bán Mac Grianna. Breacadh cuid mhaith seanchais síos óna dheirfiúr Annie Bhán freisin. B'é Jimí Fheidhlimí an t-ainm a bhí ag muintir na háite air, nó bhí a athair, Feidhlimí Dhónaill Phroinsiais, ar an t-aon fhear amháin i Rann na Feirste arbh ainm dó Feidhlimí. Níl i gceist le "Ó Grianna" ach Gaelú ar shloinne oifigiúil a mhuintire, mar atá, Greene. De réir an taighde a rinne Seán Bán, b'é "Grenery" nó "Mac Grianra" an leagan ba chirte.
A shaol.
Rugadh Séamus Ó Grianna i Rann na Feirste ("Rinn" na Feirste an leagan caighdeánta) sna Rosa sa bhliain 1891. Ina ghearrstócach dó, chaith sé tamall ag sclábhaíocht ar an Lagán agus in Albain, agus b'ansin a casadh náisiúnaithe Éireannacha air an chéad uair. Léigh sé dialann phríosúin Sheáin Mhistéil, ceann de scríbhinní canónta an náisiúnachais Éireannaigh, agus chuaigh sé féin leis an náisiúnachas. I ndiaidh na tréimhse a chaith sé ina náibhí, d'éirigh leis dintiúirí an mhúinteora bunscoile a bhaint amach. Níor chaith sé ach tamall gairid ina mhúinteoir, ó nach raibh an obair ag teacht leis.
Bhí sé páirteach i gCogadh na Saoirse agus i gCogadh na gCarad, agus é in aghaidh an tSaorstáit. Ní raibh sé ag cur catha go díreach, áfach, nó bhí seisean agus a dheartháir, Seosamh, ag scríobh is ag stáitsiú drámaí beaga bolscaireachta mar chineál "biblia pauperum" le muintir na tuaithe a spreagadh chun Poblachtánachais. Tháinig na Saorstátairí ar a lorg go héasca, áfach, agus chaith siad an chuid ab fhearr den chogadh i mbraighdeánas. Tréimhse dhearóil ab ea an phríosúnacht seo i saol Shéamuis Uí Ghrianna, agus níor chaith sé mórán dúthrachta le cur síos a thabhairt uirthi ina chuid scríbhinní.
Chaith Séamus seal ina eagarthóir ar mhíosachán Chonradh na Gaeilge, ach ó ba rud é nárbh aon ribín réidh é mar dhuine, tugadh bata is bóthar dó go luath. Is amhlaidh go raibh de nós aige bheith ag fáil lochta is ag caitheamh anuas ar na Gaeilgeoirí, ar chomh dona is a bhí a gcuid Gaeilge acu, ar chomh fannlag is a bhí a gcuid iarrachtaí an Ghaeilge a athbheochan. Bhain na léitheoirí sult as a chuid eascainí tamall, ach nuair a bhí sé tar éis íde bhéil a thabhairt do gach aon duine a raibh céim ar bith aige i ngluaiseacht na teanga, bhí sé thar am aige malairt jab a tharraingt air féin.
Nuair a tháinig na Poblachtánaigh i gcumhacht, fuair Séamus Ó Grianna oifig gan chúram sa státseirbhís a chuir ar a chumas obair scríbhneoireachta a dhéanamh. Bhí sé in ann beagnach tríocha leabhar a chríochnú lena shaol, idir dhíolamaí gearrscéalta, úrscéalta agus dhírbheathaisnéis.
Bhí Séamus pósta, murab ionann agus a dheartháir, Seán. Is é an grá leatrom príomhthéama a chuid scríbhneoireachta, rud a cheadaíonn don léitheoir a shíleadh go gcaithfidh sé nach raibh an t-ádh leis agus é ar lorg grá ina fhear óg dó. Nuair a fuair sé é féin in ospidéal agus é an dá scór d'aois cheana, thug sé taithneamh agus teasghrá do bhean óg a bhí ina banaltra ansin, agus b'é dea-dheireadh an scéil sin go ndeachaigh an brat pósta ar an dís acu.
Díol suntais é nach labhraíodh Séamus Ó Grianna focal Gaeilge lena bhean - bhí sise dall ar an teanga cibé scéal é - ná lena chlann, a tógadh i mBaile Átha Cliath. Mar is éasca a aithint ar a chuid leabhar dírbheathaisnéise, fuair sé é féin náirithe go hiomlán ina stócach beag dó, agus an múinteoir ag caitheamh anuas air is á bhualadh toisc é a bheith gan focal Béarla ina phluc. Is dealraitheach go ndeachaigh drochbhuille an chéad lá scoile go domhain i bhfeidhm air, agus náire na Gaeilge ag luí go searbh air. Nuair a tháinig sé i gcrann, d'fhoghlaim sé scoth an Bhéarla, agus é in ann an-ionsaí béil a dhéanamh sa teanga sin féin orthu siúd a shíl an dúrud díobh féin, cosúil le "lucht na veistí bána" (an mheánaicme uirbeach) agus lucht na n-ollscoileanna, ar ar thug sé "congenital idiocy mumbling inanities in university robes" ("amadáin chruthanta ag monamar baothchainte agus a gcuid róbaí ollscoile orthu").
Ní raibh Séamus ródhóchasach as todhchaí na Gaeilge riamh, agus é ag titim in umar an éadóchais ar fad de réir mar a bhí sé ag druidim le deireadh a shaoil. D'fhág sé iontas, alltacht agus fearg ar lucht na Gaeilge, nuair a chuaigh sé leis an "Language Freedom Movement", brúghrúpa frith-Ghaeilgeoireachta a bhí ag iarraidh an Ghaeilge a ruaigeadh as na scoileanna. Údar marana agus machnaimh do lucht na Gaeilge inniu féin go dtréigfeadh duine de mháistrí móra na Gaeilge an chúis ar dhóigh chomh suarach sin.
A shaothar.
Is é an chéad saothar fada ficsin a tháinig ó pheann Shéamuis Uí Ghrianna ná an t-úrscéal sraithfhoilsithe "Castar na Daoiní ar a Chéile is ní Chastar na Cnoic is na Sléibhte". Is iomaí locht is féidir a fháil ar an scéal seo nach bhfuil ann, go bunúsach, ach an chéad triail a bhain an scríbhneoir as ceird an úrscéalaí. Tá ceann de phríomh-mhóitífeanna an scríbhneora le haithint ar an saothar seo cheana féin, is é sin, an grá leatrom. D'fhéach an scríbhneoir le cur síos a thabhairt ar thimpeallacht na mac léinn agus na ndaoine léannta uirbeacha, agus siúd is nár éirigh leis ach go lagmheasartha, b'iarracht mheabhrach é le litríocht na Gaeilge a phósadh le saol na cathrach.
Na leabhair, idir úrscéalta agus ghearrscéalta, a d'fhoilsigh Séamus Ó Grianna ina dhiaidh sin, áfach, - an chuid is mó acu faoin ainm cleite "Máire", in ómós do sheanchaí clúiteach a bhólaí dúchais, Máire Chonnachtach - bhí siad dírithe ar chur síos a thabhairt ar nósanna Gaelacha na Gaeltachta. Is dócha go raibh scríbhneoireacht Shéamuis Uí Ghrianna ceaptha mar oideachas do na Gaeilgeoirí uirbeacha. Nó bhí Séamus, chomh maith lena dheartháir, riamh den tuairim gur sibhialtacht iomlán í sibhialtacht na nGael, agus, mar sin, níor leor an teanga a fhoghlaim gan an bhéasaíocht a fhoghlaim chomh maith a bhí fite fuaite leis an teanga.
Mar sin, ní bhíonn an plota ag feidhmiú i leabhar tipiciúil le Séamas Ó Grianna ach mar chineál leithscéal le Gaeilge shaibhir dhúchasach Thír Chonaill a chur ar fáil don léitheoir. Is é an scéal céanna a insíonn sé uair i ndiaidh uaire. Mar a dúirt "Peigí Rose", duine de scríbhneoirí comhaimseartha Ghaeilge Uladh, bhí cineál "siondróm Rocky II" ar "Mháire" mar údar. B'ionann bunstruchtúr an scéil ina lán leabhar leis, agus an scéal bunaithe ar an ngrá leatrom, nó, níos minicí fós, ar an ngrá nach n-admhaítear, toisc go bhfuil an buachaill agus an cailín róchúthail. Is féidir, freisin, go bhfuil an bochtanas ag teacht idir iad agus an cleamhnas. Ansin, fágann an Cogadh Cathartha nó an imirce scartha ó chéile iad, agus ní chasfar ar a chéile iad ach ag uaigh duine acu, nó nuair atá siad ró-aosta cheana le teas nua a chur sa seanphaisiún fuaraithe.
Is iad "Caisleán Óir" (imirce), "Mo Dhá Róisín" (is í Éire an dara Róisín, agus mar sin, is é an tírghrá a scarann an lánúin sa leabhar seo), agus "Tairngreacht Mhiseoige" na húrscéalta is clúití le Séamus Ó Grianna, ach d'fhoilsigh sé beagnach tríocha leabhar, idir úrscéalta, ghearrscéalta, agus dhá leabhar dírbheathaisnéise, mar atá, "Nuair a Bhí Mé Óg" agus "Saol Corrach".
Maidir leis an úrscéal "Bean Ruadh de Dhálach", ceann de shaothair dheireanacha an scríbhneora, is féidir a rá go bhfuil sé as an ngnáth ar fad i measc a chuid úrscéalta. Dúirt Alan Titley ina mhórshaothar faoi na húrscéalta Gaeilge nach bhfuair an ceann seo a cheart riamh, ós rud é nach bhfuil gnáthlochtanna scríbhneoireachta "Mháire" ag baint leis ar aon nós, cé go bhfuil sé ag plé le gnáth-théamaí a chuid saothar, ar nós na himirce go Meiriceá, chinniúint dhosheachanta an duine, agus shaol na Gaeltachta fadó.
Tá cuid mhór de scríbhinní Mháire as cló, agus níl sé furasta teacht orthu. Thairis sin, bhí sé an-mhíshásta leis an gcaighdeán nua, agus ní cheadaíodh sé a chuid leabhar a fhoilsiú ach sa seanlitriú agus sa chló Ghaelach. Mar sin féin, tá, ar a laghad, "Tairngreacht Mhiseoige", "Nuair a Bhí Mé Óg", "Saol Corrach", "Caisleáin Óir", agus díolaim dá chuid gearrscéalta (a tháinig i gcló sa bhliain 1993 faoin teideal "Cora na Cinniúna") ar fáil sa litriú nua. B'é Niall Ó Dónaill a réitigh na heagráin seo chun cló. I mbreis air sin, thosaigh Nollaig Mac Congail ag foilsiú sraith nua, "Scríbhinní Mháire", i ndiaidh na bliana 2000. Tá an t-úrscéal úd "Castar na Daoiní ar a Chéile..." foilsithe an chéad uair faoi chlúdach leabhair sa chéad imleabhar den tsraith seo.


14ú haois.
Tarluithe.
1314: Cath Bannockburn, 24 Meitheamh. Bhuaigh arm na hAlba ar na Sasanaigh agus bhain neamhspleáchas amach.


13ú haois.
Mhair an "13ú céad AD ó 1201 go 1300. Cuid den Mheánaois atá ann i stair na hEorpa. Bunaíodh impireacht na Mongólach.


Elvis Presley.
Ceoltóir agus aisteoir Meiriceánach ab ea Elvis Aaron Presley (8 Eanáir, 1935 – 16 Lúnasa, 1977). Íocón cultúrtha mór le rá a bhí ann, siamsóir ar ar tugtar an leasainm "The King" (an Rí), nó "The King of Rock-n-Roll" (Rí an Rac-Cheoil) mar bhí sé ar duine de na ceoltóirí a chuir rac-cheol i láthair do lucht éisteachta mór den chéad uair.
Saol.
Rugadh Elvis Presley i dTupelo Thoir, Mississippi ar an 8 Eanáir, 1935. Bhí a thuismitheoirí Vernon Elvis Presley agus Gladys Love Smith ag súil le leathchúpla, ach bhí marbh-bheirthe ann (buachaill eile a bhí ann, ar ar thug siad Jesse). D´fhás Presley aníos i dTupelo Thoir ar dtús, agus ansin chuaigh an teaghlach go dtí Memphis, Tennessee sa bhliain 1948. An bhliain ina dhiaidh sin, bhog siad isteach i Lauderdale Courts, eastát tithíochta a bhí suite gar do háiteanna ceoil ar nós Beale Street, Ellis Auditorium agus Sun Studios. Thosaigh Presley ag seinm an ghiotáir ag an am sin, ina aonar ar dtús agus ansin le daoine eile as a chomharsanacht. Tar éis na scoile, d'oibrigh sé leis an Precision Tool Company, agus ansin thiomáin sé trucail don Crown Electric Company.
Sun Studios.
I rith an tsamhraidh 1953, chuaigh Presley go dtí Sun Studios agus chaith sé ceithre dhollar chun dhá amhrán a thaifead - "My Happiness" agus "That's When Your Heartaches Begin". Ba bhailéid coitianta ag an am sin iad, agus thug Presley an ceirnín dá mháthair mar bhronntanas lá breithe. D'éist bunaitheoir Sun Records Sam Phillips leis na rianta freisin, agus thug sé cuireadh do Phresley teacht isteach arís i mí Meitheamh 1954 chun cúpla amhrán a chanadh.
I mí Iúil, thosaigh siad ag obair sa stiúideo leis na ceoltóirí áitiúla Scotty Moore agus Bill Black. Ar an 5 Iúil 1954, thosaigh Presley ag canadh an amhráin "That's All Right" i rith sos sa stiúideo. Chan sé an rian ina stíl nua féin, agus cheap Phillips go raibh rud nua speisialta acu.
Sheol sé amach é mar shingil, le "Blue Moon of Kentucky" ar an taobh eile. Thosaigh an stáisiún raidió WHBQ ag casadh an singil, agus i gceann tamaill bhain siad rath amach leis. Thosaigh Presley ag seinm ar fud na háite, agus d'fhás a cháil ó Tennessee go dtí áiteanna eile freisin. Sheinn Presley ag an Grand Ole Opry i Nashville freisin, áit atá tábhachtach fós. Lean sé ar aghaidh ar thuras sa Deisceart Mheiriceá.
Ar an 16 Deireadh Fómhair 1954, sheinn sé ar an Louisiana Hayride, craoladh ceol-tíre i Shreveport, Louisiana. Rath mór ab ea é, agus fuair sé conradh nua chun píosa a dhéanamh gach seachtain. Ag an am céanna, bhuail sé le Colonel Tom Parker.
Colonel Tom Parker.
Ar an 15 Lúnasa 1955, shínigh Presley conradh le "Hank Snow Attractions", comhlacht a bhí ag an amhránaí Hank Snow agus Colonel Tom Parker. Fuair Parker margadh leis an gcomhlacht mór "RCA Records" ar an 21 Samhain 1955, agus d'oscail siad dhá chomhlacht i Nua Eabhrac chun ceol Presley a fhoilsiú. Ba bhainisteoir cliste é Parker, agus d'úsáid sé ainm Presley chun a lán airgid a dhéanamh. Níos déanaí, rinne Parker margadh le Hollywood Studios, agus rinne scannáin Presley a lán airgid freisin.
Seirbhís mhíleata.
Elvis agus Liberace, Las Vegas, 1956
Ar an 20 Nollaig 1957, fuair Presley amach go raibh dhá bhliain le déanamh aige san airm, agus chuaigh sé isteach san airm an 24 Márta 1958. Bhí a lán spéis poiblí, ach ní bhfuair Presley aon cóir fhabhrach. Fuair sé moladh freisin, mar ní dhearna sé gearán faoi, agus níor úsáid sé a cháil agus a airgead chun cóir níos éasca a fháil. Sa Ghearmáin, 1958-1960Seoladh Presley go dtí na Gearmáine ar an USS General George M. Randall (AP-115), mar gnáth-shaighdiúir. D'fhill sé abhaile an 2 Márta, 1960. Nuair a bhí sé ar ais, cheap a lán daoine (mar shampla John Lennon) gur chaill Presley rud éigin san airm, agus bhí a shaothar nua níos measa. Bhí fearg ar Phresley féin leis a shlí bheatha, agus an obair deacair a bhí le déanamh aige leis na scannáin. Ní raibh mórán ama aige chun ceol nua agus suimiúil a chruthú.
Na 1960idí.
Sa bhliain 1960, sheol sé amach an t-albam "Elvis is Back". Bhí roinnt rath ag an albam, ach i bhfad níos lú ná a cheirníní níos luaithe.
Ba thréimhse athraitheach iad na 1960idí, agus bhí sé deacair dó a áit a fháil amach arís. Bhí an tIonradh Briotanach faoi lán seoil, leis The Beatles agus na bannaí nua eile.
Ar 1 Bealtaine 1967, phós Elvis Presley Priscilla Beaulieu i Las Vegas.
Tháinig Presley ar ais go fírinneach leis an "'68 Comeback Special". Craoladh an taispeántas ar NBC ar an 3 Nollaig 1968, agus bhí sé an-rathúil. Chuaigh Presley ar ais go dtí a fhréamhacha rac-cheoil; sheinn sé an ghiotár agus chan sé a amhráin chomh láidir is a rinne sé riamh. Fuair sé fuinneamh nua, agus chuaigh sé amach ar chamchuairt arís sa bhliain 1969.
An deireadh.
Tar éis seacht mbliana gan singil ag barr na gcairteacha, chuaigh a amhrán "Suspicious Minds" go dtí uimhir 1 ar an 1 Samhain, 1969, an t-amhrán deireanach uaidh a shroich an áit seo i rith a shaoil. Bhí rath mór aige fós i dtíortha eile, agus bhí na hamhráin "Burning Love" an-rathúil i Meán Fómhair 1972, agus "The Wonder Of You" sa bhliain 1970. B'ócáid mhór é an ceolchoirm "Aloha from Hawaii", a craoladh i mí Eanáir 1973, an chéad chéad clár a chraoladh ar fud an domhain le satailít. Idir 1969 agus 1977, rinne Presley níos mó ná míle ceolchoirm, i Las Vegas agus ar thuras. B'é an chéad ceoltóir a bhí ábalta ceithre ceolchoirme i ndiaidh a chéile a dhíol amach i Madison Square Garden, Nua Eabhrac.
I rith na 1970idí, thosaigh sláinte Presley ag éirí go dona. Bhí andúileach aige ar drugaí oideas, agus bhí drochthionchar acu ar a chorp agus a intinn. Bhí a cheolchoirm deireanach aige i Indianapolis, Indiana ar 26 Meitheamh, 1977.
Bás.
Ar an 16 Lúnasa 1977, frítheadh corp Phresley ina mhainteach Graceland. Bhí sé sa mbaile leis a fiancé Ginger Alden, nuair a fuair sé bás sa seomra folctha.
Tógadh é go dtí an Baptist Memorial Hospital, ach fógraíodh a bháis ag 3.30 sa tráthnóna. Dúirt na dochtúirí gurb é taom croí a bhí i gceist.
Bhí a lán plé faoi chúis a bháis, ach ní bheidh torthaí an scrúdú iarbháis amach sa phobal go dtí 2027. Cuireadh é ar dtús i reilig Forest Hill i Memphis in aice leis a mháthair, ach ath-chuireadh an bheirt i Graceland tar éis iarracht gadaíochta.


Jacob Grimm.
Rugadh Jacob Ludwig Carl Grimm (4 Eanáir, 1785 - 20 Meán Fómhair 1863) in Hanau sa Hessen. Le cúnamh a dhearthár, Wilhelm Grimm, chnuasaigh sé agus d’fhoilsigh finscéalta meallacacha a thíre dúchais. Ar eolas i dtosach báire mar "Deutsche Sagen", bhí siad chomh taitneamhach i mbéal an phobail go ndearnadh nathán buan chlúiteach dá shloinne.
Tá eolas leathan ar shloinne Ghrimm agus tugtar ard-urraim dó ar fud an domhain inniu mar údar na bhfinscéal draíochtúil úd "Plúirín sneachta", "Hansel is Gretel", agus mar sin de. Go cinnte thug siad seo aoibhneas sceitimíneach agus drithlíní gliondar gan teora i saol “ligimis orainn” na bpaistí leis na cianta. Ní hionadh go bhfuil díon chroí na hóige i ngach aird bainte amach aige, agus bá acu leis dá réir.
Mar sin féin, níl iontu-siúd ach cuid bheag dá dheonú dearscnaithe ar litríocht an domhain. Airítear a "Deutsche Grammatik", a leabhar gramadaí Gearmáinise a foilsíodh i gceithre imleabhair, ar a phríomh-shaothar. B’ é an chead taighde stairiúil a rinneadh fé teangacha Gearmánacha, agus glactar leis fós mar an scoth dá chineál.
Ar ball, tar éis tuilleadh blianta diana staidéir, chum sé saothar scolártha eile fé "Bunús Teanga". Thug sé fíor-shuntas dó mar duine de na scoláirí teangeolaíocha dearscnaithe lena linn. Chuir an saothar mion chúiseach seo fé ealaín teanga tús le nua-raonta staidéir sa bhfocleolaíocht. Níl ach a laghad de shamhail Ghrimm sa raon staidéir seo, admhaítear.
Ar deireadh thiar, chaith sé a dhúthracht ar fhoclóir Gearmáinise cuimsitheach a chur le cheile – an "Deutsche Worterbuch", mar a thug sé air. Bíodh gur shaothraigh sé gan stad gan staonadh go ceann aon bhliain déag ní raibh sé críochnaithe aige nuair tháinig an bás air i 1863. Bhí sé 78 mbliana d’aois an t-am úd. Chríochnaigh scoláirí Gearmáineach a é i rith 1961, ámh.
Gan dabht ar bith, chuir Jacob Grimm go mór le litríocht an domhain, mar bhéaloideasaí, scéalaí, agus sár-fhocleolaí. Beidh buan-cuimhne an phobail air i gcónaí le fíor-mheas agus buíochas – agus le gáirí pléisiúir na hóige, chomh maith.
Íomhánna.
Grimm, Jakob
Grimm, Jakob
Grimm, Jakob


Mark Haddon.
Rugadh an t-úrscéalaí Mark Haddon i 1962. Bhain sé a chuid oideachais amach i scoil Uppingham agus i gColáiste Merton, Oxford.
I 2003, bhuaigh a leabhar "The Curious Incident of the Dog in the Night-time" Gradam Whitbread mar leabhar na bliana sin. Tugann an leabhar léargas fírinneach ar an saol atá ag duine a bhfuil an t-uathachas air. Dar le hagallamh leis an úrscéalaí ar Powells.com, ba é sin an chéad leabhar a scríobh sé a bhí dírithe d’aonghnó ar dhaoine fásta; bhí ionadh air nuair a mhol a fhoilsitheoir dó an leabhar a mhargú i measc aosach agus páistí.
Scríobh Haddon an script d‘athchóiriú teilifíse, ar BBC, de scéal Raymond Brigg, "Fungus the Bogeyman", a taispeánadh ar BBC One i 2004.
Tá sé pósta leis an Dr Sos Eltis, comhalta de chuid Choláiste Brasenose, Oxford.
Haddon, Mark
Haddon, Mark


Ríomhaireacht.
Is éard atá i gceist le ríomhaireacht ná na feidhmeanna agus na húsáidí a bhaintear as innill agus córais ríomhaireachta. Áiríonn sé seo na próisis leictreacha a tharlaíonn laistigh de chomhpháirteanna na gcóras ríomhaireachta (crua-earraí) agus na sonraí agus na treoracha a bhíonn á bpróiseáil ag na córais seo (bogearraí). Áiríonn sé freisin na coincheapa teoirice a rialaíonn córais ríomhaireachta (ríomheolaíocht). B'fhiú breathnú ar an gcatagóir le haghaidh briseadh síos ar na réimsí ríomhaireachta éagsúla.


Terry Pratchett.
B'úrscéalaí as Buckinghamshire, Sasana é Terence David John Pratchett OBE, (28 Aibreán 1948 –12 Márta 2015). Scríobh Pratchett an tsraith "Discworld", saghas úrscéil idir coiméide, fantaisíocht agus ficsean eolaíochta. Tá ceithre mhilliún leabhar díolta ag Pratchett go dtí seo, i roinnt teangacha.
Discworld.
Tá níos mó ná tríocha leabhar sa tsraith seo. Scigaithris greannmhar atá ann. Níl na leabhair ar fad bainte le chéile, ach is é an "Discworld" (domhain dioscach atá suite ar dhroim cheithre eilifint, iad féin atá suite ar shliogán turtair) an suíomh. Is fantaisíocht é cinnte, ach is féidir a thuiscint cé atá i gceist sa dhomhan seo.
Teilifís.
I 1995, rinneadh sraith teilifíse as "Johnny and the Dead" ar ITV1 i Sasana, leis na h-aisteoirí Brian Blessed, Andrew Falvery, William Stickers agus George Baker.


Liosta úrscéalta Discworld.
Is é seo liosta de na leabhair Discworld ag Terry Pratchett.


Liosta úrscéil do dhaoine fásta óg.
Urscéil do dhaoine fásta óg


1265.
Bliain choitianta ba ea an bhliain 1265 (MMXIV) ag tosú ar Déardaoin an fhéilire "Julian".


Giovanni Boccaccio.
File agus scríbhneoir próis ó ré an Renaissance a bhí in Giovanni Boccaccio, a rugadh i bhFlórans sa bhliain 1313 agus a d'éag in Certaldo nó i bhFlórans ar an 21 Nollaig 1375. Is é an leabhar is mó cáil dár scríobh sé ná an "Decamerone", bailiúchán gearrscéalta anghrácha, ach bhreac sé síos a lán eile freisin. Ba iad na teangacha a chleacht sé ina chuid scríbhinní ná an Laidin agus canúint na Tuscáine, as ar fáisceadh an Iodáilis mar is aithnid dúinn inniu í.
Ceannródaí prós-scríbhneoireachta a bhí ann, mar Bhoccaccio. In áit a bheith ag déanamh aithrise ar fhoirmlí agus ar chnámhscéalta réamhdhéanta, d'oibrigh sé amach plotaí dá chuid féin, agus bhí craiceann inchreidte ar a chuid carachtar nach bhfacthas a leithéidí eile i litríocht na linne. Ba iad na foirmlí stíl litríochta na Meánaoise, ach ba scríbhneoir nua-aimseartha é Boccaccio.
Dealbh - Giovanni Boccaccio - Flórans


Buddy Holly.
Amhránaí agus ceoltóir Meiriceánach ab ea Charles Hardin Holley (7 Meán Fómhair, 1936 – 3 Feabhra, 1959). Buddy a thugtaí mar leasainm air, agus d'athraigh sé litriú a shloinne go Holly nuair a rinneadh botún ina chonradh ceoil. Bhain Holly clú agus cáil amach sna 1950idí mar amhránaí, ceoltóir agus ceannródaí rac-cheoil.
Spreag ceolchoirm de chuid Elvis Presley Holly chun a bhanna féin The Crickets a chuir le chéile. Bhí Holly ag cumadh a amhrán féin, agus bhí sé ar duine de na céad ceoltóirí chun an giotár-leictreach a sheinm. Mar thoradh ar na hamhráin cháiliúla a bhí seolta aige - mar shampla "That'll Be the Day", "Everyday", "Peggy Sue", "Not Fade Away", "It Doesn't Matter Anymore" agus "True Love Ways" - bhí tionchar mór ag Holly ar domhan an rac-cheoil. Mar shampla, déarfadh daoine ar nós The Beatles agus Bob Dylan gur inspioráid díreach é Holly ar a gcuid ceoil (níl botún é an chosúlacht idir The Beatles agus The Crickets).
Cailleadh Holly ina fhear óg scór is dhá bhliain d'aois sa bhliain 1959, nuair a thuairteáil an t-eitleán ina raibh sé ag taisteal i ngort i gClear Lake, Iowa. Bhásaigh Richie Valens, J.P. Richardson ("The Big Bopper") agus an píolóta Roger Peterson sa tuairt chéanna.
Holly, Buddy
Holly, Buddy
Holly, Buddy
Holly, Buddy


Seosamh Mac Grianna.
Scríbhneoir Gaeilge ó Rinn na Feirste sna Rosa i nGaeltacht Thír Chonaill ab ea Seosamh Mac Grianna (1901-1990). Áirítear ar chlasaicigh nua-aimseartha na litríochta Gaeilge é.
Saol.
Deartháir do Shéamus Ó Grianna ab ea Seosamh, nó "Joe Fheidhlimí Dhónaill Phroinsiais", mar a thugadh muintir Rinn na Feirste air. Éan corr a bhí ann ó thús, mar Sheosamh, agus ní dheachaigh sé riamh ag obair ar an Lagán ná go hAlbain, mar ba dual d'aos óg Thír Chonaill a dhéanamh. Ghlac sé páirt sa Chogadh Cathartha in éineacht lena dheartháir, agus chaith an bheirt acu an bhliain go leith roimh dheireadh an chogaidh imtheorannaithe ag an Saorstát.
Chaith Seosamh a sheal féin ag aistritheoireacht don Ghúm, agus déanta na fírinne rinne sé a lán aistriúchán a thabhaigh clú is cáil dó, go háirithe an Ghaeilge a chuir sé ar "Ivanhoe" le Walter Scott. Mar sin féin, bhí sé míshásta leis an bpá a fuair sé ón nGúm, agus níos míshásta fós leis an dóigh ar chaith an Gúm lena chuid bunscríbhinní. Siúd is go raibh an t-úrscéal "An Druma Mór" críochnaithe aige sna tríochaidí, níor tháinig sé i gcló roimh na seascaidí.
Chuaigh an cruatan go mór mór chun dochair dó, go háirithe ó thaobh na sláinte sící de. Sa bhliain 1935, agus é díreach ag scríobh úrscéil faoi shaol polaitiúil na hÉireann, buaileadh le síocóis dhúlagrach é a d'fhág ina chreapaltán é ó thaobh na haigne de, ar feadh a raibh fágtha de shaol aige. D'éist sé an obair scríbhneoireachta, agus baisteadh "Dá mBíodh Ruball ar an Éan" (is é sin, "dá mbeadh eireaball ar an éan", de réir an Chaighdeáin) ar an úrscéal neamhchríochnaithe. Go gairid roimh a bhás, thug an scríbhneoir le fios go raibh "ruball curtha ar an éan" aige, agus ó na laethanta sin ar aghaidh bíonn an cheist i mbéal an phobail, ar fhág Seosamh aon lámhscríbhinn ina dhiaidh a mbeadh deireadh an scéil inti. Sa bhliain 2005, d'fhoilsigh Antain Mac Lochlainn úrscéal dá chuid féin, "Ruball an Éin", leis an scéal a tosaíodh i leabhar Sheosaimh a chríochnú.
Chaith Seosamh an chuid is mó den am ina dhiaidh sin ag éileamh san ospidéal síciatrach. Bhí sórt cleamhnais neamhoifigiúil aige le bean agus saolaíodh mac don bheirt aige, agus chuir an bhean is an mac lámh ina mbásanna féin i bhfad sular shíothlaigh an scríbhneoir.
A Chuid Scríbhinní.
Is iad na leabhair is tábhachtaí dár scríobh Seosamh ná "Pádraic Ó Conaire agus Aistí Eile", "An Druma Mór", "Eoghan Ruadh Ó Néill", "Dá mBíodh Ruball ar an Éan" agus "Mo Bhealach Féin".
A Chuid Aistí.
Is í an aiste is mó le rá dár scríobh Seosamh ná "Pádraic Ó Conaire". Dealraíonn sé go raibh sé meáite ar cheird an scríbhneora a tharraingt air féin ó bhí sé an-óg, ach níor thuig sé go bhféadfadh sé an cheird sin a chleachtadh trí mheán na Gaeilge sular léigh sé an chéad leabhar le hÓ Conaire. Rinne sé an-chomhionannú le Pádraic mar dhuine agus mar dheoraí, nó shíl sé gur éanacha corra den chineál céanna ab ea an bheirt acu. Is amhlaidh go raibh coimhthíos ar Sheosamh riamh roimh shaol na Gaeltachta féin, ach nuair a fuair sé aithne ar scríbhneoireacht Uí Chonaire, chonacthas dó nach raibh sé ina aonar a thuilleadh le mothúcháin den tsórt áirithe sin.
Is iad sean-fhilí Chúige Uladh is mó atá á gcardáil sna haistí eile, idir shaol agus shaothar. Bhí Seosamh riamh míshásta leis an dearcadh díspeagúil ar fhilí Uladh a léirigh Dónall Ó Corcora ina leabhar údarásúil "The Hidden Ireland", agus theastaigh uaidh a thaispeáint nach raibh aon chaill orthu i gcomparáid le filí na gcúigí eile. Bhí sé eolach ar shaol agus ar shaothar na bhfilí ón mbéaloideas, agus é ag trácht orthu mar a bheadh aithne phearsanta aige orthu. Ní dhearna sé plán mín de dhuáilcí daonna pearsanta na bhfilí ach an oiread, a mhalairt ar fad bhí sé in ann tagairt ghreannmhar a dhéanamh dóibh uaireanta.
Na Mórshaothair.
Is é "An Druma Mór" an t-aon úrscéal amháin a chríochnaigh Seosamh. Ar an drochuair, ní raibh an Gúm sásta é a fhoilsiú roimh na seascaidí, nuair a bhí an leabhar tar éis a toipiciúlacht a chailleadh. Go bunúsach, tugann an leabhar seo cur síos ar an dóigh a stróiceann teacht na nua-aoise agus na polaitíochta nua-aimseartha seanchomhar na Gaeltachta as a chéile. Tá na himeachtaí suite i sráidbhaile beag ar an gcósta thiar, áit nach bhfuil aon duine in ann é féin a choinneáil beo beathaithe ach é a bheith ag rúpáil oibre ó dhubh go dubh. Is í an t-aon fhilíocht amháin atá ag na daoine seo ná paráid Lá 'le Pádraig, nó lá an Druma Mhóir. Cé go raibh an t-úrscéal críochnaithe aige chomh luath leis na tríochaidí, níor foilsíodh roimh na seascaidí é ar aon nós, rud a ghoill go mór mór ar Sheosamh.
Scríobh Seosamh an leabhar "Mo Bhealach Féin" faoi thionchar na scéalta faoin bhfánaíocht a chum Pádraic Ó Conaire. Maidir le "Mo Bhealach Féin", is cur síos é ar fhánaíocht Sheosaimh féin ar fud na hÉireann agus na Breataine Móire. Inbhreathnú agus féin-scrúdú atá ann, agus ní bhíonn sa radharcra timpeall mo dhuine go minic ach cúlra nó stáitse don dóigh a bhfuil sé ag déanamh staidéir ar imeachtaí a intinne. Má bhítear ag dul ar lorg chéad chomharthaí an ghalair intinne a chuir deireadh le caithréim scríbhneoireachta Sheosaimh i lár na dtríochaidí, beidh siad le haithint i bhfad níos soiléire ar an leabhar áirithe seo ná ar an "Ruball".
Foilsíodh an t-úrscéal neamhchríochnaithe úd "Dá mBíodh Ruball ar an Éan" an chéad uair mar aguisín le "Mo Bhealach Féin". Iarracht a bhí ann cur síos liteartha a thabhairt ar shaol an aosa intleachtúil sa phríomhchathair. Dá n-éireodh leis an scríbhneoir an t-úrscéal a chríochnú, an "ruball a chur leis an éan" - is é "ruball" an leagan Ultach den fhocal "eireaball" - is dócha go gcuirfeadh sé athrú cuma ar fad ar fhorbairt na litríochta Gaeilge, na húrscéalaíochta ach go háirithe. Níl an leabhar leadránach mar atá sé, nó is iomaí scig-gháire a bhaineann Seosamh as an léitheoir leis an tsúil mhagúil a chaitheann sé ar pholaitíocht agus ar chultúr na hÉireann sna tríochaidí.
An dóigh ar fágadh an t-éan gan ruball, spreag sé Antain Mac Lochlainn chun pinn leis an úrscéal "Ruball an Éin" a fhoilsiú sa bhliain 2005. Mar a léiríonn an teideal, iarracht atá ann an t-úrscéal neamhchríochnaithe a chríochnú faoi dheoidh.


Cathal Ó Searcaigh.
Aithnítear Cathal Ó Searcaigh mar dhuine de mhórfhilí na Gaeilge. "Tá Cathal Ó Searcaigh ar an bhfile is binne agus is milse béal in Éirinn", adeir Alan Titley. "Ina dhiadh sin is feidir leis a bheith bog, garbh, scéaltach, Rómánsúil ar a sheal". Laoithe cumainn d'eacstais an tsaoil is ea an chuid is fearr dá shaothar agus tugann sé cuireadh isteach dúinn do charnabhal na beatha. "Ní le Dún na nGall amháin a bhaineann Ó Searcaigh ach leis an gCruinne", adúirt Gabriel Rosenstock. "Baineann sé le gach éinne againn, mar sin, agus leis an gCruinne go léir is í istigh ionainn [...] Is í cantaireacht na Cruinne í, an ceol is binne agus is ársa amuigh."
Tógáil.
Rugadh Cathal Ó Searcaigh i Mín A' Leá faoi scáth an Eargail i gcomharsanacht Ghort an Choirce i dTír Chonaill. B'as Mín Doire na Slua i bparóiste na Rosann dá mháthair, Agnes Roarty. Fear de bhunadh Mhín A' Leá a bhí i Micí, athair an fhile. Ar nós go leor d'fheara Chloch Cheann Fhaola ag an am shaothraigh Micí a bheatha mar oibrí séasúrach ar fheirmeacha i Mid Lothians na hAlban, sna ceantaireacha sin thart ar Haddington, Dunbar agus East Linton. Thit cúram na feirme a bhí acu i Mín A' Leá ar Agnes nuair a bhí a fear céile as baile. Cathal an t-aon duine clainne a bhí acu.
Scolaíocht.
Fuair sé a chuid bunscolaíochta i gCaiseal na gCorr agus a chuid meánscolaíochta i nGairm Scoil Ghort A' Choirce.
"Purgadóireacht anama agus aigne" a thug sé ar a thréimhse sa scoil náisiúnta. "Buillí, bualadh agus brúidiúlacht; sin an chuimhne is buaine atá agamsa ar mo chuid bunscolaíochta. Chan smacht a cuireadh ar mo shamhlaíocht i gCaiseal na gCorr ach ansmacht."
Ach bhí an t-ádh dearg air, adeir sé, a ghabháil chun na gairmscoile i nGort A' Choirce. "Bhí Tomás Breathnach ag múineadh ansin. Eisean a bhí i mbun an Bhéarla. Bhí sé iontach. Chan téacsanna as leabhar an Bhéarla amháin a bhí a theagasc aige – ach téacsanna as leabhar na beatha. Thuig seisean an tábhacht a bhain le saol na samhlaíochta. Mhúin sé filíocht dúinn seachas fíricí. Cheadaigh seisean domh a bheith cruthaitheach."Ibid
Londain.
a>I ndiaidh na gairmscoile chuaigh sé go Londain, Sasana, "le taithí a chuir ar an saol – saol na gcéadfaí go speisialta. Bíonn ort na cúlbhóithre agus na cabhsaí a shiúl sula n-aimseoidh tú na sméara dubha is mó agus is milse." Léigh sé cuid mhór ag an am sin a bhuíochas sin ag gabháil do shiopaí leabhar dara láimhe Charing Cross agus do leabharlann phoiblí Londan. Bhí na Beats ar thús cadhnaíochta – Ginsberg, Corso, Ferlinghetti, Snyder agus dar ndóighe, Kerouac. "Mheall saothar na mBeats mé. Bhí comhcheilg ar bun acu in éadan na gcionbhinsiún. Thug siad an fhilíocht amach ar an sráid. Shaoraigh siad Bé na hÉigse ó shaol seasc, meánaicmeach na hAcadúileachta, áit a raibh sí ag fáil bháis de dhíobháil aicsean. Agus thug siad cead a cinn díthe an tsráid a shiúl. Dhúisigh na Beats an Dán. Ár nDán."Ibid
Ba i Londain a chum sé a chéad chnuasach filíochta, "Miontraigéide Chathrach". Deir sé fosta gur chuir sé "dúspéis i ngraffiti na cathrach. Litríocht an leithris nó Éigse an Phleidhce nó Cacamas, thaitin sé liom mar go raibh sé greannmhar, graosta, dúshlánach. Shamhlófá gur cuireadh bior dhearg suas tóin na gclicheanna. Scréad dúshláine a bhí sa ghraffiti seo in éadan gach ní agus neach a bhí cúramach, coimeádach, críonna. Tuigeadh domh ag an am go gcaithfeadh friotal na filíochta a bheith chomh beo beathach leis an ghraffiti seo. Cha bheadh tairbhe ar bith teanga a úsáid a bhí chomh righin reoite le cáipéis dlí."
I Londain shaothraigh sé a bheatha ag obair i dtabhairne – "The Ox and Gate", leath bealaigh idir Cricklewood agus Neasden, ceantar mór Éireannach ag an am sin.
Ollscolaíocht.
Chaith sé tréimhse (1972-74) ag plé leis an Staideár Eorpach san NIHE i Luimneach mar a thugtaí ar Ollscoil Luimnigh. Agus é ó dheas d'fhreastal sé ar Úr-Chúirt Éigse na Máighe, scoil filíochta a bhíodh ag Cyril Ó Céirín ina theach conaí i Mungairit ó Shamhain go Bealtaine, ag déanamh aithrise ar na cúirteanna filíochta a bhíodh sa Tuadhmumhain sa tseanam. Tá fianaise ar an fhilíocht a cuireadh os comhair na cúirte le fáil sa leabhar "Breith" (Cló na Cúirte Éigse, Mungairit, 1974) arna chur in eagar ag Cyril Ó Céirín. Le linn do Chathal a bheith ag freastal ar an NIHE bhain sé cáil amach mar léiritheoir drámaí. Ar na léirithe a stiúirigh sé bhí "Shadow of the Glen", "The Midnight Court", "Moll".
Rinne sé bliain amháin de chéim i nGaeilge i gColáiste Phádhraig, Maigh Nuad (1978-79). Foilsíodh a dhara cnuasach agus é ina mhac léinn i Maigh Nuad – Tuirlingt i bpáirtíocht le Gabriel Rosenstock. Agus é i gColáiste Phádraig bhí sé mar bhall lárnach den fhoirean iomráiteach díospóireachta a bhí acu. Ar an fhoireann chlúiteach sin bhí daoine a thuill cáil mhór ina dhiaidh sin: John O'Donohue, údar Anamchara; Mary Hanafin, Aire Oideachais, Fianna Fáil; Micheál Ó hÉanaigh, Ardfheidhmeannach i gComhairle Condae Dhún na nGall.
I ndiaidh do Maigh Nuad a fhágáil d'oibrigh sé mar láithreoir teilifise ar "Aisling Gheal", clár ealaíon agus ceoil a léirigh Tony Mac Mahon do RTÉ.
Ó 1981 ar leith tá Ó Searcaigh ag scríobh go lánaimseartha.
Ceapadh é ina scríbhneoir cónaithe in Ollscoil Nua Uladh, Cúil Raithin agus in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste (1992–1995). Bhí a mhacasamhail de phost aige in Ollscoil na Gaillimhe sa bhliain 1996.
Ceapadh é ina bhall d'Aosdána in 1996.
Taisteal.
File idirnáisiúnta atá ann a bhfuil a chuid filíochta léite aige ag féilte ealaíne ar fud an domhain. Go nuige seo tá aistriúcháin Albáinise, Béarla, Briotáinse, Catalóinise, Danmhairgise, Fraincise, Gearmáinse, Iodáilise, Neapalíse, Polainnse, Rúisise, Rómáinse, Seirbea-Chróitise, Seapáinse agus Spáinnise déanta ar a shaothar.
Ó 1996 tá tréimhsí cáite aige i Neipeal, áit a bhfuil mac uchtaithe aige ann, Prem Timalsina agus anois tá beirt clainne ag Prem, mac agus iníon Prashant agus Parmita. Tugann "Seal i Neipeal" sracfhéachaintí i bhfocail, i bpictiúir agus i bhfilíocht ar an tír dhiamhair sin faoi scáth Everest. "Tá Seal i Neipeal ar cheann de na leabhair is aoibhne agus fearr dar scríbhadh sa Gheilge le deich mbliana anuas. Leabhair taistil, ach leabhar smaointe agus leabhar grámhar," adúirt Alan Titley agus é ag tabhairt breith ar shaothar Uí Shearcaigh.
Sa bhliain 2008 thóg an scannán Fairytale of Kathmandu conspóid mhór agus aird na meán i dtaca leis an obair charthanach a bhí ar siúil ag an fhile i Neipeal agus an gaol a bhí eadar é féin agus na fir óga a raibh sé ag cabhrú leo. Sa racán a d'éirigh as an scannán a craoladh ar RTÉ, cáineadh Ó Searcaigh as mí-usáid gnéis a bhaint as na fir óga (cé gur admhaíodh go raibh aois toilithe sroicthe acu) agus cáineadh lucht déanta an scannáin as míbhuntáiste a ghlacadh ar an fhile san dóigh gur cuireadh an scannán i láthair.
Chuir Dermot Moore ón iris Hot Press agallamh cuimsitheach i mBéarla faoi gconspóid ar an fhile a foilsíodh i bFeabhra 2009. Rinne Paddy Bushe scannán cosanta dar theideal "The Truth About Kathmandu" (2009).
Bhronn Ó Searcaigh bailiúchán dá lámhscríbhiní, á chnuasach ealaíne agus a leabharlann pearsanta féin ar an Stáit. Tá cúram an deonacháin seo faoi Leabharlann Condae Dhún na nGall faoi láthair. Is minic go mbíonn ócáidí chultúrtha ar siúil ina theach cónaí i Mín A' Leá, faoi scáth an Eargail.
Duaiseanna agus Gradaim.
Dánta leis ar chúrsa na hArdteistiméireachta le tamall de bhlianta: "Níl Aon Ní", "Fiacha an tSolais", "Fothrach Tí i Mín na Craoibhe", "Maigdiléana", "Na Colmáin".
Déantar staidéar ar a shaothar sna hOllscoileanna in Éirinn agus thar lear.
Eagarthóir.
Eagarthóir ar Duillí Éireann/Irish Pages i bpáirtíocht le Chris Agee; ceann de phríomh irisí litríochta na tíre
Ceol i gcomhar le cumadóirí éagsúla.
Rinne Cathal tionscnaimh eagsúla ceoil i bpáirtíocht le Altan, Brian Kennedy, Diana Cannon, Nomos, agus go leor ceoltóirí eile.
Duanairí ina bhfuil a shaothar le fáil.
Tá Ó Searcaigh ar dhuine den bheagán filí Gaeilge a bhfuil a shaothar le fáil sna mórdhuanairí de nua fhilíocht na hÉireann. Seo a leanas sampla.


Micí Mac Gabhann.
Dírbheathaisnéisí clasaiceach Gaeilge ó Chúige Uladh ab ea Micí Mac Gabhann (22 Samhain, 1865 Cloch Cheann Fhaola, Contae Dhún na nGall - 29 Samhain, 1948). Óna bhéalsan a breacadh síos an leabhar úd "Rotha Mór an tSaoil", inar thug Micí cur síos ar ruathar óir Klondike i ndeireadh na naoú haoise déag.
Luathshaol.
Saolaíodh Micí Mac Gabhann i dteach beag ceanntuí sa bhaile fearainn siúd Doire Chonaire sa bhliain 1865.


Seán Bán Mac Meanman.
Máistir scoile agus scríbhneoir Gaeilge a bhí i Seán Bán Mac Meanman, agus é ag scríobh lón léitheoireachta do na gasúirí scoile thar aon dream eile. Rugadh ar an gCionn Garbh i bparóiste Inis Caoil, Tír Chonaill, ar an 12 Nollaig 1886, agus d'éag sé ar an 7 Samhain 1962. Feirmeoir bocht agus seanchaí ab ea a athair, Peadar Mac Meanman. Maidir lena mháthair, Máire, is é an sloinne a bhí uirthi ná Nic Ailín, ach is é an leagan oifigiúil a bhí i rollaí na n-údarás ná Campbell. Bhí lúb bheag ghaoil ag a mháthair le Patrick McGill, scríbhneoir Béarla.
D'fhreastail sé ar Scoil Náisiúnta an Chinn Ghairbh nuair a bhí sé ina bhuachaill, ach maidir leis an nGaeilge, sa bhaile a d'fhoghlaim sé í a léamh is a scríobh. Ina dhiaidh sin chuaigh sé ag staidéar i gColáiste Uladh, agus bhí cead iontrála aige in Ollscoil Londan freisin chomh maith is a d'éirigh leis sna scrúduithe iontrála.
Chleachtaíodh sé ealaín an tseanchaí thraidisiúnta ina chuid scéalta, a raibh fíor-bhlas Ghaeilge Lár Thír Chonaill orthu. Is léiriú maith iad a chuid scríbhinní ar mheon agus ar nósanna na Gaeltachta sa naoú haois déag, agus canúint shaibhir iontu. Bíodh is go bhfuil meon an chráifeachais i gcuid de na scéalta cineál coimhthíoch ag duine an lae inniu, is dócha go gcuirfeadh ábhar scríbhneora Gaeilge an-suim iontu le blas na canúna a tharraingt air féin, go háirithe i bhfianaise an mheatha atá tagtha ar Ghaeilge Lár Thír Chonaill mar ghnáthurlabhra phobail.
Thiar sna nóchaidí, cuireadh scéalta foilsithe Sheáin Bháin i gcló ina dtrí dhíolaim, mar atá, "An Chéad Mhám", "An Dara Mám", agus "An Tríú Mám". Thairis sin, tá bailiúchán ábhair eile foilsithe faoin teideal "Cnuasach Céad Conlach". Dealraíonn sé, áfach, go bhfuil tuilleadh le teacht, nó scríobh Seán Bán leabhar faoi stair na hÉireann nár foilsíodh riamh, agus an lámhscríbhinn ag fanacht le duine a chuirfeadh in eagar í.


Pádraig Ó Baoighill.
Scríbhneoir comhaimseartha Gaeilge ó Thír Chonaill is ea Pádraig Ó Baoighill.


Roy Keane.
Is iar-imreoir agus traenálaí sacair é Roy Maurice Keane (Gaeilge: "Roy Muirís Ó Catháin"), a rugadh ar an 10 Lúnasa 1971 i gCorcaigh, Poblacht na hÉireann. D'imir sé le Manchester United ón bhliain 1993 go dtí 2005 sa Premier League, agus d'imir sé freisin le foireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann. Chríochnaigh sé le bliain amháin ag imirt le Ceiltigh Ghlaschú in Albain. Chaith 'The Red Devils' £3.75m ar Roy, an méid is mó riamh ag an am. Bhí achrann idir é féin agus a thraenálaí i Manchester United, Alex Ferguson, tar éis agallamh teilifíse a thug Keane do stáisiún an chlub, nár cuireadh amach riamh, agus d'fhág sé an club chun dul ag imirt le Celtic, an club a thacaigh sé mar bhuachaill óg. D'éirigh sé as imirt ar an 12 Meitheamh 2006.
Bhí Keane ina thraenálaí ar an bhfoireann Sunderland A.F.C. idir 2006 agus 2008 agus Ipswich Town F.C. idir 2009 agus 2011. I mí na Samhna 2013, roghnaíodh mar bhainisteoir cúnta Phoblacht na hÉireann é, faoi bhainisteoireacht Mháirtín Uí Néill.
Corn an Domhain 2002.
D'imir Roy i gCorn an Domhain 1994 agus bhí sé san fhoireann Éireannach arís i gcomhair Chorn an Domhain 2002. Ba é Keane captaen na foirne, ach tharla achrann cáiliúil idir é féin agus an traenálaí Mick McCarthy i Saipan, agus níor ghlac Roy aon pháirt sa chomórtas. Tá an dráma I, Keano bunaithe ar an méid a tharla i Saipan.
Gairméim bhainisteoireachta.
Tar éis dó éirí as an cluiche mar imreoir, thóg sé a chéad phost mar thraenálaí le Sunderland. Nuair a tháinig sé isteach i mbun oibre, bhí an fhoireann ag bun an Championship, le Niall Quinn ina thraenálaí sealadach orthu. Chuir Keane muinín agus neart isteach san fhoireann arís, agus chríochnaigh siad ar barr na sraithe, éacht a tháinig aniar aduaidh ar chách. An chéad sprioc a bhí aige don chéad bhliain eile ná an fhoireann a choimeád slán sa Premier League, agus rinne siad amhlaidh sa séasúr 2007-2008. D'éirigh Keane as an bpost, áfach, ar an 4 Nollaig 2008, tar éis drochthoradh sa bhaile in aghaidh Bolton Wanderers. Tháinig na sonraí chun solais níos déanaí gur fhág sé de bharr easaontas idir eisean agus úinéirí an chlub.
D'fhan Keane amach as an spotsolas sna míonna ina dhiaidh sin, ach thosaigh na ráflaí ag fás arís nuair a briseadh traenálaí Ipswich Jim Magilton as a phost ar an 22 Aibreán 2009. Cuireadh substaint leis an gcaint seo ar an 24 Aibreán nuair a d'fhógair an club go hoifigiúil go raibh Keane ceaptha acu, ar chonradh dhá bhliain. Briseadh as a phost é sa bhliain 2011.
Chaith Keane seal ina dhiaidh sin mar aoi agus anailísí ag cur na cluichí móra Eorpacha agus idirnáisiúnta i láthair ar chláir spóirt UTV. Bhí sé luaite ar an toirt mar chomharba ar Giovanni Trapattoni nuair a briseadh seisean as a phost, ach b'ábhar ionaidh é nuair a ceapadh mar bainisteoir cúnta de chuid Martin O'Neill é.
Naisc sheachtracha.
Keane, Roy
Keane, Roy
Keane, Roy
Keane, Roy


Adam Smith.
Eacnamaí agus fealsamh Albanach ab ea Adam Smith (5 Meitheamh 1723 (baisteadh) - 17 Iúil 1790 i nDún Éideann), a bhfuil cáil air mar gheall ar a leabhar clúiteach "The Wealth of Nations" (1776).
Smith, Adam
Smith, Adam
Smith, Adam
Smith, Adam


Iowa.
Is stát í Iowa i Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Bahia.
Is stát é Bahia sa Bhrasaíl. Tá sé suite i ndeisceart an Réigiúin Thoir Thuaidh. Is é Salvador a phríomhcathair. Is é Jaques Wagner gobharnóir an stáit ón bhliain 2007 i leith.
Stair.
Tháinig taiscéalaí Portaingéalach, Pedro Álvares Cabral, go Bahia sa bhliain 1500. D'éiligh sé an áit don Phortaingéil. Sa bhliain 1549, bhunaigh na Portaingéiligh cathair Salvador. Ba í an chathair, agus an ceantar máguaird, príomhchathair riaracháin is reiligiúnach na coilíneachta Portaingéilí go dtí 1763. Bhí an Ísiltír i gceannas ar Bahia ó Bhealtaine 1624 go dtí Aibreán 1625.
Ba é Bahia an stát deireanach dár ghlac páirt sa Chónaidhm Neamhspleách; d'fhan sé dílseach don Choróin Phortaingéalach ar feadh dhá bhliain ní b'fhaide ná na stáit eile. Díbríodh na Portaingéiligh faoi dheireadh ar an 2 Iúil, 1823, dáta a thugann muintir Bahia "Lá Neamhspleáchais Bahia" air. Thug Charles Darwin, ar bord an "Beagle", cuairt ar Bahia sa bhliain 1832.


Art Mac Cumhthaigh.
File Gaeilge ab ea Art Mac Cumhthaigh (nó Ó Cofaigh, nó Mac Cumhthaigh, nó Ó Cumhaigh - is é "Mac Cumhaigh" an leagan a úsáideann Tomás Ó Fiaich sa díolaim a chuir sé in eagar don Chlóchomhar thar cionn Éigse Oirialla sa bhliain 1973). Saolaíodh an file i bparóiste an Chreagáin i gContae Ard Mhacha sa bhliain 1738, agus fuair sé bás sa bhliain 1773. Chónaigh sé i dtír Uí Néill tar éis Ré na bPátrún, agus dá bhrí sin d'obair sé mar spailpín ar feadh a shaoil.
D'fhág sé fiche éigin de dhánta againn, ach is í an aisling úd "Úirchill an Chreagáin" an ceann is cáiliúla acu. Bhí sí le cloisteáil ó sheanchaithe na háite a fhad is a mhair Gaeilge á labhairt i gContae Ard Mhacha, agus is gnách a rá gurb í "amhrán náisiúnta Dheisceart Ard Mhacha" í.


Santa Catarina.
Stát sa Bhrasaíl is ea Santa Catarina. Is í Florianópolis a phríomhchathair atá suite ar Oileán Santa Catarina ar an gcósta. Is í Joinville an chathair is mó. Is iad Rio Grande do Sul agus Paraná na stáit in aice láimhe. Tá 2,051,146 duine ina gcónaí ann (2000).
Tíreolaiocht.
Tá a lán tránna, oileáin, bánna agus góilíní ar an gcósta Atlantach.
Stair.
Dhátaigh an stát ó 1542 nuair a raibh lonnaíocht Spáinneach ar Oileán Santa Catarina. Bhí an stát faoi cheannas na Portaingéile ó 1675. Tháinig a lán inimircigh ón Eoraip, go háirithe ón Ghearmáin sa 19ú haois, tháinaig inimircigh ón Iodáil, Pholainn agus Rúis níos déanaí.
Geilleagar.
Tá caighdeán ard maireachtála, i gcomhthéacs na Brasaíle, ag an stát. Is ionad talmhaíochta agus tionsclaíoch é. Is í an turasóireacht earnáil tábhachtach den gheilleagar. Tá féile damhsa i Joinville gach Iúil agus ceiliúrtar "Oktoberfest" i Blumenau.


Maamme.
Is é Maamme, nó Vårt land sa bhunteanga, amhrán náisiúnta na Fionlainne. B'é Johan Ludvig Runeberg a chum na focail, agus chuir Fredrik Pacius an fonn leo. As Sualainnis a scríobh Runeberg an dán, ach ansin, chuir Paavo Cajander Fionlainnis air. Chualathas an t-amhrán go poiblí an chéad uair ar Mhachaire Gumtäkt (i gceantar Kumpula i Heilsincí an lae inniu), ar an tríú lá déag de Mhí na Bealtaine sa bhliain 1848. Tá aon cheathrú déag sa dán, ach is iad an chéad cheann agus an ceann deireanach an t-amhrán náisiúnta oifigiúil.
An Téacs Fionlainnise.
"an ceithre líne seo thíos le rá faoi dhó:"


Seán Ó Néill.
Ba thaoiseach Gaelach é Seán 'Donnaíleach' Ó Néill (c. 1529 - 1567), i gcúige Uladh. Thug na Sasanaigh Shane O'Neill air agus cé go dtugtar "Seán an Díomais" (nó "Shane the Proud") go coitianta anois air ní raibh an t-ainm sin air lena linn féin. Theastaigh uaidh i gcónaí a bheith i gceannas ar Thír Eoghain, talamh dúchais a chine, agus fiú ar Chúige Uladh, mar go raibh a shinsir ina ríthe, dar leis, ar an gcúige ó thús na staire. Bhí Seán in iomaíocht le daoine eile a mhaígh gurb iad féin oidhrí a athar, Conn Bacach, agus leis na Sasanaigh a raibh comharba eile roghnaithe acu.
Faltanas Teaghlaigh.
Thug na Sasanaigh teidil Shasanacha do thiarnaí Gaelacha chun iad a chur faoina smacht féin. Rinne siad Iarla Thír Eoghain de Chonn Bacach Ó Néill, agus de réir a ndlí ba chóir go dtiocfadh a chéad mhac i gcomharbacht air, rud nár réitigh le nósanna na nGael. Ba é an Feardorcha an mac ba shine de chuid Choinn, ach chuaigh Séan chun cogaidh leis chun forlámhas a ghnóthú dó féin. Nuair a fuair an Feardorcha bás ghlac na Sasanaigh chucu a mhac, Aodh Ó Néill, chun é a chosaint agus a ullmhú le bheith ina Iarla ar bhás Choinn.
Le cúnamh óna mhuintir altrama, muintir Dhonnaíle, ar dtús, agus ansin ó Chlann Dónaill Alban, d'éirigh le Seán gach duine a bhí ina choinne a mharú nó a chur faoi chois agus toghadh mar Ó Néill é, rud a bhí mídhleathach de réir dlí na Sasanach ach dlisteanach de réir dlí na nGael.
Caidreamh leis na Sasanaigh.
Ba chúis imní do rialtas Shasana an ceangal dlúth a bhí idir theaghlaigh Ghaelacha in Éirinn agus in Albain, agus rinne siad iarracht scoilt a chruthú eatarthu. Sheas Seán Ó Néill an fód le Clann Dónaill na hAlban nuair a rinne na Sasanaigh iarracht iad a chur faoi chois. Nuair a chonaic banríon Eilís I Shasana an chumhacht a bhí ag Ó Néill rinne sí iarracht síocháin a dhéanamh leis agus é a aithint mar Iarla Thír Eoghain. Bhí an oiread sin geallúintí maidir lena shábháilteacht féin de dhíth ar Ó Néill áfach go ndearna an Sasanaigh iarracht é a chur faoi smacht agus duine eile a chur ina áit mar Iarla.
Spreag na Sasanagh taoiseach Thír Chonaill chun troda le Seán Ó Néill, ach ghabh Ó Néill Calbhach Ó Dónaill agus rinne príosúnach de ar feadh trí bliana. Rinne an Tiarna Sussex slad ar thailte Uí Néill ach ní ghéillfeadh Seán. Le cabhair ó Iarla Chill Dara, col ceathar le Seán, thug Eilís cuireadh do Ó Néill teacht chun cainte léi i Sasana. Chuaigh sé anonn le cúpla taoiseach eile, agus buíon gallóglach leis mar gharda, agus ba léir do bhanríon Shasana a chumhacht. Thuig sí go bhféadfadh sé comhghuallaíocht a bhunú leis an Spáinn nó le naimhde Caitliceacha eile Shasana ar an Mhór-Roinn, agus ghéill sí dá chuid éileamh. Aithníodh é mar "Ó Néill".
Cogadh i gCúige Uladh.
A fhad is a bhí Seán gnaitheach i Londain rinne a thánaiste, Toirealach Luineach iarracht ceannas a ghabháil ina áit, ach ní raibh moill ar Sheán deireadh a chur lena iarracht nuair a shroich sé an baile. In ainneoin iarrachtaí Sussex chuaigh Seán chun cogaidh le Ó Dónaill arís agus le Clann Domhnaill Alban le ceannas a fháil ar Chúige Uladh. Chuir Eilís cúpla feachtas mileata isteach sa chúige ina choinne ach ba bheag toradh a bhí ar a n-iarrachtaí.
B'eol do Sheán go raibh iarrachtaí déanta ag Sussex é a mharú le nimh, agus rinne sé a ghearán faoi sin. Thoiligh Eilís conradh a dhéanamh leis agus ghéill sí don chuid ba mhó dá chuid éileamh.
Chuaigh Ó Néill chun cogaidh le Clann Domhnaill anois, ag maíomh go raibh toil na banríona á comhlíonadh aige: na hAlbanaigh a ruaigeadh as Éirinn. Ba bheag an toradh a bhí ar an gcath a throid sé ina gcoinne Chlann Dónaill in aice le Cúil Raithin i 1564, ach an bhliain dar gcionn rinne Seán ionradh ar na Glinnte, bhuail sé cath ar Chlann Dónaill i nGleann Seisc in aice le i Baile an Chaistil, agus d'éirigh leis príosúnaigh a dhéanamh dá dtaoiseach, Séamas Íleach (a cailleadh go gairid ina dhiaidh sin) agus dá dheartháir siúd, Somhairle Buí.
Bhí Séan Ó Néill an-chumachtach ag an bpointe sin, agus eagla ar na Sasanaigh roimhe. Rinneadh socraithe lena chur faoi chois, ach d'éirigh le Ó Néill an Pháil a shlad, agus d'iarr ar Iarla Dheasmumhan cuidiú leis. Rinne na Sasanaigh ionradh ar Thír Chonaill áfach, agus chuir siad Calbhach ar ais i gcumhacht ansin.
Díomua agus Bás.
Theastaigh ó Sheán Ó Néill conradh síochána a dhéanamh ansin, agus rinne sé iarracht cabhair ar fháil ón Fhrainc. Bhuaigh Ó Dónaill cath ina choinne ag Fearsaid Súilí in aice le Leitir Ceanainn agus scriosadh a arm. Maraíodh a chomrádaí agus a dheartháir altrama, an Dualtach Ó Donnaíle, sa chath. Theith Ó Néill go dtí na Glinnte, agus cúnamh á lorg aige ó Alastair Óg Mac Dónaill. Thug sé a phríosúnach, Somhairle Buí (deartháir Alastair Óig), leis agus slua beag gallóglac, agus chuaigh sé chun cainte le hAlastair Óg agus a mhuintir i mBun Abhainn Doinne. Nuair a chlis ar na cainteanna idir é féin agus Clann Dónaill ar an 2 Meitheamh 1567 maraíodh Seán go fealltach. Cuireadh é i reilig na mainistreach in aice láimhe agus, ceithre lá ina dhiaidh sin tháinig buíon Sasanach faoin gcaptaen Piers ar an láthair, thugadar a chorp aníos, bhaineadar an ceann de, agus chuireadar go Baile Átha Cliath é lena chur ar taispeáint.
A phearsanacht.
I súile na Sasanach ba bhrúid gan bhéasa gan léann é Seán Ó Néill. Ba chinnte go raibh sé ina fhear crua, ina pholaiteoir glic agus ina throdaí den scoth. Chuir sé uaidh a chéad bhean, iníon le Séamas Íleach Mac Dónaill, agus chaith sé go dona lena dara céile, deirfiúr le Calbhach Ó Dónaill. Maígh Calbhach gur céasadh é nuair a bhí sé ina phríosúnach aige, agus thug sé bean Chalbhaigh chun leapan leis: bhí scata páistí aige léi agus phós sé í 1565. Sháraigh sé na Sasanaigh i bpáirc an chatha agus i ndáil na Cúirte. Ba mhór an pléisiúr do na Sasanaigh é nuair a maraíodh é.
Tháinig Toirealach Luineach i gcomharbacht air mar thaoiseach. Rinne a chlann mac iarrachtaí éagsúla ceannas a ghlacadh i dTír Eoghain, ach níor éirigh leo.


Sergipe.
Is é Sergipe an stát is lú sa Bhrasaíl, agus é suite ar an gcósta Atlantach sa Réigiúin Thoir Thuaidh. Tá teorainn aici le dá stát eile, Bahia agus Alagoas. Is í Aracaju an phríomhchathair. Is é Marcelo Déda an gobharnóir. Tá 1,712,786 duine ina gcónaí sa stát.


An Phortaingéil.
Is poblacht dhaonlathach í an Phortaingéil (Portaingéilis: "Portugal"), go hoifigiúl an Phoblacht Phortaingéalach (Portaingéilis: "República Portuguesa"), atá suite in iardheisceart na hEorpa. Tá teorainn ag an tír leis an Spáinn, suite san oirthear, agus an tAigéan Atlantach san iarthar. Clúdaíonn an tír na hoileánraí na hAsóir agus Maidéara. Is í Liospóin, an chathair is mó sa Phortaingéil, príomhchathair na tíre.
Tagairtí.
P


Eilís I Shasana.
Bhí Eilís I (7 Meán Fómhair 1533 – 24 Márta 1603) ina banríon ar Shasana agus ar Éirinn ón 17 Samhain 1558 go dtí lá a báis. B'ise an monarc deireannach de rítheaghlach na dTúdarach. Thugtaí "Gloriana", nó "Good Queen Bess", uirthi freisin. Tháinig sí i gcomharbacht ar a deirfiúr Máire I. Ré casta i stair Shasana ba ea a réimeas. Tháinig Séamus I (Séamus IV na hAlban) i gcomharbas uirthi.


Eoin Ó Dubhthaigh.
Ginearál Eoin Ó Dubhthaigh ("Ó Dufaigh" uaireanta, Béarla: "Eoin O'Duffy") (20 Deireadh Fómhair 1892 - 30 Samhain 1944), Teachta Dála (TD), ceannaire Óglaigh na hÉireann, chéad choimisinéir an Gharda Síochána, ceannaire na Léinte Gorma, ceannaire Fhine Gael (1933-1934), ceannaire an Bhriogáid Éireannach a throid ar son Francisco Franco le linn Chogadh Cathartha na Spáinne.


Angela Merkel.
Is polaiteoir Gearmánach í Angela Merkel a rugadh ar 17 Iúil, 1954 i Hamburg ach a chaith a hóige san oirthear taobh amuigh de Bheirlín. Is í ceannaire an CDU - "Christlich Demokratische Union" nó Aontas Críostaí-Daonlathach - í. Is í Seansailéar na Gearmáine í, tar éis bua olltoghcháin i gcoinne Gerhard Schröder ar 18 Meán Fómhair 2005. Bhí an bua aici sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 2009 freisin agus lean sí uirthi mar sheansailéir i gcomhaontas leis an FDP faoi stiúir Guido Westerwelle an iarracht seo. Atoghadh í mar sheansailéar le tacaíocht ón SPD i mí na Nollag 2013.
Merkel, Angela
Merkel, Angela
Merkel, Angela


Jacques Cartier.
Ba thaiscéalaí Francach é Jacques Cartier (31 Nollaig 1491 - 1 Meán Fómhair 1557), ar a baisteadh Jakez Karter. Ba é ceann de na taiscéalaithe a thaistil i gCeanada, go háirithe an réigiún intíre ar bhruachanna na habhann Naomh Lawrence inar chuir na chéad lonnaitheoirí Eorpacha ó aimsir na Lochlannach faoi.
Cartier, Jacques
Cartier, Jacques


Goiás.
Is stát de chuid na Brasaíle é Goiás atá suite i lár na tíre. Is í Goiânia an phríomhchathair. Tá 4,848,725 duine ina gcónaí sa stát (1999).
Is iad Tocantins, Bahia, Minas Gerais, an Ceantar Cónaidhme, Mato Grosso do Sul agus Mato Grosso na stáit in aice láimhe. Is é Alcides Rodriges an Gobharnóir.


Blaise Pascal.
Ba fhealsamh, diagaire, matamaiticeoir agus fisiceoir Francach é Blaise Pascal (19 Meitheamh 1623, Clermont-Ferrand - 19 Lúnasa 1662, Páras).
I 1647 d'fhionn sé meaisín ríomhaireachta.
Bhunaigh sé teoiric nua-aoiseach na dóchúlachta.
Rinne sé staidéar ar an gciorclóid, agus chuidigh le forbairt an chalcalais dhifreálaigh.
Ina thaighde ar shreabháin, dhíorthaigh sé dlí Pascal.
Tagairtí.
Pascal, Blaise
Pascal, Blaise
Pascal, Blaise
Pascal, Blaise
Pascal, Blaise


Rory Gallagher.
Rory Gallagher, 10-11-87 Vredenburg in Utrecht, Holland.
Rory Gallagher i mbun ceoil
Giotáraí Éireannach a rugadh i mBéal Átha Seanaidh, Contae Dhún na nGall ab ea Rory Gallagher, (2 Márta, 1948 - 14 Meitheamh, 1995).
Saol.
Rugadh Gallagher i dTír Chonaill, ach d'aistrigh an teaghlach go cathair Doire (i nDoire a saolaíodh a dheartháir Dónal) agus ansin go cathair Chorcaí. Mar sin, tógadh i gCorcaigh é.
Oidhreacht.
Meastar gurbh é Gallagher an giotáraí Éireannach ba thábhachtaí riamh, agus bhí tionchar mór aige ar ghiotáraithe eile. Ceoltóir paiseanta ba ea é, agus bhí an-cháil ar a chuid taispeántas beo i gceolchoirmeacha fada diana.
Bás.
Fuair Gallagher bás i Londain sa bhliain 1995. Tá sé curtha i Reilig Naomh Oilibhéir gar do Bhaile an Chollaigh, ar imeall Chathair Chorcaí.
Leabharliosta.
B'Ginnings Concert Club Samhain 1974


Dave Allen.
Allen, 1968, ar CBS (S.A.M.) "Showtime".
Fuirseoir as Baile Átha Cliath ab ea David Tynan O’Mahoney (Gaeilge: "Daithí Ó Teimhneáin Ó Mathúna"), (6 Iúil, 1936 – 10 Márta, 2005), nó Dave Allen de ghnáth. Bhí cáil mhór ar Allen in Éirinn, sa Bhreatain agus san Astráil, sna 1960í agus na 1970í go háirithe. Bhí stíl fhánach ag Allen mar fhuirseoir - shuigh sé ar chathaoir, agus d'ól sé uisce beatha agus chaith sé tobac tríd an taispeántas ar fad. Rinne sé magadh faoin gnáthshaol, agus bhain sé sult breise as magadh a dhéanamh faoi údaráis agus institiúidí, mar shampla faoin Eaglais Chaitliceach Rómhánach. Bhí cúpla chláir teilifís féin ag Allen, bhí an ceann deireanach ar ITV i 1993.
Bhí tionchar mór ag Allen ar a lán fuirseoirí eile in Éirinn agus sa Bhreatain. Ag deireadh gach taispeántais, thug Allen an bheannacht cháiliúil chéanna, "Oíche mhaith, agus go rachaidh bhur ndia in éineacht libh".
Fuirseoir.
Saolaíodh Allen i dTeach na Giúise i gContae Átha Cliath, mac le Cully Tynan O'Mahoney (a bhí ina eagarthóir ar an nuachtán Éireannach Irish Times), agus máthair Shasanach. D’fhág Allen an scoil agus é sé bliana déag d'aois, agus lean sé a athair isteach san iriseoireacht. Ghlac sé post mar leis an "Drogheda Argus", agus bhog sé go dtí Sasana trí bliain níos déanaí.
Bhí cúpla poist eile aige, agus tar éis tamaill bhí sé ag obair i mButlins mar "Redcoat", ina óstach ar seónna éagsúla a bhí ar siúl acu.
D’athraigh sé a shloinne ó O’Mahony go Allen, nuair a d’éirigh sé tuirseach le daoine ag fuaimniú é mí-cheart.
Nuair a bhí The Beatles ag casadh cuid den a gcéad seónna, b’é Allen a bhí ina fhear óstach.
Saol.
Bhuail sé leis an aisteoir Judith Scott san Astráil agus phós siad sa bhliain 1964. Bhris siad suas sa bhliain 1983.
Chaill Allen méar amháin ar a lámh chlé, ach níl aon eolas cinnte faoi cad a tharla. Tá seans gurb é timpiste ghluaisteáin a bhí i gceist.
Is fuirseoir é Ed Allen freisin, mac le Dave Allen.
Bás.
Ag deireadh a shaoil, b’éigean do Allen éirí as a bheith ag caith tobac agus ag ól alcól, dhá rud a thaitin go mór leis. Cailleadh go tobann é, ina choladh sa bhaile. D’fhág sé a bhean chéile nua Karin, a bhí ag iompar clainne ina dhiaidh. Rugadh a mhac Cullum dhá mhí tar éis a bháis.
Féach fosta.
Allen, Dave
Allen, Dave
Allen, Dave
Allen, Dave


Jimmy Carter.
Ba é James Earl "Jimmy" Carter, Jr. (1 Deireadh Fómhair, 1924 a rugadh é) an 39ú Uachtarán na Stát Aontaithe agus an 83ú Ghobharnóir Georgia. Bhuaigh sé an Duais Síochána Nobel i 2002.
Carter, Jimmy
Carter, Jimmy


Carlo Collodi.
Carlo Collodi, ainm cleite Carlo Lorenzini (Flóiréans, 24 Samhain 1826 - 26 Deireadh Fómhair 1890), iriseoir agus scríbhneoir Iodálach. Tá aithne air mar gheall ar a leabhar clúiteach, "Le avventure di Pinocchio. Storia d'un burattino." nó "Eachtraí Pinocchio. Scéal puipéid", a tháinig amach in iris i 1881. Rinne Pádraig Ó Buachalla aistriuchán Gaeilge a d'fhoilsigh an Gúm den chéad uair i 1933 faoin ainm "Pinocchio".


Flórans.
Cathair chois Abhainn Arno sa Tuscáin é Flórans. "Firenze" an t-ainm Iodáilise inniu, agus "Florentia" an chéad ainm Laidine a bhí air nuair a bhunaigh Iúil Caesar mar choilíneacht d'iarshaighdiúirí Rómhánacha é sa bhliain 59 RC. "Fiorenza" an seanlitriú Iodáilise nach n-úsáidtear a thuilleadh. Is é Flórans an chathair is mó sa Tuscáin inniu, nó tá milliún go leith duine ina gcónaí sa chathair nó sa cheantar uirbeach a bhaineann léi. Is é Flórans príomhchathair an réigiúin freisin, ó thaobh na gcúrsaí riaracháin de. Bhí an-ról ag an gcathair i stair chultúrtha an Renaissance, agus d'fhág ealaíontóirí móra na linne a n-oidhreacht ar an áit. Tarraingíonn iontais na healaíne agus na hailtireachta na mílte turasóirí go dtí an áit gach uile bhliain.
Bhí rogha ealaíontóirí clasaiceacha na hIodáile ina gcónaí i bhFlórans, agus ba ansin a rugadh cuid mhór acu. Tá baint éigin le Flórans ag Dante Alighieri (file), Giovanni Boccaccio (scríbhneoir ceannródaíoch gearrscéalta anghrácha), Leonardo da Vinci (ealaíontóir agus eolaí), Sandro Botticelli (ealaíontóir), Niccolò Macchiavelli (fealsamh agus státaire, a chuir tús leis an eolaíocht pholaitiúil mar chraobh léinn), Filippo Brunelleschi (ealaíontóir), Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni (ealaíontóir), Donatello di Niccolò di Betto Bardi (ealaíontóir), Galileo Galilei (réalteolaí), Caterina de' Medici (baintreach an rí Fhrancaigh Annraoi a Dó, agus í ag déanamh ghnó na Banríona san Fhrainc i ndiaidh bhás a fir chéile sa séú haois déag), Antonio Meucci (innealtóir Iodálach a rinne taighde ar aistriú na fuaime sa naoú haois déag - creideann cuid mhór Iodálach gurbh eisean agus níorbh é Alexander Graham Bell a chéadcheap an teileafón), Guccio Gucci (dearthóir éadaí agus gróintín gnó), Salvatore Ferragamo (dearthóir bróg), Roberto Gavalli (dearthóir éadaí), agus Emilio Pucci (dearthóir éadaí).
Basilica di Santa Maria del Fiore, i lár chathair Fhlórans


Marco Polo.
Ba cheannaí agus taiscéalaí Veinéiseach é Marco Polo (15 Meán Fómhair 1254 - 8 Eanáir 1324). Thaistil sé in éineacht lena athair agus a uncail go dtí an tSín, ar thug sé "Chatai" uirthi, agus bhí sé ar na chéad daoine ón Iarthar a thug cuntas ar an tír úd. Scríobh sé cuntas dá thuras sa leabhar Il Milione.
Marco Polo agus Kublai Khan. Mionsamhail ó "Il Milione"
Polo, Marco
Polo, Marco


Críostóir Colambas.
Ba loingseoir agus taiscéalaí Iodálach é Críostóir Colambas (nó "Cristoforo Colombo" as Iodáilis) i seirbhís Rí na Spáinne (Genova [?] 25 Lúnasa nó 31 Deireadh Fómhair 1451 - Valladolid, An Spáinn, 20 Bealtaine 1506).
Tá clú bainte amach ag Colambas mar gheall ar a chéad thuras trasna an Aigéin Atlantaigh sna longa la Niña, la Pinta agus la Santa Maria i 1492, ar thóir bealach nua go dtí an t-Oirthear. Ar oileán Easpáinneoil (atá arna roinnt anois idir Háítí agus an Phoblacht Dhoiminiceach) a tháinig sé i dtír ar a chéad turas.
Sa bhliain 1493, 1498, agus 1502, tháinig Columbas go Meiriceá arís.
Deirtear gurbh é an chéad Eorpach a tháinig go Meiriceá, cé go ndeirtear freisin gur tháinig Gaeil, mar shampla Naomh Breandán, agus Lochlannaigh, ann roimhe ón Eoraip.
Saol.
Rugadh Columbas sa bhliain 1451 i Genoa san Iodáil. Nílimid cinnte faoina áit bhreithe nó an dáta.
D'éag an taiscéalaí i Valladolid ar an 20 Bealtaine 1506). Bhí airtríteas aige, agus b'fhéidir go raibh an galar Reiter air.
Tagairtí.
Columbas
Columbas
Columbas
Columbas
Columbas


Niccolò Machiavelli.
Údar agus polaiteoir Iodálach ab ea Niccolò Macchiavelli (3 Bealtaine 1469 - 21 Meitheamh 1527). Ba dhlíodóir é a athair i gcathairstát Fhlórans. Níl mórán eolais againn faoina shaol go dtí go ndearnadh rúnaí agus Dara Seansailéir Fhlórans de i 1498. Lean sé sa phost sin go dtí 1512. Seoladh ar mhisin go dtí an Fhrainc, an Ghearmáin agus na cathairstáit Iodálacha eile é. I 1512 d'fhill na Medici ar Fhlórans agus briseadh as a phost é. Cuireadh faoi ghlas agus céasadh é, roimh dhul go dtí a fheirm i San Casciano lena bhean chéile agus a seisear clainne, áit a dhírigh sé é féin ar an scríbhneoireacht agus an staidéar. Scríobh sé an leabhar "Il Principe" (An Prionsa) mar shaghas treoirleabhair do phrionsa Iodálach ar conas an stát a rialú. I 1520 bronnadh airgead air chun stair chathair Fhlórans a scríobh agus chríochnaigh sé sa bhliain 1525. D'fhill sé ar an saol poiblí ar feadh tamaill roimh a bhás i 1529.
Naisc sheachtracha.
Macchiavelli, Niccolò
Macchiavelli, Niccolò
Macchiavelli, Niccolò
Macchiavelli, Niccolò
Macchiavelli, Niccolò


Aois.
An rud atá i gceist leis an bhfocal aois ná céad bliana (100). De gnáth céad bliana i ndiaidh a chéile.


100 (uimhir).
Is é 100 an uimhir nadúrtha tar éis 99 agus roimh 101. Is é 'céad' an focal Gaeilge ar 100. Is é C an siombal do 100 sna huimhreacha Rómhánacha ("centum" as Laidin).


C.
Is é C, c an tríú litir den aibítir Rómhánach. As Gaeilge fuaimnítear an litir mar /k/. Tá gaol idir an litir seo agus Γ (gamma) agus Κ (capa) ón Ghréigis agus tríd na haoiseanna fuaimníodh an litir sna teangacha difriúla a úsáideann an aibítir Rómhánach mar /k/, /g/ agus /ç/.


Uimhir Rómhánach.
Sin iad na uimhreacha a usaidtear de gnáth inniú nuair a déantar liosta.
I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X... XIV... CLXII... MCDXIV
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 14 162 1414
Tug faoi dhera IV/4 tá an I roimh an V agus ciallíonn sé go bhfuil an uimhir níos lú ná an V.


Feis Ceoil.
Is feis cheoil agus rince Éireannach í Feis Cheoil, a eagraítear gach bliain. Bunaíodh sa bhliain 1897 í.


Ernst Friedrich Schumacher.
Eacnamaí Gearmánach ab ea Ernst Friedrich Schumacher (16 Lúnasa, 1911 – 4 Meán Fómhair, 1977), a rugadh i mBonn sa bhliain 1911. Theith an scoláire óg go Sasana nuair a tháinig é na gcampa géibhinn é seal mar ‘alien’. Tar éis an chogaidh aithníodh a chumas agus ar deireadh bhí sé ag feidhmiú mar phríomh chomhairleoir Bhord Guail na Breataine. Ach i 1955 thaisteal sé go Burma agus tháinig faoi anáil thuiscint an Bhúdachais ar an ngá le hobair a bheith maith ann féin agus daonna chun go mbeadh daoine agus pobail sona. Thuig sé go raibh baol san ollmhargaíocht ‘gan anam’ nár aithin agus nár chuir le daonnacht an Duine agus gach duine dhaonna. Pléann ‘Small is Beautiful’ leis an gcoincheap seo. Stíl shoiléir sholéite aige. Tháinig sé ar thuiscint dhomhain reiligiúnach ar ról agus cinniúint an Duine agus gach aon neach beo. Tá seo sonraithe sa leabhar ‘A Guide for the Perplexed’. I leabhar eile dá chuid, ‘good work’ mhol sé an gá le geilleagar measctha mar leigheas agus mar mhalairt ar an róbhéim ar chaipitleachas laissez faire nó ar a shóisialachas stáit. D’éag Schumacher san Eilvéis sa bhliain 1977.
Schumacher, EF
Schumacher, EF


Poblacht na Seice.
Tír thalamhiata is ea Poblacht na Seice (Seicis: "Česká republika"), ar a dtugtar an tSeic (Seicis: "Česko") freisin. Tá an tír suite i lár na hEorpa agus ina ballstát den Aontas Eorpach. Tá teorainn aici leis an bPolainn san oirthuaisceart, leis an nGearmáin san iarthar, leis an Ostair sa deisceart agus leis an tSlóvaic san oirthear. Is í Prág (Seicis: "Praha") príomhchathair na tíre. Tiomsaíonn an tír dhá réigiún stairiúla, mar atá an Bhoihéim (Seicis: "Čechy") agus an Mhoráiv (Seicis: "Morava"). Tá cuid den tSiléis (Seicis: "Slezsko") i bPoblacht na Seice chomh maith.
Ainm na tíre.
Ó tharla nach bhfuil aon ainm stairiúil aonfhoclach ar fáil chun tagairt a dhéanamh don tír, is é an t-ainm fada a úsáidtear de ghnách i bhformhór na dteangacha: "Poblacht na Seice" sa Ghaeilge, "Česká republika" sa tSeicis. Is leagain nuachumtha iad na hainmneacha gearra ("Česko" sa tSeicis, "an tSeic" sa Ghaeilge) agus níl a n-úsáid saor ó chonspóid. Úsáidtear an téarma tánaisteach "tailte na Seice" (Seicis: "České země") mar théarma staire chun tagairt a dhéanamh don limistéar ar a dtugtar Poblacht na Seice anois.
Stair na tíre.
Sa 9ú haois a tháinig ann don stát Seiceach. Sa 13ú agus 14ú aois a tháinig an borradh ba mhó faoin stát agus é faoi riail ag na Přemysligh agus na Lucsamburgaigh. Tar éis Cath Mohács i 1526, na Hapsburgaigh a rialaigh tailte na Seice agus rinneadh cuid d'Impireacht na hOstaire agus na hUngáire díobh. Tar éis thitim na hImpireachta sin i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, i 1918, cruthaíodh an tSeicslóvaic mar phoblacht neamhspleách a thiomsaigh tailte na Seice agus an tSlóvaic araon. Bhí mionlach mór ag pobal na Gearmáinise sa stát sin. I dtús an Dara Cogadh Domhanda, de thoradh Chomhaontú München, baineadh cuid mhaith de thailte na Boihéime agus na Moráive den stát agus cuireadh leis an nGearmáin iad: "Sudetenland" (Gearmáinis) nó "Sudety" a chuirtear ar na tailte sin. I rith an chogaidh, tháinig an chuid eile de thailte na Seice faoi riail na Gearmáine mar "Protektorat". Bhí na tSlóvaic ina stát neamhspleách a bhí go mór faoi anáil na Gearmáine. I ndiaidh an chogaidh, athaontaíodh an tSeicslóvaic, cuireadh "Sudetenland" ar ais léi agus cuireadh an ruaigh ar phobal na Gearmáinise sna críocha sin de thoradh Dlíthe Beneš -- eachtra atá ag tarraingt go leor conspóide i dtólamh.
Rinne an páirtí cumannach "coup d’état" i 1948 agus bhí an tSeicslóvaic ina tír chumannach ó shin. I 1968, mar gheall ar mhíshásamh an phobail, bhí iarrachtaí ar siúl chun réimeas níos daonlathaí a chur i bhfeidhm. Glaodh Earrach Phrág ar na hiarrachtaí sin. Cuireadh Earrach Phrág faoi chois ag fórsaí an Aontais Shóivéadaigh agus ag fórsaí na dtíortha eile a bhí páirteach i gComhaontú Vársá. D'éirigh le muintir na Seicslóvaice an réimeas cumannach a chur ó mhaith sa deireadh i 1989 mar thoradh ar réabhlóid a bhí chomh síochánta sin go gcuirtear Réabhlóid Veilbhite uirthi.
Bhí méid áirithe míshásaimh ar phobal na Slóvaice i gcónaí faoin tSeicslóvaic agus chonacthas do go leor go dteastaíonn a stát uathu. Faoi dheireadh, rinneadh socrú polaitiúil agus, 1 Eanáir 1993, briseadh an tSeiceslóvaic go síochánta ina dhá chuid agus cruthaíodh dhá stát nua – Poblacht na Seice agus an tSlóvaic.
Geilleagar.
Rinne Poblacht na Seice an córas geilleagrach aici a athrú go radacach ón gcóras cumannach stát-láraithe go córas an tsaormhargaidh i rith na 1990í. Dar leis an mBanc Domhanda, is í Poblacht na Seice an chéad tír ó COMECON a bhain an stádas "tír fhorbartha" amach.
Staid pholaitiúil reatha.
Daonlathas ionadaíoch is ea Poblacht na Seice. Tá Václav Klaus ina cheann stáit faoi láthair. Tá an Príomh-Aire (Petr Nečas faoi láthair) ina cheann rialtais. Tá dhá sheomra sa Pharlaimint – Seomra na nIonadaithe augs an Seanad. Ghlac Poblacht na Seice le ballraíocht i NATO i 1999 agus san Aontas Eorpach in 2004. Is ball de OECD, de Chomhaire na hEorpa agus de Ghrúpa Visegrád í Poblacht na Seice chomh maith.


Punt.
Is é £ an tsiombal don phunt. Eascraíonn an tsiombal seo as an litir L le líne thairis. Tháinig sé as an focal as Laidin ar phunt - "libra".
Tá céad phingin sa phunt.
Tá an punt gaolta leis an "lire", agus an "dinar". Ciallaíonn siad punt', mar b'é an meáchan airgead a bhí sa phunt, lire nó dinar.


Pingin.
Is aonad airgeadra nó bonn airgid an phingin i roinnt tíortha. Is é an t-aonad is lú é (1/100 de phunt) in airgeadra na Ríochta Aontaithe.
Stair.
Roimh 1971 ba 1/240 den phunt a bhí ann in Éirinn agus sa Bhreatain araon.
Úsáidtear an tsiombail p le haghaidh an phingin. d a bhí in úsáid don tseanphingin roimh 1971 áfach (bunaithe ar 'denarius' na Laidine.
Ar an 15 Feabhra 1971, tharla "Lá Deachúil" nó "deachúlú". Ba é an punt & “pingin nua” na haonaid airgid dlíthiúla amháin (Ráta malairte 1 pingin nua = 2.4 seanphingin). Mar sin, chuir an rialtas deireadh leis na scillingí (aon seanscilling = 5p nua).
Bhí punt na hÉireann i gcúrsaíocht idir 1979 agus 2001. Malartaíodh nótaí agus boinn na sean-airgeadraí ar an euro ar feadh timpeall dhá mhí go dtí 28 Feabhra 2002.


Airgead (dúil).
Dúil cheimiceach is ea an t-airgead nó an t-airgead geal, agus is í an uimhir adamhach atá aige sa tábla peiriadach ná 47. Is é an meáchan adamhach atá aige ná 107.880, agus cuirtear in iúl é sna foirmlí ceimiceacha leis an ngiorrúchán Ag, atá bunaithe ar an bhfocal Laidne "argentum".
Suíomh sa tábla peiriadach.
Tá an t-airgead geal ar an dara ceann de na miotail i ngrúpa a 11, in éineacht leis an ór agus leis an gcopar. Ceann de na miotail trasdultacha is ea é, mar sin. Tá sé suite i bpeiriad 5. Mar sin, is í an dúil a thagann roimhe ná an pallaidiam, agus an caidmiam ag teacht sna sálaí aige.
Tréithe fisiceacha.
Miotal bog bán lonrach atá ann. Tá an t-airgead geal ar an seoltóir idir leictreach agus teirmeach is fearr atá ann. Ós rud é gur triathmhiotal é, faightear ina aonar é sa nádúr. Thairis sin, is féidir é a fháil i mianraí ar nós argaintít, arb ionann í agus suilfíd an airgid (I), Ag2S, agus cornairgead nó clórargairít, arb ionann í agus clóiríd an airgid (I), AgCl.
Úsáid.
Úsáidtear an miotal seo sa mhonaíocht, sa tseodóireacht, sa ghrianghrafadóireacht, sa leictreonaic, i scátháin fhrithchaiteacha, agus san fhiaclóireacht.


£.
Sin é an tsiombal ar punt agus "lire".
Eascraíonn sé as an litir L le líne thairis. D'eascair sé ón bhfocal Laidineach "libra" a chiallainn punt.


Anno Domini.
Is é is brí leis na focail Laidine Anno Domini (nó Anno Domini Nostri Iesu Christi) ná "i mbliain an Tiarna" (nó "i mbliain ár dTiarna Íosa Chríost"). Is mar A.D., AD nó IC ("Iar-Chríost") a ghiorraítear é. Cuirtear na focail seo le huimhir na bliana, agus na blianta á gcuntas ón chéad bhliain i ndiaidh bhreith Íosa Críost. Is í an bhliain 1 an chéad bhliain sa chóras seo, agus níl aon bhliain 0 ann.
Go bunúsach, is córas é seo atá bunaithe ar an gcreideamh Críostaí, ach glacann go leor forais agus fothuithe idirnáisiúnta leis mar chaighdeán, agus i dtíortha a úsáideann an chosmhuintir féilire éigin eile, is gnách aird a thabhairt ar an bhféilire Críostaí agus ar ré na Críostaíochta i gcúrsaí gnó agus i gcaidreamh idirnáisiúnta. Ar mhaithe leis an neodrach i gcaidreamh idirchreidmheach, áfach, is minic a chloistear leaganacha ar nós "de réir na ré coitianta" in áit "A.D." ina lán teangacha inniu.
As Gaeilge, is féidir na litreacha "A.D." a léamh amach mar "d'aois ár dTiarna". Cé gur gnách gan an t-alt a úsáid sa Ghaeilge roimh ainmfhocail a dtagann uimhir ar a lorg - "teach a dó", "seomra a trí" a deirtear, mar shampla - is í an ghnáthúsáid i litríocht na Gaeltachta féin scinneadh ón nós seo nuair atá uimhreacha na mblianta i gceist. Mar sin, "sa bhliain 2006" an leagan is fearr, in áit "i 2006" nó "i mbliain a 2006", cé nach mbeadh ach an leagan deireanach ag freagairt do ghnáthnósanna uimhriúcháin na Gaeilge.
Na blianta roimh bhreith Chríost, cuirtear "r. Chr." leo sa Ghaeilge. Is ionann sin agus "BC" a fheictear sa Bhéarla.
Stair Anno Domini.
Sa chéad cheithre chéad bliain de Ré na Críostaíochta, bhítí ag baint úsáide as an bhféilire Rómhánach, ach nuair a tháinig meath ar Impireacht na Róimhe, theastaigh córas eile ó na daoine leis na blianta a chomhaireamh. Sa bhliain 525, chuaigh an manach Rómhánach Dionysius Exiguus i dtuilleamaí an eolais a bhí ar fáil sa Bhíobla, agus is é an tátal a bhain sé as ná gur rugadh Íosa 525 bliana roimhe sin.
Dar le beagnach gach fear léinn sa lá atá inniu ann go raibh sé mí-cheart. Is é an meastachán atá acu ná gur saolaíodh an Slánaitheoir idir an bhliain 8 RC agus an bhliain 4 RC.


Walter Scott.
Ba úrscéalaí stairiúil agus file é an Ridire Walter Scott, Bart. (14 Lúnasa, 1771 – 21 Meán Fómhair, 1832) a raibh aithne air ar fud na hEorpa lena linn féin.
Léitear a chuid úrscéalta agus dánta i gcónaí, ach níl an tóir chéanna ar a shaothar anois is a bhí lena linn féin. Is cuid de chlasaicigh na litríochta Béarla iad. I measc na leabhar cáiliúil tá "Ivanhoe", "Rob Roy", "Lady of the Lake", "Waverley" agus "The Heart of Midlothian". Chuir Seosamh Mac Grianna Gaeilge ar "Ivanhoe".
Scott, Walter
Scott, Walter
Scott, Walter


Gernika.
Is cathair bheag í Gernika (Bascais) nó "Guernica" as Spáinnis i dTír na mBascach i dtuaisceart na Spáinne. Tugtar "Gernika-Lumo" go hoifigiúil ar an gcathair mar gheall ar aontas le baile Lumo. Tá an chathair lonnaithe i gcúige "Bizkaia" (Bascais) nó "Vizcaya" (Spáinnis). Suíonn "Junta" nó pairlimint Bizkaia ann. Tá dlúth-bhaint idir an chathair is náisiúnachas na mBascach mar bhailíodh Comhthionóil traidisiúnta Bizkaia ann faoi dhair, an " Gernikako Arbola".
Taobh amuigh den Spáinn tá cáil ar an gcathair mar gheall ar an bpictiúr a pheinteáil Pablo Picasso i 1937 den aerbhuamáil an Léigiúin Condor den Luftwaffe ar a gcathair le linn Chogadh Cathartha na Spáinne.


Pablo Picasso.
Ba phéintéir Spáinneach é Pablo Picasso, nó Pablo Ruiz Picasso, (25 Deireadh Fómhair, 1881 – 8 Aibreán, 1973). Bhí sé i measc máistrí ealaíne an 20ú haois. D’éirigh Picasso ina dhuine ba mhó a raibh tionchar aige ar ealaín nua-aimseartha sa chéad leath den fhichiú céad.
Ba bhunaitheoir, in éineacht le Georges Braque, den ghluaiseacht Ciúbachas é.
Luathshaol.
Rugadh é i Málaga i réigiún Andalucía.
Bhí a athair Don José Ruiz y Blasco (1838–1913) ina phéintéir, go háirithe i dtaobh an nádúir. Chomh maith leis sin, bhí sé ina mháistir sa scoil ceardaíochta agus ina choimeádaí ar an iarsmalann áitiúil.
Bhog an teaghlach go A Coruña sa bhliain 1891, ionas go mbeadh Ruiz in ann obair sa scoil ba bhaile sin.
Tá scéal apacrafúil ann gur uair amháin, chonaic Ruiz a mhac ag péintéireacht. Cheap athair Picasso go raibh teicnic níos fearr ag a mhac óg agus gheall Ruiz go stopfadh sé a chuid oibre féin. Ach lean Ruiz ag péintéireacht ar aon nós ar feadh na blianta ina dhiaidh sin!
I ndiaidh bás deirfiúr Pablo, bhog an teaghlach uair amháin eile go Barcelona.
Tréimhse Ghorm, 1901-1904.
Bhí Picasso ag obair in Barcelona nuair a bhí a thréimhse dhúchroíoch, an "Tréimhse Ghorm" aige.
Tréimhse Rósach, 1904-1906.
Lonnaigh Picasso i bPáras i 1904, ag glacadh stiúideo i dtionóntán Montmartre ar a dtugtar "le Bateau-Lavoir".
Ciúbachas, 1907-1914.
I 1907 phéinteáil Picasso an píosa réabhlóideach, "Les Demoiselles d'Avignon", faoi thionchar phrimitíbheachas na hAfraice. Mar sin, le Georges Braque, chruthaigh Picasso Ciúbachas Anailíseach (1907-1914), a chuir dúshlán faoi réalachas optach an Impriseanachais, ag iarraidh buanstruchtúr an ábhair a léiriú mar shraith plánaí, lena thaispeáint ó roinnt ionad amhairc.
Saothair.
Dealbh gan teideal le Picasso, Chicago, 1967


Guernica (pictiúr).
Is éard is "Guernica" ná ceann de na pictiúir dhaite is cáiliúla a rinne Pablo Picasso riamh. Saothar mór Ciúbachais atá ann a thaispeánainn an Buamáil Ghuernica. Choimisiúnaigh rialtas Phoblacht na Spainne an pictiúr seo ó Phicasso i ndiaidh aer-bhuamáil chathair Bascach Gernika ar an 27 Aibreán 1937. Léiríonn an saothar íomhánna céasta, iad casta agus ag lúbarnaíl. Rinneadh é chun déistin agus fearg a chur in iúl i ndiaidh don Léigiún Condor ón Ghearmáin ionsaí fíochmhar buamála a dhéanamh ar an mbaile Bascach. Chuir Hitler na buamadóirí ón Léigiún Condor isteach chun tacaíocht a thabhairt do faisistigh Franco le linn Chogadh Cathartha na Spáinne. Taispeánadh an pictiúr i bpailliún na Spáinne le linn "Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne" i bPáras i 1937.
Tá taipéis a léiríonn macasamhail "Guernica" in oifigí Chomhairle Slándála na Náisiún Aontaithe. Cuireadh i bhfolach é nuair a bhí toscairí an Tí Bháin, Colin Powell agus John Negroponte, ag déanamh cur síos ar na cúiseanna a bhí ag na Stáit Aontaithe dul chun cogaidh leis an Iaráic i 2003. Spreag an eachtra seo míshásamh agus fearg i measc an phobail a bhí ag cur i gcoinne an chogaidh. Dúirt urlabhraí ó na Náisiúin Aontaithe gur rinneadh é sin mar gheall ar iarrachtaí ó lucht na meán cumarsáide, agus nach raibh cinsireacht i gceist. Dúirt taidhleoirí áfach gur chuir rialtas SAM brú ar na Náisiúin Aontaithe an taipéis a chlúdach le linn óráidí na Meiriceánach.


Ciúbachas.
"La Ville" uimh. 2, de chuid Robert Delaunay, ola ar chanbhás, Musée National d'Art Moderne, Centre Georges Pompidou, Páras
Ba é a bhí i gceist le Ciúbachas ná gluaiseacht phéintéireachta de chuid na Fraince a thosaigh go gairid tar éis bhás Paul Cézanne i 1906 agus ar a raibh buaicphointe idir na blianta 1906 – 1914. Ba thúsphointe ag an gCiúbachas moladh Cézanne do pheintéir óg féachaint ar an dúlra i dtéarmaí sféar, cón agus sorcóirí.
Tá tionchar Cézanne le féiceáil ar dtús ar shaothar Pablo Picasso (1881-1973) agus Georges Braque (1882–1963) a d'oibrigh le chéile chun an córas nua a bhunú. Tá an tionchar céanna le feiceáil freisin níos deireannaí ar ealaíontóirí eile ar nós Delaunay, Villon agus Gris a bhí ar imeall na gluaiseachta. Tháinig an spéis i gcuma athraíoch dromchlaí ón Impriseanachas ach go bunúsach ba mhó riamh a bhí an Ciúbachas ina ghluaiseacht intleachtúil ná an Impriseanachas. Shíl go leor ealaíontóirí go raibh an Ciúbachas i dtiúin leis an eolaíocht agus leis an innealtóireacht agus gur ann a bhí an t-aon stíl chun timpeallacht na nua-aoise a chur i bpictiúir.


Innealtóireacht.
Is éard atá i gceist le innealtóireacht ná feidhmiú eolas teicniúil chun fadhbanna daonna a reáchtáil. Síolraíonn an focal ón bhfréamh Laidine "ingeniosus", a chiallaíonn "oilte". Is é "innleadaireachd" leagan an fhocail seo i nGaeilge na hAlban ar innealtóireacht.
Réimsí na h-innealtóireachta.
Tugtar an téarma "Product Lifecycle Management (PLM)" ar fheidhmiú ríomhairí le haghaidh innealtóireacht déantúsaíochta.


An Aramais.
Teanga Sheimíteach is ea an Aramais a dtéann a stair trí mhíle bliain siar. I rith na staire seo, bhí úsáid á baint as an Aramais mar theanga oifigiúil in impireachtaí agus mar theanga naofa i reiligiúin éagsúla. Cé go bhfuil an chuid is mó den tSean-Tiomna scríofa as Eabhrais, breacadh cuid mhór de leabhartha Dainéil agus Eazrá síos sa teanga seo. Creidtear gurbh í an Aramais a bhí á labhairt ag Íosa Críost féin ó dhúchas, nó san am sin, bhí sí tagtha in áit na hEabhraise mar phríomhtheanga labhartha sa Phalaistín. Úsáidtear Aramais sa Talmúd freisin.
Scaipeachán na hAramaise.
I rith an dara haois déag r.Ch., thosaigh lucht labhartha na hAramaise ag socrú síos go forleathan áit a bhfuil an tSiria, an Iaráic agus oirthear na Tuirce inniu. De réir mar a bhí an teanga ag dul chun tábhachta, chuaigh sí in úsáid ar fud chósta na Meánmhuire sa Leiveant, agus í ag éirí coitianta lastoir d'Abhainn Tigris féin. Thug coilínigh Ghiúdacha an teanga leo go dtí an Afraic Thuaidh agus an Eoraip, agus leis na misinéirí Críostaí, shroich an Aramais tíortha chomh fada thoir leis an bPeirs, an India, agus an tSín féin. Ón seachtú haois i ndiaidh bhreith Chríost ar aghaidh, chuaigh an Araibis in áit na hAramaise mar fhrancbhéarla ar fud an Mheán-Oirthir. Mar sin féin, fanann an Aramais beo breabhsánta i measc na nGiúdach, na Mandaech agus dreamanna áirithe de Chríostaithe mar theanga liteartha agus sna deasghnátha, agus í á labhairt i bpobail bheaga scoite ar fud na gcríoch ina raibh sí ina príomhtheanga fadó. Na trioblóidí atá ag luí ar an Meán-Oirthear le dhá chéad bliain anuas, scaip siad cainteoirí dúchais Aramaise agus daoine a shaothraíonn an teanga sa litríocht ar fud an domhain.
Canúintí.
Dornán de chanúintí, nó fiú de theangacha gaolmhara, is ea an Aramais dháiríre. Is é is cúis leis an éagsúlacht seo ná an dealú agus an deighilt a tháinig idir na pobail Aramaise i rith na gcianta. D'fhorbair Aramais na nGiúdach agus Aramais na gCríostaithe go difriúil, ní nach ionadh. Cuid de na canúintí, tá siad intuigthe ag cainteoirí a chéile, ach tá leaganacha den Aramais ann freisin atá chomh dothuigthe ag lucht labhartha na gcanúintí eile is gur fearr dearcadh orthu mar theangacha scartha. Tá ainmneacha ar leith ar na canúintí. Mar shampla, tugtar Siricis (Béarla: "Syriac") ar Aramais Oirthearach na bpobal Críostaí. Go bunúsach, is féidir canúintí Iartharacha agus Oirthearacha a aithint, agus an teoirlíne ag dul ar an taobh thiar den Mheaspatáim. Tá sé áisiúil freisin na canúintí Nua-Aramaise - is é sin, na canúintí a labhraítear inniu - a scaradh ó na teangacha scríofa Clasaiceacha a shaothraítear mar chaighdeán liteartha i gcónaí, agus ó na leaganacha a chuaigh as úsáid go hiomlán, ionas nach gcuireann ach saineolaithe spéis iontu inniu.
Córas Scríbhneoireachta na hAramaise.
An chéad aibítir a cuireadh i bhfeidhm ar an Aramais, b'í an aibítir Fhéiniceach í. I rith na mblianta, d'fhorbair lucht labhartha na teanga a leagan féin den aibítir seo, a raibh cuma chearnógach air. Ghlac na hIosraelaigh sheanársa leis an gcóras seo agus iad ag tosú is ag scríobh a dteanga féin, mar atá, an Eabhrais. Sin é an tuige gur leis an Eabhrais is mó a shamhlaítear an stíl áirithe seo, agus go dtugtar "aibítir Eabhraise" uirthi, cé gur aibítir Aramaise a bhí ann ar dtús. Sna sleachtanna den Bhíobla atá scríofa as Aramais, úsáidtear an aibítir seo, cosúil leis an gcuid eile den tSean-Tiomna.
B'iad na pobail Chríostaí a d'fhorbair an príomhchóras scríbhneoireachta eile don Aramais, is é sin, an aibítir Shiriceach. Stíl cineál iodálda atá ann. Breathnaíonn sí mar a bheadh sí idir eatarthu idir an aibítir Eabhraise agus an aibítir Arabach.
Lenár linn féin, baineadh úsáid as an aibítir Laidineach leis an gcanúint Suroyo, ar ceann de na canúintí Nua-Aramaise í, a bhreacadh síos.
An tSean-Aramais.
Tagraíonn an téarma úd "Sean-Aramais" don chéad ré i stair na teanga, ré atá trí chéad déag de bhlianta ar fad. Is ionann an tSean-Aramais, go praiticiúil, agus na leaganacha den teanga a chuaigh in éag cheana féin. Ba mhór an casadh taoide i stair na teanga é an bhliain 500 roimh bhreith Chríost, nó is faoin am seo a d'iompaigh an Aramais ina teanga dhomhanda, agus í ina teanga oifigiúil comhchumarsáide in impireachtaí móra millteanacha. Roimhe sin, ní raibh an Aramais Ársa á labhairt ach amháin acu siúd arbh í a dteanga dhúchasach shinseartha í. Tháinig na canúintí éagsúla den tSean-Aramais chun solais nuair a fuair an Ghréigis an lámh uachtair sa réigiún.
An Mheán-Aramais.
Glactar leis an tríú haois d'aois ár dTiarna mar theorainn idir ré na Sean-Aramaise agus tréimhse na Meán-Aramaise. Chuaigh iarsmaí na hAramaise Impiriúla in éag, agus tháinig teangacha nua liteartha ina n-ionad. Níl mórán eolais againn ar a lán canúintí Sean-Aramaise, ach fágadh an-doiciméadú againn sa Mheán-Aramais, agus ciall mhaith ag na saineolaithe do na leaganacha éagsúla d'Aramais na tréimhse seo, idir ghramadach agus stór focal.
An Nua-Aramais.
Labhraíonn níos mó ná ceithre chéad míle duine Aramais sa lá atá inniu ann, idir Ghiúdaigh, Chríostaithe, Mhoslamaigh agus Mhandaeigh. Bíonn cónaí orthu i gceantair iargúlta agus iad ag baint úsáide as clódóireacht agus, inniu, as na ríomhairí lena gcuid traidisiún liteartha a chaomhnú. Ó thaobh na comhthuisceana de, tá na leaganacha éagsúla den Nua-Aramais níos faide óna chéile ná mar a bhí siad riamh. Ní raibh an dá aois is déanaí ag fabhrú do chainteoirí na hAramaise. De dheasca na dtrioblóidí a bhí ag rith damhsa ar fud an Mheán-Oirthir, b'éigean dá lán de lucht labhartha na teanga dul ar imirce agus ar deoraíocht i dtíortha coimhthíocha ar fud an domhain.
Na Críostaithe a labhraíonn Aramais, bhí siad go mór mór thíos le himeachtaí na bliana 1915. Tugtar "Sayfo" - An Claíomh, is é sin, bliain an Chlaímh, ar an mbliain sin as Siricis. Go bunúsach, b'ansin a thit an tóin as an Impireacht Otamánach, agus ba chuid den tubaiste seo an cinedhíothú a rinneadh ar na mionlaigh Chríostaí san Impireacht, idir Airméanaigh agus lucht labhartha Aramaise.
Timpeall na bliana 1950, arís, tháinig Iosrael ar an bhfód, agus dá thoradh sin, cuireadh ruaig ar na Giúdaigh as na tíortha Arabacha. Chuaigh na Giúdaigh seo, cuid mhaith acu ina gcainteoirí Aramaise, go hIosrael. Chuaigh an imirce seo chun dochair don Aramais Ghiúdach, áfach, nó dealraíonn sé go bhfuil cuid mhór de chanúintí Giúdacha na hAramaise le himeacht de dhroim an tsaoil, agus an Eabhrais níos líofa i mbéal na glúine óige ná an Aramais.


Luiz Inácio Lula da Silva.
Polaiteoir agus iar-uachtarán na Brasaíle ia ea Luiz Inácio Lula da Silva a rugadh 6 Deireadh Fómhair, 1945.


Karl Marx.
MarxDuine de na fealsúna ba thábhachtaí sa 19ú haois ab ea Karl Marx (Trier, 5 Bealtaine, 1818 - Londain, 14 Márta 1883).
Saol.
Rugadh é i dTrier in aice leis an abhainn Moselle do dhaoine meánaicmeach Giúdach. D'fhreastal sé ar dtús ar dámh an dlí in ollscoil Bonn ach chuir a athair é chuig ollscoil Bheirlín, áit ar fhan sé ar feadh ceithre bliana. Thóg sé post mar eagarthóir sa nuachtán an "Rheinische Zeitung", foilseachán liobrálach. Tháinig sé go Páras ag deireadh 1843, áit ar bhuail sé le Friedrich Engels. Cuireadh amach as Páras iad agus bhog siad chuig an Bhruiséil i 1844. Scríobh siad a gcuid smaointe sa "bhForógra Cummannach" agus díreach tar éis a fhoilsiú ar deireadh na bliana 1847, thosaigh roinnt réabhlóidí ar fud na hEorpa. Tar éis seal eile sa Ghearmáin mar eagarthóir ar nuachtán eile a cuireadh faoi chois, an "Neue Rheinische Zeitung", chuaigh Marx go Londain mar deoraí polaitiúil i mBealtaine 1849 nuair a choisc an rialtas an foilseachán agus chónaigh sé ansin go lá a bháis i 1883.
Féach ar.
Marx, Karl
Marx, Karl
Marx, Karl


Friedrich Engels.
Friedrich EngelsBa fear gnó, eolaí sóisialta agus réabhlóidí Gearmánach é Friedrich Engels (Barmen, 28 Samhain 1820 - Londain, 5 Lúnasa 1895). Ba chara agus comhghleacaí le Karl Marx é agus chomhscríobh sé na saothair ba thábhachtaí den ghluaiseacht shóisialach sa 19ú haois le Marx.
Ba cheannaire an Chéad is an Dara Idirnáisiúntais an Lucht Oibre é.
Saol.
Bhí bean ag Engels, Mary, de bhunadh Éireannach (Tiobraid Arainn) aige. Bhí sí ina gníomhaí díbhirceach ar son na haicme oibre. Thug sí misneach dó agus tá an tionchar a bhí aici ar a shaothar le feiceáil go soiléir.
Thug athair Engels jab dó i Manchain. Ceapadh sé ina bhainisteoir ar mhonarcha ann. Ach ní raibh sé sásta ar bith leis.
Tagairtí.
Engels, Friedrich
Engels, Friedrich
Engels, Friedrich
Engels, Friedrich


Roimh Chríost.
Tugtar Roimh Chríost (RCh) ar gach bliain roimh dháta traidisiúnta bhreith Íosa Críost. Tosaíonn an féilire Anno Domini le 1 AD.
Thugtaí a.C.n. (Ante Christum Natum/"sular rugadh Críost") ar bhlianta roimh 1 AD. De réir a chéile tháinig BC/B.C., téarma Béarla, i bhfeidhm seachas a.C.n..
is minic anois a úsáidtear BCE ("Before Christian/Common Era") in ionad BC. Úsáidtear é i gcaint idirchreideamhach, rud a bhaineann an nimh as an scéal.


Pernambuco.
Is stát sa Bhrasaíl é Pernambuco. Tá sé suite sa Réigiún Thoir Thuaidh. Is í Recife a phríomhcathair. Is é Eduardo Campos Gobharnóir an stáit. Tá 7,918,344 duine ina gcónaí sa stát.


An Ghaimbia.
Is tír í Poblacht na Gaimbia atá suite san Afraic Thiar. Is í Banjul a príomhchathair. Fuair sí neamhspleáchas ó Impireacht na Breataine i 1965.
Polaitíocht.
Roimh an coup d'État i Iúil 1994, b'é an Ghaimbia ceann de na tíortha daonlathacha ilpháirtí is sine san Afraic. Ritheadh toghchán gach 5 bliana ó fuair sí neamhspleáchas ón Bhreatain. Ó aimsir an coup go dtí Iúil 2001, bhí cosc ar pholaiteoirí as páirtí an Iar-Uachtaráin Jawara agus oifigigh shinsearacha eile a rith i dtoghcháin.
I ndiaidh an coup d'état, bhí toghchán don uachtaránacht i Meán Fómhair, 1996 agus bhuaigh an Coirnéal Yahya Jammeh an rás. Ghlac ceithre pháirtí freasúra páirt i dtoghchán uachtaránachta ar 18 Deireadh Fómhair, 2001 agus bhuaigh Jammeh arís. Choimeád an APRC a dtromlach sa Chomhthionól Náisiúnta san olltoghchán in Eanáir 2002.
Tagairtí.
*


Dan ar Wern.
Scríbhneoir agus file Briotanach a bhí in Dan ar Wern. Rugadh é ar an 14 Deireadh Fómhair 1952 i Gwern-Porc'hoed, i Morbihan, sa Bhriotáin.
Rinne sé a chuid staidéar i Nice na Fraince. Tá dúil mhór aige sa taisteal, sa cheol agus sa litríocht, chomh maith le teangacha agus cultúir iasachta. Tá finscéalta Ceilteacha mar bhunús do chuid dá shaothar.


Acre, an Bhrasaíl.
Is stát de chuid na Brasaíle é Acre atá suite in iarthuaisceart na tíre. Is é Rio Branco príomhchathair an stáit, agus is é Tião Viana (PT) an gobharnóir. Tá 758,786 duine ina gcónaí sa stát (2012).
Stair.
Bhí an Bholaiv i gceannas ar an stáit ó 1867 go dtí 1903. Chuir an Gobharnóir Neri as Amazonas José Plácido de Castro, saighdiúir Brasaíleach, go dtí Acre. D'fhógair sé an tríú Poblacht Acre ar 27 Eanáir 1903. Ar 25 Feabhra 1904, rinne dúiche na cónaidhme d'Acre agus rinne stát de sa bhliain 1962.


An Phalaistín.
Is réigiún agus stát (de jure) é an Phalaistín (Παλαιστίνη as Ghréigis; Syria Palæstina as Laidin; פלשתינה "Palestina" nó ארץ ישראל "Eretz Yisrael" [Erets Yaosráél] as Eabhrais; agus فلسطين "Filasṭīn" nó "Falasṭīn" as Araibis) idir an Mheánmhuir agus abhainn na hIordáine. Le linn na staire cuireadh ceantair eile leis, chomh maith.
Teorainneacha agus Ainm.
Scríobh lucht na hÉigipte faoin tír leis an ainm "R-t-n-u" (deir "Rechenu"). Scríobh na Giúdaigh sa Bhíobla faoi le neart ainmneacha, mar shampla: "Erets Yaosráél" "Tír Iosrael", "Erets Há‘Ibhrím" "Tír na hEabhraise", "Tír Naofa", "Tír an Tiarna" is ar eile. Sa ré ina thit an réigiún faoi smacht vasáilleach an Éigipt (dar le traidisiún as sliocht Canaan mac Ham mac Noah) tuadh "Tír Canann" ar an réigiún.
Tar éis briseadh Ríocht na hEabhraise i dhá leath tugadh "Tír Iúdá" ar an deisceart agus "Tír Iosrael" ar an tuaisceart.
Tagann an t-ainm an Phalaistín ó na Filistíneacha. Úsáidíodh "an Phalaistín" as Eabhrais (פלשת/"Pəléšeth" [P'leseth]) sa Bhíobla mar ainm ar an réigiún ar chósta na Meánmhuire ina raibh na Filistínigh ina gcónaí. Na cúig cathair ba thábhachtaí do na Filistíneacha ba iad "Gaza", "Ashdod", "Ekron", "Gath", agus "Ashkelon".
Chuireadh an t-ainm i bhfeidhm, de ghnáth sa fhoirm Syria Palæstina i scríbhinn Gréigise chomh luath le Herodotus mar ainm ar gach cuid den réigiún. D'úsáid Flavius Josephus, áfach, an t-ainm do chríocha na bhFilistíneach amháin. Chuir Rí Dáiví na Filistínigh ("na hionróirí") faoi smacht ach ag am Amos bhí neamhspleáchas arís acu. Níl aon tagairt dóibh i ré lucht Aisiria.
An 5ú Aois RC.
Úsáideadh an téarma Syria Palæstina an chéad uair sa 5ú haois RC. Scríobh an fear léinn Ghréigis Héaradatas faoi "cheantar an tSiria leis an ainm Palaistinêi". Níos déanaí bhain Ptolemy agus Plinias Mór úsáid as mar ainm chósta oirthear na Meánmhara. De ghnáth, aontaítear go ndeachaigh an "Palaistinêi" seo níos faide intíre ná tír na bhFilistíneach.
An Róimh.
Sa bhliain 135, d'athraigh Impire na Róimhe Hadrian ainm an chúige Rómhánaigh "Syria Iudea" go "Syria Palæstina" agus déanadh aonad polaitiúil de, faoi riaradh na hImpireachta Rómhánaigh. Tharla an eachtra seo i ndiaidh loiceadh éirí amach na nGiúdach faoi Bar Kokhba (132-135).
Timpeall 390 bhí Palæstina roinnte i dtrí aonad: An Chéad, Dara agus Tríú Palæstina. Ba chuid de Palæstina Prima iad Iudea, Seamariá, an cósta agus Peræa, leis an rialtóir ina chónaí i Saesara. Ba chuid de Palæstina Secunda iad an Ghailíl, an píosa íseal de Ghleann Iesreel, na ceantair ar oirthear na Gailíle agus iarthar sean-Decapolis agus an rialtóir suite i Scythopolis. Ba chuid de Palæstina Tertia an Negev, deisceart na hIordáine agus formhór Shíonáí. Bhí an rialtóir, de ghnáth, ina chónaí i bPetra. Tugadh Palæstina Salutaris ar Palæstina Tertia chomh maith. Cuireadh deireadh le smacht na Rómhánach ar an réigiún go gairid idir 614 agus 628 nuair a rinne na hArabaigh ionradh air. Cuireadh deireadh leis go deo tar éis 635.
Smacht Arabach.
Roinn na rialtóirí nua Airabacha an cúige "ash-Sham" (An tSiria) i gcúig cheantar.
Ceantar ab ea "Jund Filstin" (جند فلسطين/"ceantar an tairm sa Phalaistín") ó Síonáí go dtí deisceart machaire Acre. Na cathracha ba thábhachtaí ba iad Rafah, Saesara, Gaza, Jaffa, Nabulus, Jericho, Ramla agus Iarúsailéim. Ar dtús Ludd (Lidda) ab ea an phríomhchathair ach sa bhliain 717 bogadh é chuig an chathair nua ar-Ramlah (Ramla). (Níor bhogadh an phríomhchathair chuig Iarúsailéim go dtí i bhfad níos déanaí, nuair a bhí an eagras i "Jundaí" ag titim as a chéile.)
Ceantar eile ab ea "Jund al-Urdunn" ("An Iordáin") ag tuaisceart agus oirthear "Jund Filastin". Na cathracha ba tabhachtaí ab ea Tiberias, Legio, Acre, Beisan agus Tyre. Bhí an phríomhchathair suite ag Tiberias.
Mar torthaí éirithe amach éagsúla athródh na teoranta cúpla uair. Tar éis an 10ú Aois thosaigh an roinnt i "Jundaí" ag titim as a chéile. Ansin tháinig lucht na Tuirce isteach agus i ndiaidh sin bhun na Crosáideoirí an Ríocht Laidine Iarúsailéime.
Ón 11ú go dtí an 19ú haois tá tagairtí do "Filasṭin" nach bhfuil ag caint faoin Phalaistín ach faoina phríomhchathair ar-Ramla.
Íomhánna.
Phalaistín, An


Arm na hÉireann.
Is cuid d'Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann) é Arm na hÉireann. Tá sé roinnte ina dhá pháirt, na Buan-Óglaigh agus Cúltaca an Airm (roimh Meán Fómhair 2005, thugtaí an Fórsa Cosanta Áitiúil ar an gCúltaca). Tá 8,500 fear agus bean san arm faoi láthair.
Eagraíocht.
Tacaíonn "Airmheáin Traenála Óglaigh na hÉireann" (ATÓÉ) agus Bunáit Lóistíochta an Churraigh leis na feidhmeanna traenála agus lóistíochta do na Buan-Óglaigh agus do na hÓglaigh Chúltaca.


Louvre.
Is ceann de na músaeim is mó agus is cáiliúla ar an domhan í an Louvre ("Musée du Louvre") i bPáras, an Fhrainc. Tá sé suite i lár Párais idir an Seine agus an Rue de Rivoli. Tá an lár-clós ar an "Axe historique". Osclaíodh an Palás de Louvre don phobal ar dtús ar 8 Samhain, 1793 i rith Réabhlóid na Fraince.


Seán Mac Diarmada.
Ba réabhlóidí Éireannach agus duine den seachtar a shínigh Forógra na Poblachta é Seán Mac Diarmada (28 Feabhra, 1883 – 12 Bealtaine, 1916). Bhí sé gníomhach i mbunú Phoblacht na hÉireann, fógraíodh i mí Aibreán 1916 le linn an Éirí Amach. Lámhachadh é tar éis an éirí amach sa bhliain 1916.
Usáidtear an leagan "John MacDermott" i mBéarla, nó "Sean MacDermott" uaireanta.
Tús a shaoil.
B'i gCoillte Clochair, Contae Liatroma a saolaíodh Seán Mac Diarmada sa bhliain 1883, agus fuair sé a chuid oideachas ó na Bráithre Críostaí sular bhog sé go dtí Baile Átha Cliath sa bhliain 1908. Ag an am seo, bhí na blianta caite aige ag obair sna h-eagraíochtaí éagsúla a bhí ag iarraidh neamhspleáchas a bhuaigh don tír, mar shampla Bráithreachas na Poblachta, Sinn Féin agus Conradh na Gaeilge. Tar éis tamaill, bhí áit aige in Ard-Chomhairle an IRB agus roghnaíodh é ina rúnaí.
Sa bhliain 1910, rinneadh bainisteoir de den nuachtán radacach "Irish Freedom", nuachtán a bhunaigh sé féin in éineacht le Bulmer Hobson agus Denis McCullough. Thosaigh sé ag obair ina eagraí náisiúinta don IRB, in éineacht le Tomás Ó Cléirigh den chuid is mó. Bhuail tubaiste dó beagán níos déanaí, áfach, nuair a thit sé tinn le polaimiailíteas, agus bhí air bata siúil a úsáid as seo amach.
Nuair a bhunaíodh Óglaigh na hÉireann sa bhliain 1913, ba bhall é Mac Diarmada ón tús, agus rinne sé a dhícheall an eagraíocht a chur faoi smacht an IRB. Gabhadh é i mí Bealtaine 1915 i dTuaim, Contae na Gaillimhe agus é ag tabhairt óráid in éadan liostáil in airm na Breataine (rud a bhí i gcoinne Defense of the Realm Act). Nuair a scaoileadh amach é i mí Meán Fómhair, chuaigh sé díreach ar ais isteach i gCoiste Míleata an IRB, a bhí ag pleanáil Éirí Amach na Cásca ag an am. B'eisean agus Ó Cléirigh na príomh-dhaoine a bhí freagrach as an scéim don éirí amach.
Éirí Amach na Cásca.
Plaic chuimhneacháin do Sheán Mac Diarmada
Nuair a thosaigh an troid, bhí Mac Diarmada lonnaithe leis na gceannairí eile (Pádraig Mac Piarais, Séamus Ó Conghaile, Seosamh Pluincéad agus daoine eile) in Ard-Oifig an Phoist ar Sráid Uí Chonaill, i lár na cathrach. Dá bharr a pholaimiailíteas, bhí air fanacht amach as an troid féin den chuid is mó. Nuair a tháinig an géilleadh, rinne sé iarracht measctha i measc óglaigh eile agus é ag iarraidh éalú a dhéanamh, ach aithníodh é sa deireadh agus cuireadh chun bás é ar 12 Bealtaine. Roinnt blianta ina dhiaidh sin, le linn Cogadh Angla-Éireannach, bhain Mícheál Ó Coileáin díoltas amach ar an oifigeach Briotanach Lee-Wilson a roghnaigh Mac Diarmada amach ón slua, nuair a thug sé an t-ordú é a mharú.
Oidhreacht.
Tá roinnt áiteanna in Éirinn atá ainmnithe in ómós dó - Sráid Sheáin Mhic Dhiarmada i gcathair Bhaile Átha Cliath, an stáisiún traenach i Sligeach agus Páirc Seán Mac Diarmada, an staid CLG i gCora Droma Rúisc.


Jimmy Cricket.
Jimmy Cricket. Ceann de na fuirseoirí is fearr a tháinig as Éirinn. Rugadh ar an gCorr Chríochach (Contae Thír Eoghain) é.
Cricket, Jimmy


Talamh an Éisc.
Oileán mór ar imeall thiar an Aigéin Atlantaigh is ea Talamh an Éisc (Béarla: "Newfoundland", Fraincis: "Terre-Neuve"). Tá an t-oileán suite i gcúige Thalamh an Éisc agus Labradar, i gCeanada.
Labhraítear trí theanga ar an oileán maorga seo - mar atá - Gaeilge, Béarla agus an Fhraincis. Faigheann an t-oileán a ainm ó iascairí Éireannacha a raibh eolas acu ar an oileán le fada an lá. Chuir a lán Éireannach fúthu san oileán seo i dtús an chéid seo caite agus sa réim timpeall na príomhchathrach, Baile Sheáin. Le fada an lá, ba í an Ghaeilge an teanga ba choitianta a d'airítí á labhairt i gceantair áirithe ar an oileán. Ar 3 Meitheamh 1948 bhí olltoghchán ann agus léirigh na daoine gur mhian leo ceangal buan le Ceanada a bheith acu. Rinneadh cúige de chuid Cheanada de ar an 3ú lá de mhí Mhárta 1949. Le himeacht ama tháinig meath ar an méid Gaeilge, Gàidhlig agus Fraincise a bhí á labhairt ann. Sa lá atá inniu ann, is é an Béarla an phríomhtheanga a labhraítear ar an oileán.
Sléibhte Long Range ar chósta thiar an oileáin


Tomás Mac Donnchadha.
Tomás Mac Donnchadha gléasta ina éide chomhraic
Náisiúnaí Éireannach ab ea Tomás Mac Donnchadha (1 Feabhra, 1878 – 3 Bealtaine, 1916), a ghlac páirt in Éirí Amach na Cásca. Múinteoir agus scíbhneoir a bhí ann agus duine de seachtar sínitheoirí Fhorógra na Poblachta.
Saol.
Ba as Cloch Shiurdáin, Tiobraid Árann ó dhúchas é Mac Donnchadha, agus chaith sé an chéad chuid dá shaol ag múineadh. Bhog sé go Baile Átha Cliath le staidéar a dhéanamh agus ba é an chéad mhúinteoir é ar fhoireann Scoil Éanna, an scoil ar thug sé cúnamh lena bunú in éineacht le Pádraig Mac Piarais. Bhí eolas maith ag Mac Donnchadha ar an litríocht, agus bhain a chuid dúthrachta agus léinn áit amach dó i roinn an Bhéarla i gColáiste na hOllscoile i mBaile Átha Cliath. Léiríodh an dráma a scríobh sé "When the Dawn is Come" in Amharclann na Mainistreach.
Ceapadh é ina stiúrthóir oiliúna ar Óglaigh na hÉireann in 1914, agus chuaigh sé isteach san IRB ina dhiaidh sin. Ceapadh Mac Donnchadha ar Chomhairle Mhíleata an IRB in 1916. Ba é a bhí mar cheannasaí ar an Dara Cathlán de Dhrong Bhaile Átha Cliath a thóg seilbh ar mhonarcha brioscaí Jacob agus na tithe thart san áit sin le linn an Éirí Amach.
Cuireadh chun báis é an 3 Bealtaine 1916.


Hugues Capet na Fraince.
Ba rí na bhFranc ó 987 go 996 agus bunaitheoir an rítheaghlaigh Capet é Hugues Capet (~ 940 - 24 Deireadh Fómhair 996), rítheaghlach a mhair go dtí Laoiseach XVI sa 18ú haois.
An Fhrainc sa 10ú haois.
Ní raibh sliocht Shéarlais Mhóir ("Charlemagne"), impire na bhFranc san 8ú haois, in ann teorainneacha ríocht na bhFranc a chosaint, go háirithe san iarthar. Thóg na tiarnaí móra caisleáin láidre ina ndúichí féin. Uaireanta ba iad na heaspaig a bhí i gceannas chun an eaglais is an creideamh Críostaí a chosaint.
Ag deireadh na dála, ní raibh duine ó sliocht Shéarlais Mhóir, nó na "Carolingiens" as Fraincis, fágtha tar éis bás Laoiseach V i mí na Bealtaine sa bhliain 987 agus bhuail na tiarnaí le chéile i Noyon chun rí nua a thoghadh. Ba é Hugues, ab cróga a thóg páirt i gcathanna agus diúc na bhFranc ón mbliain 960, an fear ba threise acu. Bhí clóca naoimh Tours, Máirtín, ag Hugues ina mhainistreach agus tháinig a ainm "Capet" ón fhocal Laidine "cappa", an duine a raibh an clóca aige. Beannaíodh mar rí in ardeaglais Reims é ar an 3 Iúil sa bhliain 987. Ba é sin tús ríocht na Fraince, nó ríocht Francach an Ghaill.


Francbhéarla.
Is é is francbhéarla ann ná teanga atá in úsáid mar theanga ghnáthchumarsáide ag daoine nach bhfuil sí ó dhúchas acu, cosúil leis an dóigh a n-úsáidtear an Béarla inniu sa chuid is mó den domhan. Tá an téarma féin bunaithe ar "lingua franca", an meascán d'fhocail Iodáilise, Tuircise, Fhraincise, Pheirsise, Ghréigise agus Araibise a bhí á labhairt ag taidhleoirí agus ag tráchtálaithe na Meánmhara sna Meánaoiseanna. Ón am sin i leith, fairsingíodh an téarma ar na teangacha eile a d'éirigh coitianta i gcomhchaidreamh na ndaoine ó thíortha éagsúla ina dhiaidh sin.
Inniu, áfach, ní thagraíonn an focal sin "francbhéarla" do theanga na dtaidhleoirí an oiread agus a thagraíonn sé do theangacha na cumarsáide béil.
Na Francbhéarlaí sa Stair agus sa tSochaí.
San Impireacht Rómhánach, b'í an Ghréigis an francbhéarla san Oirthear, agus an úsáid seo á baint as an Laidin san Iarthar. Ón seachtú haois déag ar aghaidh, b'í an Fhraincis teanga idirnáisiúnta na taidhleoireachta. San eolaíocht, áfach, b'í an Ghearmáinis a bhí chun tosaigh ar na teangacha eile, go dtí gur tháinig an Béarla ina háit i ndiaidh an dá chogadh domhanda. Inniu, is é an Béarla an francbhéarla is tábhachtaí ar fud an domhain. Mar sin féin, bíonn teangacha eile ag déanamh an ghnó chéanna anseo agus ansiúd. Sna tíortha tearcfhorbartha iar-choilíneacha, bíonn teanga na hiar-mháthairthíre coilíní tábhachtach i gcónaí, agus má tá an tír breac le dreamanna eitneacha agus le mionlaigh theanga, mar is gnách san Afraic ach go háirithe, tá sé ag teacht isteach áisiúil aon teanga amháin a bheith seanbhunaithe sa chóras oideachais agus sa saol cultúrtha.
Go minic, áfach, ní hé an leagan oifigiúil den teanga sin an francbhéarla i mbéal na cosmhuintire. Ina áit sin, cuireann na daoine ar leataobh an chuid den ghramadach nach bhfuil ach ag cur isteach ar an ngnáth-thuiscint, agus iad ag labhairt leaganacha simplithe den teanga eatarthu a bhfuil na teangacha is na canúintí áitiúla i ndiaidh a dtionchar a imirt orthu. Nasctheanga ("pidgin") a thugtar ar an gcineál seo teanga. Níl an nasctheanga ó dhúchas ag aon duine. Nó má tá, ní nasctheanga í a thuilleadh, ach fásteanga ("creole").


An Eabhrais.
Is teanga Shéimíteach í an Eabhrais (עִבְרִית, "‘Ivrit" [‘Ibhríth]) agus í á húsáid agus á staidéar mar theanga naofa ag na Giúdaigh ar fud an domhain. Thairis sin, is í an Eabhrais teanga oifigiúil Stát Iosrael, agus í mar theanga dhúchais ag formhór mór an daonra Ghiúdaigh ansin.
Tá gaol cuíosach dlúth ag an Eabhrais leis an Araibis. B'í an Fhéinícis an teanga ba ghaolmhaire léi ar dtús. Áirítear, fiú, nach raibh mórán difríochta ann idir canúint thuaisceartach na hEabhraise agus an Fhéinícis. (Bhí na Féinícigh ina gcónaí an áit a bhfuil an Liobáin inniu, ó thuaidh ó Iosrael féin. Thabhaigh siad an-chlú i laethanta na sean-Ghréige is na sean-Róimhe mar mhairnéalaigh is mar lucht trádála. B'iad a bhunaigh an Chartaig, an cathair-stát a bhí mar namhaid ag na Rómhánaigh, agus teanga ghaolmhar á labhairt ag muintir an stáit sin.) As canúint Dheisceartach na hEabhraise a fáisceadh teanga an tsean Tiomna. Tá sí ag baint le hEabhrais labhartha na mblianta ón dara céad déag go dtí an dara céad roimh bhreith Chríost. Tá teacht ar théacsanna is lámhscríbhinní is sine ná an Bíobla, áfach, ach ní cuid iad de chanóin liteartha na hEabhraise.
Is ann do scríbhinní canónta eile ins an teanga seachas an Bíobla, áfach. Is é is Talmud ann ná leabhar (nó leabharlann, agus an téagar atá ann mar "Talmud") éigse shaolta na nGiúdach, agus é níos úire ná an Bíobla. Dá réir sin, is furasta difríochtaí a thabhairt faoi deara idir Eabhrais an "Talmud" agus teanga an Bhíobla. "Misneá" a thugann na Giúdaigh ar an gcuid lárnach den Talmud. Go bunúsach, níl sa chuid eile den Talmud ach tráchtaireacht agus míniúcháin ar an Misneá, nó fiú tráchtaireacht ar an tráchtaireacht féin. Is í Eabhrais an Mhisneá an teanga a labhraítí sna ceithre haois thart timpeall ar bhreith Chríost. Ag an am sin bhí an Aramais ag teacht in áit na hEabhraise mar theanga labhartha - b'í an Aramais a bhí ó dhúchas ag Íosa Críost, mar dhuine daonna - agus a sliocht le haithint ar Eabhrais an "Talmud". (Teanga Sheimíteach is ea an Aramais, agus gaol réasúnta dlúth aici, mar sin, leis an Eabhrais. Sular tháinig an Araibis i réim sa Mheán Oirthear, b'í an Aramais a bhí ina teanga comhchumarsáide idir na ciníocha uilig a chleachtaíodh teanga nó canúint Sheimíteach. Is féidir, mar shampla, teacht ar scríbhinní greanta sa teanga seo san Araib féin, agus a lorg orthu gurbh í an Araibis a bhí ó dhúchas ag lucht a scríofa.) De réir a chéile, chuaigh an Eabhrais in éag mar theanga labhartha i measc na nGiúdach, fiú sular ruaigeadh as a dtír dúchais iad. Mhair lucht an léinn ag scríobh as Eabhrais, áfach, agus chuir siad caol orthu na sean-lámhscríbhinní a chaomhnú agus a choinneáil i dtaisce.
Ní raibh an Eabhrais ach ina teanga scríofa léannta sna Meánaoiseanna, ach bhí ceannairí suntasacha is cultúrtha ag na Giúdaigh agus spreagadh ag teacht uathu leis an teanga a shaothrú. Duine acu siúd ab ea Sáidia Gáón (898-942) sa Bhablóin, mar shampla. Bhí filíocht Eabhraise á scríobh ins an Spáinn go dtí gur díbríodh na Giúdaigh as an tír sin sa dara haois déag.
Ó dheireadh na Meánaoiseanna amach ba bheag a scríobhtaí as Eabhrais amach ó na scríbhinní cráifeacha, go dtí gur tháinig an ghluaiseacht léinn udaí "Hascala" ar an fhód i ndeireadh an ochtó haois déag.
Athbheochan na hEabhraise.
B'é Moses Mendelssohn (1729-86) a raibh cónaí air i mBeirlín a chuir bun le Hascalah. Fear mór léinn a bhí ann a raibh ardmheas air ag na Críostaithe féin, agus b'eisean ba bhunchuspa don laoch sa dráma cáiliúil leis an scríbhneoir Ghearmánach Gotthold Ephraim Lessing, Nathan der Weise ("Natan Críonna"). Ba bheag rath a bhí ar iarracht Mhendelssohn teanga na hEabhraise a athbheochan, ar dtús, ós rud é go raibh Giúdaigh na Gearmáine ag an am sin ag éirí go géar gasta as meon an gheiteo agus ag dul isteach i saol agus i sochaí na nGearmánach. Ní raibh suim acu in athbheochan an tsainchultúir Ghiúdaigh, ná na seanteanga ach an oiread, agus an Ghearmáinis ag teastáil uathu i bhfad ní ba ghéire. B'in Oirthear na hEorpa a fuair bun-smaointiú Hascala an chuid ba mhó de lucht a thacaíochta, áit a raibh an Ghiúdais ina gnáthurlabhra pobail ag na Giúdaigh, agus iad ina gcónaí sna geiteonna go fóill. (Sean-chanúint Gearmáinise is ea an Ghiúdais, agus í tar éis glacadh lena lán focal agus foirmeacha ón Eabhrais agus ó theangacha Slavacha Oirthear na hEorpa - ón Pholainnis agus ón Rúisis thar aon cheann eile.)
B'é Mendel Abramowicz, nó Mendele Moicher Sfóirim (1835-1917) an chéad scríbhneoir a rinn iarracht dháiríre leas a bhaint as an Eabhrais chun tuairisc a thabhairt ar ghnáthshaol na nGiúdach sa gheiteo. An modh oibre a bhí aige ná gur chruinnigh sé focail is abairtí as na scríbhinní difriúla Eabhraise - idir Bhíobla agus "Talmud" mar shampla - le stíleanna éagsúla na Giúdaise a athchruthú sa Eabhrais.
Finscéal Eliezer Ben Yehúda.
B'é Eliezer Ben Yehúda (1858-1922) athair athbheochana na hEabhraise inár ré féin, nó b'eisean an chéad duine a thug faoin teanga a labhairt lena chuid clainne.
Rugadh Eliezer Itzchak Perelman, nó Eliezer Ben Yehúda, mar is fearr is aithnid dúinn é, sa Liotuáin sa bhliain míle ocht gcéad caoga is ocht. Fuair sé oiliúint reiligiúnda fearacht mórchuid na bpáistí Giúdacha uilig lena linn, agus ba chuid lárnach den oideachas seo teanga na sinsear a fhoghlaim. Ó bhí gealladh ar leith faoi Eliezer mar scoláire, cuireadh ar scoil traenála na raibíocha é. Ní raibí a rinneadh de, áfach, ó tharla barraíocht dúile is sainte aige i léann saolta na gCríostaithe. Bhí an t-athrú intinne seo ag teacht go dlúth le spiorad an ama i measc na nGiúdach óg in Oirthear na hEorpa, agus gluaiseacht an léinn shaolta, an ghluaiseacht Hascalah, ag dul i gcion orthu ó laethanta Mhoses Mendelssohn amach. D'éirigh Eliezer óg as scoil na raibíocha le cromadh go hiomlán ar an scolaíocht shaolta mar dhalta eachtrach ar mheánscoil Rúiseach.
Sa bhliain míle ocht gcéad a hocht ndéag is trí scór, agus Eliezer óg ag cur an tsnasa dheireanaigh ar a thréimhse meánscoile, chuaigh na Rúisigh chun cogaíochta ar Impireacht Otamánach na Tuirce le lámh chuidithe a shíneadh chuig na Bulgáraigh, agus iadsan ag iarraidh saoirse a bhaint amach i ndiaidh na cianta cairbreacha a chaitheamh faoi smacht na dTuirceach. Chuir a gcathsan draíocht ar Eliezer, agus é ag cur na ceiste air féin an dtiocfadh leis na Giúdaigh stát dá gcuid féin a chur ar bun agus an tseanteanga a chur i mbéal an phobail athuair.
In éis an Rúis a fhágáil dó, chuir Eliezer faoi i bPáras, ach go gairid ina dhiaidh sin thug sé aghaidh ar an bPalaistín. Ag an am seo, sa bhliain míle ocht gcéad a haon is ceithre scór, bhí sé tosaithe cheana bolscaireacht a dhéanamh ar na hirisí Eabhraise le cúis an tSiónachais a chur chun cinn. Bhí sé meáite fosta gan ach Eabhrais a labhairt le Giúdach ar bith dá gcasfaí air sa Phalaistín feasta. Ós rud é go raibh breacaireacht léinn reiligiúnach, ar a laghad, ag formhór mór na nGiúdach, bhíodh na daoine simplí féin in ann freagra a thabhairt ar a chuid cainteanna Eabhraise.
Nuair a rugadh mac d'Eliezer ben Yehúda, chuir sé caol air gan ach Eabhrais na sinsear a bheith á labhairt i bhfianaise an pháiste. Ní cheadaíodh Eliezer dá chuid cuairteoirí féin aon teanga eile a úsáid agus an páiste ag tabhairt cluais. Itamar Ben Avi ab ainm don pháiste, agus b'eisean an chéad chainteoir dúchais leis na céadta bliain anuas. Is é is brí le Ben Avi ná "Mac M'Athara Féin" (ben = mac, 'av = athair, -i = mo), ach is féidir Avi ('BY i litreacha na hEabhraise) a léamh mar ghiorrúchán de Eliezer Ben Yehúda ('LYcZR BN YHWDH i litreacha na hEabhraise). Ag tabhairt suas a chlainne dó ba mhinic a chrothnaíodh Ben Yehúda téarmaí uaidh le cúrsaí tógála na bpáistí a chardáil, ach de réir mar a bhraitheadh sé focal uaidh chumadh sé é.
Ní leor fear amháin ná a chlann féin le teanga úr a chur á labhairt ag muintir na tíre uilig. Bhí gá le hobair ghníomhach chraobhscaoilte na teanga. Mar sin, rinne Ben-Yehúda cuid mhaith bolscaireachta agus é ag éileamh ar na raibíocha is na múinteoirí ar fud na Palaistíne gach aon ábhar léinn a theagasc trí mheán na hEabhraise. Fuair sé féin áiméar seal múinteoireachta a dhéanamh ar scoil reiligiúnach in Iarúsailéim, agus cé gur chuir a dhrochshláinte cúl air an téarma réamhshocraithe a chríochnú (eitinn a bhí ag goilliúint air le fada) d'éirigh le Ben Yehúda na páistí a iompú chun Eabhraise chomh hiomlán agus gur thosaigh siad ag plé ghnáthchúrsaí an tsaoil le chéile as Eabhrais.
Chuaigh dícheall is dúthracht Bhen Yehúda an oiread sin i bhfeidhm ar mhúinteoirí na tíre agus gur chinn a lán acu aithris a dhéanamh ar a dhea-shampla: theagascfaidís an Eabhrais feasta mar a bheadh gnáthurlabhra an phobail inti seachas teanga léannta amháin. I dtosach b'éigean do na múinteoirí áiseanna teagaisc dá ndéantús féin a sheiftiú do na páistí, nó ní raibh téacsleabhair ann ná foclóirí téarmaíochta le háireagáin na nua-aoise a ainmniú as Eabhrais. Fadhbanna tromchúiseacha a bhí anseo, ach fuasclaíodh iad, agus sa deireadh thiar thall tháinig glúin de dhaoine óga ar an bhfód agus iad sásta rugtha fonnmhar an saol laethúil comhaimseartha a phlé as Eabhrais. Agus bhí an teanga féin ar a dtoil acu.
Faoin am céanna bhí Ben-Yehúda gnóthach ina iriseoir fosta, nó ba dóigh leis gur trí mheán an nuachtáin ab fhearr a chraobhscaoilfeadh sé na focail nuachumtha ar fud na Palaistíne. Ar an mbealach seo d'fhoghlaimeodh na Giúdaigh scéalta iriseoireachta fá dtaobh de na cúrsaí reatha a léamh is a chardáil le chéile sa tseanteanga. Ós rud é go raibh formhór mór na nGiúdach ábalta ciall a bhaint as Eabhrais scríofa siúd is nach raibh labhairt na teanga acu, bhíodar in ann nuacht Bhen Yehúda a thuiscint. Chonaiceadar lena súile féin go raibh sracadh san Eabhrais go fóill, agus acmhainn inti cur síos ar shaol a linne féin.
Le téarmaíocht nua-aimseartha na hEabhraise a dhíolaim is a chaighdeánú chuaigh Ben Yehúda i gceann foclóiríochta. Chuir sé bun leis an obair seo roimh aistriú go dtí an Phalaistín dó, agus de réir a chéile d'eascair seacht n-imleabhar déag aisti. Déanta na fírinne chuaigh de an foclóir a chríochnú roimh a bhás, agus b'iad a mhac is a bhean chéile a chuir an dlaíóg mhullaigh air. Ní ina aonar a d'oibrigh Ben Yehúda lá a shaoil ach oiread, nó nuair a bhíodh call leis chuireadh sé gairm scoile ar lucht an tsaineolais le ceisteanna ar leith idir théarmaíocht is fhuaimniú, idir cheartlitriú is phoncaíocht a réiteach. Mar sin, tháinig bun le Comhairle na hEabhraise, as ar fhás Acadamh na hEabhraise. Is é an tAcadamh seo an t-údarás oifigiúil in Iosrael inniu a dhéanann scagadh ar nua-fhorbairtí na teanga is a mholann téarmaí nua le h-úsáid.
Nuair a bhí an dara glúin d'Eabhraiseoirí dúchasacha ag teacht ar an bhfód, b'éigean do na h-údaráis aitheantas a thabhairt don rud a tharla. Bhronn údaráis Shasanacha Limistéar Sainordaithe na Palaistíne stádas oifigiúil ar theanga na hEabhraise sa bhliain míle naoi gcéad a dó is fiche. Bhí Ben-Yehúda beo beathach go fóill, agus é ag streachailt leis in aghaidh eitinne le leathchéad bliain anuas; ach anois, tar éis a aisling mhór a chur i gcrích dó, bhí sé sásta scaradh go suaimhneach sonasta leis an saol.
Litríocht nua-aoiseach na hEabhraise.
De réir a chéile, d'fhás litríocht ar leith aníos sa teanga. Bhí an gort seo á shaothrú ag lucht na deoraíochta cheana, agus is fiú trácht a dhéanamh anseo ar Hayyim Nahman Bialik, nó tá meas ag muintir Iosrael i gcónaí ar a chuid filíochta fá dtaobh de chruachás na nGiúdach le linn na n-ionsaithe is na mbabhtaí géarleanúna sa Rúis.
Rugadh an file seo sa bhliain 1873 san Úcráin, áit a bhfuair sé oideachas reiligiúnda Giúdach. Ag teacht i gcrann dó, áfach, chuir sé spéis i ngluaiseacht na Soilsitheoirí Giúdacha, agus abhae leis go dtí Odessa ar a lorg-san nuair a bhí sé ocht mbliana déag d'aois. In Odessa casadh rogha intleachtóirí saolta Giúdacha na Rúise air, Mendele Moicher Sfóirim thar aon duine eile, agus chrom sé ar fhilíocht a chumadh faoina dtionchar-san. Ní raibh deich mbliana is scór slánaithe aige go fóill, agus na léirmheastóirí ag tabhairt file na hathbheochana náisiúnta air cheana féin. Ag fanacht sa Rúis dó, chaith sé seal ina chuntasóir i ngnólucht athair a mhná céile, seal ina eagarthóir ar iris sheachtainiúil Eabhraise Odessa, seal ag múinteoireacht nó ag aistriú go hEabhrais.
Fuair sé inspioráid don dán is cáiliúla dá chuid - "I gCathair an Léirscriosa" - nuair a thug Coiste Staraíochta na nGiúdach in Odessa air eolas a chruinniú faoi na géarleanúintí ar na Giúdaigh i gCisineóbh (Kishinyov, Chişinau) sa bhliain 1903. Chuir sé agallaimh ar na hiarmharáin, agus é chomh scanraithe sceimhlithe ag ar chuala sé agus gurbh 'éigean dó dán a chumadh. Siúd is nár tharla an tUileloscadh i sluachampaí géibhinn Hitler ach ina dhiaidh sin, áirítear dán Bhialik i gcónaí ar ceann de na tuairiscí liteartha is coscartha ar chás na nGiúdach le linn na ngéarleanúintí.
I dtús na bhfichidí a tugadh ceadúnas dó an Rúis Shóivéadach nuabhunaithe a thréigean in éineacht le dornán de scríbhneoirí Giúdacha eile. Sa bhliain 1924 shocraigh sé síos i dTel Aviv leis na deich mbliana deireanacha dá shaol a chaitheamh go sócúlach sa Phalaistín, agus meas an fhile náisiúnta ag a mhuintir air. Fuair sé bás sa bhliain 1934.
B'eisean an chéad mhórfhile nua-aimseartha dár scríobh as Eabhrais athbheoite, agus is léitheoireacht éigeantach iad a chuid dánta i gcónaí i scoileanna Iosrael. Ach nuair a tháinig na Giúdaigh ina sluaite móra go hIosrael agus iad ag iompú ar theanga a sinsear a labhairt, cuireadh tús le litríocht dhúchasach Iosraelach na hEabhraise.
B'iad Ester Raab (1894-1981) agus S. Yizhar na chéad chainteoirí dúchais a chuaigh i mbun scríbhneoireachta in Iosrael féin.
Rugadh "S. Yizhar", nó Yizhar Smilansky sa bhliain 1916 i Rehovot na Palaistíne. Inimirceánaigh ón Rúis ab ea a mhuintir. Ghlac sé páirt i gCogadh Neamhspleáchais Iosrael sa bhliain 1948; bhain sé amach dintiúirí an mhúinteora agus dochtúireacht na fealsúnachta ón Ollscoil Eabhraigh chomh maith. Bíonn sé ag scríobh faoi shaol na gceannródaithe sna kibbutzanna agus ar na feirmeacha, agus is léir nach ndearna sé aon dearmad dá thaithí cogaíochta féin ach oiread ag lorg ábhair dá chuid scríbhinní. Cur síos ar na carachtairí agus grá do nádúr Iosrael is ea an dá bhua mhóra atá aige. Is é an t-úrscéal "Laethanta Ziklag" saothar mór éipiciúil a shaoil, agus é ag tarraingt fresco de cheannródaíocht an tSiónachais ar chanbhás leathan.
"Iosraelachas" ab ea manadh S.Yizhar, nó rinne sé iarracht cur síos a dhéanamh ar nádúr is ar mhuintir Iosrael thar aon rud eile. B'éigean dó a theanga féin a chumadh is a chruthú chuige seo, agus sin le haithint ar a stíl chasta.
B'é spiorad comhair an mhíntíreachais crann taca na litríochta i mblianta tosaigh Iosrael. Mar shampla, rinne Moshe Shamir (1921-) móradh is ardmholadh ar na Sábraigh - is é sin, na Giúdaigh a rugadh in Iosrael agus an Eabhrais ó dhúchas acu - ina chuid leabhar a bhfuil blas na léitheoireachta éadroime orthu, nó is scéinséirí iad go bunúsach. Ba ghnách leis a íomhá féin den tSábrach a chur i gcomparáid lena shamhail den Aisceanásach (is iad lucht labhartha na Giúdaise ó Oirthear na hEorpa na hAisceanásaigh): is é an Sábrach fear láidir an ghnímh, agus é ag cur rudaí i gcrích nuair nach bhfuil an tAisceanásach ach ag domhain-smaointeoireacht is ag glagaireacht agus pus nó lionndubh air. B'é an Sábrach an Giúdach úr cumhachtach, b'eisean todhchaí na nGiúdach, nuair nach raibh ins na hAisceanásaigh ach iarsmaí an gheiteo is fuíoll na géarleanúna. Is féidir a léamh air seo go raibh coimhlintí áithride sainleasa ag éirí idir lucht na hinimirce (aliya) agus na Sábraigh ag an am.
Tháinig glúin nua scríbhneoirí ar an bhfód tar éis na díograise tosaigh seo, agus iad ag dul in anuabhar ar chlichéanna an chomhair is na comhoibre is an chom-hGhiúdachais seo. Sampla is ea Pinhas Sadeh.
I Lwów na Polainne (inniu: Lviv na hÚcráine) a tháinig Pinhas Sadeh ar an saol, agus ní raibh sé ach cúig bliana d'aois nuair a thug a mhuintir leo go hIosrael é. Rinne sé staidéar de chineál éigin i dTel Aviv, ach ansin shocraigh sé síos faoin tuath lena chuid beatha a shaothrú ina thréadaí caorach dó (!). Chrom sé ar an scríbhneoireacht ina fhear óg dó, agus é ag cumadh úrscéalta is gearrscéalta; thairis sin, chuir sé le chéile diolaim d'fhinscéalta de chuid sheict Ghiúdach na gCasaideach. Sa bhliain 1994 a fuair sé bás. Chleachtaíodh sé stíl shimplí shothuigthe gan ornáidí breise.
Is díol suntais é a úrscéal dírbheathaisnéise Hahayim kemashal ("Meafar an tSaoil") (1958) ina gcuireann sé síos i bhfoirm mheafarach ar a thréigtheoireacht féin le linn a sheala in Arm Iosrael.
Is é Amos Oz an scríbhneoir is cáiliúla dá bhfuil ag saothrú leo go beo breabhsánta bisiúil i gcónaí in Iosrael. Sa bhliain 1939 a rugadh é: buchaill cathrach ón Iarúsailéim a bhí ann ar dtús, ach thug sé a aghaidh ar kibbutz agus é cúig bliana déag d'aois. Siúd is gur chaith sé seal ina shaighdiúir agus seal eile ina mhac léinn, d'fhan sé dílis dá khibbutz féin ag múinteoireacht ar scoil ansin, go dtí gur éirigh sé as sa bhliain 1986 le cromadh ar léachtóireacht in Ollscoil Bhen Gurion, Negev.
Tá carn mór d'úrscéalta scríofa aige; thairis sin, tá sé an-ghnóthach ina fhear mhór díospóireachta i gcúrsaí na síochána, agus é ag foilsiú altanna fá dtaobh den choimhlint Arabach-Iosraelach go minic. Bhí sé orthu siúd a chuir ar bun an ghluaiseacht udaí Síocháin Anois. Ball d'Acadamh na hEabhraise atá ann fosta.
Scríbhneoir eipiciúil próis is ea Amos Oz nach mbíonn aon drogall air roimh ceisteanna tráthúla cogaidh is polaitíochta ná stair Iosrael a chardáil ina chuid scríbhinní.


Hiri Motu.
Teanga is ea Hiri Motu nó an Hírí-Mótúis a labhraítear i Nua-Ghuine Phapua. Leagan simplithe, nasctheangaithe den teanga Motu, ceann de na teangacha bundúchasacha, atá ann. Teanga oifigiúil i Nua-Ghuine Phapua í, in éineacht leis an mBéarla agus leis an teanga Tok Pisin.
Forbairt na teanga Hiri Motu.
Tá an teanga Motu á labhairt ag cúig mhíle fichead de dhaoine timpeall Port Moresby inniu. B'as measc lucht a labhartha a d'earcaítí na póilíní nuair a bhí Nua-Ghuine Phapua ina coilíneacht go fóill. Mar sin, d'fhoghlaim cainteoirí na dteangacha eile faoin tuath go gcaithfidís Motu a labhairt leis na húdaráis, agus, de réir an riachtanais, tharraing siad orthu féin cibé blúirín den teanga sin a bhí acu. Sin mar a d'fhorbair an teanga Hiri Motu - nó Police Motu, is é sin, "Motu na bpóilíní", mar a thugtaí uirthi freisin.
Siúd is gur léir do chách an chosúlacht atá idir an teanga Hiri Motu agus an teanga bhundúchasach as ar eascair sí, is léir inniu gur dhá theanga éagsúla iad, agus níl sé furasta mórán adhmaid a bhaint as teanga amháin acu mura bhfuil agat ach an ceann eile. Rinneadh an-simpliú ar ghramadach na teanga Motu, nuair a múnlaíodh an teanga Hiri Motu, agus dáiríre, sin é an rud is dual do na nasctheangacha ar fad. Thairis sin, tá stór focal na teanga Hiri Motu difriúil leis an teanga Motu, ós rud é gur fháiltigh an teanga Hiri Motu isteach gach cineál iasachtaí ón mBéarla agus ó na teangacha áitiúla. Mar sin féin, is focail de bhunadh Motu iad nócha faoin gcéad de stór focal na teanga Hiri Motu.
Inniu, tá an teanga Hiri Motu ag 120,000-200,000 duine i Nua-Ghuine Phapua. Tá 6 % de dhaonra na tíre in ann í a léamh is a scríobh. Níl sí ó dhúchas ach ag fíorbheagán, agus dealraíonn sé go bhfuil sí ag géilleadh don teanga Tok Pisin agus don Bhéarla mar fhrancbhéarla. Mar sin féin, is teanga oifigiúil í i gcónaí, agus úsáid á baint aisti i bpairlimint Nua-Ghuine Phapua, ar an teilifís agus ar an raidió.


Prág.
Is í Prág (nó "Praha" as Seicis) príomhchathair na Seice agus an chathair is mó sa tír sin. Is é ainm oifigiúil na cathrach ná "Hlavní město Praha" nó "Prág, an phríomhchathair".
Tá Prág suite cois abhainn Vltava i lár na Boihéime agus bhí sí ina lárionad polaitiúil, eacnamaíochta agus cultúrtha sa stát Seiceach ar feadh níos mó ná 1100 bliain. Tá thart ar 1,2 milliún duine ina gcónaí sa chathair agus tá timpeall 1,9 milliún duine ina gcónaí i limistéar metrapolaiteach na cathrach.
Luadh lárionad stairiúil Phrág i liosta Suíomh Oidhreachta Domhanda EOECNA i 1992. Dár le Taifid Domhanda Guinness, is é Caisleán Prág an tseanchaisleán is mó sa domhan. Tá roinnt leasainmneacha ag Prág mar "máthair na cathracha" ("Praga mater urbium", nó "Praha matka měst" as Seicis), "cathair na céadta spuaice" agus "an órchathair."
Stair.
Trasnaíonn stair Phrág na mílte bliain. Le linn na hama sin, d’fhás an chathair ón gCaisleán Vyšehrad go dtí príomhchathair ilchultúrtha nuastát Eorpach, Poblacht na Seice.
Seanphrág.
Bunaíodh agus áitrídh an limistéir ina bhfuil Prág suite sa lá atá inniu ann i Ré Paileoilitice. Timpeall 200 RC, bhí áit lonnaithe ag na Ceiltigh i ndeisceart an cheantair agus glaodh "Závist" air. Ach níos moille bhog treibhí Gearmáinic isteach. Bhuaigh na Slavaigh ar an limistéar i rith an 4ú haois IC (ach chloígh na hAvar Eoráiseacha iad do thréimhse). Dár le finscéal, bunaíodh Prág le Banphrionsa Libuše agus a fear Přemysl, a bhunaigh an ríshliocht leis an ainm céanna. Ach cé go bhfuil an finscéal seo fíor nó nach bhfuil, tá sé soiléir go mbunaíodh céad núicléas Phrág i gcríoch an 9ú haois mar chaisleán ar chnoc ar bhruach deas an Vltava: glaotar "Vyšehrad" ("ardchaisleán") air chun é a idirdhealú ó chaisleán eile a chuireadh suas níos moille ar an mbruach eile, Caisleán Prág todhchaí.
Faoin Impirie Otto II, d'éirigh an chathair ina deoise i 973. Go dtí go hardaíodh Prág go hard-deoise i 1344, bhí sí faoi dlínse na hArd-Deoise Mainz. Gan mhoill d’ardaigh an chathair ina hionad do diúic, agus níos moille rí na Boihéime.
B’ionad tábhachtach do thrádáil é agus áitíodh ceannaithe ó timpeall na hEorpa ann, Giúdaigh san áireamh. Mheabhraigh an ceannaí agus taistealaí Giúdach, Ibrahim ibn Ya’qub, é i 965. Maireann an Sean Úrsynagogue a bhunaíodh i 1270 fós.
Tógadh an chéad droichead trasna an Vltava i 1170 faoi réimeas an Rí Vladislav II. Glaodh "Droichead Judith" air ach thit sé síos i 1342. Tógadh an Droichead Séarlais níos moille ar a bunshraitheanna.
I 1257, faoi Ri Otakar II, bunaíodh Malá Strana ("Ceathrú Bheag") i bPrág sa cheantar todhcaí "Hradčany": bhí na Gearmánaigh ina gcónaí sa cheantar sin. Bhí ceart acu an dlí a chur i bhfeidhm go neamhspléach de bhun na Cearta Magdeburg. Bhí an ceantar nua seo suite trasna na habhann ó Staré Město ("Seanbhaile"). Bhí stádas buirge ag Staré Město agus bhí sé cosanta le ballaí agus daingnithe.
Ré Shéarlais IV.
Bhí rath agus bláth ag Prág i rith an 14ú haois agus le linn réimis Shéarlais IV. Bhí Séarlais IV ina bhall den ríshliocht Lucsamburg nua. D’ordaigh sé foirgníocht na hÚrbhaile (Nové Město) in aice leis an Seanbhaile. Cuireadh an Droichead Séarlais suas chun an ceantar nua seo a cheangal le Malá Strana. Is iad Ardeaglais Naomh Vitus (an t-ardeaglais gotach is sinne in Eoraip Láir atá suite laistigh den chaisleán) agus Ollscoil Shéarlais (an ollscoil is sinne in Eoraip Láir) ceann de na séadchomharthaí a chuireadh suas faoi Shéarlais. Faoi Shéarlais, ba phríomhchathair fíor na hImpireachta Naofa Rómhánach í Prág. Bhuail an chathair a mboinn féin. Bhí ceannaithe Gearmánacha agus Iodálacha, chomh maith le baincéirí, ina gcónaí sa chathair. D’éirigh an córas sóisialta anordúil, áfach, de bharr an ghild ceirde agus an méid daoine bochta a bhí sa chathair.
I rith réimis Rí Wenceslas IV (1378-1419), chraobhscaoil Jan Hus, diagaire agus léachtóir ag Ollscoil Shéarlais, i bPrág. I 1402, thosaigh sé ag tabhairt seanmóirí i tSéipéal na Beithile. Bhí Hus faoi spreagadh John Wycliffe agus bhí siad díriú ar reifirméisean na heaglaise. Ach d’éirigh Hus ró dhainséarach do na húdaráis polaitiúla agus reiligiúnda. Mar sin, toghraíodh go Chomhairle Constance é, cuireadh faoi thriail do heiriceacht é agus bhí sé dóite ag an gcuaille i Konstanz i 1415. Ceithre bliain níos moille, caitheadh comhairleoirí an cathrach taobh amuigh d’fhuinneog an Halla Baile Nua mar agóid polaitiúil nuair a éirigh na daoine amach faoi ordú an tsagairt Jan Želivský. Tharla na Cogaidh Hussite de réir báis Hus. I 1420, threoraigh Jan Žižka, chomh maith le trúpaí Hussite ó Phrág, ceannaircigh tuathánacha agus bhuaigh siad ar an Rí Boihéamach Sigismund, i rith Catha Cnoic Vítkov.
An dá bliain ina dhiaidh sin, neartaigh Prág a ról mar chathair cheannaíochta. Tógadh roinnt foirgneamh tábhachtacha Gotacha mar Halla Vladislav i gCaisleán Prág.
Ré Hapsburgach.
I 1526, tugadh Ríocht na Boihéime go Teach Hapsburg: bhí torthaí troma i mBoihéim agus ansin i bPrág mar ba Chaitlicigh iad na Hapsburgaigh agus bhí smaoinimh Protastúnacha ag dul i bhfeidhm i bPrág. Ní raibh na fadhbanna sin ró-thábhactach faoin Impire Naofa Rómhánach Rudolf II a thoghadh Rí na Boihéime i 1576 agus a roghnaigh Prág mar a áit cónaithe. D’fhan sé ina chónaí i gCaisleán Prág agus choiméad sé cúirteanna ait le hasarlaithe, astralaithe agus pearsaí aisteacha. Bhí grá ag Rudolf do healaín agus d’éirigh Prág ina príomhchathair ar chultúr na hEorpa. Tréimhse rathúla do Phrág ab ea an tréimhse seo agus bhí a lán daoine cáiliúla ina gcónaí ann mar na hastralaithe Tycho Brahe agus Johann Kepler, an péintéir Arcimboldo, na hailceimiceoirí Edward Kelly agus John Dee, an file Elizabeth Jane Weston agus daoine eile.
I 1618, tharla an Defenestration is cáiliúl i bPrág agus shaighid é sin An Cogadh Tríocha Bliain. Athrídh an Hapsburg Ferdinand II agus d’éirigh Frederick V, Toghthóir Palaitíneach ina Rí Boihéime. Ach chaill an t-arm Seiceach i gCath an Sléibhe Báin (1620) a bhí gar don chathair, agus mar sin bhí na daoine i bPrág agus i mBoihéim ina gcónaí i dtréimhse chrua ina díothaíodh lamháltas reiligiúnda agus d’éirigh an Frithreifirméisean Caitliceach ceannasach i ngach gné an tsaoil. I 1621 cuireadh 27 tiarna Seiceacha (a bhí gafa i gCath an Sléibhe Báin) chun báis i gCearnóg na Seanbhaile. D’fhulaing an chathair chomh maith faoi na Sacsanaigh (1631) agus áitíocht na Sualannach (1648). Ina theannta sin, tar éis Síochán an Westphalia, bhog Ferdinand an chúirt go Vín agus mheath Prág. D’ísligh a daonra ó 60.000 go 20.000 de bharr an chogaidh.
I 1689, scriosadh an chathair de dheasca thine mhór. Ach mar gheall ar sin athchóiríodh agus atógadh an chathair. I 1713-1714, bhris mórphlá amach i bPrág don uair deireanach. Lean an t-ardú eacnamaíochta ar aghaidh tríd an aois ina dhiaidh sin agus bhí 80.0000 daoine ina gcónaí sa chathair i 1771. Ba cheannaithe saibhir iad mórán de na daoine sin, agus bhí a lán uasail le tionscnaimh Gearmánacha, Spáinneacha agus Iodálacha ina gcónaí sa chathair, leis. Shabhraigh na daoine sin an chathair lena lán páláis, eaglaise agus gairdíní agus cruthaíodh stíl Barócach a bhí aitheanta timpeall an domhain. I 1784, faoi Joseph II, thángthas na ceithre bardas, Malá Strana, Nové Město, Staré Město agus Hradčany le chéile chun eagras amháin a chruthú. Níor aontaíonn an ceantar Giúdach, Josefov, don chathair go dtí 1850. Bhí éifeacht láidir ag an Réabhlóid Thionsclaíoch i bPrág mar bhí na monarcha in ann leas a bhaint as na mianaigh gual agus oibreacha iarainn a bhí suite i réigiúin in aice le Prág. Cruthaíodh an chéad bruachbhaile, Karlín, i 1817 agus fiche bliain níos moille chuaigh an daonra thar 100.000. Tógadh an chéad nasc iarnróid i 1796-1842.
Chuaigh na réabhlóidí a tharla in Eoraip timpeall 1848 i bhfeidhm ar Phrág, ach cuireadh faoi chois iad. I na blianta a leanann, d’éirigh an gluaisteacht náisiúnta Seiceach coitianta go dtí go fuair sé tromlach sa Chomhairle Baile i 1861.
An 20ú hAois.
Ag tús an 20ú haois, ba iad na tailte Seiceacha na tailte is táirgiúile san Impireacht Ostro-Ungárach agus thosaigh roinnt polaiteoir Seiceacha ag iarraidh an tír a scartha ón Impireacht Hapsburgach.
An Chéad Poblacht.
Chríochnaigh an Chéad Chogadh Domhanda le briseadh na hImpireachta Ostro-Ungáracha agus le cruthú na Seiceslóvaice. Roghnaíodh Prág mar phríomhchathair na tíortha agus roghnaíodh Caisleán Prág mar ionad an uachtaráin (Tomáš Masaryk). Ag an am sin, príomhchathair Eorpach fíor ab ea Prág le tionscal forbartha go maith. I 1930, bhí an daonra tar éis árdú go 850.000.
An Dara Cogadh Domhanda.
D’ordaigh Hitler an t-arm Gearmánach dul isteach i bPrág ar 15ú Márta 1939 agus d’fhógair sé Boihéim agus Moravia mar chosantóireacht Gearmánach ó Chaisleán Prág. Le linn an chuid is mó de stair Phrág, cathair ileitneach ab ea Prág le daonra tábhactach Seiceach, Gearmánach (ag caint Seicis agus/nó Gearmáinis den chuid is mó) agus Giúdach. Ó 1939, nuair a d’áitígh Gearmáin Naitsíoch an chathair, agus i rith an Dara Cogadh Domhanda, theith formhór na Giúdach nó maraíodh san Uileloscadh iad.
I 1942, feallmharaíodh Reinhard Heydrich, ceann de na fir ba chumhachtaí sa Ghearmáin Naitsíoch le linn Oibriú Antrapóideaigh. D’ordaigh Hitler bearta díoltais fuillteacha. Ag deireadh an chogaidh, d’fhulaing Prág roinnt aerbhuamáil ón Aerfhórsa S.A. Maraíodh níos mó ná 1.000 duine agus scriosadh na céadta foirgneamh, monarcha agus sprioc stairiúil. D’éirigh Prág amach ó na háititheoirí Naitzíocha ar an 5ú Bealtainne 1945. Ceithre lá níos moille, tháinig na Sóivéadaigh isteach sa chathair. Theith an chuid is mó den dhaonra Gearmánach agus díbríodh a lán Gearmánach eile tar éis an chogaidh.
Prág i rith an Chogaidh Fhuair.
Bhí Prág suite i gcríoch a bhí faoi smacht polaitiúil agus míleata an Aontais Sóivéadaigh. Tharlaigh 4ú Comhdháil na Scríbhneoirí Seicigh sa chathair i 1967 agus ghlac siad le dearcadh láidir i gcoinne na réime. De dheasca sin, dhearbhaigh rúnaí nua an Pháirtí Chummanaigh, Alexander Dubček margadh nua do shaol a chathair agus a tír, ag tosú leis an séasúr neamhbhuan, “sóisialachas le haghaidh daonna”. B’aidhm an Earraigh Phrág ná athchóiriú na institiúide i slí daonlathach. Ach de thoradh sin, rinne an tAontas Sóivéadach agus a chomhghuaillí ionradh ar an tSeiceslóvac agus an phríomhchathair i Lúnasa 1968 le 7 tanc agus chuir said aon iarraidh athchóiriú faoi chois.
Ré tar éis na Réabhlóide Veilbhite.
I 1989, bhí léiriú mac linn síochánta i bPrág ach bhris na poilíní é. De deasca sin, tharla an Réabhlóid Veilbhit. I 1993, tar éis deighilte na Seiceslóvaice, d’éirigh Prág ina príomhchathair ar Phoblacht na Seice nua. Ag deireadh na 90idí, d’éirigh Prág arís ina lárionad cultúrtha in Eoraip agus chuaigh domhandú i bhfeidhm uirthi. I 2000, bhí agóidí frithdhomhandú i bPrág (timpeall 15.000 agóideoir) ach d’éirigh sé foréigneach i rith Chomhdháil IMF agus Bhainc Domhanda. I 2002, bhí bá i bPrág.
Cultúr.
Is é Prág lárionad cultúrtha na hEorpa go traidisiúnta arna óstáil roinnt ócáidí cultúrtha.
Iompar.
Tá córas iompair iomlánaithe i bPrág le Meitreo Prág (le 57 stáisiúin san iomlán), Córas Tram Prág (tram stáiriúil uimhir 91 san áireamh), busanna, an funicular i bPetřín go dtí Cnoc Petřín agus 5 bád farantóireachta. Tá comhchóras ticéid ag gach seirbhís agus reáchtálann Comhlacht Teoranta Idirthuras Poiblí Prág (Dopravní podnik hl. m. Prahy, a.s.) an córas iompar.
Iompar d’Iarnród.
Is croílár an chórais iarnróid Seicigh í an chathair le seirbhisí go dtí a lán cathrach i bPoblacht na Seice agus thar lear. Tá córas iarnróid comaitéir ann chomh maith ar a dtugtar "Esko Prág" a freastalaíonn ar limistéar metrapolaiteach Prág.
Tá dhá stáisiúin traenach idirnáisiúnta i bPrág - Hlavní nádraží agus Praha-Holešovice. Stopann seirbhisí idircathrach ag na príomhstáisiúin Praha-Smíchov agus Masarykovo nádraží. Chomh maith le sin, tá roinnt stáisiún bruachbhailteach níos lú ann.
Aer.
An taerfort is mó i bPoblacht na Seice ná Aerfort Idirnáisiúnta Ryzyně, ceann de na haerfort is gnóthaí i Lár agus Oirthear na hEorpa. Croílár na haeriompróir Aerlíne Seiceach agus na haerlíne phraghas íseal SkyEurope agus Smart Wings is ea Aerfort Idirnáisiúnta Ryzyně.


Taillinn.
Is í Taillinn (Eastóinis: "Tallinn") príomhchathair na hEastóine. Is é achar na cathrach ná 159.2 km² le líon poball um 418,582. Tá an chathair suite ar chósta thuaidh na tíre, ar chósta den chladach Murascaill na Fionlainne, 80cm ar deiscears Heilsincí, ar oirthear Stócólm agus ar iarthar Cathair Pheadair. Is é Seanbhaile na Taillinne i liosta de Suíomh Oidhreachta Domhanda UNESCO. Rangaítear í mar chathair dhomhanda agus cuireadh í i liosta i measc 10 na gcathracha uimhriúla is fearr sa domhan. Ba chathair í Taillinn a bhí ina Príomhchathair Cultúir na h-Eorpa i 2011, i dteannta le Túrcú, san Fhionlann.
Tíreolaiocht.
Tá Taillinn suite ar chladach theas Mhurascaill na Fionlainne i Lárthuaisceart na hEastóine. Is é Loch Ülemiste an loch is mó i dTaillinn, nó tá sé 9.6 km² ar achar. Tagann an chuid is mó d'uisce óil na cathrach as an loch sin. Is é Loch Harku an dara loch is mó taobh istigh de chríocha Taillinn, agus é 1.6 km² ar achar.


San Juan.
Príomhchathair Phórtó Ríce is ea San Juan. Tá an chathair suite in oirthuaisceart an oileáin. Bhunaigh coilínigh Spáinneacha í sa bhliain 1521.
De réir an daonáirimh is déanaí, tá 433,733 duine ina gcónaí sa chathair.
Is í San Juan an lonnáiocht Eorpach is sine sna Stáit Aontaithe.


Léim an Bhradáin.
Baile is ea Léim an Bhradáin (daonra 15,000) atá suite ar an teorainn idir Contae Chill Dara agus Contae Átha Cliath. Is baile comaitéir í, ach bíonn tionscal ann freisin.
Is baile tábhachtach í Léim an Bhradáin. Fostaíonn Intel 3,000 duine sa bhaile, agus fostaíonn Hewlett-Packard go leor daoine sa bhaile freisin.
Is sa bhaile Léim an Bhradáin a bhí  an chéad ghrúdlann Arthur Guinness, 1755.
Is fostóir rá é Intel, agus is é an príomh-fhostóir áitiúil eile Hewlett-Packard.


Alagoas.
Is stát beag sa Bhrasaíl é Alagoas atá suite in oirthuaisceart na tíre. Is é Maceió príomhchathair an stáit, agus is é Teotônio Vilela an gobharnóir. Tá 2,822,621 duine ina gcónaí sa stát (2000).


Nasctheanga.
Is é is nasctheanga nó pidgin ann ná teanga nach bhfuil ó dhúchas ag aon duine, agus í á húsáid mar ghléas comhchumarsáide nó francbhéarla idir dreamanna eitneacha éagsúla. Bíonn na nasctheangacha bunaithe ar na teangacha móra domhanda, de ghnáth, ach amháin nach bhfuil ach freastal an ghéar-riachtanais fágtha d'fhoclóir agus de ghramadach na bunteanga sin.
Teangacha is ea na nasctheangacha a thagann ar an bhfód go spontáineach, de thoradh na teagmhála idir teangacha éagsúla. Mar sin, ní nasctheanga í an teanga Esperanto, siúd is go bhfuil bunlitríocht an-saibhir aici, agus go bhfuil a córas gramadaí go hiomlán neamhspleách ar aon teanga náisiúnta. Tugtar teanga phleanáilte uirthi, bíodh is go bhfuil sí ag fás is ag forbairt san úsáid laethúil ar fud an domhain le breis is 120 bliain anuas.
Cé go mbíonn na nasctheangacha simplí, ní hionann sin is a rá nach mbeadh gramadach ar leith acu. Ní féidir leat, abair, an Béarla a shimpliú mar is mian leat agus nasctheanga a thabhairt air sin.


Vailís agus Futúna.
Grúpa trí oileán teochreasach (Vailís (Uvea), Futúna, and Alofi) is ea Vailís agus Futúna (Fraincis: "Wallis et Futuna "nó" Wallis-et-Futuna") atá suite san Aigéan Ciúin idir na hOileáin Fhidsí agus Samó.


Shakira.
Amhránaí agus cumadóir amhrán Colómach is ea Shakira Isabel Mebarak Ripoll, (2 Feabhra, 1977 a rugadh í). Canann sí as Spáinnis agus as Béarla. Ba breitheamh í ar The Voice.
Breith.
Rugadh Shakira ar an 2 Feabhra 1977 i mBarranquilla na Colóime. Is iad Nidya del Carmen Ripoll Torrado agus William Mebarak Chadid a tuismitheoirí.
Ainm.
In Araibis, ciallaíonn "Shakira" "buíoch". Foirm bhaininscneach den ainm "Shakir" atá ann. Baisteadh an t-ainm "Isabel" uirthi in ómós do mháthair a hathar. Is sloinne Catalónach é Ripoll.
Ceol.
Chuidigh feidmeannach de chuid Sony Colombia (Ciro Vargas) léi conradh a fháil.
Seoladh an chéad albam uaithi "Magia" ("draíocht") sa bhliain 1991. Níor éirigh go maith leis an albam seo, agus nior éirigh go maith leis an dara halbam, "Peligro", ach oiread. Rinneadh aisteoir teilifíse di ansin. D'fhill sí ar an gceol sa bhliain 1995 leis an albam "Pies Descalzos" agus ba é an t-albam sin a thuill cáil di. Tá breis is 50 milliún albam diolta aici anois.
Aisteoireacht.
Bhí ról Luisa Maria aici sa telenovela El Oasis sa bhliain 1995. Bhi sí páirteach in eipeasóid de chuid "Ugly Betty", "The Bahamas Triangle", i mí na Samhna 2009. Sa bhliain 2010 bhí sí páirteach in eipeasóid de chuid "Wizards of Waverly Place".
Gradaim.
Tá 448 gradam buaite ag Shakira.


An Níl.
Is abhainn í an Níl (Araibis chaighdeánach: النيل‎‎, an-Nīl; Coptais: ⲫⲓⲁⲣⲱ, P(h)iaro;) atá san Afraic. Is iad an Amasóin agus an Níl na haibhneacha is faide ar domhan. Tosaíonn an Níl Bhán in Uganda agus an Níl Ghorm san Aetóip. Tagann an dá abhainn le chéile leis an Níl a chruthú i gCartúm, príomhchathair na Súdáine. Tá an abhainn an-tábhachtach don Éigipt: níl aon abhainn mhor eile sa tír. Tá Caireo cois Níl. Cruthaíodh Conradh Uisce na Níle idir tíortha na Níle chun uisce na habhann a roinnt amach eatarthu.
Níl, An
Níl, An


Jim Talent.
B'é James Matthes "Jim" Talent Seanadóir na Stát Aontaithe shóisearach ó Missouri. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Rugadh ar 18 Deireadh Fómhair, 1956 i St. Louis é. Thosaigh sé a shlí bheatha polaitiúil sa bhliain 1984 nuair a toghadh go Teach na nIonadaithe Missouri é. Chaith sé ceithre théarma ansin.
I 1992 bhuaigh Talent an toghchán don Comhdháil. Bhuaigh Claire McCaskill, an iarrthóir ón bPáirtí Daonlathach, an suíomh Talent sa toghchán 2006.


Jerry Lee Lewis.
Amhránaí, cumadóir agus pianódóir Rac-cheoil agus ceol tuaithe is ea an Meiriceánach Jerry Lee Lewis, a rugadh ar an 29 Meán Fómhair, 1935). Ceannródaí rac-cheoil atá ann, a bhain na cairteacha amach le roinnt amhrán cáiliúla, mar shampla "Great Balls of Fire" agus "Whole Lotta Shakin' Goin' On".
Tugadh buille mór dá chlú pearsanta agus dá ghairmréim cheoil nuair a tháinig sé chun solais gur phós sé a chol ceathrair óg sa bhliain 1958, agus í trí bliana déag d'aois.
Tagairtí.
Lewis, Jerry Lee
Lewis, Jerry Lee
Lewis, Jerry Lee


Jack Charlton.
B'imreoir agus bainisteoir sacair é John "Jack" Charlton, (rugadh é ar an 8 Bealtaine, 1935 i Northumberland, Sasana). D'imir Charlton leis an gclub Leeds United F.C. i Sasana, agus bhuaigh sé Corn Sacair an Domhain le foireann náisiúnta Shasana i 1966. Bhí a dheartháir Bobby san fhoireann céanna. Bhí tréimhse rathúil ag Charlton nuair a bhí sé ina bhainisteoir ar fhoireann náisiúnta sacair Phoblacht na hÉireann. Thóg "Big Jack" an fhoireann go dtí dhá chomórtas Choirn Domhanda, sna blianta 1990 agus 1994, agus Seampíni na hEorpa sa bhliain 1988. D'éirigh Charlton as an bpost i 1995.
Rinneadh Éireannach honórach de, agus bronnadh Saoirse na Cathrach Bhaile Átha Cliath air freisin sa bhliain 1994.
Charlton, Jack
Charlton, Jack
Charlton, Jack


Droichead Suramadu.
Droichead idir Surabaya, ar an oileán Iáva, agus an baile Bangkalan, ar an oileán Madura, san Indinéis is ea Droichead Suramadu (Indinéisis: "Jembatan Suramadu"), nó Droichead Surabaya-Madura.
Staidreamh.
Tá dhá bhóithrín i ngach treo agus bóithrín éalaithe ag an droichead. Ar leataobh tá bóithrín do ghluaisrothair ann. Tá an droichead 5.4 ciliméadar ar fad, an droichead is faide san Indinéis.
Stair.
Cuireadh tús le tógáil an droichid ar 20 Lúnasa 2003. In Iúil 2004, thit cearchaill go talamh agus maraíodh oibrí amháin agus gortaíodh naonúr eile. Stad an oibriú ag deireadh 2004 de bharr easpa maoine, ach d'atosaigh siad an obair i Samhain 2005. Osclaíodh an droichead ar an 10ú Meitheamh, 2009. 4.5 trillion rupiah (US$445 million) an costas iomlán ar an scéim.


Chuck Grassley.
Is é Charles Ernest "Chuck" Grassley (17 Meán Fómhair, 1933 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Iowa. Is ball den Páirtí Poblachtach é.
Rugadh i New Hartford, Iowa é, agus bhain sé amach céim as an Ollscoil Thuaisceart Iowa i 1955, bhain sé amach iar-céim as an ollscoil ceanna i 1956.
Toghadh é go dtí Teach na nIonadaithe Iowa i 1959 go 1974. Ba ball de Teach na nIonadaithe é go dti 1974 nuair a toghadh go dtí Teach SAM na nIonadaithe. Ba ball de ó 1975 go 1981 é. Toghadh go Seanad na Stát Aontaithe i 1980 é, agus athtoghadh i 1986, 1992, 1998, agus 2004. Ba cathaoirleach de Choiste Poblachtach an Bheartais é ó 1997 go dtí 2003.
Naisc sheachtracha.
Grassley, Chuck


Ailbhe Mac Raghnaill.
Ba é Ailbhe Mac Raghnaill (), an 8ú Taoiseach (ceann Rialtais Phoblacht na hÉireann) agus an cúigú ceannaire ar Fhianna Fáil. Rugadh ar an 3 Samhain 1932 é agus fuair sé bas ar an 21 Lúnasa 2014. Chaith sé dhá théarmá mar Thaoiseach ach níor toghadh mar thaoiseach é ag an bpobal ach uair amháin. Rinne sé a lán oibre don phróiseas síochána i dTuaisceart na hÉireann. D'éirigh leis ocht mbilliún euro a fháil ón Aontas Europach sa bhliain 1992 agus é ina thaoiseach le na bóithre breatha atá sa tír a thógáil. D'éirigh Mac Raghnaill as an bpolaitaíocht sa bhliain 2002. Bhí galar Alzheimer air i ndeireadh a shaoil dó.


Akbar.
Jalâl ud-Din Muhammad Akbar, as Peirsis جلال‏الدين محمّد اكبر Ǧalāl Ud-Dīn Muḥammad ʾAkbar, (Umarkot, 14 Deireadh Fómhair 1542 - Âgrâ, 15 Deireadh Fómhair 1605) ceannaire na h-Impireachta Mógal ó 1556 go dtí 1605. Deirtear gurb é an Mógal is mó a bhí ann.
Akbar
Akbar


3ú haois.
Is í an tríú haois an aois a mhair ó 201 AD go dtí 300 AD.


2ú haois.
Is í an dara haois an aois a mhair ó 101 AD go dtí 200 AD.


1ú haois.
Is í an 1ú haois an aois a mhair ó 1 AD go dtí 99 AD.


George Best.
Peileadóir sacair as Béal Feirste i dTuaisceart Éireann ab ea George Best (22 Bealtaine, 1946 - 25 Samhain, 2005). D'imir sé le foireann sacair náisiúnta Thuaisceart Éireann agus le Manchester United F.C.. Meastar go coiteann go raibh sé ar dhuine de na himreoirí sacair ab fhearr riamh, agus bhuaigh sé Corn na hEorpa le Manchester United i 1968. D'ainneoin a cheird iontach, bhí fadhbanna aige i gcónaí le halcól, agus d'éirigh sé as an spórt in aois a fiche seacht mbliana. Ní raibh Best ábalta a andúil a smachtú, agus tugadh ae marbháin dó dhá uair mar go raibh teipthe ar a ae. Lean sé den ól agus fuair sé bás i 2005 de bharr teipeadh ae.


Herbert Kohl.
Is polaiteoir Meiriceánach agus iar-sheanadóir sinsearach ó Wisconsin é Herbert H. Kohl (7 Feabhra, 1935 a rugadh é). Is ball den Pháirtí Daonlathach é.
Bhain sé amach céim Bhaitsiléir ón Ollscoil Wisconsin, Madison i 1956, agus céim Máistir Riaracháin Ghnó ón Ollscoil Harvard i 1958. Bhí sé ar fiannas in Airm SAM cúltaca idir 1958 agus 1964. Ba sheanadóir i Seanad SAM ó 1988 go 2013 é nuair a tháinig Tammy Baldwin (D) i gcomharbacht air.


John Major.
Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe ab ea John Roy Major (29 Márta 1943 a rugadh é), ó 1990 go dtí 1997. Roimhe sin, bhí postanna éagsúla eile ag Major i rialtas Pháirtí Coimeádach Margaret Thatcher. Ba é Major an phríomh-aire i rith chéad Cogadh na Murascaille. Baisteadh é John Roy Major cé gurb é an t-ainm "John" atá scríofa ar a theastas breithe. Bhain sé úsáid as an ainm "Roy" go dtí na luath-80í.
Major, John
Major, John


Trieste.
Cathair Iodálach is ea Trieste (Laidin: "Tergeste", Gearmáinis agus canúint Réata-Rómainis Friuli: "Triest", na teangacha Iúgslavacha: "Trst") agus í suite in aice le teorainn na Slóivéine. Chaith James Joyce seal ina chónaí ansin, i dtús na fichiú haoise, agus é ag múineadh Béarla lena chuid a shaothrú. Is í Trieste príomhchathair réigiún Friuli-Venezia Giulia.


Vársá.
Is í Vársá ("Warszawa" as Polainnis, "Warschau" as Gearmáinis, "Warsaw" as Béarla, "Varsovie" as Fraincis) príomhchathair na Polainne. Bronnadh céimíocht na príomhchathrach uirthi sa bhliain 1596. Tá sí suite cois Abhainn Wisła (Béarla: "Vistula", Gearmáinis: "die Weichsel"), ar aon fhad ó chósta theas Mhuir Bhailt agus ó Shléibhte Charp. Meastar go raibh 1,676,600 duine ina gcónaí sa chathair féin sa bhliain 2004, ach má chuirtear san áireamh iad siúd a raibh cónaí orthu sna cathracha timpeall Vársá, ardófar an figiúr sin go 2,400,000, a bheag nó a mhór. Tá an chathair féin 516.9 ciliméadar cearnach ar achar, ach má chuirtear na cathracha ina timpeall leis an uimhir sin, is é an t-achar a gheofar ná 1226.7 ciliméadar cearnach.
Tá Vársá ina príomhchathair ar Chúige na Masóive freisin, agus í ina cathair thábhachtach tionsclaíochta, nó tá monarchana de chineálacha éagsúla le fáil ansin: déantúsaíocht, miotalóireacht, innealtóireacht leictreach agus déantús carranna. Tá sé fhoras ardoideachais is trí scór i Vársá chomh maith, ar nós Ollscoil Vársá, Ollscoil Teicneolaíochta Vársá, an Ardscoil Gnó agus an tAcadamh Míochaine. Thairis sin, tá breis is deich n-amharclann fichead ag obair sa chathair, ar nós Amharclann Náisiúnta agus Ceoldrámaíochta na Polainne.
Suíomh.
Tá Vársá suite in aice le hAbhainn Wisła ar Ísleán Lár na Masóive ("Nizina Środkowomazowiecka"), agus í leata ar an dá bhruach den abhainn. Tugtar "Praga" ar an mbruach thoir. Tá cupla cnoc suite taobh istigh de theorainneacha na cathrach. Tá aeráid bhog ilchríochach sa chathair, agus an teocht ag luainiú idir -3 céim Celsius i Mí Feabhra agus 19 céim Celsius i Mí Iúil. Is í Mí Iúil an mhí is mó fearthainne sa chathair, chomh maith.
Stair.
Is gnách le muintir na háite a rá go bhfuil ainm na háite, "Warszawa", bunaithe ar ainmneacha beirt bhuachaillí, Wars agus Sawa, a bhí ag iascach ar bhruach na habhainne, ach is dóchúla go bhfuil an t-ainm ag tagairt do thailte de chuid tiarna talún darbh ainm Warcisław nó Warsz. Cibé scéal é, tógadh an chéad chupla dún, Bródno agus Jazdów, i lár na Meánaoiseanna. Nuair a rinne Bolesław a Dó, Diúc Płock, léirscrios ar Jazdów sa bhliain 1281, cuireadh bun le háitreabh nua in aice le Warszowa nó Warszewa, baile beag iascaireachta cois na habhann. Shocraigh Diúic na Masóive síos anseo i rith na ceathrú haoise déag, agus sa deireadh, rinneadh príomhchathair na Masóive de Varsá sa bhliain 1413. Nuair a chuaigh teaghlach na nDiúc seo in éag, sa bhliain 1526, cuireadh an cúige ar fad le tailte na Corónach, is é sin, tailte Rí na Polainne nach raibh ina bhfeod ag aon mhionphrionsa. Sa bhliain 1529, thionóil Dáil na Polainne (Sejm) an chéad uair sa chathair seo, agus sa bhliain 1569, shocraigh an Dáil síos anseo go seasta. Trí bliana ina dhiaidh sin, shínigh uaisle na Polainne Comhcheangal Vársá, is é sin, conradh a chinntigh saoirse na gcreideamh éagsúil i Ríocht na Polainne. Bhí a leithéid de chaoinfhulaingt as an ngnáth ar fad i saol na linne, ó bhí lucht na gcreideamh difriúil ag marú a chéile i gcogaí móra ar fud na hEorpa.
An Phríomhchathair.
Nuair a chuaigh an Pholainn is an Liotuáin in aon stát le chéile, tháinig sé isteach áisiúil príomhchathair a ghairm de Vársá, toisc an áit a raibh an chathair seo suite. Agus ceart go leor rinneadh príomhchathair di sa bhliain 1569, nuair a d'aistrigh an Rí Zygmunt Waza, nó Sigismund Vasa, ó Chracó go Vársá. Sa bhliain 1795, agus an Tríú Críochdheighilt ag dul ar an bPolainn, shealbhaigh an Phrúis an chathair. Dhá bhliain déag ina dhiaidh sin, chuir fórsaí Napoleon ruaigeadh ar na Prúisigh, agus bunaíodh Ard-Diúcacht nua Vársá timpeall na cathrach. Tháinig deireadh le coinscleo Napoleon i gceann aimsire, áfach. Nuair a tháinig maithe agus móruaisle na hEorpa le chéile i gComhdháil Vín chun caoi a chur ar chosúlacht na hilchríche arís i ndiaidh na n-athruithe móra i mblianta an réabhlóideachais, bhunaigh siad Ríocht na Polainne nó "Ríocht na Comhdhála", a raibh Vársá mar phríomhchathair agus impire na Rúise mar rí aici.
Cearnóg an Chaisleáin i Vársá
Faoi Bhráca na Rúise.
Siúd is go raibh muintir Vársá faoi bhráca na Rúise, tháinig borradh mór ar an áit sa naoú haois déag. Thosaigh forbairt na tionsclaíochta, agus tógadh cuid mhaith foirgintí gáifeacha, mar an Amharclann Mhór ("Teatr Wielki") agus Belweder, ina bhfuil cónaí ar Uachtarán na Polainne inniu. Sa bhliain 1816, d'ordaigh Impire na Rúise agus Rí na Polainne, Alastair a hAon, ollscoil a chur ar bun sa chathair.
Ar ndóigh, bhí na náisiúnaithe rúnda ag tógáil uisce faoi thalamh lena dtír dhúchais a shaoradh ón mbráca. Ó b'í Vársá lárionad cultúrtha agus polaitiúil na tíre, ní díol iontais a bhí ann gur chruinnigh an t-iomlán dearg acu anseo. D'éirigh siad amach i gcoinne na Rúise sa bhliain 1830 agus arís sa bhliain 1863. Cloíodh na ceannaircí seo le lámh láidir, agus le díoltas a imirt ar mhuintir na príomhchathrach, thosaigh an tImpire ag scrios fothuithe cultúrtha Vársá. Dúnadh an Ollscoil agus scoireadh cumann an léinn. Tógadh freisin eaglais cheartchreidmheach, agus an meas ag muintir na háite ar an eaglais seo gur shiombaile a bhí ann do chumhacht na Rúise.
Mar sin féin, bhí an chathair ag forbairt agus ag dul chun cinn ó thaobh na heacnamaíochta agus na teicneolaíochta de, go háirithe ag druidim chun deiridh don naoú haois déag, nuair a tháinig Sokrates Starynkiewicz i gceannas ar Vársá mar Ard-Mhéara. B'as Taganrog do Starynkiewicz, agus Rúiseach a bhí ann go smior: ní raibh mórán measa aige ar an gcreideamh Caitliceach ná ar an bPolainnis. Ina dhiaidh sin, théigh a chroí leis an gcathair, agus chuir sé caol air Vársá a fhorbairt agus a thabhairt chun nua-aoiseachais, go háirithe ó thaobh an infreastruchtúir de. Rinneadh feabhas ar chóras an tséarachais agus ar an téamh lárnach, agus tógadh an chéad chóras iompair phoiblí, na tramanna, le lár na cathrach a cheangal de na bruachbhailte.
San am céanna, bhí an Rúiseachas á chur chun cinn ag an lucht rialtais. Dúnadh na scoileanna Polainnise, agus cuireadh an Rúisis in áit na teanga dúchasaí go poiblí. Is dócha gur chuir an cineál seo ollsmachtúlacht go mór le ceann de na fadhbanna a bhí ag déanamh scime don Ard-Mhéara féin, is é sin, an t-éagumas léitheoireachta agus scríbhneoireachta. Thaispeáin daonáireamh na bliana 1882 go raibh an chuid ba mhó de mhuintir na cathrach dall ar an teanga scríofa, cibé cé acu Polainnis nó Rúisis a bhí i gceist. Leis an bhfadhb a throid, bhí náisiúnaithe cultúrtha, ar nós an scríbhneora Stefan Żeromski, ag teagasc léitheoireachta do na hoibrithe bochta. B'éigean dóibh an obair seo a chleachtadh faoi chúla téarmaí, ó nach raibh glacadh le litríocht na Polainnise san Impireacht.
Sa chéad chogadh domhanda, fuair na Gearmánaigh an ceann is fearr ar na Rúisigh ar dtús, agus ghlan na fórsaí Rúiseacha as an áit i dtús Mhí Lúnasa, 1915. Shealbhaigh na Gearmánaigh Vársá, agus chuaigh Polannaigh áitiúla i gceann an Bhardais. Nuair a theip an cogadh ar na Gearmánaigh, ansin, b'iad na náisiúnaithe Polannacha a tháinig i seilbh a bpríomhchathrach féin faoi cheannas an Mharascail Józef Piłsudski.
Idir an Dá Chogadh.
Nuair a d'imigh an gobharnóir Gearmánach Hans Beseler as Vársá faoi rún ar an deichiú lá de Mhí na Samhna 1918, tháinig náisiúnaithe Piłsudski i gceannas ar an bpríomhchathair. Ní raibh deireadh tagtha leis an saol crua go fóill, nó díreach i ndiaidh an chéad chogadh domhanda, phléasc cogadh nua amach idir an Pholainn agus an Rúis Shóivéadach faoi theorainn thoir na Polainne. D'fhéach na Sóivéadaigh le Vársá a ionsaí is a fhorghabháil i samhradh na bliana 1920, ach má d'fhéach féin, d'éirigh leis na Polannaigh an t-arm Rúiseach a stopadh i Radzymin, fiche éigin ciliméadar soir ó thuaidh ó lár na cathrach, ar an séú lá déag de Mhí Lúnasa, 1920. Is gnách leis na Polannaigh "an mhiorúilt chois Abhainn Wisła" ("cud nad Wisłą") a thabhairt ar an gcath áirithe seo, ó bhí na fórsaí Rúiseacha i bhfad níos líonmhaire ná an t-arm Polannach a chuir ruaigeadh orthu. Le déanaí, áfach, fuair na staraithe amach nach miorúilt a bhí ann ach an dearg-ádh: tháinig na Polannaigh trasna ar an mbanda minicíochta ar a raibh na Sóivéadaigh ag craoladh a gcuid orduithe, agus bhris siad cód rúnda an námhad. Mar sin, fuair siad amach an áit a raibh na Sóivéadaigh i bhfoscadh, agus ansin, chuir siad an banda minicíochta sin ó mhaith ar na Rúisigh lena gcuid craolacháin féin.


Central Intelligence Agency.
Is é an Central Intelligence Agency (CIA) (Gaeilge: "Lárghníomhaireacht Fhaisnéise") an eagraíocht fhaisnéise is tábhachtaí i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh an ghníomhaireacht seo i 1947 chun eolas faoi rialtais, daoine agus eagraíochtaí eachtracha a fháil agus a scrúdú. Is eolas luachmhar é seo do rialtas na SAM.
Tá ceanncheathrú an CIA suite i Langley, Virginia, in aice le Washington, D.C. Tá an CIA cosúil leis an MI6 sa Bhreatain agus an Mossad in Iosrael.


Dara Cogadh na mBórach.
B'é Dara Cogadh na mBórach an cogadh a chuir an Bhreatain Mhór ar na Bóraigh ón 11ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, 1899, go dtí an 31ú lá de Mhí na Bealtaine, 1902. Bhí dhá phoblacht neamhspleách ag na Bóraigh, mar atá, an Saorstát Oráisteach agus Poblacht Transvaal (Poblacht na hAfraice Theas) a bhí mar naimhde ag an Impireacht Bhriotanach. I ndiaidh cath fada faidréiseach a chur ar na Sasanaigh, chaill na poblachtaí seo an cogadh, agus rinneadh cuid den Impireacht díobh.
Cúlra an Chogaidh.
Nuair a thángthas ar ór in Transvaal, thonn na mílte de Shasanaigh isteach thar an teorainn ó Choilíneacht na Rinne. D'fhás cathair Johannesburg as an talamh thar oíche mar a bheadh sluma ann, agus na h"uitlanders" (na strainséirí), mar a thugadh na Bóraigh orthu ina dteanga féin, ag socrú síos in aice le foinsí an óir. I ndiaidh tamaill, fuair na Bóraigh iad féin ina mionlach i gcroílár a bpoblachta féin. Ní raibh siad sásta leis an bhforbairt seo, agus le deachú na lonnaitheoireachta a ghearradh de na h"uitlanders", d'éiligh siad cánacha arda ar thionsclaíocht an óir. Mar sin, thosaigh na h"uitlanders" ag lorg cabhrach ón rialtas Briotanach, agus iad den tuairim gur chóir poblacht Transvaal a chur de dhroim an tsaoil. Sa bhliain 1895, bhain Cecil Rhodes triail as, agus é ag maoiniú "coup d'état" i bpoblacht Transvaal. Theip ar an iarracht seo, áfach, siúd is go raibh fórsa armtha mar chúltaca léi.
Ghlac na Bóraigh leis an iarracht sin - "Ruathar Jameson", ainmnithe as Leander Starr Jameson - mar thús le cogadh. Thosaigh Paul Kruger (Uachtarán an tSaorstáit Oráistigh) agus Martinus Theunis Steyn ag déanamh téisclime don chogadh sin, nó i dtús na bliana 1896, d'ordaigh siad raidhfilí "Mauser" le haghaidh a n-airm. San am céanna, bhí Impireacht na Breataine Móire go léir ag dul chun cogúlachta, agus ceannairí na gcoilíneachtaí go léir ag éileamh go nascghabhfaí na poblachtaí neamhspleácha Bóracha.
Chuaigh Gobharnóir Choilíneacht na Rinne, Sior Alfred Milner, i ndáil chomhairle leis an mbeirt Uachtarán Bórach i mBloemfontein i ndeireadh Mhí Bealtaine 1899. Bhí Paul Kruger sásta a lán a ghéilleadh do na Sasanaigh leis an gcogadh a sheachaint, ach ní raibh gar ann. Tháinig deireadh leis na comhchainteanna go gasta. I Mí Mheán Fómhair, chuir Joseph Chamberlain, Rúnaí Coilíneach na Breataine Móire (is é sin, an t-aire rialtais a bhí freagrach as cúrsaí na gcoilíneachtaí) fógra deiridh chuig na hUachtaráin ag éileamh cearta iomlána saoránachta do na Briotanaigh i bPoblacht Transvaal.
Tuigeadh do Kruger nach seachnófaí an cogadh a thuilleadh. Chuir sé a fhógra deiridh féin chuig Chamberlain ina ndúirt sé go mbeadh dhá lá ag an mBreatain Mhór a cuid trúpaí a tharraingt siar ó theorainneacha Phoblacht Transvaal, agus mura dtarraingeodh, rachadh an dá phoblacht Bhóracha chun cogaidh.
Níor ghlac na Sasanaigh an fógra deiridh seo i ndáiríre ar aon nós. Cúis gháire dóibh a bhí ann. Bhí siad inbharúla go raibh na Bóraigh ag síleadh an dúrud díobh féin, agus iad ag bagairt ar an impireacht ba mhó ar an domhan, an dá phoblacht bheaga acu. Maidir leis an bhfreagra, áfach, bhí na nuachtáin Shasanacha agus na polaiteoirí ar aon fhocal: má bhí an cogadh ag teastáil chomh géar sin ó na Bóraigh, bhuel, ní dhiúltódh an Impireacht faoina mian iad.
Tús an Chogaidh: na Bóraigh ag Ionsaí (Deireadh Fómhair go Mí na Nollag 1899).
Thosaigh an cogadh ar an 11ú Deireadh Fómhair 1899, agus ar dtús, b'iad na Bóraigh a d'ionsaigh Coilíneacht Natal agus Coilíneacht na Rinne idir Deireadh Fómhair 1899 agus Eanáir 1900. Bhí na Sasanaigh scaipthe go tanaí, agus na Bóraigh ag cúngú orthu go bagrach. Chuir siad na cathracha Mafeking agus Kimberley faoi léigear, agus ansin, d'fhág siad an chuid ba mhó de na trúpaí Sasanacha imshuite i Ladysmith. Bhí cuid mhaith sibhialtaigh fágtha sna cathracha sin, agus iad ag fulaingt go mór mór faoin mbombardú airtléire agus de cheal bia.


Tok Pisin.
Nasctheanga is ea Tok Pisin agus í á labhairt go forleathan i Nua-Ghuine Phapua. Tá an teanga seo bunaithe ar an mBéarla ("talk business" -> "tok pisin"), ach ós rud é go ndeachaigh teangacha bundúchasacha na háite an oiread sin i bhfeidhm ar an mblúirín Béarla seo, is ar éigean is féidir leis an mBéarlóir an teanga Tok Pisin a thuiscint gan í a fhoghlaim agus a staidéar mar a bheadh teanga neamhghaolmhar iasachta ar fad ann.


Cúil Aodha.
Ceantar Gaeltachta is ea Cúil Aodha in Iarthar Chorcaí, ina gcónaíonn timpeall 2000 duine..
Cúltur.
Tá traidisiún láidir amhránaíochta ann ar a dtugtar "lúibíní" cineál d'agallamh beirte a chantar. Tá clú na scéalaíochta ar a lán daoine as Cúil Aodha chomh maith.
Tionchar Ó Riada.
Ba ann a chaith Seán Ó Riada cuid mhaith dá shaol. Bhunaigh sé Cór Chúil Aodha I 1963. Tá cáil ar an gCór ar fud na hÉireann ó shin. Leannan a thionchar ar aghaidh le Cór Chúil Aodha faoí stiúr Peadar Ó Riada.


An Íoslainn.
Is tír oileánach í an Íoslainn (Íoslainnis: "Ísland"), nó Inis Tuile, atá suite san Aigéan Atlantach. Is í Réicivíc an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Is í an Alþingi parlaimint náisiúnta na hÍoslainne.
Tíreolaíocht.
Is í an Íoslainn an t-ochtú hoileán déag is mó ar domhan, agus í suite san Aigéan Atlantach idir an Ghraonlainn, an Iorua, Éire, Albain agus Oileáin Fharó. Tá an Ciorcal Artach gar do oileán Grímsey lastuaidh d'oileán mór na hÍoslainne. Cuid den Eoraip is ea í fós, cé go bhfuil an tír scoite amach ón mhór-roinn.
Tundra is ea 62.7% den tír; lochanna agus oighearshruthanna is ea 14.3% den chuid eile agus níl ach 23% di faoi fhásra. Tá an cósta 4,970 ciliméadar ar fad agus mórán caolsáilí ann. Is ann atá formhór na ndaoine ina gcónaí, agus na sléibhte chomh fuar neamhthorthúil sin. Is iad na bailte is mó Réicivíc, Kópavogur, Hafnarfjörður, Reykjanesbær (mar a bhfuil an t-aerphort idirnáisiúnta), agus Akureyri. Tá daoine ina gcónaí ar oileán Grímsey, an chuid den tír is faide ó thuaidh.
Tá ceithre pháirc náisiúnta ann: Jökulsárgljúfur, Skaftafell, Snæfellsjökull agus Þingvellir.
Geolaíocht.
An Géasar Mór i ngleann Haukadalur
Tír óg í an Íoslainn ó thaobh na geolaíochta de, í suite ar bhall te na hÍoslainne agus ar an Droim Lár-Atlantach, rud a fhágann go bhfuil geolaíocht an oileáin an-bheo, agus a lán bolcán ann dá bharr, go háirithe Hekla, Eldgjá, Herðubreið agus Eldfell. Nuair a bhrúcht Hecla sna blianta 1783-1784 tháinig gorta a mharaigh beagnach an ceathrú cuid den daonra agus a d'fhág smúit os cionn an chuid ba mhó den Eoraip agus os cionn cuid den Áise agus den Afraic freisin ar feadh roinnt míonna ina dhiaidh sin.
Dettifoss, an t-eas is treise san Eoraip, in oirthuaisceart na hÍoslainne
Tá a lán géasar san Íoslainn. Toisc nach deacair teacht ar chumacht gheotheirmeach agus go bhfuil hidrileictreachas le fáil gan dua ó aibhneacha agus ó easanna, ní mór an costas atá ag gabháil le téamh na dtithe.
Tá an chuid is mó den oileán déanta de bhasalt, laibhe gan mhórán silice; ach brúchtann a lán bolcán laibhí de shaghas eile, ar nós rialaíte agus aindéisíte.
Tá baint ag an Íoslainn le Surtsey, ceann de na hoileáin is úire ar domhan. Nocht sé de bharr brúchtanna bolcánacha idir 8 Samhain 1963 agus 5 Meitheamh 1968, agus ní théann ann ach eolaithe atá ag déanamh taighde ar fhás na beatha. Baisteadh an t-oileán as Surtr, arracht an chlaímh lasánta.
Aeráid.
Oighearshruth Eyjafjallajökull
Aeráid fhomholach atá ag an Íoslainn, agus bíonn rian Shruth te an Aigéin Atlantaigh Thuaidh uirthi. Is annamh a d'fheicfeá oighear in aice leis an gcósta. Tríd is tríd, tá an cósta theas níos teo, níos fliche agus níos gaofaire ná an tuaisceart, agus tá ísleáin an tuaiscirt ar an gcuid is neamhthorthúla den tír. Is é lár sléibhtiúil na tíre an chuid is fuaire den Íoslainn.
Ba í an teocht ab airde a taifeadadh riamh 30.5 °C (86.9 °F) ar 22 Meitheamh 1939 ag Teigarhorn ar chósta an oirdheiscirt. Ba í an teocht ab ísle -38 °C (-36.4 °F) ar 22 Eanáir 1918 ag Grímsstaðir agus ag Möðrudalur san oirthuaisceart. Réicivíc: 26.2 °C (79.2 °F) ar 30 Iúil 2008, -24.5 °C (-12.1 °F) ar 21 Eanáir 1918.
Na réigiúin.
Tá ocht réigiún san Íoslainn agus iad á n-úsáid i mbailiú na staitisticí. Orthu atá na postcheantair bunaithe freisin.
Plandaí agus ainmhithe.
Is beag planda nó ainmhí a tháinig chun na hÍoslainne ó dheireadh na hoighearaoise 10,000 bliain ó shin. Tá eolas ar thuairim is 1,300 feithid ann, méid atá sách íseal le hais a bhfuil le fáil i dtíortha eile. Níl reiptílí ann, agus ní bhfuair na chéad daoine rompu ach sineach amháin, an madra rua Artach, ainmhí a bhain amach an Íoslainn thar an bhfarraige reoite i ndeireadh na hoighearoise.
Coillte beithe agus tundra is dual don Íoslainn, cé nach bhfuil fásra ar bith le fáil i dtrí cheathrú den tír; tá féar ann freisin agus é á ithe ag beithígh. Bhíodh coillte beithe ("Betula pubescens") le fáil i gcuid mhaith den deisceart,
ach chuir daoine isteach go mór ar an bhfód éadrom bolcánach agus ar an mbeagán spéiceas a bhí ann. Baineadh an-úsáid as na coillte le haghaidh breosla agus adhmad tógála, agus tharla creimeadh de bharr an dífhoraoisithe, rud a bhac ar athfhás na mbeithí. Anois níl ach roinnt bheag beithí ann, cé go ndearnadh coillte nua a chur agus crainn iasachta san áireamh.
Ar na hainmhithe atá le fáil san Íoslainn anois tá caoirigh, beithígh, cearca, gabhair agus capaill láidre dúchasacha. Is iomaí saghas éisc atá le fáil ann, agus iad ar bhreis is leath na n-easportálacha. Tá madraí rua ann, lucha, francaigh, coiníní, minceanna agus réinfhianna. Tagann béir bhána ó am go chéile agus cnoic oighir á n-iompar ón nGríonlainn. Tá éin go leor ann – faoileáin, fuipíní, meirligh mhara agus saidhbhéir. Tá míolta móra le feiceáil, agus iad á seilg mar bhia agus ar son an taighde.
Stair.
Tionól an Alþingi ag Þingvellir – íomhá ón 19ú haois
An lonnú agus bunú an chomhlathais.
Deirtear gur tháinig manaigh Éireannacha (Papar) san 8ú haois agus gurbh iad na céad daoine a chuir fúthu san Íoslainn; má rinne, níor thángthas ar aon iarsmaí seandálaíocha ina ndiaidh. D’imigh siad, más fíor, nuair a tháinig na Lochlannaigh, dream a d’fhódaigh iad féin ann sa tréimhse 870-930. Thóg Ingólfur Arnarson teach ag Réicivíc sa bhliain 874, agus lean Lochlannaigh eile é lena gcuid daor Éireannach. Faoin mbliain 930 bhí an chuid ba mhó den talamh torthúil sealbhaithe, agus bunaíodh an Tionól (Alþingi) mar bhunús Chomhlathas na hÍoslainne. Tháinig an Chríostaíocht isteach sna blianta 999-1000. Mhair an Comhlathas go dtí 1262, nuair a d’éirigh na taoisigh róláidir.
Ó na Meánaoiseanna go dtí an Nua-Aois Luath.
Bhí achrann, aighneas agus troid ann nó gur síníodh an Sean-Chúnant, rud a thug an Íoslainn faoi smacht choróin na hIorua; nascadh ríochtaí na hIorua agus na Danmhairge sa chuid dheiridh den 14ú haois, agus d’fhan an Íoslainn faoi smacht na ríochta nua. Ina dhiaidh sin bhí an tír ar an trá fholamh: bhí na daoine ag brath ar an talmhaíocht, agus iad thíos le hithir neamhthorthúil, le brúchtanna bolcánacha agus le haeráid dhian. Tháinig an phlá sna blianta 1402-1404 agus 1494-1495, agus cailleadh tuairim is leath an phobail gach uair. Timpeall lár an 16ú haois thosaigh Rí Christian III na Danmhairge ag brú an Liútarachais ar na daoine: baineadh an ceann d’easpag deireanach na hÍoslainne agus de bheirt mhac leis sa bhliain 1550, agus rinneadh príomhchreideamh na tíre den Liútarachas. Sa 17ú agus san 18ú haois chuir an Damhairg diansrianta le trádáil na hÍoslainne, agus rinne píoráidí ó Shasana, ón Spáin agus ón Aigéir na cóstaí a chreachadh. San 18ú haois mharaigh an bholgach tuairim is an triú cuid den phobal, agus sa bhliain 1783 bhrúcht bolcán darbh ainm Laki, rud ba chúis le breis is leath an eallaigh a mharú, le gorta mór agus le bás an ceathrú cuid den phobail nó mar sin, gan trácht ar smúit uafásach ar fud an domhain.
Neamhspleáchas.
Sa bhliain 1814, tar éis chogaí Napoléon, scar an Iorua agus an Danmhairg óna chéile, ach bhí an Íoslainn spleách ar an Danmhairg fós. Mar sin féin, tháinig gluaiseacht neamhspleáchais chun cinn faoi cheannas Jón Sigurðsson, gluaiseacht a bhí faoi anáil náisiúnaíochas rómánsach na hEorpa. Níor tugadh féinrialú don Íoslain go dtí an bhliain 1874, agus méadaíodh é sa bhliain 1904. Ar 1 Nollaig 1918 socraíodh leis an Danmhairg go mbeadh an Íoslainn ina stát neamhspleách faoi Choróin na Danmhairge. Faoin am sin bhí aghaidh ag neart Íoslannach ar Mheiriceá Thuaidh, go háirithe Ceanada; d’imigh timpeall 15,000 duine as pobal 70,000 sa chuid dheireanach den 19ú haois.
Sa Dara Cogadh Domhanda d’fhógair an Íoslainn, ar nós na Danmhairge, go raibh sí neodrach. Nuair a rinne an Ghearmáin an Danmhairg a fhorghabháil ar 9 Aibreán 1940, dúirt parlaimint na hÍoslainne gur chóir do Rialtas na hÍoslainne údarás an Rí a ghlacadh chuici chun go bpléifeadh sé le gnóthaí eachtracha agus cúrsaí eile a mbíodh an Danmhairg ina mbun ar son na hÍoslainne. I gceann míosa ghabh fórsaí armtha na Breataine an tír, rud ab fhearr le mórán Íoslannach ná ionradh Gearmánach; sa bhliain 1941 tháinig fórsaí Meiriceánacha in ionad na Breataine, agus d’fhan siad ann mar arm forghabhála go ceann an Chogaidh.
Tháinig deireadh leis an socrú idir an Íoslainn agus an Danmhairg sa bhliain 1943, agus an bhliain ina dhiaidh sin vótáil 95% den phobal ar son bunreachta phoblachtaigh. Rinneadh poblacht den tír go foirmiúil ar 17 Meitheamh 1944.
D’fhág na Meiriceánaigh an Íoslainn sa bhliain 1946; chuaigh an tír i NATO sa bhliain 1949, rud ba chúis le hagóidí; sa bhliain 1951 síníodh comhaontú cosanta leis na Stáit Aontaithe, tháinig saighdiúirí Meiriceánacha ar ais, agus níor imigh siad go dtí an bhliain 2006.
Neartaigh an geilleagar i ndiaidh an Chogaidh, a bhuíochas sin ar thionsclú na iascaireachta, ar chabhair Marshall, agus (dar le mórán) ar threisiú na trádála de bharr pholasaithe Keynes. Sna seachtóidí rinne an Íoslainn a limistéar iascaireachta a fhairsingiú, rud a tharraing fearg na Breataine uirthi agus ba chúis le “hAighneas na dTrosc”. Fairsingíodh an geilleagar féin tar éis don Íoslainn dul sa Limistéar Eacnamaíoch Eorpach sa bhliain 1992, agus i gceann tamaill, sa bhliain 2003, beartaíodh ar scód a ligean le saothrú an airgeadais; bhí an-bhrabach le baint as seo, ach ba mhór an babhta ar na bancanna géarchéim eacnamaíoch na bliana 2008. Baineadh an bonn ón "króna" agus mhéadaigh an fiach náisiúnta nó go raibh sé ocht n-uaire níos mó ná an olltáirgeacht intíre.
Ní trom iad na cánacha le hais a ngearrtar i dtíortha eile de chuid an OECD. Tá córas leasa shóisialaigh ann den saghas atá le fáil i dtíortha Lochlanna eile, agus é ag soláthar cúram comhchoiteann sláinte agus meánoideachais atá saor in aisce.
Polaitíocht.
Jóhanna Sigurðardóttir, Príomh-Aire na hÍoslainne
Bunaíodh an pharlaimint nua-aimseartha, an Alþingi sa bhliain 1845, ach athbhunú an tionóil a bhí ann sa bhliain 930 ba ea é i ndáiríre. Tá trí theachta is trí fichid sa rialtas sa lá atá inniu ann, agus toghtar iad gach ceathrú bliain. Is ceann stáit é an t-uachtarán, ach is é an príomh-Aire atá i gceannas ar an rialtas. De gnáth, ní bhíonn aon pháirtí amháin ábalta rialtas a chruthú ina aonar, agus is minic comhrialtas ann.
Toghtar an t-uachtarán gach ceithre bliana freisin. Bhí an toghchán ba dhéanaí acu sa bhliain 2009, nuair a bhuaigh páirtí de chuid na heite chlé an toghchán de bharr mhí-éifeacht na bpáirtithe eile sa ghéarchéim eacnamaíochta.
Litríocht.
Tá roinnt scríbhneoirí rathúla ag an tír, mar shampla Halldór Laxness (é a bhuaigh Duais Nobel na Litríochta i 1955), Guðmundur Kamban, Tómas Guðmundsson, Davíð Stefánsson, Jón Thoroddsen, Guðmundur G. Hagalín, Þórbergur Þórðarson agus Jóhannes úr Kötlum. Taobh amuigh den tír féin, scríobh W. H. Auden agus Louis MacNeice na "Letters From Iceland" agus iad ag taisteal tríd an tír i 1937.
Ceol.
Tá ceol traidisiúnta dá gcuid féin ag na hÍoslannaigh, go háirithe na rincí amhránaíochta: daoine ag rince i bhfáinne agus bailéid á rá acu. Inniu tá iomrá ar roinnt bannaí i gcúrsai rac-cheoil agus popcheoil: Sigur Rós, The Sugar Cubes, agus amhránaí an bhanna úd, Björk.
Naisc sheachtracha.
*
Í


An Ómaigh.
Tá an Ómaigh ar an bpríomhbhaile agus ar an mbaile is mó i gContae Thír Eoghain, i gCúige Uladh. Tá 22,182 (2008) duine ina gcónaí ann. Tá sé suite idir na haibhneacha Dhroim Rátha agus Camabhann. Bunaíodh Ómaigh mar bhaile sa bhliain 1610. Bhí sé mar thearmann do dhaoine ó oirthear Chontae Thír Eoghain i rith na hÉirí Amach sa bhliain 1641.
Sa bhliain 1689, céanna le Cath na Bóinne, tháinig Séamas II go hÓmaigh, ar an mbealach chun Doire. Is iad lucht tacaíochta Liam III, Prionsa Oráiste, a dhóigh an baile ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1768 is é an Ómaigh a bhí mar baile do Chontae Thír Eoghain in ionad Dún Geanainn. Sa bhlian 1852 bhí na daoine in ann taisteal go Doire agus Inis Ceithleann ar an iarnród.


Lichtinstéin.
Tír bheag thalamhiata is ea Prionsacht Lichtinstéin atá suite in iarthar na hEorpa. Is ball de Chomhlathas Saorthrádála na hEorpa í. Tá teorainn aici leis an Eilvéis agus leis an Ostair. Ba chuid den seanchúige Rómhánach, Raetia, í.
Ta Lichtinstéin suite i nGleann na Réine Uachtair in aice le Sliabh Alpa. Cumann an abhainn ar teorainnthoir uile. Is ceann de dá tíortha talamhiata dúbailte í.
Tá clú ag an tír mar is tearmann cánach í. Tá an tír ina ball de Chomhlachas Saorthrádála na hEorpa, an Limistéar Eorpach Eacnamaíoch agus an Limistéar Schengen, ach níl an tír ina ball den Aontas Eorpach.


Arkansas.
Is stát é Arkansas atá suite i ndeisceartach S.A.M.
Stair.
Thug taiscéalaithe Francacha an t-ainm don stát. Bhí Quapaw Caddo, Seiricíoch agus Osage i measc na Meiriceánach dúchasach a bhí ina gcónaí in Arkansas cheana. Ar 15 Meitheamh, 1836, d'éirigh Arkansas an 25ú stát den SAM mar stát sclábhaí. Scar Arkansas ón Aontas ar 6 Bealtaine 1861, ag cut tús leis an cogadh cathartha. Glacadh Arkansas isteach san aontas mar stát arís i Mí Meithimh na bliana 1868.


Montgomery, Alabama.
Is é Montgomery príomhchathair Alabama, agus é ar an dara cathair is mó sa stát freisin. Tá an chathair suite cois an abhainn Alabama i gContae Montgomery. Bhí baint lárnach ag eachtraí sa chathair le Gluaisteacht Chearta Sibhialta na Stát Aontaithe.
Tagairtí.
Montgomery
*


Birmingham, Alabama.
Is cathair atá suite in Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá é Birmingham. Is í an chathair is mó sa stát agus príomhbhaile Chontae Jefferson. Ta cuid den chathair i gContae Shelby. Bhí ról lárnach ag Birmingham sa Ghluaiseacht Chearta Shibhialta Mheiriceánach sna 1950idí agus 60idí.


Alfa.
Is é alfa (Α ina cheannlitir, α ina litir bheag) an chéad litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "aleph" Aleph. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /æ/ nó /ə/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 1 air.
Tá bunús ag an litir Rómhánach A agus ag an litir Chirileach A sa litir alfa.


Bordeaux.
Le pont de Pierre i mBordeaux Is cathair atá suite in iardheisceart na Fraince í Bordeaux. Is í príomhchathair na "région" Aquitaine agus an "préfecture" (príomhchathair riaracháin) "département" Gironde í.
Tíreolaíocht.
Tá Bordeaux suite gar do chósta an Atlantaigh Eorpaigh, in iardheisceart na Fraince agus i dtuaisceart an réigiúin Aquitaine. Tógadh an chathair ar lúb san abhainn Garonne, agus mar sin tá sí roinnte ina dá choda: an bruach thiar agus an bruach thoir. Go stairiúil, is é an bruach thiar an ceann is forbartha. Is féidir le línéir aigéin Bordeaux a shroicheadh ag baint úsáid as an nGaronne.
Daoine.
Maidir le daonáireamh na bliana 1999, bhí 215,363 duine ina gcónaí i gcathair ("commune") Bordeaux, agus maidir le daonáireamh na bliana 2005, mhéadaigh an figiúr seo go 230,600.


Gáma.
Is é gáma (Γ ina cheannlitir, γ ina litir bheag) an tríú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "gimel" Gimel. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /g/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 3 aige.
Tá bunús ag na litreacha Rómhánacha C agus G, agus ag na litreacha Chirileacha Ge Г agus Ghe Ґ, sa litir gáma.


Béite.
Is é béite (Β ina cheannlitir, β ina litir bheag) an dara litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "beth" Beth. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar [b] é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 2 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar [v] é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach B agus ag na litreacha Chirileacha "Be" (Б, б) agus "Ve" (В, в) sa litir béite.


Deilte.
Is é deilte (Δ ina cheannlitir, δ ina litir bheag) an ceathrú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "daleth" Daleth. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /d/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 4 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /ð/ (cosúil le th i this as Béarla) é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach D agus ag an litir Chirileach "De" (Д, д) sa litir deilte.


Aibítir Ghréagach.
Is í an aibítir Ghréagach (Gréigis: "Ελληνικό αλφάβητο") an aibítir ina scríobhtar an nGréigis ón 9ú haois RC. Tá 24 litir sa bhun-aibítir.


Aibítir Choireallach.
Is í an aibítir Choireallach (nó an aibítir Chirileach) an aibítir ina scríobhtar sé theanga náisiúnta Shlavach (an Bhílearúisis, an Bhulgáiris, an Mhacadóinis, an Rúisis, an tSeirbis agus an Úcráinis) chomh maith le cuid mhór de na teangacha eile a labhraítear i dtíortha an iar-Aontais Shóivéadaigh, san Áise agus in Oirthear na hEorpa. Cuireadh leaganacha den aibítir seo i bhfeidhm ar go leor teangacha san Aontas Sóivéadach, ach tá cuid mhór acu ag éirí aisti ar na saolta seo.
Is é an leagan thuas an ceann a úsáidtear leis an Rúisis a scríobh. Bíonn miondifríochtaí idir é agus na leaganacha den aibítir a úsáideann na teangacha eile.


Aibítir Eabhraise.
Is í an aibítir Eabhraise an aibítir ina scríobhtar an Eabhrais.


Daniel Wu.
Rugadh Daniel Wu (吳彥祖; Wú Yànzǔ) i San Francisco, California, Stáit Aontaithe Mheiriceá ar 30 Meán Fómhair 1974. Tógadh in Orinda, California é agus d'fhreastail sé ar Ollscoil Oregon. Bhí dúil aige in ealaíona míleata na Síne ó bhí sé ina ghasúr. Bhí sé i mbun club Wushu san ollscoil agus nuair a fuair sé a chéim san ailtireacht d'imigh sé leis go Hong Cong mar a bhfuair sé obair mar mhainicín agus mar aisteoir.
Bhí sé i níos mó ná tríocha scannán go dtí seo.
Wu, Daniel
Wu, Daniel


Eaglais Vittskövle.
Is Eaglais i Kristianstad, Skåne, An tSualainn í Eaglais Vittskövle. Tógadh ar dtús i rith an 12ú haois nó 13ú haois an eagais. Tógadh i 15ú haois séipéal taobh thuaidh di. Tiomnaíodh an séipéal ar son Naoimh Anne.
Sa 15ú haois, tógadh na tuamaí agus sa 1480í, maisíodh péinteáilte an leabhair Genesis a léirú iad.


Victor Hugo.
Úrscéalaí, file, drámadóir agus státaire ab ea Victor-Marie Hugo (26 Feabhra, 1802 - 22 Bealtaine, 1885). Aithnítear é mar dhuine de na scríbhneoirí Francacha rómánsacha is tábhachtaí den 19ú haois. Scríobh sé na húrscéalta "Les Misérables" agus "Notre-Dame de Paris".
Úrscéalta.
Hugo, Victor
Hugo, Victor
Hugo, Victor
Hugo, Victor
Hugo, Victor


Eipsealón.
Is é eipsealón (Ε ina cheannlitir, ε ina litir bheag) an cúigú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "he" He. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /e/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 5 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /e̞/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach E agus ag an litir Chirileach "Ye" (Е, е) sa litir eipsealón.


Ré na Práinne.
a> le linn Ré na Práinne.
Ré na Práinne (nó "An Éigeandáil", uaireanta, mar lomaistriúchán ar an téarma Béarla "Emergency") a thugtar ar bhlianta an Dara Cogadh Domhanda in Éirinn (1940-1945). Bhí Tuaisceart Éireann ag glacadh páirte sa chogadh ar nós na Ríochta Aontaithe go léir, ach d'fhan an chuid eile den oileán, an Saorstát taobh amuigh den chogadh. Bhítí, fiú, ag seachaint an chogaidh mar ábhar plé sna nuachtáin agus sna meáin eile.
Thosaigh Ré na Práinne b'fhéidir ar an 19 Feabhra 1939 nuair a dúirt De Valera go mbeadh Éíre neodrach.
Na Cúiseanna.
Bhí go leor cúiseanna leis an neodracht seo. Mar gheall ar an gcríochdheighilt, bhí go leor daoine sa tír a shíl gur cheart an deis a thapú chun Tuaisceart Éireann a ghabháil ar ais agus Sasana i gcruachás. Bheadh sé deacair, go polaitiúil, seasamh oscailte a ghlacadh ar son na gComhghuaillithe.
Ar chúiseanna praiticiúla, thug rialtas Éamon de Valera tacaíocht rúnda do na Comhghuaillithe in aghaidh na Gearmáine. Mar shampla, d'imtheorannaíodh údaráis na hÉireann saighdiúirí agus eitleoirí ón dá thaobh, má fuair siad iad féin in Éirinn, ach de ghnáth, chuidigh na hÉireannaigh leis na Sasanaigh faoi choim Tuaisceart Éireann a bhaint amach, ionas go bhféadfaidís dul le cogaíocht arís.
An Tuaisceart.
De réir mar a deir Thomas Hennessy ina leabhar "The History of Northern Ireland", bhí polaiteoirí ceannasacha Thuaisceart Éireann scanraithe as a meabhair ag Hitler, agus iad suite siúráilte go raibh an Naitsíochas ag iarraidh an Chríostaíocht agus an gnáthchuibheas daonna féin a chur de dhroim an tsaoil.
Bhí an Tiarna Craigavon, a fuair bás sa bhliain 1940, ag cur na ceiste air féin, laethanta deireanacha a shaoil, an mbeadh sé sásta an Teorainn a chur ar ceal agus Éire a athaontú, dá rachadh de Valera chun cogaidh in éadan na Gearmáine.
Is é an tátal a bhain sé féin as an scéal go mbeadh, b'fhéidir. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh na hAontachtóirí i bhfad ag cromadh ar a gcuid seansciolladóireachta faoi fheall na gCaitliceach, ó d'fhan an chuid eile d'Éirinn neodrach. Sa deireadh, ní dhearna an cogadh ach méadú agus athneartú ar a seandearcadh frith-Chaitliceach.
Geilleagar.
Bhí ciondáil i bhfeidhm sa tír de dheasca an ghanntanais, agus seiftiúlacht de dhíth ar an stát chomh maith leis an saoránach. Baineadh an-úsáid as na portaigh chun móin a sholáthar do na bailte móra. Go dtí sin, bhí an tír go mór i dtuilleamaí an ghuail a bhí á iomportáil ón mBreatain Mhór. Sampla is ea é seo den dóigh ar tharraing muintir na hÉireann ar acmhainní a dtíre féin, nuair a bhí an soláthar ó na tíortha eile ag rith gann.
Cultúr.
Bhí an meon féinchothaitheach, neamhspleách seo le haithint i gcúrsaí an chultúir freisin. Chuir muintir na hÉireann spéis nua i gcultúr dúchasach na tíre, an Ghaeilge san áireamh, agus tháinig eagraíochtaí nua Gaeilge ar an bhfód, go háirithe Glúin na Buaidhe (leagan Ultach é sin; "Glúin an Bhua" a deirtear sa chaighdeán) a raibh Gearóid Ó Cuinneagáin agus Proinsias Mac an Bheatha i gceannas uirthi. Craobh de chuid an Chonartha a bhí ann ar dtús, Craobh na hAiséirí.
Arm na hÉireann.
Méadaíodh an tArm go mór. Bhí na céadta míle daoine óga páirteach san Fhórsa Cosanta Áitiúil chomh maith, agus iad ar an airdeall roimh ionradh ó gach taobh. Nuair a bhí an cogadh thart bronnadh boinn chuimhneacháin orthu agus na focail "Ré na Práinne" scríofa orthu i nGaeilge.
Imtheorannú.
D'imtheorannaigh na húdaráis lucht leanúna an IRA ar feadh an chogaidh. Tar éis feachtais buamála den IRA sa Bhreatain sa bhliain 1939, ar an 3 Eanáir 1940 rith Rialtas na hÉireann reachtaíocht práinne sa Dáil chun imtheorannú a chur ar bun.
Bunaíodh campa géibhinn dóibh i gCurach Chill Dara, agus iad á gcoinneáil ansin go deireadh an chogaidh. Bhí Máirtín Ó Cadhain ansin chomh maith le duine, agus chaith sé an t-am ag cumadh an úrscéil cháiliúil úd Cré na Cille. Is féidir an t-úrscéal a léamh mar mheafar ar bhlianta an bhraighdeanais.


Oxford.
Is cathair atá suite in Oxfordshire, Sasana é Oxford (baintear úsáid as leaganacha Gaeilge "Áth na nDamh" nó "Ocsanport" go hannamh). Tá 134,248 duine ina gcónaí sa chathair de réir dhaonáireamh 2001. Is í Ollscoil Oxford an ollscoil is sine í nDomhan an Bhéarla. Tá Andrew Smith (Iar-Aire) ina Fheisire do thoghcheantar Westminster ón mbliain 1987 i leith.


Zéite.
Is é zéite (Ζ ina cheannlitir, ζ ina litir bheag) an séiú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "zayin" Zayin. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /zd/, nó - níos déanaí - /zː/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 7 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /z/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach Z agus ag an litir Chirileach "Ze" (З, з) sa litir zéite.


Moirféim.
Is éard is moirféim ann ná an t-aonad is lú i dteanga a bhfuil aistriúchán séimeantach ag baint leis.
Sampla ón nGaeilge: Tá dhá mhoirféim san fhocal "glanann", "glan" moirféim shaor, agus "-ann" moirféim nasctha.


An tSeapáinis.
Is í an tSeapáinis (Seapáinis: 日本語, Nihongo) an ceann is tábhachtaí de na teangacha Seapónacha, agus an t-aon cheann acu a bhfuil traidisiún fada litríochta aici. Na teangacha Seapónacha eile, is canúintí beaga iad a labhraítear in Oileáin Ryukyu amháin, agus an chuid is mó acu ag dul i léig ar na saolta seo, ó tá na cainteoirí ag cromadh ar an tSeapáinis chaighdeánaithe.
Tá an tSeapáinis ag corradh is 127 milliún duine. An chuid is mó acu, tá cónaí orthu sa tSeapáin féin, ach tá pobail Sheapánacha le fáil taobh amuigh den tír dhúchais féin, go háirithe i dtíortha móra an Bhéarla, ar nós na Stát Aontaithe.
Cosúil le go leor teangacha eile san Áise Thoir, tá foirmeacha speisialta gramadaí sa tSeapáinis le hurraim is le honóir a léiriú nó leis na céimeanna sóisialta a aithint thar a chéile. Tá córas tuiníoch dá cuid féin sa tSeapáinis a úsáidtear le focail éagsúla a idirdhealú, ach ní féidir a rá gur teanga thuiníoch cosúil leis an tSínis a bheadh ann. Tá an tSeapáinis réasúnta gann sna fóinéimí, agus níl sé ceadaithe consain a chur in aice le chéile ach amháin taobh istigh den fhocal, agus ar an acht go bhfuil an fhóinéim /n/ ar ceann de na consain atá i gceist. Mar shampla, déantar "maikuro-erekutoronikusu" den fhocal Béarla "micro-electronics" (micrileictreonaic) i mbéal an tSeapánaigh. Níl an fhóinéim /l/ sa tSeapáinis - sórt [r] aon bhuaille a úsáidtear ina háit.
Baintear úsáid as ceithre mhodh scríbhneoireachta le Seapáinis a scríobh: Kanji, Hiragana, Katakana agus Rōmaji. Is iad na litreacha Síneacha atá i gceist le Kanji: litreacha idéagrafacha is ea iad, ós rud é go gcuireann gach litir acu idé iomlán - coincheap nó focal - in iúl. Maidir le Katakana agus Hiragana, is aibítreacha siollabacha iad, is é sin, freagraíonn gach litir d'aon siolla amháin. Le focail iasachta ó na teangacha Iartharacha a bhreacadh síos is mó a úsáidtear an córas Katakana. Na focail dhúchasacha Sheapanacha, arís, is gnách Hiragana a chur i bhfeidhm orthusan. Tá an dá aibítir seo féin bunaithe ar na litreacha Síneacha i dtús báire. Na litreacha Laidineacha atá i gceist le Rōmaji, ar ndóigh. Níl sé as an ngnáth téacs Seapáinise a fheiceáil a bhaineann úsáid as an gceithre chóras.
Má ligtear teangacha Oileáin Ryukyu as an áireamh, is féidir a lán canúintí éagsúla a aithint sa tSeapáin, ach is é an t-idirdhealú idir canúintí an Oirthir agus canúintí an Iarthair an ceann is tábhachtaí. Bíonn a lán canúintí aisteacha le cloisteáil sna hoileáin bheaga scartha, áfach. Deir na Seapánaigh féin gurb í canúint Kagoshima an ceann is deacra, nó bíonn sé ag dul rite le daoine ó chodanna eile Oileán Kyūshū féin mórán adhmaid a bhaint as gnáthchaint mhuintir Kagoshima. Maidir leis an gcanúint a labhraítear i réigiún Kansai timpeall ar Osaka, is canúint bharrúil ghreannmhar í dar leis na Seapánaigh eile, agus samhlaítear canúintí Tōhoku agus Thuaisceart Kantō le feirmeoirí is le scológa tuaithe.
Maidir leis na fuaimeanna, tá gutaí glana sa tSeapáinis, agus níl défhoghair ann. Ní cheadaíonn an tSeapáinis go gcarnfaí consain le chéile, cé go mbíonn consain dhúbailte ann (is é sin, is féidir leis an gconsan bheith fada san fhuaimniú). Is é ordú na bhfocal sa tSeapáinis ná SOV, nó Ainmní-Cuspóir-Briathar, ach le fírinne is féidir leis an gcuspóir teacht roimh an ainmní freisin, ós rud é go bhfuil míreanna gramadúla sa teanga a dhéanann soiléir cé acu ainmní nó cuspóir atá againn - is é an rud is tábhachtaí ná an briathar a chur sa deireadh.
Naisc.
Seapónacha


Fóinéim.
Is éard is fóinéim ann na ceann de na fuaimeanna a chloistear mar an fhuaim chéanna. Sampla ón nGaeilge: Cé gur fuaimeanna nó "allafóin" dhifriúla iad agus, cloistear mar an fhóinéim chéanna iad. Sin é, is féidir ceachtar díobh a úsáid agus ní athraítear brí an fhocail.
I ndáiríre, is minic an scéal ag brath ar áit na fóinéime san fhocal, cé acu allafón a úsáidtear. Bheadh an focal intuigthe dá mbainfí leas as an allafón "mícheart", ach bheadh sé níos deacra le fuaimniú, nó ní bheadh blas nádúrtha dúchasach air.


Éite.
Is é éite (Η ina cheannlitir, η ina litir bheag) an seachtú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féinící "heth" Heth. Sa tSean-Ghréigis fuaimníodh mar /ɛː/ nó /h/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 8 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /i/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach H sa litir éite.


Téite.
Is é téite (Θ ina cheannlitir, θ ina litir bheag) an ochtú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreacha Féiníceaí "teth" Teth. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /tʰ/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 9 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /θ/ é.
Tá bunús ag an litir Sean-Chirileach "Fita" (Ѳ, ѳ) sa litir téite.
Stair.
Sin é stair an litir téite.


!Xóõ.
Ceann de na teangacha Khoisan is ea an teanga !Xóõ, agus í saibhir as an ngnáth i bhfóinéimí, níos saibhre ná aon teanga eile. Ar nós na dteangacha eile san fhine Khoisan, tá cuid mhaith smeach-chonsan agus gutaí laraingeacha sa teanga !Xóõ.
Labhraíonn thart ar 4,200 duine !Xóõ, agus cónaí orthu sa Bhotsuáin agus sa Namaib don chuid is mó.
Is gá a phointeáil amach nach bhfuil gach teangeolaí den tuairim go bhfuil gaol ag na teangacha Khoisan go léir le chéile. Cuid mhaith de na saineolaithe, síleann siad go bhfuil níos mó ná aon fhine teangacha amháin i gceist leis na teangacha Khoisan. De réir na tuisceana seo, is ball de na teangacha Ta'a-!Kwi (nó na teangacha Tuu) í an teanga !Xóõ, agus níl aon teanga bheo eile fágtha san fhine áirithe seo ná an teanga N|u. Tá an teanga N|u ag saothrú an bháis cheana, agus chreidtí marbh í cheana féin, ach thángthas trasna ar dhornán seanchainteoirí sna 1990idí.
Teanga thonúil í an teanga !Xóõ freisin, agus ceithre thon éagsúla ann, cosúil leis an tSínis chaighdeánaithe.
Is é an t-ordú focal is dual don teanga ná SVO, is é sin, is é an t-ainmní a thagann ar dtús, an briathar a thagann ar lorg an ainmní, agus an cuspóir a thagann sa deireadh - cosúil leis an mBéarla agus le cuid mhaith de na teangacha Eorpacha. Tríd is tríd, is iad na fuaimeanna an chuid is deacra den teanga seo, nó níl an ghramadach leath chomh coimhthíoch sin - baineann sí úsáid as réamhfhocail, agus tagann na ginidigh, na haidiachtaí agus na clásail choibhneasta ar lorg an fhocail a bhfuil siad ag tagairt dó, cosúil leis an nGaeilge. Scéal eile go dtagann na huimhreacha i ndiaidh an ainmfhocail freisin, rud nach dtarlaíonn sa Ghaeilge ach leis an uimhir "amháin" ("duine amháin", mar shampla).
B'é Anthony Traill, teangeolaí ón Afraic Theas a fuair bás i Mí Aibreáin 2007, an duine ba mhó a rinne taighde ar an teanga !Xóõ. Bhreac sé síos foclóir agus gramadach na teanga.
Xoo


An Rúisis.
Teanga Shlavach is ea an Rúisis ("русский язык";) a bhfuil níos mó cainteoirí aici ná ag aon teanga eile san Eoraip.
Áit na Rúisise i measc theangacha an domhain.
Ceann de na teangacha Ind-Eorpacha is ea an Rúisis, agus mar sin tá gaol aici leis an tSanscrait, leis an nGréigis agus leis an Laidin, chomh maith leis na teangacha nua-aimseartha Gearmáinice, Rómánsacha agus Ceilteacha, an Béarla, an Fhraincis agus an Ghaeilge san áireamh. Dearbhaítear go bhfuil samplaí scriofa ann ón 10ú haois ar aghaidh.
Stádas na Rúisise.
Cé go bhfuil cuid mhaith dá seanstruchtúr táite infhillte agus go leor focal ón bPróta-Shlaivis ann fós, tá go leor focal idirnáisiúnta sa Rúisis nua-aimseartha a bhaineann leis an bpolaitíocht, an eolaíocht agus an teicneolaíocht. Bhí tábhacht pholaitiúil an-mhór ag an teanga san 20ú haois, agus tá sí ar ceann den sé theanga oifigiúil a úsáideann Eagraíocht na Náisiún Aontaithe.
An Rúisis mar theanga Shlavach.
Scríobhtar an teanga leis an aibítir Choireallach. Is iad an Bhealarúisis agus an Úcráinis an dá theanga is cóngaraí don Rúisis, agus is minic a deir na Rúisigh nach bhfuil iontu ach canúintí de chuid na Rúisise féin. Tá an chuid sin den fhírinne acu nach bhfuil sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir canúintí na Rúisise agus canúintí an dá theanga seo. Nuair a bhí an tAontas Sóivéadach ann, b'é an meas a bhí ag muintir na tíre ar na teangacha seo nach raibh siad oiriúnach ach don bhéaloideas agus don amhránaíocht tíre. Inniu, tá an Úcráinis ag teacht chuici féin arís san Úcráin, ach fanann an Bhealarúisis sách lag ina tír dhúchais féin. An cineál teanga a labhraítear sa tsráid sna tíortha seo, is minic nach bhfuil sé éasca a rá cé acu Rúisis nó an teanga eile atá ann.
Ní mór a chuimhneamh, áfach, go bhfuil na teangacha Slavacha ar fad iontach cosúil le chéile, agus iad réasúnta intuigthe ag cainteoirí a chéile. Tá an Bhealarúisis agus an Úcráinis níos fusa le tuiscint ag an bPolannach ná an Rúisis.
Is iad an Rúisis, an Úcráinis agus an Bhealarúisis na teangacha Slavacha Oirthearacha, ach murab ionann agus an dá theanga eile acu, bhí an Rúisis go mór mór faoi thionchar na Sean-Slaivise Eaglasta. Is é an cineál teanga a bhí i gceist leis an tSean-Slaivis Eaglasta ná an caighdeán liteartha a cheap na manaigh Ghréagacha le haghaidh na Slavach ar fad, agus é bunaithe ar an tSean-Bhulgáiris. Mar sin, tá sí níos gaolmhaire leis an tSeirbea-Chróitis ná leis an Rúisis. Ina ainneoin sin, b'í an tSean-Slaivis Eaglasta an t-aon teanga liteartha amháin a bhí in úsáid sa Rúis go tús na hochtú haoise déag.
Tionchar na dTeangacha Eile.
Bhí an tSean-Slaivis Eaglasta go mór faoi thionchar na Gréigise ó thaobh an struchtúir de. Na focail eaglasta nó ardnósacha a tháinig isteach an bealach seo, focail chomhshuite ab ea iad a bhí bunaithe ar réamhshamplaí Gréigise. Ní cheadaíonn struchtúr na dteangacha Slavacha, go bunúsach, focail chomhshuite a chruthú, ach amháin i gcásanna áirithe - aidiachtaí comhshuite thar aon chineál eile (is é sin, aidiachtaí cosúil le "lámhfhada" na Gaeilge, nó aidiachtaí "bahuvrihi" mar a deir an teangeolaí). Tá an Rúisis breac le focail chomhshuite inniu, áfach, agus is minic a fhaigheann lucht labhartha na dteangacha Slavacha eile go bhfuil sí cineál "trom" mar theanga, go háirithe nuair a bhítear ag plé coincheapanna teibí. An té nach bhfuil Rúisis aige, níl a fhios aige céard is brí le "tromchúiseach".
Sular tháinig na Slavaigh go dtí an Rúis, bhí teangacha Fionn-Úgracha á labhairt i gcuid mhór de na tailte arb iad croí na Rúise iad inniu. Ghlac lucht labhartha na dteangacha seo leis an teanga Shlavach, ach is léir gur fhág siad a mblas féin ar an teanga. Mar sin, is féidir a rá go raibh tionchar ag a dteangacha siúd ar fhorbairt na Rúisise, cé nach bhfanann mórán focal dá gcuid i Rúisis an lae inniu.
Stair na Rúisise.
Bhí sinsir na Rúiseach, na mBealarúiseach agus na nÚcránach ag labhairt canúintí éagsúla de chuid na Slaivise Oirthearaí go dtí an 14ú haois, nuair a thosaigh an trí theanga seo á ndealú ó chéile. Fuair na canúintí a lán focal iasachta ón tSean-Lochlainnis nuair a bhí na hUigingigh ag creachadh rompu agus ag bunú cathracha sa tír, ach ón 12ú haois ar aghaidh, nuair a d'fhorghabh na Mongólaigh an Rúis, thosaigh focail Mhongólacha agus Thurcacha ag teacht isteach sa teanga labhartha.
Ba í an tSean-Slaivis Eaglasta a bhí á saothrú mar theanga liteartha go dtí gur chuir Peadar Mór tús leis an Rúisis mar theanga shibhialta chultúrtha. San am céanna, áfach, bhítí ag scríobh síos focail agus téacsaí iomlána sa teanga labhartha féin, go háirithe cáipéisí dlíthiúla, conarthaí trádála agus litreacha príobháideacha. Ba nós doiciméid den chineál sin a bhreacadh síos ar choirt beithe, agus tháinig na seandálaithe Sóivéadacha trasna ar chuid mhaith acu i gcathracha stairiúla na Rúise agus na hÚcráine ó thús na gcaogaidí i leith. Rinneadh an chéad chuasnóg i Novgorod sa bhliain 1951, agus is í an chathair sin an fhoinse is fearr litreacha coirte beithe inniu féin. Ba í teanga labhartha an phobail ba mhó a d'úsáidtí sna litreacha coirte beithe, an chuid ba mhó acu, agus is iad an t-ábhar is fearr agus is flúirsí a thugann spléachadh do na saineolaithe ar an gcineál teanga a bhí á labhairt sa Rúis sa 14ú haois.
Mar sin féin, bhí an lámh in uachtar ag an tSean-Slaivis Eaglasta i saol intleachtúil na tíre go dtí gur chrom Peadar Mór ar a fheachtas nua-aimsearthachta i gceart. Bhunaigh Peadar scoileanna agus chuir sé an teanga in úsáid i litríocht shaolta, ionas go raibh téarmaíocht eolaíoch nó teicneolaíoch ag teastáil. Fuair Peadar agus a chuid lucht léinn na téarmaí ó na teangacha iasachta, agus sin é an tuige, go bunúsach, go bhfuil Rúisis an lae inniu breac le focail Ollainnise, Ghearmáinise, Fhraincise agus Bhéarla.
Fuair an Fhraincis an lámh in uachtar ar an Rúisis i saol na cúirte impiriúla. Ní raibh sé as an ngnáth teacht ar dhuine uasal Rúiseach a raibh an teanga seo níos líofa aige ná an Rúisis féin. Sa 19ú haois déag, bhí an t-easaontas agus an teannas polaitiúil ag dul i méadaíocht de réir is mar a bhí an chuid liobrálach de mhuintir na Rúise ag tuirsiú de thíorántacht mheánaoiseach na nImpirí, agus d'fhág an teannas seo a lorg ar an teanga, nuair a bhí na hintleachtóirí Rúiseacha ag foghlaim búsfhocail pholaitiúla a linne agus á gcur in oiriúint don Rúisis. San am seo a tháinig téarmaí ar nós "социализм" ("sotsializm", is é sin, Sóisialachas), nó "конституция" ("konstitutsiya", bunreacht), gan dearmad a dhéanamh de "митинг" ("miting", ón mBéarla; tá ciall ar leith leis an bhfocal seo sa Rúisis, áfach, mar atá, cruinniú polaitiúil, slógadh nó tóstal - bheadh "rally" níos oiriúnaí mar théarma Béarla ná "meeting").
Is é an chéad athrú a tháinig ar an Rúisis le réabhlóid Dheireadh Fómhair ná gur simplíodh an ceartlitriú. Caitheadh litreacha áirithe i dtraipisí nach raibh de bhunús acu ach stair na teanga - go háirithe na litreacha Gréagacha nach raibh in úsáid ach i bhfocail ón nGréigis. Bhí an ceartlitriú nua sna fonsaí tógála le tamall maith anuas, ach ansin, thit sé ar chrann na mBoilséiveach é a chur i gcrích. Na dídeanaithe Rúiseacha a thréig an tír i ndiaidh na réabhlóide agus a shocraigh síos i dtíortha Iartharacha ina diaidh sin, chloígh siad ar feadh i bhfad leis an gceartlitriú réamh-Réabhlóideach agus iad ag díspeagadh na "scríbhneoireachta Sóivéadaí" mar leagan truaillithe den Rúisis. Mar sin féin, chuaigh an ceartlitriú nua in úsáid ar fud an domhain sa deireadh. Inniu, is fánach leabhar a d'fhoilseofaí sa seanlitriú.
Roimh an réabhlóid, ní raibh sna Boilséivigh ach seict bheag Shóisialach le béarlagair polaitiúil dá cuid féin, ach nuair a tháinig siad i gceannas ar an tír, chuaigh cuid mhaith den leathchaint seo i mbéal an phobail. Bhí na Boilséivigh an-tugtha d'acrainmneacha agus do ghiorrúcháin éagsúla, rud a bhí le haithint ar Rúisis an Aontais Shóiveadaigh, nó bhí sí ag cur thar maoil le focail cosúil le "рабфак/rabfak" (ó "рабочий факультет/rabochiy fakul'tet" nó "dámh an lucht oibre", is é sin, roinn speisialta na hollscoile a bhí ag ullmhú mic léinn "phrólatáireacha" don staidéar) nó "Комсомол/Komsomol" (ó "Коммунистический Союз Молодёжи/Kommunisticheskiy Soyuz Molodyozhi", is é sin, Conradh Cumannach an Aos Óig, ógra Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh).
Litríocht na Rúisise.
Glactar leis go bhfuil an Rúisis ar theangacha móra cultúrtha an domhain, a bhuí leis an traidisiún millteanach scríbhneoireachta a bhaineann léi. An té a chromfaidh ar an teanga seo a fhoghlaim, ní rachaidh sé choíche in anás lón léitheoireachta.
Is gnách glacadh leis gurb í an Laoi faoi Fheachtas Igor ("Слово о Полку Игореве/Slovo o Polku Igoreve") an saothar liteartha is sine atá ar fáil i dteanga ar féidir Rúisis a thabhairt uirthi. Scéal eile go hiomlán é go raibh an tSean-Slaivis Eaglasta á saothrú go coitianta mar theanga liteartha san am céanna sa Rúis, ar ndóigh. Dán fada eipiciúil is ea an Laoi seo, agus í ag tabhairt cur síos ar na heachtraí a ndeachaigh an laoch Igor agus a chuid fear tríothu nuair a bhí siad ag cur cogaidh ar na "Polovtsy". Is í an treibh atá i gceist leis na Polovtsy - ciallaíonn an focal Rúisise "muintir an mhachaire mhóir" - ná na Cúmánaigh, treibh Thuirceach a raibh cónaí uirthi i nDeisceart na Rúise sa dóú haois déag. Tá an Chríostaíocht agus an Phágánacht shean-Slavach measctha trí chéile sa laoi, agus cur síos dúisitheach inti ar nádúr na Rúise agus ar an dóigh a gcuireann fórsaí an nádúir cor i gcinniúint an duine.
Sa seachtú haois déag, scríobh Avvakum Petrov, ard-sagart Ceartchreidmheach nach raibh sásta leis na leasuithe eaglasta a bhí á gcur i gcrích san am céanna, sraith leabhar faoi ábhar eaglasta agus reiligiúnda, chomh maith le scéal a bheatha féin. Go bunúsach, paimfléid pholaitiúla ab ea na leabhair seo agus iad ceaptha mar bholscaireacht i gcoimhlint inmheánach na heaglaise. Scríobh sé na leabhair seo i gcaint na ndaoine - Rúisis - cé go raibh an tSean-Slaivis Eaglasta go paiteanta aige. Tá teanga nádúrtha, chumhachtach aige, go háirithe nuair a bhíonn sé ag caitheamh anuas ar a chuid naimhde. Chuir na húdaráis chun báis é sa deireadh, ach mar sin féin, rinne sé cion fir le litríocht na Rúisise a fhorbairt - i nganfhios dó féin.
Sna sálaí ag an Impire Peadar Mór, agus na hiarrachtaí a bhí ar siúl aige leis an Rúis a thabhairt chun Iartharachais agus teanga liteartha shibhialta a dhéanamh den Rúisis, tháinig an chéad ghlúin de scríbhneoirí Rúisise: Antioch Kantemir, Vasiliy Trediakovskiy, Mikhail Lomonosov, agus, ina ndiaidh sin, Nikolay Karamzin.
Ní raibh mórán maithe in Kantemir mar fhile, ach, ar a laghad, chuir sé an dúshraith ar ar thóg na scríbhneoirí a tháinig ina dhiaidh. Ní raibh, fiú, an teanga ó dhúchas aige, nó b'as an Moldóiv dó. Maidir le Lomonosov, fear mór "Renaissance" agus ileolaí a bhí ann, agus rinne sé staidéar ar go leor brainsí léinn agus eolaíochta. B'eisean a thuig go raibh an-tábhacht leis an mbéim do véarsaíocht na Rúisise, agus scríobh sé dánta inar choinnigh sé béim gach focal ar a gnátháit, le go mbeadh blas nádúrtha na cainte ag dul leis an dán, in áit gach siolla a labhairt amach ar aon bhéim.
Karamzin (1766-1826), arís, scríobh sé saothar mór millteanach faoi stair na Rúise, mar atá, "Stair an Stáit Rúisigh", nó "История государства Российского/Istoriya gosudarstva Rossiyskogo". Leabhar soléite suimiúil atá ann ag léitheoir an lae inniu féin, cé go bhfuil dearcadh Karamzin an-dáimhiúil leis an anlathas impiriúil. Scríbhneoir maith a bhí ann a chuir athrú cuma ar nósanna scríbhneoireachta na Rúisise ar fad. Chaith sé tréimhse san Eoraip nuair a bhí an réabhlóid ar coipeadh san Fhrainc, rud a d'imir a thionchar féin ar fhorbairt a dhearcaidh choimeádaigh, agus d'fhoilsigh sé leabhar taistil inar chuir sé síos ar a chuid eacthraí, "Litreacha an taistealaí Rúisigh". Chum sé freisin cupla gearrscéal maoithneach, go háirithe "Éilís bhocht" ("Бедная Лиза/Bednaya Liza"), ina ríomhann sé scéal tragóideach an chailín óig de phór íseal a thit i ngrá le fear óg de phór uasal.
Lenár linn féin, tá cáil ar na scríbhneoirí Rúiseacha a caitheadh i dtóin an phríosúin i ndiaidh dóibh leabhair a scríobh a chuir míchompord ar an lucht rialtais. B'é Aleksandr Radishchev an chéad easaontóir den chineál seo, is dócha. Sa bhliain 1790, d'fhoilsigh sé leabhar taistil, "Путешествие из Петербурга в Москву/Puteshestviye iz Peterburga v Moskvu" ("Turas ó Chathair Pheadair go Moscó"), inar thug sé cur síos réadúil ar chruatan na ndaoine faoin tuath. Bhain an leabhar seo a leithéid de scanradh as an mBanimpire Caitríona Mhór agus gur theilg sí an scríbhneoir chun báis. Sa deireadh, níor básaíodh Radishchev, áfach. Díbríodh go dtí an tSibéir é. Scairt comharba Chaitríona, an tImpire Pól a hAon, ar ais ón díbirt é, ach má scairt féin, ní raibh sonas ná sástacht i ndán do Radishchev. Chuir an scríbhneoir lámh ina bhás féin sa bhliain 1802.
Ré Órga na Litríochta Rúisise.
Inniu féin, is ábhar spéise don tsaol mhór ar fad iad na clasaicigh a scríobhadh i ré órga na litríochta Rúisise. Áirítear gur thosaigh an ré sin nuair a chuaigh Vasily Zhukovsky agus Aleksandr Pushkin i mbun pinn. Aistritheoir filíochta ab ea Zhukovsky thar aon rud eile, ach d'éirigh leis stíl agus idéil na rómánsúlachta a thabhairt isteach i litríocht na Rúisise lena chuid aistriúchán. Is minic a mhaireann a leagan féin de dhán coimhthíoch éigin i mbéal an phobail sa Rúis, agus an buntéacs ligthe i ndearmad le fada sa tír inar scríobhadh an chéad uair é.
Maidir le Pushkin, is eisean file náisiúnta na Rúise thar aon fhile eile. Chruthaigh sé stíl éasca nádúrtha atá an-chosúil le caint uasalaicme a linne féin. D'fhéadfá a rá, fiú, gurbh eisean, thar aon duine eile, a chaighdeánaigh an Rúisis liteartha. Chum sé na céadta de dhánta, ach b'iad na laoithe móra eipiciúla - na húrscéalta faoi rím agus rithim - a thuill a chlú dó. Ní raibh an oiread sin ratha ar a chuid próis. Chríochnaigh sé úrscéal stairiúil amháin i stíl Walter Scott, mar atá, "Капитанская дочка/Kapitanskaya dochka" ("Iníon an Chaptaein"), agus chum sé roinnt ghearrscéalta.
File tábhachtach eile sa chéad leath den naoú haois déag ab ea Mikhail Lermontov. Saighdiúir a bhí ann a throid sna cogaí a chuir an Rúis i gCugas leis na treibheacha áitiúla a chur faoi chois. As na heachtraí sin a fáisceadh rogha a chuid filíochta. Scríobh sé úrscéal freisin, mar atá, "Герой нашего времени/Geroy nashego vremeni" ("Laoch ár Linne"), a bhí suite i Sléibhte Chugais.
B'é Fyodor Tyutchev an tríú mórfhile rómánsúil sa Rúis. Saolaíodh i dtús na naoú haoise déag é chomh maith le Lermontov, ach bhí sé réasúnta fadsaolach, nó ní bhfuair sé bás sula raibh sé beagnach seachtó bliain d'aois. D'éag Pushkin agus Lermontov sula raibh an dá scór bliain slánaithe acu, agus cailleadh an bheirt acu i gcomrac aonair. Má bhí claonadh áirithe chun ceannairce agus réabhlóide - sa chiall mheafarach, ar a laghad - i bPushkin agus i Lermontov, bhí Tyutchev ina thaidhleoir i seirbhís an Impire, agus dearcadh coimeádach aige. Chaith sé an chuid ba mhó dá shaol taobh amuigh den Rúis, agus phós sé mná coimhthíocha nach raibh focal Rúisise ina bpluc. Bhí an Fhraincis ní ba líofa aige féin ná an Rúisis, ach theastaigh uaidh friotal a lorg sa theanga dhúchasach dá chuid smaointí meitifisiciúla, agus b'í an fhilíocht an friotal ab fhearr a thiocfadh leis. Ní raibh mórán measa aige féin ar a chuid dánta, agus níor cuireadh suim cheart iontu sula raibh an file tar éis bháis.
B'iad na scríbhneoirí próis, áfach, ba mhó a thabhaigh a clú do litríocht chlasaiceach na Rúise ar an gcoigríoch, ós rud é go mbíonn sé deacair filíocht a aistriú. B'é Nikolay Gogol an chéad scríbhneoir den chineál sin, agus mhair sé sa chéad leath den naoú haois déag freisin. Úcráineach a bhí ann go bunúsach, ach b'í an Rúisis teanga a chuid saothar. Níor mhothaigh sé é féin riamh ar a shuaimhneas i gCathair Pheadair, agus scríobh sé gearrscéalta faoi shaol na cathrach a raibh an-sceimhle ag baint leo. Bhí sé den bharúil gur áit uafásach ab ea Cathair Pheadair, áit neamhshaolta fiú. Bhí néaróisí agus siabhráin éagsúla ag luí air, agus saoldearcadh frithghníomhach reiligiúnda aige. Is iad na saothair is clúití dár scríobh sé ná an t-úrscéal "Мертвые души/Mertvye dushi" ("Anamacha Marbha") agus an dráma "Ревизор/Revizor" ("An Cigire").
Is léir nach féidir gan Fyodor Dostoyevsky a lua sa choimhthéacs seo. Rugadh Dostoyevsky sa bhliain 1821 i Moscó, ach mar is léir óna shloinne, bhí sinsir Pholannacha aige. Cibé faoi sin, bhí sé ina Rúiseach go smior. Nuair a bhí sé óg, bhí sé ina radacach Sóisialach, ach ansin, fuair seirbhísí slándála an Impire amach faoin ngrúpa a raibh sé ina bhall de, agus caitheadh gach mac máthar acu i dtóin phríosúin. Tugadh le fios dóibh go raibh pionós an bháis gearrtha orthu, agus ceanglaíodh iad le hiad a lámhach, ach ansin, fuair siad le cloisteáil nach raibh siad le cur chun báis, ach le díbirt go dtí an tSibéir. Chaith Dostoyevsky naoi mbliana thall ansin, go dtí go bhfuair sé cead filleadh abhaile. Roimh an díbirt, bhí úrscéal amháin foilsithe aige, mar atá, "Bednye lyudi" ("Daoine bochta"), a raibh blas an radacachais shóisialta air. I ndiaidh na díbeartha, áfach, bhí Dostoyevsky iompaithe ina fhrithghníomhach, agus é ag tabhairt urraime don choimeádachas reiligiúnda. Sin é an dearcadh a d'fhág a lorg ar an gcuid eile dár scríobh sé, na húrscéalta móra cosúil le "Zapiski iz mertvogo doma" ("Cuimhní Cinn ó Theach na Marbh"), "Unizhennye i oskorblennye" ("Daoine faoi leatrom is faoi tharcaisne"), "Idiot" ("An tAmadán"), "Prestuplenie i nakazanie" ("An Choir is an Pionós"), "Besy" ("Na Diabhail"), agus "Brat'ya Karamazovy" ("Deartháracha Karamazov").


Matamaiticeoir.
Is éard is matamaiticeoir ann ná duine a dhéanann staidéar agus taighde ar mhatamaitic.


Luas (tram).
Léarscáil den chóras a thaispeánann stadanna na Líne Deirge agus na Líne Uaine
Córas tramanna atá suite i mBaile Átha Cliath is ea an Luas. Tá dhá líne i bhfeidhm faoi láthair, an Líne Uaine agus an Líne Dhearg. Osclaíodh an Líne Uaine an 30 Meitheamh 2004 agus osclaíodh an Líne Dhearg an 26 Meán-Fomhair 2004. Is ceann de 450 córas iarnróid éadroma atá á bhfeidhmiú i gcathracha timpeall an domhain é an Luas. Ó Mhí na Nollag 2009, tá 40 stáisiún sa chóras agus tá an rian 26,5 cm ar fhad. Meastar go mbíonn Luas á úsáid ag 80,000 daoine in aghaidh an lae.
Thosaigh tionscadal Luas faoi stiúradh Córas Iompair Éireann, ach cuireadh é faoi smacht an GFI, nuair a bunaíodh an eagraíocht sin sa bhliain 2001, agus bíonn an córas á oibriú ag Veoila Transport. Is cuid tábhachtach de straitéis Oifig Iompair Átha Cliath é. Tá dhá shíneadh do na línte atá ann cheana á dtógáil faoi láthair agus tá roinnt síntí eile á bpleanáil de réir an phlean iompair atá ag rialtas na hÉireann, mar atá, Iompar 21 (Transport 21)..
An Luas in aice le Stáisiún Heuston
Stair.
Cruthaíodh creat dlíthiúil ag an Acht Iompair 1996 chun córas iarnróid éadroma a thógáil ag CIÉ agus i Mí na Bealtaine 1997 cuireadh an chuideachta iarratas isteach ar Ordú Iarnróid Éadroma chun an chéad chéim a thógáil chomh maith le cuid éigin de chéim 2 (Baile Gearainn/Baile Amhlaoibh go hÁth an Ghainimh).
Tosaíodh fiosrúchán i Mí Iúil 1997, ach cuireadh ar feitheamh é chun imscrúdú a dhéanamh ar an bhféidearthacht stráicí an chórais a thógáil faoi thalamh sa Lár. I Mí na Bealtaine 1998, beartaíodh ag an rialtas dhá líne a thógáil agus mar sin, leasaíodh na pleananna. Ritheadh an chéad líne ó Thamhlacht go Stáisiún Uí Chonghaile, agus ritheadh an dara líne ó hEastát Tionsclaíoch Áth an Ghainimh go hAerfort Bhaile Átha Cliath, trí lár na cathrach agus trí Bhaile Munna. Bheadh cuid den dara líne faoi thalamh i lár na cathrach.
Aistríodh an fhreagracht as forbairt an Luas ó CIÉ go dtí an Ghníomhaireacht um Fháil Iarnród, gníomhaireacht nua a cruthaíodh sa bhliain 2001.
Tosaíodh obair ar an líne ó Tamhlacht go Stáisiún Uí Chonghaile i Márta 2001, chomh maith le cuid den dara líne (Áth an Ghainimh go Faiche Stiabhna). Ba iad Ansaldo na hIodáile agus MVM na hAstráile na cuideachtaí a fuair conradh an córas a thógáil. Tréigeadh an chuid den chóras a ritheadh ó Fhaiche Stiabhna go hAerfort Bhaile Átha Cliath roimh a tógáil, áfach, mar beartaíodh meitreo a thógáil ina ionad sin chun freastal ar an gceantar. Bronnadh an conradh chun an córas a fheidhmiú agus a chothabháil ar Veolia Transport Ireland (dá ngairtí Connex roimhe sin).
Cuidíodh forbairt an Luas le cistiú ón AE de 82,5 miliún € faoi
Chiste Forbraíochta Réigiúnaí na hEorpa (CFRE). Cruinneofar cuid de chostas ar roinnt sintí molta trí thobhaigh ar fhorbairtí i gceantair gar don bhealach beartaithe (m.sh. thar 50% de Líne B1 go Coill na Silíní).


Robert Plant.
Amhránaí Sasanach is ea Robert Plant (rugadh leis an ainm Robert Anthony Plant é, ar an 20 Lúnasa, 1948 i West Bromwich, Sasana). Bhí Plant ina phríomh-amhránaí leis an mbanna rac-cheoil Led Zeppelin, idir 1968 agus bás John Bonham i 1980. Is ceoltóir ina aonar anois é.
D'eisigh sé an t-albam fíor-rathúil "Raising Sand" in éineacht le Alison Krauss sa bhliain 2007.
Tagairtí.
Plant, Robert
Plant, Robert


An Chóiréis.
Is teanga í an Chóiréis a labhraítear sa Chóiré Theas agus sa Chóiré Thuaidh. Tá stádas oifigiúil aici sa dá stát sin. Thairis sin, tá sí le cloisteáil go coitianta i Maoirseacht Fhéinrialaitheach Yanbian sa tSín, áit a bhfuil stádas oifigiúil réigiúnda aici chomh maith leis an tSínis. Glactar leis go bhfuil an Chóiréis á labhairt ag ochtó míle duine timpeall an domhain, agus is féidir teacht trasna ar phobail diaspóra ina lán poblachtaí iar-Shóivéadacha, san Astráil, sna Stáit Aontaithe, i gCeanada, sa Bhrasaíl, sa tSeapáin, agus, le déanaí, sna hOileáin Fhilipíneacha.
An Chóiréis mar Theanga.
Is deacair a rá, an bhfuil gaol ar bith ag an gCóiréis le haon teanga eile. Tá cuid de na teangeolaithe den tuairim go bhfuil a leithéid d'fhine teangacha ann agus na teangacha Altaecha, agus an Chóiréis ina ball den fhine seo. Creideann cuid eile, áfach, gur teanga aonaránach í, cosúil leis an mBascais. Teanga tháite is ea an Chóiréis, cosúil leis na teangacha Tuircice - is é sin, baintear úsáid as an iliomad iarmhíreanna gramadúla, agus iad á gcur leis na focail ceann i ndiaidh a chéile. Is é an gnáth-ord focal a bhíonn ann ná SOV, nó Ainmní-Cuspóir-Briathar (is é an t-ord focal is dual don Ghaeilge ná VSO, nó Briathar-Ainmní-Cuspóir). Cosúil leis an tSeapáinis, fuair an Chóiréis cuid mhór focal ar iasacht ón tSínis i rith na gcéadta bliain, agus chuaigh cuid mhór acu chomh greamaithe i struchtúr na teanga is nach n-aithníonn na Cóiréigh mar fhocail iasachta iad a thuilleadh. Focail iasachta ón tSínis dhá fhocal as gach triúr sa Chóiréis. Thairis sin, leis na blianta beaga anuas, tháinig dornán iasachtaí isteach ón mBéarla agus ó na teangacha Eorpacha eile. An chuid eile den stór focal, nó focal as gach triúr, is focail dhúchasacha Chóiréacha iad.
Scríbhneoireacht na Cóiréise.
Bhí sé ina nós, anallód, an Chóiréis a scríobh leis na comharthaí Síneacha, ach de réir a chéile, chuaigh an scríbhneoireacht Cóiréise i léig ar fad, nó b'fhearr leis na daoine uaisle a gcuid scríbhneoireachta a dhéanamh trí mheán na Sínise Clasaicí. Sa bhliain 1446, áfach, d'fhoilsigh Sejong Mór, rí na Cóiré, córas nua le scríbhneoireacht agus léitheoireacht a chothú i measc na cosmhuintire, mar atá, an aibítir Hangul. Bhí an rí Sejong míshásta leis na litreacha Síneacha, agus é barúlach nach raibh siad oiriúnach d'úsáid na gCóiréach. An córas a chruthaigh sé, bhí sé bunaithe ar fhuaimniú comhaimseartha na Cóiréise. Rinne an chosmhuintir a gcuid de na litreacha Hangul, ach bhí na huaisle sách míshásta leo, ó bhí siad buartha faoi chinniúint na Sínise agus an léinn Shínigh sa Chóiré. Na ríthe a tháinig i gcomharbas ar Sejong, bhí cuid acu naimhdeach i leith an Hangul chomh maith, agus reachtaigh siad dlíthe le húsáid na haibítre dúchasaí seo a shrianadh nó a chosc. Mar sin féin, tháinig an Hangul slán as na hiarrachtaí seo. Inniu, is é an Hangul an t-aon aibítir amháin a úsáidtear sa Chóiré Thuaidh agus i Yanbian, ach bíonn muintir na Cóiré Theas ag baint úsáide as an gcorr-chomhartha Síneach ó am go ham.
Foirmeacha Onóraithe na Cóiréise.
Cosúil leis an tSeapáinis, ceadaíonn an Chóiréis don chainteoir ómós agus urraim a chur in iúl trí fhoirmeacha speisialta gramadúla a úsáid. Tá an córas "onóraithe" seo i bhfad níos casta sa Chóiréis ná sa tSeapáinis féin. Cuid den chóras is ea na focail speisialta (mar shampla, is é "jinji" an focal ómósach a chiallaíonn "bia", ach is é "bap" an gnáthfhocal - éilíonn an dea-bhéasaíocht go dtabharfaidh tú "jinji" ar an mbia atá an duine eile a ithe, cé gurb é an bia ceannann céanna é agus do chuid "bap" féin), ach is minicí a chuirtear an urraim in iúl trí shiollaí breise - inmhíreanna - a fháscadh isteach san fhocal (ar nós -"si"- nó -"eusi"-: "gada" "imeacht" -> "gasida", "batda" "glacadh" -> "badeusida"). Tá leibhéil éagsúla urraime sa Chóiréis, ach tá an leibhéal is airde, a bhíodh á úsáid le labhairt le daoine ríoga, ag dul in éag ar na saolta seo, ós rud é go bhfuil an daonlathas is an cothromaíochas nua-aimseartha ag imirt a dtionchair ar an tsochaí agus ar an teanga.
Canúintí na Cóiréise.
Cé gurb í an teanga chéanna í, is féidir difríochtaí áirithe a aithint idir Cóiréis an Deiscirt agus Cóiréis an Tuaiscirt. Sa Tuaisceart, táthar ag iarraidh téarmaí nuachumtha a chur in úsáid in áit na bhfocal iasachta, cosúil leis an dóigh a seachnaítear na comharthaí Síneacha ansin. Thairis sin, níl caighdeán an dá stát bunaithe ar an gcanúint chéanna. Cuid thábhachtach d'fhuaimniú na Cóiréise is ea comhshamhlú na gconsan, agus é ag obair go héagsúil sna canúintí difriúla. Ní hionann ainm na teanga féin sa dá thír, nó má thugann muintir an Tuaiscirt "Chosŏnmal" uirthi, deir muintir an Deiscirt go labhraíonn siad "Han'gugeo".
Labhraítear seacht nó ocht bpríomhchanúint Chóiréise i gcúigí éagsúla an dá stát. Ní bhíonn siad ródhifriúil le chéile, díomaite de cheann amháin - canúint Oileán Jeju. Tá Oileán Jeju suite in aice le cósta thiar theas na Cóiré Theas, agus é ina áit sách scoite ón gcuid eile den tír. Tá cultúr ar leith ag Jeju, agus a rian sin ar an gcineál Cóiréise a chloistear san oileán.
An cineál Cóiréise a labhraítear sa tSín, tá sí cosúil leis na canúintí is cóngaraí a chloisfeá sa Chóiré (Thuaidh) féin. Is léir, áfach, go bhfuair sí téarmaí nua-aimseartha ar iasacht ón tSínis nach n-úsáidtear sa Chóiré Thuaidh. Maidir leis an gCóiréis a labhraíonn an diaspóra sa tSeapáin, is gnách "Cóiréis Zainichi" a thabhairt uirthi - "zainichi" an focal Seapáinise a thagraíonn do Chóiréigh eitneacha sa tSeapáin. Tá an cineál seo Cóiréise bunaithe ar chanúintí deisceartacha na Cóiréise - canúint Jeju san áireamh - toisc gurb ón gcuid sin den Chóiré ba mhó a chuaigh daoine ar imirce go dtí an tSeapáin, de ghnáth. An chuid is mó de na Cóiréigh sa tSeapáin, níl an Chóiréis ó dhúchas acu, agus is í an tSeapáinis a labhraíonn siad eatarthu féin. Ní úsáideann siad a gcuid Cóiréise ach leis na hinimirceánaigh nua ón gCóiré agus ag ócáidí sollúnta. Mar sin, d'fhéadfá a rá gur Cóiréis bhriste í "Cóiréis Zainichi", go bunúsach. An chanúint Cóiréise a labhraítear sna poblachtaí Iar-Shóivéadacha, tugtar "Koryo-mar" uirthi. Tá sí bunaithe ar an gcanúint "Hamgyŏng", arb í canúint Oir-Thuaisceart na Cóiré, agus í á labhairt go coitianta i Yanbian chomh maith. Tá an chanúint "Koryo-mar" go mór faoi thionchar na Rúisise agus na dteangacha Tuircice, áfach, agus an chuma ar an scéal go bhfuil sí ag imeacht go tiubh: an chuid is mó de Chóiréigh eitneacha na bpoblachtaí iar-Shóivéadacha, bíonn an Rúisis níos líofa acu ná an Chóiréis.


Hipirtéacs.
Is modh i ríomhaireacht é hipirtéacs le haghaidh cáipéisí a chur ar fáil agus nascanna agus cros-tagairtí a chruthú eatarthu. Ba é bunú an Idirghréasáin Domhanda ag Tim Berners-Lee, a bhí ag obair mar eolaí i CERN, i 1990, an chéad úsáid chóras hipirtéacs a bhain clú amach i mbéal an phobail.
Úsáidtear an modh seo i gcaighdeáin an Idirlín, is é sin Teanga Mharcála Hipirtéacs nó HTML agus Prótacal Aistrithe Hipirtéacs nó HTTP.


Tim Berners-Lee.
Is é an Ridire Timothy "Tim" John Berners-Lee (rugadh 8 Meitheamh 1955) cumadóir an Ghréasáin Domhanda agus stiúrthóir an World Wide Web Consortium, an eagraíocht a rialaíonn forbairt an ghréasáin.
Rugadh i Londain é, agus ba mhatamaiticeoirí iad a thuismitheoirí. D'fhreastal sé ar Ollscoil Oxford.
Chruthaigh sé an An Gréasán Domhanda i 1990 nuair a bhí sé ag obair i CERN. Bhí an córas seo bunaithe ar hípeartéacs le haghaidh eolas a scaipeadh idir taighdeoirí in ollscoileanna is lárionaid taighde ar fud an domhain, le líonra ríomhaireachta.
I 1994, bhunaigh Berners-Lee an World Wide Web Consortium (W3C) ag an Massachusetts Institute of Technology le haghaidh caighdeáin a chruthú don gréasán.
Tá sé ina chónaí faoi láthair i gceantar Bhostún Massachusetts, i Lexington lena bhean chéile is a bheirt leanbh.


CERN.
Is é CERN an Eagraíocht Eorpach le haghaidh Taighde Núicléach (nó "Organisation Européenne pour la Recherche Nucléaire" as Fraincis), an saotharlann le haghaidh taighde fisic chaithníní is mó ar domhan, suite ar an dteorainn idir an Fhrainc is an Eilvéis, taobh thiar ón Ghinéiv.
Tá aithne ar an áit freisin mar ionad breithe an Ghréasáin Domhanda. Síníodh an coinbhinsiún a chuir tús leis ar an 29 Meán Fómhair, 1954. Bhí 12 ball ann ag an dtús ach anois tá 20 ball ann.


Dúnmaonmhuí.
Is baile mór é Dúnmaonmhuí as Gaeilge, ("Dunmanway" i mBéarla), atá suite i gcroílár Iarthar Chorcaí, timpeall 20 ciliméadar ón bhfarraige, ar an bpríomhbhóthar idir Corcaigh agus Beanntraí.
Stair.
Bhí an áit ar a dtugtar Dúnmaonmhuí inniu, suite i gcuid de chríocha Uí Eachaigh, treibh a shíolraigh ón Eoghanacht, a bhíodh i gceannas ar an áit ar a dtugtar Cúige Mumhan anois ar feadh na gcianta anallód. Sa bhliain 1254, briseadh ar threibh Mhic Mhathúna, an treibh ba chumhachtaí timpeall ar Dhúnmaonmhuí, agus ghlac clann Mhic Chárthaigh seilbh ar an áit. Tugadh MacCárthaigh ó Ghleann a' Chroim ar an treibh seo agus tógadh dhá chaisleán sa dúiche, ceann amháin i nDúnmaonmhuí féin agus ceann eile i dTóchar, tuairim is cúig chiliméadar ó thuaidh ó Dhúnmaonmhuí. Sa bhliain 1688, chaill Gleann a' Chroim a raibh acu agus ghlac William Arnopp, Robert Meade,Patrick Allen agus William Parker seilbh ar a dtailte.Bhí ré na nGael thart i nDúnmaonmhuí.
Risteard Mac Colgan..
Ba é Risteard Mac Colgan (no Richard Cox as Béarla) a bhunaigh an baile mór agus tugadh cead dó dhá aonach a eagrú ann, ceann amháin ar an 23ú Aibreáin agus an ceann eile ar an 15ú de Mhí na Samhna gach bliain. Neartaigh an baile mór go dtí go raibh caoga teaghlach lonnaithe ann faoin mbliain 1733. Thug Mac Colgan cead do Chaitlicigh cur fúthu sa bhaile mór, rud nár tharla i nDroichead na Bandan, a bhí faoi smacht ag Risteard Ó Baoill. Bhronn Liam Oráiste cairt bhaile ar an áit sa bhliain 1693 agus lonnaigh an-chuid fiadóirí línéadaigh ann.
An t-Ainm agus Logainmneacha na hÁite..
Níl a fhios ag éinne go beacht cad as ar tháinig an t-ainm. Maítear go bhfuair an baile mór a ainm ón sean-dún Spáinneach a deirtear a bhíodh ann fadó. Ciallaíonn Dúnmaonmhuí an dún do na mná buí, agus ceaptar gurbh iadsan na mná Spáinneacha. Tuairiscíonn daoine eile go gciallaíonn an t-ainm Dún na mBeann no Dún Mhahon Bhuí. Cé gur chúlaigh an Ghaeilge mar theanga labhartha mhuintir na háite sa 19ú céad, cloistear an teanga bheo fós i logainmneacha na háite mar,'magh, cnoc, gleann, carraig, áth, currach, ard, com, poll, loch, fán, muin díog, cluain, tóchar, gort, dair, páirc, droighean, coill, beith, cuileann, gabhal, dair, lios, dúinín, cathair, os, leaba, nead, fia, achadh, garrán.
An baile sa lá atá inniu ann.
Is baile beag é sa lá atá inniu ann, (daonra 1,532, de réir an daonáirimh i 2,002) agus é suite ar Abhainn na Bandan atá ag sní go Cuan Chionn tSáile. Is beag forbairt thionsclaíoch atá san áit anois agus cailleadh breis is céad post nuair a dúnadh monarcha mhór sa bhliain 2000. Tá fáil ar thrí ollmhargadh, trí eaglais, ceithre bhunscoil, pobalscoil amháin, leabharlann, linn snámha agus páirc pheile Sam Maguire sa bhaile mór.
Bunaíodh nasc idir an baile mór agus Quéven sa Fhrainc sa bhliain 1988, agus déantar an-chuid teagmhála idir an dá áit ó shin i leith.
Somhairle Mag Uidhir nó Sam Maguire.
Dealbh de Sam Maguire i lár na cearnóige i nDúnmaonmhuí
I measc na ndaoine cáiliúla gurbh as Dúnmaonmhui dóibh ó dhúchas, tá an laoch mór Sam Maguire, a bhfuil de chlú agus cáil air de bharr an choirn (peil Ghaelach) a bhronntar i bPáirc an Chrócaigh gach bliain. Rugadh é i Meall a' Bhreaca gar do Dhúnmaonmhui sa bhliain 1897.Bhí ceathrar deartháir agus beirt deirfiúr aige. Oileadh é sa Mhódhscoil i nDúnmaonmhuí agus ansin i scoil cháiliúil eile, darbh ainm Scoil an tSléibhe, in Ard Uí bhFicheallaigh in aice le Cloch na Coillte. D'oibrigh sé i Londain don Stáit Sheirbhís agus ghlac sé páirt ghníomhach sa Chumann Lúthchleas Gael ann. Ba phoblachtach go smior é agus fad is a bhí sé i Londain bhuail sé le Mícheál Ó Coileáin an laoch mór eile, a cailleadh i mBéal na mBláth sa bhliain 1922. Ghlac eitinn é agus cailleadh é i Meall a' Bhreaca ar an 6ú Feabhra 1927 Tá sé curtha i reilig Naomh Mhuire i lár an bhaile mhóir.


Pápa Eoin Pól II.
Bhí an Pápa Naomh Eoin Pól II (Laidin: Ioannes Paulus PP. II), nó Karol Józef Wojtyła (18 Bealtaine 1920 - 2 Aibreán, 2005), ina Phápa ón 16 Deireadh Fómhair 1978 go dtí lá a bháis sa bhliain 2005. Bhí sé i gceannas ar an Eaglais Chaitliceach le beagnach 27 mbliana.
Ba é Eoin Pól an dara Pápa ab fhaide a d'fhan i mbun na hoifige. Ba é an t-aon Pholannach amháin a bhí ina Phápa riamh, agus é ar an chéad Phápa neamh-Iodálach ó laethanta Aidrian VI sna 1520idí anuas.
Canónaíodh é go hoifigiúil ar an 27 Aibreán 2014.
Polaitíocht.
I dtús a réimis, bhain sé amach an-chlú toisc chomh láidir is a bhí sé ag cur in aghaidh an Chumannachais, agus is minic a luaitear é mar dhuine acu siúd ba mhó a rinne leis an impireacht Shóivéadach a chur de dhroim an tsaoil.
Sa dara leath dá réimeas, ba mhinic a cháin sé idir Fhaisisteachas agus Chumannachas ina chuid óráidí, chomh maith le cogadh, deachtóireacht, ábharachas, caipitleachas neamhshrianta, agus na rudaí go léir ar thug sé "cultúr an bháis" orthu, cosúil leis an nginmhilleadh, an eotanáise, agus pionós an bháis.
Ina lán bealaí, throid sé in aghaidh na leithcheala, an tsaoltachais agus na bochtaineachta. Cé go raibh sé ar théarmaí cairdiúla lena lán ceannairí agus príomhshaoránaigh an Domhan Thiar, thaisc sé freasúra go speisialta don rud a chreid sé mar na héifeachtaí creimneacha spioradálta an tomhaltachais nua-aimseartha Iartharaigh agus na meabhair shaolta agus pheacúla na ndaonraí Iartharacha.
le George H W Bush
Creideamh.
Nuair a bhí Eoin Pól II ina Phápa, chuaigh tionchar na hEaglaise go mór i laghad san Iarthar. Ach ag an am céanna, ghlac cuid mhaith daoine leis an gcreideamh Caitliceach sa Tríú Domhan.
Chuir Eoin Pól II brú arís ar theagaisc traidisiúnta Chaitliceacha mar bhí sé in aghaidh ginmhillte, frithghiniúna, phionóis an bháis, teagaisc cillín cosach suthach, clónála dhaonna, na heotanáise, agus chogaidh. Chosain sé freisin teagaisc thraidisiúnta ar phósadh agus róil gnéis mar bhí sé in éadan an cholscartha, phósadh céanna-gnéis agus oirniú na mban. Ghlaoch Eoin Pól II ar leanúnaithe bheith ag vótáil de réir teagaisc Chaitliceach, agus mhol sé do shagairt an Chomaoineach Naofa a shéanadh ar pholaiteoirí a chuaigh ar seachrán.
Taisteal.
D'éirigh Eoin Pól II bheith ainmnithe mar an "Pápa Oilithreach" mar thaistil sé níos mó faide ná a réamhtheachtaí ar fad le chéile. Rinne Eoin Pól taisteal ar fud an domhain, níos mó ná aon Phápa eile agus níos mó fiú ná cuid mhór de na ceannairí polaitiúla. Bhí na seacht dteangacha ar a thoil aige, nó amach ón bPolainnis, a bhí aige ó dhúchas, bhí Laidin, Iodáilis, Fraincis, Béarla, Gearmáinis, Spáinnis, Cróitis, Rúisis agus Portaingéilis aige.
De réir Eoin Pól II, sheas na turais mar iarrachtaí droichid a thógáil (ag coimeád lena theideal mar "Pontifex Maximus", go litriúil, "Máistir na hTógálaithe-Droichid") idir náisiúin agus creidimh, ag iarraidh go scriostar scoilteanna a rinneadh tríd na staire.
Luathshaol.
Karol Wojtyła ina ghasúr, 1920idí
Rugadh Karol Józef Wojtyła ar an 18 Bealtaine 1920 i Wadowice i ndeisceart na Pholainne. Fuair a mháthair, Emilia Kaczorowska, bás i 1929, nuair nach raibh sé ach naoi mbliana d'aois agus thug a athair airgead dó chun staidéar a dhéanamh. Bhí a óige marcaithe le teagmháil rialta leis an bpobal Giúdach i Wadowice a bhí ag rafar ag an am; tá cruthú ann go raibh máthair an Karol óg bainte as an bpobal Giúdach.
Chláraigh Karol ag an Ollscoil Jagiellonian i gKraków. D'oibrigh sé mar leabharlannaí saorálach agus rinne sé traenáil riachtanach míleata sa Léigiún Acadúil. Ina óige bhí sé ina lúthchleasaí, aisteoir agus scríbhneoir drámaí agus d'fhoghlaim sé aon teanga déag i rith a shaoil, san áireamh an Laidin, an Ghréigis, an Spáinnis, an Fhraincis, an Iodáilis, an Ghearmáinis, agus Béarla. Bhí sé ábalta an Rúisis a labhairt freisin ach ní raibh sé líofa.
I rith an Dara Cogadh Domhanda bhí scoláirí ón Ollscoil Jagiellonian gafa agus bhí an ollscoil curtha faoi chois. Bhí ar gach fear sláintiúil post a bheith aige. D'oibrigh sé mar theachtaire bialainne agus mar oibrí i gcairéal aolchloiche.
I 1942 chuaigh sé isteach sa gcliarscoil faoi talamh reachtaithe leis an Ard-Easpaig na Kraków, Cairdinéal Sapieha.
Bhí Karol Wojtyła oirnithe mar shagart ar an 1 Samhain, 1946. Tar éis am gearr, cuireadh é go dtí Ollscoil Pápach Naomh Tomáis Aquinas chun staidéar a dhéanamh ar dhiagacht. Bronnadh céim air ansin agus níos déanaí bhain sé dochtúireacht amach i ndiagacht naofa. Bhí an dochtúireacht sin, an chéad as péire, bunaithe ar an tráchtas Laidine "Doctrina de fide apud S. Ioannem a Cruce" ("Teagaisc an Chreidimh de réir Naomh Eoin na Croise"). Cé gur ghlac gach uile dhuine a chuid oibre don dochtúireacht i Meitheamh sa bhliain 1948, níor bronnadh an chéim air mar ní raibh an t-airgead aige chun téacs a thráchtais a chlóbhualadh (riail de chuid na hollscoile). I mí na Nollag sa bhliain chéanna, chlóbhuail sé a thráchtas agus bhí sé glactha i ndámh na ndiagacht in Ollscoil Jagiellonian i gKraków, agus faoi dheireadh fuair Wojtyła a chéim.
Bás.
Ar an 13 Bealtaine 1981, Piazza San Pietro, bhí an Pápa ina shuí sa "popemobile" seo,
Iarracht ar mharú..
Ar an 13 Bealtaine 1981, scaoileadh ceithre urchair leis an bPápa. bhí an Pápa ina shuí sa "popemobile" i bPiazza San Pietro, sa Róimh. Bhí sé gortaithe go dona ag an Turc, Mehmet Ali Ağca.
Sa bhliain 1992, haithníodh go raibh galar Parkinson air. Bhí sé ag streachailt leis na galair éagsúla a bhí ag luí air blianta deireanacha a shaoil, agus bhí an cheist i mbéal an phobail, ar chóir dó éirí as an bPápacht roimh a bhás.
Ar an 2 Aibreán 2005, shíothlaigh sé ina chuid seomraí, agus slua mór daoine ag coinneáil bigile ina onóir i gCearnóg Naomh Peadar. Tháinig na milliúin de dhaoine go dtí an Róimh leis an bPápa a fhaire is a thórramh.
Pápa Eoin Pól IIBa chomharba Eoin Pól II é Cairdinéal Iósaf Ratzinger as an nGearmáin. Bhí sé i gceannas ar Aifreann na Marbh d'Eoin Pól II, mar Déan "Coláiste na gCairdinéal".
Ar an 9 Bealtaine 2005, d'ainmnigh a chomharba é don bheannú, an chéad chéim i gcanónú na naomh san Eaglais Chaitliceach, beag beann ar an moill cúig bliana ba nós a choinneáil i gcásanna mar seo.
Naomh.
Díreach i ndiaidh a bháis, d'éiligh mórán dá leanúnaithe go ndéanadh naomh de chomh luath agus is féidir, ag scairte "Santo Subito" ("Naomh Láithreach" in Iodáilis). Seoladh "L'Osservatore Romano" agus Pápa Beinidict XVI, comharba Pápa Eoin Pól II, mar "Mór".
Bhí 482 naomhaí ainmnithe ag Eoin Pól II, níos mó ná aon phápa eile. Dearbhaíonn an Vatacáin go ndearna sé níos mó naomhaí ná gach pápa le chéile i rith na cúig chéad bliana seo caite.
ardeaglais St. Mary's, Sydney, An Astráil
Oidhreacht.
Cuimhneofar ar Eoin Pól II mar "Phápa na nDaoine". Bhí meas ag daoine timpeall an domhain air, ag na Críostaí agus na neamh-Chríostaí freisin. Shroich lámha an Phápa Eoin Pól II timpeall an domhain.
Tá a phápacht cuimhnithe lena mhodh oibre éacúiméineach dothuirsithe chun lóistín a thabhairt do chomhlachtaí Críostúil eile agus freisin chun teagmháil níos fearr a dhéanamh leis an Domhan Ioslamach. Ag a shochraid, bhí a lán creideamh neamh-Chríostúil léirithe, san áireamh ionadaí ón nGiúdachas, Ioslam agus Búdachas.
Rinneadh naomhphatrún "Lá Óige an Domhain" de, nuair a ceiliúradh an lá sin i Sydney san Astráil sa bhliain 2008. Chuir sé féin tús leis an bhféile chéanna sa bhliain 1986.
Tagairtí.
Eoin Pól II, Pápa
Eoin Pól II, Pápa


Doirí Beaga.
Is baile fearainn é Doirí Beaga ("Derrybeg" sa Bhéarla) in Gaoth Dobhair, in iarthuaisceart Thír Chonaill. Is ceantar Gaeltachta é. Tá príomhoifigí Uladh de chuid RTÉ Raidió na Gaeltachta, club gailf, cumann de chuid an Chumann Lúthchleas Gael, eaglais Chaitliceach agus roinnt siopaí ann freisin.


Einar Kárason.
Scríbhneoir agus file comhaimseartha é Einar Kárason, agus é ar duine de na scríbhneoirí is mó ráchairt san Íoslainn inniu. Rugadh sa bhliain 1955 é, agus b'é an t-úrscéal "Þetta eru asnar Guðjón" ("Níl iontu siúd ach amadáin, a Ghuðjón") an chéad leabhar leis a tháinig i gcló, thiar sa bhliain 1981. B'í an tríológ faoi Thule Camp a thabhaigh a chlú dó, mar scríbhneoir, - is é sin, an trí úrscéal úd "Þar sem djöflaeyjan rís" ("An Áit ar Tógadh Oileán na nDiabhal", 1983), "Gulleyjan" ("Oileán an Óir", 1985) agus "Fyrirheitna landið" ("Tír na Tairngire", 1989).
Tríológ Thule Camp - príomhshaothar Einar Kárason.
Tugann an tríológ cur síos ar na hathruithe móra a tháinig ar shaol agus ar shochaí na hÍoslainne i mblianta drámatúla an dara cogadh domhanda, nuair a shealbhaigh na Sasanaigh, agus ina ndiaidh, na saighdiúirí Meiriceánacha, an t-oileán len é a chosaint ar na Gearmánaigh. Ó bhí na mílte saighdiúirí eachtracha ar fud na tíre nach bhfuil cónaí ach ar dhá chéad míle de bhundúchasaigh inti sa lá atá inniu féin ann, chuir siad cultúr na hÍoslainne bun os cionn, agus d'fhág na himeachtaí seo ina ndiaidh goimh a bhí i bhfad ag cneasú. B'é an dearcadh a bhí ag formhór mór na scríbhneoirí ar an scéal gur éignigh na saighdiúirí iasachta an tír, beag beann ar an dea-chuspóir a bhí leis an ionradh. Go háirithe, bhí siad ag scríobh faoin dóigh a raibh mná na hÍoslainne ag spallaíocht leis na saighdiúirí, agus fir óga na tíre fágtha ar an mblár fholamh acu. Ba nós leis na hÍoslannaigh an focal sofhriotalach úd "ástandið" - "an staid" nó "staid na gcúrsaí" nó "an chuma atá (nó a bhí) ar na cúrsaí" a thabhairt ar éigeandáil an dara cogadh domhanda agus, go háirithe, ar an dóigh a raibh na cailíní óga ina mná luí ag na saighdiúirí ("ástandsstelpur" a thugtaí orthu siúd, nó "cailíní na staide").
Súil Eile ar Bhlianta an Chogaidh.
Chaith Einar Kárason súil eile ar fad ar "ástandið" sna húrscéalta seo. Na daoine ar scríobh sé fúthu, ba daoine bochta piseogacha ón iargúltacht iad a chuir fúthu i mbeairicí a d'fhág na saighdiúirí Meiriceánacha ina ndiaidh i Reykjavík. San am céanna, ba teaghlach beo bíogúil iad agus an-ábhar seanchais iontu. Is dócha gur teaghlach tipiciúil de chuid na linne a bhí iontu, agus muintir na hÍoslainne ar fad in ann a gcomhionannú féin a dhéanamh leo. Agus, thar aon rud eile, is scéalaí dosháraithe é Einar Kárason, agus é tugtha don chineál eachtraíochta a chleachtadh a thabhaigh a gclú do scríbhneoirí móra Mheiriceá Theas. Bhí tionchar thar na bearta ag Gabriel García Márquez ar scríbhneoirí óga na hÍoslainne, agus ní díol iontais é gur haistríodh an t-úrscéal "El amor en los tiempos del cólera" ("An Grá in Am an Chalair") le García Márquez go hÍoslainnis roimh aon teanga eile.
Sliocht Karolína agus Tómas.
Is iad príomhphearsana na n-úrscéalta seo an tseanbhean Karolína, a fear céile Tómas, a hiníon Gógó agus a clann siúd. Bean gan a leithéid eile is ea Karolína, agus í chomh scanraitheach agus atá sí piseogach. Saothraíonn sí a cuid ag tuar a dtodhchaí do dhaoine a chreideann ina cuid scéalta - ós dream piseogach iad na hÍoslannaigh, is dual do na maithe agus na móruaisle féin comhairle a lorg ó Karolína. Tá an tseanbhean pósta ar Tómas, fear an tsiopa, agus é ag tabhairt aire di féin agus do Gógó. Maidir le Gógó, áfach, ní chuireann sí spéis ach i bhfir ó na tíortha iasachta, na mairnéalaigh chomh maith leis na saighdiúirí, agus triúr clainne aici ó aithreacha difriúla: Baddi, Danni agus Dollí.
Caitheann Gógó blianta an chogaidh ag rince agus ag déanamh pléaráca leis na Meiriceánaigh, go dtí go bpósann sí fear acu. Fanann a clann sa bhaile, le Karolína agus le Tómas, agus nuair a thagann siad i mbun a méide, tiontaíonn siad amach an-difriúil le chéile. Scóitséir agus fear mór geáitsí is banaíochta is ea Baddi, agus é in ann draíocht a chur ar na mná óna chéad óige anuas. Mar sin, caitheann sé a chuid ama ag aeraíocht ar fud na háite agus ag múineadh nósanna galánta Mheiriceá do mhuintir na háite. Is é a ghlanmhalairt é Danni. Buachaill íogair eisean nach bhfuil spéis aige ach sna heitleáin, agus é in éad le Baddi a chuireann an chluain Mhuimhneach ar na cailíní ar fad, an tseanbhean Karolína san áireamh. Mar sin, baineann sé amach dintiúirí an eitleora, ach ós rud é go bhfuil an áit ar fad i ngrá le Baddi, is cuma le cách faoi ghaisce an dearthára eile ag teacht isteach ar bhealaí an aeir.
Muintir an tSean-Tí - Ceannairí an Phobail.
Is féidir a rá go bhfuil muintir an tSean-Tí ("Gamla húsið"), mar a thugtar ar shliocht Karolína agus Tómas, chun tosaigh ar na teaghlaigh eile sa chomharsanacht. Nuair atá an chuid eile ina gcónaí sna beairicí, tá a dteach féin ag an treibh seo, agus é ag breathnú "eins og eilífðin hjá forgengileikanum" ("mar a bheadh síoraíocht ann in aice leis an díomuaine") i gcomparáid leis na beairicí beaga ina thimpeall. Ós rud é go bhfuil fáras níos mó acu ná ag an gcuid eile de mhuintir an cheantair, is dual dóibh dul i gceannas ar phobal "Thule Camp", mar a bhaist na Meiriceánaigh ar na beairicí lena linn féin - déantar "kampur" den fhocal Béarla "camp" i mbéal na nÍoslannach, agus "kamparar" a thugtar ar bhunadh an "champa" seo. Mar shampla, is trua le Tómas na páistí sa "champa", agus bunaíonn sé club sacair leis na buachaillí a choinneáil ón drochobair. De réir mar a fhásann na hógánaigh suas, áfach, éiríonn siad as an sacar agus iad ag dul leis an druncaeracht - in éineacht le fear eile de muintir an tSean-Tí, mar atá, Baddi, atá i gceannas ar na gaigíní sráide ar fad, nó "töffararnir", mar a deir an Íoslainnis - focal iasachta é "töffari" agus é bunaithe ar "tough" an Bhéarla. Nó is le Baddi a thagann ceol agus gothaí Elvis Presley go dtí an Íoslainn, chomh maith leis na hiasachtaí Béarla. Mar a shamhlófá le fear den chineál sin, níl mórán measa aige ar a thír dhúchais, nach bhfuil inti, dar leis, ach oileán na ndiabhal, "djöflaeyja".
Oidhreacht an tSean-Tí.
An chéad dhá úrscéal den tríológ, tá siad dírithe ar gach fad agus fairsinge a bhaint as na scéalta grinn agus as na himeachtaí dochreidte atá ag roinnt le saol an "champa". Sa deireadh thiar thall, áfach, tagann deireadh leis an spórt agus leis an spré, nó cuireann na húdaráis na slumanna de dhroim an tsaoil chun feabhas ceart a chur ar chosúlacht na cathrach. Sa tríú leabhar, "Fyrirheitna landið" nó Tír na Tairngire, cuireann triúr fear óg, clann Dollí agus buachaill amháin eile a bhfuil lúb éigin ghaoil aige leo, cuireann siad rompu dul ar lorg "oidhreacht an tSean-Tí", mar is cuimhin leo féin í ó scéalta a muintire. Mar sin, tugann siad aghaidh ar Mheiriceá, áit a bhfuil fear mór an Mheiriceánachais féin, Baddi, socraithe síos agus é ag dul anonn san aois.
Baintear mealladh as na buachaillí ar gach bealach, áfach. Tá Elvis féin ag iompar na bhfód le fada, agus nuair a théann an triúr acu go ceolchoirm Jerry Lee Lewis le blas éigin a fháil den tsean-rac-cheol, iompaíonn sé amach go bhfuil an dé imithe as an bhfear mór, mar cheoltóir. Maidir le Baddi, níl ann féin ach seandruncaeir suarach.
B'iomaí léitheoir nár thaitin an chuid dheireanach den tríológ leo, nó is é an rud a bhí ag teastáil uathu, i ndiaidh an chéad dá chuid, ná tuilleadh d'imeachtaí greannmhara agus scéalaíocht gan srian. Is é an rud a fuair siad, áfach, ná deireadh "réadúil" le miotaseolaíocht an chéad dá leabhar.


HTML.
Is í an Theanga Mharcála Hipirtéacs, nó HTML (gíorrúchán ar "HyperText Markup Language") ceann de na teangacha marcála is bhunúsaigh san Idirlíon. Úsáidtear an theanga chun marcáil a dhéanamh ar cháipéisí agus is féidir le brabhsálaithe Ghréasáin an teanga seo a thuiscint is na cáipéisí a thaispeáint de réir an mharcála, le ceannlínte, cló Iodálacha, íomhánna, srl.
Úsáid.
Úsáidtear lipéid chun a téacs a mharcáil, mar is cosúil i ngach teanga mharcála. Is iad na lipéid agus a úsáidtear chun na ceannteidil is mó a dhealú i HTML. Úsáidtear na lipéid agus (nó agus) chun ceannteidil atá níos lú ná an príomh-cheannteideal, ach ag an am céanna níos mó ná corp an téacs, a dhealú. Is é is brí leis an 'H' sna lipéid seo ach "heading".
Cuirtear na lipéid agus isteach ag tús agus ag deireadh gach alt den ghnáth-théacs agus fágtar líne folamh idir na haltanna mar gheall ar sin. Úsáidtear an lipéad ("break" an Bhéarla) chun an líne reatha téacs a chríochnú agus líne nua a thosnú. Níl aon ghá le leathchúpla ag agus mar sin is ceann den bheagán lipéad sa HTML a sheasann ina aonar.
Stair.
Ní raibh leagan HTML 1.0 ann riamh mar ag an am ní raibh leagan caighdeánaithe den teanga ar fáil. Ag deireadh 1993, tosaíodh an obair ar chomharba HTML, ar a tugadh HTML+ níos déanaí.
Éabhlóid.
Tar éis an leagan HTML 4.0, ní bheidh níos mó leaganacha ar fáil. Tá úsáid HTML ar leathanaigh Idirlín á athchur le XHTML, is é sin cáipéis HTML scríofa mar fheidhmchlár XML 1.0. Tá dhá leagan den XHTML ar fáil faoi láthair, 1.0 agus 1.1.


Texas.
Ceann de na Stáit Aontaithe is ea Texas. Is é Texas an 28ú stát, agus chuaigh sé san Aontas sa bhliain 1844 tar éis naoi mbliana neamhspleáchais. Is é TX giorrúchán poist a ainm.
Tháinig ainm an stáit as an teanga Caddo, teanga bhundúchasach Mheiriceánach a bhí á labhairt ag na Hasinai. Comhghuaillíocht de threibheacha ab ea na Hasinai agus an teanga seo á labhairt acu. Is é is brí leis an bhfocal "táyshaʔ" sa teanga seo ná "cara", agus nuair a chuir na Meicsicigh iarmhír na huimhreach iolra leis, fuarthas "Texas" nó "Tejas".
Is é Texas an dara stát is mó sna Stáit Aontaithe de réir a achair (tá Alasca níos mó) agus de réir an daonra (tá California níos mó).
Is í Austin príomhchathair Texas, ach is í Houston an chathair is mó. Ainmníodh an dá chathair as daoine de bhunaitheoirí an stáit, is é sin, Stephen Fuller Austin, "athair Texas", agus Sam Houston, a chaith dhá sheal ina Uachtarán ar Texas nuair a bhí sé ina Phoblacht neamhspleách. Tá duine as gach beirt in Texas ina gcónaí i ndúiche cathrach Houston nó i ndúiche cathrach Dallas-Fort Worth.
Is iad an dá thionscal is mó a thuilleann clú do Texas ná an fuinneamh (giniúint chumhachta agus scagaireacht artola) agus an aerloingseoireacht (NASA).
a> i gceantar na gcnoc i dTexas


John Backus.
Matamaiticeoir Meiriceánach ab ea John Backus (3 Nollaig 1924 – 17 Márta 2007). Rugadh é i Philadelphia, Pennsylvania. Speisialtóir i ríomhaireacht ab ea é. Dhear sé an teanga chlárúcháin ardleibhéil FORTRAN.


Talmhaíocht.
Is é atá i gceist le talmhaíocht ná bia nó táirgí eile a chur ar fáil le cothú plandaí áirithe agus ainmhithe clóis (gabhair, ba, caoirigh, capaill). Is minic is deacair le daoine téarmaí talmhaíochta ach is iontach an acmhainn é an Foclóir Talmhaíochta atá ar fail ón nGúm. Tá suíomh Idirlín, acmhainn.ie, atá an-úsáideach freisin agus teacht ann ar go leor téarmaí.


Linus Torvalds.
Is cruthaitheoir eithne an chórais oibriúcháin GNU/Linux, ar a dtugtar Linux níos minicí, Linus Torvalds. Rugadh é i Heilsincí na Fionlainne ar an 28 Nollaig 1969. Thug a thuismitheoirí ainm an fhisiceora Mheiriceánaigh Linus Pauling air.
Torvalds, Linus
Torvalds, Linus


Alan Turing.
Ba mhatamaiticeoir, eolaí, ríomheolaí agus fealsamh Sasanach é Alan Mathison Turing (23 Meitheamh 1912 - 7 Meitheamh 1954). Is ceann de bhunaitheoirí an ríomheolaíochta é. Tá aithne ar Turing mar athair na ríomheolaíochta nua-aoisigh. D'oibrigh sé ar an tionscnamh i mBletchley Park i rith an Dara Cogadh Domhanda chun cód na nGearmánach, "Enigma", a bhriseadh.
Tar éis an chogaidh, chaith sé seal ag obair sa "National Physical Laboratory", ag cruthú ceann de na chéad dearaí do ríomhaire le ríomhchlár stóráilte, cé nár tógadh é riamh. I 1947 bhog sé go hOllscoil Mhanchain, ag obair don chuid is mó ar bhogearraí, ar an "Manchester Mark I", a bhí ag teacht chun cinn ag an am mar cheann de na fíor-ríomhairí ba luaithe.
Fuair sé bás i 1954. D'fhógair an coiste cróinéara go bhfuair sé bás tar éis úll a bhí clúdaithe leis an nimh ciainíd a ithe.


Máiréad Nic Aonasa.
Polaiteoir Éireannach agus Feisire de Pharlaimint na hEorpa is ea Máiréad Nic Aonasa (ainm Béarla: "Mairead McGuinness"; rugadh ar an 13 Meitheamh 1959 í). Tá sí ina ball d'Fhine Gael, páirtí atá ina bhall de Pháirtí Pobail na hEorpa.


Amapá.
Is stát de chuid na Brasaíle é Amapá atá suite i dtuaisceart na tíre. Is í Macapá príomhchathair an stáit, agus is é Valdez Góes an gobharnóir. Tá 477,032 duine ina gcónaí sa stát (2002).
Tíreolaíocht.
Tá Amapá suite ag béal na hAmasóine, agus tá sé clúdaithe go príomha le foraois bháistí. Is táirgeoir agus onnmhaireoir mór báicsíte, iarainn, agus mianrach eile é an stát.


Amazonas.
Is é Amazonas an stát is mó achair sa Bhrasaíl. Tá an stát suite i dtuaisceart na tíre. Is iad Roraima, Pará, Mato Grosso, Rondônia, agus Acre na stáit in aice láimhe. Tá teorainn aici leis an gCholóim, Peiriú, agus Veiniséala. Manaus príomhchathair an stáit, agus is é José Melo an Gobharnóir. Tá 2,812,557 duine ina gcónaí sa stát (2000).


Béaloideas.
Is éard is Béaloideas ann ná cultúr dúchasach na ndaoine. Tuigtear go hiondúil (ní ga gurb é an ceart é) gurb ionann é agus litríocht bhéil go traidisiúnta.i. scéalta a insítear ó bhéal seachas scéalta scríofa. Is tuiscint i seo atá as dáta inniu san aonú aois is fiche. Is ionann béaloideas agus cultúr anois nach mór. Tá níos mo i gceist le béaloideas ná scéalta, baineann sé le iompar, le deasghnátha agus le siombalachas sa chultúr coitinn ar domhan.
Thug Sasanach William Thoms 'folklore' ar a leithéid thiar sa bhliain 1846. Bhí a leithéid ann cheana i dteangacha eile san Eoraip. Tagann an focal as an dá fhocal "béal" agus "oideas", a chiallaíonn "eagna" nó "oideachas". Tá an téarma in úsáid ón seachtú céad déag ar a laghad. B'é an seanchaí leannta Seathrún Céitinn a bhain úsáid as sa saothar cáiliúil de chuid "Foras Feasa ar Éirínn". Nuair a chum William Thoms an focal Béarla "folk-lore" sa bhliain 1846 thosaíodh ar an bhfocal béaloideas a thagairt don téarma sa Bhéarla. Tuigeann an chuid is mo de na daoine nach 'piseoga' amháin ata ann ach tuiscintí eile ar an saol a bhí i measc na sinsear le tamall maith de bhlianta.
Sin ábhar an léinn a dtugtar 'béaloideas' sa Ghaeilge air sa lá ata inniu ann. Ní coincheap Éireannach é in aon chor ach coincheap domhanda, tá ceangal aige le heolas na ngnáthdhaoine, saineolas ach eolas éigin. Teann sé siar go dtí tosach an léinn ach ní leagan lag den scoláireacht e ach leagan eile. Bíonn sé faoin duine aonair cinneadh a dhéanamh. Seachnaíonn roinnt daltaí na bríonna ata ag an gcultúr dúchais toisc gur athraíodh cuid mhór iad o thosach na hathbheochana in Éirinn sa bhfichiú haois. An 'athbheochaint' a bhí ann ná aththuiscint a bhí in oiriúint do thuiscintí nua-aoiseacha meánaicmeacha. Ba cheart do mhic léinn tamall a thógáil chun an scéal seo a mheabhrú i gceart.
Bíonn béaloideas inniu ar theilifís, ar an Idirlíon, ar raidió srl., ceapann daoine fós gur sean-rud béaloideas ach ní fíor i gcónaí dóibh. Ta béaloideas nua ann chomh maith. Maíonn údair airithe gur béaloideas an seanchas mar gheall ar athrú aoraide srl., Is é sin, déantar amach go bhfuil baint aige le firinne nó le malairt na firinne. Deir daoine gur béaloideas an saol ar fad leis. Is é an míniú gnathach na gur cuid den chultúr dúchasach an béaloideas ina mbíonn scéalta, ceol, damhsa, finscéalta, stair, seanfhocail, creidiúintí, nósanna, piseoga, féilte agus deasghnátha. Bíonn béaloideas éagsúil ag grúpaí éagsúla sa phobal, is cuid de an cultúr traidisiúnta ach sa lá ata inniu ann cuirtear a lán rudaí comhaimseartha san áireamh chomh maith.


Uachtarán na Brasaíle.
Is é Uachtarán na Poblachta Chónaidhme na Brasaíle ceann stáit agus ceann rialtais na Brasaíle. Is é an ardcheannasaí Fórsaí Cosanta Brasaíleach freisin. Is é Michel Temer an tUachtarán reatha.


Frans Eemil Sillanpää.
Rugadh Frans Eemil Sillanpää (feictear Frans "Emil" freisin; tá an litriú Eemil bunaithe ar an bhfuaimniú Fionlainnise, ach is dócha gurb é Emil an litriú oifigiúil) i Hämeenkyrö san Fhionlainn, thiar sa bhliain 1888. Scológ bhocht ab ea a athair, Frans Henrik Koskinen. A mháthair, arís, ba iar-chailín aimsire í ar saolaíodh leanbh tabhartha di nuair a bhí sí ar fostú. Ba mhór an náire é seo ag an am, agus mar sin, is beag fear a phósfadh í ina dhiaidh sin. Bhí sí thar thríocha bliain d'aois nuair a thoiligh Frans Henrik glacadh léi mar bhean chéile.
A Óige.
Bocht is mar a bhí siad, bhí an lánúin seo an-dírithe ar bhealach an oideachais a réiteach don bhuachaill, agus d'éirigh leo é a chur ag foghlaim léinn i meánscoil i dTampere. I dtús a chuid scolaíochta ansin, chuir sé faoi i gceantar an lucht oibre, Amuri, áit a bhfuil iarsmalann an lucht oibre inniu. Ansin, áfach, fuair sé aithne ar ghróintín saibhir tionsclaíochta, Henrik Liljeroos, a d'aithin buanna an bhuachalla óig agus a d'fháiltigh chuige féin é. Bhí Liljeroos den bharúil go raibh comhábhair an dochtúra san fhear óg, agus chuir sé ag staidéar míochaine é in Ollscoil Heilsincí.
San ollscoil dó, tháinig Frans Eemil isteach i saol an ardchultúir, agus aithne aige ar Jean Sibelius, ceolchumadóir náisiúnta na Fionlainne, chomh maith leis an scríbhneoir Juhani Aho. Bhí sé faoi thionchar na sruthanna comhaimseartha, cosúil le briseadh mór an nua-aoiseachais i gCríoch Lochlann agus scríbhneoirí cosúil le hAugust Strindberg sa tSualainn. An Darwineachas Sóisialta agus an smaointeoireacht bhitheolaíochtúil a bhí faiseanta san am, chuaigh siad i bhfeidhm ar Sillanpää chomh maith, agus é ag léamh Oswald Spengler ("Der Untergang des Abendlandes") agus Ernst Haeckel. Ón taobh eile de, bhí suim aige i smaointeoireacht Leo Tolstoy chomh maith, ó bhí aithne aige ar Arvid Järnefelt, a bhí chun tosaigh ar na Fionlannaigh ar fad mar duine de lucht leanúna Tolstoy, agus aithne phearsanta aige ar an máistir.
I ndiaidh cúig bliana a chaitheamh i Heilsincí, d'éirigh Sillanpää as an staidéar míochaine agus chrom sé ar an scríbhneoireacht go lánaimseartha. Ar dtús, bhí sé ag dul le hiriseoireacht, agus sa bhliain 1914, thaistil sé an tSualainn agus an Danmhairg le haltanna a scríobh faoi shaol na dtíortha seo don nuachtán úd Uusi Suometar.
Faoin am seo ar casadh a bhean chéile, Sigrid Maria Salomäki, air an chéad uair. Phós siad sa bhliain 1916.
Tús na Scríbhneoireachta.
D'fhoilsigh Sillanpää an chéad úrscéal leis sa bhliain 1916, mar atá, "Elämä ja aurinko" ("An Saol is an Ghrian"). Bhí príomheilimintí a chuid scríbhneoireachta le haithint ar an gceann seo cheana féin, mar atá, saol na tuaithe agus an chéadfacht chollaí a thabhaigh míchlú na pornagrafaíochta dó ó chiorcail áirithe na tíre. Triantán grá a bhí i gceist leis an scéal seo, agus an fear óg atá ina phríomhphearsa á streachailt as a chéile idir beirt chailíní.
"Hurskas kurjuus".
Sa bhliain 1918, bhí an Fhionlainn féin á streachailt as a chéile, agus na Gardaí Bána is na Gardaí Dearga ag cur cogaidh ar a chéile. Bhí Sillanpää ag tacaíocht leis na Bána, ní nach ionadh, ach ó ba rud é go raibh aithne aige ar shaol na mbocht óna chéad óige féin, bhí sé in ann cás na nDearg féin a thuiscint, chomh maith. Léirigh sé é sin leis an úrscéal tábhachtach úd "Hurskas kurjuus" ("An Cruatan Cráifeach" - is é "Meek Heritage" a thugtar air san aistriúchán Béarla) a tháinig amach sa bhliain 1919. Siúd is go ndearnadh cinsireacht ar lochtú an scríbhneora ar chruálacht na nGardaí Bána, tháinig a dhearcadh chun solais go soiléir: ní raibh sé sásta leis an dóigh ar cuireadh na mílte Dearga chun báis, nuair nach raibh iontu siúd go minic ach deargbhochtáin nach raibh ábalta a leas féin a aithint. Díol trua agus truamhéile is ea Juha Toivola, príomhphearsa an úrscéil, gan aon amhras, idir bhocht agus mhacánta. Téann Juha leis na Gardaí Dearga ceart go leor, agus sa deireadh thiar thall cuireann na Bána chun báis é, ach níl i gceist leis na himeachtaí sin ach an chinniúint nach bhfuil fear chomh suarach leis in ann cor a chur inti.
Cé gur scríobhadh an leabhar lom díreach i ndiaidh an chogaidh chathartha, agus na Bána i gcónaí ag éileamh pionóis dhiana ar na Dearga, bhí leabhar Sillanpää ag iarraidh athmhuintearas a chur chun cinn idir dhá thaobh an chogaidh. Is féidir an iarracht seo a aithint ar an gcaibidil aislinge, ina dtagann Juha Toivola agus fear a mharaithe le chéile ar Neamh, agus an fuath imithe eatarthu, ó bhronn láithreacht Dé olltuiscint agus ollmhaithiúnas orthu. Íorónta go leor, b'iomaí léitheoir a raibh meas an Chríostaí aige air féin a bhí as cuimse míshásta leis an aisling seo, agus é den tuairim nach raibh an maithiúnas Críostaí ag dul do na Dearga, a bhí ag diúltú do Dhia, mar Shóisialaigh.
An Clú Idirnáisiúnta.
Sna fichidí, chuaigh Sillanpää trí ghéarchéim phearsanta a bhí ar tí a chabhóg a dhéanamh. Bhí clann le beathú aige, agus níor chuidigh sé leis go raibh sé báite i bhfiacha i ndiaidh vile mhór ghalánta de theach a thógáil i Hämeenkyrö. Bhí sé ag ól go flúirseach, freisin, nó bhí drochnós na druncaerachta dulta sa smior ann ó bhí sé ag freastal ar chóisirí saibhre na maithe is na móruasal thiar i Heilsincí. Mar sin féin, d'éirigh leis a bhád a tharraingt i dtír leis an úrscéal úd "Nuorena nukkunut" ("A Thit ina Codladh go hÓg" - "The Maid Silja" atá ar an aistriúchán Béarla), a tháinig i gcló sa bhliain 1931.
Is é príomhthéama an leabhair ná an dóigh a dtagann an meath i ndiaidh an bhlátha. Bhí Sillanpää riamh faoi dhraíocht ag an smaoineamh seo - féach an luí a bhí aige le smaointeoireacht Oswald Spengler, cuir i gcás. Mar sin, scríobh sé an t-úrscéal seo faoi chailín óg a bhí ina géag dheireanach i gcrann ginealais a muintire. Silja Salmelus is ainm don chailín, agus feirmeoirí saibhre is ea a sinsir. Anois, áfach, tháinig an meath ar theach agus ar threabhchas Salmelus, agus caithfidh Silja fostú a fháil mar chailín aimsire. Agus an óige ag borradh ina féitheoga, téann sí i gcomhriachtain chollaí lena buachaill; ina dhiaidh sin, tréigeann sé í, agus ansin, faigheann sí bás le créachta.
D'fhág an scéal liriciúil dúisitheach seo a leithéid de dhraíocht ar a léitheoirí agus gur éirigh an t-ainm féin Silja coitianta taobh amuigh den Fhionlainn, agus murarbh é "Hurskas kurjuus" a thuill Duais Nobel na litríochta don scríbhneoir, b'é an t-úrscéal seo a chinntigh dó í.
Sa bhliain 1934 a foilsíodh príomhshaothar Sillanpää, "Ihmiset suviyössä" ("Na Daoine san Oíche Shamhraidh"). Tugann an t-úrscéal cur síos ar imeachtaí oíche samhraidh, idir bhás agus bheatha. Go háirithe, is ábhar iontais agus, b'fhéidir, uafáis don léitheoir an dóigh anghrách, beagnach, a gcuirtear an marú inár láthair, nó nuair a shánn an dúnmharfóir a scian isteach san fhear eile, mothaíonn sé "séimhe chéasta" ("riuduttavaa hellyyttä") i leith an íobartaigh. Níl sé deacair an chiall chollaí a bhaint as na focail sin.
Cogadh an Gheimhridh.
Cibé faoin duais, fuair Sillanpää é féin i bponc nuair a phléasc an cogadh amach, agus an tArm Sóivéadach ag cúngú ar an bhFionlainn. Bhí na luaidreáin ag imeacht nach bhfuair sé duais Nobel ach mar chomhartha tacaíochta ón tSualainn do na comharsana a bhí díreach ag cur troda ar son a neamhspleáchais. Bhí an eite dheis míshásta le liobrálachas cultúrtha Sillanpää, agus an eite chlé in amhras faoi. Fuair a bhean chéile bás faoin am seo, agus phós sé a rúnaí ar lorg faoisimh nach bhfuair sé - theip ar an gcleamhnas seo go hiomlán. Chuaigh sé go dtí an tSualainn le hé féin a shábháil ón gcogadh, rud a thuill tarcaisne na heite deise míleata dó, agus iad ag cur cladhaireachta ina leith. D'fhoilsigh sé "Litir do na Deachtóirí", inar cháin sé Hitler agus Stailín, beart a tharraing cinsireacht ar a chuid leabhar sa Ghearmáin. Ón taobh eile de, scríobh sé amhrán máirseála d'Arm na Fionlainne ar thug na saighdiúirí an-taithneamh dó. Áirítear an t-amhrán inniu ar shiombailí náisiúnta na tíre
Blianta an Drabhláis agus na Díomá.
I ndiaidh Chogadh an Gheimhridh féin, ní raibh dea-shaol i ndán do Sillanpää. An drochnós druncaerachta a d'fhoghlaim sé ina fhear óg san ollscoil, bhí sé ag fáil an lámh in uachtar ar mo dhuine go tiubh tapa. Scríobh sé cupla leabhar, "Elokuu" ("Mí Lúnasa") agus "Ihmiselon ihanuus ja kurjuus" ("Sult agus cruachás na beatha daonna"), a raibh an díomá, an mealladh a bhain an saol féin as an scríbhneoir, mar phríomhthéama agus mar chnámh droma iontu. Ón taobh eile de, thosaigh sé ag tabhairt óráidí raidió, agus é breá sásta úsáid a bhaint as an meán nua iontach seo lena shaothar cruthaitheach a chraobhscaoileadh. Ba nós leis "seanmóir na Nollag ó Taata" a léamh ar an raidió gach bliain. "Taata" an leasainm a bhí air san am sin - focal a chiallaíonn "Daid" nó "Daideó".
Sna caogaidí, bhreac sé síos trí leabhar dírbheathaisnéise, go háirithe "Poika eli elämäänsä" ("Bhí saol dá chuid féin ag an mbuachaill") a foilsíodh sa bhliain 1953. Cur síos ab ea é ar thús a shaoil mar bhuachaill beag ar éirigh leis oideachas a tharraingt air féin. Fuair sé bás ar an tríú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1964.
Saothair Shillanpää as Fionlainnis.
Sillanpää, Frans Eemil
Sillanpää, Frans Eemil
Sillanpää, Frans Eemil


Angelina Jolie.
Is banaisteoir agus daonnúlach í Angelina Jolie. Bhuaigh sí Duais Acadaimh nó Oscar amháin agus trí Golden Globes. Rugadh i gCalifornia í. Sa bhlian 1996 phós Angelina Johnny Lee Miller ach bhí colscaradh acu i 1999. I ndiadh Tommy, phós sí Billy Bob Thornton agus ansin Brad Pitt. Tá sí fós pósta le Brad inniú agus tá beirt páistí uachtaithe acu. Nuair a bhí sí ag obair ar scannán san Chambóid, thosaigh Angelina dul i mbun a lán gníomhaíocht carthanachta atá á dhéanamh aici fós faoi láithair.
Naisc.
Jolie, Angelina
Jolie, Angelina


Joseph Conrad.
Scríbhneoir Sasanach de phór na Polainne ab ea Joseph Conrad (Teodor Józef Konrad Nałęcz Korzeniowski, 1857 – 1924).
Cuirtear dearcadh rómánsúil ina leith go minic, ach le fírinne, bhí an rómánsúlacht sin maolaithe ag an íoróine ba dual dó, chomh maith leis an tuiscint a bhí aige don dóigh a gcuireann an duine dallamullóg air féin.
Is iomaí léirmheastóir liteartha a deir go raibh sé ar réamhtheachtairí an nua-aoiseachais. Is é an saothar is clúití leis ná an t-úrscéal úd "Heart of Darkness", a spreag an stiúrthóir Francis Ford Coppola chun an scannán "Apocalypse Now" a dhéanamh.
Saol.
Saolaíodh Teodor Józef Konrad Korzeniowski ar an tríú lá de Mhí na Nollag sa bhliain 1857 i mBerdyczów (inniu, Berdychiv/Бердичів san Úcráin) sa chuid den Pholainn a bhí sealbhaithe ag an Rúis i ndeireadh na hochtú haoise déag. Teaghlach uasal a bhí i gceist, mar is léir ón ainm (is é "Nałęcz" ainm an armais).
Bhí athair Chonrad ina aistritheoir agus ina scríbhneoir, agus é sáite i ngnóthaí an fhreasúra rúnda a bhí ag iarraidh an Pholainn a athbhunú mar thír neamhspleách. Tháinig póilíní rúnda an Impire Rúisigh ar a lorg, agus díbríodh chun na Sibéire é.
Fuair máthair Chonrad bás le créachta sa bhliain 1865, agus bhain an mí-ádh céanna don athair ceithre bliana ina dhiaidh sin, i gCracó. Fágadh Conrad óg ina dhílleachta sula raibh dhá bhliain déag d'aois aige.
B'é a uncail a d'fhéachadh ina dhiaidh feasta, agus é ní ba chairéisí mar dhuine ná mar a bhí a thuismitheoirí. Mar sin féin, cheadaigh an t-uncail do Chonrad cathair Marseille a bhaint amach le dul ar na soithí, nuair nach raibh sé ach seacht mbliana déag d'aois. Bhí saol lán eachtraí aige, agus é sáite i smuigléireacht ghunnaí agus i gcomhcheilg pholaitiúil, rudaí ar thug sé cur síos ficseanúil orthu ina úrscéal "The Arrow of Gold".
Sa bhliain 1878, d'fhéach Conrad le lámh a chur ina bhás féin, ach nuair a theip an iarracht sin air, chuaigh sé ag obair ar long Shasanach. B'ansin a d'fhoghlaim sé a chuid Béarla. Ní raibh bliain is fiche d'aois slánaithe aige.
Sa bhliain 1886, bhain sé amach saoránacht na Breataine chomh maith le dintiúirí an Mháistir Mairnéalachta. Chuaigh sé i dtír ar thalamh Shasana an chéad uair i gcuan Lowestoft i Suffolk. Ina dhiaidh sin, chaith sé an chuid ba mhó dá shaol i Londain nó in Kent i gcóngar do Canterbury.
Bhí Conrad 36 bliana d'aois nuair a d'éirigh sé as an mairnéalacht le dul leis an scríbhneoireacht.
Tháinig an chéad úrscéal leis, is é sin, Díth céille Almayer, i gcló sa bhliain 1895. B'í an Fhraincis francbhéarla na nEorpach ardoilte san am, agus í go paiteanta ag Conrad féin as a óige: b'ábhar iontais é go bhféadfadh aon duine an tríú teanga a bhí foghlamtha aige a úsáid chomh líofa foirfe sin i litríocht. Rud nach mbeifeá ag súil lena mhalairt,
Taom croí ba thrúig bháis do Chonrad nuair a shíothlaigh sé ar an tríú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1924.
Tairgeadh céim uasal dó mar ridire sa bhliain roimhe sin, ach níor ghlac sé leis an ridireacht.
Litríocht.
is é saol na farraige timpeallacht na n-imeachtaí i gcuid mhaith de na scéalta a scríobh sé. Thug sé cur síos cuimsitheach ar réabhlóideachas Mheiriceá Theas ina úrscéal "Nostromo". Thairis sin, bhí sé ar duine de cheannródaithe an úrscéil spiaireachta leis an dá shaothar úd "The Secret Agent" agus "Under Western Eyes".
Ós rud é go raibh saoltaithí an Pholannaigh aige, ba nádúrtha leis spiaireacht, sceimhlitheoireacht agus achrann polaitíochta a phlé ina chuid scríbhneoireachta - b'ábhar adhnua iad na téamaí sin i scríbhneoireacht Shasana go dtí sin.
Droichead thar an scoilt idir réadúlacht leithéidí Charles Dickens agus an nua-aoiseachas is ea saothar liteartha Chonrad. Mar is dual don Pholannach, ba bheag air scríbhneoireacht na Rúise, siúd is go bhfuil sé furasta é a chur i gcomparáid le Dostaighéavscaí. B'é Íován Tuirgéineav an t-aon scríbhneoir Rúiseach a thaitin leis.
Inniu, is é an mion-úrscéal úd "Heart of Darkness" is mó a thuilleann clú do Chonrad, agus is é an gnáthmheas ar an leabhar seo ná gur ionsaí ar an gcoilíneachas atá ann. Níl cách ag aontú leis an gciallú sin. Mar shampla, fuair an scríbhneoir Nigéireach Chinua Achebe an-locht ar theanga agus ar shamhlaoidí Chonrad, agus é den tuairim nach féidir Conrad a shaoradh ó líomhain an chiníochais.
Deir léirmheastóirí eile, áfach, nach mbréagnaíonn an dá chuid a chéile. Ós rud é go raibh Conrad ag scríobh i dtréimhse a bhí tugtha don chiníochas, ní raibh sé féin in ann ciníochas na linne a tharchéimniú: ní hionann sin is a rá, áfach, nach bhféadfadh sé a bheith ag iarraidh criticeoireacht a dhéanamh ar an gciníochas mar rud.
Gaeilge.
Bhí Conrad ar duine de na scríbhneoirí Victeoiriacha a bhí san fhaisean nuair a thosaigh an Gúm ag cur Gaeilge ar sheoda na litríochta domhanda, agus mar sin, d'aistrigh Seosamh Mac Grianna ceann dá chuid saothar, "Díth Céille Almayer" ("Almayer's Folly") go Gaeilge.
Tagairtí.
mion
Conrad, Joseph
Conrad, Joseph
Conrad, Joseph
Conrad, Joseph


Gluaisteán.
Is cóir iompair (feithicil, gléas siúil) í an gluaisteán (nó an carr mar atá aithne uirthi chomh maith), agus inneall dócháin inmheánaigh á tiomáint. Baintear úsáid as an ngluaisteáin le paisinéirí agus lastas a iompar, agus í an-áisiúil i gcomhair aistir fhada. Go tipiciúil, tugann an gluaisteán slí do chúigear daoine, ach tá gluaisteáin de chineálacha eile ann.
Tá monarchana gluaisteán i dtíortha éagsúla ar fud an domhain, go háirithe i Stáit Aontaithe Mheiriceá, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Iodáil, an tSeic, Sasana, an Rúis, an tSeapáin, an India, an tSín, Meicsiceo agus an Bhrasaíl.
Meicnic.
Bíonn ceithre roth faoin ngluaisteán, agus bonn rubair timpeall ar gach roth. Tá tiúb taobh istigh den bhonn a theanntar le haer.
Is é an cineál inneall is mó a úsáidtear leis an ngluaiseacht a thiomáint ná inneall dócháin inmheánaigh. Is iad an peitreal agus an breosla díosail an dá chineál breosla is coitianta. Baintear úsáid as na bithbhreoslaí, as gás leachtaithe agus as breoslaí eile freisin. Tá gluaisteáin leictreacha ann, leis, agus iad á bhfuinnmhiú ag cadhnraí nó ceallraí móra.
Stiúrtar an gluaisteán tríd an roth stiúrtha a chasadh. Thairis sin, is féidir leis an tiománaí troitheáin ar leith a oibriú le coscán a theannadh (troitheán coscáin) nó le tuilleadh luais a chur faoin ngluaisteán (troitheán luasaire). Bíonn crág nó troitheán cráige ann freisin le giar a athrú.
Sanasaíocht.
D'eascair an focal "carr" ón bhfréamh Ceilteach "*carr-" (cairt nó vaigín). I measc na dteangacha eile a úsáideann focail a shíolraigh ón bhfréamh Ceilteach seo tá "carr" na Breatnaise, "karr" na Briotáinise, "carrum" na Laidine, "carro" na Spáinnise agus "car" an Bhéarla.


Éilís Ní Dhuibhne.
Scríbhneoir agus criticeoir Éireannach is ea Éilís Ní Dhuibhne, a rugadh sa bhliain 1954 i mBaile Átha Cliath. Tugtar Elisabeth O'Hara uirthi freisin. Bhain sí amach dochtúireacht sa Bhéaloideas sular thosaigh sí ar phost mar choimeádaí leabharlainne i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann. Is i ngort na litríochta, áfach, is mó atá cáil agus clú uirthi. Scríobhann Ní Dhuibhne as Béarla agus as Gaeilge, agus clúdaíonn a saothar réimse maith ábhar: úrscéalta, gearrscéalta, drámaí, agus scéalta do leanaí san áireamh. Maidir leis an mBéarla, is óna peann atá na húrscéalta: "The Bray House" (1990), "Singles" (1992), agus "The Dancers Dancing" (1999), a cuireadh ar ghearrliosta an duais Orange 2000. Ceithre chnuasach de ghearrscéalta atá foilsithe aici go nuige seo: "Blood and Water" (1988), "Eating Women is Not Recommended", "The Inland Ice and Other Stories" (1997), agus "Pale Gold of Alaska and Other Stories" (2001). Le haghaidh páistí a scríobhadh "The Uncommon Cormorant", "The Hiring Fair", agus "Hugo and the Sunshine Girl".
Ó thaobh na Gaeilge de, is iad na drámaí "Milseog an tSamhraidh" agus "Dún na mBan trí thine" na chéad shaothair a foilsíodh, ach is é "Dúnmharú sa Daingean" (2000) a rinne údar mór-le-rá Gaeilge di. Lean úrscéal eile "Cailíní Beaga Ghleann na mBláth" in 2003. Baineann Ní Dhuibhne leas as Gaeilge shimplí sho-léite, a bhfuil rian an Bhéarlachais uirthi go minic, chun scéalta casta lán de mhothúchán a chur os comhair an léitheora. Is minic a úsáideann sí miotais na Gaeilge, ar nós foirfeacht na Gaeltachta, sonas na gcoláistí samhraidh, nó neamhurchóideachas an bhéaloidis, mar chúlra ar a thaispeánann sí castacht an tsaoil agus an chine dhaonna. Is ball d'Aosdána í.
Naisc Sheachtracha.
Dhuibhne, Éilís Ní
Dhuibhne, Éilís Ní
Dhuibhne, Éilís Ní
Dhuibhne, Éilís Ní
Dhuibhne, Éilís Ní
Dhuibhne, Éilís Ní
Dhuibhne, Éilís Ní


Maighdean mhara.
"A Mermaid" - Olaphictiúr le John William Waterhouse (1900)
Maighdean mhara a thugtar ar chréatúr ar leath mná agus leath éisc í. Murúch a thugtar uirthi i nGaeilge na Mumhan.
Ón gcoim aníos, is bean í an mhaighdean mhara, ach ón gcoim síos, is iasc í. De réir traidisiúin eile, tá riocht róin ar mhurúcha de ghnáth, ach tagann riocht duine orthu tar éis dóibh cochall draíochta a bhaint díobh féin. Tá bua an cheoil ag na murúcha, agus is binn iad na hamhráin a chanann siad. Ar an drochuair, tá feall ina gcuid ceoil, mar baineann na maighdeana mara úsáid as na hamhráin chun bádóirí agus daoine eile a mhealladh isteach san fharraige, áit a mbáitear iad.
Cé gur cuireadh básanna bádóirí ina leith, tá cuid mhaith scéalta ann a thaispeánann cion ar agus dáimh leis na murúcha, nó ar a laghad leis na maigheana mara sin a mealladh ar an talamh. De réir an bhéaloidis, déantar bean iomlán de mhurúch má ghoidtear a cochall draíochta. Is iomaí maighdean mhara a pósadh ar fhear cladaigh tar éis don fhear an cochall a ghoid ar an maighdean mhara. Cé go bhfuil cosa daonna ag an murúch in easpa an chochaill, baineann pianta fíochmhara leis an siúl i gcónaí, agus bíonn cumha uirthi i ndiaidh an tsaoil faoi thoinn. Cuireann cúpla hamhrán sean-nóis síos ar an gcumha seo, agus pléann sraith dánta sa leabhar "Cead Aighnis" le Nuala Ní Dhomhnaill an téama. Ba gheis do mhuintireacha áirithe rónta a mharú toisc gur creideadh gur ó mhurúch a shíolraigh an mhuintir.


Púca.
Púca a thugtar ar arracht sí a fhuadaíonn daoine. Riocht capaill nó gabhair a bhíonn ar an bpúca de ghnáth cé go mbíonn riochtanna eile air amanna, m.sh. riocht iolair. Tá sé de nós ag an bpúca duine a chaitheamh suas ar a dhroim go n-iompraíonn sé an duine ar thuras scioptha ar fud na dúiche. Is minic a ghortaítear an marcach neamhthoilteanach, cé go dtagann sé slán ach scanraithe go smior amanta eile. Daoine ar meisce is mó a thagann ar an pbúca i rith oícheanta dorcha gan ghealach. Ar ndóigh, tá baint ag an bpúca, a thaibhríonn san oíche, leis an "nightmare" ("láir oíche") as traidisiún Gearmánach an Bhéarla. Tá dlúthbhaint ag an bpúca, freisin, leis an each uisce, atá fiú níos contúirtí go mbánn daoine.


Sióg.
Sióg a thugtar ar dhuine den lucht sí. Bíonn riocht duine ar shióga de ghnáth, cé go bhfuil difríochtaí suntasacha idir an dá chine, agus tá na cineálacha sióige éagsúil lena chéile freisin. I gcontrárthacht leis an smaoineamh nua-aimseartha Béarla, ní daoine beaga agus sciatháin orthu iad na sióga ar fad, de réir thraidisiún na hÉireann; tá cuid de na sióga, cuir i gcás na fir dhearga, níos mó ná méid duine, agus tá sióga eile, ar nós na mban sí, ar mhéid duine normálta. De réir an tseanchais, síolraíonn cuid mhaith de na sióga ó Thuatha Dé Danann, a dibríodh go dtí liosanna, ráthanna agus cnoic na hÉireann nuair a maidhmeadh orthu sa gcogadh in aghaidh Lucht Mhíl Easpáine, óna síolraíonn Gaeil an lae inniu. De réir scéalta eile, is aingil iad a thit go talamh ó na Flaithis toisc nach raibh siad sách maith chun fanacht ar neamh agus nach raibh siad sách olc chun dul go hifreann.
I gceantair áirithe, ba gheis an lucht sí a lua, agus cumadh neart leasainmneacha orthu dá bharr, mar shampla "na daoine maithe" agus "na daoine áin". Creideadh go forleathan sna sióga go dtí tús an 20ú aois san Eoraip; is beag duine a chreideann iontu sa lá atá inniú ann.
Is iad seo a leanas na príomhchineálacha sióige in Éirinn: bean sí, púca, leipreachán, fear dearg, maighdean mhara, síofra.


Bean sí.
Sióg ar leith is ea an bhean sí. Tá dhá shaghas mná sí le n-áireamh i seanchas na hÉireann: an tsióg a thuarann bás agus an tsióg a fhuadaíonn daoine
Sanasaíocht.
Is í "ben sídhe" na Sean-Ghaeilge bunús an fhrása seo.
An bhean sí agus tuar an bháis.
Tugann an bhean sí le fios do mhuintireacha áirithe go bhfuil duine den mhuintir le bás a fháil. Den chuid is mó, is seanmhuintir uas-aicmeach, ar nós Ó Néill agus Mac Carrthaigh, a leanann an bhean sí. Taibhríonn an bhean sí mar bhean chaointe atá ag caoineadh cé nach bhfuil duine ar bith básaithe go fóill. Is minic a bhíonn ceann na mná dírithe síos agus folt álainn, a d'oirfeadh do spéirbhean óg, ag clúdach a ceannaithe; nuair a ardaítear ceann na mná sí, áfach, tá aghaidh seanduine chríonna uirthi.
An bhean sí agus fuadach daoine.
Déanann an dara saghas mná sí fuadach ar dhaoine, go háirithe ar mhná óga. Tugtar "cailleacha" ar na mná sí seo amanta, cé gur léir nach den chine daonna iad. Amanta, bíonn na mná sí seo cosúil le mná ar bith eile ó thaobh an reachta de, ach amanta eile, bíonn adharca fada ar a gcloigeann. Cónaíonn siad i lios nó "dún". Sciobann na mná sí seo daoine leo go dtí an lios a bhfuil na mná sí ina gcónaí ann agus má chaitheann an duine fuadaithe bia ar bith sa lios, ní bheidh an duine in ann an lios a fhágáil go deo. Tá ról an bhia sna scéalta seo cosúil leis an miotas clasaiceach Gréagach ina raibh ar Pheirsifiné fanacht i ríocht Háidéis toisc gur ith sí greim bia ann.
Tá tábhacht an tís soiléir go minic sna scéalta seo freisin. Más glanmhar slachtmhar an teach, agus bolta ar an doras, ní féidir leis na mná sí dul thar tairsigh, ach más salach, trína chéile atá an teach, gan bolta ar an doras, is féidir leis na mná sí bualadh isteach gan choinne.


Ingearán.
Is aerárthach faoi leith é an t-ingearán nó héileacaptar (nó "preabaire spéire" nó fiú "capall spéarach" uaireanta). Seachas sciatháin mhóra greamaithe ar thaobhanna an eitleáin, castar go mear sciatháin thanaí ós cionn an aer árthach. Tá an héileacaptar an-áisiúil mar is féidir é éirí agus tuirlingt gan rúidbhealach. Níl an buntáiste céanna ag eitleáin. Níl an luas céanna ag ingearáin 'is atá ag eitleáin.
Feidhmeanna.
Baintear an iliomad feidhm as ingearáin.


Calvin Coolidge.
Ba é John Calvin Coolidge, Jr. (4 Iúil, 1872 - 5 Eanáir, 1933) an 30ú uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ó 2 Lúnasa, 1923 go dti an 3 Márta, 1929.
Nuair a d'éag Warren Harding, Uachtarán SAM, go tobann in San Francisco i mí Lúnasa 1923, bhí an leas-Uachtarán, Calvin Coolidge, ar chuairt chuig a thuaismitheoirí ina bhaile dúchais, Plymouth, Vermont, 3,000 míle thoir.
Fuair athier Choolidge an scéal ar an ghuthán i lár na hoiche.
Mhúscail sé a mhach Calvin ar an toirt agus chuir a bhean chéile fá choinne Bíobla agus cóip de Bhunreacht SAM.
Mar nótaire poiblí bhí athair Calvin in ann é a oirniú mar an 30ú Uachtarán an oiche sin agus d'fhreastal máthair Chalvin mar fhinné.
Más dlíodóir rathúil agus poiliteoir grinn a bhí ann go fírinneach- fear a d'éirigh ó mhaor go seanadóir agus go hoifig ghobharnóir Massachusetts- bhreathnaigh pobal SAM ar a nUachtarán nua.
Nuair a tháinig an-rath ar gheilleagar SAM le linn dó abheith in oifig, tugadh an buíochas dósan.
Bronnadh 'rathúnas Coolidge' ar a thréimhse.
Ba é Calvin Coolidge a d'fhógair " Is é gnó SAM an gnó'!
Bhuail taom croí é in aois a 60 bliain d'aois.
Coolidge, Calvin
Coolidge, Calvin
Coolidge, Calvin


Eitleán.
a> de chuid an chomhlachta Finnair.
a>, ar eitleán nua-aimseartha do phaisinéirí é.
Is éard is eitleán ann ná aerárthach sciatháin dhobhogtha. Go prionsabálta, is cóir thaistil í atá ceaptha le heitilt a dhéanamh, agus í níos troime ná an t-aer. Sin é an difríocht idir an t-eitleán agus an balún, nó bíonn na balúin agus na seipilíní níos éadroime ná an t-aer.
An fórsa a bhaineann an t-eitleán den talamh agus a choinníonn ar eiteog í, is é sin, an t-ardú, cruthaítear é nuair atá sciathán an eitleáin ag gluaiseacht go sciobtha in éadan an aeir. Ansin, bailítear an t-aer taobh thíos den sciathán, ionas go sáraíonn brú an aeir taobh thíos an brú taobh thuas.
Focal firinscneach é "eitleán" sa Ghaeilge ("an t-eitleán mór", "sciatháin an eitleáin mhóra", "na heitleáin mhóra", "scairdinnill na n-eitleán mór"), ach is gnách forainmneacha baininscneacha a úsáid le tagairt don eitleán ("tháinig an t-eitleán inniu agus chonaic mé ag tuirlingt í").
Gléasra Rialaithe an Eitleáin.
Gléasra Rialaithe i gcró píolótaíochta (Cessna 340A)
Sa bhreis air seo, tá gléasra ann leis na plapaí agus na bacóirí a oibriú. Cineál ailearáin bhreise iad na plapaí a leathfar amach nuair a thosóidh an t-eitleán ag tuirlingt. Cuireann na plapaí leis an bhfórsa ardaithe, agus buíochas leis na plapaí, is féidir le heitleáin an lae inniu tuirlingt ar rúidbhealaí níos giorra ná na cinn a bhí in úsáid sular tháinig na plapaí. Maidir leis na bacóirí, arís, a mhaláirt úsáid a bhainfear astu sin. Nuair a thiocfaidh an t-eitleán i dteagmháil le talamh, ardófar na bacóirí, ar plátaí ar dhroim an sciatháin iad, ionas go n-athrófar aereiteog an sciatháin. Bainfidh siad den fhórsa ardaithe, ionas go mbrúfar an t-eitleán in éadan an rúidbhealaigh. Tá a leithéid de rud ann agus aerchoscáin fós, agus iad ag cur leis an bhfrithchuimilt in aghaidh an aeir agus ag baint de luas an eitleáin.
Inniu, bíonn uathphíolóta ann freisin, is é sin, uathoibriú na ngnáthamh eitilte. Sular tháinig an t-uathphíolóta, chaithfeadh an píolóta bheith an-airdeallach ag ceartú threo an eitleáin, toisc go bhféadfadh gach soinneán gaoithe an meaisín a chur ar strae. Is léir gur chuir an síorairdeall sin an-strus ar an bpíolóta, agus ní bhíodh an tuirse i bhfad ag teacht. Nuair atá an t-uathphíolóta ag obair, áfach, coinníonn an t-eitleán a seantreo agus a seanairde as a stuaim féin.
Taispeánann an pictiúr seo conas a oibríonn an luamhán stiúrtha (B) ar na hailearáin (A) agus ar an rialtán airde (C). Úsáidtear na troitheáin leis an stiúir (D) a iompú.
An Tiomáint.
Is féidir na heitleáin a rangú de réir an chineál tiomána a úsáideann siad.
Na Faoileoirí.
Tugtar faoileoir ar an gcineál eitleáin nach bhfuil inneall ar bith aici. Le haghaidh caitheamh aimsire is mó a úsáidtear iad, cé go mbíonn faoileoirí míleata ann le trúpaí ionraidh a thabhairt isteach faoi choim, i nganfhios don namhaid a bheadh in ann torann na n-eitleán innealltiománta a chloisteáil. Leis an bhfaoileoir a bhaint den talamh, is féidir eitleán innill a úsáid a tharraingeoidh ar téad in airde í, ach tá capstain speisialta ann le haghaidh na hoibre seo chomh maith. Tá a leithéid de rud ann agus faoileoir innill freisin, is é sin, faoileoir a bhfuil inneall beag aici le hí a tharraingt ar eiteog. Nuair a bheidh an faoileoir innill thuas, múchfar an t-inneall agus beidh an t-eitleán ag brath ar an ngaoth ansin, cosúil leis an ngnáthfhaoileoir. Aithnítear na faoileoirí ar na sciatháin fada díreacha a bhíonn orthu.
Na Liáneitleáin.
Bhí na chéad eitleáin inneallghluaiste á dtiomáint ag lián a bhí á chasadh ag inneall frithingeach, is é sin, inneall dócháin inmheánaigh nach raibh ró-dhifriúil leis an gceann a úsáidtear sna gluaisteáin. Inniu féin, bíonn innill den chineál sin á n-úsáid sna heitleáin bheaga, cosúil leis na cinn den déanamh "Cessna" nó "Beechcraft". Bíonn na heitleáin seo sách ciúin, agus ní ídíonn siad an iomarca breosla, ach san am céanna, ní bhíonn siad ábalta lastais mhóra throma a iompar. Mar sin féin, úsáidtear iad i gcónaí nuair nach mbíonn ach pálastaí beaga á n-iompar, agus ar ndóigh, an duine a dteastóidh uaidh a eitleán féin a bheith aige mar chaitheamh aimsire, seo é an cineál eitleáin a mbeidh sé ag díriú uirthi de ghnáth.
Na heitleáin turba-liáin, úsáideann siad scairdinneall leis an lián a chasadh. Bíonn na heitleáin seo an-oiriúnach don eitilt réigiúnda, intíre agus comaitéireachta, agus iad in ann tuirlingt ar aerfoirt bheaga gan rúidbhealaí fada.
Na Scairdeitleáin.
Is éard is scairdeitleán ann ná eitleán atá á tiomáint ag scairdinneall, is é sin, sórt tuirbín agus é ag dul timpeall nuair a shéidtear gás sceite tríd. Tá na scairdinnill níos láidre ná na hinnill dóiteáin inmheánaigh, agus iad ábalta lastais mhóra throma a ardú ar eiteog. Ón taobh eile de, áfach, bíonn siad ag cur isteach ar na daoine agus ar an dúlra féin leis an torann mór a dhéanann siad. Le déanaí, áfach, tháinig scairdinneall de chineál úr in úsáid - an scairdinneall turba-fean - a mhaolaíonn go mór mór ar an truailliú torainn seo.
Forbraíodh an chéad scairdeitleán sa Ghearmáin sna 1930idí. Ba í Heinkel He 178 an chéad scairdeitleán a raibh úsáid phraiticiúil inti, agus chuaigh sí ar eiteog an chéad uair ar aerstráice Marienehe in aice le monarcha eitleán Ernst Heinkel. Ba é an t-innealtóir óg Hans von Ohain, áfach, a chéadcheap an bunsmaoineamh. Sa bhliain 1943, tháinig an chéad scairdeitleán cogaidh ar an bhfód - Messerschmitt Me 262. Nuair a chuaigh na heitleáin seo in úsáid, áfach, bhí an cogadh ag druidim chun deiridh cheana féin, agus níor athraigh an t-aireagán seo a dhath faoi sin.
Go gairid i ndiaidh an chogaidh, thosaigh na Sasanaigh ag táirgeadh an chéad aerlínéar scairdinnill - De Havilland Comet. Ní raibh an tuiscint cheart ag na hinnealtóirí ar an straidhn a chuir an scairdeitilt ar an miotal, agus sna 1950idí, tharla cúpla aerthimpiste thubaisteacha a d'fhág an-mhíchlú ar an eitleán. B'éigean an t-eitleán a athdhearadh cúpla uair ar son na slándála, ach níor thréig an míchlú riamh.


Cailleach.
"Seanbhean" is bunbhrí leis an bhfocal cailleach, ach ciallaíonn sé freisin bean draíochta a mhallaíonn daoine, ainmhíthe, agus plandaí. Pléifidh an t-alt seo an chailleach draíochta. Cé gur féidir leis an gcailleach leas a bhaint as an drochshúil, is mó a luaitear an chailleach le bainne a ghoid. De réir an tseanchais, is féidir leis an gcailleach riocht giorria a chur uirthi féin. Faoin riocht seo, téann an chailleach isteach i mbuailte na gcomharsan, áit a súnn sí an bainne ó na beithigh. De réir scéalta eile, is féidir leis an gcailleach an bainne a ghoid trí ortha a rá nó ar bhealaí éagsúla eile. Cé go bhfuil baint ag an athrú reachta le hadhlacadh an áibhirseora i dtraidisiún eaglasta na Laidine, breathnaíonn sé nach mar sin a bhí an scéal in Éirinn. Ní luaitear an diabhal leis an gcailleach de ghnáth sna finnscéalta.
Ó thaobh na socheolaíochta de, is léir ón bhfianaise gur baol go bhféadfaí draíocht a chur i leith aon seanmhná aonair neamhphósta dá dtiocfadh laghdú ar an méid bainne a bhí beithigh an pharóiste a thabhairt. Ar ndóigh, is dócha gur galar seachas draíocht a bhí ag cur isteach ar na beithigh ach is iad seanmhná an pharóiste a cuireadh faoi amhras. Ní minic a teilgeadh mná chun báis de réir na draíochta, áfach. Bhí na comharsana ar goideadh a gcuid bainne ag iarraidh go bhfillfeadh an bainne; níor theastaigh uathu bás na caillí.
Creideadh i gcailleacha go forleathan ar fud na hÉireann agus na hEorpa go dtí tús an 20ú haois, agus creideann neart daoine iontu go fóill sa tríú domhan.


Herbert C. Hoover.
Ba é Herbert Clark Hoover (10 Samhain, 1874 - 20 Deireadh Fómhair, 1964) 31ú huachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé i bhfeidhmeannas ó 3 Márta, 1929 go dti an 3 Márta, 1933. Chuaigh an Spealadh Mór in olcas sa tréimhse sin. Cuireadh tús le damba Hoover ar abhainn an Cholorado.
Hoover, Herbert
Hoover, Herbert
Hoover, Herbert


Síofra.
Síofra a thugtar ar leanbh sí a fhágtar ag teaghlach daonna nuair a fhuadaítear leanbh daonna. De ghnáth, bíonn an síofra tinn agus ar tí bás a fháil nuair a mhalartaíonn an lucht sí é, ar son linbh dhaonna fholláin.
Bhaintí úsáid as miotas an tsíofra chun galair thobanna ar leanaí nua-bheirthe a mhíniú. De réir an tseanchais, d'fhéadfaí síofra aithint mar labhródh an leanbh gan choinne nó chaithfeadh sé píopa. Chreidtí go raibh na céadta bliain slánaithe ag an síofra cheana cé nach raibh sé níos mó ar méid ná leanbh duine.
Dá gceapfaí gur síofra a bhí ann, chaithfí isteach sa tine é go dtabharfaí a leanbh féin ar ais chuig na tuismitheoirí.


Sí.
Is é Sí (Ψ ina cheannlitir, ψ ina litir bheag) an litir is in aibítir na Gréigise.
Sí


Carolina Theas.
Is stát í Carolina Theas (Bearla: "South Carolina") atá suite in oirdheisceart S.A.M.


Fear dearg.
Duine den lucht sí is ea an fear dearg. Tá méid ollmhór ann agus tá cuma dhearg air ó bhonn go barr, cé nach gcuirtear béim mhór ar an dath sna scéalta a bhaineann leis, murab ionann is an "Green Man" as "Gawain and the Green Knight", an scéal Béarla ón Meán-aois. Taibhríonn an fear dearg do thaistealaithe bóthair i lár na hoíche. Go minic, bíonn an fear dearg ag iompar corpáin ar a dhroim i dtreo reilige, agus cuireann sé d'fhiacha ar an taistealaí daonna mí-ámharach an corpán a iompar in éindí leis. Nuair a chuirtear an corpán ar dhroim an taistealaí, áfach, tosaíonn an corpán ag labhairt agus ag tathaint ar an taistealaí deifriú. De ghnáth, éiríonn leis an taistealaí an corpán a bhaint dá dhroim ar bhealach éigin, agus saortar é.
Síolraíonn scéalta faoin bhfear dearg aníos ó luath-ré na litríochta Gaeilge. Sa scéal Toghail Bruíne Dá Dearga, ar cumadh a bhunús roimh AD 900, deirtear gur geis leis an rí Conaire Mór mac Eidirsceoil teacht isteach in aon teach a bhfuil fear dearg tar éis dul isteach ann. Nuair a bhriseann an rí an gheis, maraítear i luíochán é.


Ióta.
Is é ióta (Ι ina cheannlitir, ι ina litir bheag) an naoiú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "yodh" Yodh. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /i/ nó /iː/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 10 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /i/ nó /j/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach I agus J sa litir ióta.


Leipreachán.
Gréasaí sí is ea an leipreachán. (nó lucharachán, lucharbán agus araile.) Tá an leipreachán ar méid páiste óig, cé go bhfuil na céadta blianta slánaithe aige ar nós na sióg eile. Bíonn dúil mhór ag an leipreachán in airgead, agus deirtear go bhfuil pota mór óir i bhfolach aige. Is féidir iallach a chur ar an leipreachán an pota óir a thabhairt don té a bheireann ar an leipreachán, cé go n-éalóidh an leipreachán múna gcoinneofar amharc air an t-am ar fad. Tréithe seo an leipreacháin, taispeánann siad meas an tseansochaí ar fhir cheirde, is dócha. I dtuairim na muintire tuaithe, bhí na ceardaithe (ar nós gréasaithe, gaibhne, srl.) glic, saibhir, seachantach ar a gcuid maoine a roinnt le daoine eile.
Tá siombal d'Éirinn ar fad déanta den leipreachán i Meiriceá Thuaidh. Tá an siombail ceangailte le stéiréitíopáilte eile Éireannacha, mar shampla cairdiúlacht, ólachán, agus Lá Fhéile Pádraig. Ní cairdiúil ar chor ar bith a bhí na leipreacháin i bhfíorseanchas na hÉireann, áfach.


Tuatha Dé Danann.
Ceann de na treibheanna a d'áitigh Éirinn roimh theacht Chlanna Mhíleadh Easpáine is ea iad Tuatha Dé Danann. Ciallaíonn an t-ainm "muintir thíolactha don dia darb ainm Danu." Insítear scéal Thuatha Dé Danann in Leabhar Gabhála na hÉireann, leabhar a chuireann síos ar na hionraí miotasacha a rinneadh ar Éirinn ó thús an chruthaithe go dtí teacht Chlanna Mhíleadh. Bhain Tuatha Dé Danann clú agus cáil amach mar gheall ar a gcuid draíochta, ceardaíochta, ealaíne, agus foghlama. Nuair a tháinig Tuatha Dé Danann go hÉirinn, bhuaigh siad ar áitritheoirí na hÉirinn, na Fomhóraigh, gur dhíbir siad na Fomhóraigh. Buadh ar na Tuatha Dé Danann mar sin féin i ndiaidh do Chlanna Mhíleadh teacht go hÉirinn. Díbríodh Tuatha Dé Danann go liosanna na hÉireann de bharr na maidhme seo. Deirtear go síolraíonn na sióga (féach sióg) uathu.


Prótacal Aistrithe Hipirtéacs.
Is éard é an Prótacal Aistrithe Hipirtéacs (as Béarla, HyperText Transfer Protocol, nó HTTP) ná an modh is tábhachtaí a úsáidtear chun faisnéis a iompar ar an nGréasán Domhanda. Prótacal cumarsáide atá ann a cuireadh chun cinn le haghaidh freastalaí a chur i bhfeidhm, agus úsáidtear é chun leathanaigh HTML, íomhánna, stílbhileoga cascáideacha (CSS) agus ábhair eile a aistriú idir freastalaithe HTTP agus brabhsálaithe Gréasáin, agus duine ag tabhairt cuairte ar shuíomh Idirlín.
Déanann RFC 2616 cur síos ar an bprótacal HTTP (leagan 1.1 an leagan reatha). Déanann RFC 2818 cur síos ar an bprótacal HTTPS. Is leagan criptithe de HTTP é HTTPS, a úsáideann SSL.
Seolann an cliant (don chuid is mó brabhsálaí Idirlín) iarratas don freastalaí ag iarraidh acmhainne. Seolann an freastalaí freagra ar ais.
Sampla.
Tá na ceannteidil seo a leanas simplithe go mór ionas go mbeifear in ann an oibríocht a thuiscint, ach is féidir i bhfad níos mó eolais a sheoladh don chliant nó don fhreastalaí.
Séard is brí leis seo ná: "Tabhair dom inneachar an leathanaigh index.html ag bun do fhreastalaí agus a fhios agat go bhfuilim ag labhairt as HTTP 1.1."
Date: Sun, 05 Nov 2000 20:24:23 GMT
Last-Modified: Sat, 03 Jun 2000 07:12:12 GMT
Séard is brí leis seo ná: "Fuair mé d'iarratas, is freastalaí den saghas  mé, inniu an  agus is é an t-am deireanach ina rinneadh athrú don leathanach seo ná . Is é fad inneachair an leathanaigh ná  ochtréad agus is den saghas . Seo an t-inneachar: <?xml version="1.0"... "
Leaganacha HTTP.
D'eascair leaganacha prótacail comhoiriúnacha go siarghabhálach, don chuid is mó, as HTTP. Déanann RFC 2145 cur síos ar úsáid uimhreacha leagain HTTP. Insíonn an cliant cén leagan atá á húsáid aige ag tús an iarratais agus baineann an freastalaí úsáid as an gceann céanna nó leagan níos luaithe sa fhreagairt.


Croí.
1 Aitriam deas 2 Aitrium clé 3 Vena cava uachtarach 4 Aorta 5 Artaire scamhógach 6 Féith scamhógach 7 Comhla bheannach 8 Comhla aortach 9 Méadailín clé 10 Méadailín deas 11 Vena cava íochtarach 12 Comhla thríchuspach 13 Comhla scamhógach
Is orgán matánach i ndaoine agus in ainmhithe eile é an croí a bhíonn ag pumpáil fola thart ar an chorp, trí fhuileadán an chórais imshruthaithe. Soláthraíonn an fhuil bia, ocsaigin agus substaintí eile timpeall na colainne agus freisin cuidíonn sé le fuíollábhair mheitibilacha a bhaint. Tá croí an duine thart fán mhéid chéanna le dorn druidte. Tá sé suite idir na scamhóga, sa spás meánchliabhraigh. Tugtar an matán cairdiach ar an chroí.
I ndaoine, mamaigh eile, agus éin, tá an croí roinnte i gceithre sheomra: na haitriamaí clé agus ar dheis uachtaracha, agus na méadailíní clé agus ar na dheis íochtaracha. Tugtar, go coitianta, "an croí deas" ar an aitriam agus an mhéadailín ar dheis agus "an croí clé", ar a gcontrapháirt ar an taobh éile. I gcodarsnacht leo, bíonn dhá sheomra sna héisc, aitriam agus méadailín, cé go mbíonn trí sheomra sna reiptílí. I gcroí folláin, sreabhann an fhuil ar bhealach amháin tríd an chroí, as siocair na gcomhlaí croí a chuireann cosc ​​ar sreabhadh droim ar ais. Bíonn an croí faoi chosaint sa pheireacairdiam (sac cosanta), ina mbíonn roinnt beag sreabháin. Tá balla an chroí comhdhéanta de trí shraith:. an eipeacairdiam, an miócairdiam, agus an ionchairdiam.
San imshruthú sistéamach, téann fuil, a bhíonn ocsaigin laghdaithe, ón cheann, ón mhuineál agus ó na sciatháin isteach san aitriam deas, tríd an vena cava uachtarach (príomhfhéith na colainne). Téann an fhuil ón ucht, ón bholg agus ó na cosa isteach tríd an vena cava íochtarach. San am céanna a mbíonn an t-aitriam deas ag líonadh le fuil, bíonn fuil ocsaiginithe ó na scamhóga ag dul isteach san aitriam clé, trí na féitheacha scamhógacha.
Crapann na matáin sna haitriamaí, osclaíonn na comhlaí déchuspacha agus tríchuspacha
agus líonann na méadailíní le fuil.
Ansin crapann ballaí matánacha na méadailíní, druideann na comhlaí déchuspacha
agus tríchuspacha agus osclaíonn na comhlaí corránacha agus brúitear an fhuil isteach sna
Brúitear an fhuil ón mhéadailín dheas isteach san artaire scamhógach agus téann an fhuil go dtí na scamhóga. Brúitear an fhuil ón mhéadailín chlé isteach san aorta agus pumpáiltear thart faoin cholainn ar fad í.
Struchtúr.
Tá an croí suite i lár an mheánchliabhraigh taobh thiar de chnámh an uchta sa chliabhrach, ag leibhéal na veirteabraí tóracsacha T5 - T8. Tá an chuid is mó den chroí suite de ghnáth beagán ar chlé an chliabhraigh (cé gur féidir leis corruair bheith beagán ar an taobh dheis) agus braitear é a bheith ar an taobh clé toisc go bhfuil an taobh clé níos láidre, ós rud é mbío0nn air fuil a phumpáil go dtí gach cuid den choirp. Toisc go bhfuil an croí idir na scamhóga, bíonn an scamhóg chlé níos lú ná an scamhóg eile.
Balla an chroí.
Bíonn balla an chroí comhdhéanta de thrí shraith: an ionchairdiam istigh, an miócairdiam lár agus an eipeacairdiam seachtrach. Tá siad seo timpeallaithe ag sac scannánach- dúbailte. ar a dtugtar an peireacairdiam.
Tugtar an ionchairdiam ar an sraith is sia isteach sa chroí. Tá sé comhdhéanta suas de líneáil eipitéiliach ghainneach shimplí, agus clúdaíonn sé comhlaí agus seomraí. Tá sé leanúnach le hintéliam féitheacha agus artairí an chroí, agus tá sé ceangailte leis an mhióchardiam le sraith tanaí d'fhíochán tacaíochta. Is féidir go mbíonn ról le himirt freisin ag an ionchairdiam i rialú crapadh an mhiócairdia, trí hintéilin a thál.
Is é an miócairdiam an sraith i lár bhalla an chroí, matán cairdiach - sraith de mhatán stríocach neamhdheonach, timpeallaithe ag chreatlach collaigne.
Imshruthú Dúbailte.
Sníonn an fhuil tríd an chroí dhá uair ar turas amháin iomlán den chorp. Uair amháin ag teacht ón choirp ar an taobh dheas, ansin ar an taobh clé a.teacht ó na scamhóga. Cuirtear imshruthú dúbailte ar seo.


An Giúdachas.
Realta Dháibhí, siombail an Ghiúdachais. Feictear ar bhratach Stát Iosrael í freisin.Meanóra, siombail thábhachtach eile de chuid an chreidimh seo. Cuid d'armas Iosrael é fosta.
Is é an Giúdachas nó an tIúdachas reiligiún na nGiúdach. Ceann de na reiligiúin aondiacha is sine ar domhan atá ann, agus ceann de na reiligiúin is sine atá á gcleachtadh fós. Tá airteagail chreidimh agus stair an Ghiúdachais ina gcroílár do bhunús na gcreideamh Ábrahamach eile, an Chríostaíocht agus an tIoslam san áireamh.
Níl aon údarás lárnach nó dogma comhaontach ag an nGiúdachas, ach tá roinnt prionsabal creidimh ag an reiligiún ilghnéitheach seo a choinníonn le chéile é. An ceann is tábhachtaí ná creideamh in aon Dia amháin atá uilefhiosach, uilechumhachtach, uiledhea-mhéiniúil, tarchéimnitheach, a chruthaigh an chruinne agus gach rud atá inti, agus a bhfuil baint aige fós le riaradh na cruinne seo.
De réir mar a chreidtear, b'é an Dia céanna a chruthaigh an chruinne agus a shocraigh cúnant leis na Giúdaigh agus a chuir a chuid dlíthe agus aitheanta in iúl dóibh sa Tórá.
Caitheann an Giúdach fíréanta cuid mhó ama ag staidéar na ndlíthe agus na n-aitheanta seo le bheith in ann iad a urramú mar is cóir, agus litríocht iomlán - an Talmud - scríofa ag Giúdaigh léannta na n-aoiseanna a chuaigh thart leis na dlíthe seo a mhíniú do na fíréin.


Gréasán Domhanda.
Is córas poiblí hipirtéacs ar an Idirlíon é an Gréasán Domhanda (as Béarla "World Wide Web" nó WWW), cruthaithe ag Tim Berners-Lee i CERN i 1990 le haghaidh torthaí eolaíochta a scaipeadh. Is é an Gréasán Domhanda an chuid is iomráití den Idirlíon ach tá seirbhísí eile ar an Idirlíon nach cuid den Ghréasán Domhanda iad, cosúil le ríomhphost agus teachtaireachtaí meandaracha. Más mian leat an Gréasán Domhanda a thaisteal, tá gá le ríomhaire le ceangal Idirlín agus brabhsálaí air. Coinnítear leathanaigh gréasáin ar fhreastalaithe gréasáin agus déantar rochtain orthu tríd an bprótacal HTTP. Tagann íomhá an ghréasáin ó úsáid hipirnaisc chun na leathanaigh lín a cheangail le chéile.
URLanna agus Hipirnaisc.
Ní gá an http:// a chló isteach sa bhrabhsálaí mar go bhfuil sé inghlactha go bhfuil sé ann. Tabhair faoi deara thuas nach dtosaíonn gach URL le www. Is seoladh slán é an tríú shampla. Is féidir é sin a aithint mar go dtosaíonn sé le https. I gcás an cheathrú shampla, is URL é seo de phictiúr atá mar chuid de leathanach gréasáin.
*


Najaf.
Is cathair san Iaráic í Najaf (ón Araibis النجف), timpeall 160 km ó dheas ón bpríomhchathair Bagdad.
Mosc "Meshed Ali" i Najaf
Ba é a daonra measta i 2003 ná 585,600 duine. Is í príomhchathair an chúige den ainm céanna. Is í ceann de na cathracha is naofa i gcreideamh Shi'a an Ioslaim agus ceanncheathrú na cumhachta polaitiúla Shi'a san Iaráic.


Bobby Fischer.
Ba sármháistir fichill é Robert James "Bobby" Fischer (9 Márta, 1943 i Chicago, SAM - 17 Eanáir, 2008 i Réicivíc, an Íoslainn) agus iar-churadh an domhain.
Bhuaigh sé Comórtas Fichill an Domhain ar 1 Meán Fómhair, 1972, ceann de bhuaicphointe an Cogadh Fuar. Ba é an dara Meiriceánach agus an chéad Meiriceánach a rugadh i SAM chun Comórtas Fichill an Domhain a bhuachaint.
Shíothlaigh sé i Réicivíc, san Íoslainn sa bhliain 2008 tar éis dó saorántacht na hÍoslainne a bhaint amach sa bhliain 2005.
Fischer, Bobby
Fischer, Bobby


Cultúr.
An cultúr timpeall an domhain
Tagann an focal cultúr ón fhocal Laidine "colere". De ghnáth is gníomhaíochtaí daonna atá i gceist. Tá go leor sainmhíniú ann faoi cad is saíocht ann, bunaithe ar na teoiricí éagsúla. Is éard is ciall le cultúr, d'fhéadfá a rá, ná staid sibhialtachta a bhaineann le pobal daoine. Féadann cultúr tagairt d'fheabhsú na hintleachta, freisin.


Capa.
Is é capa (Κ ina cheannlitir, κ ina litir bheag) an 10ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "kaph" Kaph. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /k/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 20 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /c/ nó /k/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach K agus an litir Chirileach "Ke" (К, к) sa litir capa.


An tSile.
Is tír i Meiriceá Theas í an tSile (Spáinnis: "Chile"). Tá teorainn aici leis an mBolaiv, leis an Airgintín agus le Peiriú. Is í Santiago de Chile an phríomhchathair. Tá beagáinín níos lú ná 18.0 milliún duine ina gcónaí ann.
Stair.
Toghadh Salvador Allende mar uachtarán na tíre i 1970, an chéad Marxach a toghadh go daonlathach i dtír ar bith. D'éirigh an t-arm faoin ginearál Augusto Pinochet amach i gcoinne Allende ar 11 Meán Fómhair 1973 agus maraíodh an t-uachtarán le linn an éirí amach. Ghlac Pinochet seilbh ar rialtas na Sile agus lean an deachtóireacht ar aghaidh go 1988.
Daonra.
Sa bhliain 2015, bhí tuairim is 18,006,407 duine sa tír.
Tagairtí.
S


An Airgintín.
Is tír i Meiriceá Theas í an Airgintín. Tá teorainneacha aici leis an Sile, le Paragua, leis an mBolaiv, leis an mBrasaíl agus le Peiriú.
Tagann ainm na tíre ón fhocal Laidine "argentum", a chiallaíonn airgead.
Is í Buenos Aires an phríomhchathair. Bhí 43 milliún duine ina gcónaí ann i 2005.
Neamhspleáchas.
Ar an 9 Iúil 1816, d'fhógair an Airgintín a neamhspleáchas ón Spáinn.
Bhí an Airgintín i measc na ndeich tír ba shaibhre ar domhan i 1900. Bhí an inimirce ón Eoraip an-láidir ag an am.
Deachtóireacht.
Bhí an tír faoi stiúir an airm agus éagobhsaíocht ghinearálta ó 1930 go dtí 1983, beagnach. Tháinig an Peronismo (nó Justicialismo) chun san 1950idí nuair a bhí Juan Perón agus a bhean chéile, Evita i gcumhacht. Deachtóireacht a bhí ann a raibh culaith an daonlathais curtha air.
I ndiaidh dó bheith ina Aire Saothair agus ina Leas-Uachtarán, toghadh faoi thrí é mar Uachtarán na hAirgintíne agus é in oifig ó Mheitheamh na bliana 1946 go Meán Fómhair, 1955, nuair a cuireadh as oifig é le linn "coup d'état", agus arís eile ó Dheireadh Fómhair na bliana 1973 go dtí a bhás i mí Iúil, 1974.
Le linn a chéad téarma (1946–52), ba mhór an tacaíocht a fuair Perón ón dara bean chéile aige, Eva Duarte ("Evita"), agus bhí an-ghnaoi ag an bpobal orthu beirt
Cogadh.
Sa bhliain 1982, d'ionsaigh rialtas míleata na hAirgintíne na hOileáin Fháclainne, agus d'éirigh ina chogadh idir an Airgintín agus an Ríocht Aontaithe. I ndiaidh dhá mhí, d'éirigh leis na Sasanaigh ruaigeadh a chur ar na hAirgintínigh.
Daonlathas.
D'éirigh an junta (deachtóireacht) níos laige ina dhiaidh an eachtra seo. Tháinig an daonlathas ar ais san Airgintín sa bhliain dar gcionn, 1983.
Tháinig biseach ar na cúrsaí eacnamaíochta nuair a d'éirigh Carlos Menem ina uachtarán ó 1989.
Ach bhí fadhbanna eacnamaíocha ag deireadh na 1990í agus theip ar na hAirgintínigh a gcuid íocaíochtaí a dhéanamh.
Struchtúr polaitiúil.
Tá córas uachtaráin i bhfeidhm, in éineacht le parlaimint le dhá theach, an Comhdháil le 257 ball agus an Seanad le 72 ball. Tá tréimhse in oifig ceithre bliana ag an uachtarán. Tá 23 cúige ann, chomh maith le ceantar feidearálach Buenos Aires, gach ceann acu lena chomhdháil is lena chóras riaracháin féin, iad go léir faoin rialtas feidearálach.
Tagairtí.
A


Cathair na Vatacáine.
Is í Cathair na Vatacáine, nó Stát Chathair na Vatacáine (Iodáilis: "Stato della Città del Vaticano", Laidin: "Status Civitatis Vaticanae") lárionad na hEaglaise Caitlicí sa domhan, agus í suite taobh istigh den Róimh, príomhchathair na hIodáile. Is féidir an Vatacáin a thabhairt uirthi as Gaeilge freisin.
Is í an Vatacáin an stát is lú sa Domhan de réir an daonra agus an achair. Tháinig an Vatacáin ar an bhfód mar atá sí inniu, nuair a shínigh Benito Mussolini agus an Pápa Pius XII Conradh na Lataráine sa bhliain 1929.
Is gá an Vatacáin féin a aithint thar an Suí Naofa, nó is follasach go raibh an Suí Naofa ann, mar choincheap, i bhfad sular bunaíodh Stát na Vatacáine. Foilsítear fógráin oifigiúla na Vatacáine féin as Iodáilis, ach is í an Laidin bunteanga na gcaipéisí a eisíonn an Suí. Thairis sin, ní hionann pasanna na Vatacáine agus pasanna an tSuí Naofa. Ní stát é an Suí Naofa féin, agus mar sin, ní féidir leis ach pasanna dioplómatúla agus pasanna seirbhíse a eisiúint, ach bíonn an Vatacáin féin ag eisiúint gnáthphasanna.
Roimh lá na Vatacáine, bhí a leithéid de rud ann agus Stáit an Phápa. Is éard a bhí i gceist le Stáit an Phápa ná an stát eaglasta a bhí ann sna blianta 756-1870, agus é ag cuimsiú lár na hIodáile go léir. Tháinig deireadh leis na Stáit seo de thoradh an Risorgimento, is é sin, leis na cogaí a cuireadh sa naoú haois déag leis an Iodáil go léir a aontú. Nuair a shínigh Pius agus Mussolini Conradh na Lataráine, shainigh siad nárbh é athbhunú Stáit an Phápa a bhí i gceist, ach stát nua ar fad.
Plás Pheadair - Cathair na Vatacáine
Monarcacht í an Vatacáin, agus is é an Pápa an monarc. Eaglaisigh Chaitliceacha iad na feidhmeannaigh is airde sa Stát. Tá limistéar an Stáit faoi fhorlámhas an tSuí Naofa, agus cónaí ar an bPápa ansin, sa Phálás Aspalda. Níl cónaí ar an bPápa ansin ach ón mbliain 1377 anuas. Roimhe sin, bhíodh na Pápaí ina gcónaí i bPálás na Lataráine ar Chnoc Caelius ar an taobh eile den chathair. I bPálás na Lataráine a síníodh Conradh na Lataráine freisin, agus sin é an fáth go bhfuil an t-ainm sin ar an gConradh.
Seanainm é ainm na Vatacáine, agus é ag dul siar go dtí na blianta réamh-Chríostaí: "Mons Vaticanus" an leagan Laidine, nó Cnoc na Vatacáine. Cuid de shean-Chnoc na Vatacáine iad críocha an Stáit, chomh maith leis na Machairí Vatacánacha in aice leis an gCnoc. B'ansin a tógadh Baisleac Pheadair, an Séipéal Sistíneach, an Pálás Aspalda agus na hiarsmalanna, chomh maith le foirgnimh áirithe eile. Go dtí an bhliain 1929, bhain na tailte seo le barda Borgo.
Tá cuid d'fhoirgnimh an tSuí Naofa suite taobh amuigh den Vatacáin, go háirithe Castel Gandolfo, áitreabh samhraidh an Phápa, chomh maith le baisleaca áirithe. Tá cearta eistíre ag údaráis na Vatacáine sna tailte seo, agus iad á bpóilíniú ag gníomhairí Vatacánacha.
Tagairtí.
V


Gallaibh.
Gallaibh Contae de chuid na hAlban is ea Gallaibh, atá suite i dtuaisceart na tíre. Bhí 23,866 duine ina gcónaí sa chontae sa bhliain 2001.


Molière.
Duine de phríomhdhramadoirí na Fraince ab ea Molière (15 Eanáir, 1622 - 17 Feabhra, 1673). Rugadh é faoin ainm Jean-Baptiste Poquelin i bPáras i 1622.
Rinne sé staidéar ar an dlí in Orléans ach dhiúltaigh sé leanúint ar aghaidh. Bhuail sé le clann aisteoirí, na Béjart, agus bhunaigh siad "L’Illustre Théâtre" i 1644. Is faoin am seo a thóg sé an t-ainm pinn Molière. Theip ar an ngrúpa sé mhí déag ina dhiaidh sin, de bharr fadhbanna airgid. D'fhág siad Páras i 1646 agus chuaigh siad go Bordeaux. Bhí Madame Béjart faoi choimirce an Diúc d’Épernon agus bhunaigh siad grúpa eile faoi stiúradh Charles Dufresne, ag taistil ar fud Languedoc. Thosaigh Molière ag scríobh thart faoin am seo, ag tosú leis na coiméidí "La Jalousie du barbouillé" agus "Le Médecin volant".


Zeami.
Ba aisteoir, drámadóir agus teoiriceoir drámaíochta Seapánach é Zeami Motokiyo (世阿弥 as Seapáinis) nó Kanze Motokiyo (c.1363 - c.1443). Ba mhac leis an aisteoir taistil Kanami é. Ba é an shogun Ashikaga Yoshimitsu a chéad mhór-phátrún. D'athraigh a chuid cinniúna le athruithe polaitiúla agus é ní ba shine, ag caitheamh dhá bhliain mar dheoraí ar oileán agus 70 bliain slánaithe aige.
Scríobh sé beagnach 90 saothar don amharclann agus ba é an teoiriceoir a chuir tús le amharclann nō (能), ceann de stíleanna traidisiúnta na h-amharclainne Seapánaigh.


Voltaire.
Scríbhneoir agus fealsamh Francach ba ea Voltaire, a rugadh leis an ainm François Marie Arouet ar an 21 Samhain 1694 i bPáras, áit ina bhfuair sé bás freisin ar an 30 Bealtaine 1778. Tugadh isteach é san Académie française i 1746. D'athraigh sé a ainm tar éis seal a chaitheamh i bpríosún i 1717. Bhí an-tionchar ag an bhfealsamh Sasanach John Locke ar Voltaire. Bhí sé i measc na ndaoine ba chlúití ag an am san Eoraip.
Deirtear ba inspioráid é saothar Voltaire do Réabhlóid na Fraince.
Príomhshaothair.
Voltaire
Voltaire
Voltaire
Voltaire
Voltaire


John Locke.
John Locke, portráid le Sir Gotfrey Kneller.
Fealsúnaí agus dochtúir leighis ba ea John Locke (29 Lúnasa 1632 – 28 Deireadh Fómhair 1704), agus tá meas air mar dhuine de na hintleachtóirí is tábhachtaí de Ré na hEagnaíochta. Chuaigh a shaothar i bhfeidhm ar an eipistéimeolaíocht agus ar an bhfealsúnacht pholaitiúil, rud is léir ó Fhógra Neamhspleáchais na Stát Aontaithe.
Is minic a deirtear gurb é Locke a chum teoiric úd na haigne ar eascair coincheap nua-aimseartha na féiniúlachta aisti, rud atá le haithint ar shaothar Hume, Rousseau, Kant agus fealsúnaithe eile. Bhí Locke ar an gcéad duine a shainmhínigh an Mise de réir leanúnachas comhfheasa, agus mhaígh sé gur as an taithí a thagann eolas.
A bheatha.
Iníon súdaire ba ea Agnes Keene, máthair Locke, agus b'aturnae tuaithe é John, a athair. Bhí sé siúd ina chaptaen marcra ar thaobh na Parlaiminte sa chéad chuid de Chogadh Cathartha Shasana, agus bhí sé féin agus a bhean chéile ina bPiúratánaigh. Rugadh Locke ar 29 Lúnasa 1632 i mbothán ceann tuí in Wrington in Somerset, agus d'aistrigh an teaghlach chun Pensford, baile mór atá seacht míle slí laisteas de Bhriostó. Tógadh Locke i dteach Tiúdarach amuigh faoin tuath in Belluton
Sa bhliain 1647 chuaigh Locke ar Scoil iomráiteach Westminster i Londain agus ina dhiaidh sin ar Choláiste Christ Church in Oxford. Is mó an tsuim a bhí aige i saothar fealsúnaithe comhaimseartha ar nós René Descartes ná san fhealsúnacht chlasaiceach.
Ghnóthaigh Locke céim BA sa bhliain 1656 agus MA sa bhliain 1658. Rinne sé dianstaidéar ar an leigheas agus é in Oxford, agus rinneadh baitsiléir leighis de sa bhliain 1674. Chomh maith leis sin, bhí caidreamh aige ar inleachtóirí den chéad scoth ar nós Robert Boyle, Thomas Willis agus Robert Hooke. Chuir sé aithne ar an Tiarna Anthony Ashley Cooper, an chéad Iarla de Shaftesbury, a bhain amach Oxford ag iarraidh leighis ar an ngalar ae a bhí air. Thaitin Locke le Shaftsbury, agus d'áitigh sé ar air dul leis mar dhuine dá chóisir. Sa bhliain 1667 chuir Locke faoi i dTeach Exeter i Londain mar dhochtúir pearsanta Shaftesbury, agus ba é barúil an Iarla gurb é Locke a thug slán ón mbás é.
Tháinig Locke faoi anáil Thomas Sydenham i Londain, rud a d'fhág a rian ar an tuiscint a bhí aige ar an aigne. Chomh maith leis sin, ba é Locke Rúnaí Bhord na Trádála agus na bPlandálacha agus Rúnaí Thiarnaí agus Úinéirí na gCairilíneach ag an am, rud a chuaigh i bhfeidhm ar a thuairimí ar chúrsaí geilleagair.
Bhí Shaftesbury ar dhuine de bhunaitheoirí Pháirtí na bhFuigeanna agus dá bhrí sin chuaigh sé i gcion ar Locke i gcúrsaí polaitíochta. Tháinig lámh ag Locke sa pholaitíocht nuair a rinneadh Tiarna Seansailéara den Iarla sa bhliain 1672. Chaill sé siúd fabhar an Rí sa bhliain 1675 agus thug Locke tamall ag siúl na Fraince. D'fhill sé ar Shasana sa bhliain 1674 nuair a tháinig gnaoi an Rí ar Shaftesbury arís ar feadh tamaill, agus scríobh sé formhór "Two Treatises of Government". Na laethanta seo deirtear gur argóint i gcoinne na Monarcachta Absalóidí agus ar son thoiliú an duine aonair atá iontu. Shíltí gur scríobhadh iad chun teacht i réim Liam Oráiste a chosaint, ach taispeánann an scoláireacht is déanaí gur cumadh iad i bhfad roimhe sin.
Thug Locke an Ísiltír air féin sa bhliain 1683 agus drochamhras air go raibh lámh aige i gcomhcheilg Theach Rye (comhcheilg Fhuigeach, más fíor, i gcoinne Rí Séarlas II agus Shéamais, a dheartháir), cé nach bhfuil aon fhianaise ann go raibh dlúthbhaint aige léi. Thug sé tamall maith san Ísiltír ag athscríobh an Aiste ar Aigne an Duine agus ag scríobh na Litreach ar an gCaoinfhulaingt. Tháinig sé ar ais le Máire, bean chéile Liam Oráiste, sa bhliain 1688. agus is gearr gur cuireadh a chuid saothar i gcló.
Thug a dlúthchara an Banuasal Masham cuireadh dó chun fanacht aici in Essex. Ní raibh an tsláinte go rómhaith aige ann agus an ghearranáil ag cur as dó, ach bhí ardmheas ag na Fuigeanna air, agus bhí caidreamh aige ar John Dryden, ar Isaac Newton agus eile.
Cailleadh é ar 28 Deireadh Fómhair 1704. Níor fhág sé bean ná clann ina dhiaidh.
Caoinfhulaingt chreidimh.
Nuair a scríobh Locke "Letters Concerning Toleration" (1689–92) tar éis chogaí na reiligiún san Eoraip chum sé trí argóint ar son na caoinfhulaingte: (1) Ní féidir leis an stát ná le daoine i gcoitinne fírinne na dtuairimí reiligiúnacha éagsúla a mheas go cothrom; (2) Fiú dá mb’fhéidir leo, níorbh fhiú “fíorchreideamh” a chur i bhfeidhm, toisc nach féidir creideamh a dhaingniú le lámh láidir; (3) is lú de chaismirt a thiocfadh as éagsúlacht tuairimí ná as comhéigniú.
Teoiricí polaitiúla.
Ba é an Conradh Sóisialta bunús theoiric pholaitiúil Locke. Chreid sé go raibh an réasún agus an chaoinfhulaingt le haithint ar nádúr an duine, ach d’aithin sé gurbh fhéidir le daoine a bheith leithleasach. Dúirt sé go mbíodh na daoine go léir ar comhchéim agus neamhspleách agus ceart ag gach duine chun a bheatha, a shláinte, a shaoirse agus a chuid maoine a chosaint. Níor leor an méid sin, áfach, agus dá bhrí sin bhunaigh na daoine sochaí shibhialta chun achrann a réiteach le cúnamh rialtais.
Srianú an mhéadaithe.
Deir Locke gur saothar a dhéanann maoin, ach go gcuireann an cumas táirgthe agus an cumas úsáide teorainn lena méadú siúd. Deir Locke gur rud amú í maoin gan úsáid agus go bhfuil sí mínádúrtha. Nuair a cuireadh earraí buanseasmhacha ar fáil, bhí daoine in ann a gcuid earraí solofa a mhalartú ar na rudaí nua agus gan an dlí nádúrtha a bhriseadh. Ansin tugadh airgead isteach, rud a chuireann ar chumas daoine maoin a chruinniú gan srian agus atá bunoscionn, b’fhéidir, lena bhfuil le rá aige faoi theorainn an chruinnithe.
Liosta a mhórshaothar.
Locke, John
Locke, John
Locke, John


Immanuel Kant.
Ba fhealsamh agus eolaí Gearmánach é Immanuel Kant (22 Aibreán, 1724 – 12 Feabhra, 1804), ó Oirthear na Prúise. Is ceann de mhór-smaointeoirí na hEorpa nua-aimseartha é Kant agus bhí an-tionchar aige ar an bhfealsúnacht. Ba é an mór-fhealsamh deireanach ó Ré na hEagnaíochta é.
Kant, Immanuel
Kant, Immanuel
Kant, Immanuel


Ábhar saor.
Is é atá i gceist le ábhar saor ná aon saghas saothair, saothar ealaíne nó ábhar cruthaitheach, nach bhfuil aon teorainn dlíthiúil ann maidir le cead daoine eile an saothar sin a úsáid, a ath-dháileadh, a fheabhsú nó a roinnt. Tá sé tábhachtach freisin, má's ábhar saor atá ann, gur féidir an t-ábhar a dháileadh mar ábhar saor tar éis aon athrú a dhéantar dó.
Tá na dlíthe a bhaineann le cóipcheart an-chasta ar fad. Uaireanta bíonn sean-ábhar saor ó chóipcheart de réir dlí, agus ins na cásanna seo is féidir cóipeanna a dhéanamh den ábhar.


René Descartes.
B'fhealsamh, matamaiticeoir, agus fisiceoir Francach é René Descartes (La Haye en Touraine, An Fhrainc, 31 Márta 1596 - Stócólm, an tSualainn, 11 Feabhra 1650), a bhfuil aithne air anois mar bhunaitheoir na fealsúnachta nua-aimseartha. Rinne sé cur síos ar an "modh eolaíoch" ina shaothar "Discours de la méthode" (1637) rud a chuir tús leis an eolaíocht nua agus a scar le barúlacha Arastotail a bhí i réim go dtí sin. Is é bunsmaoineamh a fhealsúnachta an abairt "Cogito Ergo Sum" (smaoiním, mar sin táim ann).


Johann Wolfgang von Goethe.
Ba fhile, úrscéalaí agus drámadóir Gearmánach é Johann Wolfgang von Goethe (a rugadh ar an 28 Lúnasa 1749 i Frankfurt agus a bhásaigh ar an 22 Márta 1832 i Weimar na Gearmáine), a bhfuil aithne air chomh maith mar eolaí agus riarthóir.
Goethe, Johann Wolfgang von
Goethe, Johann Wolfgang von
Goethe, Johann Wolfgang von
Goethe, Johann Wolfgang von


Buenos Aires.
Is í Buenos Aires príomhchathair fheidearálach na hAirgintíne, agus tá sí lonnaithe ar bhruach thiar na habhann Rio de la Plata a dhéanann teorainn idir an Airgintín agus Uragua. Tá timpeall 12 milliún duine ina gcónaí ann. Is ceann de na cathracha is mó daonra í Buenos Aires i Meiriceá Theas. Tá an chuid is mó den daonra de bhunús Spáinneach nó Iodáileach. Is í an Caitliceachas Rómhánach an reiligiún is coitianta i measc na ndaoine.
Stair.
Bhunaigh Pedro de Mendoza an baile ar 4 Feabhra 1536 ag deilt na habhann Rio de la Plata agus é ag lorg óir. Thug sé an t-ainm "Nuestra Señora Santa Maria del Buen Ayre" nó "Ár mbantiarna Naomh Muire an dea-aeir" ar an mbaile. Bhí ar na Spáinnigh an baile a thréigint sa bhliain 1541 de bharr na n-ionsaithe a rinne na daoine dúchasacha ar an mbaile. Bhunaigh Juan de Garay coilíneacht nua bhuan ar an áit sa bhliain 1580. Rinneadh príomhchathair Ríocht de la Plata sa bhliain 1776 den baile. Is suíomh an rialtais feidearálaí agus príomhchathair na tíre í ón mbliain 1880.


Ceadúnas GNU do Dhoiciméadú Saor.
Is éard is an Ceadúnas GNU do Dhoiciméadú Saor (GNU Free Documentation License an teideal Béarla, le "GNU FDL" nó GFDL mar ghiorrúcháin) ná ceann de na ceadúnais is coitianta don ábhar saor. Is macadamhail é leis an gCeadúnas Ginearálta Poiblí GNU, a bhaineann le ábhar oscailte. Foilsithe ag an Free Software Foundation é, an grúpa a stiúrann an tionscadal GNU.
Ceapadh an ceadúnas le haghaidh úsáid le lámhleabhair, téacsleabhair, ábhair thagartha agus theagasacha eile, agus doiciméadúcháin den tsaghas sin a ghabhann le bogearraí GPL de ghnáth. Is féidir é a úsáid le saothar téacs ar bith, áfach, gan trácht ar an ábhar atá i gceist. Déanann an ceadúnas coinníoll de go gabha an ceadúnas céanna le cóip ar bith den ábhar, fiú má athraítear é. Ceadaítear na cóipeanna sin a dhíoladh, ach má dhéantar na cóipeanna ina mhórcodanna, caithfear iad a chur ar fáil i bhfórmáid atá éasca le hathrú.
An Vicipéid an tionscadal is mó i measc na dtionscadal faoin GFDL.
GNU


An Adyghe.
Tá an teanga Adyghe (адыгэбзэ "adygebze", "adəgăbză") ar ceann den dá theanga oifigiúil i bPoblacht Adygea sa Rúis. Labhraíonn treibheanna éagsúla na náisiúntachta Adyghe í: Shapsugh, Bzedugh, Abzekh, Kemirgoy, Hakuchi, agus roinnt eile freisin. Tugann an mhuintir "Adyghadze" nó "Adyghabza" ar a dteanga féin.
Tá an teanga Adyghe ó dhúchas ag thart ar 125,000 duine sa Rúis. Ar fud an domhain, tá sí ag 300,000 duine, agus an chuid is mó acu ina gcónaí sa Tuirc.
Baineann an teanga Adyghe le fine na dteangacha Cugasacha Thiar Thuaidh. Tá gaol dlúth aici le teangacha ar nós na Cabairdínise, na teanga Ubykh, na hAbchásaise agus na teanga Abaza.
Caighdeánaíodh an teanga i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Sa bhliain 1938, cuireadh an aibítir Choireallach i bhfeidhm ar an teanga, cosúil le cuid mhór teangacha eile san Aontas Sóivéadach. Roimhe sin, b'iad aibítir na hAraibise agus an aibítir Laidineach a bhí in úsáid.
Gramadach.
Tá abairtí bunúsacha na teanga Adyghe, cosúil leis na teangacha Cugasacha Thiar Thuaidh eile, bunaithe ar an ordú ainmní-cuspóir-briathar, agus an briathar ag éileamh an tuisil oibrígh.


Consan cliathánach.
Is consain ar nós "L" iad cliathánaigh, a fhoghraítear iad le sú déanta áit éigin ar ais na teanga, agus a scaoiltear aer ar thaobhanna na teanga.


Tuiseal dearbhach.
I dteangacha oibríoch-dearbhach úsáidtear an tuiseal dearbhach chun ainmní bhriathair neamhaistreach nó cuspóir bhriathra aistreach a chu in iúl. Ina leithéid de theangacha is gnách marcáil a dhéanamh ar an tuiseal oibríoch agus an tuiseal dearbhach a fhágáil gan mharcáil.
I dteangacha ainmneach-dearbhach déanann an tuiseal dearbhach marcáil ar chuspóir briathair aistrigh nó ar ainmní neamhdheonach briathair aistrigh.


An Hixkaryana.
Is teanga Chairibeach í Hixkaryana, á labhairt ag 500 duine timpeall abhann an Nhamundá, abhainn a sreabhann isteach san Amasóin na Brasaíle. Is teanga í a úsáideann ord focal cuspóir-briathar-ainmní, agus b'í an chéad teanga den chineál seo a ndearnadh cur síos uirthí (Desmond C. Derbyshire). Tá ord focal rí-thábhachtach mar nach bhfuil aon deireadh tuisil ann chun difreáil a dhéanamh idir ainmní agus cuspóir.


Nuxálk.
Is teanga Sailíseach í Nuxálk, a labhraínn 20-30 seanduine í i mBella Coola i gCeanada. Tugadh Bella Coola ar an teanga, ach is fearr an t-ainm dúchais "Nuxálk" anois.
"xłp̓x̣ʷłtłpłłskʷc̓" [xɬp’χʷɬtɬpɬːskʷʦ’] "Bhíodh planda "bunchberry" ina sheilbh aige."


An Iaráin.
Is tír in iardheisceart na hÁise í Poblacht Ioslamach na hIaráine. Tá teorainneacha aici leis an Airméin, an Asarbaiseáin agus an Tuircméanastáin sa tuaisceart, an Afganastáin is an Phacastáin san oirthear, agus leis an Tuirc is an Iaráic san iarthar. Tá uiscí na Murascaille roinnte leis an Araib Shádach, Cuáit, Catar, Bairéin agus Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha.
Thugtaí an Pheirs ar an dtír san Iarthar go dtí an bhliain 1935. Ansin, d'iarr an ceann stáit Reza Shah Pahlavi ar na toscairí eachtrannacha an t-ainm úd "an Iaráin" a úsáid i gcomhfhreagras foirmiúil ón mbliain 1936 ar aghaidh. Tá achrann ann faoi láthair maidir le hainm oifigiúil na tíre. Sa bhliain 1979, bhunaigh an t-Ayatollah Ruhollah Khomeini poblacht Ioslamach faoi stiúir na n-iamám tar éis Réabhlóid Ioslamach na bliana sin agus is é "Poblacht Ioslamach na hIaráine" an t-ainm a úsáidtear ó shin i leith.
Conspóid na hArtola san Iaráin.
I mí Márta 1951, chinn pairlimint na hIaráine an Comhlacht Artola Angla-Iaránach a náisiúnú - is é sin, an comhlacht agus gach ar bhain leis a shealbhú do stát na hIaráine. B'é an seanstátaire Mohammad Mossadegh ba mhó a bhí ar son an bhille áirithe seo, agus rinneadh príomh-aire na hIaráine de sa bhliain a bhí chugainn le tacaíocht an fhormhóir mhóir sa phairlimint. Leis an gconspóid a shocrú, mhol an Chúirt Idirnáisiúnta comhghéilleadh: aitheantas a thabhairt don náisiúnú, agus brabús na hartola a roinnt go cothrom idir an Bhreatain Mhór agus an Iaráin. Dhiúltaigh Mossadegh don chomhréiteach seo, áfach, agus tháinig deireadh leis na comhchainteanna idir na hIaránaigh agus na Sasanaigh. Thosaigh na Sasanaigh uisce faoi thalamh a thógáil in aghaidh na hIaráine, agus iad ag útamáil leis an smaoineamh Mossadegh a chur ó chumhacht le cuidiú na seirbhísí rúnda. Ní raibh uachtarán na Stát Aontaithe, Harry Truman, róshásta leis an bhforbairt seo, ná ró-fhonnmhar chun cabhrú leis an mBreatain Mhór, ó bhí a aird féin ar chogadh na Cóiré ag an am. Mar sin féin, d'éirigh leis na Sasanaigh baghcat trádála a chur i bhfeidhm ar an Iaráin a rinne an-dochar d'eacnamaíocht na tíre.
Nuair a tháinig Winston Churchill ar ais mar Phríomh-Aire san Bhreatain Mhór, chrom sé ar rialtas Mossadegh a chur ag guagaíl. Bhí an dá thaobh ag iarraidh fad a bhaint as an gconspóid le tairiscintí doghlactha, agus sa deireadh thiar thall, theip ar na comhchainteanna go hiomlán. Ansin, agus an damáiste a bhí á dhéanamh don Iaráin ag an gcosc trádála, thosaigh an t-arm agus an chuid de phairlimint na hIaráine a bhí fabhrach don Bhreatain Mhór, thosaigh siad pleananna a oibriú amach le Mossadegh a chur as oifig le lámh láidir.
Bhí Winston Churchill agus a Aire Gnóthaí Eachtracha ag iarraidh an craiceann is a luach a bheith acu. Ó thaobh amháin, theastaigh uathu an Iaráin a chur ar bhealach a leasa i gcúrsaí polaitíochta agus eacnamaíochta - an tír a fhorbairt is a fheabhsú. Ón taobh eile de, ba leasc leo an Comhlacht Artola a fhágáil faoi smacht na nIaránach, siúd is gurb ar éigean a d'fhéadfaí an tír a fheabhsú gan airgead artola. Ar dtús, bhí siad ag tacú le Sayyid Zia, ó shíl siad go mbeadh sé indéanta gnóthaí a shocrú leis siúd, ach nuair a chuaigh an diospóireacht i bhfad, thosaigh siad ag tógáil uisce faoi thalamh leis an Arm. Mar sin, bhí rialtas Winston Churchill tar éis an plean céanna a ghlacadh chucu a bhí ag rialtas Attlee roimhe sin - is é sin, forghabháil chumhachta a chur i bhfeidhm in aghaidh Mossadegh.
An "coup d'état", Tehran, Lúnasa 1953
Níor mhaolaigh ar an ngéarchéim le teacht na bliana 1953 ach an oiread. Chinn Churchill tacaíocht a thabhairt don fhorghabháil chumhachta san Iaráin, ó bhí cuidiú ag teacht ó Uachtarán na Stát Aontaithe, Dwight Eisenhower, agus é siúd an-bhuartha faoin dóigh a raibh Mossadegh ag déanamh mórtachais leis na Sóivéadaigh. B'é an Ginearál Fazlollah Zahedi a bhí ag teacht chun tosaigh mar cheannaire an fhreasúra in aghaidh Mossadegh, agus na Sasanaigh is na Meiriceánaigh ag taobhú leis dá réir sin. Bhí na léirsithe is na mórshiúlta ag dul i dtreise san Iaráin i samhradh na bliana 1953, agus nuair a chóirigh Mossadegh reifreann a d'iompaigh amach a bheith mí-ionraic go hiomlán, agus 99.9 % de na vótaí caite ar mhaithe le Mossadegh, mar dhea, chonaic Zahedi go raibh a lá tagtha. Le maoiniú na gcumhachtaí coimhthíocha, chuaigh sé i gceannas ar an tír, agus ghéill Mossadegh dó ar an bhfichiú lá de Mhí Lúnasa, 1953.
Ba mhaith an léiriú é an "coup d'état" seo ar an meon paradacsúil a bhí ag roinnt leis na stáit dhaonlathacha ardfhorbartha ag an am. Theastaigh acmhainní uathu le caoi cheart a chur orthu féin agus an treascairt a fuair siad sa Dara Cogadh Domhanda. San am céanna, bhí siad ag iarraidh lámh thapaidh an Aontais Shóivéidigh a stopadh ó thuilleadh cumhachta a shealbhú. Mar sin, bhí siad ag caitheamh le stáit nua neamhspleácha an Tríú Domhain mar a bheidís siúd ina gcoilíneachtaí i gcónaí.
Geilleagar.
Go dtí na 1960idí bhí geilleagar na hIaráine bunaithe ar an talmhaíocht sa chuid ba mhó. As sin amach rinneadh iarracht an tionsclaíocht a fhorbairt, go mórmhór táirgeadh peitriceimiceán, teicstílí (in Isfahan go háirithe), ábhar tógála, feithiclí, gléasanna leictreacha agus leictreonacha, páipéir agus táirigí bia.
I ndiaidh na Réabhlóide Ioslamaí sa bhliain 1979, bhí titim an-mhór san infheistíocht eachtrannach i ngeilleagar na tíre agus thit an tóin as an turasóireacht go hiomlán, beagnach. Mar bharr ar an donas, rinne an cogadh leis an Iaráic an-dochar don ghníomhaíocht eacnamaíoch sa tír agus ní dhearna praghasanna marbhánta an artola aon mhaitheas di ach an oiread. Tháinig an tsíocháin ar ais faoi dheireadh na 1980idí agus faoin bhliain 1995 bhí geilleagar na tíre ag fás ag ráta 2.5% sa bhliain. Chuaigh praghas an artola in airde arís ag tosnú sa bhliain 2003.
Sa bhliain 2005, d’eascair 11.6% den olltáirgeacht intíre (OTI) ón talmhaíocht agus 30% den daonra ag brath uirthi lena mbeatha a shaothrú. Cruithneacht agus eorna an dá bharr is tábhachtaí. In oirthuaisceart na tíre tá saothrú an chadáis fairsing agus mar i gcéanna leis an rís sna ceantracha riascacha in aice Mhuir Chaisp. Saothraítear an tobac, an tae agus biatais siúcra freisin. I measc torthaí na tíre, áirítear líomóidí an tuaiscirt, fíonchaora, úill, piorraí agus péitseoga an réigiún láir agus dátaí na gceantracha in aice na Murascaille. Tá cáil ar an Iaráin as a cuid torthaí tíortha, go mór mór na cnónna pistéise.
Tá iascaireacht ar siúl feadh na gcóstaí, theas agus thuaidh. Tá tóir ar eochraí an bhradáin fearna (caibheár) ón Muir Chaisp. San iarthuaisceart tógtar caoirigh agus gabhair, chomh maith le cuid bó. Tógtar camaill ann go fóill freisin agus iad in úsáid le haghaidh iompair agus spóirt.
Is é an peitriliam an acmhainn nádúrtha is tábhachtaí sa tír; is é an gás nádúrtha an darna ceann. Faightear an peitriliam agus an gás in iardheisceart na tíre. Sa bhliain 2005 rinneadh 1 mhilliún gluaisteán san Iaráin den chéad uair. Is é Iran Khodro (IKCO) an déantóir gluaisteán is mó sa Mheán Oirthear. Tá roinnt comhfhiontar curtha ar bun ag an gcomhlacht le Renault agus comhlachtaí eile ar cheithre mhór-roinn ar fud an domhain.
Is iad bia, innealra, trealamh iompair, iarann agus cruach na rudaí is mó a impórtálann an Iaráin. Is iad an t-artola, rugaí urláir, torthaí tíortha, agus ainmhithe feirme na rudaí is mó a easpórtálann an tír.
Déanann an comhlacht Iran Khodro an "Runna". Comhlacht príobháideach a bunaíodh sa bhliain 1962 é IKCO.
Tagairtí.
I


An Phoblacht Dhoiminiceach.
Is poblacht atá suite san oileán Chairib, an Easpáinneoil í an Phoblacht Dhoiminiceach (Spáinnis: "República Dominicana"). Is í Santo Domingo an phríomhchathair agus an chathair is mó sa tír.
Tagairtí.
P


An Easpáinneoil.
An EaspáinneoilAn dara hoileán is mó (an ceann is mó ná Cúba) i Muir Chairib is ea an Easpáinneoil (Spáinnis: "La Española"). Tá dhá thír suite san oileán, mar atá Háítí agus an Phoblacht Dhoiminiceach. Tháinig Criostóir Colambas ann ar an 5 Nollaig, sa bhliain 1492 agus ar a thuras go dtí an t-oileán bhunaigh sé an chéad áit lonnaithe Spáinneach sa Domhan Nua ar an oileán seo sa bhliain 1493.


José Luis Rodríguez Zapatero.
Polaiteoir Spáinneach is ea José Luis Rodríguez Zapatero, (4 Lúnasa, 1960 a rugadh é). Is é Príomh-Aire na Spáinne faoi láthair. Bhuaigh a pháirtí, Páirtí Spáinneach Sóisialach na nOibrithe, san olltoghchán sa bhliain 2004. Tháinig sé i gcomharbas ar Jose María Aznar. Atoghadh é do théarma eile sa bhliain 2008.
Rodríguez Zapatero, José Luis
Rodríguez Zapatero, José Luis
Rodríguez Zapatero, José Luis


Cúba.
Tír is ea Poblacht Chúba atá suite i Muir Chairib. Is cuid den tír iad an t-oileán Cúba féin, Isla de la Juventud agus go leor oileán beag eile thart timpeall. Is é oileán Chúba an t-oileán is mó i Muir Chairib. Bhí Fidel Castro i gceannas na tíre ó d'éirigh lena réabhlóid chumannach i gcoinne rialtas Fulgencio Batista i 1959. Tháinig a dheartháir Raúl mar chomharba air ar an 24 Feabhra 2008.
Stair.
Bhunaigh na Spáinnigh cóilíneacht ar an oileán sa 16ú haois. Níor bhain Cúba a neamhspleáchas amach go dtí 1902, ceithre bliana i ndiaidh an cogadh idir an Spáinn agus na Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ba bhlianta casta iad tús an 20ú haois le rialtais nár mhair i bhfad agus cur isteach an airm sa pholaitíocht. Tháinig Fulgencio Batista i gceannas ar an dtír i 1952 agus cé go raibh aithne air go dtí sin mar liobrálaí, thosaigh sé a naimhde polaitiúla a chur faoi chois. Bhí géarchéim eacnamaíoch sa tír ag an am, le formhór na ndaoine ag maireachtáil i mbochtanas. Chuir Fidel Castro agus a chomhghleacaithe (Che Guevara san áireamh) feachtas míleata in aghaidh an rialtais ar bun ag deireadh 1956 agus ghlac siad seilbh ar Havana ar 1 Eanáir 1959 nuair a theith Batista ón oileán.
Tháinig teannas sa chaidreamh idir Cúba agus a chomharsa SAM nuair a náisiúnaigh an rialtas nua gnóthaí SAM go léir sa tír agus d'fhógair siad a gcairdeas leis an t-Aontas Sóivéadach (APSS). Chuir SAM smachtbhannaí i bhfeidhm go gairid ina dhiaidh is thacaigh an t-uachtarán John F. Kennedy le iarracht an rialtas cummanach a ruaigeadh le hionradh Bahía de Cochinos ar 15 Aibreán 1961. Ardaíodh an teannas arís idir Dheireadh Fómhair agus Samhain 1962 nuair a tháinig SAM ar fhianaise go raibh na Cúbaigh ag tógáil aonad do dhiúracáin núicléacha ar an oileán, le cabhair ón Aontas Sóivéadach. Ba bhuaicphointe an Chogaidh Fhuaire é an eachtra seo. Sa deireadh rinne SAM agus APSS margadh agus thóg na Rúisigh na diúracáin ón oileán le gealltanas ó rialtas SAM nach ndéanfadh siad iarracht eile an t-oileán a ionradh.
Tíreolaiocht.
Is oileánrach í Cúba atá suite i Muir Chairib ag 21°3Thuaidh, 80°00Thiar. Is í Cúba an príomhoileán.


Poblacht na hÉireann (1919).
Is í Poblacht na hÉireann (1919) an stát réabhlóideach a bhí bunaithe ag baill na Chéad Dála. Bunaíodh í i gcoinne stát na Breataine chun neamhspleáchas na hÉireann a bhaint amach agus neamhaird a thabhairt ar riail na Breataine in Éirinn. Ba é arm na poblachta seo a throid Cogadh na Saoirse (Éire) idir 1919 agus 1921. Chuir Sinn Féin an Phoblacht ar bun, chuir siad cuireadh go dtí an Páirtí Náisiúnach agus an Páirtí Aontachta ach dhiúltaigh siad chun a bheith ann. Thóg na baill a sainordú ó Éirí Amach na Cásca agus ó Olltoghchán na Breataine 1918, inar bhuaigh Sinn Féin 73 suíochán, an chuid is mó de na suíocháin in Éirinn.
Fuair an Phoblacht aitheantas ón Aontas Sóivéadach ach ba í sin an tír amháin a thug aitheantas di. Bhí rath ag an bpoblacht maidir le cúirteanna dúchasacha a chruthú agus ord a choimeád. Chomh maith le sin, bhí an-thacú ag daoine náisiúnacha leis an rialtas nua. Áfach, níor shín an riail go Oirthuaisceart na hUladh, áit ina bhfuil méid mór Aontachtóirí. Sa deireadh, neamhbhunaigh an phoblacht tar éis an Conradh Angla-Éireannach agus bhunaigh Saorstát Éireann ina háit. Dúirt an phoblacht go raibh údarás aici ar oileán iomlán na hÉireann, ach ní raibh riail na poblachta ann in áiteanna de Ulaidh, mar shíneadh ar sin, ní raibh na Sé Contae in Oir-thuaisceart na hÉireann ann i Saorstát Éireann. Rinne Tuaisceart Éireann astu.


Coláiste na hOllscoile, Corcaigh.
Comhollscoil d'Ollscoil na hÉireann is ea Coláiste na hOllscoile, Corcaigh - Ollscoil na hÉireann, Corcaigh (as Béarla, "University College Cork" nó UCC; tugtar Coláiste na hOllscoile Corcaigh nó COC uirthi go coitianta) atá suite i gCorcaigh na hÉireann.
Bunaíodh an ollscoil sa 1840í faoin ainm "Ollscoil na Banríona, Corcaigh", le dhá choláiste banríona eile; i mBéal Feirste agus i nGaillimh. D'athraigh an t-ainm go dtí "Coláiste na hOllscoile, Corcaigh" tar éis Acht na hOllscoile Éireannaí, 1908. D'athraigh an t-ainm arís go dtí an t-ainm reatha tar éis Acht na nOllscoileanna, 1997.
Freastlaíonn thart ar 14,500 mac léinn uirthi, le 12,000 mac léinn cláraithe ar chúrsaí céime agus 2,500 cláraithe mar iarchéimithe. Tá 3,000 míle duine fostaithe ag an Ollscoil.
Is iad seo a leanas dámha na hOllscoile: An Ealaíon agus Staidéir Cheilteacha, An Tráchtáil, An Innealtóireacht, Eolaíocht agus Teicneolaíocht an Bhia, An Dlí, An Leigheas agus an tSláinte, agus An Eolaíocht.
Ainmníodh an ollscoil mar an "Sunday Times Ollscoil is fearr in Éirinn don bhliain 2003-2003", gradam a bhuaigh an choláiste arís i 2005-2006.


Bob Riley.
Bob RileyIs é Robert Renfroe "Bob" Riley (rugadh 3 Deireadh Fómhair, 1944) Gobharnóir reatha Alabama. Is ball den Páirtí Poblachtach é. Rugadh in Ashland, Alabama é. Chuaigh sé go dtí an Ollscoil Alabama agus bhain sé amach céim i Riaracháin Ghnó.
Tá sé ina Gobharnóir ó 2003.
Naisc.
Riley, Bob
Riley, Bob


Liosta stát SAM de réir dhlúis an daonra.
Liosta is ea seo de na stáit i Stáit Aontaithe Mheiriceá, de réir dhlúis an daonra sa chiliméadar cearnach.
Cuirtear na sonraí ar fad ar fáil ag Oifig Dhaonáireamh Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus tá glactha leo iad ó thús 2010.
a>. 'S é New Jersey an stát is dlúithe daonra sna Stáit Aontaithe.
*


Hanko.
Tá cathair Hanko (Sualainnis: "Hangö", Rúisis: "Gangut/Гангут") ar an gcathair is faide ó theas san Fhionlainn, agus thart ar dheich míle de dhaoine ina gcónaí ansin. Tá an áit timpeallaithe ag uisce Mhuir Bhailt ó thrí thaobh, agus is iad na tránna móra gainimh a thabhaigh a clú don áit, chomh maith le rásaí na mbád, nó an Regatta, i dtús Mhí Iúil. Cathair dhátheangach is ea Hanko, agus an tSualainnis ó dhúchas ag 44 % de dhaonra na háite. Bunaíodh Hanko mar chathair sa bhliain 1874. I ndiaidh do Chogadh an Gheimhridh (1939-40), b'éigean do na Fionlannaigh Hanko a thabhairt ar cíos don Aontas Sóivéadach mar bhunáit mhíleata. Thréig na saighdiúirí Sóivéadacha an áit sa chéad bhliain eile, nuair a d'éirigh ina chogadh idir an dá thír arís.
Tá Hanko suite faoi 127 gciliméadar de Heilsincí agus faoi 145 chiliméadar ó Thúrcú. Is é Tammisaari (Ekenäs) an chathair is cóngaraí (35 chiliméadar).


Cogadh an Gheimhridh.
B'é Cogadh an Gheimhridh an cogadh a fearadh idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach ón tríochadú lá de Mhí na Samhna, 1939, go dtí an dóú lá déag de Mhí na Márta, 1940. Thosaigh an cogadh nuair a d'ionsaigh na díormaí Sóivéadacha an Fhionlainn i ndiaidh eachtra teorainne - "an lámhach ag Mainila" - arbh é an chiall a baineadh as i mbolscaireacht an Aontais Shóivéadaigh ná gur ionsaí Fionlannach a bhí ann. Bhí na Fionlannaigh riamh ag áitiú nach raibh ann ach saighdeadh a rinne na Sóivéadaigh féin, agus tá an méid sin admhaithe ag an Rúis ó thit an tóin as an gcóras Sóivéadach.
Saighdiúirí Fionlannacha i rith an chogaidh. Tá siad ag caitheamh éadaí bána le nach n-aithneodh na Rúisigh thar an sneachta iad.
Nuair a phléasc an cogadh amach, bhí socrú neamhionsaithe i bhfeidhm idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach, agus b'é ba chuspóir leis an Lámhach ag Mainila a chur in iúl don tsaol mhór gurbh iad na Fionlannaigh ba túisce a bhris an tsíocháin. Is beag creidiúint a tugadh don smaoineamh seo, agus b'é ba toradh don scéal gur caitheadh an tAontas Sóivéadach amach as Conradh na Náisiún. Bhí Stailín ag súil leis na Fionlannaigh a chloí roimh dheireadh na bliana 1939, ach ós rud é go raibh na Fionlannaigh ag cur ar a son go dobhogtha, bhí sé sásta síocháin a shocrú leis an bhFionlainn agus a neamhspleáchas a fhágáil ag an tír. Úcráinigh ab ea an chuid mhór de na saighdiúirí ag an gcomhéadan seo, daoine nach raibh i dtaithí an gheimhridh Arctaigh, agus dealraíonn sé go raibh Stailín d'aon ogham ag iarraidh fir den náisiúntacht áirithe seo a íobairt sa chogadh seo, mar chuid den iarracht a bhí idir lámhaibh aige fonn na nÚcráineach chun neamhspleáchais a bhriseadh síos.
Is é an cur síos íorónta a thug an scríbhneoir Fionlannach Väinö Linna ar an gcogadh seo ná gurb é "an chéad chogadh i stair an chine dhaonna inar ghnóthaigh an dá thaobh. Bhí bua na bhFionlannach an oiread sin ní ba lú is gurbh éigean dóibh tarraingt ar ais taobh thiar de na teorainneacha nua." Siúd is go gcaithfeadh na Fionlannaigh críocha áirithe in oirthear na tíre a thabhairt uathu don Aontas Sóivéadach, d'íoc an tír sin go daor ar son na gcríoch sin. Thar aon rud eile, bhain Hitler an tástal as drochchogaíocht an Airm Shóivéadaigh le linn an chogaidh seo ná nach raibh aon mhaith sna Rúisigh le cogadh a fhearadh sa gheimhreadh. Dhaingnigh an tátal seo cinneadh Hitler ar dhul chun cogaidh ar an Aontas Sóivéadach sa bhliain 1941.
Cúlra.
Cuid de Ríocht na Sualainne ab ea an Fhionlainn ó na Meánaoiseanna anuas, go dtí gur fhorghabh na Rúisigh í i gcogadh na mblianta 1808-1809 (Cogadh na Fionlainne). Choinnigh muintir na Fionlainne rialtas forleathan dúchais chomh maith le bunreacht Sualannach, an chuid ba mhó den am. Nuair a tháinig na Boilséivigh i seilbh na cumhachta sa Rúis i Mí na Samhna den bhliain 1917 (Réabhlóid Dheireadh Fómhair), áfach, d'fhógair na Fionlannaigh neamhspleáchas. In Earrach na bliana 1918, arís, phléasc cogadh cruálach cathartha amach san Fhionlainn idir na buirgéisigh (na Gardaí Bána) agus na sóisialaigh radacacha (na Gardaí Dearga). Bhí na Boilséivigh ag tacú leis na Dearga sa chogadh seo, agus mar sin, ní raibh sé indéanta ainm an Aontais Shóivéadaigh a lua san Fhionlainn gan fuil a bhaint as seancholm an chogaidh chathartha.
An Dáimh leis an nGearmáin.
Maidir leis an nGearmáin, áfach, tháinig díormaí Gearmánacha chun tarrthála do na Gardaí Bána go gairid roimh dheireadh an chogaidh, ó bhí an Ghearmáin Impiriúil ag cuidiú le gluaiseacht neamhspleáchais na Fionlainne le linn an chéad chogadh domhanda. Fuair dornán d'óglaigh Fhionlannacha, na "Jäger", oiliúint saighdiúireachta in arm na Gearmáine, agus bhí siad páirteach sna cathanna ar an gcathéadan thoir, sula ndeachaigh siad go dtí an Fhionlainn in earrach na bliana 1918. Is fíor gur thit an tóin as impireacht na Gearmáine go gairid ina dhiaidh sin, ach, de thoradh an bhirt seo, ghlac na Fionlannaigh, lucht leanúna na bpáirtithe buirgéiseacha ar a laghad, dáimh mhór leis an nGearmáin, idir thír, chultúr agus theanga. Fiú i ndiaidh do Hitler daonlathas na Gearmáine a chur ar ceal, bhí an luiteamas sách mall ag dul i laghad.
An Sean-Námhaid.
Ní raibh lé ná luí ag an bhFionlainn leis an Aontas Sóivéadach, amach ó na Cumannaigh, nach raibh iontu ach dream beag antoisceach, agus iad á ngéarleanúint ag péas polaitiúla na Fionlainne. Ón taobh eile de, bhí rialtas an Aontais Sóivéadaigh buartha faoin úsáid a d'fhéadfadh an Ghearmáin a bhaint as an bhFionlainn mar bhunáit mhíleata in aghaidh na Rúise. San am seo, ní raibh teorainn na Fionlainne ach tríocha dhá chiliméadar ar shiúl ó Leningrad (inniu: Cathair Pheadair). Thairis sin, bhí grúpaí antoisceacha san Fhionlainn ag labhairt ar Leningrad mar neascóid ar bhrollach na Fionlainne. Tógadh an chathair sin, a bhí siad ag áitiú, ar thailte a bhí forghafa ag an Sár Peadar Mór ón tSualainn, is é sin, ón bhFionlainn, agus go raibh roinnt mhaith scológa - na hIngearmanlannaigh - ag labhairt Fionlainnis sna sráidbhailte taobh amuigh de Chathair Pheadair i bhfad i ndiaidh bunú na cathrach. Is beag aird a tugadh ar an gcineál seo cainte san Fhionlainn, ach is léir nach ndeachaigh na focail sin thar chluasa an deachtóra pharanóidigh i Moscó.
Boris Yartsev ar Cuairt.
Ar dtús, d'fhéach Stailín leis na Fionlannaigh a bhréagadh chun comhoibrithe le taidhleoireacht. Sa bhliain 1932, shínigh na Fionlannaigh agus na Rúisigh an chéad Chonradh Frithionsaí i Moscó, agus cuireadh fad deich mbliana breise leis an gconradh dhá bhliain ina dhiaidh sin. Nuair a bhí Hitler ag éirí fíorbhagarthach, sa bhliain 1938, chuaigh na Rúisigh i gcomhchainteanna leis na Fionlannaigh arís. An uair sin, bhí taidhleoireacht rúnda i gceist. I Mí an Aibreáin den bhliain 1938, chuaigh Boris Yartsev ó ambasáid an Aontais Shóivéadaigh i dteagmháil le roinnt mhaith daoine údarásúla san Fhionlainn chun comhchainteanna faoi chomhoibriú míleata in éadan bhagairt na Gearmáine a thosú idir an dá thír.
Tá rúndiamhracht ag roinnt le pearsa Yartsev inniu féin. Go hoifigiúil, ní raibh ann ach taidhleoir sóisearach, mar atá, rúnaí ambasáide. Mar sin, bhí sé de chlaonadh sna polaiteoirí Fionlannacha a ndeachaigh sé ina bhfianaise é a chur ó dhoras, ó nach raibh sé furasta a leithéid de thoscaire a ghlacadh dáiríre. Is follasach anois, áfach, gur gníomhaire de chuid na seirbhísí rúnda a bhí ann, agus níorbh é Yartsev a fhíorshloinne ach an oiread: Boris Rybkin a bhí air i gceart.
Tús na gCainteanna.
Sa deireadh thiar thall, thosaigh na comhchainteanna idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach, ach má thosaigh féin, níor tháinig aon toradh orthu. Thairis sin, d'athraigh polasaí eachtrach go mór mór san Aontas Sóivéadach nuair a tháinig an sean-Bhoilséavach Vyacheslav Molotov i gcomharbas ar Maxim Litvinov mar Aire Gnóthaí Eachtracha san Aontas Sóivéadach sa bhliain 1939. Taidhleoir oilte de phór Giúdach ab ea Litvinov, agus mar a shamhlófá le Giúdach, bhí sé an-drochamhrasach i leith Hitler. Maidir le Molotov, áfach, bhí sé dall ar fad ar na teangacha eachtrannacha agus ar an saol taobh amuigh den Aontas Sóivéadach. Idé-eolaí a bhí ann, mar Molotov, agus mar sin, d'éirigh le hidé-eolaí eile, mar atá, Joachim von Ribbentrop, Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, cluain a chur air. Shínigh an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach conradh frithionsaí - Conradh Ribbentrop-Molotov - ar an tríú lá is fiche de Mhí Lúnasa, 1939. Bhí prótacal breise rúnda ag dul leis an gconradh seo ina raibh Oirthear na hEorpa roinnte idir an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach. Sa phrótacal seo, bhí an Fhionlainn áirithe mar chuid de "sféar sainleasa" an Aontais Shóivéadaigh. De réir an chonartha seo, freisin, a chuaigh an chríochdheighilt ar an bPolainn nuair a d'ionsaigh na Gearmánaigh an tír sin i dtús Mheán Fómhair den bhliain 1939: tháinig deifir ar Stailín a chuid féin den cháca a chinntiú dó, agus thrasnaigh a chuid saighdiúirí teorainn thoir na Polainne ar an 17ú lá de Mhí Mheán Fómhair.
Scéim Babhtála na gCríoch.
Faoin am seo a tháinig faobhar nua ar ghuth Stailín agus é ag labhairt leis an bhFionlainn, chomh maith. D'éiligh sé ar na Fionlannaigh an teorainn in aice le Leningrad a tharraingt ar gcúl go dtí go mbeadh cúig chiliméadar fichead níos mó idir í agus an chathair. Thairis sin, bhí Hanko nó ceann de na hoileáin in aice na cathrach ag teastáil uaidh ar cíos go ceann tríocha bliain, mar bhunáit dá chuid long cogaidh. Mar sin, d'fhéadfadh na Rúisigh Murascaill na Fionlainne a dhúnadh roimh chabhlach aon námhad a bheadh meáite ar Leningrad a ionsaí bealach na mara.
Mar éiric san iomlán, bhí sé ag tairiscint Repola agus Porajärvi, dhá pharóiste mhóra in aice le teorainn thoir na Fionlainne. Bhí tábhacht áirithe ag baint le Repola agus Porajärvi i miotaseolaíocht na náisiúnaithe Fionlannacha. I ndiaidh don Fhionlainn a neamhspleáchas a bhaint amach, d'fhéach náisiúnaithe Fionlannacha críocha taobh thoir den teorainn a shealbhú don tír, siúd is nach raibh na tailte sin ag baint leis an bhFionlainn riamh: is amhlaidh go raibh teangacha nó canúintí á labhairt ansin a bhí gaolmhar leis an bhFionlainnis. D'éirigh leis na hóglaigh náisiúnaíocha, ansin, Repola agus Porajärvi a fhorghabháil, agus ghlac an mac léinn dlíodóireachta Bobi Sivén dualgaisí an tsirriaim air féin sa dá pharóiste. Nuair a socraíodh síocháin idir an Fhionlainn agus an Rúis Shóivéadach, ansin, thug an Fhionlainn Repola agus Porajärvi ar ais don chomharsa. Ansin, chuir Sivén lámh ina bhás féin. An piléar a mharaigh é, fuadh isteach i mbratach Chumann Acadúil na Cairéile ansin é, mar shiombaile.
Cibé faoin siombaileachas, ní raibh lucht rialtais na Fionlainne sásta tailte a bhabhtáil ar an dóigh seo, nuair a tháinig an crú ar an tairne. Ní raibh mórán forbartha déanta ar Repola ná ar Porajärvi: ní raibh iontu ach cúlriasca agus iargúltacht. Thairis sin, dá n-aistreofaí an teorainn mar a bhí Stailín ag éileamh, d'fhágfaí cuid mhór de dhaingnithe teorainne na Fionlainne ar thaobh na Rúise, rud a bhainfeadh go mór de chumas na bhFionlannach iad féin a chosaint ar aon ionsaí anoir. Tríd is tríd, ní raibh na polaiteoirí Fionlannacha sách muiníneach as Stailín, agus níor shásaigh an tairiscint iad. Tháinig deireadh leis na comhchainteanna, agus nuair a d'fhág Juho Kusti Paasikivi, ambasadóir agus toscaire na Fionlainne slán ag Molotov, thug seisean rabhadh don taidhleoir: "Muidne, na polaiteoirí, ní raibh muid in ann an scéal a shocrú. Anois, caithfidh na saighdiúirí a dtuairim a thabhairt."
Agus thug, ceart go leor. Ar an séú lá is fiche de Mhí na Samhna, 1939, chuala an saol mór ar an lámhach ag Mainila.
Imeachtaí Mainila.
Is é an cineál scéil a bhí i gceist leis an lámhach ag Mainila ná gur thug na Rúisigh in iúl go raibh na Fionlannaigh tar éis a gcuid gunnaí móra a loscadh i dtreo an Aontais Shóivéadaigh, i gcruth is gur bhuail na sliogáin Mainila ar an taobh eile den teorainn. Bhí triúr saighdiúirí déag a bhí ag gardáil na teorainne básaithe ag na sliogáin, a d'áitigh na Rúisigh.
Le fírinne, níorbh iad na Fionlannaigh a scaoil na hurchair sin. Aon chineál trúpaí a raibh gunnaí móra acu san Fhionlainn, bhí siad tarraingthe ar ais ón teorainn, go díreach leis an gcineál seo imeachtaí a sheachaint. Nuair a tháinig deireadh leis an rialtas Cumannach sa Rúis, bhí an tUachtarán Boris Yeltsin sásta a admháil go hoifigiúil nach raibh i gceist ach feillbheart leis an bhFionlainn a chlúmhilleadh agus le siocair a fháil don chogadh. Tá dhá insint ar an scéal i gcónaí, áfach: arbh iad na Rúisigh a scaoil na sliogáin, nó arbh amhlaidh nár scaoileadh urchar ar bith riamh. De réir dhialann oifigiúil na saighdiúirí Fionlannacha, chualathas gunna mór agus moirtéar á loscadh ar lá na n-imeachtaí, thart ar a trí a chlog tráthnóna, seacht n-uaire ar fad. Is é an tuairim a bhí ag an staraí Rúiseach Vladimir Baryshnikov in alt a d'fhoilsigh sé sa bhliain 2004 ná nach raibh lámhach ar bith ann riamh: ní raibh i gceist leis na sliogáin ach scéal de chuid lucht na bolscaireachta i Moscó nár tháinig in aon neasacht do theorainn na Fionlainne riamh, a deir sé.
Cibé faoi sin, chuir na Sóivéadaigh cuma an-bhagarthach orthu féin leis an bhFionlainn, agus iad ag éileamh go gcúlódh na díormaí Fionlannacha cúig chiliméadar fichead ar ais ón teorainn. Ní raibh na Fionlannaigh sásta leis an éileamh seo, ach mhol siad don Aontas Sóivéadach an scéal a shocrú go sibhialta, le cuidiú ó choiste idirnáisiúnta mar shampla. Ansin, áfach, d'fhógair an tAontas Sóivéadach go raibh an conradh frithionsaí curtha ar ceal.
An Cogadh.
Ar an tríochadú lá de Mhí na Samhna, thrasnaigh na saighdiúirí Sóivéadacha an teorainn, agus d'ionsaigh na heitleáin Shóivéadacha cathracha móra na Fionlainne. Fuair cuid mhaith sibhialaigh bás sa bhuamáil seo, ach bhí rialtas na Fionlainne sách mall ag tuiscint gurbh é seo an cogadh. Siúd is go raibh 450 000 saighdiúir Sóivéadach ag ionsaí, bhí an Príomh-Aire Cajander den bharúil nach raibh na Rúisigh ach ag cur brú ar na Fionlannaigh. Mar a bhí le léamh ar lámhleabhar na dtaidhleoirí, ní fhéadfá an focal mór sin "cogadh" a úsáid sula mbeadh an gnáthnós imeachta curtha isteach. Ar dtús, d'éileodh Stailín a chuid ar an bhFionlainn le fógra scoir, agus mura mbeadh an Fhionlainn sásta éilimh an fhógra scoir a shásamh, ansin, thosódh an cogadh.
An Cogadh nár Fógraíodh.
Ní hé sin a tharla, áfach. Bhí an tAontas Sóivéadach ag ionsaí, agus sin a raibh de. D'éirigh le rialtas na Fionlainne tairiscint mhacánta a dhéanamh: bheadh babhtáil na gcríoch ceart go leor, agus gheobhadh Stailín Hanko féin ar cíos, má bhí na cúrsaí chomh dona is nach raibh aon rogha eile ann ach sin a dhéanamh nó cogadh a fhearadh. An freagra a fuarthas ó Mhoscó air sin, áfach, bhain sé stangadh as na Fionlannaigh ar fad: bhí "rialtas daonlathach pobail" curtha ar bun san Fhionlainn, agus b'é an rialtas seo a fuair aitheantas ón Aontas Sóivéadach, thar an rialtas "buirgéiseach" i Heilsincí. Bhí an "rialtas daonlathach" tar éis cuidiú a lorg ón Aontas Sóivéadach le fáil réitithe den "rialtas tíoránta buirgéiseach" i Heilsincí, agus, oibleagáideach go leor, bhí an tArm Sóivéadach ag comhlíonadh an dualgais seo go gleoite.
Rialtas Terijoki.
B'é sin Rialtas Terijoki. Bhí Terijoki (inniu, Zelenogorsk/"Зеленогорск" sa Rúis) ar ceann de na háiteanna ba túisce a shealbhaigh na saighdiúirí Sóivéadacha, agus ansin, bhunaigh dornán de Chumannaigh Fhionlannacha, agus iad ar deoraíocht ó phéas na Fionlainne san Aontas Sóivéadach, - bhunaigh siad an rialtas seo faoi choimirce Stailín, agus dá n-éireofaí leis na saighdiúirí Sóivéadacha Heilsincí a shealbhú, dhéanfaí rialtas soip díobh. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, ní raibh i rialtas Terijoki ach deismireán in iarsmalann na staire.
Saighdiúirí na Fionlainne.
Saighdiúirí Fionlannacha ag snípéireacht. Tabhair faoi deara go raibh na saighdiúirí seo ag scíáil lena mbealach a dhéanamh tríd an sneachta. Tógadh an grianghraf seo ar an 12 Eanáir 1940 i dTuaisceart na Fionlainne.
Ar dtús, ní raibh ach 180 000 saighdiúir ag an bhFionlainn, ach ní raibh caill ar bith ar na fir le haghaidh cogaíochta. Baineadh úsáid as oirbheartaíocht an treallchogaidh, agus ba mhór an cuidiú é go raibh an cogadh á chur ar fhód dúchais na bhFionlannach féin, nó bhí siad i bhfad ní ba eolgaisí ar an tír-raon ná na Rúisigh, ar ndóigh. Bhí "manglam Molotov", is é sin, buama peitril, an-choitianta agus an-éifeachtúil i lámh an Fhionlannaigh a raibh fios a ghnó aige, agus thairis sin, bhí na Fionlannaigh ag caitheamh éadaí bána ("éadaí sneachta", "lumipuku") a rinne dofheicthe iad os comhair chúlra na ráthanna sneachta. Bhí an geimhreadh fuar feannta as an ngnáth, agus an teirmiméadar ag titim ní b'ísle ná -30 °C, agus ní raibh na saighdiúirí ar an taobh eile leath chomh cleachta leis an gcineál sin aimsir agus na Fionlannaigh. Ba mhinic a sheachnaíodh na Fionlannaigh teagmháil dhíreach catha leis na Rúisigh, agus iad ag déanamh a n-ionsaí, cuir i gcás, faoi chistiní catha an námhad. Mar sin, is iomaí saighdiúir Rúiseach a ghéill é féin do na Fionlannaigh ar lorg bia, nuair nach raibh greim amháin den earra sin fágtha aige féin ná ag a chomplacht.
Spiorad Chogadh an Gheimhridh.
Scéal eile fós nach raibh súil leis ag Stailín ach oiread le cuid mhór de na Fionlannaigh ab ea go raibh formhór mór na Sóisialach agus an lucht oibre féin san Fhionlainn sásta buille a bhualadh ar son an "rialtais bhuirgéisigh". I ndiaidh Chogadh Cathartha na Fionlainne, thiar sa bhliain 1918, bhí an tír scoilte ina dhá leath go hiomlán, agus na Sóisialaigh den bharúil nach raibh sna "Bána" ach "búistéirí", i ndiaidh an tsléachta agus an ródaigh a rinne siad ar na cimí dearga gan riachtanas ceart cogaidh. Maraíodh deich míle duine sa "Sceimhle Bán", agus bhí cúis mhaith ag na Cumannaigh Fhionlannacha a fuair dídean san Aontas Sóivéadach a cheapadh nach raibh na cúrsaí sin athraithe mórán, fiú i ndiaidh fiche bliain. An tuairim a bhí ag na Sóivéadaigh de pholaitíocht inmheánach na Fionlainne, bhí sé go hiomlán bunaithe ar an eolas a fuair siad ó na deoraithe seo.
Is amhlaidh, áfach, go raibh na Sóisialaigh Dhaonlathacha in ann an-stádas a bhaint amach i gcúrsaí polaitíochta na Fionlainne idir an dá linn. Cé go raibh na buirgéisigh sách drochamhrasach ina leith i gcónaí, bhí Väinö Tanner, ceannaire na Sóisialach Daonlathach, ar duine de na daoine ba chumhachtaí sa tír, agus é go huile is go hiomlán ag tacú le harm na Fionlainne. Cháin Tanner ó thús báire éirí amach na nDearg sa bhliain 1918, agus mar sin, nuair a bhí na buirgéisigh ag caitheamh ceannairí na Sóisialach i dtóin phríosúin, ní raibh cúis dhlíthiúil acu le sin a dhéanamh le Tanner. Mar sin, bhí Tanner in ann páirt a ghlacadh i rialtas na tíre agus cuid mhaith leasuithe tábhachtacha sóisialta a chur i gcrích. An feabhas a tháinig ar shaol an lucht oibre in imeacht fiche bliain, d'fhág sé an dianbharúil ag an gcuid ba mhó de na prólatáirigh féin gurbh fhiú buille a bhualadh ar mhaithe lena leithéid de thír.
Thairis sin, cuid mhaith de na Fionlannaigh a chuaigh ar deoraíocht go dtí an tAontas Sóivéadach le "droim láimhe a thabhairt le búistéirí buirgéiseacha na Fionlainne" agus "an Sóisialachas a thógáil i dtír dhúchais na hidé-eolaíochta féin", cuireadh chun báis iad i bpurguithe móra Stailín. Bhí a fhios ag lucht gaoil na Sóisialach sin an feall suarach seo a bheith imeartha ar a ndaoine muinteartha, agus mar sin, bhí an-fhaltanas i measc na Sóisialach féin don Aontas Sóivéadach.
"Nach mór an t-ádh é go bhfuil an Búistéir Mór ann i gcónaí?" (is é sin, an Marascal Mannerheim, a bhí i gceannas ar Arm na Fionlainne)
"Is ea, ach is mó an t-ádh é go bhfuil sé ar ár dtaobh féin, an turas seo."
Is iomaí easaontas eile i sochaí na Fionlainne a chuaigh in éag nó i laghad faoi bhrú an chomhaontais mhóir a tháinig sna sálaí ag an gcogadh. Mhaolaigh ar an troid teanga idir lucht labhartha na Fionlainnise is na Sualainnise, nuair a tháinig lucht labhartha na Rúisise ag bagairt ar an dá dhream, mar shampla. I bhfad i ndiaidh an chogaidh, bhítí ag tagairt do "spiorad Chogadh an Gheimhridh" ("talvisodan henki") a chuir an cneas i ngach goimh agus a rinne cairde de na náimhde.
Trioblóidí na Sóivéadach.
Ar dtús, chreid na saighdiúirí Sóivéadacha nach gcuirfeadh lucht oibre na Fionlainne ina n-aghaidh ar aon nós. Nuair a thrasnaigh siad an teorainn, ba mhinic a shíl siad nach gcaithfidís troid ar bith a chur, ó bheadh fáilte na bhfuascailteoirí i ndán dóibh. Thiontaigh an cogadh i bhfad ní ba troma ná sin, go háirithe ó bhí purguithe Stailín i ndiaidh an-ródach a dhéanamh ar na hoifigigh oilte in arm an Aontais Shóivéadaigh. Básaíodh na mílte acu, agus cuireadh daoine sochomhairleacha ina n-áit nach raibh tuiscint acu ar an gcogaíocht. Ó bhí aoirí polaitiúla ag coinneáil diansúile ar na míleataigh, ní raibh de cheanndánaíocht in aon duine acu cibé scéal é triail a bhaint as aon chleas nach raibh ar an lámhleabhar.
Rómhuiníneach astu féin is mar a bhí na Rúisigh, ba mhinic a d'éirigh leis na Fionlannaigh an namhaid a fháil i ngaiste. Ábhar mór iontais é, freisin, nach raibh mórán maithe sna díormaí Sóivéadacha le haghaidh cogaíocht sa gheimhreadh, le linn an chogaidh seo. Ní raibh a gcuid gluaisteán armúrtha in ann an fuacht a sheasamh, agus chaithfeá inneall an ghluaisteáin a choinneáil ag imeacht gan stad gan staonadh, le nach siocfadh sé síos. Ba toradh dó seo go rithfeadh an peitreal gann ar na Sóivéadaigh, agus na hinnill ag dul ar ainghléas go minic. An dearcadh "cuma liom" ba dual don Arm Sóivéadach ag an am, tharraing sé an-trioblóidí ar na saighdiúirí Sóivéadacha go minic, agus is iomaí duine acu a fuair bás i bpáirc an áir de dheasca díth céille na gceannasaithe. Is é an sampla is míchlúití den chineál seo ná an dóigh ar mháirseáil Rannán a Ceithre is Dhá Scór de chuid chos-slua na Sóivéadach isteach i ngaiste na bhFionlannach i mBóthar Raate ("Raatteen tie") le linn na gcathanna i Suomussalmi. Bhí na Rúisigh i bhfad níos líonmhaire ná na Fionlannaigh san áit, ach d'éirigh leis na Fionlannaigh a n-ascnamh a stopadh agus an rannán a stróiceadh as a chéile, i gcruth is gur fágadh iarsmaí an rannáin sáinnithe ina mbaiclí beaga anseo agus ansiúd, - an cineál baiclí beaga ar a dtugtar "motti" i leathchaint na saighdiúirí san Fhionlainn. Inniu féin, baintear úsáid as imeachtaí Bhóthar Raate i scoileanna traenála na n-oifigeach ar fud an domhain mar rabhadh faoin dóigh "nár" cheart ionsaí cos-slua a dhéanamh.
"Faisiún Cajander".
Ní hionann sin, muis, is a rá nach mbeadh easpa treallaimh ar na Fionlannaigh. Bhí. I dtús an chogaidh, ní raibh sainéidí ná airm thine ar fáil ach amháin dóibh siúd a bhí díreach i ndiaidh bunoiliúint chogaidh a fháil. An chuid eile de na saighdiúirí, chaithfeadh siad leor a ghabháil le "faisiún Cajander", is é sin, a gcuid éadaí féin a chur orthu agus cnota an Airm a fhuáil ar cibé ceannbheart a bhí ar fáil. Bhí Aimo Cajander ina Phríomh-Aire ar an bhFionlainn i dtús an chogaidh seo, agus na fir á mhilleánú faoin anás treallaimh: sin é an tuige gur bhaist siad a ainm ar na "sainéidí" leathmhagaidh. D'éirigh leis na saighdiúirí Fionlannacha, áfach, cuid mhaith muinisin, gunnaí agus eile a shealbhú ó na Rúisigh mar chreach chogaidh.
Tacaíocht ón gCoigríoch.
Tharraing Cogadh an Gheimhridh iriseoirí an tsaoil mhóir go dtí an Fhionlainn, agus is beag bá a bhí ag aon duine leis an Aontas Sóivéadach. Faoin am seo, ní raibh ach "cogadh bréige" ar cois idir an Ghearmáin agus na Comhghuaillithe: tháinig deireadh leis na cathanna sa Pholainn roimh Mhí Dheireadh Fómhair. Mar sin, b'í an Fhionlainn an t-aon áit amháin a raibh fíor-chogadh á chur san am. Chuir eagraíochtaí eachtrannacha soláthairtí éagsúla go dtí an Fhionlainn. Cuid de na Fionlannaigh a bhí ar imirce san Oileán Úr, d'fhill siad abhaile le buille a bhualadh ar mhaithe le saoirse na seantíre dúchais. Tháinig fir ón gcoigríoch as a stuaim féin le dul sna hóglaigh in arm na Fionlainne, ina measc an t-aisteoir Christopher Lee (siúd is nár tháinig seisean ná an chuid eile de na hóglaigh Shasanacha riamh in aon chóngar do na fórsaí Sóivéadacha). B'iad na Sualannaigh, na hIoruaigh agus na Danmhargaigh a bhí chun tosaigh ar na náisiúntachtaí eile i measc na n-óglach. B'iad na heitleoirí Sualannacha ba mhó a chuidigh leis na Fionlannaigh, nó níor tháinig na hóglaigh cos-slua a fhad leis an gcathéadan ach cupla seachtain roimh dheireadh an chogaidh. Is féidir a rá go bhfuair an Fhionlainn an tríú cuid d'Aerfhórsa na Sualainne ar iasacht.
Pleananna na Fraince is Shasana.
Ní raibh mí imithe ó thús an chogaidh, agus an tuiscint ag teacht ag Stailín cheana féin gurbh fhearr dó éirí as an gcogadh seo. Ní bhfuair Rialtas na Fionlainne an chéad tairiscint síochána roimh an naoú lá fichead de Mhí Eanáir 1940. Go dtí sin, bhí na Fionlannaigh suite siúráilte go raibh an tír le dul de dhroim an domhain, mura dtiocfadh cumhachtaí an Iarthair chun tarrthála.
Nuair a chuala lucht rialtais na gcumhachtaí Iartharacha iomrá air seo, thuig siad go raibh na himthoscaí athraithe go suntasach. Anois, ní raibh an Fhionlainn ag troid ach lena cuid críoch i gcomharsanacht Leningrad a choinneáil, an chuid ba mhó acu ab fhéidir. Mar sin féin, níor foilsíodh a dhath faoi sin san Fhionlainn ná sna tíortha eile. A fhad is a bhí aigne an phobail i gceist, bhí an tír i ndainséar a hanama i gcónaí.
I bhFeabhra 1940, thairg na Comhghuaillithe fortacht don Fhionlainn. B'é an plean a bhí acu ná 100,000 saighdiúir Sasanach agus 35,000 saighdiúir Francach a chur go dtí Narvik san Iorua agus ansin, an tSualainn a thrasnú leis an bhFionlainn a bhaint amach. Bhí sé socraithe go gcuirfí an plean i gcrích ón 20ú lá de Mhárta, dá n-iarrfadh na Fionlannaigh cabhair. Ar an 2ra Márta, d'iarr na Comhghuaillithe cearta trasnaithe ar ar an Iorua agus ar an tSualainn. Bhí siad dóchasach go mbeadh na hIoruaigh agus na Sualannaigh sásta na cearta seo a thabhairt agus go rachaidís chun cogaidh le taobh na gComhghuaillithe sa deireadh, agus na díormaí móra seo in aice láimhe le cuidiú leo sa chogadh in aghaidh na Gearmáine. Bhí Hitler, áfach, i ndiaidh ráiteas a eisiúint ina ndúirt sé go hoscailte go mbeadh sé leis an tSualainn a ionsaí dá gcuirfeadh saighdiúir amháin de chuid na gComhghuaillithe cos ar thailte na tíre sin. Dá dtarlódh sin, bheadh an chuid ba mhó daonra den tSualainn agus den Iorua i lámh na nGearmánach i bhfaiteadh na súl, agus na Sasanaigh is na Francaigh ag troid sa chuid is faide thuaidh.
Mar sin féin, ní raibh ach dornán beag de na díormaí Iartharacha ceaptha don Fhionlainn. D'fhéadfaidís an Fhionlainn a bhaint amach lom díreach, trí Phetsamo, an calafort a bhí ag an bhFionlainn cois an Aigéin Artaigh. Bhí an chuma ar an scéal nárbh í an Fhionlainn an chloch ba mhó a bhí ar phaidrín na gComhghuaillithe, ach Narvik - an calafort trína raibh iarann Thuaisceart na Sualainne ag dul go dtí an Ghearmáin, iarann a bhí ag teastáil go géar ó Hitler le haghaidh an chogaidh. Dá bhfaighfeadh na Sasanaigh seilbh ar an soláthar iarainn seo, b'fhollasach go bhféachfadh an Ghearmáin le hé a ghabháil ar ais, agus bheadh an tSualainn agus an Iorua ar bharr lasrach, agus na Francaigh is na Sasanaigh ag cur catha ar na Gearmánaigh. Mar sin, dhiúltaigh an Iorua agus an tSualainn fórsa sluaíochta na Comhghuaillíochta faoi na cearta trasnaithe. I ndiaidh an chogaidh, fuair na staraithe amach go raibh orduithe faighte ag ceannasaí an fhórsa sluaíochta teagmháil troda leis na trúpaí Sóivéadacha a "sheachaint", a fhad agus a d'fhéadfadh sé.
Ar dtús, bhí na Francaigh agus na Sasanaigh ag súil le bheith in ann iomlán Chríoch Lochlann taobh thuaidh den líne ó Stócólm go Göteborg nó ó Stócólm go hOslo, is é sin, "líne na loch", mar a thug na Sasanaigh uirthi - líne a bhí ag rith trí locha móra na Sualainne: Mälaren, Hjälmaren, agus Vänern. Dá n-éireodh an cleas leo, bheadh an líne sin mar bhalla nádúrtha cosanta acu agus é suite 1,700-1,900 ciliméadar taobh theas de Narvik. B'é oighear an scéil seo, mar a chonacthas do na Sualannaigh é, go bhfágfaí an dá chathair ba mhó sa tír ar an gcathéadan, agus gheobhadh an chuid ba mhó de mhuintir na tíre sa limistéar a bheadh na Sasanaigh sásta a fhágáil ag na Gearmánaigh i dtús báire.
Ní raibh an scéim seo ag taithneamh le Per Albin Hansson, Príomh-Aire na Sualainne, agus mar sin, dhiúltaigh Rialtas na Sualainne na Sasanaigh agus na Francaigh faoi chearta trasnaithe na tíre. Cé nach raibh an tSualainn neodrach i gCogadh an Gheimhridh, bhí sí neodrach sa chogadh idir an Ghearmáin agus comhghuaillíocht na Ríochta Aontaithe agus na Fraince, agus dá ligfí d'fhórsaí armtha na dtíortha seo críocha na Sualainne a thrasnú, ní bheadh sé ag cur le dlíthe idirnáisiúnta na neodrachta a thuilleadh, mar a thuigtí sa tréimhse sin den stair iad.
Cé go raibh an tSualainn sásta trealamh, muinisean agus óglaigh armtha a chur go dtí an Fhionlainn, chinn Rialtas na Fionlainne gan trúpaí faoi inneall Arm na Sualainne a sheoladh ansin. Thairis sin, d'fhógair na Sualannaigh nach mbeadh d'áiméar acu, roimh i bhfad, ach éirí as an bhfortacht a bhí siad a thabhairt do na Fionlannaigh. Go dioplómatúil, fágadh an Fhionlainn idir dhá thine Bhealtaine: ó thaobh amháin, theastaigh ó na Comhghuaillithe leanúint leis an gcogadh in aghaidh na Gearmáine agus acmhainní na Sualainne a chinntiú dóibh féin; ón taobh eile, bhí na tíortha Lochlannacha buartha faoi leathadh an chogaidh, gan aon trácht a dhéanamh ar na teifigh ón bhFionlainn a bheadh ar fud na háite dá gcloífí an tír sin sa deireadh. Maidir leis an nGearmáin, bhí Hermann Göring ag baint leasa as a chuid bealaí príobháideacha cumarsáide sa tSualainn leis an teachtaireacht a chur chuig na Fionlannaigh gurbh fhearr dóibh síocháin a shocrú leis na Sóivéadaigh, cuma cé chomh daor a chosnódh sí ar an tír - nó bheadh lá eile ag an bPaorach, dar le Göring.
Nuair a bhí Beirlín agus Stócólm ag áitiú ar na Fionlannaigh scor den chogadh ar an chéad chomha síochána a bheadh ar fáil, bhí dea-ghealladh droch-chomhlíonadh ar siúl ag Páras agus ag Londain leis an bhFionlainn a choinneáil ag cur catha. Ó am go ham, chuir siad pleananna agus figiúirí éagsúla faoi bhráid na bhFionlannach. Ar dtús, gheall siad go dtiocfadh 20,000 fear go dtí an Fhionlainn roimh dheireadh Mhí Feabhra 1940, ach ba chuid den mhargadh seo é go mbeadh seans acu tuaisceart na Sualainne agus na hIorua a fhorghabháil san idirlinn.
Nuair a bhí an Fheabhra ag druidim chun deiridh, bhí an Marascal Mannerheim, Ard-Cheannasaí Arm na Fionlainne, ag éirí éadóchasach as an suíomh míleata. Mar sin, ar an 29 Feabhra, chinn an Rialtas ar shíocháin a lorg ó na Rúisigh. Ar an lá céanna, chrom na Sóivéadaigh ar mhórionsaí ar chathair Viipuri.
Nuair a thuig na Francaigh agus na Sasanaigh go raibh na Fionlannaigh dáiríre ag iarraidh conradh síochána a shíniú leis na Sóivéadaigh, chuir siad tairiscint nua ar fáil: chuirfidís leathchéad míle fear i dtreo pháirc an áir, dá n-iarrfadh na Fionlannaigh orthu é sin a dhéanamh roimh an 12 Márta. Ní raibh ach sé mhíle de na sluaite millteanacha seo le dul go dtí an Fhionlainn, áfach. An chuid eile acu, shealbhóidís cuanta, bealaí móra agus poill mhianaigh i gCríoch Lochlann.
Cé nach raibh ach sop in áit na scuaibe curtha i leataobh le haghaidh na Fionlainne, chuala na Sóivéadaigh iomrá ar na pleananna seo, agus spreag na ráflaí Stailín chun síochána. Deirtear go bhforghabhfadh an tAontas Sóivéadach an Fhionlainn le teann a chuid acmhainní dospíonta sa deireadh, ach go bé go raibh an deachtóir buartha faoin gcabhair a bhí le teacht ó na Comhghuaillithe.
Sos Cogaidh.
I ndeireadh an gheimhridh, bhí sé ag éirí soiléir go raibh na saighdiúirí Sóivéadacha dúthuirsithe ag an gcogadh, agus mhol na taidhleoirí Gearmánacha do na Fionlannaigh comhchainteanna síochána a thosú leis an Aontas Sóivéadach. Bhí cuid mhaith fear caillte ag na Rúisigh, agus an cogadh féin ina ábhar náire don Aontas Sóivéadach sa chaidreamh idirnáisiúnta. Le teacht an Earraigh, bheadh na coillte ina bpraiseach le clábar, agus an sneachta ag leá - rud a d'fhágfadh na saighdiúiri Sóivéadacha in abar, ba bhaolach. Mar sin, cuireadh dréachtchoinníollacha síochána faoi bhráid na bhFionlannach ar an 12 Feabhra. Bhí na Sualannaigh buartha go dtitfeadh an tóin as an bhFionlainn ar fad, agus nuair a bhí na Fionlannaigh ag braiteoireacht, d'fhógair Rí na Sualainne, Gustaf a Cúig, go poiblí go raibh sé tar éis an Fhionlainn a eiteach faoi chuidiú Arm na Sualainne.
I ndeireadh na Feabhra, bhí an lón cogaidh ag rith gann ar na Fionlannaigh. Thairis sin, bhí na Sóivéadaigh ag briseadh trí líne chosanta Mannerheim. Sa deireadh thiar thall, thoiligh rialtas na Fionlainne, ar an 29 Feabhra, le comhchainteanna síochána leis an Aontas Sóivéadach. Ar an 5 Márta, bhí na Sóivéadaigh deich míle thar an Líne, agus iad díreach ag sealbhú bhruachbhailte Viipuri. Ar an lá céanna, thairg Rialtas na Fionlainne sos cogaidh a shocrú leis na Sóivéadaigh, ach theastaigh ó Stailín brú a choinneáil ar an bhFionlainn, agus dhiúltaigh sé don tairiscint. Le fírinne, níor tháinig deireadh leis na cathanna sula raibh an conradh síochána sínithe.
I ndiaidh an chogaidh, bhí suíomh na bhfórsaí Fionlannacha i gCaol na Cairéile ina ábhar mór diospóireachta. Bhí na horduithe tugtha cheana féin tarraingt siar go dtí an chéad líne chosanta eile i dteascóg Taipale. Na meastacháin faoi chomh fada is a sheasfadh an fód in aghaidh an námhad, bíonn siad ag guagaíl idir cupla lá agus cupla mí, ach is é an meastachán is coitianta ná cupla seachtain, agus mar sin, ní thiocfadh an cuidiú ón gcoigríoch in am cibé le haon rud fónta a dhéanamh.
Síocháin Mhoscó.
Fuair an Fhionlainn an chéad tairiscint síochána ón Aontas Sóivéadach ar an 29 Eanáir 1940. Roimhe sin féin, bhí comhchainteanna ag an scríbhneoir Fionlannach Hella Wuolijoki lena seanchara ó laethanta réabhlóid na Rúise, Alexandra Kollontay, i Stócólm, áit a raibh Kollontay ina hambasadóir Sóivéadach. Ó bhí doirteadh fola déanta idir an dá linn, bhí an tAontas Sóivéadach ag éileamh go dtabharfadh an Fhionlainn níos mó tailte uaithi ná mar a d'éiligh na Rúisigh i scéim babhtála na gcríoch roimh an gcogadh. Is é an freagra a thug rialtas na Fionlainne san am sin go raibh siad fonnmhar chun síochána, ach nach rabh sad sásta an teorainn a athrú ach beagán. San am sin, bhí an cogadh ag éirí go réasúnta leis na Fionlannaigh, agus ní raibh siad róthoilteanach chun tabhairt isteach d'éilimh na Sóivéadach.


Séala Alabama.
Leag William Wyatt Bibb amach an Séala Mór Alabama i 1817. Ghlac an reachtas stáit Alabama an leagan amach nuair a rinne stát de Alabama i 1819. Taispeánann an séala na aibhneacha tábhachtacha sa stát. I 1868 Ghlac leagan amach nua ionad an séala le Wyatt. Bhí an séala nua conspóideach agus chuir an reachtas agus Gobharnóir Frank M. Dixon ar ais an séala Wyatt i 1938.


The Da Vinci Code.
Clúdach an leabhair "The Da Vinci Code" (eagrán RA)
Urscéal de chuid an údair Mheiriceánaigh Dan Brown is ea "The Da Vinci Code" (Béarla ar "An Cód Da Vinci") a d'fhoilsigh Doubleday Fiction sa bhliain 2003. Bhí tóir mhór ar an leabhar ar fud fad an domhain le 36 milliún cóip i gcló (ó Mhí Lúnasa 2005) agus aistríodh é ina 44 teanga.
Is é an leabhar an dara cuid de tríológ a thosaigh leis an chéad úrscéal ó pheann Brown sa bhliain 2000, "Angels and Demons", inar cuireadh an carachtar Robert Langdon in aithne don chéad uair.
Maíonn an leabhar go bhfuil an Eaglais Caitliceach páirteach i gcomhcheilge chun fíorscéal Íosa Chríost a cheilt. Tugann seo le fios go bhfuil an t-eolas seo ag an Vatacáin ach go bhfuil sé a cheilt, chun go mbeidh sí ábalta fanacht i réim.
Cur Síos ar an Leabhar.
Baineann an leabhar seo le hiarracht Robert Langdon, Ollamh siombaileolaíochta reiligúnda ag Ollscoil Harvard, chun dúnmharú Jacques Saunière, feighlí Dhánlann an Louvre, ar a raibh clú agus cáil, a fhiosrú. Tá baint ag an teideal leis an bhfiric gur aimsíodh corp taobh istigh den Louvre, agus é lomnocht agus gothach cosúil le "Fear Vitruvius", tarraingt de chuid Leonardo da Vinci le teachtaireacht dhiamhair scríofa in aice lena chorp. Chomh maith leis sin, bhí peinteagram tarraingthe ar a bholg ina fhuil féin. Tá ciall na dteachtaireachtaí ceilte i saothair Da Vinci, mar aon leis an "Mona Lisa" agus "An Suipéar Déanach, tabháchtach d'fhreagra na rúndiamhair.
Tá ceangal idir freagra na gceisteanna seo agus an áit ina bhfuil an Soidheach Naomhtha lonnaithe agus eagraíocht diamhair darb ainm An Priory of Sion, chomh maith leis na Teamplóirí. Tá baint mhór ag an eagraíocht Chaitliceach Opus Dei sa phlota freisin.
Is é seo an dara leabhar de chuid Brown inarb é Robert Langdon an príomhcharactar. Bhí an leabhar deireanach, "Angels and Demons", suite sa Róimh agus bhain sé siúd leis an Illuminati.


Contae Bibb, Alabama.
deas Is contae in Alabama é Contae Bibb. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (14/km²) ann. Is é Centreville príomhbhaile an chontae, ach is Brent an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 22,643 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Jefferson, Shelby, Chilton, Perry, Hale, agus Tuscaloosa.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Bibb, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbailte West Blocton, Centreville, agus Brent.
Stair.
Bunaíodh an chontae ar an 7 Feabhra 1818. Tugadh Contae Cahawba air go dtí 1820 nuair a athainmníodh Contae Bibb é. Tugann ainm an chontae onóir don Ghobharnóir William W. Bibb.
Naisc sheachtracha.
Bibb
Bibb, Contae
*
Bibb
Bibb


Contae Jefferson, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Jefferson. Tá sé suite i lárthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra is airde in Alabama (230/km²) ann. Is é Birmingham príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2000 bhí 662,047 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Blount, Bibb, St. Clair, Shelby, Tuscaloosa, agus Walker.
Stair.
Bunaíodh Contae Jefferson ar 13 Nollaig 1819. D'eascair ainm an chontae ón 3ú Uachtarán SAM Thomas Jefferson.
B'iad Carrollsville (ó 1819-21) agus Elyton (ó 1821-73) príomhbhailte an chontae roimh Birmingham.
Droichead clúdaithe Ghleann Tannehill, i gContae Jefferson
Naisc sheachtracha.
*
Jefferson
Jefferson, Contae


Teangacha Algóinciacha.
Is fo-fhine teangacha iad na teangacha Algóinciacha a bhfuil an chuid is mó de theangacha an fhine Ailgeach mar chuid de (an dá teangacha Ailgeach nach bhfuil mar chuid de ná Wiyot agus Yurok ó iar-thuaisceart Chalifornia). Tá muintir na dteangacha Ailgóinciacha scapaithe ó chósta thoir Mheirceá Thuaidh go dtí na Sléibhte Creagacha.
Ba chóir idirdhealú a dhéanamh idir an fine "Algóinciach" agus "Algóincis", teanga amháin san fhine.
Gnéithe Gramadaigh.
Tá clú ar theangacha Algóinciacha mar gheall ar an moirfeolaíocht pholaisintéiseach choimpléascach atá acu, chomh maith leis an gcóras briathra atá acu. Is féidir abairtí a thógann roinnt focail i dteangacha eile a shloinneadh i "bhfocal" amháin: (Menominee) "enae:ni:hae:w" "Tá sé cloiste ag na cumhachta airde" nó (Cree) "kāstāhikoyahk" "Cuireann sé eagla orainn". De ghnáth, bíonn dhá tríú phearsa suntasach ag na teangacha seo.


Teangacha Abkhaz-Adyghe.
Is grúpa teangacha iad na teangacha Abkhaz-Adyghe, na teangacha Pontacha nó na teangacha Cugasacha Iar-Thuaisceartacha a labhraítear i réigiún Cugasach na Rúise, sa Tuirc agus sa tSeoirsia. Tá na teangacha seo chomh bocht i ngutaí agus atá siad saibhir i gconsain, nó is iomaí cineál comhurlabhairt is féidir a chur le consan sna teangacha seo. Teangacha táite iad chomh maith, is é sin, teangacha ina mbaintear úsáid as a lán míreanna gramadúla éagsúla a ghreamaítear de thamhain na bhfocal.
Ní bhíonn díochlaonadh na n-ainmfhocal róchasta sna teangacha seo, ach is scéal eile ar fad é réimniú na mbriathar. Bíonn míreanna gramadúla sna briathra a chuireann in iúl comhréir iomlán na habairte, a bheag nó a mhór. Sa Ghaeilge, níl ach aon chineál amháin de mhíreanna in úsáid - na cinn a thugann le fios pearsa agus uimhir an ainmní ("tugaim", "tugaimid"), agus na cinn seo féin ag géilleadh do chóras níos simplí ("tugann mé, tugann muid"). Ní cheadaítear ach aon bhriathar finideach amháin san abairt, go prionsabalta. Mar sin, ní cheadaítear fochlásail ach an oiread, agus ní mór dul i muinín córas casta rangabhálacha agus infinideach le ciall an fhochlásail a aistriú go ceann de na teangacha seo. Agus an méid seo ráite, is gá cuimhne a choinneáil air go bhfuil an Rúisis ag imirt a tionchair ar na teangacha seo, ionas go bhfuil sé ag éirí indéanta fochlásail a úsáid iontu, sa teanga Abkhaz ar a laghad.
Áirítear go bhfuil cúig theanga san fhine seo, mar atá, an teanga Abaza, an teanga Abkhaz, an teanga Ubykh, an Chabardais agus an teanga Adyghe. Chuaigh an teanga Ubykh as úsáid sa bhliain 1992, nuair a bhásaigh an cainteoir dúchais deireanach, Tevfik Esenç, sa Tuirc, i sráidbhaile Hacı Osman i réigiún Marmara. Bhí teangeolaithe ar nós Georges Dumézil agus George Hewitt in ann an teanga a thaifeadadh go cuimsitheach, agus rinne siad cairdeas maith le hEsenç, a bhí ina thogha seanchaí agus ina fhaisnéiseoir ag na taighdeoirí. Bhí ciall mhaith aige dá theanga dhúchais, agus é ábalta í a labhairt gan an iomarca focal iasachta ón Tuircis ná ón teanga Adyghe a tharraingt chuige. Bhí an dá theanga seo go líofa aige, áfach, agus chuidigh sé leis na teangeolaithe an teanga Ubykh agus an teanga Adyghe a chur i gcomparáid le chéile.
Is iad an teanga Abkhaz agus an teanga Abaza an dá theanga is gaolmhaire leis an teanga Ubykh. Le fírinne, is féidir a rá gur contanóid chanúnach iad an teanga Abkhaz agus an teanga Abaza, is é sin, go bhfuil ceann den bheirt ag iompú ina cheann eile acu de réir mar a leantar slabhra na gcanúintí idir leaganacha caighdeánacha an dá theanga. Tá an teanga Abaza níos casta ó thaobh na bhfuaimeanna de ná an teanga Abkhaz. Tá stádas oifigiúil ag an teanga Abkhaz in Oirthear na Seoirsia, sa phoblacht fhéinrialaitheach úd Abkhazia; maidir leis an teanga Abaza, áfach, níl stádas oifigiúil aici in aon áit.
Contanóid chanúnach iad an teanga Adyghe agus an Chabairdis freisin. Is gnách "Seirceisis" nó "Siorcáisis" a thabhairt orthu, má ghlactar leis gur aon teanga amháin iad. Mar sin féin, tá caighdeáin liteartha éagsúla socraithe dóibh. Tá an Chabairdis liteartha bunaithe ar an gcanúint Terek, cé go mbeadh an chanúint úd Besney intuigthe ag lucht labhartha na Cabairdise agus ag cainteoirí na teanga Adyghe araon. Tá stádas oifigiúil ag an teanga Adyghe i bPoblacht Fhéinrialaitheach Adygea sa Rúis. Maidir leis an gCabairdis, tá an stádas sin aici i dhá phoblacht bheaga sa Rúis, mar atá, Kabardino-Balkaria (an Bhalcáir Chabairdeach) agus Karachay-Cherkessia (an Chiorcáis Charaitséach).


Margaret Thatcher.
Polaiteoir Briotanach ab ea Margaret Hilda Thatcher, An Banbharún Thatcher, a rugadh faoin ainm Margaret Hilda Roberts ar 13 Deireadh Fómhair 1925 agus a d'éag ar 8 Aibreán 2013. Bhí sí ina ceannaire ar an bPáirtí Coimeádach ó 1975 go dtí 1990. Sa bhliain 1979, d'éirigh sí ina Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe. Ba ise an chéad Phríomh-Aire baineann ar an mBreatain.
Beatha phearsanta.
Rugadh in Grantham, Lincolnshire i Sasana í. Ba as Drom an Easaigh i gContae Chiarraí, a sin-seanmháthair Catherine Sullivan, a d'aistrigh go Sasana sa bhliain 1811. Phós Catherine oibrí feirme darbh ainm Thomas Smith agus phós Ellen, a iníon, Benjamin Ebenezer Roberts. Athair Thatcher ab ea a mac Alfred.
B'iníon Margaret le hAlfred agus Beatrice Roberts. Grósaeir ab ea a hathair, a raibh siopa aige in Grantham, agus is os cionn an tsiopa a bhí cónaí ar a teaghlach agus í ag fás aníos. Ba chomhairleoir áitiúil é Alfred Roberts, freisin. Cé nár bhall é d'aon pháirtí polaitiúil, bhí a chuid tuairimí agus polasaithe coimeádach. Bhí gaol an-láidir idir í agus a hathair, ach ní raibh caidreamh ró-mhaith aici lena máthair.
Bhain sí céim amach sa cheimic ó Ollscoil Oxford sna 1940í. Agus í ag staidéar in Oxford, ba bhall í de na Coimeádaigh Óga.
I 1951, phós sí Denis Thatcher, ball eile den Pháirtí Coimeádach. Fear colscartha ab ea Denis, a bhí deich mbliana níos sine ná Margaret. Bhí beirt pháiste acu, an cúpla Mark Thatcher agus Carol Thatcher, a rugadh i 1953.
Slí bheatha pholaitiúil, 1950-1979.
Sheas Margaret Thatcher gan rath i dtoghcheantar Dartford sna holltoghcháin i 1950 agus 1951. Toghadh í mar Fheisire do Finchley i 1959.
Nuair a bhí sí ina Rúnaí Oideachais i rialtas Edward Heath ó 1970 go dtí 1974, chuir sí deireadh le dáileadh bainne saor in aisce i scoileanna. Dá bhrí seo, tugadh "Maggie Thatcher, Milk Snatcher" uirthi.
Toghadh í mar cheannaire ar an bPáirtí nuair a sheas sí i gcoinne Heath i 1975 tar éis don Pháirtí dhá olltoghcháin a chailleadh i 1974. Ceannaire an Fhreasúra ab ea í anois. Bhí a cuid polasaithe ar an eite dheas. Ba é ceann dá polasaithe is cáiliúil ná an t-airgeadachas. Bhí sí go mór i gcoinne an tsóisialachais agus na gceardchumann. De bharr a tuairimí faoin gcumannachas agus a polasaí maidir leis an Aontas Sóivéadach, thug na Sóivéadaigh an leasainm cáiliúil "The Iron Lady" ("An Bhean Iarainn") uirthi.
Príomh-Aire, 1979-1990.
San olltoghchán i 1979, bhuaigh na Coimeádaigh móramh i dTeach na dTeachtaí agus toghadh Thatcher mar Phríomh-Aire. Bhuaigh siad na holltoghcháin i 1983 agus 1987, freisin, faoi cheannas Thatcher.
Chuir sí polasaithe ‘nualiobrálacha’ i bhfeidhm sa Ríocht Aontaithe a spreag an earnáil airgeadais go mór agus thacaigh sí go láidir le seasamh Uachtarán Mheiriceá, Ronald Reagan, in éadan an Aontais Shóivéadaigh.
Nuair a d'ionsaigh an Airgintín Oileáin Fháclainne i 1982, sheol sí fórsa chun na hoileáin a chosaint. Bhí an Bhreatain buacach sa chogadh.
Bhí an-mhíshástacht sa Bhreatain i leith riail Thatcher ag tús na 1980idí. Ach mhéadaigh bá an phobail dí nuair a bhuaigh an Bhreatain Cogadh na Falklands-Malvinas.
Ba ina dara téarma a tharla Stailc na Mianadóirí, a bhí ar siúl ó 1984 go dtí 1985. Faoi dheireadh, bhuaigh an rialtas ar na stailceoirí.
Tharraing Thatcher tuilleadh conspóide de bharr na tacaíochta a thug sí do dheachtóir na Síle, Augosto Pinochet, agus dhiúltaigh sí tacú smachtbhannaí in éadan na hAfraice Theas nuair a bhí cinedheighilt i bhfeidhm.
Éire.
Margaret agus Denis Thatcher ar cuairt i dT.E., Nollaig 1982
Bhí Thatcher go láidir i gcoinne an phoblachtachais Éireannaigh.
An chuid eile dá saol.
D'éirigh sí as an an gCeannas agus as an bPríomh-Aireacht i 1990 tar éis di cuid mhór dá tacaíocht sa Pháirtí a chailleadh. Tugadh an post do John Major, ceann de thacaithe Thatcher.
Tháinig galar Alzheimer nó néaltrú seanaoise uirthi timpeall na 1990idí.
D'éag sí le stróc, is cosúil, i Londain ar an 8 Aibreán, 2013.
mion


Contae Walker, Alabama.
Is contae in Alabama é Contae Walker. Tá sé suite i lárthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (33/km²) ann. Is é Jasper príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 64,967 daoine ina gcónaí ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Winston, Cullman, Blount, Jefferson, Tuscaloosa, Fayette, agus Marion.
Stair.
Bunaíodh Contae Jefferson ar 26 Nollaig 1823. Tugann ainm an chontae onóir don Seanadóir SAM John Williams Walker.
Naisc sheachtracha.
Contae Walker
Walker
Walker, Contae


Lluís Companys.
Dealbh cuimhneacháin (Companys agus a bhean céile) Barcelona
Ba pholaiteoir Catalónach é Lluís Companys i Jover (El Tarròs (An Chatalóin), 21 Meitheamh 1882 - Barcelona, 15 Deireadh Fómhair 1940) a bhí ina Uachtarán ar rialtas féinstiúrtha na Catalóine nó Generalitat de Catalunya, le linn Dara Poblacht na Spáinne. Polaiteoir Sóisialach a bhí ann agus é i gceannas ar Pháirtí Clé Poblachtánach na Catalóine, nó "Esquerra Republicana de Catalunya". Chuir Franco deireadh le féinrialtas na Catalóine sa bhliain 1939, tar éis Cogadh Cathartha na Spáinne a bhuachan dó. Theith rialtas na Catalóine go dtí an Fhrainc, ach nuair a d'fhorghabh na Gearmánaigh an Fhrainc i dtús an Dara Cogadh Domhanda, tháinig an Gestapo ar lorg Companys, agus ruaig siad as an bhFrainc go dtí an Spáinn é i Mí Mheán Fómhair sa bhliain 1940. Lámhachadh é i gCaisleán Montjuïc ar 15 Deireadh Fómhair 1940. Tugadh a ainm ar an staid Oilimpeach i Montjuïc mar onóir iarbháis.
Companys, L
Companys, L
Companys, L


Cogadh Cathartha na Spáinne.
Bhí Cogadh Cathartha na Spáinne ar na cogaí cathartha ab fhíochmhaire a troideadh le linn an fichiú haois. D'éirigh Eite Dheis na Spáinne amach i gcoinne rialtas an "Frente Popular", meascán de shóisialaithe, chumannaithe agus ainrialaithe a fuair an lámh in uachtar in olltoghchán 1934. Ba shaghas ullmhúcháin do choimhlint ní ba mheasa fós é an cogadh mar bhuail na hidé-eolaíochta naimhdeacha, an Faisisteachas agus an Cumannachas, le chéile le linn na troda.
Foinse an chogaidh.
Ba bhlianta casta iad cúig bliana an Dara Poblacht. Tháinig an Phoblacht ar an saol mar chomharba ar riailréim Primo de Rivera, ginearál airm, a bhí i gcumhacht ó 1923 go 1930. Tar éis na dtoghchán áitiúil in Aibreán 1931, ghlac an eite chlé seilbh ar an rialtas. Níor chuir tacaithe an Rí Alfonso XIII i gcoinne na bpoblachtánaithe agus bunaíodh an Dara Poblacht. Theith an rí ón Spáinn.
Ag an am bhí páirtí láir láidir ann a bhí in ann an chumhacht a chothromú idir an dá thaobh. Ach, de réir a chéile chaill an páirtí láir a chumhacht agus tharla polarú polaitiúil sa tír.
Le bunú na Poblachta, thosaigh an eite chlé, a raibh an lámh in uachtar acu tar éis olltoghchán 1931, ar athruithe móra sóisialta a chur i bhfeidhm. Ba é an páirtí sóisialach, an PSOE, an páirtí ba mhó sa pharlaimint. Tugtar an "Bienio Progresista" nó an dá bhliain forásacha ar na blianta tosaigh seo. Ach ní raibh sé éasca na hathruithe go léir a chur i gcrích go tapaidh agus d'éirigh an pobal mí-shuaimhneach.
D'éirigh scataí ainrialacha amach i gcoinne an rialtais i 1934 agus cuireadh faoi chois iad go neamhbháúil. Thit an rialtas as a chéile agus bhí olltoghchán eile ann a chuir an eite dheis i gcumhacht.
Tosach an chogaidh.
Ar an 16 Feabhra 1936 bhí bua sa toghcháin do Fhronta an Phobail sa Spáinn agus trí lá níos déanaí, cuirtear rialtas ar bun sa Spáinn faoi cheannas Manuel Azaña.
Ar an 12 Iúil 1936 thóg grúpa míleata ceannaire an fhreasúra, Calvo Sotelo, amach as a theach agus lámhaigh siad é, mar dhíoltas ar dhúnmharú leifteanant cléach, José Castillo. Rinne siad iarracht ceannaire eile na heite deise, José María Gil-Robles, a mharú ach níor éirigh leo é a ghlacadh.
Ar an 17 Iúil d'éirigh an t-arm amach i gcoinne an rialtais sna coilíneachtaí i Maracó.
Is le linn na laethanta casta seo, tharla marú Federico García Lorca, an file clúiteach, i nGranada.
Bhí rialtas na poblachta tar éis an ginearál Francisco Franco a ruaigeadh as an mór-thír mar bhí imní orthu roimhe. Chuir Franco stailc mhianadóirí i dtuaisceart na tíre faoi chois go fuilteach i 1934 (1700 marbh). Bhí sé i gceannas ar arm na hAfraice agus bhí a cheannfort aige i gcathair Melilla, ceantar Spáinneach, i dtuaisceart na hAfraice.
D'éirigh le Franco a chuid trúpaí a chur trasna na farraige ar eitleáin le cabhair ó "Luftwaffe" na Gearmáine, a sheol Hitler i ndiaidh an éirí amach. Ghlac sé seilbh ar dheisceart na tíre agus thosaigh sé ag druidim i dtreo Mhaidrid. Bhí an tír scartha idir an rialtas agus na réabhlóidithe agus tharla slad ar an dá thaobh.
Ar 20 Iúil thosaigh an léigir phoblachtaigh ar an gceannfort nó "Alcázar" i gcathair Toledo, áit a raibh grúpa beag náisiúnaithe ag seasamh an fhóid i gcaisleán i gcoinne fhórsaí an rialtais. Ba shaghas siombail den éirí amach é do na náisiúnaithe an Alcázar agus bheartaigh Franco dul i gcabhair orthu agus glacadh Mhaidrid a chur ar athló. Thóg na réabhlóidithe mianadóirí ó Asturias i dtuaisceart na tíre isteach chun buamaí a chur faoin gcaisleán, an iarracht dheireanach chun na cosantóirí a chloí. Cé gur phléasc na buamaí is gur thit cuid den chaisleán, ní raibh na hionsaitheoirí in ann na fothracha a thógáil. Chuir Franco deireadh leis an léigear ar an 26 Meán Fómhair.
Ar an 1 Deireadh Fómhair 1936, i mBurgos, chuireadh Francisco Franco i gceannas ar rialtas Náisiúnta na Spáinne. Gaireadh “Generalísimo” nó Ard-Ghinearál an airm Fhaisistigh de, agus “Jefe de Estado” nó Ceann an Stáit san am céanna.
Ar 7 Deireadh Fómhair, fógraíodh Poblacht na mBascach (Euzkadi) i Guernica
Cath Mhaidrid.
Le linn an chatha, chuir rialtas na poblachta a chuid óir ón phríomhchathair chuig Valencia. Tháinig Stailín isteach le cabhair ollmhór don rialtas agus íocadh as le hór bhanc ceannais na Spáinne. Tugtar "ór Mhoscú" ar an eachtra seo. Ba bhuntáiste mór é seo do na faisistí, mar ní raibh an bhrú céanna orthu íoc as an tacaíocht a fuair siadsan ón Iodáil agus ón Ghearmáin.
1937.
An staid i Samhain 1938
Príomhphearsanra an chogaidh.
I measc phríomhphearsanra an chogaidh, bhí Buenaventura Durruti, an ceannaire ainrialach a fuair bás i gcath Mhaidrid. Bhí aithne ar Dolores Ibárruri nó "la Pasionaria", ceannaire cumannach, ar fud an domhain, mar gheall ar a hóráidí ar son an rialtais.
Eachtrannaigh sa chogadh.
Sheol na deachtóirí faisisteacha, Mussolini agus Hitler, fórsaí chuig an Spáinn ón Iodáil is ón Ghearmáin. Tar éis ór bhanc ceannais na Spáinne a fháil ar an 16 Meán Fómhair, chuir Stailín tús le idirghabháil an-mhór de fhórsaí Sóivéadacha. D'fhógair rialtais daonlathacha na hEorpa polasaí frith-idirghabhála sa chogadh. Bhí rialtas sóisialach i gceannas sa bhFrainc faoi Léon Blum ach bhí faitíos orthu cúnamh a thabhairt don rialtas Spáinneach ar eagla go leathnódh an choimhlint go dtí a dtír féin, mar gheall ar an teorainn leis an Spáinn. Cuireadh muintir an eite clé ar fud an domhain na Briogáidí Idirnáisiúnta le chéile mar gheall ar an easpa cabhrach ón Bhreatain is ón bhFrainc. Maidir le hÉirinn, thaistil fir óga ón oileán ar fad chuig an Spáinn le troid sna Briogáidí Idirnáisiúnta, daoine ar nós iar-óglach an IRA, Frank Ryan. Ar an dtaobh eile, chuaigh grúpa ó na Léinte Gorma faoi cheannas an ghinearáil Eoin O'Duffy go dtí an Spáinn chun cabhrú le fórsaí Fhranco.
Tá rian an chogaidh ar shochaí na Spáinne le mothú fós.
Litríocht an chogaidh.
Bhí tionchar nach mór ar litríocht na linne ag an gcogadh. Ghlac scríbhneoirí ar nós George Orwell agus Ernest Hemingway páirt sa troid, an bheirt acu ar thaobh na poblachta. Scríobh Orwell ceann dá leabhair is cáiliúla, "Homage to Catalonia", faoina thaithí féin agus é ag troid ar fhronta Aragón le grúpa marcsach, an POUM. I réimse an cheoil, tá aithne ar amhráin ilghnéitheacha ar nós "Viva la Quinta Brigada", a scríobh Christy Moore agus "If you Tolerate This" ó na Manic Street Preachers


An Ungáir.
Tír thalamhiata i lár na hEorpa is ea an Ungáir (Ungáiris: "Magyarország") agus teorainneacha aici leis an Ostair, an tSlóvaic, an Úcráin, an Rómáin, an tSeirbia, an Chróit agus an tSlóivéin. "Maigiaraigh" a thugann na hUngáraigh orthu féin, agus is é an t-ainm seo is bun le hainm na tíre féin san Ungáiris agus ina lán teangacha eile sa réigiún.


An Ollainnis.
Ceantar na Ollaineorí (Afracáinis leis).
Ceantar na hOllainis in Eorpa Thiar. (Ceantar oifigiúl i ndúghorm)
Teanga Gearmáinice Iartharach is ea an Ollainnis, nó an Ísiltíris ('), agus í á labhairt ag 24 mhilliún duine, a bheag nó a mhór, san Ísiltír agus sa Bheilg don chuid is mó. Pléimeannais a thugtar ar chanúint Fhlóndrais sa Bheilg. Is deacair a rá, cé acu teanga ar leith nó canúint Ollainnise atá sa Phléimeannais. Is é an caighdeán céanna a úsáidtear sa dá thír, cé go bhfuil an teanga labhartha an-difriúil sa Bheilg. Labhraítear an Afracáinis san Afraic Theas agus sa Namaib. Teanga í a d'fhorbair as an Ollainnis faoi bhrú theangacha eile an réigiúin - canúint a shaothraítear mar theanga ar leith inniu.
Mar oidhreacht choilíneach, tá stádas oifigiúil ag an Ollainnis in Aintillí na hÍsiltíre, in Aruba, agus i Suranam. Is mar theanga iasachta is mó a shaothraítear an Ollainnis sna tíortha seo.
Tá gaol réasúnta dlúth ag an Ollainnis leis an nGearmáinis, go háirithe leis an Íseal-Ghearmáinis, is é sin, canúint thraidisiúnta Thuaisceart na Gearmáine. Tá gramadach na hOllainnise níos simplí ná gramadach na Gearmáinise, áfach, nó tá an difríocht idir an bhaininscneach agus an fhirinscneach beagnach imithe san Ollainnis.
"Dutch" a thugtar ar an Ollainnis as Béarla, ainm atá an-chosúil le hainm na Gearmáinise sa Ghearmáinis féin - "Deutsch". (Is é is bunbhrí leis an bhfocal ná "teanga na cosmhuintire", is é sin, caint na ndaoine - le hí a scaradh ón Laidin, teanga na naomh is na n-ollamh.) Bhí na hOllannaigh ag tabhairt an ainm chéanna - "diets" nó "duutsch" - ar a dteanga féin sna Meánaoiseanna, agus le fírinne, níor aithin siad ach de réir a chéile gur dhá theanga éagsúla a bhí i gceist leis an nGearmáinis agus leis an Ollainnis.
Tugtar Sean-Ollainnis ar an gcineál Ollainnise a bhí á labhairt taobh istigh de chríocha na hOllainne agus na Beilge i dtús na Meánaoiseanna. Níl ach iarsmaí scaipthe fágtha den leagan seo den teanga. Ón 12ú go dtí an 16ú haois, bhí leaganacha éagsúla den teanga á scríobh i gcúigí éagsúla, agus iad faoi thionchar na gcanúintí réigiúnda. Thosaigh caighdeánú na teanga sa chúigiú haois déag, agus sa bhliain 1618 a tháinig an chéad Bhíobla amach sa teanga.
An Astráil.
Sa bhliain 2001 bhí Ollainnis mar phríomtheanga ag 40,188 duine san Astráil.
An Bheilg.
Is teanga oifigiúl í an Ollainnis sa Bheilg. Is í an máthairtheanga do thart ar 55% de dhaonra na Beilge. Cónaíonn an chuid is mó de na cainteoirí Ollainnise i bhFlóndras (an réigiúin ina bhfuil Ollainnis mar mháthairtheanga do fórmhór an daonra).
Ceanada.
I 2011 ba í an Ollainnis an mháthairtheanga do 110,490 duine i gCeanada, sios ó 128,900 duine i 2006.
An Nua-Shéalainn.
I 2013 bhí Ollainnis mar phríomtheanga do 24,006 duine sa Nua-Shéalainn.
S.A.M..
I 2010 bhí Ollainnis mar phríomtheanga do 136,000 duine i S.A.M..
Suranam.
Is í an Ollainnis an t-aon teanga oifigiúl i Suranam. Is í an mháthairtheanga do thart ar 60% agus tá sí mar dara teanga ag an chuid eile den daonra. Is í an t-aon tír a labhraíonn Ollainnis i Meirceá Theas.
Consain.
Is neamhchosúil le teangacha Gearmáineacha eile í an Ollanais mar níl análú na gconsain aice. Chomh an formhór na teangacha Gearmáineachas, níor ghlac Ollainis páirt i rith an Dara Iompú Consan Gearmáineach. Úsáideann an Ollainis na faiceasaigh coghóisiagh na nGearmáinic Ársa, ach caillte nó modhnaithe in a lán teangacha Gearmáineacha eile. Chomh an Rúisis, an Ghearmáinis nó an Bhriotáinis, tá deiridheamhghlóracha ag Ollainis. Sna focail na hOllainis, is neamhghlórach é an deiriadhfuaim. Tugann an ghné seo a lán téarma comhfhuaimneach don Ollainis, Mar Shampla "hard" ("crua) agus "hart" ("croí")," agus "Golf" (tonn) agus "Golven" (tonnta).
Úsáidtear (ʃ) (ʒ) agus (g) i bhfocail iasachta amháin.
Gutaí.
Úsáídtear (/ɛː œː ɔː/) i bhfocail Fraincis iasachta den chuid is mó.
Foghairtheaicticí.
Is (C)(C)(C)G(C)(C)(C)(C) é an siollastruchtúr na hOllainis. An focal le an uimhir consain atá brúite le chéile is mó is é "slechtstschr'"ijvend" " /ˈslɛxtstˌsxr'"ɛi̯vənt/ (ag scríobh is measa)
An Ghramadach.
Roinneann an Ollainis a lán cosúlachtaí le an ghramadach na nGearmáinis, agus méid níos lú le an ghramadach na mBéarla.
Tuiseail agus Inscní.
Tá na tuiseal gramadach díofa in Ollainis den chuid is mó agus tá siad in úsáid le hainmneacha, forainmneacha agus i bhfrásaí de ghnáth.
Tá dhá inscní ag Ollainis inniú, an neodar agus an comhchoite. (I mBeilg, úsáidtear neodar, baininscne agus an fhirinscne/ comhchoite.)
Úsáideann Ollainis dhá altaí cinnte, "de" agus "het", tá sin neamhchosúil le na "an" agus "na" i nGaeilge. Ní léiríonn na haltaí uimhir, léiríonn siad inscne
Ord na bhFocal.
Is ainmní - cuspóir - briathar (ACB) é Ollainis. Tá riail breise ag ord na bhfocal na hOllainis. Gluaistear an briathar finideach don dara focal sa habairt.
Sna habairtí le briathar amháín úsáideann Ollainis an tord ABC nó BAC.
"Thug Ian cabhair do a mháthair."
Inné thug cabhair Ian a máthair
"Thug Ian cabhair do a mháthair inné."
Foclóir.
Is Gearmáinic den chuid is mó é an foclóir na hOllainis (timpeall 80%), agus tá 20% focail iasachta ag an stór focail na hOllainis. Is as an Fhraincis iad timpeall 6,8%, os cionn trian don iomlán na bhfocail iasachta. Is as an Laidin iad 6,1%, focail eolaíocht agus reiligiúin de ghnáth. Is as an Ghearmáinis iad 2,7%, ach tá a lán astu i litriú na hOllainis anois. Mar Shampla; Gearmáinis "Fremdling" → Ollainis "vreemdeling". Is as an Bhéarla iad 1,5%, ach tá ag meadú an uimhir seo.
Litriú.
Scríobhtar an Ollainis le an chló Rómhánach.
Aibítir.
Úsáideann an aibítir na hOllainis na 26 litrí don bunaibítir Rómhánach, uaireanta is litir an déghreaf "IJ, ij". Mar scríobhtar é mar cheannlitir, Mar Shampla "IJsland" "an Íoslann", agus tá sé eochair deighilte ar an méarchlár na hOllainis.
Idirdhealaitheagh.
Úsáideann Ollainis an fada a léiríonn béim "voor/vóór" "roimh" agus an idirphonc idirdhealú a dhéanamh idir gutaí scríofa "reëel" "réalaíoch". Úsáidtear Idirdhealaitheagh eile uaireanta i bhfocail iasachta, Mar Shampla; "garçon" "gasúr", "bèta" "béite", "enquête" "suirbhé".


Teangacha Khoisan.
Is iad na teangacha Khoisan an fhine teangacha is lú san Afraic. Sa lá atá inniu ann, labhraíonn muintir an fhásaigh Kalahari in iardheisceart na hAfraice iad, chomh maith le pobail bheaga sa Tansáin. Is í an teanga Khoisan is mó a labhraítear ná an teanga Nama, atá ó dhúchas ag 250,000 duine, agus is í an teanga Sandawe sa Tansáin an dara teanga is fairsinge, agus í á labhairt ag 40,000 cainteoir. An chuid is mó de na teangacha seo, is teangacha neamhfhorleathana iad atá ag saothrú an bháis cheana féin, agus cuid mhór acu níltear á saothrú mar theangacha scríofa. Aicmitear na teangacha Hadza agus Sandawe sa Tansáin san fhine seo, ach le fírinne, tá craobhacha na fine seo an-difriúil le chéile, agus tá roinnt teangeolaithe barúlach nach bhfuil san fhine teangacha seo ach hipitéis nach bhfuil cruthaithe go fóill.
Is iad na smeach-chonsain a thuill a gclú do na teangacha Khoisan i measc na dteangeolaithe. Sa teanga 'hoan, tá thart ar 30 smeach-chonsan agus 90 fóinéim éagsúla go léir, ina measc gutaí faraingeacha, gutaí sárfharaingeacha agus 4 thon. Tá na teangacha !Xóõ agus ‡Hõã chomh casta céanna.
Ní úsáideann ach dornán beag teangacha na smeach-chonsain mar fhóinéimí. Tá cupla teanga Bhantúch i ndeisceart na hAfraice, go háirithe an teanga Xhosa, an tSúlúis agus an teanga Sesotho tar éis na smeachanna a fháil ar iasacht ó na teangacha Khoisan. Thairis sin, tá siad le cloisteáil sa teanga Dahalo sa Chéinia, teanga a bhaineann leis an ngrúpa Cúisiteach agus sa teanga Damin san Astráil, teanga mharbh nach mbaintí úsáid aisti ach i searmanais áirithe. Is í an teanga Damin an t-aon teanga amháin taobh amuigh den Afraic a bhfuil na smeachanna in úsáid inti.
Go ginearálta, is teangacha scoite iad na teangacha Khoisan. Mar sin, bíonn ordú, dul agus comhréir na bhfocal níos tábhachtaí ná an t-infhilleadh. Sna teangacha Khoisan a labhraítear sa Tansáin, áfach, bíonn iarmhíreanna gramadúla sách coitianta.
Naisc Sheachtracha.
Khoisan


Hernán Cortés.
Ba thaiscéalaí Spáinneach é Hernán Cortés (rugadh 1485 - bhásaigh 2 Nollaig 1547) a chuir impireacht na nAstacach i Meicsiceo faoi chois le harm an-bheag. Spreag sé sin daoine eile chun saibhreas an Domhain Nua a lorg dóibh féin.
Sheol a athair é chuig ollscoil Salamanca agus rinne sé staidéar ar Dlí ach d'éirigh sé as roimh a chúrsa a chríochnú. Cosúil le mórán Spáinneach óg eile, thug sé aghaidh ar an Domhan Nua. Shroich sé an oileán, an Easpáinneoil, áit a bhfuair sé talamh agus sclábhaithe Indiacha.
Imeachtaí a Shaoil.
Cortés, Hernan
Cortés, Hernan


Saladin.
Cogaí Coirdíneach Ioslamach ab ea Saladin nó Selaheddînê Eyûbî (as Coirdis), agus aithne air as Araibis mar Ṣalaaḥ ad-Diin Iuusuf Ibn Aiuub (صلاح الدين يوسف ابن ايوب, "Seosamh "fíréantacht an Chreidimh" mac Aiub"). Rugadh é sa bhliain 1137 nó 1138 i dTikrit, áit a bhfuil san Iaráic inniu, agus fuair sé bás i nDamascus sa bhliain 1193. Bhí sé ina cheannaire ar na saighdiúirí Muslamacha a rinne athghabháil ar ríochtaí na gCrosáidithe.


Celtic Football Club.
Club sacair is ea Celtic Football Club (tugtar Glasgow Celtic nó Celtic orthu go minic, agus Ceiltigh Ghlaschú as Gaeilge) atá lonnaithe i nGlaschú in Albain. Imríonn siad a gcluichí sa staid Celtic Park i bParkhead. Bhunaigh bráthair Máireach Éireannach, Bráthair Walfrid, an club ar 6 Samhain 1887 chun airgead a bhailiú ó theacht isteach na gcluichí chun béilte a chur ar fáil do bhochtáin oirthear Ghlaschú, áit a raibh mórán Éireannach bailithe tar éis blianta an Ghorta Mhóir. Lean Brother Walfrid sampla Hibernians a bunaíodh i nDún Éideann ó inimircigh Éireannacha cúpla bliain roimhe sin. D'imir siad an chéad chluiche i gcoinne Rangers ar an 28 Bealtaine 1888 agus bhuaigh Celtic 5-2. Ba é sin tús an iomaíocht idir an dá fhoireann ó Ghlaschú, ar a dtugtar an "Old Firm". Ba é Celtic an chéad chlub Briotanach agus, mar dhea, an chéad chlub ó thuaisceart na hEorpa a ghnóthaigh Corn na hEorpa, sa bhliain 1967, le foireann a rugadh go huile is go hiomlán níos lú ná 30 míle ó Ghlaschú.
Luch tacaíochta.
Sa bhliain 2003, bhí thart ar 9 millúin lucht tacaíochta ag Na Ceiltigh, 1 milliún ina gconaí sna Stáit Aontaithe agus Ceanada. Tá níos mó ná 160 clubanna tacaíochta Na Ceiltigh i níos mó ná fiche tíortha ar fud an domhain. Sa bhliain 2009, bhí níos mó ná 7 milliún tacaíocht Na Ceiltigh i Seapáin, de réir 'Sports Revolution', mar gheall ar Shunsuke Nakamura.
Gradaim.
1892-93, 1893-94, 1895-96, 1897-98, 1904-05, 1905-06, 1906-07, 1907-08, 1908-09, 1909-10, 1913-14, 1914-15, 1915-16, 1916-17, 1918-19, 1921-22, 1925-26, 1935-36, 1937-38, 1953-54, 1965-66, 1966-67, 1967-68, 1968-69, 1969-70, 1970-71, 1971-72, 1972-73, 1973-74, 1976-77, 1978-79, 1980-81, 1981-82, 1985-86, 1987-88, 1997-98, 2000-01, 2001-02, 2003-04, 2005-06, 2006-07, 2007-08, 2011-12
1892, 1899, 1900, 1904, 1907, 1908, 1911, 1912, 1914, 1923, 1925, 1927, 1931, 1933, 1937, 1951, 1954, 1965, 1967, 1969, 1971, 1972, 1974, 1975, 1977, 1980, 1985, 1988, 1989, 1995, 2001, 2004, 2005, 2007, 2011
1956-57, 1957-58, 1965-66, 1966-67, 1967-68, 1968-69, 1969-70, 1974-75, 1982-83, 1997-98, 1999-00, 2000-01, 2005-06, 2008-09
Scuaid 2005-2006.
Séasúr 2005 - 2006
Scuaid 2006-2007.
Séasúr 2006 - 2007
Scuaid 2007-2008.
Séasúr 2007 - 2008
Imreoirí agus Iar-Imreoirí Éireannacha.
Ó bunaíodh Ceiltigh Ghlaschú tá an t-uafás Éireannach tar éis a bheith ag imirt leis an gclub. Thíos ta cuid de na himreoirí sin.
Aiden McGeady 2001-2010
Darren O'Dea 2005-inniu
Cillian Sheridan 2006-2010
Paddy McCourt 2008-inniu
Willo Flood 2009-2010
Neil Lennon 2000-2007 (304 cluiche agus 3 chúl)
Roy Keane 2005-2006 (10 gcluiche agus 1 chúl amháin)
Liam Miller 2000-2004 (42 cluiche agus ceithre chúl)
Shay Given 1993-1994 (Níor imir sé aon chluiche)
Tony Cascarino 1991-1992 (30 cluiche agus 4 chúl)
Chris Morris 1987-1992 (158 cluiche agus 4 chúl)
Mick McCarthy 1987-1989 (48 cluiche sa léig agus 8 gcúl)
Packie Bonner 1978-1995 (485 cluiche)


Artur Boruc.
Is imreoir peile Polannach é Artur Boruc (rugadh 20 Feabhra 1980 i Siedlce). Is coimeádaí cúil é ar an bhfoireann náisiúnta Polannach. D'imir sé do Legia Warszawa roimh bhogadh go Celtic i rith an tsamhraidh i 2005.
Boruc, Artur
Boruc, Artur


Aiden McGeady.
Is imreoir sacair gairmiúil é Aiden McGeady (rugadh 4 Aibreán,1986 i nGlaschú, Alba) do Spartak Moscow a imríonn freisin do fhoireann náisiúnta na hÉireann. Tá seantuismitheoirí Éireannacha aige agus is féidir leis imirt ar son na hÉireann mar gheall air sin. Bhí achrann in Albain nuair a shocraigh sé ar sin a dhéanamh mar is imreoir éirimiúil é. D'imir sé do Celtic don chéad uair sa bhliain 2004 agus scóráil sé cúl i gcoinne Hearts. Sa bhliain 2010 cheannaigh an fhoireann Rúiseach Spartak Moscow é ar thart ar £9.5 milliún. Ar an 11 Meán Fómhair 2010, bhí an chéad chluiche ag McGeady i gcoinne Saturn agus ar an 24 Meán Fómhair scóráil sé a chéad chúl dóibh.
Nasc seachtrach.
McGeady, Aiden
McGeady, Aiden
McGeady, Aiden


Neil Lennon.
Bainisteoir agus iar-imreoir sacair gairmiúil Éireannach Tuaisceartach é Neil Lennon (rugadh ar an 25 Meitheamh, 1971 é sa Lorgain, Ríocht Aontaithe). Bhí sé ina bhainisteoir ar Celtic F.C. in Albain, club a raibh sé ag imirt i lár na páirce leis. Ba chaptaen na foirne é freisin. D'imir sé d'fhoireann náisiúnta Thuaisceart Éireann ach d'éirigh sé as tar éis drochíde seicteach a fháil mar gheall gur Chaitliceach é. Ceapadh ina bhainisteoir Hibernian é i 2016.
Lennon, Neil
Lennon, Neil
Lennon, Neil
Lennon, Neil


Space Patrol (clár teilifíse Briotanach).
Sraithscéal puipéad teilifíse Briotanach é "Space Patrol", a croaladh ar ITV sna 1960í. Ficsean eolaíochta i mBéarla do pháistí a bhí ann. Bhain sé le heachtraí chriú spásloinge sa bhliain 2100. Sna Stáit Aontaithe, tugadh an teideal "Planet Patrol" air, de bhrí go raibh sraith eile darbh ainm "Space Patrol" sa tír sin sna 1950í.
Roberta Leigh a dhear agus a scríobh an sraithscéal. Scríobh Leigh na sraithscéalta puipéad "The Adventures of Twizzle" agus "Torchy the Battery Boy" do Gerry Anderson sna 1950í, sular bhunaigh sí agus Arthur Provis a gcomhlacht teilifíse féin, Wonderama. Scannánaíodh "Space Patrol" i rith 1962, agus taispeánadh an chéad eipeasóid ar 7 Aibreán 1963 ar ABC. 39 n-eipeasóid dhubh agus bhán a bhí ann san iomlán.
Plota.
Sa bhliain 2100, tá an Domhan in a bhall den Eagraíocht Réaltrach Aontaithe (Béarla: "United Galactic Organization"). Is cosúil gur eagraíocht idirphláinéadach ar nós na Náisiún Aontaithe atá san ERA. Is é Space Patrol cabhlach spáis na hEagraíochta. Tugtar "Galaspheres" ar spáslonga Space Patrol agus bíonn triúr ball ar chriú gach Galasphere.i. duine amháin ón Domhan, Mars agus Véineas. Ba iad eachtraí chriú Galasphere 347 ab ábhar don tsraith.
Eipeasóidí.
Ní fios céard é ord ceart na n-eipeasóidí, ach is cosúil gurb é "The Swamps of Jupiter" an eipeasóid phíolótach. Tá an liosta seo san ord ar craoladh na heipeasóidí ar Associated Rediffusion i réigiún Londan.
Stádas cartlainne.
Clúdach DVD "Space Patrol — The Complete series".Tar éis craoladh na sraithe, scriosadh gach cóip de gach eipeasóid a bhí sna cartlanna, mar ba gháthpholasaí i dtionscal na teilifíse ag an am. Creideadh go raibh an tsraith caillte go deo go dtí go bhfuarthas dearbhchlónna 16mm de gach eipeasóid sna 1990í, chomh maith le dearbhchlónna 35mm de dhá eipeasóid. D'eisigh Network Video an tsraith iomlán ar VHS i 1998 agus ar DVD ina dhiaidh sin.


Leadóg.
Cineál spóirt í an leadóg ina bhfuil beirt imreoirí nó dhá fhoireann (beirt imreoirí ar aon fhoireann amháin) ag bualadh na liathróide thar líon taobh istigh den chúirt imeartha.
An cluiche.
Mura n-éiríonn le himreoir an liathróid a chur thar an líon isteach i leathchúirt an fhreasúra, caillfidh sé/sí an pointe. An fhoireann is mó a scórálfaidh pointí, is léi a bheidh an bua. Úsáidtear raicéid leis an liathróid bheag a bhualadh. Imrítear leadóg ar cheithre dhromchla - crua, cré, féar agus cairpéad.
Na comórtais.
Bíonn ceithre phríomh-chomórtas leadóige, (comórtais "Grand Slam") ar siúl gach bliain - an "Australian Open" san Astráil (cúirteanna crua), an "Tournoi de Roland-Garros" sa Fhrainc (cúirteanna cré), "The Championships, Wimbledon" i Londain, Sasana (cúirteanna féir), agus an "US Open" i Meiriceá (cúirteanna crua).
Is spórt Oilimpeach í an leadóg freisin.
Comórtas Wimbledon.
Tá cáil mhór ar an gcomórtas leadóige a imrítear ar chúirt Wimbledon chuile Shamhradh. Téann na himreoirí móra cáiliúla ar fad go Sasana le páirt a ghlacadh sa gcomórtas seo agus is éacht ann féin é an chraobh a thabhairt leat i Wimbledon. Is iomaí imreoir clúiteach a cuireadh dá gcos sa gcomórtas agus is minic go mbíonn sé fíor-dheacair breithiúnas a thabhairt ar an mbuaiteoir. Téann maithe agus móruaisle chuig na comórtais. Caitear na milliúin ar chúltaca galánta, hataí péacógacha agus spéaclaí gréine. Itear neart sú talún agus uachtar. Má theastaíonn uait freastal ar an ócáid mhór seo ní mhór duit do dheis a thapú go luath agus ticéad a chur in áirithe, ach glac leis go mbeidh lán ladhair le hioc agat ar an ticéad.
Craoltar an ócáid ar TG4 agus BBC chuile bhliain.
Stair.
Is seanspórt í an fíor-leadóg, a bhí á himirt san Eoraip i rith na Meánaoise, ach ba iad na Sasanaigh a chuir tús leis an gcluiche nua-aimseartha sa naoú haois déag. Sa bhliain 1877 a cuireadh tús le craobh Wimbledon. Thosaigh an National Lawn Tennis Championship (US Open) i Newport, Rhode Island, sa bhliain 1881, craobh Roland Garros sa bhliain 1891 agus an Australian Open sa bhliain 1905.


Mobile, Alabama.
Cathair atá suite i gContae Moblie, Alabama, na Stáit Aontaithe is ea Mobile ("fuaimtear moh-BEEL é"). I 2002 bhí 198,915 duine ina gcónaí sa chathair. Is é Mobile an lár na dara ceantair Chathracha is mó. Is é an phríomhchathair contae Mobile.
Stair.
Bunaíodh an céad ait lonnaithe i 1702 ag an Abhainn Mobile. B'é an céad priomhchathair na coilíneacht Francach Louisiana. Tar éis tuilí, athlonnaíodh an baile gar don béail abhainn. I 1793 séanadh Conradh an Parás, críochnú an cogadh idir an Fhrainc agus an Bhreatain agus d'eirigh Mobile baile Briontanach. D'fhás an cathair.
Ghabh an Spáinn an baile i rith an Cogadh Réabhlóideach Meiriceánach, Bhí an Spáinn ar gceannas an baile go dtí 1813, nuair a ghabh an Ginearál Meiriceánach Wilkinson é, foai sín b'é an dara port is mó sa cósta murascaille.


John Hartson.
Is iar-imreoir peile gairmiúil é John Hartson (rugadh ar an 5 Aibreán,1975 é in Abertawe, an Bhreatain Bheag). D'imir sé le foirne mhóra ar nós Arsenal agus Celtic, agus d'fhoireann náisiúnta na Breataine Bige. Tá níos mó ná 50 cluiche imeartha aige don fhoireann seo. D'fhreastail sé ar scoil Bhreatnaise, Ysgol Gyfun Gwyr, agus is cainteoir Breatnaise é.
I mí Iúil 2009, nochtadh go bhfuil ailse air, agus tá cóir leighis á chur air fós.
Hartson
Hartson, John
Hartson, John


Stephen Pearson.
Is imreoir sacair gairmiúil é Stephen Pearson (rugadh 2 Samhain,1982 i Lanark, Alba) agus a imríonn faoi láthair le Derby County. D'imir sé cheanna le Celtic, Motherwell agus Stoke City. Imríonn freisin do fhoireann náisiúnta na hAlban.
Pearson, Stephen


Ronaldinho.
Is imreoir sacair gairmiúil é Ronaldo de Assis Moreira (rugadh 21 Márta, 1980), a bhfuil aithne níos fearr air mar Ronaldinho Gaúcho. Ciallaíonn "Ronaldinho" "Ronaldo Beag" as Portaingéilis. Tugadh an leasainm sin dó chun idirdhealú a dhéanamh idir é féin agus imreoir Brasaíleach clúiteach eile, Ronaldo, a bhí ag imirt don chlub Iodálach Internazionale ag an am. Is leasainm é "Gaúcho" do dhaoine óna cheantar sa Bhrasaíl, an Rio Grande do Sul.
Chaith sé cúig bliana ag imirt le F.C. Barcelona tar éis aistriú ón bhFrainc sa bhliain 2003. Bhí sé i mbarr a réime le linn 2006, an bhliain inár bhailigh Barça Sraith na Seaimpíní don dara huair i bPáras i gcoinne Arsenal Shasana ar an 17 Bealtaine. Ina dhiaidh sin bhí roinnt gortuithe ag cur isteach air is é ag caitheamh ama i gclubanna oíche. Thit sé amach le bainistíocht an chlub ag ar 18 Iúil 2008 fógraíodh Ronaldinho mar imreoir Milan sa staid San Siro os comhair 30,000 tacadóir.


Stilian Petrov.
Is imreoir sacair gairmiúil é Stilian Petrov (rugadh 5 Iúil, 1979 i Montana, an Bhulgáir) a imríonn faoi láthair le Aston Villa i Sasana. D'imir sé le Celtic in Albain ó 1999 go 2006. D'aistrigh sé go hAston Villa ar an 30 Lúnasa 2006. Imríonn sé freisin le foireann náisiúnta na Bulgáire mar chaptaen na foirne.
Bhí sé ag imirt le foireann Martin O'Neill le Celtic agus tá sé ar ais arís le O'Neill le Aston Villa.
Níl sé gaolta le Martin Petrov, imreoir sacar eile i Sasana.
Petrov, Stilian
Petrov, Stilian


John Lennon.
Ceoltóir, cumadóir, file, scríbhneoir agus aisteoir Sasanach ab ea John Winston Ono Lennon (9 Deireadh Fómhair, 1940 – 8 Nollaig, 1980). Bhí cáil ar Lennon mar ghiotáraí agus amhránaí leis an racghrúpa Sasanach The Beatles i rith na 1960idí, agus mar cheoltóir ina aonar ó 1970 go dtí lá a bháis i 1980. Le Paul McCartney, chruthaigh Lennon cuid de na hamhráin is clúití riamh. Feictear ar Lennon mar laoch i gcúrsaí ceoil, agus i gcultúr nua-aimseartha chomh maith.
Saol.
Saolaíodh agus tógadh Lennon i Learpholl, Sasana. Rugadh John Lennon ar an 9 Deireadh Fómhair, 1940. Bhí roinnt fuil Éireannacha ag Lennon. Rugadh a sheanathair James Lennon i mBaile Átha Cliath i 1858, agus rugadh a sheanmháthair Mary Maguire in Éirinn freisin. Bhí oidhreacht Breatnach ag a mháthair Julia.
Mairnéalach ab ea a athair Alfred, ach d'fhág sé John agus a mháthair Julia i 1945. Ní raibh Julia ábalta aire maith a thabhairt don bhuachaill, agus mar sin, chuaigh John óg chun chónaí le Mimi (deirfiúr Julia) agus a fear chéile George. D'fhás John anuas le Mimi agus George ag 251 Menlove Avenue, Learpholl (nó "Mendips").
Bhí baint maith fós ag Lennon le Julia. Thug sé cuairt uirthi go minic, agus d'fhoghlaim sé an bainseó uaithi. Ba dhéagóir é Lennon nuair a bhí an tóir ar cheol scifil.
Tháinig tubaiste i saol an fhir óg ar an 15 Iúil 1958 nuair a maraíodh Julia i dtimpiste. Bhí póilín ar meisce ag tiomáint, agus buaileadh Julia leis an gcarr. B’éigean do Lennon dul chun iarsmaí Julia a shainaithint i marbhlann an ospidéil.
Buachaill cliste ab ea Lennon, ach ní raibh a lán suim aige sa scoil. Ar aon chaoi, fuair sé áit i Liverpool College of Art agus bhuail sé leis a bhean chéile Cynthia Powell anseo. Phós sé le Powell i 1962 agus bhí mac acu Julian sa bhliain céanna.
D´fhág Lennon an coláiste, agus chaith sé an t-am ar fad ag seinm ceoil. Bhí tionchar mór ag ceoltóirí cosúil le Buddy Holly agus Elvis Presley ar Lennon, agus thosaigh sé a bhanna rac-cheoil féin The Quarrymen. Tháinig Paul McCartney agus a chara George Harrison isteach sa bhanna. D'athraigh siad an t-ainm ar dtús go Johnny and the Moondogs agus ansin Long John and The Silver Beetles. Níos déanaí, thóg siad an t-ainm níos giorra The Beatles (ba iad The Crickets banna a laoch Buddy Holly).
The Beatles.
Le McCartney, scríobh Lennon cuid de na hamhráin is cáiliúla riamh. Bhí Lennon ábalta scríobh ina aonar freisin, agus chruthaigh sé a amhráin féin níos minicí i rith na mblianta níos déanaí. An duine deisbhéalach ab ea é sa bhanna, agus bhíodh sé ag magadh i gcónaí in agallaimh agus thuas ar an stáitse. Bhí scannal i 1966 i SAM nuair a dúirt Lennon go raibh The Beatles "níos faiseanta ná hÍosa". Fuair sé íde béal ó ghrúpaí éagsúla, agus bhí air dul ar teilifís chun a fhocail a mhíniú.
Thosaigh Lennon ag cailleadh a shuim sa bhanna níos déanaí. Nuair a fuair a mbainisteoir Brian Epstein bás i 1967, thosaigh Paul McCartney ag stiúradh an bhanna. Thosaigh an banna ag tabhairt aire ar a gcúrsaí gnó féin don chéad am, agus bhí a lán argóint ann.
John agus Yoko.
Ar 9 Samhain 1966, chuaigh Lennon go dtí an Indica Art Gallery in Londain chun ealaíon Yoko Ono a fheiceáil. Nuair a tháinig Lennon abhaile ón India i 1968, d´fhág sé a bhean chéile Cynthia. Ón lá seo go dtí lá a bháis, bhí John agus Yoko mar dhuine amháin. Pósadh iad le chéile ar an 20 Márta 1969, agus rugadh mac (Sean) i 1975.
Na 1970idí.
Nuair a scoir na Beatles i 1970, thóg Lennon faoi ghairm aonair agus thairg sé albaim ar nós "John Lennon/Plastic Ono Band" agus "Imagine," agus singil ar nóis "Give Peace a Chance", "Working Class Hero" agus "Imagine". I ndiadh gur phós sé Yoko Ono i 1969, d'athraigh sé a ainm go John Ono Lennon.
Nochtaigh Lennon nádúr ceannairceach agus nathaíocht géar ina cheol, scríbhneoireacht, líníochtaí, ar scannán agus in agallaimh. Bhí sé conspóideach trína ghníomhaíochas polaitiúil. I 1971, bhog sé go Manhattan, áit ina raibh riarachán Richard Nixon ag déanamh tréaniarracht Lennon a dhíbirt de bharr a cháineadh ar an gCogadh Vítneam, agus úsáideadh roinnt dá amhráin mar aintiúní don ghluaiseacht frith-chogaíochta agus an frithchultúr.
Tharraing Lennon siar ón ngnó ceoil i 1975 chun a mhac óg Sean a thógáil.
Tháinig sé ar ais le Ono i 1980 leis an albam dúbailte "Double Fantasy." Dunmharaíodh é trí sheachtain tar éis gur scaoileadh an albam.
Tagairtí.
Lennon, John
Lennon, John
Lennon, John
Lennon, John
Lennon, John


George Harrison.
Ba cheoltóir as Learpholl, Sasana é George Harrison MBE (25 Feabhra, 1943 – 29 Samhain, 2001). Bhain sé cáil amach mar ghiotáraí sa bhanna rac-cheoil The Beatles i rith na 1960idí, agus mar cheoltóir aonair tar éis 1970. Bhí suim an-mhór ag Harrison i gceol agus cultúr Indiacha, agus b'eisean a chuir na rudaí seo i láthair na Beatles, agus an cultúr go forleathan sa domhain thiar.
Sheinn Harrison príomh-ghiotár sa bhanna, ach b'iad John Lennon agus Paul McCartney na príomhchumadóirí. Bhí Harrison fíor-lag ar an ngiotár ar dtús agus ba mhinic a bhíodh ar McCartney é a stiúradh. D'fheabhsaigh sé thar na blianta agus thosaigh moltaí leanúnach McCartney ag cur fíor-chantal air. Ar dtús, bhí sé deacair a amhráin féin a úsáid leis an bhanna, ach i rith na blianta thosaigh sé ag scríobh sár-amhráin, mar shampla "Taxman" ar a chas McCartney príomh-ghiotár, "While My Guitar Gently Weeps" ar a chas Eric Clapton príomhghiotár, "Here Comes the Sun" agus "Something".
Taobh amuigh den cheol, bhunaigh Harrison Handmade Films i 1979, agus chuir sé amach na scannáin cáiliúla "Monty Python’s The Life of Brian", "Time Bandits", "Withnail and I", agus "Mona Lisa".
Ar an 30 Nollaig 1999 sáthadh George Harrison sa chliabhrach ina theach. Friar Park, in Oxfordshire.
Fuair Harrison bás i Los Angeles i 2001, tar éis fadhbanna le hailse scamhóige.
Tagairtí.
Harrison, George
Harrison, George
Harrison, George
Harrison, George
Harrison, George
Harrison, George


Vancouver.
Is í Vancouver (Vancúibhear) an chathair is mó i gColóim Bhriotanach, Ceanada agus an tríú ceantar cathrach is mó i gCeanada. Tá 545,671 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 2,186,965 ina gcónaí sa cheantar cathrach. Is é Gregor Robertson an méara. Thit Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2010 amach sa chathair.
Tíreolaiocht.
Tá Vancouver suite ag laistigh de Chrios Ama an Aigéin Chiúin (UTC -8). Tá an chathair suite ar an mórthír in aice le hoileán Vancouver.
Oideachas.
Freastalaíonn dhá ollscoil mhóra, Ollscoil na Colóime Briotanaí agus Ollscoil Simon Fraser, ar Vancouver.


Lambda.
Is é lambda (Λ ina cheannlitir, λ ina litir bheag) an 11ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "lamedh" Lamedh. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /l/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 30 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /l/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach L agus ag an litir Chirileach El (Л, л) sa litir lambda.


Cuarc.
Tugtar cuarcanna ar na codanna a bhfuil na hadróin - grúpa de cháithníní a chuimsíonn na núicléóin, is é sin, an prótón is an neodrón - déanta astu. (Is gá a phointeáil amach "nach" bhfuil na leaptóin, ar nós an leictreoin, déanta as cuarcanna!) An focal "cuarc" féin, tháinig sé as an úrscéal úd "Finnegans Wake" le James Joyce.
Is iad na cuarcanna atá de dhíth leis an neodrón is an prótón a dhéanamh ná an t-uaschuarc is an t-íoschuarc. Thairis sin, tá an barrchuarc (nach ionann é agus an t-uaschuarc), an bunchuarc (nach ionann é agus an t-íoschuarc), an briochtchuarc is an cuarc aduain ann. Deirtear go bhfuil "blas" ar leith ag gach cineál cuarc. Níl ann ach iarracht le tréithre na gcuarcanna a dhéanamh intuigthe, nó déanta na fírinne, is beag lorg díreach a fhágann na cuarcanna is a saintréithre ar an saol laethúil. Tá na hadaimh agus a gcuid comhábhar, mar atá, na prótóin, na neodróin agus na leictreoin, i bhfad níos cóngaraí dár réaltacht féin.
Tá trí leagan ann do gach cuarc, nach bhfuil de dhifear eadarthu ach luach an "lucht datha" atá ag gach ceann. Mar shampla, tá trí shórt uaschuairc ann: uaschuarc déarg, uaschuarc uaine, agus uaschuarc gorm. Ní fíordhathanna infeiscithe atá i gceist, mar nach bhfuil sna ainmneacha sin ach lipéid chun an trí shórt a idirdhealú. Tá na dathanna cosúil le lucht leictreach. go bhfuil dá shórt ann (lucht leictreach deimhneach agus lucht leictreach diúltach), ach i gcás idirghníomhaithe láidre tá trí luach ann den lucht a dhéanann an fórsa láidir: lucht dearg, lucht uaine, and lucht gorm. Chun barón a dhéanamh as trí chuarc ní foláir trí chuarc le trí dhath dhifriúla a bheith ann, agus deirtear go bhfuil an barón ina iomlán "gan dath", sa tslí chéanna gur gcruthaítear solas bán ó soilse dearga, uaine, agus gorma a mheascadh le chéile.
Is í an airí is tábhachtaí atá ag na cuarcanna ná an braighdeanas ina bhfanann siad taobh istigh de na hadróin, agus an t-idirghníomhú láidir á gcoinneáil le chéile. Mar sin, ní féidir sonrú a chur iontu ach go hindíreach. Sin fíric atá bunaithe ar na breathnuithe praicticiúla, níos mó ná ar aon teoiric. Déanta na fírinne, níl braighdeanas na gcuarcanna mínithe go sásúil go fóill. Creidtear gur toradh é do chrómaidinimic an chandaim, an teoiric is nua-aimseartha atá ann leis an idirghníomhú láidir a mhíniú. Ní féidir, áfach, an braighdeanas a chur in iúl go matamaiticiúil mar thátal a bhainfeá as an gcrómaidinimic. Caithfear dul i dtuilleamaí na teoirice ar a dtugtar teoiric tomhais na laitísí leis an mbraighdeanas a mhíniú ar bhealach na matamaitice.


Prótón.
Is cáithnín fo-adamhach é an prótón atá ar fáil i núicléas na n-adamh ar fad - mar sin, is núicléón é. Tá lucht leictreach deimhneach aige arb ionann é agus aonad fuaimintiúil amháin, nó 1.602 × 10−19 cúlóm. Is í an mhais atá in aon phrótón amháin ná 1.6726 × 10−27 cíleagram. Mar sin, tá sé 1836 uair níos troime ná an leictreon. De réir na mbreathnuithe, tá an prótón cobhsaí, is é sin, níl sé de chlaonadh ann titim as a chéile ná meath a theacht air. Ar a laghad, tá leathré an phrótóin níos faide ná 1035 bliain.
An t-iseatóp is tábhachtaí atá ag hidrigin, níl de núicléas aige ach aon phrótón amháin. Sin é an fáth go dtuigtear próitiam air, uaireanta, lena dhealú ón deoitéiriam agus ón tritiam, an dá iseatóp eile. Sa deoitéiriam, tá neodrón amháin mar leathbhádóir ag an bprótón, agus sa tritiam, tá dhá neodrón sa núicléas sa bhreis ar an bprótón. Tá na dúile eile ar fad níos cosúla leis an deoitéiriam agus an tritiam ná leis an bpróitiam, nó tá neodróin ina gcuid núicléas chomh maith le prótóin, agus an fórsa láidir núicléach idir na núicleoin ar fad á gcoinneáil le chéile.
Is é líon na bprótón i núicléas an adaimh a thaispeánann an dúil lena mbaineann an t-adamh áirithe sin. Is é sin, in aon adamh neodrach, caithfidh sé go bhfuil aon leictreon ann in aghaidh gach prótón, le lucht leictreach an núicléis a neodrú. Is é líon na leictreon, arb ionann é agus líon na bprótón, a shocraíonn saintréithre ceimiceacha an adaimh. Mar sin, is gnách a rá gurb é líon na bprótón i núicléas an adaimh a uimhir adamhach. I dtábla peiriadach na ndúl, tá na dúile curtha in ord ceann i ndiaidh a chéile de réir na n-uimhreacha seo.


Espírito Santo.
Is stát sa Bhrasaíl é Espírito Santo. Tá an stát suite in oirdheasceart na tíre. Is í Vitória an phríomhchathair agus is í Vila Velha an chathair is mó. Tá daonra 3,097,232 sa stát. Is é Paulo Hartung an Gobharnóir.
Stair.
Indiacha dúchasacha a bhí sa cheantar seo ar dtús. Choilínigh lonnaitheoirí na Portaingéile agus a sclábhaí an ceantar ina dhiaidh sin agus níos déanaí tháinig lonnaitheoirí ó thíortha eile Eorpach.
Bhí Vasco Coutinho i gceannas ar an stát tar éis fionnachtana na Brasaíle i 1500. Tháinig sé in éineacht le 60 saighdiúirí, sclábhaí, agus seirbhísigh ar 23 Meitheamh 1535. B'é Vila Velha an phriomhchathair ar dtús ach rinneadh príomhchathair de Vitória tar éis ruathar leis na dúchasaigh. Bunaíodh Serra, Nova Almeida agus Santa Cruz le teacht misinéirí Caitliceacha.


Vitória.
Palácio Anchieta i Vitória, ceanncheathrú rialtais Vitória
Cathair sa Bhrasaíl is í Vitória. Tá sí suite ar oileán i mbá beag in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Espírito Santo. Tá 348,265 duine ina gcónaí i Vitória agus 1,857,616 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010). Bunaíodh sa bhliain 1551 í. I 1999, mheas na Náisiúin Aontaithe gurbh í an ceathrú príomhchathair stáit is fearr sa Bhrasaíl.
*


Maranhão.
Stát de chuid na Brasaíle atá suite in oirthuaisceart na tíre is ea Maranhão. Tá an stát ar an gcósta Atlantach. São Luís an phríomhchathair agus is é Jackson Lago an gobharnóir. Tá 5,642,960 duine ina gcónaí i Maranhão. Tá spásfort suite sa stát in Alcântara.
Stair.
Níor ghlac Maranhão páirt i bhForógra Saoirse na Brasaíle in 1822 ach an bhliain ina dhiaidh sin, bhí sé ina chuid d'Impireacht na Brasaíle.


Independent Television.
Gréasán teilifíse sa Ríocht Aontaithe is é Independent Television ("Teilifís Neamhspleách"), nó ITV. Bunaíodh i 1955 é tar éis an Acht Teilifíse, 1954. Tá an RA roinnte i réigiúin, agus díoltar ceadúnais chraolacháin do chomhlachtaí neamhspleácha i ngach réigiún.
I láthair.
Baineann UTV, STV agus Channel Television úsáid as a n-ainmeatha go fóill ar an teilifís faoi láthair. Is le ITV plc an comhlachta eile, agus mar sin, ní iompraionn siad a n-ainmeatha aonair ar an teilifís anois ar chor ar bith.


The Frames.
Is banna ceoil Éireannach iad The Frames. Tá siad lonnaithe an chuid is mó den am i mBaile Átha Cliath. Ag tús na bliana 2006 b'iad Glen Hansard (giotár, guth), Joe Doyle (dord-ghiotár, guth), Colm Mac Con Iomaire (veidhlín, méarchlár, guth) agus Rob Bochnik (giotár, guth) agus Johnny Boyle (drumaí) an cúigear ceoltóirí sa bhanna seo. Níl drumadóir stúideo ar leith acu agus is é an nós atá acu ná go seinneann daoine éagsúla na drumaí ar a gcuid dlúthdhioscaí. Bhain siad úsáid as an ainm The Frames DC don albam "Fitzcarraldo" (an dhá leagain) i 1995/1996 ionas nach dtagadh siad salach ar bhanna ceoil eile a bhí an t-ainm céanna acu i Meiriceá.
Bunaíodh an banna sa bhliain 1990 tráth a raibh cultúr láidir rac-ceoil i mBaile Átha Cliath ag tús na 90í. Bhí an baill an bhanna cairdiúil le baill de Kíla agus na Mary janes. Chuaigh siad ar chamcuairt le Damien Rice, le Josh Ritter agus le Bell X1, agus móráin daoine eile.
Deirtear go dtagann an t-ainm "The Frames" ón gceird ar chleacht Hansard nuair a bhí sé níos óige - deisiúcháin rothar a chuid cairde. Is cosúil go mbíodh an gháirdín aige lán go dorais le framaí rothar agus mar sin, thug na comharsana a bhí aige an t-ainm "teach na bhFramaí" air.
Tá Gaeilge líofa ag Colm Mac Con Iomaire agus tá focail an amhráin "Locusts" i nGaeilge le fáil ar shuíomh idirlín an bhanna faoin ainm "Locaistí". Bhí Lócaistí ar an dlúthdhiosca SnaG 05, agus thug na Frames amhrán eile, Pian agus Ciúnas, do dhlúthdhiosca Seachtain na Gaeilge 2006, Ceol '06.


Willie Maley.
Ba é chéad bhainisteoir Celtic é William "Willie" Patrick Maley (rugadh Iúr Chinn Trá, Éireann, 25 Aibreán, 1868 - bhásaigh 2 Aibreán, 1958). Ba cheann de na bainisteoirí ba chlúití i stair peile na hAlban é. Dhírigh sé Celtic chun 30 corn móra a ghnothú i 43 bliana mar bhainisteoir.
Rugadh Maley i mbeairic, áit a raibh a athair ina oifigeach leis an RIC. Bhog an teaghlach go dtí Albain agus é óg. Bhí sé ní ba thógtha le lúthchleasaíocht ina óige ach shínigh sé don club nua Celtic mar imreoir lár páirce. Bhí Maley ar an chéad fhoireann Ceilteach a d'imir cluiche agus bhí sé ar an bpáirc don chéad cluiche idir Celtic agus Rangers inar bhuaigh Celtic 5-2. Chaith sé naoi mbliana ag imir do na Ceiltigh, idir 1888 - 1897, agus 43 bliana ina bhainisteoir, idir 1897 - 1940. Bhain sé an tsraith sé hauire as a chéile idir 1905 agus 1910 agus ceithre huaire i mblianta an Chéad Chogaidh Domhanda, ó 1914 go 1917. Ba fhear údarásach é agua ba mhinic a d'éirigh idir é féin agus a imreoirí.
Maley, Willie
Maley, Willie
Maley, Willie


Andrew Kerins.
Ba é Andrew Kearns bunaitheoir an chlub sacair Celtic F.C. (Gaeilge: Aindreas Ó Céirín; rugadh 18 Bealtaine 1840 i mBaile an Mhóta, Contae Shligigh - bhásaigh 17 Aibreán 1915). Chuaigh sé isteach san Ord Máireach at 11 Meán Fómhair 1864. Thóg sé an t-ainm Brother Walfrid, mar ab fhearr aithne air, mar ainm reiligiúnda. Bhog sé go hAlbain in 1887. Ba phríomhoide Scoil an Chroí Ró-Naofa é in oirthear Ghlaschú. Bhunaigh sé Celtic Football Club ar 6 Samhain 1887 chun airgead a bhailiú ó theacht isteach na gcluichí chun béilte a chur ar fáil do bhochtáin an cheantair, áit a raibh mórán Éireannach bailithe. Bogadh go Londain in 1892 agus cailleadh é in Dumfries i 1915. Tá dealbh cré-umha de le feiscint taobh amuigh de staid Parkhead i nGlaschú.
Kerins, Andrew
Kerins, Andrew
Kerins, Andrew


Parkhead.
Is ceantar in oirthuaisceart Ghlaschú é Parkhead.
Tá staid Celtic Football Club, Celtic Park, lonnaithe ar Kerrydale Street, taobh siar ón London Road i bParkhead. Tugtar Parkhead ar an staid mar gheall ar an gceantar ina bhfuil an staid lonnaithe.


Mark David Chapman.
Is é Mark David Chapman (rugadh é ar an 10 Bealtaine, 1955 i Fort Worth, Texas, SAM) an fear a mharaigh an ceoltóir cáiliúil John Lennon as an mbanna The Beatles i mí na Nollag 1980. D'admhaigh Chapman go raibh sé ciontach, agus tá sé anois i bpríosún Attica State, in aice le Buffalo, stát Nua-Eabhrac. Diúltaíodh parúl dó i 2000, 2002 agus 2004.
Ag 10:50 san oíche ar 8 Nollaig 1980, mharaigh Chapman Lennon le gunnán taobh amuigh den fhoirgneamh Dakota, i Manhattan, Nua Eabhrac. Bhí Lennon ag teacht abhaile ón stiúideo lena bhean chéile Yoko Ono ag an am. Bhí galar intinne éagsúla ar Chapman.


Martin O'Neill.
Is traenálaí sacair Éireannach Tuaisceartach é Martin Hugh Michael O'Neill, OBE (rugadh 1 Márta, 1952). Rugadh i gCill Ria é, gar do Chúil Raithin i gContae Dhoire. D'imir sé peil Ghaelach ina óige, ag baint Corn McRory i 1970 le St. Malachy's College, Béal Feirste, sular athraigh sé go sacar. D'imir sé le Distillery F.C. agus é ina mhac léinn, ag staidéar dlí in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste. Níor chríochnaigh sé an chéim agus síníodh é mar pheileadóir gairmiúil i 1971. D'imir sé do Nottingham Forest faoi bhainis Brian Clough. Bhí sé ina chaptaen d'fhoireann náisiúnta Thuaisceart Éireann a d'imir i gCorn Domhanda na Spáinne i 1982, nuair a bhuaigh siad i gcoinne na Spáinne i Valencia. D'imir sé freisin ar son Norwich City agus Manchester City sular éirigh sé as.
Thosaigh sé mar thraenálaí le Wycombe Wanderers roimh sheal beag a chaitheamh le Norwich City. Thosaigh sé mar thraenálaí do Leicester City i rith an tséasúir 1995-96, áit a raibh sé an-rathúil. Thóg sé an post mar thraenálaí ag Ceiltigh Ghlaschú i 2000 agus bhuaigh siad 3 chorn ina chéad bhliain. Bhí air éirí as an phost ag deireadh an tséasúir i 2005, tar éis 7 gcorn a ghnothú le Celtic.
D'fhág sé Ceiltigh Ghlaschú mar diagnóisíodh go raibh ailse limfeach ar a bhean. Tháinig sí chuici féin agus fuair sé post mar bhainisteoir le Aston Villa F.C. nuair a d'fhág David O'Leary an club.
O'Neill, Martin
O'Neill, Martin
O'Neill, Martin
O'Neill, Martin


Ringo Starr.
Is ceoltóir cáiliúil é Richard Starkey MBE (rugadh é ar an 7 Iúil, 1940 i Learpholl, Sasana), nó Ringo Starr mar atá aithne níos fearr air. B'é é Starr an drumadóir leis an mbanna rac-cheoil The Beatles ó 1962 go dtí 1970. Tar éis The Beatles, bhí cúpla albam aige ina aonar. Chomh maith le sin, do dhein sé roinnt aisteoireacht leis. Sa bhliain 1984, chuir Starr i láthair an ghuth don clár teilifís "Thomas the Tank Engine". Sa bhliain 1989, thosaigh sé "Ringo Starr and His All-Starr Band", ag canadh amhráin Beatles agus ag seinm na drumaí.
Is drumadóir cáiliúil é a mhac Zak Starkey chomh maith, an chéad páiste a rugadh le Starr agus a iar-bhean Maureen Cox sa bhliain 1965.
Tagairtí.
Starr, Ringo
Starr, Ringo
Starr, Ringo
Starr, Ringo
Starr, Ringo


Salvador.
Príomhchathair Bahia na Brasaíle is ea Salvador (São Salvador da Baía de Todos os Santos, go hiomlán). Tá an chathair suite ar leithinis ar chósta thoir na Brasaíle. Tá 2,902,927 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 3,919,864 ina gcónaí sa mhórcheantar uirbeach. (daonáireamh 2010). Is í Salvador an ceathrú cathair is mó sa tír. Bunaíodh Salvador sa bhliain 1549.
Tá leabhar neamhfhicsin i nGaeilge, "Favela", scríofa faoi bhruachbhaile bocht sa chathair seo ag an údar Alex Hijmans.
*


Horst Köhler.
Is polaiteoir Gearmánach é Horst Köhler (rugadh 22 Feabhra 1943). Tógadh mar Uachtarán é ar 23 Meitheamh 2004. B'é ceannaire na Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta é roimhe seo.
Köhler, Horst
Köhler, Horst


Corn FIFA an Domhain 2006.
Ba chomórtas sacair é Corn FIFA an Domhain 2006 a bhí ar siúl sa Ghearmáin sa bhliain 2006. Thosaigh sé ar an 9 Meitheamh agus chríochnaigh sé ar an 9 Iúil.
Bronnadh an corn ar an Iodáil, a fuair an ceann is fearr ar an Fhrainc sa chluiche ceannais. B'é Miroslav Klose ón nGearmáin an scóraí ab fhearr, le cúig chúl aimsithe aige.
Staideanna.
Imríodh an cluiche ceannais san Olympiastadion i mBeirlín ar an 9 Iúil, 2006.
Grúpaí.
Roghnaíodh na grúpaí ag FIFA ar 9 Nollaig, 2005 i Leipzig. Dúradh gurb iad Grúpaí C agus E na cinn ba dheacra.
Babhta a 2.
Sathairn 24 Meitheamh 2006
Domhnach 25 Meitheamh 2006
Luain 26 Meitheamh 2006
Máirt 27 Meitheamh 2006
Cluichí ceathrú ceannais.
Aoine 30 Meitheamh 2006
An Sathairn 1 Iúil 2006


Jimi Hendrix.
Jimi Hendrix ag ceol ar chlár san Ísiltír
Ceoltóir Meiriceánach ab ea James Marshall "Jimi" Hendrix, (27 Samhain, 1942 - 18 Meán Fómhair, 1970). Giotáraí agus cumadóir a bhí ann, agus aithnítear mar duine de na giotáraithe leictreacha is mó tábhacht agus tionchar i stair an rac-cheoil. As Seattle dó, fuair sé bás i Londain, Shasana sa bhliain 1970.
An t-ainm baiste a bhí air ná "Johnny Allen Hendrix". Tháinig sé chun saoil i Seattle, Washington, mac le hAl Hendrix agus a bhean Lucille Jeter Hendrix. Thugtaí Buster air mar leasainm agus é ina óige, in ómós do Buster Brown, cartún a bhí cáiliúil ag an am. Sa bhliain 1946, d'athraigh a athair Al Hendrix a ainm go hoifigiúil go "James Marshall Hendrix". Tar éis seo, bhíodh aithne ag daoine air mar "Jimmy", nó "James". Agus é ag seinm i mbannaí éagsúla, thosaigh sé ag tabhairt idir "Maurice James" agus "Jimmy James" air féin. Dhearbhaigh a bhainisteoir Chas Chandler níos déanaí gur iarr sé ar Hendrix an litriú a athrú go "Jimi", in áit "Jimmy", ach mhaígh Hendrix gurb é a smaoineamh féin.
San Eoraip a bhain sé a chéad cháil amach, le tacaíocht óna bhanna The Jimi Hendrix Experience. Níorbh fhada go raibh a ainm in airde abhaile i Meiriceá chomh maith, tar éis a thaispeántais ag an Monterey Pop Festival sa bhliain 1967. Bhí sé ag barr an chláir ag na féilí Woodstock sa bhliain 1969 agus Isle of Wight sa bhliain 1970.
Laoch giotáir atá i Hendrix fós. Citeog a bhí ann, a bhí gafa go mór lena Fender Stratocaster. Bhain sé leas an-mhór as aischothú an ghiotáir, le cabhair go minic ó troitheán wah-wah.
Bhásaigh Hendrix ag árasán a bhanchara Monika Dannemann i Notting Hill, Londain go luath sa maidin ar an 18 Meán Fómhair, 1970. Thacht sé ar an aiseag féin tar éis dó an-iomarca piollairí suain agus alcól a thógáil.
Hendrix, Jimi
Hendrix, Jimi
Hendrix, Jimi


Glen Hansard.
Is é Glen Hansard (rugadh i mBaile Átha Cliath, 21 Aibreán 1970) an príomhamhránaí agus giotáraí leis an mbanna rac-ceoil Éireannach "The Frames". Tháinig clú agus cáil air tar éis dó páirt a ghlacadh sa scannán Alain Parker "The Commitments". Ghlac sé páirt an tseinnteora giotáir "Outspan Foster". Bhí aiféala air gur ghlac sé leis an bpáirt seo i ndiaidh an scannáin mar thóg sí aird óna shlí bheatha mar cheoltóir, dar leis. Sa bhliain 2003 bhí sé mar láithreoir ar chlár RTÉ ', taispeántas den tallann ceoil neamhspleách atá le fáil in Éirinn. Sa bhliain 2006 seoladh dlúthdhiosca darbh ainm The Swell Season, ceirnín a rinne Hansard leis an gceoltóir Seiceach Markéta Irglová.
Sa bhliain 2007 tháinig an scannán "Once" amach le Hansard agus Irová mar phríomhcharactair ann. Ba é John Carney, iar-sheinnteoir doird-ghiotár le the Frames, a bhí mar stiúrthóir ar an scannán.


Damien Rice.
Is ceoltóir Éireannach é Damien Rice (rugadh 7 Nollaig, 1973) a saoladh i gContae Chill Dara. Bhí an t-albam aige "O" an-rathúil.
Beathaisnéis.
Ar dtús bhí Rice ina amhránaí don bhanna rac-ceoil Juniper a chuir amach na singil "The World is Dead" (Tá an Domhain Marbh) agus "Weatherman". An lá roimh a thosaigh siad ag déanamh taifead don a gcéad albam le Polygram i 1999, shochraigh sé nach nglacfadh sé leis an treo thráchtála a chur an lipéad brú air a leannúint agus d'éirigh sé as an bhanna. Lean na baill eile "Juniper" ar aghaidh mar Bell X1.
Bhog sé go dtí an Iodáil faoin tuath, mhair sé go ciúin go dtí gur shocraigh sé filleadh ar an tionscal ceoil ar a théarmaí féin. Ag casadh chuig an giotár fuaimiúil agus amhráin an-phearsanta, chuaigh sé timpeall na hEorpa ag seinnt gan phingin rua go dtí go raibh sé in ann banna a mhealladh agus taispeántais caife i gceantar Átha Cliath a dhéanamh. Ag chur a nasc ádhúil le David Arnold, a dhara col cheathrar, i bhfeidhm, b'fhéidir le Rice "O" a thaifead. Bhí an-rath idirnáisiúnta aige leis na hamhráin "The Blower's Daughter" agus "Cannonball".
Is iad atá ina bhanna ná Lisa Hannigan (cúlamhránaí agus giotár rithimiúl), Vyvienne Long (dordveidhil), Tomo (drumaí) agus Shane Fitzsimons (dordghiotár). Seinneann Rice an giotár agus tá sé ina phríomhamhránaí.
Bhíodh siad ar thuras leis The Frames go minic, agus tháinigh siad ar intinn an phoibill go ghiorracht i ndiaidh an amhránaí Paddy Casey. I 2003 agus 2004 sheinn sé ag Féile Glastonbury. Thug an chéad taispeántas aitheantas dó sa Ríocht Aontaithe.
I 2003 bhuaigh sé an Duais Shortlist Ceoil.
Bhí a amhráin "The Blower's Daughter" agus "Cold Water" páirteach sa scannán Mike Nichols 2004 "Closer". Bhí a amhrán "Delicate" le cloisint ar na drámíochta teilifíse "Lost" agus "House". Bhí a shingil "Cannonball" páirteach sa drámaíocht teilifíse "The O.C." comh maith.
Láithrigh sé ar an t-albam nua Tori Amos "The Beekeeper", scaoileadh ar 22 Feabhra 2005 ar an amhrán "The Power of Orange Knickers".
Tá Rice gafa san fheachtas cearteanna daonna chun ceannaire an Burma Aung San Suu Kyi a shaoradh. Chaith Damien Lúnasa/Meán Fómhar 2005 ag taifead leanúint de "O" a bheidh dóchúil le fáil go luath i 2006. Thóg sé, freisin, an ama chun sean-amhrán Juniper a thaifead, "Cross-eyed Bear" don albam "Warchild" ("Paiste na gCogadh") nua.
Tagairtí.
Rice, Damien
Rice, Damien


An tSeicis.
Is í an tSeicis an teanga Shlavach a labhraítear sa tSeic agus i measc lucht imirce ón tSeic sna tíortha eile, go háirithe san Oileán Úr agus san Ostair. Ar fud an domhain, tá sí ag dhá mhilliún déag de dhaoine ó dhúchas. Is í an tSlóvaicis an teanga is gaolmhaire léi, agus an dá theanga sách intuigthe ag cainteoirí na teanga eile. Mar sin féin, tá caighdeán scríofa agus litríocht dá gcuid féin ag na Slóvacaigh, agus difríochtaí suntasacha ag baint leis an gcóras díochlaonta.
Teanga ardchultúrtha is ea an tSeicis. Tá cáil ar scríbhneoirí móra nua-aimseartha na Seice cosúil le Karel Čapek, Jaroslav Seifert agus Jaroslav Hašek. Is é úrscéal Hašek, "Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války" ("Eachtraí an dea-shaighdiúra Švejk sa chogadh domhanda") an leabhar is clúití a tháinig ar pár as Seicis riamh, agus is minic a chuirtear i gcomparáid le "Don Cíochótae" é.
Tá caighdeán scríofa na Seicise bunaithe ar theanga Chlasaiceach an Bhíobla, is é sin, "Bible Kralická" nó Bíobla Kralice, a bhaineann leis an séú haois déag. Bhí teanga an aistriúcháin seo sórt seanfhaiseanta lena lá féin, gan aon trácht ar an lá inniu, agus mar sin, tá Seicis labhartha ár linne an-difriúil leis an teanga a scríobhtar. Is féidir a rá, fiú, go bhfuil sórt débhéascna ag baint leis an tSeicis.
An duine nach bhfuil Seicis aige, nuair a chaithfidh sé súil ar théacs sa teanga, is é an rud is mó a chuirfidh iontas air ná an oiread focal nach bhfuil guta ar bith iontu: "smrt" ("bás"), "blb" ("amadán") agus a leithéid. Is é an míniú ná go mbaintear úsáid an ghuta as an "l" agus as an "r" sa tSeicis go minic, agus iad ag iompar an tsiolla mar a bheadh gutaí iontu. Tá a leithéid de litir sa tSeicis agus "ř" freisin. R an-chaol atá ann, agus é cosúil leis an dóigh a bhfuaimníonn Gaeilgeoirí áirithe an r caol - is é sin, tá sé idir eatarthu idir an "z" agus an "r".
Úsáidtear an síneadh fada sa tSeicis leis na gutaí fada a aithint thar na gutaí gairide. Murab ionann agus sa tSlóvaicis, ní fheicfeá an síneadh fada os cionn an "r" ná an "l", cé go nglactar leo mar ghutaí sa teanga. Úsáidtear dhá aicinn eile sa tSeicis chomh maith, mar atá an "háček" (mar shampla "ř", "š") agus an ciorcal ("ů"). Síneadh fada é an ciorcal go bunúsach. Ní úsáidtear ach sna focail dhúchasacha Sheiceacha é, nó is féidir an gnáthshíneadh fada a fheiceáil sa tSeicis an-chorruair i bhfocail iasachta.
Stair na Seicise.
Tá iarsmaí na Sean-Slaivise Eaglasta le fáil sa tSeic ó thús na dara mílaoise, ach nuair a tháinig scoilt idir an Eaglais Chaitliceach agus Eaglais an Oirthir, ba í an Laidin a cuireadh in úsáid mar theanga eaglasta. Sa tríú haois déag a breacadh síos na chéad iomainn eaglasta sa teanga, agus lorg na Sean-Slaivise Eaglasta orthu i gcónaí. Sa cheathrú haois déag a thosaigh forbairt na litríochta Seicise i ndáiríre, áfach. Naomhsheanchas, eipicí agus croinicí a bhí ann. Chuaigh an tSeicis in úsáid san eaglais féin, cé go raibh an Laidin ní ba tábhachtaí i gcónaí. Bhí an tSeicis mhoch seo bunaithe ar chanúint chomhaimseartha Phrág.
Ba é Jan Hus, a chuir síol leis an Reifirméisean sa tSeic chomh luath le deireadh na ceathrú haoise déag, a rinne an chéad iarracht le litriú na teanga a chaighdeánú. Chuireadh Hus poncanna beaga os cionn na litreach leis na fuaimeanna cosúla a aithint thar a chéile, agus is as na poncanna seo a d'fhorbair an "háček" (č, ň, ř, š, ž) agus an síneadh fada (á, é, í, ú) chomh maith leis an bhfáinne beag os cionn an ů. A bhuí le Hus, chuaigh úsáid na Seicise chun fairsinge sa chúigiú haois déag, i gcúrsaí riaracháin an stáit, fiú.
Tháinig Bíobla Kralice chun saoil sna blianta 1579-1594, agus chuaigh teanga an Bhíobla seo an oiread i bhfeidhm ar na Seicigh is gur ghlac siad leis mar chaighdeán dá dteanga feasta. Aistriúchán Protastúnach a bhí ann. Nuair a chuir na Caitlicigh ruaigeadh ar na Protastúnaigh as an tSeic i ndiaidh Chogadh an Tríocha Bliain, go háirithe tar éis Chath Bílá Hora sa bhliain 1620, chuaigh úsáid na Seicise i laghad arís, agus an Ghearmáinis ag teacht ina háit sa chóras riaracháin. Mar sin féin, níor chuir na Caitlicigh deireadh le traidisiún na teanga scríofa. Bhí na hÍosánaigh, ach go háirithe, sásta úsáid a bhaint as Bíobla Kralice agus as an gcaighdeán Seicise a bhí leagtha amach ansin. Thairis sin, bhí na Protastúnaigh ag saothrú na teanga ar an gcoigríoch agus ag iarraidh a gcuid scríbhinní a scaipeadh sa tSeic féin.
San ochtú haois déag, chuir na Seicigh suim nua ina dteanga dhúchais, nuair a tháinig smaointeachas an tSoilsithe go dtí an tSeic. Sa bhliain 1791, d'fhoilsigh Josef Dobrovský a mhórshaothar féin faoi stair na teanga agus a litríochta, "Geschichte der böhmischen Sprache und Literatur". Ceannródaí ab ea Dobrovský i stair an léinn Shlavaigh. Cé gur foilsíodh leabhair eile faoi ghramadach na Seicise san am céanna, ba é saothar Dobrovský an ceann ba tábhachtaí acu go léir.
Inniu féin, tá gramadach na Seicise liteartha bunaithe ar an gcaighdeánú a rinne Dobrovský. Chuir Dobrovský béim ar leith ar thábhacht an traidisiúin scríbhneoireachta agus ar intuigtheacht na teanga i measc na Slavach eile, agus mar sin, tá cuma iontach seanársa ar an gcaighdeán a chruthaigh sé.
I rith na naoú haoise déag, rinneadh an-fhorbairt agus an-fheabhsú ar an tSeicis mar theanga chultúrtha. Sna blianta 1835-1839, chuir Josef Jungmann i dtoll le chéile foclóir mór Gearmáinise-Seicise, agus é ag cumadh na gcéadta focal nua le bheith in ann téarmaí teicneolaíochta na Gearmáinise a aistriú. Faoi lár na naoú haoise déag, bhí téarmaíocht ar fáil sa tSeicis le haghaidh gach sórt eolaíochta, a bheag nó a mhór.
I ndeireadh na naoú haoise déag a tháinig na chéad saothair liteartha i gcló sa teanga. Síltear de ghnáth gurbh é an t-úrscéal úd "Babička" ("Mamó") le Božena Němcová a chuir tús le litríocht nua-aoiseach na teanga. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig borradh millteanach ar an litríocht Seicise. Chuir "bliain chraiceáilte na hEorpa" (1848) sracadh nua sna hintleachtóirí agus sna gníomhaithe polaitiúla, agus chonacthas a lorg sin ar an litríoch féin. Thosaigh filí agus prós-scríbhneoirí Seiceacha ag tabhairt isteach téamaí agus smaointí nua ó thíortha móra Eorpacha. Ainmneacha tábhachtacha ón tréimhse seo iad Jan Neruda, Vítězslav Hálek, agus Karolina Světlá. Sna 1870idí, tháinig na nua-rómánsaithe, cosúil le Václav Šolc, Josef Václav Sládek, agus Alois Jirásek. Ina ndiaidh siúd, bhí sé in am ag lucht an réalachais cromadh ar an obair, agus iad ag iarraidh cur síos a thabhairt ar chruachás na cosmhuintire sa chathair. Scríbhneoirí den chineál seo ab ea Karel Matěj Čapek-Chod agus Ignát Herrman.
Is follasach gur teanga fhorbartha nua-aoiseach í an tSeicis, agus lear mór litríochta scríofa inti. D'fhorghabh na Gearmánaigh an tSeicshlóvaic i dtús an Dara Cogadh Domhanda agus rinne siad iarrachtaí an teanga a chloí chomh maith le muintir na tíre, ach níor éirigh leo í a bhaint de bhéal na ndaoine. I mblianta an Chumannachais, arís, b'éigean do chuid mhaith scríbhneoirí tábhachtacha dul ar imirce le teacht slán ó lámh thapaidh na bpóilíní rúnda.
Déanann sé fianaise le feabhas na Seicise mar theanga chultúrtha gur bhronn Acadamh na Sualainne Duais Nobel na Litríochta ar an bhfile Seiceach Jaroslav Seifert sa bhliain 1984. Fuair Seifert bás dhá bhliain ina dhiaidh sin.


Débhéascna.
Coincheap sochtheangeolaíoch is ea an débhéascna. Ciallaíonn sí go bhfuil an tsochaí iomlán dátheangach, i gcruth is go n-úsáidtear teanga amháin i réimsí áirithe den tsaol agus den chultúr, agus teanga eile sna réimsí eile. Débhéascna atá i gceist freisin má tá an teanga scríofa chomh difriúil leis an teanga labhartha agus nach féidir í a úsáid go nádúrtha sa ghnáthchumarsáid.
Níl débhéascna i gceist leis an ngnáthdhifríocht idir an teanga scríofa agus an teanga labhartha, nó idir teanga na huasalaicme agus teanga na hísealaicme. Faoi imthoscaí na débhéascna, ní rithfeadh sé leis na huaisle féin an teanga scríofa, nó an "leagan ard", a úsáid le scéal magaidh a insint dá gcairde, ó bheadh sé mínádúrtha ar fad.


Steve Staunton.
Traenálaí agus iar-imreoir sacair gairmiúil is ea Steve Staunton (rugadh 19 Eanáir, 1969 i nDroichead Átha, Éire), a d'imir le Liverpool agus Aston Villa i Sasana agus a d'imir dá thír. Scaoileadh é óna phost mar imreoir/traenálaí cúnta leis an bhfoireann Sasanach Walsall ar 12 Eanáir 2006, agus an lá ina dhiaidh sin fógraíodh é ina chomharba ar Brian Kerr mar thraenálaí ar fhoireann náisiúnta sacair Phoblacht na hÉireann.
Níor mhair sé sa phost ach dhá bhliain. Tar éis droch-thorthaí i gcomórtas cáilíucháin do Chraobh na hEorpa, cuireadh chun bóthair é ar an 23 Deireadh Fómhair, 2007. D'oibrigh sé mar bhainisteoir d'fhoireann Darlington sna blianta 2009-2010.
Ina imreoir.
Shínigh Kenny Dalglish é do Liverpool ó Dundalk i 1988. D'imir sé le foireann Jack Charlton sa Chorn Domhanda san Iodáil sa bhliain 1990. D'imir sé sa Chorn Domhanda freisin sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1994 agus sa Chóiré Theas/an tSeapáin sa bhliain 2002. D'imir sé le Aston Villa.
Foinsí.
Staunton, Steve
Staunton, Steve
Staunton, Steve
Staunton, Steve


Eolaíocht an domhain.
Is téarma cuimsitheach é eolaíocht an Domhain do na heolaíochtaí go léir a bhaineann leis an Domhan. Úsáidtear na príomhdhisciplíní - fisic, tíreolaíocht, matamaitic, ceimic agus bitheolaíocht - chun tuiscint a fháil ar phríomhthréithe nó réimsí chóras an Domhain.


Ward Cunningham.
Is ríomhchláraitheoir é Howard G. Cunningham (rugadh 26 Bealtaine, 1949) a bhfuil aithne air mar gheall ar chumadh WikiWikiWeb. Is ceann de phríomh-cheannródaithe phatrúin dearaidh agus Extreme Programming é freisin. Bhunaigh sé an chéad suíomh vicí, ag an Portland Pattern Repository, ar 25 Márta, 1995. Tá sé ina chónaí faoi láthair i Portland, Oregon.


Brian Epstein.
Fear gnó Sasanach ab ea Brian Samuel Epstein (19 Meán Fómhair, 1934 – 27 Lúnasa, 1967). Bhí cáil air sna 1960idí mar bhainisteoir ar an mbanna rac-cheoil The Beatles, ón bhliain 1961 go dtí a bhás i 1967.
Tús a shaoil.
Rugadh Epstein i Learpholl, Sasana sa bhliain 1934. Bhí siopa troscáin ag a thuismitheoirí Harry agus Malka, áit ina cheannaigh teaghlach Paul McCartney pianó lá amháin. Chuaigh Epstein isteach san airm i 1952, agus ansin rinne sé staidéar ag an "Royal Academy of Dramatic Art (RADA)", ag an am céanna leis na h-aisteoirí Peter O'Toole, Susannah Yorke agus daoine eile. Chaill sé a shuim san aisteoireacht, áfach, agus thug a athair post dó sa North East Music Stores (NEMS), ina bhainisteoir ar an roinn na gceirníní. Tar éis tamaill, d'oscail a athair siopa nua freisin agus bhí Epstein ina bhainisteoir ar an ngnó ar fad. Thosaigh a shuim sa cheol ag fás sa phost seo, agus ar an 3 Lúnasa 1961 thosaigh sé ag scríobh a cholún féin san iris "Mersey Beat".
The Beatles.
Nuair a bhí Epstein ag obair i NEMS, tháinig cúpla duine sa siopa ag iarraidh an t-albam a rinne Tony Sheridan leis The Beatles sa Ghearmáin a cheannach. Ni raibh Epstein ábalta é a fháil, áfach. Mar thoradh, chuaigh sé go dtí an Cavern Club i Learpholl lá amháin chun iad a fheiceáil, agus eolas faoin cheirnín seo a fháil. Agus é ag féachaint orthu, bhain Epstein sult as an taispeántas, agus thaitin na Beatles go mór leis mar dhaoine freisin. Ag cruinniú ar an 10 Nollaig 1961, shocraigh an banna go mbeidh Epstein ina bhainisteoir nua orthu. Shínigh siad conradh i dteach drumadóir Pete Best ar an 24 Eanáir, 1962.
Ní raibh aon taithí ag Epstein, ach ba bhainisteoir láidir é i gceann tamaill. Ar dtús, bhí sé an-deacair dóibh conradh ceoil a fháil i Sasana. Sa deireadh, chuaigh siad go dtí EMI Parlophone, agus bhuail siad leis an léiritheoir George Martin. D'éist Martin leis an banna, agus cheap sé go raibh siad go maith. Ní raibh Martin ró-tógtha le scileanna Pete Best mar dhrumadóir, ámh, agus cuireadh Ringo Starr isteach ina áit.
Chomh maith leis na Beatles, bhí Epstein ag obair le grúpaí agus amhránaithe eile freisin, mar shampla Gerry and the Pacemakers, Billy J. Kramer agus Cilla Black.
A bhás.
Ag deireadh a shaoil, bhí an-imní ar Epstein go raibh an banna déanta leis. Bhí sé socraithe acu nach mbeadh siad ag dul amach ar chamchuairt arís, agus de bharr sin bhí níos lú le déanamh ag Epstein. Bhí sé ag fulaingt le gruaim freisin. Fear homaighnéasach a bhí ann, rud a choimeád sé faoi rún. Deireann daoine éagsúla go raibh caidreamh homaighnéasach idir eisean agus John Lennon, ach níl aon eolas cinnte ar fáil faoi seo.
Fuair Epstein bás ar an 27 Lúnasa, 1967 nuair a bhí baill an bhanna sa Bhreatain Bheag leis an Maharishi Mahesh Yogi. Ródháileog ab ea é, ach níltear cinnte gurb é féinmharú a bhí i gceist.
Epstein, Brian
Epstein, Brian
Epstein, Brian
Epstein, Brian


Nebraska.
Is stát í Nebraska i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá sé suite sa Mheániarthar (Béarla: "the Midwest"), in aice leis lár na tíre.


An Peinteagán.
rightFoirgneamh is é an Peinteagán (i mBéarla: "The Pentagon") atá suite in Arlington, Virginia, in aice le Washington, D.C., príomhchathair chónascach Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é suíomh Roinn Cosanta na Stát Aontaithe é. Tá breis agus 26,000 duine fostaithe ann, sibhialtaigh agus saighdiúirí ina measc. Tugadh an t-ainm "An Peinteagán" air toisc go bhfuil sé ar dhéanamh peinteagáin.i. go bhfuil cúig thaobh aige.
Is é an bloc oifigí seo, a bhfuil cúig stór ann, agus ar oirníodh é ar an 15 Eanáir 1943, ceann de na bloic oifigí is mó ar domhan, agus 28 gciliméadar de dhorchlaí ann. Tógadh é le coincréit neartaithe le cruach. Neartaíodh na héadain le Kevlar idir 2000 agus 2001.
Is iad comhordanáidí geografaíocha lár an Pheinteagáin ná: 38°52'16" thuaidh; 77°03'29" thiar.
Ar an 11 Meán Fómhair 2001, ba é sprioc ionsaí sceimhlitheoireachta é. Fágadh an ionsaí go hoifigiúil ar al-Qaeda.


Therapy?
Racbhanna as Tuaisceart na hÉireann is ea Therapy?. Sheinnean siad miotal trom don chuid is mó, agus bhí rath idirnáisiúnta acu i rith na 1990í. Sheol siad an t-albam "Troublegum" i 1994, a bhí an-rathúil, agus an ceirnín is fearr sa bhliain seo, de réir an iris raic Kerrang!. Bunaíodh an banna i mBéal Feirste ag deireadh na 1980í, agus tá siad ag seinm le chéile fós.
1989-1994.
Bhuail Andy Cairns as Ballyclare agus Fyfe Ewing as Larne le chéile ag ceolchoirm áitiúil i 1989. Bhí an beirt acu tugtha don bhannaí céanna, mar shampla Sonic Youth, Hüsker Dü, Butthole Surfers, The Undertones, Captain Beefheart, Motörhead, Mudhoney, Fugazi, The Stooges agus bannaí eile. Thosaigh siad a mbanna féin, agus roghnaigh siad an t-ainm Therapy. Botún ab ea an comhartha ceiste tar éis an t-ainm. Nuair a bhí sé ag déanamh a gcéad singil, chuir Cairns an t-ainm san áit mícheart, agus mar sin d'úsáid sé an comhartha ceiste chun an spás breise a líonadh. Thosaigh siad ag obair ar a chéad ceirnín, agus tháining Michael McKeegan, cara Fyfe, isteach leo ag seinm an dhord-ghiotár. Sheol siad amach a gcéad singil "Meat Abstract" i 1990, agus bhí an t-ádh acu nuair sheinn John Peel ón BBC an t-amhrán ar a chlár raidió. Bhuail siad an bóthar ar a gcéad turas sa samhradh, ag seinm le Fugazi, Loop, Ride, Inspiral Carpets, Teenage Fanclub, Ned’s Atomic Dustbin agus Tad. I 1991, sheol siad amach a gcéad albam "Babyteeth", agus chuaigh sé do dtí barr na chartaí neamhspleácha.
Lean Therapy? ar aghaidh i 1992 le h-albam nua, "Pleasuredeath". Sheinn siad ag na féilte móra san Ghearmáin, An Fhrainc agus ag Reading i Sasana, agus Féile in Éireann. Sa samhradh, fuair Therapy? conradh leis an gcomhlacht mór A&M Records. Rinne siad albam nua "Nurse", agus chuaigh an singil "Teethgrinder" go dtí uimhir 30 sna chartaí. Bhí cáil Therapy? ag fás go tapaidh ag tús 1993. Sheol siad an "Shortsharpshock EP", agus chuaigh an singil "Screamager" isteach san UK Top Ten. Sheinn siad an singil ar an chlár teilifís cáiliúl "Top of the Pops". Chuaigh siad amach ar turas san Eoraip agus SAM, agus sheinn siad ar chúpla clár teilifíse eile.
1994-2006.
Shroich Therapy? ag a mbarrchéim i 1994 leis an t-albam "Troublegum". Chuaigh sé isteach sa UK Top Five, agus bhí na singlí "Nowhere", "Die Laughing", "Trigger Inside" agus "Isolation" an-rathúil freisin. Sheinn siad arís i SAM, le Henry Rollins agus daoine eile. Sheinn siad freisin san Eoraip, agus ag na féilte arís. Fuair siad duais ón iris "Kerrang!" mar bhí Troublegum roghnaithe mar an t-albam is fearr den bhliain. Bhí an t-albam ina dhiaidh, "Infernal Love", rathúil freisin, leis an singil mór "Diane".
I 1996, d'fhág Ewing an banna agus tháinig Graham Hopkins isteach ina áit. Tháinig Martin McCarrick isteach sa bhanna freisin, ag seinm an ghiotár. Sheinn McCarrick an dhordveidhil níos luaithe ar na albaim "Troublegum" agus "Infernal Love". Bliain ciúin ab ea an bhliain 1997, ach tháinig Therapy? ar ais i 1998 leis an t-albam "Semi-Detached". Bhí A&M Records i dtrioblóid ag an am sin, agus cuireadh stop leis i gceann tamaill. Ní raibh aon comhlacht eile ag Therapy? ag an am sin, agus bhí fearg an domhain orthu. Mar thoradh, rinne siad albam nua a bhí an-glórach agus neamh-tráchtála, "Suicide Pact-You First". Ní raibh an t-albam ró-rathúil, ach ba mhaith le cuid de na criticeoirí é. I 2001, chuaigh siad go dtí Seattle, SAM chun an t-albam "Shameless" a dhéanamh le léiritheoir cáiliúla Jack Endino. Toradh maith ab ea an t-albam. Ag deireadh 2001, d'fhág Hopkins an banna.
I 2002, chuaigh Therapy? amach ar turas arís, le drumadóir Keith Baxter. Bhuail siad le drumadóir Neil Cooper i rith an samhradh, agus tháinig sé isteach sa bhanna. Is drumadóir foirfe é Cooper don bhanna, agus rinne siad albam nua láidir "High Anxiety" i 2003. Bhí an t-albam rathúil arís, agus rinne an banna an "Scopophobia" DVD ag taispeántas i mBéal Feirste. D'fhág McCarrick an banna i 2004, ach lean siad ar aghaidh chomh láidir is riamh leis an t-albam nua "Never Apologise Never Explain". Sheol Therapy? a gceirnín is déanaí "One Cure Fits All" ar 24 Aibreán, 2006.


Stócólm.
Is Stócólm (Sualainnis: "Stockholm") príomhchathair na Sualainne í. Tá sí suite ar chósta oirthearach na tíre. Tá 1,252,020 duine ina gcónaí sa chathair agus is an chathair is mó sa tír í.


Daghdha.
Duine de phríomhlaochra Thuatha Dé Danann é Daghdha. Ciallaíonn a ainm "dia maith"; tá "dagh-" na Sean-Ghaeilge athruithe go "dea-" sa Nua-Ghaeilge, agus is foirm scioptha den fhocal "dia" a bhí in "da" na SeanGhaeilge.
De réir Leabhar Gabhála na hÉireann, an príomhfhoinse atá againn ar imeachtaí Thuatha Dé Danann, bhí goile iontach mór ar Dhaghdha. In eachtra amháin, d'ith sé a oiread sin anlann tigh na bhFomhórach nach bhféadfadh a chlóca a thóin a chlúdach.
Is mac leis an Daghdha Aonghas Óg.


Bunachar sonraí.
Séard is bunachar sonraí ann ná bailiúchán leictreonach de shonraí atá gaolmhar go loighiciúil lena chéile. San áireamh leis seo, bíonn sainmhíniú de leagan amach na sonraí. Bíonn an sainmhíniú seo deartha le riachtanais eolais na heagraíochta a shásamh.
Córas Bainistíochta Bunachar Sonraí.
Bheadh sé casta bunachar sonraí a chruthú ón mbonn aníos. Is feidhmchlár é an córas bainistíochta bunachar sonraí ("CBBS" nó "DBMS" i mBéarla) a ligeann d’úsáideoir bunachar sonraí a chruthú agus a úsáid.
Samhlacha Bunachar Sonraí.
Is í an tsamhail choibhneasta an ceann is coitianta atá in úsáid sa lá atá inniu ann. I gcás na samhla seo, is féidir na sonraí a shamhlú a bheith coinnithe i bhfoirm táblaí.


Oracle (bunachar sonraí).
Tugtar Oracle (nó Oracle RDBMS) ar an gcóras bainistíochta bunachar sonraí (CBBS) atá forbartha thar na blianta ag an gcomhhlacht Oracle Corporation. Tá Oracle dírithe ar mhargadh na gcomhlachtaí meánacha/móra a bhíonn ag brath go mór ar a gcuid bunachair shonraí.
Oracle Corporation.
Is é Oracle an príomhtháirge atá ag an Oracle Corporation ó bunaíodh é i 1977 i gCalifornia. Is é Larry Ellison, duine de na bunaitheoirí, atá mar phríomhoifigeach feidhmiúcháin an chomhlachta agus atá mar an scairshealbhóir is mó.


Larry Ellison.
Is comhbhunaitheoir agus príomhoifigeach feidhmiúcháin den Oracle Corporation é Lawrence Joseph Ellison (rugadh 17 Lúnasa, 1944). Is ceann de na comhlachtaí is mó le rá i mbogearraí bhunachar sonraí é seo.
Gairm.
I rith na 1970í, bhí Ellison ag obair don Ampex Corporation. Ceann de na tionsadail a bhí sé ag obair air ab ea bunachar sonraí don CIA, ar a thug sé "Oracle".
Ellison, Larry


Ferdinand de Saussure.
Ba theangeolaí Eilvéiseach é Ferdinand de Saussure (26 Samhain 1857 - 22 Feabhra 1913). Rugadh sa Ghinéiv é. B’as a chuid smaointe a tháinig bunús na bhforbairtí tábhachtacha sa teangeolaíocht san fhichiú haois. Dar lena lán daoine, ba Saussure a bhunaigh teangeolaíocht na fichiú haoise agus an tséimeolaíocht agus tá an-tionchar ag a chuid smaointe ar na daonnachtaí agus na heolaíochtaí sóisialta.
Saol.
Saolaíodh Ferdinand Mongin de Saussure sa Ghinéiv sa bhliain 1857. Agus é fós ina óige, ba léir go raibh tallann ar leith agus an-chumas intleachtach aige. I ndiaidh bliain a chaitheamh ag déanamh staidéir ar an Laidin, ar an nGréigis agus ar an Sanscrait, i measc ábhair eile, ag Ollscoil Ghinéive, thosaigh sé ag déanamh staidéar iarchéime ag Ollscoil Leipzig i 1876. Dhá bhliain ina dhiaidh sin agus é 21 bliain d’aois, rinne Saussure staidéar ar feadh bliana i mBeirlín, áit ar scríobh sé an t-aon saothar iomlán a bhí aige, "Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes" (Tráchtas ar Bhun-chóras na nGutaí sna Teangacha Ind-Eorpacha). D’fhill sé ar Leipzig agus bronnadh céim dhochtúra air sa bhliain 1880. Go luath ina dhiaidh sin, d’aistrigh sé go Páras, mar ar theagasc sé teangacha ársa agus nua. Mhúin sé i bPáras ar feadh aon bhliain déag sular fhill sé ar Ghinéiv i 1891. Thug sé léachtaí ar an Sanscrait agus ar an Ind-Eorpais in Ollscoil Ghinéive go deireadh a shaoil. Níor thosaigh sé ag teagasc Chúrsa na Teangeolaíochta Ginearálta go dtí 1906, ábhar ar a ndíreodh sé an chuid is mó dá aird go dtí a bháis sa bhliain 1913 i Vufflens-le-Château, VD san Eilvéis.
Ba iad Charles Bally agus Albert Sechehaye, iarmhic léinn de chuid Saussure, a d’fhoilsigh an saothar is tábhachtaí dá chuid, "Cours de linguistique générale" (Cúrsa sa Teangeolaíocht Ginearálta), sa bhliain 1916, trí bliana tar éis a bháis. Bhunaigh siad an leabhar ar nótaí ar léachtaí a thug Saussure i bPáras. Tá Cúrsa sa Teangeolaíocht Ginearálta ceann de na saothair theangeolaíocha is cumhachtaí agus is tábhachtaí san fhichiú haois, den chuid is mó mar gheall ar an gcur chuige ceannródaíoch a d’úsáid sé agus é ag plé na bhfeiniméan teangeolaíoch, seachas ábhar an leabhair féin. Is é sin le rá go raibh a lán dá smaointe le fáil roimh ré i saothair de chuid teangeolaithe eile na fichiú haoise.
Is éard é an príomhsmaoineamh atá le fáil sa saothar seo gur féidir teanga a mhiondealú mar chóras foirmiúil d’eilimintí difreálacha, diomaite de dhialachtaic phraisiciúil na hurlabhra agus na tuisceana. I measc samplaí de na heilimintí seo, tá a choincheap den chomhartha teangeolaíoch - a dhéantar as comharthóir ("signifiant") agus as comharthach ("signifié"), agus b’fhéidir go bhfuil tagrán aige freisin.
Sular cailleadh é, bhí Saussure ag obair lena chuid léachtaí a chur le chéile ar pháipéar. Aimsíodh lámhscríbhinn den saothar seo sa bhliain 1996 agus foilsíodh é faoin teideal "Writings in General Linguistics". Tugann an saothar seo léirithe tábhachtacha ar na bearnaí a bhíodh ann.
De Saussure, Ferdinand
De Saussure, Ferdinand


Cluiche cártaí.
Is cluiche le haghaidh aon imreoir nó níos mó é cártaí (nó cluiche cártaí) a imrítear le culaith imeartha le ceithre dhath: hairt, muileataí, spéireataí, agus triufanna. Is ionann na cártaí a "dhéanamh" agus iad a chur i gcarn, iad a shuathadh, iad a ghearradh, agus iad a roinnt amach idir na himreoirí.
Cluichí cártaí.
*


Snap.
Is cluiche cártaí do bheirt imreoirí nó níos mó é Snap. Is ceann de na cluichí cártaí is éasca atá ann. Déantar na cártaí agus roinntear iad ar gach imreoir. Cuireann gach imreoir a cártaí féin, iompaithe síos, i gcarn os a comhair. Iompaíonn gach aon imreoir an cárta ar bharr an charn ina gceann agus ina gceann le go mbeidh siad iompaithe aníos i lár an bhoird, áit a mbeidh carn nua. Má bhíonn cárta mar a chéile leis an gcárta díreach faoi, gnóthóidh an chéad duine a déarfaidh "snap" an carn iomlán i lár an bhoird. Cuireann siad iad seo, iompaithe síos, ar bhun a gcarn féin. Is é an duine a ghnóthaíonn an carn a thosaíonn arís. Leantar ar aghaidh mar seo go dtí go ritheann imreoir éigin amach as cártaí agus tá an duine sin amuigh as an gcluiche. Is é an duine deiridh sa chluiche an buaiteoir.


Bogearraí áirge.
Is saghas bogearraí ríomhaireachta é bogearraí áirge a dearadh chun cabhrú le bainistíocht an trealamh ríomhaireachta, an chórais oibriúcháin nó feidhmchlár. Láimhseálann siad tasc amháin nó tascanna áirithe teoranta, i gcomparáid le feidhmchláir a eagraítear de ghnáth i sraith feidhmchlár.


Teanga Struchtúrtha Iarratas.
Is í an Teanga Struchtúrtha Iarratas, nó SQL (ón mBéarla Structured Query Language), an teanga ríomhaireachta is mó a bhfuil gean uirthi le haghaidh sonraí a chruthú, a athrú is a aisghabháil ó chórais bainistíochta bunachar sonraí. Glacadh le SQL mar chaighdeán ag ANSI i 1986 agus ISO i 1987.
Fuaimniú.
Tá difríochtaí ann idir dhá fhuaimniú an acrainm, mar na litreacha aonair nó mar fhocal amháin, "saoi-cual".
Eochairfhocail SQL.
Is féidir eochairfhocail SQL a roinnt i ngrúpaí éagsúla.
Aisghabháil sonraí.
Is í an oibríocht chun sonraí a aisghabháil an oibríocht is coitianta i mbunachair sonraí le haghaidh idirbheart.
WHERE praghas > 100.00 and praghas < 150.00
Seo sampla ab fhéidir a úsáid le haghaidh liosta leabhar costasach a fháil. Aisghabháiltear na taifid ón tábla "leabhair" a bhfuil réimse "praghas" acu atá níos mó ná 100.00 agus níos lú ná 150.00. Sórtáiltear an toradh in ord aibítre de réir teideal an leabhair. Ciallaíonn an réiltín (*) go dtaispeántar na colúin go léir ón tábla "leabhair". Is féidir colúin áirithe a ainmniú chomh maith.
JOIN leabhar_údair
ON leabhair.uimhir_leabhair = leabhar_údair.uimhir_leabhair
Seo sampla de chomhcheangal idir dhá thábla ag a bhfuil luach coiteann.
Ionramháil sonraí.
Is fo-thacar den teanga í teanga ionramhála sonraí, DML (ón mBéarla "Data Manipulation Language"), a úsáidtear chun cur leis na sonraí nó le haghaidh sonraí a nuashonrú nó a scrios.
INSERT INTO mo_thábla (réimse1, réimse2, réimse3) VALUES ('teist', 'N', NULL);
UPDATE mo_thábla SET réimse1 = 'luach nuashonraithe' WHERE réimse2 = 'N';
DELETE FROM mo_thábla WHERE réimse2 = 'N';
Sainiú sonraí.
Úsáidtear an dara grúpa eochairfhocal, Teanga Shainithe Sonraí nó DDL ("Data Definition Language"), chun táblaí nua nó eilimintí a bhaineann le sin a shainmhíniú.


Córas bainistíochta bunachar sonraí coibhneasta.
Is córas bainistíochta bunachar sonraí coibhneasta é córas bainistíochta bunachar sonraí atá bunaithe ar an samhail choibhneasta a dhearaigh Edgar F. Codd.


Edgar F. Codd.
Ba ríomheolaí Briotanach é Edgar F. "Ted" Codd (23 Lúnasa, 1923 – 18 Aibreán, 2003) a leag amach bunchoincheapanna bhunachar sonraí choibhneasta. Dhearaigh sé an tsamhail choibhneasta do bhainistiú bhunachar sonraí agus é ag obair le IBM.
Beathaisnéis.
Rugadh Edgar Frank Codd i Portland, Dorset, i Sasana. Rinne sé staidéar ar matamaitic agus ceimic in Ollscoil Oxford
Codd, Edgar F.
Codd, Edgar F.
Codd, Edgar F.


Vlaidímír Leinín.
Ceannaire agus réabhlóidí Cumannach as an Rúis ab ea Vlaidímír Ílíts Leinín (Rúisis: Влади́мир Ильи́ч Ле́нин), nó Leinín de gnáth (22 Aibreán, 1870 – 21 Eanáir, 1924). Ceannaire an pháirtí Bhoilséivigh ab ea é, agus an chéad cheannaire ar Aontas na Sóivéadach tar éis Réabhlóid Dheireadh Fómhair sa bhliain 1917.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Vlaidímír Ílídts Úliánov in Simbirsk, cathair cois abhainn Volga. D'athraigh sé a shloinne ó Úliánov (Rúisis: Улья́нов) go Leinín níos déanaí, ach níl aon eolas ann maidir leis an bhfáth ar roghnaigh sé an t-ainm Leinín. Is tuairim amháin é gur thóg sé an t-ainm ón abhainn Lena, ach níor fhág Leinín aon eolas cinnte faoi seo.
Leinín - Thart ar an mbliain 1887
Mac le hIlya Nikolaevich Ulyanov (1831 - 1886) ab ea é, oibrí státseirbhíse a bhí i bhfabhar le daonlathas agus oideachas saor. Bhí máthair liobrálach ag Leinín, Maria Alexandrovna Blank (1835 - 1916). Bhí dúchas measctha aige; Gearmánach, Cailmíc agus Giúdach. Ba bhall den Eaglais Ceartchreideamh Rúiseach é.
Mac léinn cliste ab ea Leinín, agus bhí suim aige i Laidin agus Gréigis. Bhí dhá thubaiste i saol Leinín mar bhuachaill óg, agus bhí tionchar mór acu air. Ar dtús, fuair a athair bás sa bhliain 1886. An bhliain ina dhiaidh, crochadh a dheartháir Alexander Ulyanov mar ghlac sé páirt i scéim chun Sár Alastar III a mharú. D'athraigh na h-eachtraí seo saol Leinín go deo, agus as seo amach bhí dearcadh réabhlóideach aige. Thosaigh sé ag déanamh staidéar ar obair Karl Marx agus Nikolai Chernyshevsky, agus ag iarraidh scéim Marxachas a chur le chéile chun réabhlóid rathúil a fháil. Sa bhliain 1887, d'fhág sé an mheánscoil agus chuaigh sé isteach in Ollscoil na Cazáine. Thosaigh sé ag glacadh páirt in agóide mic léinne, agus mar thoradh cuireadh amach as an ollscoil é i mí Nollaig 1887. Seoladh amach é ar dheoraíocht, ach tháinig Leinín ar ais go Kazan i 1888, agus thosaigh sé ag buaileadh leis na ngrúpaí Marxacha. Sa bhliain 1889, bhog Léinin chun chónaigh i Samara, agus i 1890 d'aistrigh sé "Forógra an Páirtí Cumannach" go Rúisis. Cé go raibh sé amach as Ollscoil Kazan, lean Leinín ar aghaidh ag staidéar dlí ina aonar. Fuair sé na grádaí is fearr sa rang, agus bronnadh céim agus ceadúnas dlí air ón Ollscoil Chathair Pheadair i 1891.
An réabhlóidí.
Thosaigh Leinín ag obair ina chabhróir do dhlíodóir i Samara, agus ansin chuaigh sé go dtí Cathair Pheadair i 1893. Léigh sé Marx do dhaoine anseo, agus shocraigh sé cruinnithe leis na h-oibrithe. Thosaigh sé ag úsáid an t-ainm Leinín ag an am seo, agus ba cheannaire é ar na Daonlathaí Sóisialta Chathair Pheadair. D'fhoilsigh Leinín a chéad obair, agus chuaigh sé ar a chéad turas thar lear i 1895 nuair a chuaigh sé go dtí an Eilvéis. Bhuail sé le Georgi Plekhanov, agus a ghrúpa "Emancipation of Labour". Chuaigh sé go dtí Beirlín agus Páras chomh maith. Nuair a fhill Leinín abhaile go Cathair Pheadair, bhunaigh sé Conradh Gleic don Saoirse an Lucht Oibre. Sheol sé amach páipéir réabhlóideacha, agus cuireadh é i bpríosún ar 7 Nollaig, 1895. Seoladh é go dtí Shushenskoye na Sibéire ar feadh trí bliana.
Leinín faoi ghlas i 1895.
Níor stad Leinín den obair sa tSibéir. D'fhoilsigh sé litríocht réabhlóideach sa bhliain 1897, agus a obair mhór "Forbairt Caipitleachais san Rúis", i mí Aibreán 1899. Sa bhliain 1898, bhuail Leinín le Nadezhda Konstantinovna Krupskaya, agus pósadh iad i mí Iúil. I 1900, bhí a phianbhreith críochnaithe aige agus thaistil sé ar fud na Rúise agus na hEorpa, mar shampla Zurich, An Ghinéiv, München, Prág, Vín agus Londain. San Ghearmáin, bhunaigh sé an nuachtán Iskra ("spréach") le cabhair ó Phlekhanov i Munich. Páipéar réabhlóideach ab ea é, chun a theachtaireacht a scar amach. Bhí Leinín i bhfabhar le daonlathas sóisialta, in áit daonlathas polaitiúil, mar i daonlathas polaitiúil bíonn an chumhacht ag na daoine meánaicmeach, na daoine a cloígheann na h-oibrithe. D'fhoilsigh Leinín na smaointe seo i 1902 sa "Cad Atá Le Déanamh".
Ag an am céanna, thosaigh Leinín ag eagrú na mBoilséiveach i bPáirtí Daonlathach Sóisialta na nOibrithe. Ciallaíonn Boilséiveach "móramh", agus Meinséiveach "mionlach". Rugadh na téarmaí nua ag an Dara Comhdháil Páirtí i 1903, nuair a rinneadh vótáil ar treo an pháirtí as seo amach. Go bunúsach, thacaigh na Boilséivigh an lámh láidir a úsáid agus bhí na Meinséivaigh i gcoinne. Bhuaigh Leinín agus na Boilséivigh, ach chaill sé roinnt tacaíocht agus d´fhág sé Iskra ar 1 Samhain. Chuir sé bun ar nuachtán nua ina áit, "Vperyod!" (Ar aghaidh!) sa Ghinéiv i 1905. Chuaigh Leinín go dtí an Fhionlainn i 1907, mar bhí imní air nach raibh sé sábháilte san Rúis. Lean sé ar aghaidh ag scríobh i gcónaí, d’fhoilsíodh "Materialism and Empirio-Criticism" i Moscó i 1908. Chuaigh sé go dtí an Eilvéis arís, agus go dtí An Fhrainc. I 1912, chuaigh sé go dtí Kraków chun obair leis an páipéar Boilséiveach "Pravda" (Fírinne). Bunaíodh an páirtí nua Boilséiveach i bPrág. Cuireadh cosc ar Pravda san Rúis i gceann tamaill.
Mar gheall ar an réabhlóid san Rúis i 1905 agus 1906, d’aontaigh an Sár parlaimint nua a bhunaigh sa tír. Ní raibh a lán cumhacht ag an bparlaimint nua, ach bhí Leinín ábalta é a úsáid chun a smaointe a scar amach. Bhí cruinniú acu i gKraków i 1914 chun scéim a chruthaigh, ach bhris amach an Chéad Chogadh Domhanda agus chuir na h-Ostaraigh Leinín i bpríosún. Bhí sé ábalta dul ar ais go dtí an Eilvéis, an t-aon tír amháin a bhí neodrach. Thosaigh sé ag scríobh arís, agus d’iarr sé ar na Boilséivigh fanacht amach as an gcogadh, mar ba phlota caipitlíoch é chun na margaidh a rialaigh. Mar thoradh, dhiúltaigh gach Boilséiveach san Rúis an cogadh a thacaigh. Ghlac Leinín páirt den fhrithchogadh comhdháil i Zimmerwald i 1915.
An réabhlóid.
Thosaigh an chéad céim den réabhlóid, Réabhlóid na Feabhra i 1917, nuair a bhí éirí amach i gCathair Pheadair. Thug Sár Nioclás II a chumhacht suas, agus tháinig an Rialtas Sealadach isteach ina áit, le hAlexander Kerensky mar cheannaire. Cháin Leinín an rialtas liobrálach nua i bPravda ar 16 Aibreán, agus dúirt sé gur ba cheart réabhlóid sóisialach a eagrú. Fuair sé cabhair ó rialtas na Gearmáine, a bhí ag troid i gcoinne an Rúis sa chogadh. Thóg siad é agus a bhean ar ais san Rúis faoi rún. Shroich sé Cathair Pheadair ar 16 Aibreán, agus bhí slua mór tacaithe ag fanacht leis ag an Stáisiún Traenach na Fionlainne sa chathair. Chuaigh Leinín go díreach go dtí Cathair Pheadair agus ghlac sé páirt san chéad éirí amach i mí Iúil. Theip ar an t-éirí amach, agus bhí ar Leinín éalaigh go dtí an Fhionlainn arís. Ach bhí a lán tacaíocht aige fós san Rúis, agus tháinig Leinín ar ais go dtí Cathair Pheadair i mí Deireadh Fómhair agus thosaigh an Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Bhuaigh na Boilséivigh, agus scriosadh an Rialtas Sealadach ar an 7 Samhain, 1917. Bhunaigh sé rialtas na n-oibrithe ar an 8 Samhain, agus bronnadh an teideal "Cathaoirleach Choiste Choimeasáir na bpobail" ar Leinín.
Leinín i gcumhacht.
Bhailigh Leinín na grúpaí réabhlóideacha go léir le chéile, chun an Páirtí Cumannach a chruthú. Thosaigh sé ag eagrú eacnamaíocht na Rúise ar smaointe Marx, agus shínigh sé an Conradh Brest-Litovsk chun deireadh a chur leis an gcogadh. I mí Lúnasa 1918, thóg sé an t-ordú chun Sár Nioclás II agus a chlann ar fad a chuir chun báis, mar bhí tacaíocht acu ó na Bánaigh (Meinséivigh) fós. Ar 30 Lúnasa, rinne Fanya Kaplan ón Páirtí Réabhlóideach Sóisialach iarracht Leinín a mharaigh, ach tháinig Leinín slán as. Mar thoradh, thosaigh Leinín An Sceimhle Dearg, agus bailíodh gach duine a bhí ina “namhaid an stát” agus seoladh iad go bpríosún.
Cogadh cathartha na Rúise.
Bhí na Bánaigh fós i gcoinne Leinín, agus bhí a lán tacaíocht acu. Bhí air Leinín an t-Arm Dearg a eagrú, agus briseadh amach an cogadh cathartha i 1917. Bhí tionchar dona ag an chogadh ar an eacnamaíocht agus bhí gorta i gceann tamall. Mar thoradh, bhunaigh Léinin an Scéim Eacnamaíochta Nua, scéim a bhí beagnach caipitlíoch. I mí Bealtaine 1922, bhí stróc ag Leinín, agus d’fhágadh roinnt beagnach pairilis air.
Leinín agus Stailín.
Ag an am céanna, bhí cumhacht Ióisiaf Stailín ag fás freisin. Thacaigh Stailín Leinín ar dtús, agus bhí Leinín sásta le obair Stailín i rith an chogaidh chathartha. Ach i gceann tamaill, chonaic Leinín gurb duine contúirteach é Stailín, agus rinne sé iarracht é a chur as an rialtas.
Bás.
Lean Leinín ar aghaidh ag obair agus ag scríobh do dtí an deireadh. Bhí stróc aige arís i mí Nollaig 1922, agus bhí air éirí as pholaitíocht. I mí Márta 1923, bhí stróc eile aige, bhí air fanacht sa leaba agus ní raibh sé ábalta caint. Fuair sé bás ar 21 Eanáir, 1924.
Tá corp Leinín le feiceáil sa mhásailéam Leinín, Moscó.
Naisc sheachtracha.
Leinín, Vlaidímír
Leinín, Vlaidímír
Leinín, Vlaidímír
Leinín, Vlaidímír


International Business Machines.
Is é International Business Machines, nó "IBM" mar a thugtar air de ghnáth, an comhlacht ríomhaireachta is mó ar domhan. Tá a cheanncheathrú lonnaithe in Armonk, Stát Nua-Eabhraic i SAM. Bunaíodh é i 1888. Déantúsaíonn agus díolann an comhlacht crua-earraí ríomhaireachta, bogearraí, agus seirbhísí comhairleacha.


AJAX.
Is teicníc le haghaidh forbairt Gréasáin é Asynchronous JavaScript And XML, nó a acrainm AJAX, a úsáidtear chun feidhmchláir Ghréasáin idirghníomhacha a chruthú. Is é a chuspóir ná an lód a bhogadh ón bhfriothálaí go dtí ríomhaire an scimeálaí.
Stair.
Chum Jesse James Garrett an téarma "Ajax" in alt a foilsíodh ar láithreán idirlín "Adaptive Path" i bhFeabhra 2005. Ní teicneolaíocht nua a bhí ann ach acrainm ghairid le haghaidh modhanna ríomhchlárúcháin a bhí á úsáid go forleathan le feidhmchláir idirlín idirghníomhacha a chruthú.
Teicneolaíochtaí a úsáidtear.
Ar nós DHTML, LAMP nó SPA, ní teicneolaíocht í AJAX seachas téarma a úsáidtear le haghaidh cur síos ar ghrúpa teicneolaíochtaí a oibríonn le chéile.


Eolaíocht pholaitiúil.
Is brainse den eolaíocht shóisialta í an eolaíocht pholaitiúil a bhainneann le teoiric polaitíochta.


Marlon Brando.
B'aisteoir Meiriceánach é Marlon Brando, Jr. (3 Aibreán, 1924 – 1 Iúil, 2004), buaiteoir Oscar, a bhfuil aithne go forleathan air mar cheann de na haisteoirí ab fhearr den 20ú haois.
Chuir sé teicnící an chórais Stanislavski i bhfeidhm, ar ar tugadh an "modh aisteoireachta", sna scannáin "A Streetcar Named Desire" agus "On the Waterfront", stiúrtha ag Elia Kazan sna 1950í luatha.
Mar gheall ar a stíl aisteoireachta agus a íomhá mar reibiliúnaí i Hollywood na 1950í, bhí an-tionchar aige ar ghlúin aisteoirí cosúil le James Dean agus Paul Newman, agus ina dhiaidh sin, ar Robert De Niro agus Al Pacino.
Scannáin.
Brando, Marlon
Brando, Marlon
Brando, Marlon


Stair na heolaíochta agus na teicneolaíochta.
Is corpas eolas eimpíreach an eolaíocht, pobal domhanda scoláirí, agus teicnící a bhfuil aithne orthu faoin ainm an "modh eolaíoch". Déanann stair na heolaíochta staidéar ar na feiniméin seo, siar ar ais go dtí an réamhstair.


Raidió.
Is é atá i gceist le raidió ná tarchur chomharthaí gan sreang le modhnú tonnta leictreamaighnéadacha le minicíochtaí faoi mhinicíochtaí an tsolais. Is saghas radaíocht leictreamaighnéadach iad tonnta raidió. Tá saghsanna eile radaíochta leictreamaighnéadaigh ann le minicíochtaí níos airde ná tonnta raidió - infridhearg, solas infheicthe, ultraivialait, X-ghathanna agus gáma-ghathanna.


Shelley Winters.
Ba bhanaisteoir Meiriceánach í Shelley Winters (18 Lúnasa, 1920 – 14 Eanáir, 2006), buaiteoir Oscar. Rugadh mar Shirley Schrift í, i East St. Louis, Illinois, iníon tuismitheoirí Giúdacha. Bhí sí pósta trí huair.
Winters, Shelley
Winters, Shelley
Winters, Shelley


Wilson Pickett.
Ba amhránaí Meiriceánach é Wilson Pickett (18 Márta, 1941 – 19 Eanáir, 2006), a raibh aithne air mar gheall ar a stíl paiseanta. Bhí an-tionchar aige ar chur chun cinn an ceol "Soul".
Pickett, Wilson
Pickett, Wilson
Pickett, Wilson


Súnámaí.
Is sraith tonnta é súnámaí a chruthaítear nuair a easáitítear uisce i loch nó san fharraige go tobann ar scála ollmhór. Is féidir le creathanna talún, sciorradh talún, brúchtadh bolcáin agus bualadh dreigíte móire súnámaí a chruthú.
Tagann an téarma "Súnámaí" ón tSeapáinis, a chiallaíonn "cuan" ("tsu", 津) agus "tonn" ("nami", 波 nó 浪). Úsáidtear an focal céanna don uimhir uatha is iolra as Seapáinis.
Tharla súnámaí ollmhór san Áise Theas ar 26 Nollaig 2004. Bualadh Srí Lanca, an Téalainn agus réigiún Banda Aceh na hIndinéise go dona. Meastar gur maraíodh thart ar 300,000 duine.


Mato Grosso.
Is stát atá suite i lár na Brasaíle é Mato Grosso. Cuiabá príomhchathair an stáit, agus is é Blairo Maggi an Gobharnóir. Tá 557,526 duine ina gcónaí sa stát (2000). Is iad Rondônia, Amazonas, Pará, Tocantins, Goiás agus Mato Grosso do Sul na stáit in aice láimhe.


Paragua.
Is tír i Meiriceá Theas í Paragua, nó "Poblacht Pharagua" (Spáinnis: "República del Paraguay", Guaráinis: "Tetä Paraguáype"). Tá sí ag críochantaíocht leis an mBolaiv, leis an mBrasaíl agus leis an Airgintín. Is í Asunción an phríomhchathair. Tá 6 mhilliún duine ina gcónaí ann. Dála na Bolaive, níl aon chósta aici.
Tír dhátheangach atá ann, nó siúd is gurb í an Spáinnis an chéad teanga oifigiúil, is í an Ghuaráinis, teanga na mbundúchasach, is mó a labhraítear. Is í an Ghuaráinis caint na sráide sa phríomhchathair féin, agus í go líofa fiú ag sliocht na n-inimirceoirí ón Eoraip. Scéal eile, áfach, nach ndearnadh mórán saothrú ar an nGuaráinis riamh mar theanga liteartha, agus mar sin, is í an Spáinnis teanga na meán, na litríochta is an chultúir.
Stair.
Is í Paragua an chéad tír i Meiriceá Theas a d'fhógair neamhspleáchas ar an Spáinn. Tháinig maithe agus móruaisle na tíre le chéile in Asunción ar an 14 Bealtaine 1811 le rialtas a cheapadh do Pharagua, agus ba é Fulgencio Yegros an chéad Uachtarán. Ar dtús, bhí ceannairí Pharagua báúil le gluaiseacht neamhspleáchais na hAirgintíne, ach, in imeacht ama, d'fhuaraigh an caidreamh idir an dá thír, ó nach raibh mórán muiníne acu as a chéile.
Ré an Dochtúra Francia.
José Gaspar Rodríguez de Francia
Fágadh Paragua scartha scoite mar thír, agus deachtóirí anlathacha á rialú. Ba é José Gaspar Rodríguez Francia, nó "an Dochtúir Francia", an chéad deachtóir acu go léir. D'éirigh leis áitiú ar chomhthionól na bliana 1813 glacadh le bunreacht nua a tháinig óna pheann féin den chuid ba mhó. Agus an bunreacht seo i bhfeidhm, bhailigh sé iomlán na cumhachta chuige féin go sciobtha, agus sa bhliain 1816, bhí sé ábalta deachtóir a ghairm de féin go hoscailte is go hoifigiúil.
Mhair Francia i gceannas ar an tír go dtí an bhliain 1840. Choinnigh sé Paragua faoi dhiansmacht, agus níor cheadaigh sé freasúra ná easaontas d'aon chineál. Sa bhliain 1820, tháinig sé chun solais go raibh cuid mhór de scothaicme pholaitiúil na tíre sáite i gcomhcheilg leis an deachtóir a fheallmharú. D'imir Francia díoltas fuilteach ar lucht na comhcheilge, agus chuaigh an t-ollsmacht chun déine ina dhiaidh sin.
Chuir Francia srianta cúnga le gach caidreamh leis an saol mór lasmuigh de Pharagua. Ní raibh cead isteach ag na strainséirí, ná cead amach ag na Paraguaigh. Bhí na teorainneacha dúnta, agus an trádáil leis na tíortha coimhthíocha coiscthe go hiomlán, cé is moite de chupla áit a bhí ceaptha go speisialta chuige sin. Ní raibh, fiú, aon phósadh i bhfeidhm de réir an dlí, murar cuireadh an cleamhnas i gcead an deachtóra.
Ón taobh eile de, bhí Francia go tréan in aghaidh truailliú morálta agus breabaireacht de gach cineál. D'fhéach sé chuige go pearsanta go ndearnadh feabhas agus forbairt ar mhodhanna oibre na talmhaíochta. Bhí sé go hionraic ag iarraidh stát cumasach a dhéanamh de Pharagua. San am céanna, bhí an chuid ba mhó de na tíortha i Meiriceá Theas á streachailt as a chéile ag trioblóidí inmheánacha. Bhí cuid nár bheag de bhunadh Pharagua breá sásta leis an tsíocháin a choimeád an deachtóir sa tír.
Ré López.
Sa bhliain 1840, cailleadh Francia, agus 74 bliana d'aois slánaithe aige. Ar feadh tamaill, bhí an tír ina cíor thuathail, ach ansin, d'éirigh le Carlos Antonio López agus Mariano Roque Alonso dul i gceannas ar Pharagua mar "chonsail". D'athbheoigh na ceannairí nua caidreamh na tíre leis an saol mór, agus shínigh siad conradh trádála leis an Airgintín.
Sa bhliain 1844, rinneadh Uachtarán de López. Bhí sé ag iarraidh caidreamh cairdiúil a chur ar bun leis na comharsana agus leis na mórchumhachtaí féin, nó shínigh sé conarthaí leis an mBreatain Mhór agus leis na Stáit Aontaithe. Bhunaigh sé iris oifigiúil don tír leis na cúrsaí riaracháin a dhéanamh ní b'oscailte, agus mhol sé do na mic léinn seal staidéir a chaitheamh thar lear.
Chabhraigh López le hUragua agus leis an mBrasaíl deireadh a chur le deachtóireacht Juan Manuel de Rosas san Airgintín. I ndiaidh an chogaidh, fuair Paragua aitheantas a neamhspleáchais ó cheannairí nua na hAirgintíne, aitheantas nár tháinig roimhe sin.
Cogadh na Trípháirtíochta.
Mar sin féin, bhí cogadh millteanach i ndán do Pharagua leis na comharsana. Nuair a fuair López bás, tháinig a mhac, Francisco Solano López, i gcomharbas air. Ní raibh an cumas céanna taidhleoireachta ag an mac agus a bhí ag a athair, agus nuair a bhí an Bhrasaíl ag cur ladair i gcúrsaí inmheánacha Uragua, d'fhógair López óg nach raibh a leithéid ag teacht le sainleas Pharagua. Thosaigh sé ag cur treallchogaidh ar an mBrasaíl. Ansin, áfach, tharraing sé an Airgintín féin anuas air, toisc nach bhfuair sé cead fórsa sluaíochta a chur ag ionsaí na Brasaíle trasna thailte na hAirgintíne.
Tháinig drochdheireadh le pastaireacht López, nó chuaigh an Airgintín, an Bhrasaíl agus Uragua le chéile in Earrach na bliana 1865 le cogadh a chur ar Pharagua. Mhair an cogadh seo - Cogadh na Trípháirtíochta, nó "La Guerra de la Triple Alianza" - go dtí an bhliain 1870. Cé nach raibh seans ar bith ag na Paraguaigh, chuir siad ar a son go héadóchasach, agus chuaigh léirscrios uafásach ar an tír dá réir. In Eanáir na bliana 1869, shealbhaigh trúpaí na Trípháirtíochta an phríomhchathair, ach níor críochnaíodh an cogadh ach sa bhliain a bhí chugainn, nuair a bhásaigh López óg i machaire an áir i dtuaisceart na tíre.
An Tréimhse Iarchogaidh.
I ndiaidh an chogaidh, d'fhan na Brasaíligh i seilbh na tíre ar feadh leathdhosaen de bhlianta, agus thit cuid mhór d'eacnamaíocht na tíre le lucht gnó iasachta. hOsclaíodh geataí na tíre d'inimirceoirí ón gcoigríoch, agus tháinig na mílte Iodálach isteach, mar a tháinig siad chun na hAirgintíne freisin.
Bhí síocháin inmheánach na tíre imithe i ndiaidh Chogadh na Trípháirtíochta, agus na deachtóirí ag teacht i gceannas ar an tír duine i ndiaidh a chéile. D'fhorbair dhá pháirtí polaitíochta, is é sin, na Liobrálaigh, ar a dtugtaí "na Gorma" ("los Azules"), agus na Coimeádaigh, is é sin, "na Dearga" ("los Colorados"). Ní raibh mórán úimléide ag baint leis an deighilt seo i ndáiríre, nó bhí tréithe pearsanta na gceannairí polaitiúla i bhfad ní ba tábhachtaí ná an idé-eolaíocht.
Ba iad na coimeádaigh a mhair ag rialú na tíre a raibh fágtha den naoú haois déag. Ní raibh siad in ann síocháin a chur ar bun sa tsochaí i bhfianaise an easaontais pholaitiúil a tharraingíodh trioblóidí agus foréigean anuas ar Pharagua.
Ba é Bernardo Caballero an chéad Uachtarán i ndiaidh Chogadh na Trípháirtíochta. Coimeádach a bhí ann, agus é ag díol tailte de chuid na tíre le hinfheisteoirí iasachta, beag beann ar na scológa bochta a raibh cónaí orthu ansin cheana. Chuir an polasaí seo go mór isteach ar na Liobrálaigh, agus sa bhliain 1890, d'éirigh siad amach in aghaidh Caballero. An ginearál a chloígh an cheannairc seo, Juan Baptista Egusquiza, thuig sé go raibh comhréiteach polaitiúil éigin ag teastáil leis na Liobrálaigh a thabhairt chun síochána. Nuair a bhain Egusquiza féin amach an Uachtaránacht, d'fhéach sé le maolú ar an deighilt pholaitiúil idir an dá pháirtí, agus shínigh sé Conradh Náisiúnta le cuid de na ceannairí Liobrálacha. Tríd is tríd, áfach, níor éirigh le mo dhuine an scoilt a leigheas. A mhalairt ar fad, chuir sé tús le deighilt eile idir iad siúd a bhí báúil leis an gconradh náisiúnta agus iad siúd a bhí ina aghaidh.
Sa bhliain 1904, tháinig na Liobrálaigh chun cumhachta faoi dheireadh. B'é Manuel Gondra an chéad Uachtarán Liobrálach. Bhí sé meáite ar an daonlathas a fhorbairt sa tír, agus chuir sé deireadh leis an dóigh a rabhthas ag díol tailte Pharagua le mórúinéirí coimhthíocha, go háirithe Airgintíneacha. Na huachtaráin a tháinig i gcomharbas ar Gondra, áfach, ní raibh siad leath chomh fóinteach céanna.
Cogadh Chaco.
Sa bhliain 1932, phléasc cogadh nua amach. Ba í an Bholaiv an namhaid, nó bhí na Bolavaigh ag santú Gran Chaco, machaire ar bheagán áitribh idir an dá thír. Bhí sé ina scéal reatha go raibh artola in ithir Chaco, rud a chuir go mór mór le fonn cogaidh an dá thaobh. Mhair fórsaí armtha an dá thír ag marú a chéile go dtí an bhliain 1935, nuair a tháinig an sos cogaidh i bhfeidhm. Socraíodh an tsíocháin trí bliana ina dhiaidh sin, agus ba í Paragua a fuair an chuid ba mhó den limistéar a bhí ina chnámh spairne. Go dtí an lá atá inniu ann, áfach, níor baineadh oiread is braon amháin artola as Chaco.
I ndiaidh an Chogaidh.
Chuir an cogadh deireadh le caithréim na n"Azules" Liobrálacha i bpolaitíocht Pharagua. Ba é an Coirnéal Rafael Franco, laoch de chuid Chogadh Chaco, a ruaig an tUachtarán Eusebio Ayala as oifig le dul i gceann na gcúrsaí é féin. Duine neamhpholaitiúil a bhí i bhFranco, agus dealraíonn sé go raibh sé go hionraic ag iarraidh an tír a fhorbairt is a fheabhsú. Thug sé aitheantas oifigiúil do na ceardchumainn, agus thosaigh sé ag roinnt tailte ar na scológa bochta.
Ní raibh fad saoil i ndán do rialtas Franco, áfach. Chaill seisean agus lucht a leanúna an chumhacht i ndiaidh bliain go leith, agus tháinig drong mhíleata eile ina n-áit. Sa bhliain 1939, áfach, cuireadh críoch leis an rialtas seo féin.
Ba é José Félix Estigarribia a chuaigh i gceannas ar an tír anois. Bhí seisean cosúil le Rafael Franco ina dhearcadh ar chúrsaí na tíre, agus é den bharúil gur chóir leanúint ar aghaidh leis na leasuithe sóisialta ar chuir Franco tús leo. Bliain amháin i ndiaidh a "choup d'état" féin, áfach, cailleadh Estigarribia i dtimpiste eitleáin, agus ba é a Aire Cogaidh, Higinio Morínigo, a tháinig i gcomharbas air.
Coimeádach a bhí i Morínigo, agus é ina dheachtóir den chineál is minicí a shamhlaítear le Meiriceá Theas. Chaith sé cuid mhaith easaontóirí i dtóin an phríosúin, agus an chuid eile ag éalú as an tír i mbéal na séibe. D'fhan Morínigo ina dheachtóir go ceann ocht mbliana, agus é ag iarraidh an dá thrá a fhreastal sa Dara Cogadh Domhanda. Ó thaobh amháin de, d'fhógair Morínigo cogadh ar an nGearmáin le hairgead agus cuidiú a mhealladh ó na Stáit Aontaithe. Ón taobh eile, bhí sé ag coinneáil dlúthchaidrimh leis an Airgintín, cé go raibh rialtas na tíre sin an-bháúil leis an nGearmáin. I ndiaidh an chogaidh, d'fháiltigh Morínigo roimh chuid mhaith iar-Naitsithe mar lucht inimirce.
Sa bhliain 1947, tháinig freasúra Pharagua le chéile agus d'éirigh siad amach in aghaidh Morínigo. Ní raibh rath ar an iarracht seo, ach sa bhliain dár gcionn, bhain a pháirtí féin - na "Colorados" choimeádacha - an chumhacht den deachtóir. Ansin, tháinig uachtarán i ndiaidh a chéile as measc na g"Colorados", ach ba é Federico Chaves an t-aon duine amháin acu a bhí in ann an chumhacht a choinneáil aige féin.
Deachtóir cosúil le Morínigo ab ea Chaves, ach nuair a chaill seisean an chumhacht sa bhliain 1954, ba é deachtóir na ndeachtóirí a tháinig ina áit - Alfredo Stroessner.
Ré fhada Stroessner.
Mac le hinimirceoir ón nGearmáin a bhí in Alfredo Stroessner, agus é ina shaighdiúir ó bhí sé sé bliana déag d'aois. Bhí bliain agus dhá scór slánaithe aige, nuair a bhain sé an chumhacht de Chaves sa bhliain 1954. Chuir sé bun leis an dara deachtóireacht is fadsaolaí i i stair Mheiriceá Theas, nó bhí sé ag rialú Pharagua go dtí an bhliain 1989.
Chuir Stroessner staid éigeandála i bhfeidhm ar an tír. Ba é an leagan oifigiúil den scéal go raibh an daonlathas ann i gcónaí, ach amháin go raibh na cearta sibhialta curtha ar fionraí.
Chuirtí an éigeandáil ar ceal ar na laethanta toghchán le craiceann na hinchreidteachta a choinneáil ar an bhficsean seo. Thairis sin, bhí dhá pháirtí eile seachas na "Colorados" ar an bparlaimint, ach má bhí féin, bhí an bunreacht cóirithe lena chinntiú nach bhfaighfeadh ach na "Colorados" tromlach na suíochán. Bhí an dá pháirtí freasúra sásta comhoibriú leis na "Colorados" an chuid ba mhó den am, nó ní chuirfeadh Stroessner suas le haon fhíor-fhreasúra. Bhí géarleanúint chruálach á déanamh ar na heasaontóirí polaitiúla, agus d'imigh cuid mhór acu as an tír le teacht slán ó lámh thapaidh na bpóilíní rúnda.
Asociación Nacional Republicana Partido Colorado
Ó thaobh na heacnamaíochta de, bhí an saol ag éirí cuíosach maith le Paragua, buíochas leis an smuigléireacht a bhí ina slí bheatha ag an tír go léir. D'fhéadfá gach sórt a cheannach i bParagua saor ó cháin, ó chustam agus ó dhleacht, agus muintir na hAirgintíne ag tonnadh isteach, abair, le gléasra leictreonaice a cheannach ar sladmhargadh.
Lena cheart a thabhairt dó, ní raibh an deachtóir ag diomailt an státchíste, nó b'fhearr leis bóithre a ghearradh agus scéimeanna fónta tógála eile a chur i gcrích. Mar sin, bhí cuid mhór de mhuintir Pharagua báúil leis, i ndiaidh an iomláin.
Sna hochtóidí, tháinig meath ar an Aontas Sóivéadach agus ar an mbagairt Chumannach a bhí mar shiocair ag Stroessner leis an éigeandáil a choinneáil i bhfeidhm. Mar sin, tháinig fórsaí an fhreasúra le chéile, agus páirtí na g"Colorados" féin ag dul chun cearmansaíochta ar an deachtóir.
Ní raibh an rialtas in ann ach an freasúra a ionsaí agus a smachtú le lámh láidir, cleas nach raibh ag obair go rómhaith a thuilleadh. I mí Feabhra, 1987, d'ionsaigh na póilíní cruinniú freasúra le deoirghás, gan aird a thabhairt air go raibh ambasadóir na Stát Aontaithe i láthair. Tharraing an eachtra seo na seantithe anuas ar Stroessner, nó d'iompaigh rialtas na Stát Aontaithe ina choinne, agus bagraíodh baghcat ar an tír.
Andrés Rodríguez Pedotti, uachtarán 3 Feabhra 1989 - 15 Lúnasa 1993
Filleadh an Daonlathais.
I ndiaidh an toghcháin dheireanaigh inar vótáladh Stroessner isteach, chinn na fórsaí armtha agus na "Colorados" an deachtóir a chur as oifig faoi dheoidh. Chuir duine dá ghinearáil féin, Andrés Rodríguez, a bhí pósta lena iníon, an ruaig air. Ar an 3 Feabhra 1989, chuir an Ginearál Andrés Rodríguez deireadh le tréimhse Stroessner le lámh láidir. Dhíbir sé an deachtóir go dtí an Bhrasaíl, agus chóirigh Rodríguez toghcháin nua Uachtaránachta faoi dheifir.
Ní raibh fórsaí an fhreasúra in ann aon iarrthóir amháin a chur chun tosaigh, agus ba é Rodríguez a ghnóthaigh an báire. Má ghnóthaigh, áfach, níor chuir sé deachtóireacht nua ar bun. Tháinig deireadh lena ré sa bhliain 1993, d'éirigh sé as mar ba chóir, agus d'fhág sé oifig an Uachtaráin go múinte béasach ag Juan Carlos Wasmosy a bhuaigh an chéad toghchán eile. Ón lá sin i leith, is féidir a rá go bhfuil an daonlathas ag oibriú i bParagua, cé go raibh géarchéimeanna ann ina dhiaidh sin féin, go háirithe sa bhliain 1996 agus i rith na mblianta 1998-1999.AsunciónSa bhliain 1996, rinne an Ginearál Lino Oviedo iarracht an chumhacht a shealbhú le lámh láidir. Theip air tacaíocht na bhfórsaí armtha a fháil, áfach, agus sa deireadh, caitheadh i dtóin an phríosúin é. Bhí Oviedo ceaptha roimhe sin mar iarrthóir do na "Colorados" le haghaidh thoghchán Uachtaránachta na bliana 1998, ach anois, ba é a sheanchara Raúl Cubas Grau a tháinig ina áit. Vótáladh isteach é freisin, agus ina Uachtarán dó, scaoil sé Oviedo saor ón bpríosún. Ansin, áfach, d'fhógair an Ard-Chúirt nach raibh de chead aige a leithéid a dhéanamh, de réir an bhunreachta, agus d'éiligh ar an Rialtas Oviedo a chimiú arís. Dhiúltaigh Cubas an t-ordú seo a chomhlíonadh, agus ansin, dúnmharaíodh Luis María Argana, tánaiste an Uachtaráin, a bhí ag cur in aghaidh Oviedo. Chreid an chuid ba mhó de na Paraguaigh gurbh iad Cubas agus Oviedo a chóirigh an dúnmharú, agus chuir an pharlaimint an dlí ar an Uachtarán. Nuair a bhí an chuma ag teacht ar an scéal go dtáinseofaí é, d'éirigh Cubas as an Uachtaránacht as a stuaim féin i ndeireadh Mhí na Márta 1999 agus chuaigh ar deoraíocht go dtí an Bhrasaíl. Go dtí an Airgintín a d'éalaigh a chara, Oviedo. Ceapadh Ceann Comhairle an tSeanaid Luis González Macchi ina Uachtarán, agus le cuidiú comhrialtas nua, bhí sé in ann an tír a thabhairt chun suaimhnis arís.
Cultúr Pharagua.
Meascán cothrom dhá chultúr - cultúr na Spáinne agus cultúr na mbundúchasach - is ea cultúr Pharagua, cosúil leis an dóigh a bhfuil muintir Pharagua fáiscthe as dhá chine, agus an dá theanga, Spáinnis agus Guaráinis, á labhairt ag an gcuid is mó de na daoine. Is é an béarlagair úd "Jopara" (nó "Yopará", de réir litriú na Spáinnise) caint na sráide: meascán Spáinnise agus Guaráinise atá ann.
Bíonn gnéithe den mheascán sin le haithint ar chultúr na tíre ar fad - idir bhróidnéireacht, cheol, agus chócaireacht. Bíonn an casabhach ("mandioca", mar a thugtar air go háitiúil) an-choitianta i mbia Pharagua.
Maidir leis an gceol, is dócha gurb iad na hamhráin Ghuaráinise - "purahéi" - an seánra is tábhachtaí. Is gnách na hamhráin a rá as Guaráinis nó i meascán an dá theanga, agus is minic a phléitear cuimhní na gcogaí sna hamhráin. Is dócha gurbh é Emiliano R. Fernández, nó "Emilianoré" (1894-1949) an t-amhránaí "purahéi" ba mhó le rá dá raibh ann riamh. Chum sé idir amhráin chogaidh agus amhráin ghrá, agus iad i mbéal an phobail sa tír i gcónaí. Cé gurb í an Ghuaráinis an teanga, is gnách "purahéi" a sheinm ar ionstraim Spáinneach, - an giotár. Uirlis cheoil thábhachtach eile í an chláirseach, agus tháinig sí ón Eoraip chomh maith leis an ngiotár.
Níl an oiread scríbhneoirí maithe i bParagua agus i dtíortha eile i Meiriceá Theas, ach mar sin, áirítear Augusto Roa Bastos (1917-2005) ar scríbhneoirí móra na hilchríche go léir. B'é an leabhar ba tábhachtaí a tháinig óna pheann ná an t-úrscéal stairiúil "Yo el Supremo" - "Mise an tArdcheannasaí". Cur síos ficseanúil a bhí ann ar an Dochtúir Francia. Ba dóbair nár thuill an t-úrscéal seo Duais Nobel na Litríochta don scríbhneoir.
Is í an fhadhb mhór a bhíonn ag luí ar na scríbhneoirí Paraguacha nach féidir leo scríobh sa teanga is fearr a labhraíonn siad - an Ghuaráinis. Ní dhearnadh mórán forbartha uirthi mar theanga scríofa ná chultúrtha riamh, agus caithfear a lán Spáinnise a mheascadh tríthi le trácht a dhéanamh ar na cúrsaí comhaimseartha. Teanga labhartha í thar aon rud eile. Ón taobh eile de, bíonn blas an pháipéir agus na gcaipéisí oifigiúla ar an Spáinnis i bParagua, nó is as Guaráinis a insítear na scéalta magaidh - is í an Ghuaráinis teanga an bhéaloidis ar fad.
Baineadh an chorrthriail as Guaráinis agus as Yopará mar theangacha scríofa, chomh maith. Mar sin féin, is minic nach mbíonn na Paraguaigh ábalta a dteanga dhúchais a léamh ná a bhreacadh síos. Is í an Spáinnis teanga na nuachtán, ach d'fheicfeá corrcholún Guaráinise anseo agus ansiúd.


Peiriú.
Is tír i Meiriceá Theas í Peiriú, ar an Aigéan Ciúin. Tá sí ag críochantaíocht leis An tSile, leis an mBolaiv, leis an mBrasaíl, leis an gColóim agus le hEacuadór.
Is í Líoma an phríomhchathair. Tá 8 milliún duine ina gcónaí i Líoma.


An Cholóim.
Is tír i Meiriceá Theas í An Cholóim'", le cóstaí ar an Aigéan Ciúin is ar an Aigéan Atlantach.
Tá teorainneacha aici le Veiniséala, leis an mBrasaíl, le Peiriú, le Eacuadór agus le Panama. Is í Bogotá an phríomhchathair. Tá 49 milliún duine ina gcónaí ann.
Stair.
Bhí cogadh cathartha ar siúl sa Cholóim idir an eite dheis agus na reibiliúnaigh, ar a nglaotar FARC ("Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia" nó Fórsaí Armtha Réabhlóideacha na Colóime). Le breis is 50 bliain bhí FARC i mbun eachtraí foiréigin sa tír agus d'fhág an chogaíocht ansin breis is 250,000 duine marbh.
Bhí an eite dheis ar thaobh an rialtais agus na reibiliúnaigh ar an eite chlé. Thacaigh rialtas SAM leis an eite dheis, i gcogadh i gcoinne na ndrugaí.
2002-2010.
Nuair a toghadh Alvaro Uribe i réim i 2002, bhí an tír ar tí titim as a chéile. Bhí greim docht ag na treallchogaithe FARC ar chuid den tír agus bhí siad díreach tar éis ceann dá n-éachtaí ba mhó a bhaint amach: fuadach Ingrid Betancourt, duine de na hiarrthóirí sa toghchán uachtaránach a bhuaigh Uribe.
Le cúnamh Meiriceánach faoin b"Plean Colómach", thug Uribe faoin FARC, go díreach dá mba chrosáid phearsanta í, rud nach ionadh é toisc gur mharaigh an FARC a athair tar éis gur theip ar fhuadach i 1983.
2010.
I mí na Bealtaine 2010, críochnóidh Alvaro Uribe a dhara téarma mar uachtarán na Colóime. Toghadh Juan Manuel Santos ina uachtarán na Colóime don chéad uair ar 7 Lúnasa 2010. Bhí polasaí níos séimhe ag teastáil ó mhuintir na tíre ag an am sin, rud a thóg an FARC isteach sa phróiseas polaitiúil.
2016.
Fógraíodh sos comhraic ina measc siúd a bhí i mbun cogaíochta sa bhliain 2016.
Bronnadh Duais Nobel na Síochána na bliana 2016 ar "Uachtarán na Colóime" Juan Manuel Santos dá iarrachtaí siúd an tsíocháin a chothú.
2 D.F. 2016: Vótáil móramh de phobal na tíre in aghaidh an chomhaontaithe síochána a bhí socraithe idir rialtas na tíre sin agus reibiliúnaithe an FARC. Móramh beag a bhí i gceist.
IRA.
Bhí triúr Éireannach a bhfuil ceangal acu leis an IRA ciontaithe i gcúirt sa Cholóim as tacú leis an FARC. Thréig siad an tír. Tugtar "Triúr na Colóime" orthu in Éirinn.
Ranna.
Na 32 Roinn ("Departamentos") maille leis an gCeantar Feidearálach ("Distrito Federal") sa Cholóim
Tagairtí.
*
C


Eacuadór.
Is tír i Meiriceá Theas í Eacuadór, ar an Aigéan Ciúin. Tá teorainneacha aici le Peiriú ó theas is leis an gColóim ó thuaidh. Tá sí suite ar an Meánchiorcal. Is léi an t-oileánra Galápagos, atá suite 1000km siar amach san Aigéan Ciúin, freisin.Is í San Francisco de Quito an phríomhchathair. Tá 16 milliún duine ina gcónaí ann.


Panama.
Is tír i Meiriceá Láir é Panama. Tá teorainneacha aige le Cósta Ríce ó thuaidh agus leis an gColóim ó dheas. Is í Cathair Phanama an phríomhchathair. Tá 3 mhilliún duine ina gcónaí ann. Tá cóstaí ar an Aigéan Atlantach agus ar an Aigéan Ciúin aige agus is é an nasc idir Meiriceá Láir agus Meiriceá Theas é.
Stair.
Ar an 20 Nollaig 1989, d'ordaigh Uachtarán Mheiriceá George Bush go ndéanfaí ionradh ar Phanama.


Massachusetts.
Is stát SAM atá suite sa réigiún "Sasana Nua" in oirthuaisceart na tíre é Massachusetts.
Tá teorainneacha aici le New Hampshire agus le Vermont ó thuaidh, le Nua-Eabhrac ó thiar agus le Connecticut agus le Rhode Island ó theas. Is í Bostún (Béarla, Boston) príomhchathair an stáit. Sa bhliain 2010, bhí 6,547,629 duine ina gcónaí i Massachusetts, an 14ú stát de réir daonra. 'S é an tríú stát sa tír de réir dlús daonra agus 324.1 duine sa chiliméadar cearnach.
Polaitíocht.
Ba é Deval Patrick, ball den Pháirtí Daonlathach, an chéad duine de shliocht Afracach ina ghobharnóir ar an stát (2007–2015). Is í Elizabeth Warren (Páirtí Daonlathach) an seanadóir sinsearach ag Massachusetts sa Chomhdháil i Washington, D.C.. Is é Ed Markey, ball den pháirtí chéanna, mar an seanadóir sóisearach.
An Ghaelainn i Massachusetts.
De réir daonáireamh S.A.M. labhair 3,075 (aois 5+) duine i Massachusetts an Ghaelainn. Is é Massachusetts an stát leis an líon Gaeilgeoirí is mó i S.A.M..


The Simpsons.
Is é "The Simpsons" an tsraith bheoite Mheiriceánach is fadsaolaí riamh. Baineann sé le saol na Simpsons, teaghlach Meiriceánach a chónaíonn in Springfield, baile sna Stáit Aontaithe. Craoladh an chéad eipeasóid ar 17 Nollaig 1989 ar ghréasán Fox. Ó shin, tá breis agus 618 eipeasóid craolta.
Meastar gurb é "The Simpsons" ceann de na sraitheanna is mó éilimh i stair na teilifíse. Tá clú ar an stíl ait ealaíne atá ann: bíonn craiceann buí agus súile móra ar na carachtair, agus ceithre mhéar ar a lámha.
Plota.
Cúigear atá i dteaghlach na Simpsons.i. Homer, a bhean chéile Marge, agus a gclann, Bart, Lisa agus Maggie. Tá cónaí orthu ag 742 Evergreen Terrace i mbaile Springfield i SAM (ní luaitear stát leis).
Stair.
Chruthaigh Matt Groening an clár sa bhliain 1987 nuair a iarradh air sraith chartún gearr a scríobh do "The Tracy Ullman Show" a chraolfaí ag tús agus deireadh na sosanna fógraí. Bhunaigh Groening na carachtair ar a mhuintir féin. Craoladh an chéad chartún ar 19 Aibreán 1987. Rinneadh 48 gceann de na cartúin seo san iomlán.
Sa bhliain 1989, lorg Fox séasúr de thrí heipeasóid déag, leathuair an chloig an ceann. Craoladh an chéad eipeasóid, "Simpsons Roasting on an Open Fire", ar 17 Nollaig 1989. Bhí móreileamh air láithreach bonn. B'aoir é ar shaol an lae inniu sna Stáit Aontaithe, agus é mar fhritéis don "sitcom" teaghlaigh tipiciúil Meiriceánach.


Syrtis Major.
Máigh mhór mhillteanach basailt ar Mhars is ea Syrtis Major. B'é Syrtis Major an chéad mhionsonra geografach ar dhroim an phláinéid a thug aon duine faoi deara. B'é an réalteolaí Ollannach Christiaan Huygens a rinne é, thiar ins an bhliain 1694.
Ní bhfuair Syrtis Major a ainm ach dhá chéad bliain níos deireanaí, áfach. B'é an réalteolaí Iodálach Giovanni Schiaparelli a bhaist é, cosúil le cuid mhór áiteanna eile ar Mhars. Roimhe sin, ba mhinic a bheireadh na saineolaithe "Muir an Orláiste" ar Syrtis Major, ó bhí an "mhuir" ina cuidiú mór acu le tréimhse rothlaithe Mharsa a oibriú amach. Ba ghnách leis na saineolaithe a cheapadh, ar dtús, gur farraige a bhí ann, nó chonacthas dóibh go raibh Syrtis Major gorm i leith na huaine. Le fírinne, tá sé liathdhonn nó liath, ach ós rud é go bhfuil an chuid eile den phláinéad cineál flannbhuí, is é an t-imprisiún a fhágfaidh an chodarsnacht ar an mbreathnóir go bhfuil Syrtis Major gorm.
Inniu, tá a fhios againn gur cloch laibhe atá ann, nó basalt, agus é cosúil go leor leis na cineálacha basailt a d'fheicfeá ar an Domhan s’againn. Tá cuid lárnach Syrtis Major in anás cráitéar, i bhfarradh is an chuid eile den mháigh, ach tá dhá chaildéara mhóra ann. Is é is caildéara ann ná an cineál poll mór a fhágtar sa talamh i ndiaidh chráitéar an bholcáin mhúchta. Tugtar Nili Patera ar an gceann is mó acu (agus é ciliméadar is trí scór ar trastomhas), agus is é an caildéara is lú acu ná Meroe Patera (cúig chiliméadar is dhá scór ar trastomhas). "Patera" an t-ainm Laidine a bheirthear ar na caildéaraí i logainmníocht Mharsa.
Tá an chuid lárnach de Syrtis Major ag críochantacht le hIridis Planitia, ar máigh í a múnlaíodh sách déanach i stair gheolaíoch Mharsa. Tá sí suite níos ísle thíos ná Syrtis Major, fosta.
Baisteadh Syrtis Major Planum ar an chuid lárnach de Syrtis Major. Is é is brí le "planum" ná máigh nó ardchlár, ach is ar éigean is féidir clár a thabhairt ar Syrtis Major Planum, nó tá an talamh ag dul in airde i dtreo an dá chaildéara. Mar sin, creidtear gur sciathbholcán, nó iarsma sciathbholcáin, atá i Syrtis Major Planum, go bunúsach. An laibhe a bhrúcht amach as an dá cháildéara nuair a bhí siad gníomhach go fóill, shnigh sí síos na céadta ciliméadar go dtí gur shioc sí go basalt. Siúd is go bhfuil an "sciath" bhasaltach míle dhá chéad ciliméadar ar trastomhas inniu, níl sí ach dhá chiliméadar ar airde sa bhall is airde de.


Asaph Hall.
Réalteolaí Meiriceánach ab ea Asaph Hall (15 Deireadh Fómhair, 1829 - 22 Samhain, 1907). B’eisean a tháinig ar ghealacha Mharsa, Phobos agus Deimos.
Hall, Asaph
Hall, Asaph
Hall, Asaph


John Carter (Mars).
Is é John Carter príomhlaoch na n-úrscéalta éalúchais a scríobh an scríbhneoir Meiriceánach Edgar Rice Burroughs faoi Bharsoom, is é sin, Mars, mar a samhlaíodh dó féin é.
Duine as an ngnáth ab ea John Carter, nó cé go raibh sé ag ligean air, i dtús na n-úrscéalta, gur fear uasal ó Virginia a bhí ann, san am céanna bhí sé ina sheanfhear agus é chomh haosta is nár chuimhin leis a chéad óige a thuilleadh. A fhad siar is a rachadh a chuimhne, d'fheicfeadh sé é féin ina fhear fásta, agus é thart ar thríocha bliain d'aois, de réir mar a bhí sé ag breathnú. Mar sin féin, thugadh muintir Edgar Rice Burroughs (mar dhea) "Uncail Jack" air, agus é sásta bheith ina "uncail" do na rudaí beaga. Ní thugtar míniú don léitheoir, cad é mar a d'éirigh John Carter mór le "muintir Burroughs" i dtús báire.
Is gá a phointeáil amach nach raibh baint dá laghad ag an scríbhneoir leis an Deisceart ná le Virginia, cibé a áitíonn sé orainn ina chuid leabhar. B'as Siceagó dó féin. Ní raibh Burroughs ach ag baint leasa as an rómánsúlacht a shamhlaíodh lucht a chomhaimsire le "cúis chaillte" an Deiscirt. Ar ndóigh, ní raibh John Carter bunaithe ar aon duine de lucht gaoil Burroughs, ach an oiread. Ainm sách comónta é John Carter i dtíortha an Bhéarla, ach is sloinne é Carter a bhaineann leis na coilínitheoirí is sine i Virginia.
Bhí John Carter ina chaptaen in arm an Deiscirt i gCogadh Cathartha Mheiriceá, ach nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh, fuair sé é féin ar an mblár fholamh, gan de mhaoin shaolta fágtha aige ach dollair Dheisceartacha nárbh fhiú a dhath a thuilleadh. Mar sin, chinn sé ar dhul ag cuardach óir i sléibhte Arizona in éineacht lena chara Powell. Tháinig na hApaisigh ar lorg na beirte acu, agus maraíodh Powell. Agus é faoi léigear ag na hApaisigh, d'ardaigh Carter a shúile i dtreo Mharsa, agus rinne sé a bhealach tríd an spás ar bhealach domhínithe. Tháinig sé ar Mhars ina chraiceann dearg, agus b'éigean dó nósanna agus teanga an phláinéid nua a fhoghlaim go sciobtha.
Ar thús, bhí sé ina chónaí i measc an chine uaine. Cine brúidiúil cruálach ab ea iadsan, ach mar sin féin, d'éirigh sé cairdiúil le taoiseach dá gcuid siúd, mar atá, Tars Tarkas. Ina dhiaidh sin, fuair sé aithne ar bhanphrionsa an chine dheirg, Dejah Thoris, agus is iomaí uair a chaithfeadh sé teacht chun tarrthála dise, sula raibh sí sásta é a phósadh. Sa deireadh, socraíodh an cleamhnas mar sin féin, agus rugadh clann dóibh le chéile, - Carthoris, an mac, agus Tara, an iníon.
Mar sin féin, is iomaí eachtra a bhí i ndán do John Carter ina dhiaidh sin féin. Thar aon rud, chuir sé deireadh le reiligiún seanbhunaithe Mharsa, nuair a chuaigh sé ag saoradh Dejah Thoris as príosún na "Therns" Naofa, cine de dhaoine geala blagaideacha, a bhí ina gcosantóirí creidimh ar fud Mharsa. Nocht Carter do mhuintir Mharsa nach raibh sna "Therns" ach dream cruálach fealltach a bhaineadh a sult as na fíréin á gcaitheamh sna príosúin, á gcoinneáil i ndaorbhroid agus á marú go suarach.
Tagairtí.
Carter, John


Dwight D. Eisenhower.
B'é Dwight David Eisenhower (14 Deireadh Fómhair, 1890 - 28 Márta, 1969), saighdiúir agus polaiteoir Meiriceánach. B'é an 34ú Uachtarán na Stát Aontaithe. Bhí sé ina uachtarán ó 1953 go dtí 1961.
Eisenhower, Dwight David
Eisenhower, Dwight David
Eisenhower


Barsoom.
Barsoom an t-ainm a bhaist an scríbhneoir Meiriceánach Edgar Rice Burroughs ar Mhars ina shraith d'úrscéalta éadroma faoi eachtraí an laoich John Carter ar an bpláinéad dearg. Cé go raibh ráchairt mhór ar na húrscéalta seo lena lá, agus tionchar acu ar fhorbairt an fhicsin eolaíochta, go háirithe ar an gcineál scéalaíochta ar a dtugtar ceoldráma spáis, is beag iarracht a rinneadh leis na húrscéalta seo a stáitsiú mar scannáin nó ar an teilifís. Baineadh i bhfad ní ba mhó úsáid as Tarzan, laoch eile a tháinig ó pheann Bhurroughs, ná as John Carter, sa scannánaíocht, ar an teilifís agus sna greannáin. Is dócha nár lig rialúcháin Hollywood do na stiúrthóirí scannáin an oiread sin lomnochtachta a thaispeáint ar an scáileán, nó cuireann Burroughs béim air uair i ndiaidh a chéile nach gcaitheann na mná féin ar Bharsoom ach seodra - gan oiread is scriosán éadaigh orthu.
Ciníocha Bharsoom.
Is iad na ciníocha is tábhachtaí ar Bharsoom ná an cine dearg, an cine uaine, na "Therns" Naofa agus na foghlaithe dubha. Thairis sin, tá roinnt ciníocha eile ann. Síleann formhór na ndaoine eile ar Bharsoom go bhfuil máistirchine na laethanta a bhí, na h"Orovars" gheala, in éag leis na cianta cairbreacha, ach, i gcupla ceann de na húrscéalta, tagann na laochra trasna ar iarsmaí beaga de na h"Orovars" in áiteanna iargúlta.
Ní shaolaítear páistí do mhná na gciníocha daonna ar Bharsoom. Is gnách leo ubha a chur. Úsáidtear gléasra éagsúil leis na hubha a ghoradh. Na páistí a thagann as na hubha, tá siad an-chosúil le duine fásta, ach caithfear an teanga dhaonna a mhúineadh dóibh chomh maith le nósanna daonna, le go mbeidís in ann maireachtáil i measc na ndaoine eile.
Tá ciníocha Bharsoom ar fad an-tugtha don chogaíocht. Ós rud é go bhfuil na hacmhainní gann ar an bpláinéad atá ag saothrú an bháis cheana féin, caithfidh na náisiúin agus na daoine troid a chur ar a chéile le saol an chéad lae eile a bhaint amach dóibh féin. Na daoine nach bhfaigheann bás sa chogadh, áfach, tá fad saoil i ndán dóibh, nó is dual don duine de mhuintir Bharsoom saol míle bliain a bheith aige. I ndeireadh an tsaoil, is nós leis an gcuid is mó de mhuintir Bharsoom oilithreacht a dhéanamh go dtí Gleann Dor in aice le pol theas an phláinéid.
An Cine Uaine.
Fathaigh is ea na daoine uaine, agus ceithre lámh acu. Ní gnách leo tithe a thógáil, nó caitheann siad an chuid is mó dá saol ar muin an chapaill, nó "thoat", mar a thugtar ar an ainmhí a mbaintear an úsáid chéanna as. Nuair atá áit champála de dhíth orthu, áfach, is gnách leo fanacht i gceann de na cathracha bánaithe a d'fhág na h"Orovars" ina ndiaidh. Tá na daoine uaine roinnte ina dtreibheanna éagsúla, agus iad ag cur síorchogaidh ar a chéile. Is iad an dá threibh is tábhachtaí ná na "Warhoons" agus na "Tharks". Nuair a tháinig John Carter go dtí Barsoom an chéad uair, d'éirigh leis mórtachas a dhéanamh le taoiseach na "Tharks", Tars Tarkas, agus mar sin, bhain sé amach stádas áirithe mar mhiontaoiseach dó féin i measc na treibhe seo.
Cine uafásach iad na daoine uaine, áfach, nó ní bhacann siad leis an ngrá ná leis an gcairdeas féin. Is é an Sádachas an sult is mó atá sa saol acu. Is maith leo a gcuid cimí a chéasadh chun báis ag féilte cruálacha atá cosúil le sorcas na sean-Rómhánach.
Tá "jeddak", is é sin, Impire nó Ard-Rí, i gceannas ar gach treibh, ar nós na "Tharks" nó na "Warhoons". "Jed" a thugtar ar an mionrí atá i gceannas ar an gcraobh áitiúil den treibh. An chraobh de "Tharks" a chimigh John Carter ar dtús, bhí "jed" arbh ainm dó Lorquas Ptomel á rialú.
Caithfidh gach cogaí uaine fear amháin a mharú le go nglacfaí dáiríre é. An cogaí nach bhfuil aon fhear maraithe aige, níl ach ainm amháin air, agus é faoi dhímheas mar "o mad" - is é "mad" an focal i dteanga Bharsoom a chiallaíonn "fear". Nuair a mharóidh an fear seo fear éigin eile an chéad uair, gheobhaidh sé an dara hainm ón bhfear seo, chomh maith le maoin shaolta an fhir mhairbh. Más taoiseach de chineál éigin é an fear eile sin, gheobhaidh fear a mharaithe a chéimíocht mar thaoiseach. I dtús a chaithréime i measc na bhfear uaine, mharaigh John Carter beirt mhiontaoiseach dá gcuid, agus thugadh na fir uaine Dotar Sojat air, ó b'iad Dotar agus Sojat ainmneacha an bheirt fhear sin.
An Cine Dearg.
Is é an cine dearg an cine is tábhachtaí ar Bharsoom. Tá na daoine dearga cosúil le cine daonna an Domhain, ach amháin go bhfuil siad i bhfad níos áille agus i bhfad níos fadsaolaí. Cine measctha is ea iad, agus iad fáiscthe as na h"Orovars", na "Therns" agus na daoine dubha araon. Tá ardsibhialtacht teicneolaíoch acu, agus cónaí orthu i gcathracha móra cuidsúlacha. Is gnách nach bhfuil ach cathair nó cupla ceann acu i ngach stát, rud a chuirfeadh an tsean-Ghréig i gcuimhne duit. An tír a roghnaigh John Carter mar dhúchas nua, mar atá, Helium, níl ann go bunúsach ach an phríomhchathair dhúbailte, Helium Mór agus Helium Beag, maille le cathair amháin eile, mar atá, Hastor. Thairis sin, nuair a bhí Dejah Thoris cimithe ag rí na cathrach úd Zodanga, agus sluaite Helium ag teacht á saoradh, cuireadh an chathair sin le tailte Helium nuair a bhí muintir Zodanga buailte i gcath mór millteanach.
Úsáidtear na focail "jed" agus "jeddak" i measc an chine dheirg freisin. Is é an "jeddak" an tArd-Rí atá ag rialú náisiún iomlán, agus má tá níos mó ná aon chathair amháin aige, tugtar "jed" ar an mionrí atá i gceannas na cathrach eile. Is féidir don "jed" a bheith ina ghinearál airm freisin. De ghnáth, tá gaol dlúth ag an "jed" leis an "jeddak": is duine den rítheaghlach é, agus is féidir dó bheith ina chomharba don "jeddak". Cineál prionsa atá ann.
Na "Therns" Naofa.
Is iad na "Therns" naofa atá i mbun na dteampall agus iad ina sagairt agus ina gcosantóirí creidimh. Áitíonn siad ar na daoine go bhfuil Parthas ag fanacht leo i ndeireadh a saoil i nGleann Dor. Nuair a thagann John Carter féin go Gleann Dor, áfach, rud a tharlaíonn de thaisme, faigheann sé amach nach bhfuil i gceist leis an reiligiún ar fad ach feall a d'imir na "Therns" ar na daoine dearga le hiad a chimiú agus a chur faoi chois. Le fírinne, is cine míthrócaireach ar fad ar fad iad na "Therns", agus níl meas an mhadra acu ar an gcine dearg.
Tá craiceann geal ag na "Therns", agus iad blagaideach, na mná chomh maith leis na fir. Caitheann siad peiriúic gheala órga ar an mblagaid mar chuimhneachán ar a sinsir, na h"Orovars", a raibh folt órga acu. Níl na "Therns" cosúil ar aon nós leis na h"Orovars", ar cine lách sibhialta iad gan aon bhlas den fhealltóireacht agus den mhíthrócaire is dual do na "Therns".
Na Daoine Dubha.
Foghlaithe aeir is ea an cine dubh, agus báid sciobtha aeir acu. Bíonn siad go mion minic ag ionsaí báid aeir an chine dheirg le hearraí a chreachadh agus le daoine a chimiú agus a chur i ndaoirse. Cine baoth, brúidiúil, míthrócaireach is ea iad go hiomlán, cosúil lena ndeargnaimhde, na "Therns" naofa. An feall a d'imir na "Therns" ar an gcine daonna lena reiligiún, d'imir na daoine dubha an feall ceannann céanna ar na "Therns", nó nuair a fhaigheann na "Therns" iad féin os comhair Issus, dia mhuintir Mharsa, feiceann siad nach bhfuil ann, mar Issus, ach seanbhean ghránna de chine na ndaoine dubha. Mar sin féin, nuair a bhagraíonn John Carter an fhírinne faoi reiligiún na "Therns" a nochtadh don tsaol mhór, éiríonn leis na "Therns" agus na daoine dubha comhghuaillíocht a shocrú, ó tá siad araon i dtuilleamaí an reiligiúin le daoir agus maoin shaolta a fháil.
Teicneolaíocht Bharsoom.
Tá teicneolaíocht Bharsoom níos forbartha ná teicneolaíocht na linne ar an Domhan. Tá báid aeir ag an gcine dearg agus ag an gcine dubh, agus iad á gcoinneáil ag eitilt ag an "ochtú dath", cineál solais nach bhfuil ar fáil ar an Domhan. Agus an dóigh a gcuireann Burroughs an t-aireagán ardteicneolaíoch seo in aithne don léitheoir, is léir d'aon duine a bhfuil uraiceacht na fisice aige nár thuig an scríbhneoir go rómhaith an difríocht idir fuinneamh agus damhna. Nó is follasach gur shíl sé go bhféadfá ga solais a choinneáil i gcoimeádán mar a bheadh gás ann.
Úsáideann muintir Bharsoom airm thine freisin, agus iad ag scaoileadh urchair a bhfuil ábhar pléasctha iontu. Tugann Burroughs "raidiam" ar an ábhar pléasctha seo, "ós rud é go dtugann an taighde is úire ar an Domhan le fios gur ábhar radaighníomhach atá i gceist. An lámhscríbhinn a fuair mé ó John Carter, taispeánann sí ainm an ábhair i litreacha de chuid mhuintir Helium nach ndéanfadh an léitheoir bun ná barr díobh agus nach bhféadfadh sé na fuaimeanna cearta a bhaint astu". Nuair a scríobh Burroughs an chéad leabhar, bhí an radaighníomhaíocht go mór mór i mbéal an phobail, go háirithe i ndiaidh an taighde a rinne Pierre agus Marie Curie, agus theastaigh ó Bhurroughs a chuid idéanna féin a cheangal den aireagán seo, le blas na heolaíochtúlachta a chur leo.
Cultúr Bharsoom.
Ós rud é go maireann daoine deargchraicneacha Bharsoom óg aerach an chuid is faide dá saol mílaoiseach, is gnách leo a gcuid ama a chaitheamh i mbun scoraíochtaí éadromchroíocha ar nós na ndamhsaí agus na hamhránaíochta. San am céanna, bíonn siad ag cur cogaidh ar mhuintir na gcathrach eile, agus urraim acu don chogadh mar stíl bheatha: "Caithfidh muid go léir bás a fháil. Níl sásamh ar bith ag baint leis an mbás a thiocfaidh ort agus tú ag éileamh le galar éigin sa leaba. Cén fáth nach rachfá i bpáirc an áir le bás a fháil i gcluiche atá lán sceitimíní?", mar a dúirt duine de mhuintir Bharsoom i gceann de na leabhair. Ní hionann cogadh agus cogadh, ar ndóigh. Tá saol mhuintir Bharsoom srianta go dian ag na nósanna, an chogaíocht san áireamh. Mar sin, is rogha leis na cogaithe dul i gcath aonair na gclaímhte le chéile, ós rud é nach bhfuil mórán onórach ag baint leis an bpiostal mar arm.
Is léir go bhfuil an cogadh agus an grá fite fuaite le chéile i saol Bharsoom. Níl cead ag an bhfear ceiliúr pósta a chur ar an mbean óg sula bhfuil sé tar éis onóir an chailín sin a chosaint lena chlaíomh. Nuair atá an ghirseach sásta leis an bhfear mar ghrá geal, is nós léi "a thaoisigh" a thabhairt air, agus is é an ceiliúr a chuireann an fear uirthise ná "a bhanphrionsa".
Daoine onóracha iad muintir Bharsoom de ghnáth, agus iad sárannamh ag déanamh coireanna áirithe a bhfuil easonóir ag baint leo, ar nós na gadaíochta. San am céanna, is ceird phroifisiúnta í an fheallmharfóireacht, agus a gcuid cuallachtaí is gildeanna ag na feallmharfóirí, chomh maith le riailbhéas na honóra dá gcuid féin.
Siúd is go bhfuil a n-arm dúchasach féin ag gach stát, tá amhais nó saighdiúirí pá ann freisin, agus iad ag dul timpeall ar lorg fostú ó fhórsaí armtha an phláinéid ar fad. "Panthan" a thugtar ar shaighdiúir pá den chineál sin i dteanga Bharsoom. Ruagaire reatha is ea an "panthan" tipiciúil, agus is iomaí "panthan" a chuaigh ag fánaíocht mar sin i ndiaidh dó coir éigin a dhéanamh a thabhaigh easonóir dó. Is minic, freisin, a thugann laochra Bhurroughs le fios gur "panthans" iad, nuair is fearr leo gan aon duine a bheith rófhiosrúil faoina gcúlra.
Ar ndóigh, bíonn tíortha agus cultúir éagsúla ann ar fud Bharsoom, agus difríochtaí suntasacha eatarthu. Mar shampla, tá an dá thír úd Phundahl agus Toonol in achrann a chéile ar chúiseanna saoldearcaidh. Adhraíonn muintir Phundahl dia bréige arb ainm dó Tur. Is gnách leo an eacstaise reiligiúnda a shroicheadh agus an mantra "Is é Tur Tur, is é Tur Tur, is é Tur Tur" á rá is á athrá acu uair i ndiaidh a chéile. Ní thuigeann a gcuid comharsan, muintir Toonol, cad é an leas atá ag baint leis na nósanna seo, nó is réasúnaithe agus ábharaithe iad nach dtugann urraim d'aon dia, ach amháin don eolaíocht agus don intleacht dhaonna.
Teanga Bharsoom.
Is í an teanga chéanna a labhraíonn na ciníocha éagsúla ar fad ar Bharsoom. San am céanna, úsáidtear aibítreacha éagsúla i ngach tír leis an teanga sin a bhreacadh síos. Mar sin, an té a fhaigheann é féin ar an gcoigríoch, tuigeann sé gach focal dá gcloiseann sé á rá ina thimpeall, ach san am céanna, tá sé dall ar fad ar na fógráin scríofa. Bíonn focail áitiúla á n-úsáid anseo agus ansiúd, áfach. Mar shampla, tá téarmaí dá gcuid féin ag an gcine dubh, an focal "dator" ach go háirithe, a chiallaíonn prionsa nó fear uasal de phór an chine chéanna.
Bhí Burroughs ina cheannródaí ag ceapadh teangacha saorga do na ciníocha coimhthíocha ina chuid leabhar, cé nár bhac sé riamh ach le focail a chumadh: ní bhíodh rialacha casta gramadaí i gceist aige. De réir mar a dhealraíonn sé, ní raibh aon teanga iasachta aige, agus ba mhinic nár éirigh leis ainmneacha inchreidte a bhaisteadh ar na Rúisigh nó ar na Gearmánaigh ina chuid leabhar faoi Tarzan. Shuigh sé rogha a chuid scéalta i dtimpeallachtaí nach raibh baint acu leis an réaltacht ná le fíor-gheograife an Domhain, agus is dócha nár thaitin srianta na réaltachta - ar nós tíortha agus teangacha a bhí ann dháiríre - nár thaitin na srianta seo leis, ó bhí sé níos tugtha do shaor-eitilt na fantaisíochta le linn na scríbhneoireachta féin ná d'aon chineál réamhthaighde nó obair ullmhúcháin roimh an gcumadóireacht.
Reiligiún Bharsoom.
"Is é mo dhualgas tú a mharú, a John Carter, agus ba chóir dom an dualgas sin a chomhlíonadh go ríméadach. I mo chroí istigh, áfach, bhí ardmheas agam riamh ar do ghaisce mar chogaí, agus shíl mé riamh gur fear ionraic a bhí ionat. San am céanna, tháinig amhras orm i leith na" Therns "naofa, go dtí gur chaill mé gach urraim dá reiligiún."
* "The Princess of Mars".
Sa leabhar seo, tháinig John Carter ar Bharsoom an chéad uair. Chaith sé seal ag troid i measc na bhfear uaine de threibh Thark, agus fuair sé aithne ar Tars Tarkas. Thit sé i ngrá le Dejah Thoris, banphrionsa álainn Helium, agus shábháil sé í ó phrionsa Zodanga, a d'fhuadaigh í le hí a phósadh. An t-arm mór comhghuaillíochta a d'fhruiligh sé, rinne sé ródach agus léirscrios ar Zodanga.
* "The Gods of Mars".
San úrscéal seo, d'fhill John Carter ar Bharsoom i ndiaidh dó seal a chaitheamh ar an Domhan in aghaidh a thola. Fuair sé é féin i nGleann Dor, ach, ar ámharaí an tsaoil, bhí Tars Tarkas ar an chéad duine a casadh air ansin. Agus iad le chéile arís, chuir an bheirt seo cath i ndiaidh catha ar na "Therns" agus ar na fir dhubha le Dejah Thoris a shaoradh agus leis an éitheach a nochtadh ar a raibh reiligiún Issus bunaithe. Tháinig Carter chun tarrthála ar chailín eile seachas Dejah Thoris freisin, mar atá, Thuvia, banphrionsa Ptarth. Nuair a chuala "jeddak" Ptarth, Thuvan Dihn, go raibh John Carter ag cuidiú lena iníon, thug sé droim láimhe le reiligiún na "Therns", agus é ar duine de na comhghuaillithe ab fhearr a bhí ag John Carter feasta.
* "The Warlord of Mars".
Clabhsúr ab ea é seo ar an scéal a thosaigh san úrscéal roimhe seo. I ndiaidh dó an cine dubh a chloí, thairg na dubha céim an "jeddak" dó. Bhí fuath ag Carter ar an gcine ar fad, i ndiaidh an chruatain a ndeachaigh a chairde tríd agus iad cimithe ag na dubha, agus dhiúltaigh sé don tairiscint. Bhí sé sásta, áfach, fear dá gcuid féin a chur ag rialú na ndubh, a raibh meas aige air mar chogaí cróga. Ina dhiaidh sin, chuaigh Carter ag cuardach Dejah Thoris arís, agus sula raibh sise tarrthaithe aige, chuaigh sé trína lán eachtraí agus fuair sé aithne ar chiníocha nua, cosúil le cine buí an Tuaiscirt. Sa deireadh, bhí an lá leis, agus i bhfianaise a ghail is a ghaisce, bhronn a chairde céimíocht an Tiarna Cogaidh ar John Carter.
* "Thuvia, Maid of Mars".
Nuair a bhí Thuvia socraithe soiprithe i bpálás a hathara arís, tháinig fir as cathair choimhthíoch á fuadach. San áit ar sciobadh ar shiúl í, d'fhág siad siombailí de chuid Carthoris, prionsa Helium agus mac John Carter, ina ndiaidh, le súil is go gcuirfeadh an cleas sin Ptarth agus Helium ag troid a chéile. Le clú an bhaile agus a dhea-cháil féin a chosaint, chuaigh Carthoris ag cuardach Thuvia, agus b'é éirim an scéil gur thit an bheirt i ngrá le chéile, cad eile.
* "The Chessmen of Mars".
An iarracht seo, tháinig cantal ar iníon John Carter, Tara, agus chuaigh sí ag eitilt ina haonar. Fuair gaotha Bharsoom greim ar an long aeir, agus níor éirigh léi filleadh abhaile. Sa deireadh, rinne an bád aeir longbhriseadh in áit choimhthíoch a raibh cine aisteach na g"Kaldans" ina gcónaí. Cine intleachtúil gan mhothúcháin ab ea na "Kaldans". Cloigne gan cholainn ab ea iad, ach bhí siad in ann dul ar muin a gcuid "rykors", is é sin, colainneacha gan chloigeann. Ní raibh mórán measa acu ar Tara, áfach, agus iad meáite ar í a ithe mar bhia. Ar ámharaí an tsaoil, tháinig Tara slán uathu, ach b'í an chéad chathair de chuid an chine dheirg a casadh ina bealach ná Manator, áit bharbartha taobh amuigh den domhan sibhialta. Ba nós le muintir Manator cogaithe a chur ag imirt "jetan" - ficheall Bharsoom - i bpáirc an áir os comhair an lucht féachana, agus rinneadh duais de Tara do chogaithe an chluiche seo. Ar ámharaí an tsaoil, bhí Gahan, prionsa Gathol, i measc na gcogaithe. Bhí seisean i ngrá le Tara ó chonaic sé an chéad uair í ar an gcóisir i bpálás a hathara, agus é diandírithe ar í a tharrtháil agus a phósadh.
* "The Master Mind of Mars".
Sa leabhar seo, níorbh é John Carter a bhí i gcroílár na n-imeachtaí, ach Meiriceánach eile, mar atá, Ulysses Paxton. Fuair Paxton bás, mar dhea, sa chéad chogadh domhanda. Nó fuair sé é féin gonta go héag i bpáirc an áir, ach nuair a d'ardaigh sé a shúile i dtreo Mharsa, thréig sé an Domhan, cosúil le John Carter roimhesean, agus chuaigh sé trasna an spáis gur tháinig sé ar dhroim Bharsoom. Ansin dó, d'fhoghlaim sé an teanga, agus chuaigh sé ag obair mar chúntóir do Ras Thavas, an t-eolaí is mó i mBarsoom. Bhí Ras Thavas in ann inchinn agus intinn aon duine amháin a thrasphlandú nó a athrú isteach i gcloigeann an duine eile. Uair amháin, d'aistrigh sé ar an dóigh seo inchinn seanchaillí saibhre i gcloigeann cailín óig, i gcruth is go mbeadh óige úr ag an gcailleach. Thit Paxton - nó Vad Varo, mar a bhaist muintir Bharsoom air - i ngrá leis an gcailín, agus chinn sé ar a hinchinn a chur ar ais ina seanáit agus an cailín a phósadh ina dhiaidh sin.
* "A Fighting Man of Mars".
Thug an cogaí óg Tan Hadron as Hastor taithneamh agus teasghrá do chailín darbh ainm Sanoma Tora. Cé nach bhfuair sé ach cur ó dhoras uaithi, chuaigh sé á tarrtháil, nuair a fuadaíodh í. Chuaigh sé trína lán eachtraí sceitimíniúla agus uafásacha, shábháil sé Sanoma Tora fosta, agus phós sé grá a chroí fosta. Níorbh í sin Sanoma Tora, áfach.
* "Synthetic Men of Mars".
San úrscéal seo, casadh an fear ba mhó éirime ar Mhars, Ras Thavas, orainn in athuair. D'éirigh timpiste thromchúiseach do Dejah Thoris, agus ní raibh saineolaithe Helium in ann ach í a choinneáil beo, gan í a leigheas. Mar sin, chuaigh John Carter agus a chuid cairde ar lorg Ras Thavas, le súil is go bheadh seisean ábalta banphrionsa Helium a chur ar bhealach a bisithe arís. Bhí Morbus, oileán a raibh saotharlann Ras Thavas suite air, ina thranglam, áfach, ag na "hormadi". Fir shaorga ab ea na "hormadi", agus iad cruthaithe ag Ras Thavas, ach, cosúil le harrachtach Frankenstein, ní raibh Ras Thavas in ann iad a choinneáil faoi smacht. Mar sin, bhí cuidiú John Carter agus na laochra eile de dhíth le ceannairc na "hormadi" a chloí.
* "Llana of Gathol".
San úrscéal fada eipeasódach seo, chuaigh John Carter ag eitilt ina aonar, agus tháinig sé trasna ar choilíneacht dheireanach na n-"Orovars". D'iompaigh sé amach gur dream an-sibhialta ab ea iad, ach mar sin féin, theilg a "jeddak" siúd Carter chun báis leis an gcoilíneacht a choinneáil faoi cheilt ar an domhan taobh amuigh. Mar sin féin, d'éirigh le Carter éalú ó na h"Orovars" in éineacht le duine acu siúd, an cogaí óg Pan Dan Chee. Casadh Llana, iníon Gahan agus Tara, ar an mbeirt acu sa bhealach, agus thosaigh siad an turas fada go Helium. Is iomaí eachtra a d'éirigh dóibh, áfach, sular tháinig siad a fhad sin, agus iad ag cur catha ar na foghlaithe dubha, ar shaighdiúirí Hin Abtol, impire Pankor, agus ar fhir dhofheicthe Invak. Agus, ar ndóigh, d'éirigh Llana agus Pan Dan Chee mór le chéile.
* "John Carter of Mars".
Dhá scéal atá sa leabhar seo, "The Giant of Mars" agus "Skeleton Men of Jupiter". Níor tháinig an leabhar i gcló ach breis is deich mbliana i ndiaidh bhás an scríbhneora, agus bhí cuid de na saineolaithe den tuairim nárbh é Burroughs a scríobh ceachtar den dá scéal. Tá an chéad cheann acu ródhifriúil le stíl Burroughs. Maidir le "Skeleton Men of Jupiter", níl sé críochnaithe, ach mar sin féin, tá blas Burroughs air. Is é is ábhar leis ná iarracht na "morgors" ó Iúpatar Barsoom a shealbhú. Fir chruálacha iad na "morgors" agus iad ag breathnú díreach cosúil le cnámharlaigh bheo.


Apaisigh.
Na hApaisigh san ochtú haois déag, de réir na teanga nó na canúna a bhí á labhairt acu.
Bundúchasaigh Mheiriceánacha is ea na hApaisigh, agus cónaí orthu, ar dtús, in iardheisceart Arizona agus in iarthuaisceart Mheicsiceo. Labhraíonn siad teangacha a bhaineann le craobh dheisceartach na dteangacha Atabascacha. Tá an Navachóis gaolmhar leis na canúintí seo, agus d'fhéadfá a rá nach bhfuil ann ach ceann acu. Mar sin féin, is gnách ainm ar leith a thabhairt ar na Navachóigh.
Teanga na nApaiseach.
Bhí canúint Apaisise á labhairt ag ceann de na fothreibheanna a raibh an treibh Kiowa comhdhéanta astu. Níl gaol ar bith ag an Apaisis leis an teanga Kiowa, áfach, nó is teanga den ghrúpa Kiowa-Tanoa í. An cineál Apaisise - Apaisis na Machairí Móra nó "Plains Apache" - a bhí á labhairt ag na daoine seo, tá sé ag foghlaim an bháis cheana, ach maireann canúintí eile á labhairt ag na fíor-Apaisigh, nach bhfuil baint dá laghad acu leis an treibh Kiowa. Is iad na canúintí is tábhachtaí inniu ná an chanúint Mescalero, an chanúint Jicarilla agus an chanúint Iartharach, agus iad beo i gcónaí, siúd is gur teangacha neamhfhorleathana iad. Tá an chanúint Iartharach an-chosúil leis an Navachóis. Maidir leis an gcanúint Chiricahua, a bhí ó dhúchas ag Geronimo, tá sí faoi bhagairt mhór inniu, agus an chuma ar an scéal nach mbeidh mórán fágtha di i ndiaidh an chéad ghlúin eile. Tá an chanúint seo an-chóngarach don chanúint Mescalero. Tá an chanúint Lipan sna céadéaga freisin, agus í an-chosúil leis an gcanúint Jicarilla.
Ainm na nApaiseach.
Is é an t-ainm atá ag na hApaisigh orthu féin ina dteanga ná "Ndé" nó "Nné". Níltear cinnte, cérbh as ar tháinig an t-ainm sin "Apache", ach is féidir gur focal as an teanga Zuni é a chiallaíonn "namhaid". B'é an Spáinneach Juan de Oñate an chéad duine a scríobh síos an focal sin, thiar sa bhliain 1598.
Teacht na nApaiseach.
Dealraíonn sé nár tháinig na hApaisigh is na Navachóigh - is é sin, na hAtabascaigh Dheisceartacha - go hIardheisceart na Stát Aontaithe (nach raibh ann mar stát ag an am sin, ar ndóigh) roimh an séú haois déag. Tháinig siad ansin faoin am céanna ar bhain na Spáinnigh an áit amach. Bhí cónaí orthu i bpubaill agus bíosún is ainmhithe móra eile á seilg acu. Madraí a bhíodh ag tarraingt a gcuid cleathainsí, agus sin é an tuige go dtugadh na Spáinnigh "fánaithe madraí" orthu.
Na Cogaí Apaiseacha.
Ábhar scéalaíochta ab ea é chomh cogúil is a bhí na hApaisigh tráth, agus iad ag cur troda ar an gcine geal. Bhí taoisigh chlúiteacha acu, ar nós Geronimo (scríobh an t-údar Annraoi Ó Liatháin leabhar corraitheach faoi do dhéagóirí dar teideal "An Tíogar Daonna"), Mangas Coloradas, agus Cochise. Sa bhliain 1886, ghéill na hApaisigh den treibh "Chiricahua", an foghrúpa ar bhain Geronimo leis, ghéill siad iad féin d'Arm na Stát Aontaithe, agus tugadh go Florida agus go hAlabama iad, áit ar choinnigh an tArm i mbraighdeanas iad. B'iadsan an dream deireanach d'Apaisigh a bhí ag troid an chine ghil, agus nuair a d'éirigh siad as, bhí na cogaí Apaiseacha thart. Inniu, tá cónaí ar na hApaisigh dheireanacha i gcaomhnuithe in Arizona, Nua-Mheicsiceo, agus Oklahoma. Tá thart ar chúig nó sé mhíle acu ann.


Mato Grosso do Sul.
Stát de chuid na Brasaíle is ea Mato Grosso do Sul. Tá teorainneacha aici le Mato Grosso, le Goiás, le Minas Gerais, le São Paulo and le Paraná. Tá teorainneacha aici le tíortha le Paragua, agus leis an mBolaiv. Campo Grande an phríomhchathair agus is é André Puccinelli an Gobharnóir. Tá 2,026,600 ina gcónaí ann (2000).
Tíreolaíocht.
Tá an stát suite in iarthar na Brasaíle i ceantar seascainn.


Nioclás II na Rúise.
B'é Nioclás II (Rúisis: Николай II) (18 Bealtaine, 1868 – 17 Iúil, 1918) Sár deireanach na Rúise. Chaill sé a choróin sa bhliain 1917, tar éis Réabhlóid na Feabhra, agus chuir Léinín agus an páirtí Boilséiveach é chun báis sa bhliain 1918, i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair.
B'é an t-ainm iomlán a bhí air Nikolai Aleksandrovich Romanov (Rúisis: Николай Александрович Романов), ach thugtaí Nioclás II, Impire agus Uathlathaí na hUile Rúise. Tugtar na leasainmneacha An Mairtíreach Nioclás agus Nioclás Fuilteach air freisin.
Tús a shaoil.
Rugadh Nioclás i gCathair Pheadair sa Rúis sa bhliain 1868. B'iad Impire Alastair III agus a bhean chéile Banimpire Maria Fyodorovna (iar-Bhanphrionsa na Danmhairge, Dagmar) a thuismitheoirí.
Lena mháthair sa bhliain 1870
B'é Alastair II a sheanathair, agus Maximilienne Wilhelmine Marie ó Hessen agus an Réin a sheanmháthair. Athair dian ab ea Alastair III, agus cheap sé go raibh Nioclás rófhaiteach. Fuair sé bás go tobann, agus dá thoradh sin, ní raibh Nioclás ullmhaithe an choróin a ghlacadh. Thit Nioclás i ngrá le Banphrionsa Alexandra (Alix) ó Hessen agus an Réin, ach ní raibh a athair sásta leis an mbean seo mar Bhanimpire. B'fhearr le hAlastair go bpósfadh sé banphrionsa ó rítheaghlach Orleans, ó bhí an Sár díreach i ndiaidh comhghuaillíocht nua a shocrú leis an bhFrainc. Sa deireadh, áfach, fuair Nioclás cead óna athair Alix a phósadh.
Clann.
Fuair Nioclás an choróin sa bhliain 1894, agus phós sé Alexandra ar an 26ú lá de Mhí na Samhna sa Phálás Geimhridh. Saolaíodh cúigear páistí dóibh, mar atá, Olga, Tatiana, Maria, Anastasia, agus Alexei. Ní raibh tús maith ag Nioclás mar Shár, nó fuair míle duine bás ag an gcorúnú i Moscó, i dtubaiste Khodynka. Bhí fadhb aige freisin lena mhac Alexei, a rugadh ar an dóú lá déag de Mhí Lúnasa sa bhliain 1904. B'é Alexei a bheadh ina Shár i ndiaidh a athar, ach fuair siad amach go raibh haemaifilia air. Galar contúirteach is ea í inniu féin, ach bhí sí i bhfad ní ba chontúirtí sna laethanta seo. Ní raibh aon leigheas ann, agus d'fhaigheadh na hothair bás go hóg. Níor mhaith leis an lánúin Impiriúil scaoll a chur sna daoine, agus mar sin, ní dúirt siad a dhath faoi ghalar Alexei le haon duine taobh amuigh den teach.
Bhí an Banimpire Alexandra ag éirí éadóchasach faoi Alexei. An manach rúndiamhrach a bhí ina cheanán ag an teaghlach Impiriúil, Grigori Rasputin, thug sé le fios go raibh sé in ann maolú ar ghalar Alexei, agus cheap Alexandra gur tháinig an chabhair seo go díreach ó Dhia agus gur fear naofa a bhí i Rasputin. Mar sin, d'éirigh le Rasputin an-údarás a fháil i saol an Impire agus an-tionchar a imirt ar a chuid comhairlí polaitiúla. Níor thaitin seo le cách san Impireacht, agus bhí scéalta náiriúila faoi Rasputin ag dul timpeall a tharraing míchlú ar an lánúin Impiriúil.
Réabhlóid.
Bhris an Chéad Cogadh Domhanda amach sa bhliain 1914, agus chuaigh Nioclás chun troda sa chéad bhliain eile. Sa bhaile, áfach, thosaigh an chosmhuintir ag dul chun míshuaimhnis, agus an dóigh a ndeachaigh an geilleagar i laige, gan aon trácht ar an mbia a bheith ag rith gann. Briseadh an cath ar an arm i Mí an Mheithimh sa bhliain 1916, agus bhí tionchar dona ag an nuacht seo ar chúrsaí polaitíochta na tíre freisin. Ar feadh tamaill, b'í an Banimpire Alexandra a bhí i gceannas ar an tír, agus Rasputin ag tabhairt comhairle di. Chuaigh údarás Rasputin go mór mór isteach ar chuid mhór de na Rúisigh, agus sa deireadh thiar thall, dúnmharaíodh é. Bhí Cathair Pheadair lán lucht oibre agus saighdiúirí a chuaigh ar stailc, agus sa deireadh, bhris Réabhlóid na Feabhra amach sa bhliain 1917. Bhí ar Nioclás an choróin a thabhairt suas. Leis an eachtra seo a cuireadh deireadh leis an rialtas Impiriúil sa Rúis, a bhí á rialú ag rítheaghlach Romanov le trí chéad bliain anuas.
Bás.
Chuir an Rialtas Sealadach nua Nioclás agus a chlann i bPalás Alastair in aice le Cathair Pheadair. I mí Lúnasa 1917, cuireadh go dtí an tSibéir iad, mar cheap Alexander Kerensky, Príomh-Aire an Rialtais Shealadaigh, go mbeidís ní ba sábháilte ansin. B'ansin a bhí siad ag fanacht le linn Réabhlóid Dheireadh Fómhair freisin. Tar éis bhua Léinín, tugadh go dtí Yekaterinburg iad, áit ina raibh an tArm Dearg agus na Boilséivigh láidir. San oíche 17 Iúil 1918, maraíodh an teaghlach ar fad.


Tocantins.
Is stát de chuid na Brasaile é Tocantins. Bhuaigd an stát i 1988 as an gcuid thuaisceartach Goiás agus thosaigh tógáil ar an bpríomhchathair, Palmas, i 1989. Is é Marcelo de Carvalho Miranda an Gobharnóir. Tá 4,848,725 duine ina gcónaí sa stát.


C (Teanga ríomhchlárúcháin).
Is ceann de na teangacha ríomhchlárúcháin is tábhachtaí í C. Chum Dennis M. Ritchie agus Brian W. Kernighan í sna 1970í le rith ar ríomhairí le UNIX. Is é "The C Programming Language" an leabhar a scríobh siad chun an teanga a chur in áireamh. Tháinig an dara ceann amach mar gheall ar "Ansi C", an caighdeán oifigiúl den teanga. Is í C an teanga ríomhchlárúcháin is coitianta le haghaidh bhogearraí córais. Tháinig c++ agus objective-c as, tá objective-c in usáid san I-Phone.


Teanga chomharthaíochta.
Is cineál teanga a úsáideann cumarsáid láimhe in áit cainte atá i gceist le teanga chomharthaíochta'".
Litreacha - Teanga Chomharthaíochta na Stáit Aontaithe ("American Sign Language" nó "ASL")


Ronald W. Reagan.
B'é Ronald Wilson Reagan (Gaeilge: "Raghnall Mac Liam Ó Ríagáin") (6 Feabhra, 1911 - 5 Meitheamh, 2004) an 40ú hUachtarán na Stát Aontaithe, agus an 33ú Gobharnóir California ó 1967 go dtí 1975. Níos luaithe, bhí roinnt cáil ag Reagan mar chraoltóir agus aisteoir.
Ag 69 bliana d'aois, b'é Reagan an duine is sine a ghlac an t-uachtaránacht nuair a thóg sé an post sa bhliain 1981. Fuair sé bás i 2004, tar éis deichniúr le haicíd Alzheimer.
Reagan, Ronald


Arnold Schwarzenegger.
Is aisteoir agus polaiteoir i Stáit Aontaithe Mheiriceá é Arnold Alois Schwarzenegger (a rugadh ar an 30 Iúil, 1947). An 38ú Gobharnóir California a bhí ann. As an Ostair is ea é, agus bhí cáil bainte amach aige mar chorpfhorbróir agus mar aisteoir sula ndeachaigh sé isteach sa pholaitíocht mar iarrthóir an Pháirtí Poblachtaigh do phost ghobharnóir Chalifornia. Thosaigh Schwarzenegger a chéad théarma ar 7 Deireadh Fómhair 2003, agus thosaigh sé a dhara théarma san oifig ar an 5 Eanáir, 2007. Tháinig Jerry Brown, ball den Pháirtí Daonlathach, ina dhiaidh sa phost sin sa bhliain 2011. Tá Schwarzenegger pósta le Maria Shriver, neacht le John F. Kennedy, ach tá colscaradh ar lorg acu i ndiaidh caidreamh le bean eile a bheith nochtaithe. Saolaíodh mac as an gcaidreamh céanna.
Rugadh Schwarzenegger i dThal bei Graz, san Ostair. Bhí rath nach beag aige mar chorpfhorbróir. Ansin, chuaigh sé go Hollywood, California chun aisteoireacht a dhéanamh, i scannáin aicsin go minic. I measc na scannán cáiliúil atá déanta aige tá "The Terminator", "Predator", "True Lies", "Kindergarten Cop", "Total Recall", agus "Conan the Barbarian".
Schwarzenegger, Arnold
Schwarzenegger, Arnold
Schwarzenegger, Arnold


Los Angeles, California.
Is cathair sa Chalafóirn, Stáit Aontaithe Mheiriceá í Los Angeles nó Cathair na nAingeal mar a ghlaoítear uirthi ar uairibh. Is í Los Angeles an chathair is mó i stát California, agus an dara cathair is mó sna Stáit Aontaithe. Chomh maith leis sin, is áit thábhachtach í freisin i dtéarmaí eacnamaíochta, cultúrtha agus siamsaíochta.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1781 ag an gobharnóir Spáinneach Felipe de Neve ar abhainn Los Angeles.


Réabhlóid Dheireadh Fómhair.
Sórt réabhlóide nó, mar is dóigh leis an gcuid is mó de na saineolaithe inniu, "coup d'état" sa Rúis i mí na Samhna sa bhliain 1917 ab ea Réabhlóid Dheireadh Fómhair, nó an Réabhlóid Bhoilséiveach'". Tugtar Réabhlóid Dheireadh Fómhair uirthi, toisc go raibh Féilire Iúil i bhfeidhm sa Rúis go fóill le linn na réabhlóide. Ina dhiaidh sin, tháinig an Féilire Ghréagóra in úsáid go hoifigiúil, agus de réir an fhéilire sin, thosaigh an réabhlóid seo ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna (an tríú lá fichead de Mhí Dheireadh Fómhair, de réir Fhéilire Iúil).
Mirovoy Oktyabr" - "Deireadh Fómhair ar fud an domhain" - le léamh uirthi.
B'iad an páirtí Boilséiveach, an páirtí Meinséiveach, eite chlé an pháirtí Shóisialaigh Réabhlóidigh, agus na hAinrialaigh a bhí páirteach i Réabhlóid Dheireadh Fómhair, ach b'iad na Boilséivigh a bhain an leas ba mhó as an réabhlóid, nó tháinig siad i seilbh na Rúise go hiomlán, agus chaith siad a gcuid comhghuaillithe i leataobh i ndiaidh na réabhlóide. An Rialtas Sealadach faoi Alexander Kerensky a bhí ag rialú na Rúise roimhe sin, chaill sé an chumhacht, ach d'éirigh lucht a leanúna amach in aghaidh na mBoilséiveach, agus phléasc cogadh cathartha amach idir na Bána is na Dearga.
Ba pháirt de Réabhlóid na Rúise 1917 í Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Thosaigh an réabhlóid sin le Réabhlóid na Feabhra, agus ba de thoradh na réabhlóide sin a tháinig an Rialtas Sealadach ar an bhfód ar an chéad ásc.
Cúlra.
I Mí Feabhra 1917, tháinig deireadh le réimeas an tSáir Nioclás a Dó. Tugadh bata agus bóthar dó ar an 21 Márta.
An Rialtas Sealadach a tháinig i gcumhacht ina dhiaidh sin, ní raibh sé sásta scor den chogadh. Is amhlaidh go raibh an Chéad Chogadh Domhanda in aghaidh na Gearmáine á chur ag an Rúis i gcónaí, agus an Rialtas Sealadach buartha faoin tacaíocht a bhí ag teacht ón bhFrainc agus ó Shasana.
Ní raibh an cogadh ag éirí leis an Rúis, áfach, agus bhí tuirse chogaidh le haithint san arm agus i measc na cosmhuintire. I Mí an Mheithimh, 1917, bhain Alexander Kerensky, a bhí ina Aire Cogaidh ar an Rialtas Sealadach san am sin, triail as mórionsaí le briseadh tríd an gcathéadan. Ní raibh aon mhaith sa mhórionsaí, nó d'fhan an cathéadan thoir in abar agus i bhfostú ina sheanáit ina dhiaidh sin féin, agus is é an t-aon toradh a bhí ar an iarracht ná gur cailleadh cuid mhaith saighdiúirí. Chothaigh an díomua seo míshástacht mhór i measc na saighdiúirí, rud a tháinig chun solais go soiléir, nuair a bhris scliúchais amach i gCathair Pheadair (nó Petrograd, mar a thugtaí ar an gcathair san am) i dtús Mhí Iúil. Tháinig díorma millteanach de mhairnéalaigh faoi airm ó Kronstadt, bunáit chabhlaigh in Oileán Kotlin in aice le Cathair Pheadair, tháinig siad go dtí an chathair agus iad ag éileamh go n-éireodh an Rialtas Sealadach as, agus go rachadh comhairlí neamhspleácha na saighdiúirí agus an lucht oibre - na Sóivéidí - i gcumhacht.
Nuair a bhí na círéibí seo curtha faoi chois, mhilleánaigh an Rialtas Sealadach na Boilséivigh fúthu, agus b'éigean do Vlaidimír Léinín agus Grigory Zinovyev, a gceannairí siúd, dul ar a seachnadh. Cé gurbh éigean do na Boilséivigh próifíl íseal a choinneáil go dtí Mí Mheán Fómhair, bhí stádas an pháirtí i measc radacaigh na heite clé chomh láidir is nach raibh sé in aon dainséar. Chuaigh dornán de Dhaonlathaigh Shóisialta ón eite chlé, agus iad in aghaidh an chogaidh, sna Boilséivigh i Mí Lúnasa. Bhí ról tábhachtach ag cuid acu siúd, go háirithe Leon Trotscaí agus Adolf Joffe, in imeachtaí Réabhlóid Dheireadh Fómhair.
Eachtra eile a chuir luas leis an réabhlóid ab ea scéal Kornilov. Is é an rud a tharla, go bunúsach, gur fhéach Lavr Kornilov, an ginearál a bhí díreach ceaptha mar ardcheannasaí míleata ag Kerensky, - gur fhéach sé leis an gcumhacht a shealbhú dó féin le lámh láidir. Bhain an bhagairt seo a leithéid de scanradh as Kerensky is go ndeachaigh sé i dtuilleamaí na mBoilséiveach le haghaidh cabhrach, agus thug sé, fiú, airm thine do na Gardaí Dearga Boilséiveacha, ionas go bhféadfaidís an phríomhchathair a chosaint ar shaighdiúirí Kornilov. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh na hairm sin de dhíobháil ar aon nós, nó i ndiaidh an iomláin, d'áitigh saighdiúirí na cathrach ar shaighdiúirí Kornilov gan an chathair a ionsaí. Mar sin féin, glacadh leis ina dhiaidh sin gurbh iad na Boilséivigh "cosantóirí na príomhchathrach", agus bhain siad an-stádas polaitiúil as an gcáil seo. Tháinig na hairm féin isteach áisiúil, ar ndóigh, agus ní rithfeadh leis na Gardaí Dearga ar aon nós iad a thabhairt ar ais do Kerensky.
San am sin, bhí an tacaíocht ag trá ar an Rialtas Sealadach agus ar Kerensky go pearsanta. Shealbhaigh na Boilséivigh Sóivéid Petrograd, agus ceapadh Trotscaí ina chathaoirleach ar an tSóivéid.
Eachtraí.
Ar an 23ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair 1917 de réir Fhéilire Iúil, nó ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna de réir an Fhéilire Ghréagóra, d'éirigh na Boilséivigh áitiúla faoi cheannas Jaan Anvelt amach i dTaillinn, príomhchathair na hEastóine, a bhí ina cúige de chuid na Rúise san am seo. Ar an 25ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair (an 7ú lá de Mhí na Samhna), tháinig Léinín amach i gceannas ar a chuid díormaí. Roimhe sin féin, shealbhaigh siad foirgnimh agus áiseanna an rialtais gan oiread is urchar a scaoileadh, agus an chuid ba mhó den am, seachnaíodh an doirteadh fola. Istoíche, idir an cúigiú agus an seachtú lá de Mhí na Samhna, a rinne na Boilséivigh ar an bPálás Geimhridh i gCathair Pheadair. Thosaigh an t-ionsaí seo nuair a scaoileadh urchar gunna mhóir ar bhord an chúrsóra Avrora, cúig nóiméad déag roimh a deich a chlog iarnóna. Bhí an Pálás Geimhridh á ghardáil ag Cosacaigh, cathlán bansaighdiúirí, agus cór na n-ábhar oifigeach. D'fhorghabh na Boilséivigh an pálás ag a dó a chlog réamhnóna, agus gaireadh lá oifigiúil na réabhlóide den seachtú lá de Mhí na Samhna, de réir an fhéilire Ghréagóraigh. An cur síos oifigiúil a tugadh ar na himeachtaí ina dhiaidh sin i mbolscaireacht oifigiúil an Aontais Shóivéadaigh, rinne sé an dúrud d'fhorghabháil an Phálás Geimhridh, agus troid fhuilteach á cur os comhair an pháláis, ach le fírinne, níor cuireadh mórán in aghaidh na mBoilséiveach sa Phálás Geimhridh, ach oiread leis na foirgnimh oifigiúla eile. Roghnaíodh an lá sin thar aon lá eile, toisc go raibh toscairí agus ionadaithe na Sóivéidí - is é sin, na gComhairlí neamhspleácha a bhí curtha ar bun ag na saighdiúirí agus an lucht oibre go spontáineach - ag teacht le chéile ar an seachtú lá de Mhí na Samhna sa chathair, nó bhí an Dara Comhdháil Uile-Rúiseach s'acu le tosú ansin. Bhí na Boilséivigh ag tabhairt le fios nár shealbhaigh siad an chumhacht ach le hí a bhronnadh ar an gComhdháil sin.
Torthaí.
Bhí sé chéad naonúr toscairí agus dhá scór (649) ar Dhara Comhdháil na Sóivéidí. Trí chéad deichniúr is ceithre scór acu (390), ba Bhoilséivigh iad, agus thairis sin, bhí beagnach céad duine ann ag tacú le heite chlé na Réabhlóidithe Sóisialacha, comhghuaillithe na mBoilséiveach. Nuair a chualathas go raibh an Pálás Geimhridh forghafa, reachtaigh an Chomhdháil acht faoi aistriú na cumhachta ón Rialtas Sealadach go Toscairí na Saighdiúirí, na Scológ is an Lucht Oibre. Mar sin, thug siad faomhadh oifigiúil don réabhlóid. Ina dhiaidh sin féin, bhí freasúra ann nár ghlac leis an aistriú cumhachta seo. Bhí lár agus eite dheas na Réabhlóidithe Sóisialacha suite siúráilte go raibh na Boilséivigh i ndiaidh an chumhacht a shealbhú go mídhlíthiúil, agus thréig siad an chomhdháil sular glacadh leis an acht. Nuair a bhí siad ag dul amach, scairt Trotscaí ina ndiaidh: "Níl ionaibh ach aonaráin thruamhéileacha. Tá bhur mbanc briste agus bhur bport seinnte. Téigí go dtí an áit is dual daoibh anois - carn aoiligh na staire!"
Ar an lá arna mhárach, cheap an Chomhdháil "Sovnarkom", nó Comhairle na gCoimiseár Pobail. B'é sin dúshraith an rialtais nua Shóivéadaigh. Thairis sin, reachtaíodh an tAcht Talún. Thug an t-acht seo faomhadh don dóigh ar shealbhaigh scológa tailte príobháideacha ar fud na Rúise le hiad a athroinnt eatarthu féin, le linn na réabhlóide. Bhí na Boilséivigh ag iarraidh an chuma a chur orthu féin go raibh siad ag seasamh do chomhghuaillíocht an lucht oibre agus na scológ, rud is bunús le siombaileachas an tsuaitheantais a roghnaíodh don Aontas Shóivéadach, mar atá, an t-ord agus an corrán.
Ina dhiaidh sin, rinne Boilséivigh áitiúla iarrachtaí chun an chumhacht a shealbhú i gcuideanna eile na Rúise. An áit a raibh na Rúisigh ina dtromlach, bhí ag éirí go maith leo. Maidir leis na náisiúnaithe eile, áfach, bhí siad ag santú neamhspleáchais le fada an lá, agus ní raibh siad rófháiltiúil roimh aon chineál rialtas Rúiseach, an ceann Boilséiveach san áireamh. Mar shampla, bhí Rada na hÚcráine tar éis féinrialtas a fhógairt ar an 23ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1917.
Ar an bhfichiú lá de Mhí na Samhna, d'fhógair an Rada Poblacht Náisiúnta na hÚcráine, agus tacaíocht ag teacht ó Chomhdháil na Sóivéidí Úcráineacha. B'é ba toradh dó seo gur phléasc cogaíocht amach idir an rialtas Boilséiveach agus an Úcráin.
Ar an 25 Eanáir 1918, d'eisigh na hÚcránaigh forógra ag maíomh go raibh an Úcráin neamhspleách ar fad ar an Rúis.
San Eastóin, arís, tháinig dhá rialtas ar an bhfód in iomaíocht le chéile. D'fhógair Dáil na hEastóine neamhspleáchas ar an 28 Samhain 1917.
Ag an am céanna, thug rialtas Léinín aitheantas do rialtas Boilséiveachas Jaan Anvelt. Ní raibh fórsaí Anvelt ach i seilbh na príomhchathrach, áfach.


Gerald R. Ford.
Bhí Gerald Rudolph Ford, Jr. (14 Iúil, 1913 - 26 Nollaig 2006) ar an 38ú hUachtarán na Stát Aontaithe. B'é Ford an chéad uachtarán a fuair an post gan bhua i dtoghchán, nuair a d'éirigh Richard Nixon as oifig tar éis scannal Watergate.
Fuair sé bás ar 26 Nollaig 2006 sa bhaile i Rancho Mirage, California. Bhí a bhean chéile agus a thriúr mac ann.
Ford, Gerald R.
Ford, Gerald R.
Ford, Gerald R.


Richard Nixon.
Ba é Richard Milhous Nixon (9 Eanáir 1913 - 22 Aibreán 1994) an 37ú hUachtarán na Stát Aontaithe, ó 1969 go dtí 1974. Ba é freisin an 36ú Leasuachtarán, i rith uachtaránacht Dwight D. Eisenhower.
Gairmréim.
Rugadh i gCalifornia é agus, ar dtús, d'oibrigh sé mar dhlíodóir ann.
I 1946, toghadh é go dtí Teach na nIonadaithe in Washington, D.C. agus, mar sin, bhog seisean agus a bhean chéile, Pat, go Washington.
Toghadh Nixon ina uachtarán na Stát Aontaithe i Samhain 1968.
Scannal Watergate.
Thosaigh scannal Watergate i Meiriceá ar an 17 Meitheamh 1972 nuair a gabhadh cúigear fear a raibh baint acu leis an Teach Bán agus iad i ndiaidh briseadh isteach in oifigí an Pháirtí Dhaonlathaigh. B’oifigigh shinsearacha i rialtas Nixon iad na fir a bhris isteach sa seomra san óstán.
Tharla sé go raibh an t-uafás eolais mar gheall ar an Pháirtí Daonlathach sa seomra ar briseadh isteach ann. Bhí na buirgléirí ag lorg eolais mar gheall ar Chathaoirleach an Pháirtí Dhaonlathaigh, Lawrence F. O’Brien, ar chúntóir de chuid John F. Kennedy, Lyndon Johnson agus an pháirtí náisiúnta Dhaonlathaigh é ar feadh na mblianta.
Chas feidhmeannach FBI, “Deep Throat” nó Mark Felt, a raibh blianta fada caite aige leis an FBI, le beirt iriseoirí ón Washington Post, Bob Woodward agus Carl Bernstein. Thug sé eolas dóibh.
Ag an am céanna, bhí ar Spiro Agnew, an leasuachtarán i dtrioblóid. I 1973, aimsíodh eolas faoi himghabháil cánach, agus scoir sé.
I 1974, milleadh gairm Nixon nuair a bhí an scannal Watergate i mbéal an phobail. D'éirigh Nixon as oifig ar an 9 Lúnasa 1974.
Ba é Nixon an t-aon uachtarán amháin a d'éirigh as oifig.
Vítneam.
I rith a fheachtais toghchánaíochta, dúirt Nixon go gcríochnódh sé an cogadh i Vítneam, agus go bheireadh sé síocháin san Aigéan Ciúin. Ach níor tharla gach rud díreach mar a dúirt sé.
Mar sin leathnaigh Nixon na cogaidh in Oirdheisceart na hÁise. Ag an am céanna, cuireadh dlús le próiseas na síochána. Ach lean an Cogadh Vítneam ar aghaidh go dtí 1975. Is é Nixon an t-uachtarán a tharraing an tír amach as Cogadh Vítneam.
Faoi bhrú, ní raibh Nixon in ann polasaí comhtháite a chur chun tosaigh. Agus bhí an pobal scoilte go dona faoin gceist.
Oidhreacht.
Ceapadh Gerald Ford mar leasuachtarán. B'é Ford an chéad uachtarán a fuair an post gan bhua i dtoghchán, nuair a d'éirigh Richard Nixon as oifig tar éis scannal Watergate.
Tagairtí.
Nixon, Richard M.
Nixon, Richard M.
Nixon, Richard M.


Bostún, Massachusetts.
Is cathair i Stáit Aontaithe Mheiriceá í Bostún (Béarla: Boston). Is í príomhchathair Stát Massachusetts í agus is í an chathair is mó sa stát í freisin; is í freisin príomhchathair neamhoifigiúil an réigiúin Sasana Nua í.
Tá Bostún ar cheann de na cathracha is sine agus is saibhre sa tír. Chomh maith leis sin, is áit thábhachtach í freisin i gcúrsaí cultúrtha agus staire.
Tá an chathair suite i lár an réigiúin "Greater Boston", i measc na gcathracha eile Cambridge, Brookline, Quincy agus Newton. I mBéarla, tugtar an t-ainm "Bostonians" ar na daoine atá ina gcónaí san áit seo.
Bostún - Ón abhainn (an "Charles") ag féachaint ó dheas ar lár na cathrach
Spórt.
Imríonn an fhoireann phroifisiúnta cispheile Boston Celtics agus an fhoireann phroifisiúnta daorchluiche na Red Sox i mBostún.
Na Boston Celtics ag imirt i gcoinne na Minnesota Wolverines


Harry S. Truman.
Ba é Harry S. Truman (8 Bealtaine, 1884 – 26 Nollaig, 1972) 33ú hUachtarán na Stát Aontaithe tar éis bháis Franklin D. Roosevelt, ó 1945 go dtí 1953. Ba é Truman an t-uachtarán in oifig ag deireadh An Dara Cogadh Domhanda, le linn an chogaidh sa Chóiré agus tús an Chogaidh Fhuair.


Franklin D. Roosevelt.
B'é Franklin Delano Roosevelt (30 Eanáir, 1882 – 12 Aibreán, 1945) an 32ú hUachtarán ar na Stáit Aontaithe ó 1933 go dtí a bhás i 1945. Bhí sé ina bhall den pháirtí Daonlathach. Bhí ceithre théarma Uachtaránachta ag Roosevelt i ndiaidh a chéile, níos mó ná ag aon uachtarán eile.
Dúirt Roosevelt - agus é ag seasamh don Uachtaránacht sa bhliain 1932 - go dtairgfeadh sé 'New Dea!' do mhuintir Mheiriceá. Dá dtoghfaí é, chuirfeadh an Rialtas scéimeanna ar bun (tógáil bóithre agus dambaí, mar shampla) chun obair a chur ar fáil, a gheall sé ag an am. Thug móramh na Meiriceánach a vóta dó i ngeall ar a pholasaithei Samhain 1932. Cheap a lán de lucht an rachmais i Meiriceá gur bheag ná gur Chumannachas a bhí i gceist agus chuir siad ina choinne
Sa bhliain 1933, ní go furasta a d'áitigh Roosevelt ar an gComhdháil tacaíocht a thabhairt dó, ach mheall a chéad óráid ina láthair a lán díobh ar a thaobh ar an 4 Márta 1933. Is éard a dúirt sé leo, go bunúsach, ná go n-éireodh go breá le Meiriceá arís dá mbeadh daoine ciallmhar agus glacadh leis an saol mar a bhí i ndáiríre. Dúirt Roosevelt
“Is é an t-aon rud ar chóir dúinn eagla a bheith orainn roimhe ná an eagla féin... Tá na mílte dár saoránaigh dífhostaithe agus fadhb mhór rompu amach.., gan aon toradh ar a gcuid iarrachtaí... Ach ní easpa acmhainní is cúis lenár n-ainnise. Tá
flúirse i mbéal an dorais againn ach tá ag teip orainn leas a bhaint aisti...”.
Ceann de scéimeanna Roosevelt ná damba millteanach mór a thógáil ar abhainn na Tennessee chun leictreachas a sholáthar. Tugadh an Tennessee Valley Authority (T.V.A.) ar an dream ar cuireadh cúram a thógála agus a reáchtála orthu.
Tagairtí.
Roosevelt, Franklin D.
Roosevelt, Franklin D.
Roosevelt, Franklin D.
Roosevelt, Franklin D.


Contae Berat.
rightContae suite i lár na hAlbáine is ea Contae Berat (Albáinis: "Qarku i Beratit"). Tá ceantair Berat, Kuçovë agus Skrapar suite ann.
Berat


Contae Dibër.
rightContae atá suite i dtuaisceart na hAlbáine is ea Contae Dibër (Albáinis: "Qarku i Dibrës"). Tá na ceantair, Bulqizë, Dibër, agus Mat atá suite ann.
Dibër


Contae Durrës.
rightContae atá suite in iarthuaisceart na hAlbáine is ea Contae Durrës (Albáinis: "Qarku i Durrësit"). Tá na ceantair, Durrës agus Krujë, atá suite ann.
Durrës


Bancác.
Príomhchathair na Téalainne is ea Bancác. Tá an chathair suite gar do Mhurascaill na Téalainne. Tá 8,538,610 daoine ina gcónaí ann.


Contae Elbasan.
rightContae atá suite sa lár na hAlbáine is ea Contae Elbasan (Albáinis: "Qarku i Elbasanit"). Tá na ceantair, Elbasan, Gramsh, Librazhd, agus Peqin, atá suite ann.
Elbasan


An tSlóvaic.
Tír i lár na hEorpa, gan aon chósta, is ea an tSlóvaic (Slóvaicis: "Slovensko"), ar mar a dtugtar go hoifigiúil Poblacht na Slóvaice (Slóvaicis: "Slovenská republika"). Is í an Bhratasláiv an phríomhchathair agus an chathair is mó. Is iad Poblacht na Seice, an Ostair, an Ungáir, an Pholainn agus an Úcráin na tíortha atá ar theorainn léi. Tá daonra 5 milliún aici agus achar 49,000 km2. Tá an tír mar bhall den AE, NATO, OECD, WTO, agus eagraíochtaí eile idirnáisiúnta.
Tháinig na Slavaigh go dtí críoch na Slóvaice idir an 5ú haois agus an 6ú haois. Bhí píosa éagsúla den tír mar chuid de hImpireacht Samo, an Mhór-Mhoráiv (céad aonad polaitíochta na Slavach), Ríocht na hOngaire, Impireacht Hapsburg, agus an tSeicslóvaic i rith stair na hEorpa. Bhain sí a neamhspleachas amach ar an 1 Eanáir 1993, i ndiaidh dhíscaoileadh na Seicslóvaice.
Stair na Tíre.
Ó thimpeall 450 BC, bhí na Ceiltigh ina gcónaí sa cheantar agus thóg siad an oppida cumhachtach i mBratasláiv agus in Havránok. Tá na Biatecs, boinn airigid le cheann na ríotha ceilteach, mar an chéad fianaise scríofa ón áit. Le meádú Impireacht na Róimhe bhí urphostanna timpeall Abhainn na Danóibe. Bhí Ríocht na Vannius, ríocht bharbarach a bhunaigh an tríbe Gearmánach Quadi, ina chónaí san áit in oirthear agus lár na tíre ó 20 go 50 AD.
Na Stáit Shlavacha.
Bhí na Slavaigh ina gcónaí san áit faoin 5ú haois. Bhí oirthear na Slóvaice mar lár ar Impireacht Samo sa 7ú haois. D'fhás stáit Shlavacha, darbh ainm Príonsacht Nitra, san 8ú aois, agus bhúnaigh an chéad rialtóir Pribina an chéad séipéal chríostaíoch sa bhliain 828. Comh maith le Moravia, bhí an prionsacht seo mar craoí-lár Impireacht Mhóir Moraviach ón bhliain 833.
Ríocht na hOstair-Úngaire.
Tar eis dínascadh Impreacht Mhóir na Moraviach ag tús an 10ú haois, thósaigh na Magyars ag tógaint críoch na slóvaic agus faoi dheireadh na haoise bhí chuid mhaith de oirdheeisceart na tíre faoi ríail an prionsacht Úngaireach agus ansin Ríocht na hOngair. Faoi c. 1300 bhí chuid mhaith den tír sa ríocht seo. Ar feadh dhá aois i ndiaidh sin bhí ríail féinrialaithe acu faoin Nitra (fós i Ríocht na hOngair).
Rinne na Mongólaigh ionradh ar an ait sa bhliain 1241, comh maith le sin chuir gorta le laghdú mhóir an daonra. Sa bhliain 1467, bhúnaigh Matthias Corvinus chéad ollscoil Bratislava, ach níor mhair sé.
De bharr fás Impireacht Otamánach d'aistríoch lár Ríocht na hOngair go Bratislava, bhí sé mar príomhchathair don Ongair Ríoga sa bhliain 1536. Leán sé mar príomhchathiar don monarcacht Habsburg go dtí 1848.
I rith réabhlóid 1848-49 thug na slóvaicigh tacaíocht na Impire Ostaireach toisc nach raibh siad ag iarraidh bheith mar chuid den Ongair. Theip orthu agus chuir rialtas Ongaireach iad faoi chois le blianta ina dhiaidh.
20ú aois.
Sa bhliain 1918, chuaigh an tSlóvaic leis na ríégiún Bohemia agus Moravia leis an tír nua, an tSeicslóvaic a chruthú. Ionsaigh an rialtas sealadach san Ongair an tír agus ghabhadh 1/3 den tír.
Briseadh suas an tír ag druidim i dtreo An Dara Chogadh Domhanda. Bhúnaigh na Faisistigh faoi an cheannaire Jozef Tiso, an chéad phoblacht Slóvaicigh, agus d'fhórogair siad a neamhspleachas ón tSeicslóvaic sa bhliain 1939. Ach níorbh ach rialtas soip é riatas sop do na Naitsithe. Tosaíodh gluaiseacht fíochmar frithbheartaíoch in aigheadh na Naitsithe, Éirí amach Náisiúnta na Slóvaicigh sa bhliain 1944. Leán forghabháil fuilteach; agus cogadh catharach. Díbireadh chuid mhaith de Júdaigh as an tír agus d'imigh siad mar a shlogfadh an talamh iad i san Uileloscadh.
I ndiaidh an Dara Chogadh Domhanda, crocadh Jozef Tiso sa bhliain 1947 agus cruthaigh siad an tSeicslóvaic athuair.
díog ar ndíog chuaigh an tAontas Sóivéadach i bhfeidhm ar an tír agus bhí mar chuid den cónaidhm le na tíortha eile cumanach.
Chuireadh deireadh le ríail Chumanach sa bhliain 1989, i rith an Réabhlóid síochanta Velvet agus lánscoireadh an tír arís. Bhúnaíodh dhá tír diffríul leis an bPoblacht na Seice agus an tSlóvaic ar an 1 Eanáir, 1993. Tá an tír anois mar chuid den Aontas Eorpach ó mí bealtaine 2004.
Réigiún na Tire.
Tá na "kraje" seo roinnte suas arís go okresy nó tuathcheantar. Tá 79 díobh seo.
I dtearmaí eacnamaíocht agus dí-fhostaíocht tá na réigiúna oirthiarach níos saibhre ná na réigiún iartharah acg níl an difríocht seo ró-mhór i gcmoparáid le difríocht réigiúnda i dtíortha eile.
Tagairtí.
*
S


An Bhulgáir.
Tír in oirdheisceart na hEorpa is ea an Bhulgáir (Bulgáiris: България). Is í Sóifia an phríomhchathair agus an chathair is mó atá inti.
Suíomh.
Tá sí ag críochantacht le cúig thír eile: an Rómáin sa tuaisceart, an tSeirbia agus Poblacht na Macadóine ar an taobh thiar, agus an Ghréig agus an Tuirc ar an taobh theas den Bhulgáir. Tá an Mhuir Dhubh ar an taobh thoir den Bhulgáir.
An tír.
Is í an Bhulgáir an 16ú tír is mó san Eoraip. Tá go léir sliabhraonta ann: mar shampla an Stara Planina agus Rodopi, agus sliabhraon Rila. Tá talamh maith le fáil ar na machairí sa tuaisceart agus sa deisceart.
Stair.
Sa 7ú haois a cuireadh náisiún na Bulgáire ar bun, an chéád impireacht (632/681 – 1018). Mhair an dara himpireacht ó 1185 – 1396/1422, agus bhí an Bhulgáir mar chuid d'impireacht na dTurcach ar feadh tuairim is 500 bliain. Cuireadh an tríu stát neamhspleách ar bun ina dhiaidh sin. Ghabh sí leis an gCummanachas sa bhliain 1945 i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda agus bhí sé ina bhall de bhloc an Oirthir go dtí 1989/1990.
An Bhulgáir sa lá atá inniu ann.
Is pobhlacht í an Bhulgáir anois. Ball den AE, NATO, na Náisiúin Aontaithe agus an World Trade Organization atá ann. 0.840 an Human Development Index (61ú háit ar domhan sa bhliain 2009). Dar le Freedom House, is tír "shaor" í.
Teanga.
Teanga Shlavach í an Bhulgáiris, agus í an-difriúil leis an gcuid is mó de na teangacha Slavacha eile, ós rud é go bhfuil sí tar éis córas díochlaonta na n-ainmfhocal a chailleadh ina iomláine. San am céanna, choinnigh an Bhulgáiris na haimsirí a chuaigh i léig sa chuid eile de na teangacha Slavacha, agus forbraíodh tuilleadh acu faoi thionchar na Gréigise agus na dteangacha Balcánacha - tá infhilleadh na mbriathar i bhfad níos casta sa Bhulgáiris ná sna teangacha Slavacha eile, agus a lán aimsirí comhshuite ann. Ón taobh eile de, áfach, chuaigh infinideach an bhriathair i léig sa Bhulgáiris go hiomlán. Níl ach an Mhacadóinis cosúil leis an mBulgáiris ó thaobh na gramadaí de, ach ansin, is iomaí Bulgárach a deir nach bhfuil sa Mhacadóinis ach canúint Bulgáirise.
Tagairtí.
B


Poblacht na Macadóine.
Tír in oirdheisceart na hEorpa is ea Poblacht na Macadóine nó Iar-Phoblacht Iúgslávach na Macadóine. Is Scóipé nó "Скопје" as Macadóinis an phríomhchathair agus an chathair is mó.


An Chróit.
Tír in oirdheisceart na hEorpa is ea an Chróit, arb iar-Phoblacht de chuid na hIúgslaive í sna Balcáin. Is í Ságrab an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhain an tír amach an neamhspleáchas sa bhliain 1991. Is í an Chróitis an teanga oifigiúil, agus is ceann de na teangacha Slavacha Deisceartacha í.
Stair.
Tháinig na treibheacha Slavacha go dtí an Phannóin agus an Dalmáit, na proibhinsí Rómhánacha, sa seachtú haois. Bhí a gcuid contaetha nó prionsachtaí beaga faoi smacht éigin ag na Frainc nó ag an mBiosáintiam. Sa bhliain 925, bhain an Chróit amach neamhspleáchas mar ríocht, ach sa bhliain 1102, thit an tír leis an Ungáir ar chúiseanna an chomharbais. Mar sin féin, choinnigh an Chróit a stádas mar ríocht ar leith, nó bhí Sabor, sórt parlaiminte nó dála, dá cuid féin aici, chomh maith le huasaicme Chrótach agus forais shochúla eile.
Tíreolaíocht.
Tá an Chróit suite i ndeisceart na hEorpa, san áit a bhfuil an Eoraip láir, an Mheánmhuir agus na Balcáin ag teacht le chéile. Tá an tír suite in aice leis an Slóivéin, an Ungáir, an Bhoisnia-Heirseagaivéin, an Seirbia agus le Montainéagró, ar an gcósta Aidriadach.
Tá níos mó na 1000 oileán ag an gcósta. Bíonn ag an tír ar a meascán de lochanna, imeallbhord creagach agus coillte.
Soir ón gcósta, i lár tíre, tá na Sléibhte Dinearacha ag síneadh ó thuaidh is ó theas. Tá na sléibhte sin ag scaradh mhachaire an chósta thiar ó imchuach na hUngáire thoir. Tá an bhinn is airde sa tír suite ar an teorainn leis an mBoisnia agus an Heirseagaivéin agus tá sí 1, 831m ar airde. Titeann breis is 3, 500mm báistí gach bliain sna sléibhte, le hais 600 mm ar an gcósta. Is iondúil go mbíonn go leor leor sneachta sna sléibhte sa gheimhreadh, rud a mheallann lucht sciála agus lucht clár sneachta ina dtáinte.
Tá ocht gcinn de pháirceanna náisiúnta sa Chróit. Tá Páirc Náisiúnta Lochanna Plitvice ar an gceann is sine díobh agus is Láithreán Oidhreachta Domhanda í. Tá sí lán lochanna, easanna agus pluaiseanna agus cónaíonn béir, mic tíre agus go leor cineálacha éin neamhchoitianta inti.
Nadúr.
Tá oiread le 100,000 speiceas ainmhithe, éisc agus plandaí sa Chróit.
Is ón gCróit an madra a dtugtar 'dalmátach' air. Is as cósta na Dalmáite sa Chróit don dalmátach, an madra bán atá breac le spotaí dubha.  An chéad fhianaise atá againn den sórt sin madra, tá sí le fáil in olaphictiúr den 17ú haois atá ar taispeáint i mainistir sa Dalmáit
Contaetha.
Tá an Chróit comhdhéanta as contae (županija) amháin is fiche. Is iad na contaetha seo a leanas.
Eacnamaíocht.
Tá an-tóir ag turasóirí ar an gCróit, lena haeráid the mheánmhara agus lena cósta fada (a bhfuil os cionn míle oileán amach uaidh),
Cultúr.
Tá cultúr na Cróite fite fuaite i stair fada, suaite agus éagsúil na tíre as a dtáinig raon mór séadchomharthaí, ealaíon agus eolaíocht.
Spórt.
Tá neart luthcleasaí den scoth ón gCróit. Tá gnaoi an phobail air ach go háirithe ar na foirne liathróid de bharr na torthaí maithe atá tuilte acu mar shampla sacair, liathróid láimhe, cispheil agus póló uiusce.
Sacar.
Is é an sacar an spórt is mó a imrítear sa Chróit, agus tá go leor Crótach, leithéidí Luka Modrić, ag imirt le clubanna mór le rá san Eoraip.
Liathróid láimhe.
Tá an-tóir ar an liathróid láimhe. Bhí foireann liathróid láimhe na Cróite mar buaiteoirí ag cluichí Oilimpeacha Atlanta agus na hAithne. Chomh maith leis sin bhuaigh siad Croabhchomórtas an Domhain sa bhliain 2003.
Póló uisce.
Tá an-tóir ar an bpóló uisce freisin, agus bhí an Chróit ina curadh oilimpeach sa dá spórt sin.
Tagairtí.
C


An Tuirc.
Tír is ea Poblacht na Tuirce (Tuircis: "Türkiye Cumhuriyeti") a bhfuil 7% dá hachar suite san Eoraip agus 93 % de san Áise. Is í Ancara an phríomhchathair ach tá Iostanbúl ar an gcathair is mó.
Tá an tír roinnte ina haon chúige is ceithre scór ("il" a thugtar ar chúige as Tuircis, "iller" an uimhir iolra).
Daonra.
I Mí Lúnasa 2006, measadh go raibh 70,413,958 duine ina gcónaí sa Tuirc.
Cé go bhfuil an Tuircis ó dhúchas ag an gcuid is mó acu, tá mionlaigh mhóra eitneacha sa tír.
Tá an Tuirc suite i réigiún a chuir a lán craiceann de ó thaobh na teanga agus an chultúir de i rith na gcéadta bliain. Bhí an Impireacht Bhiosántach agus an Impireacht Otamánach suite anseo. Ós rud é go bhfuil an Tuirc lonnaithe in áit chinniúnach idir an Eoraip agus an Áise, tá cultúr measctha aici ina dtagann traidisiúin an Iarthair agus an Oirthir le chéile. Is minic a deirtear gur droichead idir an dá thrá seo is ea an Tuirc. Dá réir sin, tá tábhacht straitéiseach na Tuirce i súile na gcumhachtaí móra ag dul chun méadaíochta le fada.
Na Coirdínigh.
Is iad na Coirdínigh an dream eitneach is mó a bhfuil teanga agus nósanna dá gcuid féin acu, ach is deacair breithiúnas maith a thabhairt ar a gcéatadán, ós rud é nach gceadaíonn reachtaíocht na Tuirce go dtabharfaí aitheantas ar bith do na saindreamanna eitneacha sna daonáirimh.
Is é oirdheisceart na tíre fód traidisiúnta dúchais na gCoirdíneach, ach chuaigh cuid mhór acu a chónaí in Iostanbúl nó go dtí na cathracha móra eile, ós rud é go bhfuil an t-atmaisféar níos liobrálaí iontu. Sna ceantair oirdheisceartacha, áfach, tá Arm na Tuirce ag cur catha ar na treallchogaithe Coirdíneach atá ar lorg neamhspleáchais. Fuair tríocha míle duine bás ar a laghad sa choimhlint seo ó na 1970idí anuas, agus an daonra sibhialta go mór mór thíos leis an gcogadh seo.
Polaitíocht.
Poblacht dhaonlathach lárnaithe is ea an Tuirc, fós.
Tá an Tuirc ina ballstát bunaithe de na Náisiúin Aontaithe, d'Eagraíocht na Comhdhála Ioslamaí, den Eagraíocht um Chomhoibriú agus Fhorbairt Eacnamaíochta (OECD), agus den Eagraíocht um Shlándáil agus Chomhoibriú san Eoraip (OSCE).
Tá an Tuirc ina ballstát de Chomhairle na hEorpa ón mbliain 1949 anuas, agus chuaigh sí san ECAT (NATO) sa bhliain 1952.
1920idí.
B'é Mustafa Kemal Atatürk, thiar sa bhliain 1923, a chuir an chéad tús leis an gcóras polaitiúil atá i bhfeidhm sa tír inniu, nuair a thit an tóin as an Impireacht Otamánach i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda.
Ar an 28 Márta 1930 bhí athrú na hainmneacha ar dhá chathair sa Tuirc: Iostanbúl (Cathair Chonstaintín) agus Ancara (Angora),
2005-2015.
Ó 2005 go dtí 2015, bhí an Tuirc ag éirí níos cóngaraí don Iarthar. Bhí comhchainteanna ar siúl idir an tAontas Eorpach agus an Tuirc faoi bhallraíocht iomlán na Tuirce san eagraíocht.
2016 -.
Níor éirigh le "coup d'état" sa bhliain 2016. 294 duine a bhásaigh agus 1400 a gortaíodh mar thoradh ar an bhfoiréigean ag an am. Bhí os cionn 7,500 duine gafa, baill shinsearacha den arm agus breithimh san áireamh. Táthar i ndiaidh thart ar 8,000 oifigeach Rialtais ar fionraí chomh maith.


An Albáin.
Tír in oirdheisceart na hEorpa is ea Poblacht na hAlbáine go foirmiúil (as Albáinis "Republika e Shqipërisë"). Tá daonra 3.03. mhilliúin aici. Is í Tiorána ("Tiranë" nó "Tirana" as Albáinis) an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Tá an Albáin suite in iardheisceart Leithinis na mBalcán. Tá teoireannacha aici le Montainéagró (siar ó thuaidh), an Chosaiv (soir ó thuaidh), Poblacht na Macadóine (soir) agus an Ghréig (ó dheas agus siar ó dheas). Tá imeallbhord aici ar chladach Thuaidh na Meánmhara, Muir Aidriad (siar) agus an Muir Iónach (siar ó dheas), áit a thosaíonn Riviera na hAlbáine. Tá an Albáin níos lú na 72km ón Iodáil, thar Caolas Otranto, a nascann Muir Aidriad leis an Muir Iónach.
Teangacha.
I 2011 bhí Albáinis mar mháthairtheanga do 98.767% do daonra an Albáin.
Tagairtí.
A


Roibeard Gearóid Ó Seachnasaigh.
Bhí Roibeard Gearóid Ó Seachnasaigh, mar a thugadh sé air féin as Gaeilge (d'úsáidtí "Roibeard Ó Sándair" ar na meáin Ghaeilge fosta, ach ní bhfuair an leagan sin formhuiniú an fhir féin) (9 Márta, 1954 - 5 Bealtaine, 1981), nó Robert Gerard Sands, nó Bobby Sands ar duine de na Poblachtánaigh Éireannacha a fuair bás le linn na mórstailce ocrais ar an gCeis Fhada i dtús na 1980í.
Tús a Shaoil.
Rugadh Roibeard Ó Seachnasaigh ar Ráth Cúil i mBaile na Mainistreach i dTuaisceart Éireann, agus tógadh ar Chros an Aba sa bhaile céanna é. B'éigean dá mhuintir aistriú ó áit go háit le teacht slán ó na Dílseoirí, siúd is nach raibh sé rófhurasta a aithint ar an sloinne úd Sands gur teaghlach Caitliceach a bhí i gceist.
Déanta na fírinne, fuair an Seachnasach an sloinne mar oidhreacht ó shinsear Protastúnach. Nuair a d'éirigh sé as an scoil, bhain sé amach printíseacht ag déantóir cóistí, ach níor chríochnaigh sé an cúrsa, ó tháinig Dílseoirí ag bagairt gunnaí air le go bhfágfadh sé an áit. Sa bhliain 1972, arbh í buaicbhliain na dTrioblóidí í ó thaobh na mbásanna de, chuaigh sé sna Sealadaigh. Sa bhliain chéanna, fuair sé é féin imtheorannaithe, agus d'fhan sé i mbraighdeanas gan phróis dlí go dtí an bhliain 1976.
Ag filleadh abhaile dó, agus a mhuintir ag cur fúthu i gCill Uaighe in Iarthar Bhéal Feirste ag an am, chuaigh Roibeard leis an ngníomhadóireacht phobail. Bliain i ndiaidh a scaoilte saor, gabhadh in athuair é, nuair a thángthas air i gcuideachta ceathrair eile i ngluaisteán a raibh piostal ar bord uirthi. Nuair a chuaigh an dlí air i Mí Mheán Fómhair den bhliain 1977, daoradh chun príosúnacht ceithre bliana déag é as a bheith i seilbh arm tine. Féachadh le hé a chúisiú faoi bhuamálacha freisin, ach héigiontaíodh é as na coireanna seo.
Príosúnach ar an gCeis Fhada.
Coinníodh ar an gCeis Fhada é, i gceann de na blocanna nua ar déanamh na litreach H a tógadh go gairid roimhe sin leis an áit a chur in oiriúint do chimiú na bpríosúnach paraimíleatach. Bhí baill den eagraíocht pharaimíleatach chéanna á gcoinneáil sa bhloc chéanna.
Sa phríosún dó, thosaigh an Seachnasach ag cumadh altanna agus dánta a cuireadh i gcló ar nuachtán na bPoblachtánach, "An Phoblacht". Na litreacha a tugadh ar shiúl ar chúla téarmaí ón bpríosún, ba nós leis iad a shíniú faoi ainm a dheirféara, Marcella. I ndeireadh na bliana 1980, ceapadh ina cheannasaí ar chimí Poblachtánacha na Ceise Fada é.
Na Feachtais Agóide.
Roimhe sin, bhí na cimí Poblachtánacha tar éis dhá mhórfheachtas agóide a chóiriú lena ngearán a dhéanamh faoin stádas a bhí acu, agus iad ag éileamh stádas an chime pholaitiúil agus díolmhú ó rialúcháin an phríosúin. Sa bhliain 1976, dhiúltaigh siad sainéide an phríosúnaigh a chaitheamh, agus ansin, níor fágadh d'éadach acu ach amháin a gcuid blaincéad. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, d'éirigh siad tuirseach den dóigh a dtugadh na bairdéirí greidimíní dóibh agus iad ag dul ar an leithreas, i gcruth is gur chrom siad ar an Agóid Shalach, is é sin, dhéanaidís a gcuid gnóthaí leithris istigh sa chillín acu. Sa bhliain 1980, chuaigh na príosúnaigh ar stailc ocrais an chead uair.
Tháinig deireadh leis an gcéalacan seo nuair a thug Rialtas na Breataine le fios go raibh siad le tabhairt isteach do na stailceoirí. Thiontaigh sé amach nach raibh ann ach cur i gcéill. Mar sin, chuir an Seachnasach tús le stailc ocras nua ar an chéad lá de Mhí na Márta sa bhliain 1981.
De réir na n-orduithe a thug sé, chuaigh príosúnaigh eile ar stailc de réir a chéile leis an bpoiblíocht ba mhó a chinntiú don agóid, agus iad ag dul chun donais agus ag fáil bháis, fear i ndiaidh a chéile.
An Príosúnach ina Fheisire.
An slí isteach, Compound 19, Long Kesh
Nuair a bhí an stailc ocrais tosaithe, fuair an Feisire Poblachtánach Neamhspleách do dháilcheantar Fhear Manach agus Thír Eoghain Theas bás go tobann. Mar sin, b'éigean fothoghchán a chóiriú le Feisire nua a vótáil isteach. Chonaic lucht leanúna an tSeachnasaigh áiméar anseo le tacaíocht an phobail Náisiúnaígh ar fad a thiomsú d'fheachtas na stailceoirí ocrais. Tharraing na páirtithe náisiúnaíocha eile - an SDLP ach go háirithe - siar ón toghchánaíocht, agus hainmníodh an Seachnasach mar "phríosúnach polaitiúil in Ard Mhacha ag cur in aghaidh na H-Bhlocanna".
I ndiaidh feachtas toghchánaíochta nach raibh aon duine in ann dearcadh neodrach a bheith aige air, bhain an Seachnasach amach an suíochán le 30,492 vóta in aghaidh 29,046 cheann a caitheadh ar son a chéile iomaíochta, Harry West, a bhí ag seasamh do Pháirtí Aontachtach Uladh (UUP). Go gairid ina dhiaidh sin, d'athraigh Rialtas na Breataine an reachtaíocht toghchánaíochta le feachtais den chineál seo a chosc roimh ré.
A Bhás.
Uaigh Bobby Sands i Reilig Bhaile an Mhuilinn.
Trí seachtaine i ndiaidh an toghcháin, stiúg an Seachnasach in otharlann an phríosúin i ndiaidh sé lá agus trí scór a chaitheamh ar céalacan. Nuair a chuala na Náisiúnaígh go bhfuair sé bás, thosaigh scliúchais a mhair ar feadh roinnt laethanta. Tháinig breis agus céad míle duine á chomóradh chun na huaighe. Bhí an Seachnasach ina Fheisire ar feadh cúig lá is fiche, - ceann de na téarmaí is gairide ó tháinig an Phairlimint ar an bhfód an chéad uair. Bhí sé á chaí ag teaghlach mór: idir thuismitheoirí, deirféaracha, deartháracha agus mac óg a rugadh don chailín a raibh cumann aige léi sular cimíodh é.
Fuair naonúr fear eile bás le linn na stailce ocrais seo, i ndiaidh an tSeachnasaigh: Proinsias Ó hAodha, Peatsaí Ó hEadhra, Réamann Mac Raois, Seosamh Mac Dónaill, Máirtín Ó hUrsain, Caoimhín Ó Loingsigh, Ciarán Ó Dochartaigh, Tomás Mac Giolla Bhuí agus Mícheál Ó Duibhinn. An chuid is mó de lucht leanúna an IRA, is follasach go raibh meas an mhairtírigh acu ar gach aon fhear de na stailceoirí ocrais seo. Thairis sin, bhí cuid mhór de na Caitlicigh eile - an chuid acu a bhí in aghaidh an IRA agus na gleice armtha, fiú - bhí siad thar a bheith míshásta leis an stiúir a bhí faoi Rialtas na Breataine.
Oidhreacht.
Rinne na meáin chumarsáide an-fhreastal ar an tstailc ocrais agus a raibh ar cois ina timpeall, agus chuala an saol mór iomrá ar an dóigh a bhfuair an Seachnasach agus an chuid eile acu bás. Tharraing an clú seo súil na ndaoine ar an IRA, agus thosaigh na hearcaigh nua agus an t-airgead ag tonnadh isteach. Ón taobh eile de, i bhfianaise an ratha a bhí ar an bhfeachtas toghchánaíochta, is dócha gur tuigeadh do chuid mhór de na hÓglaigh go mbeadh an-úsáid sa bhosca ballóide féin leis an tír a athaontú. Mar sin, thosaigh an ghluaiseacht Phoblachtánach ag bogadh i dtreo an bhosca ballóide, agus sa deireadh thiar thall, is féidir a rá gur chuidigh an stailc ocrais le Comhaontú Aoine an Chéasta a chur ar bun.
Cuimhneacháin.
Seachnasaigh, Roibeard Gearóid Ó
Seachnasaigh, Roibeard Gearóid Ó
Seachnasaigh, Roibeard Gearóid Ó
Seachnasaigh, Roibeard Gearóid Ó
Seachnasaigh, Roibeard Gearóid Ó


Seán Ó Loingsigh.
Bhí Seán Ó Loingsigh ("John "Jack" Mary Lynch", as Béarla) (15 Lúnasa, 1917 — 20 Deireadh Fómhair, 1999), ar an 4ú Taoiseach (ceann Rialtais na hÉireann). Bhí dhá théarma aige in oifig idir 1966-1973 agus 1977-1979.
Toghadh é do Dháil Éireann don chéad uair mar ionadaí Chorcaí sa bhliain 1948, agus atoghadh é ag gach olltoghchán go dtí lá a scoir sa bhliain 1981. Le linn a ghairme, bhí sé mar Aire Airgeadais (1965-966), Aire Tionscoil agus Tráchtála (1959-1965), Aire Oideachais (1957-1959), Aire Gaeltachta (1957) agus mar Rúnaí Parlaiminte. Bhí sé ar an 3ú ceannaire ar Fhianna Fáil idir 1966 agus 1979, agus é ag teacht i gcomharbacht ar Sheán Lemass. Ba é Ó Loingsigh ceannasaí deireanach Fhianna Fáil chun tromlach foriomlán a fháil sa Dáil.
Peileadóir agus iománaí mór le rá le foirne peile agus iomána Chorcaí a bhí ann, sula gcrom se ar an bpolaitíocht.


Contae Fier.
rightContae atá suite in iardheisceart na hAlbáine is ea Contae Fier (Albáinis: "Qarku i Fierit"). Tá na ceantair Fier, Lushnjë, agus Mallakastër suite ann.
Fier


Seán A Mac Coisdealbha.
B'é John Aloysius Costello (20 Meitheamh, 1891 - 5 Eanáir, 1976) an 2ú Taoiseach (ceann rialtais na hÉireann). Ba abhcóide rathúil é agus ba Ard-Aighne na hÉireann é ó 1926 go 1932.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Seán Alabhaois Ó Coisdealbha i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1891. Fuair sé a chuid scolaíochta ag Scoil Úí Chonaill (scoil de na Bráithre Críostaí) i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath. Rinne sé staidéar ar stair, ar theangacha agus ar litríocht i gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath agus bronnadh céim Bhaitsiléir na n-Ealaíon air sa bhliain 1911. Rinne sé staidéar ag Óstaí an Rí chun bheith ina abhcóide. Bhuaigh sé duais Victoria sna blianta 1913 agus 1914. Bronnadh céim dlí air agus cháiligh sé mar abhcóide sa bhliain 1914 agus d'oibrigh sé mar abhcóide ó shin go 1922.
Phós sé "Ida Mary O'Malley" ar an 31 Iúil 1919. Bhí triúr mac agus beirt iníonacha acu.
Saorstát Éireann.
Thosaigh sé ag obair i bhfoireann Ard-Aighne Shaorstát Éireann sa bhliain 1922. Bhí an stát nua-bhunaithe ag an am. Cháiligh sé mar abhcóide sinsear trí bliana ina dhiaidh sin agus ceapadh mar Ard-Aighne do rialtas Chumann na nGaedhael é sa bhliain 1926. Tar éis an cheapacháin, bhí sé mar ionadaí don Saorstát ag cruinnithe Chonradh na Náisiún agus ag cruinnithe an Choinfearaidh Impiriúil.
Toghadh é mar Bhinseoir de Chumann Onórach Ostaí an Rí freisin. Chaill sé a phost mar Ard-Aighne tar éis bua Fhianna Fáil in olltoghchán 1932 ach toghadh mar Theachta Dala de Chumann na nGaedhael (agus d'Fhine Gael tar éis bunaithe an pháirtí sin) é in olltoghchán na bliana ina dhiaidh sin (1933).
Cháin sé an tAcht Cumhachtaí Práinne, 1939, go géar i ndíospóireacht Dála. Cheap sé gur thug an tAcht an iomarca cumhachta don rialtas. Chaill sé a shuíochán Dála sa bhliain 1943 ach d'athghabh sé an suíochán in olltoghchán na bliana 1944. Ba urlabhraí Gnóthaí Eachtracha Fhine Gael é ó 1944 go 1948.
Ba é Fianna Fáil an páirtí is mó tar éis olltoghcháin 1948 ach ní raibh móramh de ne suíocháin acu. Tháinig na páirtithe eile (Fine Gael, Páirtí an Lucht Oibre, Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre, Clann na Poblachta, Clann na Talmhan agus roinnt Teachtaí neamhspleácha) le cheile chun an chéad rialtas idir-pháirtí a chruthú. Cuireadh Fianná Fáil as oifig tar éis iad a bheith i geannaas ar feadh 16 bhliain.
Taoiseach (1948-1951).
Tugadh post an Taoisigh d'Fhine Gael mar ba é Fine Gael an páirtí is mó sa chomhrialtas. Ba é Risteard Ó Maolchatha ceannaire Fhine Gael ach níorbh fhéidir le Clann na Poblachta glacadh leis mar Thaoiseach ó thaobh an pháirt a bhí aige sa Chogadh Cathartha. Sheas ó Maolchatha síos agus ceapadh Mac Coisdealbha mar Thaoiseach.
Fógairt na Poblachta.
Gheall Clann na Poblachta roimh an olltoghcháin go n-athghairfidís an tAcht Caidrimh Eachtraigh (1936) ach níor chuir siad béim ollmhór ar an abhar ag bunú an rialtais. Níor thaitin an tAcht le Mac Coisdealbha nó le Liam Ó Neachtain (Tánaiste agus ceannaire Phairtí an Lucht Oibre) ach oiread. Phlé an chomh-aireacht an tAcht ach níor tháinig siad ar aon chinneadh.
Bhí Mac Coisdealbha ar chuairt oifigiúil go Ceanada i rith mí Mean Fómhair 1948 nuair a chuir iriseoir ceist air maidir le fágail an Chomhlathais Bhriotanaigh. D'fhreagair Mac Coisdealbha go poiblí go raibh an rialtas chun an tAchta a athghair agus chun Poblachta a fhógairt. Tháinig sin aniar aduaidh ar airí an rialtais agus ar rialtas na Ríochta Aontaithe freisin. Tar éis fógartha na Poblachta sa bhliain 1949 chuir an Ríochta Aontaithe an "Ireland Act" i bhfeidhm. Dhaingnigh an tAcht stádas Tuaiscirt Éireann sa Ríocht Aontaithe agus thug sé cearta éagsúla do shaoránaigh na Poblachta a bhí ina gcónaí sa Bhreatain. D'fhág Éire an Comhlathas ar 18 Aibreán 1949 (Luan Cásca) nuair a cuireadh an tAcht Phoblacht na hÉireann (1948) i bhfeidhm. Ghearr an tAcht an tsrian bhunreachtúil dheireanach idir an stát agus an Ríocht Aontaithe.
Scéim Máthar agus Linbh.
Thug an tAire Sláinte, Nollaig de Brún (Clann na Poblachta) an Scéim Máthar agus Linbh isteach sa bhliain 1950. Thabharfadh an scéim cúram máithreachais saor in aisce do mháithreacha agus cúram sláinte saor in aisce dá bpáistí go dtí go raibh siad 16 bhliain d'aois. Bhí na dochtúirí agus an Eaglais Caitliceach go mór in éadan na scéime. Cheap na dochtúirí go n-ísleodh an scéim a dteacht isteach agus bhí eagla ag na heaspaig go bhfágfaí an bealach don fhrithghiniúint agus don ghinmhilleadh. Bhí scoilt sa Chomh-Aireacht maidir leis an scéim. Cheap roinnt Airí nach bhféidir leis an stát costas na scéime a íoc. Chuir Mac Coisdealbha agus Airí eile in iúl do de Brún nach seasfaidís leis. D'éirigh de Brún as mar Aire ar an 11 Aibreán 1951 agus cealaíodh an scéim. D'fhoilsigh de Brún a chomhfhreagras le Mac Coisdealbha agus leis na heaspaig.
Éifeacht an Rialtais.
D'éirigh go maith leis an rialtas i slite éagsúla:-
Olltoghchán 1951.
Cé gur buille don rialtas é an chonspóid maidir leis an Scéim Máthar agus Linbh, ní raibh sé ina buille marfach. Lean an rialtas ar aghaidh ar feadh tamaill ach bhí praghsanna ag ardú, bhí géarchéim chomhardaithe na n-íocaíochtaí ag teacht agus d'aistarraing dhá Theachta Dála a dtacaíocht. Chuir sin brú ar Mhac Coisdealbha agus ghair sé olltoghchán i mí Meitheamh, 1951. Bhí toradh éiginntitheach ag an toghchán ach bhí Fianna Fáil ábalta rialtas a chruthú. D'éirigh Mac Coisdealbha as mar Thaoiseach. Toghadh mac Mhic Coisdealbha, Deaglán, mar Theachta Dála don chéad uair san olltoghchán seo.
Roinn Ó Maolchatha agus Mac Coisdealbha ceannaireacht Fhine Gael. Ba é Ó Maolchatha ceannaire an pháirtí agus ba é Mac Coisdealbha ceannaire an pháirtí pharlaimintigh.
Mhair rialtas Fhianna Fáil ar feadh trí bliana.
Taoiseach (1954-1957).
Chaill Fianna Fáil suíocháin in olltoghchán 1954 de bharr fadhbanna eacnamaíochta na tíre. Tháinig Fine Gael, Páirtí an Lucht Oibre agus Clann na Talmhan le chéile i gcomhrialtas nua. Athtoghadh Mac Coisdealbha mar Thaoiseach. Níorbh fhéidir leis an rialtas nua mórán a dhéanamh chun an gheilleagair a fheabhsú agus ní raibh siad ábalta an dífhostaíocht nó an eisimirce a laghdú. Chuaigh Éire isteach sa Náisiúin Aontaithe sa bhliain 1955.
Chuir Óglaigh na hÉireann (an tIRA) feachtas míleata nua ar bun sa bhliain 1956. Sheas an rialtas go láidir in éadan na hÓglaigh.
Olltoghchán 1957.
Thug Seán Mac Giolla Bhríde (ceannaire Chlann na Poblachta) rún mímhuiníne isteach ó thaobh lagaithe an gheilleagair. Thug Fianna Fáil rún mímhuiníne isteach freisin. Ghair Mac Coisdealbha olltoghchán mar bhí sé beagnach cinnte go gcaillfeadh an rialtas vóta Dála. Bhain Fianna Fail móramh iomlán amach san olltoghchán.
Éirí As.
D'fhill Mac Coisealbha ag an dlíodóireacht agus d'éirigh go maith leis arís. D'éirigh Ó Maolchatha as mar cheannaire an pháirtí sa bhliain 1959 agus tháinig Seámus Maitiú Diolún i gcomharbacht air. D'fhill Mac Coisdealbha go dtí na cúlbhinsí ag an am céanna. D'fhan sé mar Theachta Dála go dtí olltoghchán na bliana 1969. Tháinig Gearóid Mac Gearailt i gcomharbacht air ina dháilcheantar, Baile Átha Cliath Thoir Theas.
Ba bhall d'Acadamh Ríoga na hÉireann é ó 1948. Bhronn Baile Átha Cliath saoirse na cathrach ar Mac Coisdealbha agus ar Éamon De Valera i mí Márta 1975. Bhronn roinnt ollscoileanna sna Stáit Aontaithe dámhachtainí air freisin.
Bhí sé 84 bhliain d'aois nuair a fuair sé bás ar an 5 Eanáir 1976.


Göran Persson.
Göran PerssonPolaiteoir Sualannach is ea Göran Persson (20 Eanáir 1949 a rugadh é). Príomh-Aire na Sualainne a bhí ann ó 1996 go dtí 2006. Rugadh i Vingåker, Södermanland é.
Persson, Göran
Persson, Göran


Dominique de Villepin.
Polaiteoir Francach agus iar-phríomhaire na Fraince is ea Dominique de Villepin nó Dominique Marie François René Galouzeau de Villepin lena ainm iomlán a thabhairt dó. Rugadh i Rabat, Maracó é ar an 14 Samhain 1951.
Tógadh é i Veiniséala agus in áiteanna eile i Meiriceá Theas. D'fhreastail sé ar an "École Nationale d'Administration", scoil iarchéimithe ina n-oileann an Fhrainc a státseirbhigh sinsireacha. Ghnóthaigh sé céimeanna sa dlín agus sa litríocht ó chúpla ollscoil chomh maith. Bhí sé ina chéad rúnaí in Ambasáidí na Fraince i Washington D.C. agus ina dhara chomhairleoir san ambasáid i Deilí Nua na hIndia sula ndearnadh príomhchomhairleoir na hAfraice sa Roinn Gnóthaí Eachtrannacha de i 1992. Bhí sé ina chomhairleoir ar ghnóthaí eachtrannacha do Jacques Chirac ó thús na 1980í. Bhí sé ina stiúrthóir toghcháin ag Chirac sa bhfeachtas uachtaránachta i 1995, agus ceapadh é ina Rúnaí Ginearálta ar Phálás an Elysée le linn céad thréimhse Chirac mar Uachtarán na Poblachta, 1995-2002. Rinne sé botún ansin i 1997 nuair a chomhairligh sé don uachtarán olltoghchán a ghairm. Chaill Chirac an toghchán sin agus rinne de Villepin iarracht éirí as oifig ach níor ligeadh dó. Tá de Villepin ag iomaíocht ó shin le Nicholas Sarkozy le bheith ina oidhre ar Chirac mar uachtarán.
Tháinig François Fillon mar chomharba ar de Villepin mar príomh-aire na Fraince sa bhliain 2007.
Aire Gnóthaí Eachtrannacha.
Cheap Chirac mar aire gnóthaí eachtrannacha é sa chomhaireacht a bhí ag an bPríomhaire Raffarin i 2002. Sa phost sin bhí baint aige le hionsaí na Fraince ar Aerfhórsa Cote d'Ivoire i 2002 nuair a d'ionsaigh fórsaí na tíre sin garastún na Fraince. Chuir sé brú ar uachtarán Haití, Jean-Bertrand Aristide éirí as oifig chomh maith, nuair a bhí trioblóid sa tír sin. Ach ba mar gheall ar a sheasamh in aghaidh bhréaga na Meiriceánach sna Náisiún Aontaithe faoi airm ollscriosta a bheith ag an Iaráic a thuill de Villepin clú agus cáil dó féin ar fud an domhain. Chuir sé go láidir in aghaidh iarrachtaí SAM tacaíocht na Náisiún Aontaithe a fháil don ionradh ar an Iaráic i 2003.
Nuair a rinneadh Aire Airgeadais de Sarkozy tugadh Villepin abhaile mar Aire Gnóthaí Baile ar an 31 Márta 2004. Nuair a theip ar Raffarin sa bhfeachtas ar son bhunreacht na hEorpa i reifreann ar an 29 Bealtaine 2005, d'éirigh sé as oifig agus ceapadh de Villepin ina áit. Bhí súil de Villepin ar an uachtaránacht, agus bhí sé san iomaíocht le Sarkozy.
Thuill sé cáil mar scríbhneoir agus mar thaidhleoir sula ndeachaigh sé le polaitíocht, cé nár toghadh riamh é.
Villepin, Dominique de
Villepin, Dominique de


Jan Peter Balkenende.
Príomh-Aire na hÍsiltíre is ea Dr. Jan Peter Balkenende (7 Bealtaine 1956 a rugadh é). Bhí ina phost sin ó 22 Iúil 2002. Is ball den Christen Democratisch Appel.
Balkenende, Jan Peter


Tarja Halonen.
Is iar-Uachtarán de chuid na Fionlainne í Tarja Halonen. (Rugadh i Heilsincí í ar 24 Nollaig 1943) An chéad bhean a bhain amach an post sin, agus thosaigh sí a céad téarma sa bhliain 2000, agus bhuaigh sí toghchán arís ar an 26 Eanáir, 2006.
Halonen, Tarja
Halonen, Tarja
Halonen, Tarja
Halonen, Tarja


Poblachtánachas in Éirinn.
Is idé-eolaíocht é an poblachtánachas Éireannach (nó an poblachtachas Éireannach) atá ag éileamh athaontú na hÉireann ar fad mar Phoblacht neamhspleách.
Sna blianta 1169-1603, bhí codanna d'Éirinn á rialú ag tiarnaí Normannacha nó go díreach ag coróin na Breataine Móire. I ndiaidh na bliana 1603, tháinig an t-oileán ar fad faoi fhorlámhas Shasana mar a bheadh coilíneacht ann. Sa bhliain 1801, d'aontaigh Acht na hAontachta Éire agus an Bhreatain Mhór le chéile i Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann. Ar lorg an náisiúnachais agus an daonlathais a bhí ag forbairt i mór-roinn na hEorpa, thosaigh an poblachtánachas ag cur bachlóg in Éirinn. Ó ba dóigh le cuid mhór de na hÉireannaigh go rabhthas ag imirt cos ar bholg orthu i gcúrsaí eacnamaíochta agus ar chúiseanna creidimh, tháinig borradh ar an bhfreasúra a bhí ag cur in aghaidh fhorlámhas na nGall.
I gcúrsaí stair na hÉireann, is gnách an náisiúnachas agus an poblachtánachas a aithint thar a chéile. Tugtar "náisiúnachas" ar aon dóigh a dtagann an mórtas cine nó na mothúcháin náisiúnta chun solais, mar iarrachtaí chun an cultúr náisiúnta a chur chun cinn, gluaiseachtaí measartha nach raibh ach ag éileamh rialtas dúchais d'Éirinn seachas neamhspleáchas iomlán, agus, uaireanta, gluaiseachtaí scarúnachais a bhí sásta leis na modhanna bunreachtúla oibre, in áit na gleice armtha. Is é is poblachtánachas ann ná go bhfuiltear ag éileamh neamhspleáchas iomlán faoi rialtas poblachtánach.


ASCII.
Is éard is an Cód Caighdeánach Meiriceánach um Idirmhalartú Faisnéise, nó ASCII (as Béarla, ("American Standard Code for Information Interchange") ná ionchódú carachtar caighdeánach a d'fhoilsigh an "United States of America Standards Institute" (anois, ANSI i 1968. Is é an t-ionchódú seo an chéad leath de ISO-8859-1 (Latin 1), ar a bhunaítear an chéad leathanach de ISO 10646 (Unicode).
Baintear úsáid as dhá shiombail sa chód, na giotáin 0 agus 1. Úsáidtear sraith seacht ngiotán le haghaidh carachtair a ionchódú. Is féidir 128 carachtar a chur in iúl: litreacha (idir chás íochtair agus chás uachtair), uimhreacha agus siombailí. Oireann an uimhir ghiotáin seo don bheart bunúsach ocht ngiotán. Úsáidtear an giotán breise chun comhartha a iompar sa ríomhaire, mar shampla le haghaidh seiceáil paireachta.


Kenneth Iverson.
Ba ríomheolaí Ceanadach é Kenneth Eugene Iverson (17 Nollaig 1920, Camrose, Alberta, Ceanada – 19 Deireadh Fómhair, 2004, Toronto, Ontario, Ceanada) a raibh aithne air mar gheall ar an bhforbairt a rinne sé ar an dteanga ríomhchlárúcháin APL ("A Programming Language").
Iverson, Kenneth
Iverson, Kenneth
Iverson, Kenneth


Tomás Ó Cléirigh.
Réabhlóidí Éireannach ba ea Tomás Séamus Ó Cléirigh (11 Márta, 1857 - 3 Bealtaine, 1916), nó "Thomas James Clarke" as Béarla. Dar le go leor daoine ba eisean ba mhó a chuir dlús le hÉirí Amach na Cásca a bheartú agus a chur i gcrích, agus é ar an chéad cheannaire a shínigh Forógra na Poblachta. Chreid sé go hiomlán gur le lámh láidir amháin a bhrisfí a nasc leis an mBreatain, agus chaith sé cúig bliana déag dá shaol faoi ghlas dá bharr.
Teachta Dála a bhí ina bhean, Caitlín Bean Uí Chléirigh, sa Dara Dáil ina cur sí in aghaidh an Chonartha Angla-Éireannaigh.
Luathshaol.
Rugadh Tomás Ó Cléirigh ar Inis Iocht, áit ina raibh a athair lonnaithe mar shaighdiúir in Arm na Breataine. Éireannaigh ó dhúchas a bhí ina thuismitheoirí James Clarke ó Charraig Álainn i gContae Liatroma agus Mary Palmer ó Chontae Thiobraid Árainn. Aistríodh an clann chuig an Afraic Theas agus é ina bhuachaill aon bhliain d'aois. Níor fhilleadar ar Éirinn go dtí go raibh seacht mbliana slánaithe ag Tomás, agus d'fhás sé aníos i nDún Geanainn, Contae Thír Eoghain.
Baile a bhí i lár an aonaigh ó thaobh cur in aghaidh na Breataine leis na gcianta a bhí in nDún Geanainn, agus lorg an Ghorta Mhóir fágtha fós go tréan air. Bhíodh na hÉireannaigh Aontaithe an-ghníomhach sa cheantar, agus na Fíníní ag teacht sna sála orthu. Níorbh fhada go músclaíodh a chuid suime sa pholaitíocht agus i gcúrsaí talún. Agus an aois cheart bainte amach aige, chuaigh sé isteach i Bráithreachas na Poblachta gan mhoill.
Bráithreachas na Poblachta.
Cumann rúnda a bhí sa Bhráithreachas, agus é meáite ar leas a bhaint as foréigean chun riail na Breataine a chuir ar neamhní agus poblacht Éireannach a bhunú ina áit. Tháinig eagraí náisiúnta an chumainn John Daly ar chruinniú i nDún Geanainn, agus b'ann a bhuail an Cléireach leis don chéad uair. Chuaigh Daly agus a chuid smaointí go mór i bhfeidhm air, agus rinneadh ball den Bhráithreachas de tamall gearr ina dhiaidh. Faoi na 1870idí, ball dílis agus daingnithe go smior a bhí sa Chléireach agus áit glactha aige i gcroílár ghníomhaí an chumainn.
Sa bhliain 1880, bhris caismirtí amach idir mhuintir Dhún Geanainn agus na póilíní. Déanadh ionsaí ar an gconstáblacht, tar éis don Cléireach piléar a chaitheamh ina dtreo lena raidhfil. Agus na húdaráis sa tóir air, b'éigean dó teitheadh thar sáile ar mhaithe lena shábháilteacht. Bhíodh cairde dá chuid ag tabhairt aghaidh ar Mheiriceá, agus shocraigh sé taisteal in éineacht leo. Shroich sé Nua-Eabhrac agus an bhliain ag druidim chun deiridh, agus é dhá bhliain is fichead d'aois. Tháinig sé ar phost mar ghiolla óstáin gan mhoill ar bith agus - i bhfad níos tábhachtaí - chuaigh sé i dteagmháil le Clann na nGael, craobh Mheiriceánach na bhFíníní.
Chaith sé cúig bhliana déag i bPriosún Pentonville i Sasana, ó 1883 go 1898, faoi go raibh sé bainteach le hiarrachtaí Sasana a bhuamáil. Bhunaigh sé an Chomhairle Mhíleata a cheap Éirí Amach na Cásca. Cuireadh chun báis é os comhair scuad lámhaigh ar an 3ú Bealtaine 1916.
Óglaigh na hÉireann.
Thacaigh an Cléireach go mór le bhunú Óglach na hÉireann sa bhliain 1913, ach ní raibh baint ar baint leo ós rud é gur coirpeach agus náisiúnaí d'ard-cháil a bhí ann, rud a thabharfadh mí-cháil ar na hÓglaigh. Anuas ar sin, is follasach go mbeadh an-thionchar ag baill shuntasacha an Bhráithreachais amhail Mac Piaras, Mac Diarmada agus Hobson orthu, agus iad i lár bhaill fud fad na heagraíochta.
An tÉirí Amach.
Bhí Ó Cléirigh ina bhall den Chomhairle Mhíleata a bheartaigh Éirí Amach na Cásca agus bhí seisean ar dualgas i gceanncheathrú an éirí amach in Ardoifig an Phoist le linn na seachtaine. Throid sé cliathánach le hArm Cathartha na hÉireann, faoi cheannas Shéamuis Uí Chonghaile. Cé nach raibh céim mhíleata oifigiúil d'aon saghas aige, bhí sé aitheanta mar duine de cheannasaithe an gharastúin siúd, agus bhí ról suntasach aige sa troid. Gabhadh eisean agus na ceannairí eile tar éis ghéilleadh na bhfórsaí ar an 29 Aibreáin agus cuireadh faoi ghlas i bPríosún Chill Mhaighneann iad. Ba eisean an dara duine a chun aghaidh a thabhairt ar an scuad lámhaigh ar an 3ú Bealtaine, tar éis an Phiarsaigh.
Tagairtí.
Ó Cléirigh, Tomás
Ó Cléirigh, Tomás
Ó Cléirigh, Tomás
Ó Cléirigh, Tomás
Ó Cléirigh, Tomás
Ó Cléirigh, Tomás
Cléirigh, Tomás Ó


Queen.
Banna rac-cheoil an-cháiliúil is ea Queen. Bhí rath agus ráchairt orthu, sna 1970í agus sna 1980í ach go háirithe.
Ba é Freddie Mercury an t-amhranaí sa ghrúpa. Rugadh é ar 5 Meán Fómhair 1946 agus fuair sé bás ar 24 Samhain 1991. B'é an SEIF a thug a bhás.
B'iad Brian May, Freddie Mercury, Roger Taylor agus John Deacon na ceoltóirí.
An t-amhrán is cáiliúla ná "Bohemian Rhapsody". Amhráin choitianta eile dá gcuid is ea iad "We Will Rock You", "Killer Queen", "We Are The Champions" agus "Don't Stop Me Now".


Kurów.
Tá an sráidbhaile úd Kurów suite in Oirdheisceart na Polainne, idir Puławy agus Lublin, cois Abhainn Kurówka. Tá sé ina lárionad riaracháin do pharóiste (gmina) Kurów agus é suite i gcúige (województwo) Lublin, agus dhá mhíle ocht gcéad aon duine déag ina gcónaí ansin de réir dhaonáireamh na bliana 2005.
Am éigin idir na blianta 1431 agus 1442, bronnadh cearta cathrach ar an sráidbhaile de réir Dhlí Magdeburg. Bhí an áit ag freastal ar an timpeallacht mar lárionad do thráchtáil bia. Bhí monarchana súdaireachta ag obair thart anseo freisin. Sa séú haois déag, bhí an Cailbhineachas an-láidir san áit, ó chuir cuid mhaith de na Bráithre Polannacha fúthu ansin. Seict Chríostaí ab ea na Bráithre seo nár ghlac le foirceadal na Tríonóide. De réir a chéile, go dtí an bhliain 1660, chuaigh formhór bhunadh na háite leis an gcreideamh neamhghnách seo.
Sa bhliain 1670, rinne plá mhór an-éirleach ar an áit, agus chaill sí na cearta cathrach. De réir a chéile, tháinig sí chuici arís. Nuair a chuaigh an Chríochdheighilt ar an bPolainn sa bhliain 1795, thit an áit seo leis an Ostair. Le teacht Napoleon, cuireadh Kurów le hArd-Diúcacht Vársá, an stát a bhunaigh Napoleon do na Polannaigh. Ní raibh teacht aniar ar bith sa stát sin, agus d'fhág Comhdháil Vín an baile seo ag an Rúis, nó ag Ríocht na Polainne ("Kongresówka") a bhí á rialú ag Impire na Rúise. Le linn Éirí Amach na Samhna, nó "Powstanie Listopadowe", cuireadh cath ansin, i Mí Fheabhra den bhliain 1831. Ansin, bhris an Ginearál Józef Dwernicki an cath ar na Rúisigh. Sa bhliain 1870, i ndiaidh Éirí Amach Mhí Eanáir nó "Powstanie Styczniowe", chaill an áit na cearta cathrach go deifnideach. Sa bhliain 1918, bhain na Polannaigh amach a neamhspleáchas arís, agus ón am sin i leith, is cuid den Pholainn é Kurów.
I dtús an Dara Cogadh Domhanda, agus na Gearmánaigh ag ionsaí na Polainne, bhuamáil na heitleáin an áit go trom, ar an naoú lá de Mhí Mheán Fómhair, 1939. Scrios siad ospidéal na háite, agus maraíodh cuid mhór de na hothair, nach raibh baint dá laghad acu leis an arm. Le linn an chogaidh, thóg na Gearmánaigh dhá champa daorbhroide agus geiteo beag timpeall na háite, ach d'éirigh le cuid mhaith de na cimí Polannacha a n-éalú a dhéanamh go dtí na coillte máguaird, áit a raibh treallchogaithe de chuid Armia Krajowa an-ghníomhach ag cur catha ar na Gearmánaigh.
Is é an rud is mó a tharraingíonn turasóirí go dtí an áit ná an eaglais a bhaineann le tréimhse an Renaissance. Tá uaigh an teaghlaigh uasail Zbąski suite san eaglais, chomh maith le dealbha a tháinig ó lámh an dealbhóra Santi Gucci. Iodálach a bhí ann agus é ag obair sa Pholainn sa dara leath den séú haois déag. Bhí sé ar dealbhóirí bisiúla a linne sa tír.
Anseo a tháinig an Ginearál Wojciech Jaruzelski chun saoil, chomh maith. B'eisean an ginearál a chuir an staid éigeandála i bhfeidhm ar an bPolainn sa bhliain 1981. I ndeireadh na n-ochtóidí, áfach, bhain sé leas as a Uachtaránacht leis an daonlathas a chur ar bun sa tír.


C. S. Lewis.
Scríbhneoir ó Thuaisceart na hÉireann ab ea Clive Staples Lewis. B'eisean a scríobh na húrscéalta faoi Narnia agus an tríológ spáis faoi Malacandra, Perelandra agus Thulcandra, is é sin, "Out of the Silent Planet", "Perelandra", agus "That Hideous Strength". Rugadh i mBéal Feirste 29 Mí na Samhna 1898 é, agus fuair sé bás 22 Mí na Samhna 1963. Bhí sé ina bhall de na h"Inklings", club comhchaidrimh do lucht litríochta in Oxford, agus aithne aige ar J. R. R. Tolkien.
A Chéad Óige.
Saolaíodh Clive Staples Lewis i mBéal Feirste d'Albert James Lewis agus Flora Augusta Hamilton Lewis. Nuair a bhí Clive óg ceithre bliana d'aois, bhuail gluaisteán a mhadra a d'éag sa teagmháil. Jacksie a bhí ar an madra, agus bhí Clive chomh mór sin faoi mhéala is gur éiligh sé ar a thuismitheoirí gan ach Jacksie a thabhairt air feasta. De réir a chéile, rinneadh Jacks nó Jack den leasainm sin, agus is é Jack an t-ainm a thugadh a chuid cairde air, conablach a shaoil.
Bhí deartháir amháin aige, Warnie (Warren Hamilton Lewis) a bhí trí bliana ní ba sine ná eisean. Fuair máthair na beirte buachaillí bás sa bhliain 1908, agus as sin amach, bhí Lewis á mhúineadh ag an gcorr-theagascóir baile a tharla a bheith ann. Nuair a bhí sé naoi mbliana déag d'aois, cuireadh go dtí Sasana é le léann a fhoghlaim i scoil chónaitheach in éineacht lena dheartháir. Ní raibh mórán ama caite aige sa scoil sin - Scoil Wynyard i Watford i Sír Hertford - nuair a dúnadh í, agus go gairid ina dhiaidh sin, cuireadh an príomhoide i ngealtlann. Ansin, chaith Lewis cupla mí i gColáiste an Chaimbéalaigh i mBéal Feirste, ach ina dhiaidh sin, chuaigh sé go Cherbourg, agus ansin, fuarthas áit dó i gColáiste Malvern i Malvern, Sír Worcester. Faoin mbliain 1913, thug sé droim láimhe dá chreideamh Chríostaí agus d'fhógair sé gurbh aindiachaí é. Nuair a bhí bliain amháin thart aige i Malvern, chrom sé ar staidéar príobháideach, agus seanteagascóir a athara, William T. Kirkpatrick, mar chrann taca aige.
Bhí an-suim ag Lewis i scéalta faoi ainmhithe riamh, agus in éineacht lena dheartháir, cheap sé "Boxen", domhan samhlaithe na n-ainmhithe daonchosúla. Bhí siad ag scríobh scéalta agus á n-insint dá chéile faoi eachtraí na n-ainmhithe i mBoxen. Tháinig na smaointí seo as leabhair Beatrix Potter, nó bhí sise ar duine de na scríbhneoirí ab ansa le Lewis, nuair a bhí sé óg. Bhí teach a athara lán leabhar, rud a thaitin go mór mór leis, ó bhí sé ina léitheoir craosach. Bhí an-eagla air roimh na feithidí agus na damháin alla, áfach, agus bhí siad ina n-ábhar mór tromluithe aige go minic.
Nuair a bhí sé ina spuraicleach déagóra, thug sé an-taithneamh do shaothar Richard Wagner agus don mhiotaseolaíocht Ghearmánach nó Lochlannach a raibh ceoldrámaí Wagner bunaithe orthu. Faoi thionchar Wagner, mhothaigh Lewis cineál saint nó tnúthán ag borradh ina chroí, mothúchán ar bhaist sé "joy", ríméad nó áthas, air. Threisigh Wagner leis an ngrá a bhí aige don dúlra, chomh maith. Thosaigh sé ag éirí ró-aibí le tuilleadh scéalta a scríobh faoi Boxen, chomh maith. Ó bhí a fhantaisíocht ag dul bealach na miotaseolaíochta Nordaí, chuaigh a chuid scríbhneoireachta i dtreo na heipice is an ceoldráma, a bhí níos oiriúnaí le téamaí miotaseolaíochta a láimhseáil. San am céanna, bhí Kirkpatrick ag teagasc Gréigise agus ag cur litríocht chlasaiceach na seanársaíochta in aithne dó, rud a bhí ag cur go maith lena ghrá don eipic mhiotasúil.
Sa bhliain 1916, bhain Lewis amach scoláireacht a cheadódh dó staidéar a dhéanamh in Oxford. Bhí an chéad chogadh domhanda ar siúl ina thimpeall, áfach. Mar sin, liostáil sé san arm sa chéad bhliain eile. Fuair sé coimisiún oifigigh sa Tríú Cathlán de Chos-Slua Éadrom Somerset. Bhí sé díreach ag slánú naoi mbliana déag d'aois, nuair a bhain sé amach Gleann Somme sa Fhrainc.
Siobhán Uí Mhórdha.
Nuair a bhí sé ag traenáil in oirchill an fhiannais, d'éirigh sé mór le saighdiúir eile arbh ainm dó Páidín Ó Mórdha (Paddy Moore), agus chuir seisean Lewis in aithne dá mháthair, Siobhán Uí Mhórdha (Jane King Moore). Fuair Páidín bás i machaire an áir, agus ghlac Siobhán leis mar shórt mac altrama in éiric a mic féin. Agus Lewis féin ag éileamh in ospidéal míleata, thagadh Siobhán ar cuairt chuige, agus bhí an caidreamh seo an-tábhachtach dó, ó dhiúltaigh a athair cuairt a thabhairt ar an otharlann.
Na scoláirí a bhfuil saothair scríofa acu faoi shaol Lewis, níl siad ar aon fhocal faoi cén cineál cairdeas a bhí ann. Tá cuid acu ag áitiú go raibh caidreamh collaí ag Lewis le Siobhán. Ní raibh an fear féin sásta an tsreang a bhaint den mhála faoin scéal seo, ach is é an rud a dúirt sé gur chuidigh Siobhán leis a chuid mothúchán a aithint is a admháil. B'é tuairim A. N. Wilson, a scríobh beathaisnéis Lewis, go raibh sé suite siúráilte go raibh a leithéid de chaidreamh acu le chéile nuair a bhí Lewis ag fáil leighis óna chuid cneánna cogaidh, ach is dealraitheach nach bhfuil de bhunús aige leis seo ach cupla litir nár bhain sé an chiall cheart astu. Maidir le Walter Hooper, ar fhág Lewis a oidhreacht liteartha faoi, b'é a bharúil siúd go raibh a leithéid de chaidreamh incheaptha, ach ní raibh aithne ag Hooper ar Lewis nuair a bhí sé óg. George Sayer, arís, bhí aithne aige ar Lewis sna blianta seo, nó bhí Lewis mar oide agus mar chara aige, agus dhiúltaigh Sayer amach is amach don chineál seo ráflaí. Cibé faoi chúrsaí craicinn, is léir go raibh Lewis agus Siobhán iontach mór le chéile. I Mí na Nollag sa bhliain 1917, chuir Lewis litir chuig Arthur Greeves, a bhí mar chara aige ó bhí sé ina pháiste, inar scríobh sé gurb iad Siobhán agus Greeves féin "an bheirt is measa le mo chroí ar an saol seo".
I ndiaidh an chogaidh, sa bhliain 1918 nó 1919, bhí Lewis agus Siobhán ina gcónaí in aontíos, cé go raibh seomraí dá chuid féin ag Lewis ina choláiste. Sa bhliain 1930, chuir Siobhán, Lewis agus Warnie, deartháir C. S. Lewis, fúthu i dteach "The Kilns" i Risinghurst, Headington, in aice le hOxford. D'íoc gach duine den triúr a chuid féin de phraghas an tí. B'é Warren "Warnie" Lewis an duine acu ba deireanaí a fuair bás, sa bhliain 1973. Thit an teach le hiníon Shiobhán Uí Mhórdha ansin.
Is minic a fuarthas locht ar Shiobhán, agus na daoine ag cur ina leith go mbíodh sí ag mursantacht ar Lewis bocht nuair a chónaigh an bheirt acu le chéile. Tá fianaise ann, áfach, gur bean chineálta dhóighiúil a bhí inti, agus go raibh na comharsana an-mhór léi nuair a bhí sí ag cur fúithi sna "Kilns". Dúirt Lewis ina dhiaidh sin gurb ó Shiobhán a d'fhoghlaim sé suáilce na flaithiúlachta.
Ag dul anonn sa saol di, thosaigh a cuimhne ag teip ar Shiobhán, agus sa deireadh, cuireadh i dteach banaltrais í, áit a dtagadh Lewis ar cuairt chuici gach lá, go dtí gur bhásaigh sí sa bhliain 1951.
Saol Éireannach C. S. Lewis.
Nuair a tháinig sé go Sasana an chéad uair, baineadh cineál geit chultúrtha as. Ina leabhar "Surprised by Joy", scríobh sé: "Ní féidir le haon Sasanach a thuiscint cad é mar a chuaigh Sasana i bhfeidhm orm i dtús báire. An blas aisteach Béarla a bhí le cloisteáil i mo thimpeall, ba chosúil le caint na ndeamhan é, dar liom. Ach b'é an tírdhreach ba mheasa. Idir an dá linn, rinne mé cairdeas le Sasana arís, ach d'fhág an chéad teagmháil seo goimh orm le Sasana, goimh a bhí i bhfad ag cneasú."
Bhí spéis ag Lewis i miotaseolaíocht na nGael agus sa Ghaeilge féin ó bhí sé ina bhrín óg. Bhí sé an-tugtha do shaothar William Butler Yeats, ó bhí Yeats ag tarraingt ar thobar an mhiotais Ghaelaigh ina chuid filíochta. I litir chuig cara, scríobh Lewis: "Anseo, tháinig mé trasna ar scríbhneoir den chineál a bhí riamh ag teastáil uaim, agus tá mé siúráilte go dtaithneodh sé leatsa freisin. Is é sin, W. B. Yeats. Cumann sé drámaí agus dánta faoinár seanmhiotaseolaíocht Éireannach, saothar a bhfuil saoithiúlacht agus áilleacht as an ngnáth ag baint leis."
Díol iontais ab ea do Lewis go raibh lucht a aitheantais i Sasana ar nós cuma liom i leith shaothar Yeats agus athbheochan an chultúir Cheiltigh. Scríobh Lewis: "Is minic a chuireann sé iontas orm a fheiceáil go ndéanann na daoine a casadh orm anseo neamhshuim iomlán de shaothar Yeats. Is dócha nach dtaithníonn sé ach le hÉireannaigh. Más amhlaidh, altaím leis na déithe go léir gurb Éireannach a tharla a bheith ionam." I dtús a chaithréime mar scríbhneoir, bhí Lewis ag dréim lena chuid saothar a chur chuig tithe foilsitheoireachta i mBaile Átha Cliath: "Má chuirim mo chuid stuife chuig aon fhoilsitheoir choíche, sílim go mbainfidh mé triail as muintir Maunsel i mBaile Átha Cliath, i gcruth is go mbeidh baint agam le scoil scríbhneoirí Bhaile Átha Cliath." Nuair a d'iompaigh sé chun na Críostaíochta, áfach, thréig Lewis an rúndiamhracht Cheilteach de réir a chéile, ar mhaith leis an spioradáltacht Chríostaí.
Agus an chumha a bhí air i ndiaidh na hÉireann, ba nós le Lewis a thabhairt le fios idir shúgradh agus dháiríre go raibh dearcadh frith-Shasanach aige. Seo an cuntas a thug sé ar Éireannach a buaileadh air i Sasana: "Cosúil leis na hÉireannaigh uile go léir a chastar ar a chéile i Sasana, bhí muid, i ndeireadh ár gcomhrá, ag lochtú braschaint agus leadránacht dhosheachanta an chine Angla-Shasanaigh. I ndiaidh an iomláin, a "ami", is iad na hÉireannaigh an t-aon phobal amháin atá ann...Is ar éigean a bheinn sásta mo shaol a chaitheamh nó mo bhás a fháil i measc aon chine eile."
Ó bhí sé ag obair in ollscoil Oxford, áfach, b'éigean do Lewis a shaol a chaitheamh agus a bhás a fháil i measc cine eile, agus ba mhinic a deireadh sé gur cúis aiféaltais ab ea dó gurbh éigean dó Éire a thréigean. Bhí sé riamh ar lorg chuideachta na nÉireannach, agus thagadh sé go Tuaisceart Éireann go tráthrialta. B'ansin a chaith sé a mhí mheala, fiú. "Mo shaol Éireannach" a thugadh sé air seo.
A Iompú leis an gCríostaíocht.
"Dá mb'é Dia a chruthaigh an saol, ní bheadh sé chomh sobhriste, agus ní bheadh an oiread sin lochtanna air."
Cé gur shíl sé go raibh sé ina aindiachaí san am, dúirt sé ina leabhar "Surprised by Joy" ina dhiaidh sin go raibh sé, thar aon rud eile, "feargach le Dia toisc nach raibh Sé ann", nuair a bhí sé óg.
"Samhlaigh duit mé i m'aonar, thuas sa seomra sin i Magdalen, oíche i ndiaidh oíche, agus mé ag mothú, gach soicind a n-ardóinn súile m'intinne de mo chuid oibre, go raibh Sé ag druidim isteach chugam go maorga malltriallach, Sé féin, a bhí mé ar theann mo dhichill a sheachaint. É féin a chuir an oiread sin eagla orm, tháinig Sé anuas orm sa deireadh thiar. I dTéarma na Tríonóide sa bhliain 1929, ghéill mé Dó, agus d'admhaigh mé gurbh é Dia Dia, agus thit mé síos ar mo ghlúine, le m'urnaí a dhéanamh b'fhéidir, agus mise ar an iompaitheach ba thruamhéilí, ba dhrogallaí amuigh, b'fhéidir."
Roimh an iompú, bhí tamall fada caite ag Lewis ag spaisteoireacht agus ag comhrá lena chairde Tolkien agus Hugo Dyson. Nuair a bhí sé iompaithe, chuaigh Lewis in Eaglais Shasana, is é sin, san Eaglais Anglacánach, rud a ghoill ar a chara Tolkien, ós rud é go raibh sé féin ina Chaitliceach, agus é ag dréim go rachadh a chara leis an gcreideamh áirithe sin. Caitliceach ab ea Chesterton freisin, dála an scéil.
Cé go raibh sé ina Anglacánach, bhí Lewis sách cóngarach don Eaglais Chaitliceach ina chreideamh, ní ba chóngaraí, fiú, ná don traidisiún Phrotastúnach. Mar shampla, ghlac sé le foirceadal Caitliceach an pheaca mharfaigh, is é sin, chreid sé gur féidir don Chríostaí peaca chomh tromchúiseach a dhéanamh is go gcaillfidh sé slánú a anama a bhí aige roimhe sin - rud nach bhfuil ag teacht go rómhaith leis an dearcadh atá ag an bProtastúnach ar an saoradh ó chion mar choincheap diagachta.
Bhí dáimhe ag Lewis fosta le coincheap Caitliceach na Purgadóra, cé nach bhfuil glacadh leis sa Phrotastúnachas. Sa leabhar deireanach a scríobh sé, mar atá, "Letters to Malcolm", bhí sé go mór faoi thionchar John Henry Newman, an diagaire Caitliceach, ó thaobh na Purgadóra de.
Joy Gresham.
Bhí Lewis ag dul anonn sna blianta cheana, nuair a tháinig Joy Davidman Gresham go Sasana le cor a chur ina chinniúint. Scríbhneoir Meiriceánach ab ea í, de phór Ghiúdach, a d'iompaigh ón gCumannachas leis an gCríostaíocht. Bhí sí dealaithe óna fear céile, agus beirt mhac aici, mar atá, David agus Douglas Gresham. Ar dtús, is é an meas a bhí ag Lewis uirthi ná gur compánach taithneamhach intleachtúil a bhí inti, agus thoiligh sé conradh saolta pósta a shíniú léi, le go bhféadfadh sí fanacht sa Ríocht Aontaithe. Ansin, d'iompaigh sé amach go raibh ailse na gcnámh ag luí uirthi, agus tháinig athrú ar an gcaidreamh eatarthu, an oiread is gur chinn siad pósadh Críostaí a fháil. Ó bhí sí i ndiaidh colscaradh a fháil, ní raibh sé furasta toiliú Eaglais na hÉireann a lorg don chleamhnas, ach sa deireadh thiar, phós cara le Lewis, an Ministir Peter Bide, iad cois leaba ospidéil Joy.
Mhaolaigh ar ailse Joy ar feadh tamaill, agus bhí an lánúin ábalta saol ceart tinteáin a chaitheamh in éineacht le Warnie Lewis, go dtí gur tháinig an athiompáil agus an bás. Scríobh Lewis leabhar, "A Grief Observed", le cur síos a thabhairt ar an dóigh a ndeachaigh an méala seo i gcion air. Ar dtús, d'fhoilsigh sé an leabhar faoi ainm cleite N. W. Clerk, ó ba leasc leis scéal chomh pearsanta sin a chur os comhair an tsaoil mhóir faoina ainm féin. Nuair a tháinig an crú ar an tairne, bhí Lewis bodhraithe ag na daoine a bhí ag moladh an leabhair dó, agus d'admhaigh Lewis go poiblí gurbh é féin a scríobh í.
Nuair a bhí Joy tar éis bháis, thug Lewis aire don bheirt mhac a d'fhág sí ina diaidh. Inniu, tá Douglas Gresham ina Chríostaí ghníomhach, agus é sáite i gcúrsaí reachtála eastát Lewis. D'fhill an deartháir eile, David, ar an gcreideamh Giúdach, agus níl caidreamh ag an mbeirt le chéile inniu.
Blianta Deireanacha a Shaoil.
I dtús Mhí an Mheithimh sa bhliain 1961, thosaigh a shláinte ag teip ar Lewis. Bhí athlasadh na nduán air a chuaigh an oiread chun donais is gur tháinig nimhiú fola air. Agus an galar ag luí air, ní raibh sé ábalta freastal ar a obair i dtéarma fómhair Ollscoil Cambridge, ach bhisigh sé arís sa bhliain 1962, agus chuaigh sé ar ais go dtí an ollscoil in Aibreán na bliana sin. Bhí sé ar a sheanléim arís in Earrach na bliana céanna. Mar sin féin, buaileadh breoite é arís ar an 15 Iúil, 1963, agus tugadh isteach san ospidéal é. An lá arna mhárach, ag a cúig a chlog iarnóna, thit Lewis i gcóma i ndiaidh taom croí, ach, rud nach rabhthas ag súil leis, tháinig sé chuige féin arís an chéad lá eile ag a dó a chlog iarnóna. Cé nach raibh sé in ann a bheith ag obair a thuilleadh, d'fhill sé abhaile, agus i Mí Lúnasa, d'éirigh sé as a chuid oibre i gCambridge ar chúiseanna slándála. Ní raibh a shláinte ag teacht ar ais, agus i Mí na Samhna, diagnóisíodh go raibh a dhuáin ag teip air go doleigheasta. Fuair sé bás ar an 22 Samhain, 1963. Bhí seachtain ag teastáil uaidh le cúig bliana is trí scór a shlánú. Adhlacadh i reilig Eaglais na Tríonóide Naofa é in Oxford. De thaisme, d'éag Aldous Huxley agus an tUachtarán John F. Kennedy ar an lá céanna.
Lewis, C.S.
Lewis, C.S.
Lewis, C.S.
Lewis, C.S.


Please Please Me.
Is albam de chuid an rac-ghrúpa Sasanach The Beatles é Please Please Me. B'é an céad albam ón bhanna, a seoladh i mí Márta 1962 tar éis an rath a bhí acu leis na singlí "Please Please Me" agus "Love Me Do". Bhí ocht as na ceithre amhrán déag a bhí ar an gceirnín seo scríofa ag John Lennon agus Paul McCartney.
Taobh 2.
Gach amhrán Lennon/McCartney, ach amháin iad le nóta.


Jens Stoltenberg.
Polaiteoir agus eacnamaí Ioruach is ea Jens Stoltenberg a rugadh ar 16 Márta 1959. Ba é Stoltenburg Príomh-Aire na hIorua faoi dhó (2000–01 agus 2005–13). Ar 28 Márta 2014 ceapadh é mar 13ú hArd-Rúnaí Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh (ECAT) agus a théarma sa phost úd le tosú ar 1 Deireadh Fómhair na bliana céanna. Ceapadh é mar cheannaire Chomhairle an Atlantaigh Thuaidh (NAC) ag an am céanna. Comharba é sa dá phost ar Anders Fogh Rasmussen.


Anders Fogh Rasmussen.
Príomh-Aire na Danmhairge reatha is ea Anders Fogh Rasmussen (26 Eanáir, 1953 a rugadh é). Is é an ceannaire Venstre. Rugadh i Ginnerup, Iútlainn é.
Rasmussen, Anders Fogh
Rasmussen, Anders Fogh


Geronimo.
Taoiseach clúiteach de chuid na nApaiseach ab ea Geronimo (16 Meitheamh, 1829 – 17 Feabhra, 1909). "Goyaałé" ab ainm dó ina theanga dhúchais féin, mar atá, Apaisis Chiricahua, ach is ó na Meicsicigh a fuair sé an leasainm.
Cogaidh.
Ar dtús, bhí cónaí ar Geronimo chois Turkey Creek i Nua-Mheicsiceo an lae inniu. Bhí sé ina lia sí i measc a mhuintire, ach san am céanna, bhíodh sé go minic ag cur cogaidh ar na Meicsicigh. Mharaigh saighdiúirí Meicsiceach a bhean chéile agus a thriúr clainne sa bhliain 1858, agus ón lá sin i leith, bhí fuath na ndaol aige ar na Meicsicigh.
Nuair a shealbhaigh na Stáit Aontaithe na críocha seo sna 1840idí, thosaigh Geronimo ag cur cogaidh ar na "saighdiúirí gorma" freisin. Na héachtaí a d'éirigh leis agus é ag dul sa seans ag iarraidh an ceann is fearr a fháil ar na saighdiúirí Meiriceánacha, thabhaigh siad clú agus cáil dó i measc a chuid námhad féin. Sa deireadh thiar thall, ghéill Geronimo agus an t-ochtar duine déag is fiche a bhí á thionlacan, ghéill siad iad féin d'fhórsaí an Ghinearáil Nelson A. Miles ar an 4 Meán Fómhair 1886 ag Skeleton Canyon in Arizona.
Príosún agus bás.
Ina dhiaidh sin, cimíodh Geronimo, agus chaith sé an chéad chuid dá théarma braighdeanais i bhFlorida. Ocht mbliana ní ba deireanaí, cuireadh go dtí príosún eile in Oklahoma é. Ina sheanfhear dó, bhí sé ina ábhar adhnua ag féilte agus ag ócáidí poiblí.
Fuair Geronimo bás le niúmóine i bhFort Sill in Oklahoma, áit ar hadhlacadh é. Ní bhfuair sé cead riamh filleadh abhaile go dtí Nua-Mheicsiceo.


Sinéad de Valera.
Ba bhean chéile Éamon de Valera (taoiseach, uachtarán agus réabhlóidí Éireannach) í Sinéad de Valera (3 Meitheamh, 1878 - 7 Eanáir, 1975), nó Sinéad Ní Fhlannagáin. Tugtaí an t-ainm Sinéad Bean de Valera uirthi freisin go minic.
Saol.
Rugadh í leis an ainm Jane nó Janice Flanagan i mBaile Brigín, Contae Bhaile Átha Cliath i 1878 (d'athraigh sí a h-ainm baiste níos déanaí). Bhí sí ina múinteoir i mbunscoil ar Sráid Dorset, i lár na cathrach. In a ham saor, mhúin sí an teanga Gaeilge leis an grúpa Conradh na Gaeilge. I measc na ndaltaí a bhí aici ná múinteoir eile, Eamon de Valera, a bhí ag múineadh matamaitic. Pósadh iad ar an 8 Eanáir 1910, cé go raibh Sinéad ceithre bliana níos sine. Rugadh seachtar páistí acu, cúigear buachaillí agus beirt cailíní. Bhí cáil agus cumhacht ar a fear chéile níos déanaí, ach bhí Sinéad sásta fanacht amach as an saol polaitiúil. Scríobh sí scéalta do dhaoine óga, as Gaeilge agus as Béarla.
Bás.
Fuair Sinéad de Valera bás ar 7 Eanáir 1975 ag 96 bliain d'aois, a lá roimh cothrom an lae a pósadh. Fuair Eamon bás ocht mí níos déanaí. Cuireadh iad le chéile i Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath.
De Valera, Sinéad
De Valera, Sinéad
De Valera, Sinéad


Príosún Chill Mhaighneann.
Foirgneamh i mBaile Átha Cliath, Éire is ea Príosún Chill Mhaighneann. Príosún a bhí ann ó 1796 go dtí 1924, ach is músaem é anois. Áit thábachtach i stair na hÉireann is ea é. Osclaíodh é ag am Acht an Aontais, agus dúnadh é tar éis bhunú Saorstáit Éireann. Mar sin, ba shuíomh lárnach é sa tréimhse tábhachtach seo i stair na hÉireann.
Stair.
Bunaíodh an príosún i gCill Mhaighneann, in aice leis an chathair, sa bhliain 1796. Ar dtús, tugadh an t-ainm "an príosún nua" air, mar bhí seanphríosún eile in aice leis. Ó 1796 go dtí 1924, b'é seo an príosún inar cuireadh (agus a lámhachadh go minic) réabhlóidithe agus polaiteoirí a bhí ag troid ar son saoirse na hÉireann. Mar shampla, Réabhlóid na nÉireannach Aontaithe i 1798, éirí amach Robert Emmet i 1803, An Gorta Mór ó 1845 go dtí 1851, Éirí Amach na nÉireannach Óga i 1848, Éirí Amach na bhFíníní i 1867, Cogadh na Talún sna 1880í, Éirí Amach na Cásca i 1916, Cogadh na Saoirse ó 1919 go dtí 1921, agus Cogadh Cathartha na hÉireann sna 1920idí. Coinníodh agus lámhachadh ceannairí Éirí Amach 1916 ann, agus b'é Eamon de Valera an príosúnach deireanach a bhí faoi choinneáil i gCill Mhaighneann. Dhún rialtas an tSaorstáit é mar phríosún i 1924.
Músaem.
Is séadchomhartha náisiúnta é an príosún anois. Rinneadh a lán oibre ar an bhfoirgneamh agus ath-osclaíodh é mar mhúsaem náisiúnachais. Insíonn an músaem an scéal faoin bhóthar trioblóideach go saoirse na hÉireann. Thug 160,000 duine cuairt ar an músaem sa bhliain 1999.


Ruairí Brugha.
Ba pholaiteoir Éireannach de chuid Fhianna Fáil é Ruairí Brugha (15 Feabhra, 1917 – 31 Eanáir, 2006). Mac le Cathal Brugha ab ea é, polaiteoir agus réabhlóidí poblachtach. Bhí sé pósta le Máire Nic Shuibhne-Brugha, iníon le Traolach Mac Suibhne, Méara Chorcaí a fuair bás tar éis stailc ocrais i 1920.
Saol.
Chuaigh an Brughach i bhFianna Fáil, agus d'éirigh sé ina Theachta Dála do Bhaile Atha Cliath Theas i 1973. Bhí suim aige i gcúrsaí Eorpach, agus ba bhall é den chéad troscaireacht Éireannach go Parlaimint na hEorpa i 1977. Lean sé ar aghaidh níos déanaí mar uachtarán onórach ar an European Movement, Ireland. Ba bhall é de Sheanad Éireann sna 1980í.
Bás.
Fuair an Brughach bás i mBaile Átha Cliath ar 31 Eanáir 2006, agus é 88 mbliana d'aois.
Brugha, Ruairí
Brugha, Ruairí
Brugha, Ruairí


An Afganastáin.
Tír Áiseach í an Afganastáin (Paistis/Dairi-Pheirsis: افغانستان, Afğānistān). Tá sí suite i lár na hÁise agus í teorainn ar theorainn leis an Iaráin, an Phacastáin, an Tuircméanastáin, leis an Úisbéiceastáin, leis an Táidsíceastáin agus leis an tSín. Is é Cabúl an phríomhchathair. Tá 33.3 milliún duine ina gcónaí sa tír.
Stair.
Tá iarsmaí daonna ar na sléibhte atá níos sine ná caoga míle bliain, agus léiríonn iontaisí plandaí gur thosaigh an fheirmeoireacht i gceantar an Hindu Kush timpeall an ama sin. Creidtear gur ann a rinneadh cré-umha den chéad uair. Bhí bailte á dtógáil thart faoi chúig mhíle bliain ó shin. Meastar gur bunaíodh Cabúl timpeall 1,500 RC.
Timpeall 600 RC bhunaigh Zoroaster creideamh nua aon Dé i mBaictria. I gceann tamaill tháinig cuid mhór den tír faoi smacht impireacht na Peirse. Tar éis d'Alastar Mór an Pheirse a ghabháil chuir sé smacht ar an Afganastáin, agus bhí na Gréagaigh faoi réim ar feadh cúpla céad bliain. D'fhás cultúr ar leith sa tuaisceart a raibh rian an Bhúdachais agus na Gréige air. Impireacht Kushan a tugadh ar an tréimhse sin, ach thit an impireacht as a chéile i 220 AD. Ghlac na Hunaigh seilbh ar an tír i 400 AD agus rinne siad slad; tháinig na Peirsigh i réim arís i 550 AD ach is iomaí éirí amach a bhí ann. Thug na hArabaigh an tIoslamachas chun na tíre i 652.
Bunaíodh impireacht Ioslamach Ghaznavid (962-1140) agus bhí príomháit ag an Afganastáin i sibhialtacht na Moslamach. Nuair a cailleadh Machmad Ghazni i 1030 thit a ríocht as a chéile agus ní raibh cosaint ar bith ag na hAfganastánaigh ar Gheingeas Cán nuair a rinne sé ionradh ar an tír i 1219. Scrios Geingeas Cán an córas uiscithe agus rinne fásach buan de cheantair a bhí an-torthúil tráth.
Bhí Timour-i-Lang i réim ó 1370 go 1404.
Ghlac Afganastánach darbh ainm Buhlul seilbh ar Deilí na hIndia gur bhunaigh sé ríshliocht Lodi. Rinneadh ionradh ar an Afganastáin ón India ina dhiaidh sin agus bhí dreamanna éagsúla faoi réim ann go dtí gur éirigh le Ahmad Shah Candahar a ghabháil i 1747 agus críocha na hAfganastáine a aontú. Bhí sé i gcumhacht go dtí 1773 agus impireacht thréan aige. Ach ba mhinic daoine i mbun ceannairce san 18ú haois, agus rinne an Pheirs insuite gan rath.
An 19ú hAois.
Bhí aicmí éagsúla ag dul in adharca a chéile ar feadh na mblianta, agus chaill an Afganastáin smacht ar cheantar na Sinde. I 1833 ghabh na Peirsigh cúige Churasan, ach bhí na hAfganastánaigh ábalta Heireat a chosaint. Ghabh na Saícigh Peiseabhar i 1834 agus ní raibh na hAfganastánaigh ábalta iad a ruaigeadh in ainneoin bhua chath Sheamrud.
Tháinig Dost Mohammad Khan i gcumhacht in 1836 agus é ag athaontú na tíre nuair a d'ionsaigh na Sasanaigh é. Lean an cogadh ar feadh trí bliana nó gur ghéill Dost Mohammad Khan agus gur chuir na Sasanaigh Shah Shuja i gcoróin. Maraíodh é siúd i mí Aibreáin 1842 agus bhí cogadh arís ann. Bhuaigh Akbar Khan ar na Sasanaigh agus níor tháinig ach fear amháin den 16,600 saighdiúir d'arm na Breataine slán. Bhí an Afganastáin neamhspleách arís ach ghabh na Sasanaigh an Bhalúitseastáin, rud a d'fhág an Afganastáin gan chladach gan chósta riamh ó shin.
Bhí cumhacht na Rúise ag méadú ar fud na hÁise ag an am, agus ghabh sí Búcara, Taiscint agus Samarcand i 1865. Leag an Rúis síos teorannacha thuaidh na tíre in 1873 ach cúig bliana ina dhiaidh sin rinne na Sasanaigh ionradh ar an Afganastáin arís. D'fhan siad ann go dtí 1880 agus chaill an Afganastáin a thuilleadh tailte. Rinne na Rúisigh athionsaí i 1885 gur bhain sí tailte eile den tír. Bhí an Bhreatain agus an Rúis ag dul in iomaíocht le chéile chun smacht a fháil ar an tír, ach faoi dheireadh i 1907 rinneadh conradh a d'fhág an Afganastáin lasmuigh de réimse tionchair na Rúise.
An 20ú hAois.
Bhí achrann sa tír ar feadh na mblianta agus ceannairí éagsúla ag iarraidh an tír a chur faoina smacht. D'fhan an Afganastáin neodrach le linn an Dara Chogadh Domhanda. Nuair a d'fhág an Bhreatain an India bunaíodh an Phacastáin ach mhaígh an Afganastáin gur léise cuid den stát nua. Aird níor tugadh uirthi, agus chuaigh sí i bpáirt leis an Rúis i 1955 cheal cabhair a fháil ó na Meiriceánaigh. Ba bheag nach raibh ina chogadh idir í féin agus an Phacastáin faoi chúrsaí teorann. Cuireadh Páirtí Cumannach ar bun go rúnda i 1965 agus faoi 1973 bhí de neart aige dul chun ceannairce: briseadh an Rí agus bunaíodh Poblacht. I 1978 síníodh conradh cairdis leis an Aontacht Shóivéideach ach an bhliain chéanna thosaigh éirí amach Ioslamach.
Bhris cogadh cathartha amach i 1979 agus tháinig fórsaí na hAontachta Sóivéidí thar teorainn isteach ar an 24 Nollaig. Thug na Meiriceánaigh an-chabhair do na ceannaircigh Ioslamacha. I Mí na Feabhra 1989, tar éis naoi mbliana den ár, b'éigean do na Sóivéadaigh cúlú, rud nár chuir deireadh leis an chogaíocht. Ghabh na Muitsidíní Cabúl ar 15 Aibreán 1992 agus bhunaigh stát Ioslamach. Bhí an Phacastáin agus an Iaráin ag cur a ladair i ngnóthaí na tíre i rith an ama agus lean an chogaíocht ar aghaidh.
Na Talaban.
Bunaíodh na Talaban, mílíste Ioslamach, i 1994 le cúnamh na Pacastáine, agus d'éirigh leo cuid mhór den tír a smachtú. Rinneadh léirscrios ar chathracha na tíre agus ghabh an Talaban Cabúl i Mí Mheán Fómhair 1996. Cuireadh mná faoi chois, maraíodh na mílte agus rinneadh cos ar bolg ar mhionlaigh chreidimh. Idir an dá linn bhí uisce faoi thalamh ar siúl i gcónaí ag an Phacastáin agus ag an Iaráin.
Tugadh na Talaban dídean do threallchogaithe Ioslamacha as tíortha eile, agus cuireadh smachtbhannaí ar a rialtas as tearmann a thabhairt d'Osama bin Laden, deargnamhaid Mheiriceá.
Tar éis do ghrúpa Osama bin Laden, al-Qaida, a mhaíomh gurb iadsan a d'ionsaigh Nua-Eabhrac ar 11 Meán Fómhair 2001 thosaigh na Stáit Aontaithe agus an Bhreatain ag buamáil áiteanna san Afganastáin a síleadh a raibh al-Qaida ann. Rinne NATO ionradh ar an tír agus faoi 2003 bhí an phríomhchathair gafa acu. Ó shin i leith tá fórsaí ECAT (NATO) sa tír ach tá feachtas treallchogaíochta ar bun ag an Talaban agus ag dreamanna eile i gcónaí.
Tagairtí.
A


Phobos.
Is é Phobos an ceann is mó den dá shatailít nádúrtha atá ag Mars, agus é ag timpeallú an phláinéid níos cóngaraí ná aon ghealach eile ar fud an ghrianchórais, is é sin, gan ach sé mhíle ciliméadar os cionn a dhromchla. B'é an réalteolaí Meiriceánach Asaph Hall a fuair amach faoi Phobos, thiar sa bhliain 1877.
Tréithe Fisiceacha: Achoimre.
Is é Mars an pláinéad atá Phobos a thimpeallú. Níl atmaisféar ag Phobos.
An Rinn Neimhe Féin.
Trastomhas: 22.2 km ar meán. Tabhair faoi deara, áfach, nach bhfuil Phobos in aon chóngar do liathróid rialta. Tá sé i bhfad níos praiticiúla méid na rinne neimhe seo a thabhairt i dtéarmaí an fhaid, na hairde is an leithid: 26.8 × 21 × 18.4 km.


Fásteanga.
Is é an rud atá i gceist le fásteanga ("creole" (criól) ná iar-nasctheanga a bhfuil cainteoirí dúchais aici. Má shaolaítear clann do lánúin nach bhfuil de theanga chomhchumarsáide acu ach an nasctheanga, foghlaimeoidh an chlann an nasctheanga mar theanga dhúchais, agus nuair a fhoghlaimeoidh, ní bheidh siad i bhfad ag baint a gcasadh féin as an teanga seo. Má fhásteangaítear nasctheanga ar an dóigh seo, is dual di an-saibhreas friotail agus teilgeanacha dúchasacha cainte a fhorbairt go nádúrtha spontáineach, agus rialacha na gramadaí féin ag éirí níos casta. Ansin, is minic nach dtuigeann na tuismitheoirí a gclann go rómhaith, agus an leagan fásteangaithe den nasctheanga á labhairt acu.
Sa chuid is mó de na cásanna, tá an nasctheanga fáiscthe as mórtheanga Eorpach ar nós an Bhéarla nó na Fraincise. Bíonn cainteoirí na mórtheanga sin in ann an nasctheanga a thuiscint agus a fhoghlaim go tapa, siúd is go mbíonn siad den bharúil gur leagan truaillithe nó páistiúil den bhunteanga atá ann. Má chloiseann siad na cainteoirí dúchais ag labhairt leagan fásteangaithe den teanga chéanna, beidh siad dallraithe ar fad ag an teanga dhúchoimhthíoch seo, agus is ar éigean a aithneoidh siad aon ghaol aici lena dteanga féin.
Mar sin féin, má théann an mhórtheanga sin i bhfeidhm ar an bhfásteanga, is féidir don fhásteanga éirí cosúil léi arís. Dí-fhásteangú a thugtar ar an bpróiseas seo. In Iamáice, mar shampla, tá an leagan áitiúil fásteangaithe den Bhéarla, an "Patwa", i síor-theagmháil leis an mBéarla caighdeánaithe. Ní dheachaigh an fhásteanga in éag go fóill, ós rud é go bhfuil meas ag na daoine uirthi mar shiombail don chultúr áitiúil, ar nós an cheoil "reggae".
An cineál baint atá ag an teanga "Patwa" in Iamáice leis an mBéarla caighdeánach, tugtar contanóid iar-fhásteangach (Béarla: "post-creole continuum") uirthi. Go bunúsach, is é is brí leis an gcontanóid seo go bhfuil an fhásteanga agus an teanga chaighdeánach as ar fhorbair an fhásteanga lena lá, go bhfuil siad i dteagmháil i gcónaí, agus iad araon beo sa tsochaí. Mar sin, níl teorainn shoiléir idir an teanga chaighdeánach - an ardchanúint ("acrolect") - agus an fhíor-fhásteanga - an bhunchanúint ("basilect") - ach tá teacht ar leaganacha idir eatarthu freisin, is é sin, an mheánchanúint ("mesolect").
Creidtear gur comhartha é an chontanóid iar-fhásteangach go bhfuil an fhásteanga á dí-fhásteangú agus, mar sin, go bhfuil sí ag imeacht faoi bhrú na teanga caighdeánaí. Is dócha, mar shampla, nach bhfuil an bhunchanúint Iamáiceach ag iarraidh cur in aghaidh iasachtaí agus tionchair ón mBéarla caighdeánach. Iad siúd i sochaí Iamáice a dteastaíonn stádas níos airde acu, is follasach go ndéanann siad aithris ar an mBéarla caighdeánach, ós é an teanga ghalánta, ardnósach, mhórluachach é, agus ar ndóigh, osclaíonn sé an domhan mór taobh amuigh den oileán chúng don Iamáiceach a bhfuil peirspictíochtaí níos leithne uaidh.


Airiél Searón.
Polaiteoir Iosraelach ab ea (), rugadh 26 Feabhra, 1928. Ba é Searón an 11ú príomhaire Iosrael, ach bhí stróc dona aige ar 4 Eanáir, 2006. Tháinig Ehud Olmert mar chomharba air. Cailleadh é ar 11 Eanáir 2014 tar éis cóma fada.


Tassos Papadopoulos.
Bhí Tassos Nikolaou Papadopoulos (Τάσσος Παπαδόπουλος i nGréigis) ina uachtarán ar an Chipir sna blianta 2003–2008. Rugadh i Nicosia ar 7 Eanáir 1934 é. D'éag sé ar 12 Nollaig 2008.


Hamid Karzai.
Is é Hamid Karzai (i bPaistis: حامد کرزي,i nDairis: حامد کرزی) (rugadh 24 Nollaig, 1957) príomh-aire agus uachtarán na hAfganastáine. Rugadh i gKandahar é.
Karzai, Hamid


Deimos.
Deimos (/ˈdaɪməs/ nó /ˈdiːməs/; Δείμος as Ghréigis: "Scáth") a thugtar ar an gceann is faide amuigh den dá shatailít nádúrtha atá ag timpeallú Mharsa. Tháinig an t-ainm sin Deimos ó na finnscéalta Gréagacha.
Fionnachtain.
B'é an réalteolaí SAM Asaph Hall a tháinig ar dhá ghealach Mharsa - Phobos agus "Deimos". B'é Henry Madan, a bhí ina Mháistir Eolaíochta in Eton, a mhol na hainmneacha seo a bhaisteadh orthu. Is tagairt iad do Leabhar a Cúig Déag den Iliad, agus an dia Ares, arb ionann eisean i miotas na Sean-Ghréige agus Mars i reiligiún na Rómhánach, - agus an dia seo ag glao ar an dá chú atá aige, mar atá, Phobos agus Deimos - is é sin, an Scanradh agus an Sceimhle.
D'fhionn Hall Deimos ar an 12ú lá de Mhí Lúnasa, 1877, ag 07:48 de réir an Ama Uilígh. Is é an sonrúchán córasach atá air ná Mars II.
Saintréithre.
Is dócha gur astaróideach a bhí ann ar dtús, mar Deimos. Creidtear gur chuir Iúpatar óna sheanfhithis é ansin, ar dhóigh is gur cheap Mars é. Níl anseo ach teoiric, ar ndóigh, agus tá conspóid áirithe ag baint léi i gcónaí. Mar is gnách ag rinne neimhe ar cóimhéid leis, tá Deimos an-neamhsféarúil ina dhéanamh. Is iad na toisí atá aige ná 15×12×10 ciliméadar.
Tá Deimos comhdhéanta as carraig atá saibhir sa charbón. Ar an dóigh seo, tá sé an-chosúil le hastaróidigh den chatagóir "C", is é sin, na hastaróidigh as coindrít charbónúil. Thairis sin, tá oighear ann - leac oighir den ghnáthchineál, is é sin, uisce reoite. Tá Deimos criathraithe le cráitéir, ach má tá féin, tá a dhromchla níos míne ná dromchla Phobos, ós rud é go bhfuil na cráitéir scothlán le reigilít. Tá an dá chráitéar is mó atá ann, is é sin, Swift agus Voltaire, timpeall ar thrí chiliméadar ar trastomhas.
An breathnóir a gheobhadh é féin ar dhromchla Deimos, d'fheicfeadh sé Mars míle uair níos mó agus ceithre chéad oiread níos gile ná mar a fheictear an Ghealach ó dhromchla an Domhain, agus aon t-aonú cuid déag d'fhairsinge an leathsféir neamhaí clúdaithe ag an bpláinéad.
An té a bheadh ag breathnú ar Deimos ó dhromchla Mharsa, áfach, is dócha nach n-aithneodh sé thar na réaltaí é, ós rud é nach bhfuil sé ach 2.5' ar trastomhas uilleach. Dá mbeadh sé i mbarr a ghile, is é sin, ina "lán-ré", bheadh sé chomh geal le Véineas, agus dá mbeadh sé i mbéal ceathrún nó ar an gceathrú dheireanach, bheadh sé inchomórtais le Vega. Ag déanamh trasdul dó - is é sin, ag dul trasna aghaidh na Gréine - níl Deimos ach 2.5 uair níos leithne, ó thaobh an trastomhais uilligh de, i súile an bhreathnóra ar Mhars, ná Véineas agus í ag déanamh trasdul idir an Ghrian agus an breathnóir ar an Domhan. Dá mbeadh teileascóp beag ag an mbreathnóir ar Mhars, d'fhéadfadh sé súil a choinneáil ar chéimeanna Deimos. Thógfadh sé, ansin, 1.2648 lá ar Deimos dul ó lánré go lánré, is é sin, tréimhse (nó "mí") shionadach Deimos.
Tá Phobos ag timpeallú Mharsa níos luaithe ná mar atá Mars féin ag rothlú ar a ais. Mar sin, d'fheicfeadh an breathnóir ar dhroim Mharsa Phobos ag éirí san iarthar agus ag dul faoi san oirthear. Ní féidir leat an rud céanna a rá faoi Deimos. Críochnaíonn sé aon chúrsa amháin timpeall Mharsa in aghaidh 30.4 uair an chloig, agus an pláinéad féin ag dul timpeall a aise uair in aghaidh 24.7 uair an chloig. Is é an comhthoradh ná go dtógann sé 2.7 lá ar Deimos éirí, dul trasna agus dul faoi, má tá an breathnóir suite ag meánchiorcal Mharsa.
Tá Deimos an-chóngarach do Mhars, agus níl a fhithis róchlaonta i gcomparáid le meánchiorcal Mharsa. Mar sin, ní féidir é a fheiceáil ar aon nós, má tá an breathnóir suite ag Mars-leithead níos mó ná 82.7°.
An Fhithis.
Fithis an dá ghealach atá ag timpeallú Mharsa
Ga na fithise (ar meán): 23,460 km
Is é Mars an pláinéad atá Deimos a thimpeallú.
An Rinn Neimhe Féin.
Trastomhas: 12.6 km ar meán. Tabhair faoi deara, áfach, nach bhfuil Deimos in aon chóngar do liathróid rialta. Tá sé i bhfad níos praiticiúla méid na rinne neimhe seo a thabhairt i dtéarmaí an fhaid, na hairde is an leithid: 15.0×12×10.4 km.
Imtharraingt ar an dromchla: 0.0039 m/s² (39 mm/s²)
Treoluas éalaithe: 0.0069 km/s (6.9 m/s)
Tréimhse rothlaithe: Tá Deimos á rothlú go sioncrónach, is é sin, tá sé ag drannadh an taoibh chéanna le Mars an t-am ar fad.
Teocht ar an dromchla: thart ar 233 K, nó -40 C


An réamhfhocal Béarla for agus conas é a aistriú go Gaeilge.
In return for - as, as ucht, U: ar son.
"D'íoc mé dhá euro as." = "I paid two euro for it."
An íocaíocht féin: ar.
"Cheannaigh mé ar dhá euro é." = "I bought it for two euro."
For the sake of - ar son, U: ar mhaithe le, i bhfách le.
"Rinne an laoch éacht mór ar son chúis uasal na Gaeilge."
He went to the shop for it: fá dhéin.
"Bhuail mé isteach i Siopa Thaidhgín Thaidhg Phádraig Rua fá dhéin caifé agus siúcra."
She came there for me: fá choinne, in araicis.
Glacann cuid mhaith leis an dá leagan úd "fá dhéin" agus "fá choinne" mar fhíor-chomhchiallaigh. Is é an bharúil a bhí ag Tomás de Bhál ina leabhar "An Cabhsa" ná go bhfuil miondifríocht eatarthu. Dúirt seisean gur féidir leat dul "fá dhéin" earraí sa siopa, ach go gcaithfidh tú dul "fá choinne" an duine atá ag teacht. (Mar sin, is ionann, beagnach, "fá choinne duine" agus an leagan cainte "in araicis duine" a chloisfeá in Ultaibh: "tháinig sí i m'araicis go dtí an t-aerfort" - is é sin, nuair a thuirling mé den eitleán, chonaic mé chugam í, ó tháinig sé go dtí an t-aerfort le mé a thabhairt léi go dtí áit mo lóistín, nó rud éigin cosúil leis sin.)
For the purpose of: le haghaidh, i gcomhair.
"Le haghaidh ruda" is mó a úsáidtear nuair a bhíonn cuspóir i gceist a bhfuiltear ag bailiú acmhainní - mar shampla - len é a bhaint amach. "For the purpose of" an dóigh is fearr le sin a mhíniú as Béarla. Sa chiall seo a úsáidtear "i gcomhair ruda" freisin, leagan a chloisfeá i gConnacht, ach go háirithe.
Aire!
Tá a réamhfhocal féin ag dul le gach briathar, agus caithfidh tú úsáid na réamhfhocal a fhoghlaim in éineacht leis an mbriathar. nó is féidir go bhfuil an úsáid sin an-difriúil leis an mBéarla. Mar sin, is é "rud a iarraidh ar dhuine" an Ghaeilge cheart ar "to ask somebody for something". Agus is é "fanacht le rud" an Ghaeilge cheart ar "to wait for something".


Dónall Ó Braoin.
Bhí Dónall Ó Braoin (11 Lúnasa, 1894 – 27 Nollaig, 1969) ina throdaí saoirse agus ina pholaiteoir d'Fhianna Fáil. Cuimhnítear é mar dhuine amháin a bhí páirteach sa luíochán a chuir tús le Cogadh na Saoirse in Éirinn. Toghadh é ina Theachta Dála níos déanaí, agus chaith sé an seal ar fad idir na blianta 1932 agus 1965 ina shuí i nDáil Éireann.
Saol.
Rugadh an Braonach, nó "Dan Breen", mar a thugtaí air as Béarla, do lánúin feirmeoirí ar an tSulchóid Bheag i gCo. Thiobraid Árann. Fuair sé oideachas san áit chéanna sula ndeachaigh sé leis an bpláistéireacht mar shlí beatha. Ina dhiaidh sin, bhí sé ag obair ina fhear líne don "Great Southern Railway". Chuaigh sé sna hÓglaigh sa bhliain 1914. Ar an aonú lá fichead de Mhí Eanáir 1919, an lá céanna ar tháinig an chéad Dáil le chéile i mBaile Átha Cliath, bhí an Braonach páirteach i luíochán ar an tSulchóid Bheag. Faoi cheannas Sheáin Uí Threasaigh, d'ionsaigh dornán d'Óglaigh díorma de shaighdiúirí dubha a bhí díreach ag seoladh lasta ábhair phléasctha go dtí cairéal na háite. Fuair beirt saighdiúirí dubha bás sa teagmháil. Is gnách glacadh leis gurbh é an cath seo a chuir tús le Cogadh na Saoirse in Éirinn.
Le linn an chogaidh, gheall na Gaill duais deich míle punt d'aon duine a chimeodh an Braonach. Mar sin féin, bhí sé in ann é féin a chur i gceannas ar chuid mhór de na hÓglaigh. Ábhar scéalaíochta agus seanchais is ea a chrógacht mar Óglach. Nuair a bhí an dá chogadh - Cogadh na Saoirse agus Cogadh na gCarad - thart, vótáladh isteach ar an Dáil é sa bhliain 1923, mar phoblachtach a bhí in aghaidh an Chonartha Angla-Éireannaigh.
Sa bhliain 1924, d'fhoilsigh sé leabhar faoin am a chaith sé ina threallchogaí, "My Fight for Irish Freedom". Ní raibh sé féin ina scríbhneoir maith, ach fuair sé cuidiú óna chara, Somhairle Ó Fathaigh, arbh é deartháir Phroinsias Uí Fhathaigh é. Cuireadh Gaeilge ar an leabhar freisin, agus tháinig an t-aistriúchán i gcló faoin teideal "Ag Troid ar son na Saoirse". Sa chéad olltoghchán sa bhliain 1927, chaill an Braonach a shuíochán Dála, agus chuaigh sé go Meiriceá. Nuair a tháinig sé ar ais, d'éirigh ní b'fhearr leis, agus fuair sé a shuíochán ar ais i dtoghchán na bliana 1932. Chaith sé an chéad tríocha bliain eile ina Theachta Dála do Thiobraid Árann. D'éirigh sé as sa bhliain 1965 le dul ar pinsean, agus shíothlaigh sé i mBaile Átha Cliath, ceithre bliana ina dhiaidh sin.


Muse.
Banna rac-cheoil is ea Muse a tháinig le chéile in Teignmouth in Devon Shasana sa bhliain 1994. Tá triúr sa bhanna: Matthew Bellamy (amhránaí, seinnteoir giotáir agus méarchláir), Chris Wolstenholme (seinnteoir dordghiotáir) agus Dominic Howard (seinnteoir na drumaí). Is é Bellamy príomhscríobhneoir amhrán agus tionchar cruthaitheach an bhanna. Tá cuid den cheol deireanach, áfach, cumtha ag Wolstenholme agus Howard.
Tagairtí.
Muse


Ceartairde.
Is é is ceartairde nó ceartéirí ann ná an stua den mheánchiorcal neamhaí atá idir an réalta agus pointe trasnaithe an mheánchiorcail neamhaí agus an éicliptigh. Is é sin an pointe ina dtrasnaíonn an Ghrian an meánchiorcal neamhaí, lá cónochta (lá leathach) an Earraigh. Ceann de chomhordanáidí an mheánchiorcail atá ann, mar cheartairde, a úsáidtear le suíomh na réalta nó na rinne neimhe ar an spéir a chur in iúl. Ar chúiseanna praiticiúla matamaitice, is gnách an stua sin a shainiú in aonaid an ama, seachas sna céimeanna stua. Is ionann, ansin, ceithre huaire fichead an chloig agus stua iomlán an chiorcail.
Is é "ceartairde" an téarma a mholtar i láthair na huaire. Is é an téarma atá ar fáil i bhFoclóir de Bhaldraithe ná "ceartéirí". Tá saineolaithe ann a deir gurbh é "dronairde" an leagan is fearr, áfach.
Is é an diallas an chomhordanáid a théann leis an gceartairde. Úsáidtear córas comhordanáidí an mheánchiorcail le háit na réalta ar an sféar neamhaí a shainiú. Tá córais eile ann le gluaiseachtaí na réaltaí ar an spéir ar feadh an lae agus na hoíche a léiriú.


Vega (réalta).
Is í Vega (nó "Alpha Lyrae", α Lyr) an réalta is gile i réaltbhuíon na Líre. Tá sí ar an gcúigiú réalta is gile ar an spéir, agus ar an dara ceann is gile ar spéir oíche an Tuaiscirt, nó is é Arcturus an ceann is gile. Is minic a fheictear in aice an fhorair í i meán-domhanleithead an Tuaiscirt, agus an samhradh ann.
Níl Vega i bhfad ar shiúl uainn, nó níl sí ach faoi 25.3 solasbhliain dínn. In éineacht le Sirius agus Arcturus, tá sí ar réaltaí geala ár gcomharsanachta sa réaltra seo. Ceann de reanna Thriantán an tSamhraidh atá ann, in éineacht le hAltair i réaltbhuíon an Iolair agus le Deneb i réaltbhuíon na hEala. Is réaltlach é Triantán an tSamhraidh atá an-so-aitheanta ar spéir an Tuaiscirt, ó nach bhfuil mórán réaltaí geala ina chóngar.
Baineann Vega leis an aicme speictreach A0V, agus í beagáinín níos teo ná Sirius, atá san aicme A1V. Réalta de chuid an phríomhsheichimh atá ann, agus í ag comhleá hidrigin go héiliam. Ós rud é go bhfuil Vega chomh te sin, is dócha nach mbeidh sí leath chomh fadsaolach ná na réaltaí níos fuaire ná í, ar nós ár nGréine féin. Tá dhá uair go leith níos mó maise i Vega ná sa Ghrian, ach tá sí á dó caoga uair níos fuinniúla.
De thoradh an fheiniméin ar a dtugtar an luainíocht, tiocfaidh Vega in áit Stella Polaris mar réalta pholach, de réir a chéile. Thart ar an mbliain 14,000 i ndiaidh bhreith Chríosta, beidh Vega ina réalta pholach ar spéir an tuaiscirt.
Saintréithre na réalta féin.
Réalta athraitheach den chineál Delta Scuti
Saintréithre réaltmhéadrachta.
Saobhdhiallas (π): 129.01 ± 0.52 milleashoicind stua
Fad ón nGrian: 25.27 solasbhliain (7.751 parsoic)
Mionsonraí.
Maise: mais na Gréine méadaithe faoi 2.6
Ga: ga na Gréine méadaithe faoi 3.1
Lonrachas: lonrachas na Gréine méadaithe faoi 51
Sonrúcháin eile.
Alpha Lyra, α Lyra, 3 Lyr, GJ 721, HR 7001, BD +38°32


Washington.
Stát atá suite in iarthuaisceart SAM is ea Washington. Olympia an phríomhchathair agus is é Seattle an chathair is mó. Bhí 6.7 milliún duine ina gcónaí dar leis an daonáirimh sa bhliain 2010. Cónaíonn timpeall ar 60% den daonra i mórcheantar Seattle. Tá a lán foraoisí, aibhneacha, altán, agus sléibhte sa stát. Is é Jay Inslee (Páirtí Daonlathach) gobharnóir an stáit.
Tíreolaíocht.
Tá stát Washington suite in iarthar Mheiriceá Thuaidh ar an Aigéan Ciúin, ar lár thuaidh an chósta. Tá sé ag críochántacht le Oregon ar a thaobh theas, le Idaho ar a thaobh thoir, agus leis an Cholóim Bhriotanach, i gCeanada, ar a thaobh thuaidh. Tá an tAigéan Ciúin laistiar den stát. Is é Washington an stát Meiriceánach is faide siar ó thuaidh de na 48 stát atá teorannach le chéile. An Pacific Northwest a thugtar ar Washington agus Oregon le chéile (cuirtear Idaho in éineacht leo, go minic, agus fiú codanna eile d’iarthar na tíre).
Síneann an sliabhraon Cascade ó dheas ó thuaidh, an stát dealaithe ina dhá leath aige. Tá aeráid mhuirí sa leath thiar: bíonn sé fliuch séimh ansin sa gheimhreadh, san earrach, agus san fhómhar, agus tirim sa samhradh. Insna Sléibhte Oilimpeacha, in iarthuaisceart an stáit, titeann an oiread sin báistí (150–200 orlach sa bhliain) gurb é an t-aon áit sna 48 stát ina bhfuil foraoisí báistí aeráide measartha. Tá aeráid thirim san oirthear an bhliain ar fad: ar Chaomhnú Hanford, faoi scáth na gCascades, ní thiteann ach 6–7 orlach sa bhliain.
Tá cúig bholcán mhóra sa sliabhraon Cascade Mount Baker, Glacier Peak, Mount Rainier, Mount Saint Helens, and Mount Adams, iad go léir beo, gí nach bhfuil siad gníomhach faoi láthair. Bhrúcht Mount St. Helens sa bhliain 1980. Is é Mount Ranier an sliabh is airde i stát Washington: tá sé 14,411 troigh ar airde, nó 4,393 méadar.
Teangacha.
I 2010 bhí Béarla an príomhtheanga do 82.51% (5,060,313) do daonra Washington.
Stair.
I Washington a fuarthas cnámha Kennewick Man, ceann de na creatlaigh is sine agus is iomláine dár thángthas riamh uirthi i Meiriceá Thuaidh. Bhí na cuaillí tótam, mascanna agus curaigh ag Indiaigh Washington snoite go hornáideach, cosúil leis na cinn ag na treibheanna níos faide ó thuaidh, sa Cholóim Bhriotanach. Bhí iascaireacht an bhradáin tábhachtach i saol na Meiriceánach bundúchasach, agus seilg na míolta móra i measc na Makah. Bhí slí bheatha dhifriúil ag na pobail intíre, í bunaithe ag an tsealgaireacht, cnuasach bia agus beagán curadóireachta. Bhraith siad freisin ar bhradáin ón Abhainn Columbia agus ó na craobh-aibhneacha. I mí Eanáir na bliana 1700 bhuail Crith Talún Cascadia iarthar Washington; rinne an súnámaí mór a tháinig i ndiaidh an chrith talún an-treascairt ar an gcósta agus ar na daoine a bhí ina gcónaí ann. Rinne ráig chalair na 1770idí an-scrios ar na hIndiaigh.
Chuir na Spáinnigh taiscéalaithe feadh an chósta thiar de Mheiriceá Thuaidh san dara leath den 17ú haois. Bhí trádálaithe fionnaidh ón Rúis curtha fúthu in Alasca, agus bhí na Spáinnigh ag iarraidh cósta thiar Mheiriceá Thuaidh a éileamh dóibh féin sula mbeadh seans ag na Rúisigh seilbh a ghlacadh ar na bólaí sin rompu. Ba iad beirt Spáinneach, Bruno Heceta agus Juan Francisco de la Bodega y Quadra, mar sin na chéad Eorpaigh dár leag cos ar chósta Washington.
Ní raibh sé i bhfad áfach gur bhain na Sasanaigh cósta thiar thuaidh Mheiriceá Thuaidh amach freisin, agus na Meiriceánaigh ar a sála. Tháinig an Captaen James Cook, taiscéalaí Sasanach cáiliúil, sa bhliain 1778, ach mar gheall ar an drochaimsir a bhí ann, ní dheachaigh sé i dtír. Tháinig Sasanach eile, George Vancouver, sa bhliain 1792, agus rinne sé suirbhéireacht ar Shunda Puget agus ar Mhurascaill Georgia. Chuir comhlacht i mBostún an Captaen Robert Gray chuig Washington le trádáil ar son fionnadh. Bhain sé béal Abhann na Columbia amach sa bhliain 1792 agus as sin a d'éiligh na Stáit Aontaithe teideal ar an réigiún den chéad uair. Bunús an dara héileamh Meiriceánach air ná an tsluaíocht Lewis agus Clark. Thrasnaigh siad seo na Sléibhte Creagacha sa bhliain 1805 agus lean siad an Abhainn Snake siar go dtí an cósta. Threisigh na Briotanaigh, áfach, a n-éileamh acusan ar an réigiún idir 1807 agus 1811 mar gheall ar an taiscéalaíocht a rinne David Thompson, Ceanadach, ann.
Chuir na Briotanaigh agus na Meiriceánaigh lonnaíochtaí ar siúl, mar shampla Spokane House, bunaithe ag an North West Company in oirthear Washington sa bhliain 1810, agus Fort Okanogan, bunaithe ag comhlacht John Jacob Astor, an bhliain ina dhiaidh sin. Trádáil i bhfionnaidh a bhí i gceist sa dá chás. Ní raibh an dá thír ábalta teorainn a shocrú sa limistéir taobh thiar de na Sléibhte Creagacha, ach sa bhliain 1818 síníodh conradh eatarthu (Conbhinsiún Angla-Mheireacánach na bliana 1818), a thug cead do shaoránaigh Bhriotanacha agus Mheiriceánacha araon a bheith gníomhúil ann. Críoch Oregon an t-ainm a bhí ar an limistéir úd. D'éirigh an Spáinn as a cearta sa réigiún sa bhliain 1819.
Mhair an comhrialú Angla-Mheiriceánach seo ar feadh tamaill fhada ach níor éirigh leis an dá thír teorainn a shocrú. Cnámh spairne cheart a bhí ann sa deireadh—[Domhanleithead] "50-40 nó troid!" an sluán a bhí ag daoine sna Stáit Aontaithe, rud a d'fhágfadh an teorainn beagnach chomh fada ó thuaidh le hAlasca. Rinne na Briotanaigh iarracht a gcoilínigh féin a chur fúthu san iarthuaisceart, fiú san áit ina bhfuil Washington anois. Ar 15 Meitheamh 1846 ghlac an Bhreatain Mhór agus na Stáit Aontaithe le domhanleithead 49 mar an teorainn idirnáisiúnta.
D'iarr na lonnaitheoirí i dtuaisceart Chríoch Oregon ar an rialtas feidearálach a gcríoch féin a bheith acu agus rinneadh amhlaidh sa bhliain 1853. Washington a baisteadh ar an gcríoch nua. Bhí tuaisceart Idaho agus codanna d'iarthar Montana mar chuid de Chríoch Washington freisin. Níor ghlac an chríoch páirt i gCogadh Cathartha na Stát Aontaithe sna 1860idí. Ar 11 Samhain 1889 glacadh Washington mar an 42ú stát.
Bhí cogaíocht ar siúl idir na hIndiaigh agus na lonnaitheoirí sna blianta 1855–1858. Sa bhliain 1883 nascadh Washington le oirthear Mheiriceá le iarnród.
Rinneadh forbairt iarthuaisceart Mheiriceá a cheiliúradh agus a chur chun cinn leis an Taispeántas Alaska-Yukon-Pacific in Seattle sa bhliain 1909. Críochnaíodh Damba Grand Coulee sa bhliain 1942. Shínígh na Stáit Aontaithe agus Ceanada Conradh Abhann na Columbia sa bhliain 1961 agus chuaigh sé i bhfeidhm sa bhliain 1964, rud a chuir le geilleagar an réigiún ar an dá thaobh den teorainn.
Cuireadh taispeántas domhanda ar siúl arís sa bhliain 1962 (Century 21 an t-ainm a bhí air) agus ceann eile fós i 1974 (Expo ’74). In Seattle a bhí an dá thaispeántas araon.
Ar an 18 Bealtaine 1980, bhrúcht Mount St. Helens. Cailleadh 57 duine agus rinneadh an-damáiste in iardheisceart an stáit.
Toghadh Gary Locke den Pháirtí Daonlathach mar ghobharnóir Washington sa bhliain 1996. Eisean an chéad duine de shliocht Síneach ina ghobharnóir stáit sna Stáit Aontaithe. Fuair Christine Gregoire (D) an bua sa rás don phost céanna sa bhliain 2005, i ndiaidh achrann as an gnáth.
a>. Tarraingíonn sé cuairteoirí go dtí an lá inniu.
Eacnamaíocht.
Tá a lán tionscal agus gnólachtaí gníomhúil i ngeilleagar Washington: dearadh agus déantús aerárthach (Boeing), gluaisiteán (Paccar), forbairt bogearraí (Microsoft, Bungie, Amazon.com, Nintendo of America), teileacom (T-Mobile USA), leictreonaic, bith-theicneolaíocht, táirgeadh alúmanaim, adhmad agus táirgí a dhéantar de (Weyerhaeuser), mianadóireacht, táirgeadh agus dáileadh deochanna (Starbucks), slabhraí miondíola (Nordstrom, Eddie Bauer, Costco), agus turasóireacht (Alaska Airlines, Expedia). Gineann beagán breis is míle damba méid mór cumhachta leictrigh. Mar gheall ar na calafoirt ar Shunda Puget, déantar a lán trádala le tíortha na hÁise.
Tá Washington i measc na 7 stát nach bhfuil cáin ioncaim acu. Ní ghearrtar cáin ioncaim ar ghnólachtaí ach oiread. Tá cánacha eile ann, áfach. Mar shampla, cruinnítear cáin ar dhíolachán earraí agus seirbhísí. Is é 6.5% an ráta stáit agus cuireann na bailte leis an méid sin (9.5% in Seattle agus áiteanna eile).
Ba SAM$338,334 milliún an olltáirgeacht stáit (GSP) a bhí ag Washington sa bhliain 2009.


Sydney.
An chathair is mó san Astráil agus príomhchathair New South Wales is ea Sydney. Tá níos mó ná 4 milliún duine ina gcónaí sa chathair. Tá Sydney suite ar chósta thoir na hAstráile.
Stair.
Tá cónaí ar mhuintir dhúchasach na hAstráile ann, ar a laghad 30,000 bliain anuas. Bhí idir 4,000 agus 8,000 duine dúchasacha ina gcónaí sa cheantar Sydney nuair a tháinig Arthur Phillip agus an chéad loingeas i 1788. Bunaíodh an chathair sa bhliain sin.
Osclaíodh Droichead Chuan Sydney sa Bhá Botany ar an 19 Márta 1932.
Aeráid.
Droichead Cuain Sydney san oíche


With The Beatles.
Is é With The Beatles an dara albam ó The Beatles, a seoladh amach sa bhliain 1963. As na ceithre amhrán déag a bhí ar an gceirinín, bhí ocht scríofa ag an mbanna féin, agus ceann amháin ó pheann George Harrison (a chéad amhrán a cuireadh ar albam an bhanna).
I Meiriceá, eisíodh an chuid is mó de na h-amhráin ar an albam "Meet the Beatles!" ar an 20 Eanáir 1964.
Taobh 2.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nóta.


A Hard Day's Night.
Is é A Hard Day's Night an tríú albam ó The Beatles, a seoladh amach sa bhliain 1964. Is fuaimrian é, a cuireadh amach ag an am céanna leis an scannán faoin teidal céanna "A Hard Day's Night".
Taobh 2.
Gach amhrán le Lennon/McCartney.


Beatles For Sale.
Is é Beatles For Sale an ceathrú halbam ón rac-bhanna The Beatles, a seoladh sa bhliain 1964.
Taobh 2.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nótaí.


George Martin.
Ba léiritheoir agus cumadóir ceoil é Sir George Martin (3 Eanáir, 1926 - 9 Márta, 2016) a rugadh i Londain, Sasana). Ba é Martin a shínigh conarthaí ceoil leis an mbanna rac-cheoil The Beatles, agus léirigh sé fórmhór a gcuid albam. Dá bhrí sin is minic a thugtar "an cúigiú Beatle" air.
Cúlra.
Rugadh Martin i Holloway i dtuaisceart Londan sa bhliain 1926. Siúinéir ba ea a athair, agus teaghlach bocht a bhí ann, rud a d’fhág nach raibh Martin ábalta stáidéar a dhéanamh ar an gceol. Ba mhór an tsuim a bhí aige ann, áfach, agus d'fhoghlaim sé conas an pianó a sheinm uaidh féin. Sa bhliain 1943, agus é in aois a sheacht mbliana déag, rinneadh píolóta agus oifigeach de sa Chabhlach Ríoga, ach chríochnaigh an cogadh sula raibh deis aige dul ag troid, agus d’fhág sé an tseirbhís sa bhliain 1947. Bhí sé sa Guildhall School of Music and Drama idir na blianta 1947 agus 1950, áit a ndearna sé staidéar ar an bpianó agus ar an óbó, agus suim aige i gceol Rachmaninov, Ravel, Cole Porter agus Johnny Dankworth.
Ar 3 January 1948 phós sé Sheena Chisholm, agus bhí beirt pháistí acu: Alexis agus Gregory. Phós sé Judy Lockhart-Smith ar 24 June 1966, agus rugadh beirt pháistí eile: Lucy agus Giles.
An chéad cheirnín a rinne The Beatles faoi choimirce Parlophone. Martin a léirigh.
Ina dhiaidh sin fuair sé post sa BBC sa rannóg chlasaiceach. Sa bhliain 1950 chuaigh sé ag obair le Parlophone, comhlacht a bhain le EMI, agus é ag taifeadadh ceol clasaiceach agus barócach, ceol réigiúnach na Breataine agus foireann bhunaidh drámaí mór-ratha, in éineacht leis na fuirseoirí Peter Sellers, Rolf Harris, Peter Ustinov, Peter Cook, Dudley Moore agus na Goons. Níos déanaí dúirt John Lennon go raibh sé sásta dul ag obair le Martin toisc gur thaitin na Goons chomh mór sin leis. Tháinig rath air mar léiritheoir de bharr an tseó "Beyond the Fringe", agus ba í dea-obair Martin a chuir Parlophone chun cinn.
The Beatles.
Sa bhliain 1962 bhí The Beatles, grúpa as Learpholl, ag iarraidh conradh a fháil. Chuir a mbainisteoir Brian Epstein in aithne do na comhlachta móra iad, ach bhíodh doicheall rompu. Dúirt Martin go bhainfeadh sé triail as an mbanna, agus thug siad a n-aghaidh ar Londain. Shíl Martin go raibh siad "rather unpromising", ach ba mhaith leis amhránaíocht Lennon agus McCartney. Níor thaitin an drumadóir Pete Best leis, ach shínigh sé conradh leo an banna nuair a fuair siad drumadóir nua.
B’eo tús an chaidrimh, agus ba é Martin a léirigh beagnach gach ceann dá gcuid albam. Bhí an t-eolas agus an taithí aige agus b’fhéidir leis cuidiú leo sa stiúideo – b’in Stiúideo Abbey Road i Londain. Ba mhór an cúnamh eolas Martin chun bua neamhoilte an ghrúpa a chur ag bláthú: Martin a rinne an chuid ba mhó den chóiriú, agus eisean a sheinneadh ar an bpianó. Eisean a chuir ceathairéad ag seinm san amhrán "Yesterday" cé nach raibh McCartney sásta leis ar dtús.
Obair Eile.
Sa bhliain 1969 chuir Martin an "Associated Independent Recording (AIR) Studios" ar bun. Rinneadh Ridire de sa bhliain 1996 as a ndearna sé ar son an thionscail cheoil agus an chultúir choitianta.
Rinne Martin mórán ceoltóirí eile a thaifeadadh, agus chum sé ceol le haghaidh trí scannán de chuid sraith James Bond. Sa bhliain 1979 d’fhoilsigh sé leabhar dar theideal "All You Need is Ears" (le cúnamh Jeremy Hornsby) a chuir síos ar a ndearna sé leis na Beatles agus le ceoltóirí eile, agus sa bhliain 2001 chuir sé amach "Produced by George Martin: 50 Years In Recording", sé dhlúthdhiosca a d’fhéach siar ar a chuid léirithe go léir.
Tagairtí.
Martin, George
Martin, George
Martin, George
Martin, George
Martin, George


Help!
Is é Help! an cúigiú albam ó The Beatles, a seoladh amach sa bhliain 1965. Is é an fuaimrian den scannán leis an dteideal céanna, "Help!".
Clár.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nótaí.


Rubber Soul.
Is albam ón rac-bhanna The Beatles é Rubber Soul. Eisíodh é in am don Nollaig na bliana 1965.
Taobh 2.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nótaí.


Parlophone.
Is lipéad ceirníní é Parlophone, a bhunaigh an Comhlacht Carl Lindstrom san Ghearmáin, roimh An Chéad Cogadh Domhanda.
Stair.
Ar dtús, bhí Parlophone ag obair le fuirseoirí éagsúla, mar shampla na Goons. Ach i 1962, bhí rath acu leis an mbanna rac-cheoil The Beatles, agus mar thoradh thosaigh siad ag obair le bannaí eile, mar shampla Queen, The Easybeats, The Church, Athlete, Radiohead, Coldplay, Siobhan Donaghy, Kylie Minogue, Pet Shop Boys, Blur, Gorillaz, Jesus Jones, The Divine Comedy, agus Dubstar.


Melbourne.
Is é Melbourne an phríomhchathair stáit agus an chathair is mó in Victoria. Is é an dara cathair is mó san Astráil é tar éis Sydney. Tá timpeall is 3.9 milliún duine ina gcónaí i ngar do lár na cathrach agus 69,670 ina gcónaí i gcathair Melbourne féin.
Stair.
Ba é Melbourne príomhchathair na hAstráile ó 1901 go dtí 1927.
Fógraíodh roinnt blianta ó shin gurbh é Melbourne an chathair is fearr ar domhan le maireachtáil inti, de réir suirbhé idirnáisiúnta.
Is cathair ilchultúrtha é Melbourne, a bhfuil daoine as 41 tír dhifriúil ina gcónaí ann. Tar éis an Dara Cogadh Domhanda tháinig na mílte inimirceach ón nGréig agus ó thíortha eile chun na hAstráile. Chuir beagnach leath na nGréagach úd fúthu in Melbourne.
Spórt.
Tá díospóireacht ar siúl le blianta anuas mar gheall ar bhunús na peile Astrálaí, (Peil Astrálach) ach níl aon amhras ach gur in Victoria a imríodh an chéad chluiche riamh, agus ba in Melbourne a leagadh síos na rialacha den chéad uair. Bunaíodh an chéad chomórtas peile Astrálaí in Melbourne go déanach sa 19ú haois, agus ar feadh thart ar chéad bliain ina dhiaidh sin, bhí an comórtas peile Astrálaí is fearr sa tír ar siúl sa chathair.


An Astráil Thiar.
Is é An Astráil Thiar (nó Iarthar na hAstráile, Béarla: "Western Australia," cód: WA) an stát is mó san Astráil. Cuimsíonn sé an tríú chuid den tír san iarthar, agus tá teorannacha aici leis An Astráil Theas agus Críoch an Tuaiscirt. Perth príomhchathair an stáit.


Perth.
Is é Perth príomhchathair na hAstráile Thiar. Tá an chathair suite ar chósta iartharach na hAstráile. Bhí timpeall is 1,554,769 duine ina gcónaí ann i Mí Bealtaine 2007 agus tá sé ar an gceathrú cathair is mó san Astráil. Bunaíodh sa bhliain 1829 é.


Luainíocht.
Is é is luainíocht ann ná an dóigh a bhfuil ais rothlaithe an Domhain ag luainiú i gcoibhneas na spéire in imeacht na gcéadta bliain.
Ais rothlaithe an Domhain....
Níl ais rothlaithe an Domhain ingearach i gcomparáid le leibhéal an éicliptigh - tá sí ar uillinn trí chéim stua go leith agus fiche (23.5°, nó 23° 30') don ingearán. Is é sin, tá ais an Domhain an oiread sin ar leataobh. Is é an míniú is giorra ar an bhfeiniméan a dtugtar an luainíocht air ná go bhfuil an ais sin an oiread sin ar leataobh agus go bhfaigheann an Ghrian, an Ghealach agus na pláinéid greim - greim imtharraingthe - ar an ais agus iad ag cur na haise féin ag casadh timpeall uair amháin in aghaidh gach cúig mhíle fichead is ocht gcéad bliain (25 800 bliain).
...ag casadh mar a bheadh caiseal ann....
Leis an luainíocht a dhéanamh níos gléiní, samhlaímis dúinn go bhfuilimid le caiseal a chur ag casadh ar an urlár. Is é is caiseal ann ná cineál bréagán a chuirtear ag casadh timpeall ar a ais, agus é in ann fanacht in aon áit ag rothlú ar feadh tamall fada go maith, ar acht go raibh muid in ann é a choinneáil ina cholgsheasamh cheartingearach nuair a chuir muid ag casadh é. Má bhíonn leataobh air, áfach, tosóidh "pol thuaidh", nó pol thuas, an chaisil ag déanamh bulla báisín, agus é ag tarraingt ciorcal i ndiaidh ciorcail san aer. Ansin, beidh an caiseal féin ag rothlú i bhfad níos luaithe ná mar atá an pol thuas ag dul ar aghaidh ar a chonair chiorclach.
...agus an spéir ag casadh dá réir.
Go bunúsach, sin é an cineál luainíocht atá an Domhan féin a dhéanamh. Agus is é is toradh di ná go bhfuil suíomh na réaltaí ar an sféar neamhai ag athrú go peiriadach, de réir tréimhse tráthrialta. In imeacht na mblianta, tá an dá phointe cónochta (na pointí ina dtrasnaíonn an t-éiclipteach agus an meánchiorcal neamhaí a chéile) ag bogadh siar, agus maidir leis an Réalta Pholach, ní bheidh sí ina Réalta Pholach a thuilleadh, i gceann cupla míle bliain. Bhí an pháirt sin ag réaltaí eile roimhe seo - Kochab, Alderamin agus Thuban, cuir i gcás - agus thart ar an mbliain 4200, beidh Alrai níos cóngaraí don phol ná an Réalta Pholach s'againn féin. Beidh an lá ag Alfirk agus Alderamin ina dhiaidh sin, sa seachtú agus san ochtú mílaois i ndiaidh bhreith Chríost. Thart faoin mbliain 2800 roimh bhreith Chríost, bhí Thuban i bhfad níos cóngaraí do phol thuaidh na spéire ná a bhí ár Réalta Pholach féin riamh. Tabhair faoi deara nach iad na réaltaí féin atá ag gluaiseacht. Is í ais rothlaithe an Domhain atá ag athrú a treo i gcoibhneas leibhéal an éicliptigh, arb ionann é agus leibhéal na fithise atá an Domhan a leanúint timpeall na Gréine.
Cúiseanna na luainíochta.
Is í imtharraingt na Gréine agus na Gealaí is cúis leis an gcuid is mó den luainíocht. Mar sin féin, tá tionchar na bpláinéad intomhaiste nó inchuntaiste fosta. Sin é an fáth gur gnách téarmaí cosúil le luainíocht ghinearálta (sin le rá, iomlán na luainíochta), luainíocht ghealaí is ghréine agus luainíocht phláinéadach a úsáid le codán na reann neimhe éagsúil den luainíocht a léiriú.
An nútú.
Leis an scéal a dhéanamh níos casta ná sin, áfach, bíonn trasnaíocht rithimiúil ag cur isteach ar an luainíocht féin. D'fhéadfá a rá go bhfuil an luainíocht féin ag luainiú. Is amhlaidh go bhfuil nódphointí fithise na Gealaí ag dul timpeall an Domhain uair amháin in aghaidh gach ocht mbliana déag agus seacht míosa (a bheag nó a mhór), rud a chuireann ais an Domhain ag guagadh ar an dá thaobh, beagáinín beag bídeach. Ciallaíonn seo nach bhfuil dhá phol an sféir neamhaí ag déanamh a luainíochta de réir chiorcail chruinn, ach go bhfuil siad ag cur corthaí beaga díobh ar an turas seo - ag luainiú ar an dá thaobh ó líne a luainíochta. Is é an t-ainm atá baiste ag lucht na heolaíochta ar an "ath-luainíocht" seo ná nútú.


Revolver.
Is albam é Revolver ón bhanna rac-cheoil The Beatles, a seoladh sa bhliain 1966. Chuaigh an t-albam go dtí barr na cairteacha sa Ríocht Aontaithe agus na Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Taobh 2.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nótaí.


Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band.
Is albam ón bhanna The Beatles é Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band, a bhí eisithe ar an 26 Bealtaine 1967. Albam tábhachtach ab ea é, agus bhí tionchar mór aige ar an 'pop' cheol sna 1960idí.
Taobh 2.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nótaí.


Soicind.
Is aonaid ama é an soicind (siombail: s). Tá 60 soicind i nóiméad amháin, agus 3,600 soicind in uair amháin.


The Beatles (albam).
Albam dúbailte ón bhanna The Beatles é The Beatles'", a seoladh sa bhliain 1968. Tugtar an t-ainm "An tAlbam Bán" ("The White Album") air go minic, mar níl aon teideal eile ar an gclúdach bán.
Taobh 4.
Gach amhrán le Lennon/McCartney, ach amháin iad le nótaí.


Charles Babbage.
2", i músaem i Londain.
Matamaiticeoir, fealsamh, innealtóir meicniúil agus ceannródaí ríomhaireachta Sasanach ab ea Charles Babbage (26 Nollaig 1791 – 18 Deireadh Fómhair 1871).


Edsger Dijkstra.
Ba ríomheolaí Ollannach é Edsger Wybe Dijkstra (Rotterdam, 11 Bealtaine 1930 – Nuenen 6 Lúnasa, 2002). Fuair sé an Duais Turing i 1972 don méid a chuir sé le dul chun cinn teangacha ríomhchlárucháin.
Dijkstra, Edsger
Dijkstra, Edsger
Dijkstra, Edsger


Ceann Comhairle.
Is é an Ceann Comhairle ná an cathaoirleach i nDáil Éireann, an teach íseal den Oireachtas (parlaimint Phoblacht na hÉireann). Bíonn toghchán ann don phost seo i gcéad seisiún gach Dáil nua, tar éis an olltoghcháin. Is é Seán Barret (Fine Gael) an Ceann Comhairle faoi láthair.
Cruthaíodh an oifig seo sa bhliain 1919 nuair a bunaíodh an Chéad Dáil, agus b'é Cathal Brugha an chéad duine a bhí tofa mar Cheann Comhairle.


An tOireachtas.
Is é an tOireachtas nó Oireachtas Éireann parlaimint náisiúnta Phoblacht na hÉireann.
Tá Tithe an Oireachtais lonnaithe i dTeach Laighean i mBaile Átha Cliath.


Mississippi.
Is stát í Mississippi atá suite i ndeisceart Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Yellow Submarine.
Is albam ón racghrúpa Sasanach The Beatles é Yellow Submarine, a scaoileadh sa bhliain 1969. Is fuaimrian é, a eisíodh ag an am céanna leis an scannán Yellow Submarine.
Taobh 2.
Gach amhrán le George Martin, ach amháin iad siúd le nótaí.


Abbey Road.
Albam ceoil de chuid The Beatles é "Abbey Road", a eisíodh sa bhliain 1969. Ba é an t-albam deireanach a rinne an banna le chéile.
Taobh 2.
Gach amhrán cumtha ag Lennon/McCartney, ach amháin iad siúd le nótaí.


The Rolling Stones.
Is banna rac-cheoil é The Rolling Stones, a bunaíodh i Sasana sa bhliain 1963. Bhain an grúpa rath mór amach ar dtús sna 1960idí, agus tá siad ag seinm le chéile fós.
Stair.
Bunaíodh an banna i Londain sa bhliain 1963, nuair a bhuail Mick Jagger agus Keith Richards le Brian Jones. Cairde scoile ab ea Jagger agus Richards. B'é Jones a roghnaigh ainm an bhanna, tar éis líne i amhrán de chuid Muddy Waters. Thosaigh siad an banna nua le Jagger ag canadh, Richards ag seinm an ghiotáir, Jones ag seinm an ghiotáir freisin agus ag canadh, Ian Stewart ag seinm an pianó, Mick Avery ar na drumaí agus Dick Taylor ag seinm an dhord-ghiotár. D'fhág Taylor tar éis tamaill chun staidéar a dhéanamh, agus tháinig Bill Wyman isteach ina áit. Thosaigh siad ag seinm amhráin ó Chuck Berry, Muddy Waters, Bo Diddley agus na ceoltóirí eile a bhí cáiliúil ag an am. Sheinn siad go minic ag an gClub Marquee i Londain, agus d'fhás a dtacaíocht go tapa. Tháinig The Beatles chun iad a fheiceáil freisin uair amháin sa chlub seo. Ag an am seo, b'é Jones an príomh-chumadóir sa bhanna. Ach tar éis tamaill, thosaigh Jagger agus Richards ag scríobh le chéile freisin. Fuair siad bainisteoir nua, Andrew Loog Oldham, agus shínigh siad conradh le Decca Records.
Tagairtí.
Rolling Stones, The


Colm Ó Ceallaigh.
Úrscéalaí Gaeilge é Colm Ó Ceallaigh arb ó Chamas dó ó dhúchas. Cháiligh sé mar mhúinteoir sa bhliain 1949 agus chaith sé blianta ag múineadh scoile i Leitir Mealláin. D'éirigh sé as an múinteoireacht sa bhliain 1985, agus tá sraith mhaith leabhar scríofa aige ó shin. Ina measc tá leabhar gearrscéalta, "Clann na Feannóige". Rinne sé roinnt mhaith taistil, rud a thug inspioráid dó "Sclábhaíocht", "Deoir Ghoirt an Deoraí", "Meilt Mhuilte Dé" agus "Brídín" a scríobh. Tá "Éiric Fola" bunaithe ar aimsir na bPéindlíthe. Tá leabhar eile leis, "Toil Dé", fós le foilsiú.
Scríbhneoir soléite é Colm Ó Ceallaigh, agus é ag cur sceitimíní ar an léitheoir leis an scéalaíocht bhreá líofa is dual dá chuid leabhar. Is í an imirce príomhthéama a chuid scríbhneoireachta, agus é go minic ag insint faoin gcineál eachtraí a bhain do na Gaeil san Oileán Úr agus i Sasana.


Na Péindlíthe.
Ón 17ú haois go deireadh an 18ú haois a bhí na Péindlíthe (nó na "Dlíthe Peannaideacha"), a rinne leatrom ar Ghaeil agus ar Chaitlicigh go háirithe, i bhfeidhm. Chuir rialtas Gallda na hÉireann ar bun iad mar iarracht le deireadh a chur leis an gcultúr Ghaelach agus leis ag gcreideamh Chaitliceach i ndiaidh Chath na Bóinne.
Ní raibh cead ag muintir na hÉireann freastal ar Aifreann ná scoil. As seo a d'eascair na scoileanna scairte nó na scoileanna cois claí. Deirtí an tAifreann amuigh faoin aer. Cé gur thit cuid mhaith de na dlíthe seo as feidhm faoi dheireadh na 18ú haoise, d'fhan a rian i bhfad sa mhéid is go raibh na Gaeil i bhfad ar gcúl ina dhiaidh sin i gcúrsaí oideachais, rialtais agus geilleagair.
Tugtar Fuascailt na gCaitliceach ar an iarracht a rinne polaiteoirí ar nós Dónall Ó Conaill chun dul i ngleic leis na dlíthe seo.


Ian Paisley.
Polaiteoir agus eaglaiseach i dTuaisceart Éireann ab ea Ian Richard Kyle Paisley, Barún Chois Banna, CB (1926-2014).
Teachta Parlaiminte d'Aontroim Uachtarach a bhí ann ón mbliain 1970 go 2010, agus comhalta i dTionól Thuaisceart Éireann don toghcheantar chéanna ó 1998 go 2011.
Tarraingíonn sé a lán conspóide as ucht a chuid tuairimí ar an bpoblachtánachas in Éirinn agus ar an Eaglais Chaitliceach Rómhánach.
Cúlra.
Saolaíodh Ian Paisley ar 6 Aibreán 1926 in Ard Mhacha. Ach d'fhás sé aníos i mBaile Meánach, áit a raibh a athair ina mhinistir do na Baistithe Neamhspleácha.
B'é a mháthair, Isabella Paisley ó Albain, a chuir i dtreo an tSoiscéalachais é nuair a bhí sé sé bliana d'aois.
Nuair a chríochnaigh sé a chuid scolaíochta i mBaile Meánach, chuaigh sé ag obair ar fheirm i gContae Thír Eoghain.
Preispitéireachas.
Bhí Paisley ar duine acu a bhunaigh Eaglais Shaor-Phreispitéireach Uladh agus ina Mhodhnóir ar an eaglais chéanna.
Nuair a bhí Paisley ina dhéagóir, agus an dara cogadh domhanda ar siúl, mhothaigh Paisley gur chóir dó dul le reiligiún mar shlí bheatha, agus rinne sé staidéar ar an diagacht i gcoláiste bunúsaíoch sa Bhreatain Bheag agus i mBéal Feirste, cé nár bhain sé amach céim i gceachtar den dá scoil.
Oirníodh Paisley mar mhinistir Protastúnach i mBéal Feirste sa bhliain 1946. Bhí ministrí ó cheithre eaglais éagsúla páirteach sa t-searmanas, ach bhí sé ina ábhar conspóide i gcónaí, an raibh údarás ceart eaglasta acu le páirt a ghlacadh nó le dintiúirí a bhronnadh ar Phaisley. Ina dhiaidh sin, bhí deacrachtaí ag Paisley cead seanmóiríochta a fháil ón Eaglais Phreispitéireach, agus sa deireadh thiar thall, bhunaigh sé agus lucht a thacaíochta an Eaglais Shaor-Phreispitéireach ar an gCrois Ghearr ar Lá Fhéile Pádraig sa bhliain 1951.
Ballynahinch Free Presbyterian Church, November 2010
An dochtúireacht a bhí ag Paisley, ba dochtúireacht oinigh é a fuair sé ó Ollscoil Bob Jones. Coláiste bunúsaíoch Críostaí is ea an ollscoil seo agus í lonnaithe i nGreenville i gCarolina Theas sna Stáit Aontaithe. Bhí Paisley mór le mac an fhir a bhunaigh an ollscoil, Bob Jones Jr., ceannaire bunúsaíoch Críostaí sna Stáit a fuair bás sa bhliain 1997. Bhí dlúthchaidreamh ag Paisley le hOllscoil Bob Jones, agus é ag labhairt go poiblí ansin ó am go ham.
Bhunaigh Paisley nuachtán dá chuid féin, an "Protestant Telegraph", lena theachtaireacht féin a reic. Níos déanaí, bhí suíomh gréasáin aige, Institiúid Eorpach an Léinn Phrotastúnaigh, a dhéanann an gnó céanna. Bhí an dúrud leabhar, bileog agus paimfléad scríofa aige ina bpléann sé cúrsaí an reiligiúin agus na polaitíochta, agus a chuid scríbhinní á ndíol go fairsing sna Stáit Aontaithe féin, rud a chinntíonn teacht isteach maith do Phaisley agus a mhuintir.
1950idí.
Fish and Chip Shop, For Cod and Ulster, East Belfast
Sa bhliain 1956, bhunaigh Paisley agus roinnt Phrotastúnach eile an eagraíocht úd UPA, nó Gníomhaíocht Phrotastúnach Uladh. Bhí cuid mhór de bhunaitheoirí na heagraíochta seo le ról tábhachtach a dhéanamh i saol na nAontachtóirí sna blianta a bhí le teacht. Go bunúsach, bhí an tUPA ceaptha le haghaidh téisclime roimh ionsaithe an IRA trí dhaoine saorthoilteanacha as measc an phobail a earcú le dul ar patról, trí bharacáidí a thógáil agus trí shúil a choinneáil ar dhaoine a d'fhéadfadh a bheith ag comhoibriú leis an IRA. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, ní raibh gá le gníomhaíocht shaorthoilteanach den chineál sin san am, ós rud é gurbh é Feachtas na Teorainne an chloch ba mhó ar phaidrín an IRA san am. Mar sin féin, fágadh struchtúr an UPA gníomhach, agus bhain Paisley úsáid as lena theachtaireacht féin a reic ag cruinnithe. B'ansin a tharraing sé súil an tsaoil mhóir air féin an chéad uair, agus é ag tarraingt trioblóide agus corraíola lena chuid óráidí binbe.
1960idí.
Sna seascaidí, bhí Paisley ar thús cadhnaíochta ag cur in aghaidh an dóigh a raibh Terence O'Neill, príomh-aire an Tuaiscirt, ag iarraidh comhréiteach a shocrú agus spiorad dea-chomharsanachta a chothú le Poblacht na hÉireann.
B'ionann sin, dar le Paisley, agus tréas, go háirithe nuair a chuaigh an Niallach i dteagmháil phearsanta le Seán Lemass, Taoiseach na Poblachta. Cé gur pragmatach agus praiticiúil ab ea Lemass, cosúil leis an Niallach féin, bhí Paisley an-mhímhuiníneach as, ó ghlac sé páirt in Éirí Amach na Cásca ina óige. Chuir Paisley in aghaidh iarrachtaí an Niallaigh cearta mionlaigh a bhronnadh ar na Caitlicigh agus stop a chur le cleachtais áirithe a bhí ag buanú drocháit na gCaitliceach sa tsochaí, ar nós chlaonroinnt na dtoghlach.
1964.
Sa bhliain 1964, d'éiligh Paisley ar Chonstáblacht Ríoga Uladh go mbainfí trídhathach na hÉireann d'oifigí Shinn Féin i mBéal Feirste. Nuair a comhlíonadh an t-éileamh seo, tharraing sé dhá lá brilsce agus bruíonachais sa chathair ina dhiaidh.
B'é an mana a bhí ag Paisley ná "deamhan géilleadh" ("no surrender"), is é sin, níor chóir cearta sibhialta ar bith a ghéilleadh do na Caitlicigh, ós rud é gur dual dóibh bheith mídhílis don Choróin. Bhí Paisley go minic anuas ar chomharbaí Uí Néill, mar atá, Brian Faulkner agus James Chichester-Clark, toisc nach raibh siad sách dian ar na Caitlicigh, dar le mo dhuine.
1969.
I Mí na Márta 1969, chaith Paisley seal sa phríosún in éineacht le Major Ronald Bunting. Bhí an bheirt sin i ndiaidh frithléirsiú neamhdhlíthiúil a chóiriú mar agóid in aghaidh an mhórshiúil a bhí ag Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann (NICRA) in Ard Mhacha. D'fhág Paisley an príosún nuair a fuair ciontóirí polaitiúla pardún ginearálta.
Íorónta go leor, cé gur Protastúnach a bhí ann, chuaigh mac Ronald Bunting, Ronald Óg nó Ronnie Bunting le Poblachtánachas ina dhiaidh sin, agus é ar duine de bhunaitheoirí an INLA.
1970idí.
Ar an 16 Aibreán 1970, bhuaigh an tOirmhinneach Ian Paisley suíochán i bParlaimint Thuaisceart Éireann.
Bhí Paisley ansin ina cheannaire ar an bPáirtí Aontachtach Daonlathach ón bhliain 1971 go 2008 - eagraíocht eile a raibh lámh aige ina bunú.
De réir cáipéisí de chuid Rialtas na Ríochta Aontaithe a tháinig chun solais sa bhliain 2002, d'fhéach Paisley le comhréiteach a bhaint amach leis an SDLP sa bhliain 1971, agus an Rúnaí Caibinéid Sior Burke Trend ina idirghabhálaí eatarthu. Thug Paisley le fios go bhféadfadh sé "socrú a chur ar bun leis na ceannairí Caitliceacha agus córas nua rialtais a thógáil ar an dúshraith seo".
Bhí Paisley míshásta leis an dóigh ar chuir rialtas Edward Heath Parlaimint Thuaisceart Éireann ar fionraí sa bhliain 1972 leis an stáitín a rialú go díreach ó Londain.
Chuir Paisley in aghaidh Chomhaontú Sunningdale, arbh iarracht uaillmhianach é le baint Phoblacht na hÉireann, Thuaisceart Éireann agus na Ríochta Aontaithe le chéile a athshainiú ó bhonn. Bhí an comhaontú seo ag gealladh comhrialtas an dá phobal (nó Coiste Feidhmiúcháin Cumhachtroinnte), chomh maith le Comhairle na hÉireann a nascfadh an dá stát ar oileán na hÉireann ar leibhéal dlíthiúil (cé nach n-athródh sí stádas bunreachtúil an stáitín). Bhí an-pháirt ag lucht leanúna Paisley sa stailc a chuir comhaontú Sunningdale ar neamhní.
An Eoraip.
Bhí Paisley ina Fheisire Eorpach do Thuaisceart Éireann sna blianta 1979-2004.
Ord Oráisteach.
Bhí Paisley ina baill de na Printisigh, eagraíocht na nDílseoirí i nDoire. Bhí sé ina bhall den Ord Oráisteach freisin, tráth. Sa bhliain 1962, áfach, chuaigh ball sinsearach dá lóiste ag éisteacht Aifrinn Chaitlicigh. D'éirigh Paisley as an eagraíocht mar agóid, nuair nach bhfuair an "fealltóir" an pionós ba chuí dó, dar le Paisley. Bhí baint aige leis an Ord Oráisteach Neamhspleách, agus é ag óráidíocht ar a bhfeis siúd gach bliain, ar an dóú lá déag de Mhí Iúil.
Ar Scor.
Tar éis do Paisley éirí as Teach na dTeachtaí, uaislíodh é ar an 18 Meitheamh 2010 nuair a rinneadh Barún Chois Banna, as Aontroim Thuaidh i gContae Aontroma, de.
Ba bhall Paisley de Chomhairle na Banríona.
Fuair sé bás ar 12 Meán Fómhair 2014.
Saol Pearsanta.
Bhí sé pósta ar Eileen Paisley, agus bhí cúigear clainne acu. Chuaigh Rhonda agus Ian le polaitíocht, ar nós a n-athara.


Illinois.
Is stát é Illinois atá suite i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é Springfield an phríomhchathair, agus is é Chicago an chathair is mó. Talamh íseal riascach i dtuaisceart an stáit; talamh chorr i ndeisceart an stáit.


Carolina Thuaidh.
Is stát é Carolina Thuaidh (North Carolina as Béarla) atá suite i ndeisceart S.A.M.


An Aetóip.
Is tír san Afraic í Poblacht Dhaonlathach Fheidearálach na hAetóipe, nó an Aetóip de ghnáth. Ba é "Abyssinia" an t-ainm a bhí uirthi níos luaithe. Is í an Aetóip an dara tír is mó daonra san Afraic, agus í ar an náisiún neamhspleách is sine chomh maith. Is í Adas Ababa (nó Addis Ababa as Béarla) príomhchathair na tíre. Tá teorainneacha aici leis an Eiritré, Djibouti, an tSomáil, an Chéinia agus an tSúdáin.
Stair.
Ar 7-10 Eanáir, 1936, bhuaigh arm na hIodáile ar na hAetóipigh i gcath Ganale Doria i ndeisceart na hAetóipe. Ar feadh 10-15 Feabhra, bhí frithionsaí ó na hAetóipigh ar arm na hIodáile i gCath Amba Aradam, ach bhí an bua i gcónaí ag na hIodálaigh. Ar 5 Bealtaine ghabh arm na hIodáile an phríomhchathair, Adas Ababa.
Tagairtí.
A


An Ailgéir.
Is tír san Afraic í an Ailgéir, nó Daonphoblacht Dhaonlathach na hAilgéire. Is í an Ailgéir an dara tír is mó san Afraic, tar éis na Súdáine.
Tá sí teorainn ar theorainn le Maracó, leis an Túinéis, leis an Libia, leis an Nigéir, le Mailí agus leis an Máratáin, agus tá teorainn ghearr idir í agus an Sahára Iartharach.
Ba choilíneacht Fhrancach í ón mbliain 1830 anuas go dtí an bhliain 1962 ach fuair sí a neamhspleáchas tar éis Chogadh Saoirse na hAilgéire, comhrac ar lean cogadh cathartha é.
Tagairtí.
A


Angóla.
Is tír san Afraic í Angóla, nó Poblacht Angóla, mar a thugtar uirthi go hoifigiúil, nó República de Angola as Portaingéilis. Tá sí ag críochantacht leis an tSaimbia thoir, an Namaib theas, agus Poblacht Dhaonlathach an Chongó thuaidh, ach tá eachtarchríoch bheag, Cabinda, suite idir an dá Chongó (Poblacht an Chongó agus Poblacht Dhaonlathach an Chongó). Is é an tAigéan Atlantach an teorainn thiar. Is í Luanda an phríomhchathair, agus cúig mhilliún duine ina gcónaí ansin - aon cheathrú cuid de mhuintir na tíre go léir, beagnach. Cathracha tábhachtacha eile iad Benguela, Sumbe, Lubango agus Namibe, mar shampla.
Is í an Phortaingéilis an teanga oifigiúil náisiúnta, agus í á labhairt go forleathan mar theanga dhúchais in Angóla, fiú ag na bundúchasaigh. Glactar leis go bhfuil sí ó dhúchas ag 80 % de mhuintir na tíre. Is í an teanga "Kimbundu" an ceann is tábhachtaí de na teangacha bundúchasacha, agus is teanga Bhantúch í, cosúil leis an Svahaílis.
Stair.
Tháinig na Portaingéalaigh go hAngóla an chéad uair faoi dheireadh na cúigiú haoise déag. San am sin, bhí na ríochtaí beaga úd Ndongo agus Lunda anseo - ríochtaí a bhí faoi fhorlámhas an Chongó. Shocraigh na Portaingéalaigh conradh faoi chaidreamh taidhleoireachta leis an gCongó sa bhliain 1483, agus rinne siad lárionad tábhachtach tráchtála den cheantar seo. Sa bhliain 1575, bhunaigh an taiscéalaí Portaingéalach Paulo Dias de Novais cathair Luanda, nó "São Paulo de Loanda", Naomh Pól ó Loanda, mar a bhaist sé ar an áit. Chuaigh céad comhluadar de choilínithe a chónaí i Luanda ar dtús, agus fuair siad ceithre céad saighdiúir mar gharda cosanta.
Áit thábhachtach eile a bhí i mBenguela. Bunaíodh mar dhún is mar bhunáit mhíleata í ar dtús, thiar sa bhliain 1587, agus hiompaíodh ina cathair í sa bhliain 1617.
Is iar-choilíneacht Phortaingéalach í a fuair a neamhspleáchas san bhliain 1975. Díreach ina dhiaidh sin thosaigh cogadh san tír idir trí grúpaí - UNITA ("União Nacional para a Independência Total de Angola"), an MPLA ("Movimento Popular para a Libertação de Angola") agus an FNLA ("Frente Nacional para Libertação de Angola"). D'fhág na Portaingéalaigh an tír go tapaidh gan rialtais eile a chuir i bhfeidhm agus d'éirigh leis an MPLA rialtais a chruthú sa phríomhchathair díreach ina dhiaidh sin. D'fhéach an FNLA agus an UNITA ruaigeadh a chur ar an MPLA ach níor éirigh leo. Don chéad dul síos d'ionsaigh an FNLA an tír ón tSáír (anois Poblacht Dhaonlathach an Chongó) le cabhair ó na Meiriceánaigh agus ó Mhobutu Sese Seko, deachtóir na Sáíre. Cuireadh scaipeadh ar fhórsaí an FNLA le cabhair saighdiuirí Cúbacha; chuir na Cúbaigh ruaigeadh ar an UNITA agus ar na fórsaí ón Afraic Theas a bhí ag máirseáil aneas i dtreo na príomhchathrach díreach ina dhiaidh sin. Ba é sin deireadh an FNLA mar grúpa armtha, ach lean an UNITA leo ag troid go dtí an bhliain 2002 nuair a maraíodh ceannaire UNITA, Jonas Savimbi, i gceanntair Moxico in oirthear na tíre.
Tíreolaíocht.
Tá teoireannacha aici leis an Namaib, Poblacht Dhaonlathach an Chongó, an tSaimbia, Poblacht an Chongó agus cósta an Aigéin Atlantaigh. Is í an Cúige Cabinda a bhfuil in aice Poblacht an Chongó, nó Congó-Brassabhíl, mar a ghlaotar air san réigiún de gnáth.
Is é ceantar an Plan-Alto an ceantar is airde sa tír; téann aibhneacha ón Plan-Alto i dtrí threo - ó thuaidh isteach in abhainn An Chongó, siar díreach go dtí cósta Angóla féin, agus soir, mar shampla an Luena a théann isteach in Abhainn an Sambesí.
Eacnamaíocht.
Ba é ola foinse airgead rialtais an MPLA le rith an cogadh in Angóla agus tá sé fíor tabhachtach do cúrsaí eacnamaíochta an tír fós. Tá formhór ola na tíre suite faoin farraige in aice le cósta an tír go h-airithe in aice le Cabinda. De bharr feabhsaí teicneolaíochta is féidir ola a ghabháil níos faide don cósta i farriage domhain ná riamh agus dá bharr sin tá ionadaí ola na tíre ag fás go fóill. Tagainn tuairim is 8 go 10% do iomportaí ola Meiriceá ó Angóla, is tá na comhlachtaí mór ollaigh go léir ag obair ann. Thosaigh an tSín ag baint ola amach don tír i mbliana freisin. Chuaigh Angóla isteach i OPEC i mbliana, an céad tír a chuaigh isteach inti ó na seachtaidí anuas.
Chomh maith le ola, tá foinse eile ssaibreas sa tír. Úsáid UNITA airgead ó diamantaí a dhíol - diamantaí fuil mar a ghlaotar orthu chun airgead a bhaint amach i gcomhair a cogadh agus tá diamataí ann fós. Lasmuigh do sin, tá talún maith sa tír agus is féidir bia, cadás agus tobac a fás ann.
Cúrsaí Slándála.
Cé go bhfuil an saibhreas seo go léir i láimh ceannairí na tíre, tá Angóla fós ceann do tíre ba mheasa sa domhain chun bheith ina páiste ann. Faigheann páiste amháin i cúig bás roimh cúig bliain d'aois. Níl an rialtais ag déeanamh go leor chun a daoine féin a chabhrú leis an saibhreas atá sa tír


An tSiombáib.
Is tír san Afraic í an tSiombáib. Is í Harare an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Bhriotanach í.
B'é "An Róidéis" ("Rhodesia" as Béarla) ainm na tíre faoin rialtas geal go dtí 1980, ainmnithe in ómós don choilíneach Cecil Rhodes.
Bhí go leor foréigin san tír mar gheall ar na toghcháin i Márta 2008.
Tagairtí.
S


Beinin.
Is tír san Afraic í Beinin. Is í Porto-Novo an phríomchathair, cé go bhfuil an rialtas suite i gCotonou. Is iar-choilíneacht de chuid na Fraince í.
Baile beag cois na Sléibhte Atakora i dtuaisceart Bheinin


An Bhotsuáin.
Is tír san Afraic í an Bhotsuáin. "Lefatshe la Botswana" a thugtar uirthi as Tswana. Is í Gaborone an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht de chuid Impireacht na Breataine í agus thugtaí "Bechuanaland" uirthi. Baisteadh an t-ainm nua uirhi sa bhliain 1966 tar éis di neamhspleáchas a bhaint amach mar thír dhaonlatach. "Batswana" a thugtar ar mhuintir na tíre (singular: Motswana).
Clúdáíonn Fásach Kalahari suas le 70% den tír. Tá an Afraic Theas, an Namaib, an tSiombáib agus an tSaimbia ag críochantacht léi.
Tagairtí.
B


An Bhurúin.
Is tír san Afraic í an Bhurúin. Is í Bujumbura an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Bheilgeach í.
Tagairtí.
B


Buircíne Fasó.
Is tír thalamhiata san Afraic Thiar í Buircíne Fasó. Is í Ouagadougou an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Fhrancach í.
Ar 11 Nollaig 1958, bhain Buircíne Fasó féinriail amach, agus neamhspleáchas iomlán ar 5 Lúnasa 1960]. "Volta Uachtarach" a thugadh ar an tír go dtí 1984, as lár na tír a bheith suite timpeall rás uachtarach na habhann Volta.
Teangacha.
Labhraítear Móiré, Diúla agus teangacha Súdánacha eile sa tír cé gurb í an Fhraincis an teanga oifigiúil.
Stair.
Bhí dream Marxach faoi cheannas Thomas Sankara i réim sna 1980idí go dtí a fheallmharú ag cuid dá shaighdiúirí féin sa bhliain 1987. Faoi stiúir dhlúthchara agus chomhghuaillí Sankara, Blaise Campaoré, d'iompaigh an tír ar ais go córas caipitleach parlaiminteach. Cuireadh bunreacht nua i bhfeidhm sa bhliain 1991. Toghadh Campaoré mar uachtarán sa bhliain céanna agus fuair sé an bua in roinnt toghchán eile.
Sa bhliain 2014, áfach, bhí an pharlaimint ar tí vótáil ar an bunreacht a athrú chun cead a thabhairt d'uachtarán na tíre seasamh don oifig gan aon teorainn ar a mhéad téarmaí. Rinne na céadta mílte agóidí ina choinne. Ar 1 Samhain 2014 d'éirigh Campaoré as an uachtaránacht agus chuir arm Bhuircíne Fasó an rialtas ar cheal.
Geilleagar.
Cadás, beostoc, ór, agus mianraigh eile a easpórtáiltear an tír thar lear.
Le linn 2009, d’fhreagair Cúnamh Éireann do thús tobann tubaistí nádúrtha, lena n-áirítear na tuillte tromchúiseacha i mBuircíne Fasó.


Camarún.
Is tír san Afraic í Camarún. Is í Yaoundé an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht de chuid na Gearmáine í. Scoilteadh í tar éis an Chéad Chogadh Domhanda agus tugadh an tuaisceart don Bhreatain agus an deisceart don Fhrainc. Bhain an chuid Fhrancach neamhspleáchas amach di féin sa bhliain 1960.


An Chéinia.
Is tír san Afraic í an Chéinia. Is í Nairobi an phríomhchathair. Iar-choilíneacht de chuid na Breataine is ea í.
Muintir na Céinia.
Tá tuairim is 40 milliún duine ina gcónaí sa Chéinia. Tá idir Bhéarla agus Kiswahili ag a bhformhór. Ná grúpaí eitneacha is mó ná: Kikuyu 22%, Luhya 14%, Luo 13%, Kalenjin 12%, Kamba 11%, Kisii 6%, Meru 6%, Afracaigh eile 15%, Áisigh/Eorpaigh/Arabaigh 1%. Is í an Chríostaíocht an príomhchreideamh (Protastúnaigh 45%, Caitlicigh 33%), ach is iomaí creideamh eile atá ann.
Na cathracha is mó.
Nairobi, Mombasa, Kisumu, Nakuru agus Eldoret. Is í Nairobi an chathair is mó, agus tá breis is trí mhilliún duine ina gcónaí ann.
Éirí Amach na Mau Mau.
An faltanas a bhí ag muintir na Céinia in aghaidh na Sasanach le fada an lá, toisc an dóigh ar roinneadh na tailte sa tír sin. Tháinig na fadhbanna seo chun solais sa bhliain 1951, agus "Aontas Afraiceach na Céinia" ag éileamh tuilleadh ionadaíochta do na bundúchasaigh i rialú agus i riarachán na tíre, chomh maith le athroinnt na talún.
Nuair a diúltaíodh do na héilimh seo, fuair lucht an antoisceachais seilbh ar an ngluaiseacht, agus chuaigh muintir na Céinia chun cearmansaíochta ar na Sasanaigh.
B'é sin Éirí Amach Mau Mau, mar a thugtar air in annálacha na staire. Ar an 17 Lúnasa 1952, cuireadh staid éigeandála i bhfeidhm ar an tír, agus tuilleadh fórsaí armtha ag teacht le heitleáin ón mBreatain Mhór in aghaidh an lae leis an éirí amach a chloí. Chuaigh na cúrsaí an oiread sin chun géaradais is go bhféadfá a rá go raibh an Chéinia ar bharr lasrach le cogadh cathartha.
Sa bhliain 1953, rinne na ceannaircí ródach mór ar dhílseoirí ar de threibh Kikuyu iad. Chuir an t-ár seo - sléacht Lari, mar a thugtar air - malairt chuma ar fad ar pholaitíocht an éirí amach, agus fuair na Sasanaigh ar ais cuid den dea-chlú a bhí caillte acu i rith an chogaidh. Ar an 8 Aibreán 1953, gearradh téarma príosúnachta seacht mbliana le daorobair ar Jomo Kenyatta, as an mbaint a bhí aige le gluaiseacht Mau Mau.
B'é an cineál straitéis a bhí ag Churchill ná an lámh láidir mhíleata a imirt gan trócaire ar na ceannaircí agus na héilimh a shásamh a bhí ag na hAfraicigh a chur chun tosaigh ar dtús, go dtí an diúltú a fuair siad ó rialtas Attlee.
Éirí Amach na Mau Mau; "King's African Rifles" faoin tuath
Cheap Winston Churchill an Ginearál Sior George Erskine leis an éirí amach a chur faoi chois i Nairobi, rud a rinne sé leis an oibríocht ar ar tugadh "An Inneoin", sa bhliain 1954. Ina dhiaidh sin, chuathas i dtuilleamaí an Chasúir (oibríocht mhíleata eile) le deireadh a chur leis an gceannairc faoin tuath. D'ordaigh Churchill comhchainteanna síochána a chur ar bun le muintir na Céinia, ach theip ar na cainteanna seo agus eisean ina phríomh-aire go fóill.
Tagairtí.
C


Diobúití.
Is tír san Afraic í Poblacht Djibouti, nó Djibouti de ghnáth. Is í cathair Dhiobúití (nó Djibouti as Béarla) príomhchathair na tíre. Tá sí ag críochantacht leis an Eiritré, An Aetóip, agus an tSomáil. Is iar-choilíneacht Frainceach í.
Bhain Poblacht Djibouti amach a neamhspleáchas ón bhFrainc ar an 27 Meitheamh 1977. Roimhe sin, thugtaí Somálalann na Fraince, agus ina dhiaidh sin Críocha na n"Afar" agus na n"Issa" ar an gcoilíneacht. Bhunaigh na Francaigh an choilíneacht anseo sa chéad leath den naoú haois déag, ach bhí an t-ainm sin "Djibouti" ann roimhe sin féin. Bhí ceangal dlúth trádála ag muintir Djibouti le Leathinis na hAraibe le fada, agus b'iad an chéad dream san Afraic a ghlac leis an Ioslam. Muslamaigh iad 94 % de mhuintir na tíre, agus is Críostaithe iad an chuid is mó den fhuíoll.
Is iad an Fhraincis agus an Araibis teangacha oifigiúla Djibouti, ach is iad na h"Issa" agus na h"Afar" an dá ghrúpa eitneacha is mó. Treibh Shomálach iad na h"Issa", agus an tSomáilis á labhairt acu ó dhúchas. Maidir leis na h"Afar", tá teanga dá gcuid féin acu. Teanga Chúisiteach í an teanga "Afar", ach níl sí intuigthe ag lucht labhartha na Somáilise.


An Eiritré.
Is tír san Afraic í an Eiritré. Is í Asmara an phríomhchathair. Cuid den Aetóip a bhí ann ar dtús, sular bhain sí amach a neamhspleáchas. Is í an Tigrinis an teanga náisiúnta, agus í gaolmhar leis an Amairis, a labhraítear san Aetóip. Go praiticiúil, áfach, baintear úsáid as an mBéarla agus as an Araibis chomh maith leis an Tigrinis.
Tagairtí.
E


Gána.
Tír san Afraic is ea Poblacht Ghána. Tá teorainneacha aige leis an gCósta Eabhair ar an taobh thiar, le Buircíne Fasó ar an taobh thuaidh, le Tóga ar an taobh thoir agus le Murascaill na Guine ar an taobh theas. Accra an phríomhchathair agus an chathair is mó. I 2005 bhí 21,029,000 duine ina gcónaí sa tír.
Roimh ré an choilíneachais, bhí an-chuid ríochtaí ársa ann - mar shampla, ríocht Ashanti i lár na tíre, agus na stáit Fante éagsúla le taobh na mara agus i lár na tíre. D'fhás trádáil leis an Eoraip mar gheall ar an teagmháil le taiscéalaithe ón bPortaingéil sa 15ú céad, agus bhunaigh Sasana coilíneacht chorónach darbh ainm an Cósta Óir sa réigiún sa bhliain 1874.
Bhí sé ar an gcéad tír fho-Shahárach riamh le neamhspleáchas ón riail choilíneach a bhaint amach. Agus a shroicheadh neamhspleáchas ón Ríocht Aontaithe i 1957, roghnaíodh an t-ainm Gána mar ainm don náisiún, chun caidreamh a dhéanamh le hImpireacht Ghána a bhíodh i bhfeidhm in iarthar na hAfraice fadó. Ceiliúradh 50 bliana de shaoirse ar an 6 Márta 2007.


An Ghabúin.
Is tír san Afraic í an Ghabúin. Is í Libreville an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Fhrancach í. Tá sí ag críochantacht leis an nGuine Mheánchiorclach, le Camarún agus le Poblacht an Chongó ("Congó-Brazzaville"). Bhain an tír amach a neamhspleáchas ón bhFrainc ar an 17 Lúnasa 1960, ach ní raibh ach beirt Uachtarán ag rialú na tíre ó sin i leith.
Go luath sna 1990idí, tugadh isteach bunreacht nua, agus thosaigh an daonlathas á fhorbairt sa Ghabúin. Inniu, áirítear ar ceann de na tíortha is rathúla í ar fud na hAfraice, ós rud é go bhfuil daonra réasúnta beag ann, agus an tír saibhir in acmhainní nádúrtha.
Is í an Chríostaíocht - an Caitliceachas ach go háirithe - an reiligiún is tábhachtaí sa Ghabúin, ach tá cuid mhaith Muslamaigh ann freisin, agus cleachtann cuid mhór de na Gabúnaigh anamachas chomh maith - is é sin, tugann siad adhradh do spioraid an dúlra.
Is í an Fhraincis an teanga oifigiúil, agus is féidir glacadh leis go bhfuil ceathrar as gach cúigear de mhuintir na Gabúine in ann ciall a bhaint as an teanga. Timpeall ar Libreville, is iomaí duine a labhraíonn Fraincis fiú ó dhúchas. Na teangacha eile a labhraítear sa Ghabúin, is teangacha Bantúcha iad a bhformhór. Is í an teanga Fang an ceann is tábhachtaí acu, agus í gaolmhar leis na teangacha Bulu agus Ewondo a labhraítear i ndeisceart Chamarúin.


An Ghuine.
Is tír san Afraic í an Ghuine. Is í Conacraí (Conakry) an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Fhrancach í.
Tagairtí.
G


An Ghuine Mheánchriosach.
Is tír san Afraic í an Ghuine Mheánchiorclach nó an Ghuine Mheánchriosach. Is í Malabo an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht de chuid na Spáinne í. Bhain an tír a neamhspleáchas amach ar 12 Deireadh Fómhair na bliana 1968.
Tá an chuid is mó den tír suite ar chósta thiar na hAfraice, idir Camarún agus an Ghabúin. Rio Muni a thugtar ar an chuid mór-roinneach seo. Oileáin san Atlantach an chuid eile den Ghuine Mheánchiorclach, Annobón agus Bioko (Fernando Po sa tseanam) go háirithe. Is ar an oileán Bioko atá an phríomhchathair suite.
Tá an Ghuine Mheánchiorclach ar cheann de na tíortha is measa ó thaobh chearta an duine de. Ón bhliain 1968 go dtí 1979 bhí deachtóireacht bhrúidiúil i réim faoin uachtarán Francisco Macías Nguema. Duine as triúr, fuair sé bás nó theith ón tír. Chuir coup d'état fuilteach deireadh lena a réimeas úd ar 3 Lúnasa 1979; tháinig Teodoro Obiang chun cumhachta agus cuireadh Nguema chun báis as a chuid coireanna. Cé gur laghdaigh na mi- agus drochusáidi ba mheasa bionn staid na gcearta daonna go dona ansin i gcónaí.
Is é an Ghuine Mheánchiorclach an náisiún is saibhre san Afraic o thaobh olltáirgeacht intíre (OTI) per capita ach is i lámha mionlaigh atá an saibhreas céanna. Is iad cócó agus artola na táirgí is tábhachtaí sa Ghuine Mheánchiorclach. Maireann an chuid is mó de na daoine as an talmhaíocht nó as an iascaireacht.
Tagairtí.
G


Guine-Bissau.
Is tír san Afraic í Guine-Bissau. Is í Bissau an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht de chuid na Portaingéile í, agus is í an Phortaingéilis a teanga oifigiúil.


Leosóta.
Is tír bheag san Afraic í Leosóta. Is í Maseru an phríomhchathair. Tá an tír timpeallaithe ag an Afraic Theas. Is iar-choilíneacht Bhriotanach í.


An Libéir.
Is tír san Afraic í an Libéir. Is í Monrovia an phríomhchathair. Bhunaigh iar-sclábhaithe ó SAM an tír sa bhliain 1822.
Tagairtí.
L


An Libia.
Is tír san Afraic í an Libia. Is í Tripilí an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht de chuid na hIodáile í, suite idir an Éigipt agus an Túinéis agus teorainneacha aici chomh maith leis an Nígir, an tSúdáin, agus Sead. Tír mhór í, 1,759,540 ciliméadar cearnach, agus níl cuid ar bith di faoi uisce. Aeráid Mheánmharach atá fán chósta, ach is fásach te tirim lom atá sa mhórchuid den tír. Le blianta anuas tá Tionscadal na hAbhann Móire ar bun chun uisce atá faoi thalamh sa Sahára a thabhairt go cathracha an chósta, an tionscadal uisce is mó sa domhan ach tá an fásach ag méadú i gcónaí.
Stair.
I ndiaidh do mhórchumhachtaí na hEorpa ruathar a dhéanamh ar an Afraic sa naoú haois déag, agus coilíneachtaí a dhéanamh d'fhórmhór na hilchríche, ghabh an Iodáil seilbh ar an Libia i 1911.
Ré Gaddafi.
Bronnadh neamhspleáchas ar Libia i mí na Nollag 1951. Bhí rí i gceannas na tíre ar feadh tamaill go dtí gur éirigh an t-arm amach ina choinne faoin gCornal Gaddafi, an té atá i gceannas i Libia ó Mheán Fómhair 1969 go dtí 2011.
Córas ina raibh meascán den sóisialachas agus de dhlí traidisiúnta Arabach a bhunaigh Gaddafi ina raibh an pobal in ainm iad féin a rialadh. Ach go praiticiúil, deachtóireacht mhíleata a bhí sa Libia, agus thug an ceannaire tacaíocht do naimhde Iosraeil, Mheiriceá agus na Breataine ó tháinig sé i gcumhacht.
Rinne Gaddafi ionsaithe chomh maith ar Sead ar mhaithe le greim a fháil ar mhianaigh luachmhara sa tír sin, agus theastaigh uaidh tíortha Arabacha na hAfraice a aontú le chéile faoina cheannas féin.
Éirí amach, 2011.
Sa bhliain 2011, mar chuid den Earrach Arabach, thosaigh éirí amach sa Libia i gcoinne réimeas Gaddafi. D'eisigh an Chúirt Choiriúil Idirnáisiúnta barántas gafa ar Gadaffi agus, faoi cheannasaíocht na Ríochta Aontaithe agus Fraince, thug roinnt tíortha cúnamh do na reibiliúnaigh Libiacha. Ar 22 Lúnasa 2011 rinne na reibiliúnaigh a mbealach isteach sa phríomhchathair agus an lá ina dhiaidh sin bhris siad isteach i ndaingean Gaddafi sa chathair chéanna. D'éalaigh sé go dtí an chathair Sirte. Maraíodh ansin é ar 20 Deireadh Fómhair 2011. Bhí an chuid is mo den tír faoi smacht an Chomhairle Idirthréimhseach Náisiúnta de chuid na reibiliúnach... ar feadh cúpla seachtain.
Ainrialachas, 2011 - inniu.
D'imigh an tír le hainrialtacht beagnach láithreach. Agus tá an ainriail i réim sa tír ó shin i leith.
Dúirt Barack Obama ar an 7 Márta 2016 go raibh praiseach d'obair a bhí ann, agus chuir sé cuid den locht ar David Cameron agus Nicolas Sarkozy.
Geilleagar.
Is ar an ola a bhraitheann eacnamaíocht na tíre go hiomlán. Tá daonra 6,355,000 aici.
Tagairtí.
*
L


Madagascar.
Oileán mór é Madagascar agus é suite amach ò chòsta thoir na hAfraice. Iarchoilíneacht de chuid na Fraince é, agus is é Antananairíveo an phríomhchathair.
Teangacha agus daoine.
Baineann an Mhalagáisis leis na teangacha Malae-Pholainéiseacha, go háirithe le teangacha de chuid dheisceart Bhoirneo, agus rian na Malaeisise agus na Javanaise le haithint uirthi, rud a thugann léargas ar na chéad lonnaitheoirí. Síltear gur tháinig na chéad daoine chun an oileáin ó oirdheisceart na hÁise (ó Bhoirneo, b’fhéidir, nó ón gCeilibéis) idir na blianta 200 agus 500 i mbáid bhacáin amuigh. De réir mar a deir na finscéalta, ba iad na Vaisimbigh ("Vasimba") ba thúisce a chuaigh chun cónaithe ann, agus lean inimircigh eile iad – daoine ó Bhoirneo, ó na hoileáin Fhilipíneacha, ó oileáin eile de chuid na hIndinéise agus ó oileán Thonga sa Chiúin-Aigéan. Rinne na Vaisimbigh imeascadh, a bheag nó a mhór, leis na Bantúigh, dream a tháinig aniar ón Afraic lena gcuid teangacha féin. Ó Mhadagascar a tháinig na daoine a lonnaigh ar na hoileáin máguaird – Oileáin Chomóra, La Réunion agus eile. Bhí na hArabaigh ag trádáil le muintir an oileáin sna meánaoiseanna agus iad ag cur fúthu ann de réir a chéile (tá timpeall 7% den phobal ina Muslamaigh). Taispeánann reilig áirithe (i Vohémar) go raibh Peirsigh ann roimh an mbliain 1200. Sa ré ina dhiaidh sin tháinig breis Malaech agus Javanach, in éineacht le daoine ón gCeilibéis, ón India, ón Araib agus ón Eoraip.
Pobal measctha a tháinig as seo, agus a lán treibheacha: éagsúlacht agus cosúlacht, imreas agus cultúr coitianta. Tá ocht treibh déag i Madagascar, agus baint acu le réigiúin seachas le cúrsaí cine. Is de sliocht measctha gach ceann acu, agus cultas na sinsear acu go léir.
Tá foinsí éagsúla an chultúir le haithint ar bhia na tíre: bunús Áiseach agus lorg na hIndia, na hAraibe agus na hAfraice air. Is é an chuid is coitianta de an rís, na bananaí, an t-iasc, an mhairteoil agus na trátaí.
Rís á saothrú i Madagascar
Tá an-tábhacht leis an bhfine i Madagascar, agus é ag tosú leis na sinseanaithreacha. Daoine ar gaolta iad de réir na fine sin is geis dóibh pósadh. Tá mórán ag brath ar an ngaol, dá fhad amach é, i gcúrsaí beatha agus báis.
An timpeallacht.
Tá an t-oileán roinnte i dtrí réigiún: machaire cúng thoir, sléibhte sa lár agus ísleáin thiar. Níl ach dhá shéasúr ann: séasúr na fearthainne ó Mhí na Samhna go dtí Mí Aibreáin, agus séasúr tirim fionnuar ó Mhí na Bealtaine go dtí Mí Dheireadh Fómhair. Bhain Madagascar le Gondwana, ilchríoch ársa a giotaíodh 240 milliún bliain ó shin; scar Madagascar ó fho-ilchríoch na hIndia idir 80 milliún agus 100 milliún bliain ó shin, agus fágadh Madagascar mar a bhfuil sé anois. Tháinig ainmhithe agus plandaí ar leith chun cinn ann, cé go bhfuil an churadóireacht agus an dífhoraisiú ag déanamh díobhála don éagsúlacht sin le fada an lá.
Is ábhar mór suntais freisin é a bhfuil le fáil d'ainmhithe agus d'iasc san fharraige timpeall an oileáin, cé go bhfuil gá le breis taighde.
D’ainneoin leagan fhormhór na gcoillte, is beag áit is saibhre ná Madagascar maidir le bithéagsúlacht. Tuigeann an rialtas tábhacht an scéil, agus faoi láthair tá 3.7 milliún heicteár ina limistéar cosanta. Is é an léamar an t-ainmhí is mó iomrá, cé nach i Madagascar amháin a bhfuil fáil air: ainmhí oíche na súl mór agus gaol aige leis na moncaithe. (Tagann an t-ainm ó "lemures" – taibhsí - na Laidine.)
Ar na ceantair chosanta úd tá Mahavavy-Kinkony, áit san oirthuaisceart atá lán de lochanna, d’aibhneacha agus de choillte, agus neart éan, éisc agus péisteanna ann. (Tá 133 cineál éan ann agus baint ag sé cinn is seasca díobh le Madagascar amháin.)
Ríthe agus Eorpaigh.
Tháinig a lán ríochtaí ar an bhfód tar éis an chéad áitriú, agus iad ag trádáil le hoirthear na hAfraice, leis an Meán-Oirthear agus leis an India. Faoi na meánaoiseanna bhí ríthe tréana réigiúnacha ann agus stádas diaga acu. Thosaigh na Portaingéalaigh ag trádáil le muintir Mhadagascar sa 16ú haois; lean na Francaigh iad sa 17ú haois. Ó thimpeall 1774 go dtí 1824 bhain píoráidí feidhm as an oileán mar áit dhídine.
Ó na 1790í amach d’éirigh leis an ríora Meiríneach ("Merina") smacht a fháil ar fhormhór an oileáin agus iad ag dul i bpáirt leis na Briotanaigh: cuireadh deireadh leis an daoirse, a raibh an-tábhacht léi i gcúrsaí tráchtála, fuarthas maoiniú ón mBreatain agus ghlac na Meirínigh leis an gCríostaíocht de réir a chéile. (Mar sin féin, cleachtann timpeall 50% den phobal an creideamh traidisiúnta fós, creideamh a chuireann treise ar chaidreamh idir na beo agus na mairbh agus atá láidir i measc Mheirínigh na sléibhte.)
An coilíneachas.
Sa bhliain 1883 rinne na Francaigh ionradh, ag iarraidh cúitimh i maoin a baineadh de shaoránaigh Fhrancacha. Sa bhliain 1890 rinneadh coimearcas Francach den oileán agus sa bhliain 1886 rinne na Francaigh ionradh eile agus shealbhaigh an áit go léir.
Sa Dara Cogadh Domhanda bhí saighdiúirí ó Mhadagascar ag troid sa Fhrainc, i Maracó agus sa tSiria. Nuair a thosaigh an cogadh bhí an t-oileán faoi smacht Vichy, ach thug na Briotanaigh do na Francaigh Shaora, lucht de Gaulle, é sa bhliain 1942. Sa bhliain 1947 d’éirigh muintir Mhadagascar amach i gcoinne na Fraince; cuireadh an cheannairc faoi chois go fuilteach, ach ina dhiaidh sin leasaíodh cúrsaí riaracháin agus bhí síocháin ann go dtí an bhliain 1960, nuair a baineadh amach neamhspleáchas. Fraincis atá i mbéal na scothaicme fós.
Ré pholaitiúil nua.
Bhí dlúthnasc idir an Fhrainc agus Madagascar fós agus an chéad uachtarán, Philibert Tsiranana, i réim, rud a chuir colg ar mhórán daoine agus ar chionsiocair lena chur as oifig é; tháinig Didier Ratsiraka, oifigeach cabhlaigh, i dtreis sa bhliain 1975, rud a bhí mar chomhartha ar chumhacht na bhfórsaí armtha feasta i gcúrsaí polaitíochta. Ar dtús chuaigh sé leis an sóisialachas, ach tosaíodh ar chruth nua a chur ar an ngeilleagar i ndeireadh na 1980í, agus an príobháidiú mar chuid de (rud a rinneadh de bharr áiteamh an Bhainc Dhomhanda, mórán). Tríd is tríd, chuaigh an geilleagar chun cinn, ach níor tháinig feabhas ar ghnóthaí riaracháin, bhí mórán bochtán ann fós faoin tuath go háirithe, agus dúradh go raibh an t-éilliú go dona ar fad. Ní raibh Ratsiraka agus a pháirtí gan freasúra; chuir an t-arm léirsithe faoi chois sa bhliain 1991 agus ní raibh Ratsiraka ina uachtarán idir na blianta 1993 agus 1996.
Sa bhliain 2001 chuaigh Marc Ravalomanana, méara na príomhchathrach (Antananairíveo) agus toice mór, i ngleic le Ratsiraka sna toghcháin uachtaránachta. Bhí an toradh ina chnámh spairne, agus Ravalomanana á rá gurb eisean a bhuaigh; sa bhliain 2002 tháinig na cúirteanna leis. Dúirt Ravalomana gurb é a bhí uaidh rialachas éifeachtach, deireadh a chur le héilliú agus an geilleagar a chur chun cinn, agus sa bhliain 2006 d’éirigh leis téarma eile a bhaint amach.
Sa bhliain 2007 rinne Ravalomanana an Bunreacht a athrú le reifreann: cuireadh le cumhacht phráinne an Uachtaráin, tugadh Béarla isteach mar an tríú teanga oifigiúil (chun infheistíocht a mhealladh ón Afraic Theas), athraíodh an córas riaracháin agus cinneadh nach mbeadh stádas tuata ag an tír feasta.
Bhí eagla ar an bhfreasúra go mbeadh uathlathas ann de bharr na n-athruithe, agus lochtaigh an Eaglais Chaitliceach an reifreann go dian ar an gcúis sin agus toisc nár mhian léi ladar an rialtais a fheiceáil i ngnóthaí creidimh. I gceann tamaill cuireadh i leith an Uachtaráin go raibh sé ag cur as do ghnólachtaí na tíre agus ag sealbhú na gceann ab éifeachtaí díobh. Tháinig Andry Rajoelina, méara Antananarivo, chun tosaigh sa fhreasúra, agus mhéadaigh ar mhíshásamh na ndaoine sa bhliain 2008 nuair a thug an rialtas leath thalamh beatha an oileáin do chomhlacht ón gCóiré Theas ar léas naoi mbliana is nócha. Tharla círéibeanna callánacha sa phríomhchathair i mbliana, agus bhí ar Ravalomanana géilleadh do lucht leanúna Rajoelina agus don Arm, dhá dhream a bhí ag obair as lámha a chéile. Rinneadh uachtarán de Rajoelina, agus tá cainteanna ar siúl idir na príomhpháirtithe faoi láthair.


Mailí.
Is tír san Afraic í Mailí, nó Poblacht Mhailí. Is í Bamako an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Fhrancach í. Tá Mailí ar an tseachtú tír is mó san Afraic, agus teorainneacha aici leis an Ailgéir, leis an Nígir, le Buircíne Fasó, leis an gCósta Eabhair, leis an nGuine, leis an tSeineagáil agus leis an Máratáin. Tá Mailí corradh is 1,240,000 ciliméadar cearnach ar achar, agus trí mhilliún déag de dhaoine ina gcónaí ansin.
Tá radharcra agus nádúr Mhailí an-éagsúil, nó tá talamh méith i ndeisceart na tíre áit a bhfuil Abhainn na Seineagáile agus Abhainn na Nigire ag tabhairt uisce, ach ón taobh eile de sroicheann críocha thuaidh na tíre go domhain isteach sa Sahára. Ceann de na tíortha is boichte atá ann, agus is ar iascaireacht agus ar thalmhaíocht is mó a thagann muintir Mhailí i dtír, cé go bhfuil ór, úráiniam agus salann in ithir na tíre.
Fuair Mailí a hainm ó Impireacht Mhailí, a bhí ag rialú an taobh seo den Afraic sna blianta 1230-1600. Bhí impireachtaí eile ann freisin a raibh tionchar acu sa réigiún tráth: Impireacht Ghána agus Impireacht "Songhay". Go deireanach san ochtú haois déag, thit Mailí leis na Francaigh, a bhí díreach ag leathadh a n-impireachta coilíní féin in Iarthar na hAfraice. Bhain Mailí amach neamhspleáchas ón bhFrainc sa bhliain 1959, ach san am sin, ba aon stát amháin iad an tSeineagáil agus Mailí. Scoilt an chónaidhm seo an bhliain a bhí chugainn. Bhí an tír á rialú ag aon pháirtí amháin ar feadh i bhfad, ach sa bhliain 1991, i ndiaidh réabhlóid mhíleata, cuireadh daonlathas ar bun sa tír. Sna blianta 1992-2002, bhí Alpha Oumar Konaré ag rialú na tíre, ach ansin, d'fhág sé an Uachtaránacht i dtoghcháin dhaonlathacha ag Amadou Toumani Touré, a bhí i gceannas ar na réabhlóidithe sa bhliain 1991.
Cé gur tír thar a bheith bocht í Mailí, áirítear ar ceann de na tíortha is cobhsaí san Afraic í inniu.
Is í an Fhraincis teanga oifigiúil Mhailí, ach is léir go bhfuil a lán teangacha eile le cloisteáil timpeall na tíre. Is í an teanga Bambara an ceann is tábhachtaí de na teangacha dúchasacha, agus is féidir le ochtar as an deichniúr de mhuintir Mhailí an teanga seo a labhairt. Ceann de na teangacha "Mande" í, cosúil lena lán teangacha in Iarthar na hAfraice (ar nós na dteangacha Dioula agus Mandinka, cuir i gcás), agus í intuigthe go maith ag cainteoirí na dteangacha seo.
Muslamaigh iad 90 % de mhuintir Mhailí, ach is tír shaolta í Mailí, agus ní raibh iarrachtaí ann le dlí an Ioslaim a chur i bhfeidhm. Críostaithe iad 5 %, agus cloíonn an 5 % eile le reiligiúin thraidisiúnta na hAfraice.
Bhí Mailí riamh ar ceann de na lárionaid thábhachtacha chultúrtha san Afraic. Inniu, chuala an saol mór iomrá ar thraidisiún ceoltóireachta na tíre, agus chuaigh ainmneacha cosúil le Salif Keita ar fud an domhain. Thairis sin, tharraing a lán scríbhneoirí Mailíocha súil an tsaoil mhóir orthu féin. Tá a dtraidisiún litríochta féin ag na Mailígh, cé gur minic nach mbíonn ann ach béal-litríocht, agus í á hiompar ag na seanchaithe, nó na "griots".


Maracó.
Is tír san Afraic Thuaidh í Maracó, go hoifigiúl Ríocht Mharacó, (as Araibis: المملكة المغربية al-Mamlakah al-Maġribiyya, nó: المغرب al-Maġrib) agus thart ar 32 milliún duine ina gcónaí in a 447,000 km². Is í Rabat an phríomhchathair, ach tá Casablanca an chathair is mó. Clúdaíonn an chósta thiar leis An tAigéan Atlantach, agus an chósta ó thuaidh leis An Mheánmhuir. Tá teorainn aici leis An Ailgéir, An Spáinn agus An Sahára Thiar ó dheas. Is iar-choilíneacht Fhrancach í.
Tagairtí.
Morocco in its region (de-facto and disputed hatched).svg


An Mhaláiv.
Is tír san Afraic í an Mhaláiv. Is í Lilongwe an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Bhriotanach í. B'é Nyasaland an sean-ainm a bhí uirthi.
Ní fios cad as a d'eascair an t-ainm dúchasach. Tugann míniúchán amháin le fios dúinn go gciallaíonn an t-ainm "glioscarnach na Gréine agus í ag éirí thairis ar loch". Sin an fáth go bhfuil an Ghrian ar thaispeáint sa bhrat náisiúnta.
Tá teoireannacha aici san iarthuaiscirt leis an tSaimbia, ó thuaidh leis an Tansáin, agus
soir ó dheas, agus siar le Phoblacht Mhósaimbíc. Deighleann Loch na Maláive an tír ón Tansáin agus ó Mhósaimbíc. Tá méid na tíre níos mó na 118,000 km ², le daonra measta de níos mó ná 13,900,000. Is í Blantyre an chathair is mó sa tír.


An Mháratáin.
Is tír san Afraic í an Mháratáin. Is é Nuacsat an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht Fhrancach í.


Poblacht Mhósaimbíc.
Is tír san Afraic í Poblacht Mhósaimbíc. Is í Maputo an phríomhchathair. Is iar-choilíneacht de chuid na Portaingéile í. Tá sí 801,590 ciliméadar cearnach ar achar, agus meastar go raibh breis is 22 milliún duine ina gcónaí sa tír sa bhliain 2010.
Tá Mósaimbíc ag críochantaíocht leis an Maláiv, an tSaimbia, an tSiombáib, agus an Tansáin. Tá dhá oileán de chuid Mhósaimbíce, Oileán Chizumulu agus Oileán Likoma, suite i Loch na Maláive, ionas go bhfuil siad timpeallaithe ag uiscí na Maláive ó gach taobh.
Is í an Phortaingéilis teanga oifigiúil Mhósaimbíce, ach is léir go bhfuil an dúrud teangacha bundúchasacha á labhairt ar fud na tíre. Is í an teanga Makhuwa an ceann is líonmhaire cainteoirí acu, ach níl sí féin ó dhúchas ach ag dhá nó trí mhilliún duine. Teangacha móra eile iad an teanga Tsonga agus an teanga Ndau.
Fuair an tír a neamhspleáchas sa bhliain 1975. Ina dhiaidh sin, áfach, chuir ceannairí FRELIMO, an ghluaiseacht treallchogaíochta, rialtas aon pháirtí ar bun a bhí go mór mór faoi thionchar an Aontais Shóivéadaigh. B'é Samora Machel a chuaigh i mbun na hUachtaránachta. Bhí cuid mhaith de mhuintir na tíre míshásta le polasaithe Marxacha Machel, agus tháinig gluaiseacht treallchogaíochta, RENAMO, ar an bhfód le troid a chur ar rialtas FRELIMO. Bhí RENAMO ag fáil cuidiú ón Afraic Theas, ina raibh an apairtéid faoi réim ag an am seo. Ón taobh eile, bhí Machel ag tacú go gníomhach le gluaiseachtaí frithapairtéide, ar nós na Comhdhála Náisiúnta Afracánaí (ANC).
Ní raibh Machel ábalta geilleagar na tíre a choinneáil ag imeacht, áfach, agus an tír ag titim as a chéile de dheasca na cogaíochta. Ní raibh sé in ann ach na cathracha ar fud an chósta a choinneáil faoi smacht, áfach, agus treallchogaithe RENAMO ag rith damhsa faoin tuath. Sa bhliain 1983, d'admhaigh Machel nach raibh ag éirí leis na polasaithe Marxacha, agus go gcaithfí geilleagar margaidh a thabhairt isteach agus leasuithe polaitiúla a chur i gcrích. Trí bliana ina dhiaidh sin, áfach, fuair Machel bás tobann i dtimpiste eitleáin. Creidtear go raibh lámh ag fórsaí slándála na hAfraice Theas sa timpiste seo.
Tháinig Joaquim Chissano i gcomharbas ar Machel, agus chuir seisean tús le comhchainteanna síochána le RENAMO. Sa bhliain 1990, tháinig daonlathas ilpháirtithe i bhfeidhm go hoifigiúil, nuair a reachtaíodh bunreacht nua. Mhair an cogadh cathartha go dtí an bhliain 1992, áfach.
Cnoc Mourresse agus feirmeacha ina aice Gurué, i dtuaisceart na tíre


An Namaib.
Is tír san Afraic í an Namaib. Is í Windhoek an phríomhchathair.
Stair.
Ba coilíneacht de chuid na Gearmáine í an Afraic Thiar Theas sa 19ú haois.
Ar 18 Eanáir 1904 thosaigh Éirí Amach na Herero i gcoinne na nGearmánach san Afraic Thiar Theas. Cuireadh faoi chois é go cruálach, gan trócaire. Dúradh gurb é seo an chéad uileloisce den fichiú aois agus go raibh tionchar ag an eachtra seo ar na Naitsithe.
Bhain An Namaib a neamhspleáchas amach ón Afraic Theas i 1990. Mar sin is ceann de na tíortha is óige ar domhan í.
Tagairtí.
N


An Nigéir.
Is tír san Afraic í an Nigéir. Is í Abuja an phríomhchathair agus Lagos an chathair is mó. Iar-choilíneacht Bhriotanach í atá suite in Iarthar na hAfraice agus 923,768 ciliméadar cearnach ann. Tá sí ag críochantacht leis an Nígir, Camarún, Sead, agus Beinin. Táirgeoir mór ola í ach tá formhór na ndaoine an-bhocht. Tá siad roinnte ina dtreibheanna, agus is minic aighneas idir Críostaithe agus Muslamaigh.
Labhraítear trí príomhtheangacha dúchasacha, Yoruba, Hausa agus Igbo mar aon le chuid mhaith miontheangacha eile san tír. Úsáidtear an Béarla go forleathan ann freisin.
Bhain an Nigéir neamhspleáchas amach sa bhliain 1960, agus rialtais mhíleata is mó a bhí i réim ó shin. Bhí cogadh cathartha sa tír sna seascaidí agus fuair na milliúin bás den ocras.
Aeráid theochreasach atá le fáil sa deisceart, ach tá an talamh ina fhásach beagnach sa tuaisceart mar a bhfuil cathair Jos.
In ainneoin an tsaibhris uile a rinneadh as an ola tá fadhbanna móra sláinte sa tír i gcónaí.
Tá daonra 188,462,640 ann agus é ag fás go mear.
Tagairtí.
N


Gaborone.
Príomhchathair na Botsuáine is ea Gaborone. Tá an chathair suite in oirdheisceart na tíre. Tá 186,000 duine ina gcónaí i nGaborone (meastachán 2001).


Cabúl.
Is í Cabúl (Peirsis: کابل) an phríomhchathair agus an chathair is mó san Afganastáin. Tá sí suite in aice leis an abhainn Cabúl, agus 1,800 méadar thuas sna sléibhte. Tá idir 2 agus 4 milliún duine ina gcónaí ann. Cosúil leis an tír féin, cónaíonn a lán saghasanna daoine éagsúla sa chathair - Paistigh, Táidsíceastánaigh agus Hazara.


SSL.
Is prótacal é Secure Sockets Layer (SSL'") a dhearaigh Netscape Communications Corporation, údar an bhrabhsálaí cáiliúla Netscape Navigator, le haghaidh cumarsáid daingean ar an Idirlíon. Tháinig an leagan 3.0 amach i 1996, agus úsáideadh é mar bhunús forbartha don prótacal Transport Layer Security (TLS). Is prótacal caighdeánach é TLS ón IETF a bhfuil a sainmhíniú ar fáil i RFC 2246 ("The TLS Protocol Version 1.0").


Daon-Phoblacht na Síne.
Is stát san Áise í Daon-Phoblacht na Síne (Sínis: 中华人民共和国, pinyin: "Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó", giorraithe as Gaeilge: DPS). Is tír chumannach í ach tá teoiric an nua-liobrálachais faoi lán seoil faoi láthair. Tá níos mó daoine ina gcónaí sa tSín ná atá i dtír ar bith eile.
Is iomaí fadhb le cearta daonna atá ann, agus go leor cinsireachta ann. Tá feachtais neamhspleáchais ar siúl sa Tibéid agus, go minic le foréigean, i Xinjiang.
Tíreolaíocht.
Is tírdhreach an tSín ollmhór agus éagsúil, idir na fásaigh Góibí agus Taklamakan ó thuaidh, a bhfuil tírdhreacha atá spalptha cheal báistí, agus le foraoisí fothrópaiceacha sa deisceart níos fliche. Deighleann na sliabhraonta Himiléithe (Himalaya), Karakoram, Pamir agus Tian Shan an tSín ón mhórchuid den Áise Theas agus Lár na hÁise.
Sainréigiúin Riaracháin.
a>, an chathair is mó sa tír.


Colorado.
Is stát é Colorado atá suite i lár S.A.M. Is í Denver an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tá cuid mhaith de na Sléibhte Carraigeacha suite in iarthar Cholorado. Is machairí móra atá san oirthear. Ainmníodh Colorado as an Abhainn Colorado. Thug na Spáinnigh "el Río Colorado" ("an abhainn dearg") ar an abhainn mar gheall ar an dath atá uirthi. An méid gláir san abhainn is cúis leis an dath.
Slaobhraon Tenmile in aice Leadville, Colorado
Tá geilleagar forbartha ilghnéitheach sa stát. Tá baint acmhainní nádúrtha (mianraí, ola) agus an t-agraithionscal tábhachtach, mar i gcéanna le seirbhísí agus áiseanna éagsúla de chuid an rialtas Fheidearálaigh. Orthu seo tá NORAD (ceannasaíocht mhíleata) agus Acadamh Aerfhórsa na Stát Aontaithe, i gColorado Springs, NOAA (an ghníomhaireacht mheitéareolaíochta) agus an U.S. Geological Survey, i mBoulder, agus Mionta Denver.


Robert Clive.
Polaiteoir agus saighdiúir ab ea an Maorghinearál Robert Clive (29 Meán Fómhair, 1725 - 22 Samhain, 1774) i Shropshire, Sasana i 1725. D'éirigh sé ina Ghobharnóir ar Bheangál agus chuaigh sé i bhfeidhm go mór ar India.
Óige.
Bhí deacrachtaí ag Clive ar scoil. Athraíodh ó scoil go scoil é.
India.
Cuireadh é go Madras mar cúntóir don Comhlacht na hIndiacha Thoir nuair a bhí sé ocht mbliana déag d'aois, sa bhliain 1744. Ní raibh sé ró-shona agus rinne sé iarracht lámh a chur ina bhás féin, chomh maith le bheith ag troid le daoine eile. Bhí baint ag Clive leis an chogaíocht a bhí ar bun le fórsaí dúchasacha agus leis na Francaigh. D'éirigh sé ina shaighdiúir don Chomhlacht na hIndiacha Thoir, sa bhliain 1746.
Sa bhliain 1751 chum Clive seift chun cathair Arcot a ghabháil ó Chanda Sahib, ceannaire áitiúil. Bhí cáil ar Clive ar fud na hEorpa tar éis an chatha seo.
Rinneadh gobharnóir de Clive ar Fort St David, ionad tábhachtach míleata de chuid na Breataine san India. Throid sé cathanna eile a mhéadaigh cumhacht na Breataine sa tír. Ach ba é cath Plassey (1757) a thug ceannas dó ar an India, go hiomlán beagnach.
Chuaigh Clive ar ais chun na hIndia i 1764 mar Ghobharnóir ar Bheangál agus rinne leasú ar an státseirbhís a bhí curtha ar bun ansin. Theip ar a shláinte ar fad agus chuaigh sé ar ais go Sasana i 1767.
Sa Bhreatain.
D'fhill Clive don chéad uair ar an mBreatain i 1753. Chaith sé seal sa Pharlaimint 1754-1755.
Chuaigh Clive ar ais don dara uair go Sasana i 1760, é saibhir agus ardchlú air. D'éirigh leis stíl shoiléir bhríomhar Béarla a fhorbairt agus bhí ardmheas ar a chumas óráidíochta nuair a bhí sé sa pharlaimint. Ardaíodh go Teach na dTiarnaí é sa bhliain 1762. Cheannaigh Clive an-chuid talún ag an am seo.
D'fhill Clive go Sasana don tríú uair i 1767; Cuireadh fiosrúchán ar bun faoi chaimiléireacht a cuireadh ina leith. Bhí sláinte Clive go dona (bhí clocha domlais ag gabháil dó). Bhí an-dúil ag Clive san óipiam. Fuair sé bás ar an 22 Samhain 1774 (níl a fhios againn céard a tharla, ghlac sé ródháileog agus taom croí, b'fhéidir). Ní riabh ach 48 mbliana slánaithe aige.
páirt an laoich a thabhairt do Clive i Londain, inniu
Clive, Robert
Clive, Robert
Clive, Robert


An Caisleán Nua, Contae an Dúin.
An Caisleán Nua, Contae an DúinIs baile mór i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é An Caisleán Nua. Tá sé suite i ndeisceart an chondae taobh le Muir Éireann.
Bhí daonra de 7,444 ann i nDaonáireamh 2001. Tá an ionad saoire cois farraige ar chósta Mhuir Éireann ag bun Shliabh Dónairt. Tá sé mar aidhm an bhaile féin a chur chun cinn mar an "rogha gníomhaíochta" do Thuaisceart Éireann.
Caisleán Nua, An


Creag Abhann.
Buníodh Creag Abhann (Béarla: "Craigavon") mar an tríú cathair i dTuaisceart Éireann sna 1970dí. Tá sé suite i gContae Ard Mhacha thuaidh ar an A3 idir Lios na gCearrbhealach agus Cathair Ard Mhacha. Is codanna de Chreag Abhann iad Port an Dúnáin agus An Lorgain. Char chríochnaíodh an tionscadal ar fad riamh, agus is féidir leat gorta móra a fheiceáil idir an dá chuid scartha de.


Stuart Sutcliffe.
Ba ealaíontóir agus ceoltóir é Stuart Fergusson Victor Sutcliffe (23 Meitheamh, 1940 – 10 Aibreán, 1962). Bhí cáil ar Sutcliffe mar dhord-ghiotáraí sa bhanna rac-cheol The Beatles idir 1960 agus 1961.
Saol.
Rugadh Sutcliffe i nDún Éideann, Albain ach d'fhás sé anuas i Learpholl, Sasana. Bhuail sé le John Lennon san ollscoil, agus d'aontaigh Sutcliffe seinm leis an bhanna nua a bhí aige. Ní raibh Sutcliffe ábalta an uirlis a sheinm, ach cheap Lennon go raibh an stíl ceart aige. Chuaigh Sutcliffe leis an bhanna go dtí An Ghearmáin, agus bhuail sé le Astrid Kirchherr anseo, ealaíontóir agus grianghrafadóir. Bhí níos mó suim agus tréith ag Sutcliffe mar phéintéir, agus d'fhág sé an bhanna i 1961. Thosaigh Paul McCartney ag seinm an dhord-ghiotár ina áit. Phós sé le Kirchherr, ach fuair sé bás tar éis fuiliú inchinne, cúpla míonna níos déanaí.


Chicago, Illinois.
Is í Chicago (nó Siceagó) an chathair is mó sa stát Illinois, agus an tríú cathair is mó i Stáit Aontaithe Mheiriceá, tar éis Nua-Eabhrac agus Los Angeles. Tugtar na leasainmneacha "An Chathair Ghaofar" ("The Windy City" as Béarla) agus "An Dara Cathair" ("The Second City" as Béarla) ar an gcathair go minic. Tá an chathair suite ar bhruach Loch Michigan, agus tá beagnach deich milliún duine ina gcónaí sa chathair féin agus sna chomharsanachtaí máguaird. Tá níos mó daoine de bhunadh Éireannach ina gconaí anseo ná cine ar bith eile.


Neil Young.
Is ceoltóir Ceanadach é Neil Percival Kenneth Robert Ragland Young, nó Neil Young de ghnáth a rugadh i dTorontó, Ontario, ar an 12 Samhain 1945. Is cumadóir, amhránaí agus ceoltóir cáiliúil é Young, agus ainm in airde aige ó thús a ghairme cheoil sna 1960idí go dtí an lá atá inniu ann. Tá saothar mór taifeadta agus eisithe ag Young le grúpaí ceoil éagsúla agus mar cheoltóir aonair. Tá an-mheas air mar cheoltóir, agus tionchar nach beag imeartha aige ar a lán ceoltóirí eile.
Canann Young i nguth ard sainiúil, agus go bunúsach bíonn dhá phríomhsheánra le cloisteáil ina chuid oibre: ceol traidisiúnta suaimhneach ar thaobh amháin, agus rac-cheol ard agus salach ar an taobh eile. Chomh maith leis sin, tá triail bainte amach aige as go leor seánraí eile tríd na blianta.
Bhain Young cáil amach ar dtús sna seascaidí mar bhall den bhanna Buffalo Springfield. Shroich Young a bhuaic, ámh, sna 1970idí nuair a chuaigh sé amach mar cheoltóir aonair leis na gceirníní "After the Gold Rush" agus "Harvest". Chaith sé tamall freisin ina bhall den “shár-ghrúpa” Crosby, Stills, Nash and Young. Cé go raibh meas agus rath bainte amach aige ar fud an domhain, thosaigh sé ag éirí tuirseach leis an gceol tráchtála a bhí á sheinm aige. Dá bharr sin, thosaigh sé ag cumadh ceoil a bhí i bhfad níos trialaí, agus chaill sé a chonradh ceoil le Geffen sna 1980idí tar éis chúpla albam aisteach.
Insealbhaíodh é sa Rock and Roll Hall of Fame faoi dhó: mar aonréadaí (1995) agus mar bhall den ghrúpa úd Buffalo Springfield (1997). Chuir sé faoi i dtuaisceart Chalfornia sna 1970idí mar a bhfuil sé ina chónaí go fóill. Níor éirigh sé as a shaoránacht Cheanadach riamh, áfach, agus tá sé aitheanta ag a thír dhúchais mar bhall de Ord Manitoba (mar ar chaith sé cuid mhaith dá oige) agus mar Oifigeach de chuid Ord Cheanada. Comhshaolaí agus gníomhaí ar son na síochána atá ann chomh maith.
Tús a shaoil.
Rugadh Neil Young i dTorontó sa bhliain 1945, mac leis an úrscéalaí agus iriseoir spóirt Scott Young, agus a bhean chéile Rassy. Bhí roinnt cháile ar a athair mar scríbhneoir, agus bhí nóiméad sa spotsolas fiú ag a mháthair nuair a ghlac sí páirt i dtráth na gceist teilifíse i gCeanada. Bhí saol réasúnta compordach ag Young mar bhuachaill, in ainneoin go raibh roinnt fhadhbanna sláinte aige - fuair sé polaimiailíteas agus é sé bliana d'aois agus ansin titimeas ní ba dhéanaí.
Ba sa mheánscoil a thosaigh Young ag casadh ceoil le daoine eile. Sheinn sé an giotár le bannaí rac-cheoil éagsúla i Winnipeg, mar shampla The Squires. Bhí singil mór áitiúil acu i Winnipeg ag am amháin, ach b'fhearr le Young a bheith ag seinm ina aonar sna clubanna traidisiúnta freisin. Bhuail sé le Stephen Stills ag an am seo, agus Joni Mitchell, ar Cheanadach í féin freisin.
Buffalo Springfield.
Sa bhliain 1966, d'fhág Young a bhanna agus a gcairde, agus thiomáin sé go dtí Los Angeles, in eileatram a cheannaigh sé agus ar ar thug sé Mort. I gCalifornia dó, bhuail sé le Stills arís, agus chuir siad grúpa nua le chéile in éineacht le Bruce Palmer agus an t-amhránaí Richie Furay. An t-ainm a thugadar air ná "Buffalo Springfield", agus bhí stíl cheoil a bhí áit éigin idir ceol traidisiúnta, rac-cheol agus ceol tíre. Bhain Buffalo Springfield lucht tacaíochta amach ar an toirt, agus d'éirigh siad go maith leis an gcéad albam a scaoil siad - "Buffalo Springfield", leis an singil “For What It’s Worth” a bhí cumtha ag Stills. Níorbh fhada gur thosaigh teannas ag fás idir Stills agus Young, príomhchumadóirí an bhanna, rud a tháinig chun solais go tapaidh nuair a chuaigh siad ar ais sa stiúideo chun an dara halbam a dhéanamh. Thosaigh Young ag caitheamh an chuid ba mhó dá ama amach ag seinm le daoine eile, nó ina aonar. Lean sé leis an obair áfach, agus tháinig an t-albam nua, "Buffalo Springfield Again" amach sa bhliain 1967, le cúpla sár-amhráin ó pheann Young. Bhí rath ag an albam arís, ach bhí sé socraithe i meon Young go raibh sé críochnaithe leo mar bhanna. Sa bhliain 1968, scar siad go hoifigiúil.
Ina aonar.
Bhí Young i bhfad níos compordaí i gcónaí ag obair ina aonar. Bhí a stíl áirithe féin aige, ceann a bhí deacair dó a chuir ar éinne eile. Bhí a lán muinín aige ina chuid cheoil féin, agus ní raibh tacaíocht nó cabhair uaidh mar chumadóir. Scríobh agus thaifead sé cúpla rian leis an léiritheoir Jack Nitzche, fear amháin a bhí in ann é smaointí Young a thuiscint. Shínigh Young conradh nua leis an mbainisteoir Elliot Roberts, duine a bhíodh ag obair le Joni Mitchell freisin. Níor chuir Young agus Nitzche am ar bith amú, agus isteach leo gan mhoill sa stiúideo chun tús a chuir leis an obair ar chéad cheirnín aonair Young, "Neil Young" a seoladh amach sa bhliain 1969. Bhí ábhar an albaim cosúil leis na rudaí a rinne sé le Buffalo Springfield, agus bhí rath nár bheag aige.
Crazy Horse.
Bhí Young socraithe síos anois mar cheoltóir aonair, ach chonaic sé gá fós grúpa éigin a fháil chun fuaim níos troime a thabhairt isteach sna rianta. Bhuail sé leis The Rockets don chéad uair i gCalifornia, banna beag a bhí tar éis a gceirnín féin a sheoladh sa bhliain 1968. Banna guthach den scoth a bhí ann, ach ní raibh siad in ann uirlis ar bith a sheinm. Níor chuir an rud seo as aisling Young ar chor ar bith, cé go raibh siad go dona fós fiú mar cheoltóirí nuair a bhí na huirlisí foghlamtha acu. Bhí Young an-tógtha leis an smaoineamh, mar bhí seisean den tuairim gur chuir an rud seo go mór le íonacht agus paisean an bhanna. Ina theannta sin, b'amhránaithe cearta iad, rud a bhí an-luachmhar agus iad ag seinm go beo. Bhunaigh Young an banna nua as baill The Rockets—Danny Whitten ar an ngiotár, Billy Talbot ar an ndordghiotár agus Ralph Molina ar na drumaí—ar a bhaist sé Crazy Horse, ón té stairiúil leis an ainm céanna. Thaifead siad albam lán nua taobh istigh de choicís, "Everybody Knows This Is Nowhere", leis na hamhráin cháiliúla "Cowgirl in the Sand" agus "Down by the River". Ba thoradh an-mhaith é, agus bhí Young an-sásta leis.
Crosby, Stills, Nash agus Young.
Neil Young sa bhliain 1970.
Ag an am sin, bhí grúpa nua curtha le chéile ag a sheanchara Stephen Stills - Crosby, Stills agus Nash - le David Crosby ó The Byrds agus an ceoltóir Sasanach Graham Nash ó The Hollies. Saghas sár-ghrúpa a bhí ann, ina raibh triúr de na ceoltóirí ba rathúla sna laethanta seo. D'aontaigh Young áit a ghlacadh sa ghrúpa, agus cuireadh a shloinne isteach in ainm an bhanna. I rith na bliana dár gcionn, sheinn siad le chéile ag Woodstock, agus d'eisigh siad na halbaim "Déjà Vu" sa bhliain 1970 agus "Four Way Street" sa bhliain 1971.
Ina aonar arís.
D'fhill Young ar ais ar Crazy Horse, chun ceann dá cheirníní is fearr a dhéanamh, "After the Gold Rush" sa bhliain 1970. Rath tráchtála mór a bhí ann, mar bhí ainm Young in airde fós tar éis a chuid oibre le CSNY. Scaoil sé an singil mór "Only Love Can Break Your Heart".
Bhí Crazy Horse tar éis a gconradh ceoil féin a fháil, agus chuaigh Young ag lorg ceoltóirí nua chun an chéad cheirnín eile a dhéanamh. Bhailigh sé roinnt ceoltóirí tíre le chéile, agus bhaist sé an t-ainm The Stray Gators orthu. Rinne siad an t-albam úd "Harvest", agus bhí cáil mhór air arís. Chuaigh an rian "Heart of Gold" go barr na gcairteacha i SAM. Tar éis na mblianta fada a bhí caite aige gan mórán ratha, áfach, ní raibh Young réidh a bheith ina dhuine cáiliúil. Mar thoradh, dhiúltaigh sé an aire a fuair sé.
1970idí.
Sna luath 1970idí chas Young le Carrie Snodgress, banaisteoir Meiriceánach, agus chuaigh sí a chónaí leis. Ar 8 Meán Fómhair 1972, rugadh mac leo. Rugadh Zeke, mar a thug siad air, le pairilis cheirbreach. Scar Young agus Snodgress sa bhliain 1975. Lean Young ar aghaidh ag obair ar albam nua le Crazy Horse, "Time Fades Away". I gceann tamaill, chuir sé Danny Whitten amach as an bhanna, mar bhí andúil héaróne aige, agus ní raibh sé ábalta seinm i gceart. Go díreach tar éis seo, thóg Whitten ródháileog, agus fuair sé bás ar an 18 Samhain 1972. Ba mhór an tubaiste a bhí ann do Young.
Thosaigh Young banna nua arís darbh ainm The Santa Monica Flyers, go bunúsach ceoltóirí as Crazy Horse le Nils Lofgren ag seinm an ghiotáir. Tréimhse deacair a bhí ann do Young, agus mar thoradh bhí an t-albam a rinne siad, "Tonight’s the Night", an-salach agus an-challánach. Ní raibh an comhlacht ceoil sásta leis in aon chor, agus níor sheol siad é amach ar feadh dhá bhliain. Ní raibh an t-albam an-rathúil, ach ba cheirnín suimiúil é a bhí beagnach cosúil le punc-rac, rud a bheadh coitianta ní ba dhéanaí. Seoladh an t-albam "On the Beach" sa bhliain 1974.
Chun albam nua a dhéanamh, chuir Young Crazy Horse ar ais le chéile agus thaifead siad "Zuma", ceirnín rac-cheoil. Thóg Frank Sampedro áit Danny Whitten ar an giotár. Chuaigh Young ar ais le chéile leis a sheanchara, nó namhaid b’fhéidir, Stephen Stills. Rinne siad an t-albam "Long May You Run" le chéile, ach d’fhág Young arís i lár an thurais. Sa bhliain 1976, sheinn Young le The Band, Joni Mitchell agus daoine eile ag an gceolchoirm mór The Last Waltze. Rinne Martin Scorcese scannán den cheolchoirm, agus sular scaoileadh bhí air obair na gcapall a dhéanamh chun píosa cócaon a bhí le feiceáil i srón Young a bhaint amach.
Bhí Young ar ais i mbéal an phobail sa bhliain 1977 le "American Stars’n’Bars", ceol tíre arís agus cosúil le Harvest, agus "Comes a Time" sa bhliain 1978. Chuaigh Young i dtreo nua ar an gcamchuairt Rust Never Sleeps - sheinn sé leath den seó le Crazy Horse agus an leath eile ina aonar le giotár fuaimiúil. Bhí punc-rac ag briseadh amach ag an am céanna, ach bhí Young ar dhuine den lucht beag de cheoltóirí a bhí in ann é a thuiscint, agus a stíl a athrú. Luaigh Young ainm Johnny Rotten san amhrán ba mhó dá chuid ag an am "Hey Hey, My My (Into the Black)", rud a spreag Rotten chun amhrán de chuid Young a roghnú ar chlár raidió i Londain. Chuir Young amach na halbaim Rust Never Sleeps agus Live Rust, agus léirigh sé an scannán "Rust Never Sleeps", faoin ainm cleite Bernard Shakey (is ainm cleite é Shakey a úsáideann Young go minic).
Sna 1970idí a casadh Pegi Morton air, agus sa bhliain 1978 phós siad.
1980idí.
Bhí Young gnóthach fós sna 1980idí, ach ní raibh mórán ratha aige leis na halbaim "Hawks & Doves" agus "Re-ac-tor". Tar éis sin, chuaigh sé i dtreo ceoil nua arís, ceann a bhí an-trialach agus aisteach. An t-albam is trialaí a tháinig uaidh ná "Trans", seolta sa bhliain 1982. Ceol leictreonach a bhí ann, ag baint feidhm as éifeachtaí agus an teicneolaíocht nua. Chuir Young suim mhór i gcúrsaí teicneolaíochta, ní amháin ina chuid ceoil, agus ina shaol pearsanta chomh maith, agus é ag iarraidh cabhair a thabhairt dá mhac Ben, a rugadh le pairilis cheirbreach freisin. Bhunaigh Neil agus Pegi Young an Bridge School sa bhliain 1986 chun chuidiú le Ben agus páistí eile. Rugadh iníon dóibh freisin, Amber Jean, a raibh titimeas uirthi, mar atá ar Neil chomh maith.
1990idí.
Young ag seinm sa Spáinn.
Tháinig Young ar ais i bhfaisean go tobann sna 1990idí. Chuir sé amach rac-albam nua "Ragged Glory" le Crazy Horse, agus chas sé le cúpla banna a bhí ag éirí rathúil ag an am, mar shampla Sonic Youth agus Soundgarden. Bhí Young luaite mar thionchar mór ar a gcuid ceoil ag roinnt ceoltóirí grúinse, mar thoradh thosaigh na meáin ag tabhairt "Athair baistí an ghrúinse" ar Young. Nuair a chuir ceannaire Nirvana Kurt Cobain lámh ina bhás féin sa bhliain 1994, chuir sé líne ó amhrán Young ina nóta féinmharaithe "It's better to burn out than to fade away". Thosaigh Young cairdeas freisin leis na grúinseoirí mór le rá eile Pearl Jam, agus sheinn siad le chéile ar MTV. Mar thoradh, chuaigh ceol Young i bhfeidhm arís ar an nglúin óg. Chuaigh Pearl Jam isteach sa stiúideo leis chun an ceirnín "Merkinball" a dhéanamh, agus chuadar amach le chéile ar chamchuairt domhanda. Ina dhiaidh sin, sheol Young albam nua a bhain rath mór amach arís, "Harvest Moon", agus sheinn sé ar MTV Unplugged. Rinne an stiúrthóir scannán Jim Jarmusch scannán faisnéise dar teideal "The Year of the Horse" le Neil Young. Bhí an scannán faisnéise bunaithe ar thuras 1996 le Neil Young agus Crazy Horse. Sa bhliain 1998 chuaigh Young ar an ardán le Phish ag Farm Aid agus ansin arís ag ceolchoirm ar son an Bridge School. Sa bhliain 1999, tháinig Young agus Crosby, Stills and Nash le chéile arís i gcomhar turas sna Stáit Aontaithe agus Ceanada a thug isteach $42.1 milliún dollar.
2000idí.
Tréimhse bisiúil a bhí sna deich mblianta a tháinig i ndiaidh na nóchaidí. Blianta gníomhúla ó thaobh na polaitíochta agus an imshaoil iad chomh maith. Tháinig roinnt albam nua amach in éineacht le scannáin a rinneadh de na ceolchoirmeacha a ghabh leo, mar shampla na halbaim "Silver & Gold" agus "Road Rock Vol. 1" (albam beo) a scaoileadh sa bhliain 2000. In onóir na n-íospartach in ionsaithe 11 a scríobh agus a chas sé “Let’s Roll”, amhrán singil a dhéanann an teideal tagairt do na paisinéirí agus criú a sheas i gcoinne fuadaitheoirí Al-Qaeda ar Eitilt 93. Cuireadh “Let’s Roll” isteach in "Are You Passionate?", albam amhrán grá sa chuid is mó, a rinne sé le Pegi, a bhean chéile, agus an banna Booker T. & the M.G.s. Chas Young “Imagine”, amhrán de chuid John Lennon, ag an gceolchoirm America: A Tribute to Heroes agus, in éineacht le Eddie Vedder and Mike McCready, “Long Road”, amhrán de chuid Pearl Jam.
I mí Márta na bliana 2005, fuair na dochtúirí ainéaras in inchinn Young. Ar 29 Márta, i Nua-Eabhrac, d’éirigh leo é a chóireáil le máinliacht íosionrach, ach dhá lá ina dhiaidh sin thit sé i laige i sráid i Nua-Eabhrac de bharr fuiliú ó artaire ar bhain na dochtúirí feidhm as chun an t-ainéaras a shroichint. Tar éis rátha, bhí sé ar an stáitse arís, ach tá an ghéarchéim sin le feiceáil sa mhachnamh ar an mbás agus san inbhreithniú ginearálta ina albam "Prairie Wind", a tháinig amach i mí Márta, 2005. Scaoileadh scannán an bhliain ina dhiaidh sin a rinne Jonathan Demme de Young ag cur an albaim i láthair ar an stáitse den chéad uair in Nashville. "Neil Young: Heart of Gold" teideal an albaim úd.
Sa bhliain 2006, agus an cogadh san Iaráic faoi lán seoil, scaoil Young albam nua dar theideal "Living With War", rud a chuir sé le chéile go tapa agus inar cháin sé polasaithe cogaidh an Uachtaráin George W. Bush de bharr an chostais dhaonna an chogaidh ar na saighdiúirí, a muintir agus sibhialtaigh. Chas sé na hamhráin nua ar an Freedom of Speech Tour '06, turas a rinne sé mar bhall de Crosby, Stills, Nash & Young. Fuair sé idir fháilte agus cháineadh óna lucht éisteachta. Bhí áit sna hamhráin ar an albam sin dá dhearcadh ar an timpeallacht freisin agus sa bhliain 2007 chuir sé amach albam, "Chrome Dreams II", ina léirigh na líricí a chuid smaointe ar an ábhar céanna. Lean Young leis na ceolchoirmeacha Farm Aid mar sheinnteoir agus amhránaí, agus mar bhall de bhord stiúrthóirí Farm Aid, ceann de na sraitheanna ceolchoirmeacha carthanacha is fadtéarmaí dá bhfuil ann agus $43 milliún bailithe acu ón mbliain 1985 i leith chun cuidiú le feirmeoirí beaga.
2010idí.
Sna 2010idí rinne Neil Young comhoibriú arís le Crazy Horse. I measc na dtaifeadán a rinne sé leo bhí an t-albam úd "Americana", an chéad cheann dá chuid nach raibh ann ach amhráin a chum daoine eile. Thug Young ómós in "Americana" d’iomainn náisiúnta neamhoifigiúla agus a leithéid, mar shampla "This Land Is Your Land" óna Stáit Aontaithe, "Clementine" amhrán na nArcádach ó Alba Nua a chuir fúthu i Louisiana, agus "God Save the Queen", amhrán a chas Young gach lá ar scoil i gCeanada. Comhoibriú eile le Crazy Horse ná leagan lán-ghrúinse de "I Saw Her Standing There" de chuid na Beatles ar ócáid dhinnéar MusiCares Person of the Year in ónóir do Paul McCartney ar 10 Feabhra 2012 i Hollywood.
An tionscadal cartlainne.
Sa bhliain 1988 d'fhógair Young tionscadal chun gach píosa ceoil dá chuid a chruinniú, a athmhaistriú má ba ghá, agus a chur ar fáil don saol. Níor eisíodh an chéad díolaim, áfach, ach sa bhliain 2009, mar atá "The Archives, Vol. 1, 1963–1972". Tá roinnt sraitheanna taifeadán sa chartlann: boscraí i gcúig imleabhar, sraith cheolchoirmeacha (12 imleabhar), agus sraith eisiúintí oifigiúla (14 imleabhar). Chomh maith leis an gcartlann féin, tá sraith sárshaothar digiteach ann chomh maith a eisíodh mar dhlúthdhioscaí sa bhliain 2003 agus a cuireadh ar fáil ní ba dhéanaí mar HDCD. Tá sraith eagrán speisialta ceaptha chomh maith (Special Edition Series): eisíodh albam amháin sa tsraith sin go dtí seo, "Toast" (2000), taifeadadh beo ná scaoileadh ariamh roimhe sin.
A shaol príobháideach.
Tá cónaí ar Neil Young ar rainse in aice le La Honda, California, ar a dtugtar "Broken Arrow" i ndiaidh amhrán de chuid Buffalo Springfield. Chuir Young tús leis an rainse sa bhliain 1970 le 140 acra a cheannaigh sé ar $350,000. Tá sé ag cur leis ó shin i leith agus inniu tá roinnt míle acra ann.
"Bailitheoir" a thugann Young air féin ag tagairt dá bhailiúcháin carranna (35 ceann díobh aige tráth), mionsamhlacha de thraenacha, cáipéisí, srl. Deir sé gur sin an chúis lena thionscadal cartlainne freisin.
Is comhshaolaí aitheanta Neil Young agus suim láidir aige i bhfeithiclí leictreacha. Gníomhaí síochána é freisin. Chuir sé ceolchoirmeacha bliantúla ar bun darb ainm FarmAid chun cuidiú le feirmeoirí beaga. Rinne sé ceolchoirm faoi leith sa bhliain 2001 i gcuimhne íospartaigh 9/11.
Ar an 14 Lúnasa 2014 chomhadaigh Neil Young achainí i gcúirt ag iarraidh colscaradh idir é féin agus a bhean chéile, Pegi.


NASA.
Seasann na ceithre litir úd NASA do na focail "Riarachán Náisiúnta na hAerloingseoireachta is na Spásaireachta" ("National Aeronautics and Space Administration"), is é sin, údarás spáis na Stát Aontaithe. Bunaíodh an t-údarás seo thiar sa bhliain 1958 agus é freagrach as cúrsaí spásaireachta an stáit i Meiriceá. Thairis sin de, déanann an t-údarás taighde fadtéarmach aerloingseoireachta, idir shibhialta agus mhíleata.
Is í aisling an údaráis "feabhas a chur ar an mbeatha abhus, tús a chur leis an mbeatha thall, agus teacht ar bheatha ar an taobh amuigh", is é sin, obair fhónta a dhéanamh ar mhaithe le muintir an Domhain, na pláinéid eile a thabhairt chun míntíreachais agus beatha na bpláinéad eile a aimsiú, más ann dá leithéid. Is é cuspóir an údaráis ná "ár bpláinéad dúchais a thuiscint is a chosaint, taighde agus taiscéalaíocht a dhéanamh ar an Ollchruinne ar lorg beatha eachtardhomhanda agus inspioráid a thabhairt don chéad ghlúin eile."
An Spásrás.
Baineadh geit as na Meiriceánaigh nuair a d'éirigh leis na Sóivéadaigh an chéad satailít shaorga, Sputnik a hAon, a chur ag timpeallú an Domhain, thiar sa bhliain 1957. Bhí an-eagla ar Sheanadóirí na Stát Aontaithe go rachadh na Rúisigh chun tosaigh ar Mheiriceá ag cumadh teicneolaíocht spáis agus roicéadtiomána. Bhí rás na n-arm faoi lán seoil ag an am agus dlúthbhaint aige le teicneolaíocht na roicéad, ar ndóigh, ó bhí diúracáin de dhíth leis na buamaí adamhacha a iompar. Mar sin, chinn an tUachtarán Dwight D. Eisenhower agus a chuid comhairleoirí go raibh údarás nua rialtais ag teastáil chun bua a bhreith ar na Sóivéadaigh.
Ar an 20ú lá de Mhí Iúil, 1958, shínigh an tUachtarán Eisenhower an tAcht um Aerloingseoireacht agus Spásaireacht Náisiúnta, agus mar sin bunaíodh an t-údarás nua. Thar aon rud eile ceapadh é mar údarás neamh-mhíleata. Fuair sé foireann ocht míle duine agus ceithre shaotharlann ó Choiste Comhairleach Náisiúnta na hAerloingseoireachta ("National Advisory Committee for Aeronautics", NACA), a cuireadh ar bun sé bliana is dhá scór roimhe sin le taighde a dhéanamh ar an aerloingseoireacht. Ba í an oidhreacht ba thábhachtaí a thit air ná Wernher von Braun agus a chuid oibre. Saineolaí agus innealtóir roicéad ón nGearmáin a bhí ann a chuidigh leis na roicéid V1 agus V2 a chumadh go gairid roimh dheireadh an Dara Cogadh Domhanda. Chuaigh sé ag obair do na Stáit Aontaithe i ndiaidh an chogaidh, agus is é an meas atá air inniu ná gurbh eisean athair na spásaireachta sna Stáit Aontaithe. Bhí von Braun ag obair d'Áisínteacht Diúracán Balaistíoch an Airm ("Army Ballistic Missile Agency") roimh bhunú an údaráis spáis, agus cuireadh codanna den áisínteacht seo leis an údarás nua spáis, chomh maith le codanna de Shaotharlann Taighde an Chabhlaigh ("Naval Research Laboratory").
a> - An chéad spásaire Meiriceánach.
Ar dtús ba í an aidhm ba mhó a bhi ag an údarás duine a chur ag timpeallú an Domhain chomh tapa agus ab fhéidir, agus an tAontas Sóivéadach meáite ar an tosach a bhaint de na Meiriceánaigh. Thosaigh Clár Mercury sa bhliain chéanna agus a bunaíodh an t-údarás. Ní raibh i gceist ag clár Mercury go fóill ach a fháil amach an bhféadfadh duine maireachtáil sa spás ar aon nós. Fuair an t-údarás spáis an-chuidiú ó Arm na Stát Aontaithe, leithéid cead úsáid a bhaint as áiseanna taighde an Aerfhórsa. Thairis sin de, ba phíolótaí tástála de chuid an Aerfhórsa iad formhór na spásairí. De ghnáth b'atheitleoirí troda de chuid Chogadh na Cóiré iad. Bhí Aerfhórsa na Stát Aontaithe i ndiaidh an-taighde a dhéanamh ar eitleáin thrialacha sna caogaidí agus iad déanta d'aon ghnó don strataisféar. Is cinnte gur mhór an áis don údarás a bheith i dtaithí an taighde seo.
Ba é Alan Shepard an chéad spásaire Meiriceánach. Ar an gcúigiú lá de Mhí Bealtaine, 1961, rinne sé eitilt cúig nóiméad déag agus é ag tiomáint spásárthach beag, Freedom 7 - nó Mercury-Redstone 3. Ní dhearna sé fithis an Domhain a chur de, áfach. Ba é John Glenn an chéad spásaire Meiriceánach a chuaigh ag fithisiú an Domhain dháiríre, ina chapsúl spáis Friendship 7 (Mercury-Atlas 6). Chaith seisean cúig uaire an chloig sa spás, ar an bhfichiú lá de Mhí Feabhra, 1962.
Nuair a chruthaigh Clár Mercury gurbh fhéidir teacht slán abhaile i ndiaidh turas spáis, cromadh ar chlár taighde agus tástála níos fódúla a dhéanamh in oirchill turais go dtí an Ghealach. Baisteadh Gemini ar an gclár seo, is é sin, an Cúpla, agus na spásárthaí a rinneadh le haghaidh an chláir seo bhí slí iontu do bheirt seachas d'aon duine amháin. Ba iad Virgil "Gus" Grissom agus John W. Young ba thúisce a chuaigh ar mhisiún de chuid chlár Gemini - Gemini a Trí, nó "Mailí de Brún" ("Molly Brown") - ar an 23ú lá de Mhí na Márta, 1965. Roimhe sin baineadh dhá thriail as spásárthach de chineál "Gemini" gan aon duine ar bord - sin é an fáth ar tugadh Gemini a "Trí" air. Cuireadh naoi misiún eile den chineál céanna i críoch i ndiaidh Mhailí de Brún, agus chruthaigh siad go raibh daoine ábalta turas fada spáis a dhéanamh go sábháilte, gurbh fhéidir dhá spásárthach a nascadh le chéile sa spás, agus gurbh fhéidir le daoine an dímheáchan a fhulaingt.
a> ag siúl ar an nGealach i rith an mhisiúin "Apollo 11"
Clár "Apollo".
Cuireadh clár Apollo ar siúl chomh luath leis an mbliain 1961. Ar dtús níor ceapadh an clár seo ach le taighde a dhéanamh sa spás agus le spásairí a chur ag timpeallú na Gealaí. Rinneadh cuid de ghnó an chláir den tuirlingt ar an nGealach, áfach, nuair a d'fhógair an tUachtarán Ó Cinnéide ina óráid ar an 25ú lá de Mhí Bealtaine 1961 go nglacfadh na Stáit Aontaithe de chúram orthu an chéad duine a chur ag siúl ar an nGealach roimh an mbliain 1970. Thosaigh clár Gemini go gairid ina dhiaidh sin. Mar sin, siúd is gur thosaigh na spásairí ag dul ar mhisiúin de réir chlár Gemini i bhfad roimh an chéad eitilt de chuid chlár Apollo, ceapadh Apollo mar fhiontar roimh Gemini.
Ocht mbliana ina dhiaidh sin, bhain Apollo amach a chuspóir. Bhí deacrachtaí nár bheag ag baint leis, go háirithe an dóiteán a mharaigh triúr spásairí - Gus Grissom, Roger Chaffee, agus Ed White - ar an 27ú lá de Mhí Eanáir, 1967. Mar sin féin, chuaigh an chéad triúr spásairí - Frank Borman, James Lovell, agus William Anders - timpeall na Gealaí i ndeireadh an chéad bhliain eile ar bord Apollo a hOcht. Ar an 20ú lá de Mhí Iúil, 1969, thuirling modúl gealaí an spásárthaigh úd Apollo a hAon Déag i Muir an Chiúnais ar an nGealach, agus na spásairí Neil Armstrong agus Edwin "Buzz" Aldrin ar bord. Bhí an tríú fear d'fhoireann Apollo a hAon Déag, Michael Collins, ag fanacht leo sa mhodúl ceannasaíochta a bhí ag timpeallú na Gealaí. Cuimhneoidh an saol go deo ar na focail a labhair Armstrong agus é ag siúl ar an nGealach den chéad uair: "Níl ann ach coiscéim bheag don duine aonair, ach is millteanach an léim ar aghaidh é don chine dhaonna." Thug dáréag fear ar fad cuairt ar an nGealach, ach cuireadh deireadh le clár Apollo sa bhliain 1972. Ó nach raibh Lyndon Johnson ina Uachtarán a thuilleadh, ní raibh cara sa chúirt ag an údarás níos mó. Mar sin, cuireadh Wernher von Braun ag stocaireacht i Washington le hairgead a iarraidh don spásaireacht. Bhíothas ag brath stáisiún seasta spáis a chur in airde, sin nó daoine a chur ag déanamh taighde ar Mhars, ach ó ba rud é nach raibh roicéid den chineál Saturn ná spásárthaí den chineál Apollo á ndéanamh a thuilleadh, níor tugadh na pleananna seo i gcrann riamh.
Ar an tríú turas go dtí an Ghealach, mar atá, Apollo a Trí Déag, phléasc coimeádán ocsaigine an mhodúil soláthair. B'éigean do na spásairí - James Lovell, Jack Swigert, agus Fred Haise - innill an mhodúil thuirlingthe a úsáid le filleadh ar an Domhan. Tháinig siad sách slán abhaile, agus tharraing na himeachtaí seo aird an náisiúin ar an gclár spásaireachta arís.
Mar sin féin, tháinig deireadh leis an gclár i ndiaidh Apollo a Seacht nDéag, agus cuireadh an trí thuras eile ar ceal - is é sin, Apollo a hOcht nDéag, Apollo a Naoi nDéag, agus Apollo a Fiche, a bhí beartaithe cheana. Bhí neart treallaimh ann cheana le haghaidh na dturasanna seo, agus baineadh úsáid as sa bhliain 1975, nuair a cuireadh comhthuras na spásairí Meiriceánacha agus Rúiseacha, "Apollo-Soyuz", ar siúl.
Luathmhisiúin Eile.
Cé gurbh iad na misiúin faoi lán foirne ba mhó a tharraing súil an tsaoil mhóir ar NASA, is iomaí misiún róbatach a chuir an t-údarás ar siúl sna luathbhlianta féin. Sa bhliain 1962, scaoileadh an spástaiscéalaí róbatach úd Mariner a Dó chun bealaigh, agus ba é an chéad spásárthach a d'eitil thart le pláinéad eile agus a thóg grianghrafanna de - Véineas a bhí i gceist ansin. Roimh an chéad tuirlingt a rinne spásairí ar an nGealach, rinne na taiscéalaithe róbatacha Lunar Orbiter, Ranger, agus Surveyor agus a leithéidí eile an-obair ag bailiú eolais le haghaidh an chéad turas eile faoi lán foirne. I ndiaidh chlár Apollo, thuirling dhá thaiscéalaí róbatacha de shraith Viking ar Mhars agus iad ag tógáil grianghrafanna daite ar dhroim an phláinéid dhearg. Ina dhiaidh sin, áfach, chuala an saol mór ar Voyager agus ar Pioneer, agus na pictiúirí a fuarthas uathu nuair a chuaigh siad thart ar na pláinéid mhóra gháis, Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún.
Nuair a bhuaigh na Meiriceánaigh an rás chun an spáis bhí siad féin agus na Sóivéadaigh idir dhá chomhairle faoi cad eile ba chóir dóibh a dhéanamh. Chuir NASA stáisiún spáis, Skylab, ag timpeallú an Domhain, b'fhéidir mar fhreagra ar Salyut, stáisiún spáis na Rúiseach. Sa bhliain 1975, áfach, agus ré an éideannais ("détente") idir na mórchumhachtaí ag sroicheadh a buaicphointe, tháinig na spásairí Meiriceánacha agus Rúiseacha le chéile thuas sa spéir, nuair a nascadh Apollo a hOcht nDéag agus Soyuz a Naoi nDéag le chéile - is é sin, ghreamaigh an dá shoitheach dá chéile agus osclaíodh bealach eatarthu. Níor chuir an teagmháil seo deireadh leis an gCogadh Fuar go fóill, ach spreag sí comhoibriú idirnáisiúnta spáis a chuaigh chun fairsingeachta ó sin i leith. Is é an toradh is úire atá ar an gcomhoibriú seo ná an Stáisiún Idirnáisiúnta Spáis, a tógadh as blocanna Rúiseacha, Meiriceánacha, Eorpacha, agus Seapánacha thart faoin mbliain 2000.
Ré an Spástointeálaí.
Ó dheireadh na seachtóidí ar aghaidh, chuir an t-údarás an bhéim ba mhó ar an spástointeálaí. Ba í an spástointeálaí an chéad spásárthach a dearadh le haghaidh athúsáide. Scaoileadh an chéad spástointeálaí, Columbia, chun bealaigh ar an dóú lá déag de Mhí Aibreáin, 1981.
Níor éirigh leis an spástointeálaí chomh maith agus a shíl lucht an údaráis a dhéanfadh. Tharla go raibh na turais i bhfad níos daoire ná mar a ceapadh. Thairis sin de, phléasc an tointeálaí úd Challenger i ndeireadh Mhí Eanáir den bhliain 1986, go díreach i ndiaidh a lainseála, agus maraíodh iomlán na foirne. Duine acu siúd a fuair bás sa phléasc, Christa McAuliffe, ba mhúinteoir scoile í a bhí earcaithe don turas ar mhaithe le caidreamh poiblí, agus na páistí a bhí ag féachaint ar an teilifís le ceacht eolaíochta spáis a fháil ó Christa agus í ar bord, ní fhaca siad ach an spásárthach ag dul trí thine i bhfaiteadh na súl.
An córas spásiompair, mar a thugtar ar chlár na spástointeálaithe go hoifigiúil, tháinig sé slán as an olltubaiste seo, ach is léir nár fheabhsaigh an drochscéala clú an údaráis. Nuair a d'éirigh an spáseitleoireacht níos coitianta agus na tointeálaithe ag dul suas agus anuas gach dara mí, nó níos minicí fós, chaill an pobal spéis sa scéal. Thairis sin de, bhí baill den údarás féin ag éirí míshásta, agus barúil acu go raibh an spástointeálaí ag goid airgid ó scéimeanna eile, leithéid na spástaiscéalaithe gan foireann, a bhí níos éifeachtaí ó thaobh an taighde de ná turais daoine.
Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta (ISS) 2001
Mar sin féin, b'áisiúil an rud é an spástointeálaí chun satailítí tábhachtacha a lainseáil, leithéid Teileascóp Spáis Hubble, HST. Níor chosain an teileascóp spáis seo ach dhá bhilliún dollar - suim airgid atá suarach go leor i ngeall ar an spásloingseoireacht - ach mar sin féin, b'áisiúil an gléas do na réalteolaithe é, gan trácht ar an tsuim a chuir an pobal ann. Tá spásteileascóp Hubble ag obair ón mbliain 1990 ar aghaidh. Tháinig cuid mhór pictiúirí iontacha ón teileascóp seo a tharraing aird an domhain ar an réalteolaíocht agus a mhéadaigh suim na ndaoine inti. Tháinig NASA agus ESA - údarás spáis na hEorpa - le chéile leis an teileascóp seo a chur ag obair, agus chuidigh an scéim cheannródaíochta seo leo tuilleadh comhscéimeanna a chur ar bun ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1995, thosaigh comhoibriú na Meiriceánach agus na Rúiseach arís, agus na spástointeálaithe Meiriceánacha ag teacht ar cuairt chuig Mir, an stáisiún spáis Rúiseach. De thoradh an chomhoibrithe seo, tháinig an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta ar an bhfód, agus na Meiriceánaigh is na Rúisigh mar phríomhpháirtnéirí á thógáil, chomh maith leis na hEorpaigh agus na Seapánaigh. Tar éis gur phléasc an spástointeálaí úd Columbia sa bhliain 2003, stad na Meiriceánaigh den spástointeálaí a úsáid go dtí go mbeadh a cuid lochtanna aimsithe agus ceartaithe, agus iad i dtuilleamaí spásárthaí Rúiseacha feasta le soláthar a choinneáil leis an stáisiún spáis.
Chosain an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta na billiúin dollar, agus ba dheacair don údarás a mhíniú do mhuintir na Stát cén fheidhm a bhí leis an stáisiún. Ní furasta do Thadhg an mhargaidh na torthaí eolaíocha atá ar an stáisiún a thuiscint, gan trácht ar thurais a dhéanamh chuig an nGealach nó chuig áit iargúlta eile. Inniu féin, ní féidir a oiread saineolaithe a chur ag obair ar an stáisiún agus a socraíodh.
Sna nóchaidí b'éigean do NASA streachailt leis ar airgead a bhí ag dul i laghad, ó bhí Comhdháil na Stát Aontaithe ag gearradh bhuiséad an údaráis. Ansin bheartaigh Daniel S. Goldin, an naoú ceannasaí ar an údarás, seift a chuir ar chumas an údaráis na costais a mhaolú gan baint d'éagsúlacht na scéimeanna spáis (Scéim Discovery). Rinneadh athscrúdú géar ar an modh oibre seo nuair a cailleadh an dá spástaiscéalaí úd "Mars Climate Orbiter" agus "Mars Polar Lander" sa bhliain 1999.
Roimh thubaiste Cholumbia sa bhliain 2003, chuir na spástointeálaithe 112 turas spáis díobh go rathúil.
Todhchaí an Údaráis.
An spástointeálaí Columbia ag dul ar eiteog
Is é an misiún is mó a bhí i mbéal an phobail le déanaí ná an "Mars Pathfinder" sa bhliain 1997. Cuireadh gluaisteán cianrialaithe, an "Sojourner", ag siúl ar an bpláinéad agus ag déanamh taighde agus trialacha eolaíocha den chineál nach ndearnadh a leithéidí riamh ar aon rinn neimhe lastall den Domhan. Chuir an pobal an-spéis in obair an "Sojourner", ach níorbh é sin an t-aon mhisiún amháin go Mars a bhí idir lámhaibh ag an údarás ag an am. Sa bhliain 1997, cuireadh an fithiseoir "Mars Global Surveyor" ag timpeallú Mharsa. Socraíodh ar an bhfithiseoir seo a choinneáil ag obair go dtí an bhliain 2001, ach tá sí ag feidhmiú i gcónaí. Mar a thugann ainm an ghléis le fios, suirbhéireacht agus mapáil is mó atá ar siúl aici. Sa bhliain 2001, lainseáladh an misiún úd "Mars Odyssey" chun lorg an uisce agus an bholcánachais a aimsiú ar an bpláinéad úd. Tá an-taighde á dhéanamh ag an údarás ar Mhars faoi láthair, agus tuilleadh spásárthaí ag dul an bealach, go háirithe an "Mars Reconnaissance Orbiter", a lainseáladh i dtús Mhí na Lúnasa sa bhliain 2005.
Nuair a maraíodh seisear spásairí ó Mheiriceá agus Iosraelach amháin i dtubaiste an spástointeálaí úd Columbia sa bhliain 2003, bhí a raibh i ndán don údarás ina ábhar comhrá agus conspóide. Ar an 14ú lá de Mhí Eanáir, 2004, deich lá i ndiaidh don ghluaisteán cianrialaithe úd "Spirit" tuirlingt ar Mhars, d'fhógair an tUachtarán George W. Bush plean nua le haghaidh an údaráis, agus é ag tabhairt Aisling na Spástaiscéalaíochta ("Vision for Space Exploration") air. Chuir an plean sin roimhe go bhfillfeadh daoine ar an nGealach roimh an mbliain 2020 agus go gcuirfí urphoist nó longfoirt ar bun ann le haghaidh trialacha eolaíocha agus in oirchill na misiún a bheadh le teacht.
Socraíodh go gcaithfí an spástointeálaí i dtraipisí go deimhin i ndiaidh na bliana 2010, agus go dtiocfadh spásárthach foirne nua ina háit roimh an mbliain 2014, is é sin, an "Crew Exploration Vehicle", taiscéalaí foirne. Beidh an t-árthach sin in ann nascadh leis an stáisiún spáis idirnáisiúnta agus fithis an Domhain a thréigean. Níltear róshiúráilte de, áfach, céard atá i ndán don stáisiún spáis sin féin.
Locht á fháil ar an Údarás.
Tá an t-údarás á lochtú as an dóigh a gcuireann sé na misiúin fhoirne i gcríoch, agus na seanspásárthaí á gcaitheamh i dtraipisí go neamhchúiseach, beag beann ar na billiúin dollar a chosain sé iad a fhorbairt. Sin mar a tharla don spásárthaí Apollo, cuir i gcás, agus do na roicéid Saturn a bhí á n-iompar. Sa bhliain 2004, d'fhógair rialtas na Stát Aontaithe gurbh é sin a bhí i ndán don spástointeálaí, agus an Taiscéalaí Foirne nua le teacht ina áit. Idir an dá linn tá an t-údarás ag cothú maorlathas ceannasach atá i bhfad níos líonmhaire ná na daoine atá i mbun na hoibre i ndáiríre.
Faoi láthair tá an spás-stáisiún idirnáisiúnta i muinín spástointeálaithe an údaráis le haghaidh baill thógála. Ón lá ar tháinig cabhlach na dtointeálaithe ar an bhfód, cailleadh dhá cheann acu i dtimpistí, sna blianta 1986 agus 2003. I ndiaidh thubaiste na bliana 1986, bhí an t-údarás in ann tointeálaí nua, "Endeavour", a chur i dtoll a chéile as baill spártha, ach níltear ag smaoineamh ar aon cheann eile a thógáil anois in éiric an "Columbia". Maidir leis an spás-stáisiún idirnáisiúnta, socraíodh go mbeadh seachtar ar bord sa bhliain 2005. Faoi láthair,áfach, níltear ábalta ach beirt a choinneáil ag obair ann. Mar sin féin, dúirt Anatoli Perminov, stiúrthóir "Roskosmos", leis na meáin go mbeadh seisear ag obair go seasta ar an stáisiún ón mbliain 2009 amach. Faoi láthair, tá Rúiseach amháin agus Meiriceánach amháin ar an bhfoireann sheasta, rud a fhágann nach féidir leis na cuairteoirí Eorpacha agus Seapánacha ach seal gairid a chaitheamh thuas. Is mór an bac an scéal seo ar an taighde atá beartaithe.
Ionad Spáis John F. Kennedy in Oileán Merritt, Florida.


Neville Chamberlain.
Polaiteoir Briotanach ab ea Arthur Neville Chamberlain, (18 Márta 1869 – 9 Samhain 1940) agus Príomh-aire na Ríochta Aontaithe idir 1937 agus 1940. Bhí saol fada i bpolaitaíocht ag Chamberlain, ach bhí deireadh dona aige nuair a bhris amach an Dara Cogadh Domhanda i 1939.


Edgar Rice Burroughs.
Scríbhneoir Meiriceánach ab ea Edgar Rice Burroughs a scríobhadh úrscéalta den chineál éadrom. Ó pheann Bhurroughs a tháinig an dá charachtar dodhearmadta, Tarzan, rí na n-ápaí agus tiarna na dufaire, agus John Carter, tiarna cogaidh Mharsa.
Saolaíodh Burroughs i Siceagó ar 1 Meán Fómhair 1875, agus bhásaigh sé in Encino (California) ar 19 Márta 1950.
A Shaol.
Mac le fear gnó a bhí ann a chuaigh leis an tsaighdiúireacht mar ghléas beo ar dtús. Theip an tslí bheatha seo air, áfach, nó siúd is gur chaith sé seal ag staidéar in Acadamh Míleata Michigan, ní bhfuair sé cead isteach i scoil West Point. Mar sin féin, liostáil sé san Arm agus chuaigh sé ar fiannas sa tseachtú reisimint de mharcshlua na Stát Aontaithe in Arizona. D'éirigh sé as an tsaighdiúireacht sa bhliain 1897, áfach, ó tháinig sé chun solais go raibh fabht ina chroí nach ligfeadh dó coimisiún oifigigh a fháil.
Ina dhiaidh sin, choinníodh Burroughs bia leis féin ag spailpínteacht anseo agus ansiúd, agus ansin, chuaigh sé ag obair do ghnó a athara sa bhliain 1899. Phós sé Emma Centennia Hulbert sa chéad bhliain eile. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh sé le spailpínteacht arís, in Idaho agus arís sa bhaile i Siceagó.
Clúdach an leabhair "Tarzan of the Apes".
Scríbhneoireacht.
Bhí Burroughs ag saothrú a choda ag díol biorthóirí peann luaidhe, nuair a thosaigh sé ag cumadh scéalta. Bhí sé thar a bheith míshásta leis na scéalta a léadh sé ar na hirisí garrfhicsin a raibh ráchairt na ndaoine orthu ag an am, roimh theacht na scannán agus na teilifíse, agus faoi dheireadh, chinn sé ar an scéalaíocht a mhúineadh dóibh siúd a bhí i mbun na hoibre roimhesean.
Sa bhliain 1912, cuireadh an chéad sraithscéal óna pheann i gcló ar an iris "All-Story". B'é sin "Under the Moons of Mars", a foilsíodh mar leabhar ina dhiaidh sin faoin teideal "The Princess of Mars". B'é seo an chéad scéal faoi John Carter.
Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh Burroughs leis an scríbhneoireacht mar obair lánaimseartha, agus tháinig an chéad leabhar faoi Tarzan ar pár sa bhliain chéanna. B'é Tarzan ba mhó a thuill clú dó mar scríbhneoir, ach thairis sin, scríobh sé cuid mhór scéalta ficsin eolaíochta nach raibh baint acu le Tarzan ná le John Carter.
Tarzan.
B'é Tarzan an laoch ba cháiliúla a bhí ag Burroughs. Nuair a tuigeadh do Burroughs cé chomh tugtha a bhí na léitheoirí do Tarzan, d'fhéach sé le leas a bhaint as Tarzan ar gach aon bhealach, idir scannáin, ghreannáin (coimicí) agus deismireáin. D'iompaigh Tarzan ina bhrainse tionsclaíochta ann féin, agus is íocón cultúrtha é i gcónaí. Sa bhliain 1923, bhunaigh Burroughs a ghnólacht féin, "Edgar Rice Burroughs, Inc.", agus de réir a chéile, thosaigh sé ag foilsiú agus ag clóbhualadh a chuid leabhar féin.
Burroughs, Edgar Rice
Burroughs, Edgar Rice
Burroughs, Edgar Rice


Lawrence Gonzi.
Príomh-Aire Mhálta (2004–2013) agus an tAire Airgeadais ab ea Lawrence Gonzi (ar 1 Iúil 1953 a rugadh é). Bhuaigh sé comórtas ceannasaíocht pháirtí i 2004, agus tá sé ina Phríomh-Aire as sin amach.


An Araib Shádach.
Is tír sa Mheánoirthear í an Araib Shádach, an tír is mó sa réigiún sin. Is ríocht í, agus tír naofa í san Ioslam.
Déimeagrafaic.
Tá tuairim is 28 milliún duine ina gcónaí sa tír.
Riyadh an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Stair agus polataíocht.
Ar an 20 Bealtaine 1927, síníodh an conradh Jeddah, agus d'aithin an Ríocht Aontaithe an Rí Ibn Saud agus na ríochtaí Hejaz and Nejd. D'oscail an t-aitheantas seo an bealach chuig Ríocht na hAraibe Sádaí a chruthú.
Ba é Abdullah bin Abdulaziz al-Saud rí na hAraibe Sádaí ó 1 Lúnasa 2005 go dtí a bhás, ar 22 Eanáir 2015 (bhí sé nócha bliain d’aois ag an am sin).
Is é a dheartháir óg, Salman bin Abdulaziz Al Saud a chomharba, agus ina rí ar an tír anois.
Geilleagar.
Díolann Ríocht na hAraibe Sádaí níos mó ola ná aon tír eile.
Tagairtí.
A


Riyadh.
Is í Riyadh (Araibis: الرياض ar-Riyāḍ) príomhchathair na hAraibe Sádaí. Cónaíonn 3,500,000 duine sa chathair, 17% de dhaonra na tíre. Tá an chathair suite i réigiún an-tirim, ach bíonn roinnt báistí ann.


Connecticut.
Is stát i S.A.M. é Connecticut, atá suite sa réigíun Sasana Nua. Is í Hartford an phríomhchathair, agus is é Connecticut an stát is saibhre sa tír. Tá Connecticut ainmnithe as an Connecticut agus an stát roinnte ina dhá leath aice.
Teangacha.
I 2000 ba é Béarla an phríomtheanga ag 81.69% (aois 5+) de dhaonra Connecticut. Ba Spáinnis an phríomtheanga do 8.42%, Iodáilis an phríomtheanga ag 1.59%, Fraincís an phríomtheanga ag 1.31% agus bhí Polainnis an phríomtheanga ag 1.2%.


Hartford, Connecticut.
Is í Hartford príomhchathair Connecticut, sna Stáit Aontaithe. Tá an chathair suite i gContae Hartford in aice le hAbhainn Connecticut i lár an stáit. Is í Hartford an dara cathair is mó sa stát tar éis Bridgeport.


Pitfall!
Cluiche ríomhaire coitianta ab ea "Pitfall!" (an Béarla ar "Gaiste!") a d'eisigh Activision le haghaidh an Atari 2600 i 1982. Meastar gurbh é an chéad chluiche ardáin é, agus go bhfuil sé i measc na gcluichí is rathúla a rinneadh le haghaidh an Atari 2600, agus 4 mhilliún cóip díolta.


Uganda.
Is tír san Afraic í Uganda. Is í Kampala an phríomhchathair.Tagann ainm na tíre ón ríocht Buganda i ndeisceart na tíre, timpeall na príomhchathrach.
Stair.
Is iar-choilíneacht Bhriotanach í Uganda.
Bhí Milton Obote i gcumhacht ó 1966 go dtí 25 Eanáir 1971. Tharla coup d'état agus tháinig an ginearál Idi Amin i gcumhacht.
Maraíodh níos mó ná 300,000 duine le linn a réimis. Ar an 7 Lúnasa 1998, thug Idi Amin 90 lá do mhuintir na hÁise imeacht. Bhí siad ina gcónaí sa tír le fada an lá. Mar sin ruaigeadh an pobal Indiach as an tír.
Tháinig Milton Obote ar ais i 1979, agus thosaigh cogadh cathartha, an "Bush War".


Washington, D.C..
Is é Washington, D.C. príomhchathair Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tagann an t-ainm ón gcéad Uachtarán, George Washington, agus ciallaíonn "D.C." "District of Columbia" (Ceantar Cholumbia). Sa chathair seo atá rialtas na Stát Aontaithe, agus is ceantar ar leith é sa mhéid go bhfuil Comhdháil Stáit Aontaithe Mheiriceá i gceannas air ach nach dtoghann an ceantar ach teachta amháin agus é/í gan vóta. De bhrí nach stát atá ann ní chuireann votálaithe an cheantair seanadóirí go Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá ar chor ar bith. Tá cónaí ar uachtarán raithe SAM ann sa Teach Bán, a dearadh ag James Hoban agus a tógadh ag deireadh an ochtú aois déag.
Is cathair phleanáilte é Washington, D.C. Cuireadh Pierre Charles l'Enfant, an t-ailtire Francach, ag leagan amach príomhchathrach as an nua don phoblacht óg sa bhliain 1791 agus chruth sé plean Barócach, a bhunaigh sé ar roinnt cathracha san Eoraip. Cuireadh as an phost é an bhliain ina dhiaidh sin mar gheall ar a chuid "micreabhainisteoireachta"—duine doranna a bhí ann. Lean Andrew Ellicott agus Benjamin Banneker, Meiriceánaigh, den phleanáil agus thosaigh siad á cur i gcrích. Is ann atá an Smithsonian Institution, sraith iarsmalainne cáiliúla.


Sasana Nua.
Suíomh Shasana Nua sna Stáit Aontaithe
Is é Béarla an phríomtheanga sa chuid is mó de Shasana Nua. Tá canúint Fraincíse ar a thugtar Fraincis Shasana Nua á labhairt comh maith, go háirithe in Vermont agus Maine.
Treibheanna bundúchasacha i ndeisceart Shasana Nua, timpeall 1600.
An Ghaeilge i Sasana Nua.
De réir an American Community Survey 2006-2010, ba í
an Ghaeilge an phríomtheanga tí ag 3,857 duine i Sasana Nua. Bhí nach mór 80%(3,075) do na gaelgóirí ag mearachtaint i Massachusetts.


Chuck Berry.
Ba cheoltóir Meiriceánach é Charles Edward Anderson "Chuck" Berry (18 Deireadh Fómhair, 1926 – 18 Márta 2017). Giotáraí, amhránaí agus cumadóir atá ann, agus ceannródaí an rac-cheoil. Rugadh Berry i St. Louis, Mhissouri, agus ba eisean ceann den céad duine a insealbhaíodh sa Rock and Roll Hall of Fame nuair a osclaíodh é sa bhliain 1986.
Saol.
Rugadh Chuck Berry i gcathair St. Louis i 1926, an tríú duine de sheisear clainne. Tógadh é i gceantar sa chathair darbh ainm "the Ville", ceann den bheagán cheantar sin ina bhféadfadh daoine gorma tithe a cheannach. Deagánach ab ea a athair in eaglais Bhaisteach sa cheantar, agus múinteoir ab ea a mháthair. Bhí suim ag Berry sa cheol óna óige ar aghaidh, agus sheinn go poiblí den chéad uair agus é sa mheánscoil fós. I 1944, ghoid Berry, agus cúpla cara, carr agus thiomáin siad go dtí Kansas City. Mar phionós, fuair Berry deich mbliana i scoil ceartúcháin, ach tháinig sé amach tar éis trí bliana.
Thosaigh Berry ag seinm na 'ngormacha' agus é ina dhéagóir, agus sa bhliain 1953 thosaigh sé ag seinm le Sir John's Trio, banna beag i Saint Louis. I 1955, chuaigh Berry go Chicago, agus bhuail sé leis an gceoltóir Muddy Waters. Mhol Waters dul ag caint le "Chess Records". Shínigh Berry conradh ceoil leo, agus sheol sé amach a chéad singil, darbh ainm "Maybellene", i mí Meán Fómhair. Shroich an t-amhrán uimhir a cúig i gcairteanna Mheiriceá. Bhí rath air arís i Meitheamh 1956 leis an amhrán "Roll Over Beethoven". I 1957, chuaigh Berry amach ar thuras leis na Everly Brothers, Buddy Holly agus cuid de na rac-cheoltóirí nua eile.
Bhí Berry i dtrioblóid arís i mí Nollag 1959, nuair a thug sé post do chailín óg i Berry's Club Bandstand, an club oíche a bhíodh aige i St. Louis. Ní raibh an cailín ach ceithre bhliain déag d'aois, agus cuireadh Berry agus an cailín i bpríosún. D'fhan Berry faoi ghlas ar feadh cúig bliana. Nuair a tháinig sé amach i 1963, bhí a cheol i bhfaisean arís, mar bhí bannaí ar nós The Beatles agus The Rolling Stones ag seinm a chuid amhrán fós.
D'oscail Berry bialann nua i Missouri darbh ainm The Southern Air, agus eastát nua darbh ainm Berry Park. D'eagraigh sé ceolchoirmeacha éagsúla san ionad ar feadh na mblianta. Tá Berry ag seinm fós, i Meiriceá agus thar lear.
A thionchar.
Ceannródaí rac-cheoil ab ea Berry, agus bhí an-tionchar aige ar fhorbairt an cheoil sin. Is laoch é Berry mar ghiotáraí, agus deir a lán giotáraithe éagsúla go raibh tionchar mór ag Berry orthu. Tacaithe móra ab ea Keith Richards as The Rolling Stones agus John Lennon as The Beatles. Is dócha go raibh tionchar díreach ag Berry ar Elvis Presley freisin, agus úsáideann Angus Young as DC "siúl-lacha" cáiliúil Berry fós.
Tá an díospóireacht ar siúl i gcónaí faoin gcéad cheirnín rac-cheoil a rinne sé, ach tugtar an chraobh de ghnáth do "Maybellene", a rinne Berry i 1955.
Berry, Chuck
Berry, Chuck
Berry, Chuck


Missouri.
Is stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá é Missouri, atá suite i lár na tíre. Jefferson City an phríomhchathair, agus Kansas City an chathair is mó. Tá an chathair mhór St. Louis suite sa stát freisin, agus ritheann na haibhneacha Missouri agus Mississippi tríd an stát.


Tubaiste Stardust.
Is éard atá i dTubaiste "Stardust" ná an tine a tharla ag club oíche "Stardust" in Ard Aidhin, Contae Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann, ar 14 Feabhra 1981. 841 duine a bhí i láthair ag an dioscó: fuair 48 duine acu bás agus gortaíodh 214 duine de dheasca na tine.
Stardust, Tubaiste


Olympus Mons.
Sciathbholcán is ea Olympus Mons, agus é suite ag an ochtú céim déag de leithead an Tuaiscirt, ag an dhá chéad fiche agus séú céim d'fhad an oirthir (18° N 226° E) ar dhroim Mharsa. Tá sé ar an sliabh is airde ar fud an Ghrianchórais, nó tá sé seacht gciliméadar fichead níos airde ná a thimpeallacht, agus cúig chiliméadar fichead níos airde ná meánleibhéal Mharsa. "Nix Olympica" nó an Sneachta Oilimpeach a thug na réalteolaithe air ar dtús. Nuair a fuair na spástaiscéalaithe amach gur sliabh a bhí ann, baisteadh Olympus Mons nó Sliabh na hOilimpe air.


Alanis Morissette.
Is amhránaí Ceanadach í Alanis Morissette. Rugadh í ar an 1ú Meitheamh 1974 in Ontario, Ceanada. Tá 16 Juno Awards agus 7 Grammy Awards buaite aici.


The Daze.
Is banna rac-cheoil as Baile Atha Cliath é The Daze. Ceol "indie" a seineann siad, le tionchar ó bhannai cosúil le Joy Division agus Modest Mouse. Ta siad le chéile ar feadh tri bliana.
Tagairtí.
Daze, The


Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge.
Bunaíodh Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge mar aonad laistigh d'Ollscoil na hÉireann, Gaillimh le forbairtí a dhéanamh ar chúrsaí, ar thaighde, ar sheirbhísí agus ar ghníomhaíochtaí ollscoile eile trí mheán na Gaeilge agus le iad a sheachadadh agus a riaradh.
Cuireann clár cúrsaí an Acadaimh deiseanna ar fáil do mhic léinn cur lena gcuid scileanna agus a gcuid saineolais agus tabhairt faoi thaighde i réimsí cosúil leis an gcumarsáid raidió agus teilifíse, an t-aistriúchán, na healaíona, an teicneolaíocht faisnéise agus an t-oideachas.
Ionaid an Acadaimh.
Reáchtáiltear clár cúrsaí an Acadaimh i gceartlár na Gaeltachta ar an gCeathrú Rua agus i gCarna i gCo. na Gaillimhe agus i nGaoth Dobhair i gCo. Dhún na nGall. Reáchtáiltear ar Champas Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, iad freisin. Úsáidtear an Ghaeilge mar chuid lárnach den saol sóisialta agus acadúil sna hIonaid seo. Ina theanta sin, cuirtear an Dioplóma sa Ghaeilge ar fáil i mbreis agus 20 ionad éagsúil ar fud na tíre.


Pop-cheol.
Sé atá i gceist le pop-cheol nó ceol phobail ná seánra ceoil atá coitianta leis an bpobal i gcoitinne. Níl stíl amháin atá i gceist, ach aon stíl éigeán atá faiseanta agus déanta do lucht éisteachta leathan. Go bunúsach, déantar pop-cheol chun sult a bhaint as, agus gan dúshlán a thabhairt do éinne.


New South Wales.
Tá New South Wales ar an stát na hAstráile is sine. Is í Sydney an phríomhchathair stáit.
Tá duine ina gconaí sa Stáit (2012).
Ceantar Rialtas Áitiúil.
New South Wales go hiomlán 6,731,295


Sléibhte Mhám Toirc.
Sliabhraon in iarthuaisceart Chontae na Gaillimhe thiar thuaidh is ea Sléibhte Mhám Toirc'". Níl an pointe is airde ach 667 méadar os cionn lebhéil na farraige. Is fearr leis an gcuid is mó de na siúliórí Na Beanna Beola atá suite in aice le Sléibhte Mhám Toirc, ach de réir dealramh tá radharc álainn fós le feiceáil ó bharr an tsliabhraoin.
Leabharliosta.
"The Mountains of Connemara": a hill walker's guide" (ISBN 0-9504002-4-6)
Mám Toirc


Cluichí Oilimpeacha.
Is eachtra spóirt idirnáisiúnta iad na Cluichí Oilimpeacha a bhíonn ar siúl gach ceithre bliana. Imrítear go leor spórt éagsúla sna cluichí, agus tá cluichí ar leith ann do spóirt an tSamhraidh agus spóirt an Gheimhridh. Bunaíodh na Cluichí Oilimpeacha in Oilimpia na Sean-Ghréige, agus athbhunaíodh iad arís sa Fhrainc ag deireadh an 19ú haois.
Sa lá inniu, is é Coiste Idirnáisiúnta na gCluichí Oilimpeacha a eagraíonn na cluichí nua-aimseartha.
Na cluichí nua-aimseartha.
Sa tábla seo tá sonraí na gcluichí ó 1896 (nuair a athbhunaíodh na cluichí) go dtí na cluichí is déanaí, chomh maith leis na cluichí atá deimhnithe as seo amach. Cealaíodh na cluichí i 1916, 1940 agus 1944 mar gheall ar na cogaí domhanda a bhí ar siúl.


Dúiche Sheoigheach.
Tugtar Dúiche Sheoigheach (Béarla: "Joyce Country") ar cheantar sléibhtiúil Gaeltachta a shíneann thar theorainneacha Chontae na Gaillimhe agus Chontae Mhaigh Eo. Is iad na príomhbhailte sa cheantar an Mám, Corr na Móna, an Fhairche agus an Chloch Bhreac i gContae na Gaillimhe agus Fionnaithe, Coill an tSidheáin, Tuar Mhic Éadaigh agus an tSraith i gContae Mhaigh Eo. Tá Comharchumann Dhúiche Sheoigheach suite ar an gCloch Bhreac. Gaeilge Lár-Chonnacht an chanúint Ghaeilge a labhraítear sa cheantar seo.


Eaglais Fhíor Íosa.
Is eaglais neamhshainchreidmheach neamhspleách í Eaglais Fhíor Íosa, (真[Zhēn]
會[Huì]) a bunaíodh i mBéising, an tSín, i 1917. Gluaiseacht a tosaíodh le leas a chur ar an Eaglais Protastúnach atá ann, ach a d´fhág An Áise scoilte i dtaobh cleachtadh creidimh de.


Stephen Harper.
Is é Stephen Joseph Harper príomh-aire Cheanada faoi láthair. Toghadh ar an 23 Eanáir 2006 é agus thosaigh sé sa phost ar an 6ú lá de mhí Feabhra, 2006. Rugadh i Toronto, Ontario é. Tá sé ina cheannaire ar Pháirtí Coimeádach Cheanada. Toghadh é mar phríomh-aire Cheanada don chéad uair sa bhliain 2006, agus arís sa bhliain 2008.
Harper, Stephen


Jacques Godbout.
Scríbhneoir é Jacques Godbout a rugadh i Québec, Ceanada ar 27 Samhain, 1933. Ghnóthaigh sé céim mháistir san Université de Montréal sa bhliain 1954 le tráchtas faoi Arthur Rimbaud, agus ceapadh é ina léachtóir fealsúnachta agus Fraincise in Ollscoil Addis Ababa na hAetóipe. D’fhill sé ar Cheanada i 1957 agus bhí sé ag obair mar scríbhneoir scripte le Bord Scannán Cheanada ó 1958–1960, ina stiúrthóir Fraincise (1970) agus ina léiritheoir agus ina eagarthóir. Bhí a ghairm mar fhile, úrscéalaí, fear aistí, drámadóir agus iriseoir á chur chun cinn aige an am céanna.
Bhunaigh sé an reiviú "Liberté" i 1958. Foilsíodh trí leabhar filíochta dá chuid: "Carton-pâte" (1956), "Les Pavés secs" (1958) agus "C’est la chaude loi des hommes" (1960). Bronnadh an duais Prix Dupau ón Académie française air ar son a chéad úrscéil, "L’aquarium" (1962), agus an Governor General’s Literary Award i 1973 ar son "Salut Galarneau!" (1967).
I measc na leabhar eile a scríobh sé tá "L’isle au dragon" (1976), "Les Têtes à Papineau" (1981), agus "Une Histoire américaine" (1986) faoi chultúr Mheiriceá agus an Fhraincis i Meiriceá Thuaidh tar éis reifreann 1980. Foilsíodh "Le Temps des Galarneau" (1993) agus "Opération Rimbaud" i 1999. Ag an am céanna bhí scannáin ficsin agus faisnéise á ndéanamh aige, ina measc "Kid Sentiment" (1968), "IXE-13" (1971), "Deux épisodes de la vie d'Hubert Aquin" (1979), "Comme en Californie" (1983), "Alias Will James" (1988), "Le Sort de l'Amérique" (1996) agus "Anne Hébert" (2000).
Ghnóthaigh sé an Prix Duvernay, an prix Belgique-Canada agus Eurofipa onórach i 1997 ar son a chuid scannánaíochta. Bhí sé ina stiúrthóir agus ina bhunaitheoir ar "L’Actualité" agus bhunaigh sé Cumann Scríbhneoirí Québec (UNEQ) (1977–1978). Tá sé ina fhoilsitheoir agus ar bhord stiúrtha Éditions du Boréal ón mbliain 1987 i leith.
Mar iriseoir, bhí ábhar dá chuid i gcló sna hirisí seo leanas: "Les Nouvelles Littéraires", "Maclean's", "Lettres françaises", "L'Actualité", "Le Jour", "Cité libre", "Parti pris", "Vie des arts" agus "Le Devoir". Bhí sé ar bhunaitheoirí an ghluaiseacht Fhéinrialtais Mouvement Souveraineté-Association as ar tháinig an Parti québecois ina dhiaidh sin.
Rinneadh clasaic de chuid litríocht Québec de "Salut Galarneau!" go mear tar éis a fhoilsithe, mar gheall ar a ghreann agus a léargas géar ar scitsifréine lucht Fraincise Cheanada, a bhí ag maireachtáil ar nós na Meiriceánach, ach a dteanga agus a gcultúr féin acu i gcónaí. Tá cónaí air i Montréal.
I mí Mhárta 2012 chuir na foilsitheoirí Coiscéim leagan Gaeilge de "Salut Galarneau!" i gcló. Is é Iarla Mac Aodha Bhuí an t-aistritheoir.
Godbout, Jacques
Godbout, Jacques


Montréal.
Is í Montréal an chathair is mó i Québec, Ceanada. Tá sí suite ar Oileán Montréal ag cumar dhá abhainn, an Saint-Laurent agus an Outaouais. Is oileán de chuid oileánra Hochelaga é oileán Montréal. De réir fianaise na seandálaíochta tá cónaí ar dhaoine sa cheantar le timpeall trí mhíle bliain. Timpeall ceithre mhilliún duine a chónaíonn ann agus is í an Fhraincis an phríomhtheanga. Is í an tríú cathair is mó Fraincise sa domhan í (Páras agus Kinshasa na cinn is mó).
Stair.
Tháinig an taiscéalaí Francach Jacques Cartier go dtí an ceantar, mar a raibh cónaí ar mhuintir Huron, i 1535 agus bhaist sé Mont Royal (An Sliabh Ríoga) ar shliabh a bhí crochta os cionn abhainn an St Laurence. D'fhill sé i 1542 le sagairt agus coilínigh cuireadh sráidbhaile Ville Marie ar bun.
Ba ann a cuireadh an chéad ospidéal i Meiriceá Thuaidh ar bun, ar an 17 Bealtaine 1542. Neartaigh Paul de Chomedey, Sieur de Maisonneuve an baile i 1642. D'aimsigh Samuel de Champlain an suíomh cúpla bliain roimhe sin. Chuir cogaíocht in aghaidh na nIroquois agus na Sasanach bac ar fhás na cathrach ar feadh tamaill.
Sa bhliain 1701 rinne na dúchasaigh conradh síochána leis na Francaigh agus d'fhás sí mar ionad tráchtála de réir a chéile. Fionnadh a bhí á easpórtáil chun na hEorpa. D'fhan an chathair i seilbh na bhFrancach go dtí 1761. Tháinig forbairt mhear ar Montréal nuair a críochnaíodh canáil Lachine.
Timpeall 9000 duine a bhí i Montréal in 1801 ach d'fhás an daonra go mear go timpeall ceathrú milliún faoi dheireadh an naoú haois déag. Bhí parlaimint Cheanada Aontaithe lonnaithe sa chathair idir 1844 agus 1949. Ba sa bhliain 1833 a rinne corporáidiú ar an gcathair a d'fhás ar an oileán agus ar bhruacha na habhann. Montréal an t-ainm oifigiúil a bhí ar an gcathair ó shin i leith.
As sin go dtí na 1960í ba í Montréal an chathair ba mhó agus ba thábhachtaí i gCeanada, ach nuair a tháinig an réabhlóid chiúin (gluaiseacht a d'éiligh cearta do lucht labhartha na Fraincise, agus fiú neamhspleáchas do Québec) thosaigh na Béarlóirí ag imeacht amach as an chathair agus as an chúige agus ó shin i leith is í Toronto an chathair is mó sa tír. Ba ardú meanmna do mhuintir Québec cuairt Charles de Gaulle i 1967, ach neartaigh sé imní na mBéarlóirí.
Bhí na Cluichí Oilimpeacha i Montréal i 1976.
Cultúr.
Go hoifigiúil is í an Fhraincis teanga dhúchais 67% de dhaonra na cathrach; tá 14% ann nach labhraíonn ach Béarlaagus tá teangacha dúchais eile ag an chuid eile. Tá os cionn leath na ndaoine dátheangach (Béarla agus Fraincis). Is de shliocht Fhrancach, Éireannach nó Iodálach formhór na ndaoine geala i Montréal agus tá dreamanna mionlaigh ann as Háití, an tSín agus an Ghréig. Bhí an-chumhacht ag an Eaglais Chaitliceach sa chathair ó bunaíodh í, agus tá na céadta séípéal inti, ach tháinig meath ar chumhacht na heaglaise mar go bhfacthas don mhuintir a ghlac páirt sa réabhlóid chiúin go raibh an Eaglais ina comhghuaillí ag rialtas eachtrannach.
Is de bhunadh Montréal na scríbhneoirí cáiliúla Fraincise Jacques Godbout agus Michel Tremblay agus an scríbhneoir Béarla Saul Bellow. Rugadh an file agus amhránaí Leonard Cohen ann chomh maith.
Place d'Armes i Sean Montreal


Michel Tremblay.
Drámadóir agus úrscéalaí a rugadh i Montréal, Québec, Ceanada i 1942 is ea Michel Tremblay. Baineann a chuid saothair go dlúth le dúchas Québec agus baineann sé úsáid as béarlagar áitiúil, 'joual', teanga na sráide i Montréal. Ghnóthaigh sé aitheantas agus duaiseanna lena chéad dráma, "Les Belles-Soeurs", faoi mhná den aicme oibre. Thug an t-údar dúshlán na hEaglaise agus na bunaíochta sa dráma agus thug a shaothar spreagadh do ghluaiseacht an neamhspleáchais i Québec. Ina shaothar phróis (sa t-sraith Chroniques du Plateau Montreal)tugann sé léargas ar saol an mhionlaigh aeraigh i Montréal chomh maith, téama a thugann sé chun míntíreachais sna h-urscéalta Le Coeur Découvert agus Le Coeur Eclaté. Aistríodh drámaí go mórán teangacha agus léiríodh ar fud an domhain iad.
Thosaigh Tremblay ag obair mar chlódóir nuair a bhí sé cúig bliana déag d'aois, agus chaith sé tamall de bhlianta leis an obair sin agus na drámaí luatha á scríobh aige. Foilsíodh a chéad úrscéal Contes pour buveurs attardés i 1966. Is iomaí gradam agus duais atá buaite aige ó shin.
Tremblay, Michel
Tremblay, Michel


Oileán Mhuirís.
Is poblacht é Oileán Mhuirís. (Fraincis: "République de Maurice").
Tháinig taiscéalaithe na Portaingéile ar an oileán seo i 1505, agus bhí ceannas ag na hOllannaigh, na Francaigh agus na Sasanaigh air faoi seach go dtí gur baineadh neamhspleáchas amach i 1968. Tír dhaonlathach atá ag brath ar thurasóireacht agus ar shiúcra. Tá sé suite soir ó chósta na hAfraice, ag 20 céim ó dheas, agus ar dhomhanfhad 57 soir.
Is de shliocht Indiach formhór an daonra, le beagán Francach chomh maith. Is í an Fhraincis an teanga oifigiúil ach is Criól a labhraíonn timpeall 80% de na daoine.


St. Louis.
Is cathair í St. Louis, nó Saint Louis de ghnáth, atá suite i stát Missouri, i Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Dakota Theas.
Is stát i SAM é South Dakota, é suite i lár na tíre. Tá teorainneacha aici le Dakota Thuaidh, Nebraska, Iowa, Minnesota, Wyoming agus Montana. Tá an séadchomhartha cáiliúil Mount Rushmore suite sa stát seo. Is é Pierre príomhchathair an stáit; is é Sioux Falls an chathair is mó.
Tá an dá Dakota ainmnithe as na hIndiaigh Lakota agus Dakota a raibh an chuid is mó den stát faoina seilbh faoi dheireadh an 18ú haois. Sna 1890idí thug ruathar an óir sna Black Hills agus tógáil na n-iarnród a lán daoine de shliocht Eorpach isteach.


Dakota Thuaidh.
Is stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá é Dakota Thuaidh. Tá teorainneacha aige le Ceanada ó thuaidh, agus leis na stáit eile Dakota Theas, Montana agus Minnesota.


Delaware.
Is stát de chuid S.A.M. é Delaware agus é suite in oirthear na tíre ar an gcósta Atlantach. Ba é Delaware an chéad stát a ghlac le Bunreacht Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus mar sin tugtar an leasainm "An Chéad Stát" uirthi. Tá teorainneacha ag Delaware le Maryland, Pennsylvania, Virginia agus New Jersey. 'S é Delaware an dara stát is lú sa tír ó thaobh achar de agus an 46ú stát maidir le daonra. Tá Delaware ainmnithe i ndiaidh Thomas West, an tríú Barún De La Warr, uasal Sasanach agus an chéad ghobharnóir ar an chóilíneacht úd.
Teangacha.
Sa bhliain 2000 bhí Béarla mar phríomhtheanga ag 91% de dhaonra Delaware (aois 5+). Spáinnis an phríomhtheanga ag 5% den daonra. Ba í an Fhraincis an phríomhtheanga ag 0.7% den daonra, Sínis an phríomhtheanga ag 0.5% agus Gearmáinis an phríomhtheanga ag 0.5%.


An Afracáinis.
Is teanga Iar-Ghearmáinice í an Afracáinis'", agus í an-chosúil leis an Ollainnis. Labhraítear san Afraic Theas agus sa Namaib í thar aon áit eile, ach tá teacht ar an gcorr-chainteoir sa Bhotsuáin, i Leosóta, sa tSuasalainn, sa tSiombáib, agus sa tSaimbia chomh maith. De thoradh na himirce ón Afraic Theas, tá timpeall ar 30.000 cainteoir Afracáinise ina gcónaí sa Ríocht Aontaithe. Tá pobail thábhachtacha i bPerth san Astráil, i dToronto, Ceanada agus Auckland sa Nua-Shéalainn freisin. Tá dhá ghrúpa eitneacha ann a úsáideann an Afracáinis thar aon teanga eile, mar atá, na Bóraigh ("boers"), is é sin, na Geala a labhraíonn an teanga, agus na Daiteánaigh a labhraíonn í, ar nós na "basters", Malaeigh an Chinn ("Cape Malays"), agus na "Griquas".
Stair na Teanga.
Is í an teanga is gaolmhaire don Afracáinis ná an Ollainnis, agus is féidir le cainteoirí an dá theanga seo an-adhmad a dhéanamh as caint a chéile i gcónaí. Is í an ghramadach an phríomhdhifríocht, nó tá cuid mhór de mhírialtachtaí na hOllainnise imithe ón Afracáinis, go háirithe an inscne ghramadúil. Aithníonn an Ollainnis trí inscne i gcónaí, is é sin, an bhaininscne, an fhirinscne agus an inscne neodrach, cé go bhfuil an difríocht idir an bhaininscne agus an fhirinscne beagnach imithe sa teanga sin féin. An Afracáinis, áfach, ní aithníonn sí fiú an difríocht idir an inscne neodrach agus an dá inscne eile a thuilleadh. Thairis sin, tá an Afracáinis tar éis cuid mhaith focal a fháil ó na teangacha bundúchasacha a labhraítear i nDeisceart na hAfraice, agus cé go bhfuil litriú na hAfracáinise bunaithe ar litriú na hOllainnise, is gnách na focail iasachta nó idirnáisiúnta a chur in oiriúint do chóras litrithe na teanga ar bhealach i bhfad níos déine ná mar a dhéantar san Ollainnis. An délitir ij, IJ, a úsáidtear san Ollainnis, caitheadh i dtraipisí í san Afracáinis: y, Y a scríobhtar ansin.
Tá sé ina chnámh spairne i gcónaí conas a d'fhorbair an Afracáinis, nó is iontach luath a thit córas gramadaí na hOllainnise as a chéile san Afraic, i gcomparáid leis na teangacha coilíneacha eile. De ghnáth, bíonn an teanga níos "coimeádaí" sna coilíneachtaí ná a mhalairt. Is é an míniú a bhíonn ag cuid mhór de na teangeolaithe nach Bóraigh iad ná gur tharla nasctheangú nó fásteangú éigin don Ollainnis, is é sin, gur fhoghlaim grúpa éigin de neamhchainteoirí dúchais salacharaíl Ollainnise gan aird a thabhairt ar an ngramadach cheart, agus go raibh an grúpa seo chomh mór is go raibh níos mó tionchar aige ar fhorbairt na teanga san Afraic Theas ná ag na cainteoirí dúchais a tháinig isteach ón Eoraip.
Caighdeánú.
Deir an teangeolaí Paul Roberge gur breacadh an Afracáinis síos an chéad uair sa bhliain 1795. Ní raibh i gceist san am sin ach cineál raiméis véarsaíochta. Sa chéad leath den naoú haois déag féin, ba í an Ollainnis chaighdeánach an teanga ina ndéanadh na Bóraigh a gcuid léitheoireachta. Bhí an-ról i gcaighdeánú na teanga ag L.H.Meurant, a d'fhoilsigh "Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twyfelaar" sa bhliain 1861. Iriseoireacht pholaitiúil atá i gceist leis an "Zamenspraak" seo (is é is ciall leis an teideal ná "Comhrá idir Nioclás Fírinneach agus Eoin Amhrasach") agus is é is ábhar don téacs ná gluaiseacht neamhspleáchais Choilíneacht na Rinne. Go gairid ina dhiaidh sin d'fhoilsigh an scoláire Ioslamach Abubakr Effendi treoirleabhar reiligiúnach do Mhuslamaigh na hAfraice Theas sa teanga, agus é ag úsáid na litreach Arabach. Bhí teanga Abubakr an-congarach don Afracáinis labhartha - níos cóngaraí ná stíl Meurant a raibh blas na hOllainnise uirthi go fóill. Ba é Cumann na bhFíor-Afracánach, nó "Genootschap vir Regte Afrikaners", i gCathair na Rinne a d'fhoilsigh an chéad fhoclóir Afracáinise agus an chéad ghraiméar, sa bhliain 1875.
Nuair a tháinig stát na hAfraice Theas ar an bhfód sa bhliain 1910, ba iad an Béarla agus an Ollainnis na teangacha oifigiúla. Sa bhliain 1925, cuireadh an Afracáinis in áit na hOllainnise.
Cuid thábhachtach de chaighdeánú na hAfracáinise ab ea an chéad aistriúchán ar an mBíobla. Le fada an lá bhí lucht labhartha na hAfracáinise ag úsáid an "Statenbijbel" nó an "Statenvertaling", leagan Ollainnise a foilsíodh sna 1630idí agus a bhí deacair dothuigthe ag cainteoirí na hOllainnise comhaimseartha féin gan trácht ar bith a dhéanamh ar lucht na hAfracáinise. Tháinig an chéad aistriúchán iomlán i gcló sa bhliain 1933: i measc na n-aistritheoirí bhí an file Jacob Daniël "Totius" du Toit agus an diagaire Barend Bartholomeus Keet a bhí go mór mór in aghaidh an dóigh a mbaintí úsáid as an mBíobla leis an apairtéid a chosaint.
Gramadach.
Tá gramadach na hAfracáinise simplithe go mór, i gcomparáid leis an Ollainnis. Mar a luadh thuas, d'imigh an inscne ghramadúil go hiomlán. Ní úsáidtear foirmeacha pearsanta na mbriathar a thuilleadh, ach an oiread: deir an Ollainnis "ik ben, jij bent, hij is" ("táim, táir, tá sé"), ach is é "is" an t-aon fhoirm a chloisfeá san Afracáinis: "ek is, jy is, hy is" ("tá mé, tá tú, tá sé").
D'imigh an aimsir chaite shimplí as an teanga beagnach go hiomlán, ó tháinig an aimsir chaite fhoirfe, chomhshuite ina háit. San Ollainnis is féidir an dá rud a rá: "ik dronk" "d'ól mé", cf. "I drank" sa Bhéarla agus "ich trank" sa Ghearmáinis, agus "ik heb gedronken" "tá ólta agam", cf. "I have drunk" sa Bhéarla agus "ich habe getrunken" sa Ghearmáinis. San Afracáinis áfach níl ach "ek het gedrink" ar fáil. (Tabhair faoi deara, áfach, go bhfuil an claonadh céanna le haithint sa Ghearmáinis labhartha: is leasc leis na daoine "ich trank" a úsáid sa ghnáthchaint i gcuid mhór den Ghearmáin, agus is é "ich habe getrunken" an t-aon rud a chloisfeá ó na daoine.)


An Tasmáin.
Stát agus oileán san Astráil ó 1825 is ea an Tasmáin. Is í Hobart an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tá ina gconaí sa stát (2012).
Tagairtí.
Tasmáin


Georgia (stát S.A.M.).
Is stát i ndeisceart na Stát Aontaithe é Georgia. Tá sé ag críochantacht le Florida, Carolina Thuaidh, Carolina Theas, Alabama, Tennessee agus leis an Aigéan Atlantach. Bunaíodh Georgia sa bhliain 1732, an ceann deireanach de na 13 choilíneacht. Ainmníodh Georgia in onóir an Rí Seoirse II.
Teach Cúirte Chontae Meriwether i Georgia, na Stáit Aontaithe


Guugu Yimidhirr.
Is teanga Astrálach é Guugu Yimidhirr. Tá sé mar theanga ag muintir Guugu Yimidhirr, atá ina gcónaí in aice le Cooktown i dtuaisceart Queensland.
Gramadach.
Cosúil le teangacha Astrálacha eile, tá moirfeolaíocht áinsíoch ag forainmneacha Ghuugu Yimidhirr ach tá moirfeolaíocht oibríoch ag ainmfhocail eile. Is é sin le rá, tá an fhoirm chéanna ag ábhar bhriathair neamhaistrigh le hábhar bhriathair aistrigh más forainm é an t-ábhar, ach an fhoirm chéanna le cuspóir bhriathair aistrigh más ainmfhocal é.
Cibé ceann d'fhorainmneacha nó ainmfhocail a úsáidtear, is é gnáth-ord na habairte ná Ábhar Cuspóir Briathar, ach is féidir ord focail eile a úsáid chomh maith.
Samplaí.
Tagann an focal Béarla "kangaroo" ó Ghuugu Yimidhirr "gangurru" (/ɡaŋʊrʊ/).


Ros Goill.
An Gháinne Mhór ó Charraig Airt
Ros Goill an t-ainm atá ar leithinis suite i dtuaisceart Chondae Thír Chonaill in Éirinn, agus é ina luí eadar an Mhaoil Rua is Fánad soir agus Cuan na gCaorach is Corrán Binne siar. Is déscaradh é Ros Goill eadar an tAigeán Atlantach agus fraochmhá Chonallach. Tchítear ar thaobh amháin dobhar maothlach agus tráigheanna bána, agus ar an taobh eile fearsad fhealltach chealgach an Mhaoil Ruaidh. Eadarthu, tugtar faidéar ar meascán portach, cnoc, féarach, ballaí ársa, fuíleacha cuibhreann bó, agus fianaise fhairsing daingnithe uilig mar chruthúnas úsáid na háite ón chianaois. Ainm eile is é Paróiste Ros Goill ar Pharóiste Mhíobhaigh, a chlúdaíonn an leithinis ar fad mar aon le cúlchríoch ar chomhéid.
Stair 7 Seanchas.
Tá an áit sáite san fhínscéalaíocht. Tarann ainm an cheantair ó éachtra a tharla fada siar, a deirtear, nuair a bhain Fionn mac Cumhaill ceartas sa deireadh ar mharú Gholl mac Morna, fionnaíolach a athair. Abraítear gur tharla an méid seo ar "Charraig Ghoill" áit a bhfuil ina luí siar ó chosta Dumhaigh. Cuireadh "ceann tíre Goill" nó "Ros Goill" air.
Síltear gur champáil Deirdre agus Naoise ar an Tráigh Mhór agus iad ag teitheadh ó Chonchobar mac Nessa, Rí Uladh tráth agus a Chraobh Dearg (nó "Cróeb Ruad" mar a thugadh air sa tseanGhaeilig).
Is í Gáinne Mhór í an áit is airde ar an leithinis mar aon le "Gáinne Bheag". Is ó Gráinne (a bhí geallta le Fionn mac Cumhaill agus a bhí ina leannán do Dhiarmuid Ua Duibhne) a tharanns bunús an ainm. Nuair a bhí siad ag teitheadh ó Fhianna Fhionn a dhul i dtreo na hAlban, chuir siad a tóin futhu ar mhullach an chnoic úd lena a scíth a ligint ar feadh seala, de réir an tseanchais. Tá damáiste nach beag déanta don taobh siar ó dheas den chnoc de dheasca tochaltáin neamhsrianta le roinnt blianta anuas. Bhaintí úsáid as mar láithreán dumpála fosta. Nach mór a’ náire.
Siar sa cheathrú haois treascairt mac Niall Noigíallach agus Conall Gulban (a mbíodh clú air i dTír Chonaill), loachraí Ulaid, i mBéal Átha Seanaidh agus ag an Bhearna Mhór. Cnagmhaisigh arm Chonaill na hUltaibh frí Ros Goill, Chrích Chloinne Rosa, Chrích Ua nDuach, Chaim-Fhersaid Mhór, síos chun cladach Loch Feabhail. Ba iad Conall Gulban agus a dheartháir Eógan mac Néill iad sinsir Ritheacha Thír Conaill agus Tír Eógain (is é sin "Tír Eoghain") fá sceach.
Colm Cille.
Mar aon le molmhór áiteanna eile i dTír Chonaill agus i gCúige Uladh, bíonn a dhotháin finnscéaltaí ag muintir Ros Goill ar Cholmcille. B’fhear uasal é Colm Cille, garmhac Chonaill Gulban, a rugadh i nGartán é, chuaigh sé isteach san sagairt agus thoisigh sé ag cur na críostaíochta chun cinn ar fud na hÉireann. Roimh dhíbhirt Cholmcille i nDál Riata agus i Ríocht na Cruithneach, bhun Colm Cille mainistreacha i nDoire agus i gCeanannas Mór, agus aithnítear gur chuir sé mórán foras eile ar bun, ina measc siúd atá seanteach an phobail ag Míobhaigh, atá lonnaithe i baile fearainn darb ainm Cluain tSalach, a deirtear. Deirtear fosta gur chur sé an t-ardchros in airde i gcré na cille, ar ar fhág sé rian a mhéar ar an chloch. Lena chois sin leath sé sías mallachtaí agus beannachtaí ar bhailte fearainn sa pharóiste de réir mar a cuireadh fáilte roimhe: cuireadh mallacht ar Dhún Dubháin Uachtarach ionas go mbeadh mután i measc a phbail i dtólamh, i ndheaidh bunadh na háite staicín aiféise a dhéanamh de Cholmcille, gídh go ndubhairt sé nach mbeadh duine ar bith as An Dumhaigh ná Oileán an Bhráighe báite chun báis choíche. Deir daoiní go bhfuil marcanna a chosa le fáil ar charraig sna Dúnaibh.
Sa Lá atá Inniu Ann.
Tá plúr gníomhaíochtaí ar fáil go háitiúil: slatiascaireacht, fánaíocht, galf agus spóirt uisce. Mar cheann de na ceantair Gaeltachta is faide soir, tá traidisiún cultúrtha bríomhair le fáil ann, áit a bhfuil go leor ealaíontóirí agus ceoltóirí ina gcónaí ann.
Cha dtearn drochinntí pleanála siar sna 90aidí mórán maitheasa ar bith do Ros Goill, agus chuaigh an easpa réachtaíochta i bhfeidhm go huafásach ar an cheantar maguáird chomh maith. Mar aon le cuid mhór na leathchoda thiar na tíre, has suffered from unchecked ribbon development. Is urainn éalú ó seo go furasd (seachas sna príomhbhailte) le theacht ar Éirinn a bhí na céadta bliainta ó shin.
Tá tuairim is dhá mhíle duine ann. Labhraítear Gaeilig i dtuaisceart an pharóiste an-drásda (An tÍochtar) ach tá sí ag dul i léig le fada an lá. Chan fhuil mórán Gaeilige fágtha i ndeisceart na paróiste (An tUachtar). D’fhoscail Éamonn de Valera Coláiste Gaeilige sa bhliain 1952 agus bíonnn scoláirí (go háirid as Tuaisceart na hÉireann) ag freastal ar chúrsaí Gaeilige ansin i gcaitheamh an tsamhraidh achan bhliain.
Tá Cé na nDúnaibh, ar Chuan na gCaorach, ag tiontú go gasta lena bheith ina bhaile den chéad scoth fá choinne an tionscadail turasóireachta iarscaireachta. Gach Fómhar, bíonn báid cáirtfhostaithe ag úsáid na nDúnaibh mar áit thoisithe do chairfhostuithe tuiníní gorma móra. Amharc ar le haghaidh tuilleadh eolais.
Canúint na hÁite.
Rinn Léaslaoi Lúcás taighde ar an chanúint Gaeilige a labhraítear san áit. Tá Ros Goill ar an bheagán Gaeltachtaí in Éirinn ina gcluintear an mhír bhriathartha "cha", "chan", "char" in áit "ní, níor" inniu. Tchítear an nod seo fost i nGaeilig Thír Eoghain, Ard Mhacha, Aontroma, an Dúin, agus Dhoire. Baintear úsáid as "é, í, iad" in áit "sé, sí, siad" an Chaighdeáin, agus de réir sheanúsáid Ghaeilge Uladh, deirtear "a dhéanamh" in áit "é a dhéanamh": "chan a ghoid a rinn é" (Ultach) = "ní é a ghoid a rinne sé" (Deisceartach), a deirtear i nGaeilig Ros Goill. (Is é is brí leis an méid seo ó dheas ná "is dual dó é".)
Nótaí.
Lucas, Leslie W. "More about Mevagh 2nd ed." (Appletree Press,1982)


Atlanta, Georgia.
Is í Atlanta príomhchathair Georgia, i Meiriceá. "Atlantans" a thugtar ar mhuintir na cathrach. Tá breis is leathmhilliún duine ina gcónaí in Atlanta.
Is í Atlanta príomhbhaile Chontae Fulton agus tá cuid bheag den chathair suite i gContae DeKalb freisin.
Tá ceanncheathrúnna domhanda Coca-Cola, AT&T Mobility, agus Delta Air Lines suite in Atlanta. Is é Aerfort Idirnáisiúnta Atlanta Hartsfield-Jackson (Béarla: Hartsfield–Jackson Atlanta International Airport) an t-aerfort is gnóthaí ar domhan.


Karolos Papoulias.
Uachtarán na Gréige is ea Karolos Papoulias (Gréigis: Κάρολος Παπούλιας, AIF /'kaɾo̞lo̞s pa'puʎas/) (4 Bealtaine 1929 a rugadh é). Rugadh sa chathair Ioannina é Papoulias. Rinne sé staidéar ar dlí sa Ollscoil na hAithine agus Ollscoil Munich. Tá Gréigis, Gearmáinis, Iodáilis agus Fraincis aige.
Papoulias, Karolos
Papoulias, Karolos


Haváí.
Is stát de chuid na Stát Aontaithe é Haváí (Hawaiʻi as Habháís agus Hawaii as Béarla). Tá an stát suite san Aigéan Ciúin, 2,300 km ar shiúl ón mórthír. Ba é Haváí an stát deireanach a glacadh isteach sa tír. Is í Honolúlú an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Oileáin.
Seo liosta de na príomh oileáin Havaí


Árainn Mhór.
Is oileán í Árainn Mhór, atá suite tuairim is ceithre chiliméadar ó chósta Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann. Tá Árainn Mhór ar an dara hoileán is mó in Éirinn a bhfuil daoine ina gcónaí air agus ar an gceann is mó i dTír Chonaill. Cé go raibh breis agus 1500 duine ina gcónaí air sna 1940í, tá daonra faoi bhun 550 ann anois.
Agus ní gan fáth, níl an méid daoine in ann maireachtáil ar an iascaireacht inniu mar a rinne siad san am atá caite. Tá fás, áfach, ar an turasóireacht ar an oileán agus is féidir le duine an bád farantóireachta a fháil ó Ailt an Chorráin chun taisteal ar an oileán.
Ainm.
Go traidisiúnta, tugadh "Árainn" ar an oileán. Úsáidtear an aidiacht "mór" freisin anois. Bhíodh an t-ainm "Árainn Uí Dhomhnaill" air freisin.
Aimsir Chromail.
Tá iarsmaí seandálaíochta fágtha ar an oileán, mar shampla dún ceann tíre agus sliogchairn ar na tránna, ach níl aon taifead stairiúil ann de bhuanchónaí ar Árainn Mhór go dtí 1641. Aimsir Chromail a bhí ann agus tháinig a shaighdiúirí isteach chun an oileáin leis na daoine a smachtú. Is cosúil go raibh cuid de bhunadh an oileáin páirteach sa troid in éadan fhórsaí Chromail. De réir an tseanchais, nuair a chonacthas na saighdiúirí ag teacht isteach, theith na fir ón oileán. Chuaigh na mná agus na páistí i bhfolach in uaimh mhór (Uaimh an Áir) ar thaobh thoir theas an oileáin. Lean an cuardach ar feadh cúpla lá go dtí gur chuala duine de na saighdiúirí páiste ag caoineadh. Maraíodh na mná agus na páistí uilig agus fágadh a gcoirp ar an trá mar chomhartha do na fir. Tá an chuma ar an scéal nach raibh mórán daoine ina gcónaí ar an oileán ag an am sin mar, de réir cáipéisí comhaimseartha, seachtó bean agus páiste a maraíodh.
Clann Conyngham.
Ina dhiaidh sin tugadh Árainn Mhór agus cuid mhór den talamh thart fá na Rosa do Chlann Conyngham mar chomhartha buíochais ó Chromail dá gcuidiú. Tiarnaí talún neamhchónaitheacha ab ea iad den chuid is mó a raibh talamh acu thart fá Chontae na Mí fosta (Caisleán Shláine). Rinne cuid den chlann iarrachtaí saol na ndaoine a dhéanamh níos fearr sna bliantaí ina dhiaidh sin, mar shampla Burton Conyngham a chuir dúthracht air féin ag iarraidh tionscal iascaireachta a chur ar bhun sa cheantar. Is uaidhsean a fhaightear an t-ainm Béarla Burtonport (Burton's Port) ar Ailt an Chorráin.
John Stoupe Charley.
In aimsir an drochshaoil bhí deacrachtaí airgid ag muintir Conyngham agus bheartaigh siad ar an oileán a dhíol. Cheannaigh John Stoupe Charley an t-oileán agus tháinig sé chun cónaí air. Thóg sé teach solais úr, muileann, scoileanna, beairic agus teach mór dó féin. Bhí sé dian go leor ar na tionóntaí, agus tá fianaise ann go raibh na Molly Maguires gníomhach ar Árainn Mhór ag an am. Chuir sé tús le scéim imirce do bhunadh an oileáin, agus ghlac go leor daoine lena thairiscint. D'íoc sé as a bpasáiste go Meiriceá, ach bheadh ar an teaghlach ar fad imirt thar lear agus ní bheadh cead acu teacht ar ais go deo. D'imigh go leor de na daoine seo go Chicago agus chuaigh cuid mhaith díobh chun cónaí ar oileán ar Loch Michigan, Oileán na mBéabhar, áit a raibh an Ghaeilge le clos suas go dtí na 1920í.
An t-oileán sa ló atá inniu ann.
Tá cónaí ar an gcuid is mó de na daoine ar chóstaí thoir agus theas an oileáin. Bhí daonra de 1,500 ar Árainn Mhór sna daichidí, breis is 600 sa bhliain 1996, 543 sa bhliain 2002 agus 528 sa bhliain 2006. Níl an iascaireacht ábalta daoine a choinneáil ar an oileán a thuilleadh agus b'éigean do chuid mhór daoine óga imeacht go mórthír na hÉireann, go Meiriceá, nó go dtí an Bhreatain.
Tá grúpaí ar nós Taisce Árainn Teoranta agus Comharchumann Árainn Mhór ag iarraidh infreastruchtúr turasóireachta a chruthú don oileán agus forbairt na turasóireachta cultúrtha mar bhunaidhm acu. Reáchtáiltear cúrsaí cultúir agus teanga ar Árainn Mhór, tógadh tithe saoire agus brú, tá córas maith lóistín ann agus seirbhís rialta farantóireachta.
Cé go bhfuil an Ghaeilge faoi bhrú anois, tá traidisiún leanúnach Gaeilge agus cultúir ar an oileán. Bunaíodh coláiste Gaeilge ar an oileán sna seascaidí agus tá sé faoi bhláth sa ló atá inniu ann; tagann breis agus 450 scoláire ann gach bliain.
Ba in Árainn Mhór a bhí cónaí ar Róise Rua Mhic Grianna (Róise na nAmhrán), duine de na hamhránaithe sean-nóis ba cháiliúla i dTír Chonaill san fhichiú haois. Tháinig Coimisiún Béaloideasa Éireann agus RTÉ isteach chun an oileáin chun í a thaifeadadh agus scríobh múinteoir i scoil an oileáin, Pádraig Ua Cnáimhsí, a beathaisnéis, "Róise Rua".
Le blianta beaga anuas, tá Taisce Árainn ag reáchtáil cúrsaí Gaeilge do dhaoine fásta agus tagann daoine ó thíortha mar Mheiriceá, an Ghearmáin, an Fhrainc agus an Iodáil chun freastal orthu. Foilsíodh leabhar bunaithe ar bhéaloideas Árainn Mhór, Cogar san Fharraige, le húdar áitiúil Proinsias Mac a' Bhaird sa bhliain 2002.
Tá sé theach tábhairne ar an oileán.


Idaho.
Is stát in iarthuaisceart na Stát Aontaithe Mheiriceá é Idaho. Is í Boise an phríomhchathair, agus an chathair is mó. Tugtar an t-ainm "Idahoans" ar na daoine atá ina gcónaí sa stát seo. Tá teorainneacha ag Idaho leis na stáit eile a leanas Washington, Oregon, Nevada, Utah, Montana, Wyoming agus an cúige Colóim Bhriotanach i gCeanada. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 83 duine i Idaho sa bhliain 2010.


Kostas Karamanlis.
Príomh-Aire na Gréige is ea Konstantínos Alexandrou Karamanlís (Gréigis: Κωνσταντίνος Αλεξάνδρου Καραμανλής) Rugadh ar 14 Meán Fómhair, 1956 san Aithin é. Is nia Iaruachtaráin, Constantine Karamanlis é. Rinne sé staidéar ag an Scoil Dlí, Ollscoil na hAithine agus ag Coláiste Deree.
Karamanlis, Kostas


Minnesota.
Is stát de chuid S.A.M. í Minnesota, atá suite i dtuaisceart na tíre, ar chrích Cheanada. Is í Saint Paul an phríomhchathair, agus Minneapolis an chathair is mó, na "Cathracha Cúplacha" a dtugtar dóibh le chéile. Tá teorainneacha ag Minnesota freisin leis na stáit eile Wisconsin, Iowa, Dakota Thuaidh, Dakota Theas agus Michigan, í atá suite ar thaobh eile Loch Superior.


Ioannina.
Cathair in iarthauisceart na Gréige is ea Ioannina. Is é príomhchathair an réigiúin Epirus agus tá Ollscoil Ioannina suite ann.


Boise, Idaho.
Caipeatól an stáit i lár Boise
Is í Boise príomhchathair Idaho, i Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus is í an chathair is mó sa stát céanna. Tá Boise suite i gContae Ada, agus tugtar an leasainm "City of Trees" uirthi.


Arnold Rüütel.
Polaiteoir Eastóineach is ea Arnold Rüütel (10 Bealtaine 1928 a rugadh é). Rugadh i Saaremaa, an Eastóin é. Ba 3ú Uachtarán na hEastóine é, ón bhliain 2001 go 2006.
Bhain sé amach céim i 1949 ó Coláiste Talmhaíochta Jäneda.
Rüütel, Arnold


Indiana.
Is stát de chuid S.A.M. é Indiana. Is í Indianapolis an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tugtar an t-ainm "Hoosiers" ar na daoine atá ina gcónaí sa stát. Tá teorainneacha ag Indiana le trí stáit eile Michigan, Kentucky agus Illinois.


Indianapolis, Indiana.
Is í Indianapolis an phríomhchathair agus an chathair is mó i stát Indiana, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá an chathair suite i gContae Marion.


Sacramento, California.
Príomhchathair Chalifornia agus lárionad riaracháin an chontae leis an ainm céanna is ea Sacramento i SAM. Tá Sacramento suite taobh le Abhainn Sacramento, taobh theas ó chomhchumar na hAbhainn Mheiriceá sa Ghleann Lárnach (Béarla: "Central Valley"). Is í an seachtú chathair is mó de réir daonra i gCalifornia, le daonra measta 467,343 sa bhliain 2007.


Kentucky.
Is stát i Meiriceá é Kentucky. Ar dtús ba chuid de Virginia é ach glacadh Kentucky isteach san Aontas mar stát sa bhliain 1792. Is é Frankfort an phríomhchathair, agus is é Louisville an chathair is mó. Tá teorainneacha ag an stát le Virginia Thiar, Virginia, agus Tennessee.


Ceoldráma spáis.
Ceoldráma spáis, scéal eipiciúil atá suite amuigh sa spás, agus eachtraíocht éadromchroíoch an Iarthair Fhiáin ag baint leis.
An Coincheap.
B'é Wilson Tucker, thiar sna daichidí, an chéad duine a bhain úsáid as an téarma sin "space opera", nó ceoldráma spáis. Tá an téarma féin bunaithe ar "soap opera", is é sin, gallúntraí nó sobalscéal, agus blas dímheasúil ag baint leis. Nuair a chum Tucker an téarma seo, bhí clasaicigh an fhicsin eolaíochta, cosúil le Robert Anson Heinlein agus Isaac Asimov (gan aon trácht a dhéanamh ar Arthur C. Clarke sa Bhreatain Mhór), díreach ag teacht i mbun a méide mar scríbhneoirí, agus Tucker ag tabhairt le fios gur scríbhneoireacht dháiríre nua-aimseartha a bhí idir lámhaibh acu seo, i gcomparáid leis na húdair a tháinig rompu. Nó ní raibh iontusan, dar le Tucker, ach sclábhaithe d'údair agus iad ag táirgiú earraí do na hirisí éadroma lónléitheoireachta ar bhealach thionsclaíoch. Mar sin féin, ní raibh leithéidí Asimov chomh difriúil sin leis na ceoldrámadóirí spáis. Bhain Asimov féin amach a chlú is a cháil le tríológ d'úrscéalta a dtugtar Tríológ na Fundúireachta, nó "The Foundation Trilogy", uirthi, agus is ar éigean is féidir a mhaíomh nach bhfuil sa tríológ seo ach ceoldrámadóireacht spáis den chineál is follasaí. Ar a laghad, tá go leor de phríomh-mhóitífeanna an cheoldráma spáis le haithint uirthi, cosúil le hImpireacht na Bó Finne - impireacht a shíneann ó cheann ceann ár réaltra féin - agus leis na cathanna spásárthaí idir na pláinéid a chuirfeadh cathanna na ngnátheitleán sa dá Chogadh Dhomhanda i gcuimhne duit.
Is é an cineál scéal atá i gceist leis an cheoldráma spáis ná scéal eipiciúil eachtraíochta nár sparáladh an canbhás leathan air, agus imeachtaí an scéil seo ag titim amach sa spás. Go minic, ní bhíonn mórán "eolaíochtúlachta" ag roinnt leis na scéalta seo. Níl sna léasarghunnaí, na spásárthaí ná na cultacha brúchóirithe ach feistiú stáitse le cuma na hardteicneolaíochta a chur ar scéalta laochais den chineál thraidisiúnta. Déanta na fírinne, ní bheadh sé doiligh ná dodhéanta na scéalta Fiannaíochta agus Rúraíochta - na miotais Ghaelacha - a iompú ina gceoldrámaí spáis.
An dóigh a mbíonn an ceoldráma spáis i muinín mhúnlaí plotála na gnáth-mhiotaseolaíochta agus na gnáth-fhinscéalaíochta, tá sé le haithint, cuir i gcás, ar an chardáil a dhéantar ar an taisteal idir-réaltach - ar na turasanna ó ghrianchóras go grianchóras - sa cheoldráma spáis. Mar shampla, bíonn drogall agus leisce ar scríbhneoirí traidisiúnta an "genre" seo mórán taighde a dhéanamh ar an iarmhairt amleata mar ghléas inste.
Is é is iarmhairt amleata ann ná an dóigh nach ionann an t-am don té atá ag fanacht sa bhaile agus don té atá ag dul go dtí Canopus (mar shampla) ar an spásárthach: de réir Einstein, nuair a bhainfidh mo dhuine amach Canopus, beidh sé beo beathaíoch i gcónaí, má bhíonn luas an spásárthaigh sách gar do luas an tsolais - siúd is go bhfuil Canopus suite níos mó ná trí chéad solasbhliain ar shiúl uainn. Nuair a thiocfas mo dhuine ar ais ó Chanopus, áfach, ní aithneoidh sé an Domhan s'againn, nó beidh an t-am ar fad sleamhnaithe uaidh idir an dá linn, siúd is nár mhothaigh sé na blianta ag imeacht ar aon nós nuair a bhí sé féin ag déanamh a bhealaigh trasna an spáis.
Is iomaí scríbhneoir ficsin eolaíochta a ghlac buntáiste ar an iarmhairt amleata seo - nó "paradacsa an chupla", mar a bheirthear air fosta - le haghaidh plotála, ach ní spás-cheoldrámadóirí a bhí iontu. Is coinbhinsiún tábhachtach é de chuid an cheoldráma spáis a bheag a dhéanamh den amleathadh nó fiú gléas éigin teicneolaíochta a thabhairt isteach a chuireann ar ceal é - taisteal forsholasach, go bunúsach. Nó beidh sé i bhfad níos simplí gnáthscéal laochais faoin troid eadar Maith agus Olc a phlotáil gan chuimhne a choinneáil ar an dóigh a gcuirfeadh teoiric na coibhneasachta an t-am as a riocht.
"Doc" Smith.
"Amazing Stories" ón bhliain 1930 - le "Skylark Three" ó Edward Elmer Smith
Glactar leis gurbh é Edward Elmer Smith - "Doc" - a chuir an chéad tús leis an gceoldráma spáis. Thosaigh sé ar an gceird leis an tríológ udaí Skylark, is é sin, tríológ na Fuiseoige. Is deacair, áfach, scéalta na Fuiseoige a ghlacadh dáiríre a thuilleadh, nó níl craiceann na fírinne ná na hinchreidteachta ar an bpríomhlaoch - tá sé i bhfad rófhoirfe, róshaor ó laigí daonna.
D'éirigh ní b'fhearr le sraith Lensman, a tháinig ó pheann Doc Smith i ndeireadh na dtríochaidí agus sna daicheadaí. Is é an cineál scéal atá i gceist le leabhair na sraithe seo ná cur síos ar choimhlint atá ag dul suas ón leibhéal is ísle, go dtí go bhfaighfidh an léitheoir é féin i bpianpháis fá dtaobh de chinniúint na hOllchruinne ar fad. Nuair a chuaigh Doc Smith i gceann na sraithe seo, bhí sé i ndiaidh a chuid ceachtanna scríbhneoireachta a fhoghlaim ó laetha na Fuiseoige i leith, agus líofacht na scéalaíochta aige anois. Mar sin féin, bhí seanlocht an cheoldráma spáis ar na leabhair i gcónaí, mar atá, an teicneachabaireacht, mar a deir lucht na ceirde. Is é sin, bhí laochra an scéil ag síorchaint fá dtaobh den mhaisíocht ardteicneolaíochta a bhí ag dul leis an scéal, rud a bhain go mór mór de chraiceann an scéil - nó ba léir gur leis an léitheoir a bhí siad ag labhairt, gan aon tucaid inmheánach de chuid an scéil féin leis an gcabaireacht seo.
Edmond Hamilton.
Maidir le hEdmond Hamilton, príomhchomharba Smith, bhí seisean ina cheardaí shároilte scríbhneoireachta, i gcomparáid lenar tháinig roimhe de cheoldrámadóirí spáis, Doc Smith féin san áireamh. Bhí Edward Hamilton tugtha do stáitsiú an fhicsin eolaíochta a chur i bhfeidhm ar chlasaicigh ghnáthléitheoireachta na litríochta Béarla - tá úrscéal aige, mar shampla - "The Star Kings" - nach bhfuil ann go bunúsach ach "The Prisoner of Zenda" le hAnthony Hope-Hawkins, agus é curtha in oiriúint do thimpeallacht an cheoldráma spáis. Tá blas áirithe den scigaithris agus den ghreann le haithne ar an leabhar.
Sna caogaidí, áfach, tharraing Hamilton gnúis ní ba dáiríre air féin. Anois, chuaigh sé a thabhairt cur síos ar iompairc chumhachta na gcoilíneachtaí éagsúla spáis. Tá na coilíneachtaí seo i ndiaidh a neamhspleáchas a bhaint amach ón Domhan, ach anois, tá ag éirí eatarthu, agus gach aon choilíneacht ag iarraidh an Domhan a ghabháil di féin, ós rud é go dtabhódh seanphláinéad dúchais an chine dhaonna an-chlú d'aon spásríocht a shealbhódh é. "Battle for the Stars" is teideal don úrscéal seo, agus tháinig sé i gcló an chéad uair sa bhliain 1956. Is é "The Haunted Stars" an t-úrscéal is tábhachtaí dár bhreac Hamilton síos lá a shaoil, áfach. Sa leabhar seo, tuirlingíonn na spásairí ar an nGealach, agus is é an rud a fhaigheann siad rompu thuas ansin ná iarsmaí i ndiaidh sárshibhialtachta eachtardhomhanda. De réir a chéile, iompaíonn sé amach gurb í an tsárshibhialtacht seo a chuir an chéad bhun leis an gcine daonna riamh, mar choilíneacht nó mar phlandáil. Is móitíf é seo atá spíonta inniu ag lucht na hasarlaíochta agus na húfó-eolaíochta, cosúil le hErich von Däniken, ach nuair a bhí Hamilton i mbun pinn, is dócha gur smaoineamh úr a bhí ann go fóill.
Géarchéim an Cheoldráma Spáis.
Thosaigh an ceoldráma spáis den chineál "thraidisiúnta" ag rith gann faoin am sin. Ní raibh an oiread sin de na hirisí garrfhicsin fágtha ar an saol a thuilleadh, agus mar sin, ní fhéadfá do chuid a shaothrú chomh réidh sin ar an chineál seo scríbhneoireachta ní ba mhó. Iad siúd a bhí ag cromadh ar fhicsean eolaíochta a scríobh san am, bhí uaillmhian liteartha orthu, agus iad ag déanamh a bheag den cheoldráma spáis, nach raibh ann, dar leofa, ach gnáthéalúchas.
Mar sin féin, tháinig scríbhneoirí úra ar an bhfód sna caogaidí féin agus iad ag scríobh litríocht den chineál áirithe seo. I dtús na gcaogaidí, bhain Poul Anderson - Meiriceánach de phór na Danmhairge - amach an-cháil agus é ag cumadh ceoldrámaí spáis a raibh an-gháifeacht iontu. D'fhéach sé leis na dlíthe nádúrtha a urramú ina chuid scríbhinní, ach nuair a tháinig an cruth ar an tairne, níor éirigh leis gan déanamh in uireasa rudaí dodhéanta cosúil leis an taisteal forsholais. (Féach an t-úrscéal "Tau Zero", mar shampla.) Ina dhiaidh sin féin, is dócha gurb é "The Starman of Llyrdis" le Leigh Brackett an ceoldráma spáis is tábhachtaí dár foilsíodh sna caogaidí. Fear óg é an laoch, agus coimhthíos air roimh an ngnáthshaol. Faigheann sé amach, ansin, nach duine daonna ón Domhan é ar aon nós, ach duine de scothaicme idir-réaltach spástaistil.
Seo chugainn na Berserkers!
Sa chéad leath de na seascaidí a tháinig an chéad scéal le Fred Saberhagen fá dtaobh de na Berserkers i gcló. An-smaoineamh a bhí sna Berserkers seo le haghaidh spás-cheoldrámadóireachta, nó is é an cineál rud a bhí iontu ná naimhde bagarthacha contúirteacha nach bhféadfá trua ar bith a ghlacadh leo. Meaisíní uathoibrithe troda a bhí iontu, agus iad fágtha mar iarsmaí i ndiaidh mórchogadh éigin spáis a bhí ligthe i ndearmad fadó. Anois, bhí siad ag dul timpeall an spáis ag déanamh ródaigh rompu, de réir a ríomhchláir, ar aon neach bheo a mbeadh de mhí-ádh air casadh orthu. Ar ndóigh, ní raibh sé deacair ag Saberhagen an dúrud de scéalta troda agus laochais a fháscadh as an mbunsuíomh seo.
An Ceoldráma Spáis Nua.
Chuir an ceoldráma spáis a chraiceann de sna seascaidí. Is iomaí íol a briseadh san am sin, agus ba dual do na hógánaigh cheannairceacha an-locht a fháil ar na scríbhneoirí ficsin eolaíochta a tháinig rompu. Is beag is ábhar iontais é gur cuireadh Faisisteachas agus gach aon mhioscais eile síos dóibh siúd. Mar sin féin, níor thréig lucht an tseascaideachais an ceoldráma spáis, bíodh is go samhlófá leofa nach n-aithneoidís aon tsuáilce ar an "genre". Nó bhí siad inbharúla gur scéalta príomhshamhaltacha laochais a bhí sna ceoldrámaí spáis agus go bhféadfaidís a n-úsáid féin a bhaint astu.
Tháinig spáscheoldrámadóireacht nua na Breataine Móire i gcrann sna seachtóidí, nuair a scríobh Brian M. Stableford tríológ "Dies Irae", ina gcuireann na daoine cogadh ar ainmhithe saorga. San am céanna, bhí Barrington J. Bayley ag breacadh síos a chuid scéalta fá dtaobh den amthaisteal. Is é an suíomh a bhí ina chuid leabhar ná dhá impireacht agus iad ag cur "cogadh ama" ar a chéile, ó bhí longa amthaistil ag an dá ríocht, agus iad ag iarraidh an stair a chlaonadh de réir a leasa féin.
Bujold agus Banks.
Cad é a tharla ins na hochtóidí, ansin? Thar aon duine eile, ní mór Lois McMaster Bujold agus Iain M. Banks a lua. D'fhéadfá a rá gur poil chontrártha iad. Is spás-cheoldramadóir éadrom í Bujold, agus Banks ag iarraidh uaillmhian ardliteartha a shásamh. Is Meiriceánach í Bujold, agus is í an Bhreatain Mhór is tír dhúchais d'Iain M. Banks. Ní thráchtar ach ar dhaoine daonna i leabhair Bhujold, ach tá úrscéalta Bhanks ag cur thar maoil le neacha eachtardhomhanda, idir dhaonchosúil agus eile. Agus an cineál saoil a bhíonn ag na laochra in úrscéalta Bhujold, níl sé doiligh do chomhionannú a dhéanamh leofa, ach maidir le Banks, is duairc, dothuigthe, suaithní, scanrúil an sórt ollchruinne a chuireann sé os ár gcoinne.
Lois McMaster Bujold.
Tá blas láidir an tsobalscéil ar a bhfuil scríofa ag Bujold. Na daoine a chastar orainn sa tsraith a chum sí fá dtaobh d'eachtraí an abhaic uasail udaí Miles Vorkosigan, faigheann an léitheoir dlúthaithne ar gach aon mhac máthar agus iníon athar acu, agus is deacair gan éirí fiosrúil i dtaobh a gcinniúna i ndiaidh an chéad chupla leabhar den tsraith a léamh.
Osclaítear an tsraith le scéal grá Aral Vorkosigan agus Cordelia Naismith, arb iad tuismitheoirí Mhiles iad. Fear uasal agus oifigeach airm é Aral Vorkosigan. Déanta na fírinne, is ionann an dá rud ar Bharrayar, a bheag nó a mhór, agus is é is brí leis an réimír sin Vor- i dtús a shloinne go mbaineann sé le haicme na saighdiúirí uaisle. An chéim mhíleata atá ag Cordelia i spásloingeas Choilíneacht Beta, áfach, níl sí aici ach ar mhaith leis an bhfoirmiúlacht. Go bunúsach, is spás-luibheolaí í. Tuirlingíonn dhá spásárthach - ceann ó Bheta, ceann eile ó Bharrayar - ar an bpláinéad seo san am céanna i nganfhios dá chéile, agus castar foireann an dá árthach dá chéile ag déanamh taighde agus mapála ar an bpláinéad aineoil seo dóibh. Éiríonn cath agus caismirt eatarthu, agus i gceann aimsire, is cúis chogaidh é cé leis an pláinéad seo.
Is follasach nach léiríonn Aral agus Cordelia mórán tuisceana dá chéile i dtús báire. Is áit iargúlta é Barrayar, pláinéad a chaith na céadta bliain i ndorchadas na primitíbheachta i ndiaidh dá bhunadh dearmad a dhéanamh den ardteicneolaíocht. Dealraíonn sé gur mórthubaiste núicléach ba chúis leis an dearmad seo, nó is cuid de thraidisiún na mBarrayarach é an sceimhle a bhíonn orthu roimh na drochghéinte agus roimh na sócháin. Chuir na Barrayaraigh an chuid ba mhó den am seo isteach ag cogaíocht eatarthu féin, go dtí gur chuir an chéad Impire de rítheaghlach Vorbarra a thoil i bhfeidhm ar mhionuaisle an phláinéid go léir. Ina dhiaidh sin féin, bhí seaniarsmaí na radaighníomhaíochta chomh láidir ag luí ar Bharrayar is go raibh sé de nós ag bunadh an phláinéid gach leanbh a bhí ó chuma a mharú i ndiaidh a bhreithe leis na drochghéinte a throid. Is é an oidhreacht a d'fhág an nós seo ag na Barrayaraigh ná go bhfuil col agus snomh acu leis na sóiteáin - le haon duine a bhfuil de chuma air nach bhfuil a chuid géinte ar fónamh.
Nuair a tháinig an ardteicneolaíocht ar ais go dtí an pláinéad, b'iad muintir Cetaganda a thug leo í. Agus nuair a tháinig siadsan, drochfhuadar amach is amach a bhí fúthu, nó is mar fhorghabhálaithe naimhdeacha a rinne siad a dtuirlingt ar Bharrayar. "Osdaoine" saorga iad muintir Cetaganda, nó is cuid dá gcultúr í an bhithinnealtóireacht shofaisticiúil. Tá dóigh chomh maith acu ar na géinte is gur féidir leo na crainn a chur ag tabhairt cait is madraí mar thorthaí. Ach ós rud é gur gnách leo innealtóireacht den chineál chéanna a dhéanamh ar ghéinte a gcuid páistí féin, is sóiteáin, arrachtaigh agus torathair uafásacha iad i súile na mBarrayarach. Ón taobh eile de, tá lagmheas ag muintir Cetaganda ar na Barrayaraigh, nach bhfuil iontu ach gramaisc d'fhaiteallaithe réamhstairiúla, dar leis na forghabhálaithe. Mar sin, ní díol iontais é go n-éireodh ina chogadh idir an dá dhream seo.
An treallchogadh a chuir na Barrayaraigh ar na Cetagandaigh, tá sé i bhfad thart, agus a mhuintir féin i seilbh an phláinéid arís le fada an lá. Ina dhiaidh sin féin, maireann iarsmaí an drochbhuille stairiúil i gcuimhne Aral Vorkosigan chomh maith le muintir an phláinéid go léir. Mothaíonn muintir Bharrayar iad féin faoi lagmheas ag muintir Bhealach na Bó Finne ar fad, agus fonn millteanach orthu a sásamh a bhaint as na Cetagandaigh - nó as aon náisiún coimhthíoch eile a chuirfidh bac orthu.


São Paulo (stát).
Is stát sa Bhrasaíl é São Paulo. Tá sé suite i theas na Réigiúin Thoir Theas. Is í São Paulo a phríomhcathair. Is é Geraldo Alckmin an Gobharnóir an stáit ó 2003. Is iad Rio Grande do Sul agus Santa Catarina na stáit in aice láimhe. Tá 44,396,485 duine ina gcónaí sa stát.


Louisiana.
Is stát i ndeisceart an SAM (Stát Aontaithe Mheiriceá) í Louisiana - nó "Louisiane" as Fraincis. Is é leasainm an stáit ná an "Stát Peileacáin" (go hoifigiúil) nó "An Stát Crióil", "Páiste an Mississippi" nó an "Stát Siúcra". Tagann an t-ainm ón bhFraincis, "Louisiane" ("Tír Alaois") den Rí Alaois XIV na Fraince. Is í mana an stáit ná "Aontas, Ceartas agus Muinín".
Tíreolaíocht.
Is í príomhchathair an stáit Baton Rouge ("an bata dearg"), (daonra 225,388, daonáireamh 2009). Tá teorainneacha ag an stát le Texas san iarthar, Arkansas sa tuaisceart, le Mississippi san oirthear agus le Mhurascaill Mheicsiceo sa deisceart.
Tá talamh an stáit roinnte idir an ardchríoch agus an ísealchríoch (cósta glárach). Tá an glárach déanta de seascainn, talamh riascach, tránna agus oileáin bhacaine a chlúdaíonn 20,000 mílte cearnacha. Tá an ceantar seo lonnaithe go príomhúla timpeall an Mississippi agus Murascaill Mheicsiceo. Tá na hardchríocha déanta suas de chnoic agus sléibhte, lonnaithe sa tuaisceart & iarthuaisceart.
Tá roinnt chultúr dúchasacha sa stát, de bhunphointe Francach, agus labhraíonn 5% den daonra "Louisianacha" (an teanga).


Geraldo Alckmin.
Polaiteoir Brasaíleach is ea Geraldo José Rodrigues Alckmin (7 Samhain, 1952 a rugadh é). Is é an Gobharnóir reatha an stáit São Paulo ó 2003 nuair a fuair an t-Iargobharnóir, Mário Covas, bás sa oifig. Rugadh i Pindamonhangaba, São Paulo é.
Alckmin, Geraldo


New Orleans, Louisiana.
Is cathair i stát Louisiana, Stáit Aontaithe Mheiriceá í New Orleans as Béarla, nó La Nouvelle-Orléans as Fraincis, nó Nua Orléans. Is port tábhachtach í an chathair, agus í suite ar bhruach na hAbhann Mississippi, cóngar do bhéal na habhann ar Mhurascaill Mheicsiceo. Tá cultúr saibhir cáiliúil ag New Orleans, le tionchar mór Francach, Spáinneach, agus Afra-Mheiriceánach le feiceáil. Tugtar an leasainm "The Big Easy" ar an gcathair go minic. "The Crescent City" leasainm eile ar New Orleans. Tagann an t-ainm seo as an lúb mór a dhéanann an abhainn ar thaobh theas na cathrach.
Sa bhliain 2010, labhair 90.31% de mhuintir New Orleans (os cionn 5 bhliana d'aois) Béarla sa bhaile mar príomhtheanga. Labhair 4.84% díobh Spáinnis, 1.87% Vítneaimis agus 1.05% Fraincís. San iomlán bhí príomtheanga tí eile seachas Béarla ag 9.69% de mhuintir New Orleans.
Hairicín Katrina.
Ar an 29 Lúnasa 2005, rinneadh go leor dochar do New Orleans nuair a bhuail Hairicín Katrina deisceart na Stáit Aontaithe Mheiriceá. Cumadh Hairicín Katrina i Mhurascaill Mheicsiceo ar an 23 Lúnasa. Ar an 28 Lúnasa, d'ordaigh gobharnóir Louisiana aslonnú éigeandala agus spéirling Katrina ag teannadh ar cheantar New Orleans.


Emilia-Romagna.
Réigiún san Iodáil is ea Emilia-Romagna. Cónaíonn thart ar ceithre mhilliún duine ann agus tá achar timpeall 22,000 ciliméadar cearnach ann. Tá an-cháil ar an mbia as an cheantar, go háirithe liathmhás Parma. Is i gcathair Modena a bunaíodh comhlacht cáiliúil Ferrari.
Bologna an phríomhchathair, ionad mór comhdhála le cearnóg fhíorálainn. Is ann atá an ollscoil is sine san Eoraip, Ollscoil Bhologna. Is ann atá duine de na scríbhneoirí is cáiliúla ar domhan Umberto Eco ina ollamh le teangeolaíocht. Tá dhá thúr i lár an bhaile, ceann acu claonta agus an ceann bainte de ar eagla go dtitfeadh sé.


Umberto Eco.
Scríbhneoir agus scoláire ab ea Umberto Eco, a rugadh i mbaile beag darbh ainm Alessandria i bPiemonte na hIodáile ar an 5 Eanáir 1932 agus a d'éag ar 19 Feabhra 2016 i Milan. Le linn an Dara Cogadh Domhanda thug a mháthair go sráidbhaile sna sléibhte é le héalú ón chogaíocht. Theastaigh óna athair, cuntasóir, go mbeadh sé ina dhlíodóir, agus cuireadh go hollscoil Torino é, ach d'éirigh sé as an dlí. Rinne sé staidéar ar fhealsúnacht agus ar litríocht na meánaoiseanna, agus ghnóthaigh sé céim dochtúra le tráchtas faoi Thomas Aquinas i 1954.
Chaith Eco tamall ag obair le stáisiún raidió/teilifíse "Radiotelevisione Italiana", agus é ina léachtóir in Ollscoil Torino ag an am céanna. Foilsíodh a chéad leabhar, "Il Problema Estetico di San Tommaso", a bhí bunaithe ar a thráchtas, i 1956. B'éigean dó éirí as a chuid oibre mar eagarthóir teilifíse mar gheall ar ualach a chuid oibre mar léachtóir, ach níorbh fhada go raibh sé ina eagarthóir neamhficsin i gcomhlacht foilsitheoireachta Casa Editrice Bopani i Milano, post a bhí aige ó 1959 go 1975. Chaith sé na blianta fada ina ollamh le séimeolaíocht in Ollscoil Bhologna.
D'fhoilsigh sé an-chuid aistí faoi litríocht na meánaoiseanna, go háirithe teoiric agus cleachtadh na litríochta. Chuir sé an-bhéim ar thábhacht an léitheora don saothar scríofa.
Ach tá cáil dhomhanda Eco bunaithe ar a chuid úrscéalta, go háirithe "Il Nome della Rosa" (1980), (Ainm an Róis) a raibh an-ráchairt air ar fud an domhain, go háirithe nuair a rinne scannán Béarla de faoin ainm "The Name of the Rose", leis an aisteoir clúiteach Seán Connery i bpáirt manaigh a bhí ag fiosrú dúnmharaithe i mainistir.
Bronnadh gradaim gan áireamh ar Eco in ollscoileanna ar fud an domhain.


Bologna.
Is cathair san Iodáil í Bologna. Tá 370,000 ina gcónaí inti. Tá an t-ainm bunaithe ar Bononia na Laidne. Príomhchathair Emilia-Romagna í. Bhunaigh na hEatroscaigh an chathair timpeall na bliana 534 RC, agus ón treabh Gallach na Boii a d'ainmnigh na Rómhánaigh an chathair nuair a ghabh siadsan seilbh uirthi, timpeall 189 RC. Le tógáil an Via Aemilia i 197 RC bhí an-tábhacht leis an chathair mar ionad cumarsáide agus tráchtála. Timpeall 10,000 duine a bhí inti i aimsir Impireacht na Róimhe agus áiríodh Bononia ar cheann de na cúig chathracha ba shaibhre san Iodáil ag an am. Tar éis do Impireacht na Róimhe dul i léag rinneadh athnuachan ar an chathair faoin easpag Petronios sa chúigiú haois.
Ghabh rí na Lombard, Liutprand, seilbh ar an régiún i 728. Bhain Bologna neamhspleáchas amach arís san aonú haois déag, agus bhí sí páirteach i gConradh na Lombard in éadan an Impire Barbarossa. Cuireadh an Studio ar bun in 1088, agus is as a d'fhás Ollscoil Bhologna, an ollscoil is sine san Eoraip.
Ritheadh dlí darbh ainm Legge del Paradiso (Dlí Pharrthas) i 1256, dlí a chuir deireadh leis an daoirse d'oibrithe. Tógadh an-chuid túr, clochar, eaglaisí agus pálás sa tréimhse sin, agus faoi dheireadh an 13ú haois bhí Bologna ar cheann de na cathracha ba mhó san Eoraip.
Bhí rialtaisí Poblachtacha sa chathair ó am go ham ach bhí sí ina cuid de shealúchas an Phápa chomh maith uaireanta, agus teaghlaigh ceannasacha na cathrach de shíor ag troid eatarthu féin. Chuaigh teaghlach Bentivoglio i gceannnas i lár an 15ú haois, agus bhí an-rath ar Bologna lena linn. Ghabh saighdiúirí an Phápa Julius II seilbh ar Bologna i 1506 agus creachadh an pálás. Bhí Bologna faoi smacht an phápa as sin i leith go dtí an 18ú haois, ach bhí rath ar an gcathair ina ainneoin sin.
Bunaíodh an phoblacht Repubblica Cispadana le linn réimeas Napoleon agus Bologna ina príomhchathair uirthi. Ghabh an Pápa seilbh uirthi arís nuair a thit Napoleon ach bhí éirí amach sa chathair i 1831 agus arís i 1849. Tar éis chuairt an Phápa Pius IX in 1857 vótáil muintir na cathrach ar son dul isteach i Ríocht na Sairdíne, agus ina dhiaidh sin aontaíodh an Iodáil.
Mhéadaigh tábhacht Bhologna mar ionad cultúrtha agus mar lárionad tráchtála, tionclaíochta agus cumarsáide. Thosaigh an daonra ag fás arís agus leagadh seanbhallaí na cathrach ar mhaithe le tithe nua a thógáil don phobal.
Rinneadh damáiste do Bhologna le linn an Dara Cogadh Domhanda ach tháinig sí chuici féin go mear agus tá sí anois ar cheann de na cathracha is saibhre agus is deaphleanáilte san Iodáil.
Tá leasainmneacha éagsúla ag Bologna: Bologna la dotta (Bologna léannta) mar gheall ar an ollscoil cháiliúil, Bologna la grassa (Bologna ramhar) mar gheall ar an mbia saibhir, Bologna la rossa (Bologna dhearg) mar go bhfuil an oiread sin dá foirgneamh déanta de bhrící dearga.
Tá an-spéis ag muintir na cathrach sa chispheil, rud annamh i dtír ina bhfuil dúil as cuimse ag daoine sa sacar.
Tá stáisiún traenach Bologna an-mhór agus an-tábhachtach, agus ba ann a tharla an pléascán mór i mí Lúnasa 1980 inar maraíodh 85 duine in ionsaí nuafhaisisteach.
Tá an-cháil ar chomhlachtaí innealtóireachta Bhologna, go háirithe gluaisrothair Ducati, agus carranna Lamborghini.


Maryland.
Stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Maryland (AIF: [ˈmæɹ.ɪ.lənd]) atá suite i lár chósta thoir na tíre, i Réigiún an Lár-Atlantaigh. Tá teorainneacha ag Maryland le Pennsylvania ar an taobh ó thuaidh, le Virginia Thiar ar an taobh thiar, le Delaware agus leis an Aigéan Atlantach ar an taobh thoir agus le Virginia ar an taobh ó dheas. Tá teorainn aige freisin leis an gceantar feidearálach Washington, D.C. arb í príomhchathair na tíre í. Ba le Maryland an talamh sin go stairiúil. Ba é Maryland an seachtú stát a dhaingnigh Bunreacht Mheiriceá. Uaireanta, tugtar mar leasainmneacha air "The Old Line State" agus "The Free State".
Ba é Maryland an chéad áit i Meiriceá ina raibh an tsaoirse reiligiúnach, prionsabal a tugadh isteach i dtréimhse choilíneach an stáit. Shocraigh George Calvert, an chéad Tiarna Baltimore, go mbeadh Maryland ina thearmann do Chaitlicigh Shasanacha a bhí faoi ghéarleanúint.
Is é Maryland ceann de na stáit is lú achar agus is dlúithe daonra sna Stáit Aontaithe. Is í Annapolis príomhchathair an stáit ach is í Baltimore an chathair is mó. Cé go maítear go hoifigiúil gur ainmníodh an stát in ómós don Bhanríon Henrietta Maria, creideann go leor staraithe gur in ómós do Mhuire, máthair Íosa, a d'ainmnigh George Calvert i ndáiríre é sular bhásaigh sé in 1632. Is é Maryland an stát is rachmasaí sa tír, óir is ann atá an meánioncam teaghlaigh is airde.
Tíreolaíocht.
32,133.2 ciliméadar cearnach achar Maryland, figiúr is inchomparáide le hachar na Beilge (30,530 km2). Is é an 42ú stát is mó, nó an 9ú stát is lú, beagnach ar cóimhéid le Haváí.
Cé go bhfuil Maryland ar na stáit is lú achar, tá ilghnéitheacht topagrafaíochta agus réimse leathan timpeallachtaí nádúrtha le fáil ann. Tugtar 'Mionsamhail Mheiriceá' nó "America in Miniature" mar leasainm eile air dá bharr. Tá oileáin fhada chúnga cois cósta agus dumhcha breactha le féar mara. Tá talamh íseal riascach isteach faoin tír agus mórthimpeall an Chesapeake, ceantar atá ag cur thar maoil le fiadhúlra. Is é an Chesapeake an t-inbhear is mó sa tír agus is beag nach ngearrann sé an stát ina dhá leath. "The Eastern Shore" a thugtar ar na contaetha sin lastoir den bhá. Is ar bhruach thiar na bá atá formhór mór an daonra. I lár an stáit, tá coillte darach agus talamh réchnocach sa réigiún a dtugtar an Píodmantach air. Tá iarthar an stáit lonnaithe sna Sléibhte Apaláiseacha.
Ritheann formhór mór na n-aibhneacha sa stát síos go dtí an Chesapeake, ach is i ndobhardhroim na Mississippi atá cuid d'iarthar Chontae Garrett, an contae is sia siar sa stát. Tá an pointe in airde sa stát, Sliabh Chnámh Droma nó "Backbone Mountain", lonnaithe i gcúinne iardheiscirt Chontae Garrett chomh maith, gar d'uiscí uachtair na Potomac.


Extremadura.
Is comhphobal féinrialaitheach í Extremadura atá suite in iarthar na Spáinne. Tá sé roinnte idir cúigí Badajoz agus Cáceres. Is í Mérida an phríomhchathair. Daonra timpeall milliún duine atá ann. Tá sé ar theorainn na Portaingéile thiar, agus Andalucia ó dheas.
Ba as Extremadura a tháinig na conquistadores ba cháiliúla ón Spáinn. Rugadh Hernán Cortés, Francisco Pizarro, Pedro de Alvarado agus ceannairí cáiliúla eile ann agus tá go leor cathracha i Meiriceá Thuaidh agus Theas ainmnithe i ndiaidh a mbailte dúchais. Chuaigh an-chuid daoine as an áit ar imirce agus is dá bharr sin atá an daonra chomh híseal anois. Conaíonn na daoine i mbailte agus i gcathracha agus is annamh a fheictear tithe aonair feirme faoin tuath.
Ciallaíonn an t-ainm Extremadura 'an taobh thall den Duoro', agus tugadh é ar na tailte a bhí ar theorainn na gcríocha Críostaí nuair a bhí an Spáinn roinnte idir iad agus na Múraigh.
Tá Zafra, sa deisceart, ar cheann de na cathracha is áille sa Spáinn, agus tá raidhse caisleán agus eaglaisí ar fud na mbailte.
Is é Extremadura an réigiún is boichte sa Spáinn, ach le blianta beaga anuas tá an-chuid tógála ar bun agus mótarbhealaigh á ndéanamh idir cathracha móra na tíre.


Mérida.
Is í Mérida príomhchathair Extremadura, in iarthar na Spáinne. Tá daonra 50,000 duine ann agus tá sé suite i gcúige Badajoz.
Cuireadh an chathair ar bun faoin ainm Emerita Augusta ar ordú ón Impire Rómhánach Augustus, chun áth agus droichead ar abhainn Guadiana a chosaint. Chuir dhá léigiún de sheansaighdiúirí fúthu sa cheantar. Rinneadh príomhchathair an chúige Lusitania as Mérida, agus bhí an-tábhacht léi ar feadh i bhfad. Tá níos mó iarsmaí Rómhánacha i Mérida ná in aon áit eile sa Spáinn, agus is Suíomh Oidhreachta Domhanda í dá bharr sin.
Tá an Punto Romano, seandroichead na Rómhánach, ina sheasamh go fóill, chomh maith le Teampall Diana, iarsmaí an Fhóraim, an Circus Maximus, amharclanna agus suíomhanna seandálaíocha éagsúla. Tá léargas iontach ar stair agus ar chultúr na Rómhánach ar fáil sa mhúsaem.
Ainmníodh cathracha i Veiniséala. agus Meicsiceo as Mérida na Spáinne.


Hugo Chávez.
Bhí Hugo Rafael Chávez Frias (28 Iúil 1954 – 5 Márta 2013) ina uachtarán ar Veiniséala.
Luathshaol.
An dara mac ag beirt mhúinteoir, agus bhí sé ina oifigeach airm óna óige. Nuair a theip ar éirí amach míleata in aghaidh rialtas na tíre, ina ndearna Chávez agus oifigigh eile iarracht an phríomhchathair a ghabháil, cuireadh chun príosúin é ar feadh dhá bhliain. Bhunaigh sé "Gluaiseacht na Cúigiú Poblachta" ("MVR—Movimiento Quinta República"), i 1992.
Uachtaránacht.
Toghadh Chávez ina Uachtarán i 1998 mar gheall ar na geallúintí a thug sé go dtroidfeadh sé in aghaidh an bhochtanais agus na caimiléireachta. Ghnóthaigh sé 56% den vóta sa toghchán.
Freasúra.
Bhí meánaicmí agus uasaicmí Veiniséala an-naimhdeach i gcoinne Chávez, agus chuir siad caimiléireacht toghcháin, sárú cearta daonna agus cos ar bolg ina leith. Táthar in amhras i gcónaí maidir le cumas rialaithe Chávez, agus eacnamaíocht na tíre ag brath go hiomlán ar phraghas ard na peitriliam.
Chávez, Hugo
Chávez, Hugo


Diallas.
Is é is diallas ann ná airde (stua) na réalta ón meánchiorcal neamhaí. Is iad an diallas agus an cheartairde (an ceartéirí, an dronairde) comhordanáidí an mheánchiorcail a úsáidtear le suíomh na réalta ar an spéir a shainmhíniú ar bhealach réasúnta do-athraithe. Ní athraítear comhordanáidí meánchiorcail na réalta ar feadh an lae ná na hoíche, ná fiú in imeacht na bliana. Scéal eile ar fad é, ar ndóighe, an tionchar a imríonn an luainíocht, an nútú agus an dualghluaisne orthu.


An tSlóivéin.
Tír bheag i lár na hEorpa, in oirthear na nAlp is ea an tSlóivéin (Slóivéinis: "Slovenija"), go hoifigiúil Poblacht na Slóivéine (Slóivéinis: "Republika Slovenija"), le teorannacha leis an Ostair, an Iodáil, an Ungáir agus an Chróit.
Stair.
Bhí tailte na Slóivéine mar chuid den Impireacht Naofa Rómhánach agus d'Impireacht na hOstaire go dtí 1918. Ag an am sin, chuaigh na Slóivéanaigh i bpáirt leis na Seirbigh agus na Cróátaigh chun stát nua ilnáisiúnta, an Iúgslaiv a bhunú.
D'fhan an tSlóivéin ina cuid den Iúgslaiv tar éis an Dara Cogadh Domhanda, faoi rialtas Cumannach
I 1991 d'éirigh leis an tSlóivéin a neamhspleáchas a bhaint amach tar éis chogadh deich lá.
Prisega vojakov, 2 Meitheamh 1991
Ar an 28 Meitheamh 1991, rinne trúpaí na hIúgslaive ionradh ar an tSlóivéin 48 uair an chloig tar éis a neamhspleáchas a fhógairt.
Mar gheall ar na naisc stairiúla le tíortha ar nós na hIodáile agus na hOstaire, ní raibh sé deacair don tSlóivéin dul i bpáirt arís leo.
Glacadh an tSlóivéin isteach san Aontacht Eorpach agus in ECAT sa bhliain 2004.
Tagairtí.
S


Michigan.
Stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Michigan. Is í Lansing an phríomhchathair, ach is í Detroit an chathair is mó atá sa stát. Tá Michigan teorainneach le Indiana, Ohio, Wisconsin, Minnesota, Illinois, agus le Cúige Ontario i gCeanada. Is é Michigan an t-aon stát inar laghdaigh an daonra de réir Dhaonáireamh 2010.
Teangacha.
I 2010 bhí Béarla an phríomtheanga do 91.11% (8,507,947) do dhaonra Michigan aois 5+.


Montana.
Is stát in iarthar Mheiriceá é Montana, an ceathrú ceann is mó sa tír ó thaobh achair de. Is í Helena an phríomhchathair, agus is í Billings an chathair is mó. I measc na náiteanna atá sa stát seo tá cuid de Pháirc Náisiúnta Yellowstone, na Sléibhte Creagacha agus an suíomh Little Big Horn. Tá Montana ag críochántacht le hIdaho, Dakota Thuaidh, Dakota Theas, Wyoming, agus leis an gColóim Bhriotanach, Alberta agus Saskatchewan cúigí de chuid Cheanada.
Na Missouri River Breaks i lár an stáit


An Chéad Dáil.
Ba í an Chéad Dáil parlaimint Éireannach nua a bunaíodh i mBaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann sa bhliain 1919. Ag an am, ba pháirt den Ríocht Aontaithe í an tír, agus shuigh na polaiteoirí i Westminster, Sasana. Ach tar éis Éirí Amach na Cásca i 1916, bhí a lán tacaíocht ag an páirtí poblachtach Sinn Féin, agus bhunaigh siad a bparlaimint féin nua in Éireann leis an t-ainm "Dáil Éireann". Briseadh amach Cogadh Angla-Éireannach ar an lá céanna.
Ag an chéad chruinniú, eisíodh Faisnéis Neamhspleádhchuis (nó Forógra Neamhspleáchais na hÉireann, mar a ghlaoitear air anois) ag rá go raibh Poblacht na hÉireann i bhfeidhm. Bhí a lán de na h-ionaid Éireannacha fós i bpríosún, agus dá bharr ní raibh ach 26 dóibh i láthair. I mí na Samhna 1919, dhearbhaigh Rialtas na Breataine go raibh an Dáil mí-dhleathach agus ó shin ar aghaidh bhí orthu teacht le chéile faoi rún.
Cruinniú i dTeach an Ardmhéara.
Dhearbhaigh an Forógra Neamhspleáchais gurb rialtas ar stát ardcheannasach í an Dháil leis an t-ainm Dáil Éireann, agus ansin bhunaigh an Dháil comhaireacht faoin ainm "An Aireacht". Chomh maith le sin, roghnaíodh duine amháin a bheith ina "Phríomh-Aire" agus leis an teideal "Uachtarán ar Dháil Éireann" freisin. B'é Brugha an príomh-aire sealadach a toghadh, agus tháinig de Valera isteach ina áit i mí Aibreáin.
Aireacht a haon (sealadach).
Bhí an chéad aireacht i bhfeidhm ó 21 Eanáir 1919 go dtí 1 Aibreán 1919.
Aireacht a dó (sealadach).
Bhí an dara haireacht i bhfeidhm ó 1 Aibreán 1919 go dtí 26 Lúnasa 1921.


New Hampshire.
Stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea New Hampshire, atá suite i Sasana Nua, i dtuaisceart na tíre. Ainmníodh New Hampshire as Hampshire, an contae i ndeisceart Shasana. Is é Concord an phríomhchathair, agus Manchester an chathair is mó. Bhí New Hampshire ar an gcéad coilíneacht sna Meiricí, Theas nó Thuaidh, a d'fhógair a neamspleáchas ó na cumhachtaí Eorpacha. Tá teorainneacha ag New Hampshire le Maine, Vermont, Massachusetts, agus cósta leis An tAigéan Atlantach. Tá teorainn aici freisin le Quebec i gCeanada.
Teangacha.
Is í Béarla an príomtheanga do fórmhór do daonra New Hampshire (aois 5+). Is í Fraincís an príomtheanga do 3.4% don daonra agus Spáinnis an príomtheanga do 1.6% don daonra (i 2000).
Naisc sheachtracha.
Sliabh Washington, 1,917m. d'airde, an pointe is airde i New Hampshire


Ceará.
Is stát de chuid na Brasaíle é Ceará. Tá sé suite i dtuaisceart an Réigiúin Thoir Thuaidh. Is í Fortaleza a phríomhchathair. Is é Cid Ferreira Gomes gobharnóir an stáit.


Nua-Mheicsiceo.
Is stát in iardheisceart Stáit Aontaithe Mheiriceá é Nua-Mheicsiceo nó Nuevo México as Spáinnis, an stát is mó sa tír ó thaobh achar de. Is é Santa Fe an phríomhchathair, agus Albuquerque an chathair is mó. Tá Nua-Mheicsiceo ag críochantacht le Texas, Oklahoma, Colorado, Arizona, agus Utah, agus le Meicsiceo ar dheas. Béarla an príomtheanga do cuid is mó do daonra Nua-Mheicsiceo (64%). Tá Spáinnis an príomtheanga do nach mór 29% do daonra Nua-Mheicsiceo. Navajo an príomtheanga do thart ar 4% do daonra Nua-Mheicsiceo.


Fortaleza.
Cathair sa Bhrasaíl is í Fortaleza. Tá sí suite in oirthuaisceart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Ceará. Tá 2,551,806 duine ina gcónaí i bhFortaleza agus 3,602,319 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Benoded.
BenodedBaile i bPenn-ar-Bed i mBriotáin na Fraince is ea Benoded (Briotáinis:"Béal an Oded"), nó Bénodet sa Fhraincis. Tá sé suite in aice le Kemper, ar an Oded. I 1999, bhí cónaí sa bhaile ar 2,750 daoine. Is é Méara an bhaile faoi láthair ná Christian Pennanech, a toghadh i 2001.


Federico García Lorca.
File agus drámadóir de chuid na Spáinne ba ea Federico Garcia Lorca (5 Meitheamh, 1898 – 19 Lúnasa, 1936). Rugadh é i Fuente Vaqueros, ar bhruach an Genil, cúpla míle ó Granada. Feirmeoir láidir ba ea a athair, agus bhíodh a mháthair ina múinteoir scoile sular phós sí.
Tús a shaoil.
Rinne Lorca staidéar ar an dlí in Ollscoil Ghranada, ach d'imigh sé leis go Maidrid ina dhiaidh sin. Ceoltóir den scoth a bhí ann chomh maith. Agus bhí sé an-chairdiúil le healaíontóirí cáiliúla i Maidrid, Juan Ramón Jimenez, Pablo Neruda, Salvador Dalí agus Luis Buñuel ina measc. Meastar go raibh sé i ngrá le Dalí.
Foilsíodh céad leabhar Lorca i 1918, leabhar taisteal dár teideal "Impresiones Y Paisajes".
I 1921, foilsíodh "Libro de Poemas", dánta i bhfoirm fabhalscéalta.
Ghnóthaigh Lorca a chéim sa dlí i 1923 agus chuir sin deireadh lena thréimhse ollscoile.
Fuair sé an-spreagadh as féile ceol traidisiúnta Fiesta de Cante Jondo i 1922. Bhunaigh sé go leor dá shaothar ar cheol na ngiofóg as sin i leith. Ba é an file ba cháiliúla in Andalucia é mar gheall ar shaothair ar nós "Poema del Cante Jondo" (1931), agus "Primer Romancero Gitano" (1927). Bhí an-cháil ar a dhráma "Marina Pineda", dráma rómánsúil stairiúil.
An File i Nua Eabhrac.
Thug Lorca cuairt ar Nua Eabhrac i 1929 agus chónaigh sé ar champas Ollscoil Columbia. Ní raibh Béarla ar bith aige agus bhí lionndubh air go minic sa chathair aduain. Ach bhí an-mheas aige ar dhrámaíocht nua na Meiriceánach. Thug sé cuairt ghéar ar Chúba agus tháinig abhaile chun na Spáinne i 1931. Cháin sé cathair a shíl sé a bheith scanrúil agus truaillithe go fisiciúil agus go spioradálta i gcnuasach dánta nár foilsíodh go dtí 1940, "Poeta en Nueva York", tar éis a bháis.
La Barraca.
Chuir sé cumann drámaíochta taistil, La Barraca, ar bun nuair a bhí sé ar ais sa bhaile. Léiríodh a chuid drámaí ar fud chúigí na Spáinne.
I measc na ndrámaí ba cháiliúla dá chuid, tá "Boda de Sangre" (Bainis Fola), a léiríodh den chéad uair i 1933, dráma atá cosúil le tragóid Ghréagach.
Léiríodh "Yerma" i 1934, dráma faoi phósadh gan chlann. D
Díreach sular maraíodh Lorca, cuireadh "La Casa de Bernarda Alba" ar an ardán den chéad uair, dráma faoi mháthair thiarnúil agus a clann iníonacha ina gcuireann an bhean is óige lámh ina bás féin mar gheall ar a leannán a bheith geallta leis an iníon is sine.
mion
Cogadh agus bás.
Mar gheall ar a shaol pearsanta mar dhrámadóir homaighnéasach, agus a dhearcadh polaitiúil, bhí an eite dheis an-naimhdeach dó.
Chuaigh sé ar a choimeád nuair a thosaigh Cogadh Cathartha na Spáinne. Ach tháinig saighdiúirí an Falange air i mí Lúnasa 1936. Daoradh chun báis é gan triail.
Cuireadh é in uaigh a thochail sé féin.
Espinario. Aguijarro (Antonio Guijarro Morales)
Oidhreacht.
Bhí grá, éad, paisean agus bás tobann ina dtéarmaí lárnacha i ndrámaí Lorca, agus b'amhlaidh a bhí a shaol féin.
Tagairtí.
García Lorca, Federico
García Lorca, Federico
Scríbhneoirí Spáinneacha


Romano Prodi.
Is polaiteoir Iodálach é Romano Prodi (rugadh 9 Lúnasa, 1939 i Reggio Emilia, An Iodáil). Iar-Phríomh-Aire na hIodáile é Prodi, agus iar-Uachtarán ar Choimisiún na hEorpa chomh maith. Fuair sé céim sa dlí ón ollscoil Chaitliceach i Milano agus chaith seal ina mhac léinn sa London School of Economics. Ba mar ollamh le heacnamaíocht a thosaigh sé a ghairm, agus chaith sé sealanna gearra in ollscoiileanna Stanford agus Harvard. Chaith sé ocht mbliana fichead ina ollamh le hEacnamaíocht in Ollscoil Bhologna, áit a gcónaíonn sé go fóill.
Chuaigh sé le polaitíocht i lár na 1970í, agus ceapadh é ina Aire Tionsclaíochta i 1978. Bhí sé ar choimisiúin éagsúla sna 1980í agus go luath sna 1990í. Rinneadh Príomhaire na hIodáile de i 1996, ach thit a rialtas i 1998 nuair a tharraing na Cumannaigh siar a dtacaíocht.
Bhí Romano Prodi ina Uachtarán ar Choimisiún na hEorpa ó Mheán Fómhair 1999 go Samhain 2004. Ghlac sé páirt arís i bpolaitíocht Iodálacha, agus bhuaigh sé an toghchán i gcoinne Silvio Berlusconi i mí Aibreán, 2006.


Páirc Uí Chaoimh.
Is staid spóirt í Páirc Uí Chaoimh gur leis an Cumann Lúthchleas Gael í. Baintear úsáid aisti don iománaíocht agus don pheil ghaelach, go háirithe do chluichí móra idir foirne Chorcaí agus contaetha eile. Tá sé lonnaithe i gCathair Chorcaí, Éireann, agus toilleadh 43,500 air. Tá ardán faoi iamh, ardán oscailte, agus dhá ardáin seasaimh taobh thiar gach cuaille báire. D’osclaíodh é go hoifigiúil ar an 6ú Meitheamh, 1976 ag Con Murphy, Uachtarán CLG ag an am. B’é an chéad staid riamh a dtógadh go speisialta do chluichí ghaelach; tógadh é ar shean-suíomh na faichí lúthchleasa i mBaile an Teampaill.
Dúchas.
Fuair an staid a hainm tar éis Pádraig Ó Caoimh, rúnaí CLG idir 1929 agus 1964 agus aitheanta mar ailtire an nua-CLG. Tá an príomhardán ainmnithe tar éis Seán Mac Cárthaigh, an dara uachtarán den chumann a tháinig as Corcaigh.
Inniu.
Faoi láthair (2006), tá fonn ag an CLG i gCorcaigh an fearann in aice láimhe le Páirc Uí Chaoimh a cheannach ó Chumann Talmhaíochta na Mumhan. Tar éis na céime seo, tosóidh athchóiriú an staid a bheidh in ann freastal ar 55,000 daoine ina dhiaidh. Cuirfear leibhéal eile leis an ardán faoi iamh atá ann, agus gheobhaidh an cuid eile den staid díon. Tá gach cosúlacht ann go bhfaighidh an pháirc tuilsoilse cosúil le Páirc Uí Rinn, staid CLG eile in aice láimhe.


Penn-ar-Bed.
Is é Penn-ar-Bed ("Finistère" as Fraincis) an contae is faide siar sa Bhriotáin.
Suíomh.
Tá cósta an Aigéin Atlantaigh ar thrí thaobh di. Tá Contae Aodoù-an-Arvor suite ar a teorainn oir-thuaiscirt agus tá Contae Mor-Bihan soir ó dheas di.
Ciallaíonn an t-ainm 'Ceann an Domhain' nó deireadh an domhain. Ar an dtaobh thuaidh di i sean-limistéar Leon, tá an cósta íseal den chuid is mó le tránna gainimhe. Tá aillte agus cuain doimhin ar an gcósta thiar agus theas agus is ann atá limistéir ársa Bro-Gerne, a ainmníodh ó na daoine a lonnaigh san áit fadó as Corn na Breataine.
Cruthaíodh Penn-ar-Bed i ndiaidh Réabhlóid na Fraince nuair a aontaíodh Leon leis an gcuid is mó de sean-limistéar Bro-Gerne.
Daonra.
Sa bhlian 1999, bhí 852,418 duine ina gcónaí sa chontae, an 24ú líon is mó i measc "départments" na Fraince. Bhí 303,484 bailithe i mór-chathair Bhrest ag an am.
Is i bPenn-ar-Bed is mó a labhartar Briotáinis. Bíonn an-chuid féilte ann, go háirithe i rith an tsamhraidh. Sa bhliain 2008, d'fhreastail thart ar 4.7% de pháistí bunscoile Phenn-ar-Bed ar scoileanna dhátheangacha ina raibh an chuid is mó den teagasc trí mheán na Briotáinise. Déanann cuid de na daltaí i scoileanna eile staidéar ar an mBriotáinis freisin.
Bailte.
Cé gurb í Brest an chathair is mó i bPenn-ar-Bed, is í Kemper ("Quimper" as Fraincis) príomhchathair an réigiúin agus tá an-cháil ar photadóireacht "Faïence" atá bunaithe inti. Is ón bhfocal "kembraeg" a thagann ainm na cathrach. Ciallaíonn sé 'cumar' agus is ann a thagann trí abhainn, an Steir, Odet, agus an Jet le chéile. Tá ardeaglais naomh Corentin, a bhfuil dhá thúr uirthi agus dealbh den rí Gradlon ar muin capaill idir eatarthu. Tá nasc idir Kemper agus Luimneach in Éirinn.
I dtuaisceart an régiúin tá Montroulez ("Morlaix" as Fraincis) a bhí tráth ina calafort tábhachtach d'fhoghlaithe mara, agus tá tarbhealach ollmhór don bhóthar iarainn crochta os cionn an bhaile ó tógadh é sa 19ú haois.
Aillte ar chósta thiar Phenn-ar-Bed gar do bhaile Camaret
Siar ó thuaidh ó Kemper tá baile iascaireachta Douarnenez, agus de réir an tseanchais is i mbá Douarnenez a bhí cathair Ys mar a raibh Gradlon ina rí, suite.
Eacnamaíocht.
Is í Brest ceann des na calafoirt is mó san Fhrainc agus tá ionad mór cabhlach na Fraince suite inti freisin. Ba lárionad d'fhomhuireáin na Gearmáine í le linn an Dara Cogadh Domhanda. Is inti a thógadh an t-iompróir eitleán Francach, an Charles de Gaulle, ceann de na longa cogaidh is mó ar domhan. Bíonn féilte móra seoltóireachta i mBrest gach bliain. Tá nasc idir í agus Dún Laoghaire in Éirinn.
Tá nasc farantóireachta idir Rosscoff agus Corcaigh, agus bailte i Sasana.
Talmhaíocht, próiseáil bia agus turasóireacht na tionscail eile is mó atá ann.


Ys.
Cuan Douarnenez ar bhun-taoide. Má fhéachann tú go géar air, b'fhéidir go bhfeicfidh tú cathair ársa Ys!
Ker-Ys, nó Ys, cathair a bhí, de réir finscéalta na Briotáine, lonnaithe i gCuan Douarnenez, Penn-ar-Bed. Ba é an Rí Gradlon a thóg é dá iníon Dahut.
Bhí Ys faoi leibhéal na farraige, agus í cosanta ag bábhún ón bhfarraige. Ba ag an rí a bhí aon eochair gheata an bhábháin, ach tháinig Sátan go Ys lá agus mheall sé iníon an rí, Dahut, chun an eochair a ghoid óna hathair. D'oscail sé geata na farraige ansin agus bádh an chathair.
Níor tháinig slán ach an rí Gradlon, agus thréig sé a iníon ar chomhairle an naomh Guénolé. Bhunaigh Gradlon Kemper ansin agus nuair a fuair sé bás, cuireadh dealbh de ar muin capaill ar Ardeaglais Naomh Corentin, mar a sheasann sé go fóill.
De réir na bhfinscéalta ba í Ys an chathair ba áille ar domhan, agus deirtear gur tugadh 'Paris' ar an gcathair sin mar go raibh sí cosúil le Ys ('Par-Ys').
Mar gheall ar go bhfuil láthair na cathrach chomh soiléir sin, agus go bhfuil bóithre Rómhánacha ag dul isteach sa bhfarraige sa cheantar, glactar leis go raibh cathair ann tráth i mBá Douarnenez, agus gur dócha gur bádh í sa 5ú haois.
Nuair a foilsíodh bailiúchán amhrán de chuid na Briotáine, an Barzaz Breizh, in 1839, mhéadaigh cáil Ys, agus rinne Luminais pictiúr taibhseach ildaite de Gradlon i 1884.


Oileán Rhode.
Stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Oileán Rhode (Béarla: Rhode Island nó State of Rhode Island and Providence Plantations go hoifigiúil). Suite i réigiún Sasana Nua in oirthuaisceart na tíre, is é Oileán Rhode an stát is lú i S.A.M. Is í Providence an phríomhchathair agus an chathair is mó, agus tá teorainneacha aici le Massachusetts, Connecticut, Nua-Eabhrac chomh maith le cósta ar an Aigéan Atlantach.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 labhair 84% do daonra Oileán Rhode Béarla ag abhaile. Labhair 8.07% Spáinnis, 3.8% Portaingéilis,1.96% Fraincís agus 1.39% Béarla.Bhí príomtheanga eile ag 0.78% don daonra.
Naisc sheachtracha.
Maidin cheobhráin i nGoose Neck Cove, ar chósta Rhode Island


Oklahoma.
Is stát i ndeisceart Stáit Aontaithe Mheiriceá é Oklahoma. Cathair Oklahoma an phríomhchathair agus an chathair is mó, agus tá an stát ag críochantacht le Arkansas, le Missouri, le Kansas, le Colorado, le Nua-Mheicsiceo agus le Texas.
Is é Oklahoma an 20ú stát is mó agus tá breis is 3.5 milliún duine ina gcónaí ann. Tagann an t-ainm ó theanga na Choctaw. Tugtar an leasainm The Sooner State air. Oklahomans a thugtar ar mhuintir an stáit. Aontaíodh Críoch Oklahoma agus Críoch Indiach ar an 16 Samhain 1907 chun Oklahoma a chruthú.


9/11.
Is é 9/11 an t-ainm neamh-oifigiúil a thugtar ar Ionsaithe 11 Meán Fómhair, na h-ionsaithe sceimhle ar Stáit Aontaithe Mheiriceá ar an 11 Meán Fómhair, 2001.
D'fhuadaigh sceimhlitheoirí de chuid Al-Qaeda ceithre eitleán. Bhain siad úsáid as na heitleáin chun roinnt foirgneamh i Meiriceá a ionsaí. Maraíodh beagnach 3,000 duine de bharr na n-ionsaithe.
Toradh na n-ionsaithe.
Maraíodh 246 daoine a bhí ar bord na heitleáin, gan na 19 sceimhlitheoirí a chur san áireamh.
Thosaigh tinte sna túir den World Trade Center de bharr na n-ionsaithe. Bhí an túr theas ag dó ar feadh 52 nóiméad sular thit sé. Bhí an túr thuaidh ag dó ar feadh 102 nóiméad sular thit sé. Scriosadh an dá thúr. Thit foirgneamh eile in aice leis na túir, an "7 World Trade Center" ag 5:20PM an lá céanna. Ceaptar gur lagaíodh an foirgneamh seo nuair a thit na túir eile. Maraíodh 2606 duine ag an World Trade Center.
Bualadh an taobh thiar den Pheinteagán. Bhuail an t-eitleán an talamh díreach ag an am céanna a bhuail sé an foirgneamh. Maraíodh 125 daoine ag an Pentagon (70 sibhialtach agus 55 ball d'fhórsaí armtha SAM).
Maraíodh 2996 daoine de bharr na n-ionsaithe, póilíní agus fir dóiteáin ina measc. Maraíodh 341 fir dóiteáin de chuid an Roinn Dóiteáin i Nua-Eabhrac.
Tar Éis na n-ionsaithe.
D'ionsaigh fórsaí míleata na Stáit Aontaithe an Afganastáin i mí Dheireadh Fómhair, 2001. Bhí an Afganastáin faoi smacht an Talaban, grúpa antoisceach Ioslamach agus bhí roinnt ceannairí de chuid Al-Qaeda lonnaithe sa tír.


Wild Bill Hickok.
Carachtar cáiliúil ón Iarthar Fiáin i Meiriceá ab ea Wild Bill Hickok (rugadh mar James Butler Hickok, 27 Bealtaine, 1837 – 2 Lúnasa, 1876).
Maraíodh é i 1837, agus cuireadh é in Deadwood, Dakota Theas.
Hickok, Wild Bill
Hickok, Wild Bill


Bagenal Harvey.
Dlíodóir ab ea Beauchamp Bagenal Harvey, as caisleán Bargy, i gContae Loch Garman. Bhí sé ina bhall de na hÉireannaigh Aontaithe. Nuair a bhí sé 36 bliana d'aois bhí sé i gceannas ar na sluaite ag Cath Ros Mhic Thriúin ar an 5ú lá de mí Meitheamh 1798. Tubaiste mór ba ea an cath sin do na Gaeil, agus cuireadh isteach go mór air nuair a maraíodh céad díliseoirí i ndiaidh na chatha, ach faoi sin ní raibh mórán smacht ag Harvey ar an slua. Cúpla lá ina dhiaidh sin tháinig an tAthair Philip de Róiste i gceannas ina áit. Rinne sé iarracht éalú chun na Fraince agus bhí sé i bhfolach in uaimh in Oileáin Saltee Mhór le John Henry Colclough sular gabhadh iad. Cuireadh an bheirt acu chun bhás i Loch Garmáin ar 28ú lá d'Iúil i 1798. Crochadh iad as droichead.


Lámh.
Is ball den chorp é lámh atá ag deireadh na géaga. Baintear feidhm as láimhe chun greim a fháil ar rudaí. Bíonn ordóg agus ceithre mhéar ar gach lámh. Lúidín a ghlaoitear ar an méar is lú. Bíonn inge ar barr na méara agus na hordóige. Glaoitear bos ar an gcuid fhairsing den taobh istigh den lámh. Is iad na hailt an áit a fhásann na méara ón mbos. Glaoitear dorn ar lámh nuair atá na méara agus an ordóg druidte go daingean.
Ciotóg a ghlaoitear ar an lámh ar an ngéag chlé. Deasóg a ghlaoitear ar an lámh ar an ngéag dheas.


Páirc Uí Rinn.
Is staid spóirt í Páirc Uí Rinn atá suite i mBaile an Teampaill, bruachbhaile in oirthear Chathair Chorcaí.
Stair.
Flower Lodge ab ea an t-ainm bunaidh a bhí ar Pháirc Uí Rinn a bhí ina pháirc sacair ar imir roinnt maith foirne Chorcaí ón tosach den 20ú chéad. Go h-áirithe, bhí aghaidh na ndaoine ar Cork Hibernians', a d’éirigh go geal leis sna seascaidí agus na seachtóidí. Bhíodh an 'Lodge' go tráthrialta plódaithe, go speisialta nuair a d’imir Hibs i gcoinne Cork Celtic, foireann eile as an cathair; briseadh ina gnó iad araon i 1977 agus 1979 faoi seach. Tháinig ionadúchán i 1984 nuair a thosaigh Cork City F.C. ag imirt ag Flower Lodge arís ach bhí orthu aistriú go Turner’s Cross i 1986 nuair a dhíol an Ancient Order of Hibernians, an t-úinéir, Flower Lodge do Cumann Luthchleas Gael.
Athchóiriú.
Thug an CLG an t-ainm nua Páirc Uí Rinn ar an staid i gcuimhne Christóir Uí Rinn, an iománaí cáiliúil a d’imir le Corcaigh agus Fánaithe an Ghleanna, agus an iománaí is fearr dá raibh riamh ann. Is í Páirc Uí Rinn an dara staid is mó i gCathair Chorcaí, tar éis Páirc Uí Chaoimh, agus toilleadh 18,000 air. Nuair a cheannaigh an CLG an staid, bhí air na h-ardáin taobh thiar gach cuaille báire a leagan chun fad a chur leis an páirc féin mar is riachtanach do chluichí gaelach. Tá plean ann an toilleamh a mhéadú trí fadú an príomhardán agus ardáin seasaimh a chur isteach taobh thiar na cuaille báire. Ba í Páirc Uí Rinn an chéad staid CLG in Éirinn a bhfuair tuilsoilse.


Lee Harvey Oswald.
B'é Lee Harvey Oswald (18 Deireadh Fómhair, 1939 – 24 Samhain, 1963) an duine a bhí cúisithe as feallmharú John F. Kennedy, 35ú Uachtarán na Stát Aontaithe ar 22 Samhain 1963, i nDallas, Texas. De réir an Chomisiúin Warren, mharaigh Oswald freisin an póilín J. D. Tippit ar an lá céanna. Mharaigh Jack Ruby Oswald féin ar 24 Samhain.
Bíonn díospóireacht agus argóint ar siúl i gcónaí faoin eachtra seo, faoi na sonraí agus na cúiseanna. Dúirt Oswald féin nach raibh sé ach ina cheap milleáin, agus níor mharaigh sé éinne ar chor ar bith. Rialaigh an "House Select Committee on Assassinations" (HSCA), a chruinnigh idir 1976 agus 1979, go raibh Oswald ciontach. Ach, mhaígh siad freisin go raibh Oswald páirteach i dteoiric comhcheilge. Sa bhliain 2002, níor cheap ach 32% de na Meiriceánaigh go ndearna Oswald an jab ina aonar.
Oswald, Lee Harvey
Oswald, Lee Harvey


Baile an Teampaill.
Is bruachbhaile Chorcaí é Baile an Teampaill atá suite in oirthear na cathrach cois Laoi idir Corcaigh agus an Charraig Dúbh. Uair dá raibh, bhí Baile an Teampaill ina shráidbhaile scartha ó Corcaigh ach inniú tá sé ceangailte leis an cathair.
An Sráidbhaile.
Ritheann Bóthar na Dúcharraige tríd an sráidbhaile ina bhfuil oifig an phoist, siopaí beaga, agus dhá tithe tábhairne – "The Venue" agus "The Temple Inn" (ar a dtugtar "Longboats" go h-áitiúil). Tá an Ionad Lavanagh suite i mBaile an Teampaill chomh maith a thugann seirbhís do dhaoine corpéislinneacha, idir óg is aosta. Tá an-chuid saoráidí ag an ionad, lena n-áirítear linn snámha.
Spórt.
Tá Páirc Uí Rinn lonnaithe sa cheantar, chomh maith le Páirc Uí Chaoimh, iad araon úsáidte ag foirne Chorcaí san iomáint agus sa pheil. Tá Páirc Uí Rinn díreach in aice Temple Hill, an staid rugbaí ina n-imríonn Cork Constitution.
Stair.
Tá fothrach chaisleáin an Dúin Daingean suite i ngar do Pháirc Uí Chaoimh cois Laoi. Deirtear gur fhág William Penn, an té a bhunaigh Pennsylvania, é ar a shlí go Meiriceá i 1682. Deirtear chomh maith gur chaith Sir Walter Raleigh tréimhse beag ann roimh a thuras farraige deireannach don Indiacha Thiar i Lúnasa 1617.
Bhí an t-ollamh George Boole, a chruth ailgéabar Boole, ina chónaí ann i rith an 19ú aois agus é ag obair i gColáiste na h-Ollscoile, Corcaigh. Lá amháin, shiúl sé na ceithre mílte i báisteach trom idir a chónaí agus an coláiste chun léacht a thabhairt. Fuair sé niúmóine ina dhiaidh agus d’éag sé i Nollaig 1864.
Spriocanna eile.
In aice láimhe Páirc Uí Rinn feictear cairéal Bhaile an Teampaill atá tréigthe inniú ach a thug soláthar aolchloch do Chathair Chorcaí leis na cianta. Tá páirceanna Chumann Talamhaíochta na Mumhain suite in aice le Páirc Uí Chaoimh – baintear úsáid astu do taisealbhaidh talamhaíochta.


Pennsylvania.
Is stát i Meiriceá é Pennsylvania, atá suite in oirthuaisceart na tíre. Is comhlathas é, cosúil le Massachusetts, Virginia, agus Kentucky. Ba é Pennsylvania an dara stát a glacadh isteach san aontas, agus is é an 6ú stát is mó de réir daonra é.
Teangacha.
Bhí Béarla an phríomtheanga do 90.15% do dhaonra Pennsylvania.


Wyoming.
Stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá é Wyoming. Is í Cheyenne an phríomhchathair agus an chathair is mó. An stát leis an daonra is lú atá ann ach an deichiú stát is mó ó thaobh achair de. Chuir Comhdháil na Stát Aontaithe Críoch Wyoming ar bun sa bhliain 1868 agus rinneadh stát de sa bhliain 1890. Uaireanta tugtar Stát an Chomhionannais mar leasainm ar Wyoming as cearta polaitiúla a bheith ag na mná ansin sula raibh siad acu in aon stát eile sa tír úd.


William Ewart Gladstone.
Polaiteoir Briotanach ab ea William Ewart Gladstone, (29 Nollaig, 1809 – 19 Bealtaine, 1898).
Thosaigh sé leis an bPáirtí Coimeádach, ach chuaigh sé isteach sa Pháirtí Liobrálach nua i 1859.
Clú.
Ba chuid de na príomh-airí is láidre riamh é Gladstone. Bhí tionchar mór aige ar polaiteoirí níos déanaí freisin, mar shampla Winston Churchill.
Franz von Lenbach - portráid Gladstone (1874)
Ba é Benjamin Disraeli a phríomh-namhaid i bpolaitíocht Briotanach ag an am.
Tagairtí.
Gladstone, William Ewart
Gladstone, William Ewart
Gladstone, William Ewart


Macapá.
Cathair sa Bhrasaíl is í Macapá. Tá sí suite ar an abhainn Amasón i dtuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Amapá. Tá 397,913 duine ina gcónaí i Macapá agus 499,166 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010). Tá mianadóireacht tábhachtach i ngeilleagar na catharach. Is iad stán, iarann, ór, manganéis, adhmad, ola, agus iaisc chuid den earra easpórtála ón cheantar seo.
*


Santa Fe, Nua-Mheicsiceo.
Príomhchathair Nua-Mheicsiceo, SAM is ea Santa Fe. Tá timpeall is 62,203 (2000) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae Contae Santa Fe. Tá Santa Fe suite 2,132 méadar thar leibhéal na farraige.


Pádraig Óg Ó Conaire.
Scríbhneoir Éireannach é Pádraic Óg Ó Conaire, a rugadh i gContae na Gaillimhe sa bhliain 1893 agus a fuair bás i gCuan Chasla ar an 5 Lúnasa 1971.
Leabhair.
mion
Thosaigh Ó Conaire ar an scríbhneoireacht agus é ina óigfhear agus lean sé den ealaín sin ar feadh beagnach seasca bliain: ghnóthaigh sé duais in Oireachtas na Gaeilge sa bhliain 1913 le gearrscéal. Foilsíodh an leabhar deiridh uaidh sa bhliain 1975, tamall tar éis a bháis.
Lón léitheoireachta gan uaillmhian ardealaíonta a bhí i gceist aige lena chuid leabhar. Ach is foinse luachmhar eolais a shaothar faoin saol a chaith muintir Chonamara lena linn.
Bhain Mícheál Ó Conghaile an-úsáid as scríbhneoireacht Phádraig Óig nuair a scríobh sé a shaothar taighde faoi shaol Chonamara agus faoin gcur síos a tugadh air i litríocht an cheantair.
Saol.
Rugadh Pádraic Óg Ó Conaire i Ros Muc, Contae na Gaillimhe sa bhliain 1893. Fuair sé a chuid bunscolaíochta ansin agus ghnóthaigh sé scoláireacht as sin le dul go Scoil Éanna, Ráth Fearnáin, an scoil a bhunaigh Pádraig Mac Piarais.
Fuair sé teastas múinteora agus é fós ag freastal ar Scoil Éanna sa bhliain 1910. Múinteoir taistil a bhí ann ar feadh roinnt blianta ina dhiaidh sin i dTír Eoghain agus i Maigh Eo, in Uíbh Fháilí agus in áiteanna eile. Timpeall fiche bliain a chaith sé ar an obair sin.
Sa bhliain 1913 chuir Seán T. Ó Ceallaigh faoi mhionn Bhráithreachas na Poblachta é agus ghlac sé páirt i gCogadh na Saoirse.
Bhí Ó Conaire ina ollamh i gColáiste an Spidéil ar feadh naoi mbliana déag.
Chaith Ó Conaire seacht mbliana fichead ina aistritheoir i dTeach Laighean ó 1931 go 1958, agus bhí sé ina léitheoir nuachta do Raidió Éireann chomh maith.
Phós sé Anastasia O'Connell as Béal Átha na Muice i Maigh Eo i 1913. Ba sa bhaile sin a chónaigh sé go dtí go bhfuair sé an post mar aistritheoir i mBaile Átha Cliath. Bhí triúr mac aige, agus iníon a fuair bás go hóg.
Fuair Ó Conaire bás tar éis dó éirí tinn agus é ag iascaireacht i gCuan Chasla lena mhac Piaras, ar an 5 Lúnasa 1971. Cuireadh i mBéal Átha na Muice é.
Saothar.
Rinne sé a lán aistriúchán freisin.


Benjamin Disraeli, an Chéad Iarla Beaconsfield.
Polaiteoir Briotanach ba ea Benjamin Disraeli, an Chéad Iarla Beaconsfield, (21 Nollaig, 1804 – 19 Aibreán, 1881). Ghlac Disraeli páirt i rialtas na Ríochta Aontaithe ar feadh tríocha bliain agus dhá théarma caite aige ina Phríomh-Aire. Ba é an chéad duine de dhúchas Giúdach é sa phost seo. Ba bhall den Pháirtí Coimeádach é, agus bhunaigh sé an páirtí nua-aimseartha atá againn inniu.
Disraeli, Benjamin an Chéad Iarla Beaconsfield
Disraeli, Benjamin an Chéad Iarla Beaconsfield
Disraeli, Benjamin an Chéad Iarla Beaconsfield


Michael Schumacher.
Is tiománaí Gearmánach Fhoirmle a hAon é Michael Schumacher. Rugadh i Hürth-Hermühlheim (cóngarach do Köln sa Ghearmáin) é ar 3 Eanáir, 1969. De réir staitisticí, is é an tiománaí is fearr riamh sa spórt, le seacht gcraobh domhanda, an méid is mó bua sna rásaí, agus leis an méid is mó cúirteanna is tapúla chomh maith. Maraon leis sin, is é an tiománaí is saibhre sa spórt.
Cosúil leis an méid is mó de na tiománaithe Foirmle a hAon, thosaigh sé ag tiomáint cairtíní go hóg, agus é ceathair go leith. Tar éis cúpla bliain ag rás sna cairtíní bhog sé ar aghaidh go Foirmle Ford in 1988. Ghlac sé páirt i bhFoirmle 3 Germánach, i bhFoirmle 3000 Seapánach agus i gCraobh Turas Carranna Gearmánach sula bhog sé go Foirmle a hAon sa bhliain 1991.
An chéad rás a bhfuair sé ná i Grand Prix na Beilge le foireann Eddie Jordan, ach níor fhan sé ann ach ar feadh tamaill go dtí gur shínigh sé le Benetton. Bhuaigh sé an craobh domhanda leo in 1994 agus arís i 1995, go dtí gur bhog sé arís, an uair seo go Ferrari do shéasúr 1996. Thóg sé ceithre bliain air éirí ar ais go dtí an barr arís, ach sa bhliain 2000, bhuaigh sé an craobh domhanda don tríú uair. Bhuaigh sé cúig chraobh i ndiaidh a chéile ó 2000 go 2004, go dtí gur chuir Fernando Alonso agus a Renault stop leis sa bhliain 2005.
D'éirigh Schumachar as an spórt ag deireadh an tséasúir 2006 agus ceapadh é mar chomhairleor do Ferrari.
Sa bhliain 2009, d'fhógair Ferrari go raibh Schumacher chun páirt a ghlacadh arís sa spórt mar ionadaí don tiománaí gortaithe, Felipe Massa, ach i ndeireadh na dála níor rásaigh Schumacher mar gheall ar ghortú muiníl a fuair sé i dtaisme gluaisrothair.
D'fhill Schumacher go Foirmle a hAon sa bhliain 2010 mar thiomanaí d'fhoireann Mercedes GP.


Foirmle a hAon.
Tús Grand Prix na Stáit Aontaithe, 2003.
Is rangú rásaíochta mótar é Foirmle a hAon, nó F1 mar a ghlaotar air ina leagan ghiorraithe. 'Sé an rangú is airde é ó thaobh rásaíocht roth oscailte sa domhain. Ó 1950, nuair a thosnaigh Foirmle a hAon go hoifigiúil, tá an spórt tar éis athrú go mór, ó carranna malla, móra, mí-sábháilte, go carranna gur féidir leo dul ó 0 km/h go 100 km/h i cúpla soicind. I 2006 beidh an spórt ag úsáid imeall V8 don chéad uair leis na cianta, tar éis dóibh an V10 a úsáid ar feadh timpeall 10 mbliana.
Stair Foirmle a hAon.
Thosnaigh Foirmle a hAon go hoifigiúil sa bhliain 1950, nuair a chuireadh an Grand Prix ar siúil sa Bhreatain. Bhuaigh an Iodálach Giuseppe Farina an rás sin i Silverstone, and lean sé leis chun an craobh iomlán a bhuachaint, ó a chomráid foireann Juan Manuel Fangio. Sna blianta tosaigh, ní raibh sábháilteacht na tiománaithe ná an lucht fhéachanna in aigne aon duine, agus ba mhinic gur maraíodh daoine toisc seo.
Ar feadh na céad cúpla bliana, bhí Alfa Romeo mar an príomh-fhoireann, le Ferrari ag teacht chun cinn tar éis cúpla bliana lena tiománaí Alberto Ascari. Cúpla bliain níos déanaí agus tháinig Mercedes chun cinn lena carr nua radacacha agus an tiománaí ab fhearr ag an am, Fangio. Ach bliain tar éis teach isteach sa spóirt, d'imigh siad arís tar éis tubaiste mór ag an rás 24 uair a'chloig ag Le Mans.
Na hidirbhlianta.
Ó shin i leith, tá roinnt foireann éagsúla taréis an craobh a bhuachaint, ach tá trí foireann tar éis teach chun cinn mar an trí fhoireann ab fhearr. 'Siad sin ná Ferrari, McLaren agus Williams. Idir an triúir acu, táid tar éis 31 craobh domhanda na déantóirí a bhuachaint, le linn an 48 bhliain atá an craobh sin ag rith (Níor tosnaíodh craobh do na déantóirí go dtí 1958).
Le déanaí.
Le deich mbliana anuas, tá Ferrari tar éis teach amach mar ceann do na foireann ab fhearr, ag buacháint sé craobh na déantóirí agus cúig craobh na tiománaithe i ndiaidh a chéile, le mórán cabhair ón tiománaí cáiliúil Michael Schumacher. Cuireadh stop leis an dá sraith sin sa bhliain 2005, nuair a thóg Renault agus Fernando Alonso an dá chraobh sin uathu.


Fernando Alonso.
Is tiománaí Foirmle a hAon Spáinneach é Fernando Alonso Díaz. Rugadh é in Oviedo, an Spáinn ar an 29 Iúil, 1981. Tá cáil bainte amach aige toisc gurb eisean an tiománaí is óige riamh a bhain craobh domhanda na tiománaithe. Ní raibh sé ach 24 bliain agus 59 lá d'aois nuair a chríochnaigh sé sa triú áit ag Grand Prix na mBrasíle ar an 25 Meán Fómhair, 2005. Bhris sé seo an sraith de chúig chraobh domhanda a bhí Michael Schumacher taréis buachaint ón mbliain 2000 anuas.
Alonso, Fernando


Harrisburg, Pennsylvania.
Is é Harrisburg príomhchathair Pennsylvania. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010 bhí 49,528 (643,820 sa Harrisburg-Carlisle-Lebanon Combined Statistical Area sa bhliain 2000) duine ina gcónaí ann agus mar sin is é Harrisburg an ceathrú cathair is mó i bPennsylvania. Tá an chathair suite cois Susquehanna ag. Tá Linda D. Thompson ina méara ar an gcathair. Bunaíodh Harrisburg sa bhliain 1791.


Séasúr Foirmle a hAon 2006.
Ba é Séasúr Foirmle a hAon 2006 an seachtú séasúr is caoga de Chraobh Dhomhanda FIA Foirmle a hAon. Thosnaigh sé ar an 12 Márta, 2006 agus chríochnaigh sé ar an 22 Deireadh Fómhair tar éis ocht mbabhta déag.
Tiománaithe agus déantóirí.
Seo na tiománaithe agus na déantóirí a bhí páirteach i gCraobh Dhomhanda FIA Foirmle a hAon 2006.
Féilire.
06, Séasúr


Tarlach Ó hUid.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Tarlach Ó hUid (1917-1990), a rugadh i Londain, Shasana ar an 13 Eanáir 1917 agus baisteadh an t-ainm Augustus Walter air. Níorbh as Éirinn dá mhuintir, Augustus Walter Hood agus Ada Brockwell. Meitidisteach a bhí ann ina óige ach d'iompaigh sé ina Chaitliceach i 1937 mar gheall ar a spéis in Éirinn agus sa Ghaeilge. Shíl sé go mb'ionann a bheith ina Éireannach agus a bheith ina Chaitliceach.
Fuair sé scoláireacht go Meánscoil Greenwich, agus thosaigh ag obair mar chléireach. Ar chúis éigin chuaigh beirt den teaghlach isteach i gConradh na Gaeilge, beirt isteach in Óglaigh na hÉireann agus beirt i gCumann na mBan, cé nach raibh aon fhianaise acu gur de shliocht Éireannach iad. Chuaigh Tarlach isteach i gConradh na Gaeilge i 1935 agus bronnadh scoláireacht chun na Gaeltachta air. Chláraigh sé mar bhall den IRA i Londain chomh maith agus d'aistrigh sé go hÉirinn, mar ar chaith sé tamall i nGaeltacht Thír Chonaill agus sa Srath Bán. Ghlac sé páirt sa bhfeachtas a bhí ag an IRA in aghaidh na Breataine le linn an Dara Cogadh Domhanda. Bhí sé ina eagarthóir ar pháipéar na nÓglach, 'War News' faoin ainm 'Terry Wilson'. D'fhoilsigh sé paimfléidí agus ábhar bolscaireachta agus bhí ina chraoltóir ar stáisiún raidió mídhleathach chomh maith. Cuireadh i bpríosún é i 1940 agus bhí sé i mbraighdeanas go dtí mí na Nollag 1945. Rinne sé an-chuid léitheoireachta sa phríosún, léirigh sé drámaí agus chuir iris lámhscríofa ar fáil.
Chaill sé a dhúil sa chogaíocht agus é sa phríosún agus rinneadh síochánaí de, ach dhiúltaigh sé a dhearbhú don na húdaráis nach mbeadh baint aige feasta le poblachtaigh. Chláraigh sé le Glúin na Buaidhe agus é fós i bpríosún Dhoire i mí na Nollag 1944.
Bhí a chéad úrscéal, An Bealach chun a'Bhearnais, scríofa aige agus é ina chime, ach níor foilsíodh é go dtí 1949. Nuair a scaoileadh saor é chaith sé seal ag obair do Chonradh na Gaeilge i mBéal Feirste, agus é ag scríobh gearrscéalta agus drámaí raidió i rith an ama.
In earrach na bliana 1948 thosaigh Tarlach ag obair mar iriseoir sa pháipéar nuachta Inniu, páipéar a bhunaigh baill de Ghlúin na Buaidhe i 1943. Bhí sé ag obair don nuachtán sin go dtí gur cuireadh deireadh leis i 1984, agus é ina eagarthóir ó 1972.
I 1950 foilsíodh an cnuasach gearrscéalta Taobh Thall den Teorainn.
Foilsíodh na húrscéalta An Dá Thrá i 1952, agus Adios i 1975.
Scríobh sé leabhar beathaisnéise, Ar Thóir mo Shealbha ina ndearna sé cur síos ar a óige mar Chonraitheoir agus mar Óglach. Ní raibh meas ar bith ag Máirtín Ó Cadhain ar an leabhar sin, ach mhol daoine eile go hard é.
Uid, Tarlach Ó h
Uid, Tarlach Ó h
Uid, Tarlach Ó h


Aontachtóirí na hÉireann.
Is é is brí leis an Aontachtóir i gcomhthéacs na hÉireann ná duine a léiríonn tacaíocht d'aontacht na hÉireann agus na Breataine Móire mar aon slánaonad bunreachtúil amháin. Is é Acht na hAontachta ón mbliain 1800 príomhcháipéis na hAontachtóireachta, nó b'é an t-acht sin a chuir deireadh le hÉirinn mar stát ar leith a raibh parlaimint dá chuid féin aige. Nuair a thosaigh na hÉireannaigh ag cur ar son an Rialtas Dúchais sa naoú haois déag, tháinig na téarmaí Béarla "Unionism" agus "Unionist" sa ghnáthúsáid.
Maidir leis an téarmaíocht sa Ghaeilge, is é an leagan a mholann foclóir Uí Dhónaill ná "Aontachtaí", agus d'fhéadfá "Aontachtaíocht" nó "Aontachtachas" a úsáid le "Unionism" a aistriú. Dealraíonn sé, áfach, gurb é "Aontachtóir" an leagan is coitianta i bhfíor-úsáid na teanga, agus mar sin, is iad "Aontachtóir" agus "Aontachtóireacht" na leaganacha a bheidh le léamh san alt seo.
In Éirinn sa lá atá inniu ann, is é an chéad rud a ritheann leis na daoine agus iad ag cloisteáil an fhocail sin "Aontachtóir" ná Protastúnaigh Thuaisceart Éireann. Cé nach bhfuil gach Caitliceach ó thuaidh ina Náisiúnaí ná gach Protastúnach ina Aontachtóir, is féidir seasamh polaitiúil an chuid is mó de mhuintir an Tuaiscirt a thuar de réir an dreama eitnireiligiúnda. Nuair a bunaíodh an stáitín Tuaisceartach i ndiaidh chríochdheighilt na hÉireann sa bhliain 1920, b'iad na hAontachtóirí a chuaigh i gceann air, nó fuair siad tromlach láidir i bparlaimint nua an stáit, an Stormont. Chuaigh siad i dtuilleamaí chlaonroinnt na dtoghlach agus bhain siad úsáid as cleasanna cosúla a raibh blas an fhrithdhaonlathais agus na héagóra orthu, dar leis na Caitlicigh, a fuair iad féin curtha ar imeall na sochaí agus i bhfad ón gcumhacht. B'e an míniú a thug na hAontachtóirí ar na cleasanna seo ná go raibh an stát féin cruthaithe le hiad siúd a shásamh a bhí fonnmhar an Aontacht a choinneáil, is é sin, na Protastúnaigh thar aon dream eile - stát agus parlaimint Phrotastúnach a bhí ann don mhuintir Phrotastúnach, mar a mhaígh na hAontachtóirí. Ó theastaigh ó na Caitlicigh an Tuaisceart a aontú leis an gcuid eile d'oileán na hÉireann, a réasúnaigh na hAontachtóirí, ní raibh cumhacht ar bith ag dul dóibh ó cheart sa stáitín a bhí siad ag iarraidh a chur de dhroim an tsaoil.
An Dúchas Briotanach.
Is é an dúchas Briotanach lárphointe na hAontachtóireachta in Éirinn. Creideann an tAontachtóir i bprionsabail na Réabhlóide Glórmhaire sa bhliain 1866, mar a cheiliúrann an tOrd Oráisteach ar a gcuid mórshiúlta iad, agus léiríonn an tAontachtóir urraim do Choróin na Breataine Móire, ós dóigh leis gurb í an Choróin is mó a sheasann do na prionsabail sin. Is é dearcadh na Náisiúnaithe in Éirinn ná gur chóir scarúint a lorg ón mBreatain Mhór, is é dianbharúil na nAontachtóirí gur cheart an nasc leis an mBreatain Mhór a dhaingniú agus a bhuanú, agus is cúis bhróid dóibh gur Briotanaigh iad agus gurb iad siombailí an Bhriotanachais a siombailí féin. Ina dhiaidh sin féin, is féidir leis na hAontachtóirí a cheapadh agus a rá gur Éireannaigh iad freisin.
Siombailí tábhachtacha don Aontachtóireacht is ea an Bhanríon, teaghlach ríoga na Breataine Móire go léir, bratach na hAontachta agus parlaimint na Breataine Móire. Sna ceantair Aontachtacha i dTuaisceart Éireann, bíonn muintir na háite ag cur na siombailí seo ar taispeántas go hoscailte lena ndílseacht do dhúchas a bpobail a léiriú.
An Aontachtóireacht ar fud na hÉireann.
Sa naoú haois déag agus i dtús na fichiú haoise, bhí lucht leanúna na hAontachtóireachta flúirseach ar fud oileán na hÉireann. Chomh déanach leis an mbliain 1859, b'é Páirtí Coiméadach Aontachtach na hÉireann ("Unionist Irish Conservative Party") an páirtí polaitiúil ba mhó san oileán, agus é ag gnóthú ní ba mhó suíocháin sa Pharlaimint ná Páirtí Liobrálach na hÉireann nó aon cheann de na Páirtithe Náisiúnaíocha éagsúla. Nuair a tháinig na fichidí san fhichiú haois, áfach, ní raibh an Aontachtóireacht ag dul ach leis na contaetha in Ultaibh ar chuir an mhuintir isteach fúthu iontu le linn Phlandáil Uladh. Sa bhliain 1920, rith Parlaimint na Ríochta Aontaithe an tAcht um Rialtas na hÉireann a rinne dhá cheantar saindlínse den oileán. Fágadh ceann acu seo, mar atá, Tuaisceart Éireann, faoi svae Pháirtí Aontachtach Uladh. Sa chuid eile den oileán, mar atá, Saorstát Éireann, chuaigh an Aontachtóireacht i laghad, nó is iomaí iar-Aontachtóir a chuaigh le ceann de na páirtithe measartha Náisiúnaíocha, ar nós Chumann na nGaedheal. Inniu, ní fhanann ach dornán beag Aontachtóirí i bPoblacht na hÉireann, agus an chuid is mó de na daoine ag dearcadh ar an Aontachtóireacht mar fheiniméan nach bhfuil le fáil ach amháin sa Tuaisceart.
An Creideamh.
Inniu, is é an meas a bhíonn ag na daoine ar an Aontachtóireacht gur leis na Protastúnaigh is mó a bhaineann sí, agus an Náisiúnachas ag dul leis an gCaitliceachas. Níl an scéal chomh simplí sin, áfach. Bhí ceannairí Protastúnacha ag na Náisiúnaithe Éireannacha go háirithe sa naoú haois déag, cosúil le Henry Grattan, Theobald Wolfe Tone agus Charles Stewart Parnell. Cé gurbh iomaí Caitliceach a chaith vóta ar son na nAontachtóirí sna toghcháin, b'iad na Protastúnaigh a bhí i gceannas ar na páirtithe polaitiúla Aontachtaíocha. Mar sin, thosaigh na Náisiúnaithe ag milleánú na nAontachtóirí faoi sheicteachas, go háirithe sna blianta 1921-1972, nuair a bhí na hAontachtóirí áitiúla ag stiúradh Thuaisceart Éireann - thar an tréimhse seo ar fad, ní raibh ach aon Chaitliceach amháin ina Aire Rialtais sa Tuaisceart. D'fhruiligh an Príomh-Aire Brian Faulkner, polaiteoir de chuid Pháirtí Aontachtach Uladh, an Caitliceach áirithe seo - an Dochtúir G. B. News - d'aonturas le feabhas a chur ar an gcaidreamh trasphobail. An caibinéad a raibh an Dochtúir News ina bhall de, b'é an rialtas deireanach é sular chuir Londain féinrialtas an Tuaiscirt ar fionraí. Is é an tátal a bhain David Trimble, ceannaire na nAontachtóirí Ultacha, as an scéal gur "fuar an fháilte a fuair na Caitlicigh rompu i dteach an Tuaiscirt" ("a cold house for Catholics"), nuair a bhí sé tar éis Duais Nobel na Síochána a ghnóthú as ucht na n-iarrachtaí a rinne sé leis an tsíocháin a chur ar bun.
Aontachtóirí nó Dílseoirí?
Is minic nach n-aithníonn na meáin chumarsáide na h-"Aontachtóirí" agus na "Dílseoirí" thar a chéile. Mar sin féin, bíonn sé níos coitianta an téarma úd "Dílseoir" a úsáid le tagairt a dhéanamh do lucht antoisceachais atá sásta droichead a dhéanamh den dlí is den cheart leis an "status quo" a choinneáil i bhfeidhm sa Tuaisceart nó a bhfuil a ndearcadh ar na cúrsaí neamhghéilliúlach as an ngnáth. An chuid is mó de na hAontachtóirí, ní thabharfaidís "Dílseoirí" orthu féin. Go bunúsach, cuimsíonn an téarma "Aontachtóir" gach duine a dteastaíonn uaidh an Ríocht Aontaithe, agus an chuma atá uirthi inniu, a choinneáil aontaithe. Mar sin, is féidir an dá chiall a bhaint as an bhfocal "dílseoir": dílseacht don Aontacht, nó dílseacht do Choróin na Breataine Móire.
Ar an taobh eile den chlaí, is gnách "Poblachtánaigh" a thabhairt ar an gcuid sin de na Náisiúnaithe a bhíodh sásta, sna laethanta a bhí, dul i muinín na láimhe láidre le hathaontú na hÉireann a bhaint amach, nó a bhfuil luiteamas acu leis an ngleic armtha i gcónaí.
Nuair a chuaigh na Poblachtánaigh i dtuilleamaí an fhoréigin, b'é stáitín an Tuaiscirt agus a chuid fórsaí slándála a bhí thíos leis, an chuid ba mhó den am, cé go ndearnadh ionsaithe ar an stát Deisceartach (an Saorstát, nó an Phoblacht) chomh maith, ó am go ham, nó bhí go leor Poblachtánaigh den tuairim nach raibh an stát Deisceartach puinn ní ba dlisteanaí ná an stáitín Tuaisceartach. Bhí an naimhdeas seo bunaithe ar an scoilt a tháinig ar na Náisiúnaithe Éireannacha le linn Chogadh Cathartha na hÉireann. An téarma úd "Náisiúnaí", arís, tagraíonn sé dóibh siúd nár chrom riamh ar an ngleic armtha leis an gCríochdheighilt a chur ar ceal. Sa chiall seo, is Náisiúnaithe iad siúd a thacaigh le polasaithe bunreachtúla na bpáirtithe measartha Caitliceacha, cosúil leis an SDLP.
Ceist an Rialtas Dúchais.
Sa bhliain 1800, rinneadh aon stát amháin d'Éirinn agus den Bhreatain Mhór, nuair a reachtaíodh Acht na hAontachta. Iad siúd a dtugadh Aontachtóirí orthu féin roimh an mbliain 1912, b'iadsan an dream a bhí sásta leis an Acht áirithe seo, agus iad ag déanamh a ndíchill leis an Acht a choinneáil i bhfeidhm. B'iad lucht leanúna an Rialtas Dúchais naimhde na nAontachtóirí seo. Is é an rud a bhí ag teastáil ó lucht an Rialtas Dúchais ná parlaimint fhéinrialaitheach a chur ar bun d'Éirinn. Níor thaitin an smaoineamh sin leis na hAontachtóirí, nó bhí eagla orthu go bhfágfaí na Protastúnaigh faoi leatrom in Éirinn, dá mbeadh an tír á rialú ag parlaimint áitiúil a bheadh ag cur thar maoil le Caitlicigh agus Náisiúnaithe, agus go n-iompódh a leithéid de pharlaimint an t-oileán ina phoblacht neamhspleách sa deireadh thiar thall.
B'é an Rialtas Dúchais - an pharlaimint fhéinrialaitheach gan neamhspleáchas iomlán - an polasaí a bhí ag ceannairí Náisiúnaíocha cosúil le hIsaac Butt, William Shaw, Charles Stewart Parnell, Seán Réamann, agus Seán Diolún. Nuair a tháinig Páirtí na Náisiúnaithe - ar a dtugtaí freisin Conradh an Rialtas Dúchais nó Páirtí Parlaiminteach na hÉireann - ar an bhfód, rinne sé a chuid féin den Rialtas Dúchais mar chuspóir polaitiúil. B'iad na Náisiúnaithe a fuair an chuid ba mhó de na suíocháin i ngach olltoghchán in Éirinn ó na 1870idí anuas go dtí an bhliain 1914.
Uaisle ba mhó a bhí ina nAontachtóirí taobh amuigh de Chúige Uladh - is é sin, na scothaicmí a bhí ag rialú na tíre agus a raibh tailte móra acu. In oirthuaisceart na tíre, áfach, bhí an lucht oibre féin ag tacú leis an Aontacht. Is gnách cúiseanna eacnamaíochta a lua leis an aimhrialtacht seo, nó murab ionann agus an chuid eile den tír, chuaigh an tOirthuaisceart tríd an Réabhlóid Thionsclaíoch, rud a d'fhág ní ba chosúla le Sasana ná le hÉirinn é ó thaobh an gheilleagair de.
Cuireadh ceithre bhille éagsúla faoi bhráid na parlaiminte i Westminster leis an Rialtas Dúchais a bhaint amach d'Éirinn. Níor tháinig an Bille um Rialtas Dúchais na hÉireann sa bhliain 1886 trí Theach na dTeachtaí riamh, ach rinne sé ciolar chiot de rialtas an Pháirtí Liobrálaigh, nuair a thréig na Fuigithe agus na Radacaigh an Páirtí Liobrálach leis an bPáirtí Liobrálach Aontachtaíoch a chur ar bun. Sa deireadh, chuaigh an páirtí seo agus an sean-Pháirtí Coimeádach le chéile, agus fáisceadh an Páirtí Coimeádach Aontachtaíoch astu - sin é an t-ainm atá ar pháirtí coimeádach na Ríochta Aontaithe inniu féin, go hoifigiúil.
Ritheadh an Bille nua um Rialtas Dúchais na hÉireann sa bhliain 1893. An turas seo, tháinig sé trí Theach na dTeachtaí, ach ansin, chuir na Tiarnaí cosc leis, nó bhí an Páirtí Coimeádach i bhfad ní ba láidre i measc na dTiarnaí ná i measc na bhFeisirí. Sa bhliain 1914, áfach, chuaigh an tAcht um Rialtas Dúchais na hÉireann ar leabhar na ndlíthe, ó bhí cumhacht lánchoisc na dTiarnaí maolaithe go mór le hAcht na Parlaiminte sa bhliain 1911. Cé go raibh an Rialtas Dúchais ar an leabhar, níor cuireadh i bhfeidhm é riamh, nó níor cheadaigh an Chéad Chogadh Domhanda é. Sa deireadh thiar thall, reachtaíodh Acht nua um Rialtas na hÉireann sa bhliain 1920. B'é an tAcht seo ba chúis le críochdheighilt na hÉireann, nó d'fhoráil sé go mbeadh dhá stát fhéinrialaitheacha ann in áit aon cheann amháin, mar atá, Tuaisceart Éireann agus Deisceart Éireann, na hAontachtóirí ina dtromlach thuaidh, agus na Náisiúnaithe theas. Bhí an chríochdheighilt seo leagtha amach i mBille na bliana 1914 féin, mar fhuascailt "shealadach", ach ní raibh sé curtha i bhfoclaibh, cé chomh fada is a mhairfeadh an stádas "sealadach" seo. Mar a thiontaigh an scéal amach, níor tháinig ach Tuaisceart Éireann ar an bhfód, ó bhunaigh na hÉireannaigh a Saorstát féin san áit a raibh an stát Deisceart ceaptha a bheith suite.
Is iomaí cúis a bhí ag na hAontachtóirí le bheith drochamhrasach i leith an Rialtas Dúchais. Iad siúd a bhí ina nAontachtóirí i gCúige Mumhan, i gCúige Laighean, nó i gCúige Chonnacht, ba tiarnaí talún iad a raibh eagla orthu go ngearrfadh parlaimint na Náisiúnaithe cánacha móra orthu. B'eagal le cuid acu freisin go dtapódh na Caitlicigh an deis anois le Péindlíthe dá gcuid féin a imirt ar na Protastúnaigh, cosúil leis na Péindlíthe a bhí i bhfeidhm leis na Caitlicigh a choinneáil faoi smacht, lá den saol. Cuid eile, bhí siad chomh doirte don Choróin agus don Ríocht Aontaithe is go raibh drogall orthu roimh aon athrú a thiocfadh ar stádas bunreachtúil na hÉireann. Ní hionann an méid sin, áfach, agus a rá gur Aontachtóir ab ea gach Protastúnach san am, nó nach raibh ach uaisle ag tacú leis an Aontacht.
Bhí Aontachtóirí le fáil i measc an lucht oibre agus na meánaicmí chomh maith, agus d'fhéadfá teacht ar an gcorr-Chaitliceach a bhí tar éis a chuid féin a dhéanamh de dhearcadh polaitiúil na n-uasal. Ón taobh eile de, bhí a lán Protastúnach - daoine cosúil le Charles Stewart Parnell - ag taobhú leis an Rialtas Dúchais. Cúrsaí eacnamaíochta ba mhó a bhí ag déanamh scime d'Aontachtóirí áirithe i gCúige Uladh. Bhí siad barúlach, dá mbeadh parlaimint Náisiúnaíoch i mBaile Átha Cliath ag rialú na tíre, go mbeadh an chuid ba mhó d'Fheisirí na parlaiminte sin dall ar fad ar shainriachtanaisí na tionsclaíochta, ós rud é gurbh í an talmhaíocht an tslí bheatha ba tábhachtaí sa chuid eile den oileán.
Cé gurbh é Cúige Uladh dúshraith na hAontachtóireachta roimh an mbliain 1920 féin, b'as an gcuid eile d'Éirinn a tháinig ceannairí an Pháirtí Aontachtaích sa tréimhse sin féin. B'é Sior Edward Carson, an dlíodóir ó Bhaile Átha Cliath, an ceannaire ba thábhachtaí san am sin. Ní hamháin go raibh sé ag cur in aghaidh an Rialtas Dúchais, thairis sin theastaigh uaidh gach iarraidh chun críochdheighilt a chur i bhfeidhm ar Éirinn a stopadh.
Sa bhliain 1911, baineadh cuid mhór dá chumhacht de Theach na dTiarnaí, agus tháinig an chuma ar na cúrsaí nach raibh an Rialtas Dúchais inseachanta a thuilleadh. Ansin, chuir na hAontachtóirí, go háirithe na hAontachtóirí Ultacha, feachtas ar obair in aghaidh an Rialtas Dúchais - "rialtas na Róimhe", mar a deiridís féin ("Home Rule is Rome Rule"). Bhí siad, fiú, ag bagairt go gcuirfidís ar bun rialtas sealadach dá gcuid féin do Chúige Uladh dá dtiocfadh an Rialtas Dúchais ar an bhfód. Bhunaigh siad mílíste - Óglaigh Uladh - agus d'iompórtáil siad 25,000 raidhfil ó Impireacht na Gearmáine le cath a chur in aghaidh an Rialtas Dúchais agus ar son a rialtais shealadaigh féin, mura mbeadh aon bhealach éalaithe eile ann.
I lár na bliana 1914, bhí 90,000 fear earcaithe san fhórsa. Ó na 1880idí go dtí an bhliain 1914, bhí polaiteoirí móra Coimeádacha ag tacú leis na hAontachtóirí, go háirithe an Tiarna Randolph Churchill agus Andrew Bonar Law, a bhí lena sheal a chaitheamh ina Phríomh-Aire ar an mBreatain Mhór an lá ab fhaide anonn. Chualathas sluaghairmeanna cosúil le "Cuirfidh Ulaidh cath agus beidh an lá ag Ultaibh", agus iad ag tabhairt le fios go raibh na hAontachtóirí meáite ar an Rialtas Dúchais a throid, beag beann ar an deachú.
Tuaisceart Éireann.
Sa bhliain 1920, bunaíodh stáitín Thuaisceart Éireann, a raibh formhór a mhuintire ina nAontachtóirí, de réir mar a d'fhoráil an tAcht um Rialtas na hÉireann. Bhí sé ceaptha stát féinrialaitheach eile, Deisceart Éireann, a chruthú sa chuid eile den oileán, ach san am seo, bhí na hÉireannaigh Chaitliceacha tar éis droim láimhe a thabhairt leis an Rialtas Dúchais mar aidhm pholaitiúil san am seo, agus iad ag éileamh stát neamhspleách dá gcuid féin. Sa deireadh thiar, tháinig Saorstát Éireann ar an bhfód sa Deisceart. Ní raibh na hAontachtóirí ina dtromlach, go beacht barainneach, ach i gceithre chontae, mar atá, Aontroim, Doire, an Dún agus Ard Mhacha, ach mar sin féin, choinnigh siad seilbh ar Fhear Manach agus ar Thír Eoghain chomh maith.
Ó tharla go raibh na contaetha fairsinge seo an-ghann i ndaonra i gcomparáid leis an gceithre chontae eile, bharúil na hAontachtóirí gurbh fhiú an beagán Caitlicigh bhreise a ligean isteach, agus na tailte móra sin ag dul leo. Mar sin féin, fágadh trí chontae eile Chúige Uladh, mar atá, Dún na nGall, Muineachán, agus an Cabhán, taobh amuigh de stáitín an Tuaiscirt agus den Ríocht Aontaithe féin. Na hAontachtóirí a raibh cónaí orthu sna contaetha seo, ba mhór an drochbhuille dóibh é. D'fhéach siad le háitiú ar a gcomh-Aontachtóirí an teorainn a athrú, ach ní raibh gar ann. Cuid mhaith acu, chuaigh siad sna B-Speisialaigh le cuidiú leis an stát nua, cé gur fhan siad féin ina gcónaí sa Saorstát.
D'áitigh Edward Carson ar James Craig, an chéad Phríomh-Aire ar Thuaisceart Éireann, féachaint chuige go bhfaighfeadh na Caitlicigh thuaidh cothrom na Féinne ó rialtas an stáit nua, ionas nach gcuirfidís síocháin na sochaí ó mhaith. Ní mar sin a d'iompaigh na cúrsaí amach, áfach. Bhí leatrom á imirt ar na Caitlicigh, cé gur ábhar conspóide é i gcónaí, cé chomh coitianta a bhí sé i ndáiríre. Bhí Basil Brooke, arbh é an tríú Príomh-Aire ar an Tuaisceart é, drochamhrasach i leith an phobail Chaitlicigh, ó mharaigh na Poblachtánaigh col ceathair leis, agus iad ag bagairt go gairid ina dhiaidh sin go bhfuadóidís a mhac. Dúirt Brooke go hoscailte nár chóir do na fostóirí Protastúnacha jabanna a thabhairt ach don lucht oibre Protastúnach. Rinneadh claonroinnt ar na toghlaigh agus ar na dáilcheantair freisin lena chinntiú go bhfaighfeadh na hAontachtóirí a gcuid iarrthóirí isteach fiú in áiteanna a raibh pobail mhóra Chaitliceacha iontu. Ón taobh eile de, bhí an bochtanas coitianta go leor i measc na bProtastúnach féin, agus nuair a d'ionsaigh buamadóirí na Gearmáine Béal Feirste sa bhliain 1941, tháinig sé chun solais le linn na n-oibreacha réitithe ná go raibh lucht oibre an dá phobal go mór mór faoi leatrom.
Dúirt David Trimble, a bhain amach Duais Nobel na Síochána, gur "fuar an fháilte a bhí roimh an gCaitliceach i dteach an Tuaiscirt" an chuid ba mhó den fhichiú haois, agus é ag maíomh gur ceann de chuspóirí Chomhaontú Aoine an Chéasta ab ea athrú cuma a chur ar na cúrsaí seo. Is iomaí Aontachtóir, áfach - go háirithe na hAontachtóirí Daonlathacha - a deir nach raibh leatrom á imirt ar na Caitlicigh ach go hócáidiúil, agus gur fhág trioblóidí na heacnamaíochta an dá phobal i ndrocháit.
Na Trioblóidí.
Sna 1960idí, chrom Terence O'Neill, Príomh-Aire nua an Tuaiscirt, ar leasuithe sóisialta a chur i gcrích le sochaí a chur ar bun a thabharfadh cearta do na Caitlicigh féin. Ní raibh na hAontachtóirí go léir sásta leis na polasaithe seo, áfach, agus chuaigh siad chun cogaidh ar O'Neill faoi cheannas Ian Paisley, seanmóirí bunúsaíoch a chuaigh le polaitíocht. Bhí an dá phobal ag dul in adharca a chéile, agus an caidreamh trasphobail ag dul chun donais. Chuaigh na Náisiúnaithe amach sna sráideanna le cothrom na Féinne a éileamh faoi bhratach Ghluaiseacht na gCearta Sibhialta.
Dá thoradh sin, bhí scliúchais bhrúidiúla i nDoire agus i mBéal Feirste sa bhliain 1969. Nuair a thit an tóin as an dlí agus as an tsíocháin i dTuaisceart Éireann, cuireadh trúpaí Briotanacha ar garastún i dTuaisceart Éireann le síocháin a chur ar bun arís. Ní raibh na trúpaí ábalta neodracht a choinneáil idir an dá thine Bhealtaine, agus tarraingíodh rialtas Londan go domhain isteach in abar an Tuaiscirt nuair a thosaigh an tIRA ag cur catha ar na saighdiúirí. Sa deireadh thiar thall, mharaigh na paratrúipéirí Briotanacha triúr Caitliceach déag ar Dhomhnach na Fola i nDoire ar an tríochadú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1972. Dhá mhí ina dhiaidh sin, cuireadh rialtas na nAontachtóirí ar an Stormont ar ceal, agus chuaigh rialtas Londan go díreach i gceannas ar an stáitín.
Sa bhliain 1974, shínigh an lucht measartha ar an dá thaobh Comhaontú Sunningdale, a bhí ceaptha lena gceart a thabhairt do na Caitlicigh i gcúrsaí rialtais an stáitín. Ní rabhthas in ann an comhaontú sin a chur i bhfeidhm riamh, áfach, nó chuaigh lucht oibre Protastúnach Thuaisceart Éireann ar ollstailc faoi bhratach Chomhairle Lucht Oibre Uladh leis an gcomhaontú a stopadh. Ina dhiaidh sin, tháinig pleananna eile chun tosaigh leis an bhféinrialtas a chur ar bun arís sa Tuaisceart, mar atá, an "déabhlóid rollach" ("rolling devolution" as Béarla). An turas seo, b'iad na Caitlicigh nach raibh sásta comhoibriú a dhéanamh. I ndiaidh fiche éigin bliain de thrioblóidí, d'éirigh leis an lucht measartha ar an dá thaobh sos cogaidh a chur ar bun, agus thosaigh na comhchainteanna arbh é Comhaontú Aoine an Chéasta a dtoradh. Iarracht eile a bhí ann leis an gcumhacht a roinnt idir an dá phobal. Fuair an Comhaontú tacaíocht Pháirtí Aontachtach Uladh, ach ní raibh Aontachtóirí Daonlathacha Ian Paisley sásta leis.
Aontachtóirí i dTuaisceart Éireann inniu.
Is féidir leis na hAontachtóirí i dTuaisceart Éireann a ndúchas Briotanach a chur in iúl ar a lán dóigheanna sa ghnáthshaol: is dual don Aontachtóir páipéar nuachta ar leith a léamh, tacaíocht a thabhairt d'fhoireann ar leith lúthchleasaíochta, páirt a ghlacadh i gcultúr áitiúil na nAontachtóirí nó vóta a chaitheamh i bhfách le páirtithe agus le hiarrthóirí Aontachtacha.
Is gnách glacadh leis go bhfuil na Caitlicigh ina Náisiúnaithe agus na Protastúnaigh ina nAontachtóirí, agus is minic nach n-aithnítear an tAontachtóir thar an bProtastúnach sa tráchtaireacht a dhéantar ar chúrsaí polaitíochta an stáitín. Róshimpliúchán atá ann, áfach. Tá baill Chaitliceacha i bPáirtí Aontachtach Uladh, cosúil le Sior John Gorman, a bhí ina fheisire i dtionól an Tuaiscirt sna blianta 1998-2003. Bhí sé ina Leas-Cheann Comhairle ar an tionól. Maíonn Ian Paisley, seanmóirí bunúsaíoch agus cathaoirleach an Pháirti Aontachtaigh Dhaonlathaigh, go vótálann an corr-Chaitliceach i bhfách leis, ach is follasach nach bhfuil cead isteach ag na Caitlicigh sa pháirtí féin, mar bhaill.
Ón taobh eile de, is féidir teacht ar Phrotastúnaigh a bhíonn ag vótáil an SDLP, an páirtí náisiúnaíoch measartha. Bíonn iarrthóirí Protastúnacha ar rollaí an SDLP fosta, ó am go ham, agus vótáladh isteach cúpla acu i rith na mblianta. Na Protastúnaigh atá gníomhach i Sinn Féin, áfach, is as Poblacht na hÉireann don chuid is mó acu.
Is iomaí Caitliceach freisin a chaith seal ar fiannas i bhFórsaí Armtha na Breataine Móire nó sna péas i gConstáblacht Ríoga Uladh, cé go raibh sé de nós ag na sceimhlitheoirí Caitliceacha míle murdar a bhagairt ar a leithéidí. Is léir go raibh meas an fhealltóra acu ar na péas Caitliceacha.
De réir na suirbhéireachta a rinneadh ar dhearcadh na gCaitliceach thar na blianta, tá duine as gach triúr acu ina Aontachtóir ina chroí istigh. Más fíor é, áfach, ní fheictear sa bhosca ballóide é; agus is féidir amhras a chur sna torthaí seo i bhfianaise na dtoghchán deireanach fosta, ós rud é go bhfuil tacaíocht Shinn Féin ag fás.
Is iomaí duine sa Tuaisceart nach bhfuil ina Chaitliceach ná ina Phrotastúnach. Tá na daoine ag éirí níos patuaire i leith an reiligiúin, de réir mar atá an freastal ar an Aifreann nó ar na seirbhísí Protastúnacha ag dul i laghad.
Sa Deisceart, ba leis na meánaicmí agus na huasaicmí ba mhó a shamhlaítí an Aontachtóireacht go traidisiúnta, agus b'í Eaglais na hÉireann eaglais na nAontachtóirí. Sa Tuaisceart, áfach, is é an lucht oibre Preispitéarach crann taca na hAontachtóireachta.
Tá go leor páirtithe polaitiúla ag na hAontachtóirí sa Tuaisceart. Faoi láthair, is iad na hAontachtóirí Daonlathacha an ceann is mó tacaíochta. Is é an tUrramach Ian Paisley cathaoirleach an pháirtí. Ar feadh i bhfad, b'é Páirtí Aontachtach Uladh an príomhpháirtí Aontachtach, agus David Trimble ina chathaoirleach air go dtí an bhliain 2005. I ndiaidh Trimble, b'é Sior Reg Empey a chuaigh i gceannas an pháirtí. Tá an dá pháirtí seo ag gníomhú ar fud an stáitín. Thairis sin, tá lucht a leanúna féin ag an bPáirtí Forásach Aontachtach i dtimpeallacht Bhéal Feirste. Cé go ndearctar ar na hAontachtóirí Forásacha mar eagras polaitiúil na sceimhlitheoirí Protastúnacha ó Fhórsa Óglaigh Uladh, bhí clú na measarthachta agus na ciallmhaireachta ar an bpolaiteoir ba tábhachtaí de chuid an pháirtí, David Ervine, a cailleadh in Eanáir 2007.
Aontachtóirí i Saorstát Éireann agus i bPoblacht na hÉireann.
1) An Chéad Chogadh Domhanda féin. Níor cuireadh an coinscríobh i bhfeidhm ar Éirinn ach i ndeireadh an chogaidh. Mar sin, iad siúd a chuaigh chun cogaidh agus a fuair bás i machaire an áir, b'Aontachtóirí iad a bhformhór, agus an dóigh a raibh na Náisiúnaithe ag cur in aghaidh na "preasála", mar a thug siad ar an gcoinscríobh.
2) Sceimhlitheoireacht ghlan. Is é seo an míniú is fearr leis na hAontachtóirí i dTuaisceart Éireann inniu, ní nach ionadh. Deirtear go ndearna Óglaigh áirithe de chuid an IRA géarleanúint agus cineghlanadh ar na Protastúnaigh in áiteanna le linn Chogadh na Saoirse agus go gairid ina dhiaidh, thar aon áit eile i gCorcaigh, ó bhí pobal mór de lucht oibre Phrotastúnach ina gcónaí ansin. Cuid mhór de na Protastúnaigh i gCorcaigh, ba deargdhílseoirí dobhogtha iad, agus na Poblachtánaigh áitiúla chomh fanaiceach céanna. Cé gur pobal dlúth ab ea Protastúnaigh Chorcaí, ní raibh na Dílseoirí ansin ábalta an fód a sheasamh ar a son ar feadh i bhfad. Go leor acu, ní bhfuair siad de rogha ach dul ar imirce.
3) Imirce. Níorbh iad Dílseoirí Chorcaí an t-aon dream de na Protastúnaigh a chuaigh idir dhá dtír. Sna blianta roimh Chogadh na Saoirse agus ina dhiaidh, is iomaí Protastúnach a thug aghaidh ar thíortha cosúil le Tuaisceart Éireann, an chuid eile den Ríocht Aontaithe, agus Ceanada.
Dubhghlas de hÍde, Protastúnach agus céad Uachtarán na hÉireann
4) Comhshamhlú. Na Protastúnaigh agus na hAontachtóirí a d'fhan sa Saorstát (agus ina dhiaidh sin, sa Phoblacht), chlóigh siad le sochaí agus le cultúr na hÉireann agus ghabh siad leor, a bheag nó a mhór, leis an gcineál saol a bhí acu in Éirinn neamhspleách. Ghlac siad leis, go prionsabálta, go raibh cúis na nAontachtóirí caillte i nDeisceart na hÉireann. Le linn Chogadh Cathartha na hÉireann, léirigh an chuid ba mhó de na hAontachtóirí tacaíocht do rialtas an tSaorstáit, ó ba dóigh leo gurbh é rogha an dá dhíogha é.
5) Cleamhnais mheasctha. De réir mar a bhí líon na bProtastúnach ag dul i laghad, bhí líon na nAontachtóirí ag titim fosta. Bhí na Protastúnaigh sásta Caitlicigh a phósadh, agus de réir ordú de chuid na hEaglaise Caitlicí, an t-ordú úd "Ne Temere", chaithfí sliocht na lánúine measctha a thógáil leis an gcreideamh Caitliceach. Ansin, ní raibh moill ar na páistí luachanna agus nósanna na sochaí máguaird a ghlacadh chucu.
Cuid de na hAontachtóirí fásta féin, ní raibh drogall orthu a síocháin a shocrú le rialtas nua an tSaorstáit faoi cheannas Liam Mhic Chosgair agus Chumann na nGaedheal. Ar an 19 Eanáir 1922, tháinig Aontachtóirí ceannasacha na hÉireann le chéile, agus chinn siad ar thacaíocht iomlán a thabhairt do rialtas an tSaorstáit. Is iomaí duine acu siúd a ceapadh ina Sheanadóir ina dhiaidh sin.
Mar sin féin, ó dheireadh na bhfichidí anuas, is beag fíor-Aontachtóir a bhain amach suíochán in aon cheann de Thithe an Oireachtais. Bhí tromlach ag na hAontachtóirí i gcomhairle buirge Ráth Maonais sna fichidí, ach ansin, cuireadh atheagar ar chóras an rialtais áitiúil, ionas gur scoireadh na comhairlí buirge i mBaile Átha Cliath.
Agus an méid sin ráite, síltear go coitianta nach bhfuil na Protastúnaigh faoi leatrom i bPoblacht na hÉireann inniu ar aon dóigh chórasach. Bhí beirt Phrotastúnach, Dubhghlas de hÍde agus Erskine Hamilton Childers, ina nUachtaráin ar Éirinn, nó ba bhaill d'Eaglais na hÉireann iad. Tá Máire Mhic Róibín, a bhí ar an seachtú hUachtarán ar Éirinn, pósta ar fhear Protastúnach, Nioclás Mac Róibín, ach tógadh a gclann leis an gCaitliceachas.


Giancarlo Fisichella.
Is tiománaí Iodálach Foirmle a hAon é Giancarlo Fisichella. Rugadh é ar an 14 Eanáir, 1973 sa Róimh, Iodáil. I 2006 bhí sé ag tiomáint do Renault, agus bhí Fernando Alonso mar chomrádaí foirne aige.


Kimi Räikkönen.
Is tiománaí Foirmle a hAon Fionlannach é Kimi Räikkönen. Rugadh é in Espoo, An Fhionlainn ar an 17 Deireadh Fómhair, 1979. An rud is iontaí agus is aistí faoi Kimi ná nár ghlac sé páirt ach i 23 rásanna carranna sular mbris sé isteach san F1, leis an bhfoireann Sauber. Is beag nár bhain sé craobh domhanda 2005, ach chaill sé ar deireadh do Fernando Alonso.


Juan Pablo Montoya.
Is tiománaí Foirmle a hAon é Juan Pablo Montoya. Rugadh é i mBogotá na Colóime ar an 20 Meán Fómhair 1975. Ba thiománaí spóirt é a athair agus thosaigh sé féin sna karts shóisearacha sa bhliain 1986. Thosnaigh sé a ghairmshaol F1 le Foireann Williams i 2001, sular bhog sé go Foireann McLaren i 2005. Chaith sé an dara séasúr le McLaren sa bhiain 2006, taobh le Kimi Räikkönen. Sa bhliain 2014, bhí sé páirteach in Indycar.


Felipe Massa.
Is tiománaí Foirmle a hAon é Felipe Massa. Rugadh sa Bhrasaíl é ar an 25 Aibreán, 1981 i São Paulo. Tá sé chun páirt a ghlacadh sa séasúr Foirmle a hAon 2006 leis an foireann Ferrari taobh le Michael Schumacher
Massa, Felipe
Massa, Felipe


Hong Cong.
Ceantar Speisialta Riaracháin i nDaon-Phoblacht na Síne is ea Hong Cong. Ceann de mhórionaid airgeadais agus trádála an domhain. Bhunaigh na Sasanaigh coilíneacht ann sa 19ú haois, tar éis do na Portaingéiligh ionad trádála a bhunú ann tar éis don taiscéalaí Jorge Álvarez cuairt a thabhairt ar an áit i 1513. Faoi Chonradh Nanking, tar éis don Bhreatain cogadh a bhuachaint ina gcoinne, ghéill an tSín Hong Cong i 1842. Fuair an Bhreatain talamh ar mhórthír na Síne ar léas 99 mbliana chomh maith le hoileán Hong Cong agus leithinis Kowloon.
Ghabh na Seapánaigh seilbh ar Hong Cong ar feadh breis is trí bliana go leith le linn an Dara Cogadh Domhanda, ach ghéill siad ar an 15 Lúnasa 1945 agus bhí na tailte ar ais i seilbh na Breataine. Tháinig meath ar an gcalafort ar feadh tamaill tar éis do na Cumannaigh teacht i gcumhacht sa tSín, ach cuireadh tionscal mór teicstíle ar bun agus d'fhás an eacnamaíocht go mear. De réir a chéile cuireadh tionscail déantúsaíochta eile ar bun sa choilíneacht agus rinneadh an-fhorbairt ar bhaincéireacht agus ar chomhlachtaí airgeadais.
Níorbh fhada go raibh Hong Cong ar cheann de na críocha ba shaibhre ar domhan. Sna 1980í bheartaigh rialtas Maggie Thatcher na Breataine ar fhlaitheas Hong Cong a phlé leis an tSín. Aontaíodh go mbeadh na tailte uile tugtha ar ais don tSín ach go mbeadh neamhspleáchas áirithe ag Hong Cong mar "Cheantar Speisialta Riaracháin" ionas nach gcuirfí isteach ar an gcóras an rachmais.
Tá srianta curtha ar chearta daonna ó shin, ach ní raibh córas daonlathach riamh ann.


Pádraig Ó Siochfhradha.
Fear ildánach i stair na hathbheochana na Gaeilge agus Scríbhneoir Éireannach ab ea Pádraig Ó Siochfhradha (10 Márta 1883 - 19 Samhain 1964). Scríobh sé "Jimín Mháire Thadhg", úrscéal greannmhar faoi bhuachaill óg tuaithe a foilsíodh faoin ainm cleite "An Seabhac".
Luathshaol.
Saolaíodh Pádraig Ó Siochfhradha i gCiarraí, i mBaile an Ghóilín, timpeall agus trí mhíle siar ó Dhaingean Dí Chúis ar an 10 Márta 1883. Fuair sé oideachas ó na Bráithre Críostaí sa Daingean go dtí go raibh sé sé bliana déag d'aois.
An Ghaeilge.
Bhí an Ghaeilge ag imeacht as an cheantar úd an t•am sin, agus ní hí ba mhó a fuair Pádraig ag• baile agus é ina leanbh óg, ná ní raibh Gaeilge ar bith ar siúl ag na Bráithre Criostaí sa Daingean nuair a bhí seisean acu. Ach bhí tuiscint réasúnta cruinn aige ar an Ghaeilge fiú an uair sin.
As leabhair Dí Ghramhnaigh agus ó mhúinteoir ina cheantar a d'fhoghlaim Ó Siochfhradha conas Gaeilge a léamh agus a scríobh. Sula raibh sé fiche bliain d'aois bhí léamh agus scríobh na teanga á múineadh aige féin do chomharsana dá chuid i dteach Mháire Hussey ar an Chuaismóir, in aice a bhaile.
Gníomhaíochas.
San bhliain 1899, thosaigh Ó Siochfhradha ag obair mar fhear oibre. Lean sé don chineál sin oibre go dtí 1922.
Ó cuireadh na hÓglaigh ar bun, ó 1913, bhí Ó Siochfhradha iontu. Bhí sé ina oifigeach ceannais acu i gCorca Dhuibhne ó 1917 go dtí 1921.
Roghnaigh Austin Stack é le dul go Baile Átha Cliath Aoine an Chéasta 1916 chun eolas ar an éirí amach a bhí beartaithe a fháil do mhuintir Chiarraí. Chuir na Sasanaigh i sé phríosún éagsúla é idir 1918 agus 1922. Dhiúltaigh Ó Siochfhradha páirt a ghlacadh san aighneas polaitíochta a tháinig i 1922 (l. 199, Risteard Ó Glaisne, Ceannródaithe, FNT 1974)..
Cháiligh sé mar mhúinteoir bunscoile agus bhí sé ina chigire agus ina phríomhchigire ina dhiaidh sin. Ó 1920 go dti 1922 ag an chéad Dáil a bhí Ó Siochfhradha ina thimire Gaeilge do Chiarraí. Bhi sé ina Bhreitheamh Dúiche freisin, agus, idir 1920 agus 1923, ina chathaoirleach ar Chomhairle Chontae Chiarraí.
1926 bhi sé ar bhoird sláinte Chontae Ros Comáin agus Chontae an Longfoirt, agus ceapadh ina choimisinéir ag stiúrú Chontae Liatroma é nuair a cuireadh an chomhairle contae ansin ar ceal faoin Saorstát.
Sa bhliain 1926 tugadh go Baile Átha Cliath é agus cuireadh sa Roinn Oideachais é.
Nuair a bhí sé sa Roinn Oideachais, bhí baint aige le bunú na gColáistí Ullmhúcháin, agus ina le bunú Choláiste Mhuire na mBráithre Críostaí i mBaile Átha Cliath. Thug sé tamall ina eagarthóir ag an Ghúm freisin.
D'éirigh sé as an státseirbhís i 1932 agus chuaigh sé ina eagarthóir agus ina chomhstiúrthóir ar Chomhlacht Oideachais na hÉireann agus ar Clólucht an Talbóidigh.
D'éirigh sé as a phost i 1965 agus gradam Phríomhchigire bainte amach aige. Ba Sheanadóir é (1946–48, 1951–54, 1957–64, ceaptha ag an Taoiseach).
Fuair sé bás ar an 19 Samhain 1964.
An Seabhac, ainm cleite.
Ba ghá ainm cleite le haghaidh chomórtais an Oireachtais. Mar sin ‘sé an t-ainm cleite ba mhó a d'úsáidtí san Oireachtas. Lean an nós an-fhada-isteach sna 1920idí agus sna 1930idí. Ach b'annamh scríbhneoir Gaeilge san am úd gan ainm cleite a bheith in úsáid go poiblí féin aige. Agus níl aon ainm cleite a sheas chomh fada ná chomh buacach le hainm cleite Phádraig Dí Shiochfhradha - "An Seabhac." Go deireadh a shaoil ba mhinice a thráchtfaí airsean i ngach treo baill mar "An Seabhac" ná mar Phádraig Ó Siochfhradha.


How to Dismantle an Atomic Bomb.
Is é "How to Dismantle an Atomic Bomb" an t-aonú albam déág ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 22 Samhain, 2004.
Eolas.
Thanaig an albaim seo amach i Mhí Samhana 2004. Bhí sé ceangalaíte leis a Vertigo Tour.
Vertigo - Baile Átha Cliatha 2005.
Thanaig ticeadí ar díol i lár Mí Martá 2005 do dhá ceolcoirm i bPáirc an Crocaigh i Mí Meithimh. Bhí siad díolta amach taobh istigh de deich mbomainte agus dúirt urlabhraí don banna go mbeidh ceolcoirm eile ar an Luain ina ndiaidh.


Sevilla.
Príomhchathair Andalucía, i ndeisceart na Spáinne is ea Sevilla. De réir na bhfinscéalta, ba é Earcail, an laoch Gréagach, a bhunaigh Sevillla. Thug na Rómhánaigh "Hispalis" ar an gcathair agus ina dhiaidh sin athraíodh an t-ainm go "Isbiliya" ag na Múraigh.
Tá Sevilla ar bhruacha abhainn an Guadalquivir agus tá sí ar cheann de na hionaid stairiúla is tábhachtaí san Eoraip. Timpeall milliún duine atá inti faoi láthair, an ceathrú cathair is mó sa Spáinn. Is ann atá Cartlanna na nIndiacha, mar a bhfuil na cáipéisí stairiúla faoi ghabháil Mheiriceá. Tá an-chuid foirgneamh fíor-álainn ann, La Giralda, túr Múrach, agus ceann de na hardeaglaisí is mó ar domhan, a tógadh thar tréimhse 118 mbliain tar éis do na Críostaithe an chathair a ghabháil ó ríocht Mhúrach Cordóba.
Tá an chathair fada go leor ón bhfarraige, ach bhí sí ina calafort an-tábhachtach fadó nuair a bhí níos mó uisce san abhainn. Ba go Sevilla a tugadh formhór an airgid a ghoid lucht an choncais i dtíortha as Meiriceá Láir agus Meiriceá Theas, agus is aisti a sheoil cabhlach taiscéalaíochta Magellan. Chuaigh na longa sin timpeall an domhain, ach níor fhill ar Sevilla ach árthach amháin a bhí luchtaithe le spíosraí.
Bhí na Liobrálaigh i gceannas ar Sevilla le linn an chogadh cathartha a bhí sa Spáinn idir 1829 agus 1832. I gCogadh Cathartha na Spáinne sa bhfichiú haois, ní raibh moill ar Franco an chathair a ghabháil lena arm as an Afraic.
Bíonn Sevilla an-te i rith an tsamhraidh, agus an teocht thar 50 céim C. Tá an-cháil ar amhráin agus ar dhamhsaí an réigiúin.


Ralf Schumacher.
Is tiománaí Foirmle a hAon é Ralf Schumacher. Rugadh sa Ghearmáin é ar an 30 Meitheamh, 1975. Is deartháir é do Michael Schumacher, tiománaí cáiliúil Foirmle a hAon. I 2006, beidh Ralf ag glacadh páirt i gCraobh Damhanda Foirmle a hAon leis an bhfoireann Toyota.


Jarno Trulli.
Is tiománaí Foirmle a hAon Iodálach é Jarno Trulli. Rugadh é i bPescara, Iodáil é ar an 13 Iúil, 1974, suíomh shean rás F1. I láthair na huaire tá sé ina thiománaí don fhoireann Toyota, agus tá Ralf Schumacher mar chomrádaí foirne aige.
Trulli, Jarno
Trulli, Jarno


Virginia Thiar.
Is stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá í Virginia Thiar, arb í Charleston a phríomhchathair agus an chathair is mó ansin. Fuair Virginia Thiar scaradh ó Virginia le linn Chogadh Cathartha Mheiriceá, agus chuaigh sí san Aontas mar stát ar leith sa bhliain 1863.


Wisconsin.
Stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Wisconsin. Is í Madison an phríomhchathair agus Milwaukee an chathair is mó. Is cathair mhór eile í Green Bay freisin, baile dúchais na Green Bay Packers, an fhoireann peil Mheiriceánach cáiliúil.


Stáit Mheiriceá.
Aontas feidearálach is ea na Stáit Aontaithe agus tá caoga ballstat ann. Is iad na 13 stát bunaidh na 13 coilíneacht a chuaigh chun ceannairce ar riail Shasana. Maidir le na stáit eile, fuair rialtas Mheiriceá iad trí chogadh nó cheannach, ach amháin Vermont, Texas, agus Haváí mar poblachtaí neamhspleácha a bhí iontu. I dtús stair na tíre, cruthaíodh 3 stát as críoch stát eile: Kentucky as Virginia; Tennessee as Carolina Thuaidh; agus Maine as Massachusetts. I rith an chogaidh carthartha, roinneadh Virginia Thiar ó Virginia. Rialaigh Cúirt Uachtarach Mheiriceá nach bhfuil ceart ag na stáit an t-aontas a fhágáil. Tá limistéir eile ina mbaill den tír, sin iad Ceantar Columbia (an ceantar feidearálach ina bhfuil an phríomhchathair, Washington, suite); agus Sceir Palmyra, críoch san Aigéan Ciúin atá neamháitrithe ach corpraithe. Tá cúig mórchríoch ag na Stáit Aontaithe le pobail dúchasacha: Puerto Rico agus Ógh-Oileáin na Stát Aontaithe i Muir Chairib; agus Samó Mheiriceánach, Guam agus Oileáin Mariana Thuaidh san Aigéan Ciúin. Tá saoránacht sna Stáit Aontaithe ag na daoine a bheirtear sna críocha sin ach amháin Samó Mheiriceánach.
*


Utah.
Stát i Meiriceá is ea Utah, atá suite in iarthar na tíre. Is í Cathair Salt Lake an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Stair.
Tá Meiriceánaigh dhúchasacha ina gcónaí sa cheantar le fada an lá. Bhí daoine in Utah 10,000 go 12,000 bliain ó shin, dar leis na seandálaithe.


Vermont.
Is stát de chuid na Stát Aontaithe é Vermont, agus é suite i Sasana Nua, réigiún in oirthuaisceart na tíre. Is é Vermont an dara stát is lú de réir daonra. Is é Montpelier an phríomhchathair agus is é Burlington an chathair is mó. Tá Vermont ag críochántacht le Massachusetts ó dheas, New Hampshire soir, Nua-Eabhrac siar, agus leis an gcúige Ceanadach Québec ó thuaidh.
Teangacha.
Béarla an phríomtheanga do fhórmhór dhaonra Vermont. Is í Fraincís an phríomtheanga do 2.54% agus Spáinnis an phríomtheanga do 1% de dhaonra Vermont.


Mark Webber.
a> i bhFoirmle a hAon ag Grand Prix na Stát Aontaithe 2004
Is tiománaí Foirmle a hAon ón Astráil é Mark Alan Webber. Rugadh é i Queanbeyan, New South Wales ar an 27 Lúnasa, 1976. Faoi láthair, tá sé ina chónaí in Aylesbury, Buckinghamshire, Sasana. Thosnaigh sé ag tiomáint go hiomaíoch sna cartanna, go dtí gur bhog sé suas go Foirmle Ford i 1995, áit gur bhuaigh sé roinnt rásanna. I 1996 chuaigh sé le foireann Van Diemen, agus chuaigh sé ag rásaíocht i bhFoirmle Ford sa Bhreatain Mhór. I 1997, bhog sé go Foirmle a Trí le foireann Alan Docking. 1998 agus d'aistrigh sé go dtí an Craobh GT FIA le AMG. Sa bhliain 2000, chuaigh sé go dtí an Craobh F3000 le foireann Paul Stoddart.
Ag gluaiseacht i dtreo F1.
Níos dénaí sa bhliain fuair sé triail tiomáint trí lá le Benetton ag Estoril sa Phortingéil, áit ar d'imigh sé níos tapúla ná Giancarlo Fisichella agus Ralf Schumacher. Toisc seo fuair sé an post mar thriail tiománaí oifigiúil don foireann Benetton do bhliain 2001. Sa bhliain céanna, críochnaigh sé sa dara háit i gCraobh Idirnáisiúnta Foirmle a 3000 FIA leis an foireann Supernova.
A chéad bhliain in F1.
Tar éis an gaiscíocht go léir sa bhliain roimhe sin, ghnóthaigh sé tiomáint leis an bhfoireann Minardi i bhFoirmle a hAon. Ina chéad rás, mar a tharlaíonn sé san Astráil, i Melbourne, críochnaigh sé sa cúigiú háit, le carr i bhfad níos moille ná na cinn eile timpeall air. Thug sé seo dhá phointe don craobh dó, agus b'shin iad na céad pointí gur fuair Minardi ón bhliain 1999. Ag geall leis gach rás, chuaigh sé níos tapúla ná a bheirt comráid fhoireann, Alex Yoong agus Anthony Davidson ag amanta difriúla.
Ag Jaguar.
Don séasúr 2003 bhog sé go Jaguar Racing. Bhí sé mar príomh tiománaí an fhoireann, agus rinne sé 17 den 18 bpointe a scóráil an fhoireann a scóráil é féin. Níor éirigh chomh maith leis sa bhliain 2004, i gcoiteanna toisc nach raibh an carr, an R4, maith go leor. Ach i gcóir 2005 bhog sé go Williams.
Ag Williams.
Taréis dó trí shéasúr a ghlacadh i gcarranna moille, cheap Mark go mbeadh seans aige cúpla rásanna a bhuachaint le Williams i 2005, ach bhí mí-ádh leis arís. Ní raibh an carr tapaidh go leoir, agus bhí an tinneall ó BMW síos ar cumhacht i gcomparáid leis an gcuid eile do na foirne. Bhí sé ag tiomáint taobh le Nick Heidfeld, agus don cuid is mó done séasúr, bhíodar taobh le taobh, sular ghortaigh Nick é féin ag rothaíocht, agus bhí air tarraingt amach ón cúig rás deirigh den séasúr. Ar deireadh, críochnaigh sé sa deichiú háit, sé pointe chun cinn ar Heidfeld, agus tar éis rostram amháin.
I 2006, bhí sé ag tiomáint le Williams arís, ach an uair seo beidh Nico Rosberg mar a comráid fóirne. Mar aon le sin, beidh soláthraí inneall agus boinn difriúil acu, le Cosworth agus Bridgestone faoi seach, ag tógaint áit BMW agus Michelin.
Naisc sheachtracha.
Webber, Mark
Webber, Mark


Éan.
Is ainmhithe Verteabraigh dhéchosacha aonteasacha ubh-bhreitheacha agus cleiteach iad na héin. Le thart ar 10,000 speiceas beo, is iad an aicme is specí de chuid na veirteabrach teitreapódach. Is baill iad speiceis an lá atá inniu ann den fho-aicme Neornithes, agus cónaíonn siad in éiceachórais fud fad na cruinne, ón Artach go dtí an tAntartach. Bíonn méid na n-éan atá ar marthain i raon ó 5 cm (2 orlach) Mellisuga helenae chuig 2.75m (9 troith) Struthio camelus nó an Ostrais.


An tSúlúis.
Ceann de na teangacha i gcraobh Nguni na dteangacha Bantúcha í an tSúlúis, nó isiZulu, mar a deir lucht labhartha na teanga féin. Tá sí ó dhúchas ag deich milliún duine, an chuid is mó acu san Afraic Theas, go háirithe i gCúige KwaZulu-Natal. Glactar leis, áfach, go bhfuil duine as gach beirt san Afraic Theas in ann adhmad éigin a bhaint as caint Súlúise. Sa bhliain 1994, bronnadh stádas oifigiúil ar an tSúlúis san Afraic Theas in éineacht le deich dteanga eile.
Tá an tSúlúis ar an dara ceann is mó a labhraítear de na teangacha Bantúcha. Níl ach an teanga Shona, príomhtheanga na Siombáibe, níos mó ná an tSúlúis ó thaobh líon na gcainteoirí de. Leis na litreacha Laidineacha a scríobhtar an tSúlúis, agus cosúil leis na teangacha Bantúcha eile san Afraic Theas, bhí sí go mór mór faoi thionchar na teanga Xhosa.


Ráth Cairn.
Is nua-Ghaeltacht í Gaeltacht Ráth Cairn (nó Ráth Chairn) agus í suite i gContae na Mí. Toradh is ea í d'iarrachtaí Shaorstát Éireann leis an nGaeilge a choinneáil beo agus a athbheochan. B'é an plean a bhí ag an rialtas agus ag na díograiseoirí Gaeilge araon ná cainteoirí dúchasacha a aistriú go machairí méithe, áit a mbeadh níos mó barr le baint as an talamh.
An Baile.
Tá lárionad pobail agus clubteach (An Bradán Feasa), meánscoil, lárionad fiontraíochta, eaglais Chaitliceach agus áiseanna eile lena n-áirítear grúpscéim uisce, siopa, bialann, páirc imeartha, agus ionad taispeántais ann i Ráth Chairn. Tá Foras na Gaeilge, Glór na nGael agus Scun Scan lonnaithe ann freisin.
Seirbhísí Foghlama Teanga.
Eagraítear go leor cúrsaí do daoine atá ag iarraidh Gaeilge a fhoghlaim i Ráth Chairn. I measc na ndreamanna sin a eagraíonn cúrsaí ann tá Gael Linn. Tá nasc déanta ag Ollscoil na hÉireann, Maigh Nuad le Ráth Cairn agus cuirtear cúrsaí teastais oíche ar siúl i rith an gheimhridh do dhaoine a bhfuil Gaeilge acu atá ina gcónaí i bhfoisceacht fiche míle den cheantar.
Stair.
Ba bhaile fearainn é Ráth Cairn i ngar do Bhaile Átha Buí. Sa bhliain 1935, i ndiaidh feachtas agóidíochta, d'aistrigh an Rialtas 443 duine as Conamara go Ráth Cairn leis an talamh a thabhairt chun míntíreachais thall ansin. Fuair siad feirmeacha agus scoil náisiúnta (Scoil Uí Ghrámhnaigh) ansin. Fuair gach teaghlach teach nua, 22 acra talún, beostoc agus uirlisí feirmeoireachta. Mar chuid den scéim seo a thionscain an coiste 'Muintir na Gaeltachta' faoi stiúir Mháirtín Uí Chadhain agus Choimisiún na Talún, d'aistrigh 40 teaghlach idir 1935 agus 1937 ó "cheantair chúnga" i gConamara go dtí na bailte fearainn seo: Ráth Cairn, Laimbé, Driseog, Tulach na nÓg, Baile Mhistéala agus Doire Longain.
Lean na daoine leo ag labhairt na Gaeilge go nádúrtha, ach thóg sé na blianta fada orthu stádas oifigiúil Gaeltachta a bhaint amach. Tháinig coilíneacht eile den chineál chéanna ar an bhfód i mBaile Ghib sa chontae céanna, ach níor éirigh léi chomh maith le Ráth Cairn, ós rud é nár tháinig lucht an mhíntíreachais ansin ón áit chéanna ar dtús.
Bhronn an Rialtas stádas oifigiúil ar Ráth Cairn agus ar Bhaile Ghib sa bhliain 1967, tar éis feachtais chearta sibhialta a d'eagraigh Craobh Cearta Sibhialta na Gaeltachta, Ráth Cairn. Sa bhliain 1973 a bunaíodh Comharchumann Rath Cairn chun pleanáil agus forbairt a dhéanamh don cheantar. Is iad na coilíneachtaí seo i gCúige Laighean an t-aon cheantar oifigiúil Gaeltachta in oirthear na tíre.
Is í Gaeilge Chonnacht an chanúint a labhraítear i nGaeltacht na Mí, ó tháinig an chuid ba mhó den phobal as Conamara. Chuaigh canúintí dúchasacha Ghaeilge Laighean in éag thart ar céad bliain ó shin.
Daoine.
Tháinig daoine mór le rá i saol na Gaeilge as Gaeltacht na Mí. Is as Ráth Cairn do Bhláthnaid Ní Chofaigh, agus is as ceantar Bhaile Ghib do Hector Ó hEochagáin. Láithreoirí iad an bheirt acu, agus iad ag obair do RTÉ, ach bíonn Hector le feiceáil go minic ar TG4 chomh maith. Cé gur rugadh Darach Ó Catháin i Maimín, Conamara, tógadh i Ráth Cairn é. Bhí Darach ar dhuine de phríomhamhránaithe sean-nóis a linne. Deir neart daoine gurbh é ab fhearr. I measc na n-amhrán atá le fáil ar a dhlúthdhiosca 'Darach Ó Catháin' tá 'Amhrán na Japs', leagan damanta de 'Oró Sé do Bheatha 'bhaile' agus 'Caisleán Uí Néill'. Tá an dlúthdhiosca sin ar fáil ó Ghael Linn.
Is as Dún Doire (gar go leor do Ráth Cairn) don amhránaí agus múinteoir Nollaig Ní Laoire.


An Daingean.
Baile is ea an Daingean nó Daingean Uí Chúis ("Dingle" i mBéarla) atá suite in iarthar Ghaeltacht Chiarraí in Éirinn. Is é an Daingean an baile is mó i nGaeltacht Chorca Dhuibhne agus an baile Gaeltachta is mó sa tír. Tá cónaí ar 1965 duine ann.
An baile.
Tá oifigí Gaelsaoire suite sa bhaile agus tá ionad Ollscoil na Gaillimhe á oscailt sa cheantar go luath.
Tá ceannáras na Mumhan d’Údarás na Gaeltachta suite i nDaingean Uí Chúis agus cabhraíonn an t-Údarás le gnóthanna éagsúla. Sa bhliain 2004, bhí 987 duine fostaithe i nGaeltacht Chorca Dhuibhne mar gheall ar chabhair an Údaráis.
Reachtáltar nithe éagsúla traidisiúnta eile sa cheantar, mar shampla An Dreoilín, Paráid Maidne Lae Phádraig, Ráiseanna Capall Dhaingean Uí Chúis, an Rigeaite, Beannú na mBád, Teaspántas Talmhaíochta, Banna Fíofa agus Druma, agus ar uile.
Teangacha.
Bhí 1,100 daoine ábalta Gaeilge a labhairt. Labhair 16.4% Gaeilge gach lá taobh amuigh den chóras oideachais. Labhair 280 duine teanga eile seachas Béarla nó Gaeilge sa bhaile. De na daoine seo ní raibh 57 duine ábalta Béarla a labhairt go maith. Bhí Liotuáinis an teanga is comónta sa bhaile le 62 cainteoirí.
Ainm.
D'éirigh aighneas sa bhaile i 2005 maidir le hainm Béarla an bhaile a ligeadh i léig agus an t-ainm Gaeilge a úsáid i nGaeilge agus i mBéarla. D'fhógair an tAire Gnóthaí Gaeltachta, Éamon Ó Cuív, nach mbeadh logainmneacha galldaithe (ar nós 'Dingle') á n-úsáid a thuilleadh ar cuaillí eolais oifigiúla, agus athraíodh ainm an bhaile go Gaeilge i dtús na bliana 2005. Is conspóideach an socrú é seo sa bhaile ós rud é go bhfuil an turasóireacht mar phríomhthionscal sa cheantar, agus tá imní ar roinnt daoine go gcuirfear turasóirí amú agus iad ag lorg ar an Daingean; tá sráidbhaile eile i gContae Uíbh Fhailí darb ainm an Daingean (nó "Daingean" as Béarla). Mhol an t-Aire Ó Cuív go bhféadfaidh le muintir an bhaile an t-ainm a athrú ar ais go Béarla le phobalbhreith a chomhlíonadh, ach bheadh sé orthu a stádas Gaeltachta, agus an cúnamh eacnamaíoch a ghabhann leis, a chailleadh ag an am céanna.
Stair.
Téann stair Dhaingean Uí Chúis i bhfad siar. Tá trácht le fáil sna blianta seo leanas: 1278 (Dengyn), 1316 (Daingean Uí Cubhais), 1569 (Daingean Uí Chúis).
I rith na Meánaoise bhí an baile ar cheann de na príomhbhailte in iardheisceart na hÉireann mar gheall ar a chalafort. Bhí an iascaireacht tábhachtach. Bhí ceangal láidir eacnamaíochta idir an Daingean agus an Spáinn sa 16ú céad. Tógadh go leor tithe ar chruth thithe na Spáinne. Tá clocha deartha le feiscint ar chuid de thithe Shráid a’ Dhoirín fós.
Dódh Daingean Uí Chúis go talamh cúpla uair, sa bhliain 1316 ag Diarmuid Mac Cárthaigh agus aríst sa bhliain 1580 ag Iarla Urmhumhan.
Ré thábhachtach i stair an cheantair ab ea an 16ú céad ach ba le linn na tréimhse seo chomh maith is mó a bheir cruatan ar phobal na háite. Le linn chogadh na n-Iarlaí dódh agus deineadh slad ar an gceantar go minic. Is ar éigean deireadh le trádáil an bhaile. Bhuail Éirí Amach na bliana 1641 agus slad Chromaill buillí ar thrádáil an bhaile freisin.
Níor tháinig trádáil an bhaile teacht chuige féin arís go dtí an 18ú céad. Thosnaigh mangairí fíona ag trádáil idir an Daingean agus Mór-roinn na hEorpa arís. Thosnaigh Roibeárd Mac Gearailt tionscal an línéadaigh i dtús na haoise seo. D’éirigh go maith leis an dtionscal seo ar feadh 40 bliain. Le teacht an chadáis, áfach, thit an tóin as tionscal an línéadaigh agus fén mbliain 1837 ní raibh mórán de fágtha.
Sa bhliain 1829, tháinig Siúracha na Toirbhirte i mbun scolaíochta sa bhliain 1848 bunaíodh Meánscoil na mBráthar.
I lár na haoise sin, bhuail an Drochshaol buile marfach ar phobal an cheantair de bharr gur theip ar an bpráta. Sa bhliain 1852, tógadh Tigh na mBocht. Tugadh cúnamh do 6,068 duine ann i rith na bliana sin. Le linn na tréimhse sin bhí muintir an cheantair fé bhrú chíosa troma agus muna ndíolfaidís iad deintí iad a dhíshealbhú go minic. Mar shampla, i mí Aibreáin na bliana 1885 ruaig Tiarna Fionntrá dhá theaghlach déag as a gcuid gabhaltaisí i gCaisleán Ghriaire.
Bunaíodh craobh de Chumann Lúthchleas Gael i nDaingean Uí Chúis sa bhliain 1888. Ba é Patrick Moore an chéad rúnaí agus ba é Patrick Gould an chéad chaptaen ar an gcumann agus d’imir na foirne fén ainm "The Dingle Shamrocks". Bhunaigh Thomas Kelliher, Michael McDonnell, John Lee, Michael Dissette, agus Patrick Foley craobh de Chumann na Talún i nDaingean Uí Chúis. Tháinig príomhioncam mhuintir an cheantair as an iascaireacht agus as an bhfeirmeoireacht le linn na tréimhse seo. Bhí an imirce mar thoradh ar na Trioblóidí agus ar an gCogadh Cathartha. Thug na Dubhchrónaigh fén mbaile a dhódh sa bhliain 1920 ach níor éirigh leo mar chuir muintir an cheantair go tréan ina gcoinne.
Tugadh aitheantas oifigiúil Gaeltachta do Dhaingean Uí Chúis sa bhliain 1926 agus sa bhliain 1956 deineadh athdhaingniú ar an stádas sin. Bhí “An Seabhac”, Pádraig Ó Siochrú, ar dhuine do bhunaitheoirí an chéad choláiste Gaeluinne in Éirinn sa bhliain 1908. I dtús báire, tionóladh ranganna an choláiste i dTigh John O Donnell, mar a bhfuil tigh mhuintir Bhambaire agus tigh tábhairne Uí Fhlaithbheartaigh ar Shráid a’ Droichid anois.
Bhuaigh an Daingean an phríomhdhuais i gComórtas Ghlór na nGael 1980 – 81 fé stiúir an chathaoirligh Jed Budhlaeir. Athbhunaíodh Craobh an Ághasaigh de Chomhaltas Cheoltóirí Éireann agus é mar fheidhm ceol sa bhliain 1981. Reachtáladh Fleadh Cheoil Chiarraí cúig n-uaire ar an mbaile sna blianta 1984–89 agus d'eagraigh an chraobh áitiúil Fleadh Cheoil na Mumhan sna blianta 1990 agus 1996. Reachtáladh Oireachtas na Gaeilge ar an mbaile sna blianta 1987, 1992 agus 2001.
Daingean, An
Daingean, An


Corca Dhuibhne.
Corca Dhuibhne a thugtar ar an leithinis díreach laistiar de Thrá Lí i gContae Chiarraí. Is é An Daingean nó Daingean Uí Chúis príomhbhaile na leithinse agus ceantar oifigiúil Gaeltachta is ea an chuid den leithinis laistiar do Lios Póil agus den tSráidbhaile.
Tá Cnoc Bréanainn, ceann de na cnoic is airde in Éirinn in iarthuaisceart na leithinse ina dheighilt nádúrtha idir an dá chuid stairiúla de Chorca Dhuibhne, mar atá, Duibhneach, laistiar agus laisteas den chnoc agus Leitriúch lastoir de. Amach ó Dhún Chaoin sa chuid is siar siar atá na Blascaodaí, scata oileán arbh astu do Pheig Sayers, Thomás Ó Criomhthain a scríobh an leabhar cáiliúil An tOileánach, Muiris Ó Súilleabháin, údar Fiche Bliain ag Fás agus roinnt scríbhneoirí eile.


Gaoth Dobhair.
Gaoth Dobhair ("Gweedore" i mBéarla): ceantar Gaeltachta i gContae Dhún na nGall, Éire. Anseo atá oifig réigiúnach sheirbhís Raidió na Gaeltachta, agus is é Gaoth Dobhair an paróiste Gaeltachta is mó in Éirinn (daonra 4,065). Is iad na príomhbhailte fearainn ná Croithlí, Dún Lúiche, An Bun Beag, Doirí Beaga agus Cnoc Fola. Tá Gaoth Dobhair faoi scáth na hEaragaile, an cnoc is airde i gContae Dhún na nGall.
Tá clú ar Ghaoth Dobhair mar go bhfuil an traidisiún Gaelach beo go fóill i measc na ndaoine aitiúla, idir sean-nósanna, ceol traidisiúnta, drámaíocht, cluichí Gaelacha agus an Ghaeilge. Meallann seo agus radharcra an cheantair cuid mhór turasóirí ó achan chearn den tír, go háirithe ó Thuaisceart Éireann. Tá Gaoth Dobhair suite idir Na Rosann ó dheas agus Cloch Cheann Fhaola ó thuaidh, cuirtear "na trí paróistí" orthu agus cruthaíonn siad réigiún cultúrtha agus sóisialta ar leith, áit ina bhfuil Gaoth Dobhair mar phríomhcheantar do tionscal agus saol oíche.
Ainm.
Radharc do Ghaoth Dobhair ón spéir.
"An Gaoth" an t-ainm atá ar ghóilín atá ag bun Abhainn Chroithlí atá ina theorainn idir Gaoth Dobhair agus na Rosa. Is seanfhocal é "Dobhar" fá choinne uisce. "Inbhear uisciúil" an chiall bhunúsach atá leis an ainm Gaoth Dobhair.
Teanga.
Is í an Ghaeilge príomhtheanga na ndaoine sa pharóiste, ach tuigtear an Béarla freisin. Meallann an Ghaeilge na mílte turasóirí agus scoláirí gach bliain chuig na coláistí samhraidh, le tuigbheáil níos fearr a fháil ar an teanga. Faigheann páistí agus déagóirí na háite oideachas s'acu fríd mheán na Gaeilge, agus bíonn na seirbhísí reiligiúnacha agus an chuid is mé de na fógraí poiblí i nGaeilge. Ach, is cosúil go bhfuil meath ag teacht ar an Ghaeilge sa cheantar le cúpla bliain anuas.
Stair an cheantair.
Chuir Plandáil Uladh casadh ar stair an pharóiste sa bhliain 1609. B'éigean do dhaoine Ghaelacha talamh torthúil s'acu a fhágáil sa Lagáin agus imeacht go dtí iarthar Dhún na nGall, agus shroich cuid mhaith acu Gaoth Dobhair. Ag an am chéanna thosaigh lonnaitheoirí Sasanacha agus Albanacha a theacht, agus d'athraigh siad an talamh go barúntachtaí. De réir chosúlachta ní raibh mórán de dhaonra sa pharóiste suas go dtí an 17ú haois. Chónaigh na daoine ar na hoileáin agus ar imeall na farraige i ngráigeanna, thóg siad na tithe in aice a chéile i bpócaí beaga.
Ní raibh daonra mór ann suas go dtí an 19ú haois agus tuigtear go raibh caidreamh measartha maith idir na tionóntaí agus na tiarnaí talún. Tháinig laghdú mór ar chaighdeán an tsaoil le linn theacht na dtiarnaí talún úra san 19ú haois, go háirithe an Tiarna George Hill (1801-1879) agus a mhac Arthur. Threoraigh an sagart Seán Mac Pháidín muintir na háite agus iad ag troid leis na tiarnaí talún seo nuair a bunaíodh Conradh na Talún agus an Plean Feachtais. Ba é eachtra "Marú an Mháirtínigh" (An Cigire Dúiche William Martin) taobh amuigh de theach pobail Dhoirí Beaga buaicphointe Chogadh na Talún i nGaoth Dobhair.
Tá léar leabhar staire foilsithe faoi stair Ghaoth Dobhair. Ba í Cáit Nic Giolla Bhríde (nach maireann) duine de na staraithe ba chlúití sa cheantar.
Eacnamaíocht.
Íomhá lánléargais do Ghaoth Dobhair ó Chnoc Fola.
Bunaíodh cuid mhór monarchana i nGaoth Dobhair sna 1970idí, 1980idí agus sna 1990idí, nuair a chuir coiste áitiúil brú ar na húdaráis gníomh dearfach a dhéanamh mar chomóradh ar Éirí Amach na Cásca. Ach dhruid an chuid is mó acu seo sa bhliain 2001 mar gheall ar tháirgíocht níos saoire in Oirthear na hEorpa, agus bhuail seo buille an-olc ar gheilleagar na háite agus na gceantar máguaird. Táthar ag táirgeadh bábóga phoircealláin i nGaoth Dobhair ó 1939 faoin ainm "Bábógaí Chroichshlí" nó "Crolly Dolls". Cé nach bhfuil ionad uirbeach ar bith ann tá dlús daonra an-ard i nGaoth Dobhair le blianta fada, agus chuaigh daoine ar imirce shéasúrach go hAlbain ar feadh na mblianta. Le fás na tionsclaíochta agus na turasóireachta tógadh na céadta teach úr ar fud an cheantair, iad uilig spréite amach ar fud an pharóiste.
Athainmníodh an t-eastát tionsclaíoch go dtí "Pháirc Ghnó Ghaoth Dobhair" in 2003, agus chuir Údarás na Gaeltachta feachtas ar bun chun níos mó comhlachtaí a mhealladh go dtí an ceantar. D'éirigh go measartha leis an fheachtas seo. Sa cheantar anois tá roinnt ollmhargaí, siopaí áise, sciamheolaithe, gruagairí, conraitheoirí, garáistí, poitigéirí, tithe leanna, caiféanna, agus sé theach ósta.
Oideachas.
An bóthar R257 a théann fríd Ghaoth Dobhair, le feiceáil anseo i nDoirí Beaga.
Tá cúig bhunscoil i nGaoth Dobhair, sna bailte fearainn seo a leanas: Doirí Beaga, An Bun Beag, Mín an Chladaigh, Dobhar agus An Luinneach. Is í Pobalscoil Ghaoth Dobhair an t-aon mheánscoil sa pharóiste. Bunaíodh í sa bhliain 1977 ar an Luinnigh, agus is é Noel Ó Gallchóir atá ina phríomhoide inti. Cuirtear an t-oideachas seo uilig ar fáil fríd mheán na Gaeilge agus déanann na mic léinn na scrúduithe stáit i nGaeilge. Sa bhliain 2004 d'oscail Ollscoil na hÉireann, Gaillimh ionad "Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge" le hoideachas tríú leibhéal a chur ar fáil fríd mheán na Gaeilge do mhuintir na háite.
Gnéithe fisiceacha.
Tá Gaoth Dobhair cáiliúil mar gheall ar a áilleacht mara agus tíre. Is dócha gurb í an Earagail os cionn Loch Dhún Lúiche an ghné is so-aitheanta sa cheantar. Is é an sliabh is airde é i gContae Dhún na nGall. Thart ar Ghaoth Dobhair tá gleanntáin fhairsinge, ina measc tá Gleann Nimhe, Caisleán Ghleann Bheatha agus Páirc Náisiúnta Ghleann Bheatha, an pháirc náisiúnta is mó sa tír. Radharc suntasach eile i nGaoth Dobhair ná 'Bád Eddie', bád iascaigh a chuaigh ar ancaire i mbá Mhachaire Chlochair sna 1970idí agus atá ann go fóill.
Ar chósta Ghaoth Dobhair tá cuid mhór tráigheanna agus aillte le fáil, chomh maith le hoileáin cosúil le Toraigh agus Gabhla agus na caoráin atá forleathan timpeall na háite. Taobh le Gabhla tá na hoileáin Iomphainn, Inis Meán agus Inis Oirthear.
Iompar.
D'oscail stáisiún traenach i nGaoth Dobhair ar 9 Márta 1903, dúnadh é mar sheirbhís do phaisinéirí ar 3 Meitheamh 1940, agus dúnadh é go hiomlán ar 6 Eanáir 1947. Tá roinnt cóistí a théann ó Ghaoth Dobhair go háiteanna ar nós Gaillimh, Béal Feirste agus Baile Átha Cliath ann freisin. Chuir Comhlacht Iarnród Loch tSúillí ("Lough Swilly Railway Company") seirbhísí bhusanna ar fáil don cheantar ar feadh na blianta fada.
Spórt.
Clubtheach CLG Ghaoth Dobhair, suite i Machaire Gathlán.
Tá tábhacht mhór ag spórt i saol an pharóiste, mar shampla peil Ghaelach, sacar, galf agus a leithéidí. Tá CLG Ghaoth Dobhair ann a thugann áiseanna peile Gaelaí ar fáil do dhaoine sa cheantar, agus tá na clubanna sacair Ceiltigh Ghaoth Dobhair, Gaoth Dobhair Aontaithe agus Ceiltigh Dhún Lúiche. Tá neart peileadóirí iomráiteacha sa cheantar ar nós Hugh Rua Gallagher, Niall Ó Gallchóir, Jack Phaddy Óig, Jim Mc Fadden, Kevin Cassidy, Antoin Carroll, Hiúdaí Beag Ó Gallchóir agus Hughie Tim Boyle. Is as Gaoth Dobhair máthair agus seanmháthair na peileadóirí Albanacha Pat Crerand agus Aiden McGeady.
Na healaíona.
Teach tábhairne Hiúdaí Beag, An Bun Beag.
Tá aird an domhain tarraingthe ag ceoltóirí Ghaoth Dobhair ar an pharóiste. Cruthaíodh an grúpa ceoil Clannad sa bhliain 1970, agus ó shin tá breis agus 20 milliún ceirnín díolta acu. Thosaigh an grúpa Altan i nGaoth Dobhair fosta, agus tagann an príomhamhránaí Mairéad Ní Mhaonaigh ó Chois Claidí. Is dócha gurb í Eithne Ní Bhraonáin, nó Enya ab fhearr aithne uirthi, an ceoltóir is clúití ó Ghaoth Dobhair, thosaigh sí ar stáitse Amharclann Ghaoth Dobhair le linn a hóige agus anois tá níos mó ná 75 milliún ceirnín díolta aici. Tá clú agus cáil ar cheoltóirí eile on pharóiste, is iad Aoife Ní Fhearraigh, Brídín Brennan, Maria McCool, Gearóidín Breathnach, Na Casaidigh, Proinsias Ó Maonaigh, agus Seamus McGee. Bhí nasc mór ag Gaoth Dobhair leis an ghrúpa Skara Brae fosta. Tá dhá chór ghníomhacha sa pharóiste, Cór Mhuire Dhoirí Beaga (faoi stiúr Mháire 'Baba' Bn. Uí Bhroanáin agus Eibhlín Nic Suibhne) agus Cór Thaobh a' Leithid (faoi stiúr Doimnic Mac Giolla Bhríde). Tá albaim eisithe ag an dá dhream.
Bíonn "Scoil Gheimhridh Frankie Kennedy" ar siúl gach bliain úr i nGaoth Dobhair in ómós don cheoltóir aithnidiúil Frankie Kennedy ó Bhéal Feirste ó dhúchas, a bhí pósta ar Mhairéad Ní Mhaonaigh go dtí go bhfuair sé bás le hailse in 1994.
Scríobh Phroinsias Ó Maonaigh an t-amhrán "Gleanntáin Ghlas' Ghaoth Dobhair", atá anois ina aintiún do mhuintir na háite sa bhaile agus i gcéin.
Tá traidisiún fada aisteoireachta sa phobal agus bhí an-cháil ar Aisteoirí Ghaoth Dobhair agus ar Amharclann Ghaoth Dobhair ar feadh na mblianta.
Léitheoireacht.
"Scéal Ghaoth Dobhair", Seán 'ac Fhionnlaoich (FNT, 1983)


Suíomh Oidhreachta Domhanda.
Chuir Eagraíocht na Náisiún Aontaithe UNESCO ar bun chun oidhreacht nádúrtha agus cultúrtha an domhain a chosaint agus a chaomhnú. Aithníodh go raibh séadchomharthaí ann a bhí chomh luachmhar sin gur bhain siad le pobal an domhain uile, agus tugadh Suíomh Oidhreachta Domhanda ar shuíomh dá leithéid. Spreagadh UNESCO chun na hoibre seo nuair a cinneadh Damba ollmhór a thógáil ar an Níl, abhainn mhór na hAfraice. Chruthófaí tascumar ollmhór uisce i ngleann Abu Simbel na hÉigipte, áit a raibh teampaill ársa. Bunaíodh feachtas idirnáisiúnta chun tochailt sheandálaíoch a dhéanamh sa cheantar i 1959, agus baineadh teampaill Abu Simbel agus Philae as a chéile chun iad a atógáil ar thalamh tirim. Chosain an feachtas timpeall US$80 milliún ag an am, agus rinne timpeall 50 tír maoiniú air.
As sin tháinig feachtais chosainte eile, sa Veinéis mar shampla, cathair álainn Iodálach atá i mbaol a báite, sa Phacastáin agus san Indinéis, agus tá liosta fada ionad, idir cheantair leochaileacha nádúrtha agus suíomhanna cultúrtha, ainmnithe anois mar shuíomhanna oidhreachta domhanda.
In Éirinn tá Séadchomharthaí cheantar seandálaíoch na Bóinne, Sceilg Mhíchíl agus Clochán na bhFomórach ar an liosta oidhreachta. Tá ocht suíomh déag i Stáit Aontaithe Mheiriceá, 38 sa Spáinn, agus os cionn dhá scór san Iodáil
Suíomh Oidhreachta Domhanda in Éirinn.
"Newgrange" - Brú na Bóinne


Clannad.
Grúpa ceoil as Gaoth Dobhair i nDún na nGall, Éire, is ea Clannad. Thaisteal siad ar fud na hEorpa sna 1970idí lena gcuid ceol traidisiúnta agus thuill siad clú domhanda leis an cheirnín Gaeilge "Theme From Harry's Game" in 1982. Tá gradam Grammy, Meteor, BAFTA, Billboard agus Ivor Novello buaite acu agus níos mó ná 15 milliún ceirnín díolta acu go dtí seo.
Cúlra.
Ghlac siad páirt i gcomórtais Slógadh don óige agus cuireadh dhá rian dá gcuid ar chéirnín speisialta a cuireadh amach mar chomóradh ar an bhféile sin: amhrán dá gcuid féin 'Lisa', agus an t-amhrán traidisiúnta 'Thíos Cois na Trá'. Ba iad na deartháireacha Ciarán agus Pól Ó Braonáin, agus beirt uncail leo, Noel agus Pádraig Ó Dugáin, a bhí sa ghrúpa ar dtús, agus Máire Ní Bhraonáin, deirfiúr le Ciarán agus Pól. Chaith Eithne Ní Bhraonáin, deirfiúr níos óige tamall leis an ghrúpa mar chúlcheoltóir sular thosaigh sí ar a gairm aonair mar cheoltóir ach cha raibh sí ariamh mar bhall oifigiúil den ghrúpa. Sé Clann as Dóbhair foinse ainm an ghrúpa.
Meascadh ceol Gaelach, snagcheol agus stíleanna eile chun stíl dá gcuid féin a chumadh. Bhí traidisiún an cheoil ag muintir Uí Bhraonáin agus Uí Dhúgáin, mar go raibh Leo Brennan ina cheoltóir le seobhanna, agus a bhean Máire 'Baba' Ní Dhugáin ina múinteoir ceoil.
Eisíodh céad albam Chlannad i 1973 agus chaith an grúpa na blianta ag taisteal ar fud na hÉireann agus na hEorpa agus a gcáil ag méadú i rith an ama.
Rath domhanda.
Nuair a d'éirigh go maith leis an amhrán "Theme From Harry's Game" i 1982 i gcairteanna na Breataine, tháinig tús le Clannad mar ghrúpa ceoil domhanda. Mar gheall ar rath an amhráin seo bhain siad duais mór Ivor Novello. Agus in 1984 rinne Clannad an ceol fá choinne sraith "Robin Hood" de chuid an BBC, d'eisigh siad an t-albam "Legend". Dá bharr seo bhain siad BAFTA, ba iad an chéad grúpa Éireannach a bhain a leithéid. I 1985 tháinig ceirnín fíor-rathúil eile, "Macalla". Ba seo ceann de na ceirníní is mó a d'eisigh an grúpa, d'éirigh go maith leis na hamhráin "Closer To Your Heart" agus "Almost Seems (Too Late To Turn)". Ach ba é an t-amhrán a cheoil siad le Bono an t-amhrán ba cháiliúla: rinne "In A Lifetime" go maith ar fud na cruinne.
Lean Clannad ar aghaidh ag déanamh ceirníní stairiúla, cé gur éirigh go maith le fuaim s'acu féin agus leis an phop-cheol, d'fhan siad dílis dá dúchais féin. Chuir siad leaganacha úra do seanamhráin ar cheirníní s'acu, mar shampla, "Tráthnóna Beag Aréir" agus "Buachaill Ón Éirne".
Chruthaigh Clannad gur ghrúpa den scoth a bhí iontu i 1997, nuair a bhain siad duais Grammy fá choinne an albaim "Landmarks". Ó shin, níor eisigh siad aon ábhar nua, ach i ndiaidh iad a theacht le chéile i 2007 ag féile Celtic Connections agus ag na Meteor Ireland Music Awards, dúirt siad gur mhian leofa pilleadh ar ais go dtí an stiúideo.
Dioscliosta.
Clannad ag buaileadh i dTábhairne Leo sa bhliain 2005.
An dara albam a d'eisigh Clannad, "Clannad 2".


Cathal Mac Riabhaigh.
Polaiteoir Éireannach is ea Cathal Mac Riabhaigh (Béarla: Charles McCreevy, nó Charlie McCreevy de ghnáth); rugadh sna Solláin, Contae Chill Dara i Meán Fómhair 1949). D'fhreastail sé ar an scoil chónaitheach proinsiasach, Rinn Mhic Gormáin, Contae na Mí, idir 1966 agus 1968, an bhliain ina rinne sé an Scrudú Árd Teistiméarachta. D'imir sé peil ghaelach le foireann na scoile sna blianta sin. Cáileadh mar chuntasóir é i ndiaidh sin. Toghadh é mar Theachta Dála go Dáil Éireann mar bhall den pháirtí Fianna Fáil i 1977, agus d'fhan sé sa Dáil go dtí 2004. Idir 1977 agus 2004, d'obair sé mar Aire Leasa Shóisialaigh (1992-1993), Aire Turasóireacht agus Trádála (1993-1994) agus Aire Airgeadais (1997-2004). I 2004, d'éirigh Mac Riabhaigh as an Dáil agus ghlac sé post mar choimisinéir leis an Aontas Eorpach. Bhí sé ina Choimisinéir Eorpach don Mhargadh Inmhéanach agus do Sheirbhísí sa Choimisiún Barroso.


Donald Rumsfeld.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Donald Henry Rumsfeld, a rugadh in Evanston, Illinois ar 9 Iúil 1932). Ar 20 Eanáir 2001, ghlac sé post i rialtas George W. Bush mar 21ú Rúnaí Cosanta Stáit Aontaithe Mheiriceá. D'fhág sé an post ar 8 Samhain 2006 nuair a tháinig Robert Gates isteach ina áit.
Ba é Rumsfeld freisin an 13ú Rúnaí Cosanta i rialtas Gerald R. Ford, idir 1975 agus 1977.
Phós Rumsfeld Joyce Pierson i 1954.
Rumsfeld, Donald
Rumsfeld, Donald


Círéibeacha Bhaile Átha Cliath 2006.
Phléasc círéibeacha Bhaile Átha Cliath amach ar an 25 Feabhra 2006, nuair a bhí an eagraíocht úd "Love Ulster" ag iarraidh máirseáil na ndrumaí móra a chóiriú i lár na cathrach i stíl na nOráisteach le súil a tharraingt ar a gcruachás siúd a bhí thíos le foréigean i dTuaisceart Éireann.
Bhí an mórshiúl seo ina ábhar conspóide go háirithe ag na dreamanna éagsúla "Poblachtánacha" i bhfad roimh ré, ach d'ordaigh a gcinnirí siúd do lucht a leanúna gan cur in aghaidh na bProtastúnach. Nuair a tháinig lá an chaighdeáin, áfach, d'éirigh ina chogadh dearg idir na Gardaí agus na fir óga a bhí bailithe le bac a chur leis an máirseáil, agus b'éigean an mórshiúl féin a chur ar ceal.
Fuair na círéibeadóirí an lámh in uachtar ar na Gardaí, agus mhair siad ag loitiméireacht ar fud lár na cathrach ar feadh i bhfad. Rinneadh foghail agus creachadh ar chuid mhaith de na siopaí, agus tugadh leadhbairt do thriúr siopadóirí de phór na hÁise.
Cúlra na nImeachtaí.
Eagraíocht aontachtach is ea "Love Ulster" agus í tiomnaithe do chuimhne na nAontachtach a fuair bás i dTrioblóidí an tuaiscirt. Bhí Willie Frazer ón eagraíocht úd "FAIR" - "Families Acting for Innocent Relatives" ("Teaghlaigh ag Gníomhú thar cionn a Muintire Neamhchiontaí") - ar duine acu siúd a bhunaigh Love Ulster. Dream atá i gceist atá meáite ar a méala siúd a chur i bhfoclaibh ar fhág buamaí an IRA daoine dá muintir marbh nó gortaithe.
Tá locht faighte ar an eagraíocht, áfach, toisc nach bhfuil sí leath chomh buartha fúthu siúd a bhí thíos le foréigean na ndílseoirí. Tá Frazer tar éis a rá, mar shampla, nár chóir aon duine de na paraimíleataigh Dhílseacha a chaitheamh i bpríosún riamh, agus go raibh an-bhá aige le Billy Wright - duine de cheannairí Fhórsa na nÓglach Dílseach (Loyalist Volunteer Force, LVF) a bhí sáite sna dúnmharuithe seicteacha timpeall Phort an Dúnáin.
Chonacthas pictiúr de bhall áirithe d'Fhórsa Óglaigh Uladh (Ulster Volunteer Force, UVF) freisin á thaispeáint ag mórshiúlta agus ag cruinnithe poiblí de chuid FAIR - fear a bhí páirteach, de réir chosúlachta, i mbuamálacha Bhaile Átha Cliath agus Mhuineacháin sa bhliain 1974. Mharaigh na Sealadaigh an fear seo dhá bhliain ina dhiaidh sin, agus mar sin, d'fhéad FAIR íobartach de chuid an IRA a ghairm de. Duine acu siúd a bhí ag eagrú mhórshiúl Love Ulster i mBaile Átha Cliath, dúirt sé nach raibh sé ábalta a chinntiú nach bhfeicfí pictiúirí den fhear seo ar taispeántas ansin.
Bhí sé ceaptha go mbeadh idir an druma mór faoi shainéide agus cúpla céad duine eile - bráithre Oráisteacha agus lucht méala ina ndiaidh siúd a bhí maraithe ag an IRA - ag an mórshiúl. Bhí siad le máirseáil ó Shráid Parnell anuas Sráid Uí Chonaill, thart le Coláiste na Tríonóide, go dtí Sráid Thobar Phádraig, Sráid Dhásain agus Sráid Theach Laighean, go dtí go stopfadh lucht an mhórshiúil os comhair Theach Laighean i Sráid Chill Dara.
Is iomaí náisiúnaí a bhí míshásta leis an máirseáil, agus iad den tuairim nach mbeadh lucht na máirseála ach ag iarraidh na seantithe a tharraingt anuas d'aon ogham. Mar sin féin, fuair siad ceadúnas ó na Gardaí, agus na páirtithe polaitiúla sa Phoblacht tar éis a dtoiliú a thabhairt.
Na Círéibeacha.
Bhí Sinn Féin sásta a mbeannacht a thabhairt don mháirseáil, agus iad ag áitiú ar lucht a leanúna gan dul ag cur isteach ar na léirsitheoirí. Maidir le Sinn Féin Poblachtach, áfach, bhí siad i láthair, agus iad ag iarraidh lucht an druma mhóir a stopadh. Shuigh siad síos ar an tsráid mar agóid, agus nuair a thosaigh na Gardaí iad a ardú ón tsráid le lámh láidir, tháinig fir óga an cheantair chun tarrthála dóibh. D'éirigh ina chogadh dearg idir na Gardaí agus na hógánaigh.
Bhí oibreacha tógála ar siúl anseo agus ansiúd i Sráid Uí Chonaill, agus mar sin, bhí sé furasta ag na círéibeoirí teacht trasna ar rudaí a d'fhéadfaidís a chrústach ar na Gardaí, cosúil le brící agus clocha. Bhí ábhar ann freisin ar bhain na círéibeoirí úsáid as le baracáidí a thógáil a chuirfeadh isteach ar an mórshiúl.
Bhí an mórshiúl le tosú ag leathuair tar éis a dó dhéag, ach nuair a thosaigh na trioblóidí, shocraigh na gardaí leo nach bhféadfaidís na máirseálaithe a sheoladh an bealach a bhí ceaptha. Ina ionad sin, chuaigh na máirseálaithe ar bhord a gcuid busanna, agus tugadh lom díreach go dtí Teach Laighean iad, áit ar thug siad a n-achainí do Mhícheál Mac Dubhghaill, an tAire Dlí agus Cirt. Ansin, seoladh as an gcathair iad. Nuair a chuaigh na busanna trí Dhún Dealgan, arb áit mhór Poblachtánach é, crústaíodh clocha ar cheann acu.
"Faoin am seo, chuir mé sonrú i mborradh a tháinig ar an slua, agus fear a bhí ag caitheamh cóta donn ag rith i dtreo thródam na nGardaí. Bhí dosaen de dhaoine, a bheag nó a mhór, sna salaí aige, agus iad ag bualadh buille i ndiaidh buille air. Shroich sé gruaimhín na taobhshráide a ritheann ar feadh an taoibh theas d'Ard-Oifig an Phoist, agus brící, buidéil agus clocha ag teacht anuas ar a chloigeann mar a bheadh cith fearthainne ann. Nuair a rinne sé a bhealach isteach i dtaobhshráid, trí thródam na ngardaí, bhuail cuaille mhór miotail - ceann den chineál a úsáidtear mar chrann taca do chomhartha sráide - bhuail sí sa taobh é. Ba dhóbair di é a bhualadh sa chloigeann. Dá dtitfeadh sí oiread is troigh amháin ní b'fhaide ar dheis, bheadh an fear maol marbh. San am sin, bhí iontas orm cén fáth a raibh an slua ag leadhbairt an fhir áirithe seo thar aon duine eile. Shíl mé gurbh fhéidir gur ball de bhrainse speisialta na nGardaí a bhí ann, agus gur haithníodh mar a leithéid é."
Scríobh Indymedia "Dealraíonn sé, áfach, gurbh eisean Charlie Bird ó Raidió Teilifís Éireann agus gur phointeáil duine den tslua amach é mar "bhastard Oráisteach". Ní bhfuair Charlie a cheart ar aon nós, nó is follasach nach Oráisteach é ar aon nós. Caithfidh sé go raibh Charlie trí chéile ar fad ag ar tharla dó. Seo an chiall a bhain mé féin as na himeachtaí: D'aithin duine éigin den tslua gurbh eisean Charlie Bird, agus gur duine den tsochaí sheascair sheanbhunaithe a bhí ann, mar sin. Tá na Poblachtánaigh, go ginearálta, den bharúil gur foras frith-Phoblachtach é Raidió Teilifís Éireann, agus is féidir a rá go bhfuil cúis acu leis an dearcadh seo. Cibé cé a d'aithin é, is dócha gur dhearc an duine sin air mar ionadaí don tsochaí sheanbhunaithe agus do sheasamh frith-Phoblachtach Raidió Teilifís Éireann. Mar sin, thug an duine seo "bastard Oráisteach" ar Charlie. Ina leithéid de dhrocháit, níl sé deacair a rá céard a bheidh i ndán duit, má phointeáiltear amach mar insíothlóir thú. Bhí an dearg-ádh le Charlie nár fáisceadh an t-anam as".
"Is iomaí iriseoir eile ar baineadh an gheit chéanna as agus é faoi ionsaí ag na círéibeoirí. Níor thuig an chuid ba mhó acu gur "chuma sa diabhal" leis na círéibeoirí an cur síos a thabharfadh na meáin orthu. Ní raibh siad ag iarraidh tuairim pholaitiúil ar leith a chur os comhair an tsaoil mhóir, ní raibh siad ach ag dul ar an daoraí, agus iad thíos leis an eisiamh sóisialta. Ba dhóbair domsa, mar ghrianghrafadóir do na Saormheáin, íde den chineál chéanna a fháil, nuair a dúirt fear óg feargach liom gur chuma sa diabhal leis cén cineál saormheán a raibh mé ag obair dóibh, agus d'fhéadfadh sé beart a chur leis an mbriathar bagrach, murach go raibh aithne ag na hagóideoirí i mo thimpeall orm, agus iad do mo chosaint" (indymedia.ie).
De réir an nuachtáin Sunday Independent agus foinsí eile, fuair bean a bhí ag iompar clainne buaille sa bholg. Thairis sin, is dealraitheach gur caitheadh cúpla buama peitril leis na Gardaí. Briseadh fuinneoga cúpla siopa, go háirithe Foot Locker, Schuh, agus Banc Uladh in aice le Droichead Uí Chonaill, agus rinneadh foghail ar aon siopa amháin, ar a laghad. Bhí sé ina leamhsháinn idir na Gardaí agus an lucht círéibe i Sráid Uí Chonaill, agus cuid de na círéibeoirí ag leanúint bhusanna na nAontachtaithe go dtí Sráid Thobar Phádraig (Sráid Nassau), áit ar chuir siad roinnt gluaisteán trí thine agus a ndearna siad ionsaí faoina lán siopaí agus gnóthas eile.
Ionsaíodh ceanncheathrú an Pháirtí Dhaonlathaigh i Sráid Frederick Theas freisin, agus chonacthas tuilleadh scliúchas i nDroichead Uí Chonaill, Cé Aston, Sráid na Toinne agus i mBarra an Teampaill, sular tháinig scaipeadh sna círéibeoirí. B'í timpeallacht Shráid Thobar Phádraig ba mhó a bhí thíos leis na círéibeacha, nó cuireadh trí charr trí thine ansin agus briseadh na gaothscáthanna ar roinnt mhaith gluaisteán eile, chomh maith le fuinneoga na siopaí. Fuair go leor daoine iad féin sáinnithe sna bialanna agus sna sreangshiopaí mearbhia, ar nós McDonalds agus Burger King.
Ansin, dhún na Gardaí Sráid Uí Chonaill le go bhféadfadh na hoibrithe tógála iarsmaí na n-imeachtaí a ghlanadh. Measúnaíodh go gcosnódh na hoibreacha seo thart ar leathchéad míle euro, agus b'é barúil Chumann Lucht Tráchtála Bhaile Átha Cliath go raibh deich milliún euro caillte ag gnóthais na cathrach de dheasca na scliúchas.
Roimh an mórshiúl, measadh go dtiocfadh thart ar mhíle Aontachtaí ag máirseáil i mBaile Átha Cliath. Nuair a tháinig, áfach, ní raibh ach trí bhus, nó trí chéad duine, ann. Maidir leosan a tháinig ag cur in aghaidh na n-Aontachtaithe, tá meastacháin a líonmhaireachta siúd ag luainiú idir trí chéad agus seacht míle. Tá sé deacair an figiúr a shocrú, i bhfianaise an oiread daoine nach raibh ach ag dul thart agus a d'fhan ag baint lán a súl as na himeachtaí. Dealraíonn sé gurb é aos óg na háite ba mhó a bhí ag tógáil círéibe, ach chonacthas gníomhaithe polaitiúla ina measc freisin, agus iad ag dáileadh bileoga polaitiúla.
D'eisigh Sinn Féin Poblachtach ráiteas, inar cháin siad Rialtas na hÉireann, nach raibh, dar leosan, in ann a thuiscint chomh diúltach agus a bhí muintir na háite do mhórshiúl na nAontachtaithe dháiríre.
Na hÍobartaigh.
Fuair ceathrar déag de dhaoine iad féin in ospidéal de dheasca na gcíréibeacha, ina measc seisear Gardaí agus cúpla iriseoir. De réir Nuacht RTÉ, ghabh na Gardaí duine agus dhá scór. Ar an 27ú lá de Mhí Feabhra, bhí an dlí curtha ar thriúr déag acu.


Colin Powell.
Polaiteoir Meiriceánach is ea an Ginearál Colin Luther Powell, United States Army (scortha), (rugadh é i Bronx, Nua-Eabhrac ar an 5 Aibreán, 1937. Ó 20 Eanáir 2001, go dtí 23 Eanáir 2005, b'é Powell 65ú Rúnaí Stáit na Stát Aontaithe, i rialtas uachtarán George W. Bush. Thóg Condoleezza Rice an post nuair a d'éirigh Powell as. B'é Powell an cheád polaiteoir Afra-Mheiriceánach a thóg an post tábhachta seo. Roimhe seo, bhí slí bheatha oirirc ag Powell mar ghinearál in Armtha na Stáit Aontaithe.
Powell, Colin
Powell, Colin
Powell, Colin


Condoleezza Rice.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Condoleezza Rice, Ph.D. (rugadh Birmingham, Alabama ar 14 Samhain, 1954). Ar 26 Eanáir 2005, ghlac Rice áit Colin Powell mar Rúnaí Stáit na Stát Aontaithe, an 66ú rúnaí. Is í freisin an dara duine Afra-Mheiriceánach a thóg an post, tar éis Powell.
Rice, Condoleezza
Rice, Condoleezza


Séasúr Foirmle a hAon 2007.
Bhí an Séasúr Foirmle a hAon 2007 mar an ochtú craobh is caoga, agus bhí sé mar an ceann deirineach faoin Comhaontú Concorde is déanaí. Bhuaigh Kimi Räikkönen agus Ferrari an comórtas.
Athuraithe.
I 2007, imeoidh Michelin mar soláthreoir boinn, ag fágaint Bridgestone chun an spórt ar fad a sholáthrú. Athróidh ainm oifigiúil McLaren go Vodafone McLaren Mercedes do 2007, taréis dóibh uríocht a fháil ón comhlacht ag deireadh 2005.
Stopfaidh an cumhlacht Seapánach tobac Mild Seven ag déanamh uraíocht ar Renault toisc na dlithe nua Aonsas Eorpaigh atá taréis teach isteach. Stopfaidh Lucky Strike ag déanamh urraíocht ar Honda, ag fágaint Honda ag lorg príomh-urraitheoir freisin.
Tiománaithe.
Is iad seo a leanas na tiománaithe a ghlac páirt i gCraobh Damhanda FIA Foirmle a hAon 2007.
Fóirne.
Is iad seo a leanas na foirne a ghlac páirt i gCraobh Damhanda FIA Foirmle a hAon 2007.
07, Séasúr


Peil Mheiriceánach.
Cineál spóirt í an pheil Mheiriceánach ina bhfuil dhá fhoireann imreoirí ag imirt in aghaidh a chéile taobh istigh den pháirc imeartha. An fhoireann is mó a scórálfaidh pointí, is léi a bheidh an bua. Tá aon imreoir déag ar aon fhoireann amháin.
Faightear scór nuair a chuireann foireann an liathróid thar an gcúl nó isteach sa limistéar deireanach. Bíonn cead ag na himreoirí an liathróid a iompar, a chaitheamh nó a chiceáil.
Tá an pheil Mheiriceánach i bhfad níos coitianta i Meiriceá ná i dtír ar bith eile. Sna Stáit Aontaithe, is í an pheil ghairmiúil agus peil na gcoláistí na saghsanna peile Meiriceánaigh is coitianta. Tá cineál peile le fáil i gCeanada atá an-chosúil leis an bpeil Mheiriceánach. "Peil Cheanadach" a thugtar ar an spórt sin.
Cúlra.
Ó na 1960 ar aghaidh, is í an pheil an spórt is mó i SAM. Glacann 32 foireann páirt sa National Football League (NFL). Is é an Super Bowl an cluiche ceannais. Eachtra mór agus tábhachtach is ea Domhnach an Super Bowl i mí Eanáir, nó mí Fheabhra gach bliain.
Bíonn an cluiche an-choitianta sna coláistí agus na hollscoileanna chomh maith, go háirithe sna h-áiteanna nach bhfuil foireann gairmiúil le fáil. Bíonn foireann peile ag beagnach gach ardscoil sa tír freisin agus tá an-tóir ar an spórt ar an leibhéal seo ina lán áiteanna i lár na tíre.
Páirc imeartha agus imreoirí.
Tugtar "gridiron" ar an bpáirc go minic os rud é go bpéinteáilítear línte uirthi atá cosúil le greille. Is dronuilleog í an pháirc, 110m i bhfad (ó chríochlíne amháin go críochlíne eile) agus 49m i leithead (ó thaobhlíne amháin go dtí an taobhlíne eile). Is ag deireadh na páirce atá an cúl líne, agus ansin an limistéar deireanach, atá 10m i leithead. Is é an limistéar deireanach an áit ina bhfuil na pointí le fáil.
Tá líne ar an talamh tar éis gach cúig shlat, agus tá uimhreacha orthu ón gcúl líne go dtí an líne caoga slat, i lár na páirce. Ag deireadh an chúil, tá dhá chuaille atá 18.5 throigh óna chéile, agus trasnán atá 10 troigh in airde. Déantar pointí nuair a chuirtear an liathróid thar an trasnán agus, ar ndóigh idir na cúilí.(Tá an trasnán seo agus na cúilí seo an-chósúil leis na cinn a úsáidtear sa Rugbaí agus i bpeil na hÉireann nó Peil Ghaelach na mBan).
Bíonn 11 imreoirí ar an pháirc ag an dá fhoireann ag aon am amháin. Is féidir leis na himreoirí athrú afách, nuair a bhíonn sos sa chluiche. Sa spórt seo, tá páirteanna áirithe ag gach imreoir, agus úsáidtear iad i suíomhanna áirithe. Mar thoradh, tá 53 imreoirí i ngach scuaid, agus tá trí shaghas imireora - ionsaí, cosaint agus foirne speisialta.
Fad an chluiche.
Tá ceathrúin de 15 nóiméad i ngach cluiche, agus tá leath-ama ag deireadh an 2ra tréimshe. Nuair a bhíonn sos sa chluiche, ní úsáidtear aon am. Mar thoradh, cé nach bhfuil ach uair amháin sa chluiche go h-oifigiúil, i ndáirire bíonn an chluiche ar siúl ar feadh trí huaire. Dá mbéadh comhscór ag deireadh an chluiche nó ag lán ama, bíonn 15 nóimead tréimse breise arís. Is iad na buaiteoirí an fhoireann a ghnóthaíonn an chéad scóir sa tréimse seo.
Ag bogadh na liathróide.
Tá ceithre deiseanna (nó “downs”, mar a thugtar orthu) chun 10 slat a dhéanamh. Faightear ceithre dheiseanna nua nuair a dhéanann an fhoireann 10 slat, nó chailleann siad an liathróid don fhoireann eile. Nuair a thosaíonn an fhoireann ag imirt ar dtús, deirtear go bhfuil “First down and ten” aige, an cheád deis agus 10 slat le déanamh. Mar shampla, mura ndéanann an fhoireann ach 2 slat, deirtear go bhfuil “Second down and eight” aige, agus an dara deis acu le 8 slat a bhaint amach. Nuair a bhíonn an fhoireann 10 slat ón gcúl line, deirtear go bhfuil “First down and goal” acu, níl an slat tábhachtach anois, mar tá siad ag an gcúl líne.
Tosnaíonn an cluiche le cic ó fhoireann amháin i dtreo chúl líne na foirne eile. Faigheann imreoir éigean greim ar an liathróid agus ritheann sé ar ais i dtreo an chúil líne eile. Bíonn an fhoireann eile ag iarraidh é a stopadh, mar tá seans aige rith díreach isteach san limistéar deireanach, nó chomh gar don limistéar deireanach agus is féidir. Nuair a chuirtear é chun urlár, tosnaíonn a fhoireann ón áit seo, agus tá ceithre “down” acu chun 10 slat a dhéanamh.
Déanann na foirne líne i gcoinne le chéile. Is í an fhoireann a bhfuil an liathróid acu an ionsaí, agus an fhoireann eile an chosaint. Tosaíonn an cluiche arís nuair a chuireann imreoirí ón bhfoireann atá
Ag rith leis an liathróid


Harare.
Príomhchathair na Siombáibe í Harare. Tá daonra de timpeall milliún go leith duine sa chathair seo, lárionad riaracháin, tráchtála agus cumarsáide na tíre.
Léarscáil - An tSiombáib- le Harare
Chuir fórsaí amhas faoi cheannas Cecil Rhodes an chathair ar bun sa bhliain 1890, agus tugadh "Salisbury" mar ainm uirthi, mar ómós do phríomhaire de chuid na Breataine. D'fhás an chathair mar lárionad tráchtála agus riarachán don choilíneacht ar ar tugadh "Federation of Rhodesia and Nyasaland" agus tá cuma ghrástúil shaibhir Eorpach ar lár na cathrach i gcónaí.
Tar éis neamhspleáchas a bhaint amach don tSiombáib, tugadh ainm nua don chathair, i gcuimhne ar thaoiseach de chuid na Shona. Le tamall de bhlianta anuas tá an tír agus a príomhchathair ag meath mar gheall ar dheachtóireacht Robert Mugabe.


Ráth Eanaigh.
Bruachbhaile fairsing de chuid chathair Bhaile Átha Cliath é Ráth Eanaigh nó Ráth Éanna, atá ag síneadh leis an gcósta thoir agus é bunaithe ar sheanbhaile. Tá achar ceithre nó cúig mhíle (6.5-8 km) idir é agus lár na cathrach ar phríomhbhóthar a théann cúpla míle eile ó thuaidh nó go mbaineann sé amach a cheann scríbe, Cnoc Bhinn Éadair.
Stair.
Tá Ráth Eanaigh ainmnithe as ráth mór atá le fáil i lár an tsráidbhaile. Is iomaí míniú a thugtar ar fhréamh an fhocail "Eanach": deirtear uaireanta gurb é ainm taoisigh (Éanna) a bhí ina chónaí ann fadó, agus deirtear freisin gur eascair an t-ainm ó "eanach" (talamh bog nó riasc).
Áiseanna.
Tá Ráth Eanaigh suite ar iarnród DART.
Tá "Páirc Naomh Áine", páirc mhór phoiblí, idir Ráth Eanaigh agus Cluain Tarbh. Is ann a imríonn na clubanna áitiúla spóirt: foireann CLG Ráth Eanaigh agus foireann sacair Ráth Eanaigh Aontaithe.


Gabriel Rosenstock.
Rugadh Gabriel Rosenstock i gCill Fionnáin i gContae Luimnigh sa bhliain 1949, mac le dochtúir Gearmánach as Schleswig Holstein. Banaltra as Gaillimh ó dhúchas ab ea a mháthair. Ba é an triú duine clainne as seisear agus an chéad pháiste a rugadh don lánúin in Éirinn. Rinne sé staidéar i gColáiste Ollscoile Chorcaí, áit a raibh sé ina bhall de "Innti", grúpa filí óga a chuir iris amach agus a chuaigh ar fud na tíre ag léamh a gcuid saothair. Tá an-chuid filíochta agus leabhair do pháistí scríofa agus aistrithe go Gaeilge aige.
Chaith sé seal ag obair leis an sraith teilifíse `Anois is Arís' ar RTÉ, agus tamall leis an nuachtán Anois. Chaith sé formhór a shaoil sa Ghúm agus nuair nach bhfuair sé ardú céime ar bith ann chinn sé ar éirí sé as chun dul i mbun pinn go lánaimseartha. Bhí sé ina Chathaoirleach ar Poetry Ireland / Éigse Éireann agus is iomaí duais liteartha atá bronnta air: sparántachtaí ón gComhairle Ealaíon agus an Irish-American Cultural Foundation Award mar shampla. Tá baint lárnach aige leis an bhféile litríochta IMRAM. Tá ballraíocht shaoil aige i gCumann na nAistritheoirí agus na dTeangairí. Is ball d'Aos Dána é.
Is nia leis é Mario Rosenstock, agus ball den chúigread traidisiúnta Téada is ea a mhac Tristan Rosenstock.
Filíocht.
Guthanna Beannaithe an Domhain (Coiscéim, 2008)
Tuairiscíonn Krishnamurphy ó Bagdhad (Coiscéim, 2007)
Bliain an Bhandé/Year of the Goddess (Dedalus Press, 2007) [téacs dátheangach]
I met a man-: luminous lines concerning real people from real places (Doghouse, 2005)
Rogha Dánta /Selected Poems (Cló Iar-Chonnachta, 2005)
Forgotten Whispers/ Cogair dhearúdta (Anam Press, 2003) [téacs dhátheangach i gcomhar le John Minihan]
Eile.
Dialann anama: dialann idirghníomhach agus ábhar machnaimh le haghaidh 52 seachtain (Coiscéim, 2007)
Ólann mo mhiúil as an nGainséis (Cló Iar-Chonnachta, 2003
Aistriúcháin.
An tAonú Aithne déag: rogha dánta (Coiscéim, 2008) [aistriúchán ar Das elfte Gebot: ausgewählte Gedichte le Michael Krüger]
Agallamh an tseanóra lena anam: dánta (Coiscéim, 2007) [aistríchán ar Der alte Mann spricht mit seiner Seele le Günter Kunert]
Crann almóinní milis agus searbh: rogha dánta (Coiscéim, 2006) [aistriúchán ar Bittersüsser Mandelbaum: ausgewählte Gedichte le Hilde Domin]
Daoine Óga.
An tOllamh Folamh (Cois Life, 2009). Thugas an ghealach ag siúl (An Gúm, 2007) [aistriúchán ar I took the Moon for a Walk le Carolyn Curtis]
Na daoine dalla: saorchóiriú ar scéal béaloidis (An Gúm, 2007)
Clann na nÉan: úrscéal gairid do dhéagóirí (Comhar Teoranta, 2005)
Scuabtha chun siúil (An Gúm, 2002) [aistriúchán ar Room on the Broom le Julia Donaldson]
Naisc sheachtracha.
Rosenstock, Gabriel
Rosenstock, Gabriel
Rosenstock, Gabriel


Paddy Bushe.
File Éireannach is ea Paddy Bushe a rugadh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1948. Scríobhann sé i mBéarla agus i nGaeilge, agus tá sé ina chónaí i mBaile na Sceilge, Ciarraí. Bhronn an Chomhairle Ealaíon sparánacht air chun cnuasach dátheangach a chumadh a bhaineann le taisteal sa Chianoirthear.
Rinne Bushe scannán cáipéise dar theideal "The Truth About Kathmandu", a taispeánadh den chéad uair i bhFhómhar na bliana 2009. Freagra a bhí ann ar an scannán "Fairytale of Kathmandu", a chuir tús le conspóid faoi Chathal Ó Searcaigh, file. I scannán Bushe cuireadh agallamh in athuair ar roinnt fear óg a bhí in "Fairytale" agus dearcadh níos báúla i leith Uí Shearcaigh ann.
Tagairtí.
Bushe, Paddy
Bushe, Paddy
Bushe, Paddy


Pádraig Ó Snodaigh.
Rugadh Pádraig Ó Snodaigh i gCeatharlach sa bhliain 1935. Chaith sé tamall ag obair do Bhord Soláthair an Leictreachais, agus ansin san Iarsmalann Náisiúnta. Bhí sé seal ina Uachtarán ar Chonradh na Gaeilge.
Bhunaigh Pádraig Ó Snodaigh an comhlacht foilsitheoireachta Coiscéim.ie agus d'fhoilsigh breis le míle leabhar i nGaeilge sna triocha haon bhliain a chuaigh thart. Tá filíocht, úrscéalta agus aistí staire dá chuid féin foilsithe chomh maith.
Tá sé pósta leis an ealaíontóir Cliodhna Cussen. Tá triúr mhac le Ó Snodaigh sa bhanna cheoil Kíla, Rossa, Rónán agus Colm. Is mac éile leis Aengus Ó Snodaigh, Teachta Dála de chuid Shinn Féin.


Iostanbúl.
Is í Iostanbúl an chathair is mó sa Tuirc, a bhfuil 13.26 milliún duine ina gcónaí inti (Mí na Nollag 2010). Tá sí suite ar chaolas an Bhosparais. Biosáintiam agus Cathair Chonstaintín na hiar-ainmneacha di.


An Leafcóis.
Is í an Leafcóis (mal. An Niocóis; ainm áitiúil: Lefkosia, Gréigis: Λευκωσία, Tuircis: Lefkoşa, Béarla: Nicosia) príomhchathair na Cipire, agus í ar an gcathair is mó sa tír freisin. Tá an Leafcóis suite i lár an oileáin chois Abhainn Pedieos ar mhachaire Mesaoria. Leis na blianta anuas tá an chathair roinnte idir an Chipir Theas agus an Chipir Thuaidh, an t-aon chathair ar domhan atá roinnte ag balla míleata. Déanann an chuid ó thuaidh den chathair gnó mar phríomhchathair do Phoblacht Thurcach na Cipire, stát a cuireadh ar bun nuair a rinne fórsaí na Tuirce ionradh ar an tír sa bhliain 1974. Ní thugann stát ar bith ach an Tuirc féin aitheantas don 'Phoblacht' sin, áfach
Tá cónaí ar timpeall 270,000 duine sa chuid Ghréagach den chathair.
Stair.
Bhí ionad straitéiseach ag an gCipir sa Mheánmhuir leis na mílte bliain, agus bhí baile de chineál éigin san áit a bhfuil an Leafcóis inniu ón mbliain 5,000 RC ar aghaidh, a bheag nó a mhór. Meastar gurb as Lefkos, mac leis an Rí Tolamaes a hAon san Éigipt a ainmníodh an áit. Rinne Lefkos an chathair a athchóiriú timpeall 300 RC, ach ní raibh sí ina príomhchathair roimh an aonú haois déag. Bhí ríthe de chuid rítheaghlach Lusignan i réim sa Chipir ón mbliain 1192 ar aghaidh, go dtí gur ghabh an Veinéis seilbh ar an tír sa bhliain 1489. Tháinig na Turcaigh i gceannas ar an gCipir ina ndiaidh siúd, is é sin, sa bhliain 1571. Nuair a bhí na Teamplóirí i réim sa Chipir, ghreamaigh an t-ainm Nicosia den chathair, ó nach raibh ridirí na Crosáide in ann an t-ainm comhaimseartha Gréigise, "Kallinikisis", a fhuaimniú i gceart. Le linn réim mhuintir Lusignan, tógadh an-chuid pálás, mainéar, séipéal agus mainistreach san áit, ach nuair a rinne na Turcaigh léigear ar an gcathair, fágadh an-damáiste ar na foirgnimh galánta. Maraíodh nó gortaíodh 20,000 duine.
Bhí tubaiste mór ann sa naoú haois déag chomh maith, nuair a cuireadh éirí amach faoi chois sa bhliain 1821. Shiúil an calar ar mhuintir na Leafcóise sa bhliain 1836, agus scrios dóiteán cuid mhór den chathair i 1857. Ghabh na Sasanaigh seilbh ar an oileán sa bhliain 1878, agus bhí Nicosia ina lárionad riaracháin acu.
Bhí an foréigean go dona sa chathair go gairid sular ghnóthaigh an Chipir a neamhspleáchas sa bhliain 1960. Chuidigh rialtas na Gréige leis na míleataigh an chumhacht a shealbhú le lámh láidir sa bhliain 1974, agus go gairid ina dhiaidh sin, rinne an Tuirc ionradh ar an oileán. Mar sin a fágadh an t-oileán agus an phríomhchathair féin faoi chríochdheighilt, staid a fhanann i bhfeidhm inniu féin.
Tagairtí.
Leafcóis, An


Crosógaíocht.
a>, agus í ag rith leis an liathróid.Cluiche spóirt ó Cheanada is ea crosógaíocht (Fraincis: "Lacrosse"), a tháinig ó cluiche a bhíodh á imirt ag Meiriceánaigh Dhúchasacha. Tá foirne ann i gCeanada agus sna Stáit Aontaithe Mheiriceá don chuid is mó, ach ímrítear an cluiche sa Bhreatain, san Fhionlainn, san Ísiltír agus i dtíortha eile ar fud na hEorpa. Agus fir ag imirt crosógaíochta, úsáidtear páirc imeartha atá 100 méadar ar fhad agus 55 méadar ó thaobh go taobh. Tá páirc na mban níos mó. Bíonn 12 imreoirí ar bhanfhoireann agus ní bhíonn ach 10 imreoir ar fhearfhoireann.


An Phrúis.
Stát stairiúil a raibh an-chuid tionchair aige ar stair na hEorpa ar feadh na gcéadta bliain ab ea an Phrúis (Gearmáinis: "Preußen") (Polainnis: "Prusy"). Beirlín an phríomchathair a bhí aici. Cuireadh tús leis an bPrúis i gceantar beag atá anois i dtuaisceart na Polainne. Prúisigh a bhí ina gcónaí ann agus rinne Gearmánaigh coilíniú ar an gceantar sa tríú haois déag. Chruthaigh na Ridirí Teotónacha stát neamhspleách san áit ina bhfuil coda den Eastóin, den Laitvia agus den Liotuáin anois. Bhí ceannas ag Rí na Polainne orthu ó 1466. I 1525 d'iompaigh ceannaire na Ridirí ina Phrotastúnach agus cruthaíodh Diúcacht na Prúise, an chéad stát Phrotastúnach.
Bhí tailte na Prúise ar an taobh thoir de bhéal an Vistula ag an am seo. I 1618 fuair Diúc Brandenburg an Phrúis mar oidhreacht, agus laghdaigh cumhacht na Polainne sa cheantar. Faoi cheannas Freidrich Wilhelm méadaíodh tailte na Prúise siar chomh fada le habhainn na Réine.
Ríocht.
Faoi Freidrich I rinneadh ríocht den Phrúis i 1701, agus chuir an rí sin an-bhéim ar an arm. D'úsáid a mhac Freidrich II (Feardorcha Mór) chun cúigí eile a ghabháil agus tar éis Cogadh na Seacht mBliana leis an Ostair ba í an Phrúis an stát ba chumhachtaí sa Ghearmáin. Ghnóthaigh an Phrúis tailte eile ar fud na Gearmáine trí phósadh nó mar oidhreacht. Ba sa tréimhse seo a cuireadh córas éifeachtach maorlathach ar bun a bhí mar chnámh droma don Ghearmáin go dtí 1945.
Nuair a tharla Réabhlóid na Fraince chuaigh an rí Freidrich Wilhelm II ar an ionsaí ach buadh ar a arm ag Valmy agus b'éigean dó a thailte san iarthar a ghéilleadh don Fhrainc. Chuaigh Freidrich Wilhelm III chun cogaidh leis an Fhrainc arís ach bualadh go tubaisteach é ag Jena agus ghéill sé tuilleadh talaimh fós don Fhrainc tar éis Chonradh Tilsit.
I 1813 shéan an Phrúis an conradh seo agus thosaigh ag troid arís in aghaidh Napoléon, agus tar éis Chomhdháil Vín fuair sí a cuid tailte uile ar ais. Gnóthaigh sí tailte an Ruhr chomh maith, agus méadaíodh daonra an stáit faoi dhó. Ba i ngleann an Ruhr a cuireadh tús leis an réabhlóid thionsclaíoch sa Phrúis, agus bhí sí anois níos cumhachtaí ná an Ostair.
Sa naoú haois déag bhí fórsaí éagsúla ag iomaíocht le chéile sa Ghearmáin ach ní raibh rí na Prúise sásta glacadh le coróin na Gearmáine ó lucht ceannairce. D'fhan na tiarnaí talún i gceannas sa Phrúis agus an liobrálachas ag leathadh sa chuid eile den Ghearmáin.
Impireacht.
Cheap rí na Prúise, Wilhelm I, Otto von Bismarck ina phríomhaire i 1862. Theastaigh ó Bismarck an Ghearmáin a aontú faoi cheannas aicme rialaithe na Prúise agus d'éirigh leis é sin a dhéanamh trí chogadh a spreagadh trí huaire, leis an Danmhairg i 1864, a thug Schleswig-Holstein don Phrúis, leis an Ostair i 1866, trínar gabhadh Hanover agus tailte éagsúla i dtuaisceart na Gearmáine, agus leis an Fhrainc i 1870, rud a thug an deis dó Mecklenburg, an Bhaváir, Baden, Wǖrtemberg agus Sacsain a chuir faoi smacht na Prúise. Ar an dóigh seo cruthaíodh Impireacht na Gearmáine, agus bhí Wilhelm I ina Impire (Kaiser). Ní raibh na himpirí a tháinig i gcomharbacht ar Wilhelm I chomh cumasach leis féin, agus cé gur éirigh leo níos mó tailte a ghabháil, agus arm ollchumhachtach a chruthú, ba é an toradh a bhí ar a gcuid uaillmhiain ná go raibh iomaíocht ghéar idir an Ghearmáin agus an Bhreatain ar thaobh amháin, agus leis an Rúis ar thaobh eile, a chuir tús le Cogadh Domhanda, cogadh a chaill an Ghearmáin, agus a d'fhág briste agus laghdaithe í.
Cuireadh deireadh leis an ríocht tar éis an chogaidh, agus rinneadh poblacht den Ghearmáin. Fuair an Pholainn cuid de na tailte agus bhí an Phrúis Thoir deighilte ón chud eile den Ghearmáin as sin go dtí an Dara Cogadh Domhanda. Nuair a ghabh na Rúisigh seilbh ar oirthear na Gearmáine i 1945 cuireadh an Phrúis ar ceal mar aonad polaitiúil.
Daonra.
i 1871, bhí an daonra na Prúise 24.69 milliún, ag tabhairt cuntas i 60% an daonra na hImpireachta Gearmáinigh. i 1910, d'ardaigh an daonra go dtí 40.17 milliún (62% an daonra na himpireachta). I 1914, Bhí achar ag an Phrúis 354,490 ciliméadar cearnach. I mBealtaine 1939 bhí achar na Prúise 297,007 ciliméadar cearnach agus daonra 41,915,040 áitritheoirí.
Reiligiún.
Cé go raibh an Phrúis smachtaithe leis na Protastúnaigh, bhí go leor Chaitlicigh san iarthar agus sa Pholainn.
Phrúis, An
Phrúis, An
Phrúis, An


Cecil Rhodes.
Fear gnó, móruasal agus gróintín ba ea Cecil John Rhodes (5 Iúil 1853 – 26 Márta 1902), a bhunaigh stát na Róidéise i ndeisceart na hAfraice.
Óige.
Rugadh Rhodes sa bhliain 1853 i Hertfordshire, Sasana. Mac leis an tUrramach William Francis Rhodes agus Louisa Péacóige Rhodes ab ea é. Oifigeach airm ab ea a dheartháir Francis William Rhodes.
D'fhreastail Rhodes ar scoil i Bishop's Stortford, agus d'éirigh sé an-tinn go luath tar éis an scoil a fhágáil. Measadh go mbeadh sé go maith dó dul go haeráid níos teo agus cuireadh go Natal san Afraic Theas mar a raibh a dheartháir ina fhear gnó. Thug sé leis £3,000 a thug aintín dá chuid dó, agus d'infheistigh sé an t-airgead sin i mianaigh diamaint i Kimberley.
Chaith sé tamall ansin ar fheirm a dhearthár Herbert agus i 1871 d'fhág sé an choilíneacht chun dul i mbun mhianach a dhearthár i Kimberley.
I 1873 d'fhill Rhodes ar Shasana chun a chuid staidéir a thosú, agus a shaibhreas déanta cheana féin aige. Bhí Rhodes ina mhac léinn i gColáiste Oriel, Ollscoil Oxford, sa bhliain 1873 don chéad uair, agus ansin i 1876. Nuair a bhí sé in Oxford, chuaigh Rhodes ina bhall de na Máisiúin. D'fhan sé sna Máisiúin go dtí lá a bháis.
I 1880 bhunaigh Rhodes comhlacht mianadóireachta de Beers agus ghabh sé seilbh ar chuid mhór éileamh a bhí ag daoine eile. Ba leis féin an chuid ba mhór den mhianach diamaint ba mhó a bhí riamh ar domhan.
Polaitíocht.
Toghadh Rhodes ina ionadaí i dTionóil an Cape in 1880, agus chuir sé an-chuid spéise sna pleananna a bhí ann chun an choilíneacht a leathnú isteach i dtailte eile.
Faoi 1890 bhí Rhodes ina phríomh-aire agus chinntigh sé go mbeadh reachtaíocht na coilíneachta fabhrach do na comhlachtaí mianadóireachta, agus rith sé dlíthe a bhain a gcuid tailte den chine ghorm san Afraic Theas. Theastaigh uaidh cumhacht impiriúil na Breataine a mhéadú agus d'ionsaigh sé Poblacht na mBórach, ach theip ar Ruathar Jameson agus b'éigean dó éirí as oifig mar phríomh-aire.
Thacaigh Rhodes le Parnell agus Náisiúnaithe na hÉireann, a bhí ag lorg neamhspleáchas teoranta d'Éirinn laistigh den Impireacht.
D'úsáid Rhodes a chuid saibhris mar sin féín chun tailte nua a ghabháil don impireacht. Bhunaigh sé an British South Africa Company agus ghabh sé seilbh ar thailte na Shona, mar a bhfuil an tSiombáib inniu. Nuair a d'éirigh na Matabele agus na Shona amach ina choinne ghoid sé a dtalamh agus a gcuid eallaigh uathu agus chuir sé faoi chois iad.
Uaimh Cecil John Rhodes, Matopos Hills, Zimbabwe.
Tugadh 'Rhodesia' mar ainm ar na gcoilíneacht nua in onóir do Rhodes. Rinne banphrionsa Polannach darbh ainm Catherine Radziwill stalcaireacht air níos déanaí ina shaol. Rinne sí maíomh bréagach go raibh sí geallta leis. D'iarr sí air í a phósadh, ach dhiúltaigh sé. Bhain sí díoltas amach tré chalaois iasachta a chur ina leith. Bhí air dul chun trialach agus fianaise a thabhairt i gcoinne an chúisimh.
Bás.
Bhásaigh Rhodes go gairid tar éis na trialach in aghaidh Radziwill i 1902 (taom croí i Muizenberg).
Scríobh Radziwill beathaisnéis ar Rhodes faoin teideal "Cecil Rhodes: Fear agus Déantóir Impireachta". Cruthaíodh ar deireadh nach raibh aon fhírinne ag baint le líomhaintí Radzwill.
Tagairtí.
Rhodes, Cecil
Rhodes, Cecil
Rhodes, Cecil


Robbie Keane.
Is imreoir sacair Éireannach é Robert "Robbie" David Keane (rugadh ar an 8 Iúil, 1980 é). As Tamhlacht, Baile Átha Cliath do Keane, agus tá sé ina chaptaen ar fhoireann Phoblacht na hÉireann. Imríonn sé mar thosaí le Los Angeles Galaxy, club de chuid Major League Soccer i Meiriceá. Tá na blianta fada caite aige ag imirt i bPríomhroinn Shasana, le clubanna amhail Tottenham Hotspur, Liverpool, Leeds agus Wolverhampton Wanderers. Is é Keane an scórálaí is mó riamh le foireann na hÉireann, an 9ú ceann is mó i stair Tottenham agus an 10ú ceann is mó i stair na Príomhranna Shasanaigh.
Clubanna.
Thosaigh Keane ag imirt sacair le Crumlin United i mBaile Átha Cliath. Fuair sé tairiscintí ó Wolverhamptom Wanderers agus óna laochra Liverpool F.C., ach roghnaigh sé an club níos lú, agus é den tuairim go mbeadh deis imeartha níos mó aige le Wolves. Bhog sé go Sasana chun imirt leo ag aois cúig bliana déag, agus thosaigh sé ag imirt i bhfoireann na n-óg. D'éirigh Keane aníos go maith, agus bhris sé isteach sa chéad fhoireann agus é seacht mbliana d'aois. D'aimsigh sé dhá chúl ina chead chluiche gairmiúil ar an 9 Lúnasa 1997, agus a fhoireann ag fáil an lámh in uachtar ar Norwich City.
Bhí sár-bhliain ag Keane sa chéad séasúr eile 1998/99, agus chríochnaigh sé mar an scórálaí is mó le sé chúl déag. Thosaigh a chuid éachtaí ag dul go mór i bhfeidhm ar bhainisteoir na foirne Colin Lee agus ar na meáin. Ag an am seo, bhí tús curtha ag Keane lena ghairm idirnáisiúnta chomh maith, agus chuir na cúil a bhí á aimsiú aige leis an dá fhoireann a ainm i mbéal an phobail arís. Bhí suim léirithe ag cuid de na gclubanna ba mhó, agus bhí deacrachtaí airgeadais ag Wolves chomh maith. Ní raibh an dara rogha acu ach a n-imreoir ab fhearr a chur ar díol, le praghas ard.
Shínigh Keane conradh le Coventry City F.C., a bhí ag imirt sa Phríomhroinn, cúpla sheachtain tar éis tús an tséasúir 1999/2000. Sé milliún punt ab ea luach an chonartha, an ceann ba mhó sa tír ag an am do dhéagóir. Bhí tréimhse ghearr ach an-rathúil aige le Coventry, agus é ag imirt le stíl ionsaitheach le imreoirí cruthaitheacha eile ar nós Carlton Palmer, Gary McAllister, Mustapha Hadji, Youssef Chippo agus Gavin Strachan. Bhí sé ag imirt ag barr a mhaitheasa, ag aimsiú an eangaigh go healaíonta agus ar bhonn rialta. Bhí sé ar dhuine de na peileadóirí ab ansa le lucht leanta na foirne gan mhoill. Níorbh fhada gur thosaigh na clubanna móra ag cur ceisteanna faoi arís, agus ghabh sé tairiscint ó Inter Milan. Ní mó ná sásta a bhí tacadóirí na foirne, a dhearbhaigh gurbh é díol Keane an rud a chur tús le ísliú Coventry ag deireadh na bliana.
Mar thoradh, theastaigh ó Marcello Lippi é a thabhairt go dtí an Iodáil, chun imirt lena fhoireann Internazionale. Thug Inter 13 milliún punt do Choventry, agus chuaigh Keane go dtí Milano chun imirt le Ronaldo, Christian Vieri, agus na himreoirí cáiliúla eile a bhí ann. Ní raibh an t-ádh le Keane an am seo áfach. Tar éis cúpla mí, chaill Lippi a phost, agus chaill Keane a áit san fhoireann nuair a tháinig an bainisteoir nua Marco Tardelli isteach.
Cuireadh Keane amach ar iasacht do Leeds United F.C., i Sasana, i Nollaig 2000. D'éirigh go maith leis le Leeds, agus d'aimsigh sé naoi gcúl ina chéad 14 chluiche. Cheannaigh an bainisteoir David O'Leary é i mí Bealtaine, 2001, ar 12 milliún. Tréimhse dheacair ab ea é don chlub, áfach, agus b'éigean dóibh imreoirí a dhíoladh mar gheall ar na fadhbanna airgeadais a bhí acu.
Thóg Glen Hoddle Keane go Tottenham Hotspur, i Londain sa bhliain 2002. Thosaigh Keane ag imirt go hiontach arís, agus bhuaigh sé an duais "imreoir na bliana" sa chlub faoi dhó. Shínigh Keane conradh nua le Tottenham i mí Márta, 2006.
Tar éis sé bliana le Spurs, bhog Keane go dtí Liverpool F.C. ar an 29 Iúil, 2008, an club a thacaigh sé mar bhuachaill óg. D'imir sé a chéad chluiche leo i gcoinne S.S. Lazio agus d'aimsigh sé a chéad chúl i gcoinne PSV Eindhoven ar an 1 Deireadh Fómhair 2008. Cé gur ghnóthaigh Keane seacht gcúl as seacht gcluiche déag, fágadh amach as an scuaid é cúpla huaire, rud a chruthaigh ráflaí sna meáin ag rá nach raibh todhchaí aige ag an gclub. Nuair a tháinig Spurs ar ais ag cur ceisteanna faoi, d'fhill sé ar ais ar an gclub. Shínigh sé conradh nua leo ar an 2 Feabhra 2009, agus rinneadh leas-chaptaen na foirne de. Cuireadh fáilte cheart roimhe ar ais chuig an gclub, ach níor shocraigh sé síos i gceart. Bhí Jermaine Defoe tagtha ar ais don chlub chomh maith, agus bhí an-iomaíocht idir eisean, Keane agus Peter Crouch chun áit rialta a fháil san fhoireann. Ábhar sóláis a bhí ann dó nuair a seoladh Keane amach ar iasacht leis na gCeiltigh san Albain ar an 1 Feabhra 2010. D'imir sé ag beagnach barr a mhaitheasa san Albain, agus roghnaithe mar imreoir na bliana.
Níor mhair an conradh iasachta leis na gCeiltigh ach go deireadh an tséasúir, agus d'fhill Keane taobh theas den teorann uair amháin eile. Cé nach raibh Spurs sásta é a fhágáil ó thuaidh, ní raibh siad in ann seans imeartha a thabhairt dó ach oiread. Ghlac siad iarratas iasachta ó West Ham United, agus d'fhan Keane anseo go deireadh na bliana. Cuireadh deireadh leis an gconradh áfach nuair a chlis West Ham ón Phríomhroinn.
Foireann náisiúnta.
Tá gairmréim fada agus rathúil caite ag Keane mar imreoir idirnáisiúnta. D'imir sé a chéad chluiche i gcoinne Phoblacht na Seice in Olomouc i mí Márta, 1998. Ghnóthaigh sé a chéad chúl i gcoinne Mhálta i mí Dheireadh Fómhair, sa bhliain chéanna. D'éirigh go maith leis i gCorn Sacair an Domhain sa bhliain 2002, le trí chúl i gceithre chluiche. Scóráil sé cúl an-tábhachtach sa chomórtas seo, ag deireadh an chluiche i gcoinne na Gearmáine.
Ag an am seo, tá níos mó cúil ag Keane ná aon pheileadóir eile san fhoireann náisiúnta. Tá daichead cúl aige sa lá atá inniu ann.
Saol pearsanta.
Phós Keane le Claudine Palmer, iar-iomaitheoir Miss Ireland ar an 7 Meitheamh 2008 i mBaile Breac, Baile Átha Cliath. Saolaíodh mac leo darbh ainm Robert Ronan Keane ar an 10 Bealtaine 2009.
Keane, Robbie
Keane, Robbie
Keane, Robbie


Dornálaíocht.
Saghas spóirt is ea dornálaíocht, a imrítear go gairmiúil agus sna Cluichí Oilimpeacha. Troideann dhá dhornálaí leis an meáchan céanna i gcoinne a chéile. Bíonn siad ag iarraidh an dornálaí eile a bhuail leis an dorn, ach iadsan féin a chosaint ag an am céanna.
Steve Collins.
Bhuaigh Steve Collins an WBO middleweight title in aghaidh Chris Pyatt sa bhiain 1994. Bhuaigh sé an WBO super middleweight title sa troid tar éis sin in aghaidh Chris Eubank. Bhí troideanna iontacha aige le Chris Eubank agus 'Nigel Benn" i mbuaic a réime. Chríochnaigh sé sa bhliain 1997, le bua in aghaidh "Craig Cummings".
Barry McGuigan.
Rugadh Barry McGuigan i gContae Mhuineacháin sa bhliain 1960. Bhuaigh sé an EBU (European) featherweight title in aghaidh Valerio Nati, sa bhliain 1983. Bhí nóiméad is fearr aige, nuair a bhuaigh sé an WBA World featherweight title in aghaidh Eusebio Pedroza sa bhliain 1985. Bhí troid iontach aige le Steve Cruz sa bhliain 1986 nuair a fuair siad "Fight of the Year" ó "Ring Magazine".
Bernard Dunne.
Rugadh Bernard Dunne i mBaile Átha Cliath. Tá sé ag troid san super bantamweight division. Bhuaigh sé an WBA World super bantamweight title in aghaidh Ricardo Cordoba. Chaill sé an teideal in aghaidh Poonsawat Kratingdaenggym sa troid tar éis sin.


Art Ó Gríofa.
Polaiteoir Éireannach ab ea Art Ó Gríofa, "Art Ó Gríobhtha" tráth, nó "Arthur Griffith" as Béarla (31 Márta, 1872 - 12 Lúnasa, 1922), a bhunaigh Sinn Féin. Chaith sé tréimhse ina uachtarán ar Dháil Éireann ó Eanáir go mí Lúnasa 1922, agus ba é a bhí ina cheann ar thoscaireacht na hÉireann a shínigh an Conradh Angla-Éireannach i 1921.
Óige.
Ba i mBaile Átha Cliath a rugadh Art Ó Gríofa (nó Ó Gríobhtha) ar an 31 Márta 1872. Ba de shliocht Bhreatnach é agus fuair sé a chuid oideachais ó na Bráithre Críostaí. Bhí a athair ina chlódóir sa nuachtán "The Nation", agus bhí sé ar dhuine de na fostaithe a glasáladh amach le linn aighneas tionsclaíochta go luath sna 1890í. Chaith Art é féin tamall ag obair mar chlódóir sula ndeachaigh sé isteach i gConradh na Gaeilge, agus i mBráithreachas na Poblachta (an IRB). Bhuail an eitinn é agus chuaigh sé go dtí an Afraic Theas ar feadh bliana ar mhaithe lena shláinte. Thug sé tacaíocht do na Bóraigh ina n-iarrachtaí a neamhspleáchas a chosaint ón mBreatain agus bhí an-mheas aige ar Paul Kruger.
Ar theacht ar ais go hÉirinn dó i 1899, bhunaigh sé nuachtán darbh ainm "The United Irishman". Bhí Ó Gríofa an-ghéar ar fad ina ionsaithe ar Pháirtí Parlaiminteach a linne, ach níor liobrálach ná sóisialach ar dhóigh ar bith é féin. Mheas sé go raibh córas impiriúil na Rúise agus na Gearmáine níos fearr ná córas na Breataine. Bhunaigh sé eagraíocht darbh ainm Cumann na nGaedheal chun cur i gcoinne chuairt rí Shasana ar Éirinn i 1904.
Chuaigh Cumann na nGaedheal i bpáirt le heagraíochtaí eile i 1905 agus bunaíodh Sinn Féin. Cuireadh an dlí ar pháipéar Uí Ghríofa, "The United Irishman" agus dúnadh é, ach thosaigh sé nuachtán eile faoin teideal Sinn Féin láithreach bonn. Páipéar laethúil a bhí ann go dtí gur cuireadh faoi chois é 1914.
Sinn Féin.
D'fhógair Ó Gríofa go raibh Acht an Aontais idir Éire agus an Bhreatain mídhleathach, agus mar sin gur démhonarcacht a bhí ar bun go dleathach go fóill, is é sin go raibh dhá ríocht a bhí ar chomhchéim le chéile ann, Éire agus an Bhreatain, seachas an Ríocht Aontaithe a fógraíodh in 1801. D'fhoilsigh sé leabhar darb ainm "The Resurrection of Hungary" faoin dóigh a raibh démhonaracht ar bun idir an Ostair agus an Ungáir. Cé nár mhonarcach é féin, chreid Ó Gríofa go mbeadh na Sasanaigh sásta le socrú den chineál sin a thabharthach comhstádas d'Éirinn seachas í a bheith scartha amach ar fad uaithi. Níor thug mórán daoine in Éirinn tacaíocht don smaoineamh áfach, mar gur theastaigh poblacht neamhspleách uathu. Bhí ceannairí náisiúnacha eile sásta glacadh lena chomhairle maidir le staonadh ó dhul go Londain dá dtoghfaí chun na Parlaiminte iad, agus parlaimint a fhógairt i mBaile Átha Cliath. Chuaigh baill de Bhráithreachas na Poblachta isteach i Sinn Féin chun a dtuairimí féin a bhrú chun cinn.
Éirí Amach.
a>, leis a théacs féin scríobtha air.
Faoi threoir bhaill de Bhráithreachas na Poblachta, eagraíodh Éirí Amach na Cásca i 1916, agus cuireadh faoi chois go mear é. Thug na Sasanaigh 'Éirí Amach Shinn Féin' ar an eachtra cé nach raibh aon bhaint ag an bpáirtí leis. Cuireadh na sluaite i ngéibheann agus nuair a tháinig siad amach as an phríosún i 1917 chuaigh an-chuid acu isteach i Sinn Féin, agus é ar intinn acu an phoblacht a chur chun cinn. Tar éis roinnt mhaith argóna, glacadh leis go n-éileofaí poblacht agus go bhfágfaí faoin phobal tacú leis an éileamh sin nó le dearcadh Uí Ghríofa.
Cogadh na Saoirse.
Toghadh Ó Gríofa ina bhall Parlaiminte (MP) don Chabhán Thoir i bhfothoghchán i lár 1918, agus bhí bua éasca ag Sinn Féin san olltoghchán an bhliain dar gcionn. Chuir teachtaí Shinn Féin Dáil Éireann ar bun mar pharlaimint neamhspleách i mBaile Átha Cliath agus fógraíodh Poblacht na hÉireann in athuair. Thosaigh Cogadh na Saoirse nuair nach n-aithneodh rialtas na Breataine an Dáil. Tar éis cúpla bliain den chogaíocht bhí sos cogaidh ann agus chuir an Dáil toscaireacht chun na Breataine chun réiteach a lorg. Bhí Art Ó Gríofa i gceannas ar an toscaireacht agus fonn láidir air teacht chun réitigh. Shínigh sé Conradh nár thug neamhspleáchas iomlán d'Éirinn, agus a rinne críochdheighilt ar an tír, agus ní raibh Éamonn de Valera ná teachtaí eile sásta leis sin. Bhí teannas uafásach sa tír, d'éirigh de Valera as oifig mar uachtarán agus ghlac Ó Gríofa a áit, ach rinne an t-achrann an-dochar dá shláinte agus fuair sé bás de rith fola san inchinn ar an 12 Lúnasa 1922.
Scríobh Sean Ó Lúing beathaisnéis chuimsitheach faoi.


Malabo.
Is é Malabo príomhchathair na Guine Meánchriosaí. Bhunaigh na Sasanaigh an baile sa bhliain 1827 ar oileán Bioki (nó Fernando Pó mar a tugadh air ó shin), a fuair siad ar léas ón Spáinn. Bunáit chabhlaigh a bhí ann chun cur in aghaidh thrádáil na sclábhaithe. Ba é Port Clarence an t-ainm a thug na Sasanaigh ar an mbaile, agus nuair a tháinig sé ar ais i seilbh na Spáinne thug siadsan Santa Isabel air. Ba mar chuid d'fheachtas chun deireadh a chur le tionchar na nEorpach a bhaist an tUachtarán Nguema Malabo ar an gcathair sa bhliain 1973. Ba mhór an tubaiste dá thír an Nguema céanna nó rinne sé cinedhíothú ar mhionlaigh sa tír agus theith timpeall an tríú cuid den daonra amach aisti ar fad.
Is beag an fhorbairt atá déanta ar an gcathair go fóill, ach ó fuarthas ola sa cheantar tá an-chuid infheistíochta á dhéanamh i gcomhar leis na comhlachtaí ola. Mhéadaigh daonra na cathrach faoi dhó agus timpeall 360,000 bairille ola sa lá á bhaint as na tobracha.


Woody Allen.
Ceoltóir, scríbhneoir, aisteoir agus déantóir scannán is ea Woody Allen (a rugadh mar Allen Stewart Konigsberg ar an 1 Nollaig, 1935).
I mbarr a réime anois le breis is 30 bliain, tugtar aitheantas ar fud an domhain dá shaothar éirimiúil greannmhar.
Rinne Allen a chéad scannán "What’s New Pussycat" i 1965 ach ba leis an scannán "Take the Money and Run" i 1969 a thosaigh Allen ag feidhmiú mar stiúrthóir i ndáiríre.
I 1977 a eisíodh a scannán ab iomráití fós. Scéal grá, grinn agus bróin, bhuaigh "Annie Hall" ceithre dhuais ag na hOscair an bhliain sin agus dúradh go raibh Allen tar éis meas nua a chothú ar genre an scannáin ghrinn rómánsúil.
Tá tionchar na litríochta, na fealsúnachta agus na síceolaíochta go léir le feiceáil i saothar Allen, ach is é Nua-Eabhrac, an áit ar rugadh agus ar tógadh é (agus, dár ndóigh, áit a bhfuil cónaí fós air), atá mar phríomhinspioráid aige. Tá an spreagadh seo le féiceáil go háirithe sa scannán ómósach úd "Manhattan" (1979).
Cé go dtugtar urraim fós dó mar stiúrthóir, tá roinnt drochphoiblíochta tuillte ag Allen thar na blianta chomh maith. Rinneadh dochar dá ainm ag tús na nóchaidí nuair a d’fhág sé a bhean Mia Farrow ar mhaithe le Soon-Yi Previn, uchtleanbh Farrow ó chaidreamh eile.
Cé go bhfuil aois mhaith sroichte ag Woody Allen anois, tá sé fós gníomhach mar stiúrthóir agus dúirt sé in agallamh le déanaí gurb é a phictiúr deireanach, "Match Point" (2005), an pictiúr ab fhearr dá ndearna sé riamh.
Allen, Woody
Allen, Woody
Allen, Woody
Allen, Woody
Allen, Woody
Allen, Woody
Allen, Woody


Jürgen Klinsmann.
Is traenálaí peile é Jürgen Klinsmann (rugadh é ar an 30 Iúil, 1964 i Göppingen sa Ghearmáin) a bhí i gceannais an fhoireann náisiúnta na Gearmáine, agus Bayern München le déanaí.
Peileadóir rathúil ab ea é chomh maith leis na clubanna AS Monaco sa Fhrainc, Inter agus Sampdoria san Iodáil, agus Tottenham Hotspur F.C. i Sasana. Bhuaigh Klinsmann Corn Sacair an Domhain leis an nGearmáin i 1990, agus Craobhchomórtas Sacair na hEorpa i 1996. D'éirigh sé as an spórt i 1998, ach tháinig sé ar ais mar thraenálaí na fóirne náisiúnta ar an 26 Iúil, 2004.
Klinsmann, Jürgen
Klinsmann, Jürgen
Klinsmann, Jürgen


Tottenham Hotspur Football Club.
Club peile atá suite i Londain, Sasana is ea Tottenham Hotspur Football Club. Tá an fhoireann ag imirt sa Premier League, agus is é White Hart Lane a staid baile. Tugtar Spurs orthu mar leasainm, agus na Lilywhites go minic fresin mar gheall ar na geansaithe bána.


Göppingen.
Baile i ndeisceart na Gearmáine is ea Göppingen. Tá sé suite ag bun Sliabh Hohenstaufen sa stát Baden-Württemberg. Tá 56,166 duine ina gcónaí sa bhaile (Iúil 2005).


Galileo Galilei.
Eolaí, fealsamh agus réalteolaí as Pisa na hIodáile ba ea Galileo Galilei. is minic nach dtugtar air ach Galileo (15 Feabhra, 1564 - 8 Eanáir, 1642). Bhí sé orthu siúd ba mhó a d’fheabhsaigh an teileascóp, agus bhí tuairimí nua tábhachtacha aige i gcúrsaí réalteolaíochta agus fisice. "Athair na heolaíochta" a thugtar air de bharr a raibh de bharúlacha úra aige, barúlacha a tharraing diagaithe coimeádacha air. Fuair Galileo bás i Arcetri na hIodáile sa bhliain 1642.
Féach freisin.
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo
Galilei, Galileo


Nelson Mandela.
Polaiteoir as an Afraic Theas ab ea Nelson Rolihalahla Mandela (rugadh é ar an 18 Iúil, 1918 - 5 Nollaig, 2013), agus ba eisean an chéad uachtarán a toghadh sa tír seo i dtoghchán lán-daonlathach. Roimhe seo, ba ghníomhaí frithApairtéid é, a bhí ina cheannaire ar an gComhar Náisiúnta Afracach. Chaith Mandela an tréimhse idir na blianta 1962 agus 1990 i bpríosún ar Oileán Robben.
Bhain Mandela, nó Madiba mar a thugtar air freisin san Afraic Theas, Duais Nobel na Síochána amach sa bhliain 1993.
A shaol.
Sa bhliain 1948 bhí toghchán san Afraic Theas, am a raibh an chinedheighilt fós i bhfeidhm. Ní raibh cead vótála ag na daoine gorma. Mar sin bhí an chumhacht ag na daoine geala.
Ag an am sin ní raibh cead ag daoine gorma agus daoine geala pósadh lena chéile. Agus bhí bac ar ghnáth rudaí, ar nós na suíocháin chéanna a úsáid.
Ag an ollscoil bhuail Nelson le daoine bána. Bhuail sé le Joe Slovo, Walter Sisulu agus Oliver Tambo, daoine a raibh smaointe céanna acu agus a bhí ag Nelson féin (bhuail sé le Slovo ag ollscoil Witwatersrand i 1943). Theastaigh uathu na dlíthe diana seo a athrú chomh maith.
Sa bhliain 1953 thosaigh Mandela agus Tambo ag cleachtadh na dlí ach níor leor é sin dó. Theastaigh uaidh rud éigean eile a dhéanamh.
Chuaigh Nelson agus a chairde ar stailc sa bhliain 1960 i Johannesburg. Dá bhrí sin cuireadh Nelson ar triail (don chéad uair), ach níor tugadh aon phionós dó.
Sa bhliain 1962 cuireadh Mandela ar triail arís. Chaith sé fionnadh liopaird chuig an chúirt agus rinne sé ‘salute’ go dtí na daoine gorma agus scread amach ‘amadla’.
Cuireadh Mandela faoi ghlas ón mbliain 1962 go dtí 1990. Chuaigh sé ar ais go dtí an chúirt sa bhliain 1964. Dúirt sé go raibh an rialtas freagrach ar na rudaí dona a bhí ag tarlú sa tír. Cuireadh ar ais sa phríosún é. An uair seo ar feadh a shaoil. Chaith sé an chuid is mó den am i gcill bheag amháin, ar Oileán Robben. Scaoileadh ón bpríosún é ar 11 Feabhra 1990.
Ar 27 Aibreán 1994 tháinig daoine geala agus gorma le chéile agus vótáil siad Nelson mar uachtarán na hAfraice Theas. Ba é Mandela an chéad uachtarán ar an tír a toghadh i dtoghchán daonlathach. Uachtarán rathúil ab ea é ach níor ghlac sé páirt sa toghchán sa bhliain 1999 mar theastaigh uaidh go mbeadh duine níos óige mar uachtarán.
Madela, Nelson
Madela, Nelson


Leon Trotscaí.
Ba réabhlóidí Boilséiveach agus Marxach é Leon Trotscaí (Rúisis: Лев Давидович Троцкий, Béarla: "Leon, Leo, Lev, Trotsky, Trotskii, Trotski, Trotskij" agus amanta "Trotzky"), (7 Samhain, 1879 - 21 Lúnasa, 1940). As an Úcráin dó, rugadh leis an ainm Lev Davidovich Bronstein é (Rúisis: Лев Давидович Бронштейн). Ceannaire tábhachtach ab ea é go luath in Aontas na Sovéide, agus an duine a bhunaigh an tArm Dearg.
Bhí coimhlint idir é féin agus an ceannaire nua Iósaf Stailín sna 1920idí, agus mar thoradh cuireadh Trotscaí amach as an Rúis i mí Feabhra 1929. Chuaigh sé go dtí na Tuirce agus bhí cónaí air ann idir 1929-1933. Bhí cónaí air san Fhrainc ó 1933 go dtí 1935 agus san Iorua idir 1935 agus 1937. Chuir rialtas na hIorua amach ón tír é sa bhliain 1937 agus fuair sé post sa Mheicsiceo., ach d'fheallmharaigh Ramón Mercader, gníomhaire Rúiseach, é i 1940.
Naisc sheachtracha.
Trotscaí, Leon
Trotscaí, Leon
Trotscaí, Leon


Ramón Mercader.
Oifig Trotscaí, áit ar fheallmharaigh Mercader é.
Cumannaí ón Spáinn ba ea Jaime Ramón Mercader del Río Hernández, (7 Feabhra, 1914 – 18 Deireadh Fómhair, 1978). Gníomhaire Rúiseach ab ea é le linn Ióisiaf Stailín. Ba é Mercader a d'fheallmharaigh Leon Trotscaí, namhaid Stailín, i Meicsiceo.
Mercader, Ramón
Mercader, Ramón


Martin Luther King.
Gníomhaí polaitiúil as Atlanta, Georgia, Stáit Aontaithe Mheiriceá ab ea Martin Luther King, Jr. (15 Eanáir, 1929 – 4 Aibreán, 1968). Ba cheannaire an-tábhachtach é King i rith Ghluaiseacht Chearta Sibhialta Mheiriceá sna 1950í agus sna 1960í.
Muintir agus Cúlra.
Rugadh King in Atlanta, Georgia don Oirmhinneach Martin Luther King Sinsearach agus Alberta Williams King. Bhain sé céim amach i Socheolaíocht (Baitsiléir Ealaíon) ag Coláiste Moorehouse sa bhliain 1948. Bhí an tUachtarán Benjamin Mays, ceannaire de chuid ghluaiseacht na gcearta sibhialta, ina dhuine de mhúinteoirí King i Moorehouse. Bhain sé céim eile amach i gCliarscoil Diagachta Crozer (Baitsiléir sa Diagacht) sa bhliain 1951. Sa bhliain 1955 fuair sé céim dochtúireachta (Ph.D.) sa Diagacht Chórasach ó Ollscoil Bhostúin.
Phós King Coretta Scott ar 18 Meitheamh, 1953. Rinne athair King searmanas na bainise i dteach thuismitheoirí Scott i Marion, Alabama.
Dála a n-athar, bhí gach duine acu mar cheannairí de chuid ghluaiseacht na gcearta sibhialta. Tá tuairimí difriúla acu, áfach, ar cheisteanna éagsúla.
Cailleadh bean King, Coretta Scott, ar 30 Eanáir, 2006.
Seoladh a leabhair "Why We Can't Wait"
Feallmharú.
D'fheallmharaigh James Earl Ray é sa bhliain ar 4 Aibreán, 1968 i Memphis, Tennessee. Bhris círéibeacha amach tar éis feallmharú Martin Luther King.
D'admhaigh Ray go raibh sé ciontach. Ar an 10 Márta 1969, tugadh téarma príosún 99 bliain do Ray as Martin Luther King a fheallmharú.


James Earl Ray.
B'é James Earl Ray (10 Márta, 1928 – 23 Aibreán, 1998) an duine a d'fheallmharaigh Martin Luther King, gníomhaí Meiriceánach ar son chearta an duine i Memphis, Tennessee ar 4 Aibreán, 1968. D'admhaigh Ray go raibh sé ciontach. Ar an 10 Márta 1969, tugadh téarma príosún 99 bliain do James Earl Ray
as Martin Luther King a fheallmharú.
Fuair James Earl Ray bás faoi ghlas sa bhliain 1998.
Ray, James Earl
Ray, James Earl


Tampere.
Is í Tampere (Fionlainnis: "Tampere", Sualainnis: "Tammerfors") an tríú cathair is mó san Fhionlainn agus an chathair is mó sna tíortha Lochlannacha nach bhfuil suite cois farraige. Tá breis is dhá chéad míle de dhaoine ina gcónaí i dTampere, agus cúig chéad trí chiliméadar cearnach is fiche d'achar ann. Tá an chathair ag críochantaíocht leis na ceantair ("kunta") Kangasala, Lempäälä, Nokia, Pirkkala, Vesilahti, Ylöjärvi, Kuru, Orivesi, agus Ruovesi.
Tá an chathair suite idir dhá loch - Loch Näsijärvi agus Loch Pyhäjärvi. Níl ach ocht méadar déag eatarthu, agus nascann an fánsruth Tammerkoski iad le chéile i lár na cathrach.
Stair.
Cosúil le Béal Feirste agus Manchain, b'é an línéadach a rinne cathair mhór de Tampere. B'é an tAlbanach Séamas Mag Fhionnlaigh, nó James Finlayson, a bhunaigh monarcha línéadaigh Finlayson i dTampere sa bhliain 1820. Mar sin, is iad an lucht oibre, an tionsclaíocht, gluaiseacht an lucht oibre agus an Sóisialachas a d'fhág a mblas ar stair na háite ar fad. Tháinig tionsclaíocht eile sna sálaí ag an línéadach, go háirithe na ceártaí innealra. Nuair a bhí an línéadach ag borradh i dTampere mar thionscadal, ba nós "Suomen Manchester" nó Manchain na Fionlainne a thabhairt ar Tampere. Rinneadh "Manse" de Manchester i gcaint na ndaoine, agus sin é an leasainm atá ar Tampere inniu féin. Chuaigh daonra na háite in airde go sciobtha i ndiaidh theacht na tionsclaíochta, agus na scológa ag tarraingt ar an gcathair ar lorg saothair ó na ceantair thuaithe ina timpeall.
Sa bhliain 1918, chuir na Sóisialaigh agus na buirgéisigh cogadh cathartha san Fhionlainn, agus b'i dTampere a cuireadh an cath ba mhó sa chogadh sin. Bhí an troid go dona i gKalevankangas, i Messukylä agus i lár na cathrach. Básaíodh cuid mhór de na Gardaí Dearga i ndiaidh na gcathanna, agus cuireadh breis is deich míle acu i mbraighdeanas.
Oideachas.
Tá dhá ollscoil ag obair i dTampere, Ollscoil Tampere (Tampereen yliopisto) agus Ollscoil Teicneolaíochta Tampere.


Cloigtheach.
Mar is léir ón ainm féin, ba thúr do chlog a bhí sa chloigtheach go bunúsach. Meastar go minic gur ionaid chosanta a bhí iontu in aghaidh ionsaithe na Lochlannach, ach is léir gur beag an mhaith a bheadh ina leithéid mar chosaint. Tógadh iad de ghnáth in aice le séipéal nó mainistir, agus bhíodh an doras ar aonlíne de ghnáth le doras thar an phríomhshéipéil. Is féidir a fháil amach ar an dóigh seo cá bhfuil iarsmaí séipéil nuair nach bhfuil siad le feiceáil ar an láthair níos mó.
In Éirinn agus in Albain atá cloigthithe le fáil, agus tógadh a bhformhór idir an 9ú agus an 12ú haois. Measadh gur tógadh iad mar thúir faire agus cosanta, go mbíodh faireoir ann chun amhrac amach do longa na Lochlannach agus rabhadh a thabhairt don phobal, agus go dteitheadh na daoine suas sa túr ansin. Ach ní léir go mbeadh aon úsáid phraiticiúil iontu mar go mbeadh sé ródheacair dréimire a tharraingt aníos tríd an doras a bhíonn tamall suas ón talamh de ghnáth, agus bheadh sé furast na daoine a mharú istigh iontu le deatach mar go raibh leagan amach ar nós simléir orthu. Meastar go raibh struchtúir adhmaid tógtha in aice leis na cloigthithe, agus fuarthas iarsmaí chuaillí le linn tochailtí a dhearbhódh é sin. Úsáideadh iad chun earraí luachmhara a stóráil agus chun daoine a ghlaoch chun aifrinn trí chloig a bhualadh.
Tá na cloigthithe idir 18 agus 40 méadar ar airde, agus is é an ceann ag Cill Mhac Dua an ceann is airde in Éirinn. Tháinig athrú ar an stíl thógála le himeacht na mblianta, cloch gharbh á úsáid ar dtús agus níos mó saoirseachta le feiceáil níos déanaí. Bíonn an doras idir dhá mhéadar agus sé mhéadar os cionn na talún, agus ní fhéadfaí dul suas ach le dréimire. Bhíodh urláir adhmaid iontu, idir dhá cheann agus ceithre cinn, agus dréimirí eatarthu. Scoilteanna caola sa bhalla a bhí sna fuinneoga. Díon cloiche a bhíodh orthu chomh maith, agus leagadh a lán acu sin le himeacht na mblianta le tintreach. Timpeall 120 cloigtheach a bhí in Éirinn, agus is fothraigh a bhformhór anois. Tá beagnach fiche cloigtheach ar fud na tíre i ndeachuí áfach, ceann an-cháiliúil i nGleann Dá Loch, ceann i gCluain Dolcáin i mBaile Átha Cliath, agus ar Loch Éirne. Tá cloigtheach le feiceáil ar thailte na hardeaglaise ag Brechin in Albain.


Cluain Dolcáin.
Sráidbhaile agus bruachbhaile Éireannach í Cluain Dolcáin (Béarla: "Clondalkin"), atá suite deich míle siar ó Chathair Átha Cliath, i réigiún Chontae Átha Cliath Theas. Tá 43,929 duine ina gcónaí ann, de réir na bhfigiúirí ón bhliain 2006. Tugtar "an Sráidbhaile" nó Sráidbhaile Chluain Dolcáin ar lár an bhaile. Tá cloigtheach mór suite ann, ceann de na cloigthithe is sine agus is cáiliúla sa tír.
Stair.
Tá Cluain Dolcáin suite ar bhruach na Camóige, ar an dtalamh ard thar inbhear na Life ag féachaint amach ar an spás idir na sléibhte agus an abhainn. Suíomh maith agus éasca a chosaint a bhí ann, agus mar thoradh thosaigh lonnaitheoirí ag cur fúthu san áit timpeall 7,600 bliain ó shin. Treibh Ghaelach amháin a bhí lonnaithe ann ná Cualann. Tháinig an Chríostaíocht go dtí oirthear an Laighin sa 5ú haois, agus bhí Cluain Dolcáin i measc na céad comhphobail Chríostaíochta ón ré seo.
Creidtear gurbh é Naomh Crónán, nó Mochua mar atá aithne air freisin, a bhunaigh an baile timpeall na bliana 600. Chuir sé mainistir ar bun a bhí suite san áit ina bhfuil Eaglais Naomh Eoin lonnaithe inniu, le móta mór cosanta timpeall air. Meastar gur d'éag Naomh Crónán Mochua sa bhliain 630, agus ceiliúrtar a lá fhéile ar an 6 Lúnasa. Ceaptar gur tógadh an cloigtheach san 8ú haois, mar pháirt den mainistir. Ag an am seo, bhí Naomh Fugillus ina easpag ar an mbaile. B'é i rith an ré seo a rinneadh lámhscríbhinní áille de na Soiscéalta sa mhainistir. Tá ceann díobh le feiceáil inniu i gKarlsruhe Liburg na Gearmáine. Scrios na Lochlannaigh Cluain Dolcáin sa bhliain 832 agus dódh an mhainistir go talamh (rud a rinneadh arís sna blianta 1071 agus 1076). Le linn an tréimhse seo, chuir siad fúthu sa réigiún, agus thóg siad an fort Dun Amhlaeibh. D'fhan an baile faoi smacht ag na Danair go dtí gur buadh orthu sa chath cáiliúil i gCath Chluain Tarbh na bliana 1014. Is anseo a bhris Ard-Rí na hÉireann Brian Bóirmhe cumhacht na Lochlannach in Éirinn. Tá fianaise le fáil a mhaíonn gur lean bunú na mainistreach agus, mar thoradh, an baile ar aghaidh tar éis báis Naomh Crónáin, mar luaitear abaí agus easpaig sna thaifid suas go dtí an bhliain 1080.
Throid Ard-Rí deireanach na hÉireann Ruairi Ó Conchúir le Strongbow (an Iarla Risteárd de Clare) i gCluain Dolcáin sa bhliain 1171. Tháinig an sráidbhaile faoi smacht Ard-easpaig Átha Cliath, agus ag an 13ú haois rinneadh cur síos ar Chluain Dolcáin mar "bhaile leis a lán áitritheoirí, rialaithe ag báille". Tá eolas ann go raibh Robert Beg sa phost seo sa bhliain 1276, agus go raibh páirt lárnach ag an dtráchtáil i saol an bhaile. Bunaíodh Cluain Dolcáin mar "bhuirg" sa bhliain 1300, agus nuair a bhí an bhliain 1393 ann bhí cúig sráid bunaithe sa bhaile, mar atá - Mahow Street, Mill Street, New Street, Steeple Street agus Pope Lane. Sa bhliain 1547, dúradh go raibh Cluain Dolcáin "i measc na bailte caisealta agus maithe an Chontae". Bhí go leor troda sa cheantar le linn Éirí Amach 1641 in aghaidh rialtas na Breataine. Ghabh na Gaeil seilbh ar an mbaile, ach cuir na Sasanaigh trí thine é agus maraíodh fir, mná agus páistí. Osclaíodh Eaglais Naomh Eoin sa bhliain 1789, sa suíomh ina raibh teampall eile ann ó na Meánaoiseanna. Tógadh muileann púdair ghunna i gCluain Dolcáin san 18ú haois. Pléasc é faoi dhó, agus rinneadh an-dochar do dhaoine agus an baile máguaird.
An cloigtheach.
Is é an cloigtheach an foirgneamh is cáiliúil i gCluain Dolcáin. Níor mhair aon eolas a léiríonn na cúiseanna agus an dáta a tógadh é, agus leanann an díospóireacht ar aghaidh faoin cheist seo. An chéad staraí a rinne staidéar ar an gceist ná an Dochtúir Thomas Molyneaux sa bhliain 1725. Bhí Molyneaux den tuairim gurb iad na Lochlainnigh a thóg é. Níor aontaigh George Petrie leis an ráiteas seo, ámh, agus é ag scríobh ina aiste do Acadamh Ríoga na hÉireann sa bhliain 1833. Chuir seisean i láthair an tuairim atá níos coitianta inniu, ná go raibh an cloigtheach tógtha ag na luath-Chríostaithe. Aontaítear inniu gur bhaineadh úsáid as mar chloigthúr, agus áit ina cruinníodh iarsmaí an bhunaitheoir chun iad a chosaint. Tá eolas le fáil ó na hAnnálaí Ulaidh gur tógadh iarsmaí Naomh Caoimhín agus Naomh Mochua ar chamchuairt tríd na tíre sa bhliain 790. Ceaptar gur tógadh an cloigtheach timpeall an ré seo.
Oideachas.
Tá borradh ar an nGaeilge mar gheall ar ghníomhaíochtaí eagraíochta darbh ainm Muintir Chrónáin agus tá dhá Ghaelscoil sa gceantar don ghasúir bunscoile agus Coláiste Chillian ann mar mheánscoil ó 1981. Is mar gheall ar éileamh ó na daoine áitiúla a bunaíodh na scoileanna seo agus tá ard-cháil orthu mar ionaid oideachais. Is iomaí scoil eile atá lonnaithe sa gceantar fairsing seo freisin.
Logainm.
Tá roinnt tuairimí éagsúla ann maidir leis an mbrí a bhaineann le "Cluain Dolcáin". Glactar leis go gciallaíonn sé páirc, gort nó faiche a bhain le Dolcán.
Cumann Lúthchleas Gael.
Bunaíodh Cumann an Chloigthí Cluain Dolcáin, club de chuid an Chumainn Lúthchleas Gael intí sa mbliain 1884. Bunaíodh é mí i ndiaidh chéad-bhunú an Chumainn fhéin i nDurlas, agus is é an dara club is sine in Éirinn. Bhí sé bunaithe ag Mícheál Ó Cíosóig, nuair a tháinig sé ar cuairt go dtí an mbaile sa bhliain 1884. Tá neart coirn agus teideal bronnta ar an gclub seo síos tríd na blianta agus tá sí fós an láidir sa gceantar.
Teanga agus cultúr Gaelach.
Feictear ar Chluain Dolcáin inniu mar áit lárnach don teanga Gaeilge agus cultúr Gaelach. Bunaíodh Muintir Chrónáin sa bhliain 1972 chun forbairt a dhéanamh leis an dteanga trí gníomhaí oideachais, sóisialta agus cultúrtha. I mí Bealtaine na bliana 1989, cheannaigh siad Orchard House i lár an bhaile. Athainmníodh é leis an ainm Áras Chrónáin, mar lárionad cultúrtha agus oidhreacht. Bhuaigh Muintir Chrónáin an Glór na nGael National Trophy sa bhliain 1975 agus arís sa bhliain 1988, mar aitheantas ar a iarrachtaí chun an teanga a fhorbairt. Níos déanaí sa bhliain 1991, roghnaíodh iad chun a bheith ina óstach ar an An tOireachtas, an Féile Cultúrtha Bliantúil. Eagraítear ranganna ceoil agus damhsa agus ranganna Gaeilge fós inniu in Áras Chrónáin.


Iarnród.
Ráillí iarainn a leagtar ar an talamh mar bhealach taistil do thraenacha. Tugtar "Bóthar Iarainn" ("chemin de fer") ar an iarnród chomh maith.
Iarnród sa tSeapáin, tá ród do gheidseacht ar an taobh deas
Bíonn trasnáin faoi na ráillí chun iad a choinneáil comhthreomhar lena chéile, agus ba d'adhmaid a rinneadh iad sin ar dtús, ach úsáidtear stroighean agus cruach chomh maith. Córas éifeachtach sábháilte é de ghnáth chun daoine agus earraí a iompar idir bailte móra. Tá stáisiúin mhóra ar fud an domhain ina dtagann na hiarnróid le chéile, agus is minic go mbíonn an stáisiún traenach ina fhoirgneamh an-suntasach.
Bhíodh ráillí á n-úsáid mar chabhair chun earraí troma a bhrú ó áit fiú in aimsir na SeanGhréige, ach ba san 18ú haois a rinneadh d'iarann iad chun trucail a bhrú nó a tharraingt le capaill i Sasana. Ba in 1804 a úsáideadh inneall gaile den chéad uair ar ráillí, agus leath an córas ar fud Shasana agus na hEorpa go mear ina dhiaidh sin.
Bhí na hiarnróid an-tábhachtach i bhforbairt na mórchumhachtaí impiriúla, An Bhreatain, Stáit Aontaithe Mheiriceá, An Rúis, agus tíortha nach iad, mar go bhféadfaí saighdiúirí agus lón cogaidh a bhogadh go mear trasna tíre nó go calafoirt.


Réabhlóid na Rúise 1917.
Sraith d'eachtraí réabhlóideacha ab ea Réabhlóid na Rúise 1917 a tharla sa Rúis i rith na bliana 1917. Baineadh an chumhacht den tSár ar dtús, agus cuireadh rialtas sealadach ina áit. Ina dhiaidh sin, d'éirigh na Boilséivigh, agus Vlaidímír Léinín i gceannas orthu, amach i gcoinne an rialtais shealadaigh. I ndiaidh na réabhlóide nua, phléasc cogadh cathartha amach idir na Dearga agus na Bána, agus sa deireadh, tháinig stát nua Cumannach, an tAontas Sóivéadach, ar an bhfód. Mhair an stát seo go dtí an bhliain 1991.


Camógaíocht.
Spórt ceilteach is ea camógaíocht a imrítear in Éirinn don chuid is mó. Saghas iománaíochta do mhná atá inti.
Uirlisí agus cultacha.
Imrítear camógaíocht le camán cosúil leis an iomáint, ach amháin gurb iad na mná a imríonn an chamógaíocht. Imrítear an cluiche le liathróid nó sliotar a mheánn idir 90 agus 110 gram.
Tá sé riachtanach do gach imreoir san fhoireann an geansaí céanna a chaitheamh murab ionann agus an iománaíocht, áit a gcaitheann an cúl báire geansaí difriúil. Ar ndóigh is sciorta a chaitheann na mná sa chluiche camógaíochta.
Caitheann na himreoirí clogaid ar a gcloigne. D'uireasa an chlogad is féidir leis an gcluiche a bheith contúirteach agus d'fhéadfadh imreoir droch-ghortú a fháil sa chloigeann.
Níl aon riail docht daingean ann áfach, sa chaoi is go mbeadh ar chuile imreoir clogad a chaitheamh. Pléadh rún faoin ábhar seo ag comhdháil Chumann Camógaíochta na nGael in Éirinn cúpla bliain ó shin, ach níor ghlac an tromlach leis nuair a cuireadh ar vóta é.
Rialacha.
Tá roinnt mhaith cosúlachta arís idir an chamógaíochta agus an iomáint. De bharr nádúr an chluiche a imrítear le camán caitear a bheith dian ar na rialacha. Faigheann imreoir cárta dearg má dhéanann sí drochfheall. Má bhronntar cárta dearg ar imreoir cuirtear an duine sin den pháirc agus déileálann an coiste smachta leis an gceist. Cárta buí a fhaigheann duine a dhéanann feall nach bhfuil baileach chomh tromchúiseach. Ciallaíonn dhá chárta bhuí, bata agus bóthar, ón bpáirc.
Cumann Camógaíochta na nGael.
Cumann spóirt is ea Cumann Camógaíochta na nGael a chuireann an chamógaíocht chun cinn in Éirinn. Bunaíodh an Cumann i 1904, agus Máire Ní Chinnéide an chéad Uachtarán a toghadh air.
Imríodh an chéad chluiche poiblí camógaíochta faoin gCumann idir Craobh an Chéitinnigh agus Cúchulainn i gContae na Mí. Imríodh an chéad chluiche idir chontaetha sa bhliain 1912. Ba sa bhliain 1930 a himríodh Craobh Chamógaíochta na hÉireann den chéad uair; Baile Átha Cliath a bhuaigh an cluiche sin agus faoin mbliain sin bhí an cluiche camógaíochta á imirt ar fud na dtríocha dó contae in Éirinn.
Faoin mbliain 1934 bhí Craobh na hÉireann sa chamógaíocht dá imirt i bPáirc an Chrócaigh. Neartaíodh an Cumann ar fud na tíre agus faoin mbliain 1974 ghlac an Cumann Camógaíochta páirt i bhFéile na nGael. Bunaíodh Comhairle na mBunscoileanna i 1977 agus ba í Sighle Nic an Ultaigh an chéad Uachtarán ar an gcomhairle. Tá Ard stiúrthóir fostaithe ag an gCumann ó 1980 i leith agus tá oifig acu i bPáirc An Chrócaigh. Faoi láthair tugann Foras na Gaeilge urraíocht do Chraobhchomórtas na hÉireann. Tá baint ag an gCumann le Cumann Lúthchleas Gael.
Go hidirnáisiúnta.
Imrítear camógaíocht chomh fada ó bhaile leis an Astráil. Tá club bunaithe i Sydney agus sí Ruth Ní Challanáin, iarimreoir na Gaillimhe atá ina bhun agus ina bharr. Imrítear an cluiche san Eoraip agus i Meiriceá freisin.
Bíonn an-ghearán ag lucht na camógaíochta faoi na meáin chumarsáide. Is beag poiblíocht a fhaigheann cluichí na mban i gcomparáid le cluichí na bhfear. Is iad na meáin Ghaeilge is fearr a thugann poiblíocht do chluichí na mban. Tá raidio na Gaeltachta go maith agus déanann TG4 iarracht anois agus arís. Chomh maith leis sin is minic faillí dá dhéanamh ag tuismitheoirí mar gur fíorbheagán acu a thagann chun breathnú ar a gclann iníon ag greadadh na fuinseoige. Níor fhreastal ach 23,000 duine ar chraobh na hÉireann sa chamógaíocht anuraidh.
Féile na nGael.
Is Féile náisiúnta don óige é Féile na nGael a dhéanann freastal ar an gcamógaíocht chomh maith leis an iománaíocht agus an liathróid láimhe. Cailíní faoi 14 a ghlacann páirt sa chamógaíocht san Fhéile. Bhunaigh triúr fear, Séamus Ó Riain, Éamonn De Stafford agus Tommy Barrett an Fhéile chomh fada siar le 1971. Thosaigh an Fhéile i dTiobraid Árann ach reáchtáiltear i gcontaetha eile anois chomh maith é. Beidh sé ar bun i gCorcaigh i mí Meithimh na bliana seo.
Anuraidh d'fhreastail 25,000 idir chailíní agus bhuachaillí as na 32 contae ar an bhFéile. Bhí club cailíní as Londain agus Warwickshire Shasana páirteach chomh maith. Bíonn réamhbhabhtaí sa Chontae baile agus téann an fhoireann a bhuann ar aghaidh go dtí an Fhéile. Fanann na hiomaitheoirí ar fad le clanna áitiúla atá páirteach sa chlub camógaíochta sa cheantar sin. Tugann Coca Cola urraíocht bhliantúil don Fhéile ó bunaíodh í.
Cuireann an Fhéile an-tábhacht le páirtíocht fheiliúnach, cur i láthair, spóirtiúlacht agus dea-thréithe an chluiche. Baineann an Fhéile leis an bpobal ar fad ar fud an náisiúin agus déantar iarracht clubanna, scoileanna, grúpaí sóisialta, grúpaí cultúrtha, na gardaí, bannaí ceoil áitiúla, an chléir agus na clanna a bheith lárnach san Fhéile. Cabhraíonn sé le traenáil agus ceannasaíocht mhaith a thabhairt don óige chun mórtas a spreagadh iontu ó thaobh a gceantar agus a gcontaetha féin.
Blianta tábhachtacha sa chamógaíocht in Éirinn.
Páirc an Chrócaigh, an áit a n-imrítear Craobh na hÉireann gach bliain


Cathair Pheadair.
Is cathair sa Rúis í Cathair Pheadair (Rúisis: Санкт-Петербу́рг), agus í ar an dara cathair is mó sa tír. Ba é an Sár Peadar Mór a bhunaigh an chathair sa bhliain 1703, agus í ina príomhchathair ar an tír go dtí an bhliain 1918, nuair a rinneadh príomhchathair de Mhoscó. Athraíodh ainm na cathrach cúpla uair i rith na mblianta. Rinneadh Petrograd (Петрогра́д) (1914–1924) di nuair a chuaigh na Rúisigh chun cogaidh in aghaidh na nGearmánach, agus blas na Gearmáinise ar an ainm a bhí ar an áit go dtí sin. Ina dhiaidh sin, tugadh Leningrad (Ленингра́д) (1924–1991) uirthi i ndilchuimhne ar Vlaidímír Léinín, ceannaire na mBoilséiveach. Nuair a tháinig deireadh leis an gCumannachas mar idé-eolaíocht oifigiúil, fuair an chathair a seanainm ar ais, siúd is go bhfuil an cúige ("oblast") atá ina timpeall ainmnithe as Leningrad i gcónaí. Is é Piter (Питер) an t-ainm a thugann muintir na háite féin uirthi sa ghnáthchaint, áfach. Cé nach bhfuil sí ina príomhchathair a thuilleadh, is gnách le muintir na Rúise "an Phríomhchathair Thuaidh" nó b'fhéidir "Príomhchathair an Tuaiscirt" a thabhairt uirthi ("северная столица" an leagan Rúisise).
Stair.
Peadar Mór a bhunaigh an chathair sa bhliain 1703 ar thailte a ghabh sé ó na Sualannaigh. Iascairí Fionlannacha ba mhó a bhí ina gcónaí sna bólaí seo roimhe sin, agus bhí daingean Sualannach, Nyenskans, ann go dtí gur scrios na díormaí Rúiseacha é.
a> a dhear an colún. Tógadh an colún sna 1830idí.
An chathair Shualannach, Nyen, a bhí bunaithe i lár na seachtú haoise déag in aice leis an daingean, bhí sí tréigthe agus dóite ag na Sualannaigh roimh ionsaí na Rúiseach féin.
Chaith Peadar blianta a óige ag déanamh staidéir san Ollainn, agus é an-tugtha do theanga na tíre sin. Mar sin, thug sé ainm ar an áit a raibh blas na hOllainnise air - Sankt-Peterburg, nó fiú "Sint-Pieterburch". Ar dtús, ní raibh ann ach daingean - an daingean céanna ar a dtugtar Daingean Pheadar agus Phóil, nó "Petropavlovskaya Krepost", air inniu. Ansin draenáladh na portaigh ina thimpeall, agus thosaigh tógáil na cathrach féin. Bhí innealtóirí ón nGearmáin i bhfeighil na n-oibreacha draenála, agus seirfigh Rúiseacha ag déanamh an chuid ba throime den obair. Thairis sin, chuir Peadar d'fhiacha ar shaoir chloiche na tíre go léir teacht go dtí Cathair Pheadair, agus choisc sé aon teach cloiche a thógáil in aon chuid eile den Rúis.
Bhí Cathair Pheadair ceaptha mar "fhuinneoig na Rúise roimh an Iarthar", mar a scríobh Aileacsandar Púiscín, file náisiúnta na Rúise. Bhí sí ina cuan tábhachtach trádála, go háirithe nuair a thosaigh trádáil na Rúise agus na Breataine Móire ag fás, agus ina bunáit ag loingeas Baltach na Rúise. Go gairid i ndiaidh bhunú na cathrach féin, tógadh daingean Kronstadt in Oileán Kotlin in aice leis an gcathair, daingean atá ina chuan cogaidh inniu féin.
San 18ú agus san 19ú haois, thóg na maithe is na móruaisle páláis as éadan a chéile i gCathair Pheadair, agus is cuid súl iad inniu féin ag na cuairteoirí. Os a choinne sin, dhéanadh na tuilte an-dochar.
Sa bhliain 1861, chuir an Sár Alastair a Dó an seirfeachas ar ceal, agus saoradh seirfigh na Rúise ón mbráca.
Ar an 27 Aibreán 1906, osclaíodh an Chéad Duma sa Rúis i gCathair Pheadair.
Sa 19ú haois, huaigh na mílte scológ go dtí Cathair Pheadair ar lorg oibre, agus thosaigh na tionóntáin ag fás aníos timpeall na cathrach. Ó bhí idir lucht oibre agus chaipiteal ann, ní díol iontais é gur tháinig borradh ar an tionsclaíocht. Sna sálaí air sin tháinig an radacachas agus an Sóisialachas.
Oideachas.
Sa bhliain 2006/2007 bhí 1,024 naíonra,716 scoileanna poiblí agus 80 gairmscoileanna. Bhí "Saint Petersburg State University" an ollscoil poiblí is mó le 32,000 daltaí.


Robert F. Kennedy.
Robert F. Kennedy i 1964.
Polaiteoir de chuid na Stát Aontaithe ba ea Robert Francis "Bobby" Kennedy, no RFK mar a tugadh air go minic, (Gaeilge: "Roibeárd Proinsias Ó Cinnéide"; 20 Samhain, 1925 – 6 Meitheamh, 1968). Ba dhuine de theaghlach iomráiteach Kennedy é, agus bhí sé ina Ard-Aighne i rialtas a dhearthár John F. Kennedy, uachtarán na Stát Aontaithe idir 1961 agus 1963. Tar éis bhás JFK, toghadh Bobby ina sheanadóir do stát Nua Eabhrac. D'fheallmharaigh an Palaistíneach Sirhan B. Sirhan Bobby Kennedy i Los Angeles, California sa bhliain 1968.
A Shaol Phearsanta.
Ba dhuine teasaí taghdach é Robert agus dúirt sé go mbíodh sé deacair smacht a choimeád ar a fhaghairt. Thaitin sé go mór leis bheith pósta mar shíl sé gur choinnigh sé socair é ina shaol bheith pósta. Ba lánúin síolraitheach iad Robert agus a bhean chéile Ethel. Bhí clann mhór acu.


Peil Ghaelach na mBan.
Is cluiche foirne a imrítear in Éirinn ach go háirithe í Peil Ghaelach na mBan, ina bhfuil na rialacha cosúil le cluiche na bhfear.
Stair na peile.
Ba i Mí na Samhna 1884 le bunú Cumann Lúthchleas Gael a thosaigh mná agus fir na hÉireann ag imirt na peile Gaelaí go hoifigiúil. Imríodh an chéad chluiche i 1887. Cé gur sheas peil na mBan cúpla coiscéim taobh thiar de pheil na bhfear tháinig sé chun cinn go mór tar éis a lán tacaíochta a fháil. Thuig muintir na hÉireann go raibh an tábhacht céanna ag baint leis. Breathnaíodh ar an bpeil mar spórt do na fir amháin, ag an am. Spórt dar leo a bhí ró-fhisiciúil do na mná. Ba ghearr go bhfaca daoine nach raibh sé seo fíor a thuilleadh. Gach bliain bíonn an-iomaíocht idir na condaetha éagsúla ó cheann ceann na tíre agus iad ag iarraidh Corn Bhreandáin Uí Mháirtín a chrochadh leo abhaile. Is féidir níos mó eolais a fháil tré breathnú ar an suíomh http://www.ladiesgaelic.ie.
Rialacha.
Cé go bhfuil an cluiche an-chosúil le peil na bhfear tá cúpla rial difriúil acu. Is iad seo a leanas na rialacha a bhaineann le peil na mBan;
Fíricí.
An scór is airde a taifeadadh i gcluiche seachtó nóiméad(sinsear)-Jimmy Keaveney do Bleá Cliath i 1977 in aghaidh Ard Mhacha. Scóráil sé dhá chúl agus sé chúillín, agus Mike Sheehy do Chiarraí i 1979 in aghaidh Bleá Cliath, scóráil sé féin dhá chúl agus sé chúillín.
Craobh TG 4.
Sheol an Taoiseach Parthalán Ó hEachthairn craobh TG4 i bPeil na mBan i 2005 i bpáirc an Chrócaigh. Is iad TG4 an beochraoltóir a bhíonn ag peil na mBan gach bliain. Bíonn cluichí á n-imirt acu sa gcraobh sinsear agus sóisear. Tá os cionn míle club páirteach ann anois ó gach cearn den tír. Tá aitheantas níos fearr faighte ag peil na mBan anois ná mar a bhí riamh. Anuraidh ghlac seacht bhfoireann déag páirt ag leibhéal na sinsear. Tugann sé seo le fios cé chomh láidir is atá an spórt ar fud na tíre.
Comórtas Peile na Gaeltachta.
Gach bliain reachtáiltear comórtas sa pheil Ghaelach idir na Gaeltachtaí ar fud na tíre an chéad deireadh seachtaine i mí an Mheithimh. Bíonn an comórtas lonnaithe i gceantair Ghaeltachta difriúla gach bliain.Sa bhliain 2009 bhí sé lonnaithe i gceantar iontach stairiúil agus san áit chéanna a bhfuil Teach an Phiarsaigh i Ros Muc. Tugann an deireadh seachtaine seo seans d’imreoirí, ní hamháin a gcuid scileanna peile a thaispeáint ach aithne a chur ar a chéile tré mheán na Gaeilge. Ar ndóigh ní don pheil amháin a dhéanann daoine freastal ar an gcomórtas seo ach don chraic agus don spraoi a théann leis an deireadh seachtaine. Imrítear cluichí sóisir agus sinsir do na mná.
Bíonn idir óg agus aosta ag imirt. Déantar an cluiche ceannais a imrítear ar an lá saoire bainc a chraoladh beo ar TG4.


Crios Kuiper.
Réigiún den spás is ea Crios Kuiper, agus é suite thart timpeall ar an nGrian, níos faide amuigh ná Plútón, taobh istigh de scamall Oort. Tá crios Kuiper lán réadanna atá níos mó ná na liathróidí sneachta sna codanna is faide amuigh den Scamall, agus roinnt éigin acu chomh mór le Plútón féin. Níl sé as an áireamh gur réad de chuid an Chreasa seo a bhí i bPlútón féin ar dtús, nó sin é an tuairim atá ag cuid de na saineolaithe, ar a laghad. Tá an crios ainmnithe as an réalteolaí Ollannach Gerard Peter Kuiper (1905-1973).
Tá roinnt réadanna i gCrios Kuiper aitheanta cheana féin, agus ainmneacha baiste orthu. Is dócha gurb iad Sedna, Varuna agus Quaoar na cinn is aithnidiúla acu.


Scamall Oort.
Scamall Oort nó "Scamall Öpik-Oort": scamall de phíosaí oighir a chreidtear a bheith ag timpeallú na Gréine níos faide amach ná na pláinéid - ó fiche míle go céad míle aonad réalteolaíoch ón nGrian. Iarsma is ea an scamall seo den réaltnéal as ar fáisceadh an Ghrian agus an grianchóras i dtús ama. Ó am go ham, cuireann imtharraingt na bpláinéad nó trasnaíocht éigin eile ceann de na réadanna seo óna sheanfhithis, i gcruth is go dtéann sé ina chóiméad ócáidiúil i dtreo na Gréine. Tá an scamall seo ainmnithe as an réalteolaí Ollannach Jan Hendrik Oort. Bhí Oort ina shaineolaí ar chúrsaí Bhealach na Bó Finne, ach rinne sé staidéar ar na réaltaí scuaibe fosta, agus é ag áitiú go mbeadh cuid acu ag teacht óna leithéid sin de scamall. Tháinig an chéad smaoineamh ó Ernst Öpik, áfach, nó chomh luath leis an mbliain 1932, phostaláidigh seisean go bhféadfadh sé go raibh na cóiméid ag teacht ó scamall a bhí ag timpeallú na Gréine ar imeall an ghrianchórais. I dtús na gcaogaidí, d'athbheoigh Oort smaoineamh Öpik. I dtéarmaí na réalteolaíochta, ní mhaireann na cóiméid i bhfad, agus iad ag teacht i gcóngar na Gréine: bíonn siad á gcur óna bhfithisí, á dtreascairt in éadan na réadanna eile nó á sá isteach sa Ghrian. Murach go bhfuil soláthar seasta de chóiméid nua ann, dar le hOort, ní bheadh oiread is aon cheann fágtha againn chomh deireanach seo i ndiaidh bhreith an Ghrianchórais. Mar sin, caithfidh sé go bhfuil a leithéid de scamall ann.
Creidtear go bhfuil an scamall seo sféarúil, is é sin, go bhfuil sé ar dhéanamh na liathróide, agus é ag timpeallú na Gréine idir caoga míle agus céad míle aonad réalteolaíoch. Is ionann sin agus thart ar sholasbhliain amháin, rud a chiallaíonn go bhfuil an scamall seo suite leath an bhealaigh go dtí an chéad réalta eile. Maidir le Crios Kuiper, is fáinne de chóiméid é a chloíonn, a bheag nó a mhór, le leibhéal an éicliptigh, agus é suite taobh istigh den scamall. Is dócha nach féidir teorainn deifnideach a aithint eatarthu, áfach.
Is féidir go bhfuil an teoiric fá dtaobh den scamall seo le cupla craiceann a chur di go fóill, nó siúd is nach gcuireann na saineolaithe aon amhras mór sa scamall mar rud, bheir na breathnuithe réalteolaíocha le fios gur féidir go bhfuil sé suite níos gaire dúinn ná mar a shíl siad go dtí seo. Is í an eochair an réad rúndiamhrach ar cuireadh sonrú ann sa bhliain 2003, mar atá, Sedna. Sórt pláinéad beag nó astaróideach í Sedna, agus í ag timpeallú na Gréine níos faide ná Crios Kuiper, agus níos cóngaraí ná mar ba chóir, más réad de chuid Oort é dáiríre. Le míniú ceart a thabhairt ar an gcineál réad atá i gceist le Sedna, deir na saineolaithe gur féidir go bhfuil struchtúr scamall Oort curtha trí chéile ag réalt éigin a tháinig i ngaire ár ngrianchórais fadó.


Banna ceoil.
I gceol is grúpa cheoltóirí é banna ceoil. Tagann racbhannaí, popbhannaí agus bannaí traidisiúnta faoin teideal seo.


Sirhan B. Sirhan.
Is é Sirhan Bishara Sirhan (rugadh 19 Márta, 1944) an duine a d'fheallmharaigh an polaiteoir Meiriceánach Robert F. Kennedy ar 6 Meitheamh, 1968 i Los Angeles, California. Tá Sirhan faoi ghlas fós i gCalifornia.
Sirhan B. Sirhan


John Wilkes Booth.
Aisteoir Meiriceánach ab ea John Wilkes Booth (10 Bealtaine, 1838 – 26 Aibreán, 1865). B'eisean an duine a d'fheallmharaigh Abraham Lincoln, a bhí ar an séú hUachtarán déag ar na Stáit Aontaithe, ar 15 Aibreán, 1865.
Ar an 26 Aibreán 1865, lámhachadh John Wilkes Booth.
Booth, John Wilkes
Booth, John Wilkes


Michael Dwyer.
Náisiúnaí Éireannach ab ea Michael Dwyer (1772 - 23 Lúnasa 1825). Ball de na hÉireannaigh Aontaithe ab ea e, agus bhí sé páirteach in Éirí Amach 1798. Nuair a theip ar an Éirí Amach chúlaigh sé le buíon fear go Gleann Imeáil, agus throid siad ar feadh cúig bliana eile i Sléibhte Chill Mhantáin go dtí mí na Nollag 1803, nuair a theip ar éirí amach Robert Emmet i mBaile Átha Cliath.
Bhí ag éirí chomh maith sin le feachtas Uí Dhuibhir go raibh ar na húdaráis bóthar míleata a thógáil ón chathair isteach sna sléibhte, agus cúig bheairic air, sula raibh siad ábalta é a ghabháil. Tar éis mórán eachtraí d'aontaigh Ó Duibhir go ngéillfeadh sé a fhad is go dtabharfaí saorchead dó féin agus dá chuid fear go Meiriceá. Ach cuireadh i bPríosún Chill Maighneann é agus as sin chun na hAstráile é, lena bhean agus a gceathrar clainne. Bhí feirm aige ansin, ach bhí deacrachtaí aige leis na húdaráis arís. Cuireadh go hOileán Norfolk é ar feadh tamaill ach tugadh pardún dó agus d'fhill sé ar an fheirmeoireacht.
Bhí sé i gceannas ar na póilíní i gceantar in aice le Sydney, ach briseadh as a phost é mar gheall ar a chuid ólacháin. Bhí teach tábhairne aige ar feadh tamaill chomh maith, ach níor éirigh go maith leis. Bhí talamh á cheannach agus á dhíol aige ansin agus rinne sé go leor airgid chun teach phobail (séipéal) a thógáil.
D'éag sé ar an 23 Lúnasa 1825. I 1898 nochtadh leacht mór ar a uaigh os comhair 200 míle duine.
Dwyer, Michael
Dwyer, Michael


Rabat.
Príomhchathair Maracó is ea Rabat. Tá daonra de 1.2 milliún duine inti dar le meastúchán
daonáirimh i 2005. Tá sí suite ar an Aigéan Atlantach ag béal abhainn Bou Regneg. Ar bhruach thall na habhann tá cathair Salé. Bhíodh sí ina calafort tábhachtach tráth ach de bharr sioltadh ní féidir leis an oiread sin longa teacht isteach anois. Tá monarchain éadaigh go fliúirseach i Rabat, próiseáil bhia agus tógáil. Is ionad mór turasóireachta í chomh maith.
Stair.
Timpeall 300 RC bunaíodh baile darbh ainm Chellah ar bhruacha na habhann, agus i 40 AD ghabh na Rómhánaigh seilbh ar an áit. Bhí coilíneacht darbh ainm Sala Colonia acu ann go dtí gur thréig siad í i 250. I 1146 rinne an rí Abd al-Mu'min daingean di agus bunáit dá chuid ionsaithe ar an Spáinn. Tugadh Ribatu I-Fath (Daingean an Bhua) ar an gcathair agus is as sin a tháinig an t-ainm atá uirthi faoi láthair.
Rinne an rí Yaqub al-Mansur príomhchathair a impireachte de Rabat, agus chuir sé tús le tógáil an mhosc ba mhó ar domhan, ach nuair a d'éag sé cuireadh deireadh leis an obair. Tá iarsmaí an mhosc sin ina seasamh go fóill. Tháinig meath ar Rabat tar éis bhás Yaqub, agus faoi 1515 thuairisc taistealaí nach raibh ach céad teach sa bhaile. Tharla athbheochan nuair a díbríodh Múraigh ón Spáinn sa seachtú haois déag.
Bunaíodh poblacht faoin ainm Bou Regreg i 1627. Ba iad na foghlaithe mara "Barbaracha" a bhí i mbun na poblachta, agus d'úsáid siad Rabat agus Salé mar bhunáiteanna chun ionsaithe a dhéanamh ar longa. I 1666 chuir ríshliocht Alaouite an ceantar faoina smacht nuair a aontaíodh Maracó, ach bhí na foghlaithe mara ag feidhmiú ó na calafoirt go ceann cúpla céad bliain eile.
Rinne an Fhrainc ionradh ar Maracó i 1912 agus chuir faoina smacht í. Rinneadh príomhchathair na coilíneachta de Rabat, agus bheartaigh an rí a bhí ann nuair a bhain an tír a neamhspleáchas amach i 1956, Mohammed V, go bhfanfadh sí ina príomhchathair ar an ríocht.


Simón Bolívar.
Bhí Simón José Antonio de la Santísima Trinidad Bolívar y Palacios, nó Simón Bolívar, ina cheannaire réabhlóideach i Meiriceá Theas.
Bhí ról lárnach ag Bolívar sa pholaitíocht i Meiriceá Theas sa 19ú haois, go háirithe i Veiniséala, Eacuadór, an Bholaiv, Panama agus An Cholóim.
Luathshaol.
Rugadh Bolívar i gCaracas, Veiniséala ar an 24 Iúil 1783. Phós sé in 1802 ach fuair a bhean bás laistigh de bhliain agus níor phós sé arís. Bhain sé le teaghlach uasal a tháinig ar dtús as Tír na mBascach, agus rinne siad a saibhreas as mianaigh óir agus copair i Veiniséala ó 1632 i leith. Bhí Bolívar ábalta an saibhreas sin a úsáid chun na cogaí réabhlóideacha i Meiriceá Theas a mhaoiniú.
Fuair Bolívar a chuid oideachais sa bhaile tar éis dá thuismitheoirí bás a fháil, agus bhí an-tionchar ag duine dá mhúinteoirí, Simón Rodriguez, ar an fhear óg. Chuaigh Bolívar chun na Spáinne i 1799 chun bailchríoch a chur ar a chuid oideachais agus ba ann a casadh a bhean, Maria Tereza, air. Chaith sé tamall ag obair do Napoléon Bonaparte.
El Libertador.
D'fhill Bolívar ar Veiniséala i 1807 agus bhí sé páirteach sa troid in aghaidh Napoléon nuair a rinneadh rí na Spáinne de Joseph Bonaparte. D'fhógair an 'junta' i gCaracas a neamhspleáchas i 1810 agus cuireadh Bolívar go Sasana ar mhisean taidhleoireachta.
I 1813 bhí Bolívar i gceannas ar ionradh míleata ar Veiniséala. Ghabh sé Mérida ar an 23 Bealtaine, agus fógraíodh gurb é an Fuascailteoir (El Libertador) é. Lean cogadh a mhair sé bliana go dtí gur éirigh le Bolívar tír fheidearálach neamhspleách a chruthú darbh ainm Gran Colombia. Lean an troid in aghaidh na Spáinne ar feadh na mblianta eile, agus saoradh Peiriú in 1824. Ar an 6 Lúnasa 1825 cuireadh Poblacht na Bolaive ar bun in ómós do Bolívar, agus scríobh sé bunreacht don tír nua.
Theastaigh ó Bolívar tír mhór fheidearálach a bhunú a bheadh cosúil le Stáit Aontaithe Mheiriceá ach bhí an oiread sin easaontais ann gur fhógair sé é féin ina dheachtóir ar Gran Colombia i 1828. Lean an t-achrann ar aghaidh áfach agus d'éirigh sé as oifig ar an 27 Aibreán 1830.
Fuair Bolívar bás den eitinn ar an 17 Nollaig 1830.
Bolivar, Simon
Bolivar, Simon
Bolivar, Simon


Bláthnaid Ní Chofaigh.
Láithreoir teilifíse Éireannach as Ráth Cairn i nGaeltacht na Mí is ea Bláthnaid Ní Chofaigh, a rugadh ar an 12 Samhain 1970.
As Conamara do shinsir Ní Chofaigh, ach aistríodh go Ráth Cairn iad i 1935 le bunú Ghaeltacht na Mí. Rugadh ise féin i Québec i gCeanada.
Thosaigh Bláthnaid mar láithreoir ar "Echo Island", clár síamsaíochta do dhaoine óga ar Raidió Teilifís Éireann sna 1990í, agus í ina déagóir beag. Chuaigh sí go Teilifís na Gaeilge (TG4 an lae inniu) nuair a bunaíodh an stáisiún sin sa bhliain 1996, agus d'oibrigh sí mar laithreoir ar chláir theilifíse do pháistí. Bhí uirthi sos a thógáil amach ón láithreoireacht agus í ag siúl. I ndáiríre thóg sí sos fada mar tá cúigear aici faoi láthair. Tháinig Ní Chofaigh ar ais ar an scáileán chun an clár RTÉ "Celebrity Farm" a chur i láthair, le réaltaí eile ar nós Twink (Adele King), George McMahon agus Máiréad McGuiness.
Bhí Bláthnaid ina láithreoir do RTÉ agus TG4 le haghaidh Comórtas Domhanda Samhraidh na gCluichí Oilimpeacha 2003 in Éirinn. Tá sí ina comhláithreoir do chlár de chuid RTÉ, "The Afternoon Show" ó 2004 anuas. Bhí Ní Chofaigh ina ball den chlár síamsaíochta RTÉ do dhuine fásta "The Podge and Rodge Show", agus thit sí i dtrioblóid faoi rudaí labhairthe aici ar an gclár faoi Dicky Rock. Bhí sí ina breitheamh ar "The All-Ireland Talent Show"
Faoi láthair tá Ní Chofaigh ina cónaí lena clann i mBaile Átha Cliath i ndeisceart na cathrach ach téann sí ar ais go minic go Ráth Chairn chun a muintir a fheiceáil. D'éag a hathair sa bhliain 2008 i Ráth Cairn. Tá a muintir fós ag cónaí i Ráth Chairn agus feictear Bláthnaid corruair sa Bhradán Feasa i Ráth Chairn.
Chofaigh, Bláthnaid Ní
Chofaigh, Bláthnaid Ní
Chofaigh, Bláthnaid Ní
Chofaigh, Bláthnaid Ní


Baile Átha Buí.
Is baile beag suite i gContae na Mí, é Baile Átha Buí (nó Áth Buí de ghnáth mar a ghlaoitear sa bhaile). Suite in aice le Ráth Chairn - Gaeltacht na Mí, níl ach turas beag ón Uaimh nó BÁC go hÁth Buí. Tá an t-óstán The Old Darnley suite ar phríomhshráid Átha Buí.
Nasc sa Vicipéid.
Baile Atha Bui


Québec.
Is náisiún i Meiriceá Thuaidh agus an cúige is mó (ó thaobh achair de) i gCeanada é Québec. An dara cúige Ceanadach is mó de réir daonra (8.215) milliún i mí Iúil 2014, nó 24% de mhuintir Cheanada) atá ann. Is í an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil. Is é Québec an t-aon chúige i gCeanada ina bhfuil an Béarla ina mhionteanga, agus tá sé ar cheann den dá chúige ina bhfuil an Fhraincis ina teanga oifigiúil, in éineacht le New Brunswick. Is í Cathair Québec an phríomhchathair, agus is í Montréal an chathair is mó. Is é Philippe Couillard den PLQ príomhaire Québec.
Tugtar "Québécois" ar mhuintir Québec as Fraincis. Ba mhaith leis na Québécois a dteanga a choinneáil gan tionchar ón Bhéarla. Léirítear é seo ar chomharthaí bóithre mar shampla; sa dóigh is go gcuirtear "ARRÊT" (an bhriathar "stad" sa Fhraincis) in ionad "STOP". Is é "STOP" an focal roghnaithe in úsáid ámh i mórchuid na dtíortha eile a bhfuil Fraincis mar phríomhtheanga acu. Is dócha gur sampla é seo den bhród atá acu dá dteanga agus dá gcultúr. Deir cuid mhór daoine eile áfach gurb ionann é seo agus frith-Shasanachas nó frith-Bhéarlachas i bhfeidhm go hoifigiúil.
I reachtaíocht a cuireadh i bhfeidhm siar sna 70idí ba í an Fhraincis an t-aon teanga ar féidir úsáid i gcúrsaí gnó ó thaobh ainmnithe de. Mar shampla athraíonn comhlachtaí móra a n-ainmneacha agus iad lonnaithe i Québec de réir an dlí, m.sh. tugtar "Shoppers Drug Mart" ar shiopa áirithe i dToronto, ach cuirtear "Pharmaprix" ar bhrainse den tsiopa céanna i Montréal, agus i gCathair Québec labhraítear ar "Bureau en Gros" in áit "Staples" i Vancouver.
Bhí dhá reifreann i Québec fá dtaobh de scoilteadh ón chuid eile de Cheanada. Tharla an chéad cheann i 1980 agus an darna ceann i 1995. Ba mhór an tacaíocht a fuair siad ón Parti Québécois (na náisiúnaithe Québecois agus an páirtí polaitíochta is mó sa chúige) os rud é gurbh iadsan a chuir toiseacht leis an fheachtas. Theip orthu. Diúltaíodh an chéad cheann le 59.56% (in aghaidh neamhspleáchais) agus 40.44% (ar a shon). Léiríodh níos mó tacaíochta don reachtaíocht an dara babhta ámh, nuair a diúltaíodh í le 50.58% (ina aghaidh) agus 49.42% (ar a shon).
Thug Uachtarán na Fraince, [Charles de Gaulle], cuairt ar Québec ar an 24ú Iúil 1967. Chruthaigh sé atmaisféar deacair do chaidreamh polaitíochta idir an Fhrainc agus Ceanada nuair a scairt sé i láthair slua mhóir ar an taobh amuigh de Halla na Cathrach i gCathair Québec "Québec go brách! Québec saor go brách!". Ina dhiaidh sin, chuir sé le sin, á rá "Ceanada Francach go brách! Agus an Fhrainc go brách!". Cé gur léir gur thacaigh an chuid is mó den tslua a bhí bailithe len é a fheiceáil leis an mhéid a bhí le rá aige, léirigh an rialtas in Ottawa a mhíshuaimhneas, á rá "Ní gá do Cheanadaigh a bheith saortha. Muise, chaill na mílte Ceanadach a mbeatha ar son shaoirse na Fraince agus tíortha Eorpacha eile" Cheap na náisiúnaithe go raibh de Gaulle ag tacú leofa, agus d'ardaigh a gcuid den vótáil san olltoghchán ina dhiaidh.
Teangacha.
Bhí cónaí ar 7,903,001 duine i Québec sa bhliain 2011. Is í an an Fhraincis an t-aon teanga oifigiúil i Québec agus í mar an t-aon máthairtheanga do 78% do daonra Québec. Ba í an Béarla an teanga neamh-oifigiúil is comónta sa cúige agus í mar an máthairtheanga do 8% do daonra Québec. Bhí 43% do daonra Québec dátheangach sa Fhraincis agus sa Bhéarla ag an am. Bóthar i Mont-St.-Grégoire, baile beag tipiciúil in Québec, é feistithe le haghaidh na Nollag
Géilleagar.
Ba C$357,859bn an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Québec sa bhliain 2012.
Leabhair.
Mac Aodha Bhuí, Fionntán (1968). "Anam do-chloíte Quebec". FNT.


Preispitéireachas.
Is éard atá sa Phreispitéireachas ná cineál Protastúnachais agus foirm rialtas eaglaise. Tá na heaglaisí Preispitéireacha i measc na neaglaisí atá bunaithe ar mhúineadh Eoin Cailvín. Tá na Cúig "Sola" i measc phríomhphrionsabail an Phreispitéireachais.i. "sola scriptura" (an Bíobla amháin), "sola gratia" (grásta amháin), "soli Deo gloria" (an ghlóir do Dhia amháin), "sola fide" (creideamh amháin), agus "solo Christo" (i gCríost amháin).
Éire.
In Éirinn tá ceithre sainchreideamhail priespitéireach. Oibrigh an eaglais priespitéireach in Éirinn trasna an bPoblacht na hÉireann agus an dTuaisceart Éireann le chéile.


An Cumann Camógaíochta.
Cumann spóirt is ea An Cumann Camógaíochta (san am a caitheadh "Cumann Camogaíochta na nGael" a bhíodh air) a chuireann an chamógaíocht chun cinn in Éirinn. Bunaíodh an Cumann i 1904, agus Máire Ní Chinnéide an chéad Uachtarán a toghadh air.
Imríodh an chéad chluiche poiblí camógaíochta faoin gCumann idir "Craobh an Chéitinnigh" agus "Cúchulainn" i gContae na Mí. Imríodh an chéad chluiche idir chontaetha sa bhliain 1912. Ba sa bhliain 1930 a himríodh Craobh Chamógaíochta na hÉireann den chéad uair; Baile Átha Cliath a bhuaigh an cluiche sin agus faoin mbliain sin bhí an cluiche camógaíochta á imirt ar fud na dtríocha dó contae in Éirinn.
Faoin mbliain 1934 bhí Craobh na hÉireann sa chamógaíocht dá imirt i bPáirc an Chrócaigh. Neartaíodh an Cumann ar fud na tíre agus faoin mbliain 1974 ghlac an Cumann Camógaíochta páirt i bhFéile na nGael. Bunaíodh Comhairle na mBunscoileanna i 1977 agus ba í Sighle Nic an Ultaigh an chéad Uachtarán ar an gcomhairle. Tá Ardstiúrthóir fostaithe ag an gCumann ó 1980 i leith agus tá oifig acu i bPáirc An Chrócaigh. Faoi láthair tugann Foras na Gaeilge urraíocht do Chraobhchomórtas na hÉireann. Tá baint ag an gCumann le Cumann Lúthchleas Gael.


Iósaf Stailín.
Duine den bheirt deachtóirí is míchlúití i stair na fichiú haoise ab ea Iósaf Víosaraíónavaits Stailín (Rúisis: Иосиф Виссарионович Сталин), a rugadh leis an sloinne Júgaisvílí (Rúisis: Джугашвили, Seoirsis: "Ioseb Dzhugashvili", იოსებ ჯუღაშვილი) (18 Nollaig, 1878 - 5 Márta, 1953) sa tSeoirsia, a bhí ina cuid d'Impireacht na Rúise san am. Bhí sé ina cheannaire ar an Aontas Sóivéadach ó lár na 1920í go dtí go bhfuair sé bás sa bhliain 1953.
Saol.
Ba i Gori sa tSeoirsia a rugadh é agus fuair an chuid eile dá theaghlach bás go hóg, rud a d'fhág gur tógadh ina leanbh aonair é. Gréasaí ba ea a athair agus ba ghlantóir í a mháthair. Ní raibh a athair ina cheann maith dó, nó bhí dúil nimhe aige san ólachán, agus ba mhinic é ag tabhairt greidimíní dá mhac. Thug Giúdach i Gori, a raibh a mháthair ina seirbhíseach aige, leabhair d'Ioseb óg agus spreag sé chun léinn é. Thug sé an-taitneamh d'úrscéalta rómánsúla Aleksandre Qazbegi faoi stair agus laochra na Seoirsia, ach go háirithe.
Ag ocht mbliana d'aois dó, chuaigh Ioseb chun na scoile, áit a raibh air féin agus a chomhdhaltaí Rúisis a fhoghlaim. Chuir an buachaill óg an-spéis i mbéaloideas a thíre agus ghlac sé an t-ainm cogaidh Koba nuair a chuaigh sé leis an réabhlóideachas, i gcuimhne ar laoch de chuid an bhéaloidis, a bhí ina phríomhcharachtar i gceann de na leabhair a scríobh Kazbeg freisin. D'éirigh go han-mhaith leis ar scoil agus bronnadh scoláireacht air le staidéar a dhéanamh ar an diagacht i gcliarscoil Tiflis, coláiste de chuid Eaglais Cheartchreidmheach na Rúise.
San am sin, thosaigh sé ag scríobh filíochta. Foilsíodh dán leis i mbailiúchán de scoth na litríochta as Seoirsis nuair nach raibh sé ach ina dhalta scoile. Ní raibh spéis ar bith ag Stalin sa chreideamh agus ba ghearr go raibh sé ina bhall den ghluaiseacht shóisialach agus é sa chliarscoil. Mar sin féin, deirtear gur fhág an scoil eaglasta a lorg féin ar a smaointeachas agus ar an dearcadh a bhí aige ar "scríbhinní naofa" na gluaiseachta sóisialaí.
Chuir sé spéis i saothar Karl Marx agus díbríodh as an scoil é. Chaith sé deich mbliana ag obair go rúnda don ghluaiseacht shóisialach, gabhadh go minic é agus chaith sé seal ar deoraíocht sa tSibéir.
Bhí sé dílis do cheannaire na gCumannach Vlaidímír Léinín agus ghlac sé páirt i robáil bancanna chun airgead a bhailiú don pháirtí. Bhí sé ina bhall de lárchoiste na gCumannach ó mhí Eanáir 1912. Ba i 1913 a ghlac sé chuige an t-ainm Stalin (ón bhfocal Rúisise "сталь/stal", a chiallaíonn "cruach", cosúil le "steel" an Bhéarla) mar ainm cogaidh.
Tar éis na Réabhlóide 1917.
a> le céile i nGorki, 1922
Ceapadh ina eagarthóir ar pháipéar na gCumannach, Pravda, é sa bhliain 1917. Ní léir gur thug sé tacaíocht iomlán do na Cumannaigh sa réabhlóid a bhris amach i Mí Feabhra 1917, ach faoin am ar ghabh Lenin forlámhas ar an rialtas réabhlóideach, bhí Stalin ag tacú go díograiseach leis. Bhí cogadh cathartha ann i ndiaidh do na Cumannaigh dul i gceannas ar an tír, agus bhí Stalin gníomhach ina Choimeasár san Arm Dearg.
Rinneadh Rúnaí Ginearálta an Lárchoiste de Stalin i 1922 agus d'úsáid sé an post sin chun a chumhacht a mhéadú go dtí go raibh sé ní ba chumhachtaí ná duine ar bith eile san Aontas Sóivéadach. Tuairiscítear go raibh alltacht ar Lenin nuair a thuig sé an oiread cumhachta a bhí ag Stalin agus rinne sé iarracht é a ruaigeadh as oifig. Deirtear, fiú, gurb é sin ba chúis leis an teannas néarógach a thug bás Léinín. Ar aon nós, nuair a dheachtaigh Léinín a thiomna polaitiúil don Pháirtí, chuir sé an-bhéim ar chomh dainséarach a bhí sé a leithéid de chumhacht a fhágáil i lámha aon duine amháin. Ón taobh eile de, is iomaí locht a fuair sé ar na ceannairí Cumannacha eile, agus is deacair a rá, an raibh Stalin ag déanamh ní ba mhó scime dó ná an chuid eile acu. Cibé scéal é, nuair a bhí Léinín básaithe, ní dhearna an Páirtí ach a mholadh dó aird a thabhairt ar an gcáineadh a fuair sé ó Léinín. Mar sin, d'éirigh le Stalin smacht a choinneáil ar an bpáirtí agus gach duine eile a bhí ag iarraidh teacht i gcomharbas ar Lenin a dhíbirt.
Agus é ag rialú na tíre, dhírigh Stalin ar an "Sóisialachas in Aon Tír Amháin" a fhorbairt seachas réabhlóid idirnáisiúnta a spreagadh. Rinne sé géarleanúint orthu siúd nár aontaigh leis, go háirithe Leon Trotscaí, a bhí go mór mór i bhfách leis an réabhlóideachas domhanda. Bhí sé an-chumasach ag cur daoine in aghaidh a chéile, agus de réir a chéile bhí deachtóireacht iomlán aige ar an Aontas Sóivéadach. Ní raibh cead ag duine ar bith é a cheistiú, agus thug sé faoi athruithe ollmhóra a dhéanamh ar thalmhaíocht agus ar thionsclaíocht na Rúise agus na dtíortha eile a bhí faoina smacht. Chuir sé sraith de Phleananna Cúig Bliana ar bun chun spriocanna a bhaint amach agus ba mhór an méid a d'fhulaing na milliún daoine, go háirithe faoin tuath, chun mianta Stalin a shásamh. D'éirigh leis an tionsclaíocht a neartú ach bhí toradh an-tubaisteach ar a pholasaí talmhaíochta, mar gur ruaigeadh na milliún feirmeoirí as an talamh chun feirmeacha ollmhóra stáit a chur ar bun, agus bhí gorta ollmhór ar fud na tíre dá bharr.
Bhí arbhar á dhíol thart agus muintir na tuaithe ag fáil bháis den ocras (beart a rinne Mao Tse-tung sa tSín chomh maith níos déanaí). Meastar go bhfuair idir cúig agus deich milliún daoine bás den ocras sna blianta 1932-33.
Rinne Stalin iarracht an eolaíocht agus an t-oideachas a chur chun cinn agus bhí rath áirithe ar a chuid iarrachtaí, ach chuir sé an oiread sin eolaithe agus daoine léannta i bpríosún nó ar deoraíocht nár éirigh lena chuid iarrachtaí go léir. Thairis sin, bhí sé ag iarraidh cúrsaí na heolaíochta a stiúradh de réir phrionsabail an Mharxachais, rud nach raibh ag obair go maith nuair a bhí cúrsaí na bitheolaíochta i gceist. D'fhág sé an bhitheolaíocht faoi Trofim Lysenko, mar shampla. Bhí teoiricí ag Lysenko nach raibh bun ná barr leo, ach amháin go raibh siad ag taitneamh leis an deachtóir. Nuair a cuireadh na teoiricí i bhfeidhm, ní dhearna siad ach damáiste don talmhaíocht Shóivéadach, ach níorbh é Lysenko a bhí thíos leis: cuireadh an milleán orthu siúd a bhí ag cur a chuid polasaithe i bhfeidhm, agus caitheadh na céadta comhairleoirí talmhaíochta i dtóin phríosúin dá réir sin. Bhí brainsí eile na heolaíochta agus an léinn faoi chúram giollaí de chuid an deachtóra a bhí i bhfad ní b'fhearr ag déanamh plámáis le Stalin ná ag taighde is ag staidéar. Ba mhinic a cimíodh fíor-shaineolaithe sciliúla, murar cuireadh chun báis go díreach iad, toisc nach raibh torthaí a saothair ag taitneamh le Stalin ná le lucht a leanúna, agus rinneadh dochar as cuimse don eolaíocht is don léann san Aontas Sóivéadach.
Rinneadh cos ar bolg ar lucht eaglaise agus leagadh eaglaisí go talamh nó baineadh úsáid nua astu. Cuireadh ealaíontóirí agus scríbhneoirí faoi smacht nó díbríodh iad chomh maith.
Bhí sé de nós ag Stalin oifigigh agus ceannairí a pháirtí féin a chur faoi chois agus a dhíbirt ó am go ham chomh maith chun daoine a choinneáil faoi sceimhle agus dílis dó féin. Bhí droch-cháil ar na trialacha taispeántais a chuir Stalin ar bun chun imeaglú a dhéanamh ar a pháirtí féin agus ar an bpobal i gcoitinne. Ach mar sin féin, bhí ardmheas ag cuid mhaith d'intleachtóirí na hEorpa air agus cuireadh páirtithe Cumannacha ar bun ar fud an domhain a ghlac le horduithe as Moscó. Bhunaigh sé an tIdirnáisiúntán Cumannach, nó an "Comintern", chun an Cumannachas a chur chun cinn ar fud an domhain. I measc na ndreamanna a fuair tacaíocht ó Stalin bhí Cumannaigh na Spáinne – chuir sé gunnaí agus eitleáin chucu le linn an chogaidh chathartha sa tír sin, ach má chuir féin, fuair sé ní ba tábhachtaí na Sóisialaigh neamh-Chumannacha sa tír sin a chur faoi chois ná troid a chur ar fhórsaí Franco.
An Dara Cogadh Domhanda.
Cé go raibh Stalin naimhdeach i leith cheannairí faisisteacha na hEorpa, shínigh sé Conradh Ribbentrop agus Molotov (conradh frithionsaí) le Hitler sa bhliain 1939. Bhí sé dóchasach go rachadh an Ghearmáin chun cogaidh le tíortha an Iarthair, rud a lagódh an dá thaobh agus a thabharfadh an deis dó a chumhacht a mhéadú ar fud na hEorpa. Roinn an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach tíortha oirthear na hEorpa eatarthu, nó nuair a d'ionsaigh arm na Gearmáine an Pholainn i Mí Mheán Fómhair 1939, tháinig na Sóivéadaigh isteach ón taobh eile, agus sa deireadh, chuaigh críochdheighilt ar an bPolainn de réir na teorainn a bhí socraithe ag an nGearmáin agus ag an Aontas Sóivéadach roimhe sin. Thairis sin, d'áitigh Stailín ar cheannairí na hEastóine, na Laitvia agus na Liotuáine a cheadú go gcuirfí fórsaí armtha Sóivéadacha ar garastún sna tíortha seo. Ní ba deireanaí, baineadh úsáid as na fórsaí seo leis an trí thír a fhorghabháil agus a nascadh den Aontas Sóivéadach mar "phoblachtaí Sóivéadacha" nua. Bhí an gabháltas seo socraithe sa chonradh chomh maith, agus mar sin, ní dhearna Hitler a dhath le cur ina aghaidh.
Ní raibh na Fionlannaigh sásta a cheadú go mbunófaí bunáiteanna míleata Sóivéadacha ina dtír, agus ó nach raibh, rinne Stalin ionradh ar an bhFionlainn i mí na Samhna 1939. Bhí na Sóivéadaigh ag iarraidh an tír a ghabháil, ach ós rud é nach raibh ag éirí go rómhaith leo, bhí Stailín sásta sa deireadh gan an neamhspleáchas a bhaint den Fhionlainn, cé gur chaill an Fhionlainn cúige na Cairéile in aice leis an teorainn. B'é an tátal a bhain Hitler, mar shampla, as an gcogadh seo nach raibh na saighdiúirí Sóivéadacha réidh chun cogadh nua-aimseartha a fhearadh.
Nuair a bhí an Pholainn cloíte ag an nGearmáin agus ag an Aontas Sóivéadach in éineacht, fágadh cuid mhór saighdiúirí Polannacha i mbraighdeanas sa Rúis. Ar an 5 Márta 1940 shínigh Lavrentiy Beriya, ceannasaí na bhfórsaí slándála san Aontas Sóivéadach, ordú chun na mílte oifigeach agus sibhialtach Polannach a mharú faoi cheilt. Cuireadh na marbháin i gKatyn i gcóngar do Smolensk in Iarthar na Rúise. Is deacair a rá, cé acu a maraíodh ansin, ach is dócha go raibh timpeall ocht míle oifigeach airm agus oiread eile de shibhialtaigh i gceist, ar a laghad.
I Meitheamh 1941, bhris Hitler a chonradh le Stailín agus rinne sé ionradh ar an Aontas Sóivéadach - Feachtas Barbarossa, mar a thug sé ar an oibríocht chogaidh seo. Bhí Hitler ag ullmhú ionsaí ar an Rúis ó thús a chaithréime, nó bhí sé tar éis a scríobh ina leabhar, Mein Kampf, go gcaithfeadh an Ghearmáin "spás maireachtála", "Lebensraum", a fháil, agus go raibh flúirse den earra sin sa Rúis. Deirtear fosta gur taibhsíodh do Hitler go raibh Stailín ag brath ar an nGearmáin a ionsaí é féin agus gur mhithid an deis a thabhairt a fhad is a d'fhéadfadh sé. Tá an teoiric áirithe seo bunaithe, thar aon rud, ar thuairimí Viktor Suvorov, an tréigtheoir Sóivéadach a bhí ina ghníomhaire rúnseirbhíse ag Coiste Slándála an Stáit (KGB) tráth. Níl ach cuid de na staraithe sásta glacadh leis an teoiric, agus tá sí ina cnámh spairne i gcónaí.
Cibé scéal é, nuair a d'ionsaigh na Gearmánaigh, ní raibh Stailín ábalta é a chreidiúint ar dtús. Bhí sé ag fáil rabhadh i ndiaidh rabhadh óna chuid gníomhairí rúnda, an Cumannach Gearmánach Richard Sorge mar shampla, ach rinne sé neamhshuim díobh, agus fiú nuair a bhí an namhaid ag cur cogaidh cheana féin, d'áitigh sé nach raibh i gceist ach míthuiscint, agus gurbh fhéidir deireadh a chur leis na "scirmisí" seo trí theagmháil taidhleoireachta leis na Gearmánaigh. Nuair a tháinig an tuiscint aige gur mór-ionsaí míthrócaireach a bhí i gceist, theip a chuid néaróg ar Stailín, agus d'éalaigh sé, i bhfolach ina theach saoire ar feadh tamaill. Dealraíonn sé gur chreid sé a chluiche caillte ar fad agus an chuma seo ar na cúrsaí.
"Cruthaíonn an stair nach raibh arm ann riamh nach bhféadfaí bua a bhreith air. Shíltí go raibh arm Napoleon dochloíte, ach ansin, chloígh na Rúisigh é, agus ina dhiaidh sin chloígh na Sasanaigh agus na Gearmánaigh é. Shíltí go raibh arm an Impire Wilhelm sa chéad chogadh impiriúlach dochloíte, ach ansin, bhris na Rúisigh, na Sasanaigh agus na Francaigh cath i ndiaidh catha air, go dtí gur threascair na Sasanaigh agus na Francaigh é. Sin é an chinniúint atá i ndán d'arm Faisisteach Hitler inniu, freisin."
Ar dtús, rinne na Gearmánaigh an-ascnamh, agus go sciobtha, bhí na milliúin saighdiúirí Sóivéadacha maraithe nó cimithe acu. Chuir Arm Dearg an Aontais Shóivéadaigh go fíochmhar ina n-aghaidh, ach mar sin féin, ní raibh foirceadal ceart cosanta acu in aghaidh na nGearmánach dea-oilte, dea-eagraithe.
Bhí eagla ar Stailín go mbainfeadh Hitler leas as saoránaigh mhíshásta san Aontas Sóivéadach, go háirithe as na cimí polaitiúla in oileánra na gcampaí géibhinn. Mar sin, thug sé ordú don NKVD na cimí a mharú sa chuid den Aontas a bhí ar tí titim leis na Gearmánaigh. Maraíodh timpeall is céad míle príosúnach polaitiúil in Iarthar an Aontais Shóivéadaigh, agus má maraíodh, is minic a rinneadh faoi dheifir is faoi dhriopás é, trí bheaignítí a shá iontu nó trí phléascáin láimhe a chaitheamh isteach an fhuinneog sna cealla a bhí ag cur thar maoil le daoine. Iad siúd nár maraíodh, díbríodh soir iad.
Bhí saineolaithe Gearmánacha ag súil leis nach mairfeadh an cogadh ach cúig seachtaine, agus ar dtús, bhí an chuma ar na cúrsaí go raibh an ceart acu. Mar sin féin, chuaigh ascnamh na nGearmánach in abar de réir a chéile, agus sa deireadh thiar, stopadh roimh Mhoscó iad i Mí na Nollag 1941.
Is liosta gan áireamh na ciníocha agus na náisiúin a ndearna Stalin géarleanúint orthu, agus níor éalaigh na Giúdaigh féin ach oiread le dreamanna eile.
Naisc sheachtracha.
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf
Stailín, Ióisiaf


Aoife Ní Thuairisg.
Is láithreoir teilifíse í Aoife Ní Thuairisg. Rugadh agus tógadh in Indreabhán í. Thosaigh sí ag obair i TG4 i 1997. Sula raibh sí ag obair in earnáil na teilifíse, bhí a gnólacht féin aici, siopa soghluaiste milseán.
Bhain sí cáil mhór amach mar láithreoir an chláir teilifíse faisin, Paisean Faisean, ar TG4. Ach spreagadh conspóid nuair a tuairiscíodh sna meáin chumarsáide gur dhiúltaigh Ní Thuairisg leagan aerach den chlár a chur i láthair, de bharr an chreidimh reiligiúnaigh atá aici mar dhuine d'Fhinnéithe Iáivé.
Tagairtí.
Thuairisg, Aoife Ní


Jimmy Johnstone.
Ba imreoir sacair Albanach é James Connolly 'Jimmy' Johnstone (30 Meán Fómhair 1944 – 13 Márta 2006). Vótáileadh Johnstone, ar a dtugadh "Jinky", an t-imreoir ab fhearr Ceilteach riamh ag tacadóirí Celtic. Rugadh é i Viewpark, South Lanarkshire. D'imir sé a chéad cluiche le Celtic i 1963 agus bhí sé ar an bhfoireann a bhuaigh Corn na hEorpa i 1967 i gcoinne Inter, "Leoin Liospóin".


Henrik Larsson.
Is imreoir sacair idirnáisiúnta Sualannach é Henrik Larsson, ar a dtugtar "Henke" mar leasainm, (a rugadh ar an 20 Meán Fómhair, 1971 i Helsingborg, Skåne län, An tSualainn). D'imir sé le Celtic Football Club ar feadh 7 mbliana roimh bhogadh go F.C. Barcelona i 2004. D'imir sé le Helsingborgs IF ón bhliain 2006 go dtí 2009, agus chauigh sé ar iasacht go Manchester United sa bhliain 2007. Faoi láthair tá sé ag obair mar Bhanaisteoir (agus imreoir) ar an bhfoireann Sualannach, Landskrona BoIS.
Scóráil Larsson 242 cúl do na Ceiltigh, i 315 cluiche, agus ba é an tríú scórálaí ab airde i stair an chlub i ngach comórtas.
Larsson, Henrik


Míchail Gorbaitsov.
Iar-cheannaire na Rúise is ea Míchail Seirgiéavaidts Gorbaitsov (Rúisis: Михаи́л Серге́евич Горбачёв), a bhí i gceannas idir 1985 agus 1991 (rugadh i bPrivolnoye, an Rúis é ar an 2 Márta 1931). Rinne Gorbaitsov iarracht athchóiriú a dhéanamh, agus cuireadh deireadh leis an gCogadh Fuar mar thoradh. Bronnadh Duais Nobel air i 1990.
I mí Dheireadh Fómhair, thug Míchail Gorbaitsov cuairt ar Bheirlín Thoir agus spreag na daoine le brú ar son an daonlathais.
Ba é Gorbaitsov an ceannaire deireanach ar an Aontas Sóivéadach.
Gorbaitsov,Míchail
Gorbaitsov,Míchail
Gorbaitsov,Míchail
Gorbaitsov, Míchail


Nicolae Ceaușescu.
Bhí Nicolae Ceaușescu (26 Eanáir, 1918 - 25 Nollaig, 1989) ina cheannaire cumannach ar an Rómáin idir 1965 agus a bháis sa bhliain 1989. Cuireadh Ceaușescu chun bás ar Lá Nollag, 1989 tar éis Réabhlóid na Rómáine 1989.
Ceaușescu, Nicolae
Ceaușescu, Nicolae
Ceaușescu, Nicolae
Ceaușescu, Nicolae


Buamálacha Bhaile Átha Cliath agus Mhuineacháin.
Is é an rud a bhí i gceist le buamálacha Bhaile Átha Cliath agus Mhuineacháin ná sraith ionsaithe sceimhlitheoireachta a rinneadh ar Bhaile Átha Cliath agus ar Mhuineachán ar an 17ú lá de Mhí na Bealtaine, 1974. Maraíodh triúr daoine déag is fiche sna hionsaithe seo, agus fágadh cneá, goin nó goimh ar bheagnach trí chéad duine, níos mó ná ar aon lá eile i stair na dTrioblóidí. Cé nár mhaígh aon eagraíocht ar leith freagracht as na hionsaithe, glactar leis go coitianta gur dream paraimhíleata éigin de chuid na nDílseoirí i dTuaisceart Éireann a rinne an obair.
Cróineolaíocht na n-imeachtaí.
Phléasc trí charrbhuama taobh istigh de chúig nóiméad ama i Sráid Parnell, Sráid Talbot, agus Sráid Laighean Theas i lárchathair Bhaile Átha Cliath. Go gairid ina dhiaidh sin, phléasc buama eile fós i Muineachán.
De réir tuairiscí áirithe, fuair ceathrar déag is fiche nó cúigear déag is fiche bás ar fad. Is é an chéad fhigiúr a gheofar má chuirtear in áireamh go raibh Collette Doherty ag súil le breith, agus is féidir an páiste marbh a rugadh do Mhartha O'Neill a chur san áireamh chomh maith. Fuair Martha treascairt, agus maraíodh a fear céile Edward.
An clár teilifíse.
Fiche éigin bliain i ndiaidh na n-imeachtaí, rinne Teilifís Shír Eabhraic clár teilifíse faoi na buamálacha i gcomhoibriú le roinnt iar-oifigigh de chuid an Gharda Síochána. Thug an clár le tuiscint gurbh iad Óglaigh Uladh, nó UVF, eagraíocht pharaimhíleata de chuid na nDílseoirí, a rinne an bhuamáil. Is ar éigean a tháinig an méid sin aniar aduaidh ar aon duine, ach luaigh an clár sceimhlitheoirí de chuid an UVF ina n-ainmneacha, a maraíodh sna Trioblóidí idir an dá linn. Thairis sin, áfach, dúirt na Gardaí nach bhféadfadh na Dílseoirí buamálacha den chineál sin a chur i gcrích san am as a stuaim féin, nó thaispeáin an taighde fóiréinseach gur buamaí sofaisticiúla a bhí ann, chomh sofaisticiúil is go mbeadh cuidiú ó shaineolaí de dhíth ar na Dílseoirí lena leithéid a chur i dtoll le chéile. Is é an chiall a bhain na Gardaí faoi agallamh as an scéal go raibh seirbhísí faisnéise na Sasanach, nó daoine dá gcuidsean, ag déanamh claonpháirteachais leis na Dílseoirí. Tharraing an clár an-challán, go háirithe sa Dáil.
Tuarascáil Barron.
D'ordaigh Rialtas na hÉireann do bhreitheamh arbh ainm dó Henry Barron tuarascáil rúnda a scríobh faoi na buamálacha. De thoradh na tuarascála, cuireadh an iomad ceisteanna faoi, cén fáth a mbeadh Rialtas na hÉireann ag iarraidh an fhírinne a cheilt faoi ionsaithe sceimhlitheoireachta a bhí dírithe ar dhochar a dhéanamh do shíocháin na sochaí in Éirinn féin. Is iomaí teoiric a tháinig chun solais sna meáin chumarsáide, agus is é an míniú is inchreidte ná nach raibh cuid de na Gardaí ábalta glacadh leis go raibh fórsaí slándála na Breataine Móire ag cabhrú leis na sceimhlitheoirí.
Creidtear go bhfuair an Breitheamh Barron an-locht ar an dóigh ar fhiosraigh na Gardaí an scéal, go háirithe ar an díospóireacht faoi chúrsaí na fóiréinsice agus ar an iompairc faoin gcumhacht i measc na nGardaí san am. Is beag fianaise fhóiréinseach a fhágann na buamálacha ina ndiaidh. Mar sin, tá sé ardtábhachtach i gcásanna den chineál seo tástálacha tobanna a dhéanamh leis na substaintí a aithint a húsáideadh sa bhuama. D'fhág na Gardaí an obair faoi Shaotharlann Stáit na hÉireann, a bhí in anás maoiniú agus foirne san am. Mar sin féin, bhí sí in ann a chruthú gur buamaí sofaisticiúla a bhí i gceist, cé nach bhfuarthas na samplaí ach trí lá i ndiaidh na mbuamálacha. Ar chúiseanna nach dtuigtear go hiomlán, ní rabhthas muiníneach as torthaí Shaotharlann Stáit na hÉireann, agus cuireadh na samplaí chuig saotharlann fhóiréinseach i mBéal Feirste. Ní raibh foireann na saotharlainne sin go hiomlán ar aon fhocal le Saotharlann an Stáit, ach mura raibh, ní bhfuair siad na samplaí ach aon lá déag i ndiaidh na n-imeachtaí, rud a cháin siad ina dhiaidh sin ina dtuarascáil féin. Ba chóir samplaí den chineál seo a thaighde sula mbeadh sé uaire imithe ón mbuamáil, dar leo.


Osama bin Laden.
Ba cheannaire Ioslamach bunúsaíoch é Usāmah bin Muhammad bin 'Awad bin Lādin, (), nó Osama bin Laden agus Usama bin Laden mar is fearr aithne air. Rugadh bin Laden i Riyadh, An Araib Shádach ar 10 Márta, 1957, agus maraíodh é ag fórsaí Mheiriceá ar 2 Bealtaine na bliana 2011 sa Phacastáin. Ba de theaghlach saibhir Sádach é agus iad de bhunús na treibhe Éimeanaí Kindah. Foireann de SEALS de chuid Chabhlaigh Mheiriceá a mharaigh é go luath ar an 2ú lá mí Bealtaine. Mar gheall ar an difear idir chriosanna ama, ba go déanach ar an aonú lá den mhí chéanna i Washington, D.C. a d'fhógair an t-uachtarán Barack Obama bás Bin Laden. D'admhaigh al-Qaeda go raibh sé maraithe ar 6 Bealtaine.
Bhunaigh bin Laden an grúpa paraimíleatach al-Qaeda a raibh páirt acu i roinnt ionsaithe ar fud an domhain. An t-éacht ba mhó a rinneadar ná na h-ionsaithe sceimhlitheoireachta 11 i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2001.
Bhí bin Laden agus al-Qaeda i gcoimhlint leis an Iarthar, agus na Stáit Aontaithe go háirithe, mar gheall ar an tacaíocht a dtugtar don stát Iosrael, cúpla réimse deachtóireachta sa Mheánoirthear, agus na bunáiteanna a bhí ag na Meiriceánaigh san Araib Shádach, an tír ina bhfuil na cathracha tábhachtacha Meice agus Medina suite (tógadh iad amach níos déanaí i 2003).
Ar feadh i bhfad, ní raibh éinne cinnte cá raibh sé i bhfolach ach glacadh go forleathan go raibh sé in áit éigin in iarthuaisceart na Pacastáine. Ag an am ar maraíodh é bhí conaí air in Abbottabad, cathair i dtuaisceart na tire ní fada on bpríomhchathair, Islamabad.


Galf.
Ag buaileadh na liathróide le maide gailf.
Cluiche is ea galf. Imrítear galf amuigh ar mhachaire gailf, agus buailtear an liathróid le maide gailf chun í a chur isteach i bpoll. Imríonn daoine galf ina n-aonar, nó mar chuid d'fhoireann. Deirtear gur in Albain a d'eascair an cluiche.


Snagcheol.
Saghas ceoil ar leith is ea snagcheol, a thosaigh i Nua-Orleans, Stáit Aontaithe Mheiriceá timpeall na 1920idí. Bhí tionchar mór ag an gcultúr Afra-Mheiriceánach ar shnagcheol, agus b'iad na snagcheoltóirí Afra-Mheiriceánacha a bhí chun tosaigh i dtús. Deirtear go minic gurb é snagcheol "ceol clasaiceach na Stát Aontaithe".


Austin, Texas.
Is í Austin príomh-chathair an stát Texas, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Austin suite i gContae Travis, ar bhruach na habhainn Colorado. Is í Austin an 11ú chathair is mó sa tír de réir daonra. Tugtar an t-ainm Austinite ar muintir na cathrach, agus deirtear gurb í "Príomh-chathair Cheoil Beo an Domhain" í.


Houston, Texas.
Is í Houston an chathair is mó i stát Texas, Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus an 4ú chathair is mó sa tír. Tá an chathair suite i gContae Harris, agus meastar go raibh dhá mhiliún daoine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2004. Is port mór í freisin, an ceann is mó sa tír agus an 6ú ceann is mó ar domhain. Tugtar an leasainm "Space City" ar Houston go minic, mar tá an Lyndon B. Johnson Space Center, ar leis NASA é, suite sa chathair.


Dallas, Texas.
Is cathair sa stát Texas i Stáit Aontaithe Mheiriceá í Dallas, an 3ú cathair is mó sa stát agus an 9ú cathair is mó sa tír. Tá Dallas suite i gContae Dallas, agus bhí 1.2 milliún duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2004.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1841.
Maidir le cúrsaí eacnamaíochta is iad na príomh-thionscail ná tionscal an pheitriliam, tionscal na teileachumarsáide, tionscal na baincéireachta agus tionscail an iompair.


Phoenix, Arizona.
Is í Phoenix príomhchathair Arizona sa Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus í ar an gcathair is mó sa stát freisin. Tá sí ar an bpríomhchathair stáit is mó daonra i Meiriceá agus an 3ú cathair is mó achair sa tír (tá Juneau, Alasca agus Cathair Oklahoma níos mó). Sa bhliain 2016, bhí 1,615,017 duine ina gcónaí sa chathair, agus bhí 4.3 milliíun duine san achar ardchathrach (sa bhliain 2010). Is é an príomhchathair stáit amháin le daonra níos mó ná aon mhilliún cónaitheoirí. Tá Phoenix suite i gContae Maricopa, i lár an stáit.
Aeráid.
Tá aeráid Phoenix te agus tirim. Meán-uasteocht an lae 40.0 °C (104.0 °F) i mí Iúil agus meán-íosteocht na hoíche 6.1 °C (43.0 °F) i mí Eanair. Is iad 50.0 °C (122.0 °F) an teocht is airde riamh sa chathair agus -8.3 °C (17.0 °F) an teocht is ísle ó thosach annálacha na haimsire.


An Cainneon Mór.
Is altán domhan mór atá suite i stát Arizona, i Stáit Aontaithe Mheiriceá é An Cainneon Mór. Cruthaíodh an cainneon mar gheall ar bhogadh na hAbhann Colorado i rith na mblianta. Tá an cainneon 446km ar fad, idir 0.5km agus 29km ar leithead, agus 1.6km ar doimhneacht.


Impireacht na Rúise.
Úsáidtear an téarma Impireacht na Rúise le tagairt a dhéanamh don ré stairiúil ó laethanta Pheadair Mhóir go dtí Réabhlóid na Rúise 1917. San am seo, tháinig fás agus borradh ar an Rúis mar stát, go dtí gur shín sí ón Muir Bhailt go dtí an tAigéan Ciúin. Tháinig deireadh deifnídeach leis an Impireacht nuair a mharaigh na Boilséivigh an tImpire deireanach, Nioclás a Dó, agus a theaghlach in Yekaterinburg, áit ar cuireadh ar díbirt é.
B'é ainm oifigiúil an stáit Rúisigh ná "Impireacht na Rúise" (Rúisis: Российская Империя - "Rossiyskaya Imperiya") ón mbliain 1721 go dtí an bhliain 1917. Ba í Cathair Pheadair príomhchathair na himpireachta, agus bhí an stát níos mó ná 22 mhilliún ciliméadar cearnach ar achar ag deireadh na naoú haoise déag. De réir dhaonáireamh na bliana 1897, bhí 128 milliún duine ina gcónaí sa tír. Chomh maith leis an tír atá ann inniu, bhí baint ag go leor tíortha leis an Rúis atá neamhspleách inniu, mar shampla an Fhionlainn, an Eastóin, an Liotuáin, an Laitvia, an Bhealarúis, an Úcráin, an Pholainn, an Mholdóiv, agus na tíortha Muslamacha i lár na hÁise ar a dtugadh na Rúisigh an Turcastáin.
Monarcacht oidhreachtúil ab ea an Impireacht Rúiseach, agus impire nó Sár i gceannas uirthi. Bhain na hImpirí deireanacha le ríshliocht Romanov. B'í Críostaíocht Cheartchreidmheach an Oirthir an reiligiún oifigiúil, agus b'í an Rúisis an teanga oifigiúil. Sa tréimhse sin, b'é "Go Soirbhí Dia don tSár!" (Rúisis: "Боже, Царя храни!/Bozhe, Tsarya khrani!") an t-amhrán náisiúnta.
Peadar Mór.
Glactar leis gurbh é Peadar Mór, nó Pyotr Alexeyevich Romanov, a rugadh sa bhliain 1672, a d'iompaigh an Rúis ina hImpireacht. Chaith sé tamall maith dá óige i gCeantar na nGearmánach nó "Nemetskaya Sloboda", áit a raibh cónaí ar na coimhthígh i Moscó. Go bunúsach, bhí sé ar a sheachnadh ó na dúnmharfóirí ansin, nó bhí cúrsaí na comharbachta ina bpraiseach san am, agus lucht leanúna na bhfaicsean éagsúil sa chúirt ag marú na gcomharbaí a fuair tacaíocht na bhfaicsean eile. I measc daoine ó thíortha an Iarthair, chuir Peadar óg spéis i léann na dtíortha sin, agus nuair a bhí sé ina fhear óg, chuaigh sé ag staidéar innealtóireachta agus loingseoireachta san Ollainn, i Sasana agus in áiteanna eile. D'earcaigh sé cuid mhór saineolaithe freisin le léann na dtíortha sin a scaipeadh sa Rúis.
Nuair a d'fhill sé ar an Rúis, fuair sé a chuid saighdiúirí - na "lámhachóirí" nó "streltsy" - i mbun ceannairce, agus chuir sé an t-éirí amach faoi chois go cruálach. Spreag an cheannairc é, áfach, chun cuma nua a chur ar na fórsaí armtha freisin agus reisimintí nua-aoiseacha a bhunú in áit na "streltsy" sean-Rúiseacha.
Cosúil lena lán Sár Rúiseach, chuir Peadar cogadh ar an Tuirc, agus d'fhorghabh sé tailte nua don Rúis theas. I dtús na hochtú haoise déag, chuir sé ladar i gCogadh Mór an Tuaiscirt idir an tSualainn, an Danmhairg, agus an Pholainn. Mhair an cogadh seo go dtí an bhliain 1720, agus níor shaothraigh Peadar mórán air, amach ó thailte Oirthearacha na Fionlainne a bhí ag teastáil uaidh le haghaidh sábháilteachta dá phríomhchathair úrbhunaithe, Cathair Pheadair.
Ba le linn an chogaidh seo a bhunaigh sé an chathair, agus chuir sé d'fhiacha ar mhuintir na tuaithe timpeall ar an láithreán tógála an áit a ghlanadh agus na foirgnimh a thógáil. Bhí sé díreach cosúil leis an dóigh a mbíodh Stailín ag maslú na gcimí go héag le hobair, ach is gá a admháil gur éirigh le Peadar rud fónta a chur i gcrích ar an mbealach seo.
I ndiaidh Chogadh Mór an Tuaiscirt, gaireadh Impire na hUile Rúise de Pheadar. Cé go raibh ríthe na Moscóive ag tabhairt "Sár" ("tsar") orthu féin le fada, teideal a bhí bunaithe ar ainm Iúil Caesar, níor tháinig an focal "Impire" ("imperator") in úsáid sa Rúis roimh Pheadar.
I gcúrsaí riaracháin na tíre, chuir Peadar deireadh leis na "prikazy", is é sin, na húdaráis láir a bhí bunaithe ag na Sáir roimh a lá féin le freastal ar chúrsaí éagsúla, agus chuir sé ranna rialtais den chineál Iartharach ina n-áit. Cheap sé tábla céimíochtaí do na maorlathaigh a bhí iontach cosúil le céimeanna na n-oifigeach airm, agus nuair a bhainfeadh an maorlathach amach ceann de na céimeanna ab airde, bhronnfaí uaisleacht oidhreachtúil air. Cuid ab ea é seo d'iarrachtaí Pheadair cumhacht shean-uasalaicme na dtiarnaí talún a chloí agus uasalaicme nua na maorlathach a chur ina háit.
Rinne sé a dhicheall freisin leis an tionsclaíocht a fhorbairt, agus é ag bunú monarchana le tráchtearraí déantúsaíochta a tháirgeadh le haghaidh easpórtála. San am céanna, d'fhéach sé le hearraí iasachta a choinneáil amuigh ón margadh intíre le dleachtanna arda custaim. Is é sin, bhí sé ag cleachtadh an chineál polasaí ar a dtugtar marsantachas, polasaí is mó a shamhlaítear leis an tseachtú haois déag in Iarthar na hEorpa.
I gcúrsaí oideachais, bhí Peadar ag iarraidh léann agus innealtóireacht an Iarthair a chur in áit léann eaglasta na Críostaíochta Oirthearaí. Bhunaigh sé scoileanna le loingseoireacht, fisic, ceimic agus eolaíochtaí matamaiticiúla eile a theagasc. Mar sin, cuireadh tús le léarscáiliú na Rúise, go háirithe le taobhshúil ar acmhainní nádúrtha na tíre. D'fhéach Peadar freisin faisean na gcultacha agus na n-éadaí a thabhairt chun Iartharachais, agus chuir sé cosc, fiú, leis na féasóga fada a bhí traidisiúnta sa tír.
Níor fhág Peadar comharba ceart ina dhiaidh nuair a fuair sé bás sa bhliain 1725, i ndiaidh a shaol a chaitheamh ag ól, ag déanamh pléaráca agus ag bualadh craicinn. Ní raibh sé ábalta a mhac Alexey a thabhairt suas mar ba chóir, agus mar sin, ní raibh aon mhaith sa mhac mar ríchomharba. Thairis sin, ghlac an freasúra coimeádach eaglasta buntáiste ar an mac, agus iad míshásta le leasuithe a athar. Bhí siad ag iarraidh Peadar a chur ó chumhacht Nuair a fuair Peadar amach faoi seo, chaith sé a mhac i dtóin an phríosúin, áit ar bhásaigh sé.
I ndiaidh Pheadair.
I ndiaidh Pheadair, b'í a bhaintreach, Caitríona, ba túisce a chuaigh i mbun na tíre, ach fuair sí bás i ndiaidh chupla bliain. B'é garmhac Pheadair, Peadar a Dó, a tháinig i gcomharbas uirthi. Ní raibh ann ach buachaill óg a tholg ulpóg a bháis sula raibh d'uain ag lucht na cúirte é a chorónú ina Impire. Ansin, b'í Áine (nó "Anna Ioannovna"), bandiúc Kurland agus neacht shean-Pheadair, a thosaigh ag rialú na tíre. Ní raibh inti ar dtús ach ban-Impire sealadach a raibh diansrianta lena cumhacht. Ní raibh sí sásta leis na srianta sin, áfach, agus nuair a chonaic sí an chéad áiméar, chaith sé lucht na comhairle rúnda sa phríosún. Ó bhí baint ag Áine le diúcacht Kurland sa Laitvia, d'fháiltigh sí chuici uaisle ón gcearn sin den domhan, agus fuair cuid mhór acu an-chéimíocht sa chúirt. Lucht labhartha Gearmáinise ab ea iad, mar ba dual d'uasalaicme na Laitvia, agus dímheas acu ar an Rúisis is ar nósanna na tíre. Mar sin, fuair na Rúisigh iad féin curtha i leataobh ina bpríomhchathair féin.
B'é leannán Áine, Ernst Johann von Biron, a bhí i gceannas ar lucht leanúna an bhanimpire, ach nuair a bhásaigh Áine, d'éirigh idir eisean agus peataí eile na caillí, ionas go ndearnadh príosúnach de. Bhí na cúrsaí comharbachta ina bpraiseach i gcónaí, agus is mar sin a d'fhan siad, go dtí go ndearna Éilís (Yelizaveta), deirfiúr Pheadair Mhóir, an chumhacht a fhorghabháil le láimh láidir i Mí na Samhna den bhliain 1741. Ó bhí Éilís bréan breoite de na Gearmánaigh a tharraing Áine isteach sa chúirt, ruaig sí chun na Sibéire iad, agus chuir sí Rúisigh dhúchasacha ina n-áit le gnóthaí na ríochta is an rialtais a rith.
Ní raibh Éilís féin róthugtha do ghnáthaimh an rialtais, nó b'fhearr léi pléaráca agus ragairne. Murab ionann is Peadar Mór, áfach, thuig sí go sármhaith chomh tábhachtach is a bhí cúrsaí na comharbachta, agus í ag iarraidh líne ghlan folaíochta ó Pheadar Mhór anuas a dhearbhú mar bhunchritéar don oidhre cheart Impiriúil. Ar an drochuair, roghnaigh sí an duine contráilte mar chomharba: Karl Peter Ulrich von Holstein-Gottorp.
Bhí fuil Pheadair Mhóir i gKarl Peter Ulrich ceart go leor, ach sin a raibh de. Nó siúd is gur mac deirféara do Pheadar a bhí ann, ní raibh focal Rúisise ina phluc, ná suim aige i gcúrsaí na Rúise. Nuair a tháinig an buachaill seo i réim sa bhliain 1761, agus Éilís básaithe, bhí an Rúis agus an Phrúis in adharca a chéile, agus Cogadh na Seacht mBlian faoi lán an tseoil. Bhí an Phrúis ag cailleadh fóid go tiubh, agus Feardorcha a Dó (Friedrich II), rí na Prúise, ar shéala géilleadh go neamhchoinníollach. Is amhlaidh, áfach, nach raibh i gKarl Peter Ulrich - nó Peadar a Trí, mar a thugtaí air ins an Rúis - nach raibh ann ach mionphrionsa Gearmánach. Mar ba dual do mhionphrionsa Ghearmánach, bhí sé ag dearcadh ar Rí na Prúise mar bhoc mór millteanach a raibh urraim agus dílseacht ag dul dó - ní raibh sé in ann a thuiscint go raibh sé féin ar aon leibhéal le Feardorcha anois, agus é ina Impire ar ríocht chomh fairsing leis an Rúis. Mar sin, d'éirigh Peadar a Trí as an gcogadh ar an toirt. Aon scraith talún de chuid na Prúise a bhí sealbhaithe ag díormaí na Rúise, thug Peadar ar ais d'Fheardorcha í, agus sin faoi chroí mhór mhaith.
Is beag an díol iontais é gur tharraing a leithéid d'fheillbheart míghnaoi an airm ar Pheadar a Trí. Gan mórán moille, chuaigh siad chun ceannairce air. Bhí siad i gcomhcheilg le Caitríona, bean Pheadair, agus í sásta iomlán na cumhachta a ghlacadh chuici féin, nuair a bhí an tImpire scuabtha i leataobh.
Caitríona Mhór.
Gearmánach ab ea Caitríona féin, agus í ina mion-bhanphrionsa as ceann den dúrud stáitíní beaga neamhspleácha a bhí sa Ghearmáin ar na saolta sin. Más amhlaidh féin, ghlac sí a dualgaisí impiriúla as pabhar dáiríre. Rinne sí a croídhicheall le haithne a fháil roimh ré ar an tír seo ina raibh sí le gnóthaí na banríona a dhéanamh. Má bhí Peadar a Trí dall ar fad ar theanga na Rúise, ní raibh Caitríona i bhfad ag tógáil na Rúisise, agus sa deireadh, bhí deis mhaith a labhartha aici sa teanga. Deirtear go raibh Rúisis bhorb bhríomhar na cosmhuintire aici go líofa, cé go dteipfeadh an ghramadach uirthi an chorruair. Cibé scéal é, bhí na Rúisigh sásta glacadh léi mar dhuine acu féin, agus rinne sí a cuid féin de chultúr na tíre, idir shuáilcí agus dhuáilcí. Ní raibh mórán suime aici riamh ina fear céile ó thaobh an chraicinn de, agus nuair a saolaíodh mac di i ndiaidh naoi mbliana pósta sa bhliain 1754, is iomaí tuairim a bhí ag lucht na caidéise faoi atharthacht an linbh. Bhíothas ag cogar, fiú, gur scológ de phór na Fionlainne a chuir an síol. San am seo, bhí cuid mhór scológa ag labhairt na Fionlainnise timpeall na cathrach i gcónaí. Fíor nó bréag é, ní bhfuair Caitríona an leanbh a thógáil í féin, nó b'í Éilís a ghlac uirthi féin an obair sin a dhéanamh. Pavel, nó Pól, a baisteadh ar an mbuachaill.
Bás an Tríú Peadar.
Sa bhliain 1762 a chimigh baicle d'oifigigh an Airm Peadar a Trí, agus fuair mo dhuine bás faoi imthoscaí doiléire go gairid ina dhiaidh sin. Gaireadh impire mná de Chaitríona, agus chrom sí ar a cuid oibre go dian díograiseach. Ós rud é gur Gearmánach a bhí inti ó dhúchas, rinne sí a dicheall gnaoi na Rúiseach a thabhú. Thug sí bata agus bóthar do na hoifigigh Phrúiseacha a bhí earcaithe ag a fear céile le haghaidh an airm, agus í ag cur saighdiúirí dúchasacha ina n-áit. Na tailte a choigistigh Peadar Mór, fuair an eaglais Cheartchreidmheach ar ais iad ó Chaitríona faoi chroí mhór mhaith, agus na heaglaisigh buíoch beannachtach astu. Nuair a corónaíodh ina Banimpire í, choisric siad í de réir an tsearmanais chéanna a bheadh ag dul d'aon impire fir.
Banimpire Soilsithe.
Bhí Caitríona eolach ar smaointeachas forásach Iartharach na linne, ar nós fealsúna eagnaíochta na Fraince, a bhí ag cur síol na réabhlóide faoin am sin. Ó bhí a gcuid scríbhinní faiseanta mar lón léitheoireachta ag na maithe is na móruaisle, ní leis an réabhlóid a shamhlaigh Caitríona iad, ach le rialtas maith forásach, agus i dtús a réime rinne sí iarrachtaí áirithe an smaointeachas seo a chur i bhfeidhm ar an tír mar chuid dá gnáthobair rialtais. Níor éirigh chomh maith léi leis seo agus mar a bhí súil aici leis. Chuir sí le chéile cineál tionól nó parlaimint le fáil amach fá dtaobh den dearcadh a bhí ag an náisiún féin ar chúrsaí rialtais na tíre. Ní raibh an tionól nua in ann mórán maithe a dhéanamh, áfach. Sa deireadh, bhris ar a foighne ag Caitríona, agus scoir sí an tionól comhairleach arís. Ina dhiaidh sin féin, rinne sí leasuithe bunúsacha ar an rialtas áitiúil nó réagúnda, agus í ag féacháil le haird a thabhairt ar thuairimí agus ar éilimh an tionóil, nó an chuid acu a fuair sí sách ciallmhar nó siosmaideach. Thar aon chuid eile, dhílárnaigh sí cuid mhór den rialtas réigiúnda trí sheanchúigí a scoilteadh, cúigí nua a bhunú agus leibhéal nua rialtais réigiúnda - an ceantar - a thabhairt isteach. Ar an mbealach seo, thug sí ar an uasalaicme áitiúil páirt a ghlacadh i rialú na tíre - rud nach mbeidís sásta a dhéanamh dá ndeoin féin.
Éirí Amach na gCosacach.
Bhí an seirfeachas ag tarraingt trioblóide ar Chaitríona ar bhealach a chuirfeadh i gcuimhne éirí amach Stenka Razin sa tseachtú haois déag. D'éirigh ina cheannairc sna tailte taobh thuaidh den Mhuir Chaisp, idir na haibhneacha Volga agus Yaik. (D'athbhaist Caitríona an t-ainm "Úrail" ar an abhainn sin Yaik d'aonturas in éis na ceannairce seo, lena cuimhne a mhúchadh - go dtí sin níor thagair ainm na hÚráile ach amháin do na Sléibhte Úralacha a scarann an Áise ón Eoraip.) Chuaigh an Cosacach Yemelyan Pugachov i gceannas ar lucht na ceannairce, agus mar a d'éiligh traidisiún na Rúise, bhain Pugachov úsáid as cleas Dmitry Bréige: is é sin, d'áitigh sé gurbh eisean Peadar a Trí ar a sheachnadh ó na dúnmharfóirí. Nuair a phléasc an cheannairc seo amach sa bhliain 1773, bhí an chuid ba mhó d'Arm na Rúise ar shiúl ag cur cogaidh ar an Tuirc, mar ba ghnách, agus cead a gcos ag na ceannairceoirí ar fud na tíre, dá réir sin. B'iad na seirfigh ba chroí d'arm Phugachov, ach fuair siad tacaíocht ó shluaite de Chosacaigh. De réir a chéile thaobhaigh an dúrud dreamanna míshásta eile leo, ar nós na mionlach Muslamach a raibh teangacha Tuircice á labhairt acu. Maraíodh na scórtha uaisle, agus an chuid a tháinig slán as an bhfaopach, níor sparáil siad na dathanna ag cur síos ar na huafáis a bhí feicthe acu. Baineadh scanradh as Caitríona. Shocraigh sí síocháin leis an Tuirc chomh tapaidh in Éirinn agus a thiocfadh léi, agus ansin thug an t-arm Rúiseach aghaidh ar na ceannairceoirí ina dtír féin.
Bhí na seirfigh ag seasamh an fhóid go héadóchasach in éadan shluaite Chaitríona. Bhí ciall éigin ag Pugachov do chúrsaí polaitíochta, áfach. Mar sin, d'fhéach sé le dlíthe dá chuid féin a reachtú, a eisiúint agus a chur i bhfeidhm: d'fhógair sé go raibh an seirfeachas curtha ar ceal, agus é ag iarraidh tailte na dtiarnaí a roinnt ar na scológa sceidíneacha, ar na bochta is ar na nochta. Mar sin, thug Pugachov cúis pholaitiúil do lucht a leanúna. Cúis a bhí ann a chosnóidís go míthrócaireach i bpáirc an áir.
I Mí Lúnasa den bhliain 1774 a cuireadh an cath mór a shocraigh an scéal. Tháinig táinrith agus scaipeadh na mionéan i ndíormaí Phugaitseov. Cimíodh an ceann urra féin, agus cuireadh chun báis é i dtús na bliana 1775. Níor leor é sin, áfach, nó i ndiaidh an bhua chaith fórsaí sluaíochta an Bhanimpire dreas maith ama ag siúl na gcúigí is na gcúlriasc agus iad ag baint sásamh fola as na scológa a fuarthas ciontach sa cheannairc. Ruaigeadh lear mór daoiní óna gceantair dhúchais go dtí an tSibéir, agus tugadh an seirfeachas isteach i ndúiche na gCosacach, a bhí chomh bródúil sin as a seantsaoirse go dtí sin.
An Saoradh ó Bhráca ar Fionraí.
I ndiaidh na dtrioblóidí seo, tháinig Caitríona Mhór ar athrú comhairle i dtaobh shaoirse na scológ is na seirfeach, ní nárbh ionadh. Bhí an claochlú seo le haithint ar a polasaithe cultúir fosta. I dtús a réime bhí sí an-ghnóthach ag iarraidh faisin intleachtúla Phárais a chur chun cinn sa tír, ach ní raibh sí róthugtha don litríocht dhúchasach Rúisise a bhí díreach i dtús a forbartha. Nuair a thosaigh sí ag tabhairt airde uirthi, ní le dea-mhéin a rinne sí é. Chuir sí an-chron ina raibh á chur ar pár ag na huaisle faoi thionchar an smaointeachais Iartharaigh chéanna a raibh sí féin chomh doirte dó. Chaith sí Nikolay Novikov, athair na hiriseoireachta Rúisise, i dtóin phríosúin, nuair a d'aithin sí go raibh sé ag foilsiú leaganacha Rúisise de scríbhinní radacacha Francacha. Bhí réabhlóid na Fraince sna fonsaí tógála san am, nó fiú faoi lán an tseoil, rud a bhí ag cur go mór mór as don Bhanimpire, mar is léir ón dóigh ar chaith sí le hAleksandr Radishchev.
Cás Radishchev.
Fear de na mionuaisle ab ea Radishchev a d'fhoghlaim dlí i Moscó ar dtús. Ansin, chuaigh sé go dtí Leipzig sa Ghearmáin le dlaíóg mhullaigh a chur ar a chuid staidéir ar an gcoigríoch, mar ba nós do Rúisigh ardléannta a linne. D'fhill sé abhaile agus thosaigh sé ag obair ina dhlíodóir sa státseirbhís, rud a chuidigh leis aithne cheart a fháil ar iomlán na héagóra sóisialta ar fud na Rúise. Mar sin, scríobh sé leabhar - "Taisteal ó Chathair Pheadair go Moscó" - inar thug sé cur síos neamhbhalbh ar na fadhbanna agus na trioblóidí a bhí ag crá na tíre. Thairis sin, bhí sé de dhánacht i mo dhuine an tátal a bhaint as an scéal nach dtiocfadh feabhas ná biseach ar na cúrsaí ach córas an tseirfeachais a chur ar ceal agus na scológa a shaoradh ó bhráca. Réabhlóideachas lom mínáireach a bhí anseo, dar le Caitríona, agus ruaig sí Radishchev chun na Sibéire i ndiaidh an fear bocht a dhaoradh chun báis ar dtús. Tháinig Radishchev slán ó thua an bhásadóra, ach nuair a fuair sé cead filleadh abhaile ón tSibéir, i ndiaidh bhás Chaitríona, bhí a chroí briste ag an gcruatán, agus ní raibh biseach ar fáil dó, nó chuir sé lámh ina bhás féin le teann éadóchais.
"Stáidbhean na Rúise" ag cogaíocht.
Ní raibh réimeas Chaitríona saor ó chogaí, ach oiread. Nó chuir "stáidbhean na Rúise", mar a thug Johan Ludvig Runeberg uirthi, - chuir sí cupla cath ar na Sualannaigh; ach b'é an sean-namhaid, sabhdán na Tuirce, an chloch ba mhó ar a paidrín. Bhí Gustaf a Trí, rí na Sualainne, iontach araiciseach chun troda le hoirthear na Fionlainne a fháil ar ais ón Rúis, ach, thairis sin, bhí sé ag dréim le Cathair Pheadair a ghabháil, i gcruth is go dtiocfadh leis malairt impire a chur in ionad Chaitríona - impire a bheadh ina phuipéad ag an tSualainn. Ar ndóighe, thuirsigh Gustaf é féin agus a chuid saighdiúirí i bhfad roimh an gcuspóir neamhréadúil meigleamáineach seo a bhaint amach ar aon nós. Ón taobh eile de, siúd is go raibh arm na Rúise ábalta go maith an fód a sheasamh in éadan na Sualannach, bhí an teagmháil seo ag éileamh fórsaí armtha a bhí ag teastáil ar chathéadan na Tuirce. Mar sin, nuair a socraíodh an tsíocháin i ndiaidh chupla bliain cogaíochta sa bhliain 1790, bhí an dá thaobh sách géilliúlach dá chéile, agus iad ar aon bharúil nach raibh aon ghá leis na teorainneacha a athrú soir ná siar.
Críochdheighilt na Polainne.
B'é an t-éacht ba mhó i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh a d'éirigh le Caitríona ná críochdheilghilt na Polainne. (Nó an choir ba mhó, dar le muintir na Polainne.) Nuair a bhí rí nua le ceapadh don tír sin sa bhliain 1763, chuaigh Caitríona i muinín gach cineál uisce faoi thalamh agus bagairtí le puipéad dá cuid féin a chur ag rialú na tíre sin. Bhí an t-ádh léithi, nó gaireadh rí de Stanisław August Poniatowski, iar-leannán leapa dá cuid féin, agus é ina ambasadóir Pholannach i gCathair Pheadair go dtí an ceapachán seo. Fear ró-éirimiúil, ró-thírghráúil a bhí i Stanisław August le Caitríona a shásamh taobh amuigh den leaba, mar a d'iompaigh an scéal amach, nó bhain sé mealladh aisti ar fad lena chuid polasaithe. D'fhéach sé le córas polaitíochta na Polainne a fheabhsú is a dhaingniú agus an tsean-ainriail a ruaigeadh, agus é ag iarraidh eacnamaíocht na tíre a thabhairt i dtreo an bhisigh chomh maith. Nuair a sháigh Caitríona a ladar i saol pholaitiúil na Polainne leis an bhforbairt seo a chosc, chuaigh uaisle na tíre in anuabhar uirthi. Thionóil siad i mBar le "konfederacja" a bhunú - is é sin, cineál "comhcheilg phoiblí" nó comhcheangal den chineál a cheadaigh bunreacht na Polainne do na fir uaisle. Bhí sé de chuspóir acu ar dtús an creideamh Caitliceach a chosaint, ach is é an chiall a bhain an chuid is mó de na baill as seo ná go raibh an comhcheangal le cath a chur ar Chaitríona agus ar na Rúisigh. Bhí lucht an chomhcheangail in ann slua mór saighdiúirí a earcú go sciobtha, agus iad ag éirí an-bhagrach i súile an Bhanimpire.
Na Haighdeamacaigh ag easaontú leis an bPolainn.
An chéad chuspóir a bhí ag an gcomhcheangal, áfach - an cath i bhfách leis an gCaitliceachas - níor thaithin sé le cách i bPolainn ilnáisiúnta, ilchreidmheach na linne. Mura gcuirfeadh an Comhcheangal an oiread sin béime ar an gcreideamh Caitliceach, d'fhéadfaí Cosacaigh na hÚcráine - na Haighdeamacaigh - a chealgadh chun comhoibriú, ach mar a d'iompaigh na cúrsaí amach, bhí na Cosacaigh as pabhar míshásta le pleananna na n-uasal, agus, sa deireadh thiar thall, d'éirigh ina chogadh chathartha idir an dá dhream. B'é ba toradh dó sin ná gur chuir an Rúis, an Ostair agus an Phrúis, an trí chomharsa, - gur chuir siad ladar i gcúrsaí inmheánacha na Polainne arís, agus ansin, chuaigh an chéad chríochdheighilt ar an tír, sa bhliain 1772. Níor chaill na Polannaigh, áfach, ach píosaí beaga de thailte in aice leis na teorainneacha, ach b'é fíor-oighear an scéil gur cuireadh srianta i bhfeidhm ar rialtas na Polainne, srianta a bhí dírithe ar lucht rialtais na tíre a stopadh ó aon iarracht le córas rialaithe an stáit a leasú nó a nua-aoisiú. B'é an "liberum veto" an rud ba mhó a bhí ag déanamh scime do na leasaitheoirí forásacha sa Pholainn.
Liberum veto.
Is é is brí leis an "liberum veto" ná go raibh gach aon mhac máthar de na mionuaisle féin i dteideal bille ar bith a stopadh sa Dáil - nó "Sejm", mar a thugtaí uirthi as Polainnis - ach na focail "nie pozwalam" ("ní cheadaím") a rá. Ní cheadódh Caitríona do na Polannaigh, áfach, an prionsabal seo a chaitheamh i dtraipisí. Fad is a bheadh sé i bhfeidhm, thiocfadh le Caitríona smacht iomlán a choinneáil ar an "Sejm", nó ní bheadh de dhíth uirthi ach aon duine amháin de na teachtaí a bhreabadh chun reachtaíocht ar bith a chealú nach mbeadh ag teacht le sainleas na Rúise dar léi féin.
Targowica - an focal nua Polainnise ar fheillbheart.
Nuair a phléasc cogadh amach eadar an Rúis agus an Tuirc ins an bhliain 1788, ghlac na Polannaigh buntáiste air sin agus d'éirigh siad amach in éadan na Rúise. Ní raibh an t-ádh leo ach tamall beag, áfach, agus b'é deireadh an scéil ná gur cuireadh an cheannairc faoi chois go brúidiúil. Ansin, chaill an Pholainn cuid mhór dá críocha i gcríochdheighilt nua sa bhliain 1793. B'é Comhcheangal Targowica an gléas polaitiúil a bhí ag Caitríona leis an mbuille seo a chur i gcion: dornán de thiarnaí uaisle na Polainne a ghlac seasamh i bhfách leis an Rúis agus a chuaigh le chéile ina gcomhcheangal, agus iad ag iarraidh ar Chaitríona teacht chun a dtarrthála agus "an dlí" a chur i bhfeidhm ar an tír in athuair. Chuirfeadh an cleas seo i gcuimhne ort an polasaí a bhíodh ag Stailín san fhichiú haois agus é ag cur smacht ar na "daonphoblachtaí" in Oirthear na hEorpa.
Éirí Amach Kościuszko.
"Tadeusz Kościuszko ag tabhairt a mhionn" (Pictiúr - 1797)
Go gairid i ndiaidh don dara críochdheighilt teacht i bhfeidhm d'éirigh na Polannaigh amach arís agus Tadeusz Kościuszko i gceannas orthu, ach ní raibh rath ar an gceannairc seo, ach oireadh leis an iarracht roimpise. Nuair a bhí an cluiche caillte ag Kościuszko, d'éalaigh sé béal a chinn as a thír dhúchais, agus chuaigh an tríú críochdheighilt ar an bPolainn. B'ansin a cuireadh an Pholainn de dhroim an tsaoil mar thír ar leith, go dtí gur tháinig sí ar an bhfód aríst i ndiaidh an chéad chogadh domhanda.
Bás agus Oidhreacht Chaitríona.
Fuair Caitríona bás sa bhliain 1796. Siúd is nár chruthaigh sí leath chomh liobrálach ná mar ba mhaith léi a chur in iúl, is léir go ndearna sí a dicheall an tír a choinneáil bord ar bhord leis an aimsir agus an córas rialtais a chur in oiriúint do riachtanaisí an lae. Thug sí cuireadh d'fheirmeoirí Gearmánacha cur fúthu sa Rúis le modhanna nua curadóireachta a mhúineadh do na scológa, ach is beag rath a bhí ar an scéim seo. Le linn Chaitríona a bheith ina banimpire a tháinig an práta chun úsáide ag muintir na Rúise freisin. Bhí sé sách fadálach ag dul chun leitheadúlachta, áfach. Mar a chonaic muid thuas i gcás na ceannairce atá ainmnithe as Pugachov, ní raibh Caitríona róchinnte faoin dóigh cheart le ceist an tseirfeachais a fhuascailt ach an oiread. Níor thuig sí riamh go raibh na scológa ionraic faoin dílseacht a bhí acu don Impireacht mar fhoras sóisialta, fiú nuair a bhí siad ag déanamh ródaigh ar na huaisle. Shíl na scológa gur leosan an talamh, agus gur leis an Impire iad féin: is é an meas a bhí ag an scológ ar na tiarnaí talún nach raibh iontusan go bunúsach ach lonnaitheoirí agus mealltóirí a chuir iad féin idir muintir bhocht na tuaithe agus an tImpire. Mar sin, má bhí sé i ndúchas na scolóige an tiarna talaimh a dhiúltú faoi dhílseacht, níorbh ionann seo go fóill agus é a bheith ag diúltú don Impire.
Cibé faoin spéis a chuireadh Caitríona i bhfealsúnacht na hEagnaíochta, nuair a tharraing na smaointí nua seo Réabhlóid na Fraince ina ndiaidh, baineadh stangadh as an mbanimpire, agus chrom sí ar ais ar an gcoimeádachas le linn í a bheith ag druidim le deireadh a saoil féin.
I ndiaidh bhás Chaitríona, tháinig a mac Pól (Pavel) a hAon i gcomharbacht uirthi. Bhí Pól go tréan in aghaidh Réabhlóid na Fraince, agus é sásta conradh comhghuailliochta a shocrú leis an Tuirc - le bíobha bunaidh na Rúise féin! - chun cuidiú a fháil in éadan na Fraince agus a tionchair réabhlóidigh. Rinne an Rúis is an Tuirc an-chomhar ag cur ruaigeadh ar na Francaigh ó oirthear na Meánmhara. Roimh i bhfad, áfach, d'éirigh idir an Rúis agus na tíortha eile a bhí ag iarraidh an réabhlóid a choinneáil taobh istigh den Fhrainc. Go háirithe, bhí na Sasanaigh an-teann as an smacht a bhí acu ar an bhfarraige, agus ní cheadóidís d'aon stát eile dul in iomaíocht leo. Bhí Pól géarbharúlach nach raibh cead ceart trádála ag na stáit eile fad is a choinneodh na Sasanaigh súil ar gach aon long a mhusclódh a ndrochamhras. Bhí Pól chomh haraiciseach is go ndeachaigh sé chun cogaidh in aghaidh Shasana faoi dheoidh, agus d'ordaigh sé dá chuid Cosacach ionsaí a thabhairt faoin India.
Níor thaitin an díth chéille seo le ginearáil na Rúise. Ba léir dóibh nach raibh cabhlach na Rúise introda le loingeas cogaidh Shasana. Leis an tír a shábháil ar ionradh na Sasanach, d'éirigh na ginearáil amach in éadan Phóil agus mharaigh siad é. B'é an mac ba sine aige, Alastair (Aleksandr) a hAon a tháinig ina ionad ansin.
Alastair - an tImpire ab Fhearr acu go Léir?
B'é Alastair a hAon an chéad Sár sa naoú haois déag, nó chuaigh sé i gceannas ar an tír in Earrach na bliana 1801; agus dealraíonn sé go raibh sé ar an Impire ba chumasaí dár rialaigh an tír san aois sin. I dtús a réimis shocraigh sé síocháin le Sasana agus leis an bhFrainc, le súil is go gcoinneodh sé an Rúis glan ar an gcogadh idir an bheirt eile. De réir is mar a bhí Napoleon ag éirí bagrach, áfach, fuair Alastair riachtanach dul i gcomhghuaillíocht le Sasana agus leis an Ostair in éadan na Fraince. Rinne na Francaigh ciolar cíot d'arm na hOstaire is na Rúise in Austerlitz (Slavkov i bPoblacht na Seice sa lá atá inniu ann) sa bhliain 1805, agus nuair a madhmadh ar na Prúisigh dhá bhliain ina dhiaidh, fuair Napoleon geataí na Rúise oscailte roimhe. Bhí Alastair cinnte nach dtiocfadh leis an fód a sheasamh in éadan Napoleon, agus shocraigh sé síocháin leis an bhFrainc le hanáil a tharraingt agus scíth nó cairde a fháil roimh an chéad teagmháil eile.
D'iarr Napoleon ar Alastair cogadh a chur ar an tSualainn nach raibh sásta páirt a ghlacadh in Imshuí na hIlchríche, is é sin, an scéim a bhí ag Napoleon ilchríoch na huile Eorpa a dhúnadh ar longa na Sasanach. Rinne Alastair mar a hiarradh air - ar a laghad, d'ionsaigh sé an tSualainn agus ghabh sé an Fhionlainn ó na Sualannaigh sa bhliain 1809. Dearbhaíodh an nascghabháil i gconradh síochána Hamina/Fredrikshamn. Thairis sin, chuir Napoleon duine dá chuid marascal, Jean Baptiste Bernadotte, i gceannas ar an tSualainn. Ní raibh Bernadotte, - ar gaireadh Rí na Sualainne de faoin ainm Séarlas Eoin (Karl Johan) - chomh mór sin istigh le Napoleon mar a shamhlófá le ginearál dá chuid. Nuair a tuigeadh do Bhernadotte agus d'Alastair araon nach raibh an t-imshuí ach ag dul chun dochair don dá thír, idir an Rúis agus an tSualainn, chuaigh siad i gcomhghuaillíocht le chéile in aghaidh na Fraince. Ní thabharfadh Alastair an Fhionlainn ar ais don tSualainn, ach gheall sé do Bhernadotte go raibh cead aige an Iorua a ghabháil ón Danmhairg in éiric na Fionlainne.
Cogadh Alastair agus Napoleon.
Nuair a fuair Napoleon amach faoin uisce faoi thalamh seo, chruinnigh sé le chéile na sluaite síoraí de shaighdiúirí as na tíortha uile a bhí faoina smacht faoin am seo - an "Grande Armée", mar a tugadh ar an arm úd. Thrasnaigh an "Grande Armée" teorainn na Rúise i ndeireadh Mhí an Mheithimh den bhliain 1812, ach má thrasnaigh féin, ní raibh moill ná cúl ar mhuintir na Rúise cur le chéile ar mhaithe leis an Sár, leis an tír agus leis an gcreideamh, in aghaidh an "tíoránaigh aindiaga", mar a chonacthas Napoleon dóibh.
Napoleon i Moscó.
I ndiaidh chath Borodino i Mí Mheán Fómhair den bhliain chéanna d'éirigh le Napoleon Moscó a bhaint amach. Bhí an chuma ar an scéal go raibh na saighdiúirí á gcur thar a n-acmhainn aige, agus súil aige go dtiocfaidís trasna ar bhia is ar bheatha sa chathair. Bhí na Rúisigh tar éis an áit a thréigean, a bheag nó a mhór, gan plaic bhia a fhágáil ina ndiaidh. Le teann frustrachais, chuir Napoleon cuid den chathair trí thine, ach má chuir féin, ní raibh gar ann: ní bhfaighfeadh sé aon tairiscint síochána ó Alastair cuma cá fhad eile a d'fhanfadh sé. Sa deireadh thiar thall, ní raibh de rogha aige ach filleadh abhaile. Ansin, áfach, bhí geimhreadh míchlúiteach na Rúise ag teannadh ar a chuid saighdiúirí, agus chuir treallchogaíocht na Rúiseach go mór mór leis an éag a bhí ag siúl ar an n"Grande Armée". Nuair a d'fhág Napoleon an Rúis, ní raibh ach fear amháin fágtha aige as gach cúigear déag a bhí aige nuair a thosaigh sé ar an bhfeachtas.
Alastair ina Laoch - Fuascailteoir na hEorpa.
Tháinig díormaí dochloíte Alastair sna sálaí ag Napoleon, áfach. Faoi cheannas an tSáir chruinnigh stáit na hEorpa le chéile in aghaidh na bhFrancach, go dtí go ndeachaigh an dá arm chun teagmhála i gCath na Náisiún in aice le Leipzig i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1813. An bhliain a bhí chugainn, 1814, bhain Alastair amach príomhchathair na Fraince, áit a bhfuair sé fáilte an laoich ó mhaithe agus ó mhóruaisle na hEorpa.
An Dá Alastair.
Tá clú mhaith ar Alastair i gcónaí, go háithrid i bhfarradh is an cineál Impire a bhí ina athair. Dealraíonn sé, áfach, go raibh an dá Alastair ann, nó, i mbreis ar an oideachas shaorealaíonta a fuair sé, níor sparáladh diantréanas an tsaighdiúra air ach an oiread, nó bhí a athair géarbharúlach go gcaithfeadh an buachaill an taobh sin den tsaol a fheiceáil chomh maith céanna. B'é ba toradh don déscarúint seo go raibh Alastair ag guagaíl idir an dá thine Bhealtaine go lá a bháis.
I dtús a réimis chuir Alastair ar bun club comhrá, "coiste na maitheasa poiblí", mar a bhaist sé air in aithris ar ainm an rialtais réabhlóidigh san Fhrainc. Ní raibh i gceist leis an gcoiste seo ach fir uaisle ag útamáil le smaointí radacacha nach raibh inchurtha i gcrích sa Rúis ar aon nós ná slí. Nuair a d'éirigh ina chogadh dhearg idir an Rúis agus an Fhrainc an chéad uair, scoir Alastair an coiste seo.
Ní raibh mórán ratha ar Mikhail Speranskiy ach an oiread. Bhí seisean ina Phríomh-Aire (nó ina Phríomh-Státrúnaí, de réir na téarmaíochta oifigiúla) sna blianta 1807-12, agus é as pabhar díocasach ag féacháil le córas rialtais na tíre a leasú is a chur in oiriúint don aois úr. Theastaigh uaidh "dumaí" nó tionóil ionadaíochta a bhunú ar gach leibhéal i riarachán na tíre - ó "dhuma" an pharóiste go "duma" na huile Rúise (sin le rá, bhí sé meáite ar pharlaimint cheart a chur ar bun sa tír) - ach nuair a tháinig a chuid pleananna a fhad leis seo, thosaigh Alastair ag cur amhrais iontu: ní raibh sé ag dréim lena dhath dá chumhacht uathlathach a thabhairt uaidh, i ndiaidh an iomláin. Sa bhliain 1812, chaill Speranskiy a phost, agus dibríodh go dtí an tSibéir é. Mar sin féin, cuireadh cineál "duma" nó comhairle stáit ag obair de réir mar a bhí leagtha amach ag an bpríomh-aire mí-ádhúil. Ní parlaimint d'aon chineál a bhí ann, áfach, ach comhthionól comhairleach, agus an Sár féin ag ainmniú na gcomhaltaí. Seanghinearáil a bhíodh ar an gcomhairle seo, an chuid ba mhó acu.
Nuair a bhí Napoleon cloíte, tháinig maithe is móruaisle na hEorpa le chéile i Vín le caoi cheart a chur ar chúrsaí na hilchríche aríst. Fágadh an Rúis i seilbh na Fionlainne, agus bronnadh an Iorua ar an tSualainn ina héiric. D'éirigh ina achrann mór idir Alastair agus lucht rialtais na Prúise is na hOstaire faoin bPolainn, nó bhí Alastair barúlach gur chóir an Pholainn a athbhunú mar stát a bheadh neamhspleách go foirmiúil, ach é a bheith faoi aon choróin leis an Rúis. Sa deireadh thiar thall, fuair Alastair an chuid lárnach den tír sin, limistéar ar tugadh "Polainn na Comhdhála" nó "Ríocht na Comhdhála" air, ós rud é go mb'í Comhdháil Vín a chruthaigh an stát seo. ("Królestwo Kongresowe" nó "Kongresówka" an leagan Polainnise.) D'fhág Alastair cineál féinrialtais ag na Polannaigh, ach má d'fhág, níor mhair sé ach tamall. Sna blianta a bhí chugainn, d'iompaigh sé amach nach mó ná sásta a bhí na Polannaigh le bronntanas seo an tSáir, agus iad ag éirí amach ina éadan uair i ndiaidh uaire, go dtí go bhfacthas don Impire nach raibh de rogha aige ach an féinrialtas a chur ar ceal agus gnáthchúige a ghairm den "ríocht".
Mar ba dual don Rúiseach, bhí féith an reiligiúin is na rúndiamhrachta reiligiúnda in Alastair féin, agus mhol sé do na ríthe is na rialtóirí eile comhghuaillíocht a shocrú le chéile "leis an tsíocháin bhuan is an creideamh Críostaí a chosaint in éineacht". B'í seo an Chomhghuaillíocht Naofa, agus an chuid eile de lucht rialtais na hEorpa barúlach nach raibh ann ach seafóid. Mar sin féin, b'é ba toradh don chomhdháil is don chomhghuaillíocht gur thosaigh na polaiteoirí Eorpacha ag glacadh na Rúise dáiríre mar pháirtí comhoibrithe. Thar aon rud eile, bhí na ríthe is na polaiteoirí coimeádacha i dtíortha eile meáite ar iarsmaí na réabhlóide Francaí a choinneáil faoi smacht, lucht leanúna nó adhartha Napoleon ach go háirithe. Bhí an Rúis araiciseach chun cuidiú leis an gcuid eile acu san obair seo, rud a thabhaigh an-mhíchlú don tír i measc lucht an radacachais ar fud na hEorpa: bhaist siad "póilín airm ("gendarme") na hEorpa"ar an Rúis.
Tháinig Alexey Arakcheyev i gcomharbacht ar Speranskiy. Ginearál a bhí in Arakcheyev, agus dearcadh dian míleata aige ar chúrsaí na tíre. D'fhág sé a shliocht ar an gcuid deiridh de réimeas Alastair, ach ní raibh sé ábalta na leasuithe sóisialta a stopadh a raibh bun curtha leo ag Speranskiy. Deirtear go seasann an dá thréimhse agus an dá chineál Príomh-Aire i réimeas Alastair don dhá chineál Alastair a bhí ann, an leasaitheoir forásach agus an saighdiúir dian dána.
Bás Alastair agus Éirí Amach Mhí na Nollag.
Éirí Amach Mhí na Nollag
Fuair Alastair bás sa bhliain 1825, agus praiseach déanta aige de chúrsaí na comharbachta. D'eitigh an duine ba sine dá chlann mhac, Konstantin, don choróin ó thús; mar sin, ní bhfuair an Sár de bhealach éalaithe ach ordú rúnda a thabhairt uaidh ag gairm ríchomharba den mhac eile, Nikolay (Nioclás). Bhí an t-ordú seo ag teacht crosach ar an dlí a bhí achtaithe sa bhliain 1797 le achrann comharbachta a sheachaint, agus nuair a tháinig Nioclás i réim in áit Konstantin, shíl go leor daoine gur forghabháil mhídhlíthiúil cumhachta, nó "coup d'état", a bhí déanta ag Nioclás.
"Maidin amháin sa gheimhreadh, go míthráthúil b'fhéidir, tháinig an Seanadóir ar cuairt chugainn. Bhí cuma bhuartha air, nuair a tháinig sé, bhí coiscéim ghéar ghasta faoi agus é ag tabhairt aghaidh ar staidéarlann m'athara. Sméid sé orm fanacht sa seomra mór agus dhún sé an doras ina dhiaidh."
"Ní raibh mé, áfach, i bhfad ag déanamh iontais de cibé rud a thit amach. Tháinig oscailt bheag ar dhoras an halla, agus fear a raibh gnúis dhearg air ag cur forráin orm de chogar íseal: b'é seo giolla an tSeanadóra, agus léim mé chuige ar an toirt."
"- Nár chuala tú an scéala? a d'fhiafraigh sé."
"- Fuair an tImpire bás i dTaganrog."
"Bhain an nuacht seo cliseadh agus stangadh asam, nó go dtí seo níor taibhsíodh dom riamh go bhféadfadh an tImpire bás a fháil. Tógadh le hurraim mhór d'Alastair mé, agus tháinig cumha orm anois i ndiaidh an lae a chonaic mé an uair dheireanach i Moscó é. Bhí muid ag déanamh spaisteoireachta, agus casadh ag Tverskaya Zastava orainn é. Bhí sé ag taisteal i gcuideachta cupla ginearál, agus é ag filleadh ó Khodynka, áit a mbíodh na saighdiúirí á gcur ar inlíocht. Bhí gnúis fháiltiúil air, agus aghaidh bhog chruinn, ach bhí sé ag amharc cineál tuirseach nó buartha. Nuair a tháinig sé a fhad linn, d'ardaigh mé mo hata dó; chuir sé sonrú ionam, agus é ag meangadh gáire is ag beannú dom. Nach mór idir é agus Nioclás, fear a chuirfeadh meidiúsa bearrtha le croiméal i gcuimhne ort! [...] Mura raibh i séimhe Alastair ach cur i gcéill - nárbh fhearr an cur i gcéill féin ná an tíorántacht oscailte, mhínáireach?"
Alastair agus Nioclás.
Agus dáiríribh, ní hé seo an t-aon chuimhne amháin den chineál chéanna a d'fhág Alastair agus Nioclás ina ndiaidh i litríocht na Rúise. Deir Herzen gurbh é Nioclás a thug isteach pionós an bháis i gcóras dlí na Rúise. B'fhéidir go bhfuil sé ag cur an iomarca i leith an Impire áirithe seo, ach is fiú marana a dhéanamh ar an líomhain seo mar sin féin, nó léiríonn sí an t-imprisiún a d'fhág Nioclás ar mhuintir na tíre. Is é an chiall a bhain Herzen, dála an scéil, as an úrscéal clúiteach a scríobh Lermontov, "Geroy nashego vremeni" ("Laoch ár Linne"), ná gur chuir an t-údar síos ar staid intinne na Rúiseach i ndiaidh éirí amach Mhí na Nollag agus an dóigh ar cloíodh lucht Mhí na Nollag. Na daoine a raibh comhábhair an laoich iontu, fágadh ar fán sa saol iad, nuair a bhí an Rialtas ag fabhrú do lútálaithe lagmheasartha nach raibh smaointí forásacha ar bith acu. Is é Pechorin, laoch an úrscéil seo, samhailchomhartha na ndaoine úd: fear nach bhfuil in ann ach a chuid ama a chur amú ag ragairneacht agus ag cearrbhachas, ó tháinig scrios agus scaipeadh ar lucht an radacachais leis an bhfeachtas a bhí idir lámhaibh ag Nioclás le brathladh a chur ar an tsochaí ar fad.
Nioclás a hAon - an tImpire Míleata.
Saighdiúir a bhí i Nioclás amach is amach. Ní bhfuair sé tabhairt suas an tSáir, ó bhí gach duine ag glacadh leis go raibh an cúram sin daite dá dheartháir Konstantin. B'é an míleatachas an t-aon taobh amháin a chonaic sé de réimeas Alastair. Dá réir sin, bhí sé ag iarraidh smacht míleata a choinneáil ar an stát. Ní raibh glacadh ar bith aige le monarcachas bunreachtúil: bhí sé den tuairim nach raibh ann ach an dá rogha, an phoblacht agus an t-uathlathas - an mhonarcacht absalóideach gan srianta dlí nó bunreachta le cumhacht an Impire - agus dá ndéanfaí aon iarracht comhréiteach nó comhghéilleadh a lorg idir an dá rogha seo, ní bheadh ann, dar leis, ach bréag agus cur i gcéill. Chaithfeá do rogha a bhaint as an mbeirt, agus bhí a rogha féin bainte aigesean ó thús, ceart go leor. Thug sé isteach a lán míleatachais sa saol sibhialta: chuir sé inneall nua ar an "gendarmerie", ar na péas armtha, a bhí ag fiosrú coireanna polaitíochta, cosúil le réabhlóideachas.
Nioclás agus an Dlí.
Ón taobh eile de, d'fhill Mikhail Speranskiy ón tSibéir le seal maith oibre a dhéanamh i réimeas Niocláis ag códú is ag cur in eagar reachtaíocht na Rúise. Bhí claonadh áirithe chun dlíthiúlachais i Nioclás fosta, i ndiaidh an iomláin. D'fhéach sé le seandlíthe a choinneáil i réim is i bhfeidhm, ach arís, bhí sé chomh scanraithe sceimhlithe roimh gach aon chineál "réabhlóideachais" agus go raibh sé sách neamhshrianta ag déanamh géarleanúna ar an bhfreasúra polaitíochta. Chuala an saol mór ar ghrúpa Phetrashevskiy: dornán de státseirbhísigh agus intleachtóirí óga a bhí ann a thagadh le chéile ag caibidil cúrsaí reatha go neamhfhoirmiúil, go dtí gur rug na péas orthu agus gur caitheadh i dtóin an phríosúin iad mar a bheadh coirpigh iontu. Is ar éigean más féidir a rá gur "freasúra" nó "réabhlóideachas" a bhí i gceist ag an ngrúpa seo, ach rinne na péas an-chomhcheilg de ina gcuid tuairiscí. D'imir an Sár cleas cruálach magaidh ar an ngrúpa: ghearr sé pionós an bháis orthu, ach nuair a bhí ceangal na gcúig gcaol curtha ar chupla duine acu cheana féin lena gcur chun báis, hinsíodh dóibh gur athraigh an Sár na pionóis bháis go téarmaí fada príosúnachta ar díbirt amuigh sa tSibéir. Ghlac na cimí an pionós báis dáiríre píre, fad is nár chuala siad an "pardún"; chuaigh duine acu as a mheabhair go doleigheasta, a deirtear. Bhí an scríbhneoir Dostoyevskiy, nach raibh ann ach fear óg san am, i measc na gcimí, agus chuaigh an eachtra seo go buan i bhfeidhm air. Thrácht sé faoi dhó uirthi ina chuid saothar.
Ceist an tSeirfeachais.
Ní raibh Nioclás chomh hamaideach is nach n-aithneodh sé fadhbanna abhalmhóra na sochaí. D'admhaigh sé go raibh, cuir i gcás, an seirfeachas ag luí go trom ar an náisiún. Mar sin féin, tuigeadh dó nárbh fhéidir na scológa a shaoradh ó bhráca ach athruithe doimhne a theacht ar an tír ar a lorg sin, athruithe nach mbeadh neart ag an Impire féin orthu a thuilleadh; agus bhí drogall agus doicheall ar Nioclás roimh na hathruithe sin.
Bhí na seirfigh ag éirí mífhoighneach, áfach, agus iad ag dul chun ceannairce anseo is ansiúd sna críocha cúil. Bhí na péas in ann na ceannaircí áitiúla a theorannú agus a choinneáil scartha ó chéile, ach ba chomhartha iad go raibh sé thar am an córas a athrú. Mar sin féin, níor chuir Nioclás an seirfeachas ar ceal. An rud a rinne sé, áfach, ná gur mhaolaigh sé ar chruachás scológa an stáit trí thuilleadh tailte a roinnt orthu, i gcruth is go mbeidís in ann an dá thrá a fhreastal, idir a gcuid cánacha a íoc mar ba chóir agus an bia a choinneáil lena muintir. Go ginearálta, áfach, bhí cás na seirfeach ag dul chun donais, nó fuair na tiarnaí talún blas ar an airgead, agus theastaigh tuilleadh torthaí feirmeoireachta uathu lena ndíol sa mhargadh. De réir a chéile, áfach, tuigeadh dóibh nach raibh mórán thar a n-acmhainn le baint as na scológa, agus iad fágtha chomh fann folamh nach raibh siad go rómhaith ag obair. Mar is féidir linn a léamh ar "Chuimhní Cinn an tSealgaire" leis an scríbhneoir Turgenyev (tá fiú aistriúchán Gaeilge ann!), thoiligh an chuid ab fhorásaí de na tiarnaí talún le cáin airgid ("obrok" as Rúisiss) óna gcuid seirfeach in áit an dualgais oibre i bpáirceanna an tiarna. Le bheith ábalta an cháin a dhíol, bhí cead ag na scológa ceird a fhoghlaim, agus go leor daoine acu ag dul le saoirsineacht de chineál éigin, ar nós na cearpantóireachta, mar shampla.
Ní raibh an uasalaicme ag déanamh go rómhaith ach oiread, áfach. Bhí cuid acu ag cur bail úr ar na tailte ag baint úsáide as leas málaí agus as gléasanna nua-fhaiseanta talmhaíochta eile, agus iad ag saothrú go maith. An chuid eile, áfach, bhí siad ag cloí leis an seanghnáthamh, agus ós rud é go raibh an stát féin coimeádach, fiú ag tabhairt le fios gur suáilce ann féin a bhí sa choimeádachas, bhí gustal as an ngnáth de dhíobháil ar aon tiarna talaimh le dul le curadóireacht nua-aimseartha.
Tógáil na Tromthionsclaíochta.
B'i réimeas Niocláis a cuireadh dlús le forbairt na tionsclaíochta sa Rúis. An té a fuair a chéad léargas ar stair agus ar chultúr na Rúise ag léamh cuimhní cinn le hiar-chimí Sóivéadacha, tagann iontas air ag cur sonrú sna cosúlachtaí idir an tAontas Sóivéadach agus an Rúis Impiriúil dó. Nó bhí córas rialtais an tSáir féin ag fabhrú don tionsclaíocht throm agus ag cur béime ar riachtanaisí míleata na harmála, - díreach mar a rinne an tAontas Sóivéadach. Thairis sin, bhí na poill mhianaigh á saothrú ag daoir - ag príosúnaigh agus ag seirfigh - in áit lucht oibre ar tuarastal. Ní doiligh a shíleadh gur réamhtheachtaithe a bhí iontu do na cimí daorbhroide ar thug Aleksandr Solzhenitsyn agus Varlam Shalamov cur síos orthu ina gcuid scríbhinní.
Ag Dul leis an Eoraip - nó ag Cloí leis an Sean-Fhód?
Siúd is go raibh greim teann ag lámh an Impire ar an tír, bhí an saol cultúrtha agus an saol intleachtúil sa Rúis iontach saibhir, iontach suimiúil. Bhí smaointí nua-aoiseacha ag tonnadh isteach ón Iarthar in ainneoin na dianchinsireachta a chuir an stát ar na foilseacháin, agus lucht na salón liteartha á gcardáil go diograiseach díbhirceach. Ba mhinic nach raibh i gceist acu ach faisean intleachtúil agus aithris bhacach ar an Iarthar, ach mar sin féin, bhí dreamanna ann fosta a rinne a gcuid féin de na hidéanna coimhthíocha. Go háirithe, b'iad na 1840idí tréimhse mhór na ndiospóireachtaí intleachtúla. B'ansin a tarraingíodh an teorainn idir na hIartharaigh - na "Zapadniki" - agus na Slavaifíligh. ("Zapad" an focal Rúisise ar Iarthar.)
Dream reiligiúnda náisiunaíoch a bhí sna Slavaifíligh, agus iad ag frithghníomhú ar réasúnachas an Iarthair. Bhí siad barúlach gurbh ionann patrarcachas na sean-Rúise agus an cultúr Críostaí a bhí caite i dtraipisí ag muintir an Iarthair. Saol ceart comhdhaonnach a bhí ag na Rúisigh, dar leo ("sobornost an focal Rúisise ar an gcomhdhaonnachas seo), agus iad ag éileamh go dtabharfadh an Rúis droim láimhe le salachar agus seafóid na hEorpa. Bhí siad in éadan an dóigh a raibh an uasalaicme ag labhairt Fraincise agus ag meascadh focla coimhthíocha trína gcuid Rúisise.
Siúd is go raibh príomhluachanna na Slavaifíleach - idir dhúchas na Rúise agus chreideamh Críostaí an Oirthir - á n-urramú i mbolscaireacht oifigiúil na hImpireachta, bhí cuid de na Slavaifíligh sáite in achrann leis an Stát. Nó bhí an Slavaifíleachas bunaithe ar chineál ainrialachas reiligiúnda, agus thug na Slavaifíligh tús áite don scológ ("muzhik") gan scolaíocht, mar dhea-shampla i gcúrsaí an chreidimh is na moráltachta. Ó lig Peadar Mór tionchar an Iarthair isteach, ní raibh an rialtas inchomórtais leis an scológ seo a thuilleadh, a shíl siad - agus ar ndóigh, ní chuirfeadh an rialtas ná an tImpire suas leis an gcineál seo fealsúnachta a bhí ag tabhairt le fios nach raibh cead ag an Impire a thír féin a rialú mar ba mhian leis féin.
Faoin am seo a tháinig an chéad bhorradh ar an litríocht fosta, nó ba sna tríochaidí a scríobh nó a d'fhoilsigh file náisiúnta na Rúise, Aleksandr Pushkin, an chuid ba tábhachtaí dá shaothar. Tháinig Nikolay Gogol go tiubh sna sálaí aige, agus é ag baint stangadh as an náisiún leis an úrscéal mhór úd "Mertvye dushi" ("Na hAnamacha Marbha"). Tagairt is ea na "hanamacha" do na seirfigh, nó ba ghnách "anam" a thabhart ar aon seirfeach amháin, cosúil leis an dóigh a dtugtar "cloigeann" ar aon bhó amháin sa Ghaeilge. Is iad na "hanamacha marbha" na seirfigh a fuair bás i ndiaidh an daonáirimh dheireanaigh, ionas go bhfuil siad i gcónaí ar na rollaí mar dhaoine beo. Is é is ábhar d'úrscéal Gogol ná fear - Chichikov is sloinne dó - a bhíonn ag ceannach "anamacha marbha" den chineál seo ó na tiarnaí talún.
Maidir leis na gnóthaí eachtracha, chuir Nioclás cogadh ar na Peirsigh agus ar na Turcaigh, agus é ag sealbhú tailte nua don Rúis sna Sléibhte Cugasacha (an tSeoirsia agus an Airméin), chomh maith le lámh a chur i bpolaitíocht inmheánach na Tuirce. I ndiaidh na gcogaí seo, sa bhliain 1830, phléasc trioblóidí réabhlóideacha amach anseo agus ansiúd san chuid Eorpach den tír, go háirithe sa Pholainn. Ní raibh i gceist ansin ach ceannairc bheag i measc na n-ábhar oifigeach i scoil traenála an Airm, ach ós rud é go raibh na Polannaigh araiciseach chun éirí amach le dul ar lorg saoirse dá dtír, chuaigh siad ina sluaite síoraí ag cur cogaidh ar na Rúisigh. Fuair Nioclás é féin in abar ar fad ag iarraidh na saighdiúirí Polannacha a chloí. Nuair a cuireadh an t-éirí amach faoi chois, bhain Nioclás a bunreacht den tír cheannairceach, ach ó theastaigh uaidh urraim a thabhairt d'fhoirmiúlachtaí dlí, d'fhág sé féinrialtas de chineál éigin ag na Polannaigh, de réir an ghealltanais a bhí tugtha ag Alastair ag comhdháil Vín.
Bhí na Fionlannaigh dílis do Nioclás, siúd is nár bhac sé le Dáil fhéinrialaitheach a dtíre a chomhthionól, ach oiread le hAlastair. Mar sin, ghreamaigh míchlú áirithe dá ainm san Fhionlainn, cé go mbíodh an Sár seo agus Fionlannaigh a chomhaimsire sách sásta lena chéile.
Ós duine coimeádach a bhí i Nioclás a hAon, go háirithe i gcomparáid leis na rialtóirí Eorpacha, theastaigh uaidh comhoibriú le fórsaí coimeádacha eile le síocháin a thíre is a rialtais féin a chinntiú is a dhíonadh roimh ré ar gach cineál ceannairce, cearmansaíochta nó radacachais. Sa bhliain 1833, shínigh Nioclás conradh le príomhchumhachtaí eile na hEorpa faoi chomhoibriú míleata in éadan gluaiseachtaí radacacha agus ceannaircí réigiúnda i measc mionlach náisiúnta. Tharraing an conradh seo fuath na gciorcal liobrálach agus radacach ar an Rúis, agus mhéadaigh ar an gcúlchaint fá dtaobh den Rúis mar "phéas armtha na hEorpa". Bhí an "gendarme" sin an-ghnóthach ag cloí na dtrioblóidí réabhlóideacha san Fhrainc agus sa Ghearmáin sa bhliain 1848 - "Earrach na Náisiún" nó "bliain mire na hEorpa", bain do rogha astu - agus san Ungáir an bhliain dár gcionn.
Cogadh na Crimé agus bás Niocláis.
"Charge of the Light Brigade" ("Ruathar na Briogáide Éadroime"), le Richard Caton Woodville (Cogadh na Crimé)
Sna 1850idí, áfach, go gairid roimh bhás Niocláis, phléasc cogadh amach idir an Bhreatain Mhór agus an Rúis fá dtaobh den Tuirc. Bhí ré na Tuirce rite mar mhórchumhacht Eor-Áiseach, agus an Bhreatain Mhór is an Rúis ag santú na creiche a bheadh in iarsmaí na himpireachta seo ar ball. Dáiríribh, cogadh idir an Rúis is an Tuirc a bhí ann ar dtús (an gnáthrud, a déarfá), ach ansin, chuir na Sasanaigh a ladar ann. Laindeáil a gcuid trúpaí i Leathinis na Crimé i dtús an fhómhair sa bhliain 1855; sin é an fáth gurb as an leathinis sin a hainmníodh an cogadh féin.
Shíothlaigh Nioclás i Mí na Samhna den bhliain chéanna, agus ó chruthaigh an Rúis ní ba laige ó thaobh na n-armálacha de, b'éigean don tSár Alastair a Dó, a tháinig i réim ansin, deifir a dhéanamh ag éirí as an gcogaíocht. Ghabh sé leor le comha síochána a bhí an-mhíbhuntáisteach don Rúis agus a thaispeáin don tsaol mhór nach raibh comhábhair na mórchumhachta sa tír a thuilleadh. Bhí faillí déanta ag an Impireacht i bhforbairt an bhuneagair, nó an infreastruchtúir: ní raibh na bóithre iarainn sách iomadúil leis na saighdiúirí a thabhairt a fhad le páirc an áir in am.
B'fhéidir nach raibh "trí chéad long" ag "Seán Buí" chois chósta na Fionlainne i ndiaidh an iomláin, ach bhí an oiread sin cathanna mara timpeall na tíre agus go bhfuair an chosmhuintir riachtanach cuimhne an chogaidh a chur i míotar.
An Dara hAlastair.
An fear a tháinig i gceannas ar an Rúis i ndiaidh Niocláis agus an cogadh seo á fhearadh, an tImpire Alastair a Dó, thabhaigh sé clú an liobrálachais is na caoinfhulaingthe dó féin. Scéal eile, ar ndóighe, an raibh mórán de dhíth ar aon nós le sin a dhéanamh, i bhfianaise chomh dian is a bhí an t-uathlathas is an t-anlathas i mblianta Niocláis.
An Saoradh ó Bhráca faoi dheoidh!
Bhí Alastair meáite ar an gcóras a leasú, go háirithe an seirfeachas a chur ar ceal agus na seirfigh a shaoradh ó bhráca. Ó nach raibh an scéim seo ag taithneamh go rómhaith leis na huaisle - leis na tiarnaí talún - b'eigean don Impire dul i muinín na státseirbhíseach lena chumhacht a bhuanú agus a chuid leasuithe sóisialta a chur i gcrích. Mar sin, ní raibh an dara suí sa bhuaile ag mo dhuine ach treisiú leis an maorlathas.
Bhí srianta le leasuithe Alastair féin, ná creideadh aon duine a mhalairt. Ní raibh sé sásta oiread is cluas éisteachta a thabhairt dóibh siúd a bhí ag áitiú air parlaimint nó tionól náisiúnta a chur ar bun don Rúis. Má bhí sé ag iarraidh saoirse a bhronnadh ar na seirfigh, ní raibh mórán liobrálachais ná radacachais de dhíth lena aghaidh sin: tar éis an tsaoil, bhí an tír ar coipeadh le ceannaircí scológ agus trioblóidí tuaithe, agus fuascailt ag teastáil go dóite leis an tír a thabhairt chun síochána.
An dóigh ar cuireadh an seirfeachas ar ceal, níor leigheas sé fadhbanna na tuaithe ach ar éigean. B'éigean do na seirfigh dul ag saothrú a gcuid tailte le luach a bhfuascailte a íoc - ní saor in aisce a bronnadh orthu iad. Ba mhinic nach raibh siad in ann ach cuid a cheannach den talamh go léir a bhí siad a shaothrú roimh an saoradh ó bhráca. Ón taobh eile de, ní raibh siad ceangailte den talamh a thuilleadh - mar sin, d'fhéadfaidís fód a ndúchais a fhágáil le gléas beo ní b'fhearr a bhaint amach sna cathracha. B'é ba toradh don leasú seo, i ndiaidh an iomláin, ná go raibh idir scológ agus thiarna talún thíos leis.
Go nuige seo, choinníodh na seirfigh na maintithe móra ag imeacht agus iad faoi dhualgas a gcion féin a shaothrú i bpáirc an tiarna talún. Anois, áfach, chaithfeadh an tiarna talún pá a íoc lena lucht oibre - chaithfeadh sé éirí as an bhfeodachas agus talmhaíocht chaipitlíoch a thabhairt isteach ina áit. Is é sin, chaithfeadh a chuid tailte a bheith ag táirgiú barraí indíolta le gléas beo a chinntiú dó féin agus pá an lucht oibre a íoc. Ba mhinic nár éirigh a leithéid d'éacht leis na huaisle tuaithe, agus b'é deireadh an scéil gur cuireadh na tailte ar ceant leis na fiacha a ghlanadh. Ón taobh eile de, nuair nach raibh na scológa in inmhe iomlán a gcuid tailte a cheannach, fuair siad iad féin in anás talún agus bia. Chuaigh an t-ampla talún in olcas ar fud na Rúise, agus praghas na talún ag dul in airde dá réir.
Ba sa bhliain 1861 a cuireadh deireadh leis an seirfeachas, ach tharraing an leasú seo tuilleadh ina dhiaidh. Tháinig athrú ar an rialtas áitiúil le bunú na dtionól áitiúil, nó na seimstveanna - tá gaol ag an fhocal seo, "zemstvo", le "zemlya", an focal Rúisise a chiallaíonn "talamh".
B'iad na huaisle a stiúraíodh na seimstveanna, ach mar sin féin, ba chéim chun tosaigh iad, no cibé locht a bhí orthu, chuidigh siad le meabhraíocht éigin polaitíochta agus fonn féinrialtais a chothú i measc na cosmhuintire féin. Mar sin, tháinig cúrsaí na sláinte, mar shampla, go mór ar aghaidh faoi stiúrú na seimstveanna.
San am céanna, sa bhliain 1864, leasaíodh an córas dlí agus cirt fosta le hiarsmaí an fheodachais a throid. Go dtí seo, bhí na seirfigh fágtha faoi dhlínse a dtiarna talún, ach nuair a tháinig deireadh leis an seirfeachas féin, ba mhithid an dlínse seo a bhaint den tiarna agus cumhacht neamhspleách bhreithiúnach a chur ar bun, mar ba dual d'aon stát faoi riail an dlí.
Deich mbliana ina dhiaidh sin, d'athchóirigh an Sár an t-arm in aithris ar an bPrúis. Cuireadh coinscríobh ceart in áit na seanphriosála, agus giorraíodh téarma na seirbhíse armtha go mór - ó bhreis is fiche bliain síos go sé bliana amháin. hAthraíodh na dlíthe cogaidh fosta, nó tháinig deireadh leis na pionóis bhrúidiúla chorpartha, le linn na síochána ar a laghad. Thairis sin, bunaíodh scoileanna míleata le scileanna proifisiúnta nó speisialta na n-oifigeach a fheabhsú, gan aon trácht ar léamh agus scríobh a bheith á mhúineadh do na saighdiúirí úrearcaithe ón tuath - ba mhinic nach raibh ceá ná ciú acu.
Bhí an scolaíocht ar ceann de na clocha ba mhó ar phaidrín Alastair ar bhealaí eile fosta. Mar sin, thug sé cead a gcinn do na hollscoileanna a gcuid cúrsaí a reachtáil go neamhspleách, chomh maith le tacú leis na seimstveanna agus iad ag féachaint le scoileanna bunteagaisc a thógáil faoin tuath. Tháinig an-dlús le bunú na scoileanna faoi cheannas Alastair. Nuair a bhí sé ina Impire, bhí litríocht na Rúisise ag dul chun cinn fosta, nó chuala an saol mór iomrá ar scríbhneoirí na linne.
Fuair Alastair é féin in abar de réir a chéile, nó ní raibh sé ábalta ag seachthorthaí a chuid polasaithe. Sin é an phríomhdheacracht le stát uathlathais: nuair atá aon duine amháin i gceann na gcúrsaí, agus é ag cinneadh ar leasú a dhéanamh ar an tsochaí, ar ndóighe níl sé in ann a theacht roimh na seachthorthaí ná súil aige leo; agus na daoine féin, níl cead acu a gcuid mioncheartuithe-san a dhéanamh ar an leasú a bhrúigh an Sár anuas orthu, ná fiú a saol féin a chur in atheagar leis na hiarmhairtí gan choinne a sheasamh ní b'fhearr. Níl aon solúbthacht i gcóras an uathlathais Impiriúil. Mar sin, ba dual córais d'Alastair brachán a dhéanamh de na leasuithe, siúd is nach féidir mórán locht a fháil ar a dhea-thoil ná ar a ionraiceas.
Bhí fadhbanna ag Alastair leis an bPolainn, fosta. Tháinig le mo dhuine an chuid ba saibhre d'uasalaicme na tíre a chealgadh chun comhoibriú, ach má tháinig, bhí an chuid eile den náisiún chomh reibiliúnta is a bhí riamh. Sa bhliain 1863, d'éirigh na Polannaigh amach arís mar ba ghnách, cloíodh iad mar ba ghnách, agus d'imigh ainm na Polainne féin de mhapaí oifigiúla na Rúise: is é an t-ainm a baisteadh ar an tír sin ná Privislinye, nó an cúige chois na habhainne úd Wisła (Vistula as Béarla, Weichsel as Gearmáinis).
Fréamha an Radacachais sa Rúis.
An dóigh a ndeachaigh d'Alastair fadhbanna na tuaithe a fhuascailt tríd na seirfigh a shaoradh ó bhráca, d'fhág sé go leor siocracha ag na radacaigh trioblóid a tharraingt i measc na cosmhuintire. B'iad na "raznochintsy", "lucht na n-ilaicmí", ba mhó a chuir suim sa réabhlóideachas agus sa radacachas. Thar aon rud eile, ba chlann do na heaglaisigh iad na fir óga seo. Tá cead pósta ag sagairt na hEaglaise Ceartchreidmhí, agus le cuid de na postanna eaglasta a bhaint amach, fiú, caithfidh siad a bheith pósta. Deirtear go bhfuair Impire éigin de chuid na Rúise foláireamh ó státaire Chaitliceach, gur botún a bhí ann cead a bpósta a fhágáil ag na heaglaisigh, ó nach raibh aon áit cheart ar fáil dá gclann i sochaí le scoilteacha dosháraithe idir na haicmí éagsúla - cosúil le sochaí na Rúise. B'fhéidir nach bhfuil ann ach scéilín magaidh den chineál apacrafúil, ach is léir go raibh sliocht na n-eaglaiseach go mór mór chun tosaigh i measc na radacach is na réabhlóidithe. I mbreis orthusan, lucht féinteagasctha a bhí i gcuid mhaith de na h-"ilaicmigh". Daoine a bhí ann a tháinig as measc na scológ is na mbochtán agus iad ag súil le háit sheascair shócúlach sa tsochaí, ó bhí siad i ndiaidh dintiúirí oiliúna agus oideachais a bhaint amach. Ós rud é go raibh na teorainneacha idir na haicmí comh righin is a bhí, ní raibh an dul chun cinn sóisialta ar fáil do na daoine seo, agus is léir gur éirigh siad míshásta.
San am chéadna, bhí radacachas de chineál nua - radacachas éadóchasach, éadrócaireach - á fháscadh as na smaointí faiseanta ag scríbhneoirí agus ag intleachtóirí óga ar nós Nikolay Chernyshevskiy. Scríobh Chernyshevskiy an t-úrscéal ab fhearr le Léinín - "Chto delat'?" nó "Cad é ba chóir a dhéanamh?" - agus é ag móradh na brúidiúlachta crua cranraithe a ba dual don fhíor-réabhlóidí, dar leis.
Na Naroidnicí.
Maidir leis na scológa, is dócha gurbh iad na Naroidnící ba mhó a d'fhéach lena gcúis siúd a chur chun cinn sa tsochaí. Gluaiseacht a bhí sna Naroidnící - nó na Cosmhuintirigh, más fearr leat an focal Rúisise a aistriú go Gaeilge - a bhí ag iarraidh meabhraíocht pholaitiúil a chruthú is a chothú faoin tuath. Ós rud é gur fágadh go leor scológa in anás talún nuair a bhí an seirfeachas curtha ar ceal, bhí an-phoitéinseal réabhlóideach sna hiar-sheirfigh, ach é a chanálú ar mhaithe leis an ghluaiseacht.
Bhí cuid de na Naroidnící sásta cloí le modhanna síochánta oibre, agus iad ag cur béime ar an scolaíocht agus ar an tsoilsitheoireacht, nó ba dóigh leofa gurb í an stair féin a chuirfeadh an réabhlóid i gcrích, chomh túisce is a thiocfadh an lá ceart; go dtí sin, dar leo, ba chóir don ghluaiseacht - fiú más gluaiseacht réabhlóideach a bhí ann - na scológa a mhuscailt agus a chur ar a gcumas a réabhlóid féin a dhéanamh, ar acht gur mhian leo é. Bhí na Naroidnící inbharúla gur chóir urraim agus ómós a thabhairt do na traidisiúin áitiúla agus do riachtanaisí na scológ féin, seachas an tsochaí a leasú ón uachtar anuas, beag beann ar an dóigh a raibh na scológa ag dearcadh ar a gcás féin. Na hiarrachtaí a bhí ar cois ag an Impire, ionraic is uile mar a bhí siad, ba mhinic nach ndeachaigh siad chun mórán leasa don chosmhuintir i ndiaidh an iomláin, ó nach raibh na húdaráis sásta na pleananna a thabhairt i gcrann ná na leasuithe a chur i gcrích i gcomhar ná i gcomhthuiscint leis an chosmhuintir féin.
An chuid eile de na Naroidnící, áfach, chuaigh siad le sceimhlitheoireacht, agus ó bhí na síochánaithe is na sceimhlitheoirí in aon eagraíocht le chéile, chuir an Stát cath ar an dá eite. Mhéadaigh sin go mór mór ar an radacachas, ar ndóigh. Siúd is gur thit gluaiseacht na Naroidnící as a chéile faoi dheireadh sa bhliain 1879, agus an dá eite ag bunú eagraíochtaí dá gcuid féin, d'fhág siad a sliocht ar pholaitíocht na Rúise a mhair beo breabhsánta bíogúil go lá na réabhlóide. B'iad na Réabhlóidithe Sóisialacha - an páirtí Sóisialach a bhí i muinín na tuaithe is na sluaite móra faoi choinne tacaíochta - ba phríomhoidhrí polaitiúla do na Naroidnící.
Bás an Impire.
B'iad na Naroidnící radacacha - lucht leanúna na heagraíochta úd "Narodnaya Volya", nó Toil an Phobail - a thug bás an tSáir Alastair. Is iomaí iarracht a rinne siad leis an Impire a mharú ón mbliain 1879 i leith, agus tháinig imní agus oibriú intinne ar an targaid féin de thoradh na n-iarrachtaí seo, ní nárbh ionadh. Mar bhfreagra ar an fheachtas sceimhlitheoireachta, chuaigh an tImpire i dtuilleamaí an Ghinearáil Mikhail Loris-Melikov a raibh clú na dúthrachta is na héifeachtúlachta air. Chuaigh Loris-Melikov i gceann na Roinne Gnóthaí Inmheánacha, agus bhronn an Sár cumhachtaí an deachtóra air.
Chuir Loris-Melikov i dtoll le chéile plean leasaithe na sochaí le fréamhacha na sceimhlitheoireachta a stoitheadh. Fuair sé faomhadh an Impire, ach, ar mhí-ámharaí an tsaoil, d'éirigh leis na sceimhlitheoirí an t-anam a shéideadh as Alastair le buama a phléasc siad i gCathair Pheadair sa bhliain 1881.
Shíl na sceimhlitheoirí go dtiocfadh an réabhlóid ar lorg dhúnmharú an tíoránaigh, ach cosúil le lucht Mhí na Nollag rompu, bhí fuar acu. Nó is é an rud a fuair siad ar son a bhfuadair ná tíoránach a bhí i bhfad Éireann ní ba mheasa.
Alastair a Trí: Ní feillbheart go bunreacht.
B'é a mhac, an Tríú hAlastair, a tháinig i gcumhacht i ndiaidh a athara. Ní raibh puinn foighne aige le haon chineál liobrálachais nó radacachais, ná tuiscint aige do leasuithe sóisialta a athara. Nuair a fuair Alastair a Dó bás, bhí an Ginearál Loris-Melikov go díreach in éis a phlean a chumadh leis an gcóras rialtais a leasú. Mhol sé, i measc rudaí eile, ná coistí comhairleacha a chur ar bun le cead cainte a fhágáil ag an gcosmhuintir in ullmhú na ndlíthe úra. Is maith an léiriú, áfach, ar mheon Alastair a Trí an breithiúnas a thug sé ar scéimeanna an Ghinearáil: is é a bhí idir lámhaibh ag Loris-Melikov, dar leis, ná "céim fhealltach choiriúil á glacadh i dtreo an bhunreachta". Bunreacht, poblacht agus daonlathas - ní raibh iontu sin, dar le hAlastair a Trí, ach focail gháirsiúla nár chóir a labhairt os ard ina fhianaise. B'ionann an bunreacht agus srianta dlí á gcur le cumhacht an Impire - ach ó shíl Alastair gurb ó láimh dheis Dé a fuair sé a chumhacht, bhí meas an diamhasla aige ar aon chosc a chuirfí leis an úsáid a bhainfeadh sé as tíolacthaí Dé.
B'ionann an t-uathlathas, faoi chomandracht Alastair a Trí, agus cead a gcinn á fhágáilt ag na póilíní agus ag an rúnseirbhís. Ná creid, áfach, go mbainfeadh an polasaí seo a dhath den lobhadh uilechoiteann ar fud na Rúise. Siúd is go raibh lear maith státseirbhísigh go hionraic ar fad ag iarraidh a ndualgaisí a chomhlíonadh go dúthrachtach dicheallach, ba mhinic ab ionann cead a gcinn agus cead a mbreabtha, sna cúlriasca ach go háirithe, áit a raibh "Dia i bhfad thuas agus an tImpire i bhfad i gcéin".
Mhéadaigh Alastair go mór millteanach ar líon agus ar chumhachtaí na bpéas is na mbleachtairí rúnda. Bhí an tír foirgthe le spiadóirí ag iarraidh comhcheilgeanna radacacha a thabhairt chun tsolais, agus nuair a chuaigh díobh theacht ar aon chomhcheilg cheart, níor shíl siad a dhath de cheann a chumadh as a bhfantaisíocht féin. Na cumhachtaí speisialta a bhí ag na péas armtha faoin dlí cogaidh, bhítí an-mhíchúramach faoina n-úsáid, rud a chuir rialtas an dlí is an chirt go mór mór i mbaol.
Ní féidir a rá nach mbeadh tacaíocht na ndaoine lena raibh idir lámhaibh ag Alastair. Bhí cuid mhaith den chosmhuintir ar aon bharúil leis gurb ó Dhia a fuair an tImpire a chumhacht, cibé faoin gcos ar bolg a bhí na mionstátseirbhísigh áitiúla a imirt ar na daoine: ní chuirfeadh an scológ ba bhoichte féin a mhilleán sin ar "Dheaid" ("batyushka"), mar a thugadh uasal agus íseal na Rúise ar an Sár.
Lena cheart a thabhairt don Tríú hAlastair, fear stuama a bhí ann i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh nach gcuirfeadh acmhainní na tíre amú ag fearadh cogaí in aisce. Siúd is nach raibh claonadh i mo dhuine chun leasuithe liobrálacha polaitiúla, chuir sé an-suim i gcúrsaí na heacnamaíochta agus na tionsclaíochta. Bhí polasaithe forbartha tionsclaíochta aige agus iad cineál cosúil lena bhfuil ar cois sa Rúis inniu, nó rinne sé a dhicheall airgead, infheistíochtaí agus infheisteoirí a mhealladh isteach ón gcoigríoch. Chuidigh an Cúnta Sergey Witte - fear uasal de phór Ghearmánach a bhí ina Aire Airgeadais ag an Impire - leis go mór mór san obair seo. Faoi chúram Witte, bhí geilleagar na tíre ag borradh go sciobtha sa deich mblian deireanacha den naoú haois déag, agus fir ghnó na Rúise ag glacadh páirte i bhforbairt na tionsclaíochta chomh maith leis na hinfheisteoirí coimhthíocha. Bhí an Rúis ag ceangal nasc leis an saol ina timpeall ar go leor bealaí.
An Caipitlíochas sa Rúis.
Ní raibh mórán tionchair ag an "gcomhdhlúthú eacnamaíoch" seo ar shaol na cosmhuintire, áfach. Bhí na daoine bochta ag dul i líonmhaireacht faoin tuaith; siúd is gur thug cuid mhaith de dhaoine óga na tuaithe aghaidh ar mhonarchana na cathrach, d'fhan saol na scológ, den chuid ba mhó, mar a bhíodh sé riamh roimhe sin, beag beann ar shaol na n-uasal is na n-intleachtóirí sna cathracha. Ní raibh mórán suime ag na scológa i ndul chun cinn na heacnamaíochta ná na teicneolaíochta. B'é an talamh an chloch ba mhó ar a bpaidrín. Tuilleadh talún a bhí de dhíobháil ar an scológ, i gcruth is go gcothódh sé é féin is a mhuintir. Ós rud é nach raibh glainíneacht ná sláinteachas ar eolas ag na scológa, bhí na hulpóga is na galair ag siúl orthu, agus i bhfianaise chomh gann is a bhí an bia, ní raibh mórán imdhíonachta iontu ar na tolgáin, ach an oiread. Más ag fás féin a bhí an daonra, bhí an saol go dona i gcónaí, agus an mhortlaíocht ard.
Bhí seansanna áirithe san Impireacht do dhuine ghustalach dul chun cinn a dhéanamh, áfach. Siúd is go raibh cara sa chúirt de dhíobháil ar an státseirbhíseach a bhí ag iarraidh post ní b'fhearr a bhaint amach, is iomaí duine ar bheagán fáltais nó de phór íseal ar éirigh éacht leis i saol an ghnó nó sa léann is san eolaíocht.
In ainneoin na ndea-chomharthaí seo - nó b'fhéidir dá dtoradh? - bhí míshástacht á fairsingiú ar fud na tíre. Ní raibh na scológa féin sásta lena seanchuid a thuilleadh, agus iad ag dul chun cearmansaíochta ar na tiarnaí talún anseo agus ansiúd. Bhí ceannaircí ann agus na scológa ag ionsaí maintithe na dtiarnaí talaimh, á gcur le thine nó ag déanamh loitiméireacht ar an troscán istigh. Chuir a leithéid d'ainghníomhartha eagla mhór ar na huaisle, agus iad ag éileamh ar an Stát smacht a choinneáil ar an daoscarshlua le lámh láidir.
Cuid de na huaisle féin, bhí siad thíos leis an aois nua. Ó nach raibh siad in ann, cuir i gcás, modhanna torthúla oibre a chur in úsáid ar a gcuid tailte ná déanamh as dóibh féin ar aon dóigh eile, shíl siad go rabhthas ag imirt éagóra orthu, ó bhí an bochtanas ag bagairt orthu - agus iad ina ndaoine uaisle! Bhí siad barúlach go raibh gléas a mbeatha dlite dóibh ón saol mór, agus iad ar lorg a gcirt (mar a tuigeadh dóibh féin) ón Stát. Nuair a dhiúltaigh an Cúnta Witte faoina n-achainí iad, chuaigh siad le hantoisceachas na heite deise, agus iad ag fógairt go hard na spéire go raibh na faisin nua ag cailleadh na hImpireachta.
Siúd is go raibh an lucht oibre ag forbairt mar aicme ar leith sa tsochaí cheana féin, ní raibh scoilt ná teorainn shoiléir ag dealú lucht oibre na monarchan ó scológa na tuaithe go fóill. Ní chaitheadh an gnáthfhear oibre ach seal sa mhonarcha, nó is ar éigean a bhacfadh sé leis an gcineál sin oibre, murach go raibh sé ar a theitheadh ó na trioblóidí sealadacha thiar sa sráidbhaile - drochbhliain churadóireachta, triomach nó mífhortún eile den chineál sin. A thúisce is a thiocfadh bláth is bisiú ar an ngléas beo faoin tuath, áfach, ba ghnách leis an lucht oibre éirí as obair na monarchan arís. Ar ndóigh, ní raibh na toscaí seo ag fabhrú don cheardchumannachas ná do throid an lucht oibre ar mhaithe le feabhas a gcáis; mar sin, sheachain lucht an rachmais na trioblóidí oibreachais. Ach, san am céanna, chuir sé isteach go mór mór ar úinéir na monarchan nach bhféadfadh sé a chuid táirgíochta a phleanáil roimh ré ná a chuid táirgí a dhíol leis na custaiméirí ach iad a bheith ar stóras cheana. Ní fhéadfadh sé réamhíocaíocht a ghlacadh as na táirgí nach raibh aige go fóill, nó ní fhéadfadh sé a bheith ina mhuinín go mbeadh a dhóthain lucht oibre aige leis na tráchtearraí sin a tháirgeadh do lucht a gceannaithe.
Lá an tSóisialachais ag gealadh.
Agus, ar ndóigh, sula raibh aon lucht oibre ann arbh fhiú a n-ainm iad, tháinig an Sóisialachas isteach cheana féin. Bhí na Sóisialaigh Réabhlóideacha ar an chéad mhórghluaiseacht Shóisialach in Impireacht na Rúise, agus iad ag iarraidh na scológa a ghríosú chun réabhlóide. B'as na scológa céanna - as prólatáirigh na tuaithe - ba mhó a bhí muinín acu leis an réabhlóid a chur i gcrích, ós rud é nach gcreidfidís go mbeadh an beagán lucht oibre sna monarchana in ann mórán a athrú i sochaí na tíre. Faoin tuath a bhí na sluaite síoraí.
Ba oidhrí do na Naroidnící iad na Sóisialaithe Réabhlóideacha, idir smaointeachas agus mhodhanna oibre. Is é an cuspóir a bhí acu ná stát Sóisialach a dhéanamh den Rúis, tír de chineál nua nach mbeadh i gcall caipitlíochais, buíochas leis an sóisialachas instinneach a bhí i ndúchas na scológ, dar leo. Nuair a thug Seosamh Mac Grianna Cumannach air féin, agus é ag rá go raibh an Cumannachas i ndúchas mhuintir na Gaeltachta, bhí dul amú air: b'fhearr dó a rá gur Sóisialaí Réabhlóideach a bhí ann sa chiall Rúiseach.
Nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deiridh, tháinig an Marxachas ceartchreidmheach i gcoimhlint le Sóisialachas dúchasach, Rúiseach na n-iar-Naroidnící. Sa bhliain 1903, gan ach cúig bliana i ndiaidh bhunú Pháirtí Sóisialach Daonlathach na Rúise, scoilt an páirtí, nuair a scar na Meinséivigh agus na Boilséivigh le chéile. B'iad na Meinséivigh an chuid de na Sóisialaithe Daonlathacha a bhí den tuairim gur chóir don pháirtí a mhuinín a chur sna sluaite síoraí. Na Boilséivigh, áfach, bhí siad inbharúla go gcaithfeadh an páirtí a bheith ina "mheitheal tosaigh", ina fheadhain dhruidte nach bhfáilteodh isteach ach an rogha is an togha, agus na sluaite á dtreorú ag feidhmeannaigh an Pháirtí a bheadh ardeolach ar theoiricí agus ar phrionsabail an Mharxachais.
An tAntoisceachas ag Dul chun Treise.
Fuair na gluaiseachtaí antoisceacha, réabhlóideacha tacaíocht fhorleathan ón lucht oibre, gan aon trácht a dhéanamh ar na mionlaigh náisiúnta, a raibh, ar ndóigh, an náisiúnachas ag borradh ina measc, i ndiúnas ar phóilíní an tSáir. Chruinnigh lucht leanúna timpeall ar gach cineál antoisceachais, ós rud é nach raibh an liobrálachas measartha ag obair go fónta. Ar ndóighe, bhí uaisle soilsithe trócaireacha ag iarraidh scolaíocht agus oideachas a chur chun cinn i measc mhuintir na tuaithe agus ospidéil is otharlanna a thógáil is a reachtáil. Ba mhinic, áfach, nach raibh na forais seo ach ag déanamh na hoibre ba chóir don Stát a dhéanamh. An neamhshuim a rinne an Stát de leas na cosmhuintire, b'ábhar éadóchais do na liobrálaigh mheasartha féin í.
Ní raibh an chumhacht anlathach in inmhe freasúra measartha a aithint thar na sceimhlitheoirí is na réabhlóidithe cibé scéal é, áfach. A mhalairt ar fad. Is iomaí giolla oibre de chuid an tSáir a bhí géarbharúlach gur chóir cath a chur ar na liobrálaigh is ar na hiar-naroidnící thar aon dream eile, ó ba rud é gurbh iad na dreamanna seo an chontúirt ba mhó, agus an sórt cuspóirí praiticiúla, intuigthe, measartha, pragmatúla, inbhainte amach, a bhí acu. Na grúpaí ba mhó antoisceachais, áfach, ar nós na mBoilséiveach, ní raibh siad ach ag díospóireacht agus ag geamhthroid le chéile faoina gcuid teoiricí nach raibh baint dá laghad acu leis an réaltacht. Bhail, sin é an breithiúnas a thug na péas ar an scéal. Mar sin, níor bhac siad le mórán géarleanúna a dhéanamh ar radacaigh na heite clí, fad is a bhí na liobrálaigh ann.
Maidir leis an míshuaimhneas a bhí ag leitheadú i measc na mionlach náisiúnta le teacht an scarúnachais is an náisiúnachais, ba seanscéal é cheana féin go n-éireodh na Polannaigh amach in éadan an tSáir gach uair dá bhfaighfidís an t-áiméar. Thairis sin, áfach, ní raibh na Fionlannaigh féin chomh dílis don Impireacht agus a bhídís, tráth den tsaol. Nó nuair a rith leis an Sár an frithghníomhach seoibhineach Mikhail Bobrikov a chur i mbun na Fionlainne mar Ghobharnóir Ginearálta, thart faoi chasadh an chéid, chrom fear nua an Impire seo ar shainstádas na Fionlainne mar Ard-Diúcacht ar leith a chur ar ceal. Theastaigh uaidh dlúthchuid den Impireacht a dhéanamh den tír. Cuireadh an Rúisis in áit na Sualainnise agus na Fionlainnise mar theanga oifigiúil sa státseirbhís, agus cuireadh cosc le cuid mhaith nuachtán a bhíodh ag fáil loicht ar pholasaithe oifigiúla na hImpireachta. B'é ba toradh dó seo ná gur tháinig deireadh leis an tseanmhuinín a bhíodh ag na Fionlannaigh as a nImpire go nuige sin, agus iad ag tosú ag cur spéise i gcomhoibriú agus i gcomh-uisce faoi thalamh le réabhlóidithe rúnda na Rúise.
Nioclás a Dó - an tImpire Deireanach.
Nioclás a Dó - an tImpire Deireanach
Cé a bhí ina Impire san am seo? Níorbh é Alastair a Trí é a thuilleadh, nó tháinig an bás á thabhairt leis sa bhliain 1894. An fear a tháinig i gcomharbacht air, b'é a mhac óg é - Nioclás a Dó, Sár deireanach na Rúise. Is follas go ndearna staraíocht na gCumannach a dicheall le clú an fhir seo a mhilleadh, ach thairis sin, tá cuid mhór de na saineolaithe go léir barúlach nach raibh Nioclás bocht go rómhaith in ann ag a chuid cúraimí. Nuair a bhí an tír ag déanamh a rúchlaidh isteach sa nua-aois, bhí an náisiún go léir i gcall ceann feadhna a bheadh ábalta ar chiall a bhaint as smaointeachas na comhaimsire agus a chuid féin a dhéanamh de na hidéanna ab fhearr dá raibh ag an fhreasúra féin. Ní raibh cuma an athnuaiteora ná an nuálaí ar Nioclás óg, áfach. Bhí dearcadh frithghníomhach, anlathach aige, agus chreid sé go dian daingean gurbh é Dia a chuir i mbun na gcúrsaí é ar dtús. Ghlac sé leis, fosta, go raibh an chosmhuintir ar aon fhocal leis. Ní raibh san fhreasúra, dar leis, ach drong de Ghiúdaigh nó d'intleachtóirí místiúrtha faoi thionchar gach cineál miodamas smaointeachais ón Iarthar - leathstrainséirí, mar sin, nach raibh ciall cheart acu d'anam rúndiamhrach na Rúise. Ní bhuairfeadh a Mhórgacht a chloigeann uasal le seafóid an dreama sin.
Bhí an tImpire pósta ar bhean de phór na Gearmáine a rabh lúb ghaoil aici le cúirt na Banríona Victeoiria chomh maith. Siúd is gur coimhthíoch a bhí inti ar dtús, chuaigh an banphrionsa Aileacsándra go hiomlán le cultúr na Rúise, mar a thuig sí féin é. Is é sin, bhí sí go mór mór i bhfách leis an uathlathas neamhshrianta, ach, thairis sin, bhí féith na pisreogachta inti. Chuir sí suim ins gach cineál asarlaíochta, agus mar sin, fuair gach seort doilfeoirí, draíodóirí, réadóirí agus rúndiamhróirí tionchar nach beag ar chúrsaí na cúirte is na Rúise féin.
Bhí an Rúis ag teacht i seilbh ghabháltais i ndiaidh gabháltais ins na críocha thoir leis na cianta cairbreacha anuas, agus lean Nioclás leis ag iarraidh cumhacht na Rúise a shíneadh amach ins an tSín, go háithrid ins an Mhancúir, an cúige in ascaill na Rúise idir an Chóiré, an Mhongóil agus an tSín. B'as an tír seo a tháinig sinsir an rítheaghlaigh dheireanaigh a bhí ag rialú in Beijing, ach faoin am seo, bhí na Mancúirigh go léir in éis dul le cultúr na Síne, an teanga ins an áireamh. (An dornán de Mhancúirigh a mhaireann inniu ag labhairt a seanteanga sa tSín, níl cónaí orthu in aon ghaobhair do thír dhúchais a sinsear. Is sliocht sleachta iad don choilíneacht a bhunaigh an chéad Impire de phór na Mancúire in aice le teorainn a ríochta, le súil a choinneáil ar na naimhde. Xibe a thugtar ar an náisiúntacht seo sa tSín inniu.) Mar sin féin, dealraíonn sé go raibh sé de rún ag na Rúisigh, chomh maith leis na Seapánaigh, an Mhancúir a fhorghabháil agus a choilíniú ar an tsiocair nár leis an tSín í ó thús.
Cogadh na Rúise is na Seapáine.
Nuair a shealbhaigh saighdiúirí na Rúise Port Artúir, cuanchathair in aice leis an gCóiré, sa bhliain 1898, chuir siad an-mhíshástacht ar na Seapánaigh, a bhí buartha go raibh siad lena dtionchar ar an gCóiré a chailleadh. Ní raibh aon mhoill orthu téisclim a dhéanamh chun cogaidh; agus i Mí Fheabhra den bhliain 1904, d'ionsaigh siad Port Artúir le garastún na Rúiseach a ruaigeadh as an áit. D'éirigh leo an chuid is mó de loingeas cogaidh na Rúise a scrios, agus bhí na Rúisigh sách mall ag tabhairt freagra. Ní raibh an t-ádh orthu ina dhiaidh sin, ach an oiread. Thuirsigh maidhm i ndiaidh maidhme iad, agus nuair a tháinig cabhlach cogaidh na Bailte ó Chathair Pheadair thart ar an Afraic go dtí an Cian-Oirthear le fortacht a thabhairt do na díormaí Rúiseacha ansin, d'ullmhaigh an t-aimiréal Seapánach Heihachiro Togo luíochán roimh na Rúisigh. Nuair a nocht na longa Seapánacha óna bhfolacháin, fágadh an cabhlach Rúiseach i ngaiste, agus chuaigh an chuid ba mhó acu i dtóin an phoill i gCaolas Chisima idir an Chóiré agus an tSeapáin i lár Mhí Bhealtaine den bhliain 1905. Ní tháinig ach sé long chogaidh slán as an teagmháil, agus acu sin féin, b'éigean do thrí long sábháilteacht a lorg i gcuan cogaidh na Meiriceánach i Manila. Ó bhí na Meiriceánaigh neodrach sa chogadh seo, rinne siad na longa agus a gcuid crú a imtheorannú sa chuan - is é sin, choinnigh siad istigh ansin iad go dtí go raibh an cogadh thart.
B'iad na Seapánaigh a ghnóthaigh an cath agus an cogadh, mar sin. Siúd is gur láimhsigh an tAimiréal Togo an cath go snoite, b'é ba phríomhchúis leis an rath ná go raibh na Seapánaigh i bhfad chun tosaigh ar na Rúisigh i gcúrsaí teicneolaíochta, a fhad is a bhí na longa cogaidh i gceist. Bhí a gcuid long ní ba luaithe, agus a gcuid gunnaí ní b'fhearr, chomh maith.
Bhí cosmhuintir na Rúise den bharúil gurbh iad na huaisle is na hoifigigh ba chiontaí leis an dóigh ar briseadh an cath ar a dtír. Mar sin, d'éirigh ina cheannairc ar fud na Rúise.
Réamhchleachtadh na Réabhlóide.
Is gnách inniu "réamhchleachtadh na réabhlóide" a thabhairt ar imeachtaí na bliana 1905. Thosaigh na trioblóidí i bhfad roimh dhíomua deifnideach Chisima, chomh fada siar le Mí Eanáir den bhliain chéanna. Ar an naoú lá den mhí, cóiríodh mórshiúl os coinne an Pháláis Gheimhridh i gCathair Pheadair le héilimh an lucht oibre a chur in iúl do Nioclás. Léirsiú dílseachtúil dlitheanach a bhí i gceist, gan bhlas ar bith den réabhlóideachas. B'é an t-eaglaiseach Ceartchreidmheach, Grigoriy (nó Geoirgiy, de réir foinsí eile) Gapon a bhí i gceannas ar na léirsitheoirí. Fear a bhí ann nach raibh ródhoirte do réabhlóidithe na heite cle ar aon nós, ná iadsan dó féin. Nó chreid sé go hionraic, go saonta fiú, go raibh an tImpire toilteanach cluais uasal éisteachta a chromadh ar an gcosmhuintir ach deis a bheith acusan a gcás a mhíniú dá Mhórgacht, beag beann ar na hairí, na státseirbhísigh agus na comhairleoirí cranraithe croíchruaite idir é agus iadsan. An cineál "ceardchumann" a bhí bunaithe ag Gapon, bhí diansúil ag rúnseirbhís an tSáir air, agus a chaoinchead sin acu ó Ghapon faoi chroí mhór mhaith - theastaigh uaidh a thaispeáint nach raibh a dhath le ceilt ag lucht an chumainn. Ní raibh d'airm ag na léirsitheoirí ach dealbha naofa agus pictiúirí den tSár féin. "An balla atá idir tusa agus do chuid géillsineach, a Dheaidí, bris síos é", a d'iarr Gapon ar an Impire.
Ní raibh an tImpire ar fáil leis an achainí a chluinstint. A mhalairt ar fad. A thúisce is a chuala sé an chéad iomrá ar an mórshiúl agóide a bhí ar na bacáin ag Gapón, d'éalaigh sé ón bPálás Geimhridh, gan ach na saighdiúirí a fhágáil ina ndiaidh lena bhfáilte féin a fhearadh roimh na léirsitheoirí, rud a rinne siad lena gcuid raidhfilí. Nuair a chonacthas dóibh go raibh cuma bhagarthach ag teacht ar na léirsitheoirí, thosaigh siad a scaoileadh urchair leo le scaipeadh a chur iontu.
Doirteadh uafásach fola a bhí ann - "Domhnach na Fola" a thugtar ar an lá sin in annálacha na staire inniu. Fágadh na céadta sínte marbh ar fud na háite, báite ina gcuid fola, idir fhir, mhná agus pháistí. Fáisceadh an t-anam as cuid mhaith eile sa tranglam. An sagart macánta a chuir tús leis an léirsiú, Gapón, d'éirigh leis teacht slán as an gcosair easair seo, ach ní raibh aon mhuinín aige as an Sár a thuilleadh. "An fhuil a dhoirt tú, a mhurdaróir, bí cinnte go mbáfaidh sí thú i ndeireadh na dála!" - sin í an teachtaireacht a bhí ag an ngéillsineach dílis seo don Impire anois. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach ina dhiaidh sin, tháinig tairngreacht Ghapon isteach fíor.
Ní raibh na daoine comhaimseartha i dtaithí an chineál seo brúidiúlachta, nó ní raibh ionsaithe gáis an Chéad Chogadh Domhanda, sluachampaí géibhinn Stailín agus Hitler, seomraí gáis na Naitsithe ná na mionchogaí i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda feicthe acu go fóill. Bhain na himeachtaí seo stangadh as na Rúisigh ar fad, gan trácht ar mhuintir na dtíortha coimhthíocha, agus thosaigh síocháin phoiblí na tíre ag titim as a chéile. Phléasc scliúchais agus círéibeacha amach anseo agus ansiúd, agus an lucht oibre ag dul ar stailc in áiteanna. Le teacht an Earraigh, chonaic an tImpire a údarás féin ag leá ar aon luas le sneachta an gheimhridh.
Ba dual don Impire anois dul i muinín an tseanleigheasra ghinearálta - na saighdiúirí. B'é oighear an scéil, áfach, go raibh mórchuid na saighdiúirí i bhfad i gcéin - ag cur cogaidh ar na Seapánaigh! Mar sin, ní raibh an lámh láidir ar fáil don Impire le himirt ar an gcosmhuintir.
Ní raibh aon chúl ar na scológa bochta sásamh a gcruacháis a bhaint as na tiarnaí talún. Chuaigh baiclí de scológa ag creachadh tithe móra maisithe na n-uasal, d'fhoscail siad doirse na stóras, agus roinn siad eatarthu féin an t-arbhar a fuair siad ansin.
Ní raibh de rogha ag an Sár ach dul i muinín Sergey Witte, iar-Aire Airgeadais a rinne gal is gaisce ag cur caoi ar chúrsaí geilleagair na tíre roimhe seo. Bhí roinnt blianta caite i leataobh ag Witte faoin am seo, nó bhí sé ró-neamhspleách ar an Impire, agus ba dual dó a bharúil a labhairt amach go neamhbhalbh, rud nár thaitin leis an anlaith nach raibh súil aige ach le lútáil is le lústar, le plámás agus le slusaíocht. Mar sin, b'fhearr leis an Impire fabhrú d'Aire na nGnóthaí Inmheánacha, Vyacheslav von Plehwe, a bhíodh ag moladh na láimhe láidre mar leigheas ar gach aon ghalar a d'fhéadfadh an tsochaí a bhualadh. Bhí von Plehwe ar shlí na fírinne anois, áfach. Dúnmharaíodh é, agus ba mhaith an airí air é, dar lena lán.
D'iarr an tImpire ar Witte anois go gcuirfeadh sé síocháin agus sonas ar bun sa tír arís, a fhad is a thiocfadh leis. Ó tharla gur fear beartach éirimiúil a bhí ann, chrom sé, mar Witte, ar an obair ar áit na mbonn. Thar aon rud eile, chuaigh sé go Portsmouth sna Stáit Aontaithe leis an tsíocháin a shocrú leis na Seapánaigh. B'é Theodore Roosevelt, Uachtarán na Stát Aontaithe, a bhí ina eadarghabhálaí idir an dá namhaid, agus b'eisean a thairg an áit seo dóibh faoi choinne na gcomhchainteanna.
An chomha a chuir na Seapánaigh os coinne Witte, bhí sí as compás ar fad. Bhí siad ag éileamh thailte Cian-Oirthearacha na Rúise ar fad in éiric an chogaidh, gan aon trácht a dhéanamh ar an airgead a bhí ag teastáil uathu. D'fhan Witte dian diúltach, agus sa deireadh thiar thall ghéill na Seapánaigh dó. Ní bhfuair siad ach an taobh thuaidh d'oileán Sachailín agus an chuanchathair úd Port Artúir. Bhí na Rúisigh sásta, áfach, suim áirithe airgid a íoc leis na Seapánaigh mar luach fuascailte na gcimí cogaidh. I bhfianaise an dóigh ar briseadh an cath ar na Rúisigh, d'éirigh go sármhaith le Witte cúis a thíre a chosaint ag bord na gcomhchainteanna.
Ag filleadh abhaile ó Phortsmouth dó, fuair Witte an tír ar fad ina cíor thuathail roimhe ag an ollstailc. Bhí sé meáite ar pharlaimint agus bunreacht a thabhairt don Rúis, i gcruth is go bhfaighfeadh cuid de na radacaigh a mian, agus go bhféadfaí iad a tharraingt isteach i rialú na tíre agus cuidiú a fháil uathu feasta leis an tír a phóilíniú is a fhorbairt.
Ó bhí na ceannairceoirí ag tuirsiú cheana féin, agus iad in éagmhais comhchuspóirí cibé, d'éirigh le Witte iad a chloí, go háirithe nuair a thug cuid mhaith acu creidiúint dá gheallúintí faoin monarcacht bhunreachtúil le parlaimint agus cead cainte do chách. Nuair a bhí cúrsaí na tíre ag ciúnú síos arís, thoisigh na Rúisigh á n-eagrú féin ina bpáirtithe polaitiúla.
Saol Polaitiúil ag Forbairt.
Iad siúd a bhí ag léiriú tacaíocht don mhonarcacht mheasartha a bhí geallta ag Witte, bhunaigh siad Aontas Mhí Dheireadh Fómhair, ós rud é gurb i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1905 a thug Witte uaidh an forógra leis na geallúintí. Na liobrálaigh níos radacaí, áfach, tháinig siadsan le chéile i bPáirtí na nDaonlathaithe Bunreachtúla, nó na Cáidéataigh - "Кадеты/Kadety" ("КД/KD, Ка-Де/Ka-De, Конституционные Демократы/Konstitutsionnye Demokraty" as Rúisis). Bhí na Cáidéataigh ag éileamh parlaiminteachas iomlán, agus iad den bharúil go gcaithfeadh airí an Rialtais a bheith freagrach don pharlaimint amháin - go bunúsach, is é an rud a bhí de dhíobháil uathu ná poblacht, nó monarcacht den chineál dheasghnáthúil, nach bhfágfadh cumhacht ar bith ag an Impire. Ón taobh eile de, bhunaigh an eite dheis radacach eagraíochtaí polaitiúla chomh maith, ar nós Aontas Naomh Míchíl nó Aontas Mhuintir na Rúise, agus baill na n-aontas seo go minic ag spreagadh trioblóide trí Ghiúdaigh agus liobrálaigh a ghéarleanúint agus a fheallmharú. Ní raibh na póilíní ná an tImpire féin rófhonnmhar radacaigh na heite deise a smachtú, siúd is go raibh siad ag tarraingt calláin agus ag déanamh dochair is damáiste do shíocháin phoiblí na tíre, lán chomh dona leis an gcuid ba mheasa de na Sóisialaithe.
Príomhlocht Niocláis.
Déanta na fírinne, is anseo a fheicimid cad é a bhí cearr faoi Nioclás a Dó mar Impire. Ní raibh sé sásta na leasuithe riachtanacha a chur i gcrích ach amháin ar an nóiméad deireanach, le hiarsmaí a údaráis a shábháil. Agus ansin féin, ní raibh an tImpire ábalta cloí leis na rialacha úra a bhí leagtha amach ag Witte lena chaoinchead-san. Bhí Nioclás ag iarraidh an craiceann is a luach a choinneáil aige féin, nuair b'fhearr dó "ár dtubaiste leis" a rá agus a údarás féin a chur i bhfeidhm de réir an chórais nua.
An Chéad Dúma.
Ghnóthaigh fórsaí an fhreasúra an chéad olltoghchán sa bhliain 1906, agus na Cáidéataigh ar an dream ba mhó sa pharlaimint úrbhunaithe - an Dúma. Bhí an tImpire agus a chuid comhairleoirí chomh páistiúil is a shíl siad gurbh iad na scológa crann taca an Impire. Nó bhí na smaointeoirí Slavaifíleacha ag áitiú nach raibh i gceist le héilimh na liobrálach ach smaointeachas coimhthíoch nach mbacfadh na scológa leis choíche, agus an urraim agus an dílseacht don Impire a bhí ina ndúchas. Tháinig sé aniar aduaidh ar an Impire ar fad chomh mícheart agus a bhí sé ag measúnú mheon na scológ. Nó chaith siad a gcuid vótaí i bhfách lena n-iarrthóirí féin, agus na feisirí a tháinig as measc na scológ, bhí cuid mhór acu chomh radacach is gur sháraigh a gcuid éileamh na Sóisialaithe féin.
Stolypin ina Phríomh-Aire.
Ní raibh an tImpire sásta comhoibriú leis an chéad Dúma. Chuir sé Pyotr Stolypin, fear mór na láimhe láidire, in áit Witte mar Phríomh-Aire, agus thosaigh na trioblóidí arís. Scoir Stolypin an Dúma, agus níor dhruid sé siar ón raidhfil ná ón gcroch mar chógaisí ar mhíshuaimhneas an phobail. Thairis sin, bhí sé chomh dúthrachtach ag díbirt daoine go dtí an tSibéir is go dtugadh na cimí i bhfad i ndiaidh a lae féin "stolypinka" ar an chineál vaigíní iarnróid a d'úsáidtí leis na príosúnaigh a thabhairt go dtí críocha fuara an Oirthir.
Lena cheart a thabhairt don Phríomh-Aire seo, thuig sé nár leor an foréigean is an tíorántacht leis an tír a chur ar bhealach a leasa. D'aithin sé cúiseanna na míshástachta, go háirithe an talamh a bhí de dhíobháil ar na scológa, agus d'fhéach sé leis na scológa a iompú ina bhfeirmeoirí beaga neamhspleácha le leasuithe dlí agus le lacáiste cíosa. Níor mhaolaigh sé ar thíorántacht na bpóilíní, áfach, nó bhí sé géarbharúlach go raibh fiche éigin bliain de dhíth le go rachadh na leasuithe i gcion i gceart, agus idir an dá linn, ní fhéadfaí ach an tsíocháin a choimeád le lámh láidir. Bhí an Chéad Chogadh Domhanda leis na leasuithe seo a stopadh i gceann ocht mblian, agus mar sin, is deacair a rá, an raibh aon rud fónta déanta ag an bPríomh-Aire leis na hiarrachtaí seo. Is fior gur spreag scéim Stolypin eacnamaíocht na tíre go léir, ach d'fhan na sluaite síoraí de scológa gan spleotáiníní talún dá gcuid féin.
An Dara Dúma.
Sa bhliain 1907, vótáladh an darna Dúma isteach, ach níor chiúnaigh saol stoirmiúil an pharlaiminteachais Rúisigh síos, ná geall leis. Le linn sheisiúin na parlaiminte, bhí na Sóisialaithe go hoscailte ag déanamh bolscaireacht réabhlóideach. Bhí a fhios acu go gcaithfeadh na scríobhaithe gach focal a bhreacadh síos agus go bhfoilseodh clólann an Stáit na miontuairiscí. Nuair a chuala Nioclás feisirí de chuid an Dúma seo ag cáineadh an dóigh a rabh an rialtas ag riar ar na fórsaí armtha, scoir sé an Dúma seo chomh maith leis an chéad cheann. Ina dhiaidh sin, d'ordaigh sé do Stolypin leas a bhaint as a chuid cumhachtaí éigeandála lena chinntiú nach dtiocfadh an iomarca radacaigh ar an Dúma sa chéad olltoghchán eile. Mar sin, d'athraigh Stolypin an reachtaíocht as a stuaim féin agus d'fhéach sé chuige go mbeadh an chéad Dúma eile ní ba choimeádaí.
An Tríú Dúma.
Léarscáil - Impireacht na Rúise sa bhliain 1914
Bhí an tríú Dúma ag obair sna blianta 1907-1912, agus ó bhí sé ní ba mheasartha i dtaobh na polaitíochta de, níor scoir an tImpire é sula raibh a théarma caite. Bhí an Dúma seo ábalta leasuithe tábhachtacha sochúla a chur i gcrích. Mar shampla, leag sé amach scéim árachais náisiúnta - cineál leas sóisialta - do lucht oibre na tionsclaíochta. Ní hionann sin is a rá, áfach, nach mbeadh an tImpire agus a chuid comhairleoirí ag iarraidh dochar a dhéanamh don Dúma seo.
Bás Stolypin.
Go gairid roimh dheireadh théarma an tríú Dúma, dúnmharaíodh an Príomh-Aire Stolypin. Bhí sé ag iarraidh na scológa a iompú ina bhfeirmeoirí neamhspleácha, agus é ag déanamh go gcruthódh sé aicme nua faoin tuath a bheadh dílis don tSár. Níor éirigh leis an scéim go rómhaith, áfach. Níor theastaigh ó na scológa bheith neamhspleách, ach an talamh a bheith ag an bpobal áitiúil i gcomhar, mar ba nós sa Rúis.
Cibé scéal é, bhí an dá eite pholaitiúla míshásta le Stolypin, nó bhí an eite chlé den tuairim go raibh a chuid leasuithe sóisialta ag teacht rómhall ar aghaidh, agus an eite dheis géarbharúlach nach raibh gá le leasuithe ar bith, ach a ghlanmhalairt. An fear a mharaigh an Príomh-Aire, - Dmitriy Bogrov ab ainm dó, - bhí sé ina ghníomhaire rúnda ag radacaigh na heite clé agus ag péas rúnda an tSáir araon, agus ní bhfuarthas amach riamh cé acu na radacaigh nó na frithghníomhaithe a spreag chun an ghnímh seo é. Básaíodh Bogrov deich lá i ndiaidh an ionsaí a rinne sé ar Stolypin, agus níor cheadaigh an tImpire do na péas an scéal a fhiosrú go bonn, ó bhí eagla air go gciontófaí daoine de lucht a dhlúthaitheantais féin.
B'é an tAire Airgeadais Vladimir Kokovtsov a fuair an Phríomh-Aireacht i ndiaidh Stolypin. Fear cúramach éirimiúil a bhí ann agus é dílis don tSár, ach ní raibh seans aige riamh a fheabhas a chruthú, ó bhí faicseanaíocht inmheánach na cúirte ní ba tábhachtaí don chuid ba mhó de lucht an rialtais ná feabhas na hoibre.
*


Breandán Ó Doibhlin.
Is údar agus ollamh Éireannach é Breandán Ó Doibhlin. Rugadh é i dTír Eoghain i 1931. Bhí ina Ollamh le Fraincis i Maigh Nuad agus bhí an-bhaint aige le scoil chritice nua sa Ghaeilge. "Néal Maidine agus Tine Oíche" (1964) agus "An Branar gan Cur" (1979) na saothair is cáiliúla dá chuid. D'aistrigh sé cuid mhór ábhair ón Fhraincis go Gaeilge, ina measc saothar le Rabelais agus La Fontaine.
Tá sé ina Uachtarán ar Choláiste na nÉireannach i bPáras. Úrscéalaí, drámadóir agus criticeoir, bhunaigh sé scoil chritice Mhá Nuad sna seascaidí. Eagarthóir agus aistritheoir le tiontú Gaeilge Chaiticiosma na Vatacáine. Údar "Néal Maidine agus Tine Oíche", "An Branar gan Cur", "Aistí Critice agus Cultúir", "Iníon Mhaor an Uachta", "Gargantua", srl.
Chevalier de l’Ordre National du Mérite agus Commandeur de la Légion d’Honneur atá ann de thairbhe a chuid oibre ar mhaithe le coibhneas cultúir na hÉireann agus na Fraince.


Mearbhia.
Bialann mhearbhia de chuid na sreinge gnó idirnáisiúnta úd McDonaldsIs é is mearbhia, greim gasta nó bia gasta ann ná an cineál bia a bhíonn le fáil ó shreangbhialanna ar nós McDonald's. Go bunúsach, bia is ea é a ghléastar agus a riartar go sciobtha, de réir modhanna oibre tionsclaíocha a chuirfeadh crios iompair i gcuimhne duit. Gnó mór millteanach idirnáisiúnta is ea an mearbhia agus borradh mór air ina lán tíortha. Bíonn sé compordach mearbhia a ithe, ach ón taobh eile de, bítear á lochtú, toisc nach bhfuil ann ach bia bonnacháin gan scamhard ceart folláin, dar lena lán.
Stair.
Síleann na daoine gur coincheap nua is ea bialann mearbhia nó an "scroidchuntar", ach dealraíonn sé go bhfuil an mearbhia chomh sean leis an gcathair féin. Bhí scroidchuntair na sean-Róimhe ag díol aráin agus ológ. I gcathracha an Chian-Oirthir inniu, bíonn núdail á ndíol ar an mbealach céanna. Bíonn falafel agus arán gan ghiosta ar fáil ó scroidchuntair an Mheán-Oirthir.
Tá stair an mhearbhia nua-aimseartha fite fuaite le stair an mhartbhorgaire, arbh é príomhtháirge na scroidchuntar is moiche é. Creidtear go coitianta gurbh é an comhlacht Meiriceánach úd "White Castle" a chuir tús leis an chéad scroidchuntar riamh, thiar sa bhliain 1921, agus é ag díol martbhorgairí ar chúig "cent" an ceann. Bhí rath agus bláth ar an ngnó seo ón tús, agus tháinig an iomaíocht ag an rathúnas, ar ndóigh.
Is é McDonald's an comhlacht is mó a shamhlaímid inniu leis an mearbhia, ach, le fírinne, níor tháinig an chéad scroidchuntar de chuid an chomhlachta sin ar an bhfód roimh an mbliain 1948. Ba ansin a hosclaíodh an chéad scroidchuntar i San Diego a bhí ag díol ispíní teo faoi bhranda McDonald's.
Siúd is go síltear go coitianta gurbh é Ray Kroc a bhunaigh an gnó, ní raibh sé sáite ann go fóill. Bhí sé ag díol meaisíní creathán bainne a bhí á n-úsáid go coitianta ag an chéad scroidcheantar de chuid McDonald's. Sa bhliain 1954, chuaigh Kroc agus úinéirí an chéad scroidchuntar le chéile, agus chrom Kroc ar an sainghnó seo a fhorbairt is a fhairsingiú. Ar an 14 Aibreán 1955 d'oscail an chéad McDonald i gCalifornia
Creidtear gurb é an comhlacht úd Wendy's a chuir tús le "fuinneog na mótar" a cheadaíonn do na tiománaithe mearbhia a cheannach gan a gcuid carranna a pháirceáil ná a fhágáil.
Cén fáth a dtugtar MEARbhia air?
"Béilín amach" is mó a bhíonn ar fáil ó na scroidchuntair, is é sin, is féidir leis na custaiméirí bualadh isteach lena gcuid bia a cheannach, nó é a cheannach trí fhuinneog na mótar gan an gluaisteán a fhágáil. Mar sin féin, bíonn bialann éigin i gceist le cuid mhór de na scroidchuntair, is é sin, go bhfuil suíocháin agus boird ann leis an mbéile a chaitheamh in aice le háit an díolacháin. An chuid is mó den mhearbhia, is féidir é a ithe gan dul i muinín an sceanra. Is iad na cineálacha coitianta mearbhia ná iasc le sceallóga prátaí, ceapairí, arán pitta, martbhorgaire, sicín friochta, prátaí friochta, cnapanna sicín, tacónna, píotsa agus uachtar reoite, siúd is go bhfuil cúrsaí níos "maille" ar fáil ó chuid mhaith mearbhialanna chomh maith, ar nós cilí, brúitín prátaí, nó cineálacha éagsúla sailéid.
Cé go mbíonn bia Síneach den chineál is coitianta san Iarthar á sholáthar mar bhéilín amach, ní dhearctar air mar mhearbhia i gciall cheart an fhocail.
Gléasadh an Mhearbhia.
Is gnách an mearbhia a ghléasadh is a chócaráil i bpróiseas tionsclaithe leis an gcostas a íosmhéidiú. Mar sin, déantar an mearbhia as comhábhair chaighdeánaithe de réir oideas réamhshocraithe, agus cuirtear ar fáil é i gcartáin úrchoinneála agus i málaí plaisteacha.
Caiteachas na dTomhaltóirí.
Sna Stáit Aontaithe féin, chaith na tomhaltóirí thart ar céad is deich míle milliún dollar ($110,000,000,000) ar an mearbhia sa bhliain 2000. Cuir seo i gcomparáid leis an gcaiteachas céanna sa bhliain 1970, nár sháraigh sé mhíle milliún dollar ($6,000,000,000). Is é prognóis Chumann Náisiúnta na mBialann sna Stáit go sroichfidh an figiúr seo céad ceathracha trí mhíle milliún dollar ($143,000,000,000) sa bhliain 2006, arb ionann é sin agus ardú cúig faoin gcéad ón mbliain 2005. Ar mhaithe leis an gcomparáid, creidtear go dtáirgfidh na bialanna lánseirbhíse céad seachtó trí mhíle milliún dollar díolacháin san am céanna. Le déanaí, tá na scroidchuntair ag cailleadh an fhóid do na mearphroinntithe, is é sin, tithe itheacháin a bhfuil cuid áirithe d'atmaisféar an phroinntigh ghalánta ag dul leo, agus a bhfuil bia níos fearr le fáil iontu, ná an gnáth-mhearbhia, siúd is go bhfuil an tseirbhís íosmhéidithe ar nós na scroidchuntar.
Sna Stáit, is minic a dhéanann bialanna den chineál seo speisialtóireacht ar bhia eitneach ar leith, cosúil le bia Meicsiceánach, ar nós na sreangbhialann "Chipotle Mexican Grill" nó "Qdoba Mexican Grill", nó bia Síneach, ar nós "Pei Wei Asian Diner".
McDonald's.
Is é an comhlacht McDonald's an comhlacht mearbhia is mó agus is fairsinge ar fud an domhain. D'oscail McDonald's an chéad bhialann sa bhliain 1955 - is é sin, an chéad cheann a bhí saincheadúnaithe mar "McDonald's". B'é Ray Kroc, a cheannaigh an gnólacht óna sheanúinéirí, deartháracha Mhic Dhomhnaill, agus b'eisean a bhí ar tús cadhnaíochta ag tabhairt isteach cuid mhór de na modhanna oibre a shamhlaítear le gnó an mhearbhia inniu, ar nós chaighdeánú na gcomhábhar, na gcúrsaí bia agus na n-oideas. San am céanna, chuir sé béim ar leith ar íosmhéidiú an chostais, agus sa deireadh, bhain sé úsáid as cumhacht na corparáide le praghsanna na gcomhábhar a choinneáil thíos, a fhad is a bhítí á ndíol le McDonald's.
Sreangshiopaí Idirnáisiúnta.
Stailc, St. Paul, Minnesota, 2016
Cé nach aireagán nua é an mearbhia ar aon nós, is as na Stáit Aontaithe a tháinig scroidchuntair an lae inniu, agus is gnách leis na daoine dearcadh ar an mearbhia mar rud Meiriceánach. Mar sin, is minic a chaitear anuas ar na sreangshiopaí mearbhia mar thruailliú cultúrtha ó Mheiriceá nó mar impiriúlachas, agus nuair a bhíonn na hagóidí in éadan an domhandais faoi lán an tseoil, is minic a thugann na hagóideoirí ruathar faoi bhialanna de chuid na sreanganna idirnáisiúnta mearbhia, cosúil le McDonald's.
Le teacht in araicis na n-agóideoirí, bíonn cuid de na sreangshiopaí ag cur táirgí áitiúla ar fáil in áiteanna a shásódh toil agus toighis an phobail agus nach mbeadh ag teacht salach ar thraidisiún áitiúil na cócaireachta. Níor chuir na hiarrachtaí seo na clamhsánaithe ina dtost, áfach.
Fairsing is uile mar a bhíonn na sreangshiopaí idirnáisiúnta, níor éirigh leo mearbhia na gcomhlachtaí dúchasacha a chur as margadh. Tháinig sreanganna áitiúla, réigiúnda nó náisiúnta (ar nós Hesburger san Fhionlainn nó Supermac's in Éirinn, cuir i gcás) ar an bhfód agus d'éirigh le cuid acu an fód a sheasamh go maith. Maidir leis na tíortha tearcfhorbartha, is iad na scroidchuntair dhúchasacha agus tithe itheacháin an phobail a chuireann an chuid is mó den mhearbhia ar fáil ansin. I dtíortha den chineál sin, bíonn blas na galántachta ag roinnt le sreangshiopaí idirnáisiúnta ar nós McDonald's, ós rud é go mbíonn siad níos daoire agus níos glaine ná na tithe dúchasacha itheacháin.
Mearbhia sa Ríocht Aontaithe.
Burger Bar, Commercial Street, Londain
Tháinig an mearbhia go dtí an Ríocht Aontaithe go gairid i ndiaidh a chéad chaithréime sna Stáit, agus is féidir a rá go bhfuil an gnó chomh seanbhunaithe ansin anois agus atá sé i Meiriceá féin. Agus an méid sin ráite, tá blas áitiúil ar an ngnó i gcónaí, agus na daoine ag roghnú iasc agus prátaí friochta thar an martbhorgaire. Ag druidim le deireadh na fichiú haoise, tháinig na bialanna saindúchais sna salaí, cosúil leis na bialanna Síneacha, Indiacha, agus Iodálacha, agus béilíní amach le ceannach uathu.
Mearbhia in Éirinn.
Tá na sreangshiopaí idirnáisiúnta ar nós McDonald's i ndiaidh fódú maith a dhéanamh in Éirinn chomh maith leis an gcuid eile d'Iarthar na hEorpa, ach is é Supermac's an tsreang náisiúnta. Ba é Pádraig Mac Donncha, iar-mhúinteoir scoile, a bhunaigh an chéad bhialann i mBéal Átha na Sluaighe sa bhliain 1978. Inniu, tá breis agus leathchéad bialann nó scroidchuntar ag an gcomhlacht ar fud na hÉireann.
An Mearbhia mar Scamhard.
Uireasa cothaithe sa domhan, WHO, 2002
Agus an dóigh a ngléastar an mearbhia, bíonn an-locht á fháil air ar chúiseanna sláinte agus folúntais. Má fhriochtar bia domhainreoite i saill nach bhfuil hidriginithe go maith, súfaidh sé isteach aigéid shailleacha transacha, a dhéanann dochar don chroí agus d'imshruthú na fola. Bíonn an mearbhia an-saibhir i gcarbaihiodráití, leis, ós rud é go bhfuil siúcra sna deochanna boga agus stáirse sna prátaí.
Sa bhliain 2004, chinn an scannánaí faisnéise Morgan Spurlock ar mhífhollántas an mhearbhia a chur sna súile ar na daoine, agus ar feadh míosa, ní itheadh sé ach bia de chuid McDonald's. San am céanna, staon sé ó gach cineál aclaíochta nó callaistéinice. I ndiaidh na míosa, bhí sé ramhraithe as aithne, agus an crua-ae ag teip air. Thóg sé roinnt mhíonna air an bhreis saille a chroitheadh de arís agus a shláinte a fháil ar ais. Ar an triail seo a bhunaigh sé an scannán faisnéise "SuperSize Me". I ndiaidh an scannáin, rinne McDonald's iarrachtaí áirithe leis an mbiachlár a thabhairt chun feabhais ó thaobh na sláintiúlachta agus an fholúntais de. Mar sin féin, ní moladh amháin a fuair Spurlock ó na léirmheastóirí. Bhí criticeoirí áirithe den bharúil gur chuir sé an iomarca béime ar an mearbhia agus nach ndearna sé mórán tráchta ar an easpa aclaíochta mar chúis le drochshláinte na Meiriceánach, cé gur cuid dá thriail féin ab ea staonadh ón aclaíocht.
Athruithe.
Leis na blianta beaga anuas, bíonn na sreanganna mearbhia á lochtú go fairsing ag lucht cosanta an chomhshaoil, ag brúghrúpaí na dtomhaltóirí, agus ag gluaiseachtaí eile den chineál sin. Tháinig, fiú, gluaiseacht an mhallbhia ("slow food") ar an bhfód leis na luachanna a chosaint a chreidtear a bheith i ndainséar agus an dóigh a bhfuil an mearbhia ag dul i bhfairsinge. Tá an ghluaiseacht ag iarraidh na scileanna traidisiúnta cócaireachta a chosaint agus ag cur troda ar na nósanna agus na dlíthe a bhíonn ag fabhrú don mhearbhia. Thairis sin, bíonn an ghluaiseacht ag scaipeadh oideachais agus tuisceana i measc na dtomhaltóirí i dtaobh bia maith folláin.
Cuid de na sreangshiopaí, tá siad ag géilleadh do na héilimh seo, agus iad ag tairiscint bia níos folláine anois, ar nós na sailéad agus na dtorthaí úra. Ní bhíonn na cosantóirí comhshaoil róshásta leis na hathruithe seo, nó is é a ngnáth-thuairim siúd nach bhfuil ann ach sop in áit na scuaibe. Tá sé fógartha ag McDonald's go mbeidh bileog eolais faoi luach scamhardúil an chúrsa ag dul le gach táirge de dhéantús na corparáide ón mbliain 2006 ar aghaidh.
Tarraingt an Tomhaltóra.
Beag beann ar an lochtú, bíonn na tomhaltóirí ag tarraingt ina dtonnta ar na scroidchuntair i gcónaí. Is é is cúis leis seo ná go mbíonn an mearbhia réasúnta saor, agus é ag spáráil obair na cócaireachta ar an tomhaltóir. Thairis sin, an duine nach bhfuil eolach ar áiteanna an bhia mhaith, agus é ar an gcoigríoch nó in áit choimhthíoch eile, is ábhar faoisimh dó áit itheacháin a bheith ann a bhfuil aithne aige ar a leithéidí eile, agus é in ann bheith i dtuilleamaí an chineál bia atá ar fáil ansin.


Bol Bóthair.
Is saghas spóirt é an Bol bóthair a imrítear in Éirinn go príomha.
An Stair.
Is cluichi ársa iad an Pheil Ghaelach, iomáint, camógaíocht agus liathróid láimhe, ach is cluiche ársa é an cluiche bollaí chomh maith, a théann siar chomh fada le ré na bhFaró san Éigipt, ach ní heol d'éinne go beacht cathain a thosaigh daoine ag caitheamh bollaí bóthair in Éirinn. De réir an tseanchais, bhíodh an bol bóthair á imirt in Eamhain Mhacha gar d'Ard Mhacha annalód agus tá sé ráite sa tseanchas freisin, gurbh iad na Dúitsigh a thug an spórt chun na tíre seo i 1690. Téann an cluiche mar a imrítear inniu é, chomh fada siar leis an ochtú haois déag, cé nach raibh an-chuid de rialacha an lae inniu i bhfeidhm ansin. Imríodh an cluiche le bollaí garbha, cloiche nó le bollaí garbha iarainn, le linn na ré sin. Deineadh cuid de rialacha an lae inniu ag deireadh an 19ú céad agus bunaíodh Bol Chumann na hÉireann sa bhliain 1954, chun eagar agus stiúir a thabhairt don spórt.Tionóladh an chéad chruinniú den Bhol Chumann in Inis Céin, sráidbhaile gar do Dhúnmaonmhuí, ar an 20ú la de Mhí na Samhna sa bhliain sin agus ba mhúinteoir bunscoile, Flaithrí Ó Crualaoich (nó "Flor Lar" mar a tugadh air), ó Dhúnmaonmhuí, a bhí ina chéad chathaoirleach ar an mBol Chumann. Toghadh Éamonn Ó Cearúil, múinteoir bunscoile ón gCillcré, mar rúnaí agus Aodh Ó Néill mar chisteoir ag an gcruinniú sin.
An Scór.
Tugtar "An Scór" ar an gcluiche seo in Iarthar Chorcaí agus i gCorcaigh agus is ainm í atá lonnaithe i stair an spóirt, toisc nach raibh ach fiche iarracht ag gach imreoir sular leagadh síos rialacha na linne seo. Is ionann scór agus fiche agus mar sin, is iondúil go gcloistear, "Táim ag trialladh ar scór", sa taobh seo tíre gach tráthnóna Domhnaigh.
Litir ag tabhairt cuireadh do chruinniú de Bhol Chumann na hÉireann
In Éirinn.
Caitear bollaí bóthair go forleathan i gContae Chorcaí go mórmhór in Iarthar Chorcaí, i nGaeltacht Mhúscraí agus i gContae Ard Mhacha. Tá fáil ar chúrsaí (mar a thugtar ar fhad na mbóithre) chomh maith i gContae Thír Eoghain agus i gContae Loch Garman. Imrítear an cluiche in áiteanna i gContae Luimnigh agus i gceantair áirithe i gContae Mhaigh Eo freisin.
Thar Lear.
Caitear bollaí bóthair chomh fada as baile le Nua Eabhrac agus Bostún sna Stáit Aontaithe agus tá fáil ar shaghas áirithe den chluiche san Ísiltír agus sa Ghearmáin chomh maith.
Cluiche Ceannais na hÉireann.
Tionóladh cruinniú i nDroichead na Bandan, in Iarthar Chorcaí, ar an 14ú Aibreáin (Domhnach Cásca) 1963, chun cluiche ceannais na hÉireann a shocrú. Mar thoradh ar an gcruinniú sin, imríodh an chéad chluiche ceannais ar an Domhnach, an 4ú Lúnasa, 1963, i gContae Ard Mhacha idir Dónal MacParthaláin as an gcontae sin agus Diarmuid Ó Cionaoith as Contae Chorcaí. D'fhreastal níos mó ná fiche míle duine ar an gcluiche stairiúil seo agus thug MacParthaláin an chraobh leis. Roimhe sin, bhí cluiche ceannais dá gcuid féin ag na Muimhnigh agus ceann eile dá gcuid féin ag na hUltaigh, gur nascadh an dá cheann le chéile sa bhliain sin.
An Comórtas Idirnáisiúnta.
Deineadh teagmháil le clann darbh ainm Poorthuis san ĺsiltír, a raibh an-bhaint acu leis an mbol bóthair sa tír sin. D'eascair nasc idir Bol Chumann na hEireann agus Nederlandse Klootschieters Bond (N.K.B.) Ansin deineadh teagmháil le dhá chumann sa Ghearmáin agus bunaíodh An Bol Chumann Idirnáisiúnta. Imríodh an chéad chomórtas idirnáisiúnta idir imreoirí ón Ísiltír, ón nGearmáin agus ó Éirinn i 1969 i Losser san Ísiltír agus eagraítear é ar bhonn leanúnach ó shin i leith. I measc na n-áiteanna inar imríodh an comórtas tá, Contae Chorcaí, Garding Schleswig-Holstein, Tubbergen agus Norden Ostfriesland.
An Cluiche Ceannais Domhanda.
Cuireadh tús leis an gcomórtas seo sa bhliain 1985 agus eagraíodh deireadh seachtaine ollmhór do na himreoirí i mBlarna, baile mór in aice le Cathair Chorcaí, idir an 28ú agus an 30ú Meithimh. Ghlac foirne ón ĺsiltír, ón nGearmáin agus ón tír seo páirt sa chomórtas stairiúil agus faoi dheireadh bhi an bua ag Liam Ó Dálaigh, a rugadh agus a tógadh i Léim Uí Dhonnabháin in Iarthar Chorcaí. Nuair a imríodh an comórtas i 1987, thug Ó Dálaigh, a bhí ina bhall den gharda síochana, an chraobh leis arís.
Bol Bóthair na mBan.
Go dtí tús na seachtóidí ní raibh baint dá laghad ag na mná, ar bhonn oifigiúil, leis an mbol bóthair, ach mar aon leis an saol i gcoitinne ag an am, bhí athruithe ag teacht. Ba iad na mná as Contae Chorcaí a bhí chun tosaigh ag na hathruithe seo agus bhídís ag cleachtadh ar na bóithre timpeall ar Chontae Chorcaí sular eagraíodh bol bóthair na mban ar bhonn oifigiúil, seasmhach. Eagraíodh comórtas neamhoifigiúil do na mná in Ard Catháin, in aice le Dúnmaonmhuí sa bhliain 1976 agus bunaíodh cumann do mhná i mBaile na Corra sa bhliain 1978. Ba í Siobhán Ní Sheanáin as Béal Átha Fhinín, nó Siobhán Uí Shúilleabháin mar a thugtar uirthi anois, a bhuaigh Craobh na Mumhan nuair a imríodh é don chéad uair sa bhliain 1981. D'éirigh léi Craobh na hÉireann a thabhairt léi chomh maith nuair a imríodh an cluiche i Meán Fómhair na bliana céanna. I measc na mban a bhfuil baint acu leis an spórt seo tá, Gretta Ní Chormacáin, Úna Ní Ghormáin, Caitríona Ní Ruairc, Siobhán Ní Chuilinn, Róisín Ní Mhachail, Gearóidín Ní Bhloscaidh agus Sandra Ní Dhíomasaigh.


The Podge and Rodge Show.
Clár siamsaíochta Éireannach do dhaoine fásta é The Podge and Rodge Show a craoladh dé Luan agus dé Máirt ar RTÉ 2. Cuireann dhá phuipéid i láthair é: Podge agus Rodge, agus is í Lucy Kennedy an "leas-láithreoir" ar an gclár.
Is clár coiméideach é, ina ndéantar agallamh le daoine cáiliúla agus cuirtear ceisteanna drochbhéasacha orthu a chuireann náire ar na daoine faoi agallamh ó am go chéile. I measc na ndaoine a bhí ar an gclár bhí Bláthnaid Ní Chofaigh, Dicky Rock, Síle Seoige agus Keith Duffy.
I rith an chláir bíonn cluichí ar siúl leis an lucht féachana, agus bíonn Lucy Kennedy amuigh ar na sráideanna i mBaile Átha Cliath ag déanamh suirbhéanna do Phodge agus Rodge.
Thosaigh Podge agus Rodge amach ar "The Den" le Ian Dempsey sna 1990í agus chuaigh siad go "A Scare at Bedtime with Podge and Rodge" sa bhliain 1999, ach tá an sean-chlár críochnaithe inniu. Sa bhliain 2006 craoladh seó beo de chuid Podge & Rodge i Vicar Street darbh ainm "Desperate for Housewives."


Liverpool Football Club.
Club peile gairmiúil Sasanach is ea Liverpool Football Club (Gaeilge: "Club Peile Learphoill") atá lonnaithe i Learpholl, Merseyside agus a imríonn i bPríomhroinn Shasana. Tá an ocht sraith déag buaite acu - an dara líon is mó riamh - maraon le seacht gCorn F.A. agus curiarracht de ocht gCorn Sraithe. Tá níos mó coirn gnóthaithe ag Liverpool san Eoraip ná aon fhoireann eile sa tír - cúig Chorn na hEorpa, trí Chorn UEFA agus trí Shár-Chorn UEFA.
Cuireadh an cumann ar bun sa bhliain 1892 agus glacadh isteach sa Sraith Pheile é an bhliain dár gcionn. Ó bhunú an chumainn i leith, tá a gcluichí baile á imirt in Anfield, cé go bhfuil iarrachtaí ar bun ó 2002 staid nua a thógáil i bPáirc Stanley sa chathair. Bhí ré órga an chumainn sna seachtóidí agus na hochtóidí, agus iad ag buachan gach a bhfuil le fáil sa spórt faoi stiúir Bill Shankly and Bob Paisley, laochra bainisteoireachta Liverpool, a bhailigh aon sraith déag agus seacht gcorn Eorpach.
Tá baint ag lucht leanta an chlub le dhá mhór-thragóid - an Tubaiste Heysel sa bhliain 1985 ina maraíodh 39 de leantóirí na foirne Juventus, agus an Tubaiste Hillsborough sa bhliain 1989 ina gcailleadh 96 leantóir Liverpool.
Na céilí comhraic is mó atá ag Liverpool ná a chomharsana chathrach Everton agus Manchester United, cumann mór le rá eile sa chearn chéanna den tír. Tá feisteas iomlán dearg á chaitheamh acu ar an bpáirc imeartha ó nuair a bhí 1964 ann, athrú ó Bhill Shankly chun na foirne eile imeaglú. Cantar "You'll Never Walk Alone" ag cluichí an chlub, amhrán atá glactha acu mar aintiún dá gcuid féin.
Stair Liverpool.
Bhunaigh fear darbh ainm John Houlding Liverpool F.C. sa bhliain 1892. Bhí an t-uasal Houlding mar thiarna talún ar pháirc peile Anfield agus is ann a bhíodh Club Sacair Everton ag imirt a gcluichí baile go dtí sin. Ach tar éis aighneas a bheith ag an uasal Houlding le Club Sacar Everton, d’fhág an club a n-áit thraenála agus chuaigh siad ag imirt trasna an bhóthair i bPáirc Goodison.
Nuair a d’fhág club sacair Everton Anfield, bhunaigh Houlding Liverpool F.C. chun a n-áit a thógáil in Anfield. Is sa staid seo i lár Learphoill atá an club fós lonnaithe agus ag imirt sa Premier League.
Chuir an t-uasal Houlding go leor oibre agus airgid isteach i mbunú an chlub. Tar éis a mbunú, níor thóg sé i bhfad ar an gclub a marc a fhágáil – bhuaigh siad chúig shraith shacair Shasana idir 1900 agus 1947. Ach sa bhliain 1954 cuireadh an club siar go Roinn 2. Ach idir an bheirt bhainisteoirí cáiliúla ón Albain Bill Shankly agus Bob Paisley, á mbainistiú ó 1959 go 1983, chuir siad an club ar ais ar an bhfód.
Ba bhainisteoir inspioráideach é Bill Shankly agus rinne sé cinnte gur tháinig an club ar ais aníos sa bpríomhroinn sa bhliain 1961. Tá clú agus cáil fós ar an meoin agus ar an bhfealsúnacht a bhí ag Shankly. Ina dhiaidh sin agus ó shin amach, bhuaigh siad corn i ndiaidh coirn, ina measc 5 chorn na hEorpa. Tá ocht gcorn déag i sraith shacair Shasana buaite ag an gclub – curiarracht go dtí an lá atá inniu ann agus tá muintir Learphoill an-bhródúil gur ag a gclub baile atá an curiarracht seo.
Ach bhuail dhá thubaiste thragóideach an club sna hochtóidí – tragóid Heysel i mí na Bealtaine 1985 agus tragóid Hillsborough i mí Aibreáin 1989.
Bhí na 1990idí an-chiúin don gclub agus tháinig roinnt athruithe ar an struchtúr agus tháinig bainisteoirí nua isteach. Níor bhuaigh an club ach dhá chorn sna 1990idí – Corn FA Shasana i 1992 agus Corn na Sraithe i 1995.
Ach nuair a thóg an Francach Gerard Houllier ceannasaíocht orthu mar bhainisteoir, tháinig feabhas agus forbairt ar an imirt in athuair agus thug sé spreagadh agus misneach do na himreoirí agus lucht tacaíochta an chlub. Sa mbliain 2001, bhuaigh foireann Houllier chúig chorn agus bhí na “glory days” ar ais in Anfield agus i Learpholl.
Le curiarracht 18 sraith Shasana agus cúig Chorn Sacair na hEorpa buaite ag an gclub, bíonn Liverpool i gcónaí san iomaíocht le haghaidh coirn agus duaiseanna.
Bhí dlúth-bhaint ag na Ceiltigh – Éireannaigh, Albanaigh agus imreoirí na Breataine Bige leis an gclub i gcónaí. Tá clú agus cáil ar an seastán atá taobh thiar de cheann de na cúil in Anfield – An Kop – atá ainmnithe i ndiaidh chnoic san Afraic ina raibh Dara Cogadh na mBórach ann i 1914.
Níor bhuaigh Liverpool Sraith Shasana ó séasúr 1989-90 agus síleann lucht tacaíochta an chlub go bhfuil sé in am ag an mbainisteoir agus na himreoirí é seo a chur ina ceart.
I mí na Bealtaine 2005, bhuaigh Liverpool Corn na hEorpa don chúigiú uaire. Ciallaíonn sé seo go gcoinníonn siad an Corn agus tá sé le feiceáil inniu in iarsmalann an chlub.
Tá croí, anam agus spiorad sa gclub seo agus is minic a chloistear mana an chlub "You’ll Never Walk Alone" á chasadh le creideamh agus dúthracht atá deacair le sárú.
Staitisticí ó chluichí de chuid an chlub.
"Tuilleadh eolais Liverpool F.C. - Statistics"
Imreoirí cáiliúla.
"Foinse eolais: Wikipedia Liverpool Football Club (English)"
Naisc sheachtracha.
Learpholl


Tenochtitlán.
Ba chathair ársa sa ghleann láir i Meicsiceo í Tenochtitlán, príomhchathair impireacht na nAstacach. Bunaíodh í timpeall 1345. Bhí an chathair lonnaithe ar oileán i lár Loch Texcoco. Bhí idir 200,000 is 300,000 duine ina gcónaí ann nuair a tháinig na Spáinnigh faoi stiúir Hernán Cortés ar an áit i 1520.
Bhí ar na Spáinnigh teitheadh ón chathair ar an 30 Iúil 1520, an oíche ar a thugtar "noche triste" nó oíche brónach. Tháinig siad ar ais i 1521 agus ghabh Cortés an chathair tar éis léigear 3 mhí agus ghabh sé Cuauhtémoc, ceannaire na nAstacach. Scrios na Spáinnigh an chathair is bhunaigh siad Cathair Mheicsiceo ar an áit.


Cispheil.
Is saghas spóirt é cispheil. Go bunúsach, imríonn dhá fhoireann in aghaidh a chéile, agus bíonn an bua ag an bhfoireann a bhíonn in ann an méid is mó pointí a fháil.
Stair na cispheile.
Ba é múinteoir spóirt darbh ainm Dr James Naismith, a bhunaigh an cluiche cispheile níos mó ná céad bliain ó shoin. Rugadh agus tógadh i gCeanada é. Chuaigh sé go Meiriceá ag múineadh agus chum sé cispheil sa dóigh is go mbeadh cluiche ínteacht le himirt ag na micléinn sa choláiste i rith an gheimhridh. Sa lá atá inniu ann imrítear cispheil ar fud na cruinne.
Is cluiche simplí ach gasta é an chispheil agus imrítear é ar chúirt chispheile.
Rialacha na cispheile.
Tá dhá chineál rialacha ag baint le cispheil, rialacha proifisiúnta agus rialacha amaitéireacha.
Maireann an cluiche proifisiúnta 48 bomaite agus caitheann an t-imreoir an liathróid chispheile a chuir san eangach taobh istigh de fiche soicind.
Maireann an cluiche amaitéireach 40 bomaite agus caitheann an t-imreoir an liathróid cispheile a chuir san eangach taobh istigh de tríocha soicind.
Imrítear an cluiche proifisiúnta agus an cluiche amaitéireach go bunúsach mar an gcéanna ach go bhfuil difir beag sna línte atá marcáilte amach ar na cúirteanna.
An cluiche cispheile.
Tá cúigear imreoir ar gach fhoireann, imreoir sa lár (an t-imreoir is airde), beirt gharda (imreoirí beaga ach gasta), agus beirt imreoir chun tosaigh (imreoirí arda). Fanann an t-imreoir sa lár deas go leor don chiseán i rith an chluiche. Caithfidh na gardaí a bheith maith ag pasáil na liathróide, ag preabadh na liathróide agus á chur sa chiseán ó phíosa fada ar shiúl. Caithfidh na himreoirí chun tosaigh a bheith ábalta an liathróid a chuir sa chiseán ó dhá thaobh na cúirte agus a bheith ábalta greim a fháil ar an liathróid má bhuaileann sí an chlár cúil. Tá cead ag gach duine ar an fhoireann scóráil. Tá cead ag gach duine ar an fhoireann lámh a chuir ar an liathróid. Tá cead ag gach duine ar an fhoireann a dhul áit ar bith ar an gcúirt. Nuair a chuireann na himreoirí an liathróid isteach san eangach faigheann siad scór. Bíonn an bua ag an fhoireann a fhaigheann na pointí is mó. Tá cead ag na himreoirí an liathróid a chaitheamh chuig a chéile nó í a phreabadh ar an chúirt. Níl cead rith leis an liathroid. Má tharlaíonn sin faigheann an fhoireann eile an liathróid. Déantar feall ar imreoirí má bhrúitear iad, má choinnítear greim orthu nó má chuirtear go talamh iad. Má dhéanann imreoir barraíocht feall cuirtear den pháirc é/í. Tá cead ag na foirne ionadaithe a chuir isteach. Tá cead ag na traenálaithe 'sos' nó "time-out" a bheith acu ar feadh bomaite le labhairt leis na himreoirí.
Michael Jordan.
Is é Michael Jordan an t-imreoir cispheile is cáiliúla ar domhan. Rugadh é i Nua-Eabhrac Mheiriceá sa bhliain 1963 agus bhog an teaghlach go Carolina Thuaidh nuair a bhí sé ina ghasúr og. Bhuaigh sé scoláireacht cispheile go hOllscoil Carolina Thuaidh agus sa bhliain 1984 bhuaigh sé "Imreoir Choláiste Naismith na Bliana". Is ansin a thosaigh sé ag imirt do na Chicago Bulls. D'imir sé chun tosaigh sa chluiche cispheile don chuid is mó mar go raibh sé iontach ard, sé troigh agus sé orlach. Sa bhliain 1993 d'éirigh sé as an gcispheil nuair a maraíodh a athair agus thosaigh sé ag imirt baseball. Ach níor fhan sé ar shiúl ón gcispheil i bhfad agus thosaigh sé ag imirt do na Chicago Bulls arís ar an 18 Márta 1995. Sa bhliain 1996 shínigh sé conradh $30 milliúin leo. D'imir sé a chluiche dheireanach sa bhliain 2003 agus é daichead bliain d'aois.
Cispheil cathaoir rotha.
Tosaíodh ar chispheil chathaoir rotha a imirt ag deireadh an Dara Cogadh Domhanda. Thosaigh na saighdiúirí á imirt mar gur chaill siad lúth na gcos sa chogadh. Úsáideann na himreoirí cathaoireacha rotha speisialta atá daor le cheannacht ach atá breá éadrom agus ábalta bogadh iontach gasta. Glacann lúthchleasaithe atá míchumasach páirt sna Paralimpeacha gach dara bliain.
Cispheil do pháistí.
Ar an tsuímh idirlíne cuirtear béim ar thábhacht an spóirt seo i measc páistí óga an lae inniu. Impítear orainne, mar mhúinteoirí, páistí a ghríosadh le cispheil a imirt ar scoil mar go gcuireann sé le dul chun cinn fisiciúil an pháiste,
is cluiche é ina bhfoghlaimíonn páistí an dóigh le comhoibriú le páistí eile, agus cothaíonn sé dearcadh dearfach i leith imirt, traenáil agus comórtasaíocht. Tá rialacha difriúla cispheile ann do pháistí agus tá cóip iomlán le fáil ar an idirlíon ag www.basketballireland.ie.


Rio Grande do Norte.
Is stát de chuid na Brasaíle é Rio Grande do Norte atá suite in iarthuaisceart na tíre. Natal príomhchathair an stáit, agus is é Wilma de Faria an Gobharnóir. Tá 2,770,730 duine ina gcónaí sa stát (2000).


Slobodan Milošević.
Ba é Slobodan Milošević (Seirbis: Слободан Милошевић) (20 Lúnasa, 1941 – 11 Márta, 2006) Uachtarán na Seirbia idir 1989 agus 1997 agus Uachtarán Iúgslavach idir 1997 agus 2000.
Ar an 1 Aibreán 2001 gabhadh Milošević sa Bhéalgrád. Cúisíodh é as coireanna cogaidh a dhéanamh. Tugadh chun trialach é sa Háig maidir le coireanna cogaidh
Fuair Milošević bás ar an 11 Márta, 2006 sa Háig.
Milosevic, Slobodan
Milosevic, Slobodan


An Háig.
Is í an Háig an príomhchathair ar an Ollainn Theas san Ísiltír. Tá 500 000 duine (ó 1 Meán Fomhair 2011) ina gcónaí ann agus is í an tríú chathair is mó san Ísiltír, i ndiaidh Amstardam agus Rotterdam. Tá an Háig lonnaithe in iarthar na hÍsiltíre, i lár chomhchathair Haaglanden agus i gcúinne thiar theas de chuid na comhchathrach níos mó ar a dtugtar "Randstad".
Tá an Háig mar shuíomh do rialtas, parlaimint agus Cúirt Uachtarach na hÍsiltíre, mar aon le Comhairle an Stáit, ach ní príomhchathair na hÍlstíre í os rud é gurb é Amstardam príomhchathair na tíre ó thaobh an bhunreachta de. Tá Banríon Beatrix na hÍsiltíre ina cónaí in Huis ten Bosch agus oibríonn sí i bPálás Noordeinde san Háig. Tá na hambasáidí eachtracha uile agus 150 eagraíocht idirnáisiúnta lonnaithe sa chathair, lena n-áirítear an Chúirt Bhreithiúnais Idirnáisiúnta agus an Chúirt Choiriúil Idirnáisiúnta. Dá bhrí sin, is ceann de na príomhchathracha a óstálann na Náisiúin Aontaithe (in éineacht le Nua Eabhrac agus leis an nGinéiv) í an Háig.
Stair.
Bunaíodh an Háig timpeall na bliana 1230 nuair a cheannaigh Floris IV, Cunta na hOllainne, talamh feadh linne (ar a dtugtar "Hofvijver" faoi láthair) d'fhonn cónaí seilge a thógáil. Sa bhliain 1248, shocraigh William II, Cunta na hOllainne agus Rex Romanorum, an cónaí a shíneadh go pálás. Fuair sé bás sa bhliain 1256 roimh an pálás a chur i gcrích, ach chríochnaigh a mhac Floris V codanna den phálás agus is é an Ridderzaal (Halla na Ridirí), atá fós ann faoi láthair, an chuid is suntasaí. Baintear úsáid as fós le haghaidh ócáidí polaitiúla, ar nós óráid bhliantúil an mhonairc ón ríchathaoir. Ón 13ú haois ar aghaidh, bhain cuntaí na hOllainne úsáid as an Háig mar a n-ionad riaracháin agus a gcónaí agus iad san Ollainn.
Ainm agus stádas.
Luadh an Háig don chéad uair mar 'Die Hage' i ndoiciméad ó 1242. Sa chúigiú haois, úsáideadh an teideal níos foirmiúla 'des Graven hage', sin 'coill an chunta' go litriúil. Mar sin, bhí fochialla ar nós 'fál an chunta, clós príobháideach nó tailte seilge' ag baint leis. Úsáideadh 's Gravenshage go hoifigiúil don chathair ón 17ú haois ar aghaidh. Faoi láthair, ní úsáidtear an teideal seo ach i ndoiciméid oifigiúla. Baineann an chathair féin úsáid as "Den Haag" i ngach cumarsáid eile.
Tíreolaíocht.
Tá ocht gceantar (stadsdelen) oifigiúla san Háig. Tá siad roinnte i gcodanna níos lú (wijken).
Tagairtí.
Háig, An


Fidel Castro.
Ba é Fidel Castro (audio) (13 Lúnasa 1926 – 25 Samhain 2016) uachtarán ar Chúba ón mbliain 1961 go dtí an 24 Feabhra 2008. Bhí sé ina cheannaire ar an tír ó chuir sé an deachtóir Fulgencio Batista as oifig tar éis éirí amach i 1959. Tháinig a dheartháir Raúl mar chomharba air ar an 24 Feabhra 2008.
Náisiúnaí a bhí ann ina óige, agus cháin sé tionchar gnó agus polaitiúil na Stáit Aontaithe i gCúba nuair a bhí sé ina mhac léinn. Bhailigh sé buíon ceannairceach timpeall air féin agus rinne sé ionsaí ar bheairic Moncada i 1953, theith sé thar lear ar feadh tamaill agus tháinig ar ais i mí na Nollag 1956 chun tús a chur le treallchogaíocht a mhair go dtí gur bhuaigh sé sa deireadh i 1959. Tá clú agus cáil air ó shin.
Duine conspóideach a bhí ann: an-mheas air go minic sa tríú domhan agus i measc daoine eile ach an-chuid daoine ina choinne freisin. I luathbhlianta a réimeas, rinne ranna de chuid rialtas na Stát Aontaithe roinnt iarrachtaí é a mharú nó a chur as oifig.
Óige.
Feirmeoir saibhir ba ea athair Fidel, Ángel Castro Argiz, arbh ón Ghailís na Spáinne dó ó dhúchas. Fuair sé a chuid oideachais ó na hÍosánaigh agus ó Bhráithre de la Salle i Santiago de Cúba agus in Colegio de Belén in Havana. Rinne sé staidéar ar an dlí in ollscoil Havana sa bhliain 1945. Thosaigh a chuid gníomhaíochta polaitiúil agus é ina mhac léinn.
Polaitíocht.
Thosaigh Castro a chur spéis sa pholaitíocht in ollscoil Havana ó thús. Bhí mic léinn a linne an-chorraithe agus ba mhinic a bhíodh círéibeacha ina measc. Ghlac Castro páirt sa troid agus chuir a naimhde ina leith gur mharaigh sé cúpla duine, ach níl aon fhianaise sásúil ann go raibh sé i ndáiríre ciontach. Chuaigh Castro isteach sa Partido Ortodoxo i 1947, páirtí a chuir in éadan chaimiléireacht an rialtais agus a d'éiligh leasaithe ar an dlí. Rinne ceannaire an pháirtí, Eduardo Chibas, iarracht ar an uachtaránacht, ach scaoil sé é féin agus é páirteach i gcraoladh raidió. Bhí Castro i láthair agus thug sé Chibas chun an ospidéil mar a bhfuair sé bás.
I samhradh 1947 rinne Castro agus a chomhghleacaithe iarracht rialtas na Poblachta Doiminiceánaigh a chur as oifig ach theip orthu. D'éalaigh Castro agus a chairde i raftaí ó na póilíní, ach cé gur theip ar an eachtra bhí cáil ar Castro dá bharr.
An bhliain dar gcionn, 1948, bhí Castro sa Cholóim agus dar le Roinn Stáit Mheiriceá bhí baint aige le cúpla feallmharú sa tír sin. Nuair rinne póilíní na tíre sin iarracht é a ghabháil theith sé go ambasáid a thíre agus tugadh abhaile é.
Phós sé Mírta Diaz Blart, mac léinn de bhunadh saibhir, agus cháiligh sé mar dhlíodóir i 1950. Thosaigh sé ar a chleachtas i Havana, agus d'fhógair sé a thuairimí náisiúnacha go fíochmhar. Rinne sé iarracht suíochán parlaiminte a fháil, ach tháinig an Ginearál Fulgencio Batista i gceannas na tíre tar éis coup d'état agus rialaigh sé an tír le cabhair Mheiriceá.
Thug Castro dúshlán an rialtais sna cúirteanna ach níor éirigh leis, agus bheartaigh sé ansin nach raibh de rogha aige ach éirí amach a eagrú. Bhailigh sé timpeall céad go leith dá chairde le chéile agus rinne ionsaí ar bheairic Moncada ar an 26 Iúil 1953. Theip ar an ionsaí agus maraíodh níos mó ná seasca den lucht ionsaithe.
Chúlaigh Castro agus iarsmaí a bhuíne go sléibhte garbha an Sierra Maestra, ach gabhadh ansin iad. Cuireadh Castro faoi thriail agus daoradh go cúig bliana déag sa phríosún é. Scar a bhean leis nuair a bhí sé ina chime, ach bhí sé de shólás aige nár chaith sé ach dhá bhliain sa phríosún. Ligeadh saor é i mí Bealtaine 1955 agus chuaigh sé ar imirce go Meicsiceo.
Gluaiseacht an 26ú Iúil.
Tháinig Castro agus roinnt dá chairde le chéile agus bhunaigh siad Gluaisteacht ar an 29ú Iúil agus é d'aidhm acu Batista a ruaigeadh as oifig. Treallchogaíocht a bhí ar intinn acu. Ba mhór an chabhair don ghluaiseacht an tAirgintíneach óg Ché Guevara a raibh an-mhachnamh déanta aige ar pholaitíocht agus ar chogaíocht.
An Réabhlóid.
I dtús Eanáir 1959, ghlac Fidel Castro seilbh ar Chúba tar éis teitheadh Batista ar an 31 Nollaig 1958
Aontas na Sóivéadach.
Rinne na réabhlóidithe iarracht cabhair a fháil ón Aontacht Sóivéadach ach níor tugadh aird orthu agus bheartaigh siad ar airm agus trealamh a lorg i measc na gCúbach i Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Tagairtí.
Castro, Fidel
Castro, Fidel
Castro, Fidel
Castro, Fidel


Amstardam.
Is í Amstardam príomhchathair agus limistéar bhardasach is mó na hÍsiltire. Tá an chathair, dárb an t-ainm "Mokum" i gcanúint Amstardama (tágtha as an teanga Giudáis), i gcúige Ollainn Thuaidh, ar bhruach na habhann Amstal agus cois an Oibh. Bunaíodh í san 12ú haois mar shráidbhaile beag iascaireachta. Dhíorthaigh ainm na cathrach ó dhamba ("dam" in Ollainnis) amháin san Amstal ón 13ú haois. Fuair an bhaile cearta cathrach timpeall ar 14ú haois agus d'fhás go ceann de na cathracha tráchtála ar fud an domhain san Am Óir Ollanach. Ón deireadh na 16ú haois thainig fús na daonra ar shíntí na cathrach. Mar sin de, thógadh fáinne na canálacha, a bhfuil ar an liosta UNESCO d'oidhreacht na cruinne agus iad ina ndíol spéise amháin na cathrach. Díolaí spéise eile atá músaeim, mar Ard-mhúsaem na hÍsiltíre, Músaem Cathrach, Músaem Van Gogh, Teach Áine Fráinc, na Ballaí. Tá clú agus cáil ar Amstardam mar gheall ar na dlíthe liobrálacha atá ann maidir le drugaí agus gnéas. Tá dá ollscoilte in Amstardam agus cónaítheoirí le naisiúntaí is dífriúla sa chruinne aici. Níl Parlaimint na hÍsiltíre suíte in Amstardam; tá sí suíte san Háig.
Ar an chéad Eanáir 2012, bhí limistéar bhradasach Amstardama ina comhaireamh 790,044 cónaítheoirí. Lena ceirtleáin bhí timpeall 1.1 milliún daoine ina gcónaí in Amstardam ar feadh Lúnasa 2010 agus mar gheall ar sin, tá Amstardam i dtéarmaí daonra an cathair is mó san Ísiltír. Tá 2.3 milliún daoine ina gcónaí i Réigiún Amstardama, a n-áirítear measc níthe Almere, An Ghaoth, Sánstáit agus Puirmeirint. Tá Amstardam cathair amháin de Cathracha Teorann freisin. Roinneadh Amstardam i seacht gcuideanna cathrach, a bhí roinnte i gcomharsanachtaí eile.


An Meánoirthear.
Is réigiún tíreolaíochta é An Meánoirthear. Is téarma ginireálta í seo, agus tá a lán tuairimí eile éagsúla faoin sainmhíniú.
Liosta tíortha.
Meánoirthear, An


Uragua.
Is tír i Meiriceá Theas í Uragua, nó "Poblacht Oirthearach Uragua", mar a thugtar uirthi go hoifigiúil (Spáinnis: "República Oriental del Uruguay"). "Orientales" nó Oirthearaigh a thugtar ar mhuintir na tíre féin go minic, go háirithe sa chanúint Spáinnise a labhraítear i dtíortha Río de la Plata. "Orientales, la patria o la tumba" an teideal atá ar amhrán náisiúnta na tíre féin - "an tír dhúchais nó an uaigh, a Oirthearacha". Tá teorainneacha aici leis an mBrasaíl agus leis an Airgintín. Is í Montevideo an phríomhchathair. Cathracha eile iad Paysandú, Salto, Artigas, Rivera, Melo, Treinta y Tres, Punta del Este, agus Tacuarembó. Tá thart ar thrí mhilliún is ceithre chéad míle duine ina gcónaí ann. Níl ach 176,220 ciliméadar cearnach d'achar ann, agus mar sin, tá sí ar an gceann is lú de thíortha na Spáinnise i Meiriceá Theas.
Ar an bhfeirmeoireacht is mó a mhaireadh Uragua go dtí le déanaí, ach tá an tír ag dul chun tionsclaíochta ar na saolta seo, agus an ríomhaireacht ag dul chun cinn. Is í Uragua an tír is mó a easpórtálann bogearraí ríomhaireachta i Meiriceá Theas.
Idir an Bhrasaíl agus an Airgintín.
Bhí Uragua, nó Banda Oriental, mar a thugtaí uirthi roimh an neamhspleáchas, ina cnámh spairne idir an Bhrasaíl agus an Airgintín ar feadh i bhfad. D'fheicfeá a rá gur comhréiteach ab ea stát ar leith a ghairm den chúige seo. Ar dtús, bhí an chuma ar an scéal nach raibh ann ach ceann de chúigí na hAirgintíne, nó nuair a tháinig gluaiseacht fhrith-Spáinneach ar bun i mBanda Oriental, bhí a ceannaire, iar-bhuachaill bó agus iar-oifigeach in arm na Spáinne, darbh ainm José Cervasio Artigas, - bhí sé ag cur troda ar na Spáinnigh le tacaíocht na nAirgintíneach.
Tháinig scoilt idir Artigas agus na hAirgintínigh, áfach, nuair a bhí siad siúd ag ullmhú tionól bunreachtúil don stát nua s'acu. Chuir Artigas in iúl do mhuintir Bhuenos Aires go raibh rialtas dúchais le cumhachtaí fairsinge de dhíth air do Bhanda Oriental. Ní raibh muintir Bhuenos Aires sásta a leithéid a ghéilleadh dó. A mhalairt ar fad, chuir siad díormaí armtha go Montevideo le scaradh Bhanda Oriental ón Airgintín a chosc. San am céanna, bhí na Portaingéiligh ag iarraidh an cúige a fhorghabháil, rud a d'éirigh leo sa bhliain 1820. B'éigean d'Artigas dul ar deoraíocht óna bhólaí dúchais, agus chaith sé a raibh fágtha dá shaol ar imirce san Airgintín agus i bParagua.
Neamhspleáchas d'Uragua.
Sa bhliain 1822, d'fhógair an Bhrasaíl neamhspleáchas ar an bPortaingéil agus, rud follasach, ghlac na Brasaíligh leis gur cúige dá gcuid féin ab ea Banda Oriental anois. Trí bliana ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh drong de lucht leanúna Artigas amach in aghaidh na Brasaíle le tacaíocht ón Airgintín. Is é an chiall a bhain na Brasaíligh as seo go raibh an Airgintín á n-ionsaí, agus chuaigh siad chun cogaidh lena dtír féin a chosaint ar an ionradh. Mhair an Airgintín agus an Bhrasaíl ag cur cogaidh ar a chéile go ceann trí bliana, ach ansin, rinne Sasana eadráin eatarthu, agus sa deireadh thiar thall, bhí siad sásta neamhspleáchas a fhágáil ag Banda Oriental. Mar sin a tháinig Poblacht Oirthearach Uragua ar an bhfód, nó an Phoblacht Taobh Thoir d'Abhainn Uragua, mar a d'fhéadfá an t-ainm a thuiscint freisin. Nó is amhlaidh gur ainm abhann é "Uruguay" ar dtús, agus go bhfuil stát Uragua suite ar bhruach thoir na habhann áirithe seo.
Liobrálaigh agus Coimeádaigh.
Saoirse gan só a bhí ann, i dtús báire. Bhí Uragua á stróiceadh agus á streachailt as a chéile ag an dá phríomhpháirtí polaitíochta, nó ní raibh siad sásta treabhadh le chéile ar aon nós. B'iad na Liobrálaigh agus na Coimeádaigh na páirtithe sin, agus bhí trioblóidí den chineál chéanna ag crá go leor tíortha eile san ilchríoch san am sin. In Uragua, thosaigh an faltanas polaitíochta seo mar chath pearsanta idir Fructuoso Rivera, an Liobrálach, agus Juan Lavalleja, an Coimeádach. Go minic, bhí na comharsana, an Airgintín agus an Bhrasaíl, ag cur a ladair i gcúrsaí inmheánacha Uragua. Sa bhliain 1832, d'éirigh Lavalleja amach in aghaidh Rivera. Sa bhliain 1836, arís, d'éirigh Rivera amach in aghaidh Manuel Oribe, an tUachtarán nua a bhí róchairdiúil le Lavalleja, dar leis. Bhain Rivera amach an Uachtaránacht sa bhliain 1839, i ndiaidh cathanna fada i gcoinne na dtrúpaí Airgintíneacha a bhí ag cabhrú le hOribe. Ansin, chuaigh Rivera i gcomhghuaillíocht leis na reibiliúnaigh a bhí ag cur cogaidh ar Juan Manuel de Rosas, deachtóir na hAirgintíne. B'é seo ba chúis leis an gCogadh Mór, nó Guerra Grande, idir an Airgintín agus Uragua.
An Cogadh Mór.
Bhí Oribe agus deoraithe Uraguacha eile ag troid le taobh na hAirgintíne, agus shealbhaigh siad an tír go hiomlán - ach amháin Montevideo, an phríomhchathair. Bhí comhghuaillithe Rivera, an Ríocht Aontaithe agus an Fhrainc, ag soláthar do Montevideo ón bhfarraige, agus iad ag baghcatáil na hAirgintíne.
Mhair an Cogadh Mór sna blianta 1843-1852, agus Montevideo faoi léigear an t-am ar fad. Ansin, áfach, chuir an Ginearál Justo José de Urquiza ruaigeadh ar Uribe agus ar Rosas féin, agus b'é sin deireadh an chogaidh ar fad.
I nDiaidh an Chogaidh.
An tUachtarán a toghadh i ndiaidh an chogaidh, níor mhair sé ach bliain ag rialú na tíre roimh an chéad réabhlóid eile. Ansin, ceapadh triúracht in áit an Uachtaráin, mar atá, Rivera, Lavalleja, agus Venancio Flores. Ní raibh mórán maithe san iarracht seo ach oiread, áfach, nó fuair an bheirt seanfhundúirí bás go gairid ina dhiaidh sin, agus sa bhliain 1855, chuir an chéad "c"h"oup d'état" eile Flores ó chumhacht. An chuid eile de na 1850idí, bhí cogadh cathartha á chur idir na Liobrálaigh agus na Coimeádaigh gan stad gan staonadh.
Sa bhliain 1860, shealbhaigh na Coimeádaigh an tír, ach níor mhair siad i bhfad á rialú. Nó tháinig Venancio Flores agus lucht a leanúna ar ais sa bhliain 1863 le "Crosáid na Saoirse" a thabhairt chun críche, mar a thug Flores ar a bhfeachtas. Go gairid ina dhiaidh sin, tháinig na Brasaíligh isteach freisin, agus cé nach raibh siad róchairdiúil leis na hAirgintínigh ná le Flores roimhe seo, chuidigh siad leis anois an rialtas Coimeádach a chloí. D'iarr an rialtas ar Pharagua teacht chun fortachta, ach ní raibh gar ann. Ar ais i gcumhacht dó, chuaigh Flores, na hAirgintínigh, agus na Brasaíligh chun cogaidh ar Pharagua in éineacht. B'é seo Cogadh na Trípháirtíochta, a rinne léirscrios gan a leithéid eile ar Pharagua.
B'iad na Liobrálaigh a rialaigh an tír a raibh fágtha den naoú haois déag. Sna blianta 1870-72 rinne na Coimeádaigh iarracht an chumhacht a sciobadh chucu le lámh láidir, ach níor éirigh leo. Ina dhiaidh sin féin, mhair siad ag cur sórt treallchogaíochta in áiteanna. Dá réir sin, chuir na rialtais Liobrálacha béim ar fhorbairt na bhfórsaí armtha, agus bhí ról tábhachtach ag oifigigh an airm i bpolaitíocht na tíre.
Sa dara leath de na 1870idí, nuair a bhí an Coirnéal Lorenzo Latorre ag rialú na tíre, cuireadh tús leis an scolaíocht ghinearálta in Uragua. Fiú i ndiaidh lá Latorre, lean na rialtais ag forbairt scolaíochta agus oideachais in Uragua, agus de réir a chéile, d'iompaigh an tír ina lárionad tábhachtach cultúrtha i Meiriceá Theas.
José Batlle y Ordóñez - Ailtire an Daonlathais in Uragua.
I ndeireadh na naoú haoise déag, tháinig José Batlle y Ordóñez ar stáitse na polaitíochta. Liobrálach a bhí ann, ach má bhí féin, ní raibh sé róshásta le polaitíocht a pháirtí féin ach oiread leis na Coimeádaigh. Bhí sé ar an bpolaiteoir ba chumasaí a saolaíodh in Uragua riamh. Bhain sé amach oifig an Uachtaráin sa bhliain 1903, agus ó sin i leith, chrom sé ar leasuithe tábhachtacha polaitíochta agus dlí a chur i gcrích. Faoina cheannas-san a reachtaíodh an dlí um lá oibre ocht n-uaire an chloig. Ceadaíodh an colscaradh, agus cuireadh deireadh le pionós an bháis. Níl anseo ach cupla sampla de na hathruithe a tháinig ar dhlíthe Uragua nuair a bhí Batlle y Ordóñez i mbun na gcúrsaí.
Sa bhliain 1907, d'fhág Batlle y Ordóñez an Uachtaránacht ag Claudio Willman, duine de lucht a leanúna. Chuaigh sé féin ag taisteal an domhain le heolas a fháil ar na córais éagsúla pholaitiúla sna tíortha coimhthíocha. Nuair a d'fhill sé abhaile, vótáladh isteach arís é ina Uachtarán, agus sna blianta 1911-15, lean sé leis ag cur athrú cuma ar shaol Uragua. Bhí suim ar leith aige i gcóras polaitiúil na hEilvéise, agus theastaigh uaidh "Eilvéis Mheiriceá Theas" a dhéanamh dá thír dhúchais.
Sa bhliain 1917, chuir Batlle y Ordóñez gairm chruinnithe ar an tionól náisiúnta le bunreacht nua a achtú. Bunreacht réabhlóideach a bhí ann, nó chuir sé cuma an daonlathais nua-aimseartha ar Uragua. Thairis sin, bhí forálacha forásacha ann faoi íosmhéid pá, faoi phinsean is faoi chúrsaí oideachais agus oibreachais. Tríd is tríd, bhí an bunreacht ceaptha le hUragua a iompú ina stát soilíosach daonlathach.
Géarchéim na dTríochaidí agus Bláthú Nua le linn an Chogaidh.
Fuair Batlle y Ordóñez bás sa bhliain 1929. Bhí an saol seascair síochánta in Uragua sna fichidí, ach nuair a thosaigh an ghéarchéim eacnamaíochta dhomhanda sna tríochaidí, mhéadaigh ar an míshuaimhneas polaitiúil arís. Chualathas na Cumannaigh ag éileamh athroinnt na dtailte, rud nár rith le Batlle y Ordóñez riamh, ó nár theastaigh uaidh trioblóidí a fháil leis na mórúinéirí tailte. Coimeádaigh ab ea a bhformhór siúd.
Fear de lucht leanúna Batlle y Ordóñez, Gabriel Terra, a vótáladh isteach ina Uachtarán sa bhliain 1931, agus b'eisean a stiúraigh an tír trí bhlianta na géarchéime sna tríochaidí. Níor sparáil sé an lámh láidir ar an bhfreasúra, agus chuaigh sé i muinín na bhfórsaí armtha le srianta a chur le gach corraíl pholaitiúil. Bhí sé meáite, áfach, ar chóras soilíosach Batlle y Ordóñez a tharrtháil, agus nuair a tháinig deireadh lena sheal Uachtaránachta, d'fhág sé an chumhacht ag a chomharba faoi chroí mór maith.
Le teacht an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh an saol chun feabhais in Uragua arís. Bhí an-ghal ar onnmhuirí na tíre ar an gcoigríoch, agus na Stáit Aontaithe ag íoc praghas ard as olann Uragua lena chinntiú nach dtaobhódh muintir na tíre le Hitler sa chogadh. Bhí tacaíocht láidir ag an Naitsíochas san Airgintín, agus Uragua ag teastáil ó lucht rialtais na Stát mar dhúnfort frith-Naitsíoch i limistéar Río de la Plata.
Chuaigh deachtóireacht Juan Domingo Perón i ndéine san Airgintín agus na daichidí ag druidim chun deireanais. Bhí Uragua ag fáiltiú dídeanaithe polaitiúla isteach ón Airgintín, rud nár thaitin le Perón ar aon nós. Mar sin, ní raibh na turasóirí ag teacht ón Airgintín go hUragua ar feadh i bhfad, rud a bhain cuid mhór den ghnáthioncam den tír. Tháinig Uragua slán as an gcaolas seo, áfach, agus an chéad leath de na caogaidí, bhí na hUraguaigh ag déanamh go maith arís.
An Ghéarchéim Nua.
Ina dhiaidh sin, áfach, thit praghas na holla ar an margadh domhanda go tobann, rud a chuir eacnamaíocht Uragua trí chéile. Tharraing an ísle brí seo callán polaitiúil anuas ar an tír fosta, agus vótáil na saoránaigh isteach rialtas Coiméadach an chéad uair i ndiaidh na naoú haoise déag, in olltoghchán na bliana 1958. Bhain na Coimeádaigh triail as scéim dá gcuid féin le srianta a chur leis an mboilsciú, ach ní dheachaigh sí a dhath ar bith chun leasa don tír. Tháinig meath ar "Eilvéis Mheiriceá Theas", agus i rith na seascaidí, tháinig gluaiseacht treallchogaíochta, na "Montoneros", ar an bhfód, rud nach samhlódh aon duine le hUragua roimhe sin. Sa bhliain 1972, thit rud neamhghnách eile amach, nó chuaigh na fórsaí armtha i gceannas ar Uragua.
Cuireadh na Montoneros faoi chois le lámh láidir, ach níor thug na míleataigh an chumhacht uathu. A mhalairt ar fad, lean siad ag géarleanúint easaontóirí ón eite chlé, agus cearta an duine ina gceap magaidh acu. Bhí siad, fiú, ag comhoibriú le rialtas míleata na hAirgintíne, uaireanta, ag céasadh radacaigh óga. I dtús na n-ochtóidí, áfach, thosaigh siad ag ullmhú na tíre don daonlathas arís, agus sa bhliain 1984, bhain José María Sanguinetti amach oifig an Uachtaráin.
Atógáil an Daonlathais.
Thit sé ar chrann Sanguinetti struchtúr eacnamaíochta na tíre a chur in oiriúint d'éilimh na Fundúireachta Idirnáisiúnta Airgeadais. Thairis sin, chaithfeadh sé na hiarsmaí a ghlanadh a d'fhág an rialtas míleata ina dhiaidh, agus chinn sé ar phardún ginearálta a thabhairt do na saighdiúirí agus do na treallchogaithe araon. Bhí formhór na nUraguach sásta leis an bpolasaí seo, mar a léirigh an phobalbhreith. I ndiaidh Sanguinetti, vótáladh an polaiteoir coimeádach Luis Alberto Lacalle isteach mar Uachtarán, ach tháinig Sanguinetti ar ais i dtoghcháin na bliana 1995.
Tá liobrálú agus príobháidiú na heacnamaíochta ar ceann de na clocha is mó ar phaidrín an lucht rialtais in Uragua, ach ní mó ná sásta atá muintir na tíre a gcuid comhlachtaí stáit a fhágáil i lámha na bhfear gnó. Níl an seanchóras polaitíochta i réim níos mó ach oiread, ó tháinig lear maith páirtithe nua ar an bhfód sna nóchaidí. Mar sin, níl an vótóir i dtuilleamaí rogha an dá dhíogha idir na Coimeádaigh agus na Liobrálaigh a thuilleadh.
Cultúr Uragua.
Is í an Spáinnis teanga na tíre, cé go bhfuair sí a hainm as an teanga Guaraní, teanga bhundúchasach a labhraítear go forleathan i bParagua, inniu féin. Tá na sloinnte Iodáilise iontach coitianta, nó cosúil leis an Airgintín, d'fháiltigh Uragua na sluaite móra d'Iodálaigh nuair a tugadh an tír chun míntíreachais. Caitlicigh is ea dhá dtrian na nUraguach. Thairis sin, tá pobail bheaga Phrotastúnacha, Ghiúdacha agus Airméineacha ann, ach is daoine neamhreiligiúnda iad an chuid is mó den fhuílleach.
Tá scríbhneoirí Uraguacha ann a bhfuil meas mór orthu ag na Spáinniseoirí ar fad, go háirithe Eduardo Galeano agus Mario Benedetti. Áirítear Benedetti ar duine de na scríbhneoirí próis is fearr dár tháinig as Meiriceá Theas.
Cosúil leis na Spáinniseoirí eile, tá na hUraguaigh thar a bheith doirte don tsacar, "el fútbol". D'éirigh le foireann Uragua an Corn Domhanda a bhaint sa bhliain 1950, ach ar na saolta seo, tá sacar Uragua thíos leis an ngéarchéim eacnamaíochta chomh maith leis an lobhadh i saol an tsacair a tháinig chun solais le déanaí le scannail mhóra faoi chluichí réamhshocraithe. Mar sin féin, bíonn imreoirí sciliúla sacair ag teacht as Uragua i gcónaí, cosúil le hAlvaro Recoba ("El Chino") agus Diego Forlan.
Thairis sin, is maith le muintir Uragua an rugbaí, an chispheil agus an tumadóireacht.


An Ghuáin.
Is tír i dtuaisceart Mheiriceá Theas í an Ghuáin. Is iar-choilíneacht Bhriotanach í. Is í Georgetown an phríomhchathair.


Guáin na Fraince.
Is roinn thar lear ("département d'outre-mer", nó DOM sa Fhraincis) de chuid na Fraince í Guáin na Fraince ("Guyane française" sa Fhraincis, "Guyane" i gceart). Tá an tír lonnaithe i oirthuaisceart Mheiriceá Theas, idir Suranam agus an Bhrasaíl, ar an gcósta Atlantach. Cé nach bhfuil sí suite san Eoraip, is cuid den Aontas Eorpach í an chríoch seo. Tá sí le feiceáil ar nótaí an euro. Is é Cayenne an príomhbhaile. Tá 229,000 éigin duine ina gcónaí i nGuáin na Fraince (meastachán ó INSEE a rinneadh sa bhliain 2010). Tá lárionad spáis Eorpach i gKourou ar an gcósta siar ó Chayenne. Is í an Fhraincis teanga oifigiúl na roinne agus tá criól Ghuáin na Fraince á labhairt go forleathan ann chomh maith.
Tá vóta ag muintir Ghuáin na Fraince i dtoghcáin uachtarántachta na Fraince. I dtoghcáin na bliana 2017, ar an 8ú Bealtaine, vótáil 64.9%
% ar son Emmanuel Macron agus vótáil 35.1% ar son Marine Le Pen. Vótáil 41.9% de mhuintir na hoileáin sa toghcán is déanaí ach bhí 4% do na vótaí millte agus bhí 9.2% eile bán.


Ollscoil na hÉireann.
Ollscoil na hÉireann. Ollscoil a cuireadh ar bun mar oidhre ar ollscoileanna na banríona in Éirinn. Tugtar "National University of Ireland" uirthi i mBéarla.
Bhí an Coláiste Ollscoile i mBaile Átha Cliath bunaithe mar ollscoil Chaitliceach, agus na cinn i nGaillimh agus i gCorcaigh ina ollscoileanna banríona. Tugadh aitheantas don choláiste cliarlathais i Maigh Nuad níos déanaí mar choláiste ollscoile.
Tá iarmhic léinn na gcoláistí thuas ceadaithe vótáil i dtoghchán do sheanadóirí i Seanad Éireann.
!


Feidhmchláir aistriúcháin.
Is é is brí le feidhmchláir aistriúcháin ná feidhmchlár ríomhaireachta a úsáidtear mar chabhair chun aistriúchán a dhéanamh idir teangacha éagsúla. Cruthaíonn an t-aistritheoir daonna foinsetheanga agus sprioctheanga, agus de réir mar a bhíonn aistriúchán á dhéanamh coinnítear taifead i gcuimhne an ríomhaire de na téarmaí a úsáidtear san aistriúchán, ionas gur féidir leis an aistritheoir an t-ábhar céanna a úsáid arís agus aistriúchán nua idir lámha.
Briseann an feidhmchlár an téacs ina bhlúirí, abairtí nó altanna a éascaíonn obair an aistritheora agus cuartaíonn sé a chuimhne le teacht ar ábhar atá mar an gcéanna leis nó cosúil leis. Más féidir meaitseáil iomlán a dhéanamh déanfaidh an ríomhaire an t-aistriúchán nó cuirfidh sé moladh ar fáil de réir an chéatadáin meaitseála atá socraithe ag an úsáideoir.
Dá mhéad oibre a dhéantar leis an bhfeidhmchlár is ea is cruinne a bhíonn sé, agus is féidir leis an aistritheoir a tháirgiúlacht a mhéadú dá réir.


Garraíodóireacht.
Is ceird í an gharraíodóireacht ina cothaítear plandaí le haghaidh tírdhreach deas a chruthú.


Henry Ford.
Ba bhunaitheoir an Ford Motor Company é Henry Ford (30 Iúil, 1863 – 7 Aibreán, 1947).
Ford, Henry
Ford, Henry


Leonardo da Vinci.
Ileolaí Iodálach ab ea Leonardo di ser Piero da Vinci (15 Aibreán, 1452 – 2 Bealtaine, 1519), a bhí ina eolaí, matamaiticeoir, innealtóir, cumadóir, eolaí anatamaíochta, péintéir, dealbhóir, ailtire, luibheolaí, ceoltóir agus scríbhneoir.
Mac dlíodóra, rugadh é i gceantar Vinci i bhFlórans i 1452. Rinne sé staidéar ar an ealaín don chéad uair faoi Verrochio, agus thosaigh é mar ealaíontóir neamhspleách i 1477. Bíodh nach raibh a shaothar ealaíonta chomh líonmhar san bhain sé clú domhanda amach mar sin féin. Ar a shaothair is mó clú tá "An Suipéar Déanach" agus "An Mona Lisa".
Leonardo da Vinci, Svenska Familj-Journalen
Chuir da Vinci i gcuntas a shaothar taighde — i leabhair nóta, a bhí lán de nótaí inspéise agus de léaráidí gléineacha, a bhí scríofa ón dtaobh dheas go dtí an taobh chlé i scríbhinn léargais. Bhí anatamaíocht an choirp, fás an linbh sa bhroinn, dlíthe tonn agus sruth, dlíthe eitilte, geolaíocht, fisic agus réalteolaíocht ar ábhair léinn an fhir iontach seo. Cheap sé paraisiút, inneall eitilte, agus fomhuireán chomh maith.
Tagairtí.
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo
Da Vinci, Leonardo


Cathair Mheicsiceo.
Is í Cathair Mheicsiceo príomhchathair Mheicsiceo agus í ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Tá tuairim is naoi milliún duine ina gcónaí sa chathair féin. Tá se suite i lár na tíre i nGleann Mheicsiceo.
Stair.
Bhunaigh na hAstacaigh a bpríomhchathair, Tenochtitlán, ar oileán i Loch Texcoco sa bhliain 1325. Bhunaigh na Spáinnigh cathair an lae atá inniu ann ar fhothracha Tenochtitlán, príomhchathair na nAstacach, tar éis dóibh Impireacht na nAstacach a chur faoi chois sa 16ú haois.
1985 ar an 19 Meán Fómhair 1985, bhí crith talún (8.0 ar an scála Richter) i gcathair Mheicsiceo. Maraíodh 5,000 - 45,000 duine.


Rosa Luxemburg.
Ba theoiricí polaitiúil Marxach, fealsúnaí sóisialach agus réabhlóidí Gearmánach í Rosa Luxemburg (5 Márta, 1870 nó 1871 – 15 Eanáir, 1919, i bPolainnis Róża Luksemburg) a rugadh sa Pholainn. Ba theoiricí í don Pháirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine (SPD). I rith an Chéad Cogadh Domhanda d'eagraigh sí le Karl Liebknecht agus sóisialaithe réabhlóidí eile ina aghaidh. Ar an 1 Eanáir 1919 bhunaigh siad an Páirtí Cumannach na Gearmáine (KPD). Dúnmharaíodh í i rith an éirí amach i mBeirlín in Eanáir 1919.
Naisc sheachtracha.
Luxemburg, Rosa
Luxemburg, Rosa
Luxemburg, Rosa
Luxemburg, Rosa
Luxemburg, Rosa


Mary Wollstonecraft.
Ba scríbhneoir cáiliúil as Londain, Sasana í Mary Wollstonecraft (27 Aibreán 1759 - 10 Meán Fómhair 1797) ag deireadh an 18ú haois. Scríobh sí an leabhar clúiteach faoi chearta na mban, "A Vindication of the Rights of Woman", i 1792. Níor chaith sí ach 9 mbliana ag scríobh. Ba iníon léi Mary Wollstonecraft Shelley, údar "Frakenstein".
Wollstonecraft, Mary
Wollstonecraft, Mary
Wollstonecraft, Mary


Coimeádachas.
Is dearcadh polaitíochta é an coimeádachas (tugtar an "caomhnachas" air scaití) a chuireann an bhéim ar chaomhnú na bhfiúntas traidisiúnta. Tá sé ar an taobh eile den speictream polaitíochta ón dearcadh radacach. Deir an coimeádach gur cuma cén córas polaitíochta a bhíonn i bhfeidhm mar is baol dó i gcónaí nádúr an duine.
I measc na smaointeoirí coimeádacha tá an státaire Éireannach Éamann de Búrca a thug sainmhíniú ar cad ba chiall leis an gcoimeádachas. Dúirt sé "chun caomhnú caithfimid leasú".


Denver, Colorado.
Is í Denver príomhchathair stát Colorado agus an chathair is mó ann freisin. Tugtar "an chathair míle ar airde" ar Denver mar gheall ar a hairde. Tá sí suite timpeall tríocha ciliméadar ó na Sléibhte Carraigeacha. Tá 554,636 duine ina gcónaí ann de réir an daonáirimh ó 2000 agus timpeall dhá mhilliún go leith sa cheantar uirbeach.


Damba Hoover.
Is damba mór coincréite é Damba Hoover ar abhainn an Cholarado ar an teorainn idir stáit Arizona agus Nevada. Cuireadh tús leis an obair thógála sa bhliain 1931 agus críochnaíodh dhá bhliain roimh an dáta pleanáilte í sa bhliain 1936. Ba é Frank Crowe an t-innealtóir a thóg an damba.


Lionel Messi.
Is imreoir peile idirnáisiúnta Airgintíneach é Lionel Andrés Messi (rugadh 24 Meitheamh, 1987 i Rosario, an Airgintín). D'imir sé le Newell's Old Boys ina chaithair dhúchais ach bhog a thuismitheoirí go Barcelona agus é 11 bliain d'aois chun cóir a fháil ar mhí-eagar easpa hormón a bhí aige. Bhain sé páirt i dtriail don Barcelona agus é 13 bliain d'aois. Bhí sé chomh maith sin go raibh sé ag imirt do Barcelona B, an dara foireann, go luath ina dhiaidh sin. Fuair sé níos mó ná cúl ann mar mheán. D'imir sé a chéad chluiche don chéad fhoireann i nDeireadh Fómhair 2004 i gcoinne Espanyol agus fuair sé a chéad chúl i gcoinne Albacete ar an 1 Bealtaine 2005.
Messi, L


Edmilson Gomes.
Is imreoir idirnáisiúnta sacair é Edmilson Gomes, ainm iomlán José Gomes Edmilson, (rugadh 10 Iúil, 1976 i Taquaritinga, an Bhrasaíl). D'imir sé mar chúlaí láir le São Paulo F.C., Olympique Lyonnais agus F.C. Barcelona.
Tá sé ag imirt faoi láthair le Real Zaragoza sa Spáinn.
D'imir sé 36 cluiche leis an bhfoireann idirnáisiúnta Brasaíleach, an chéad cheann ar 18 Iúil 2000, agus bhuaigh sé an Corn Domhanda sa bhliainital 2002. Tá pas Iodálach aige a ligeann dó imirt mar imreoir ón Aontas Eorpach.
Clubanna.
Gomes, Edmilson


Víctor Valdés.
Is coimeádaí cúil peile Catalónach é Víctor Valdés Arribas (rugadh 14 Eanáir 1982 in L'Hospitalet de Llobregat, an Chatalóin). Imríonn sé le FC Barcelona sa tsraith Spáinneach. Thosaigh sé ag imirt le Barcelona B, foireann thánaisteach, sa bhliain 1992. Bhain sé an chéad fhoireann amach, ach níor imir sé ach corrchluiche le linn na mblianta 2002-03. Tar éis imeacht Roberto Bonano ba é Valdés an doirseoir ab fhearr agus is beag nár imir sé i ngach cluiche ón mbliain 2004-05 ar aghaidh.
Valdés, Victor


Carles Puyol.
Is imreoir sacair idirnáisiúnta Catalónach é Carles Puyol Saforcada (rugadh é ar an 13 Aibreán, 1978 i La Pobla de Segur, Lleida) a imríonn le F.C. Barcelona. Is é captaen na foirne faoi láthair freisin. Is ceann de na cúlaithe is fearr ar domhan é agus imríonn sé go rialta le foireann idirnáisiúnta na Spáinne.
Puyol, Carles
Puyol, Carles


Mark van Bommel.
Is iar-imreoir sacair idirnáisiúnta Ollannach é Mark van Bommel (rugadh ar an 22 Aibreán 1977 i Maasbracht, san Ísiltír). D'imir sé le F.C. Barcelona, PSV Eindhoven, Bayern Munich, agus F.C. Internazionale Milano. Bhí sé ag imirt le PSV Eindhoven arís sa bhliain 2013 nuair a d'fhógair sé go raibh sé le héirí as an sacar.


Muir Bhailt.
Tá Muir Bailt suite i dtuaisceart na hEorpa. Clúdaíonn sí 377,000 km2 (146,000 sq mi). Tá nasc idir Muir Bhailt agus an Mhuir Thuaidh, idir an Danmhairg agus an tSualainn.


Samuel Eto'o.
Is imreoir sacair idirnáisiúnta Camarúnach é Samuel Eto'o (rugadh 10 Márta 1981 i Nkon, Camarún). Imríonn sé le Internazionale i Milano faoi láthair.
D'fhreastail Eto'o ar Acadamh Spórt Kadji in Douala, príomhchathair Chamarún. D'imir sé le UCB Douala i gcomórtas Chraobh Chamarún sa bhliain 1996. Chaith sé sé bliana faoi chonradh le Real Madrid ach níor imir sé ach trí chluiche dóibh. Chaith sé an chuid is mó dá am, ceithre bliana go leith, ar iasacht le Real Mallorca. Sa bhliain 2003 bhuaigh sé Copa del Rey leis an gclub sin, i gcoinne Recreativo de Huelva. Bronnadh an teideal Imreoir Afracach na Bliana air trí bliana i ndiaidh a chéile, 2003 go 2005, an chéad duine chun an éacht sin a bhaint amach. Tá sé gnóthach i bhfeachtas frith-chiníochais sa Spáinn, tar éis mí-úsáid chiníoch a fhulaingt. Aistríodh Eto'o go hInternazionale le tosnú i mí Eanáir 2011.
Eto'o, Samuel


Deco.
Is imreoir sacair idirnáisiúnta é Anderson Luis de Souza (rugadh 27 Lúnasa 1977 i São Bernardo do Campo, An Bhrasaíl) a bhfuil aithne níos fearr air faoin leasainm Deco. Is peileadóir idirnáisiúnta é don Phortaingéil. Imríonn sé le Fluminense sa Bhraisíl faoi láthair. Roimhe sin d'imir sé le Chelsea i Sasana, FC Porto sa Phortaingéil, Barcelona sa Spáinn, agus trí clubanna i Bhrasaíl. D'imir sé le Corinthians, FC Alverca agus Salgueiros.
Deco
Deco


Frank Rijkaard.
Frank Rijkaard sa bhliain 2007
Is traenálaí agus iar-imreoir peile Ollannach é Franklin Edmundo Rijkaard (rugadh ar an 30 Meán Fómhair, 1962 é, in Amstardam, an Ísiltír). D'imir Rijkaard do Ajax Amsterdam, Real Zaragoza agus Milan, agus d'imir sé 73 uair don fhoireann idirnáisiúnta Ollannach, ag scóráil 10 gcúl.
Rijkaard, Frank


Francis Drake.
Taiscéalaí, foghlaí mara agus polaiteoir Sasanach a bhí i Sir Francis Drake (c. 1540 – 28 Eanáir, 1596). B'eisean an chéad duine a sheol timpeall an domhain (fuair Ferdinand Magellan bás sular shroich sé a cheann scríbe deireanach). Ghlac Drake páirt sa troid cáiliúil i gcoinne an Armáid Spáinneach i 1588.
Drake, Francis
Drake, Francis


Gabriel García de la Torre.
Gabriel García de la Torre
Is imreoir sacair Catalónach é Gabriel Garcia De La Torre nó Gabri (rugadh Sallent (Barcelona) 10 Feabhra 1979) a imríonn le Umm-Salal Sports Club in Qatar. Thosaigh sé ag imirt le Barcelona B sa bhliain 1997 agus bhain sé an chéad fhoireann amach sa bhliain 1999. Gortaíodh go dona é sa cheathrú cluiche den tsraith 2005-06 is ní raibh sé in ann a bheith páirteach ann a thuilleadh. D'imir se le AFC Ajax agus ansin bhog se go Qatar.


Eas Niagara.
Is sraith easa móra é Eas Niagara (suíomh: 43°4′54.68″N, 79°4′19.5″W) atá suite ar an abhainn Niagara in oirthuaisceart Mheiriceá Thuaidh, ar an teorann idir na Stáit Aontaithe agus Ceanada. Tugtar an t-ainm Chutes Niagara dó as Fraincis. Is é an t-eas is láidre sna Stáit Aontaithe, agus b'fhéidir an ceann is cáiliúla ar an domhain.


Meice.
Is cathair mhór í Meice (Araibis: "Makkah al-Mukarramah", "مكة المكرمة") san Araib Shádach, príomhchathair Chúige Mhakka. De réir dhaonáireamh 2004 is é líon a lucht cónaithe 1,294,168. Is í Meice an chathair is naofa san Ioslam, agus tá oilithreacht bhliantúil an "hajj" ar an chathair, uair amháin i saol an duine, ar na cúig dhualgais reiligiúnach atá ar gach Moslamach. Tarlaíonn an "hajj" i mí Du al-Hijja, an mí deireanach san fheisire na gealaí Ioslamach, agus glacann na milliúin Moslamach páirt ann gach bliain. Tá al-Masjid al-Haram ("An Mosc Naofa") suite sa chathair, agus is é an áit is naofa sa dhomhain, de réir na Moslamach.


Camp Nou.
Is é Camp Nou staidiam peile an chlub úd FC Barcelona, agus é suite i gceantar Les Corts i mBarcelona. hOsclaíodh an staidiam go hoifigiúil ar an 24 Meán Fómhair 1957, agus is féidir 98,787 duine a thoilleadh ansin, rud a fhágann gurb é an staidiam is mó san Eoraip. Fuair Camp Nou an rátáil is airde is féidir le FIFA a bhronnadh ar aon staidiam sacair, is é sin, cúig réalta. Tá Camp Nou ar ceann de na staidiamaí sacair is mó le rá san Eoraip.
B'iad Francesc Mitjans-Miró, Lorenzo García Barbon agus Josep Soteras Mauri na hailtirí a dhear an staidiam.
Amharc ón aer den Camp Nou


Joan Laporta.
Is dlíodóir agus uachtarán FC Barcelona é Joan Laporta (rugadh 29 Meitheamh 1962 i mBarcelona). Tháinig sé i gcomharba ar Joan Gaspart tar éis toghcháin a bhuachaint ar 15 Meitheamh 2003.
Laporta, Joan
Laporta, Joan


Mosc.
Is áit adhartha na Moslamach, lucht leanúna an reiligiúin Ioslam, é mosc. De ghnáth, úsáideann na Moslamaigh an t-ainm Arabach masjid (Araibis: مسجد). Is é an Masjid Al Haram mosc i Meice, An Araib Shádach an chéad mosc a bunaíodh.


Diego Maradona.
Is iar-imreoir agus traenálaí peile ón Airgintín é Diego Armando Maradona, a rugadh i mBuenos Aires ar an 30 Deireadh Fómhair, 1960). Tá sé ar dhuine de na himreoirí is fearr agus is cáiliúla riamh, a d'imir le roinnt de na chlubanna is mó ar domhain agus a bhí ina chaptaen nuair a bhuaigh an fhoireann náisiúnta Corn an Domhain sa bhliain 1986.
Roghnaíodh mar Imreoir an Chomórtais é, agus na rudaí a chuimhnítear is mó ná an cúl iontach a fuair sé in aghaidh Shasana, agus an cúl conspóideach "Lámh Dé" sa chluiche céanna.
Tús a shaoil.
Tháinig Diego Maradona chun saoil sa chathair Lanús, ach tógadh i Villa Fiorito é - sluma ar imeall theas Bhuenos Aires. Is eisean an chéad de triúr mac agus triúr iníon a rugadh le tuismitheoirí bochta, arbh as Cúige Corrientes dóibh ó dhúchas. Bhí a bheirt dheartháir, Hugo (nó el Turco mar atá aithne air) agus Eduardo (Lalo) - ina bpeileadóirí gairmiúla chomh maith.
Agus é deich mbliana d'aois, tugadh faoi deara ag scabhta é agus é ag imirt le club a chomharsanachta Estrella Roja. Bhuaigh sé ait rialta i bhfoireann sóisir de chuid Argentinos Juniors as Bhuenos Aires, Los Cebollitas ('Na hOinniúin Beaga') mar a ghlaoitear orthu. Bhíodh sé de nós aige, mar bhuachaill liathróide óg dhá bhliain d'aois, a chumas agus chleasacha peile a thaispeáint don lucht féachana ag leath ama sna chluichí móra.
Gairm chlub.
Thiar sa bhliain 1976 a thosaigh Maradona ag imirt le Argentina Juniors, sular bhog sé ar aghaidh chuig Boca Juniors, áit inar bhuaigh sé craobh sa bhliain 1980. Thóg sé céim an-mhór sa bhliain 1981 nuair a d'aistrigh sé go F.C. Barcelona sa Spáinn. Bhain sé an Copa del Rey amach le Barça, ach chuir gortuithe go mór as dó, agus níor éirigh ró-mhaith leis ann. Sa bhliain 1984, shínigh sé le Napoli, club Iodálach gan bhua in aon chomórtas le seasca bliain. Is ansin a shroich Maradona bhuaic a ghairmréime, ag buachan an "scudetto" Iodálach dhá uair, i 1986-1987 agus 1989-1990, an Corn UEFA i 1989, an "Coppa Italia" i 1987 agus an "Supercopa Italiana" i 1990. D'fhág sé an Iodáil i 1991, ag dul go Sevilla FC sa Spáinn. I 1993 d'fhill sé ar an Airgintín, ag imirt le Newell's Old Boys, roimh dul ar ais go Boca Juniors, áit a d'éirigh sé as an bpeil ar 30 Deireadh Fómhair 1997.
Gairm idirnáisiúnta.
Thabhaigh Maradona an clú agus cháil is mó mar imreoir leis na Albicelestes, foireann idirnáisiúnta na hAirgintíne. Ghlac sé páirt i gceithre Chorn Domhanda as a chéile idir 1982 agus 1994, ag buachan an choirn sa bhliain 1986 agus ag críochnú sa dara háit sa bhliain 1990.
D'imir sé a chéad chluiche idirnáisiúnta ag aois a sé dhéag in aghaidh na hUngáire ar an 27 Feabhra 1977. Agus é ocht mbliana d'aois, réalta an chomórtais Craobh Domhanda na nÓg a bhí ann, agus é ag imirt cluiche den scoth sa bhua 3-1 i gcoinne Aontas na Sóivéide sa chluiche ceannais. Ar an 2 Meitheamh 1979, d'aimsigh sé a chéad chúl sinsir sa bhua 3-1 in aghaidh na hAlban i bPáirc Hampden, Glaschú.
Corn Domhanda 1982.
Ghlac Maradona áit ina chéad Chorn Domhanda sa Spáinn sa bhliain 1982. Bhí na curaidh Airgintín ag cosaint an choirn a bhuadar sa bhliain 1978, ach chailleadar in éadan na Beilge sa chéad bhabhta. Cé go raibh buanna cuimsitheacha acu in aghaidh na hUngáire agus na Salvadóire chun áit sa dara bhabhta a bhaint amach, fuair an Bhrasaíl agus an Iodáil an ceann is fearr orthu chun bata agus bóthar a thabhairt dóibh. D'imir Maradona gach nóiméad de gach cluiche, ag aimsiú dhá chúl i gcoinne na hUngáire, ach seoladh ón pháirc é le cárta dearg agus iad ag tabhairt aghaidh ar an Bhrasaíl de bharr droch-imirt tromchúiseach.
Corn Domhanda 1986.
Bhí Maradona ina chaptaen agus an imreoir ab fhearr i bhfoireann na hAirgintíne a bhuaigh an corn sa bhliain 1986, ag buachan an chluiche ceannais in aghaigh na Gearmáine Thiar i Meicsiceo. Le linn an choirn ar fad, chruthaigh Maradona é féin mar sár-imreoir fuinniúil an chomórtas. Uair amháin eile, d'imir sé gach nóiméad de chluichí na tíre, ag gnóthú chúig chúl agus ag cruthú chúig chúl do chomh-imreoirí eile. Leis a dhá chúl sa bhua i gcoinne Shasana sa chluiche ceathrú ceannais, bhí Maradona daingnithe mar laoch an spóirt.
Imríodh an cluiche seo le Cogadh na nOileán Fháclainne mar chúlra idir an Airgintín agus an Ríocht Aontaithe, agus bhí mothúcháin den sórt fós san aer le linn an chluiche ar fad. Bhí an imirt cothrom nuair a bhuail Maradona le liathróid ard sa bhosca, agus críochnaíodh an liathróid in eangach na Sasanach. Bhí na Sasanaigh ar buile mar dealraíodh gur le lámh Maradona a cuireadh an liathróid sa chúl, rud a cruthaíodh níos déanaí. Maidir le Maradona féin, níor admhaigh seisean gur bhain sé feidhm mí-dhleathach as a lámh, ach mar a dúirt sé "beagán de cloigeann Maradona agus beagán de lámh Dé". "Lamh Dé" a tugadh air as seo amach nó "La mano de Dios." Sheas an cúl in aon chor, rud a chruthaigh clampar i Sasana a mhairfeadh ar feadh na blianta fada. Sa deireadh, ar an 22 Lúnasa 2005 dúirt Maradona go rinne sé an feall d'aon ghnó, agus bhí a fhios aige láithreach bonn gur cúl mí-dhleathach a bhí ann.
Cé gur chothaigh an chéad chúl an-díospóireacht agus conspóide, bhí gach duine ar aon tuairim faoin dara chúl, a roghnaíodh níos déanaí mar an ceann is fearr riamh i stair an choirn. Ní raibh cúrsaí socraithe síos fós nuair a ghlac Maradona seilbh ar an liathróid thiar ina leath féin. Thiontaigh sé go tapa sular rith sé níos mó ná leath den ghort leis an liathróid faoi smacht aige, ag druibleáil thar chúigéar imreoirí Sasanacha (Peter Beardsley, Steve Hodge, Peter Reid, Terry Butcher, agus Terry Fenwick) sular bhuail sé an liathróid thar Peter Shilton sa chúl. Vótáladh mar "Chúl na hAoise" ag pobalbhreith de chuid FIFA sa bhliain 2002.
Maradona, Diego
Maradona, Diego
Maradona, Diego


Gaeltacht Mhúscraí.
Is ceantar Gaeltachta é Músgraí Uí Fhloinn (nó Gaeltacht Mhúscraí, mar a tugtar go minic air) atá suite i lár/iarthar Chontae Chorcaí, idir Maigh Chromtha is Cill Áirne. Sa dúiche seo atá Baile Mhúirne, Cill na Martra, Cúil Aodha agus Réidh na nDoirí. I gceantar Uíbh Laoghaire atá Béal Átha 'n Ghaorthaidh, i ndeisceart Mhúsgraí.
Daonra Gaeltacht Mhuscraí 3 bhlian d'aois nó níos sinne: 3715.
Nách bhfuil ábalta Gaileann a labhairt: 739.
Cainteoirí Gaileann mar %: 80%.


Tine.
Is saghas dócháin í an tine, imoibriú ceimiceach idir dhá cheimiceán. Is imoibriú eisiteirmeach atá i gceist, is é sin gur ligeann sé teas as. De ghnáth úsáidtear cipín chun tine a thosnú.


SEIF.
Seasann na litreacha SEIF don tSiondróm Easpa Imdhíonachta Faighte. Is é atá ann ná cnuasach d'airíonna, tholgáin agus ionfhabhtuithe a thagann ar an duine de thoradh an dochar ar leith a dhéanann an Víreas Easpa Imdhíonachta Daonna nó an VEID dá chóras imdhíonachta. Fágann céim dheireanach an tsiondróim an t-othar gan imdhíonacht ar bith ar tholgáin agus sceachaillí a thapaíonn an deis.
Cé gur féidir an víreas a choinneáil siar le cóireáil, níl leigheas ann a ruaigfeadh as orgánach an othair é. Tolgtar an víreas i dteagmháil dhíreach na seicne múcasaí nó shruth na fola le sreabhán coirp a bhfuil an víreas ann, cosúil le fuil, seamhan, sreabhán faighne, sreabhán réamhsheamhain, agus bainne cíche. Is féidir don teagmháil seo titim amach má sháitear an t-orgán gnéis san fhaighin, san anas nó sa bhéal. Is féidir, fosta, don fhuilaistriú an víreas a thabhairt ó dhuine go duine. Baineann an priacal céanna leis an dóigh a n-úsáideann na handúiligh dhrugaí an tsnáthaid chéanna leis an druga a instealladh, nó ligeann sé do shruth fola na ndaoine éagsúla teacht i dteagmháil le chéile. Is féidir don víreas dul ón máthair go dtí an páiste nuair atá sí ag iompar clainne, ag breith an linbh nó ag tabhairt cíche dó.
An chuid is mó de na saineolaithe, tá siad barúlach gur tháinig an Víreas Easpa Imdhíonachta Daonna ar an bhfód san Afraic, taobh theas den tSahára, san fhichiú haois. Inniu, is galar paindéimeach é an SEIF, agus meastar go bhfuil tolgadh an víris faighte ag corradh is 38.6 milliún de dhaoine ar fud an domhain.
I Mí Eanáir sa bhliain 2006, mheasúnaigh Clár Comhair na Náisiún Aontaithe agus na hEagraíochta Domhanda Sláinte go raibh breis agus 25 milliún duine tar éis bás a fháil leis an SEIF ó haithníodh an chéad uair riamh é, ar an 5 Meitheamh 1981. Mar sin, tá an SEIF ar ceann de na galair is mó a mharaigh daoine ó tháinig an chéad taifead stairiúil ar pár. Sa bhliain 2005, meastar gur cailleadh 2.4-3.3 milliún duine leis an SEIF, agus nach raibh 570,000 duine acu ach ina bpáistí. San Afraic taobh theas den tSahára a thit ceann as gach triúr de na básanna seo amach.
Dá thoradh sin, tá sochaí na dtíortha sa chuid sin den domhan ag titim as a chéile ar fad ag an ngalar, nó má tá cuid mhór de dhaonra na tíre ag éileamh leis an ngalar agus ag fáil bháis, ní féidir an geilleagar ná an córas riaracháin féin a choinneáil ag imeacht. Is féidir gearradh siar ar an mortlaíocht agus maolú ar chruachás na n-othar le cóireáil fhrith-reitrivíreasach, ach níl a leithéid de chógaisí ar fáil go réidh i ngach tír. Tarraingíonn an SEIF níos mó náire anuas ar an othar ná an chuid is mó de na galair mharfacha, agus is minic a ghreamaíonn an náire seo, fiú, de na daoine atá ag tabhairt sóláis agus leighis don othar.
An tIonfhabhtú.
Is é an Siondróm Easpa Imdhíonachta Faighte an dóigh is tromchúisí ar féidir don ionfhabhtú leis an VEID teacht chun solais. Reitrivíreas is ea an VEID is mó a ionfhabhtaíonn comhchodanna ardtábhachtacha an chórais imdhíonachta, cosúil leis na cealla CD4+ T (sórt T-chealla iad seo), macrafagaigh agus cealla deindríteacha. Díothaíonn an VEID na cealla CD4+ T go díreach agus go hindíreach, agus ní féidir don chóras imdhíonachta oibriú i gceart in uireasa na gceall seo. Nuair nach bhfuil oiread is 200 cill den chineál seo fágtha i ngach micrilítear fola, tá an imdhíonacht cheallach caillte, agus an SEIF ar na bacáin. I ndiaidh an chéad ionfhabhtú géar, is dual don VEID é féin a choinneáil faoi cheilt ar feadh tamaill, go dtí go dtiocfaidh na chéad luathairíonna chun solais. Ina dhiaidh sin, iompóidh an t-ionfhabhtú ina ShEIF, a bheidh inaitheanta ar an mbeagán ceall den chineál CD4+ T a fhanfaidh san fhuil, chomh maith le hionfhabhtuithe ar leith a bhíonn coitianta ag na hothair SEIF.
Mura bhfuil cógaisí frith-reitrivíreasacha ar fáil, is gnách don ionfhabhtú iompú ina SEIF i rith naoi nó deich mbliana, agus nuair a bheidh an SEIF ann, ní bheidh ach naoi mí agus seachtain fágtha ag an othar ar an saol seo, ar meán. Mar sin féin, bíonn forchéimniú an ghalair éagsúil go leor ag othair dhifriúla, agus é ag luainiú idir dhá sheachtain agus fiche bliain. Imríonn go leor imthoscaí a dtionchar ar ráta an fhorchéimnithe. Más duine óg atá againn agus coimpléasc capaill aige, is follasach go mbeidh sé in ann cúl a choinneáil ar an aicíd níos faide ná an seanduine fannlag. Thairis sin, an duine a raibh an eitinn, cuir i gcás, ina leannán air sular bhuail an VEID é, agus é ina chónaí i dtír thearcfhorbartha ar bheagán dochtúirí, beidh sé i bhfad níos measa as ná an duine folláin a raibh teacht aige ar dhochtúirí ó rugadh é. Tá oidhreacht ghéiniteach an othair tábhachtach freisin, chomh maith leis an tréithchineál den víreas a tholg sé. Tá a leithéid de riocht ann agus CCR5-Δ32. Is é an rud atá i gceist leis an gcód aisteach seo ná cineál sóchán nó éalang ghéiniteach a fhágann a lorg ar chóras imdhíonachta an duine. Cé gur riocht díobhálach é go bunúsach, fágann sé an t-othar díonta ar thréithchineálacha áirithe den víreas. Bíonn tréithchineálacha éagsúla den víreas ann, agus cuid acu ag dul i gcion ar an orgánach daonna níos sciobtha ná an chuid eile. Má úsáidtear cógaisí frith-reitrivíreasacha in am, is ea is faide a bheifear ábalta an SEIF a mhoilliú agus an t-othar a choinneáil beo breabhsánta.
Diagnóis.
Ón gcúigiú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1981 anuas, is iomaí sainmhíniú ar an SEIF a forbraíodh le haghaidh faireachas eipidéimeolaíoch, cosúil le sainmhíniú Bangui agus cás-sainmhíniú fairsingithe na hEagraíochta Domhanda Sláinte ar an SEIF ón mbliain 1994. Ní raibh na córais seo ceaptha le céimeanna an ghalair a aithint thar a chéile san ospidéal, áfach. Sna tíortha tearcfhorbartha, úsáidtear córas na hEagraíochta Domhanda Sláinte leis an ionfhabhtú VEID a aithint agus le céimeanna forbartha an ghalair a shainmhíniú de réir na sonraí cliniciúla agus saotharlainne. Sna tíortha forbartha, áfach, téitear i dtuilleamaí chóras aicmithe na "Centers for Disease Control" (CDC) sna Stáit.
Córas na hEagraíochta Domhanda Sláinte le céimeanna forbartha an ionfhabhtaithe agus an ghalair a aithint.
Sa bhliain 1990, d'aicmigh an Eagraíocht Dhomhanda Shláinte na hionfhabhtuithe agus na riochtaí sláinte seo leanas le chéile le córas céimaitheanta a thabhairt isteach d'othair atá ionfhabhtaithe le VEID-1. Nuashonraíodh an córas i Mí Mheán Fómhair sa bhliain 2005. An chuid is mó de na riochtaí seo, níl iontu ach tolgáin a thapaíonn an deis nuair nach bhfuil imdhíonacht ag an othar: nuair a thagann siad ar an duine nach bhfuil ionfhabhtaithe leis an VEID, ní bhíonn sé deacair iad a leigheas.
Córas aicmithe CDC le haghaidh an ionfhabhtaithe VEID.
I dtús báire, d'aicmigh na Lárionaid um Srianadh agus Chosc na nAicídí (Centers for Disease Control and Prevention, CDC) sna Stáit an SEIF mar "GRID", is é sin, "Gay Related Immune Disease", nó galar imdhíonachta na bhfeileacán. Ina dhiaidh sin, áfach, fuarthas amach nach raibh an SEIF teoranta do dhaoine homaighnéasacha amháin, agus mar sin, baisteadh an t-ainm nua, neodrach air. Sa bhliain 1993, d'fhairsingigh na Lárionaid seo a sainmhíniú ar choincheap an SEIF. Ó shin i leith, deirtear go bhfuil an SEIF ar gach duine atá ionfhabhtaithe leis an VEID agus a bhfuil níos lú ná 200 T-chill i micrilítear dá chuid fola, sin nó mura bhfuil ach 14 % nó níos lú as na fuilchealla bána ar fad aige ina dT-chealla. An chuid is mó de na hothair nua sna tíortha forbartha, is de réir an tsainmhínithe seo nó an tsean-sainmhínithe ó na blianta roimh 1993 a haithnítear iad. An duine ar aithníodh an SEIF air de réir na sainmhínithe seo, beifear ag dearcadh air mar othar SEIF fiú i ndiaidh do na cealla seo éirí níos líonmhaire de bharr na cóireála, nó i ndiaidh do na seachghalair a bheith leigheasta.
An tástáil.
Duine as gach beirt, a bheag nó a mhór, dá bhfuil ionfhabhtaithe leis an VEID, níl a fhios acu an galar a bheith orthu ar aon nós sula dtaispeánann an tástáil é. An fhuil a fhaightear ó na deontóirí agus na táirgí fola a úsáidtear sna hospidéil agus sa taighde, cuirtear tástáil den chineál sin i bhfeidhm orthu le teacht ar an truailliú in am. Tá na modhanna tipiciúla tástála dírithe ar antasubstaintí an VEID a aithint ar shreabháin choirp na n-othar. Agus an méid sin ráite, bíonn sé difriúil ag na daoine éagsúla cé chomh fada a thógann sé orthu antasubstaintí a fhorbairt a bheadh inaitheanta sa tástáil. Mar sin, níl sé as an ngnáth nach mbeadh na hantasubstaintí ann ach leathbhliain, nó fiú bliain, i ndiaidh an tolgtha. Tá gléas tástála le ceannach a aithníonn aigéad ribeanúicléasach nó aigéad dí-ocsairibeanúicléasach an VEID sula dtagann na hantasubstaintí ar an bhfód ar aon nós. Ní ghlactar leis na measúnachtaí seo go hoifigiúil le haghaidh diagnóis an ionfhabhtaithe VEID, ach mar sin féin, baintear úsáid astu go forleathan sna tíortha forbartha.
Na hairíonna is na seachghalair.
Na hairíonna ar a n-aithnítear an SEIF, ní airíonna don SEIF iad sa chiall liteartha, nó is torthaí iad do na galair a thagann ar an othar i ndiaidh don SEIF an córas imdhíonachta a chur ó mhaith. Dá mbeadh an córas sin ag oibriú mar ba chuí, ní bheadh oiread is deis ag na haicídí sin teacht a fhad leis sin. Na baictéir, na víreasanna, na fungais agus na seadáin a tharraingíonn na galair seo ar an othar, is iomaí ceann acu nach ndéanfadh a dhath ar an duine folláin. Téann an VEID i gcion ar gach cuid den orgánach, beagnach. Iad siúd a bhfuil an SEIF orthu, bagraíonn an ailse orthu freisin, nó tá cineálacha ailse ar leith a bhuaileann othair SEIF níos fusa ná na daoine eile, go háirithe sarcóma Kaposi, ailse an mhuiníl agus ailse an chórais imdhíonachta féin (liomfóma).
Na hothair a bhfuil an SEIF orthu, bíonn gnáthairíonna an othair ionfhabhtaithe ag luí orthu, ar nós fiabhras, bárcadh allais (istoíche ach go háirithe), faireoga ata, creathnú fuachta, fannlaige ghinearálta, agus cailleadh meáchain. Meastar go bhfuil níos mó ná cúig bliana saoil i ndán don othar i ndiaidh dhiagnóisiú an SEIF, ach ós rud é go bhfuiltear ag forbairt cóireálacha nua agus an víreas féin ag éirí dochloíte ag na seanchógaisí, is dócha go mbeidh athruithe agus ath-athruithe ag teacht ar an measúnú seo amach anseo. An t-othar nach bhfuil fáil aige ar an gcóireáil fhrith-reitrivíreasach, ní mhaireann sé bliain i ndiaidh na diagnóise, de ghnáth. Cailltear an chuid is mó de na hothair leis na tolgáin a thapaíonn an deis nó leis na cineálacha aillse a thagann orthu i ndiaidh don chóras imdhíonachta teip orthu.
Bíonn an galar ag dul chun donais ag rátaí éagsúla ar othair éagsúla, agus é braiteach ar thionchar a lán fachtóirí ar nós so-ghabhálacht an othair, an riocht ina raibh a chóras imdhíonachta agus a shláinte roimh an tolgadh, feabhas an chúraim shláinte sa tír ina bhfuil sé ina chónaí, na hionfhabhtuithe lena raibh sé buailte nuair a tholg sé an VEID, agus an tréithchineál den víreas féin a bhuail é. Na seachghalair a bhuaileann an t-othar, bíonn siad ag brath ar aeráid na timpeallachta. An seachghalar a thiocfadh ort sa teochrios, ní thagann sé ort sa Ghraonlainn.
Na galair scamhógacha a bhuaileann an t-othar.
Is ar éigean a thagann an niúmóine seo ar dhaoine folláine a bhfuil a gcóras imdhíonachta ag oibriú mar is cóir, ach is minic a bhíonn sé ag luí ar othair a fuair an tolgadh VEID. A fhad is nach raibh diagnóis, cóir leighis ná réamhchosc forbartha don ghalar seo, ba mhinic a thug sé bás na n-othar SEIF faoi dheireadh, fiú sna tíortha saibhre. Maidir leis an Tríú Domhan, tá an galar seo i gcónaí ar ceann de phríomchomharthaí sóirt an SEIF ag othair nach ndeachaigh faoi thástáil VEID, cé nach gnách dó othar a bhualadh mura bhfuil leibhéal na gceall CD4 tite glan níos ísle ná 200 ceann in aghaidh an mhicrilítir.
Murab ionann agus na hionfhabhtuithe eile a bhíonn ag dul leis an SEIF, is féidir leis an eitinn dul ón othar SEIF go daoine nach bhfuil a dhath cearr lena gcóras imdhíonachta. Is é an córas ríospráide an bealach a thagann an tolgadh. Níl sé deacair an eitinn a leigheas le cógaisí an lae inniu, ach tá an dainséar ann i gcónaí go gcaillfidh na cógaisí a mbrí, agus na frídíní ag éirí díonta orthu. Cé go bhfuil an eitinn imithe as an gcuid is mó de na tíortha Iartharacha, agus an sláinteachas ag dul i bhfeabhas, níl an scéal leath chomh maith sna tíortha tearcfhorbartha ina bhfuil an SEIF féin ag rith damhsa. Go gairid i ndiaidh an ionfhabhtaithe, bíonn an eitinn teoranta do na scamhóga, ach de réir is mar atá an t-othar ag éirí lag agus an víreas ag fáil an lámh in uachtar air, is féidir leis an eitinn an t-orgánach a ionsaí taobh amuigh de na scamhóga. Is minic a bhíonn sí á leitheadú go dtí na cnámha agus go smior na gcnámh, chomh maith leis an ngoile agus na putóga, an chrua-ae, agus lárchóras na néaróg.
Na cineálacha ailse a bhuaileann an t-othar.
Tá cineálacha urchóideacha ailse ann a thagann ar na hothair VEID thar aon dream eile. Is é is cúis leis an íogaireacht seo ná an comh-ionfhabhtú le víreas oincigineach a bhfuil aigéad dí-ocsairibeanúicléasach ann. Víreasanna den chineál seo is ea Víreas Epstein agus Barr (EBV), an víreas úd KSHV a bhfuil sarcóma Kaposi ag baint leis, agus an cineál den víreas "Papilloma" a bhuaileann daoine (HPV). Má aithnítear na cineálacha ailse seo leanas ar othar atá ionfhabhtaithe leis an VEID, is féidir a rá go bhfuil an SEIF air.
I mbreis ar na cineálacha ailse thuas ansin, is baol do na hothair VEID siadaí áirithe eile a tholgadh, go háirithe galar Hodgkin - sórt liomfóma é sin freisin - agus carcanómaí san anas agus sa reicteam (ailse sa tóin). Tá cuid mhaith cineálacha ailse ann, áfach, nach mbíonn níos coitianta ar na hothair VEID ná ar an gcuid eile den daonra - ailse na gcíoch agus ailse na drólainne, cuir i gcás. In áiteanna a mbaintear úsáid fhorleathan as an modh leighis ar a dtugtar HAART - is é sin, cóireáil fhrith-reitrivíreasach ardghníomhach, a chiallaíonn go dtugtar sraith de chógaisí frith-reitrivíreasacha éagsúla don othar - bíonn na cineálacha sainiúla ailse a théann leis an SEIF ag dul chun annaimhe, ach san am céanna, bíonn na hothair VEID ag fáil bháis le cineálacha eile ailse.
Ionfhabhtuithe eile a thapaíonn an deis.
Nuair nach bhfuil díonadh ná cosaint cheart fágtha san othar, is iomaí cineál baictéar nó frídín eile a thapaíonn an deis. Mar sin, bíonn ionfhabhtuithe éagsúla ag luí ar an othar VEID, agus airíonna sách ginearálta ag dul leo, ar nós fiabhras agus cailliúint mheáchain. Is féidir leis an "Mycobacterium avium" agus leis an gcitimeigilivíreas an t-othar a ionfhabhtú, mar shampla. Tagann an drólainníteas leis an gcitimeiglivíreas go minic, mar a chonaic muid thuas cheana, agus is féidir leis an víreas sin reitine na súl a bhualadh freisin agus an t-othar a fhágáil dall. San Áise Thoir-Theas, is minic a thagann peinicillióis ar an othar. Is é is cúis leis an bpeinicillióis ná an fungas úd "Penicillium marneffei". Go coitianta, ní gnách linn dearcadh ar fhungais an ghéinis úd "Penicillium" mar fhoinsí galair, ach mar fhoinsí leighis. An té atá fágtha gan imdhíonacht ag an VEID, áfach, is féidir leis éirí an-tinn de thoradh ionfhabhtú leis an b"Penicillium", fiú bás a fháil.
Tolgadh agus cosc an ghalair.
Seo meastachán a thaispeánann priacal tolgtha an VEID de réir an dóigh a dtéitear i dteagmháil leis an víreas. Taispeánann an figiúr na hionfhabhtuithe in aghaidh deich míle ócáid teagmhála le foinse an víris.
An teagmháil ghnéis.
Is é an teagmháil ghnéis - an chomhriachtain - an dóigh is coitianta leis an SEIF a tholgadh ar na saolta seo. Is é an coiscín an t-aon ghléas amháin atá ann le priacal an tolgtha a laghdú le linn comhriachtana.


Pápa.
Is é an Pápa ceannaire na hEaglaise Caitlicí. De réir thuiscint oifigiúil na hEaglaise, b'é Naomh Peadar an chéad Phápa. Tháinig an focal féin ón bhfocal Gréigise "pappas", a chiallaíonn "athair", agus ón bhfocal Laidine "papa", arb ionann an bhrí leis. Is é Proinsias, a rugadh faoin ainm Jorge Mario Bergoglio, atá ina Phápa ó 13 Márta 2013 i leith. Tháinig sé i gcomharbas ar Bheinidict XVI, a bhí ina Phápa ón mbliain 2005 go dtí go n'éirigh sé as an bpápacht ar 28 Feabhra 2013.


Fíon.
Is deoch meisciúil é fíon a déantar as caora finiúna agus sú na gcaor.
Tá stair fhada ag an bhfíon a théann siar na blianta chuig tús na staire scríofa. Is é an t-iarmsma fíona is mó cáil atá ar fáil ón réamhstair ná crúsca fhíon as an 5ú míle roimh Chríost. Ach más é sin an déantán is sine atá fágtha againn ó thraidisiún shaothrú an fhíona, is cinnte go dtéann an cultúir sin i bhfad níos faide siar sa stair ná sin.
Bhí fíon a shaothrú san Ais, san Ioráin, sa tSeoirse agus níos déanaí, san Éigipt chomh maith, ní nach ionadh. Bhí fíon fairsing san Impireacht Rómhánach agus mar gheall ar sin, i mbeagnach gach áit san Eoraip.
Sa lá atá inniu ann, tá fíon á shaothrú i go leor tíortha ar fud an domhain. Tá clú ar tháirgí fíona thíortha na hEorpa: is iad an Fhrainc, an Spáinn, an Ghearmáin, an Ostair, an Ungáir agus an Phortaingéil a shaothraíonn an chuid is mó d'fhíon na hEorpa, agus is ag an Fhrainc atá an sciar is mó den mhargadh.
Tá fíon á tháirgead i dtíortha eile ar fud na cruinne, go háirithe i gCalifornia i Meiriceá Thuaidh, sa tSile agus san Airgintín i Meiriceá Theas, agus san Astráil.


Hóiméar.
Ba fhile Gréagach é Hóiméar a creidtear a scríobh an "Íliad" (Ἰλιάς) agus an "tOdaisé" (Ὀδύσσεια). Rinne Monsignor Pádraig de Brún aistriúchán ar Odaisé Hoiméir, ina iomláine, agus is ceann de na saothair is spéisiúla agus is cumasaí riamh i "genre" an aistriúcháin Gaeilge.


Andrés Iniesta Luján.
Is imreoir sacair Spáinneach é Andrés Iniesta (rugadh Albacete 11 Bealtaine 1984) a imríonn le F.C. Barcelona. Thosaigh sé ag imirt le Albacete Balompié roimh shíneadh le Barça. Imríonn sé i lár na páirce.
Iniesta, Andrés


Rafael Márquez.
Is imreoir sacair Meicsiceach é Rafael Márquez Álvarez (rugadh 13 Feabhra, 1979 i Zamora, Michoacán, Meicsiceo). Imríonn sé le F.C. Barcelona faoi láthair. De ghnáth imríonn sé i lár na gcúlaithe nó mar imreoir lárpáirce cosantach.
Márquez, Rafael
Márquez, Rafael


Thiago Motta.
Is imreoir sacair Braisíleach é Thiago Motta a imríonn le F.C. Internazionale Milano faoi láthair. D'imir sé le F.C. Barcelona chomh maith le Atlético Madrid agus Genoa roimhe sin.


Juliano Belletti.
Is imreoir sacair é Juliano Belletti (rugadh 20 Meitheamh 1976 i Cascavel, an Bhrasaíl). Imríonn sé faoi láthair le Chelsea. Thosaigh sé ag imirt le Cruzeiro na Brasaíle i 1993. Siníodh é do Bharça é i 2004.
Belletti, Juliano


Xavier Hernández.
Is imreoir sacair é Xavi Hernández Creus (rugadh 25 Eanáir 1980 i dTerrasa, Barcelona) a imríonn le F.C. Barcelona. Tháinig sé ón dara foireann, an Barcelona B. D'imir sé a chéad cluiche ar 18 Lúnasa 1998, ag scóráil cúil. Is imreoir lárpáirce é.
Hernández, X


Ludovic Giuly.
Is imreoir sacair idirnáisiúnta é Ludovic Giuly (rugadh 10 Iúil 1976 i Lyon, an Fhrainc). Imríonn sé le Paris Saint-Germain faoi láthair. D'imir sé le A.S. Roma Lyon, AS Monaco agus F.C. Barcelona roimhe sin.
Giuly, Ludovic
Giuly, Ludovic
Giuly, Ludovic


Maximiliano Gastón López.
Is imreoir sacair é Maximiliano Gastón López (rugadh 3 Aibreán 1984 Buenos Aires, an Airgintín). Imríonn sé mar thosaí le F.C. Barcelona.
Lopez, Maxi


Giovanni van Bronckhorst.
Is imreoir peile é Giovanni van Bronckhorst (rugadh 5 Feabhra 1975 i Rotterdam).
Thosaigh sé ag imirt le RKC Waalwijk, le linn an tséasúir 1993-94, roimh bhogadh go Feyenoord, áit a d'imir sé ar feadh 4 bliana. Shínigh sé do Glasgow Rangers le linn 1998-99 agus d'imir sé ann faoin thraenálaí Ollainneach Dick Advocaat ar feadh trí bliana. D'fhág sé Alba chun síneadh le Arsenal i Londain, Sasana, áit a ghnóthaigh sé bonn craoibhe eile. Sa bhliain 2003 bhog sé go Barcelona agus sa bhliain 2007 bhog sé ar ais go dtí an Ísiltír agus tá sé ag imirt le Feyenoord faoi láthair.
Van Bronckhorst, Giovanni
Van Bronckhorst, Giovanni


Santiago Ezquerro.
Imreoir sacair on Spáinn ab ea Santiago Ezquerro Marín (rugadh ar an 14 Nollaig 1976 é i gCalahorra, La Rioja), críochnaigh se ag imirt péile sa bhliain 2009. D'imir sé a séasúr deireannach le F.C. Osasuna. D'imir sé freisin le Atlético Madrid chomh maith Athletic Bilbao agus F.C. Barcelona. Ionsaitheoir nó cliathánaí atá ann de ghnáth, a toghadh uair amháin ar fhoireann náisúnta na Spáinne.
Ezquerro, Santiago
Ezquerro, Santiago
Ezquerro, Santiago
Ezquerro, Santiago
Ezquerro, Santiago


Sylvio Mendes.
Is imreoir sacair Brasaíleach é Sylvio Mendes Campos Junior a bhfuil aithne air mar Sylvinho (rugadh 12 Aibreán 1974 i São Paulo, An Bhrasaíl). Tá pas Spáinneach aige freisin. Is cúlaí é. D'imir sé le F.C. Barcelona ó 2004 go dtí an bhliain 2009 agus ansin le Manchester City go dtí an bhliain 2010. D'imir sé 6 huaire le foireann idirnáisiúnta na Braisíle
Mendes, Sylvio


Oleguer Presas.
Is imreoir sacair Spáinneach é Oleguer Presas (rugadh 2 Feabhra 1980 Sabadell, Barcelona) a imríonn mar chúlaí do F.C. Barcelona. Níl aon imní air a chuid tuairimí polaitiúla a chur i láthair. Rinne sé staidéar ar eacnamaíocht in Universitat Autònoma de Barcelona.
Presas, Oleguer
Presas, Oleguer


Rio Branco.
Cathair sa Bhrasaíl is í Rio Branco. Tá sí suite ar an abhainn Acre in iarthuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Acre. Tá 305,731 duine ina gcónaí i Rio Branco (daonáireamh 2010). Bunaíodh i 1882 í.
Naisc sheachtracha.
*


Maceió.
Cathair sa Bhrasaíl is í Maceió. Tá sí suite idir Loch Mundaú agus an tAigéan Atlantach in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Alagoas agus an chathair is mó sa stát freisin. Tá 996,733 duine ina gcónaí i Maceió (daonáireamh 2010). Tá Ollscoil Chónaidhme Alagoas suite sa chathair.
*


Manaus.
Cathair sa Bhrasaíl is í Manaus. Tá sí suite in iarthuaisceart na tíre ar an abhainn Negro agus is í príomhchathair an Stát Amazonas. Is port tábhachtach í. Tá 2,020,301 duine ina gcónaí i Manaus agus 2,316,173 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
Stair.
Thosaigh Manaus mar dún beag, São José da Barra, sa bhliain 1669 le lonnaitheoirí Portaingéalacha. Ar 13 Samhain 1832, fuair an áit stádas baile leis an ainm Manaus. Tagann an ainm ón treibh dúchasach "Manaós", seasann é ar "Máthair Dé" i dteanga aitiúil. Ar 24 Meán Fómhair 1848, fuair Manaus stádas cathrach leis an ainm "Cidade da Barra do Rio Negro". Sa bhlain 1856, bhfuair an áit "Manaus" ar ais mar ainm.
*


Albert Jorquera.
Is imreoir sacair Catalónach é Albert Jorquera Fortiá (rugadh ar an 3 Márta 1979 é i mBescanó (Girona). Imríonn sé mar chúl báire le F.C. Barcelona.
Jorquera, A
Jorquera, A


Rubén Iván Martínez.
Is imreoir peile Spáinneach é Rubén Iván Martínez (rugadh in Coristanco na Gailíse 22 Meitheamh 1984). Is coimeádaí cúil é. Shínigh sé le F.C. Barcelona agus é 13 d'aois. Imríonn sé faoi láthair le FC Cartagena i Segunda División na Spáinne.
Martínez, Rubén Iván


Joan Gamper.
Ba bhunaitheoir an chlub sacair F.C. Barcelona é Hans-Max Gamper Haessig, a raibh aithne air sa Chatalóin mar Joan Gamper. Ba fhear spórtúil é ar fad a shaoil.
Luathshaol.
Rugadh é sa chathair Éilvéiseach Winterthur ar 22 Samhain 1877. Ba rothaí é i Zurich ó bhí sé 12 blian d'aois, ach d'éirigh sé as an rothaíocht agus dhírigh sé é féin ar an bpeil. Bhog sé ón Eilvéis go Lyon na Fraince i 1897, áit a d'imir sé rugbaí.
Barcelona.
I 1899 bhog sé go Barcelona agus chuir sé aithne ar na heachtranniagh eile a bhí ag cur fúthu sa chathair.
Chinn sé ar chlub sacair a bhunú. Chuir sé fógra san iris "Los Deportes" ag lorg imreoirí dá chlub nua. Ar an 29 Samhain, bunaíodh Football Club Barcelona sa Gimnàs Solé ar an sráid Montjuïc del Carme uimhir 5.
Fógra i "Los Deportes", ó Hans Gamper, 1899
Ba iad dathanna chathair Zurich na dathanna a phioc na bunaitheoirí don chlub - dearg agus gorm.
D'imir Gamper don chlub ó 1899 go 1903. Ina dhiaidh sin, chaith sé sealanna ina uachtarán ar an gclub.
Chuir Gamper lámh ina bhás féin ar an 30 Iúil 1930; bhí sé 53 bliain d'aois.
Gamper,Joan
Gamper,Joan
Gamper,Joan
Gamper,Joan


Primera División de España.
Is í Primera División de España an roinn pheile is airde sa Spáinn. Imrítear gach bliain í ón 10 Feabhra 1929 i leith. Bíonn na cluichí ar siúl idir Meán Fómhair agus Meitheamh. Imríonn 20 foireann sa Primera División, agus ionadaítear na trí fhoireann is ísle sa tsraith leis na trí fhoireann is airde sa Segunda División.
Tá 58 foireann tar éis glacadh páirt sa tsraith seo agus seaimpíní naoi gcinn díobh. Ó na 1950idí ar aghaigh, tá smacht tógtha ag Real Madrid agus Barcelona ar an tsraith. Tá sé buaite ag Real Madrid 31 uair agus ag Barcelona 18 uair. I rith na 1930idí agus 1940idí agus le déanaí, áfach, bhí foirne amhail Atlético de Madrid, Athletic Bilbao, Valencia, Sevilla, Deportivo de La Coruña, Real Sociedad agus Real Betis ina seaimpíní freisin.


Pará.
Stát de chuid na Brasaíle is ea Pará atá suite i dtuaisceart na tíre. Is í Belém an phríomhcathair agus is í Ana Júlia an Gobharnóir. Is iad Amapá, Maranhão, Tocantins, Mato Grosso, Amazonas agus Roraima na stáit in aice láimhe. Tá teorainn aici le Suranam agus leis an Ghuáin. Tá 5,181,570 duine ina gcónaí sa stát.


Johan Cruyff.
Iar-imreoir agus traenálaí peile Ollainneach é Hendrik Johannes Cruijff, a bhfuil aithne air go hidirnaisiúnta mar Johan Cruyff (Amstardam, 25 Aibreán 1947 – Barcelona 24 Márta 2016). Glactar leis gur é an t-imreoir Ollainneach ba fhearr riamh. Scríobhtar a sloinne bunaidh "Cruijff" leis an nguta Ollainnise «ij», nach bhfuil ann i go leor teangacha eile ar nós an Béarla, Spáinnis agus Fraincis. Mar sin, scríobhadh an sloinne "Cruijff" go hidirnaisiúnta mar "Cruyff".
Beathaisnéis.
Chaith Cruyff a óige ag imirt le liathróid peile. Agus é 10 mbliana d'aois, tógadh isteach sa chlub Ajax Amsterdam in éineacht le 300 páiste eile. Fuair a athair bás agus é 12 bliana d'aois agus b'éigean dó éirí as an bpeil ar feadh tamaill. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair sé cara nua i gcruth choimeádaí páirce Ajax agus chabhraigh sé leis ina chuid oibre.
Clubanna mar thraenálaí.
Cruyff, Johan
Cruyff, Johan
Cruyff, Johan
Cruyff, Johan
Cruyff, Johan


Belém.
Cathair sa Bhrasaíl is í Belém. Tá sí suite i dtuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Pará. Tá 1,392,031 duine ina gcónaí i mBelém agus 2,249,405 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Juneau, Alasca.
Mount Juneau, atá suite in aice leis an gcathair.
Priomhchathair Alasca i Meiriceá is ea Juneau. Is í Juneau an 3ú cathair is mó sa stát (31,118 daoine i 2004). Bunaíodh an chathair sa bhliain 1881, agus tagann an t-ainm ón sirtheoir Ceanadach Joe Juneau.
Cathair


San Francisco.
Is cathair í San Francisco, atá suite i stát California, i Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Contae agus cathair atá ann, agus tá sí ar an 4ú cathair is mó sa stát agus an 14ú cathair is mó sa tír.
Eascraíonn an t-ainm ón Spáinnis ar Naomh Proinsias. Glaotar Cathair Naomh Proinsias uirthi as Gaeilge uaireanta.
Creathanna talún.
Is crios creathanna talún é San Francisco. Tarlaíonn creathanna talún móra i San Francisco mar gheall go bhfuil an chathair suite in aice leis an áit a mbuaileann Pláta an Aigéin Chiúin agus Pláta an Mheiriceá le chéile.
Stair.
B'iad na Spáinnigh an chéad dream Eorpach a shocraigh síos i San Francisco, sa bhliain 1776.


Liathróid láimhe.
Is é atá i gceist le liathróid láimhe ná saghas spórt atá coitianta in Éirinn. Go bunúsach, imríonn beirt iomaitheoirí in aghaidh a chéile ar chúirt nó ar phinniúr.
Stair an chluiche.
Ní fios cén uair nó cén áit ar cuireadh tús le liathróid láimhe mar chluiche. Ceaptar gur imríodh an cluiche san Éigipt chomh fada siar leis an deichiú haois. Toisc nach bhfuil aon teacht ar cur síos cruinn ar an sean-chluiche, áfach, ní féidir a rá cé chomh cosúil is atá an cluiche sin agus cluiche an lae inniu.
Cé go bhfuil go leor eolais faoin gcluiche in Éirinn sa 19ú haois is beag atá againn i scríbhinn faoi roimhe sin. Tá cur síos spéisiúil, áfach, sa leabhar "Carlow in '98", Roger J. McHugh faoi fear dárb ainm William Farrell. Rugadh é i 1772 agus tógadh é i gCeatharlach. Scríobh sé faoin saol sa chontae le linn a óige. Luaigh sé na cluichí a d'imir na daoine ag an am agus ina measc bhí liathróid láimhe. Luaigh sé, freisin, cuid de na himreoirí ab fhearr sa cheantar: Mr.John Bagot, Joe Dowling agus a dheartháir Jim, Paddy Foley agus Tom Nowlan.
Is cinnte gur imríodh an cluiche in an-chuid áiteanna ar fud na hÉireann sa naoú haois déag. Tógadh pinniúr in go leor bailte ar fud na tíre agus imríodh an cluiche i roinnt mhaith scoileanna cónaithe. Cluiche i bpinniúr le trí fhalla is mó a bhí i geist agus dar ndóigh bhí na pinniúir seo amuigh faoin aer agus spás féarach os a gcomhair amach don lucht féachana. Uaireanta bhí céimeanna cloiche ann don lucht féachana. Tá sampla maith de seo le feiscint i mBéal Átha an Rí i gContae na Gaillimhe.
Tháinig athraithe ar an gcluiche de réír a chéile agus ní beag an tionchar a bhí ar imirce na n-Éireannach go Meiriceá Thuaidh sa naoú haois ar fhorbairt an chluiche.
Fearas agus Feisteas.
Sna sean-laethanta ní bhíodh gá le aon fheisteas faoi leith chun an cluiche a imirt agus baineadh úsáid as liathróid chrua a rinneadh as ábhar mar chraiceann gabhair, snáth agus leaisteach.
Sa lá atá inniu ann úsáidtear liathróid rubair agus caitear T-léine, brístí gearra, stocaí agus bróga reatha atá oiriúnach do na cúirteanna nua-aimseartha.Is minic, freisin, a chaitear gloiní cosanta, lámhaínní agus banda allais.
An cluiche inniu.
Sa lá atá inniu ann imrítear dhá chluiche in Éirinn: an cluiche idirnáisiúnta a imrítear i bpinniúr 40 troigh fá 20 troigh agus an cluiche Éireannach a imrítear i bpinniúr 60 troigh fá 30 troigh.Eagraítear comórtais sa chluiche idirnaisiúnta do gach aoisghrúpa ó aon bhliain déag suas. Bíonn cluichí do bheirt nó do cheathrar i gceist sa dá shaghas pinniúir.
Co. na Gaillimhe.
Tá Fiontáin Ó Curraoin, as Indreabhán, Chlub na mBreathnaigh, ar ceann de na imreoirí liathróid láimhe is fearr i nGaillimh agus tá cúpla corn Uile-Éireann buaite aige.


An Úcráin.
Tír is ea an Úcráin (Úcráinis: Україна, Ukrayina) suite in Oirthear na hEorpa, agus í ag críochantacht leis An Rúis, ar an taobh thoir agus thuaidh, leis An Bhealarúis san iarthuaisceart, leis An Pholainn, leis An tSlóvaic, leis An Ungáir ar an taobh thiar, leis An Rómáin, agus leis An Mholdóiv ar an taobh thiar theas, agus an Mhuir Dhubh agus an Mhuir Mheoid san deisceart agus san oir-dheisceart faoi seach. Tá achar de 603,628 km2 (233,062 míle cearnach) aici, rud a chiallaíonn gurb í an tír is mó í atá go hiomlán laistigh den Eoraip.
Tá daoine ina gcónaí i gcríoch na hÚcráine ar a laghad ar feadh 44,000 bliain, agus tá seans maith ann gur thosaigh ceansú an chapaill anseo, agus freisin gur tír thionscnaimh na teangan Prota-Ind-Eorpaise í. Sna Meánaoiseanna, ba limistéar lárnach í de chultúr na nOir-Shlavach í, mar shampla, an stát cumhachtach 'Cív na Rúise'. Tar éis í a bheith ilroinnte sa 13ú haois, bhí an Úcráin faoi réir coimhlinte, forlámhais agus deighilte ag cumhachtaí éagsúla. Tháinig Poblacht Chosacach chun cinn le linn na 17ú agus an 18ú aoiseanna, ach, thairis sin, d'fhan an Úcráin roinnte go dtí a comhdhlúthú isteach sa phoblacht Sóivéadach sa bhfichiú haois, go dtí gur bhain sí neamhspleáchas amach sa bhliain 1991. Le fada, bhí an Úcráin ina ciseán aráin domhanda, mar gheall ar an ithir shaibhir.
Sa bhliain 2011, bhí sí san tríú háit ar domhan i dtaobh onnmhairithe gráinne. Ina theannta sin, tá earnáil déantúsaíochta dea-fhorbartha aici, go háirithe i réimse an aeraspáis agus trealaimh thionsclaíochta. Is stát aonadach é an Úcráin atá comhdhéanta de 24 oblast (cúige), poblacht uathrialach amháin (an Chrimé) agus dá chathair a bhfuil stádas speisialta acu: Cív,
an phríomhchathair agus an chathair is mó, agus Sevastopol, ina mbíonn leaba ancaire in áirithe, faoi chomhaontú léasaithe, ag Cabhlach Rúiseach na Mara Duibhe. Is poblacht í an Úcráin, faoi chóras leath - uachtaránachta le craobhacha reachtacha, feidhmiúcháin, agus breithiúnacha ar leith. Tar éis gur tharla díscaoileadh an Aontais Shóivéadaigh, lean an Úcráin ag coimeád an dara fórsa míleata is mó san Eoraip, i ndiaidh na Rúise, nuair a chuirtear cúltacaí agus pearsanra paraimíleata san áireamh.
Daonra.
Tá 42.5 milliún duine ina gcónaí sa tír, 77.8 % díobh ina Úcráinigh eitneacha, le mionlaigh shuntasacha eile; Rúisigh eitneacha (17 %), Bealarúisigh, Tataraigh agus Rómánaigh. Is í an Úcráinis teanga oifigiúil na hÚcráine, agus bíonn aibítir Choireallachis aici. Bíonn Rúisis freisin á labhairt go forleathan. Is í an Chríostaíocht Cheartchreidmheach Oirthearach an reiligiún ceannasach, agus chuaigh sé go mór i gcion ar ailtireacht, litríocht agus ceol na hÚcráine.
Ciallaíonn an t-ainm 'Úcráin' "talamh críche".
Féach freisin.
Ardeaglais Mhicil Naofa i gCív


Hamburg.
Is é Hamburg (Gearmáinis Íochtarach: "Hamborg") an dara chathair is mó sa Ghearmáin. Tá sí suite i dtuaisceart na tíre, idir Schleswig-Holstein agus Niedersachsen, ach ní bhaineann sí le ceachtar den dá stát sin, nó tá an chathair féin ina stát feidearálach de chuid na Gearmáine. Sin é an tuige go dtugtar "Cathair Shaor agus Hainseatach Hamburg" uirthi go hoifigiúil, nó "Freie und Hansestadt Hamburg".
Tíreolaíocht agus stair.
Tá an chathair roinnte i seacht gceantar riaracháin ("Bezirke"), mar atá: Nord, nó an Tuaisceart; Eimsbüttel, Altona, Harburg, Bergedorf, agus Mitte, nó
Tá Hamburg ar an gcuan is mó sa Ghearmáin, rud a d'fhág a shliocht ar an áit riamh. Bhí pobal Síneach agus go leor pobail eachtrannacha eile i Hamburg i bhfad sular tosaíodh ag caint ar an "ilchultúrachas". Ón taobh eile de, leis na mairnéalaigh, tháinig an meirdreachas, agus is dócha gurb é ceantar na gclubanna oíche is na ndrúthlann, St. Pauli, an logainm is aithnidiúla sa chathair, i measc mhuintir na dtíortha coimhthíocha. B'ansin a thosaigh na Beatles ag teacht i láthair mar cheoltóirí, nuair a bhí siad ag seinm sa Star-Club ar phríomhshráid na ceathrún deirge, Die Grosse Freiheit.
Is follasach gur lárionad tábhachtach cultúir í an chathair seo freisin.


Football Club Internazionale Milano.
Is club peile Iodálach é Football Club Internazionale Milano, ar a dtugtar Internazionale nó Inter de ghnáth. Imríonn dhá chlub ó chathair Mhilano i Serie A: Inter agus Milan. 44 ball de Mhilan a bhunaigh Inter sa bhliain 1908 toisc nár ghlacadar le forlámhas na n-Iodálach i Milan. Is é Inter an t-aon chlub amháin a d'imir i ngach séasúr Serie A. Tá sé ar an dara club is rathúla sa sraith: tá ocht gcraobh déag buaite aige. Bhuaigh Internazionale Corn na hEorpa sna blianta 1964, 1965 agus 2010.


Manchester United Football Club.
Club peile atá suite i Manchain, Sasana is ea Manchester United Football Club, nó uaireanta "United", "Man United" agus "Manchain Aontaithe" as Gaeilge. Ceann de na clubanna is mó agus is rathúla i Sasana, agus ar domhan, is ea é. Glacann an fhoireann páirt sa Premier League, agus is é Old Trafford a staid.
Stair.
Bhí tuairt eitleáin i Flughafen München-Riem ar 6 Feabhra 1958; maraíodh cuid na foirne sacair Manchester United.


Alex Ferguson.
Bainisteoir agus iar-imreoir sacair Albanach is ea Sir Alex Ferguson OBE (rugadh Alexander Chapman Ferguson ar 31 Nollaig, 1941 i nGovan, Glaschú). Bhí Ferguson ina bhainisteoir ar Manchester United F.C. ó 1986, agus is é an bainisteoir is rathúil i sacar Sasanach. Bhí Ferguson ina bhainisteoir freisin leis na foirne Albanacha Aberdeen F.C., East Stirlingshire, St. Mirren agus an fhoireann náisiúnta féin ar feadh tamaill, tar éis báis Jock Stein.
Bhí tréimhse beagán rathúil ag Ferguson mar imreoir níos luaithe, ag imirt le Queen's Park, St. Johnstone, Dunfermline AFC, agus Falkirk. D'fhógair go raibh sé le héirí as Manchester United sa bhliain 2013.
Ferguson, Alex
Ferguson, Alex
Ferguson, Alex
Ferguson, Alex


Denis Irwin.
Is iar-imreoir sacair Éireannach é Denis Irwin a rugadh i gCorcaigh ar 31 Deireadh Fómhair, 1965. Bhí rath ag Irwin ina pheileadóir le Manchester United F.C. i Sasana, agus le Foireann náisiúnta sacair Phoblacht na hÉireann.
D'fhág Irwin na Red Devils sa bhliain 2002, agus d'ímir sé leis an bhfoireann Wolverhampton Wanderers go dtí 2004. Níos luaithe, thosaigh sé ag imirt le hOldham Athletic agus Leeds United F.C. Chuaigh sé go Old Trafford sa bhliain 1990.
Irwin, Denis
Irwin, Denis


Old Trafford.
Is staid na foirne sacair Sasanach Manchester United F.C. é Old Trafford, atá suite i dTrafford, Manchain. Is é an staid sacair is mó sa tír. B'é iar-imreoir Bobby Charlton a thug an leasainm cáiliúil "Theatre of Dreams" air. Imríodh Cluiche Ceannais UEFA in Old Trafford sa bhliain 2003, ina raibh an bua ag A.C. Milan.


San Diego, California.
Is cathair sa stát California, Stáit Aontaithe Mheiriceá í San Diego, atá suite i gContae San Diego. Is í San Diego an 2ú chathair is mó sa stáit tar éis Los Angeles, agus an 7ú chathair is mó sa tír. Tagann an t-ainm ón Spáinnis do Naomh Diego (Didacus).


Cóbanhávan.
Is é Cóbanhávan príomhchathair na Danmhairge (Danmhairgis: København), tír sa Chríoch Lochlann. Is é an chathair is mó sa tír é, agus é suite ar chósta oirthearach oileán na Séalainne. Tá rialtas, monarcacht, agus parlaimint na Danmhairge lonnaithe i gCóbanhávan. Bunaíodh an chathair timpeall na bliana 1000.
Iompair.
Tá an droichead cáiliúl Oresund bridge ag rith ó Cóbanhavn go Malmö


Aachen.
Cathair i dTuaisceart na Réine agus an Viostfáil, an Ghearmáin is ea Aachen (Fraincis "Aix-la-Chapelle", Ollainnis "Aken", Laidin "Aquisgranum", Ripuaris "Oche"). Tá an chathair suite ar an dteorann leis an Ísiltír agus an mBeilg, 65km taobh thiar de Cologne. Tá 257,089 duine ina gcónaí sa cathair (2005).
Tá institiúid teicneolaíochta, RWTH Aachen, suite sa chathair, agus tar éis tamaill, fásadh tionscail ríomhaire agus bógearraí timpeall uirthi.
Stair.
Cheap na Rómhánaigh an t-ainm "Aquis-Granum" ar na fuaráin sulfar the in Aachen. Chaith Charlemagne Nollaig in Aachen i 768, agus 20 bliain ina dhiaidh sín, thóg sé séipéal ann agus níos déanaí rinne Ardeaglais Aachen de. Chaith Charlemagne bunús geimhreadh ann idir 800 agus a bhás i 814. Adhlacadh é san ardeaglais.
I 936, corónaíodh impire é Otto I san ardeaglais. Corónaíodh Rí na Gearmáine iad na Impirí Naofa Rómhánach in Aachen as sin amach go dtí 1531 nuair a corónaíodh é Ferdinand I ann.
I rith na Meánaoiseanna, B'é Aachen ceann de na cathracha is mó san impireacht. D'fhan Aachen ina shaorchathair laistigh den Impireacht Naofa Rómhánach.
Tar éis an Chogaigh Tríocha Bliain, bhí tábhacht réigiúnach ach amháin agie.


Hans Christian Andersen.
Údar agus file as Odense sa Danmhairg ab ea Hans Christian Andersen (2 Aibreán 1805 – 4 Lúnasa 1875). Bhí cáil ag Andersen mar scríbhneoir, go háirithe leis a chuid síscéalaíocht, mar shampla "An Lacha Bheag Ghránna" agus "An Mhaighdean Mhara Bheag".
Andersen, Hans Christian
Andersen, Hans Christian
Andersen, Hans Christian
Andersen, Hans Christian


Margrethe II na Danmhairge.
Is í Margrethe II (rugadh Margrethe Alexandrine Þórhildur Ingrid ar 16 Aibreán, 1940) banríon agus ceannstát na Danmhairge.
Rugadh i bPálás Amalienborg i gCóbanhávan í, iníon leis an bPrionsa Corónach Frederik agus leis an mBanphrionsa Corónach Ingrid. D'fhreastail sé ar ollscoileanna éagsúla, Girton College i gCambridge 1960–61, ollscoil Aarhus 1961–1962, ab Sorbonne 1963, agus an London School of Economics 1965. Phós sí Francach, Henri Marie Jean André de Laborde de Monpezat, ar an 10 Mí an Mheithimh 1967. Tá beirt mhac acu, Frederik agus Joachim. Tháinig Margrethe i gcoróin ar an 14 Eanáir, 1972.


Göteborg.
Is í Göteborg () (Béarla: "Gothenburg") cathair mhór sa tSualainn. Suite ar chósta thiar na tíre, ar dhá thaobh abhann Göta älv, tá sí ar an dara chathair is mó na Sualainne, i ndiaidh Stócólm. Bhí tuairim is 550,000 duine ina gcónaí sa chathair ("byområdet") sa bhliain 2010, agus breis is 930,000 duine, má chuirtear na fobhailte san áireamh ("Storgöteborg").
B'é an Rí Gustaf Adolf a bhunaigh an chathair sa bhliain 1621.


Wayne Rooney.
Imreoir sacair is ea Wayne Mark Rooney (rugadh é i Learpholl, Sasana ar an 24 Deireadh Fómhair, 1985). Tá Rooney ag imirt anois le Manchester United F.C. sa Premier League, agus le foireann náisiúnta Shasana. Ionsaitheoir tapaidh agus láidir is ea Rooney, agus deirtear go bhfuil sé ar dhuine de na peileadóirí is fearr sa spórt.
Tá sé pósta le Coleen McLoughlin. Tá cónaí orthu i Manchester.
Rooney ag imirt le Manchester United
Rooney, Wayne
Rooney, Wayne
Rooney, Wayne
Rooney, Wayne


Tonnmharcaíocht.
Is spórt uisce é tonnmharcaíocht (surfáil nó marcaíocht mhaidhme uaireanta). Cleachtaítear é in agus ar roinnt soithí éagsúla. Ina measc tá clár maidhme, clár colainne, clár seoladh, cadhc, currach, agus fiú tocht ghaoth. Is é an bun-phrionsabal céanna a úsáidtear, brúnn fuinneamh na maidhme an marcach ar aghaidh.
Stair.
Tá stair an spóirt ársa seo chomh rúndiamhrach leis an spórt é féin. Níl a fhíos go baileach cén áit ar ghineadh cultúr an spóirt chultais seo. Luath nó mall is cinnte gur tháinig feasacht chúrsaí mara ar aon dream a chur chun farraige riamh. Cosmuintir tír s'againn féin ina measc. Mhúnlaigh siad a gcuid currachaí agus naomhóga ag braith ar an gceantar farraige a raibh siad ar fónamh. Cinnte bhí an fheasacht chéanna de dhíth ar mhuintir chladaigh iarthair na hAifrice agus Peiriú. Go deimhin thug a sinsir siúd adhradh do mhaidhmeanna. Pé scéal tá rian an chultúr marcaíocht mhaidhme greanta go smior i gcultúr na hoileáin Hawai'i. Is gairdín pharthais iad na hoileáin chéanna don mharcach maidhme. Tá siad suite i gcroílár an Aigéin Chiúin gan foscadh ó suaitheadh na farraige móire. Ní nach ionadh mar sin gur ann a tháinig fás agus borradh faoin spórt seo. Ní amháin gur chleacht gnáthmhuintir na n-oileán an marcaíocht mhaidhme ach is cosúil gur deasghnáth ríoga a bhí ann chomh maith. Ba ag na taoisigh a bhí ceart a bhealaigh ar na maidhmeanna. Ba le theacht an Captaen James Cook chuig na hoileáin seo i 1778 a tháinig muintir na hEorapa agus muintir an domhain mhóir ar an spórt.
Clár maidhme.
In ainneoin tuiscint forleathan i measc daoine nach gcleachtann an mharcaíocht mhaidhme is fíor annamh a fhaightear clár déanta as adhmad sa lá atá inniu ann. Déantar formhór na gcláracha maidhme nua aimseartha as cúr "urethane" (le snáth adhmaid mar spreacadh), snáthín gloine agus roisín "polyester". Braitheann múnla agus fad an chláir ar stíl agus cumas an mharcaí. Tá raon idir chúig throigh agus aon troigh déag ag fad na gcláracha.
Rialacha.
Creid nó ná creid ar nós chuile spórt eile tá a rialacha féin ag baint le marcaíocht mhaidhme. Má bhíonn beirt ag ceasladh don mhaidhm chéanna caitheann an té is faide géilleadh don té is gaire don bhriseadh agus atá ina sheasamh. Is faoin té atá ag ceasladh amach i dtreo na maidhme an cúram marcaí eile a sheachaint.
Maidhmeanna.
Briseann maidhmeanna le neart agus fuinneamh éagsúil. Is iondúil go mbriseann maidhm réidh neamh rialta ar thránna. Meallann an cineál maidhme seo foghlaimeoirí don chuid is mó. Briseann maidhmeanna níos mó agus le níos mó fuinnimh ar ghob talún a síníonn amach sa bhfarraige. Ní mhór cumas réasúnta maith a bheith agat chun dul ar an gcineál seo maidhme. Is ar an gcineál seo maidhme atá an tóir is mó orthu. Briseann maidhme ollmhóra ar charraigeacha fo-thoinn a bhíonn suite don chuid is mó i bhfarraigí doimhne. Is féidir leis na maidhmeanna seo a bheith os cionn 100 troigh ar airde. Gan dabht mar sin is marcach ar leith a théann i ngleic leis na maidhmeanna seo.


Bacharach.
Is baile beag é Bacharach atá suite i dTír na Réine agus an Phalaitíneacht, an Ghearmáin ar an Réin 48km taobh ó dheas de Koblenz. Tá baisleac ann ó thús an 13ú haois agus tá fothracha eaglaise Gotaí ann ón triú agus ón gcuigú aois déag. Tá caisleán Stahleck suite in aici leis an mbaile, agus atá ina bhrú óige inniu.


Erfurt.
Cathair atá suite i lár na Gearmáine is ea Erfurt. Is é an phríomhchathair an stáit Thuringia. Tá tionscal déantúsaíochta ann agus tá duine ina gcónaí sa chathair.
Luaíodh ar dtús le ainm Erphesfurt i 742 é. Ba baile thrádála tábhachtach é i rith na Meánaoiseanna.


An tAigéan Indiach.
Léarscáil - An tAigéan Indiach.
Is é An tAigéan Indiach () an t-aigéan is mó ar domhan ach amháin an tAigéan Ciúin agus an tAigéan Atlantach. Cllúdaíonn sé 20% den dromchla. Tá an t-aigéan suite idir deisceart na hÁise ar an taobh thuaidh, an Leithinis Arabach agus An Afraic ar an taobh thiar, an Leithinis Malay agus an Astráil ar an taobh thoir, agus An tAigéan Theas sa deisceart.


Canberra.
Príomhchathair na hAstráile is ea Canberra, atá suite i gCríoch Phriomhchathair na hAstráile. Bunaíodh Canberra mar phríomhchathair sa bhliain 1908, mar chomhréiteach idir na cathracha móra Sydney agus Melbourne. Cathair neamhchoitianta is ea Canberra, mar rinneadh í go sainiúil chun a bheith ina príomhchathair.
Tá an pharlaimint agus na hard-cúirteanna suite sa chathair.
Aeráid.
An foirgneamh pharlaimint i gCanberra.


Kevin Moran.
Iar-pheileadóir Ghaelach agus iar-imreoir sacair Eíreannach is ea Caoimhín Bearnard Ó Moráin (Béarla: "Kevin Bernard Moran") rugadh é ar an 29 Aibreán, 1956 i mBaile Átha Cliath).
Tógadh i Rialto é, sular bhog sé a theaghlach ar aghaidh go dtí Bóthar an Mhíle Fhada in iarthar Bhaile Bhailcín.
Peil Ghaelach.
D'imir Moran peil Ghaelach ar dtús, agus bhuaigh sé cluiche ceannais na hÉireann le Baile Átha Cliath i 1976 agus 1977. Bronnadh gradam Sárimreoirí na Bliana ar Moran i 1976 agus bhain sé an tSraith Peile Náisiúnta le Baile Átha Cliath sa tséasúr 1976/77.
Sacar.
Bhí rath ag Moran ina thacaí san fhoireann Manchester United F.C. i Sasana, agus d'imir sé a chéad cluiche i gcoinne Southampton F.C. ar 20 Aibreán, 1979. Ba é Moran an chéad imreoir a fuair cárta dearg i gcluiche ceannais an Choirn F.A. sa bhliain 1985 i gcoinne Everton F.C.. Tar éis United, chaith Moran dhá bhliain ag imirt le Sporting Gijon agus Blackburn Rovers F.C..
Bhi Moran páirteach i bhfoireann sacair náisiúnta Phoblacht na hÉireann, agus ghlac sé páirt sna Coirn Dhomhanda i 1990 agus 1994.
Naisc sheachtracha.
Moran, Kevin
Moran, Kevin
Moran, Kevin
Moran, Kevin


Coca-Cola.
Deoch bhog agus neamh-mheisciúil is ea Coca-Cola, nó Coke de gnáth. Is ceann de na deochanna boga is cáiliúla agus is rathúla ar domhan é Coca-Cola. Tá an deoch déanta ag an Coca-Cola Company, atá lonnaithe in Atlanta, Georgia, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Stair.
a> Idirnáisiúnta. Dearadh an canna go speisialta i gcomhar úsáide sa spás.


Punc-rac.
Seánra rac-cheoil is ea punc-rac, a tosaíodh sna 1970idí i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Sasana. Bannaí móra ag an am ab ea The Ramones, The Clash, Sex Pistols agus The Damned. Rac-cheol simplí, salach agus tapaidh is ea é, agus bíonn teachtaireachtaí feargacha agus agóideacha sna liricí go minic.
Cé nach bhfuil punc i nGaeilge fós, bíonn bannaí mar Oi Polloi, Atomgevitter agus Mill a h-Uile Rud ag déanamh punc i nGaeilge na hAlban, agus mheasc cúpla bannaí ceol traidisiúnta na hÉireann agus punc-rac le chéile, mar shampla The Pogues, Flogging Molly agus Dropkick Murphys.


Miotal trom (ceol).
Téarma rac-cheoil is ea miotal trom, nó ceol trom-mhiotalach, a tháinig ar an saol ag deireadh na 1960idí agus i dtús na 1970idí. I ndáiríre is comhcheangal idir na gormacha agus rac-cheol crua é. Is iad Led Zeppelin, Black Sabbath agus Deep Purple na rac-bhannaí is minice a luaitear nuair a phléitear na daoine a chuir tús leis.
Tháinig an miotal trom go mór chun cinn sna hochtóidí le bannaí ceoil ar nós Metallica Slayer agus Testament. Tháinig cineálacha nua ar an bhfód ina dhiaidh sin, ar nós "miotal nua" na nóchaidí, nuair is beag suim a bhí sa mhiotal i gcomórtas leis na hochtóidí. Bhí Korn, Slipknot agus Machinehead ar na bannaí ba cháiliúla agus ba rathúla.
Tar éis na nóchaidí tharla saghas athbheochana de bharr leithéidí "Trivium", "Shadows Fall" agus "Bullet for my Valentine" a dhul i mbun an tsaghas miotail a raibh ráchairt air sna hochtóidí. Ba í an difríocht ba mhó a bhí idir na sean-bhannaí miotail agus na cinn nua ná déanamh na n-amhrán, agus an giotár aonair le cloisteáil iontu arís. Ní dhéantaí seo sna nóchaidí agus an oiread sin léiritheoirí, leithéid Ross Robinson, go mór ina choinne. Chomh maith leis seo, bhí sé de nós ag a lán bannaí nua miotail na giotáir a bheith i ngléas an-íseal nó giotáir seacht sreang (nó ocht sreang féin) a úsáid.
Tháinig cuid de na bannaí nua faoi anáil an "rap-cheoil", rud atá le haithint ar Limp Bizkit nó fiú amháin ar an "rap-cheolaí" Ice Cube agus é ag canadh san amhrán "Children of the Korn" ar "Follow The Leader", an tríú halbam de chuid Korn.
Dá bhrí sin tugtar "bannaí na seanscoile" ar bhannaí na n-ochtóidí, leithéid Slayer, banna atá ag seinm fós. Is féidir a rá go bhfuil ceol na "seanbhannaí" ag dul i gcion ar na bannaí atá anois ann.


Aleksander Kwaśniewski.
Bhí Aleksander Kwaśniewski (15 Samhain, 1954 i mBiałogard a rugadh é) ina uachtarán ar an bPolainn ó 1995 go 2005.
Kwaśniewski, Aleksander
Kwaśniewski, Aleksander


Gaeltacht Bhéal Feirste.
Sa lá atá inniu ann, tá sé le cluinstint i mBéal Feirste go bhfuil borradh ag teacht ar an Ghaeilge ins an áit, go háithrid in iarthar na cathrach. Bunaíodh Bunscoil Phobal Feirste ar Bhóthar na bhFál sna 1970idí, agus ba í an chéad Ghaelscoil ariamh i dTuaisceart Éireann. Ba iad muintir an cheantair ina bhfuil an scoil suite a chinn gur fríd mheán na Gaeilge a gheobhadh a gclann a gcuid bunoideachais.
I dtús báire, cha raibh ach naonúr ag freastal ar Scoil Phobal Feirste. Dhiúltaigh rialtas na Ríochta Aontaithe aitheantas a thabhairt don scoil. Mar gheall air sin, fágadh an scoil gan an tacaíocht ba chuí ar dtús, mar aon leis an chuid is mó de na scoileanna a bhí ag teagasc i dteangacha mionlacha ar fud na Ríochta Aontachta agus Phoblacht na hÉireann. Cúpla bliain ina dhiaidh sin, bunaíodh Meánscoil Feirste. Bhí sí ar an chéad mheánscoil Lán-Ghaeilig i dTuaisceart Éireann.
Tháinig méadú ar an Ghaeilge i rith na mblianta seo agus inniu, síltear go bhfuil thart fá 30,000 duine ina gcónaí sa cheantar a bhfuil Gaeilig ínteach acu. Bheir roinnt daoine Gaeltacht Sheoige nó Gaeltacht Bhéal Feirste ar an áit, in ainneoin nach Gaeltacht oifigiúil í ar chor ar bith (is é sin, chan fhuair an ceantar aitheantas oifigiúil ó rialtas ar bith). Meastar go labhraíonn 15,000 duine Gaeilge ansin minic go leor, nó duine as gach beirt dá bhfuil cónaí orthu sa cheantar áitiúil.
Ach anois, tá plean ag Comhairle Cathrach Bhéal Feirste Ceathrú Gaeltachta a bhunú in iarthar na cathrach. Chan fhuil Rialtas na Ríochta Aontaithe sásta stádas Gaeltachta a phronnadh ar an áit, ó nach bhfuil sé de nós acu sin a dhéanamh in áit ar bith sa tír. Ar ndóighe, ós rud é nach cuid de Phoblacht na hÉireann é Béal Feirste, níl sé de cheart ag rialtas na Poblachta reachtaíocht ar bith a chur i bhfeidhm ar an leibhéal áitiúil sin. Cha labhraíonn ach cuid réasúnta bheag den daonra iomlán an teanga. Tá iarrachtaí ar siúl ag eagraíochtaí Gaeilge, áfach, stádas oifigiúil éigin a bhaint amach don cheantar in iarthar Bhéal Feirste, ó thaobh cúrsaí teangtha de.
Tá go leor áiseanna Gaeilge le fáil sa chathair, cosúil leis an nuachtán laethúil Lá, An tUltach, Oifigí Fhoras na Gaeilge, Forbairt Feirste, Bunscoil Phobal Feirste, An Ceathrú Póilí, Cultúrlann McAdam Ó Fiaich agus Iontaobhas ULTACH, gan trácht ar na scoileanna lán-Ghaeilge iad fhéin.


Tubaiste Hillsborough.
Tubaiste a tharla i rith chluiche sacair i Hillsborough, Sheffield, Sasana ab ea Tubaiste Hillsborough. Bhí Liverpool F.C. ag imirt i gcoinne Nottingham Forest F.C. i gcluiche leathcheannais an Corn FA, ar 15 Aibreán 1989, in Hillsborough (staid Sheffield Wednesday F.C). Cailleadh 96 duine nuair a tháinig an iomarca daoine isteach sa staid ag an am céanna. Chuir an réiteoir deireadh leis an gcluiche ag 3:06, nuair a thosaigh daoine gortaithe ag teacht amach ar an bpáirc.
Lucht leanúna fhoireann Learphoill uilig a maraíodh mar gur ar a dtaobh sin den staid sacair a tharla an brú agus an tsatailt.
Tar éis na tubaiste, cuireadh cosc ar bhacainne i staideanna sacair.
Ar an 26 Aibreán 2016, rialaigh an coiste cróinéara i Warrington gur "marú mídhleathach" a bhí ann agus nach raibh locht ar bith le chur ar lucht leanta Liverpool. I measc na gcúiseanna ar rialaigh an giúré ina leith, bhí gur botúin phleanála de chuid na bpóilíní, ar an lá, a chuir go mór leis an tubaiste.
Tagairtí.
Hillsborough, Tubaiste


Béal Feirste Thiar (toghlach).
Is pobal Náisiúntaigh í atá ina gcónaí i mBéal Feirste Thiar. Rugadh an polaiteoir cáiliúl Gerry Adams taoiseach Shinn Féin sa cheantar, agus cónáionn sé ann fós. Tá an cheantar suite timpeall Baile Andersean ar Bhóthar Sheoige agus Bóthar na bhFáll, tá an Ghaeilge ina teanga pobail i mBéal Feirste Thiar de thoradh Gaeltacht Sheoige atá suite ann.


Rio de Janeiro (stát).
Stát de chuid na Brasaíle is ea Rio de Janeiro, atá suite in oirdheisceart na tíre. Is í Rio de Janeiro an phríomhcathair agus is é Sérgio Cabral Filho an gobharnóir. Bhí 14,381,282 duine ina gcónaí sa stát sa bhliain 2000.
Is é Rio de Janeiro an dara geilleagar is mó sa tír. Is taiscéalaíocht agus scagadh ola, ceimicigh, agus tógáil chabhlaigh, iad na tionscail is mó ann.


An Daingean, Co. Uíbh Fhailí.
Is baile beag Éireannach é an Daingean, i gContae Uíbh Fhailí, nó "Daingean" as Béarla.
"Philipborough" an t-ainm a bhí air i rith blianta Bhanríon Máire na hAlban, agus í ina banríon ar Shasana. Chuir sí an t-ainm air in onóir a fear chéile Philip ón Spáinn, ach tar éis 1921 ainmníodh é "Daingean" as Béarla arís. Bhí Daingean ina phríomhbhaile ar Chontae Uíbh Fhailí ar feadh tamaill, ach nuair a tháinig méadú sa daonáireamh sna mbailte eile roghnaíodh Tulach Mhór mar príomhbhaile an chontae.
Daingean, Co. Uíbh Fhailí


Nua-Ghaeltacht.
Is é is Nua-Ghaeltacht ann ná Gaeltacht atá bunaithe d'aon ogham, is é sin, coilíneacht nó ceantar Gaeilge ina bhfuil an teanga ag dul ó ghlúin go glúin go nádúrtha, cé nach raibh an áit féin ina Gaeltacht le fada an lá sular aistrigh na Gaeilgeoirí ansin. Tá dhá áit in Éirinn, ar a laghad, a dtugtar Nua-Ghaeltacht orthu, is é sin, Gaeltacht na Mí i gContae na Mí agus Gaeltacht Bhóthar Sheoighe i mBéal Feirste.
Bunaíodh Gaeltacht na Mí sa bhliain 1935, i ndiaidh feachtas fada poiblíochta ar ghlac Máirtín Ó Cadhain páirt ann, i measc daoine eile. Níor bronnadh stádas oifigiúil Gaeltachta ar an áit roimh an mbliain 1967, áfach. D'aistrigh an rialtas timpeall 400 cainteoir dúchais ó Ghaeltacht Chonamara go Ráth Cairn agus Baile Ghib i gContae na Mí, le Nua-Ghaeltacht a bhunú ansin. Níor mhair an teanga ach i nGaeltacht Ráth Cairn, áfach.
I mBéal Feirste, d'éirigh leis na Gaeilgeoirí neamhdhúchais pobal nua a bhunú ina bhfuil an Ghaeilge ag maireachtáil go nádúrtha, agus na daoine óga á foghlaim mar chuid de shaol an phobail. Tá muintir na Nua-Ghaeltachta seo den tuairim go bhfuil éirithe leo, toisc go bhfuil saol a gceantair ag feidhmiú trí mheán na Gaeilge ar leibhéil éagsúla, ar dhóigh is go gcastar na daoine céanna ar an duine i rólanna difriúla sóisialta, agus an Ghaeilge ar a dteanga i ngach suíomh.
Níl pleananna ag an rialtas fós Nua-Ghaeltachtaí eile a bhunú. Tá daoine ann, áfach, a bhfuil an smaoineamh acu Nua-Ghaeltacht a bhunú i dTuaisceart Chontae Átha Cliath agus "Baile na nGaeilgeoirí" a thabhairt uirthi. Is dócha go dtarraingeoidís ar thaithí na Nua-Ghaeltachtaí i gContae na Mí agus i mBéal Feirste le pobal a chur ar bun a bheadh in ann coinníollacha maithe maireachtála a chinntiú don teanga. Mar sin, bheadh roinnt áiseanna ar fáil san áit i nGaeilge, ach ní bheadh cead ag daoine gan Gaeilge cur fúthu ansin. Bheadh stáisiún traenach agus mótarbhealach suite sa cheantar, agus seans ag na daoine a gcuid gnóthaí a dhéanamh trí mheán na Gaeilge.


Dáibhí Ó Laoghaire.
Iar-imreoir agus traenálaí sacair Éireannach is ea Dáibhí Antóin Ó Laoghaire nó i mBéarla, David Anthony O’Leary (rugadh i Londain, Sasana ar 2 Bealtaine, 1958). Tugadh go hÉirinn é nuair a bhí sé an-óg, agus tógadh é i mBaile Átha Cliath.
D’imir Ó Laoghaire ar feadh 19 bliain le Arsenal F.C., agus ansin le Leeds United F.C. D’éirigh sé as i 1996, agus fuair sé post bainistíochta nuair a d'fhág George Graham an club. Bhí Dáibhí ina bhainisteoir le hAston Villa F.C., i bPremier League Shasana. Tá sé ina bhainisteoir ar "Al-Ahli Dubai" faoi láthair.
O Laoghaire, Dáibhí
O Laoghaire, Dáibhí
O Laoghaire, Dáibhí


Mark Hughes.
Iar-imreoir agus traenálaí peile is ea Mark Hughes OBE (rugadh Leslie Mark Hughes ar 1 Samhain, 1963 i Wrecsam, An Bhreatain Bheag). Usáidtear an leasainm "Sparky" go minic. Bhí Hughes an-rathúil ina pheileadóir idir 1980 agus 2002 leis na gclubanna móra Manchester United F.C., F.C. Barcelona sa Spáinn, Chelsea F.C., Southampton F.C., Everton F.C., agus Blackburn Rovers F.C. Tar éis seo, ghlac Hughes post ina thraenálaí leis a fhoireann náisiúnta, an Bhreatain Bheag. D'éirigh sé as i 2004, agus thóg sé post le Blackburn Rovers, a chlub deireanach mar pheileadóir.
Hughes, Mark
Hughes
Hughes, Mark
Hughes, Mark


Liospóin.
Is í Liospóin príomhchathair na Portaingéile agus an chathair is mó sa tír sin. Tá an chathair suite ag 38°43' thuaidh, 9°8' thiar, agus is í an priomhchathair is iartharaí san Eoraip.


Gavrilo Princip.
Gavrilo Princip tar éis an feallmharú i Sairéavó.
Ba é Gavrilo Princip (Seirbis Chirileach:Гаврило Принцип) (25 Iúil, 1894 – 28 Aibreán, 1918) an duine a d'fheallmharaigh Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire agus a bhean chéile Sophie, Bandiúc Hohenberg, ar 28 Meitheamh 1914, i Sairéavó.
Seirbiach Boisniach ab ea Princip. Creidtear go raibh sé ag obair ar son na "Láimhe Duibhe" ("Crna ruka"), grúpa a bhí ag troid ar son neamhspleáchais don Bhoisnia.
Thosaigh An Chéad Chogadh Domhanda mar thoradh ar an eachtra seo. Ba ea dúnmharú Franz Ferdinand a chuir tús ar shraith imeachtaí a tharla go gairid ina dhiaidh.
Níor gearradh pionós an bháis ar Phrincip mar bhí sé ró-óg ag an am (19 bliain d'aois). Fuair Princip bás d'eitinn i 1918, agus é fós faoi ghlas.
Princip, Gavrilo
Princip, Gavrilo
Princip, Gavrilo


Cadal.
Saghas bia Éireannach is ea cadal ("coddle" i mBéarla) a dhéantar le prátaí, bainne, im, bagún, oinniúin, glasraí, salann agus piobar de ghnáth, ach is féidir comhábhair eile a úsáid. Cruthaíodh an bhia seo san 18ú haois agus tá baint aige le Baile Átha Cliath in Éirinn.
Deirtear gurb é cadal an béala ab fhearr le Jonathan Swift agus Seán Ó Cathasaigh agus luaitear cadal i leabhair James Joyce freisin.
Baint le Baile Átha Cliath.
Uaireanta glaoitear Cadal Bhaile Átha Cliath ('Dublin Coddle') ar an mbéala seo. Tá baint láidir ag cadal le Líbirtí Bhaile Átha Cliath. Ceaptar gur tháinig an bhéala ó stobhach, ach nach raibh uaineoil le fáil go h-éasca


Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire.
Ard-diúc na hOstaire ab ea Franz Ferdinand Karl Ludwig Joseph (nó Franz Ferdinand de ghnáth) (18 Nollaig, 1863 – 28 Meitheamh, 1914) idir 1896 agus a bhás i 1914. Feallmharaíodh é agus a bhean chéile ag Gavrilo Princip ar 28 Meitheamh, 1914 i Sairéavó. Chuir an eachtra seo tús leis an gCéad Cogadh Domhanda.
Franz Ferdinand, Ard-diúc na hOstaire
Franz Ferdinand, Ard-diúc na hOstaire
Franz Ferdinand, Ard-diúc na hOstaire


Sairéavó.
Is é Sairéavó príomhchathair na Boisnia-Heirseagaivéine. Tá sé an chathair is mó sa tír chomh maith. Is cuid de na cathracha is tábhachta sa réigiún seo, agus cathair stairiúil atá inti freisin. Bhunaigh na hOtamánaigh í sa bhliain 1461, agus ba í an chathair seo suíomh an fheallmharaithe Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire ag tús an Chéad Chogaidh Domhanda sa bhliain 1914, suíomh Chluichí Oilimpeacha an Gheimhridh sa bhliain 1984 agus suíomh na gCogadh Iúgaslavach sna 1990í.


Domhandú.
Is é is domhandú (nó domhandas uaireanta) ann ná idirnáisiúnú na teileachumarsáide, na heacnamaíochta, an chultúir agus na polaitíochta.
Ciall an fhocail agus an diospóireacht fúithi.
Is é an sainmhíniú a thug an Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta ar an domhandú ná "an dóigh a bhfuil comhspleáchas eacnamaíochta na dtíortha ar fud an domhain ag fás, agus an trádáil trasteorann is na sreabhanna caipitil ag dul i méadaíocht agus i bhfairsinge is an teicneolaíocht ag éirí níos leitheadúla agus níos uileghabhálaí". An ciallú a thug an Fóram Idirnáisiúnta um an Domhandú ar an gcoincheap seo, áfach, cuireann sé an chuid is mó den bhéim ar chomhchruinniú an chaipitil agus ar an gcumhacht atá ag na corparáidí idirnáisiúnta - beag beann ar na rialtais agus ar na forais pholaitiúla. Is é tuairim go leor teoiriceoirí, Immanuel Wallerstein ina measc, ná nach féidir an domhandú a thuiscint ach mar chuid d'fhorbairt stairiúil an chaipitlíochais idirnáisiúnta. San am céanna, is iomaí ciall éagsúil a bhaintear as coincheap an domhandaithe, agus na tráchtairí difriúla ag cur an chuid is mó den bhéim is den fhreagracht ar na corparáidí, ar na rialtais nó ar na daoine aonair. Cibé scéal é, is léir go bhfuil cúrsaí na polaitíochta, na heacnamaíochta agus na teicneolaíochta fite fuaite le chéile i bpróiseas an domhandaithe.
Is iad na príomhghnéithe eacnamaíocha den domhandú ná an trádáil, an infheistíocht agus an imirce. Is é is toradh don trádáil dhomhanda ná go bhfuil éagsúlacht earraí ar fáil do dhuine an lae inniu ná a bhí do na ríthe is na himpirí féin sna laethanta a bhí: cuir i gcás, gluaisteáin Ghearmánacha, caife Colómach, éadaí de dhéantús na Síne, cadás ón Éigipt, ceol Meiriceánach, ríomhoideasra Indiach, - an té a bhfuil an t-airgead aige, is féidir leis na hearraí seo a cheannach, cibé áit ar dhroim an domhain a bhfuil sé. Cuireann córas na hinfheistíochta dírí ar chumas na gcorparáidí ilnáisiúnta sócmhainní a infheistiú go díreach i dtír choimhthíoch, ach is féidir na sócmhainní a infheistiú go hindíreach freisin. A bhuí le saoirse na himirce, bíonn an lucht oibre ábalta dul ar lorg fostaíochta áit a mbíonn sí ar fáil.
Iad siúd nach bhfuil sásta leis an tsaorthrádáil mar smaoineamh, is é an príomhlocht a bhíonn acu uirthi ná gur féidir di an tionsclaíocht dhúchasach, an fhostaíocht agus an timpeallacht nádúrtha i dtír áirithe a chur ó mhaith. Ar dhóigh chosúil leis seo, bítear ag cáineadh na hinfheistíochta idirnáisiúnta, ó bhaineann sí an neamhspleáchas eacnamaíoch den tír, agus an lucht rialtais faoi bhrú ag córas an airgeadais idirnáisiúnta polasaithe a chur i gcrích nach bhfuil ag dul chun sochair do bhunadh na tíre. Thairis sin, agus na srianta bainte den imirce, is féidir do chaipitlithe neamhscrupallacha teacht i dtír ar lucht inimirce agus an lucht oibre dúchasach a fhágáil iomarcach, rud a spreagann an mhuintir dhúchasach chun ciníochais agus chun foréigin in éadan na muintire isteach. Iad siúd a bhíonn ag lochtú an domhandaithe, is é a dtuairimsean gur féidir gurb í éagsúlacht na gcóras leasa shóisialta is fearr a fhreagraíonn don dóigh a dtéann na tíortha éagsúla chun domhandaithe, agus a himthoscaí féin ag baint le gach tír acu.
Is iad na conarthaí idirnáisiúnta an ghné pholaitiúil is suntasaí den domhandú, agus rialtais na dtíortha éagsúla ó gach cearn den domhan ag teacht le chéile le comhrialacha a chur ar bun faoi chúrsaí uileghabhálacha ar nós na trádála, na timpeallachta nádúrtha, agus cearta an duine. Forais a tháinig ar an bhfód agus an saol ag dul chun domhandaithe is ea iad, mar shampla, an t-airgead nua Eorpach úd Euro, Eagraíocht na Trádála Domhanda (WTO), Conradh Saorthrádála Mheiriceá Thuaidh (NAFTA) agus go leor eile. Is é éirim an scéil seo, an bhfuil an rialtas i dtír áirithe fonnmhar na teorainneacha a oscailt don trádáil dá ndeoin féin agus d'aon ogham.
Tá na heagraíochtaí neamhbhrabúis agus an ghníomhaíocht shóisialta ag éirí idirnáisiúnta freisin, ar nós Amnesty International agus Friends of the Earth. Cuid de na heagraíochtaí seo, tá siad ag lochtú gnéithe eacnamaíocha nó polaitiúla den domhandú, agus iad buartha gur féidir leis an tsaorthrádáil dhomhanda rialtais na dtíortha a dhíchumhachtú agus a dhíchumasú, sa dóigh is nach dtig leo a thuilleadh na saoránaigh a chosaint ar dhúshaothrú eacnamaíoch. Ábhar imní do na gníomhaithe sóisialta seo freisin gur féidir don ghnó idirnáisiúnta tacú le rialtais neamhdhaonlathacha, nó fiú le deachtóireachtaí, leis an gcobhsaíocht pholaitiúil a chinntiú don dúshaothrú sin.
Tá gné chultúrtha ann freisin. A bhuí leis an teileachumarsáid ardfhorbartha, tá faisiúin agus smaointí nua ag dul timpeall an domhain chomh luath leis an splanc thintrí. Aithníonn tomhaltóirí an domhan ar fad, ón tSín go Portó Ríce, na brandaí céanna, cosúil le Puma, Coca Cola, agus Sony. Mar sin féin, agus na cultúir éagsúla ag teacht i dteagmháil le chéile, is féidir dóibh teacht salach ar a chéile freisin. Mar shampla, bíonn sé deacair ag na Muslamaigh thraidisiúnta mórán maithe a aithint ar shaoltachas an Iarthair, agus a mhalairt.
Cuid thábhachtach den domhandú is ea forbairt na teileachumarsáide, agus é ag déanamh "sráidbhaile domhanda" den domhan ar fad, mar a dúirt Marshall McLuhan. Sa bhliain 1850, thógfadh sé conablach bliana an turas timpeall an Domhain a thabhairt. Inniu, is féidir leat an turas céanna a chur díot ar feadh aon lá amháin agus litir ríomhphoist a chur chuig do chara ar thaobh eile den phláinéad is dúchas dúinn. Ó tháinig gléasanna nua iompair in úsáid, chuaigh na praghasanna taistil in ísle freisin. An tuinnín a maraíodh inniu san Atlantach Thuaidh, is féidir gur sa tSeapáin a íosfar amárach é. Agus, ar ndóigh, bíonn sócmhainní éagsúla eacnamaíocha, scaireanna agus eile ag dul ó lámh go lámh ar fud an domhain gan chostas ar bith, a bheag nó a mhór.
Stair.
Ós rud é gur féidir cialla éagsúla a bhaint as an gcoincheap féin, bíonn tuiscintí éagsúla ag dreamanna difriúla ar stair an domhandaithe, leis. Má ghlactar leis an domhandú eacnamaíoch mar phríomhghné an domhandaithe, is ionann stair an domhandaithe agus stair na saorthrádála. Chuaigh an saol chun domhandaithe agus na náisiúin ag teacht ar an bhfód, ag baint amach neamhspleáchais mar stáit agus ag cur forais agus fothuithe cobhsaí ar bun, ionas go mbeadh na gnólachtaí i dtíortha difriúla ábalta iomlaoid a dhéanamh ar a gcuid táirgí le chéile chomh furasta agus ab fhéidir.
Glacadh leis, de réir a chéile, gurb ionann an saol gnó a "liobrálú" agus samhail Nua-Chlasaiceach den eacnamaíocht a chur i bhfeidhm - is é sin, na srianta a bhaint de shruth na n-earraí idir na dlínsí éagsúla. B'é ba toradh dó seo go ndearna náisiúin éagsúla speisialtóireacht ar onnmhairí difriúla, agus tosaíodh ag cur deiridh leis an gcosantachas agus leis na táillí cosanta a bhí ceaptha leis an iompórtáil a chosc. B'é seo Chéad Tréimhse an Domhandú, is é sin, tréimhse an órchaighdeáin sa naoú haois déag. Bhí dlúthbhaint ag an tréimhse seo le forbairt na tionsclaíochta, leis an Réabhlóid Tionsclaíoch. B'iad David Ricardo agus Jean-Baptiste Say a sholáthair an dúshraith theoiriciúil do shaol eacnamaíoch na tréimhse: an Buntáiste Comparáideach agus Dlí na Cothromaíochta Ginearálta. B'é éirim an scéil seo go bhféadfadh na náisiúin a bheith ag trádáil le chéile go héifeachtúil, agus an margadh in ann aon éagobhsaíocht i gcomhchoibhneas an tsoláthair agus an éilimh a chur i gceart as a stuaim féin. Tháinig órchaighdeán an airgid in úsáid sna mórthíortha tionsclaíocha sna blianta idir 1850 agus 1870, cé go bhfuil sé ina ábhar diospóireachta i gcónaí cathain is féidir a rá faoin tír go bhfuil sí dháiríre ar an órchaighdeán.
Thit an tóin as an chéad domhandú seo de réir a chéile ón Chéad Chogadh Domhanda ar aghaidh. Tháinig géarchéim an órchaighdeáin i ndiaidh an chogaidh, sna fichidí agus sna tríochaidí. Na tíortha a bhí ag glacadh buntáiste ar an chéad domhandú seo, go háirithe an Eoraip agus na tíortha a bhunaigh na hEorpaigh i Meiriceá agus san Aigéan Ciúin, tháinig rath agus bláth orthu, agus iad ag éirí ní ba chothroime le chéile, ó bhí an lucht oibre, an rachmas agus na hearraí ag dul ó thír go tír gan chosc gan chonstaic.
Is iad na babhtaí caibidlíochta trádála a choinníonn an saol ag dul chun domhandaithe ó dheireadh an Dara Cogadh Domhanda ar aghaidh. Ar dtús, b'é an Comhaontú Ginearálta um Thairifí agus Trádáil (GATT) a chuir tús leis an gcaibidlíocht seo. B'é an príomhchonradh saorthrádála ar síníodh an chéad leagan de i mBretton Woods sa bhliain 1944, agus tháinig roinnt mhaith conarthaí saorthrádála eile ar an bhfód dá thoradh. Le linn an bhabhta caibidlíochta ar a dtugtar Babhta Uragua, bunaíodh Eagraíocht Trádála an Domhain (WTO) leis na diospóireachtaí trádála a réiteach idir na stáit. Síníodh an dúrud conarthaí trádála eile leis an tsaorthrádáil a chinntiú idir stáit áirithe, agus bhí codanna de Chonradh Maastricht agus Comhaontú Saorthrádála Mheiriceá Thuaidh (NAFTA) ceaptha le baint de thairifí agus de thaillí na trádála idirnáisiúnta freisin.
Éirim an scéil.
Tá sé ina mhórábhar diospóireachta ag na hacadúlaigh, an bhfuil an saol dháiríre ag dul chun domhandaithe inniu ar aon bhealach ar leith, nó tá cuid acu den bharúil nach bhfuil i gceist ach déantán anailiseach, is é sin, finscéal nó miotas a cruthaíodh mar thoradh na n-iarrachtaí leis na cúrsaí seo a anailisiú is a thuiscint. Cé go bhfuil glacadh fairsing leis an téarma, is iomaí údar atá ag áitiú go bhfacthas a leithéid seo eile roimhe seo sa stair cheana féin. Thairis sin, níl an tsaorthrádáil idirnáisiúnta ná ollchumhacht na mórchorparáidí chomh seanbhunaithe i saol an lae inniu agus a shíltear, dar le cuid acu.
Tá údair ann a roghnaíonn an téarma "idirnáisiúnú" thar an "domhandú". Is é an tuiscint atá acu air ná go bhfanann na stáit agus na náisiúin tábhachtach, agus iad, fiú, ag dul chun tábhachta. Sin é an t-idirnáisiúnú. Dá mbeadh an saol ag dul chun domhandaithe, áfach, bheadh na stáit agus na náisiúin ag imeacht de dhroim an domhain, rud nach bhfuil ag tarlú ar aon nós. Go háirithe, ní fhacthas a réamhshampla i stair an domhain riamh go rachadh an saol chun domhandaithe cé go mbeadh sé ag dul chun idirnáisiúntachta.
Mar sin féin, tá fadhbanna le fuascailt nach dtugann aird ar theorainneacha na náisiúnstát, cosúil leis an truailliú. Thairis sin, tháinig gluaiseacht an fhrithdhomhandais ar an bhfód agus í ag iarraidh modhanna nua daonlathais a chruthú a chuirfeadh ar chumas na ndaoine treo forbartha an domhandaithe a dhíriú ar mhaithe lena leas féin. Siúd is gur thosaigh sí mar ghluaiseacht in aghaidh an domhandaithe mar rud, is é príomhbhéim a gníomhaíochta inniu ná leas an phobail a bhaint as an domhandú in ionad leas an rachmais mhóir amháin. Cé gur féidir na seanargóidí faoin domhandú a shéanadh agus tagairt a dhéanamh don idirnáisiúnú ina áit, is follasach gur gluaiseacht dhomhanda atá ann agus gur féidir a rá go bhfuil sochaí dhomhanda na bpobal ag teacht ar an bhfód. Deir údair áirithe go bhfuilimid ag bogadh i dtreo na sibhialtachta uilephláinéadaí, ach níl a fhios ag aon duine go fóill cén chuma a thiocfaidh ar an tsibhialtacht sin, agus tá an toradh ag brath go mórmhór ar na comhairlí ar a gcinnfidh muid ar feadh na mblianta beaga romhainn amach. Mar shampla, dhréachtaigh an "Global Scenario Group" cnámha scéil do chásanna éagsúla de thodhchaí an chine dhaonna, nach bhfuil an domhandú eacnamaíoch agus é bunaithe ar fhórsaí an mhargaidh ach ar cheann acu. Tá roghanna eile ann cosúil le cás na bpolasaithe leasaithe, a bheadh bunaithe go mór ar pholasaithe láidire feasacha na rialtas náisiúnta; cás na clisiúna, ina dtitfeadh tóin as an saol go léir, agus an domhandú ag iompú ina ghéarchéim eacnamaíoch agus ina olltubaiste dhomhanda le cogadh agus le coimhlint. Cás eile fós is ea cás an daingin dhomhanda, ina mbunódh na scothaicmí saincheantair chosanta dóibh féin agus iad ag rialú na cosmhuintire le lámh láidir. Thairis sin, cuireann an grúpa dhá chineál útóipe éiceolaíche ar tairiscint, is é sin, an Comhdhaonnachas Éiceolaíoch, a bheadh i muinín na bpobal beag, agus Paraidím na hInbhuanaitheachta Nua, a d'athródh carachtar éiceolaíoch an tsaoil uirbigh gan fáil réidh de na cathracha móra.
Deir daoine nach bhfuil i gceist leis an domhandú, go príomha, ach tuiscint ar leith ar chuma an domhain agus léamh ar leith ar a gheograife. Iad siúd a bhaineann an chiall seo as an domhandú, tá siad den tuairim go bhfuil an domhan á rialú ag na nua-liobrálaithe agus iad i gceannas ar na forais idirnáisiúnta airgeadais. Úsáideann na forais seo coincheap an domhandaithe le polasaithe áirithe a chur chun tosaigh mar nach mbeadh aon rogha eile ann, agus iad ag áitiú gur forbairt dhostoptha atá ann seachas polasaí polaitiúil. Mar sin, ní féidir leis na rialtais náisiúnta cur in aghaidh na n-éileamh a dhéanann, cuir i gcás, an Banc Domhanda orthu an geilleagar a shruthlíniú agus a oscailt don iomaíocht idirnáisiúnta de réir gormchló réamhdhéanta, gan aird a thabhairt ar na himthoscaí áitiúla ná ar leas na mbochtán.
Ciallú an domhandaithe.
Is gnách an domhandú a chomhionannú le claontachtaí áirithe forbartha a tháinig chun solais ó dheireadh an Dara Cogadh Domhanda i leith. Go bunúsach, is é an cineál forbair atá i gceist ná go bhfuil na tráchtearraí, an t-airgead, an t-eolas agus na daoine ag dul ó thír go tír níos fusa agus níos luaithe ná roimhe seo, agus an teicneolaíocht, na heagraíochtaí, na dlíthe agus an t-infreastruchtúr domhanda níos fearr ag freastal ar an bhforbairt seo. Níltear ar aon fhocal faoi na claontachtaí seo leanas a bheith ann dháiríre, nó cuid mhaith acu tá siad ina n-ábhar conspóide i gcónaí.
Frithdhomhandas.
Tá siadsan ann a bhíonn ag fáil lochta ar an domhandú eacnamaíoch, ós é a dtuairim siúd nach bhfuil sé ag freastal ar riachtanaisí na ndaoine ar fad, ná ag eascairt astu go nádúrtha. Is é an cáineadh tipiciúil a chloisfeá ó lucht an fhrithdhomhandais ná go bhfuil an fhorbairt seo ag brath níos mó ar thoil na scothaicmí ná ar éilimh na cosmhuintire. Is é an rud atá de dhíth, dar leo, ná forais agus institiúidí nua idirnáisiúnta a d'fhágfadh cead cainte ag lucht an bhochtanais chomh maith, gan aon trácht a dhéanamh ar na fadhbanna éiceolaíocha nach bhfuil inleigheasta ach náisiúin an uile dhomhain a bheith ag cur le chéile. Ábhar conspóideach is ea ceist na himirce domhanda freisin. Cé acu atá an imirce riachtanach nó neamhriachtanach, inseachanta nó dosheachanta, ag dul chun leasa nó chun dochair don eacnamaíocht is don timpeallacht? Iad siúd a bhfuil dea-dhearcadh acu uirthi, deir siad nach bhfuil ann ach lucht oibre an dá chineál - idir lucht an fhorbhríste agus lucht na veistí bána - ag dul ó áit go háit ar lorg an tuarastail is fearr. Maidir leis na criticeoirí, áfach, bíonn siad den tuairim gur sórt spailpínteacht nó náibhíocht nua-aimseartha atá ann, agus na daoine ag iarraidh éalú ó éadóchas na slumanna uirbeacha sna tíortha tearcfhorbartha.
Ní féidir a rá go mbeadh aon ghluaiseacht amháin frithdhomhandais ann. Bíonn idir náisiúnaithe radacacha, faisistithe agus nua-Naitsithe fiú, ón eite dheis agus lucht cosanta an leasa phoiblí ón eite chlé, ar nós leithéidí Noam Chomsky, ag léiriú míshástachta i leith an dóigh a bhfuil na scothaicmí ag láimhseáil cheisteanna an domhandaithe.


Andy Reid.
Imreoir sacair as Baile Átha Cliath, Éire is ea Andy Reid (rugadh é ar an 29 Iúil, 1982 i gCromghlinn). Tá Reid ag imirt i lár na páirce le Nottingham Forest F.C. sa Premier League, agus d'fhoireann idirnáisiúnta Phoblacht na hÉireann.
Thosaigh sé a shlí bheatha le Nottingham Forest F.C., ach sa bhliain 2005 shínigh sé conradh le Tottenham Hotspur F.C. i Londain. D'aistrigh sé go dtí Charlton Athletic sa bhliain 2006, sular bhog sé go Sunderland ag tús na bliana 2008. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé go Blackpool agus ar ais go Nottingham Forest.
Reid, Andy
Reid, Andy
Reid, Andy
Reid, Andy


Caisleán Cnucha.
Is bruachbhaile Éireannach é Caisleán Cnucha (nó Caisleán Crucha). "Castleknock" a thugtar air i mBéarla.
Tá sí suite ocht gciliméadar ó Chathair Átha Cliath, idir an M50 agus Páirc an Fhionnuisce, agus cónaíonn timpeall 30,000 duine ann. In aice léi tá Baile Bhlainséir, baile mór a bhfuil "Lárionad Siopadóireachta Bhaile Bhlainséir" ann.
Níl go leor áiseanna i gCaisléan Cnucha, ach tá Oifig an phoist, siopa crua-earraí, séipéal Caitliceach agus teampall Protastúnach. Tá roinnt scoileanna ann, agus "Castleknock Educate Together National School", Scoil Naomh Bhríde agus Coláiste Pobail Caisleán Cnucha ina measc.
Is í Naomh Bríd éarlamh an cheantair. Baineann an club CLG áitiúil úsáid as an ainm céanna.


Niall Ó Dónaill.
Teangeolaí, aistritheoir agus scríbhneoir Gaeilge ba ea Niall Ó Dónaill (nó 'Niall Ó Domhnaill' sa litriú réamhchaighdeánach). Cainteoir dúchais ó Thír Chonaill a bhí ann. Saolaíodh i Loch an Iúir sa bhliain 1908 é.
Chuir sé in eagar an foclóir mór Gaeilge-Béarla a tháinig i gcló a chéad uair sa bhliain 1977. Thairis sin, d'fhoilsigh sé leabhar stairsheanchais faoi cheantar na Rosann sa bhliain 1952, "Na Glúnta Rosannacha" - ceann den bheagán leabhar Gaeilge a úsáideann litriú caighdeánach agus cló Gaelach.
D'aistrigh sé príomhscríbhinní na Fiannaíochta go Nua-Ghaeilge sa leabhar "Seanchas na Féinne" a foilsíodh sa bhliain 1942 - foilsíodh eagrán nua caighdeánaithe de sa bhliain 1998 - agus phléigh sé staid chomhaimseartha na Gaeilge sa leabhar clúiteach "Forbairt na Gaeilge" (1951).
Scríobh sé beathaisnéis Sheán Mhistéil chomh maith, agus rinne sé a lán aistriúchán.
Ba eisean a chuir in eagar "Cora Cinniúna", "Cith is Dealán", "Nuair a Bhí Mé Óg" agus "Caisleáin Óir" le Séamus Ó Grianna i litriú nua-aimseartha a bhí inléite acu siúd nach raibh taithí acu ach ar an gCaighdeán.
Fuair sé bás i mBaile Átha Cliath ar 10 Feabhra 1995.


Paul Robinson (Imreoir, r. 1979).
Is imreoir sacair Sasanach é Paul Robinson (rugadh i mBeverley, East Yorkshire ar 15 Deireadh Fómhair, 1979). Cúl báire atá ann, agus é ag imirt faoi láthair le Blackburn Rovers F.C. agus foireann náisiúnta Shasana. D'imir sé le Leeds United A.F.C agus Tottenham Hotspur F.C. roimhe sin.
Robinson, Paul
Robinson, Paul


Ledley King.
Is imreoir sacair as Londain, Sasana é Ledley King (rugadh 10 Nollaig, 1980). Tá King ag imirt le Tottenham Hotspur F.C. ó 1997, agus tá sé ina chaptaen anois. Bíonn King ag imirt san fhoireann náisiúnta Sasanach freisin, ach bhris sé cnámh ina chos in Aibreán 2006 agus níor éirigh leis áit a fháil i scuaid Corn Domhanda 2006 Shasana sa Ghearmáin.
King, Ledley
King, Ledley


Martin Jol.
Traenálaí agus iar-pheileadóir sacair as An Ísiltír is ea Martin Jol (rugadh An Háig ar 16 Eanáir, 1956). Ghlac Jol post mar thraenálaí Ajax san Ísiltir sa bhliain 2009. Imreoir rathúil ab ea é freisin ag imirt le FC Den Haag, FC Bayern München, FC Twente, West Bromwich Albion agus Coventry City.
Jol, Martin
Jol, Martin
Jol, Martin


Danny Murphy.
Is imreoir sacair é Danny Murphy (rugadh ar 18 Márta, 1977 i Chester, Sasana). Imreoir lár-páirce atá ann, agus é ag imirt anois le Fulham F.C. Bhí tréimhse maith ag Murphy le Liverpool F.C., ach d'fhág sé an club ar 10 Lúnasa, 2004 chun imirt le Charlton Athletic F.C. i Londain. Shínigh Murphy le Spurs ar 31 Eanáir, 2006.
Bíonn Murphy ag imirt leis an bhfoireann náisiúnta Sasanach chomh maith, agus tá cúl amháin aige.
Murphy, Danny
Murphy, Danny


Stephen Kelly.
Is peileadóir sacair as Baile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Stephen Kelly, nó "Steo" go minic (rugadh 6 Meán Fómhair, 1983). Tá Kelly ag imirt le Fulham i Sasana, agus an fhoireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann. D'imir sé cheanna le Birmingham City
Kelly, Stephen
Kelly, Stephen


The White Stripes.
Banna rac-cheoil as Detroit, Michigan i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea The White Stripes. Seineann siad rac-cheol bunúsach agus simplí, agus tá cúpla albam eisithe acu atá an-rathúil, mar shampla "Elephant" agus "White Blood Cells".
Tagairtí.
White Stripes, The


Detroit, Michigan.
Is í Detroit an chathair is mó i stát Michigan, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh Detroit sa bhliain 1701 ag na Francaigh, agus inniu is cathair thábhachtach í i gcúrsaí tionsclaíochta agus ceoil. Mar thoradh, tugtar na leasainmneacha "Motor City" agus "Motown" ar an gcathair go minic. De réir dhaonáireamh na bliana 2010, bhí 713,777 duine ina gcónaí i Detroit. Sa bhliain 2007 fuarthas 916,952 ina gcónaí sa chathair. 'S é seo an titim daonra is mó ariamh i measc cathracha os cionn 100,000 duine sna Stáit Aontaithe.


Saint Paul, Minnesota.
Príomhchathair an stát Minnesota, Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Saint Paul. Tá Saint Paul suite i Contae Ramsey, agus is í an dara chathair is mó sa stát tar éis Minneapolis. Le chéile, tugtar an t-ainm na Cathracha Cúplacha do na cathracha seo.


Cumann Peil Gael na mBan.
Cumann spóirt is ea Cumann Peil Gael na mBan a chuireann Peil Ghaelach na mBan chun cinn in Éirinn.
Stair na Peile.
Tá go leor dátaí luaite do bhunú chumann Peil Ghaelach na mBan. Tugann sé le fios dúinn ar shuíomh http://ladiesgaelic.ie go raibh léig pharóiste i gCorr an Chláir, i gContae an Chláir ag dul siar chomh fada le 1926.Glactar, go hoifigiúil áfach, gur thosaigh an Cumann in Óstán Uí hAodh, (Haye's Hotel) i gContae Thiobraid Árainn ar an 18 Iúil 1974. Seo an t-óstán céanna inar bunaíodh Cumann Lúthchleas Gael nócha bliain roimhe sin. Reachtáladh céad Chraobh Seaimpíneach na hÉireann i bhfómhar na bliana 1974. Ghlac ocht gcontae páirt ann agus bhuaigh Tiobraid Árann.
Borradh ar an gCumann.
De réir a chéile mhéadaigh uimhir na gcontaetha a ghlac páirt. Thosaigh Cumann Peil Gael na mBan na Réaltaí Peile sa bhliain 1981. An bhliain ina dhiaidh sin, fuair siad aitheantas mar eagraíocht neamhspleách ó Chumann Lúthchleas Gael. Ag tús na nóchaidí, chláraigh contaetha nach raibh cláraithe go dtí sin leis an eagraíocht. Anois, tá mná ó chuile chontae in Éirinn ag imirt. Ní hamháin sin, ach tá peil na mban á himirt anois i Sasana, ar Mhór Roinn na hEorpa, i Stáit Aontaithe Mheiriceá, i gCeanada, agus san Áis (http://beijinggaa.yahoo.com)
Struchtúr an Chumainn.
Tá struchtúr an Chumainn cosúil le Cumann Lúthchleas Gael sa mhéid is go bhfuil Clubanna, Comhairlí Cúige, Boird Chontae agus Comhairle Lárnach ann. Bíonn Ollchomhdháil bhliantúil ag an gCumann agus tagann ionadaithe ó na comhairlí go léir thuasluaite le chéile ar feadh deireadh seachtaine. Tagann ionadaithe ó na clubanna go léir ón
tír seo agus ó chlubanna timpeall na cruinne freisin. Is ag an gcruinniú seo a thoghtar oifigí náisiúnta an chumainn gach bliain agus uachtarán gach trí bliana. Faoi láthair, is í Geraldine Giles uachtarán an chumainn.
Na Comórtaisí.
Tá os cionn cúig chomórtas déag á stiriú ag an gcumann in Éirinn amháin. Is é an club bun aonad an chluiche atá eagraithe, a mhórán nó a bheagán, ar bonn paróiste. Ansin tá foirne na gcontaetha déanta suas dona peiladóirí is fearr óna clubanna. Imríonn na clubanna agus na contaetha comórtas na seaimpíní ar leibhéil éagsúla;
Imrítear Craobh na hÉireann sa sraith Seaimpíní ar an Domhnach deireanach do Mheán Fómhair
i bPáirc an Chrócaigh, ag a mbronntar Corn Bhreandáin Uí Mháirtín ar na
seaimpíní sinsireacha agus Corn Óstán an Iarchontae ar na seaimpíní
Bíonn roinnt comórtaisí eile ar siúl i gcaitheamh na bliana: Léig
sa gheimhreadh do fhoirne na gcontaetha,comórtas Idir Cúige agus comórtais dona Coláistí Triú Leibhéil, Scoileanna Dara Leibhéil agus
Tá Oifigeach Forbartha i ngach contae a chabhraíonn le cur chun na peile ar leibhéal na scoileanna, na gclubanna agus ar fud an chontae. Is féidir dul i dteagabháil le haon duine dona hoifigí forbartha ach dul isteach i http://ladiesgaelic.ie.
An Ghaeilge sa Chumann.
Tá oifigeach forbatha teanga agus cultúrtha i ngach contae agus i ngach
cúige in Éirinn agus sna clubanna thar lear freisin. D'éirigh leis an gcumann
urraíocht a fháil ó TG4 sa bhliain 2000.Is ag TG4 amháin atá na cearta craolacháin bheo ar chlúichí Peil Ghaelach na mBan.


Ruud Van Nistelrooy.
Peileadóir sacair as Oss na hÍsiltíre is ea Rutgerus Johannes Martinius "Ruud" van Nistelrooy (rugadh 1 Iúil, 1976). Imríonn sé faoi láthair do Hamburger SV agus don fhoireann náisiúnta chomh maith. Níos luaithe, bhí sé ag imirt le Manchester United F.C., Real Madrid, FC Den Bosch, SC Heerenveen, agus PSV Eindhoven ina thír dhúchais. Bhuaigh Van Nistelrooy duais "Pheileadóir na Bliana" sa bhliain 2002.
Van Nistelrooy, Ruud
Van Nistelrooy, Ruud


Seoltóireacht.
Tugtar seoltóireacht ar láimhseáil báid seoil, rud a bhfuil a lán scileanna ag teastáil chuige, mar atá cóiriú agus socrú na seolta agus an rigín, eolas ar thréithe an uisce agus na gaoithe, agus eolas ar an aimsir. Tá ré na mbád seolta oibre imithe sa chuid is mó den domhan, agus tháinig ina háit ré na seoltóireachta mar chaitheamh aimsire - seoltóireacht aonair agus seoltóireacht foirne. Tá feabhas ar leith tagtha ar luaimh rásaíochta an lae inniu, soithigh chostasacha a bhfuil luas ar leith fúthu.
In Éirinn tá cuid de na báid seoil thraidisiúnta á gcaomhnú, ar húicéirí na Gaillimhe agus geoltaí Acla, agus iad ina mbáid oibre anuas go dtí an dara leath den chéad seo caite.
Stair.
Tá báid seoil ann leis an mílte bliain i ngach cuid den domhan a raibh teacht ag daoine ar locha móra nó ar an bhfarraige. Bhí siad le fáil san Áise, sa Mheánoirthear, san Afraic agus ar chóstaí na hEorpa. Bhí éagsúlacht ag baint leis na réigiúin úd, leis na deacrachtaí a bhí le sárú ag lucht seoltóireachta agus leis na saghsanna réitigh a rinneadh ar na deacrachtaí sin. Ba mhór idir long fada na Lochlannach agus siunca na Síne, ach bhí éifeacht leo araon ar shlite difriúla.


Húicéirí na Gaillimhe.
Stair.
Ó thús ama ba ghnáthach le daoine bealaí a fháil chun iad féin a choinneál ar snámh. Leis an méid sin óileán timpeall ar chósta na hÉireann bhí daoine i gcónaí ag brath ar bháid. Téann ceird an tsaoir báid siar go dtí aimsir na nGréagach agus na Rómánach. Tá sé ráite go ndeachaigh Colmcille go hAlbain i gcurach thart ar 521-597 A.D. Tá an Húicéir dén déanamh céanna leis an mbád sleamhain (“carvel”) a bhíodh á úsáid sa Mheánmhuir; bhain an bád clinse ("clinker") le tuaisceart na hEorpa. Tá sé scríofa ag John de Courcey Ireland (1986) go bhfuil tagairt don Húicéir ar chóstaí an iarthair agus an deiscirt ag deireadh an seachtú haois déag. I rith réim na banríona Eilís bhí achtanna ann i gcoinne long na hÉireann. Níor tugadh mórán aird ar na soithigh bheaga a bhí le fail ar fud cósta an iarthair mar cheap na hudaráis nach raibh aon chontúirt ag baint leo. Ansin ó 1790 i leith tháinig méadú ar an Húicéir mar atá sí inniú. I 1776 bhí siad idir 4-6 tonna ach ó 1790 d’fhéadfadh siad a bheith idir 8-10 tonna nó fiú suas le 12-15 tonna.
Húicéirí na Gaillimhe.
Bhíodh a lán cineál Húicéirí ann, mar Húicéir na Gaillimhe, Dhún na nGall, Chionn tSáile, Chathair na Mart, agus Boston. Bhíodh na tréithe céanna acu, cé go bhfuil difríochtaí suantasacha eatarthu freisin. Tá sé an-deacair a chreidiúint anois gurbh í Húicéir Na Gaillimhe an t-aon cheann atá le feiceáil san aois seo. Ceann de na fáthanna go bhfuil sé mar sin ná gur mhair ceird an tsaoir báid san iarthar. I gclann an Húicéara tá an “Ghleoiteog”, an “Púcán” agus an “Bád Mór.
Obair na mBád.
Bhíodh na báid seo ag obair I dtús an naoú haois déag mar ní bhíodh aon rud ar siúl ar bhóithre idir Gaillimh agus Connamara, mar sin bhíodh na daoine ar chósta iarthair na hÉireann ag braith orthu. Bhíodh said ag iompair feamainn isteach go Gaillimh agus móin go Co. An Chláir chomh maith le earraí eile a mbíodh á thabhairt amach ó Ghaillimh. Bhíodh úinéirí na soithigh seo tógtha suas le cúrsaí farraige ach thagadh spailipíní le obair ar an talamh. Bhíodh an bhlian roinnte acu ina chúig nó sé seisiúr ag braith ar chéard a bhíodh ar siúl. Tógadh na Húicéirí deirneach sna naoi déag fichéidí. Ansin bhíodh na saortha bád ag tógáil bád iascaireachta agus currachaí. Lean an ceird ar aghaidh go deireadh naoi déag seachtú.
Na Saortha Bád.
Ceird an tabhachtach a bhí ag an saortha bád le fada an lá. Thóg sé seacht mbliana ag obair le máistir sa cheird sin sula mbeadh tú cáilithe. Bhí freagracht an mhór ort, soitheach a dhéanamh a bheadh sábháilte agus láidir. Bhí na saortha bád go maith as ag an am sin, ar aon dul leis an ghabha, an siúinéir nó an táilliúr. Tá seanfhocal ann a deireann “ceapann mná gan chiall go bhfuil óir ag saortha bád”. Tá ceirdeanna eile ag taisteáil freisin, an ghabha, na daoine a dhéanann na rópaí agus na seolta.
"The Galway Hooker Association".
Thosaigh athbheothain na Húicéirí I 1978 nuair a tháinig grúpa le chéile a raibh suim acu sna Húicéirí agus an seoltóireacht agus bhunaigh said “The Galway Hooker Association”. Is iad na haidhmeanna atá acu ná sean Húicéirí a ath chóiriú agus a dheisiú, chomh maith le cinn nua a thógáil. Treoireacha a leagan amach chun na báid a thógáil sa stíl dúchasach. Geallta agus rásaí a eagrú. Gradaim agus duaiseanna a chuir ar fáil do dhaoine a thugann seirbhís don eagras Nuachtlitir a fhoilsiú.
Conclúid.
Ceann de na radharcanna is deise atá le feiceáil sa lá atá inniú ann ná na soithigh álainn, maorga seo na Húicéirí-Púcáin, Gleoiteóigí, agus na báid mhóra ag treabhadh na tonnta lena seolta cróchta. Tá ár mbuíochas ag dul do na saortha bád a choinnigh an cheird beo, agus a thug oidhreacht an thabhachtach don ghlúin atá ann inniú. Ní amháin go bhfuil na báid seo le feiceál ar chósta iarthair na tire ach tá said ag seoladh go bródúil go dtí an Eoraip agus fiú amháin go Meiriceá Thuaidh. Tá seans ag an domhain mhór na báid seo ón sean saol a fhéiceál.


Marktl.
Sráidbhaile sa Bhaváir, an Ghearmáin is ea Marktl. Tá an sráidbhaile suite gar don teorainn idir an Ghearmáin agus an Ostair, sa Dúiche Altötting. Tá timpeall is 2,700 áitritheoir ann.
Rugadh Pápa Beinidict XVI (roimhe: Cairdinéal Joseph Alois Ratzinger), a tháinig i gcomharbacht ar Pápa Eoin Pól II, ann.


Nico Rosberg.
Tiománaí Gearmánach Foirmle a hAon is ea Nico Rosberg. Rugadh i Wiesbaden, Gearmáin é ar an 27 Iúil, 1985. Mac le buaiteoir na craoibhe domhanda Keke Rosberg ón bhFionlainn is ea é, ach is Gearmánach é féin. Bhuaigh sé an Sraith GP2 2005 leis an bhfoireann ART, tar éis dó a bheith ag tiomáint i SraithEorpach Foirmle a Thrí le foireann a athar.
Agus é aon bhliain déag d'aois, thosnaigh sé ag tiomáint cartanna, sa bhliain 1996. Ansin sa bhliain 2002 bhog sé go Foirmle BMW Gearmánach. Tar éis dó é sin a bhuachaint, d'imigh sé go Foirmle a Thrí chun tiomáint do Keke. D'fhan sé ann go dtí 2004, le roinnt éigin rath.
Sa bhliain 2005 chuaigh sé go dtí an tsraith nua GP2. D'éirigh thar barr leis agus bhuaigh sé le 15 pointe chun cinn ar Heikki Kovalainen sa dara háit.
I gcóir 2006 tá sé ag tiomáint don bhfoireann Williams i bhFoirmle a hAon. Ina chéad rás sa spórt chríochnaigh sé sna pointí tar éis dó 45 soicind a chailliúint ag tús toisc timpiste. Sa Mhaléis, níor éirigh chomh maith leis, toisc gur phléasc a inneall ag cur stop lena rás.
Rosberg, Nico
Rosberg, Nico


Gaeltacht na Mí.
Tá dhá cheantar i gceist atá suite i nGaeltacht na Mí — Ráth Cairn nó Rath Chairn (atá suite gar do Bhaile Átha Buí) agus Baile Ghib (atá suite leath bhealach idir an Uaimh agus Ceanannas na Mí). Bunaíodh Gaeltacht na Mí sa bhliain 1935 nuair a d'aistrígh an rialtas timpeall 400 duine as a bpobal féin i gConamara go tithe nua in oirthear na tíre i gContae na Mí. Fuair Ráth Cairn agus Baile Ghib stádas Gaeltachta sa bhliain 1967.
Is minic a luaitear Ráth Chairn ar an nuacht nó i gcúrsaí reatha Gaeltachta, ach go minic déantar dearmad ar Bhaile Ghib ó thuaidh de Ráth Chairn in aice leis an Uaimh.


Dónall Ó Conaill.
Polaiteoir Éireannach as Ciarraí ab ea Dónall Ó Conaill (6 Lúnasa, 1775 – 15 Bealtaine, 1847). Bhí sé i gcoinne Acht an Aontais, agus d’oibrigh sé go dian chun saoirse na gCaitliceach a bhaint amach, iarracht ar a dtugtar Fuascailt na gCaitliceach. Toghadh é go Westminster sa bhliain 1828. Tugadh saoirse iomlán do na Caitlicigh sa bhliain 1829. Cailleadh an Conallach sa bhliain 1847, agus cáil air ar fud na hEorpa faoin am sin.
Breith agus oideachas.
Rugadh Dónall láimh le Cathair Saidhbhín sa bhliain 1775. Bhí muintir Uí Chonaill go maith as. D'fhreastail sé ar scoil scairte i gContae Chorcaí ar dtús. Chuaigh sé thar lear go dtí an Fhrainc chun staidéar a dhéanamh ar an dlí, agus bhain sé céim amach. Rinneadh abhcóide de. Chuaigh sé le polaitíocht níos déanaí.
Ó Conaill sa bhéaloideas, agus an Ghaeilge.
Is iomaí scéal béaloidis a bhaineann leis na héachtaí a rinne an "laoch cliste" seo,
mar a deir dán Corcaíoch ón 19ú céad.
Bhí Gaeilge aige ó dhúchas, agus bhí Béarla líofa aige chomh maith. Chabhraigh an dátheangachas seo leis mar abhcóide agus mar pholaiteoir. Nuair a saolaíodh an Conallach, ba í an Ghaeilge teanga fhormhór mhuintir na hÉireann, ach bhí an Sacs-Bhéarla riachtanach i rialtas na nGall. Tá a lán scéalta béaloidis ann a thugann le fios go raibh an Ghaeilge go paiteanta aige, agus é sásta úsáid a bhaint aisti mar theanga rúnda. San am céanna, bhí sé den tuairim go raibh an Béarla ní b'úsáidí agus ní b'oiriúnaí don tsochaí chomhaimseartha a bhí ag forbairt agus ag dul chun tionsclaíochta, agus é ag tabhairt le fios gur rud maith, nó rud nádúrtha ar a laghad, a bheadh ann dar leis féin dá rachadh an Ghaeilge in éag. Bhí an dearcadh seo ag teacht leis an aisling a bhí aige i gcúrsaí eile freisin: dúirt sé go hoscailte go raibh sé ag teastáil uaidh "Briotanaigh thiar" nó "West Britons" a dhéanamh de na Gaeil - is é sin, daoine a mbeadh cearta sibhialta, teanga agus cultúr na Sasanach acu.
Scéal tipiciúil béaloidis faoin gConallach agus an Ghaeilge.
Dónall Ó Conaill, le George Hayter.
"A Dhónaill Uí Chonaill, an dtuigeann tú Gaeilge?"
"Tuigim go maith í, a chailín ó Éirinn."
"Tá nimh i do chupán a mharódh na céadta!"
"Maith tú, a chailín, is tabharfaidh mé spré duit."
Thóg sé a chupán féin agus chuir sé anonn é go tiubh agus thóg sé cupán eile. Maraíodh fear eile ansin ina ionad féin.
Fuascailt na gCaitliceach.
Pictiúr de "Daniel O'Connell, the Great Irish Liberator".
Theastaigh ó Dhónall Ó Conaill deireadh iomlán a chur leis na Péindlíthe. Bhunaigh sé Cumann na gCaitliceach sa bhliain 1823 chun an cuspóir seo a bhaint amach. D'eagraigh sé cruinnithe ollmhóra oscailte ar fud na hÉireann. Bhíodh na mílte duine i láthair le cluais éisteachta a thabhairt dó.
Is léir go ndeachaigh na sluachruinnithe seo go mór mór i gcion ar mhuintir na hÉireann chomh maith le hilmheáin (nuachtáin) na linne, ach lenár linn féin, is minic a fuair lucht athbheochana na Gaeilge locht ar an gConallach, ó nach labhraíodh sé ach Béarla le lucht a éisteachta, fiú in Iarthar na hÉireann, áit nach raibh "léann ná Béarla" ag an gcuid ba mhó den chosmhuintir [tagairt?]. Is é an míniú is minicí a thugtar ar an mBéarlóireacht seo ná go raibh sé ag díriú ar na nuachtáin[tagairt?]. Is é sin, ní raibh gá leis an nGaeilge, ó bhí na Gaeilgeoirí bochta ag tacú leis cheana féin, ach san am céanna, bhí gá leis an mBéarla, ó chaithfeadh sé lucht léite na nuachtán a chur ar athrú comhairle faoi chúis na gCaitliceach. Ba é oighear an scéil, áfach, ná gur thosaigh cainteoirí dúchasacha na Gaeilge ag ceapadh gurbh é an Béarla teanga na polaitíochta, ó nach raibh ach Béarla á labhairt ag fear a n-ionadaíochta féin.
Bhailigh sé pingin amháin in aghaidh na míosa ó gach ball den Chumann. (Iarradh ar gach duine sa tír pingin in aghaidh na seachtaine a íoc leis an gCumann, ach é sin a bheith ar a n-acmhainn acu.) Tugadh "an Cíos Caitliceach" ar an airgead seo toisc gur ghnách é a bhailiú Dé Domhnaigh ag doras an tséipéil.
Sheas an Conallach sna toghcháin i gContae an Chláir sa bhliain 1828. Bhuaigh sé an toghchán, ach ní raibh cead ag Caitliceach ar bith bheith ina bhall den Pharlaimint Ghallda ag an am sin. Cuireadh dlí nua i bhfeidhm i dtreo go mbeadh cead ag an gConallach a shuíochán a ghlacadh mar bhí eagla ar an rialtas Gallda go mbeadh éirí amach eile ann in Éirinn dá ndiúltófaí ionadaí na hÉireann faoina cheart. Bhí a aidhm bainte amach ag an gConallach ansin. (Tagairtí don pharagraf seo?)
Aisghairm Acht an Aontais.
Theastaigh ó Dhónall Ó Conaill deireadh a chur le hAcht an Aontais. Thaistil sé ar fud na hÉireann agus é ag labhairt leis an gcosmhuintir ag a chuid cruinnithe móra millteanacha. Bhí timpeall is 250,000 duine i láthair ag ollchruinniú de chuid an Chonallaigh i dTeamhair ar an 15 Lúnasa 1843. Gheall sé do mhuintir na tíre go gcuirfí Acht an Aontais ar ceal.
D'eagraigh sé cruinniú ollmhór ar an 8 Meán Fómhair i gCluain Tarbh, agus an chuma ar an scéal go mbeadh na céadta míle de dhaoine i láthair. Bhí eagla ar rialtas na Breataine mar mheas siad go raibh sé ag éirí róchumhachtach. Cuireadh saighdiúirí agus longa breise go Baile Átha Cliath agus chuir príomh-aire na Breataine, Sir Robert Peel, cosc ar an gcruinniú. Níor ghlac an Conallach le foréigean, nó níor theastaigh uaidh cogadh a chothú. Mar sin, bhí sé sásta an cruinniú a chealú. De bharr an chineál seo géilliúlachta, áfach, thosaigh an Conallach ag cailleadh na gnaoi a bhí ag muintir na hÉireann air go dtí sin.
Gabhadh an Conallach, cuireadh tréas ina leith air agus gearradh bliain príosúnachta air. Scaoileadh saor é nuair a bhí trí mhí caite aige sa phríosún, áfach.
Bás agus Oidhreacht.
Fuair Ó Conaill bás i Genoa agus é ar a bhealach go dtí an Róimh sa bhliain 1847. Bhí sé 71 bliain d'aois. Cuireadh a chorp san uaigh i Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath.
Ó chaith an Conallach dúthracht a shaoil ag iarraidh cearta sibhialta a bhaint amach do na Caitlicigh, tugtar an "Liberator" air as Béarla. Is é an gnáth-théarma Gaeilge a úsáidtear inniu leis an "Liberator" a aistriú ná an Fuascailteoir, ach deir Ríonach Uí Ógáin ina leabhar faoin gConallach i mbéaloideas na hÉireann, "Immortal Dan", gurbh é an Saoirseoir an leagan is minicí a bhíonn sa bhéaloideas, mura mbaintear úsáid as an bhfocal Béarla scun scan. Tugtar an 'Great Agitator' freisin air, a bhféadfaí an Gríosóir Mór a thabhairt i nGaeilge air.
Spreag tuairimí agus éachtaí Uí Chonaill daoine ar fud na cruinne, ina measc Mahatma Gandhi (1869–1948) agus Martin Luther King (1929–1968). Dúirt William Makepeace Thackeray (1811–1863) leis: “you have done more for your nation than any man since Washington ever did.” Dar le William Gladstone (1809–1898), ba é an Conallach “the greatest popular leader the world has ever seen.” I litir chuig Madame Hanska scríobh Honoré de Balzac (1799–1850) “Quatre hommes auront eu une vie immense: Napoléon, Cuvier, O’Connell et je veux être le quatrième. Le premier a vécu la vie de l’Europe; il s’est inoculé des armées! Le deuxième a épousé le globe! Le troisième s’est incarné un peuple!” “ Dar le Jean-Henri Merle D’Aubigne (1794–1872), ba é Dónall Ó Conaill an t-aon fhear amháin a raibh cumhacht mar chumhacht Martin Luther aige. Scríobh William Grenville (1759–1834) “history will speak of him as one of the most remarkable men that ever lived.”
Tugtar "Sráid Uí Chonaill" ar na príomhshráideanna i mBaile Átha Cliath agus i Luimneach agus ar shráideanna i roinnt bailte eile in ómós dó.
Naisc.
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó
Conaill, Dónall Ó


Köln.
Is cathair i dTuaisceart na Réine agus an Viostfáil í. Is í an ceathrú cathair is mó sa Ghearmáin tar éis Beirlín, Hamburg agus München agus tá sí ar an gcathair is mó in Nordrhein-Westfalen.
Tá Köln suite cois na Réine, agus í ina príomhchathair eacnamaíochta agus chultúrtha ar cheantar na Réine.
Stair.
Bunaíodh Köln agus daingnithe é i bhfearann na hUbii, sa chéad céad AD mar "Colonia Claudia Ara Agrippinensium", as a fhaigheann sé a hainm. Is é "Cologne" an leagan Fraincise ar ainm na cathrach; is é an t-ainm caighdeánach i mBéarla chomh maith. D’fheimigh an cathair mar príomhchathair an chúige Rómhánach de "Germania Inferior" agus mar cheanncheathrú an mhíleata Rómhánach sa réigiún go dtí go raibh sé sealbhaithe ag na Franks sa bhliain 462. Le linn na Meánaoiseanna bhí rath agus bláth agus rathúnas ar cheann de na bealaí trádála is mór-thábhachtach idir soir agus siar san Eoraip. Bhí Köln ar cheann de na príomhbhaillí an Hanseatic League, agus ceann de na cathracha is mó ó thuaidh de na hAlpa.
Suas go dtí an Dara Cogadh Domhanda bhí an cathair sealbhaithe go leor ag na francaigh agus freisin ag na sasanaí. Ba é Köln ceann de na cathracha is mó buamálaithe sa Ghearmáin, le linn an Dara Cogadh Domhanda, ag an Aerfhorsa Ríoga (RAF), ag sileadh 34,711 tonna na buamaí ar an chathair. Laghdaigh an buamáil an daonra faoi 95%, den chuid is mó mar gheall ar aslonnaithe, agus scrios beagnach an chathair ar fad. Le hintinn foirgnimh stairiúla is féidir a athbhunú, is é an atógáil iarchogaidh a bhí mar thoradh rathúil radhairc cathraigh an-mheasctha agus uathúil. Is é Köln lárionad cultúrtha mór do Dhúiche na Réine; tá sé ina hóstach le haghaidh níos mó ná tríocha músaeim agus céadta dánlanna. Síneann na taispeántais, ó shuímh áitiúla ársa Rómhánach seandálaíochta, go dtí grafaicí comhaimseartha agus dealbhóireacht. Is é an Cologne Trade Fair mar óstach le haghaidh Art Cologne, imm Cologne, Gamescom, agus Photokina.
Köln Rómhánach.
Ba é an chéad lonnaíocht uirbeach ar tailte nua-aimseartha Köln, "Oppidum Ubiorum," bunaithe ag an Ubii sa bhliain 38 RC; is é Cisrhenian Germanic tribe a bhí ann. Sa bhliain 50 RC bhunaigh na Rómhánaigh an cathair Colonia ar an Réin[3] agus a tháinig chun bheith príomhchathair an chúige de Germania Inferior sa bhliain 85 AD.[5] "Ara Agrippinensium"" sa bhliain 50 RC.[5] Ainmníodh an cathair "Colonia Claudia Ara Agrippinensium" sa bhliain 50 RC. Is féidir le hiarsmaí Rómhánacha fiúnteacha a fháil sa lá atá inniú ann I Köln, go háirithe in aice le réigiún an ché, áit go raibh fionnachtain sonrach déanta le haghaidh bád 1900-blianta d'aois go déanach sa bhliain 2007. Ón bhliain 260 go dtí 271 a bhí Köln mar príomhchathair an Impireacht Gailleach faoi Postumus, Marius, agus Victorinus. Sa bhliain 310 RC, tógadh droichead thar na Réine ag Köln faoi réimeas Constantine. Chónaigh na gobharnóirí impiriúil Rómhánach sa chathair agus taghtha chun bheith é ar cheann de na hionaid trádála agus táirgeadh is tábhachtaí in san Impireacht Rómhánach ó thuaidh de na Sliabh Alpa. Ba é Maternus, a bhí toghha mar easpag sa bhliain 313, a bhí an chéad easpag aitheanta de Köln. Ba é an cathair an príomhchathair de chúige Rómhánach go dtí go raibh sé sealbhaithe ag na Ripuarian Franks sa bhliain 462. Is iad cuideanna de na séaracha Rómhánach bunaidh atá caomhnithe faoi an chathair, leis an córas séarachas nua a bhí oscailte sa bhliain 1890.
Meánaoiseanna.
Is é Köln luathmheánaoiseach a bhí mar cuid d'Austrasia laistigh d’Impireacht Francach. Bhí Köln cathaoir an easpaig ón tréimhse Rómhánach; faoi Charlemagne, sa bhliain 795, curtha ar aghaidh easpaig Hildebold go hairdeaspaig.a> Sa bhliain 843 tháinig Köln a bheith ina chathair, laistigh den Conradh “Verdun-cruthaíthe” Francia Thoir. Sa bhliain 953, is iad na hardeaspaig Köln a fuarthas d’an chéad uair cumhacht tuata suntasach, nuair a ceapadh easpag Bruno mar diúc ag a dheartháir Otto I, Rí na Gearmáine. Chun an t-uaisleacht tuata a lagú, a thug bagairt d’a chumhacht, bhronaigh Otto ar Bhruno agus ar a chomharbaí ar an chathaoir easpag leis na pribhléidí a bhí ag prionsaí tuata. Ar an mbealach seo bhunaigh sé an Toghlach Köln, déanta ag na sealúchais teamparálta an ardeaspagóideacht, agus san áireamh sa deireadh, stiall an fhearann faram an Bhanc clé den Réine soir ó Jülich, chomh maith leis an Duchy of Westphalia ar an taobh eile den Réine, taobh thall de Berg agus Mark. Faoi dheireadh an 12ú haois, bhí an t-Ardeaspag an Köln ar cheann de na seacht toghthóirí an Impire Rómhánach Naofa. Chomh maith leis a bheith “prionsa toghdóir”, ba é Ard-Seansailéir na hIodáil chomh maith, go teicniúil ó 1238 agus go buan ó 1263 go dtí 1803.
I ndiaidh Cath Worringen sa bhliain 1288, fuarthas Köln a neamhspleáchas ó na h-ardeaspag agus a bhí tagatha chun bheith Cathair Saor. Cuireadh iachall ar Ardeaspag Sigfried II von Westerburg a bheith ar deoraíocht i mBonn.a> Ina dhiaidh sin choinnigh an t-airdeaspog fós féin, an ceart maidir le pionós báis. Dá bhrí sin, bhí an chomhairle chathrach i gcleithiúnas ar an airdeaspog (cé go raibh freasúra polaitiúil dian i gcoinne an airdeaspog) maidir le gach ábhar a bhaineann le ceartas coiriúil. Bhí céasadh san áireamh. Bhí a leithéid de phianbhreith ceadaithe ach amháin ag an mbreitheamh Easpaig, mar a thugtar "Greve". Is é an staid dhlíthiúil a mhair go dtí gabháltas francach an Köln.["citation needed"]
Chomh maith leis a thábhacht eacnamaíoch agus polaitiúil, tháinig Köln freisin a bheith ina lárionad tábhachtach le haghaidh oilithreacht meánaoiseach, nuair a thug Rainald na Dassel, Ardeaspag an Köln, iarsmaí na dTrí bhFear na hAigne chun ardeaglais Köln sa bhliain 1164 (i ndiaidh, i ndáiríre a bhí siad gafa ó Milan). Chomh maith le hiarsmaí na dTrí bhFear na hAigne, caomhnaíonn Köln iarsmaí Naoimh Ursula agus Albertus Magnus.a>
Is é suíomh Köln ar abhainn na Réine, curtha ag crosbhealach na bealaí trádála móra, idir soir agus siar, chomh maith leis an príomh-bealach trádálach Iarthar na hEorpa: Ó dheas–Ó thuaidh, Tuaisceart na hIodáile-Flanders. Cologne circa 1411Ba iad an dá bealaí trádála seo mar dúshraith an fhás Köln. Faoi 1300 bhí daonra na cathrach 50,000-55,000.a>
Sa bhliain 1475, bhí Köln ina bhall den Chonradh Hainseatach, nuair a dhearbhaigh Frederick III, láithreacht impiriúil na cathrach.a>
Stair nua-aimseartha.
Is iad na struchtúirí eacnamaíochta na Köln, meánaoiseach agus nua-aimseartha, a bhí, de réir stádais na cathrach, mar príomhchuan agus ceartláriompair mór na Réine. Is é an ceardaíocht a bhí eagraithe ag ceardchuallachtaí féin-rialú, cuid acu a bhí eisiach do mhná. Mar chathair saor, ba é Köln stát ceannasach san Impireacht Naofa Rómhánach agus mar sin bhí an ceart (agus oibleagáid) aige a chuid fórsa mhíleata féin a choinnigh. Mar a chaith siad éide dearg, tugtar an t-ainm "Rote Funken" (Spréachaí Dearg) ar na trúpaí. Bhí na saighdiúirí seo mar chuid den Arm na Rómhánach Impireacht Naofa ("Reichskontingent") agus throid siad sna cogaí sna blianta 17ú agus 18ú haois, lena n-áirítear na cogaí in éadan an Fhrainc réabhlóideach, nuair a bhí an fórsa beag seo díothaithe, beagnach go hiomlán, sa chomhrac. Is é an traidisiún de na trúpaí seo, a bheith cuimhnithe mar “persiflage míleata” (is sé míniú “persiflage” neamhthabhachtach) ag an cumann feisteach dearscnaitheach is mó sa Köln, an Funken Rote.a>
Ní mór dúinn an cathair saor Köln a mheascadh leis an Ardeaspagóideacht Köln a bhí mar stát dá chuid féin laistigh den Impireacht Naofa Rómhánach. Ó shin i leith, an dara leath den 16ú aois, tarraingíodh na h-ardeaspaig ón ríora Bavaria Wittelsbach. Ní raibh cead ag na h-ardeaspaig, de ghnáth, chun dul isteach sa chathair. Dá bhrí sin thóg siad chun cónaí i mBonn agus níos déanaí i mBrühl ar an Réine. Mar bhaill de theaghlach ceannasach agus cumhachtach, agus le tacaíocht ó stádas gan íoc mar thoghthóirí, thug na h-ardeaspaig Köln dúshlán, arís agus arís eile, agus bagairtí a dhéanamh maidir le stádas saor an Köln le linn an 17ú agus 18ú haois, le toradh gnóthaí achrannach, a bhí láimhsithe go haclaí trí mheán taidhleoireachta agus bolscaireacht, chomh maith leis na cúirteanna uachtaracha na h-Impireacht Rómhánach Naofa.
Ón 19ú haois go dtí an Dara Cogadh Domhanda.
Chaill Köln a stádas mar chathair saor le linn na tréimhse Francach. Dar leis Conradh Síochána na Lunéville (1801). Is iad críocha uile na hImpireacht Rómhanach Naofa ar bhruach clé na Réine a bhí comhshnaidhmthe go hoifigiúil i bPoblacht na Fraince, (a shealbhaigh Köln cheana féin sa bhliain 1794). Mar sin, rinneadh an réigiún seo, níos déanaí, mar chuid d'Impireach Napoleon. Bhí Köln mar chuid den Département Roer Francach, le hAachen (Fraincis: Aix-la-Chapelle) mar chaipiteal. Is iad na Francaigh a chuir cruth na haimsire seo ar an saol phoiblí, mar shampla, ag tabhairt isteach an cód Napoleon, agus a bhaint na sean scotha ó chumhacht. Bhí an Cód Napoleon in usáid, ar bhruach clé na Réine go dtí 1900, nuair a thugadh isteach an cód shibhialta aontaithe (an Gesetzbuch Bügerliches) san Impireacht na Gearmáine. Sa bhliain 1815 (Waterloo) ag Comhdháil an Vín, bhí Köln curtha isteach mar chuid den Ríocht na Prúise, den chéad uair sa chúige Jülich-Cleves-Berg agus ansin sa chúige Réine.
Na teannas bhuan idir an Rhineland Chaitliceach Rómhanach agus an stát Prúise go treascach Protastúnach, arduithe arís agus arís eile, le Köln a bheith i bhfócas na coimhlinte. Sa bhliain 1837, is é Clemens August von Drosne-Vischering, airdeaspog an Köln a bhí curtha i bpríosún ar feadh diá bhliain, i ndiaidh díospóid a bhaineann le stádas dlíthiúil na póstaí idir Protastúnaigh agus Caitlicigh Rómhánacha (Mischehenstreit). Sa bhliain 1874, le linn an Kulturkampf, cuireadh an t-Ardeaspag Paul Melchers i bpríosún, sula ndéanfaidh sé dídean san Ísiltír. Is iad na coinbhleachtaí seo a choimthigh an daonra Caitliceach ó Bheirlín agus bhí sé rannpháirteach maidir le doicheall frith-Prussian a bhí braithe go domhain, a bhí suntasach go fóill i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, nuair a tháinig Konrad Adenauer, an t-iar mhéara Köln ina chéad seansailéir d’Iarthar na Gearmáine.
Le linn na bliantaí 19ú agus 20ú, shúigh Köln bailtí go leor máguaird, agus ag am an Chéad Cogadh Domhanda d’fhás sé go dtí an méid de 700,000 áitritheoir. Is é an tionsclaíocht a d’athraigh an cathair agus a spreagadh an fás. Bhí Feithiclí agus déantúsaíochta inneall rathúil go háirithe, cé nach raibh tionscal trom chomh uileláithreach i gceantar an Ruhr. Is é an t-Ardeaglais, a bhí tosaithe sa bhliain 1248, ach tréigthe timpeall 1560, a bhí críochnaithe sa deireadh i 1880, ní hamháin mar áit adhartha, ach freisin mar shéadchomhartha náisiúnta Gearmánach agus leanúnachas náisiúin na Gearmáine ón Mheán-Aois. Ba é cuid den fhás uirbeach seo a tharla, ar chostas oidhreacht stairiúil na cathrach, ina bhfuil a bhí mórán a bhí scartálaighe, (mar shampla, ballaí na cathrach nó an ceantar thart ar an Ardeaglais) agus uaireanta le foirgnimh comhaimseartha curtha ina ionad.
Ainmníodh Köln mar cheann den Daingin an Chónaidhm na Gearmáine.[11] Rinneadh é ina daingean mór armtha (suite i gcoinne daingean Verdun na Fraince agus daingean Liège na Beilge) le dhá criosanna láidir mórthimpeall na cathrach, agus le hiarsmaí a bheith le feiceáil ar an lá atá inniú ann.[12] Dá bhrí sin, de réir na héilimh míleata curtha ar Köln ag an am seo, d’fhobairt sé a beith ina Daingean is mó na Gearmáine. Cuireann sé seo constaic suntasach d'fhorbairt uirbeach, le dúnta, umair, agus tochaltáin leathan cosanta, a chiorclaíonn an chathair go hiomlán agus cosc a chuir lena leathnú; mar thoradh ar seo, bhí réimse an-dlúth foirgnithe laistigh den chathair féin.
Le linn an Chéad Chogadh Domhanda bhí Köln an sprioc de roinnt aeir-ruathair beaga, ach níor d'fhulaing sé aon damáiste suntasach. Bhí Köln sealbhaithe ag an Arm, Breataine na Réine, go dtí 1926, faoi théarmaí an Armistice, agus an Conradh Síochána de Versailles ina dhiaidh sin.[13] I gcodarsnacht le h-iompar garbh na trúpaí forghabhála na Fraince i Gearmáin, bhí fórsaí na Breataine níos boige leis an daonra áitiúil. Ba é Konrad Adenauer, méara Köln ó 1917 go 1933, agus ina dhiaidh sin Seansailéir Iarthar na Gearmáine, a d'admhaigh an tionchar polaitiúil de’n teacht seo, go háirithe nuair a bhí an Bhreatain i gcoinne éilimh na Fraince, le haghaidh áitiú comhcheangailte buan ar fad Dhúiche na Réine.
Mar chuid den dímhíleatú an Rhineland, bhí daingniúithe an chathair a bheith scriosaithe. Ba é seo deis dhá criosanna glasa (Grüngürtel) a chruthú timpeall na cathrach, ag athrú na daingnithe agus a gcuid réimsí airtléire, i bpáirceanna poiblí mór. Ní raibh sé seo curtha i gcrích go dtí an bhliain 1933. Sa bhliain 1919, athosclaíodh Ollscoil Köln, a bhí dúnta ag an Fraince i 1798. Measadh go raibh sé seo a bheith in áit an chaillteanais maidir le h-Ollscoil Strasbourg, a bhí tugtha ar ais go dtí an Fhrainc, leis an chuid eile d’Alsace. Bhí rath ar Köln i rith an Poblacht Weimar (1919-1933), agus rinneadh dul chun cinn go háirithe maidir le rialú poiblí, pleanáil cathrach, tithíocht agus cúrsaí sóisialta. Measadh go raibh scéimí tithíochta sóisialta eiseamláireach agus bhí cóipí déanta i gcathracha eile na Germaine. Ba é Köln a beith in iomaíocht le haghaidh na Cluichí Oilimpeacha, a h-óstáil agus cuireadh suas spóirt staidiam nua-aimseartha ag Müngersdorf. Nuair a tháinig deireadh le forghabhála na Breataine, bhí toirmeasc na heitleoireacht sibhialta curtha i leataobh agus tháinig Köln Butzweilerhof Aerfort a bheith an ceartlár gan mhoill maidir le trácht náisiúnta agus idirnáisiúnta aeir, sa dara áit sa Ghearmáin, maidir le Berlin Tempelhof Airport.
Chaill na páirtithe daonlathacha na toghcháin áitiúla i Köln, mí Márta 1933, go dtí an Nazi Party agus páirtithe ar dheis eile. Ansin, gabháil na Naitsithe baill Cumannach agus Daonlathaithe Sóisialta den tionól cathrach, agus briseadh Méara Adenauer as a phost. I gcomparáid le roinnt cathracha móra eile, áfach, ní raibh tacaíocht cinntitheach fuartha ag na Naitsithe riamh i Köln. (Tá sé tábhachtach a thabhairt faoi deara, an líon vótaí a caitheadh don Pháirtí Naitsíoch i dtoghcháin an Reichstag a bhíodh i gcónaí ar an meán náisiúnta.)[14][15] Faoi 1939 bhí an daonra ardaithe go dtí 772,221 áitritheoir.
An Dara Cogadh Domhanda.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí Köln mar Limistéar Míleata le haghaidh Ceanncheathrú Ordú Militärbereichshauptkommandoquartier) do Cheantar Míleata (Wehrkreis) VI de Münster. Bhí  Köln faoi cheannas an Lieutenant-General Freiherr Roeder von Diersburg, a bhí freagrach le haghaidh na h-oibríochtaí míleata, in Bonn, Siegburg, Aachen, Jülich, Düren, agus Monschau. Ba é Köln an baile chun an Reisimint Coisithe 211ú agus Reisimint Airtléire 26ú.
Le linn Buamáil Köln sa Dara Cogadh Domhanda, D’fhulaing Köln 262 ruathair aeir[16] ag Comhghuaillithe an Iarthair, a ba chúis tuairim is 20,000 taismigh sibhialta agus a bhain éiric amach as an chuid lárnach na cathrach, beagnach go hiomlán. I rith na hoíche, an 31ú Bealtaine 1942, bhí Köln an targaid d’ "Operation Millennium", a bhí an chéad aer-ruathar “1000 buamadóir” ag an Royal Air Force sa Dara Cogadh Domhanda. D’ionsaigh 1,046 eitleáin trom ar a sprioc, le 1,455 tonna pléascáin, thart ar dhá thrian díobh a bhí loiscneach.[17] Mhair an ruathar seo, thart ar 75 nóiméad, a dhíothú 600 acra (243 heicteár) den limistéar foirgnithe, a mharaigh 486 sibhialtaigh agus a rinne 59,000 duine gan dídean.
Köln ag an Chéad Arm Meiriceánach go luath i mí Márta, 1945.[18] Faoi dheireadh an chogaidh, bhí daonra Köln laghduithe de 95 faoin gcéad. Bhí an caillteanas seo de bharr, go príomha, le haghaidh aslonnú ollmhór na daonra, go dti an ceantair tuaithe. Is é an rud céanna a tharla i go leor cathracha na Gearmáine eile, sa dhá bhliain deiridh de chogadh. Faoi dheireadh 1945, áfach, bhí an daonra thart ar 500,000.
Faoi dheireadh an chogaidh, maidir le daonra de 11,000 Giúdach, díbríodh nó maraíodh iad ag na Naitsithe.[19] Scriosadh na sé sionagógí den cathrach. Atógadh an tsionagóg ar Roonstraße sa bhliain 1959.[20]
An tréimhse iarchogaidh.
In ainneoin stádas Köln mar cathair is mó sa réigiún, roghnaíodh Düsseldorf mar príomhchathair polaitiúil le haghaidh an stáit chónaidhme na Réine-Westphalia ó Thuaidh. Le Bonn a bheith roghnaithe mar phríomhchathair cónaidhme sealadach ("provisorische Bundeshauptstadt") agus suíomh an rialtas, Poblacht Chónaidhme na Gearmáine (ansin tugtar an t-ainm neamhfhoirmiúil air mar Ghearmáin Thiar), is ag Köln a bhí an buntáiste a bheith teannaithe idir dhá ionad tábhachtacha polaitiúla. D’éirigh an chathair a bheith – agus atá fós – an baile le roinnt gníomhaireachtaí agus eagraíochtaí cónaidhme. Tar éis athaontú sa bhliain 1990, rinneadh Beirlín príomhchathair na Gearmáine.
Sa bhliain 1945, thug Rudolf Schwarz, ailtire agus pleanálaí uirbeacha Köln, an t-ainm "an carn de spallaí is mó sa domhan". Ceapadh Schwarz an sárphlean don atógáil i 1947, lena n-áirítear tógáil bealaí nua trí lár na cathrach, go háirithe an Nord-Süd-Fahrt (Bealach "Ó Thuaidh – Ó Dheas"). Go gairid tar éis an chogaidh, glachadh an máistirphlean san áireamh, go mbeadh méadú mór ar thrácht gluaisteán a bheith ar súil. Bhí pleananna ann cheana, le haghaidh bóithre nua go dtí pointe áirithe, a d’éirigh aníos faoin riarachán Nazi, ach bhí an tógáil iarbhír níos éasca de réir an gníomh go raibh an chuid is mó de lár na cathrach a bheith i bhfothraigh.
Bhí lár na cathrach scriosta le haghaidh 95%, lena n-áirítear dhá cheann déag eaglaisí Rómhánúla cáiliúila, ar nós St. Gereon, Great St. Martin, St. Maria im Kapitol agus roinnt séadchomharthaí eile sa Dara Cogadh Domhanda, a chiallaigh go raibh caillteanas ollmhór de chistí cultúrtha. Is é atógáil na n-eaglaisí agus sainchomharthaí tíre eile, ar nós “an halla an chás” Gürzenich, a bhí mar ábhar díospóide i measc ailtirí agus staraithe ealaíne ag an am sin; i bhformhór na gcásanna ba é an tuiscint mhaith a bhí faoi réim. Mhair an atógáil go dtí na 1990í, nuair a bhí an séipéal Rómhánúil St. Kunibert críochnaithe. Sa bhliain 1959, shroich daonra an chathair uimhreacha réamh-chogaidh arís. D'fhás sé ansin go seasta, níos mó ná 1 milliún ar feadh bliain amháin ó 1975. D'fhan sé faoi bhun sin go dtí lár na bliana 2010, nuair a sháraigh sé 1 milliún arís.
Iar-athaontú.
Sna 1980í agus na 1990í bhí coigilteacht Köln ar rath ar dhá phríomhchúis. Ba é an chéad ceann, an fás i líon na gcuideachtaí meánach, sna hearnálacha príobháideacha agus earnálacha poiblí; Tá siad freastaltha go háirithe le haghaidh an Meáin Páirc nua-fhorbartha, a cruthaíonn lárionad amhairc go láidir i lár na cathrach Köln, agus a chuireann san áireamh an "KölnTurm", ceann de na foirgnimh ard-ardú is suntasaí i Köln. Ba é an dara cúis, feabhas buan an bhonneagar tráchta éagsúla, rud a chuir Köln ar cheann de na réimsí is inrochtana go héasca san Eoraip Lárnach.
Mar gheall ar an rath eacnamaíoch dAonach Trádála Köln, d'eagraigh an cathair síneadh mór a chuir isteach sa suíomh aonach sa bhliain 2005. Ag an am céanna is iad na bunfhoirgnimh, a théann siar go dtí na 1920í, a bhí ar cíos, i gcrích go dtí RTL, craoltóir príobháideach is mó na Gearmáine, le haghaidh ceanncheathrú corparáideach nua.
Ba é Köln, fócas na Bliana Nua 2015 maidir leis na New Year's Eve sexual assaults nuair a bhí níos mó ná 500 mná a rá go raibh siad faoi ionsaí gnéasach, ag daoine na hAfraice agus le cuma Arabach.[21][22]
Tíreolaíocht    .
Cuimsíonn an limistéar cathrach níos mó ná 405 ciliméadar cearnach (156 míle cearnach), ag leathnú ar fud lárphointe a luíonn ag 50° 56' 33 domhainleithead agus 6° 57' 32 domhanfhad. Is é an Monte Troodelöh an pointe is airde 118 m (387.1 troigh) os cionn leibhéal na farraige agus is é an Bruch Worringer an bpointe is ísle 37.5 m (123.0 troigh) os cionn leibhéal na farraige (an Worringer Bruch).[23] Tá an cathair Köln laistigh de limistéar níos mó den Cologne Lowland, limistéar cón-chruthach de Westphalia oirdheisceart a luíonn idir Bonn, Aachen agus Düsseldorf.
Ceantair.
Tá Köln foroinnte ina 9 buirgí (Stadtbezirk) agus 85 ceantair ("Stadtteile"):[24]
Innenstadt (Stadtbezirk 1): Altstadt-Nord, Altstadt-Süd, Neustadt-Nord, Neustadt-Süd, Deutz
Rodenkirchen (Stadtbezirk 2): Bayenthal, Godorf, Hahnwald, Immendorf, Marienburg, Meschenich, Raderberg, Raderthal, Rodenkirchen, Rondorf, Sürth, Weiß, Zollstock
Lindenthal (Stadtbezirk 3) Braunsfeld, Junkersdorf, Klettenberg, Lindenthal, Lövenich, Müngersdorf, Sülz, Weiden, Widdersdorf
Ehrenfeld (Stadtbezirk 4) Bickendorf, Bocklemünd/Mengenich, Ehrenfeld, Neuehrenfeld, Ossendorf, Vogelsang
Nippes (Stadtbezirk 5) Bilderstöckchen, Longerich, Mauenheim, Niehl, Nippes, Riehl, Weidenpesch
Chorweiler (Stadtbezirk 6) Blumenberg, Chorweiler, Esch/Auweiler, Fühlingen, Heimersdorf, Lindweiler, Merkenich, Pesch, Roggendorf/Thenhoven, Seeberg, Volkhoven/Weiler, Worringen
Porz (Stadtbezirk 7) Eil, Elsdorf, Eisen, Finkenberg, Gremberghoven, Grengel, Langel, Liber, Lind, Poll, Porz, Urbach, Wahn, Wahnheide, Westzonen, Zündorf
Kalk (Stadtbezirk 8) Brück, Höhenberg, Humboldt/Gremberg, Kalk, Merheim, Neubrück, Ostheim, Heumar, Vingst
Mülheim (Stadtbezirk 9) Buchforst, Buchheim, Dellbrück, Dünnwald, Flittard, Höhenhaus, Holweide, Mülheim, Stammheim
Aeráid.
Is é Köln ar cheann de na cathracha is teo sa Ghearmáin. Tá aeráid–eaigéanach measartha aige, le geimhridh measartha éadrom agus samhraidh te. Is é freisin ar cheann de na cathracha is mó scamallach sa Ghearmáin, ina bhfuil ach 1,427 uair an chloig de ghrian in aghaidh na bliana. Is é 10.3 °C (51 °F) an meánteocht i rith an bhliain. Is é 14.8 °C (59 °F) i rith an lae agus 5.8 °C (42 °F) san oíche, cé go bhfuil an mheánteocht i mí Iúil 18.8 °C (66 °F). Tá an deascadh scaipthe go cothrom ar fud na bliana.
Cosaint ó thuilte.
Tá claonadh ag Köln a bheith faoi thuile na Réine go rialta. Meastar é go bhfuil sé an chathair Eorpacha a bheith tugtha do thuilte.[26] Is é "Oibríochtaí Draenála Uirbeach Köln" a bhainistíonn córas fairsing maidir le rialú tuilte. Áirítear leis seo ballaí tuilte buana agus soghluaiste araon, córais faireacháin agus réamhaisnéis, stáisiúin caidéal, agus cláir chun tuilemhánna a chruthú nó caidéalaithe a chosaint.[26][28] Tar éis an tuile mór sa bhliain 1993, ina raibh a bhí damáiste trom[26] bhí an córas athdheartha.
Daongrafacha.
Ag am an Impireacht Rómhánach bhí an cathair mór agus saibhir, le daonra de 40,000 sa bhliain 100-200 AD,[29] ag fás go dtí 50,000 sa bhliain 1200 AD. Bhí 50,000 cónaitheoirí i Dúiche na Réine fós sa bhliain 1300 AD.[30][31]
Is é Köln an ceathrú cathair is mó sa Ghearmáin ó thaobh na n-áitritheoirí, i ndiaidh Berlin, Hamburg agus München. Ar an 30ú lá, Meitheamh 2011, bhí 1,010,269 cónaitheoirí[32] ann go hoifigiúil, sa chathair. Is é Köln an cathair ag croí an “Bonn Réigiún” le thart ar 3 milliún áitritheoir (lena n-áirítear na cathracha in aice láimhe Bonn, Hürth, Leverkusen, agus Bergisch Gladbach).
De réir na staitisticí áitiúla, sa bhliain 2006, bhí dlús an daonra sa chathair ag 2,528 áitritheoir in aghaidh an chiliméadair chearnaigh. Ba é an grúpa is mó, ina bhfuil 6.3 faoin gcéad den daonra iomlán, Tuircis.[33] Sa bhliain, Meán Fómhair 2007, bhí thart ar 120,000 Muslamaigh ina gcónaí i Köln, den chuid is mó de bhunadh na Tuirce.
Sa chathair bhí aois an daonra sa raon  idir 15.5% faoi bhun aois 18, 67.0% ó 18 go dtí 64, agus 17.4% a bhí ag 65 bliain d'aois nó níos sine.a>
Rialtas    .
Tá riarachán an chathair i gceannas an mhéara agus na trí leasmhéaraí.
Traidisiúin polaitiúil agus forbairtí.
Is é traidisiún fada de chathair saor impiriúil, a bheith i gceannas ar daonra atá eisiatach Caitliceach, agus an coimhlint seanaoiseach idir an eaglais agus an meánaicme (agus laistigh de seo idir na h-uasail agus ceardaithe) a chruthaigh aeráid polaitíúil d’a chuid féin i Köln. Go minic, is iad na grúpaí leasmhara éagsúla a chuireann in áit líonraí thar teorainneacha páirtíoch. Mar thoradh, is é gréasán na gcaidreamh, le naisc polaitiúla, eacnamaíocha, agus cultúrtha lena chill, i gcóras na fabhair cómhalartach, oibleagáidí agus spleáchríochaí ar a dtugtar an t-ainm 'conlán Köln'. Go minic, is é an toradh comhréireach neamhghnách a bheith ann, maidir le dáileadh an rialtas cathrach, agus ag amanna a d’éirigh in san éilliú: sa bhliain 1999, tháinig chun solais, an "scannal dramhaíola" maidir le mealltaí agus ranníocaíochtaí feachtas neamhdhleathach, ní h-amháin príosúnacht a thug ar an fiontraí Hellmut Trinkens, ach chomh maith leis, an turnamh de beagnach ceannaireacht iomlán an Pháirtí Daonlathach Sóisialta a bhí i gcumhacht ag an am.
Méara.
Is sí Henriette Reker Ard-Mhéara an Köln. Fuair sí 52.66% den vóta sa toghchán bardasach an 17ú Deireadh Fómhair 2015, agus rinneadh í, ar an 15ú Nollaig 2015.[38]
Toghcháin.
Togthar Comhairleoirí Cathrach ar feadh téarma cúig bliana agus maidir leis an an Méara, tá téarma sé bliana ann.[39]
Cathairdhreach.
Maidir leis an chathair inmhéanach de Köln, bhí sé scriosta go hiomlán le linn an Dara Cogadh Domhanda. Is é athfhoirgniú an chathair a leanaigh an stíl sna 1950í, agus ag an am céanna ag urramú an sean leagan amach, agus ainmniú na sráideanna. Dá bhrí sin, is é an cathair sa lá atá inniu ann, atá tréithrithe ag foirgnimh simplí agus measartha, i ndiaidh an chogaidh, le cúpla foirgnimh réamh-chogaidh scaipithe ina measc,  a bhí athdhéanta mar gheall ar a tábhacht stairiúil. Tá roinnt foirgneamh den "Wiederaufbau Zeit" (an ré atógáil), mar shampla an teach ceoldráma ag Wilhelm Riphahn, gur meastar é, sa lá atá inniu ann, mar rudaí den chéad scoth an ailtireacht nua-aimseartha.["citation needed"] Mar sin féin, is é stíl an tígh Cologne Opera agus foirgnimh nua-aimseartha eile a d'fhan conspóideach. Is iad limistéir ghlasa atá ann i gceathrú cuid de Köln, ina bhfuil thart ar 75 m2 (807.29 troigh cearnach) de spás glas poiblí le haghaidh gach áitritheora.[41]
Saol fhiáin    .
Tá láithreacht na n-ainmhithe i Köln teoranta go ginearálta do feithidí, creimneacha beaga, agus roinnt speiceas éan. Is iad Pigeons na hainmhithe is minic le feiceáil i Köln, cé go bhfuil líon na h-éin a bheith méadaithe gach bliain le líon andúchasach fiáin, go follasach, pearóidi ar nós an rose-ringed parakeet. Ceadaíonn an aeráid dhídeanach in oirdheisceart Westphalia, na héin a maireachtáil tríd an gheimhridh, agus i roinnt cásanna tá siad ag díláithrígh speicis dhúchasacha. Is é clúmh na parrots glas an Köln atá infheichthe an-mhór, agus atá i gcodarsnacht go tréan leis na dathanna maothithe eile den cathairdhreach.[42]
Turasóireacht.
Bhí thar 4,310,000 fanachtaí “tréimhsí thar oíche” curtha in áirithe agus 2,380,000 teachta i 2008[24] i Köln. Chomh maith le sin, tá méid na tithe tábhairne is mó acu in aghaidh an duine, sa Ghearmáin.[43] Tá 70 clubanna, barraí do-áirithe, bialanna, agus teach tábhairní sa chathair chomh maith.[43]
Eaglaisí.
Airdeaglais Köln Eaglais Mór Naomh Martin
Tithe meánaoiseach.
Is é Halla na Cathrach (Kölner Rathaus), bunaíthe sa 12ú h-aois, halla na cathrach is sine sa Ghearmáin, atá fós in úsáid.[45] Bhí an loggia agus túr, le stíl athbheochanach, curtha in áit sa 15ú haois. I measc na foirgnimh cáiliúila eile atá le fáil, is iad an Gürzenich, Haus Saaleck agus an Overstolzenhaus.
Geataí na cathrach meánaoiseach.
Halla na Cathrach, KölnUair amháin bhí 12 geataí meánaoiseach i Köln. Níl ach an Eigelsteintorburg ag Ebertplatz, an Hahnentor ag Rudolfplatz, agus Severinstorburg ag Chlodwigplatz atá ann inniu.
Droichid'".
Tá roinnt droichid ann a thrasnaíonn na Réine i Köln. Is iad (ó Theas go Tuaisceart): an Cologne Rodenkirchen Bridge, South Bridge (iarnród), Severin Bridge, Deutz Bridge, Hohenzollern Bridge (iarnród), Zoo Bridge ("Zoobrücke") agus Cologne Mülheim Bridge. Go háirithe is é an tied arch Hohenzollern Droichead iaranach (Hohenzollernbrücke) sainchomhartha ceannasach ar feadh an chlaífort abhainn. Tá trasnú abhainn na Réine, de chineál speisialta ar fáil ag an Kölner Seilbahn, bealach-cábla a ritheann trasna na Réine idir an Cologne Zoological Garden sa Riehl agus an Rheinpark sa Deutz.Séipéal an Deastógáil
Struchtúir éirí-arduithe.
Is é an struchtúr is airde i Köln an túr teileachumarsáide Colonius ag 266 m nó 873 troigh. Bhí an deic breathnadóireachta dúnta ó 1992. Tá rogha de na foirgnimh is airde i Köln liostaithe thíos. I measc na struchtúirí arda eile atá an Hansahochhaus (deartha ag ailtire Jacob Koerfer agus críochnaíodh i 1925—bhí sé ag an am, an foirgneamh oifige is airde san Eoraip), na foirgnimh Kranhaus ag Rheinauhafen, agus an Messeturm Köln ("trade fair tower").
Cultúr.
Tá roinnt músaeim i Köln. Sonraíonn an Roman-Germanic Museum cáiliúil, ealaín agus ailtireacht an chathair ón am atá thart; Is é an Museum Ludwig áras ina bhfuil bailiúcháin is tábhachtaí d'ealaín nua-aimseartha le fáil san Eoraip, lena n-áirítear bailiúchán Picasso comh-oiriúnaithe ach amháin ag na músaeim in Barcelona agus i bPáras. Is é an Museum Schnütgen na healaíne creidimh atá lonnaithe go páirteach i St Cecilia, atá ceann de dhá cheann déag eaglaisí Rómhánúla i Köln. Tá go leor dánlanna ealaíne i Köln a bhaineann taitneamh as dea-cháil ar fud an domhain, ar nós m.sh. Galerie Karsten Greve, atá ceann de na gailearaithe tosaigh le haghaidh “iar cogaidh” agus ealaín chomhaimseartha.
Tá roinnt ceolann gníomhach sa chathair, ina measc an Gürzenich Orchestra agus WDR Symphony Orchestra Cologne, atá bunaithe ag an Foirgneamh Ceolfhoireann Fiolarmónach, Köln.[47] Tá ceolainn eile ann: Musica Antiqua Köln agus an WDR Rundfunkorchester Köln, chomh maith leis an Cologne Opera agus cóir éagsúla, lena n-áirítear an WDR Rundfunkchor Köln. Bhí Köln freisin céarta tábhachtach do cheol leictreonach sna 1950í (Studio für elektronische Musik, Karlheinz Stockhausen) agus arís ó na 1990í ar aghaidh. Bhí baint ag an raidió poiblí agus stáisiún teilifíse WDR i ngluaiseachtaí ceoil ar nós Krautrock  sna 1970í a chur chun cinn; bunaíodh an Can cumhachtach ann i 1968. Tá ionaid éagsúla maidir leis an saol istoíche, ina measc atá an "Kwartier Latäng" (ceantar mac léinn timpeall an Zülpicher Straße) agus na limistéir club-oíche, breactha timpeall Hohenzollernring, Friesenplatz agus Rudolfplatz.
Is é an féile litríochta mór bliantúil "Lit Köln" a shonraíonn údair réigiúnacha agus idirnáisiúnta. Is é an figiúr is mó liteartha a bhaineann le Köln, an scríbhneoir Heinrich Böll, buaiteoir an Duais Nobel na Litríochta.
Tá Köln aithnithe go maith le haghaidh an beoir, ar a dtugtar Kölsch. Is é Kölsch ainm an chanúint áitiúil freisin. Is é seo cúis maidir leis an greann coitianta go bhfuil Kölsch an teanga is féidir le duine a ól.
OverstolzenhausIs é Köln cáiliúil maidir leis an Eau de Cologne freisin (Gearmáinis: Kölnisch Wasser; lit: "Uisce an Köln"), cumhráin a bheith cruthaithe ag duine díbrímithe na hIodáile, le h-ainm Johann Maria Farina ag tús an 18ú haois. Le linn an 18ú haois bhí an chumhrán seo níos coitianta agus easpórtáladh é, ar fud na hEorpa ag an teaghlach Farina, agus san am céanna tugtar an t-ainm Farina mar ainm tí le haghaidh Eau de Cologne. Sa bhliain 1803 rinne Wilhelm Mülhens conradh le duine, nach mbaineann le h-Iodáil, ainmnithe Carlo Francesco Farina, a bheir an ceart aige chun úsáid a ainm teaghlaigh, agus d’ oscail Mühlens monarcha beag ag an Glockengasse i Köln. Sna blianta ina dhiaidh sin, agus tar éis cathanna cúirte éagsúla, b'éigean a gharmhac Ferdinand Mülhens a thréigean an t-ainm Farina don chomhlacht agus a táirgeadh. Shocraigh sé, uimhir an tí 4711, a bhí tugatha don mhonarcha ag Glockengasse, i rith gairme na Fraince, go luath sa 19ú céad. Sa lá atá inniu, tá Eau de Cologne táirgithe fós i Köln, ag an Farina family, faoi láthair sa ghiniúint ochtú, agus ag Mäurer & Wirtz a cheannaigh an 4711 marc branda i 2006.
Féis.
Is é an Cologne carnival ar cheann de na féilte sráide is mó san Eoraip. I Köln, tosaíonn an séasúr féise go hoifigiúil ar an 11ú Samhain ag 11 nóiméad tar éis 11:00 le fógra an Séasúr nua Féis, agus a leanann go dtí Ash Wednesday. Mar sin féin, ní thosaíonn na "Tolle Tage" mar a deirtear (laethanta mire) go dtí Weiberfastnacht (Féis na mBan) nó, i gcanúint, Wieverfastelovend, an Déardaoin roimh Céadaoin an Luaithrigh, ina bhfuil atá tús carnabhail an tsráid. Is iad Zülpicher Strasse agus a timpeallacht, cearnóg Neumarkt, Neumarkt, agus gach beárí agus tithe tábhairne sa chathair, atá plódaithe le daoine i gculaithí rince agus ag ól sna sráideanna. Is iad na céadta mílte cuairteoirí a cruinníonn le chéile ar Köln le linn an ama. Go ginearálta, is iad timpeall milliún duine a cheiliúradh ar na sráideanna ar an Déardaoin roimh Chéadaoin an Luaithrigh.[48]
Coimhlint le Düsseldorf.
Tá "coimhlint réigiúnach fíochmhar",[49] idir Köln agus Düsseldorf lena n-áirítear paráidí carnival, football, agus beoir.[49] I Köln is fearr leis na daoine Kölsch agus i Düsseldorf is fearr leis na daoine Altbier ("Alt").[49] Is iad freastalaithe agus pátrúin a dhéanann "magadh" de na daoiní a chuireann ordú le beoir Alt i Köln agus le Kölsch i Düsseldorf.[49] Tá an t-iomaíocht curtha síos mar "caidreamh grá-fuath".[49]
Aontaí ceol agus Féilte.
Bhí an chathair, baile chun an Ringfest, atá cáiliúil go hidirnáisiúnta, agus anois le h-aghaidh an C/o féile pop.[50] Lena chois sin, tá taitneamh ag Köln maidir le láthair an Weihnachtsmarkt le roinnt suíomhanna sa chathair.
Eacnamaíocht.
Mar an chathair is mó sa réigiún cathrach Rhine-Ruhr, tá buntáiste ag Köln maidir le struchtúr an mhargaidh mór.[51] I gcomórtas le Düsseldorf, tá geilleagar na Köln bunaithe go príomha ar thionscail insurance agus media industries,[52] cé go bhfuil an cathair lárionad tábhachtach cultúrtha agus taighde chomh maith agus baile le h-aghaidh roinnt corporate headquarters.
I measc na comhlachtaí meáin is mó atá bunaithe i Köln atá  Westdeutscher Rundfunk, RTL Television (le fochuideachtaí), n-tv, Deutschlandradio, Brainpool TV agus tithe foilsitheoireachta cosúil le J. P. Bachem, Taschen, Tandem Verlag, agus M. DuMont Schauberg. Is iad roinnt braislí de na cóirí, na healaíona agus gníomhaireachtaí cumarsáide, stiúideonna na léiriúcháin teilifíse, agus gníomhaireachtaí an stáit a oibríonn go pointe áirithe, le forais chultúrtha príobháideach agus maoinithe ag an rialtas. I measc na cuideachtaí árachais atá bunaithe i Köln is iad Central, DEVK, DKV, Generali Deutschland, Grúpa Árachais Mitsui Sumitomo, Gothaer, HDI Gerling agus ceanncheathrú náisiúnta Árachais AXA agus Zurich Financial Services. Is é carraeir bratach na Gearmáine Lufthansa agus a fochomhlacht Lufthansa CityLine, áit a bhfuil a príomh ceanncheathrú corparáideach acu i Köln.[53] Is é Ford Europe, an fostóir is mó sa Köln, a bhfuil a ceanncheathrú Eorpach agus monarcha i Niehl (Ford-Werke GmbH).[54] Is é Toyota Motorsport GmbH (TMG), Motorsports foirne oifigiúil, maidir le Toyota atá freagrach do ghluaisteáin rally Toyota, agus ansin gluaisteáin Formula One, ina bhfuil a ceanncheathrú agus ceardlanna suite i Köln. I measc na cuideachtaí móra eile atá bunaithe i Köln atá REWE Group, TÜV Rheinland, Deutz AG agus roinnt grúdlanna Kölsch. Is ag Köln an dlús is airde maidir le tithe tábhairne ar aghaidh an duine.[43] Is iad na trí grúdlanna Kölsch is mó i Köln, Reissdorf, Gaffel, agus Früh. Tá cúig calafoirt an chathair ar an Réin,[2] an port intíre  den dara scoth is mó sa Ghearmáin agus ceann den chéad scoth is mó san Eoraip. Is é Cologne-Bonn Airport an críochfort lasta, an dara ceann is mó sa Ghearmáin.[2] Sa lá atá inniu ann, is é Cologne trade fair ("Koelnmesse") an t-aonach trádála Köln a áireamh mar láthair mórthrádála Eorpach cothrom le níos mó ná 50 aonach trádála[2] agus imeachtaí cultúrtha móra eile agus imeachtaí spórt. Sa bhliain 2008 bhí 4,31 milliún tréimhsí fanachta thar oíche in áirithe agus 2,38 milliún teachtaí.[24] Is é "Kölner Stadt-Anzeiger" an nuachtán laethúil is mó i Köln.
Iompar Bóthair    .
Bhí tógáil bóithre ina gceist mhór sna 1920í faoi cheannaireacht méara Konrad Adenauer. Tógadh an chéad bóthar rochtaineach teoranta sa Ghearmáine i ndiaidh 1929 idir Köln agus Bonn. Sa lá atá inniú is é an Bundesautobahn 555. Sa bhliain 1965, bhí Köln an chéad chathair na Gearmáine a bheith ciorclaithe go hiomlán ag bóthar fáinneach mótarbhealach. Tríd is tríd ag an am céanna bhí seachród lár na cathrach (Stadtautobahn) pleanáilte, ach amháin curtha i bhfeidhm go páirteach, mar gheall ag freasúra na grúpaí comharsanachtach. Tháinig an stráice de bhóthar críochnaithe mar Bundesstraße "("Federal Road")," is é sin le rá "(“bóthar cónaidhme”)" B 55a, a thosaíonn ag an Zoobrücke (Droichead Gairdín na h-Ainmhithe) agus a bhuaileann leis an A 4 agus A 3 ag acomhal Köln Thoir. Mar sin féin, tagraítear ar mar Stadtautobahn ag formhór na daoiní áitiúla. I gcodarsnacht le sin, bhí an Nord-Süd-Fahrt ("Bóthar Thuaidh-Theas") críochnaithe i ndáiríre, ionad nua lár na cathrach 4/6-lána trí-bhealach, a bhí ar súil cheana féin ag lucht pleanála ar nós Fritz Schumacher sna 1920í. Bhí an t-alt deiridh, ó dheas ó h-Ebertplatz, a bhí críochnaithe i 1972.
Sa bhliain 2005, bhí an chéad stráice de mhótarbhealach ocht lána oscailte i North Rhine-Westphalia le haghaidh trácht ar Bundesautobahn 3, mar chuid den rannóg thoir an Cologne Beltway idir na hacomhail Köln Thoir agus Heumar.
Rothaíocht.
I gcomparáid le cathracha na Gearmáine eile, tá leagan amach tráchta i Köln nach bhfuil rothar-chairdiúil. Is é tar éis a bheith rangaithe arís agus arís eile i measc an ceann is measa i meastóireacht neamhspleách[55]  stiúrithe ag an Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club. Sa bhliain 2014 rangaithe é 36ú as 39 cathracha na Gearmáine le daonra níos mó ná 200,000.
Iompar Iarnród    .
Tá seirbhís iarnróid le Deutsche Bahn InterCity agus ICE-traenacha le stad ag "Köln Hauptbahnhof" (Köln Príomh Stáisiún), Deutz" agus Bonn Airport". Is iad na traenacha ardluais ICE agus Thalys TGV a nascaíonn Köln le Amsterdam, An Bhruiséil (in san 1h47, 9 imeachtaí/lá) agus i bPáras (in san 3h14, 6 imeacht/lá). Tá traenacha ICE go minic go cathracha eile na Gearmáine, lena n-áirítear Frankfurt am Main agus Beirlín. Pleanáladh Traenacha ICE a thaisteal go dtí Londain tríd an Channel Tunnel sa bhliain 2013.[56]
Is sé Stadtbahn Köln feidhmithe ag Kölner Verkehrsbetriebe (LVB)[57] córas iarnród fairsing éadrom atá páirteach faoi thalamh agus a feidhmíonn Köln agus roinnt cathracha in aice láimhe. D’athraigh sé ón córas tram. In aice láithreachis is é Bonn atá nasctha, iad araon leis an Stadtbahn agus príomh líne traenacha iarnróid, agus báid áineasach ócáideacha ar na Réine. Tá Düsseldorf nasctha chomh maith le traenacha S-Bahn atá feidhmithe ag Deutsche Bahn.
Tá busanna go minic a chlúdaíonn an chuid is mó de na cathrach agus na bruachbhailte máguaird, agus cóistí Eurolines go Londain via Brussels freisin.
Iompair ar uisce.
Is é "Häfen und Güterverkehr Köln"  (Calafoirt agus Earraí tráchta Köln, HGK) ar cheann de na h-oibreoirí is mó de calafoirt intíre sa Ghearmáin.[58] I measc na Calafoirt atá Köln-Deutz, Köln-Godorf, agus Köln-Niehl I agus II.
Aeriompair.
Is é aerfort idirnáisiúnta Köln, an t-Aerfort Bonn (CGN). Is é ar a dtugtar freisin, an t-ainm Aerfort Konrad Adenauer i ndhiaidh an chéad iar-chogaidh Seansailéir Konrad Adenauer, a rugadh é sa chathair agus a bhí méara Köln ó 1917 go dtí 1933. Is é an t-aerfort atá roinnte le Bonn, an cathair in aice láimhe. Is é Köln ceanncheathrú don Ghníomhaireacht Eorpach um Shábháilteacht (GES). Is é an t-aerfort freisin an ceartlár is mó le h-aghaidh aerlíne Germanwings.
Oideachas.
GrúdlannIs é Köln baile le haghaidh ollscoileanna agus coláistí go leor, [59][60]  agus óstach do roinnt 72,000 mac léinn.[2] Is í Ollscoil Köln (a bunaíodh ar dtús i 1388[3]), an ollscoil is sine agus an ollscoil is mó sa Ghearmáin. Is í Ollscoil Köln na nEolaíochtaí Feidhmeacha an ollscoil is mó na hEolaíochtaí Feidhmeacha sa tír. Is í Ollscoil Köln “Rince agus Ceol” an ardscoil is mó san Eoraip.[61] Is féidir le heachtrannaigh ceachtanna Gearmáine a ghlacadh sa VHS (Ionad Oideachais Aosaigh).[62]
Meáin.
Laistigh de Ghearmáin, tá Köln aithnithe mar ionad na meán tábhachtach. Tá stáisiúin raidió agus teilifíse éagsúla, lena n-áirítear Westdeutscher Rundfunk (WDR), RTL agus VOX, lena ceanncheathrú sa chathair. Is é scannán agus táirgeadh Teilifíse atá tábhachtach freisin. Is é an cathair "caipitil na Gearmáine maidir le scéalta coireachta sa teilifís".[63] Is é triú de na léiriúcháin teilifíse na Gearmáine a dhéantar sa réigiún Köln.[63] Ina theannta sin, is é an chathair mar óstach chun an Coiméide Köln Fhéile, a mheastar a bheith ar na féilí greann is mó i mórthír na hEorpa.[64]
Spóirt.
Is é Köln a h-óstaíonn 1. FC Köln,[65] a imríonn sa Bundesliga. Imríonn siad a gcluichí baile sa RheinEnergieStadion, ina bhfuil a h-ostaígh siad 5 cluichí an 2006 FIFA World Cup.[66] Is é an Coiste Oilimpeach Idirnáisiúnta agus Internationale Vereinigung Sport-und Freizeiteinrichtungen e.V. a thug RheinEnergieStadion bonn cré-umha do "a bheith ar cheann de na hionaid spóirt is fearr sa domhan".[66] Is é Köln a h-óstaíonn freisin FC Viktoria Köln 1904 agus SC Fortuna Köln, a imríonn sa Regionalliga West (an ceathrú rannán) faoi seach ar an 3. Liga (an tríú roinn).
Tá an cathair freisin, baile na foirne haca oighir Kölner Haie, sa léig ice hockey is airde sa Ghearmáin, an Deutsche Eishockey Liga.[65]  Tá siad bunaithe ag an Lanxess Arena.[65]
Tá roinnt rásaí capall ar siúl in aghaidh na bliana ag Cologne-Weidenpesch Racecourse ó 1897; cuireadh tús leis an Cologne Marathon bliantúil i 1997. Ó 2002 go dtí 2009, bhí an fhoireann Panasonic Toyota Racing Formula One bunaithe i mbruachbhaile Marsdorf, ag an áis Toyota Motorsport GmbH.
Meastar go bhfuil Köln "an caipiteal gailf rúnda na Gearmáine".[65] Bunaíodh an chéad cumann gailf i North Rhine-Westphalia i Köln sa bhliain 1906.[65] Tugann an cathair na roghanna is mó agus imeachtaí uachtaracha sa Ghearmáin.[65]
Óstigh an cathair, imeachtaí lúthchleasaíochta éagsúla, lena n-áirítear 2005 FIFA Confederations Cup, 2006 FIFA World Cup, 2007 World Men's Handball Championship, 2010 IIHF World Championship agus 2010 Gay Games.[5]


Victoria (An Astráil).
Stát de chuid na hAstráile ó 1851 is ea Victoria, atá suite i ndeisceart na tíre. Tá an dara daonra is mó sa tír:. Is í Melbourne an phríomhchathair agus an chathair is mó, le 70% den daonra ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Dar le Gary Presland, tá Bundúchasaigh ina gcónai i Victoria le 40,000 bliain anuas.
Bunaíodh coilíneacht phríosúin ar chósta Bá Port Phillip i mí Dheireadh Fómhair, sa bhliain 1803, ach theip sí taobh istigh de sheacht mí. Shroich an chéad lonnaitheoirí buana i gceantar Bá Portland sa bhliain 1834, agus bunaíodh an phríomhchathair, Melbourne, sa bhliain ina dhiaidh sin ag John Batman.
Bunaíodh Victoria mar coilíneacht féin-rialú neamhspleách laistigh den Impireacht na Breataine i 1851.
Ba í Victoria an stát is tábhachtaí san Astráil nuair a bhain an tír a neamhspleáchas amach sa bhliain 1901, mar ba í Melbourne príomhchathair na tíre go dti 1927, nuair a bunaíodh Canberra.
Déimeagrafaic.
a>, tá sé suite i Sráid Earrach, Melbourne.


Cill Droichid.
Baile i gCill Dara in oirthear na hÉireann is ea Cill Droichid ().
Tá cónaí ar thart is 21,800 duine i gCill Droichid. Tá fás mór tagtha ar daonra an bhaile le cúpla bliain anuas. Mar thoradh ar seo tá ganntanas seirbhísí sa bhaile agus deacrachtaí le trácht. Tá clú air mar an baile is mó in Éirinn le sráid amháin.
Le blianta beaga anuas tá Celbridge leathnú mór tagtha ar a bheith ar an baile is mó i gCill Dara.


Queensland.
Stát de chuid na hAstráile ó 1859 is ea Queensland, atá suite san oirthuaisceart na tíre. Is é an dara chathair is mó de réir achar agus an tríú chathair is mó de réir daonra. Is í Brisbane an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tugtar an t-ainm "Sunshine State" don stát go minic, mar gheall ar an gclíoma te atá ann.
Tá duine ina gcónaí sa Stát (2012).


Brisbane.
Príomhchathair agus an chathair is mó i stát Queensland, An Astráil is ea Brisbane. Tá Brisbane suite in oirdheisceart an stáit, an réigiún is mó fás sa tír. Le daonra 1.8 milliún duine sa bhliain 2005, is é Brisbane an tríú cathair is mó sa tír de réir daonra, tar éis Sydney agus Melbourne.


James Cook.
Taiscéalaí, loingseoir agus cartagrafaí Sasanach ab ea an Captaen James Cook (27 Deireadh Fómhair 1728 – 14 Feabhra 1779).
Rinne Cook trí thuras fharraige go dtí an tAigéan Ciúin. Leag sé amach roinnt oileáin agus cóstaí den chéad uair. Tá cáil ar Cook freisin mar an loingseoir a d'fhionn agus a d'éiligh cósta thoir na hAstráile agus oileáin Haváí do na Sasanaigh. Chomh maith le sin, ba é Cook an chéad duine a leag amach Talamh an Éisc agus an Nua-Shéalainn.
Feallmharaíodh James Cook ar an 14 Feabhra 1779 é i Haváí.
Cook, James
Cook, James
Cook, James


Cál ceannann.
Saghas bia Éireannaigh is ea cál ceannann a dhéantar le brúitín, cál (nó cabáiste), im, salann agus piobar de ghnáth, ach is féidir comhábhair eile a úsáid ar nós bainne, uachtar, cainneann, oinniún, síobhas agus gairleog. Bia folláin atá ann nach gcosnaíonn mórán agus a itear ar feadh na bliana go léir.
Traidisiún amháin in Éirinn a bhaineann leis an gcál ceannann ná boinn airgid a fholmhú sa bhia um Shamhna.
Oideas.
Déan an cabáiste agus na prátaí a bheiriú i sáspain ar leith go mbíonn siad go breá bog. Brúigh na prátaí agus an cabáiste. Cuir an dá chainneann agus an bainne isteach i saspán mór agus déan iad a bheiriú ar feadh 8-10 nóiméad nó go mbíonn na glasraí go breá bog. Cuir na prátaí bruite, an cabáiste bruite agus an t-im isteach sa sáspan seo agus brúigh na habhair go léir le chéile. Cuir an colchainneann isteach i mbabhlá mór agus bain sásamh as.


Pelé.
Iar-imreoir sacair rathúil as Três Corações, an Bhrasaíl is ea Pelé (a rugadh leis an ainm Edison Arantes do Nascimento ar an 23 Deireadh Fómhair, 1940). Feictear air mar an t-imreoir is fearr a d'imir an spórt riamh, agus tugtar an leasainm "An Rí" air go minic. Idir na blianta 1956 agus 1977, nuair a d'éirigh sé as an spórt, scóráil sé níos mó ná míle cúl don fhoireann Santos, agus bhuaigh sé trí Chorn Domhanda le foireann náisiúnta na Brasaíle.
Saol.
Is é Edison Arantes do Nascimento an fíor-ainm a thug a thuismitheoirí air, in ómós Thomas Edison. Ag tús a shaoil, baintí úsaid as an leasainm Dico. Fuair sé an leasainm Pelé agus é sa mheánscoil, nuair a d'fhuaimnigh sé ainm a laoich Bilé mí-cheart (dúirt sé "Pilé" in áit "Bilé"). Níor mhaith leis an ainm ar dtús, agus bhuail sé dorn ar an chéad duine a thug an t-ainm sin air. Scríobh Pelé ina dhírbheatháisnéis nach raibh smaoineamh ar bith aige fhéin nó ag a chairde faoin chiall. Tá sé cosúil leis an bhfocal Gaeilge "peil", agus tá focal Eabhraise leis an bhfuaimniú céanna a chiallaíonn “iontas” (פֶּלֶא, mar a scríobhtar é sa teanga úd).
Éachtanna.
Is é an t-éacht is cáiliúla a rinne Pelé ná d'aimsigh sé 1,281 cúl i 1,363 cluiche. Chomh maith leis sin, tá an dara uimhir is mó cúl gnóthaithe aige i gcomórtas club, tar éis Joseph Bican. Scóráil sé 626 cúl i 669 cluiche. Scóráil sé an ceathrú méid is mó cúl i gcluichí idirnáisiúnta, tar éis Ronaldo, Gerd Muller agus Just Fontaine (77 cúl i 92 cluiche). Bhuaigh sé an duais FIFA "Imreoir na Bliana" dhá uair, agus "Imreoir na Fichiú hAoise". Fuair sé cúl i dhá chluiche ceannais sa Chorn Domhanda deiridh. Bhuaigh sé trí Chorn Domhanda sna blianta 1958, 1962 agus 1970. Sa bhliain 2005, bhronn an BBC an "BBC Sports Personality of the Year Lifetime Achievement Award" air.
Pelé
Pelé


Béising.
Is í Béising (Sínis: Běijīng Shì, 北京市) príomhchathair Dhaon-Phoblacht na Síne, agus í ar ceann de na cathracha is mó daonra ar fud an domhain.
Sa bhliain 2012 bhí fiche milliún, sé chéad nócha agus trí mhíle duine (20,693,000 duine) ina gcónaí i mBéising. Níl sí ar an gcathair is mó daonra sa tír áfach, nó tá fiche agus trí mhilliún duine ina gcónaí i Shang-hai.
Is í Béising an chathair is tábhachtaí sa tSín ó thaobh na polaitíochta agus an chultúir de. Bardasacht í cathair Bhéising atá faoi smacht díreach an rialtais náisiúnta. Tá ceithre cinn déag de cheantair uirbeacha nó fho-uirbeacha ann chomh maith le dhá chúige tuaithe.
Mol lárnach tráchta í Béising chomh maith, agus tá ceanncheathrúna na ngnólachtaí is mó faoi úinéireacht an Stáit suite ansin. Tá aerfort idirnáisiúnta Bhéising ar an dara haerfort is gnóthaí sa domhan, más i líon na bpaisinéirí a thomhaistear é.
Stair.
Téann stair na cathrach trí mhílaois siar. Is deacair teacht ar mhórchathair chomh fadsaolach céanna sa domhan, agus chuirfeadh teampaill, páláis, tuamaí, ballaí agus geataí stairiúla na cathrach draíocht ar aon duine.
Maidir leis an stair chomhaimseartha, ní mór an sléacht i gCearnóg Tiananmen ar an 4 Meitheamh 1989 a lua. Faoi thionchar na n-imeachtaí in Oirthear na hEorpa san am chéanna, chuaigh na mic léinn amach sna sráideanna ag agóidíocht agus ag éileamh daonlathais. Sa deireadh, cuireadh tancanna agus saighdiúirí ag ceansú na n-agóideoirí, agus dealraíonn sé go bhfuair na mílte bás de thoradh na cniogbheartaíochta seo.
Cluichí Oilimpeacha. Sa bhliain 2008, tháinig lúithnirí an domhain le chéile i mBéising le Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh a imirt.


John O'Shea.
Imreoir sacair as Port Láirge, Poblacht na hÉireann is ea John O'Shea (Gaeilge: "Seán Ó Sé") a rugadh ar an 30 Aibreán, 1981. D'imir O'Shea le Manchester United F.C. go dtí an bhliain 2011. Díoladh é nuair a cheannaigh Alex Ferguson cúpla cosantóir nua. Imríonn sé faoi láthair le Sunderland agus le foireann sacair náisiúnta na hÉireann chomh mhaith. Is féidir leis imirt mar chosantóir nó i lár na páirce.
O'Shea, John
O'Shea, John
O'Shea, John
O'Shea, John


Alan Smith.
Is imreoir sacair Sasanach é Alan Smith (rugadh ar 28 Deireadh Fómhair, 1980 i Leeds, Sasana). Thosaigh Smith ag imirt i bPríomhroinn Shasana le Leeds United i 1998, ach shínigh sé le Manchester United F.C. sa bhliain 2004. Ón mbliain 2007 tá sé ag imirt le Newcastle United. Tosaí ab ea Smith le Leeds, ach inniu is imreoir lár-páirce de gnáth leis na Red Devils. Imríonn Smith leis an fhoireann náisiúnta Sasanach freisin, agus tá cúl amháin aige.
Bhris Smith a chos i gcluiche i gcoinne Liverpool ar 18 Feabhra, 2006. Mar thoradh, bhí sé amach as an chluiche ar feadh dhá mhí déag agus ní raibh sé ábalta páirt a ghlacadh i gCorn FIFA an Domhain 2006.
Smith, Alan
Smith, Alan


Comórtas Peile na Gaeltachta.
Comórtas peile Éireannach é Comórtas Peile na Gaeltachta atá á reáchtáil ó 1969 i leith.
Stair an Chomórtais.
Tá Comórtas Peile na Gaeltachta á reáchtáil ó 1969 i leith. Is i nGaoth Dobhair a reáchtáladh an chéad dá chomórtas. Comórtas náisiúnta atá ann d’fhoirne na nGaeltachtaí ar fad. Reáchtáiltear na comórtais de réir contae ar dtúis agus bíonn na babhtaí náisiúnta ar siúl thar deireadh seachtaine na Cincíse de ghnáth. Reáchtáiltear na comórtais i gCumann Gaeltachta éigin gach aon bhliain.
Ó 1977 i leith tá comórtais sóisir agus Sinsir i gceist. Bíonn comórtas Cailín Gaelach ar siúl i rith na deireadh seachtaine chomh maith le ionadaithe ó gach aon chumann. Eagraítear comórtais Liathróid Láimhe freisin i rith na deireadh seachtaine. Eagraítear go leor imeachtaí sóisialta go háitiúil le linn na féile.
Tá craoladh Beo á dhéanamh ag Raidió na Gaeltachta ar an gcomórtas ó 1972 agus craoltar na buaicphointí agus na cluichí ceannais ar TG4 ó 1997 anuas freisin.Baineann gach uile dhuine idir imreoirí, iomaitheoirí, lucht tacaíochta agus araile. taitneamh agus tairbhe as an gcomórtas ar leith seo.Bíonn cluichí peile idir na mná óna Gaeltachtaí difriúla ar siúl chomh maith céanna.
Comórtas na bliana 2005.
Bhí an comórtas ar bun i gCill na Martra i nGaeltacht Mhúscraí anuraidh. D'éirigh thar cionn leis an gcomórtas agus tugadh moladh mór do lucht eagraithe an chomórtais. Bhí ollphobal ar an láthair in aice na páirce áit a raibh deis ag daoine greim a ithe agus bhí sé le rá ag daoine a d'fhreastail ar an ócáid go raibh béilte breátha ar fáil. Bhí béar lonnaithe san ollphobal agus reáchtáladh na h-imeachtaí sóisialta ar fad ann.
Comórtas na bliana 2009.
Bhí Comórtas Peile Na Gaeltachta i Ros Muc ar an deireadh seachtaine saoire i mí Meitheamh 2009(30/05/09 - 01/06/09). Bhí ollphuball le taobh na páirce. Bhí bia le fail ann trí an lae agus béar ann freisin. Bhí ceol ann gach oíche (Dé h-Aoine, Satharn agus Dé Domhnaigh).
Comórtas na bliana 2011.
Bhí Comórtas Peile Na Gaeltachta i gCloich Cheannfhaola ar an deireadh seachtaine saoire i mí Meitheamh 2011(30/05/09 - 01/06/09). B'í seo an chéad bhliain a raibh Na Gaeil Óga CLG ag glacadh páirte Bhí ollphuball le taobh na páirce. Bhí bia le fail ann trí an lae agus béar ann freisin. Bhí ceol ann gach oíche chomh maith le diosco agus Comórtas an Chailín Ghaelaigh ar oíche Dhomhnaigh.


Coiste na Leabhar.
a> mar bhaill don Coiste na Leabhar
Bunaíodh Coiste na Leabhar sa bhliain 1926 faoi choimirce rialtas Chumann na nGaedhal. Bhí Dubhghlas de hÍde san áireamh ag an chéad chruinniú ar an 26ú Bealtaine 1926. Anois tugtar An Gúm ar Choiste na Leabhar. Bhí sé mar aidhm acu leabhair oideachais Ghaeilge a fhoilsiú.
Suas go dtí Meitheamh 1931 bhí 11,810 díolta acu.
Bhí Seosamh Ó Duibhginn mar Chathaoirleach ar feadh tamaill.


Stráice Gaza.
Stráice talún sa Mheánoirthear is ea Stráice Gaza (Araibis: قطاع غزة‎‎ Qiṭɑʿ Ġazza/Qita' Ghazzah, Eabhrais: רצועת עזה‎ Retzu'at 'Azza), atá suite ar chósta na Meánmhara idir Iosrael agus an Éigipt.
Tagann an t-ainm ó chathair Gaza. Níl cuan ar bith ag an Stráice.
Stair.
Mhill arm Iosrael an rúidbhealach in Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat le buamaí i 2000.
Ar an 12 Meitheamh 2014, chuir Iosrael tús le feachtas ionsaí ar stráice Ghaza. Maraíodh 2,100 Palaistíneach ar taobh amháin agus ar an taobh eile, 68 Iosraelach (ina measc, 3 déagóirí Iosraelacha).
Polaitíocht.
Is é Hamas an páirtí atá i gceannas ar shaol polaitíochta na háite faoi láthair.
Baint Éireannach.
Sa bhliain 2008 coinneáladh Naisrín Elsafty agus Treasa Ní Cheannabháin tamall i nGaza tar éis dóibh éalú thar teorainn isteach ón Éigipt le hairgead a bailíodh in Éirinn do theaghlaigh Phalaistíneacha.


N18.
Is é an príomhbhóthar idir Gaillimh agus Luimneach ná an N18. Tosaíonn sé i Baile Chláir, ag an cheangal leis an N17 (ó Ghaillimh go Sligeach). Téann an cúrsa trí Inis, agus tá sé congárach d'Aerfort na Sionainne freisin.


Enya.
Is ceoltóir as Gaoth Dobhair, Tír Chonaill í Eithne Ní Bhraonáin nó Enya (rugadh 17 Bealtaine 1961). Tá clú domhanda uirthi mar gheall ar an bhfuaim neamh-ghnáth atá ina cuid ceoil agus tá beagnach 80 milliúin ceirníní díolta aici ar fud na cruinne.
Beathaisnéis.
Ba as Gaoth Dobhair agus Contae Shligigh dá muintir. Bhí clú agus cáil ar bhaill eile den teaghlach agus iad sa ghrúpa Clannad. Chaith Enya seal gearr ina ball den ghrúpa, agus bhí an-chion ag an lucht éisteachta uirthi i gcoirmeacha ceoil, agus chuaigh sí leo ar chúpla camchuairt san Eoraip. D'éirigh sí Clannad chun gairm a dhéanamh di féin san amhránaíocht chlasaiceach.
Tógadh i nGaeltacht Dhún na nGall í agus tá Gaeilge aici ón gcliabhán. D'aistrigh sí go Baile Átha Cliath de bharr easpa áiseanna ina ceantar dúchais. Tá sí ina cónaí faoi láthair i gcaisleán i gCill Iníon Léinín ar an dtaobh ó dheas den chathair. Tá ceithre dhuais Grammy bainte ag Enya, níos mó ná ceoltóir aonar ar bith eile as Éirinn.
Bíonn sí ag obair le Nicky Ryan agus an scríbhneoir amhrán Roma Ryan. Bhí Nicky ina bhainisteoir ar Clannad sular chaill sé a phost i ndiaidh troid a thoiseacht, mar adúirt sé féin ar Good Morning America, seans mhór faoi thaisme.
I 2005 tháinig albam de chuid Enya amach, "Amarantine". Albam den chéad scoth a bhí ann, agus díoladh 7 milliún cóip de agus tá ag éirí go maith le albam nua s'aici "And Winter Came...".
Naisc.
Enya


Rásaí con.
Is é an cú rása an mianach gadhair is tapúla, agus is sine ó thaobh sinsearachta de. Gadhar seang láidir atá in ann 70km san uair a bhaint amach. Thart ar 30kg meáchain a bhíonn ann, agus 66cm airde sna guaillí. Smut caol a bhíonn air, muineál fada, ucht téagartha, agus bíonn a chosa deiridh fada agus láidir. Bíonn eireaball fada tanaí air, agus fionnadh gearr mín. Is iomaí dath a bhíonn air.
Is fada an cú rása á choinneáil ag na huaisle mar chú seilge. Tá a chosúlacht greanta ar thuamaí san Éigipt (3,000 RC). Ba in éadan giorriacha is mó a d’úsáidtí é, agus ba sa 19ú haois a tosaíodh ar a úsáid i rásaí.
Rásaí na gCon.
Rásaí ina gcuirtear cúnna in iomaíocht le chéile. Leanann na cúnna giorria nó coinín bréige timpeall ar chúrsa rásaíochta. Is é an chéad chú thar an líne dheiridh a bhuann.
Stair.
Rinneadh an chéad iarracht ar rásaíocht cúnna ar chúrsa díreach i Hendon sa bhliain 1876 ach níor éirigh ró-mhaith leis. Owen Patrick Smith a rinne an chéad ghiorria mheicniúil sa bhliain 1912, agus is as sin a d'eascair rásaíocht cúnna ar chúrsaí ciorclacha i Stáit Aontaithe Mheiriceá sna fichidí. Tugadh an spórt go Sasana i lár na bhfichidí, agus d'éirigh thar cionn leis an spórt i mbailte agus i gcathracha ann. Chuir fir oibre an-spéis ann mar gur fheil amanna na rásaí tráthnóna go mór dóibh. Cuid lárnach den rásaíocht a bhí sa gheallghlacadóireacht. Mhéadaigh ar an tóir a bhí ar an spórt tar éis an dara cogadh domhanda. Sa bhliain 1946 bhí lucht féachana de thríocha ceathair milliún duine ag an spórt. Ó na seascaidí ar aghaidh laghdaigh an tinreamh ag na rásaí mar gur ceadaíodh geallta a ghlacadh taobh amuigh den chúrsa. Sa lá atá inniu ann tá daoine ag cur spéise in athuair sa rásaíocht cúnna mar spórt agus mar dheis cearrbhachais. Is in Éirinn, i Sasana, san Astráil agus i Meiriceá is mó a chleachtaítear an spórt san am i láthair.
An Cú Rása in Éirinn.
Is fada cúnna in Éirinn. Tá tagairtí do chúnna seilge sa tseanlitríocht, agus cur síos orthu ag na taoisigh sa 17ú haois. Nuair a tháinig an rásaíocht chun cinn i Sasana bhí cúnna as Éirinn go mór i gceist. Ba é Master McGrath an cú ba cháiliúla díobh sin. B’as Dún Garbhán i gContae Phort Láirge do Mhaster McGrath, a bhuaigh an Waterloo Cup in 1868 agus 1869. Tá dealbh á chomóradh san áit ar tógadh é, cúpla míle taobh amuigh den bhaile.
Rásaí Con in Éirinn.
In Éirinn tá Bord na gCon (an seanghineadach ar Bhord na gCúnna) freagrach as smachtú agus forbairt ‘Rásaí na gCon’, agus as tionscail na gcúnna. Cuireadh an Bord ar bun sa bhliain 1958 agus tugadh cumhachtaí leathana dó chun rialú a dhéanamh ar gach gné den spórt. Cuireann an Bord airgead breise leis an duaischiste ag gach leibhéal den rásaíocht. Cuireann siad iasachtaí agus deontais ar fáil do lucht riartha na gcúrsaí rásaíochta le hiad a fheabhsú. Déanann siad fógraíocht ar an spórt ar leibhéal náisiúnta agus idirnáisiúnta. San am i láthair tá ceadúnais tugtha do 17 ráschúrsa sa tír. Is leis an mBord naoi gcinn díobh siúd, agus is le úinéirí príobháideacha na cinn eile. Tá trí ráschúrsa eile i dTuaisceart Éireann.
Níl ach rásai Con amháin in Iarthar na hÉireann,i nGaillimh.Bíonn sé ar oscailt trí oíche in aghaigh na seachtaine.


Cluain Tarbh.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath in Éirinn í Cluain Tarbh, sa phostcód Baile Átha Cliath 3. Seasann Cluain Tarbh ar an gcósta ag Cuan Bhaile Átha Cliath, i ngar do Fhionnradharc, Mhuiríne, Chill Easra, Árd Aidhin agus Ráth Eanaigh. Ós rud é go bhfuil sé suite ar bhruach na mara, ní lár baile ceart ann ach bóthar a ritheann síos an gcósta le tithe, comhlachtaí agus siopaí suite air.
Troideadh cath cinniúnach i stair na hÉireann sa cheantar i 1014, cath inár maraíodh Árdrí na hÉireann, Brian Bóramha.
Iompair.
Tá Cluain Tarbh suite cúpla míle taobh thuaidh de Chathair Bhaile Átha Cliath, agus tá stáisiún de chuid an DART ar Bhóthar Chluain Tarbh. Cuireann Bus Átha Cliath seirbhís díreach ar fáil anonn is anall ó Mhéansráid na Mainistreach i lár na cathrach go dtí Ascaill an Chaisleáin, bus uimhir 130. Freastalaíonn na busanna 29A, 31 agus 32 ar an chuid den cheantar níos faide intíre timpeall Bhóthar Bhinn Éadair. Tá garáiste de chuid Bhus Átha Cliath suite ar Bhóthar Chluain chomh maith, gar don droichead chuig Cnocán Doirinne.
Spóirt agus caitheamh aimsire.
Is iomaí club spóirt atá gníomhach sa cheantar, idir na gcluichí Gaelacha, rugbaí, galf, cruicéad, seoltóireacht agus iliomad eile.
Tá cumann de chuid an Chumann Lúthchleas Gael, a eagraíonn cluichí peile, iomána agus camógaíochta ag gach aois. Níl craobh Átha Cliath bainte ag na bpeileadóirí sinsir riamh, ach tá geansaí na foirne idir-chontae caite ag roinnt imreoirí.


Apairtéid.
Is é is apairtéid nó "apartheid" ann ná an córas cinedheighilte a bhí i bhfeidhm san Afraic Theas ón mbliain 1948 go dtína 1990idí. Tháinig an focal féin "apartheid" ón Afracáinis, an leagan den Ollainnis a labhraítear san Afraic Theas, agus is é is brí leis ná "scarúint" nó "scarthacht" ("apart" = scartha, "-heid" = -cht, cf. an iarmhír "-heit" sa Ghearmáinis agus "-hood" i bhfocail Bhéarla cosúil le "neighbourhood", "manhood" nó "maidenhood"). Go bunúsach, tháinig an córas seo in úsáid nuair a ghnóthaigh na páirtithe Búracha, an Páirtí Náisiúnaíoch agus an Páirtí "Afrikaner", olltoghcháin na bliana 1948.
I mblianta na hapairtéide, bhí muintir na hAfraice Theas deighilte ina gceithre chine, mar atá, na Bána, na Gormaigh, na Daiteánaigh agus na hIndiaigh, agus na dreamanna seo á gcoinneáil scartha scoite ó chéile. Luíonn sé le réasún nach raibh cead ag aon duine pósadh thar theorainn na gciníocha, ach, thairis sin, ní raibh de chead acu dul ag snámh sna cladaí céanna, úsáid a bhaint as na leithris chéanna, ná dul ar na scoileanna céanna. Rinneadh iarrachtaí leis na ciníocha éagsúla a chosaint ar chuideachta a chéile ar gach leibhéal.
Cruthú na hApairtéide.
Chualathas an focal "apartheid" an chéad uair ó bhéal Jan Smuts, thiar sa bhliain 1917, nó dhá bhliain sular bhain sé amach Príomh-Aireacht na hAfraice Theas. Deir daoine áirithe inniu nach raibh i gceist san am ach leanúint leis na dlíthe cinedheighilte a bhí i bhfeidhm san Afraic Theas roimhe sin. Bhí na dlíthe seo bunaithe ar choinníollacha na síochána a shocraigh na Sasanaigh leis na Bóraigh i ndiaidh Chogadh na mBórach. Go bunúsach, áfach, b'í an scarúint pholaitiúil éirim an scéil, seachas an chinedheighilt. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, thosaigh an Páirtí Aontaithe ag éirí as an gcuid is déine den chinedheighilt.
I dtoghcháin na bliana 1948, bhí feachtas an Pháirtí Náisiúnta - páirtí náisiúnaíoch na mBórach - bunaithe ar cheist an pholasaí apairtéide, agus vótáladh isteach iad maille leis an bPáirtí "Afrikaner". B'é Daniel François Malan a bhain amach oifig an Phríomh-Aire. Ar an toirt, thosaigh rialtas na Náisiúnaithe ag cur córas na hapairtéide i bhfeidhm. Cuireadh cosc le caidreamh craicinn, cleamhnas agus pósadh idir daoine a bhain le dreamanna éagsúla cine, tugadh isteach aicmiú na ndaoine de réir a gcine, agus bunaíodh bord aicmiúcháin le ceist aon duine a fhuascailt nach mbeadh inaicmithe ar an chéad dul síos.
Apairtéid sna 1950idí.
Sa bhliain 1950, tháinig an tAcht um Cheantair na nDreamanna ("Group Areas Act") ar leabhar na ndlíthe, agus b'ar an dlí seo a bunaíodh iarrachtaí na n-údarás leis na ciníocha difriúla a choinneáil ina gcónaí scartha ó chéile. Reachtaíodh an tAcht um Áiseanna Scartha ("Separate Amenities Act") le cladaí snámha, busanna, otharlanna, agus ollscoileanna scartha a bhunú do na ciníocha éagsúla. Na pasdlíthe a bhí ann cheana féin, tugadh chun déine iad. Cuireadh d'fhiachaibh ar na Gormaigh agus ar na Daiteánaigh caipéisí aitheantais ar leith a iompar. Na caipéisí seo, nó an "domboek" mar a thugtaí orthu as Afracáinis, cineál pas a bhí iontu a chuir ar chumas duine de mhuintir na gceantar gorm bheith ag obair sa chuid gheal den tír. Ní raibh oiread is cead isteach ag na Gormaigh sna ceantair gheala gan chaipéisí oifigiúla ar leith.
I ndiaidh Malan, tháinig Johannes Gerhardus Strijdom i gceannas ar an tír mar Phríomh-Aire, sa bhliain 1954. Chrom Strijdom ar an mbeagán cearta a bhaint de na Daiteánaigh agus na Gormaigh a bhí fágtha acu go fóill. An rialtas a bhí ann roimhe sin, chuir sé an Bille um Ionadaíocht Scartha na Vótálaithe ("Separate Representation of Voters Bill") faoi bhráid na pairliminte sa bhliain 1951. Thug ceathrar vótálaithe a raibh tacaíocht an Pháirtí Aontaithe an bille chun na cúirte, áfach, ó nach raibh siad den tuairim go raibh sé ag teacht leis an mbunreacht. Chumhdaigh Cúirt Uachtarach na Rinne ("Cape Supreme Court") an dlí, ach d'easaontaigh an Chúirt Achomhairc leis an gcinneadh seo, nó fuair sí an t-acht neamhbhailí, nó bhí sé ag teacht salach ar an mBunreacht, agus chaithfí dlí den chineál sin a reachtú mar athrú bunreachta, is é sin, bhí trómlach dhá dtrian de dhíth i dhá theach na Pairliminte le bailíocht a chinntiú don acht.
Ansin, rith an Rialtas an Bille um Ardchúirt na Pairliminte ("High Court of Parliament Bill") a thug an ceart don Phairlimint comhairlí na gcúirteanna a chur ar neamhní. Níor ghlac Cúirt Uachtarach na Rinne ná an Chúirt Achomhairc leis an mbille seo, áfach. Sa bhliain 1955, chuir rialtas Strijdom breithiúna breise ar an gCúirt Achomhairc. Náisiúnaithe Bóracha ab ea iad na breithiúna nua, ar ndóigh. Thairis sin, méadaíodh an Seanad ó naoi suíochán is dhá scór go naoi suíochán is ceithre scór. Fuair Seanadóirí Náisiúnaíocha seacht gceann déag is trí scór de na suíocháin seo. Sa deireadh thiar thall, ritheadh an Bille um Ionadaíocht Scartha sa bhliain 1956, agus baineadh na Daiteánaigh de rolla na vótálaithe geala. Cuireadh ar rolla dá gcuid féin iad.
An deireadh.
Ar an 18 Márta 1995, vótáil na daoine geala deireadh a chur leis an apairtéid.


Ard Aidhin.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Ard Aidhin ("Artane" nó "Artaine" as Béarla).
Bhí caisleán ann ag muintir Hollywood, tráth. I 1534 chuir leantóirí Silken Thomas ardeaspag Bhaile Átha Cliath, John Allen, chun báis taobh amuigh den chaisleán. Leagadh é seo chun scoil thionsclaíoch a thógáil i 1870, faoi stiúradh na mBráithre Críostaí; Scoil Naomh Dáithí atá ann anois. Bunaíodh Banna Ceoil Bhuachaillí Ard Aidhin i 1872 agus tá an-aithne orthu mar gheall ar a dtaispeántais i bPáirc an Chrócaigh le linn cluichí tábhachtacha.
Tharla tubaiste ollmhór ann i bhFeabhra 1981, nuair a dódh club oíche "Stardust" agus fuair 48 duine bás.


Michael Jordan.
Is é Michael Jordan an t-imreoir cispheile is cáiliúla ar domhan. Rugadh é i mBrooklyn, Nua-Eabhrac sa bhliain 1963 agus bhog an teaghlach go Carolina Thuaidh nuair a bhí sé ina ghasúr og. Bhuaigh sé scoláireacht cispheile go hOllscoil North Carolina agus sa bhliain 1984 bhuaigh sé "Imreoir Choláiste Naismith na Bliana". Is ansin a thosaigh sé ag imirt do na Chicago Bulls. D'imir sé chun tosaigh sa chluiche cispheile don chuid is mó mar go raibh sé iontach ard,sé troigh agus sé orlach! Sa bhliain 1993 d'éirigh sé as an gcispheil nuair a maraíodh a athair agus thosaigh sé ag imirt baseball. Ach níor fhan sé ar shiúl ón gcispheil i bhfad agus thosaigh sé ag imirt do na Chicago Bulls arís ar an 18 Márta 1995. Sa bhliain 1996 shínigh sé conradh $30 milliúin leo. D'imir sé a chluiche dheireanach sa bhliain 2003 agus é daichead bliain d'aois.
Jordan, Michael
Jordan, Michael


Vasil Bykaŭ.
Vasil Uładzimiravič Bykaŭ (Bealarúisis: Васі́ль Уладзі́міравіч Бы́каў; Rúisis: Васи́лий (Васи́ль) Влади́мирович Бы́ков, Vasiliy Vladimirovich Bykov) (19 Meitheamh, 1924 - 22 Meitheamh, 2003): scríbhneoir bisiúil úrscéalta agus mionúrscéalta nó gearrscéalta fada (den chineál a dtugtar повесть orthu as Rúisis) faoin Dara Cogadh Domhanda, príomhscríbhneoir agus príomhsmaointeoir na Bealarúise san fhíchiú haois. Bhí Bykaŭ ar an ngearrliosta do Dhuais Nobel, agus é á adhradh ag duaiseoirí ar nós Joseph Brodsky agus Czesław Miłosz, de bharr a bhua scríbhneoireachta agus a mhisniúlachta morálta.
Rugadh Vasil Bykaŭ i Viciebsk sa Bhealarúis ("Vitebsk" an leagan Rúisise) sa bhliain 1924. Sa bhliain 1941, nuair a d'ionsaigh an Ghearmáin an tAontas Sóivéadach, bhí sé san Úcráin. Ar dtús, ní raibh an buachaill seacht mbliana déag ach ag tochailt trinsí don Arm, ach ansin, chuaigh sé féin sna saighdiúirí dá dheoin féin. Chaith sé na blianta cogaidh agus tús na tréimhse iarchogaidh san Arm Sóivéadach, agus níor fhill sé go dtí an Bhílearúis roimh lár na gcaogaidí. Ansin, thosaigh sé ag obair ina iriseoir ar an bpáipéar áitiúil i Hrodna (Grodno). Sna caogaidí a tháinig a chuid scéalta luatha i gcló, ar nós "Sotnikaŭ", "An Oibilisc", "Imeacht gan Filleadh", agus "Maireachtáil go Gealadh na Maidine".
Tá éacht liteartha Bykaŭ bunaithe ar an gcur síos brúidiúil réadúil mionlíriciúil a thug sé ar chathanna an Dara Cogadh Domhanda, agus é ag díriú ar ghrúpaí beaga de dhaoine. I machaire an áir, faigheann na daoine seo iad féin i bponc idir dhá thine Bhealtaine: a gcuid námhad - na Gearmánaigh - agus an saol Sóivéadach a bhfuil a chuid féin den chruálacht agus de na bréaga polaitiúla ag dul leis. Cuireadh Béarla ar roinnt mhaith scéalta le Bykaŭ, agus iad foilsithe faoi na teidil "The Dead Feel No Pain" (1965), "The Ordeal" (1970), "Wolf Pack" (1975), agus "Sign of Misfortune". Sna scéalta áirithe seo, chaith sé amhras ar an leagan oifigiúil de stair an dara cogadh domhanda san Aontas Sóivéadach, agus chuir ginearáil de chuid an Airm, maille leis na nuachtáin a bhí faoi smacht an Pháirtí Chumannaigh, "trócaire bréige" ina leith. "Scríbhneoir an-mhisniúil, an-diongbháilte is ea Bykov [sic!], agus is féidir é a chur i gcomparáid le Solzhenitsyn", a scríobh Michael Glenny ar an "Partisan Review" sa bhliain 1972. Bhí Bykaŭ ar na scríbhneoirí ba mhó a d'adhraítí san Aontas Sóivéadach. Sa bhliain 1980, bronnadh céimíocht oinigh "Scríbhneoir Pobail na Bílearúise" air.
Taobh amuigh den Bhealarúis féin, is é Vasil Bykaŭ an scríbhneoir Bealarúiseach is mó agus is forleithne a léitear. Nuair a bhí an tAontas Sóivéadach ann, haistríodh a chuid scríbhinní go teangacha móra an domhain. An chuid ba mhó de na haistriúcháin, áfach, bhí siad bunaithe ar an leagan Rúisise. Scríobh sé as Bealarúisis iad, áfach, agus é féin á n-aistriú go Rúisis. I saol cultúrtha na Bealarúise féin, is é Bykaŭ an fear mór nach féidir neamhshuim a dhéanamh de, fiú i ndiaidh a bháis. Chaith sé roinnt bhlianta ar an deoraíocht sa Ghearmáin agus san Fhionlainn, ach d'fhill sé abhaile mí amháin roimh a bhás. Ní dhearna a bhás ach cur leis an dóigh a bhfuil a chuid saothar ag dul i bhfeidhm ar shaol an náisiúin.
Duaiseanna.
Duais Stáit an Aontais Shóivéadaigh (as "Le Maireachtáil go Gealadh na Maidine", 1974), Duais Stáit na Bílearúise Sóivéadaí (Duais Jakub Kolas) (1978), Duais Léinín (as "Tuar na Tubaiste" 1986), Scríbhneoir Pobail na Bílearúise (1980), Laoch na hOibre Sóisialaí (1984).
Naisc sheachtracha.
Bykaŭ, Vasil
Bykaŭ, Vasil
Bykaŭ, Vasil


ETA.
Múrphictiúr ar son ETA in Alsasua na Spáinne Is eagraíocht armtha mhídhleathach é Euskadi ta Askatasuna (as Gaeilge, "Tír na mBascach agus Saoirse"), a bhfuil aithne níos fearr uirthi mar ETA.
D'úsáid an ballraíocht modhanna foréigin cosúil le dúnmharú, fuadach, sracadh agus foréigean sráide chun a chuspóirí a ghnóthú - bunadh stát neamhspleách don mhuintir Bhascach i dtuaisceart na Spáinne agus iar-dheisceart na Fraince.
Stair.
D'fhógair ETA sos cogaidh ar an 24 Márta 2006, tar éis 817 duine a mharú le linn a bhfeachtais.
Ghlac ETA le pléascadh buama in aerfort Mhaidrid, Barajas, ar an 30 Nollaig 2006 inar maraíodh beirt, tar éis don rialtas Spáinneach buaileadh leo go rúnda le linn na míosa sin.


Sacar na mban.
Cluiche foirne atá i gceist le sacar na mBan, leagan den chluiche sacar á imirt ag mná.
Stair.
Is i mí Dheireadh Fómhair i 1917 i monarchan i Preston, i Lancashire i dTuaisceart Shasana, áit a raibh mná fostaithe chun obair chogaidh a dhéanamh, a thosaigh mná ag imirt sacar den chéad uair i Sasana. Ar deireadh thiar thall bhí deireadh tagtha le lámh láidir na bhfear agus bhí éirí amach dá gcuid féin ag na mná.
Ba le beirt Albanach, W.B. Dick agus John Kerr an monarchan, áit ar oibrigh na mná ag déanamh armlón nuair a thosaigh an cogadh i 1914.
I ndáiríre bhí na Sasanaigh ag leanacht traidisiún na Meiriceánach sa chaoi is go mbeadh foireann sacair ag na mná. Théadh na mná amach ar a mbriseadh ag imirt sa chlós. Bhíodh na fir ag spochadh astu ag rá nach raibhadar ró-mhaith ag imirt.Ghríosaigh sé seo na mná agus chuireadar foireann le chéile agus d'imríodar cluiche in aghaidh na bhfear. Cé go luaitear sa stair gur imríodar a chéile, níl aon chaint ar thoradh an chluiche. B'iad seo foireann sacair Dick Kerr. D'fhan an fhoireann seo ag imirt ar feadh 48 bliain agus bhain siad stangadh as lucht leanúna an tsacair i Sasana a raibh forlámhas na bhfear i bhfeidhm ann i gcónaí.
Tar éis sin bhí an-suim i Sacar na mBan i Sasana agus ar Lá le Stiofáin i 1920, imríodh cluiche an-cháiliúil i bPáirc Goodison i Learphóil idir mná Dick Kerr agus foireann Lancashire eile, mná "St. Helen's". Bhí slua an-mhór ag an gcluiche(53,000 taobh istigh den stáid agus 10 go 15,000 lucht leanúna taobh amuigh nuair a bhí an stáid líonta go béal.
Mar gheall ar seo, tháinig cluiche proifeisiúnta na bhfear faoi bhrú agus i 1921 faoi bhrú aisteach b'éigean don eagraíocht sacar i Londain, an FA cosc a chur ar mhná bheith ag imirt sacar ar feadh 50 bliain. Níor éist na mná leis seo agus leanadar orthu ag imirt.
I ndáríre ní bheidh a fhios againn go deo cé chomh maith is a bhí an fhoireann seo i gcomparáid le foirne mná sa lá atá inniu ann. Rud amháin atá cinnte ná gur sheas an fhoireann seo an fód ar feadh 48 bliain; d'imir siad 828 cluiche; bhuaigh siad 758 acu; bhí siad ar comhscór i 46 cluiche agus níor cháilleadar ach 24 cluiche. Scóráil siad 3,500 cúl ar fad i rith a dtréimhse imeartha.
Sacar na mBan sa lá atá inniu ann.
Is féidir a ra gurbh é 'Sacar na mBan' an spóirt is mó ar domhan ata borradh faoi i láthair na h-uaire. Meastar faoin mbliain 2010, go mbeidh an méid céanna mná ag imirt sacar le fir.Imrítear sacar go forleathan anois i ngach tír agus tá sé an-cháiliúil 'sna Stáit Aontaithe agus ar fud na h-Eorpa ar fad.I 1966 tugadh isteach 'Sacar na mBan' 'sna Cluichí Oilimpeacha. Bhuaigh foireann Mheiriceá an bonn óir.Ansin i 1999 bhí 'Corn an Domhain' i ' Sacar na mBan' ar siúl. Arís bhí an bua ag na Stáit Aontaithe ar chiceanna píonóis in aghaidh an tSín.
I Sasana tá go leor fóirne mná ag baint cliú agus cáil amach.Ina measc tá mná Arsenal a bhfuil 21 trophy buaite acu ó bunaíodh iad i 1987.
Sacar na mBan in Éirinn.
In Éirinn tá sacar na mban ag dul ó neart go neart. Tá cúpla club i ngach contae in Éirinn. Imrítear é ó aois an-óg. Tá foirne an-láidir 'sna coláistí tríú leibhéal ar nós foireann sacar na mban Ollscoil Luimnigh, "Institiúd Theicneolaíochta Leitir Ceanainn", Port Láirge agus Ollscoil na hÉireann, Gaillimh.
Sacar na mBan i nGaillimh.
I nGaillimh imríonn foireann Sacar na mBan "Salthill Devon" a gcuid cluichí i "Drom" i "Rahún".Anseo tá áiseanna traenála den scoth acu, ina measc tá páirceanna 'astro-turf', páirceanna atá feiliúnach le n-imirt orthu in aon aimsir.
Ta foireann sách láidir acu. Tosaíonn traenáil i mí Feabhra agus leanann an séasúr ag aghaidh go dtí Deireadh Fómhair.Bíonn traenáil dhá oiche in aghaidh na seachtaine le cluiche gach deireadh seachtaine sa réamh-shéasúr.Tá an fhoireann ag cuartú imreoirí nua an t-am ar fad chun an fhoireann a láidriú agus a neartú.
Rud amháin atá cinnte ná go bhfuil 'Sacar na mBan' ag fás i gcónaí ar fud an domhain.Tá an todhchaí ag breathnú thar bheith slaintiúil.


John de Courcy Ireland.
Staraí agus scríbhneoir ab ea John de Courcy Ireland (19 Deireadh Fómhair, 1911 – 4 Aibreán, 2006), a chaith a shaol le cúrsaí polaitiúla agus muirí.
Throid sé go láidir ar son aitheantais do na daoine a chaith go leor ama ar muir. Bhí fearg air nach raibh aird ag rialtais na h-Éireann ar thábhacht na farraige. Scríobh sé an-chuid leabhar faoi chúrsaí na mara.
Chaith sé 40 bliain ag obair leis na báid tharrthála i nDún Laoghaire, agus scríobh sé stair an chuain sin.
Is iomaí gradam a bronnadh air ar fud an domhain ar son na taighde a rinne sé ar an bhfarraige. I measc na dtíortha a bhronn gradam air ar son a chuid taighde bhí An Airgintín, An Fhrainc agus an Iúgslaiv.
Labhair sé amach go láidir in aghaidh pholasaí eachtrannach SAM, agus bhí sé gníomhach sna hagóidí in aghaidh Uachtaráin Mheiriceá nuair a thug Ronald Reagan cuairt ar Éirinn i 1984.
Tagairtí.
Ireland, John de Courcy
Ireland, John de Courcy
Ireland, John de Courcy


Arán.
Saghas aráin ón Fhrainc, le crústa pas beag crua
Bunbhia is ea an t-arán a dhéantar le taos a fhuineadh, a ghalú nó a fhriochadh. Plúr agus uisce na comhábhair bhunúsacha; cuirtear salann isteach don chuid is mó; agus úsáidtear laibhín éigin de ghnáth, mar shampla giosta. I measc na gcomhábhar is minicí eile, tá spíosraí ar nós an chearbhais, an sheasamain nó an chailligh. Bíonn aráin éagsúla ar fáil i dtíortha éagsúla ar fud an domhain.


An Chasacstáin.
Is í an Chasacstáin (Béarla: "Kazakhstan", Casaicis: "Қазақстан/Qazaqstan", Rúisis: "Казахстан/Kazakhstán") an tír is mó i lár na hÁise. Is í Astana príomhchathair na tíre. Cathair nua atá ann nach bhfuil ina príomhchathair ach ón mbliain 1997 anuas. Is í Almaty an iar-phríomhchathair. Bhain an tír amach an neamhspleáchas sa bhliain 1991, agus is é Nursultan Nazarbayev atá ina Uachtarán ón am sin anuas. Sna toghcháin i Mí na Nollag 2005, fuair Nazarbayev níos mó ná 90 % de na vótaí, ach má fuair féin, cháin na monatóirí idirnáisiúnta an toradh seo, agus iad den bharúil nár comhlíonadh an caighdeán idirnáisiúnta ó thaobh an daonlathais de.
Is í an Chasaicis "teanga stáit" na tíre, ach san am céanna, is í an Rúisis an "teanga oifigiúil", agus í á labhairt go forleathan sa tír, go háirithe mar fhrancbhéarla idir na dreamanna eitneacha éagsúla.
Tíreolaíocht.
Sroicheann an Chasacstáin ó bhruach na hEorpa go lár na hÁise. Tír Eoráiseach í, mar sin. Is féidir a rá go bhfuil an chuid is mó den tír suite san Áise, ar an taobh thoir d'Abhainn Ural. Tá an Chasacstáin ag críochantaíocht leis an Rúis, leis an tSín, leis an Tuircméanastáin, leis an Úisbéiceastáin agus leis an gCirgeastáin. Is í an Chasacstáin an naoú tír is mó sa domhan, ach san am céanna, níl cónaí ach ar 15.9 milliún duine ansin. Is é is cúis leis sin gur fásaigh atá i 44% thailte na tíre - is é sin, fásach nach bhfuil ach corrdhuine ina chónaí ansin. Tá an 11ú fásach ba mhó sa domhain, Kyzyl Kum (298,000 ciliméadar chearnach)le fáil i nDeisceart na tíre. Tá Khan Tangiri Shyngy mar an sliabh is airde sa tír (7,995m) agus deirtear gur cheann de na sléibhte is áille sa domhain toisc go bhfuil sé déanta as marmar dearg agus an siméadracht foirfe atá aige. Don chuid is mó is plána ollmhór í an Chasacstáin atá idir 200 agus 300 méadair ach thart timpeall ar an Mhuir Chaisp feictear cheann de na píosaí talúin ba ísle sa domhain ar nós Vpadina Kaundy atá -132 méadair.Sna 1970dí bhfuair muintir an Aontas Sóivéadach amach go raibh a lán ór, airgid, chopar, ola, gás nádúrtha, alúmanam agus úráiniam le fáil ann. Cé nach bhfuil aon bealach isteach chuig an fharraige ag an tír, tá trí lochanna ollmhóra sa tír, Loch Balkash, an Mhuir Aral agus an Mhuir Chaisp a úsáideann siad chun iascaireacht agus i gcás an Mhuir Chaisp, roinnt mhaith trádáil chomh mhaith.
Stair.
Tá áitreabh daonna sa Chasacstáin ón gClochaois anuas. Sa chuid ba mhó den tír, ba lucht fáin iad na cónaitheoirí, agus iad ag taisteal timpeall ar lorg féaraigh dá gcuid ainmhithe. Is é is dóigh lena lán staraithe gurb anseo ba thúisce a ceansaíodh an capall. Cé go raibh seanchathracha cosúil le Taraz agus Hazrat-e-Turkestan ina stáisiúin thábhachtacha acu siúd a bhí ag leanúint Bhóthar an tSíoda i dtreo na Síne, níor thosaigh an comhdhlúthú polaitiúil i ndáiríre sula ndearna na Mongólaigh ionradh ar na bólaí seo i dtús na tríú haoise déag. Faoi cheannas na Mongólach, roinneadh an Chasacstáin ina cúigí nó ina ceantair riaracháin, agus sa deireadh, tháinig Mathshlua Ak, nó Cánacht na gCasacach, ar an bhfód, mar chineál stát.
Nursultan Nazarbayev - Uachtarán na Casacstáine
San am seo, bhí na Casacaigh ag cloí lena sean-nósanna traidisiúnta ag fánaíocht timpeall sa steip. Sa chúigiú haois déag, thosaigh cineál comhfhéiniúlachta nó féiniúlacht náisiúnta ag forbairt i measc na dtreibheacha fánacha. Nuair a meascadh na canúintí Turcacha éagsúla tri chéile leis an gCasaicis a dhéanamh, bhí an fhorbairt seo críochnaithe. Mar sin féin, bhí an réigiún ina chnámh spairne idir na taoisigh dhúchasacha agus lucht labhartha na Peirsise ó dheas. I dtús na seachtú haoise déag, bhí an tír á streachailt as a chéile agus na treibheacha, nó na Mathshluaite, éagsúla in achrann a chéile. D'fhág an t-easaontas polaitiúil seo na Casacaigh an-lag, agus tháinig na treibheacha eile ag glacadh a mbuntáiste féin air seo. Sna 1720idí, d'ionsaigh na Dzungáraigh, treibh Mhongólach, an Chasacstáin, ach bhí Abul Khair Khan agus an Mathshlua Beag, a bhí faoina cheannas, - bhí siad ábalta an cath a bhriseadh ar na hionsaitheoirí.
Sa naoú haois déag, thosaigh Impireacht na Rúise ag cúngú isteach ar na Casacaigh. Sna blianta 1813-1907, bhí an Rúis agus Impireacht na Breataine araon ag iarraidh tionchar polaitiúil a imirt ar Lár na hÁise - b'í sin tréimhse an Chluiche Mhóir, mar a thugtaí uirthi. I mblianta an Chluiche Mhóir, chuir na Rúisigh trúpaí armtha ar garastún ar fud na Casacstáin, agus thosaigh siad ag coilíniú na tíre agus ag cur a gcóras riaracháin féin i bhfeidhm uirthi. Níor thaithin seo leis na Casacaigh ar aon nós, nó bhí siad den tuairim gur chuir an míntíreachas isteach ar a seanbhealach maireachtála mar threibheacha fáin. Bhí na coilínithe agus na Casacaigh ag iomaíocht faoi uisce is faoi thailte, agus iad in achrann a chéile go minic. Sa bhliain 1916, d'éirigh na Casacaigh amach, agus iad ag marú Rúisigh gan an sibhialtach a aithint thar an saighdiúir. D'agair na Rúisigh díoltas cruálach orthu. Tháinig fórsa mór saighdiúirí a cuir d'fhiachaibh ar na Casacaigh cúlú go dtí na sléibhte agus a fhad leis an tSín, agus nuair a d'fhéach cuid acu filleadh abhaile sa bhliain a bhí chugainn, mharaigh na saighdiúirí Rúiseacha na mílte acu. Sna blianta 1921-22, bhí gorta mór sa tír, agus fuair milliún Casacach bás le hocras.
Nuair a thit Impireacht na Rúise as a chéile, bhí cineál féinrialtais nó neamhspleáchais ag na Cosacaigh ar feadh tamaill, ach ansin, b'éigean dóibh glacadh le forlámhas na Rúise Sóivéadaí. Sa bhliain 1920, bronnadh stádas na Poblachta Féinrialaithí uirthi taobh istigh den stát Sóivéadach. Rinne na Sóivéadaigh sléacht ar na scothaicmí traidisiúnta agus chomhshealbhaigh siad na tailte, rud a rinne praiseach den churadóireacht, ionas gur tháinig gorta nua ar an tír. Sna blianta 1926-1939, glactar leis gur cailleadh beagnach duine as gach ceathrar de dheasca an fhoréigin, an ocrais agus na himirce. Mar sin féin, ghlac na daoine leor leis an gcumhacht Shóivéadach, agus chrom an brainse áitiúil de Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh ar an tír a Shóivéadú. Sa bhliain 1936, bhain an Chasacstáin amach stádas na Poblachta Sóivéadaí.
Sna tríochaidí agus sna daichidí, tháinig na milliúin de dhaoine go dtí an Chasacstáin ó na poblachtaí Sóivéadacha ní b'fhaide siar. Daoine a bhí ina lán acu a díbríodh as iarthar na tíre ar chúiseanna polaitiúla nó creidimh - b'fhéidir go raibh baint acu le grúpa eitneach éigin nach raibh ag taithneamh le Stailín, b'fhéidir go raibh siad ina mbaill de sheict reiligiúnda éigin a bhí ródhíograiseach ag cur in aghaidh aindiachas oifigiúil an Stáit Shóivéadaigh - agus is iomaí duine acu a coinníodh i mbraighdeanas sna campaí daorbhroide. Bhí campaí móra den chineál sin sa Chasacstáin, cosúil le Kengir, áit ar éirigh na príosúnaigh amach sa bhliain 1954, nó Ekibastuz, áit ar chaith Aleksandr Solzhenitsyn cuid mhaith dá théarma príosúnachta féin.
Sa bhliain 1947, bunaíodh ionad tástála buamaí adamhacha in aice le Semipalatinsk (inniu, Semey). B'é an t-ionad tástála ba tábhachtaí den chineál sin san Aontas Sóivéadach. Pléascadh an chéad bhuama adamhach Sóivéadach ansin sa bhliain 1949, agus thit cuid mhaith den astitim núicléach anuas ar shráidbhailte Casacacha nach raibh a muintir aslonnaithe.
I ndiaidh bhás Stailín, chrom Nikita Khrushchev ar scéim uaillmhianach mhíntíreachais le steip na Casacstáine a iompú ina machaire méith curadóireachta. Níor éirigh leis an scéim ach go lagmheasartha, ach mar sin, ba tús é don fhorbairt mhór a rinneadh ar earnáil na talmhaíochta sa Chasacstáin ina dhiaidh sin, agus is í an talmhaíocht an tslí bheatha is tábhachtaí sa tír i gcónaí.
Sna hochtóidí, bhí an mhíshástacht ag dul i méadaíocht sa tír, agus an ghlúin óg, ach go háirithe, ag cur in aghaidh an rialtais Shóivéadaigh. I Mí na Nollag 1986, d'iompaigh léirsithe na mac léinn in Almaty ina scliúchais, agus chuir na trúpaí Rúiseacha an míshuaimhneas faoi chois go míthrócaireach. Fuair níos mó ná céad duine óg bás, agus cimíodh cuid mhór eile. Is gnách "Zheltoqsan" a thabhairt ar an gceannairc seo, ós é sin an focal Casaicise a chiallaíonn "Mí na Nollag".
Timpeallacht.
Tá a lán truailliú tar éis tarlú i gCasacstáin thar na mblianta ach go háirithe sa 20ú haois faoi cheannasaíocht an A.P.S.S. Cheann de na fadhbanna ba shoiléire atá tar éis teacht chun cinn le déanaíAn Mhuir Aral ná an laghdú ollmhór ar méid an uisce sa Mhuir Aral, i 1993 bhí laghdú 60% tar éis teacht ar méid an uisce sa loch. Mar gheall ar seo tá an tionscal iascaireachta sa réigiúin tar eis theipeadh go hiomlán go fíor tapaidh. Tharla seo nuair a méidigh Nikita Kruschev agus Leonid Brezhnev méid feirmeoireachta gCasacstáin toisc go raibh an chóras uisciú ag teacht go huil is go hiomlán ón Syr Darya agus Amu Darya, an dá abhaineacha a raibh ag líonadh an loch ar feadh na mílte bliain. Anois tá fadhb mór sa réigiún le stoirm deannaigh ag loite na háite toisc go bhfuil méid mhór sallann a raibh san uisce ach anois atá ag meascadh le hithir na háite, mar gheall ar seo níl siad ábalta iascaracht nó feirmeoireacht a dhéanamh.
Ag an am chéanna tá An Mhuir Chaisp ag méadú gan chúis chinnte dar le heolaithe agus tá a lán tuillte ag tarlú thart timpeall ar an Mhuir ag scriosadh bailte iascaireachta na háite. Deirtear go mbeidh chuid is mó den talamh timpeall an mhuir, 88 bailte agus cathracha móra agus chuid mhaith olacheantaracha ina measc, faoi uisce i gceann tamall.
Fadhb eile timpeallachta ollmhór ná na buamaí núicléacha a phléasc na Sóivéadaigh sa fásaigh i Casacstáin gan fiú rá le muintir na háite cad a raibh á dhéanamh acu. Phléasc siad beagnach 500 buamaí sa réigiúin idir 1944 agus 1990 ag scriosadh talamh na háite agus saoil muintir na háite mar gheall ar na ghalair atá siad tar éis tabhairt dóibh ar nós nimhiú raidíochta agus leoicéime.
Chomh maith le seo tarlaíonn roinnt mhaith tubaistí nádúrtha i gCasacstáin. I ndeiscart na tíre feictear roinnt mhaith creathanna talúin go minic agus in Almaty, sean phríomhchathair an Chasacstáin, tarlaíon chuid mhaith sleamhnú láibe dáinséireacha.
Cultúr.
Tá cultúr suimiúil tar éis teacht chun cinn i Casacstáin toisc an nascadh idir cultúir na Casacstáine, cultúr na Rúise agus cultúr na tSíne. Ó thaobh bia de itear béilte déanta suas as caoireoil agus capall. An béile a fheictear ba mhinicí i gCasacstáin ná Besbarmak, béile ina itear chuid is mó de caora le daoine áirithe ag ithe codanna áirithe den caora, ar nós itheann na pháistí na duáin agus an chroí. Itheann siad ispíní déanta as feoil chapaill go minic darbh ainm kazy nó shuzhuk.
Tá chursaí na meáine fíor chonspóideach go hidirnáisiúnta le hiriseoirí toisc cé go bhfuil sé i bhfad níos saoire ná tíortha eile sa réigiún, cheaptar gur bhréag í seo agus nach bhfuil mórán saoirseacht ag na meán. Chúis amháin go gcreideann daoine seo ná gur leis iníon Narsultan Nazabayev, Dariga Nazarbayeva, chuid is mó de na meáin. Tá chuid mhaith cinsireacht ar siúl ar an idirlíon sa tír.
Ghné mór i saol muintir Chasacstáin ná a gceol. Feictear ceol traidisiúnta go minic sa tír, ach go háirithe faoin tuath. Gléas an coitianta sa cheol traidisiúnta ná an dombra mar a fheictear sa pictiúr den stampa. Tá muintir na Chasacstáine ag seinnt an dombra, liúit fada le dhá sreanga. Gléas eile a fheictear i gCasacstáin go minic ná fidil darbh ainm an Qobyz. Tá athbheochan cheoil traidisiúnta ar siúl le déanaí agus tá ag éirí go maith leis. Is gá go ndéanfadh siad seo toisc gur bhunaigh na Rúisigh agus na Sóivéadaigh roinnt mhaith ceoláraisí claisiceacha timpeall na tíre.
I ndiadh dóibh neamhspleáchas a fháil, bhí an chuid deacrachtaí acu foireann spóirt rathúil a chur chun cinn, ach le dornáilíocht tá siad tar éis spórt a aimsiú a tá roinnt dóibh iontach aige agus tá siad tar éis cliú agus cáil a fháil toisc a scil ag dornálaíocht. I 1996 agus 2004 bhuaigh Chasacstánaigh an Chorn Val Barker, Chorn a thugtar don dornálaí is sciliúil sna Cluichí Olimpeacha. I 2000 Bhuaigh dornáilithe na Casacsaine dhá bhonn óir agus dhá bhonn airgid.
Tagairtí.
C


Ealaín oscartha.
Don té atá ar bheagán eolais faoin difríocht mhór idir na healaíona míleata clasaiceacha agus féin-chosaint praiticiúil, tá sé thar a bheith deacair teacht ar eolas neamh-chlaonta faoin ábhar. Maítear go minic gurb é Karate ó Okinawa nó Kung Fu ón tSín nó Muay Thai ón Téalainn nó Ju-Jitsu ón tSeapáin an córas féin-chosanta is fearr a bhfuil ann. Níl ceachtar acu níos fearr nó níos measa ná a chéile cé go bhfuil siad uile éagsúil óna chéile.
Is í lom na fírinne go bhfuil gnéithe de chomhrac míleata agus d'fhéin-chosaint praiticiúil nó 'chomhraic sráide' le sonrú i ngach uile chóras de na healaíona míleata, ach tá gnéithe d'fhealsúnacht, d'fhorbairt an duine, de spórt agus d'ealaíon dar ndóigh iontu chomh maith. Más é féin-chosaint spreagadh agus sprioc an fhoghlaimeora, ní mór don fhoghlaimeoir idirdhealú a dhéanamh idir féin-fhorbairt, spórt, ealaíon agus féin-chosaint agus 'córas féin-chosanta' á roghnú aige/aici.
Oidí sna healaíona míleata.
Cé go bhfuil oidí den scoth ó gach uile chóras de na healaíona míleata ann, tá neart oidí ann a bhfuil ard-scileanna acu sna healaíona míleata ach nach bhfuil scil dá laghad acu mar mhúinteoirí. Go ró-mhinic, is scéal scéil a fhaightear i go leor ranganna, leagan truaillithe de chur chuige an mhúinteora a mhúin múinteoir an mhúinteora fadó. Bíonn an iomarca daoine plódaithe isteach ar mhullach a chéile sna ranganna agus ní bhíonn aithne mhaith ag an oide ar mhic léinn dá c/huid. Is iad na mic léinn is aclaí, cróga agus is láidre a dhéanann dul chun cinn go minic agus bíonn siad dírithe ag an oide i dtreo na hiomaíochta i gcomórtais spóirt. Fágtar na mic léinn a bhfuil faitíos orthu roimh throid de leath thaobh, na daoine is mó a theastaíonn tacaíocht agus gríosú uathu, na daoine a bhfuil níos mó spéise acu i bhféin-chosaint ná i spórt. Más í féin-chosaint an sprioc ní féidir leis an oide an iomarca daoine a traenáil ag an am céanna. Ní bhíonn sluaite faoi oiliúint ag oidí dornálaíochta, mar tuigeann lucht na dornálaíochta tábhacht mheon an trodaí go maith. Caithfidh an t-oide aithne mhaith a bheith aige/aici ar mhic léinn dá c/huid. Is spórt crua í an dornálaíocht agus mura bhfuil an meon ceart ag an trodaí, d'fhéadfadh sí/sé a bheith gortaithe san fháinne troda.
Má tá duine ag freastal ar ranganna chun féin-chosaint a fhoghlaim mar gheall ar droch-thaithí le tromaíocht ar scoil, nó ionsaí ar an tsráid nó sa bhaile go deimhin, tá sé riachtanach go mbeadh scil faoi leith ag an oide maidir oiliúint mheon an duine aonair sin. Léiríonn taighde a rinne eagraíochtaí póilíní agus airm Mheiriceá go bhfuil meon an duine faoi ionsaí níos tábhachtaí ná teicnící agus gurb iad na teicnící simplí na teicnící is fearr nuair atá féin-chosaint i gceist. Tógann sé blianta fada ar dhaoine máistreacht a fháil ar na healaíona míleata clasaiceacha, blianta nach bhfuil ag go leor a bhfuil féin-chosaint uathu.
Meon an trodaí/chosantóra agus teicnící simplí.
Nuair a bhí ar údaráis mhíleata na gcomhghuaillithe oiliúint a chur ar shaighdiúirí le linn an dara chogadh domhanda ní raibh am acu fanacht go dtí go mbeadh caighdeán ard bainte amach ag saighdiúirí dá gcuid sna healaíona míleata. Chum oidí an airm córas comhraic bunaithe ar theicnící simplí praiticiúla ó na healaíona míleata éagsúla a bhí ar fáil dóibh ag an am, agus rinne siad iad a mheascadh le teicnící comhraic de chuid an airm. Rinne saighdiúirí dianchúrsaí taobh istigh de thréimhse an-ghearr agus d'éirigh leo caighdeán an-ard a bhaint amach go sciobtha i gcóras comhraic praiticiúil. Cuireadh níos mó béime ar mheon an tsaighdiúra ná ar theicnící agus ba iad na teicnící ba shimplí a múineadh toisc gurb iad na cinn is simplí na cinn is fearr nuair atá fíor-throid chun báis i gceist. Is féidir frithghníomh a dhéanamh de theicnící simplí i bhfad Éireann níos sciobtha agus níos éasca ná teicnící casta.
Cúrsaí Spóirt agus teicnící mar fhrithghníomh.
Cuirtear an-bhéim ar iomaíocht agus ar spórt sna healaíona míleata sa lá atá inniu ann, ní amháin san Iarthar ach san Áis chomh maith. Baineann fadhbanna le seo maidir le féin-chosaint. Teastaíonn rialacha chun iomaitheoirí a chosaint i gcomórtais spóirt. Cuirtear srian ar theicnící marfacha agus déantar cleachtadh ar theicnící a mheallann súil na moltóirí. Cothaítear nósanna comhoibrithe idir comhghleacaithe nuair a dhéanann siad cleachtadh do chomortais le chéile agus iad ag tarraingt ón tobar céanna teicnící agus nósmhaireachta.
Ní féidir leis an duine machnamh a dhéanamh ar theicnící nó ar straitéis nuair atá sé/sí faoi ionsaí. Braitheann an duine ar fhrithghníomh, frithghníomh atá foghlamtha ag an intinn agus ag an gcolainn ó shíor-chleachtadh ar theicnící simplí i gcomhthéacs atá an-ghearr do shuíomh an chomhraic féin. Má dhéantar cleachtadh seasta ar theicnící spóirt nó ealaíne, mura bhfuil leibhéal an-ard go deo bainte amach ag an duine sna healaíona míleata agus taithí na mblianta fada aici/aige, ní chreidim féin go mbeadh sé ar chumas an duine gan teicnící mí-oiriúnacha a úsáid nuair atá sé/sí faoi fhíor-ionsaí ar an tsráid nó sa bhaile. Má tá tú ag traenáil chun tú féin a chosaint, ba cheart go mbeadh an traenáil chomh gearr don fhíor-throid agus is féidir.
Féin-Chosaint.
Teastaíonn traenáil ar mheon agus ar chumarsáid cholainne an duine ionas go mbeadh an duine in ann contúirt a aithint in am agus í a sheachaint. Caithfear cleachtadh a dhéanamh ar theicnící simplí éifeachtacha arís is arís eile i mbeirteanna agus le grúpaí beaga agus éadaí cosanta á gcaitheamh ag an duine. Go ró-mhinic gortaítear daoine go dona agus iad ag plé leis na healaíona míleata rud go bhféadfaí a sheachaint den chuid is mó leis an trealamh agus an cur chuige traenála ceart. Ba cheart cleachtadh a dhéanamh i suímh sách réalaíoch ag déanamh aithrise ar shuíomh na sráide, an phub agus an bhaile i solas an lae agus sa dorchadas araon.
Caithfear SEIF agus galair eile a thabhairt san áireamh agus tú do do chosaint féin. Níl tú ag iarraidh fuil a bhabhtáil le strainséir go mór mór an cineáil duine a bheadh do do ionsaí. B'fhéidir go mbeadh sé níos sábháilte teicnící uillinne agus glúine a úsáid, baill cholainne a bhíonn clúdaithe le héadach go minic, nó fiú teicnící le bos na láimhe a úsáid in ionad teicnící leis an dorn.
Cé go bhfuil sé in aghaidh an dlí uirlis troda a iompar, níl aon srian ar an duine peann, fón póca, eochracha nó leabhar le clúdach crua a iompar, rudaí atá thar a bheith éifeachtach mar uirlisí troda i lámha an duine oilte. Ná déan dearmad áfach go bhfuil sé in aghaidh an dlí an iomarca nirt a úsáid agus tú do do chosaint féin.
Mar fhocal scoir.
Tá claonadh sna healaíona míleata gan údarás an oide a cheistiú. Bí cinnte ar an gcéad dul síos go bhfuil an t-oide cáilithe agus aitheanta.
Déantar laoch den oide go minic agus maítear gurb í a stíl an stíl is fearr a bhfuil ann. Ná déan dearmad nach mbeidh an laoch leat má dhéantar ionsaí ort. Ag deireadh an lae is fútsa atá sé cinneadh a dhéanamh agus tú ag roghnú córas féin-chosanta duit féin. Má tá eolas uait faoi ranganna sna healaíona míleata nó ranganna féin-chosanta i do cheantar d'fhéadfá teagmháil a dhéanamh leis


Shang-hai.
Is é Shang-hai (as Sínis:), Seangháí nó 沪 ('Hù) mar ainm ghearr, an chathair is mó i nDaon-Phoblacht na Síne. Is calafort tábhachtach é. Tá Shanghai ar mhór-chathracha an domhain. Tá sé suite cois an Iaing-tsí ar chósta thoir na tíre.
Séadchomhartha Marx agus Engels i Shanghai


Eitleonaic.
Tugtar eitleonaic ("eitilt" + "leictreonaic") ar an ngléasra leictreonaice a úsáidtear leis an eitleán a phíolótú is a threorú le linn na heitilte. Cuid den eitleonaic iad na córais chumarsáide agus aerloingseoireachta, an t-uathphíolóta agus an córas bainistíochta eitilte (FMS). Uaireanta, tugtar eitleonaic ar ghléasanna leictreonacha eile ar bhord an eitleáin freisin, cosúil leis an gcóras físeáin le haghaidh na bpaisinséirí, siúd is nach bhfuil baint dá laghad ag an ngléasra seo le riachtanaisí na haerloingseoireachta. Sa lá atá inniu ann, tá ríomhairí leabaithe i gcuid mhaith den eitleonaic. Eitleonaic a thugtar freisin ar na córais aerloingseoireachta ar bhord an spásbháid.
Stair.
Tá gutháin raidió, nó raidiónna gutha déthreo, á n-úsáid ar bhord na n-eitleán ón tréimhse roimh an Dara Cogadh Domhanda anuas, agus iad ina gcuidiú tábhachtach leis na misiúin eitilte a chomhordnú agus leis an eitleán a choinneáil ar an treo. Bhí na gléasanna ba mhoiche bunaithe ar na folúsfheadáin, agus iad an-mhór. Mar sin, ní raibh ach an painéal stiúrtha i gcábán an eitleáin, agus an chuid eile den ghuthán suiteáilte in áit éigin eile den chabhail. Go gairid i ndiaidh an chogaidh, caighdeánaíodh na han-ardmhinicíochtaí raidió, agus tháinig na trasraitheoirí in áit na bhfolúsfheadán. Níor tháinig mórán athrú orthu ó na seascaidí anuas, áfach.
An rabhchán raidió neamhthreo.
B'é an rabhchán raidió neamhthreo an chéad chóras leictreonach a tháinig in úsáid go fairsing san aerloingseoireacht. Na chéad staisiúin raidió le haghaidh aerloingseoireachta, ba rabhcháin raidió neamhthreo ardchumhachta iad, agus iad curtha ar feadh bealtaí eitilte oíche a bhí marcáilte le rabhcháin daite sholais roimhe sin. An chuid den chóras atá suiteáilte ar bhord an eitleáin le comharthaí a ghlacadh ón rabhchán raidió, tugtar uathaimsitheoir treo nó aimsitheoir treo uirthi. Taispeánann snáthaid na hionstraime don eitleoir, cá bhfuil an rabhchán. Baineann na rabhcháin raidió úsáid as na bannaí ísealmhinicíochta agus meánmhinicíochta, agus ós rud é nach bhfuil siad costasach, bíonn siad coitianta go maith ar na haerphoirt is lú i gcónaí, siúd is go bhfuil an Córas Suite Domhanda (GPS) ag cur ruaigeadh orthu de réir a chéile.
An córas uileraoin an-ardmhinicíochta.
Tá an córas uileraoin an-ardmhinicíochta níos díonaí ar an trasnaíocht a thagann as na stoirmeacha toirní, agus cuireann sé leis an gcruinneas. Tá sé ina chrann taca don aerloingseoireacht i gcónaí. Cuireann sé ar chumas an aerloingseora an líne ghathach a aimsiú, is é sin, an líne ón tarchuradóir amach ar uillinn áirithe ón tuaisceart maighnéadach. Ansin, taispeánfaidh gléas ar leith, táscaire an diallta ón gcúrsa, an oiread atá an t-eitleán ag tréigean an treo cheaptha. Tá gléas fadtomhaiste curtha le cuid mhaith tarchuradóirí agus glacadóirí córais uileraoin, lena thaispeáint cá fhad atá an staisiún ón eitleán.
An córas tuirlingthe ionstraimí.
Foireann ionstraimí is ea an córas seo a chuireann ar chumas an aerloingseora ceann tuirlingthe an rúidbhealaigh a aimsiú. Tá lógánóir ann leis an treo ceart a fháil, fána sleamhnaithe mar threoir airde, agus rabhcháin mharcála leis an bhfad a thaispeáint. Is féidir gléasra fadtomhaiste a bheith ann freisin, chomh maith le lógánóir compáis, is é sin, rabhchán raidió agus é ag taispeáint tús na coda deireanaí den chúrsa tuirlingthe roimh an rúidbhealach.
An Trasfhreagróir.
Is é is trasfhreagróir ann ná trasghlacadóir a ghlacann le "ceistiúcháin" ó radarchóras rialaithe an aerthráchta agus é ag tarchur cód digiteach mar fhreagra. Cuidíonn an radar tánaisteach seo leis an radarchóras an t-eitleán a aimsiú níos fearr ná mar a bheadh indéanta i dtuilleamaí an radar talún amháin. An córas seo atá bunaithe ar chomhoibriú stáisiún an radair agus an radarghléasra breise ar bhord an eitleáin, tugtar córas radar-rabhcháin rialaithe aerthráchta air.
Is é an freagra a thugann trasfhreagróir den ghnáthchineál ("modh A") ar cheistiúchán an radarchórais ná cód ceithre dhigit. Ní féidir le haon digit a bheith níos airde ná a seacht, is é sin, ní ghlactar lena naoi ná lena hocht mar chuid den chód. Tugtar trasfreagróir "Cód 4,096" ar an gcineál seo trasfhreagróra. Socraítear an cód de réir an chineál eitilte atá i gceist, nó de réir na dtreoracha a fhaightear ó fhoireann rialaithe an aerthráchta.
Maidir le trasfhreagróir den chineál "modh C", tugann sé freisin airde eitilte an eitleáin, agus í tomhaiste de réir bhrú an aeir timpeall. Tá trasfhreagróirí nua-aimseartha den chineál "modh S" ábalta freagra fada digiteach a thabhairt a cheadaíonn d'fhoireann rialaithe an aerthráchta an t-eitleán a aithint thar gach eitleán eile fiú gan oiread is focal a bhéith á labhairt ag an bpíolóta leis an bhfoireann rialaithe. Is féidir le trasfhreagróir den chineál seo, freisin, eolas digiteal i dtaobh na n-imthoscaí tráchta a ghlacadh ón bhfoireann rialaithe agus a thaispeáin don phíolóta.
Seasann na litreacha úd IFF don chineál trasfhreagróra a úsáidtear ar eitleáin mhíleata. Is é is brí leis na litreacha ná "aithint an námhad thar an gcara" ("identification friend or foe"). Is léir go bhfuil gléasra breise ag dul leis an gcineál seo trasfhreagróra agus é ag freastal ar shainriachtanaisí na heitleoireachta míleata.
Gléasra fadtomhaiste.
Úsáidtear an gléasra fadtomhaiste ("Distance Measurement Equipment, DME") leis an bpíolóta a chur ar an eolas faoi cá fhad atá a eitleán ón chéad stáisiún VOR eile. Mar sin, is féidir leis an bpíolóta a áit a aimsiú go cruinn, ach treo-uillinn agus fad a bheith aige ón stáisiún VOR. Ar ndóigh, caithfidh sé go bhfuil a fhios aige cá bhfuil an stáisiún féin suite ar an mapa. Is gnách tagairt a dhéanamh do chórais den chineál sin mar "VOR/DME". Cuid is ea an gléasra fadtomhaiste freisin den chóras loingseoireachta míleata a úsáidtear go forleathan sna Stáit Aontaithe, is é sin, TACAN ("TACtical Air Navigation", nó aerloingseoireacht oirbheartaíochta). Tugtar VOR-TAC ar stáisiún talún a bhaineann úsáid as an gcóras VOR agus as TACAN in éineacht. Tá minicíochtaí na radathonnta a mbaineann VOR agus DME nó VOR agus TACAN leas astu ceangailte dá chéile de réir na gcaighdeán idirnáisiúnta. Má shocraíonn an píolóta a ghléasra ar mhinicíocht ar leith VOR, roghnóidh an gléasra an mhinicíocht cheart le haghaidh DME nó TACAN go huathoibríoch
An Córas Suite Domhanda (GPS).
Nuair a tháinig an Córas Suite Domhanda in úsáid, d'athraigh an aerloingseoireacht go mór, le linn na heitilte agus na tuirlingthe araon.
Go traidisiúnta, bhíodh na heitleáin ag dul ó áis loingseoireachta raidió amháin go háis loingseoireachta raidió eile, ó chóras uileraoin an-ardmhinicíochta amháin go córas uileraoin an-ardmhinicíochta eile mar shampla. Aerbhealaí a thugtar ar na bealaí ó áis amháin go háis eile. Ní hé an t-aerbhealach den chineál seo an bealach is giorra ó aerfort go haerfort de ghnáth, ach ní bhíodh an dara rogha ann a cheadódh don eitleán a bealach a dhéanamh go sábháilte nuair nach raibh de leideanna agat ach na hionstraimí le teacht ar aghaidh. D'athraigh an Córas Suite Domhanda an scéal go hiomlán, nó cuireann sé ar chumas fhoireann an eitleáin an loingseoireacht a dhéanamh go díreach, gan cabhair a iarraidh ón talamh. Spárálann sé cuid mhaith breosla agus ama ar na heitleáin.
San am céanna, áfach, tarraingíonn an "ródú díreach" seo cuid mhaith fadhbanna do chóras rialaithe an aerthráchta. Is é is bunchuspóir don chóras sin ná na heitleáin a choinneáil scartha ó chéile, ar eagla an imbhuailte. Dá mbeadh gach eitleán ag déanamh a bealaigh as a stuaim féin, gan cuidiú a lorg ó na stáisiúin talún, ní bheadh aon nasc idir na heitleáin a chuirfeadh ar eolas iad faoi áit a chéile.
D'athraigh an Córas Suite Domhanda an eitlíocht le linn an bhealaigh anuas ón aer i dtreo an aerfoirt, chomh maith. Nuair nach féidir bheith i muinín an radhairc, agus an t-aer chomh lán le scamaill agus ceo, caithfidh foireann an eitleáin cloí leis na rialacha faoin eitilt ionstramach. De réir na rialacha seo, caithfidh an t-eitleán dul i muinín an ghléasra loingseoireachta le treoir a fháil idir ingearach agus cothrománach agus le rúidbhealach áirithe a aimsiú le haghaidh laindeála.
Go traidisiúnta, bhí áiseanna talún de dhíth leis an tuirlingt a dhéanamh i muinín na n-ionstraimí, áiseanna cosúil leis an gcóras uileraoin an-ardmhinicíochta, an rabhchán raidió neamhthreo agus an córas tuirlingthe ionstraimí. Má úsáidtear an Córas Suite Domhanda, is féidir tuirlingt ionstraimí a dhéanamh gan trealamh talún, rud a bhaineann go mór den chostas. Mar sin, is féidir le haerfoirt bheaga inniu an tuirlingt ionstraimí a cheadú, cé nach bhfuil trealamh daor sa talamh acu le cuidiú leis na heitleáin a mbealach anuas a dhéanamh i muinín na n-ionstraimí. Na glacadóirí a úsáidtear ar bhord na n-eitleán féin le teacht i dteagmháil leis an gCóras Suite Domhanda, tá siad níos saoire ná an trealamh traidisiúnta, níl ach aon aeróg bheag amháin de dhíth orthu, agus is sár-annamh is gá iad a chalabrú.


An Bhealarúisis.
Bealarúisis nó "Bílearúisis" - teanga Shlavach Oirthearach a labhraítear sa Bhealarúis agus i gceantair áirithe na Liotuáine agus na Polainne. Ós rud é nach bhfuil teorainn na dteangacha róshoiléir, is gnách canúintí gaolmhara sa Rúis nó san Úcráin a láimhseáil mar chanúintí Rúisise agus Úcráinise.
Stair.
I mblianta tosaigh Aontas na Polainne agus na Liotuáine, ba nós "Liotuáinis" a thabhairt ar na canúintí Slavacha Oirthearacha a bhí á labhairt sa leath Liotuánach den Aontas, nó bhí cainteoirí na gcanúintí seo i bhfad níos líonmhaire san Aontas ná cainteoirí na fíor-Liotuáinise, nach teanga Shlavach í ar aon nós. Bhí Bealarúisis na linne seo, nó "an teanga seansailéireachta Iar-Rúiseach" ("Ruthenian chancellery language"), mar a thugann lucht an léinn Shlavaigh air ó am go ham, in úsáid mar theanga oifigiúil sa Liotuáin, agus bhláthaigh sí mar theanga chultúrtha freisin san tséú haois déag. Sa chéad aois eile, áfach, rinne na cogaí an-ródach ar an Liotuáin, agus ina dhiaidh sin, tháinig teanga na leithe iartharaí den Aontas, an Pholainnis, go mór chun tosaigh mar theanga chultúrtha sa Liotuáin féin, agus an Bhealarúisis agus an Liotuáinis féin ag géilleadh don fhorlámhas cultúrtha agus teanga seo i measc na scothaicmí. San ochtú haois déag, is beag a bhí fágtha de thraidisiún scríbhneoireachta na Bealarúisise, agus ní raibh ann a thuilleadh ach dornán de chanúintí labhartha. Is féidir, mar sin, cás na Bealarúisise a chur i gcomparáid le cás na Gaeilge.
Mar sin féin, d'fhan dream beag de mhaithe is de mhóruaisle áitiúla ag baint úsáide as an teanga lena ndlúthpháirtíocht leis an gcosmhuintir a chur in iúl. Tháinig athrú iomlán air seo nuair a thit oirthear na Polainne, is é sin, an Liotuáin agus an Bhealarúis, leis an Rúis, agus an chríochdheighilt ag dul ar an bPolainn i ndeireadh na hochtú haoise déag. B'é an tuiscint oifigiúil a bhí ag údaráis na Rúise ar an scéal nach raibh sa Bhealarúisis ach canuint de chuid na Rúisise, agus í truaillithe le focail iasachta Polainnise. Thairis sin, ní rabhthas ag labhairt mórán Bealarúisise sna cathracha riamh - b'í teanga na tuaithe í sa Bhealarúis féin, agus na cathracha ag roghnú na Polainnise, mura raibh siad ag dul leis an Rúisis in imeacht na mblianta.
Níor thosaigh an mórtas cine ná an náisiúnachas ag forbairt sa Bhealarúis ach deireanach go leor, i dtús na fichiú haoise. Roimh réabhlóid na Rúise, áfach, cheadaigh na húdaráis impiriúla sa Rúis teagasc na teanga sna scoileanna, go háirithe mar chuid de liobrálú an pholasaí i leith na dteangacha mionlaigh i ndiaidh thrioblóidí na bliana 1905.
Faoi choimirce na nGearmánach, tháinig stát Bealarúiseach ar an bhfód de thoradh an chonartha síochána a shínigh an Ghearmáin leis na Boilséivigh i mBrest-Litovsk. B'í an Bhealarúisis teanga oifigiúil an stáit nua, ach níor mhair sé thar aon bhliain amháin. Ina dhiaidh sin, thit an leath thiar leis an bPolainn agus an leath thoir leis an Rúis Shóivéadach. Rinneadh poblacht Shóivéadach den chuid oirthearach, áfach. Bhí sé de pholasaí ag na húdaráis Shóivéadacha ar dtús cuspóirí na ngluaiseachtaí náisiúnaíocha sna poblachtaí éagsúla a chomhthoghadh agus an teanga áitiúil a chur chun cinn go láidir - "korenizatsiya/коренизация" a thugtaí ar an bpolasaí seo as Rúisis, sin le rá, "dúchasú" nó "dúchasaíocht". Sna fichidí, agus an dúchasaíocht faoi lán an tseoil sa Bhílearúis, rinne an teanga an-dul chun cinn, nó tháinig gramadach chaighdeánaithe Branisłaǔ Taraškievič in úsáid go forleathan, agus cuireadh leabhair na gclasaiceach ar nós Jakub Kołas agus Janka Kupała i gcló.
Le teacht na dtríochaidí, áfach, tháinig athrú poirt ag an rialtas Sóivéadach. Bhí iartharachas agus idéalachas na mBoilséavach ag géilleadh do leithliseachas agus do pharanóia Stailín, agus é ag déanamh éirligh ar aon duine nó dream a d'fhéadfadh a fhorlámhas a cheistiú faoin am seo. Cuireadh spiaireacht agus "náisiúnachas buirgéiseach" i leith go leor intleachtóirí agus scríbhneoirí Bealarúiseacha, agus an chuid acu nár básaíodh ar an toirt, tugadh go dtí oileánra na gcampaí géibhinn iad, áit a bhfuair go leor eile acu bás agus iad á maslú in oibreacha troma na daorbhroide. Is follasach gur buille trom a bhí ann don teanga féin. Thosaigh na Bealarúisigh ag dul leis an Rúisis leis an milleánú faoi "náisiúnachas" a sheachaint, agus iad ag cur a gcuid páistí i scoileanna Rúisise. Thairis sin, caitheadh caighdeán gramadaí Taraškievič i dtraipisí, agus tugadh isteach caighdeán nua, "Narkomaǔka", nó caighdeán Choimeasár an Phobail. Seasann an focal Rúisise "narkom" don "narodnyi kommissar", coimeasár an phobail - i dtúsbhlianta an stáit Shóivéadaigh, thugtaí "coimeasáir phobail" ar na hAirí Rialtais. Mar sin, is é atá i gceist le caighdeán an "narkom" ná caighdeán an Aire Oideachais. Bhí graiméar agus litriú an Aire Oideachais níos cosúla leis an Rúisis ná gramadach Taraškievič, agus is follasach go raibh an caighdeán nua seo ceaptha d'aonturas leis na cosúlachtaí idir an Rúisis agus an Bhealarúisis a íosmhéidiú.
Inniu féin, tá lucht leanúna an dá leagan den teanga in adharca a chéile. Mar sin, tá dhá leagan Bealarúisise den Vicipéid ann: agus.
Bealarúisis (dearg) mar chéad teanga (2009)
I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, cuireadh an leath Pholannach den Bhealarúis leis an mBealarúis Shóivéadach. Anois, bhí an chuid ba mhó de na Bealarúisigh in aon stát amháin, mura raibh ann ach an stát Sóivéadach. Níor chuidigh an t-athrú seo leis an teanga, áfach. D'fhan an Bhealarúisis ag saothrú an bháis faoi thionchar uileghabhálach na Rúisise, go dtí gur tháinig an peireastráice. B'ansin a cuireadh spéis sa Bhealarúisis arís.
Sa bhliain 1990, tháinig rialtas úr náisiúnaíoch i gceannas ar an mBealarúis, agus chrom sé ar an teanga a athbheochan go fairsing. Ní raibh ádh leis na hiarrachtaí, áfach. Bhí cuid mhór de mhuintir na Bealarúise féin den bharúil nach teanga a bhí ann ar aon nós ach canúint, agus í á labhairt ag na trudairí tuaithe. I ndiaidh cheithre bliana, d'éirigh leis na sean-Chumannaigh ruaigeadh a chur ar na náisiúnaithe, agus thosaigh siadsan ag cur na Rúisise chun cinn arís. Tá uachtarán na Bealarúise, Alaksandr Łukašenka, go tréan in aghaidh an náisiúnachais, agus é an-díspeagúil i leith athbheochan na teanga náisiúnta. Mar sin, siúd is go bhfuil an teanga ag cuid mhór de na Bealarúisigh i gcónaí, caithfidh an ghluaiseacht athbheochana oibriú ar chúla téarmaí.
Saintréithe na Bealarúisise.
Fógra sa mheitreo i Minsc as Bealarúisis
Cosúil leis an Rúisis, déanann an Bhealarúisis an fhuaim "a" den "o" roimh an siolla faoi bhéim - feiniméan ar a dtugtar "akańnie" as Bealarúisis. Ní hamháin go ndéantar "a" den "o" san fhuaimniú, áfach - is gnách leis an mBealarúisis "a" a úsáid sa litriú freisin. Mar sin, scríobhtar an focal "Cumannachas" féin mar "ka'"munizm" sa Bhealarúisis.
Sa chuid is mó de na teangacha Slavacha, tá claontacht chun na consain roimh na gutaí I agus E a chaolú - cosúil leis an nGaeilge. Bíonn siad éagsúil go leor, áfach, maidir le caolú na gconsan déadach D agus T, agus é i bhfad níos láidre sa Pholainnis agus sa Bhealarúisis ná sa Rúisis, rud atá inaitheanta ar an bhfoirm scríofa féin, cf. an focal a chiallaíonn "páistí", "dzieci" sa Pholainnis agus sa Bhealarúisis ("дзеці"), "deti" ("дети") sa Rúisis.
Na hAinmfhocail.
Tá seacht dtuiseal ag na hainmfhocail sa Bhealarúisis, mar atá, an tuiseal ainmneach, an tuiseal cuspóireach, an tuiseal ginideach, an tuiseal tabharthach, an tuiseal réamhfhoclach nó áitreabhach, an tuiseal ionstraimeach agus an tuiseal gairmeach. Níl ach iarsmaí beaga fágtha den ghairmeach sa Rúisis, go háirithe sa teanga reiligiúnach, ach is tuiseal beo é sa Bhealarúisis é i gcónaí.
Ó thaobh na n-ainmfhocal de, is í an difríocht is mó idir an Bhealarúisis agus na teangacha Slavacha a labhraítear timpeall na Bealarúisise ná an dóigh a bhfuil an iarmhír "-оў/-oŭ", "-аў/aŭ", -"ёў/ioŭ", -"яў/-iaў" ag dul i bhfairsinge. Is í an iarmhír a chuirtear le tamhan an ainmfhocail sa ghinideach iolra. Tá iarmhíreanna gaolmhara sa Pholainnis agus sa Rúisis ("-ów" na Polainnise, "-ов/ov" na Rúisise), ach sna teangacha seo, ní chuirtear ach leis na hainmfhocail fhirinscneacha iad. Sa Bhealarúisis, áfach, tá an iarmhír seo coitianta ag na hainmfhocail neamhinscneacha féin, agus í ag dul i bhfairsinge ag na hainmfhocail bhaininscneacha chomh maith, rud a bheadh dodhéanta ar fad sa Rúisis chaighdeánach.
Na Briathra.
Maidir leis na briathra, tá dhá ghné acu, an ghné neamhchríochnaithe agus an ghné chríochnaithe, agus iad á n-úsáid ar dhóigh atá sách cosúil leis na teangacha Slavacha eile. Is é sin, tá trí aimsir ag an mbriathar neamhchríochnaithe, mar atá, an aimsir láithreach, an aimsir fháistineach chomhshuite, agus an aimsir chaite. Tugann an aimsir láithreach le fios an rud atá díreach ag tarlú. An aimsir fháistineach chomhshuite, arís, tagraíonn sé d'imeachtaí nó do ghníomhartha sa todhchaí a bheidh ag tarlú, ach ní luaitear aon aidhm leo, agus ní thugtar le fios go mbainfear an aidhm sin amach. Tá an fhoirm seo comhshuite toisc go mbíonn dhá fhocal ann: infinideach an bhriathair agus é ag teacht ar lorg foirmeacha fáistineacha an bhriathair úd "bheith".
Ar ndóigh, tráchtann aimsir chaite an bhriathair neamhchríochnaithe ar imeachtaí a bhí ag titim amach, ach arís, ní deirtear, ar sroicheadh aidhm nó cuspóir. Tá dhá aimsir ag na briathra críochnaithe, is é sin, an fáistineach simplí agus an aimsir chaite. Cruthaítear foirmeacha an fháistinigh shimplí trí iarmhíreanna na haimsire láithrí a chur leis an tamhan, ach ós rud é go bhfuil ciall chríochnaithe leis an mbriathar, is í an chiall a bhainfear as na foirmeacha seo ná ciall an ghnímh a chríochnófar (agus a shroichfidh a chuspóir) sa todhchaí. Ar dhóigh cosúil leis, tagraíonn aimsir chaite na gné críochnaithe do ghníomh a críochnaíodh cheana agus a bhain amach a ainm.
Tugann gramadóirí áirithe Bealarúiseacha le fios go bhfuil córas na mbriathar níos casta ná sin sa Bhealarúisis, is é sin, go bhfuil aimsir ollfhoirfe sa Bhealarúisis freisin. Níltear ar aon fhocal, an foirm bheo í i gcónaí, nó an bhfuil na gramadóirí seo ag iarraidh béim ar leith a chur ar an difríocht idir an Bhealarúisis agus an Rúisis trí shúil a tharraingt ar fhoirm mharbh nó chanúnach nach gcloistear sa ghnáthchaint.
An Bhealarúisis á cur i gcomparáid leis an bPolainnis agus an Rúisis.
Gaeilge: "Is ea - Ní hea"
Gaeilge: "Go seoigh ar fad! Thar barr! Ar fheabhas!"


Frankfurt.
Cathair sa stát Gearmánach, Hesse is ea. Is í an chathair is mó sa stát. Tá an chathair suite ar an Main. Tá an Banc Cheannais Eorpaigh suite ann. Is é an ionad airgeadais is mó sa Ghearmáin.


Kit Bond.
Is iarbhall de Sheanad na Stát Aontaithe ó Missouri é Christopher Samuel "Kit" Bond (6 Márta 1939 a rugadh é). Is iargobharnóir Missouri é freisin. Is ball den Páirtí Poblachtach é. Bhí sé ina bhall den Seanad ó 1987 go 2011 nuair a tháinig Roy Blunt i gcomharbas air. Tá Bond ina chomhpháirtí ag Thompson Coburn anois.
Rugadh i St. Louis é agus tógadh é i Mexico, Missouri.


Iomramh.
Iomramh.
Nuair a chloiseann tú an briathar iomramh sa tír seo samhlaítear iomramh currachaí.Má bhreathnaíonn tú sa bhfoclóir tabharfar faoi deara gur ionann é agus an briathar rámhaíocht ach maidir le caintéoirí dúchasacha na Gaeilge is ionann iomramh agus iomramh currachaí.Currach
Currach.
Currach a thugtar ar an mbád iomramha is coitianta in Éirinn agus is iomaí cinéal a bhí ann. Fráma éadrom a bhíonn ar an gcurach i gcónaí agus craiceann air. Maidir le fad, tá curach abhann na Bóinne geall le 6 troithe ar fhad agus Naomhóg Chiarraí 26 troigh ar fhad. As an áit ina dtógtaí iad a ainmníodh na curaí.
Córas iompair, soitheach fóillíochta agus spóirt atá sa churach agus is iomaí cineál atá ann ón gcurach canbháis atá ag iascairí Árann, go naomhóg na gCiarraíoch, ina measc. Scríobhann lucht an Bhearla an focal "Curragh" nó "Currach" chun cur síos ar an mbad céanna.
Ainmeacha Éagsúla na gCurrachaí.
Crann snámha Loch Chuimín an Turais,
Tá eolas breise faoi na báid seo le fail ar http://www.mmara.com/
Rásaíocht Currachaí.
Bíonn rásaí curach ar siúl in Éirinn agus níos faide ó bhaile freisin. Go minic bíonn geallta bád seoil nó rásaí húicéirí húicéir ann taca an ama chéanna, le linn Fhéile Chuigéil, i Leitir Mealláin mar shampla nó mar chuid d’Fhéile Curach an Mháma nó tráth fhéile Milwaukee i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Anuraidh bunaíodh féile currachaí i Ros Muc i mí Bealtaine. Bhí rásaí currachaí beagnach imithe i léig uilig go dtí gur thosaigh athbhéochain orthú sna seascaidí. Bá iad rasaí currachaí Bhóthar na Trá i nGaillimh na cinn ba mhó agus ba cháiliúla sa tír. Bhí an oiread sin cáil orthú go dtagfadh na mílte lucht féachanna le breathnú orthú.Bhrónfadh Uachtarán na hÉireann Eamonn De Valera an corn ar na buaitéoirí. Bhuaigh clann clúiteach an corn i 1956,1957,1958 agus arís i 1961 is ina dhiaidh sin a cumadh an tamhrán Seoige Inis Bearachain.
Níl an fhéile mór currachaí seo i mBóthar na Trá níos mó ach ní aon dochar é sin mar tá neart féilte eile i gcathair na Gaillimhe cosúil leis an féile Ealaíona agus mar sin de. Féiltí beaga is mó atá ann anois i mbailte beaga cois cósta agus cuireann siad go mór le heacnamaíocht na mbailte céanna.Ritheanna imircí na tíre féiltí currancaí freisin agus tá an chail ar ann ceann ata i Milwaukee Meiriceá.(Tá eolas ar na himeachtaí seo le fáil ar http://www.gaelsaoire.ie/asp/events_responder.asp agus gaeltacht=gaillimh&language=gaeilge&town=)
Bíonn rásaí go rialta ag an North American Currach Association agus eolais faoi na rásaí sin ag http://www.geocities.com/nacarowing/
Íomhá.
Íomhá chumachtach í íomhá na curaí agus tá sí mar lógó ag dhá chomhlacht ar a laghad in Éirinn, Cló Iar-Chonnachta (www.cic.ie) agus Cniotáil Inis Meáin (http://www.inismeain.ie/). Is iomaí Éireannach atá i bhfad ó bhaile a dheireann leat gurgh í an íomhá seo is mó a chuireann an baile i gcuimhne dóibh. Níl mórán súimh idir-líon turasóireacht a bhfuil baint acu le hÉireann nach bhfuil íomhá den churrach céanna ann
Currach na Bóine.
Is í Currach na Bóine an currach is sine agus is lú ata ann agus tá iarsmaí seandalaíocht den churrach seo le fáil san Iarsmalann náisiunta. Tá samplaí nuaaimseartha den churrach seo le fáil in aice na Bóine sa lá ata inniu ann ach is le haghaidh teaspainteas is mo a bhaintear úsáid astú ní cosúil leis na currachaí farraigí atá in úsáid go forleathan ar chóstaí na hÉireann fós.
Meitheal Mara.
Níl mórán tógalaí lán aimseartha currachaí sa tír sa lá atá inniú ann is ar bhun pairtaimseartha is mó a thógtar iad ach mar gheall ar an borradh atá ar eacnamaíocht na tíre tá ann éileamh ag lucht iomradh orthú faoi láthair. Tá tograí rialtais ag tabhairt cúnamh stáit chun tioncail tógáil currachaí a athfhorbairt agus is í an ceann is cailiula dóibh seo ná Meitheal Mara atá lonnaithe i gCathair Chorcaí(http://www.mmara.com/).Tá cúpla togra eile sa tír atá ann chosúil le seo ar nós West Clare Currachs(http://www.westclarecurrachs.com/).I mbliana chuir Cian De Buitleir dvd ar fail ag teaspáint cén chaoi le haghaidh na currachaí seo a thógáil.Is iad na saor báid as Conamara atá ar an dvd agus iad ag teaspáint a scileanna thraidisiúnta.
Conclúid.
Ní dóigh go bhfuil aon radharc níos deise ná duine a fheiceáil dul amach Cuan na Gaillimhe maidin shamhraidh agus iad ar thóir ronnachaí nó an tatmaisféar a bhíonn ag féile currachaí nuair a bhíonn fir agus mná bhréatha Chonamara ag coimhlint le chéile os cionn na maidí rámha.


Oileán Codfish.
Is oiléan (14km²) is ea Oiléan Codfish (Maorais: "Whenua Hou") atá suite taobh thoir de Oiléan Stewart i An Nua-Shéalainn theas. Is tearmann éan é.


Edmund Hillary.
Ba é Edmund Hillary (20 Iúil 1919-11 Eanáir 2008) an chéad duine chun Everest, an sliabh is airde ar domhan, a dhreapadh. Rugadh ar an 20 Iúil 1919 é sa Nua-Shéalainn.
Hillary, Edmund
Hillary, Edmund
Hillary, Edmund


Hondúras.
Is tír i Meiriceá Láir é Poblacht Hondúras. Tá teorainn aici le Nicearagua, Guatamala agus an tSalvadóir. Is í Tegucigalpa an phríomhchathair. Tá breis is 7,000,000 duine ina gcónaí i Hondúras.


Tegucigalpa.
Is í Tegucigalpa príomhchathair Hondúras agus an chathair is mó sa tír. Tá sí suite i ngleann den ainm céanna ag 14°5′thuaidh 87°13′thiar. Tagann an t-ainm ó "Tekut Xiuatl Pan", "sliabh airgead" i Nahuatl.
Cuireadh an chathair ar bun le linn tréimhse na coilíneachta mar ionad mianadóireachta. Ba í an chathair mhianadóireachta ba mhó i Meiriceá Láir í ar feadh tamaill, agus rinne an tUachtarán Marco Aurelio Soto príomhchathair na tíre di mar go raibh baint mhór aige féin leis an tionscal sin. Tá an chathair timpeall míle méadar os cionn leibhéal na farraige rud a mhaolaíonn an aeráid, ach suite mar atá sí ar thalamh sléibhtiúil níl sí leagtha amach go rialta mar a bhíonn go leor de na cathacha coilíneacha Spáinneacha.
Tá timpeall milliún go leith daoine ina gcónaí i mórcheantar Tegucigalpa. Éadach, siúcra agus tobac na príomhthionscail anois.
Stair.
Glaodh "Real Villa de Tegucigalpa de Heredia" ar Tegucigalpa nuair a bunaíodh é ar an 29 Meán Fómhair 1578 san áit a raibh baile dúchasach cheana féin. Ionad airgid agus óir a bhí ann ag an am. Ní dhearnadh príomhchathair bhuan Hondúras di go dtí an bhliain 1880.


An tSacsain.
Fógra sa tSacsain as Gearmáinis agus Soirbis
Is é Saorstát na Sacsaine (Gearmáinis: "Freistaat Sachsen", Soirbis Uachtarach: "Swobodny stat Sakska", Soirbis Íochtarach: "Zwězkowy kraj Sakska") an séú stát is mó de réir daonra agus an deichiú stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. 18,413 km² a achar talaimh agus is é 4.3 milliún a daonra.
Is í Dresden a príomchathair. Cathracha móra eile is ea iad Leipzig, Chemnitz agus Zwickau.
Tá an tSacsain ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha Brandenburg, an tSacsain-Anhalt, Thüringen agus an Bhaváir. Thairis sin, tá teorainneacha aici leis an bPolainn agus le Poblacht na Seice.
I Mí na Samhna sa bhliain 2006, bhí 4,252,000 duine ina gcónaí sa tSacsain. Tá daonra na Sacsaine ag dul i laghad, ós rud é go bhfuil sí dealbh dearóil cosúil leis an gcuid is mó d'oirthear na Gearmáine, agus na daoine ag dul siar ar lorg jabanna. Ó athaontú na Gearmáine i leith, chaill an stát sé chéad míle duine dá dhaonra.
Bunaíodh Saorstát na Sacsaine an chéad uair sa bhliain 1918, nuair a chaith Rí na Sacsaine uaidh an choróin. Roimhe sin, thugtaí "Ríocht na Sacsaine" ar an gcúige. Nuair a tháinig Poblacht Weimar ar an bhfód, chuaigh Saorstát na Sacsaine ann mar cheann de na cúigí. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, b'iad na trúpaí Sóivéadacha a d'fhorghabh an tSacsain. Nuair a tháinig Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine chun saoil faoi chúram na Sóivéadach in oirthear na Gearmáine, bhí an tSacsain ina cúige den stát sin ar dtús, mar "Land Sachsen". Sa bhliain 1952, chuir na Cumannaigh deireadh leis na seanchúigí le córas nua a bhunú don rialtas réigiúnda. In áit na gcúigí (nó "Länder"), roinn siad an tír ina gceantair, nó "Bezirke", a bhí cosúil leis na h"oblasti" san Aontas Sóivéadach, agus a ceantar féin timpeall ar gach cathair mhór. Mar sin, rinneadh trí cheantar den chineál nua den tSacsain, mar atá, Bezirk Dresden, Bezirk Leipzig, agus Bezirk Chemnitz (ina dhiaidh sin, baisteadh "Karl-Marx-Stadt" ar Chemnitz). Nuair a chuaigh an dá Ghearmáin le chéile arís i ndiaidh dheireadh an Chumannachais sa bhliain 1989, hathbhunaíodh na seanchúigí mar stáit chónascacha arís, ina measc siúd Saorstát na Sacsaine.
Is í an eite dheis, nó an CDU (an tAontas Críostaí Daonlathach), an páirtí is láidre sa tSacsain ó athaontú na Gearmáine. Is iad na hiar-Chumannaigh (PDS - Páirtí an tSóisialachais Daonlathaigh) an páirtí is mó ar an eite chlé. Níor éirigh leis an SPD (is é sin, daonlathaigh shóisialta Iarthar na Gearmáine) mórán dul chun cinn a dhéanamh riamh i dtoghcháin réigiúnda an stáit chónascaigh seo. Ón mbliain 2004 i leith, áfach, tá comhrialtas an CDU agus an SPD ag rialú na Sacsaine.
Tagairtí.
Sacsain, An t-


Cadhc.
Is bád beag cosúil le curach nó le canú é cadhc. Tugtar canú orthu go coitianta in Éirinn agus sa Bhreatain Mhór, ach de ghnáth úsáidtear céasla débhosach sa chadhc, in áit na céasla aonbhosaí a ghabhann le canú.
Ins an chadhc suíonn an céaslóir agus a chosa sínte amach roimhe nó roimpi. Bíonn bord ar bharr an chadhc, agus suíonn an céaslóir i bpoll san gcábán ar féidir séala a chuir air le spré-sciorta. Stopann sé seo uisce ag slaparnach os cionn an bháid, ó dhul isteach ann agus san gcás a n-iompaíon an chadhc, ní líonfaidh sé le h-uisce agus tá an céaslóir le scil in ann an chadhc a thabhairt ar ais arís gan uisce a thabhairt isteach. Tugtar an "Eskimo Roll" ar an gcasadh seo.
Bunús.
Is iad dream an Inuit, daoine dúchasacha a mhaireann i réigiúin Artach Mheiriceá Thuaidh agus an Ghraonlainn a d'fhorbair an chadhc ar dtús. Ciallaíonn an focal cadhc 'bád an fhir'. Is sean mhódh iompar í an chadhc ar baineadh úsáid aisti tar éis an rafta. Bhí an chéad chuid díobh déanta as fráma adhmaid clúdaithe le h-éadach nó craiceann ainmhí ar nós craiceann rón nó béar. Rinne fir a bheadh chun úsáid a bhaint astu iad, le cabhair óna gcuid mná céile a dhéanfadh na craicne a fhuail. Chomh maith leis sin d'fhuailtí cóta craicne an fhir/t-seilgeora isteach i gcraicne an chadhc, chun séala uisce dhíonach a chruthú. Bhíodh an fear ag tomhais fráma don chadhc ar a bhacán láimhe agus tá cadhc thart ar naoi déag troigh ar fhad. Chuir an módh tomhais seo taiscealaithe Eorpach san seachtú h-aois déag trína chéile mar bhí siad ag iarraidh an chadhc a chóipeáil mar bhí gach cadhc mar sin beagáinín difriúil. D'úsáidtí an chadhc chun iascaireacht/seilg ar uiscí cósta agus ar uiscí oscailte an Aigéin Artach, go h-ionduail le harpúin agus lansaí, agus le dúáin éin chomh maith. De bhrí gur fuaileadh an céaslóir isteach san mbád ní bhíodh siad ábalta fáil amach as an gcadhc dá n-iompódh sé bun os cionn, í a thabhairt ar ais ceart agus fáil ar ais isteach inti rud ar a dtugtar an "wet exit" air. Bhí sé rí-thábhachtach mar sin gur oibrigh an "eskimo roll" atá thuasluaite, gur tugadh ar ais an bád i gceart. Ní raibh aon ghaireais snáimhe nua-aimseartha ag na daoine seo ná cosaint uisce fuar. Dá gcaití in uiscí fuara an Aigéin Artach iad is cinnte gur é an bás a bheadh in ann dóibh.
Cadhcáil Nua-Aimseartha.
Ins an lá atá inniu ann tá go leor forbairt déanta ar an gcadhcáil. Tá go leor cineálacha éagsúla cadhcáil ann ar nós cadhcáil in uiscí geala, cadhcáil toinníochta, cadhcáil farraige, cadhcáil in uiscí ciúine, rásaíocht síos an abhainn, Slalom, polo curach agus cadhcáil mar chaitheamh aimsire.D'fhéadfá na cineálacha éagsúla seo a fhoroinnt chomh maith. Tá cadhcaí anois déanta as plaisteach, canbhás, gloine shnáithíneach, éadaí eile nó adhmad. Bíonn na báid seo déanta do dhuine amháin nó suas go ceathrar.
Cadhcáil Farraige.
Le deich mbliana anuas tá fás mór tagtha ar an suim san gcadhcáil farraige in Eirinn. Ach níl anseo ach rud nádúrtha i dtír atá timpeallaithe ag roinnt de na líntecósta is suntasaí agus éagsúlacht breá oileáin. Tá cadhcáil farraige tarraingteach i mbealaí go leor. Is féidir leat taisteal tríd oileáin gan áitriú agus aillteacha scanrúla agus an saoirse agat dul ag taiscéalaíocht áit ar bith is mian leat i bhfarraigí ciúine nó bheith ag troid in aghaidh fiantas na farraige agus an ghaoth ag bualadh na farraige san aghaidh ort. Is cinnte gur féidir le tosaitheoir nó feabhsaitheoir strus an t-saoil a fhágáil ina ndiaidh ar an bhfarraige.
Cadhcáil Slalom.
Is é an churachóireacht Slalom in uiscí geala ceann de na spóirteanna uisce is suntasaí ina dteastaíonn scil,neart agus misneach.Tá sé ar cheann den dá chomórtas curachóireachta a bhíonn ar siúl ag cluichí oilimpeacha an t-samhraidh.Is cadhcáil in uiscí ciúine an comórtas oilimpeach eile. Bhí curachóireacht Slalom mar chomórtas sna cluichí oilimpeacha den chéad uair i 1972 in Augsburg sa nGearmáin. Ach níor facthas é arís go dtí 1992 i Seu D'Urgell mar chuid de chluichí Barcelona. O shin i leith, tá céaslóireacht Slalom go rialta ag na cluichí oilimpeacha. Is spórt an-iomaíoch é an churachóireacht Slalom agus is í an aidhm a bhíonn leis ná curach nó cadhc a stiúradh tríd cúrsa geataí ar abhainn le uisce sciobthaí ins an am is tapúla atá siad in ann. Is féidir leis an gcúrsa a bheith ar chineálacha éagsúla uisce. Is féidir leo a bheith rite ar uisce sciobthaí nádúrtha nó ar chúrsaí saorga. Tá na cúrsaí saorga seo tógtha go speisialta i gcóir rásaíocht Slalom. In Eirinn tá furmhór na rásaí nádúrtha ar choraí de bharr an easpa uisce sciobthaí insroichte. Tá toirt íseal agus déanamh caol ar bháid Slalom chun go mbeidh siad ábalta gearradh tríd an uisce agus fáil tríd cuaillí an gheata. Bíonn cheithre chineál comórtas ann. Déantar tagairt do rásaí oilimpeacha ag úsáid cód simplí, ina seasann K do chadhc as Béarla nó C do churach ceanadach agus seasann an uimhir a bhíonn i ndiaidh an litir don méid céaslóirí. Ins na rásaí Slalom glacann na fir páirt sna rásaí C-1, C-2 agus K-1 ach ní bhíonn ach rásaí K-1 na mban ann.Is de bharr a cuid iomaíocht san gcadhcáil Slalom ins na cluichí oilimpeacha a bhfuil cáil bainte amach ag Eadaoin Ní Challaráin as an Spidéal i gCo. na Gaillimhe. Ins na cluichí oilimpeacha san Ataen i 2004 thainig Eadaoin san t-aonú h-áit déag san mbabhta leathcheannais K-1 ach bhí sí áit amháin amach ó áit san mbabhta ceannais.
Rialacha an Slalom.
Níl cead ag an gcadhcóir teagmháil leis na geataí seo leis an gcéasla, leis an gcadhc, leis an gceann ná corp. 'Séard is geata ann ná dhá chuaille a bhíonn crochta as sreang trasna an uisce. Bíonn geataí glas agus bán ag dul síos an abhainn. Bíonn geataí dearg agus bán ag dul suas an abhainn. Tá na geataí leagtha sa gcaoi is go mbeidh ort gluaiseachtaí casta tras-shruth a dhéanamh agus úsáid a bhaint as na tonnta agus cúl-shruthanna. Gearrtar píonós ar theagmháil leis na geataí tré dhá shoicind a chur le am an iomaitheora.
Cuirtear caoga soicind le am an iomaitheora mura n-éiríonn leis/léi dul tríd geata ar fad,má bhíonn sé/sí ceathaireach a cúig céim amach ón ngeata,má théann tríd an ngeata bun os cionn nó má théann tríd geataí san ord mí-cheart. Tógann cúrsaí Slalom go h-ionduail ochtó go dhá chéad soicind a stiúradh agus bíonn dhá rith ag gach iomaitheoir agus cuirtear na h-amanna ón bpéire le chéile. Beidh ocht déag go fiche cúig geata ag gnáth chúrsa, le meascán de gheataí ag dul suas abhainn agus síos abhainn.Is féidir le fad an chúrsa a bheith éagsúl ach go h-ionduail bíonn sé idir 250-400 méadar.
Ocáidí Rásaíochta eile.
Chomh maith leis na cluichí oilimpeacha bíonn go leor rásaí fada curachóireacht eile ar siúl.I measc an chuid is mó a bhfuil cáil orthu tá an "Sella Descent" i dTuaisceart na Spáinne, rás 16.5km ar cuireadh tús leis i 1931, an "Liffey Descent" (ar an Life), rás 28.2km atá ar siúl in Eirinn ó 1959, an rás uisce ciúin idir-náisiúnta a thosaigh i 1948, ar siúl ar chúrsa 23 míle (37km) síos an abhainn ag Salida, Colorado, agus an Avon Descent san Astráil. Tosaíonn séasúr an rásaíocht in Eirinn i mí Márta agus críochnaíonn i mí Deireadh-Fómhair.
Conclúid agus nascanna úsáideach.
Tá sé sách furasta an chadhcáil a thógál suas mar chaitheamh aimsire nó mar spórt iomaíoch. Cuireann aibhne na h-Eireann agus na farraigí mór-thimpeall seansanna iontach curachóireachta ar fáil.Is féidir iomradh ar uiscí ciúine ar chanáileacha agus aibhne nó dóibh siúd a dteastaíonn scleondar uatha is féidir leo uiscí garbh a phiocadh.An t-am is fearr don spórt seo ná an geimhreadh nuair a ardaíonn báisteach throm sruth na n-aibhneacha chun scileanna an churachóir a thástail. Bhí curachóirí aonair sa tír ar feadh blianta fada ach ba i ndeireadh na gcaogadaí agus go luath ina dhiaidh sin i 1960 a bunaíodh an "Irish Canoe Union". Tá a chomhionann CANI i dTuaisceart Eireann. Bíonn cúrsaí ar siúl ag furmhór na n-ionaid eachtraíochta agus na n-ionaid oideachais taobh amuigh ar fud na tíre.Cuireann an ICU cúrsaí ar siúl thar lear chomh maith.


Cumann Lúthchleas Gael.
Sean Lógó corparáide an CLG
Is cumann spóirt agus cultúrtha Éireannach agus idirnáisiúnta é Cumann Lúthchleas Gael (CLG) (Béarla: "Gaelic Athletic Association (GAA)"), atá dírithe don chuid is mó ar na cluichí Gaelacha a chur chun cinn: iomáint, peil ghaelach, cluiche corr, liathróid láimhe. Tugann an eagraíocht tacaíocht láidir freisin don Ghaeilge, agus tá an aidhm sin mar chuid lárnach d'imeachtaí an chumainn. Is í an eagraíocht is mó in Éirinn, le 800,000 ball ón sé mhilliún a chónaíonn ar an oileán.
Is iad peil Ghaelach agus iománaíocht na cluichí is coitianta a chuireann CLG chun cinn, agus na cluichí is mó sa tír. Tá cumainn ar leith eile do chamógaíocht agus peil Ghaelach na mBan - Cumann Peil Gael na mBan agus Cumann Camógaíochta na nGael.
Rinne an cumann comóradh ar 125ú bliain na heagraíochta sa bhliain 2009.
Bunú an Chumainn.
Bunaíodh Cumann Lúthchleas Gael sa bhliain 1884. Fear as Contae an Chláir, Mícheál Ó Cíosóig a bhunaigh an cumann an chéad lá ariamh. Rugadh é sa bhliain 1847 agus bhain sé cáilíocht amach mar mhúinteoir bunscoile ó choláiste na Carraige Duibhe, Baile Átha Cliath. Sa bhliain 1877, bhunaigh sé a scoil féin, chun státseirbhísigh a réiteach do scrúduithe chun post a fháil i Stát Sheirbhís na Breataine. Tugadh Acadamh Cusack ar an scoil. D'éirigh thar cinn lena cuid scoláirí agus bhain an scoil cáil amach. Tháinig méadú mór dá bharr ar líon na mac léinn agus moladh dóibh a bheith aclaí agus folláin agus gurbh é an rud ab fhearr dóibh ná bheith páirteach in imeachtaí aclaíochta.
Fear é Mícheál Ó Cíosóig a bhí tugtha don Ghaeilge agus bhí an-imní air freisin faoin laghdú a bhí tagtha ar stad na himeartha i gcuid de na cluichí Éireannacha. Shocraigh sé aghaidh a thabhairt ar an gceist agus cluiche na hiománaíochta a thabhairt chun foirfe arís. Chas sé le roinnt daoine eile a bhí chomh díograiseach céanna leis féin. Is de bharr an fheachtais seo a bunaíodh Cumann Lúthchleas Gael ar an gcéad lá de mhí na Samhna 1884 i gCo. Thiobraid Árann. Bhí Charles Stewart Parnell, Mícheál Ó Cíosóig agus Tomás Cróc i measc a phátrún.
Éachtaí an Chumainn.
Murach bunú an chumainn agus iarrachtaí an Uasail Cusack, is cinnte nach mbeadh cluiche na hiománaíochta ná na cluichí eile againn inniu. Thug an Cumann deis do dhaoine a bheith páirteach sna cluichí, chuidigh sé leis an mbród agus a bhféin-mheas mar phobal Éireannach. Tá fréamhacha an chumainn fite fuaite sa phobal ag leibhéil éagsúla, sa pharóiste, sa chontae, go réigiúnach agus go náisiúnta. Déanann CLG freastal ar óg agus aosta. Tá an eagraíocht ar cheann de na cinn is mó ar domhan. Tá os cionn 3,000 cumann agus foirne rud a áiríonn foirne scoile agus ollscolaíochta i gcian agus i gcóngar. Imrítear craobh ceannais na gcluichí sa cheannáras i bPáirc an Chrócaigh i mBaile Átha Cliath. Rinneadh cinneadh cead a thabhairt do lucht sacair agus rugbaí Páirc an Chrócaigh a úsáid le linn do Bhóthair Lansdúin a bheith dúnta. Ba chéim ollmhór chun cinn í seo i stair an CLG.
CLG in Éirinn.
Tá eagraíocht áitiúil i ngach contae in Éirinn, atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear ann.
CLG sa Bhreatain.
Tá seacht gcontae CLG sa Bhreatain.
Seicteachas sa Chumann.
Cuireadh i leith CLG go minic go raibh an eagraíocht seicteach agus gur theastaigh uatha pobail éagsúla a choinneáil ón gCumann. Ba mhinic gurbh é seo an port a bhíodh á sheinm ag polaiteoirí áirithe i dTuaisceart Éireann. Deir siad go mion minic go raibh an eagraíocht claonta i dtreo náisiúnaithe agus poblachtánach agus na hEaglaise Caitlicí. Bhí an argóint ag Cumann Lúthchleas Gael gur spreag siad daoine riamh le meas a bheith acu ar a dtír agus gach ar bhain léi seachas cúrsaí creidimh. Go deimhin níl aon bhunús leis an argóint sin anois in aghaidh an chumainn agus cead ag póilíní agus saighdiúirí na Breataine ballraíocht a ghlacadh ina gcuid cumann.
Tagairtí.
*


Éanna Ó Coinnigh.
Is polaiteoir Éireannach é Éanna Ó Coinnigh (nó "Éanna Ó Cionnaith" uaireanta) (24 Aibreán, 1951 a rugadh é) nó Enda Kenny mar is fearr aithne air as Béarla. Is é an 12ú Taoiseach ar Phoblacht na hÉireann ó 9 Márta 2011 chomh maith le bheith ina cheannaire ar Fhine Gael. Vótáladh isteach don chéad uair é sa bhliain 1975 ó dháilcheantar Mhaigh Eo, agus é ag teacht i gcomharbas ar a athair, Henry Kenny.
Is é an Teachta Dála is faide seirbhís gan bhriseadh ('Athair na Dála') i nDáil Éireann faoi láthair agus is é an chéad cheannaire ar Fhine Gael ó rialtas Ghearóid Mhic Gearailt i 1982 ar éirigh leis dul i mbun rialtais trí olltoghchán a bhuachan.
Óige agus saol pearsanta.
Rugadh Éanna Ó Coinnigh do Henry Kenny agus dá bhean chéile i 1951 i gCaisleán an Bharraigh agus tógadh é ar fheirm bheag a mhuintire i nDoire an Chuais i Maigh Eo. Is é an tríú páiste is sine de chúigear. D'fhreastail sé ar bhunscoil Phádraig, ar Choláiste Ghearailt i gCaisleán an Bharraigh, Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, agus ar Choláiste Phádraig i nDroim Conrach, Baile Átha Cliath, áit ar cháiligh sé mar mhúinteoir bunscoile.
Bhí cáil ar a athair mar pheileadóir Gaelach a bhí páirteach san fhoireann as Maigh Eo a bhuaigh Craobh Uile-Éireann sa bhliain 1936. Bhí an fear céanna ina Theachta Dála de chuid Fhine Gael ó 1954, ach fuair sé bás d'ailse i 1975. Tá dúil mhór ag Éanna é féin sa pheil agus bhí sé ina pheileadóir agus ina thraenálaí sa chlub áitiúil in Oileán Éadaí nuair a bhí sé ina fhear óg. Roghnaíodh Éanna le seasamh ar son an pháirtí san fhothoghchán a ghaireadh chun an suíochán sin a líonadh agus d'éirigh leis é a bhuachan gan stró le 52.80% de na vótaí céadrogha. Tá éirithe leis a shuíochán Dála a choinneáil i ngach aon olltoghchán ó shin. Cé gurb é 'Athair na Dála' faoi láthair, ba é 'Leanbh na Dála' nuair a toghadh ar dtús é, toisc é a bheith ar an Teachta Dála ab óige ag an am.
Phós sé Fionnuala O'Kelly sa bhliain 1992, tar éis dó aithne a chuir uirthi breis is deich mbliana roimhe sin, nuair a bhí sí ag obair i bpreasoifig Fhianna Fáil i dTeach Laighean. Tá cónaí orthu i Maigh Eo agus tá triúr páistí acu faoi láthair, mar atá, Aoibhinn, Ferdia agus Naoise.
Taitníonn cnocadóireacht/sléibhteoireacht leis mar chaitheamh aimsire agus dhreap sé go mullach Kilimanjaro sa bhliain 2003 agus tá sléibhte eile ar fud na hÉireann dreaptha aige le blianta fada anuas. Is léitheoir cíocrach é chomh maith agus suim ar leith aige i leabhair staire. Is breá leis ceol Bruce Springsteen chomh maith.
Gairmréim go dtí 2001.
Chaith Ó Coinnigh breis is deich mbliana ina chúlbhinseoir sular ceapadh é ina Aire Sóisearach Oideachais agus Saothair i rialtas Ghearóid Mhic Gearailt i 1986. D'oibrigh sé mar Aire Sóisearach Turasóireachta agus Trádála sa chomhrialtas bogha ceatha a mhair idir 1994 agus 1997 chomh maith.
Chuaigh sé san iomaíocht le bheith mar cheannaire Fhine Gael sa bhliain 2001, tar éis do Sheán de Briotún éirí as an bpost sin, ach thug Mícheál Ó Nuanáin, iar-Aire Sláinte, an svae leis sa chomórtas sin. D'éirigh go tubaisteach le Fine Gael in Olltoghchán 2002, áfach, nuair nach bhfuair siad ach 31 suíochán (laghdú 23 suíochán) agus ba ghá don Nuanánach éirí as mar cheannaire chomh maith mar gheall ar an toradh sin. Sheas Ó Cionaoith arís i gcomórtas ceannaireachta 2002 agus d'éirigh leis an bua a fháil faoi dheireadh ansin.
Bhí de pholasaí aige féin agus ag Brian Hayes an Ghaeilge a dhéanamh éigeantach san Ardteist, polasaí a tharraing cáineadh géar ó mhuintir na hÉireann. Tar éis an cháinte seo, dúradh go ndéanfaí athbhreithniú ar mhúineadh na teanga agus ansin go mbreathnófaí arís ar a héigeantas.
Tréimhse mar cheannaire an fhreasúra.
Nuair a toghadh Ó Coinnigh mar cheannaire Fhine Gael, bhí an páirtí go mór in ísle brí agus bhí cuid mhaith cainte ann faoi dheireadh a bheith ag teacht leis an bpáirtí, ach chuaigh sé i mbun oibre go díograiseach chun an príomhpháirtí freasúra a atógáil. Thaistil sé ar fud na tíre ar mhaithe le bualadh le baill agus grúpaí áitiúla Fhine Gael le bheith ag éisteacht agus ag plé leo, chomh maith le bheith ag iarraidh iad a spreagadh agus chun beocht nua a chur sa pháirtí. Dhírigh sé go speisialta ar atógáil an pháirtí ón mbonn aníos trí bhallra an pháirtí a mhéadú agus ar thiomsú airgid. Chuir sé deireadh leis an gcosc a bhí ar ghlacadh le síntiúis chorparáideacha a bhí curtha i bhfeidhm ag Mícheál Ó Nuanáin mar cheannaire roimhe sin, rud a chiallaigh go raibh Fine Gael in ann glacadh le hairgead ó lucht gnó arís.
D'éirigh thar barr le Fine Gael i dtoghcháin áitiúla 2004 nuair a d'éirigh leo 293 suíochán údarás áitiúil a bhaint amach (16 breise) agus cuid mhaith de na suíochán tógtha acu ó Fhianna Fáil, páirtí ar bualadh go dona iad sna toghcháin chéanna (laghdú 80 suíochán). Anuas air sin, d'éirigh le Fine Gael níos mó suíochán a bhuachan ná Fianna Fáil i bParlaimint na hEorpa sna toghcháin Eorpacha a bhí ar siúl ag an am céanna leis na toghcháin áitiúla agus ba é seo an chéad uair riamh ar éirigh le Fine Gael Fianna Fáil a shárú i dtoghchán ar bith ó thaobh líon suíochán de (5 shuíochán as 13 cinn i gcomparáid le 4 cinn ag Fianna Fáil).
Rinne FG socrú le Páirtí an Lucht Oibre tar éis toghcháin áitiúla 2004 maidir le comhoibriú vótála in Olltoghchán 2007, rud ar a tugadh ' Comhaontú an Mhuilinn Chearr', ar mhaithe le cur in aghaidh pháirtithe an rialtais ag an am.
Nuair a bhí vótaí an olltoghcháin i 2007 comhairthe, ba léir go raibh dul chun cinn mór déanta ag Fine Gael ó thaobh líon suíochán de (méadú 20 suíochán go 51), ach níor leor é le dul i mbun rialtais, ó ba rud é go raibh níos mó suíocháin Dála ag Fianna Fáil go fóill agus ba ghá gach uile pháirtí sa fhreasúra a thabhairt le chéile chun comhrialtas nua a chruthú, rud nach raibh dóchúil i bhfianaise líon na ndreamanna éagsúla polaitiúla a bhí ag teastáil. D'éirigh le rialtas Bertie Ahern rialtas nua a chruthú leis an bPáirtí Daonlathach agus le páirtí comhrialtais nua, mar atá, An Comhaontas Glas.
Coimhlint an Cheannaire.
Sa bhliain 2010, d'fhógair Richard Bruton nach raibh muinín aige as Kenny bheith mar cheannaire an pháirtí agus chuige sin go raibh sé féin ag dul chun cinn le cur isteach ar cheannaireacht an pháirtí. Bhris Kenny é óna áit ar bhinse tosaigh an pháirtí ach thacaigh naonúr le Bruton.
Polasaí ar an nGaeilge Éigeantach san Ardteistiméireacht.
D'fhógair Ó Coinnigh gan choinne i Samhain 2005 gur chreid sé gur chóir go mbeadh an Ghaeilge mar ábhar roghnach san Ardteistiméireacht mar chuid de leasú iomlán ar churaclam na Gaeilge agus go mbeadh sé seo mar pholasaí Fhine Gael ar an gceist ón am sin i leith. Mhaígh sé gur chóir go mbeadh sé de rogha ag daltaí Ardteiste an Ghaeilge a roghnú toisc go bhfuil grá acu don teanga agus gur chóir go mbeadh cead ag daltaí nach bhfuil ag éirí go maith leo sa teanga sin ábhar eile a roghnú mar ábhar scrúdaithe tar éis don Teastas Sóisearach a bheith déanta acu. Tharraing an polasaí seo cáineadh géar ó eagraíochtaí Gaeilge agus ó pháirtithe polaitiúla áirithe toisc go bhfacthas dóibh gurbh ionann a leithéid agus ísliú stádais don teanga sa chóras oideachais agus go raibh an baol ann go dtiocfadh deireadh le múineadh na Gaeilge i scoileanna áirithe ar leibhéal na hArdteistiméireachta mar gheall ar chur i bhfeidhm an pholasaí seo. Fógraíodh sa bhliain 2016 nach mbeadh an cur chuige seo mar pholasaí acu a thuilleadh.
Tréimhse mar Thaoiseach.
Toghadh Ó Coinnigh mar Thaoiseach ar an gcéad lá den 31ú Dáil, Dé Céadaoin 9 Márta 2011. Chaith 117 Teachta Dála vóta ar a shon agus 27 ina choinne tar éis dó a bheith ainmnithe ag a pháirtí féin.
Níor éirigh le Fine Gael móramh a bhaint amach in Olltoghchán na hÉireann, 2016. Mar thoradh, chuir sé in iúl don Uachtarán ar an 11 Márta 2016 go n-éiróidh sé as post an Taoisigh.
Naisc sheachtracha.
Cionaoith, Éanna Ó


Pádraic Ó Coinín.
Is polaiteoir Éireannach é Pádraic Ó Coinín (Béarla: "Pat Rabbitte") (18 Meitheamh 1949 a rugadh é). Ba é ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre é idir na blianta 2002 agus 2007, agus is Teachta Dála é ón mbliain 1989 i leith. Rugadh i gClár Chlainne Mhuiris, Co. Mhaigh Eo é.
Níór ghlac sé páirt san Olltoghchán 2016.
Tagairtí.
Coinín, Padraic
Coinín, Padraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic
Coinín, Pádraic


Rudolf Virchow.
Lia ab ea Rudolf Virchow (rugadh ar an tríú lá déag de mhí Dheireadh Fomhair 1821 i Schivelbein, Pomerania é agus fuair sé bás ar an cúigiú lá de mhí Mhéan Fomhair, 1902 i mBeirlín) ón Ghearmáin, a bhí ina phaiteolaí, réamhstairí, bhitheolaí agus pholaiteoir.
Oiliú é i leigheas ins an acadamh míleata i mBeirlín, agus bronnadh a chéim air sa bhliain 1843. Rinneadh ollamh de sa bhliain 1847. Bhog sé go Würzburg dhá bhliain ina dhiaidh sin ar cúiseanna a bhain le polataíocht. D’fhill sé ar Bherlin sa bhliain 1856.
Deirtear go ndearna sé go leor fionnachtana ina shaol. Dúradh gurb eiseann an chéad duine a rinne cur síos ar leoicéime. Sé an dlí eolaíochta is cáiliúla a rinne sé cur síos ar ná Omnis cellula e cellula (is ó chill a thagann chuile cill) a foilsíodh sa bhliain 1855. Tá an coincheap seo bainteach leis an smaoineamh nach n’éirionn an torgánach uilig tinn ach gurb iad na cilliní iad féin a n'éiríonn tinn. Rinne Virchow soiléiriú ar "embolism" sna scamhógaí agus b’eiseann a thug an tainm "embolus" dúinn. Thug sé cúntas ar tinneas ar a ghlaoítear Virchows "Triad" a bhaineann le cruthú "thrombus".
Ba pholaiteoir é freisin (Ball de Comhairle Cathrach Beirlín, An Pharlamint Prúisseach ó 1861 agus an "Reichstag" 1880-1893). Rinne sé sárobair ar son sláinte an cosmhuintir ag iarraidh feabhas a chuir ar a bhfoinsí uisce agus leasú cursaí séarachais. Chreid sé go raibh dlúthbhaint ag cursaí sóiseálta le sláinte agus chuir sé an smaoineamh sin chun chinn. Bhí sé ina bhunaitheoir den pháirtí politiciúla, na Liobáralaigh, agus sheas sé go daingean in aghaidh Bismarck.
D’obair sé lámh as lámh le Bismarck ar shlí amháin, áfach, agus b’in sa "Kulturkampf" (focal a chum sé fhéin is é ag tagairt do na "Maigesetz", ie Dlíthe Bhealtaine) in aghaidh an chléir Chaitleachach.
Ba scríbhneoir torthúil é. Rinne sé cur síos ar modh chun scrúdadh iarbháis a dhéanamh a bhfuil á núsaid go forleathan síos go dtí an lá atá inniu ann. B’é Virchow duine de bhunathóirí leigheas mar eolaíocht agus tá a thionchar fós le fheiscint i gchuile gné de chleactadh an leighis chomhaimseartha.
Tagairtí.
Virchow, Rudolf
Virchow, Rudolf
Virchow, Rudolf


Ruairí Ó Cuinn.
Is polaiteoir Éireannach é Ruairí Ó Cuinn (Béarla: "Ruairi Quinn") (2 Aibreán, 1946 a rugadh é). Is ball de Pháirtí an Lucht Oibre agus Teachta Dála é. Ba é ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre ó 1997 go dtí 2002.
Níor ghlac sé páirt san Olltoghchán 2016.
Tagairtí.
Cuinn, Ruairi O
Cuinn, Ruairi O
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi
Cuinn, Ruairi


Brian Ó Comhain.
Is polaiteoir Éireannach agus iarTheachta Dála é Brian Ó Comhain (10 Eanáir, 1960 a rugadh é). Ba é an 11ú Taoiseach (ceann Rialtais na hÉireann) ó 7 Bealtaine 2008 go dtí 9 Márta 2011.
Ó Mheán Fómhair 2004 bhí sé ina Aire Airgeadais, roimhe seo b'é an tAire Gnóthaí Eachtracha. Ar an 9 Aibreán 2008 d'éirigh sé ina cheannaire ar an bpáirtí Fianna Fáil. Bhí sé ina Thánaiste ón 14 Meitheamh 2007 go dtí gur toghadh é mar Thaoiseach. Ar an 22 Eanáir 2011 d'éirigh sé as mar cheannaire Fhianna Fáil ag lua cainteanna a bhí aige lena mhuintir agus le polaiteoirí eile mar chúis leis.
Rugadh sa Tulach Mhór, Co. Uíbh Fhailí é. D'fhás sé aníos i gClóirtheach, Co. Uíbh Fhailí.
Saol.
Toghadh Brian Ó Comhain don Dáil don chéad uair i 1984 tar éis bháis a athar, a bhí ina TD sa dáilcheantar céanna. Ní raibh sé ach 24 bliain d'aois ag an am. Fuair an Teachta Ó Comhain 26,022 vótaí ina chéad toghchán i 1984, rud nach ndearna sé arís ó shin.
Tagairtí.
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O
Comhain, Brian O


Máirtín Óg Mac Donncha.
Is as an gCeathrú Rua i nGaeltacht Chonamara é Máirtín óg Mac Donncha agus tá éachtaí móra déanta aige ar a rothar.
Is fear gnó é agus tá go leor dá chuid ama caite aige ag bailiú airgid do chúiseanna carthanachta. Roinnt blianta ó shoin thug sé aghaidh ar na Stáit Aontaithe agus rinne sé aistir mhór rothaíochta leis an ngrúpa na. Thaisteal siad ó thaobh amháin de chósta Mheiriceá go dtí an an taobh eile. Bhailigh siad slam mór airgid ar an turas. Spreag sé an pobal sa mbaile in Éirinn leis na tuairiscí a sheol sé abhaile chuig RTÉ Raidió na Gaeltachta le linn an turais.
Bhí cur síos iontach aige ar an anró agus an stró a bhain leis an turas...na háiteacha a chonaic sé agus an chaoi ar éirigh leis na rothaithe eile ina chuideachta. Bhí an rothaí cáiliúil Seán Kelly i gceannas ar an turas seo agus tá breis turais déanta acu go deimhin ó shoin.
An Cheathrú Rua.
Sé Máirtín óg Mac Donncha a chuir tús le rás an turcaí ar an gCeathrú Rua. Tá rothaithe cáiliúla anois ag freatal ar an ócáid seo agus bíonn an baile beo beithíoch le linn na hócáide sin. Má chastar thart tú sna bólaí sin aimsir na Nollagdéan cinnte go dtagann tú chomh fada le baile beag na Ceathrún Rua.


Rugbaí.
Beirt imreoirí i mbun rugbaí a imirt
Is saghas spóirt (saghas peile, chun a bheith níos cruinne) é rugbaí (nó rugar uaireanta) a fhorbraíodh in áiteanna éagsúla i Sasana. Deirtear gur tháinig an spórt ar an bhfód don chéad uair sa Scoil Rugby, atá suite i Rugby, Warwickshire. Nuair a luaitear an téarma "rugbaí", is iad atá i gceist don chuid is mó ná na dhá leagan den chuiche is mó - Rugbaí Sraithe agus Rugbaí Aontais. Cé gur fhás peil Mheiriceánach, agus peil Cheanadach as rugbaí, ní chuirtear iad sa chatagóir céanna.
Bhi buaidh mor air peil Astrálach
Rialacha.
Go bunúsach, imríonn dhá fhoireann in aghaidh a chéile, agus bíonn an bua ag an bhfoireann is mó pointí. Faigheann na foirne pointí nuair a scórálann siad úid nó scórálann siad pionóis. I rugbaí aontais, faigheann foirne 5 phointe nuair scórálann siad úd agus 3 phointe nuair a scórálann siad pionós. Tar éis úd a scoráil, is féidir iarracht a dhéanamh ar chic tiontú, agus scórálann siad 2 phointe le rath sa chic seo.
Bronntar trí phointe nuair a chuirtear an liathróid thar an trasnán mar phreabchúl.
Tar éis mhion-fheall, cuirtear tús leis an imirt in athuair nuair a bhuaileann na foirne le chéile i gclibirt. Nuair a théann an liathróid amach thar an taobhlíne, caitear isteach arís í mar shíneadh amach.


John Snow.
Lia ab ea John Snow (15 Márta 1813 a rugadh é, 16 Bealtaine, 1858 a fuair sé bás) a raibh dlúthbhaint aige le cúrsaí sláinte an phobail i Londain a bhí buailte le calar sa bhliain 1854.
Rugadh is tógadh i York, Sasana é, áit ar obair a athar sa tionscadal guail. Ba é an duine is sine de naoi clainne é. Chuireadh ina phrintíseach in aois a ceathair déag ag máinlia, darb ainm Thomas Harding in Newcastle on Tyne. I 1836 thosaigh sé a oiliúnt formálta mar mhac léinn ins an scoil leighis Hunterian i Londain. Ins an bhliain 1838 cláraíodh é mar bhall de Coláiste Ríoga na Máinlianna i Sasana. Bronnadh a chéim ar i 1844 agus thóg sé ballríocht i gColáiste Ríoga na Lianna i 1850.
D’fhoghlaim sé conas ainéistéise a úsáid ó na Meirceánaigh agus bhí inniúlacht mhaith aige sa chleachtadh sin. Thug sé éitear don bhainríon Victeoiria dhá uair is í ag saoladh páistí.
Dob é an cur chuige a tharraing an clú is mó air áfach ná a choincheap gurb iad bitheoga ba chúis leis an calar in áit an miasma tuairim a bhí fairsing fán am sin. Sa bhliain 1854 bhí briseadh amach ollmhór de chalar i Soho i Londain agus mar gheall ar staidéar cruinn agus anailís beacht statisticeach, chruthaigh Snow gurb í an fhoinse uisce a bhí ag scaipeadh an ghalair. Rinne sé éacht fíorcháiliúl nuair a bhain sé an lámh den chaidéal agus cuireadh stop le scaipeadh an ghalair. D’fhoilsigh sé a mhór thráchtas ina dhá chuid in 1849 agus tar éis an briseadh amach i Soho in 1855. "On the Mode of Communication of Cholera" an teideal a bhí air.
Laoch mór i bhforbairt leighis ab ea é agus deirtear gurb é bunaitheoir eolaíocht leigheas an phobail.
Snow, John
Snow, John


Barra Mac Aindriú.
Polaiteoir Éireannach is ea Barra MacAindriu (16 Bealtaine 1967 a rugadh é). Is Teachta Dála é leis an dáilcheantar Dún Laoghaire. Is ball d'Fhianna Fáíl é.
Oileadh i gColáiste na Carraige Duibhe, agus an Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath é. Bhain sé amach céim Máistir i nuastair. D'oibrigh sé mar mhúinteoir méanscoile ó 1991 go 1997.


Peil Astrálach.
Is Peil Astrálach spórt a bhí idir dhá fhoireann de ocht imreoirí ar an réimse na ceachtar talún hAstráile peile, páirc cruicéid modhnaithe, nó dul céanna meánmhéide ionad spóirt. Cluiche is ea Peil Astrálach atá cosúil le Peil Ghaelach agus rugbaí. Imrítear peil Astrálach san Astráil.213x213px
Stair.
An chéad cluiche a taifeadadh de peile na hAstráile a bhí idir Scotch College agus Melbourne Grammar School ar 15 Meith, 1858 i St Kilda, Victoria. Cuspóir tosaigh an chluiche a bhí a choinneáil imreoirí cruicéad fisiciúil oiriúnach i rith an gheimhridh, agus go luath forbairt i spórt eagraithe a bhí idir scoileanna agus pobail imirceacha i Melbourne.
I 1871, bhí ar athraíodh a ionad cluichí ón Richmond Paddock don Melbourne Cricket Ground (MCG), i gcás ina bhfuil cluichí a curtha imir gach geimhreadh ó (144 bliain d'aois), lena n-áirítear Chríochnaitheach Mhór den chomórtas gach bliain. De réir na 1890, a dréachtcháipéis fiche bliain de chomórtas beag idir scoileanna, a bunaíodh Melbourne Football Club agus the University of Melbourne, an Victorian Football League (VFA) mar an comhlacht rialaithe don spórt.
Bhí sé seo le chéile go luath le freasúra ó chlubanna móra a scoilt chun foirm an Victorian Football League (VFL). Bunaíodh comhlachtaí comhchosúla i gcoilíneachtaí eile nuair a bhí an spórt rathúil, lena n-áirítear na South Australian Football Association (SAFA) agus an Western Australian Football Association (WAFA).
Bhí imir an chéad cluichí idir-colonial ar an 2 Lúnasa 1879 idir an Astráil Theas agus Victoria.
Timpeall fiche bliain ó shin, ligeadh dhá fhoireann as an Astráil Theas ("Adelaide Crows" agus "Port Adelaide Power") agus dhá cheann as an Astráil Thiar ("West Coast Eagles" agus "Fremantle Dockers"), isteach sa chomórtas. Chomh maith leis sin, bhog foirne ó Melbourne go dtí New South Wales ("South Melbourne", anois "Sydney Swans") agus go Queensland ("Fitzroy", anois "Brisbane Lions"), cé go bhfuil rugbaí níos coitianta ná peil Astrálach sna stáit sin. Cé gur fhanadar i Melbourne, athaimníodh "Footscray" mar "Western Bulldogs".
Sa bhliain 2009, leathnaíodh an iomaíocht ó 16 fhoirne go 18 le cuimsiú na "expansion teams" sa Gold Coast agus níos Greater Western Sydney.


Bernard Ó hAilín.
Is polaiteoir Éireannach é Bernard Ó hAilín (9 Meán Fómhair, 1944 a rugadh é). Is ball de Fine Gael é.
Rugadh i Cathair Chorcaí é.


Ivor Mac Alaigh.
Is polaiteoir Éireannach é Ivor Mac Alaigh (6 Bealtaine 1958 a rugadh é). Is ball d'Fhianna Fáíl é agus Teachta Dála ón dáilcheantar BÁC lár-thuaidh é. B'é Aire Stáit ó 2002 go dtí 2005. Rugadh i gCluain Tarbh, Baile Átha Cliath é.


An Airméinis.
Teanga is ea an Airméinis a labhraítear san Airméin agus i measc an diaspóra Airméanaigh ar an gcoigríoch. Teanga Ind-Eorpach is ea í, agus í ina foghrúpa inti féin i measc na dteangacha Ind-Eorpacha. Creidtear gurb í an Ghréigis an teanga is gaolmhaire di, ach níl aon chomhthuiscint ann. Tá an Airméinis breac le hiasachtaí ó na seanteangacha a labhraítí ina timpeall, focail nach féidir mórán a fháil amach fúthu a thuilleadh. Bhí an-tionchar ag an bPeirsis agus an Tuircis ar stór focal na teanga, agus bhí tionchar na Peirsise is na dteangacha Iaránacha eile ar an Airméinis chomh láidir is gur shíl na teangeolaithe Iartharacha ar dtús gur ceann acu siúd a bhí ann.
Náisiún seanársa is ea na hAirméanaigh a chuaigh leis an gcreideamh Críostaí sa cheathrú haois i ndiaidh bhreith Chríost. Deirtear gurb é Naomh Meshrop Mashtots, naomhphatrún na hAirméine, a chum is a cheap aibítir agus caighdeán clasaiceach na hAirméinise sa bhliain 405. Is féidir tionchar na haibítre Gréagaí a aithint ar ordú na litreach in aibítir na hAirméinise, ach ní féidir leis an nGréagach aon chiall a bhaint as na litreacha féin.
De ghnáth, ní úsáidtear an aibítir Airméanach le haon teanga eile a scríobh. Thiar san ochtú agus sa naoú haois déag, áfach, tháinig cuid mhaith leabhar Tuircise amach i gcló Airméanach. B'é ba chúis leis seo go raibh an leagan clasaiceach den Airméinis, an tSean-Airméinis nó an teanga Grabar, go raibh sí dothuigthe ag an gcuid de na hAirméanaigh nach raibh ag freastal ar scoileanna na hEaglaise. Mar sin féin, theastaigh leabhair uathu i dteanga a thuigfidís - Tuircis. Bhí Tuircis an lae sin á scríobh san aibítir Arabach, de ghnách, ach ó bhí an aibítir seo ceangailte go dlúth don chreideamh Mhuslamach, ní raibh na hAirméanaigh sásta í a úsáid.
Cibé scéal é, ba faoi bhrú na Tuircise Airméanaí seo a tháinig an caighdeán nua-aimseartha ar an bhfód, de réir chosúlachta. Tuigeadh do na hintleachtóirí Airméanacha go raibh géarghá le caighdeán nua le todhchaí na teanga a chinntiú. Mar sin, d'fhorbair dhá chineál Nua-Airméinise sa naoú haois déag - an leagan Iartharach agus an leagan Oirthearach. Bhí an caighdeán Iartharach in úsáid ag Airméanaigh na Tuirce, ach le linn an chéad chogadh domhanda, rinne na Tuircigh cinedhíothú orthu. Iad siúd a tháinig slán as an bhfaopach seo, chuir siad fúthu sna tíortha eile ar nós na Liobáine, na Síre, na Bulgáire, na Stát Aontaithe, Cheanada agus go leor áiteanna eile. Sin é an fáth go bhfuil an chuid is mó de na pobail diaspóra ag baint úsáide as an gcanúint Iartharach agus as an gcaighdeán Iartharach.
San Airméin féin, is é sin, i bPoblacht iar-Shóivéadach na hAirméine, a labhraítear an chanúint Oirthearach den teanga. Cuireadh simpliúcháin áirithe i bhfeidhm ar cheartlitriú na teanga sna blianta Sóivéadacha, ach níor ghlac na pobail diaspóra leis na hathruithe seo ina gcuid scríbhneoireachta féin. Labhraíonn Airméanaigh na hIaráine an chanúint Oirthearach chomh maith, ach má labhraíonn, is é an seanlitriú a úsáideann siad i gcónaí.
Tá an dá phríomhchanúint Airméinise chomh difriúil le chéile, go háirithe ó thaobh na bhfuaimeanna de, agus go mbíonn sé deacair go leor ag cainteoir aon chanúna ciall a bhaint as an gceann eile. Mar sin féin, deir na hAirméanaigh gurb í an teanga chéanna í, agus nach bhfuil sé dodhéanta ag cainteoirí líofa teacht isteach ar an gcanúint nár tógadh iad léi, ar acht go bhfuil seans acu í a chloisteáil go minic.


An Aivéistis.
Seanteanga Oir-Iaránach is ea an Aivéistis a bhí á scríobh san Iaráin ocht gcéad bliain roimh bhreith Chríost. Is í an Aivéistis teanga an leabhair "Aivéasta", arb é scrioptúr naofa an tSorastrachais é. Is iad na "Gataí" an chuid is sine den Aivéasta, agus iad scríofa i dteanga ar a dtugtar Sean-Aivéistis. Creidtear gurb é Sorastar, bunaitheoir an reiligiúin, féin a chum na Gataí, agus tá an teanga iontu chomh seanársa go bhfuil sí níos cosúla leis an tSanscrait ná leis na teangacha Iaránacha eile. Tá an chuid eile den Aivéasta cumtha i leagan níos deireanaí den teanga chéanna, ar a dtugtar Aivéistis Óg. Is dócha go bhfuil an Aivéistis Óg an-chóngarach don chineál teanga a labhraítí in Oirthear na hIaráine faoin am ar cumadh an leabhar féin. Níos deireanaí fós, bhítí ag cumadh téacsaí i leagan truaillithe den Aivéistis Óg nach raibh á labhairt go nádúrtha ag aon duine a thuilleadh. Is gnách "Aivéistis Óg Shaorga" a thabhairt ar an gcineál seo Aivéistise. Ba í teanga liotúirgeach na sagart Sorastrach í.


Teangacha Afráiseacha.
Bundúchas na dTeangacha Afráiseacha.
Níl lucht an tsaineolais ar aon bharúil faoin áit a raibh cónaí ar an bpobal a raibh an chéad bhunteanga Afráiseach á labhairt acu, ach creidtear go coitianta gur tháinig an phrótatheanga ar an bhfód in Oirthuaisceart na hAfraice. Tá scoláirí áirithe, cosúil le hIgor Diakonov agus Lionel Bender, den tuairim gurb í an Aetóip í, ós ansin atá an éagsúlacht is mó de na teangacha Afráiseacha inniu, agus iad á labhairt go tiubh in aice le chéile. Tá taighdeoirí eile ag áitiú gurb iad an tSahára agus cósta thiar na Muire Deirge an dá áit inar fhorbair na teangacha seo - taighdeoirí ar nós Christopher Ehret. Ceapann mionlach beag de na saineolaithe, áfach, gurb é an Leiveant is fód dúchais do na teangacha Afráiseacha.
Is iad na teangacha Seimíteacha an t-aon bhrainse amháin de na teangacha seo a labhraítear go fairsing taobh amuigh den Afraic. Cuid de na taighdeoirí, síleann siad go ndeachaigh dream de chainteoirí ar ais go dtí an Afraic ón Leiveant agus gur chuir siad an chéad síol leis an Amairis agus leis na teangacha Aetóipeacha eile ansin. Tá saineolaithe eile den tuairim, áfach, gurb é a mhalairt atá fíor, is é sin, gurb í an Aetóip is fód dúchais do na teangacha Seimíteacha.
Tonúlacht.
Maidir leis an tonúlacht, bíonn na teangacha Afráiseacha éagsúil go leor. Ní úsáidtear tuineacha le focail difriúla a aithint thar a chéile sna teangacha Seimíteacha ná sna teangacha Beirbreacha, agus níl aon fhianaise ón Éigiptis ná ón gCóiptis ag tabhairt le fios go raibh a leithéidí iontu ach an oiread. Sna craobhacha eile, áfach, bíonn teangacha tonúla an-choitianta.
Comh-shaintréithre na dTeangacha Afráiseacha.
Afráiseacha


An Mháltais.
Is í an Mháltais an teanga a labhraíonn muintir dhúchasach Mhálta. Go bunúsach, canúint Araibise a bhí ann ó thús, agus í cosúil le canúintí Araibise Iarthuaisceart na hAfraice, ach ó tharla gur chaill an t-oileán an ceangal cultúrtha agus reiligiúnda leis an saol Arabach, chuaigh an chanúint áitiúil a bealach féin. Tháinig na mílte focal iasachta isteach ón tSicilis, ón Iodáilis agus ón mBéarla, agus chuir siad athrú cosúlachta ar an teanga go hiomlán. Inniu, tá an Mháltais chomh breac le focail iasachta is gur féidir leis an Iodálach cuid mhaith céille a bhaint aisti, siúd is nach dtuigeann sé an chuid is bunúsaí den teanga.
Is í an Mháltais an t-aon teanga dhúchasach Afráiseach amháin a labhraítear san Eoraip, agus is í an t-aon teanga Shéimíteach amháin a bhaineann úsáid as an aibítir Laidineach. Ní raibh ann, thar na céadta bliain, ach canúint labhartha, nó ba rogha leis na daoine a gcuid scríbhneoireachta a dhéanamh as Araibis, as Iodáilis nó as Béarla. Níor caighdeánaíodh í ach i dtús na fíchiú haoise. Rinneadh teanga oifigiúil di, in áit na hIodáilise, sa bhliain 1936, nuair a bhí muintir an oileáin ag éirí buartha faoi Fhaisisteachas na hIodáile. Bhí an deachtóir Benito Mussolini den bharúil gur Iodálaigh ab ea muintir Mhálta, agus theastaigh uathusan a thaispeáint nárbh ea in aon chor.
Is iad an trí chonsan QTL a fhanann gan athrú, agus an phearsa á cur in iúl trí ghutaí éagsúla a shá isteach idir na consain. Tá córas cosúil leis an gceann seo ag oibriú sna teangacha Séimíteacha ar fad, ach, ar ndóigh, cuirtear réimíreanna agus iarmhíreanna difriúla leis an tamhan tríchonsanach freisin.
Ní féidir an córas seo a chuir i bhfeidhm ar na briathartha iasachta, áfach; agus mar sin, ní chuirtear ach iarmhíreanna agus réimíreanna leo. Mar sin, is féidir foirmeacha cosúil le "nimmonopolizzaw" = "tá muid ag monaplú" nó "jiddawnlowdja" = "tá sé ag íoslódáil" a fheiceáil i dtéacsaí Máltaise, ina bhfuil iarmhír "agus" réimír Shéimíteach curtha timpeall ar fhocal de bhunús na hIodáilise nó an Bhéarla. Bíonn iasachtaí Béarla an-choitianta inniu, cosúil le "grawnd ta'l-isports" = páirc lúthchleas (ó "sports ground" an Bhéarla).
Feictear na litreacha neamhghnácha Ċ, Ħ, agus Ż sa Mháltais. Fuaimnítear an chéad cheann acu cosúil le CH an Bhéarla, agus is ionann an dara ceann acu agus CH leathan na Gaeilge. An délitir GĦ, áfach, ní bhíonn ann ach comhartha stairiúil nach bhfuaimnítear ar aon nós, siúd is go gcuireann sí le fad an ghuta atá ag teacht roimpi. Ní fhuaimnítear an litir H ach an oiread. Is ionann Ż na Máltaise agus Z an Bhéarla, nó is mar Z na hIodáilise (= [ts] nó [dz]) a fhuaimnítear an litir Z gan phonc sa Mháltais. Is ionann, arís, X na Máltaise agus SH an Bhéarla. Maidir leis an Q, is mar phléascach glotais a fhuaimnítear é, is é sin, cosúil leis an litir T i bhfuaimniú na canúna "Cockney" i bhfocail ar nós "bottle" (is é sin, "bo'l").
Fuair an Mháltais stádas oifigiúil san Aontas Eorpach, nuair a bhain Málta amach ballraíocht san Aontas.
Cé gur teanga réasúnta beag í an Mháltais, tá cuid mhaith canúintí ann. An cineál Máltaise a labhraítear in Oileán Għawdex, ach go háirithe, tá sí an-difriúil leis an leagan oifigiúil den teanga, agus bíonn sí dothuigthe ag muintir Vaileite go minic. In Oileán Mhálta féin, áfach, bíonn difríochtaí suntasacha idir na canúintí, agus blas ar leith ar an gcineál Máltaise, abair, a labhraítear in Il-Kottonera. Sa teanga chaighdeánach féin, tá sé ceadaithe cloí le do chanúint i miontréithe áirithe: mar shampla, i bhfocail mar "laqgħu" "d'fháiltigh siad", is féidir an "-għu" a fhuaimniú mar [eu] nó mar [ou], de réir do chanúna féin.
An Astráil.
I 2001 bhí Máltais an máthairtheanga do 41,393 duine san Astráil. Is í an hochtú teanga déag is comónta san Astráil.
Ceanada.
I 2011 bhí Máltais an máthairtheanga do 6,220 duine shíos ó 6,405 i 2006.


Seán Ó Conghaile.
Fathach iománaíochta na Gaillimhe ab ea Seán Ó Conghaile (Béarla: "John Connolly").
Cúlra.
Rugadh an laoch mór iomána seo i Leitir Móir, i gConamara i gContae na Gaillimhe sa bhliain 1948. Thug an teaghlach a n-aghaidh ar chathair na Gaillimhe i 1953 agus shocaigh siad i mBaile an Bhríota gar go maith do ráschúrsa na gcapall. Thosaigh sé luath go maith ag imirt iománaíochta. Bhí an-suim go deo ag a athair sa gcluiche rud a chuaigh i bhfeidhm go mór air. Is cuimhín le John a athair á iompar ar thrasnán a rothair chomh fada le Páirc an Phiarsaigh i mBóthar na Trá ag cluiche iománaíochta le Gaillimh a fheiceáil ag imirt.
An club áitiúil.
Ba é club an Chaisleáin Gheairr an club iománaíochta a bhí san áit.Bhí a bpáirc imeartha ag an am sin buailte ar theach John agus a mhuintire. Bhíodh John ag lascadh na liathróide in éineacht leis na hiománaithe agus iad ag cleachtadh na scileanna. Bhíodh sé ag rith soir agus siar chun na liathróidí a bhailiú chuile uair a ndeachaigh an sliotar ar strae. Is iomaí tráthnóna a chaith sé ina gcomhluadar agus ba í an iománaíocht a bhíodh i gcónaí á phlé acu.
Deartháireacha cáiliúla Uí Chonghaile.
B'shin é an chaoi ar thosaigh John agus a sheisear dearthár ag imirt agus ag cleachtadh a gcuid scileanna iománaíochta.Bhí an seachtar dearthár ag imirt ar fhoireann an Chaisleáin Gheairr i gCraobh Club na hÉireann nuair a bhuaigh siad an chraobh. D'éirigh leo foireann Baile an Chaistil ó chontae Aontroma a chloí sa gcluiche ceannais. Admhaíonn John sa leabhar "Giants of the Ash" le Brendan Fullam go mba é sin an lá ab fhearr riamh ina shaol iománaíochta. Bhíodh sé de nós ag na deartháireacha casadh le chéile i dteach a mhamó ar maidin sula rachaidís ag imirt i gcluiche. Bhíodh neart cainte agus plé ar an gcluiche. Chabhraigh sé seo go mór leo spiorad agus díocas a chothú eatarthu féin rud a thug siad leo cosúil le Cúchulainn agus iad i lár na coimhlinte ar pháirc na himeartha.
Cúlra foirne.
Bhí John ina chaptaen i 1975 nuair a d'imir Gaillimh in aghaidh Thiobrad Árann sa léig náisiúnta. D'imir sé i lár na páirce do
Ghaillimh an lá sin. Bhuaigh Gaillimh ar Thiobrad Árann agus bhí a mbua cinniúnach mar nach raibh móran de na cluichí móra buachta acu go dtí seo.
Bhí scil agus cumas iomána John Connolly os comhair an phobail faoi dheireadh thiar thall. Bhí John ag imirt sna tosaithe ar fhoireann na Gaillimhe ar an lá stairiúil úd nuair a bhuaigh Gaillimh cluiche ceannais iomána na hÉireann i 1980. Fuair siad an ceann is fearr ar Luimneach sa gcluiche. Bhí a chuid deartháracha Mícheal agus Joe ar an bpáirc an lá sin freisin chomh maith le Pádraig a bhí ina fhear ionad. Cuimhneoidh muintir na Gaillimhe go brách na breithe ar an óráid iontach spreagúil a chuir Joe a dheartháir dá chroí an lá sin. Bhí na Connolloy's riamh sáite san iománaíocht. Níl a chlann mhac ach an oiread ag tabhairt cúl le cíne. Tá an bheirt acu Shane agus Cathal anois ag lascadh na fúinseoige ar pháirc na himeartha.
Breis Eolais.
Connolly, John
Connolly, John
Connolly, John


Cadhcáil in uiscí ciúine.
Tá cadhcaí i gcóir rásaíocht in uiscí ciúine go ginearálta déanta as ábhair le meáchan éadrom agus mar sin d'fhéadfadh siad a bheith roinnt lag, níl aon chineál uisce eile feiliúnach dóibh ach uisce réasúnta calmach. Tá siad tanaí agus an-chorrach. Teastaíonn leibhéal maith saineolas chun iad a chéaslóireacht go maith ach ta siad an -tapaidh nuair atá siad in úsáid ag daoine inniúíl.
Ins na cluichí oilimpeacha glacann na fir páirt ins an rás C-1, C-2, K-1 agus K-2 ag 500 agus 1000m agus i K-4 ag 1000m amháin. Ní ghlacann na mná páirt ach ins K-1, K-2 agus K-4, ar fad ag 500m.


Liam Aighleart.
Ba pholaiteoir Éireannach é Liam Aighleart (Béarla: "Liam Aylward") (ar 27 Meán Fómhair, 1952 a rugadh é). Is ball d'Fhianna Fáil é. Feisire de Pharlaimint na hEorpa agus Teachta Dála ab ea é.
Rugadh i gContae Chill Chainnigh i 1952 é. Oileadh i gColaiste St Kieran, Cill Chainnigh. D'Oibrigh sé mar theicneoir saotharlainne roimh a shaol polaitíochta. Toghadh go dtí Comhairle Chontae Chill Chainnigh i 1974 é. Toghadh go dtí an Dáil i 1977 é. B'é Aire Stáit é sa Roinn Fuinnimh (1988-1989), sa Roinn Oideachais (1992-1994) agus sa Roinn Talmhaíochta agus Bia (2002-2004). D'éirigh sé as an bpolaitíocht sa bhliain 2014.


Mary Lou McDonald.
Is polaiteoir Éireannach í Mary Lou McDonald (Gaeilge: "Máire Labhaoise Ní Dhomhnaill") (1 Bealtaine, 1969 a rugadh í). Is leas-uachtaráin Shinn Féin,  Teachta Dála agus is iar-FPE í. Is ball de Ard-Chomhairle Shinn Féin í.
Cúlra.
Rugadh i mBÁC í. Oileadh i gColáiste na Tríonóide, in Ollscoil Luimnigh agus in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath í. Ba iad na hábhair faoi staidéar aici ná litríocht an Bhéarla, Staidéar Shuimeáil Eorpaigh agus Bainistíocht Acmhainní Daonna.


Cómhaoin Wikimedia.
Stór íomhánna, fuaimeanna agus áiseanna eile is ea an Chómhaoin Wikimedia (nó Wikimedia Commons i mBéarla) agus é ar fáil saor in aisce. Óstálaíonn an fhondúireacht neamhbhrabúis Wikimedia é.


Rásaíocht mótair.
Is spórt é an mótarspórt ina mbíonn carranna ag rásaíocht. Ciallaíonn rásaíocht mótair nó mótarspóirt rásaíocht gluaisrothair agus d'fhéadfadh rásaíocht báid mótair agus rásaíocht aeir a bheith i gceist anseo chomh maith. Is féidir a rá gur spórt é ina mbíonn an-bhéim ar luas agus scil ann cosúil le cadhcáil.
Stair.
Blitzen-Benz - Rennen - 1910idí
Rinne Karl Benz an chéad charr peitreail in 1888 agus níorbh fhada ina dhiaidh gur thosaigh daoine ag rásaíocht carranna go hiomaíoch. I 1894, d'eagraigh irisleabhar i bPáras Le Petit Journal, an chéad chomórtas, scrúdú dúshlánachta chun fáil amach cén carr ab fhearr a bhí ag feidhmiú.Bliain ina dhiaidh sin bhi an chéad rás ceart sa bhFrainc, ó Pháras go Bordeaux. Emile Levassar a tháinig sa gcéad áit ach dí-cháilíodh é mar ní raibh sé ag baint úsáid as an gcarr le cheithre shuíochán a bhí riachtanach.Thosaigh comórtas idirnáisiúnta leis an Gordon Bennett Cupsan rásaíocht carranna.Bhí an chéad rás carranna sna Stáit Aontaithe, os cionn 54.36 míle (87.48 Km, i Chicago, Illinois ar an 2 Samhain, 1895. Fuair Frank Duryee é i 10 n-uaire agus 23 nóiméad ag fáil an cheann is fearr ar 3 charr peitreail agus 2 charr leictreach.Ba é an Vanderbilt Cupan chéad trófaí a bronnadh.
Rásaíocht ó Chathair go Cathair.
De bhrí go raibh an-cháil ar an Fhrainc ó thaobh déantús carranna agus rásaíocht de, d'eagraigh club gluaisteáin na Fraince ACF go leor rásaí idirnáisiúnta go h-ionduail ó nó go Páras, ag ceangal le cathair mhór eile san Eoraip nó sa bhFrainc. Chríochnaigh na rásaí seo ar éiri leo chomh maith sin i 1903 nuair a bhí droch thimpiste aqg Marcel Renault gar do Angouleme i rás Pháras-Madrid.Bhí ar rialtas na Fraince stop a chur leis an rás i Bordeaux agus cosc a chur ar rásaíocht bóthair-oscailte de bharr ocht dtimpiste marfacha.
1910-1950.
Ins na 1930'dí tharla idirdhealú bunúsach i feithiclí rásaíochta ó charranna bóthair le praghsanna árda,le leithéidí Delage, Autounion, Mercedes-Benz,Delahaye agus Buggatti ag déanamh feithiclí sruth-líneach le innill a bhí ag táirgeadh 450kW (612 HP) le cabhair ó forlíontóirí beaga iolrach. O 1928-1930 agus arís i 1934-1936 an méid ba mhó meáchain a bhí ceadaithe ná 750Kg (1654 Ibs) rial nach bhfuil ceadaithe i rialacha rásaithe reatha. Bhí úsáid go leor cóimhiotail alúmanam riachtanach chun meáchan éadrom a bhaint amach nó i gcás an Mercedes, baineadh an phéint de chun teorainn a bhí ar an meáchan a leigheas as ar eascair na Silver Arrows, na cairr rásaíochta ba thapúla a chonaic an domhan riamh.
Catagóirí.
Is é an rásaíocht suíochán amháin (roth-oscailte) b'fhéidir an cineál mótarspórt is mó a bhfuil aithne air, le carranna atá dearbhaithe go príomha i gcóir rásaíocht luas-árd. Níl na rothaí clúdaithe agus bíonn eití eiteoga ar na carranna go minic sa tosach agus sa deiridh. Bíonn rasaí suíochán amháin ar siúl ar chúrsaí dúnta, a bhíonn dearbhaithe go priomha nó ar chúrsaí sráide a bhíonn dúnta don ócáid. Bíonn go leor rásaí suíochán amháin ar siúl i Meiriceá Thuaidh ar chúrsaí ubhchruth agus bíonn rásaí an Indy Racing League go h-ionduail ar chúrsaí ubhchruth. An cineál rásaíocht suíochán amháin is mó a bhfuil aithne air ná craobh domhanda an Foirmle a hAon, ina mbíonn craobh bliantúil le carranna móra idirnáisiúnta agus déantúsóirí innill in iomaíocht teicneolaíochta agus scil tiománaí. Tharla an Chéad Grand prix i Le Mans sa bhFrainc in 1906 agus bhuaigh fear as an Ungáir dárbh ainm Francois Szisz i gcarr Renault a rinne méan luas de 73.3 míle san uair.Sa bhliain 1950 thosaigh an chéad foirmle 1 agus comórtaisí Nascar, rud a d'fhág an spóirt seo ar luach saothair árd agus mór shuim idirnáisiúnta ann.Ba í Maria Teresa de Filippis an chéad bhean a ghlac páirt i gcomórtas Foirmle a hAon. Is é an rásaíocht Formula 1 an rásaíocht is coitianta san rásaíocht mótair agus gan aon amhras, an spórt is daoire sa domhan, le roinnt foirne ag caitheamh níos mó ná 200 milliún dollar Meiriceánach sa mbliain. Meastar go forleathan gur é an Formula 1 buaic an rásaíocht mótair, is suíochán i gcarr Formula 1 an pointe is airde i slíbheatha rásaíochta aon tiománaí.Sraith rásaíochta suíochán amháin eile ná an A1 Grand Prix (corn domhanda an rásaíocht mótair),GP2 (ar a dtugtaí Formula 3000 agus Formula Two air, Formula Nippon, Formula Renault 3.5, Formula Three agus Formula Atlantic.Tá catagóirí eile rásaíochta suíochán amháin ann mar shampla Kart Racing.Thosaigh go leor de na tiománaithe is cáiliúla agus is fearr ins an lá atá inniu ann a slí-bheatha ins an gcineál seo carr.
Rialacha Rásaíochta an Formula 1.
Caithfidh ineall an chairr a bheith faoi bhun trí líotar le deich gciorcóir ann.
Ní mór an cinéal boinn rubair dá n-úsáid a fhógairt agus a chlárú ag an tús. Tá cead ceithre chinéal boinn a úsáid ag braith ar an aimsir.
Tá uasmhéid de seacht ngiar ceadaithe agus íosmhéid de cheithre ghiar.
Ní féidir leis an gcarr a bheith níos airde ná 95cm ná níos leithne ná 180cm.
An Rás.
Is 200 timpeall a bhíonn i gceist.
Ón mbliain 2003 tá córas pointí i bhfeidhm don gcéad ochtar a chríochníonn an rás-10,8,6.5,4,3,2,1.
Bíonn áit ar an árdán don chéad triúr ag deireadh gach rás.
Is é an duine is mó a bhuann rásaí i rith an tséasúir a bhuann an chraobh domhanda ag an deireadh.


An Astráil Theas.
Stát de chuid na hAstráile ó 1836 is ea An Astráil Theas (Béarla: "South Australia," cód poist: SA). Is réigiún mór tirim é, agus is e Adelaide an phríomhchathair. Tá an-cháil ar an Astráil Theas maidir le fion, beagnach 45% den táirgeadh náisiúnta go háirithe sa mBarossa Valley in aice le hAdelaide. Tháinig Liútaraigh as Gearmáine timpeall 1840 is chuireadar fúthu sa mBarossa Valley (60 ciliméadar ó Adelaide). Fuaireadar ithir shaibhir, dóthain báistí is dalladh gréine rompu agus thosaidh siad ar tháirgeadh fíona ann.
Cathracha san Astráil Theas.
Tá mórchuid dhaonra an stáit ina chónaí taobh istigh de réigiún cathrach Adelaide, cathair a raibh daonra 1,262,940 aice sa bhliain 2011 (77.1% daonra an stáit). Is iad seo na láithreacha tábhachtacha daonra eile sa stáit: Mount Gambier (28,313), Whyalla (22,489), Murray Bridge (17,152), Port Lincoln (15,682), Port Pirie (14,281), Port Augusta (14,196), agus Victor Harbor (13,671).


Adelaide.
Is í Adelaide príomhcathair na hAstráile Theas agus an cúigiú cathair is mó san Astráil. Tá Adelaide suite ar an abhainn Torrens. "City of Churches" an leasainm atá ar Adelaide.
Ainmníodh an chathair tar éis "Adelaide of Saxe-Meiningen" a bhí pósta leis an rí William IV. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1836.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2002): bhí 1.29 millúin duine ina gcónaí sa chathair.


Seán Ó Neachtain.
Is polaiteoir Éireannach é Seán Ó Neachtain (22 Bealtaine 1947 a rugadh é). Bhí sé ina fheisire i bParlaimint na hEorpa ó (2004 go 2009). Is ball d'Fhianna Fáil é.


Eoin Ó Riain.
Is polaiteoir Éireannach é Eoin Óg Ó Riain (Béarla: Eoin Ryan Jnr.")(24 Feabhra, 1953 a rugadh é). Ba Theachta Dála do BÁC Thoir Theas é ar feadh na blianta idir 1992-2007. Tá sé ina bhall d'Fhianna Fáil.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é. Toghadh go dtí Comhairle Chathair Bhaile Átha Cliath i 1985, agus go dtí Seanad Éireann i 1989. Toghadh go dtí an Dáil Éireann i 1992 agus arís i 1997, 2002. Toghadh go dtí an Parlaimint na hEorpa i 2004 ach chaill sé a shuíochán i dtoghchán 2009.
Naisc sheachtracha.
Riain, Eoin Ó
Riain, Eoin Ó


Sead.
Is tír san Afraic í Sead. Is í N'Djamena an phríomhchathair.


An Abhainn.
Tá an Abhainn (Eridanus as Laidin) ar an séú réaltbhuíon is mó de na 88 réaltbhuíon a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo. Bhí sé freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Tá an réaltbhuíon seo suite ar an leathsféar neamhaí theas.
Miotaseolaíocht.
Tá baint speisialta ag an Abhainn le dhá mhiotas na Gréige, agus is dócha go mbaineann an dá cheann acu le cruth na réaltbhuíne seo (.i. slí an-chasta). Uaireanta d'fheictí ar Eridanus mar abhainn a rith as uiscí an Uisceadóra; sa chás seo, caithfidh go samhlaítear an tUisceadóir agus é ag tabhairt a aghaidhe ar an Abhainn, rud nach féidir a dhéanamh gan dealramh an Uisceadóra a athchum i gcaoi go scairdeann an t-uisce amach ar an taobh céanna den Abhainn.
Go coitianta baineann réaltbhuíon na Abhann le miotas Faetón, mac Héilias (.i. na Gréine), a bhain triail as carbad a athar a thiomáint lá amháin, ach ní raibh an méid sin nirt aige na capaill a smachtú, agus sciurd an carbad i ngach treo. Deireadh an scéil ná gur tháinig an carbad ró-ghar don domhan; chlaochlaíodh ranna den domhain go gaineamhlach agus dódh craiceann na daoine a bhí ina gcónaí sna ranna úd (agus is é sin is cúis le craiceann gorm na nAetóipeach, de réir na seanghréagach). Chuir Séas isteach ag an bpointe seo; leag sé Faetón marbh le saighneán, agus thit sé isteach in abhainn Pó san Iodáil.
Ar dtús ionannaíodh an réaltbhuíon leis an slí a bhreac Faetón ar an spéir, ach ina dhiaidh sin chonacthas uirthi mar an abhainn ar thit Faetón isteach inti.


Cinedhíothú na nAirméanach.
Airméanaigh á bpríosúnú i Mezireh. Kharpert, An Airméin, 1915.
Is é Cinedhíothú na nAirméanach an ródach a rinneadh ar phobal Airméanach na Tuirce sna blianta 1915-17, nuair a bhí páirtí na dTurcach Óg i gceannas ar Impireacht Otamánach.
Cúlra Stairiúil.
Roimh réabhlóid na dTuirceach Óg, bhí na hAirméanaigh faoi choimirce an tSabhdáin mar mhionlach dleathach. Cé nár chinntigh an dlí Ioslamach cothrom na Féinne do na mionlaigh reiligiúnda, bhí siad i dteideal a gcirt agus a gcosanta. Mar sin féin, rinneadh géarleanúint ar na hAirméanaigh ó am go ham, go háirithe sna blianta 1894-1897.
Go gairid roimh an Chéad Chogadh Domhanda, tháinig na Turcaigh Óga, rúnchumann réabhlóideach náisiúnaíoch, i gceannas ar Impireacht na Tuirce. Ar dtús, bhí eagraíochtaí polaitiúla Airméanacha ann agus iad ag tacú leis na Turcaigh Óga, nó shíl siad gur dul chun cinn a bhí ann. De réir a chéile, áfach, tháinig sé chun solais go raibh réabhlóid na dTurcach Óg bunaithe ar náisiúnachas eisiach Tuirceach.
Sa Chéad Chogadh Domhanda, chuaigh na Turcaigh leis an nGearmáin agus chuir siad cogadh ar an Rúis Impiriúil leis na críocha a fháil ar ais a bhí caillte ag Impireacht na Tuirce. D'ionsaigh na Turcaigh na críocha Tras-Chugasacha, ach bhris na Rúisigh an cath orthu i Sarikamis i dtús na bliana 1915. Ba é an tátal a bhain Mehmet Talat Paşa, Aire Gnóthaí Inmheánacha na Tuirce, as an scéal go raibh na hAirméanaigh ag comhoibriú leis na Rúisigh, agus d'ordaigh sé daonra Airméanach na hAnatóile Thoir a athlonnú go dtí an Mheasapótaime agus an tSír.
a> n-oifigeach a bhí san arm Ottoman, scríobh cuntas mionsonraithe ar an massacres ina leabhar "Cuatro años bajo la media luna"
An Cinedhíothú.
D'iompaigh an t-"athlonnú" seo ina chinedhíothú a bhí cosúil leis an Uileloscadh féin. Cuireadh campaí géibhinn ar bun do na hAirméanaigh, agus bhí siad á marú, á n-éigniú agus á gcreachadh ag sibhialtaigh Thurcacha. Ní dhearna na saighdiúirí Turcacha a dhath leis an mbrúidiúlacht seo a stopadh - a mhalairt ar fad, bhí siad páirteach inti go minic. In áiteanna, maraíodh Airméanaigh le gás nó le nimh de chineál eile. Ón taobh eile de, bhí bá ag a lán sibhialtach Turcach leis na hAirméanaigh nuair a chonaic siad an ródach ag siúl ar dhaoine neamhurchóideacha, agus d'uchtaigh siad cuid mhór páistí Airméanacha le hiad a tharrtháil.
Cinedhíothú na nAirméanach agus an tUileloscadh.
Bhí cinedhíothú na nAirméanach ina réamh-mhúnla don Uileloscadh ag Adolf Hitler ina dhiaidh sin. Cé go raibh an cinedhíothú seo i mbéal an phobail go gairid tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, rinneadh dearmad de go sciobtha, agus dá réir sin, bhí Hitler den tuairim go bhféadfadh sé pobal Giúdach na hEorpa a mharú gan a chloigeann a bhuaireamh faoi thuairim phoiblí an domhain. "Wer redet heute noch von der Vernichtung der Armenier?", a dúirt sé - "an bhfuil aon duine ag trácht ar chinedhíothú na nAirméanach i gcónaí?"
Cinedhíothú na nAirméanach sa Litríocht agus sna Scannáin.
Téama tábhachtach is ea an cinedhíothú seo i litríocht na nAirméanach féin, ar ndóigh. Thairis sin, áfach, scríobh Franz Werfel an t-úrscéal clúiteach "Die vierzig Tage des Musa Dagh" faoi. Lenár linn féin, bhí cinedhíothú na nAirméanach á phlé ag an stiúrthóir Ceanadach Atom Egoyan ina scannán "Ararat". Is féidir cuntas gearr ar an gcinedhíothú a léamh i leabhar Robert Fisk " The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East".
Conspóidí.
Téarma conspóideach é ‘Cinedhíothú na nAirméanach’. Ní ghlacann an Tuirc leis ar chor ar bith toisc, a deir Iostanbúl inniu, nár beartaíodh bás an mhilliúin go leith Airméanach a d’éag roimh ré (mar a tharla i gcás cinedhíothú na nGiúdach). Glaonn na Turcaigh ‘Eachtraí 1915’ ar ar tharla.


Uileloscadh.
Is é an tUileloscadh (Eabhrais: "haSho'ah", השואה) an t-ollscriosadh a rinne na Naitsithe ar na Giúdaigh, na Romaigh agus grúpaí eile, le linn an Dara Cogadh Domhanda. Bhí an frith-Ghiúdachas i gcroílár na hidé-eolaíochta Naitsíche ón tús, agus d'fhógair Adolf Hitler ina leabhar "Mo Chath Féin" (Mein Kampf) go mbeadh an Ghearmáin ábalta an Chéad Chogadh Domhanda a ghnóthú, ach na "naimhde inmheánacha" a mharú le gás. An té a ghlacfadh an leabhar i ndáiríre, bheadh sé in ann, mar sin, an tUileloscadh a thuar roimh ré.
Is féidir a rá gur thosaigh an tUileloscadh le hOíche na Gloine Briste, nó "Reichskristallnacht", ar an ochtú agus ar an naoú lá de Mhí na Samhna, 1938. Ina dhiaidh sin, cuireadh thart ar dhá chéad míle duine chun báis mar chuid de Chlár T-4, clár eotanáise a bhí dírithe ar na daoine a raibh galair oidhreachtúla, galair intinne nó titimeas ag luí orthu. Ina dhiaidh sin, cuireadh scuaid sluamharfacha ag obair sa chathéadan thoir, agus iad ag lámhach na sluaite Giúdach rompu de réir mar a bhí díormaí Hitler ag teacht isteach ar chríocha an Aontais Shóivéadaigh. Sa deireadh thiar thall, tógadh sluachampaí báis sa Pholainn agus i dtíortha forghafa eile san Oirthear. Na campaí seo, bhí siad ag oibriú seomraí gáis a cheadaigh do na Gearmánaigh na mílte de dhaoine a bhású go sciobtha, de réir próiseas tionsclaíoch a bhí cosúil le crios iompair. Thairis sin, baineadh úsáid as cuid mhaith cimí sna campaí seo le turgnaimh eolaíochta a chur i bhfeidhm orthu, turgnaimh a bhí cosúil le beodhioscadh agus iad bun os cionn ar fad le heitic an dochtúra.
B'iad na Giúdaigh príomhthargaid an Uilelosctha. Is gnách a rá gur cuireadh sé mhilliún acu chun báis. Dealraíonn sé, fiú, i bhfianaise an taighde is úire, nach bhfuil mórán le cur leis an uimhir seo ná le baint di. Thairis sin, áfach, fuair cuid mhór de Ghiofóga na hEorpa bás sna seomraí gáis. De réir an taighdeora Shasanaigh Ian Hancock, ar Giofóg é féin, is féidir a rá go ndeachaigh ródach den chineál chéanna ar na Giofóga agus ar na Giúdaigh, agus é ag tagairt d'Uileloscadh na nGiofóg le téarma ar leith, mar atá, "Porrajmos". Creidtear go bhfuair idir 200,000 agus 800,000 Giofóg bás sa "Phorrajmos", is é sin, idir aon cheathrú cuid agus aon leath de phobal na nGiofóg san Eoraip.
Thairis sin, bhí dreamanna eile ann a bhí in an-dainséar iad féin a fháil i seomraí gáis na sluachampaí báis. Bhí dearcadh oifigiúil na Gearmáine ar na Rúisigh agus ar na Slavaigh eile chomh dímheasúil is nach síltí a dhath de iad a chur sa ghás in éineacht leis na "ciníocha ísle" eile. Ar chúiseanna polaitiúla, cimíodh cuid mhaith daoine a bhí gníomhach i bpáirtithe daonlathacha nó i ngluaiseacht ceardchumannaíochta na Gearmáine roimh an réabhlóid Naitsíoch, agus cuireadh roinnt nár bheag acu chun báis. Bhí an campa géibhinn ag bagairt ar na homaighnéasaigh féin - "lucht an triantáin phinc", mar a thugtaí orthu, nó cosúil leis an dóigh ar cuireadh d'fhiacha ar na Giúdaigh an réalta gheal a chaitheamh, b'é an triantán pinc suaitheantas na bhféileacán sa Tríú Reich.
Sanasaíocht an téarma.
Tá an focal féin "Uileloscadh" bunaithe ar an téarma Béarla "Holocaust", ar focal iasachta é ón nGréigis. Is ionann "holokauston" na Gréigise agus íobairt nó ofráil a dhóitear ("kauston") go hiomlán ("holo-") in ómós do dhia. Baineadh an chéad úsáid as an téarma le tagairt a dhéanamh d'Uileloscadh na nGiúdach chomh moch leis an mbliain 1942, siúd is nach ndearnadh téarma caighdeánaithe de roimh lár na gcaogaidí. Ó na seachtóidí ar aghaidh, is é an chéad chiall a shamhlaítear leis an bhfocal sa Bhéarla, agus cuid mhór teangacha tar éis glacadh leis an bhfocal sa chiall áirithe seo. Go minic, tuigtear nach bhfuil an téarma seo in úsáid ach i dtaobh an ródaigh a rinneadh ar na Giúdaigh, thar aon dream eile. Tá staraithe ann a deir gurb é Elie Wiesel, thar aon duine eile, a ghreamaigh an chiall áirithe seo den fhocal.
Maidir leis an Eabhrais, is é an téarma Bíoblúil "Shoa" (שואה) nó "HaShoa", leis an alt deimhneach, a tháinig in úsáid sa teanga sin i dtús na ndaicheadaí. Is é is ciall leis ná "tubaiste" nó "olltubaiste". Is fearr le go leor an téarma, seachas "holocaust", a úsáid sa Bhéarla ar a laghad, ar chúiseanna diagachta ach go háirithe.
Tréithe an Uilelosctha.
Ní hé an tUileloscadh an t-aon chinedhíothú amháin a tharla i stair an chine dhaonna, ach tá saintréithe ag baint leis a chuireann ina aicme féin é.
Éifeachtúlacht.
Cuireadh an tUileloscadh i gcrích go héifeachtúil, mar a bheadh próiseas tionsclaíoch ann, agus acmhainní uile an stáit nua-aoisigh á ndíriú ar an oiread daoine a mharú chomh sciobtha agus ab fhéidir. Mar shampla, bhí meaisíní staitisticíochta "Dehomag" - meaisíní a bhí ina réamhtheachtairí don ríomhaire - á n-úsáid le liostaí a choinneáil faoi dhaoine a bhí incheaptha mar íobartaigh, agus dianchuntais á gcoinneáil orthu siúd a bhí maraithe cheana féin. Nuair a tháinig an cime a fhad le sluachampa géibhinn, chaithfeadh sé a chuid cleathainsí a thabhairt uaidh. Cuireadh lipéad le gach réad ar leith acu, agus fuair an príosúnach oideas ar ais. Maidir leis na modhanna oibre, bhí na Naitsithe an-ghnóthach ag baint trialach as teicníochtaí éagsúla, go dtí gur tháinig siad ar an gceann ab fhearr. Le linn Oibríocht Reinhard, an feachtas le Giúdaigh na Gobharnóireachta Ginearálta a mharú, héiríodh as an aonocsaíd charbóin mar nimh leis na cimí a mharú, agus tháinig Zyklon B - sórt lotnaidicíd agus í bunaithe ar an gciainíd hidrigine - ina háit.
Ina leabhar "Russia's War", thug an staraí Sasanach Richard Overy cur síos ar an dóigh ar chuir na Gearmánaigh feabhas ar mhodh oibre na sluamharfóireachta. Sa bhliain 1941, i ndiaidh dóibh an Bhealarúis a fhorghabháil, bhain na Naitsithe úsáid as othair na ngealtlann i Miensk, príomhchathair na Bealarúise, le teacht ar an mbealach ba luaithe chun daoine a mharú ina sluaite. Ar dtús, cuireadh na hothair ina scuaine, le súil is go maródh gach urchar níos mó ná aon duine amháin. Ní raibh an modh seo ag oibriú sách sciobtha, agus mar sin, baineadh triail as an dinimít. Siúd is gur bhain an phléasc cosa agus lámha de na hothair, ba mhinic a fágadh ina mbeo iad, agus b'éigean a mbás a thabhairt le meaisínghunna. I Mahiloŭ, i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1941, baineadh an chéad triail as carr an gháis ("Gaswagen"). Go bunúsach, carr a bhí ann a raibh seomra aonraithe taobh istigh di, agus sceithghás an chairr ag dul isteach sa seomra seo. Nuair a tosaíodh an t-inneall, líonadh an seomra le aonocsaíd charbóin, agus na paisinséirí á dtachtadh de réir a chéile.
Leis na blianta beaga anuas, tá ról na gcorparáidí móra gnó san Uileloscadh ina ábhar mór conspóide. De réir mar a dúirt Rudolf Höss, ceannasaí an sluachampa úd Auschwitz, is iomaí gnólacht mór Gearmánach a d'fhiafraigh de, an mbeadh cimí de chuid an tsluachampa ar fáil mar sclábhaithe oibre nach gcaithfeá pá a íoc leo. Tá cuid de na gnólachtaí seo ag obair i gcónaí. Thairis sin, ós rud é gur brainse Gearmánach de chuid an IBM a dhíol na meaisíní "Dehomag" leis na Naitsithe, tá an cheist curtha le déanaí, cá mhéad a shaothraigh an chorparáid seo ar an Uileloscadh.
Fairsinge.
Aon áit ar tháinig na Gearmánaigh, a bheag nó a mhór, chuaigh na Gearmánaigh ar lorg na nGiúdach áitiúil. In áiteanna, cuireadh i gcampaí daorbhroide iad; in áiteanna eile, b'é an seomra gáis a bhí ag fanacht leo. I Lár agus in Oirthear na hEorpa ba mhó a maraíodh daoine, nó má bhí corradh is seacht milliún Giúdach ina gcónaí i dtíortha Oirthear na hEorpa roimh an gcogadh, bhí cúig mhilliún acu imithe ina dhiaidh. B'iad an Pholainn agus an tAontas Sóivéadach ba mhó a bhí thíos leis an Uileloscadh, ach básaíodh cuid mhór den phobal Ghiúdach san Ísiltír, sa Fhrainc, sa Bheilg, san Iúgslaiv, agus san Ghréig, chomh maith.
De réir na gcáipéisí a d'fhág siad ina ndiaidh, bhí na Naitsithe dírithe ar an "bhfuascailt dheiridh" a chur i bhfeidhm sa Ríocht Aontaithe agus in Éirinn, chomh maith, dá n-éireodh leo an dá thír sin a fhorghabháil. Bhí an tUileloscadh ag dul ar aghaidh gach áit a raibh na Naitsithe i gceannas, beag beann ar an dochar a bhí sé a dhéanamh do chuspóirí cogaidh eile na Gearmáine. Níor tháinig deireadh leis na coireanna seo roimh dheireadh an chogaidh féin.
Brúidiúlacht.
Ábhar alltachta don chine dhaonna i gcónaí is ea é chomh brúidiúil, míthrócaireach a bhí na Naitsithe agus an tUileloscadh idir lámhaibh acu. Ba chuma leo cé acu fear, bean nó páiste a bhí siad a mharú. Ba mhinic a céasadh na híobartaigh sular maraíodh iad. Tá cáil ar an tseanbhean a ghuigh ar an Naitsí í féin a mharú roimh a hiníon agus a páiste siúd: a mhalairt sin a rinne an Gearmánach, nó thosaigh sé ar an bpáiste, agus ansin, chonaic an tseanmháthair a hiníon féin á marú os comhair a súl féin, sular chríochnaigh an Naitsí an obair. Sa bhreis ar an sluamharú féin, ba mhinic a cuireadh turgnaimh chruálacha mharfacha mhíochaine i gcrích ar na cimí, na páistí san áireamh. Tharraing dochtúir an tsluachampa úd Auschwitz-Birkenau, Josef Mengele, míchlú as an ngnáth air féin, agus é ag súgradh le beatha na ndaoine ar bhealach samhnasach ar fad le "taighde" a dhéanamh ar chúrsaí na hoidhreachtúlachta is na géineolaíochta. Is é an chuma atá ar an scéal ná nach raibh mórán céille leis na turgnaimh seo ó thaobh na heolaíochta de. Fuair an chuid ba mhó de na daoine bás dá ndeasca, agus an duine nach bhfuair, maraíodh é le huatóipse a dhéanamh air. Mar sin, dealraíonn sé nach raibh iontu, i ndiaidh an iomláin, ach céasadh Sádach.
Ní hamháin go mbítí ag marú daoine sna seomraí gáis nó sna turgnaimh mhíochaine, bhí an saol laethúil sna sluachampaí agus sna geiteonna lán cruatain chomh maith. Chonaic na cimí Murchadh agus an dóigh a rabhthas á gcéasadh, á maslú le hobair agus á gcoinneáil ocrach. Cuid den ghnáthshaol ab ea na hionsaithe a rinne na séiléirí ar na cimí, agus iad á mbualadh agus á n-uirísliú.
Na hÍobartaigh.
I measc na n-íobartach, bhí Giúdaigh, Polannaigh, Rúisigh, Cumannaigh, homaighnéasaigh, Giofóga, othair shiciatracha, easláin, gníomhaithe polaitiúla (ar nós polaiteoirí de chuid na bpáirtithe Gearmánacha a bhí ann sular shealbhaigh na Natsithe an chumhacht, cosúil leis na Daonlathaigh Shóisialacha, nó an páirtí "Zentrum", arbh é páirtí na gCaitliceach é), intleachtóirí, baill d'Fhinnéithe Iaivé (nó "Bíoblóirí", "Bibelforscher", mar a thugtaí orthu sa Ghearmáin ag an am), sagairt Chaitliceacha agus ministéirí Protastúnacha, lucht ceardchumannaíochta, Afracánaigh a tharla a bheith ag cur fúthu sna ceantair a bhí forghafa ag na Gearmánaigh, gnáthchiontóirí agus gnáthchoirpeoirí, agus daoine a bhí "ina naimhde ag an Stát" ("Staatsfeinde") ar chúis éigin eile. Shíothlaigh na daoine seo i gcuideachta a chéile sna sluachampaí agus sna seomraí gáis, rud atá curtha i míotar sna doiciméid scríofa agus sna grianghrafanna a d'fhág na Naitsithe féin ina ndiaidh, chomh maith le cuimhní cinn na daoine a bhí i láthair (idir Naitsithe, iarmharáin agus fhinnéithe ócáidiúla) agus staitisticí náisiúnta na dtíortha a bhí gafa ag na Naitsithe.
Na Giúdaigh.
Bhí an frith-Ghiúdachas coitianta go leor san Eoraip sna fichidí agus sna tríochaidí, agus é fréamhaithe go domhain in ithir na hilchríche roimhe sin féin. Roimh laethanta Hitler, áfach, bhí sé bunaithe ar an naimhdeas reiligiúnda thar aon rud eile, agus d'fhéadfadh na Giúdaigh saol suaimhneach a fháil, ina lán cásanna, ar acht go rachaidís leis an gcreideamh Críostaí, rud a rinne siad go minic. Bhí frith-Ghiúdachas Adolf Hitler, a leag sé amach ina leabhar "Mo Chath Féin" (Mein Kampf) níos gaire don chiníochas nua-aimseartha, agus é bunaithe ar an smaoineamh go raibh rud éigin "bitheolaíoch" ar ainghléas leis na Giúdaigh, agus nach raibh an fabhta seo inleigheasta le tonn an bhaiste. Mar sin, chaithfí iad a ruaigeadh as an tsochaí, a chur an loch amach nó - mar a tharla sa deireadh - a mharú scun scan.
Cé go raibh Hitler chomh tréan sin in aghaidh na nGiúdach, níl sé le cur as margadh go raibh an corr-Ghiúdach sa Ghearmáin a chaith a vóta ar a shon sna toghcháin chinniúnacha. Tar éis an iomláin, bhí Giúdaigh ann a mhothaigh iad féin ina náisiúnaithe Gearmánacha agus ina dtírghráthóirí den chineál a raibh Hitler ag díriú air. Thairis sin, chruthaigh cuid mhaith de Ghiúdaigh na Gearmáine go maith i machaire áir an Chéad Chogadh Domhanda, agus iad suite siúráilte go mbeadh cros iarainn an laoich ón gcogadh ina sciath cosanta acu ar pholasaithe frith-Ghiúdacha an tSeansailéara. Agus ar ndóigh, ní raibh Giúdaigh sheanbhunaithe na Gearmáine, a raibh Gearmáinis den chéad scoth agus postanna maithe oibre acu - ní raibh siadsan sásta glacadh leis go bhféadfadh Hitler neamhshuim a dhéanamh den difríocht bhunúsach idir iadsan agus na hinimirceoirí nua ó gheiteonna Oirthear na hEorpa. Ní raibh na Giúdaigh ghalánta seo saor ó chiníochas áirithe i dtaobh na muintire isteach, agus cuid acu ábalta go maith a thuiscint go mbeadh fuath na ndaol ag Hitler orthu siúd. Mar sin, má bhí Hitler ag rá gur chóir fáil réidh de na Giúdaigh, shíl cuid mhaith de Ghiúdaigh na Gearmáine "nach sinne atá sé a mhaíomh", gurbh iad "Giúdaigh ghránna an gheiteo" a bhí i gceist aige.
Nuair a bhí Hitler ina chónaí i Vín ina fhear óg dó, chuaigh bolscaireacht Karl Lueger, ard-mhéara na háite, go mór mór i bhfeidhm air. Tuathghríosóir ab ea Lueger a bhí ag baint leasa as an bhfrith-Ghiúdachas ina chuid toghchánaíochta, ach san am céanna, bhí sé i ndlúth-theagmháil le cinnirí na nGiúdach áitiúil, agus é ag áitiú orthu go raibh sé breá sásta leo siúd agus nach chucu a bhí sé. Ba chuimhin le cuid mhór de Ghiúdaigh na Gearmáine geáitsí Lueger, nuair a tháinig Hitler chun solais mar pholaiteoir. Mar sin, ní fhéadfaidís a shíleadh go mbeadh aon difríocht mhór idir é agus Lueger. Bhí, fiú, an blas céanna ar a chuid Gearmáinise.
Ar an chéad lá de Mhí Aibreáin, 1933, go gairid i ndiaidh do Hitler an chumhacht a ghabháil, chóirigh na Naitsithe baghcat ar na siopaí is ar na gnóthais Ghiúdacha ar fud na Gearmáine. Ina dhiaidh sin, reachtaíodh sraith de dhlíthe frith-Ghiúdacha. Ar an seachtú lá den mhí chéanna, chuaigh an Dlí um Athbhunú na Státseirbhíse Proifisiúnta ("Berufsbeamtengesetz") i bhfeidhm: reacht a bhí ann a chuir ar chumas na Naitsithe bata agus bóthar a thabhairt do na státseirbhísigh Ghiúdacha. B'é seo an chéad acht frith-Ghiúdach a reachtaíodh sa Ghearmáin ó athaontú na tíre sa bhliain 1871 ar aghaidh. Sa bhliain 1935, reachtaíodh Dlíthe Nürnberg - dlíthe ciníochais a choisc ar na Giúdaigh daoine "Airíocha" a phósadh agus a bhain saoránacht na Gearmáine díobh. Ní bheadh iontu, as sin amach, ach "géillsinigh" an stáit. Níor fágadh cead vótála acu, mar shampla.
Sa bhliain 1936, coisceadh ar na Giúdaigh aon chineál oibre proifisiúnta a bheith acu, agus cuireadh tuilleadh brú orthu nuair a ruaigeadh na páistí Giúdacha as na gnáthscoileanna i bhfómhar na bliana 1938. Le teacht an earraigh sa bhliain 1939, bhí an gnólacht deireanach Giúdach bancbhriste nó díolta go saor leis an Stát, mar chuid den pholasaí a bhí ag na Naitsithe na gnóthaí Giúdacha a thabhairt chun "Airíochais".
Nuair a thosaigh an cogadh, rinneadh ár mór ar na Giúdaigh in áiteanna, agus le teacht na Nollag 1941, bhí Hitler meáite ar fad ar na Giúdaigh a chur de dhroim an tsaoil. I Mí Eanáir den bhliain 1942, cóiríodh Comhdháil Wannsee, mórchruinniú na mboc mór Naitsíoch, inar pléadh "Fuascailt Dheiridh na Faidhbe Giúdaí", "Endlösung der Judenfrage". D'áitigh an Dochtúir Josef Bühler, ionadaí Hans Frank, Gobharnóir Ginearálta na Polainne forghafa, d'áitigh sé ar Reinhard Heydrich, cathaoirleach na comhdhála, an "Fhuascailt Dheiridh" a chur i gcrích sa Ghobharnóireacht Ghinearálta.
Thosaigh siad ag aslonnú phobal na ngeiteonna go dtí an seacht gcampa a bhí ceaptha mar "Vernichtungslager" nó sluachampaí báis ("díothú" is brí leis an bhfocal Gearmáinise "Vernichtung"): Auschwitz, Bełżec, Chełmno, Majdanek, Mały Traścianiec, Sobibór agus Treblinka. Sa bhliain 1978, d'fhoilsigh Sebastian Haffner, staraí agus scríbhneoir Gearmánach a chaith blianta an chogaidh ar deoraíocht i Sasana, an leabhar "Anmerkung zu Hitler" ("Nótaí faoi Hitler"), inar chuir sé an bharúil ar pár go raibh Hitler sásta a chuid aislingí faoi fhorlámhas na Gearmáine ar an Eoraip a chaitheamh i dtraipisí ar mhaithe le cinedhíothú na nGiúdach. Mar sin, nuair a d'fhógair na Meiriceánaigh cogadh in aghaidh na Gearmáine, bhí Hitler socair suaimhneach faoi sin, cé gurb ionann sin agus díomua na Gearmáine sa chogadh. Nó b'é an rud ba tábhachtaí leis go raibh an tUileloscadh ag dul ar aghaidh mar a theastaigh uaidh. Dá réir sin, nuair a bhí an cogadh ag cliseadh ar na Gearmánaigh, bhí lón cogaidh, breosla agus acmhainní eile á dtál go flúirseach ar na campaí báis, siúd is go raibh siad ag teastáil go géar ó shaighdiúirí an chathéadain.
Nuair a tháinig deireadh leis an Uileloscadh, bhí cuid mhór de dhaonra Giúdach na hEorpa imithe gan filleadh. Roimh an gcogadh, b'iad Giúdaigh na Polainne an pobal Giúdach ba mhó sa domhan. Níor tháinig ach duine as gach deichniúr acu ina bheo as blianta an chogaidh. Cailleadh thart ar dhá dtrian den phobal Ghiúdach sa Ghréig, san Iúgslaiv, san Ungáir, sa Liotuáin, san Ísiltír, sa tSlóvaic, agus sa Laitvia. Sa Bheilg, sa Rómáin, san Iorua, agus san Eastóin, cailleadh duine as gach beirt, agus maraíodh duine as gach triúr san Aontas Sóivéadach. Fiú i dtíortha ar nós na Fraince agus na hIodáile, níor tháinig ach trí cheathrú cuid de na Giúdaigh slán. Ón taobh eile de, bhí an Danmhairg in ann an chuid ba mhó de na Giúdaigh áitiúla a thabhairt go dtí an tSualainn, sula raibh de sheal ag na Gearmánaigh teacht ar a lorgsan. Daoine den chosmhuintir ba mhó a rinne an obair, agus iad ag glacadh na nGiúdach ar bhord a gcuid bád iascaigh agus luamh príobháideach, beag beann ar longa cogaidh na Gearmáine.
Na Slavaigh.
B'í an Pholainn an chéad tír a d'ionsaigh Hitler, agus é meáite ar na Polannaigh a chur de dhroim an tsaoil mar náisiún cultúrtha. Mar sin, bhí na hintleachtóirí, na healaíontóirí agus na polaiteoirí Polannacha go mór mór i ndainséar, nuair a d'fhorghabh an Wehrmacht an tír. Dúnmharaíodh cuid mhaith acu as fuil fhuar. Thairis sin, rinneadh sluamharú ar na gnáthdhaoine sa Pholainn anois is arís, de ghnáth le díoltas a imirt orthu as gníomhartha na dtreallchogaithe a bhí ag cur troda ar na díormaí forghabhála. Tharla a leithéid sna tíortha Slavacha eile freisin. Nuair a rinne na Naitsithe gabháltas ar an bPolainn, maraíodh beagnach dhá mhilliún de Pholannaigh nach raibh gaolta Giúdacha acu, sa bhreis ar an trí mhilliún Giúdach ón bPolainn. Níl na scoláirí féin ar aon fhocal le chéile, ar féidir dearcadh orthu siúd mar íobartaigh de chuid an Uilelosctha, ach is léir nach raibh meas an mhadra ag na Naitsithe ar na Polannaigh, agus go raibh siad ábalta daoine acu siúd a mharú de réir mar a rithfeadh leo. Cuireadh céad is dhá scór míle de chimí Polannacha go hAuschwitz, agus b'iad na hintleachtóirí Polannacha ba túisce a fuair iad féin á marú ag scuaid an bháis, na h"Einsatzgruppen".
Nuair a thosaigh Oibríocht Barbarossa, is é sin, ionsaí na Gearmáine ar an Aontas Sóivéadach, sa bhliain 1941, ba mhinic a mharaigh na saighdiúirí Gearmánacha cimí cogaidh a bhí tar éis a gcuid arm a chaitheamh uathu cheana féin. Saighdiúiri de chuid Waffen-SS ba mhinic a bhí páirteach ina leithéid. Mar a thaispeáin taighde staraithe ar nós Christian Streit, údar an tsaothair úd "Keine Kameraden - Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941-1945" ("Ní comrádaithe sinn - an "Wehrmacht" agus na cimí cogaidh ón Aontas Sóivéadach sna blianta 1941-1945"), bhí na gnáthshaighdiúirí neamhpholaitiúla ón "Wehrmacht" in ann ainghníomhartha den chineál chéanna a chur i gcrích in áiteanna. Ar ndóigh, bhí dearcadh na ngnáthshaighdiúirí ar na Sóivéadaigh an-éagsúil, agus cuid mhaith acu in ann trua a ghlacadh leis na naimhde cimithe. Ní hionann is a rá gur ridirí uaisle ab ea iad uile.
Cuireadh roinnt mhaith sráidbhailte sa Rúis, san Úcráin agus sa Bhílearúis de dhroim an tsaoil gan chúiseanna cearta cogaíochta. Bhí a lán saighdiúirí Gearmánacha faoi chineál geasa ag imthoscaí éagoitianta an chogaidh, agus iad ag síleadh go raibh na gnáthrialacha moráltachta curtha ar ceal ó thrasnáil siad teorainn an Aontais Shóivéadaigh. Mhéadaigh bolscaireacht na Naitsithe go mór ar an gclaontacht seo. Mar sin, an fear nach rithfeadh leis choíche aon duine a mharú nó banéigniú a dhéanamh agus é sa bhaile, d'iompaigh sé amach ábalta ar na rudaí seo a dhéanamh go héasca ar fad, agus é ina shaighdiúir agus ina dhuine den "chine uasal Ghearmánach" i dtír na "leathdhaoine" Rúiseacha.
Meastar go bhfuair duine as gach ceathrar bás i Novgorod, in Pskov agus i Leningrad agus sna cúigí a bhaineann leo. Meastar freisin gur ar chúiseanna ciníochais amháin a maraíodh duine as gach ceathrar sibhialtach dá bhfuair bás ó lámh na nGearmánach san Aontas Sóivéadach sna blianta cogaidh. Is ionann seo agus milliún go léir de Bhílearúisigh, trí mhilliún d'Úcráinigh, agus cúig mhilliún de Rúisigh.
Thairis sin, chuaigh ródach mór ar na Seirbigh sa Chróit, tír a bhí sealbhaithe ag comhghuaillithe áitiúla Hitler, agus iad tar éis neamhspleáchas a fhógairt faoi choimirce na Gearmáine. Ábhar conspóide é i gcónaí, cé mhéad Seirbeach a cuireadh chun báis sa Chróit. Deir na náisiúnaithe Seirbeacha gur maraíodh milliún iomlán acu, ach is é an meastachán a thug Músaem Cuimhneacháin an Uileloscaidh sna Stáit Aontaithe go bhfuil na figiúirí fírinneacha suite idir trí chéad tríocha míle (330,000) agus trí chéad nócha míle (390,000). B'é Jasenovac an sluachampa géibhinn ba tábhachtaí a cuireadh ar bun do na Seirbigh sa Chróit, nó shíothlaigh thart ar leathchéad míle de Sheirbigh ansin. Deirtear go raibh na saighdiúirí Gearmánacha féin chomh scanraithe ag cruálacht na séiléirí Crótacha is gur iarr siad orthu srianta a chur lena dtart fola.
Cé nach raibh meas an duine dhaonna ag na Naitsithe ar na Slavaigh, bhí comhghuaillithe Slavacha acu, ar nós na náisiúnaithe Úcráineacha, na Slóvacach agus na gCrótach féin, agus cuid acu seo ag cabhrú leis na Naitsithe Giúdaigh a mharú. Tar éis an tsaoil, bhí an frith-Ghiúdachas coitianta go leor in Oirthear na hEorpa.
Na Giofóga.
Cé gur fágadh cruachás na nGiofóg faoi scáth na nGiúdach i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, tá lucht an tsaineolais ag teacht ar an gconclúid, ar na saolta seo, go bhfuair céatadán ní b'airde acusan bás san Uileloscadh ná de na Giúdaigh féin. Ó bhí dímheas ag an gcosmhuintir orthu ina lán tíortha, bhí sé ní b'fhusa ag na Naitsithe iad a locadh agus a mharú. Bhí dlíthe frith-Ghiofógacha i bhfeidhm ina lán tíortha, an Ghearmáin san áireamh, i bhfad roimh theacht na Naitsithe, leis.
Bhí fadhbanna ag na hidé-eolaithe Naitsíocha leis na Giofóga ar dtús, ó bhí sé soiléir ó thús gur "Airígh" ab ea na Giofóga de réir an tsainmhínithe scolártha. B'as an bPuinseáib a tháinig siad go dtí an Eoraip, agus iad ag labhairt teanga atá cosúil le teangacha Ind-Airíocha na hIndia. Mar sin féin, ní raibh ag éirí leo sa tsochaí chomh maith agus ba chóir don chine cheannasach, agus ar ndóigh, ní fhéadfadh na Naitsithe a admháil nach raibh ciall ar bith lena gcuid teoiricí cine. Sa deireadh, rith an míniúchán leo go raibh na Giofóga i ndiaidh an fhuil uasal a bhá, agus an oiread daoine ar beagán feabhais a meascadh tríothu idir an India agus an Eoraip. Anois, bhí siocair mhaith faighte leis na Giofóga a mharú, siocair a raibh cuma na heolaíochta uirthi, agus ní raibh le déanamh ach an obair a dhéanamh.
Díolmhaíodh dreamanna beaga de na Giofóga ón Uileloscadh, toisc iad a bheith "sách glan" ó thaobh an chine de, ach ní raibh an formhór mór acu chomh hádhúil sin. Thairis sin, na horduithe a d'eisigh Heinrich Himmler i dtaobh na nGiofóg, chuir siad ar ceal cuid de na rialúcháin a bhí i bhfeidhm roimhe sin faoi na dreamanna eisceachtúla seo a fhágáil ina mbeo. Ba mhinic a cuireadh sna geiteonna céanna leis na Giúdaigh iad, agus má chuaigh aon dream eile bealach céanna an bháis leo siúd, b'iad na Giofóga iad. Meastar go bhfuair duine as gach triúr, nó fiú duine as gach beirt, de Ghiofóga na hEorpa bás sna sluachampaí báis. B'é polasaí oifigiúil Himmler, de réir mar a d'ordaigh sé ar an gcúigiú lá déag de Mhí na Samhna sa bhliain 1943, go raibh na Giofóga ar aon leibhéal leis na Giúdaigh mar chine, agus gur chóir iad a chur sna campaí céanna.
In Oirthear na hEorpa, mharaigh na h"Einsatzgruppen" cuid mhór de na Giofóga le meaisínghunnaí. Thairis sin, bhaintí úsáid as na carranna gáis. Tachtadh na sluaite móra acu i seomraí gáis na gcampaí báis fosta, ach bhí an oiread sin fuatha ag na séiléirí orthu is gur minic a lámhach siad na Giofóga go díreach nuair a bhí siad ag tuirlingt ón traein, gan iad a dhúnadh sna seomraí gáis. Uair amháin ar a laghad, chuaigh táinrith sna Giofóga nuair a thosaigh na séiléirí á marú mar sin. Ansin, ní raibh de bhealach éalaithe acu ach bealach an tseomra gáis, agus b'ansin a chuaigh siad isteach, ag síleadh, de réir chosúlachta, go mbeidís slán sábháilte ansin.
Bhí rialtais na gcomhghuaillithe, go háirithe na hUngáraigh is na Rómánaigh, an-sásta cuidiú leis na Gearmánaigh na Giofóga a dhíothú. Bhunaigh na Rómánaigh, fiú, campaí géibhinn dá gcuid féin do na Giofóga.
Na Máisiúin.
Scríobh Hitler ina leabhar nach raibh sna Máisiúin ach balbháin de chuid na comhcheilge Giúdaí, agus go raibh siad ag scaipeadh síochánachais a bhí ag cur fearúlacht agus cogúlacht an fhir Ghearmánaigh ó mhaith. Ar an ochtú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1934, choigistigh Roinn Gnóthaí Inmheánacha na Gearmáine maoin agus fáltas na gcraobhacha Máisiúnacha, agus cuireadh cosc leis an Máisiúnachas ar fad. Aon duine a bhí ina Mháisiún nuair a shealbhaigh Hitler an chumhacht sa Ghearmáin, ní raibh cead aige ballraíocht a lorg i bpáirtí na Naitsithe ná oifig phoiblí a shealbhú. Dhearc an páirtí ar na Máisiúin mar naimhde ar chúiseanna idé-eolaíochta (seachas ar chúiseanna ciníochais), agus sna campaí géibhinn dóibh, chaithfidís triantán dearg a chaitheamh lena stádas mar chimí polaitiúla a thaispeáint don tsaol ina dtimpeall.
Is deacair a rá, cé mhéad Máisiún a maraíodh sna campaí géibhinn. Creidtear go bhfuil an figiúr ceart suite idir ochtó míle agus dhá chéad míle.
Na Cumannaigh.
Fuair thart ar chéad míle Cumannach bás sna campaí géibhinn. Roimhe sin, rinneadh turgnaimh mhíocháine ar chuid acu, agus x-ghathanna á ndíriú orthu le hiad a aimrídiú.
Na Homaighnéasaigh.
Bhí an homaighnéasacht an-fheiceálach i mBeirlín sna blianta idir an Chéad Chogadh Domhanda agus "coup d'état" na Naitsithe, agus na buachaillí bána á dtaispeáint féin go hoscailte ina gcuid clubanna agus áiteanna teagmhála. Bhí gluaiseacht láidir ann ag éileamh saoirse agus cearta do na homaighnéasaigh, agus an siciatraí Magnus Hirschfeld ag tacú leis an ngluaiseacht mar shaineolaí. Sa bhliain 1919, bhunaigh Hirschfeld institiúid eolaíochta le staidéar agus taighde a dhéanamh ar chollaíocht an duine, institiúid a bhí an-fhorásach lena linn féin. Is é an tátal a bhain Hitler agus na Naitsithe as seo, ar ndóigh, ná go raibh comhcheilg idirnáisiúnta na nGiúdach ag iarraidh saobhadh gnéis a scaipeadh i measc na nGearmánach leis an gcine Airíoch a chur ar an drabhlás. Ba Ghiúdach é an dochtúir Hirschfeld féin.
Naimhde idé-eolaíochtúla ab ea na homaighnéasaigh freisin, nó ba chuid lárnach d'fhealsúnacht na Naitsithe "cine ceannasach" a chur ag rialú an domhain, agus bhí sé tábhachtach tuilleadh clainne a choimpeart is a iompar leis an gcuspóir sin a bhaint amach. Thairis sin, bhí na gnáth-réamhbhreithiúnais i dtaobh na homaighnéasach an-leitheadúil i measc na Naitsithe agus na ndaoine eile, agus eagla ar roinnt mhaith acu gur "galar" intolgtha agus inaistrithe ab ea an homaighnéasachas.
Agus an méid sin ráite, is gá a phointeáil amach go raibh cuid mhaith homaighnéasach le fáil i measc na Naitsithe, na boic mhóra fiú, nuair nach raibh an ghluaiseacht ach ag teacht ar an bhfód. Bhí an homaighnéasacht sách coitianta i measc na bh"Freikorps", na n-óglach frith-Chumannach ar fruilíodh cuid mhaith de na luath-Naitsithe as a measc. Bhí a fhios ag uasal agus ag íseal, mar shampla, gur homaighnéasach ab ea Ernst Röhm, bunaitheoir agus ceann feadhna na dtrúipéirí ruathair (SA). I bhfad i ndiaidh an chogaidh, chuimhnigh an scríbhneoir Gearmánach Heinrich Böll ar an ngraifín a chonaic sé ar bhalla in Köln i luathbhlianta na Naitsithe: "SA - Arsch waschen - Röhm kommt!" ("Seo chugainn Röhm anois, a Thrúipéirí Ruathair, nígí an tóin ina araicis!")
D'athraigh an scéal, áfach, nuair a tháinig Hitler i seilbh na cumhachta. Cuireadh Röhm ar an taobhlíne i ngluaiseacht na Naitsithe féin, agus sa deireadh, maraíodh é ar Oíche na Lann Mór, sa bhliain 1934. Ina dhiaidh sin, thosaigh na Naitsithe ag cimiú homaighnéasaigh go córasach agus á seoladh go dtí na sluachampaí géibhinn.
Na Dreamanna Reiligiúnda.
Cé nach raibh aon dream reiligiúnda eile seachas na Giúdaigh le cur de dhroim an domhain, dhírigh na Naitsithe ar sheicteacha áirithe ar dhóigh ar leith, agus iad den tuairim gur naimhde idé-eolaíochtúla as an ngnáth a bhí iontu. Creidtear go bhfuair thart ar mhíle dhá chéad "Bibelforscher" bás sna campaí géibhinn. "Taighdeoirí Bíobla" nó "Bíoblóirí" is brí leis an bhfocal Bibelforscher, agus is ionann iadsan agus Finnéithe Iaivé ar a bhfuil aithne againn inniu.
Maraíodh lear mór sagart Caitliceach sa Pholainn, agus na Naitsithe ag iarraidh lucht léinn na tíre sin a léirscrios agus an Pholainnis a iompú ina canúint labhartha gan traidisiún liteartha. Thairis sin, má bhí sloinne Giúdach ar shagart, nó gaolta Giúdacha aige, bhí an dainséar ann go marófaí mar Ghiúdach é, nó bhí frith-Ghiúdachas na Naitsithe bunaithe ar an gciníochas, seachas ar an reiligiún. Mar sin, ní raibh an t-iompaitheach Críostaí de bhunadh Giúdach slán ná sábháilte i ríocht na Naitsithe, má fuarthas amach faoina chúlra.
Ar ndóigh, bhí cuid mhaith sagart agus ministéaraí ag cáineadh polasaithe frith-Ghiúdacha na Naitsithe, agus iad i nguais a gcimithe nó a gcurtha chun báis ar chúiseanna polaitíochta - ní raibh ruspa ná rófhulaingt ag na Naitsithe le haon chineál freasúra. Mar shampla, cuireadh an tEaspag Clemens August von Galen i mbraighdeanas baile nuair a cháin sé go poiblí an feachtas eotanáise. Gearmánach ab ea an tEaspag von Galen, agus dearcadh náisiúnaíoch tírghráúil aige, rud a shábháil ó chinniúint ní ba mheasa é. Iad siúd sna tíortha forghafa a lochtaigh polasaithe na Naitsithe, ní raibh siadsan leath chomh hádhúil. Mar sin, maraíodh an sagart Cairmilíteach Ollannach Titus Brandsma le hinstealladh nimhe i gcampa géibhinn Dachau i Mí Iúil na bliana 1942. Cimíodh i dtús na bliana é, nuair a bhí sé ag áitiú ar eagarthóirí na nuachtán Caitliceach san Ollainn gan forógraí bolscaireachta na Naitsithe a chur i gcló.
Scéal ar leith é scéal Maksymilian Maria Kolbe. Roimh an Dara Cogadh Domhanda, bhí an bráthair Proinsiasach seo ina bholscaire coiméadach agus é ag cáineadh an chaipitlíochais, an Chumannachais, an Impiriúlachais agus an tSiónachais ina chuid scríbhinní. Tá an chuma ar an scéal, fiú, go raibh blas frith-Ghiúdachais ar chuid mhaith dár scríobh sé. Nuair a d'ionsaigh na Naitsithe a thír dhúchais, áfach, d'iompaigh sé amach ina chosantóir cróga ag na Giúdaigh a bhí ag éalú ó na Naitsithe, agus é ag tairiscint fárais agus dídine do chuid mhaith acu. Sa deireadh thiar thall, chimigh na Naitsithe é. In Auschwitz dó, thairg sé é féin a íobairt thar cionn fear a bhí le cur chun báis, arbh ainm dó Franciszek Gajowniczek. Ghlac na Naitsithe leis an tairiscint, agus básaíodh Kolbe. Maidir leis an bhfear a shábháil sé, mhair sé beo go dtí an bhliain 1995.
Chanónaigh an Eaglais Chaitliceach Maksymilian Kolbe sa bhliain 1982, agus is é naomhphatrún na bpríosúnach é.
Bhí cuid mhór den eaglais Phrotastúnach - is é sin, na Soiscéalaigh Liútaránacha - sa Ghearmáin míshásta le frith-Ghiúdachas agus frith-Chríostaíocht na Naitsithe. Nuair a d'fhéach na Naitsithe lena n-idé-eolaíocht a chur i bhfeidhm ar an eaglais Phrotastúnach, thug cuid mhór de na fíréin droim láimhe leis an eaglais oifigiúil, agus iad ag teacht le chéile ar chúla téarmaí faoi choimirce na heaglaise rúnda, "Bekennende Kirche". Chaith Martin Niemöller, bunaitheoir na heaglaise rúnda, na blianta fada i mbraighdeanas, agus cuireadh Dietrich Bonhoeffer, ministéir eile a bhí gníomhach san eaglais sin, chun báis i ndiaidh na hiarrata marfaí a thug Claus Schenk von Stauffenberg ar Hitler ar an bhfíchiú lá de Mhí Iúil den bhliain 1944.
Na hEasláin.
Cuireadh na céadta milliúin de dhaoine easlána chun báis, ó b'é tuairim na Naitsithe é gur cur amú acmhainní ab ea a leithéidí a choinneáil beo. Thairis sin, ní raibh siad ag réiteach go rómhaith leis an bhféiníomhá de na Gearmánaigh mar "chine osdaonna Airíoch" a bhí á scaipeadh i mbolscaireacht na Naitsithe. Amach ó dhaoine le Dia a bhí ar chiall an pháiste agus ar chreapaltáin nach raibh lúth ceart na ngéag acu, básaíodh cuid mhaith daoine a raibh titimeas orthu. Thairis sin, fuair cuid mhaith de dhaoine aimridiú in aghaidh a dtola féin. Tháinig na coireanna seo i gcrích de thoradh an tionscadail eotanáise ar ar thug na Naitsithe T-4 - as Tiergartenstrasse 4 ("4, Sráid Ghairdín na nAinmhithe"), arbh é sin seoladh oifigí riaracháin na scéime i mBeirlín. Cuireadh tús leis an gclár eotanáise seo sa bhliain 1939, agus baineadh an-úsáid as torthaí an tionscadail ina dhiaidh sin mar mhúnla do na mórchampaí géibhinn agus léirscriosta.
Eile.
Ní raibh mórán Afracánaigh ná Áisigh ina gcónaí sa Ghearmáin i mblianta an Uilelosctha, ach is léir go raibh an beagán féin i nguais mhór, agus an cineál polasaithe ciníochais a bhí i bhfeidhm sa tír. B'iad "bastairt Dhúiche na Réine" an dream ab fheiceálaí acu. Nuair a d'fhorghabh na Francaigh Dúiche na Réine in Iarthar na Gearmáine i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, bhí cuid mhaith saighdiúirí gorma ó choilíneachtaí Afracánacha na Fraince ar garastún sa dúiche, agus is follasach gur leag daoine acu suas roinnt chailíní áitiúla, mar a rinne lear maith de na saighdiúirí Francacha eile. Ina leabhar "Mein Kampf", scríobh Hitler go raibh na Francaigh tar éis Gormaigh a gharastúnú i nDúiche na Réine d'aonturas le "glaineacht an chine Ghearmánaigh" a chur ó mhaith.
Nuair a tháinig na Naitsithe i seilbh na cumhachta, ní raibh siad mall ag locadh na "mbastart" ná á gcaitheamh i dtóin phríosúin. hAimridíodh cuid mhór acu, agus maraíodh roinnt eile sna campaí géibhinn nó sna "turgnaimh mhíocháine".
Páistí nó déagóirí ab ea na "bastairt" nuair a thosaigh réimeas na Naitsithe. Bhí Gormaigh fhásta ina gcónaí sa Ghearmáin freisin, agus iad tagtha go dtí an tír mar mhic léinn, mar ealaíontóirí nó mar lucht ceirde. Ós rud é go raibh coilíneachtaí ag na Gearmánaigh féin san Afraic go dtí gur bhain an Fhrainc is an Bhreatain Mhór díobh iad tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, bhí Gormaigh as na tíortha seo ag cur fúthu sa Ghearmáin le fada an lá, freisin: iar-shaighdiúirí a chuir cogadh ar son na Gearmáine, nó iar-státseirbhísigh i gcóras riaracháin na gcoilíneachtaí. Is dócha nach raibh fáilte roimh chuid mhaith de na daoine seo i measc a muintire a thuilleadh, agus mar sin, ní raibh de rogha acu ach imirce a dhéanamh go dtí an Ghearmáin féin. Fuair cuid mhaith acu siúd iad féin cimithe ag na Gearmánaigh, agus ní raibh sé as an ngnáth gur maraíodh iad mar "naimhde cine".
Líon na mBásanna.
Sa tríú heagrán dá shaothar ceannródaíochta, "The Destruction of the European Jews", mheasúnaigh Raul Hilberg gur bhásaigh 5.1 milliún Giúdach le linn an Uilelosctha, má chuirtear san áireamh iad siúd a stiúg le hocras is le cruatán na ngeiteonna (thart ar ocht gcéad míle), iad siúd a lámhachadh amuigh faoin aer (milliún agus ceithre chéad míle), agus iad siúd a básaíodh sna campaí (suas le dhá mhilliún agus naoi gcéad míle). Go ginearálta, meastar go raibh Hilberg ag iarraidh fanacht ar an gceann caol den scéal, nó níor thug sé aird ach ar na básanna a bhí ar taifead, agus é ag seachaint an cineál meastacháin a bheadh bunaithe ar na staitisticí. Bhí cur chuige den tsaghas chéanna ag Martin Gilbert, an staraí Sasanach, ina shaothar "Atlas of the Holocaust". Is é an toradh a fuair seisean ná cúig mhilliún agus seacht gcéad caoga míle Giúdach, nó bhí figiúirí na nGiúdach a maraíodh sa Rúis agus in áiteanna eile measúnaithe ní b'airde aige.
Bhain Lucy Dawidowicz úsáid as figiúirí na ndaonáireamh réamhchogaidh, agus is é an toradh a fuair sise ná cúig mhilliún naoi gcéad tríocha ceithre mhíle Giúdach. Bhí cuid mhór Giúdach in Oirthear na hEorpa ina gcónaí sna "steitleanna", is é sin, i sráidbhailte beaga dá gcuid féin nach raibh ag clárú na mbreitheanna ná na mbásanna ar aon dóigh shásúil. Mar sin, tá sé sábháilte a rá go bhfuil an figiúr sin níos ísle ná an fhírinne. Thairis sin, is iomaí taifead oifigiúil a chuaigh le tine nó a cailleadh ar bhealach éigin eile i mblianta an chogaidh.
Sa Ghearmáin féin, tá an tOllamh Wolfgang Benz, agus é ag obair d'Ollscoil Teicneolaíochta Bheirlín, ar duine de na scoláirí is údarásúla i leith an Uilelosctha. Is é an meastachán a d'fhoilsigh seisean ina leabhar "Dimension des Volksmords" ("Diminsiún an Chinedhíothaithe", 1991) ná go bhfuil líon na mbásanna suite idir cúig mhilliún trí chéad míle agus sé mhilliún dhá chéad míle. Is í an uimhir atá le léamh ar "Encyclopedia of the Holocaust" ("Ciclipéid an Uilelosctha", 1990) le Yisrael Gutman agus Robert Rozett ná 5.59-5.86 milliún Giúdach.
Rinne na Naitsithe an-ródach ar na dreamanna seo leanas freisin, ach dealraíonn sé nach raibh siad á mbailiú go córasach le haghaidh a maraithe, mar a rinne siad leis na Giúdaigh agus leis na dreamanna eile thuas.
Thairis sin, rinne an rialtas Cróiteach, is é sin, an páirtí Ustaša, géarleanúint ar na Seirbigh beag beann ar na Naitsithe a raibh siad ag comhoibriú leo. Fuair 330,000 - 390,000 Seirbeach bás san fheachtas seo.
Is féidir achoimre na meastachán éagsúil ar líon na n-íobartach a fháil in a chuir Matthew White ar fáil.
Ar Lorg na gCaipéisí.
Go gairid i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, bhí na milliúin de dhaoine ag iarraidh tásc nó tuairisc a muintire agus a gcuid cairde is aitheantas a fháil. In imeacht na mblianta, tháinig maolú ar na hiarrachtaí seo de réir a chéile. Mar sin féin, tá sé ag éirí coitianta arís, ina measc siúd ar cailleadh daoine gaoil leo san Uileloscadh, dul ar lorg sonraí faoi chinniúint a muintire. Tá Yad Vashem ag coinneáil bunachar sonraí inchuardaithe ar fáil a bhfuil trí mhilliún ainm i dtaisce ann, is é sin, beagnach duine as gach beirt de na Giúdaigh a básaíodh san Uileloscadh. Is féidir an bunachar sonraí seo a chuardach tríd an Idirlíon nó san áit féin.
Sluachampaí Daorbhroide (1933-1945).
Ón mbliain 1933 ar aghaidh, chuir na Naitsithe bun le sraith de champaí daorbhroide sa Ghearmáin féin le cimí polaitiúla agus daoine "neamhthaithneamhacha" eile a choinneáil iontu. Údaráis áitiúla a bhunaigh cuid mhór de na campaí seo. De réir a chéile, áfach, tháinig córas lárnaithe an riaracháin i seilbh na gcampaí seo, agus tháinig na campaí móra géibhinn ar an bhfód sna sálaí ag na mionchampaí seo. Sa bhliain 1939, bhí sé champa móra ag obair cheana, agus iad suite sa Pholainn. De réir mar a bhí an cogadh ag dul ar aghaidh, d'iompaigh na campaí géibhinn ina lárionaid dúnmharfóireachta, céastóireachta agus sclábhaíochta do na Giúdaigh agus na cimí cogaidh.
Le linn an chogaidh, tógadh campaí nua ar fud na hEorpa, go háirithe in aice leis na pobail mhóra Ghiúdacha, nó áit a raibh cuid mhór intleachtóirí Polannacha, Giofóga nó Cumannaigh ag cur fúthu. Bhí an chuid ba mhó de na campaí seo suite i nGobharnóireacht Ghinearálta na Polainne. Mar sin féin, bhí ceann, ar a laghad, i ngach tír dá raibh forghafa ag na saighdiúirí Gearmánacha. D'úsáidtí traenacha earraí leis na príosúnaigh a iompar go dtí na campaí, agus is iomaí cime a shíothlaigh ar an traein sular bhain sé amach a ceann scríbe. Bhí campaí géibhinn sa Ghearmáin féin. Ós rud é nár theastaigh ón lucht rialtais súil na nGearmánach a tharraingt ar an Uileloscadh, ní rabhthas ag cur cimí chun báis sa tír dhúchais féin, ach is iomaí príosúnach a bhásaigh de dheasca na ndroch-choinníollacha sna campaí seo, agus cuireadh cuid mhór acu chun báis ar bhealach ní ba choinbhinsiúnta ná na seomraí gáis.
Géarleanúintí na nGiúdach (1938-1941).
10ú lá de Mhí na Samhna 1938
Is iomaí scoláire a deir gurbh í Oíche na Gloine Briste ("Reichskristallnacht") a chuir tús leis an Uileloscadh. Ar an naoú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 1938, rinneadh ionsaithe brúidiúla ar na Giúdaigh ar fud na Gearmáine. Tugadh drochíde do na daoine féin, agus chuaigh léirscrios ar a gcuid maoin saolta. Fuair céad Giúdach, a bheag nó a mhór, bás sa teagmháil seo, agus cimíodh tríocha míle acu sna campaí géibhinn. Rinneadh dochar nó scrios ar seacht míle siopa de chuid na nGiúdach, agus ní raibh sionagóg sa Ghearmáin nach ndearnadh damáiste de chineál éigin uirthi. Bhí imeachtaí den chineál chéanna ar siúl i Vín san am céanna.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, rinne pobail áitiúla géarleanúintí ar a gcuid comharsan Giúdach anseo agus ansiúd sna tíortha forghafa. Fuair cuid de na géarleanúintí seo spreagadh ó na Gearmánaigh, agus tháinig an chuid eile go spontáineach, cosúil le géarleanúint Iaşi sa Rómáin ar an 30ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1941, agus imeachtaí Jedwabne sa Pholainn. Mharaigh póilíní Rómánacha agus muintir Rómánach na háite 14,000 Giúdach in Iaşi. I Jedwabne, fuair uimhir de Ghiúdaigh atá idir 380 agus 1,600 bás i lámha a gcuid comharsan Polannach.
Na Scéimeanna Eotanáise (1939-1941).
Básaíodh na hothair i nGrafeneck in aice le Stuttgart, áit ar baineadh triail as an chéad seomra gáis; in Hartheim san Ostair in aice le Linz; Hadamar, áit ar bhain toit an chréamatóiriam súil na háite ar a raibh ag titim amach; i mBernburg an der Saale; i mBrandenburg an der Havel, áit a raibh campa géibhinn Brandenburg-Görden freisin; agus i Sonnenstein i bPirna, i gcóngar do Dresden.
Na Geiteonna.
Geiteo Vársá sa bhliain 1942
I ndiaidh an ionsaí a rinneadh ar an bPolainn, bhunaigh na Naitsithe geiteonna do na Giúdaigh agus na Giofóga. B'ansin a chaith na Giúdaigh deireadh a saoil, go néata faoi shúil ghéar na nGearmánach agus gan bhealach éalaithe, agus mura bhfuair siad bás leis an ocras agus na galair a bhí ag rith damhsa sna geiteonna, tugadh go dtí na seomraí gáis iad sa deireadh. B'é geiteo Vársá an ceann ba mhó, nó bhí cónaí ar 380,000 duine ansin, agus bhí thart ar 160,000 duine fáiscthe isteach i ngeiteo Łódź, an dara ceann ba mhó acu, ach bunaíodh geiteonna den chineál seo ina lán áiteanna ar fud na hEorpa forghafa sna blianta 1940-1941. Ní raibh siad cosúil le sráidbhailte na bpobal áitiúil Giúdach. B'fhearr a rá gur príosúin phlódaithe a bhí iontu. Mar shampla, siúd is gur dúnadh an tríú cuid de mhuintir Vársá sa gheiteo, ní raibh ach 2.4 % d'achar na háite fágtha faoi na daoine seo. Ní cúis iontais é go raibh na céadta míle ag fáil báis le fiabhras breac agus le galair thógálacha eile sna geiteonna seo.
Ar an naoú lá déag de Mhí Iúil sa bhliain 1942, d'eisigh Heinrich Himmler, ceann feadhna SS, ordú faoi aslonnú na nGiúdach ó na geiteonna go dtí na campaí báis. Trí lá ina dhiaidh sin, tugadh an chéad lastas traenach de Ghiúdach ó Vársá go dtí Treblinka, áit ar tachtadh 300,000 duine ó Vársá amháin i rith an chéad dhá lá déag is dhá scór eile. Is iomaí geiteo eile a chaill a dhaonra go hiomlán, agus na daoine á dtabhairt go dtí na seomraí gáis. D'éirigh na Giúdaigh amach in éadan na Naitsithe in áiteanna, go háirithe i Vársá agus i mBiałystok, ach má d'éirigh féin, chloígh na Naitsithe na ceannairceoirí le lámh láidir.
Scuaid an Bháis.
Taobh amuigh de na campaí géibhinn, mharaigh na Naitsithe agus lucht a dtacaíochta milliún agus sé chéad míle Giúdach amuigh faoin spéir, go háirithe sa bhliain 1941, sular thosaigh an tUileloscadh i gceart sna sluachampaí. Nuair a thosaigh an t-ionradh ar an Aontas Sóivéadach, chuaigh scuaid an bháis ("Einsatzgruppen") isteach sna sálaí ag an arm, agus iad ag marú rompu, idir Pholannaigh, fheidhmeannaigh Chumannacha, agus Ghiúdaigh. B'iad na Polannaigh an chéad targaid a bhí ag na scuaid seo, nó sa bhliain 1940, rinne siad oibríocht ar ar tugadh "Ausserordentliche Befriedungsaktion", is é sin, oibríocht neamhghnách cheansaithe, agus is é an cuspóir a bhí leis an oibríocht seo ná aos léinn na Polainne a locadh, a chimiú agus a mharú. Gabhadh tríocha míle duine, agus sa deireadh, maraíodh seacht míle acu. Nuair a tháinig samhradh na bliana 1941, bhí na scuaid ag cromadh ar na Giúdaigh. Rinneadh an chéad mhór-ródach ar na Giúdaigh i mBiałystok ar an aonú lá fichead de Mhí an Mheithimh sa bhliain chéanna, agus bhí dhá mhíle is dhá chéad Giúdach thíos leis. Ina dhiaidh sin, chuaigh an marú ar aghaidh agus é fiú ag dul i méadaíocht. Mharaigh fórsaí Gearmánacha an SS míle go leith de Ghiúdaigh i gKaunas ar an séú lá fichead de Mhí an Mheithimh.
Mharaigh tacadóirí Úcráineacha na Naitsithe 4,000 Giúdach i Lviv i ndeireadh Mhí an Mheithimh agus i dtús Mhí Iúil sa bhliain 1941. Ó Mhí Mheán Fómhair go deireadh na bliana céanna, chuaigh an ródach ar fud na Polainne, na Liotuáine, na hÚcráine agus na Laitvia. Básaíodh corradh is 33,000 Giúdach i mBabi Yar. Mharaigh comhoibrithe Laitviacha na Naitsithe (Cománlach Arajs) 25,000 duine i Rumbula. In Odessa, b'iad na fórsaí Rúmánacha a bhí i mbun oibre, agus chuir siad 36,000 duine chun báis. Ag Naoú Daingean Kaunas agus i bPaneriai, b'iad na Gearmánaigh féin a rinne an marú, is é sin, an SS, agus fuair 19,000 duine bás i gKaunas agus 40,000 duine i bPaneriai (sa bhliain 1944, shroich an dara figiúr seo 100,000). Ar feadh cúig mí, fuair 100,000 Giúdach bás in aghaidh na míosa. Nuair a tháinig deireadh na bliana 1943, bhí 900,000 Giúdach eile básaithe ar an dóigh seo, ach ní raibh an obair ag dul ar aghaidh sách sciobtha le lucht ceannasaíochta na Naitsithe a shásamh. I ndeireadh na bliana 1941 agus i dtús an chéad bhliain eile, chrom siad ar an bhFuascailt Deiridh ("Endlösung") a chur i gcrích, is é sin, díothú iomlán na nGiúdach san Eoraip.
Sa bhliain 1941, bunaíodh "stát náisiúnta na Cróite" le hurraíocht na Naitsithe, agus b'iad na Seirbigh, thar aon dream eile, a bhí thíos leis sin. Bhí Seirbigh á ndó ina mbeo istigh ina gcuid eaglaisí, á marú ag scuaid bheaga bháis, na "triúraithe dubha" (ní bhíodh ar scuad den chineál seo, go minic, ach triúr), agus iad ag dul ó shráidbhaile beag go sráidbhaile beag, ag tabhairt nimhe do na madraí, ag caitheamh daoine beo síos i bpoill doimhne sa talamh agus ag martrú na ndaoine a bhí cimithe acu. Bhí campa báis ag na Crótaigh le haghaidh na Seirbeach i Jasenovac sula raibh gású na nGiúdach tosaithe ag na Naitsithe, agus chreathnaigh na Naitsithe féin roimh chruálacht na gCrótach ansin, cé go raibh siad le scéimeanna díothaithe a chur i gcrích ina gcuid campaí féin go gairid ina dhiaidh sin.
Sluachampaí an Bháis.
I Mí na Nollag 1941, d'oscail na Naitsithe Chełmno, an chéad champa báis. Tháinig seacht gcinn de na campaí seo ar an bhfód i ndeireadh na dála. Ní raibh de chuspóir leis na campaí seo ach daoine a chur chun báis ina sluaite síoraí ar scála na tionsclaíochta. Níorbh ionann na campaí báis seo agus na campaí géibhinn nó na campaí daorbhroide, ina raibh na daoine á gcoinneáil i ndaoirse ag obair go crua, nó cé go raibh na séiléirí brúidiúil agus an bia gann sna campaí eile sin, ní raibh gléasra teicneolaíochta leis na cimí a mharú in úsáid ach sna fíor-champaí báis. Fuair breis agus trí mhilliún Giúdach bás sna campaí sluamharaithe. B'é an gnáthmhodh oibre sna campaí seo ná na príosúnaigh a ghlasáil istigh i seomraí gáis lena dtachtadh le gás nimhe - Zyklon B (hidriginchiainíd) nó aonocsaíd charbóin a bhí i gceist. Ansin, ba nós corpáin na gcimí a chur trí tine i gcréamatóiriamaí móra. I Sobibór, chaití na corpáin sa mhullach ar a chéile agus iad á ndó ansin. An luaith a gheibhtí mar seo, chuirtí sa talamh nó leis an ngaoth í.
Sa bhliain 1942, thosaigh an tréimhse ba mhó léirscrios den Uileloscadh le hOibríocht Reinhard, agus hosclaíodh na campaí báis i mBelzec, i Sobibór, agus i dTreblinka. Roimh Mhí Deireadh Fómhair 1943, maraíodh breis is 1.7 milliún Giúdach i dtrí champa "Reinhard". B'é Auschwitz-Birkenau an campa ba mhó den chineál seo. Bhí idir champa daorbhroide (Auschwitz) agus campa báis (Birkenau) ann. I mBirkenau, bhí ceithre sheomra gáis ag obair, agus a chréamatóiriam ag gach ceann acu. Fuair timpeall is 1.6 milliún Giúdach bás sna campaí seo, ina measc siúd 438,000 Giúdach ón Ungáir a maraíodh i rith cúpla mí. Thairis sin, tachtadh 75,000 Polannach agus homaighnéasach ansin, maille le 19,000 Giofóg. Nuair a shroich an obair buaic na héifeachtúlachta, bhí timpeall is ocht míle duine á marú in aghaidh an lae i mBirkenau.
Ag baint amach na gcampaí seo dóibh, chaithfeadh na príosúnaigh a gcuid airgid, seodra agus rudaí eile den chineál sin a thabhairt uathu, agus baineadh an folt gruaige de na mná. De réir doiciméad amháin de chuid na Naitsithe, úsáideadh an ghruaig i ndéantús stocaí. Na cimí a bhí rólag le dul ag obair, chuaigh siad caol díreach go dtí an seomra gáis - uaireanta, bhí an chuma ar an bhfoirgneamh gur cithfholcadh a bhí ann seachas seomra gáis - agus nuair a bhí siad tachtaithe, cuireadh na corpáin trí thine. Na priosúnaigh a raibh sracadh éigin fágtha iontu, chuaigh siad ag obair i monarchanna timpeall an champa. Athchúrsáladh bróga, stocaí agus éadaí na gcimí ar mhaithe leis an gcogadh, cuma cé acu ar cuireadh cime áirithe chun báis ar an toirt nó nár cuireadh. Daoine de na cimí, cuireadh ag bailiú na gcorpán iad, agus chaithfidís na fiacla óir a bhaint de dhrandal na marbhán.
Mórshiúlta an Bháis agus Teacht na Saoirse.
Nuair a bhí fórsaí armtha na gComhghuaillithe ag cúngú isteach ar na Gearmánaigh i ndeireadh na bliana 1944, chinn na Naitsithe ar na campaí báis a thréigean, na cimí a sheoladh siar agus an fhianaise a dhíothú, le nach bhféadfadh a gcuid naimhde a aithint céard a bhí déanta acu. Na cimí a bhí ar an dé deiridh cheana i ndiaidh na míonna nó na mblianta a chaith siad ar bheagán bia faoi bhráid na séiléirí brúidiúla, chaithfidís fiche éigin ciliméadar, nó níos mó fós, a chur díobh ag tarraingt ar stáisiún na traenach. Ansin, cuireadh ar bord traenach iad nach raibh ach vaigíní lastais inti, agus iad féin oscailte, i gcruth is nach raibh cosaint ar bith iontu ar anró na haimsire. Ina dhiaidh, chaithfidís mórshiúl eile a chur díobh le campa eile a bhaint amach. Ar ndóigh, ba nós leis na séiléirí na fágálaigh a mharú le hurchar ar an toirt. B'é an mórshiúl báis ba mhó agus ba mhíchlúití ná an ceann i Mí Eanáir 1945, nuair a bhain an tArm Dearg amach an Pholainn. Naoi lá roimh theacht na Sóivéadach go hAuschwitz, sheol na gardaí ón SS 60,000 príosúnach as an gcampa i dtreo Wodzisław, 56 chiliméadar ar shiúl, áit ar cuireadh ar bhord na dtraenach lastais iad le dul go dtí campaí eile. Fuair 15,000 duine bás le linn an mhórshiúil áirithe seo, agus d'éag timpeall ar 100,000 Giúdach ar na siúlta seo go léir.
Corpáin i Dachau sa bhliain 1945
I Mí Iúil 1944, tháinig na Sóivéadaigh trasna ar an chéad mhórchampa Naitsíoch, Majdanek. B'iad na Sóivéadaigh ba túisce a bhain amach Auschwitz, leis. An chuid ba mhó de na campaí a thit leis na Sóivéadaigh, bhí siad fágtha folamh cheana féin i ndiaidh na mórshiúlta. Ghabh fórsaí Meiriceánacha agus Sasanacha campai eile, ar nós Bergen-Belsen ar an 15 Aibreán 1945. Bhí 60,000 cime sa champa sin, ach fuair duine as gach ceathrar bás go gairid ina dhiaidh sin, ó nach raibh teacht aniar ar bith fágtha iontu i ndiaidh bhlianta na drochíde.
Frithbheartaíocht na nGiúdach.
Ó bhí fórsaí míleata na Gearmáine an-láidir, agus inneall maith catha orthu, ní raibh íobartaigh an Uilelosctha ábalta mórán a dhéanamh le cur ar a son féin in aghaidh na Naitsithe. Agus an méid sin ráite, tá a fhios ag na staraithe roinnt mhaith iarrachtaí den chineál sin, go háirithe níos mó ná céad éirí amach faoi airm a rinne na Giúdaigh.
Fuair an chuid ba mhó de na trodaithe bás, ach tháinig dornán acu slán agus chuir fúthu in Iosrael. Bhí ceannaircí eile ann sna geiteonna, ach níor éirigh leis na Giúdaigh in aon áit na saighdiúirí Gearmánacha a chloí.
Bhí ceannaircí móra i dtrí cinn de na campaí báis fosta. I Mí Lúnasa 1943, d'éirigh na cimí amach i gcampa báis Treblinka. Cuireadh go leor foirgnimh trí thine, agus d'éalaigh 70 cime as an gcampa, ach fuair 1,500 duine bás. Cuireadh deireadh leis na gásuithe, áfach, ar feadh míosa. I Mí Dheireadh Fómhair 1943, d'éirigh ní b'fhearr leis na ceannairceoirí i Sobibór. Ansin, maraíodh aon fhear déag de chuid an SS, chomh maith le roinnt gardaí Úcráineacha. D'éalaigh trí chéad duine, is é sin, duine as gach beirt dá raibh cimithe i Sobibór, agus tháinig caoga duine acu slán as an gcogadh. B'éigean do na Naitsithe an campa a dhúnadh ar fad i ndiaidh an éalaithe seo. Ar an 7 Deireadh Fómhair 1944, d'éirigh na "Sonderkommandos" Ghiúdacha amach in Auschwitz. Is éard a bhí i gceist leis na "Sonderkommandos" ná Giúdaigh a bhí ag comhoibriú leis na Gearmánaigh ag coinneáil na seomraí gáis ag obair. Shéid siad ceann de na créamatóiriamaí san aer leis an ábhar pléasctha a bhí smuigleáilte isteach ó mhonarcha na n-arm ag na mná a bhí ag obair ansin. D'fhéach na príosúnaigh ansin le héalú ón gcampa, ach rugadh orthu go gairid, agus maraíodh gach mac máthar acu ina dhiaidh sin.
Bhí treallchogaithe Giúdacha ag cur catha ina lán tíortha, ar nós Eugenio Calò san Iodáil mar shampla. Thairis sin, tháinig óglaigh Ghiúdacha ó Shainordú na Palaistíne go dtí an Eoraip le cuidiú lena gcuid comhreiligiúnaithe ansin.
Frithbheartaíocht Fhinnéithe Iaivé.
Bhí Finnéithe Iaivé - nó "Ernste Bibelforscher", na Bíoblóirí Dáiríre, mar a thugtaí orthu san am sa Ghearmáin - á ngéarleanúint sa Tríú Reich. Ní raibh siad sásta dílseacht a thabhairt do Pháirtí na Naitsithe ná dul ar fiannas san arm, agus mar sin, caitheadh sna campaí géibhinn nó i dtóin phríosúin iad i mblianta an Uilelosctha. Murab ionann agus na Giúdaigh, na homaighnéasaigh agus na Giofóga, a bhí á ngéarleanúint ar chúiseanna cine, polaitíochta agus sóisialta, b'é an reiligiún a tharraing fuath na Naitsithe ar na Finnéithe. Na Finnéithe a bhí cimithe, bhí an rogha acu lá ar bith an campa géibhinn a fhágáil ach a gcreideamh a thréigean, dílseacht a mhionnú don stát Naitsíoch, agus tacaíocht a ghealladh d'Arm na Gearmáine. Cuireadh timpeall is dhá mhíle déag acu go dtí na campaí géibhinn, agus iad ag caitheamh triantán purpartha mar shuaitheantas. Sa deireadh thiar, fuair dhá mhíle acu bás i mbraighdeanas na Naitsithe. An chuid acu nár cimíodh, fágadh dífhostaithe iad. Deir an Dochtúir Detlef Garbe, staraí atá i gceannas ar áit chuimhneacháin Neuengamme i Hamburg: "I dtaca le holc, ní féidir a shéanadh gurbh iad na Finnéithe an ghluaiseacht reiligiúnda ba daingne a sheas an fód in aghaidh na n-iarrachtaí iad a chomhshamhlú leis an Naitsíochas."
Na Tarrthálaithe.
Shábháil an Rí Christian a Deich agus muintir na Danmhairge an chuid ba mhó de Ghiúdaigh na tíre trí iad a iompar faoi choim go dtí an tSualainn ar bháid iascaireachta. Thairis sin, na Giúdaigh a bhí cimithe ag na Naitsithe cheana féin, mhair rialtas na tíre ag áitiú ar na Gearmánaigh iad a shaoradh. Nuair a d'fhill na Giúdaigh seo abhaile, fuair siad a gcuid tithe agus maoin shaolta díreach mar a bhí siad roimhe sin, agus iad faoi chosaint an stáit idir an dá linn.


An tAoire.
Tá an tAoire ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé ar cheann freisin de na 48 réaltbhuíon a bhí ar chatalóg Tholamaes. Aoire bó nó treabhdóir atá ann, ach feictear air freisin mar fhaireoir béar, toisc go bhfuil sé in aice le réaltbhuíonta an Bhéir Mhóir agus an Bhéir Bhig. Ta an ceathrú réalta is gile ar spéir na hoíche, Arcturus, le feiceáil ar an réaltbhuíon seo. Boötes an t-ainm Laidine a thugtar air. (Nod leat gur déirise é an t-idirdhealaitheach ar an dara "ö" san ainm, agus nach umlabht é.)


An tAra.
Tá an tAra ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo; tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon a d'aithin Tolamaes sa dara aois. Is é Auriga an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaíonn "ara".


An Caimileon.
Réaltbhuíon dhoiléir dheisceartach is ea an Caimileon, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603.
I measc lucht na hAstráile tugtar "an Friochtán" ar chuid na réaltbhuíne seo go coitianta toisc go bhfuil scothchosúlacht friochtáin air (féach fosta an Phéacóg).
Tugtar Chamaeleon mar ainm Laidine ar an gCaimileon.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon an Chaimileoin idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Chaimileoin san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná Het Chameljoen, ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Chamaeleon.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Caimileon, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


Caiseoipé (réaltbhuíon).
Tá Caiseoipé ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha a nglacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta leo; tá sí ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon a d'aithin Tolamaes sa dara aois. Is é Cassiopeia an t-ainm Laidine a thugtar uirthi.


Gabriel de Mhistéal.
Is polaiteoir Éireannach é Gabriel de Mhistéal (Béarla: "Gabriel 'Gay' Mitchell") (30 Nollaig 1951 a rugadh é). Is iar-Theachta Dála é agus Feisire Pharlaimint na hEorpa reatha é. Is ball d'Fhine Gael é. B'é an t-Ard Mheara Bhaile Átha Cliath. Ainmníodh é ag Fine Gael le páirt a ghlacadh i Toghchán uachtaránachta na hÉireann sa bhliain 2011.


Beannchar, Contae an Dúin.
Tá Beannchar ("Bangor" as Béarla) suite ar theacht isteach Loch Lao agus tá bá mór foscúil in aice leis. Is baile mór í i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann. Tá 58,388 duine ina gcónaí i mBeannchar de réir daonáirimh 2001
Sna meánaoiseanna, bhí an méid sin clú ar Bheannchar in oirthuaisceart na hÉireann gur luadh é ar léarscáil an domhain. Ar an Mappa Mundi atá le feiceáil i dTeampall Hereford i Sasana, tá íomhá na hÉireann ar imeall an domhain, agus níl ach ceithre lonnaíocht ainmnithe; Beannchar (ar tugadh “Civitas bencur” air), Baile Átha Cliath, Ard Mhacha agus Cill Dara. Bhí meas mór ar Bheannchar ag an am mar gheall ar a mhainistir, a bhunaigh Naomh Comgall sa bhliain 558 AD.
Mhair sár-ré mhainistir Bheannchair go dtí an 9ú haois, nuair a thosaigh na Lochlannaigh á hionsaí.


Kathy Sinnott.
Is polaiteoir í Kathy Sinnott (29 Meán Fómhair 1950 a rugadh í). Ba Feisire Pharlaimint na hEorpa ón Éirinn í (2004-2009). Is bean feachtais chearta daoine faoi mhíchumas í. Rugadh i Chicago í.
Sinnott, Kathy
Sinnott, Kathy


Antuairp.
Cathair sa Bheilg is ea Antuairp (Ollainnis: "Antwerpen", Fraincis: "Anvers", Béarla: "Antwerp"). Is í Antuairp príomhchathair Chúige Antuairp agus tá breis is 493,000 duine ina gcónaí ann.


Osló.
Príomhchathair na hIorua is ea Osló. Creidtear go raibh an chathair bunaithe ag an rí Lochlannach Harald Hardråde sa bhlisin 1048.
Crainn Nollag.
Tá tradisiún ag Osló crainn Nollag a thabhairt gach bliain do na cathracha seo a leanas: Washington D.C., Nua-Eabhrac, Londain, Dún Éideann, Rotterdam, Antuairp agus Réicivíc. Tá crann sprúis 20-25m tugtha don Ríocht Aontaithe ó 1947 i leith mar bhuíochas don chabhair a fuair siad sa Dara Cogadh Domhanda.


An Capall Beag.
Tá an Capall Beag ar an dara réaltbhuíon is lú i measc na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha; níl ach an Chros amháin níos lú. D'ainneoin a mhéide bige agus d'ainneoin nach bhfuil aon réaltaí geala ar a chuid (níl réalta ar bith ann níos gile ná an ceathrú méid), bhí an Capall Beag ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Equuleus an t-ainm Laidine a thugtar ar an réaltbhuíon seo, a chiallaíonn "searrach".
Príomhghnéithe.
Tá an Capall Beag ar an dara réaltbhuíon is lú, agus é 72 céim cearnach ar achar (is í an Chros amháin atá níos lú). Is amhlaidh gur an-doiléir don réaltbhuíon seo.


Ceiféas (réaltbhuíon).
Réaltbhuíon thuaisceartach is ea Ceiféas, a thógann a ainm ón rí Ceiféas a luaitear i miotaseolaiocht na Gréige. Tá Ceiféas ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Cepheus an t-ainm Laidine a thugtar ar an réaltbhuíon seo.


An Ceinteár.
Is réaltbhuíon gheal é an Ceintéar atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na réaltbhuíonta is mó ar spéir na hoíche. Is ceann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha é, agus tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Tugtar Centaurus mar ainm Laidine ar an gCeinteár.


An Chíle.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an Chíle; is cuid de seanréaltbhuíon na Loinge, nó Argo Navis, í, a bhí ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Tá Canopus, an dara réalta is gile ar spéir na hoíche, le feiceáil ar an gCíle. Ina theannta sin faightear an réalta ollmhór Eta Carinae freisin ar an réaltbhuíon seo; tá an réalta seo leabaithe i Réaltnéal Eta Carinae (NGC 3372) atá infheicthe ag an tsúil fhornocht.
Tá an Chíle ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. Carina, a chiallaíonn "cíle", an t-ainm Laidine a thugtar uirthi.


An Clog.
Tá an Clog ar cheann de na réaltbhuíonta is doiléire atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. Is é Horologium, a chiallaíonn "clog", an t-ainm Laidine a thugtar air.
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Chloig. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Clog ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Ar dtús thug Lacaille an t-ainm Fraincise l'Horloge ar an réaltbhuíon seo, ainm a d'aistrigh se go dtí an Laidin mar Horologium Oscillitorium ar "Coelum Australe Stelliferum", le honóir do Christiaan Huygens, an t-eolaí Ollannach a d'fhionn an clog luascadáin. Idir sin is tráthas giorraíodh an t-ainm ag an Aontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta chun é a dhéanamh níos lú foclach.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Chloig go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


OpenOffice.org.
Sraith feidhmchlár oifige shaor agus foinse oscailte is ea OpenOffice.org, ina bhfuil comhpháirteanna do phróiseáil focal, scarbhileoga, láithreoireacht, grafaic veicteoireach agus bunachair sonraí. Tá leaganacha ar fáil d'ardáin éagsúla, ar nós Microsoft Windows, córais Unix-iúla leis an X Window System ar nós Linux, BSD, Solaris agus Mac OS X. Tá sé mar chuspóir a lucht forbartha go raibh sé comhoiriúnach le Microsoft Office agus go dté sé in iomaíocht leis an sraith sin agus le morsraitheanna feidhmchlár oifige eile. Tacaíonn sé an caighdeán Open Document a ghabhann le hidirmhalartú sonraí, agus is féidir an sraith a úsáid in aisce.
Comhpháirteanna.
Ní féidir na comhpháirteanna seo a lódáil anuas ina n-aonar, ach is féidir iad a shuiteáil ar leith ar Windows (ní féidir é seo a dhéanamh ar Linux nó ar Mac OS X).


Proinsias de Rossa.
Is polaiteoir Éireannach é Proinsias de Rossa (15 Bealtaine 1940 a rugadh é). Tá sé ina Fheisire Pharlaimint na hEorpa. Is iar-ceannaire Phairti na hOibri é. B'é an tAire Leasa Shóisialaigh ó 1994 go dtí 1997.


Microsoft Office Word.
Is ríomhchlár próiseála focal é Microsoft Office Word ó Microsoft. Is é Richard Brodie a scríobh é do ríomhairí IBM ag rith DOS i 1983. Ina dhiaidh sin, scríobh leagain éagsúla a d’oibrigh ar an Apple Macintosh (1984), SCO Unix, 2 agus Microsoft Windows (1989). Níorbh i bhfad sula raibh sé bainteach leis an bhfoireann Microsoft Office.
Is ó Bravo, an bunphróiseálaí focal, a cruthaíodh ag Xerox PARC, a tháinig an chuid is mó de na gnéithe. D'fhág cruthaitheoir Bravo, Charles Simonyi PARC sa bhliain 1981 nuair a fuair sé fostaíocht le Microsoft. D'fhostaigh Simonyi Richard Brodie, a chuidigh leis le Bravo, an samhradh sin.
Scaoileadh Word do ríomhairí MS-DOS ar 2 Bealtaine, 1983. Níor cuireadh fáilte mhór roimhe agus níor éirigh leis chomh geal leis na próiseálaithe focal eile ar an margadh, ar nós WordPerfect.


Túr Raghnaill.
Is túr cloiche ciorclach é Túr Raghnaill (Béarla:"Reginald's Tower"), atá suite i gcathair Phort Láirge. Tógadh é ag tosach an 13ú aois mar chuid de chosaint na cathrach. Tógadh an dara cuid de sa 15ú haois. Bhaintí usáid as mar mhuileann airgid, mar phríosún agus mar stóras míleata chomh maith. Rinneadh athchóiriú air agus tá taispeántas staire do thurasóirí ann anois. Is séadchomhartha náisiúnta é an foirgneamh seo.


Crannlann John F. Kennedy.
Bailiúchán plandaí de sheasamh idirnáisiúnta is ea Crannlann John F. Kennedy, atá suite i gContae Loch Garman, Poblacht na hÉireann. Tiomnaíodh an chrannlann seo do chuimhne John Fitzgerald Kennedy, Uachtarán na Stát Aontaithe ó 1960 go 1963.
Tá achar 252 heictéar (623 acra) ann ar shleasa theas agus ar bharr Shliabh Coillte. Tá 4,500 cineál crann agus tor as gach aeráid measartha ar domhan sa bhailiúchán, curtha in ord luibheolaíoch. Tá 200 lota foraoise ann i ngrúpaí de réir mór-roinne dúchais. Tá bóthar suas go dtí an mullach ar 271m óna bhfuil radharcanna lánléargais.


Coill Mhic Thomáisín.
Baile is ea Coill Mhic Thomáisín nó Coill Mhic Thomáisfhinn (Béarla: "Kilmacthomas") atá suite i lár Contae Phoirt Láirge, An Mhumhain, i bPoblacht na hÉireann.


Cill Chomhghaill.
Cill Chomhghaill (Béarla: "Kilcoole"). Sráidbaile i gContae Chill Mhantáin, Poblacht na hÉireann atá suite 3km dheas ó Bhaile Na Clocha Liatha. Rinne RTÉ an sraithclár "Glenroe" (An Ghleann Rua) timpeall an bhaile bhig.


Domhnach Daoi.
Is baile beag suite i gContae An Dúin é Domhnach Daoi. Tá sé suite ar chósta thoir an chontae, tuairim is ocht míle déag ó Bhéal Feirste, i dTuaisceart Éireann.
Calafort iascaireachta, suite cúig mhíle thoir theas ó Bheannchar is ea é. Tá 6470 duine ina gcónaí i gceantar Dhomhnach Daoi (Daonáireamh 2001). Tá Grace Neill’s suite ann agus deirtear gurb é an teach tábhairne is sine in Éirinn é.


An Colgán.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an Colgán, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603.
Is é Dorado an t-ainm Laidine a thugtar ar an réaltbhuíon seo, cé nach focal Laidine go fíor é ar chor ar bith: focal Spáinnise is ea "dorado", a chiallaíonn "órga" nó "óraithe" agus a thugtar go coitianta ar an dorád ("Coryphaena hippurus"), iasc a fhaightear i mara trópaiceacha is fothrópaiceacha ar fud an Domhain. Mahi-mahi a thugtar ar an dorád i measc lucht Haváí, agus dolphin-fish, dolphin nó dorado as Béarla. Is é Doradus an fhoirm ghineadach atá ar Dorado, cé nach bhfuil an fhoirm seo ar an ngnáthfhoirm ghineadach as Laidin.
As Béarla tugtar Dorado, The Swordfish nó The Goldfish ar an réaltbhuíon seo. Thug an t-eolaí Gearmánach Johannes Kepler Xiphias ("Claíomh") air ina "Tabulae Rudolphinae" sa bhliain 1627; sa bhliain 1758 bhain an tacsanomaí Sualainneach Carl von Linné úsáid as an focal "Xiphias" chun an colgán a chur in iúl. Is dócha gurb é sin an chúis a dtugtar an t-ainm seo go coitianta ar an réaltbhuíon.
Is é an tsaintréith is suntasaí de chuid na réaltbhuíne seo ná go bhfuil an chuid is mó de Scamall Mór Magellan le feiceáil air. (Tá an chuid eile ar réaltbhuíon an Tábla.) Tá Pol Theas an Éicliptigh ar an réaltbhuíon seo chomh maith.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon an Cholgáin idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Colgán san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná Den Dorado, ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Dorado.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Colgán, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


An Colm.
Réaltbhuíon bheag is ea an Colm, atá beagán ó dheas den Mhadra Mór agus an Giorria. Ba é an réalteolaí Pléimeanach Petrus Plancius a chruthaigh an t-éan neamhaí seo as cuid de réaltbhuíon an Mhadra Mhóir. Léiríodh an Colm don chéad uair ar léarscáil neamhaí a rinne Plancius sa bhliain 1592. Is é Columba, a chiallaíonn "colm", an t-ainm Laidine a thugtar ar an réaltbhuíon seo.


An Compás.
Tá an Compás ar cheann de na réaltbhuíonta beaga deisceartacha. Léiríonn sé compás línitheora, uirlis a mbaintear úsáid as chun ciorcail, srl., a tharraingt. Bí cúramach gan é a thógáil in abhraíocht réaltbhuíon Chompás an Mhairnéalaigh.
Circinus an t-ainm Laidine a thugtar ar an gCompás. As Béarla, aistrítear an t-ainm seo mar The Pair of Compasses chun é a aithint ó Pyxis (.i. Compás an Mhairnéalaigh), nó The Mariner's Compass.
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Chompáis. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Compás ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Ar dtús thug Lacaille an t-ainm Le Compas ar an réaltbhuíon seo, ach Circinus an t-eagrán Laidine atá ar "Coelum Australe Stelliferum".
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Chompáis go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


Compás an Mhairnéalaigh.
Réaltbhuíon bheag dheisceartach is ea Compás an Mhairnéalaigh a chruthaigh an tAb Nicolas Louis de Lacaille. "Pyxis Nautica" a thug sé air – focail Laidine a chiallaíonn "boiscín mairnéalachta". Is dócha gurbh é compás mairnéalaigh na Loinge "Argo" a bhí i gceist aige, cé nach mbaintí úsáid as an gcompás mairnéalaigh i ré na Sean-Ghréagach. Pyxis an t-ainm Laidine a thugtar air faoi láthair.
Sular chruthaigh Lacaille an réaltbhuíon seo bhí a chuid réaltaí páirteach i seanréaltbhuíon na Loinge, dá ngaireadh tráth Argo Navis. Bhí seanréaltbhuíon eile (nó astaireacht, b'fhéidir) sa cheantar seo na spéire darbh ainm Laidine Malus.i. crann seoil; John Herschel a chruthaigh Malus sa bhliain 1844.
Bí cúramach gan an réaltbhuíon seo a thógáil in abhraíocht réaltbhuíon an Chompáis, dá ngairtear Circinus as Laidin. Léiríonn an réaltbhuíon úd compás línitheora, uirlis a mbaintear úsáid as chun ciorcail, srl., a tharraingt.
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon Chompás an Mhairnéalaigh. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus Compás an Mhairnéalaigh ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
La Boussole an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús, agus Pyxis an t-ainm Laidine a thugtar go coitianta uirthi sa lá ata inniu ann.
Faightear í san áit a raibh crann seoil na Loinge. Sa bhliain 1844 chruthaigh an réalteolaí Sasanach John Herschel réaltbhuíon nua darbh ainm Malus (an focal Laidin ar "crann seoil") agus chuir sé in áit Chompás an Mhairnéalaigh í, ach níor ghlac an lucht réalteolaíochta léi agus tá Compás an Mhairnéalaigh ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha fós.
Sa cheantar céanna seo den spéir chuir an réalteolai Gearmánach Johann Bode réaltbhuíon nua darbh ainm Lochium Funis (.i. "an Luasmhea agus an Téad"), ach tá an réaltbhuíon seo as feidhm chomh maith.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon Chompás an Mhairnéalaigh go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


Coróin an Deiscirt.
Réaltbhuíon bheag ar an leathsféar neamhaí theas is ea Coróin an Deiscirt. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus bhí sé freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Corona Australis, nó Corona Austrina, an t-ainm Laidine a thugtar ar Choróin an Deiscirt.
Sa bhliain 1932 d'athraigh an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta ainm Laidine na réaltbhuíne seo go "Corona Austrina" go hoifigiúil, cé go bhfuil an seanainm Laidine Corona Australis níos coitianta go fóill.


Carraig an Tobair.
Is sráidbhaile beag i gContae an Chabháin í Carraig an Tobair (Béarla: "Crosskeys"). Tá an baile suite 10 km taobh thoir theas de bhaile an Cabhán, agus is é an t-aon sráidbhaile i bparóiste an Dinn é. Tá conaí ag tuairim is fiche duine sa sráidbhaile.
Suíomh.
Tá Carraig an Tobair suite ar an mbóthar a cheanglaíonn Baile Shéamuis Dhuibh leis an Chabháin ag domhanleithead 53° 55′ 8″ thuaidh, domhanfhad 7° 15′ 45″ thiar. Tá sé 115 m os cionn leibhéal na farraige. Ag féachaint i dtreo An Chabháin feictear Sliabh gCleath (320 m d'airde) tuairim is 4 km i gcéin.
Ainm.
Sna cnoic creagacha taobh thuaidh den tsráidbhaile, atá an t-ainm "Charlie's Rocks" orthu, tá tobar ann agus is ón tobar sin atá ainm an tsráidbhaile tógtha. Deirtear gur chaith Naomh Pádraig tréimhse anseo agus, dár le fínscéal áitiúil, nuair a bhí Pádraig ann chuir a chapall a chos ar cheann de na carraigeacha in aice leis an tobar le a leithéad de bhrú gur d'fhág lorg a chrú capaill ina dhiaidh.
Is é "Crosskeys" an t-ainm atá ar an sráidbhaile sa Sacsbhéarla. Cúpla céad bliana ó shin bhí clog gréine ann agus samhail dhá eochair air. Tugtar ainm an tsráidbhaile ón tsamhail sin.
Áiseanna.
Lastigh de theorainneacha an tsráidbhaile, tá scoil náisiúnta, trí tithe tábhairne agus ionad acmhainne. Bunaíodh an scoil sa bhliain 1978 nuair a cónaisceadh dhá scoileanna a raibh sa pharóiste. Múineann seisear múinteoirí sa scoil. Is iad "The Carraig Springs", "The Crosskeys Inn" agus "The Den" na hainmneacha atá ar na tithe tábhairne. Tógann an chéad cheann díobh a ainm ón tobar céanna thuasluaite. Tá club oíche sa "Springs" gach deireadh seachtaine. Sna nóchaidí bhí tarraingt mór ag an "Springs" agus daoine ag teastail ó Granárd i gContae an Longfoirt, Ceanannas i gContae na Mí agus ó áiteanna éagsúla i gContae Fhear Manach chomh maith le gach áit i gContae an Chabháin ach feictear laghdú sna sluaite ar feadh na "náididí". Tá oifig an phoist an tsráidbhaile suite in aice leis an teach tábhairne sin.


Paraíba.
Is stát de chuid na Brasaíle é Paraíba atá suite in iarthuaisceart na tíre. João Pessoa príomhchathair an stáit, agus is é Ricardo Vieira Coutinho an Gobharnóir. Tá 3,436,000 duine ina gcónaí sa stát (2000).


Caoimhghín Ó Caoláin.
Is polaiteoir Éireannach é Caoimhghín Ó Caoláin (18 Meán Fómhair 1953 a rugadh é). Is Teachta Dála é agus ceannaire Shinn Féin sa Dáil ó 2001 go 2011 a bhí ann. Déanann sé ionadaíocht ar son an Chabháin agus Mhuineacháin. Roghnaíodh mar urlabhraí an pháirtí sa Dáil ar chúrsaí Sláinte & Páistí anuas ar an bPróiséas Síochána.
Cúlra.
Ba oifigeach bainc sinsearach é i mBanc na hÉireann roimh an bPolaitíocht. Thosaigh a shaol polaitíochta nuair a fuair sé suíocháin i gComhairle Chontae Mhuineacháin sa bhliain 1985. Bhí sé ina bhainisteoir ginearálta ar "An Phoblacht/Republican News" ón mbliain 1982 go dtí 1985. Rugadh Caoimhghín Ó Caoláin i Muineachán i 1953, tá sé pósta ar Briege agus tá ceathrar iníon agus mac orthu.


Ian Gibson.
Is staraí Éireannach é Ian Gibson (Baile Átha Cliath, 21 Aibreán 1939) a rugadh in Éirinn ach a thóg náisiúntacht Spáinneach i 1984. Tá aithne air mar gheall ar a chuid leabhar beathaisnéise ar Federico García Lorca agus Salvador Dalí. Tháinig a chéad leabhar "La represión nacionalista de Granada en 1936 y la muerte de Federico García Lorca" amach sa Fhrainc i 1971 agus cuireadh faoi chois láithreach sa Spáinn é.


Cloch, Páipéar, Siosúr.
Cluiche is ea Cloch, Páipéar, Siosúr a imrítear leis na lámha.
De ghnáth imríonn páistí an cluiche seo mar chorás roghnóireachta, cosúil le caitheamh na dísle nó tarraingt cocháin, chun duine a roghnú go fánach ar chúis éigin. Níl an cluiche fánach i ndáiríre, mar is féidir leis an imreoir iompar neamh-fhánach a aithint san fhreasúróir. Tá sé coitianta, áfach, toisc go bhfuil na rialacha simplí agus níl aon trealamh riachtanach.
Imirt an cluiche.
Má phiocann an bheirt imreoirí an chomhartha chéanna níl an bua ag éinne agus caithfidh na h-imreoirí imirt arís. Go minic imrítear níos mó ná babhta amháin. De ghnáth imrítear go dtí go mbuaitear dhá bhabhta as trí nó trí bhabhta as cúig.
Stair.
Cosúil le Go agus Mahjong tagann an cluiche seo ón tSín. Dar le leabhar den ainm "Wǔzázǔ" (五雜俎 or 五雜組) scríofa ag Xiè Zhàozhì (謝肇淛) go déanaí sa ríora Ming, imríodh taoisigh sa ríora Han cluiche den ainm "shǒushìlìng" (手勢令) atá an-chosúil le Cloch, Páipéar, Siosúr.
Níl aon cuntas faoin gcluiche san Iarthar go dtí go bhuail siad le lucht na hÁise. Ni déanann scríobhnóirí san Iarthar faic faoi ach amháin mar cluiche na hÁise. Úsáideann lucht an tSín agus an Chóiré éadach in ionad páipéar.
I bpop-chultúr.
Mar thoradh ar an úsáid fhorleathan atá ag an gcluiche i measc pháistí agus daoine fásta tá an-chuid tagairtí do Cloch, Páipéar, Siosúr sa phop-chultúr. Magaíonn na cláracha Méireacánaigh "Seinfeld", "The Simpsons", agus "That 70s Show" faoi carachtar amháin nach bhfuil ábalta rialacha an cluiche a thuiscint. Uaireanta bíonn pearsa cliste sa chlár atá in ann dul i ngleic ar na freasúróirí amadacha eile ag baint feidhm as comhartha nua agus ag rá go bhfuil cead aige.
Athruithe sa chluiche.
Chum daoine sórt athrú ar an gcluiche seo. Úsáideann siad armanna difriúla nó armanna sa bhreis.
Armanna difriúla.
Le uimhir armanna corr, theip agus buaigh an arm uair chéanna. Ní bíonn cothrom ar aon cluithe le armanna ré-uimhir.
Cineál coitanta agus cothrom is ea 'Rock-Paper-Scissors-Lizard-Spock' ó. Úsáideann an sórt sin cúig armanna. Mar sin, cothrom is ea an cluithe. Tá sé cosúil le Cloch, Páipéar, Siosúr, ach chur sochair a cuimsigh an laghairt (méaranna sínte amach agus le chéile) agus Spock (corrmhéar agus lármhéar le chéile, fáinne-mhéar agus lúidín le chéile).


Coróin an Tuaiscirt.
Is réaltbhuíon bheag thuaisceartach é Coróin an Tuaiscirt a ndéanann a chuid réaltaí stua leathchiorclach. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus bhí sé freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Thug na Sean-Ghréagaigh Stephanos Ariadnēs (.i. "Fleasc Airianna") ar Choróin an Tuaiscirt agus Stephanos (.i. "Fleasc") ar Choróin an Deiscirt. Corona Borealis an t-ainm Laidine a thugtar ar Choróin an Tuaiscirt.


An Chorr.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an Chorr, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" í sa bhliain 1603. I Sasana le tamaillín sa 17ú haois bhí Phoenicopterus (.i. "lasairéan" as Laidin) mar ainm eile ar an réaltbhuíon seo. Grus, a chiallaíonn "corr", an t-ainm Laidine a thugtar ar an gCorr sa lá atá inniu ann.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon na Coirre idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Chorr san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Reygher, a chiallaíonn "an Chorr Éisc", ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Grus, a chiallaíonn "an Chorr Mhóna".
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Chorr, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


An Chuileog.
Tá an Chuileog ar cheann de na réaltbhuíonta miona atá le feiceáil ar an sféar neamhaí theas. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" í sa bhliain 1603.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon na Cuileoige idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Chuileog san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Vlieghe. An rud is aisti faoi, níor thug Plancius aon ainm ar an réaltbhuíon seo nuair a tharraing sé í ar chruinneog neamhai sa bhliain 1598. Apis (an focal Laidine ar "beach") a thug Johann Bayer uirthi. Ceaptar go ndearna Bayer macasamhail di ó chruinneog neamhaí a rinne Jodocus Hondius sna blianta 1600 agus 1601, ach d'aithin Bayer mar bheach seachas cuileog í.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Chuileog, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


An Cupán.
Tá an Cupán ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha; bhí sé freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Deirtear go léiríonn sé cuach Apalló. I measc a chuid réaltaí níl ceann ar bith nios gile ná an ceathrú méid.


An Dealbhóir.
Tá an Dealbhóir ar cheann de na réaltbhuíonta miona atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. An tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh an réaltbhuíon seo. Ar dtús d'ainmnigh sé as ceárta dhealbhóra – "L'Atelier du Sculpteur" as Fraincis, nó "Apparatus Sculptoris" as Laidin – ach giorraíodh an t-ainm go Sculptor (sin le rá, "an Dealbhóir") idir sin is tráthas.
Tá pol theas an Réaltra le feiceáil ar réaltbhuíon an Dealbhóra.
Le feiceáil fosta ar an réaltbhuíon seo atá Abhacréaltra an Dealbhóra (dá ngairtear freisin Córas an Dealbhóra), abhacréaltra atá páirteach sa Ghrúpa Áitiúil; agus Grúpa an Dealbhóra, an bhraisle réaltraí is giorra don Ghrúpa Áitiúil.
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Dealbhóra. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Dealbhóir ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
L’Atelier du Sculpteur an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús, rud a chiallaíonn "Saotharlann an Dealbhóra"; Apparatus Sculptoris an t-ainm Laidine a thugtar uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763, ach giorraíodh an t-ainm seo go Sculptor idir sin is tráthas.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Dealbhóra go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


Gerald Barry.
Is cumadóir Éireannach é Gerald Barry (rugadh 1952 i gContae an Chláir, Éire). Rinne sé staidéar faoi chúram Karlheinz Stockhausen agus Mauricio Kagel.
Tá píosa ceoil amháin dá chuid ar chúrsa cheoil na hArdteistiméireachta (Grúpa A) i láthair na huaire, "Piano Quartet #1" (1992).
Nasc seachtrach.
Barry, Gerald
Barry, Gerald
Barry, Gerald


Corp an duine.
An Fear Vituivió ag Leonardó da Vinci. Is íomhá é seo den chorp foirfe.
Is é corp an duine nó "an cholainn dhaonna an t-ábhar riachtanach aiceanta a chomhdhéanann duine aonair, i gcodarsnacht leis an anam, an phearsantacht nó an iompar.
Déantar tagairt don corp go minic nuair atá cuma, sláinte agus bás i dtreis. Tugtar "marbhán" ar chorp duine marbh. Tugtar "conablach" ar corp ainmhí marbh.
Tá corp an duine comhdhéanta as an gceann, an muineál, an chabhail, dhá ghéag, dhá chois agus an bhléin - atá éagsúil i bhfir agus mná. I ndaoine fásta, tá níos mó ná deich trilliún cill sa chorp. Bailíonn cillí le chéile chun fíochán a chruthú, agus ansin déantar orgáin astu. Tugtar córais orgán ar ghrúpa orgán atá ag obair le chéile.
Is í an anatamaíocht staidéar an choirp.
Cnámha an choirp.
*


An Sorastrachas.
B'é an Sorastrachas reiligiún oifigiúil na Peirse seanársaí. (Leaganacha Gaeilge eile iad an "Soróastrachas", nó an "Zoróstrachas". Úsáidtear an dara téarma sa leabhar úd "Ciste Cúrsaí Reatha".) Creidtear gurb é an creideamh is sine sa domhan atá bunaithe ar phrionsabal an aondiachais. Fuair an creideamh a ainm óna fháidh Sorastar nó Zoróstar ("Zarathushtra", nó "Zoroaster" as Gréigis). Creidtear gur mhair Sorastar am éigin idir na blianta 1500 agus 1250 roimh bhreith Chríost, agus gurbh eisean a scríobh na "Gataí", arb iad an chuid is sine den "Aivéasta", leabhar naofa an tSorastrachais.
Altanna Creidimh an tSorastrachais.
Is deacair a rá, an creideamh aondiachais é an Sorastrachas mar a thuigimid féin an coincheap. Cuireann an reiligiún an-bhéim ar an déachas, is é sin, ar an ollchruinne mar mhachaire áir na Maithe is an Oilc, agus iad ar aon chumhacht le chéile. Adhraíonn na Sorastraithe Dia nó "Ahura Mazda" ("Ormuzd" i Nua-Pheirsis), ach, thairis sin, glacann siad leis go bhfuil an dea-chumhacht chruthaitheach nó "Spenta Mainyu" agus an droch-chumhacht dhíothaitheach nó "Angra Mainyu" ag síor-choraíocht le chéile.
Meath an tSorastrachais.
Bhí an creideamh láidir sa Mheán-Oirthear sna Seanaoiseanna, sular ghéill an creideamh don Ioslam agus don Chríostaíocht. Is é an tIoslam príomhchreideamh na hIaráine inniu, agus chuir an creideamh Críostaí ruaigeadh iomlán ar an Sorastrachas as an Airméin fadó, cé go raibh sé an-choitianta sa tír sin roimh theacht na Críostaíochta. Ceaptar nach bhfuil ach céad míle, nó dhá chéad míle, duine fágtha ar fud an domhain ar Sorastraithe iad.
Staid an tSorastrachais inniu.
Tá pobail Sorastracha ar fáil san India agus sa Phacastáin, chomh maith le seantír dhúchais an chreidimh, an Iaráin. Na Sorastraithe a bhfuil baint acu leis an India nó leis an bPacastáin, tugtar "Parsi" nó "Parsaigh" orthu go háitiúil, focal a thagraíonn don Pheirs, is é sin, don Iaráin. Is amhlaidh go ndeachaigh sinsir na bParsach ar imirce ón Iaráin, le teacht slán ón ngéarleanúint a bhí na Muslamaigh a dhéanamh orthu sa tír sin. Sa bhliain 2001, bhí seachtó míle Parsach, a bheag nó a mhór, ina gcónaí san India. An uair dheireanach ar comhaireadh Sorastraithe na hIaráine, go gairid roimh réabhlóid Ioslamach na bliana 1979, bhí fiche míle duine acu ann, de réir an daonáirimh. Is iomaí Sorastraí, ar ndóigh, a shocraigh síos sna tíortha Angla-Mheiriceánacha ina dhiaidh sin. Glactar leis go bhfuil fiche míle Sorastraí i Meiriceá Thuaidh inniu.


An Mhatterhorn.
Is ceann de na sléibhte is cáiliúla sna Sléibhte Alpa Eorpacha í an Mhatterhorn (,,). Tá sí suite ar an teorainn idir an Eilvéis agus an Iodáil ag 45°58′Thuaidh, 7°39′Thoir. Is 4,478 méadar d'airde í.
Tá ceithre aghaidh aici, ag tabhairt aghaidhe ar cheithre phointe an chompáis.


Scríbhneoir.
Cé gur beag duine nach n-úsáideann an scríbhneoireacht ó am go ham, is gnách nach dtugtar scríbhneoir ach ar dhaoine a scríobhann ábhar a d'fhéadfaí a áireamh mar litríocht. I measc na scríbhneoirí is cáiliúla as Éirinn tá Seamus Heaney, Máirtín Ó Cadhain, Liam Ó Flaitheartaigh agus na céadta eile.


Piauí.
Is stát de chuid na Brasaíle é Piauí. Tá an stát suite in oirthuaisceart na tíre, sa réigún tirim Sertão. Is é Piauí an stát is boichte sa Bhrasaíl.
Is í Teresina an phríomhchathair agus is é Wellington Dias an Gobharnóir. Tá 2,750,000 duine ina gcónaí sa stát.


Johannes Gutenberg.
Ba chlódóir Gearmánach é Johannes Gutenberg a rugadh timpeall 1400 i Mainz agus a fuair bás ar an 3 Feabhra 1468 san áit cheánna. D’fhionn sé bealach praiticiúil chun clódóireacht a dhéanamh timpeall 1450 a chuir modh dáileacháin éifeachtach ar fáil do smaointe úra an "Renaissance". Bhí "An Bíobla Dhá Líne-is-Daichead" () an chéad leabhar mór le rá a rinne Gutenberg leis an gclóphreas nua.
Íomhánna.
Gutenberg, Johannes
Gutenberg, Johannes
Gutenberg, Johannes
Gutenberg, Johannes
Gutenberg, Johannes


Mao Zedong.
Bhí Mao Zedong () (de réir an chórais "pinyin", 'Máo Zédōng"; Shaoshan, Hunan, 26 Nollaig 1893 - Péicing, 9 Meán Fómhair 1976) ar an gcéad cheannaire Cumannach den tSín.
Ba iad na fórsaí Cumannacha a rug an chraobh leo i gcogadh cathartha na tíre úd sa bhliain 1949 agus chuir Mao deachtóireacht Chumannach ar bun.
Thosaigh an Réabhlóid Chultúrtha sa tSín ar an 16 Bealtaine 1966.
Cuirtear ina leith go raibh a réimeas ciontach as breis is seachtó milliún duine a mharú trí bheartais chrua eacnamaíocha agus shóisialta.
Idé-eolaíocht.
Is minic a thugtar Maochas ar leagan Mao den idé-eolaíocht Mharcsach, cé gur thug na húdaráis Shíneacha "Smaointeachas Marcsach-Leiníneach Mao Zedong" air nó "frith-athbhreithniú"; déanann an dara téarma tagairt don athbhreithniú idé-eolaíoch a rinne ceannairí an Aontais Shóivéadaigh i ndiaidh bhás Stailín, dar le Mao.
Le cabhair Stailín a tháinig sé i réim, ach d'éirigh idir é agus na Sóivéadaigh, rud a ghríosaigh é chun tabhairt faoi cheannas a fháil ar an Chumannnachas idirnáisiúnta.
Oidhreacht.
Tá an Páirtí Cumannach fós i gceannas ar an tSín, cé gurb é an caipitleachas stáit atá faoi réim anois ann.


An Chrois Ghearr.
Is sráidbhaile é an Chrois Ghearr (as Béarla "Crossgar") i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann atá suite ar an phríomhbhóthar A7 idir Tamhnaigh ("Saintfield" as Béarla) agus Dún Phádraig. Bhí 1,539 duine ina gcónaí ar an Chrois Ghearr de réir dhaonáireamh 2001.


Áth Dara.
Bóthair Ráth Chaola, Áth Dara
Is baile é Áth Dara ("Adare" as Béarla) atá i lár Chontae Luimnigh, agus timpeall 2,592 duine (2006) ina gcónaí ann. Tá Áth Dara sé chiliméadar déag ó Luimneach, agus téann an bóthar N21 tríd an mbaile go dtí Ciarraí.
Eolas ginearálta.
Is baile oidhreachta é Áth Dara agus tarraingt turasóirí air. Tá ionad oidhreachta sa bhaile agus cúpla siopaí ceardaíocht, agus is minic tairbhe á bhaint as an mbaile le haghaidh bainisí.
Tá trí óstán, cúig bhialann agus sé theach tábhairne ann.
Tá tithe den seansaghas Gaelach le fáil sa tsráid mhór, in éineacht le tithe a bhfuil cuma Shasanach orthu agus a tógadh d'aonghnó d'eastát Dunraven. Tá botháin cheann tuí le feiceáil ina measc siúd agus iad in aice Mhainéar Átha Dara.
Stair.
Bhí an seanbhaile le fáil ar bhruach oirthearach na Má láimh le háth i gceantar Ard an tSeanBhaile, timpeall leathmhíle slí siar ón mbaile atá anois ann. Baile margaidh a bhí ann, agus trí mhainistir agus caisleán ann.
Mainistir na nAgaistíneach.
"Mainistir Agaistíneach Áth Dara'(in éineacht le caisleán na nGearaltach agus le Mainistir na bProinsiasach)", 1842
Bhunaigh Seán mhic Thomáis Mac Gearailt, an chéad Iarla Átha Dara, Mainistir na nAgaistíneach sa bhliain 1316. Scoireadh an manaigh le linn Éinrí VIII. Sa bhliain 1807 tugadh teampall na Mainistreach do lucht Eaglais na hÉireann. Sa bhliain 1814 rinneadh scoil den phroinnteach. Idir na blianta 1852 agus 1854 rinne Caroline, Cuntaois Dunraven, athchóiriú ar an teampall.
Mainistir na bProinsiasach.
Bhunaigh Tomás Mac Muiris, 7ú hIarla Chill Dara, agus a bhean Siobhán Mainistir na bProinsiasach sa bhliain 1464. Fothrach anois í agus í le fáil taobh istigh de Chlub Gailf Mhainéar Átha Dara. Léitear aifreann go moch ar Dhomhnach na Cásca.
An Mhainistir Thríonóideach.
Bhunaigh an tOrd Tríonóideach an t-aon mhainistir Éireannach amháin acu in Áth Dara sa bhliain 1230. Chuir an chéad Iarla Dunraven athchóiriú ar an teampall sa bhliain 1811 mar shéipéal paróisteach Caitliceach.
Caisleán Iarla Dheasumhan.
Deirtear gur thóg na Donnabhánaigh, tiarnaí an cheantair i ndeireadh an 12ú haois, gur thóg siad daingean anseo ar bhruach thuaidh d'Abhainn na Máighe. Ghlac Gearaltaigh Chill Dara seilbh ar an áit ina dhiaidh sin, agus b'fhéidir gurb iadsan a thóg an chuid is mó den chaisleán atá anois ann. Tá sé á athchóiriú ón mbliain 1996 i leith agus bionn turais threoraithe ar siul sa samhradh.
Spórt.
Tá tóir ar iománaíocht, ar pheil agus ar ghalf in Áth Dara, agus bhí Comórtas Gailf na hÉireann ann sa bhliain 2007.
Eolas Suimiúil.
Ath Dara


Deireadh na Loinge.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea Deireadh na Loinge. Tá sé ar an roinn is mó i measc na tri roinn ar roinneadh seanréaltbhuíon na Loinge iontu. Puppis an t-ainm Laidine a thugtar air, a chiallaíonn "deireadh loinge" nó "tile".


An Dragan.
Réaltbhuíon i gcianthuaisceart na spéire is ea an Dragan. Is réaltbhuíon timpholach é do lucht an leathsféir thuaidh. Tá an Dragan ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus bhí sé freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes.


Éan Parthais (réaltbhuíon).
Réaltbhuíon dhoiléir dheisceartach is ea Éan Parthais nach raibh infheicthe ag na Sean-Ghréagaigh; tá sé ar cheann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603.
Apus an t-ainm Laidine a thugtar ar an realtbhuíon seo, focal a thagann ón nGréigis "απους", a chiallaíonn "gan chosa". Is é an fhine éan "Paradisaeidae" atá i gceist, fine a chuimsíonn níos mó ná daichead speiceas éan.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon Éan Parthais idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Colgán san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Paradijs Voghel. Apis Indica an t-ainm Laidine a thug Plancius uirthi, rud a chiallaíonn "an Bheach Indiach". Avis Indica, a chiallaíonn "an tÉan Indiach", ainm eile a thugadh uirthi; is dócha gurbh é seo a bhí i gceist ag Plancius. Ba é an tAb Nicolas Louis de Lacaille a thug Apus uirthi sa bhliain 1763, an t-ainm a thugtar uirthi go hoifigiúil sa lá atá inniu ann.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í Éan Parthais, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


Earcail (réaltbhuíon).
Tá Earcail ar an gcúigiú réaltbhuíon is mó i measc na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. Bhí sé ar cheann freisin de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Hercules an t-ainm Laidine a thugtar ar Earcail, sin le rá laoch mhiotaseolaíocht na Gréige darbh ainm Herakles.


An Faolchú.
Is réaltbhuíon réasúnta gheal é an Faolchú atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Lupus a thugtar ar an bhFaolchú mar ainm Laidine, focal a chiallaíonn "mac tíre".


Michael Bloomberg.
Is fearr gnó, polaiteoir agus daonchara Meiriceánach é Michael Rubens "Mike" Bloomberg (a rugadh ar 14 Feabhra 1942). Bunaitheoir Bloomberg L.P. atá ann. Is é an 108ú méara ar Chathair Nua-Eabhrac é agus an 20ú méara ó comhdhlúthaíodh buirgí na cathrach sa bhliain 1898.
A luathshaol.
Rugadh agus tógadh i dteaghlach Giúdach i Medford, Massachusetts, bruachbhaile de chuid Bhostúin, é. Gasóg Iolair atá ann. D'fhreastail sé ar Ollscoil Johns Hopkins, mar ar chuir sé isteach ar Phi Kappa Psi agus bhain sé amach céim Baitsiléir Eolaíochta in Innealtóireacht Leictreonaice sa bhliain 1964. Níos deanaí bhain sé amach Máistir Riaracháin Ghnó ó Scoil Ghnó Harvard.
A shaol gnó.
Bhí sé ina pháirtí ginearálta ag Salomon Brothers, banc infheistíochta, mar a raibh sé i mbun trádáil cothromais agus níos deanaí forbairt córais. Chuir sé a mhaoin sa chomhlacht féin, Bloomberg L.P., ag díol teirminéal eolais airgeadais le Wall Street. Teirminéil Bloomberg a thugtar orthu seo. Thosaigh an comhlacht stáisiún raidió i Nua-Eabhrac.
De réir an irisleabhair "Forbes" is é Bloomberg an 7ú duine is saibhre sna Stáit Aontaithe agus an 13ú duine is saibhre ar domhan é. Measadh $31bn a bheith aige.
Scríobh sé féinbheathaisnéis dar theideal "Bloomberg by Bloomberg" sa bhliain 1997 (ISBN 0-471-15545-4).
A shaol polaitiúil.
Bhí Bloomberg ina bhall den Páirtí Daonlathach ach sheas sé mar iarrthóir den Pháirtí Poblachtach sa toghchán ar son méara. Bhuaigh Bloomberg i gcoinne Herman Badillo sa réamhthoghchán Poblachtach. Toghadh ar an gcéad uair ar 6 Samhain 2001 é nuair a fuair sé an bua ar Mark J. Green agus arís ar 8 Samhain 2005. Sheas sé don tríú téarma mar mhéara sa bhliain 2009, rud conspóideach mar bhí méaraí Nua-Eabhrac teoranta do dhá théarma. D'athraigh Comhairle na Cathrach an dlí ar 8 Deireadh Fómhair 2008 agus bhí Bloomberg ábalta dul ar aghaigh lena fheachtas atofa. Sheas sé mar iarrthóir an Páirtí Phoblachtaigh agus an Pháirtí Independence. Conspóid eile é ainmniúcháin an dara páirtí seo mar gheall ar íocaíochtaí de luach $600,000 an ceann a thug sé dóibh. Atoghadh é agus 50.7% de na vótaí aige. Tháinig a tríú téarma chun deiridh ar an 1 Eanáir 2014 nuair a ghlac Bill de Blasio mionn na hoifige mar mhéara Chathair Nua-Eabhrac.
Tagairtí.
Bloomberg, Michael
Bloomberg, Michael


An Féinics.
Réaltbhuíon dhoiléir dheisceartach is ea an Féinics, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603.
I measc líon réaltaí na réaltbhuíne seo níl ach trí cinn déag níos gile ná an cúigiú méid.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon an Fhéinics idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Féinics san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná Den Voghel Fenicx, ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Phoenix.


An Fhoirnéis.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an Fhoirnéis, a chruthaigh an tAb Nicolas Louis de Lacaille sna blianta 1751-52. "Fornax Chemica" a thug sé uirthi mar ainm Laidine – rud a chiallaíonn "foirnéis cheimiceach" – ach giorraíodh an t-ainm seo idir sin is tráthas. Fornax an t-ainm Laidine a thugtar uirthi sa lá ata inniu ann.
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon na Foirnéise. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Fhoirnéis ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Le Fourneau an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús, rud a chiallaíonn "an Fhoirnéis". Fornax Chimiae an t-ainm Laidine a thugtar uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763, rud a chiallaíonn "Foirnéis an Cheimiceora". Sa bhliain 1763 d'aistrigh Johann Bode an t-ainm go Apparatus Chemica, nó "an Gléas Ceimiceach". Sa lá atá inniu ann tugtar Fornax ar an réaltbhuíon seo.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon na Foirnéise go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Giorria.
Is réaltbhuíon réasúnta gheal é an Giorria atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas díreach laisteas den Bhodach. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Lepus a thugtar ar an nGiorria mar ainm Laidine, rud a chiallaíonn "giorria".
Nod leat gur "Lupus" an t-ainm Laidine a thugtar ar réaltbhuíon an Fhaolchú, agus "Lepus" an t-ainm Laidine a thugtar ar réaltbhuíon an Ghiorria. Tabhair aire gan iad a thógáil in ábhraíocht a chéile.


Austin Currie.
Polaiteoir Éireannach é Aibhistín Ó Comhraí (Béarla: Austin Currie), a rugadh ar 11 Deireadh Fómhair, 1939. Fuair sé a chuid oideachais i nDún Geanainn i gContae Thír Eoghain agus Ollscoil na Banríona, Béal Feirste.
O Comhrai, Aibhistin
O Comhrai, Aibhistin


Iasc an Deiscirt.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea Iasc an Deiscirt, nach bhfuil ach réalta gheal amháin i measc líon a réaltai – sin le rá Fomalhaut, atá ar an ochtú réalt déag is gile ar spéir na hoíche. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes. Tugtar Piscis Austrinus nó Piscis Australis mar ainm Laidine air, rud a chiallaíonn "iasc deisceartach".
Roimh an 20ú aois tugadh Piscis Notius mar ainm ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "iasc deisceartach". (As Gréigis a thagann an focal "notius", nó "νοτιος", rud a chiallaíonn "deisceartach" sa teanga sin.)


An tIasc Eitilte.
Is réaltbhuíon mhion é an tIasc Eitilte, atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. Tá sé ar cheann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius agus a thug isteach an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer ina léarscáil neamhaí "Uranometria" sa bhliain 1603. Tugtar Volans mar ainm Laidine air, rud a chiallaíonn "iasc eitilte" – sin le rá "Exocoetus volitans".
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon an Éisc Eitilte idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an tIasc Eitilte san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Vlieghende Visch. Níor thug Plancius aon ainm Laidine uirthi, ach d'athraigh sé an t-ainm Ollainnise go dtí Vliegendenvis. Johann Bayer a thug an t-ainm Laidine Piscis Volans uirthi, ach ghiorraigh an tARI an t-ainm seo go Volans.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an tIasc Eitilte, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


An tIndiach.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an tIndiach, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Thug an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer isteach ina léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603.
Ar an léarscáil neamhaí "Uranometria" de chuid Johann Bayer is mar Indiach-Mheiriceánach a léirítear an réaltbhuíon seo, ach seans ann gurbh iad Indiaigh na hÁise a bhí i gceist ag Keyser agus de Houtman, mar gur san Aigéan Indiach a bhí siad nuair a chruthaigh siad an réaltbhuíon. Cibé an scéal, tugtar Indus mar ainm Laidine air, rud a chiallaíonn "Indiach".
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon an Indiaigh idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an tIndiach san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Indiaen, ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Indus.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an tIndiach, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


Yuri Gagarin.
Ba spásaire Sóivéadach é Yuri Alekseyevich Gagarin (Rúisis: Юрий Алексеевич Гагарин). Ba é Yuri Gagarin an chéad duine riamh a chuaigh lasmuigh d'atmaisféar an domhain.
Luathshaol.
Rugadh Gagarin ar an 9 Márta, 1934 ar an taobh thiar de phríomhchathair na Rúise, Moscó.
Tháinig sé i méadaíocht ar fheirm chumannach mar a raibh a athair ina shiúinéir. Chuaigh an t-athair isteach san arm nuair a rinne an Ghearmáin ionradh ar an Rúis agus tugadh Yuri agus an chuid eile den teaghlach amach as láthair na cogaíochta.
Nuair a bhí sé san iarbhunscoil chuir Yuri spéis sa teicneolaíocht agus fuair sé oiliúint sa mhiotalóireacht.
Chuir sé spéis in eitleáin ina dhiaidh sin agus é ar choláiste agus d'fhreastail sé ar ranganna eitleoireachta. Ba léir go raibh an tallann aige mar phíolóta agus chuaigh sé isteach san Aerfhórsa nuair a bhí sé réidh leis an choláiste.
Píolóta trialach a bhí ann, eitleáin nua á dtriail aige in aois nua na scairdeitleán. Nuair a thosaigh clár taiscéalaíocht spáis na Rúise bhí Gagarin ar bís le páirt a ghlacadh ann. Bhí sé ar dhuine den seisear a oileadh mar spásairí san Aontacht Shóivéadach agus piocadh é le bheith ina phíolóta ar an chéad spáslong.
An chéad duine riamh sa spás.
Ar an 12 Aibreán 1961 ba é Yuri Gagarin an chéad duine riamh a chuaigh lasmuigh d'atmaisféar an domhain. Rinne sé timthriall ar an bpláinéad ar bhord an spásárthach "Vostok a hAon" ("Oirthear" is brí leis an bhfocal Rúisise sin "vostok"). Bhí sé seacht mbliana fichead d'aois nuair a teilgeadh sa spás é as Baikonur. Turas 108 nóiméad a bhí ann. Ba é 28,260 ciliméadar san uair an luas b'airde a shroich a árthach agus é sa spás.
Ba iad Sergey Korolyov agus Kerim Kerimov (nó Kərim Əli oğlu Kərimov, mar a litrítear a ainm ina theanga dhúchais féin - Asarbaiseánach a bhí ann) príomhailtirí an turais seo. Ba é Korolyov "athair na spáseitilte" san Aontas Sóivéadach.
Cáil agus bás.
Ón lá sin amach, 12 Aibreán 1961, bhí Gagarin ina laoch ar fud an domhain. Bhain sé an-taitneamh as a cháil.
Laistigh de sheacht mbliana maraíodh Gagarin i dtimpiste agus eitleán nua MIG-15 á thriail aige. 34 bliana d'aois a bhí sé.


Marie Antoinette na hOstaire.
Rugadh Marie Antoinette, iníon an Impire Proinsias I agus Maria Theresa, Ard-Bhandiúc na hOstaire, ar 2 Samhain 1755 – duine de sheisear clainne déag. Cúig bhliana déag d’aois a bhí sí, nuair a phós an Dauphin í sa bhliain 1770. Tháinig sé siúd i gcoróin mar Laoiseach XVI na Fraince agus rinneadh Banríon na Fraince di.
Cuireadh ardtréas ina leith agus ciontaíodh í ina éineacht lena fear céile. Chuaigh sí chun an ghilitín ar 16ú Deireadh Fómhair 1793 mar gheall air sin.


Daily Ireland.
Nuachtán Béarla ab ea Daily Ireland a fhoilsiodh go laethúil ó Eanáir 2005 go Méan Fómhair 2006 i mBéal Feirste. Díríodh a chuid scéalta ar ábhar Éireannach agus cúrsaí idirnáisiúnta, spórt, taisteal, gnó, léirmheasanna, méan cumarsáide agus oideachas. Foilsíodh é don chéad uair i mí Eanáir, 2005 faoi choimirce an "Andersonstown News".


An Lincse.
Is réaltbhuíon nua-aimseartha í an Lincse, atá suite ar an leathsféar neamhaí thuaidh. Thug isteach Johannes Hevelius an réaltbhuíon seo sa téacs "Firmamentum Sobiescianum" sa bhliain 1690. Deirtear gur thug Hevelius an t-ainm "Lincse" ar an réaltbhuíon seo mar go bhfuil sí chomh doiléir sin gur gá súile lincse a bheith agat í a fheiceáil!
Tugtar Lynx mar ainm Laidine uirthi, rud a chiallaíonn "lincse".


Ealaín.
"Oilteacht" an bhunbhrí a bhí le hEalaín sa Ghaeilge ach dála a comhbhríonna i dteangacha eile tá an bhunbhrí seo ag leathnú an t-am ar fad agus sa lá atá inniu ann san Eoraip is ionann ealaín agus táirge ar bith de chuid na samhlaíochta a dhírítear ar an tsamhlaíocht féin.
Ó Athbheochan an Léinn anall ba ghnách san Eoraip na Míndána i.e. ealaíona na péintéireachta, na líníochta, na dealbhóireachta agus na hailtireachta, a dhealú amach ó na hEalaíona Feidhmeacha, ealaíona a cuireadh i bhfeidhm ar earraí chun iad a mhaisiú; ach bhí seo bunoscionn le dearcadh cultúr agus sibhialtachtaí eile agus le dearcadh na hEorpa féin roimhe sin.
De réir an Choincheapúlachais, fealsúnacht ealaíne a tháinig chun cinn tar éis an Dara Chogadh Domhanda, is féidir le duine ar bith a bheith ina ealaíontóir agus is féidir le rud ar bith a bheith ina théama i saothar ealaíne. Meán chun pearsantacht, braistintí nó spiorad an ealaíontóra a léiriú atá san Ealaín de réir na teoirice seo. Is é an t-ealaíontóir ábhar a chuid ealaíne féin, murab ionann agus an scéal i dtraidisiúin nó i bhfealsúnachtaí ealaíne san am a chuaigh thart. Sainmhíniú de chuid an Iarthar é seo, ar ndóigh, agus gan baint aige le formhór na dtraidisiún eile. Bhí aidhmeanna dá gcuid féin acu siúd. Neamh agus an Domhan a nascadh le chéile ba chuspóir do Phéintéireacht na Síne, mar shampla, agus níor mhór duit dianstaidéar agus dianmhachnamh a dhéanamh roimh duit tabhairt faoin obair.
Nádúrachas, agus iarracht á déanamh ar an ábhar a léiriú mar a fheiceann an tsúil é.
Teibíochas, agus an t-ábhar á léiriú trí stíliú agus trí fhíoracha neamhnádúrtha.
Neamh-oibiachtúlachas, agus mothúcháin á spreagadh sa lucht féachana le dathanna agus le fíoracha, díreach mar a dhéanann an ceol.


An Líontán.
Tá an Líontán ar cheann de na réaltbhuíonta miona atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. An tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh an réaltbhuíon seo sna blianta 1751-52 mar chuimhneachán ar an mioneangach – sin le rá, téada damháin alla, rud ar bhain sé úsáid as chun suímh na réaltaí deisceartacha a thomhas.
Tugtar Reticulum mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "líon beag".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Líontáin. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Líontán ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Le Reticule Romboide an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. Líontán a theileascóip a bhí i gceist aige, sin le rá mioneangach muileatach sa súilphíosa ar bhain Lacaille úsáid as chun suímh na réaltaí a thomhas. Bhí an mioneangach seo ar dhéanamh rombais agus is amhlaidh gur chruthaigh an réalteolaí Géarmánach Isaac Habrecht seanréaltbhuíon darbh ainm Rhombus (.i. "Rombas") sa cheantar seo den spéir sa bhliain 1621!
Reticulus ("sic") an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763. Sa lá atá inniu ann tugtar Reticulum ar an réaltbhuíon seo.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Líontáin go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


Na Madraí Fiaigh.
Réaltbhuíon bheag thuaisceartach is ea na Madraí Fiaigh. Is amhlaidh gur chruth an réalteolaí Polannach Johannes Hevelius sa bhliain 1687 í, nó i dtrátha na bliana sin. Deirtear gur léiríonn an réaltbhuíon seo "Chara" agus "Asterion", an dá mhadra fiaigh a bhí ar iall ag an Aoire de réir mhiotaseolaíocht na Gréige.
Tugtar Canes Venatici mar ainm Laidine ar na Madraí Fiaigh, rud a chiallaíonn "cúnna seilge".


An Micreascóp.
Tá an Micreascóp ar cheann de na réaltbhuíonta miona atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. An tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh an réaltbhuíon seo sna blianta 1751-52. Is amhlaidh gur an-doiléir do na réaltaí de chuid na réaltbhuíne seo.
Tugtar Microscopium mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "micreascóp".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Líontáin. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Micreascóp ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Le Microscope an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. Microscopium an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763, agus is é an t-ainm céanna a thugtar uirthi sa lá atá inniu ann.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Mhicreascóip go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An tOchtamhán.
Réaltbhuíon neamhfheiceálach is ea an tOchtamhán a chruthaigh an tAb Nicolas Louis de Lacaille sna blianta 1751-52. Cé gur an-doiléir do na réaltaí atá le feiceáil ar an Ochtamhán, siúlann cáil is clú leis an réaltbhuíon seo mar go bhfuil an Pol Neamhaí Theas suite ina lár. Is í Sigma Octantis an réalta is gaire don phol atá infheicthe ag an tsúil; ach tá an réalta seo chomh doiléir sin nach fiú í mar réalta pholach ó thaobh loingseoireachta de. Go hámharach, is féidir úsáid a bhaint as an gCros chun an pol a aimsiú.
Tugtar Octans mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "ochtamhán".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Ochtamháin. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an tOchtamhán ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
L’Octans de Reflexion an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. An t-ochtamhán frithchaiteach a bhí i gceist – sin le rá, an uirlis loingseoireachta a chum an matamaiticeoir Sasanach John Hadley sa bhliain 1730. Octans an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763, agus is é sin an t-ainm a thugtar uirthi sa lá atá inniu ann.
Nuair a chruthaigh Lacaille an réaltbhuíon seo, ghabh sé trí réalta ó réaltbhuíon na Péiste Bige de chuid Keyser agus de Houtman – Nu Octantis agus Beta Octantis ina measc.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Ochtamháin go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Phéacóg.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an Phéacóg, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius, agus a thug isteach an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer ina léarscáil neamhaí "Uranometria" sa bhliain 1603.
Tugtar Pavo mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "péacóg". I measc lucht na hAstráile tugtar an Sáspan ar astaireacht atá le feiceáil sa cheantar seo den spéir (féach fosta an Caimileon) agus a bhfuil scothchosúlacht sáspain uirthi.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon na Péacóige idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Phéacóg san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Pauww, ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Pavo. Ceaptar gurbh í péacóg ghlas Iávanach a bhí i gceist ag Keyser agus de Houtman seachas an phéacóg Indiach.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Phéacóg, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


Micribhitheolaí.
Micribhitheolaí ag obair don "CDC" sna Stáit Aontaithe
Tugtar micribhitheolaí ar an bitheolaí a bhíonn ag plé leis an mhicribhitheolaíocht.


Peigeasas (réaltbhuíon).
Is réaltbhuíon réasúnta gheal é Peigeasas atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí thuaidh. Ainmnítear as an gcapall eiteach miotaseolaíoch darb ainm céanna é. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé ar cheann chomh maith de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes.
Tugtar Pegasus mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo.


An Péintéir.
Tá an Péintéir ar cheann de na réaltbhuíonta miona atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. An tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh sna blianta 1751-52 é. Tá an réaltbhuíon bheag dhoiléir seo suite idir an réalta an-soiléir darb ainm Canopus agus Scamall Mór Magellan.
Tugtar Pictor mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "péinteir".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Phéintéara. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Péintéir ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Le Chevalet et la Palette ("an Tacas agus an Pailéad") an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. Equuleus Pictorius ("Tacas an Phéintéara") an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763. Sa bhliain 1801, ar an léarscáil neamhaí "Uranographa" de chuid an réalteolaí Ghearmánaigh Johann Bode, tugadh Pluteum Pictoris ("Ceardlann an Phéintéara") mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo. Pictor an t-ainm Laidine a thugtar uirthi sa lá ata inniu ann.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Phéintéara go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Phéist Bheag.
Réaltbhuíon dhoiléir dheisceartach is ea an Phéist Bheag, ceann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius, agus a thug isteach an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer sa bhliain 1603 sa léarscáil neamhaí dá chuid dá ngairtear "Uranometria".
Tugtar Hydrus mar ainm Laidine ar an bPéist Bheag, rud a chiallaíonn "nathair" nó "péist mhara".
Bí cúramach gan an réaltbhuíon seo a thógáil in abhraíocht réaltbhuíon na Péiste, dá ngairtear Serpens as Laidin, ná in abhraíocht réaltbhuíon na Péiste Uisce, dá ngairtear Hydra as Laidin.
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon na Péiste Bige idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Phéist Bheag san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná De Waterslang, a chiallaíonn "an Nathair Uisce", ach d'aistrigh Plancius go Laidin é mar Hydrus. Nathair mhara nó péist mhara a bhí i gceist.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Phéist Bheag, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


An Phéist Uisce.
Tá an Phéist Uisce ar an réaltbhuíon is mó i measc na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. Bhí sí freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon a bhí ar chatalóg Tholamaes.
Tugtar Hydra mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "híodra" – sin le rá an ollphéist sheachtcheannach a fhaightear i miotaseolaíocht na Gréige.
Bí cúramach gan an réaltbhuíon seo a thógáil in abhraíocht réaltbhuíon na Péiste, dá ngairtear Serpens as Laidin, ná in abhraíocht réaltbhuíon na Péiste Bige, dá ngairtear Hydrus as Laidin.


An Chasaicis.
Is í an Chasaicis ("Қазақ тілі/Qazaq tili") an teanga a labhraítear sa Chasacstáin. Teanga Thurcach, nó teanga Tuircice, atá ann, agus í gaolmhar leis na teangacha a labhraítear san Úisbéiceastáin, sa Chirgeastáin, sa Tuircméanastáin, san Asarbaiseáin agus sa Tuirc. Is í an Chasaicis "teanga stáit" na Casacstáine, ach san am céanna, is í an Rúisis an "teanga oifigiúil", agus iad siúd féin ar Casacaigh eitneacha iad, is fearr le cuid mhór acu an Rúisis a úsáid le haghaidh cumarsáid oifigiúil nó gnó. I dtuaisceart na tíre, tá an Rúisis i bhfad níos coitianta ná an Chasaicis, ós rud é go raibh inimirce na Rúiseach ansin an-láidir nuair a bhí an tAontas Sóivéadach ann.
Baineann an Chasaicis leis an bhfoghrúpa de na teangacha Turcacha ar a dtugtar Kazakh-Nogay, rud a chiallaíonn gurb iad an teanga Nogay agus an Characalpaicis an dá theanga is gaolmhaire léi. Le fírinne, níl sa Characalpaicis ach canúint Casaicise a labhraítear san Úisbéiceastáin, ach mar ba dual dóibh, chruthaigh na húdaráis Shóivéadacha caighdeán scríofa ar leith do na Caracalpacaigh le ding a chur idir na dreamanna eitneacha éagsúla.
Cosúil leis na teangacha Tuircice eile, is teanga tháite í an Chasaicis, is é sin, tá a gramadach bunaithe ar iarmhíreanna gramadúla iliomadúla a "tháthaítear" don fhocal. Saintréith thipiciúil eile de chuid na dteangacha Tuircice eile é freisin comhtheacht na ngutaí. Is é sin, má bhíonn ceann de na gutaí cúil (a, o, u, y /ы/) i dtamhan an fhocail, beidh ceann acu siúd san iarmhír ghramadúil fosta, agus má bhíonn ceann de na gutaí tosaigh (e, i, ä /ә/, ü, ö) sa tamhan, beidh ceann acu san iarmhír chomh maith.
Labhraíonn 10 milliún duine Casaicis sa Chasacstáin féin. Thairis sin, tá mionlaigh shubstaintiúla Chasacacha sa Rúis (timpeall is leathmhilliún), sa tSín (dhá mhilliún) agus sa Mhongóil (dhá chéad míle).
Is í an aibítir Choireallach a úsáidtear leis an gCasaicis a scríobh inniu, cé gur baineadh triail as an aibítir Laidineach thiar sna fichidí, nuair a bhí an tAontas Sóivéadach ag iarraidh an cultúr forásach Iartharach a thabhairt isteach. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, caitheadh an aibítir Iartharach i dtraipisí, agus tháinig an aibítir Choireallach in úsáid ina háit. Ba chuid é seo den dóigh ar éirigh saol polaitíochta na tíre go léir cineál paranóideach nuair a shealbhaigh Stailín an chumhacht. Roimh lá an tSóivéadachais, baineadh triail as na litreacha Arabacha freisin, agus is iad na litreacha a úsáideann Casacaigh na Síne inniu féin.
I Mí Dheireadh Fómhair 2006, d'fhógair Nursultan Nazarbayev, Uachtarán na Casacstáine, gur theastaigh uaidh an aibítir Laidineach a thabhairt isteach arís. Choimisiúnaigh sé tionscadal taighde le fáil amach, conas ab fhearr an t-athrú seo a chur i gcrích. Glactar leis go bhfuil an tír leis an aibítir a mhalartú sa deireadh, ós rud é gur mian leis na maithe is na móruaisle fáil réidh d'iarsmaí an choilíneachais Rúisigh agus an Chasacstáin a cheangal ní ba dhlúithe de chúrsaíocht na heacnamaíochta idirnáisiúnta.


Xhosa.
Ceann de theangacha oifigiúla na hAfraice Theas is ea an teanga Xhosa nó an Chóisis. Tá sí ó dhúchas ag 7.9 milliúin duine, thart ar 18% de dhaonra na tíre sin. Ceann de na teangacha Bantúcha í, ach fuair sí na smeach-chonsain ar iasacht ó na teangacha Khoisan, nach bhfuil gaolmhar léi. Tá consan den chineál seo i dtús ainm na teanga féin:. Cosúil lena lán teangacha Bantúcha eile, is teanga thonúil í an teanga Xhosa, is é sin, is féidir athchiall an fhocail a chur in iúl trí mhalairt ton a chur leis. Baineann sí leis an bhfoghrúpa Bantúch ar a dtugtar Nguni, agus í intuigthe ag cainteoirí na dteangacha Nguni eile, cosúil leis an tSúlúis, an teanga Swati agus an teanga Ndebele Thuaidh.
Le bheith beacht, ní thagraíonn an focal sin "Xhosa" don teanga amháin ach do lucht a labhartha freisin. Úsáideann an teanga Xhosa le córas réimíreanna le cur in iúl cé acu atá i gceist: ciallaíonn "amaXhosa" lucht labhartha na teanga, ach is í "isiXhosa" ainm na teanga féin. Cuid é seo den chóras aicmiúcháin a bhfuil a leithéid le fáil sna teangacha Bantúcha go léir.
Tháinig an chéad aistriúchán Bíobla i gcló as Xhosa sa bhliain 1859, agus ó sin i leith, d'fhorbair litríocht bheo nua-aimseartha sa teanga. Mar sin féin, is féidir a rá nach bhfuil mórán measa ag lucht a labhartha féin uirthi inniu, nó i laethanta na cinedheighilte, chuaigh na húdaráis i dtuilleamaí na dteangacha dúchasacha leis an mBéarla, an saol mór agus an t-ardoideachas a choinneáil as aice láimhe na nGormach. Inniu, is fearr le lucht labhartha na teanga Xhosa an t-ardoideachas a tharraingt orthu trí mheán an Bhéarla.
Cainteoirí aithnidiúla dúchais iad Nelson Mandela agus Miriam Makeba.


Donal Lunny.
Ceoltóir Éireannach é Donal Lunny (rugadh é ar an 10 Márta, 1947) a tógadh sa Droichead Nua i gCill Dara.
A shaol.
Chuir sé spéis sa cheol ó bhí sé an-óg, agus bhunaigh sé "The Rakes of Kildare" lena chara Christy Moore agus Frank Moore, deartháir Christy. Sheinn Donal an giotár, bhí Christy ag canadh agus sheinn Frank an fheadóg stáin. Tamall ina dhiaidh sin chuaigh Lunny leis an ngrúpa Emmett Spiceland. Thug Andy Irvine bouzouki dó 1970 agus spreagadh é chun triail a bhaint as bealaí úra chun ceol Gaelach a sheinm. Chruthaigh sé a stíl cheoil féin agus ó shin i leith bhí baint aige le cuid mhór de na grúpaí agus na ceoltóirí is cáiliúla in Éirinn. Sheinn sé le Christy Moore ar na gceirnín Prosperous, 1971, agus tamall ina dhiaidh sin cuireadh an grúpa Planxty le chéile, le Donal Lunny, Christy Moore, agus Liam Óg Ó Floinn. Bhí an-cháil ar an ngrúpa ar feadh na mblianta agus mheall siad na sluaite chun an cheoil in Éirinn agus thar lear. Ach níor aontaigh baill an ghrúpa le chéile agus d'fhág Lunny, cé go raibh baint aige le léiriú a gcuid ceirníní go fóill.
Tháinig grúpa ceoltóirí le chéile i 1975 chun comóradh 21 bliain a dhéanamh ar Cheirníní Ghael Linn, seachtar de na ceoltóirí is fearr sa tír ag an am. Tugadh an Bothy Band orthu agus chuaigh a gcáil ar fud an domhain. Bhunaigh Lunny lipéad ar leith chun ceirníní an ghrúpa seo a eisiúint, Mulligan, agus bhí bouzouki Lunny le cloisteáil go binn orthu. Nuair a scar na ceoltóirí la chéile tar éis roinnt blianta bhí Donal Lunny ag seinm le Kevin Burke i "Midnight Well", agus ó 1977 i leith bhí sé páirteach le go leor grúpaí agus ceoltóirí aonair eile, agus bhí a thionchar le aithint ar na ceirníní iomadúla a léirigh sé ar feadh na mblianta.
Bhí deireadh leis an Bothy Band faoi 1979 ach ansin tháinig Planxty le chéile arís agus rinneadh trí cheirnín eile. Rinneadh ceirnín speisialta chun cabhrú le teaghlaigh na stailceoirí ocrais i 1980.
Scar Christy agus Donal le chéile arís agus bhunaigh Lunny Moving Hearts, grúpa eile a raibh an-cháil air agus an-tionchar aige ar fhorbairt an cheoil in Éirinn. Bhain níos mó polaitíochta le hamhráin an ghrúpa seo, agus bhí tionchar láidir ag an gceol comhaimseartha rac ar a chuid ceoil. Timpeall cúig bliana a mhair Moving Hearts. Ó shin i leith dhírigh Lunny ar a chuid oibre mar léiritheoir. Tá [Christy Moore féin, Clannad, Planxty, Albert Fry, Altan agus mórán ealaíontóirí traidisiúnta eile faoi chomaoin mhór aige de bharr a ndearna sé chun a gcuid ceoil a chur os comhair an tsaoil mhóir.
Naisc sheachtracha.
Íomhá: Donal_Lunny-www.TG4.ie-855950503_87dd5a3b7b.jpg|thumb|border|left|


An Préachán.
Réaltbhuíon dhoiléir dheisceartach is ea an Préachán nach bhfuil ach 29 réalta dá chuid infheicthe ag an tsúil fhornocht (.i. níos gile ná méid 6.5). Tá an Préachán ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha agus bhí sé freisin ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes.
Tugtar Corvus mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "fiach dubh".


John Kenneth Galbraith.
Eacnamaí mór-le-rá as Meiriceá ab ea John Kenneth Galbraith (15 Deireadh Fómhair 1908 – 29 Aibreán 2006). Ba as Ceanada dó ó dhúchas, ach fuair sé a chuid oiliúna i gColáiste Berkeley, agus chaith sé a shaol ag obair sna Stáit Aontaithe. Thuill a leabhar "The Affluent Society" an-cháil dó nuair a foilsíodh é i 1958 tar éis dó deich mbliana a chaitheamh ag obair in Ollscoil Harvard. Léirigh sé sa leabhar conas gur éirigh na Stáit Aontaithe saibhir san earnáil phríobháideach ach gur fhan siad bocht san earnáil phoiblí.
Chaith Galbraith tréimhsí ag obair le ceathrar uachtarán, Franklin D. Roosevelt, Harry S. Truman, John F. Kennedy agus Lyndon B. Johnson. Chaith sé cúpla bliain ina ambasadóir san India, 1961–63.
Galbraith, John Kenneth
Galbraith, John Kenneth


An Riail.
Réaltbhuíon bheag neamhfheiceálach is ea an Riail atá suite ar an leathsféar neamhaí theas idir réaltbhuíon na Scairpe agus réaltbhuíon an Cheinteáir. Ba é an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh an réaltbhuíon seo sna blianta 1751-52. Téann Bealach na Bó Finne tríd an Riail, ach is amhlaidh gur doiléir dá cuid réaltaí féin.
Tugtar Norma mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "dronbhacart" nó "L-bhacart". As Béarla gairtear The Rule, The Carpenter's Square, The Set Square agus The Level de.
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon na Rialach. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Riail ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
L'Équerre et la Règle ("an Dronbhacart agus an Rialóir") an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. Norma ("an Dronbhacart") an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763. Sa bhliain 1801, ar an léarscáil neamhaí "Uranographa" de chuid an réalteolaí Ghearmánaigh Johann Bode, tugadh Norma et Regula ("an Dronbhacart agus an Rialóir") mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo. Norma an t-ainm Laidine a thugtar uirthi sa lá ata inniu ann.
As Béarla, sa leabhar dá chuid darb ainm "Star Names: Their Lore and Meaning", thug R. H. Allen The Level and Square ("an Leibhéal agus an Dronbhacart") mar ainm ar an réaltbhuíon seo, ach seans ann gur thóg sé Norma in ainriocht réaltbhuíon Thriantán an Deiscirt – thug Lacaille Le Niveau ("an Leibhéal") ar an réaltbhuíon sin.
Sa lá atá inniu ann, is amhlaidh go bhfuil réaltbhuíon na Rialach níos lú ná mar a bhí sí nuair a chruthaigh Lacaille í. Na réaltaí ar thug Lacaille Alpha Normae agus Beta Normae orthu, faightear ar réaltbhuíon na Scairpe inniu iad; N Scorpii agus H Scorpii faoi seach na hainmneacha a thugtar anois orthu. Mar sin de, is é Gamma Normae an réalta is gile de chuid na Rialach.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon na Rialach go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Sciath.
Réaltbhuíon bheag is ea an Sciath, ceann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha. An realteolaí Polannach Johannes Hevelius a thug isteach an réaltbhuíon seo sa téacs "Firmamentum Sobiescianum" sa bhliain 1690. Tá an Sciath ar cheann den dá réaltbhuíon a ainmníodh as daoine stairiúla (Folt Bheirnicé an ceann eile).
Sa bhliain 1683 thug Hevelius an t-ainm Laidine Scutum Sobiescianum ar an réaltbhuíon seo i gcuimhne bhua fórsaí Críostaí faoi cheannas Jan III Sobieski, Rí na Polainne, i gCath Vín. Tugtar Scutum uirthi mar ainm Laidine anois, rud a chiallaíonn "sciath".


An Seiseamhán.
Réaltbhuíon bheag dheisceartach is ea an Seisamhán a thug isteach Johannes Hevelius sa téacs "Firmamentum Sobiescianum" sa bhliain 1690. Réaltbhuíon an-doiléir is ea é, gan ach réalta amháin dá chuid níos gile ná an cúigiú méid.
Tugtar Sextans mar ainm Laidine ar an realtbhuíon seo, rud a chiallaíonn "seiseamhán".
Príomhghnéithe.
17 agus 18 Sex: réalta dhúbailte optúil
Réada suntasacha domhainspéire.
NGC 3115: dá ngairtear freisin Réalta na Fearsaide


Na Seolta.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea na Seolta, ceann de na ceithre ranna a rinneadh as seanréaltbhuíon na Loinge, nó Argo Navis, a bhí ar cheann de na 48 réaltbhuíon ar chatalóg Tholamaes (an Chíle, Deireadh na Loinge agus Compás an Mhairnéalaigh na cinn eile).
Tugtar Vela mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "seolta".


An Sioráf.
Réaltbhuíon mhór dhoiléir is ea an Sioráf atá le feiceáil ar an leathsféar neamhai thuaidh. An diagaire Freaslannach Petrus Plancius a chruthaigh é agus an réalteolaí Gearmánach Jakob Bartsch a thug isteach sa bhliain 1624 é.
Tugtar Camelopardalis, nó Camelopardus, mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, focail a chiallaíonn "sioráf".


Béal an Átha Buí.
Tá cáil ar Bhéal an Átha Buí i n iarthar Ard Mhacha mar gurb ann a bhuaigh Aodh Ó Néill cath in aghaidh fhórsaí Shasana, a bhí faoi cheannas Henry Bagenal i mí Lúnasa na bliana 1598.
Bhí sé ina chogadh idir taoisigh na nGael i gCúige Uladh agus rialtas Shasana le beagnach ceithre bliana nuair a rinne Bagenal iarracht ceancheathrú Uí Néill a ghabháil. Rinne Ó Néill luíochán cliste ar na Sasanaigh ag an Áth Buí agus bhí bua mór aige.
Mháirseáil Bagenal le timpeall ceithre mhíle saighdiúir ó Ard Mhacha agus bhí na Gaeil á chiapadh ón tús le piléir, sleánna agus gathanna. Mealladh na Sasanaigh isteach i gceantar ina raibh talamh bog agus crainn ar gach taobh, áit a bhí ullmhaithe don luíochán cheana féin ag Ó Néill. Chuaigh gunnaí móra na Sasanach in abar agus d'fhan cuid de na saighdiúirí siar chun iad a scaoileadh saor. Maraíodh Bagenal le piléar sa chloigeann, agus chuaigh marcshlua na nGael ar an ionsaí. Chúlaigh na Sasanaigh ar ais go hArd Mhacha, agus na Gaeil sa tóir orthu i rith an ama. Chaill siad leath dá gcuid fear, agus b'éigean dóibh Ard Mhacha féin a ghéilleadh tar éis trí lá de léigear.
Áirítear gur chaill na Sasanaigh idir 1500 agus 2000 sa chath agus gur maraíodh timpeall 200 d'arm Uí Néill. Ar feadh cúpla bliain bhí forlámhas ag Ó Néill ar Chúige Uladh agus ar chuid mhaith eile d'Éirinn, agus mhéadaigh an tacaíocht a fuair sé ó Ghaeil ar fud na tíre. Mhair an cogadh cúig bliana eile.


Jon Kyl.
Ba é Jon Llewellyn Kyl (rugadh 25 Aibreán, 1942, in Oakland, Nebraska) Seanadóir na Stát Aontaithe ó Arizona, 1995–2013. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Aoire an mhionlaigh sa seanad a bhí ann, an dara céim is airde sa pháirtí, agus iad sin san fhreasúra. Sa bhliain 2010, chuir an t-iriseán "Time" Jon Kyl ar liosta na 100 Duine Is Mó Tionchar Acu. Toghadh go dtí an Seanad sa bhliain 1994 é agus arís sna blianta 2000 agus 2006.
Sula ndeachaigh sé leis an bpolaitíocht, bhí sé ina dhlíodóir agus ina stocaire le Jennings, Strouss & Salmon i Phoenix, Arizona. D'fhreastail sé i dTeach Ionadaithe na Stát Aontaithe ó 1987 go 1995. Toghadh go dtí an Seanad é den chéad uair sa bhliain 1994, ag fáil bua ar Samuel G. Coppersmith. Thóg Kyl seasamh an-choimeádach ann. Tá sé ina bhrústocaire anois, cosúil lena lán iar-pholaiteoirí.


Liam Neeson.
Aisteoir Éireannach as an mBaile Meánach i gContae Aontroma i dTuaisceart Éireann is ea William John Neeson OBE (an 7 Meitheamh 1952 a rugadh é). Is é Liam Neeson an t-ainm a thugann sé air féin mar aisteoir. Bhí sé pósta ar an bhanaisteoir Sasanach Natasha Richardson, ach fuair sí bás i mí Mhárta, 2009 de bharr gortaithe i dtimpiste scíála i gCeanada.
Tagairtí.
Neeson, Liam
Neeson, Liam
Neeson, Liam


Thomas Hodgkin.
Lia ab ea Thomas Hodgkin (rugadh ar an 17 Lúnasa 1798 i bPentonville é agus fuair sé bás ar an 5 Aibreán 1866 i Jaffa, sa Phalaistín). Paiteolaí Sasanach ab ea é agus thug sé a ainm do liomfóma Hodgkin, cineál ailse sna faireoga limfe ar ar thug sé an chéad chur síos sa bhliain 1832.
Bhí sé ina bhall de Chumann na gCarad, is é sin, ina Chaecar. D'fhág a chreideamh daingean reiligiúnach a shliocht ar a shaol agus ar a shaothar araon. Bhí an mhíochaine ar an gcloch ba troime ar a phaidrín, ach thairis sin, ba chás leis leasú na sochaí agus cúrsaí oideachais. Bhí sé ar na daoine móra carthanais lena linn, agus deirtear go raibh sé ar duine acu siúd ba mhó a rinne le sochaí na Breataine Móire a chur i mbealach a feabhais sa naoú haois déag. Rinne sé éachtaí móra ar mhaithe le bundúchasaigh na hAstráile agus na Nua-Shéalainne freisin, tráth a shaoil, agus ní dhearna sé dearmad de leas na ndaoine de phór na hAfraice a bhí socraithe síos i Londain.
Fuair sé oideachas cuimsitheach óna athair agus d'fhoghlaim sé teangacha móra na hEorpa, idir Ghearmáinis, Fhraincis, Iodáilis agus Spáinnis, go paiteanta. Sa bhliain 1819, chuaigh sé ag staidéar míochaine i Londain, ina dhiaidh sin i nDún Éideann. Chaith sé seal san Fhrainc agus san Iodáil freisin. San Fhrainc, d'fhoghlaim sé steiteascóp a úsáid - aireagán nua a bhí ann san am sin.
I Mí Eanáir den bhliain 1832 a d'fhoilsigh sé a alt cáiliúil faoi liomfóma Hodgkin, "On the Morbid Appearances of the Adsorbent Glands and Spleen" ("Faoi Chuma Ghalrach na bhFaireog Limfe agus an Liatháin").
Bhí sé cairdiúil le Sior Moses Montefiore, duine de Ghiúdaigh mhóra na Breataine Móire lena linn. Baincéir ab ea Montefiore agus é ag tál a charthanais ar mhuintir na Palaistíne go fial flaithiúil. Nuair a chuaigh Montefiore agus Hodgkin go dtí an Tír Naofa in éineacht, sa bhliain 1866, bhain tubaiste dóibh, áfach, nó buaileadh Hodgkin breoite le dinnireacht. Ní raibh an teacht aniar ann a thuilleadh, agus fuair sé bás ar an 4 Aibreán 1866. Cuireadh i Jaffa é.
Hodgkin, Thomas
Hodgkin, Thomas


An Siséal.
Réaltbhuíon bheag neamhfheiceálach is ea an Siséal atá suite ar an leathsféar neamhaí theas in aice le réaltbhuíon na hAbhann. Ba é an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh an réaltbhuíon seo sna blianta 1751-52.
Tugtar Caelum mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "siséal greanta".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an tSiséil. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Siséal ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Les Burins ("na Siséil") an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús – péire siséal trasna ar a chéile a chuir sé ar a léarscáil neamhaí. Caelum Scalptorium ("an Siséal Greanadóireachta") an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763. Sa bhliain 1801, ar an léarscáil neamhaí "Uranographa" de chuid an réalteolaí Ghearmánaigh Johann Bode, tugadh Caelum Scaptoris ("Siséal an Ghreanadóra") mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo. Caelum an t-ainm Laidine a thugtar uirthi sa lá ata inniu ann.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an tSiséil go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Tábla.
Tá an Tábla ar cheann de na réaltbhuíonta miona atá le feiceáil ar an leathsféar neamhaí theas. Ba é an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh sna blianta 1751-52 é. "Mons Mensae" (a chiallaíonn "sliabh an tábla") an t-ainm Laidine a thug sé ar dtús air, i gcuimhne Shliabh an Tábla san Afraic Theas, áit a ndearna sé a chuid oibre breathnaithí.
Is réaltbhuíon an-doiléir é an Tábla – an ceann is doiléire, déanta na fírinne – gan aon réaltaí geala i measc a chuid réaltaí, ach tá píosa de Scamall Mór Magellan le feiceáil air (agus an chuid eile ar réaltbhuíon an Cholgáin). Deirtear go bhfuil an Scamall neamhaí cosúil leis an "Éadach boird" mar a deirtear leis, sin le rá scamall bán a bhíonn le feiceáil anois is arís os cionn Shliabh an Tábla.
Tugtar Mensa mar ainm Laidine ar an Tábla sa lá ata inniu ann, rud a chiallaíonn "tábla".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Tábla. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Tábla ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Montagne de la Table ("Sliabh an Tábla") an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. Mons Mensae ("Sliabh an Tábla") an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar a tháinig amach sa bhliain 1763, ach giorraíodh an t-ainm sin go Mensa idir sin is tráthas, agus is é seo an t-ainm Laidine a thugtar uirthi sa lá ata inniu ann.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Tábla go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Teileascóp.
Réaltbhuíon bheag neamhfheiceálach is ea an Teileascóp atá suite ar an leathsféar neamhaí theas ar an taobh theas de réaltbhuíon an tSaighdeora. Ba é an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh an réaltbhuíon seo sna blianta 1751-52.
Tugtar Telescopium mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "teileascóp".
Stair.
Ba é an réalteolaí Francach an tAb Nicolas Louis de Lacaille a chruthaigh réaltbhuíon an Teileascóip. Chaith Lacaille na blianta 1751 agus 1752 san Afraic Theas agus é ag clárú réaltaí an leathsféir theas. Bhí beagnach 10,000 réalta agus 42 réada domhainspéire ar an léarscáil neamhaí a rinne sé ag an am sin. Tháinig amach an chéad eagrán sa bhliain 1756 ach ní raibh ann ach plánaisféar agus é sa teanga Fraincise. Níor foilsíodh an chatalóg iomlán agus eagrán deifnídeach an phlánaisféir go dtí an bhliain 1763, bliain amháin tar éis bhás Lacaille. Coelum Australe Stelliferum an t-ainm a thug Lacaille ar an leabhar seo. San eagrán seo, d'aistrigh sé na hainmneacha ón bhFraincis go dtí an Laidin, agus chuir sé trí réaltbhuíon na Cíle, na Seolta agus Dheireadh na Loinge in áit Argo Navis (nó Le Navire, mar a thug sé air sa chéad eagrán).
Le linn dó a bheith ag cur i gclár na réaltaí theas, chum Lacaille ceithre réaltbhuíon déag chun áiteanna éigin i ndeisceart na spéartha a líonadh nach raibh a lán réaltaí iontu – agus an Teileascóp ina measc (féach an bosca thíos). Sa lá ata inniu ann glacann an an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta (ARI) le gach ceann de na réaltbhuíonta sin; agus glactar freisin leis na trí réaltbhuíon a rinne Lacaille as an Long.
Le Telescope ("an Teileascóp") an t-ainm Fraincise a thug Lacaille ar an reáltbhuíon seo ar dtús. Teileascóp aerga a bhí i gceist – sin le rá, an saghas teileascóip ar bhain an réalteolaí Giovanni Domenico Cassini úsáid as i Réadlann Phárais ag tosú an 18ú aois. Teileascóp athraonta a bhí ann a raibh feadán an-fhada anásta aige chun iomrall crómatach a chealú.
Sa bhliain 1801, ar an léarscáil neamhaí "Uranographa" de chuid an réalteolaí Ghearmánaigh Johann Bode, tugadh Tubus Astronomicus ("an Feadán Réalteolaíochta") mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo.
Telescopium an t-ainm Laidine a tugadh uirthi ar an bplánaisféar de chuid Lacaille a tháinig amach sa bhliain 1763, agus is é seo an t-ainm Laidine a thugtar uirthi sa lá ata inniu ann.
Ar an léarscáil neamhaí de chuid Lacaille, shínigh an Teileascóp ó thuaidh idir réaltbhuionta an tSaighdeora agus na Scairpe, ach sa lá atá inniu ann gaibhnítear don cheantar sin na spéire í atá laisteas den Saighdeoir agus de réaltbhuíon Thriantán an Deiscirt. Mar sin de, tugtar Eta Sagittarii ar Beta Telescopii, G Scorpii ar Gamma Telescopii, agus 45 Ophiuchi (nó d Ophiuchii) ar Theta Telescopii.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é nár cruthaíodh réaltbhuíon an Teileascóip go dtí an 18ú aois, níl aon bhaint aici le miotaseolaíocht an tSeansaoil. Lena chois sin, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht leis an réaltbhuíon seo ós rud é gur scoir Lacaille den thraidisiún sin ar dá réir a d'ainmnítí na réaltbhuíonta as carachtair mhiotaseolaíocha; ina áit sin roghnaigh sé go formhór ainmneacha uirlisí a úsáidtear sna heolaíochtaí.


An Triantán.
Réaltbhuíon bheag thuaisceartach is ea an Triantán a gcomhdhéanann na trí réalta is gile dá chuid triantán comhchosach fadaithe. Tá an Triantán ar cheann de na 88 réaltbhuíon nua-aimseartha, agus tá sé chomh maith ar cheann de na 48 réaltbhuíon a bhí ar chatalóg Tholamaes.
Tugtar Triangulum mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "triantán".


Triantán an Deiscirt.
Réaltbhuíon bheag dheisceartach is ea Triantán an Deiscirt a gcomhdhéanann an trí réalta is gile dá chuid triantán comhshleasach, ionann is. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Ba é an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer a thug isteach sa léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603. Seans ann, áfach, gurbh é an mairnéalach Gearmánach Pieter Theodor a chruthaigh é céad bliain roimh Keyser agus de Houtman.
Tugtar Triangulum Australe mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "an triantán dheisceartach".
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon Thriantán an Deiscirt idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus Triantán an Deiscirt san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná Den Zuyder Trianghel. D'aistrigh Plancius an t-ainm seo go Laidin mar Triangulum Australe, ach ni hionann an triantán deisceartach a tharraing Plancius ar a chruinneog neamhaí sa bhliain 1598 agus an réaltbhuíon a dtugtar an t-ainm sin uirthi sa lá atá inniu ann. Bhí triantán de chuid Plancius laisteas den Long, Argo Navis. Is ionann, áfach, Triangulum Australe ar "Uranometria" de chuid Johann Bayer agus an réaltbhuíon nua-aimseartha.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í Triantán an Deiscirt, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


An Túcán.
Réaltbhuíon dheisceartach is ea an Túcán a bhfuil píosa de Scamall Beag Magellan le feiceáil ann. Tá an réaltbhuíon seo ar cheann den dá réaltbhuíon déag a chruthaigh Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman idir na blianta 1595 agus 1597 ar son an réalteolaí Phléimeanaigh Petrus Plancius. Ba é an réalteolaí amaitéarach Gearmánach Johann Bayer a thug isteach sa léarscáil neamhaí "Uranometria" é sa bhliain 1603. Tugtar Tucana mar ainm Laidine ar an réaltbhuíon seo, rud a chiallaíonn "túcán".
Stair.
Ba iad an bheirt mhairnéalach Ollannacha Pieter Dirkszoon Keyser agus Frederick de Houtman a chruthaigh réaltbhuíon an Túcáin idir na blianta 1595 agus 1597. Ar an 2 Aibreán 1595 chuir ceithre long chun na farraige ó Texel san Ollainn; ba é sin an chéad loingeas Ollannach a thaistil ar na hIndiacha Thoir. Bhí Keyser mar ardmháta agus ardphíolóta ar bord na loinge "Hollandia" sa loingeas.
Roimhe sin, áfach, rinne an ministir Pléimeannach Petrus Plancius teagmháil leis. Bhí Plancius ar cheann de bhunaitheoirí Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir, ach bhí sé ina réalteolaí agus a chairtghrafaí chomh maith. Sa bhliain 1589 rinne sé cruinneog neamhaí, ach níorbh fhéidir leis réigiún an phoil neamhaí theas a líonadh toisc nach raibh mórán eolais ar fáil i dtaobh cheantar sin na spéire. Mar sin de, thug sé gléasra réalteolaíoch do Keyser agus mhúin sé é conas é a úsáid chun réaltléarscáil a tharraingt den leathsféar neamhaí theas.
Fuair Keyser bás sa bhliain 1596, ach chríochnaigh a chúntóir Frederick de Houtman (in éineacht le mairnéalach eile, Vechter Willemsz) an léarscáil. Sa bhliain 1597 tháinig an loingeas ar ais go dtí an Ollainn, agus thug de Houtman an learscáil neamhaí agus réaltchatalóg do Plancius. Bhí 12 réaltbhuíon nua ar an léarscáil agus 135 réalta ar an gcatalóg. Sa bhliain 1592 rinne Plancius cruinneog neamhaí nua a thug isteach na réaltaí agus na réaltbhuíonta nua (chomh maith le réaltbhuíon eile a chruthaigh sé féin.i. an Colm). Sa bhliain 1603 tháinig na réalthbhuíonta nua amach i gcló don chéad uair ar réaltatlas "Uranometria" de chuid an réalteolaí amaitéaraigh Gearmánaigh Johann Bayer.
Sa lá atá inniu ann, glacann an tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta le gach ceann de na réaltbhuíonta a chruthaigh Keyser agus de Houtman (féach an bosca thíos) – agus an Túcán san áireamh. Is é an t-ainm Ollainnise a thug an bheirt mhairnéalach ar an réaltbhuíon seo ná Den Indiaenschen Exster, op Indies Lang Ghenaemt, a chiallaíonn "an Snag Breac Indiach, dá ngairtear Lang sna hIndiacha". "Fada" is brí leis an bhfocal Ollainnise "lang"; is dócha gurbh é an gob adhairce a bhí i gceist ag Keyser agus de Houtman, ós rud é go bhfuil gob an-fhada ag an éan sin agus is sna hIndiacha a fhaightear é, ach mar Toucan, éan Meiriceánach, a tharraing Plancius ar a chruinneog neamhaí é. Ba é an tAb Nicolas de Lacaille a d'aistrigh an t-ainm go Laidin mar Tucana.
Miotaseolaíocht.
Ós rud é gur réaltbhuíon nua-aimseartha í an Túcán, ní bhaineann aon mhiotaseolaíocht léi.


George Nicolas Papanicolaou.
Lia agus paiteolaí ba ea George Nicolas Papanicolaou (Gréigis: Γεώργιος Παπανικολάου). Rugadh ar 13 Bealtaine 1883 in Euboa sa Ghréig é, agus fuair sé bás ar 19 Feabhra 1962. Ghnóthaigh sé dintiúirí dochtúireachta sa Ghearmáin, in Ollscoil München, sa bhliain 1910, ach is sna Stáit Aontaithe a rinne sé an chuid ab fhiúntaí dá shaothar. Bhí post aige in Ospidéal Nua-Eabhraic agus in Ollscoil Cornell, i gColáiste Míocháine Weill.
Ba í an fhionnachtain ba thábhachtaí a rinne sé tástáil Papanicolaou, "smearadh Pap" a chuireann ar chumas dochtúirí Ailse Muineál na Broinne ceann de na cineálacha ailse is coitianta sna mná a aithint gan mhoill. Gnáth-thástáil anois í agus í saor agus sábháilte. Is féidir an ailse a aimsiú ar an bpointe agus othar a leigheas le hobráid shimplí dá bharr.
Thug Papanicolaou an chéad chuntas ar an modh tástála seo in alt dar teideal "“Diagnosis of uteral cancer by vaginal smear”" a foilsíodh sa bhliain 1943. Tháinig eileamh ar an tástáil ar fud an domhain, agus sábhálann sí na mílte gach bliain. Anois tá tionscadail mhóra leighis ag baint léi.
Papanicolaou, George Nicolas
Papanicolaou, George Nicolas


Eireaball Spideoige.
Is cnuasach filícohta Gaeilge é Eireaball Spideoige. Cnuasach de dhánta le Seán Ó Ríordáin atá ann. D'fhoilsigh Sáirséal agus Dill é i mBÁC é sa bhliain 1952.


Seán Ó Coileáin.
Is scríbhneoir agus léachtóir é Seán Ó Coileáin MA (N.U.I.) AM (Harv) PhD (Harv) ó Bheanntraí, Co. Chorcaí.
Bhain sé a chéim B.A. agus a chéim M.A. amach i gColáiste na hOllscoile i gCorcaigh agus a chéim dochtúireacht i Ollscoil Harvard sna Stáit Aontaithe. Ghnóthaigh Scoláireacht Chiste Theach an Ard-Mhéara (1966) agus Staidéaracht Taistil Ollscoil na hÉireann (1967). Thug tréimhse na Staidéarachta in Ollscoil Harvard mar a raibh sé ina mhac léinn ag John Kelleher agus ag Albert Lord. Is ann a bronnadh an dochtúireacht air sa bhliain 1972; b'é abhar an tráchtais aige The Guaire cycle: a study in Irish tradition.
Seal ina léachtóir le Nua-Ghaeilge i gCorcaigh ina dhiaidh sin; seal eile ina ollamh le Léann na hÉireann i Harvard; é ina ollamh i gCorcaigh ó shin. Ollamh na Nua Ghaeilge ab ea é i gColáiste na hOllscoile le blianta go dtí gur éirigh sé as sa bhliain 2006.
Plé aige le gnéithe éagsúla de thraidisiún léinn agus liteartha na Gaeilge; spéis fé leith sa litríocht bhéil aige, go háirithe sa chaointeoireacht. Mhol an Institiúid Chultúrtha Ghael-Mheiriceánach príomhdhuais liteartha na bliana 1984 a thabhairt dó as an leabhar "Seán Ó Ríordáin: beatha agus saothar". Suim á chur le fada aige i litríocht an Bhlascaoid; as san a tháinig an cóiriú nua atá déanta ar "An tOileánach" aige (2002).


Darren Shan.
Is é Darren Shan an t-ainm cleite a úsáideann an scríbhneoir clúiteach Darren O’Shaughnessey. Rugadh é i Londain, Sasana ar an 2 Iúil 1972, agus d'fhás sé aníos in Luimneach, in Éirinn.
Baineann sé leas as an ainm Darren Shan mar phríomhcharactar ina sraith leabhair The Saga of Darren Shan, glaotar sraith Cirque du Freak air freisin. Tá sraith leabhar eile scríofa aige, The Demonata faoi dhomhan ina bhfuil deamhain ina gcónaí. Bhain sé an Sheffield Children's Book Award i 2001 leis an úrscéal "Cirque Du Freak: A Living Nightmare" (an chéad sraith).
"Koyasan".
Úrscéal gearr é "Koyasan" a scaoileadh i Sasana le haghaidh Lá Domhanda na Leabhar sa bhliain 2006. Tá sé as cló faoi láthair. Aistríodh agus foilsíodh é i roinnt tíortha.


Jim Jarmusch.
Is stiúrthóir, léiritheoir, eagarthóir, scríbhneoir agus aisteoir scannáin é Jim Jarmusch. Saolaíodh James R. Jarmusch ar an 22ú Mí Eanáir 1953 in Akron, Ohio i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tosaíodh a slí bheatha mar stiúrthóir scannáin leis an scannán Permanent Vacation i 1980.
Bhí agus tá clú agus cáil ar Jarmusch leis na criticí mar stiúrthóir scannáin neamhspleách ach ní raibh ag éirigh leis sa Scannán Mór Ratha (Box Office) go dtí gur sheol sé an scannán agus arís leis an scannán Coffee & Cigarettes. D’éirigh ar fheabhas leis sa Scannán Mór Ratha lena scannán nua Broken Flowers i 2005 le Bill Murray mar phríomh-aisteoir.
Tá Jarmusch pósta leis an stiúrthóir scannáin Sara Driver, scríobh siad an scripte don scannán You are not I le chéile i 1981. Bhí Driver mar léiritheoir ar Stranger Than Paradise agus deirtear go bhfuair sé an inspioráid don le haghaidh Broken Flowers uaithi. Scríobh Jim Jarmusch agus John Yau an leabhar Original Sin: Visionary Art of Joe Coleman i 1998.
Oideachas.
Rinne Jarmusch céim sa Bhéarla in Ollscoil Columbia sa Stáit Aontaithe agus ansin chuaigh sé ar aghaidh gan aon taithí oibre sa scannánaíocht le áit a fháil sa “New York University's Tisch School of the Arts”. Bhí sé ag obair ansin mar chúntóir leis an scannánaí Nicholas Ray. Thug Nicholas Ray cabhair dó airgead a fháil ar dheontas leis an scannán Permanent Vacation a stiúradh. Bhí air Permanent Vacation a dhéanamh mar tionscnamh tráchtais. Ní bhfuair sé a chéim ó NYU toisc go raibh na Ollaimh san ollscoil traochta leis an tráchtas d'ainneoin go raibh na criticí sásta leis ach b'éigean dóibh céim onórach a thabhairt dó nuair a bhí sé ag éirigh níos cáiliúla.
Naisc sheachtracha.
Jim Jarmusch
Jim Jarmusch
Jim Jarmusch


Stranger Than Paradise.
Scannán is ea "Stranger Than Paradise" a scríobhadh agus a stiúradh ag Jim Jarmusch. Scaoileadh é i 1984. Scannán dubh agus bán a bhí ann. Thosaigh sé mar ghearrscannán tríocha nóiméad faoin teideal "Stranger Than Paradise (The New World)" i 1982. Bhí ról ag beanchéile Jim Jarmusch, Sara Driver, sa scannán seo. Feictear í ag deireadh an scannáin le hata uirthi ag feitheamh ar an airgead.
Rangú an scannán ag #26 i liosta "The Top 50 Cult Films" san irisleabhar Entertainment Weekly.
Ceol.
An príomh-aisteoir John Lurie a rinne an ceol don scannán, ach amháin an t-amhrán "I Put a Spell on You" le Screamin' Jay Hawkins, a chloistear go minic sa scannán. D'eisigh Enigma an t-albam "The Resurrection of Albert Ayler" sa bhliain 1999.


Bill Murray.
Rugadh William James Murray ar an 21ú Meán Fómhair, 1950 i Siceagó, Illinois. Is aisteoir, fear grinn, léiritheoir, stiúrthóir scannáin agus file é. Chuir sé tús lena cheird ar an gclár teilifíse "Saturday Night Live".
Scannáin.
Murray, Bill
Murray, Bill
Murray, Bill


Inis Ceithleann.
Is í Inis Ceithleann ("Enniskillen") an príomhbhaile atá i gContae Fhear Manach. Tá timpeall 14,000 duine ina gcónai sa bhaile féin.


Tim Pat Coogan.
Staraí agus iriseoir Éireannach is ea Timothy Patrick Coogan (), a rugadh i mBaile Átha Cliath ar 22 Aibreán 1935. Ba i mBéarla a scríobh sé a chuid saothair. Toghadh é mar eagarthóir ar an Irish Press sa bhliain 1968. Fuair sé a chuid scolaíochta i gColáiste na Carraige Duibhe i mBaile Átha Cliath.
Bhí a athair, Ned Coogan (Edward, nó Éamann Ó Cuagáin mar a ghlaoigh sé air féin), ina bhall den IRA ag tús na 1920idí, agus Leas-Choimisinéir na nGardaí níos déanaí.
Tagairtí.
Coogan, Tim Pat
Coogan, Tim Pat
Coogan, Tim Pat
Coogan, Tim Pat


Áras an Uachtaráin.
Is é Áras an Uachtaráin áit chónaithe oifigiúil Uachtarán na hÉireann. Tá sé suite i bPáirc an Fhionnuisce i mBaile Átha Cliath.
Tógadh an tÁras sa bhliain 1751 le Maor na Páirce Fhionnuisce, Nathaniel Clements. Bhí sé á úsáid ag Fir Ionaid an Rí a bhí i gceannas ar rialú na Breataine in Éirinn, ón mbliain 1782 go 1922.
Ón mbliain 1922 bhí an tÁras ina áit chónaithe oifigiúil do Ard-Ghobharnóirí na Breataine, go dtí gur rinneadh Áit Chónaithe Oifigiúil Uachtarán na hÉireann de sa bhliain 1938.
Úsáidtear do ocáidí poiblí aus stáit a chuireann an t-Uachtarán ar siúl é, agus chónaigh na ceannairí stáit go léir ann go dtí an tUachtarán reachta; Mícheál D. Ó hUiginn.
Naisc sheachtracha.
Aras an Uachtarain
!


Broken Flowers.
Scannán is ea Broken Flowers a scríobhadh agus a stiúradh Jim Jarmusch. Scaoileadh é i 2005. Stiúradh an scannán seo in ómós an stiúrthóir scannáin Jean Eustache.
Ainmníodh Broken Flowers don Palme Óir i bhFéile Scannáin Cannes, agus bhí sé mar bhuaiteoir an Grand Prix i bhFéile scannán Cannes i 2005.
Tagairtí.
Broken Flowers


Permanent Vacation.
Scannán is ea Permanent Vacation a scríobhadh agus a stiúradh Jim Jarmusch. Seo an chéad scannán a stiúradh Jim Jarmusch. Leaschraoladh é i 1980. Bhí "Permanent Vacation" mar tionscnamh tráchtais ag Jarmusch nuair a bhí sé ar ollscoil san "New York University's Tisch School of the Arts" nuair a bhí Jarmusch mar chúntóir ranga do Nicholas Ray. Ní bhfuair sé a chéim ó NYU toisc go raibh na Ollaimh san ollscoil traochta leis an tráchtas d'ainneoin go raibh na criticí sásta leis ach b'éigean dóibh céim onórach a thabhairt dó nuair a bhí sé ag éirigh níos cáiliúla. Bhí páirt ag beanchéile Jim Jarmusch, Sara Driver, mar bhanaltra sa scannán seo.


Timire.
Is é Timire (nó Timire an Chroí Naofa) tréimhseachán Gaelach a bunaíodh sa bhliain 1911. Tá Alan Mac Eochagáin C.Í.mar eagarthóir ar an Timire faoi láthair. Tá aidhm ag An Timire an "ghluaiseacht Gaeilge a nascadh le spioradáltacht Éireann de réir meon dara Comhairle na Vatacáine." Is é an foilseachán Gaeilge is faide ar an bhfód.


Dead Man.
Scannán is é Dead Man a scríobhadh agus a stiúradh ag Jim Jarmusch. Scaoileadh é i 1995. Scannán dubh agus bán a bhí ann. Is scannán iartharach nua-aimseartha é le Johnny Depp agus Gary Farmer mar phríomh-aisteoirí. Ba é seo scannán dheireanach Robert Mitchum (caimeo).
Ceol.
Seinn Neil Young an ceol go léir don fhuaimrian. Tá cuid is mó de na rian ar an albam ceol uirlise Young ach tá roinnt radharcaí ón scannán san albam mar shampla Johnny Depp ag léamh filíochta William Blake.
Tagairtí.
Dead Man


Let It Be.
Is é Abbey Road an 12ú albam agus an ceann deireanach a d'eisigh an rac-bhanna The Beatles. Sheol siad an t-albam sa bhliain 1970, nuair a bhí an grúpa briste suas.
Taobh 2.
Gach amhrán cumtha ag Lennon/McCartney, ach amháin iad siúd le nótaí.


Scannán.
Scannánaíocht In Éirinn.
Tá feabhas mór tagtha ar chúrsaí scannánaíochta in Éireann le blianta beag anuas. Tá cabhair anois ar fáil ó Bord Scannán na hÉireann le haghaigh scannáin déanta sa tír. Go mór mór tá stiuratheoirí a mhealladh chuig Éireann lena scannáin a dhéanamh toisc laighduithe cáin atá ar fáil dóibh faoi láthair.
Osclaíodh an chéad phictiúrlann in Éireann sa bhliain 1909. Ba le James Joice an phictúirlann sin agus an "Volta" a thugtar air.
Gearrscannáin.
Yu Ming Is Ainm Dom,
Cáca Milis.
Bhuaigh gearscannán Wallace and Gromit Academy Award agus ceapann a lán go bhfuil siad na gearrscannán stopmotion níos caliúila sa domhain.


Cáca Milis.
Is gearr-scannán Éireannach é "Cáca Milis" le Brendan Gleeson agus Charlotte Bradley sna príomhpháirteanna.
Scéal.
Tá bean ghnó ina suí ar thraein agus suíonn fear dall le plúchadh isteach trasna uaithi. Cuireann an fear dall déisteann uirthi go háirithe nuair a dhéanann sé iarracht píosa cáca milis a ithe. Insíonn sí dó go bhfuil péist sa cháca agus tagann giorra anála air. Nuair nach féidir leis a ion-análaitheoir a aimsiú, faigheann sé bás. Fágann an bhean an traein le meangadh gáire uirthi.
Tagairtí.
Cáca Milis


Brendan Gleeson.
Is aisteoir é Brendan Gleeson ó Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann. Rugadh é ar 29 Márta, 1955. Tá Gleeson ina chónaí i Mullach Íde, i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath.
A Shaol.
Bhain Gleeson céim amach ó Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Bhí sé ag obair mar mhúinteoir go dtí go raibh sé 34, nuair a chuaigh sé isteach san aisteoireacht. Tá sé pósta le ceathrar páistí - Domhnall, Fergus, Brian agus Rory. Is seinnteoir veidhlín tréitheach é Gleeson chomh maith, rud atá le feiceáil sa scannán "Michael Collins". Tá líofacht na Gaeilge aige agus bhí sé páirteach i roinnt gearrscannán as Gaeilge agus cláir as Gaeilge ar an teilifís.
Scannáin.
Bhí Gleeson sna scannáin "Into the West", "Gangs of New York", "Harry Potter and the Goblet of Fire" agus beagnach 30 ceann eile. I measc na ngearrscannán ina raibh sé, bhí "Cáca Milis".
Naisc Sheachtracha.
Gleeson, Brendan
Gleeson, Brendan
Gleeson, Brendan


Harry Potter and the Goblet of Fire (scannán).
Is scannán é Harry Potter and the Goblet of Fire ("Harry Potter agus Cuach na Lasracha") atá bunaithe ar an leabhar le J. K. Rowling a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é Mike Newell stiúrthóir an scannáin, agus Daniel Radcliffe a ghlac páirt Harry. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 18ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 2005. Ba é seo an scannán is mó a thug airgead isteach sa bhliain 2005.
Tagairtí.
Harry Potter and the Goblet of Fire


John Lurie.
Rugadh John Lurie ar an 14ú Nollaig, 1952 i Worcester, Massachusetts, SAM. Is aisteoir, ceoltóir agus léiritheoir é.
I rith na 1980idí bhí sé in a lán scannán a stiúradh Jim Jarmusch, Stranger Than Paradise, Down By Law agus Permanent Vacation san áireamh. Seinn sé an ceol le haghaidh fuaimrian Stranger Than Paradise agus Down By Law agus scannán eile Jim Jarmusch, Mystery Train.
Leaschraol Lurie an albaim Legendary Marvin Pontiac, faoin ainm cleite Marvin Pontiac.
Bhí Lurie ag aisteoireacht mar an caractar Greg Penders i sraith teilifíse HBO OZ idir 2001-2003. Deirtear go bhfuil John Lurie mar bhaill den chumann leath-phríobháideach "The Sons of Lee Marvin".
Ceangail sheachtracha.
Lurie, John
Lurie, John
Lurie, John


Harry Potter.
Stampaí poist (le clúdaigh leabhair sa tsraith) a eisíodh sa bhliain 2007 sa Ríocht Aontaithe
Is é Harry Potter ainm an phríomhcharachtair i sraith leabhar do pháistí leis an údar Sasanach J. K. Rowling, agus an tsraith ainmnithe as an gcarachtar. Draíodóir óg is ea Harry, agus an tsraith leabhar ag tabhairt cur síos ar na heachtraí a bhaineann leis i Scoil Hogwarts.
Líosta Leabhar.
Tháinig an seachtú leabhar, "Harry Potter and the Deathly Hallows", i gcló ar an 21 Iúil 2007. D'fhoilsigh Bloomsbury, an chuideachta foilsitheoireachta a chuir na leabhair Bhéarla i gcló, leagan Gaeilge den chéad leabhar sa tsraith, "Harry Potter agus an Órchloch", sa bhliain 2004. Ba í Máire Nic Mhaoláin a chuir Gaeilge ar an mbuntéacs.
Scéal.
Is é is ábhar do na leabhair ná eachtraí an bhuachalla óig Harry Potter a fhaigheann amach go tobann nach gnáthstócach é, ós rud é gur draíodóirí ab ea a mhuintir roimhe, agus gur dual dó féin bheith ina dhraíodóir, chomh maith. Draíodóir as an ngnáth é, fiú, nó táthar cinnte go bhfuil sé ar an t-aon duine amháin atá in inmhe an carachtar olc sa scéal, Voldemort, a mharú. Is iad Ron Weasley agus Hermione Granger an bheirt chairde is fearr atá aige. I rith na scéalta, feictear ag siúl amach le cúpla cailín é chomh maith, mar atá, Cho Chang agus Ginny Weasley.
Is asarlaí sármhaith é Harry cé a d'éalaigh a bhás óna Tiarna Voldemort agus tá colm cruthaithe mar splanc tintreach ar a éadán ag meabhrú an oíche a rinne sé an éacht sin ach ar mí-ámharaí an tsaoil cailleadh a chuid tuismitheoirí nuair a mharaigh Voldemort iad go neamhthrócaireach. Le linn a shaol bhí bearna ollmhór doscriosta sa chroí ach bíonn comhghuaillithe an dhílis aige,Ron Weasley agus Hermione Granger. Tugtar iad tacaíocht agus tuiscint dó nuair a bhíonn siad ag teastáil uaidh agus tarlaíonn an iomarca eachtraí eatharthu.
Rinne Harry cairdeas leis an phríomhoide urramach an tOllamh Albus Dumbledore an fear críonna agus gaoiseach agus chuir Dumbledore e faoi a choimirce. Ach fuair na daoine bas a bhi caidreamh dluth le Harry agus bhi cath an ollmhor aige leis a dheargnamhaid Voldemort. Mhill se na horcrux cuspai draiochta olc a cheil voldemort cuid da anam agus tar eis cath fiochmhar mharaigh harrz voldemort le geis marfach agus bhi se sona sasta leis a mhuintir agus a bean cheile Ginny sa todhchai.
Hogwarts.
I dtús na sraithe, agus é tar éis a fháil amach go bhfuil sé ina ábhar draíodóra, tugann Harry aghaidh ar scoil na ndraíodóirí, Hogwarts. Albus Dumbledore atá ar phríomhoide na scoile.
Scannáin.
Scannánaigh an comhlacht úd Warner Brothers na leabhair ar fad faoi Harry Potter, dha cheann faoin leabhar deireanach.


Deoraíocht (úrscéal).
Is úrscéal í "Deoraíocht" a scríobh Pádraic Ó Conaire sa bhliain 1904. Meastar gurb í an chéad úrscéal nua-aimseartha dár scríobhadh i nGaeilge í. Scéal faoi Éireannach a théas ar deoraíocht go Londain Shasana atá ann, agus faoi na heachtraí a bhaineas dó tar éis timpiste a fhágas ar leathchois agus ar leathláimh é. Scéal faoi choimhthíos agus faoi fhearg freisin é a chuir tús le litríocht nua-aimseartha na Gaeilge.


Wallace and Gromit.
Is carachtair iad Wallace and Gromit i sraith trí ghearrscannán agus scannán amháin le Nick Park ó Aardman Animations.
Wallace.
Is cumadóir é Wallace, agus is aoibhinn leis cáis. Tá sé ina chónaí ag 62 Sráid Wallaby Oirthir, Wigan. Léann Wallace an Post Maidin, an Post Tráthnóna agus an Post um Tráthnóna. Déanann Peter Sallis guth Wallace.
Gromit.
Is madra é Gromit, a chónaíonn le Wallace. Tá a bhreithlá ar an 12 Feabhra. Ní labhraíonn sé ar bith.


Down By Law.
Scannán is ea Down By Law a scríobh agus a stiúir Jim Jarmusch. Scaoileadh é i 1984. Scannán dubh agus bán a bhí ann.
Seinn John Lurie an ceol don scannán ar fad ach amháin "Jockey Full of Bourbon" le Tom Waits.
Tagairtí.
Down by Law


Tom Waits.
Is ceoltóir, cumadóir agus aisteoir é Thomas Alan Waits. Saolaíodh Waits ar an 7 Nollaig 1949 i bPomona, California, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Saol.
Bhí Waits mar doirseoir ag an gclub oíche "Heritage" i San Diego sna 1970í, áit a bhí gach saghas ceoltóir ag seinm ann. Bhí Tom Waits tógtha lena lán ceoltóirí agus scríbhneoirí éagsúla, Bob Dylan, Lord Buckley, Hoagy Carmichael, Marty Robbins, Raymond Chandler, agus Stephen Foster. Thosaigh sé ag cothú a stíl féin, ag nascadh amhrán agus monalóg agus chuir sé an stíl nua i bhfeidhm gach oíche Luain ag an "Troubadour" i Los Angeles, áit a bhí a lán ceoltóirí ag fanacht i líne don lá ar fad le bheith ar an stáitse. Go gairid tar éis é sin, i 1971, thosaigh Waits ag taifeadadh i Los Angeles nuair a shíniú sé conradh le Herb Cohen agus "Asylum Records", fear a bhí mar bhainistoeir Frank Zappa. Bhí Tom Waits 21 ag an am.
Tar éis a lán seisiún deacra, scaoileadh Waits a chéad albaim Closing Time sa bhliain 1973. Cé go raibh na léirmheasanna go maith, ní bhfuair sé aire forleathan go dtí gur rinne na Eagles leagan nua d'amhrán Waits "Ol' 55" ar a albaim nua On The Border sa bhliain 1974.
Thosaigh Tom Waits ag turas le ceoltóirí mar Charlie Rich, Martha and the Vandellas agus Frank Zappa. Cothaíodh Waits lucht leanúna dílis leis an albaim The Heart of Saturday Night sa bhliain 1974, thaispeáin Waits a chúlra mar cheoltóir club oíche, le caint agus canadh le snagcheol mar cheol sa chúlra.
Rinne Waits taifeadadh don albaim Nighthawks at the Diner os comhair lucht féachana leis an atmaisféar beo a chothú, léiríonn an albaim an tréimhse seo ina slí bheatha, mar aon le eadarlúidí ina mbíonn Waits ag caint idir na amhráin. Agus é ag caint ar cheol an tréimhse sin dúirt Waits "I wasn't thrilled by Blue Cheer, so I found an alternative, even if it was Bing Crosby"."
Rinneadh an albaim 'Small Change' i 1976, leis an drumadóir cáiliúil Shelly Manne. Bhí go leor tionchar Jazz san albaim, agus is le hamhráin mar "The Piano Has Been Drinking" agus "Bad Liver and a Broken Heart" a tháinig clú ar Waits don saol drabhlásach. Bhí stíl liriciúil ag Waits a tháinig ó thionchar Raymond Chandler agus Charles Bukowski.
Naisc sheachtracha.
Waits, Tom
Waits, Tom
Waits, Tom
Waits, Tom


Coffee & Cigarettes.
Scannán is ea Coffee and Cigarettes a scríobh agus a stiúir Jim Jarmusch. Leaschraoladh é i 2003. Scannán dubh agus bán a bhí ann. Tá déantús 11 gearrscéalta i gcomhthéacsanna éagsúla ina mbíonn daoine ag caitheamh tobac agus ag ól caife. Tosaíodh an sraith seo leis an gearrscannáin Coffee & Cigarettes (1986)
Aisteach tú a fheiceáil.
Seo é an gearrscéal bunúsach Coffee & Cigarettes ó 1986 le Roberto Benigni agus Steven Wright ag labhairt faoi Chaifé agus Tobac.
Leagan "Memphis".
Scaoileadh an scannán bunúsach "Coffee and Cigarettes, Memphis Version" don chéad uair i 1989. Sa mhír seo tá Joie Lee agus Cinqué Lee ag aisteoireacht mar chúpla le Steve Buscemi mar fhreastalaí a phléann a teoiric faoi Elvis Presley agus a cúpla duáilce.
Áit éigin i gCalifornia.
Rinneadh an scannán seo den chéad uair sa bhliain 1993 faoin teideal "Coffee and Cigarettes - Somewhere in California". Bíonn na ceoltóirí Iggy Pop agus Tom Waits sa mhír seo mar aisteoirí. Déanann siad aisteoireacht mar iad féin agus caitheann siad tobac le ceiliúradh gur éirigh siad as na toitíní, ólann siad caife agus bíonn comhrá amscaí acu.
Naisc sheachtracha.
Coffee and Cigarettes


Stranger Than Paradise (The New World).
Is é Stranger Than Paradise (The New World) gearrscannáin (30 nóiméad) a scríobhadh agus a stiúradh Jim Jarmusch. Leaschraoladh é i 1982. Scannán dubh agus bán a bhí ann. Déanadh leagan méadaithe don scannán dar teideal Stranger Than Paradise (1984).


Eugen Bleuler.
Bhí Paul Eugen Bleuler (30 Aibreán 1857 - 9 Feabhra 1940) ina shíciatraí san Eilvéis. Chuir sé go mór le tuiscint ghalair intinne agus d’ainmnigh sé an galar scitsifréine in alt dar teideal "Dementia Praecox oder Gruppe der Schizophrenien" sa bhliain 1911.
Rugadh i mbaile beag Zollikon é, in aice le Zürich. Bhain sé céim amach sa leigheas in Ollscoil Zürich sa bhliain 1881 agus lean sé lena chuid staidéir i bPáras, Londain agus München sular fhill sé ar Zürich mar intéirneach in Burghölzi, otharlann ollscoile.
Sa bhliain 1886 rinneadh stiúrthóir de i dteach na ngealt ag Rheinau, agus thug sé faoi ag feabhsú chúraim na hothair. Tugadh faoi ndeara a thionchar ar an tseirbhís agus d'fhill sé ar Burghölzli sa bhliain 1898 mar stiúrthóir, áit ar fhostaigh sé Carl Jung mar intéirneach.
Chum sé an téarma scitsifréine don ghalar intinne ("Néaltrú Praecox" an téarma go dtí an t-am sin). Thuig sé nach raibh néaltrú i gceist agus nár thosaigh sé sna hóig (Praecox) i gcónaí. As Gréigis, ciallaíonn "Schizo" deighilt agus ciallaíonn "Phrene" intinn.
Dúradh freisin gurb eisean a chum an téarma uathachas in alt a foilsíodh sa bhliain 1912.
Deirtear gur músclaíodh a shuim sna hábhair seo de bharr ghalair intinne a dheirfiúr. Lean a mhac, Manfred Bleuler, ar aghaidh lena shaothar tar éis a bháis. Bhí Eugen Bleuler den tuairim nach raibh deighilt shoiléir idir galar intinne agus intinn fholláin in ainneoin go raibh a mhalairt de thuairim coitianta lena linn.
Bleuler, Eugen
Bleuler, Eugen
Bleuler, Eugen
Bleuler, Eugen


Coffee & Cigarettes (1986).
Is éard atá om "Coffee & Cigarettes" (1986) ná gearrscannán a scríobhadh agus a stiúradh Jim Jarmusch sa bhliain 1986. Scaoileadh an gearrscannán seo i 1986 ar an gcláir teilifíse Saturday Night Live. Seo é an gearrscéal bunúsach Coffee & Cigarettes dar teideal "Aisteach Tú a Fheiceáil". Baineann an gearrscéal le beirt fhear, Roberto Benigni agus Steven Wright, agus iad ag suígh chun bord ag labhairt faoi chaifé agus tobac. Chuir Jarmusch an gearrscannán seo le chéile le deich ngearrscannán eile leis an scannán Coffee & Cigarettes chun scannán amháin a dhéanamh astu.


Coiscéim.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach is ea Coiscéim. Bhunaigh Pádraig Ó Snodaigh é nuair nach raibh foilsitheoirí Chonradh na Gaeilge, Clódhanna Teoranta, sásta níos mó filíochta a chur i gcló. Ó bunaíodh an comhlacht tá na céadta leabhar de gach cineál foilsithe aige ó údair ar nós Máirtín Ó Cadhain, Tomás Mac Síomóin, Conleth Ellis, Diarmaid Ó Súilleabháin, Deirdre Brennan, Gabriel Rosenstock, Seán Mac Mathúna, Michael Hartnett, Pádraig Ó Cíobháin, Torlach Mac Con Midhe agus na sluaite eile, idir úrscéalaithe, gearrscéalaithe, filí, drámadóirí, lucht aistí agus aistíle. D'fhoilsigh sé an-chuid aistriúcháin ó theangacha éagsúla chomh maith. Áirítear go bhfuil os cionn sé chéad leabhar curtha amach ag an gcuideachta seo.


Kíla.
Buíon cheoil gaelach clúiteach as Bleá Cliath, Éire iad Kíla. Bunaíodh Kíla i 1987 i gColáiste Eoin i mBaile Átha Cliath. Bhí Rossa Ó Snodaigh, Eoin Dillon, Colm Mac Con Iomaire, Rónán Ó Snodaigh, Karl Odlum agus Dave Odlum sa mbuíon ceoil ag an am. Thosaigh Colm Ó Snodaigh ag seinm leo i 1988 nuair a sheinn Kíla ag féile sa Ghearmáin den chéad uair.


Cill Ghallagáin.
Ceantar in Iorras in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo in iarthar na hÉireann is ea Cill a' Ghallagáin ("Kilgalligan" as Béarla). Ceantar Gaeltachta atá ann. Tá beagnach 800 logainm sa bparóiste.
Tháinig an t-ainm ó Naomh Gallagáin. Bhí séipéal nó cillín aige sa nGort Dubh - an áit a bhfuil an teampall. Deir an seanchas gur cuireadh Gallagáin Naofa, naomh-phátrún an cheantair, faoin ardán cruinn sa gcúinne thiar thuaidh den
teampall. Fuarthas leac ársa ar bharr an leachta agus cros greanta uirthi, agus bollán briste ina haice. Tá tobar Ghallagáin Naofa le feiceáil ann agus uisce fós ann.
Tá Trá na Rinne Rua agus na Fothantaí Dubha le fáil sa gceantar.


Contae Gjirokastër.
rightContae atá suite i ndeisceart na hAlbáine is ea Contae Gjirokastër (Albáinis: "Qarku i Gjirokastrës"). Tá na ceantair, Gjirokastër, Përmet, agus Tepelenë atá suite ann. Is é Gjirokastër an phríomhchathair.
Gjirokastër


Contae Kukës.
rightContae atá suite i dtuaisceart na hAlbáine is ea Contae Kukës (Albáinis: "Qarku i Kukësit"). Tá na ceantair, Has, Kukës agus Tropojëatá suite ann. Is é Kukës an phríomhchathair.
Kukës


Dolores Ibárruri.
Dealbh cuimhneacháin - "La Pasionaria"
Ba bhean pholaitiúil Spáinneach í Dolores Ibárruri Gómez, a raibh aithne uirthi faoin leasainm La Pasionaria (rugadh 12 Samhain 1895 agus a bhásaigh 9 Nollaig 1989). Ba rúnaí ginearálta an Pháirtí Chummanaigh Spáinnigh nó "Partido Comunista Español" (PCE) í idir 1944 agus 1960, agus uachtarán an PCE idir 1960 agus 1989. Tá aithne uirthi mar gheall ar a ról i gCogadh Cathartha na Spáinne agus na hóráidí a thug sí chun fórsaí na Poblachta a spreagadh, a thuill a leasainm di.
Ibárruri, Dolores
Ibárruri, Dolores
Ibárruri, Dolores
Ibárruri, Dolores


An Bhealarúis.
Is tír í an Bhealarúis ("an Bhílearúis" an leagan Gaeilge eile a fheictear i bhfoclóirí áirithe; thugtaí "an Fhionnrúis" uirthi freisin) atá suite in Oirthear na hEorpa, agus í ag críochantacht leis an Rúis, leis an Liotuáin, leis an Úcráin, agus leis an Laitvia. Is í Mionsc an phríomhchathair, agus cathracha tábhachtacha eile is ea iad Biareście, Hrodna, Homiel, Mahiloŭ, agus Viciebsk. Is é an t-ainm oifigiúil "Poblacht na Bealarúise" (Bealarúisis: "Рэспубліка Беларусь/Respublika Biełaruś"), ach is gnách "An Bhealarúis" ("Беларусь/Biełaruś") a thabhairt ar an tír go simplí. Tá an tír lán coillte, agus 9,498,700 duine ina gcónaí ansin.
Sna laethanta a bhí, bhain an Bhealarúis lena lán tíortha éagsúla, ar nós Diúcacht Połack, Ard-Diúcacht na Liotuáine, Comhlathas na Polainne is na Liotuáine, agus Impireacht na Rúise. Sa bhliain 1922, roinneadh an Bhealarúis idir Poblacht na Polainne agus an tAontas Sóivéadach. An leath den tír a thit leis an Aontas Sóivéadach, hiompaíodh ina Poblacht Shóivéadach í, is é sin, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Bealarúise. Sa bhliain 1939, nuair a shealbhaigh an tAontas Sóivéadach an leath thiar den Bhealarúis ón bPolainn, cuireadh leis an leath thoir í, agus ansin, bhí an Bhealarúis iomlán ina Poblacht Shóivéadach. Ar an 27ú lá de Mhí Lúnasa 1990, d'fhógair an Phoblacht seo a ceannasacht go hoifigiúil, agus nuair a tháinig deireadh leis an Aontas Sóivéadach, bhain Poblacht na Bealarúise amach a neamhspleáchas ar an 25ú lá de Mhí Lúnasa 1991. Tá Alaksandr Łukašenka ina Uachtarán ar an mBealarúis ón mbliain 1994 i leith. Faoi láthair, tá an Bhealarúis agus an Rúis i mbun comhchainteanna le hAontas na Rúise agus na Bealarúise a bhunú, is é sin, an dá thír a athaontú arís, ach tá na comhchainteanna sin in abar leis na blianta anuas.
B'í an Bhealarúis an tír ba mhó a bhí thíos leis an radachur ó Thubaiste Searnóbail, cé gur san Úcráin a tharla an tubaiste féin.
Stair.
Tháinig na Slavaigh go dtí an Bhealarúis idir an séú agus an ochtú haois. De réir a chéile, tháinig na Luath-Shlavaigh Oirthearacha i dteagmháil leis na "Væringjar" nó na hUigingigh Oirthearacha - is é sin, na Lochlannaigh a tháinig ón tSualainn go dtí an Rúis. B'iad na hUigingigh seo a bhunaigh an chéad stát a dtugtaí "An Rúis" air, is é sin, Rúis Chíév. Sa 13ú haois, áfach, bhí na prionsachtaí Slavacha thíos go mór le hionradh na Mongólach, agus b'í Ard-Diúcacht na Liotuáine a shealbhaigh iarsmaí na bprionsachtaí seo ina dhiaidh sin. San am seo, bhí an Liotuáin ag cur cogaidh ar a lán naimhde éagsúla, idir na Mongólaigh agus na Ridirí Teotanacha, a bhí ag iarraidh an taobh seo de Mhuir Bhailt a shealbhú le haghaidh coilíniú agus míntíreachais. Faoi dheireadh, bhris an Pholainn agus an Liotuáin an cath ar na Ridirí i gCath Grunwald (a dtugann na Gearmánaigh Cath Tannenberg air) sa bhliain 1410, agus ón lá sin ar aghaidh, ní raibh na Ridirí ábalta bagairt ar chumhacht na Liotuáine sa Bhealarúis a thuilleadh.
Nuair a bhí an Liotuáin ag rialú na Bealarúise, bhí an tSean-Bhealarúisis - nó teanga seansailéireachta na Rúise Thiar, teanga ar féidir Sean-Úcráinis nó Sean-Bhealarúisis a thabhairt uirthi - ina teanga oifigiúil sa chuid den Liotuáin ina raibh cónaí ar na Slavaigh. Le fírinne, b'é ba chiall leis an "Liotuánach" san am seo ná "Bealarúiseach", ós rud é nach raibh cónaí ar na fíor-Liotuánaigh ach in iarthuaisceart na tíre, agus na Bealarúisigh i bhfad ní ba líonmhaire ná iadsan.
I ndeireadh na cúigiú haoise déag, thosaigh na Rúisigh - is é sin, muintir Ard-Diúcacht Mhoscó - ag cúngú isteach ar thailte na Liotuáine. Thairis sin, bhí na Tataraigh ag foghlaíocht sa tséú haois déag, agus rinne siad an-chreachadh agus an-ródach. Nuair a tháinig deireadh na hochtú haoise déag, áfach, rinne an Rúis, an Phrúis, agus an Ostair críochdheighilt ar an bPolainn agus ar an Liotuáin, agus thit an Bhealarúis leis an Rúis.
Sa Chéad Chogadh Domhanda, shealbhaigh arm na Gearmáine an Bhealarúis. Ar an 25ú Márta 1918, i ndiaidh Chonradh Síochána Brest-Litovsk, d'fhógair an Bhealarúis neamhspleáchas mar Phoblacht Náisiúnta na Bealarúise. Ní raibh fad saoil i ndán don Phoblacht seo, nó nuair a tharraing na Gearmánaigh ar ais, shealbhaigh na Boilséivigh an tír, agus bhaist siad Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Bealarúise uirthi. Nuair a d'fhorghabh na Boilséivigh an Liotuáin chomh maith, bhunaigh siad Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Liotuáine is na Bealarúise. Nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh idir an Rúis Shóivéadach agus an Pholainn sa bhliain 1921, arís, rinne an dá thír seo críochdheighilt ar an mBealarúis. Bhunaigh na Boilséivigh Poblacht Shóivéadach na Bealarúise arís sa leath thoir, agus bhí an Phoblacht seo ina ballstát den Aontas Sóivéadach ón tús.
I Mí Mheán Fómhair 1939, i ndiaidh Conradh Ribbentrop agus Molotov a shíniú leis an nGearmáin Naitsíoch, d'ionsaigh Stailín an Pholainn. D'fhorghabh a chuid saighdiúirí oirthear na Polainne, an chuid den tír a bhí dlite don stát Shóivéadach de réir an Chonartha. Stáitsíodh "reifreann" sna tailte úrghafa, agus ní nárbh ionadh, b'é toradh an reifrinn go raibh lucht oibre Oirthear na Polainne ar bís ar fad dul san Aontas Sóivéadach. Mar sin, cuireadh na gabháltais seo le Poblacht Shóivéadach na Bealarúise agus le Poblacht Shóivéadach na hÚcráine.
Sa bhliain 1941, d'ionsaigh an Ghearmáin an tAontas Sóivéadach, agus ní raibh na Naitsithe i bhfad ag teacht i seilbh na tíre seo. Bhí siad ag rialú na tíre go dtí an bhliain 1944, agus idir an dá linn, maraíodh dhá mhilliún Bealarúiseach. Rinne an tUileloscadh éirleach uafásach ar an mBealarúis. Roimh an Dara Cogadh Domhanda, bhí cultúr beo breabhsánta ag na Giúdaigh ansin, agus an Bhealarúis ar an gceann ba mhó Giúdachais san Aontas Sóivéadach ar fad. Fuair formhór mór na nGiúdach seo bás san Uileloscadh, agus níor tháinig an cultúr áitiúil Giúdach chuige arís ina dhiaidh sin. Maidir leis an daonra Bealarúiseach féin, níor shroich sé a leibhéal réamhchogaidh roimh an mbliain 1971.
Cé nach raibh sa Bhealarúis ach "poblacht" de chuid an Aontais Shóivéadaigh i ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda, tá sí ina ballstát sna Náisiúin Aontaithe ó bhunú na heagraíochta sin i leith. I ndiaidh an chogaidh, rinne na húdaráis Shóivéadacha forbairt chuimsitheach ar an tionsclaíocht sa Bhealarúis, agus na mílte oibrithe ag tonnadh isteach ó Phoblacht Shóivéadach na Rúise, ó bhí jabanna ar fáil.
Chuaigh blianta an tSóivéadachais go mór mór chun dochair do theanga náisiúnta na tíre. I dtúsbhlianta idéalacha an Aontais Shóivéadaigh, bhí polasaí na "dúchasaíochta" i bhfeidhm, is é sin, bhí iarrachtaí á ndéanamh go hoifigiúil le teangacha na bpoblachtaí beaga a athbheochan agus a fhorbairt. Mar sin, rinne an Bhealarúisis an-dul chun cinn mar theanga oifigiúil sa Bhealarúis sna fichidí. Nuair a tháinig Stailín i gcumhacht, áfach, d'athraigh an port go hiomlán. Ansin, cuireadh srianta le húsáid oifigiúil na Bealarúisise arís, agus thosaigh an stát ag brú na Rúisise anuas ar chách mar "theanga chomhchumarsáide an lucht oibre". Níor thaise do Nikita Khrushchev é, ach an oiread. B'é a thuairimsean ná go gcaithfeadh muintir an Aontais Shóivéadaigh glacadh leis an Rúisis mar theanga a gcomhdhúchais, ó chuideodh sé leo an Cumannachas a thógáil ní ba luaithe.
Nuair a thosaigh Mikhail Gorbachev, ceannaire an Aontais Shóivéadaigh, ar pholasaithe an pheireastráice agus an ghleasnaist, sheachaid muintir na Bealarúise achainí chuige i Mí na Nollag 1986, agus iad ag déanamh a ngearáin faoin ródach a rinneadh ar a gcultúr náisiúnta. Níos luaithe sa bhliain chéanna, thit radachur ar Phoblacht Shóivéadach Shóisialach na Bealarúise i ndiaidh phléascadh stáisiún cumhachta Chernobyl san Úcráin in aice leis an mBealarúis. I Meitheamh 1988, tháinig an seandálaí Zianon Paźniak ar shlua-uaigheanna in aice le cathair Kurapaty, uaigheanna a raibh timpeall is 250 míle duine marbh ó bhlianta Stailín. Ba dóigh le cuid de na Bealarúisigh gur fianaise a bhí ann go raibh an rialtas Sóivéadach d'aonturas ag iarraidh náisiún na mBealarúiseach a chur de dhroim an tsaoil, agus ba spreagadh é, mar sin, do na Bealarúisigh neamhspleáchas a éileamh.
Polaitíocht.
Poblacht uachtaráin í an Bhealarúis agus í á rialú ag an uachtarán in éineacht leis an Tionól Náisiúnta ("Нацыянальны сход/Nacyjanalny schod"). De réir Bhunreacht na tíre, toghtar an tUachtarán go ceann cúig bliana. Tá dhá theach ag an Tionól Náisiúnta, mar atá, Teach na nIonadaithe ("Палата Прадстаўнікоў/Pałata Pradstaǔnikoǔ", an teach íochtarach) a bhfuil céad is deichniúr comhaltaí air, agus Comhairle na Poblachta ("Савет Рэспублікі/Saviet Respubliki", an teach uachtarach) a bhfuil ceathrar comhaltaí is trí scór uirthi. Tá sé de chumhacht ag Teach na nIonadaithe an Príomh-Aire a cheapadh, leasuithe a chur leis an mBunreacht, vóta muiníne a éileamh ar an bPríomh-Aire agus moltaí a dhéanamh faoi pholasaithe i ngnóthaí eachtracha agus inmheánacha. Maidir le Comhairle na Poblachta, arís, tá sí in inmhe oifigigh éagsúla Rialtais a cheapadh, an tUachtarán a tháinseamh, agus glacadh leis na Billí a chuireann Teach na nIonadaithe chuige nó diúltú dóibh. Tá an dá sheomra i dteideal dlí de chuid oifigigh áitiúla a chrosadh má tá an dlí sin ag teacht salach ar an mBunreacht.
Is é Alaksandr Łukašenka atá ina Uachtarán ar an mBealarúis ón mbliain 1994 i leith.
Is é an tUachtarán a cheapann an rialtas, nó Comhairle na nAirí (nó "Sóivéid" na nAirí, "Савет Міністраў/Saviet Ministraǔ") a bhfuil an Príomh-Aire ina cheannasaí air. Ní gá go mbeadh comhaltaí na Comhairle sin ina gcomhaltaí den reachtas, mar sin. Maidir leis an gcumhacht bhreithiúnach is airde sa Phoblacht, tá Cúirt Uachtarach ann chomh maith le sainchúirteanna, cosúil leis an gCúirt Bhunreachtúil. Tá sé faoin gCúirt Bhunreachtúil tabhairt faoi cheisteanna ar leith a bhaineann leis an dlí bunreachtúil agus leis na dlíthe gnó. Is é an tUachtarán a cheapann breithúna na cúirte náisiúnta, ach caithfear na ceapacháin sin a chur faoi bhráid Chomhairle na Poblachta freisin. Is í an Chúirt Uachtarach an chúirt achomhairc is airde i gcásanna coiriúla. Níl sé ceadaithe sa Bhunreacht cúirteanna speisialta seachbhreithiúnacha a chur ar bun.
Litríocht.
Téacsaí reiligiúnda a bhí i gceist leis na chéad scríbhinní liteartha Bealarúisise ón aonú haois déag ar aghaidh. Ba é Kiryła Turaǔski, nó Ciril ó Turaǔ, an duine ba tábhachtaí acu, agus mhair seisean sa dóú haois déag. Sa tséú haois déag, d'aistrigh Francysk Skaryna an Bíobla go Bealarúisis, nó b'fhéidir Sean-Slaivis Eaglasta a bhí ar maos le focail agus foirmeacha Bealarúisise - tá an dá thuairim ann, ach cibé scéal é, aontaíonn na saineolaithe go léir gurbh é Skaryna a bhunaigh traidisiún liteartha na Bealarúisise. Chuaigh Bíobla Skaryna i gcló timpeall ar an mbliain 1520 i bPrág agus i Vilnias, rud a fhágann gurb é an chéad leabhar clóbhuailte riamh in Oirthear na hEorpa.
Ba é Janka Kupała a chuir tús le saothrú na litríochta nua-aoisí, áfach. Ainm cleite é "Janka Kupała" a chiallaíonn "Eoin Baiste"; Ivan Lucevič a fhíorainm. Rugadh sa bhliain 1882 é, agus d'éag sé i Moscó sa bhliain 1942, díreach nuair a bhí na Gearmánaigh ag forghabháil na Bealarúise. File a bhí ann, ach scríobhadh sé drámaí agus ailt iriseoireachta chomh maith. D'aistrigh sé cuid mhaith litríochta ón bPolainnis agus ón Rúisis.
File tábhachtach eile a bhí i Jakub Kołas, fíorainm Kanstancin Mickievič (1882-1956). Scriobh sé a lán filíochta agus drámaí. Is dócha gurbh eisean an chéad scríbhneoir a dhírigh ar na páistí, nó scríobh sé cuid mhaith dánta do na páistí, agus bhailigh sé scéalta béaloidis mar lón léitheoireachta dóibh. Rinne sé a lán aistriúchán ón bPolainnis (Adam Mickiewicz, mar shampla), Úcráinis (Taras Shevchenko), agus ón Rúisis (Aleksandr Pushkin).
Duine acu siúd a fuair bás i bpurguithe an Aontais Shóivéadaigh a bhí in Ǔladzimier Žyłka (1900-1933), file tábhachtach eile. I mblianta Chogadh Cathartha na Rúise, chuaigh sé ar imirce go Prág sa tSeicshlovaic, áit a raibh sé ag foilsiú irise ina theanga féin. Nuair a shocraigh na cúrsaí síos sa Rúis, agus an rialtas nua Boilséiveach ag dul i gceannas ar an tír, d'fhill sé abhaile, agus dóchas aige as an gcóras nua. Ar dtús, bhí na Cumannaigh ag cur na dteangacha áitiúla chun cinn, agus ghlac Žyłka páirt i gcomhdháil na n-intleachtóirí Bealarúiseacha le litriú na teanga a chaighdeánú. Nuair a tháinig athrú ar an bpolasaí, áfach, thosaigh na Cumannaigh ag lochtú na n-intleachtóirí náisiúnta faoi "náisiúnachas buirgéiseach", agus díbríodh Žyłka as an mBealarúis go dtí an Rúis. Fuair sé bás i ndiaidh chúpla bliain le heitinn.
Scríbhneoir bisiúil próis a bhí i Źmitrok Biadula. Giúdach a bhí ann, agus is é an fíorainm a bhí air ná Samuił Płaǔnik (1886-1941). Scríobh sé úrscéal agus cuid mhór gearrscéalta. Rinne sé iarrachtaí Giúdaigh na Bealarúise a spreagadh chun páirt a ghlacadh in athbheochan na teanga náisiúnta, agus ina chuid scríbhinní, d'insíodh sé scéalta faoi ghnáthshaol na ndaoine i gcathracha beaga na Bealarúise. Fuair sé bás nuair a d'ionsaigh na Gearmánaigh an tAontas Sóivéadach. Tháinig sé slán ó lámh thapaidh na Naitsithe, ach thuirsigh an t-aslonnú é, agus fuair sé bás le taom croí in aice le hUralsk sa Rúis.
Tagairtí.
*
B


Minsc.
Is í Minsc ("Менск" as Bealarúisis de réir cheartlitriú Branisłaŭ Taraškievič, "Miensk" an leagan Laidinithe den cheartlitriú seo; "Мінск" an leagan a úsáidtear i gceartlitriú na gCoimeasár Pobail, nó "Narkomaŭka") príomhchathair na Bealarúise, agus í ar an gcathair is mó sa tír fosta. Tá Minsc suite cois an dá abhainn úd Śvisłač agus Niamiha, i dtír-raon cnocach, agus í timpeallaithe ag coillte móra na Bealarúise. I Minsc atá ceanncheathrú Chomhlathas na Stát Neamhspleách, a tháinig i gcomharbas ar an Aontas Sóivéadach. Ós í Minsc an phríomhchathair, tá stádas ar leith aici ó thaobh an rialtais áitiúil de, agus í ina príomhchathair ar chúige ("вобласьць/vobłaść") Mhinsc agus ar cheantar ("раён/rajon") Mhinsc chomh maith. Sa bhliain 2008, bhí cónaí ar 1,830,000 duine i Minsc.
Rinneadh an chéad trácht ar Mhinsc thiar sa bhliain 1067, agus í ina baile beag taobh istigh de theorainneacha Phrionsacht Połack. Sa bhliain 1242, shealbhaigh Ard-Diúcacht na Liotuáine an áit, agus bronnadh cairt cathrach ar Mhinsc sa bhliain 1499. Rinneadh príomhchathair a vóvadachta féin de Mhinsc sa bhliain 1569. Is éard a bhí i gceist leis an vóvadacht seo ná réigiún riaracháin de chuid Chomhlathas na Polainne agus na Liotuáine. Nuair a chuaigh an Dara Críochdheighilt ar an bPolainn sa bhliain 1793, ba í Impireacht na Rúise a shealbhaigh Minsc. Sna blianta 1919-1991, ba í Minsc príomhchathair na Bealarúise Sóivéadaí.
Iompar áitiúil.
Tá córas fairsing iompair phoiblí i Minsc. Fóntar 8 líne trambhealach, níos mó ná 70 líne bus tralaí agus níos mó ná 100 líne bus do phaisinéirí. Ba é tramanna an chéad iompar poiblí a úsáideadh i Minsc (tram capaill ó 1892, agus tram leictreach ó 1929). Úsáideadh busanna poiblí i Minsc ó 1924 agus busanna tralaí ó 1952.
Is é Minsktrans, cuideachta iompair neamhbhrabúis atá cistithe ag an rialtas agus faoi úinéireacht an rialtais, a fheidhmíonn gach iompar poiblí. Ó mhí Eanáir 2008, úsáideadh 1.420 bus, 1.010 bus tralaí agus 153 carráiste trambhealach ag Minsktrans i Minsc.
D’fhoraithin rialtas cathrach Mhinsc sa bhliain 2003 ba cheart leibhéal íosta sholáthar an iompair phoiblí a shuí ag 1 feithicil (bus, bus tralaí nó tram) in aghaidh 1.500 cónaitheora. Tá lion na bhfeithiclí a úsáidtear ag Minsktrans 2,2 uair níos airde ná an leibhéal íosta.
Mearionad.
Is é Minsc an t-aon chathair amháin i mBealarúis le córas meitreo faoi thalamh. Thosaigh tógáil an mheitreo sa bhliain 1977, gan mhoill ina dhiaidh go raibh níos mó ná milliún daoine ina gcónaí sa chathair, agus osclaíodh an chéad líne a raibh 8 stáisiún leis sa bhliain 1984. Ón am sin, tá an córas tar éis fairsingiú agus anois tá dhá líne ann: Moskovskaya agus Avtozavodskaya, atá 12,2 agus 18,1 km (7,6 mi agus 11,2 mi) ar fad agus atá 11 agus 14 stáisiún leo, faoi seach. Ar an 7 Mí na Samhna 2007, osclaíodh dhá stáisiún nua ar an Líne Moskovskaya. Tá obair ag leanúint ar aghaidh ar shíneadh de 5,2 km (3,2 mi), agus tá pleananna ann chun 3 stáisiún nua a oscailt sa bhliain 2011.
Tá pleananna ann, chomh maith, chun gréasán le trí líne a thógáil agus, de réir na bpleananna fairsingithe láithreacha, beidh an t-iarnród 58,3 km (36,2 mi) ar fad agus beidh 45 stáisiún agus 3 iosta traenach leis. Chun é sin a chur i gcrích, ba cheart go ngearrfadh tríú líne an chathair ar ais idir Tuaisceart is Deisceart, arna thrasnú an dhá líne atá ann cheana agus, mar sin, leagan amach tipiciúil chóras meitreo Sóivéadach a chruthú. Meastar go dtosnóidh tógáil ar an tríú líne sa bhliain 2011 agus beidh an chéad chéim curtha i gcrích ag deireadh an deich mbliana. Déantar tuairimíocht, i roinnt pleananna áirithe, go rachadh ceathrú líne ó mhicrea-rayon Vyasnyanka go dtí micrea-rayon Serabranka.
Ón mbliain 2007, bhí 25 stáisiún agus 33 km d’iarnród sa mheitreo i Minsc. Úsáidtear 243 gnáthcharráiste meitreo Rúiseach ag na traenacha. Ar ghnáthlá, taistilíonn timpeall 800.000 paisinéirí ar mheitreo Minsc. Sa bhliain 2007, thaistil 262,1 milliún paisinéirí ar mheitreo Mhinsc, agus mar sin, ba é an cúigiú meitreo ba gnóthaí san Iar-Aontas Sóivéadach. Le linn buaicuaireanta, ritheann traenacha gach 2–2,5 nóiméad. Tá 3.200 foireann fostaithe ag an ngreasán meitreo.
Faoi láthair, tá an chuid is mó den iompar uirbeach á athchóiriú agus á uasghradú toisc go mbeidh caighdeáin nua-aimseartha ann. Mar shampla, tá ardaitheoirí do phaisinéirí, a théann ó ardán an stáisiúin go dtí leibhéal na sráide, ag gach stáisiún meitreo a tógadh ón mbliain 2001, agus mar sin is féidir le paisinéirí le míchumais úsáid a bhaint as na stáisiúin sin.


William Harvey.
Lia ab ea William Harvey (a rugadh ar an 1 Aibreán, 1578 i Kent, Sasana; bás ar an 3 Meitheamh, 1657 i Hampstead, Sasana). Rinne sé cur síos ar chuisle agus slí rith na fola.
Saol.
Bhí a athair ina shiopadóir. Oileadh i dtús i gCanterbury é agus rinne sé staidéar ar teangacha clasaiceacha, Sa bhliain 1597 cáilíodh é le céim BA ó Ollscoil Cambridge. I ndiaidh sin bhain sé amach céim sa leigheas in Ollscoil Padua san Iodáil, ceann de na hollscoileanna leighis ba chlúití san am sin.
D’fhill sé ar Shasana, áit ar thosaigh sé ag cleachtadh leighis agus phós sé Elizabeth Brown, iníon phríomhlia na banríona Éilis a haon. Rinneadh ball de Choláiste Ríoga na Léithe é sa bhliain 1607, agus an bhliain dár gcionn glaodh chuig cúirt an Rí Séamus a haon é agus tar éis bás Shéamuis 1 1625 ainmniú é mar phríomhlia do Rí Séarlas a haon. Bhí dlúthchairdeas eatarthu agus thug an Rí urraíocht ollmhór dó is é ag déanamh a chuid taighde. D’fhoilsigh sé alt faoin teideal "Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus" (Staidéar ar phreabadh an chroí is bogadh na fola) ar a nglaoitear san fhoirm ghearr "De Motu Cordis" sa bhliain 1628. Bhí clú air ar fud na hEorpa tar éis an fhoilseacháin seo ach bhí conspóid ann freisin agus d'fhreagair duine de thacaithe Galen go diúltach é i bhfoilseachán sa bhliain 1649. Ní raibh dearcadh Harvey cruthaithe go dtí go dtáinig an micreascóp solais ar an saol.
Bhí roinnt eile fionnachtain aige, an ceann ba fhiúntaí ná go raibh sé den tuairim gur fhás chuile chuid den cholainn as bunchill fhréamhach, coincheap a bhí coimhthíoch faoin am sin agus nár cruthaíodh faoi dheireadh go dtí 1796.
Ceann de na buanna ba mhó a bhí ag Harvey ná gur thuig sé go soiléir an idirdheighilt idir tuairimí agus an fhírinne. Ba eisean ceann de na céad léithe a chur bonn eolaíochta faoi leigheas agus cinnte ba eisean an chéad lia a bhain úsáid as teoiricí matamaitice sa bhitheolaíocht.
Fuair sé bás de bharr stróc in aois naoi mbliana is seachtó dó.
Íomhánna.
Harvey, William
Harvey, William


Contae Lezhë.
rightContae atá suite i dtuaisceart na hAlbáine is ea Contae Lezhë (Albáinis: "Qarku i Lezhës"). Tá na ceantair, Kurbin, Lezhë agus Mirditë suite ann. Is é Lezhë an phríomhchathair.
Lezhë


Contae Shkodër.
rightContae atá suite i dtuaisceart na hAlbáine is ea Contae Shkodër (Albáinis: "Qarku i Shkodrës"). Tá na ceantair, Malësi e Madhe, Pukë agus Shkodër atá suite ann. Is é Shkodrër an phríomhchathair.
Shkodër


Contae Tiranë.
rightContae atá suite i dtuaisceart na hAlbáine is ea Contae Tiranë (Albáinis: "Qarku i Tiranës"). Tá na ceantair Kavajë agus Tiranë suite ann. Is é Tiranë an phríomhchathair.
Tiranë


Baile Nua na hArda.
Is baile mór i gContae an Dúin é Baile Nua na hArda in Uladh. Tá sé suite in aice le Loch Cuan thart fá 15 ciliméadar ó Béal Feirste. Bhunaigh na hAngla Normannaigh é. Chan fhuil mórán fágtha ón tseanaois seachas iarsmaí prióireachta Doiminicí a bhunaigh an Normannach Sir Robert Savage sa bhliain 1244.
Tá 27,821 duine ina gcónaí i mBaile Nua na hArda, de réir daonáireamh na Ríochta Aontaithe i 2001.
Rugadh an tiománaí Foirmle a hAon, Eddie Irvine, i mBaile Nua na hArda.


Nâdiya.
Is amhránaí Francach í Nâdiya (19 Meitheamh, 1973).
Rugadh i Tours, an Fhrainc i dteaghlach Ailgéarach Nadia Zighem. Bhí sí ina crann cosanta ag foireann na Fraince i rás 800 méadar sa bhliain 1989. D'fhag sí a teaghlach agus an lúthchleasaíocht agus bhog sí go Páras nuair nach raibh sí ach fiche bliain d'aois.


Heinrich Böll.
Bhí Heinrich Böll (21 Nollaig 1917 - 16 Iúil 1985) ar duine de na scríbhneoirí ba mhó le rá sa Ghearmáin (Thiar) i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Chaith sé blianta an chogaidh sa Wehrmacht, agus bhí saoltaithí an chogaidh agus an Naitsíochais tábhachtach mar théama ina chuid scríbhinní. Rinne sé iarrachtaí gníomhacha an ghoimh a d'fhág an cogadh idir na Gearmánaigh agus na Rúisigh a leigheas, agus dlúthchairdeas idir é agus Lev Kopelev, scríbhneoir Rúiseach a chuir faoi sa Ghearmáin nuair a ruaigeadh as an Aontas Sóivéadach ar chúiseanna polaitiúla é. Bhí sé ina bhall ghníomhach de ghluaiseacht na síochána freisin. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1972. Rinne sé an-obair aistritheoireachta chomh maith, mar shampla chuir sé Gearmáinis ar "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain. Chaith sé seal in iarthar na hÉireann sna caogaidí, go príomha in Acaill, agus scríobh sé leabhar faoin tír agus faoi mhuintir na tíre, "Irisches Tagebuch". D'aistrigh Seán Sabhaois an leabhar go Gaeilge, mar "Dialann as Éirinn".
A shaol.
Rugadh Heinrich Böll i gKöln ar an 21ú lá de Mhí na Nollag sa bhliain 1917. B'iad a thuismitheoirí Viktor Böll agus Maria Herrmanns, dara bean chéile Viktor. Caitlicigh ab ea a mhuintir. Bhí Heinrich ar an séú duine den chlann ar fad, agus ar an tríú mac. Chaith sé na blianta 1924-1928 ag freastal ar bhunscoil Chaitliceach, ina dhiaidh sin, chuaigh sé go Meánscoil an Impire Uilliam (Kaiser-Wilhelm-Gymnasium) i gKöln, áit ar bhain sé amach a dhintiúirí ardteiste. Sa bhliain 1937, rinneadh ábhar siopadóra i siopa leabhar de, ach níor fhan sé ansin i bhfad. Thug sé cur síos ar an tréimhse seo ina leabhar cuimhní cinn "Was soll aus dem Jungen bloss werden?". Sa chéad bhliain eile, preasáladh isteach san Arbeitsdienst é, is é sin, an tseirbhís náisiúnta oibre a bhí an stát Naitsíoch a reáchtáil. Theastaigh uaidh an léann Gearmánach agus na teangacha clasaiceacha a fhoghlaim san ollscoil, ach tháinig an cogadh idir é agus an staidéar. Chuaigh sé sna saighdiúirí ina choinscríofach, agus throid sé san Fhrainc agus ar an gcathéadan thoir. Sa bhliain 1942, agus é ar saoire ón gcogadh, phós sé Annemarie Cech, dár thug sé grá ina ógánach dó. Fuair sé cúpla goin i bpáirc an áir. I Mí Aibreáin 1945, chimigh Arm na Stát Aontaithe é, ach scaoileadh saor é arís i bhfómhar na bliana céanna.
Thosaigh sé ag scríbhneoireacht, agus fuair sé an chéad chúpla gearrscéal foilsithe sa bhliain 1947. Scríbhneoireacht den chineál a bhí ann ar a dtugtar "Trümmerliteratur" i stair litríocht na Gearmáinise, is é sin, litríocht na bhfothrach, nó cur síos gearrfhoclach, neamhgháifeach ar an saol a bhí ag na Gearmánaigh i ndiaidh an chogaidh, nuair a bhí an tír féin léirscriosta agus milleán an Naitsíochais go trom ar ghuaille an náisiúin.
Faoin am seo a rugadh triúr mac do Bhöll - Raimund (1947), René (1948), agus Vincent (1950). Roimhe sin, saolaíodh Christoph sa bhliain 1945, ach bhásaigh sé sula raibh bliain d'aois slánaithe aige. Shíothlaigh Raimund sa bhliain 1982, agus é ag éileamh le hailse.
B'iad na caogaidí agus na seascaidí blianta móra Bhöll ó thaobh na cruthaitheachta liteartha de. Thosaigh sé ag cáineadh scríbhneoirí seanbhunaithe agus polaiteoirí coimeádacha na tíre, rud a thuill clú an chlampróra dó. Ón taobh eile de, bhí sé sásta a chuid macghníomhartha féin a lochtú ní ba mháille, nuair a tháinig ciall aige le haois.
I dtús na seachtóidí, rinneadh uachtarán na heagraíochta idirnáisiúnta scríbhneoirí "PEN-Club" de Bhöll. Ní raibh ann ar dtús ach cathaoirleach na craoibhe Gearmánaí den eagraíocht, ach sa bhliain 1971, bhain sé amach uachtaránacht na heagraíochta idirnáisiúnta. Choinnigh sé an chéimíocht seo go dtí an bhliain 1974.
Sa bhliain 1972, nuair a bhí sceimhlitheoirí cléradacacha Bhuíon an Airm Dheirg ag baint scanradh as na Gearmánaigh, d'fhoilsigh Böll aiste ar an seachtaineán DER SPIEGEL faoin teideal "Will Ulrike Meinhof Gnade oder freies Geleit?" ("Cé acu pardún nó pas coimirce atá de dhíobháil ar Ulrike Meinhof?") San aiste seo, bhí Böll ag éileamh go mbeifí ag caitheamh leis na sceimhlitheoirí de réir phrionsabail na dlíthiúlachta. Is é an tátal a bhain na hiriseoirí coimeádacha as seo go raibh Böll ag déanamh a bheag d'ainghníomhartha na sceimhlitheoirí agus go raibh sé, fiú, ag tacú leo siúd in aghaidh an stáit.
I ndiaidh an fheachtais chlúmhillteoireachta seo a tháinig an t-úrscéal beag "Die verlorene Ehre der Katharina Blum" i gcló. Scéal fáithchiallach a bhí ann faoi chinniúint Bhöll féin. Is í Caitríona Blum an phríomhphearsa: bean óg dhícheallach agus í ina fréamhshamhail d'ógbhean Ghearmánach mar is fearr leis na coimeádaigh í. Uair amháin, caitheann sí oíche le fear óg nach bhfuil aithne aici air, agus an lá arna mhárach, tiontaíonn sé amach gur robálaí bainc, nó fiú sceimhlitheoir, a bhí ann. Ansin, déanann na nuachtáin choimeádacha sceimhlitheoir agus Cumannaí de Chaitríona, bean nach raibh suim dá laghad aici i gcúrsaí polaitíochta d'aon chineál roimhe sin.
Ina dhiaidh sin, chuir Böll féin tuilleadh spéise i gcúrsaí polaitíochta, agus é ag fáiltiú roimh intleachtóirí Rúiseacha ar deoraíocht ón Aontas Sóivéadach chuige, ar nós Lev Kopelev nó Aleksandr Solzhenitsyn. Chuir sé suim i gcúrsaí Mheiriceá Theas freisin. Rinne sé iarrachtaí teacht i dteagmháil le heagraíochtaí na cosmhuintire sna tíortha sin agus taobhanna na gcoimhlintí a thabhairt in araicis a chéile. In Eacuadór dó, áfach, tholg sé neascóid choise nach bhfuair sé biseach ceart aisti riamh. B'éigean dó dul faoi scian an dochtúra in Eacuadór féin agus ina thír dhúchais féin i ndiaidh an tolgtha.
Bhí sé ag cáineadh choimeádachas na hEaglaise Caitlicí go trom, agus sa bhliain 1976, scoir sé den Eaglais. Bhí sé gníomhach i ngluaiseacht na síochána, agus sa bhliain 1983, bhí sé ar duine de na stailceoirí suite a bhí ag iarraidh na diúracáin adamhacha a stopadh a bhí le cur ar stóras sa bhunáit mhíleata i Mutlangen.
Tháinig an t-úrscéal deireanach, "Frauen vor Flusslandschaft", ar pár sa bhliain 1985.
I dtús Mhí Iúil sa bhliain chéanna, tugadh go dtí ospidéal i gKöln é len é a chur faoi scian an mháinlia arís. Ar an gcúigiú lá déag de Mhí Iúil, d'fhill sé abhaile go dtí an teach a bhí aige i Langenbroich, i sléibhte Eifel in aice le Hürtgenwald. Shíothlaigh sé an lá arna mhárach, ar maidin. hAdhlacadh é trí lá ina dhiaidh sin i mBornheim-Merten, in aice le Köln. Bhí boic mhóra na tíre i láthair, an tUachtarán Richard von Weizsäcker ina measc.


Coláiste Pobail Caisleán Crucha.
Is meánscoil Lán-Béarla é Coláiste Pobail Caisleán Cnucha (nó "Castleknock Community College" mar a thugtar uirthi i mBéarla), suite i mBaile Mhic an tSaoir, 5km ó Chaisleán Crucha.
Tá timpeall 1,500 daltaí ag freastal ar an scoil mhór seo, agus tá breis agus 100 múinteoirí ag obair sa scoil.
Is í an mheánscoil amháin do mhuintir Chaisleán Crucha - ach bíonn daoine ó Bhaile Bhlainséir, Cúil Mín, Lóiste an Labhrais, Baile Mhic an tSaoir, Cluain Saileach agus Bóthar na hUaimhe ag freastal uirthi chomh maith.
Tá rogha ábhar scoile fairsing ag na daltaí sa scoil: is féidir gach teanga ach Iodáilis agus Seapáinis a dhéanamh Matamaitic Feidhmeannach san áireamh.
Tom O'Brien is ainm an Phríomhoide, agus is í Eibhlín Ní Ruairc agus John Cronin iad ina leas-bpríomhoidí.
Bunaíodh an scoil i 1994 mar aonad i mBaile Uí Heairt, agus osclaíodh an scoil úr i 1995. Ceiliúrfaidh a fichiú mbreithlá an bhliain seo chugainn.


Night on Earth.
Is scannán é Night On Earth a scríobh agus a stiúir Jim Jarmusch. Scaoileadh é sa bhliain 1991.


Johnny Depp.
Is stiúrthóir, ceoltóir agus aisteoir é Johnny Depp (a rugadh ar an 9 Meitheamh 1963 i Owensboro, Kentucky, Stáit Aontaithe Mheiriceá). Ag an tús bhí cáil bainte amach aige mar an carachtar Tom Hanson ar an gclár teilifíse 21 Jump Street.
Stiúradh Johnny Depp scannán amháin ina shaol, The Brave (1997). Ní raibh na criticí sásta leis an scannán, agus dá dheasca droch léirmheasanna ó na criticí níor stiúir sé scannán riamh arís.
Saothair aisteoireachta.
Depp, Johnny
Depp, Johnny
Depp, Johnny


Colm Mac Con Iomaire.
Ceoltóir Éireannach é Colm Mac Con Iomaire, a seineann an veidhlín, an méarchlár agus canann sé leis an mbanna ceoil The Frames.
Bhí Colm mar dhuine de bhunaitheoirí an banna ceoil Kíla sa bhliain 1987 nuair a bunaíodh é. Thosaigh an baint a bhí aige le Kíla nuair a bhí sé ar scoil i gColáiste Eoin, scoil lánGhaelach i mBaile Átha Cliath, Éire.
Thosaigh Colm ag seinm leis na Frames i 1990 i rith taifeadadh Another Love Song.
De bharr suim Cholm sa Ghaeilge, rinne na Frames dhá amhráin as Gaeilge le haghaidh an chumann charthannach Concern agus Seachtain na Gaeilge. Leaschraoladh The Frames an t-amhrán 'Lócáistí' (leagan Ghaeilge de Locusts ón albaim Burn The Maps) ar an albam SnaG 05 (Seachtain na Gaeilge 2005) le Glen Hansard ag canadh. Is é an t-amhrán Ghaeilge is déanaí ó na Frames ná Pian Agus Ciúnas, atá le fáil ar an albam Ceol 06.
Tagairtí.
Con Iomaire, Colm Mac
Con Iomaire, Colm Mac


Rónán Ó Snodaigh.
Is ceoltóir agus file é an t-amhránaí Rónán Ó Snodaigh. Tá Ó Snodaigh mar phríomh-amhránaí an banna ceoil Kíla. Leaschraoladh Rónán ceithre albaim ina aonar, 'Last mile home', ‘Playdays, ‘Tonnta Ró’ agus 'Tip Toe'. Is mac é leis an bhfoilsitheoir agus scríbhneoir Pádraig Ó Snodaigh, tá trí leabhar filíochta foilsithe aige 'The Gaden Wars', 'Songs' agus 'Luascadán' an leabhar amhránaíochta le comhlacht foilsitheoireacht a athair, Coiscéim.
Seineann Ó Snodaigh an Bodhrán, an Djembe, an Conga, an Bongó agus an Giotár agus a lán uirlisí ceoil eile.


Liam Ó Maonlaí.
Is amhránaí, ceoltóir, péintéir, scríbhneoir liricí agus aisteoir é Liam Ó Maonlaí. Saolaíodh Liam Ó Maonlaí ar an 7 Samhain 1964 i mBaile Átha Cliath, Éire.
Tá sé mar bhall den bhanna ceoil an Hothouse Flowers, grúpa a bhunaigh sé lena chomh-scoláire Fiachra Ó Braonáin. D’fhreastal sé ar scoil i Scoil Lorcáin agus i Coláiste Eoin|gColáiste Eoin, scoileanna lán-Ghaeilge i mBaile Átha Cliath. Leaschraoladh Ó Maonlaí a chéad albaim dar teideal ‘Rian’ ina aonar i 2006. Leaschraoladh an albaim le Rian Records agus tá na h-amhráin go léir as Gaeilge. Is cainteoir Gaeilge agus Béarla é. Chan Ó Maonlaí an t-amhrán ‘Cathain’ le tionlacan ceoil ó Dónal Lunny agus tá sé ar fáil ar an albaim ‘The Best of Dónal Lunny.’ Scríobh an t-amhránaí Rónán Ó Snodaigh na liricí le haghaidh ‘Cathain.’
Creidiúna.
Caroline Dale (Dordveidhlín), Liam Ó Maonlaí (Druma), Liam Ó Maonlaí (Méarchlár), Liam Ó Maonlaí (Amhránaí), Liam Ó Maonlaí (Feadóg Stáin), Liam Ó Maonlaí (Léiritheoir), Liam Ó Maonlaí (Obair Ealaíne).
Rudaí fánacha.
Chan sé an t-amhrán Parting Glass le haghaidh fuaimrian an scannán Waking Ned (1998).
Is deartháir é leis an aisteoir Colm Ó Maonlaí agus is mac é leis an aisteoir Eithne Lydon.


Radio Maryja.
Stáisiún raidió sa Pholainn is ea Radio Maryja a bhfuil blas an choimeádachais Chaitlicigh agus an náisiúnachais Pholannaigh ar a chuid cláracha. Stáisiún príobháideach é agus é bunaithe ag Ord an tSlánaitheora Rónaofa (na Slánaitheoirigh) sa bhliain 1991. Tá an stáisiún suite i dToruń i dTuaisceart na Polainne. Is é an tAthair Tadeusz Rydzyk ceannasaí an stáisiúin. I Mí na Bealtaine sa bhliain 2006, cheap comhairle na n-easpag Polannach coiste ar leith le súil a choinneáil ar chláracha Radio Maryja, agus an t-athair Wacław Depo, ollamh agus príomhoide scoil traenála na sagart i Radom i gceannas ar an gcoiste.
Cláracha creidimh is ea formhór mór na gcláracha. Thairis sin, athchraoltar nuacht na Vatacáine. Is í an tráchtaireacht ar na cúrsaí reatha is mó a tharraingíonn conspóid, sa Pholainn agus i gcéin.
Tá an stáisiún go tréan in aghaidh an Aontais Eorpaigh, agus é ag lochtú saoirse an ghinmhillte agus an homaighnéasachais in Iarthar na hEorpa. Thairis sin, is iad an domhandas agus an eacnamaíocht liobrálach na naimhde is mó atá ag an stáisiún.
Tríd is tríd, is ionann dearcadh sóisialta agus polaitiúil an stáisiúin raidió agus an cineál dearcadh a bhí ag an bEndecja (Páirtí Daonlathach Náisiúnta) sa Pholainn roimh an Dara Cogadh Domhanda, an páirtí a raibh Roman Dmowski i gceannas air. Is é sin, cé go bhfuil an stáisiún go mór mór i gcoinne aon chineál liobrálachais i gcúrsaí an ghnáthshaoil, an chreidimh agus na nósanna, bíonn sé ag lochtú féinspéis agus míthrócaire na rachmasóirí is an chaipitleachais agus ag caitheamh amhrais sna leasuithe polaitiúla a rinneadh sa tír i ndiaidh thitim an Chumannachais, an príobháidiú ach go háirithe.
Is é an locht is mó a fuarthas ar Radio Maryja go bhfuil blas an frith-fhrith-Ghiúdachais le haithint ar chuid mhór den tráchtaireacht ar chúrsaí reatha. I mbreis air sin, thacaigh an stáisiún go hoscailte leis an bpáirtí "Prawo i Sprawiedliwość" le linn olltoghchán na bliana 2005. Thuill a leithéid cáineadh don raidió ó thráchtairí Caitliceacha féin, ó bhí siad den tuairim nach raibh sé inghlactha go ndéanfadh raidió Caitliceach bolscaireacht ná toghchánaíocht ar mhaith le haon pháirtí ar leith.
Maidir le Lech agus Jarosław Kaczyński, Uachtarán agus Príomh-Aire na Polainne, agus iad ag seasamh don pháirtí "Prawo i Sprawiedliwość", chosain siad i Mí Aibreán sa bhliain 2006 an stáisiún go tréan ar an gcáineadh, agus iad den bharúil go bhfuil cead cainte ag cách, ag Radio Maryja fiú, i dtír shaor.


Eddie Irvine.
Is tiománaí Foirmle a hAon é Eddie Irvine, a rugadh i mBaile Nua na hArda, Contae an Dúin i dTuaisceart Éireann ar an 10 Samhain, 1965.
Thosaigh a ghairmréim sa bhliain 1983, sular bhog sé ar aghaidh go dtí Foirmle 3 sa bhliain 1988 agus Foirmle 3000 sa bhliain 1989. Bhris sé isteach i mbarr an spóirt le foireann Formula a hAon Jordan sa bhliain 1993. Bhí a shéasúr is fearr aige sa bhliain 1999. Chríochnaigh sé sa dara háit an bhliain sin.
I liosta na daoine is saibhre na Sunday Times 2006, bhí sé ag uimhir 357 i Sasana, ach ag 39 in Éireann.
Deirtear gurb é Bono ón rac-bhanna U2 a mhúin an giotár dó.
Da rinneadh stair i gcás dlí a thóg Eddie i gcoinne Talksport san R.A. i 2004 maidir leis "Passing Off". Fuair se duais 25,000 phunt nuair a d-úsáideach griangraf eagraithe leis gan cead i fhógra do stásúin raidio i Sasanna.


Eduardo Galeano.
Rugadh Eduardo Hughes Galeano i Montevideo, Uragua, ar 3 Meán Fómhair 1940. D'éag sé ar 13 Aibreán 2015. Chaith sé an chuid is mó dá shaol thar lear, san Airgintín, mar a raibh sé ina eagarthóir ar an iris "Crisis", agus sa Spáinn. Tá sé ina údar ar chuid mhór leabhar agus altanna i dtréimhseacháin. I measc na saothar is cáiliúla dá chuid tá an tsraith úrscéalta "Memoria del Fuego" ("Cuimhne na tine", 1982-1986) agus "Las venas abiertas de América Latina" ("Féitheoga oscailte Mheiriceá Theas", 1971). Meascann sé finscéalta, stair, tuairisceoireacht agus cumadóireacht chun léargas iontach a thabhairt ar an limistéar ollmhór a bhí tráth faoi smacht na Spáinne agus na Portaingéile i Meiriceá Thuaidh agus Theas. Deir an t-údar féin gurb í an chuimhe an ní is tábhachtaí dó, mar go bhfeictear dó go bhfuil Meiriceá daortha chun dearmad a dhéanamh ar an saol atá thart.
Deir sé nár fhoghlaim sé a dhath ar scoil. Bhí postanna éagsúla aige mar dhéagóir, ach d'éirigh leis cartún polaitiúil a dhíol le nuachtán seachtainiúil an Pháirtí Shóisialaigh, "El Sol", nuair nach raibh sé ach ceithre bliana déag d'aois, rud a spreag é chun na hiriseoireachta.
Thosaigh sé ag obair go lánaimseartha mar iriseoir i 1960, agus niorbh fhada go raibh sé ina phríomheagarthóir ar an seachtaineán "Marcha", agus ábhar le leithéidí Mario Vargas Llosa, Mario Benedetti, agus údair cháiliúla eile de chuid Mheiriceá Theas á fhoilsiú aige. Chuaigh sé as sin chuig an nuachtán laethúil "Época" mar eagarthóir. Níor thaitin sé le rialtóirí nua míleata Uragua, agus caitheadh i dtóin phríosúin é. Díbríodh as an tír é agus chuaigh sé chun na hAirgintíne mar ar bhunaigh sé "Crisis". Bhí úrscéalta agus leabhair eile foilsithe aige faoin am seo, ina measc "Las venas abiertas de América Latina", cur síos ar an slad a rinne Eorpaigh ar acmhainní nádúrtha na hilchríche, leabhar a aistríodh go Béarla agus go teangacha eile.
Ghnóthaigh Galeano an duais "Casa de las Américas" sa bhliain 1975 ar son an úrscéil "La Canción de nosotros". Cuireadh a ainm ar liosta na mbuíonta báis san Airgintín tar éis don arm dul i gceannas ar an tír sin sa bhliain 1976, agus b'éigean dó teitheadh chun na Spáinne, tír a bhí díreach tar éis an daonlathas a athbhunú tar éis bhás an deachtóra Franco. Chuir sé faoi ar chósta na Catalóine agus scríobh sé "Memoria del fuego" ansin, scéal Mheiriceá ag tosú le finscéalta na mbundúchasach faoin chruthú agus ag leanúint as sin trí choncas, cogaí saoirse, gabháltais agus athghabháltais go dtí na 1980í.
Caibidlí gearra atá sa tríológ, na céadta carachtar agus a gcuid eachtraí fite fuaite le chéile chun saothar ollmhór cruthaitheach a dhéanamh as na fíoreachtraí atá ar taifead i gcáipéisí. Tá an saothar seo ar fáil i mbreis is fiche teanga agus aitheantas dá réir ag Galeano mar cheann de na húdair is spéisiúla agus is bisiúla ar domhan.
D'fhill sé ar Montevideo, Uragua, sa bhliain 1985 agus an uair seo d'fhan sé ann, agus é ag scríobh leis i rith an ama.


Teachta Dála.
Is éard is Teachta Dála (TD) ann ná duine atá mar bhall, nó ionadaí de chuid an phobail i nDáil Éireann, parlaimint na hÉireann.


Aengus Ó Snodaigh.
Is polaiteoir agus Teachta Dála Éireannach le haghaidh Sinn Féin é Aengus Ó Snodaigh (a rugadh ar an 31 Iúil, 1964). Fuair sé a chéad téarma mar Theachta Dála i dtoghchán na bliana 2002.
Cúlra.
Is mac é leis an bhfoilsitheoir Pádraig Ó Snodaigh, agus foilsíodh an leabhar "Fealsúnacht, Feall agus Fuil" leis ag Coiscéim. Iarscoláire é de chuid na meánscoile Coláiste Eoin. Is cainteoir Gaeilge agus Béarla é. Tá deartháireacha leis sa bhanna ceoil Kíla.
Conspóid an Dúigh.
Sa bhliain 2012 tháinig sé chun solais go raibh cartúis dúigh de luach €50,000 as Dáil Éireann úsaidte aige sa tréimhse idir 2007 agus 2008, rud a tharraing cáineadh air sna meáin.


An Téalainn.
Tír in oirdheisceart na hÁise is ea Ríocht na Téalainne. Tá teorannacha aici leis an Malaeisia, le Laos, leis an gCambóid agus le Maenmar. Is í Téalainnis (ไทย = "saoirse") an teanga náisiúnta. Is é Bancác, i lár na tíre, an phríomhchathair.
Tagairtí.
T


Mystery Train.
Is é "Mystery Train" ná scannán a stiúradh agus a scríobhadh Jim Jarmusch sa bhliain 1989. Tá an plota an scannáin suite i Memphis, Tennessee. Roinntear an scannán i dtrí ghearrscannáin, 'A Long Way From Yokohama,' 'A Ghost' agus 'Lost In Space.' Cuireadh an chéad scéal (A Long Way From Yokohama) le chéile in onóir Elvis Presley, tá an pháirt seo den scannán faoi dhá turasóirí a thagraíonn gaol i ngach rud le Elvis. Sa dara scéal (A Ghost), tá caractar Nicoletta Braschi ag stopadh in ostán le Elizabeth Bracco, pléann siad a chuid fadhbanna. Tagann réiteach ar na fadhbanna seo nuair a fhaigheann Braschi cuairt ó thaibhse Elvis. Leanann scéal a trí (Lost In Space) ag lorg réiteach ar fhadhbanna Elizabeth Bracco, nuair a thagann a bhuachaill ar an bhfód. Tá an celtóir le feiceáil Screamin' Jay Hawkins i ngach scéal ag obair ag an deasc san ostán, agus bíonn a cheol sa chúlra don scannán chomh maith.


Réicivíc.
Is é Réicivíc (Íoslainnis: Reykjavík, “Cuan Deataigh”) príomhchathair na hÍoslainne. Is í an chathair is mó sa tír, agus an phríomhchathair náisiúnta is faide ó thuaidh ar domhan. Tá 118,000 daoine ina gcónaí ann. Tá Réicivíc suite in iardheisceart na hÍoslainne, i Chuan Facsaflói.
Aeráid.
Tá aeráid fionnuar ag Réicivíc le meán-uasteocht an lae 14 °C (47 °F) i mí Iúil agus meán-íosteocht na h-oíche -2 °C (28 °F) i mí Eanáir. Is iad 24.8 °C (76.6 °F) an teocht is airde riamh sa chathair agus -24.5 °C (-12.1 °F) an teocht is ísle ó thosach annalacha an aimsir.


Halldór Ásgrímsson.
Polaiteoir Íoslannach is ea Halldór Ásgrímsson (8 Meán Fómhair, 1947–18 Bealtaine, 2015) a bhí ina phríomh-aire na tíre idir 2004 agus 2006.


Mahmoud Ahmadinejad.
Ba é Mahmoud Ahmadinejad () (rugadh ar 28 Samhain, 1956) 6ú uachtarán na hIaráine. Toghadh é ina uachtarán ar 24 Meitheamh, 2005 agus ghlac sé an post ar 3 Lúnasa, 2005.
Ahmadinejad, Mahmoud


Páirc an Fhionnuisce.
a>nna in aice le Cros an Phápa, i bPáirc an Fhionnuisce
Is páirc phoiblí mhór in iarthuaisceart Bhaile Átha Cliath in Éirinn í Páirc an Fhionnuisce.
Tá sí ar cheann de na páirceanna poiblí cathrach is mó san Eoraip. Tá Áras an Uachtaráin (áit chónaithe oifigiúil Uachtarán na hÉireann), "Deerfield" (áit chónaithe oifigiúil Ambasadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá), Zú Bhaile Átha Cliath, agus Ceanncheathrú an Gharda Síochána go léir laistigh den pháirc.
Tá achar 712 heicteár sa pháirc, le go leor gort, coillte agus lochán inti. Tá balla seachtrach atá 11 ciliméadar ar fhad ina thimpeall.
Áras an Uachtaráin.
Is é Áras an Uachtaráin áit chónaithe oifigiúil d'Uachtarán na hÉireann.
Ionad Cuairteoirí Pháirc an Fhionnuisce agus Caisleán an Ásaigh.
Is é Caisleán an Ásaigh an foirgneamh is sine sa pháirc. Tá sé in aice Ionad Cuairteoirí na Páirce, agus tá bialann ann.
Cros an Phápa.
Tógadh cros bán ollmhór do chuairt an Phápa sa bhliain 1979. D'fhreastal thart ar mhilliún duine ar Aifreann ag an am.
Zú Átha Cliath.
Osclaíodh an Zú sa bhliain 1831. Anois tá suíomh an Zú thart ar 60 acra.
Dún na hArmlainne.
Tógadh Dún na hArmlainne sa bhliain 1735 in áit an "Phoenix Lodge".
Ceanncheathrú an Garda Síochána.
Tá ceanncheathrú na nGardaí suite i bPáirc an Fhionnuisce
Ospidéal Muire.
Tá ospidéal do sheanóirí lonnaithe sa pháirc.
Spórt sa pháirc.
Is iomaí áiseanna spóirt sa pháirc. Imríonn Na Gaeil Óga CLG cuid dá gcluichí baile ann agus déanann go leor foirne dá gcuid traenáil ann.


Garda Síochána.
Is é An Garda Síochána an fórsa póilíneachta náisiúnta i bPoblacht na hÉireann.
Tá Coimisinéir an Gharda Síochána ceaptha ag an Rialtas agus freagrach don Aire Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí. Roinntear an tír i sé réigiún a bhfuil gach ceann díobh faoi smacht Choimisinéara Cúnta. Tá méid áirithe Rann i ngach réigiún agus gach ceann díobh faoi cheannas Ard-Cheannfoirt. Laistigh de gach Roinn tá roinnt Ceantar a bhfuil Ceannfoirt i gceannas ar gach ceann díobh.
Ar an 31ú Nollaig, 2005 bhí 12,265 Gardaí (gach grád) ar an bhfórsa.
Tá Ceanncheathrú an Gharda Síochána i bPáirc an Fhionnuisce i mBaile Átha Cliath.


Nua-Deilí.
Priomhchathair na hIndia is ea Nua-Deilí, agus 20,000,000 duine ina gcónai ann.


Ankara.
Is í Ankara nó Ancara príomhchathair na Tuirce, agus í ar an dara cathair is mó sa tír sin (tá Iostanbúl níos mó). Is í Ankara príomhchathair Chúige Ankara freisin. Tá breis is 4.7 milliún duine ina gcónaí sa chathair.
Téann stair Ankara siar go dtí an Chré-umhaois. Bhí sí tábhachtach in aimsir na gCeilteach agus na Rómhánach. Tháinig sí i gcomharbas ar Iostanbúl mar phríomchathair na Tuirce i mí Dheireadh Fómhair 1923.


Torontó.
An chathair is mó i gCeanada is ea Torontó. Tá sé suite i ndeisceart Chúige Ontario ar bhruach thuaidh Loch Ontario. Príomhchathair an chúige atá ann chomh maith.


Sráid Uí Chonaill.
a>" le feiceáil taobh thiar de). John Henry Foley a ghearr an dealbh.
Is í Sráid Uí Chonaill (Béarla: "O'Connell Street") príomhshráid Bhaile Átha Cliath. Tá sí naoi méadar is dhá scór (céad is trí scór troigh) ar leithead ag a deireadh theas, sé mhéadar is dhá scór (céad is deich dtroithe is dhá scór) ag a deireadh thuaidh, agus í leathchiliméadar (nó míle sé chéad go leith de throithe) ar fad. Is é an t-ainm a bhí ar an tsráid go dtí an bhliain 1924 ná Sráid Sackville, nó "Sackville Street" as Béarla. Fuair an tsráid a hainm nua ó Dhónall Ó Conaill, Fuascailteoir na gCaitliceach in Éirinn. Tá deilbh an Fhuascailteora ina seasamh ag deireadh íochtair na Sráide, agus a haghaid le Droichead Uí Chonaill.
Brollach.
Tá Sráid Uí Chonaill suite i gcroílár Chathair Átha Cliath, agus is cuid í den mhórbhealach trí lár na príomhchathrach a gearradh san ochtú haois déag. Is iad codanna eile an mhórbhealaigh seo ná Sráid Westmorland, Faiche an Choláiste, agus Sráid an Dáma, agus is iad Áras na Cathrach agus Caisleán Bhaile Átha Cliath atá i ndeireadh an mhórbhealaigh. Tá Sráid Uí Chonaill suite díreach taobh thuaidh den Life, agus í oiriúnach go maith mar ais tráchta don phríomhchathair, an dóigh a ritheann sí beagnach aduaidh ó dheas. Ós iomaí seanfhoirgneamh cuidsúlach atá le feiceáil ar fud na sráide, is í an ceann is saibhre ailtireachta de na sráideanna tráchtála sa chathair. Is é is cúis leis sin ná go ndearna an troid ar son shaoirse na tíre an-damáiste ar an tsráid, ionas gur hatógadh an chuid is mó di. Búlbhard ó na fichidí atá ann inniu, an dóigh a dtéann sí i bhfeidhm ar an gcuairteoir, nó is ar chloch-aghaidheanna na bhfoirgneamh Nua-Chlasaiceach, ar nós siopa ilrannach Clerys, is mó a aithnítear an tsráid, agus tithe níos fíneáilte, siopaí chomh maith le bancanna, idir na mórfhoirgnimh sin. Is féidir iarsmaí na seansráide ón ochtú haois déag a aithint ar an gcuid uachtarach de Shráid Uí Chonaill, agus an taobh thiar den tsráid ag cloí le teorainneacha na seancheapach i gcónaí in áiteanna.
Cé go bhfuil leagan amach na sráide simplí, ní féidir a rá nach mbeadh sé cuanna. D'fhéadfá Sráid Uí Chonaill a dhealramh le Champs-Élysées i bPáras, ach tá sí níos cluthaire. Tá na cosbhealaí ar dhá thaobh na sráide leathan go leor, rud a chuidíonn leis na daoine a gcuid gnóthaí a dhéanamh sna siopaí ar fud na sráide. Tá dhá lána tráchta ar an taobh clé agus dhá lána eile ar an taobh deas, agus fadó, bhí trí lána ar an dá thaobh. Idir an dá leath den tsráid tá lárspás pábháilte agus dealbhacha is séadchomharthaí suite ann. Sa dara leath den fhichiú haois bhí crainn phlána den chineál ar a dtugtar "London Plane" as Béarla ag fás sa lárspás sin, ach sa bhliain 2003 chinn Comhairle Cathrach Átha Cliath ar na crainn a leagan mar chuid d'ollscéim athnuachana nár críochnaíodh ach le déanaí. Ba chuid de radharcra na cathrach iad na crainn seo cheana féin, agus is follasach nár thaitin an scéim le cách.
Is í Ard-Oifig an Phoist an foirgneamh is mó faoi lár na sráide. Tógadh an Ard-Oifig sa bhliain 1808, agus caitheann a colúnáid Iónach, sé cholún ar fad, a scáil ar chuid den chosbhealach. Sa bhliain 2003, áfach, tógadh Spuaic Bhaile Átha Cliath, nó an Túr Solais mar a thugtar uirthi go hoifigiúil, ansin freisin. Is éard atá ann ná struchtúr féintacaithe ar dhéanamh snáthaide, agus é déanta as cruach dhomheirgithe. Tá an Spuaic céad is fiche méadar, nó trí chéad trí méadair dhéag is ceithre scór, ar airde.
Is minic a bhí imeachtaí tábhachtacha i stair na hÉireann ag titim amach tímpeall ar Shráid Uí Chonaill, agus is ansin atá an chuid is mó de na saothair phoiblí ealaíne le feiceáil fosta. Ansin a thagadh an lucht oibre le chéile le cluas a thabhairt d'óráidíocht Shéamuis Mhóir Uí Lorcáin le linn an Fhrithdhúnta Mhóir, ansin a bhí troid á cur le linn Éirí Amach na Cásca agus Chogadh na gCarad féin, agus ansin a scrios iar-Óglaigh de chuid an IRA Colún Nelson sa bhliain 1966. Is iomaí mórshiúl a chuaigh an bealach seo i rith na mblianta, ag ceiliúradh féilte nó ag agóidíocht in aghaidh mícheart éigin, agus beidh tuilleadh den dá chuid le feiceáil ansin amach anseo, gan aon agó. Is iomaí sochraid stáit a tháinig thar bráid fosta agus iad ag dul i dtreo Reilig Ghlas Naíon, áit a bhfuil laochra na hÉireann adhlactha. Ar Shráid Uí Chonaill a fheictear paráid Lá Fhéile Pádraig gach bliain, chomh maith le lucht ceiliúrtha Éirí Amach na bliana 1916, Domhnach na Cásca. Bealach tábhachtach bustráchta í chomh maith trí lár na cathrach.
Stair.
Ba é Anraí Ó Mórdha (Henry Moore), Tiarna Dhroichead Átha, a ghearr an chéad bhealach ba bhun le Sráid Uí Chonaill thiar sa tseachtú haois déag. Sráid Dhroichead Átha a bhí ar an mbealach sin, agus ní raibh ann ach cúngshráid, nó tá Sráid Uí Chonaill trí oiread chomh leathan le Sráid Dhroichead Átha. Shroich sí ó Shráid Parnell go hacomhal Shráid na Mainistreach, de réir shráidainmneacha an lae inniu. Sna 1740idí, tháinig Luke Gardiner, baincéir saibhir a bhí ag amhantraíocht le tailte, tháinig sé i seilbh uachtar Shráid Dhroichead Átha a fhad le Sráid Anraí mar chuid de mhórcheannach tailte. Threascair sé na tithe ar an taobh thiar de Shráid Dhroichead Átha, ionas go ndeachaigh an tsráid i leithne, agus mar sin, chruthaigh sé an tsráid spásúil fhairsing is aithnid do mhuintir na cathrach inniu. Thóg sé tithe dhá bhá ansin a bhí ceaptha do lucht trádála, chomh maith le tithe trí bhá níos faide ó thuaidh. Ar an taobh thoir bhí a lán tithe móra maisiúla, agus ba é Teach Dhroichead Átha an ceann ba mhaisiúla acu, an teach a bhí ar cíos ag Charles Moore, séú Tiarna Dhroichead Átha.
Ba é Gardiner a leag amach bealach coisíochta, nó meala ("mall"), i lár na sráide freisin. Thóg sé ballaí ísle eibhir ar gach taobh den chosán seo, chomh maith le hoibiliscí a raibh gloiní lampaí ola orthu le solas a chaitheamh ar an tsráid. Cuireadh crainn ansin freisin na blianta beaga i ndiaidh thógáil an mheala. Bhaist Gardiner Sráid Sackville ar an tsráid, ainm a thagair do Lionel Cranfield Sackville, a bhí ina Fhear Ionaid ag Rí Shasana in Éirinn san am. Tógadh Ospidéal an Rotunda in aice le Sráid Sackville, ach ní raibh sé ar aon ais leis an tsráid, nó níor le muintir Gardiner na tailte ar ar tógadh é, ná tionchar acu ar an dóigh ar forbraíodh é. Tá an tOspidéal suite ag deireadh Chearnóg Parnell (nó Cearnóg Rutland, mar a thugtaí uirthi i ré na cumhachta Gallda), agus ba iad muintir Gardiner a d'fhorbair an chearnóg sin freisin.
Ba é plean Luke Gardiner fad a chur leis an tsráid nua seo go dtí go sroichfeadh sí an Life, ach ní raibh d'am aige an plean seo a chomhlíonadh, tharla go bhfuair sé bás sa bhliain 1755. Lena mhac Charles Gardiner a thit a eastát. Sa bhliain 1777, áfach, fuair Coimisiún na Sráideanna Leathna, is é sin, coimisiún pleanála na cathrach san am, - fuair an Coimisiún seo deontas ón bparlaimint, agus ansin chrom sé ar sheanphlean Gardiner a chur i gcrích. Thóg sé deich mbliana ar an gCoimisiún na seantithe a leagan, an bóthar nua a réiteach agus na sraitheanna nua tithe a rhógáil, ach nuair a bhí an obair críochnaithe, bhí Sráid Sackville ar ceann de na sráideanna ab áille san Eoraip.
U


Alan Ó Brógáin.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Alan Ó Brógáin (Alan Brogan sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Naomh Oilibhéar Pluincéad/Eoghan Ruadh agus d'imir sé le Baile Átha Cliath idir 2002 agus 2015. Is mac é le laoch peile Bhaile Átha Cliath Bernard Brogan Sinsir agus is deartháir é le Bernard Brogan Sóisear agus Paul Brogan. Roghnaíodh é mar chaptaen Baile Átha Cliath don shéasúr 2008 in áit iar-chaptaen na foirne 'Collie Moran'.
D'imir Ó Brógáin ar son na tíre (Éire), a Chúige (Laighean) agus a Chontae (Baile Átha Cliath).
Bhí Brogan ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2002, 2005, 2006, 2007, 2008 agus i 2009 mar chaptaen. bhain sé Craobh na hÉireann agus Craobh Laighean leis an bhfoireann faoi 21 i 2003. Scoráil Brogan 9 bpointe ar son na hÉireann nuair a bhain siad in éadan na hAstráile i 2004.
2006.
Fuair sé 1-8 le haghaidh Baile Átha Cliath sa léag i 2006, cé go raibh sé in easnaimh de dheasca cárta dearg a fháil in éadán Tír Eoghain. Cuireadh cosc imeartha air ar feadh ocht seachtaine faoi choimirce rial 140 an CLG ach cuireadh deireadh leis an gcosc sin de bharr 'teicniúlacht.' Bhí Ó Brógáin ar fhoireann Bhaile Átha Cliath i gCraobh Sinsear Uile-Éireann Peile 2006 agus bhain sé bonn óir i gCraobh Laighean i 2006. Ainmníodh Alan ar fhoireann GPA na bliana agus bronnadh 'allstar' air i 2006. Tá Alan ag imirt ar son na hÉireann i mbliana in éadan na hAstráile, agus scoráil sé ceithre phointí sa chéad chluiche. Bhí Éire chun tosaigh le hocht bpointe tar éis an chéid chluiche. Críochnaigh an cluiche in éadan na hAstráile leis an scór 48 - 40. Scóráil Alan 2 'overs' sa dara chluiche in éadan na hAstráile agus chaill foireann na hÉireann an 'series' 79 - 109. Bhain foireann peile Alan, CLG Eoghan Ruadh sraith a 2 de léag Bhaile Átha Cliath agus ciallaíonn sé sin go mbeidh Ó Brógáin ag imirt i sraith a haon i 2007. Roghnaíodh Alan i bhfoireann peile na réalta gorma le haghaidh 2006.
Naisc sheachtracha.
Brógáin, Alan Ó
Brógáin, Alan Ó
Brógáin, Alan Ó


Colm Ó Maonlaí.
Is aisteoir Éireannach é Colm Ó Maonlaí. Saolaíodh Colm Ó Maonlaí ar an 10 Nollaig 1966 i mBaile Átha Cliath. Rinne sé staidéar ar an Léann Amharclainne i gColáiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath. Tháinig cliú agus cáil air nuair a bhfuair sé páirt sa sobalchlár Eastenders mar an carachtar Tom Banks (Aibreán 2002 - Samhain 2002). Is cainteoir Gaeilge agus Béarla é, fuair sé a chuid scolaíochta sna scoileanna lánGhaeilge Scoil Lorcáin agus Coláiste Eoin agus chaith sé neart ama in Iarthair Chiarraí. Tá páirt ag Colm sa sobalchlár Fair City faoi láthair leis an gcaractar Rory Goff.


Roberto Benigni.
Is aisteoir agus stiúrthóir é Roberto Benigni. Saolaíodh Benigni ar an 27 Deireadh Fómhair 1952 san Iodáil. Bhuail sé lena bhean chéile Nicoletta Braschi nuair a bhí sí ag aisteoireacht ar an gcéad scannán a stiúradh Benigni Tu Mi Turbi.
Ainmníodh a scannán La Vita è bella (1997) seacht n-uaire le haghaidh na duaiseanna 'Academy' i 1998. Bhain Benigni an duais don scannán iasachta (scannán nach bhfuil sa Bhéarla)is fearr agus arís don aisteoir is fearr. Bhain Nicola Piovani an Oscar don scór is fearr leis an scannán La Vita è bella freisin.
Thosaigh Benigni ag aisteoireacht i mBéarla sa Mheiriceá don chéad uair i ngearrscannáin Jim Jarmusch Coffee & Cigarettes (1986), gearrscannáin a bhí mar pháirt don scannán Coffee & Cigarettes (2003) agus arís sa scannán Down By Law. Bhí sé sa scannán Night on Earth le Jim Jarmusch mar stiúrthóir ach bhí sé ag aisteoireacht san Iodáilis sa scannán agus bhí an scannán lonnaithe sa Róimh.
Ceangail Sheachtaracha.
Benigni, Roberto
Benigni, Roberto
Benigni, Roberto


Laos.
Tír in oirdheisceart na hÁise í Daon-Phoblacht Dhaonlathach Laos (Laos).
Tá sí ag críochantacht leis an gCambóid, le Maenmar, le Daon-Phoblacht na Síne, leis an Téalainn, agus le Vítneam. Is í an Laoisis an teanga náisiúnta, agus í gaolmhar go mór leis an Téalainnis - le fírinne, is ionann í, a bheag nó a mhór, agus an chanúint a labhraítear i dtuaisceart na Téalainne, cé go bhfuil caighdeán agus scríbhneoireacht dá cuid féin aici. Is í Vientiane an phriomhchathair. Tá rialtas Cumannach i réim i Laos.


An tSín.
Réigiún cultúrtha agus sibhialtacht ársa is ea an tSín (中國) atá suite in Oirthear na hÁise. Le níos mó ná fiche faoin gcéad de dhaonra an domhain ina gcónaí sa réigiún, tá an chuid is mó den tSín sa stát Daon-Phoblacht na Síne. Ach thagraíonn "an tSín" go dtí an sibhialtacht Síneach freisin. Sibhialtacht a bhí i bhfeidhm 4000 bhliain roimh an nua-stát (an "tSean-Sín").
a>, a thógadh ón 3ú haois R.C. (Ríshliocht Qin) go dtí an 17ú aois I.C. (Ríshliocht Ming)


An tSín (idirdhealú).
Réigiún cultúrtha, limistéar geografach agus sibhialtacht is ea an tSín atá suite in oirthear na hÁise.


Páirtí Aontachtach Daonlathach.
Is é an Páirtí Aontachtach Daonlathach (Béarla: Democratic Unionist Party nó DUP) an páirtí polaitíochta is mó i dTuaisceart Éireann. Is é an ceann is radacaí de na páirtithe aontachtacha. Is í Arlene Foster ceannaire reatha an pháirtí. Tháinig Robinson mar chomharba ar Ian Paisley, a bhí ina cheannaire ar an pháirtí ar feadh 37 bliain. Bhunaigh Paisley agus Desmond Boal an páirtí sa bhliain 1971. Toghadh 10 ball den pháirtí mar fheisirí de chuid Pharlaimint na Breataine i Meitheamh 2017. Tá feisire neamhcheangailte amháin ag an PAT i bParlaimint na hEorpa, mar atá, Diane Dedds.
Iris Robinson.
I mí Eanáir na bliana 2010, d′fhógair Peter Robinson in agallamh teilifíse go raibh a bhean chéile Iris Robinson i gcaidreamh collaí le buachaill naoi bliana déag d'aois, agus gur eagar sí airgead dó.
An DUP agus an Ghaeilge.
I mí Eanáir 2011 rinne an bradaí 'Hector O Hackatdawn' ionsaí ar shuíomh idirlín an pháirtí. D'aistrigh sé an leathanach go Gaeilge.


Ruairí Mac Easmainn.
Taidhleoir Briotanach agus náisiúnaí Éireannach ab ea Ruairí Dáithí Mac Easmainn (1 Meán Fómhair 1864 - 3 Lúnasa 1916).
A shaol.
Rugadh i gCuas an Ghainimh é, in aice le Baile Átha Cliath. Bhí a athair ina Phrotastúnach, ach d'fhéach a mháthair chuige go bhfuair sé baiste an Chaitlicigh ar chúla téarmaí. Cailleadh an bheirt acu nuair nach raibh Ruairí ach óg, agus b'iad muintir a athara i gCúige Uladh a thóg é.
Ar dtús, bhain an tEasmannach cáil amach leis an tuairisc a thug sé ar an léirscrios a rinne anlathas Rí na Beilge, Leopold, ar an gCongó.
Ina dhiaidh sin, chuaigh sé le gluaiseacht an neamhspleáchais in Éirinn, agus bhí sé ina idirghabhálaí rúnda ag iarraidh armálacha Gearmánacha a sholáthar do reibiliúnaigh na Cásca.
Cuireadh chun báis é i bhfad i ndiaidh cheannairí eile na Cásca, i bpríosún Pentonville i Londain.


Cuas an Ghainimh.
Sráidbhaile beag in aice le Baile Átha Cliath is ea Cuas an Ghainimh ("Sandycove" as Béarla), agus é suite idir Deilginis agus Dún Laoghaire.
Ceiliúrann muintir na háite Féile Bloom go feiceálach, i gcuimhne ar an seal a chaith an scríbhneoir Séamas Seoige i gCuas an Ghainimh go gairid sular imigh sé ó Éirinn le Nora Barnacle.
Tá túr "Martello" san áit agus é ainmnithe as an Seoigeach. Bhí cara leis, Oliver St John Gogarty, ag cur faoi sa túr san am sin, agus ba chuigesean a tháinig an scríbhneoir ar cuairt. D'éirigh ina chogadh dearg eatarthu, áfach, nuair a bhí an Seoigeach ar cuairt anseo, agus tháinig deireadh leis an gcairdeas.
Ainm.
Feicfear bréagshanasaíocht an logainm thart faoin gceantar fós, cheap roinnt gur ón nGaeilge "Sáin le Gó" a tháinig "Sandycove".


Náisiúnachas.
Is féidir dhá bhrí a bhaint as "náisiúnachas'": (1) An dearcadh atá ag baill de náisiún nuair atá a bhféiniúlacht náisiúnta tábhachtach dóibh, agus (2) na rudaí a dhéanann baill náisiúin nuair atá féinchinntiúchán á iarraidh nó á chosaint acu.
Ní mór an focal "náisiún" a shainmhíniú chomh maith agus ní furast é sin a dhéanamh. Mínítear é i dtéarmaí bundúchais, eitníocht, nó naisc chultúrtha; uaireanta meastar nach dá dtoil féin a bhaineann daoine le náisiún, ach uaireanta eile is rogha é.
Maidir le féinchinntiúchán, nó féin chur in iúl, níltear cinnte an gciallaíonn sé sin go gcaithfidh stát neamhspleách iomlán a bheith ag náisiún le húdarás iomlán ar ghnóthaí baile agus idirnáisiúnta, nó stádas de chineál éigin eile.
Náisiún agus Stát.
Ní ghlactar leis mar sin gurb ionann náisiún agus stát. Is pobal eitneach nó cultúrtha é náisiún go minic, ach is aonán polaitiúil é stát a bhfuil cuid mhaith ceannasachta aige. Is náisiúin iad cuid de na stáit, ach is iomaí náisiún atá gan stát ceannasach. Aithnítear Iroquois Mheiriceá Thuaidh, nó Bascaigh na hEorpa, mar shampla, mar náisiúin, ach níl stáit dá chuid féin acu.
Is minic a meastar gur iarsma ón seansaol é an náisiúnachas, agus tá sé faiseanta caitheamh anuas air mar theagasc contúirteach a chothaíonn aighneas agus cogaíocht. Luaitear cogaíocht shíoraí oirdheisceart na hEorpa mar shampla den dhochar an náisiúnachais go dtí an lá inniu féin, agus fás na Gearmáine mar ollchumhacht ó aimsir Otto von Bismarck go dtí deireadh an Dara Cogadh Domhanda nó impiriúlachas na Seapáine sa tréimhse céanna.
Is minic a mhothaíonn dream daoine go bhfuil éagóir á dhéanamh orthu mar nach dtugtar aitheantas dá gcultúr nó dá gcearta traidisiúnta, agus déanann siad iarracht iad féin a dhealú amach ón stát atá á rialú, le féinriail nó neamhspleáchas iomlán, ionas nach mbeidh deireadh ar fad leo mar phobal ar leith. Spreagtar dreamanna áirithe chun aon duine atá de chine nó de náisiún eile sa limistéir a dhíbirt nó a chur faoi chois. Nuair a dhéanann stát leatrom ar dhaoine spreagtar daoine chun imeaglú a dhéanamh orthu siúd a thacaíonn leis an stát sin.
Náisiúnachas, Creideamh, Polaitíocht.
Bíonn féiniúlacht an duine fite fuaite le teanga, cultúr agus creideamh chomh maith le mórán nithe eile, agus is minic nach ndearna idirdhealú eatarthu. Ceanglaítear go minic náisiúnachas na hÉireann, mar shampla, leis an gcreideamh Caitliceach cé gur iomaí duine d'aicmí Críostaí eile, agus daoine nach raibh creideamh ar bith acu, a sheinn port an náisiúnachais in Éirinn. Luaitear poblachtánachas le náisiúnachas na hÉireann freisin, ach i dtíortha eile is monarcaigh iad na náisiúnaithe. Ní bhaineann an coincheap le haon teoiric pholaitiúil mar sin. Bhain faisistigh agus cumannaigh, poblachtánaigh agus monarcaigh, agus gach dream idir eatarthu, úsáid as an náisiúnachas chun daoine a spreagadh chun troda nó chun oibre. I dtréimhsí éagsúla bhí náisiúnachas na Fraince luaite le dílseacht do Rí, poblacht, agus impireacht i dtréimhse níos lú ná leathchéad bliain.
Cruthaíodh na náisiúin atá inniu ann d'aonghnó go minic, le dream lárnach amháin a raibh teanga agus creideamh agus córas polaitiúil dá gcuid féin acu ag cur dreamanna eile faoi chois. Rinneadh géarleanúint chreidimh ar dhaoine ar fud na hEorpa agus in áiteanna eile, ionas go mbeadh an creideamh céanna á chleachtadh ag gach duine a chónaigh sa stát, agus cuireadh teangacha faoi chois ar mhaithe leis an aontas. Is iomaí teanga a chuaigh i léig go hiomlán, agus níl ach iarsmaí fánacha díobh i gceantair bheaga bhochta anois i dtíortha ar nós na An Bhreatain Mhór agus na Fraince.
Déanann stáit lárnacha gach iarracht chun a náisiúnachas féin a bhrú chun cinn, agus gluaiseachtaí a éilíonn cearta náisiúnta do dhreamanna eile laistigh den stát a chur faoi chois. Tugtar "náisiúnachas" ar na tréithe i dtíortha eile, nó i réigiúin, atá ag iomaíocht le forlámhas an stáit áirithe sin. Chuir An Bhreatain agus An Fhrainc a mbratacha náisiúnta ar foluain i gcoilíneachtaí ar fud an domhain, agus bhrúigh siad a dteangacha féin ar na céadta milliún thar lear, ach is annamh a admhaítear gur náisiúnachas a bhí ansin. Is amhlaidh a mheas lucht an impiriúlachais gur leas an chine daonna a bhí á dhéanamh acu, agus cháin siad an "náisiúnachas" a d'éiligh cearta agus neamhspleáchas do dhaoine eile.
Maireann an meon impiriúlach i ngluaiseachtaí polaitiúla chomh maith, agus bhí Karl Marx, príomhsmaointeoir an Chumannachais an-chriticiúil faoi na gluaiseachtaí náisiúnacha a bhí san Eoraip lena linn féin. Teagasc uilíoch atá sa chumannachas, agus dá réir sin creidtear go mbeidh lucht oibre an domhain aontaithe le chéile i bparthas sóisialach nuair a bheidh deireadh le gach córas polaitiúil eile. Mar sin féin, ní raibh sóisialaigh ná cumannaigh ábalta lucht oibre na hEorpa a stopadh ó dhul chun cogaidh le chéile "ar son an náisiúin" sa Chéad Chogadh Domhanda, agus b'éigean do rialtas cumannach an Aontacht Shóivéidigh sean-náisiúnachas na Rúise a mhúscailt sa Dara Cogadh Domhanda chun fórsaí na Gearmáine a chloí.


Diarmaid Ó Donnabháin Rosa.
Ba réabhlóidí Éireannach as Iarthar Chorcaí é Diarmaid Ó Donnabháin Rosa (10 Meán Fómhair, 1831 - 29 Meitheamh, 1915), nó Jeremiah O’Donovan Rossa as Béarla.
Saol.
Ba é a bhunaigh Cumann an Fhéinics, gluaiseacht cheannairceach Éireannach (1858) as ar fhás Bráithreachas na Poblachta níos déanaí. Cuireadh i bpríosún é go minic mar gheall ar an mbaint a bhí aige le gluaiseacht na bhFiníní, agus díbríodh as Éirinn é faoi dheireadh in 1871.
Chuir sé faoi i Nua-Eabhrac agus ba é a d’eagraigh na feachtais bhuamála i gcoinne chathracha Shasana a mhair ar feadh roinnt blianta. Rinne rialtas na Breataine iarracht é a eiseachadadh ach níor éirigh leo. Lámhach bean Shasanach, Yseult Dudley, é in 1885 lasmuigh dá oifig in aice le Broadway, ach tháinig sé slán. Chreid a lucht leanúna gur ar ordú ó Rialtas na Breataine a rinne sí an t-ionsaí seo.
Tugadh cead do Ó Donnabháin filleadh ar Éirinn i 1894, agus arís i 1904. Rinne "Saoránach" de chathair Chorcaí de i 1904, rud a léirigh go raibh tacaíocht mhór aice ina cheantar dúchais. D’fhill sé ar Mheiriceá agus bhí sé an-tinn sna blianta deireanacha dá shaol. D’éag sé in ospidéal in Oileán Staten ar an 22 Meitheamh 1915.
Oidhreacht.
Ba mhór an tábhacht shiombalach a bhain lena thórramh. Tugadh a chorp ar ais go hÉirinn agus cuireadh é i Reilig Ghlas Naíon. Bhí Éirí Amach na Cásca á bheartú ag an am agus d’úsáid Bráithreachas na Poblachta an ócáid chun an náisiúnachas a ghríosadh sa phobal. Ba é Pádraig Mac Piarais a thug an óráid os cionn uaighe, ceann de na hóráidí ba cháiliúla i stair na hÉireann.
Donnabháin Rosa, Diarmaid Ó
Donnabháin Rosa, Diarmaid Ó
Donnabháin Rosa, Diarmaid Ó
Donnabháin Rosa, Diarmaid Ó
Donnabháin Rosa, Diarmaid Ó
Donnabháin Rosa, Diarmaid Ó


GULag.
Seasann an giorrúchán Rúisise ГУЛаг nó GULag do "Главное управление лагерей/Glavnoye upravleniye lagerey", is é sin, Príomhúdarás na gCampaí Géibhinn. Bhí a leithéid sin d'údarás i mbun riarachán na gcampaí géibhinn san Aontas Sóivéadach nuair a bhí Stalin i gceannas ar an tír sin. Is gnách, áfach, "Gulag" a thabhairt sa ghnáthchaint ar chóras iomlán na gcampaí géibhinn.
Sa Bhéarla, tugtar "gulag" ar aon champa amháin, "the gulags" ar an gcóras iomlán. Níl an úsáid seo bunaithe ar an Rúisis, áfach. "An Crios" nó "an Limistéar" ("зона"/"zona" as Rúisis) a thugadh muintir an Aontais Shóivéadaigh ar chóras na gcampaí. De réir mar a tháinig tuiscint ag muintir an stáit Shóivéadaigh ar an mbrúidiúlacht a bhain leis an stát s'acu go hiomlán, thosaigh siad ag tabhairt "великая зона/velikaya zona", "an Crios Mór" nó "an Limistéar Mór", ar an Aontas Sóivéadach féin, agus an chiall ag dul leis an úsáid seo nach raibh mórán difríochta idir saol na gcampaí géibhinn agus an leagan Sóivéadach den tsaoirse.
Is é an téarma a bhí ag na príosúnaigh orthu féin ná "зек"/"zek", agus é bunaithe ar na focail "заключённый каналостроитель"/"zakliuchennyi kanalostroitel", is é sin, príosúnach ag gearradh canála. B'iad an chanáil ó Volga go Don agus an chanáil ón Muir Bhán go Muir Bhailt an dá mhórláithreán tógála ar a raibh príosúnaigh na gcampaí géibhinn ag obair sna fichidí. De réir a chéile, áfach, ghreamaigh an focal de na príosúnaigh uile.
Bhí cineálacha éagsúla de champaí ann. B'é an campa daorbhroide an cineál ba choitianta, ach thairis sin, bhí ionaid speisialta ("шарашка/sharashka") ann do na saineolaithe ina raibh siad ag déanamh taighde don Stát, go háirithe ar mhaith leis na fórsaí armtha. Chuirtí daoine folláine i ngealtlanna ("психушка/psikhushka") ar chúiseanna polaitiúla - cleachtas a d'éirigh i bhfad níos coitianta i ndiaidh ré Stalin. Bhí campaí speisialta ann do pháistí (nó ní raibh sé as an ngnáth páistí a chimiú san Aontas Sóivéadach), do mháithreacha a raibh leanaí óga acu, agus do dhaoine easlána. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, bhí campaí ar leith ann do "mhná céile na bhfealltóirí", fiú - is é sin, mná céile na gcimí polaitiúla. I gcampaí áirithe, chuirtí príosúnaigh i mbun oibreacha a raibh an radaighníomhaíocht ag roinnt leo, ag baint úráiniam as an talamh mar shampla, nó ag glanadh iarsmaí na dtástálacha adamhacha.
Príosúnaigh ag obair - 1936-1937
B'é an scríbhneoir Aleksandr Solzhenitsyn a chuir an focal féin i mbéal an phobail leis an leabhar millteanach staire a d'fhoilsigh sé sna seachtóidí, mar atá, "Архипелаг ГУЛаг/Arkhipelag GULag", is é sin, Oileánra GULag, nó níos fearr as Gaeilge, Oileánra na gCampaí Géibhinn. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air ar son an leabhair.
Stair.
Bhí campaí daorbhroide á gcur ar bun ón mbliain 1918 ar aghaidh, agus iad sách cosúil le coilíneachtaí daorbhroide ("katorga") den chineál a bhí ann le linn na hImpireachta Rúisí féin. B'iad an dá phríomhshaghas ná campaí speisialta "Cheka" agus gnáthchampaí daorbhroide. (Seasann an giorrúchán Rúisise "Cheka" nó "Vecheka" do "Choiste Seachbhreithiúnach na hUile Rúise", is é sin, coiste ar bronnadh cumhachtaí neamhghnácha air le troid a chur ar naimhde polaitiúla na mBoilséiveach.) Bhí cineálacha éagsúla daoine á gcoinneáil sna campaí seo a fuarthas dainséarach nó damáisteach don stát Sóivéadach, ar nós státseirbhísigh a bhí á milleánú faoi chúigleáil nó faoi shabaitéireacht, chomh maith le daoine uaisle, fir ghnó, tiarnaí talún agus naimhde polaitiúla.
Meastar, áfach, nár tháinig an córas sin "Gulag" ar an bhfód i gceart roimh an mbliain 1929. B'ansin a d'eisigh Sóivéid na gCoimiseár Pobail ("Sovnarkom") reacht rúnda ar an 11ú lá de Mhí Iúil, 1929, faoi úsáid na pianseirbhíse do leas an stáit. Ós rud é gurb é an páirtí a shocraíodh na cúrsaí san Aontas Sóivéadach, ní raibh ann go bunúsach ach feidhmiú na comhairle ar ar chinn Biúró Polaitiúil an Pháirtí ar an 27ú lá de Mhí an Mheithimh roimhe sin. Leis an reacht seo a chur i gcrích, cuireadh GULag féin ar bun, mar bhrainse de rúnseirbhís na Rúise nó OGPU ("Obyedinennoye glavnoye politicheskoye upravleniye" nó "Príomh-Údarás Aontaithe Polaitiúil an Stáit"), ar an 25ú lá de Mhí Aibreáin, 1930, de réir an ordaithe a tháinig ó Shóivéid na gCoimiseár Pobail ar an 7ú lá den mhí chéanna. Ar dtús, b'é an giorrúchán a d'úsáidtí ná ULag. hAthaimníodh an t-údarás i Mí na Samhna sa bhliain chéanna.
I dtús na dtríochaidí, thosaigh daonra na gcampaí géibhinn ag fás go sciobtha, agus daoine á ngabháil agus á gcaitheamh i dtóin phríosúin i bhfad níos mó ná roimhe sin. Nuair a tháinig lá an Sceimhle Mhóir (1937-1938), agus an purgú mór ag siúl ar an bPáirtí Cumannach féin, chuaigh na príosúnaigh chun líonmhaireachta arís eile. Sna blianta sin, bhí na céadta míle daoine á ndaoradh chun príosúnachta ar an tsiocair go raibh siad ag plé le "frithréabhlóideachas", mar a leagadh amach é i bParagraf Caoga a hOcht ar dhlí coiriúil na bpoblachtaí Sóivéadacha. B'í Mír a Deich den pharagraf seo ba mhó a dhaor daoine, is é sin, an mhír faoi "bholscaireacht fhrithréabhlóideach". Aon duine a déarfadh rud éigin faoin bPáirtí agus místá air, d'fhéadfaí é a mhilleánú faoi "bholscaireacht fhrithréabhlóideach".
Bhí cuid de na staraithe den tuairim, roimhe seo, go raibh cúiseanna eacnamaíocha leis an dóigh a rabhthas ag cimiú daoine san Aontas Sóivéadach sna tríochaidí. Bhí an stát Sóisialach le tógáil, agus ní thógfaí gan obair na ndaor é. Níl mórán taighdeoirí ag tacú leis an teoiric seo a thuilleadh, ó hosclaíodh cartlanna na Rúise dóibh sna nóchaidí. Mar sin féin, bhí forbairt na gcampaí géibhinn ag leanúint fhorbairt na heacnamaíochta san Aontas Sóivéadach. Tháinig borradh ar na campaí agus ar an tionsclaíocht faoin am céanna. Mar sin, bhaintí úsáid fhorleathan as na cimí le héachtaí eacnamaíocha a chur i gcrích. Bhítí ag baint acmhainní nádúrtha as an talamh, ag tabhairt cúlriasca na tíre chun míntíreachais agus ag tógáil infreastruchtúr mórscála, ar nós canálacha, dambaí agus monarchana. Sna blianta 1931-32, bhí thart ar dhá chéad míle duine á gcoinneáil sna campaí, ach i lár na dtríochaidí, bhí an ceithre oiread sna campaí, agus trí chéad duine eile sna coilíneachtaí peannaideacha. Nuair a bhí na tríochaidí ag druidim chun deireanais, bhí thart ar mhilliún agus trí chéad míle duine sna campaí.
I ndiaidh an ionsaí a rinne Hitler ar an Aontas Sóivéadach sa bhliain 1941, thosaigh daonra na gcampaí ag dul i laghad arís. Bhí saighdiúirí ag teastáil leis an namhaid míthrócaireach a stopadh, agus bolscaireacht thírghráúil á déanamh ar fud na tíre, na campaí géibhinn san áireamh. Bhíothas ag áitiú ar na cimí a n-urraim don tír dhúchais a thaispeáint i bpáirc an áir. Is iomaí duine acu a thug aird ar an mbolscaireacht agus a chuaigh chun cogaidh lena onóir a fháil ar ais. Ní mórán de na daoine seo a tháinig slán as, nó ba nós iad a chur san áit ba mhó dainséir, agus iad ag troid i gcathláin speisialta pheannaideacha. Na cimí a d'fhan thiar sna campaí, shiúil an bás orthusan chomh maith sna blianta 1942-43, nó bhí an tír go léir i ndubhfhaopach, agus an bia gann.
I ndiaidh an chogaidh, d'fhás daonra na gcampaí arís eile. Na saighdiúirí Sóivéadacha a ghéill iad féin do na Gearmánaigh, ní raibh ach meas an fhealltóra ag Stalin orthu. "Izmenniki rodiny" nó fealltóirí ar thír a ndúchais a tugadh orthu go hoifigiúil. Mar sin, cuireadh sna campaí géibhinn iad. Nuair a tháinig na saighdiúirí Sóivéadacha chun fortachta do na príosúnaigh i gcampaí gáis Hitler, is iomaí cime Sóivéadach ansin a cuireadh i gcampa de chuid Stalin ina dhiaidh sin. Duine acu seo, thabharfadh sé croí isteach d'fhear a chomhdhúchais a ruaig na séiléirí agus a d'oscail an doras dó, agus an bheirt acu suite siúráilte gurb í an tsaoirse í anois. Ansin, áfach, thiocfadh lucht na rúnseirbhíse, agus iad ag "cur ceastóireachta" ar chimí den chineál seo - agus as go brách go dtí na campaí Sóivéadacha le mo dhuine.
Níorbh é sin an t-aon chúis leis an dóigh a ndeachaigh daonra an "oileánra" in airde i ndiaidh an chogaidh. Nó is amhlaidh go raibh gorta ag siúl ar cheantair áirithe na tíre, agus ainriail is anord ag teacht sna sálaí ag an ocras. Leis an anord sin a choinneáil faoi smacht, chuaigh na húdaráis i dtuilleamaí na láimhe láidire. Is é sin, cuireadh le déine na ndlíthe in aghaidh gadaíochta, agus iad siúd a bhí ag goid bia lena n-ocras a shásamh, ba sciobtha a fuair siad iad féin i gcampa daorbhroide.
Is iomaí Polannach, Eastónach, Laitviach agus Liotuánach a chaith seal i gcampaí géibhinn an Aontais Shóivéadaigh, nó bhí tíortha dúchais na náisiúntachtaí seo gafa ag na díormaí Sóivéadacha i ndeireadh an chogaidh. Bhí an Eastóin, an Laitvia agus an Liotuáin nascghafa ag an stát Sóivéadach, agus theastaigh ó Stalin scothaicmí náisiúnta na dtíortha seo a chur de dhroim an tsaoil nó a chloí, le nach gcuirfidís isteach ar an Sóivéadú sna blianta a bhí le teacht. Maidir leis an bPolainn, ní raibh aon chineál freasúra ná frithbheartaíocht de dhíobháil air sa tír sin ach an oiread.
Fuair Stalin bás i Mí na Márta den bhliain 1953. Lean an Stát leis ag coinneáil córas na gcampaí géibhinn ag imeacht, seal, ach ansin, tosaíodh ar na cimí a scaoileadh saor ar chúla téarmaí. Gnáthchiontóirí ba mhó a bhí ag fágáil na gcampaí, ar dtús, nó bhí an chéad ollmhaithiúnas teorannaithe dóibh siúd nach raibh ach téarma cúig bliana, nó ní ba ghairide fós, le déanamh acu. De ghnáth, bhí téarmaí ní b'fhaide á gcur isteach ag na cimí polaitiúla. Sa bhliain 1954, áfach, thosaigh na húdaráis ag oscailt na ndoras dóibh siúd freisin, agus ansin, tháinig athrú ar na cúrsaí. Cháin Nikita Khrushchev Stalin ina óráid rúnda ag an bhFíchiú hArd-Fheis de chuid Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh i Mí Feabhra, 1956. Ina dhiaidh sin, ní raibh sé indéanta ná ciallmhar ní ba mhó na cimí polaitiúla a choinneáil istigh, agus ba léir go raibh ré GULag ag druidim chun deireanais. D'éirigh na cimí amach in aghaidh na n-údarás in áiteanna, go háirithe i gKengir i Mí na Bealtaine den bhliain 1954. Siúd is gur cloíodh Éirí Amach Kengir agus na ceannaircí eile den chineál seo le lámh láidir, threisigh siad leis an tuiscint a fuair an lucht rialtais féin ar chomh dodhéanta a bhí sé córas na gcampaí géibhinn a choinneáil beo a thuilleadh.
I ndeireadh na gcaogaidí, bhí córas na sluachampaí géibhinn ag imeacht go tiubh, siúd is go raibh na coilíneachtaí peannaideacha ann go fóill. Ar an bhfichiú lá de Mhí Eanáir, 1960, chuir ordú na Roinne Gnóthaí Inmheánacha GULag de dhroim an tsaoil go deifnideach.
Meastar inniu go raibh thart ar fhiche milliún duine cimithe sna campaí géibhinn, agus gur cuireadh 1,606,748 duine chun báis, de réir na dtaifead oifigiúil. Na scológa, áfach, a tugadh ar shiúl óna mbólaí dúchais le cur fúthu i gcoilíneachtaí peannaideacha, dealraíonn sé go bhfuair 390,000 duine acu, ar a laghad, bás idir na blianta 1932 agus 1940, agus an droch-chaoi a bhí ar a saol san áit nua. Is léir gur fhág an campa an-ghoimh ar gach duine a chaith a sheal ansin, idir chorp agus intinn, agus gur giorrú beatha do chuid mhaith acu ab ea é.
Saol.
Chaithfeadh na príosúnaigh cuótaí arda táirgiúlachta a chomhlíonadh, agus na séiléirí á gcéasadh go brúidiúil. Bhí an bia gann, agus is iomaí cime, go háirithe ó na poblachtaí Meán-Áiseacha nó ó chodanna eile teo an Aontais Shóivéadaigh, nach raibh in ann geimhreadh na Sibéire a fhulaingt. Bhí campaí ann ina bhfaigheadh ochtar cime as gach deichniúr bás i rith an chéad chupla mí.
De ghnáth, bhíodh na cimí ag leagan crann nó ag mianadóireacht, agus ba mhaslach an cineál oibre iad an dá chuid. An duine a bhí ag obair sna poill mhianaigh, ba dócha go gcaithfeadh sé 13,000 cileagram a thochailt in aghaidh an lae. Ní raibh aon duine in ann a leithéid d'éacht a chur i gcrích, agus mar sin, chaithfeadh na príosúnaigh dul i muinín cur i gcéill, nó "tuftá", mar a thugtaí air as Rúisis - an cuntasóir a bhreabadh nó a mhealladh chun torthaí breise a bhreacadh síos dóibh. An té nach gcomhlíonfadh a chuóta, chaillfeadh sé a arán laethúil, agus ansin, bhí a chnaipe déanta. Tháinig an t-ocras mór air nach ligfeadh dó obair a dhéanamh, agus mura ndéanfadh sé obair fhónta, ní bhfaighfeadh sé a chuid bia ar ais. Ansin, chaith sé tréimhse ghairid ama ag ithe an rud a dtiocfadh sé trasna air sa charn aoiligh, go dtí nach raibh lá beatha fágtha ann a thuilleadh - ní raibh ann, ansin, ach "dokhodyaga", ábhar marbháin. É siúd ar a dtugtaí "udarnik", is é sin, "oibrí mórbhuille", nó an cime a bhí ábalta na cuótaí a chomhlíonadh agus a shárú, ní raibh seisean sábháilte ach an oiread. Is fíor go bhfaighfeadh sé tuilleadh bia agus beatha, ach ba mhinic nár leor breis an bhia mar chúiteamh sa bhreis oibre. Ní raibh sé as an ngnáth go n-iompódh an t-"udarnik" féin ina "dokhodyaga", beag beann ar an mbia breise, agus an dóigh a dtuirsíodh sé é féin ag obair.
Is minic a chuirtí príosúnaigh ag obair faoi choinníollacha a bhí as compás ar fad. Cé go raibh aeráid na Sibéire fuar feanntach, ní bhfuair siad a ndóthain éadaí teo. Ní raibh leigheas ná dochtúireacht ar fáil ach an oiread, agus an fhiacail ar tháinig goimh inti, baineadh amach í. Ní raibh fuinneamh ná vitimíní sa scamhard a choinneodh beatha i nduine a bhí ag obair go crua, agus bhí an chuid ba mhó de na cimí ag obair go fíorchrua. Mar sin, bhí galair anáis, ar nós an ghalair charraigh, ag rith damhsa sna campaí. Bhí an fhoireann riaracháin agus na hiontaobhaithe - na príosúnaigh a raibh pribhléidí acu - ag goid bia a bhí ceaptha do na gnáthphríosúnaigh, agus mar sin, ba mhinic nach bhfaighfeadh an gnáthphríosúnach fiú an oiread bia agus a bhí dlite dó.
Na Gnáthchiontóirí agus na Cimí Polaitiúla.
An chuid ba mhó den am a bhí Stalin i gceannas ar an tír, bhí sé de nós ag na húdaráis caitheamh leis na gnáthchiontóirí mar dhaoine a bhí "cóngarach" nó "gaolmhar" ar "chúiseanna sóisialta" - "sotsial'no-blizkiye" as Rúisis. Is é sin, b'é an dearcadh a bhí ann ná nach raibh sna gnáthchoirpigh ach lucht oibre a bhí ar strae. Na cimí polaitiúla, áfach, ba "naimhde aicmeacha" nó "naimhde don phobal" iad, is é sin, daoine a bhí doleigheasta, mar a déarfá. Sin é an tuige go raibh saol ní b'fhusa ag na gnáthchiontóirí sna campaí, agus an fochultúr a bhí i réim ina measc, glacadh leis go forleathan mar chuid de shaol na gcampaí.
Geograife.
Nuair nach raibh córas na gcampaí géibhinn ach ag teacht ar an bhfód, b'é an príomhchritéar a bhí ag na húdaráis le háit ar leith a roghnú do champa ná chomh hiargúlta is a bhí sí. Ba mhinic a d'iompaítí seanmhainistreacha ina gcampaí géibhinn, agus iad bunaithe, fadó, ag manaigh a chuaigh ar lorg na scoiteachta is an uaignis. Sampla de seo is ea iad Oileáin Solovetsk, nó Solovki, ag an Muir Bhán. B'ansin a bunaíodh ceann de na campaí is sine, SLON, go gairid i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair sa bhliain 1918.
Ar dtús, b'é an coincheap a bhí á chur chun tosaigh ag na húdaráis ná go raibh Solovki ceaptha mar áit "athoideachais" dóibh siúd nach raibh tuiscint acu go fóill do chomh forásach is a bhí córas polaitiúil na mBoilséavach. Bhí, fiú, cead a gcos ag na hintleachtóirí imtheorannaithe taobh istigh de na hOileáin. Bhí nuachtáin agus irisí á gcur in eagar agus taighde á dhéanamh. Sa deireadh thiar, áfach, chaill Solovki an stádas speisialta, agus hiompaíodh an áit ina gnáthchampa de chuid GULag, agus deir staraithe áirithe go raibh Solovki ar an chéad ghnáthchampa, fiú, agus é ceaptha mar mhúnla do na cinn eile.
Cibé scéal é, nuair a tháinig Maksim Gorki, an scríbhneoir, go dtí Solovki sa bhliain 1929, bhí an áit chomh dona le cibé campa géibhinn cheana féin. An cur síos a thug sé ar an áit i ndiaidh an turais, áfach, bhí sé an-mholtach ar fad, mar a shamhlófá le scríbhneoir oifigiúil an rialtais. De réir Solzhenitsyn, chuaigh buachaill óg i láthair Gorki i ndeireadh an turais le fírinne an scéil a insint don scríbhneoir nach raibh feicthe aige ach an feistiú stáitse a rinneadh go speisialta ina araicis. I ndiaidh an chomhrá, tháinig na deora le Gorki, ach nuair a d'fhág sé an campa géibhinn, cuireadh an buachaill chun báis. Is deacair a rá, an bhfuil craiceann fírinne ar bith ar an scéal seo.
Nuair a tuigeadh go mbeadh na cimí níos saoire ná an lucht oibre saor, tosaíodh ag tógáil campaí in aice leis na lárionaid tionsclaíochta. Mar sin, b'iad na príosúnaigh a ghearr an chanáil ón Muir Bhán go Muir Bhailt, "Belomorkanal", agus húsáideadh cimí fosta le cuid mhór de choras meitreo Mhoscó a thógáil. B'iad na cimí, go bunúsach, a thug an tAontas Sóivéadach chun tionsclaíochta ó na tríochaidí go dtí na caogaidí, nó is iomaí scéim tógála nó forbartha a bhí i dtuilleamaí na gcampaí géibhinn le haghaidh lucht oibre.
Bhí an chuid ba mhó de na campaí suite i gcríocha corracha cúil na Sibéire, in oirthuaisceart iargúlta na tíre, go háirithe ar fud Abhainn Kolyma ("Sevvostlag" nó "Severo-Vostochnye Lagerya", is é sin, Campaí an Oirthuaiscirt) nó i dtimpeallacht Norilsk ("Norillag"). Bhí cruinneagán eile san oirdheisceart, sa Chasacstáin. Go ginearálta, bhí na háiteanna seo suite i bhfad ón tsibhialtacht, agus ní raibh bóithre ar bith ag dul ansin. Le fírinne, chaithfeadh na príosúnaigh na bóithre a ghearradh is na hiarnróid a thógáil iad féin. Bhí mianraí le baint as an talamh agus crainn le leagan, áfach - obair chrua a bhí an-oiriúnach do na cimí, dar leis na húdaráis. Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air go raibh cuid mhaith campaí scaipthe ar fud an Aontais Shóivéadaigh, taobh amuigh de na cruinneagáin mhóra. Thairis sin, bhí príosúin nó campaí aonair ag údaráis slándála an Aontais Shóivéadaigh i dtíortha a bhí faoi smacht na Rúiseach, cosúil leis an bPolainn, leis an Ungáir nó leis an Mongóil.
Ní raibh gach campa ina dhún daingnithe. Cuid acu, ní raibh iontu ach limistéar príosúnachta agus na séiléirí ag dul timpeall. B'í aeráid fhuar na Sibéire in éineacht leis na madraí a d'fhéachadh chuige nach n-éalódh aon duine de na cimí. Sna fichidí agus sna tríochaidí, bhíodh na treibheacha bundúchasacha Sibéaracha ag cuidiú leis na príosúnaigh agus iad ag éalú, ach d'athraigh a ndearcadh siúd in imeacht an ama. Cuid acu siúd a bhí ag éalú, fíor-chiontóirí a bhí iontu a bhain mí-úsáid de shórt éigin as cineáltacht na mbundúchasach. Thairis sin, bhí duaiseanna arda á dtairiscint d'aon duine a chabhródh le héalaitheoir a chur ar ais go dtí an campa. Bhí pionós trom ag bagairt ar an séiléir a dteipfeadh air éalaitheoir a stopadh, ach san am céanna, bhí ardú pá ag dul don té a mharódh an cime a bhí ag iarraidh teitheadh ón gcampa.
Uaireanta, cuireadh dornán príosúnach in áit éigin iargúlta le campa nó coilíneacht a thógáil ansin as a stuaim féin. Ansin, chaithfidís tithíocht a sholáthar dóibh féin nó bás a fháil le fuacht.
Tionchar cultúrtha.
Mhair córas na gcampaí géibhinn thar daichead bliain, agus chuaigh sé i bhfeidhm ar chultúr an Aontais Shóivéadaigh agus an domhain ar bhealach neamhghnách. Foilsíodh na chéad chuimhní cinn ó na campaí Sóivéadacha roimh an dara cogadh domhanda, ach ó b'éigean do na tíortha Iartharacha comhoibriú a dhéanamh leis na Sóivéadaigh chun an ceann is fearr a fháil ar Hitler, ligeadh na leabhair seo i ndearmad arís. B'é "Inny świat" ("An Saol Eile") le Gustaw Herling-Grudziński, a tháinig i gcló sa bhliain 1951, an chéad leabhar tábhachtach faoi na campaí Sóivéadacha i ndiaidh an chogaidh. Scríobhadh an leabhar deich mbliana roimh an chéad saothar le Solzhenitsyn, agus bhí an-rath uirthi. San Fhrainc, áfach, bhí an-tionchar ag na Cumannaigh ar an saol cultúrtha, agus mar sin, is fuar an fháilte a fearadh roimh shaothar Herling-Grudziński ansin.
Is é "Arkhipelag GULag" an leabhar is tábhachtaí le Aleksandr Solzhenitsyn, ar ndóigh, ach is é an chéad scéal a scríobh sé faoi na campaí géibhinn ná "Odin den' Ivana Denisovicha", is é sin, "Aon Lá Amháin i saol Ivan Denisovich". Cuireadh i gcló ar an iris "Novyi Mir" é, arbh í an iris litríochta ba mhó le rá san Aontas Sóivéadach í. Nuair a tháinig deireadh le ré Nikita Khrushchev, áfach, agus an Stailíneachas ag dul chun treise arís, cuireadh cosc leis an scéal, agus baineadh de na leabharlanna poiblí é. B'é an scéal seo an chéad saothar liteartha a chuir sna súile ar mhuintir an Aontais Shóivéadaigh an oiread géarleanúna a rinne rialtas a dtíre féin orthu.
D'imigh sin agus tháinig seo, nó ar na saolta deireanacha, chuaigh GULag go mór mór i bhfeidhm ar chultúr is ar smaointeachas na Rúise comhaimseartha, agus an dóigh a raibh amhránaithe tíre, ar nós Aleksandr Galich agus Vladimir Vysotskiy, ag scaipeadh amhránaíocht na bpríosúnach i measc na ndaoine agus ag cumadh amhrán faoi shaol na gcimí. D'fhág leathchaint na gcampaí géibhinn a sliocht ar an Rúisis labhartha sna seascaidí agus sna seachtóidí.
Na cuimhní cinn a tháinig as peann scríbhneoirí cosúil le Solzhenitsyn, Yevgeniya Ginzburg, Varlam Shalamov, Alexander Dolgun agus scríbhneoirí eile, rinne siad fianaise leis an oiread misnigh agus a bhí fanta i sochaí an Aontais Shóivéadaigh i ndiaidh an iomláin. Cháin na scríbhneoirí seo neamhshuim mhuintir na tíre i leith na n-ainghníomhartha a bhí déanta ag na seirbhísí rúnda, ag na séiléirí agus ag an gcóras polaitiúil ar fad, ach san am céanna, chuir siad laochra nua os comhair na ndaoine, is é sin, cimí cróga nach raibh oileánra na gcampaí géibhinn in ann a ndiúnas a chloí i ndiaidh an iomláin.
Scéal eile fós gur chuidigh córas na gcampaí géibhinn le saol cultúrtha na Sibéire a fhorbairt. Tháinig borradh ar an amharclannaíocht in áiteanna iargúlta ar nós Magadan, agus an oiread ealaíontóirí ardcháiliúla is a díbríodh ansin!
Míntíreachas.
Bhí sé ceaptha freisin go gcuideodh córas na gcampaí géibhinn le críocha corracha cúil na Sibéire agus áiteanna iargúlta eile a thabhairt chun míntíreachais agus a choilíniú. Bhí rath nár bheag ar an bpolasaí, dháiríre. An duine a bhí tar éis an chuid ba mhó dá théarma príosúnachta a chur isteach, d'fhéadfadh sé saoirse a fháil, ar acht go gcuirfeadh sé faoi i dtimpeallacht an champa géibhinn. Iad siúd a bhí tar éis an téarma iomlán a chur díobh, ba mhinic nach raibh cead acu filleadh abhaile go dtína mbólaí dúchais, go háirithe iad siúd a tháinig ó Mhoscó nó ó Leningrad: is amhlaidh go raibh ceadúnas ar leith, nó "propiska", de dhíth le cur fút i gceachtar de na cathracha móra seo. Is minic a bhí siad chomh clóite leis an saol i dtimpeallacht an champa géibhinn is nár theastaigh uathu an áit a fhágáil a thuilleadh. Thairis sin, bhí dearcadh tarcaisneach, ciniciúil acu ar an tsaoirse mar rud cibé, i ndiaidh a bhfaca siad sa champa: bhí siad suite siúráilte go dtiocfadh an rúnseirbhís á ngabháil arís ar shiocair shuarach éigin, i gceann cupla mí: bheadh sé chomh maith acu fanacht in aice leis an gcampa.


Craobh Sinsear Peile na hÉireann 2006.
Thosaigh Craobh Sinsear Uile-Éireann Peile Bhainc na hÉireann, ar an Domhnach, Bealtaine 7, 2006. Baineadh úsáid as an gcóras "Cáilitheoir" a bhí ann sa bhliain 2005. Bhuaigh Ciarraí an comórtas.


Richard Shelby.
Is é Richard Craig "Dick" Shelby (6 Bealtaine, 1934 a rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Alabama. Is ball den Pháirtí Poblachtach é, ach bhí sé ina bhall den Pháirtí Daonlathach níos túisce, sular athraigh sé nuair a bhuaigh an Páirtí Poblachtach tromlach sa Comhdáil sa bhliain 1994.
Shelby, Richard
Shelby, Richard


An Chambóid.
Tír in oirdheisceart na hÁise is ea Ríocht na Cambóide. Tá sí ag críochantacht leis an Téalainn, Laos agus Vítneam. Is í an Chiméiris an teanga náisiúnta, agus is í Phnom Penh an phriomhchathair. Is monarcacht bhunreachtúil í an Chambóid.
Tagairtí.
C


Ólafur Ragnar Grímsson.
Is é Ólafur Ragnar Grímsson Uachtarán na hÍoslainne. Rugadh é in Ísafjörður san Íoslainn ar 14 Bealtaine, 1943. Toghadh Ólafur ina uachtarán den chéad uair sa bhliain 2000, agus tá sé i mbun an tríú téarma anois.
Rinne sé staidéar ar an eacnamaíocht agus ar an eolaíocht pholaitiúil in Ollscoil Mhanchain ó 1962 go 1970. Bhí sé ina ollamh le heolaíocht pholaitiúil in Ollscoil na hÍoslainne.
Olafur Ragnar Grímsson


Alþingi.
Parlaimint náisiúnta na hÍoslainne is ea an Alþingi (nó an "Althingi"), an ceann is sine san Eoraip. Ciallaíonn an t-ainm "gach rud", nó tionól gach rud. Bunaíodh i Þingvellir í sa bhliain 930, ach anois tá sí suite i Réicivíc, príomhchathair na tíre. Is é an Alþingishúsið an foirgneamh ina bhfuil an Alþingi suite i Réicivíc.
Ballraíocht.
Is é Sjálfstæðisflokkurinn an páirtí is mó sa Alþingi agus tá siad sa rialtas leis an Samfylkingin.


Lofsöngur.
Is é Lofsöngur amhrán náisiúnta na hÍoslainne. "Iomann" a chiallaíonn teideal an amhráin as Gaeilge. Úsáidtear an teideal eile Ó Guð vors lands (Gaeilge: Dia ár dtíre) uaireanta freisin. B'é Matthías Jochumsson a scríobh na líricí sa bhliain 1874, agus chum Sveinbjörn Sveinbjörnsson an port. De ghnáth, ní chantar ach an chéad rann. Deirtear go bhfuil sé deacair an t-amhrán seo a chanadh, agus deir daoine nach bhfuil siad ábalta é a dhéanamh.
Liricí.
Ó, guð vors lands! Ó, lands vors guð!
Vér lofum þitt heilaga, heilaga nafn!
Úr sólkerfum himnanna hnýta þér krans
Fyrir þér er einn dagur sem þúsund ár,
og þúsund ár dagur, ei meir;
eitt eilífðar smáblóm með titrandi tár,
sem tilbiður guð sinn og deyr.
eitt eilífðar smáblóm með titrandi tár,
sem tilbiður guð sinn og deyr.
("Ó, a Dhia ár dtíre, ó, a Dhia ár dtíre!
Seo muidne ag onórú d'ainm naomh, naofa!
Is iad grianchórais na spéire do choróin
a rinne na haoiseanna duit, arb iad do shluaite armtha iad.
Is ionann i do shúile míle bliain agus lá amháin,
níl i míle bliain ach lá amháin, dar leat,
bláth beag de chuid na síoraíochta
agus é ag adhradh a Dhé le deoir chreathnach
Míle bliain na hÍoslainne, míle bliain na hÍoslainne -
níl ann ach bláth beag de chuid na síoraíochta
agus é ag adhradh a Dhé le deoir chreathnach
Ó guð, ó guð! Vér föllum fram
og fórnum þér brennandi, brennandi sál,
guð faðir, vor drottinn frá kyni til kyns,
og vér kvökum vort helgasta mál.
Vér kvökum og þökkum í þúsund ár,
því þú ert vort einasta skjól.
Vér kvökum og þökkum með titrandi tár,
Ó, guð vors lands! Ó, lands vors guð!
Vér lifum sem blaktandi, blaktandi strá.
Vér deyjum, ef þú ert ei ljós það og líf,
sem að lyftir oss duftinu frá.
Ó, vert þú hvern morgun vort ljúfasta líf,
og á kvöldin vor himneska hvíld og vor hlíf
og vor hertogi á þjóðlífsins braut.
verði gróandi þjóðlíf með þverrandi tár,


Katowice.
Tá Katowice ar cheann de na cathracha is tábhachtachaí sa Pholainn. Tá breis is trí chéad míle duine ina gcónaí sa chathair féin, ach má chuirtear an cruinneagán iomlán daonra i dtimpeallacht na cathrach san áireamh, is féidir a rá go bhfuil trí mhilliún go leith i dtuilleamaí Katowice ar bhealach éigin. Is iad na cathracha a bhaineann leis an gcruinneagán seo ná Knurów, Gliwice, Zabrze, Bytom, Piekary Śląskie, Będzin, Dąbrowa Górnica, Sosnowiec, Jaworzno, Mysłowice, Tychy, Czeladź, Siemianowice Śląskie, Chorzów, Świętochłowice, agus Ruda Śląska.
Tá Katowice suite sa tSiléis, an cúige traidisiúnta ar imeall thiar na Polainne, nó ar imeall thoir na Gearmáine, agus is é an t-ainm Gearmáinise atá ar an áit ná "Kattowitz". Siúd is gur Polannaigh (nó Slavaigh) ba mhó a bhí ina gcónaí sna bólaí seo, ba iad stáit láidire na Gearmáine - an Ostair ar dtús, agus an Phrúis ón mbliain 1742 ar aghaidh - a bhí ag rialú na Siléise i bhfad roimh chríochdheighiltí na Polainne féin. Idir eatarthu a bhí an tSiléis riamh.
Tá an ceantar go léir ag teacht i dtír ar an mianadóireacht agus ar an teilgcheártaíocht. Ba í an mhianadóireacht a rinne cathair de Katowice, nó ní raibh ann ach sráidbhaile i dtús na naoú haoise déag. hOsclaíodh an chéad dá pholl mianach, "Waterloo" agus "Ferdynand", sa bhliain 1824. Ansin, thosaigh an áit ag tiomsú daonra go sciobtha, agus sa bhliain 1865, bronnadh dintiúirí cathrach ar an áit go hoifigiúil. Bhunaigh na hoird éagsúla Chaitliceacha ospidéal, dilleachtlann agus carthannachtaí eile, agus sa bhliain 1907, tháinig amharclann na cathrach ar an bhfód. Tháinig an áit slán as an Chéad Chogadh Domhanda, le fírinne ní dhearna an cogadh ach maitheas mór don tionsclaíocht áitiúil. Sna blianta go díreach i ndiaidh an chogaidh, d'éirigh daonra an cheantair amach in aghaidh na nGearmánach i dtrí cheannairc na Siléise, agus sa bhliain 1922, cuireadh Katowice leis an bPolainn.
Idir an dá chogadh, tháinig an-bhorradh ar an mbaincéireacht i gKatowice.
Nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, thréig arm na Polainne an áit sular tháinig na Gearmánaigh, agus níor fágadh ach scabhtaí na háite ag iarraidh Katowice a chosaint. Nuair a shealbhaigh na Gearmánaigh an áit, i Mí Mheán Fómhair den bhliain 1939, cuireadh an tsionagóg áitiúil trí thine, agus na Gearmánaigh ag scaoileadh urchair leis na daoine a bhí ag éalú ón dóiteán. Go gairid ina dhiaidh sin, maraíodh tríocha Polannach agus Giúdach ón áit ar an tsiocair gurbh iadsan a d'adhain an dóiteán. Básaíodh na céadta Polannach i rith an chupla seachtain ina dhiaidh sin. Bhí ocht míle Giúdach ina gcónaí san áit roimh an gcogadh, ach ó bhí an chathair le dul don Ghearmáin, is follasach nach raibh cead acu fanacht. Tugadh go dtí an Ghobharnóireacht Ghinearálta iad, is é sin, an chuid den Pholainn a bhí á rialú mar ghobharnóireacht mhíleata. Ba ansin, taobh amuigh den Ghearmáin féin, a cuireadh sna seomraí gáis iad.


Uachtarán na hÍoslainne.
Is é Uachtarán na hÍoslainne (Íoslainnis: "Forseti Íslands") ceannaire stáit na hÍoslainne. Roghnaítear uachtarán nua i dtoghchán gach ceithre bliain. Toghadh Sveinn Björnsson ina chéad uachtarán i 1944, nuair a fuair an tír neamhspleáchas ón Dhanmhairg. Ólafur Ragnar Grímsson is ainm don 5ú uachtarán na tíre, atá in oifig anois.
Tá teach an uachtaráin lonnaithe i Bessastaðir, i Álftanes.


Contae Vlorë.
rightContae atá suite i ndeisceart na hAlbáine is ea Contae Vlorë (Albáinis: "Qarku i Vlorës"). Tá na ceantair, Vlorë, Delvinë, agus Sarandë suite ann. Is é Vlorë an phríomhchathair. Tá mionpobal Gréagach ina gcónaí sa contae.
V


Sveinn Björnsson.
Céad uachtarán na hÍoslainne ab ea Sveinn Björnsson (27 Feabhra, 1881 - 25 Eanáir, 1952). Rugadh é i gCóbanhávan, an Danmhairg ach toghadh é mar bhall den Althing i 1914. Bunaíodh poblacht sa tír i 1944, agus toghadh Sveinn ina uachtarán. Fuair sé bás i Réicivíc i 1952, le bliain amháin fágtha ina 2ú théarma.
Sveinn Björnsson
Sveinn Björnsson
Sveinn Björnsson


Gelderland.
Is cúige atá suite in oirthear na hÍsiltíre é Gelderland (). Is é Arnhem an phríomhchathair ach tá níos mó daonra ag Nijmegen agus Apeldoorn.


Trümmerliteratur.
Is é is Trümmerliteratur ann ná focal Gearmáinise a chiallaíonn "litríocht na bhfothrach". Tagraíonn sé don chineál litríochta a scríobhadh in Iarthar na Gearmáine go gairid i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, agus na scríbhneoirí ag athshealbhú a dteanga dúchais ó na Naitsithe. Téamaí tábhachtacha iad sa litríocht seo an dóigh a gcaithfeadh muintir na Gearmáine a gcuid luachanna a athluacháil tar éis imeacht an Naitsíochais; an léirscrios a rinne an cogadh ar an tír; agus na chéad iarrachtaí chun an tír a atógáil. Stíl shimplí ar bheagán focal is dual don chineál seo litríochta. Bhí an-tionchar ag gearrscéalaíocht comhaimseartha na Stát Aontaithe ar an "Trümmerliteratur". Scríbhneoirí tábhachtacha ab ea Wolfgang Borchert, Heinrich Böll, Günter Eich, Erich Kästner, Arno Schmidt, Wolfdietrich Schnurre, agus Elisabeth Langgässer.


Erich Kästner.
Scríbhneoir Gearmánach ab ea Erich Kästner (23 Mí na Feabhra 1899, Dresden - 29 Mí Iúil 1974, München). Scríobhadh sé dánta greannmhara agus leabhair do pháistí. Chuir Nicholas Williams Gaeilge ar úrscéal leis, "Emil und die Detektive". Tháinig an leagan Gaeilge, "Emil agus na bleachtairí", i gcló sa bhliain 2004.
Kästner, Erich
Kästner, Erich
Kästner, Erich


Scamall Mór Magellan.
Scamall Mór Magellan (an seacht míle déag dhá chéad fiche tríú réad ar Phríomh-Chatalóg na Réaltraí, mar atá, PGC17223): ceann de dhá réaltra bheaga ar déanamh neamhrialta a dtugtar Scamaill Magellan orthu, agus é le feiceáil i réaltbhuíonta an Cholgáin agus an Tábla. Scamall Beag Magellan atá ar an gceann eile. Is réaltbhuíonta iad seo nach bhfeictear ach ar an leath theas den sféar neamhaí, sách cóngarach don phol theas fiú, agus mar sin, ní raibh aithne ag muintir na hEorpa ar na scamaill seo roimh na turasanna móra farraige a nocht cosúlacht agus déanamh an Domhain féin dár sinsir. Ní díol iontais é ar aon nós gurb as Fernão de Magalhães (nó Ferdinand Magellan, mar a thugtar air ina lán teangacha, an Béarla san áireamh), an taistealaí farraige a thaispeáin gur sféar é an Domhan, a hainmníodh iad.
Chreideadh na réalteolaithe go dtí le déanaí go raibh an Scamall Mór ar an réaltra ba ghaire do Bhealach na Bó Finne, ach, le déanaí, thángthas trasna ar réaltra beag atá níos cóngaraí fós, mar atá, Abhacréaltra Éilipseach an tSaighdeora.
Tá Scamall Mór Magellan chomh gar dúinn is go dtig le lucht na dteileascóp cuid mhaith réaltbhraislí agus fiú réaltaí aonair a aithint ansin. Díol suntais iad na réaltbhraislí gorma ilréaltacha nach bhfuil a leithéidí le fáil sa réaltra s'againn féin. Thairis sin, chonacthas ollnóva i Scamall Mór Magellan sa bhliain 1987.
Ceann de na réada is feiceálaí i Scamall Mór Magellan é Réaltnéal an Tarantúla (arb é an dá mhíle seachtóidiú réad é ar an Nua-Chatalóg Ghinearálta, is é sin, NGC2070). Néal hidrigine ianaithe atá ann, agus é á shoilsiú ag dornáin tiubha de réaltaí móra óga teo bána nó bánghorma, réaltaí a mbíonn an t-ollnóva i ndán dá leithéidí i ndeireadh na dála. Is ar imeall an Tarantúla a bhladhm ollnóva na bliana 1987 fosta.
Tá réad tábhachtach eile suite i Scamall Mór Magellan, mar atá, S Doradus, an ollfhathachréalta ghorm athraitheach lonrúil. Tá cineál iomlán réaltaí ainmnithe as an gcránaí mór millteanach seo de réalta.
Tá Scamall Mór Magellan suite faoi chéad agus ceithre scór míle solasbhliain dínn, agus é fiche míle solasbhliain ar trastomhas.


Wolfgang Borchert.
Áirítear Wolfgang Borchert (20 Bealtaine 1921, Hamburg - 20 Samhain 1947, Basel, an Eilvéis) ar duine de na scríbhneoirí móra i dtréimhse an chineál litríochta iarchogaidh ar a dtugtar Trümmerliteratur, nó litríocht na bhfothrach, i stair litríochta na Gearmáine. Bhí a athair, Fritz Borchert, ina mhúinteoir bunscoile, agus bhain a mháthair, Hertha Borchert, amach cáil áirithe áitiúil ag cumadh filíochta i gcanúint an tuaiscirt. Thosaigh an mac ag scríobh dánta nuair a bhí sé cúig bliana déag, agus cuid acu á bhfoilsiú ar an nuachtán áitiúil, "Hamburger Anzeiger".
Go gairid roimh an gcogadh, rinneadh printiseach siopadóra leabhar de, ach níor fhan sé ansin, nó bhí a chroí sáite san amharclannaíocht. Chaith sé trí mhí ina aisteoir i Hannover, ach ansin, tháinig an ghairm shlógtha, agus b'éigean dó troid ar an gcathéadan thoir, sa Rúis.
I Mí Eanáir 1942, goineadh é, agus nuair a bhí sé ag éileamh leis an gcneá, buaileadh breoite le diftéire é. Caitheadh an drochamhras air go raibh sé tar éis é féin a ghoin le teacht slán ón gcathéadan, agus chuaigh an scéal chun na cúirte. Bhí an t-ionchúisitheoir ag éileamh go gcuirfí chun báis é, ach d'éigiontaigh an coiste cúirte é. Níor scaoileadh saor é go fóill, áfach, nó bhí sé tar éis Hitler a cháineadh ina chuid comhfhreagrais phríobháidigh. Chaith sé sé seachtaine i mbraighdeanas dá thoradh sin, agus ansin, cuireadh ar ais go dtí an cathéadan thoir é. Bhí sé ag dul ó ospidéal go hospidéal, agus na Naitsithe ag cur an dlí air uair i ndiaidh a chéile, go dtí gur fhill sé abhaile i Mí na Bealtaine den bhliain 1945. Faoin am seo, bhí sé an-tinn, agus ní raibh sé le biseach a fháil choíche.
I ndiaidh an chogaidh, rinne sé iarrachtaí áirithe a chuid a shaothrú ag amharclannaíocht, ach níor cheadaigh a dhrochshláinte dó leanúint leis an obair seo. Nuair a dúirt na dochtúirí nach raibh ach bliain nó dhó fágtha aige, chrom sé ar an scríbhneoireacht, agus chum sé thart ar fiche gearrscéal i dtréimhse ghairid. Bhí sé ábalta a phríomhshaothar, an dráma "Draussen vor der Tür" ("Amuigh ar an tairseach") a chríochnú sular shíothlaigh sé i dteach téarnaimh i mBasel, an Eilvéis.
A Shaothar.
Bhí Borchert go mór mór faoi thionchar an eispriseanachais, ach d'fhág leithéidí Kurt Tucholsky agus Erich Kästner a lorg air chomh maith. Fuair sé bás go ró-óg le páirt cheart a ghlacadh i saol liteartha na tíre. Bhí sé ag éileamh go dtabharfaí droim láimhe lena raibh ann roimh an gcogadh, ó bhí an litríocht féin náirithe ag an Naitsíochas. Chuaigh an dearcadh seo go mór mór i bhfeidhm ar lucht a chomhaimsire, go háirithe scríbhneoirí Gruppe 47. "Ní hí an dea-ghramadach atá uainn", a dúirt sé, "ach scríbhneoirí a thugann crann ar chrann agus bean ar bhean. Ní mór gach sórt a scríobh go simplí soiléir, gan dul i dtuilleamaí an mhodha choinníollaigh."
Tarraing an monabar thart ort mar bhrat
Is dein iarracht a bheith go maith!
Creid inti agus bí id leanbh
Is dein iarracht a bheith go maith!
Is dein iarracht a bheith go maith!
Stell dich mitten in den Regen,
spinn dich in das Rauschen ein
Stell dich mitten in den Wind,
glaub an ihn und sei ein Kind –
laß den Strum in dich hinein
Stell dich mitten in das Feuer,
in des Herzens rotem Wein –
Leagan Gaeilge le Aogán Ó Muircheartaigh bunaithe ar leagan le Dominique Lieb/Púca Press
Féach freisin.
Borchert, Wolfgang
Borchert, Wolfgang
Borchert, Wolfgang


Scamall Beag Magellan.
Scamall Beag Magellan (an dá chéad dóú réad déag is ceithre scór ar an Nua-Chatalóg Ghinearálta, mar atá, NGC292, nó an trí mhíle ochtú cúigiú ceann ar Phríomh-Chatalóg na Réaltraí): ceann den dá réaltra bheaga neamhrialta a dtugtar Scamaill Magellan orthu.
Feictear an Scamall Beag ar imeall réaltbhuíon an Túcáin, in aice leis an réaltbhraisle chruinneogach a dtugtar 47 Tucanae uirthi. Níl pol theas an sféir neamhaí i bhfad ar shiúl ach an oiread, óir tá an Túcán ag críochantaíocht le réaltbhuíon an Ochtamháin atá suite thart ar an bpol. Cosúil leis an Scamall Mór, tá an Scamall Beag ar ceann de na réaltraí atá ag timpeallú Bhealach na Bó Finne, agus ar na cinn is gaire dúinn. Tá an Scamall Beag suite faoi dhá chéad agus deich míle solasbhliain dínn, agus é thart ar deich míle solasbhliain ar fad is ar leithead. Níl sé chomh saibhir i réaltaí agus an Scamall Mór - tá níos mó deannach agus gás ann.


Utrecht (cúige).
Is cúige de chuid na hÍsitíre é Utrecht () atá suite i lár na tíre.
Is é Utrecht an phríomhchathair.


Ásgeir Ásgeirsson.
Dara hUachtarán na hÍoslainne ab ea Ásgeir Ásgeirsson (13 Bealtaine, 1894 - 15 Meán Fómhair, 1972). Toghadh é ina phríomh-aire san Althing i 1932, agus ina uachtarán idir 1952 agus 1968.
Asgeir Ásgeirsson
Asgeir Ásgeirsson


Fulgencio Batista.
Ba uachtarán Chúba (1940-1944) agus deachtóir (1952-1959) é Fulgencio Batista y Zaldívar (16 Eanáir 1901 - 6 Lúnasa 1973).


Overijssel.
Is cúige de chuid na hÍsiltíre é Overijssel () atá suite i lároirthear ná tíre. Is é Zwolle an phríomhchathair. Tagann an ainm ón abhainn IJssel.


Bliain Idirnáisiúnta na Geoifisice.
Is iomaí gléas úr teicneolaíochta a cuireadh in úsáid an chéad uair in obair na heolaíochta le linn Bhliain Idirnáisiúnta na Geoifisice: an radar, na roicéid, an leictreonaic ardfhorbartha, agus fiú an chéad dá shatailít dhaondéanta, mar atá, Sputnik na Rúiseach agus Vanguard na Meiriceánach. Bhí Vanguard sceidealaithe ón tús an chéad turas spáis a thabhairt le linn Bhliain Idirnáisiúnta na Geoifisice, agus siúd is gur chlis ar an chéad dá iarracht lainseála, scaoileadh an chéad Vanguard chun bealaigh fá dheoidh i Mí na Márta 1958.


Aleksandr Solzhenitsyn.
Úrscéalaí, scríbhneoir drámaí agus staraí Rúiseach ab ea Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn (Rúisis: Алекса́ндр Иса́евич Солжени́цын, traslitriú scolártha: "Aleksandr Isaevič Solženicyn").
Ba eisean ba mhó a tharraing súil an tsaoil mhóir ar oileánra na gcampaí géibhinn san Aontas Sóivéadach. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1970. Díbríodh as a thír dhúchais é ar chúiseanna polaitiúla, ceithre bliana ina dhiaidh sin. Chuir sé faoi i Vermont sna Stáit Aontaithe, ach nuair a tháinig deireadh leis an gCumannachas sa Rúis, d'fhill sé abhaile.
Fuair sé bás i Moscó ar an 3 Lúnasa 2008.
A Shaol san Aontas Sóivéadach.
Saolaíodh Aleksandr Solzhenitsyn i gKislovodsk é ar 11 Nollaig 1918, do bhaintreach óg darbh ainm Kseniya Solzhenitsyna (Ксения Солженицына) "née" Shcherbak (Щербак). Dealraíonn sé gur fear beartach ab ea athair Kseniya a bhí ábalta a chuid féin a shaothrú go raidhsiúil, go dtí gur cheannaigh sé eastát mór i réigiún Kuban ar an taobh thuaidh de Shléibhte Chugais. Chuaigh an iníon ag staidéar i Moscó le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus b'ansin a casadh athair Aleksandr, Isay, uirthi. Oifigeach óg airm ó réigiún Chugas ab ea Isay freisin. Ina dhiaidh sin, bhain an scríbhneoir an-úsáid as scéal grá a thuismitheoirí san úrscéal "Август четырнадцатого"/"Avgust chetyrnadtsatogo" ("Mí Lúnasa sa bhliain 1914") agus sa tsraith úrscéalta "An Roth Dearg". Sa bhliain 1918, nuair a bhí an bhean óg ag iompar clainne, fuair an fear céile bás i dtimpiste sealgaireachta. Ba iad a mháthair agus a aintín a thóg Aleksandr ansin, agus Cogadh Cathartha na Rúise á chur ina dtimpeall. Ar ndóigh, nuair a tháinig an Sóisialachas i réim, baineadh an t-eastát den teaghlach, agus sa bhliain 1930, iompaíodh ina chalchas é. Dúirt an scríbhneoir gurbh éigean dá mháthair an-chath a chur ar a son agus ar son a muintire, agus í ag coinneáil faoi rún go raibh a fear céile ina oifigeach san Arm Impiriúil nuair a bhí sé beo. Thaitin sé go mór leis an máthair go raibh luí ag an mac le litríocht agus le heolaíocht, agus spreag sí chun staidéir é. Fuair sí bás i ndeireadh na bliana 1939.
Александр Солженицын и Михаил Матвеев. 8 сентября 1995
Rinne Solzhenitsyn staidéar ar an matamaitic in Ollscoil Stáit Rostov na Donu, agus é ag foghlaim cúrsa poist i bhfealsúnacht, litríocht agus stair san am céanna. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí sé ina oifigeach airtléire san Arm Sóivéadach, i bpáirc an áir. Nuair a tháinig an t-arm a fhad leis an bPrúis Thoir, i Mí Fheabhra 1945, ghabh foireann frithspiaireachta an airm é, ó bhí sé tar éis locht a fháil ar Stalin i litir phríobháideach a sheol sé chuig cara leis. Gearradh téarma ocht mbliana i gcampa daorbhroide dó. Mar chuid den phionós, cuireadh ar díbirt inmheánach é, is é sin, bhí sé ceaptha nach bhfaighfeadh sé cead filleadh abhaile i ndiaidh an téarma príosúnachta a chur isteach.
Chaith sé an chéad chuid den téarma sna campaí daorbhroide. Bhí sé i ndiaidh insint do na húdaráis, áfach, gur "fisiceoir núicléach" a bhí ann. Bhí tuiscint éigin aige do na cúrsaí sin, ós rud é gur matamaiticeoir a bhí ann agus cúrsaí fisice foghlamtha aige san ollscoil, ach is ar éigean is féidir a rá gur fisiceoir d'aon chineál a bheadh ann. Mar sin féin, i ndiaidh cupla bliain cuireadh ag obair é i "sharashka", nó ionad taighde agus eolaíochta a bhí á reáchtáil ag na seirbhísí rúnda, agus saineolaithe cimithe ag obair ansin ar mhaithe leis na fórsaí armtha. Níos deireanaí, scríobh sé úrscéal faoin am a chaith sé ansin - "В круге первом" ("Sa Chéad Chiorcal"). Sa bhliain 1950, arís, cuireadh i gcampa speisialta do phríosúnaigh pholaitiúla é, in Ekibastuz sa Chasacstáin. Ansin, d'oibrigh sé seal ina bhrícléir, seal ina mhianadóir, agus seal sa teilgcheárta. San am sin, freisin, chuaigh sé faoi scian an mháinlia le sceachaill a bhaint de. Ní raibh a fhios aige san am gur ailse a bhí ann.
Solzhenitsyn agus Mstislav Rostropovich, 1998
I ndiaidh an téarma príosúnachta, chuir sé faoi i gKok-Terek sa Chasacstáin, ó nach raibh cead aige dul in aon chóngar dá fhód dúchais. Tháinig an ailse air arís, agus bhí na cúrsaí ag breathnú go han-dona, ach sa bhliain 1954, fuair sé cead isteach in ospidéal oinceolaíochta i dTashkent, agus leigheasadh é le radaíocht ansin. Níos deireanaí, scríobh sé a úrscéal Раковый корпус ("Barda na hAilse") faoin tréimhse a chaith sé i gclinic na radaíochta.
Sna blianta sin, ba í an mhúinteoireacht a choinnigh bia agus beatha leis, ach má bhí am ar bith ar a phraeic aige, is ag scríbhneoireacht a chaitheadh sé é. Bhí sé suite siúráilte, áfach, nach dtiocfadh oiread is líne uaidh i gcló fad a shaoil, agus ní raibh de chroí ann lorg a láimhe a thaispeáint ach don chorrchara a raibh iomlán na muiníne aige as.
Bhí sé dhá bhliain is dhá scór d'aois, nuair a fuair sé de mhisneach dul i bhfianaise Aleksandr Tvardovskiy, file a bhí ina phríomheagarthóir ar an iris litríochta Novyi Mir, leis an ngearrscéal fada úd "Один день Ивана Денисовича/Odin den' Ivana Denisovicha" ("Lá amháin i saol Ivan Denisovich") a thairiscint dó. Bhí an scéal seo bunaithe ar an gcineál saoil a bhí aige in Ekibastuz. Foilsíodh an gearrscéal ar an Novyi Mir sa bhliain 1962, le cead pearsanta Khrushchev. Nuair a cuireadh an t-eagrán sin den Novyi Mir faoi bhráid na cinsireachta, bhain an gearrscéal sceimhle agus scanradh as na cinsirí, agus ghlaoigh duine acu ar an Novyi Mir le fiosrú de na heagarthóirí, cé acu acu a cheadaigh a leithéid de scéal a chur i gcló. Ó bhí cead Khrushchev ag na heagarthóirí, ní raibh scáth ná eagla orthu roimh an gcinsire, is é an freagra gealgháireach a thug siad gur "thaitin sé go mór leis an iomlán againn". Chuaigh an cinsire ar an daoraí, ach nuair a chuala sé go raibh cead faighte ó Ard-Rúnaí an Pháirtí Chumannaigh féin, d'éirigh sé i bhfad ní ba chúirtéisí - agus d'iarr sé ar na heagarthóirí, fiú, cupla cóip eile a chur chuige, le haghaidh a chuid cairde!
Bhí Khrushchev go díreach ag iarraidh an Páirtí a chur ar bhealach a leasa agus maolú ar chumhacht na Stailíneach. Mar sin, tháinig gearrscéal Solzhenitsyn isteach úsáideach, mar ghléas bolscaireachta in aghaidh an Stailíneachais. Nuair a chuir Leonid Brezhnev agus na sean-Stailínigh eile Khrushchev as oifig, áfach, ní raibh cara sa chúirt ag Solzhenitsyn a thuilleadh. Thosaigh sé ag cailleadh fóid. Baineadh ballraíocht Chumann na Scríbhneoirí de, agus fuair sé é féin á chiapadh ag scabhaitéirí nach ndéanfadh an stát Sóivéadach aon iarracht a stopadh.
Sa bhliain 1970, bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Solzhenitsyn. Má bronnadh féin, áfach, níor mhaolaigh sé ar an bhfeachtas géarleanúna. Ní dheachaigh sé go dtí an tSualainn, áfach, nó bhí eagla air nach ligfí isteach go dtí an Rúis arís é, dá mbeadh teorainn na tíre trasnaithe aige. Lean sé leis ag scríobh a mhórshaothair, ar ar chrom sé thiar i lár na seascaidí an chéad uair - Архипелаг ГУЛаг, nó "Oileánra GULag", is é sin, stairsheanchas na gcimí ó champaí géibhinn Stalin.
Ar an tríú lá déag de Mhí Feabhra, 1974, d'fhuadaigh lucht na seirbhísí rúnda Solzhenitsyn. Shíl sé ar dtús go rabhthas le hé a mharú, ach is é an rud a tharla gur tugadh ar bord eitleáin é lena dhíbirt go dtí Iarthar na Gearmáine. Chaill sé saoránacht an Aontais Shóivéadaigh, agus b'éigean dó, ar dtús, seal a chaitheamh ar cuairt i dteach Heinrich Böll.
San Iarthar dó.
I ndiaidh dó seal a chaitheamh san Eilvéis, fuair an scríbhneoir cuireadh ó Ollscoil Stanford teacht go dtí na Stáit, le go bhféadfadh seisean agus a mhuintir cur fúthu in áit shuaimhneach, agus seans aige féin bheith ag scríbhneoireacht leis. Bhí cónaí air, tamall, ar an chéad úrlár déag de Thúr Hoover, ar cuid é d'Institiúid Hoover. Sa bhliain 1976, chuaigh sé ina chónaí i gCavendish, Vermont. Bhronn Ollscoil Harvard céim oinigh air sa Litríocht, agus ar an ochtú lá de Mhí Iúil, 1978, thug sé óráid inar cháin sé cultúr comhaimseartha an Iarthair go tréan.
Sna chéad ocht mbliana déag eile, chuir Solzhenitsyn deireadh ar an tsraith d'úrscéalta faoi Réabhlóid na Rúise, mar atá, "An Roth Dearg", chomh maith le roinnt mionsaothar. Sa bhliain 1990, fuair sé saoránacht an Aontais Shóivéadaigh ar ais, agus d'fhill sé go dtí an Rúis in éineacht lena bhean chéile, Natalia, a bhain amach saoránacht na Stát Aontaithe idir an dá linn. D'fhan an bheirt mhac acu thiar sna Stáit.
Cé gur fearadh fíorchaoin fáilte roimhe sna Stáit, agus muintir na tíre sin ag urramú a phríobháideachta, níor mhothaigh Solzhenitsyn é féin compordach riamh i Meiriceá. Níor éirigh leis, fiú, líofacht a bhaint amach i mBéarla cé gur chaith sé scór de bhlianta sna Stáit.
Bhí Solzhenitsyn ag tabhairt rabhaidh faoi chomh dainséarach is a bhí an Cumannachas agus chomh patuar is a bhí an tIarthar i bhfianaise an dainséir seo. Thaitin an chaint seo go mór mór leis na ciorcail choimeádacha san Iarthar, ach má thaitin féin, thosaigh na liobrálaigh agus lucht na saoltachta ag lochtú an dóigh a raibh an scríbhneoir ag moladh an tírghrá Rúisigh agus an reiligiúin Rúisigh. D'ionsaigh Solzhenitsyn ceol agus popchultúr an Iarthair freisin, agus é den tuairim go raibh sé ag marú dúchas spioradálta an duine.
An Filleadh go dtí an Rúis.
Ó tháinig sé ar ais go dtí an Rúis sa bhliain 1994, d'fhoilsigh Solzhenitsyn ocht ngearrscéal, sraith de "mhionscéalta" nó dánta próis, cuimhní cinn ar na blianta a chaith sé san Iarthar, agus stair an chaidrimh a bhí ag na Giúdaigh agus na Rúisigh le chéile. Cuid de na léitheoirí, tá siad den tuairim go bhfuil an saothar báúil leis na Giúdaigh, agus an chuid eile ag cur frith-Ghiúdachais i leith an scríbhneora. Ó thaobh amháin de, diúltaíonn Solzhenitsyn go tréan do na náisiúnaithe coimeádacha Rúiseacha a bhíonn ag rá gur "comhcheilg Ghiúdach" ba chúis le réabhlóidí na Rúise sna blianta 1905 agus 1917. Ón taobh eile de, iarrann sé ar an dá phobal, idir Rúisigh agus Ghiúdaigh, a dtrom-mheabhrú féin a dhéanamh ar lucht a gcomhdhúchais a bhí páirteach i gcoireanna an Chumannachais.
An dóigh ar glacadh leis an saothar seo, taispeánann sé gur ábhar conspóide é Solzhenitsyn agus a shaothar sa bhaile agus i gcéin i gcónaí. Deir lucht a cháinte nach bhfuil sa mhórshaothar staire sin ach dearbhú ar a chuid dearcthaí frith-Ghiúdacha agus ar an mbarr feabhais atá ag an Rúis ar na náisiúin eile, dar leis. Cuid mhór de na daoine a raibh meas an laoich acu ar an scríbhneoir agus an dóigh ar chuir sé in aghaidh ollsmacht an Aontais Shóivéadaigh, bhain sé stangadh agus mealladh astu a fheiceáil go raibh a leithéid de bharúlacha aige. Chosain an tOllamh Robert Service ó Ollscoil Oxford Solzhenitsyn, nó dúirt sé go raibh an Giúdach Trotscaí féin den tuairim, lena linn, go raibh ionadaithe thar a gceart féin ag na Giúdaigh i maorlathas an stáit Shóivéadaigh.
Scríobh scríbhneoir clúiteach Rúiseach eile, Vladimir Voinovich, staidéar aighneasach faoi Solzhenitsyn, "Portráid faoi scáth an mhiotais" ("Портрет на фоне мифа", 2002), inar cháin sé féinspéis, frith-Ghiúdachas, agus drochscríbhneoireacht Solzhenitsyn. Roimhe sin féin, d'ionsaigh Voinovich é ina úrscéal "Moscó sa bhliain 2042" ("Москва 2042"), agus é ag déanamh cur síos ar "Sim Simich Karnavalov", scríbhneoir uaibhreach leithleach atá ag iarraidh an tAontas Sóivéadach a chur de dhroim an tsaoil le rí na Rúise a ghairm de féin. Scigaithris ar Solzhenitsyn is ea Karnavalov.
Sna scríbhinní polaitiúla is deireanaí a tháinig i gcló óna pheann, cháin Solzhenitsyn an olagarcacht a cruthaíodh sa Rúis le teacht an "daonlathais". Ní airíonn sé uaidh an Cumannachas Sóivéadach, áfach. Cosnaíonn sé tírghrá measartha féinchriticiúil in áit náisiúnachas antoisceach, agus tá an féinrialtas áitiúil ar ceann de na clocha is mó ar a phaidrín freisin. Tá sé buartha faoi chás na Rúiseach a bhfuil cónaí orthu sna poblachtaí iar-Shóivéadacha agus faoi charachtar náisiúnta na hEaglaise Ortadocsaí, agus é den bharúil nár chóir misinéireacht Phrotastúnach ná Chaitliceach a cheadú sa Rúis. Ar feadh tamaill, bhí seó teilifíse dá chuid féin aige agus cead cainte neamhshrianta aige ansin, ach baineadh an seó den teilifís go luath, de cheal lucht féachana. Mar sin féin, bíonn Solzhenitsyn le feiceáil agus le cloisteáil sna meáin chumarsáide go minic, inniu féin.
Ignat Solzhenitsyn, American National Symphonic Orchestra tour of Moscow and St Petersburg, 1 D.F. 1993.
Bhain clann mhac Solzhenitsyn amach saoránacht Mheiriceánach, agus clú is cáil ar dhuine acu, Ignat. Tá a mhac, Ignat Solzhenitsyn, ina cheoltóir cáiliúil, mar phianódóir agus mar stiúrthóir ceolfhoirne sna Stáit Aontaithe.
A Dhearcadh ar Chúrsaí na Staire is na Polaitíochta.
Sna blianta a chaith sé san Iarthar, bhí Solzhenitsyn an-ghníomhach sa diospóireacht faoi stair na Rúise, an Chumannachais, agus an Aontais Shóivéadaigh. Bhí sé ag cur a chuid tuairimí chun tosaigh go talcánta tréan, agus é suite siúráilte go raibh an tIarthar ar fad mícheart faoi chúrsaí a thíre dúchais agus go raibh sé de dhualgas air muintir an Iarthair a chur ar bhealach a leasa.
An Cumannachas, an Rúis, agus an Náisiúnachas.
Is minic a chreidtear gurbh í brúidiúlacht na nImpirí Rúiseacha a chuir tús le brúidiúlacht an Aontais Shóivéadaigh i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Is é tuairim Solzhenitsyn, áfach, nach bhfuil sa chiallú seo ach deargsheafóid, agus is é an breithiúnas a thug sé ar shaothar an scoláire Mheiriceánaigh úd Richard Pipes nach raibh ann ach "tuiscint na bPolannach ar stair na Rúise". Is é tuairim Solzhenitsyn nach raibh claonadh inmheánach in Impireacht na Rúise chun foréigin, mar a bhí san Aontas Sóivéadach. Creideann sé nach gcleachtadh an Impireacht cinsireacht ar bith, nach mbítí ag caitheamh easaontóirí polaitiúla i dtóin an phríosúin ná á gcéasadh chun báis sna campaí géibhinn. Ní raibh póilíní rúnda an Impire ag obair ach sa trí chathair ba mhó san Impireacht, agus ní raibh cead isteach acu sna fórsaí armtha, - dar le Solzhenitsyn. Deir sé freisin nach raibh na hImpirí leath chomh brúidiúil leis na Cumannaigh riamh.
Tá sé inbharúla fosta nár chóir Impirí na Rúise ón séú haois déag agus ón ochtú haois déag a mhilleánú faoi olltubaistí na fichiú haoise, ó tá sé níos inchreidte foinsí agus réamhshamplaí an fhoréigin Bhoilséivigh a lorg in uafáis na réabhlóide san Fhrainc.
In áit a bheith ag fáil loicht ar an Rúis agus ar na Rúisigh, a deir sé, ba chóir Marx agus Engels a lochtú, agus é barúlach gur dual don Mharxachas féin an foréigean. Is é an tátal a bhaineann sé as an scéal go bhfuil an ollsmachtúlacht agus an foréigean i ndúchas an Chumannachais, agus nach raibh a dhath as an ngnáth faoin gCumannachas Rúiseach.
Níl sé sásta a admháil, ach an oiread, gur stát Rúiseach a bhí san Aontas Sóivéadach. Áitíonn sé gur idé-eolaíocht idirnáisiúnta é an Cumannachas nach raibh ach ag glacadh buntáiste ar an Náisiúnachas leis an gcumhacht a bhaint amach agus le cluain a chur ar na daoine. Nuair a ghabh na Cumannaigh an chumhacht, - a deir sé, - d'fhéach siad le gach náisiún a chur de dhroim an tsaoil, gach cultúr a léirscrios agus cos ar bolg a imirt ar gach pobal.
Deir Solzhenisyn fosta nárbh iad na Rúisigh agus an cultúr Rúiseach a bhí i gceannas ar an Aontas Sóivéadach. Déanta na fírinne, ní raibh aon chultúr náisiúnta ann, a deir sé. Bhí na cultúir náisiúnta éagsúla go léir faoi chois ag an gcultúr aindiach Sóivéadach. Is é is dóigh le Solzhenitsyn ná go raibh an cultúr Rúiseach ní ba mhó faoi chois ná na cultúir bheaga náisiúnta, ó nach raibh eagla ar an lucht rialtais roimh cheannaircí eitneacha i measc na mionlach. Mar sin, níor chóir do mhuintir an Iarthair a shíleadh gur naimhde nó bagairt iad an náisiúnachas Rúiseach nó Eaglais an Oirthir, ach comhghuaillithe, agus gur chóir don Iarthar cuidiú agus spreagadh a thabhairt dóibh.
An Dara Cogadh Domhanda.
Cháin Solzhenitsyn na Comhghuaillithe toisc nár oscail siad an dara cathéadan in aghaidh na Naitsithe ní ba luaithe i rith an Dara Cogadh Domhanda. B'é sin ba chúis leis an dóigh ar shealbhaigh na Sóivéadaigh tíortha Oirthear na hEorpa le cos ar bolg a imirt orthu. Dar le Solzhenitsyn gur beag a bhuair muintir na dtíortha daonlathacha san Iarthar a gcloigne le cinniúint na ndaoine san Oirthear, nó b'é ba tábhachtaí leo ná an cogadh a chríochnú san Iarthar chomh sciobtha agus ab fhéidir.
An Stailíneachas.
Dhiúltaigh Solzhenitsyn freisin don dearcadh gurbh é Stailín a chruthaigh an stát ollsmachtúil agus gurbh "fhíor-Chumannaigh" iad Léinín agus Trotscaí nár theastaigh uathu aon duine a chur chun báis go héagórach. B'é tuairim Solzhenitsyn gurbh é Léinín a thosaigh na slua-bhásuithe, a chuir an eacnamaíocht ó mhaith, agus a chuir an chéad tús leis na seirbhísí rúnda agus na campaí géibhinn.
Mikhail Sholokhov.
Fuair Mikhail Sholokhov, scríbhneoir Rúiseach a bhí dílis don rialtas Sóivéadach, Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1965. B'é an mórúrscéal a scríobh sé faoi na Cosacaigh, "Тихий Дон/Tikhiy Don", a thabhaigh an duais dó, thar aon saothar eile. (hAistríodh an dá imleabhar go Béarla faoi na teidil "And Quiet Flows the Don" agus "The Don Flows Home to the Sea".) Bhí an t-úrscéal seo i bhfad ní b'fhearr ná an chuid eile de shaothar Sholokhov, a raibh an-lorg an cheartchreidmheachais Chumannaigh air. Mar sin, bhí cuid mhór daoine - Solzhenitsyn ina measc - ag cur i leith Sholokhov nárbh é féin a scríobh an t-úrscéal faoi na Cosacaigh. Dúirt Solzhenitsyn gurbh é an Cosacach frith-Bhoilséavach Fyodor Dmitrievich Kryukov (1870-1920) fíorúdar an úrscéil, nó, ar a laghad, go raibh Sholokhov chomh mór i dtuilleamaí lámhscríbhinní de chuid Kryukov is go bhféadfaí bradaíl liteartha a thabhairt ar an úrscéal. Mhair an chonspóid seo na blianta fada, ach is é an tuiscint atá ag na saineolaithe inniu go raibh Solzhenitsyn sa mhícheart, agus nárbh é Kryukov a scríobh an leabhar. Is dócha gurbh é an t-easaontas polaitiúil ba chúis le stobarnáilteacht Solzhenitsyn sa cheist seo: ní chreidfeadh sé go bhféadfadh scríbhneoir Cumannach leabhar chomh maith a chumadh.
Na Giúdaigh.
Go gairid i ndiaidh na bliana 2000, d'fhoilsigh Solzhenitsyn dhá imleabhar faoi stair na nGiúdach sa Rúis agus faoi chomhchaidreamh na nGiúdach agus na Rúiseach, "Двести лет вместе" ("Dhá Chéad Bliain in Éindí"). Sa leabhar seo, cuireann sé i leith na nGiúdach gurbh iadsan ba chúis leis na réabhlóidí sa Rúis, go raibh na Giúdaigh ina dtromlach i measc cheannairí an Pháirtí Chumannaigh, agus, fiú, go raibh na Giúdaigh ina gcladhairí i mblianta an chogaidh, agus iad ag iarraidh fiannas cogaidh ar an gcathéadan a sheachaint. Tharraing an leabhar an-challán sa Rúis agus i dtíortha eile, agus an scríbhneoir á mhilleánú faoi fhrith-Ghiúdachas. Is fearr, áfach, a rá go bhfuil smaointeoireacht shochúil Solzhenitsyn bunaithe ar na pobail seachas ar na daoine aonair: glacann sé leis na Giúdaigh agus leis na Rúisigh mar bhaill den phobal Ghiúdach agus den phobal Rúiseach, agus teorainneacha soiléire idir an dá phobal. Níl mórán measa aige ar an indibhidiúlachas a bhfuil an liobrálachas Iartharach bunaithe air.
Tagairtí.
Solzhenitsyn, Aleksandr
Solzhenitsyn, Aleksandr
Solzhenitsyn, Aleksandr
Solzhenitsyn, Aleksandr
Solzhenitsyn, Aleksandr


Naffir.
Chuirtear an ainm naffir نفير ar sórt obair comhchoiteann a bhfuil ar fáil i dtuaisceart, oirthear agus iarthar na Súdáine, go h-áirithe i Kassala, Kordofan, na sléibhte Nuba agus i Darfur. D'fhéadfá an focal "meitheal" a úsáid as Gaeilge leis an míniú céanna. Cuir síos amháin ar naffir, ná gur grúpa é a cuirtear le chéile trí líonraí chlanna agus comharsaí i gcomhair rud áirithe a dhéanamh. Scaipeann an grúpa nuair atá an rud sin déanta (Manger, 1987). Deireann sainmhíniú níos déanaí eile, go dtagainn naffir le chéile ón chomharsanacht nó ceantair chéanna chun obair a dhéanamh, mar shampla, teach a chruthú, nó an fómhar a chur isteach ('Conceptual analysis of volunteer', 2004).
Is dócha go bhfuil gaol idir naffir agus an focal "nafr" نفر in san Araibis caighdeánach a chuireann in iúl grúpa tagaithe le chéile chun troid a chaitheamh. San Araibis caighdeánach ba é "naffīr āmm" (نفير عام) glaoch chun troide (Wehr, 1980). Úsáidtear an focal naffir san tslí seo san tSúdáin freisin. Mar shampla, úsáidtear é sna Sléibhte Nuba go luath sna 1990idí nuair a chuirtear ainm "an-Naffīr ash-Sha'abī" (nó Mílísta Daonra) ar grúpaí airmithe a bhí ag cur scrios ar an cheantair (Kevlihan, 2005).
Is trumpa é naffir chomh maith in Araibís. Fadó do ghlac na Spáinnaigh leis an ainm seo i bhfoirm "an-naffir" agus dár ndóigh, athraítear é go "anafil" (Trompet.nl, 2005)


Björk.
Amhránaí agus cumadóir is ea Björk Guðmundsdóttir (saolaíodh i Réicivíc, an Íoslainn í ar an 21 Samhain, 1965). Bhí rath aici ar dtús ina h-amhránaí leis an mbanna rac-cheoil The Sugar Cubes, agus ansin mar amhránaí ina h-aonar.


Íslendingabók.
Leabhair faoi stair na hÍoslainne is ea an Íslendingabók ("Libellus Islandorum", nó "Leabhair na nÍoslannach"). Ba é an sagart Ari Þorgilsson a scríobh an leabhair i rith an 12ú haois. Tá deich gcaibidil ann.


Grímsey.
Oileán beag é Grímsey, agus é suite 40 ciliméadar amach ó chósta tuaisceartach na hÍoslainne. Tá an t-oiléan suite go díreach ar an gCiorcal Artach.
Baineann an t-oileán le Grímseyjarhreppur, bardas de chuid chúige Eyjafjarðarsýsla. Tá timpeall céad duine ina gcónaí ann, agus is é Sandvík an t-aon sráidbhaile amháin.
Tíreolaíocht agus aeráid.
Níl aon chuid áitrithe den Íoslainn níos faide ó thuaidh ná Grímsey; tá oileáinín Kolbeinsey níos faide ó thuaidh fós, ach níl aon daoine ann. Tá Flatey (Skjálfandi) 39 ciliméadar ó dheas. Tá aillte crochta ar gach taobh de Grímsey ach amháin sa deisceart. Réimse 5.3 ciliméadar atá ann, agus tá an chuid is airde de 105 méadar os cionn na farraige.
An Ciorcal Artach ar Grímsey.
Tugann an Sruth Altantach Thuaidh uisce sách te leis ó Mhurascaille Mheicsiceo, agus dá bhrí sin níl an aeráid rófhuar. Taifeadadh teocht 26 °C (79 °F) ann, teocht a mbeadh súil agat léi i Réicivíc agus í i bhfad níos faide ó dheas. Níl crainn ann ach tá riasca, féar agus caonach le fáil ann, agus gnáthaíonn mórán éan an áit, go háirithe falcóga.
Ní bhíonn aon oíche ann sa samhradh; tosaíonn an caochsholas um mheán oíche i ndeireadh mhí Iúil.
Bíonn stoirmeacha móra ann, agus uaireanta tagann an t-oighear aduaidh, rud a fhágann an fharraige ina reolach timpeall an oileáin. Sa samhradh, áfach, is minic an fharraige ina léinseach.
Geilleagar agus Pobal.
Tá neart éisc le marú fós timpeall an oileáin, agus uaireanta téann na hiascairí i bhfad níos faide ó thuaidh ina mótarbháid. Tá feirmeacha ann, agus bailítear uibheacha éin mhara. Tá tarraingt turasóirí ar an áit.
Tá eaglais ann le hocht gcéad bliain anuas, ach sa bhliain 1856 a tógadh an eaglais atá anois ann. As adhmad farraige a rinneadh é, agus baint aici le paróiste Akureyri ar an oileán mór.
Tá lárionad pobail ann agus scoil ó leibhéal na naíscoile go dtí Grád 8; caithfidh daltaí níos sine dul go Akureyri.
Fichille.
Tá clú na fichille ar Grímsey, agus dá bhrí sin chuir Willard Fiske, scoláire agus fear mór fichille, suim san oileán sna 1870í. Níor thug sé cuairt ar Grímsey riamh, ach chuir sé ábhar fichille chuige agus d'fhág airgead le huacht ag an oileán.
An Ciorcal Artach.
Deirtear go ritheann an Ciorcal díreach trí lár leaba an tsagairt - scéal gan bhunús, mar bogann an Ciorcal cúpla méadar gach bliain.


Króna.
Airgeadra na hÍoslainne is ea an króna (iolra: krónur), nó an króna Íoslannach. Ciallaíonn an t-ainm "coróin", agus is é ISK an cód ISO. Céad aurar (aonarach: eyrir'") is ea króna amháin. Scaradh an króna Íoslannach ón krone Danmhairgeach ag tús An Chéad Cogadh Domhanda, agus neamhsleáchas níos déanaí i 1918.


Oighearshruth.
Abhainn mhór reoite, atá ag bogadh go mall trasna na talún is ea oighearshruth. Déantar iad as sneachta agus leac oighear, a bhailíonn le chéile tríd na mílte bliain. Tá oighearshruthanna le fáil ar gach ilchríoch, ach amháin san Astráil.
Tá tionchar mór ag oighearshruthanna ar an talún, go háirithe an geolaíocht.


Kristján Eldjárn.
Tríú uachtarán na hÍoslainne ab ea Kristján Eldjárn (6 Nollaig 1916 - 14 Meán Fómhair 1982). Rinne sé staidéar san Ollscoil Cóbanhávan agus Ollscoil na hÍoslainne i Réicivíc. Bhain sé céim seandálaíochta amach sa bhliain 1957, agus bhí sé ina stiúrthóir le Músaem Náisiúnta na hÍoslainne idir 1947 agus 1968. Fuair sé post leis an stáisiún teilifíse nua RÚV idir 1966 agus 1968, ag cur i láthair cláir oideachais.
Toghadh Kristján ina uachtarán i 1968, agus bhuaigh sé na toghcháin i 1972 agus 1976 chomh maith. Níor ghlac sé páirt sa toghchán i 1980, agus chaith sé na blianta a bhí fágtha aige ag staidéar arís. Cailleadh é i 1982.
Scríbhneoir rathúil is é a mhac Þórarinn Eldjárn.
Kristján Eldjárn
Kristján Eldjárn


Vigdís Finnbogadóttir.
Bhí Vigdís Finnbogadóttir, a rugadh ar an 15 Aibreán sa bhliain 1930, ar an gceathrú hUachtarán ar Phoblacht na hÍoslainne. Chaith sí na blianta ó 1980 go 1996 ina hUachtarán, agus í ar an chéad uachtarán mná a vótáladh isteach riamh.
Rinne Vigdís staidéar ar litríocht agus ar dhrámaíocht in Ollscoil Grenoble, i Sorbonne agus in Ollscoil na hÍoslainne i Réicivíc. Bhain sí amach céim san Oideachas, agus fuair sí post ag Leikfélag Reykjavíkur, ar comhlacht drámaíochta i Réicivíc é.
Ghnóthaigh Vigdís toghchán stairiúil sa bhliain 1980, nó bhí sí ar an chéad Uachtarán mná a toghadh i dtoghchán daonlathach. Vótáladh isteach arís í sna blianta 1984, 1988 agus 1992.
Tá Vigdís ina hambasadóir do UNESCO anois.
Vigdís Finnbogadóttir


Ollscoil na hÍoslainne.
Ollscoil náisiúnta na hÍoslainne is ea Ollscoil na hÍoslainne (Íoslainnis: "Háskóli Íslands"). Bunaíodh í i Réicivíc i 1911, agus inniu tá timpeall 8,000 dalta ag freastal air.
An ollscoil is mó sa tír is ea í, agus an áit oibre is mó chomh maith. Bhí an ollscoil lonnaithe san Alþingishúsið (suíomh rialtais na hÍoslainne, an Althing) idir 1911 agus 1940. Thosaigh crannchur na hollscoile sa bhliain 1934 ar a ghlaoitear Happdrætti Háskólans, chun airgead a bhailiú chun foirgnimh nua a chur ar fáil. Tá an crannchur ar siúl go fóill.
Is í Kristín Ingólfsdóttir uachtarán na hollscoile inniu, an chéad bhean a bhuaigh an post.
Íoslainne, Ollscoil na h


An Íoslainnis.
Is teanga Ghearmáinice Thuaidh í an Íoslainnis (íslenska) a labhraítear don chuid is mó san Íoslainn. Thairis sin, tá pobail bheaga á saothrú in áiteanna i gCeanada.
Stair.
Go stairiúil, is iad canúintí Iarthar na hIorua is gaolmhaire léi, ach in imeacht na mblianta, chuaigh forbairt na hÍoslainnise sa treo contrártha leis na teangacha Lochlannacha eile, agus inniu, tá an Íoslainnis i bhfad níos cosúla leis an tSean-Lochlainnis a bhí á labhairt ag na hUigingigh a thug an t-oileán chun míntíreachais míle bliain ó sin ná leis na teangacha nua-aoiseacha eile i gCríoch Lochlann.
Téann traidisiún liteartha na hÍoslainnise siar go dtí na Meánaoiseanna, agus is beag difríocht is féidir a aithint idir Íoslannis na tríú haoise déag agus Íoslainnis an lae inniu, ó thaobh na teanga scríofa ar a laghad. Mar sin, bíonn na hÍoslannaigh ábalta an tseanlitríocht a léamh, ach ar ndóigh, caithfidh siad na nótaí a léamh freisin le ciall a bhaint as an gcoimhthéacs cultúrtha.


Lev Kopelev.
Scríbhneoir, scoláire agus easaontóir Sóivéadach ab ea Lev Zinovyevich Kopelev (9 Aibreán 1912 - 18 Meitheamh 1997). Giúdach ab ea é, agus d'fhoghlaim sé an Ghearmáinis ina bhuachaill óg dó, rud a chuidigh leis go mór nuair a chuaigh sé ag staidéar an léinn Ghearmánaigh san ollscoil i gCív san Úcráin. Bhí sé ina Chumannach dhílis, agus nuair a d'ionsaigh an Ghearmáin an tAontas Sóivéadach, chuaigh sé sna saighdiúirí. Ó bhí an Ghearmáinis go paiteanta aige, cuireadh i mbun na bolscaireachta é.
Nuair a tháinig an tArm Sóivéadach go dtí an Ghearmáin, chonaic Kopelev saighdiúirí Sóivéadacha ag éigniú ban agus ag dúnmharú sibhialtaigh Ghearmánacha rompu, rud a bhain an-scanradh as. Bhí sé náirithe ag a mhuintir féin, agus d'fhéach sé leis na saighdiúirí a stopadh ó thuilleadh gníomhartha uafáis. Níor thaitin an dearcadh seo le lucht na seirbhísí rúnda, agus b'é deireadh an scéil gur gearradh téarma príosúnachta deich mbliana ar mo dhuine sna campaí géibhinn.
Chaith sé an téarma agus corradh sna campaí, ach nuair a fuair Stalin bás, scaoileadh saor é. Fuair sé ar ais a chuid dintiúir mar Chumannach i ndiaidh na hóráide faoi choireanna Stalin a thug Khrushchev ag an bhfichiú hArd-Fheis de chuid Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh. Chrom sé ar ais ar a chuid oibre mar shaineolaí ar an léann Gearmánach, ach san am céanna, thosaigh sé ag cur suim i ngluaiseacht na n-easaontóirí agus ag tréigint an Chumannachais. Nuair a d'fhorghabh an tArm Sóivéadach an Poblacht na Seice sa bhliain 1968, rinne sé agóid ina aghaidh, agus caitheadh amach as an bPáirtí Cumannach é.
Sa bhliain 1981, ruaigeadh Kopelev agus a bhean chéile as an Aontas Sóivéadach. Chuir siad fúthu sa Ghearmáin Thiar, áit a raibh cairde agus lucht aitheantais acu. Sa Ghearmáin dó, rinne Kopelev a dhícheall le maolú ar na réamhbhreithiúnais a bhí ag muintir na tíre sin i leith na Rúise, agus é ag iarraidh athmhuintearas agus comhthuiscint a chothú idir na Gearmánaigh agus na Rúisigh. In éineacht le Heinrich Böll, d'fhoilsigh sé cúpla leabhair comhrá, inar phléigh an bheirt acu na cuimhní cinn a bhí acu ón Dara Cogadh Domhanda, a chuir ag lámhach a chéile iad.
Sa bhliain 1989, fuair Kopelev cead isteach sa Rúis arís, ach nuair a thaistil sé ar fud na tíre, agus é ag dul ar cuairt chuig seanchairde, chuir an tír coimhthíos air, agus an dóigh ar athraigh an seanfhód idir an dá linn. D'fhill sé go dtí an Ghearmáin, agus chaith sé deireadh a shaoil i gKöln.
Saothar.
Kopelev, Lev
Kopelev, Lev
Kopelev, Lev


Star Trek.
Is coincheap ficsin eolaíochta é Star Trek (baineann Gaeilgeoirí úsáid as an leagan An Réaltaistear fosta) agus é deartha ag Gene Roddenberry. Ar dtús, ní raibh ann ach sraithscéal i stíl an cheoldráma spáis, ach tharraing an chéad sraith an oiread sin airde i measc chairde an fhicsin eolaíochta is gur tháinig sraith bheoite, roinnt scannán agus sraithscéalta nua sna sála aici. Inniu, is cuid den phopchultúr idirnáisiúnta é an Réaltaistear, agus na daoine ag déanamh tagartha dó ar fud an domhain.
Coincheap an Réaltaistir.
“Is é an Spás iargúltacht na n-iargúltachtaí. Seo iad na turasanna a rinne an réaltlong úd Enterprise. Is é an misean cúig bliana a chuir sí roimpi ná aithne a fháil ar dhomhain nua aisteacha, beatha nua agus sibhialtachtaí nua a aimsiú agus aghaidh a thabhairt go cróga ar an áit nár tháinig aon duine roimpi.”
Tá diminsin pholaitiúla ag dul leis an chéad sraith den Réaltaistear ar féidir cosúlachtaí a aithint orthu le fadhbanna comhaimseartha na Stát Aontaithe agus an domhain mhóir ar fad. Ó thaobh amháin de, rinneadh plé meafarach ar go leor acu sna sraithscéalta féin, ón taobh eile de, thug an tsraith le tuiscint go mbeadh na fadhbanna sin infhuascailte i ndiaidh an iomláin. Míníonn an dearcadh dóchasach seo cuid mhór den ghrá a thug na féachadóirí don Réaltaistear ón tús.
An Sraithscéal Teilifíse.
Tháinig an chéad sraithscéal teilifíse ar an bhfód sa bhliain 1966, siúd is gur admhaigh Gene Roddenberry ina dhiaidh sin go raibh an coincheap sna fonsaí tógála le sé bliana anuas ar a laghad.

An USS "Enterprise" (NCC 1701).Chuaigh an chéad eipeasóid den chéad sraith ar an aer ar an NBC ar an ochtú lá de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 1966, ach má chuaigh, bhí an eipeasóid chéanna feicthe ar an teilifís i gCeanada cúpla lá roimhe sin cheana féin. B'é Gene Roddenberry a chum an coincheap, agus b'iad William Shatner (an Captaen James Tiberius Kirk), Leonard Nimoy (Spock) agus DeForest Kelley (an Dochtúir Leonard "Bones" McCoy) a rinne na príomhpháirteanna. Thairis sin, bhí róil thábhachtacha ag James Doohan (Montgomery "Scotty" Scott, fear na n-inneall), George Takei (Hikaru Sulu, fear an halmadóra), Nichelle Nichols (an Leifteanant Uhura), Majel Barrett (an banaltra Christine Chapel), agus Walter Koenig (an Loingseoir Pavel Chekov). Bhí an chéad sraith seo bunaithe ar eachtraí an Enterprise, na réaltloinge a bhí ag taisteal agus ag taighde an réaltra.
An chéad eipeasóid a tháinig ar an teilifís, "The Man Trap", bhí sí ar an gcúigiú ceann a hullmhaíodh. Roimhe sin, léirigh Roddenberry tuleipeasóid a bhí an-difriúil, go háirithe ó thaobh roghnú na n-aisteoirí de — "The Cage". Mar shampla, bhí ról an chaptaein á dhéanamh ag Jeffrey Hunter, agus ní raibh Spock (Nimoy) chomh saor ó mhothúcháin is mar a bhí sé ar an tsraith mar a léiríodh sa deireadh í. Bhí an NBC míshásta leis an tús-iarracht seo, nó fuair siad go raibh an scéal ró-intleachtúil. Mar sin féin, níor chaith siad an coincheap i dtraipisí, ach choimisiúnaigh siad túseipeasóid eile, "Where No Man Has Gone Before". Aisteach go leor, áfach, níorbh é seo an chéad eipeasóid a chuaigh ar an aer ar an NBC.
Taispeánadh an eipeasóid dheireanach, "Turnabout Intruder", ar an tríú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1969 ar an NBC. Ina dhiaidh sin, dhíol an NBC an tsraith le cuid mhaith stáisiún eile, agus b'ansin, dháiríre, a thug na daoine taitneamh di.
Ní raibh de theideal ar an chéad sraithscéal ach "Star Trek", ach nuair a léiríodh na sraitheanna leantacha go léir, d'éirigh sé coitianta "Star Trek: The Original Series" nó "ST:TOS" a thabhairt ar an mbun-sraithscéal len é a choinneáil scartha ó na cinn eile sa ghnáthchaint.
Star Trek: The Animated Series.
An "Enterprise" mar a taispeánadh í san "Animated Series".Ní raibh de theideal ar an tsraith seo ach "Star Trek", ach an oiread, ach is gnách leis na móidíní inniu "Star Trek: The Animated Series" a thabhairt uirthi. Sraith bheoite a bhí ann nach ndearna na haisteoirí ach na guthanna uirthi. B'é an stiúideo úd "Filmation Associates" i Reseda, California, a léirigh na heipeasóidí, dhá cheann fichead acu ar fad, agus leathuair an chloig ama i ngach eipeasóid acu. B'iad aisteoirí an chéad sraithscéal a rinne a gcuid rólanna ar an tsraith bheoite chomh maith, amach ó Walter Koenig, nó níor cheadaigh an buiséad é a fhostú. Bhí cúrsaí an airgid ar an gcloch is mó agus is troime ar phaidrín na léiritheoirí an t-am ar fad, agus ní raibh beochan na bpictiúirí féin ach den dara scoth. Ón taobh eile de, ós rud é gur beochan a bhí ann, ní raibh costas breise ar bith ag baint leis an bhfeistiú stáitse. Buíochas le comhoibriú scríbhneoirí maithe, d'éirigh leis na léiritheoirí cupla eipeasóid fíor-nótáilte a dhéanamh.
Cé go bhfuair an tsraith bheoite formhuiniú ó Paramount Television ar dtús, ní dhearctar uirthi inniu mar chuid den chanóin ná den leanúnachas oifigiúil, ó tháinig "Star Trek The Next Generation" ar an bhfód. Ábhar conspóide é seo i measc na móidíní, nó tá cuid nach beag acu an-tugtha don tsraith bheoite. Ina dhiaidh sin féin, glacadh le giobóga áirithe ón tsraith bheoite mar chuid den chanóin oifigiúil, ar nós an ainm láir sin Tiberius ar James Kirk. Chualathas an chéad uair é ar an tsraith bheoite, ach ansin, baineadh úsáid as ar an scannán "Star Trek VI: The Undiscovered Country". Chonacthas eilimintí agus idéanna de chuid na sraithe beoite ar an tsraith úd "Star Trek: Enterprise" fosta. Tríd is tríd, siúd is nach dtugtar aitheantas don tsraith bheoite mar chuid den leanúnachas oifigiúil, bítear ag tarraingt uirthi mar fhoinse ábhair agus mianaigh. Tháinig an tsraith bheoite féin ar ais ar an teilifís i lár na n-ochtóidí ar an Nickelodeon, agus taispeánadh ar an Sci-Fi Channel i dtús na nóchaidí í.
Star Trek: Phase II (sraithscéal nár léiríodh).
Sa bhliain 1978, bhí an comhlacht teilifíse Paramount ag beartú cainéal nua teilifíse a chur ar bun agus an Réaltaistear a athbheochan mar shraithscéal bratloinge an chainéil. Scríobhadh scripteanna do dhá eipeasóid déag sular thosaigh léiriú na sraithe, agus bhí sé pleanáilte foireann iomlán na seanloinge a chur ar bhord an Enterprise nua le misean cúig bliana eile a chur i gcrích. Ní raibh Leonard Nimoy sásta filleadh ar an Réaltaistear, agus b'éigean do na léiritheoirí Xon, Vulcánach eile, a chumadh mar shop in áit na scuaibe. Rinneadh pictiúir tástála agus cuireadh feisteas stáitse i dtoll le chéile, ach ní dheachaigh an sraithscéal ar an aer, nó ní raibh Paramount Television sásta dul sa seans i ndiaidh an iomláin. I bhfianaise na suime a chuir na daoine sa scannán úd Star Wars faoin am seo, áfach, cinneadh ar scannán Réaltaistir a léiriú, is é sin, "Star Trek: The Motion Picture". Bunaíodh script an scannáin seo ar an chéad eipeasóid sa tsraith phleanáilte.
Star Trek: The Next Generation.
An USS "Enterprise" (NCC 1701-D).Tá an sraithscéal seo suite céad bliain níos deireanaí ná an chéad cheann, agus foireann nua ar bhord an Enterprise nua. Chuaigh an chéad eipeasóid ar an aer ar an ochtú lá fichead de Mhí Mheán Fómhair den bhliain 1987. Le bheith beacht, ní raibh ann ach an chéad leath den chéad eipeasóid a bhí dhá uair an chloig ar fad. D'fhan an tsraith ag rith ar fud seacht séasúr, go dtí gur chuir an eipeasóid deiridh úd "All Good Things..." clabhsúr léi ar an naoú lá fichead de Mhí na Bealtaine sa bhliain 1994. Rinneadh an tsraith le haghaidh sindeacáitiú ón tús, agus an-ghal ag na féachadóirí uirthi ón tús. Is iomaí móidín agus fiú gnáthfhéachadóir a ghlacann leis an "ST:TNG", mar a thugtar ar an tsraith i mbéarlagair na móidíní, gurb ionann í agus ré órga an Réaltaistir, nó tharraing an tsraith áirithe seo níos mó féachadóirí ná aon ionchollú eile de chuid an Réaltaistir ar an teilifís. Fuair Roddenberry bás nuair a bhí an tsraith seo ag imeacht. A fhad is a mhair sé, bhí tionchar gníomhach aige ar an dóigh a ndéanfaí í.
B'iad na haisteoirí sna príomhpháirteanna ná Patrick Stewart (an Captaen Jean-Luc Picard), Jonathan Frakes (an Ceannfort Will Riker), Brent Spiner (an Ceannfort Data, ríomhaire i gcló daonna), LeVar Burton (an Leifteanant Geordi La Forge, fear na n-inneall), Michael Dorn (an Leifteanant Worf), Gates McFadden (an Dochtúir Beverly Crusher), Marina Sirtis (an comhairleoir síceolaíoch Deanna Troi), Wil Wheaton (an Meirgire Wesley Crusher).
Star Trek: Deep Space Nine.
An stáisiún spáis "Deep Space Nine".Bhí Roddenberry ag iompar na bhfód cheana nuair a cumadh coincheap na sraithe seo. Bhí ST:DS9 an-difriúil lenar tháinig roimpi, nó ní raibh an Enterprise ag taisteal an spáis a thuilleadh. Ina áit, cuireadh príomhlaoch na sraithe, Benjamin Sisko (Avery Brooks), ar bhord stáisiún spáis, Domhainspás a Naoi, le síocháin a chothú idir dhá shibhialtacht naimhdeacha, muintir an phláinéid úd Bajor agus na Cardaisiaigh. Bhí muintir Bhajor díreach tar éis iad féin a shaoradh ó bhráca na gCardaisiach, agus Sisko ina ionadaí agus ina idirghabhálaí idir an dá thaobh seo. Daoine, nó neacha daonchosúla, ó Bhajor ab ea bunús a chuid foirne, go háirithe an príomhlaoch eile, an Ceannfort Kira Nerys, iar-threallchogaí neirbhíseach a raibh na blianta fada caite aici ag cur catha ar na Cardaisiaigh. B'í Nana Visitor a rinne páirt Kira Nerys.
Bhí fealsúnacht na sraithe seo difriúil, ar bhealach, leis an dá shraithscéal a tháinig roimpi. In áit na síochána Útóipí, bhí an cogadh ina shíorbhagairt ar an stáisiún spáis, agus an sos cogaidh sobhriste idir Bajor agus na Cardaisiaigh ar tí titim as a chéile. Tháinig an reiligiún chun tosaigh mar théama sa tsraith seo chomh maith, ós rud é gur léiríodh muintir Bhajor mar dhream reiligiúnda, agus údarás nár bheag ag a gcuid cléireach, na "Vedeks", ina sochaí. Ní raibh an Vedek coimeádach úd Winn Adami, a raibh a páirt á déanamh ag Louise Fletcher, sásta leis an ról a bhí ag Benjamin Sisko ar an stáisiún spáis, agus is iomaí eipeasóid sa tsraith a bhí bunaithe ar an teannas idir Vedek Winn agus Vedek Bareil Antos (Philip Anglim), fear séimh a raibh dearcadh níos forásaí aige. Bhí scéal grá aige freisin le Kira Nerys.
Pearsa gan a leithéid eile ab ea Odo (René Auberjonois), áfach. Clómhalartán a bhí ann, is é sin, neach a bhí in ann dul i gcló na neachanna éagsúla ar fad. De ghnáth, áfach, ba rogha leis cuma leath daonna a choinneáil air féin, agus é ag breathnú mar shamhail de dhuine nach raibh ach cuntanós sceitseáilte air. Ó bhí sé neodrach i gcoimhlintí na neachanna daonchosúla, thit sé ar a chrann gnó an phóilín, an bhreithimh agus an idirghabhálaí a dhéanamh idir muintir Bhajor agus na Cardaisiaigh. I dtús an tsraithscéil, ní raibh aithne aige ar aon neach eile den chineál chéanna. Chaith sé a shaol i measc mhuintir Bhajor agus na gCardaisiach, ó b'iad a tháinig air an chéad uair sa spás, nuair nach raibh ciall ná tuiscint aige don tsaol go fóill. Eolaí Cardaisiach a thug suas é ansin. Ó nach raibh aon neach daonchosúil in ann é a mharú, bhí sé ábalta a neodracht a choinneáil nuair a bhí na Cardaisiaigh agus muintir Bhajor ag cur cogaidh ar a chéile.
Bhí caidreamh leath fuafar, leath cairdiúil ag Odo le tábhairneoir an stáisiúin, Quark (Armin Shimerman), neach daonchosúil de chine na bhFerengi, nach bhfuil suim acu ach i gcúrsaí gnó, sa bhrabús agus san éadáil.
Bhí ardtábhacht leis an bpoll péiste mar ghléas plotála. Geata go dtí an Gáma-Cheathramhán, cuid eile den réaltra, a bhí ann, ach san am céanna, bhí muintir Bhajor ag urramú an phoill mar "theampall neamhaí". Nuair a d'éirigh le Benjamin Sisko teacht i dteagmháil le neachanna beo de chineál nua sa pholl péiste, dhearc muintir Bhajor ar na neachanna seo mar "fháithe", agus ó bhí Sisko i ndiaidh cumarsáid a dhéanamh leis na fáithe, thug siad "teachtaire na bhfáithe" air. Ar dtús, fuair Sisko deacair é féin a chló leis an ról seo, ach de réir a chéile, thuig sé go bhféadfadh sé an urraim a thugadh na fíréin dó a úsáid le cuspóirí fónta a bhaint amach ar mhaithe le muintir Bhajor agus lena mhuintir féin.
De réir a chéile, d'iompaigh sé amach go raibh impireacht láidir - an Tiarnas nó "Dominion" as Béarla - taobh thiar den pholl péiste, agus í á rialú ag tiarnaí míthrócaireacha. D'éirigh ina chogadh idir an Tiarnas agus Cónaidhm Aontaithe na bPláinéad, agus ba mhinic a bhí Domhanspás a Naoi ina chnámh spairne sa chogadh seo. Thiontaigh sé amach, fosta, gur den chineál chéanna iad uachtaráin an Tiarnais agus Odo. Ó bhí fuath na ndaol ag na huachtaráin sin ar na neachanna daonchosúla, bhí siad den tuairim gur fealltóir ab ea Odo, agus an caidreamh cairdiúil a bhí aige leis na neachanna seo.
Chuaigh an chéad eipeasóid ar an aer ar an tríú lá de Mhí Eanáir, 1993, agus tháinig clabhsúr leis an tsraith ar an dara lá de Mhí an Mheithimh, 1999.
Star Trek: Voyager.
An USS "Voyager" (NCC 74656).Spáslong ar strae ab ea an "Voyager", agus í ag iarraidh a bealach a dhéanamh abhaile arís. Mar sin, i ndiaidh an stáisiún spáis, tháinig an Réaltaistear ar ais ar bhord an spásárthaigh a bhí ag fáil aithne ar chiníocha is ar chineálacha nua. Bhí Kate Mulgrew ag déanamh ról an chaptaein Kathryn Janeway, arbh í an chéad bhean a bhí i gceannas ar spáslong iomlán riamh ar aon tsraith de chuid an Réaltaistir.
I dtús na sraithe, bhí an Voyager ag iarraidh spáslong de chuid na gluaiseachta Maquis a stopadh. Chonacthas Maquis an chéad uair ar an tsraith úd ST:DS9. Go bunúsach, gluaiseacht frithbheartaíochta a bhí ann a d'eascair sna pláinéid nua-choilínithe a bhí ina gcnámh spairne idir na Cardaisiaigh agus Cónaidhm Aontaithe na bPláinéad. Bhí an Chónaidhm dírithe ar na pláinéid seo a ghéilleadh do na Cardaisiaigh, ach ní raibh na coilínithe sásta leis an gcinneadh seo. Mar sin, bhunaigh siad an ghluaiseacht frithbheartaíochta seo le cath a chur ar na Cardaisiaigh.
Mar a d'iompaigh na cúrsaí amach, áfach, fuair foireann an dá spáslong iad féin ar strae sa Deilte-Cheathramhán, ar an taobh eile den réaltra. Bhí cuid mhór den dá chriú básaithe sa teagmháil, agus b'éigean do Janeway iarsmaí na dtreallchogaithe a fháiltiú isteach. Mar sin, tháinig an dá chriú le chéile ar bhord an Voyager, agus chrom siad ar a dturas abhaile in éineacht. Ba mhinic a fuair Janeway deacair an dá dhream a thabhairt in araicis a chéile ar dtús, ach de réir a chéile, chuaigh an choimhlint seo as úsáid mar ghléas plotála.
B'iad na príomhlaochra ná an Captaen Kathryn Janeway, an t-iar-threallchogaí Chakotay (Robert Beltran), an Vulcánach Tuvok (Tim Russ), an t-iar-threallchogaí leath-Thliongánach B'Elanna Torres, agus í i mbun na n-inneall (Roxann Dawson), an leifteanant fiáin Tom Paris (Robert Duncan McNeill), an Meirgire Harry Kim (Garrett Wang), agus an Dochtúir (Robert Picardo), nach bhfuil ann go bunúsach ach comhéadan úsáideoireachta an ríomhaire, ríomhchlár a chuaigh ag obair nuair a fuair dochtúir na loinge bás. Tháinig cupla príomhlaoch eile ar bhord ón Deilte-Cheathramhán féin, mar atá, Neelix (Ethan Phillips) a chuaigh i mbun na cócaireachta, Kes (Jennifer Lien) a ndearnadh banaltra di, agus Seven of Nine (Jeri Linn Ryan), a bhí ina Borg, is é sin, ina róbat daonna, go dtí gur scaoil criú an Voyager saor í.
Chuaigh an chéad eipeasóid ar an aer ar an séú lá déag de Mhí Eanáir sa bhliain 1995, agus tháinig deireadh leis an tsraith ar an tríú lá fichead de Mhí an Mheithimh sa bhliain 2001.
Star Trek: Enterprise.
An SS "Enterprise" (NX-01).Bhí an tsraith seo ceaptha mar réamhstair do na cinn eile, agus na coincheapanna a bhí de ghlanmheabhraíocht ag móidíní an Réaltaistir, ní raibh siad ach á bhforbairt ar an tsraith seo. Bhí na Vulcánaigh ag cuidiú leis an gcine daonna an spás a thaisteal, ach má bhí féin, bhí siad den tuairim nach raibh na daoine in ann déanamh as dóibh féin go fóill, rud a chothaíodh coimhlint idir an dá chine. Sa chéad trí shéasúr léiritheoireachta, bhí cuid mhaith de na plotaí bunaithe ar "Chogadh Fuar an Ama". Bhí sórt comhcheilge, nó an "Cabal", ag iarraidh an stair a chur as a riocht. Ó bhí líon na bhféachadóirí ag titim, áfach, fuair na léiritheoirí riachtanach coincheap na sraithe a athrú agus namhaid nua, an cine úd Xindi, a thabhairt isteach. D'fhág an t-athrú seo blas níos láidre den cheoldráma choinbhinsiúnta spáis ar an tsraith, ach má d'fhág féin, thaitin an t-athrú leis na féachadóirí.
Mar sin féin, chinn an comhlacht teilifíse ar an tsraith a stopadh roimh an am pleanáilte. Chuir na móidíní go mór mór in aghaidh na comhairle seo, ach ní raibh gar ann. Chuaigh an chéad eipeasóid ar an aer ar an séú lá fichead de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 2001, agus cuireadh clabhsúr uirthi ar an tríú lá déag de Mhí an Mheithimh sa bhliain 2005.
B'iad an triúr príomhlaochra ná an Captaen Jonathan Archer (Scott Bakula), an t-oifigeach Vulcánach T'Pol (Jolene Blalock), agus an príomhinnealtóir Trip Tucker (Connor Trinneer). Bhí roinnt mhaith laochra eile ann, ach b'iad na triúraithe seo fócas na sraithe, agus bhí féachadóirí agus léirmheastóirí áirithe ag fáil lochta ar an dóigh ar fágadh an chuid eile den chriú gan forbairt.
Na Scannáin.
Léirigh Paramount Pictures deich scannán a raibh a n-imeachtaí suite in ollchruinne an Réaltaistir. B'iad laochra an chéad sraith a chonacthas ar an chéad sé chéann, agus tháinig foireann ST:TNG ar bhord ar an gcuid eile acu.
Is é an phiseog atá ag na móidíní ná go bhfuil na scannáin a bhfuil uimhir chothrom orthu i bhfad níos fearr ná na cinn a bhfuil uimhir chorr orthu. Is gnách, mar sin, a shíleadh gurb iad Star Trek II, Star Trek IV, Star Trek VI, agus na scannáin is mó a thaitníonn leis na móidíní, agus gurb iad Star Trek I agus Star Trek V is lú orthu. Ní mór an réamhbhreithiúnas seo a mhioncheartú, áfach. Mar shampla, ó tháinig "leagan an stiúrthóra" den chéad scannán ar fáil ar an DVD, is iomaí féachadóir a d'athraigh a dhearcadh ina leith. Thairis sin, bhí an-rath ar an tríú scannán, chomh maith. Ón taobh eile de, ní raibh meas an mhadra ag na léirmheastóirí ar an deichiú scannán (), nó bhí siad den bharúil nach raibh ann ach athdhéanamh ar an dara ceann. Ba é scannán na blana 2009 an ceann is rathúla.
Star Trek: The Motion Picture (1979).
Ar an scannán seo, chonacthas foireann an chéad sraith, agus an Captaen Kirk ag dul i gceannas ar an Enterprise arís eile - rud nár thaitin leis an gCeannfort Decker (Stephen Collins), a bhí díreach ceaptha mar Chaptaen nua ar an spáslong chéanna. Pearsa úr eile ar bhord na loinge ab ea an Leifteanant Ilia (Persis Khambatta). Bhí scamall dubh ag druidim isteach leis an Domhan, agus é ag ithe roimhe gach rud a thagadh ina bhealach, agus b'é misiún an Chaptaein Kirk an scamall a stopadh. De réir a chéile, d'iompaigh sé amach gur sean-spástaiscéalaí róbatach de chuid an Domhain féin a bhí ann agus é ar lorg a chruthaitheora.
Star Trek II: The Wrath of Khan (1982).
Sárbhithiúnach ab ea Khan Noonien Singh (Ricardo Montalban) a chaith na céadta bliain faoi thámhnéal, go dtí gur mhuscail foireann an Enterprise é de thaisme (san eipeasóid "Space Seed" den chéad sraith). Fuarthas amach gur deachtóir gránna a bhí ann lena lá, agus díbríodh go pláinéad cúlriascmhar é. Sa scannán, tháinig Khan ag baint a shásamh as Kirk.
Star Trek III: The Search of Spock (1984).
Scannán leantach is ea é seo don "Wrath of Khan". Fuair Spock bás sa scannán sin, ach nuair a hadhlacadh ar an bpláinéad nua-chruthaithe úd Geiniseas é, tháinig sé ina bheo arís. Pláinéad ar leith a bhí ann a raibh an bheatha ag forbairt air i bhfad níos luaithe ná mar ba chóir, agus ba chuid den iarmhairt seo aiséirí Spock. Mar sin féin, chaithfí anam agus cuimhní cinn Spock a atógáil go fóill, agus sin é an obair a bhí idir lámhaibh ag Kirk agus McCoy sa scannán seo.
Star Trek IV: The Voyage Home (1986).
Chuir an ceann seo clabhsúr ar an tríológ a thosaigh leis an dara scannán. Is gnách "scannán na míolta móra" a thabhairt ar an gceann seo, nó i dtús an scannáin, tháinig bagairt nua ón spás ag iarraidh an Domhan a léirscrios - spástaiscéalaí coimhthíoch a bhí ann agus é ag cur na bhfarraigí ar coipeadh agus ag déanamh gach sórt mioscaise eile. De réir a chéile, d'iompaigh sé amach go raibh an taiscéalaí coimhthíoch ag féachaint le teacht i dteagmháil leis na míolta móra dronnacha, cineál a bhí in éag le dhá chéad bliain de dheasca róshealgaireachta. Mar sin, b'éigean do Kirk agus a chriú turas a thabhairt ar an am a chuaigh thart le teacht ar mhíolta móra beo den chineál seo.
Star Trek V: The Final Frontier (1989).
B'iad na críocha déanacha a bhí i gceist leis an scannán seo dháiríre, nó b'ansin a chuaigh Kirk agus Spock ar lorg Dé. Is é sin, shealbhaigh tréigtheoir Vulcánach, Sybok, an spáslong Enterprise leis an bpláinéad úd Sha Ka Ree a bhaint amach, agus an criú ar bhord leis ar an turas seo. Bhí Sybok suite siúráilte gurb as an bpláinéad sin a thosaigh cruthú na hollchruinne, agus gurb é Dia a bhí ag cur faoi ansin. Nuair a tháinig an fhoireann go Sha Ka Ree, d'iompaigh sé amach nach é Dia a bhí ag rialú an phláinéid, ach fórsa naimhdeach a bhí ní ba chosúla leis an Diabhal.
Is iomaí móidín a fuair locht ar an scannán seo, agus níor thaitin sé go rómhaith le Gene Roddenberry féin. Ní raibh an mhaisíocht ach go lagmheasartha, nó ós rud é nach raibh seirbhísí an chomhlachta úd Industrial Light and Magic ar fáil, b'éigean dul i dtuilleamaí gnóthas maisíochta eile nach raibh ábalta obair leath chomh slachtmhar a dhéanamh. Thairis sin, cé go raibh an scéal féin dorcha duairc, rinne na léiritheoirí iarracht greann a chur leis an scannán nach raibh ag teacht go rómhaith leis an ábhar ná leis an bplota.
Star Trek VI: The Undiscovered Country (1991).
Na Tliongánaigh, agus iad ina naimhde ag Cónaidhm Aontaithe na bPláinéad roimhe seo, fuair siad iad féin i gcruachás, nó phléasc monarcha dá gcuid, agus rinneadh dochar tromchúiseach d'atmaisféar a bpríomhphláinéid, Kronos (Qo'noS i dteanga na dTliongánach féin). Agus an ocsaigin ag rith gann orthu, b'éigean dóibh síocháin a lorg leis an gCónaidhm, agus tháinig Kirk ar cuairt chuig Seansailéir na dTliongánach ar bhord a spásloinge, "Kronos a hAon". Le linn na teagmhála seo, áfach, maraíodh an Seansailéir, agus ó bhí na feallmharfóirí ag caitheamh sainéidí na Cónaidhme, shíl na Tliongánaigh gur comhcheilg a bhí ann agus gurbh é Kirk a phleanáil an feallmharú. Mar sin, tugadh Kirk agus McCoy go dtí Rura Penthe, coilíneacht pheannaideach de chuid na dTliongánach. D'éirigh leo a n-éalú a dhéanamh ón áit, agus sa deireadh, stop siad na fíor-chiontóirí ó thuilleadh míoscaise a dhéanamh.
Is léir go raibh príomhthéamaí an scannáin seo bunaithe ar na himeachtaí comhaimseartha, go háirithe ar an gCogadh Fuar a bhí go díreach ag dul in éag. Bhí na Tliongánaigh féin bunaithe ar na Rúisigh, agus chonacthas a ról ag athrú sna scannáin agus sna sraithscéalta de réir mar a bhí caidreamh na Meiriceánach is na Rúiseach ag athrú. Is féidir dearcadh ar an scannán seo mar réamhscéal don tsraith úd ST:TNG, ina bhfuil an Chónaidhm agus na Tliongánaigh i gcomhghuaillíocht le chéile.
Star Trek: Generations (1994).
Mar is léir ón teideal, tháinig an dá ghlúin le chéile sa scannán seo, mar atá, glúin an chéad sraith agus an dara glúin. Ocht mbliana déag is trí scór roimh imeachtaí ST:TNG, chuaigh ceal i gKirk i dtimpeallacht an ribín fuinnimh ar a dtugtar an Nexus, agus an saol mór ag síleadh go raibh sé básaithe ansin. Déanta na fírinne, áfach, bhí an Nexus in ann an duine a choinneáil beo go síoraí i gcineál támhnéal agus na rudaí ba mhian leis a sholáthar dó mar chiapóga is mar sheachmall intinne. D'imigh na blianta, agus tháinig an ghlúin úr i gceannas ar an Enterprise. Lá de na laethanta, bhí Picard agus a chriú ag iarraidh an t-eolaí mire úd Tolian Soran a stopadh. Bhí Soran i ndiaidh a bhean chéile a chailleadh, agus theastaigh uaidh í a "athbheochan" le cuidiú an tseachmaill a chuirfeadh an Nexus air. Mar sin, phléasc sé roinnt réaltaí le buamaí móra le cumhachtaí millteanacha a chruthú a thabharfadh an Nexus a fhad lena phláinéad féin. Níor éirigh leis, áfach, ach olltubaiste chosmach a tharraingt anuas ar an bpláinéad. De thoradh na n-imeachtaí seo, áfach, fuair Picard é féin istigh sa Nexus, agus casadh an Captaen Kirk air ansin. Bhain siad úsáid as cumhachtaí an Nexus le dul ar ais san am an oiread is a ligfeadh dóibh Soran a stopadh sula maidhmfeadh sé a chuid buamaí. Goineadh Kirk go héag sa teagmháil, áfach, agus d'adhlaic Picard é.
Star Trek: First Contact (1996).
100px An "Enterprise E" as na scannáin "First Contact", "Insurrection" agus "Nemesis".
Sa scannán seo, rinne na Borg, na róbait dhaonna, ionradh ar an gCónaidhm. Is é an cineál dream atá i gceist leis na Borg ná daoine a bhfuil gléasra leictreonach curtha leo, agus iad nasctha dá chéile i gcruth is nach bhfuil intinn dhaonna ná indibhidiúlacht fágtha ag aon duine acu - "intinn coirceoige" atá ann. Tá siad dírithe ar na daoine agus na neachanna daonchosúla a chastar orthu a nascadh den intinn coirceoige chomh maith, nó a "chomhshamhlú", mar a deir siad féin. "Ní fiú cur inár n-aghaidh, comhshamhlófar thú chomh maith le duine" - sin é an nath a chluinfeá acu.
I dtús an scannáin, cuireadh Picard ar patról sa limistéar neodrach idir an Chónaidhm agus críocha na Romulánach. Ní raibh sé sásta leis an misiún seo, agus a fhios aige go raibh na Borg ag éirí bagarthach ar an Domhan. Mar sin, thug sé aghaidh abhaile, agus mar a taibhsíodh dó, bhí an Réaltloingeas díreach ag cur catha ar na Borg. B'éigean dó, ansin, taisteal ama a dhéanamh leis an iarracht a chur ar neamhní a rinne na Borg chun cor a chur i stair an Domhain.
Star Trek: Insurrection (1998).
Sa scannán seo, chuaigh Picard agus a chriú ar cuairt ar Ba'ku, áit a rabhthas ag déanamh taighde ar shaol na mbundúchasach. Bhí saol sona ag muintir Ba'ku, toisc go raibh siad á gcoinneáil óg aerach ag an gcineál radaíochta a bhí ar fáil ar a bpláinéad. Fuair Picard boladh de chomhcheilg a bhí meáite ar bhuntáiste a ghlacadh ar an radaíocht seo agus muintir an phláinéid a athrú go dtí áit éigin eile.
Star Trek: Nemesis (2002).
Cé go bhfuil príomhscannán nua ar na bacáin, dealraíonn sé go raibh "Nemesis" ar an gceann deireanach inar taispeánadh foireann an "Next Generation". Chonacthas Kathryn Janeway (Kate Mulgrew) ón "Voyager" ar an scannán seo freisin. Chuaigh Picard agus a fhoireann ar cuairt chuig Romulus, agus malairt rialtais díreach i ndiaidh dul i gceannas ar an bpláinéad sin i ndiaidh réabhlóid mhíleata. Deachtóir óg arbh ainm dó Shinzon a bhí ag rialú an phláinéid, agus tháinig sé chun solais gur cóip chlónaithe de Picard ab ea Shinzon. B'í an choimhlint idir Picard agus a oidhre clónaithe an chuid lárnach de phlota an scannáin.
Star Trek (2009).
Bhí seancharachtair ó ann, agus aisteoirí nua ag déanamh na bpáirteanna.
Tábhacht agus Tionchar an Réaltaistir.
Tá sé sábháilte a rá go bhfuil an Réaltaistear ar an dráma teilifíse is mó a d'imir tionchar ar an gcultúr comhaimseartha. Tháinig an chéad sraith ar an aer thiar sna seascaidí, agus ó shin i leith, léiríodh ceithre shraith eile agus deich bpríomhscannán. Thairis sin, tá gach sórt seachtháirgí ann ó ríomhchluichí go bréagáin, agus coincheap an Réaltaistir iompaithe ina thionscal. D'fhéach léiritheoirí eile le haithris a dhéanamh ar an Réaltaistear, ach ní raibh siad in ann é a dhearscnamh, cé go raibh ceann, ar a laghad, dá gcuid iarrachtaí - Babylon 5 - níos fearr ná an Réaltaistear féin, dar le cuid mhaith léirmheastóirí. Bhí ag éirí le George Lucas ar feadh tamaill, ach nuair a tháinig an crú ar an tairne, rug an Réaltaistear bua ar Chogadh na Réaltaí.
Dhíol Gene Roddenberry an Réaltaistear leis an NBC mar shórt eachtra ón Iarthar Fiáin, ach amháin go raibh sé suite sa spás. Theastaigh uaidh scéalta sofaisticiúla a insint a mbeadh baint acu leis an saol comhaimseartha, agus iad sáite i bhfráma na todhchaí. Bheadh fadhbanna an tsaoil chomhaimseartha le haithint ar an dráma freisin, ach san am céanna, bheadh dearcadh dóchasach, daonnachtúil á chur chun tosaigh mar leigheas. Maidir leis an nath sin "aghaidh a thabhairt go cróga ar an áit nach ndeachaigh aon duine roimhe seo", tháinig sé beagnach neamhathraithe ó bhilleog a d'eisigh an Teach Bán i ndiaidh do na Rúisigh an chéad satailít de dhéantús daonna - Sputnik - a chur ag timpeallú an Domhain, thiar sa bhliain 1957. Bhí na "triúraithe" - Kirk, Spock, agus McCoy - bunaithe ar mhúnlaí clasaiceacha na scéalaíochta miotasúla. Ghlac Roddenberry seasamh sna coimhlintí comhaimseartha cine freisin, nuair a chuir sé criú ildaite ar bhord an Enterprise, agus é ag áitiú ar an bhféachadóir go mbeadh na fadhbanna seo inleigheasta freisin i saol réasúnach, eolaíochtúil na todhchaí.
Cé go raibh drámaí ficsin eolaíochta eile ar an teilifís ag an am, bhí an Réaltaistear an-difriúil leis an gcuid eile acu, ó bhí sé dírithe ar na daoine fásta, agus é ag insint scéalta casta a raibh teagasc morálta ag baint leo. Nuair a chuaigh an tsraith ar an aer an chéad uair, ní raibh an comhlacht teilifíse sásta le líon na bhféachadóirí, agus murach gur chrom na móidíní ar litreacha a scríobh chuig an gcomhlacht, bheadh deireadh curtha leis an tsraith i ndiaidh an dara séasúr cheana féin. Bhí an NBC sásta an tríú séasúr léiritheoireachta a dhéanamh, ach ansin, cuireadh an Réaltaistear in áit mhíchompordach ar sceideal na gcláracha, agus chaill sé an oiread féachadóirí is gur éirigh an NBC as i ndiaidh an tríú séasúr. Ina dhiaidh sin, áfach, siondacáitíodh an tsraith - is é sin, dhíol an NBC le stáisiúin teilifíse eile í. B'ansin a thosaigh cultas an Réaltaistir ag forbairt.


Victoria, an Cholóim Bhriotanach.
Is é Victoria príomhchathair na Colóime Bhriotanach, Ceanada. Tá an chathair suite ar Oileán Vancouver ar an gcósta iartharach CB.


Mícheál Mac Dubhghaill.
Is iar-pholaiteoir Éireannach é Mícheál Mac Dubhghaill (Béarla: Michael McDowell) (1 Bealtaine 1951 a rugadh é). Ba Theachta Dála é ar son Bhaile Átha Cliath Thoir Theas. Rinneadh ceannaire den Pháirtí Daonlathach de i 2006, agus ba é an tAire Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí ón mbliain 2002 go 2007. Ar 13 Meán Fómhair 2006, d'éirigh sé ina Thánaiste, ach d'éirigh sé as an bpost (agus as an bpolaitíocht go hiomlán) tar éis an olltoghcháin sa bhliain 2007.
Garmhac le hEoin Mac Néill is ea é, an fear léinn a bhí gníomhach le Conradh na Gaeilge agus Óglaigh na hÉireann.
Saol Polaitiúil.
Toghadh é chun na Dála an chéad uair sa bhliain 1987. Ach theip air i gcónaí a bheith atofa san olltoghchán ina dhiaidh sin, go dtí gur éirigh sé as an bpolaitíocht sa bhliain 2007. Toghadh é chun na Dála trí huaire (1987, 1992, 2002). Bhí sé ina cheannaire ar an bPáirtí Daonlathach nuair a bualadh go tubaisteach iad in Olltoghchán 2007, agus 75% (6/8) dá suíochán caillte acu, a shuíochán siúd ina measc.
D'fhill sé ar a ghairm bheatha mar abhcóide, tar éis dó éirí as an bpolaitíocht. Tá líofacht na Gaeilge aige.


Aillte an Mhothair.
Tá Aillte an Mhothair (Béarla: "Cliffs of Moher") suite sa Bhoireann gar don Dúlainn, Contae an Chláir, Éire.
Tá na haillte 214m os cionn an Aigéin Atlantaigh ag an bpointe is airde.
Radharc suas ar na haillte ón trá


Avril Doyle.
Is polaiteoir Éireannach í Avril Doyle (18 Aibreán 1949 a rugadh í). Ba Feisire Pharlaimint na hEorpa í (2004-2009). Tá sí ina ball d'Fhine Gael.
Rugadh i mBaile Átha Cliath í agus oileadh ag Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath í.
Naisc sheachtracha.
Doyle, Avril
Doyle, Avril


Baile na gCros.
Is é Baile na gCros an t-ainm Gaelach ar an áit a nglaoitear "Castlepollard" uirthi as Béarla. Baile é atá suite i gContae na hIarmhí. Tá An Chuil in aice leis. Ta Tullynally Castle ann freisin.


Ceathrú Aodha Dhuibh.
Is baile mór i gContae an Dúin í Ceathrú Aodha Dhuibh (nó "Carryduff" i mBéarla) atá suite ar imeall Bhéal Feirste, timpeall sé mhíle ó lár na cathrach. Le tríocha bliain nó mar sin anuas, deirtear gur ceann de na háiteanna is fearr é le dul chun cónaithe ann i dTuaisceart Éireann, cionn is go bhfuil tithe móra ann agus nach bhfuil mórán fadhbanna pobail idir Caitlicigh is Protastúnaigh sa cheantar, ós pobal measctha é. Tá an baile suite cóngarach d'Ionad Siopadóireachta Cois Coille (trí mhíle), agus ní gá ach turas bus gairid a thógáil (ar feadh fiche bomaite) le Béal Feirste lárnach a bhaint amach.
Tá timpeallán i lár an bhaile, mar a bhfuil ceangal idir an bóthar A7 (go Dún Pádraig) agus an A24 (go dtí An Caisleán Nua agus Cill Chaoil). D'fhás sráidbhaile san áit den chéad uair mar ba ansin a thagadh sé bhóthar le chéile ag Abhainn Cheathrú Aodha Duibh. (Níl an abhainn inseolta agus, go deimhin, téann sí trí chuid den bhaile i bpíopaí faoi thalamh.) Tá an otharlann is cóngaraí le fáil i mBéal Feirste. Mar sin féin, tá ionad sláinte Chnoc Bhreacáin suite míle go leith taobh amuigh den bhaile.
Tá tuilleadh eolais, léarscáil san áireamh, le fáil ag


An Airméin.
Tír i Sléibhte Chugais is ea Poblacht na hAirméine ("Hayastani Hanrapetut'yun", Հայաստանի Հանրապետություն), agus í ag críochantacht leis an Asarbaiseáin, an tSeoirsia, an Tuirc, agus an Iaráin. Tá cuid den Asarbaiseáin, Nakhichevan, dealaithe ón gcuid eile den tír ag an Airméin.
Is é an t-ainm a thugann na hAirméanaigh féin ar a dtír ná Hayastan (Հայաստան), agus é bunaithe ar ainm an laoich mhiotasaigh a chuir tús leis an tír, Haik nó Hayq. B'iad na comharsana a bhaist an t-ainm "Armenia" uirthi. Is dócha go raibh treibh láidir Airméanach ann a raibh an t-ainm sin uirthi. Tá "Aram" coitianta mar ainm Airméanach. D'fhéadfá a shíleadh go raibh taoiseach láidir ann arbh ainm dó Aram, agus gurbh iad lucht leanúna an taoisigh seo a thabhaigh an t-ainm sin don tír ansin.
Stair na hAirméine.
Tír sheanársa is ea an Airméin, agus tábhacht aici mar chumhacht réigiúnach i laethanta na sean-Róimhe. Tháinig na hAirméanaigh go dtí an Airméin thart faoin mbliain 600 roimh bhreith Chríost, nuair a thit an tóin as an ríocht úd "Urartu" a bhí ann rompu. Ina dhiaidh sin, bhí an Airméin ina cúige Peirseach, agus na hAirméanaigh ar fiannas in arm an rí Pheirsigh. De thoradh fheachtas míleata Alastair Mhóir, tháinig stáit nua ar an bhfód, ina measc ríocht Heilléanach na hAirméine, a bunaíodh sa bhliain 190 roimh bhreith Chríost. Nuair a bhí an stát seo i mbláth a chumhachta, idir na blianta 95 agus 66 roimh bhreith Chríost, chuimsigh sé na críocha ó Chugas go dtí an Liobáin, an tSír agus oirthear na Tuirce, de réir gheografaíocht an lae inniu. Ar feadh tamaill, bhí an Airméin ar an stát ba chumhachtaí soir ó Impireacht na Róimhe. Fuair an Róimh greim ar an Airméin sa bhliain 66 roimh bhreith Chríost, agus tháinig na hAirméanaigh faoi thionchar an Iarthair i gcúrsaí polaitíochta, cultúir, agus creidimh. Ba mhinic a bhí an Airméin ina cnámh spairne idir na Rómhánaigh agus na Peirsigh.
Sna blianta 37-47 i ndiaidh bhreith Chríost, shealbhaigh na Partaigh an Airméin, ach ansin, ruaig na Rómhánaigh iad arís. Nuair a bhí Nero ina Impire sa Róimh, chuir na Rómhánaigh feachtas cogaidh ar Impireacht na bPartach, a bhí ag iarraidh an Airméin a fhorghabháil arís. D'éirigh ina chogadh idir na Rómhánaigh agus na Partaigh arís, nuair a d'ionsaigh Vologases a Ceathair, Rí na bPartach, an Airméin sa bhliain 162. I ndiaidh trí bliana cogaidh, d'éirigh leis an Impire Lucius Verus an cath a bhriseadh ar na Partaigh. Thabhaigh an feachtas seo an leasainm "Armeniacus" don Impire.
Sa bhliain 252, d'fhorghabh na Peirsigh, a raibh rítheaghlach na Sasánach á rialú san am seo, d'fhorghabh siad an Airméin, agus iad i seilbh na tíre go dtí gur tháinig na Rómhánach ar ais sa bhliain 287. Sa bhliain 384, chuaigh scoilt agus críochdheighilt ar an Airméin. Ghabh na Peirsigh an leath thoir, ach d'fhan na Rómhánaigh - is é sin, na Rómhánaigh Thoir, nó na Biosántaigh - i gceannas ar an leath thiar.
Teacht na Críostaíochta.
Sa bhliain 301, ghlac na hAirméanaigh leis an gCríostaíocht mar reiligiún oifigiúil. Inniu féin, tá Eaglais Náisiúnta dá gcuid féin ag na hAirméanaigh agus í neamhspleách ar an Róimh agus ar Eaglais an Oirthir araon, cé go bhfuil Eaglais Chaitliceach Náisiúnta ag na hAirméanaigh freisin - eaglais a chloíonn leis na deasghnátha Airméanacha, cé go dtugann sí urraim don Phápa.
Rinne na Peirsigh iarracht i lár na cúigiú haoise i ndiaidh bhreith Chríost a reiligiún féin - an Sorastrachas - a thabhairt isteach sa leath Pheirseach den Airméin. D'éirigh na hAirméanaigh amach in aghaidh na Peirse, agus mhair siad i bhfad ag cur treallchogaidh ar na Peirsigh, go dtí go raibh an rítheaghlach Sasánach sásta a gcreideamh a ligean leo sa bhliain 484.
Sa séú haois, rinneadh cnámh spairne den Airméin idir na Sasánaigh agus na Biosántaigh. Sna blianta 591-640, bhí na Biosántaigh in ann an chuid ba mhó den Airméin a choinneáil, ach má bhí, chuir na huaisle Airméanacha go mór ina n-aghaidh.
Na Meánaoiseanna.
I ndeireadh na seachtú haoise, tháinig na hArabaigh i gceannas ar an Airméin, tar éis dóibh frithbheartaíocht na n-uasal Airméanach a chloí. Nuair a bhí an Chailifeacht Mhoslamach in ísle brí sa naoú haois, áfach, d'éirigh le Aiseot a hAon, sa bhliain 886, ríocht nua neamhspleách a chur ar bun san Airméin. Tháinig Aiseot a Dó i gcomharbas air, agus thug seisean na cathanna saoirse chun críche. An ríocht a bhí bunaithe ag an dá Aiseot, chuaigh sí i léig arís san aonú haois déag, agus chuir an tsíorchogaíocht agus na coimhlintí inmheánacha deireadh le neamhspleáchas na tíre. Shealbhaigh an Biosáintiam na cúigí Airméanacha ceann i ndiaidh a chéile, ach d'éirigh le teifigh ón Airméin prionsacht bheag neamhspleách, an Mhion-Airméin, a chur ar bun in oirdheisceart na Mion-Áise, sa réigiún ar a dtugtaí an Chilic sa tseanársaíocht. Chuaigh an ríocht bheag seo i dtuilleamaí na gCrosáidithe le haghaidh fortachta in aghaidh na mBiosántach agus na Moslamach. Sa bhliain 1342, thit an ríocht le muintir Lusignan, teaghlach uasal de Chrosáidirí a bhí bunaithe sa Chipir. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, ghabh na Mamalúcaigh Éigipteacha an Airméin, agus ansin, fuair an Impireacht Otamánach seilbh ar an tír.
An Aois Nua.
Sa seachtú cogadh idir an Tuirc Otamánach agus Impireacht na Rúise, sna blianta 1828-1829, d'éirigh leis na Rúisigh an leath thoir den Airméin a sciobadh ó na Turcaigh. Nuair a cuireadh an naoú cogadh idir an dá ríocht sin, sna blianta 1877-1878, bhí an Ríocht Otamánach idir dhá thine Bhealtaine, agus géarchéim sna Balcáin san am céanna. Mar sin, ghéill na Turcaigh tuilleadh den Airméin don Rúis, go háirithe na cúigí úd Kars agus Ardahan.
I Mí an Aibreáin den bhliain 1915, chuaigh an ródach ar na hAirméanaigh sa Tuirc, nó ba ansin a thosaigh cinedhíothú na nAirméanach. Ba í gluaiseacht náisiúnaíoch na dTurcach Óg a tharraing an tubaiste seo anuas ar na hAirméanaigh, nó theastaigh uathu stát náisiúnta a dhéanamh den Tuirc, in áit an stáit ilnáisiúnta Otamánaigh.
Sna blianta 1918-1920 bhí stát dá gcuid féin ag na hAirméanaigh, agus é ag tacú leis an Entente in aghaidh na Gearmáine agus a cuid comhghuaillithe. Mar sin, gealladh neamhspleáchas don Airméin i gconradh síochána Sèvres, ach ní dheachaigh an conradh áirithe sin i bhfeidhm riamh. Sa bhliain 1920, shealbhaigh an Rúis Shóivéadach an leath thoir den Airméin. Nuair a cuireadh an tAontas Sóivéadach ar bun, chuaigh an Airméin isteach i gComhphoblacht Shóivéadach Shóisialach na Traschugaise, in éineacht leis an Asarbaiseáin agus an tSeoirsia. Ní raibh mórán ratha ar an gcomhphoblacht sin riamh, agus an trí náisiún ní ba mhíshásta ná a chéile léi. Sa bhliain 1936, cuireadh deireadh léi, agus rinneadh trí phoblacht Shóivéadacha san Aontas Sóivéadach di, mar atá, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hAirméine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hAsarbaiseáine, agus Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Seoirsia.
Chuaigh an Airméin Shóivéadach go mór mór chun tosaigh mar lárionad tionsclaíochta ceimicí san Aontas. Bhí déantús na mbróg agus an ríomhaireacht tábhachtach freisin, agus bhí an-ról ag na hAirméanaigh i bhforbairt na teicneolaíochta le haghaidh an spástaistil. Thairis sin, thagadh na Rúisigh go dtí an Airméin ar lorg na gréine agus an teasa. An-áit turasóireachta a bhí ann sna blianta Sóivéadacha, mar sin.
I ndeireadh na n-ochtóidí, tháinig an náisiúnachas chun cinn san Airméin, agus thosaigh na daoine ag dul chun cearmansaíochta ar an gcóras Sóivéadach. San am céanna, d'éirigh ina chogadh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin faoin Nagarna-Carabaic, ceantar san Asarbaiseáin arbh Airméanaigh iad formhór a mhuintire.
Ar an seachtú lá de Mhí na Nollag sa bhliain 1988, rinne talamhchrith millteanach an-léirscrios i Mori, réigiún i dtuaisceart na hAirméine. Fuair 25,000 duine bás san olltubaiste seo, agus fágadh cuid mhaith daoine amuigh gan fáras gan dídean i lár an gheimhridh. Ansin, d'fháiltigh an rialtas isteach lucht fortachta ó na tíortha Iartharacha, agus tháinig na sluaite móra acu, rud nach bhfacthas a leithéid roimhe sin sa stát Sóivéadach. Cé go bhfuair bunadh na háite cuidiú uathu, níor éirigh leis an Airméin riamh caoi cheart a chur ar infreastruchtúr an cheantair arís, agus cuireann iarsmaí an léirscriosta seo isteach ar fhorbairt eacnamaíoch an réigiúin i gcónaí.
Sa bhliain 1991, bhain an Airméin amach a saoirse, nuair a thit an tóin as an Aontas Sóivéadach. Mar sin féin, níor mhaolaigh sin ar an gcoimhlint idir an Airméin agus an Asarbaiseáin. Tháinig deireadh leis an gcogaíocht sa bhliain 1994, ach má tháinig féin, níl ann ach cneas thar goimh. Inniu féin, níl an choimhlint socraithe, in ainneoin na gcomhchainteanna a bhíonn ar siúl ag lucht rialtais an dá thír ó am go ham.
Daonra.
I Mí an Mheithimh sa bhliain 2005, measúnaíodh go raibh 2,982,904 duine ina gcónaí san Airméin, agus is í an Airméin an dara tír is dlúithe daonra de na poblachtaí iar-Shóivéadacha. Ó thit an tAontas Sóivéadach as a chéile, chaill an Airméin cuid mhaith den daonra, agus an oiread daoine is a chuaigh ar imirce. Tá an chuma ar an scéal, áfach, go bhfuil an taoide ag casadh faoi láthair, agus go dtosóidh an daonra ag dul i méadaíocht arís sa bhliain 2010.
Airméanaigh eitneacha is ea 97.9 % de mhuintir na tíre. Coirdínigh (1.3 %) agus Rúisigh (0.5 %) is ea an chuid is mó den fhuílleach, chomh maith le dornáin bheaga d'Úcráinigh, Aisírigh, Gréagaigh agus Seoirsigh. Bhí mionlach réasúnta mór d'Asarbaiseánaigh ann freisin, ach nuair a thosaigh an cogadh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin, d'éalaigh an chuid ba mhó acu as an tír chomh sciobtha in Éirinn agus ab fhéidir leo. Sin é an rud a tharla d'Airméanaigh na hAsarbaiseáine chomh maith, nó shocraigh siad síos sna ceantair a bhí sealbhaithe ag na saighdiúirí nó na treallchogaithe Airméanacha.
Tá an chuid is mó d'Airméanaigh an domhain ina gcónaí taobh amuigh dá máthairthír inniu. Deirtear, fiú, go bhfuil ocht milliún Airméanaigh ar deoraíocht. Tá pobail Airméanacha le fáil ar fud an domhain, go háirithe sna Stáit Aontaithe, i gCeanada, sa Rúis, san Fhrainc, san Iaráin, agus sa Liobáin.
Is í an Chríostaíocht an reiligiún is mó san Airméin. Bunaíodh Eaglais na hAirméine chomh fada siar leis an gcéad aois i ndiaidh bhreith Chríost, agus deirtear gur beirt Aspal de chuid an tSlánaitheora féin, Parthalán agus Iúdás Tadáias, a chuir tús léi, nuair a bhí siad ag misinéireacht san Airméin i lár na haoise. Sin é an tuige, fosta, go dtugtar "Eaglais Aspalda na hAirméine" ar eaglais náisiúnta na tíre. Baill den Eaglais seo is ea iad 93 % de mhuintir na hAirméine. Eaglais Ortadocsach Oirthearach atá ann, agus í an-tugtha dá cuid deasghnátha agus dá seanfhoirceadal. D'fhéadfá a rá go bhfuil sí cosúil leis an Eaglais Choptach agus leis an Eaglais Shíreach. Tá Caitlicigh ann chomh maith. Tá dhá chineál Caitliceach ann dháiríre, idir Chaitlicigh Rómhánacha agus Chaitlicigh Airméanacha. An dara dream acu, tugann siad urraim don Phápa, ach san am céanna, cloíonn siad leis na deasghnátha Airméanacha. Tá dornán beag Airméanach ag dul leis na heaglaisí beaga Protastúnacha freisin. Maidir leis na Coirdínigh in iarthar na tíre, tá creideamh traidisiúnta - "Yazideachas" - dá gcuid féin acu.
Ní mhaireann ach an corr-Mhoslamach san Airméin inniu. Moslamaigh ab ea na hAsarbaiseánaigh a raibh cónaí orthu sa tír roimh an gcogadh, chomh maith le cuid de na Coirdínigh, ach theith siad lena n-anam nuair a d'éirigh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin.
Polaitíocht.
Serzh Sargsyan - 3ú Uachtarán na hAirméine
Nuair a bhain an Airméin amach a saoirse arís, vótáladh Levon Ter-Petrossian isteach mar Uachtarán, agus níos mó ná ceathrar duine as gach cúigear ag tacú leis. Sa bhliain 1996, d'éirigh na toghcháin leis arís, ach b'éigean dó éirí as i ndiaidh dhá bhliain, agus na daoine ag cur in aghaidh a chuid polasaithe i leith Karabagh. Ba é an Príomh-Aire Robert Kocharyan a tháinig ina áit. Ar an 27ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, 1999, feallmharaíodh Ceann Comhairle na Pairliminte Karen Demirchian agus an Príomh-Aire Vazgen Sargsian, maille le seisear eile. Ina dhiaidh sin, bhí saol polaitiúil na tíre ina phraiseach ar feadh tamaill, agus an freasúra ag cur brú ar Kocharyan scor den Uachtaránacht. Bhí Kocharyan ábalta, áfach, na trioblóidí seo a chloí.
Is é an aidhm a chuir na hAirméanaigh rompu i ndiaidh bhlianta dorcha an tSóivéadachais ná poblacht dhaonlathach den déantús Iartharach a chur ar bun. Mar sin féin, is é an breithiúnas atá tugtha ag breathnóirí idirnáisiúnta ar shaol polaitiúil na tíre nach mbíonn na toghcháin ná na reifrinn thar mholadh beirte. Ón taobh eile de, níl an Airméin leath chomh dona le formhór mór na bpoblachtaí iar-Shóivéadacha.
Is minic nach mbactar mórán leis na cearta daonna san Airméin, ach an oiread. Bíonn na póilíní ag tabhairt greidimíní do dhaoine éigiontacha agus ag stopadh dlíodóirí ó theacht ar cuairt chuig a gcuid cliant sna príosúin. Ní bhíonn mórán tuisceana ann d'aon chreideamh nach bhfuil seanbhunaithe, agus is minic a bhítear ag imeaglú lucht leanúna Fhinnéithe Iaivé nó Protastúnaigh a bhaineann le heaglaisí beaga.
Ranna riaracháin.
Tá an Airméin roinnte ina deich cúige (marzer, uimhir uatha: marz) agus tá stádas riaracháin speisialta ag baint le cathair (kaghak) Eireaváin (Երևան) mar phríomhchathair na tíre. Tugtar "marzpet" (gobharnóir an marz) ar phríomhfheidhmeannach gach cúige agus ceapann rialtas na hAirméine iad. In Eireaván, is é an méara an príomhfheidhmeannach, arna cheapadh ag an uachtarán.
Tá comhphobail (hamaynker, uimhir uatha: hamaynk) laistigh de gach cúige. Tá gach comhphobal faoina rialú féin agus tá siad roinnte ina lonnaíochtaí (bnakavayrer, uimhir uatha: bnakavayr). Aicmítear lonnaíochtaí mar bhailte (kaghakner, uimhir uatha kaghak) nó mar shráidbhailte (gyugher, uimhir uatha: gyugh). Ón mbliain 2007, tá 915 comhphobal san Airméin ar mheastar go bhfuil 44 ina gcomphobail uirbeacha agus 866 ina gcomhphobail tuaithe. Tá stádas comhphobail ag Eireaván, an phríomhchathair, leis. Tá Eireaván roinnte i 12 ceantar leath-uathrialach chomh maith.
Cultúr.
Tá teanga agus aibítir dá gcuid féin ag na hAirméanaigh, agus ba é Movses Khorenatsi sa chúigiú haois i ndiaidh bhreith Chríost a chuir bun leis an litríocht Airméanach. Chum sé saothar mór staraíochta a d'fhéadfá a chur i gcomparáid le Foras Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn. Cur síos a bhí ann ar réamhstair na nAirméanach, agus dearcadh criticiúil ag an scríbhneoir ar na foinsí eile. Is iomaí craiceann a chuir litríocht na nAirméanach di ina dhiaidh sin. Sa naoú haois déag, tháinig an Nua-Airméinis in áit na hAirméinise Clasaicí, agus bhí scríbhneoirí ar nós Mikael Nalbandian ag iarraidh cuma na nua-aoise a chur ar an litríocht.
Tá níos mó ná sé mhíle déag de shaothair ealaíne ó na Meánaoiseanna i dtaisce i nDánlann Náisiúnta na hAirméine, chomh maith le saothair le healaíontóirí comhaimseartha Eorpacha. Thairis sin, tá sraith mhaith dánlann eile le fáil i bpríomhchathair na tíre, ar nós Músaem na hEalaíne Nua-Aimseartha, Ailéar Pictiúirí na bPáistí, agus Músaem Martiros Saryan, chomh maith lena lán ailéar príobháideach.
Tagairtí.
A


An Tuircis.
Is í an Tuircis ("Türkçe") an ceann is tábhachtaí de na teangacha Tuircice. Tá sí á labhairt sa Tuirc, áit a bhfuil sí ina teanga oifigiúil, sa Chipir, sa Bhulgáir agus sa Ghréig. Thairis sin, bíonn pobail Thurcacha ar fáil ina lán tíortha Eorpacha, go háirithe sa Ghearmáin. Is deacair a rá, cé mhéad de mhuintir na Tuirce a labhraíonn an teanga ó dhúchas, nó tá an stát Turcach an-diúltach i leith na dteangacha mionlaigh, agus ní bhreactar síos sonraí ar bith fúthu sna daonáirimh. Is gnách glacadh leis go bhfuil an teanga ó dhúchas ag ochtó faoin gcéad de mhuintir na Tuirce. Mar sin, tá sé sábháilte a rá go bhfuil an Tuircis ó dhúchas ag seasca milliún duine, ach is léir go bhfuil sí mar theanga iasachta ag cuid mhaith eile.
Tá an Tuircis an-intuigthe ag cainteoirí na dteangacha gaolmhara, ar nós na hAsarbaiseáinise agus na teanga Gagauz. Is iomaí Turcach a deir nach bhfuil iontu siúd ach canúintí de chuid na Tuircise.
Teanga tháite is ea an Tuircis. Is é sin, tá gramadach na teanga bunaithe ar na hiarmhíreanna a chuirtear leis an bhfocal, ceann i ndiaidh a chéile. Seo mar a fhréamhaítear focail nua sa Tuircis freisin.
Bhí na litreacha Arabacha in úsáid sa Tuircis go dtí gur chuir Kemal Atatürk deireadh leis an Impireacht Otamánach. Le teacht Phoblacht na Tuirce, tháinig an aibítir Laidineach. An cineál Tuircise a bhí á scríobh i ré na hImpireachta, bhí sí breac le hiasachtaí Peirsise agus Araibise, agus í an-difriúil leis na canúintí labhartha. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig cosúlacht úr ar fad ar an Tuircis. Chrom na hintleachtaigh Turcacha ar fhocail nua a chumadh a bheadh bunaithe ar na tamhain agus na fréamhacha dúchasacha, agus iad ag iarraidh na cinn Araibise agus Peirsise a sheachaint. Chuaigh an polasaí seo go mór mór i gcion ar an teanga. Mar sin, ní bhíonn Turcaigh óga ár linne in ann bun ná barr a dhéanamh den chineál Tuircise a bhíodh á scríobh ag leithéidí Atatürk féin, ó chuaigh an oiread sin focail iasachta as úsáid idir an dá linn.
Cé go bhfuil an Tuircis ag éirí as na hiasachtaí Araibise agus Peirsise, níl sí in aon chóngar do bheith chomh doicheallach céanna roimh na focail Iartharacha. Is í an Fhraincis an fhoinse is tábhachtaí as ar tháinig iasachtaí den chineál seo, ach is léir go bhfuil an Béarla ag imirt a thionchair ar an Tuircis chomh maith, ar na saolta seo.


Ionad Siopadóireachta Cois Coille.
Tá Ionad Siopadóireachta Cois Coille (nó "Forestside" i mBéarla) suite i ndeisceart chathair Bhéal Feirste i gContae an Dúin. Thóg an foirgneamh i lár na 1990idí, agus osclaíodh go hoifigiúil den chéad uair i Márta sa bhliain 1997 é.
Ag an am, ní raibh a fhios ag duine ar bith go mbeadh sé chomh gnóthach agus mar atá. Tá an ceantar thart timpeall air buaite go dona le trácht, go mór-mhór ag am Nollag. Cuireann sé le fadhbanna tráchta ar an Bhóthar Ormeau agus ar sheachbhóthar Bhéal Feirste. Bhí ar an rialtas agus ar Sainsbury's (an siopa is mó sa mhór-ionad) neart airgid a chaitheamh, don cheangal A24/A55 a fheabhsú, mar chuid den chead pleanála.
Bhí buamáil pléasctha san ionad ag deireadh na 90aidí, de chuid poblachtach. Ní mharaigh sé duine ar bith, ach rinn sé dochar ollmhór don ionad agus don gheilleagar áitiúil. Tá an ionad suite os comhair cheanncheathrú Chomhairle Bhuirg an Chaisleáin Riabhaigh.


Halldór Laxness.
Halldór Laxness sa bhliain 1955
Úrscéalaí Íoslannach ba ea Halldór Kiljan Laxness (23 Aibreán, 1902 - 8 Feabhra, 1998). Scríobh sé níos mó ná caoga úrscéal.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Halldór Laxness sa bhliain 1955.


Icelandair.
Is í Icelandair an aerlíne is mó san Íoslainn, atá lonnaithe i Réicivíc, príomh-chathair na tíre. Tá an aerlíne suite san Aerfort Idirnáisiúnta Keflavík.


Robert Peel.
Ba Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Sir Robert Peel, 2nd Baronet (5 Feabhra 1788 – 2 Iúil 1850). Bhí sé in oifig ó Nollaig 1834 go dtí Aibreán 1835 agus arís ó Meán Fómhair 1841 go dtí Iúil 1846. Rugadh in Bury, Lancashire é. Ba thionsclóir agus feisire é a athair, Sir Robert Peel, 1st Baronet.
Peel, Robert
Peel, Robert
Peel, Robert


Bury.
Is baile atá suite ar an taobh ó thuaidh de Mhanchain in iarthuaisceart Shasana é Bury. Tá 60,718 duine ina gcónaí i mBury.


An Táidsíceastáin.
Poblacht iar-Shóivéadach i lár na hÁise is ea an Táidsíceastáin. Tá sí ag críochantacht leis an Úisbéiceastáin, an Afganastáin, an Chirgeastáin, agus an tSín. An chuid is mó de na poblachtaí iar-Shóivéadacha i lár na hÁise, labhraítear teanga Thurcach éigin iontu, ach is eisceacht ar fad í an Táidsíceastáin, nó is canúint de chuid na Peirsise í an Táidsícis, arb í teanga náisiúnta na Táidsíceastáine í. Is í Dushanbe príomhchathair na Táidsíceastáine.
Tá sé tábhachtach an fhíor-Tháidsícis a aithint thar na teangacha a labhraítear i Sléibhte Pamir. Tugtar "Táidsícigh" ar mhuintir na sléibhte seo, ach le fírinne, tá a gcultúr an-difriúil le cultúr na bhfíor-Tháidsíceach, agus na teangacha féin dothuigthe ar fad ag muintir na Táidsíceastáine. Is é an t-aon ghaol amháin atá acu leis an Táidsícis gur teangacha Iaránacha iad freisin, agus iad i bhfad níos seanársa ná an fhíor-Tháidsícis.
Cosúil leis na poblachtaí iar-Shóivéadacha eile, bhain an Táidsíceastáin amach a neamhspleáchas sa bhliain 1991, ach go gairid ina dhiaidh sin, bhris cogadh cathartha amach sa tír a mhair go dtí an bhliain 1997. Cé gur tháinig deireadh leis an gcogadh, tá todhchaí na tíre idir eatarthu i gcónaí, agus trúpaí Rúiseacha, Francacha agus Meiriceánacha ar garastún ansin leis na sceimhlitheoirí Muslamacha a choinneáil amuigh nó a cheapadh.
Stair.
Tá áitreabh daonna sa Táidsíceastáin ón mbliain 4000 roimh bhreith Chríost i leith. Bhí impireachtaí éagsúla ag rialú na tíre thar na céadta bliain, go háirithe Impireacht na Peirse, óna bhfuair na Táidsícigh a dteanga dhúchais, is dócha. Sa seachtú haois i ndiaidh bhreith Chríost, tháinig an tIoslam isteach leis na hArabaigh. Sa naoú haois, arís, chuir impireacht Pheirseach nua - na Samainídigh - ruaigeadh ar na hArabaigh, agus ba faoi cheannas na Samainídeach a tógadh Samarcand agus Buchára, dhá phríomhchathair chultúrtha na dTáidsíceach. (Inniu, tá siad suite san Úisbéiceastáin, ach is í an Táidsícis a labhraítear iontu i gcónaí). Roimh theacht na Rúiseach go dtí lár na hÁise, d'úsáidtí an téarma 'Táidsíceach' le tagairt do chainteoirí Peirsise an réigiúin go léir, cuma cé acu a bhí siad ina gcónaí in aon chóngar do Tháidsíceastáin an lae inniu nó nach raibh.
Thit an Táidsíceastáin le hImpireacht na Rúise de thoradh an Chluiche Mhóir, mar a thugtar ar chomhrac na Rúise agus Shasana sa naoú haois déag faoi cé acu acu a bheadh i gceannas ar Lár na hÁise. I ndiaidh Réabhlóid na Rúise, b'iad na Boilséivigh a shealbhaigh an tír, chomh maith leis an gcuid eile den Impireacht, cé gur chuir basmaitsigh - treallchogaithe Muslamacha - ina n-aghaidh in áiteanna. Thóg sé ceithre bliana ar na Boilséivigh na basmaitsigh a chloí sa Táidsíceastáin, agus rinneadh an-léirscrios ar an tír i rith an chogaidh.
Sa bhliain 1924, bunaíodh Poblacht Shóivéadach na Táidsíceastáine. Ar dtús, ní raibh ann ach poblacht fhéinrialaitheach a bhí ina cuid de Phoblacht Shóivéadach na hÚisbéiceastáine, ach rinneadh ceann de phoblachtaí bunaidh an Aontais Shóivéadaigh di cúig bliana ina dhiaidh sin. Níor bhac an rialtais láir i Moscó riamh le mórán forbartha a dhéanamh ar an bpoblacht ó sin agus fágadh chun deiridh ar an gcuid eile den Aontas Sóivéadach í ó thaobh na heacnamaíochta agus na tionsclaíochta de. Má rinneadh forbairt ar bith ar an tír, b'é an tuaisceart ba mhó a bhain leas as, agus dá bharr sin, b'iad na tuaisceartaigh a bhí ag rialú na tíre nuair a bhí an tír ina poblacht Shóivéadach. Tarraingíodh teorainneacha an stáit Tháidsíceastánaigh seo de réir riachtanaisí polaitiúla an Aontais Shóivéadaigh, seachas de réir an áitribh Tháidsíceastánaigh, rud a d'fhág cuid mhór Táidsíceach ina gcónaí sa stát Úisbéiceach go dtí an lá inniu, go háirithe i Samarcand agus i mBuchára, a bhí riamh ina gcathracha Táidsíceacha. I ré an Aontais Shóivéadaigh, freisin, tugadh isteach an teanga nua liteartha a bhí bunaithe ar na canúintí labhartha ba mhó a bhí faoi thionchar na hÚisbéicise, mar mhalairt ar an bPeirsis Chlasaiceach a bhí ag aicme liteartha na Táidsíceastáine go nuige sin. In áit an leagan Peirseach den aibítir Arabach a úsáid, cuireadh na litreacha Coireallacha i bhfeidhm ar an gcaighdeán scríofa nua. Roimh an aibítir Choireallach, bhí an aibítir Laidineach in úsáid ar feadh deich mbliana. Iarracht thoilghnústa a bhí ann leis na Táidsícigh a scaradh ón oidhreacht chultúrtha a bhí i bpáirt acu leis na Peirsigh.
Nuair a thosaigh an náisiúnachas ag múscailt sa Táidsíceastáin i ré an pheireastráidhce i ndeireadh na n-ochtóidí, bunaíodh sraith d'eagraíochtaí polaitiúla neamhspleácha le cearta na dTáidsíceach a chur chun cinn. Bhí stádas na Táidsícise mar theanga oifigiúil ina ábhar caibidle agus conspóide ach go háirithe. De réir mar a bhí na sluaite síoraí ag éirí ní ba neamhbhailbhe ag cur a gcuid barúlacha polaitiúla in iúl, tuigeadh do na Cumannaigh agus do na náisiúnaithe araon go raibh cuid mhaith de mhuintir na tuaithe dall ar an bpolaitíocht nua-aimseartha, agus an tIoslam ar an gcloch ba mhó ar a bpaidrín siúd. De thoradh an díspeagadh a bhí ag muintir na tuaithe agus ag muintir na gcathrach i leith a chéile, d'éirigh ina chogadh dearg eatarthu.
Thosaigh an cogadh ag forbairt in Earrach na bliana 1992, nuair a bhí an freasúra ag léirsiú agus ag agóidíocht sna sráideanna i ndiaidh an toghcháin a d'fhág Rahmon Nabiyev ina Uachtarán ar an tír sa bhliain roimhe sin. Ghléas Nabiyev suas dreamanna armtha a bhí ag tacú leis an rialtas. Cé gur tuaisceartach ab ea Nabiyev féin, tháinig cuid mhaith dá chuid fórsaí armtha ó chathair Kulob (Kulyab). Ar thaobh an fhreasúra, bhí grúpaí éagsúla ag troid, idir Ioslamaithe, shléibhteánaigh neamhpholaitiúla, agus dhaonlathaigh liobrálacha. Deirtí gur "nua-Shóivéadaigh" ab ea lucht leanúna Nabiyev; agus cé go raibh grúpaí éagsúla ina gcoinne, ba nós a rá gur "Ioslamaithe" ar fad a bhí i gceist leis an bhfreasúra. I Mí na Bealtaine 1992, bhris na cathanna armtha amach idir na "nua-Shóivéadaigh" agus an freasúra. D'éirigh leis an bhfreasúra an phríomhchathair a shealbhú, agus d'fhág Nabiyev an Uachtaránacht. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig fórsaí na Rúise agus na hÚisbéiceastáine chun fortachta d'fhórsaí an rialtais, agus chuir siad ruaig ar an bhfreasúra as an bpríomhchathair. I ndeireadh na dála b'é Emomali Rakhmonov ó chathair Kulob a chuaigh i gceannas ar an rialtas, agus é i muinín na mílístí óna chathair dhúchais féin le haghaidh tacaíochta.
Shroich an foréigean a bhuaicphointe i ndeireadh na bliana 1992 agus sa bhliain 1993, nuair a bhí fórsaí an rialtais ag cur catha ar go leor naimhde éagsúla, cosúil leis na hIoslamaithe ó Pháirtí Athbheochana Ioslamaí na Táidsíceastáine ("Нашрияи Ҳизби Наҳзати Исломии Тоҷикистон/Nashriyai Hizbi Nahzati Islomii Tojikiston") agus mionlaigh náisiúnta ó chúige Gorno-Badakhshan. Le cuidiú ón gcoigríoch, bhí na mílístí ó Kulob ábalta an cath a bhriseadh ar a gcuid naimhde. Thairis sin, áfach, rinne siad an-ródach ar na mionlaigh náisiúnta ó Gorno-Badakhshan, agus chuir grúpaí cosanta na gceart daonna, cosúil leis an Amnesty International, ina leith go raibh cinedhíothú idir lámhaibh acu. Chuir na mílístí go leor sráidbhailte trí thine, dhúnmharaigh siad daoine mór-le-rá agus mharaigh siad daoine ina sluaite chomh maith. Thit an chuid ba mhó de na hainghníomhartha seo amach i dtimpeallacht chathair Qurghonteppa, agus b'iad na Garmaigh - foghrúpa eitneach a bhfuil an Táidsícis mar theanga dhúchais acu - ba mhó a bhí thíos leis. Bhí Qurghonteppa ina daingean tábhachtach ag Páirtí na hAthbheochana Ioslamaí freisin.
I ndiaidh an éirligh timpeall Qurghonteppa, chuaigh iarsmaí an fhreasúra ar lorg cuidiú chuig Jamiat-i Islami, an páirtí Ioslamach ba sine san Afganastáin. Le tacaíocht ó Ahmad Shah Masoud, ceannaire Jamiat, tháinig na grúpaí freasúra éagsúla le chéile faoi bhratach Fhreasúra Aontaithe na Táidsíceastáine.
An chuid ba mhó den chogadh, ní raibh i gceist leis ach síorchathanna idir dronganna armtha nach raibh mórán idé-eolaíochta ag baint leo. Cuireadh formhór na gcathanna faoin tuath agus sna sléibhte i dtús an chogaidh, ach sa bhliain 1996, bhí na saighdiúirí Rúiseacha agus na reibiliúnaigh ag lámhach a chéile i sráideanna na príomhchathrach. Chuir fórsaí radacacha Ioslamacha ón Afganastáin a ladar sa chogadh chomh maith, agus iad ag iarraidh sásamh an chogaidh fhada Afganastánaigh a bhaint as na Rúisigh sa Táidsíceastáin. Sa deireadh thiar thall, d'éirigh leis na Náisiúin Aontaithe sos cogaidh a chur i bhfeidhm sa bhliain 1997, agus cóiríodh an chéad toghchán sa bhliain 1999.
Bhí an tír ina cosair easair i ndiaidh an chogaidh. Meastar go bhfuair leathchéad nó céad míle duine bás, agus b'éigean do níos mó ná milliún duine éalú óna mbólaí dúchais. Rinneadh damáiste mór don infreastruchtúr ar fud na tíre, agus maireann cuid mhór de mhuintir na Táidsíceastáine ar dhéirc ó na heagraíochtaí carthanais de cheal oibre nó tailte insaothraithe. Fuair cuid mhaith intleachtóirí, scríbhneoirí, ceannairí agus polaiteoirí bás i rith an chogaidh, chomh maith le ceathrar ball sibhialta de Mhisiún Breathnóireachta na Náisiún Aontaithe sa Táidsíceastáin.
Cultúr.
Cé go labhraíonn na Táidsícigh teanga Iaránach, tá a gcultúr go mór mór faoi thionchar na nÚisbéiceach, go háirithe i gcúrsaí na ceoltóireachta. Tá an stíl chlasaiceach ceoil, shashmaqam, an-chosúil le ceol na hÚisbéiceastáine. Is é an tIoslam Sunnach an reiligiún is tábhachtaí, cé go bhfuil an tIoslam Sítheach le fáil i measc na mionlach eitneach i sléibhte Pamir.
Tagairtí.
T


Sedna.
Réad pláinéadchosúil í Sedna nár cuireadh an chéad sonrú ann ach sa bhliain 2003. Tá Sedna níos lú ná Plútón, nó creidtear go bhfuil sí thart ar míle sé chéad ciliméadar ar trastomhas. Tá sí comhdhéanta as carraig agus oighear, de réir chosúlachta. Thiocfá ar a leithéid de réad i measc ghealacha Shatarn, mar sin. Ní satailít de chuid Shatarn í, áfach, ach ceann de chuid na Gréine, agus í ar an gceann is rúndiamhraí acu, dar leis na saineolaithe féin. Is í fithis Sedna is cúis le seo, chomh fadaithe agus atá sí. Nó tá an garphointe (an peirihéilean) faoi sé aonad réalteolaíoch déag agus trí scór (76 AU) den Ghrian, agus an cianphointe (an t-apaihéilean) suite naoi gcéad agus deich n-aonad réalteolaíoch is ceithre scór (990 AU) uaithi. Ní fhaca na réalteolaithe a leithéid d'fhithis fhadaithe ag aon réad go dtí seo, agus spreag an aimhrialtacht seo iad chun na teoiricí is éadóchúla a fhorbairt.
Tá Sedna ag timpeallú na Gréine idir Crios Kuiper agus Scamall Oort. Tá sí rófhada le go bhféadfá a rá gur gnáthréad de chuid Chrios Kuiper í (cosúil le Quaoar, Varuna, agus Ixion). Ón taobh eile de, níl sí chomh fada sin amuigh is go dtiocfadh leat í a aicmiú mar réad de chuid Scamall Oort. Mar sin, ó thángthas trasna ar Sedna an chéad uair, b'éigean athbhreithiúnas a thabhairt ar na seanteoiricí faoi Scamall Oort.
Is í an teoiric is spéisiúla ná gur tháinig Sedna ó ghrianchóras eile. Is é sin, nuair nach raibh an grianchóras seo againn ach nuachruthaithe, agus an Ghrian suite istigh sa réaltbhraisle inar fhorbair sí an chéad uair, bhí sí chomh gar do réalta éigin eile is go raibh Scamall Oort ag cuimilt le scamall den chineál chéanna thart ar an réalta eile sin. Mar sin, cuireadh struchtúr bunúsach an dá scamall trí chéile, agus fágadh Sedna ar a fithis i ndiaidh na teagmhála. Míníonn an teoiric seo cén fáth a bhfuil a leithéid d'fhithis ag Sedna, ach ní mhíníonn sí cén fáth a bhfuil Scamall Oort fágtha ina sheanáit. Nó shílfeá go mbeadh an Scamall féin ina phraiseach uafásach i ndiaidh a leithéid d'imeachtaí drámatúla.


Ixion.
Is réad de chuid Chrios Kuiper é Ixion. Cuireadh an chéad sonrú in Ixion i Mí na Bealtaine den bhliain 2001. Cosúil le Plútón, tugann Ixion dhá thuras timpeall na Gréine san am céanna a thógann sé ar Neiptiún trí thuras den chineál chéadna a chur de. Mar sin, is plúitíonó é, cosúil le ceann as gach ceathrar de na réadanna i gcrios Kuiper atá tugtha faoi deara ag na saineolaithe go nuige seo.
Níl mórán eolais ann faoin gcosúlacht atá ar Ixion. Tá sé míle cúig chiliméadar déag agus dhá scór (1055 km) ar trastomhas, is é sin, ar aon mhéid le Tethys, ceann de ghealacha Shatarn. Is é an t-aon rud spéisiúil é faoi Ixion, b'fhéidir, ná gur thaispeáin an speictreascópacht gurb é an carbón an dúil is suntasaí ar a dhromchla.


Quaoar.
Ceann de na réadanna is mó i gCrios Kuiper é Quaoar. Tá sé míle trí chéad ciliméadar ar trastomhas, agus é ar an réad is mó dár fionnadh sa Ghrianchóras ó fuarthas amach faoi Phlútón. Tá sé ag timpeallú na Gréine ceart go leor, ach má tá, tá sé ceithre huaire agus dhá scór (!) níos faide uaithi ná an Domhan. Is beag eile is eol dúinn faoin réad rúndiamhrach seo, chomh fada amach uainn is atá sé.
Tháinig an t-ainm sin "Quaoar" as teanga na mbundúchasach i gCailifornia Theas, agus seasann sé don dia cruthaitheora ina reiligiún siúd. Creideann siad gurb é Quaoar an chéad dia a tháinig ar an bhfód i dtús ama, an dia a thosaigh ag rith damhsa agus ag rá amhrán leis na déithe eile a scairteadh chun saoil.
B'iad Michael Brown agus Chad Trujillo, agus iad ag obair in Institiúid Teicneolaíochta Chailifornia (Caltech) i bPasadena a tháinig trasna ar Quaoar roimh aon duine eile. Cupla bliain ina dhiaidh sin, is é sin, i bhFeabhra na bliana 2004, a tháinig siad ar réad níos mó fós i gCrios Kuiper, is é sin, Eris.


Varuna.
Réad pláinéadchosúil amuigh i gCrios Kuiper is ea Varuna. Tugadh Varuna faoi deara an chéad uair ins an bhliain 2000. Ní plúitíonó é, nó tógann sé níos mó ná dhá chéad is ceithre scór bliain air turas amháin timpeall na Gréine a chur i gcrích. Is beag eile atá ar eolas faoi Varuna, ach amháin go bhfuil sé thart ar míle agus trí scór ciliméadar ar trastomhas - cosúil le hIxion - agus go bhfuil sé níos éadroime ná mar a shílfeá óna mhéid. Mar sin, creideann cuid de na saineolaithe gur féidir go bhfuil sé criathraithe nó pollaithe ar bhealach éigin.


Andrus Ansip.
Andrus Ansip (Íomhá le S.Jurvetson)
Is é Andrus Ansip (1 Deireadh Fómhair 1956 a rugadh é) iar-phríomh-aire na hEastóine agus iar-chathaoirleach Reformierakond (Gaeilge: "Páirtí Athchóiriú"). Rugadh in Tartu é agus bhain amach dioplóma sa gCeimic in Ollscoil Tartu sa bhliain 1979. Bhí post baincéireachta aige sula ndeachaigh sé leis an bpolaitíocht. Toghadh Ansip mar mheára ar Tartu sa bhliain 1998. Níor éirigh sé as an bpost sin go dtí 2004. Mhair a phríomh-aireacht ó 2005 go 2014. Leas-Uachtarán um an Margadh Aonair Digiteach, eagraíocht de chuid an Choimisiúin Eorpaigh, atá ann anois.


Dún Pádraig.
Is baile aosta Dún Pádraig (nó Dún Phádraig) gurb é ar cheann de na mbailte is sine agus is stairiúla i dTuaisceart Éireann. Tá an baile lonnaithe i gContae an Dúin agus is é baile an chontae. Tá stair fada ag an bhaile, agus tá nascanna ann le Naomh Pádraig. Anois tá Ionad Cultúra sa bhaile do turaiseóiraí chun scéal Phádraig a fhoghlaim.
Ag deireadh an A7, is é an áit gur féidir leat an baile a fheiceáil.
Dun Padraig


Machair an Sgithich.
Is baile beag i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Machair an Sgithich, atá suite timpeall cúig mile ón Srón Ramhair, ar an A75. "Cairnryan" a thugtar air i mBéarla. Nascann bád le Latharna, i gContae Aontroma é.


Labradar.
LabradarIs réigiún i gCeanada é Labradar nó Cósta Labradar. Is cuid den chúige, Talamh an Éisc agus Labradar é Labradar le chéile leis an oileán Talaimh an Éisc. Is cuid de Leithinis Labradar é an réigiún.


An tSeoirsia.
Tír i gCugas is ea an tSeoirsia agus í ag críochantacht leis an Asarbaiseáin, an Airméin, an Tuirc agus an Rúis. "Gruziya" (Грузия) a thugtar uirthi as Rúisis, agus mar sin, feictear an leagan "An Ghrúis" sa Ghaeilge freisin. Is é an t-ainm atá ag muintir na Seoirsia ar a dtír ina dteanga féin ná "Sakartvelo" (საქართველო). Bhain an tír a neamhspleáchas amach sa bhliain 1991 ón Aontas Sóivéadach.
Daonra.
Is í an tSeoirsis teanga oifigiúil na Seoirsia, agus tá aibítir dá cuid féin aici. Teanga Chugasach Dheisceartach is ea í, rud a chiallaíonn nach bhfuil gaol ar bith aici le bunús mór na dteangacha eile san Eoraip. Labhraítear roinnt mhaith teangacha eile sa Seoirsia, go háirithe Asarbaiseáinis (6.5 %) agus Airméinis (5.7 %). Tá dornán Rúiseach ina gcónaí sa tír fós, ach ó bhain an tSeoirsia amach a neamhspleáchas, d'fhág an chuid ba mhó acu an áit. Cloistear na teangacha Margaluri (Megreli), Svan, agus Laz in áiteanna. Tá gaol acu leis an Seoirsis, ach tá siad an-difriúil léi, agus mar sin, is é an dearcadh atá ag na teangeolaithe nach canúintí iad ach teangacha iontu féin. Agus an méid sin ráite, is í an tSeoirsis chaighdeánach an teanga a úsáideann lucht labhartha na dteangacha seo le haghaidh na litríochta is na léitheoireachta. Mar sin, murar canúintí iad, ní bhaintear ach úsáid na canúna astu. Tá Seoirsis nó ceann de na teangacha gaolmhara seo ag 83.8 % de mhuintir na tíre.
Cosúil leis an Airméin, is náisiún seanársa Críostaí í an tSeoirsia, agus eaglais náisiúnta ar leith ag na Seoirsigh. Mar sin féin, is Muslamach duine as gach deichniúr sa Seoirsia. Cuid mhór de na Muslamaigh sa tír, is Aidseáraigh iad, is é sin, Seoirsigh a chuaigh leis an Ioslam nuair a bhí na hOtamánaigh i seilbh na tíre. Is iomaí duine acu a d'iompaigh ina gCríostaithe nuair a bhain an tSeoirsia amach a neamhspleáchas, daoine óga ach go háirithe. Tá eaglais náisiúnta dá gcuid féin ag na hAirméanaigh freisin. Thairis sin, tá dornán beag Caitliceach agus Protastúnach ann, agus is é an tIoslam reiligiún na nAsarbaiseánach sa tír.
S


The Dubliners.
Banna ceoil traidisiúnta Éireannach é The Dubliners, a bhunaigh Ronnie Drew, Luke Kelly, Ciarán de Búrca, agus Barney McKenna i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1962. "The Ronnie Drew Group", a tugadh orthu ar dtús, agus bhain siad cáil amach ag casadh ceoil le chéile in O'Donoghue's Pub. D'athraigh siad an t-ainm go gairid ina dhiaidh sin mar nár thaitin sé le Drew féin, agus b'é Kelly a mhol an t-ainm nua ós rud é go raibh sé ag léamh "Dubliners" le James Joyce ag an am.


An Asarbaiseáinis.
mionsamhail
Teanga Tuircice is ea an Asarbaiseáinis a labhraítear i bPoblacht iar-Shóivéadach na hAsarbaiseáine, in iarthuaisceart na hIaráine agus i dtíortha eile, go háirithe sa tSeoirsia. Tá sí an-chosúil leis an Tuircis, agus is iomaí Turcach a deir nach bhfuil ann ach canúint de chuid na teanga sin. Tá i bhfad níos mó focal ón bPeirsis in úsáid ag na hAsarbaiseánaigh, agus i bPoblacht na hAsarbaiseáine, cloistear cuid mhór focal Rúisise i gcónaí, i ndiaidh bhlianta fada an fhorlámhais Shóivéadaigh.
B'iad na litreacha Arabacha a bhíodh in úsáid ag na hAsarbaiseánaigh leis an teanga a bhreacadh síos, ar dtús. Nuair a tháinig na Boilséivigh i gceannas ar an Rúis, áfach, chomhairligh siad an aibítir Laidineach a chur i bhfeidhm ar theangacha Tuirceacha an Aontais Shóivéadaigh. Sin é mar a rinneadh ar dtús, is é sin, ó thús na bhfichidí ar aghaidh. Bhí sé beartaithe san am seo an aibítir Laidineach a chur i bhfeidhm ar an Rúisis féin, nó theastaigh ó na Boilséivigh an tír ar fad a oscailt don Iartharachas. Nuair a chuir Stalin deireadh leis an oscailteacht seo, áfach, caitheadh na litreacha Iartharacha féin i dtraipisí, agus chrom na hAsarbaiseánaigh ar leagan den aibítir Choireallach a úsáid sna tríochaidí.
Nuair a tháinig deireadh leis an Aontas Sóivéadach, chinn na hAsarbaiseánaigh ar an aibítir Laidineach a chur in úsáid ina dteanga arís. An leagan a úsáideann siad, tá sé an-chosúil le haibítir na Tuircise, nó seasann an litir Ç do "ch" an Bhéarla, agus an C do "j" an Bhéarla. Thairis sin, déantar idirdhealú idir I gan phonc agus İ le ponc. Fuaimnítear an chéad cheann acu cosúil le "ao" na Gaeilge, agus is gnáth-"í" an ceann eile. Is é an litir Ə an ceann is aistí sa teanga, agus í ag seasamh don fhuaim a chuirtear in iúl le [æ] in aibítir idirnáisiúnta na bhfuaimeanna, is é sin, an t-"a" tosaigh. Mar sin, ní hionann Ə na hAsarbaiseáinise agus [ə] na dteangeolaithe, a sheasann don "ghuta chúnta" dhoiléir.
San Iaráin, ní dhéantar mórán saothrú liteartha ar chanúint áitiúil na hAsarbaiseáinise, ach má scríobhtar í, is é an leagan Peirseach den aibítir Arabach a chuirfear i bhfeidhm uirthi, ar ndóigh. Teanga labhartha atá ann go bunúsach, áfach, agus is í an Pheirsis an teanga scríofa is fearr le haos léinn an chúige, fiú más í an Asarbaiseáinis atá ó dhúchas acu.
Tá an Asarbaiseáinis ag seacht milliún duine san Asarbaiseáin féin. Is deacair a rá, cé mhéad a labhraíonn í san Iaráin, ach is gnách glacadh leis go bhfuil sí ag tríocha milliún duine ar fad sa dá thír. Níl sé furasta a rá cé acu canúint Asarbaiseáinise nó teanga ar leith í canúint na treibhe fáin "Qashqa'í" san Iaráin, mar shampla.
Aibítir na hAsarbaiseáinise.
C c - cosúil le "j" an Bhéarla
Ç ç - cosúil le "ch" an Bhéarla
Ə ə - cosúil leis an "a" san fhocal Béarla "hat", nó le "á" Ghaeilge Uladh
Ğ ğ - cosúil leis an dóigh a bhfuaimnítear an "gh/dh" leathan i dtús an fhocail sa Ghaeilge. San Asarbaiseáinis, áfach, ní chloistear an fhuaim seo riamh i dtús an fhocail. Úsáidtear an litir seo sa Tuircis chomh maith, ach is litir bhalbh í sa teanga chaighdeánach, ansin.
X x - cosúil le "ach!" na Gearmáinise, nó leis an "ch" leathan sa Ghaeilge.
I ı - cosúil le "ao" na Gaeilge
İ i - "í" den ghnáthchineál
J j - cosúil le "j" na Fraincise, nó an dóigh a bhfuaimnítear an "s" san fhocal Béarla "measure"
K k - fuaimnítear an K an-chaol san Asarbaiseáinis, agus i gcanúintí na hIaráine, bíonn sé chomh caol is go n-éiríonn sé cosúil le "ch" an Bhéarla
Q q - is mar "g" leathan is minicí a fhuaimnítear an ceann seo, ach i bhfocail éagsúla, bíonn sé cosúil leis an "k" leathan nó leis an "x".
Ö ö - cosúil leis an nGearmáinis
Ş ş - "s" caol, nó cosúil le "sh" an Bhéarla
Ü ü - cosúil leis an nGearmáinis
Y y - cosúil leis an mBéarla.
An cupla focal.
"sağ olun" - go raibh maith agat
"zəhmət olmazsa, aramla danışın" - ná bí ag labhairt chomh gasta sin, le do thoil
Léigh freisin.
AWDE, Nicholas agus Famil Ismailov: Azerbaijani. Azerbaijani-English English-Azerbaijani Dictionary & Phrasebook. Sraith "Caucasus World", Curzon Press, Surrey 1999
MAMEDOV, Seville: Hippocrene Concise Dictionary - English-Azerbaijani, Azerbaijani-English. Nua-Eabhrac 2005


An Asarbaiseáin (tír).
Poblacht iar-Shóivéadach is ea an Asarbaiseáin, nó "Poblacht na hAsarbaiseáine" (Azərbaycan Respublikası). Tugtar "Tír na Síor-Thine" ar an Asarbaiseáin, ós rud é go bhfuil sí saibhir in artola. Tá sí suite idir an Iaráin, an Rúis, an Airméin agus an tSeoirsia. Tá cuid den Asarbaiseáin, mar atá, Nakhichevan nó Naxçıvan, dealaithe ón gcuid eile den phoblacht ag an Airméin. Tá Naxçıvan ag críochantacht go díreach leis an Tuirc.
Muslamaigh Shítheacha is ea na hAsarbaiseánaigh, agus is í an Asarbaiseáinis teanga oifigiúil na tíre. Tá gaol dlúth aici leis an Tuircis, agus is féidir leis na Turcaigh an chuid is mó den teanga a thuiscint. Labhraítear an teanga chéanna in iarthuaisceart na hIaráine freisin, in Asarbaiseáin na hIaráine.
Tá limistéar mór suite idir an Airméin agus an Asarbaiseáin, mar atá, Sléibhte Karabagh, arb Airméanaigh iad formhór mór a dhaonra. Ba leis an Asarbaiseáin an limistéar seo, go dtí gur tháinig deireadh leis an Aontas Sóivéadach, ach ansin, thosaigh na hAirméanaigh áitiúla ag cur cogaidh le cuidiú ón Airméin féin chun neamhspleáchas a bhaint amach ón Asarbaiseáin agus an limistéar a chur leis an gcuid eile den Airméin. Níl ceist Karabagh fuascailte go fóill, cé go bhfuil sos cogaidh i bhfeidhm idir an dá stát inniu.
Stair.
Tháinig lucht labhartha na Tuircise go dtí an Asarbaiseáin san aonú haois déag. Thit an réigiún leis na Seilsiúcaigh sa bhliain 1055, nuair a shealbhaigh siad an Iaráin agus an Chugais. Ba iad na gobharnóirí ("atabeq") a bhí ag rialú na hAsarbaiseáine mar chúige thar ceann an tsabhdáin Sheilsiúcaigh, agus iad ina ngéillsinigh don tsabhdán, ach ba mhinic a chuaigh an t-"atabeq" chun cearmansaíochta ar an sabhdán, agus an cúige beagnach ina stát neamhspleách aige. Sa bhliain 1225, chuir Rí (nó "shah") Khorezm, Jalaladdin, deireadh le stát an "atabeq".
I ndiaidh lár na tríú haoise déag, ba é Hülegü, a bhí i gceannas ar na Mongólaigh Iolchánacha, a shealbhaigh an Asarbaiseáin, agus bhunaigh sé a phríomhchathair sa chúige. Ba é a chomharba, Abaqa, a d'athraigh an phríomhchathair go Tebriz.
Másailéam ón 15ú haois i mBakı, príomhchathair na hAsarbaiseáine
Sa chúigiú haois déag, shealbhaigh an Pheirs, a bhí á rialú ag na Safaivídigh san am seo, an Asarbaiseáin. Níor tháinig athrú air seo roimh an ochtú haois déag, nuair a thit an Asarbaiseáin as a chéile agus tiarnaí áitiúla i gceannas ar a gcuid stáitíní feodacha. I dtús na naoú haois déag, shealbhaigh an Rúis Impiriúil de réir a chéile an chuid den Asarbaiseáin stairiúil arb ionann í agus an phoblacht neamhspleách atá ann inniu.
Nuair a thit an tóin as an Rúis Impiriúil i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, bhain an Asarbaiseáin amach an neamhspleáchas, ach ní raibh fad saoil sa phoblacht nua. I ndiaidh cupla bliain lán trioblóidí agus cogaíochta, d'fhorghabh na Boilséivigh an Asarbaiseáin i ndeireadh Mhí Bhealtaine 1920, agus rinneadh "poblacht Shóivéadach" den tír. I mí na Márta 1922, bunaíodh Poblacht Shóivéadach na Tras-Chugaise, arb iad an Asarbaiseáin, an Airméin agus an tSeoirsia a comhchodanna, ach níor mhair an chomhphoblacht seo ach go dtí an bhliain 1936, nuair a bunaíodh Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hAsarbaiseáine mar phoblacht Shóivéadach ar leith.
Níor sparáil purguithe Stailín an Asarbaiseáin ach oiread le haon phoblacht eile san Aontas. Shiúil an bás an tír go míthrócaireach sna tríochaidí, nuair a chuir Mir Jafar Baghirov, cúlaistín áitiúil an deachtóra, na mílte chun báis. Is iomaí intleachtóir agus ealaíontóir a maraíodh ar an gcúis go raibh siad ag déanamh spiaireachta nó uisce faoi thalamh ar mhaithe leis an Tuirc. Ba é an náisiúnachas pan-Tuirceach ba mhó a chuir isteach ar Stailín san Asarbaiseáin, agus na híobartaigh á milleanú faoi bhaint a bheith acu leis an idé-eolaíocht naimhdeach seo.
Sa Dara Cogadh Domhanda, rinne na Naitsithe iarracht an Asarbaiseáin a shealbhú, ó bhí an oiread sin artola in ithir na tíre. Mar sin, cuireadh muintir na hAsarbaiseáine idir fhir, mhná agus pháistí ag obair de ló is d'oíche le trinsí a ghearradh agus constaicí eile a thógáil a stopfadh na tancanna. Mar a thiontaigh na cúrsaí amach, áfach, chuaigh ionsaí na Gearmáine in abar sular tháinig sé a fhad leis an Asarbaiseáin.
Sa bhliain 1990, thosaigh na hAsarbaiseánaigh ag léirsiú agus ag agóidíocht in aghaidh an rialtais Shóivéadaigh. Ar dtús, stopadh na léirsithe go brúidiúil, ach sa deireadh thiar thall, bhain an tír amach neamhspleáchas mar phoblacht sa bhliain a bhí chugainn. Le linn an chéad chupla bliain neamhspleáchais, áfach, bhí na hAirméanaigh i Sléibhte Karabagh ag cur cogaidh lena gceantar a scaradh ón Asarbaiseáin agus a chur leis an Airméin. B'éigean do na hAsarbaiseánaigh eitneacha a bhí ina gcónaí in Karabagh éalú lena n-anam agus dídean a lorg sa chuid eile den tír. Tháinig sos cogaidh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin sa bhliain 1994, ach níl ceist na teorainne fuascailte go fóill.
Maidir leis an daonlathas, níl mórán den earra sin ar fáil sa tír. I dtúsbhlianta an neamhspleáchais, bhí an Asarbaiseáin á rialú ag an intleachtóir náisiúnaíoch úd Əbülfəz Elçibəy, ach ní raibh Elçibəy ábalta síocháin a choinneáil ná a chothú sa tír, nuair a thosaigh an cogadh mírathúil in aghaidh na nAirméanach ag luí ar eacnamaíocht agus ar pholaitíocht inmheánach na hAsarbaiseáine. Bhí Elçibəy ag comhoibriú go dlúth leis na Faolchúnna Liatha, eagraíocht Fhaisisteach sa Tuirc atá ag iarraidh na hiar-phoblachtaí Sóivéadacha a bhfuil teangacha de phór Tuirceach á labhairt iontu a aontú in aon tír amháin, an "Tuirceastáin Mhór". Ní raibh Elçibəy ábalta an tír a rialú ná an cogadh a fhearadh go héifeachtach, fiú le cabhair ó na comhairleoirí (ar bhaill de na Faolchúnna Liatha iad) a tháinig chuige ón Tuirc, agus sa deireadh thiar, ba é an t-iar-Chumannach úd Heydər Əliyev a chuir as cumhacht é. Fuair Əliyev bás sa bhliain 2003, agus tháinig a mhac İlham Əliyev i gcomharbas air.
Daonra.
Timpeall chasadh na mílaoise, bhí 9.1 milliún duine ina gcónaí san Asarbaiseáin, agus naonúr duine as gach deichniúr acu ina nAsarbaiseánaigh ó thaobh na teanga is an dúchais de. Is iad na Rúisigh an dara dream eitneach is mó, ach inniu, tá cuid mhór acu tar éis filleadh ar an Rúis, agus mar sin, níl ach 1.8 % de dhaonra na tíre ina Rúisigh inniu. Thairis sin, tá cuid mhór náisiúnachtaí beaga de chuid na Cugaise ag cur fúthu, mar Leisgínigh, Talaoisigh, Avaraigh, Sachúraigh, Búdúchaigh, Udi, agus eile. Tá Giúdaigh bhundúchasacha ina gcónaí timpeall Quba in Oirthuaisceart na hAsarbaiseáine, agus an teanga Tat á labhairt acu. Is teanga Iaránach í. Bhí mionlach mór Airméanach san Asarbaiseáin sular phléasc an cogadh amach idir an Airméin agus an Asarbaiseáin, ach d'éalaigh an mionlach seo go dtí an Airméin - cé is moite díobh siúd a raibh cónaí orthu in Karabagh féin, an limistéar atá forghafa ag fórsaí Airméanacha anois.
Muslamaigh is ea 93.4 % de dhaonra na hAsarbaiseáine, an chuid is mó acu ina Muslamaigh Shítheacha. Tá an tIoslam Sunnach, Eaglais Ortadocsach na Rúise, an Giúdachas agus seicteacha beaga Muslamacha agus Críostaí le fáil sa tír freisin. An chuid is mó de na hAsarbaiseánaigh, áfach, ní chloíonn siad go ródhian leis an Ioslam.
Cultúr.
Is í an Asarbaiseáinis príomhtheanga na tíre, agus í ag baint le foghrúpa Oghuz na dteangacha Tuirceacha. Tá sí an-chosúil leis an Tuircis. Thairis sin, tá tábhacht áirithe leis an Rúisis i gcónaí.
Is í an ghné is suntasaí de chultúr dúchasach na hAsarbaiseáine ná an stíl ceoltóireachta ar a dtugtar "muğam". Ní ceol tíre é an ceol muğam ach ceol casta Clasaiceach a bhfuil lorg an cheoil Pheirsigh agus Arabaigh le haithint air. Inniu, tá ceoltóirí san Asarbaiseáin atá ag iarraidh an ceol muğam agus an snagcheol Meiriceánach a mheascadh le stíleanna nua a chruthú.
Tagairtí.
A


An Asarbaiseáin (an Iaráin).
Tá réigiún na hAsarbaiseáine suite in iarthuaisceart na hIaráine, agus é ag críochantacht le poblacht iar-Shóivéadach na hAsarbaiseáine. Tá an teanga chéanna, an Asarbaiseáinis, á labhairt ar an dá thaobh den teorainn.
Is í Tebriz an chathair is mó in Asarbaiseáin na hIaráine.


Kemal Atatürk.
Ba é Gazi Mustafa Kemal Atatürk (1881- 10 Samhain 1938) a bhunaigh poblacht na Tuirce. Fuair sé oiliúint oifigigh san Arm Otamánach agus throid sa Chéad Chogadh Domhanda in aghaidh na Breataine. I ndeireadh an chogaidh thapaigh sé an deis agus chuaigh i gceannas ar arm mór in oirthear na Tuirce. Chuir sé cogadh ar fhórsaí na Breataine, na Fraince, na Gréige agus na hIodáile, d'éirigh leis iad a ruaigeadh, agus rinne poblacht den Tuirc. An náisiúnachas agus an saoltachas na clocha ba mhó ar a phaidrín, agus chuir sé in aghaidh na gcléireach Muslamach le lámh láidir chun an tIoslamachas a dhíbirt as an bpolaitíocht. Theastaigh uaidh cuma an Iarthair a chur ar an Tuirc: bhain sé an fial de na mná agus choisc na fir ar éadaí dúchasacha a chaitheamh.
Tús a shaoil.
Rugadh Mustafa Kemal sa bhliain 1881 i Selânik ("Thessalonike" na Gréige). Mionstátseirbhíseach ba ea a athair a chuaigh le díol agus ceannach an adhmaid. De réir nósanna an lae sin, ní bhfuair an buachaill ar dtús ach aon ainm amháin - Mustafa.
Fuair athair Mhustafa, Ali Rıza Efendi, bás nuair nach raibh a mhac ach seacht mbliana d'aois, agus bhí ar a mháthair, Zübeyde Hanım, an buachaill a thabhairt suas.
In aois a dhá bhliain déag chuaigh Mustafa óg ag foghlaim saighdiúireachta i scoil mhíleata Selânik agus, sa bhliain 1895, i Manastır ("Bitola" inniu i bPoblacht na Macadóine). Bhí an dá scoil mhíleata seo sa chuid den Impireacht Otamánach a raibh éirí amach ar siúl ag na Gréagaigh. Bhí Mustafa chomh gasta sin ag foghlaim na matamaitice i scoil Selânik gur bhronn a mhúinteoir an leasainm Kemal - "Foirfeacht" - air. Rinneadh leifteanant de sa bhliain 1905 agus cuireadh ar fiannas leis an gCúigiú hArm i nDamascas é, ach bhí a dhílseacht don Impireacht ag meath, agus chuaigh sé i rúnchumann oifigeach náisiúnaíoch darbh ainm "Vatan ve Hürriyet" ("Tír Dhúchais agus Saoirse"). Sa bhliain 1907 rinneadh captaein de; chuaigh sé sa Tríú hArm thiar i Manastır agus chuaigh sna Turcaigh Óga, dream a threascair an sabhdán Abdülhamid a Dó sa bhliain 1908. Ba ghearr go raibh Mustafa Kemal ina oifigeach sinsearach.
Sa bhliain 1910 fuair sé oiliúint cogaíochta sa Fhrainc. An bhliain dár gcionn fuair sé post sa Roinn Cogaidh in Iostambúl, ach bhí air dul go dtí cúige Trablusgarp sa Libia lena chosaint ar na Iodálaigh. Chuaigh sé ag cosaint Tobruk ar 22 Nollaig 1911 agus rinneadh ceannasaí de i nDerne ar 6 Márta 1912.
D'fhill Mustafa Kemal ar Iostambúl nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Balcánach i Mí Dheireadh Fómhair, 1912. Throid sé le fórsaí na Bulgáire ag Gallipoli agus arís ag Bolayır ar chósta na Tráice ("Trakya" na Tuircise), agus is mór an lámh a bhí aige in athghabháil Edirne agus Demotika (Didymoteicho). Sa bhliain 1913 cuireadh é chun Sóifia, príomhchathair na Bulgáire, mar ionadaí míleata lena choinneáil amach ó bheartaíocht pholaitiúil na príomhchathrach, agus sa bhliain 1914 rinneadh leifteanantchoirnéal de.
Ar fiannas sa Chéad Chogadh Domhanda.
Agus Kemal i Sóifia lochtaigh sé go géar na daoine arbh áil leo dul chun cogaidh ar thaobh na Gearmáine. Ar 16 Iúil 1914 chuir sé teachtaireacht oifigiúil ó Shóifia chuig an Aire Cogaidh, ag rá gur chóir don Impireacht a bheith neodrach. Ní raibh gar ann, áfach, ó bhí an tAire, Enver Pasha, báúil leis an Gearmáin, agus shínigh conradh rúnda dá réir.
Mustafa Kemal ag Gallipoli lena chuid saighdiúirí, 1915
Bhí ar an Marascal Gearmánach Otto Liman von Sanders caolas na nDardanelles a chosaint, agus é i gceannas ar Chúigiú hArm na hImpireachta Otamánaí. Cuireadh Mustafa Kemal i gceann Rannán a Naoi Déag, a bhí ag comhoibriú leis an gCúigiú hArm. Ar 8 Eanáir 1915 d'ionsaigh fórsaí na Ríochta Aontaithe Caolas na nDardanelles, agus iad ag iarraidh Iostanbúl a bhaint amach trí Leathinis Gallipoli.
Theip ar longa na Breataine briseadh tríd an gcaolas agus chinn na Briotanaigh ar thrúpaí a chur i dtír. Is é an toradh a bhí air seo go raibh fórsaí na Breataine i mbun comhrac fada in aisce agus iad ag iarraidh greim a choinneáil ar an an Leathinis. Bhí Rannán a Naoi Déag ar garastún i nGallipoli agus Mustafa Kemal i lár an aonaigh dá bharr. Nuair a tháinig fórsaí na hAstráile agus na Nua-Shéalainne (ANZAC - "Australian and New Zealand Army Corps") i dtír ar 25 Aibreán 1915 san áit a bhfuil "ANZAC Cove" uirthi inniu, bhí fórsaí na Tuirce rompu, le Kemal Atatürk i mbun. Bhí na "Anzacs" faoi léigear.
Atatürk, agus Cheannasaí an Airm (1918).
Le teacht na hoíche bhí dhá mhíle Anzac marbh agus iad ag iarraidh teannta a gcos a choinneáil ar an gcladach. Bhí siad sáinnithe ar an trá go ceann dhá sheachtain eile agus maraíodh duine as gach triúr. Rinneadh coirnéal de Kemal de bharr a ndearna sé agus é i gceannas le linn an fheachtais.
I ndeireadh na dála, nuair a bhí a ndúil bainte den rath ag na Briotanaigh i ndiaidh deich mí troda, thug siad a gcuid saighdiúirí leo ón Leithinis.
Rinne ceannasaithe Otamánacha eile éacht freisin agus Liman von Sanders san áireamh, ach ba é Mustafa Kemal an laoch, dar leis na Turcaigh.
I ndiaidh an fheachtais seo chuaigh Kemal chun Edirne, áit ar fhan sé go dtí 14 Eanáir 1916. Cuireadh i gceannas ar an Séú Cór Déag sa Dara hArm é agus thug sé a aghaidh ar Chugas. Rinneadh Briogáidire air ar 1 Aibreán 1916, cé go meastar gur chuir Enver Pasha moill ar an ardú céime d'aonghnó.
Poblacht na Tuirce.
Bhí baint ag Mustafa Kemal leis an ngluiseacht náisiúnaíoch ón mbliain 1919 amach. Chuir sé féin agus a chairde ciorclán amach ag fógairt go raibh neamhspleáchas na tíre i mbaol; d'éirigh sé as an arm agus chuir an rialtas barántas amach lena ghabháil. (Fógraíodh ina dhiaidh sin go raibh sé daortha chun báis.)
Tháinig an Pharlaimint Atamánach dheireanach le chéile in Iostanbúl sa bhliain 1920; nuair a scaoil fórsaí na Breataine í chuir Mustafa Kemal an Tionól Mór Náisiúnta (TMN) ar bun. Ar 10 Lúnasa 1920 chuir an Visír Mór Damat Ferid Pasha a lámh le Conradh Sèvres, rud a cuir bailchríoch ar dheighilt na hImpireachta, agus roinnt réigiún san áireamh ar chuid dhílis den Tuirc iad, dar leis na náisiúnaithe. Ar chomhairle Mhustafa Kemal thóg an TMN Arm Náisiúnta, agus chuaigh sin ag troid i dtrí chogadh - i gcoinne na bhFrancach, na nGréagach agus na nAirméineach. Ghluais na Gréagaigh chun tosaigh, agus rinne an TMN ardcheannasaí de Mhustafa Kemal ar 5 Lúnasa 1921. Chuaigh na Turcaigh i ngleic leis na Gréagaigh arís agus d'éirigh go maith leo; ghabh siad Smyrna ar 10 Meán Fómhar 1922.
Thosaigh Comhdháil Lausanne ar 21 Samhain 1922, agus dhiúltaigh an toscaire Turcach, İsmet İnönü, glacadh le haon rud a chuirfeadh isteach ar neamhspleáchas na tíre. Síníodh Conradh Lausanne ar 24 Iúil 1923. Shínigh Rialtas Shaorstát Éireann an Conradh sin, de bharr go raibh an Saorstát fós ina bhall d'Impireacht na Breataine. Fógraíodh Poblacht na Tuirce ar 29 Meán Fómhair 1923.
Polasaithe baile.
Ba é Mustafa Kemal ceannaire an stáit nua, agus chuaigh sé i mbun an tír a leasú i gcúrsaí polaitíochta, eacnamaíochta agus sóisialta d'fhonn stát daonlathach saolta a chruthú. Ba é an bunphrionsabal aige neamhspleáchas iomlán na Tuirce.
Ní raibh ann ach aon pháirtí amháin, eagraíocht ar tugadh an Páirtí Poblachtach ("Cumhuriyet Halk Fırkası") uirthi sa bhliain 1923. Ach bhí na toghcháin saor agus bhí córas cothrom toghchánaíochta ann. Bhí sé de cheart ag na teachtaí an rialtas agus an Príomh-Aire a roghnú. Rinne Bunreacht na bliana 1924 idirdhealú éigin idir an chumhacht fheidhmeach agus an chumhacht reachtach, ach bhí an-chumhacht ag an Uachtarán.
Kemal Atatürk ar tí labhairt le Parlaimint na Tuirce


Seoirsis.
Is í an tSeoirsis, nó an Ghrúisis, teanga oifigiúil na Seoirsia, agus í ó dhúchas ag ceithre mhilliún duine, a bheag nó a mhór. Ceann de na teangacha Cugasacha Theas is ea í, agus le fírinne is í an t-aon teanga amháin acu a bhfuil forbairt cheart liteartha déanta uirthi. Iad siúd a labhraíonn teangacha eile an ghrúpa seo, is é sin, Kivruli, Laz, Svan, nó Margaluri, is í an tSeoirsis liteartha is mó a chleachtann siad mar theanga liteartha. Is é "kartuli ena" (ქართული ენა) ainm na teanga sa teanga féin.
Tá aibítir dá cuid féin ag an tSeoirsis. Deir na hAirméanaigh gurbh é Mesrop Mashtots, naomhphatrún na hAirméine, a rinne í, díreach mar a chum sé aibítir na hAirméinise féin, ach is é an scéal a insíonn na Seoirsigh féin gurbh é an Rí Pharnavaz a cheap na litreacha sa cheathrú haois i ndiaidh bhreith Chríost.
Tá traidisiún saibhir liteartha ag an tSeoirsis. Is é an téacs is sine atá ann ná "Tsamebay tsmindisa Shushanikisi, dedoplisa" (წამებაჲ წმიდისა შუშანიკისი დედოფლისაჲ) nó "Mairtíreacht na Bainríona Naofa Shushanik", agus téann sé siar go dtí an cúigiú haois i ndiaidh bhreith Chríost. B'é Iakob Tsurtaveli a chum é. Sa dara haois déag a scríobhadh eipic náisiúnta na Seoirsia, "Vepkhistqaosani" (ვეფხის ტყაოსანი), nó "An Ridire i gCraiceann an Phantair". B'é Shota Rustaveli an t-údar.
Cé go bhfuil an tSeoirsis an-difriúil le teangacha na hEorpa, bhí sí fáiltiúil riamh roimh fhocail iasachta ó na teangacha Iartharacha. An té a éistfidh leis an raidió Seoirsise, aithneoidh sé roinnt mhaith focal a tháinig as an Laidin nó as an nGréigis. I gcomparáid léi, tá an Airméinis, cuir i gcás, i bhfad níos "dothuigthe", cé go bhfuil sí gaolmhar leis na teangacha Ind-Eorpacha.
An Aibítir.
კ = k eisiachtach, nó k scornánaithe - is é sin, an cineál speisialta den k a bhfuil an scornán páirteach ina fhuaimniú
ყ = q'. Is fuaim é seo nach mbíonn a leithéid le fáil sna teangacha eile. Go bunúsach, is k scornánaithe é a fhuaimnítear i bhfad siar sa scornach!
ჭ = scornánú á chur leis


Ollscoil Oxford.
Is í Ollscoil Oxford an ollscoil is sine i saol an Bhéarla. Tá fianaise ann go raibh láthair oideachais ansin ón 11ú haois i leith agus is í ceann de na hollscoileanna is cáiliúla ar domhan í anois. Is i gcathair Oxford féin, i Sasana atá sí suite.
Stair.
Ceapann cuid mhaith staraithe go raibh ollscoil in Oxford san aonú aois déag. D’éirigh an ollscoil níos mó sa bhliain 1167 nuair nach raibh mic léinn Sasanacha in ann staidéar a dhéanamh i bPáras, an Fhrainc tar éis dúnmharú Tomás Becket ag Rí Anraí II Shasana. Bhí troid ann idir na mic léinn in Oxford agus na daoine a bhí ina gcónaí ann i dtús an tríú haois déag. D’fhág roinnt mac léinn agus múinteoirí an ollscoil sa bhliain 1209 agus bhunaigh siad ollscoil nua i gCambridge.
Naisc Sheachtracha.
Oxford


Ladakh.
Is ceantar i dtuaisceart na hIndia é Ladakh agus é suite idir Sliabhraon Karakoram ó thuaidh agus na Himiléithe
ó dheas. Is é an dúiche is mó san India é, nó clúdaíonn sé níos mó ná 50% de stát Jammu agus Kashmir.


Seán P. Mac Mathúna.
Is scríbhneoir agus léachtóir Ollscoile é Seán P. Ó Mathúna. Rugadh Ó Mathúna i Nua Eabhrac sa bhliain 1930 ach tógadh é i bparóiste Rátha Móire i gcroílár Shliabh Luachra. D'fhreastal sé ar Mheánscoil San Aibhistín i nDún Garbhán. Bhain sé céim M.A. amach sa Nua-Ghaeilge i gColáiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath. Bhí a leabhar 'Múineadh sa dara teanga' bunaithe ar an taighde a rinneadh don Ph.D a bronnadh air ó Ollscoil Náisiúnta na hÉireann, foilsíodh é i 1974. Bhí sé ina mhúinteoir Meánscoile i gCiarraí agus i mBaile Átha Cliath.
Ó Mathúna, Seán P.
Ó Mathúna, Seán P.
Ó Mathúna, Seán P.


Risteard Ó Maolchatha.
Polaiteoir Éireannach, ceannaire de chuid Fhine Gael agus Aire Rialtais ab ea an Ginearál Risteard Séamus Ó Maolchatha, (10 Bealtaine, 1886 - 16 Nollaig, 1971). Ghlac sé páirt in Éirí Amach na Cásca - bhí sé mar leas-cheannasaí ar dhíorma d'Óglaigh a d'ionsaigh póilíní i gCill Dhéagláin. Bhí Tomás Ághas i gceannas an díorma sin. Toghadh mar Theachta Dála é san olltoghchán i mí na Nollag 1918. Bhí sé ina Cheann Foirne ar Óglaigh na hÉireann le linn Chogadh na Saoirse, mar aon le bheith mar Leas-Aire Cosanta.
Ghlac sé leis an gConradh agus ceapadh mar Ard-Cheannasaí ar an Arm é nuair a maraíodh Micheál Ó Coileáin i mí Lúnasa 1922. Dar leis, ba cheart poblachtánaigh a chur chun báis chun deireadh gasta a chur leis an gCogadh Cathartha.


Günter Grass.
Scríbhneoir comhaimseartha ab ea Günter Wilhelm Grass (16 Deireadh Fómhair 1927 – 13 Aibreán 2015) a bhain amach Duais Nobel na Litríochta mar gheall ar a chuid leabhar as Gearmáinis. Rugadh i Danzig é, ach nuair a thit an chathair sin leis na Polannaigh i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, shocraigh sé síos in Iarthar na Gearmáine. Mar sin féin, is í cathair a óige is ábhar don chuid is mó dár scríobh sé. Is é an t-úrscéal úd "Die Blechtrommel" ("An Druma Stáin") is mó a thuill cáil dó ar fud an domhain, nó is féidir a rá gur thug an leabhar sin an réalachas draíochta isteach i litríocht na hEorpa. Bhí suim mhór ag Grass i gcúrsaí polaitíochta riamh, agus é ag tacú le Daonlathaigh Shóisialta na Gearmáine (SPD) ó am go ham.
Saol.
Tháinig Grass chun saoil i nDanzig, áit a raibh siopa grósaera ag a mhuintir. Protastúnach Gearmánach ab ea a athair, Willy Grass (1899-1979), ach ba Chaitliceach í a mháthair, Helene Knoff (1898-1954), agus gaolta Caisiúbacha agus Polannacha aici. Treibh áitiúil Shlavach is ea na Caisiúbaigh a bhfuil teanga dá gcuid acu, cé nach saothraítear mórán sa litríocht í. Tógadh Günter óg leis an gcreideamh Caitliceach, cibé scéal é. Bhí cónaí ag a mhuintir i Langfuhr (inniu, Wrzeszcz, arb é an ceantar is mó daonra i Gdańsk inniu, agus stáisiún traenach ar leith ansin), cois na sráide úd "Labesweg" (inniu, "Ulica Joachima Lelewela"). Rugadh deirfiúr dó sa bhliain 1930.
D'fhreastail Günter óg ar an meánscoil úd "Conradinum". Bhí sé míshásta leis an atmaisféar i dteach a thuismitheoirí, ó nach raibh saol na meánaicme Caitlicí ag taitneamh le mífhoighne an ógánaigh. Mar sin, chuir sé in iúl do na húdaráis mhíleata gur theastaigh uaidh dul ar fiannas i bhfomhuireán. Ní bhfuair sé a mhian, nó ar dtús, preasáladh san "Arbeitsdienst" é, is é sin, ina "shaighdiúir oibre" a chaithfeadh gnáthobair thógála a dhéanamh faoi shainéide agus faoi smacht míleata. I Mí na Samhna, 1944, chuaigh sé sna saighdiúirí sa deireadh, ach níorbh é an fomhuireán a bhí i gceist, ach deichiú rannán tancanna an SS, "Rannán Frundsberg". Goineadh i machaire an áir é ar an 20ú lá de Mhí Aibreáin, 1945, agus cimíodh i gcampa príosúnachta de chuid na Meiriceánach é. Sna blianta a bhí le teacht, níor thrácht sé le haon duine ar an SS. Ina áit sin, b'é an scéal a bhíodh aige ná go raibh sé ina "Flakhelfer", is é sin, go raibh sé ina bhuachaill cúnta san airtléire frith-aerárthaí. Níor scaoil sé leis an bhfírinne ach sa bhliain 2006, nuair a tháinig a leabhar dírbheathaisnéise, "Beim Häuten der Zwiebel" ("Ag Baint an Chraicinn den Oinniún"), i gcló.
Sna blianta 1946-1947, bhí Grass ag foghlaim cheird an tsaor cloiche i nDüsseldorf. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé ag staidéar dealbhóireachta agus dearthóireachta in Acadamh na nEalaíon sa chathair chéanna. Sa bhliain 1953, d'aistrigh sé go Beirlín lena chuid staidéir a leanúint in Ardscoil na nEalaíon ("Hochschule für Bildende Künste") ansin. Chaith sé na blianta 1956-1959 i bPáras. Ina dhiaidh sin, d'fhill sé ar Friedenau i mBeirlín. Sa bhliain 1972, chuaigh sé a chónaí i Wewelsfleth i Schleswig-Holstein.
Phós sé Anna Schwarz, bean óg ón Eilvéis a bhí ag staidéar le bheith ina cailín bailé. Nuair a bhí sé ina chónaí le hAnna i bPáras, scríobh sé an t-úrscéal úd "Die Blechtrommel", agus saolaíodh an bheirt mhac, Raoul agus Franz, dóibh. Cupla a bhí iontu. Ar ais i mBeirlín dóibh, rugadh an chéad iníon, Laura. Tháinig an tríú mac, Bruno, chun saoil sa bhliain 1965. Ina dhiaidh sin, bhí scéal fada grá ag Grass le bean darbh ainm Veronika Schröter, agus rugadh iníon, Helene, dóibh sa bhliain 1974. Fuair Grass agus Anna colscaradh sa bhliain 1978, agus sa chéad bhliain eile, phós sé Ute Grunert, ceoltóir orgáin.
Chrom Grass ar an obair scríbhneoireachta an chéad uair sa bhliain 1956. Sa bhliain sin a d'fhoilsigh sé an chéad dán. An chéad chúpla saothar a bhreac sé síos, ba drámaí éigiallta agus dánta iad. Níor bhain sé amach cáil idirnáisiúnta roimh an mbliain 1959, nuair a cuireadh an t-úrscéal mór "Die Blechtrommel" i gcló.
Bhí Grass ag tacú leis an bPáirtí Daonlathach Sóisialta ó am go ham. Sa bhliain 1961, fuair sé aithne phearsanta ar Willy Brandt, agus sa bhliain 1982, chuaigh sé sa pháirtí. Mar sin féin, ba mhinic a chuir a chuid tuairimí polaitiúla isteach ar an bpáirtí. Sa bhliain 1990, nuair a bhí an dá stát Gearmánacha le dul le chéile in aon stát amháin, chuir Grass in iúl nár theastaigh uaidh an tír a athaontú, agus gurbh fhearr leis cineál feidearálacht dhá stát. Na hailt chriticiúla a tháinig i gcló óna pheann ar na nuachtáin timpeall an ama seo, d'fhoilsigh sé faoin teideal "Ein Schnäppchen namens DDR - Letzte Reden vorm Glockengeläut" ("Goblach ar a dtugtar Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine - Na hÓráidí Deireanacha roimh na Creilleanna Báis")
faoi chlúdach leabhair iad níos deireanaí.
I rith na mblianta 1946 agus 1947 oilleadh mar saor chlocha é. Ar feadh scata fada d’obair sé mar dealbhóir, i dtús sa "Kunstakademie in Düsseldorf" agus i ndiaidh sin san "Universität der Künste in Berlin". Ag an am céanna bhí sé ag feidhmiú mar scríbhneoir is ag taisteal go forleathan. Thug sé lán tacaíocht do Willy Brandt agus an SPD sa tréimhse seo. Phós sé i 1954; scar sé lena chéad bhean i 1978 agus d’athphós sé i 1979. Tá cónaí ar i mBeirlín agus caitheann sé tréimhsí i Schleswig-Holstein freisin.
Bhí sé ina Uachtarán ar an Berlin Akademie der Künste (Acadamh na hEalaíona i mBeirlín) ó 1983-86.
I rith an réabhlóid i 1989-90, mholl Grass go gcomeadfaí an deighilt idir an dhá leath den Ghearmáin toisc gur chreid sé go mbeadh sé dosheachanta go n-éireoidh an Ghearmáin bagarthach ar mór roinn na hEorpa arís, dá naontófaí í.
Tá sé aitheanta mar gheall ar a chuid scríbhneoireachta go háirithe "An Druma Stán" ("Die Blechtrommel" a fhoilsíodh i 1959. I 1961 foilsíodh an t-úrscéal "Cait agus Loch" ("Katz und Maus") agus sa bhliain 1963 "Blianta Madra" ("Hundejahre"). Tá na trí úrscéal seo bunaithe ar fás an Naitsíochais i nDanzig.
Bronnadh iliomad duaiseanna air agus i 1999 fuair sé an Duais Nobel le haghaidh an litríocht.
Cáineadh é ó am go chéile, mar nár rinne sé aon mórshaothar ó thús na seascaidí ar aghaidh, ach le "Siúl an Phortáin" ("Krebsgang") a foilsíodh sa bhliain 2002 léirigh sé go raibh sé chomh cruthaíoch ná mar a bhí sé riamh.
D'fhoilsigh sé leabhar úr sa bhliain 2006 "Beim Häuten der Zwiebel" (Ag baint an chraicinn den oinniún) inar adhmhaigh sé go raibh sé ina bhall den Waffen SS ag deireadh an Dara Cogadh Domhanda. Dár leis, ní fhéadfadh sé an rialtas san iar-Ghearmáin Iarthar a cháineadh i rith na mblianta dá mbeadh fhios ag an saol i gcoitinne faoin eachtra seo. Chruthaigh sé anchonspóid leis an adhmhaíl seo agus deir lucht a cháinte go raibh iliomad deiseanna aige i rith na mblianta an fhírinne a insint agus anois gur gá a shaothair uilig a athléamh sa comhthéacs nua.


Páirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine.
Is é Páirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine (Gearmáinis: "Sozialdemokratische Partei Deutschlands") (SPD) an páirtí polaitíochta is sine agus is mó sa Ghearmáin, agus breis is 600,000 ball ann. Ferdinand Lassalle a bhunaigh é sa bhliain 1863, faoin ainm "Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein" (ADAV — Cumann Ginearálta Oibrithe na Gearmáine). Mar sin, tá sé ar cheann de na páirtithe polaitíochta is sine ar domhan. Is é Sigmar Gabriel ceannaire an pháirtí faoi láthair.
Stair.
I 1875, chumaisc an ADAV agus an SDAP ("Sozialdemokratische Arbeiterpartei" — Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre) faoin ainm SAP ("Sozialistische Arbeiterpartei" — Páirtí Sóisialta an Lucht Oibre). August Bebel agus Wilhelm Liebknecht a bhunaigh an SDAP i 1869. Athainmníodh i 1890 é mar an SDP. Ghlac siad páirt i ngach olltoghchán sa Ghearmáin ó 1871. Bhuaigh siad dhá shuíochán sa "Reichstag" in olltoghchán na bliana sin, ach i 1912, bhuaigh siad 34.8% de na vótaí agus 110 suíochán. Ba é príomhpháirtí an Dara hIdirnáisiúntais é, freisin. Tar éis a bhunaithe, ba é August Bebel an ceannaire ba thábhachtaí don pháirtí. Marxach a bhí ann, cé gur chonraitheoir é freisin.
Bhí gaol láidir ag an SDP leis na ceardchumainn agus chuaigh siad i bhfeidhm ar na hoibrithe. Ó 1878 go dtí 1890, faoi réimeas Otto von Bismarck, bhí cosc ar an bpáirtí de bharr na "Sozialistengesetze" (Dlíthe na Sóisialaithe). D'éirigh an páirtí níos radacaí de dheasca an choisc sin. Tá teannas ann fós idir lucht iar-Mharxach na heite clé sa pháirtí agus an lucht is lú radacachas ann. Sna 1890í, bhí díospóireacht ar siúl ("Revisionismusdebatte") maidir leis an modh ab fhearr stádas na n-oibrithe a fheabhsú: réabhlóid sóisialach amháin, nó modhanna bunreachtúla.
An Chéad Chogadh Domhanda agus Poblacht Weimar.
Póstaer de chuid an SPD ó 1919
Ag tús an Chéad Chogaidh Domhanda, vótáil páirtí pairliminte an SPD ar son an chogaidh. Chreid baill áirithe den pháirtí go raibh an polasaí seo i gcoinne phrionsabail an pháirtí. Cuireadh a lán daoine as an bpáirtí, Rosa Luxemburg ina measc, agus bunaíodh grúpaí nua: an USPD ("Unabhängige SPD" — SPD Neamhspleách) agus an "Spartakusbund" (Conradh na Spartacach). Ag tús na Réabhlóide Gearmánaí, chuir an SPD agus an USPD le chéile chun ceannaire an SPD, Friedrich Ebert, a chur san Uachtaránacht. Mar aon leis an bpáirtí liobrálach, an DPP, agus leis an bpáirtí Caitliceach "Zentrum", bhunaigh an SPD Poblacht Weimar i 1919. Tar éis teipidh ar an bpáirtí i dtoghcháin i 1920, níor ghlac siad páirt sa rialtas ach le cúpla tréimhse gearr. Chuir rath an KPD ("Kommunistische Partei Deutschlands" — Páirtí Cumannach na Gearmáine) isteach ar thionchar an SPD. I 1931, bhunaigh dream de chuid eite chlé an pháirtí an SAPD ("Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands" — Páirtí Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine). I 1933, fuair an SPD 18.3% de na vótaí, i gcomparáid le 37.9% i 1919.
An Tríú Reich agus an Dara Cogadh Domhanda.
Ba é an SPD an t-aon pháirtí a vótáil in aghaidh an Acht Údaraithe. Cuireadh cosc ar an bpáirtí arís ó 1933 go dtí deireadh réimeas na Naitsithe. Cuireadh a lán dá bhaill faoi ghlas i gcampaí géibhinn. Mhair an páirtí ar deoraíocht. Tar éis an Dara Cogaidh Domhanda, athbhunaíodh é i ngach ionad áitithe sa Ghearmáin. San ionad Sóivéadach, agus níos déanaí i bPoblacht Daonlathach na Gearmáine (DDR), chumaisc an SPD agus an KPD chun an SED ("Sozialistische Einheitspartei Deutschlands" — Páirtí Sóisialach Aontachta na Gearmáin) a bhunú. D'fhulaing a lán Daonlathaigh Shóisialta faoi Stailín.
Tar éis an chogaidh.
Cé go raibh siad i gcoinne an gheilleagar margaidh ar dtús, ghlac SPD an Iarthair leis faoi dheireadh i gclár Bad Godesberg, a cruthaíodh le linn na comhdhála sin i 1959. I 1966, chuaigh an páirtí i gcomhrialtas leis an CDU agus an CSU faoi Sheansailéireacht Kurt Georg Kiesinger (CDU). Tar éis olltoghchán 1969, chuaigh siad i gcomhrialtas leis an FPD. Rinne an Seansailéir, Willy Brandt, iarracht caidrimh idir an Ghearmáin Iartharach agus Bloc an Oirthir ("Ostpolitik") a fheabhsú, rud nár thaitin leis an bhfreasúracht choimeádach. D'éirigh Brandt as i 1974 agus tháinig Helmut Schmidt i gcomharbas air. I 1982, d'fhág an FPD an rialtas, agus bhí an SPD i bhfreasúracht le tréimhse fada in a dhiaidh sin. I 1983, bhuaigh an Comhaontas Glas (Grüne) suíocháin sa "Bundestag" den chéad uair. Ba iad na chéad iomaitheoirí de chuid na heite clé a bhí ag an SPD ó na 1950í.
An Ghearmáin athaontaithe.
I 1989, le linn athaontú na Gearmáine, bunaíodh an SPD sa DDR.
I 1998, toghadh ceannaire an SPD, Gerhard Schröder, mar Sheansailéir i gcomhrialtas leis an gComhaontas Glas, rud a bhí ag teastáil ó Willy Brandt ó na 1980í. Ceapadh uachtarán an pháirtí, Oskar Lafontaine, ina Aire Airgeadais, ach bhí coimhlint idir Realpolitik an tSeansailéara agus tuairmí Keyensach a aire, agus d'éirigh Lafontaine as i Márta 1999. Tar éis tacaíocht theach uachtarach na pairliminte, an "Bundesrat", a chailleadh an mhí roimhe sin, bhí ar an rialtas aontú an Fhreasúra a fháil maidir leis an gcuid ba mhó de na hábhair thábhachtacha.
Tar éis fhoilsiú chlár leasuithe liobrálacha Schröder ("Agenda 2010") i 2003, a cuireadh i bhfeidhm in ainneoin chur i gcoinne láidir go dtí deireadh 2004, tá géarchéim éirithe san SPD. Ní bhfuair an páirtí ach 21.5% de na vótaí sna toghcháin don Phairlimint Eorpach i 2004. Cé go raibh breis is milliún ball ag an bpáirtí sna 1970í, ní raibh ach 633,000 ball i Lúnasa 2003.
Cathaoirligh ó 1946.
Kurt Beck - Iar-cheannaire an pháirtí


Ráth Maonais.
Ceann de bhruachbhailte Bhaile Átha Cliath é Ráth Maonais (Béarla: "Rathmines"), ar thaobh theas na cathrach, timpeall ar thrí chiliméadar ó lár na cathrach. Ar taobh amháin an Chanáil Mhór, agus é ag síneadh amach go Ráth Gharbh sa deisceart, Crois Araild san iarthar agus Raghnallach san oirthear.
Stair.
Is tagairt é an logainm "ráth" don struchtúr daingnithe a bhí, is dócha, ar an chéad áitreabh sa cheantar, cosúil leis na ceantair ina thimpeall. Is dócha gur thosaigh sé mar áit tráchtála de chuid na Normannach sa 12ú aois, tar éis an ionartha san aois sin. Logainmneacha den chineál céanna iad Ráth Gharbh agus Ráth Fearnáin.
Téann stair fada Ráth Maonais siar go dtí an 14ú haois. San am seo, is é an t-ainm a bhí ar an gceantar eaglasta ar chuid de Ráth Maonais agus a thimpeallacht ná Cuallu nó Cuallan. Léirítear an t-ainm seo sa cheantair gar dó, Coill Chuallain. Luaitear Cuallu sa iniúchtaí áitiúla ó 1326 mar cuid an fheirm Naomh Sepulchair. Tá méid fianaise ann chónaithe bunaithe timpeall rath chomh luath mar 1350.
Bhí Ráth Maonais mar cuid an Bharúntacht Uppercross, ceann de na barúntachta i dtimpeall Baile Átha Cliath, a bhí ina chathair baillte. Is dócha go bhfuil an cáill stáiriúl is mó ar Ráth Maonais ná cath fuilteach a bhí ann i 1649, i rith an Concas Chromaill, nuair a fuair 5,000 daoine bás. Tharla Cath Ráth Maonais ar an 2 Lúnasa 1649, agus mar an cath, buadh ar na forsaí Ríogaíoch in Éirinn go luath ina dhiaidh. Rinneadh comparáid, maidir len thábhachtacht pholaitiúil, idir an cath seo agus Cath Naseby i Sasana.
Níos déanaí ná sin, bhí bruachbaile faiseanta Bhaile Átha Cliatha é, ag mealladh na daoine móra ag lorg tearmann ón chaoi chónaí bocht sa chathair, ó meán-19ú aois. Tá Rath Maonais ar suíomh le radharc ar an gcathair, agus is bealach é chuig na sléibhte. Is sainghné an cheantair a phríomhsráid fhada, ó drochid an canála go dtí an Halla an Bhaile, agus thar go dtí Rath Ghearr agus Dartraí, ó Chamaí go Domhnach Broc.
An saol inniu.
Tá nascanna maith iompar poiblí ann inniu. Tá gníomhíocht tráchtála agus cathartha láidir ag Ráth Maonais, agus tá aithne air ar fud na hÉireann mar ceantar lóistín saor le haghaidh mic léinn agus státseribhisigh ag teacht chuig an cathrach ó na tríochaidí. Sna blianta beaga anuas, tá a chuid tithíocht eirithe níos leathain, agus tá feabhas curtha ar iomarca tithe de réir an saibhreas le déanaí. In ainneoin é sin, is ceantar ilghnéitheach é Ráth Maonais, agus bhí sé i gcónaí suíomh an lucht inimrce agus mionghrúpaí dúchasaigh.


An Ollainn Thuaidh.
deas
Is cúige de chuid na hÍsiltíre í an Ollainn Thuaidh (Ollainnis: "Noord-Holland",) atá suite in iarthuaisceart na tíre. Is é Haarlem an phríomhchathair. Tá príomhchathair na hÍsiltíre, Amstardam, suíte ann freisin.
Cruthaíodh an cúige i 1840 as cúige na hOllainne, nuair a scoilteadh an cúige sin i dá roinnt: an Ollainn Thuaidh agus an Ollainn Theas.
Tagairtí.
Ollainn Thuaidh


Haarlem.
HaarlemIs bardas agus cathair san hÍsiltíre é Haarlem. Is é príomhchathair na hOllainne Thuaidh. Tá an cathair suite ar an abhainn Spaarne, timpeall is 20km ó Amstardam.


Drenthe.
deasIs cúige de chuid na hÍsiltíre é Drenthe atá suite in oirthuaisceart na tíre. Is é Assen an phríomhchathair. Tá teorainneacha aige le Overijssel ó dheas, Friesland ó thiar, Groningen ó thuaidh, agus leis an nGearmáin ó thoir.


Brabant Thuaidh.
deasIs cúige de chuid na hÍsiltíre é Brabant Thuaidh (Ollainnis: "Noord-Brabant",) atá suite i ndeisceart na tíre. Tá teorainneacha aige leis an mBheilg ó dheas, leis an an Ollainn Theas agus leis an nGelderland ó thuaidh, le Limburg ó thoir agus leis an Zeeland ó thiar. 's-Hertogenbosch an phríomhchathair.
Bardais.
Tá Brabant Thuaidh roinnte i 68 bardas faoi láthair.


Mutter Courage und ihre Kinder.
Is dráma é Mutter Courage und ihre Kinder (Gaeilge: "An Mháthair Crógacht agus a Clann") a tháinig ó pheann an drámadóra Ghearmánaigh Bertolt Brecht (1898-1956) sa bhliain 1939. Tá an dráma seo ar ceann den naoi gceann a scríobh sé le cur in aghaidh an Naitsíochais agus an Fhaisisteachais. Mar is dual dó, lonnaigh Brecht an dráma seo i bhfad siar sa stair, in aimsir Chogadh an Tríocha Bliain le teachtaireacht a reic i dtaobh na gcúrsaí reatha. Cailín cistine is ea Anna Frieling, arb í príomhcharachtar an dráma í, agus í ag obair d'arm na Sualainne. Tá sí ag iarraidh a cuid a shaothrú ar an gcogadh, mar shlí bheatha, agus bia is beatha a choinneáil lena clann, ach is é an rud a tharlaíonn ná go gcailleann sí an triúr páiste aici i rith imeachtaí an dráma.
Tá an dráma seo bunaithe ar thuairimí Bhrecht i dtaobh na amharclannaíochta eipiciúla agus coincheap an choimhthithe ("Verfremdung") a d'fhoghlaim sé ó na foirmiúlaithe Rúiseacha. Is é an rud atá i gceist leis ná suíomh coimhthíoch a chur ar stáitse sa chaoi is go mbeidh an lucht féachana in ann breithiúnas a thabhairt ar smaointí i gcoimhthéacs nach bhfuil siad ar a suaimhneas ann. Úsáidtear an iliomad cleasanna chun an coimhthíos seo a chur ar an bhféachadóir. Tá dhá ghníomh déag sa dráma seo, agus na himeachtaí suite thar an tréimhse dhá bhliana déag ón mbliain 1624 go dtí an bhliain 1636. Léirítear saol na Máthara, ach ní chuirtear ar cumas an lucht féachana cion a thabhairt di ná muinín cheart a bheith acu aisti. Ní dhéantar laoch di, murab ionann agus sna tragóidí Gréagacha. I ndeireadh an dráma dúinn, níl fonn orainn aithris a dhéanamh ar an Máthair agus an dóigh a raibh sí ag dul i mbun a saoil féin.
Thóg sé cúig seachtaine ar Bhrecht an dráma seo a scríobh. Ceann de na drámaí is clúití dár chum sé atá ann.
Cuireadh an dráma seo ar stáitse don chéad uair sa Schauspielhaus i Zürich sa bhliain 1941. Bhí an léiriú seo ina bhunchloch i bhforbairt an Berliner Ensemble, an fhoireann amharclannaíochta a bhí leis an gcuid is mó de dhrámaí Bhrecht a stáitsiú i ndiaidh an chogaidh.


Flevoland.
deasIs cúige de chuid na hÍsiltíre é Flevoland (), atá suite i lár na tíre, ag an láthair an Iar-Zuiderzee. Búnadh ar 1 Eanáir, 1986 é. Tá timpeall is 370,000 daoine ina gcónaí ann (2005).


An Fhreaslainn.
deasIs cúige de chuid na hÍsiltíre í "an Fhreaslainn" (Freaslainnis: "Fryslân", Ollainnis: "Friesland") atá suite i dtuaisceart na tíre. Tá 643,000 duine ina gcónaí ann (2005). Tá an phríomhchathair, Leeuwarden, suite i lár an chúige. Is é an t-aon chúige le teanga féin aige.


Liosta stáit na hIndia de réir a ndaonra.
Liosta stáit na hIndia de réir a ndaonra.


Thüringen.
Is é Saorstát na Túiringe (sa Ghearmáinis "Freistaat Thüringen" ['fʁaɪʃta:t 'ty:ʁɪŋən], i mBéarla "Free State of Thuringia") an dóú stát déag is mó de réir daonra agus an t-aonú stát déag is mó de réir achair sa Ghearmáin. Is é Erfurt a phríomhchathair.


Nordhausen.
Cathair sa Ghearmáin is ea Nordhausen. Tá 42.765 duine ina gcónaí ann.


An tSacsain-Anhalt.
Is stát sa Ghearmáin í an tSacsain-Anhalt () atá suite in oirthear na tíre. Is í Magdeburg an phríomhchathair.
Tagairtí.
Sacsain-Anhalt, An t-


Keflavík.
a> a fheiceáil ón áit ar lá geal.
Baile in iardheisceart na hÍoslainne is ea Keflavík. Tá sí suite sa chuid sin den tíre ar a dtugtar Reykjanes. "Bá adhmaid ón bhfarraige" an chiall atá le "Keflavík".
Bhunaigh scata Albanach Keflavík sa 16ú haois mar ionad iascaireachta. Inniu tá Aerfort Idirnáisiúnta Keflavík suite ann, an ceann is mó sa tír. Bunáit thábhachtach ab ea é i rith an Dara Chogaidh Dhomhanda agus an Chogaidh Fhuair níos déanaí. Tá bunáit Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh (ECAT, nó NATO i mBéarla) suite ann fós.
Sa bhliain 1995, cuireadh le Njarðvík agus Hafnir le bardasacht nua a chur ar bun ar a dtugtar Reykjanesbær. Bhí 14,172 duine ina gcónaí sa bhaile nua seo sa bhliain 2009.
Tá an leabhar "Red Storm Rising", atá scríobtha ag Tom Clancy, suite sa bhunáit ECAT.


Lordi.
Banna ceoil as an bhFionlainn is ea Lordi. B'é Mr. Lordi, a bhunaigh an banna i Rovaniemi sa bhliain 1992. Is iad na cultacha arrachtaigh a chaitheann ceoltóirí an bhanna ba túisce a tharraing súil an tsaoil mhóir orthu. B'é Kiss, an banna cáiliúil d'"arrachtaigh", a thug an smaoineamh do Phutaansuu a leithéid de chuma a chur ar na ceoltóirí, nó bhí sé ina bhall gníomhach de chlub lucht adhartha Kiss, nuair a bhí sé óg. Bhuaigh Lordi Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse "(Eurovision)" ar 18 Bealtaine, 2006 san Aithin, An Ghréig leis an amhrán "Hard Rock Hallelujah". Níor ghnóthaigh aon cheoltóir ón bhFionlainn an comórtas sin riamh roimh Lordi.
Níl san ainm féin "Lordi", go bunúsach, ach an focal Béarla "lord" agus an t-"i" curtha leis chun an focal a chur in oiriúint do chóras gramadaí na Fionlainnise. Ní úsáidtear an focal san Fhionlainnis chaighdeánach ach amháin le tagairt a dhéanamh do "thiarnaí" na huasalaicme Sasanaí.


Radiohead.
Banna ceoil as Oxfordshire, Sasana is ea Radiohead. Bhí cáil mór ag an mbanna sna 1990í, agus deirtear go minic go bhfuil na h-albaim "The Bends" agus "OK Computer" ar chuid de na ceirníní is fearr riamh. Thosaigh ceol Radiohead ag éirí i bhfad níos trialaigh níos déanaí, ach choimeád siad tacaíocht láidir ar fud an domhain. Bhí baill Radiohead uilig ar scoil in Abingdon School in Oxdordshire. Bhí Thom Yorke agus Colin Greenwood sa bhliain chéanna.


Groningen (cúige).
Is cúige de chuid na hÍsiltíre é Groningen () atá suite i dtuaisceart na tíre. Is é Groningen an phriomhchathair.


Groningen.
Is cathair agus bardas í Groningen atá suite i gcúige Groningen, san Ísiltír. Príomhchathair chúige Grongingen atá inti. Tá timpeall 180,000 duine ina gcónaí ann.
Tá an 5ú túr eaglaise is airde sa tír, an "Martinitoren," suite sa chathair. Críochnaíodh sa bhliain 1482 é, an 97m túr, ach ó thús sín an spuaic 127m. Sa bhliain 1577, dódh go talamh í, agus mar sin is as an mbliain 1627 an túr reatha.
Tá an dara hollscoil is sine san Ísiltír, Ollscoil Groningen ("Rijksuniversiteit Groningen"), suite ann.


The Who.
Banna rac-cheoil Sasanach is ea The Who. Bunaíodh an banna i Londain i 1964, agus i gceann tamall bhí an-rath acu ar fud an domhan. Bhí fuaim trom nua ag an mbanna, agus amhráin a bhí cumhachtach agus ealaíonta. Bhí stíl suimiúil ag giotáraí agus cumadóir Pete Townshend, agus chuir sé cuid de na céad ceoldráma raic le chéile, mar shampla "Tommy". Drumadóir tréitheach ab ea Keith Moon, ach duine buartha ag an am céanna. Deirtear go minic go bhfuil The Who i measc na bannaí is fearr riamh.
Cailleadh Moon i 1978 agus dord-ghiotáraí John Entwistle i 2002, ach tá The Who ag seinm le chéile fós le ceoltóirí nua (mar shampla Zak Starkey, mac Ringo Starr).


Austurland.
Is réigiún san Íoslainn é Austurland, nó uaireanta Austfirðir, atá suite in oirthear na tíre. Bhí 11,798 daoine ann i 2005, agus is réigiún é atá aitheanta mar áit thurasóireachta.


Aibhistín de Staic.
Réabhlóidí Éireannach ab ea Aibhistín de Staic (7 Nollaig 1879 - 27 Aibreán 1929).
Saol.
Saolaíodh Aibhistín de Staic i dTrá Lí i gContae Chiarraí. Fuair sé a chuid oideachais ó na Bráithre Críostaí i dTrá Lí. Nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois, thréig sé an scoil agus chuaigh sé ag obair ina chléireach in oifig dlíodóra. Bhí sé ar fheabhas ina pheileadóir, agus é i gceannas ar fhoireann Chiarraí nuair a bhain siad an chraobh uile-Éireann sa bhliain 1904. Bhí sé freisin ina Uachtarán ar Bhord Chontae Chiarraí don Chumann Lúthchleas Gael.
Sa bhliain 1908, chuaigh sé san IRB. Ní raibh sé gníomhach i bpolaitíocht roimhe sin. Sa bhliain 1916, bhí sé ina cheannfort ar na hÓglaigh i gCiarraí, agus é le teacht in araicis na n-arm Gearmánach a bhí Ruairí Mac Easmainn a thabhairt go hÉirinn. Ghabh na Sasanaigh é, áfach, agus daoradh chun báis é. Ina dhiaidh sin, áfach, maolaíodh an pionós sin go pianseirbhís saoil. Scaoileadh saor é i Mí an Mheithimh, 1917, de bharr an phardúin ghinearálta, agus vótáladh isteach ina Fheisire do Shinn Féin i gCiarraí é in olltoghchán na bliana 1918.
Bhí sé go tréan in aghaidh an Chonartha Angla-Éireannaigh, agus chuir sé troid ar Arm an tSaorstáit sa Chogadh Chathartha. Ceapadh é sa bhliain 1923, agus chuaigh sé ar stailc ocrais a mhair le lá amháin is dhá scór sular saoradh é i Mí Iúil 1924. Nuair a bhunaigh Éamon de Valera Fianna Fáil sa bhliain 1926, d'fhan Aibhistín de Staic ina bhall de Shinn Féin, agus hatoghadh ina Theachta Dála é sa bhliain 1927.
Ní bhfuair sé biseach ceart riamh i ndiaidh an chéalacain fhada. Shíothlaigh sé in ospidéal i mBaile Átha Cliath i Mí Aibreáin sa bhliain 1929, gan ach naoi mbliana is dhá scór d'aois aige.
Staic, Aibhistín de
Staic, Aibhistín de
Staic, Aibhistín de
Staic, Aibhistín de


An Cheis Fhada.
Príosún í an Cheis Fhada (ainm oifigiúil: "HM Prison Maze") atá suite in aice le Lios na gCearrbhach, faoi 14 km (9 míle) de Bhéal Feirste i gContae an Dúin. Aerstráice de chuid an Aerfhórsa Ríoga a bhí ann sula ndearnadh príosún den áit. Tá sí fágtha gan úsáid faoi láthair. Tharraing an príosún súil an tsaoil mhóir air féin i rith na mórstailceanna ocrais i dtús na n-ochtóidí. Dúnadh síos é sa bhliain 2000.
Dorchla - H4 - HMP Maze
Cúlra.
Tugadh an t-imtheorannú isteach mar chleachtas sa bhliain 1971. Ar an 9 Lúnasa 1971, chuir na fórsaí slándála i gcrích "Oibríocht Demetrius", is é sin, sraith de ruathair le 452 duine a locadh is a ghabháil a rabhthas in amhras sceimhlitheoireachta fúthu. D'éirigh leis na péas agus leis an arm 342 Phoblachtánach a ghabháil, ach ó fuair na baill thábhachtacha den IRA foláireamh roimh ré, tháinig siadsan slán as an teagmháil. Iad siúd a gabhadh, áfach, fuarthas cuid mhaith acu éigiontach, agus scaoileadh saor iad. Iad siúd a chóirigh an oibríocht, cuireadh ina leith go ndearna siad praiseach den scéal, gur ghabh siad daoine contráilte agus nach raibh a gcuid eolais cothrom le dáta. Ar mhaithe le cothrom Féinne, gabhadh roinnt Dílseoirí freisin, agus sa bhliain 1972, bhí 924 duine i mbraighdeanas.
Ar dtús, coinníodh na daoine imtheorannaithe i mbotháin Nissen ar an gCeis Fhada, nach raibh ann san am seo ach aerstráice as úsáid. Bhí na cimí agus lucht a dtacaíochta ag éileamh feabhais ar choinníollacha a saoil agus ar a stádas mar phríosúnaigh, nó is é an meas a bhí acu orthu féin ná gur cimí polaitiúla ab ea iad seachas gnáthphríosúnaigh choiriúla. Sa bhliain 1974, thug William Whitelaw isteach stádas an Chatagóra Speisialta dóibh siúd a raibh téarmaí príosúnachta le cur isteach acu de dheasca na dTrioblóidí. Bhí 1,100 príosúnach aicmithe sa Chatagóir Speisialta san am sin.
Nuair a bronnadh stádas an Chatagóra Speisialta ar na ciontóirí a raibh baint acu leis na paraimíleataigh, bhí na cearta agus na pribhléidí céanna acu nach raibh ar fáil ach do na himtheorannaithe roimhe sin, mar shampla saorchaidreamh na bpríosúnach, cuairteanna breise, beartáin bhia, agus éadaí de chuid an phríosúnaigh féin in áit shainéide an phríosúin (Crawford 1979).
Ní raibh fad saoil i ndán do stádas an Chatagóra Speisialta. Bhí an Rúnaí Stáit nua, Merlyn Rees, dírithe ar na cimí paraimíleata a chur ar aon leibhéal leis na gnáthchiontóirí de réir an pholasaí a bhí glactha ag an Rialtas, agus chuir sé deireadh leis an stádas ó 1 Márta, 1976, ar aghaidh. Na Poblachtánaigh ar gearradh téarma príosúnachta orthu ina dhiaidh sin, réitíodh fáras dóibh sna "H-Bhlocanna" nua a bhí tógtha ar an gCeis Fhada, ocht gcinn acu. Na cimí a bhí ann roimhe sin, d'fhan siad i bhfoirgnimh ar leith, agus níor baineadh an stádas speisialta díobh.
Na H-Bhlocanna.
Na Poblachtánaigh a daoradh chun príosúnachta i ndiaidh 1 Márta, 1976, cuireadh sna H-Bhlocanna iad, agus an stádas nua a bhí acu, bhain sé na cearta díobh a bhí ag na príosúnaigh roimh an mbliain 1976, go háirithe na héadaí sibhialta. A thúisce is a fuair na príosúnaigh iad féin sna H-Bhlocanna, thosaigh siad ag déanamh agóide. Ba é an chéad rud a rinne siad le dul chun diúnais ar na húdaráis ná diúltú do shainéide an phríosúin. Is é an míniú a thug siad air seo ná gurbh iad na gnáthchoirpigh a chaitheann sainéidí, agus gur príosúnaigh pholaitiúla a bhí iontu féin. Ó nár ceadaíodh dóibh a gcuid éadaí féin a chaitheamh, fágadh i dtuilleamaí na mbraithlíní agus na mblaincéad iad. Na príosúnaigh a bhí páirteach san agóid seo, deirtí go raibh siad "ar an mblaincéad". Sa bhliain 1978, bhí ní ba mhó ná 300 duine ag glacadh páirte. Mar sin féin, dhiúltaigh an rialtas Briotanach go stuacánta géilleadh don agóid. Ní cheadaíodh na séiléirí do na príosúnaigh dul ar an leithreas gan sainéide a chaitheamh. Ansin, thosaigh na príosúnaigh ag déanamh a ngnóthaí istigh ina gcuid cillíní féin, agus iad ag smearadh an chaca de na ballaí. Ba é seo an "agóid shalach". Ach arís, d'eitigh rialtas Margaret Thatcher cluas éisteachta a thabhairt dóibh.
An Stailc Ocrais.
Taobh amuigh den phríosún, chuaigh na Poblachtánaigh i dtuilleamaí na meán cumarsáide leis an scéal a chur i mbéal an phobail. Taobh istigh, ghlac na príosúnaigh céim eile agus iad ag dul ar stailc ocrais.
Ar an seachtú lá fichead de Mhí Dheireadh Fómhair, 1980, dhiúltaigh seachtar Poblachtánach don bhia, agus iad ag éileamh stádas an chime pholaitiúil. I Mí na Nollag, chuir siad an stailc ocrais ar fionraí, nuair a tháinig an chuma ar an scéal go raibh an Rialtas le tabhairt isteach. A thúisce is a chríochnaigh an stailc ocrais, d'fhill an Rialtas ar an seanseasamh, agus iad ag síleadh go raibh deireadh deifnideach tagtha leis an stailc. Ina dhiaidh sin féin, áfach, chrom Roibeard Gearóid Ó Seachnasaigh, a bhí i gceannas ar na cimí Poblachtánacha, - chrom seisean agus roinnt eile ar an stailc ocrais arís, ar an chéad lá de Mhí na Márta 1981. Taobh amuigh den phríosún, cuireadh an Seachnasach chun cinn mar iarrthóir don Pharlaimint, agus ghnóthaigh sé fothoghchán Fhear Manach agus Thír Eoghain Theas i Mí Aibreáin sa bhliain 1981. Ba mhór an t-éacht bolscaireachta é do ghluaiseacht na bPoblachtánach, ach níor mhaolaigh sin ar sheasamh daingean an Rialtais. Ar an gcúigiú lá de Mhí na Bealtaine, shíothlaigh an Seachnasach i ndiaidh sé lá is trí scór ar céalacan. Bhásaigh naonúr eile roimh dheireadh Mhí Lúnasa. Nuair a hadhlacadh an Seachnasach i mBéal Feirste, tháinig breis agus céad míle duine á chomóradh.
An tÉalú.
Ar an 23ú lá de Mhí Mheán Fómhair 1983, d'éalaigh dream ní ba mhó de phríosúnaigh ón gCeis Fhada ná a bhí éalaithe riamh as aon phríosún Briotanach. Shealbhaigh ochtar déag is fiche acu leoraí a bhí ag iompar bia don phríosún, agus bhris siad a mbealach amach. Cailleadh séiléir amháin, fear darbh ainm James Ferris, le taom croí nuair a bhítí ag bagairt scine air, agus gortaíodh cúigear eile. Gabhadh naonúr déag de na príosúnaigh arís roimh i bhfad, ach tháinig an chuid eile acu slán. Ina dhiaidh sin, bhí duine acu páirteach i mbuamáil an óstáin i mBrighton sa bhliain 1984.
I Mí na Márta 1997, thángthas trasna ar thollán dhá scór troigh faoi thalamh a bhí gearrtha ag na cimí Poblachtánacha le haghaidh éalú. Bhí, fiú, solas leictreach sa tollán. Ba é H-Bhloc a Seacht túsphointe an tolláin, agus nuair a fuair na húdaráis amach é, ní raibh ach ceithre scór troigh ar fad fágtha idir ceann an tolláin agus múr an phríosúin.
Eagrú na hÁite.
I rith na n-ochtóidí, chuir an Rialtas athruithe i bhfeidhm ar shaol an phríosúin, agus sa deireadh, bhí an chuma ar an scéal go raibh an chuid ba mhó de stádas an chine pholaitiúil ann arís. Cuireadh na príosúnaigh Phoblachtánacha in aon áit le chéile, agus ar an mbealach céanna, bhí cónaí ar na Dílseoirí i gcuideachta a gcuid comhreiligiúnach. Chuir an dá dhream eagraíocht mhíleata orthu féin, agus smacht nár bheag acu ar an saol ina mblocanna féin. I Mí na Nollag, 1997, mharaigh príosúnaigh a raibh baint acu le hArm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann (INLA), mharaigh siad Billy Wright, ceann feadhna Fhórsa na nÓglach Dílseach (LVF). I measc na nDílseoirí ón LVF a thit an t-aon éigniú amháin i stair na Ceise Fada amach, freisin.
Próiseas na Síochána.
Bhí páirt thábhachtach ag na príosúnaigh i bpróiseas na síochána freisin. Ar an 9ú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1988, tháinig Mo Mowlam, an Rúnaí Stáit um Chúrsaí Thuaisceart Éireann, ar cuairt gan choinne ar an gCeise Fhada le comhrá a dhéanamh leis na Dílseoirí ón UFF a bhí i mbraighdeanas ansin, Johnny Adair agus Michael Stone san áireamh. Bhí na cimí sin ag éileamh go n-éireodh a gcuid ionadaithe polaitiúla as na comhchainteanna síochána scun scan. I ndiaidh chuairt Mhowlam, áfach, d'athraigh siad a n-intinn agus lig siad dá gcuid ionadaithe leanúint leis na cainteanna, go dtí gur baineadh Comhaontú Aoine an Chéasta amach ar an 10ú lá de Mhí Aibreáin sa bhliain 1998. Ina dhiaidh sin, fuair na príosúnaigh cead a gcos, de réir mar a bhí a gcuid dreamanna paraimíleata ag toiliú leis an sos cogaidh. I rith an dá bhliain eile, scaoileadh 428 príosúnach saor. An ceathrar a fágadh sa phríosún, haistríodh go háiteanna eile iad ar an 29ú lá de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 2000, agus dúnadh an Cheis Fhada.
Forbairt.
Cuireadh grúpa mónatóireachta le chéile ar an 14ú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 2003 lena marana a dhéanamh ar an gcineál úsáide a d'fhéadfaí a bhaint as an áit amach anseo. Chuathas i mbun threascairt na H-Block ar an 30 Deireadh Fómhair, 2006.
Cheis Fhada, An


Muineachán.
Is é Muineachán príomhbhaile Chontae Mhuineacháin, ceann den trí chontae i gCúige Uladh a fágadh ar an taobh theas den Teorainn nuair a chuaigh an chríochdheighilt i bhfeidhm ar oileán na hÉireann i ndiaidh an Chonartha Angla-Éireannaigh. Is é Muineachán an t-aon áit amháin sa chontae ar féidir cathair a thabhairt uirthi, agus tá cónaí ar sé mhíle duine ann. Tá an Teorainn suite thart faoi ocht gciliméadar den áit.
B'iad muintir Mhic Mhathúna an tréibh Ghaelach a bhí i seilbh na háite roimh theacht na nGall, ach níl a dhath fágtha dá gcuid caisleán is mainistreach inniu. Tá iarsmaí ann de chrannóg bheag a bhí ina ceanncheathrú ag na Mathúnaigh sa cheathrú haois déag, áfach.
Bhí tionscal an línéadaigh tábhachtach mar fhoinse shaibhris i Muineachán cosúil le háiteanna eile in Ultaibh, agus tógadh foirgnimh fheiceálacha sa bhaile seo ar éadálacha an tionscail.
Tháinig Charles Gavan Duffy chun an tsaoil i Muineachán. Inniu, tá an scríbhneoir Gaeilge Pádraig Ó Baoighill ina chónaí san áit.


Sven Dufva.
Is é Sven Dufva (Fionlainnis: Sven Tuuva; Sualainnis de réir litriú an lae inniu: Sven Duva) an seachtú dán i "Fänrik Ståls sägner" ("Scéalta an Mheirgire Stål"), an bailiúchán dánta a d'fhoilsigh Johan Ludvig Runeberg, file náisiúnta na Fionlainne, sa bhliain 1848. Tá aithne ag muintir na Fionlainne agus na Sualainne araon ar an dán seo, agus is minic a bhaintear úsáid as véarsaí agus meafair an dáin mar a bheadh seanfhocail iontu sa dá theanga.
a> don chéad eagrán maisithe de "Scéalta an Mheirgire Stål".
Ábhar an Dáin.
Is é ábhar an dáin ná scéal Sven, dríodar an chrúiscín i dteaghlach seansaighdiúra. Níl ann ach leathdhuine nach bhfuil ciall cheart d'obair na feirme aige, agus is minic a chuireann a athair an cheist air féin, an mbeidh sé in ann déanamh as dó féin choíche. Sa deireadh thiar thall, freagraíonn Sven go rachaidh sé sna saighdiúirí: "Ní theipeann an tuathal orm in oibreacha an tí seo, ach is dócha go mbeidh sé níos fusa d'anam a thabhairt ar son an rí agus na tíre dúchais". Ar dtús, déanann an t-athair gáire faoi, ach ansin, tagann na deora leis agus é ag smaoineamh ar an saol a bhí aige ina shaighdiúir dó. Mar sin, ceadaíonn sé do Sven liostáil san arm.
Ní éiríonn go rómhaith le Sven sna saighdiúirí ach an oiread, agus an raidhfil chomh doláimhsithe aige agus na huirlisí feirme. Mar sin féin, nuair a bhriseann an cogadh amach idir an tSualainn agus an Rúis, téann seisean chun cogaidh chomh maith le duine. An chuid is mó den am, tugann sé aire do na capaill, ach uaireanta, faigheann sé de sheans breith ar an raidhfil chomh maith.
Is é an cath cois Koljonvirta, ceann de na cathanna a chuir cor i gcinniúint na Fionlainne, suíomh na n-imeachtaí i ndeireadh an dáin. Nuair a thosaíonn na Rúisigh ag teacht ar an droichead trasna na habhann úd Koljonvirta, tagann an táinrith sna Sualannaigh agus na Fionlannaigh, agus iad ag teitheadh lena n-anam. Is é Sven an t-aon duine amháin a ritheann i dtreo contrártha. Beireann sé ar an raidhfil agus fanann sé ina sheasamh ar an droichead ag iarraidh na Rúisigh a stopadh ina aonar. Ansin, cuireann an Ginearál Sandels sonrú ann, agus é ag áitiú ar Sven gan aon duine acu siúd a ligean thairis. Tagann na Sualannaigh agus na Fionlannaigh chucu féin i bhfianaise na crógachta seo, agus sa deireadh thiar thall, éiríonn leo ruaigeadh a chur ar an námhaid. Feictear Sven síothlaithe i measc na marbhán, áfach, agus poll piléir in aice leis an gcroí. Is é an breithiúnas a thugann an Ginearál ar an scéal, ná "go raibh fios a bhealaigh ag an bpiléar sin", ó roghnaigh sé an croí, "an áit ab fhearr", thar an gclár éadain, nach raibh mórán taobh thiar de.
An Cúlra Stairiúil.
Creidtear gurbh é an saighdiúir Johan Zacharias Bång, a rugadh ar an 19ú lá de Mhí Aibreáin sa bhliain 1785 i Lohja, a bhí ina réamh-mhúnla ag Runeberg do Sven Dufva. Throid sé sa chath cois Koljonvirta. Bhí sé ag iarraidh na Rúisigh a stopadh in aice leis an droichead trasna na habhann, ach sa deireadh, goineadh go tromchúiseach é agus fágadh ina luí in aice leis an droichead. Shíl gach duine, idir chara agus námhaid, go raibh sé marbh, ach le fírinne, bhí sé beo i gcónaí, agus d'éirigh leis sa deireadh na díormaí Sualannacha a shroicheadh as a stuaim féin. Murab ionann agus Sven Dufva, ní bhfuair sé bás. Bhisigh sé sa deireadh, agus phós sé cailín ó Thuaisceart na Sualainne, áit ar shocraigh sé síos i ndiaidh an chogaidh, sa bhliain 1815.
Siombaileachas.
Inniu féin, ní bhíonn muintir na Fionlainne ar aon bharúil faoi Sven Dufva. Iad siúd a bhfuil meas acu ar shaothar Runeberg mar scríbhneoir, molann siad an dán, ós rud é go gcuireann sé béim ar an dóigh ar féidir leis an duine cróga bua a fháil ar a fhannlaige féin agus buille a bhualadh ar son na cúise uaisle. Ón taobh eile de, is minic a lochtaíonn lucht an tsíochánachais an dán, agus an úsáid a baineadh as le míleatachas a chothú san Fhionlainn. Cuid de na náisiúnaithe Fionlannacha, níl siad sásta leis an dán ach an oiread. Is é an chiall a bhaineann siad as an scéal go raibh dearcadh dímheasúil ag Runeberg ar chosmhuintir na Fionlainne, agus é ag tabhairt le fios nach raibh iontu ach fodar do na gunnaí móra.


An Ollainn Theas.
deas
Is cúige de chuid na hÍsiltíre í an Ollainn Theas (Ollainnis: "Zuid-Holland",) atá suite in iarthar na tíre ar an gcósta na Muire Thuaidh. Tá an dlús daonra is airde sa tír ann.
Tá an Ollainn Theas ag críochantacht le cúig chúige eile, mar atá le Zeeland san iardheisceart, le Brabant Thuaidh san oirdheisceart, le Gelderland san oirthir, le Utrecht san oirthuaisceart agus leis an Ollainn Thuaidh sa dtuaisceart.
Tá na cathracha tábhachtacha an Háig (suíomh rialtais tíre agus suíomh na Cúirte Breithiúnais Idirnáisiúnta) agus Rotterdam suite sa chúige.
Tagairtí.
Ollainn Theas


Höfuðborgarsvæði.
Réigiún san Íoslainn é Höfuðborgarsvæði, ina bhfuil príomhchathair na tíre Réicivíc agus a cuid bruachbhailte suite. Is é is brí leis an bhfocal féin "Höfuðborgarsvæði" ná "ceantar na príomhchathrach".


Constáblacht Ríoga na hÉireann.
Suaitheantas Chonstáblacht Ríoga na hÉireann
Bhí Constáblacht Ríoga na hÉireann ("Royal Irish Constabulary", RIC), nó "na saighdiúirí dubha", mar a thugtaí ar na constáblaí sa Ghaeltacht (cf. saothar Sheáin Bháin Mhic Mheanmain), ar ceann den dá chonstáblacht a bhí ag obair in Éirinn i dtús na fichiú haoise, in éineacht le Póilíní Chathair Átha Cliath (Dublin Metropolitan Police). Bhí constáblachtaí dá gcuid féin ag Doire agus ag Béal Feirste roimh an mbliain 1870, ach scoireadh sa bhliain sin iad, ó bhí siad sáite san fhoréigean seicteach. Ba í an Chonstáblacht Ríoga a ghlac uirthi cúraimí na gconstáblachtaí seo ansin. Sa bhliain 1922, cuireadh deireadh leis an gConstáblacht Ríoga, agus tháinig dhá fhórsa poilíneachta nua ina háit, mar atá, an Garda Síochána i Saorstát Éireann agus Constáblacht Ríoga Uladh ("Royal Ulster Constabulary", RUC) i dTuaisceart Éireann.
Caitlicigh ab ea formhór mór na gconstáblaí, ach ní raibh siad chomh coitianta sin i measc an lucht ceannais. Bhí córas póilíníochta na Constáblachta Ríoga ina mhúnla do Phóilíní Capall Iarthuaisceart Cheanada, nuair a bhí rialtas cónaidhme Cheanada ag iarraidh an bealach ab fhearr a oibriú amach leis an dlí a choinneáil i bhfeidhm sna Críocha Thiar Thuaidh.
Stair na Póilíníochta in Éirinn.
Tháinig an chéad fhórsa póilíní ar an bhfód in Éirinn, nuair a reachtaíodh an tAcht um Choimeád na Síochána sa bhliain 1814. Bunaíodh an Chonstáblacht féin sa bhliain 1822, nuair a reachtaíodh an tAcht um Chonstáblacht na hÉireann. Ceann de na chéad dualgaisí dár thit ar a crann ab ea na deachúna a ghearradh de na Caitlicigh le lámh láidir le linn Chogadh na nDeachún. D'fhoráil an tAcht gur cuireadh fórsa póilíní ar bun i ngach barúntacht, agus na hardchonstáblaí is na cigirí ginearálta faoi cheannas an riaracháin shibhialta i gCaisleán Bhaile Átha Cliath. Sa bhliain 1841, bhí níos mó ná ocht míle sé chéad fear ag obair ina gconstáblaí. San am sin, bhí inneall nua curtha ar an bhfórsa le hacht a reachtaíodh sa bhliain 1836, agus heisíodh na chéad rialacha don Chonstáblacht da bhliain 1837. Bhí na constáblaí á gcoinneáil faoi dhiansmacht, agus ní raibh an phá thar moladh beirte. Chaithfeadh siad troid a chur ar na scológa bochta faoin tuath, nó bhí na bochtáin ag dul i rúnchumainn ar nós na Ribíneach, a d'ionsaíodh na tiarnaí talún agus a maoin shaolta.
Ní raibh lé ná luiteamas ag an gconstáblacht leis an scarúnachas Éireannach, rud a léirigh siad go héifeachtúil sa bhliain 1848, nuair a chloígh siad éirí amach na hÉireann Óige a raibh Uilliam Mac Gabhann Ó Briain i gceannas uirthi. Tháinig turadh ina dhiaidh sin i gcúrsaí na tíre. Mar sin féin, bhí Bráithreachas na Poblachta, a bunaíodh sa bhliain 1858, ag beartú éirí amach armtha in aghaidh an rialtais Ghallda. Tháinig na pleananna seo i gcrích sa bhliain 1867 le hÉirí Amach na bhFíníní, agus na stáisiúin iargúlta de chuid na Constáblachta á n-ionsaí ag na Fíníní. Ní raibh moill ar bith ar na constáblaí an reibiliún seo a chur faoi chois ach an oiread, nó bhí na Fíníní insíothlaithe le spiairí agus le brathadóirí.
Ba ansin a bhronn an Bhanríon Victeoiria an chéimíocht "ríoga" ar an gconstáblacht mar aitheantas as ucht na hoibre a rinne na póilíní ag cloí na gceannairceoirí, agus fuair an chonstáblacht cead suaitheantais Ord Ró-Oirirc Naomh Pádraig a úsáid. Chabhraigh an Chonstáblacht leis an tsochaí a thabhairt chun síochána, agus mionchoireanna ar nós ólachan poiblí agus mionghadaíocht ag teacht in áit na dtrioblóidí tuaithe, na rúnchumann agus na sluachorraíola armtha a bhí ní ba choitianta i dtús na naoú haoise déag. Ba é Cogadh na Talún sna blianta 1879-82 an phríomheisceacht ón gclaonadh seo. Ní raibh an saol chomh séimh céanna i mBéal Feirste, príomhchathair Chúige Uladh, a bhí as aice láimhe na Constáblachta. D'fhág an teannas seicteach idir na Caitlicigh agus na Protastúnaigh a shliocht ar shaol na háite, agus phléasc trioblóidí tromchúiseacha amach sna blianta 1857, 1864, 1872 agus 1886. Sa deireadh, bhain na húdaráis an tátal as an scéal nach raibh aon mhaith sna péas áitiúla, agus b'í Constáblacht Ríoga na hÉireann a ghlac an fhreagracht as an bpóilíníocht i mBéal Feirste féin.
Bhí na "saighdiúirí dubha" le feiceáil ar fud na tíre ó na 1850idí anuas, agus deonaíodh dualgaisí nua dóibh i gcúrsaí an rialtais áitiúil, rud a d'fhág na constáblaí fite fuaite le saol an phobail san áit a raibh siad ar garastún. Sa bhliain 1901, bhí, ar a laghad, 1,600 beairic agus 11,000 constábla ann. An chuid ba mhó de na constáblaí ab ísle céim, go háirithe faoin tuaith, bhí siad an-chosúil leis na daoine ina dtimpeall, idir aicme shóisialta, chreideamh, agus chúlra ginearálta. Mar sin, ní raibh sé coitianta ar aon nós go mbeadh Protastúnaigh ag póilíniú pobail Chaitliceacha. Bhí cuid mhaith den phobal Chaitliceach míshásta leis na constáblaí sa naoú haois déag, agus iad ag cuidiú leis na baillí daoine bochta a dhíshealbhú, ag géarleanúint lucht ceannais Chonradh na Talún, agus (rud atá le léamh go fairsing i litríocht na Gaeltachta) ag ionsaí na stiléirí.
Mar sin féin, agus an saol ag dul chun suaimhnis agus chun síochána ag druidim chun deiridh don naoú haois déag, thug cuid mhór den tsochaí faomhadh agus formhuiniú don Chonstáblacht, ós rud é gur eagraíocht éifeachtúil a bhí ann agus í ina réamh-mhúnla d'fhórsaí póilíníochta ar fud na hImpireachta ar fad. Bhí cuma mhíleata ar an gConstáblacht agus nósanna míleata aici, idir bheairicí (nach raibh iontu go minic ach gnáth-thithe ar cíos, áfach), cairbíní, agus druileáil i stíl an airm. Ní raibh an chosúlacht sin ar na póilíní sibhialta sa Bhreatain Mhór agus i mBaile Átha Cliath. Ó tháinig an Chonstáblacht chun saoil, d'aithneofá "na saighdiúirí dubha" ar an tsainéide dhubhuaine le cnaipí airgid ghil agus le suaitheantais na constáblachta.
Nuair a thosaigh na náisiúnaithe Éireannacha ag éileamh Rialtas Dúchais sna blianta roimh an Chéad Chogadh Domhanda, fuair na "saighdiúirí dubha" féin tuilleadh oibre le déanamh. Bhí an tsochaí á streachailt ag teannas láidir nuair a bhí an tríú Bille um Rialtas Dúchais á rith ag Pairlimint Westminster, sa bhliain 1912. Bhunaigh lucht cáinte an Bhille Óglaigh Uladh (UVF) i Mí Eanáir 1913, agus iad siúd a bhí ar son an Rialtas Dúchais, chuir siadsan bun le hÓglaigh na hÉireann. Bhí níos mó ná 250,000 Óglach den dá chineál ann, agus cuma an airm phríobháidigh ar an dá fhórsa. B'iad na náisiúnaithe ba mhó a bhí á gciapadh ag an gConstáblacht, ach fágadh cead a gcinn is a gcos ag Óglaigh Uladh, an chuid ba mhó den am. Bunaíodh Sinn Féin sa bhliain 1905. Chuaigh an saol polaitiúil chun fíochmhaireachta, agus sa deireadh thiar thall, chuaigh na hÉireannaigh chun cogaidh lena dtír a shaoradh.
Le linn Chogadh na Saoirse.
Nuair a ghnóthaigh Sinn Féin olltoghchán na bliana 1918, chuir na Feisirí Náisiúnaíocha pairlimint neamhspleách, Dáil Éireann, ar bun. B'ansin a thosaigh an treallchogadh in Éirinn. Rinne Óglaigh na hÉireann ionsaí i ndiaidh a chéile ar fhórsaí na Corónach de réir na n-orduithe a fuair siad ó Mhícheál Ó Coileáin, agus ó b'iad na constáblaí an chéad líne chosanta a bhí ag an gCoróin, b'iad an dream ba mhó a bhí thíos le hionsaithe na nÓglach. Ó Fhómhar na bliana 1919 ar aghaidh, b'éigean dóibh na beairicí in áiteanna iargúlta a thréigean. San am céanna, chuir na hÓglaigh baghcat in aghaidh na Constáblachta i bhfeidhm, agus tháinig córas cúirteanna agus póilíníochta de chuid Shinn Féin in úsáid i measc na ndaoine. Bhítí ag bagairt an mhíle murdar ar na constáblaí, agus is iomaí duine acu a feallmharaíodh i ndáiríre. Ba chuid é seo de straitéis mheabhrach a bhí ag na hÓglaigh greim láimhe na Corónach a scaoileadh de na ceantair thuaithe. De réir ráiteas an Tiarna Curzon, Aire Cúrsaí Eachtracha na Ríochta Aontaithe, bhí 117 constáblaí maraithe agus 185 gonta ag na hÓglaigh roimh Mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1920. Ar feadh trí míosa sa bhliain chéanna, d'éirigh sé chéad duine as an gconstáblacht, agus ní raibh ach naoi míle go leith acu ann i dtús na ceannairce féin.
Le fortacht a thabhairt don Chonstáblacht, agus í ag titim as a chéile le teann lagmhisnigh, d'fhruiligh Rialtas na Breataine fórsaí breise as measc iarshaighdiúirí Sasanacha agus Albanacha a bhí go díreach tar éis teacht abhaile ón Chéad Chogadh Domhanda. Cuireadh na hearcaigh seo go hÉirinn sa bhliain 1920. B'iadsan na Dúchrónaigh agus na Póilíní Cúnta a tharraing an oiread sin náire ar an mBreatain Mhór agus go ndeachaigh na Sasanaigh chun comhchainteanna leis na hÉireannaigh. Mar a dúirt Páidín Ó Sé, a raibh a athair ina ghnáthchonstábla san am: "Plá agus tabhartas ó Dhía ab ea iad san am céanna. Tháinig siad chun cabhrach, ach chuir siad sceimhle agus scanradh orthu sin féin a bhí ag súil le cúnamh uathu". D'éirigh cuid mhaith de na constáblaí as, agus an samhnas a chuir brúidiúlacht uafásach na nDúchrónach orthu. Bhí cuid mhaith eile ag comhoibriú leis na hÓglaigh, cuid acu ag iarraidh teacht slán as an gcogadh agus an chuid eile ag éirí báúil le cúis na nÓglach dáiríre píre. Bhí constáblaí báúla ag cabhrú leis na hÓglaigh, mar shampla, nuair a rinne siad foghail ar bheairic na Constáblachta sa Chorr Chríochach i gContae Thír Eoghain i Meitheamh na bliana 1920. Shealbhaigh na hÓglaigh an bheairic ar an Scoil i gContae Chorcaí ar an dóigh chéanna. I Mí Dheireadh Fómhair 1920, fuair na constáblaí ardú pá, ó bhí sé ag éirí ní ba deacra bia agus beatha a choinneáil leat ar an obair seo. Bhí na siopaí á ndiúltú faoi sheirbhís, de réir mar a bhí ordaithe ag Dáil Éireann.
I Mí na Nollag 1920, rinne an tAcht um Rialtas na hÉireann críochdheighilt ar an tír, agus i Mí Iúil 1920, tháinig an sos cogaidh i bhfeidhm. I rith dhá bhliain, bhí 418 ball den Chonstáblacht maraithe. In Eanáir na bliana 1922, cuireadh deireadh le Constáblacht Ríoga na hÉireann, agus tháinig an Garda Síochána i gcomharbas uirthi sa Saorstát. B'í Constáblacht Ríoga Uladh a ghlac uirthi féin na dualgaisí céanna i dTuaisceart Éireann.
Is iomaí constábla a chuaigh ó thuaidh le dul i gConstablacht Ríoga Uladh. Dá thoradh sin, bhí 40%, nó beirt fhear as gach cúigear, ina gCaitlicigh san fhórsa sin nuair a tháinig sé chun saoil. Nuair a chuaigh na fir seo ar pinsean, áfach, thit an uimhir sin síos go 8%, ó bhí spiorad láidir Aontachtach na Constáblachta doicheallach roimh Chaitlicigh an Tuaiscirt. Chuaigh roinnt seanchonstáblaí de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann i nGarda Síochána, ó bhí siad tar éis cuidiú agus cúnamh a thabhairt do na hÓglaigh le linn Chogadh na Saoirse. Cuid eile fós, chuaigh siad ar pinsean, agus thoiligh údaráis an tSaorstáit an pinsean sin a íoc leo. Bhí constáblaí ann, freisin, a raibh eagla orthu go n-agrófaí díoltas de shórt éigin orthu, agus d'éalaigh siadsan go dtí an Bhreatain Mhór in éineacht lena dteaghlaigh. Chuaigh cuid acu seo go dtí an Phalaistín, nó bhí póilíní ag teastáil ansin faoin am seo.


Mórbhealach Karakoram.
Léarscáil Mórbhealach KarakoramIs é Mórbhealach Karakoram an bóthar idirnáisiúnta is airde sa Domhan. Nascann sé an Daon-Phoblacht na Síne leis an Phacastáin trí an bearnas Khunjerab ag 4,693m.
Tá an mórbhealach timpeall is 1,200m fhada ó Kashgar sa réigiún Xinjiang, an tSín go dtí Havelian sa Ceantar Abbottabad, an Phacastáin.


Colm Cille.
Is é Colm Cille (Colmcille) an naomh Gaelach is mó a urramaítear go traidisiúnta i gCúige Uladh. Rugadh ar an 7 Nollaig sa bhliain 521 é i nGartán. Bhí pór uasal ann, agus gaol aige leis na hUí Néill - le sliocht Néill Naoighiallaigh, ríthe Gaelacha Uladh. Is é Criomhthann nó Criomhachán an chéad ainm a baisteadh air, ach ós rud é go raibh sé ina aifreannach díograiseach dúthrachtach, agus é ag tarraingt ar an eaglais ó bhí sé óg, thosaigh na daoine ag tabhairt Colm na Cille air.
Bhí Colm Cille ar thóir Dé agus an léinn, agus tharraing sé air idir léann na Críostaíochta agus léann dúchasach na nGael sna scoileanna ar ar fhreastail sé i gContae an Dúin agus i gCúige Laighean. Nuair a bhí an scolaíocht críochnaithe aige, chuaigh sé ag déanamh misinéireachta in Ultaibh. Is iomaí mainistir agus scoil a bhunaigh sé.
Ba dhóbair do Cholm Cille, áfach, nárbh é a shaint i léann a chaill é. Fuair sé iasacht leabhair ó Fhíonán, a bhí mar mhúinteoir aige i scoil na sagart, i Maigh Bhile, Baile Nua na hArda, Co. an Dúin, agus nuair a thug sé an leabhar ar ais, fuair Fíonán amach go raibh cóip den leabhar breactha síos aige. Bhí Fíonán ag éileamh go dtabharfaí an macleabhar dó chomh maith leis an mbunleabhar. D'éirigh ina chogadh dearg idir lucht leanúna na beirte eaglaiseach, agus troideadh cath mór i gContae Shligigh sular tháinig an scéal chun réitigh. Fuair Fíonán an leabhar ar ais sa deireadh - ón lá sin, thugtaí "An Cathach" ar an gcóip sin den leabhar - agus chuaigh Colm Cille ag misinéireacht in Albain mar bhreithiúnas aithrí. B'ansin a bhunaigh sé an mhainistir in Oileán Í (Í Cholm Cille), agus b'ón áit sin a chuaigh an Chríostaíocht agus an Ghaeilge i bhfairsinge ar fud na hAlban.
Fuair Colm Cille bás ina mhainistir féin in Í ar an 9 Meitheamh, 597. Tá sé ina sheanscéal i mbéaloideas Uladh gur thug sé tairngreacht ar leaba a bháis, inar thuar sé cuid mhór de na himeachtaí nua-aimseartha. Luaigh sé, mar shampla, an mhuc dhubh sna sléibhte: is gnách an chiall a bhaint as sin gurbh í an traein agus an t-iarnród a bhí i gceist aige. Rinne Séamus Ó Grianna agus Seosamh Mac Grianna tagairt do thairngreacht Cholm Cille go minic ina gcuid scéalta agus scríbhinní, agus í ina hinspioráid thábhachtach acu.
Naisc sheachtracha.
Colm Cille


Urjala.
Ceantar san Fhionlainn is ea Urjala ("Urdiala" as Sualainnis, cé nach n-úsáidtear an leagan Sualainnise go minic inniu). Tá Urjala suite i gcúige na Fionlainne Thiar, nó i gcúige traidisiúnta na Tabhastlainne. Tá 5540 duine ina gcónaí ansin. Tá Urjala ag críochantacht le Forssa, Humppila, Kylmäkoski, Kalvola, Tammela, Punkalaidun, Vesilahti, agus Vammala.
Is í an Fhionlainnis an t-aon teanga dhúchasach amháin a labhraítear in Urjala, agus ní bheifeá ag súil lena mhalairt sa Tabhastlann.
Nuutajärvi - Sráidbhaile na Gloine.
Is é "sráidbhaile na gloine" ("lasikylä"), Nuutajärvi, an áit is mó le rá in Urjala inniu. Is iad na séiteoirí traidisiúnta gloine a thuill a clú do Nuutajärvi, agus is féidir earraí gloine a cheannach sa sráidbhaile a séideadh de réir na seanmhodhanna oibre. Tá radharc ag na daoine ar an gceárta gloineadóireachta, i gcruth is go bhfeiceann siad an dóigh a bhfuiltear ag séideadh gloine. Bunaíodh monarcha gloine Nuutajärvi sa bhliain 1793, agus is í an mhonarcha gloine is sine san Fhionlainn. Tá scoil séiteoireachta gloine san áit freisin.
I nDilchuimhne ar Väinö Linna.
Is follasach nach ligtear cuimhne Väinö Linna i ndearmad ach an oiread. Gach bliain, ceiliúrtar Féile Pentinkulma, nó "Pentinkulman päivät", in Urjala, agus na scríbhneoirí is an lucht léinn ag teacht le chéile i ndeireadh Mhí Iúil nó i dtús Mhí Lúnasa le tábhacht an scríbhneora i gcultúr na Fionlainne a phlé nó le gnéithe de stair na Fionlainne a chardáil a bhfuil baint acu le saol is le saothar Väinö Linna, ar nós an chogaidh chathartha. Is é cumann cuimhneacháin Väinö Linna, nó "Väinö Linnan seura", a chóiríonn an fhéile.


Sliabh Mis.
Sliabh Mis. Sliabh i gContae Aontroma, Cúige Uladh, in Éirinn. Tá airde de 437 méadar ann. Iarsma seanbholcáin atá timpeall seasca milliún bliain d'aois. De réir traidisiúin, ba ann a bhí Naomh Pádraig ina thréadaí muc agus caoradh sa chúigiú haois. Bhí campa ann ag Na hÉireannaigh Aontaithe le linn Éirí Amach 1798.
Tá sliabh eile den ainm céanna i gCiarraí, suíomh an scéil 'Mis agus Dubhrois'.


FIFA.
Is é an Fédération Internationale de Football Association, nó FIFA ("An Comhaontas Idirnáisiúnta Sacair" as Gaeilge), an bord bainistíochta idirnáisiúnta sacair agus an eagraíocht spóirt is mó sa Domhan. Tá a cheanncheathrú suite i Zürich, san Eilvéis.
Bunaíodh FIFA i bPáras ar an 21 Bealtaine 1904, agus b'é an Francach Robert Guérin an chéad Uachtarán. Le teann urraime don traidisiún, coinníodh an t-ainm Fraincise agus a ghiorrúchán in úsáid go dtí an lá atá inniu ann, fiú i dtíortha nach gcluinfeá focal Fraincise iontu.
Ba ea Sepp Blatter, fear conspóideach, uachtarán FIFA, ó 1998 go 2015.


Trent Lott.
Ba seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá shóisearach é Chester Trent Lott (9 Deireadh Fómhair, 1941 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá shóisearach ó Mississippi. Is ball den Páirtí Poblachtach é. Togadh ar dtús go dtí an Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá i 1989.
Rugadh i nGrenada, Mississippi é. Bhain sé amach céim i riarachán poiblí i 1965 agus céim dlí i 1967 ón Ollscoil Mississippi.
Lott, Trent
Lott, Trent


Nicholas Ray.
Stiúrthóir scannáin Meiriceánach ab ea Nicholas Ray (7 Lúnasa, 1911 - 16 Meitheamh, 1979), a saolaíodh leis an ainm Nicholas Kienzle'". Stiúradh a chéad scannán, They Live By Night, i 1947.  Is é an cháil is mó atá air ná gur stiúir sé  "Rebel Without a Cause" le James Dean.  Bhí clú bainte amach aige mar gheall ar a stíl réalaíoch sóisialta agus téamaí sóisialacha ag an am sin sna 1950idí.
Bhí mac léinn ollscoile Jim Jarmusch mar chúntóir ranga ag Nicholas Ray nuair a bhí sé ag teagasc san "New York University's Tisch School of the Arts". Thug Ray cabhair dó deontas a fháil le haghaidh a tionscnamh tráchtais Permanent Vacation.
Saothair.
Ray, Nicholas
Ray, Nicholas
Ray, Nicholas


Saxby Chambliss.
Ba é Clarence Saxby Chambliss (10 Samhain 1943) an seanadóir sinsearach ó Georgia i Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ba bhall den Pháirtí Poblachtach é. Ceannaire Choiste an tSeanai um Talmhaíocht, Cothú agus Foraoiseacht a bhí ann. David Perdue, Poblachtach eile, a tháinig i gcomharbas air
Rugadh i Warrenton, Carolina Thuaidh, é agus bhain sé céim amach as Ollscoil Georgia i 1966 agus céim dlí as Ollscoil Tennessee i 1968.


Cathal Ó Sándair.
Scríbhneoir Gaeilge ba ea Cathal Ó Sándair (15 Iúil, 1922 - 18 Feabhra 1996). Áirítear gur scríobh sé timpeall 160 leabhar, eachtraí gearra don óige a bhformhór. Rugadh i Weston-super-Mare Shasana é, mac le dornálaí darbh ainm Simon "Darkey" Saunders, agus le Florence Elliot as Baile Átha Cliath. Bhí triúr deartháireacha agus deirfiúr amháin ag Cathal. Ba dhuine acu an dornálaí clúiteach Jack a bhuaigh craobh na hÉireann i meáchain éagsúla sna blianta 1937 agus 1938. D'aistrigh an teaghlach go hÉirinn agus chuaigh Simon Saunders isteach in arm an tSaorstáit. Chaith sé seal mar thiománaí ag an Aire Caoimhín Ó hUiginn.
Fuair Cathal a chuid meánoideachais i Sráid Synge leis na Bráithre Críostaí. Fiú agus é sa bhunscoil bhí spéis ag Cathal sa Ghaeilge agus cuireadh chun na Gaeltachta é agus é deich mbliana d'aois. Scríobh sé gearrscéal Gaeilge a foilsíodh in iris óige na mBráithre, "Our Boys", agus sé bliana déag aige. Chuaigh sé isteach san Aerchór tar éis dó an scoil a fhágáil agus chaith sé na blianta ina dhiaidh sin ag obair mar státseirbhíseach. Bhí sé ag scríobh don pháipéar nuachta "Inniu" agus gníomhach i nGlúin na Buaidhe.
Foilsíodh a chéad leabhar do pháistí, "Tríocha Píosa Airgid", sa bhliain 1942, agus thosaigh sé ar shraith de scéalta bleachtaireachta le "Na Mairbh a d'Fhill" an bhliain a bhí chugainn. Tuairim is céad leabhar a scríobh sé faoin mbleachtaire Réics Carló agus bhí díol an-mhór orthu ar feadh breis agus fiche bliain. Bhí sraitheanna eile aige freisin, faoi shirriam in Iarthar Fiáin Mheiriceá, Réamonn Óg, an spástaistealaí an Captaen Spéirling agus laochra eile. D'éirigh sé as a phost sa bhliain 1953 agus chuaigh leis an scríbhneoireacht go lánaimseartha, an t-aon scríbhneoir Gaeilge dáiríre ar éirigh leis é sin a dhéanamh. Ach tar éis deich mbliana den sclábhaíocht a bhain leis sin chuaigh sé ar ais sa státseirbhís ina oifigeach custaim. Fuair sé bás an 18 Feabhra, 1996. Scríobh sé úrscéal Béarla "Bullets are Trumps" sa tsraith i dtaobh Sexton Blake, bleachtaire.
Bhí sé pósta ar Mháire McGeown as Ard Mhacha agus bhí ceathrar clainne acu.


Gearóid Ó Cuinneagáin.
Duine de na daoine ba chonspóidí i ngluaiseacht na Gaeilge a bhí i nGearóid Ó Cuinneagáin (2 Eanáir, 1910-13 Meitheamh, 1991). Rugadh i mBéal Feirste é ar an 2 Eanáir 1910. Bhí sé in aon rang leis an scríbhneoir Séamus Ó Néill i scoil na mBráithre Críostaí i Sráid Duibhise.
Chuaigh sé ag obair sa Státseirbhís i mBaile Átha Luain i 1927 mar oifigeach cánach, chaith sé tamall gearr i gCaisleán an Bharraigh agus timpeall trí bliana sa Roinn Cosanta. D'éirigh sé as a phost nuair a diúltaíodh saoire leathbhliana dó chun tréimhse a chaitheamh sa Ghaeltacht. Chaith sé cúpla bliain i Rinn na Feirste i dTír Chonaill sular thosaigh sé leis an iriseoireacht sa pháipéar An tÉireannach. D'oscail sé biúró sainchomhairle cánach, Ó Cuinneagáin agus Cooke, i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1937.
Nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, ghlac Ó Cuinneagáin páirt tábhachtach i ngluaiseachtaí beaga éagsúla a bhí ag obair ar son na Fearsaide: Cumann Náisiúnta (nó 'Irish Friends of Germany'), Clann na Saoirse agus Aicéin (eagraíocht óige an pháirtí Córas na Poblachta). Is ar éigean a d'éalaigh sé tréimhse i gcampa géibhinn nuair a dhíscaoil an Rialtas Cumann Náisiúnta mar gluaiseacht fealltach i ndeireadh na Bealtaine 1940.
Ar an 26 Meán Fómhair 1940 bhunaigh sé Craobh na hAiséirghe de Chonradh na Gaeilge, craobh a raibh daoine cáiliúla go leor ina mbaill de: Donncha Ó Súilleabháin, Pádraig Ó Drisceoil, Séamus Ó Néill, Sorcha Ní Ghuairim, Aogán Brioscú, Annraoi Ó Liatháin, Seán Ó hÉigeartaigh, Ciarán Ó Nualláin, Cathal Ó Sandair agus daoine eile. Ba í seo an chraobh ba dhíograisí sa Chonradh le cruinnithe sráide, agóidíocht, drámaí, taispeántais, oícheanta áirneáin, ranganna agus foilseachán á n-eagrú go tiubh acu. Tugadh lánchumhacht mar stiúrthóir don Chuinneagánach ag mórchruinniú na craoibhe sa bhliain 1941 agus ainmníodh é mar iarrthóir d'uachtaránacht an Chonradh. Níor éirigh lena iarracht, ach toghadh ar Choiste Gnó an Chonartha é agus bhí buíon bheag dhíograiseach dá chuid in aontíos le chéile ag obair ar son na cúise.
Bhí eití eile den eagraíocht amhrasach faoi Ghearóid agus a chuid aidhmeanna áfach, agus cuireadh a chraobh amach as an gConradh. Rinneadh Glúin na Buaidhe as an eagraíocht a d'eascair as Ailtirí na hAiséirghe, iarracht a rinne Ó Cuinneagán chun páirtí polaitiúil a bhunú sa bhliain 1942. Sheas iarrthóirí in olltoghchán na bliana 1943 agus 1944 ach níor éirigh le duine ar bith acu. D'éirigh leo naoi suíocháin a bhaint amach, áfach, ins na toghcháin áitiúla na bliana 1945.
Ba ina pháipéar seachtainiúil, "Aiséirí", a chuir an Cuinneagánach a dhearcadh polaitiúil in iúl, agus ionsaithe fíochmhara á ndéanamh aige ar fhimínteacht pholaiteoirí na hÉireann. "Éire shaor, Ghaelach, agus fhíor-Chríostúil" a bhí uaidh, agus d'fhógair sé gur cheart an lámh láidir a úsáid chun na Sasanaigh a ruaigeadh as Éirinn agus "Impireacht Chríost sa domhan a chosaint, a neartú agus a leathnú", teachtaireacht a bhí róghar don Fhaisisteachas do mhórchuid na nGael.
Ba i mBéarla a bhí formhór an ábhair in "Aiséirí" mar gur beag scríbhneoir Gaeilge a bhí sásta tacú leis. Ach bhí ábhar measartha maith san iris a bhunaigh sé, 'Deirdre, iris na mBan'.
Bhí baint éigin aige le cúrsaí gnó, agus gnó foilsitheoireachta aige darbh ainm Cló Grianréime, ach bhí sé bocht go leor ar feadh a shaoil.
Phós sé Síle Ní Chochláin i 1945 agus bhí seisear clainne orthu.
Fuair sé bás ar an 13 Meitheamh 1991.


Davíð Oddsson.
Polaiteoir Íoslannach is ea Davíð Oddsson (rugadh é i Réicivíc ar 17 Eanáir, 1948). Bhí Davíð ina phríomh-aire na tíre idir 1991 agus 2004, agus méara Réicivíc idir 1982 agus 1991. Inniu, tá Davíð ina chathaoirleach leis an mBanc Ceannais na hÍoslainne.
Davíð Oddsson
Davíð Oddsson


Surtsey.
Is oileán bolcánach é Surtsey (Íoslainnis: Oileán Surtur), atá suite in aice le cósta deisceartach na hÍoslainne. Cruthaíodh é i 1963, tar éis brúchtadh bolcánach mór faoin uisce, go 1967. Tagann an t-ainm ón bhfathach miotaseolaíochta Surtur.


Paraná.
Is stát sa Bhrasaíl é Paraná atá suite i deisceart na tíre. Is é Beto Richa an Gobharnóir. Tá 4,848,725 duine ina gcónaí sa stát. Is é Curitiba an príomhcathair.
Tá cosc ar bia géinathraithe a fásta agus a iompartha sa stát. Is é an easpórtáilaí táirgí orgánach is mó sa Bhasaíl.


Saint-Dié-des-Vosges.
Cathair in oirthuaisceart na Fraince is ea Saint-Dié-des-Vosges. Tá 22,569 duine ina gcónaí sa chathair (1999).


An tSualainnis.
Na críocha ina labhraítear Sualainnis. Tabhair faoi deara gur leis an gcósta is mó a shamhlaítear an teanga san Fhionlainn.
Ceann de na teangacha Lochlannacha, nó na teangacha Gearmáinice Thuaidh, is ea an tSualainnis ("svenska", "svenska språket", mar a deir lucht labhartha na teanga féin). Labhraíonn timpeall naoi milliún duine an teanga sa tSualainn agus ar fud chóstaí na Fionlainne. An duine a bhfuil an tSualainnis go paiteanta aige, is féidir leis adhmad maith a dhéanamh den chaint Ioruaise, ach cuireann fuaimniú aisteach na Danmhairgise go mór isteach air an teanga labhartha a thuiscint, cé go bhfuil an Danmhairgis scríofa sothuigthe go leor aige. Tugtar "rikssvenska", nó "Sualainnis na Ríochta", ar an teanga chaighdeánaithe a úsáidtear sna meáin chumarsáide, agus í bunaithe ar na canúintí a labhraítear timpeall Stócólm agus sa ghleann timpeall an locha Mälaren. Mar sin féin, níl sé as an ngnáth canúintí tuaithe a chloisteáil ar an raidió ó am go ham.
Cé go n-imríonn na canúintí áitiúla a dtionchar féin ar an tSualainnis labhartha in áiteanna éagsúla sa tír, ní bhíonn na difríochtaí mór, a fhad agus atá an teanga scríofa nó an chaint ghalánta i gceist. In áiteanna iargúlta, áfach, is féidir teacht ar chanúintí atá sách doiligh le tuiscint ag an muintir isteach, agus iad difriúil leis an teanga chaighdeánach ó thaobh an fhoclóra, na gramadaí agus na bhfuaimeanna de. I rith na fichiú haoise, áfach, chúngaigh an t-uirbeachas agus bánú na tuaithe go mór mór ar na canúintí seo, agus an teanga ag éirí níos aonchineálaí in aghaidh an lae de réir mar atá na cathracha ag sú chucu daoine ón tuaith.
Aicmiú agus gaolta na Sualainnise.
Ceann de na teangacha Ind-Eorpacha is ea an tSualainnis, agus baint aici leis an gcraobh thuaisceartach de na teangacha Gearmáinice. Is é sin, ceann de na teangacha Lochlannacha atá ann. Is iad na teangacha eile sa ghrúpa seo ná an Ioruais, an Danmhairgis, an Íoslainnis, agus an Fharóis. Is féidir, áfach, foghrúpa Iartharach agus foghrúpa Oirthearach a aithint thar a chéile sa ghrúpa seo féin. Is iad an Danmhairgis agus an tSualainnis a bhaineann leis an bhfoghrúpa Oirthearach, ansin. Níl an cineál seo aicmiú ach stairiúil, áfach. De réir na hintuigtheachta, tá sé níos fearr an teorainn a tharraingt idir na teangacha Lochlannacha oileánda (an Fharóis agus an Íoslainnis) ó thaobh amháin, agus teanga Lochlannacha na Mór-Roinne (an Danmhairgis, an Ioruais agus an tSualainnis) ón taobh eile.
De réir na hintuigtheachta, bheadh sé chomh maith againn a rá gur canúintí aon teanga iad an trí theanga Lochlannacha a labhraítear i Mór-Roinn na hEorpa. Bhí sraith fhada cogaí idir na tíortha éagsúla seo, go háirithe sa séú agus sa seachtú haois déag idir an tSualainn agus an Danmhairg. Chothaigh na himeachtaí seo comhnaimhdeas agus náisiúnachas a spreag na tíortha chun béim ar leith a chur ar na difríochtaí idir na teangacha féin, díreach nuair a bhí siad á gcaighdeánú. Inniu féin, áfach, níl sé as cosán a rá gur canúintí aon teanga iad an Ioruais, an Danmhairgis agus an tSualainnis - d'fhéadfaí "Lochlainnis" a thabhairt ar an teanga sin. Níl sé deacair ach an oiread teacht trasna ar áiteanna in aice leis an teorainn ina labhraítear canúint atá idir eatarthu.
Cá labhraítear Sualainnis?
Is í an tSualainnis teanga náisiúnta na Sualainne, agus í ó dhúchas ag ocht milliún duine den naoú milliún a bhfuil cónaí orthu sa tír. Is léir nach féidir leis an muintir isteach, ach an oiread, déanamh in uireasa na teanga. San Fhionlainn, tá an teanga ó dhúchas ag 300,000 duine, nó timpeall ar sé faoin gcéad de bhunadh na tíre. Bíonn Sualainnis éigin ag cuid mhaith de na cainteoirí Fionlainnise féin. Ón taobh eile de, is follasach go bhfuil an dátheangachas coitianta i measc na Sualainniseoirí. Cois farraige a bhíonn cónaí ar na Sualainniseoirí san Fhionlainn, go háirithe timpeall ar Thúrcú agus san Ostrabóitne. Ina lán áiteanna, tá an tSualainnis láidir go maith, agus í ina príomhtheanga riaracháin, fiú.
Bíonn daoine ag dul ar imirce ó cheann de na tíortha Lochlannacha go dtí ceann eile go mion minic, ach ós rud é go bhfuil na teangacha chomh cosúil sin le chéile, gan trácht ar bith a dhéanamh ar an gcultúr, ní gnách dearcadh ar na Sualannaigh san Iorua, abair, mar mhionlach eitneach.
San Eastóin, bhí áitreabh láidir Sualannach fadó i gceantair áirithe san Iar-Thuaisceart agus sna hoileáin. I ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda, áfach, thug an chuid ba mhó acu seo aghaidh ar an tSualainn, nuair a thit an Eastóin leis an Aontas Sóivéadach. Inniu, níl an tSualainnis ó dhúchas ach ag a dó faoin gcéad de mhuintir na tíre go léir, de réir mar a d'fhógair siad féin sa daonáireamh.
Bhí an tSualainnis ó dhúchas ag 67,000 duine sna Stáit Aontaithe sa bhliain 2004. Thairis sin, tá dhá chéad míle saoránach Sualannach ina gcónaí ar an gcoigríoch, agus an chuid is mó acu ábalta an teanga a labhairt, gan amhras ar bith.
I 2011 bhí Sualannis an máthairtheanga do 7,350 i gCeanada.
An tSean-Lochlainnis.
-Uaine=Teangacha Gearmáinice eile a bhí intuigthe ag lucht labhartha na Sean-Lochlainnise san am.
Faoin ochtú haois i ndiaidh bhreith Chríost, bhí an teanga Gearmáinice a labhraítí i dtuaisceart na hEorpa iompaithe ina canúint shainiúil Lochlannach - an tSean-Lochlainnis. Na hathruithe a tháinig ar an teanga san am sin, níorbh ionann iad i ngach cúige, agus de réir a chéile, d'fhorbair dhá mhórchanúint Lochlannacha: an tSean-Lochlainnis Thiar agus an tSean-Lochlainnis Thoir.
B'í an tSean-Lochlainnis Thoir a chuir bun leis an Danmhairgis agus an tSualainnis. Ba mhinic a thugtar "Danmhairgis Rúnach" ar an teanga seo sa Danmhairg agus "Sualainnis Rúnach" sa tSualainn, cé nach raibh mórán difríochtaí inaitheanta eatarthu roimh an dóú haois déag. Is é an aibítir Rúnach a d'úsáidtí san am sin leis na canúintí seo a scríobh, agus is as an aibítir sin a d'ainmnigh na teangeolaithe iad. An cineál Gearmáinice a bhí á scríobh i gCríoch Lochlann roimh laethanta na Sean-Lochlainnise - an Bhun-Lochlainnis nó an Phróta-Lochlainnis, mar a d'fhéadfá a thabhairt uirthi - is leis an tseanaibítir Rúnach a scríobhtaí í, ach tháinig leagan nua den aibítir in úsáid ina dhiaidh sin, nach raibh ach sé litir déag ann. Mar sin, ní rabhthas in ann freastal go rómhaith ar fhuaimeanna na teanga leis an mbeagán litreach a bhí ann.
Mar sin féin, is féidir an difríocht is suntasaí idir an chanúint thiar agus an chanúint thoir a aithint ar na hinscríbhinní Rúnacha: d'imigh an défhoghar [ei] (nó [æi]) as an Lochlainnis Thoir, agus rinneadh [e] de, cf. "stein" (Ioruais), "sten" (Sualainnis) = "cloch" (tá an focal seo gaolmhar le "stone" an Bhéarla, ar ndóigh).
An tSean-Sualainnis.
Cé gur sna blianta seo a cuireadh bun leis an tSualainnis nua-aimseartha ó thaobh an fhoclóra de, bhí gramadach na teanga i bhfad ní ba chasta ná inniu. Bhí tuiseal tabhartha agus tuiseal cuspóireach ann mar fhoirmeacha beo. Thairis sin, bhí an trí inscne - an fhirinscne, an bhaininscne agus an neamhinscne - ann. I Sualainnis an lae inniu, is beag atá fágtha den difríocht idir an fhirinscne agus an bhaininscne. Bhí iarmhíreanna pearsanta ag na briathair freisin. Tríd is tríd, bhí córas na gramadaí sa tsean-Sualainnis níos cosúla leis an nGearmáinis ná leis an gcineál Sualainnise a labhraítear inniu.
An Nua-Shualainnis.
B'iad an preas clóchuradóireachta agus an reifirméisean a chuir tús leis an Nua-Shualainnis. B'é an Rí Gustaf Vasa a choimisiúnaigh an chéad aistriúchán Sualainnise ar an mBíobla. Tháinig an Tiomna Nua i gcló sa bhliain 1526, agus foilsíodh an t-aistriúchán iomlán - "Bíobla Ghustaf Vasa" sa bhliain 1541. B'iad Laurentius Andræ, Laurentius Petri agus Olaus Petri a d'aistrigh is a chuir in eagar an chuid ba mhó den obair. B'as Lár na Sualainne iad ar fad, agus blas a gcanúna ar an aistriúchán.
Is é an meas a bhíonn ag na saineolaithe ar an mBíobla seo gur comhréiteach iontach maith a bhí ann idir an teanga scríofa a bhí ann roimhe sin agus an cineál Sualainnise a bhí á labhairt san am. Céim thábhachtach a bhí ann i dtreo na teanga caighdeánaí freisin. Tháinig na litreacha /å/, /ä/, agus /ö/ in úsáid anois - na litreacha a dhealaigh an tSualainnis ón Ioruais agus ón Danmhairgis, a bhaineadh úsáid as /aa/, /æ/, agus /ø/. (San fhíchiú haois, ghlac an Ioruais agus an Danmhairgis leis an litir /å/ ón tSualainnis.) Cosúil leis an nGearmáinis, freisin, scríobhtar /ck/ sa tSualainnis i ndiaidh na ngutaí gearra. B'é Bíobla Ghustaf Vasa a chuir bun leis an úsáid seo freisin, agus an chuma ar an scéal gur iarracht a bhí ann an teanga a scaradh ón Danmhairgis, nó is é /kk/ an litriú ar a n-aithnítear an Danmhairgis agus an Ioruais inniu féin. Bhí cúiseanna polaitiúla leis an scarúnachas teanga seo, ós rud é go raibh an Danmhairg agus an tSualainn ag cur síor-chogaidh ar a chéile go dtí an seachtú haois déag.
Cé go raibh litriú an Bhíobla réasúnta rialta, mhéadaigh ar an mírialtacht i gcúrsaí an cheartlitrithe arís i rith na séú haoise déag. Níor tosaíodh ag caibidil cheist an cheartlitrithe i ndáiríre roimh an seachtú haois déag, nuair a scríobhadh an chéad leabhar gramadaí don tSualainnis. Bhí an litriú ceart ina ábhar conspóide go dtí an naoú haois déag, agus níor tháinig caighdeán a mbeadh glacadh forleathan leis ar an bhfód roimh dheireadh na haoise céanna. Ní rabhthas ar aon fhocal faoi úsáid an cháis mhóir, ach go háirithe. Bhí sí go mór mór ag brath ar thoighis agus ar bhreithiúnas pearsanta an scríbhneora féin. Bhí an teanga go mór mór faoi thionchar na Gearmáinise, agus an úsáid ar leith a bhaineann an teanga sin as an gcás mór.
An tSualainnis Chomhaimseartha.
Síltear go coitianta gur tháinig an tSualainnis chomhaimseartha ar an saol thart timpeall na bliana 1900. Nuair a bhí an tionsclaíocht agus an t-uirbeachas ag forbairt sa tSualainn, cuireadh tús le litríocht de chineál nua. Bhain na scórtha móra scríbhneoirí, polaiteoirí, iriseoirí agus pearsantachtaí poiblí eile a gcasadh féin as an teanga, go háirithe August Strindberg, an scríbhneoir a bhunaigh litríocht nua-aimseartha na teanga.
Bhí na foirmeacha iolra imithe as an ngnáthchaint agus as na canúintí le fada, áfach, agus iad i léig sa Danmhairgis agus san Ioruais freisin. "Vi gick, ni gick, de gick; vi går, ni går, de går" a deirtí, agus de réir a chéile, thosaigh an córas simplí nádúrtha seo ag éirí coitianta sa litríocht freisin. Is léir gur chuir an litríocht nua-aimseartha, agus an bhéim a chuir sí ar aithris nádúrtha na cainte, luas leis an bhforbairt seo. De réir a chéile, d'éirigh na foirmeacha iolra tearc sna stíleanna éagsúla, go dtí gur glacadh leis an gcóras simplithe sna doiciméid oifigiúla féin sna caogaidí. Inniu, ní úsáidtear foirmeacha cosúil le "vi gingo" ar aon nós, agus is dócha nach mbeadh mórán daoine in ann an úsáid cheart a bhaint astu ach an oiread, cé gur dócha go bhfaca siad sa tseanlitríocht iad.
Is léir go bhfuil a lán focal Béarla in úsáid i Sualainnis an lae inniu. Go tipiciúil, áfach, cuirtear in oiriúint do litriú agus d'fhuaimeanna na teanga iad, cf. "jobb" (< "job" an Bhéarla; cosúil le "y" an Bhéarla a fhuaimnítear an "j" sa tSualainnis), "tajt" (< "tight" an Bhéarla), "fajtas" (< "to fight" an Bhéarla), agus araile.


Roberta Leigh.
Scríbhneoir, ealaíontóir, colúnaí agus léiritheoir teilifíse Briotanach is ea Roberta Leigh. Rugadh i Londain, Sasana í. Tá breis is 150 úrscéal rómánsúil agus 27 leabhar do pháistí scríofa aici. Foilsíodh a chéad leabhar i 1951. Sna 1950í déanacha, scríobh sí na sraithscéalta puipéad teilifíse "The Adventures of Twizzle" agus "Torchy the Battery Boy" d'AP Productions, comhlacht Gerry Anderson agus Arthur Provis. Ina dhiaidh sin, bhunaigh sí agus Provis comhlacht teilifíse dá gcuid féin, Wonderama. Ar nós AP Productions, léirigh Wonderama sraithscéalta puipéad do pháistí, arb iad "Sara and Hoppity" agus "Space Patrol" na cinn is cáiliúla acu.
Phós Leigh Michael Lewin i 1948.
Naisc sheachtracha.
Leigh, Roberta
Leigh, Roberta


Norðurland eystra.
Réigiún san Íoslainn é Norðurland eystra, ("oirthuaisceart" na tíre.).


Suðurnes.
Is réigiún na hÍoslainne é Suðurnes, atá suite in iardheisceart na tíre. Keflavík í an phríomh-chathair, áit ina bhfuil Aerfort Idirnáisiúnta Keflavík suite. Is é Suðurnes an dara áit is mó sa tír de réir daonra, tar éis Höfuðborgarsvæði. Tá 16,000 daoine ina gcónaí ann.


Vestfirðir.
Is ceann de réigiúin na hÍoslainne iad na Vestfirðir ("fiordanna thiar"). Leithinis is ea an réigiún atá suite in aice leis an gcósta Atlantach in iarthuaisceart na tíre. Talamh sléibhtiúil agus garbh atá ann, agus is í an iascaireacht an ghníomhaíocht is coitianta. Is é Ísafjörður an phríomhchathair, agus an chathair is mó sa réigiún.


William Kidd.
Ba William Kidd, “píoráid fíor iomráiteach”, mac ministir Albanaigh a rugadh i nGraonach, Alba ar 22 Eanáir 1645 agus a fuair bás i Londain ar an 23 Bealtaine, 1701. Chuaigh sé le mairnéalacht go luath ina shaol. I rith Cogaidh Rí Liam III, idir an Fhrainc agus Sasana, bhain sé ard-cháil amach mar chaptaen ar shoitheach foghlaí sna hIndiacha Thiar. Fé 1696 bhí sé ar cheann den Maistrí Mara ba rathúla a sheol amach as Cuan Nua Eabhraic.
D’fhulaing tráchtáil na Breataine go mór ó phíoráidí foghla an tráth úd. Dá bíthin sin thug Liam III an túdarás in 1696 “D’ár gcaptaen iontaofa is rí-ionúin Kidd” píoráideacht mara a chosc agus dul ag seoladh in a fhoghlaí mara in-aghaidh na bhfrancach chomh maith. Mar Mháistir ar an Eachtra, 284 tonna, chuaigh sé faoi sheol le criú de 155 agus 30 gunna thar timpeall gnáthóga clúiteacha na bhfoghlaí – Malabar, Madagascar agus an Mhuir Rua.
Ach chlis air teacht ar fhoglaithe ar bith. Mharaigh an calar cuid dá chriú. Bhí a sholáthairtí bia beagnach ídithe. D’éirigh an long pollta agus rinne an criú míshásta ceannairc. Ag breith greim smachtaithe ar an soitheach chlaon siad chun na píoráideachta, agus rug siad forlámhas ar roinnt longa beaga Múracha. Ar ball d’ionsaigh siad long cogaidh Phortaingéalach agus ar deire thiar ghabh siad soitheach Airméanach deá-luchtaithe, An Ceannaí Céadach.
De réir fianaise Kidd, d’éirigh leis smacht d’athghabháil ar an Eachtra ina dhiaidh sin. Chinn sé ar an seanbhád a thréigint agus d’aistrigh sé a chreach luachmhar go dtí slúpa gafa. I 1699 thug sé aghaidh ar Bhoston ar an aigne go dtabharfadh sé a shlad dos na húdaráis ansúd. Ach roimhe sin fógraíodh é bheith ina phíoráid ámh agus ghabhadh é ar theacht i dtír dó agus cuireadh faoi thriail é i Londain ar “choir na píoráideachta”.
Ag plé “é bheith ar an té ba neamh-chiontaí díobh uilig”, dhearbhaigh sé gurbh é a chlaon chun na píoráideachta. Ach ainneoin sin fuarthas ciontach é, agus daoradh é freisin i ngeall ar mhairnéalach ceannairceach a mharú.
Ach níor cruthaíodh príomh-hoir na píoráideachta a chuireadh ina leith go háit i theacht éifeachtach riamh, ámh, agus tá roinnt den húdaráis an-amhras mór gur píoráid a bhí ann riamh.
Le blianta fada tar éis a bháis luadh an Captaen Kidd san iliomad bailéad. Spreagadh “Treasure Island” de chuid Robert Louis Stevenson fiú amháin, de bharra chuid eachtraí.
Ó am go ham freisin déanann daoine eachtrúla tochaltáin thar chladach Bhostoin agus in áitheacha eile ag dúil go dtiocfaidh siad ar thaiscí saibhre d’ór, d’airgead agus de sheoda luachmhara a chreidtear a bheith i bhfolach ó aimsir an fhoghlaí mara úd.
Kidd, William
Kidd, William
Kidd, William
Kidd, William


Blàr Allt a' Bhonnaich.
Ba bhua suntasach é toradh an chatha Blàr Allt a' Bhonnaich (24 Meitheamh, 1314) i gCogaí na Saoirse le haghaidh an neamhspleáchais a bhaint amach do Ríocht na hAlban. Bua cinntitheach a bhí ann sa Chéad Chogadh le haghaidh Saoirse na hAlban.
An tosach.
Timpeall an Charghais, sa bhliain 1314, chuir Éadbhard Brús, deartháir Rí na nAlbanach, tús leis an léigear ar Chaisteal Sruighlea, a bhí faoi cheannas Sir Philip Mowbray. Nuair nárbh fhéidir le Éadbhard bua a chur i gcríoch, shocraigh sé comhaontú le Mowbray - mura thagann aon fhaoiseamh roimh Oíche Fhéile Eoin 1314, bheadh air an caisleán a ghéilleadh d'Éadbhard.
Ar an 23 agus an 24 Meitheamh 1314, troideadh Blàr Allt a' Bhonnaich idir fórsaí Éadbhard II Shasana agus Roibeard Brús, rí Alban in aice le cathair Sruighle. Bhí Caisleán Sruighle (Stirling sa Bhéarla) faoi léigear ag na hAlbanaigh agus tháinig rí Shasana aneas chun é a shaoradh.
Cé go raibh arm na nAlbanach níos lú ná fórsaí Shasana bhí an lá leo agus b'éigean do Edward teitheadh lena anam.
Áirítear an cath seo mar mhórócáid i stair na hAlban, mar cé gur lean an cogadh ar aghaidh ar feadh ceithre bliana déag eile, dhearbhaigh a bhua ag Allt a' Bhonnaich (Bannockburn sa Bhéarla) seasamh agus cumhacht Roibeard Brús mar rí na hAlban, Raibeart I na hAlba. Ghlac na Sasanaigh le neamhspleáchas na hAlban i 1328.


Mike Enzi.
Mike Enzi Ball de Sheanad na Stát Aontaithe do Wyoming is ea Michael Bradley "Mike" Enzi (1 Feabhra 1944 a rugadh é). Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Bhí Enzi ina fhear gnó agus ina pholaiteoir stáit sular toghadh é mar Sheanadóir i 1996. Toghadh arís é i 2002.
Rugadh Enzi in Bremerton, Washington. D'fhreastail sé ar scoileanna poiblí i Thermopolis agus Sheridan, Wyoming. Bhain sé amach dioplóma in Ard Scoil Sheridan i 1962. Is Gasóg Iolair é. Bhain sé amach céim cuntasaíochta in Ollscoil George Washington i 1968 agus MBA i margaíocht mhiondíola as Ollscoil Denver. B'é Méara Gillette, Wyoming ó 1975-1982. D’fhreastail sé ar Theach na nIonadaithe Wyoming ó 1987-1991 agus ar Sheanad Wyoming ó 1991-1996.
Naisc sheachtracha.
Enzi, Mike
Enzi, Mike


Roibeard I, Rí na nAlbanach.
Ba é Roibeard Brús, nó Raibeart I, Rí na nAlbanach mac le Roibeart Brús agus Marjorie, Bantiarna Charraig. Rugadh é i gCaisleán Turnberry i 1274 dhá bhliain tar éis do Edward I teacht i réim mar rí Shasana. Rinneadh Iarla de nuair a tháinig sé i seilbh ar Charraig i 1292. Ba de shliocht Gael a mháthair agus ba Normannach Francach é a athair. Dá bharr sin bhí Gàidhlig agus Fraincis líofa ag an mBrúsach óg. Bhí Laidin agus Béarla aige chomh maith.
Cogadh in aghaidh na Sasanach.
Nuair a fuair an Rí Alastar II bás i 1286, níor fhág sé mar oidhre ach a ghariníon Margaret, iníon Rí na hIorua. Pósadh í siúd le mac rí Shasana agus cé gur aithníodh neamhspleáchas Alban sa chonradh pósta bhí súil ag rí Shasana seilbh a fháil ar an tír. D'éag an bhanríon óg ar a bealach go hAlbain áfach agus fágadh an ríocht gan oidhre dlisteanach.
Bhí teaghlaigh Balliol agus Brus in adharca a chéile agus iad ag iarraidh seilbh a fháil ar choróin na hAlban. Thug Edward cúnamh do John Balliol mar shíl an Rí Sasanach gur duine lag a bhí ann agus go mbeadh sé faoina smacht féin. Barún Sasanach ba ea John Balliol a thug a dhílseacht do choróin Shasana. Fógraíodh gurb é Balliol rí dlisteanach na hAlban ag cruinniú a d'eagraigh Edward i mí na Samhna 1292, agus d'éiligh Edward ceannas feodach ar Albain mar chúiteamh ar a chúnamh agus go dtabharfadh na hAlbanaigh tacaíocht dó ina chogadh in aghaidh na Fraince.
Ní fhéadfadh fiú Balliol glacadh leis na héilimh sin agus dúirt sé suas lena bhéal le hEdward gurbh é féin Rí Alban agus nach mbeadh sé freagrach ach dá mhuintir féin. Dhiúltaigh sé cúnamh míleata a thabhairt do Shasana, rinne sé conradh síochána leis an Fhrainc agus bheartaigh sé ionradh a dhéanamh ar Shasana.
Ghluais fórsaí Shasana ó thuaidh agus ghéill tiarnaí éagsúla do Edward, Robert Bruce ina measc. Mar gheall ar an bhfeall seo ghabh Balliol seilbh ar thailte na mBrúsach in Albain agus bhronn iad ar a dheartháir céile John Comyn.
Bhuaigh na Sasanaigh ar arm Balliol ag Dún Barra in mí Aibreán 1296 agus ghéill Balliol a choróin tamall ina dhiaidh sin. Lean buíonta Albanacha ag troid i gcoinne na Sasanach áfach agus ba é William Wallace an ceannaire ba cháiliúla a bhí orthu. Scriosadh arm Sasanach ag Droichead Sruighle. Bhain na Sasanaigh díoltas amach ar Wallace tamall ina dhiaidh sin áfach ag cath an Eaglais Bhreac. Ní raibh arm mór ag Wallace riamh ina dhiaidh sin, chuaigh sé ar a choimeád ach gabhadh é i 1305 agus cuireadh chun báis é in Londain.
Ina rí.
Bhí Brús agus John Comyn fágtha mar iarrthóirí ar choróin na hAlban. Bhí cruinniú acu in eaglais Greyfriar ag Dún Phris inar dhúnmharaigh Brús an t-iarrthóir eile. Bhí naimhde aige ar fud na hEorpa dá bharr sin agus chuir an Pápa faoi choinnealbhá é.
D'fhógair Brús gurb é féin rí na hAlban ar an 25 Márta 1306 agus chuir Edward arm ina choinne láithreach. Chaill Brús Cath Methven, cuireadh mórán dá lucht leanúna chun báis agus rinneadh teifeach den rí óg. Chaith sé bliain ar a choimeád agus deirtear faoi go raibh sé i bhfolach i bpluais i gContae Aontroma na hÉireann agus é gan dóchas. Chonaic sé damhán alla ag iarraidh líon a chrochadh idir dhá bhalla na pluaise. Thit an líon as a chéile arís agus arís eile ach lean an damhán alla lena iarrachtaí go dtí gur éirigh leis sa deireadh. Spreag sé sin an rí óg le filleadh ar Albain agus dul chun cogaidh arís. Buaigh sé a chéad chath ar Dhomhnach na Pailme 1307, agus spreagadh clanna Alban chun éirí amach.
Tháinig Edward é féin aneas le arm ollmhór chun béasa a mhúineadh do na hAlbanaigh ach ní raibh a shláinte go maith agus bhí a éifeacht mar cheannaire míleata imithe i léig. Fuair sé bás agus ba é a ghuí go n-iomprófaí a chnámha os comhair an airm go dtí go mbeadh Albain cloíte.
Cuireadh moill tamall ar uaillmhianta na Sasanach agus an rí óg, Edward II ag plé le deacrachtaí éagsúla sa bhaile agus i gcéin. Thug sé sin deis do Roibeard Brús a ríocht a dhaingniú. Tugadh aitheantas dó mar aonrialóir na tíre agus fuair sé tacaíocht ó Rí na Fraince agus ón eaglais féin in ainneoin é a bheith coinnealbháite. Dhíbir sé garastúin Shasana amach óna thír diomaite de chaisleán Sruighle agus rinne sé ionradh ar Shasana féin.
Chuaigh Edward ó thuaidh le arm mór agus troideadh cath cinniúnach Allt a' Bhonnaich ar an 24 Meitheamh 1314. Bhí Brús chomh láidir sin anois go raibh sé ábalta ionradh a dhéanamh ar Éirinn agus aitheantas a fháil dá dheartháir Edward mar rí Éireann. Ach theip go tubaisteach ar chogadh na mBrúsach in Éirinn, d'fhill Roibeard ar Albain agus maraíodh Edward.
A oidhreacht.
Choinnigh Albain a neamhspleáchas go dtí 1601 agus bhí sí i gcomhghuallaíocht leis an Fhrainc ar feadh i bhfad. D'éirigh le Roibeard Brús a choinnealbhá a chur ar ceal agus cairdeas a bhunú arís leis an Róimh agus le cumhachtaí móra na hEorpa. Dar léis ba 'aon-náisiún' amháin iad Éire agus Albain. Fuair sé bás sa bhliain 1329 agus é ina laoch náisiúnta.
Foinsí.
Roibeard Brús
Roibeard Brús


Suðurland.
Is réigiún san Íoslainn é Suðurland, nó Sudurland. Tá an réigiún suite i ndeisceart na tíre, agus is í Selfoss an phríomh-chathair. Cónaíonn 21,326 daoine ann.


Tionól.
Comhdháil a reachtaíonn Conradh na Gaeilge (www.cnag.ie) gach dhá bhliain in áiteanna éagsúla in Éirinn agus a bhfuil an Ghaeilge agus an Ghaeltacht mar lárthéama aige.
Tionól 2004: Béal Átha an Ghaorthaidh
Tionól 2007: Inis Meáin, Co. na Gaillimhe
Tionól 2008: Inis Oírr, Co. na Gaillimhe
Tionól 2009: Baile an Fheirtéaraigh, Co. Chiarraí
Scaití úsáideann eagrais eile (páirtithe polaitíochta go háirithe) an focal chun cruinniú ar bith a chur in iúl.


Hairicín Katrina.
Stoirm ghaoithe a bhuail deisceart na Stáit Aontaithe Mheiriceá i mí Lúnasa 2005 ab ea Hairicín Katrina. Cumadh Hairicín Katrina i Mhurascaill Mheicsiceo ar an 23 Lúnasa.
Idir timpeall 23 Lúnasa agus 31 Lúnasa, rinneadh go leor dochar do na stáit agus na cathracha ag an gcósta deiscearta, agus áiteanna eile níos tuaisceartacha chomh maith. Maraíodh 1,833 duine agus déanadh damáiste luach 115 billiún dollar
Ba iad Louisiana, Florida, Alabama, Texas agus Mississippi na stáit ina raibh formhór den damáiste déanta.


Dáithí Mac Cárthaigh.
Uachtarán Chonradh na Gaeilge reatha 2004-2008. Abhcóide. Pósta. Triúir clainne air. Tátar á dtógáil le Gaeilge i Ráth Chairn, Contae na Mí. Oideachas ó Ollscoil na hÉireann, Gaillimh agus Óstaí an Rí, Baile Átha Cliath.
Bhí sé lárnach san ollfheachtas chun stádas a bhaint amach don Ghaeilge mar theanga oifigiúil oibre den Aontas Eorpach. Chothaigh conspóid um Cháisc, 2006 nuair a dhiúltaigh sé do chuireadh bheith i láthair ag léamh Fhorógra na Poblachta os comhair Árdoifig an Phoist, Baile Átha Cliath, toisc an léamh a bheith i mBéarla amháin.
Óige agus Oiliúint.
Rugadh Dáithí Mac Cárthaigh in Inis Córthaidh, Contae Loch Garman agus is ann a ndeachaigh sé ar scoil ag na Bráithre Críostaí. Chuir sé suim sa Ghaeilge le linn a óige agus d’fhreastail ar Choláiste na bhFiann. Tháinig sé go hOllscoil na hÉireann, Gaillimh i 1986 áit ar bhain sé amach B.A. sa Ghaeilge agus sa Dlí i 1989, M.A. i gCanúineolaíocht na Gaeilge i 1995 agus LL.B. sa Dlí i 1996. Glaodh chun an Bharra é sa bhliain 1998 agus cleachtaíonn sé mar abhcóide.
Saol mar Ionadaí Tofa Mac Léinn.
Toghadh é ina oifigeach oideachais ar Chomhaltas na Mac Léinn in OÉ Gaillimh i 1989 agus d’eagraigh sé feachtas chun go mbeadh polasaí dátheangachais ag an gComhaltais agus Oifigeach Gaeilge chun an polasaí sin a phóilínteacht agus a chur i bhfeidhm. Ghlac mic léinn an Choláiste seo le leasú chuige sin ar Bhunreacht an Chomhaltais le móramh 9:1 i reifreann.
Toghadh é ina Uachtarán ar Chomhaltas na Mac Léinn i 1990 agus leag sé amach nósmhaireacht chun an polasaí dátheangachais sin a chur i bhfeidhm:- Cuireadh gach ábhar scríofa de chuid an Chomhaltais amach go dátheangach ó chuntais na bliana go dtí T-léintí, postaeir agus clár imeachtaí Sheachtain na nGiobal. D’ath-eagraigh sé gnólachtaí an Chomhaltais agus mar chuid de sin ceapadh bord bainistíochta, cuireadh an polasaí dátheangachais i bhfeidhm ar earcaíocht agus tugadh feidhm do Oifig na Gaeilge Labhartha OÉ Gaillimh chuige sin. Arís ghlac na mic léinn leis na moltaí sin i reifreann.
Mar Uachtarán ar Chomhaltas na Mac Léinn chuir sé moltaí os comhair Choiste Rialaithe OÉ Gaillimh chun caighdeán agus réimse na seirbhísí trí Ghaeilge a fheabhsú agus a leithniú: réamhtheachta an Achta Teanga.
Obair ar son na Gaeilge.
Mar Charmanach bhí spéis aige riamh sa Bhreatnais agus i nGluaiseacht na Breatnaise. Chaith sé 6 mhí ina mhac linn in Ollscoil na Breatnaine Bige i 1992 idir Llanbedr Pont Steffan agus Aberystwyth ag foghlaim na teanga agus faoi ghluaiseacht na teanga thall. D’eagraigh sé roinnt turasanna do cheannairí na mac léinn, ceannairí Aontas na Mac Léinn in Éirinn (AMLÉ) ach go háirithe, chun na Breataine Bige agus chruthaigh nasc le hAontas Mhic Léinn na Breataine Bige (UCMC) chun nósmhaireacht an dátheangachais i ngluaiseacht na mac léinn abhus a láidriú. Ghlac roinnt aontas áitiúil agus AMLÉ le polasaithe dátheangachais.
Thuig sé i gcónaí an ceangail idir an stádas atá ag teanga agus an claonadh atá i ndaoine dul léi, an ceangal idir na deiseanna a bhíonn ag daoine an teanga a úsáid agus minicíocht úsáide na teanga sin, idir imeallú agus meath, idir normálú, saothrú agus fás.
Ag Oireachtas na Gaeilge 1995 d’eagraigh sé comhdháil lae idirnáisiúnta dlí i gColáiste na Tríonóide ar stádas agus ar reachtaíocht teanga le cainteoirí as Éirinn, as Ceanada agus as an mBreatain Bhig. Chuir sé eagar ar na páipéir a tugadh agus ábhar eile agus foilsíodh iad i bhfoirm leabhair i 1998: I dTreo Deilbhcháipéise d’Acht Teanga Éireannach.
Mar bhall de Choiste Gnó Chonradh na Gaeilge bhí baint lárnach aige leis an bhfeachas i dTeach Laighean agus sna meáin chun Bille na dTeangacha Oifigiúla a thabhairt chun cinn agus a laidriú agus san ollfheachtas chun stádas a bhaint amach don Ghaeilge mar theanga oifigiúil oibre den Aontas Eorpach.
Eagraíonn sé i gcomhair le Gael-Linn Bréagchúirt Uí Dhálaigh, comórtas bréagchúirte Gaeilge bliantúil do mhic léinn dlí tríú leibhéil i ndilchuimheamh an IarPhríomhbhreithimh agus an IarUachtaráin ar Éirinn: Cearbhall Ó Dálaigh. Tá an comórtas seo ag dul ó neart go neart ó 1997 i leith.
Sa bhliain 2008 agus Dáithí Mac Cárthaigh ina uachtarán, ghlac Conradh na Gaeilge le bunreacht nua a réitigh leis leagan amach neamhpholaitiúil roimh 1915 agus a d'fhág ar lár aon aon tagairt do shaoirse na hÉireann. Seo mar a fhoráiltear le Bunreacht an Chonartha: "Is í aidhm na hEagraíochta an Ghaeilge a athréimniú mar ghnáththeanga na hÉireann".
Obair mar Abhcóide.
Comhordaitheoir Dlí agus Gaeilge Óstaí an Rí ó 2010. I gceannas ar chúrsaí iarchéime a chuireann oiliúint ar chéimithe ar mian leo bheith ina ndlítheangeolaithe Gaeilge agus ina n-aistritheoirí Gaeilge in Institiúidí an Aontais Eorpaigh.
Mar Abhcóide déanann Dáithí go leor oibre dlí chun cearta teanga a chosaint.
Ag Oireachtas na Gaeilge i 2004 d’eagraigh sé mar Tháiniste an Chonartha seiminéar ar an ngéarchéim atá sa nGaeltacht faoi láthair agus gnás labhairt na Gaeilge faoi ollbhrú ag forbairtí míchuí beag beann ar impleachtaí teanga.
Creideann sé gur sna réimsí pleanála agus oideachais atá na dúshláin nach mór dúinn mar phobal teanga a réiteach sna blianta beaga amach romhainn agus molann mar chuid de réiteach tograí oideachais teanga-lárnaithe sna ceantair Ghaeltachta mar atá ar bun ag OÉ Gaillimh: m.sh. coláistí ullmhcháin Ghaeilge do ábhair oidí agus scoil iarchéime i gcúrsaí agus i ndlíthe na hEorpa.
Bronnadh Duais Hewlett-Packard don Ghaeilge air ó Ollscoil na hÉireann, Gaillimh i 2004.


Proinsias Mac Aonghusa.
Craoltóir, iriseoir, fear Gaeltachta, athbheochantóir, Conraitheoir, fear cúise, fear polaitíochta agus taidhleoir idirnáisiúnta ab ea Proinsias Mac Aonghusa (1933–2003). B'as Gaeltacht Chonamara ó dhúchas dó. Iar-uachtarán ar Chonradh na Gaeilge. Chaith sé seal san Afraic ag obair do na Náisiúin Aontaithe. Phós sé Catherine McGuinness.
Ba mar fhear ildánach, iltréitheach a shamhlaítí go minic é ach is mar iriseoir agus mar chraoltóir is mó a mhairfidh a cháil. Ó 1952 go ham a bháis in 2003, bhí sé ag craoladh agus ag cur cláir raidió agus teilifíse i dtoll a chéile.
Aeriris.
Bhí cáil ar an irischlár seachtainiúil 'Aeriris', a léirigh Proinsias agus a chuir sé i láthair ar feadh ocht mbliana ar Raidió Éireann (1960-1968). D’éirigh go han-mhaith, freisin, lena chéad chlár teilifíse 'An Fear agus a Scéal', a chraoladh i dtús laethanta Theilifís Éireann agus le sraith d’agallaimh fhada phearsanta 'Proinsias Mac Aonghusa ag caint le...' a chraoladh ar Raidió na Gaeltachta i 1981. Bronnadh duais Jacob ar Phroinsias i 1963 as feabhas a chuid agallamh.
Tá cnuasach tábhachtach ábhair, idir chraolta agus chlóite, curtha ar fáil ag Proinsias thar na blianta a bheidh mar cháipéisí luachmhara staire amach anseo agus a thabharfaidh léargas ar ghnéithe den saol, nach bhfeicfeadh solas an lae go deo, b’fhéidir, murab é, go háirithe i ré na cinsireachta agus an fhrithnáisiúnachais sna seachtóidí.
Thar aon chlár eile, d’fhéadfaí a rá gur bhain Proinsias barr feabhais amach leis an gclár cáiliúil cúrsaí reatha teilifíse 'Féach', ar a raibh sé ag obair ó 1969 go dtí gur cuireadh deireadh leis sa bhliain 1985. Bhíodh lucht féachana 500,000 – 600,000 duine ag an gclár go rialta, a bhuíochas sin do Phroinsias agus dá chomhghleacaithe, Breandán Ó hEithir agus Éamonn Ó Muirí, ina measc.
Altanna sna nuachtáin.
Bhí an-spéis freisin ina cholúin tuairimíochta Marcus Taobh Istigh i bh"Foinse", a altanna seachtainiúla in "Anois" roimhe sin, a cholún Gulliver sa "Sunday Press", a altanna míosúla in "Feasta", gan trácht ar ábhair a foilsíodh i g"Comhar", san "Irish Press", sa "Munster Express", in "Hibernia" agus sa "New Statesman".
Cé gur i nGaeilge is mó a shaothraigh Proinsias mar iriseoir agus mar chraoltóir, chuir sé neart ábhar ar fáil i mBéarla chomh maith. Bhí clár rialta seachtainiúil aige ar feadh dhá bhliain ar Ulster Television agus ghlac sé páirt in a lán cláracha eile ar raidió agus ar theilifís an BBC.
Fear Gaeltachta.
Fear Gaeltachta a bhí ann. Cé gur rugadh i mBóthar na Trá i nGaillimh é, is ar an nGort Mór i Ros Muc a tógadh é. B’as Uíbh Fhailí dá athair Criostóir a bhí ina mhúinteoir scoile in Inis Treabhair agus níos déanaí i Ros Muc. B’as Cill Bhriocáin dá mháthair, Mairéad de Lappe. Cuireadh oideachas ar Phroinsias ar an nGort Mór i Ros Muc, i gColáiste Iognáid i nGaillimh agus i Scoil Aisteoireachta Amharclann na Mainistreach i mBaile Átha Cliath, áit a raibh sé ó 1951-1953.
Cé gur chaith Proinsias formhór a shaoil i mBaile Átha Cliath, níor thug sé cúl lena dhúchas Gaeltachta riamh. Bhí gach Gaeltacht sa tír siúlta aige ach bhí luí ar leith aige le Gaeltacht Chonamara agus le muintir Chonamara, muintir Ros Muc ach go háirithe – an pobal as ar fáisceadh é. Bhí spéis mhór aige i nGaeltacht Ráth Cairn chomh maith.
Bhí sé páirteach san iliomad feachtais ar son chearta mhuintir na Gaeltachta i rith a shaoil agus thug sé tacaíocht ar leith do Bhríd Nic Dhomhnaill ina troid ar son Aifrinn Ghaeilge i mBun na gCnoc agus chabhraigh sé go mór chun cás Bhríd agus an leatrom a bhí á dhéanamh uirthi a chur os comhair an phobail.
Conraitheoir.
Bhí Proinsias Mac Aonghusa ina bhall de Chonradh na Gaeilge ó bhí sé sna déaga. Sheas sé don Choiste Gnó den chéad uair ag an Ard-Fheis sa Guildhall i nDoire sa bhliain 1987 agus toghadh é. Dhá bhliain níos déanaí, toghadh ina Uachtarán ar an gConradh é.
Cúig bliana a chaith sé mar Uachtarán (1989-1994) agus ba cheannaire agus urlabhraí thar a bheith cumasach é. Dúirt sé go minic gurbh é an gradam a bronnadh air nuair a toghadh mar Uachtarán ar Chonradh na Gaeilge é, an gradam ba mhó a bhronnadh air riamh.
Bhí sé chun tosaigh le linn na tréimhse sin sa bhfeachtas ar son Bhille Cearta don Ghaeilge, sa bhfeachtas ar son Theilifís na Gaeilge agus chuir sé béim ar leith ar thábhacht na Gaeltachta agus mhuintir na Gaeltachta. Bhunaigh sé Tionól bliantúil Gaeltachta an Chonartha.
Chomh maith le bheith ina Uachtarán ar an gConradh, ceapadh ina Chathaoirleach ar Bhord na Gaeilge é i 1990 agus chaith sé deich mbliana (1993-2003) ina chomhalta den Chomhairle Ealaíon.
Fear polaitíochta agus taidhleoireachta.
Bhí an domhan mór siúlta ag Proinsias. Sna blianta 1974-1975, bhí sé ina chomhairleoir speisialta do na Náisiúin Aontaithe sa Namaib agus, le linn na tréimhse céanna, bhí sé ina bhall de mhisin speisialta taidhleoireachta ag na Náisiúin Aontaithe san Éigipt, san Ailgéir, sa tSáir agus sa Tansáin.
Bhí sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina Leas-Chathaoirleach ar an bpáirtí ar feadh tamaill sular éirigh sé as de bharr conspóide. Sheas sé faoi dhó i dtoghcháin Dála, i 1965 mar iarrthóir ag Páirtí an Lucht Oibre i gContae. Lú agus i 1969 mar iarrthóir neamhspleách i nDáilcheantar Dhún Laoghaire / Ráth an Dúin. D’éirigh sé as an bpolaitíocht páirtíoch i 1969. Bhí dearcadh neamhspleách poblachtach agus sóisialach aige go deireadh a shaoil, áfach.
Bhí Proinsias pósta leis an nGiúistís Catherine McGuinness agus bhí triúr clainne orthu, Caitríona, Dónall agus Diarmaid.
A Shaothar i bhFoirm Leabhar.
I measc na saothar leis a foilsíodh i mBéarla, tá


Altan.
Grúpa ceoil traidisiúnta as Éirinn is ea Altan atá ainmnithe i ndiaidh Loch Altán i nGaoth Dobhair i gCo. Dhún na nGall. Is í Mairéad Ní Mhaonaigh an príomh-amhránaí.
I 1996 d'fhág Altan Green Linnet Records, an comhlacht Meiriceánach a raibh siad leo ar feadh tuairim is deich mbliana, agus shínigh conradh le Virgin Records. Nuair a fógraíodh an t-athrú seo, bhí imní ar go leor daoine go mbeadh géilleadh an-mhór i gceist, ach ní tharla sin.


Coláiste Iognáid.
Coláiste Iognáid. Scoil iarbhunoideachais i gCathair na Gaillimhe. Scoil Íosánach ab ea an scoil le fada, ach thug an t-ord sin le fios nach mbeidís i gceannas na scoile i bhfad eile tar éis gur cuireadh deireadh lena bparóiste speisialta i gCathair na Gaillimhe. Tuigtear, ámh, go gcoimeádfar eitic láidir Chaitliceach sa scoil.
Scoil do bhuachaillí amháin ab ea í go dtí na hochtóidí, ach ó shin i leith tá sí measctha.
Tá an scoil láidir i rámhaíocht agus rugbaí, ach imeartar an-chuid spórt eile ann. Leagtar béim sa scoil ar intleacht agus spioradáltacht, agus is minic a fheictear an scoil ag díospóireacht sna comórtais náisiúnta.
Bhí ceannasaí Aer Arann, Pádraig Ó Céidigh, ina mhúinteoir ann ar feadh tamaill. Iarscoláire cáiliúil eile is ea Robert (Bobby) Molloy.


Deascabháil.
Imeacht ar neamh. Múintear i nGíomhartha 1:11 go ndeachaigh Íosa Críost ar neamh.


An Pheirsis.
Is í an Pheirsis an ceann is tábhachtaí de na teangacha Iaránacha, a bhaineann leis an gcrann ginealais Ind-Eorpach. Teanga oifigiúil is ea an Pheirsis san Iaráin, áit a dtugtar "fársí" uirthi, agus san Afganastáin, áit a dtugtar "darí" uirthi. I dtréimhse na hImpireachta Mogalaí, bhí an Pheirsis ina teanga oifigiúil san India féin, agus fanann cuid mhaith daoine á foghlaim mar theanga iasachta san India agus sa Phacastáin sa lá atá inniu ann. Tá teangacha nua-aimseartha na dtíortha seo breac le hiasachtaí Peirsise freisin.
Inniu, tá an Pheirsis ó dhúchas ag 61 mhilliún duine, agus oiread eile in ann í a labhairt mar theanga choimhthíoch. Cé gurb í an Phaistis an teanga náisiúnta san Afganastáin, is í an Pheirsis is mó a labhraítear ansin mar fhrancbhéarla i gcumarsáid idir na treibheacha éagsúla, agus tá an Pheirsis níos tábhachtaí mar theanga liteartha agus chultúrtha, ós rud é nach bhfuil mórán saothrú ná caighdeánú déanta ar an bPaistis.
An tSean-Pheirsis.
Téann stair na Peirsise siar a fhad leis an tséú haois roimh bhreith Chríost. Is í an inscríbhinn Peirsise is sine dá bhfuil ann ná an ceann ar thángthas air i mBehistun in aice le Kermanshah in Iarthar na hIaráine, agus baint aige leis an Rí Darius a hAon, a bhí beo sna blianta 522-486 RC. Bhaintí úsáid as na litreacha dingchruthacha leis an tSean-Pheirsis a scríobh, agus bhí gramadach na teanga i bhfad ní ba chasta ná inniu. Nó bhí ocht dtuiseal agus trí inscne (baininscne, firinscne agus insce neodrach) sa teanga san am - níl a dhath fágtha de na catagóirí gramadúla seo i bPeirsis an lae inniu.
An Mheán-Pheirsis.
Níor tosaíodh ag scríobh Meán-Pheirsise ach sa tríú haois AD, cé gur léir go raibh sí á labhairt i bhfad roimhe sin. Dealraíonn sé gur thosaigh an tSean-Pheirsis ag claochlú go Meán-Pheirsis sé chéad bliain roimhe sin. Is í an difríocht is suntasaí eatarthu ná go raibh na tuisil agus na hinscní gramadúla imithe sa Mheán-Pheirsis. D'fhéadfá a rá go raibh an Mheán-Pheirsis sách cosúil leis an Nua-Pheirsis ó thaobh na gramadaí de, ach ní raibh na hIaránaigh iompaithe chun an Ioslaim go fóill, agus mar sin, ní raibh an stór focal breac le hiasachtaí Araibise, mar atá sé inniu. Tá saineolaithe áirithe den tuairim freisin nach raibh an Nua-Pheirsis bunaithe ar na canúintí céanna agus an Mheán-Pheirsis.
An Nua-Pheirsis.
Sa tseachtú haois AD, d'fhorghabh na hArabaigh an Iaráin, agus tháinig deireadh le saothrú na Meán-Pheirsise mar theanga liteartha. De réir a chéile, áfach, d'fhás an Nua-Pheirsis anuas mar chaighdeán nua. Sa naoú haois AD, bhí sí á saothrú mar theanga ardchultúrtha cheana féin, agus i rith na gcéadta bliain chuaigh sí in úsáid ón Tuirc go dtí an India mar theanga litríochta agus filíochta. Na Sasanaigh féin, agus iad ag forghabháil na hIndia, bhí siad sásta i dtús báire úsáid a bhaint as an bPeirsis mar theanga oifigiúil riaracháin.
Inniu féin glactar leis go bhfuil an Pheirsis ar ceann de na teangacha is mó cultúir agus litríochta i sibhialtacht an Ioslaim. Scríbhneoirí tábhachtacha nua-aimseartha iad an t-úrscéalaí Sadeq Hedayat (1903-1951), an file mná Forough Farokhzad (1935-1967), an file Sohrab Sepehri (1928-1980), mar shampla.


Jack McConnell.
Polaiteoir Albanach, ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre in Albain agus an Céad-Aire na hAlban reatha is ea Jack McConnell MSP (30 Meitheamh, 1960 a rugadh é). Rugadh in Inbhear Áir Thuaidh é.
Saol agus oideachas.
Rugadh in Irvine é agus togadh ar feirm caorach gar don Lamlash, ar an Oileánn Arainn é. Nuair a raibh sé 16, cuir sé isteach ar an Páirtí Náisiúnta Albanach agus d'éirigh sé as an Páirtí níos deanaí.
McConnell, Jack


An Mhuir Mharbh.
An Mhuir Mharbh, íomhá tógtha ag NASA.
Loch goirt is ea an Mhuir Mharbh (Araibis: البَحْر المَيّت‎, al-Baḥr El-Mayyit, "Muir Mharbh"; Eabhrais: יָם הַ‏‏מֶּ‏‏לַ‏ח‎, Yām Ha-Melaḥ, "Muir an tSalainn") atá suite sa Mheánoirthear, idir an Bruach Thiar, Iosrael agus an Iordáin. Tá an loch 422 méadar (1,385 troigh) faoi bhun cothrom farraige, agus mar thoradh tá cladaí na mara ar an áit thirim is ísle ar dhromchla an Domhain. Tá 33.7% salandacht sa loch chomh maith, agus is é an loch goirt is doimhne ar domhain (378 méadar, 1,240 troigh) é. Cruthaíonn salandacht na mara timpeallacht atá an-gharbh do phlandaí agus ainmhithe, agus mar sin a tugtar "an mhuir mharbh" air.
Tá áit thábhachtach ag an muir i stair an réigiúin. Mar shampla, thóg Héaród Mór roinnt daingin ar Bhruach Thiar na Mara Mairbhe, agus scríobh Josephus gur gabhadh agus maraíodh Eoin Baiste ag an bpálás Machaerus. Níos déanaí, frítheadh Scrollaí na Mara Mairbhe idir 1947 agus 1956 sna huaimheanna ag Qumran.


Charles Stewart Parnell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Charles Stewart Parnell (27 Meitheamh, 1846 – 6 Deireadh Fómhair, 1891).
Duine de na ceannairí ba thábhachtaí in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe sa naoú haois déag ab ea Parnell, agus tugtar an leasainm "Rí gan choróin na hÉireann" air. Ba bhall de Theach na dTeachtaí é ó 1875 ar aghaidh. Uachtarán Chonartha na Talún ab ea é, agus theastaigh Rialtas Dúchais uaidh.
Bhí cónaí air i nGleanntáin na hAbhainn, Ráth Droma, Contae Chill Mhantáin, agus tá a eastát oscailte don phobal inniu.
Conradh na Talún.
Bhunaigh Mícheál Dáibhéad Conradh na Talún sa bliain 1879. Ba é Parnell an chéad uachtarán ar an gConradh. Theastaigh ó Chonradh na Talún deireadh a chur le cíosanna arda agus díshealbhú, agus deis a thabhairt do thionúntaí an talamh a cheannach dóibh féin. Bhí modhanna síochánta ag an gConradh. Cuireadh cruinnithe ar siúl áit ar bith a raibh trioblóid ann, agus mhol an Conradh baghcat a dhéanamh.
Chuir cumhacht an Chonartha eagla ar an rialtas Gallda agus gabhadh Parnell. Bhí sé i bpríosún ar feadh tamaill. Scaoileadh saor é nuair a dhiúltaigh tionóntaí cíos ar bith a íoc. Sa bhliain 1881 tháinig acht i bhfeidhm a bhunaigh cúirteanna talún chun cíos cothrom a shocrú. As sin amach ní bheadh tiarna talún in ann tionónta a dhíshealbhú má bhí an cíos íoctha aige.
Rialtas Dúchais.
Theastaigh ó Pharnell deireadh a chur le hAcht an Aontais agus Rialtas Dúchais a bhaint amach.
B'é Charles Stewart Parnell a bhunaigh an Páirtí Parlaiminteach na hÉireann sa bhliain 1882, in áit Léig an Rialtais Dúchais,
Chuaigh sé go Meiriceá chun airgead a bhailiú agus cabhair a lorg. Bhí an-tóir air i measc na ndaoine. Ritheadh bille um Rialtas Dúchais na hÉireann sa bhliain 1886, ach ní bhfuair sé faomhadh Theach na dTeachtaí.
Bhí scoilt sa Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann nuair a thit Parnell sa bhliain 1891.
Dealbh chuimhneacháin i mBaile Átha Cliath ar Shráid Pharnell
Scannal O'Shea.
Sa bhliain 1890 d'fhógair Parnell go raibh sé chun Katharine O'Shea a phósadh, bean a bhí tar éis colscaradh a fháil. Bhí adhaltranas ar siúl ag Parnell agus Kitty O'Shea roimhe sin. Chuir an scannal isteach ar a lán daoine. Labhair go leor díobh amach i gcoinne Pharnell, agus chaill sé cuid mhaith dá thacaíocht. Phós Parnell O'Shea ar 25 Meitheamh, 1891.
Bás agus sochraid.
Bhuail taom croí Parnell i nDeireadh Fómhair, agus fuair sé bás i mBrighton i Sasana. Ní raibh sé ach 45 bliain d'aois. Bhí níos mó ná 200,000 duine ar a shochraid i mBaile Átha Cliath ar 11 Deireadh Fómhair, 1891. Cuireadh san uaigh i Reilig Ghlas Naíon é.
Tagairtí.
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart
Parnell, Charles Stewart


Brídóg Ní Bhuachalla.
Láithreoir raidió agus teilifíse in Éirinn í Brídóg Ní Bhuachalla. Tháinig chun tosaigh ag cur an chláir "Cúrsaí" ar RTÉ i láthair sna 1980aí. Faoi láthair cuireann sí an clár raidió "Seó Beo an tSathairn" i láthair do Raidió na Gaeltachta.
Ní bhuachalla, Brídóg


Trom agus Éadrom.
Trom agus Éadrom. Clár teilifíse tráthnóna, ar mhúnla an "Today Show" i Meiriceá agus an "Late Late Show" in Éirinn, a chraol RTÉ sna 1970aí. Liam Ó Murchú a chur i láthair.


Féach.
Clár teilifíse nuachta as Gaeilge a chraol RTÉ sna 1960aí agus sna 1970aí ab ea "Féach". Tugadh árdán náisiúnta do na hiriseoirí Breandán Ó hEithir agus Proinsias Mac Aonghusa. Chuir an clár tús ceart le hiriseoireacht teilifíse trí mheán na Gaeilge.


An Gaodhal.
Is é an Gaodhal (Béarla: "The Gael") an chéad irisleabhar a foilsíodh ariamh trí mheán na Gaeilge. Bhunaigh Micheál Ó Lócháin, as Gaillimh ó dhúchas, an iris lena airgead féin i mBrooklyn, Nua Eabhrac, sa bhliain 1879. Cuireadh críoch leis an irisleabhar sa bhliain 1904.


Corr na Móna.
Corr na Móna. Baile beag Gaeltachta ar imeall thiar na Coiribe i gContae na Gaillimhe. Tá an polaiteoir Éamon Ó Cuív ina chónaí sa bhaile agus lánpháirteach i bpolaitíocht agus eacnamaíocht an bhaile. Maireann an baile go mór ar thurasóireacht, go háirithe slatiascaireacht. Bíonn cúrsa Gaeilge 'Spleodar' i gCorr na Móna gach samhradh. I gCorr na Móna tá dhá tí tábhairne, Oifig an Phoist agus siopa beag darb ainm 'Lowry's'. Tá bunscoil
agus Meánscoil ann - Gaelscoileanna iad an bheirt acu. Tá halla pobal le cúirt chispheile agus bíonn na coláistí samhraidh ar siúl anseo.


Kate Mulgrew.
Is aisteoir Meiriceánach í Kate Mulgrew (rugadh 29 Aibreán 1955), a bhfuil cáil bainte amach aici as páirt an Chaptaein Kathryn Janeway a dhéanamh ar an sraith teilifíse ' agus as páirt Mary Ryan a dhéanamh ar "Ryan's Hope". Rugadh in Dubuque, Iowa í, agus í an dara páiste ba shine sa teaghlach.
Agus í 17 d'aois, d'fhág Mulgrew an baile le staidéar a dhéanamh ar an aisteoireacht i gCathair Nua-Eabhraic. Agus í ag freastail ar Ollscoil Nua Eabhrac, ligeadh isteach í i Stella Adler's Conservatory. Ag deireadh a bliana sóisearaí, d'fhág sí an ollscoil chun í féin a cheangal go lán-aimseartha lena ceird.
Tá páirteanna déanta ag Mulgrew i 23 dhráma, 9 scannán, 30 clár teilifíse, 6 chlosleabhar agus clár faisnéise amháin. Bhí carachtar Mary Ryan, an t-iníon ba shine ar an sobalchlár "Ryan's Hope", i measc na páirteanna is luaithe a bhí aici. Bhí an-mheas ag na móidíní uirthi, agus samhlaíodh í leis an gclár i bhfad tar éis a chealaithe. Is cara léi fós a comhaisteoir Ilene Kristen, agus bhronn sí Gradam "Soap Opera Digest" ar dhearthóir "Ryan's Hope", Claire Labine, i 1995.
I measc a cuid páirteanna teilifíse eile, bhí Hillary Wheaton, láithreoir Ceanadach a bhí ag troid in éadan na halcólachta ar eipeasóid de "Murphy Brown". Rinne sí páirt Janet Eldridge ar "Cheers", freisin. Tá cuimhne uirthi as an bpríomhpháirt a dhéanamh ar an sraith "Mrs. Columbo".
Rinne sí páirt an Chaptaein Kathryn Janeway ar an sraith ficsin eolaíochta ' ó 1995 go dtí 2001, agus is í sin an pháirt a tharraing an chuid is mó dá cháil uirthi go dtí seo.
Cuireann sí i láthair an dráma aonréid "Tea at Five", monalóg atá bunaithe ar chuimhní cinn Katherine Hepburn, "Me: Stories of My Life".
Bhuaigh sí Gradam Saturn le haghaidh an "bhanaisteora ab fhearr" i 1998 agus Gradam an "Golden Satellite" le haghaidh an "bhanaisteora ab fhearr ar shraithscéal teilifíse" i 1998. Ainmníodh í le haghaidh Gradam an "Golden Globe" le haghaidh an "bhanaisteora dhramadúil ab fhearr" i 1979.
Bhí fear céile Mulgrew, Tim Hagan, ina ainmnitheach Daonlathach d'oifig Ghabharnóir Ohio i dtoghchán na bliana 2002, ach bhuaigh Robert A. Taft II air.
Rinne sí fógra raidió ar son mhanaigh Thrapacha Mhainistir New Melleray, agus tá fógraí déanta aici ar son chórais MetroHealth Cleveland, Ohio.
Dúirt Mulgrew go bhfuil sí i gcoinne an ghinmhillidh agus phionós an bháis.
Naisc sheachtracha.
Mulgrew, Kate
Mulgrew, Kate


Sráid na Cathrach.
Tá Sráid na Cathrach suite i gContae an Chláir, cupla ciliméadar isteach ón bhfarraige, in aice le Rinn na Spáinneach.Bhí cónaí ar 777 duine i Sráid na Cathrach sa bhlian 2011 Sa samhradh, ceiliúrtar féile cheoil san áit i ndilchuimhne ar an bpíobaire Willie Clancy (rugadh 24 Nollaig 1918). Tá thart ar sé chéad duine ina gcónaí ansin.


Inis Díomúin.
Baile beag cois farraige i gContae an Chláir is ea Inis Díomúin ("recte" Inis Díomáin). I 2011 bhí cónaí ar 957 duine i sráidbhaile Inis Díomúin Ba é an Rí Toirdhealbhach Ó Briain a chuir tús leis an áitreabh san áit nuair a thóg sé caisleán ansin sa bhliain 1588. Go bunúsach, níl ann ach baile aon sráide, agus naoi gcéad duine ina gcónaí ann. Is í an turasóireacht an tslí bheatha is tábhachtaí, agus tá a lán tithe tábhairne ann.
Ritheann Abhainn Eidhneach tríd an áit ar chúl na sráide, easanna inti (“the Falls” i mBéarla) agus droichead ag dul trasna uirthi: an té a théann an bóthar sin (an N67) tagann sé go dtí Leacht Uí Chonchúir.
Iompar.
Is ionann sráid mhór an bhaile (an N85) agus an bóthar go dtí Inis. Roimh dheireadh na gcaogaidí chuaigh Iarnród Iarthar an Chláir tríd an sráidbhaile, agus a aghaidh ar Inis agus ar bhailte an chósta: d’oscail sé ar 2 Iúil 1887 agus dhún ar 1 Feabhra 1961.
Téann busanna go dtí Inis agus go dtí bailte móra eile, agus téann an 337 chomh fada le Baile Átha Cliath.
Leacht Cuimhneacháin.
Tógadh leacht i gcuimhne an Drochshaoil míle slí lasmuigh d’Inis Díomáin ar an mbealach go dtí an Leacht, os comhair Ospidéal Inis Díomáin, a tógadh ar láithreán theach na mbocht. Ba iad Comhairle Chontae an Chláir agus an Ancient Order of Hibernians a chuir an leacht á thógáil, agus tíolacadh é ar 20 Lúnasa 1995. Taispeánann sé dílleachta óg a fágadh ag doras theach na mbocht ar 25 Feabhra 1848; tá cuntas ar ar tharla le fáil i miontuairiscí Bhord Bardachta Theach na mBocht i gCartlann an Chontae.
Daoine Nótálta.
In aice le hInis Díomáin a rugadh Brian Mac Giolla Meidhre, údar Chúirt an Mheán Oíche, agus in Inis Díomáin a fuair John Philip Holland (Seán Pilib Ó hUallacháin), príomhchumadóir fhomhuireán an lae inniu, cuid dá oideachas.
An Ghaeilge.
Is féidir a dhéanamh amach go raibh an Ghaeilge an-láidir i gContae an Chláir san 18ú haois, agus láidir go leor anuas go dtí an Drochshaoil. Bhain canúintí an Chláir le Gaeilge Chúige Mumhan, cé go raibh rian Chonamara le haithint ar bhlas na teanga thuaidh. Bhí roinnt Gaeilgeoirí dúchais le fáil fós sa chontae sna 1940í, agus taifeadadh a gcuid cainte: tá a nglórtha i dtaisce anois i gcartlann Raidió na Gaeltachta. Níorbh í Inis Díomáin an áit dheireanach a raibh an teanga le cloisteáil i gContae an Chláir.


Leacht Uí Chonchúir.
Tá Leacht Uí Chonchúir suite cois farraige i gContae an Chláir, in aice le hInis Díomúin agus le Lios Ceannúir. Bhí cónaí ar 642 duine i sráidbhaile Leacht sa bhlian 2011. Is í an turasóireacht an príomhghléas beo atá ag ann leathmhíle duine a chónaíonn san áit go seasta. Tá galfchúrsa ansin, chomh maith le hIonad Farraige agus Fóillíochta, áit a bhfuil linn snámha agus áiseanna eile do na turasóirí. Is féidir gléasra clársheoltóireachta a fháil ar cíos freisin. Bhí Gaoluinn ag 54.7% do daonra Leacht Uí Chonchúir sa bhlian 2011.
Baile gnóthach turasóireachta is ea Leacht Uí Chonchúir, go bunúsach.


Lárionad Taighde na dTeangacha Dúchasacha (An Fhionlainn).
Institiúid teangeolaíochta san Fhionlainn is ea KOTUS, nó Lárionad Taighde na dTeangacha Dúchasacha (Fionlainnis: "Kotimaisten kielten keskus", Sualainnis: "Institutet för de inhemska språken"). Is é lárionad teangeolaíochta an Stáit Fhionlannaigh é, agus é ag déanamh taighde ar an bhFionlainnis, ar an tSualainnis san Fhionlainn, ar na teangacha Laplannacha, ar theanga na nGiofóg Fionlannach agus ar theanga comharthaíochta na mbodhar. Is iad an phleanáil teanga, an fhoclóiríocht agus an chomhairleoireacht teanga na clocha is mó ar phaidrín an Lárionaid. Eisíonn an Lárionad dhá iris a thugann cuidiú agus comhairle don ghnáthléitheoir faoi úsáid cheart na dteangacha náisiúnta: "Kielikello" as Fionlainnis, agus "Språkbruk" as Sualainnis.


Máire Ní Áirne.
Polaiteoir Éireannach is ea Máire Ní Áirne (Béarla: Mary Harney; rugadh í ar 11 Márta, 1953 i mBéal Átha na Sluaighe, Contae na Gaillimhe). Ba Teachta Dála í, agus bhí sí ina Tánaiste ó 26 Meitheamh, 1997 go dtí an 13 Meán Fómhair, 2006. Bhí sí ina ceannaire ar an bPáirtí Daonlathach idir 1993 agus 2006.
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni
Airne, Maire Ni


Brian Pádraig Ó Luineacháin.
Polaiteoir Éireannach ba ea Brian Ó Luineacháin (Béarla: "Brian Lenihan") (17 Samhain, 1930 - 1 Samhain, 1995), a bhí ina bhall den pháirtí Fianna Fáil. Bhí gairm pholaitiúil fhada aige, ó 1964 go dtí a bhás i 1995. Bhí Ó Luineacháin ina sheanadóir faoi dhó, ina Thánaiste idir 1987 agus 1990, agus ina iarrthóir don thoghchán Uachtaráin na hÉireann i 1990.
B'as teaghlach cáiliúil polaitiúil é Ó Luineacháin. Teachtaí Dála ab ea a athair Patrick Lenihan agus a dheirfiúr Máire Uí Ruairc. Tá beirt mhac aige a bhí sa rialtas go dtí gur briseadh ar Fianna Fáil agus na Glasaigh san olltoghcháin sa bhliain 2010, Brian Óg Ó Luineacháin agus Conor Ó Luineacháin.


Proinsias Mac Aodhagáin.
Polaiteoir sinsearach Éireannach ab ea Proinsias Mac Aodhagáin (níos deireanaí, Proinsias Mac Aogáin ina úsáid féin) nó "Frank Aiken" as Béarla (13 Feabhra, 1898 - 18 Bealtaine, 1983). In éineacht le Eamon de Valera, bhí sé ar duine acu siúd a bhunaigh Fianna Fáil ar 23 Márta, 1926. Vótáladh isteach ar an Dáil an chéad uair sa bhliain 1923 é, agus mhair sé ansin go dtí an bhliain 1973. Bhí sé ina Thánaiste sna blianta ó 1965 go dtí 1969.
Saol.
Saolaíodh an tAodhagánach i gCamloch, Contae Ard Mhacha sa bhliain 1898. Chuaigh sé isteach sna hÓglaigh sa bhliain 1914, agus bhí sé ina bhall den IRA i gCogadh na Saoirse. Ní raibh sé sásta leis an gConradh Angla-Éireannach ná leis an Saorstát, agus mar sin, chuir sé troid ar lucht leanúna an Choileánaigh. Tháinig sé i gcomharbas ar Liam Ó Loingsigh mar Cheann Foirne ar an IRA. B'eisean a d'ordaigh don IRA scor den chath agus na hairm a dhumpáil, ar an 24 Bealtaine, 1923, agus mar sin, is féidir a rá gurbh eisean a chuir deireadh le Cogadh Cathartha na hÉireann. Mhair sé ina Cheann Foirne ar an IRA go dtí 12 Samhain, 1925.
Bhí an tAodhagánach ar an chéad Aire Cosanta in aon rialtas de chuid Fhianna Fáil, agus b'eisean a choinnigh súil ar chúrsaí cosanta na tíre i Ré na Práinne, is é sin, i mblianta an Dara Cogadh Domhanda. Sna blianta i ndiaidh an chogaidh, chaith sé trí bliana ina Aire Airgeadais, ach is mar Aire Gnóthaí Eachtracha is mó is cuimhin leis na daoine é inniu. Chuir sé béim ar chearta na náisiún beag mar bhaill chothroma de na Náisiúin Aontaithe, agus theastaigh uaidh polasaí neamhspleách a bheith ag Éirinn sna gnóthaí eachtracha. Bhí sé barúlach gur chóir d'Éirinn dlúthpháirtíocht a léiriú do na náisiúin bheaga eile, ar nós na Tibéide agus na hUngáire, a bhí i mbéal an phobail sna caogaidí.
Thacaigh sé le neamhspleáchas na hAilgéire freisin, nuair a bhí cogadh coilíneach ar siúl ag an bhFrainc sa tír sin, agus bhí sé go tréan in aghaidh na hapairtéide. Chuir sé béim ar thábhacht an dlí idirnáisiúnta mar urra le saoirse na náisiún beag agus mar sciath chosanta ar bhagairt an chogaidh adamhaigh. Bhí plean dá chuid féin le síocháin a thabhairt isteach sa Mheán-Oirthear, agus shíl sé gurbh í Éire an tír cheart le headráin a dhéanamh idir Iosrael agus na hArabaigh, ó bhí caidreamh maith ag Éirinn le dhá thaobh na coimhlinte.
D'éirigh an tAodhagánach as an bpolaitíocht go hiomlán sa bhliain 1973, ó bhí sé míshásta le Cathal Ó hEochaidh agus leis an tionchar a bhí aige siúd sa pháirtí. D'iarr an tUachtarán de Valera air bheith ina iarrthóir d'Fhianna Fáil sa chéad toghchán Uachtaráin eile, ach d'fhág an tAodhagánach an Uachtaránacht ag Erskine Hamilton Childers.


Péintéireacht.
a>Is é an sainmhíniú atá ar phéintéireacht ná lí a chur trí mheán le hoibreán nasctha ar chanbhás, ar pháipéar nó ar bhalla. Ach, den chuid is mó is tagairt é péintéireacht don eolaíocht agus ealaíon a chuireann mothúcháin agus smaointe in iúl trí léiriúchán déthoiseach. Déanann ealaíontóir ar a dtugtar péintéir é seo. Úsáidtear teicnící difriúla chun an obair a chur i bhfeidhm.
Eagraíonn staraithe na healaíne tréimhsí éagsúla le linn fhorbairt na healaíne agus tá teicníc áirithe ag gach ceann acu.


Jean de La Fontaine.
Ba é Jean de La Fontaine (8 Iúil, 1621 – 13 Aibreán, 1695) an fabhalscéalaí Francach ba chailiúla agus b'fhéidir an file Fraincise ba léite ón 17ú haois.


Mr. Lordi.
Mr. Lordi sa bhliain 2013
Rac-cheoltóir Fionlannach is ea Tomi Petteri Putaansuu, nó Mr. Lordi. Saolaíodh i Rovaniemi é ar an 15ú lá de Mhí Feabhra sa bhliain 1974. Tá sé i gceannas ar an mbanna ceoil Lordi, a bhunaigh sé sa bhliain 1996, agus is é an banna seo ba mhó a thabhaigh clú agus cáil dó, ó rug siad bua i gComórtas Amhrán na hEoraifíse sa bhliain 2006.
Is é bréagriocht an arrachtaigh an chuid is suntasaí d'íomhá phoiblí Lordi, agus Putaansuu ag déanamh a dhíchill le féachaint chuige nach bhfoilseofaí grianghrafanna de féin ná de bhaill an bhanna ach iad a bheith sa bhréagriocht. San am céanna, is eisean a réitíonn an chuid is mó de chaidreamh poiblí an bhanna. É féin a dhearann na púicíní agus an smideadh.
Bhí Tomi Putaansuu tugtha do Kiss agus do Gene Simmons ó bhí sé óg, agus é an-ghníomhach i gclub lucht adhartha Kiss san Fhionlainn.
I dtús Mhí Lúnasa 2006, phós sé Johanna Askola, a raibh lámh agus focal idir eisean agus ise le fada.
Tagairtí.
Putaansuu, Tomi
Putaansuu, Tomi
Putaansuu, Tomi


IRA Sealadach.
Eagraíocht pharaimíleata phoblachtánach in Éirinn is ea an tIRA Sealadach (Provisional Irish Republican Army), nó na Sealadaigh, mar a thugtar orthu as Gaeilge go minic, atá meáite ar gach nasc a bhriseadh idir Éirinn agus an Ríocht Aontaithe, an rialtas Briotanach i dTuaisceart Éireann a chur ar ceal agus oileán na hÉireann a athaontú faoi aon rialtas saor amháin. Tá cosc dlí ar an eagraíocht seo ina lán tíortha, go háirithe i bPoblacht na hÉireann, sa Ríocht Aontaithe, agus i Stáit Aontaithe Mheiriceá, ós rud é nach bhfuil ach meas na sceimhlitheoirí acu ar na Sealadaigh.
Cosúil leis na heagraíochtaí eile a dtugtar "IRA" orthu, tograíonn na Sealadaigh "Óglaigh na hÉireann" a thabhairt orthu féin as Gaeilge, cé nach dtaitníonn an úsáid seo le fórsaí armtha Phoblacht na hÉireann, ós é sin an t-ainm atá acu orthu féin, freisin.
Stair.
Tháinig na Sealadaigh ar an bhfód sa bhliain 1969. Thar na blianta fada, bhí siad ag iarraidh Éire Aontaithe a bhaint amach le lámh láidir.
Ar an 28ú lá de Mhí Iúil sa bhliain 2005, d'fhógair Comhairle Airm na Sealadach deireadh leis an bhfeachtas armtha. Dúirt siad freisin go mbeidís ag cloí le modhanna daonlathacha síochánta feasta lena gcuspóirí a bhaint amach, agus nár chóir do na hÓglaigh aon chineál eile gníomhaíochta a chleachtadh.


Rovaniemi.
Cathair i dTuaisceart na Fionlainne is ea Rovaniemi (Sáimis Thuaidh: "Roavvenjárga", Sáimis Ánárach: "Ruávinjârga", Sáimis Scoltach: "Ruä'vnjargg"). Is í príomhchathair na Laplainne í, san Fhionlainn ar a laghad. Tá an chathair suite in aice leis an gCiorcal Artach, agus an dá abhainn úd Kemijoki agus Ounasjoki ag teacht le chéile ansin. Tá ollscoil i Rovaniemi, Ollscoil na Laplainne.
Stair.
Seanáit trádála is ea Rovaniemi a d'fhás go nádúrtha timpeall ar phointe teagmhála an dá abhainn. Sa bhliain 1938, rinneadh lárionad riaracháin na Laplainne den áit, cé nár bronnadh ainm agus dintiúirí na cathrach uirthi roimh an mbliain 1960. Le linn Chogadh na Leanúna, bhí trúpaí Gearmánacha ar garastún san áit, agus nuair a d'éirigh ina chogadh idir na Fionlannaigh agus na Gearmánaigh go gairid roimh dheireadh an dara cogadh domhanda, chuir na Gearmánaigh an áit de dhroim an tsaoil.
I ndiaidh an chogaidh, b'éigean Rovaniemi a atógáil ina hiomláine. Mar sin, tá cuma sách nua-aimseartha ar an gcathair inniu.
Teangacha.
Ní labhraítear Sáimis in aon chóngar do Rovaniemi inniu, nó is í canúint thuaisceartach na Fionlainnise caint na sráide sa chathair. Agus an méid sin ráite, is dócha gurb as an tSáimis a tháinig an chéad leath den ainm. Is é is ciall le "roavva" sna teangacha Sáimise a labhraítear inniu ná cnoc, nó áit a bhfuil lorg na seanfhalscaí le haithint. Maidir leis na canúintí a bhí á labhairt timpeall Rovaniemi anallód, áfach, is dócha gurbh é an chiall a bhí leis an bhfocal iontu ná carn, de réir na n-iarsmaí atá fágtha.
I dtús na bliana 2006, cuireadh an ceantar tuaithe timpeall Rovaniemi - "Rovaniemen maalaiskunta" - leis an gcathair - "Rovaniemen kaupunki". Mar sin, tá an "chathair" 8,016.42 km² ar achar inniu, agus timpeall ar 58 míle duine ina gcónaí ansin.


Liam Ó Neachtain.
Polaiteoir Éireannach ba ea Liam Ó Neachtain (Béarla: "William Norton") (1900 - 1963), a bhí ina Thánaiste idir 18 Feabhra, 1948 agus 13 Meitheamh, 1951. Ba é ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre é idir na blianta 1932 agus 1960.
Saol.
Teach Laighean, áit a bhfuil an tOireachtas lonnaithe ón mbliain 1922 i leith.
Rugadh Liam Ó Neachtain i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1900, agus thosaigh sé ag obair leis an tseirbhís phoist sa bhliain 1916. Bhí sé páirteach sa cheardchumannachas a bhí láidir sa chathair ag an am, agus bhí sé ina rúnaí ag Ceardchumainn Lucht Oibre an Phoist idir na blianta 1924 agus 1948. Toghadh Ó Neachtain ina Theachta Dála i 1926 do Chontae Átha Cliath, agus ansin do Chontae Chill Dara ón mbliain 1932 go dtí a bhás.
Rinneadh ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre de sa bhliain 1932. Thóg Ó Neachtain an páirtí isteach san chéad rialtas idirpháirtíoch idir na blianta 1948 agus 1951, agus eisean ina Thánaiste agus ina Aire Leasa Shóisialaigh. Bhí comhrialtas ann arís sa bhliain 1954, agus ba é Ó Neachtain an Tánaiste arís.
Cailleadh Liam Ó Neachtain i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1963.


Seán Ó hEochaidh.
Polaiteoir Éireannach é Seán Ó hEochaidh (Béarla: Seán Haughey). Rugadh é ar 8 Samhain 1961 i mBaile Átha Cliath. Mac le Cathal Ó hEochaidh agus lena bhean chéile Maureen (iníon le Seán F. Lemass) is ea é.
Óige.
Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste Naomh Pól, Ráth Eanaigh, agus i gColáiste na Tríonóide. Fuair sé céim sa pholaitíocht agus san eacnamaíocht agus chuaigh sé le polaitíocht ansin agus é go hóg.
Gairm pholaitiúil.
Bhí sé ina bhall de Chomhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath ó 1985 go 2003, agus ina Ard-Mhéara ar an gcathair ar feadh bliana sa tréimhse 1989/90. Chaith sé na blianta 1987 go dtí 1992 ina Sheanadóir, agus toghadh chun na Dála é i 1992. Is polaiteoir cúramach coimeádach é a bhí faoi scáth a athar ó thús. Choinnigh sé a shuíochán ón gcéad uair a toghadh é go dtí olltoghchán 2011, nuair a chaill sé é. Ceapadh é ina Aire Stáit (Aire Sóisearach) i 2006 sa Roinn Oideachais.
Saol pearsanta.
Tá sé pósta le hOrla O'Brien agus tá ceathrar clainne acu.
Naisc sheachtracha.
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-
Eochaidh, Seán Ó h-


An Cóbh.
Baile cuain in aice le Corcaigh is ea an Cóbh. "Queenstown", nó Baile na Banríona, a bhí ar an áit ó lár na naoú haoise déag go dtí bunú an tSaorstáit, ó tháinig an Bhanríon Victeoiria ar cuairt ansin sa bhliain 1849. Imríonn an club sacair Cobh Ramblers i gCóbh.
Nascanna inmheánach.
Cóbh, An


Droichead Nua.
Baile is ea Droichead Nua ("Newbridge" as Béarla) i gCo. Chill Dara. Le daonra thart ar 20,000 is é Droichead Nua an baile is mó sa chontae.
Ainm.
Tógadh An Droichead Nua isteach mar ainm oifigiúil i rith na 1930í. Roimhe seo ní raibh ach ainm Béarla ag an mbaile.
Stair.
Dátaíonn lonnaíocht sa cheantar ón 12ú haois agus tá an baile reatha comhdhéanta as sé pharóiste arsa agus cuideanna de pharóiste nó dhó eile. Is iad sin Baile na Manaigh, An Chonall Mhór, Cill na Sí, Sean-Chonall, Carnalway agus Morristown Billar.
B'é Sean-Chonall an suíomh de mainstir thábhachtach, bunaithe i 1202 ag na Canónaigh Ágastaigh. Is cuimhneachán é seo agus áiteanna eile go bhfuil stair shaibhir Chríostaí ag an mbaile.
Tá bun an bhaile reatha le fáil i mbunaíocht baraic mharcshlua an Áirm Bhriotanaigh i 1818 ag ath thar Abhainn na Life i gceantar Shean-Chonaill.
Sa lá atá inniú ann is baile bisiúil é Droichead Nua le daonracht timpeall ar 21,000, ionad tábhachtach thionscail agus tráchtála i Mór-réigiún Átha Cliath. Tá ceannáras Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann), suite i nDroichead Nua.
Scoileanna.
Tá ainm in airde ag an mbaile as a chuid scoileanna a thugann oideachas den scoth dá gcuid scoláirí. An scoil is tabhachtaí sa bhaile is ea Coláiste an Droichid Nua atá eagraithe ag na hAithreacha Dominigh. I measc na scoileanna eile sa cheantar tá Meánscoil Phádraig, Meánscoil an Clainne Noafa agus Ceardscoil Naoimh Chonlaidh. Is iad Scoil Mhuire, Scoil Naoimh Chonlaidh is Muire agus Scoil Naoimh Phádraig na príomh-bhunscoileanna. Le déanaí tháinig Gaelscoil Chill Dara agus bunscoil nua gan aicme creidimh ar an bhfód.
Córas taisteail.
Tá an baile maoímh as sár-naisc bóthair agus iarnróid le Baile Átha Cliath agus an Deisceart. Mheall a chóras taisteail comhlachtaí ar nós Wyeth Medica agus Oral B chuig an bhaile.
Téann an mótarbhealach M7 timpeall an baile agus tá sé suite sa chóras iarnróid ar an líne ó Bhaile Átha Cliath go Chorcaigh.


Risteard Mac An Earraigh.
Fear gnó agus iar-pholaiteoir Éireannach is ea Risteard Mac An Earraigh (Béarla: "Richard Spring"), nó de ghnáth "Dick Spring" (rugadh 29 Lúnasa, 1950 i dTrá Lí, Contae Chiarraí). Toghadh é ina Theachta Dála don chéad uair i 1981 le Páirtí an Lucht Oibre, agus choimeád sé a shuíochán go dtí 2002. Rinneadh ceannaire an pháirtí de i 1982, agus bhí sé ina Thánaiste faoi thrí i dtrí rialtas éagsúla.


Ian Curtis.
Ceoltóir agus cumadóir Sasanach ab ea Ian Kevin Curtis (15 Iúil, 1956 – 18 Bealtaine, 1980). Bhí Curtis ina amhránaí agus ina liriceoir leis an mbanna rac-cheoil Joy Division, as Manchain. Bhí roinnt cáil ag an mbanna, ach chuir Curtis lámh ina bhás féin nuair a bhí an banna ag éirí níos coitianta.
Tá na baill eile ag seinm le chéile fós, sa bhanna Sasanach New Order.
Tagairtí.
Curtis, Ian
Curtis, Ian
Curtis, Ian


Éamonn Ceannt.
Náisiúnaí agus réabhlóidí Éireannach ab ea Éamonn Ceannt (rugadh "Edward Thomas Kent", 21 Meán Fómhair, 1881 - 8 Bealtaine, 1916). Duine de ceannairí Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916 ab ea é, agus duine den seachtar a shínigh Forógra na Poblachta. Maraíodh é agus é faoi ghlas i bPríosún Chill Mhaighneann tar éis theip an Éirí Amach.
B’as Béal Átha Mó i gContae na Gaillimhe é, áit ina raibh a athair ag obair i gConstáblacht Ríoga na hÉireann sular bhog sé an teaghlach go Baile Átha Cliath sa bhliain 1892. Ag fás aníos san ardchathair, thosaigh Ceannt ag cur suim mhór i gcúrsaí cultúrtha agus polaitaíochta. Chuaigh sé isteach mar bhall de Chonradh na Gaeilge agus ansin Bráithreachas Phoblacht na hÉireann sa bhliain 1913.
Tagairtí.
Ceannt, Éamonn
Ceannt, Éamonn
Ceannt, Éamonn
Ceannt, Éamonn
Ceannt, Éamonn
Ceannt, Éamonn


Criostóir Ó Rinn.
Iománaí Éireannach ab ea Nioclás Criostóir Ó Rinn (Béarla: "Nicholas Christopher Ring"), nó Christy Ring mar ab fhearr aithne air (12 Nollaig 1920 - 2 Márta 1979). B'fhear spóirt cáiliúil é in Éirinn agus é ina iománaí den chéad scoth a d'imir le foireann Chorcaí sna daichidí, sna caogaidí agus sna seascaidí. Ceapann a lán daoine gurb é Criostóir Ó Rinn an t-iománaí is fearr riamh.
Baisteadh Nicholas Christopher air i gCluain, Contae Chorcaí. Le linn an ama a bhí sé ag imirt iománaíochta, shaothraigh sé curiarracht ocht gCraobh na hÉireann i bPáirc an Chrócaigh i mBaile Átha Cliath, 1941, 1942, 1943, 1944, 1946, 1952, 1953 is 1954. D'imir sé iománaíocht leis an gclub Fánaithe an Ghleanna i gcathair Chorcaí.
Fuair sé bás go tobann ar an 2 Márta 1979.
Tá an corn iománaíochta Corn Uí Rinn ainmnithe in ómós dó.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Criostóir Ó Rinn taobh istigh de mhíle amháin ón tsráidbhaile beag Cluain i gContae Chorcaí sa bhliain 1920. Bhí dlúth-chaidreamh idir eisean agus a thuismitheoirí, Nioclás agus Máire. B'iar-iománaí é a athair féin le foireann Chluain, agus thug seisean an spreagadh dá mhac an camán a phioc suas don chéad uair. Nuair a bhí Christy ina ghasúr óg, bhí sé de nós ag a athair an leaid óg a thabhairt go dtí na cluichí móra thall i gcathair Chorcaí. Dhéanadh an bheirt an turas fada agus casta seo go rialta, le Christy óg ina shuí ar thrasnán an rothair. Fuair Christy a chuid scolaíochta ag an scoil náisiúnta áitiúil i gCluain, agus cuimhníodh é mar bhuachaill ciúin ach dícheallach. Mar a bhí an gnáth ag an am seo, níor bhac sé le hoideachas níos airde (tríú leibhéal) agus d'fhág sé an scoil ag ceithre bliana d'aois. Ghlac sé printíseach mar mheicneoir i Mainistir na Corann, agus ní ba dhéanaí bhog sé go dtí cathair Chorcaí chun post a thógáil mar fhear seachadta leis an gcomhlacht mór Shell Oil.
A chlub.
Thiar sna 1930idí, bhí Cumann Lúthchleas Gael ag fás ar nós na gaoithe i gCluain. Thosaigh Christy agus a dheartháireacha ag imirt iomána don chéad uair sna sraitheanna sráide áitiúla a bhí curtha le chéile sa cheantar. Agus é ina dhéagóir ceithre bliana déag d'aois, chuaigh Christy isteach i bhfoireann sóisir Chluain, ag imirt mar chúl báire ar dtús. Ní raibh foireann mionúr ar bith ag Cluain, agus mar gheall ar seo bhí air an club a fhágáil chun imirt le Naomh Éanna i Mainistir na Corann. Ba le Naomh Éanna a fuair Rinn a chéad bhlas den rath, nuair a bhuaigh sé a chéad bhonn - ceann mionúr i gcraobh chontae Chorcaí. Ina dhiaidh sin, bhog sé ar aghaidh go dtí Fánaithe an Ghleanna, an club cáiliúil ó thuaisceart na cathrach. Bhí "an Gleann", mar a tugtar orthu, ar cheann de na clubanna ab fhearr sa chontae, a bhí díreach tar éis craobh an chontae a bhaint amach don ochtú bliain as a chéile. Bhuaigh Christy a chéad bhonn contae leo sa bhliain 1941. Ba thréimhse an-rathúil iad na 1940idí don Ghleann, agus do Christy, le craoibhe buaite acu arís sna blianta 1944 agus 1945, agus trí chinn as a chéile idir 1948 agus 1950. Bhí siad ar thóir chinn eile sa bhliain 1951, ach fuair na Searséiligh an lámh in uachtar orthu i gcluiche ceannais an chontae.
In ainneoin an chailliúint seo, shroich Christy agus an Gleann ocht gcluiche deiridh chontae as a chéile idir 1953 agus 1960, le buanna sna blianta 1953 agus 1954. Theip orthu sna trí chluiche as a chéile ansin, ach réitigh siad cúrsaí le trí bhua as a chéile arís idir 1958 agus 1960. Ní raibh na seascaidí gan rath dóibh ach oiread, agus bhuaigh Christy boinn eile sna blianta 1962 agus 1964. B'é seo an tríú bua déag a bhí bainte amach aige i gcraobh an chontae, agus chuir sé bonn Mumhan leis sa bhliain chéanna. D'imir Christy a chluiche deireanach leis na Fánaithe i gcluiche ceathrú ceannais an chontae in aghaidh Coláiste na hOllscoile, Corcaigh sa bhliain 1967.
Idir-chontae.
Ag deireadh na 1930idí, bhí tréithí agus éachtaí Christy le Fánaithe an Ghleanna tugtha faoi deara ag roghnaitheoirí Chorcaí, agus ghlac siad é isteach ar fhoireann mionúr an chontae. Shuigh Christy ar an mbinse mar fhear ionaid sa bhliain 1937, nuair a bhuaigh Corcaigh Craobh na Mumhan agus Craobh na hÉireann. An bhliain ina dhiaidh sin agus é briste isteach sa chéad fhoireann, bhí ról lárnach ag Christy san fhoireann a bhuaigh corn na Mumhan arís. Shroich Christy a chéad chluiche cheannais uile-Éireann sa bhliain chéanna, agus ba é an sárthaispeántas a chuir sé isteach a bhuaigh an lá do na Ceannaircigh.
Níor thúisce go raibh sé socraithe síos ina mhionúr, nuair a fuair sé an glaoch ón fhoireann shinsir. D'imir sé a chéad chluiche ag an leibhéal seo i bhfómhair na bliana 1939 sa tSraith Náisiúnta in éadan Chill Chainnigh. Níor chuir sé nóiméad amú ag fáil áit bhuan san fhoireann, agus bhuaigh sé a chéad bhonn mar imreoir sinsir sa tSraith ag tús na bliana 1940. Bhain na Ceannaircigh áit i gcluiche ceannais na Mumhan amach an bhliain chéanna, ach ní raibh siad ábalta an ceann is fearr a fháil ar Luimneach, sár-fhoireann an chúige ag an am seo, agus bhí an lá acu tar éis athimeartha.
Easpa ratha a bhí ann gan dabht ar lámh amháin, ach tuilleadh taithí don iománaí óg ar an lámh eile. Bhailigh Christy a dhara bhonn Sraithe sa bhliain 1941, ach chuir ráig de ghalar crúibe is béil go mór isteach ar chraobh na bliana seo. Mar thoradh, fágadh Cill Chainnigh agus Tiobraid Árainn as an gcomórtas, na contaetha a bhí buailte ba mheasa, agus socraíodh é go rachadh Corcaigh díreach ar aghaidh go cluiche leathcheannais na hÉireann. Bhuail siad le Baile Átha Cliath sa chluiche ceannais. Sléacht cheart a bhí ann i bhfabhar Chorcaí, agus bronnadh a chéad bhonn uile-Éireann ar Christy. Bhí casadh eile sa scéal fós, áfach, mar imríodh cluiche ceannais na Mumhan ag deireadh na bliana, agus chaill Corcaigh in aghaidh na dTiobraid Árannach.
Sa bhliain 1942, bhí foireann Chorcaí ag barr a mhaitheasa fós, agus bhuaigh Christy a chéad bhonn Mumhan tar éis bhua in aghaidh Thiobraid Árann. Bhailigh sé a dhara bhonn uile-Éireann ansin, nuair a chloígh siad Baile Átha Cliath sa chluiche deiridh arís. Chuir sé bonn Mumhan eile leis a bhailiúchán sa bhliain 1943, sular thug siad aghaidh ar Aontroim sa chluiche mór. Bhí na hUltaigh tar éis dhá bhua móra a dhéanamh sa chraobh go dtí seo, ag fáil an ceann is fearr ar Ghaillimh agus ar Chill Chainnigh. Ní raibh ann do na hUltaigh sa chluiche, áfach, ach slad agus buaileadh iad le seacht gcúilín is fiche.
Rath arís do na Ceannaircigh, agus do Christy féin leis a tríú corn uile-Éireann. Sa bhliain 1944, bhí Luimneach ag fanacht dóibh i gcluiche ceannais na Mumhan. Críochnaigh an lá le comhscór, agus bhí orthu an rud ar fad a dhéanamh arís. Agus deireadh an chluiche ag druidim leo san athimirt, bhí an cuma ar an scéal go mbeadh na foirne cothrom arís. Le cúpla nóiméad fágtha, áfach, ghlac Christy seilbh ar an sliotar ag líne daichead Chorcaí. Rith sé amach i dtreo an chúil le luas lasrach, ag seachaint imreoirí a bhí ag iarraidh tabhairt faoi, agus sheol sé an liathróid díreach isteach i líontán Luimnigh. Bhí an bua ag na Ceannaircigh, le cúl amháin. Dearctar fós ar an éacht seo mar an nóiméad ar a bhog stádas mar réalta na hiomána ó Mick Mackey go Christy. Bhí Baile Átha Cliath ós a gcomhair arís san ard-chluiche, agus bhí bua éasca arís ag na Muimhnigh, don tríú bliain as a chéile. Leis an mbua seo, bhain Corcaigh curiarracht amach - ceithre chorn uile-Éireann i ndiaidh a chéile, ceann a mhairfeadh go dtí 2008. Bhí ceithre cinn ag Ring sula raibh ceithre bliana is scór slánaithe aige.
Chaill Corcaigh a gcoróin Mumhan sa bhliain 1945, ach tháinig siad díreach ar ais sa bhliain 1946 le Christy ina chaptaen orthu, agus bhailigh sé a cheathrú bonn cúigeach. I gcluiche leathcheannais na hÉireann, thug siad aghaidh ar a namhaid ba mhó as Cúige Laighean, Cill Chainnigh. Tar éis leath-ama, bhí Cill Chainnigh chun cinn le cúpla chúilín agus seoladh Christy isteach mar thosaí láir. D'fhág sé ar ruathar iontach leis an sliotar agus chuir sé an liathróid in eangach na gCat, rud a d'athraigh an cluiche ó bhun go barr. Choimeád Corcaigh smacht ar an gcluiche, agus an toradh a bhí ann ná a chúigiú bhonn uile-Éireann do Christy, cúig bhua sna sé bliana roimhe. Sa bhliain 1947, ghlac Corcaigh Craobh Mumhan arís agus bhí na Cait ag fanacht sa chluiche deiridh arís. Aicmítear an cluiche mar cheann de na cinn ab fhearr riamh, ach chaill Corcaigh le cúilín amháin, an bearna is lú. Droch-ócáid a bhí ann do na Ceannaircigh, ní mar chailliúint amháin, ach mar bhris an sár-fhoireann a bhuaigh an ceithre bhonn as a gcéile sna 1940idí suas. Mar thoradh, bhí Corcaigh buailte le ceithre droch-bhliana i ndiaidh a chéile as seo amach.
Bhí 1952 ann nuair a tháinig feabhas ar chúrsaí na foirne, agus d'fhill Corcaigh le bua i Mumhain in aghaidh Thiobraid Árann, curaidh Éireann an lae. Bhí Baile Átha Cliath slánaithe isteach sa chluiche mór, ach níor thug siad dúshlán ar bith do Chorcaigh, agus bhain Rinn a shéú corn uile-Éireann amach.
Sa bhliain 1953, bhí Christy fós ina chaptaen nuair a bhuadar arís sa tSraith Náisiúnta agus i gCúige Mumhan. Bhí Corcaigh níos fearr ná Gaillimh sa chluiche mór, agus bronnadh a sheachtú bonn uile-Éireann ar Christy, chun a bheith cothrom leis an gcuriarracht. Ba chluiche conspóideach é, áfach, a chuimhnítear mar gheall ar an ngortú a rinneadh ar Mick Burke, captaen na Gaillimhe. Tar éis an cluiche, bhris troid amach ag an Óstán Gresham i mBaile Átha Cliath, agus fuair Christy buille ó dhuine de na Gaillimhigh. Shocraigh rudaí síos arís, ach ní raibh ann ach sos cogaidh mar thosaigh sé arís an mhaidin ina dhiaidh sin, agus rinne imreoir eile ó fhoireann na Gaillimhe ionsaí ar Christy. Críochnaíodh an ruaille buaille go tapaidh, áfach.
Sa bhliain 1954, bhí an bua ag Ua Rinn agus a fhoireann i gCraobh na Mumhan arís, a ochtú ceann. Mar thoradh, bhí a naoú cluiche ceannais ós a chomhair don sárimreoir seo, le Loch Garman mar chomhairc. Bhí Páirc an Chrócaigh plódaithe le 85,000, curiarracht ag an am, agus fuair Corcaigh an ceann is fearr ar Loch Garman. B'ócáid stairiúil é do Christy go pearsanta, mar b'eisean an chéad duine riamh a bhain ocht mbonn amach i gCraobh Iomána na hÉireann.
Tháinig botún beag sa bhliain 1955 nuair a theip ar Chorcaigh i gCraobh na Mumhan, ach bhí siad ar ais sa bhliain 1956 chun aghaidh a thabhairt ar Luimneach i gcluiche ceannais an chúige. Bhí an chuma air go mbeidh bua éasca ag Luimneach, ach thiontaigh Christy an cluiche bunoscionn le trí chúl agus cúilín amháin sa deich nóiméad deireanacha, agus ghoid siad an lá. Bronnadh a naoú corn Mumhan ar Christy. Sa chluiche ceannais, bhí Loch Garman ann leo. Cuimhnítear an lá seo mar cheann de na cluichí ab fhearr arís, le Christy ag iarraidh a naoú bonn uile-Éireann a bhaint amach. Chuir Christy agus an fhoireann taispeántas láidir isteach arís, ach athraíodh an cluiche nuair a shábháil cúl báire Loch Garman poc ó Christy, agus sheol seisean an sliotar suas na páirce chun Loch Garman a chur ar an ionsaí. Chríochnaigh an lá le bua do Loch Garman, le sé chúilín mar bhearna eatarthu, 2-14 go 2-8. In ainneoin an toraidh, d'fhág Christy an pháirc ar ghuaillí Nick O'Donnell agus Bobby Rackard ó fhoireann na mbuaiteoirí, rud a léirigh an ard-mheas a bhí ann don laoch iomána seo.
Thug cúrsaí iomána an chontae drochchasadh arís sna blianta ina dhiaidh sin, áfach. Chuir Port Láirge deireadh le Corcaigh i gCraobh na Mumhan sna blianta 1957 agus 1959, agus rinne na Tiobraidaigh amhlaidh sna blianta 1960 agus 1961. Le gairmréim iontach ina dhiaidh, bhí a fhios ag Christy go raibh a phort seinnte mar iománaí idir-chontae, agus d'imir sé ina chluiche deireanach le foireann Chorcaí sa bhliain 1962. Níor éirigh sé as ar an toirt, áfach, agus liostáladh é mar ionadaí don chluiche i gcoinne Thiobraid Árainn i mbabhta leathcheannais na Mumhan sa bhliain 1963. Sa bhliain 1964, chuir Christy amach an focal go raibh sé ar fáil do scuaid an chontae, ach dhiúltaigh na roghnaitheoirí é, cé go raibh an chuma air go raibh sé ag imirt chomh maith is a bhí sé riamh lena chlub. Bhí sé ar an scorálaí ab fhearr sa tSraith sa bhliain 1959, agus an t-aon duine a ghnóthaigh níos mó ná deich gcúilín i ngach cluiche, ar an meán, onór a roinn sé leis an dTiobradach Jimmy Doyle sna blianta 1961 agus 1962. Tar éis chúig bliana is scór agus ceithre is trí scór cluiche le foireann sinsir Chorcaí, fágadh Christy Ring amach as painéal idir-chontae Chorcaí. Chuir an rud seo deireadh oifigiúil lena ghairmréim idir-chontae. Bhí ráflaí ann sa bhliain 1966 go dtiocfadh Christy ar ais (ag aois dhá scór is cúig bliana) chun imirt le Corcaigh i gcluiche ceannais na hÉireann na bliana seo. Creidtear go raibh suim éigin ag Christy sa smaoineamh chun a naoú craobh a bhaint amach, ach ní raibh sé sásta é sin a dhéanamh mar fhear ionaid.


Ronaldo.
Is peileadóir sacair é Ronaldo Luíz Nazário de Lima, nó Ronaldo de ghnáth (rugadh 22 Meán Fómhair, 1976 i Rio de Janeiro, an Bhrasaíl). Imríonn Ronaldo leis an gclub Milan san Iodáil, agus a fhoireann náisiúnta. Meastar gur ceann de na peileadóirí is fearr riamh é Ronaldo.
Tá níos mó cúil ag Ronaldo ná aon pheileadóir eile i stair Chorn Sacair an Domhain.


Liam Mac Piarais.
Náisiúnaí Éireannach ab ea Liam Mac Piarais (15 Samhain, 1881 - 4 Bealtaine, 1916), nó "William "Willie" Pearse" as Béarla. Ghlac Mac Piarais páirt in Éirí Amach na Cásca i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1916, in éineacht lena dheartháir Pádraig.
Throid Pádraig agus Liam le chéile in Ard-Oifig an Phoist, ar Shráid Uí Chonaill. Cuireadh iad chun báis i bPríosún Cill Mhaighneann nuair a bhí an reábhlóid thart.


Bairéin.
Tír Arabach agus oileán is ea Bairéin (Araibis: مملكة البحرين; "Mamlakat al-Baḥrayn"), atá lonnaithe sa Mheánoirthear in iardheisceart na hÁise. Is í Manama an phríomhchathair. Tá Bairéin agus an Araib Shádach ceangailte dá chéile le causa.


An tOllaomthóir.
Is é an rud atá i gceist leis an Ollaomthóir ná aimhrialtacht imtharraingthe sa spás idir-réaltrach i lárphointe na hollbhraisle áitiúla. Mais chomhchruinnithe atá ann arb ionann í agus na scórtha míle réaltra, de réir an tionchair a aithnítear ar ghluaiseacht na réaltraí go léir ar fud réimse atá na céadta milliún solasbhliain ar trastomhas.
Réaltraí deargaistrithe iad seo go léir, de réir shreabh Hubble, rud a thugann le fios go bhfuil siad ag druidim amach uainn agus ó chéile, ach is féidir an aimhrialtacht a thomhas ar an dóigh a mbíonn a ndeargaistriú ag athrú.
Cuireadh an chéad sonrú san Ollaomthóir sa bhliain 1986. Tá sé suite faoi 150-250 milliún solasbhliain (is é an figiúr is airde an meastachán is úire) de Bhealach na Bó Finne, i dtreo na Péiste Uisce agus an Cheinteáir. Is í Braisle na Rialach (ACO 3627) an struchtúr mórscála is feiceálaí sa réigiún sin den spás. Braisle mhillteanach réaltraí atá ann, agus í ag cur thar maoil le seanréaltraí móra. Tá cuid mhaith de na réaltraí seo ag imbhualadh le réaltraí eile, agus cuid mhaith radathonnta á ngineadh sa teagmháil.
Níl sé furasta taighde a dhéanamh ar an Ollaomthóir, nó tá sé suite sa ghannchrios.


Ken Loach.
Is stiúrthóir teilifíse agus scannán Breatannach é Kenneth Loach (rugadh 17 Meitheamh, 1936), a bhfuil aithne ar mar Ken Loach. Tá clú bainte amach aige mar gheall ar a stíl réalaíoch sóisialta agus téamaí sóisialacha.
Beathaisnéis.
Rugadh i Nuneaton, Sasana é. Tá sé ina chónaí i mBath lena theaghlach. Rinne sé staidéar ar Dlí in Ollscoil Oxford. Chaith sé seal mar aisteoir roimh a aistriú go stiúrthóireacht.
Naisc sheachtracha.
Loach, Ken
Loach, Ken


An Gannchrios.
Cruthaíonn Bealach na Bó Finne Gannchrios do bhreathnóirí logánta
Is é an Gannchrios an chuid de spéir na hoíche atá clúdaithe ag ár réaltra féin, Bealach na Bó Finne.
Tagann an dusta agus na réaltaí timpeall ar phlána an réaltra idir sinn agus 20 % éigin den spéir, i gcruth is nach féidir linn an spás taobh amuigh de Bhealach na Bó Finne a fheiceáil sna réigiúin seo. Mar sin, na mapaí optúla den spéir atá againn, bíonn siad an-ghann i dtimpeallacht phlána ár réaltra, agus is é an Gannchrios a thugtar ar an timpeallacht sin dá réir.
Leis na blianta beaga anuas, is iomaí tionscadal taighde a tháinig ar an bhfód le tuilleadh a fháil amach faoin nGannchrios. A fhad agus atá na minicíochtaí optúla - an solas infheicthe - i gceist, is minic nach mbíonn a dhath le feiceáil, ach tiocfaidh an-laghdú ar an díobhadh seo, má théitear i dtuilleamaí na minicíochtaí infridhearga. Má úsáidtear na radathonnta, arís, beidh Bealach na Bó Finne beagnach trédhearcach. Mar sin, fuarthas léargas i bhfad ní ba chuimsithí ar an spéir taobh amuigh de Bhealach na Bó Finne leis na suirbhéireachtaí infridhearga, ar nós IRAS agus 2MASS. Sa bhliain 1968, tháinig Paolo Maffei ar dhá réaltra mhóra i gcóngar dúinn, Maffei 1 agus Maffei 2 de réir na hastaíochta infridheirge a bhí ag teacht astu. Ina dhiaidh sin féin, táthar sách aineolach i gcónaí ar 10 % éigin den spéir, ós rud é gur furasta réaltaí de chuid ár réaltra a thógáil in ainriocht réadanna taobh amuigh de, agus a mhalairt.
Nuair a chuathas i dtuilleamaí na radathonnta - go háirithe ag an minicíocht ar a dtugtar HI i leathchaint na réalteolaithe, is é sin, an líne 21 cm i speictream astaíochta adamh na hidrigine, - thángthas trasna ar go leor réaltraí nach raibh inaitheanta sa chuid infridhearg den speictream. Samplaí den chineál seo radairéaltraí is ea iad Réaltra Dwingeloo a hAon agus Réaltra Dwingeloo a Dó.


Ágastas.
B'é Ágastas (Laidin: IMPERATOR CAESAR DIVI FILIVS AVGVSTVS; 23 Meán Fómhair 63 r. Chr. - 19 Lúnasa AD 14), ar a dtugtaí Gaius Julius Caesar Octavianus roimh an bhliain 27 r. Chr., an chéad Impire Rómhánach.
Tháinig Ágastas i gcomharbas ar Iúil Caesar. Chuir Ágastas deireadh leis na cogaí cathartha a bhí á gcur sa Róimh ó laethanta Iúil Caesar anuas, agus bhunaigh sé rítheaghlach na Séasar. Thug sé le tuiscint nach raibh sé ach ag iarraidh Poblacht na Róimhe a thabhairt ar ais agus a atógáil, ach le fírinne, is é an rud a rinne sé ná an phoblacht sin a iompú ina himpireacht oidhreachtúil.
Ainm agus Dintiúirí Ágastais.
Nuair a saolaíodh Ágastas, is é an chéad ainm a fuair sé ná Gaius Octavius Thurinus, cé nach bhfuiltear cinnte faoin sloinne breise ("cognomen") sin Thurinus. Ina thiomna, d'uchtaigh Iúil Caesar é, cé nach bhfuil sé cinnte, an raibh a leithéid d'uchtú ag cur le dlíthe na Róimhe. Cibé scéal é, i ndiaidh an uchtaithe, ghlac Ágastas air a ainm siúd, mar atá, Gaius Iulius Caesar, agus is féidir nár bhac sé le "Octavianus" a chur lena ainm, mar ba nós ina leithéidí de chásanna. Mar sin féin, is gnách "Octavianus" a thabhairt air sa litríocht stairiúil. Maidir leis an ainm onórach Augustus, nó an tUrramach, fuair sé ón Seanad é ar an 16ú hEanáir 27 r. Chr. Ar lá a bháis, is é an teideal oifigiúil a bhí air ná: "Imperator Caesar Divi filius Augustus, Pontifex Maximus, Consul XIII, Imperator XXI, Tribuniciae potestatis XXXVII, Pater patriae", is é sin, an tImpire Urramach, Séasar, Mac an Té a Diagaíodh, Ard-Shagart, ar bronnadh cumhachtaí an chonsail air trí huaire déag, cumhachtaí an Impire - aon uair is fiche, agus cumhachtaí an treabhainn - seacht n-uaire déag is fiche; agus Athair na Tíre Dúchais.
Saol.
An duine a chaitheann súil ar shaol Ágastais, is ar éigean is féidir leis gan an dá Ágastas a aithint. Ó thaobh amháin, feicfidh sé polaiteoir óg uaillmhianach, fiú cruálach, nár bhac le dlí ná le scrupaill choinsiasa agus é ag cur catha leis an gcumhacht is airde sa tír a bhaint amach. Ón taobh eile, casfar Impire aibí air a bhain úsáid chiallmhar as an gcumhacht sin le córas nua polaitiúil a chur ar bun in áit na poblachta a bhí curtha ó mhaith ag na síorchogaí cathartha.
Óige.
Mac le Gaius Octavius agus a bhean chéile Atia ab ea Ágastas, agus ba neacht le hIúil Caesar í Atia. Mionuaisle ab ea muintir Octavius, is é sin, bhí baint acu le haicme na n-"equites" - ridirí na Róimhe. Bhí Atia sách saibhir, ach ní raibh cara sa chúirt aici. Deirtear nach raibh Gaius Octavius ach ina iasachtóir airgid ar dtús, ach in imeacht na mblianta, bhain sé amach seanadóireacht agus praetóireacht. Cailleadh Gaius Octavius sa bhliain 58 roimh bhreith Chríost, agus chaith a mhac an chéad chupla bliain ar fheirm a mháthara móire, Iulia, i Velitrae. Deirfiúir le hIúil Caesar ab ea Iulia. Ina dhiaidh sin, chuir Octavius óg faoi i dteach a leasathara Lucius Marcius Philippus.
Ó nach raibh mac dlisteanach eile ag Iúil Caesar, ghlac sé lena gharnia mar mhac altrama, agus chuaigh Octavius óg chun cogaidh le taobh Caesar. Sa bhliain 45 roimh bhreith Chríost, bhí an bheirt acu sa Spáinn ag cur troda ar chlann mhac Pompeius, agus chuaigh crógacht an ógánaigh go mór mór i gcion ar Caesar. Bhí Octavius óg le páirt a ghlacadh san fheachtas in aghaidh na bPartach mar oifigeach marcshlua, ach ansin, chuala sé iomrá ar an dóigh ar dúnmharaíodh Caesar, agus d'fhill sé go dtí an Róimh. Ar an mbealach, fuair sé amach go raibh Caesar i ndiaidh é a uchtú ina thiomna, agus an chuid ba mhó de shaibhreas Caesar ag dul dó féin dá bharr sin.
A Bhealach chun Cumhachta.
Go bunúsach, ní raibh forálacha dlí sa Róimh a cheadódh a leithéid d'uchtú iarbháis. Mar sin féin, ghlac Octavianus ainm Caesar air féin. Ar dtús, níor ghlac sé páirt ar bith sa chogadh cathartha a bhí ag lasadh suas arís idir lucht leanúna Iúil Caesar, a raibh Marcus Antonius i gceannas orthu, agus a chuid naimhde, ar nós Gaius Cassius Longinus agus Marcus Iunius Brutus, a bhí ag iarraidh Poblacht na Róimhe a athbheochan i ndiaidh dheachtóireacht Caesar.
Bhí Marcus Antonius ina iar-ghinearál airm de chuid Caesar agus ina chomh-Chonsal leis. Mar sin, ní raibh sé sásta maoin shaolta Caesar a thabhairt d'Octavianus óg. Nuair a chrom Octavianus ar an gcuid eile d'uacht Caesar a chomhlíonadh, agus é ag íoc phinsin na seansaighdiúirí as a phóca féin - nó, le bheith beacht, as an gciste cogaidh a bhí bailithe le haghaidh an fheachtais in aghaidh na bPartach - thug muintir na Róimhe taithneamh dó mar fhear onórach. D'iompaigh an luiteamas seo ina thacaíocht pholaitiúil go gasta. Fuair Octavianus cuidiú ó Marcus Tullius Cicero, an seanadóir agus an t-iar-Chonsal, a bhí den bharúil go mbainfeadh an fear óg cuid den tábhacht pholaitiúil de Marcus Antonius. Bhí Cicero féin ag tacú leis an bPoblacht, cé nár ghlac sé páirt sa chomhcheilg a mharaigh Caesar. D'fháiltigh Octavianus an tacaíocht a fuair sé ó Cicero, ach bhí pleananna dá chuid féin aige. Ní bheadh sé ina bhalbhán ag Cicero, cé go raibh sé siúd ag iarraidh a úsáid féin a bhaint as Octavianus.
Comhghuaillíocht le dúnmharfóirí Iúil Caesar.
Nuair a bhí Antonius ag cur cogaidh ar Decimus, deartháir Brutus, sa Ghaill, d'earcaigh Octavianus arm agus shealbhaigh sé an Róimh. Faoi bhrú a chuid díormaí, ní raibh an dara suí sa bhuaile ag na Seanadóirí ach cumhachtaí an tSeanadóra agus an iar-Chonsail a bhronnadh air agus é a dhíolmhú ó na dlíthe nach gceadódh d'fhear chomh hóg a leithéid de chumhachtaí a bheith aige. Anois, bhí Octavianus sásta dul i gcomhghuaillíocht, fiú, leis na poblachtánaigh, cé gurbh iadsan a mharaigh a uchtathair Iúil Caesar. Sa bhliain chéanna, rug seisean agus a chuid comhghuaillithe, na Consail Aulus Hirtius agus Gaius Vibius Pansa, bua ar dhíormaí Antonius ag Mutina (Modena atá ar an gcathair seo inniu).
Fuair Hirtius agus Vibius Pansa bás sna cathanna, agus fágadh an t-arm faoi cheannas Octavianus amháin. Anois, ní raibh sé le stopadh. Le lámh láidir a chuid saighdiúirí, chuir sé d'iallach ar an Seanad é féin a thoghadh mar Chonsal agus dúnmharfóirí Caesar a eisreachtú. Mar sin, thréig sé na poblachtánaigh agus chuaigh sé le lucht leanúna Caesar lena dhíoltas a agairt ar na dúnmharfóirí. Bhí sé, fiú, sásta triúracht nua a shocrú le Marcus Antonius agus le Marcus Aemilius Lepidus, nach raibh an tábhacht leis sa triúracht seo agus a bhí leis an mbeirt fhear eile. Mar threisiú leis an gcomhghuaillíocht seo, phós Octavianus leasiníon Antonius, Clodia.
An Dara Triúracht.
Bhí an Dara Triúracht seo go hiomlán i dtuilleamaí an fhórsa mhíleata, agus níl sé as cosán a rá gur deachtóirí míleata ab ea na triúraithe. Ar an 23ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 43 roimh bhreith Chríost fuair siad cumhachtaí oifigiúla an deachtóra ón Seanad go ceann cúig bliana. D'eisigh siad liostaí fada d'eisreachtaithe - daoine a bhí le cur chun báis a thúisce is a thiocfaí suas leo. Bhí Cicero ar duine acu sin, nó ní cheadódh Antonius dó siúd éalú óna dhíoltas. Maraíodh Cicero agus tugadh íde uafásach dá chorpán, nó gearradh na lámha de agus cuireadh ar taispeántas sa Róimh iad. Ní raibh Octavianus sásta leis an eisreachtú, ach nuair a socraíodh an scéal, bhí sé ní ba déine ná Antonius féin á chur i gcrích.
Bhí na triúraithe ag súil leis go n-éireoidís saibhir ar na heisreachtuithe, ach ar a laghad, rinne an feachtas géarleanúna an-tanú ar na ciorcail phoblachtánacha sa Seanad, agus chuir na triúraithe daoine de lucht a leanúna féin ina n-áit. Mar sin, chuaigh an poblachtánachas i laige i measc na n-aicmí cumhachta. Dúirt an staraí Ronald Syme, fiú, agus dearcadh criticiúil aige ar Ágastas, gur réabhlóid a bhí i gceist leis an athrú foirne seo.
Sa bhliain 42 roimh bhreith Chríost, thug Antonius agus Octavianus aghaidh ar an nGréig, áit a raibh Marcus Iunius Brutus agus Caius Cassius Longinus ag slógadh a gcuid saighdiúirí. Chuir na triúraithe cath ar Brutus agus Longinus, agus nuair a briseadh an cath ar an mbeirt sin, bhí poblacht na Róimhe cloíte go héag: ní raibh sí le hathbheochan a thuilleadh. B'é Antonius a thabhaigh an chuid ba mhó den onóir a bhí ag dul leis an mbua seo, agus é ag dearscnamh thar an mbeirt triúraithe eile i gcumhacht.
Fó-nótaí agus tagairtí.
Agastas
Agastas


Ollnóva.
a> sonrú ann sa bhliain 1604.
Is é an t-ollnóva an phléasc mhillteanach is dual do na réaltaí móra a dhéanamh, agus iad i ndeireadh a gcuid hidrigine. Nuair a rithfidh an hidrigin gann ar an réalta, tosóidh na dúile níos troime taobh istigh den réalta á gcomhleá go dúile níos troime fós. Nuair a shroichfidh an fhorbairt seo núicléas (croílár) na réalta, cuirfear a struchtúr inmheánach trí chéile chomh hiomlán is go séidfear an réalta go léir amach ina sceall fairsingíoch. Mura bhfuil an réalta róthrom, ní fhágfar a dhath di ach an sceall seo agus é á scaipeadh i ngach treo amach ins an spás. Ag réaltaí troma, áfach, is iad na cisil is faide amach ón gcroílár amháin a phléascfaidh, agus an croílár féin ag imphléascadh - is é sin, ag crapadh isteach chuige féin faoi bhrú na pléisce agus a imtharraingthe féin (imphléasc imtharraingthe) le hiompú ina neodrónréalta nó ina dhúpholl.
Ní mór cuimhne a choinneáil air nach ionann nóva agus ollnóva, nó is ócáid aonair é an t-ollnóva nach bhfágann a seanbhail ar an réalta a thuilleadh. Cuid mhór de na nóvaí, is nóvaí ateagmhasacha iad a thiteann amach arís, fiú go tráthrialta.


Isaac Asimov.
Scríbhneoir ficsin eolaíochta agus bithcheimiceoir ab ea Isaac Asimov (2 Eanáir 1920 - 6 Aibreán 1992) a chuir cor i stair an fhicsin eolaíochta lena chuid scéalta faoi róbait, chomh maith leis an tríológ a scríobh sé faoin bhFundúireacht thiar sna 1950idí.
Scéal a Bheatha.
Saolaíodh Isaac Asimov i dtús Mhí na Nollag sa bhliain 1920 - is é an dara lá de Mhí na Nollag an dáta oifigiúil, ach níl sé cruinn - i bPetrovichi in aice le Smolensk san Aontas Sóivéadach (inniu: An Rúis). Ba iad Anna Rachel Berman agus Judah Asimov a thuismitheoirí. Muilleoirí Giúdacha ab ea iad.
Nuair a bhí sé trí bliana d'aois, chuaigh an teaghlach ar imirce go dtí na Stáit Aontaithe. Mar sin, níor fhoghlaim Isaac óg Rúisis riamh, nó ba iad an Béarla agus an Ghiúdais an t-aon dá theanga a chuala sé sa bhaile i mBrooklyn i Nua-Eabhrac. D'fhoghlaim sé léamh agus scríobh as a stuaim féin nuair a bhí sé cúig bliana d'aois, agus bhí sé riamh ábalta Giúdais a labhairt chomh maith le Béarla.
Bhí irisí ficsin eolaíochta ar díol i siopa a thuismitheoirí, agus chuir sé spéis iontu. Nuair a bhí sé aon bhliain déag d'aois, thosaigh sé ag scríobh scéalta dá chuid féin, agus i gceann sraith de bhlianta, bhí na hirisí lónléitheoireachta á gceannach uaidh agus á bhfoilsiú.
Bhain sé amach céim ollscoile in Ollscoil Columbia sa bhliain 1939. Naoi mbliana ina dhiaidh sin, rinne sé a dhochtúireacht ansin sa bhithcheimic. Idir an dá linn, chaith sé trí bliana ag obair do Stáisiún Aerthástála an Chabhlaigh in Philadelphia. Nuair a bhí an cogadh thart cheana féin, coinscríobhadh san Arm é, agus chaith sé naoi mí ansin sular scaoileadh chun siúil faoi onóracha é. Rinneadh ceannaire de, chomh maith agus a bhí sé ag clóscríbhneoireacht, ach sheachain sé an tástáil adamhach in atall Bikini sa bhliain 1946.
Nuair a fuair sé an dochtúireacht, chuaigh sé ag obair in Ollscoil Bhostúin. Ón mbliain 1958 ar aghaidh, áfach, ní raibh dualgas léachtóireachta air a thuilleadh, nó faoin am sin, bhí sé ní ba mhó i dtuilleamaí na scríbhneoireachta ná na bithcheimice mar shlí bheatha. Mar sin féin, bhí sé ina chomhollamh i gcónaí, go dtí go ndearnadh ollamh oinigh de sa bhliain 1979.
Phós sé Gertrude Blugerman (1917, Ceanada–1990, Bostún) ar an 26ú lá de Mhí Iúil, 1942, agus rugadh beirt chlainne dóibh, David (sa bhliain 1951) agus Robyn Joan (sa bhliain 1955). Fuair siad colscaradh sa bhliain 1973, ach bhí siad dealaithe ó chéile sa saol laethúil i bhfad roimhe sin. Sa bhliain chéanna, phós Asimov Janet O. Jeppson.
Ba mhaith le hAsimov seomraí beaga cluthara. Ní fhéadfá clástrafóibe a chur ina leith. Sa chéad chuid dá bheathaisnéis, cuimhníonn sé ar an aisling a bhí aige ina bhuachaill beag dó: theastaigh uaidh, ansin, seastán nuachtán a bheith aige ar stáisiún an iarnróid faoi thalamh, i gcruth is go bhféadfadh sé a chuid léitheoireachta a dhéanamh i mboth beag seascair agus na traenacha ag dul thart leis.
Bhí eagla ar Asimov roimh eitilt, agus ní dheachaigh sé ar bhord eitleáin ach faoi dhó, nuair a bhí sé ar fiannas san arm, ionas nach bhféadfadh sé é a sheachaint. Dá thoradh sin, ní minic a chuireadh sé turais fada taistil de, rud a d'fhág a lorg ar a chuid scríbhneoireachta, go háirithe ar na scéalta faoin mbleachtaire Wendell Urth agus na scéalta faoi Elijah Baley. Ina fhear cnagaosta dó, fuair sé amach go raibh sé ag baint an-taithnimh as cúrsáil loinge, agus ba mhinic a thugadh sé cainteanna faoi chúrsaí eolaíochta ar bhord loinge leis na paisinéirí eile a ghiúmaráil. Óráidí den chéad scoth a bhí ann a d'fhéadfadh draíocht a chur ar a lucht éisteachta. Bhí ciall dhian aige don am, nó bhí sé ábalta an t-am a bhí curtha ar fáil dó a spíonadh gan é a shárú gan oiread is súil chaitheamh ar an uaireadóir.
Ón taobh eile de, ní raibh mórán lúith ina ghéaga, nó níor fhoghlaim sé riamh conas snámh nó rothaíocht a dhéanamh. Mar sin féin, nuair a d'aistrigh sé go Bostún, d'éirigh leis teacht isteach ar thiomaint an ghluaisteáin. Ina leabhar scéilíní magaidh "Asimov Laughs Again", thug sé "ainriail ar na rothaí" ar thrácht na sráideanna i mBostún.
Bhí suim ag Asimov ina lán rudaí éagsúla, nó nuair a bhí sé ag teannadh anonn san aois, ghlac sé ballraíocht in eagraíochtaí a bhí ag coinneáil cuimhne ar Gilbert agus Sullivan nó ar scéalta Nero Wolfe le Rex Stout. Bhí sé fosta ina bhall tábhachtach den chumann úd Baker Street Irregulars, an cumann is tábhachtaí dóibh siúd a bhfuil suim acu in eachtraí Sherlock Holmes. Ón mbliain 1985 go lá a bháis, bhí sé ina Uachtarán ar an American Humanist Association, agus b'é a chara Kurt Vonnegut, scríbhneoir eile, a tháinig i gcomharbas air. Bhí sé mór le Gene Roddenberry freisin, an fear a chruthaigh an Réaltaistear, agus luadh a ainm ar na teidil chreidiúna don scannán Star Trek: The Motion Picture a bhuí leis an gcomhairleoireacht a rinne sé le linn an léiriúcháin. Go bunúsach, bhí sé ag áitiú ar fhoireann an chomhlachta Paramount Pictures nach raibh Roddenberry ag síneadh srianta na heolaíochta ní b'fhaide amach thar a raibh dlisteanach san fhicsean eolaíochta.
Fuair Asimov bás ar an séú lá de Mhí Aibreáin sa bhliain 1992. D'fhág sé an dara bean chéile agus an chlann a rugadh dó sa chéad phósadh ina dhiaidh. Deich mbliana i ndiaidh a bháis, nocht an t-eagrán dá dhírbheathaisnéis a chóirigh Janet Asimov gurbh é an SEIF ba thrúig bháis dó. Tholg sé an galar ón aistriú fola a fuair sé nuair a bhí sé ag dul faoi scian dochtúra le máinliacht seach-chonaire corónaí a fháil. Bhí Asimov féin toilteanach a phoibliú go raibh an galar seo air, ach d'áitigh a chuid dochtúirí air gan an tsreang a bhaint den mhála, nó bhí siad buartha faoi na réamhbhreithiúnaisí coitianta i leith an ghalair a ghoillfeadh ar a chlann. Nuair a bhí sé tar éis bháis, bheartaigh a theaghlach an scéal a nochtadh don tsaol mhór, ach ansin, i bhfianaise an challáin a tharraing an réaltóg leadóige Arthur Ashe nuair a nocht seisean go raibh an SEIF air, chinn siad gan a dhath a rá faoi go raibh an galar céanna ar Asimov. Deich mbliana ina dhiaidh sin, nuair a bhí na dochtúirí a raibh Asimov ina othar acu básaithe iad féin, chinn Janet agus Robyn, an iníon, go raibh sé chomh maith acu an fhírinne a insint go hoscailte.
A Dhearcadh Intleachtúil.
Daonnachaí agus réasúnaí ab ea Isaac Asimov. Ní raibh sé ag cur in aghaidh fíor-áitiús reiligiúnda, ach d'ionsaíodh sé go fíochmhar gach sórt pisreog. Nuair a bhí sé óg, d'urramaíodh a thuismitheoirí traidisiún reiligiúnda an Ghiúdachais Cheartchreidmhigh, ach ní dhearna siad riamh aon iarracht Isaac a thógáil leis an traidisiún seo in aghaidh a thola. Mar sin, nuair a tháinig sé i mbun a mhéide, is é an tátal a bhain sé as an mBíobla gurbh í díolaim na miotas Giúdach a bhí ann, cosúil leis an Iliad, ina raibh na miotais Ghréagacha curtha ar taifead. (Ar feadh tamaill bhig, bhí a athair, Judah Asimov, ag obair sa tsionagóg áitiúil le sult a bhaint as an timpeallacht agus le tuiscint a fháil ar an scrioptúr naofa. Is beag a chuaigh an taithí seo i bhfeidhm ar Isaac óg, ach amháin gurbh ansin a d'fhoghlaim sé aibítir na hEabhraise.) Thar na blianta, deireadh Asimov go raibh sé ina aindiachaí, ach ní raibh sé sásta leis an téarma seo, ó bhí sé inbharúla go raibh sé ag cur an iomarca béime ar an rud nár chreid sé ann, gan a dhath a rá i leith na rudaí ar chreid sé iontu. Níos deireanaí, fuair sé gurbh fhearr leis "daonnachaí" a thabhairt air féin.
Sa leabhar deireanach dírbheathaisnéise a tháinig óna pheann, scríobh sé: "Mura mbeinn i m'aindiachaí, chreidfinn i nDia a shábhálfadh na daoine de réir iomlán a saoil, seachas an cineál cainte a chleachtann siad. Sílim gurbh fhearr Leis an t-aindiachaí macánta cneasta ná an seanmóirí teilifíse nach bhfuil ina bhéal ach Dia, Dia, Dia, agus nach bhfuil idir lámhaibh aige ach peaca, peaca, peaca." Sa leabhar céanna, tagraíonn sé d'Ifreann mar "aisling shaobh an tSádaí" agus é greamaithe ar dhóigh amscaí de Dhia atá lán trócaire. Má bhí rialtais na stát daonna féin in ann srianta a chur le pionóis chruálacha nó neamhghnácha, ar seisean, cén fáth nach gcuirfí teorainn ama leis an bpionós sa saol eile? Dhiúltaigh Asimov don smaoineamh go dtarraingeodh aon chreideamh nó gníomh daonna pionós síoraí ar an duine. Má bhí an saol eile ann agus gach duine ag fáil an rud a bhí tuillte aige thall ansin, ar seisean, nach raibh an pionós ba mheasa, ba déine agus ab fhaide ag dul dóibh siúd a bhí i ndiaidh "Ifreann a cheapadh le Dia a chlúmhilleadh"? Mar is léir óna leabhair "Treasury of Humor" agus "Asimov Laughs Again", bhí sé thar a bheith ábalta scéilíní magaidh a insint faoi Dhia an Ghiúdachais is na Críostaíochta, faoin Diabhal, faoi Pharthas agus faoi ábhar reiligiúnda eile, nó bhí sé den bharúil gur minic a spreag scéilín maith magaidh ní ba mhó smaointí ná comhrá faidréiseach fadaraíonach fealsúnachta.
Bhí dearcadh forásach ag Asimov ar an gcuid ba mhó de cheisteanna polaitiúla a linne, agus é ag tacú go daingean leis an bPáirtí Daonlathach. Bhí sé ag cur in aghaidh Chogadh Vítneam sna seascaidí, agus lá i dtús na seachtóidí, nuair a bhí sé faoi agallamh ar an teilifís, thacaigh sé le George McGovern go poiblí. Bhí sé míshásta le fás na míréasúntachta agus na pisreogachta i measc na bhforásach Meiriceánach ó dheireadh na seascaidí ar aghaidh. Sa leabhar dírbheathaisnéise "In Joy Still Felt", chuimhnigh sé ar an teagmháil a bhí aige le hAbbie Hoffman, fear mór an fhrithchultúir. B'é an tátal a bhain Asimov as Hoffman agus a leithéidí go raibh siad ag leanúint tonn mhór na mothúchán is na maoithneachta a d'fhág i "bhfásach spioradálta" iad, agus ní raibh sé cinnte, an bhfillfidís as an bhfásach sin choíche. An dóigh a raibh sé ag cosaint na stáisiún adamhach leictreachais fiú i ndiaidh na n-imeachtaí i Three Mile Island, Harrisburg, rinne sé dochar dá chaidreamh le cuid de na Liobrálaigh eile sna Stáit Aontaithe. I litir a cuireadh in athchló sa leabhar úd "Yours, Isaac Asimov", dúirt sé, siúd is gurbh fhearr leis "a shaol a chaitheamh gan dul in aon seans" ná a bheith ina chónaí in aice le himoibritheoir núicléach, go mbeadh sé ní b'fhonnmhaire é a chaitheamh in aice le himoibritheoir núicléach ná in aice le sluma, le Love Canal nó "le gléasra de chuid Union Carbide a bheadh ag táirgiú isicianáit mheitile" (tagairt ab ea é seo don olltubaiste i mBhopal san India, a bhí díreach i mbéal an phobail). Is iomaí achainí a d'eisigh sé, leis, ag éileamh go gcuirfí srianta le ródhaonrú an domhain, agus é go mór mór faoi thionchar daoine ar nós Thomas Malthus agus Paul R. Ehrlich i leith na ceiste seo.
Bhí Asimov ag tacú le cúis na mban sular éirigh an feimíneachas faisiúnta fairsing mar ghluaiseacht. Bhí sé den tuairim go raibh ceist na mban fite fuaite le ceist an daonra. Thairis sin, chreid sé gur chóir an homaighnéasachas a cheadú, mar ghníomhaíocht ghnéis nach raibh ag cur leis an daonra (féach an leabhar "Yours, Isaac Asimov").
Ag druidim chun deiridh dá shaol, lochtaigh sé an dóigh a raibh an saol i gCathair Nua-Eabhraic, dar leis, ag dul chun donais de réir mar a bhí an mheánaicme ag éalú go dtí na bruachbhailte. An leabhar deireanach neamhfhicseanúil a tháinig óna pheann, mar atá, "Our Angry Earth" (1991), a scríobh sé i gcomhar lena sheanchara Frederik Pohl, scríbhneoir eile ficsin eolaíochta, bhí sí ag plé cheisteanna na géarchéime éiceolaíche, ar nós téamh an domhain agus ciseal an ózóin.


Robert Anson Heinlein.
Bhí Robert Anson Heinlein, nó Robert A. Heinlein mar is fearr atá aithne ag an saol mór air, ar duine de chlasaicigh an fhicsin eolaíochta ó lár na fichiú haoise ar aghaidh. Chuir sé béim ar leith ar an innealtóireacht agus ar an teicneolaíocht mar chuid den scéalaíocht, ach san am céanna, rinne sé iarrachtaí dúthrachtacha le cur le feabhas an chineál seo scríbhneoireachta mar litríocht.
Nuair a bhí sé óg, thacaigh sé le Nua-Bheartas Franklin Delano Roosevelt, ach faoi thionchar na heagla a chuir an tAontas Sóivéadach ar mhuintir na Stát Aontaithe i rith na gcaogaidí, chuaigh sé i bhfad ar deis agus chun míleatachais ina chuid tuairimí. Ina lán leabhar dár scríobh sé, thug sé le tuiscint nach raibh meas an mhadra aige ar aon fhear a dhiúltódh do ghunna a láimhseáil. Mar sin, bhí sé ina ábhar mór conspóide ag an nglúin de scríbhneoirí ficsin eolaíochta a tháinig ar an bhfód i ndiaidh na seascaidí.
A Shaol.
Saolaíodh Robert Anson Heinlein ar an 7ú lá de Mhí Iúil sa bhliain 1907 do Rex Ivar agus Bam Lyle Heinlein i mButler, Missouri. Cuntasóir ab ea a athair, agus chaith sé blianta a chéad óige i gKansas City, Missouri, agus cónaí ar an seachtar acu i dteach dhá sheomra codlata. Chuaigh dearcadh agus luachanna na timpeallachta seo go mór mór i bhfeidhm ar Heinlein, ach, san am céanna, chuaigh sé chun ceannairce ar a moráltacht agus ar a béasaíocht ar go leor bealaí ina chuid scríbhneoireachta agus ina shaol féin. D'fhreastail sé ar Acadamh Cabhlaigh na Stát Aontaithe agus chaith sé seal ar fiannas ina oifigeach cabhlaigh.
Níl mórán eolais ann i dtaobh a chéad phósta. Rinne sé athphósadh ar Leslyn Macdonald sa bhliain 1932. Bhí dearcadh radacach go maith ag Leslyn i gcúrsaí polaitíochta, agus níor thaise dá fear céile san am, de réir mar is cuimhin lena chomhscríbhneoir ficsin eolaíochta, Isaac Asimov. Sna blianta 1933-1934, bhí Heinlein ar fiannas ar bhord an "USS Roper" ("DD-147"), agus bhain sé amach céim an leifteanant. Sa bhliain 1934, áfach, fuair Heinlein dealú ón gcabhlach ar chúiseanna sláinte, ó bhí eitinn na scamhóg tolgtha aige. Chaith sé tréimhse fhada ag éileamh san ospidéal. San am sin, rith smaoineamh na leapa uisce leis roimh aon duine eile, agus thug sé cur síos ar an sás seo ina úrscéal "Beyond This Horizon", ina dhiaidh sin. An duine a thóg an chéad leaba uisce, níor éirigh leis, mar sin, cearta paitinne a bhaint amach dá fhionnachtain, ó thrácht Heinlein uirthi i bhfad roimhe, cé nach ndearna an scríbhneoir aon iarracht riamh leaba uisce a thógáil. - An saoldearcadh a bhí ag Heinlein agus é ag scríobh a chuid leabhar, fáisceadh cuid mhór de as saol na bhfórsaí armtha, nó bhí an-urraim ag Heinlein riamh d'idéil na míleatachta, ar nós na dílseachta agus na ceannaireachta.
I ndiaidh scor a fháil ón gcabhlach, d'fhreastail Heinlein ar chúrsaí matamaitice agus fisice in Ollscoil California i Los Angeles (UCLA), ach d'éirigh sé as go sciobtha. Bhí an drochshláinte ag luí air, b'fhéidir, ach is dócha go raibh níos mó suime aige i bpolaitíocht, i ndiaidh an iomláin. Is iomaí cineál jabanna a bhí aige le bia is beatha a choinneáil leis, ar nós eastát réadach agus mianadóireacht airgid ghil. I dtús na dtríochaidí, bhí sé ina bhall den ghluaiseacht Shóisialach úd "EPIC" ("End Poverty in California" - Cuir Deireadh le Bochtanas i gCalifornia) a bhí bunaithe ag Upton Sinclair, an scríbhneoir Sóisialach. Nuair a bhí Sinclair ag iarraidh Gobharnóireacht California a bhaint amach i dtoghcháin na bliana 1934, ghlac Heinlein páirt ghníomhach san fheachtas nach raibh rath air sa deireadh. Bhí Heinlein féin ag iarraidh suíochán a bhaint amach i gComhthionól Stáit California, ach níor éirigh leis.
Ina dhiaidh sin, choinnigh Heinlein blianta a Shóisialachais faoi rún, agus má thrácht sé orthu, ní bhíodh sé róshoiléir ina chuid tagairtí. Sa bhliain 1954, scríobh sé: "Is iomaí Meiriceánach a chuir i leith an tSeanadóra McCarthy go raibh sé i ndiaidh 'ríocht an sceimhle' a chur ar bun sa tír. An bhfuil tusa sceimhlithe? Níl mise, cé go raibh mé i bhfad ar clé ó McCarthy, lá de mo shaol."
Bhí pinsean easláinte aige ón gcabhlach, rud a d'fhág airgead éigin aige, ach i ndiaidh an fheachtais toghchánaíochta, chrom sé ar an scríbhneoireacht lena mhorgáiste a íoc. Sa bhliain 1939, d'fhoilsigh sé an chéad ghearrscéal leis, "Life-Line", ar an iris úd "Astounding Science-Fiction". Ar ball beag, bhí meas mór air mar dhuine acu siúd a bhí i dtús cadhnaíochta ag tabhairt gné nua na "sochúlachta" isteach san fhicsean eolaíochta. Thosaigh sé ag cur a luathscéalta in oiriúint do "stair na todhchaí", cineál léarscáil don todhchaí mar a shamhlaigh sé dó féin í, agus na himeachtaí sna scéalta éagsúla ag teacht le chéile de réir na léarscála seo. In eagrán Mhí na Bealtaine, 1941, tháinig an léarscáil seo i gcló ar an iris "Astounding", faoi phríomheagarthóireacht John W. Campbell, agus hathfhoilsíodh í sa díolaim "The Past Through Tomorrow".
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí sé ina innealtóir aerloingseoireachta don chabhlach, agus d'earcaigh sé Isaac Asimov agus L. Sprague de Camp le haghaidh mhonarcha aerárthaí an chabhlaigh. Nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh sa bhliain 1945, thosaigh sé ag athmheasúnú a raibh déanta aige go dtí sin. I bhfianaise an dóigh a ndeachaigh buamálacha adamhacha Hiroshima agus Nagasaki i bhfeidhm air, chomh maith le tús an Chogaidh Fhuair, chinn sé ar ailt neamhfhicseanúla a scríobh faoi cheisteanna polaitíochta, agus san am céanna, theastaigh uaidh geiteo an fhicsin eolaíochta a thréigean le freastal ar mhargaí a mbeadh níos mó airgid iontu. Chum sé ceithre scéal a raibh an-tionchar acu don "Saturday Evening Post", go háirithe "The Green Hills of Earth", gearrscéal rómánsúil faoi fhile dall ar bhord an spásárthaigh. Ba eisean an chéad scríbhneoir ficsin eolaíochta ar éirigh leis a chuid saothair a fhoilsiú ar irisí eile seachas na cinn a bhí dílsithe don tseánra liteartha seo amháin. Scríobh sé plota, cnámha scéil agus script don dráma faisnéise "Destination Moon", scannán a bhain amach duais Acadaimh ("Oscar") as ucht na maisíochta. Ní ba tábhachtaí fós, chrom sé ar shraith d'úrscéalta don aos óg a chumadh don teach foilsitheoireachta úd Scribner, sraith a mhair thar na caogaidí ar fad.
Sa bhliain 1947, fuair Heinlein colscaradh óna bhean chéile Leslyn. An bhliain a bhí chugainn, phós sé an tríú bean chéile aige, Virginia "Ginny" Gerstenfeld, agus ba é an pósadh deireanach é, nó bhí sé pósta uirthi i gcónaí ar lá a bháis, dhá scór bliain ina dhiaidh sin. Is minic a chastar mná éirimiúla neamhspleácha ar an léitheoir i saothar Heinlein, agus is léir gurbh ise a bhí ina bunchuspa do chuid mhaith acu. Sna blianta 1953-1954, chuaigh an lánúin ar turas timpeall an domhain, turas a thug an mianach don leabhar "Tramp Royale", nár foilsíodh ach sa bhliain 1992, ceithre bliana i ndiaidh bhás an scríbhneora. Agus é ag scríobh a úrscéil "Podkayne of Mars", ina dtugtar tuairisc ar an saol ar bhord spásárthaigh, is léir gur minic a tharraing Heinlein ar an taithí a fuair sé ar an taisteal ar bhord long paisinéireachta ansin. Faoin am seo, bhí dearcadh polaitiúil an scríbhneora ag athrú ón eite chlé go dtí an eite dheas, agus is é an tuairim a bhí ag Isaac Asimov gurbh í Ginny ba chúis leis sin. Bhunaigh an lánúin an eagraíocht úd "Patrick Henry League", a bhí ag éileamh nach gcuirfeadh na Stáit Aontaithe deireadh leis na tástálacha adamhacha. Nuair a chuir Páirtí Poblachtánach na Stát Aontaithe Barry Goldwater chun tosaigh mar iarrthóir Uachtaránachta sa bhliain 1964, ghlac Heinlein páirt ghníomhach san fheachtas. Sa leabhar úd "Tramp Royale", freisin, chosain an scríbhneoir feachtas frith-Chumannach an tSeanadóra McCarthy. Mar sin féin, is deacair a rá, ar tháinig athrú bunúsach ar a shaoldearcadh, cé gur athraigh a dhearcadh polaitiúil. Tar éis an tsaoil, liobraí ab ea Heinlein ar go leor bealaí, agus is deacair idé-eolaíocht shain-Mheiriceánach an liobrachais a aicmiú ar an eite chlé nó ar an eite dheas. Thairis sin, íolbhristeoir a bhí ann riamh a d'fhéadfadh seasamh a ghlacadh beag beann ar an bpacáiste de thuairimí coinbhinsiúnacha polaitíochta a bhíonn ag dul le hidé-eolaíocht ar leith. Scéal eile ar fad é chomh soiléir agus atá sé go raibh sé faoi thionchar Ginny i gcúrsaí litríochta agus eolaíochta. Ise ba túisce a léadh a chuid lámhscríbhinní, agus an chuma ar an scéal go raibh sí ní b'fhearr mar innealtóir ná Heinlein féin.
Is dócha gurb iad na húrscéalta don aos óg an chuid is tábhachtaí de shaothar Heinlein, nó chuir siad bun le glúin léitheoirí a bhí meabhrach ar chúrsaí eolaíochta agus sochaí. Tharraingíodh sé ar thobar na toipiciúlachta riamh, ach sa bhliain 1959, nuair a thairg sé Starship Troopers, an t-úrscéal faoi shaol an tsaighdiúra sa todhchaí, do Scribner mar lón léitheoireachta do na hóga, ní bhfuair sé ach an dubheiteach. Ansin, chonacthas do Heinlein go mbeadh sé chomh maith aige "mo chuid scríbhinní féin a chumadh mar is rogha liom féin" agus dearmad a dhéanamh de na srianta a bhain leis an scríbhneoireacht don aos óg. Ansin, scríobh sé sraith leabhar a shín amach teorainneacha an fhicsin eolaíochta, ar nós "Stranger in a Strange Land" (1961) a fuair aitheantas i bhfad taobh amuigh de lucht léite an fhicsin eolaíochta, agus "The Moon is a Harsh Mistress" (1966), arbh é an t-úrscéal ab fhearr a scríobh sé riamh, dar le go leor.
Ón mbliain 1970 i leith, áfach, thosaigh a shláinte ag luí ar an scríbhneoir, agus an tsíorobair scríbhneoireachta ag méadú ar an bhfadhb. I dtús na seachtóidí, d'fhág babhta dainséarach peireatóinítis ag éileamh ar feadh dhá bhliain é. Nuair a tháinig sé chuige arís, áfach, chrom sé ar "Time Enough for Love" (1973) a scríobh, úrscéal a chuir os comhair na léitheoirí Lazarus Long, duine de laochra dodhearmadta Heinlein: an fear is fadsaolaí san ollchruinne. San úrscéal seo, chardáil Heinlein na téamaí a bhí le dul chun ardtábhachta sa chuid ba deireanaí dá shaothar. I lár na seachtóidí, chum sé dhá alt don "Britannica Compton Yearbook". Thaistil seisean agus Ginny fud fad na tíre le deontóireacht na fola a eagrú sna Stáit Aontaithe. Nuair a cóiríodh Feis Dhomhanda an Fhicsin Eolaíochta an tríú huair ar fad, i gKansas City, Missouri, sa bhliain 1976, fuair sé fáilte an chuairteora oinigh ansin. Sa bhliain 1977, buaileadh é le taom ioscaemach, an cineál taom a thagann go minic ar dhaoine roimh an stróc. Ba é an t-artaire caratach ba chúis leis an taom seo, agus é ag éirí blocáilte. Sa bhliain 1978, chuaigh sé faoi scian an dochtúra le haghaidh máinliacht seach-chonaire, agus bhí sé ar duine de na chéad daoine riamh a fuair an cineál seo máinliachta ar an artaire caratach. Sa bhliain chéanna, thug sé fianaise do Chomhchoiste Theach na bhFeisirí agus an tSeanaid faoi chomh húsáideach agus a bhí seachtháirgí na spásteicneolaíochta is na spásaireachta ag teacht isteach acu siúd a raibh an aois agus an tsláinte ag luí orthu. Chuir an mháinliacht beo nua sa scríbhneoir, agus chum sé cúig úrscéal nua ón mbliain 1980 ar aghaidh. Fuair sé bás ina chodladh dó le heimfiséime agus le cliseadh plúch-chairdiach ar an ochtú lá de Mhí na Bealtaine sa bhliain 1988. Bhí sé díreach ag iarraidh a chuid sean-nótaí a chur le chéile le húrscéal nua den chineál ar a dtugtar "úrscéalta pandiacha sóilipseacha" Tháinig cuid mhaith leabhar neamhfhoilsithe le Heinlein i gcló i ndiaidh a bháis.
Luathshaothar, 1939–1960.
Níor foilsíodh an chéad úrscéal le Heinlein, "For Us, The Living: A Comedy of Customs" (críochnaithe sa bhliain 1939) riamh roimh bhás an scríbhneora, ach sa bhliain 2003, cuireadh an lámhscríbhinn i gcló. Níl mórán maithe ann mar úrscéal, ós rud é nach úrscéal atá ann ach léachtóireacht faoi theoiricí an scríbhneora i dtaobh na sochaí. Mar sin féin, is díol suime é agus an léargas a thugann sé ar an dóigh ar fhorbair smaointeachas radacach Heinlein i dtaobh an duine mar ainmhí sóisialta, go háirithe an seasamh a ghlac sé i bhfách leis an tsaoirse chollaí. Is féidir fréamhacha go leor téamaí dá chuid a aithint sa leabhar seo.
Dealraíonn sé go raibh Heinlein ag iarraidh na hidéil seo a chomhlíonadh ina shaol féin, fiú sna tríochaidí, agus gur fhág seisean agus an dara bean chéile a bhí aige, Leslyn, cead mídhílseachta dá chéile i gcúrsaí craicinn a fhad is a bhí siad pósta. Nochtaí a bhí ann freisin, agus is minic a chardálann sé cúrsaí an nochtachais ina chuid saothair. Nuair a bhí an Cogadh Fuar i mbarr a olcais, thóg sé foscadh buamála faoina theach, cosúil leis an gceann ar ar thrácht sé ina úrscéal "Farnham's Freehold".
I ndiaidh "For Us, The Living", chrom sé ar na gearrscéalta agus na húrscéalta a scríobh a bhaineann leis an Stair Todhchaí a bhí leagtha amach aige, agus na hathruithe polaitiúla, cultúrtha agus teicneolaíocha ag teacht sna sálaí ag a chéile dá réir. Leis an mbailiúchán "The Man Who Sold the Moon", chuaigh tábla i gcló ina dtaispeántar amlíne na staire seo ón mbliain 1950 go dtí an bhliain 2600, agus imeachtaí na scéalta, chomh maith le laethanta breithe agus báis na bpríomhlaochra, suite san fhráma seo. Tá scéalta na staire todhchaí seo díolamtha sa dá himleabhar úd "The Past Through Tomorrow" agus "Orphans of the Sky". Ina dhiaidh sin, rinne scríbhneoirí eile ficsin eolaíochta, go háirithe Larry Niven, aithris ar an gcoincheap seo, agus iad ag postaláidiú stair todhchaí ar leith mar fhráma dá gcuid scéalta.
Sa ghearrscéal úd "Solution Unsatisfactory", a tháinig ar pár sa bhliain 1940, chuir Heinlein na tairngreachtaí seo leanas os comhair an scríbhneora: Sa bhliain 1941, chuirfeadh na Stáit Aontaithe tús le tionscadal rúnda mórscála chun armálacha núicléacha a chruthú agus a dhéanamh inúsáidte roimh dheireadh na bliana 1944. (I scéal Heinlein, ní buama a bhí ann ach dusta radaighníomhach, ach ba iad na himpleachtaí céanna straitéise a bhí ag dul leis.) Bhainfí úsáid as an arm núicléach le cathair mhór a chur de dhroim an domhain i gceann de stáit na Fearsaide (ba í Beirlín a bhí i gceist sa scéal, seachas Hiroshima agus Nagasaki). Chuirfeadh an beart sin deireadh leis an Dara Cogadh Domhanda, ach san am céanna, thosódh sé iomaíocht na n-armálacha idir na Stáit Aontaithe agus an tAontas Sóivéadach ("an tAontas Eoráiseach", mar a thugtaí air sa scéal). - I ngearrscéal Heinlein, phléasc cogadh amach sa deireadh, agus bhuaigh na Stáit Aontaithe é, ach de thoradh na teagmhála sin, tháinig rialtas míleata i gceannas ar an tír, agus rinneadh deachtóireacht di.
Tháinig cuid mhór de na tairngreachtaí seo isteach fíor, ach thairis sin, bhí Heinlein in ann meon na hAoise Núicléiche a chur os comhair an léitheora sula raibh an aois féin ann i gceart: rás na n-armálacha, an buille díoltais agus an comhdhíothú réamhchinntithe. San am céanna, ní raibh na polaiteoirí ná na ginearáil ach ag tosú ag déanamh a marana ar impleachtaí an chineál seo armálacha don tsaol ar fad.
An chéad úrscéal a tháinig i gcló ó pheann Heinlein, mar atá, "Rocket Ship Galileo", fuair sé eiteach ar dtús, ó bhí na foilsitheoirí den bharúil go raibh sé dochreidte go dtuirlingeodh aon duine ar an nGealach choíche. Sa deireadh thiar, áfach, bhí an teach foilsitheoireachta Scribner sásta é a chur i gcló, agus ón am sin i leith, d'fhoilseoidís úrscéal don aos óg le Heinlein uair in aghaidh na bliana, le haghaidh mhargadh na Nollag. Ba é Clifford Geary a mhaisigh ocht gcinn de na leabhair seo, agus an stíl speisialta a bhí aige, é ag tarraingt línte bána ar chúlra dubh, mar a bheadh sé ag líniú ar chlár dubh. Is féidir "Have Space Suit - Will Travel", "Farmer in the Sky", agus "Starman Jones" a lua mar shamplaí den chineál seo scríbhneoireachta.
Bhí an-drogall ar Heinlein mionsonraí a shaoil phríobháidigh a nochtadh don tsaol mhór, agus bhí sé go mór in achrann le hAlexei Panshin, léirmheastóir agus údar a scríobh ceann de na leabhair is tábhachtaí faoi shaothar an scríbhneora, "Heinlein in Dimension". Bhí eagla ar Heinlein go mbeadh an iomarca eolais den chineál seo le fáil sa leabhar. Is é an meas a bhí ag na daoine air san am seo ná gur scríbhneoir don aos óg ab ea é thar aon rud eile, agus is dócha go bhfuair sé deacair an cineál saol príobháideach a bhí aige a chur in oiriúint don íomhá phoiblí seo. D'fhéadfá a rá go raibh siabhrán príobháideachta air, agus bhí tábhacht na príobháideachta ar cheann de na clocha ba mhó ar a phaidrín polaitiúil freisin.
Na húrscéalta a scríobh sé do na léitheoirí óga, is féidir a lán téamaí fásta a aithint orthu chomh maith leis na téamaí a bhaineann leis an óige. Bíonn gnáthfhadhbanna na ndéagóirí á bplé iontu, agus sin go rábach raidhsiúil. Ógánaigh an-éirimiúla, an-intleachtacha iad a chuid laochra, agus iad ag streachailt a mbealaigh trí shaol na ndaoine fásta ina dtimpeall. An té nach n-aithníonn ach an dromchla, síleann sé nach bhfuil iontu ach scéalta simplí eachtraíochta faoi éachtaí an laoich agus faoin dóigh a ndeileálann sé le múinteoirí amaideacha agus le comhaoiseanna éadmhara.
Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air go raibh Heinlein barúlach go raibh na déagóirí i bhfad ní ba sofaisticiúla agus ní b'ábalta téamaí casta a thuiscint ná a shíl an chuid ba mhó de na daoine. Mar sin, bíonn aibíocht ag baint le cuid mhór de na scéalta seo a fhágann inléite ag na daoine fásta féin iad. Mar shampla, ina úrscéal "Red Planet", tugann sé cur síos ar mhic léinn óga atá páirteach i réabhlóid agus ag baint úsáid as airm thine. An dóigh ar thrácht Heinlein ar shaol gnéis an phríomhlaoich, níor thaitin sé leis an bhfoilsitheoir ach an oiread. Bhí Heinlein riamh meabhrach ar na srianta a chuir riachtanais na hóglitríochta lena chuid scéalta, agus cé go raibh sé in ainm is a bheith ag urramú do na srianta seo, ba mhinic a d'éirigh leis smaointí agus idéanna a smuigleáil isteach nach bhfeicfeá go minic ar fhicsean eolaíochta na linne má bhí sé dírithe ar léitheoirí óga.
Is iomaí léitheoir a shíleann inniu nach bhfuil Heinlein ach ag tál sean"chlichés" ar an léitheoir. Le fírinne, ba mhinic a chéadcheap seisean an príomhsmaoineamh ar baineadh an oiread sin athúsáide as i scríbhinní na n-údar eile go dtí go raibh meas an "chliché" ag na léitheoirí air. Na harrachtaigh ón spás a shealbhaíonn coirp na ndaoine ar an scannán úd "Invasion of the Body Snatchers", is dócha nach rithfeadh a leithéidí riamh le lucht déanta an scannáin, murach gur thug Heinlein isteach an idé ina úrscéal "The Puppet Masters".
Ba é an t-úrscéal deireanach a scríobh Heinlein don aos óg ná "Starship Troopers". Bhí sé go tréan in aghaidh chinneadh an Uachtaráin Eisenhower éirí as na tástálacha núicléacha, agus ba é an cinneadh sin a thug spreagadh dó an leabhar áirithe seo a scríobh. Ba é príomhsmaoineamh polaitiúil an leabhair nár chóir coinscríobh a bheith ann, ach gur chóir an ceart vótála a theorannú dóibh siúd a bheadh sásta dul sna saighdiúirí.
An Saothar Aibí, 1961–1973.
Sna blianta ó 1961 ("Stranger in a Strange Land") go dtí 1973 ("Time Enough for Love") a scríobh sé na húrscéalta ab aibí. An saothar a bhaineann leis an tréimhse seo, déanann sé trácht agus taighde ar na téamaí is tábhachtaí ina chuid scríbhneoireachta, ar nós an indibhidiúlachais, an liobrachais, agus an ghrá, idir chraiceann agus mhothúcháin. Tá an luathshaothar ag breathnú an-shaonta i gcomparáid leis na leabhair aibí, agus is dócha go raibh an ceart aige nuair a shíl sé nach raibh léitheoirí ná foilsitheoirí na gcaogaidí ar aon leibhéal leis an gcuid ba radacaí de na hidéanna a bhí aige. Níor fhoilsigh sé "Stranger in a Strange Land" ach roinnt mhaith ama i ndiaidh dó é a chríochnú, agus bhí ceisteanna na saoirse collaí agus an indibhidiúlachais radacaigh á bplé go flúirsiúil sa chéad úrscéal nár tháinig i gcló lena lá, "For Us, The Living". Is iomaí léitheoir a deir gurbh é "The Moon is a Harsh Mistress" an t-urscéal ab fhearr a tháinig óna pheann riamh. Is é is ábhar don úrscéal seo ná an cogadh a chuireann muintir na Gealaí lena saoirse a bhaint amach ón Domhan. San úrscéal seo, tá an Ghealach ina coilíneacht príosúnachta, cosúil leis an Astráil tráth dá stair.
Cé go raibh Heinlein i ndiaidh cúpla gearrscéal fantaisíochta a chumadh cheana féin, ba sa tréimhse seo a scríobh sé an chéad úrscéal den chineál sin, is é sin, "Glory Road". Sna húrscéalta "Stranger in a Strange Land" agus "I Will Fear No Evil", arís, thosaigh sé ag meascadh téamaí eolaíochta agus fantaisíochta, misteachas, agus aoir ar an reiligiún. Creideann léirmheastóirí áirithe, ar nós William H. Patterson, Jr., agus Andrew Thornton, go raibh sean-naimhdeas fealsúnta an scríbhneora i leith an phosaitíbheachais ag teacht chun solais sna leabhair seo. Dúirt Heinlein féin gurbh é saothar James Branch Cabell a chuir an cor seo ina chinniúint liteartha. Maidir le "I Will Fear No Evil", an dara húrscéal is déanaí sa tréimhse seo, is é an breithiúnas a thug an léirmheastóir James Gifford ná gur teip liteartha ar fad a bhí ann, agus gurbh é an peireatóiníteas a bhí ag luí ar an scríbhneoir faoin am sin a chaill an leabhar.
An Saothar Deireanach, 1980–1987.
Chaith Heinlein an peann i leataobh go ceann seacht mblian, agus an drochshláinte a bhí air. Nuair a fuair sé biseach, áfach, chrom sé ar an scríbhneoireacht arís. Sna blianta ó 1980 ("The Number of the Beast") go dtí 1987 ("To Sail Beyond the Sunset"), scríobh sé cúig úrscéal nua. Feictear na pearsana céanna sna leabhair seo, agus baint ag na himeachtaí is na háiteanna le chéile. Cuirtear fealsúnacht agus tuairimí pearsanta an scríbhneora i leith rudaí ar nós an rialtais, cúrsaí craicinn, agus an reiligiúin os comhair an léitheora go hoscailte, go leadránach fiú, dar le cuid de na léirmheastóirí. Níor thabhaigh na leabhair seo duaiseanna do Heinlein riamh, agus is minic a deirtear gurb é an taom a bhuail é sa bhliain 1977 a chuir ó mhaith é mar scríbhneoir. Ón taobh eile de, tá siad ann a deir gurb iad na leabhair dheireanacha na cinn ab fhearr a scríobh sé riamh. Cé go raibh cuid de na léirmheastóirí ag cáineadh na leabhar seo, bhí an-ghal orthu ag na ceannaitheoirí, agus is dóigh le cuid de na léitheoirí nár thuig na léirmheastóirí go raibh Heinlein d'aonturas ag iarraidh scigaithris a dhéanamh ar an bhficsean eolaíochta agus ar an litríocht féin mar rud.
Cuid de na leabhair seo, cosúil le "The Number of the Beast" agus "The Cat Who Walks Through Walls", is scéalta eachtraíochta iad ar dtús, agus iad ag iompú ina bhfantaisíochtaí fealsúnachta ag druidim chun deireanais dóibh. Tá an dá bh'fhéidir ann, cé acu a theip a scileanna ceirde ar Heinlein nó a bhí sé d'aon ogham ag féachaint le srianta an fhicsin eolaíochta, mar sheánra liteartha, a shíneadh amach le sórt réalachas draíochta a dhéanamh de, cosúil leis an dóigh a ndearna sé san úrscéal "Stranger in a Strange Land".
An claonadh chun féintagarthachta a thosaigh sna húrscéalta úd "The Stranger in a Strange Land" agus "Time Enough for Love", mhéadaigh air sna leabhair dheireanacha, ar nós "The Cat Who Walks through Walls". An fear atá ina phríomhlaoch agus a insíonn an scéal sa leabhar sin, is iarshaighdiúir é a chuaigh chun pinn i ndiaidh dó dul ar pinsean ar chúiseanna easláinte, agus é ag titim i ngrá le bean atá an-chosúil le Ginny, mar is dual do na mná láidre i scéalta Heinlein. Ní théann na húrscéalta seo in abar leis an bhféintagarthacht seo, ó tá an oiread sin féin-scigaithrise agus íoróine ag dul léi, agus an scríbhneoir ag magadh faoi féin. San am céanna, is dócha nach dtéann siad i bhfeidhm ar an dóigh ba chóir ar an léitheoir nach bhfuil eolach ar na húrscéalta a scríobh Heinlein roimhe sin. Is iomaí léitheoir fosta nach bhfuil sásta leis an gcineál tráthúlacht cainte a chleachtann sé, go háirithe i gcomhrá na laochra: cibé cérb as do na carachtair éagsúla, bíonn siad uile ag labhairt sa stíl chéanna agus ag tagairt do na himeachtaí céanna - is é sin, tá canúint an Lár-Iarthair acu ar fad, agus iad fáiscthe, mar phearsana, as na blianta i ndiaidh ghéarchéim eacnamaíochta na dtríochaidí. Bíonn léitheoirí áirithe cineál faoi dhraíocht ag an gcineál seo macántachta, agus léitheoirí eile den tuairim go bhfuil an easpa sofaisticiúlachta ag cur as dóibh.
Maidir le "Job: A Comedy of Justice", is aoir é ar an gCríostaíocht Shoiscéalach agus baint aige leis an ngearrscéal úd "The Unpleasant Profession of Jonathan Hoag" a tháinig óna pheann sa bhliain 1942. Níl baint ag "Job" ná ag "Friday" leis an trí cinn eile de na húrscéalta "féintagartha". Tá "Friday" bunaithe ar dhomhan agus ar imeachtaí an scéil úd "Gulf" a scriobh sé sa bhliain 1953.
Na Foilseacháin Iarbháis.
Foilsíodh ceithre leabhar le Heinlein i ndiaidh a bháis. Tráchtadh ar "For Us, the Living" cheana féin. Sa bhliain 1989, cuireadh bailiúchán de litreacha leis i gcló faoin teideal "Grumbles from the Grave". Trí bliana ina dhiaidh sin, foilsíodh "Tramp Royale", a thugann cur síos ar an turas timpeall an domhain a rinne seisean agus Ginny sna caogaidí. Thairis sin, chuir Yoji Kondo agus Ginny in eagar roinnt scéalta le Heinlein sa leabhar "Requiem" nach raibh foilsithe faoi chlúdach leabhair roimhe sin. Leabhar ceiliúrtha ab ea "Requiem", mar a thugann an teideal le fios ("Éagnairc"), leabhar a foilsíodh in ómós do Heinlein, agus is iad cuimhní cinn a chuid cairde agus aistí na scríbhneoirí a d'admhaigh a thionchar an chuid lárnach sa leabhar.
Tá an leabhar "Robert A. Heinlein's Variable Star" le teacht amach i Mí Dheireadh Fómhair, 2006. Spider Robinson a chuir in eagar í. Scríbhneoir ficsin eolaíochta é Robinson ar imir saothar Heinlein an-tionchar ar a chuid saothar.
Heinlein, Robert A
Heinlein, Robert A
Heinlein, Robert A
Heinlein, Robert A


Gary Cooper.
Gary Cooper sa scannán "High Noon" (1952)
Ba aisteoir Meiriceánach ó bhunadh Briotanach é Gary Cooper (7 Bealtaine, 1901 – 13 Bealtaine, 1961) a bhuaigh Gradaim an Acadaimh dhá uair. Lean a shaol oibre ó na 1920ídí go dtí bliain a bháis. Bhí aithne air mar gheall ar a stíl aisteoireachta ciúin agus a phearsa stóchúil, tréan, a d'oir go mór do na iomaí rólanna sna "Westerns" inar ghlac sé páirt.
Fuair Cooper cúig ainmniúchán Oscar don duais "Aisteoir is Fearr", le linn a shaol oibre, agus bhain sé dhá uair é. Fuair sé Duais Onórach freisin ón Acadamh i 1961, cúpla seachtain roimh a bháis.
Óige.
Rugadh Cooper faoin ainm Frank James Cooper i Helena, Montana, ach bhí cónaí air agus é ina bhuachaill i nDunstable, Sasana, lena mháthair Alice, agus a dheartháir ní ba mhó, Arthur Le Roy. Chuaigh sé ar scoil i scoil ghraiméar na háite idir 1910 agus 1913. Gortaíodh é i dtimpiste gluaisteáin agus é trí bliana déag d'aois, agus bhí air bogadh go dtí rainse a athar i Montana, SAM le biseach a fháil, áit a ghnóthaigh sé a chuid scileanna marcaíochta.
Hollywood.
"The Winning of Barbara Worth" (1926)
Bhog sé go Los Angeles i 1924, áit a fuair sé post mar dhuine sa bhreis sa tionscail scannánaíochta. Bliain ina dhiaidh dá chéad scannán gearr mar phríomhaisteoir, glaodh go Paramount Studios é agus ofráladh conradh fad-téarmach dó, rud a ghlac sé leis. D'athraigh sé a ainm go Gary i 1925, de réir chomhairle a ionadaí, a cheap gur spreag an t-ainm nádúr "garbh" Gary, Indiana. Tugadh "Coop" air agus bhí ról aige i níos mó ná céad scannán. Bhain sé a chéad duais Oscar don Aisteoir is Fearr i 1941 dá ról i Sergeant York. I 1952, bhain Cooper an dara Oscar dá ról mar Marshal Will Kane i "High Noon", a léiriú ab fhearr de réir na gcriticeoirí.
Bás.
Fuair Cooper bás ó ailse scamhóige i 1961, sé lá i ndiaidh dó seasca bliain a chomóradh, agus cuireadh é i reilig an Chroí Ró-Naofa i Southampton, Nua Eabhrac. Chuaigh sé faoin scian do ailse próstatach agus putóige an bhliain roimhe sin ach ní raibh modh ann ag an am chun monatóireacht a dhéanamh ar ailse. Bhí sé ró-bhreoite chun freastal ar an Oscar in Aibreán 1961, agus dá bhrí sin ghlac a dhlúth-chara James Stewart a Oscar onórach ina áit. Ba léir ó óráid tochtmhar Stewart go riabh rud éigin mícheart, agus an lá ina dhiaidh bhí ceann-teideal ar nuachtáin ar fud an domhain, "Tá ailse ag Gary Cooper". Mí ina dhiaidh sin, fuair an t-aisteoir bás.
Scannáin.
"For Whom The Bell Tolls" - 1943
Cooper, Gary
Cooper, Gary
Cooper, Gary


Białystok.
An tSeanpháirc agus Geata an Pháláis Branicki
Cathair sa Pholainn is ea Białystok (Bealarúisis: "Беласток", "Biełastok"; Liotuáinis: Balstogė; Giúdais: ביאַליסטאָק). Ciallaíonn an t-ainm 'leiceann cnoic bán' as Gaeilge. Is í an chathair is mó in oirthuaisceart na Polainne, agus í ina príomhchathair ar Chúige Podlasie ("Województwo Podlaskie"). Tá an áit saibhir i mionlaigh náisiúnta, go háirithe Bealarúisigh. Labhraítear cuid mhaith Bealarúisise sa chathair agus ina timpeallacht, agus tá consalacht ag an mBealarúis ansin. Thairis sin, tá cuid mhaith Rúisigh, Úcráinigh, agus Tataraigh ann.


Zinedine Zidane.
Iar-imreoir sacair is ea Zinedine Yazid Zidane (rugadh i Marseille, an Fhrainc ar 23 Meitheamh, 1972). Bhíodh Zidane, nó "Zizou", ag imirt le foireann náisiúnta na Fraince, agus an club mór Real Madrid sa Spáinn.
D'éirigh Zidane as imirt an spóirt tar éis Chorn Domhanda 2006, a bhí ar siúl sa Ghearmáin. Cuireadh den pháirc é i gcluiche ceannais an Chorn Domhanda tar éis dó Marco Matarazzi a ionsaí lena chloigeann. Thosaigh sé, áfach, ag obair mar thraenálaí le Real Madrid, ar dtús mar thraenálaí cúnta, ansin mar thraenálaí Real Madrid Castilla, agus ag toiseacht sa bhliain 2016 mar phríomh-thraenálaí Real Madrid.


The Championships, Wimbledon.
Comórtas leadóige a bhíonn ar siúl gach bliain i Londain, Sasana is ea The Championships, Wimbledon. Is páirt den Grand Slam é Wimbledon, a imrítear gach Meitheamh agus Iúil ag an All England Lawn Tennis and Croquet Club.
Stair.
Imríodh an chéad chomórtas sa bhliain 1887. Comórtas d'imreoirí amaitéaracha ab ea é ag an am sin. Imríodh an chéad chomórtas san áit ina mbíonn sé ar siúl faoi láthair sa bhliain 1922. Thosaigh imreoirí gairmiúla isteach san iomaíocht sa bhliain 1968.


Bob Marley.
Ba cheoltóir reggae as Iamáice é Bob Marley (6 Feabhra, 1945 - 11 Bealtaine, 1981). Amhránaí, cumadóir, giotáraí agus gníomhaí a bhí ann. Thosaigh a ghairm ceoil i 1963 leis an ngrúpa ceol "The Wailers" agus bhain sé stíl shainiúil cumadóireachta agus gutha amach. Scaoil "The Wailers" roinnt de na céad ceirníní reggae leis an léiritheoir Lee "Scratch" Perry.
Scoir The Wailers i 1974 agus lonnaigh Marley i Sasana, áit a thosaigh sé gairm ceoil aonarach agus scaoil sé an albam aonarach "Exodus" i 1977. D'éirigh go maith leis an albam ar fud an domhain. D'fhan Exodus ar na cairteacha ar feadh 56 seachtain as a chéile. Scaoil sé ceithre singil as an albam, "Exodus", "Waiting in Vain", "Jamming", agus "One Love". I 1978 scaoil sé an albam "Kaya", agus bhí na singil "Is This Love" agus "Satisfy My Mind" ar an albam.
Diagnóisíodh go raibh meileanóma urchóideach aige i 1977 agus fuair Marley bás ar an 11ú Bealtaine 1981 i Miami agus é 36 bliain d'aois. Ba Rastafárach díograiseach é agus chuir sé spioradáltacht ina cheol go minic.
Luath Saol agus Gairm.
Rugadh Robert Nesta Marley ar feirm a sheanathair ar thaobh a mháthar i Nina Mile, Saint Ann Parish, Iamáice go Norval Sinclair Marley (1885-1955) agus Cedella Booker (1926-2008). Ba Iamácach bán é Norval Marley, ó Sussex i Sasana.
Tagairtí.
Marley, Bob
Marley, Bob
Marley, Bob


Muhammad Ali.
Dornálaí Meiriceánach ba ea Muhammad Ali (a rugadh leis an ainm Cassius Marcellus Clay, Jr ar an 17 Eanáir, 1942 i Louisville, Kentucky agus a d'éag ar an 3 Meitheamh 2016 i Phoenix, Arizona). Rinneadh curadh an domhain sa trom-mheáchan de i 1964, 1974, agus 1978.
Dornálaíocht.
Dornálaí an-rathúil a bhí ann, agus tugadh an leasainm "The Greatest" air. Bhronn an iris "Sports Illustrated" an teideal "Fear Spóirt an Chéid" air sa bhliain 1999.
Bhuaigh Ali bonn óir sna Cluichí Oilimpeacha i Tóiceo sa bhliain 1960.
Throid Muhammad Ali in aghaidh Henry Cooper dhá uair, i 1963 agus ar an 21 Bealtaine 1966. Bhí an bua ag Ali gach uair, ach bhí na dornálaithe ag troid an méid a bhí ina gcnámha. Bhí an Ali ar na rópaí i 1963, ach chuir an dornálaí a chéile comhraic dá chothrom.
Ar an 29 Deireadh Fómhair 1960, bhuaigh Muhammad Ali a chéad chluiche dornálaíochta gairmiúil.
Ar an 16 Feabhra 1978, bhuaigh Leon Spinks an Craobh Dornálaíochta Trom-Mheáchan Domhanda i gcoinne Muhammad Ali.
D'éirigh Ali as an dornálaíocht sa bhliain 1981, nuair a chlis a shláinte. Fuair sé amach go raibh Galar Parkinson air sna 1980idí.
Polaitíocht.
Taobh amuigh den chró dornálaíochta, gníomhaí polaitiúil ab ea Muhammad Ali freisin.


Séamus Ó Conghaile.
Ba cheannaire sóisialach Éireannach é Séamas Ó Conghaile (Béarla: "James Connolly" 5 Meitheamh, 1868 - 12 Bealtaine, 1916) a rugadh i nDún Éideann na hAlban le tuismitheoirí Éireannacha.
Bhunaigh Ó Conghaile an tArm Cathartha i mBaile Átha Cliath i 1913, i rith an Fhrithdhúnadh. Ghlac sé páirt in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, agus gortaíodh go dona é.
Lámhachadh é leis na ceannairí eile i bPríosún Cill Mhaighneann, agus é ina shuí ar chathaoir, é gortaithe chomh holc san Éirí Amach nach raibh sé in ann seasamh.
Luathshaol.
Saolaíodh Séamas Ó Conghaile i sluma Éireannach i nDún Éideann thiar sa bhliain 1868. Mac le tuismitheoirí Éireannacha ó Chontae Mhuineacháin a bhí ann, agus chuireadar fuathú i ngeiteo sa chathair a bhí lán le hÉireannaigh eile.
Saothraithe bochta a bhí iontu den chuid ba mhó. Oileadh sa scoil Chaitliceach áitiúil é, go dtí gur ghlac sé post mar shaothraí chomh maith ag deich mbliana d'aois.
Mar thoradh ar an mbochtanas agus an easpa oibre sa cheantar, chláraigh seisean agus a dheartháir ní ba shine John, le hArm na Breataine.


Johnny Cash.
Ceoltóir Meiriceánach ab ea Johnny Cash (26 Feabhra, 1932 - 12 Meán Fomhair, 2003). Amhránaí, cumadóir agus giotáraí a bhí ann (seánra ceoil: ceol tíre agus rac-cheol de ghnáth). Bhí guth íseal sainiúil ag Cash, agus chaith sé éadaí dubha i gcónaí (tugtar an leasainm "The Man in Black" air).
Dhíol Cash níos mó ná caoga milliún albam. I measc na h-amhráin cáiliúla a bhí aige ná "I Walk the Line", "Ring of Fire", "Folsom Prison Blues" agus "A Boy Named Sue".
Bhí Cash pósta leis an gceoltóir June Carter Cash. Fuair sí bás ar an 13 Bealtaine 2003. Croíbhriste cailleadh Johnny Cash ceithre mhí ina dhiaidh.
Naisc sheachtracha.
Cash, Johnny
Cash, Johnny
Cash, Johnny


Port an Pheire.
Is sráidbhaile mór é Port an Pheire ("Portaferry" as Béarla) suite ag deireadh an Aird Uladh. I gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann atá sé. Bhí 2467 duine in a gcónaí ann mar gheall daonáireamh 2001.


Cuaranfa Larry.
Cuaranfa Larry (MODIS) 19 Márta 2006
Bhuail Cuaranfa Larry tuaisceart Queensland na hAstráile ar an 20 Márta 2006 agus b'é ceann de na cuaranfaí ba mheasa a bhuail aon áit san Astráil le breis is leathchéad blian. Meastar go raibh gaoth 295 ciliméadar san uair i lár an cóaras. (Cuaranfa de chatogóir 5 a bhí sé, an leibhéal is measa.)
Rinneadh an-damáiste timpeall an dá bhaile sa gceantar, Innisfail agus Tully.


1. Fußballclub Union Berlin.
Is club peile i mBeirlín sa Ghearmáin é 1. FC Union Berlin. Bunaíodh an club sa bhliain 1906 faoin ainm "F.C. Olympia Oberschöneweide" agus tugadh "Union Oberschöneweide" orthu sa bhliain 1920. Tar éis an Dara Cogadh Domhanda bhí ainmneacha difriúla ar an gclub. Athbhunaíodh an club sa bhliain 1966 faoin ainm atá air inniu. B'iad an lucht leanúna a roghnaigh an t-ainm sin. Is iad dearg agus bán dathanna an chlub.
Imríonn an fhoireann a gcuid cluichí sa staid "An der Alten Försterei" (21,717 duine faoi láthair) in oirdheisceart Bheirlín. I séasúr 2008/09, nuathógtar cuid mhór den staid ag na céadta (timpeall 2,000) de lucht leanúna iad féin (gan aon phá) chun í a chur in oiriúint don lá inniu agus do na rialacha DFB um staideanna sa Ghearmáin. Dá bhrí seo, chaithfeadh Union a gcuid cluichí baile 2008/09 a imirt i staid "Friedrich-Ludwig-Jahn-Sportpark" i gceantar Prenzlauer Berg de Bheirlín. Nua-osclaíodh staid "An der Alten Försterei" ar an 8 Iúil 2009 le cluiche cairdeachais in aghaidh Hertha BSC. Sa séasúr seo chugainn, nuathógfar an príomhfhoirgneamh leis an bpríomhardán (suite) gan na cluichí rialta a bhriseadh.
Tar éis ceannchluiche um chorn DFB-Pokal 2000/01 a imirt in aghaidh Schalke 04 (0:2) bhí foireann na bhfear i dteideal chun páirt a ghlacadh i gcomórtas UEFA sa bhliain 2001/02 agus shroich siad an dara babhta. Imríonn Union sa dara sraith sacair na Gearmáine ("Zweite Bundesliga"), tar éis an séasúr 2008/2009 a chríochnú mar an chéad sheaimpín ariamh na 3ú sraith Ghearmánach, a bhí nuabhunaithe i samhra 2008. Chríochnaigh siad an chéad séasúr dá gcuid faoi láthair sa dara sraith (.i. 2009/10) ar an 12ú háit (as 18). Sna séasúir ina dhiaidh sin shroich siad an 11ú, an 7ú agus arís an 7ú háit. Idir an dá linn nuathógtár ceathrú hardán na staide a bhfuil beagnach gach suíochán ar fad air. Tá an staid réite anois le haghaidh níos mó ná 21,700 duine (3,807 suíochán, 17,910 seasamh).
Stadion an der Alten Försterei, tar éis a nuathógadh í


Ontario.
Is é Ontario an cúige is mó daonra agus an dara cúige is mó achair i gCeanada.
Bhí daonra 13,505,900 ag Ontario sa bhliain 2013, 38.7% den daonra náisiúnta. Is é Torontó an phríomhchathair agus an chathair is mó chomh maith. Tá Ottawa, príomhchathair Cheanada, suite in oirthear Ontario.
Tíreolaíocht.
Tá trí réigiún in Ontario, mar atá machairí an tuaiscirt, an Sciath Cheanadach sa lár, agus deisceart an chúige. Bíonn na crainn gann sna máchairí ó thuaidh agus is minic an talamh riascach. Tá an tír ansin tearc ar dhaoine. Réimse mhór carraige atá sa Sciath Cheanadach a shíníonn trasna an chúige ón iarthuaisceart go dtí an oirdheisceart láir. Tá mianraí éagsúla le fáil go flúirseach ann chomh maith le foraoisí, locha agus aibhneacha, cé go mbíonn carraig lom na Scéithe ar an dromchla uaireanta freisin. Sa deisceart bíonn an talamh agus an aeráid níos oiriúnaí don churadóireacht. Tá 13% d'achar an chúige sa deisceart ach is ansin a bhfuil 94% den daonra.
Stair.
Ba iad na hIndiaigh (na "Chéad Náisiúin") na chéad áitritheoirí in Ontario. Bhí treibheanna Íreacacha (Iroquois, Petun, Huron) ina gcónaí i ndeisceart Ontario. Bhíodh cónaí orthu i dtithe fada i mbailte beaga daingnithe agus shaothraigh siad an talamh (min bhuí sa chuid ba mhó). Treibheanna Algancacha (Algonquin, Cree, Ojibwa) a bhí i dtuaisceart agus in iarthar Ontario, iad ag fánaíocht agus ag seilg agus ag iascach. Tháinig na Francaigh sa bhliain 1608. Rinne siad trádáil i bhfionnaidh leis na hIndiaigh. Chuir siad dúnfoirt ar bun—Fort Frontenac (Kingston inniu), Fort Niagara, agus Fort Detroit—ach níor chuir siad bailte dá gcuid féin ar siúl.
Cúige Québec sa bhliain 1774, Ontario mar chuid de
Rinne Henry Hudson taiscéaladh ar an mbá taobh thuaidh ó Ontario a bhfuil a ainm air inniu.i., Bá Hudson, sa bhliain 1615 agus cuireadh áiteanna trádála Sasanacha ar bun ar an gcósta úd. B'as sin a d'fhás an comhlacht Hudson Bay Trading Company a mhaireann i gCeanada agus sna Stáit Aontaithe go fóill. Fuair na Briotanaigh seilbh ar Ontario ar fad, in éineacht leis na críocha Francacha eile, trí Chonradh Pháras na bliana 1763. Dílseoirí ó na 13 choilíneacht ó dheas ba mhó a lonnaigh in Ontario sna blianta ina dhiaidh sin.
D'fhan go leor de na daoine úd ó na 13 choilíneacht neodrach sa chuid le linn Chogadh 1812 ach throid cuid de mhuintir Ontario ar son na Breataine sna mílístí Ceanadacha i gcoinne ionraic na bhfórsaí Meiriceánacha. Tháinig cuid mhór imirceach ón Eoraip sna blianta i ndiaidh an chogaidh chéanna, a lán daoine ó Éirinn agus ón mBreatain ina measc. Fuair suas leis an gceathrú cuid de na himircigh bás san iarracht ach, mar sin féin, d'fhás daonra Cheanada Uachtair (mar a thugtaí ar an gcuid ba mhó de Ontario ag an am) faoi cheathair idir 1812 agus 1842. Bhí 952,000 duine ina gcónaí ann faoin mbliain 1851. Tógadh canálacha agus iarnróid sa chéad leath den 19ú haois. Ag tosnú sa bhliain 1825, chuir an Chanáil Erie nasc ar siúl idir Locha Erie agus Ontario agus Cathair Nua-Eabhrac agus le margaidh eile do tháirgí Ontario.
Cuireadh Ceanada Íochtair (Québec, a bheagán nó a mhórán) agus Ceanada Uachtair le chéile sa bhliain 1840 agus baineadh féinrialachas éigin amach sa bhliain 1848 le córas an "rialtas fhreagraigh" ina raibh an rialtas i gcumhacht chomh fada agus a raibh siad ábalta tacaíocht an phobail a fháil. Nuair a cuireadh Tiarnas Cheanada ar bun ar 1 Iúil 1867 trí Acht Mheiriceá Thuaidh Briotanach, bhí Ontario ina chúige féin, in éineacht le Québec, New Brunswick, agus Albain Nua. John S. Macdonald an chéad phríomh-aire.
Mar gheall ar an fhorbairt eacnamaíoch leanúnach in Ontario sa dara leath den 19ú haois agus ina dhiaidh, bhí breis is 50% de na daoine ina gcónaí i gceantracha uirbeacha faoin mbliain 1911. An bhliain ina dhiaidh sin leathnaíodh na teorainneacha an chúige go Bá Hudson agus Bá James, rud a chuir an chruth céanna ar Ontario agus atá air an lá inniu. Tháinig inimircigh go dtí na críocha mianadóireachta sna 1920idí, daoine ón Lochlainn agus ó Québec go háirithe.
Fulaingíodh sa Spealadh Mór sna 1930idí. Chuir an Dara Cogadh Domhanda críoch leis sin agus tháinig na céadta míle teifeach ón Eoraip tar éis dheireadh an chogaidh úd. Lean an geilleagar ag fás sna blianta iarchogaidh agus thosaigh imiceacht shuntasach ón gcuid eile den domhan.
Geilleagar.
Tá geilleagar Ontario múnlaithe go mór ag geoghraife an chúige: saothrú acmhainní nádúrtha sa lár agus an talmhaíocht sa deisceart mar a mbíonn an talamh go maith chuici. Mar gheall ar an dlús daonra sa deisceart, is ansin a bhíonn an chuid is mó den tionsclaíocht, seirbhísí, rialtas agus na meáin chumarsáide. Baintear sochar as an turasóireacht sa dá réigiún araon.
Tá foinsí hidrileictreacha flúirseach in Ontario, ach mar sin féin ceannaíonn an cúige cumhacht ó Québec agus ó Michigan (an comhpháirtí trádála is mó ag Ontario). Tá leath de dhéantúsóireacht Cheanada suite in Ontario (52% den iomlán náisiúnta sa bhliain 2004). "Réigiún an Chrú Capaill Órga" a thugtar ar na ceantracha in aice Loch Erie agus iarthar Loch Ontario ina bhfuil an chuid is mó den tionsclaíocht ar siúl. Ba C$674.485 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Ontario sa bhliain 2012.


Lois McMaster Bujold.
Scríbhneoir ficsin eolaíochta agus fantaisíochta í Lois McMaster Bujold. Rugadh ar an 2 Samhain 1949 i gColumbus, Ohio í.
Foilsíodh an chéad leabhar léi sa bhliain 1984 agus tá bunsaothar de bhreis is 20 úrscéal scríofa aici ó shin i leith. Cuireadh cuid de na saothair sin i gcló in athuair i bhfoirm cnuasleabhar.
Bhí sí ina ball de na "Scribblies", cumann scríbhneoirí a bunaíodh i Minneapolis i dtús na bliana 1980. Sa chumann céanna, áirítear na scríbhneoirí gairmiúla Lillian Stewart Carl agus Patricia C. Wrede.
Is iad na scéalta ceoldráma spáis, faoi Miles Naismith Vorkosigan, is mó a thabhaigh clú do Bujold. Ach le blianta beaga tá carachtair nua á bhforbairt aici i réimsí na fantaisíochta chomh maith.
Eile.
Bujold, Lois McMaster


Die verlorene Ehre der Katharina Blum.
Úrscéal le Heinrich Böll is ea "Die verlorene Ehre der Katharina Blum, oder: Wie Gewalt entstehen und wohin sie führen kann" (Clú Caillte Chaitríona Blum, nó: An dóigh a dtagann an foréigean ar an bhfód agus na rudaí a tharraingíonn sé ina dhiaidh). Sa bhliain 1974 a tháinig an leabhar i gcló. Is é is cúlra don scéal ná atmaisféar polaitiúil sa Ghearmáin le linn fheachtas armtha an Rote-Armee-Fraktion, is é sin, Buíon an Airm Dheirg, nó Drong Baader-Meinhof. Bhí sceimhlitheoirí na droinge ag fuadach agus ag dúnmharú boic mhóra de chuid an tsaoil ghnó sa tír, agus na nuachtáin, go háirithe nuachtáin an fhoilsitheora choimeádaigh Axel Springer, ag tabhairt claontuairisce ar na himeachtaí faoi thionchar an teannais. Chardáil Böll na ceisteanna céanna ina lán saothar eile, go háirithe san aoir "Berichte zur Gesinnungslage der Nation" agus san úrscéal "Fürsorgliche Belagerung".
An Scéal.
Ceithre lá tar éis di freastal ar chóisir Inide ("Weiberfastnacht"), áit ar bhuail sí le fear darb ainm Ludwig Götten, téann Katharina chuig oifig an "Oberkommissar" Moeding lena admháil leis gur mharaigh sí iriseoir de chuid an nuachtáin "Die ZEITUNG" ("An NUACHTÁN").
Ansin insítear do na léitheoirí na himeachtaí a thit amach idir an dá linn. Chaith sí an oíche úd le Ludwig. An lá arna mhárach, fuair sí na póilíní ag déanamh ruathair isteach ina hárasán. D'ardaigh siad leo í chuig an stáisiún le hí a cheistiú. Robálaí bainc ab ea Ludwig, agus is é an chiall a bhain na póilíní as an scéal go raibh Katharina ag cabhrú leis. Chuir "Die ZEITUNG" iriseor díograiseach caidéiseach, darb ainm Tötges, ag fiosrú an scéil, agus é ag leanúint air gan staonadh. Chuir sé agallamh ar gach uile chara de chuid Katharina in éineacht lena muintir is a hiar-fhear céile. De bharr a chuid fhiosruithe d'fhoilsigh sé alt faoi Katharina nach raibh mórán fírinne ag baint leis ar aon nós, agus a chasadh féin bainte aige as an mbeagán a bhí fágtha. Thar aon rud eile, thug sé le fios go raibh baint aici le Ludwig roimh an teagmháil seo, go raibh "cuairteoirí fir" ag teacht chuici roimhe sin agus go raibh sí féin ina Cumannaí dearg gan smacht ar bith.
Ag an bpointe seo, rinne Katharina an cinneadh ar agallamh a thabhairt do Tötges chun an scéal a shoiléiriú agus a chur ina cheart arís. Ach de réir dealraimh níor bhain an tuairisc a foilsíodh, de bharr an agallaimh, leis an bhfírinne ach an oiread. Bhí trácht ann ar "mhana fuarchúiseach" Katharina, agus claontagairtí á ndéanamh dá hathair is dá deartháir, ionas go sílfeadh an léitheoir go raibh siadsan bainteach leis an "gcoir". Bhí sé ag teastáil ó Katharína anois súil a leagan ar an bhfear seo le fáil amach cén saghas duine a d'fhéadfadh a saol a lot uirthi mar seo. Chuaigh sí chuig ardoifig an nuachtáin le spléachadh a thabhairt don fhear, agus gunnán léi. Ar ndóigh, níor tháinig sé, agus tar éis dhá uair an chloig a chaitheamh mar sin, d'fhill sí abhaile.
Lean Tötges í agus rinne sé a bhealach isteach ina hárasán le lámh láidir. Bhí sé ag tabhairt "Blumchen" (an bláth beag) uirthi, agus é ag áitiú uirthi craiceann a bhualadh leis ("bumsen"). Ba é seo buille na tubaiste di. Thóg sí an gunna as a mála agus rinne sí é a lámhach.
Tar éis dhá uair an chloig, d'inis sí faoin eachtra do Moeding, áit ar thosaigh an t-úrscéal.
Cúlra an Scéil.
Ba é an nuachtán Gearmánach "Bild-Zeitung" a bhí i gceist ag Böll nuair a chuir sé an t-úrscéal seo ar pár. Rinneadh scannán de sa bhliain 1975. Is leis an teach foilsitheoireachta úd Axel Springer AG an nuachtán sin, agus stíl gháifeach á cleachtadh aige a chuirfeadh tablóidigh na Ríochta Aontaithe is na hÉireann i gcuimhne duit. Thiar sna seachtóidí, sa tréimhse atá i gceist ag Böll san úrscéal seo, bhí Bild-Zeitung agus nuachtáin eile Springer an-bhinbeach ag caitheamh anuas ar radacaigh na heite clé, ag cur a ladair i gcúrsaí príobháideacha na ndaoine agus ag foilsiú scéalta nuachta nach raibh bunús fírinne ar bith leo. Spreag an droch-chlú seo an t-iriseoir agus an scríbhneoir Günter Wallraff chun jab a fháil ag Bild-Zeitung lena staidéar féin a dhéanamh ar mhodhanna oibre an nuachtáin. Scríobh Wallraff na leabhair "Der Aufmacher" agus "Zeugen der Anklage" faoin seal a chaith sé ag obair don Bhild-Zeitung.


Traolach Mac Suibhne.
Dealbh de Thraolach Mac Suibhne
Polaiteoir agus réabhlóidí Éireannach ab ea Traolach Mac Suibhne (1879 - 25 Deireadh Fómhair, 1920). Rugadh i gCathair Chorcaí é, agus toghadh ina Theachta Dála don Chéad Dáil é sa bhliain 1919. Roghnaíodh Mac Suibhne mar Ard-Mhéara Chorcaí, tar éis báis Thomáis Mhic Churtáin. Cuireadh Mac Suibhne faoi ghlas ar an 12 Lúnasa, 1920. Fuair sé bás i bPríosún Brixton, tar eis stailc ocrais.
Phós a inion Máire Nic Shuibhne Ruairí Brugha, mac an Teachta Dála frith-chonartha Cathal Brugha, sa bhliain 1945.


My Bloody Valentine.
Banna rac-cheoil Éireannach/Sasanach is ea My Bloody Valentine, a bhí le chéile ar dtús báire idir 1984 agus 1995, go dtí gur tháinig siad ar ais le chéile sa bhliain 2007. Bhí guth suimiúil nua ag an mbanna, agus iad ag baint triail as fuaimeanna aisteacha agus ealaíonta. Ní raibh a lán cáil orthu, ach meastar gur albam tábhachtach é "Loveless" a seoladh sa bhliain 1991, agus bhí tionchar láidir acu ar a lán bannaí níos déanaí. Bhí cáil ag an mbanna arís sna 2000idí, nuair a cuireadh cúpla amhrán ón bhanna ar fhuaimrian an scannáin "Lost in Translation".


Ailiútaigh.
Bean Ailiútach agus a páiste, 1941
Is iad na hAiliútaigh (ainm féin: "Unangax", "Unangan", nó "Unanga") muintir dhúchasach na nOileáin Ailiúit in Alasca, (SAM), agus in Chukotka in oirthuaisceart na Rúise. Tá 17,000 Ailiútaigh ina gcónaí sna Stáit Aontaithe agus suas le 500 sa Rúis.
Labhrann siad an teanga Ailiúitis go traidisiúnta, teanga atá gaolta leis an Inuktitut. Tá Ailiúitis ag timpeall ar 150 duine sna Stáit Aontaithe, daoine aosta sa chuid is mó, agus roinnt céadta duine sa Rúis. Béarla agus Rúisis sa chuid is mó a labhrann na hAiliútaigh an lá atá inniu ann.


An Ailiúitis.
Baineann an Ailiúitis (sa teanga féin: "Unangam Tunuu") le fine na dteangacha Eiscimea-Ailiútacha. Is iad na hAiliútaigh a labhraíonn í. Tá cónaí orthu ar Oileáin Ailinie, ar Oileáin Pribilof, agus ar Oileáin Commander. Sa bhliain 2007, bhí an teanga ó dhúchas ag 150 duine.
Aithnítear trí phríomhchanúint, mar atá, canúint an Oirthir, canúint Atka, agus canúint Attu. Tá canúint Attu in éag cheana féin, ach is í an chanúint Oirthearach an ceann is líonmhaire cainteoirí dúchais. Labhraítear an chanúint sin in Oileáin Pribilof agus in oileáin Unalaska, Nikolski, Belkofski, Akutan, agus Kashega. An chanúint eile, arís, chluinfeá in Oileán Atka agus in Oileán Bering í.
Nuair a bhí an Rúis i seilbh Alasca, d'fhág an Rúisis an-lorg ar na canúintí ar fad ó thaobh an fhoclóra de. In Oileán Bering, labhraítear leagan fásteangaithe de chanúint Attu, ó aslonnaíodh muintir Oileán Mednyi go dtí an t-oileán sin sa bhliain 1969. Tá fásteanga Oileán Mednyi tar éis cuid mhaith míreanna gramadaí a ghlacadh isteach ón Rúisis.
Cé go bhfuil gaol ag an teanga Ailiúitis leis na teangacha Eiscimeacha, níl sí intuigthe ag lucht a labhartha. Mar sin féin, tá sí cosúil leo ó thaobh na tíopeolaíochta de, is é sin, is teanga iltáite nó teanga pholaisintéiseach í ina gcuirtear na míreanna gramadaí ina slabhra i ndiaidh a chéile, ionas gurb ionann aon fhocal amháin sa teanga Ailiúitis nó sna teangacha Eiscimeacha agus abairt fhada i dteanga cosúil leis an nGaeilge.


Teangacha Eiscimea-Ailiútacha.
Na teangacha Eiscimea-Ailiútacha a labhraítear i Meiriceá Thuaidh
Is fine teangacha iad na teangacha Eiscimea-Ailiútacha, agus cónaí ar a gcainteoirí dúchais sa Ghraonlainn, i dtuaisceart Cheanada, i dtuaisceart Alasca, agus in áiteanna i dtuaisceart na Sibéire. Tá dhá phríomhchraobh i gcrann ginealais na dteangacha Eiscimea-Ailiútacha, mar atá, na teangacha Eiscimeacha agus na teangacha Ailiútacha. Níl ach aon teanga amháin, an teanga Ailiúitise, sa chraobh Ailiútach, ach aithnítear dhá fhochraobh sa chraobh Eiscimeach, mar atá, na teangacha Inupik agus na teangacha Yup'ik.
Is í an Ghraonlainnis an t-aon teanga amháin san fhine seo nach bhfuil ag saothrú an bháis, nó tá stádas láidir aici sa Ghraonlainn, agus polasaí dian ag lucht rialtais an oileáin leis an teanga dhúchasach a choinneáil i mbéal an phobail. An chuid is mó de na teangacha seo is canúintí beaga iad nach bhfuil mórán seansanna acu faoi bhrú na mórtheangacha - an Béarla agus an Rúisis, go bunúsach.
Eiscimea-Ailiúitis.
Eiscimea-Ailiúitis
*


Dúchrónaigh.
Dúchrónach i mBaile Átha Cliath
Fórsa paraimíleata ab ea Fórsa Chúltaca Chonstáblacht Ríoga na hÉireann, nó na Dúchrónaigh mar a thugtar orthu go minic (Béarla: "Black and Tans") a cuireadh go hÉirínn le cuidiú le Constáblacht Ríoga na hÉireann troid a chur ar Óglaigh na hÉireann i mblianta Chogadh na Saoirse, ó 1920 go 1921. Thuill siad míchlú ó mhuintir na hÉireann, agus an léirscrios míréasúnta a rinne siad ar an tír.
Bunú na nDúchrónach.
I ndeireadh na naoú haoise déag agus i dtús na fichiú haoise, b’í ceist an Rialtas Dúchais a bhí ina príomhábhar calláin agus conspóide i bpolaitíocht na hÉireann. Chuaigh an t-acht um Rialtas Dúchais ar leabhar na ndlíthe sa bhliain 1912, ach cuireadh ar fionraí é, nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach.
Bhí poblachtánaigh radacacha ann, áfach, agus iad inbharúla nár leor an Rialtas Dúchais. B’é an neamhspleáchas iomlán a theastaigh uathu. I ndiaidh Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, chuaigh an náisiúnachas Éireannach chun géire, agus an dóigh a ndeachaigh básuithe na gceannairí náisiúnaíocha agus bagairt an choinscríofa i bhfeidhm ar an tír.
In olltoghchán na bliana 1918, bhain páirtí na náisiúnaithe radacacha, Sinn Féin, amach ochtó faoin gcéad de na suíocháin Éireannacha ar an bParlaimint. Ghair Sinn Féin poblacht neamhspleách d’Éirinn. Ansin, d’fhéach na Sasanaigh leis an bPoblacht a chur faoi chois, agus d’éirigh ina chogadh eadarnaíoch idir Gaeil agus Gaill. Sa bhliain 1919, chrom Óglaigh na hÉireann ar threallchogaíocht - Cogadh na Saoirse - a bhí dírithe go mór mór ar Chonstáblacht Ríoga na hÉireann.
I Mí Eanáir 1920, thosaigh Rialtas na Breataine ag fruiliú "fir a bheadh in ann ag obair gharbh dhainséarach". B’í an obair sin ná cuidiú leis an Constáblacht Ríoga na hÉireann a phóilíniú i bhfianaise an dóigh a raibh an tír ag iompú in aghaidh na Sasanach. Ní raibh siad in anás fear, leoga, nó nuair a tháinig Mí na Samhna, 1921, bhí naoi míle go leith d’earcaigh acu. Ní raibh sainéidí na Constáblachta ar fáil do chách, agus mar sin, b’éigean do na hearcaigh leor a ghabháil le meascán de shainéidí caicí Arm Shasana agus den chineál cultacha a chaitheadh na póilíní Sasanacha. B’é an chosúlacht seo a thuill leasainm na nDúchrónach dóibh, agus ghreamaigh an t-ainm díobh fiú i ndiaidh dóibh na sainéidí cearta a fháil.
Fuair na hearcaigh nua druileáil trí mhí faoi dheifir, agus ansin, cuireadh ar garastún i mbeairicí na Constáblachta Ríoga iad, go háirithe i mBaile Átha Cliath, i gCúige Mumhan, agus in Iar-Chonnachta. Tháinig an chéad fhear acu go hÉirinn ar an 25 Márta 1920. D’earcaigh an Rialtas díorma eile den chineál chéanna, an Rannán Cúnta ("Auxiliary Division") - na h"Auxies" mar a thugadh na hÉireannaigh orthu. Is é an téarma Gaeilge a úsáidtear inniu ná na "Póilíní Cúnta". Iar-oifigigh Airm ab ea na Póilíní Cúnta. Bhí an dá dhream ag troid na nÓglach in éineacht.
Ag Troid in Éirinn.
Bhí pá réasúnta maith de réir chaighdeán an ama - deich scillinge an lá - á híoc leis na Dúchrónaigh. Thairis sin, fuair siad bia agus lóistín mar pheorcaisí. Ó nach raibh ach bunchleachtadh acu ar obair an phóilín, b’é an príomhról a ceapadh dóibh ná treisiú le neart míleata na bpéas, agus iad ag déanamh fairtheoireachta, ag gardáil, ag tionlacan gníomhairí de chuid an Rialtais, ag tacú leis na constáblaí, ag cur smacht ar na sluaite, agus ag cur catha ar na hÓglaigh. B’é an meas a bhí ag na Poblachtánaigh orthu, áfach, gur arm forghabhála a bhí iontu. Nuair a bhí an cath in aghaidh na nÓglach agus na bPoblachtánach eile ag dul chun géire, thabhaigh na Dúchrónaigh míchlú ó mhuintir na tíre, chomh brúidiúil is a bhí siad - agus sin le caoinchead Rialtas na Breataine. Inniu, creidtear nach ar na Dúchrónaigh amháin a bhí an locht agus go raibh na Póilíní Cúnta i bhfad ní ba chruálaí.
Thairis sin, rinne gnáth - "shaighdiúirí dubha" de chuid na Constáblachta Ríoga ainghníomhartha freisin, cé gur nós leis na hÉireannaigh gach mioscais a chur i leith na nDúchrónach. Mar shampla, constáblaí áitiúla a mharaigh Tomás Mac Curtain, Ard-Mhéara Chorcaí, i Mí na Márta, 1920.
Maidir leis an triúr sibhialtach déag ar shiúil an ródach orthu ar Dhomhnach na Fola i bPáirc an Chrócaigh, b’iad na Póilíní Cúnta ba chiontach leis an gcoir áirithe sin. Thairis sin, rinne na "saighdiúirí dearga" gníomhartha uafáis fosta. Mar shampla, b’iadsan a dhóigh Mala agus Mainistir Fhear Maí.
I ndiaidh an iomláin, ba chuma le cuid mhór de na Poblachtánaigh faoi na miondifríochtaí idir na díormaí éagsúla, agus ba ghnách leo "Dúchrónach" a thabhairt ar fhear ar bith a raibh arm tine leis agus é ag cur catha ar na hÓglaigh. Leasainm eile ar na Dúchrónaigh agus ar na Póilíní Cúnta in éineacht ab ea "Tudor’s Toughs", nó b’é an Maor-Ghinearál Sior Henry Hugh Tudor a bhí ina cheannasaí ar na péas ar fad.
B’é Alexander Will ó Fharfair in Albain an chéad Dúchrónach a fuair bás sa chogadh. Maraíodh é nuair a d’ionsaigh na hÓglaigh beairic de chuid na Constáblachta Ríoga i Ráth Mór, Contae Chiarraí, ar an 11 Iúil 1920.
Má fuair fear de na Dúchrónaigh bás i bpáirc an áir, d’fhéach a chuid compánach chuige go n-íocfadh na sibhialtaigh Éireannacha a dheachú sin a íoc. I rith an tsamhraidh sa bhliain 1920, is iomaí sráidbhaile nó cathair bheag a dhóigh is a chreach na Dúchrónaigh: Tuaim i gContae na Gaillimhe, Baile Átha Troim, Baile Brigín, Dúrlas Éile, an Teampall Mór, agus go leor eile.
I Mí na Samhna sa bhliain 1920, rinne na Dúchrónaigh "léigear" ar Thrá Lí le héiric a éileamh sa dóigh ar fhuadaigh is ar mharaigh na hÓglaigh beirt fhear de chuid na Constáblachta Ríoga. Dhún na Dúchrónaigh síos na siopaí is na gnóthais eile sa chathair, agus níor lig siad isteach goblach amháin bia ar feadh seachtaine. Thairis sin, mharaigh siad triúr daoine áitiúla.
Ar an 14 Samhain 1920 d’fhuadaigh agus mharaigh na Dúchrónaigh sagart Caitliceach, an tAthair Mícheál Griffin, i gCathair na Gaillimhe. Fuarthas a chorpán sáite síos i bportach i mBearna in aice le Gaillimh seachtain ina dhiaidh sin. B’é an t-ainghníomh ab fheiceálaí dá ndearna na Dúchrónaigh, áfach, ná gur chreach siad Cathair Chorcaí ar an 11 Nollaig 1920. Dódh lár na cathrach ar fad, agus scriosadh breis is trí chéad foirgneamh. Mharaigh siad cúigear sibhialtach agus beirt a bhí in amhras acu faoi bheith ina nÓglaigh.
Costas.
I Mí Eanáir sa bhliain 1921, d’eisigh Coimisiún an Lucht oibre sa Bhreatain Mhór tuarascáil ar chúrsaí na hÉireann, agus iad ag lochtú pholasaí slándála an Rialtais go tromchúiseach, go háirithe ó chreid siad go raibh na Dúchrónaigh imithe ó smacht ar an Rialtas.
Déanta na fírinne, áfach, bhí an Rialtas i ndiaidh cead a thabhairt dóibh, ar an 29 Nollaig 1920, "díoltas oifigiúil" a imirt ar na hÓglaigh agus ar lucht a dtacaíochta trína gcuid maoin shaolta agus tithe a chur trí thine. Chuidigh an t-ordú oifigiúil seo, chomh maith leis an tuilleadh béime a cuireadh ar an disciplín inmheánach sa Chonstáblacht, le cogaíocht réasúnta a chur in áit na loitiméireachta míréasúnta ar feadh a raibh fágtha den chogadh.
Mar sin féin, rinne feachtas na nDúchrónach ní ba mhó dochair ná maitheasa do leas na Sasanach, nó is é an breithiúnas a thug go leor daoine air nach raibh ann ach sceimhlitheoireacht státurraithe. Is é sin, ní rabhthas ag iarraidh síocháin agus rialtas dlíthiúil a chur ar bun in Éirinn arís, ach ag cur cogadh polaitiúil ar an scarúnachas Éireannach, cuma cé acu a bhí náisiúnachas síochánta dlíthiúil nó poblachtánas armtha i gceist.
Cuid mhór de na hÉireannaigh a bhí ag cáineadh poblachtánachas na láimhe láidire roimhe sin, ghlac siad col leis an rialtas Gallda anois. Bhí nósanna brúidiúla na nDúchrónach i mbéal an phobail ar fud an domhain, rud a rinne an-díobháil do chlú idirnáisiúnta na Breataine Móire, agus bhí polaiteoirí Sasanacha agus an Rí féin ag lochtú fórsaí na Corónach faoin dóigh a raibh siad ag rith damhsa in Éirinn.
Chaith timpeall seacht míle fear seal sna Dúchrónaigh i rith na mblianta 1920-22. Níos mó ná fear as gach triúr a fuair bás nó a d’éirigh as na fórsaí sular scoireadh iad ar fad, in éineacht le Constáblacht Ríoga na hÉireann. Chuaigh níos mó ná fear as gach beirt ar pinsean Rialtais.
Fuair trí chéad triúr fear is trí scór de na Constáblaí Ríoga bás sa choimhlint, agus goineadh breis is sé chéad acu, ach is deacair a rá cé mhéad acu a bhí ina ngnáthchonstáblaí nó cad é an céatadán acu a bhí ina nDúchrónaigh nó ina bPóilíní Cúnta.
Chuaigh cuid de na hiar-Dhúchrónaigh sna péas i Sainordú na Palaistíne, agus duine acu i gceannas ar phóilíní na Palaistíne ar fad. Iad siúd a d’fhill ar an ngnáthshaol, fuair siad deacair socrú síos arís. Dúirt an staraí Sasanach Richard Bennett ina leabhar "The Black and Tans", a foilsíodh sa bhliain 1959, gur crochadh beirt iar-Dhúchrónach, ar a laghad, sa Bhreatain Mhór as ucht dúnmharú, agus chuir fear eile lámh ina bhás féin agus na póilíní ar a lorg i ndiaidh dó an choir chéanna a dhéanamh. Is féidir an léamh a bhaint as an scéal ná go raibh cuid den cheart ag na Gaeil a dúirt nach raibh sna Dúchrónaigh ach dríodar na bpríosúnach ó Shasana, ach tá sé chomh maith a rá gurbh iomaí duine acu a chaill sláinte a intinne is a anama go doleigheasta i dtrinsí an Chéad Chogadh Domhanda nó i bpáirceanna áir na hÉireann.
Oidhreacht.
Sráid Naomh Pádraig, Corcaigh, 14 Nollaig 1920.
De dheasca an léirscrios a rinne na Dúchrónaigh in Éirinn agus an oiread daoine a mharaigh siad, is cúis feirge agus faltanais do mhuintir na hÉireann iad i gcónaí. Focal maslach ar Shasanach é "Tan" nó "Black-and-Tan" i leathchaint na hÉireann inniu féin, agus cantar amhráin ar nós "Come Out Ye Black and Tans" le Doiminic Ó Beacháin go fóill. Is minic a thugann Poblachtánaigh Éireannacha "Cogadh na nDúchrónach" ar Chogadh na Saoirse. Téarma is ea é a bhí coitianta i mbéal na ndaoine sin a throid ar an taobh Poblachtánach sa Chogadh Cathartha, agus iad den bharúil nach raibh iomlán an neamhspleáchais bainte amach ag Éirinn fós. Le linn na gcíréibí i mBaile Átha Cliath i bhFeabhra sa bhliain 2006, chualathas na círéibeadóirí ag tabhairt "Black and Tan bastards" ar na Gardaí a bhí le mórshiúl na nDílseoirí a chosaint ar ionsaithe Poblachtánacha, rud a thaispeánann go bhfuil ainm agus clú na nDúchrónach greamaithe go domhain de mheabhraíocht na ndaoine.
Conspóid an Uachtair Reoite.
I Mí Aibreáin sa bhliain 2006, tharraing an mhonarcha uachtair reoite Ben & Jerry’s callán, nuair a lainseáil siad blas nua uachtair reoite sna Stáit Aontaithe ar ar bhaist siad "Black & Tan". Níorbh iad na Dúchrónaigh a bhí i gceist ag lucht an ghnólachta, ach an deoch a dtugtar an t-ainm céanna uirthi, agus í measctha as leann dubh (pórtar) agus leann geal (lágar).
Mar sin féin, fuair siad riachtanach ráiteas a eisiúint ina ndúirt siad nach raibh siad "ag tagairt don díorma de chuid Arm na Breataine Móire" agus a leithscéal a dhéanamh.


Teangacha Seapónacha.
Is fine teangacha iad na teangacha Seapónacha. Tá siad go léir á labhairt sa tSeapáin, agus is é tuairim na dteangeolaithe gur shíolraigh siad go léir as aon teanga amháin, ar a dtugann siad Réamh-Sheapóinis nó Próta-Sheapóinis.
Gaol na dteangacha Seapónacha le teangacha eile.
Táthar neamhchinnte, an bhfuil gaol ar bith ag na teangacha Seapónacha le haon fhine teangacha eile. Is iomaí teoiric atá ann, agus cuid mhaith acu ina gcnámha spairne, ach ní bhfuair aon cheann acu glacadh forleathan.
Naisc Sheachtracha.
Seapónacha


Teangacha Cugasacha.
Grúpaí eitneatheangeolaíocha i réigiún na sléibhte Cugasacha
Grúpa mór ilghnéitheach de theangacha iad na teangacha Cugasacha, agus iad á labhairt ag corradh is deich milliún duine i Sléibhte Chugais, ar theorainn na hEorpa agus na hÁise, idir an Mhuir Dhubh agus an Mhuir Chaisp. Ní fine cheart teangacha iad na teangacha Cugasacha dáiríre, nó níl gaol gach teanga acu le chéile deimhnithe ná dearbhaithe ar aon nós, cé gur féidir a rá go bhfuil foghrúpai ann a bhfuil na teangacha iontu gaolmhar le chéile. (Mar shampla, tá gaol ag an tSeisnis agus ag an Iongúisis le chéile gan aon dabht, agus iad fiú intuigthe ag cainteoirí a chéile.) Tá an "fhine Chugasach" bunaithe ar riachtanaisí praiticiúla an taighde, nó cé nach bhfuil cuid de na teangacha seo gaolmhar le chéile, bíonn comhthréithe acu i ndiaidh na gcéadta bliain a d'imir siad tionchar ar a chéile. Mar sin, bíonn sé ciallmhar staidéar a dhéanamh ar theangacha an ghrúpa seo in éineacht nó iad a chur i gcomparáid le chéile.
An tSeoirsis agus na teangacha Cugasacha Deisceartacha.
Is í an tSeoirsis an teanga is tábhachtaí acu seo mar theanga chultúrtha. Ceann de na teangacha Cugasacha Deisceartacha í, agus í gaolmhar leis na teangacha eile sa chraobh seo, mar atá, an teanga Margaluri (Mingréilis), an teanga Svaneti agus an teanga Laz. Teangacha iad seo atá thar a bheith difriúil leis an tSeoirsis ó thaobh na gramadaí agus an fhoclóra de, ach mar sin féin, dearcann na Seoirsigh orthu mar chanúintí de chuid a dteanga féin, ó úsáideann a gcainteoirí dúchais an tSeoirsis liteartha mar theanga chultúrtha - is é sin, má tá teacht acu ar an tSeoirsis: an chuid is mó de chainteoirí na teanga Laz, tá cónaí orthu sa Tuirc, agus iad ag scríobh as Tuircis.
Na Teangacha Nacha-Dhagastánacha.
Foghrúpa eile de na teangacha Cugasacha is ea na teangacha Caspacha nó na teangacha Nacha-Dhagastánacha - na teangacha Cugasacha Oir-Thuaisceartacha. Is iad an tSeisnis agus an Iongúisis na teangacha is tábhachtaí acu seo. Teangacha eile sa chraobh seo iad an teanga Lak, an teanga Avar, an teanga Lezgi, an teanga Tabasaran, agus an teanga Dargwa. Is teangacha liteartha iad seo, ach thairis sin, tá cuid mhaith eile acu ann nach bhfuil caighdeán scríofa ar bith acu. Na páisti a labhraíonn an teanga Botlikh, mar shampla, faigheann siad a gcuid scolaíochta trí mheán na teanga Avar, arb í francbhéarla na Dagastáine í.
Na Teangacha Pontacha.
Is iad na teangacha Cugasacha Iar-Thuaisceartacha, nó na teangacha Pontacha, nó na teangacha Abkhaz-Adyghe, an tríú foghrúpa atá ina fhíor-fhine teangacha. Is í an Chabairdis an teanga is líonmhaire cainteoirí dúchais acu. Teangacha eile iad an teanga Adyghe, a bhfuil gaol dlúth aici leis an gCabairdis - is minic a dhearctar ar an mbeirt acu mar chanúint aon teanga amháin - agus na teangacha Abkhaz agus Abaza, agus iad níos cosúla le chéile ná leis an gCabairdis nó leis an teanga Adyghe. Bhí a leithéid de theanga ann agus Ubykh freisin, ach fuair an cainteoir deireanach dúchais bás sa bhliain 1992. Bhí an teanga Ubykh níos cosúla leis an teanga Abkhaz agus leis an teanga Abaza, ach b'í an teanga Adyghe a mharaigh í.
Teangacha "neamh-Chugasacha" Chugais.
Cugasacha


Syd Barrett.
Ceoltóir, giotáraí agus cumadóir Sasanach ab ea Syd Barrett, a rugadh leis an ainm Roger Keith Barrett (6 Eanáir, 1946 - 7 Iúil, 2006). B'eisean a bhunaigh an banna Sasanach Pink Floyd i 1965, agus bhí sé ina phríomhchumadóir sa bhanna i rith an ré sin. Scríobh Barrett an chuid is mó den albam rathúil "The Piper at the Gates of Dawn", an píosa ceoil ab fhearr a bhí acu sa tréimhse seo.
Thosaigh staid meabhrach Barrett ag éirí go dona ag deireadh na 1960idí. Bhí sé ag úsáid an druga LSD go minic, agus ar feadh tamaill bhí fadhbanna intinne troime aige. Cuireadh as an mbanna é i 1968, agus tháinig David Gilmour isteach ina áit. Rinne Barrett cúpla albam ina aonar, ach ansin d'éirigh sé as.
Chaith Barrett an chuid eile dá shaol ar ais abhaile i gCambridge, i dteach a mháthar. Cailleadh i mí Iúil 2006 é.
Rinne Pink Floyd cúpla amhrán mar ómós do Bharrett, mar shampla "Shine On You Crazy Diamond" agus "Wish You Were Here".
Tagairtí.
Barrett, Syd
Barrett, Syd
Barrett, Syd
Barrett, Syd


MTV.
Stáisiún teilifíse is ea MTV: Music Television ("Teilifís Cheoil"), atá lonnaithe i Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Londain, Sasana. Is stáisiún don dream óg é den chuid is mó, agus é ar an gcéad bhealach riamh ina raibh físeáin cheoil ar siúl. Sa lá atá inniu ann, tá níos mó cláir ghinearálta don aos óg le feiceáil ann.
Thosaigh MTV ag craoladh ar 1 Lúnasa, 1981. An chéad fhíseán ceoil a taispeánadh ná "Video Killed the Radio Star" le The Buggles.


Pink Floyd.
Banna rac-cheoil as Cambridge Shasana is ea Pink Floyd. Ceann de na bannaí is mó sa domhain ba ea é, go hairithe sna 1970í agus na 1980í. B'iad Syd Barrett, Roger Waters agus David Gilmour na príomhchumadóirí sa bhanna.
Ar an 5 Lúnasa 1967, tháinig Pink Floyd ar an bhfód le albam eisithe acu ar an lá sin, "Piper at the Gates of Dawn".
D´fhág Barrett an banna i 1968, agus Waters i 1985.
Lean an grúpa ar aghaidh, áfach. Tháinig na baill go léir (ach amháin Barrett) le chéile sa samhradh 2005 chun cúpla amhrán a chasadh ag Live8.


Navachóis.
Is teanga Atapascach í an Navachóis ("Diné bizaad" a thugann lucht a labhartha ar a dteanga féin) a labhraíonn na Navachóigh ("Diné") in iar-dheisceart na Stát Aontaithe. Go geografach agus go teangeolaíoch, is ceann de na teangacha Atapascacha Deisceartacha - nó na teangacha Apaiseacha - í (tá formhór na dteangacha Atapascacha á labhairt in iar-thuaisceart Cheanada agus in Alasca).
Tá an Navachóis an-chosúil leis na teangacha nó na canúintí a labhraíonn na hApaisigh. Is féidir a rá, fiú, nach bhfuil ann ach ceann acu. Is iad an chanúint Iartharach (nó Apaisis Coyotero), an chanúint Chiricahua (a bhí ó dhúchas ag Geronimo) agus an chanúint Mescalero na cineálacha Apaisise is cóngaraí don Navachóis. Is iad seo canúintí Iartharacha na hApaisise - nó teangacha Iartharacha an fhoghrúpa Apaisigh san fhine Atapascach, más fearr leat.
Tá na Navachóigh an-chosúil leis na hApaisigh ó thaobh an chultúir de, leis. Déanta na fírinne, is é traidisiún an Bhéarla an t-aon chúis amháin le hiad a scaradh ó na hApaisigh féin.
Tá níos mó cainteoirí ag an Navachóis ná ag aon teanga dhúchasach Mheiriceánach eile taobh thuaidh de theoraiinn na Stát Aontaithe agus Mheicsiceo, agus í ag breis is céad míle duine mar theanga dhúchais. Tá líon na gcainteoirí, fiú, ag dul in airde.


An Téalainnis.
Is í an Téalainnis (ภาษาไทย, phasa thai; AFI [pʰaːsaːtʰɑj]) teanga náisiúnta agus oifigiúil na Téalainne. Is í teanga dhúchais na dTéalannach, is é sin, an dream eitneach is mó agus is láidre sa Téalainn, agus is ceann de na teangacha Thai-Kadai í. Glactar leis gurb é deisceart na Síne ba dúchas do lucht labhartha na dteangacha seo ar dtús, agus tá ceann acu, an teanga Zhuang, á labhairt ansin i gcónaí. Tá teangeolaithe áirithe den bharúil, áfach, gur féidir go bhfuil nasc éigin idir na teangacha Thai-Kadai agus na teangacha Astrainéiseacha, na teangacha Astráiseacha nó na teangacha Sínea-Thibéadacha.
Teanga thonúil í an Téalainnis, agus ní bhaintear mórán úsáide as míreanna gramadaí inti - is teanga scoite (teanga anailíseach) í, mar sin. Tá sí ó dhúchas ag 65 mhilliún duine, ach bíonn canúintí éagsúla ann ar fud na Téalainne, cuid acu an-difriúil, agus uaireanta is deacair a rá cé acu canúint Téalainnise nó teanga ghaolmhar atá á labhairt in áit nó i réigiún áirithe. Tá an Laoisis, teanga náisiúnta Laos, an-chosúil leis an gcanúint Téalainnise a labhraítear i dtuaisceart na Téalainne, mar shampla. Is léir, áfach, go bhfuil na canúintí seo go léir ag éirí níos cosúla leis an Téalainnis chaighdeánach faoi thionchar na meán cumarsáide.
Tá stíleanna éagsúla in úsáid sa Téalainnis: Téalainnis na sráide, an Téalainnis mhórluachach, an Téalainnis reitriciúil, an Téalainnis Ríoga agus an Téalainnis reiligiúnach. Sa Téalainnis Ríoga, úsáidtear a lán focal ón gCiméiris (teanga náisiúnta na Cambóide), agus bíonn a lán focal ó theangacha naofa an Bhúdachais - an tSanscrait agus an Pháilis - le cloisteáil sa Téalainnis reiligiúnach.


An Volaifis.
Is teanga í an Volaifis a labhraítear sa tSeineagáil, sa Ghaimbia, agus sa Mháratáin, agus is í teanga dhúchasach na Volafach í. Ceann de na teangacha Nígir-Chongócha í, agus í suite i mbrainse Atlantach na fine seo. Murab ionann agus an chuid is mó de theangacha an réigiúin, ní teanga thonúil í an Volaifis.
Is í an Volaifis an teanga is mó a labhraítear sa tSeineagáil. Glactar leis go bhfuil sí ó dhúchas ag 40% de mhuintir na tíre, agus an chuid eile bíonn sí acu mar theanga iasachta go minic. Tá Volaifis na gcathrach an-difriúil le Volaifis na tuaithe, áfach. An cineál Volaifise a chluinfeá i nDacár, mar shampla, tá go leor Fraincise agus Araibise measctha tríthi.
Maidir le gramadach na Volaifise is é an rud is suntasaí ná nach féidir na briathra a réimniú ar aon nós. Ina áit sin is iad na forainmneacha a réimnítear - is é sin baintear úsáid as forainmneacha éagsúla, nó foirmeacha éagsúla de na forainmneacha, leis an aimsir chaite, an aimsir láithreach agus araile a chur in iúl. Le fírinne áfach ní ar an aimsir atá an bhéim is mó sa réimniú seo féin ach ar ghné an bhriathair - is é sin cé acu gníomh críochnaithe atá i gceist nó gníomh atá ar obair i gcónaí.


Achadh Lon.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Achadh Lon ()


An Cheis.
Ia baile i gContae Fhear Manach í an Cheis ("Kesh" as Béarla).


An Garastún.
Baile i gContae Fhear Manach is ea An Garastún ("Garrison" as Béarla).


Baile an Irbhinigh.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Baile an Irbhinigh ("Irvinestown" as Béarla).


Béal Átha na Mallacht.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Béal Átha na Mallacht ("Ballinamallard" as Béarla).


Béal Cú.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Béal Cú ("Belcoo" as Béarla), in aice an Blaic.


Béal Liche.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Béal Liche ("Beleek" as Béarla).


Cill Chéile Dé.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Cill Chéile Dé ("Killadeas" as Béarla).


Cill Náile.
Sráidbhaile agus baile fearainn i gContae Fhear Manach is ea Cill Náile ("Kinawley" as Béarla). Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 75 duine ann. Tá 187 acra sa bhaile fearainn. Paróiste sibhialta atá ann chomh maith.


Daimhinis.
Baile i gContae Fhear Manach, Tuaisceart na hÉireann is ea Daimhinis ("Devenish" as Béarla).


Doire Ó gConaíle.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Doire Ó gConaíle ("Derrygonnelly" as Béarla).


Droim Scine.
Is liagchiorcal i gContae Fhear Manach é Droim Scine'".("Drumskinny" as Béarla).


Eadarnaidh.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Eadarnaigh ("Ederney" as Béarla).


Lios na Scéithe.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Lios na Scéithe ("Lisnaskea" as Béarla).


Lios Béal Átha.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Lios Béal Átha ("Lisbellaw" as Béarla).


Mullach na Seangán.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Mullach na Seangán ("Florencecourt" as Béarla), atá suite taobh amuigh d'Inis Ceithleann.


Paiteagó.
Sráidbhaile beag ar an teorainn idir Chontae Dhún na nGall agus Contae Fhear Manach is ea Paiteagó ("Pettigo" as Béarla). Tá an áit suite trasna na habhann arb í teorainn oifigiúil Phoblacht na hÉireann agus Thuaisceart Éireann. Is é an t-ainm oifigiúil atá ar an leath den tsráidbhaile ar thaobh an Tuaiscirt ná "Tullyhommon", is é sin Tulaigh Uí Thiomáin, ach is é an t-ainm atá ag muintir na háite uirthi ná an "High Street", is é sin, an tSráid Ard, ós rud é go bhfuil sí suite ar shlios an chnoic, agus radharc maith ansin ar an gcuid eile den tsráidbhaile. An chuid eile den tsráidbhaile, is é sin an tSráid Mhór, Sráid an Mhuilinn, agus Sráid an Stáisiúin, tá siad suite ar thaobh na Poblachta, agus iad ag teacht le chéile ar an Diamant i lár an tsráidbhaile. Tá eastáit nuafhorbartha tithíochta ann chomh maith ar imeall thuaidh na háite.


Ros Liath.
Baile i gContae Fhear Manach is ea Ros Liath ("Rosslea" as Béarla). Tá an baile gar don teorainn.
Suite ar bhruacha Finn atá sé.


Stevie Ray Vaughan.
Giotáraí cáiliúil Meiriceánach ab ea Stephen "Stevie" Ray Vaughan, nó uaireanta SRV (3 Deireadh Fómhair, 1954 – 27 Lúnasa, 1990). Rugadh Vaughan i nDallas, Texas, agus ceaptar go raibh sé i measc na giotáraithe is fearr riamh, agus é ag seinm na gormacha le giotár leictreach.
Fuair Vaughan bás tar éis timpiste sa bhliain 1990, nuair a thit an héileacaptar ina raibh sé ag taisteal sna sléibhte in East Troy, Wisconsin.
Vaughan, Stevie Ray Vaughan
Vaughan, Stevie Ray Vaughan
Vaughan, Stevie Ray Vaughan
Vaughan, Stevie Ray Vaughan


An tSeineagáil.
Is tír í an tSeineagáil atá lonnaithe taobh theas d'Abhainn na Seineagáile in iarthar na hAfraice. Tá teorainn aici leis an Aigéan Atlantach, an Mháratáin, an Ghaimbia agus Guine Bhissau. Is iamhchríoch í an Ghaimbia laistigh den Seineagáil, ag leanúint Abhainn na Gaimbia ar feadh 300 km intíre. Tá oileáin Rinn Verde suite 560 km ó chósta na Seineagáile. Is é Dacár príomhchathair na Seineagáile.
Stair.
Ar an 27 Meán Fómhair 2002, báthadh 1,863 duine nuair a d'iompaigh an bád farantóireachta MV Le Joola ar a béal faoi.
Tagairtí.
Seineagáil, An t
S


Hangul.
Is é an Hangul (Cóiréis: 한글, hangeul nó hangǔl) aibítir dhúchasach na Cóiréise, agus í in iomaíocht leis an gcóras neamh-aibítreach, Hanja, a fuarthas ar iasacht ón tSín. Tá an córas Hangul bunaithe ar fhuaimniú na teanga, ach ní thugann sé aird ar chomhshamhlú na gconsan, a bhíonn coitianta sa Chóiréis labhartha. Is é an Hangul an t-aon chóras scríbhneoireachta a úsáidtear sa Chóiré Thuaidh, ach tá an dá chineál scríbhneoireachta le feiceáil sa Chóiré Theas i gcónaí.


Aibítir Laidineach.
Is í an aibítir Laidineach (nó an "aibítir Rómhánach") an córas scríbhneoireachta aibítreach is mó in úsáid ar fud an domhain sa lá atá inniu ann. Tá 26 litir sa bhun-aibítir, agus úsáidtear é, le roinnt modhnuithe, sa chuid is mó de theangacha na hEorpa (roinnt tíortha Oir-Eorpach in easnamh), i Meiriceá Thuaidh agus Theas, san Afraic Fo-Sahárach, agus in oileáin an Aigéin Chiúin.
Baintear úsáid as litreacha eile freisin i dteangacha éagsúla, m.sh. w i mBéarla agus Gearmáinis.


Ozzy Osbourne.
Amhránaí rac-cheoil is ea John Michael "Ozzy" Osbourne (rugadh ar 3 Nollaig, 1948 in Aston, Birmingham, Sasana). Chan Osbourne sa racbhanna Black Sabbath sna 1960í agus na 1970í, ach cuireadh é as an ngrúpa i 1979, mar gheall ar na fadhbanna a bhí aige le drugaí. Thosaigh Osbourne slí beatha nua mar amhránaí ina aonar, le cabhair ó a bhean chéile Sharon, agus bhí rath aige arís. Bhunaigh siad an fleá cheoil Ozzfest chomh maith. Bhailigh Black Sabbath le chéile arís i 1997, agus tá siad ag seinm anois agus arís fós.
Bhí Osbourne agus a chlann ar fad le feiceáil ar an gclár teilifís "The Osbournes", ar MTV.


Tony Iommi.
Giotáraí agus cumadóir é Frank Anthony "Tony" Iommi (rugadh ar 19 Feabhra, 1948 é i mBirmingham, Sasana). B'eisean bunaitheoir an bhanna miotal troime Black Sabbath sna 1960idí, agus an duine a chum an chuid is mó den cheol. Ba é Ozzy Osbourne an ball is cáiliúla, ach i ndáiríre b'é Iommi an ceannaire i gcónaí.
Chruthaigh Iommi a lán de na fuaimeanna a úsáidtear i gceol miotal trom inniu. Mar shampla, thiúin Iommi a ghiotár síos ón gcaighdeán, mar bhí méara laige aige tar éis timpiste nuair a bhí sé ag obair i monarcha. Cruthaíodh fuaim nua a bhí i bhfad níos ísle agus dorcha, agus ba rud é a bheadh coitianta sa seánra as seo amach.
Tagairtí.
Iommi, Tony
Iommi, Tony
Iommi, Tony
Iommi, Tony


Freddie Mercury.
Ceoltóir Sasanach-Indiach ab ea Freddie Mercury (5 Meán Fómhair, 1946 - 24 Samhain, 1991), a rugadh in Zanzibar, de phór Parsi, leis an ainm Farrokh Bulsara. Bhí Mercury ina amhránaí leis an mbanna an-rathúil Sasanach Queen ó 1970 go dtí a bhás i 1991. Bhí guth an-láidir ag Mercury, agus deirtear gurb é duine de na siamsóirí is fearr sa rac-cheol riamh. Cumadóir tréitheach a bhí ann chomh maith, a sheinn an giotár, an pianó agus an sintéiseoir. B'eisean a scríobh na hamhráin cáiliúla "Bohemian Rhapsody", "We Are The Champions" agus "Crazy Little Thing Called Love".
Fuair Mercury amach go raibh SEIF air i 1987, agus cailleadh é sa bhliain 1991.
Tagairtí.
Mercury, Freddie
Mercury, Freddie
Mercury, Freddie
Mercury, Freddie


Mike McCready.
Giotáraí is ea Michael "Mike" McCready (rugadh i bPensacola, Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá ar 5 Aibreán, 1966), a sheinneann príomh-ghiotár leis an mbanna Meiriceánach Pearl Jam. Tá stíl ag McCready atá cosúil leis na gormacha, agus thóg sé inspioráid ó Jimi Hendrix, Stevie Ray Vaughan, agus daoine eile. Cumann McCready roinnt amhráin don bhanna freisin.
Naisc sheachtracha.
McCready, Mike
McCready. Mike


An Danmhairgis.
Is teanga Lochlannach oirthearach í an Danmhairgis (Danmhairgis: "dansk"); labhraítear í sa Danmhairg, in Oileáin Fharó, sa Ghraonlainn agus i Schleswig-Holstein sa Ghearmáin.
Ceanada.
I 2011 bhí Danmhairgis an máthairtheanga do 14,145 duine i gCeanada shíos ó 18,735 duine i 2006.
An Danmhairg.
Is í Danmhairgis an teanga náisiúnta agus teanga oifigiúil sa Danmhairg.
Oileáin Fharó.
I 2014 bhí Danmhairgis an máthairtheanga do 1,546 (3.1 %) duine sa na Oileáin Fharó. Ba í an dara teanga is comónta sa na Oileáin Fharó tar éis Faróis.
An Gearmáin.
Is teanga aitheanta mionlach í an Danmhairgis sa Gearmáin. Is i Schleswig Holstein atá cuid is mó do na cainteoirí lonnaithe toisc go bhfuil sé garr don Danmhairg. Tá sé measta go bhfuil Danmhairgis an máthairtheanga do idir ar 10,000-20,000 duine i Schleswig Holstein.
An Ghraonlainn.
Labhraíonn timpeall ar 12% do daonra an Ghraonlainn an Danmhairgis mar céad theanga.
S.A.M..
De réir an American Community Survey 2006-2010 bhí Danmhairgis an príomtheanga do 29,085 duine i S.A.M.. Bhí 21.4%(6,220) do na cainteoirí Danmhairgis i gcónaí i gCalifornia.


Teangacha Iaránacha.
Brainse d'fhine na dteangacha Ind-Eorpacha is ea na teangacha Iaránacha, agus iad á labhairt sa Mheán-Oirthear agus i Lár na hÁise. Le bheith beacht, is foghrúpa iad den bhrainse Ind-Iaránach iad, in éineacht leis na teangacha Ind-Áireacha.
Tá na teangacha seo ainmnithe as an Iaráin, nó is í an Pheirsis an teanga is líonmhaire cainteoirí acu, agus í ina teanga oifigiúil san Iaráin. Thairis sin, tá teangacha de chuid an ghrúpa seo á labhairt san Iaráin leis na cianta cairbreacha anuas. Ní hionann sin agus a rá go bhfuil baint ag na teangacha Iaránacha go léir leis an Iaráin, nó gur teangacha Iaránacha iad na teangacha uilig a labhraítear san Iaráin. Le fírinne, is teanga Thuirceach í an Asarbaiseáinis, atá á labhairt go forleathan i dTuaisceart na hIaráine.
Is í an Aivéistis an teanga Ind-Iaránach is sine a d'fhág fianaise scríofa ina diaidh. Is í teanga ársa, naofa an tSorastrachais í.
Is féidir na seanteangacha Iaránacha a dheighilt ina dhá bhfoghrúpa, mar atá, an grúpa Iartharach agus an grúpa Oirthearach. Roinntear teangacha Iaránacha an Iarthair ina dhá bhfobhrainse fós, mar atá, na teangacha Iaránacha Iar-Thuaisceartacha agus na cinn Iar-Dheisceartacha. Sa ghrúpa Oirthearacha atá an tSogdais, an teanga Khwarezmi, an teanga Saka, agus an Aivéistis (an tSean-Bhaictris). Sa chraobh iarthuaisceartach atá an Mhéidis, agus is ball den ghrúpa iardheisceartach í an Pheirsis. Tá go leor inscríbhinní fágtha againn sa tSean-Pheirsis, agus iad scríofa i litreacha dingchruthacha.
Na Teangacha Meán-Iaránacha.
I stair na dteangacha Iaránacha, is gnách a rá go raibh na teangacha "Meán-Iaránacha" á labhairt sa tréimhse ón gceathrú haois roimh bhreith Chríost go dtí an naoú haois i ndiaidh bhreith Chríost. Na teangacha Iaránacha a d'fhág iarsmaí scríofa ina ndiaidh sa tréimhse seo, is féidir iad a roinnt ina dteangacha Oirthearacha agus Iartharacha. I measc na dteangacha Oirthearacha, is féidir an Bhaictris, an tSogdais, an teanga Khwarezmi, an teanga Saka agus an tSean-Óiséitis (an Scitea-Sharmáitis) a lua, sa ghrúpa Iartharach is fiú an Phartais (Pathlaivis na nArsaicídeach) agus an Mheán-Pheirsis a aithint. Bhí an Phartais agus an Mheán-Pheirsis sách cosúil le chéile, agus scoilt shoiléir idir iad agus an grúpa eile, a bhí ní ba chóngaraí don tSean-Iaráinis. Bhí teangacha Oir-Iaránacha na linne á scríobh in aibítir na hAramaise, nó bhí an Aramais, cé nach teanga Iaránach í, ar an teanga ab fhairsinge in Impireacht Acaeiméineach na Peirse.
Ba í an Mheán-Pheirsis - an Phathlaivis - an teanga oifigiúil i bPeirs na Sasánach. Bhí sí á saothrú ón tríú haois go dtí an deichiú haois ag an stát, agus thairis sin, ba í teanga na scríbhinní diaga í ag lucht leanúna na Mainicéasaíochta, a d'fhág roinnt éigin de théacsaí ina ndiaidh.
Na Teangacha Iaránacha i ndiaidh Theacht an Ioslaim.
Nuair a tháinig an tIoslam go dtí an Iaráin, d'athraigh an bhaint a bhí ag na teangacha agus na canúintí éagsúla Iaránacha le chéile. Tháinig teanga chaighdeánach nua - an teanga "Dari", nó "teanga na cúirte" - in ionad na Pathlaivise mar theanga ardstádais. B'í an chanúint seo teanga na bhfilí cúirte, agus creidtear go raibh níos mó tionchair ag na canúintí oirthearacha uirthi, i gcomparáid leis an bPathlaivis, a bhí bunaithe ar na canúintí iartharacha. B'í an "Dari" ba bhunús le Peirsis chaighdeánach an lae inniu. Ar ndóigh, nuair a tháinig an tIoslam, cuireadh na litreacha Arabacha in úsáid sna scríbhinní Peirsise. Cruthaíodh cupla litir nua le freastal ar na fuaimeanna Peirsise nach raibh le fáil san Araibis, go háirithe an g (گ) agus an p (پ). Ní aithníonn an Araibis an p thar an b (ﺏ), agus glacann sí leis an bhfuaim [g] mar leagan Éigipteach de j an Bhéarla (Araibis: ﺝ).
An Foghrúpa Oirthearach.
Is iad na teangacha Iaránacha Oirthuaisceartacha a labhraítear inniu ná an Óiséitis agus an teanga Yaghnobi. Is í an teanga Yaghnobi an teanga chomhaimseartha is cóngaraí don tSogdais, a bhí á labhairt sa tréimhse Mheán-Iaránach san áit a bhfuil an Úisbéiceastáin agus an Táidsíceastáin inniu. Labhraítear an teanga Yaghnobi i gcúige Zarafshan sa Táidsíceastáin, ach ansin féin, níl sí ach ag cúpla míle sléibhteánach ó dhúchas, agus iad uilig in ann Táidsícis a labhairt chomh maith. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil an teanga seo ag géilleadh an fhóid don Táidsícis, agus í le dul in éag i ndiaidh cúpla glúin. Maidir leis an Óiséitis, tá sí á saothrú san Óiséit Thuaidh - "An Óiséit Thuaidh agus an Aláin", mar a thugtar ar an gcúige go hoifigiúil - sa Rúis agus san Óiséit Theas sa tSeoirsia, agus í ó dhúchas ag seacht gcéad míle duine ar fad, an chuid is mó acu ina gcónaí sa Rúis.
San fhoghrúpa Iaránach Oirdheisceartach, is í an Phaistis an teanga is tábhachtaí. Thairis sin, labhraítear teangacha Iaránacha neamhfhorleathana de chuid an ghrúpa seo i Sléibhte Pamir. Tá teangacha Pamir an-difriúil leis na teangacha Iaránacha eile agus, fiú, le chéile. An chuid is mó de na cainteoirí, áfach, bíonn Táidsícis acu chomh maith. Is iad an tSiúgnais agus an teanga Sarikoli na cinn is líonmhaire cainteoirí sa ghrúpa, ach tá an tSiúgnais féin chomh gann leis an nGaeilge ó thaobh na gcainteoirí dúchais de. Tá an chuid is mó de na teangacha seo lonnaithe sa Táidsíceastáin, sa Phacastáin nó san Afganastáin, ach tá an teanga Sarikoli á labhairt taobh thoir de theorainn na Síne. Is é an t-ainm a thugann na húdaráis Shíneacha ar an teanga seo ná Táidsícis, ach ar ndóigh, tá sí an-difriúil leis an Táidsícis. Sa Phacastáin, tá a leithéid de theanga ann agus an Vaisíris. Labhraítear sa Vaisíreastáin í, ceann de chúigí na Pacastáine, ach is dócha nach bhfuil ann ach canúint de chuid na Paistise.
An Foghrúpa Iartharach.
Is léir gurb í an Pheirsis an teanga is tábhachtaí sa ghrúpa seo. Ceann de na teangacha Iaránacha Iar-Dheisceartacha is ea í. Tá go leor canúintí á labhairt san Iaráin féin agus sna tíortha in aice léi, agus difríochtaí suntasacha eatarthu. Coinníonn an teanga scríofa cuid mhór de na difríochtaí faoi cheilt, áfach, ós rud é nach gnách ach na gutaí fada a scríobh amach san aibítir Arabach. Mar sin, is féidir le cainteoirí na gcánúintí éagsúla a léamh féin a bhaint as na scríbhinní, beag beann ar chanúint an scríbhneora.
Tugtar "Farsi" ar an bPeirsis san Iaráin féin, ach is fearr leis na hAfganastánaigh an seanainm úd "Dari" i gcónaí. Tá a gcanúint féin ag na Hazaraigh san Afganastáin agus sa Phacastáin (i dtimpeallacht Quetta) - sliocht sleachta do na hionsaitheoirí Mongólacha iad siúd a ghlac leis an bPeirsis fadó mar theanga dhúchais, ach fanann cuid mhaith focail iasachta ón Mongóilis ina gcanúint i gcónaí. Mar sin féin, tá siad ábalta úsáid a bhaint as an bPeirsis chaighdeánach le haghaidh scríbhneoireachta.
Cás ar leith is ea an Táidsícis. Go bunúsach, níl ann ach an leagan áitiúil den Pheirsis, agus í á scríobh i litreacha Coireallacha. Tá cuid mhaith focail iasachta ón Rúisis inti chomh maith.
Tá an Pheirsis an-tábhachtach mar theanga chultúrtha agus liteartha san Áise, agus í á foghlaim is á saothrú ina lán tíortha nach bhfuil sí ina gnáth-theanga labhartha iontu. Tá clú domhanda ar litríocht chlasaiceach na Peirsise. Bhí an Pheirsis ina teanga oifigiúil san India féin go dtí gur chuir na Sasanaigh an Béarla ina háit sa bhliain 1843, agus ina dhiaidh sin féin, maireann traidisiún éigin Peirsise sa réigiún. Tá an Hiondúis, an Urdais agus na teangacha tábhachtacha eile san India agus sa Phacastáin breac le focail iasachta ón bPeirsis.
Canúintí beaga iad na teangacha Iaránacha Iar-Dheisceartacha. Mar dheismireán, is féidir an teanga Tat a lua, agus í á labhairt in áiteanna i ndeisceart na Rúise agus san Asarbaiseáin. Is í an chanúint is suimiúla de chuid na teanga seo ná an chanúint Ghiúdach, agus í á labhairt ag "Giúdaigh na Sléibhte" san Asarbaiseáin.
Maidir leis na teangacha Iaránacha Iar-Thuaisceartacha, is iad an Chuirdínis agus an teanga Baluchi na cinn is tábhachtaí acu. Baineann an teanga Talysh, a labhraítear in oirdheisceart na hAsarbaiseáine, leis an ngrúpa seo chomh maith. Tá an dúrud teangacha agus canúintí de chuid an ghrúpa seo á labhairt san Iaráin, áfach.
Iaránacha


Fisic mhatamaiticiúil.
'Séard atá i gceist leis an eolaíocht mhatamaiticiúil ná teicnící na matamaitice a úsáid chun fadhbanna eolaíochta a réiteach. Go dtí seo, is san fhisic ach go háirithe go raibh sé seo úsáideach, ach le déanaí, baintear leas as an matamaitic chun mionsamhail a chur le chéile sa bhitheolaíocht, sa cheimic agus fiú i gcúrsaí airgeadais.
Tá stair fhada ag baint le teicnící matamaitice a úsáid san fhisic, chomh fada siar le Isaac Newton.


Plúitíonó.
Is réad é an plúitíonó atá ag timpeallú na Gréine ar aon luas leis an abhacphláinéad úd Plútón. Cuid mhaith de na hastaróidigh i gCrios Kuiper, is plúitíonónna iad - Orcus agus Ixion, mar shampla. Is féidir a rá freisin gurbh é Plútón an chéad phlúitínó ar cuireadh sonrú ann.


Fine teangacha.
Na finte teangacha éagsúla ar fud an domhain
Is éard is fine teangacha ann ná grúpa teangacha a bhfuil gaol eatarthu, toisc gur eascair siad uile ón bhfréamhtheanga chéanna. De ghnáth, ní bhíonn mórán fianaise ann faoin bhfréamhtheanga sin, ós rud é nach sroicheann stair scríbhneoireachta na dteangacha a fhad sin siar san am.
Roinnt Finte Teangacha Tábhachtacha.
*


Teangacha Altaecha.
Uaireanta, glactar leis go bhfuil an teanga Ainu, a bhí á labhairt i dtuaisceart na Seapáine go dtí le déanaí, ina ball den fhine teangacha seo chomh maith.
Faoi láthair, níl san fhine teangacha seo ach tuairimíocht - is fearr leis na teangeolaithe a bheith ag trácht ar an "hipitéis Altaech" ná ar an bhfine Altaech. Níl siad ar aon bharúil, ach oiread, faoi na teangacha ba chóir a chur san áireamh. Is ar éigean a bheadh aon duine sásta "teangacha Altaecha" a thabhairt ar na teangacha thuasluaite "go léir". Is iad na teangacha Mongólacha, na teangacha Tuircice agus na teangacha Tungúsacha is minicí a áirítear mar theangacha Altaecha, ach níl na teangeolaithe go léir admhálach go bhfuil an trí ghrúpa seo gaolmhar le chéile, ach an oiread.
Ba é an teangeolaí Fionlannach Matthias Alexander Castrén an chéad duine ar rith an hipitéis Altaech leis. É féin bhí sé tar éis taighde cuimsitheach a dhéanamh ar theangacha na Sibéire agus é ag iarraidh teacht ar ghaolta na Fionlainnise. Rinne sé an-obair ceannródaíochta ina thaiscéalaí taighde ag leagan amach crann ginealais na dteangacha Úralacha. San am chéanna, tá sé sábháilte a rá go ndeachaigh sé thar fóir, nó bhí seisean den bharúil go raibh, fiú, na teangacha Úralacha (na teangacha Finne-Úgracha agus na teangacha Samódacha) gaolmhar leis na teangacha "Altaecha" - d'fhéadfá hipitéis Úral-Altaech a thabhairt ar an leagan seo den hipitéis. Nuair a socraíodh nach raibh gaol ag na teangacha Úralacha leis na teangacha Altaecha, mhair a lán teangeolaithe ag síleadh gur grúpáil chiallmhar a bhí san "fhine Altaech". Bhí a lán teangeolaithe sásta leis an hipitéis "Úral-Altaech" féin ar feadh i bhfad, áfach, agus níor dealaíodh na teangacha Úralacha ó na teangacha Altaecha go deifnideach ach faoi lár na fichiú haoise. Ba é ba phríomhchúis leis seo ná gur thosaigh na saineolaithe ag cur amhrais san fhine Altaech sa chiall chúng féin.
Altaecha, Teangacha


Teangacha Úralacha.
Is fine teangacha iad na teangacha Úralacha a chuimsíonn na teangacha Finne-Úgracha agus na teangacha Samóideacha.
Úralacha


Fondúireacht (ficsean eolaíochta).
Coincheap ficsin eolaíochta is ea an Fhondúireacht a rith le hIsaac Asimov thiar sna daichidí. Go bunúsach, tá na scéalta faoin bhFondúireacht ag déanamh aithrise ar mhórshaothair staraíochta ina bpléitear stair iomlán na sibhialtachta agus na línte móra is na claontachtaí móra a bhfuil sí á bhforbairt dá réir. D'imir, mar shampla, "The History of the Decline and Fall of the Roman Empire" le Edward Gibbon an-tionchar ar an bhFondúireacht.
An Fhondúireacht féin, is institiúid eolaíochta í atá bunaithe ag an staraí agus an matamaiticeoir Hari Seldon ar an bpláinéad beag dearóil úd Terminus ar imeall Bhealach na Bó Finne le heolas iomlán an chine dhaonna a thiomsú in aon chiclipéid amháin, ar eagla go ligfí i ndearmad é.
D'fhoilsigh Asimov an chéad ghearrscéal sa tsraith ar an iris ficsin eolaíochta úd "Astounding" sa bhliain 1942. San am sin, ní raibh ann ach mac léinn óg bithcheimice. Ní raibh i gceist, go bunúsach, ach sraith ghearrscéalta a bhí á ceangal le chéile ag comhthéama, ach nuair a tháinig an tsraith amach faoi chlúdach leabhar, rinneadh tríológ di agus díoladh mar shraith d'úrscéalta í. Scríobh Asimov scéal amháin le haghaidh na leabhar leis na scéalta eile a nascadh dá chéile níos dlúithe.
Hari Seldon ar Trantor.
I dtús an chéad leabhar faoin bhFondúireacht, "Foundation", feictear príomhphláinéad Bhealach na Bó Finne, Trantor, trí shúile an mhatamaiticeora óig Gaal Dornick, agus é díreach ag teacht ó na cúlriasca le dul i mbun taighde faoi stiúradh Hari Seldon. Tá Hari Seldon ag baint úsáide as an matamaitic le hiompraíocht na sluaite síoraí ar fud Bhealach na Bó Finne a thuar agus le himeachtaí na staire a oibriú amach roimh ré - "síceastaraíocht" a thugtar ar an mbrainse eolaíochta seo. Fear neamhpholaitiúil eolaíochta é Dornick, agus sceitimíní air roimh an saol nua ar Trantor. Is é an rud a fhaigheann sé roimhe, áfach, ná achrann polaitíochta atá torthaí taighde Seldon a tharraingt anuas ar Impireacht Bhealach na Bó Finne. Tá Seldon ag tairngreacht meath agus léirscrios don Impireacht, agus na maithe is na móruaisle ag éirí míshásta nó buartha dá réir. Sa deireadh, díbrítear Seldon agus lucht a leanúna go dtí Terminus, áit a bhféadann siad a gcuid eolaíochta a fhorbairt mar is rogha leo, beag beann ar na trioblóidí polaitiúla ar Trantor, agus torthaí taighde na nglúnta a bhí ann rompu a bhailiú i gciclipéid mhillteanach, mar atá, "Encyclopaedia Galactica" nó Ciclipéid na Bó Finne. Bunaítear Fundúireacht na Ciclipéide ar Terminus, ach deir Seldon go bhfuil fundúireacht eile bunaithe freisin, "sa cheann eile den réaltra, áit ar a dtugtar Deireadh na Réaltaí".
Cur síos ar na himeachtaí seo is ea an chéad scéal, "The Psychohistorians" ("Na Síceastaraithe"), sa leabhar "Foundation".
Salvor Hardin.
De réir a chéile, cailleann an Impireacht a greim ar na pláinéid ar imeall an réaltra, agus tagann ríochtaí áitiúla ina háit. Maireann na heolaithe ar Terminus cromtha ar a gcuid oibre gan a gcloigne a bhuaireamh faoi Anacreon, ríocht láidir nuabhunaithe atá ag santú Terminus mar ghabháltas nua. Is é Salvor Hardin, Ard-Mhéara Terminus City - an t-aon chathair amháin ar an bpláinéad, de réir dealraimh - an t-aon duine amháin a aithníonn an dainséar, ach níl a dhóthain údaráis pholaitiúil aige lena dhath a dhéanamh faoi. Tuigeann sé gur chóir do Terminus leas a bhaint as easaontas na ríochtaí beaga, le féachaint chuige nach ritheann le haon duine de na ríthe áitiúla pláinéad na Fondúireachta a ghabháil ná a ionsaí. Tá sé in ann an chumhacht a shealbhú ó na heolaithe ar Terminus féin.
Tá Terminus in ann a neamhspleáchas a choinneáil trí áirgí agus áiseanna ardteicneolaíochta a dhíol leis na ríochtaí. Ní nochtann muintir na Fondúireachta do mhuintir na Ríochtaí, áfach, gur gléasra teicneolaíochta atá i gceist, agus creidtear go coitianta, mar sin, gur draíodóireacht nó fórsaí neamhshaolta atá ann. Sa deireadh thiar thall, faigheann muintir na Fondúireachta go bhfuil siad á n-adhradh mar a bheadh déithe beaga iontu, agus tagann reiligiún eolaíochta ar an bhfód sna Ríochtaí.
Is iad na himeachtaí seo is ábhar do na scéalta "The Encyclopedists" agus "The Mayors" sa chéad leabhar den tsraith, "Foundation".
Na Trádálaithe is na Prionsaí Trádála.
Tá Terminus/An Fhondúireacht ag dul chun tábhachta mar tháirgeoir áiseanna ardteicneolaíochta. De réir mar atá cumhacht na hImpireachta ag cúlú ó fhorimeall an réaltra, tá an teicneolaíocht agus an eolaíocht féin ag dul in éag. Dá réir sin, tá na tradálaithe ag teacht ón bhFondúireacht ag díol a gcuid tráchtearraí, a bhíonn níos fearr ná déantúsáin na hImpireachta. Bheadh gach duine breá sásta leis seo, ach go bé go bhfuil reiligiún eolaíochta na Fondúireachta ag teacht sna sálaí ag na tradálaithe, rud a tharraingíonn trioblóid pholaitiúil, ós rud é go bhfuil ríthe agus ruirí na ríochtaí beaga ar an imeall in ann a thuiscint go mbaineann an reiligiún eolaíochta dá gcumhacht féin.
Sa scéal "The Traders", feictear Limmar Ponyets, duine de thradálaithe na Fondúireachta, ag dul go hAskone le saoirse a bhaint amach d'Eskel Gorov, fear a chomhcheirde, a caitheadh i dtóin phríosúin ar an bpláinéad sin. Tá reiligiún dá gcuid féin ag muintir Askone, agus na sagairt ag diúltú glan don trádáil leis an bhFondúireacht, ó chreideann siad go bhfuil mallacht agus diabhal sna tráchtearraí - ar ndóigh, níl i gceist leis seo ach go bhfuil eagla orthu roimh an mant a bhainfeadh tionchar cultúrtha na Fondúireachta as a gcumhacht pholaitiúil féin ar Askone. Éiríonn le Ponyets, áfach, an dá chuid a dhéanamh, idir Gorov a shaoradh agus tús a chur leis an tradáil le hAskone.
Sa scéal "The Merchant Princes", arís, castar trádálaí óg uaillmhianach orainn, fear arb ainm dó Hober Mallow. Caithfidh sé aghaidh a thabhairt ar Phoblacht Korell, nach bhfuil ann ach mionríocht eile ar an imeall, agus an t-Uachtarán - nó an "Commdor", mar a thugtar air - Asper Argo ag rialú a chuid pláinéad le lámh láidir an deachtóra. Tá Argo drogallach i leith na Fondúireachta, ós rud é go bhfuil a fhios aige gur tháinig reiligiún eolaíochta na Fondúireachta go tiubh sna sálaí ag na ceannródaithe trádála ar Askone féin, agus nár fágadh mórán neamhspleáchais ag Askone ina dhiaidh sin. Anois, chuaigh ceal i gcupla spáslong de chuid na Fondúireachta in aice le Korell, agus an chuma ar an scéal go bhfuil spásfhórsaí armtha Korell tar éis iad a ionsaí agus a dhíothú. Is é misiún Mallow ná smúrthacht timpeall na háite le fáil amach, cá bhfaighfeadh stát iargúlta tearcfhorbartha ar nós Korell ardteicneolaíocht a bheadh in ann bua a bhreith ar an bhFondúireacht.
Is cuma le Mallow faoin reiligiún, áfach. Fear gnó atá ann. Téann sé i bhfianaise an deachtóra le háitiú air nach bhfuil sé ach ag iarraidh airgead a shaothrú mar is dual d'aon fhear gnó, agus socraíonn sé conradh trádála le hAsper Argo féin le go mbeadh a chuid féin den bhrabús ag dul don Chommdor. Díolann sé gach cineál meaisíní agus gléasra ardfhorbartha le muintir Korell, ó ghiúirléidí ban a bhfuil loinnir agus glioscarnach ildaite iontu go treallamh mianadóireachta agus teilgcheártaíochta, agus san am céanna, faigheann sé amach go bhfuil Korell ag fáil cuidiú teicneolaíochta ón Impireacht, a bhfuil fágtha di. Ar a chamchuairt i dtimpeallacht Korell, tuirlingíonn sé ar Siwenna, a bhí ina phláinéad tábhachtach san Impireacht fadó. Anois, áfach, tá an áit ina smidiríní, agus foghlaimíonn Mallow ó fhear áitiúil arb ainm dó Barr go bhfuil polaitíocht na hImpireachta ina cíor thuathail. Tá an pláinéad léirscriosta de dheasca na dtrioblóidí, nó bíonn sé coitianta go bhfaigheann ginearál éigin de chuid an Impire an misiún síocháin a chur ar bun in athuair ar phláinéad éigin, agus nach ndéanann sé ach an áit a chreachadh agus a muintir a fhoréigniú is a mharú, rud a d'éirigh do Siwenna féin.
Nuair a fhilleann Mallow abhaile, faigheann sé fáilte an fhealltóra. Tá sé den tuairim gur chóir an reiligiún eolaíochta a dhearmad agus tradáil a dhéanamh leis na ríochtaí eile gan an creideamh a bhrú anuas orthu. Tá polaiteoirí seanbhunaithe Terminus an-mhíshásta leis an dearcadh seo, agus iad ag déanamh a ndichill le Mallow a aithisiú. Mar sin féin, tagann Mallow slán as an gcruachás seo, agus vótálann muintir Terminus isteach é mar Ard-Mhéara - oifig arb ionann í anois agus Uachtaránacht na Fondúireachta. Is é Mallow an chéad trádálaí a thuill an oifig, agus mar sin, tugtar Prionsa Trádála air.
Bel Riose.
Sa chéad scéal sa dara leabhar, tá an Impireacht ag bagairt ar Terminus. Tá ginearál óg uaillmhianach arb ainm dó Bel Riose míshásta leis an dóigh a bhfuil cumhacht na hImpireachta ag dul in éag in imeall an réaltra, agus é ag iarraidh na cúigí imeallacha a athghabháil. Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, cuireann sé cogadh ar an bhFundúireacht. Maidir leis an Impire atá ag rialú Bhealach na Bó Finne faoin am seo, fear tinn breoite atá ann, agus na daoine atá ina thimpeall, tá siad sórt drochamhrasach faoi Riose. Tá an Fhondúireacht i gcruachás ceart agus spáslonga na hImpireachta á hionsaí, ach sa deireadh, cuireann an tImpire deireadh leis an ionradh, agus cuirtear Bel Riose chun báis, ós rud é go dtaibhsítear don Impire - nó dá rúnaí príobháideach Ammel Brodrig - go bhfuil an ginearál dírithe ar an Impireacht a bhaint amach dó féin.
The Mule.
Is é an Mhiúil pearsa lárnach an scéil seo. Faoin am seo, tá deireadh deifnideach tagtha leis an Impireacht, cé go bhfuil a scáth beo i gcónaí, mar atá, dornán de phláinéid talmhaíochta atá á rialú ag an Impire ó Neotrantor, nó "Trantor Nua", pláinéad iargúlta inar shocraigh an rítheaghlach nuair a rinne spáschabhlach éigin creachadh ar shean-Trantor ar a chamchuairt.
Níl an saol ag éirí go rómhaith ag an bhFundúireacht ach an oiread, nó is é Indbur a Trí atá ina Ard-Mhéara san am seo. Is garmhac é don chéad Indbur a shealbhaigh an chumhacht le lámh láidir, agus níl mórán maithe sa gharmhac don obair seo. Tá na trádálaithe ag éirí bréan breoite den tsuíomh seo, agus iad ag ullmhú ceannairce ar an bhFundúireacht le gilde neamhspleách trádála a bhunú dóibh féin.
Ansin, áfach, tagann bagairt nua ar an saol, mar atá, an Mhiúil. Sóiteán atá ann a fuair cumhacht osnádúrtha intinne de thoradh athrú mírialta a chuid géinte, agus é in ann intinn na ndaoine eile a léamh agus a rialú le tréan a chuid smaointí amháin.


Cathal Goulding.
Bhí Cathal Goulding (2 Eanáir 1923 - 28 Nollaig 1998) ina Cheann Foirne ar an IRA agus ar an IRA Oifigiúil.
Bhí sé ar duine den seachtar clainne a saolaíodh do lánúin Phoblachtach i mBaile Átha Cliath. Ní raibh ann ach déagóir, nuair a chuaigh sé i bhFianna Éireann, óg-eagraíocht an IRA. Nuair a shlánaigh sé seacht mbliana déag d'aois sa bhliain 1939, chuaigh sé ar aghaidh san IRA féin.
Sa bhliain 1945, bhí sé páirteach sna hiarrachtaí chun an tIRA a chur ar bun arís, chomh fannlag agus a bhí an eagraíocht fágtha ag an gcath a chuir údaráis an dá stát in oileán na hÉireann uirthi. Bhí sé ar duine den chúigear is fiche a tháinig le chéile i dteach tábhairne Uí Néill i Sráid an Phiarsaigh leis an IRA i mBaile Átha Cliath a atosú. Chóirigh sé an chéad chruinniú náisiúnta do ghníomhaígh an IRA i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1946. Nuair a rinne an Garda Síochána ruathar ar an gcruinniú, rugadh air in éineacht le John Joe McGirl agus deichniúr eile, agus gearradh dhá mhí déag príosúnachta air.
Nuair a scaoileadh saor é arís, chuaigh Goulding ag eagrú campaí traenála don IRA sna sléibhte i gContae Átha Cliath. Sa bhliain 1953, rinne sé in éineacht le Seán Mac Stiofáin agus Mánus Canning ruathar ar scoil traenála oifigeach a bhí Arm na Breataine a reáchtáil i bhFelstead, Essex, le hairm a ghoid. An uair seo, fuair an triúr acu téarma príosúnachta ocht mbliana, ach scaoileadh saor iad sa bhliain 1958, nuair nach raibh ach cúig bliana curtha isteach acu.
Sa bhliain 1959, rinneadh Ceathrúmháistir Ginearálta de Goulding, agus sa bhliain 1962, bhí sé ina Cheann Foirne. I bhFeabhra sa bhliain 1966, rugadh air agus ar Sheán Garland in éineacht, ó bhí siad i seilbh gunnáin agus muinisin.
I mí Lúnasa sa bhliain 1969, d'eisigh Goulding ráiteas, inar impigh sé ar fhórsaí armtha na hÉireann Tuaisceart Éireann a ionsaí leis na Caitlicigh áitiúla a chosaint ar na Dílseoirí.
Bhí Goulding an-ghníomhach ag iarraidh idé-eolaíocht na heite chlé a scaipeadh i measc an IRA sna seascaidí. Ní raibh sé sásta leis an dóigh a raibh an tIRA ag staonadh ón saol polaitíochta, agus chuaigh sé i dtuilleamaí an Mharxachais leis na Trioblóidí a anailísiú. Bhí sé inbharúla go raibh an stát Gallda d'aonturas ag scaradh an lucht oibre Caitliceach agus Protastúnach ó chéile tríd an seicteachas a chothú ina measc, ionas nach gcuirfidís le chéile lena bhfíor-dhúshaothróirí buirgéiseacha a chur ó chumhacht.
Dhiúltaigh an chuid ba mhó den IRA an anailís seo go hiomlán. Chuir siadsan an tIRA Sealadach ar bun sa bhliain 1969 agus mar sin, tháinig scoilt ar an IRA.
Lean Goulding leis ina Cheann Foirne ar an IRA Oifigiúil go dtí an bhliain 1972. Ar dtús, bhí "na hOifigiúlaigh", chomh maith leis na Sealadaigh, ag cur catha ar na Sasanaigh agus ar na Dílseoirí, ach bhí Goulding den tuairim nach raibh an ghleic armtha ach ag cur le scoilt an lucht oibre. I bhfianaise an tsamhnais a chuir marú saighdiúra Shasanaigh i nDoire agus buamáil na mbeairicí in Aldershot ar an saol mór, d'fhógair an tIRA Oifigiúil sos cogaidh sa bhliain 1972.
Bhí Goulding chun tosaigh sna hiarrachtaí chun páirtí dlisteanach Sóisialach - Páirtí na nOibrithe - a dhéanamh de Shinn Féin Oifigiúil. Mar sin féin, sa bhliain 1992, chuir sé in iúl go raibh sé míshásta leis na leasuithe polaitiúla a bhí á moladh ag Proinsias De Rossa, cathaoirleach an pháirtí. Iar-Phoblachtánach míleata ab ea de Rossa agus é iompaithe ina shíochánaí agus ina athbhreithniúchaí. I ndiaidh do de Rossa páirtí úr an Daonlathais Chlé a fhoirmiú, d'fhan Goulding ina pháirtí féin, ó bhí sé den tuairim go raibh de Rossa i ndiaidh an iomarca den sóisialachas a thabhairt suas, agus nach raibh sé ach ag iarraidh oifig pholaitiúil a bhaint amach dó féin.
Ag éirí sean dó, chaitheadh Goulding an chuid ba mhó dá am ina theach fóillíochta "The Schemer" i gContae Cheatharlach. Fuair sé bás le hailse i mBaile Átha Cliath nuair a bhí sé sé bliana déag is trí scór d'aois.
Bhí sé bliana déag dá shaol caite aige i bpríosúin na hÉireann is na Ríochta Aontaithe.
Goulding, Cathal
Goulding, Cathal
Goulding, Cathal
Goulding, Cathal


Micheál Ó Domhnaill.
Ceoltóir Éireannach ab ea Micheál Ó Domhnaill (7 Deireadh Fómhair 1952 - 7 Iúil 2006). Rugadh é i gContae na Mí ar an 7 Deireadh Fómhair 1952. Bhí a athair, Aodh Ó Domhnaill, as Rann na Feirste i dTír Chonaill, agus d'fhoghlaim sé go leor de thraidisiún ceoil a shinsear agus é ina ghasúr.
Bhí dúil mhór sa spórt aige i gcónaí agus d'imir sé peil do Chontae na Mí mar mhionúr, ach díbríodh é as a bheith ag imirt rugbaí chomh maith nuair a bhí toirmeasc ar a leithéid. Bronnadh giotár air nuair a bhí sé tinn san ospidéal agus é dhá bhliain déag d'aois agus bhain sé ardscil amach san uirlis sin.
Fuair sé jab mar thaighdeoir sna hseachtóidí, is rinne sé an-chuid taighde ar amhráin dhúchais a mhuintire, go háirithe lena aintín Neilí Ní Dhomhnaill, agus ar amhráin na hAlban agus Shasana.
Thosaigh sé ag seinm leis an ngrúpa "Skara Brae" (Mícheál Ó Domhnaill, Tríona Ní Dhomhnaill, Dáithí Sproule agus Maighréad Ní Dhomhnaill) nuair a bhí sé fiche bliain d'aois agus bhí baint aige féin agus ag a dheirfiúracha Tríona agus Maighréad le grúpaí cáiliúla eile ar feadh na mblianta ina dhiaidh sin.
Bhí sé ina bhall bunaidh de "The Bothy Band" i 1974 agus ardcháil air ar son a chuid amhránaíochta agus a chuid ceoil ar an ngiotár.
Chuaigh sé leis an ngrúpa "Relativity" ar feadh tamaill sna hochtóidí, ach chaith sé seal fada i Portland, Oregon.
Fuair sé bás go tobann i dtimpiste (thit sé sa staighre) ar an 7 Iúil 2006.


An Búdachas.
Is reiligiún é an Búdachas a chleachtar in Oirthear na hÁise thar aon réigiún eile ar domhan. Cuireann an creideamh seo béim ar an rinnfheitheamh agus ar an soilsiú is toradh don rinnfheitheamh. Tá an creideamh bunaithe ar theagasc Siddhartha Gautama, an chéad Bhúda - is é is brí leis an téarma sin "Búda" ná "an té a mhúscail", "an té atá ina dhúiseacht". Tháinig sé ar an bhfód san áit a bhfuil Neipeal inniu, agus chaith sé conablach a shaoil i dTuaisceart na hIndia ag teagasc. Creidtear gurb ansin a fuair sé bás freisin, timpeall ar 400 bliain roimh bhreith Chríost.
Dearcann lucht leanúna an Bhúdachais ar Gautama féin mar theagascóir thar aon rud eile, duine a fuair tuiscint ar fhíornádúr na hollchruinne - is é sin, soilsiú. Nuair a fuair sé soilsiú, shaor sé é féin ó fháinne fí an bháis agus na breithe agus bhain sé amach an nirbheána. Thál sé a chuid eagnaíochta ar na daoine le cuidiú leo an cuspóir céanna a shroicheadh.
Is creideamh é Búdachas a chuireann béim ar rinnfheitheamh chun soilsiú a fháil. Thosaigh An Búda Gautama an creideamh seo nuair a fuair sé soilsiú tar éis rinnfheitheamh a dhéanamh faoi chrann Bhodhi, de réir an fhinscéil.
Is iad na ceithre fhírinne thriathacha agus an conair na n-ocht rian bunús an chreidimh. Chun soilsiú agus nirbheána a fháil, caithfidh tú na Ceithre Fhírinne Thriathacha a thuiscint agus Conair na n-Ocht Rian a leanúint. De réir na mBúdach, athbhreitear gach duine chomh fada nach bhfuil soilsiú aige, ach nuair a fhaigheann sé soilsiú, stopann an ciorcal athbhreithimh agus sroicheann an duine nirbheána.
Tá daoine ann a bhfuil soilsiú acu, nach bhfuil siad marbh fós agus nach bhfuil siad ina mBúdaí fós, go dtugtar Bodhisattva orthu. Is é an chúis sa shaol atá acu ná cabhair a thabhairt do dhaoine a bhíonn ag lorg soilsithe.


Ioslamachas.
Is é is Ioslamachas ann ná idé-eolaíocht pholaitiúil atá bunaithe ar an smaoineamh gur chóir an stát agus an córas polaitiúil a thógáil ar an Ioslam. Go minic, síltear gurb ionann an tIoslamachas agus an bhunúsaíocht Ioslamach.


An Hiondúchas.
Feidhmíonn teampaill mar lárionad adhair i saoil comhphobal Hiondúch. Seo í Sri Mariamman, Singeapór.
Is éard atá in Hiondúchas ná traidisiún spioradálta aondéitheach oirthearach. Sa lá atá inniu ann is é an tríú creideamh is mó cleachtaithe ar domhain. Is é ceann de na reiligiúin is sine sa domhan. Tá béim ag an Hiondúchas ar Búdachas, Saíceachas agus Seaineachas.
Thosaigh an reiligiún san India. Sa lá atá inniu ann tá daonra mór Hiondúch san Neipeal (89%), India (79%), Oileán Mhuirís (52%), An Ghuáin (40%), Oileáin Fhidsí (38%), Suranam (30%), An Bhútáin (25%), Oileán na Tríonóide (24%), Srí Lanca (15%), agus Malaeisia (6.3%). Ta daonra mór Hiondúch i dtíortha eile freisin, eg. i Meiriceá tá 2 milliún daoine Hiondúch. Tá timpeall ar 900 miliún sa domhan iomlan.
Ní hé "Hiondúchas" an tearma ceart. Glaonn daoine Hiondúch "Sanatan Dharm" ar an traidisiún spioradálta seo.
Ciallainn "Sanatan" gur traidisiún síoraí é; is éard atá in san tearma "Dharm" ná cleachtaithe spioradálta a fhorbrainn tréithe spioradálta inmheanach an duine, agus is mar a ngeall is féidir leat Dia a bhaint amach.
Creideann daoine go bhfuil alán mí-dearcaidh faoin Hiondúchas ann.
Aondéitheach.
Is traidisiún spioradálta aondéitheach é an Hiondúchas. Ní creideann daoine Hiondúch in ach aon Dia amhain ach adhairaítear É i mbealaí éagsúla eg. mar "Krishn", "Vishnu", "Shiv" agus "Shakti". Is é "Krishn" uile-dreach do Dhia agus tá na dreachanna eile istigh ann.
Dia, "maya" agus na anaim.
Is ábhar fíor-tábhachtach agus fothiuil é an gaol idir na trí níthe síoraí seo. Creideann daoine Hiondúch nach bhfuil ach tri níthe síoraí ann: Dia, "maya" agus anaim.
Tá na anaim gan teorainn, beag bídeach agus Diaga. Tá gaol Diaga síoraí amhain idir Dia agus na nanaim. Mínionn an Hiondúchas go bhfuil na anaim imithe go síoraí ó Dhia. Ach, mar go bhfuil na anaim Diaga, tá tarraingt/gaol nádúrtha idir iadsan agus Dia. Ní bheidh anam sásta go dtí go bhaineann sé Dia amach.
Tá cion nádúrtha ag an meabhair ar an domhain seo mar gheall nar ní Diaga é an meabhair. An difriocht idir tuiscint an meabhair agus tuiscint an anam is cuis le fulaingt an duine.
Mínionn na Scrioptúirí Hionduach go gcaithfear dúthracht a dheanamh do Dhia amhain le do meabhair, agus gan dúthracht a dheanamh do nithe an domhain seo. Mínionn siad gurbh "tusa" do anam, níl tú do chorp fisiceach. Mar sin, deireann siad go gcaithfear thuisceant go bhfuil tusa agus Dia amhain gaolta go síoraí. Go dtí go bhfuil an tuisceant sin agat go hiomlan, caithfidh tú teacht ar imirce ó chorp go gcorp tar éis bás (reincarnation).
"Maya" a dtugtar ar cion nádúrtha an meabhair ar níthe an domhain, agus an easpa tarraingt aige ar Dia.
Scrioptúirí Hionduach.
Is iad na 'Scrioptúirí Hionduach' bunús an creideamh Hionduach. Creideann daoine Hionduach go bhfuil na Scrioptúirí síoraí.


Christy Moore.
Is ceoltóir Éireannach é Christopher Andrew Moore (Gaeilge: "Críostóir Aindriú Ó Móra"), nó Christy Moore mar is fearr aithne air, a rugadh ar 7 Bealtaine 1945 sa Droichead Nua, i gCill Dara.
"The Rakes of Kildare".
Chuir sé spéis sa cheol ó bhí sé an-óg. Sna 1960idí, bhunaigh sé "The Rakes of Kildare" lena chara Donal Lunny agus a dheartháir Frank Moore. Bhí Christy ina amhránaí, agus sheinn Frank an fheadóg stáin agus Donal an giotár.
D'eisigh Christy a chéad albam, "Paddy on the Road", le Dominic Behan (deartháir le Brendan Behan).
Planxty.
Bliain ina dhiaidh sin chuir Christy an grúpa Planxty le chéile, maille le Andy Irvine, Donal Lunny agus Liam Óg Ó Floinn. Bhí an-cháil ar an ngrúpa ar feadh na mblianta agus mheall siad na sluaite chun an cheoil in Éirinn agus thar lear. Ach níor aontaigh baill an ghrúpa le chéile agus d'fhág Moore iad.
Bothy Band.
Tháinig grúpa ceoltóirí le chéile i 1975 chun comóradh 21 bliain a dhéanamh ar Cheirníní Ghael Linn, seachtar de na ceoltóirí is fearr sa tír ag an am. Tugadh an Bothy Band orthu agus chuaigh a gcáil ar fud an domhain. Tháinig deireadh leis an Bothy Band i 1979.
Rinneadh Moore ceirnín speisialta i 1980 chun cabhrú le a thabhairt do na stailceoirí ocrais i 1980.
Moving Hearts.
Bhí Christy i Moving Hearts freisin, grúpa eile a raibh an-cháil air agus an-tionchar aige ar fhorbairt an cheoil in Éirinn. Bhain níos mó polaitíochta le hamhráin an ghrúpa seo, agus bhí tionchar láidir ag an gceol comhaimseartha rac ar a chuid ceoil.
Luathshaol.
Rugadh Ó Móra i nDroichead Nua, Contae Chill Dara, Éire. Ar dtús, bhí sé ina fhostaí bainc a bhí ag iarraidh é féin a chuir in iúl trí mheán an cheoil traidisiúnta.
I rith stailc baince i 1966, a mhair dhá seachtaine déag, chuaigh sé go Sasana, ach níor fhill sé nuair a bhí an stailc socraithe. "Bhí am fiáin iontach agam i Sasana, gan bainisteoir baince ag féachaint thar mo ghualainn," a dúirt sé. Ag déanamh obair ginearálta a bhí sé agus sheinn sé i gclubanna tíre agus tithe tábhairne Éireannach go minic áit ar bhuail sé le Séamus Ennis, Margaret Barry, Lúcás Ó Ceallaigh, Mairtin Byrnes agus go leor ceoltóirí traidisiúnta eile.


Ehud Olmert.
Polaiteoir agus IarPhríomh-Aire na hIosraela is ea Ehud Olmert (Eabhrais: אהוד אולמרט), rugadh ar 30 Meán Fómhair, 1945 é.
Chuaigh Olmert i mbun dualgas go hoifigiúil ar 14 Aibreán 2006, cúpla mhí tar éis stróic Airiél Searón i mí Eanáir.
Roimhe seo, bhí Olmert ina mhéara ar Iarúsailéim idir 1993 agus 2003.
Bhí sé faoi amhras go minic ar fud a ghníomhréim pholaitiúil (agus arís anois) le éilliú agus breabaireacht.
Tagairtí.
Olmert, Ehud
Olmert, Ehud


Droichead Mheiriceánna.
Droichead MheiriceánnaIs droichead bóthair i bPanama é an Droichead Mheiriceánna (Spáinnis: Puente de las Américas. Ar dtús: Droichead Thatcher Ferry). Trasnaíonn sé bealach isteach an Aigéin Chiúin ar an Chanáil Phanama. Tógadh sa bhliain 1962 é, le costas US$20 milliún.


Scéala Éireann.
Is é Scéala Éireann an t-ainm Gaeilge a bhí á thabhairt ar an Irish Press agus an Sunday Press. Nuachtáin Éireannacha de chuid an "Press Group" a bhí iontu, comhlacht foilsitheoireachta a chuir teaghlach De Valera ar bun agus a foilsíodh idir 5 Meán Fómhair, 1931 agus 1995. Bhí sé de sprioc ag an nuachtán lucht léitheoireachta de 100,000 a bhaint amach, rud a rinne sé gan mhoill. Bhí ciorclaíocht de 200,000 aige ag barr a réime. Bhí Cearbhall Ó Dálaigh ina eagarthóir Gaeilge air tráth.
An mana a bhí aige ná "Do chum Glóire Dé agus Onóra na hÉireann."


Mícheál Ó Conghaile.
Is scríbhneoir Éireannach agus foilsitheoir Gaeilge as Ceantar na nOileán, Conamara é Mícheál Ó Conghaile. Tá dintiúirí B.A. agus M.A. bainte amach aige ó Ollscoil na hÉireann, Gaillimh.
Chuir sé tús leis an gcomhlacht foilsitheoireachta Cló Iar-Chonnachta, a bhfuil litríocht agus ceol Chonamara mar phríomhtháirge aige. Is ball d' Aosdána é. Tá an gearrscéal Athair dá chuid le fáil sa chnuasach Gearrscéalta an Chéid a chuir Gearóid Denvir agus Aisling Ní Dhonnchadha in eagar.


Comhluadar.
Eagras Éireannach is é Comhluadar, a bhfuil sé mar aidhm aige tógáil clainne trí Ghaeilge a chothú agus a chur chun cinn.
Naisc sheachtracha.
Is eagraíocht Ghaeilge í Comhluadar Teoranta a bunaíodh sa bhliain 1993. Tugann Comhluadar tacaíocht agus comhairle do thuismitheoirí ar mhian leo a gcuid páistí a thógáil trí mheán na Gaeilge. Faoi láthair, is é Feargal Ó Cuilinn an Stiúrthóir atá ar Comhluadar agus tá oifig na heagraíochta lonnaithe i bhfoirgneamh Chonradh na Gaeilge ar Shráid Fhearchair i mBaile Átha Cliath.
Sa bhliain 1993, tháinig grúpa tuismitheoirí (ochtar) le chéile agus iad ag iarraidh greasán a bhunú le teaghlaigh eile le Gaeilge, go príomha taobh amuigh de na ceantair Ghaeltachta. Bhí Muireann Ní Mhoráin, atá anois ina Príomhfheidhmeannach ar an gComhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta (COGG), ina céad Chathaoirleach ar an eagraíocht. Na spriocanna a bhí leagtha amach acu ón tús ná: teaghlaigh a bhí ag úsáid na Gaeilge mar theanga bhaile a chur in aithne dá chéile, imeachtaí sóisialta, oideachasúla a eagrú do pháistí, seirbhísí eolais agus comhairleachán a chur ar fáil do bhaill na heagraíochta i dtaobh an tumoideachais, an tsealbhaithe teanga, an dátheangachais, ceartaí teanga agus seirbhísí a éileamh ar son baill na heagraíochta. Ó 1993 go dtí 1997, bhí Comhluadar ag feidhmiú mar eagraíocht dheonach, gan aon tacaíocht stáit. Sa bhliain 1997, faoi stiúir an Aire Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta, Michéal D. Ó hUiginn, fuair Comhluadar tacaíocht airgeadais ón Rialtas den chéad uair. Sa bhliain 1999, cuireadh Comhluadar faoi chúram an chomhlachta reachtúil thrasteorainne nua, Foras na Gaeilge, mar eagraíocht bhunmhaoinithe.
Tá breis ‘is 600 teaghlach cláraithe le Comhluadar faoi láthair agus tá baill acu i nach mór gach contae sa tír. Bíonn réimse leathan d’imeachtaí á réachtáil ag an eagraíocht i rith na bliana a fhreastlaíonn ar aoiseanna éagsúla na bpáistí agus a tharraingíonn tuismitheoirí le chéile. Bíonn Grúpaí Tuistí agus Leanaí lárnach in obair Comhluadar agus bíonn siad á n-eagrú timpeall na tíre ar bhonn seachtaine agus ar bhonn coicíse. Eagraítear imeachtaí go míosúil freisin le freastal ar aoiseanna níos sine – turais lae do pháistí bunscoile agus do dhéagóirí. Bíonn roinnt ócáidí spéisialta eagraithe chomh maith i rith na bliana – Cruinniú Cinn Bhliana Comhluadar, Cóisir na Nollag (le deis tugtha do pháistí cuairt a thabhairt ar Dhaidí na Nollag trí Ghaeilge), deirí seachtaine sa Ghaeltacht. Is í an tSaoire Ghaeltachta buaicphointe na bliana i bhféilire Comhluadar nuair a bhíonn deis ag na baill seachtain iomlán a chaitheamh i nGaeltacht Chorca Dhuibhne. Tugann foireann Comhluadar cainteanna eolais (‘Dátheangachas ón Tús’) i leabharlanna poiblí chomh maith, ag tabhairt eolais faoin dátheangachas agus na buntáistí a bhaineann leis.
Faoi láthair, tá triúr fostaí ag obair go lán-aimseartha le Comhluadar, Stiúrthóir Feargal Ó Cuilinn, Leas-Stiúrthóir Sadhbh Devlin agus Bainisteoir Imeachtaí Nicole Ní Cheallaigh.


Tuarthéacs.
Gnáth-eochaircheap fóin, ar a ndéantar téacsáil.
Modh iontrála leictreonach do chóras SMS na dteileafón póca is ea an tuarthéacs nó téacsáil thuarthach, a cheadaíonn don úsáideoir teachtaireachtaí a scríobh go tapa trí na focail a thuar go huathoibríoch, seachas iad a scríobh amach go hiomlán.
Is féidir leaganacha Gaelacha de seo a íoslódáil ón idirlíon agus bíonn an bogearra suiteáilte cheana féin ar chuid de ghutháin Samsung ó thús.


Cósta Ríce.
Is tír i Meiriceá Láir é Cósta Ríce, nó go hoifigiúil, Poblacht Chósta Ríce (Spáinnis: "Costa Rica" nó "República de Costa Rica").


Abhainn Hudson.
Is abhainn í an Hudson (Máihícis: "Muh-he-kun-ne-tuk") a shníonn trí Stát Nua-Eabhrac den chuid is mó, cé gurb í an teorainn idir Nua-Eabhrac agus New Jersey go páirteach. Baisteadh é as Henry Hudson, Sasanach a thaiscéal an abhainn ar son na hÍsiltíre in 1609.
Abhainn an Hudson ón "Bear Mountain Bridge" i Stát Nua-Eabhrac
Hudson


Máihícis.
Teanga Indiach-Mheiriceánach atá díobhaí anois ba ea an Mháihícis. Labhair na Máihícigh an teanga seo i ngleann an Hudson nuair a tharla an chéad teagmháil le hEorpaigh i 1609.


The Wind that Shakes the Barley.
Is scannán de chuid an stiúrthóra Shasanaigh Ken Loach é "The Wind that Shakes the Barley" ("An Ghaoth i nGort na hEornan"). Is tagairt d'amhrán a chastar ag tús an scannáin é teideal an tsaothair seo. B'é Robert Dwyer Joyce a scríobh an t-amhrán sa 19ú haois. Insítear scéal bheirt dheartháir i gCorcaigh le linn Chogadh na Saoirse in Éirinn, duine amháin acu, Damien, ina ábhar dochtúra ar tí Corcaigh a fhágáil le dul go Londain agus an duine eile, Teddy, ina bhall den IRA áitiúil. Léiríonn an scannán an scoilt a tharla idir na deartháireacha nuair a bhris Cogadh Cathartha na hÉireann amach idir na Poblachtánaigh agus lucht leanúna an tSaorstáit. Rinneadh an scannán i mbailte éagsúla i gContae Chorcaí i 2005. Thabhaigh an scannán an "Palme d'Or" do Loach ag Féile Scannánaíochta Cannes na bliana 2006.
Imeachtaí an Scannáin.
I dtús an scannáin, feicimid muintir an tsráidbhaile in áit éigin faoin tuath i gContae Chorcaí ag bualadh liathróide - cluiche iománaíochta atá idir lámhaibh acu. I ndiaidh an chluiche, tá fir na háite ag caitheamh toitíní agus ag cardáil a gcuid cúrsaí le chéile, agus tagann sé chun solais go bhfuil fear óg acu, Damien Ó Donnabháin, díreach ag imeacht go Londain le leigheaseolaíocht a staidéar in ospidéal mór ansin. Go tobann, tagann na Dúchrónaigh leis an gcorpchuardach a dhéanamh ar na fir agus a gcuid ainmneacha a scríobh síos. Níl duine acu, fear óg darb ainm Mícheál Ó Súilleabháin, sásta a ainm a thabhairt ach as Gaeilge, rud nach bhfuil ceannaire na nDúchrónach sásta leis. Maraíonn na Gaill Mícheál as fuil fhuar, agus i ndiaidh an ainghnímh, tá a chuid cairde ag áitiú ar Damien fanacht sa bhaile agus cabhrú leis na hÓglaigh cath a chur ar na Gaill. Tá deartháir Damien, Teddy, i gceannas ar bhriogáid na háite. Ní chreideann Damien, áfach, go bhfuil sé indéanta na Sasanaigh a ruaigeadh as an tír le lámh láidir.
Go gairid ina dhiaidh sin, tá Damien ag fanacht leis an traein i gCorcaigh, agus anois, tagann na Gaill go stáisiún na traenach. Tá siad ag iarraidh dul ar an traein, ach ansin, deir foireann na traenach leo go bhfuil sé coiscthe ag an gceardchumann saighdiúirí Gallda a ligean ar bhord. Tugann na Sasanaigh drochíde don triúr acu, idir stiúrthóir, thiománaí, agus stócálaí, ach sa deireadh, bailíonn siad leo de shiúl cos.
I ndiaidh na himeachtaí seo a fheiceáil dó, tagann athrú comhairle ar Damien, agus é dírithe anois dul sna hÓglaigh. Tugann sé na móideanna agus abhae leis ag troid na nGall. Le díoltas a agairt ar na Sasanaigh as Mícheál Ó Súilleabháin a mharú, ionsaíonn Damien agus a chuid Óglach beairic áitiúil na saighdiúirí dubha le raidhfilí a fháil. Baineann siad úsáid as na raidhfilí le scuad de Dhúchrónaigh a mharú. Ina dhiaidh sin, áfach, áitíonn an tiarna talún John Hamilton ar Chríostóir Ó Rathaille, searbhónta dá chuid atá sna hÓglaigh, sceitheadh ar na hÓglaigh eile. Sin é an rud a dhéanann Críostóir, agus go gairid ina dhiaidh sin, tá an bhriogáid go léir faoi ghlas ag na Gaill. Sa phríosún dóibh, castar Dan, tiománaí na traenach, ar Damien arís, agus iompaíonn sé amach gur Sóisialaí agus fear mór ceardchumannaíochta é.
Tugann na Dúchrónaigh Teddy leo as an gcillín le hé a chéasadh. Agus na Gaill ag baint na n-iongan dá lámha, tosaíonn a chuid cairde ar "Amhrán na bhFiann" le misneach a chur ar Teddy. Sa deireadh, cabhraíonn duine de na Dúchrónaigh, arb Éireannach é, leis na príosúnaigh éalú, ach caithfidh siad triúr fear a fhágáil ina ndiaidh.
Faigheann na hÓglaigh amach go bhfuil Críostóir ina bhrathadóir, agus é ag comhoibriú leis an tiarna talún. Níl ach aon phionós amháin ag dul don bhrathadóir - pionós an bháis. Tá Teddy fágtha an-lag i ndiaidh na híde a thug na Gaill dó sa phríosún, agus caithfidh Damien an fhreagracht a ghlacadh as bású na mbrathadóirí. Cuirtear an tiarna talún chun báis chomh maith le Críostóir, ach tá Damien agus Críostóir cairdiúil ó laethanta an chéad óige, agus i ndiaidh na breitheanna báis a chur i bhfeidhm dó, tá eagla air dul i bhfianaise mháthair Chríostóra. Deir sé lena chailín Sinéad Ní Shúilleabháin, atá ina ball de Chumann na mBan, go bhfuil an mothú imithe as a chorp go hiomlán i ndiaidh dó a sheanchara a bhású.
Ina dhiaidh sin, cuireann Damien, Teddy agus na hÓglaigh eile luíochán roimh na Dúchrónaigh. Téann na Dúchrónaigh sa ghaiste ceart go leor, ach díreach faoin am céanna, ionsaíonn na Sasanaigh feirm mhuintir Shinéad leis na hÉireannaigh a imeaglú. Cuireann siad an fheirm trí thine agus baineann siad folt a gruaige de Shinéad le deimheas caorach. Ní féidir le Damien a dhath a dhéanamh leis an gcailín a chosaint, ó nach bhfuil lón cogaidh fágtha aige i ndiaidh an luíocháin.
Go gairid ina dhiaidh seo, áfach, tagann teachtaire go dtí an sráidbhaile leis an scéala a insint go bhfuil sos cogaidh i bhfeidhm idir na hÓglaigh agus na Gaill, agus comhchainteanna síochána le tosú. Nuair atá muintir na háite ag ceiliúradh na hócáide, seangaíonn Sinéad agus Damien leo le tamall a chaitheamh i gcuideachta a chéile sa leaba.
Ansin, tagann an nuacht go bhfuil an Conradh Angla-Éireannach sínithe, agus tá na hÓglaigh scoilte faoi. Tá Teddy sásta glacadh leis an gConradh mar atá sé, agus é ag áitiú gur sheansáil David Lloyd George, Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe, a thodhchaí pholaitiúil go léir leis an gConradh seo féin. Tá Damien barúlach nár chóir leor a ghabháil ach le neamhspleáchas iomlán i bPoblacht, in áit stádas an tiarnais i Saorstát. Maidir le Dan, arís, tá dearcadh Sóisialach aige, agus is é a thuairim nach n-athróidh an Conradh ach blas cainte an lucht rialtais agus dathanna na brataí náisiúnta, - is é sin, nach dtiocfaidh feabhas ar bith ar shaol na ndaoine bochta. De réir mar atá an Saorstát ag dul chun cumhachta, tá coimhthíos ag teacht ar Damien agus ar na Poblachtánaigh áitiúla eile roimh an stát nua. Tagann Teddy go dtí an áit agus é ag caitheamh shainéide nua Arm an tSaorstáit, agus is é an fháilte a fhaigheann sé ná go dtugann duine de lucht leanúna Damien "fear gaimbín" air. Níos déanaí, feicimid Damien san eaglais, agus an sagart ag caitheamh anuas ar na frith-Shaorstátairí ina sheanmóir. Cuireann Damien isteach ar an sagart, agus é ag lochtú an Chonartha os comhair an phobail. Sa deireadh, tréigeann sé an teach pobail, agus leath na muintire sna sálaí aige. Téann sé sa chuid de na hÓglaigh a dhiúltaíonn don Chonradh, agus iad ag druileáil in araicis an chogaidh chathartha.
Téann Teddy i dteagmháil lena dheartháir, agus é ag iarraidh a mhíniú dó go bhfuil na feirmeoirí saibhre agus an lucht gnó scanraithe ag an reitric Shóisialach sna paimfléid Phoblachtánacha a bhíonn á scaipeadh ag Damien agus a chuid cairde. Is é an freagra a thugann Damien ná go bhfuil na bochtáin i ndrocháit agus nach féidir stop a chur leis an imirce gan dul i dtuilleamaí an tSóisialachais. Áitíonn Teddy ar Damien go gcuirfear an Conradh Angla-Éireannach ar ceal a thúisce is a thiocfaidh sracadh sa tír. Deir Damien go bhfuil Teddy tar éis móid dílseachta a mhionnú do rí Shasana agus "naprún an bhuistéara" (an "Union Jack") a chur air féin.
Go gairid ina dhiaidh sin, briseann an cogadh cathartha amach. Cromann Damien agus a chuid Óglach ar threallchogaíocht, agus iad ag ionsaí is ag marú saighdiúirí de chuid Arm an tSaorstáit. Go gairid ina dhiaidh sin, beireann na Saorstátairí ar Damien, agus pionós an bhás ag bagairt air. Tá sé go díreach ag fanacht leis an mbás sa chillín céanna ina raibh sé nuair a ghabh na Gaill é an chéad uair, ach ansin, tagann Teddy ar cuairt chuige. Deir Teddy leis nach bhfuil de dhíth air ach síocháin a chur ar bun in Éirinn arís, ionas go mbeidh seisean agus Damien in ann pósadh agus clann a thógáil faoi shuaimhneas. Anois, má nochtann Damien dó an áit a bhfuil airm an IRA i bhfolach, ní chuirfear chun báis é, agus gheobhaidh sé pardún iomlán. Níl Damien sásta sceitheadh ar a chuid comrádaithe - nár chuir sé féin Críostóir Ó Rathaille chun báis toisc go raibh sé ina bhrathadóir? Imíonn Teddy leis, agus scríobhann Damien an litir dheireanach chuig Sinéad, agus é ag rá go bhfuil a fhios aige céard atá i ndán dó agus go bhfuil sé breá sásta a anam a chailleadh ar son na cúise.
Le bodhránacht an lae, tugtar Damien go dtí áit a bhásaithe. Tugann Teddy an t-ordú, agus maraíonn an scuad a dheartháir. Briseann a ghol ar Teddy, agus é ag baint na gceangal de Damien. Ina dhiaidh sin, tugann Teddy litir dheireanach a dhearthára chuig Sinéad. Is fuar an fháilte a fhaigheann sé ansin. Ordaíonn Sinéad dó bailiú leis chomh luath in Éirinn agus is féidir. Agus é imithe, titeann Sinéad as a seasamh le teann bróin, agus í ag scairteadh ar Damien ina ainm.
Léiriú an Scannáin.
Tá imeachtaí an scannáin suite in Éirinn, agus Éireannaigh ab ea an chuid ba mhó de na haisteoirí. Mar sin féin, comhléiriú idirnáisiúnta a bhí ann, agus comhlachtaí ó Éirinn, ón Ríocht Aontaithe, ón nGearmáin, ón Spáinn, ón bhFrainc agus ón Iodáil páirteach ann. Maidir leis an stiúrthóir Ken Loach, is Sasanach é, agus gairmréim fhada curtha isteach aige ag déanamh scannáin pholaitiúla a bhfuil blas na heite clé orthu.
Bua an Palm d'Or.
Bhuaigh an scannán an gradam 'Palm d'Or' sa bhliain 2006. Is comórtas é a dhéanann ceiliúradh ar scannáin na linne, agus tá sé ar siúl le 60 bliain anuas. Dúirt lucht an ghiúiré go raibh an scannán lán de mhothúcháin. Fuair "The Wind that Shakes the Barley" an ceann ní b'fhearr ar scannáin ar nós "Babel", "Fast Food Nation" agus "BABEL".
Conspóid.
Bhí alt ag an "Daily Mail" (Sasana) leis an teideal "Why does Ken Loach loath his country so much?". Tháinig Ken Loach amach, agus dúirt sé "If we tell the truth about the past, maybe we'll tell the truth about the present". Ach bhí tuilleadh gearán le cloisteáil faoin scannán, "Tuilleadh nimhe ón súmaire Loach" ("More poison from Loach the leech" as Béarla).


Aosdána.
Acadamh neamhfhoirmiúil de scríbhneoirí, lucht léinn, agus ealaíontóirí Éireannacha is ea Aosdána. Bhunaigh an Chomhairle Ealaíon an grúpa sa bhliain 1981. Faigheann an t-acadamh agus a bhaill liúntais ó rialtas na hÉireann. Tá sé mar aidhm ag Aosdána aitheantas a thabhairt dá bhaill, chomh maith leis na healaíona a chur chun cinn in Éirinn.
Coinníollacha Ballraíochta.
Tá uimhir theoranta cheadaithe de 250 ball san acadamh seo agus tá 228 ball ann i láthair na huaire. Is gá gur rugadh na baill in Éirinn nó go bhfuil siad ina gcónaí anseo le cúig bliana anuas ar a laghad. Roghnaítear baill nua ar ainmniú baill amháin agus le vótáil i measc na mball go léir. Tharla sé le déanaí, gur tugadh cead d'ailtirí agus do chóragrafaithe a bheith ina mball.
Saoithe.
Tugtar an teideal 'Saoi' (.i. duine críonna) ar bhaill áirithe, mar aitheantas dá n-éachtaí ealaíne. Ní bhíonn an onóir seo bronnta ach ar chúigear ball ar a mhéid, ag aon am amháin. Ag na baill féin a bhíonn na Saoithe á dtoghadh. Bronnann Uachtarán na hÉireann an teideal seo (i bhfoirm Torc Óir) ar dhuine agus coinníonn an duine an stádas seo ar feadh a s(h)aoil.
Cnuas.
Bronntar Cnuas (deontas) ar na baill, ar choinníollacha áirithe. Is deontas é seo a cheapadh le cur ar chumas na n-ealaíontóirí a n-aird go léir a dhíriú ar a gcuid ealaíne, gan a bheith buartha faoi airgead maireachtála. Déantar athbhreithniú ar an teidlíocht i leith an chnuais, gach cúig bliana. Bhí luach €12,180 ar an gCnuas sa bhliain 2006. In éineacht leis sin, tá scéim sochar pinsin á cur ar fáil do na baill chomh maith ag an gComhairle Ealaíon.
Tionól Ginearálta.
Bíonn baill Aosdána ag teacht le chéile uair sa bhliain chun baill nua a thoghadh agus chun athbhreithniú a dhéanamh ar chúrsaí agus ar obair na heagraíochta. San áireamh leis sin, déantar plé ar chás na n-ealaíontóirí agus na n-ealaíon i saol na linne.
Conspóid.
Spreagadh conspóid san eagraíocht seo sa bhliain 1997, nuair a rinne ball amháin, an file Máire Mhac an tSaoi, iarracht tabhairt ar na baill go léir an scríbhneoir Francis Stewart a chaitheamh amach as an ngrúpa. Theip ar an rún agus d'éirigh Mhac an tSaoi as a ballraíocht féin san eagraíocht mar agóid ina choinne seo. Ba é an chúis leis seo ná an mhíshástacht a bhí ar Mhac an tSaoi i leith na bainte a bhí ag Francis Stewart leis na Naitsithe sa Ghearmáin le linn an Dara Cogadh Domhanda.


Acadamh Ríoga na hÉireann.
Is acadamh do lucht léinn na hÉireann é Acadamh Ríoga na hÉireann (Béarla: "Royal Irish Academy"). Is ag an Acadamh seo atá ceann de na bailiúcháin is mó de láimhscríbhinní Gaeilge ar domhan. Tá litríocht agus timpeallacht na hÉireann mar chúraim faoi leith ag an Acadamh.
D'fhoilsigh an tAcadamh an "Dictionary of the Irish Language", faoi eagarthóireacht E.G. Quin, sa bhliain 1984. Cé go bhfuil a leithéid d'ainm ar an bhfoclóir, is iad an tSean- agus an Mheán-Ghaeilge príomhábhair an fhoclóra.
Tá an tAcadamh ag obair ar ollfhoclóir Nua-Ghaeilge, Foclóir na Nua-Ghaeilge (FNG) faoi eagarthóireacht Úna Uí Bheirn, i láthair na huaire.
Foilsíonn an tAcadamh an iris ' gach bliain chomh maith. Baineann an foilseachán seo le caidreamh idirnáisiúnta, go háirithe le gnóthaí eachtracha na h-Éireann.
Foilsíonn an t-Acadamh Ériu, iris acadúil faoi theanga na Gaeilge.


Foclóir Stairiúil na Nua-Ghaeilge.
Tionscadal ollmhór foclóireachta don Nuaghaeilge, atá idir láimh ag Acadamh Ríoga na hÉireann faoi stiúir Una Uí Bheirn. Bailíodh focail ó fhoinsí a scríobhadh idir 1600 agus 1882 cheana féin, agus d'fhoilsíodh an t-ábhar sin ar dhlúthdhiosca faoin teideal "Corpas na Gaeilge 1600-1882". Táthar ag scanadh ábhair ó 1882 i leith ó 2005 amach in aonad speisialta ar an gCarraig, Co. Dhún na nGall.


Joe Steve Ó Neachtain.
Scríbhneoir agus aisteoir as Indreabhán, Conamara is ea Joe Steve Ó Neachtain. Tá cáil air le fada an lá i gConamara mar scríbhneoir amhrán, drámadóir, aisteoir, agus craoltóir. Scríobh sé an dráma raidió "Baile an Droichid" do Raidió na Gaeltachta sna 1980idí agus sna 1990idí, agus tá sé le feiceáil ón mbliain 1996 i leith sa sobaldráma Ros na Rún ar TG4. Ghnóthaigh sé go leor duaiseanna i gcomórtais scríbhneoireachta, go háirithe i gComórtas an Oireachtais.
Tá sé ina scríbhneoir bisiúil próis freisin. Thosaigh sé a chaithréim scríbhneoireachta leis an mbailiúchán gearrscéalta úd "Clochmhóin". Ina dhiaidh sin, tháinig dhá mhórúrscéal lónléitheoireachta uaidh, mar atá, "Scread Mhaidne" agus "Lámh Láidir".


Baile an Droichid.
Dráma raidió is ea "Baile an Droichid", atá suite i mbaile beag i gConamara, agus a craoladh ar Raidió na Gaeltachta sna 1980í agus sna 1990í. Joe Steve Ó Neachtain a scríobh an dráma.


Ros na Rún.
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é Ros na Rún. Tá sé ar cheann de na cláir is cáiliúla ar TG4. Tá sé ar an teilifís gach Máirt agus Déardaoin ag 20:30 agus tá ollchlár ar an teilifís gach Domhnach.
Tá an clár suite sa Spidéal, Contae na Gaillimhe. Comhléiriúchán de chuid Eo Teilifís agus Tyrone Productions.
1990idí.
Thosaigh an clár ar RTÉ a hAon. Tá sé ar WYBE in Philadelphia agus bhí sé ar TeleG in Albain.
2000idí.
Craoladh an eipeasóid 1000ú ar 31 Nollaig 2009.
2010idí.
Ar 3 Márta 2011, rinne Stephen Fry cuma ar an clár mar thurasóir Sasanach.


Poitín (scannán).
Scannán cáiliúil Gaeilge is ea "Poitín", a rinne an scannánaí Bob Quinn sa bhliain 1978. Scaoileadh ar RTÉ 1 é ar Lá Fhéile Pádraig 1979 den chéad uair.
An Scannán.
Bagraíonn beirt fhear (Niall Tóibín agus Dónal McCann) ar dhéantóir phoitín (Cyril Cusack) agus a iníon. Imríonn an déantóir poitín cleas ar an mbeirt agus báitear iad i ndeireadh báire.


Budawanny.
Scannán is ea "Budawanny" a rinne Bob Quinn sa bhliain 1986. Galldú ar an bhfrása Gaeilge "bod an mhanaigh" is ea teideal an scannáin. Is é is ábhar don scannán ná sagart a ghineann páiste agus an teannas a éiríonn idir é agus a easpag.
Suitear an scannán ar oileán amach ó chósta Chonamara. Tá sé bunaithe ar an leabhar Súil le Breith le Pádraig Standún.
Scannán ciúin is ea é, taobh amuigh de na radhairc leis an easpag, atá i mBéarla.


Cinegael.
Comhlacht scannánaíochta Bob Quinn is ea Cinegael, lonnaithe ar an gCeathrú Rua, Conamara.


Telegael.
Is comhlacht teilifíse é Telegael, atá lonnaithe sa Spidéal, Conamara. Bunaíodh an comhlacht chun scileanna teilifíse a chothú i measc cainteoirí Gaeilge agus chun a thaispeáint go bhféadfaí tionscal teilifíse Gaeilge a chur ar bun. Tá Telegael ar cheann de na grúpaí teilifíse agus meáin nua is mó atá chun tosaigh in Éirinn.
San áireamh i ngníomhaíochtaí an chomhlachta tá léiriú cláir, maoiniú cláir, soláthar áiseanna léiriúcháin agus iarléirithe, craoladh seachtrach digiteach, beochan agus fotheidealú. Sa bhreis ar na léiriúcháin do mhargadh na hÉireann, oibríonn Telegael le roinnt comhpháirtithe léiriúcháin idirnáisiúnta i bhforbairt, léiriú agus maoiniú cláir agus beochan teilifíse don mhargadh idirnáisiúnta.
Gnó agus fostaíocht.
Tá Telegael ag forbairt réimse mór tionscnamh; beochan, fáisnéis, dráma agus príomhscannáin san áireamh. Oibríonn Telegael i gcomhpháirtíocht le léirtheoirí, le craoltóirí agus daileoirí idirnáisiúnta móra le rá chun cláir d’ardchaighdeán a mhaoinú agus a chomhléiriú don mhargadh teilifíse domhanda. Le deich mbliana anuas (2000), tá comhléiriú ag Telegael ar os cionn 40 tionscnamh don mhargadh idirnáisinta. Bíonn léiriúchán beoghnímh agus beochana ar bun ag Telegael chomh maith le maoiniú tionscnaimh, stiúideo ilcheamaraí agus obair iarléiriúcháin.
Is triúr a bhí fostaithe sa chomhlacht nuair a bunaíodh ar dtús é agus inniu tá ar an meán caoga duine fostaithe go lán-aimseartha. Earcaítear daoine breise go páirt-aimseartha nó go séasúrach de réir mar is gá
Aitheantas agus duaiseanna.
Tá cáil idirnáisiúnta bainte amach ag an gcomhlacht mar athghuthathóir agus críochnóir físe.
Thug clár Telegael a choimisiúnaigh TG4 mórdhuais leis ag Féile na Meán Ceilteach 2008. Bronnadh an Torc don Chlár Páistí ar eagrán ón dara séasúr den sraithdhráma Aifric.
Stair.
Bhunaigh Pól Ó Cuimín an comhlacht Telegael Teo in 1988, le tacaíocht ó RTÉ agus ó Údarás na Gaeltachta, mar chéim straitéiseach a bhí dírithe ar fhorbairt na hearnála chlosamhairc sa Ghaeltacht.


Poitín.
Cineál uisce beatha Éireannach atá i bpoitín. Déanta as prátaí nó eorna bhraiche, tá ardleibhéal alcóil ann (idir 60% agus 95%) agus tá sé ar cheann de na deochanna meisciúla is láidre ar domhan. Bhíodh sé neamhdhleathach in Éirinn.


An Mhórsceir Bhacainneach.
Is ceann d'iontais na cruinne í an Mhórsceir Bhacainneach, an Great Barrier Reef. Tosaíonn sí taobh thoir thuaidh de Leithinis Rinn York in oirthuaisceart na hAstráile agus síneann sí 2,000 ciliméadar ó dheas le cósta Queensland.
Tá tuairim is 23,000 ciliméadar cearnach ann ar fad. I ndáiríre ní sceir choiréil amháin atá ann ach na mílte acu, ar a laghad 3,000. Ina measc tá 600 oileán. Deirtear go bhfuil chuile dhath a d'fhéadfadh a bheith ann ar an uisce ina timpeall, turcaid anseo, gormghlas ansiúd agus in áiteacha eile é chomh gorm leis an bplúirín. Tá éagsúlacht éan, éisc agus ainmhithe ann nach bhfuil le fáil ach i gcorr-áit ar domhan. Meastar go bhfuil 200 saghas éin agus 5,500 saghas éisc ann agus níl a bhformhór sin le fáil in aon áit eile.
Turasóirí agus iascairí is mó a bhaineann leas as an sceir seo agus tá faitíos ar dhaoine anois go bhfuil iascairí ag déanamh dochair don éiceachóras leochaileach. Chomh maith leo sin, tá rudaí sa nádúr a dhéanann dochar di ó am go chéile. Go dtí seo is í crosóg na corónach deilgne is mó is cúis leis sin ó na seascaidí i leith, cé gur cosúil go bhfuil sí sin faoi smacht i láthair na huaire. Ina theannta sin, tá imní ar lucht taighde faoin ngealadh atá ag tarlú le tamall de bhlianta. Ceaptar go bhfuil baint ag téamh domhanda nó ag El Niño leis sin.
Mhórsceir Bhacainneach, An


Uirchill an Chreagain.
Tá níos mó ná ciall amháin le Uirchill an Chreagain


Úirchill an Chreagáin (Dán).
Dán cáiliúil le hArt Mac Cumhaigh is ea Uirchill an Chreagain.
Ta cuntas ar an amhrán seo i leabhar Phadraigin Ni Uallachain, "A Hidden Ulster". An leagan údarasach anois is dóigh an leagan a chuir Tomas Ó Fiaich i gcló ina eagrán de dhánta Mhic Cumhaigh. Bhí an t-amhrán i mbéal na ndaoine i gceantar oirdheisceart Uladh nó gur imigh na cainteoirí dúchais dheireanacha, agus dar ndóigh tá sé a rá i gcónaí. Séamus Ennis ba chúis leis an fhonn a scaipeadh. Sheinneadh seisean é mar fhonn píobaireachta. Gan amhras, thainig athruithe air in imeacht na mblianta, agus ta an leagan a deir Padraigin Ni Uallachain ar an cheann is dilse don rud a bailiodh on na sean-Ghaeilgeoiri.
Aisling ata san amhrán nach mbíonn ag dréim le haon leigheas ar chás na nGael o Sheárlas Óg mar a bhíonn aislingí na Mumhan. Chum Mac Cumhaigh aisling amháin eile "Aige Cuan Bhinn Éadair" - níl na haislingí rochoitianta i gCuige Uladh diomaite den dá cheann sin.


Úirchill an Chreagáin (Áit).
Úirchill an ChreagáinIs reilig in aice le Crois Mhic Lionnáin i ndeisceart Ard Mhacha ar scríobh Art Mac Cumhaigh dán cáiliúil fúithi í Úirchill an Chreagáin.
Tá Úirchill an Chreagáin ann i gcónaí - reilig de chuid Eaglais na hÉireann anois é i gceantar an Chreagáin. Bhí an phluais nó an chnámhlann inar chum Art Mac Cumhaigh dán den ainm céanna sin caillte ar feadh na mblianta ach chuaigh tarracóir thairis agus aimsíodh an áit de thaisme arís. Tá blaoscanna na Niallach le feiceáil go fóill sa chill - "géaga glandaite Néill Fhrasaigh" gan aon áibhéil.


Mise Éire.
Mise Éire - Dán cáiliúil náisiúnach de chuid an fhile, polaiteora, agus réabhlóidí Pádraig Mac Piarais.


Mošovce.
Is baile beag tábhachtach i lár na Slóvaice é Mosovice (pobal:1380). Tá cuid mhór shéadchomharthaí stairiúla aige agus rugadh Ján Kollár, file Slóvacach mór, i Mosovice.


Junichiro Koizumi.
Polaiteoir agus iar-phríomhaire Seapánach is ea Junichiro Koizumi (Seapáinis: 小泉純一郎), a rugadh i Yokosuka ar 8 Eanáir, 1942. Togadh é ina phríomh-aire ar 26 Aibreán, 2001.
Koizumi, Junichiro
Koizumi, Junichiro


Matti Vanhanen.
Iar-Phríomh-Aire na Fionlainne is ea Matti Taneli Vanhanen. Rugadh i Jyväskylä ar an 4 Samhain, 1955 é. Bhain sé amach an oifig ar an 24 Meitheamh 2003, nuair a bhí Anneli Jäätteenmäki éirithe as an bPríomh-Aireacht.
Tá céim ag Matti Vanhanen in eolaíocht pholaitiúil ("máistir na státaireachta" de réir théarmaíocht na Fionlainne). Vótáladh isteach sa Phairlimint é sa bhliain 1991. Roimhe sin, bhí sé ag obair ina eagarthóir ar nuachtán áitiúil i Vantaa.
Rinneadh Aire Cosanta de Matti Vanhanen sa bhliain 2003, agus cheap Ard-Fheis Neamhghnách an Pháirtí Láir ina Chathaoirleach ar an bpáirtí é i Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain chéanna. Ar an 16 Aibreán 2005, d'ainmnigh Matti Vanhanen é féin ina iarrthóir Uachtaránachta don Pháirtí Láir. Níor éirigh leis chomh maith is a shíltí roimh an toghchán, nó ní bhfuair sé ach 18,6 % de na vótaí.
Tá beirt clainne ag Matti Vanhanen ón bpósadh a bhí aige lena iar-bhean chéile Merja, mar atá, an iníon Annastiina (1991) agus an mac Juhana (1994). Phós sé Merja sa bhliain 1985, agus fuair siad colscaradh go gairid roimh an toghchán Uachtaránachta. Is é an t-iar-Ollamh Tatu Vanhanen athair Matti.
Vanhanen, Matti
Vanhanen, Matti


Åbo Akademi.
Is í Åbo Akademi (Túrcú, An Fhionlainn) an t-aon ollscoil amháin taobh amuigh den tSualainn ina bhfuiltear ag teagasc trí mheán na Sualainnise. Bunaíodh an ollscoil sa bhliain 1918, agus san am sin, bhí trí roinn ann: Roinn na nEalaíon, Roinn na Matamaitice is na hEolaíochta, agus Roinn na hEolaíochta Polaitiúla.


An Liobáin.
Is poblacht sa Mheánoirthear í an Liobáin, agus í suite ar chósta thoir na Meánmhara. Tá teoireannacha na Liobáine le hIosrael sa deisceart agus leis an tSiria san oirthear agus sa tuaisceart. Is í an Araibis an teanga oifigiúil agus an teanga is mó a labhraítear. Is í Béiriút príomhchathair na tíre. Poblacht dhaonlathach atá inti ina bhfuil ról tábhachtach ag na seicteanna éagsúla lena mbaineann muintir na tíre. Cé go raibh roinnt prionsacht uathrialach i Sliabh Liobáine ó dheireadh na séú haois déag i leith, faoi réim na nOtománach, níor cruthaíodh an stát Liobánach mar atá inniu ann ach i 1920 nuair a dheighil na húdaráis Fhrancacha amach é ó na críocha Síriacha a tugadh dóibh faoi Shainordú Chonradh na Náisiún. Bhain an stát nua a neamhspleáchas amach sa bhliain 1943. D'fhulaing an Liobáin cogadh cathartha fada millteanach ó 1975 go 1990, agus bhí cuid de faoi fhorghabháil mhíleata Iosraelach ó 1982 go 2000.
Ionad tábhachtach don chultúr Arabach is ea an Liobáin. Roimh an Chogadh Chathartha mheall sí scríbhneoirí agus smaointeoirí ón domhan Arabach mar gheall ar an tsaoirse intleachtúil a bhí le blaiseadh inti, tráth a bhí deachtóireachtaí ag cur greim ar fhormhór na bpoblachtaí eile sa réigiún. Bhí neart comhlachtaí foilseoireachta agus preas beoga lonnaithe i mBéiriút agus bhí an chathair ina lárionad don cheol fosta. Go dtí tús an chogaidh, bhí sí ar na hionaid tráchtála ba thábhachtaí sa Mheánoirthear, le tionscnamh mór baincéireachta.
An Córas Polaitiúil.
B'iad na Críostaithe Márúnacha an tseict ba chumhachtaí nuair a cruthaíodh an Liobáin Mhór in 1920, agus iad i bhfabhar ag na húdaráis Fhrancacha. Faoin am chéanna b'iad na Moslamaigh Shunnacha an dara dream ó thaobh cumhachta de agus bhí an tríú áit ag na Moslamaigh Shíacha. B'iad na Críostaithe Caitliceacha Gréigeacha agus Ceartchreidmheacha Gréigeacha agus na Moslamaigh Dhrúsacha na grúpaí eile ba mhó tábhachta. Mar gheall air sin cuireadh socrú polaitíochta, ar a dtugadh an Pact Náisiúnta, ar bun sna 1940í a gheall post Uachtarán na Poblachta do Chríostaí Marúnach, post Uachtarán Chomhairle na nAirí do Mhoslamach Sunnach, agus post Uachtarán na Parlaiminte do Mhoslamach Síach. Rinneadh socrú a scar suíocháin na Parlaiminte ar bhunús 6:5 idir na seicteanna Críostúla agus na seicteanna Muslamacha fosta. De réir a chéile tháinig nós i bhfeidhm maidir le postanna riaracháin agus postanna míleata a scaradh de réir na seicte fosta. Tháinig athrú ar na socruithe seo i ndiaidh Chogadh Sibhialta na Liobáine a mhair ó 1975 go 1990, nuair a hathscaradh suíocháin na Parlaiminte ar bhunús cothrom idir Críostaithe agus Moslamaigh agus tugadh roinnt cumhachtaí, a bhí ag Uachtarán na Poblachta roimhe sin, don rialtas. Rinneadh a leithéid mar gheall ar an bhorradh suntasach a bhí tagtha ar chion na Moslamach sa daonra, agus cion na Moslamach Síach go háirithe, ó aontaíodh an Pact Náisiúnta an chéad uair.
Na Palaistínigh sa Liobáin.
I dteannta an daonra Liobánaigh dhúchasaigh tá thart faoi 400,000 Palaistíneach ina gcónaí sa Liobáin, an formhór mór acu teifigh a díbríodh óna dtír dhúchais nuair a bunaíodh Stát Iosrael sa bhliain 1948. Níl ach cearta an-teoranta acu agus ós rud é go bhfuil an formhór acu ina Moslamaigh agus iad uile, beag nó mór, i bhfabhar an náisiúnachais Araibigh, ní raibh na fórsaí polaitíochta Críostúla sásta ariamh na cearta céanna a thabhairt dóibh agus a tugadh do na teifigh Phalaistíneacha sa tSiria nó san Iordáin. Dá ainneoin sin, agus mar gheall ar laige an Stáit Liobánaigh, bhí Eagraíocht Fuascailte na Palaistíne in inmhe fórsa míleata suntasach a eagrú sa Liobáin ó dheireadh na 1960idí, rud a tháinig salach ar shocracht na tíre. D'éirigh na hairm Phalaistíneacha ina n-ábhar conspóide idir an eite chlé (Moslamach don chuid is mó agus báúil don náisiúnachas Arabach) agus an eite dheis (Márúnach don chuid is mó agus níos meaite ar fhéiniúlacht agus neamhspleáchas Liobánach), agus rinne Iosrael ruathair ar an Liobáin, cuid acu mar bhearta díoltais ar ionsaithe a rinne na Palaistínigh ar Iosrael óna mbunáiteanna sa tír. B'é ionsaí de chuid mhílíste Críostaí na bhFalangach, an 13 Aibreán 1975, ar bhus a bhí ag iompar sibhialtach Palaistíneach ó agóid an chéad bheartas de Chogadh Sibhialta na Liobáine.
Neamhspleáchas agus gaolta eachtrannacha.
Chruthaigh an Fhrainc an stát as an tSiria i 1920 agus bhain an Liobáin a neamhspleáchas amach sa bhliain 1943. Rinne Iosrael ionraithe i 1978 agus 1982, nuair a chuir siad léigear ar Bhéiriút agus chuir siad d'iallach ar na fórsaí armtha Palaistíneacha an chathair a fhágáil. Choinnigh Iosrael straice de dheisceart na tíre faoi fhorghabháil mhíleata go dtí 2000 nuair a tharraing siad amach faoi bhrú ón ghluaiseacht Shíach Hizbullah. Bhí forlámhas ag an tSiria ar chuid mhór den tír ó 1976 i leith, agus ar gach chuid de nach raibh faoin fhorghabháil Iosraelach ó dheireadh an Chogaidh Shibhialta sa bhliain 1990 go dtí 2005. I 2005 dúnmharaíodh iar-Uachtarán Chomhairle na nAirí Rafiq al-Hariri le buama, tar éis dó cur i gcoinne bheartas na Siriach fadú téarma a shocrú do Uachtarán na Poblachta Emíl Lahúd. Dúirt roinnt polaiteoirí Liobánacha gurbh iad na Sírigh a mharaigh an t-iar-Uachtarán agus mar gheall ar agóidí móra i mBéiriút agus brú idirnáisiúnta, tharraing an tSiria a fórsaí armtha agus a seirbhísí slándála as an tír. Thug lucht tacaithe na n-agóidí "Intifada an Neamhspleáchais" orthu, agus bháistigh rialtas Mheiriceá, a thug tacaíocht dóibh, "the Cedar Revolution" orthu.
An bratach Liobánach, roimh neamhspleáchas (1920-43)
Tagairtí.
*
L


Béiriút.
Is í Béiriút (Araibis: بيروت, traslitriú: Bayrūt) príomhchathair agus príomhphort na Liobáine, agus is í an chathair is mó sa tír. Tá cónaí ar 1.2 milliún daoine sa chathair agus 2.1 milliún sa chúlchríoch.
Bhí Béiriút ar na hionaid chultúrtha agus tráchtála ba thábhachtaí sa Mheánoirthear ó lár na 19ú haois i leith. Sa bhliain 1866 chuir misinéirí Meiriceánacha an Coláiste Protastúnach Siriach ar bun sa chathair agus é ar na chéad institiúidí ardléinn ar mhúnla Iartharach sa réigiún; mar fhreagair air sin d'oscail na hÍosánaigh Ollscoil San Iósaf sa bhliain 1875. Ó na 1920idí i leith tháinig preas beoga as Araibis agus Fraincis araon chun cinn sa chathair. Ionad tábhachtach don fhoilsitheoireacht as Araibis ab í Béiriút freisin, go háirithe i ndiaidh na 1950idí nuair a tháinig deachtóireachtaí chun cumhachta i dtíortha eile sa réigiún. Bhí tionscnamh baincéireachta an Mheánoirthir lonnaithe don chuid is mó i mBéiriút go dtí na 1970idí.
Ní hamháin muintir na Liobáine ó dhúchas a chuir le daonra na cathrach ach dhá ghluaiseacht mhór teifeach fosta: na hAirméanaigh a theith ó shléachtanna na nOtamánach sa bhliain 1915 agus a chuir faoi i dtuaisceart na cathrach, ag Burj Hammoud, agus na Palaistínigh a díbríodh óna n-áiteanna dúchais nuair a bunaíodh Stát Iosrael sa bhliain 1948 agus a chuir faoi i roinnt campaí ar a n-áiríodh Burj al-Barajneh, Karantina, Tell az-Zaatar, Sabra agus Chatila.
D'imir Cogadh Cathartha na Liobáine scrios ar chuid mhaith de Bhéiriút. Sa chogadh sin throid mílístí Críostaí i gcoinne mílístí Moslamacha agus fórsaí armtha Palaistíneacha; ghlac an tSiria agus Iosrael páirt sa chogadh fosta. D'éirigh leis na fórsaí Críostaí smacht a chur ar oirthear na cathrach, agus bhí na Palaistínigh agus fórsaí an Ghluaiseachta Náisiúnaigh Liobánaigh i gceannas ar an taobh ó thiar. Scriosadh an chuid ba mhó de shean-lár na cathrach, a bhí suite ar an bhfronta idir an dá leath. Mhair an cogadh ó 1975 go 1990. Tosaíodh ar atógáil na cathrach ina dhiaidh, le hairgead an bhilliúnaí Rafik Hariri, a bhí ina phríomhaire freisin. Sa phróiseas sin, leagadh a raibh fágtha de sheanfhoirgintí chroílár Bhéiriút agus bhí conspóid ann maidir leis an bhealach a cúitíodh na hiar-áitritheoirí.
D'fhulaing an chathair ruathair bhuamála Iosraelacha i mí Iúil agus i mí Lúnasa 2006 agus iad siúd ag iarraidh an ruaig a chur ar fhórsaí Hisbollah i ndeisceart na Liobáine. Rinneadh ionsaí ar aerfort Rafik Hariri ar an 13ú Iúil agus dúnadh é go deireadh na comhraice.
Déimeagrafaic:.
De réir nach raibh daonáireamh san Liobáin ón bhliain 1932, níl aon fhigiúirí iontaofa le fáil maidir le méid a lucht cónaithe.
Go stairiúil b'iad na Moslamaigh Shunnacha, na Críostaithe Ceartchreidmheacha Gréigeacha agus na Críostaithe Caitliceacha Gréigeacha, na seicteanna reiligiúnacha ba mhó i mbailte móra an chósta Liobánaigh. Sa dara leath den 19ú haois tháinig borradh ar líon na gCríostaithe Marúnacha agus na nDrúsach a d'aistrigh go dtí an chathair óna n-áiteanna dúchais i Sliabh Liobáine. Ó 1915 tá pobail thábhachtacha de Chríostaithe Ceartchreidmheacha Airméanacha agus de Chríostaithe Caitliceacha Airméanacha ina gcónaí sa chathair fosta. Tar éis an dara cogadh domhanda amháin a thosaigh inimirce suntasach ó na réigiúin bhochta imeallacha ina raibh cónaí ar Shíigh na Liobáine, ceantar Jabal Amil i ndeisceart na tíre go háirithe. Tháinig luas faoin inimirce sin le linn an chogaidh chathartha nuair a bhí cúinsí fíor-olc sa deisceart agus na hIosraelaigh, na Palaistínigh agus dreamanna eile i mbun cogaíochta ann. Anois tá siad ar na seicteanna is líonmhaire sa chathair agus an chuid is mó acu ina gcónaí i ndeisceart na cathrach, i gceantair bhochta ar a dtugtar Al-Dahiya ("an bruachbhaile"). Bhí roinnt Giúdach ina gcónaí i gceantar beag darbh ainm "Wadi Abu Jamil", i ngaire don lár na cathrach, ach d'imigh siad ón áit sin le linn an chogaidh chathartha. Athosclaíodh sionagóg an cheantair sa bhliain 2010, mar sin féin, nuair a deisíodh ar deireadh thiar an díobháil a rinne buamaí Iosraelacha dó le linn an chogaidh chathartha. Bíonn an teannas seictiúil ina fhadhb sa chathair ó am an chogaidh chathartha i leith.


Gustaw Herling-Grudziński.
a>, cathair in Oirthear na Polainne a thit leis an Aontas Sóivéadach nuair a rinne Stailín agus Hitler críochdheighilt ar an bPolainn i dtús an Dara Cogadh Domhanda.
Scríbhneoir Polannach ab ea Gustaw Herling-Grudziński. Saolaíodh ar an 20 Bealtaine 1919 i gKielce é, agus bhásaigh sé ar an 4 Lúnasa 2000. Chaith sé seal sna saighdiúirí agus seal sna campaí géibhinn Sóivéadacha, agus b'iad na cuimhní cinn a scríobh sé faoi na campaí ba mhó a thuill clú is cáil dó.
Saol.
Rinne sé staidéar ar an léann Polannach in Ollscoil Vársá. Nuair a d'fhorghabh na Gearmánaigh agus na Sóivéadaigh an tír i bhfómhar na bliana 1939, bhunaigh seisean agus cairde dá chuid baicle frithbheartaíochta, PLAN ("Polska Ludowa Akcja Niepodległościowa", "Gníomh an Phobail ar son Neamhspleáchas na Polainne"). Eisean a bhí i gceannas ar an mbaicle ar feadh dhá mhí.
I Mí na Márta sa bhliain 1940, ghabh na rúnghníomhairí Sóivéadacha é i nGrodno. Chaith sé dhá bhliain sna campaí géibhinn, ach ansin, scaoileadh saor é, nó bhí polasaí Stalin i leith na bPolannach athraithe idir an dá linn. Fuair an ginearál Władysław Anders cead arm Polannach a chur i dtoll le chéile as na hiar-chimí cogaidh Polannacha san Aontas Sóivéadach. Chuaigh Herling-Grudziński san arm seo cosúil le cuid mhór Polannach eile sa chás céanna. Ghlac sé páirt sna cathanna timpeall ar mhainistir Monte Cassino, agus bronnadh an bonn Virtuti Militari air ar son a chuid gaisce.
I ndiaidh an chogaidh, chuaigh sé ar imirce, nó níor theastaigh uaidh fanacht sa Pholainn faoi cheannas na gCumannach. Ar dtús, chuaigh seisean agus a bhean chéile Krystyna go dtí Londain, áit a raibh sé ag scríobh do sheachtaineán na bPolannach áitiúil, "Wiadomości". Fuair Krystyna bás sa bhliain 1952. Ansin, d'aistrigh sé go München le bheith ina iriseoir do Raidió na hEorpa Saoire. Chaith sé trí bliana i mbun na hoibre seo, ach ansin, thug sé a aghaidh ar an Iodáil.
Shocraigh sé síos i Napoli, agus phós sé bean Iodálach, Lidia Croce.
Fuair sé bás i Napoli sa bhliain 2000.
Leabhair.
B'é "Inny Świat" ("An Saol Eile") an leabhar is tábhachtaí dár fhoilsigh sé, an ceann inar bhreac sé síos a chuid cuimhní cinn ó champaí géibhinn an Aontais Shóivéadaigh. Tháinig an leabhar amach an chéad uair i Londain sa bhliain 1951. Foilsíodh an chéad eagrán sa Pholainn ar chúla téarmaí sa bhliain 1953, ach níor cuireadh an leabhar i gcló ansin go dleathach roimh an mbliain 1988.
Tagairtí.
Herling-Grudziński, Gustaw
Herling-Grudziński, Gustaw
Herling-Grudziński, Gustaw


Cogadh na Murascaille.
Eitleáin comhghuaillíochta sa chogadh, agus tobair ola trí thine sa chúlra.
Coimhlint sa 20ú haois idir an Iaráic agus comhghuaillíocht a bhí eagraithe ag na Náisiúin Aontaithe (mar shampla Stáit Aontaithe Mheiriceá, an Ríocht Aontaithe agus tíortha eile) ab ea an Cogadh na Murascaille. Thosaigh an cogadh ar an 2 Lúnasa 1990 nuair a thóg Saddam Hussein an t-ordú ionsaí a dhéanamh ar Chuáit. Bhí an bua ag na gComhguallithe sa deireadh ar an 28 Feabhra 1991, ach níor cuireadh an ruaig ar Saddam Hussein.
Agus iad ag teith ó Chuáit, dhóigh na hIarácaigh a lán de na tobair ola atá go flúirseach sa tír seo.


Sabhna.
Is é is sabhna (nó "sauna" as Fionlainnis: "teach allais" nó "galfholcadán") ann ná teach nó seomra te le haghaidh galfholcadh. Téann stair an ghalfholctha siar go laethanta na sean-Róimhe, ar a laghad, ach nuair a chuaigh an Chríostaíocht i bhfairsinge in Ilchríoch na hEorpa, cuireadh deireadh leis an nós, ó bhí meas na mígheanmnaíochta ag na sagairt air. Mar sin, níor mhair an galfholcadh beo ach in áiteanna iargúlta, cosúil leis an bhFionlainn, agus nuair a thosaigh sé ag éirí faiseanta arís, shíl na daoine gur nós Fionlannach a bhí ann.
An chuid is mó de na teangacha Eorpacha, tugann siad "sauna" ar an seomra galfholctha, ach tá téarmaí dá gcuid féin ag na Sualannaigh agus na Rúisigh air: "bastu" a deirtear as Sualainnis, agus "banya/баня" as Rúisis.
I dtús báire, ní raibh i gceist leis an sabhna ach scioból aon seomra. Ar dtús, shuíodh na daoine istigh a fhad is a bhí de dhíth le cóta allais a tharraingt orthu, agus ansin, nídís iad féin as uisce. Inniu, áfach, is gnách seomra gléasta agus seomra cíthfholctha a fhágáil faoi aon díon leis an sabhna. San Fhionlainn, bhí sé de nós ag muintir na tuaithe úsáid ilghnéitheach a bhaint as an sabhna, nó ba mhinic nach raibh oigheann nó tinteog ar bith eile sa teach ná sorn an tsabhna. Mar sin, ní raibh sé as an ngnáth bia a dheatú, a bhruith nó a bheiriú os cionn na sornóige sin. Nuair a thagadh na daoine ag tabhairt tailte nua chun míntíreachais, thógaidís sabhna ansin roimh aon teach eile, agus bhídís ina gcónaí sa sabhna go dtí go mbeadh an teach cónaí críochnaithe.
Sorn an tsabhna.
Sorn sabhna de dhéantús an chomhlachta "Narvi".
I sorn atá ceaptha le haghaidh sabhna, tá clocha os cionn na tine nó an téiteora leictrigh. (An focal Fionlainnise a chiallaíonn "sorn sabhna", is é sin, "kiuas", i dteanga an lae inniu, chiallaigh sé "carn cloch" fadó, rud atá le haithint ar na logainmneacha i gcónaí.) Is gnách na clocha a théamh go dtí go dtiocfaidh luisne iontu, agus ina dhiaidh sin, is féidir an tine féin a mhúchadh agus sult a bhaint as an teas a fhad is a mhairfidh sé sna clocha. Cuid de na sornóga leictreacha atá in úsáid inniu, áfach, tá siad á dtéamh go leanúnach, i gcruth is nach n-imíonn an luisne sula múchtar an gléas leictreach.
Is é an cineál sabhna a bhíodh in úsáid ag muintir na tuaithe fadó ná "savusauna", is é sin, sabhna toite. Ní raibh simléar ar bith sna sabhnaí seo, ach ligtí an toit amach trí pholl ar leith, nó "räppänä". Théití na clocha roimh an bhfolcadh, agus mhúchtaí an tine sula dtagadh na daoine isteach, lena chinntiú nach dtachtfadh an toit agus an aonocsaíd charbóin iad. Ina dhiaidh sin féin, tharlaíodh timpistí ó am go ham. Mar sin, cé go samhlaítear rómánsúlacht ar leith leis an "savusauna" a bhfuil a bhallaí taobh istigh dubh dorcha le deatach na mblianta, is fearr leis an gcuid is mó de na daoine inniu sabhna simléir nó - go háirithe sna cathracha - sabhna leictreach. Bíonn sornóga leictreacha le haghaidh na sabhnaí á dtáirgiú ag lear mór comhlachtaí san Fhionlainn.
Seomra an Allais.
Tá seomra allais i ngach sabhna, agus is ionann iad an seomra sin agus an sabhna sa chiall is cúinge. Istigh sa seomra seo atá an sorn (Fionlainnis: "kiuas") agus na binsí nó na seilfeanna (Fionlainnis: "lauteet", uimhir uatha: "laude") ar a mbíonn na daoine ina suí nó ina luí. Bíonn na binsí ó mhéadar amháin go méadar go leith (1 m - 1.5 m) os cionn an urláir.
Maidir leis an bhfoirgneamh féin, is é sean-nós na tuaithe é a thógáil i bhfad ar shiúl ón teach cónaí, agus i gcóngar don loch, le go bhféadfadh na daoine dul ag snámh ansin. Anois, i ndiaidh bhánú na tuaithe, is fearr le formhór na bhFionlannach a gcuid folcthaí a thógáil sna sabhnaí leictreacha atá faoi aon díon leis an árasán féin. I mblocanna árasán, cuireann na háitritheoirí an sabhna in áirithe cosúil leis an dóigh a ndéanfá le seomra níocháin. Tá seomra gléasta agus seomra cithfholctha buailte le gach sabhna den chineál seo, agus táthar ag súil leis ó gach áitritheoir go nglanfaidh sé an sabhna ina dhiaidh nuair a bheidh an folcadh glactha aige.
Is follas gur cuid thábhachtach de na folcadáin phoiblí agus na folcáin snámha san Fhionlainn é an sabhna. Caithfidh gach duine folcadh sabhna a thógáil roimh an mbabhta snámhaíochta agus ina dhiaidh. Ar ndóigh, ní mór dó é féin a ní as uisce roimh gach cuairt ar an sabhna agus ina dhiaidh.
Go dtí lár na fichiú haoise, bhí sabhnaí poiblí á reachtáil sna cathracha don té nach raibh teacht aige ar an sabhna san áit a raibh sé ina chónaí, agus mhair na seandaoine ag dul ar na sabhnaí seo fiú nuair nach raibh riachtanas leo a thuilleadh, ó b'ansin ab fhusa a chastaí ar lucht a n-aitheantais iad. Le seanchultúr an lucht oibre is mó a shamhlaítear na sabhnaí seo. Inniu, áfach, is ar éigean a thiocfá ar cheann acu, ós rud é go bhfuil na folcadáin nua-aimseartha i ndiaidh iad a chur as margadh, gan aon trácht a dhéanamh ar chomh coitianta a d'éirigh na sabhnaí sna blocanna árasán féin.
Béasaíocht agus Nósanna sa Sabhna Fionlannach.
De ghnáth, caitheann na daoine tamall sa sabhna ag tarraingt cóta allais orthu ar a suaimhneas. Ansin a thosaíonn duine acu ag scaobadh uisce te nó patuar as an mbuicéad atá leis, agus é á chaitheamh ar chlocha na sornóige. Nuair a bhuaileann an t-uisce faoi na clocha, galaítear é ar an toirt, agus mothaíonn na daoine ar na binsí tonn gail agus teasa ag dul ar fud an tseomra. Baineann an tonn seo, ar a dtugtar "löyly" as Fionlainnis, tuilleadh allais astu, ach san am céanna, bíonn sé ag teip ar chuid acu an teas a sheasamh. Ansin, is minic a chaithfidh siad cromadh chun tosaigh le teacht slán ón gcuid is teo den "löyly" - is é sin, "umhlú do thiarna an "löyly" ("kumartaa löylyherralle").
Le linn a bheith ag bárcadh allais, bíonn na Fionlannaigh á mbualadh féin le ceangaltáin de chraobha beithe, ar a dtugtar "vihta" nó "vasta" i gcanúintí éagsúla na Fionlainnise. Is é is cuspóir leis an mbuailteoireacht seo ná an craiceann a imchuimilt is a ghlanadh.
Is minic a thógann na hionnaltóirí scíth nó sos ón ngalfholcadh agus iad ag tógáil cithe nó ag caitheamh tamaill ag snámh idir dhá bhabhta sa sabhna. Má tá an geimhreadh ann agus leac oighir thar an loch, is féidir poll ar leith (Fionlainnis: "avanto") a dhéanamh sa leac oighir le go bhféadfadh na hionnaltóirí tumadh a bhaint as an uisce ansin. Mura bhfuil poll sa leac oighir, is féidir leo únfairt a dhéanamh sa sneachta freisin.
Níl sé ceadaithe éadaí ar bith a chaitheamh sa seomra allais. Briseadh nóis a bheadh ann. Níl sé as an ngnáth ach an oiread go mbíonn fir agus mná ag folcadh in éineacht, go háirithe más baill d'aon teaghlach iad. Ní bhíonn na Fionlannaigh ag labhairt ach an-chorrfhocal le linn an ghalfholctha, agus ní bheadh sé ag cur leis an mbéasaíocht ach an oiread spallaíocht nó súgradh gnéis a dhéanamh sa sabhna, thar na háiteanna eile. An dóigh a dtugtar "sabhna" ar dhrúthlanna nó ar chlubanna gnéis i dtíortha coimhthíocha go minic, glacann an Fionlannach leis mar mhasla, ós rud é gur áit glainíneachta, seachas áit drúise, é an sabhna i dtraidisiún na Fionlainne. Scéal eile ar fad é gur áit a bhí ann, fadó, ina saolaítí na leanaí, ós rud é gur minic nach raibh áit eile ar fáil faoin tuath a bheadh sách glan agus sách saor ó na baictéir is na frídíní eile le haghaidh na hoibre sin. Inniu féin, is onóir é má deirtear faoi dhuine gur sa sabhna a rugadh é, nó is ionann sin is a rá go bhfuil fréamha folláine aige i seansaol na tíre.
An té a théann ag snámh i gceann de na poill phoiblí snámha san Fhionlainn, caithfidh sé tamall a chaitheamh sa sabhna roimh an dreas snámha agus ina dhiaidh. Níl sé ceadaithe culaith shnámha a choinneáil ort istigh sa sabhna, nó bíonn clóirín in uisce an phoill snámha leis na frídíní a mharú, agus dá rachfá isteach sa sabhna agus iarsmaí an chlóirín seo fágtha i do chulaith, ghalódh an clóirín i dteas an tsabhna agus d'fhéadfadh sé ailléirge a chur ar na hionnaltóirí eile.


Damien Duff.
Imreoir sacair Éireannach is ea Damien Anthony Duff'", ("Damien Antóin Mac Dhubhaich" i nGaeilge) a rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 2 Márta 1979. Tá Duff ag imirt le Fulham F.C. sa Premier League, agus foireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann chomh maith. Meastar go bhfuil sé i measc na peileadóirí Éireannacha is fearr atá ann faoi láthair.
In Éirinn, d'imir Duff cheana le St.Kevins', Lourdes Celtic agus Leicester Celtic F.C. sular bhog sé chun imirt le Blackburn Rovers F.C. sa bhliain 1996. Cheannaigh Chelsea F.C. é sa bhliain 2003. Bhuaigh sé dhá chraobh leis an bhfoireann, agus choimeád sé a áit sa scuaid cé raibh a lán peileadóirí an-rathúla san fhoireann céanna.
Shínigh Duff le Newcastle United F.C. ar an 22 Iúil, 2006. Nuair a díbríodh iad ón Phríomhroinn, d'aistrigh sé go dtí Fulham chun imirt sa roinn is airde arís. Níor fhoilsíodh sonraí faoi luach an aistriú, ach creidtear go raibh sé timpeall ceithre mhilliún.
Duff, Damien
Duff, Damien
Duff, Damien
Duff, Damien


An Tarrtháil Catalpa.
"Escape of Fenian convicts from Fremantle, Western Australia", greanadóireacht, 20.5 x 25.6 cm, "Australasian Sketcher, 8 Iúil 1876"
Ar an 17 Aibreán, 1876, d'éalaigh seisear Fíníní as príosún i Fremantle, an Astráil, ar an long "Catalpa".
Cúlra.
In aimsir na bhFíníní sna 1860idí, gearradh téarmaí fada príosúnachta ar na céadta acu siúd a bhí páirteach san eagraíocht. Iadsan ar gearradh téarma níb fhaide ná seacht mbliana orthu, díbríodh go dtí an Astráil iad.
Cuireadh cuid mhaith acu sin i bPríosún Fremantle in Iarthar na hAstráile. Ina measc bhí John Boyle O’Reilly. D’éirigh leis éalú agus a bhealach a dhéanamh go dtí na Stáit Aontaithe, áit ar bhain sé clú amach mar iriseoir.
Go gairid ina dhiaidh sin, ligeadh saor na Fíníní a bhí fós sa bpríosún ach amháin an dream a bhí in arm na Breataine nuair a gabhadh iad. Mar thoradh ar an scéal, ní raibh fágtha faoi ghlas ach seachtar a bhí fós i bPríosún Fremantle: Thomas Darragh, Martin Hogan, Michael Harrington, Thomas Hassett, Robert Cranston agus James Wilson (agus an brathadóir James Kiely).
Chuir siadsan litir chuig O’Reilly ("glór ón tuama” mar a thug siad air) ag impí air cabhrú leo éalú. Chuaigh seisean agus John Devoy, duine eile de cheannairí na bhFíníní sna Stáit Aontaithe, i mbun oibre. Bailíodh airgead i Meiriceá agus san Astráil chun na seisear a tharrtháil.
Eachtra.
Ar an 29 Aibreán 1875 d'fhág an "Catalpa", long míolta móra (200 tonna) New Bedford i Massachusetts. Rinne a bealach trasna an Atlantaigh go dtí na hAsóir. Tar éis lastas a fhágáil ina diaidh le seoladh ar ais go New Bedford, tógadh criú nua ar bord agus sheol sí léi arís ó dheas ar thóir na míolta móra, thart timpeall na hAfraice agus soir chomh fada le Bunbury in Iarthar na hAstráile. Chaith an "Catalpa" tamall ansin fad is bhí plean éalaithe á chur i gcrích.333x333pxAr an 17 Aibreán, 1876 d’éalaigh an seisear as Fremantle, a bhí ag obair taobh amuigh den phríosún an lá sin, agus chuadar ar bhád a cuireadh i dtír ón gCatalpa. Tháinig gála go tobann orthu agus thóg sé ocht n-uaire fichead orthu an Catalpa a aimsiú.
Tháinig galtán de chuid na Breataine a bhí feistithe le gunnaí sa tóir orthu. Scaoileadh cúpla urchar leis an gCatalpa. Ach dhiúltaigh captaen an Chatalpa, George Anthony, géilleadh. Dúirt sé go raibh siad in uiscí idirnáisiúnta agus dá n-ionsófaí í, go mbeifí ag fógairt cogaidh ar na Stáit Aontaithe.
Tráthúil go leor, tharla eachtra den saghas céanna tamall roimhe sin a chosain £3,000,000 ar rialtas na Breataine. Bhí leisce ar chaptaen an ghaltáin dá bharr seo agus ligeadh don Chatalpa imeacht.
Bhain an long New Bedford amach ceithre mhí ina dhiaidh sin.
Maidir leis an long í féin, chaith sí na blianta ag tarraingt ghuail ina dhiaidh sin agus tháinig deireadh lena ré sa mBeilís.clé
Cuimhneachán.
Tá leabhair foilsithe, drámaí léirithe, cláracha faisnéise le fáil ar an raidió agus ar an teilifís a bhaineann le scéal "Catalpa".


Mick McCarthy.
Traenálaí agus iar-pheileadóir sacair is ea Mick McCarthy (rugadh Barnsley, Sasana ar 7 Feabhra, 1959). Tá McCarthy ina thraenálaí leis an bhfoireann Sasanach Wolverhampton Wanderers F.C. Roimhe sin, bhí sé fostaithe le Millwall F.C., Sunderland A.F.C. agus an fhoireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann.
Bhí argóint cáiliúl idir McCarthy agus Roy Keane i Saipan ag tús an gCorn Domhanda i 2002, agus níor ghlac Keane aon pháirt sa chomórtas mar thoradh.
Cuireadh McCarthy as a phost le Sunderland i mí Aibreán 2006, mar gheall ar na dtorthaí dona a bhí ag an bhfoireann. Thóg sé post nua le Wolves ar 21 Iúil, 2006 nuair a d'fhág Glenn Hoddle an club agus d'éirigh leis iad a thabhairt ar aghaidh go dtí Príomhroinn Shasana sa bhliain 2009. Cáineadh go géar é nuair a thug sé sos do dheichniúr a bhíodh ag imirt go rialta nuair a d'imir Wolverhampton Wanderers F.C. in aghaidh Manchester United i mí na Nollag 2009.


Emmet Daltún.
Ba Maorghinearál in Arm Shaorstát Éireann é Emmet Daltún, nó Major-General James Emmet Dalton as Béarla (4 Márta 1898 – 4 Márta 1978).
Tá sé cáiliúil as an bpáirt a thóg sé sa Chogadh Cathartha (inar éirigh leis an Saorstát) a lean cogadh faoi neamhspleáchas (inar ghlac sá páirt freisin). Níos déanaí bhí sé ina chónaí i Sasana. Chuir sé Ardmore Studios ar bun i mBré, i gContae Chill Mhantáin, sa bhliain 1958. Fuair sé bás i dteach a iníne i mBaile Átha Cliath.
Naisc sheachtracha.
Daltún, Emmet
Daltún, Emmet


Peadar Ó Doirnín.
Bhí Peadar Ó Doirnín (timpeall ar 1700-1769) ar duine de na filí ba mhó clú i gCúige Uladh san ochtú haois déag. Is le traidisiún filíochta agus amhránaíochta Oiriall a shamhlaítear é, cosúil le hArt Mac Cumhaigh, Cathal Buí Mac Giolla Ghunna agus Séamas Dall Mac Cuarta. D'fhéadfá a rá gur cuid d'Éirinn faoi cheilt a bhí ann, mar a déarfadh Dónall Ó Corcora, is é sin, ar thraidisiún Gaelach na filíochta in Éirinn i ré na bpéindlíthe.
Eisean a chum na hamhráin cháiliúla úd "Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte" agus "Lon Dubh Dhoire an Chairn". Luaitear "Mná na hÉireann" leis freisin, ach is é tuairim Sheáin de Rís chomh maith le scoláirí áirithe eile nárbh eisean a chum é, ach gurbh é Nioclás Ó Cearnaigh a scríobh an ceann sin agus a chuir i leith Pheadair Uí Dhoirnín é. Sin é an tuige gur fhág de Rís an ceann sin ar lár as a bhailiúchán féin a foilsíodh sa bhliain 1969.
Bhí Peadar Ó Doirnín ina mhúinteoir i scoil chois claí tamall ach deirtear go bhfuair sé bata agus bóthar as an bpost sin toisc gur bhain na tagairtí collaí in "Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte" geit as na daoine.
Léitear a chuid saothair i gcónaí sna scoileanna agus sna hollscoileanna fud fad na hÉireann, agus chuaigh an t"Úrchnoc" ar fud an domhain mar amhrán.
Tá sé adhlactha i reilig Urnaí i bhFoirceal taobh amuigh de Dhún Dealgan i gContae Lú, i bhfad ar shiúl ó aer an tsaoil.


An Túinéis.
Is tír í an Túinéis (Araibis: تونس) atá suite i dTuaisceart na hAfraice. Tá teorainn aici leis an Ailgéir, agus an Libia. Is í an Túinéis an tír is faide ó thuaidh san Afraic. Bhí 10.7 milliún duine ina gcónaí ann sa bhliain 2004. Is í Túinis an phríomhchathair.
Tá an Túinéis mar chuid de chomhaontú comhlachais leis an Aontas Eorpach agus is ballstát den 'Francophonie' í. Tá sí mar bhall de Aontas na Magraibe Arabaí, Léig na nArabach agus an tAontas Afracach.
Stair na tíre.
Tharla an chéad ghabháil Otamánach ar an Túinéis sa bhliain 1534 faoi cheannas Barbarossa Hayreddin Pasha le linn ré Suleiman Ollásach. Bhí ar an Impireacht Otamánach athghabháil a dhéanamh ar an Túinéis chun smacht ar an tír a fháil ar ais ón Spáinn sa bhliain 1574. Bhí siad i gceannas ar an tír go dtí gabháil na Francaigh sa bhliain 1881.
I dtosach bhí an tír faoi rialtóir (Pasha) ach roimh bhfad is réigiún uathrialaitheach faoi ceannas áitiúil (na 'Beyigh') taobh istigh den Impireacht a bhí ann. Mhair an féinriail seo faoi na Beyigh Hussein idir 1705 go dtí neamhspleáchas i 1957. Le linn an thréimhse seo, bhí scothaicme iasachta i gceannas ar an tír agus bhí Tuircis mar teanga gnó an stáit.
In 1869, d'fhógair an Túinéis go raibh sí bancbriste. Tháinig coimisiún idirnáisiúnta isteach chun geilleagar na tíre a riaradh. Tháinig na Francaigh i gcumhacht le linn na 1880'í. Rinne an Fhrainc ionradh ar an Túinéis in 1881 le thart ar 36,000 saighdiúir. Bhí an Túinéis mar choimirceas de chuid an Fraince ón bhliain 1883.
Faoi na Francaigh, bhí béim ar áitreabh Eorpach a fhorbairt agus tháinig méadú ar líon na Francaigh sa tír. Faoi 1945 bhí 144,000 daoine ón Fhrainc sa tír.
Idir 1942 agus 1943 bhí an Túinéis mar suíomh de Feachtas na Túinéise. Bhí roinnt catha ann idir An Ais agus na Comhghuaillithe. Is é an Túinéis an t-aon Tír Arabach a bhí faoi forghabháil na Gearmánaigh le linn An Dara Cogadh Domhanda. Bhí na Gearmánaigh chun cinn i dtosach, ach bhí an lámh in uachtar ag na Comhghuaillithe ar deireadh.
Neamhspleáchas.
Bhain an Túinéis a neamhspleáchas amach sa bhliain 1956. Bhí Habib Bourguiba chun thosaigh san feachtas chun neamhspleáchas a bhaint amach. Bhí sé mar chéad Uachtarán na tíre tar éis neamhspleáchas chomh maith. Is é an gluaiseacht shaolta Rassemblement Constitutionnel Démocratique' (RCD) "a bhí i gcumhacht sa tír tar éis neamhspleáchas a bhaint amach.
In 1987 d'fhógair dochtúirí go raibh Habib Bourguiba ró-thinn chun a bheith mar cheannaire na tíre agus tháinig Príomh Aire Zine El Abidine Ben Ali isteach mar Uachtarán ó 1987 go dtí an bhliain 2011. Bhí corbadh curtha ina leith go minic le linn a cheannaireacht. D'áitigh eagraíochtaí idirnáisiúnta ar nós "Tarscaoileadh Idirnáisiúnta" agus 'Freedom House' go raibh cearta daonna sáraithe ag an rialtas le linn ceannaireacht Ben Ali agus chur sé bac ar obair eagraíochtaí ar son cearta daonna sa tír.
Earrach na nArabach agus réabhlóid.
Bhí Réabhlóid na Túinéise ina fheachtas dian easumhlaíocht shibhialta. Bhí na ceardchumann chun cinn sna hagóidí. Bhí na hagóidí seo mar spreagadh do Earrach na nArabach. Is é bás Mohamed Bouazizi, díoltóir sráide a chur lámh ina bhás féin nuair a chur sé é féin trí thine ar 17 Nollag 2010 toisc go raibh a chuid earraí coigistithe agus é náirithe ag oifigeach bardasach, a bhí mar thúsphointe den réabhlóid. Bhí olc ar na daoine agus bhí feachtas agóidíochta agus foréigean ar na sráideanna. D'éirigh an tUachtarán Zine El Abidine Ben Ali as oifig ar 14 Eanáir 2011 tar éis 23 bliain mar cheannaire na tíre. Lean na agóidí ar aghaidh go dtí go raibh cosc curtha ar an páirtí a bhí i gcumhacht, an Rassemblement Constitutionnel Démocratique'."
Ar an 23ú Deireadh Fómhair 2011 bhí toghchán agus d'fhógair breathnóir neamhchlaonta idirnáisiúnta go raibh sé saor agus cothrom. Is é an gluaiseacht 'Ennahda' a bhfuair an méid suíochán is mó, 90 as 217. Ar 12 Nollaig 2011 bhí Moncef Marzouki, iar-ghníomhaí ar son cearta daonna, tofa mar uachtarán.
Tagairtí.
T


Baile Sheáin.
Is é Baile Sheáin (Baile Naomh Eoin nó Baile Naomh Sheáin uaireanta, Béarla: "St. John's", Fraincis: "Saint-Jean") príomhchathair chúige Thalamh an Éisc agus Labradar. Dar le daonaireamh na bliana 2006, tá 100,646 duine ina gcónaí ann, agus 181,113 sa cheantar uirbeach. Is é Baile Sheáin an chathair is mó i dTalamh an Éisc agus Labradar, agus an chathair is sine i gCeanada.
Tá Baile Sheáin suite ar Leithinis Avalon.


Leithinis Avalon.
Leithinis mhór í Leithinis Avalon (9,270 ciliméadar²) atá suite in oirdheisceart Thalamh an Éisc. Tá Baile Sheáin, príomhchathair Thalamh an Éisc agus Labradar, suite ar Leithinis Avalon.


Port Láirge.
Cathair i ndeisceart Phoblacht na hÉireann is ea Port Láirge, agus í suite i gcontae atá ainmnithe aisti. Is í an chathair is tábhachtaí in oirdheisceart na tíre í, agus í ar an gcúigiú ceann is mó sa tír. B'iad na Lochlannaigh a bhunaigh í sa bhliain 914, agus mar sin, an chathair is sine in Éirinn atá ann.
Tugtar ainm Lochlannach ar Phort Láirge as Béarla, is é sin, "Waterford", a tháinig as ainm sean-Lochlainnise a scríobhfaí "Veðrafjörður" in Íoslainnis an lae inniu. Is é Túr Raghnaill i bPort Láirge an foirgneamh cathrach is sine in Éirinn, agus é ainmnithe as bunaitheoir na cathrach, Raghnall nó "Rögnvaldur" as Íoslainnis. Is é an túr seo an cuimhneachán is sine dár fhág na Lochlannaigh ina ndiaidh in Éirinn a bhfuil ainm Lochlannach air i gcónaí, agus is air is fusa a aithnítear Port Láirge.
Sa bhliain 2006, bhí cónaí ar 49,240 duine sa chathair. Bhí 45,775 duine acu ina gcónaí laistigh de chríocha na cathrach féin, agus 3,465 lonnaithe sna bruachbhailte atá suite ar thaobh Chontae Chill Chainnigh.
Sníonn an tSiúir tríd an gcathair, agus b'í an abhainn seo a chuir bun le stair fhada na cathrach i gcúrsaí na farraige. Tá cuan Phort Láirge ar cuanta tábhachtacha na tíre le corradh is míle bliain, agus bhí an longcheártaíocht an-tábhachtach mar shlí bheatha sa chathair sa 19ú haois. B'iad muintir Malcomson, ar leosan an longcheárta úd "Neptune Shipyards", a chuir agus a choinnigh ag obair ceann de na cabhlaigh ba mhó ar fud an domhain ó lár na 1850idí go deireadh na 1860idí, ina measc cúig línéar paisinéireachta tras-Atlantacha. Inniu, samhlaíonn muintir an tsaoil mhóir Port Láirge le criostal Phort Láirge ("Waterford Crystal") thar aon rud eile, nó téann traidisiún gloineadóireachta na cathrach siar go dtí an bhliain 1783.
Stair.
Na Lochlannaigh a thagadh ag tabhairt ruathair agus rúchlaidh faoi Éirinn, chuir siad tús leis an chéad áitreabh seasta anseo sa bhliain 853. Sa bhliain 902, áfach, b'éigean do na Lochlannaigh bailiú leo as Port Láirge agus as na bunáiteanna eile a bhí acu in Éirinn, nuair a chuir muintir dhúchasach na tíre ruaigeadh orthu. Tháinig siad ar ais sa bhliain 914, agus ansin, dhaingnigh siad an t-áitreabh, ionas gur tháinig an chéad chathair cheart in Éirinn ar an bhfód.
Sa bhliain 1137, d'fhéach Diarmuid Mac Murchadha, Rí Chúige Laighean, le gabháltas a dhéanamh ar Phort Láirge, ach níor éirigh leis. D'fhill sé arís sa bhliain 1170, agus amhais Normannacha á thionlacan faoi cheannas Risteard de Clár, Dara hIarla Penfro, ar a dtugtar "Strongbow" i stair na hÉireann. Chuir siad imshuí ar Phort Láirge, agus chuir muintir na háite ar a son go héadóchasach, ach sa deireadh, shealbhaigh na himshuiteoirí an chathair. B'ansin a chuir na chéad Angla-Normannaigh fúthu in Éirinn. Sa bhliain 1171, chuaigh Anraí II, Rí Shasana, i dtír i bPort Láirge, agus gaireadh cathracha ríoga de Phort Láirge agus de Bhaile Átha Cliath. Bronnadh céim na príomhchathrach ar Bhaile Átha Cliath, áfach.
Sna Meánaoiseanna, bhí Port Láirge ar an dara cathair ba tábhachtaí in Éirinn. Sa 15ú haois, chuir muintir Phort Láirge beirt éilitheoirí ar choróin Shasana ó dhoras, is é sin, Lambert Simnel agus Perkin Warbeck. In aitheantas dó seo, bhronn Anraí VII a mana ar an gcathair: "Urbs Intacta Manet Waterfordia", "tá Port Láirge slán ón ngabháltas i gcónaí".
I ndiaidh an Reifirméisin Phrotastúnaigh, mhair Port Láirge ina cathair Chaitliceach, agus páirt aici i gComhdháil Chill Chainnigh, is é sin, féinrialtas Caitliceach a bhí i bhfeidhm sna blianta 1642-1649. Tháinig deireadh prap leis an rialtas seo nuair a chuir Oilibhéar Cromail an tír ar ais faoi smacht Shasana. Bhí Port Láirge thíos leis seo, nó chuir nia le Cromail, Henry Ireton, imshuí fada ar an gcathair go dtí gur ghéill sí dó sa bhliain 1650.
Sa 18ú haois, tháinig biseach agus borradh mór ar eacnamaíocht na cathrach. B'ansin a tógadh an chuid ba mhó d'ailtireacht na cathrach. Sa 19ú haois, bhí an longcheártaíocht agus an ghloineadóireacht faoi bhláth sa chathair, chomh maith le gnóthaí móra eile tionsclaíochta.
I Mí Iúil 1922, nuair a bhí cogadh cathartha na hÉireann faoi lán an tseoil, chuir na Saorstátairí agus na Poblachtánaigh an-chathanna ar a chéile timpeall Phort Láirge.
Teangacha.
Bhí 16,847 daoine ábalta Gaeilge a labhairt, labhair 459 (0.9%) Gaeilge gach lá. Labhair 6,057 daoine teanga eile seachas Béarla nó Gaeilge sa bhaile. Ba í Polainnis an teanga iasachta is comónta agus 1,275 cainteoirí sa chathair.


Bráithreachas na Poblachta.
Eagraíocht náisiúnaíoch rúnda, faoi mhionn dílseachta, Éireannach ab ea Bráithreachas na Poblachta nó Bráithreachas Phoblacht na hÉireann (BPÉ) ("Irish Republican Brotherhood" (IRB) mar a ghlaoitear air as Béarla). Bhí an eagraíocht dírithe ar Éire a shaoradh ó bhráca Shasana, agus iad sásta leas a bhaint as an lámh láidir agus as an bhforéigean leis an gcuspóir seo a shroicheadh. D'insíothlaigh siad na heagraíochtaí náisiúnaíocha cultúrtha, ar nós Chumann Lúthchleas na nGael agus Conradh na Gaeilge, agus mar sin, b'iad a bhí taobh thiar d'Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Cé gur theip ar an Éirí Amach, mhúscail sé suim i gcás agus i gcúis na nÉireannach ar fud an tsaoil mhóir, agus chabhraigh sé le hathbheochan na cúise náisiúnaíche in Éirinn féin.Feidhmeannas Bhráithreachas Phoblacht na bhFíníní
B'é an tÉirí Amach an móréacht deireanach a raibh lámh ag an mBráitheachas ann, nó bunaíodh an tIRA go gairid ina dhiaidh sin.


Cuaranfa Debbie.
Maraíodh aon duine dhéag in Éirinn nuair bhuail an stoirm mhór Cuaranfa Debbie an tír ar 16 Meán Fómhair 1961.


Teangacha Atapascacha Deisceartacha.
Is foghrúpa de chuid na dteangacha Atapascacha iad na teangacha Atapascacha Deisceartacha nó na teangacha Apaiseacha, agus iad á labhairt in iardheisceart na Stát Aontaithe, i stáit Arizona, Nua-Mheicsiceo, Colorado agus Utah), chomh maith le grúpaí eile in Oklahoma agus i dTexas. Tá na teangacha seo ag na hApaisigh agus ag na Navachóigh. Le fírinne, is cuid den chontanóid chéanna canúintí iad an Apaisis - nó na canúintí is na teangacha éagsúla a dtugtar Apaisis orthu - agus an Navachóis, agus is deacair a rá, an bhfuil aon chúis eile ach cleachtas an Bhéarla ann leis an Navachóis a scaradh ó na teangacha Apaiseacha eile.
Tugann na hApaisigh Iartharacha "Nnee biyáti’" nó "Ndee biyáti’" ar a dteanga féin. Tugann na Navachóigh "Diné bizaad" ar a dteangasan. Níl sé deacair gaol na dteangacha a aithint ar an sampla seo.
An duine is cáiliúla a raibh teanga Atapascach Dheisceartach aige ná Geronimo (Goyaałé), a raibh an chanúint Chiricahua aige. Ceann de na canúintí Apaisise atá ann.
Stádas na dTeangacha.
Is follasach gur teangacha neamhfhorleathana iad na teangacha Apaiseacha go léir inniu. Níl Apaisis na Machairí Móra ó dhúchas ach ag cupla duine. Tá Apaisis Chiricahua-Mescalero ag trí chéad duine ó dhúchas, ach thairis sin, rinne an teangeolaí Harry Hoijer doiciméadú cuimsitheach uirthi sna tríochaidí atá ar fáil ar an Idirlíon.
Tá an Navachóis níos fearr as, nó tá sí á labhairt ag céad agus seachtó míle duine ar fad, ach mar sin féin, níl sé cinnte go mbeidh sí slán thar ghlúin eile. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhain Cabhlach Cogaidh na Stát Aontaithe leas as na Navachóigh le craolacháin mhíleata an chabhlaigh a chódú. Go simplí, b'í an Navachóis an cód, agus na cainteoirí dúchais á labhairt ar an raidió le chéile le teachtaireachtaí rúnda a sheachadadh. Níor thuig na Seapánaigh an teanga, agus mar sin, ní raibh siad in ann bun ná barr a dhéanamh de na teachtaireachtaí. Is léir gur chuir an fiúntas míleata seo le stádas na Navachóise ar feadh tamaill, ach inniu, táthar buartha faoin meath atá ag teacht ar an Navachóis mar theanga liteartha: tá líon na leabhar nuafhoilsithe ag dul i laghad, agus an Béarla ar an t-aon teanga amháin atá le feiceáil go poiblí i gcaomhnuithe na Navachóch.
Atapascacha Deisceartacha, Teangacha


Adhmhaidin.
Clár nuachta is ea Adhmhaidin a chraoltar gach maidin idir 8 r.n. agus 915 r.n. ar Raidió na Gaeltachta. Á chur i láthair ag Máirín Ní Ghadhra, díríonn an clár ar chúrsaí reatha sa nGaeltacht, go náisiúnta, agus go hidirnáisiúnta, maille le tuairiscí spóirt agus achoimre de scéalta móra na nuachtán. Tá an clár á chraoladh ó 1986 i leith.


Máirín Ní Ghadhra.
Craoltóir agus iriseoir de chuid Raidió na Gaeltachta is ea Máirín Ní Ghadhra, iníon an iriseora agus léachtóra Nollaig Ó Gadhra.
Tagairtí.
Ní Ghadhra, Máirín


Nollaig Ó Gadhra.
Iriseoir, léachtóir, staraí, craoltóir dearscnaitheach agus gníomhaire teangan ab ea Nollaig Ó Gadhra (16 Nollaig 1943 - 13 Lúnasa 2008).
Gairmréim.
Scríobh sé 12 leabhar neamhfhicsin ar a laghad (liosta thíos). Chaith sé seal fada ina cholúnaí leis an nuachtán Lá agus bhí ailt i gcló aige go minic sna nuachtáin mar An tUltach, Feasta (tuairim is 150 píosa) agus Comhar (ocht n-aiste agus tríocha idir 1965 agus 1985).
Chaith sé a shaol proifisiúnta mar léachtóir iriseoireachta i gCeardcholáiste Réigiúnach na Gaillimhe (anois Institiúid Teicneolaíochta na Gaillimhe-Maigh Eo, GMIT). D'éirigh sé as a phost i 2002.
I 2004 toghadh é mar uachtarán Chonradh na Gaeilge. B'é Ó Gadhra an 30ú Uachtarán ar Chonradh na Gaeilge, ag teacht i gcomharbacht ar Sheágh Mac Siúrdáin.
Ba bhall de bhunaitheoirí TG4 é freisin.
Saol.
Rugadh é i bhFíodhnach, Contae Luimnigh. B’as Fíonach dá athair David agus b’as na Foidhrí, Co. Chiarraí, dá mháthair Hannah Flynn. I Meiriceá a casadh an bheirt ar a chéile. Cuireadh meánscolaíocht air i nDrom Collachair agus, ó 1960 go 1962, i scoil Bhráithre De La Salle, Port Láirge. Céimí é de chuid Choláiste na hOllscoile, Corcaigh, Gaeilge agus Stair mar ábhair céime aige. Bhain sé amach freisin ard-teastas san oideachas (H.Dip in Ed.).
Bhí cónaí air sna Forbacha, Conamara, le fada an lá. Cailleadh é ar an 13 Lúnasa, 2008.
Tá a iníon, Máirín Ní Ghadhra, ina hiriseoir le Raidió na Gaeltachta.


Na Forbacha.
Tá lonnaíocht na bhForbacha suite 12 km siar ó Chathair na Gaillimhe ar Chuan na Gaillimhe. Tá sé i bparóiste Bhearna, ach ó thaobh An Posta de, is i gceantar An Spidéil atá sé. Go dtí le deireannas (thart ar lár na n-ochtóidí) is ar an bhfeilméaracht a bhíodh daoine ag saothrú a slite beatha. Go stairiúil bhíodh daoine ag tógáil a gcuid earraí talmhaíochta soir go Gaillimh le díol ann. Bhí an lonnaíocht buailte go dona leis an imirce sna seachtóidí agus na hochtóidí, agus níl teaghlach dúchasach ar an mbaile nach bhfuil gaolta leo thar lear.
Leanann Na Forbacha an stíl lonnaíochta traidisiúnta Gaeltachta i.e. na tithe cruinnithe i ngrúpaí (clacháin) suas na bóithrí ó thuaidh ón chósta. Ní raibh aon sráidbhaile lárnach ann go dtí le déanaí (2007) nuair, de bharr pholasaithe pleanála lucht pleanála Chomhairle Chontae na Gaillimhe, tógadh aonad le siopaí, le h-eastáit tithíochta beag (cúig déag teach), agus le h-árasáin ann.
Tá deich gcinn de bhailte sna Forbacha agus is seo mar a leanas iad;
Ta na Forbacha suite i gCois Fharraige, Conamara, Contae na Gaillimhe. Is ann atá príomhoifig Údarás na Gaeltachta. Tá oifigí ag An Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta ann, chomh maith.
Tá na Forbacha ar theorainn theangeolaíocht thoir de Ghaeltacht na Gaillimhe. Is ann a thagann tú ar an chéad scoil lán Ghaelach, an chéad teach phobail ina léitear an t-Aifreann i nGaeilge amháin, agus an chéad siopa ina bhfuil an comharthaíocht go huile dhátheangach, agus tú ag déanamh do bhealach siar as Gaillimh.
Ó thaobh áiseanna pobail de tá ionad phobail, teach ósta, óstán, siopa, páirc peile, naíonra, naíolann, scoil náisiúnta, teach Baisteach (Baptist) agus séipéal Caitliceach. Níl aon oifig an phoist ná meánscoil sna Forbacha.
Maidir le figiúirí an daonáireamh atá luaite ar dheis. Tá na bailte seo a leanas mar chuid de Thoghroinn na bhForbacha chomh maith le na bailte thuasluaite;
Is é an toghroinn seo atá i gceist agus an daonra atá luaite.
Ó thaobh cúrsaí pleanála de is i gCeantar Chois Fharraige atá Na Forbacha suite agus dá bharr sin ní foláir go mbeidh 80% de thithe i chuile scéim tithíochta, ar fáil go lucht labhartha na Gaeilge.
Forbacha


Navachóigh.
Tugann na Navachóigh ("Navajo") Diné (AFI [dɪnɛ]), a chiallaíonn "daoine", orthu féin. Tá conai orthu in iardheisceart na Stát Aontaithe. Tá Navachóis ag cuid mhaith diobh, agus tá roinnt acu ina mbaill de Náisiún Navachó. Tá thart ar 300,000 Navachóch sna Stáit Aontaithe, go háirithe in Arizona, i Nua-Mheicsiceo, i Utah, agus i gCalifornia.


Institiúid Teicneolaíochta na Gaillimhe-Maigh Eo.
Institiúid Teicneolaíochta na Gaillimhe-Maigh Eo nó Galway-Mayo Institute of Technology (GMIT). Roimhe seo Ceardcholáiste Réigiúnach na Gaillimhe (RTC Galway) Institiúid Teicneolaíochta (IT) i nGaillimh, Éire. Ofrálann an t-Institiúid raon leathan cúrsaí sa staidéar gnó, san innealtóireacht, san eolaíocht, sa talmhaíocht, agus san altranas.
Bhí an Institiúid seo ar an gcéad Ceardcholáiste Réigiúnach in Éirinn ina raibh sé indéanta céim acadúil a bhaint amach, mar atá, an B.A. i mBainistíocht Óstán agus Lónadóireachta, sa bhliain 1976.
Naisc sheachtracha.
Gaillimhe-Maigh Eo, Institiúid Teicneolaíochta


DART.
Is córas traenach áitiúil do cheantar Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Mearlíne Átha Cliath, ar a dtugtar DART de ghnáth (ón mBéarla Dublin Area Rapid Transit). Ritheann sé ó Bhré i dtuaisceart Chontae Chill Mhantáin go Binn Éadair agus Mullach Íde i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath. Stiúrann Iarnród Éireann atá mar chuid den eagras Córas Iompair Éireann, an DART. Is é an t-aon córas traenach leictreach sa tír agus osclaíodh é sa bhliain 1986 mar chomharba ar chóras traenach díosail a bhí as dáta le fada. Tá infheistíocht nua á dhéanamh ann faoi Phlean Forbartha Náisiúnta (PFN) na hÉireann, le carráistí nua a cheannach, chomh maith le stáisiúin agus ardáin nua a thógáil.


Bré.
Baile i gContae Chill Mhantáin is ea Bré (nó "Brí Chulainn"). Tá sé in aice leis an teorainn le Baile Átha Cliath. Is baile í i dtuaisceart Contae Chill Mhantáin. Is ceantar urbach gnóthach í agus is baile cois trá í in a bhfuil 32,000 duine ina gcónaí ann, is í an ceathrú baile is mó in Éireann (seachas na cúig chathair.) Tá sé suite timpeall 20km (12míl) de dheisceart Baile Átha Cliath ar an gcósta iarthar.
'Sé síomh de cuid thionscal an baile seo, áit cónaithe do an-cuid daoine a dhéanann comaitéireacht do Baile Átha Cliath sa charr nó ar Iarnród/DART agus is é baile mharagaidh don réigiún timpeall air agus fós mheallann sé turasóirí, an cuid is mó ó Bhaile Átha Cliath ag an deireadh seachtaine.
Tá an baile suite idir an imeall Baile Átha Cliath/Cill Mhantáin, le cuid de na bhruachbailte atá suite i gContae Baile Átha Cliath. Tá an t-aon ionad scannánaíochta tiomnaithe in Éireann, 'Ardmore Studios', suite i mBré, áit ina ndearnadh scannáin ar nós "Excalibur", "Braveheart", agus "Breakfast On Pluto".
Teangacha.
Bhí 10,998 daoine ábalta Gaeilge a labhairt. Labhair 431(1.4%) gach lá taobh amuigh don córas oideachas. Labhair 4,041 teanga eile seachas Gaeilge nó Béarla sa bhaile. Bhí Polainnis an teanga iasachta is comónta le 866 cainteoirí.
Spórt.
Tá cumann sacair ag an mbaile - mar atá Cumann Peile Fánaithe Bhré. Tá an club mar chuid de Chumann Peile na hÉireann agus tá a gcluichí baile á n-imirt acu i bPáirc Charlisle. Sa Phríomhroinn atá siad i mbun imeartha.
Tá cumann CLG lonnaithe sa bhaile chomh maith - Eiméid Bhré, agus páirc bhaile acu ar Sheanascaill Chonaithe.


Traein.
Is modh iompair í traein a úsáideann inneall agus carráistí ag rith ar ráillí.
Breosla.
Tiomáintear inneall traenach le hola díosal nó le haibhléis de gnáth, ach tá traenacha á dtógáil sa Ghearmáin, sa tSín agus sa tSeapáin a ghluaiseann ar fholún adhmainteach. Ní bhíonn rotha ag na traenacha seo agus ní ar bhóthar iarann a bhogann siad ach ar ráille clúdaithe le hadhmaintí.
Stáisiúin.
Taistealaíonn traenacha ar ráillí ó stad go stad agus iompraíonn siad daoine agus earraí. Stadann na traenacha ag stad na dtraenach chun gur féidir le taistealaithe, dul isteach iontu agus tuirlingt astu. Is i mbailte móra agus i gcathracha a bhíonn na stáisiúin cinn aistir. I stáisiún traenach bíonn Seomra na gClócaí, Seomra Feithimh, Leithris, Seomra na mBeart agus Oifig na dTicéad. Bíonn oifigí eolais iontu chomh maith go minic, maraon le taisceadáin le cásanna agus málaí a stóráil, agus bialanna agus siopaí i stáisiúin mhóra. Is minic a bhíonn líon mór ardán i stáisiún mhóra, ach bíonn dhá cheann ar a laghad i ngach stáisiún.
Bíonn droichead ó ardán go chéile os cionn na ráillí, nó bíonn slí faoin talamh anonn is anall idir na hardáin, i dtreo nach baol go leagfaí an lucht taistil ag na traenacha. Bíonn ardaitheoirí ar na droichid seo freisin chun ligint do dhaoine i gcathaoireacha rotha trasnú gan deacracht.
Stair.
Bhíodh na céad innill thraenach ag rith ar ghal. Bhíodh tine ar lasadh san inneall a théadh an t-uisce leis an ngal a chruthú. Ní úsáidtear gal mórán níos mó seachas le haghaidh turais speisialta do thurasóirí agus iad siúd a chuireann spéis ar leith i dtraenacha.


Mullach Íde.
Baile i dtuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath i bPoblacht na hÉireann é Mullach Íde. Tá an baile mar chuid de Chomhairle Contae Fhine Gall agus tá sé suite sé chiliméadar déag ó thuaidh ó Bhaile Átha Cliath, idir Sord Cholmcille, Cionn Sáile agus Domhnach Bat.
a> Naomh Sylvester, Sráid Nua, Mullach Íde, timpeall 1988


Córas Iompair Éireann.
Comhlacht iompair phoiblí do Phoblacht na hÉireann is ea Córas Iompair Éireann (C.I.É.). Is é an comhlacht seo atá i gceannas go hoifigiúil ar Iarnród Éireann, Bus Éireann, Bus Átha Cliath, DART, CIÉ Tours, agus roinnt mionchomhlachtaí eile.


Rac malartach.
a> - ceann de na chéad bhannaí a haicmíodh san earnáil seo.
Gné den rac-cheol atá i gceist leis an rac malartach, nó an ceol malartach. Thosaigh an téarma seo ag éirí níos coitianta le linn na n-ochtóidí agus na nóchaidí, chun cur síos a dhéanamh ar rac-bhannaí a bhí taobh amuigh den phríomhshruth ag an am. Go bunúsach, ba bhannaí iad a bhí tugtha don phunc-rac agus iad á bhfoilsiú faoi lipéid bheaga neamhspleácha, bannaí nach raibh furasta a aicmiú in aon earnáil eile. Deirtear gur tharla pléasc mhór an rac-cheoil mhalartaigh i ndeireadh na n-ochtóidí agus i dtús na nóchaidí, nuair a bhris na bannaí seo isteach sa chuilithe go tobann.
Is téarma an-leathan é rac malartach, agus níl aon sainmhíniú dearfa le fáil. Dá réir sin, cuirtear gach banna sainearnála sa chatagóir seo, cé go mbíonn siad sách difriúil eatarthu féin freisin.


Cú Uladh - Peadar Toner Mac Fhionnlaoich.
Scríbhneoir Gaeilge ab ea Cú Uladh, nó Peadar Toner Mac Fhionnlaoich. Rugadh é ar an 5 Deireadh Fómhair 1857 in Alt an Iarainn, Gleann tSúilí, Co. Dhún na nGall agus cailleadh ar an 1 Iúil 1942 é. Nuair a bhí sé seacht mbliana déag d’aistrigh sé go Baile Átha Cliath. D'fhreastail sé ar an Ard-Scoil i nGlas Naíon ar feadh bliana, agus ina dhiaidh sin chaith sé dhá bhliain ag foghlaim léinn i gColáiste na Carraige Duibhe. Phós sé Sibéal Ní Uadhaigh (Elizabeth Woods) sa bhliain 1895 agus bhí dáréag clainne acu. Chuaigh an chuid is mó dá chlann mhac ar Scoil Éanna, a bhí á rith ag Pádraig Mac Piarais.
Fuair sé post mar Oifigeach Chustaim agus Máil sa státseirbhís agus chaith sé naoi mbliana déag i Sasana leis an bpost sin. Ó bhí an post sin aige, chaithfeadh Cú Uladh féin agus a chlann aistriú ó áit go háit go minic. Bhí sé lonnaithe tamall i nDún na nGall, i mBéal Feirste, in Yorkshire, sa Bhreatain Bheag, i nGlaschú, i gCúil an tSúdaire agus i mBaile Átha Cliath. Bhí sé ina fhile, ina scríbhneoir, ina sheanchaí, ina dhrámadóir, ina bhall de Chonradh na Gaeilge agus ina Sheanadóir, tamaill éagsúla dá shaol.
Bhí baint an-mhór ag Cú Uladh le Conradh na Gaeilge riamh. Sa bhliain 1895 bhí an chéad chruinniú ag Craobh Chonradh na Gaeilge i mBéal Feirste i dteach Chú Uladh, 32 Bóthar Beersbridge. Bhí Cú Uladh ina Uachtarán ar Chonradh na Gaeilge sna blianta 1922 go 1925 agus arís sna tríochaidí. Bhí sé ar an gCoiste Gnó ar feadh breis is daichead bliain agus bhí an-bhaint aige leis an gConradh i rith na mblianta sin.
Sa bhliain 1938 rinne Éamon de Valera, a bhí ina Thaoiseach san am, Seanadóir de, agus bhí sé ina Sheanadóir go lá a bháis ar an chéad lá de Mhí Iúil 1942. Ní labhraíodh sé ach Gaeilge sa Seanad nuair ab fhearr leis an gcuid is mó de na seanadóirí eile cloí leis an mBéarla.
Scríobh sé díolaim ghearrscéalta i gcanúint Uladh faoin teideal "Ciall na Seanráite", agus sna blianta 1935-36, d'fhoilsigh sé sraith aistí ar An tÉireannach faoi Éirí Amach na Cásca. Tháinig na haistí i gcló faoi chlúdach leabhair sa bhliain 1992, faoin teideal "Bliain na hAiséirí". Chomh maith leis an saothar thíos, scríobh Cú Uladh na céadta aistí, roinnt mhaith scéalta agus dánta freisin a d'fhoilsigh sé i nuachtáin agus irisí; An Claidheamh Soluis, Sinn Féin, Fáinne an Lae, Iris an Fháinne, The Nation, The Irish Nation, Tír, Irish Opinion, agus An Phoblacht ina measc.


Minneapolis, Minnesota.
Is í Minneapolis an chathair is mó sa stát Meiriceánach Minnesota agus an príomhbaile Contae Hennepin. Tá an chathair suite ar bhruach Abhainn Mississippi, agus tá 24 loch beag sa chathair freisin. Tá Saint Paul tadhlach leis. Le chéile, tugtar an t-ainm na Cathracha Cúplacha ar na cathracha seo.


An Phaipeamaintis.
Teanga is ea an Phaipeamaintis ("papiamentu" nó "papiamento") a labhraítear in Oileán Aruba, Oileán Bonaire agus Oileán Curacao i Muir Chairib. Fásteanga atá ann agus í bunaithe ar an bPortaingéilis, mar a mheastar. Inniu, áfach, tá foclóir na teanga níos cosúla leis an Spáinnis. Thairis sin, tá go leor focal ann a tháinig isteach ón Ollainnis, ón mBéarla agus ó theangacha bundúchasacha Mhuir Chairib.


Thomas Edison.
Ceapadóir agus fear gnó ab ea Thomas Alva Edison (11 Feabhra 1847 – 18 Deireadh Fómhair 1931), a rugadh i stát Ohio, Stáit Aontaithe Mheiriceá. B'eisean a chum sraith aireagán, agus bhí tionchar mór aige i rith an 20ú haois. Bhí an bolgán solais, an chéad cheamara teilifíse agus an fónagraf ar na haireagáin a cheap sé.
Edison, Thomas
Edison, Thomas
Edison, Thomas
Edison, Thomas


Deartháireacha Wright.
Ceapadóirí agus ceannródaíthe eitlíochta ab ea na Deartháireacha Wright (Orville Wright agus Wilbur Wright). Creidtear gurb iad na daoine a rinne an chéad eitilt riamh in Kitty Hawk, Carolina Thuaidh i Stáit Aontaithe Mheiriceá ar an 17 Nollaig, 1903. Tar éis an éachta seo, chruthaigh siad an chéad eitleán nua-aimseartha sna blianta ina ndiaidh.


Diana, Banphrionsa na Breataine Bige.
Bean chéile Charles, Prionsa na Breataine Bige ab ea Diana, Banphrionsa na Breataine Bige (rugadh í leis an ainm Diana Spencer, 1 Iúil 1961 - 31 Lúnasa 1997). Monarc Briotanach a bhí inti, máthair na bprionsaí Harry agus William de chuid rítheaghlach na Breataine.
Bhí an Tiarna Spencer athair Diana (a bhí ina chónaí i dTeach Althorp, baile dúchais mhuintir Spencer i Northampton).
Conspóidí.
Ar an 29 Iúil 1981, phós Diana Spencer agus an Prionsa Charles in Ardeaglais Naomh Pól, Londain. "Deirtear faoi go raibh dearadh an ghúna pósta ar an rún faisin ba mhó riamh. Bhreathnaigh 700 milliún duine ar shearmanas an phósta féin ar an teilifís ar fud an domhain agus níl dabht ar bith ach gurbh í réalta faisin a linne í".
Ar an 16 Meitheamh 1992, foilsíodh leabhar conspóideach Andrew Morton faoin mbanphrionsa Diana, an teaghlach ríoga agus a gcuid geáitsí.
Ar an 20 Nollaig 1995, dúirt an bhanríon Éilis go gcaithfidh Diana & Charles colscaradh a fháil.
Oidhreacht.
Fuair Diana bás i bPáras, na Fraince i dtimpiste bóthair i 1997.
mion


Ollscoil na Colóime Briotanaí.
Is ollscoil phoiblí í Ollscoil na Colóime Briotanaí atá suite in aici le Vancouver, sa Cholóim Bhriotanach i gCeanada. Tá trí champas níos lú eile aici: "UBC Robson Square", campas ag Ospidéal Ginearálta Vancouver agus tairiscíonn UBC ranganna ag "Great Northern Way Campus".
Colóime Briotanaí, Ollscoil na


Séamus de hÍde.
Rugadh Séamus de hÍde / Ó Seitheacháin ar Oileán Meánach i gCuan Chorcaí i 1935. Fuair sé a bhunscoilíocht i gCarraig Tuathail agus a mheanscoilíocht sa Mhainistir Thuaidh. Cúrsaí samhradh sa coláistí Gaeilge i mBéal Átha an Ghaorthaigh agus Rinn Ó gCuanach a mhuscail a shuim sa Ghaeilge. Bhain sé B. Eol. Talmhaíochta amach i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, i 1958 agus M. Eol. Talamhaíochta ann i 1969-1970.
Chaith sé seal ag obair mar mhúinteoir tuaitheolaíochta ar Oileán Árann (Inis Mór, 1958-1959), teagascóir Talmhaíochta i mBéal Átha na Muice (1959-1961), i bFíodhaird (1961-1962), Baile Thiobraid Árann (1962-1973), Leas-Príomhoifigeach Talamh, Co. Luimní (1975-2000).
Chomhbhunathóir comharchumann táirgeoirí muice Gleann an Eatharlaigh (1965), Uachtarán ar Dáil na Mumhan (1967-1968), léachtóir le socheolaíocht, Coláiste na hOllscoile Chorcaí (1976-1977), Cathaoirleach ar Ballyhoura Development Ltd (1988-1999), Cathaoirleach/Stiúrthóir ar Dhaonscoil na Mumhan (1999-2006).
Scríobh sé “An Baile Gaelach” i 1969, paimfléad nár chuir Gaeilgeoirí ná muintir na Gaeltachta ná eagraíochtaí Gaeilge, suim dá laghad ann agus atá ag íoc go daor as an fhaillí sin i láthair na huaire.
Saothar.
Ide, Seamus


Mícheál W. Ó Murchú.
Saolaíodh agus tógadh Mícheál W. Ó Murchú i Ráth Chormaic, Co. Chorcaí, áit a bhfuair sé oideachas bunscoile. D’fhreastail ar Choláiste Cholmáin Naofa, Mainistir Fhear Maí agus ar ollscoileanna éagsúla in Éirinn.
Mhúin sé sa Cheardscoil i Maigh Chromtha. Ina dhiaidh sin bhí sé ina léachtóir sa Roinn Oideachais, Coláiste Ollscoile Chorcaí, ina Stiúrthóir Náisiúnta ar Aontas – An Cumann Náisiúnta um Oideachas Aosach, agus ina Bhainisteoir Oideachais i mBord na Gaeilge. Bhain sé amach M.Litt. ar an oideachas comparáideach ó Choláiste na Tríonóide agus Ph.D. ar an oideachas aosach ó Choláiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath.
Le blianta beaga is Oifigeach na Gaeilge é i gColáiste na Tríonóide agus Teagascóir Gaeilge i gColáiste Phádraig, Droim Conrach, Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath.
Foilsíodh cnuasach aistí dá chuid den teideal "Páirc na hImeartha" (Coiscéim) sa bhliain 2005.


Mícheál Ó Bréartúin.
Rugadh Mícheál Ó Bréartúin i mBaile Átha Cliath i 1930, bhásaigh sé sa bhliain 2011. Chuaigh ar scoil sa Mhódhscoil Láir agus i gColáiste Mhuire. Rinne cúrsa innealtóireachta i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus bhí ina reachtaire ar an gCumann Gaelach ann.
Bhí ar bhunaitheoirí agus ar eagarthóirí POBAL agus ina eagarthóir ar "Rogha an Phobail" (Coiscéim, 1989). Chaith daichead bliain ag obair le Bord Soláthair an Leictreachais, go príomha ag gabháil de phleanáil an chóras traiseolta, agus chaith breis agus fiche bliain i mbun obair chomhairleoireachta i níos mó ná tríocha tír. Rinne cur síos i "Gnótha Eachtracha" (Coiscéim, 2000) ar ghnéithe de shaol agus de chultúr na dtíortha inar oibrigh sé. "An leabhar taistil is fearr sa teanga." (Coiscéim, Catalóg 1980-2004)


Seán Ó Riain.
Is iar-mheánmhúinteoir é Seán Ó Riain a bhfuil mórán alt scríofa aige i nGaeilge is i mBéarla. Tá trí leabhar scríofa aige: "Roman Life and Literature" (School and College Services, 1970), "Seal le Síomón" (An Clóchomhar, 1984), "Solidarity with Travellers" (Roadside Books, 2000).
Bhí Seán Ó Riain ina eagarthóir ar fhoilseacháin an ASTI, "The Secondary Teacher agus ASTIR", 1969-78. Bhuaigh sé dhá dhuais Oireachtais don iriseoireacht. Bhíodh alt rialta aige sa cholún "Beocheist" san Irish Times, 1997-2005. Le cúpla bliain anuas is colúnaí é le "Comhar".
Na sleachta sa leabhar seo is leagan scríofa iad de chainteanna a thug an t-údar ar na cláracha "Siosmaid" agus "Peann agus Pár" ar Raidió na Gaeltachta. Tá súil ag an údar go mbeidh na sleachta seo oiriúnach dóibh siúd atá ag lorg ábhar léitheoireachta atá suimiúil, simplí (go leor!) agus nua-aimseartha.
Tá sé pósta le Bríghdín agus tá triúr mac agus iníon amháin acu.
Is taidhleoir Éireannach agus teangeolaí an Dr Seán Ó Riain, a bhfuil 16 bliana caite aige in ambasáidí na hÉireann i Vín, Canberra, Vársá agus Beirlín. Rugadh i dTiobraid Árann é, is tá beirt iníon á dtógáil le Gaeilge aige is ag a bhean Eilvéiseach, Suzanne. Bhí sé dhá bhliain ag obair i mBuanionadaíocht na hÉireann chuig an Aontas Eorpach sa Bhruiséil, agus tá sé ag obair ar iasacht sa Choimisiún Eorpach ó Mheán Fómhair 2007. Eisean a d'ullmhaigh an leagan Gaeilge de shuíomh gréasáin Ambasáid na hÉireann i mBeirlín, ag.
Bhronn Coláiste na Tríonóide céim Ph.D air i ngeall ar a thráchtas "Pleanáil Teanga in Éirinn agus i Québec" sa bhliain 1985. Eisean údar na leabhar "Pleanáil Teanga in Éirinn 1919-1985", a d'fhoilsigh Carbad/Foras na Gaeilge sa bhliain 1994, agus "An Ghaeilge agus an tAontas Eorpach - Féiniúlacht agus Éagsúlacht Teanga", a d'fhoilsigh Clódhanna Tta. sa bhliain 2001 is a sheol an tAire Mary Hanafin. D'ullmhaigh sé leagan Gaeilge de leabhar Slóvacach "Esperanto tríd an Modh Díreach", a foilsíodh ag deireadh na bliana 2007. Sa bhliain 2009 scríobh sé leabhrán dátheangach "Liospóin Léirmhínithe/Lisbon Explained",a d'fhoilsigh Ionadaíocht an Choimisiúin Eorpaigh i mBaile Átha Cliath roimh an reifreann a ghlac leis an gConradh in Éirinn, Tá liosta de chuid dá chuid leabhar, maille le breis is 50 alt leis in 8 dteanga, le léamh ar a shuíomh gréasáin pearsanta. Tá an-spéis aige in úsáid ghearr-chúrsaí Esperanto chun múineadh na dteangacha go ginearálta a fheabhsú agus a éascú, go háirithe múineadh na Gaeilge.
Tá sé mar uachtarán ar, Cumann Esperanto an Aontais Eorpaigh, brateagras na gcumann náisiúnta Esperanto i 27 de na 28 mBallstát. Bhí an chomhdháil dheiridh ag EEU san Óstán Ard-Oileáín i nGaillimh an 16-20 Iúil 2012, agus bhí 157 toscaire ó gach tír san Aontas Eorpach i láthair.


Frainciam.
Is é an frainciam (Fr) dúil cheimiceach uimhir a 87. Miotal alcaileach atá ann, agus is féidir a bheith ina mhuinín go bhfuil sé cosúil leis na miotail alcaileacha eile (sóidiam, potaisiam, caeisiam, cuir i gcás) ó thaobh na saintréithe ceimiceacha de. Is beag eile is féidir a fháil amach faoi, nó le fírinne, níl ach iseatóip radaighníomhacha aige, agus an leathré atá acu tá sí chomh gairid is nach bhfuil sé indéanta cnapán mór frainciam a aonrú le taighde a dhéanamh air. Bheadh a leithéid de chnapán iontach dainséarach le láimhseáil fosta, nó bheadh sé te bruite le radaighníomhaíocht. Is é 223Fr an t-iseatóp is cobhsaí atá ag an bhfrainciam, agus níl sé féin róchobhsaí (leathré: 22 nóiméad).
Ba í Marguerite Perey ba túisce a d'aithin an frainciam sa dúlra, sa bhliain 1939. Bíonn rianta an-bheaga den dúil seo i mianraí úráiniam agus tóiriam, nó is ceann de na lúba i meathshlabhra 235U é 223Fr. Bhí Perey ag obair d'Institiúid Curie i bPáras, an Fhrainc, agus fuair an dúil a hainm ón tír.


Fernão de Magalhães.
Taistealaí farraige Portaingéalach ab ea Fernão de Magalhães (Béarla: "Ferdinand Magellan", Spáinnis: "Fernando de Magallanes", 1480 – 27 Aibreán, 1521), a thug turasanna tábhachtacha taiscéalaíochta i seirbhís na Spáinne. B'eisean a bhí i gceannas ar an chéad turas rathúil timpeall an domhain. Níor éirigh leis, áfach, an turas sin a chríochnú, nó cailleadh i gCath Mactan in Oileán Cebu é, ceann de na hOileáin Fhilipíneacha. Cath ab ea é a tharraing sé anuas air féin, nuair a chuir sé ladar i gcúrsaí polaitíochta na mbundúchasach i Cebu.
Na Chéad Turasanna a Thug Sé.
Chuaigh Magalhães ar a chéad turas farraige sa bhliain 1505, nuair a bhí sé cúig bliana fichead d'aois. An uair sin, bhí sé ar duine acu siúd a bhí le Francisco de Almeida a insealbhú mar leasrí Portaingéalach. B'ansin a tháinig Magalhães i ndeabhaidh lainne an chéad uair, nó fuair siad rompu taoiseach a bhí tar éis cáin a íoc le Vasco da Gama trí bliana roimhe sin, agus é ag diúltú Almeida faoin gcáin anois. Ansin, d'ionsaigh lucht leanúna Almeida é, agus ghabh siad Kilwa i dTansáin an lae inniu.
Sa bhliain 1506, chuaigh Magalhães go dtí na hIndiacha Thoir, agus é ag glacadh páirte sna turasanna taiscéalaíochta go dtí Oileáin na Spíosraí. I bhFeabhra 1509, throid sé i gcath farraige Diu, a chuir deireadh le tionchar na Tuirce Otamánaí sa chearn sin den domhan. Bronnadh dintiúirí an chaiptín ar Mhagalhães sa bhliain 1510. Chaill sé an coimisiún, áfach, sa bhliain a bhí chugainn, nuair a thug sé turas soir ar a long gan chead a fháil ó na húdaráis chuí roimhe sin. B'éigean dó filleadh go dtí an Phortaingéil sa bhliain 1512.
Sa bhliain 1513, cuireadh Magalhães go dtí Maracó, áit ar throid sé i gCath Azamor. B'ansin a goineadh go tromchúiseach sa ghlúin é. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé ar saoire gan chead a iarraidh ar Almeida, agus milleánaíodh é faoi thradáil neamhdhlíthiúil leis na Muslamaigh. Mar sin, bhain Almeida a dhea-shúil de. Ní raibh i gcuid mhór de na líomhaintí ach gnáthaithiseoireacht nach ndeachaigh chun na cúirte riamh, ach mar sin féin, ní raibh cara fágtha ag Magalhães i gcúirt an rí nua, Manuel a hAon. Mar sin, chuaigh Magalhães i muinín rí na Spáinne ar lorg oibre mar chaptaen farraige.
Magalhães, Fernão de
Magalhães, Fernão de


Ollscoil Harvard.
Is ollscoil cháiliúil í Ollscoil Harvard atá suite i gCambridge, Massachusetts, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í ar an 8 Meán Fómhair, 1636. D'fhreastal 8 n-uachtarán na Stát Aontaithe ar Harvard agus chaith mórán ceannairí tíortha eile uirthi.
Naisc.
*
Harvard
Harvard


Inniu.
Páipéar nuachta ab ea Inniu, a bhunaigh baill de Ghlúin na Buaidhe i 1943. Bhí an t-iriseoir Tarlach Ó hUid ag obair don nuachtán go dtí gur cuireadh deireadh leis i 1984, agus é ina eagarthóir ó 1972.


Roald Amundsen.
Ba thaiscéalaí Ioruach é Roald Engelbregt Gravning Amundsen (16 Iúil 1872 – 18? Meitheamh 1928). Bhi Amundsen agus a fhoireann Ioruach ar na chéad daoine a shroich an Pol Theas i 1912.
Amundsen, Roald
Amundsen, Roald


Leathré.
Is é is leathré ann ná an t-am a thógann sé meath radaighníomhach a theacht ar adamh as gach beirt de núiclíd áirithe.
Tagann an meath ar an núiclíd go heaspónantúil. Taispeánann an tábla ar dheis an dóigh a dtéann an núiclíd i laghad i dtéarmaí leathré.


Ór.
Is éard is ór ann ná an naoú dúil cheimiceach déag is trí scór i dtábla peiriadach na ndúl. Miotal bog buí trom insínte somhúnlaithe atá ann, agus meas mór ag na daoine air toisc é a bheith chomh gann. Is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Au. Miotal lómhar atá ann, agus é le fáil ina dhúil sa dúlra féin, ina chnapáin bheaga taobh istigh de chlocha. Seoltóir maith leictreachais atá ann. Sa seodra, sna boinn airgid agus san eacnamaíocht is mó a úsáidtear é, ach thairis sin, baintear leas as san fhiaclóireacht agus sa leictreonaic.
Mar is dual do na miotail lómhara, is dúil sách támh é an t-ór. Is é sin, níl sé araiciseach chun imoibriú a dhéanamh le ceimiceáin. Mar sin féin, is féidir é a thuaslagadh in imoibreáin áirithe, go háirithe san "aqua regia" - an t-"uisce ríoga", ós rud é go dtuaslagann sé "rí na miotal", an t-ór. Is é is aqua regia ann ná meascán as aigéad hidreaclórach agus aigéad nítreach. Thairis sin, is féidir leis an gclóirín, leis an bhfluairín agus le tuaslagáin chiainídeacha ór a chreimeadh.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an ór, mar atá, 197Au, agus is as an iseatóp seo atá ór an dúlra comhdhéanta. Tá an t-ór níos troime ná an luaidhe, ach níl sé chomh trom leis an bplatanam, leis an oismiam ná leis an iridiam.
Ocsaídíonn an t-"aqua regia" an t-ór go hian teitreaclóróráite, is é sin, AuCl4-, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an ór san ian seo ná +3. Is í an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta aige, agus tugtar comhdhúile óracha ar na comhdhúile ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin seo ag an ór. Thairis sin, tá an uimhir ocsaídiúcháin +1 ag an ór i gcuid mhaith comhdhúl, is é sin, na comhdhúile órúla. Is féidir don ór uimhir ocsaídiúcháin níos airde fós a shroicheadh faoi thionchar ocsaídeoirí láidre, ar nós an fhluairín.
Níl páirt ná ról ar leith á dhéanamh ag an ór san orgánach daonna. Nimh atá san ian óir Au3+, ach ní chuirfidh an t-ór miotalach isteach ná amach ar an duine má shlogtar síos é, nó ní féidir leis na himoibreáin i gcolainn an duine an miotal a ocsaídiú go hiain nimhiúla. Mar sin, is féidir, abair, deochanna alcólacha nó cácaí a mhaisiú le duilleoga tanaí óir, agus ní dhéanfaidh an miotal dochar ar bith don duine a iósfaidh nó a ólfaidh é. Scéal eile go gcuireann an t-ór ailléirge ar dhaoine áirithe, ach níl sé leath chomh dona mar ailléirgin agus a lán miotal eile, an nicil ach go háirithe.
Tréithe fisiceacha.
Or


Trasfhreagróir.
Is é is trasfhreagróir ann ná gléas leictreonach a úsáidtear sa teileachumarsáid le freagra uathoibríoch a thabhairt do chomhartha réamhshocraithe. Go háirithe, tugtar trasfhreagróir ar ghléas atá ar bhord ar an eitleán, agus é ag freagairt ar an bhfiosrú a thagann ó stáisiún raidió an aerfoirt. An freagra a thugann an trasfhreagróir, is cuidiú é d'fhoireann an aerfoirt an t-eitleán a aimsiú agus an t-eolas riachtanach a thabhairt don eitleoir leis an eitleán a threorú.


Ollfhathachréalta ghorm athraitheach lonrúil.
Is é is ollfhathachréalta ghorm athraitheach lonrúil ann ná réalta mhór mhillteanach athraitheach a bhaineann le ceann de na haicmí speictreacha is teo amuigh (is é sin, na haicmí speictreacha O agus B). Bíonn gile na réaltaí seo ag athrú go mall de réir a chéile, siúd is go mbíonn siad ag lasadh suas go hócáidiúil. Is féidir do réalta den chineál seo bheith céad go leith oiread níos mó ná an Ghrian s'againn ó thaobh na maise de, agus creidtear go bhfuil na réaltaí seo ar uasteorainn mhéid na réalta. Is dual do réaltaí chomh mór agus chomh te sin a gcuid hidrigine a spíonadh réasúnta gasta, nó ní thógann sé ach cupla milliún bliain orthu. Ar mhaithe leis an gcomparáid, is fiú cuimhne a choinneáil air go bhfuil ár nGrian féin thart ar chúig "bhilliún" bliain d'aois, agus go bhfuil oiread eile i ndán di sula mbeidh a cuid hidrigine spíonta.
Is iad na réaltaí is tábhachtacha den chineál sin a bhfuil aithne ag na saineolaithe orthu ná S Doradus, Eta Carinae, Réalta an Phiostail, agus LBV 1806-20 - is é is brí leis na litreacha LBV ná "luminous blue variable", is é sin, réalta lonrúil ghorm athraitheach. Is gnách réaltaí den chineál seo a ainmniú as S Doradus freisin, nó is í S Doradus an chéad réalta den chineál seo ar cuireadh sonrú nó suim ar leith inti.


Aicme speictreach.
O: Seo an cineál is teo acu ar fad (teocht an fhótaisféir atá i gceist, nó taobh istigh, tá na réaltaí i bhfad níos teo, cibé scéal é). Tá teocht an dromchla tríocha éigin míle céim Celsius, nó níos airde fós. Tá na réaltaí seo bánghorm. Maidir leis na línte speictreacha, tá na dúile éadroma, an héiliam ach go háithrid, le haithint go soiléir. De na réaltaí is aithnidiúla, tá Alnitak agus Mintaka i gCrios an Bhodaigh le fáil san aicme seo, mar shampla.
B: Tá na réaltaí seo te go leor fosta, ach níl siad chomh te leis an chéad aicme - tá siad níos fuaire ná tríocha míle céim Celsius, agus iad bán nó bánghorm. Tá Rigel, an réalt is gile de chuid an Bhodaigh, le fáil san aicme seo, chomh maith le hAlnilam, an tríú réalta i gcrios an Bhodaigh.
A: tá an teocht ag dul síos, agus an réalta ag éirí bán. Ní sháraíonn teocht na réaltaí seo deich míle céim Celsius, ach mar sin féin, tá siad níos teo ná an Ghrian. Is dócha gurb í Sirius, an réalta is gile ar fud na spéire mar a fheicimid féin í, an réalta is mó le rá dá bhfuil san aicme speictreach áirithe seo. Ní mór Vega a lua, chomh maith - tá sí ar réaltaí geala na spéire comh maith le Sirius féin, agus í suite i réaltbhuíon na Lire. Le sampla eile a tharraingt anuas, is san aicme seo a fhaightear an chuid is mó de réaltaí an Chamchéachta, fosta.
F: tá na réaltaí seo cineál bánbhuí, agus lorg na miotal éadrom le haithint ar a speictream. Bíonn siad níos teo ná ár nGrian féin, ón sé mhíle go dtí an naoi míle céim Celsius. Ina measc seo, faightear réaltaí ar nós Procyon (an réalt is gile sa Mhadra Beag) agus an Réalta Thuaidh, chomh maith le hAlzirr sa Chúpla - le cúpla sampla a lua.
G: san aicme seo a fhaightear an abhacréalta bhuí a bhfuil an Domhan s'againn féin ag dul ina timpeall. Mar sin, is réaltaí buí iad seo, ach ní abhacréaltaí iad go léir. Sroicheann na habhacréaltaí buí san aicme seo teocht sé mhíle céim Celsius, ach bíonn na fathachréaltaí míle nó cupla míle céim níos fuaire. Tá Capella, ceann de na fathachréaltaí is gile amuigh, san aicme seo - nó, le bheith beacht, tá Capella comhdhéanta as dhá fhathachréalt san aicme G agus dhá réalt níos fannlaige san aicme M, siúd is nach bhfuil an ilréaltacht seo le haithint ach amháin ar athruithe an speictrim. Cibé scéal é, tá Capella ar an réalt is gile i réaltbhuíon an Ara, agus Alpha Aurigae a thugtar uirthi fosta, dá réir sin.
K: réaltaí flannbhuí nó deargbhuí iad seo, is é sin, tá siad ar aon dath leis an oráiste agus le saiseanna na bhfear cróga udaí a bíos amuigh ag siúlóid ar an dóú lá déag de Mhí Iúil. Tá an chuid is teo acu ina mbaill den Phríomhsheicheamh, chomh maith le formhór mór na réaltaí go léir. Na réaltaí príomhsheichimh atá san aicme seo, is ionann, a bheag is a mhór, a dteocht agus teocht na bhfathach san aicme G, mar atá, ó cheithre go cúig mhíle céim Celsius. Na fathachréaltaí san aicme K, bíonn siad níos fuaire fós. Tá lorg na miotal le haithint go soiléir ar speictream na réaltaí seo. Baineann Aldebaran agus Arcturus leis an aicme seo. Is í Aldebaran an réalt is gile i réaltbhuíon an Tairbh, agus Arcturus i gceannas ar an Aoire.
M: seo iad na réaltaí dearga. Bíonn siad trí mhíle céim Celsius ar theocht, nó níos fuaire fós, más fathachréaltaí iad (ón taobh eile de, más abhacréaltaí iad, féadann siad a bheith beagáinín níos teo) agus na miotail, fiú ocsaidí miotail, le haithint ar a speictream. Tá réaltaí de chuid na haicme seo ar fáil i measc na bhfathach agus i measc na n-abhac. Is dócha gurb í Antares, an réalt is gile i réaltbhuíon na Scairpe, an fhathachréalta is mó le rá ins an aicme áithrid seo. Ón taobh eile de, tá a dtábhacht féin le Réalta Kapteyn agus Réalta Barnard, dhá abhacréalta a bhaineann leis an aicme seo, nó tá siad ar na réaltaí is mó dualghluaisne ar an spéir.


Tharsis.
Réigiún garbhchríoch is ea Tharsis atá suite i dtimpeallacht an mheánchiorcail ar Mhars. Is iad na bolcáin mhóra mhillteanacha a thabhaigh a chlú don réigiún seo, nó tá siad ar na bolcáin is mó ar fud an Ghrianchórais: Olympus Mons agus an trí bholcán eile ar a dtugtar Tharsis Montes, mar atá, Pavonis Mons, Ascraeus Mons, agus Arsia Mons.


Giovanni Schiaparelli.
Réalteolaí Iodálach ab ea Giovanni Virgilio Schiaparelli (14 Márta 1835 - 4 Iúil 1910). Bhain sé amach dintiúirí an réalteolaí ó ollscoil Torino agus chaith sé seal ag staidéar i Réadlann Bheirlín freisin, ach rinne sé an chuid ba mhó de shaothar a shaoil i Réadlann Brera. Rinne sé breathnóireacht dhian ar Mhars, agus bhaist sé ainmneacha ar chuid mhór de na háiteanna ansin, mar a chonaic sé sa teileascóp iad. B'eisean a chuir na ráflaí faoi "chanálacha" ar Mhars ag imeacht, nó dúirt sé go raibh sé tar éis gnéithe a shonrú ar dhroim an phláinéid a raibh cosúlacht na g"canali" ("grinnill abhann") orthu, mar a chuir sé i bhfocail Iodáilise é. Is é an chiall a bhain an t-aistritheoir as an méid sin gur "canálacha" a bhí ann agus iad déanta ag neacha intleachtúla eachtardhomhanda, agus spreag an mhíthuiscint seo na mílte de dhaoine ag déanamh a dtuairimíochta féin faoi "mhuintir Mharsa".
Fiú lena lá féin, ní bhfuair Schiaparelli aitheantas do na canálacha ach ó chuid de na réalteolaithe, nó bhí a lán eile acu den bharúil nach raibh siad in ann na "canali" a aithint lena súile féin, agur gur dhócha nach raibh iontu ach iomrall súl de chineál éigin. Seo é an tuiscint a deimhníodh nuair a rinne an spásghléasra nua-aimseartha mapáil cheart ar dhromchla Mharsa. Creidtear inniu go raibh galar súl ag luí ar Schiaparelli, agus nach raibh sna "canali" ach struchtúr inmheánach a shúl féin a chonaic sé faoi thionchar an ghalair.
Schiaparelli, Giovanni
Schiaparelli, Giovanni


Torino.
Is cathair i dtuaisceart na hIodáile í Torino (Piedmontese: "Turin"; Laidin: "Augusta Taurinorum"), príomhchathair réigiúin Piemonte Tá ceanncheathrú FIAT lonnaithe ann agus tá cáil uirthi mar chathair thionsclaíoch. Is é 911,823 daonra na cathracha (Nollaig 2012), ach tá 2.2 Milliúin ina gcónaí sa mhórcheantar, dar leis an OECD.
Tá clú agus cáil ag an gcathair, mar gheall ar na dánlanna, bialanna, eaglaisí, cearnóga (Piazza), páirceanna, gáirdíní agus amharclanna atá inti. Tógadh formhór de cearnóga na cathracha sna seú chéad déag is ochtú gcéad déag.
In 1861, ba í Torino chéad príomhchathair na hIodáile.
Stair.
Tagann an t-ainm "Torino" ó "Tau", focal Ceiltise a chiallaíonn "sléibhte". Is féidir ainm na cathrach a aistriú ón Iodáilis mar "tarbh beag", as a dtagann an t-armas agus siombal na cathrach. Chuir na Taurini fúthu ann roimh aimsir na Rómhánach.
Tíreolas.
Tá an cathair suite san iarthuaisceart na tíre. Tá ceithre aibhneacha sa chathair: an Po (an ceann is faide), an Dora Riparia, an Stura di Lanzo agus an Sangone.
Riarachán.
Tarlaíonn toghchán an mhéara gach 5 bliain agus is é Piero Fassino an méara i láthair na huaire. Suíonn 50 baill ar an gComhairle Cathrach.


Cogadh Fuar.
a> an dá shárchumhacht sa Chogadh Fuar
Is é atá i gceist leis an gCogadh Fuar ná coimhlint idé-eolaíoch, gheilleagrach agus pholaitiúil a bhí ar siúl san 20ú haois idir na Stáit Aontaithe Mheiriceá is an caipitleachas ar aon taobh amháin, agus an tAontas Sóivéadach is an cumannachas ar an taobh eile. Bhailigh an bheirt acu a gcuid comhghuaillithe féin chucu le tacaíocht a fháil, ach ba mhinic a chaithfidís an tacaíocht sin a mhealladh uathu le lámh láidir.
Deirtear gur tosaíodh an cogadh timpeall na bliana 1947, ag deireadh an Dara Cogadh Domhanda, agus mhair sé go dtí na 1990idí, a fhad is a mhair an tAontas Sóivéadach.
Ní raibh an dá mhórchumhacht féin ag cur mórán troda ar a chéile go díreach, ach ba mhinic a bhí siad ag tabhairt tacaíochta do thaobhanna éagsúla i gcoimhlintí áitiúla go háirithe sa Tríú Domhan, rud a mhéadaigh ar an gcruatan inar fágadh na gnáthshibhialaigh ina leithéid de chás. Ba í an ghné ba dainséaraí den Chogadh Fhuar ná go raibh airm núicléacha ag an mbeirt, agus bhí sé incheaptha go mbrisfeadh cogadh núicléach amach eatarthu - fiú de thaisme. Cúpla uair, ba dhóbair nár bhris, is é sin, le linn ghéarchéim na ndiúracán i gCúba agus i bhfómhar na bliana 1963. Ar ámharaí an tsaoil, seachnaíodh an cogadh núicléach sin.
Croineolaíocht.
Nuair a chuaigh na Boilséivigh i gceannas ar an Rúis sa bhliain 1917, d'éirigh an tIarthar an-bhuartha faoi cé chomh meáite agus a bhí siad ar an réabhlóideachas a spreagadh taobh amuigh den Rúis. Sna blianta idir an dá chogadh domhanda, is beag a chuaigh an réabhlóid dhomhanda sin chun cinn, ach níor bhain sin mórán den eagla a bhí ar an Iarthar roimh an gcumannachas.
Sa bhliain 1941, d'ionsaigh na Gearmánaigh an tAontas Sóivéadach, a chuaigh i gcomhghuaillíocht leis na cumhachtaí Iartharacha, ach i ndiaidh an chogaidh, tháinig scoilt eatarthu arís.
C-47, aerfort Tempelhof, Aertharlú, 1949
Bhí stádas Bheirlín Thiar ina cnámh spairne sna 1940idí.


Nikita Khrushchev.
Ceannaire Rúiseach ab ea Nikita Khrushchev (Rúisis: Ники́та Серге́евич Хрущёв, Béarla: Nikita Sergeyevich Khrushchyov) (17 Aibreán, 1894 - 11 Meán Fómhair, 1971). Chuaigh Khrushchev i gceannas ar an Aontas Soivéadach tar éis bhás Iósaf Stailín sa bhliain 1953, agus lean sé ar aghaidh ina Ard-Rúnaí ar Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh go dtí an bhliain 1964, nuair a ruaig Leonid Brezhnev agus a lucht leanúna as an oifig é. Bhí sé ina cheannaire tabhatach i rith Ghéarchéim na nDiúracán i gCúba.
Khrushchev, Nicíte
Khrushchev, Nicíte
Khrushchev, Nicíte
Khrushchev, Nicíte
Khrushchev, Nicíte


Joe Strummer.
Cumadóir, scríbhneoir agus amhránaí Sasanach ba ea John Graham Mellor, nó Joe Strummer, mar atá aithne níos fearr air (21 Lúnasa, 1952 – 22 Nollaig, 2002). Bhain Strummer clú amach sna 1970idí agus 1980idí mar cheannaire an ghrúpa rac-cheoil (nó punc-raic) The Clash, agus ansin leis The Mescaleros ní ba dhéanaí.
Tagairtí.
Strummer, Joe
Strummer, Joe
Strummer, Joe


Spike Milligan.
Fuirseoir, scríbhneoir agus ceoltóir ab ea Terence Alan "Spike" Milligan, (16 Aibreán, 1918 – 27 Feabhra, 2002). Rugadh Milligan san India, mac le h-athair as Sligeach, Poblacht na hÉireann, agus mar thoradh bhí saoránacht Éireannach aige. Throid sé i gcoinne Arm an Ghearmáin sa Dara Cogadh Domhanda agus scríobh sé a chuimhní sa sraith leabhair, The War (and Peace) Memoirs.
B'é Milligan a bhí an príomh-scríbhneoir agus aisteoir ar an gclár raidió BBC, The Goon Show, a bhí an-clúiteach ó na 1950idí go dtí an lá atá inniu ann agus sa chlár teilifís BBC, Q....
B'é Spike a bhí an tráchtaire sa chláir beochana, Wolves Witches and Giants, ar ITV sa 1990s. Scríobhtear "Dúirt mé leat go raibh mé breoite" as Gaeilge ar a leac uaighe i Sosaics, mar ní raibh cead ag a chlann ón easpag an feartlaoi sin a scríobh as Béarla.
Milligan, Spike
Milligan, Spike
Milligan, Spike
Milligan, Spike


Karlheinz Stockhausen.
Ba chumadóir Gearmánach é Karlheinz Stockhausen (22 Lúnasa, 1928 - 5 Nollaig, 2007). Ceaptar é go minic mar dhuine de na cumadóirí is tábhachtaí san 20ú haois. Chum sé 370 saothar.
Naisc sheachtracha.
Stockhausen, Karlheinz
Stockhausen, Karlheinz
Stockhausen, Karlheinz


Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi.
Matamaiticeoir, réalteolaí, astralaí agus tíreolaí Peirseach ba ea Muḥammad ibn Mūsā al-Khwārizmī (Araibis: محمد بن موسى الخوارزمي) (timpeall 780 - 850). Creidtear gur saolaíodh é in Khwarizm (an Úisbéiceastáin inniu) nó i mBagdad.
Ba é al-Khwarizmi a scríobh an chéad leabhair ar chothromóidí agus ar ailgéabar, "al-Kitāb al-muḵtaṣar fī ḥisāb al-ǧabr wa-al-muqābala". Tugtar "Athair an Ailgéabair" air dá bharr (teideal a thugtar ar Dhiophantus freisin). Tagann an focail ailgéabar ón fhocail "al-ǧabr", obair a ndéanann sé cur síos uirthi sa leabhar.
Baisteadh cráitéar gealaigh as Al-Khwarizmi.
Khwarizmi, Muhammad Musa al-
Khwarizmi, Muhammad Musa al-


D. S. Ó Ciara.
Iar-iománaí Éireannach é Donncha Seosamh "D. S." Ó Ciara (Béarla: "Denis Joseph "D.J." Carey"), a rugadh ar an 11 Samhain, 1970. Is as Gabhrán, Contae Chill Chainnigh dó. Deirtear go bhfuil sé ar duine de na himreoirí is fearr ina ghlúin, nó fiú i stair an chluiche. Bhuaigh Ó Ciara cúig bhonn i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann le Cill Chainnigh, agus é ina chaptaen chomh maith. Tá naoi ngradam Sárimreoirí na Bliana aige freisin, níos mó ná éinne eile. Tosaí an-tréitheach agus cliste ab ea Ó Ciara, agus bhí páirt lárnach aige sa rath a bhí ag an bhfoireann sa tréimhse sin.
D'éirigh Ó Ciara as an iománaíocht i mí an Mheithimh sa bhliain 2006. Rinneadh uachtarán ar Chumann na nImreoirí Gaelacha de.
Tús a shaoil.
Rugadh Donncha Seosamh Ó Ciara i nGabhrán, baile beag i lár an chontae ar an príomhbhóthar idir Baile Átha Cliath agus Port Láirge. Teaghlach mór a bhí ann, agus bhí triúr dheartháireacha agus dheirfiúracha aige. Níorbh é DJ an chéad imreoir sa chlann. D'imir a dheirfiúr Caitríona haca le foireann náisiúnta na hÉireann, agus b'iománaí é a dheartháir Máirtín, a roghnaíodh do scuaid Chill Chainnigh ar feadh chúpla bhliain. Tógadh DJ leis an iománaíocht ina fhuil in aon chor - bhí a uncail Máirtín ag imirt leis an bhfoireann áitiúil i nGabhrán Éire Óg, bhuaigh a aintín Peigí ceithre chraobh na hÉireann sa chamógaíocht, agus ba dhuine muinteartha é Pádraig Ó Faoláin freisin, iománaí iontach sna 1930idí.
Bhí ré órga ag na gCait (mar a dtugtar ar fhoireann iománaíochta an chontae) sna 1970idí, agus d'fhoghlaim DJ an cluiche agus é ag féachaint ar na laochra móra ón dtréimhse sin, mar shampla Éadbhard Ó Cathaoir, Nollaig Ó Sceacháin agus Liam Mac Giolla Phádraig. D'imir DJ le roinnt iománaithe maithe eile sa cheantar, mar shampla Pádraig Ó Néill agus Séarlaí Mac Artúir, agus d'imir siad le chéile san fhoireann Chill Chainnigh níos déanaí. D'fhreastail DJ ar Choláiste Naomh Chiaráin, scoil le clú bainte amach mar naíolann do iománaithe óga. Taobh amuigh den iománaíocht, chaith DJ am ag imirt peil Ghaelach, sacar agus liathróid láimhe.
Cill Chainnigh.
Tar éis na blianta ag imirt le Coláiste Naomh Ciaráin, bhuaigh DJ áit i bhfoireann Chill Chainnigh, sna scuaideanna mionúra agus faoi-21 ar dtús. Bhris sé isteach san fhoireann sinsearach, agus ghlac sé páirt ina chéad chluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1991, in éadan an na foirne láidir Tiobraid Árann ón dtréimhse seo. Chaill na Cait an cluiche seo, ach bhuaigh DJ a chéad bhonn an bhliain ina dhiaidh i gcoinne Chorcaí. Lean an rath ar aghaidh sa bhliain 1993, nuair a bhuaigh na Cait arís in aghaidh na Gaillimhe. Bhí comórtas iontach ag DJ an bhliain seo, le 2-4 i gcoinne Uíbh Fháilí agus 1-5 sa chluiche i gcoinne Loch Garman. Bhí cáil DJ ag fás go tapaidh, agus athnaíodh a chumas ar fud na tíre. Mar thoradh, bhuaigh DJ duaiseanna Sárimreoirí na Bliana i 1992 agus 1993, agus roghnaíodh é ina Imreoir Iománaíochta na Bliana i 1993.
Níor shroich Cill Chainnigh an cluiche ceannais arís go dtí 1998. Bhain DJ geit as an bpobal spóirt in Éirinn nuair a d'fhógair sé a scor i mí Aibreán. Dúirt DJ gurb é an brú trom a chuireadh air an chúis a bhí aige chun an socraíocht seo a dhéanamh. Fuair DJ a lán tacaíocht ón bpobal, agus d'aontaigh sé filleadh ar ais sé sheachtain níos déanaí, nuair a fuair sé níos mó ná 25,000 litir ag iarr air teacht ar ais.
Ní raibh an t-ádh ag na gCait sna blianta 1998 agus 1999, agus bhí rath acu arís sa bhliain 2000. D'imir DJ chomh maith is a d'imir sé riamh, ag scóráil cúil agus cúilíní ar fud na háite. Toghadh é ina 'man-of-the-match' sa chluiche ceannais, agus bhuaigh sé a 8ú Sárimreoir agus duais Imreoir Iománaíochta na Bliana eile. Fágadh DJ amach ó Foireann na Mílaoise, rud a chur iontas ar a lán daoine.
Gortaíodh DJ i dtimpiste gluaisteáin ag deireadh 2001, agus níor fhéidir leis imirt sa chomórtas. Ach tháinig DJ agus na Cait ar ais sa bhliain ina dhiaidh nuair a bhuaigh siad an comórtas arís. Fuair DJ a 9ú duais Sárimreoir, an uimhir céanna a bhí ag a laoch Éadbhard Ó Cathaoir. Bhuaigh na Cait arís i 2002 agus 2003, agus ghlac DJ an Corn Liam Mac Carthaigh, agus é ina chaptaen an bhliain seo i gcoinne Corcaigh.


Mícheál Ó Muircheartaigh.
Is tráchtaire raidió agus teilifíse le RTÉ ar na gCluichí Gaelacha é Mícheál Ó Muircheartaigh a rugadh i nDún Síon, gar don Daingean i gContae Chiarraí ar an 29 Lúnasa, 1930. Thosaigh Ó Muircheartaigh ag obair sna chluichí mionúr ar dtús, ag labhairt as Gaeilge (cainteoir dúchais is ea é). Tar éis tamaill, ghlac sé áit Mhíchíl Uí Eithir mar phríomh-thráchtaire ar RTÉ.
Foilsíodh a dhírbheathaisnéis "From Dún Síon to Croke Park" sa bhliain 2004.
Luathshaol.
Rugadh Mícheál Ó Muircheartaigh i nDún Síon, taobh amuigh den Daingean i gContae Chiarraí sa bhliain 1930, an ceathrú as ochtar clainne. Mar a bhí coitianta sna laethanta seo, ní raibh raidió ar bith sa theach, ach fuair sé a chéad bhlas de agus é ag éisteacht le ceann de chuid na ndaoine béal-dorais sa bhliain 1939. Ó shin i leith, bhí sé faoi gheasa ag an raidió, agus guth Mhíchíl Uí Eithir ach go háirithe.
Tógadh ar fheirm a mhuintire é, agus d'fhreastail sé ar an scoil áitiúil sa Daingean.
Oideachas agus múinteoireacht.
I Mí Mheán Fómhair na bliana 1945, chuaigh sé isteach mar scoláire ag Coláiste Íosagáin i mBaile Bhúirne, cuid de Ghaeltacht Chorcaí. Scoil lán-Ghaelach a bhí ann, áit ina oileadh é chun a bheith ina mhúinteoir. I mí Mheán Fómhair na bliana 1948, chuir sé tús lena bhliain dheireanach ag Coláiste Pádraig i mBaile Átha Cliath.
Ó thaobh a shlí bheatha laethúil de, bhain sé céim amach ó Choláiste Pádraig ní ba dhéanaí, mar aon le Baitsiléir Ealaíon ó Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Mhúin sé eacnamaíocht, cuntasaíocht agus an Ghaeilge sna bhunscoileanna agus meánscoileanna ar fud Bhaile Átha Cliath, an chuid ba mhó dóibh faoi stiúir na mBráithre Críostaí. D’fhan sé sa ghairm seo go dtí na 1980idí, nuair a ghlac sé post lán-aimseartha le Raidió Teilifís Éireann.
Craoltóireacht.
I Mí Mhárta na bliana 1949, chuaigh seisean agus deichniúr eile ón choláiste – agus ó choláistí eile – go dtí Páirc an Chrócaigh chun triail tráchtaireachta dhéanamh ar chluiche iomána áirithe. Bhí orthu trácht cúig nóiméad den chluiche a dhéanamh as Gaeilge, agus ghlacfaí an duine ab fhearr le haghaidh obair tráchtaireachta eile as seo amach. Ní mó ná sásta a bhí sé ar dtús, Ciarraíoch a bhí gafa go hiomlán leis an chaid, agus nár chaith súil ariamh ar chluiche na liathróide bige.
I ndeireadh na dála, rinne sé an beart agus roghnaíodh é mar tráchtaire rialta. Ghlac sé a áit sa bhosca tráchtaireachta don chéad uair ar Lá Fhéile Pádraig na bliana 1949, ag cur i láthair trácht lán-Ghaelach ar chluiche ceannais Chorn an Iarnróid.
Ag tús a ghairme mar thráchtaire, dhírigh sé ar na cluichí mionúir CLG amháin, ag cur na cluichí móra i láthair trí mheán na Gaeilge. Ghlacfadh sé ait a laoch Mícheál Ó hEithir anois is arís chomh maith, nuair a bhí seisean as láthair. Faoi deireadh, d’éirigh Ó hEithir as sna hochtóidí, agus tháinig sé isteach ina ait mar phríomh-thráchtaire na gcluichí Gaelaí sa tír.
Thar na blianta, chothaigh sé a stil aithnidiúil féin, ceann a chuaigh go mór i gcion ar éisteoirí - lucht leanta an CLG, agus muintir na tíre chomh maith. Aithnítear a ghuth sainiúil ar fud na tíre, ceann le blas mór an chainteora dúchas le cloisteáil ann.
Ar an 16 Meán Fómhair, nocht sé go raibh sé ag éirí as an craoltóireacht. Shuigh sé sa bhosca tráchtaireachta don uair dheireanach i gcomhar cluiche ceannais peile na bliana 2010 ar an 19 Meán Fómhair 2010.
Cursaí eile.
Deirtear go chuirfeadh sé isteach ar ainmniúchán d' Uachtaránacht na hÉireann sa bhliain 2011. Chuir sé é féin as áireamh ar an 26 Lúnasa, agus é faoi agallamh ar Raidió na Gaeltachta. Dhearbhaigh sé nach raibh suim cheart aige san uachtaránacht ar chor ar bith ón tús, agus d'aontaigh sé smaoineamh faoi ar feadh tamaill.


Arm na Stát Aontaithe.
Is é atá i gceist le hArm na Stát Aontaithe ná an chraobh is mó sna fórsaí armtha atá ann i Stáit Aontaithe Mheiriceá, atá freagrach i hoibrithe talamh-bhunaithe den chuid is mó. Is san Arm Ilchríochach a bhunaíodh ar 14 Meitheamh 1775 atá fréamhacha an t-arm nua-aimseartha. Cruthaíodh é ar dtús chun éilimh an gCogadh Réabhlóideach Mheiriceá a shásamh.


Búdaipeist.
Is í Búdaipeist (Ungáiris: Budapest) príomhchathair na hUngáire agus an chathair is mó sa tír. Tá timpeall 1.7 milliún duine ina gcónaí ann. Bunaíodh an chathair nua-aimseartha ar 17 Samhain 1873 nuair a aontaíodh na cathracha Buda, Óbuda, agus Pest le chéile.
Tá Búdaipeist suite ar bhruach na Danóibe, agus is í an 8ú cathair is mó san Aontas Eorpach.


An Liotuáinis.
Is teanga oifigiúil na Liotuáine í an Liotuáinis, atá ag 4 milliún duine mar mháthartheanga. "Lietuvių kalba" a thugann lucht a labhartha ar a dteanga féin. Is ceann den dá theanga Bhaltach atá fós beo í an Liotuáinis (chomh maith leis an Laitvis). Is brainse sainiúil de na teangacha Ind-Eorpacha iad na teangacha Baltacha.


Neil Armstrong.
Ba spásaire Meiriceánach é Neil Alden Armstrong a bhí ar an chéad duine a shiúil dromchla na Gealaí. (Rugadh ar 5 Lúnasa 1930 é i Wapakoneta, Ohio sna Stáit Aontaithe, agus cailleadh ar 25 Lúnasa 2012 é.)
Chuaigh sé go dtí an spás don chéad uair ar bhord an spásárthaigh Gemini 8 sa bhliain 1966. A
ch b'í an tuirlingt ar an nGealach a thabhaigh clú domhanda do Neil Armstrong, ní nach ionadh. Bhí sé i gceannas ar an misean spás Apollo 11 a rinne tuirlingt i Muir na Sáimhe ar an 20 Iúil, 1969. In éineacht lena chomhspásaire, Buzz Aldrin, chaith Armstrong dhá uair an chloig go leith ar dhromchla na Gealaí ag déanamh taiscéalaíochta. D'fhan an tríú spásaire, Michael Collins ag fithisiú na gealaí sa Mhodúl Ceannasaíochta le linn chuairt na beirte eile ar ár satailít.
B'é Apollo 11 an misean deireanach spáis a raibh Armstrong páirteach ann. Ina dhiaidh sin, thréig sé an NASA agus chuaigh sé ag múineadh innealtóireachta in Ollscoil Cincinnati, Ohio.


Na hAindéis.
Is iad na hAindéis an sliabhraon is mó sa domhan, atá ina luí ag cósta iartharach Mheiriceá Theas. Tá an sliabhraon níos mó ná 7,000 km i bhfad, 500km i leithead agus le meán-airde 4,000 méadar. Ritheann na hAindéis trí seacht tír: an Airgintín, an Bholaiv, an tSile, an Cholóim, Eacuadór, Peiriú agus Veiniséala.
Aindéis, Na h


An Aigéine.
Réigiún tíreolaíoch is ea an Aigéine, a chlúdaíonn oileáin agus tíortha éagsúla atá suite san Aigéan Ciúin. Níl aon sainmhíníú amháin le fáil, ach deirtear gurb iad na tíortha atá lonnaithe sa réigiún seo ná an Astráil, an Nua-Shéalainn, an Nua-Ghuine Phapua, an Tíomór Thoir agus na háiteanna san Indinéis a luíonn ar thaobh oirthearach na Líne Wallace.
Tíortha agus réigiúin.
B'é an taiscéalaí Francach Jules Dumont d'Urville a chum an téarma seo, sa bhliain 1831. Tá an réigiún roinnte i gceithre réigiún éagsúla - an Mhicrinéis, an Mheilinéis, an Pholainéis agus an Astraláise.


Jules Dumont d'Urville.
Ba thaiscéalaí Francach é Seach-Aimiréal Jules Sébastien César Dumont d'Urville (23 Bealtaine 1790, Condé-sur-Noireau – 8 Bealtaine 1842, Meudon), a thaiscéal an tAigéan Ciúin deisceartach, an Astráil, an Nua-Shéalainn agus Antartaice.
Saol.
B'é d'Urville a tháinig ar an Venus de Milo le linn a thaiscéaladh go dtí na hOileáin Gréagacha sa bhliain 1820. Tá an dealbh le feiceáil inniu san Louvre i bPáras. Sheol sé timpeall an domhain i 1822 faoi cheannas an Chaptaein Louis Isidore Duperrey, agus bhailigh sé a lán plandaí agus ainmhithe a thóg sé abhaile leis.
Sa bhliain 1826 chuaigh sé go dtí an tAigéan Ciúin, agus scrúdaigh sé Nua-Ghuine, an Nua-Shéalainn agus roinnt oileáin eile atá sa réigúin seo agus ar a dtugtar an Aigéine sa lá atá inniu ann. B'eisean a chum na téarmaí an Mhicrinéis agus an Mheilinéis i rith an turais sin. Chuaigh sé ar thuras go dtí Antartaice sa bhliain 1837, agus thug sé an t-ainm Cósta Adélie ar réigiún atá ansin, tar éis a bhean chéile. D'fhill d'Urville abhaile sa bhliain 1840, agus rinneadh seach-aimiréal de.
Cailleadh d'Urville agus a bhean chéile i dtimpiste iarnróid i Meudon na Fraince sa bhliain 1842. Tá sé curtha i Cimetière du Montparnasse, reilig i bPáras. Is measc na háiteanna a ainmníodh tar éis d'Urville tá an Mhuir d'Urville agus Oileán d'Urville san Antartaice, agus Cape d'Urville, Irian Jaya (san Indinéis, ar an oileán Nua-Ghuine), agus tOileán D'Urville sa Nua-Shéalainn.
Urville, Jules Dumont d’
Urville, Jules Dumont d’


Nollaig Bheag.
Nollaig Bheag ("Little Christmas" sa Bhéarla nó "Natale Piccollo" as Iodáilis) is ea an t-ainm coitianta Gaeilge ar an 6 Eanáir. Ainmníodh mar sin é mar b'é sin céiliúradh féile na Nollag de réir an Fhéilire Greigóireach. Comharthaíonn sé deireadh laethanta saoire na scoile freisin.
Tugtar Nollaig na mBan ("Women's Christmas" as Béarla) uirthi freisin. Tá traidisiún ann, an-láidir i gCorcaigh ach an-lag sa tír in iomlán, go bhfaigheann mná lá saoire ó fhreagraíochta an tí ar an lá seo. Eagraíonn siad cóisreacha nó turais amach go dtí na bialanna nó na tabhairní. Bíonn na bialanna agus na tithe tábhairne lán go doras le mná an oíche sin. Go minic ceannaíonn páistí brontannais dá máithreacha agus dá sean-mháithreacha.


Zaragoza.
Ardeaglais San Salvador (La Seo), Zaragoza, 28 Meán Fómhair 2002.
Cathair mhór in oirthear na Spáinne is ea Zaragoza. "Caesaraugusta" a thugtaí uirthi i laethanta na Sean-Róimhe, agus is é "Saragossa" an leagan Béarla den ainm. Is í príomhchathair na hAragóine í. Bhí 641,581 duine ina gcónaí i Zaragoza ar an chéad lá de Mhí Eanáir sa bhliain 2004, rud a fhágann Zaragoza ar an gcúigiú cathair is mó sa Spáinn.


Éadbhard Ó Cathaoir.
Fear spóirt Éireannach é Éadbhard Peadar Ó Cathaoir (Béarla: "Edward Peter Keher"), a rugadh ar an 11 Samhain 1941 in Inis Tíog, Contae Chill Chainnigh. Imreoir iomána cáiliúil agus rathúil ab ea Eddie, mar a tugtar air, leis a chlub áitiúil Inis Tíog idir na 1950idí agus na 1980idí, agus le foireann idir-chontae Chill Chainnigh idir na blianta 1959 agus 1977. Sa lá atá inniu ann, feictear ar Ó Cathaoir mar duine de na h-imreoirí is fearr riamh.
Tá a stádas mar fathach an iomána soiléir. I ngairmréim idir-chontae a mhair ar feadh ocht mbliana déag, tá gach duais atá le fáil sa spórt buaite aige - deich mbonn i gCraobh Laighean, sé bhonn i gCraobh na hÉireann, dhá bhonn sa tSraith Náisiúnta agus naoi mbonn i gCorn an Iarnróid. Is é an t-imreoir leis an líon is mó pointí gnóthaithe i stair nua-aimseartha an iomána - 36 cúl agus 207 cúilín as 50 cluiche. D'aimsigh sé dhá chúl agus aon chúilín déag i gcluiche ceannais na hÉireann sa bhliain 1972, éacht a mhair mar churiarracht go dtí 1989 nuair a bhí sé sáraithe ag Nicky English (Tiobraid Árann).
Is iomaí duaiseanna agus honóracha a bhronnadh ar Ó Cathaoir taobh amuigh den pháirc imeartha chomh maith. Ba thréimhse an-rathúil é na seachtóidí do, ina bhuaigh sé an gradam Sárimreoir na Bliana cúig bliana i ndiaidh a gcéile idir 1971 agus 1975, leis an ngradam Texaco Iománaí na Bliana chomh maith sa bhliain 1972. Tháinig honór eile chuige sa bhliain 1984, nuair a ainmníodh é ag lántosaí clé i bhFoireann an Chéid agus ag lantosaí deas ar Foireann Iománaíochta na Mílaoise sa bhliain 1999. Chomh maith le sin, tá an cúl cáiliúil a fuair sé ón dtaobhlíne i gcluiche ceannais na hÉireann na bliana 1972 le feiceáil ar an liosta de na "Top 20 GAA Moments" atá ag RTÉ.
Bhí Ó Cathaoir ina ábhar don chlár teilifíse Laochra Gael ar TG4 in Éirinn, a craoladh don chéad uair ar an 9 Samhain, 2002. Sa chlár seo, rinneadh cur síos ar a shaol imeartha, le agallamh leis féin agus imreoirí eile.
Tús a shaoil.
In Inis Tíog, sráidbhaile beag ar bhruach na Feoire i gContae Chill Chainnigh a saolaíodh Éadbhard Ó Cathaoir thiar sa bhliain 1941. Nuair a bhí sé ina bhuachaill óg, chaith sé a laethanta ar fad ag cleachtadh iomána leis a chairde amuigh ar an gcearnóg i lár an tsráidbhaile. Bhí sé soiléir ón am seo fiú go raibh féith na h-iománaíochta go láidir ann, agus bhain an leaid óg cáil áitiúil amach agus é ach ocht mbliana d'aois nuair a d'imir sé i gcluiche ceannais sa cheantar ag leibhéal faoi-14. Cé go raibh sé an-óg fós, luainn tuairisc amháin ón chluiche seo an sárchumas a bhí aige, agus a thréith le pocanna saoire ach go h-áirithe. Níos moille, d'fhreastail sé ar Choláiste Naomh Ciarán i gCill Chainnigh, áit atá cáiliúil fós ar fud na tíre mar naíolann iománaíochta. Ag aois cúig bliana déag, bhí sé i gcroílár na foirne a chloígh Coláiste Naomh Flannan as Inis i gcluiche ceannais uile-Éireann na gColáistí sa bhliain 1957. Sa chluiche seo, chuir sé an sliotar san eangach trí huaire sa dara leath chun an bua a chinntiú do Naomh Ciarán, sular chruthaigh sé an ceathrú cúl d'imreoir eile. Sa bhliain 1959, bhí sé ina chaptaen ar an bhfoireann a fuair an ceann is fearr ar Scoil na Mainistreach as Tiobraid Árann, an dara bua a bhí acu sa chomórtas seo.
Club.
Leis a chlub áitiúil An Robhar/Inis Tíog i gContae Chill Chainnigh a chaith Ó Cathaoir a laethanta imeartha. Ní raibh an club seo i measc na cinn ba rathúla in aon chor, agus níor tháinig siad ar an bhfód sa craobh contae sinsearach go dtí na 1960idí. Sa bhliain 1968, ámh, tháinig an fhoireann aniar aduaidh chun craobh an chontae a bhaint amach, agus ní gá a rá gur chuir éachtaí Uí Chathaoir go mór leis. Mar aitheantas ar an méid a bhí déanta aige, ceapadh Ó Cathaoir ina chaptaen ar an bhfoireann idir-chontae sinsearach don bhliain 1969. Lean Ó Cathaoir ar aghaidh ag imirt leis an gclub go dtí na 1980idí.
Idir-chontae.
Níorbh fhada go raibh a chuid taispeántais le Naomh Ciarán tugtha faoi deara ag roghnaitheoirí na foirne mionúrach Chill Chainnigh ag deireadh na 1950idí. Bhuaigh Ó Cathaoir áit san fhoireann gan mhoill, agus sa bhliain 1957 bhí a chéad bhonn i gCraobh Laighean bainte amach aige. Bhí sé ar an bhfoireann céanna a shroich cluiche ceannais na hÉireann na bliana seo, ach fuair Tiobraid Árann an lámh in uachtar orthu sa bhabhta seo. Bhí Ó Cathaoir agus na Cait ar ais i gceannas áfach, ag buachaint Craobh Laighean arís sna blianta 1958 agus 1959. Chaill siad cluiche ceannais na bliana 1959, in aghaidh Tiobraid Árann arís. Ba mhór an díomá a bhí ar an gCait, ach bhí rath ar bhonn pearsanta dó le sé chúilín i gcluiche ceannais na bliana seo.
Ar an lá ceannann céanna, chríochnaigh an cluiche ceannais sinsearach idir Cill Chainnigh agus Pórt Láirge mar chomhscór, agus socraíodh an athimirt mí amháin ón dáta seo. Le linn an tréimhse ghearr seo, ceithre sheachtain cruinn, rinne Eddie traschur gan stró ar bith ó mhionúr go sinsear. Tar éis cailliúint na mionúrach, d'imir sé thar barr i dhá chluiche neamh-oifigiúla i gcoinne Bhaile Átha Cliath agus Loch Garman, agus mar thoradh roghnaíodh é mar ionadaí sa scuaid sinsearach in am don athimirt. Le fiche nóiméad ar an gclog sa chluiche ceannais, seoladh chun pháirce é in áit Johnny McGovern. Lá mór a bhí ann don imreoir óg. Cé gur chuir sé taispeántas réasúnta maith isteach, bhí an lá ag na Déisigh. D'ainneoin an díomá a bhí ann an lá seo, bhí tús curtha aige le gairmréim fhada agus rathúil idir-chontae a mhairfeadh go dtí na seachtóidí. Trí bliana ina dhiaidh sin, bhí Ó Cathaoir agus na Cait ar ais, agus bhailigh sé a chéad bhonn sa tSraith Náisiúnta, an chéad bhua ag foireann Chill Chainnigh sa chomórtas seo ó nuair a bhí 1933 ann.
An bhliain ina dhiaidh sin, 1963, thaispeáin Ó Cathaoir an t-sarimreoir a bhí ann le 2-5 sa chluiche leathcheannas Laighean. Bhuaigh sé a chéad bhonn Laighean na bliana seo, le bua compordach in éadan Bhaile Átha Cliath sa chluiche deiridh. Cháiligh na Cait go díreach do cluiche ceannais na hÉireann na bliana seo, áit ina thug siad aghaidh ar Phórt Láirge arís, don tríú huaire i ndiaidh a gcéile. B'é sin an dara cluiche ceannais a chraol RTÉ go beo ar an teilifís, agus bhí tréithí Uí Chathaoir ann le feiceáil don tír ar fad. Sa chluiche féin d'aimsigh sé ceithre phointe déag, curiarracht an lae, deich astu ó phocanna saoire agus fuair Cill Chainnigh an ceann is fearr ar na Déisigh le scór deiridh 4-17 go 6-8. Ábhar áthais ab ea é dó, a chéad bhonn uile-Éireann buaite aige, faoi dheireadh.
Sa bhliain 1964, bhuaigh Ó Cathaoir a dhara bhonn Laighean tar éis bua cuimsitheach eile thar Baile Átha Cliath. Bhuail siad le Tiobraid Árann sa chluiche ceannais na bliana seo. Cé gur cheapadh go mbeadh bua éasca ag curaidh na hÉireann, fuair siad bualadh glan ó fhir na Mumhan, le scór deiridh 5-13 go 2-8. Drochscéal arís sa bhliain 1965 nuair a bhaineadh a gcoróin Laighean díobh, ach tháinig siad ar ais sa bhliain 1966 agus bhí a dhara bhonn sa tSraith agus tríú bhonn Laighean buaite ag Ó Cathaoir. Bhí Corcaigh ag fanacht dóibh sa chluiche deiridh an babhta seo, don chéad uair ón bhliain 1947. Síleadh go mbeadh an lá ag curaidh Laighean in aghaidh foireann Chorcaí a bhí in ísle brí, ach bhí iontas ann arís. Fuair Ó Cathaoir cúl amháin ag deireadh an chluiche, ach bhí an dochar déanta agus thóg na Ceannaircigh an corn abhaile, an chéad bua as dá bhliain déag. Choimeád na Cait smacht Chúige Laighean sa bhliain ina dhiaidh sin, le Ó Cathaoir ag tabhairt a cheathrú bhonn Laighean abhaile sular shiúil sé amach ar an bhféar i bPáirc an Chrócaigh ina chúigiú cluiche ceannais uile-Éireann. Bhí Tiobraid Arann ós a gcomhair ar an lá seo. Le cúil ag bomaití tábhachtacha sa chluiche ó Paddy Moran, Martin Brennan agus Tom Walsh, chuir Cill Chainnigh deireadh le ré fada mí-rathúil in aghaidh an chontae seo, a mhair ón bhliain 1922. An scór deiridh a bhí ann an babhta seo ná 3-8 go 2-7, agus bhailigh Ó Cathaoir a dhara bhonn uile Éireann.
Chuir Loch Garman deireadh le Cill Chainnigh go luath sa bhliain 1968. Cúlú sealadach a bhí ann, áfach, agus bhí na Cait ar ais sa tóir sa bhliain 1969, le Eddie Ó Cathaoir ina chaptaen ag an am seo. Phioc sé suas a chúigiú bhonn Laighean, gan mórán stró. Bhí Corcaigh ag fanacht i gcluiche ceannais na hÉireann, ba le díoltas ar intinn acu a chuaigh Ó Cathaoir agus Cill Chainnigh isteach sa chluiche. Ag tús an imeartha, bhí an cuma ar an scéal go mbeadh an lá ag na Ceannaircí arís in aghaidh an sean-namhaid. Ach le cúig chúilín sna seacht nóiméad deireanach, bhí an bua ag na Cait, agus b'é Ó Cathaoir a shiúil suas na staighre cáiliúil chun Corn Liam Mac Cárthaigh a ardú mar chaptaen na foirne.
Ag deireadh na seascaidí, bhí sé chluiche ceannais na hÉireann imeartha ag Ó Cathaoir, le trí thrófaí bainte amach aige. Ach bhí níos mó le teacht sna seachtóidí. Díreach sa bhliain 1971, bhailigh Ó Cathaoir a shéú bonn cúigeach, i ré ina raibh Cill Chainnigh ag fáil an lámh in uachtar go forleathan i gCúige Laighean ar Loch Garman. Bhí Tiobraid Árann amach rompu sa chluiche mór arís, an t-aon cluiche ceannais a mhair 80 nóiméad idir na fathaigh iomána seo. Thuill an cluiche seo áit i mbéaloideas iomána na hÉireann, de bharr roinnt eachtra a tharla. Lá stairiúil a bhí ann, mar gurb é an chéad chluiche ceannais na hÉireann a croalaodh ar theilifís dhaite ar RTÉ. Bhí muintir na tíre ag féachaint ar Ó Cathaoir ag gnóthú dhá chúl agus aon chúilín déag, curirracht a mhairfeadh ar feadh seacht mbliana déag, ach ag críochnú fós mar chailliúnaí. Bhí tromluí ceart ag laoch eile na gCat Ollie Walsh sa chúl. Cúl báire den scoth a bhí ann de ghnáth, ach bhí air an sliotar a phioc amach as an eangach cúigiú huaire. Cluiche spreagúil a bhí ann, agus chríochnaigh Michael 'Babs' Keating, a phiocadh amach mar Texaco Iomána na Bliana sa bhliain seo, an cluiche gan bhróga. Tar éis cluiche thar barr, tháinig na Tiobraid Árannaigh slán as le scór deiridh 5-17 go 5-14.
Ach bhí rath nua ar na bacáin sa bhliain 1972. Bhuaigh Ó Cathaoir a sheachtú craobh Laighean le bua tar éis athimirt in aghaidh Loch Garman. Agus arís eile, bhí na Ceannaircí as Contae Chorcaí ag fanacht sa cluiche ceannais, i gcluiche a cuimhnítear inniu mar cheann de clasaicí an ré nua-aimseartha. Leath bealaigh tríd an dara leath, bhí Corcaigh chun cinn agus mhéadaigh siad an bearna idir na foirne go dtí ocht gcúilín. Bhí dianbheartha de dhíth do na Cait, agus seoladh Ó Cathaoir thuas na páirce, níos giorra don chúl. I gceann de na h-éachtaí is clúití ón gcluiche seo, grabáil Ó Cathaoir ar an sliotar ón spéir agus chuaigh sé ag raibeáil ar ruathar síos an cliathán, i dteimheal Ardáin Uí Ógáin. Ón géaruillinn seo, phoc Ó Cathaoir an liathróid trasna i dtreo an chúl. Bhí an cuma air ar dtús go raibh sé ag iarraidh cúilín a aimsiú, ach i bpreabadh na súile thit an liathróid go tobann, ag mealladh cúl báire Paddy Barry, agus chuaigh sé isteach san eangach. An éacht seo déanta aige, thiontaigh Ó Cathaoir gan mothúchán ar bith, agus rith sé ar ais go dtí a áit cheart ar an bpáirce le fuil ag doirt amach ó chréacht thar a shúil. Cuimsíodh an cúl cáiliúil seo sna "Top 20 GAA Moments" a chuir RTÉ le chéile sa bhliain 2005. Chríochnaigh Ó Cathaoir an cluiche le dhá chúl agus naoi gcúilín, ach níos tábhachtaí a cheathrú bhonn uile-Éireann. Le 20 cúl agus 134 cúilín gnóthaithe aige i gcraobh na bliana seo (1972), ba roghnú éasca é mar Texaco Iománaí na Bliana.
Ní raibh pioc deacracht ag na gCait i gCraobh Laighean sa bhliain 1973, agus thóg Ó Cathaoir corn eile abhaile leis, an seachtú ceann sa chomórtas seo. Cáilithe sábháilte don chluiche ceannais, thug Cill Chainnigh aghaidh ar Luimneach don chéad uair ón bhliain 1940. Bhí an cuma air an scéal go mbeadh foireann Uí Chathaoir, curaidh Laighean agus curaidh na hÉireann mar a bhí siad, ar tí Corn Mhic Uidhir a thabhairt abhaile leo arís go Cill Chainnigh. Ach le cúl tábhachtach ó Mossie Dowling agus ruathar i ndiaidh ruathar ó ionsaithe Luimnigh, Richie Bennis ach go háirithe, bhí an bua ag Luimneach 1-21 go 1-14. Sa bhliain 1974, fuair Cill Chainnigh an ceann is fearr ar Loch Garman sa Chraobh Laighean, ach le bearna níos lú ná sna blianta roimhe sin. B'é sin an naoú gcorn Laighean a bhuaigh Ó Cathaoir. Bhí Luimneach ós a gcomhair arís, agus bhí seans acu díoltas a fháil do na Cait don bhliain roimhe sin. D'oscail curaidh na Mumhan bearna go tobann sa chluiche, ámh, cúig chúilín sa chéad aon nóiméad déag. Tháinig na Cait ar ais gan mhoill, fuair Ó Cathaoir cúl amháin ó phoc pionóis, agus tháinig cúpla chúl ó imreoirí eile. Bhuaigh na Cait le dhá chúilín déag sa deireadh, agus bhain Ó Cathaoir a chúigiú bhonn amach. Sa bhliain 1975, chloígh Cill Chainnigh Loch Garman don chúigiú bhliain i ndiaidh a gcéile i gcluiche ceannais an chúige, agus bronnadh a cúigiú bhonn Laighean ar Ó Cathaoir, a dheichiú san iomlán. Agus bhí cluiche ceannais eile ós a chomhair arís sa bhliain seo. B'é Gaillimh a bhí ann in éineacht leo, tar éis bua ionaidh sa bhabhta leathcheannas. Bhí tús maith ag na fir ó iarthar na tíre, agus iad trí chúilín chun cinn ag leath-ama. Ach le scóir mór eile ó Ó Cathaoir, 2 chúl agus 7 gcúilín, tháinig na Cait amach i gceannais le scór deiridh 2-22 go 2-10. Lá iontach arís don imreoir, tar éis dó a fhoireann a spreagadh chun an trófaí a bhaint, a séú cheann agus an ceann deireanach, ar an drochuair. Bhí sólás ann nuair a bhuaigh sé thríú Sraith sa bhliain 1976, ach fuair Loch Garman an lámh in uachtar orthu i Laighean sna blianta 1976 agus 1977. Le sin, cuireadh deireadh le gairmréim idir-chontae iontach.
Cúige.
Bhí Ó Cathaoir gníomhach ag leibhéal an chúige chomh maith, agus d'imir sé go rialta le Cúige Laighean sa chomórtas idir-chúigeach Corn an Iarnróid. Ar Lá Fhéile Pádraig na bliana 1961 a d'imir sé a chéad chluiche don chúige, in éadan na Mumhan. Lá suimiúil agus siamsúil a bhí ann don lucht féachana, le beirt de na hiománaithe is fearr riamh ar an bpáirc chéanna, Ó Cathaoir féin agus Christy Ring. Bhí gairmréim Uí Rinn ag druidim chun deiridh, ach bhí Ó Cathaoir ag cur tús leis a cheann féin. Bhí 1964 ann, ámh, nuair a bhain an réalta óg a chéad bhonn amach sa chomórtas. Bhailigh sé a bhoinn eile sna blianta 1965, 1967, 1971, 1972, 1973, 1974, 1975 agus 1977.
Gairmréim tar éis imirt.
Agus é éirithe as an gcluiche, lean Ó Cathaoir ag obair mar oifigeach bainc, ach chaith sé seal mar bhainisteoir chomh maith. In éineacht le Pat Henderson, bhí sé i gceannas ar fhoireann iomána na gCat a chloígh Loch Garman i gcluiche ceannais Laighean sa bhliain 1979. Bhí bua uile-Éireann le teacht dó fós, le bua in éadan Gaillimh sa chluiche ceannais.
Scortha ón iomáint, thosaigh lucht leanúna an CLG ag féachaint ar Ó Cathaoir mar laoch an spóirt. Mar gheall ar na curiarrachtaí a rinne sé, agus a chumas le pocanna saoire, ba roghnú éasca é nuair a cuireadh Foireann an Chéid le chéile sa bhliain 1984, nuair a bhí an CLG ag comóradh a gcéad bliain. Ní raibh mórán dabht ach an oiread go mbeadh sé cuimsithe i bhFoireann na Mílaoise freisin, nuair a fógraíodh é sa bhliain 1999.
Níos déanaí ina shaoil, chuaigh Ó Cathaoir ag obair mar oifigeach bainc i mBanc-Aontas Éireann, i mBaile Átha Cliath. Níos déanaí fós, rinneadh bainisteoir de ar an gcraobh AIB i gCallain, Contae Chill Chainnigh. Sa bhliain 2006, bronnadh Ollscoil Luimnigh Dochtúireacht Oinigh le hEolaíocht air.
Bhí Ó Cathaoir gníomhach i mbunú an No-Name Club thiar sa bhliain 1978, eagraíocht a chuireann siamsaíocht gan alcól ar fáil do dhaoine óga. Tá tríocha craobh acu ar fud na hÉireann, agus tá sé ag obair leo fós ina Oifigeach Forbartha Náisiúnta agus ina Chisteoir Náisiúnta. Is patrún an charthanais GOAL é chomh maith, agus tá suim mhór aige san obair atá á dhéanamh acu. Is minic a cuireann sé a am agus a stádas mar phearsa spóirt cáiliúil ar fáil dóibh.


Venus de Milo.
Dealbh ó ré na Sean-Gréige is ea an "Aphrodite of Milos", nó an Venus de Milo mar a ghlaítear air de ghnáth. Creidtear gurb í bandia an ghrá Afraidíte (nó Véineas, de réir na Rómhánaigh) atá i gceist, agus gurb é Alexandros ó Antioch an dealbhóir. Tá an dealbh déanta as marmar, agus tá sí 203cm in airde, gan na dhá láimh curtha in áireamh.
B’é an taiscéalái Francach Jules Dumont d'Urville a tháinig ar an dealbh sa bhliain 1820, agus tá sí le feiceáil san Louvre i bPáras sa lá atá inniu ann.


Adas Ababa.
Cathair san Aetóip í Adas Ababa (Amharic: Āddīs Ābebā), príomhchathair na tíre agus an chathair is mó inti. Ciallaíonn an tainm "bláth nua". Bhunaigh an tImpire Menelik IIan chathair sa bhliain 1886 agus tá os cionn ceithre mhilliún duine ina gcónaí ann inniu.


Cathair na hAilgéire.
Príomhchathair agus an chathair is mó na hAilgéire í Cathair na hAilgéire (Araibis: الجزائر al-Jazāʼir, "na hOileáin"), atá suite san Afraic Thuaidh. Bhí 1,519,570 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 1998, de réir an daonáirimh.


Luanda.
Is cathair í Luanda (nó Loanda, níos luaithe), príomhchathair agus an chathair is mó sa tír Afraiceach Angóla. Cathair le timpeall 4,500,000 milliún duine atá ann, atá suite ar an tAigéan Atlantach. Tagann formhór na ndaoine óna treibheanna dhúchasaigh, mar shampla na Ovimbundu, Kimbundu agus Bakongo. Tá daonra beag ann le bun Eorpach freisin, agus is í an Phortaingéilis an teanga oifigiúl.
B'é an taiscéalaí Phortaingéileach Paulo Dias Novais a bhunaigh an chathair sa bhliain 1575, leis an tainm São Paulo de Luanda.


An tSaimbia.
Is tír thalamhiata atá suite i ndeisceart na hAfraice í Poblacht na Saimbia, nó an tSaimbia de ghnáth. Tá sí ag críochantaíocht le Poblacht Dhaonlathach an Chongó ó thuaidh, le hAngóla san iarthar, leis an mBotsuáin (ag pointe amháin), leis an tSiombáib agus leis an bPoblacht Mhósaimbíc ó dheas, agus leis an Maláiv san oirthear. Tá teorainn leis an Tansáin san oirthuaisceart. B'é Rhodesia Tuaisceartach an t-ainm a thugadh uirthi i ré riail an Ríocht Aontaithe. Tagann an t-ainm nua-aimseartha ón abhainn Zambezi. Is í Lusaka an phríomhchathair, agus an chathair is mó. Tá formhór an daonra bailithe timpeall na príomhchathrach i lár na tíre, chun deiscirt, nó i gCrios an Chopair, san iarthuaisceart.


Lusaka.
Is í príomhchathair na Saimbia í Lusaka agus an chathair is mó sa tír. Tá sí suite i lár dheisceart na tíre. Bhí 1,084,703 duine ina gcónaí in Lusaka de réir dhaonáireamh na bliana 2000.
Coilínigh Eorpacha a bhunaigh an chathair sa bhliain 1905. Rinneadh príomhchathair na tíre di sa bhliain 1935 in áit Livingstone (Maramba inniu), mar gheall ar a suíomh lárnach.
Imreofar na All-Africa Games in Lusaka sa bhliain 2011.


Ruanda.
Is tír atá suite i lár na hAfraice í Poblacht Ruanda, nó Ruanda de ghnáth. Tír talamhiata atá ann, agus tá teorainneacha aici le Uganda, an Bhurúin, Poblacht Dhaonlathach an Chongó agus an Tansáin. Tugtar an leasainm "Tír na Mílte Cnoic" uirthi, mar gheall ar an dtalún torthúil agus cnocach atá aici.
Ar an 6 Aibreán 1994, maraíodh Uachtarán Ruanda, Juvénal Habyariman. Thosaigh an cinedhíothú go gairid ina dhiaidh sin.


Murascaill na Fionlainne.
Is brainse den Mhuir Bhailt í Murascaill na Fionlainne. Síneann sí idir an Fhionlainn agus an Eastóin go dtí Cathair Pheadair sa Rúis, áit a shroicheann abhainn an Neva an fharraige. Cathracha móra eile atá ar imeall na murascaille ná Heilsincí agus Taillinn.


Cork City Football Club.
Club peile is ea Cork City Football Club (Cumann Peile Chathair Chorcaí as Gaeilge) i gCorcaigh, Éire. D'imir sé sa staid Crosaire Tuirnéir (Béarla: "Turner's Cross"). Bunaíodh an club sa bhliain 1984. Sna séasúir 2008 agus 2009, bhí fadbhanna airgeadais ag an gclub. Mhair Cathair Chorcaí tríd tréimhse scrúdaitheoireachta i 2008, ach d'fhan na fadhbanna an bhliain dár gcionn faoi úinéireach Tom Coughlan. Bhí an club mar íospartach roinnt cásanna san Ard Chúirt de bharr Coughlan, leis an gCoimisinéir Ioncaim ag iarraidh ordú foirceanta a fháil amach orthu. Sábháladh iad sa nóiméad deireanach. Arís, níor dheireadh leis an tubaiste a bhí ag tarlú agus i bhFeabhra 2010, lánscoireadh an cuideachta shealbhaíochta (Cork City Investments Fc Ltd).
Áfach, níor dheireadh le Chumann Peile Chathair Chorcaí, áfach. Bunaíodh iontaobhas dar ainm FORAS (Friends Of the Rebel Army Society) i 2007 agus lánsáileadh i 2008 é, nuair a bhí an club i scrúdaitheoireacht. Cuireadh iarratas isteach go dtí Cumann Peile na hÉireann chun imirt sa Chéad Rannán, sa chás nach bhfaighidh Tom Coughlan ceadúnas chun imirt i Sraith na hÉireann. Sin cad a tharla, agus fuair FORAS an ceadúnas i bhFeabhra 2010. De bharr nach raibh cearta na hainm agus stair Chathair Chorcaí ag FORAS sular cuireadh an iarratas isteach, bhí orthu imirt faoin ainm 'Cork City FORAS Co-op' don séasúr. I Meitheamh 2010, cheannaigh FORAS ainm agus cearta intleachtóra do Chumann Peile Chathair Chorcaí agus bhí cead acu imirt faoin ainm sin sa séasúr 2011 arís.


Kigali.
Cathair san Afraic is ea Kigali, príomhchathair agus an chathair is mó i Ruanda. Tá an chathair lonnaithe i lár na tíre. Bhunaigh na Gearmánaigh í sa bhliain 1907. Tá timpeall is 851,024 duine ina gcónaí ann inniu.
Tá rialtas na tíre suite i gKigali.


CLG Chontae Chill Chainnigh.
Cumann spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Chill Chainnigh, a eagraíonn na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Chill Chainnigh. Is craobh áitiúil de Chumann Lúthchleas Gael í, a bunaíodh sa bhliain 1887, trí bliana tar éis bhunú an chumainn féin. Is iad peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan camógaíocht, liathróid láimhe agus cluiche corr na cluichí a imrítear sa chontae, ach is iad an iomáint agus an chamógaíocht na cinn atá níos coitianta.
Iomáint.
Níl aon dabht go bhfuil Cill Chainnigh i measc na foirne is láidre sa spórt seo. Ghlac na Cait páirt i 55 cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann, agus tá 31 bua acu. Tháinig an bua is déanaí sa bhliain 2012, nuair a bhuaigh siad Corn Liam Mac Carthaigh in éadan na Gaillimhe. Shroich na Cait na deich gcluiche ceannais is déanaí, agus tá ocht mbua acu.
Tús na ré nua-aimseartha.
Sa bhliain 1922, bhuaigh Cill Chainnigh a séú craobh Laighean déag, sula ndeachaigh siad chun páirce in aghaidh Thiobraid Árainn sa chluiche ceannais. Ceann spreagúil a bhí ann - bhí na Tiobradaigh trí chúilín chun cinn le trí nóiméad fágtha ar an gclog, ach throid na Cait ar ais chun dhá chúl a aimsiú agus an bua a bhaint amach. Ní bhuailfidís iad sa chraobh arís go dtí go raibh cúig bliana is dhá scór thart. Chóiméad na Cait a gcoróin i gCúige Laighean, ach fuair Gaillimh an ceann is fearr orthu sna cluichí leathcheannais. Bhí 1926 ann nuair a thug Cill Chainnigh aghaidh ar Chorcaigh sa chluiche deiridh, lá ina raibh Páirc an Chrócaigh clúdaithe le brat sneachta. Theip orthu ar an lá, áfach, agus bhí an bua ag na Ceannaircigh.
Ba thréimhse an-rathúil do na gCait é na 1930idí, le dhá cheann de na cluichí ceannais is cáiliúla riamh ar an dá thaobh den deichniúr. An fhoireann eile a bhí san iomaíocht leo mar fhoireann an deichniúir ná Luimneach. Sa bhliain 1931, bhí na Cait ar ais arís mar churaidh Laighean sular bhuail siad le Corcaigh i gcluiche ceannais na hÉireann. Bhí Corcaigh chun cinn ag leath ama, ach tháinig Cill Chainnigh ar ais chun cúrsaí a chothromú. San ath-imirt, chuir Lory Ó Meachair isteach ceann de na taispeántais ab fhearr a bhí aige riamh ar an bpáirc iománaíochta. Bhí na Cait ag cailliúint arís ag leath ama, ach tháinig siad ar ais ón mbás arís agus chríochnaigh siad ar chomhscór le Corcaigh. Bhí ath-imirt eile le himirt, ach bhí orthu an cluiche a imirt gan Lory Ó Meachair, laoch na gCat, a bhí gortaithe. Buille mór a bhí ann dóibh, agus chailleadar le seacht gcúilín. An bhliain dar gcionn, áfach, bhí Cill Chainnigh ar ais sa chluiche mór. An fhoireann a bhí ós a gcomhair ná an Clár, ábhair iontais ag an am. Níor chruthaigh na Cláirínigh aon fhadhbanna do na Cait sa deireadh, agus fuair siad an ceann is fearr orthu le cúl amháin eatarthu. Bhí an chéad chorn glactha acu sa deichniúr seo. Sa bhliain 1934, ghlac Cill Chainnigh páirt ina tríú cluiche ceannais as a chéile, in éadan Luimneach. Coimhlint ghéar a bhí inti, ach bhí an lá ag na gCait chun dhá chorn as a chéile a bhaint amach.
Nuair a bhí 1935 ann, bhuaigh Cill Chainnigh a gcoróin Laighean ar ais, sular cháiligh siad don cluiche deiridh. Bhí Luimneach ag feitheamh leo ar an lá seo arís. Bhí an bua ag na gCait, ach ní raibh eatarthu ach an bearna is lú. Sa bhliain 1936, lean an streachailt idir Chill Chainnigh agus Luimneach ar aghaidh nuair a thug siad aghaidh ar a chéile sa chluiche mór arís. Bhí bua cuimsitheach ag Luimneach sa cheann seo, le scór deiridh 5-6 go 1-5. An bhliain dá gcionn, bhí deis ag Cill Chainnigh teacht ar ais nuair a fuair siad áit i gcluiche ceannais na bliana seo, an tríú cinn as a chéile. D'imir siad i gcoinne Thiobraid Árainn sa chluiche. Chlis na Cait ar an lá mór, ámh, agus ghlac na Tiobradaigh an corn le bearna seacht gcúilín idir na foirne. Bhí an chuma air go mbeadh deireadh le sár-fhoireann na 1930idí ag an bpointe sin, ach shroicheadar cluiche ceannais na hÉireann sa bhliain 1939 arís. Ar an lá a bhris an Dara Cogadh Domhanda amach, chuaigh na Cait amach ar Pháirc an Chrócaigh chun bhuaileadh le Corcaigh. Bhí an dhá fhoireann cothrom ar feadh an chuid is mó den chluiche, agus imríodh buaicphointe an chluiche le linn stoirm thoirní. Ghlac Terry Leahy áit mar laoch an lá nuair a sheol sé an cúilín cinniúnach thar an trasnán sna soicindí deireanacha, chun a bua a thabhairt do na Cait. Bhí siad ar ais i gcluiche deiridh na craoibhe sa bhliain 1940, an cúigiú cinn taobh istigh de sé bliana. Bhí na dhá fhoireann - Luimneach agus Cill Chainnigh ag dul in aoise ag an am seo, ach fuair Luimneach an ceann is fearr.
Ag tús na 1940idí, bhí ar Chill Chainnigh tarraingt amach as an craobh mar gheall ar briseadh amach galair crúibe is béil sa chontae. Bhuadar a gcoróin Laighean ar ais sa bhliain 1943, ach tháinig Aontroim aniar aduaidh ar chách chun na Cait a chloígh sa chluiche leathcheannais. Bhí ar na Cait fanacht go dtí 1945 nuair a bheadh siad sa chluiche mór arís, le Tiobraid Árainn mar chéile comhraic. Bhí na Mumhanaigh i bhfad chun tosach ag leath ama. Chuaigh na Cait ar an ionsaí sa dara leath chun teacht isteach san iomaíocht, ach ní raibh siad in ann na Tiobradaigh a stopadh. Bhuail Cill Chainnigh le Corcaigh sa cluiche deiridh sa bhliain 1946. Tar éis chomórtas géar sa chéad leath, sheol na Ceannaircigh cúig chúl isteach in eangach na gCat, agus bhí sé thart ar feadh bliain amháin eile. Bhí saghas ath-imirt ann sa bhliain 1947, nuair a thug na fathaigh céanna aghaidh ar a chéile sa chluiche ceannais. Ar an lá seo, imríodh ceann de na chluichí ab fhearr riamh. Bhí Corcaigh sa tóir ar an séú craobh taobh istigh de seacht mbliana. Bhí cuspóir difriúil ach tábhachtach fós ag na Cait, trí chailliúint as a chéile sa chluiche ceannais a sheachaint. Bhí Cill Chainnigh ar an bhfoireann a fhearr ar feadh an chuid ba mhó den chluiche, ach d'aimsigh Corcaigh dhá chúl agus an lá ag druidim chun deiridh, agus ba bheag nár bhuadar. Ach sna nóiméad deireanach, bhí Terry Leahy ann arís leis an gcúilín tábhachtach a shábháil na Cait agus an tríú chorn déag a thabhairt dóibh.
Na drochlaethanta.
Cé go raibh Cill Chainnigh ar an bhfoireann ab fhearr sa tír sa bhliain 1947, cuireadh tús le drochthréimhse don chontae agus ganntanas ratha a mhairfeadh ar feadh deichniúr. Bhuadar Craobh Laighean sa bhliain 1950, ach chuir Tiobraid Árainn deireadh leo sa chluiche ceannais, agus iad ar an mbóthar chun trí chorn a bhaint amach as a chéile. D'éirigh leis na gCait Craobh Laighean a ghoideadh ar ais arís sa bhliain 1953, ach níor tháinig siad slán as an cluiche leathcheannais, le Gaillimh ag fáil an lámh in uachtar orthu. Bhí ceithre bliana thart sular corónaíodh iad mar churaidh Laighean arís. I gcluiche ceannais na bliana seo, d'imir siad i gcoinne Phort Láirge don chéad uair riamh sa chraobh. Bhí na Déisigh chun cinn le cúig nóiméad déag fágtha le himirt, ach d'éirigh leis na gCait teacht ar ais agus an bua a fháil, 4-10 go 3-12.
Choimeád Cill Chainnigh smacht ar Chúige Laighean sa bhliain 1958 chomh maith. Rinneadh athrú i bhformáid na craoibhe don bhliain seo, agus bhí orthu buaileadh le Tiobraid Árainn sa chluiche leathcheannais. Ní raibh an t-ádh orthu arís, áfach, agus b'iad a gcéile comhraic a bhí le leanúint ar aghaidh sa chluiche deiridh. Bhuadar an tríú corn Laighean as a chéile sa bhliain 1959, ach chríochnaigh cluiche ceannais na hÉireann in éadan Phort Láirge mar chomhscór. Bhí ath-imirt de dhíth, cluiche ina d'imir leaid óg darbh ainm Éadbhard Ó Cathaoir a chéad chluiche ag an leibhéal seo. Bhí an lá ag na Déisigh fós, áfach. Bhain na Cait an tSraith Náisiúnta amach sa bhliain 1962, rud a thug an fuinneamh agus an spreagadh dóibh Craobh Laighean a bhuachaint arís sa bhliain 1963. Bhí siad i bhfad chun cinn in aghaidh Phort Láirge sa chluiche deiridh, agus throid na Déisigh ar ais ó bhearna d'aon phointe déag. Níor chaill Cill Chainnigh a misneach, áfach, agus bhuaigh siad le dhá chúilín. Bhí an bua acu arís i gCúige Laighean sa bhliain 1964, agus chuaigh siad go díreach isteach sa chluiche ceannais. Bhí na Cait mar rogha na coitiantachta chun seilbh a choimeád ar Chorn Mhic Uidhir, ach ní raibh an script léite ag Tiobraid Árainn agus scrios siad Cill Chainnigh le ceithre chúilín déag idir na foirne ag deireadh an imeartha. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, sa bhliain 1966, bhuaigh na Cait an tSraith arís. Chuir siad Craobh Laighean leis gan mhoill, agus thóg siad a n-áit i gcluiche ceannais eile. Bhí an chuma ar an scéal go mbeadh bua éasca acu i gcoinne foireann óg Chorcaí, ach fuair an óige an ceann is fearr ar an taithí agus tháinig na Ceannaircigh mar bhuaiteoirí. Sa bhliain 1967, bhí na Cait buacach i gCúige Laighean arís agus bhuaigh siad áit ina gceathrú cluiche ceannais sa deichniúr. Bhí Tiobraid Árainn in éineacht leo ar an leo, foireann aosta a bhí ag teacht chun deiridh ré. Ghnóthaigh na Cait cúil luachmhara ag na nóiméid ba thábhachtaí, chun bua cáiliúil a bhaint amach. Ba é an chéad bhua a bhí acu thar na Tiobradaigh ón nuair a bhí 1923 ann.
An fhoireann ab fhearr riamh?
Is iomaí duine atá den tuairim go bhfuil foireann Chill Chainnigh ón thréimhse 1969-1757 ar an gceann ab fhearr riamh. I measc na laochra iomána a bhí san fhoireann seo ná Éadbhard Ó Cathaoir, Oilibhéar Breathnach, Nollaig Ó Sceacháin, Prionsias Ó Coimín, Fan Ó Lorcáin agus Pádraig Mac Éinrí. Chuir siad tús leis an ré seo le bua i gcoinne Loch Garman chun craobh Laighean a thóg ar ais sa bhliain 1969, agus cháiligh siad don chluiche ceannais chomh maith. Bhí Corcaigh ós a gcomhair i bPáirc an Chrócaigh, agus bhí díoltas ar intinn ag na gCait mar ní raibh bua ionadh na bliana 1966 dearmadta acu ar chor ar bith. Chríochnaigh an cluiche i bhfabhar na gCat, le scór deiridh 2-15 go 2-9. Sa bhliain 1970, chuir Loch Garman láimhe ar Chorn Laighean arís, ach thug an caillteanas seo an spreagadh do Cill Chainnigh chun cúig chorn as a chéile a bhaint amach idir 1971 agus 1975. Chomh maith le sin, bhuaigh said áit i gcúig cluiche ceannais as a chéile freisin, curiarracht a sheasann fós.
B’iad na Tiobradaigh a thug aghaidh ar Chill Chainnigh i gcluiche ceannais na bliana 1971, an chéad cheann a craoladh ar theilifís dhaite in Éirinn. Cé go ghnóthaigh Eddie Ó Cathaoir 2-11, bhuaigh Tiobraid Árainn le scór deiridh 5-17 go 5-14. An bhliain dár gcionn, 1971, bhuail siad le Corcaigh sa chluiche mór, an t-aon chluiche ceannais amháin idir na sean-naimhde seo a mhair ar feadh ochtó nóiméad. Sa dara leath, bhí bearna d’ocht gcúilín oscailte ag na Ceannaircigh, a bhí siadsan ar a gcompord. Ní raibh na Cait réidh éirí as, ámh, agus d’éirigh leo an cluiche a bhuachaint le seacht gcúilín. Cluiche ceannais clasaiceach a bhí ann arís, Cill Chainnigh ag teacht ar ais ón mbás agus bearna de cheithre chúilín déag. Sa bhliain 1973, bhuail siad le Luimneach don chéad uair ón bhliain 1940. Chuir gortuithe, tinneas agus imirce go mór isteach ar na Cait, ámh, agus chailleadar a gcoróin mar churaidh na tíre. Drochlá gan dabht, ach fuair siad an deis cúrsaí a réiteach an bhliain ina dhiaidh sin, 1974. Shocraigh Luimneach síos go tapaigh sa chluiche agus d’oscail chuadar chun cinn go luath. Ní raibh siad in ann fail réidh leis na Cait áfach, agus d’aimsigh siad roinnt chúil chun an bua a fháil le dhá phointe déag.
Ag an am a bhain Cill Chainnigh a gcéad Corn Laighean eile amach sa bhliain 1978, bhí foireann na seachtóidí ag briseadh suas de réir a chéile. D'imir siad in aghaidh Chorcaigh i gcluiche ceannais na bliana seo, ach bhí curaidh Mumhan i bhfad ró-láidir dóibh agus bhain siad an "trí cinn as a chéile" amach. Sa bhliain 1979, chonacthas instealladh fola nua isteach san fhoireann agus bronnadh an seachtú gcorn Laighean taobh istigh de deich mbliana orthu mar dhuais. Thóg siad Corn Mhic Uidhir freisin, tar éis drochchluiche ceannais in aghaidh na Gaillimhe.
Na hochtóidí agus na nóchaidí.
Ag tús na 1980idí, bhí sárfhoireann na seachtóidí beagnach briste suas, agus bhí Uíbh Fhailí tar éis teacht ar an bhfód mar na boic ba mhó i gCúige Laighean. B’éigean do na Cait fanacht go dtí 1983 chun an Sraith Náisiúnta agus Craobh Laighean a bhaint amach arís. I gcluiche ceannais na bliana seo, d’aimsigh Christy Heffernan dhá chúil taobh istigh de daichead nóiméad chun an corn a thabhairt do na Cait. Éacht thábhachtach a bhí ann, ar a thugtar an “dúbailte dúbailte”, ós rud é gur bhuadar an tSraith, Craobh Laighean agus Craobh na hÉireann dhá bhliain as a chéile. Bhí siad sa tóir ar an “trí as a chéile” sa bhliain 1984, agus cuireadh stad leis na smaointí seo nuair a theip orthu i gCraobh Laighean.
Dhá bhliain ina dhiaidh sin, ghlac siad an tSraith arís sular ghoid siad a gcoróin Laighean ar ais ó Uíbh Fhailí. Ábhar dóchais a bhí ann arís, ach bhí Gaillimh ag feitheamh leo sa chluiche leathcheannais, agus b’iad fir na Gaillimhe a bhí le leanúint ar aghaidh sa chluiche ceannais. Agus ní raibh deireadh na Gaillimheach cloiste acu fós, mar fuair siadsan an ceann is fearr orthu i gcluiche ceannais na bliana 1987. Chaith Cill Chainnigh trí bliana ina dhiaidh sin caillte i bhfásach na h-iomána, agus níor athraigh cúrsaí go dtí gur tháinig an seanlaoch Oilibhéar Breathnach mar bhainisteoir orthu. Chuir siad tús leis an obair atógála le bua sa tSraith sa bhliain 1990, agus chuir siad Craobh Laighean leis chomh maith. Shroicheadar a chéad chluiche ceannais faoi bhainisteoireacht Bhreathnaigh sa bhliain 1991, ach bhí Tiobraid Árainn ar an bhfoireann ab fhearr ar an lá chun a chéad bhua a bhaint amach in aghaidh Chill Chainnigh ar feadh fiche bliain. Sa bhliain 1992, choimeád siad seilbh ar Chúige Laighean agus thugadar aghaidh ar Chorcaigh sa chluiche deiridh. D’imir na Cait in éadan na gaoithe sa chéad leath, ach bhí siad in ann an corn a bhuachaint, 3-10 go 1-12. Bhí an tríú corn Laighean bailithe acu sa bhliain 1993 sular ghlac siad áit sa chluiche ceannais, agus bhí an bua acu arís le cúig phointe le spáráil.
Ar feadh an dhá bhliain ina dhiaidh sin, b’iad Uíbh Fhailí agus Loch Garman a bhí i gceannas i gCúige Laighean. Bhí orthu fanacht go dtí an bhliain 1995 sular bhaineadar an tSraith arís.
Ré Bhriain Mhic Óda.
Tháinig Nioclas Ó Braonáin i gceannas ar Chill Chainnigh. Mhair sé sa phost ar feadh dhá bhliain i lár na nóchaidí, ach ba bheag an rath a bhí ag foireann an chontae faoina bhainisteoireacht. An duine a thóg a áit ná an seanimreoir eile Caoimhín Ó Fionnalaigh, agus chonacthas feabhsú san fhoireann. Bhuadar Corn Laighean sa bhliain 1998, ag fail an bua i gcoinne Uíbh Fhailí. Chríochnaigh an chraobh le díomá arís, ámh, le hUíbh Fhailí ag baint díoltas amach orthu sa chluiche ceannais. Bhí rás Uí Fhionnalaigh rite freisin, agus d’éirigh sé as. Bhí cúrsaí iomána an chontae chun feabhsú arís, áfach, nuair a ghlac Brian Mac Óda an post, iar-imreoir eile a bheadh ar duine de na bainisteoirí is rathúla riamh.
Sa bhliain 1999, thosaigh Mac Óda ag tógáil ar an rath a bhú bainte amach ag an bhfoireann i gCraobh Laighean an bhliain roimhe sin. Bhuadar an corn arís, agus chomh maith le sin bhuaigh siad áit sa chluiche ceannais don dara bhliain as a chéile. Corcaigh a bhí ann rompu mar chéile comhraic ar an lá mór. Chuir an drochaimsir isteach ar caighdeán an imeartha, ach ní raibh aon leithscéal i ndáiríre ag na Cait agus bhí na Ceannaircigh ró-ghlic dóibh. Níor mhéadaigh muinín na foirne ar chor ar bith, agus thosaigh siad ag fail smacht ar Chúige Laighean le bua réasúnta éasca eile sa bhliain 2000. Leis an méid seo déanta acu, shiúil siad isteach sa chluiche ceannais gan mórán stró ach oiread. Bhí géarghá leis an gcorn a bhaint amach, agus spreagadh mór eile a bhí ann go raibh seans ann go mbeadh siad ar an gcéad fhoireann chun trí chluiche ceannais as chéile a chailleadh. Ba mhór an brú a bhí ar ghualainn na foirne, ach i ndeireadh na dála scrios siad Uíbh Fhailí agus bhí tús curtha le ré rathúil nua.
Bhí Craobh Laighean eile curtha ag bailiúchán an chontae, sular bhuadar an tSraith arís sa bhliain 2002. Bhí cáil na foirne ag fás mar an contae is láidre sa tír, agus chuir siad corn Laighean agus corn uile-Éireann eile leis a mbailiúchán sa bhliain 2003. Bhain na himreoirí agus muintir na chontae suntas ar leith as an éacht seo, "dúbáilte dúbailte" eile leis an trí chorn buaite acu don dara bhliain as a chéile.
Ach sa bhliain 2004, bhí na Cait sa tóir ar eácht ní ba mhó - an tríú craobh as a chéile, sáréacht a dhearbhófaí stádas na foirne mar cheann de na foirne is fearr riamh. Thit siad ag an gcéad cliath, áfach, le Loch Garman ag fáil réidh leo i gCúige Laighean. Bhí an-tús acu sa bhliain 2005, ag tógáil na Sraithe agus Craobh Laighean. Níor mhair siad ní b'fhada ná an babhta leathcheannais, áfach, le Gaillimh ag cur deireadh leo. Bhí rath na foirne chun fheabhsú arís sa bhliain 2006. Choimeád siad an tSraith agus Craobh Laighean, sular ghlac siad áit sa chluiche ceannais in aghaidh Chorcaigh. Bhí foireann Chorcaí ag barr a maitheasa, agus bhí siad ar tí an "trí as a chéile" a bhaint amach dóibh féin. Ní raibh easpa spreagadh ann do na Cait nuair a chuaigh siad chun pháirce, agus bhí an lá leo tar éis bhua cuimsitheach. Lean na Cait ag briseadh na gcuriarrachtaí san athbhliain nuair a bhuaigh siad an naoú gcorn i gCúige Laighean taobh istigh de deich bliana. Bhuaigh siad ar Luimneach i gcluiche ceannais na hÉireann, agus bhí an 30ú corn acu. Sa bhliain 2008, bhí an deis ag na Cait arís an "trí as a chéile" a bhaint amach. Ócáid stairiúil a bhí ann i bPáirc an Chrócaigh nuair a d'ardaigh captaen na foirne Cha Mac Giolla Phádraig, tar éis bhua thar a bheith cuimsitheach ar Phort Láirge. Sa lá atá inniu ann, is iad foireann iomána Chill Chainnigh is rathúla riamh. Deirtear go minic go bhfuil an fhoireann atá ann inniu ar an gceann is fearr riamh chomh maith. Bhuaigh siad Craobh na hÉireann don cheathrú bliain as a chéile ar an 6 Meán Fómhair 2009.
Peil Ghaelach.
Níl an pheil chomh láidir is atá an iomáint sa chontae, agus níl bua ag Cill Chainnigh i gcluiche sinsir ar feadh 85 bliain anois. B'é an bua sa bhliain 1929 in éadan Chontae an Lú an ceann is déanaí (0-10 fo 0-4). Is é Cill Chainnigh an t-aon contae amháin nach glacann páirt i gCraobh Pheile na hÉireann, ach d'fhill siad ar ais ar an tSraith Náisiúnta don bhliain 2009.


Nollaig Ó Sceacháin.
Iar-iománaí is ea Nollaig Ó Sceacháin (Béarla: "Noel Skehan"), a bhí ina chúl báire leis an bhfoireann Chill Chainnigh idir na 1960idí agus na 1980idí. Tá naoi mbua ag Ó Sceacháin i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann, níos mó ná aon imreoir eile. Tá Ó Sceacháin gníomhach san fhoireann fós, ina roghnóir sa lá atá inniu ann.
Bhuaigh Ó Sceacháin a chéad trí bhonn ina fhear-ionaid, i ré an chúl bháire iontach eile Oilibhéar Breatnach. Tháinig na boinn eile sna blianta 1972, 1974, 1975, 1979, 1982 agus 1983. Chomh maith le sin, bhí níos mó duaiseanna Sárimreoirí na Bliana ag Ó Sceacháin ná éinne eile ar feadh tamaill fada (seacht), ach tá níos mó ag D. S. Ó Ciara inniu (naoi).
Luathshaol.
Saolaíodh sa bhaile Droichead Binéid, Contae Chill Chainnigh é sa bhliain 1944, i dteaghlach agus ceantar le baint láidir leis an iomáint. Bhí a uncail Dan Kennedy ina chaptaen ar an bhfoireann Chill Chainnigh a bhuaigh cluiche ceannais na bliana 1947 i gcoinne Chorcaí. Ba chol ceathrair í a mháthair May le hOllie Walsh, cúl báire den scoth agus duine de na laochra ba mhó a tháinig as an gcontae riamh.
Bhí cónaí ar Ó Sceacháin san eastáit cáiliúil Woodlawn, in éineacht le roinnt iománaithe rathúla eile ar nós Paddy Moran, Séamus Cleere, Liam Cleere, John Kinsella, Pat Lawlor agus Liam Simpson. Tá níos nó ná fiche bonn uile-Éireann ag an dream seo le chéile. Fuair sé a chuid oideachais go háitiúil i nDroichead Binéid, agus thaispeáin sé go raibh féith na hiomána aige ó aois óg.
Club.
Ba leis an cumann áitiúil Droichead Binéid a d’imr sé a chuid iomána, agus bhain sé rath mór amach leo. Bhuaigh sé a chéad chraobh ar leibhéal an chontae leis an gclub sa bhliain 1960, agus é ach sé bliana d’aois. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, bhí sé díreach tar éis éirí as leibhéal na mionúir nuair a bhain sé amach a dhara corn leis an bhfoireann, nó “an Droichead” mar a dtugtar orthu. Bhí an cuma ar an scéal go raibh sé de nós ag an nDroichead gach dara corn a bhaint amach, mar a rinneadar arís sna blianta 1964 agus 1966. Chuir sé a chúigiú bonn leis a bhailiúchán sa bhliain 1967. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, bhuadar an dara corn déag, agus an séú ceann dó féin.
Mionúr.
Gan mórán moille, mhúscail cumas Uí Sceachán aird ó roghnóirí Chill Chainnigh. Chuaigh sé isteach i bhfoireann mionúir an chontae sa bhliain 1962, agus bhain sé rath amach ar an toirt. Sa bhliain seo, bhí sé ina chúl báire i bhfoireann na gCat a bhuaigh ar Loch Garman i gCraobh Laighean, 5-7 in aghaidh 5-4. Choimeád sé a áit san fhoireann do cluiche ceannais na hÉireann. Bhuail na Cait le Tiobraid Árainn sa chluiche, agus níor scaoil sé isteach cúl ar bith agus é ag glacadh a chéad chorn uile-Éireann, 3-6 in aghaidh 0-9.
Sceacháin, Nollaig Ó
Sceacháin, Nollaig Ó
Sceacháin, Nollaig Ó
Sceacháin, Nollaig Ó


Páirc Uí Nualláin.
Is í Páirc Uí Nualláin an phríomhstaid do na cluichí Gaelacha i gContae Chill Chainnigh. Tá an pháirc suite i lár na cathrach, agus is í an áit a n-imríonn an fhoireann iománaíochta Chill Chainnigh a gcuid cluichí. Tá cóir suí le 30,000 duine ag an nóiméad, ach beidh an uimhir seo ag méadú i gceann cúpla bliain. Tagann ainm na staide ó James Nowlan, iar-uachtarán an CLG.
Cuirtear ceolchoirmeacha ar siúl i bPáirc Uí Nualláin freisin sa lá atá inniu ann, agus i measc na gceoltóirí a sheinn sa staid tá Rod Stewart agus Bob Dylan.


Mú.
Is é mú (Μ ina cheannlitir, μ ina litir bheag) an 12ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "mem" Mem. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /m/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 40 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /m/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach M agus ag an litir Chirileach Em (М, м) sa litir mú.


An tSúdáin.
Is tír san Afraic í an tSúdáin, (Araibis:السودان) nó Poblacht na Súdáine (Araibis: جمهورية السودان), agus í ar an tír is mó san ilchríoch. Is í Cartúm príomhchathair na tire. Tá sí ag críochantaíocht leis an Libia, An Éigipt, An Eiritré, An Aetóip, An tSúdáin Theas, Poblacht na hAfraice Láir agus le Sead.
Stair.
Sa tseanaimsir, thugtaí an t-ainm Arabach "Bilad-al-Sudan" (nó as Gaeilge, ceantar na nGorm), ar an gceantar ar fad atá ar an taobh ó dheas den tSahára.
Ón 19ú haois i leith (ón mbliain 1820 ar aghaidh), cuireadh cuid mhaith de chríocha na Súdáine (sa tuaisceart ach go háirithe) faoi chois rialtais ar a nglaoitear "Turkiyya"; b'é seo an rialtas Tuirceach-Éigipteach, faoi údarás an Cheidív i gCaireo. Le linn an ama seo, thosaigh an rialtas ag gabháil sclábhaithe sa deisceart le húsáid mar shaighdiúirí, nó le hiad a dhíol. Faoi bhrú na gcumhachtaí móra, rinne an Éigipt iarracht an sclábhaíocht a chur ar ceal sna 1840idí. I ndeireadh na dála, d'éirigh na Súdánaigh amach i gcoinne an rialtais faoi cheannas Muhammed Ahmed, a ghlac ainm an Mhahdaí air féin. Ar an 13ú lá de Mhí na Márta, sa bhliain 1884 chuir arm an Mhahdaí Cartúm faoi léigear. B'é an ginearál Sasanach, Charles George Gordon, a bhí i gceannas ar fhórsaí na cathrach. Ar deireadh, ar an 26ú lá d'Eanáir, 1885, d'éirigh le harm an Mhahdaí an lámh in uachtar a bhaint amach. Maraíodh Gordon i dteach an ghobharnóra, agus baineadh a chloigeann dá chorp le taispeáint don Mhahdaí go raibh sé marbh. Cé go bhfuair an Mahdaí bás tamall beag ina dhiaidh sin, lean a rialtas (an rialtas Mahdaíoch, mar a déarfá) ar aghaidh go dtí an bhliain 1898 - 1899, agus an Cailif Abdullahi i gceannas air. Bhunaigh an rialtas Mahdaíoch an chathair úd Omdurman, agus gaireadh príomhchathair an rialtais Mhahdaígh di. Ar an dara lá de Mheán Fómhair, 1898 d'éirigh le harm Éigipteach-Sasanach faoi cheannas an tSiordáir Horatio Kitchener i gCath Omdurman i gcoinne arm an rialtais Mhahdaígh (nó arm na n"Ansar", mar a thugtar air de ghnáth - is focal Araibise é "ansar" a chiallaíonn "lucht cabhrach", agus is é is brí leis i gcoimhthéacs an Ioslaim ná iad siúd a chabhraigh leis an bhFáidh Muhammad nuair a bhí sé á ghéarleanúint agus ar a sheachnadh go fóill), agus sna blianta ina dhiaidh sin, cuireadh an tír ar fad faoi chois an rialtais Angla-Éigiptigh. Ghlac Winston Churchill páirt sa chogadh sin, agus é ag obair ina chomhfhreagraí don nuachtán Sasanach "The Morning Post" (Ziegler, 1973).
Cogadh cathartha san Deisceart.
Sa bhlian 1956 bhain An tSúdáin amach a neamhspleáchas. D'éirigh troid idir muintir an deiscirt agus an rialtas nua i gCartúm ón mbliain 1955 amach, agus lean sé ar aghaidh i ré an neamhspleáchais féin. B'é sin an Chéad Chogadh Cathartha sa tSúdáin, nó Cogadh "Anya-Nya", mar a thugtar air freisin. Is é is brí le h"anya-nya" sa teanga Madi ná "nimh nathrach", agus is é sin an t-ainm a ghlac arm an Deiscirt orthu féin. Tháinig deireadh leis an chéad chogadh cathartha sa bhliain 1972 le Comhaontú Addis Ababa, a bhronn féinrialtas áirithe ar an deisceart, ach thosaigh cogadh nua, an Dara Cogadh Cathartha, sa bhliain 1983. B'é ba chúis leis an gcogadh seo ná gur thit an tóin as an bhféinrialtas, nuair a bhagair an tUachtarán Jaafar Nimeiry an dlí Ioslamach a chur i bhfeidhm ar an stát ar fad, beag beann ar Chomhaontú Addis Ababa. Ansin, d'éirigh Arm Saoirse Mhuintir na Súdáine ("Sudan People's Liberation Army", SPLA) amach in aghaidh an rialtais faoi cheannas John Garang. Cuireadh deireadh leis an dara cogadh cathartha ar an 24ú lá de Bhealtaine sa bhliain 2004, nuair a tháinig ceannaire an SPLA, John Garang, agus Tánaiste na Súdáine ar chomhréiteach maidir leis na fadhbanna seo (Seii, 2004). Cé go bhfuil an saol níos fearr anois san Deisceart ná mar a bhí, is iomaí bochtanais is galair atá ann fós, is caithfaidh níos mó cabhair a thabhairt, go h-áirithe chun mar tá a lán daoine dídeanaithe ag dul ar ais go dtí a n-áit dúchais faoi láthair (Refugees International, 2007).
Sa bhliain 2011, bhí reifreann ann sa deisceart i dtaobh neamhspleáchais. Bhí beagnach 99% de na vótaí ar a shon agus ar an 9ú lá Iúil scair an tSúdáin Theas ón gcuid eile den tír.
Cogadh san oirthear agus i nDarfur.
Cé gur baineadh síocháin amach sa deisceart, níorbh é sin deireadh leis an tsíorchogaíocht sa tír, áfach. Lean na trioblóidí ar aghaidh in oirthear na tíre, go háirithe nuair a chuaigh dreamanna armtha as measc na m"Beja" chun troda in aghaidh an rialtais. Ansin, thosaigh cogadh nua i nDarfur in iarthar na tíre, áit a bhfuil cinedhíothú ar siúl faoi láthair. Tá gábh daonchairdiúil ann faoi láthair de bharr an troid atá ann. Ar an 4ú Márta, 2009, d'eisigh an Chúirt Choiriúil Idirnáisiúnta barántas gafa ar Omar al-Bashir, uachtarán na Súdáine, as coireanna cogaidh agus coireanna i gcoinne an chine dhaonna.
Tíreolaíocht.
Is í Cartúm príomhchathair na Súdáine. Ritheann an Níl tríd an tír; is i gCartúm a thagann an Níl Ghorm agus an Níl Bhán le chéile le haon abhainn amháin, an Níl féin, a dhéanamh. Is é Jebel Mara (nó Sliabh Mara) an sliabh is mó san tír. Tá sé suite in iarthar na tíre i Darfur.
Cúltúr.
Mar léargas ar chineál meitheal i gcúltúr na Súdáine, féach ar Naffir.
Tagairtí.
S


Cartúm.
Cathair san Afraic is ea Cartúm (Araibis: الخرطوم al-Ḫarṭūm), an phríomhchathair agus an dara chathair is mó sa tSúdáin. Tá an chathair suite idir an dá Níl (An Níl Bhán agus an Níl Ghoirm) i Stát Chartúm. Sa bhliain 2012 bhí 2,682,431 duine ina gcónaí inti. Is ceann do na trí chathracha í Cartúm, chomh maith le Omdurman agus Cartúm Thuaidh, is í an chathair is sine díobh, cé go bhfuil baile Soba (baile beag atá suite deich míle ó lár na cathrach ar bhruach na Níle Goirme, ach a bhfuil anois páirt don mór-bhaile) níos sine fós. Tá suas le cúig milliún daoine sna trí chathracha le chéile, le hOmdurman suite san iarthar, ar bhruach na Níle Báine agus na Níle féin agus Cartúm Thuaidh suite ar an taobh tuaisceart den Níl Ghoirm.
San teanga Arabaise, úsáidtear an focal "Cartúm" mar ainm píobán (mar shampla, píobán ghairdín) agus mar ainm srón an eilifint freisin. Deirtear go bhfuil cuma srón eilifint ar cheantair an cathair, maidir leis an tslí ina dtagann na dhá Níl le chéile ann, agus an t-oileán beag (Oileán Tuti) suite i mbéal na Níle Goirme.
Stair.
Do bhunaigh An Chedíbh Mohammed Ali Cartúm san bhliain 1821 mar phort don rialtas Tuirceach-Éigipteach i dtuaisceart na Súdáine. D'fhás an baile go tapaidh, mar saghas"entrepôt" don cheantar sa deisceart a bhí ann, go háirithe ag dul ó dheas ar an Níl Bhán. Ionad sclábhaíochta a bhí ann freisin le rith an ama seo - tógadh na sclábhaithe ón deisceart. Faoi bhrú na 'cumhachtaí móra', rinne an Éigipt iarracht an sclábhaíocht seo a chosc sna 1840aí. Ar an 13ú lá de Máirt, sa bhliain 1884 chuir airm an Mahdí Cartúm faoi léigear. Bhí an saighdiúir Sasanach, Charles George Gordon, i gceannas fhórsaí na cathrach. Faoi dheireadh, ar an 26ú lá d'Eanáir, 1885, d'éirigh le hairm an Mahdí an lámh in uachtair a bhaint amach. Maraíodh Gordon i dteach an ghobharnóra, is baineadh a ceann dá choirp chun a thaispeáint don Mahdí go raibh sé marbh. Cé go bhfuair an Mahdí bás tamall beag ina dhiaidh sin, lean a rialtas (ar a nglaoitear an Mahdía) ar aghaidh go dtí 1898 - 1899 leis an Chalífa Abdullahi i gceannas air. Do bhunaigh rialtas an Mahdía cathair Omdurman agus úsáidtear í mar phríomhchathair an Mahdía. Ar an dara lá do Mheán Fómhair sa bhliain 1898 d'éirigh le harm Shasana faoi Sirdár Horatio Kitchener i gCath Omdurman i gcoinne airm an Mahdía, agus sna blianta ina dhiaidh sin, cuireadh an tír go léir faoi chois rialtais Bhriotanach-Éigiptigh. Rinneadh príomhchathair de Chartúm ag an am seo, don chríoch Bhriotanach-Éigipteach agus tar éis neamhspleáchas na tíre san bhliain 1956, don tír nua.


Caireo.
Is é Caireo (Araibis: القاهرة‎ ​al-Qāhirah) príomhchathair na hÉigipte. Is é an chathair is mó sa tír é, agus tá sé ar an 17ú cathair is mó ar domhain. Tá Caireo suite i dtuaisceart na tíre ar bhruach na Níle agus tá timpeall is 15.2 milliún duine ina gcónaí ann.
Stair.
Tá stair fhada agus shaibhir ag an gcathair, agus is áit lárnach i gcultúr na nArabach í freisin.
Osclaíodh Canáil an Suez ar an 7 Márta 1869, agus de bharr sin, d'éirigh Caireo tábhachtach ó thaobh cúrsaí geopholaitíochta. Ar an 24 Nollaig 1871, bhí an chéad taibhiú den cheoldráma "Aida" le Giuseppe Verdi i gCaireo, An Éigipt.


Hosni Mubarak.
Iar-Uachtarán na hÉigipte ab ea Muhammad Hosni Said Mubarak (4 Bealtaine 1928), nó Hosni Mubarak de ghnáth. Toghadh é ina uachtarán ar 14 Deireadh Fómhair 1981, an ceathrú ceann sa tír, tar éis feallmharú a réamhtheachtaithe Anwar Sadat.
Mubarak, Hosni
Mubarak, Hosni


An Bhratasláiv.
Is í an Bhratasláiv (Slóvaicis: "Bratislava", seanainm Slóvaicise: "Prešporok", Ungáiris: "Pozsony", Gearmáinis: "Pressburg", Laidin: "Posonium") príomhchathair na Slóvaice, agus í ar an gceann is mó de chathracha na Slóvaice fosta, ó tá cónaí ar 450,000 duine ansin. Is í lárionad polaitíochta, cultúir agus eacnamaíochta na tíre í. Tá sí suite ar an dá thaobh den Danóib, agus í an-chóngarach do theorainn na hOstaire agus na hUngáire. Is í an t-aon phríomhchathair amháin ar fud an domhain atá ag críochantaíocht le dhá thír choimhthíocha, agus níl sí ach faoi chaoga ciliméadar ó phríomhchathair na hOstaire, Vín.
Stair.
Tá áitreabh daonna anseo ó laethanta na Clochaoise Neoilití anuas, ach is dócha gurb iad na "Boii", an treibh Cheilteach a bhronn a hainm ar an mBoihéim i bPoblacht na Seice, a chuir tús leis an gcéad "chathair" san áit seo tá dhá chéad bliain roimh bhreith Chríost. Ní raibh ann ach "oppidum", mar a thugann an Laidin ar a leithéid, nó ráth. Bhí muileann airgid ag na "Boii" san áit, agus is díol suntais iad na boinn airgid a bhí á mbualadh ansin: is gnách "biatec" a thabhairt orthu, toisc gurbh é sin ainm an taoisigh a bhí le feiceáil ar na boinn.
Thit an áit leis na sean-Rómhánaigh sa chéad aois i ndiaidh bhreith Chríost, agus ba chuid de chóras cosanta na gcríoch Rómhánach í go dtí an ceathrú haois. B'iad na Rómhánaigh freisin a chuir tús le déantús an fhíona.
Tháinig na Slavaigh - sinsir na Slóvacach - go dtí an áit sa chúigiú nó sa séú haois, le hImirce Mhór na Náisiún. Sa bhliain 623, bhunaigh siad an chéad "stát" Slavach riamh, ríocht Samo, mar sciath chosanta ar na hAváraigh, treibh Thurcach a bhí ag ionsaí na Slavach san am. Sa naoú haois, arís, bhí an-ról ag Caisleán na Bratasláive agus Caisleán Devín mar bhunáiteanna ag Prionsacht Nitra agus ag an Moráiv Mhór, stáit thábhachtacha de chuid na Slavach san am.
Rinneadh an chéad trácht ar an mBratasláiv in aon fhoinse scríofa sa bhliain 907. Tagairt atá ann don dóigh ar tháinig deireadh le stát na Moráive Móire agus é faoi ionsaí ag na hUngáraigh.
Sa bhliain 1000, tháinig Ríocht na hUngáire chun saoil. Bhí an Bhratasláiv, nó "Pozsony", suite in aice le teorainn na ríochta seo, agus is iomaí sin ionsaí a rinneadh ar an áit. Mar sin féin, thosaigh an t-áitreabh ag forbairt anseo chomh maith leis an eacnamaíocht, agus sa bhliain 1291, bhronn Aindrias a Trí, Rí na hUngáire agus na Cróite, cairt cathrach ar an áit.
Sa bhliain 1526, chloígh na Turcaigh an Ungáir i gCath Mohács, agus ina dhiaidh sin, d'fhéach siad leis an mBratasláiv féin a ionsaí. Chuir siad léigear ar an áit agus iad ag iarraidh í a ghabháil, ach bhí fuar acu, cé go ndearna siad an-damáiste don chathair. Bhí an oiread sin de thailte na hUngáire sealbhaithe ag na Turcaigh gur gaireadh príomhchathair na hUngáire den Bhratasláiv nuair a thit an Ungáir leis an Ostair sa bhliain 1536. Ón am sin i leith, bhí tábhacht nua leis an gcathair. Bhí na ríthe á gcorónú agus na heaspaig á n-oirniú anseo.
Tagairtí.
Bratasláiv, An
Bratasláiv, An


An Chóiré Theas.
Is tír in oirthear na hÁise í an Chóiré Theas. An t-ainm oifigiúil atá uirthi ná Poblacht na Cóiré. Tá an leath theas de Leithinis na Cóiré cumhdaithe aici, agus í ag críochantacht leis an gCóiré Thuaidh.
Aon tír amháin, mar atá, an Chóiré a bhí iontu go dtí an bhliain 1945. Trasna ón Muir Bhuí atá an tSín suite, agus an tSeapáin trasna ó Chaolas na Cóiré.
Tá thart ar leath de dhaonra na Cóire Theas ina gcónaí sa phríomhchathair arb í an chathair is mó sa tír freisin, Súl (nó Seoul i mBéarla). Tá sí ar an tríú ceantar cathrach is mó ar domhan.
Tagairtí.
C


An tSomáil.
Is tír in oirthear na hAfraice í an tSomáil (Somáilis: Soomaaliya; Araibis: الصومال, As-Suumaal). Iar-ainm a bhí uirthi ná Poblacht Dhaonlathach Shomálach. Tá cósta aici ar an Aigéan Indiach, agus teorainneacha leis an Aetóip, Diobúití agus an Chéinia. Is í Mogaidisiú an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Níl aon rialtas lárnach sa tír i ndáiríre, ná aon údarás oifigiúil mar a bhítear i náisiúin eile.
Tagairtí.
S
S


Mogaidisiú.
Is í Mogaidisiú (Somáilis: Muqdisho, Xamar; Araibis: مقديشو‎ Maqadīshū; Iodáilis: Mogadiscio) príomhchathair na Sómáile agus an chathair is mó sa tír. Is i ndeisceart na tíre atá an chathair lonnaithe, ina luí ag Cósta Benadir, in aice an tAigéan Indiach. Is calaport tábhachtach í go stairiúil.
Thit rialtas lárnach na tíre sa bhliain 1991, agus tá troideanna ar siúl fós idir na mílístí éagsúla sa chathair. Bhí cathanna móra sa chathair sa bhliain 1993, agus arís i 2006.


Peadar Mór.
B'é Peadar Mór (Rúisis: Пётр I Алексеевич nó "Pyotr I Alekseyevich") an chéad impire nua-aimseartha sa Rúis, agus meas mór ag go leor de mhuintir na tíre sin air i bhfianaise na n-iarrachtaí a rinne sé leis an tír a thabhairt chun nua-aoiseachais agus chun Iartharachais.
A Chéad Óige.
Rugadh Pyotr Alexeyevich Romanov, nó an t-impire Peadar Mór, sa bhliain 1672 (9 Meitheamh). Le linn a chéad óige ní rabhthas ar aon bharúil faoin gcomharbas. Bhí trioblóidí ar coipeadh sa chúirt, agus na daoine uaisle ag tógáil uisce faoi thalamh in aghaidh a chéile. Mar sin, ba chuid de shaoltaithí an bhuachalla bhig tiarnaí móra de chuid na tíre a fheiceáil báite ina gcuid fola le súile a chinn féin. Chun Peadar óg a choinneáil slán sábháilte ó chaimiléireacht na cúirte tógadh faoin tuath é, áit ar éirigh sé mór leis an gcosmhuintir agus - thar aon dream eile - le muintir Nemetskaya Sloboda.
I gComhluadar na gCoimhthíoch.
Is é is brí le Nemetskaya Sloboda ná Saorcheantar na nGearmánach - déanta na fírinne, ní Gearmánaigh amháin a bhí ina gcónaí ansin, ach strainséirí ó thíortha eile freisin, ach i dtús báire d'úsáidtí an focal "nemets" a chiallaíonn "Gearmánach" i Rúisis an lae inniu - d'úsáidtí é le tagairt do strainséir ar bith a raibh teanga dhothuigthe á labhairt aige. (Tá an téarma seo gaolmhar leis an aidiacht a chiallaíonn "balbh" - "nemoy". Is minic a shíleann lucht labhartha aon teanga amháin gur balbh nó bodhar atá an té nach bhfuil in ann an teanga "cheart" a chanadh ná a thuiscint.) Bhí dianseirfeachas i bhfeidhm ar an Rúis ar fad, agus b'éigean díolúine - saoirse speisialta - ón seirfeachas a bhronnadh ar na heachtrannaigh - ceardaithe, tráchtálaithe agus a leithéidí - a bhí ina gcónaí san áit. Sin é an tuige go dtugtaí "saorcheantar" ar an áit.
D'fhoghlaim Peadar óg léann nua-aimseartha an Iarthair agus go leor scileanna innealtóireachta ó mhuintir an tSaorcheantair. Ón taoibh eile de, ó tharla go raibh a fhios aige go raibh sé i ndán dó dul i gceannas ar an tír ab fhairsinge ar domhan, fágadh gan toilsmacht é. Ba dual dó ragairne rábach ó bhí sé ina dhéagóir óg aerach, agus é ag ól is ag bualadh craicinn ar nós an diabhail féin má bhuail an tallann é.
An Sár ina Chearpantóir.
Gaireadh Sár de Pheadar nuair a bhí sé seacht mbliana d'aois. Nuair a bhí sé cúig bliana fichead, d'fhág sé Moscó in éineacht le lucht mór coimhdeachta le dul i dtaithí ar chultúr na hEorpa. Chaith sé seal san Ollainn, agus é ina phrintiseach cearpantóra sna longcheártana, nó bhí an-spéis aige riamh sna longa agus i gcúrsaí loingseoireachta. Lean sé air ag tógáil long i Sasana, agus é ag déanamh dianstaidéir ar an chineál saoil a bhíodh ag na daoine sna tíortha coimhthíocha, ar an gcineál sochaí agus forais shóisialta a bhí iontu. D'fhruiligh sé slua mór eolaithe is lucht léinn le haghaidh na Rúise agus chrom sé ar mhalairt cuma agus cumraíochta a chur ar shaol na tíre.
Fear tallannach, fear cruálach.
Ag filleadh abhaile dó fuair sé a chuid saighdiúirí i mbun ceannairce. Ó bhí sé i ndiaidh dhá reisimint den chéad scoth a chur ar bun roimh imeacht ar an gcoigríoch dó, agus iad mionnaithe dó go pearsanta, chuaigh aige lucht na ceannairce - na Streiltsigh (nó na "Lámhachóirí"), lucht na seanreisimintí - a cheansú go gasta. Na tuathghríosóirí a chuir tús leis an éirí amach, básaíodh go sciobtha iad, ach ina dhiaidh sin féin, chrom Peadar ar na gnáthshaighdiúiri a chéasadh le h-"admháil a gcuid míghníomhartha is coireanna" a bhaint astu. B'iomaí súil a stoith sé agus b'iomaí srón a réab sé. Déanta na fírinne, ba mhór an t-ábhar suilt is saobhthaithnimh dó riamh príosúnaigh a chéasadh. Ba chuid é seo d'fhiántas is de bharbarthacht a charachtair, agus gach seans go raibh baint aige seo le chomh tugtha agus a bhí sé do chraiceann a chuid ban.
I ndiaidh an ródaigh seo rinne mo dhuine deimhin de nach dtitfeadh a leithéid amach arís. Chuir sé eagar agus inneall ar an arm, na Cosacaigh san áireamh, agus chuir sé coinscríobh i bhfeidhm ar aicmí nua den tsochaí. Mar a chonaic muid cheana, bhí a chroí sáite ina chuid long, agus é iontach gnóthach ag iarraidh cabhlach ceart a thógáilt don tír. Rinne sé téisclim mhór chogaidh ar bhealaí eile freisin, ag earcú is ag cóiriú reisimintí nua airm agus ag cur garastúin á dtógáil.
Cogaí Pheadair.
Agus é chomh doirte sin don arm, ní díol iontais é gur iompaigh sé amach ina fhear mór cogaíochta. I mblianta deireanacha na seachtú haoise déag chuir sé cogadh ar an Tuirc agus bhain amach tailte nua theas. Sa bhliain 1700, áfach, chuir sé a ladar i gCogadh Mór an Tuaiscirt, coimhlint fhadaraíonach a raibh an tSualainn, an Danmhairg is an Pholainn in abar inti cheana féin. Mhair an cogadh áirithe seo an chéad scór bliain den ochtú haois déag. Chuaigh Rí na Sualainne, agus é i ndiaidh a arm ar fad a chailleadh i gcath Poltava sa bhliain 1710, chuaigh Rí na Sualainne ar lorg cuidiú ó Shabhdán na Tuirce. Ansin, d'éirigh in athuair idir an Rúis agus an Tuirc. Ba bheag a fuair Peadar de bharr an chogaidh seo, amach ó phíosa den Fhionlainn a bhí de dhíth air le cúl a phríomhchathrach úrbhunaithe a chosaint.
An Phríomhchathair Nua.
Nó is amhlaidh gur le linn an chogaidh seo a thoisigh Peadar a thógáil na cathrach a bhfuil a ainm is a chuimhne ceangailte di: Cathair Pheadair. Déanta na fírinne, bhí cathair ann cheana féin, baile beag daingnithe de chuid na Sualannach: Nyen as Sualainnis, nó Nevanlinna as Fionlainnis. Scrios Peadar daingean Nyen (nó Nyen-Skans) agus chuir sé d'fhiacha ar bhunadh an cheantair thart ar an áit - an Ingearmanlann a thugtaí ar an gcúige ar na saolta sin - dul ag tógáil na cathrach nua dó. Bhí láithreán na n-oibreacha seo inchomórtais ar fad le sluachampaí géibhinn Stailín, agus na sclábhaithe chomh héigiontach le chéile sa dá áit. Lena cheart a thabhairt do Pheadar, áfach, ní mór dúinn a admháil gur éirigh leis rud fónta a chur i gcrích ar an mbealach gránna seo: ba bheag toradh úsáideach a bhíodh ar a raibh idir lámhaibh ag daoroibrithe Stailín, nó ní rabhthas go bunúsach ach á gcéasadh, gan aon chuspóir ceart a bheith lena streachailt. Maidir le Peadar, ní lena gcéasadh amháin a mhaslaigh sé na daoine, ach ar ndóigh, fuair an chuid ba mhó acu bás sa dá chás.
I ndiaidh an chogaidh, fógraíodh an chéad Impire uile-Rúiseach de Pheadar. Nó siúd is go raibh an teideal úd "Sár" á chleachtadh ag ríthe na Moscóive le fada - agus an focal féin - "tsar - bunaithe ar ainm Iúil Caesar ar tús - ní bhíodh Impirí na Rúise ag tabhairt "imperator" orthu féin roimh Pheadar.
Leasaitheoir an Riaracháin is na Sochaí.
Ós rud é go raibh Peadar chomh tugtha sin d'eolaíocht is do léann an Iarthair, agus é ag cur suim i gcóras riaracháin is rialtais na dtíortha Iartharacha fosta, ní hionadh gur chaith sé cuid mhór dá am ag iarraidh malairt crutha a chur ar a thír dhúchais ag déanamh aithrise ar an Iarthar. Is é an rud a theastaigh uaidh ná deireadh a chur leis na "prikazy", na húdaráis lárnacha a raibh gach aon cheann acu bunaithe ar ordú ar leith ón Sár seo nó siúd fadó - déanta na fírinne, "ordú" is bunchiall leis an fhocal "prikaz" féin - agus a gcuid dualgaisí ag teacht salach ar a chéile go mion minic. Bhí sé de rún ag Peadar córas ní ba solúbtha a chur in áit tranglam na b"prikazy". San am céanna, lean Peadar ag cloí na sean-uasalaicme - na tiarnaí talún - le haicme nua de mhaorlathaigh oilte a chur ina hionad. D'aicmigh Peadar na maorlathaigh de réir tábla céimíochtaí in aithris ar chóras na gcéimeanna míleata: an duine a bhainfeadh amach céim sách ard ag dul suas an dréimire seo, bhronnfaí gradam uaisleachta air is ar shliocht a shleachta. Dá thoradh seo, tháinig uasalaicme nua - uasalaicme na maorlathach - in iomaíocht leis na seantiarnaí talún.
Fear Mór Tionsclaíochta agus Marsantachais.
Chuir Peadar an chéad bhun leis an réabhlóid tionsclaíochta freisin, nó bhunaigh sé monarchana anseo is ansiúd le tráchtearraí déantúsaíochta a tháirgiú le haghaidh easpórtála, agus é ag iarraidh an margadh intíre a chosaint ar iompórtáil iasachta san am céanna trí dhleachtanna arda caomhnaitheacha a ghearradh is a thobhach - is é sin, bhí sé ag cleachtadh an chineál polasaí ar a dtugann na staraithe eacnamaíochta marsantachas. (Leis an seachtú haois déag is mó a bhaineann an marsantachas sa chuid is mó den Eoraip, nó tháinig na fiseacrataigh chun tosaigh san ochtú haois déag, agus iad ag cur níos mó béime ar shaoirse an ghnóthadóra ghustalaigh.)
An Cultúr Nua.
Ní raibh moille ar Pheadar nuálacha a thabhairt isteach i gcúrsaí cultúir ach an oiread. Bhunaigh sé scoileanna le heolaithe mara agus loingseoireachta a oiliúint, agus téacsleabhair eolaíochta á bhfoilsiú sa cheimic is san fhisic, sa gheograife is sa réalteolaíocht, sa mhatamaitic is san innealtóireacht. Chrom na saineolaithe ar imeallchríocha na Rúise a léarscáiliú agus ar theangacha a muintire a fhoghlaim is a staidéar. Chuir Peadar deireadh leis na féasóga fada agus le nósanna seanbhunaithe eile nár áirigh sé oiriúnach agus an tír le cur i dtreo na haoise nua. Níor leasc leis, fiú, na féasóga a ghearradh dá chuid cúirteoirí lena láimh féin, rud a chuir an-mhíchompord ar an duine bocht a fuair é féin faoi rásúr an Impire, agus a fhios aige nósanna brúidiúla Pheadair.
Ós rud é nach raibh Peadar, an fear mór ragairne, craicinn agus pléaráca a thréig an chéad bhean chéile s'aige ar mhaithe leis an mbean luí ab ansa leis, - ós rud é nach raibh sé in ann aon tabhairt suas cheart a chinntiú dá mhac, ní bhfuair seisean - Alexey ab ainm dó, agus é ainmnithe as athair Pheadair - le hoidhreacht ach drochthréithe a athar. Bhí sé corrach guagach mar dhuine, agus é ag braiteoireacht ón gcráifeacht go dtí an ragairne óil. Bhain an freasúra coimeádach eaglasta a ngaisneas as an mac, nó bhí siad meáite ar Pheadar a ruaigeadh as an ríchathaoir agus Alexey a chur ina áit mar bhalbhán fannlag d'Impire, le go mbeidís féin ag rialú na tíre. Tháinig an chomhcheilg seo chun solais, áfach, agus thug an t-Impire drochíde mhíthrócaireach dá mhac le hainmneacha na gcomhchealgairí eile a fháscadh as. Sa deireadh thiar thall, maraíodh Alexey sa phríosún.
Fuair Peadar Mór bás sa bhliain 1725 (8 Feabhra), agus é ag saothrú an bháis le tamall éigin cheana, leis na galair ghnéis agus ólacháin a d'fhág an saol sultmhar air.


Alfredo Stroessner.
Oifigeach airm agus deachtóir Phoblacht Pharagua ba ea Alfredo Stroessner. Rugadh é ar an 3 Samhain 1912 agus d'éag sé sa Bhreasaíl ar an 15 Lúnasa 2006. Mac le hinimirceach Gearmánach i bParagua a bhí ann.
Saighdiúireacht.
Sa bhliain 1929 a chuaigh sé sna saighdiúirí. Chuaigh a thír chun cogaidh leis an mBolaiv agus tugadh ardú céime do Stroessner mar gheall ar a ghaisce le linn an chogaidh, is é sin, Cogadh Chaco 1932-1935. Faoin mbliain 1947, nuair a bhris cogadh cathartha amach, bhí Stroessner ina leifteanant-choirnéal, agus thug sé a thacaíocht don réimeas a bhí i gceannas ag an am. Bhí rialtas an-lag sa tír ar feadh na mblianta a bhí ag brath ar thacaíocht an airm.
Sa bhliain 1950 chuidigh Stroessner leis an Dr Federico Chavez teacht i gcumhacht mar uachtarán. Mar luach saothair cuireadh i gceannas ar an arm é.
Deachtóireacht.
D'eagraigh Stroessner éirí amach fuilteach in aghaidh Chavez sa bhliain 1954 agus rinne sé uachtarán de féin i mí Bealtaine 1954. Bhí bliain agus dhá scór slánaithe aige, nuair a bhain sé an chumhacht de Chaves sa bhliain 1954. Chuir sé bun leis an dara deachtóireacht is fadsaolaí i stair Mheiriceá Theas, nó bhí sé ag rialú Pharagua go dtí an bhliain 1989. 1983
Chuaigh Stroessner i gceannas ar an bpríomhpháirtí polaitiúil, na "Colorados" nó na Dearga, agus ruaig sé na ceannairí eile as an tír.
Chuir Stroessner staid éigeandála i bhfeidhm ar an tír. Ba é an leagan oifigiúil den scéal go raibh an daonlathas ann i gcónaí, ach amháin go raibh na cearta sibhialta curtha ar fionraí.
Chuireadh Stroessner cumannachas i leith gach duine a bhí ina éadan. Bhí Stáit Aontaithe Mheiriceá breá sásta tacú leis ar dtús. Deachtóireacht bhrúidiúil a chleacht sé a bhí beo ar an smuigléireacht.
Cé go raibh toghcháin ann, níor cheadaigh Stroessner aon fhreasúra. Atoghadh é ocht n-uaire mar uachtarán Pharagua.
Chuirtí an éigeandáil ar ceal ar na laethanta toghchán le craiceann na hinchreidteachta a choinneáil ar an bhficsean seo. Thairis sin, bhí dhá pháirtí eile seachas na "Colorados" ar an bparlaimint, ach má bhí féin, bhí an bunreacht cóirithe lena chinntiú nach bhfaighfeadh ach na "Colorados" tromlach na suíochán. Bhí an dá pháirtí freasúra sásta comhoibriú leis na "Colorados" an chuid ba mhó den am, nó ní chuirfeadh Stroessner suas le haon fhíor-fhreasúra. Bhí géarleanúint chruálach á déanamh ar na heasaontóirí polaitiúla, agus d'imigh cuid mhór acu as an tír le teacht slán ó lámh thapaidh na bpóilíní rúnda.
Asociación Nacional Republicana Partido Colorado
Ó thaobh na heacnamaíochta de, bhí an saol ag éirí cuíosach maith le Paragua, buíochas leis an smuigléireacht a bhí ina slí bheatha ag an tír go léir. D'fhéadfá gach sórt a cheannach i bParagua saor ó cháin, ó chustam agus ó dhleacht, agus muintir na hAirgintíne ag tonnadh isteach, abair, le gléasra leictreonaice a cheannach ar sladmhargadh.
Lena cheart a thabhairt dó, ní raibh an deachtóir ag diomailt an státchíste, nó b'fhearr
leis bóithre a ghearradh agus scéimeanna fónta tógála eile a chur i gcrích. Mar sin, bhí cuid mhór de mhuintir Pharagua báúil leis, i ndiaidh an iomláin.
Sna hochtóidí, tháinig meath ar an Aontas Sóivéadach agus ar an mbagairt Chumannach a bhí mar shiocair ag Stroessner leis an éigeandáil a choinneáil i bhfeidhm. Mar sin, tháinig fórsaí an fhreasúra le chéile, agus páirtí na g"Colorados" féin ag dul chun cearmansaíochta ar an deachtóir.a>, 1974Ní raibh an rialtas in ann ach an freasúra a ionsaí agus a smachtú le lámh láidir, cleas nach raibh ag obair go rómhaith a thuilleadh.
I mí Feabhra, 1987, d'ionsaigh na póilíní cruinniú freasúra le deoirghás, gan aird a thabhairt air go raibh ambasadóir na Stát Aontaithe i láthair. Tharraing an eachtra seo na seantithe anuas ar Stroessner, nó d'iompaigh rialtas na Stát Aontaithe ina choinne, agus bagraíodh baghcat ar an tír.Andrés Rodríguez Pedotti, uachtarán 3 Feabhra 1989 - 15 Lúnasa 1993
Turnamh .
I ndiaidh an toghcháin dheireanaigh inar vótáladh Stroessner isteach, chinn na fórsaí armtha agus na "Colorados" an deachtóir a chur as oifig faoi dheoidh. Faoi dheireadh, ar an 3 Feabhra 1989, chuir duine dá ghinearáil féin, Andrés Rodríguez, a bhí pósta lena iníon, an ruaig air. Chuir Rodríguez deireadh le tréimhse Stroessner le lámh láidir.
Dhíbir sé an deachtóir go dtí an Bhrasaíl, agus chóirigh Rodríguez toghcháin nua Uachtaránachta faoi dheifir. De réir a chéile tugadh an daonlathas ar ais sa tír.
Chaith Stroessner agus a theaghlach an chuid eile dá saol sa Bhreasaíl. Bhain sé slat a bhuail é féin. Ba é a chuid sotail fód a aimhleasa.
Tholg sé niúmóine tar éis dó dul faoi scian dochtúra i mBrasília, agus shíothlaigh sé ar an 15 Lúnasa 2006.
Tagairtí.
Stroessner, Alfredo
Stroessner, Alfredo


An Tansáin.
Tír san Afraic í Poblacht Aontaithe na Tansáine (Svahaílis: Jamhuri ya Muungano wa Tanzania), nó an Tansáin mar a dtugtar uirthi de ghnáth. Tá an tír suite ag cósta oirthearach na tíre in aice leis an Aigéan Indiach, agus tá teoireannacha aici leis an gCéinia, Uganda, Ruanda, an mBurúin, an Saimbia, an Maláiv, agus le Mósaimbíc agus Poblacht Dhaonlathach an Chongó.
Tagann ainm na tíre ó Tanganyika, an mhórthír, agus na hoileáin Zanzibar san Aigeán Indiach. Is ball den Chomhlathas Briotanach í fós, cé gur glacadh a neamhspleáchas sa bhliain 1961. D'aontaigh Tanganyika agus na hoileáin Zanzibar le chéile sa bhliain 1964, chun "Poblacht Aontaithe Tanganyika agus Zanzibar" a chruthú. Athainmníodh í go dtí an teideal nua-aimseartha níos déanaí.
B'í Dárasalám príomhchathair na tíre, suas go dtí 1996 nuair a bogadh údarás na tíre go dtí Dodoma. Ach is í Dárasalám an chathair is mó sa tír, agus tá roinnt maith den rialtas lonnaithe sa chathair fós.
Tagairtí.
T


Dodoma.
Is í Dodoma príomhchathair na Tansáine. Is í an tríú chathair is mó sa tír seo í. Rinneadh scéim an phríomhchathair a bhogadh ó Dhárasalám go dtí an chathair seo sa bhliain 1973, agus bhog an tionóil náisiúnta i 1996. D’fhan roinnt de na hoifigí i nDárasalám.
De réir an daonáireamh a bhí déanta i 2002, tá 324,347 duine ina gcónaí sa chathair.


Dárasalám.
Iar-phríomhchathair na Tansáine is ea Dárasalám (Araibis: دار السلام‎ Dār as-Salām). Tugadh Mzizima uirthi níos luaithe. Le daonra 250,000, is í Dárasalám an chathair is mó sa tír, agus an áit is saibhre. Cé gur bhogadh an phríomh-chathair go dtí Dodoma le linn na 1970í, is cathair tábhachtach í fós agus tá roinnt den rialtas le fáil anseo fós.


Raidió Fáilte.
Is craoltóir raidió i mBéal Feirste é Raidió Fáilte. Bunaíodh an stáisiún sna hochtóidí, ach ag an am sin, ní raibh cead bainte amach ag an stáisiún craoladh go dleathach. Leanadh ar aghaidh leis ar aon chuma. Le roinnt bliana anuas, tá sé á chraoladh ón Chultúrlann ar Bhóthar na bhFál in iarthar na cathrach. Sa bhliain 2006 thug OFCOM cead buan oifigiúil don stáisiún craoladh, don chéad uair riamh. Go dtí sin, bhí ar Raidió Fáilte cead sealadach a úsáid uair nó dhó i rith na blianta.
Craolann an stáisiún cuid mhaith chláir éagsúla, don aos óg agus aosta, mar shampla nuacht, cúrsaí pobail, ceol de gach chineál, agus neart eile. Bíonn sé ar fáil i mBéal Feirste ar 107.2 FM, agus tá sé ar fáil ar fud an domhain mhór, trí mheán an idirlín, ó mhí na Bealtaine 2007 ar aghaidh.


Teangacha Ceilteacha.
Is iad na teangacha Ceilteacha na teangacha a d'eascair ón bPróta-Cheiltis, brainse d'fhine na dteangacha Ind-Eorpacha. Sa mhílaois dheireanach roimh bhreith Chríost, bhí na teangacha seo á labhairt ar fud na hEorpa. Inniu, áfach, níl ach ceithre theanga den ghrúpa seo fágtha beo, agus iad á gcloisteáil in áiteanna in Éirinn agus sa Bhreatain, in oirthear Cheanada, sa Phatagóin i ndeisceart na hAirgintíne, i measc grúpaí scaipthe sna Stáit Aontaithe agus san Astráil, agus ar leithinis na Briotáine san Fhrainc.
Teangacha Ceilteacha na Mór-roinne.
Chuaigh na teangacha Ceilteacha in Ilchríoch na hEorpa in éag i ndiaidh do na Rómhánaigh a gcuid tailte a shealbhú agus a choilíniú. Cé nár dhruid na Rómhánaigh siar ón gcinedhíothú ná ón gcineghlanadh, ní féidir a rá gur mharaigh siad na Ceiltigh ar fad. Bhí sibhialtacht cuíosach forbartha ag na Ceiltigh, idir bhóithre agus chathracha, rud a chuidigh leis an Laidin dul chun forleithne mar theanga labhartha i measc na gCeilteach. Ní bhreactaí síos a dhath sna teangacha seo ach an chorruair, nó ní dhearnadh saothrú ná caighdeánú liteartha orthu riamh. Ar aon nós, níl ach inscríbhinní scaipthe fágtha díobh inniu.
Teangacha tábhachtacha Ceilteacha sa tseanársaíocht ab ea an Leapóintis, an Ghaillis, agus an Cheiltibéiris. Ainmneacha iad seo atá baiste ag na saineolaithe orthu, nó níl an oiread fágtha díobh is go mbeadh a fhios againn an t-ainm a thugadh lucht a labhartha orthu ar aon nós.
Is iad na hinscríbhinní agus na graifíní sna teangacha seo na foinsí is tábhachtaí atá againn, chomh maith leis an gcorrfhocal ar na boinn airgid, ar uirlisí cistine agus araile. Thairis sin, tá lorg na gCeilteach le haithint ar na logainmneacha agus ar na teangacha Rómánsacha a tháinig in áit na dteangacha Ceilteacha. Na húdair Chlasaiceacha a bhí ag scríbhneoireacht as Laidin nó Gréigis - Iúil Caesar, cuir i gcás - ba mhinic a tharraing siad focail iasachta ón gCeiltis chucu, nuair a bhí siad ag tabhairt cur síos ar nósanna na gCeilteach.
Is féidir linn a bheith ina mhuinín go raibh gach teanga Cheilteach san ilchríoch roinnte ina lán canúintí éagsúla, ach amháin an Leapóintis, ó bhí sí á labhairt i limistéar sách cúng. Ní raibh sí in úsáid ach i dTuaisceart na hIodáile, agus í sách cosúil leis an nGaillis. Deir saineolaithe áirithe, fiú, nach raibh inti go bunúsach ach canúint de chuid na Gaillise.
Na téacsaí is luaithe atá fágtha againn sna teangacha seo, tagann siad ón tríú haois roimh bhreith Chríost, agus iad ag baint úsáide as aibítrí éagsúla. Ó nár fhorbair traidisiún ceart scríbhneoireachta ag aon teanga Cheilteach san Mhór-roinn, ba nós le lucht a scríofa dul i dtuilleamaí na haibítre a fuair siad in aice láimhe. Mar shampla, bhí Gréigis á saothrú go forleathan i Massilia (Marseille), cionn is gur coilíneacht Ghréagach a bhí ann ar dtús. Dá bhrí sin, thángthas ar inscríbhinní Gaillise i nDeisceart na Fraince atá litrithe san aibítir Ghréagach.
Is deacair a rá cén t-am a chuaigh an Cheiltis in éag in Ilchríoch na hEorpa. Glactar leis go raibh na daoine dátheangach i bhfad i ndiaidh ghabháltas na Rómhánach ar an nGaill, agus creidtear freisin go raibh béarlagair measctha nó fiú nasctheanga de shórt éigin á cloisteáil, abair, sa Ghaill (an Fhrainc) ar feadh i bhfad. Cé go síleann na saineolaithe ar fad gur tháinig an t-áitreabh Ceilteach sa Bhriotáin ar an bhfód de thoradh imirce shéasúrach na n-iascairí ó Chorn na Breataine, tá siad ann a deir go raibh an oiread sin fágtha den Ghaillis san am sin is go raibh na hiarsmaí seo in ann a sliocht a fhágáil ar an mBriotáinis, mar dhúshraith theangeolaíoch.
Ceiltibéiris.
Ceiltibéiris a thugtar ar an teanga Cheilteach a bhí á labhairt i Leithinis na hIbéire (Leithinis na bPirinéithe), áit a bhfuil an Spáinn agus an Phortaingéil inniu. Is iad na hiarsmaí is mó atá fágtha againn den Cheiltibéiris ná na táibléid chré-umha ar thángthas trasna orthu i mBotorrita in aice le Zaragoza sa Spáinn. Is é an táibléad ar a dtugtar "Botorrita I" an ceann is mó acu. Ar thaobh amháin den táibléad seo, feictear céad cúig fhocal fichead de théacs, agus ar an taobh eile, tá aon fhocal is trí fhichid eile. Glactar leis gur rabhadh is ea an téacs is faide acu faoin díoltas a d'imreofaí ar aon duine a sháródh naofacht na háite, agus gur liosta ainmneacha atá ar an taobh eile.
An cineál téacsaí is minicí a bhíonn le fáil sa Cheiltibéiris, diomaite de tháibléid Botorrita, is é an cineál ar a dtugtar "tesserae hospitalis". Cineál conarthaí síochána atá ann idir dhá threibh nó dhá dhream cosúil le treibh.
Gaillis.
Is í an Ghaillis an teanga Cheilteach a bhí á labhairt sa Ghaill, is é sin, san Fhrainc. Na hiarsmaí atá ann, is inscríbhinní uaighe agus graifíní, chomh maith leis an gcupla focal a fheictear ar shoithí, ar uirlisí cistine nó ar airm. Cuir i gcás, tá muga ann agus na focail úd "neddamon delgu linda" ("tá deoch na gcomharsan ionam") greanta air.
Ar na hinscríbhinní móra, is fiú inscríbhinn Chamalières a lua. Táibléad luaidhe atá ann, agus ceithre fhocal is trí scór le léamh air. An aibítir a úsáidtear, is í an leagan lámhscríofa den aibítir Rómhánach í. Sórt eadarghuí atá ann nó ofráil mhóideach, is é sin, achainí phoiblí atá dírithe ar na déithe. Tá trí chuid ann, mar atá, guí chuig na déithe, liosta na ndaoine a bhfuiltear ag guí ar a son, agus an mhóid atá na daoine seo a mhionnú.
Sa bhliain 1983, tháinig dhá tháibléad luaidhe chun solais i L'Hospitalet-du-Larzac. Tá céad is trí scór focal ann, agus is é an chuma atá ar an scéal gur mallachtaí ó bheirt dhraíodóirí atá ann. Is í inscríbhinn Larzac an téacs is faide atá ann as Gaillis.
Teangacha Ceilteacha na nOileán.
Na teangacha Ceilteacha a labhraítear inniu, baineann siad uile le hOileáin Iarthar na hEorpa, an Bhriotáinis san áireamh, mar a aithnítear ar a hainm. Is gnách iad a aicmiú ina dhá ngrúpa de réir mar a d'fhorbair an fhuaim úd [kw], a bhí ann sa Phróta-Cheiltis, sna teangacha éagsúla. I gcuid de na teangacha, is mar [k] a chloistear inniu í, agus is iad seo na teangacha Q-Cheilteacha. Na teangacha eile, áfach, d'iompaigh an fhuaim seo ina [p] iontu, agus mar sin, tugtar na teangacha P-Cheilteacha orthu. (Is féidir an t-aicmiú seo a chur i bhfeidhm ar theangacha Ceilteacha na Mór-roinne freisin: mar shampla, teanga P-Cheilteach ab ea an Ghaillis, agus teanga Q-Cheilteach a bhí sa Cheiltibéiris.)
Na Teangacha Breatnacha.
Na teangacha P-Cheilteacha a labhraítear inniu, is gnách teangacha Breatnacha nó Briotanacha a thabhairt orthu. Dhá theanga bheo atá ann, is é sin, an Bhreatnais, atá ó dhúchas ag leathmhilliún duine sa Bhreatain Bheag in iarthar na Breataine Móire, agus an Bhriotáinis, a labhraítear i Leithinis na Briotáine in iarthuaisceart na Fraince. An tríú teanga Bhreatnach a bhí ann, mar atá, an Choirnis, chuaigh sí in éag ag druidim chun deiridh don ochtú haois déag, nuair a shíothlaigh Dolly Pentreath, an cainteoir dúchais deireanach, i Mousehole i gCorn na Breataine. Inniu, tá gluaiseacht teanga ag iarraidh an Choirnis a athbheochan, ach níltear ar aon bharúil faoin gcineál Coirnise ab fhearr a úsáid.
Na Teangacha Gaelacha.
Na teangacha Q-Cheilteacha arís, is gnách teangacha Gaelacha a thabhairt orthu. Dhá theanga bheo atá ann fosta, mar atá, Gaeilge na hÉireann agus Gaeilge na hAlban, nó an Ghàidhlig. An tríú teanga acu a bhí ann, mar atá, Gaeilge Oileán Mhanann nó an Mhanainnis, fuair a cainteoir deireanach dúchais, Ned Maddrell ("Ned Beg Hom Ruy", is é sin, Éamonn Beag Thomáis Rua) bás sna seachtóidí. Tá dornán cainteoirí ann, áfach, a úsáideann an teanga seo inniu féin, agus cuid acu ag tabhairt le fios gurbh iad a seanmháthair agus a seanathair a mhúin an teanga dóibh. Tá gluaiseacht athbheochana teanga ag obair in Oileán Mhanann chomh maith, agus tacaíocht áirithe phoiblí ag teacht di.
Meath na dTeangacha Ceilteacha agus a nAthbheochan.
Tá sé ina ghnáthscéal ar fud an domhain gur teangacha marbha iad na teangacha Ceilteacha ar fad, rud a chuireann go mór mór isteach ar aon duine a dhéanann taighde orthu, go háirithe ar an staid agus ar an stádas atá acu sa tsochaí. Rinne Torlach Mac Con Midhe taighde ar an dóigh a ndeachaigh na teangacha Ceilteacha i laige i "margadh na teanga" agus ar na díoscúrsaí faoi na teangacha Ceilteacha sna teangacha móra - an Béarla, an Fhraincis agus an Ghearmáinis (Mac Con Midhe, 2005).
I leabhar eile faoin nGaeilge i dTuaisceart Éireann, "Irish Language in Northern Ireland - The Politics of Culture and Identity" (Macmillan's Press 1999), thagair Camille O'Reilly don rud ar ar bhaist sí "díoscúrsa na teanga mairbhe". Is é an rud atá i gceist leis an díoscúrsa ná rialacha nó dlíthe neamhscríofa a chuireann srianta leis an dóigh ar féidir trácht a dhéanamh ar rud ar leith - ar an teanga, mar shampla. Coinníonn na rialacha seo saoldearcadh áirithe, nó fiú saol áirithe - réaltacht shochúil ar leith - i bhfeidhm. Mar sin, nuair atá díoscúrsa na teanga mairbhe i bhfeidhm, ní féidir le haon duine a rá nach teanga mharbh í an Ghaeilge, cuir i gcás, - nó má dhéanann sé a leithéid, tarraingeoidh sé líomaintí faoi neamhoibiachtúlacht agus náisiúnachas anuas air féin. Is é is toradh do nósanna an díoscúrsa seo, áfach, ná go nglacann go leor daoine leis nach féidir leis an duine a bhfuil Gaeilge aige bheith ina thaighdeoir oibiachtúil agus é ag déanamh staidéir ar chúrsaí na teanga.
Mar sin, níl i gcuid mhór den chaint faoi "bhás" na dteangacha Ceilteacha ach gnáthbholscaireacht ó lucht an aineolais. Ina dhiaidh sin féin, is féidir a rá go bhfuil meath as an ngnáth tagtha ar na teangacha Ceilteacha ar fad le cupla céad bliain anuas.
Is minic a chuireann dreamanna náisiúnaíocha Ceilteacha an meath i leith géarleanúintí gníomhacha agus cineghlanadh. Cé go bhfuil áibhéil áirithe déanta acu ar an taobh seo den scéal, is féidir a rá go bhfuil cuid nach beag den cheart acu. Nuair a bhítí ag iarraidh an teanga a ruaigeadh d'aon ogham, áfach, is beag rath a bhí air. Ba mhó an tionchar a bhí ag claontachtaí na forbartha socheacnamúla, agus na daoine ag síleadh gur imthoscaí oibiachtúla iad nach féidir le haon duine mórán a dhéanamh fúthu.
An Ghaeilge in Éirinn.
In Éirinn, b'é an Drochshaol (an Gorta Mór) a bhain an teanga de bhéal na ndaoine i lár na tíre, cé gur féidir a rá go raibh an malartú teanga tosaithe roimh an ngorta féin in áiteanna cosúil le Contae Chill Chainnigh, mar is féidir a léamh ar chín lae Amhlaoibh Uí Shúilleabháin, cuir i gcás. Ní mór, áfach, tagairt a dhéanamh don mheas mhór a bhí ag ceannairí polaitiúla na nGael féin ar an mBéarla mar theanga. Is é an tuairim a bhí ag Dónall Ó Conaill, mar shampla, ná go raibh an Béarla i bhfad ní b'úsáidí ná an Ghaeilge, agus go raibh sé ní ba thábhachtaí an Béarla a chur ar fáil do na Gaeilgeoirí ná eolas agus faisnéis a scaipeadh i measc na nGael ina dteanga féin (Nic Éinrí, 1971).
"Is fíric é, agus caithfidh muid talamh slán a dhéanamh de, cé go bhfuil siad ag déanamh aithrise ar Shasana agus ar nósanna na nGall, go bhfuil formhór mór na nGael ar fud an domhain ag glacadh déistine le Sasana, agus iad, ceart nó mícheart - ag baint suilt as mí-ádh Shasana agus ag éirí míshásta faoina rath."
Is é an fhuascailt a bhí de hÍde a thairiscint ná filleadh ar an dúchas agus an teanga náisiúnta a athbheochan mar theanga ghnáthchumarsáide agus oideachais. Ar dtús, bhí sé ag iarraidh ceist na teanga agus ceist pholaitiúil na hÉireann a choinneáil scartha ó chéile, agus is iomaí Aontachtach nó Protastúnach a chuaigh sa Chonradh. Ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorbair náisiúnachas na láimhe láidire, de réir a dhinimice féin, agus sa deireadh thiar thall, fuarthas ceist na teanga agus ceist an neamhspleáchais pholaitiúil fite fuaite le chéile. Bhí cuid mhór de na luathnáisiúnaithe den diantuairim gur leor saoirse a bhaint amach d'Éirinn agus stát neamhspleách a chur ar bun leis an teanga a shlánú.
Ina dhiaidh sin féin, níor éirigh leis an tionscadal seo leath chomh maith agus a creideadh. Ó thaobh amháin, maireann formhór mór na nÉireannach ag labhairt Béarla amháin, agus is fánach focal Gaeilge a chluinfeá uathu. Ón taobh eile, áfach, d'éirigh leis na hÉireannaigh an teanga a choinneáil beo agus a fhorbairt mar ghléas cumarsáide le haghaidh scríbhneoireacht intleachtúil. Thairis sin, hardaíodh a stádas sa tsochaí agus sa státseirbhís.
An Bhreatnais sa Bhreatain Bheag.
Sa Bhreatain Bheag, ní dhearnadh aon ghéarleanúint ar bhunadh dúchasach an chúige ar chúiseanna reiligiúnda, ós rud é gur Protastúnaigh a bhí iontu. Thairis sin, bhí traidisiún léinn agus léitheoireachta ag na Breatnaigh, mar Phrotastúnaigh, agus leabhair is billeoga bolscaireachta á gclóbhualadh is á bhfoilsiú sa teanga. Nuair a thosaigh an tionsclaíocht ag borradh sa Bhreatain Bheag, b'í an Bhreatnais a teanga. Ní raibh an Bhreatain Bheag in ann an lucht oibre a sholáthar do na monarchana, agus mar sin, tháinig na mílte Béarlóirí aonteangacha isteach ó Shasana le dul ag obair iontu. Chúngaigh a dteanga siúd ar an mBreatnais. B'í an Bhreatnais teanga an teampaill, ach b'é an Béarla a labhraítí ag cruinnithe Pháirtí an Lucht Oibre agus an cheardchumainn, agus nuair a d'éirigh gluaiseacht an lucht oibre ní ba thábhachtaí mar spreagadh intinne don chosmhuintir ná an reiligiún, chúlaigh an Bhreatnais dá réir.
An Ghaeilge (an "Ghàidhlig") in Albain.
In Albain, glactar leis gurb í an díbirt ar a dtugtar Fuadach na nGael ("Fuadach nan Gaidheal" i nGaeilge na hAlban) nó an "Highland Clearance" as Béarla ba mhó a chuir luas leis an malartú teanga. Go bunúsach, bhí taoisigh na gclann Albanach tar éis dearmad a dhéanamh dá gcuid dualgaisí mar choimirceoirí don chosmhuintir Ghaelach, agus iad den tuairim go mbeadh brabús ní b'fhearr sna caoirigh. Mar sin, chuir siad d'fhiachaibh ar an gcosmhuintir na tailte a ghéilleadh do na caoirigh.
De dheasca an Fhuadaigh, tá an teanga beagnach imithe sa mhórthír inniu. Is iad Inse Gall, nó na hOileáin Thiar, mar a thugtar orthu go háitiúil ("Na hEileanan a-Niar" as Gàidhlig) an t-aon áit inar féidir a rá go bhfuil an Ghàidhlig ag maireachtáil mar bheotheanga phobail ansin inniu.
Faoin am céanna ar cuireadh an Fuadach i gcrích, tháinig córas scolaíochta ar an bhfód sna Garbhchríocha a thug aitheantas áirithe don Ghàidhlig. Tháinig athrú ar na cúrsaí seo sa bhliain 1872, nuair a bunaíodh scoil náisiúnta aonteangach ina ionad, scoil nach raibh ach Béarla á fhoghlaim inti. Ó sin i leith, bíonn an pobal Gàidhlige ag éileamh tuilleadh úsáide agus stádais don teanga sa chóras scolaíochta, agus an stát iontach mall ag freagairt. Sa bhliain 1918, reachtaíodh dlí nua a d'fhoráil go bhféadfaí Gàidhlig a mhúineadh áit a mbeadh sí á labhairt ag an bpobal, ach níorbh ionann sin is a rá go mbeifí sásta ábhair eile a chur á dteagasc trí mheán na teanga. Faoi lár na fichiú haoise, áfach, glacadh leis go praiticiúil nár mhór dul i dtuilleamaí na Gàidhlige mar ghléas teagaisc a fhad is nach mbeadh an Béarla intuigthe ag na páistí.
Is Protastúnaigh iad formhór na nGael in Albain, rud a fhágann go bhfuil ról lárnach ag an léitheoireacht agus ag an mBíoblóireacht ina gcreideamh siúd. Thairis sin, tá cuma an-dúchasach ar shaol reiligiúnda na heaglaise Saor-Phreispitéirí i nGaeltacht na hAlban, agus í go mór mór i muinín nósanna Gaelacha mar chuid de na deasghnátha, ar nós amhránaíocht thraidisiúnta na n-iomann eaglasta.
Maidir le ról na Gàidhlige i saol na hAlban taobh amuigh den Ghaeltacht, ní mór cuimhne a choinneáil air nach bhfuil náisiúnachas na nAlbanach bunaithe ar an bhféiniúlacht Ghaelach, murab ionann agus náisiúnachas na hÉireann. Mar sin, an spreagadh atá ann don Bhéarlóir in Éirinn Gaeilge a fhoghlaim is a shaothrú ar chúiseanna náisiúnta, níl a leithéid ann in Albain, nó, ar a laghad, níl sé leath chomh láidir céanna. Cuireann náisiúnachas na hAlban níos mó béime ar na forais náisiúnta, ar nós Phairlimint na hAlban, dlíthe na hAlban nó stair na hAlban. Ní mór a rá, fosta, go bhfuil trí theanga ag Albain ar féidir mórtas cine Albanach a chur in iúl trína n-úsáid, is é sin, an leagan Albanach den Bhéarla chaighdeánta (Béarla na hAlban), an Albainis (an teanga ar a dtugtar "Lowland Scots" as Béarla) nó an Ghàidhlig féin.
Mar sin, má tháinig a leithéid d'eagraíocht agus An Comunn Gàidhealach (is é sin, an Cumann Gaelach in Albain) ar an bhfód sa bhliain 1891, is ar éigean is féidir í a chur i gcomparáid le Conradh na Gaeilge in Éirinn, a bhí ceaptha leis an nGaeilge a chur ar ais i mbéal na nÉireannach sa Ghalltacht. Is iad na cúrsaí cultúrtha an chloch is mó ar phaidrín an Chumainn Ghaelaigh in Albain inniu, go háirithe an Mòd Náisiúnta, an fhéile chultúrtha bhliantúil atá inchomparáide leis an Eisteddfod Genedlaethol sa Bhreatain Bheag agus le hOireachtas na Gaeilge in Éirinn.
Le gnó an bhrúghrúpa i gcúrsaí polaitiúla a dhéanamh agus leis na cearta teanga a chur chun cinn, tháinig eagraíocht eile chun saoil i lár na n-ochtóidí, mar atá, Comunn na Gàidhlig. Faigheann an Cumann seo cuidiú agus maoiniú ó Bhord Forbartha na nGarbhchríoch is na nOileán, ar gníomhaireacht fhorbartha é de chuid an rialtais in Albain. Le cabhair an Bhoird seo a bunaíodh cumann ar leith d'fhoghlaimeoirí na Gàidhlige, mar atá, Comunn an Luchd-Ionnsachaidh.
An Mhanainnis in Oileán Mhanann.
Ós rud é go bhfuil Oileán Mhanann sách scartha ó shaol an Bhéarla, mhair an teanga slán na céadta bliain beag beann ar smacht polaitiúil na Sasanach ar an oileán, cé gurbh é an Béarla teanga oifigiúil na mbailte móra agus an riaracháin. Ón mbliain 1334 i leith, bhí an t-oileán á rialú ag tiarna éigin a bhain le huasalaicme Normánach Shasana. An tiarna deireanach den chineál seo, mar atá, Diúc Athol, dhíol sé an t-oileán le coróin Shasana sa bhliain 1765. Bhí an smuigléireacht ina gnó forleathan san oileán, rud a spreag rialtas Shasana chun seilbh dhíreach a fháil ar Mhanainn le dlíthe an Rí a chur i bhfeidhm ansin. Nuair a cailleadh an gnó sin, áfach, thosaigh an t-oileán ag bánú in éagmhais teacht isteach, agus na daoine ag aistriú go Meiriceá ar lorg pá. Shocraigh an chuid is mó de na Manannaigh i Meiriceá síos in Ohio, timpeall ar chathair Cleveland, agus creidtear go raibh an Mhanainnis á labhairt mar theanga phobail i gCleveland níos deireanaí ná in Oileán Mhanann féin.
Nuair a bhí na Manannaigh féin ag dul ar imirce ina sluaite móra, chuir turasóirí saibhre Sasanacha sonrú san oileán mar áit saoire, agus thosaigh siadsan ag tonnadh isteach. D'éirigh gnó na cuairteoireachta ina tionscal mór i Manainn, agus ar ndóigh, bhí an Béarla de dhíobháil ar na bundúchasaigh a bhí ag iarraidh cupla pingin a shaothrú ag freastal ar na turasóirí. Dá réir sin, thosaigh an malartú teanga in Oileán Mhanann, agus i lár na naoú haoise déag, scoith an Béarla an Mhanainnis mar theanga thromlaigh san oileán. I dtús na fichiú haoise, bhí an Mhanainnis imithe mar theanga phobail, ach mhair seanchainteoirí in áiteanna go dtí an dara leath den aois chéanna. Fuair an cainteoir deireanach dúchais, Ned Maddrell ("Ned Beg Hom Ruy", Éamann Beag Thomáis Rua), bás ar an seachtú lá fichead de Mhí na Nollag sa bhliain 1974.
Thosaigh gluaiseacht athbheochana na teanga i ndeireadh na naoú haoise déag, agus na daoine ag tuiscint go raibh an Mhanainnis ag imeacht go tiubh téirimeach mar theanga dhúchais, agus obair ar leith ag teastáil leis na hiarsmaí féin a shábháil. Bhí bunú Chonradh na Gaeilge in Éirinn ina réamhshampla tábhachtach ag lucht athbheochana na Manainnise. Bunaíodh Yn Çheshaght Ghailckagh, nó Cumann Gaelach Oileán Mhanann, ar an dara lá fichead de Mhí na Márta sa bhliain 1899. Bhí an cumann seo dírithe ar an Manainnis a choinneáil beo mar theanga náisiúnta agus ar litríocht a fhoilsiú agus ar scríbhneoireacht a spreagadh sa teanga.
Chuir lucht athbheochana na Manainnise an-bhéim ar an mbéaloideas, nó b'é sin an t-aon litríocht dhúchasach a bhí acu i dtús báire, díomaite de na foilseacháin spioradálta ón ochtú haois déag. Sna blianta 1913-1919, bhí Yn Çheshaght Ghailckagh ag foilsiú "Mannin", iris leathbhliantúil ina gcuirtí i gcló idir bhéaloideas Manainnise agus altanna faoi shaol traidisiúnta Oileán Mhanann. Tháinig deireadh leis an iris, áfach, nuair a fuair an t-eagarthóir, Sophia Morrison, bás. Bhí sí ina rúnaí ar Yn Çheshaght agus ina bailitheoir mór béaloidis.
I ndiaidh bhás Morrison, bhí an saol Manainnise ciúin go leor ar feadh tamaill, go dtí gur tháinig sracadh nua ann le hobair Mona Douglas. Bhí sise ina béaloideasóir tábhachtach cosúil le Morrison, agus luiteamas aici le náisiúnachas na hÉireann. Cuirtear ina leith, fiú, go raibh sí ag brath ar dhul i dtuilleamaí na Gearmáine Naitsíche le saoirse a bhaint amach do Mhanainn. Ar a laghad, dealraíonn sé go raibh lámh aici i mbunú Ny Manninee Dhooie, eagraíocht náisiúnaíoch a bhí báúil leis na Gearmánaigh, agus de réir an taighde a rinne an scoláire Manannach George Broderick ar stair na gluaiseachta náisiúnaíche i Manainn, bhí níos mó ná báúlacht i gceist. Faoin am céanna a raibh Mona Douglas ag béaloideasóireacht, bhí baicle de scoláirí Ceilteacha ag obair faoi cheannas Ludwig Mühlhausen do lárionad taighde an SS, agus iad ag cur an-spéise in Oileán Mhanann mar áit ina bhféadfadh an Ghearmáin leas a bhaint as an náisiúnachas áitiúil le dochar a dhéanamh don Ríocht Aontaithe. Bhí saineolaí ar leith ag an Lárionad le ceisteanna na Manainnise agus Oileán Mhanann a phlé, mar atá, Gerhard von Tevenar, agus é chomh heolach ar chúrsaí an oileáin is gur léir go raibh cairde nó lucht teagmhála aige i Manainn féin.
Mar sin, is dócha go raibh daoine i ngluaiseacht na Manainnise agus iad fonnmhar chun comhoibriú leis na Gearmánaigh. Má bhí féin, áfach, ní bhfuair siad áiméar riamh le sin a dhéanamh, agus mar sin, sheachain cúis na Manainnise an líomhain faoi fhealltóireacht agus faoi Fhaisisteachas a chuir isteach go mór mór ar ghluaiseacht athbheochana na Briotáinise i ndiaidh an chogaidh.
Sna blianta iarchogaidh, b'é Douglas Fargher a bhí ina rúnaí ar Yn Çheshaght Ghailckagh agus ina fhear mór gluaiseachta. Sa bhliain 1952, d'eisigh sé achainí ar mhuintir Mhanann an teanga a fhoghlaim agus a shaothrú, agus níos déanaí, i ndiaidh seal a chaitheamh thar lear, bhí sé an-ghníomhach ag réiteach leabhar don chló agus ag athfhoilsiú seanleabhar Manainnise. Sna seachtóidí a thosaigh na hOicheanta Gaelacha ("Oieghyn Gailckagh"), is é sin, cruinnithe tráthrialta d'fhoghlaimeoirí Manainnise a chuir ar a gcumas labhairt na teanga a aclú.
Níor cuireadh an Mhanainnis ar fáil sna scoileanna roimh an mbliain 1974. Ar dtús, ní raibh ann ach sórt caitheamh aimsire taobh amuigh den churaclam, ach sa bhliain 1982, forbraíodh an chéad scrúdú caighdeánaithe (GCE O-Level) sa Mhanainnis.
An Bhriotáinis sa Bhriotáin.
Go traidisiúnta, labhraítear an Bhriotáinis sa chuid is faide siar den Bhriotáin, ar an taobh thiar den líne idir Plouha agus Vannes. Bhí sí á labhairt ag scothaicmí léannta go dtí an dóú haois déag, ach ina dhiaidh sin, d'fhan sí teoranta do mhuintir na tuaithe in Iarthar na Briotáine nó Breizh Izel, nuair a bhí na daoine uaisle agus, in aithris orthu siúd, na buirgéisigh á tréigean ar mhaithe leis an bhFraincis. B'í an Laidin an teanga scríofa ba tábhachtaí i nDiúcacht na Briotáine go dtí gur tháinig an Fhraincis ina háit sa chúigiú haois déag. Ina dhiaidh sin féin, tá traidisiún liteartha áirithe ag an mBriotáinis, agus bíonn Briotáiniseoirí an lae inniu ag tarraingt ar an tSean-Bhriotáinis ar lorg téarmaíochta teicniúla nó eolaíche don Nua-Bhriotáinis.
Bhí monarcacht na Fraince, an t-"ancien régime", ar nós cuma liom faoi na teangacha mionlaigh sa tír. I ndiaidh na réabhlóide, áfach, d'athraigh na cúrsaí go hiomlán, nó b'ansin a cuireadh tús le polasaithe a bhí meáite ar an bhFraincis a chur á labhairt ar fud na tíre agus na teangacha is na canúintí eile a bhaint de bhéal na ndaoine. Ní raibh lucht déanta na bpolasaithe seo in ann teangacha a aithint thar chanúintí, nó ní raibh, dar leosan, ach dhá rud ann, mar atá, an Fhraincis agus an "patois". Bhí polaitíocht ag baint leis na hiarrachtaí seo, ar ndóigh. Bhí lucht na réabhlóide den tuairim go raibh na teangacha réigiúnda fite fuaite leis an bhfrithréabhlóideachas agus go raibh na monarcaithe agus na sagairt ag baint leasa as na teangacha seo mar bhábún leis an gcosmhuintir a choinneáil scartha ón réasún, ón réabhlóideachas agus ón oideachas. Deir lucht athbheochana na Briotáinise go raibh an lucht rialtais ag cur fíor-chatha sna scoileanna leis an teanga a chur de dhroim an tsaoil go hiomlán, agus go rabhthas ag náiriú na bpáistí a bhí ag labhairt Briotáinise chomh deireanach leis na seascaidí.
Bhí an Bhriotáinis á labhairt ag milliún agus trí chéad míle duine sa bhliain 1930. Tá leathmhilliún fágtha inniu, i ndiaidh an ródaigh a rinne na meáin chumarsáide agus córas lárnaithe polaitiúil na Fraince ar an teanga. I dtús na fichiú haoise, bhí duine as gach beirt in Iarthar na Breataine dall ar an bhFraincis ar fad, agus an chuid eile dátheangach san Fhraincis agus sa Bhriotáinis. Faoi lár na fichiú haoise, ní raibh ach céad míle duine aonteangach sa Bhriotáinis.
Sa bhliain 1925, bhunaigh an tOllamh Roparz Hemon an iris úd Gwalarn le litríocht a fhoilsiú sa teanga. I rith an chéad naoi mbliana déag eile, bhí an iris seo agus an scoil scríbhneoirí ina timpeall ag iarraidh an Bhriotáinis a ardú ar aon leibhéal leis na teangacha móra domhanda. Bhí idir bhunsaothair liteartha agus aistriúcháin á gcur i gcló ar an iris.
Sa bhliain 1946, tháinig an iris úd Al Liamm i gcomharbas ar Gwalarn. Ina dhiaidh sin, bunaíodh sraith mhaith irisí Briotáinise, agus an litríocht ag fás agus ag forbairt sa teanga. Inniu, tá i bhfad níos mó litríochta ar fáil i mBriotáinis ná a shamhlófá le teanga neamhfhorleathan.
Sa bhliain 1977, cuireadh bun leis na chéad scoileanna "Diwan", a bhí ag dul i muinín an tumoideachais le Briotáinis a theagasc do dhaoine óga. Modh eile ar baineadh triail as san am ab ea "Div Yezh" nó an cur chuige dátheangach.
Sa bhliain 2004, foilsíodh aistriúchán Briotáinise d'eachtraí Astérix. Is fiú sonrú a chur ann go bhfuil cónaí ar Astérix féin sa Bhriotáin, de réir an ghreannáin féin.
Tá clú idirnáisiúnta anois ar roinnt fhilí, teangeolaithe agus scríbhneoirí próis a bhfuil saothair scríofa acu sa teanga, ar nós Yann-Ber Kalloc'h, Roparz Hemon, Anjela Duval, agus Per-Jakez Hélias.
An Choirnis i gCorn na Breataine.
Tháinig scoilt gheografach idir Ceiltigh Chorn na Breataine agus Ceiltigh na Breataine Bige i ndiaidh chath Beorham sa bhliain 577, nuair a shealbhaigh na hAngla-Shasanaigh an limistéar idir an dá thír Bhreatnacha. De réir mar a bhí Wessex, an ceann is Iartharaí de na ríochtaí a bhunaigh na hAngla-Shasanaigh sa Bhreatain Mhór, ag ascnamh siar, bhí na Ceiltigh ag cúlú isteach chucu i gCorn na Breataine, go dtí gur bhris an Rí Athelstane an cath orthu ar fad thart ar an mbliain 930. Mar sin féin, bhí an Choirnis á labhairt ansin i bhfad i ndiaidh an chatha seo, agus shroich líon a cainteoirí a buaicphointe sa tríú haois déag. Meastar go raibh timpeall tríocha naoi míle duine (39,000) á labhairt san am sin.
Sa bhliain 1549, cuireadh Leabhar na hUrnaithe Coitinne in úsáid i Sasana in áit na seanleabhar urnaithe Caitliceacha, mar chuid den Reifirméisean. Bhí Corn na Breataine coimeádach i gcúrsaí an chreidimh, agus cuid mhaith de mhuintir na tíre dall ar fad ar an mBéarla sa leabhar nua urnaíochta seo. Mar sin, d'éirigh siad amach in aghaidh an leabhair urnaíochta, agus cuireadh an cheannairc seo faoi chois le lámh láidir. Meastar gur mharaigh saighdiúirí an Rí ceithre mhíle duine sa teagmháil, gan aon trácht a dhéanamh ar an anlathas polaitiúil a cuireadh i bhfeidhm ar an gCorn ina dhiaidh sin, mar dhíoltas. Ó thaobh na Coirnise de, chuir an smachtú seo an-luas leis an malartú teanga.
Chuaigh an Choirnis in éag sa bhliain 1777, nuair a shíothlaigh an cainteoir deireanach dúchais, Dolly Pentreath. Bhí Béarla aici chomh maith leis an gCoirnis. Fuair an cainteoir deireanach aonteangach, Chesten Marchant, bás sa bhliain 1676. Táthar ag áitiú, áfach, go raibh leagan éigin den Choirnis, leagan nasctheangaithe b'fhéidir, á labhairt ag cupla duine chomh deireanach leis an dara leath den naoú haois déag, agus gur chóir "an cainteoir deireanach traidisiúnta" a thabhairt ar John Davey (+1875) nó Alison Treganning (+1906).
Thosaigh athbheochan na Coirnise i dtús na fichiú haoise, nuair a d'fhoilsigh Henry Jenner agus Robert Morton Nance a leagan atógtha den teanga, mar atá, "Kernewek Unyes" nó an Choirnis Aonchineálaithe. Bhí an caighdeán seo bunaithe ar Choirnis na litríochta Clasaicí, mar atá, Coirnis liteartha na ceathrú is na cúigiú haoise. Chuaigh Jenner agus Nance go mór i dtuilleamaí na Breatnaise agus na Briotáinise le haghaidh nuafhocal, áfach.
Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig leaganacha eile den Choirnis athbheoite ar an bhfód. B'é an chéad cheann acu ná an Choirnis Nua-aimseartha nó "Curnoack Nowedga". B'é Richard Gendall a chruthaigh é, agus é bunaithe ar cheartlitriú agus úsáid na scríbhneoirí dúchasacha ba dheireanaí. Mar sin, tá litriú an chineál seo Coirnise an-chosúil le litriú an Bhéarla. Sa bhliain 1986, rinne Ken George leasú iomlán ar an gCoirnis. D'atóg sé córas na bhfuaimeanna ón mbonn, agus b'é an córas foghraíochta seo bunús an litrithe a chuir sé chun tosaigh. "Kernewek Kemmyn" nó an Choirnis Choitianta a tugadh ar an gcaighdeán nua seo.
Is iomaí Coirniseoir a chuaigh leis an gCoirnis Choitianta, ach san am céanna, is iomaí Coirniseoir a fuair locht uirthi. Tá sí ina cnámh spairne idir na Coirniseoirí i gcónaí, go háirithe ó chrom Nicholas Williams, teangeolaí agus Coirniseoir, ar í a ionsaí agus a leagan leasaithe féin den Choirnis Aonchineálaithe, nó "Kernewek Unys Amendys", a chur chun cinn.
Tagairt.
Mac Con Midhe Torlach, 2005, Iarsmaí na Teanga, Na Teangacha Ceilteacha i Stair Smaointe na hEorpa, (Baile Átha Cliath, Coscéim).
Nic Éinrí, Úna, 1971, Stair na Teanga Gaeilge, (Baile Átha Cliath, Folens)
O'Reilly Camille, 1991, The Irish Language in Northern Ireland: Politics of Culture and Identity, (Nua Eabhrac, St. Martins Press).


Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire.
Ba rí Briotanach é Séamas (19 Meitheamh, 1566 – 27 Márta, 1625). Séamas VI an t-ainm a bhí air mar Rí na nAlbanach, agus Séamas I mar rí Shasana.
Óige.
Mac le Máire I, banríon na nAlbanach agus leis an Tiarna Darnley ab ea é. Col ceathrair le Máire ab ea Eilís I, banríon Shasana, agus b'í Eilís máthair bhaistí Shéamais. Bhí Máire ina Caitliceach, ach ós rud é gur Protastúnaigh ab ea na tiarnaí Albanacha, bhí a lán cogaidh agus coimhlinte ann.
Nuair a bhí Máire torrach le Séamas, chuaigh cuid de na tiarnaí i gcomhcheilg le David Rizzio a dhúnmharú. Rúnaí agus cara le Máire ab ea Rizzio. D'fheall Darnley ar a bhean, agus bhí Séamas agus a mhathair i gcontúirt i dtólamh.
Sa deireadh, dúnmharaíodh Darnley féin, agus phós Máire an dúnmharfóir, an Tiarna Bothwell. Ach bhí fearg agus frustrachas ar na tiarnaí Albanacha anois. Mar sin caitheadh Máire i dtóin an phríosúin. Ghair na tiarnaí rí de Shéamus, cé nach raibh sé ach aon bhliain amháin d'aois.
Ard rí Alban agus Triath nan Eilean 1567–1625.
Bhí an choróin ag an mbuachaill, ach bhí an chumhacht ag na tiarnaí agus ag airíoch an rí. Bhí a lán uisce faoi thalamh ar siúl in aghaidh Shéamais, ach tháinig sé slán.
Chuir Séamas an Tiarna Morton, an t-airíoch, chun báis sa bhliain 1581, agus fuair sé seilbh cheart ar an ríchathaoir faoi dheoidh. Bhí sé cúig bliana déag d'aois san am, agus comhchealga eile ag bagairt air sna blianta a bhí le teacht. Tríd is tríd, bhí blianta a óige lán contúirte agus dhoirteadh fola.
Rí Shasana agus na hÉireann 1603–1625.
Sa bhliain 1586, chuir Eilís a col ceathrair, Máire, chun báis. Ó nach raibh clann ar bith ag Eilís, ba é Séamas a bhí ar an chéad oidhre ar choróin Shasana, de réir an chomharbais.
Sa bhliain 1603, fuair Eilís I bás, agus fuair Séamas coróin Shasana mar ba dhual dó. Tugadh Séamas I air, mar Rí Shasana. Aontas pearsanta idir Sasana agus Albain a bhí ann ansin, ach níor tháinig an t-aontas polaitiúil ar an bhfód roimh an mbliain 1707.
Ní raibh tuairim láidir ag Séamas i leith an chogaidh chreidimh ar dtús, ach sa bhliain 1605, rinne baicle Chaitliceach, agus fear arbh ainm dó Guy Fawkes i ceannas orthu, iarracht ar é a dhúnmharú, is é sin, Comhcheilg an Phúdair Ghunna. Ina dhiaidh sin, chuir Séamus an Caitliceachas faoi chois.
Bhí Cogadh an Tríocha Bliain ar siúl san Eoraip ar na saolta sin, agus Albain is Sasana ag tacú le taobhanna contrártha sa chogadh.
Bhí Séamas agus an Pharlaimint in achrann a chéile fad a D'éirigh eatarthu idir Séamas agus an Parlaiminte fad a réimis.
Saol agus Clann.
Phós Séamus Áine, Banphrionsa na Danmhairge agus na hIorua, sa bhliain 1589. Bhí cúigear clainne acu. An mac ba sine a bhí acu, mar atá, Anraí, fuair sé bás in aois a ocht mbliana déag dó.
Cailleadh Áine sa bhliain 1619 agus Séamus féin sa bhliain 1625. Thit an choróin lena mac, Séarlas I, ansin.


Siarra Leon.
Tír in iarthar na hAfraice í Poblacht Shiarra Leon. Tá teorannacha aici leis an nGuine sa tuaisceart, leis an Libéir sa deisceart agus leis an Aigéan Atlantach san iarthar. Áit lárnach ab ea an tír seo i dtrádáil sclábhaithe san 18ú haois, agus bunaíodh é ar dtús chun áit a thabhairt do na daoine gorma a throid ar son na mBriotanach i rith an gCogadh Réabhlóideach Mheiriceá.
Tagann ainm na tíre ón ainm Phortaingéilis "Serra Leoa", a ciallaíonn "Sléibhte Leoin".


An tSuasalainn.
Tír bheag thalamhiata atá suite i ndeisceart na hAfraice í Ríocht na Suasalainne, ceann de na tíortha is lú san ilchríoch. Tá sí sa chríoch ag an Afraic Theas san iarthar agus ag Mósaimbíc san oirthear. Tagann ainm na tíre ón treibh Suasach, treibh Bantúch.
Tá ionchas saoil na tíre an-íseal, mar gheall ar ráta ard an VEID.
Tagairtí.
S


Iamáice.
Tír agus oileán í Comhlathas Iamáice, nó Iamáice de ghnáth.
Rugadh cúpla daoine cailiúla ann, mar shampla Bob Marley agus Usain Bolt.
Plandáil in Iamáice sna 1820idí


An Phacastáin.
Is tír atá suite i ndeisceart na hÁise í an Phacastáin, (Urdais: پاکستان) nó Poblacht Ioslamach na Pacastáine go hoifigiúil.
Tíreolaíocht.
Tá imeallbhord aici de 1046-ciliméadar (650 míle) ar feadh chósta an Mhuir Arabach agus Mhurascaill Óman sa taobh ó dheas agus tá teorainneacha aici leis an Afganastáin agus an Iaráin san iarthar, an India san oirthear agus an tSín i bhfad san oirthuaisceart. Luíonn an Táidsíceastáin freisin an-ghar don Phacastáin, ach tá sí deighilte uaithi ag an Chonair Wakhan.
An séú tír is mó sa domhan de réir daonra atá ann, agus an dara tír Ioslamach is mó.
Príomhchathair na Pacastáine í Islamabad (Urdais: اسلام آباد, "áitreabh an Ioslaim") atá suite in iarthuaisceart na tíre. Tógadh Islamabad sna 1960í chun a bheith ina príomhchathair nua.
Is í Karachi an chathair is mó sa Phacastáin. Tá sí suite ar Mhuir na hAraibe.
1940idí: Críochdheighilt, Trasimirce agus Cinedhíothú.
Jinnah (pobalóir moslamach) agus Gandi (tugtha don aislingeacht), 1944
Bunaíodh an stát nua-aimseartha sa bhliain 1947. Bhí ar an mBreatain neamhspleáchas a ghéilleadh don India agus tháinig deireadh leis an Réimeas Briotanach.
Cuireadh críochdheighilt i bhfeidhm ar an Phacastáin agus India sa bhliain 1947. Bunaíodh an Phacastáin agus an India, na tíortha chomharbais. Roinneadh an Phuinseáib, mar a bhí, eatarthu.
Sna 1940idí, bhí Muhammad Ali Jinnah ina cheannaire ar Chumann na Moslamach. Páirtí pobalach a bhí ann.  Ghríosaigh óráid Jinnah an teannas ciníoch, de réir a chéile. Is cosúil gur thacaigh tromlach millteanach na Moslamach an críochdheighilt i 1947, ach ní raibh sé mar sin tamall de bhlianta roimh 1947.
Bhí Moslamaigh ina gcónaí san India le fada an lá, ur le hur le Hiondúigh agus le Saícigh. Bhí an fanaiceacht chreidimh ann i gcónaí, ach bhí an teannas ag cur thar maoil i 1947.
Thug Gandhi le tuiscint go riabh sé glan i gcoinne an chríochdheighilt. Ach tá na staraí den tuairim inniu go raibh sé mí-ionraic. Bhí Gandhi réidh le teacht ar chomhréiteach. Ach ní raibh sé sásta sciar den fhreagracht a ghlacadh. Agus bhí Rialtas na Ríochta Aontaithe ag séanadh a bhfreagracht chomh maith.
Fógraíodh neamhspleáchas ar an 14 Lúnasa 1947. Bhain an stát nua Stádas Tiarnais ("Dominion Status" i mBéarla) amach. nuair a scaradh í ón India.
Tharla cinedhíothú le linn na tréimhse seo. Líon iomlán na marbh: 1-2 milliún b'fhéidir. Tharla trasimirce ollmhór; tugadh bata is bóthar do 12 milliún, an trasimirce is mó riamh i stair an domhain.
1950idí.
Fógraíodh Poblacht Ioslamach ar an 23 Márta 1956.
1970idí.
Bhí a Zulfikar Ali Bhutto ina phríomhaire ar an bPacastáin sna 1970idí, sular crochadh é sa bhliain 1979.
1980idí ar aghaidh.
Bhí Benazir Bhutto ina príomhaire ar an bPacastáin idir na blianta 1988 agus 1990, agus arís ón mbliain 1993 go 1996. Feallmharaíodh í ar an 27 Nollaig, 2007 tar éis slógaidh pholaitiúil.
Meastar go bhfuil an seachtú harm is mó sa domhan ag an bPacastáin, agus airm núicléacha chomh maith. Ar an 14 Lúnasa 1998, bhí olc ar an domhan nuair a tugadh le fios gur phléasc an Phacastáin gairis núicléacha faoin talamh.
Tháinig an Ginearál Pervez Musharraf isteach san oifig ar 20 Meitheamh 2001, tar éis coup d’état ar 12 Deireadh Fómhair 1999. D'éirigh sé as a phost ar an 18 Lúnasa 2008.


Islamabad.
Príomhchathair na Pacastáine í Islamabad (Urdais: اسلام آباد, "áitreabh an Ioslaim") atá suite in iarthuaisceart na tíre.
Ba í Karachi, i ndeisceart na tíre, an phríomhchathair suas go dtí 1958.
Tógadh Islamabad sna 1960í chun a bheith ina príomhchathair nua. Rinneadh príomhchathair di go hoifigiúil sa bhliain 1967.


Eintracht Frankfurt.
Is club peile ó Frankfurt sa Ghearmáin é Eintracht Frankfurt. Bunaíodh an club i 1899 faoin ainm "Frankfurter Fußball-Club Victoria".
Imríonn an fhoireann a gcuid cluichí sa staid "Commerzbank-Arena" (Waldstadion) (do 51,500) in Frankfurt.


Hobart.
Is é Hobart an phríomhchathair agus an chathair is mó sa Tasmáin, an Astráil.


Albury.
Is cathair i New South Wales, An Astráil i Albury ar an teorainn le Victoria. Tá beagnach 45,000 duine ina gcónaí ann.


Pervez Musharraf.
Ba ea 10ú Uachtarán na Pacastáine é Pervez Musharraf (), a rugadh ar 11 Lúnasa 1943 i nDeilí, san India. Bhí Musharraf ina cheann foirne (Ginearál 4*) san arm Phacastánach chomh maith. Tháinig sé isteach san oifig ar 20 Meitheamh 2001, tar éis coup d’état ar 12 Deireadh Fómhair 1999. D'éirigh sé as a phost ar an 18 Lúnasa 2008.
Tagairtí.
Musharraf, Pervez
Musharraf, Pervez


An Urdais.
Is teanga í an Urdais a labhraítear sa Phacastáin agus san India. Le fírinne, is ionann iad an Urdais agus an Hiondúis, ach amháin go bhfuil an Hiondúis á labhairt ag na Hiondúigh, agus an Urdais ag na Muslamaigh Indiacha agus Phacastánacha. Scríobhtar an Urdais leis na litreacha Arabacha, agus an Hiondúis leis na litreacha Déiveanágracha. Thairis sin, is iomaí focal Araibise agus Peirsise a úsáidtear sa leagan scríofa den Urdais. Ón taobh eile de, bíonn na Hiondúigh ag iarraidh a dteanga féin a shaibhriú le focail Sanscraite.
Tá an Urdais ag seasca-seachtó milliún duine ó dhúchas, ach thairis sin, mar theanga oifigiúil sa Phacastáin, caithfidh muintir na tíre sin í a fhoghlaim mar dhara teanga, agus mar sin, is féidir a rá go bhfuil sí go líofa ag oiread eile de dhaoine. Ceann de theangacha oifigiúla na hIndia í freisin, chomh maith leis an Hiondúis agus le teangacha na réigiún.
Tá litríocht shaibhir ag an Urdais. Faoi thionchar na Peirsise, tháinig sraith de chineálacha éagsúla filíochta ar an bhfód le fada, ach ar na saolta seo, scríobhtar go leor úrscéalta agus saothar próis eile freisin. Is follasach go raibh an litríocht Bhéarla ina réamhshampla agus ina spreagadh mór ag na húrscéalaithe.
Mar sin féin, is iad na gearrscéalta an seánra is tábhachtaí i bprós na hUrdaise, cosúil leis an nGaeilge. Gearrscéalaithe tábhachtacha Urdaise iad Saadat Hasan Manto, Qurat-ul-Ain Haider, Munshi Premchand, Ismat Chughtai, Krishan Chander, Ghulam Abbas, Banu Qudsia agus Ahmed Nadeem Qasmi.


An tSiria.
Is tír san Meánoirthear í Poblacht Arabach na Siria (Araibis: الجمهورية العربية السورية), nó an tSiria de ghnáth. Tá sí ag críochantacht leis an Liobáin san iarthar, Iosrael san iardheisceart, an Iordáin sa deisceart, an Iaráic san oirthear agus an Tuirc sa tuaisceart. Tá an chuid is mó den Ghólan, in iardheisceart na tíre, faoi fhorghabháil ag Iosrael ó 1967.
Go stairiúil, bhí Siria an lae inniu (ach amháin réigiún an Jazira soir ó thuaidh), an Liobáin, an Phalaistín, agus cuid den Iordáin mar réigiún amháin darbh ainm an tSiria Mhór, nó mar ba mhinice tagairt di as Araibis, Bilad al-Sham (بلاد الشام).
Stair.
Tá stair ag an Siria chomh fada siar agus an bhliain 4 RC. Bunaíodh a phríomhchathair, an Damaisc, sa dara mílaois roimh Chríost Bhí an chathair mar shuíochán Impireacht na nUmayyach ó 661-750 agus ba phríomhchathair chúigeach í le linn Impireacht na Mamlúc.
Tar éis bhua na n-Abasach, tháinig Baghdad i gcomharbas uirthi agus tháinig meath ar an Damaisc.
Athbheochan a bhí i gceist le ré na n-Ayyubid agus na Mamluk sa Damaisc.
Faoi smacht na nOtamánach, tháinig meath mór ar an Damaisc.
Neamhspleáchas.
Fuair an stát sa lá atá inniu ann neamhspleáchas ón Fhrainc sa bhliain 1946. 'Sé an 17 Aibreán “Lá na Saoirse” í bPoblacht Arabach na Siria. Roghnaíodh Damaisc mar phríomhchathair na Siria tar éis don tír sin neamhspleáchas a bhaint amach i 1946.
Bhí daonra na Siria chomh mór agus 19 milliún sa bhliain 2008. Bhí formhór acu Muslamaigh Sunnacha ag an am, chomh maith le 16% de ghrúpaí Muslamacha eile, mar atá, na Alawíigh, Shi'a, Drús agus Ismaelaigh. Bhí 10% Críostaithe.
Al-Assad.
Ón bhliain 1963 ar aghaidh tá an Páirtí Ba'ath i gceannas; ó 1970 ar aghaidh tagann an ceann stáit ón chlann Assad. Bhí a Hafez al-Assad i gceannas ó 1970 go dtí 2000 nuair a fuair sé bás.
Is é an déachtóir Bashar al-Assad uachtarán na Siria faoi láthair.
Is éard is "an tEarrach Arabach" ann ná tonn réabhlóideach de léirsithe agus d'agóidí a bhí agus a bhíonn ar siúl sa domhan Arabach ón 18 Nollaig 2010 ar aghaidh.
Cogadh cathartha.
2011. Thosaigh cogadh cathartha i ndáiríre sa tSiria i 2011.
2016'". I mhí Márta 2016, tuairiscítear ar RTÉ go raibh an Rúis lena gcuid fórsaí míleata a tharraingt amach as an tSiria go hiomlán..
Sa bhliain 2016, scriosadh Aleppo. Chuaigh fórsaí de chuid na Siria isteach i in oirthear Aleppo i mí Nollag na bliana 2016, an bua ag rialtas in aghaidh na reibiliúnach. Rinne an rialtas "glanadh eitneach" ar an gcathair.
Saighdiúir de chuid na Siria, 2006, le AK-47
2017. I 2017, rinne ionsaí ceimiceach ar cheantar ceannairceach gar do chathair Homs. Rinne na Stáit Aontaithe ionsaí diúracán ar bhunáit aeir sa tSiria cúpla lá ina dhiaidh.
Féach freisin.
"An tSiria: An Chéad Domanó Eile?", 128 · NOLLAIG 2011
Tagairtí.
S


Bashar al-Assad.
Uachtarán na Siria is ea é Bashar al-Assad (Araibis: بشار الأسد‎, Bašār al-Asad), agus Rúnaí Réigiúnach an Pháirtí Baath. Rugadh al-Assad ar 11 Meán Fómhair 1965, mac leis an iar-uachtarán Hafez al-Assad.
Assad, Bashar al-
Assad, Bashar al-


Wagga Wagga.
Tá an chathair Wagga Wagga suite ar bhruacha Murrumbidgee i New South Wales, An Astráil. Is mol tábhachtach é mar ionad talmhaíochta, oideachais, foras míleata agus idirbhealaí iompair. Is í an chathair intíre is mó sa stát agus an cúigú cathair intíre is mó. Tá timpeall is 57,000 duine ina gcónaí sa chathair. Tá 22 bunscoil, 8 iarbhunscoil, Institiúid réigiúnach TAFE, campus Ollscoile Charles Sturt ann.


Neipeal.
Tír thalamhiata idir an India agus an tSín san Áise Theas is ea Neipeal. Cé nach bhfuil inti ach tír bheag, tá tírdhreach ilghnéitheach le fáil inti, le háiteanna tirime sa deisceart agus roinnt de na sléibhte is airde ar domhan sa tuaisceart. Tá Sliabh Everest ar an teorainn idir Neipeal agus an tSín. Ba ríocht í go dtí 2008, nuair a fógraíodh ina poblacht í.
Bunú na Poblachta.
Ar 28 Bealtaine 2008, vótáil Tionól Neipeal chun deireadh a chur le stádas ríochta na tíre agus fógraíodh an tír ina poblacht. Chiallaigh sé seo go raibh deireadh tagtha le réimeas Ríshliocht Shah sa tír, tar éis 240 bliain. Tá sé i gceist go ndéanfar iarsmalann den Phálás Ríoga. Tá an chuma ar an scéal go mbeidh lucht Maoch chun tosaigh sa rialtas nua. Tá tréimhse dhá bhliain arna tosú anois, chun bunreacht nua a chur i dtoll a chéile.


Sliabh Everest (Teomólungma).
Sliabh atá suite idir Neipeal agus an Tibéid is ea Sliabh Everest (Sagarmatha a thugtar air freisin i Neipeal agus Teomólungma sa Tibéid). Is é Everest an áit is airde ar domhan: tá sé 8,848 méadar ar airde. Cuid de na Himiléithe atá ann.
Ba iad Edmund Hillary agus Tenzing Norgay na chéad daoine a shroich barr an tsléibhe, ar 29 Bealtaine 1953. Fuair 216 duine bás ar an sliabh.
Radharc ar Shliabh Everest ón Tibéid
Radharc tríthoiseach ar Shliabh Everest


An Bhanglaidéis.
Is tír atá suite san Áise Theas í an Bhanglaidéis, nó Daonphoblacht na Bangladéise. Tá teorainn mhór aici leis an India, agus teorainn bheag le Maenmar san oirdheisceart. Tá Bá Bheangál sa deisceart.
Tá an tír suite sa réigiún Beangál. Is grúpa eitneach Áiseach iad na Beangálaigh'". Is í an Bheangáilis a bpríomhtheanga.
An Réimeas Briotanach.
Tugtar An Réimeas Briotanach ("Béarla: The British Raj") (Hiondústáinis: राज, راج, rāj nó go litriúil "Réimeas") ar an dtréimhse ama ina raibh forlámhas coilíneach na Breataine i bhfeidhm ar fho-ilchríoch na hIndia idir 1858 agus 1947. Áirítear an réigiún ar a dtugtar go coitianta 'An India' in úsáid chomhaimseartha, na fearainn a bhí riartha go díreach ag an Ríocht Aontaithe, mar aon leis na stáit ríoga a rialaigh rialóirí aonair faoi cheannasaíocht Corónach na Breataine.
Gorta.
Bhí gorta sa Bheangáil sna 1940idí déanacha. Fuair na milliúin bás in oirthear na hIndia is an Bheangáil Thoir (an Bhanglaidéis anois) leis an seargadh ríse. Tá an galar sin annamh anois mar gur tugadh isteach saghsanna frithsheasmhacha.
1947.
Cuireadh críochdheighilt i bhfeidhm ar an réigiúin sa bhliain 1947, nuair a tháinig deireadh leis an Réimeas Briotanach agus nuair a bunaíodh an Phacastáin agus an India, na tíortha chomharbais.
1952.
Roghnaíodh an 21 Feabhra an "Lá Idirnáisiúnta na Máthairtheangacha" a cheiliúradh, in ómós na mac léinn a maraíodh agus iad ag agóidíocht ar son a dteanga dhúchais, Bangla, sa Bhanglaidéis i 1952.
Neamhspleáchas.
Ar an 26 Márta 1971, thosaigh an oibríocht mhíleata "solas cuardaigh". D'ionsaigh an Phacastáin Thiar na náisiúnaí sa Bhanglaidéis. Tharla cinedhíothú. Dúnmharaíodh go barbartha 300-500,000 (3 milliún a deir an rialtas inniu).
Bhain Oirthear na Pacastáine neamhspleáchas amach ó Phacastáin Thiar i mhí Nollag 1971. Tugadh "an Bhanglaidéis" ar an tír nua ag an am sin.
Tagairtí.
B


Xenophon.
Saighdiúir agus scríbhneoir ón Ghréig ba é Xenophon (Gréigis: Ξενοφῶν), timpeall 427–355 RC), ón Aithin.


Mihi est.
Baintear úsáid as seo san bhFionlainnis (minulla on kirja), sa Rúisis (у меня книга) ('у' an réamhfhocal), agus san Araibis (لي كتاب nó عندي كتاب) (réamhfhocal 'عند' nó '-ل'), ar a laghad.


Robin Hood.
Is é Robin Hood laoch pobail Shasana, boghadóir ardchumasach agus eisreachtaí nó cineál ceithearnach coille i gceannas ar bhaicle robálaithe i gCoill Sherwood i Sír Nottingham. Freagraíonn Robin Hood go dlúth do stéiritíopa an "robálaí shóisialta" atá an-choitianta i mbéaloideas a lán tíortha. Is féidir é a chur i gcomparáid le Gráinne Mhaol Ní Mháille in Éirinn, Janosik sna críocha idir an Pholainn agus an tSlóvaic, Jesse James sna Stáit Aontaithe, Ned Kelly san Astráil, agus Veerappan nó Phoolan Devi san India. Go bunúsach, is é Robin Hood an gadaí uasal nach robálann ach daoine saibhre cumhachtacha, agus é ag cabhrú leis na daoine bochta. Glactar leis gur fear neamhurchóideach a bhí ann ó thús a ndearnadh coirpeach agus eisreachtaí de trí fheillbheart a imirt air, agus ó bhí sé ní ba sciliúla ná a chuid naimhde, b'éigean dul i muinín feillbheart eile le hé a mharú. Idir an dá linn, bhí sé ag baint a míthapa as na húdaráis agus ag déanamh staicín aiféise díobh, go háirithe sirriam Nottingham, arbh é a shíor-namhaid é.
Robin Hood - Leacht cuimhneacháin - Nottingham
Is féidir cosúlachtaí spéisiúla a aithint idir na scéalta faoi Robin Hood, na scéalta Artúraíochta agus na scéalta Fiannaíochta. Dealraíonn sé, áfach, nach ndearna aon scoláire staidéar comparáideach ar an trí shraith scéalaíochta seo go nuige seo.
Cnámha Loma an Scéil.
Deirtear gur mhair Robin Hood i réimeas Risteard Leonchroí, is é sin, i ndeireadh na dara haoise déag, agus gur mharaigh sé fia i gcoill an rí i Sherwood i Sír Nottingham. Bhí pionós uafásach ag dul don duine a mharódh fia de chuid an rí - mar shampla, bhainfí an radharc dá shúile agus bhascfaí a chnámha le hé a fhágáil ina chreapaltán dall go deireadh a shaoil - agus le teacht slán ón mbarbarthacht seo, chuaigh Robin ar a sheachnadh ina cheithearnach coille. Bhí sé chomh sciliúil ag láimhseáil an bhogha is nár thóg sé i bhfad air dul i gceannas ar na heisreachtaithe agus na póitseálaithe. Chuaigh sé trí shraith mhaith eachtraí lena chuid fear, ach ansin, shocraigh sé síocháin leis an Rí Risteard, agus fuair sé agus a chuid fear pardún uaidh. Ní raibh Robin mór le hEoin gan Talamh, deartháir agus ríchomharba Risteard, agus nuair a bhain Eoin amach an ríchathaoir i ndiaidh bhás Risteard, d'fhill Robin agus a chuid fear ar a seansaol i Sherwood. Ag dul anonn in aois dó, chinn Robin ar leigheas a fhannlaige a lorg ó bhanphriór a raibh gaol aige léi. D'imir an banphriór feillbheart air, áfach, agus fágadh ag saothrú an bháis é. Tháinig Eoin Beag, an fear is dílse dá raibh aige, chun cabhrach dó, ach bhí sé rómhall. Ní raibh Robin in ann ach saighead dheireanach a shaoil a chaitheamh, agus d'adhlaic Eoin é san áit ar bhuail an tsaighead an talamh.
Seo iad cnámha loma an scéil mar is minicí a insítear é. Is é an tuiscint atá ag na scoláirí inniu, ná, má bhí Robin Hood ann mar phearsa stairiúil ar aon nós, go raibh sé beo céad go leith de bhlianta ní ba deireanaí ná mar a deir an leagan seo. Thairis sin, ní luaitear Sherwood ná Nottingham leis ar aon nós sa litríocht is sine a dhéanann trácht air.
An Litríocht is Sine faoi Robin Hood.
Rinneadh an chéad trácht ar Robin Hood sa dán "The Vision of William Concerning Piers the Plowman" a scríobh William Langland sna 1370idí. Dán teagascúil morálta atá ann, ina n-ionchollaítear suáilcí agus duáilcí an duine i riocht daonna. Is é a deir ionchollú na Leisce ("Sloth") ná nach bhfuil sé in ann an tÁr nAthair a chuimhneamh ar aon nós, ach ón taobh eile de, go bhfuil "laoithe faoi Robin Hood" ar eolas aige go maith ("but I can rymes of Robyn Hood"). Luaitear Robin Hood anseo agus ansiúd ina dhiaidh sin, agus tagairt á déanamh dó mar laoch pobail. Mar shampla, déantar gearán i seanmóir ón mbliain 1410 go bhfuil níos mó spéise ag an gcosmhuintir i laoithe faoi Robin Hood ná san Aifreann féin. Is léir, mar sin, go raibh ainm Robin i mbéal an phobail sa chúigiú haois déag, agus é ina laoch sna bailéid a chantaí go fairsing i Sasana san am sin.
Sa litríoch is sine faoi Robin Hood, ghlactaí leis gurbh é Barnsdale áit dhúchais an laoich, nó gurbh ansin a bhí sé ina robálaí. Níltear cinnte, cé acu Barnsdale i Rutland nó Barnsdale i Sír Eabhraic a bhí i gceist. Cé go bhfuil cupla áit ainmnithe as Robin Hood i Rutland, is dóchúla gurb é Barnsdale i Sír Eabhraic atá i gceist, nó bhí míchlú ar an áit sin as robálaithe sna Meánaoiseanna, agus cibé cé acu a bhí Robin Hood ann nó nach raibh, tá an chuma ar na cúrsaí gurbh ansin a tháinig an finscéal ar an bhfód.
An "Gest of Robin Hood".
Tháinig an "Gest of Robin Hood" - nó "The Gest of Robyn Hode", de réir an bhunlitrithe - i gcló thart ar an mbliain 1500, ach meastar go bhfuil an laoi seo bunaithe ar bhailéid tíre atá breis is céad bliain níos sine ná sin. Sa leagan seo den scéal, tá Robin ina eisreachtaí i dtús an scéil, agus é ina cheann feadhna ar a dhrong cheana féin. I dtosach báire, míníonn sé do lucht a leanúna na rialacha a chaithfidh siad a urramú feasta. Ní cheadaíonn sé dóibh cur isteach ar na scológa ná ar na feirmeoirí nach bhfuil ach ag saothrú a gcuid tailte le beatha a choinneáil leo féin. Ón taobh eile de, níl meas an mhadra ag Robin ar na habaí ná ar na heaspaig, agus deir sé gurb iadsan na deargnaimhde.
Ansin, deir Robin lena chuid fear - luaitear Eoin Beag, Will Scarlet (nó "Scathelock", mar a thugtar air sa laoi seo) agus Much Mac an Mhuilleora - go dteastaíonn cuairteoir uaidh le cuideachta a dhéanamh dó le linn an bhéile. Stopann na fir ridire a thagann an bealach agus tugann siad cuireadh dó séire a chaitheamh ag bord a dtaoisigh. I ndiaidh an dinnéir, áfach, deir Robin leis an gcuairteoir go gcaithfidh seisean deachú a bhéile a íoc le Robin, ós duine uasal é. Níl sciúrtóg airgid i bpóca mo dhuine, áfach, nó tá a mhac tar éis ridire eile a mharú le linn turnaiminte, agus b'éigean dó luach fuascailte a mhic a fháil ar iasacht ó ab ceachartha. Anois, tá na fiacha ag cúngú air, agus an chuma ar an scéal go gcaithfidh sé imeacht i mbéal na séibe as Sasana le teacht slán as lámh an aba.
Mar is dual dó, cabhraíonn Robin leis an ridire dealbh, nó tugann sé gléas agus airm dó chomh maith le hiasacht mhór airgid lena leabhar a ghlanadh ag an ab. Thairis sin, ordaíonn sé d'Eoin Beag dul i seirbhís an ridire mar gharda cosanta.
Bliain ina dhiaidh sin, filleann an ridire céanna leis an iasacht a íoc ar ais le Robin. Idir an dá linn, tá sé iompaithe ina fhear saibhir sócúlach, agus slua mór saigheadóirí á thionlacan agus á chosaint. Taispeántar go bhfuil sé féin tar éis cothrom na féinne a fhoghlaim ó Robin, nó cuidíonn sé féin le fear coimhthíoch nach bhfuil lucht an aonaigh sásta an duais is dual dó a íoc leis, agus é tar éis comórtas coraíochta a bhuachan san aonach céanna.
Ansin, caitheann an t-údar súil ar na rudaí atá idir lámhaibh ag Eoin Beag. Tá Eoin Beag i seirbhís an ridire i gcónaí, ach ós rud é go bhfuil scata boghadóirí dá chuid féin aigesean faoi láthair, tá cead a chos ag Eoin. Mar sin, glacann sé páirt i gcomórtas boghadóireachta i Nottingham faoi ainm bréige - Reynaud Greenleaf (Raghnall na Duilleoige Glaise) ó Holderness.
Foinsí.
Tá an chéad leagan den alt seo bunaithe ar an leabhar leis an staraí Sualannach Dick Harrison: "Mannen från Barnsdale. Historien om Robin Hood och hans legend" ("An fear as Barnsdale - Stair Robin Hood agus a Fhinscéil"). Pan, Stockholm 2006. ISBN 978-91-7263-760-3 agus ISBN 91-7263-760-9


Antigua agus Barbúda.
Náisiún oileánda is ea Antigua agus Barbúda atá suite i Muir Chairib, ar imeall an Aigéin Atlantaigh. Cuimsíonn sé dhá oileán mhóra, Antigua agus Barbúda, chomh maith le roinnt oileán beag mar Great Bird, Green, Guinea, Long, Maiden agus York agus, níos faide ó dheas, Redonda.
Bíonn isteach is amach le 81,800 duine ina gcónaí ann (daonáireamh na bliana 2011). Is é St. John's, ar Antigua, an phríomhchathair, an chathair is mó agus an port is mó.
Níl ach dornán míle farraige idir Antigua agus Barbúda. Táid i lár Oileán na Fothana.
Íomhá satailíte de Antigua (ó dheas) agus Barbúda (ó thuaidh)


Joanne Hogg.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach í Joanne Hogg leis an mbanna Iona.
Rugadh Hogg i dTuaisceart Éireann. Tá cáil uirthi mar an phríomhamhránaí agus scríbhneoir amhrán sa ghrúpa Ceilteach/poip/raic, Iona (atá ainmnithe i ndiaidh Oileán Í/Iona). Is as clann ina bhfuil an-suim sa leigheas í agus mar sin, thosaigh sí féin ag traenáil chun a bheith ina dochtúir.
Chuaigh Hogg go dtí Béal Feirste chun staidéar a dhéanamh ar leigheas. Nuair a bhí sí sa tríú bliain, chan sí in Ocáid Talann na nEalaíontóirí Críostaí agus tarraingíodh aird uirthi ansin. Thosaigh sí ag obair don eagraíocht, Youth for Christ, sa Danmhairg. D’fhill sí ar an Ollscoil bliain ina dhiaidh sin chun an dá bliain a bhí fágtha aice sa leigheas a chríochnú.
Thosaigh sí ag obair san ospidéal i mBéal Feirste ach i 1988, tugadh cuireadh di grúpa ceoil a bhunú le Dave Fitzgerald agus Dave Bainbridge. I 1989, d’éirigh sí as a bheith ag cleachtadh mar dhochtúir agus rugadh Iona. Ó shin, tá Joanne ag canadh ar fud na Eorpa agus Mheiriceá Thuaidh. D'éirigh go maith leis an gceol agus is é an banna Críostaí is mó éilimh san Eoraip anois iad Iona.
Diosclista.
Usáideadh a glór sna cluichí ríomhaire Xenogears (don Sony Playstation) agus Xenosaga (don Sony Playstation 2).
Tagairtí.
Hogg, Joanne


Veerappan.
Robálaí, fuadaitheoir, smuigléir agus dúnmharfóir Indiach ab ea Koose Muniswamy Veerappa Goundan, nó Veerappan (18 Eanáir 1952 – 18 Deireadh Fómhair 2004). "Dacoit" a thugtar ar a leithéid de choirpeach san India. Nuair a bhí sé ocht mbliana déag, chuaigh sé le póitseáil agus le robálaíocht mar shlí bheatha, agus ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag fuadach daoine mór le rá agus ag éileamh airgid mar dheachú a bhfuascailte. Bhí sé ag rith damhsa taobh istigh de chríocha trí stát Indiach, mar atá, Tamil Nadu, Karnataka, agus Kerala. Bhí sé de chlú air go raibh sé cosúil le Robin Hood agus na bochtáin ag cabhrú leis in éiric na maitheasa a rinne sé dóibh, ach dealraíonn sé gurbh í an eagla ba mhó a mheall an chuidiúlacht uathu.
Mharaigh tascfhórsa speisialta na bpóilíní de chuid Stát Karnataka é ar an ochtú lá déag de Mhí Dheireadh Fómhair sa bhliain 2004, i stát Tamil Nadu.


St Patrick's Athletic Football Club.
Club peile is ea St Patrick's Athletic Football Club (Cumann Peile Lúthchleas Phádraig Naofa) atá suite in Inse Chór, Baile Átha Cliath, Éire. Is é Liam Buckley an traenálaí. Is iad seaimpíní reatha na hÉireann.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 1929 agus imríonn siad sa Phríomhroinn i Sraith na hÉireann. Imríonn siad i bPáirc Richmond. Is iad dearg agus bán dathanna an chlub.
Liosta trófaí.
Sraith na hÉireann
Corn FAI
Corn Sraithe na hÉireann


Críoch an Tuaiscirt.
Críoch de chuid na hAstráile ó 1911 is ea an Northern Territory. Is í Darwin an phríomhchathair stáit.
Tá duine ina gconaí sa chríoch (2012).


Darwin, Críoch an Tuaiscirt.
Is í Darwin príomhchathair Chríoch an Tuaiscirt san Astráil.


Hessen.
Stát sa Ghearmáin é Hessen, le príomhchathair Wiesbaden.


Leithinis na Cóiré.
Is leithinis in oirthear na hÁise é Leithinis na Cóiré, atá ina luí ó mhórthír na hÁise go dtí an tAigéan Ciúin. Tá sé beagnach 1,100km ar leithead.
Tugtar an Chóiré ar an leithneas go minic, agus tá sé roinnte ina dhá stát, an Chóiré Thuaidh agus an Chóiré Theas. Tír amháin a bhí ann suas go dtí an bhliain 1945. Tá go leor sléibhte ísle ann.


Daorchluiche.
Is é atá i gceist le daorchluiche ná saghas spóirt atá coitianta i Stáit Aontaithe Mheiriceá, i Meiriceá Laidineach, i dtíortha Mhuir Chairib agus i roinnt áiteanna in oirthear na hÁise. Cruthaíodh an spórt nua-aimseartha i Meiriceá, agus is ceann de na cluichí náisiúnta é sa tír seo sa lá atá inniu ann. Tá an spórt bunaithe ar an gcluiche "rounders" (cluiche corr), a imrítear sa Ríocht Aontaithe agus in Éirinn.
Rialacha.
Imrítear daorchluiche le slacán agus liathróid, idir dhá fhoireann, le naonúr ar gach foireann. Is é cuspóir an chluiche ná rití a scóráil trí liathróid a bhualadh le slacán. Caitheann imreoir amháin (an caiteoir) den fhoireann chosanta an liathróid i dtreo an imreora leis an slacán (an slacaí), atá ag iarraidh an liathróid a bhualadh. Scóráiltear rith tar éis don slacaí teagmháil le ceithre dhaoradh, in ord, atá leagtha amach ar chúinní muileata atá 90 troigh ar fad ar gach taobh. Deineann baill d'fhoireann na slacaithe uainíocht ag iarraidh teilgin ó chaiteoir na foirne eile a bhualadh. Iarrann foireann an chaiteora gan ligint d'fhoireann an tslacaí rití a scóráil trí shlacaithe a "chur amach" i slite éagsúla. Is féidir le himreoir ón bhfoireann atá ag bualadh stad ar dhaoradh ar bith, agus dul ar aghaidh níos déanaí tar éis do dhuine éigin eile dá fhoireann an liathróid a bhualadh. Malartaíonn na foirne róil lena chéile tar éis do thriúr imreora a bheith curtha amach. Imrítear naoi ndreas i gcluiche, agus bíonn seal ag gach foireann leis an slacánaíocht i ngach dreas. Is leis an bhfoireann go bhfuil an méid is mó rití bainte amach aici faoi dheireadh an chluiche atá an bua.


Viktor Yushchenko.
Tríú huachtarán na hÚcráine ab ea Viktor Andriyovych Yushchenko (Úcráinis: Віктор Андрійович Ющенко), a rugadh ar 23 Feabhra 1954. Múinteoirí ab ea a thuismitheoirí. Roimhe sin throid a athair i gcoinne na nGearmánach, a ghabh é. Chaith sé tamall in Auschwitz. Rugadh agus tógadh Viktor Yushchenko in iarthar na hÚcráine i gceantar lán-Úcráinise, rud a scair é ón gcuid ba mhó dá chomhghleacaithe agus é ag obair sa saol polaitiúil nuair a bhí sé óg. Rúisis an teanga dhúchais acusan.
Bhí ról mór ag Yushchenko sa chomhaontas polaitiúil ar a baisteadh "Nasha Ukrayina" ("An Úcráin s'againne"). Toghadh mar uachtarán é sa bhliain 2005. Thit an tacaíocht a bhí aige i measc an phobail go trom, agus nuair a sheas sé don uachtaránacht arís sa bhliain 2010 ní bhfuair sé ach 5.45% de na vótaí.
Yushchenko, Viktor
Yushchenko, Viktor


Wentworth.
Baile i New South Wales, Astráil is ea, Wentworth. Tá daonra timpeall 1,430 ann.
Tagann na habhainn "Murray" agus "Darling" (an dá abhainn is mó san Astráil) le chéile in aice le Wentworth.


Urho Kekkonen.
Bhí Urho Kaleva Kekkonen (3 Meán Fómhair 1900-31 Lúnasa 1986) ina Uachtarán ar an bhFionlainn sna blianta 1956-1982. Is é an tUachtarán ab fhaide a d'fhan i gceannas ar an tír. Thairis sin, chaith sé cúig sheal ina Phríomh-Aire.
A Shaol.
Saolaíodh Urho Kekkonen i bPielavesi, agus bhí a athair, Juho Kekkonen, ag leagan crann mar shlí bheatha go dtí gur cuireadh i gceannas ar na fir oibre eile é. Iníon le feirmeoir saibhir ab ea a mháthair Emilia née Pylvänäinen. Mar sin, bhí na tuismitheoirí ábalta oideachas maith a mhaoiniú dá mac.
Sa Chogadh Chathartha.
Ina scoláire meánscoile dó, chuaigh sé sna Gardaí Bána - is é sin, an Cór Cosanta (Suojeluskunta) - agus nuair a phléasc cogadh cathartha amach san Fhionlainn, throid Urho óg chomh maith le duine. Ghlac sé páirt sna cathanna in Varkaus, in Kuopio, in Mouhu agus i dtimpeallacht Viipuri. In Hamina, bhí sé ag cur cimí Dearga chun báis.
Lúthchleasaí agus Ábhar Dlíodóra.
Bhí sé ina fhear mór spóirt agus lúthchleasaíochta nuair a bhí sé ina scoláire óg. Bhí sé an-tugtha don léim ard agus don léim fhada. Sa bhliain 1924, bhain sé amach craobh na Fionlainne sa léim ard.
Sna blianta 1919-1920, bhí Urho Kekkonen ag déanamh seirbhíse náisiúnta i gCathlán Gluaisteán Heilsincí, agus d'fhill sé abhaile ina sháirsint. Go gairid ina dhiaidh sin, shocraigh sé síos i Heilsincí mar mhac léinn le staidéar a dhéanamh ar an dlí. Bhí sé an-sáite i gcúrsaí na mac léinn agus ragairne mhaith á déanamh aige, ach mar sin féin, chríochnaigh sé a chuid staidéir go sciobtha. Bhí sé ina dhlíodóir déanta sa bhliain 1926. Bhí sé ag scríobh ar go leor nuachtáin, agus sna blianta 1927-1928, bhí sé ina phríomheagarthóir ar iris na mac léinn i Heilsincí, Ylioppilaslehti.
Sna Póilíní Rúnda.
Bhí Kekkonen ag obair do phóilíní rúnda na Fionlainne, Etsivä Keskuspoliisi, sula raibh a chuid staidéir tugtha chun críche aige. Ag troid an Chumannachais ba mhó a bhí na póilíní seo san am, agus Kekkonen go minic ag cur ceastóireachta ar na hamhrasánaigh. Níor dhruid sé siar ón bhforéigean, agus é ag croscheistiú Cumannaigh.
Phós Kekkonen Sylvi Uino, cailín a bhí ag déanamh clóscríbhneoireachta do na póilíní rúnda. Bhí sí le hiompú amach ina scríbhneoir mionúrscéalta agus cuimhní cinn.
Sa bhliain 1927, b'éigean do Kekkonen éirí as na póilíní rúnda, ó bhí sé den tuairim - agus é sásta a bharúil a chur os comhair an tsaoil mhóir - gur chóir deireadh a chur leis an mbrainse speisialta póilíníochta mar fhoras ar leith agus gnáthphóilíní a dhéanamh den fhoireann. Níor thaitin an cineál seo cainte le lucht ceannais an bhrainse, agus mar sin, thug siad bata agus bóthar dó. Ina dhiaidh sin féin, bhí sé deacair ag Kekkonen post a choinneáil, ó nach raibh sé rófhonnmhar fiacail a chur ina chuid tuairimí, fiú nuair ab amhlaidh ab fhearr dó féin.
Polaiteoir.
Ina mhac léinn dó, bhí an-luí aige leis an náisiúnachas, agus é ina bhall gníomhach de Chumann Acadúil na Cairéile. Eagraíocht náisiúnaíoch a bhí ann agus í meáite ar na Cairéalaigh - mionlach náisiúnta a raibh gaol ag a dteanga leis an bhFionlainnis - a shaoradh ó bhráca an Aontais Shóivéadaigh. Sa chumann seo a d'fhoghlaim Kekkonen uraiceacht na polaitíochta is na polaiteoireachta. De réir mar a tháinig cuma na heite deise antoiscí ar an gCumann, áfach, tháinig coimhthíos ar Kekkonen roimhe.
Sa bhliain 1932, thug Kekkonen cuairt ar an nGearmáin, agus chuaigh Adolf Hitler go mór i bhfeidhm air. Chuaigh sé le polaitíocht anois i bpáirtí na bhfeirmeoirí (Maalaisliitto), arbh é an páirtí ba mhó i lár an speictrim pholaitiúil. Ansin a d'fhoilsigh sé a phaimfléad polaitiúil "Demokratian itsepuolustus" ("Féinchosaint an Daonlathais"), inar thug sé rabhadh faoin dainséar ón eite dheas. Bhí sé den bharúil, fiú, nár mhiste srianta áirithe a chur le saoirse na nuachtán agus leis an gcead cainte, chun an phoblacht a chosaint ar thuathghríosóirí.
Sa bhliain 1936, vótáladh isteach é ina Fheisire. Bhí sé ina Aire Dlí agus Cirt, agus ina dhiaidh sin, ina Aire Gnóthaí Inmheánacha. Theastaigh uaidh páirtí na heite deise, Isänmaallinen Kansanliike ("Gluaiseacht Thírghráúil an Phobail"), a chosc, agus tugadh "Kekkosen konstit" ("cleasaíocht Kekkonen") ar na hiarrachtaí a rinne sé le cath a chur ar an bpáirtí seo. Sa bhliain 1938, b'éigean dó éirí as mar Aire Gnóthaí Inmheánacha. B'é ba chúis leis seo gur choisc sé an Ghluaiseacht Thírghráúil, ach d'iompaigh sé amach nach raibh an cosc ullmhaithe i gceart roimh ré ó thaobh an dlí de, agus cuireadh ar ceal é.
Blianta an Chogaidh.
Ina dhiaidh sin, chreidtí go forleathan nach raibh todhchaí ar bith fágtha ag Kekkonen sa pholaitíocht. Chaith sé blianta an chogaidh i seirbhís na Roinne Airgeadais, agus é ag scríobh altanna ar an iris sheachtainiúil úd Suomen Kuvalehti faoin ainm cleite "Pekka Peitsi" ("Peadar Lansa"), ina mbíodh sé ag plé imeachtaí an chogaidh agus cás na Fionlainne ar bhealach sách neamhbhalbh, gan mórán measa ar éilimh na cinsireachta cogaidh. I ndeireadh Chogadh an Gheimhridh, bhí Kekkonen ag cur in aghaidh na síochána leis an Aontas Sóivéadach. Nuair a bhí an Fhionlainn ag cur troda ar na Sóivéadaigh arís i gCogadh na Leanúna in éineacht leis an nGearmáin, ón mbliain 1941 ar aghaidh, níor mhair cogúlacht Kekkonen ach seal. Ag druidim chun deireanais don bhliain 1942, tháinig athrú ar a bharúil, agus é ag éirí ní ba luite leis an bhfreasúra síochánta, is é sin, leo siúd a bhí den tuairim gur chóir don Fhionlainn síocháin nua a shocrú leis na Rúisigh a thúisce agus ab fhéidir.
Fáisceadh smaointeachas réadúil nua Kekkonen i leith chúrsaí an pholasaí eachtraigh as imeachtaí na bliana 1944 - an bhliain chéanna ar tháinig an sos cogaidh i bhfeidhm idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach. B'é an tAontas Sóivéadach a bhí i gcroílár an smaointeachais seo. Ghlac Kekkonen leis gur ollchumhacht é an stát Sóivéadach, agus go gcaithfeadh an Fhionlainn caidreamh cairdiúil a choinneáil leis an gcomharsa seo, ós rud é nach raibh an dara suí sa bhuaile ann, go réadúil.
I nDiaidh an Chogaidh.
Ag Ard-Fheis a pháirtí sa bhliain 1945, d'éiligh Kekkonen go gcuirfeadh an páirtí cuma úr air féin in áit an náisiúnachais agus an choimeádachais a bhí mar réaltaí eolais aige go dtí sin. "Líne K" a thugtaí ar an bpolasaí a bhí Kekkonen a chur chun tosaigh, ó bhí sé á gcur chun cinn ag fir arbh ainmneacha dóibh Urho Kekkonen, Arvo Korsimo, agus Ahti Karjalainen. Tá "líne K" ina hábhar mór conspóide ag na Fionlannaigh i gcónaí, nó scoilt sí an tsochaí Fhionlannach - na páirtithe agus na heagraíochtaí eile - de réir an chritéir, cé acu a bheifeá sásta gan do chroí a labhairt amach i dtaobh an Aontais Shóivéadaigh - ansin, bheifeá "iontaofa" ó thaobh an pholasaí eachtraigh de - nó nach mbeifeá. Go bunúsach, d'éiligh Kekkonen ar an náisiún ar fad béasaíocht an taidhleora a fhoghlaim agus a chleachtadh i dtaobh an Aontais Shóivéadaigh.
I Mí na Samhna sa bhliain 1944, ceapadh Kekkonen ina Aire Dlí agus Cirt ar rialtas Juho Kusti Paasikivi. Thit sé ar a chrann féachaint chuige go ngearrfaí téarma príosúnachta do pholaiteoirí áirithe a bhí i gceannas ar an tír le linn an chogaidh, mar chiontóirí cogaidh, rud a bhí á éileamh ag Sasana agus ag an Aontas Sóivéadach. Nuair a vótáladh Paasikivi isteach mar Uachtarán sa bhliain 1946, chuir páirtí na bhfeirmeoirí Kekkonen chun tosaigh mar ábhar príomh-aire, ach ní raibh páirtí na heite clé antoiscí, Aontas Daonlathach Pobail na Fionlainne (SKDL), sásta leis. D'fhan Kekkonen ina Fheisire, áfach, agus ceapadh ina Leas-Cheann Comhairle agus ina Cheann Comhairle é.
Bhí Kekkonen mímhuiníneach as na Cumannaigh (arbh iad an dream a bhí i gceannas ar an SKDL) ar dtús. I samhradh na bliana 1948 tháinig rialtas úr ar bun, agus an Daonlathach Sóisialta Karl August Fagerholm ina phríomh-aire. Daonlathaigh Shóisialta ab ea na hAirí eile freisin, agus fágadh an SKDL agus páirtí na bhfeirmeoirí san fhreasúra. Ansin, bhí Kekkonen agus a pháirtí sásta comhoibriú éigin a thosú leis na Cumannaigh, agus an dá pháirtí taobh amuigh den rialtas in éineacht.
I dtoghcháin Uachtaránachta na bliana 1950, b'é Kekkonen a bhí ina iarrthóir ag páirtí na bhfeirmeoirí. Bhí sé ag iarraidh bua a bhreith ar Juho Kusti Paasikivi, a bhí ina Uachtarán é féin, ach níor éirigh go rómhaith leis. San am sin, bhí toghchán an Uachtaráin san Fhionlainn bunaithe ar na toghthóirí go fóill, is é sin, chaithfeadh na vótóirí a gcuid vótaí leis na toghthóirí, trí chéad duine acu ar fad, agus shocródh na toghthóirí cé a bheadh ina Uachtarán. Fuair Kekkonen beirt thoghdóirí is trí scór, i gcomparáid leis an seachtar is trí scór a fuair Mauno Pekkala, iarrthóir an SKDL. Ní raibh sé deacair ag Paasikivi an báire a ghnóthú, nó bhí céad agus aon duine déag is trí scór de na toghthóirí ag tacú leisean. I ndiaidh an toghcháin, áfach, rinne Paasikivi príomh-aire de Kekkonen. Bhí Kekkonen i gceannas ar cheithre rialtas eile fós mar Phríomh-Aire, ach bhí an tír á streachailt as a chéile ag míshuaimhneas polaitiúil, agus ní raibh fad saoil i ndán d'aon chineál comhrialtas.
Sa bhliain 1948, shínigh an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach an Conradh um Chaidreamh Cairdiúil, Chomhoibriú agus Chomhchuidiúlacht le chéile, nó an Conradh YYA, mar a thugtaí air san Fhionlainn. Thug Kekkonen le fios go raibh seisean ar an t-aon duine amháin a bhí in ann caidreamh a choinneáil leis an Aontas Sóivéadach de réir mar a d'éiligh an Conradh. Sna blianta a bhí le teacht, d'iompaigh an Conradh ina chineál Bíobla tacair, agus an meas mór a bhí air i saol polaitiúil na Fionlainne.
Bhí an "caidreamh cairdiúil" leis an Aontas Sóivéadach mar shórt bábhún cosanta ag Kekkonen. Bhí sé in ann an Phríomh-Aireacht a choinneáil, beag beann ar na hiarrachtaí a rinne polaiteoirí eile é a chur as oifig, toisc nach raibh aon duine eile in ann na Sóivéadaigh a ghiúmaráil. Cúis imní do Paasikivi féin ab ea an leas pearsanta a bhain Kekkonen as an Aontas Sóivéadach sa pholaitíocht.
An Chéad Téarma.
Vótáladh Kekkonen isteach mar Uachtarán sa bhliain 1956. Nuair a vótáil na toghdóirí an uair dheireanach, fuair sé céad agus aon vóta déag is dhá scór, i gcoinne leis an gcéad agus naoi vóta is dhá scór a fuair a chéile iomaíochta, an Daonlathach Sóisialta Karl August Fagerholm. Sa toghchán féin, fuair Kekkonen ochtar toghdóirí is ceithre scór. An tacaíocht a bhí de dhíth ar Kekkonen leis an vótáil dheireanach a bhuachan, tháinig sí ó iomlán toghdóirí an SKDL agus ó chuid de thoghdóirí an Pháirtí Pobail (Suomen Kansanpuolue), páirtí beag a bhí beo ar vótaí na meánaicme sna cathracha. Tá sé ina dhúthomhas i gcónaí i stair polaitíochta na Fionlainne, cé a chaith an t-aon vóta amháin a rinne Uachtarán de Kekkonen.
Ar an lá céanna ar mhionnaigh Kekkonen a chuid móidí mar Uachtarán, is é sin, an chéad lá de Mhí na Márta sa bhliain 1956, chuaigh an lucht oibre ar stailc ghinearálta. Níor admhaigh Láreagraíocht Ceardchumann na Fionlainne (SAK) riamh go raibh ciall pholaitiúil leis an stailc, ach creidtear go raibh na ceardchumainn míshásta gurbh é iarrthóir pháirtí na bhfeirmeoirí a toghadh mar Uachtarán. Daonlathaigh Shóisialta ba mhó a bhí i gceannas ar ghluaiseacht na gceardchumann, agus is dócha gurbh fhearr leosan Fagerholm mar Uachtarán.
Chuir an tAontas Sóivéadach in iúl faoi choim nach raibh sé sásta leis an gcomhrialtas cuimsitheach a tháinig ar an bhfód i Mí Lúnasa 1958 faoi cheannas Fagerholm. D'aontaigh Kekkonen leis an gcriticeoireacht seo, agus chuidigh sé leis an rialtas a scor i Mí na Nollag sa bhliain chéanna. Níl na staraithe ar aon fhocal faoi thucaidí Kekkonen i dtaobh an eachtra seo de.
I ndiaidh scor chomhrialtas Fagerholm, ní rabhthas ábalta comhrialtais le tacaíocht an tromlaigh phairlimintigh a chur ar bun ar feadh tamaill. Ina áit sin, chuathas i dtuilleamaí rialtais mhionlaigh a bhí i dtuilleamaí pháirtí na bhfeirmeoirí thar aon fhórsa polaitiúil eile. Bhí na Daonlathaigh Shóisialta ag easaontú le chéile, rud a mhéadaigh ar an míshuaimhneas i bpolaitíocht inmheánach na tíre. Mar sin féin, rinne Urho Kekkonen a dhicheall a chinntiú go dtiocfadh comhrialtas tromlaigh chun saoil nuair a vótálfaí isteach mar Uachtarán an chéad uair eile é. Theastaigh uaidh a chuid cuspóirí i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh a nascadh le cruthú an rialtas tromlaigh.
Bhí constaic amháin ina bhealach roimh an chéad toghchán eile: comhghuaillíocht Honka. Iad siúd nach raibh sásta leisean mar Uachtarán, chinn siad ar an iar-Sheansailéir Dlí Olavi Honka a chur chun tosaigh mar iarrthóir. Ós rud é go raibh idir an eite dheas agus na Daonlathaigh Shóisialta ag tacú le Honka, bhí an chuma ag teacht ar an scéal nach mbeadh Kekkonen in ann an bua a bhreith an iarracht seo. San am céanna - 1961 - áfach, chuaigh an Cogadh Fuar idir an tAontas Sóivéadach agus na Stáit Aontaithe i ngéire, agus Beirlín ina cnámh spairne acu. I ndeireadh Mhí Dheireadh Fómhair, sheol an tAontas Sóivéadach nóta oifigiúil chuig an bhFionlainn, ag éileamh comhoibriú cosanta in éadan na Stát Aontaithe agus a cuid comhghuaillithe, de réir an chonartha a bhí sínithe ag an bhFionlainn agus ag an Aontas Sóivéadach thiar i ndeireadh na ndaichidí. Bhain an nóta an-scanradh as na Fionlannaigh, nó shíl siad go raibh an tAontas Sóivéadach le fórsaí armtha a chur ar buangharastún san Fhionlainn, i gcruth is go gcaillfeadh an tír a neamhspleáchas ar nós thíortha Oirthear na hEorpa. Dheifrigh Kekkonen go dtí Novosibirsk le comhchainteanna a choinneáil le Nicíte Cruistsiof, Ard-Rúnaí an Pháirtí Chumannaigh agus fíor-cheannaire an Aontais Shóivéadaigh, agus d'éirigh leis a áitiú ar Khrushchev nach mbainfeadh aon chumhacht iasachta úsáid as tailte na Fionlainne le hionsaí a dhéanamh ar an Aontas Sóivéadach, agus nach raibh trúpaí Sóivéadacha de dhíth le sin a chinntiú. Chreid Khrushchev an méid sin uaidh, agus bhí an ghéarchéim thart.
De thoradh na n-imeachtaí seo - Géarchéim an Nóta, mar a thugann staraithe na Fionlainne orthu - d'éirigh Honka as an toghchán, agus ní raibh céile ceart iomaíochta fágtha ag Kekkonen. Vótáladh isteach é le haghaidh an dara téarma.
An Dara Téarma.
Is é an locht is mó a fhaigheann na criticeoirí ar uachtaránacht Kekkonen nach raibh fíor-fhreasúra polaitiúil ann sa tír i ndiaidh ghéarchéim an nóta. De réir a chéile, bhain Kekkonen amach stádas chomh láidir i bpolaitíocht na Fionlainne is nach raibh gach duine den tuairim go raibh sé inréitithe leis an daonlathas a thuilleadh. Ón taobh eile de, is follasach go ndearna Kekkonen a dhicheall le tacaíocht an náisiúin ar fad a bhaint amach dá chuid polasaithe, agus nach ndeachaigh sé thar ghnáth-chleasanna polaitíochta leis an gcuspóir seo a shroicheadh.
Bhí Kekkonen ag iarraidh caidreamh cairdiúil a choinneáil le tromlach gach páirtí, rud a bhí de dhíth ar an Uachtarán i gcóras polaitiúil na Fionlainne le go bhféadfadh sé úsáid éifeachtach a bhaint as a chuid cumhachtaí. B'é an príomhchritéar a bhí ag Kekkonen go mbeadh na páirtithe iontaofa ó thaobh an pholasaí eachtraigh de, is é sin, an páirtí ar theastaigh uaidh suíomh a fháil ar an rialtas, chaithfeadh sé faomhadh a thabhairt do Kekkonen is dá pholasaí eachtrach. Mar shampla, ligeadh an páirtí coimeádach (Kokoomus) isteach ar rialtas Johannes Virolainen i ndiaidh ghéarchéim an nóta, nuair a bhí an páirtí i ndiaidh a dhílseacht do Kekkonen a chruthú.
Ghlac Kekkonen an-bhuntáiste ar an gcaidreamh pearsanta a bhí aige leis an dúrud daoine ar gach leibhéal de shochaí na Fionlainne. Bhí sé mór i gcónaí lena chuid cairde ó bhlianta an staidéir, ach, thairis sin, bhí sé ag dul ag iascaireacht, ag seilg is ag sciáil le seanchairde eile. Na hintleachtóirí óga a raibh luí acu le faisiún an radacachais, bhí fáilte isteach rompu chuig "cóisirí na n-óg" i dTamminiemi, áras oifigiúil an Uachtaráin. Bhí cairde iontaofa agus lucht teagmhála ar gach leibhéal den státseirbhís, sna páirtithe polaitiúla agus sna gnólachtaí móra. Caidreamhach maith a bhí ann agus é ábalta mórtachas a dhéanamh le daoine éagsúla ó thaobh an charachtair agus an dearcaidh pholaitiúil de. Bhí gréasán cuimsitheach mar chrann taca aige ar fud na sochaí.
Díomaite dá pháirtí féin, bhí tacaíocht ag teacht do Kekkonen ó pháirtithe na heite clé, agus sa bhliain 1968, ghnóthaigh sé an toghchán Uachtaránachta glan amach, nó fuair sé dhá chéad agus aon toghthóir amháin ar an chéad bhabhta.
An Tríú Téarma.
Cé go raibh Kekkonen i dtuilleamaí a chuid comhghuaillithe i saol polaitíochta inmheánach na tíre, bhí cead a chinn aige i gcúrsaí na polaitíochta eachtraí. Go minic, ní raibh ach a chuid cúntóirí pearsanta mar chrann taca aige, daoine a tháinig as an Roinn Gnóthaí Eachtracha, de ghnáth. I ndeireadh na seascaidí, chuir Kekkonen sraith de mholtaí faoi bhráid an tsaoil mhóir: theastaigh uaidh limistéar gan armálacha adamhacha a dhéanamh de na tíortha Lochlannacha, síocháin teorann a shocrú leis an Iorua agus cruinniú Eorpach um slándáil agus comhoibriú. Is é an cuspóir a bhí ag Kekkonen leis na tionscnaimh seo ná féachaint chuige nach bhfaighfeadh an tAontas Sóivéadach riachtanach comhoibriú míleata a mholadh don Fhionlainn arís. Mar sin, cuid ab ea iad d'iarracht an Uachtaráin neodracht na Fionlainne a threisiú agus aitheantas a bhaint amach di ón Aontas Sóivéadach féin. I ndiaidh na forghabhála a rinne tíortha an bhloic Shóivéadaigh ar an tSeicshlóvaic sa bhliain 1968, bhí neodracht na Fionlainne faoi bhrú mór. Chuir Kekkonen in iúl do na Sóivéadaigh go n-éireodh sé as an Uachtaránacht, agus go gcuirfí an conradh um chairdiúlacht agus chomhoibriú ar ceal, mura mbeadh an tAontas Sóivéadach sásta neodracht na Fionlainne a admháil amach anseo freisin.
I ndiaidh na bliana 1970, tháinig deireadh le comhoibriú pháirtí na bhfeirmeoirí agus na heite clé ar an rialtas. Chuir Kekkonen a ladar i gcúrsaí inmheánacha na tíre anois, agus é ag déanamh gnó an phríomh-aire féin, nuair a ghlac sé páirt i socrú na gceisteanna tuarastail idir na fostóirí agus na ceardchumainn.
I Mí Eanáir sa bhliain 1973, reachtaigh pairlimint na Fionlainne an Dlí Eisceachtúil le ceithre bliana breise a chur le tríú téarma Kekkonen. Mar sin, b'é an phairlimint a thogh an tUachtarán an turas sin, beag beann ar thoil an phobail, agus bhí Kekkonen ceaptha ina Uachtarán go dtí an bhliain 1978.
Nuair nach raibh freasúra ná dara rogha ann a ghlacfaí dáiríre, chuaigh cumhacht Kekkonen an oiread sin i méadaíocht gur ábhar iontais é do bhreathnóir an lae inniu. Shroich cumhacht an Uachtaráin a buaicphointe sa bhliain 1975. Bhí Kekkonen i ndiaidh an phairlimint a scor, agus é ina chathaoirleach ar an gcomhdháil um shlándáil agus um chomhoibriú san Eoraip i Heilsincí. San am sin féin, cheadaigh sé do na Daonlathaigh Shóisialta agus don Pháirtí Láir (sin é an t-ainm a bhí ar pháirtí na bhfeirmeoirí san am) é a chur chun tosaigh mar iarrthóir Uachtaránachta i dtoghchán na bliana 1978. Bhí na Daonlathaigh Shóisialta, fiú, ag cur ceiliúr toghcháin ar Kekkonen roimh a pháirtí féin, an Páirtí Láir. I bhFómhar na bliana céanna, d'iarr Kekkonen ceannairí na heite clé agus na bpáirtithe láir chuige, agus os comhair na gceamaraí teilifíse, chuir sé d'fhiachaibh orthu comhrialtas éigeandála a chruthú, agus Martti Miettunen ina phríomh-aire ar an rialtas. (B'í an dífhostaíocht ard ba chúis leis an "éigeandáil".)
Kekkonen ar stampa phoist (1980)
De réir is mar a bhí na seachtóidí ag druidim chun deireanais, bhí sláinte an Uachtaráin ag dul chun donais, agus ráflaí ag dul timpeall nach raibh a sheanghreim aige ar an saol ina thimpeall a thuilleadh. Mar shampla, nuair a bhí sé ag tabhairt óráid thraidisiúnta na hAthbhliana, ba mhinic a bhí sé soiléir do na breathnóirí teilifíse nach raibh sé chomh meabhrach is a bhí fadó. Níor thrácht na meáin chumarsáide ar an taobh seo den scéal, ó bhítí den tuairim nach mbeadh a leithéid inghlactha ó thaobh na béasaíochta de.
An Ceathrú Téarma.
Rug Kekkonen an chraobh leis i dtoghchán na bliana 1978 go gleoite ar fad. Nuair a bhí an páirtí coimeádach féin sásta leisean mar iarrthóir, bhain sé amach, le tacaíocht an cheithre pháirtí is mó, 82 % de na vótaí, agus dhá chéad is trí scór den trí chéad toghthóir, nó triúr duine déag as gach cúigear déag. Ní raibh iarrthóirí eile á dtacú ach ag cupla mionpháirtí ón eite dheas, go háirithe Raino Westerholm, iarrthóir Aontas Críostaí na Fionlainne (Suomen Kristillinen Liitto), is é sin, na coimeádaigh reiligiúnda. Duine de na toghthóirí coimeádacha a vótáladh isteach mar thacadóir de chuid Kekkonen, chaith sé a vóta le Westerholm.
Creidtear go coitianta gur tháinig deireadh le cumhacht dhoshéanta Kekkonen in Aibreán na bliana 1981, nuair a dhiúltaigh an Príomh-Aire Mauno Koivisto éirí as, cé go raibh brú ag teacht air ó Kekkonen oifig an Phríomh-Aire a fhágáil uaidh. Is é an t-aon fhreagra a thug Koivisto ná nach raibh de chumhacht ach ag an bpairlimint Príomh-Aire a scor, de réir an bhunreachta.
Theip a shláinte ar Kekkonen an chéad uair i Mí Lúnasa sa bhliain chéanna, nuair a bhí sé ag iascaireacht san Íoslainn. I Mí Mheán Fómhair, chuaigh sé ar saoire ar chúiseanna sláinte, agus i Mí Dheireadh Fómhair, d'éirigh sé as an Uachtaránacht. Ina dhiaidh sin, ní fhacthas go poiblí é a thuilleadh.
Deireadh a Shaoil.
Cé go raibh Kekkonen éirithe as an Uachtaránacht, níor ruaigeadh as Tamminiemi é: bhí cead aige deireadh a shaoil a chaitheamh ansin. Sna blianta i ndiaidh Uachtaránachta, d'fhan Kekkonen amach ó chúrsaí polaitíochta go hiomlán, agus ó bhí drochshláinte air, ní raibh sé in ann fiú spaisteoireacht a dhéanamh ina aonar.
Shíothlaigh Urho Kekkonen ar an lá deireanach de Mhí Lúnasa sa bhliain 1986 i dTamminiemi, trí lá sular shlánaigh sé ocht mbliana is ceithre scór. hAdhlacadh ar an séú lá de Mhí Mheán Fómhair é i Reilig Hietaniemi i Heilsincí. Maidir le Tamminiemi, rinneadh músaem de agus é tiomnaithe do chuimhne Kekkonen agus dá oidhreacht. hOsclaíodh Músaem Urho Kekkonen sa bhliain 1987.
A Oidhreacht.
Is féidir dhá chiall a bhaint as an dóigh ar láimhseáil Urho Kekkonen caidreamh na Fionlainne leis an Aontas Sóivéadach. Ó thaobh amháin de, deirtear go raibh sé in ann daonlathas na Fionlainne a shábháil agus saol seascair soilíosach a chinntiú do mhuintir na tíre i dtréimhse staire a bhí thar a bheith deacair maidir le cúrsaí na polaitíochta domhanda. Ón taobh eile de, ní bhíodh Kekkonen sásta le comhréiteach ná le comhghéilleadh, ach bhí sé ina dhúchas a chuid naimhde polaitiúla a chloí go hiomlán, agus sin go brúidiúil. Ghlac sé buntáiste ar an dóigh a raibh sé ábalta ceannairí an Aontais Shóivéadaigh a ghiúmaráil, ionas gurb iomaí duine de na naimhde féin a thosaigh ag síleadh nach mbeadh aon duine eile in ann a leithéid de shaoirse a bhaint amach don Fhionlainn. Bhí Kekkonen thar barr ag déanamh ionramhála ar dhaoine, agus é ina pholaiteoir sciliúil dá réir.
Ní minic a fhanann an fear céanna ina Uachtarán ar stát daonlathach Iartharach ar feadh cúig bliana fichead. Bhí go leor cúiseanna leis gur éirigh an t-éacht le Kekkonen: draíocht a phearsantachta, an bua taicticeoireachta a bhí aige, an ghnaoi phobail a bhí air, agus an íogaireacht a bhain le tréimhse an Chogaidh Fhuair. Ó thús deiridh na tréimhse a mhair Kekkonen ina Uachtarán, bhí cluiche cumhachta na Stát Aontaithe agus an Aontais Shóivéadaigh ag caitheamh a scáile ar an bhFionlainn, agus an tír in áit dheacair, ó b'í an t-aon tír dhaonlathach Iartharach amháin a raibh teorainn fhada aici leis an Aontas Sóivéadach. Bhí Kekkonen ábalta an dá thrá a fhreastal, agus meas air mar státaire san Iarthar agus san Oirthear araon.
Bhí Kekkonen ina scríbhneoir maith, agus é ag cumadh aistí, gné-altanna agus téacsaí polaitiúla faoi shraith fhada d'ainmneacha cleite, mar atá, Känä, Liimatainen, Lautamies, Veljenpoika agus go leor eile. Sna blianta 1966-1975, bhí sé ag scríobh altanna polaitiúla faoin ainm cleite "Liimatainen" ar an iris sheachtainiúil "Suomen Kuvalehti" ("Iris phictiúrtha na Fionlainne"), agus é ina Uachtarán cheana féin.
I ndilchuimhne ar Kekkonen, bunaíodh, cé is moite den mhúsaem i dTamminiemi, Cartlann Urho Kekkonen agus Páirc Náisiúnta Urho Kekkonen. Ón taobh eile de, rinneadh cúngú ar chumhachtaí an Uachtaráin i ndiaidh thréimhse Kekkonen. Na huachtaráin a tháinig ina dhiaidh, bhí siad uile sásta na nuachtáin agus an saol mór a choinneáil eolach ar staid a sláinte, agus an meath a tháinig ar Kekkonen i nganfhios do na Fionlannaigh sular éirigh sé as.
Tagairtí.
Kekkonen, Urho
Kekkonen, Urho
Kekkonen, Urho


Máire Uí Ruairc.
Is polaiteoir Éireannach í Máire Uí Ruairc (Béarla: "Mary O'Rourke") (31 Bealtaine 1937 a rugadh í). Toghadh ar dtús í chun na Dála in olltoghchán 1982 mar Theachta Dála le Fianna Fáil agus toghadh arís í go leanúnach go dtí gur chaill sí a suíochán in olltoghchán 2002. Chaith sí tréimhse mar cheannaire Fhianna Fáil sa Seanad ó 2002 go dtí 2007, nuair a d'éirigh léi suíochán Dála a bhuachan arís in Olltoghchán 2007. Bhí sí ina hAire Oideachais (1987-1991), ina hAire Sláinte (1991-1992) agus ina hAire Fiontair Phoiblí (1997-2002). Anuas air sin, ba í leas-ceannaire Fhianna Fáil ó 1994 go dtí 2002.
Naisc sheachtracha.
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui
Ruairc, Maire Ui


An Chóiré Thuaidh.
Tír chummanach atá suite in oirthear na hÁise ar an dtaobh tuaisceartach de Leithinis na Cóiré í an Chóire Thuaidh, nó Daonphoblacht Dhaonlathach na Cóiré.
Tá teorainneacha ann leis na gCóiré Theas sa deisceart, le Daon-Phoblacht na Síne sa tuaisceart, agus leis an Rúis san oirthuaisceart.


Abrogans.
Is é an tAbrogans an chéad fhoclóir Gearmáinise atá ann, agus é ar an leabhar Gearmáinise is sine dá bhfuil fágtha, freisin. Creidtear gurb é Arbeo von Freising, a cailleadh sa bhliain 783 nó 784, a scríobh an foclóir seo. Thángthas ar chóip lámhscríofa den leabhar seo i Sankt Gallen san Eilvéis, áit a raibh mainistir fadó. Tá an foclóir ainmnithe as an chéad iontráil atá ann, an focal Laidine úd "abrogans". Is é an leagan Gearmáinise a thugann an foclóir ar an bhfocal seo ná "dheomodi" - "demütig" i nGearmáinis an lae inniu, nó "umhal".
Dealraíonn sé gur foclóir comhchéille a bhí ann ar dtús, nach raibh ach ag míniú focal Laidine le focail Laidine eile, agus nár cuireadh na míniúcháin Ghearmáinise leis na focail Laidine ach in athleaganacha den fhoclóir. Cibé faoi sin, tá sé ar na foinsí is tábhachtaí amuigh ag an scoláire atá ag déanamh staidéir ar an gcineál Gearmáinise a labhraítí i ndeisceart na Gearmáine fadó.


Teuvo Tulio.
Is é an meas atá ar Teuvo Tulio, nó "Teodor Antonius Tugai" (23 Lúnasa 1912 Cathair Pheadair - 8 Meitheamh 2000 Heilsincí) gurbh eisean máistir an anghrá agus an mhéaldráma i stair scannánaíochta na Fionlainne. Ina aisteoir a thosaigh se sa bhliain 1929, agus é ag déanamh róil thábhachtacha i scannáin leis an stiúrthóir Valentin Vaala a bhí suite i saol na nGiofóg. Bhí folaíocht na Laitvia is na Rúise ann, agus cuma eachtrannach air a rinne an-mhealltach, an-draíochtúil i súile na mban é. Cuireadh i gcomparáid le Rudolph Valentino féin é. Sa bhliain 1936 a stiúraigh sé an chéad scannán dá chuid féin. Na scannáin a rinne sé sna tríochaidí, bhí siad uile bunaithe ar chlasaicigh mhóra na litríochta Fionlannaí, agus thaitin siad go mór mór leis na léirmheastóirí. Chaith sé na blianta cogaidh ag déanamh obair bolscaireachta don arm.
Roimh an gcogadh, ba iad na méaldrámaí tuaithe a thuill a chlú dó, ach ina dhiaidh sin, chrom sé ar chur síos a thabhairt ar shaol na cathrach. Bhí saol drabhlásach, peacúil na cathrach ina théama tábhachtach sna scannáin seo, agus laoch tipiciúil ab ea an cailín macánta ón tuath a chuaigh le meirdreachas sa chathair mhór. Bhí na téamaí seo oiriúnach go maith don stíl dhrámatúil scannánaíochta a bhí ag Tulio, ach san am céanna, is léir go raibh deacrachtaí go minic aige le cinsireacht na scannán. Shíltí, freisin, go ndeachaigh sé thar fóir, ó thaobh na gcúrsaí craicinn de, sa dá scannán deireanacha a rinne sé, mar atá, "Se alkoi omenasta" (1962) agus "Sensuela" (1972). Cuireadh pornagrafaíocht i leith "Sensuela", ach go háirithe.
Tús a Shaoil.
Saolaíodh Teodor Tugai sa bhliain 1912 do thuismitheoirí a raibh fréamha acu sa Tuirc, sa Pheirs, sa Pholainn agus sa Laitvia ar an traein ó Ríge go Cathair Pheadair. Helena Garschin ab ainm dá máthair, agus í ina cailín clúiteach bailé. D'fhás Teodor óg aníos faoin tuath sa Laitvia, go dtí gur aistrigh sé go Katajanokka i Heilsincí in éineacht lena mháthair sa bhliain 1922. Nuair a bhí sé ina dhéagóir, d'éirigh sé cairdiúil le buachaill a bhí trí bliana ní ba shine, Valentin Vaala, a bhí le héifeacht a dhéanamh i saol na scannánaíochta chomh maith. Bhí an bheirt buachaillí ag freastal ar an scoil chéanna, Scoil Rúisise Tabunov, agus ina dhiaidh sin chuaigh Tugai ag foghlaim i Scoil Ghearmánach Heilsincí.
Ag Aisteoireacht.
Ní raibh Vaala agus Tugai ach ina bhfir óga nuair a thosaigh siad ag scannánaíocht. Sa bhliain 1929 rinne siad scannán tostach faoin teideal "Mustat silmät" ("Na Súile Dubha"). Bhí an scannán sin bunaithe ar mhóitíf ó shaol na nGiofóg, agus ba é Tugai a rinne an phríomhpháirt, ach ní raibh Vaala sásta leis an scannán, agus rinne an bheirt acu leagan feabhsaithe de sa bhliain chéanna, "Mustalaishurmaaja". Sa bhliain 1931, lean Tugai leis ag aisteoireacht ar an scannán "Laveata tietä", agus ba ansin a casadh Regina Linnanheimo air - bhí siad ina lánúin sna caogaidí, i ndiaidh d'fhear céile Regina bás a fháil, ach níor phós siad riamh. Bhí Regina Linnanheimo ar réaltaí móra na scannánaíochta Fionlannaí sna tríochaidí agus sna daichidí.
Cé go raibh páirteanna feiceálacha ag Tugai sna scannáin, choinnigh sé a shaol príobháideach aige féin, agus ní théadh sé faoi agallamh ag na nuachtáin. Sa bhliain 1935 d'éirigh sé as aisteoireacht scun scan agus chrom sé ar stiúrthóireacht.
Ag Stiúradh Scannán.
Nuair a thosaigh Tugai ag stiúradh scannán, ghlac sé chuige an t-ainm Teuvo Tulio, a raibh blas ní b'Fhionlannaí air. An chéad scannán a stiúir sé, ba é an teideal a bhí air ná "Taistelu Heikkilän talosta", a bhí bunaithe ar scéal le Johannes Linnankoski, scríbhneoir Fionlannach a tharraing callán áirithe chomh hanghrách is a bhí a chuid saothar de réir chaighdeán na linne - mar sin bhí a chuid scéalta thar a bheith oiriúnach mar mhianach do scannáin le Tulio! Ba í Regina Linnanheimo a rinne an phríomhpháirt sa scannán seo chomh maith. D'athscannánaigh Tulio an scéal sa bhliain 1947 faoin teideal "Intohimon vallassa". Ní féidir ach an dara scannán acu a fheiceáil inniu, nó chuaigh an t-aon chóip amháin de "Taistelu Heikkilän talosta" trí thine sa bhliain 1959, nuair a scrios dóiteán mór oifigí an chomhlachta scannánaíochta úd Adams-Filmi.
Ba é "Nuorena nukkunut" an chéad scannán eile le Tulio - sa bhliain 1937 a chríochnaigh sé é. Ba í Linnanheimo a rinne an príomhról arís, ach an iarracht seo bhí an scéal bunaithe ar shaothar scríbhneora eile seachas Linnankoski - ba é Frans Emil Sillanpää, a raibh i ndán dó Duais Nobel na Litríochta a bhaint, údar an scéil. Ba é "Nuorena nukkunut" an chéad úrscéal a tháinig óna pheann - úrscéal faoi chailín óg a fuair bás le créachta. Tá an grá collaí agus an bás fite fuaite le chéile i scéal an chailín, rud a thug an-inspioráid do Tulio, mar ba dhual dó.
Ie é an scannán "Laulu tulipunaisesta kukasta" an ceann is cáiliúla dá ndearna Tulio, agus é bunaithe ar úrscéal Johannes Linnankoski. Móitíf anghrách atá ann chomh maith - fear óg agus a chuid leannán a gcuireann tú an coimeadar orthu le seafóid rómánsúil le hiad a thréigean i ndiaidh caidreamh collaí. Sa deireadh áfach castar bean de na cailíní air arís agus í ina striapach anois, rud a thugas ar an bhfear óg machnamh a dhéanamh ar a fhreagracht féin as ar tharla di.
Nuair a bhí na daichidí ag druidim chun deiridh, bhí Tulio i dteagmháil le Paramount Pictures, agus bhí an chuma ar an scéal go raibh script le Tulio le scannánú i Meiriceá. Níor fíoraíodh an aisling seo sa deireadh, nó fuair an léiritheoir bás i dtoibinne.
Ba é "Sensuela" an scannán deireanach a rinne Tulio. Críochnaíodh sa bhliain 1973 é, ach níor éirigh leis mórán poiblíochta a mhealladh. Scannán anghrách a bhí ann, ach má bhí Tulio ina mháistir ar an earótacht sheanfhaiseanta a bhí bunaithe ar mhionleideanna, ní raibh sé in ann scannán a dhéanamh a bheadh oscailte nó gairéadach i dtaobh na gcúrsaí seo. Ní raibh scéal ná plota loighiciúil ann, agus ba ábhar gáire é an feistiú stáitse. Rinne Tulio ula mhagaidh de féin leis an scannán, agus is dócha gurbh é scannal Sensuela a thug air éirí as stiúrthóireacht scannán scun scan.
Saothair.
Tulio, Teuvo
Tulio, Teuvo
Tulio, Teuvo


Maidhc Dainín Ó Sé.
Scríbhnr comhaimseartha Gaeilge agus ceoltóir Gaelach ó Chiarraí ab ea Maidhc Dainín Ó Sé. Saolaíodh i gCarrachán sa bhliain 1942 é. Chaith sé na blianta fada ag obair sna Stáit Aontaithe agus sa Ríocht Aontaithe, ach d'fhill sé go hÉirinn sa bhliain 1969. Bhreac sé síos a chuid cuimhní cinn ó na blianta sin sa leabhar úd "A Thig ná Tit Orm". Thairis sin, tá roinnt úrscéalta éadroma scríofa aige, go háirithe "Dochtúir na bPiast", "Greenhorn", "Lilí Frainc", "Tae le Tae", agus "Idir Dhá Lios". D'fhoilsigh sé "Corcán na dTrí gCos" freisin, ina bhfuil trí ghearrscéal barrúil foilsithe faoi aon chlúdach. Bíonn a shaoltaithí Mheiriceánach le haithint ar a chuid leabhar go minic, agus iad an-chosúil le scannáin de dhéantús Hollywood, idir dhrámatúlacht, chraiceann, agus fhoréigean. Canúint sách crua a bhíonn á scríobh aige, agus é beag beann ar an ngramadach chaighdeánach, ach baineann bríomhaireacht agus beogacht lena chuid scríbhneoireachta. Ina dhiaidh sin féin, ní lón léitheoireachta do na páistí an chuid is mó acu, agus an oiread foréigin agus craicinn a bhíonn iontu.
Bhí clú is cáil ar Mhaidhc Dainín mar cheoltóir freisin. Ba é an bosca ceoil - an cairdín, mar a deirtear i gConamara - an ionstraim ba rogha leis.
Fuair sé bás go tobann i Mí na Lúnasa i 2013 i gCilchuain i gCo. Chiarraí.


Príomh-Aire.
Is é an Príomh-Aire an t-aire nó an t-oifigeach is sinsearaí i gcomh-aireacht an rialtais pharlaimintigh.


Palermo.
Is í Palermo príomhchathair na Sicile, réigiún de chuid na hIodáile. Tá 671.593 duine ina gcónaí ann.
Stair na Cathrach.
Ba iad na Féinícigh a bhunaigh an chathair, ach ba ó na Gréagaigh a fuair sí an t-ainm atá uirthi anois: "Panormos" an t-ainm Gréigise, a chiallaíonn "ollchuan" nó "ollchaladh", is é sin, an cuan is mó dá bhfuil chois na mara - an cuan is mó timpeall na Meánmhara. I ndiaidh na nGréagach, ba iad na Rómhánaigh a tháinig i seilbh na háite, agus ina ndiaidh sin, bhí sí á rialú ag na Biosántaigh ar feadh breis is míle bliain. Na hArabaigh a shealbhaigh an chathair sa bhliain 827, agus í ina príomhchathair ar Éimíríocht na Sicile. Chuir na Normannaigh ruaigeadh ar na hArabaigh san aonú haois déag, agus ina dhiaidh sin, bunaíodh ríocht nua na Sicile, arbh í Palermo a príomhchathair. Sa bhliain 1816, chuaigh Ríocht na Sicile agus Ríocht Napoli le chéile le Ríocht an Dá Shicil a dhéanamh, ach níorbh í Palermo príomhchathair na ríochta seo - bhí sí á rialú ó Napoli. Sa deireadh, cuireadh an ríocht sin ar ceal, agus chuaigh Palermo agus iomlán na Sicile san Iodáil aontaithe sa bhliain 1860.
Is iad na teangacha a labhraítear i bPalermo ná an Iodáilis agus an chanúint áitiúil, an tSicilis. Áit thábhachtach turasóireachta í Palermo lena cuid ailtireachta, na heaglaisí ach go háirithe. Ar an drochuair, tá an Maifia - an choirpeacht eagraithe - láidir sa chathair chomh maith. Ón taobh eile de, tá clú ar a lán daoine cáiliúla ó Phalermo freisin a fuair bás sa chath in aghaidh na coirpeachta, ar nós an Athara Pino Puglisi agus na mbreithiúna Giovanni Falcone agus Paolo Borsellino.


Bagdad.
Príomhchathair na hIaráice is í Bagdad (Araibis: بغداد‎, Baghdād). Tá an chathair suite ar bhruach abhainn Tigris in lár na tíre. Is í an chathair is mó sa tír, agus an dara chathair is mó sa domhan Arabach, tar éis Caireo. Meastar go bhfuil cónaí ar 5,772,000 duine ann.
Stair.
B'é an Cailíf al-Mansur, de ríshliocht na nAbbasach a bhunaigh Baghdad an 30 Iúil 762. Bhí príomh-chathair na bPeirseach, Ctesiphon, suite gar do Bhagdad. Ghabh na Moslamaigh an chathair siúd sa bhliain 627, agus bunaíodh Bagdad mar phríomh-chathair ina h-áit.
Meastar gurbh í Bagdad an chathair ba mhó ar domhan idir blianta 775 agus 935. Tá seans ann freisin gurbh í an chéad chathair a raibh daonra níos mó na milliún duine aici.
Rinneadh a lán dochair do Bhagdad le linn ionradh na Mongólach a chuir deireadh le réim na nAbbasach, agus i bhfad níos déanaí, le linn Cogadh na Murascaille idir 1990 agus 1991, agus an dara ionsaí sa bhliain 2003.


Mario Vargas Llosa.
Tá Jorge Mario Pedro Vargas Llosa, a saolaíodh ar an ochtú lá fichead de Mhí na Márta in Arequipa (Peiriú) sa bhliain 1936, ar duine de na scríbhneoirí is mó le rá i Meiriceá Theas. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 2010.
A Shaol.
B'iad Ernesto Vargas Maldonado agus Dora Llosa Ureta a thuismitheoirí, agus b'eisean an t-aon duine clainne amháin a rugadh dóibh, nó fuair siad dealú ó chéile go gairid i ndiaidh a bpósta. D'fhás Mario beag anuas i dteach mhuintir a mháthara i gCochabamba sa Bholaiv. Nuair a fuair a sheanathair jab maith i bPeiriú, d'fhill an teaghlach ar an tír sin. Sa bhliain 1946, casadh a athair air an chéad uair, agus chuaigh a thuismitheoirí le chéile arís. Nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois, chuir a athair in Acadamh Míleata Leoncio Prado i Lima é, le go bhfoghlaimeodh an mac riailbhéas an airm chomh maith leis na hábhair scoile. An seal a chaith sé ina ábhar saighdiúra ansin, thug sé spreagadh don chéad úrscéal a chum sé, "La ciudad y los perros" ("An Chathair agus na Madraí", 1962; tháinig an t-aistriúchán Béarla i gcló sa chéad bhliain eile, faoin teideal "The Time of the Hero").
Chuaigh Vargas Llosa le hiriseoireacht sula raibh sé críochnaithe san acadamh míleata. D'éirigh sé as an scoil sin roimh ré agus bhain sé amach a ardteistiméireacht ó scoil eile, scoil a bhí suite i bPiura. Bhí sé ag obair ina iriseoir do "La Industria", an nuachtán áitiúil. An chéad dráma a scríobh sé, b'i bPiura a stáitsíodh an chéad uair é, freisin.
Sa bhliain 1953, nuair a bhí Manuel Odría ina dheachtóir ar Pheiriú, thosaigh Vargas Llosa ag staidéar litríochta in Ollscoil Náisiúnta San Marcos. In aois a naoi mbliana déag dó, phós sé Julia Urquidi, a bhí trí bliana déag níos sine ná eisean. Níor mhair an cumann sin i bhfad, áfach, agus sa bhliain 1959, fuair sé scoláireacht a chuir ar a chumas dul ag staidéar sa Spáinn, in Ollscoil Complutense. B'ansin a bhain sé amach a dhochtúireacht.
An chéad úrscéal a d'fhoilsigh sé, mar atá, "La ciudad y los perros", thabhaigh sé an-cháil dó, cé go raibh oifigigh an acadaimh mhíleata féin thar a bheith míshásta leis an gcur síos a thug sé ar shaol na scoile. An ceann a tháinig sna sálaí aige, "La casa verde" ("An Teach Uaine" - "The Green House" atá ar an aistriúchán Béarla chomh maith), tugann sé cur síos ar an tionchar atá drúthlann - "an teach uaine" ag imirt ar a timpeallacht agus an cor a chuireann sé i gcinniúint an phríomhlaoich, cailín óg darb ainm Bonifacia.
Sa bhliain 1969, d'fhoilsigh Vargas Llosa an tríú húrscéal leis, "Conversación en la Catedral" ("Comhrá san Ard-Eaglais" - "Conversation in the Cathedral" is teideal don aistriúchán Béarla freisin). Iarracht a bhí ann "úrscéal iomlán" a scríobh, is é sin, cur síos liteartha a thabhairt ar gach leibhéal den tsochaí i bPeiriú le linn na tréimhse a bhí faoi chaibidil - an t-"Odriato", nó na blianta a raibh Manuel Odría ag rialú na tíre ina dheachtóir.
An chéad leabhar eile a tháinig uaidh, mar atá, "Pantaleón y las visitadoras" ("Pantaleón agus na Ban-Chuairteoirí" - Béarla: "Captain Pantoja and the Secret Service"), bhí sé i bhfad ní ba ghreannmhaire. Is é an Captaen Pantaleón Pantoja laoch an scéil seo - oifigeach in Arm Pheiriú a eagraíonn seirbhís striapachais, nó "seirbhís banchuairteoirí" ("visitadoras"), do na fórsaí armtha, de réir na n-orduithe a tugadh dó. Tá cuid mhór den ghreann bunaithe ar an gcineál duine atá ann: saighdiúir atá chomh dílis dá thír dhúchais agus atá sé dá bhean chéile. Ní rithfeadh leis féin riamh oíche a chaitheamh le bean de na striapacha, ach ós rud é go bhfuair sé de thasc an tseirbhís seo a eagrú, déanann sé an obair go paiteanta, mar is dual don tsaighdiúir mhaith. Scéal eile, áfach, go bhfuil sé chomh macánta mar dhuine is go ndearcann sé ar na cailíní mar shaighdiúirí i bhfórsaí armtha Pheiriú, agus é ag éileamh go n-onórófaí mar shaighdiúirí iad, go háirithe an bhean acu a fuair bás ó lámh a hiar-leannáin éadmhair "i bpáirc an áir". Ní thaitníonn an dearcadh seo leis na ginearáil, agus sa deireadh, cuireann siad deireadh leis an tseirbhís.
Polaitíocht.
Bhí Vargas Llosa ina Shóisialach nuair a bhí sé óg, ach ag dul anonn san aois dó, thug sé an-taithneamh don liobrálachas saormhargaidh mar leigheas ar fhadhbanna Mheiriceá Theas. Sa bhliain 1990, ghlac sé páirt i dtoghcháin an Uachtaráin i bPeiriú, ach b'é Alberto Fujimori a ghnóthaigh an báire sin. Sa bhliain 2006, thacaigh sé Lourdes Flores, iarrthóir na gcoimeádach, in aghaidh Ollanta Humala, iarrthóir na heite clé. Bhí sé barúlach go raibh Humala cosúil leis an deachtóir Fujimori, agus chreid sé nach mbeadh an náisiúnaí agus an t-iar-oifigeach airm Humala sásta an daonlathas ná na dlíthe a urramú. Sa deireadh thiar thall, b'éigean dó a thacaíocht a thabhairt don iar-Uachtarán Alan García, cé gurbh í uachtaránacht Alan García féin a tharraing na deacrachtaí ar Pheiriú ar bhain Fujimori leas astu ina fheachtas féin, tráth. B'é García a rug bua, agus é ina Uachtarán inniu.
Saothar Deireanach.
I ndiaidh thoghchán na bliana 1993, chuaigh Vargas Llosa ina chónaí sa Spáinn, agus tá sé ina shaoránach Spáinneach chomh maith. Níor fhill sé go Lima ach le deireanaí. Tá sé ag scríobh leis i gcónaí. I measc na n-úrscéalta deireanacha a tháinig óna pheann, tá "El Fiesta del Chivo" (2000, "Féile an Phocáin" - "The Feast of the Goat" atá ar an aistriúchán Béarla).
Cur síos dúisitheach atá ann ar dheachtóireacht Rafael Leonidas Trujillo ar an bPoblacht Dhoiminiceach. Scrúdaíonn sé deachtóireacht fhada Trujillo ar a lán leibhéal. Ó thaobh amháin de, tá an lá inniu ann: tagann bean scothaosta a bhfuil éirithe go maith léi ina baincéir sna Stáit Aontaithe ar cuairt ar an seanfhód, agus an saol a bhí aici ina cailín óg i réimeas Trujillo ag rith léi arís. De réir a chéile, foghlaimíonn an léitheoir go raibh athair na mná seo ar duine acu siúd a bhí ag tacú le Trujillo, go dtí gur chaill sé gnaoi an deachtóra. Bhí saint ag Trujillo sna cailíní óga, áfach, agus d'fhéach athair an chailín le mórtachas a dhéanamh leis tríd an gcailín a thairiscint dó mar mhilseog.
Mario Vargas Llosa i Meán Fomhair, 2007
Tá peirspictíocht an deachtóra féin le fáil san úrscéal freisin, ach is é an dream atá i gcroílár na n-imeachtaí ná an chomhcheilg atá meáite ar an deachtóir a mharú. Iar-lucht leanúna de chuid Trujillo atá ann, agus a seal féin caite acu ag tacú leis an deachtóir agus ag creidiúint ann. Má tá laoch ar bith sa scéal, áfach, is é Joaquím Balaguer é, arb é Uachtarán na Poblachta é, go foirmiúil. Fanann sé go foighneach sa chúlra, a fhad is atá Trujillo ag rialú na tíre, ach nuair atá mí-ord agus cogadh cathartha ag bagairt i ndiaidh dhúnmharú an deachtóra, beireann sé go stuama ar shrianta an stáit leis an daonlathas a chur i réim agus an tír a shuaimhniú.
Is minic a lochtaigh saothar Vargas Llosa iararcacht righin na n-aicmí sóisialta is na gciníocha i saol Mheiriceá Theas. Bíonn mianach na beathaisnéise measctha trí chuid mhaith de na scéalta a scríobh sé, go háirithe an t-úrscéal anghrách úd "La tía Julia y el escribidor" ("Aintín Julia agus an Scriptscríbhneoir"). Sa bhliain 1981, d'fhoilsigh sé úrscéal stairiúil faoi éirí amach na scológ, Cogadh Canudos, sa Bhrasaíl i ndeireadh na naoú haoise déag, "La Guerra del Fin del Mundo" ("Cogadh Dheireadh an Domhain").


An Chóiré.
An Chóiré (Cóiréis: (조선 nó 한국) is ainm don réigiún tíreolaíochta agus iar-stát atá suite in oirthear na hÁise, ar Leithinis na Cóiré. Sibhialtacht ársa atá ann, ach tá sí roinnte ina dhá tír eile sa lá atá inniu ann - an Chóiré Thuaidh agus an Chóiré Theas. Tá teorainneacha aici le Daon-Phoblacht na Síne iarthuaidh agus Cónaidhm na Rúise oirthuaidh.
Stair.
Tá fianaise sheandálaíocht go raibh daoine ina gcónaí ar an leithinis seo 700,000 bliain ó shin, agus thosaigh an ré Neoiliteach timpeall 6000 RC.
Gojoseon.
Sean-ríocht ab ea Gojoseon, a bhunaíodh sa bhliain 2333 RC, de réir an finscéal Dangun. Thugtaí an t-ainm Joseon uirthi ag an am, ach úsáidtear Gojoseon inniu ("Sean-Joseon") chun idirdhealú a dhéanamh ón Ríshliocht Joseon (1392-1910).
B'í Asadal, i ndeisceart Manchúr an céad príomhchathair, ach bogadh í níos déanaí go dtí an príomhchathair nua-aimseartha Pyongyang (san Chóiré Thuaidh inniu). Tá déantáin cultúrtha ón ré seo le fáil fós ar fud na Cóiré agus an Manchúr.
D´fhás Gojoseon idir an 7ú haois RC agus an 4ú haois RC, agus fógraíodh ina ríocht féin í tar éis tamaill. Thit sí sa bhliain 108 RC, tar éis ionsaí ag an Ríshliocht Han na Síne.
Na Trí Ríocht.
Cuireadh bun le trí ríocht nua tar éis Gojoseon - Goguryeo, Silla, agus Baekje, a bhí i gcomórtas le chéile i gcúrsaí airgeadais agus mhíleata. B'é an Búdachas an phríomh-reiligiún a bhí acu.
Bunaíodh Goguryeo sa bhliain 37 RC ag Jumong, nó Rí Dongmyeongseong. Bhí Buyeo, Okjeo, Dongye agus stáit eile aontaithe le chéile sa ríocht seo, agus cuireadh deireadh leis an réigiún Síneach deireanach i 313. Bhí an lámh in uachtar ag Goguryeo thar na ríochta eile, ach bhí sí ag troid i gcónaí in aghaidh na ríshliochta Síneach Sui agus Tang. Bhí Baekje bunaithe sa bhliain 18 RC ag Onjo, mac le Jumong, san aít ina bhfuil an chathair nua-aimseartha Súl suite. Bhí an taobh deisceartach an leithinis faoi smacht an ríocht seo i rith an tréimhse seo. B'é Bak Hyeokgeose a bhunaigh an ríocht Silla i 57 RC.
Silla Aontaithe agus Balhae.
Rinne Silla ionsaí ar Baekje i 660 agus Goguryeo i 668, le cabhair ón Ríshliocht Tang ón tSín. Cruthaíodh ríocht nua le hainm Silla Aontaithe, a chlúdaigh an cuid is mó den leithinis ag an am. Mar thoradh, thóg an iar-ghinireál Goguryeo Dae Joyeong slua daoine chuig an réigiún Jilin i Manchúr, agus bhunaigh siad Balhae ina chomharba ar Ghoguryeo. Scriosadh Balhae ag na Khitanaigh sa bhliain 926.
Ríshliocht Goryeo.
B'é Goryeo an ríshliocht ab láidir idir 918 agus 1392. Chuaigh a lán de na ceannairí ón mBalhae isteach ann, agus clúdaigh sé an leithinis go hiomlán agus roinnt talún atá suite sa tSín inniu. I rith an ré seo, tháinig seirbhís shibhialta isteach agus d'fhás an Búdachas go flúirseach.
Lean ionsaithe ó na treibheanna Jurchen agus Khitan ar aghaidh le linn an 10ú haois agus an 11ú haois, ar an teoreann tuaisceartach don chuid is mó. Bhí coimhlint idir na húdaráise shibhialta agus mhíleata ag méadú, agus tar éis tamall bhí éirí amach ag na húdaráis mhíleata.
Rinne Impireacht na Mongóile ionradh sa bhliain 1238. Mhair an cogadh ar feadh tríocha bliana, agus síníodh conradh ag an deireadh.
Thosaigh an impireacht ag laghdú i rith na 1340í, agus bhí an Chóiré saor chun athchóiriú a dhéanamh gan cur isteach ag na Mongólaigh.
Ríshliocht Joseon.
Cuireadh tús leis an ríshliocht Joseon sa bhliain 1392, tar éis coup d’état a bhí eagraithe ag Yi Seong-gye. Bogadh an phríomh-chathair go dtí Hanseong (an chathair Súl (Seoul) inniu), agus tógadh an pálás le hainm Gyeongbokgung sa bhliain 1394. Chruthaigh Rí Sejong Mór (1418-1450) Hangul (an aibitír Chóiréach), agus rinneadh a lán dul chun cinn i gcúrsaí cultúrtha agus teicneolaíochta i rith an ré seo.
Rinne an tSeapáin ionradh faoi dhó idir 1552 agus 1598. Cé go raibh a lán dochar déanta acu, bhí siad ábalta an lámh in uachtar a fháil le cabhair ón Ríshliocht Ming. Lean na hionraí ar aghaidh áfach, sna 1620í agus na 1630í, an Manchúr a bhí i gceist an am seo. Tar éis an chailleadh seo, bhain an Chóiré taitneamh as dhá céad bliain síochánta. Tugadh an leasainm "an ríocht díthreabhach" uirthi sa tréimhse seo.
Faoi smacht na Seapánaigh.
an Yi Un, rídhamhna Uimin (Euimin freisin) (1897 – 1970)
As na 1870í amach, thosaigh an tSeapáin ag cur brú ar an gCóiré chun teacht isteach faoi a cuid smacht. Bhí Banimpire Empress Myeongseong na Cóiré feallmharaithe ag na Seapánaigh sa bhliain 1895. Troideadh an Cogadh Síneach-Seapánach agus an Cogadh Rúiseach-Seapánach, agus thit an Chóiré faoi riail na Seapánaigh. I 1910, chuir na Seapánaigh brú ar Chóiré an Conradh Nasc-Ghabháil Seapáin-Cóiré a shínigh.
Bhí gluaiseacht sa Choíré i gcoinne riail crua na Seapánaigh, a bhí le feiceáil san Gluaiseacht 1 Márta 1919. Cuireadh é faoi chois, agus maraíodh 7,000 duine ag na póilíní.
Ag an am chéile, bhí an comhoibriú ann freisin. Bhí an smaointeoir Yun Chi-ho ina ghníomhaí ar son neamhspleáchas na Cóiré óna Seapánaigh ar dtús. Ach comhoibritheoir de chuid na Seapánaigh ba ea é ó na 1910idí amach, is cosúil.
Bhris amach coimhlint eile anois is arís i Manchúr i gcoinne na Seapánaigh. Tháinig na míle daoine isteach san Arm Náisiúnta Réabhlóideach agus an Arm Saoirse chun troid i gcoinne na Seapáine, agus bunaíodh rialtas deoraíocht Chóiréach i Shang-hai.
Rinne a lán dochar do chultúr na Cóiré. Cuireadh cosc ar an dteanga Cóiréis, agus bhí orthu ainmneacha Seapánacha a úsáid. Thóg na Seapánaigh a lán de na déantáin go dtí an tSeapáin, agus tá siad le fáil fós i músaem Seapánach.
I rith an Dara Cogadh Domhanda, bhí ar an Chóiré tacaíocht a thabhairt do na Seapánaigh.
An cumannachas.
Cheap Kim Il-sung idé-eolaíocht nua a tugadh "Juche" air, meascán de thírghrá agus féintuilleamaí.
Bhí nasc láidir idir Kim Il-sung agus an Aontas Sóivéadach faoi Joseph Stalin. Thacaigh an tSín chomh maith leis na pleananna a bhí ag Kim an t-ionradh a dhéanamh ar Súl.
De réir a chéile, sháraigh "Juche" an Marxachas-Leiníneachas agus an cumannachas.
Cogadh 1950-1953.
Ar an 25 Meitheamh 1950, rinne An Chóiré Thuaidh ionradh ar an gCoiré Theas, ag cur tús lé cogadh mór millteanach. D'ordaigh Kim Il-sung ionradh na Cóiré Theas.
Chreid na ceannairí polaitiúla in SAM gurb é Stalin a threoraigh Kim Il Sung ionradh a dhéanamh ar an Chóiré Theas.  Ní raibh SAM sásta glacadh leis gurb é Kim féin a rinne an cinneadh. M26 Pershing, Súl, 1950Agus trúpaí na Cóiré Thuaidh ag dul thar an 38ú líne dhomhanleithid, ba léir go raibh an Rúis ag iarraidh an cummanachas a leathnú. Mura rachadh SAM i mbun gnímh sa Chóiré, bheadh na stáit máguaird faoi smacht an Chumannachais.
Seo ráiteas ó rialtas SAM i 1950: Anseo sa Chóiré tá iarracht déanta ag na Cumannaigh (Rúisigh) an domhan a ghabháil. Is siombail í an Chóiré don domhan mór. Má fhaigheann Cumannachas an ceann is fearr orainn san Áise, is cinnte go dtitfidh an Eoraip leis chomh maith. Má ligimid do na Rúisigh smacht a fháil ar an Chóiré, beidh an domhan den tuairim go bhfuil babhta eile inár gcoimhlint leo caillte againn. An clú atá orainn mar chosantóirí an domhain shaoir, beidh sé thíos leis.
a>, chun lagmhisneach a spreagadh i gCóiré Thuaidh.
Agus dúirt an t-uachtarán Truman: “Má chlisimid ar an Chóiré, leanfaidh na Rúisigh leo agus stát i ndiaidh an stáit eile den Áise á ngabháil acu, agus an Eoraip féin ina dhiaidh sin…”Tharraing SAM fórsaí na Náisiúin Aontaithe isteach chun an Chóiré Theas a chosaint.
Scríobh Nikita Krushchev, iarcheannaire APSS, an méid seo faoi Chogadh na Cóiré sa bhliain 1971:Ba é Kim Il Sung féin a cheap an cogadh sa Chóiré. Bhí sé ag iarraidh an Chóiré Thuaidh agus an Chóiré Theas a aontú faoina smacht féin. Chuir Stalin ina luí air gur chóir dó dianmhachnamh a dhéanamh sula ndéanfadh sé ionsaí ar an Chóiré Theas. D’inis Kim Il Sung do Stalin go raibh sé iomlán cinnte go n-éireodh leis. Is cuimhin liom go raibh amhras ar Stalin. Bhí sé buartha go gcuirfeadh SAM a ladar isteach sa scéal. Ghéill sé do Kim, áfach, agus bhí sé sásta soláthairtí agus comhairleoirí míleata a chur go dtí an Chóiré Thuaidh.
feachtas bolscaireachta i gCóiré Thuaidh, thart ar 1951
Mhair an chogaíocht fíochmhar go dtí an sos comhraic a cuireadh i bhfeidhm ar 27 Iúil 1953.
In Panmunjom a síníodh an conradh faoin sos cogaidh, a chuir deireadh le Cogadh na Cóiré - go sealadach, ar fad. Ní conradh síochána é, agus mar sin, ó thaobh an dlí idirnáisiúnta de, níl an cogadh sin críochnaithe i gceart go fóill.
Líon iomlán na marbh: 2.5 - 5 milliún (daonra 30 milliún, Theas agus Thuaidh, i 1950),Leacht cuimhneacháin cogaidh i Súl
An Cogadh Fuar.
D'fhan an tír i maos i mbochtaineacht faoi Kim Il-sung. Ba mhinic a bhí gorta ann, d'ainneoin chuidiú na Sóivéadach.
1990idí.
Nuair a tháinig deireadh leis an gcóras cumannach san Aontas Sóivéadach agus bhris an stát sin suas, tháinig deireadh leis an gcuidiú Sóivéadach. Dá bharr sin, d'éirigh staid na Cóiré Thuaidh níos measa sna blianta deireanacha de réimeas Kim. Ba mhinic a bhí gorta ann.
Cúnamh bia, 1998. Conbhua ag dul isteach i gCóiré Thuaidh
Chruthaigh Kim Il-sung cultas pearsantachta a mhair go dtí an lá inniu, ní hamháin dó féin ach dona mhac, Kim Jong-il, agus a dá gharmhac, Kim Jong-un. Ceannaire ar an an Chóiré Thuaidh a bhí ann ar feadh 46 bliana, ó bhunú an stáit go dtí lá a bháis ar an 8 Iúil 1994.
Tháinig Kim Jong-il i gcomharbacht ar a athair Kim Il-sung, bunaitheoir an stáit. Bhí Kim Jong-il ina Ard-Rúnaí ar Pháirtí Oibrithe na Cóiré, Cathaoirleach ar Choimisiún Cosanta Náisiúnta na Cóiré Thuaidh, agus Ardcheannasaí ar Arm an Phobail (an ceathrú harm is mó ar domhain ag an am sin).
21ú hAois.
Tháinig Kim Jong-un i gcumhacht ar bhás a athar i mí na Nollag sa bhliain 2011. "An Comharba Mór" a thug seirbhís theilifíse an stáit air.


Súl.
Príomhchathair agus an chathair is mó na Cóiré Theas is ea Súl nó Seoul (), atá suite in iarthuaisceart na tíre. Tagann an t-ainm ón bhfocal Seorabeol nó Seobeol i gCóiréis, a chiallaíonn "príomh-chathair". Na h-ainmneacha eile a thugadh uirthi níos luaithe ná
Bhí Súl ina príomhchathair le linn na ríshliocht Baekje agus Joseon, agus roghnaíodh é ina príomhchathair arís nuair a bunaíodh an stát nua-aimseartha Poblacht na Cóiré sa bhliain 1948.
Cé nach bhfuil an chathair ach 600km ina achar, tá níos mó ná 11 milliún duine ina gcónaí ann.


Pyongyang.
Is í Pyongyang (Hangul: 평양 직할시, Hanja: 平壤直轄市) príomh-chathair na Cóiré Thuaidh, agus í lonnaithe ar bhruach Abhainn Taedong in iardheisceart na tíre. Níl aon eolas oifigiúl le fáil faoin daonra, ach meastar go bhfuil idir 2.5 agus 3.8 duine ina gcónaí ansin.
Tá stair fhada ag an gcathair, agus deirtear gur sa bhliain 2333 RC a bunaíodh í, agus an t-ainm "Wanggŏmsŏng" uirthi san am sin. Rinneadh a lán dochair don chathair le linn Chogadh na Cóiré, ach ansin, fuair an Chóiré Thuaidh cabhair óna comhghuaillithe Cumannacha, go háirithe an tAontas Sóivéadach, le Pyongyang a atógáil.


Maputo.
Is cathair í Maputo, príomhchathair Mhósaimbíc agus an chathair is mó sa tír. Tá Maputo suite ar an Aigéan Indiach. Tá rian ré na coilíneachta fós le feiceáil go láidir air. Tá cuid mhaith den chathair cosúil go leor le cathracha na Portaingéile. Sa bhliain 2007, bhí 1,766,184 duine ina gcónaí i mórcheantar na cathrach.
Téann fréamacha na cathrach siar go dtí na chéad chuairteanna a thug taiscéalaithe ón bPortaingéil san áit ag tosnú sa bhliain 1544. Scrios bundúchasaigh an réigiúin na dúnfoirt agus tithe trádála a bhunaigh na Portaingéalaigh ann. Faoin bhliain 1850, bhí baile Portaingéalach seasmhach ar siúl acu. Lourenço Marques ainm an bhaile anuas go dtí Feabhra, 1976 nuair a athbhaisteadh an chathair "Maputo" as an Abhainn Maputo. Bhí a neamhspleáchas bainte amach ag an Mósaimbic i mi Mheithimh, 1975. D'imigh breis is ceathrú milliún duine de shliocht Portaingéalach agus Eorpach ó Maputo go gairid ina dhiaidh sin.
Baineann cuid mhór de gheilleagar Maputo leis an bport. Táirgítear stroighin, rubar, earraí potaireachta, bróga agus troscán sa chathair chomh maith.


An Astraláise.
Is téarma é Astraláise a thugtar ar réigiún darbh ainm Oceania – eadhón An Astráil, An Nua-Shéalainn, agus oileáin cóngaracht leo san Aigéan Ciúin.
Is ilchríoch mhór í an Astraláise.


Tenterfield.
Is baile atá suite i New South Wales ins Astráil é Tenterfield, ag pointe teagmhála an mhórbhealaigh New England, Mount Lindesay agus Bruxner agus ar an abhainn Boonoo Boonoo.
Tá Tenterfield tuairim ar seacht gcéad ciliméadar taobh thuaidh de Sydney agus níl ach ocht gciliméadar dhéag taobh theas den teorann Queensland.
Rinne Henry Parkes (1815-1896) óráid stairiúil i 1889 ina thug sé gairm coiteann ar Stáit na hAstráile de gheall ar chónascadh a dhéanamh.
Ceantar saibhre le beithígh, olann, tobac agus úlloird is ea é agus fuarthas ór agus stán ann i 1860. Baineadh clú na talún agus na háite amach mar gheall ar seo.
Tháinig an ceithearnach coille finscéalach Thunderbolt chun suntais ansin.


Ned Kelly.
Ned Kelly an lá sular crochadh é
Ba é Edward "Ned" Kelly (Gaeilge: "Éadbhard Ó Ceallaigh"; Meitheamh, 1854/Meitheamh, 1855 - 11 Samhain 1880) an ceithearnach coille ba mhó cáil san Astráil.
Beathaisnéis.
Ba mhac le inimirceach Éireannach as Tiobraid Árann é, John "Red" Kelly, a cuireadh chun na Tasmáine sa bhliain 1841, ós rud gur ghoid sé dhá mhuicín. Chaith sé seacht mbliana faoi ghlas sular scaoileadh saor é agus bhuail sé le Ellen Quinn, as Contae Aontroma. Pósadh iad ar 18 Samhain 1850 agus rugadh ochtar páiste dóibh: Mary, Annie, Ned, Maggie, Jim, Dan, Kate agus Grace.
Chaith Ned, a dheartháir Dan agus beirt comhghleacaí leo, an drong Kelly, blianta ar a dteitheadh de bharr eachtra inar maraíodh triúr póilíní. Le linn an ama sin robáil siad dhá bhanc agus rudaí eile tromchúiseach chomh maith. Nuair a ghabh na póilíní Ned i Glenrowan, Victoria, cuireadh chun a thrialach i Melbourne Victoria é, agus daoradh é chun báis.
Ní raibh Kelly ach cúig bliana is fiche nuair a crochadh é ar 11 Samhain 1880.


Sóisialachas.
Is siombail an tsóisialachais í an bhratach dhearg.
Is fealsúnacht pholaitiúil í an sóisialachas. Creideann sóisialaithe gurb cheart don tsochaí go léir an eacnamaíocht a stiúradh go díreach trí na hoibrithe nó go hindíreach tríd an rialtas. Tá easaontas go minic idir sóisialiathe maidir le saghas an tsóisialachais le cur i bhfeidhm. Is saghsanna difriúla an tsóisialachais iad an daonlathas sóisialta agus marxach-leninach.
Tá barúlacha difriúla ann maidir le ciall an tsóisialachais. Creideann a lán sóisialaithe gur cheart do thionscail mhóra a bheith leis an rialtas. Creideann daoine eile gur cheart do chomhlachtaí a bheith le hoibrithe. Dar le daoine eile ba cheart don phobal a bheith ionann faoi chaipitleachas leasaithe.
Síleann bunús na ndaoine a chuireann "sóisialaithe" orthu féin nach córas daonlathach atá sa chaipitleachas. Molann siad sórt "daonlathachas an phobail" ina gcinneann na hoibrithe cad a tháirgeadh agus conas é a dháileadh. Is minic go n-áitíonn criticeoirí an tsóisialachais gur deachtóireachtaí brúidiúla atá i roinnt tíortha sóisialacha in ainm agus gur maraíodh a lán daoine ann, agus gur cheart córas sóisialach a sheachaint dá bharr sin. Freagraíonn bunús na sóisialaithe nach raibh na deachtóireachtaí seo sóisialach go fíor nó gur chuir siad polasaithe sóisialacha go holc i bhfeidhm.
In Éirinn bíonn: Partai na h-Oibrithre Sóisialach, Partai Sóisialach, agus Partai na h-Oibrithe


An Iordáin.
Tír Arabach sa Mheánoirthear is ea an Iordáin (Araibis: الأردنّ, Al-ʼUrdunn) nó Ríocht Hashemite na hIordáine (Araibis: المملكة الأردنية الهاشمية), a dtugtar uirthi go hoifigiúil. Tá teorainneacha aici leis an tSiria thuaidh, an Iaráic thoir thuaidh, an Araib Shádach thoir agus theas, agus Iosrael agus an Phalaistín thiar.
Tar éis an roinn na hÁise iartharacha tar éis an Chéad Chogadh Domhanda leis An Bhriotáin agus An Fhrainc, bhí an tír aitheanta go hoifigiúil le comhairle Chonradh na Náisiún i 1922. I 1946, D'éirigh an Iordáin a bheith stáit ceannasach neamhspléach. Tar éis ag gabháil an Bruach Thiar i rith an Cogadh Arabach-Iosraelach 1948, thóg Abdullah I an teideal Rí na hIordáine.
Ar an 17 Meán Fómhair 1970, bhris cogadh cathartha amach san Iordáin.
Tagairtí.
I


Amman.
Príomhchathair na hIordáine agus an chathair is mó sa tír chéanna is ea Amman (Araibis: عمان ʿAmmān), nó Ammann mar a litrítear é uaireanta. Tá an chathair suite in iarthuaisceart na tíre, agus tá daonra 4,000,000 ann.
Stair.
Sa bhliain 1974 thángthas ar fhoracha lonnaíochta Neoilití ar a dtugtar 'Ain Ghazal ar an taobh thuaidh d'Amman. Téann cuid de na hiarsmaí siar go dtí an bhliain 7250 RC. Bhíodh cónaí ar timpeall is 3,000 duine ann. Ní ba dhéanaí chuir na hAmonaigh fúthu ní ba faide ó dheas agus faoin 13ú haois bhí an t-ainm Rabbath Ammon ("príomhchathair" nó "ceanncheathrú na ríthe") tugtha ar an áit. Le himeacht ama fágadh "Rabbath" ar lár agus "Ammon" nó "Amman" a tugadh air.


Joseph P. Kennedy, Sr..
Fear gnó agus polaiteoir Meiriceánach ab ea Joseph "Joe" Patrick Kennedy, Sr. (Gaeilge: "Seosamh Mór Pádraig Ó Cinnéide"; 6 Meán Fómhair 1888 - 18 Samhain 1969). Athair uachtaráin John F. Kennedy a bhí ann, agus na seanadóirí Robert F. Kennedy agus Ted Kennedy.
Kennedy, Joseph P., Sr.
Kennedy, Joseph P., Sr.
Kennedy, Joseph P., Sr.


Karlstad.
Cathair san tSualainn is ea Karlstad, atá suite in iarthar na tíre. Is í an 19ú chathair is mó sa tír, tar éis Stócólm.


Mill a h-Uile Rud.
Is banna punc-rac ó Seattle é Mill a h-Uile Rud a bhíonn ag canadh i nGaeilge na hAlban. Bunaíodh an fhoireann sa bhliain 2003. Is iad Tim Armstrong (canadh, giotar), Sgrios a h-Uile Rud (canadh, dord), agus Sìne Nic Anndrais (drumaí) ceoltóirí an bhanna. B'as Beinn na Faoghla in Inse Ghall do mháthair Shíne. Is iad na cúrsaí craicinn is ábhar do go leor dá gcuid amhrán, in aithris ar fhilí cosúil le hIain Lom agus Alasdair MacMhaighstir Alasdair fadó. Rinne siad aistriúcháin ar an amhrán "Sheena Is A Punk Rocker" le Ramones. Murab ionann agus bannaí "Gaelacha" eile, is í Gaeilge na hAlban an t-aon teanga amháin atá á labhairt ag Mill a h-Uile Rud an t-am ar fad, ar an ardán, ar a gcuid dlúthdhioscaí, ar an ionad idirlín, agus sa ghnáthchomhrá.


Túr Scrabo.
Suite lastoir de Bhaile Nua na hArda i gContae an Dúin i Tuaisceart Éireann atá Túr Scrabo. Is féidir an túr a fheiceáil ó chuid den Dún Thoir agus ó thuaisceart Bhéal Feirste chomh maith. Tógadh an túr mar chuimhneachán sa bhliain 1897 ar Charles Stewart. Bhí an teideal Marquis of Londonderry ar Stewart. Ba ghinearál é faoi Wellington i rith an chogaidh in aghaidh Napoleon.
Chuirfeadh áthas mór ar dhuine an radharc ón áit ar na cuanta, góilíní, is fo-bhailte timpeall Loch Cuan go dtí Muir Éireann agus ar lá glan ar chósta na hAlban.
Tógadh ar dhallán bolcáin é. Is 41 méadar ar airde an túr féin. Bíonn cuairteoirí in ann 122 céimeanna a dhreapadh chun mullach an túir, an áit a mbeadh radharc acu ar an tír ina thimpeall.


YYA.
Seasann na litreacha YYA do na focail Fhionlainnise "ystävyys, yhteistyö, avunanto", nó cairdiúlacht, comhoibriú agus cuidiú. Tagraíonn siad don Chonradh um Chaidreamh Cairdiúil, Chomhoibriú, agus Chuidiú, a shínigh Vyacheslav Molotov, aire gnóthaí eachtracha an Aontais Shóivéadaigh, agus Mauno Pekkala, Príomh-Aire na Fionlainne, ar an séú lá de Mhí Aibreáin sa bhliain 1948.
Ar dtús, mhol an tAontas Sóivéadach don Fhionlainn conradh um chomhoibriú míleata a shíniú, cosúil leis na conarthaí a bhí ag na Sóivéadaigh leis na stáit shatailíteacha in Oirthear na hEorpa. Ní raibh na Fionlannaigh sásta leis an moladh seo, agus bhí eagla ar chuid mhór acu gurbh ionann a leithéid de chonradh a shíniú agus neamhspleáchas na tíre a thabhairt suas ar fad. Bhí na Sóivéadaigh sásta, áfach, dul i gcomhchainteanna leis na Fionlannaigh faoi ábhar an chonartha, agus sa deireadh thiar thall, bhí an conradh sách difriúil leis na conarthaí a bhí ag an Aontas Sóivéadach le tíortha Oirthear na hEorpa.
Téacs an Chonartha.
An Conradh um Chaidreamh Cairdiúil, Chomhoibriú, agus Chomhchuidiú idir Poblacht na Fionlainne agus Aontas na bPoblachtaí Sóisialacha Sóivéadacha
I bhfianaise a gcuid iarrachtaí le caidreamh cairdiúil a fhorbairt idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach, de thoradh na diantuairime go bhfuil sé ag dul chun leasa don dá thír
treisiú le dea-chomharsanacht agus comhoibriú idir an dá thír, le taobhshúil ar iarrachtaí na Fionlainne fanacht amach ó na coimhlintí idir na mórchumhachtaí, agus leis an gcomhiarracht chun síocháin agus slándáil idirnáisiúnta a choimeád de réir chuspóirí agus phrionsabail na Náisiún Aontaithe,
ó thaobh Uachtarán Phoblacht na Fionlainne, an Príomh-Aire Mauno Pekkala;
ó thaobh Choiste Cathaoirleachta Ard-Shóivéid Aontas na bPoblachtaí Sóisialacha Sóivéadacha, Fear Ionaid Chathaoirleach Shóivéid na nAirí Rialtais agus an tAire Gnóthaí Eachtracha, Vyacheslav Molotov;
Alt a hAon: Má fhaigheann an Fhionlainn í féin faoi ionsaí armtha ag an nGearmáin nó ag tír atá i gcomhghuailleacht leis an nGearmáin, nó má dhéanann an Ghearmáin nó tír atá i gcomhghuailleacht leis an nGearmáin iarracht leas a bhaint as limistéar na Fionlainne le hionsaí armtha a thabhairt faoin Aontas Sóivéadach, déanfaidh an Fhionlainn a dicheall, mar is dual do thír neamhspleách, leis an ionsaí a chosc. I gcás den chineál seo, beidh an Fhionlainn ag díriú na n-acmhainní go léir atá aici ar a cosaint féin ar an talamh, amuigh ar an bhfarraige agus thuas san aer, agus í á déanamh taobh istigh dá críocha féin, de réir a dualgaisí a leagtar amach sa chonradh seo, agus, má tá an riachtanas ann, le cuidiú an Aontais Shóivéadaigh nó i gcomhoibriú leis.
I gcásanna a luadh thuas, tabharfaidh an tAontas Sóivéadach cabhair den chineál is fearr a fhreastlóidh ar an ócáid, de réir mar a shocróidh dhá pháirtí an chonartha le chéile.
Alt a Dó: Má chuirtear sonrú i mbagairt an chineál ionsaí a luaitear in Alt a hAon, rachaidh dhá pháirtí an chonartha i ndáil chomhairle le chéile.
Alt a Trí: Dearbhaíonn dhá pháirtí an chonartha go bhfuil siad araon sásta páirt a ghlacadh i ngach iarracht atá dírithe ar an tsíocháin agus an tslándáil idirnáisiúnta a chothú de réir chuspóirí agus phrionsabail na Náisiún Aontaithe.
Alt a Ceathair: Dearbhaíonn dhá pháirtí an chonartha an tríú halt sa chonradh síochána a síníodh ar an deichiú lá de Mhí Feabhra 1947, ina nglacann siad de cheangaltas orthu gan dul i gcomhghuaillíochtaí in aghaidh a chéile.
Alt a Cúig: Dearbhaíonn dhá pháirtí an chonartha go bhfuil siad meáite ar spiorad an chomhoibrithe agus na cairdiúlachta a chothú tríd an gcaidreamh eacnamaíoch agus cultúrtha idir an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach a fhorbairt is a threisiú.
Alt a Sé: Glacann dhá pháirtí an chonartha de dhualgas orthu féin neamhspleáchas agus féinfhlaitheas a chéile a urramú agus gan ladar a chur isteach i gcúrsaí inmheánacha a chéile.
Alt a Seacht: Cuirfear an conradh seo i ngníomh de réir na bprionsabal atá leagtha amach ag na Náisiúin Aontaithe.
Alt a hOcht: Caithfear an conradh seo a dhaingniú, agus mairfidh sé i bhfeidhm go ceann deich mblian ón chéad lá a ndeachaigh sé i bhfeidhm.Rachaidh sé i bhfeidhm nuair a bheidh cáipéisí a dhaingnithe malartaithe, rud a dhéanfar i Heilsincí chomh luath agus is féidir.
Mura gcealaí ceachtar de dhá pháirtí an chonartha é roimh dheireadh na tréimhse deich mbliana a luaitear sa chonradh, beidh an conradh i bhfeidhm de réir téarmaí cúig bliana, go dtí go bhfógróidh ceann den dá pháirtí i bhfoirm scríofa go bhfuil sé meáite ar an gconradh a chur ar ceal.
Tá an conradh seo sínithe ag toscairí an dá pháirtí, agus iad tar éis a séalaí a chur leis.
Rinneadh an Conradh seo i Moscó ar an séú lá de Mhí Aibreáin sa bhliain 1948. Rinneadh dhá chóip de, ceann as Fionlainnis agus ceann as Rúisis, agus an tábhacht chéanna le gach ceann acu.


Tamminiemi.
Teach mór i Meilahti, Heilsincí, is ea Tamminiemi, nó "Villa Ekudden" as Sualainnis. Ciallaíonn "Tamminiemi" nó "Ekudden" "Ros na Darach". Ba iad na hailtirí Sigurd Frosterus agus Gustaf Strengell a dhear é i stíl "jugend", agus tógadh sa bhliain 1904 é. Tá an teach suite in áit álainn cois farraige, agus é timpeallaithe ag gairdín mór. Ba le muintir Nissen, teaghlach tradála, an teach ar dtús, ach ina dhiaidh sin, chuaigh sé ó dhuine go duine, go dtí gur bhronn Amos Anderson, fear gnó agus mórurraí is maoinitheoir ealaíon, ar an stát é sa bhliain 1940. Is leis an Uachtarán Urho Kekkonen a shamhlaítear an teach inniu, agus músaem ag obair sa teach atá tiomnaithe do Kekkonen agus dá oidhreacht.
Ba iad Risto Ryti agus C. G. E. Mannerheim na hUachtaráin a bhain úsáid as Tamminiemi roimh Kekkonen. Maidir le Juho Kusti Paasikivi, a bhí ina Uachtarán deireanach roimh Kekkonen, b'fhearr leis Caisleán an Uachtaráin i lár na cathrach. Thug Kekkonen taithneamh don teach, áfach, agus chuir seisean faoi i dTamminiemi. Cuireadh bail ar an teach, agus tógadh sabhna adhmaid ar an gcladach in aice leis. Chaitheadh Kekkonen an chuid ba mhó dá am i dTamminiemi nuair nach raibh dualgaisí air taobh amuigh den chathair, agus ba mhinic a thagair na nuachtáin do Kekkonen mar "Tamminiemi". Ba mhinic a d'fháiltigh sé ealaíontóirí agus fiú radacaigh óga go Tamminiemi sna seascaidí, nuair a theastaigh uaidh iad a cheangal den chóras polaitiúil, agus thagadh a chuid seanchairde ar cuairt le folcadh sabhna a fháil i dteach an Uachtaráin. Bhí an tUachtarán agus a bhean chéile ina léitheoirí móra, agus bhailigh siad leabharlann as an ngnáth.
Sa bhliain 1980, d'fhoilsigh an tUachtarán Kekkonen leabhar beag faoin teideal "Tamminiemi", inar leag sé síos a chuid príomhphrionsabal mar pholaiteoir. Dearctar ar an leabhrán mar "thiomna polaitiúil". Nuair a theip a shláinte ar an Uachtarán, i gcruth is gur éirigh sé as, ceadaíodh dó fanacht i dTamminiemi go deireadh a shaoil, agus b'ansin a fuair sé bás sa bhliain 1986. I ndiaidh a bháis, hiompaíodh an teach ina mhúsaem, agus bhronn muintir Kekkonen cuid mhaith den troscán ar an músaem leis an atmaisféar ceart a chinntiú.
Sa bhliain 1993, tógadh áras nua Uachtaráin i Meilahti, agus níl sé suite i bhfad ó Tamminiemi. In aithris ar Tamminiemi, tugadh "Mäntyniemi", nó "Talludden" as Sualainnis, ar an áit nua - "Ros na Giúise" is brí leis.
Tamminiemi
Tamminiemi


Jacqueline Kennedy Onassis.
Bhí Jacqueline Lee Bouvier Kennedy Onassis (28 Iúil, 1929 – 19 Bealtaine, 1994) (Jackie Kennedy sna 1960í agus Jackie Onassis níos déanaí), mar bhean chéile John F. Kennedy, uachtarán na Stát Aontaithe, idir 1961 agus 1963.
Ar an 12 Meán Fómhair 1953, phós Kennedy Jacqueline Lee Bouvier.
Nuair a cailleadh Kennedy, phós Bouvier fear gnó Gréigeach, Aristotle Onassis (sa bhliain 1968).
Onassis, Jacqueline Kennedy
Onassis, Jacqueline Kennedy
Onassis, Jacqueline Kennedy


Varkaus.
Cathair bheag in Oirthear na Fionlainne is ea Varkaus. Sa bhliain 2005, bhí thart ar 24,000 duine ina gcónaí sa chathair. Shroich daonra Varkaus a uasmhéid sa bhliain 1985, nuair a bhí 26,700 duine ann. Ón mbliain sin i leith tá an daonra ag dul i laghad. Ba é an déantús páipéir a rinne cathair den áit, tráth, agus nuair a thosaigh an cineál sin tionsclaíochta ag dul in éag, tháinig deireadh le fás na cathrach chomh maith.
Stair.
Thosaigh áitreabh ag fás san áit sa chúigiú haois déag, cé gur tagraíodh do Siitinselkä - ceann de na lochanna i dtimpeallacht Varkaus - chomh fada siar leis an mbliain 1323, nuair a bhí campa geimhridh ag na Laplannaigh cois na locha sin. Bhí an áit champála seo ina marc teorainne idir an tSualainn agus an Rúis san am sin. Sa bhliain 1792, bhunaigh rí na Sualainne bunáit chabhlaigh san áit, ar ar thug na Fionlannaigh "laivalinna", caisleán na long. "Laivalinnankatu", nó Sráid Chaisleán na Long, atá ar cheann de na sráideanna i Varkaus, inniu féin.
Tháinig borradh ar an tionsclaíocht i Varkaus i rith na naoú haoise déag, ó bhí sruthanna uisce timpeall na háite a raibh cumhacht iontu leis na monarchana a choinneáil ag imeacht, gan trácht a dhéanamh ar thábhacht na n-uiscebhealaí san am. Sna 1830idí gearradh Canáil Taipale tríd an áit le dhá loch-cheantar - ceantar Saimaa agus ceantar Leppävirta - a chur i dteagmháil le chéile. Tá roinnt canálacha eile gearrtha timpeall na cathrach.
I dtús na fichiú haoise shealbhaigh gnóthas Ahlström na monarchana san áit. Faoi cheannas Walter Ahlström tosaíodh ag forbairt na háite. Ba é Walter Ahlström a bhí i gceannas ar an ngnóthas agus é barúlach gur chóir cathair iomlán a thógáil timpeall na monarchana. Ní raibh i Varkaus san am ach codanna de na ceantair timpeall, ar nós Joroinen agus Leppävirta, agus mar sin thit sé ar chrann an ghnóthais tithíocht agus áiseanna a sholáthar don lucht oibre a bhí ag tonnadh isteach ón tuath máguaird.
Bhí imeachtaí an chogaidh chathartha gránna go leor i Varkaus. I dtús an chogaidh, i Mí Eanáir 1918, shealbhaigh gardaí dearga na háite Varkaus, ach bhí siad imshuite ag trúpaí Bána ó thús. Ní raibh i Varkaus go bunúsach ach inis i bhfarraige na mBán, agus an cathéadan idir na Dearga agus na Bána suite faoi chéad ciliméadar ón gcathair. Ar an 21 Feabhra 1918 thosaigh ionsaí na mBán ó dhá threo - ó Pieksämäki agus ó Kuopio - agus traein armúrtha acu a chuir a lán lena gcumas míleata. Mar sin ní raibh siad i bhfad ag cló na nDearg.
I ndiaidh bhua na mBán cuireadh a lán Dearg chun báis i rith na n-imeachtaí ar a dtugtar "crannchur Huruslahti". Ba é an scéal a bhí á insint ar thaobh na nDearg gur deachaíodh na cimí dearga, is é sin gur baineadh fear as gach deichniúr as a measc lena chur chun báis gan scrúdú ar bith a dhéanamh ar a chuid gníomhartha nó ainghníomhartha. Is é tuiscint an lucht staire ar na himeachtaí inniu, áfach, nach rogha randamach a bhí i gceist: rinne na Bána iarracht lucht ceannais na nDearg a aithint thar na gnáthshaighdiúirí, agus ba iad na ceannasaithe Dearga a cuireadh chun báis. Mar sin féin d'fhág an "crannchur" goimh i gcroí an lucht oibre i Varkaus a mhair i bhfad gan chneasú. Deirtear gur ar an droichead thar Huruslahti (an loch a bhfuil seanáitreabh na háite suite ina thimpeall) a rinneadh an "crannchur", agus ba ón loch sin a fuair na himeachtaí an t-ainm.
Sa bhliain 1929 gearradh codanna as Leppävirta agus as Joroinen le ceantar a dhéanamh de Varkaus a raibh a rialtas áitiúil féin aige. Rinneadh "cathair" de Varkaus go hoifigiúil sa bhliain 1962.
Radhairc agus Imeachtaí.
Is é an Túr Uisce ("Vesitorni") an foirgneamh ar a n-aithnítear Varkaus. Is é an t-aon túr uisce i gCríoch Lochlann a bhfuil daoine ina gcónaí ann, nó níl ach na hurláir is airde thuas faoin gcoimeádán uisce. Tá léibheann radharcra sa mhullach ar an túr agus locha an cheantair máguaird le feiceáil ag an té a rachas suas ansin. Bíonn caife ar oscailt ansin i rith an tsamhraidh.
Áit aithnidiúil eile é Músaem an Cheoil Mheicniúil ("Mekaanisen Musiikin Museo"). Is éard atá ann ná bailiúchán mór ionstraimí meicniúla ceoil, ar nós hurdaí-gurdaithe agus boscaí ceoil.
Daoine clúiteacha ó Varkaus.
Esa Pakarinen, aisteoir, fear grinn. Saolaíodh Esa Pakarinen i Rääkkylä, ach ina dhiaidh sin, chaith sé an chuid ba mhó dá shaol i Varkaus. B'ansin a rugadh a mhac, Esa Pakarinen Junior, sa bhliain 1947, a chuaigh le haisteoireacht chomh maith.


Ceol traidisiúnta na hÉireann.
Tá an ceol traidisiúnta lárnach do chultúr na hÉireann. In sna pubanna is mó a thionóltar na séisiúin cheoil agus de ghnáth cuirtear fáilte roimh gach aon cheoltóir.
Ceol rince, den chuid is mó, is ea ceol traidisiúnta na hÉireann ach sa lá atá inniu ann is minic a sheinntear é don lucht éisteachta amháin - gan rinceoirí ar bith. Tá cineáil éagsúla foinn le cloisteáil ach is fearr le ceoltóirí ríleanna agus poirt a sheinm. Is fearr ar féidir leo a gcumas a thaispeáint agus iad ag triall ar na túin siúd.
Modhanna.
Níl aon nótaí ceoil le feiceáil os comhair ceoltóirí traidisiúnta mar tá gach aon tiúin ar aithris acu. Ní raibh na ceoltóirí in ann nótaí a léamh san am atá caite agus bíonn lucht an lae inniu beag beann orthu freisin. Is iad an fhidil, an cairdín, an fheadóg agus an bainseó na uirlisí ceoil is minice a bhíonn idir láimhe acu.
Ceoltóirí agus Grúpaí.
Bhí clú agus cáil bainte amach ar feadh na blianta ag "The Chieftains", grúpa a chloíann leis an bhfíor traidisiún ach atá ag éirí aosta anois.
Tá ceoltóirí nua-aimseartha cosúil leis an sár-amhránaí, Liam Ó Maonlaí, ag taiscéal a gceird agus go nádúrtha tá tionchar mór orthu ón popcheoil agus ceol tíre ó thíortha eile. Grúpaí eile mór le rá is ea "Clannad", "Dervish" agus "Kíla". Ceoltóirí eile clúiteacha is iad Máire Brennan agus Altan.


George Bernard Shaw.
Drámadóir Éireannach ab ea George Bernard Shaw "()" (26 Iúil, 1856 – 2 Samhain, 1950), a bhain amach Duais Nobel na Litríochta] sa bhliain 1925. Deirtear go bhfuil sé ar an dara drámadóir is mó a léirítear in amharclanna an domhain, sna sála ar William Shakespeare.
Díospóireacht.
Shaw, George Bernard
Shaw, George Bernard
Shaw, George Bernard
Shaw, George Bernard


Shane MacGowan.
Ceoltóir agus amhránaí ón Ríocht Aontaithe is ea Shane Patrick Lysaght MacGowan, a rugadh ar an 25 Nollaig 1957, i dTunbridge Wells, Kent, Sasana agus a tógadh ar an Aonach, i gContae Thiobraid Árann. Tá an-iomrá bainte amach aige lena bhanna The Pogues, mar amhránaí aonair agus leis an mbanna The Popes. An stíl cheoil a bhíonn á sheinm aige ná meascán idir ceol traidisiúnta na hÉireann agus an punc-rac. Tá mí-chlú tuillte aige chomh maith, mar gheall ar a iompar agus fadhbanna le h-alcól agus drugaí.
Meastar go bhfuil MacGowan i measc na cumadóirí agus liriceoirí is tábhachtaí ó na 1980idí go dtí an lá atá inniu ann. Tá tionchar an scríbhneora Brendan Behan le cloisteáil uaireanta ina chuid oibre.
Tagairtí.
MacGowan, Shane
MacGowan, Shane
MacGowan, Shane
MacGowan, Shane
MacGowan, Shane


Seán Ó Riada.
Cumadóir ab ea Seán Ó Riada (1 Lúnasa, 1931 – 3 Deireadh Fómhair, 1971), nó John Reidy mar a baisteadh air. Is dóigh gurb é an duine ba mhó a raibh tionchar aige ar athnuachan an cheoil thraidisiúnta in Éirinn ó na 1960í i leith. Rinne sé é sin trína rannpháirtíocht i gCeoltóirí Chualann, trína shaothar ceoil, a chuid scríbhinní agus a chuid craolachán ar an ábhar. Ní amháin ceoltóir ab ea Seán Ó Riada, ach freisin treoraí ar bhanna ceoil, ealaíontóir, scoláire, scannánóir agus Gaeilgeoir. D’fhág a chuid ceoil ach go háirithe a rian go láidir ar an náisiún Gaelach. Bhain Seán Ó Riada stádas agus tábhacht amach i saol na hÉireann agus chuir sé aithne ar mhóruaisle na tíre.
Óige.
Rugadh John Reidy mar ab ainm dó ar dtús i gCathair Chorcaí, agus d'aistrigh an teaghlach go hÁth Dara i gContae Luimnigh go gairid ina dhiaidh sin. Fuair sé a chuid meánscolaíochta i gColáiste Naomh Fionnbarra, Fearann Phiarais. Sheinneadh sé an veidhlín, an pianó agus an t-orgán agus rinne sé staidéar ar na clasaicí i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Sa choláiste dó bhí sé ina reachtaire ar an gcumann fealsúnachta. Bronnadh céim air i 1952.
Sa bhliain chéanna deineadh stiúrthóir cúnta de i Raidió Éireann. Phós sé Ruth Coughlan i 1953. Sna tráthnónta bhíodh sé ag seinm le bannaí rince. I 1955 d’éirigh an Riadach as a phost gradamúil, agus chaith sé seal beag sa Fhrainc. Agus é i mbun staidéir faoi Aloys Fleischman chum sé ceol avant-garde.
Chaith Seán cúig bliana ina dhiaidh sin ina stiúrthóir ceoil in Amharclann na Mainistreach. Taca an ama sin, i ndiaidh dó mórán machnaimh a dhéanamh ar an ábhar, d’athraigh sé a ainm ó John Reidy go Seán Ó Riada.
Le linn na bliana ina dhiaidh sin, chum an Riadach iliomad píosaí ceoil don cheolfhoireann dar teideal “Nomos”. Fágadh an tríú ceann gan a bheith críochnaithe agus thóg cuid de na cinn eile blianta le cur i gcrích.
Mise Éire.
Mar chumadóir clasaiceach ba é cumas an Riadaigh ceol a chumadh don amharclann agus don scannán. I 1959, scríobh sé an scór le haghaidh scannán faisnéise a bhí á chur le chéile ag George Morrison dar teideal “"Mise Éire"”. Tá cur síos sa scannán ar Éirí Amach na Cásca 1916.
Baineadh leas as an scór i go leor scannán eile agus tá sé le fáil i bhfoirm dlúthdhiosca faoi mar atá ceol scannán eile, “Saoirse” (1960) agus “An Tine Bheo”. Ó Riada féin a bhí ina stiúrthóir ar thaifeadadh cheol na scannán úd. Sna saothair seo, déantar foinn thraidisiúnta Ghaelacha agus amhráin sean-nóis a chomhcheangal le cóiriú ceolfhoirneach. Bhí a leithéid sin déanta cheana féin ag Ralph Vaughan Williams le ceol traidisiúnta Shasana. Ach sna 1950í ba bheag meas a bhí ag daoine ar an gCeol traidisiúnta na hÉireann. Rinne an Riadach a chéad iarracht ar amhrán Gaelach a chomhcheangal le ceol clasaiceach i 1958 nuair a rinne stáisiún raidió i gCorcaigh coimisiúnú ar shaothar gairid dá chuid. Bhain sé cáil náisiúnta amach le “Mise Éire” agus thug sin an deis dó tús a chur le sraith chlár raidió faoin teideal “Our Musical Heritage”. Mhol sé do dhaoine éisteacht le hamhrán sean-nóis faoi mar a d’éistfeadh páiste leis..
Ceoltóirí Chualann.
Sa bhliain 1961 bhunaigh Ó Riada Ceoltóirí Chualann, buíon de cheoltóirí traidisiúnta ar mhó a cosúlacht le ceolfhoireann bheag ná le banna céilí. Cé go mbídís ag seinm i hallaí coirme agus iad feistithe i gcultacha dubha, léinte bána agus carbhait dhubha, is foinn agus amhráin thraidisiúnta, Gaelacha a bhíodh á seinm acu. Sheinneadh Ceoltóirí Chualann cóirithe geala, scáineacha. Shuíodh an Riadach sa tulra láir ag casadh an bhodhráin, druma fráma láimhe agus gléas ceoil a bhí beagnach tréigthe ag lucht an cheoil thraidisiúnta. D’úsáideadh bannaí céilí drumaí bhanna snagcheoil. Theastaigh ón Riadach go mbeadh cláirseach sa ghrúpa, ach toisc nach raibh teacht ar a leithéid, sheinneadh sé féin an cruitchorda ina háit – an fhuaim ba ghaire d’fhuaim na cláirsí. Ba é Cathal Gannon a rinne an cruitchorda a sheinneadh Ó Riada ar bhonn rialta.
Bhíodh ceol tíre na hÉireann á sheinm ag grúpaí i dtábhairní thar lear ag an am sin.. Ach níor chuala muintir na hÉireann ceol traidisiúnta á sheinm ag grúpa ar an nós ‘ensemble’. Bhí cuid de bhaill Cheoltóirí Chualann ina mbaill de ghrúpa nua eile darb ainm ‘"Na Chieftains"’, grúpa a bhain cáil idirnáisiúnta amach ina dhiaidh sin.
Rinne Ceoltóirí Chualann taifeadadh ar fhuaimrian an scannáin “Playboy of the Western World” (dráma bunaidh de chuid John Millington Synge) i 1963. Sheinn siad é den uair dheireanach i 1969 agus eisíodh taifeadadh den cheolchoirm sin faoin ainm “Ó Riada sa Gaiety”.
Blianta deiridh.
I 1964 bhog Ó Riada go Gaeltacht Chúil Aodha in iarthar Chorcaí. Chuir sé ina luí ar a bhean, Ruth, an Ghaeilge a fhoghlaim laistigh de thrí mhí. Bhunaigh sé cór gutha fear ar ar thug sé “Cór Chúil Aodha”.
Thosaigh sé ag cur suime i gceol córach eaglasta agus chum sé ceol don Aifreann, ar a dtugtar “Aifreann Uí Riada”. Chuaigh sé go mór i gcion ar phobal na hÉireann agus go háirithe ar lucht labhartha na Gaeilge. Saothar eile dá chuid ab ea “Five Greek Epigrams” agus Holdlerin Songs”.
Chóirigh Ó Riada leagan ceoil le haghaidh fhilíocht Thomas Kinsella agus mar chúiteamh air sin mhol an file an Riadach trí véarsaíocht. Thaitin an deoch leis agus bhuail cioróis an ae é dá bharr. Cailleadh é in Ospidéal an Rí i Londain áit ar cuireadh é ag súil lena leigheas. Cuireadh é i reilig Naomh Gobnatan, Baile Mhúirne, Contae Chorcaí. Sheinn an píobaire cáiliúil Willie Clancy ag a shochraid.


Sruighle.
Seanchathair stairiúil i gComhairle Shruighlea is ea Sruighle (Béarla: "Stirling", Gaeilge na hAlban: "Sruighlea"). Is é an chuma atá ar Shruighle inniu ná gur cruinneagán tithíochta atá ann timpeall an tseanchaisleáin agus an cheantair mheánaoisiúil atá suite i gcroílár na háite. Sa bhliain 2001, bhí 41,243 duine ina gcónaí sa chathair.
Bhí Sruighle ina príomhchathair ar Ríocht na hAlban fadó, agus í ina buirg ríoga go dtí an bhliain 1975. Sa bhliain 2002, nuair a bhí an Bhanríon Éilís ag ceiliúradh a hiubhaile leathchéad bliain, bronnadh stádas na cathrach ar Shruighle.


Seóbhanna.
Seóbhanna a thugtar ar fhoireann cheoil de chineál ar leith a bhí faiseanta sna hallaí damhsa in Éirinn ó lár na gcaogaidí go dtí deireadh na seachtóidí. Go bunúsach, bannaí ceoil ab ea na seóbhannaí a bhí ag déanamh aithris ar bhannaí móra "Dixieland". Go tipiciúil, bhí timpeall deichniúr ceoltóirí, nó uimhir éigin idir a sé agus a dó déag, ar sheóbhanna, agus duine nó beirt ag déanamh amhránaíochta. Bhí an-éagsúlacht cheoil á seinm ag na seóbhannaí. Go prionsabalta, bhí siad ag seinm an chineál ceoil a raibh ráchairt air ag an lucht éisteachta - idir shnagcheol, rac-cheol, cheol Gaelach, agus "country and western".
Roimh thréimhse na seóbhannaí, bhíodh ceoltóirí na hallaí damhsa ina suí ar chathaoireacha agus iad ag léamh a gcuid cheoil ón mbilleog. Nuair a thosaigh siad féin ag damhsa nó ag bogadh i rithim an cheoil ar an stáitse, tháinig an seóbhanna ar an bhfód mar choincheap. Ní fhéadfadh na ceoltóirí a gcuid nótaí a léamh ón mbilleog agus iad ag gluaiseacht ar an stáitse, rud a d'fhág blas áirithe tobchumtha nó spontáineach ar an gceol.
B'é Clipper Carlton an chéad seóbhanna a bhí ann, ach dealraíonn sé gurbh é an t-amhrán mór-ratha "The Hucklebuck" le Brendan Bowyer agus an Royal Showband ba mhó a tharraing súil na ndaoine ar na seóbhannaí mar fheiniméan. Bhíodh Dickie Rock ag canadh amhrán de chuid Elvis Presley agus é ag cur an chineál únfairte de a shamhlaítí le fear mór an pheilbhis féin. Bhí Dickie ina bhall den Miami Showband, tráth. Ní ba deireanaí, rinne na sceimhlitheoirí Protastúnacha ródach uafásach ar an mbanna sin, toisc go raibh idir Phrotastúnaigh agus Chaitlicigh ag freastal ar ghigeanna an bhanna, rud nár thaitin leis na dearg-Dhílseoirí.
Na hallaí rince ina mbíodh na seóbhannaí ag seinm, ní bhíodh iontu ach sciobóil ar imeall an bhaile, go bunúsach. Bhí siad péinteáilte i ndathanna geala, áfach, agus ainmneacha ar nós "Fairyland", "Dreamland", nó "Wonderland" orthu. Gnóthadóirí áitiúla a thóg iad agus a choinnigh ag obair iad.
Ní bhíodh ceadúnas ag na hallaí rince biotáille a dhíol. Thar aon rud eile, ní bhíodh aon halla rince in úsáid ach uair amháin in aghaidh cupla seachtain, agus níorbh fhiú ceadúnas a lorg d'aon áit a bhíodh díomhaoin an chuid ba mhó den am. Thairis sin, bhí na sagairt an-bhuartha faoin gcaidreamh collaí a thiocfadh sna sálaí ag an mbiotáille in áiteanna a rabhthas ag damhsa. Ba mhinic a thagadh sagart an pharóiste ag coinneáil súile ar na daoine óga, ar eagla go mbeidís ag spallaíocht go ródhána i dtimpeallacht áit an damhsa. In imeacht na mblianta, chuaigh an tsaoirse chollaí i bhfairsinge, ach níor ceadaíodh an biotáille sna hallaí rince riamh, go hoifigiúil ar a laghad.
Is iomaí ceoltóir clúiteach in Éirinn a chuir tosach lena chaithréim ag seinm i gceann de na seóbhannaí. Iar-cheoltóirí seóbhannaí is ea Brendan Bowyer, Van Morrison, agus Ruairí Ó Gallchóir.
Ós rud é nach raibh an chuid ba mhó de na seóbhannaí ach ag seinm popcheol idirnáisiúnta nó ceol siamsaíochta de chineál éigin, is iomaí duine a fuair locht orthu nuair a tháinig ré nua. Is é an bhreith a thug Bob Geldof ar thréimhse na seóbhannaí ná "fásach na ceoltóireachta", agus é den tuairim nach raibh maith ar bith sna bannaí seo. Mar sin féin, leis na blianta beaga anuas, tá na hÉireannaigh ag cur suim nua sna seóbhannaí agus i ré na seóbhannaí. Tuigtear anois gur ceardscoil thábhachtach a bhí sna bannaí seo dóibh siúd a bhí ag dul le ceoltóireacht sna caogaidí agus sna seascaidí.


Armidale.
Baile i New South Wales, Astráil is ea, Armidale. Tá daonra timpeall 24,596 ann.


Ballina.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Ballina. Tá daonra timpeall 17,000 ann.


Balranald.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Balranald. Tá daonra timpeall 1500 ann.


Barraba.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Barraba. Tá daonra timpeall 2,180 ann.


Bellingen.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Bellingen. Tá daonra timpeall 2,800 ann.


Berrigan.
Baile i New South Wales, na Astráile is ea Berrigan. Tá tuairim is 900 duine ina gcónaí ann. Tá club gailf, dhá bhunscoil agus dhá theach tábhairne ann. Bíonn rásaíocht chapall ar siúl ann: an Berrigan Gold Cup.


Bingara.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Bingara. Tá daonra timpeall 2,000 ann.


Bland.
Bardas (nó ceantar rialtas áitiúil) i New South Wales Astráil is ea Bland. Tá daonra timpeall 6,500 ann.


Blayney.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Blayney. Tá daonra timpeall 6,700 ann.


Bogan.
Bardas (nó ceantar rialtais áitiúil) i New South Wales, an Astráil is ea Bogan. Tá daonra timpeall 3,100 ann.


Bombala.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Bombala. Tá daonra timpeall 2,545 ann.


Boorowa.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Boorowa. Tá daonra timpeall 2,476 ann.


Bourke.
Is baile agus limistéir rialtais áitiúil é Bourke atá suite i dtuaisceart stát New South Wales insan Astráil. Aimsithe tuairim ar 800 ciliméadar iarthuaisceart ó Sydney, príomhchathair an stáit, ar bhruach abhann Darling.
Tugtar an t-ainm Barwon ar réimse na habhann céanna taobh amuigh den bhaile. Tá daonra na háite timpeall 4000 agus tá leath acu ina mbundúchasaigh.
Shroich na chéad lonnaitheoirí Sasanacha sa bhliain 1820 agus tugadh Prattenville ar an mbaile ar dtús ach níos déanaí aistríodh chun an ainm láithreach é in hómós do Richard Bourke a bhí ina ghobharnóir ar NSW sna tríochaidí.
Tháinig líne traenach ann sa bhliain 1895 ach bhí an-díobháil déanta mar gheall ar na tuilte a thit amach agus dúnadh an líne dá bharr sin.


Brewarrina.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Brewarrina. Tá daonra timpeall 2,140 ann.


Byron Bay.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Byron Bay. Tá daonra timpeall 5,609 ann.


Cabonne.
Bardas (nó ceantar rialtas áitiúil) i New South Wales, Astráil is ea Cabonne. Tá daonra timpeall 12,600 ann.


Camden, New South Wales.
Baile in oirthear New South Wales, san Astráil, is ea Camden. Tá daonra timpeall 3,244 ann.


Na Gaeil Óga.
Eagraíocht stocaireachta ar son na Gaeilge is ea na Gaeil Óga, a tháinig ar an bhfód go spontáineach le cuidiú leis an bhfeachtas a bhí ar siúl sna blianta 2003-2004 le stádas oifigiúil iomlán a bhaint amach don Ghaeilge san Aontas Eorpach. Nuair a bhí an cuspóir sin bainte amach, áfach, tháinig tuilleadh fáis agus forbartha ar an eagraíocht, agus í ar an eagraíocht Gaeilge is luaithe fáis faoi láthair. Tá craobhacha aici i mBaile Átha Cliath, i nDún Dealgan, i mBéal Feirste, i Luimneach, i nGaillimh, agus i gCorcaigh.


Seán Ó Tuama.
File, drámadóir agus scoláire as Corcaigh, Éire ab ea Seán Ó Tuama (1926-2006). B'as ceantar Mhúscraí a athair, Aodh. Tar éis dó céim a bhaint amach in Ollscoil Chorcaigh mar a raibh Dónall Ó Corcora ina Ollamh lena linn, rinne sé tuilleadh staidéir in Éirinn agus i S.A.M. Chaith sé na blianta mar Ollamh le Gaeilge in Ollscoil Chorcaí. Bhí sé gníomhach i gcúis na Gaeilge chomh maith agus chaith sé tamall ina Chathaoirleach ar Bhord na Gaeilge. D'éirigh sé as tar éis dó plean gníomhaíochta a fhoilsiú ina raibh spriocanna nach raibh ró-uaillmhianach ach a bhí indéanta dar leis, ach ní bhfuair sé tacaíocht ar bith ón Rialtas.
Bhí spéis ar leith aige sna dánta grá, i bhfilíocht Sheáin Uí Ríordáin agus Aogáin Uí Raithile agus san aistriúchán.
"Gunna Cam agus Slabhra Óir", le Seán Ó Tuama léirithe den chéad uair in Amharclann an Damer, 1968 le haghaidh Féile Amharclainne Átha Cliath.
Fuair sé bás i gCorcaigh ar an 14 Meán Fómhair 2006.
Féach fosta.
Tuama, Seán Ó
Tuama, Seán Ó
Tuama, Seán Ó
Tuama, Seán Ó
Tuama, Seán Ó


Kent.
Is contae i Sasana é Kent atá suite in oirdheisceart na tíre. Is é Maidstone príomhbhaile contae.


Feachtas "Stádas".
An Feisire Eorpach Seán Ó Neachtain i gcuideachta Phanu Höglund, Aoife Ní Scolaí agus Phádraig Uí Laighin. Shínigh ochtó míle duine an achainí Idirlín ag éileamh stádas oifigiúil iomlán don Ghaeilge san Aontas Eorpach.
An feachtas ar ar tugadh Stádas, bhí sé idir lámhaibh ag na heagraíochtaí Gaeilge in Éirinn sna blianta 2003-2005, agus é dírithe ar stádas oifigiúil iomlán a bhaint amach don Ghaeilge san Aontas Eorpach. Ba é an Dochtúir Pádraig Ó Laighin, a raibh tréimhse fhada caite aige i gCeanada, agus tuiscint aige do pholasaí teanga na tíre, a chuir tús leis an bhfeachtas. Eisean a scríobh príomhdhoiciméid an fheachtais, an aighneacht údarásach a leag sé faoi bhráid an Fhóraim Náisiúnta um an Eoraip san áireamh, agus ba é a bhí mar phríomhurlabhraí thar ceann Stádais le linn an fheachtais. Rinne Aoife Ní Scolaí comhordú ar rannpháirtíocht Chonradh na Gaeilge san fheachtas, go háirithe ar eagrú mórshiúil i mBaile Átha Cliath ar 24 Aibreán 2004 An Lá Mór a raibh tuairim is sé mhíle duine páirteach ann. Le linn an fheachtais, tháinig sé chun solais go raibh Panu Petteri Höglund i ndiaidh achainí dá chuid féin a chur ar siúl ar an Idirlíon ar mhaithe leis an gcuspóir céanna. Thug Stádas lántacaíocht don achainí sin, agus rinne siad cinneadh go dtabharfaí cuireadh do Panu Petteri Höglund a bheith i láthair sa mhórshiúl agus labhairt ag an léirsiú mór os comhair Dháil Éireann, i Sráid Theach Laighean.
Thug an feachtas seo spreagadh do Ghaeilgeoirí óga na hÉireann eagraíocht nua dá gcuid féin, Na Gaeil Óga, a bhunú.


Ollscoil Uladh.
Bunaíodh Ollscoil Nua Uladh i gCúil Raithin, Contae Dhoire, sa bhliain 1968, tar éis do Thuarascáil Lockwood a mholadh go mbeadh an dara ollscoil i gCúige Uladh. Tá an campas suite ar bhruach thoir Abhainn na Banna, agus ghlac go leor de náisiúntóirí an tuaiscirt leis an chinneadh sin mar mhasla, mar gur shíl siad gur chóir don ollscoil a bheith suite i nDoire Cholmcille, áit a raibh "Coláiste Mhig Aodha" le blianta fada roimhe sin.
Ó thús bhí meascán maith mic léinn sa choláiste as gach cearn de Chúige Uladh, agus de réir a chéile mhéadaigh líon na mac léinn as ceantracha eile in Éirinn agus sa Bhreatain, agus ó thíortha eile san Eoraip agus níos faide i gcéin, rud a rinne campas ilchultúrach de go gasta.
Ba iad Liam Ó Dochartaigh agus Diarmaid Ó Doibhlin a bhí i mbun Roinn na Gaeilge san Ollscoil ag an tús agus chaith an teangeolaí clúiteach, Colmán Ó hUallacháin OFM na blianta ag obair ann chomh maith agus tamall mar cheann roinne. Chuir Mícheál Ó Murchú go mór le múineadh na Gaeilge san ollscoil, agus rinne Séamus Mac Mathúna a chion féin ann mar ollamh le Gaeilge.
I 1984 rinneadh Ollscoil Nua Uladh a nascadh le Polaiteicníc Bhaile Shiúrdáin agus tugadh Ollscoil Uladh uirthi.
Naisc sheachtracha.
Uladh


An Mhainicéasaíocht.
Ceann de na seanreiligiúin Iaránacha is ea an Mhainicéasaíocht. Tá sí imithe anois, agus an chuid is mó de scríbhinní a fáidhe, Mani, ar iarraidh freisin, ach tá aithne éigin ar an gcreideamh ó fhoinsí dara láimhe, go háirithe ó scríbhinní Naomh Aibhistín, a d'iompaigh ón Mainicéasaíocht chun na Críostaíochta.
Bunús.
B'é an fáidh Mani a bhunaigh an Mhainicéasaíocht sa tríú haois i ndiaidh bhreith Chríost. Bhí cónaí ar Mani sa Bhabloin, in Impireacht na Peirse, agus b'í an Aramais a theanga dhúchais inar chum sé an chuid ba mhó de scríbhinní bunaidh na Mainicéasaíochta. Lena linn féin, áfach, aistríodh na scríbhinní go Meán-Pheirsis, agus cuireadh an reiligiún féin in oiriúint do théarmaí an tSorastrachais.
Diagacht.
Is é an déachas príomhghné na diagachta Mainicéasaí. Ghlac Mani leis go raibh dhá fhórsa móra san ollchruinn ó thús, mar atá, an solas agus an dorchadas. Bhí síocháin faoi réim i ríocht an tsolais, agus síorchogadh i ríocht an dorchadais. Tháinig ár n-ollchruinne féin chun saoil nuair a rinne an dorchadas ionsaí ar an solas, agus b'é an Spiorad Beo ó ríocht an tsolais a chruthaigh an ollchruinne as meascán an tsolais agus an dorchadais.
Bhí na Mainicéasaigh dírithe ar gach traidisiún reiligiúnda dá raibh ann a chur san áireamh ina gcreideamh. Mar sin, d'éirigh leo cuid mhaith scríbhinní de chuid Críostaithe eiriceacha a shábháil a bhí á ngéarleanúint ag na Críostaithe ceartchreidmheacha. Dúirt Mani féin gur "deisceabal de chuid Chríost" a bhí ann, ach ní raibh ina chuid diagachta, dar leis an Eaglais, ach eiriceacht ghlan. D'fhógair Mani gur "paraicléat" a bhí ann féin, is é sin, "fortaitheoir" nó "sólásaí" nó sórt idirghabhálaí idir Dia agus an duine. Deirtear sa Bhíobla Gréigise gurb é Críost féin an "paraicléat", ach tagraítear do Chríost freisin mar "chéad pharaicléat", rud a thugann le fios go bhféadfadh sé go dtiocfaidh paraicléit eile ina dhiaidh.
Pointe tábhachtach i ndiagacht na Mainicéasaíochta is ea nach bhfuil Dia maith uilechumhachtach ann. Ar an mbealach seo, d'fhuascail an Mhainicéasaíocht fadhb na teoidicé nó ceist an oilc. Ós rud é go bhfuil an t-olc chomh láidir leis an maith, níl sé ciallmhar an cheist a chur, cén fáth a gceadódh dia grámhar uilechumhachtach go mbeadh an t-olc ann ar aon nós. Tá fórsa an tsolais agus fórsa an dorchadais ag cur síor-chogaidh ar a chéile, agus is é anam an duine machaire an áir.
Úsáid mheafarach.
Is minic a thugtar "mainicéasaíocht" i ngnáthchaint na ndaoine léannta ar gach cineál déachais nach n-aithníonn ach aon mhaith amháin agus aon olc amháin ar an saol, agus nach dtuigeann gur féidir do rudaí bheith idir olc agus mhaith san am céanna.


An tSanscrait.
Is í an tSanscrait (संस्कृत) teanga léannta na hIndia. Ceann de na teangacha Ind-Eorpacha í. Tá sí ar an gceann is sine de na teangacha Ind-Eorpacha is eol dúinn, agus nuair a fuair na teangeolaithe Iartharacha amach faoin ngaol a bhí aici leis an Laidin agus leis an tSean-Ghréigis, ba mhór an spreagadh é d'fhorbairt na teangeolaíochta stairiúla.
Baineann lucht leanúna an Hiondúchais, an Bhudachais, an tSaíceachais agus an Jaineachais úsáid na teanga naofa aisti, agus tá sí ina teanga Chlasaiceach ag muintir na hIndia cosúil leis an Laidin san Eoraip. Tá sí go líofa ag ceithre mhilliún duine ar a laghad, agus iarrachtaí athbheochana ar obair i Mattur i stát Karnataka: is féidir, ansin, teacht ar pháistí a d'fhoghlaim Sanscrait óna dtuismitheoirí agus í ó dhúchas acu anois. Tugann bunreacht na hIndia aitheantas don tSanscrait mar cheann de na teangacha oifigiúla.
B'é Panini, thiar sa chúigiú haois RC, a chum an chéad ghramadach don tSanscrait Chlasaiceach. Tá litríocht mhór ann sa tSanscrait réamh-Chlasaiceach, go háirithe na Véidí, agus is gnách tagairt don chineál sin Sanscraite mar Shanscrait Véideach. Níl mórán difríochta ann idir an tSanscrait Véideach agus an tSanscrait Chlasaiceach, ach nuair a thosaigh litríocht na Sanscraite Clasaicí ag forbairt, bhí an teanga féin ag dul as úsáid mar chaint bheo, agus í ag éirí ina caighdeán righin liteartha. Na canúintí a tháinig ina háit i mbéal na ndaoine, is é an t-ainm a thugtar orthu ná Pracrait. Is as na Pracraití a d'fhorbair an Hiondúis, an Urdais, an Phuinseáibis agus a lán teangacha eile a labhraítear san India inniu. Ceann de na Pracraití í an Pháilis fosta, arb í teanga naofa Bhúdachas Theireaváda í.


Teangacha Samódacha.
Craobh i gcrann ginealais na dteangacha Úralacha is ea na teangacha Samódacha nó an tSamóidis. Tá na teangacha Samódacha gaolmhar leis na teangacha Fionn-Úgracha, cosúil leis an Úngáiris, an Fhionlainnis, agus an Eastóinis, ach is fada amach an gaol é. Is iad na teangacha Samódacha agus na teangacha Fionn-Úgracha an dá phríomhchraobh san fhine Úralach. Labhraítear na teangacha Samódacha cois na Farraige Báine, Fharraige Kara agus Fharraige Laptev, is é sin, ar chósta thuaidh na Rúise, timpeall na Sléibhte Úralacha.
Fánaithe Arctacha is ea na Samódaigh agus iad i dtuilleamaí a gcuid réinfhianna le haghaidh bia, beatha agus éadaí. Níl an cineál seo saoil ró-inréitithe leis an tsochaí nua-aimseartha, agus mar sin, tá cuid mhaith de na teangacha thuasluaite imithe in éag nó ag foghlaim an bháis. Is í an teanga Nenets an t-aon cheann amháin acu a bhfuil sracadh inti go fóill, agus í ó dhúchas ag beagnach tríocha míle duine. Tá na teangacha Kamas agus Mator imithe go hiomlán, chomh maith leis an teanga Yurats, agus níl ach dornán seandaoine ag labhairt Enets. Tá míle, nó cupla míle, cainteoirí ag na teangacha Nganasan agus Selkup. Is í an teanga Selkup an t-aon teanga bheo amháin i gcraobh na Samóidise Theas.


Paranóia.
Deirtear go bhfuil paranóia (nó "paranáia", de réir an litrithe a d'úsáid Colmán Ó Huallacháin i bhFoclóir Fealsaimh) ar an duine atá chomh buartha faoina shlándáil féin is nach bhfuil an imní nó an eagla seo ag luí le réasún a thuilleadh. An duine a bhfuil paranóia ag luí air, creideann sé go tipiciúil go bhfuil géarleanúint ag bagairt air, agus tá sé de chlaonadh ann teoiricí seafóideacha comhcheilge a ghlacadh dáiríre.
Tá an téarma féin bunaithe ar an bhfocal Gréigise "παράνοια" a chiallaíonn, go bunúsach, buile nó mire, agus go traidisiúnta, is é an bhrí a bhí leis an bhfocal sa tsiciatracht ná ciméara nó seachrán intinne. D'athraigh an coincheap féin de réir a chéile i stair na siciatrachta, áfach, agus inniu féin is iomaí ciall a bhaintear as.


Lucsamburg (cathair).
deasIs í Lucsamburg (Fraincis: "Luxembourg, "Gearmáinis:" Luxemburg", Lucsamburgais: "Lëtzebuerg") nó Cathair Lucsamburg an phríomhchaitair Ard-Diúcachta Lucsamburg.


Bus Átha Cliath.
Bus Átha Cliath - busanna
Cuireann Bus Átha Cliath (nó "Dublin Bus "i mBéarla), seirbhís de ghréasán busanna ar fáil i gCathair Bhaile Átha Cliath chomh maith le Mórcheantar Bhaile Átha Cliath. Tá faoi bhun 200 bealach bus ann. Is fochomhlacht de Chóras Iompair Éireann é, faoi úinéireacht Rialtas na Éireann.


Gabriel García Márquez.
Scríbhneoir ón gColóim ab ea Gabriel García Márquez, nó "Gabo", (6 Márta 1927 – 17 Aibreán 2014) atá ar duine de na scríbhneoirí is mó le rá i Meiriceá Theas. Tá idir úrscéalta, ghearrscéalta, aistí agus thuairiscí scríofa aige. Bhain sé amach Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1982.
Saolaíodh ar an 6 Márta 1928 in Aracataca i gCúige Magdalena sa Cholóim é. Ach is i Meicsiceo agus san Eoraip a chaith sé cuid mhór dá shaol. Deirtear gurbh eisean ba mhó a chuir an réalachas draíochta os comhair na ngnáthléitheoirí. Is é tuairim na saineolaithe gurbh iad é féin, Jorge Luis Borges, agus Julio Cortázar an triúr údar is mó i litríocht Mheiriceá Theas san fhichiú haois.
Scríbhneoireacht.
Iriseoir ab ea Gabo ar dtús, agus é ag scríobh altanna ar El Heraldo i mBarranquilla agus ar El Universal i gCartagena. Bhí sé ina bhall de bhaicle neamhfhoirmeálta scríbhneoirí agus iriseoirí, Grúpa Barranquilla, agus thug an dream seo an-spreagadh dó dul chun pinn mar scríbhneoir. Ina dhiaidh sin, d'aistrigh sé go Bogotá, agus é ag obair don nuachtán laethúil úd El Espectador. Chaith sé sealanna ina chomhfhreagraí ar an gcoigríoch freisin, sa Róimh, i bPáras, i mBarcelona, i gCaracas, agus i Nua-Eabhrac.
"Relato de un náufrago".
B'é an chéad mhórshaothar a tháinig óna pheann ná "Relato de un náufrago" nó "Scéal an Mhairnéalaigh Longbhriste". Ar dtús, foilsíodh mar shraithscéal nuachtáin é sa bhliain 1955.
Fíorscéal ab ea é faoi longbhriseadh a tharla de dheasca go raibh lastas thar an meáchan ar bhord na loinge. Long de chuid chabhlach cogaidh na Colóime a bhí ann, agus b'é ba chúis leis an meáchan breise ná go raibh earraí á smuigleáil ag an long - ábhar scannail a bhí ann, mar sin.
An scéal a scríobh Gabo, tharraing sé amhras na ndaoine ar an leagan oifigiúil de na himeachtaí, ina ndearnadh laoch náisiúnta den t-aon mhairnéalach amháin a tháinig slán as, agus an milleán á chur ar an ngaoth mhór. B'é an sraithscéal seo a rinne comhfhreagraí eachtrannach de Gabo, nó b'é lár a leasa é an Cholóim a fhágáil, agus an dóigh a ndeachaigh a chuid iriseoireacht i bhfeidhm ar rialtas míleata an deachtóra Gustavo Rojas Pinilla. Tháinig an scéal i gcló ina leabhar sa bhliain 1970, agus shíl go leor de na léitheoirí san am sin gur úrscéal a bhí ann nach raibh bunús fírinne leis.
Urscéal doiciméadach.
Is iomaí leabhar leis ar féidir léamh an fhicsin a bhaint as chomh maith le léamh na fírinne. Mar shampla, sa leabhar úd "Crónica de una muerte anunciada" ("Croinic an Bháis Réamhfhógraithe"), thug sé cur síos ar mhurdar áirithe a bhí i mbéal an phobail sa Cholóim agus an oiread is a scríobhadh faoi sna nuachtáin. Cineál úrscéal doiciméadach atá ann a d'fhéadfaí a chur i gcomparáid le "In Cold Blood" ("As Fuil Fhuar") le Truman Capote. Leabhar eile "idir eatarthu" is ea "El amor en los tiempos del cólera" ("An Grá i dTréimhse an Chalair") ón mbliain 1985, inar inis sé scéal grá a thuismitheoirí.
"Cien años de soledad".
Is é an saothar is rathúla leis ná an t-úrscéal úd "Cien años de soledad" nó "Céad bliain an uaignis", atá suite i sráidbhaile beag ficseanúil, Macondo, i bhforaois fearthainne na Colóime. Tugann an leabhar cur síos ar ghlúinte mhuintir Buendía i Macondo ó bhunú na háite i leith, agus an tionchar a imríonn stair chorrach na Colóime ar shaol na hiargúltachta i bhfad ó phríomhchathair na tíre.
Seanóir .
Sa bhliain 1999, diagnóisíodh go raibh ailse limfeach ar García Márquez. Spreag an drochscéala é chun a chuid cuimhní cinn a bhreacadh síos, agus tháinig an chéad imleabhar, "Vivir para contarla" ("Saol le hinsint") i gcló sa bhliain 2002.
Sa bhliain 2004, arís, d'fhoilsigh García Márquez úrscéal nua, "Memoria de mis putas tristes" ("Cuimhne ar mo chuid striapach brónach").
Fuair García Márquez bás ar niúmóine i gcathair Meicsiceo ar an 17 Aibreán 2014.


Sinc.
Is í an tsinc dúil cheimiceach uimhir a 30, agus is í an tsiombail cheimiceach atá aici ná Zn. Miotal bánghorm í, agus is iomaí úsáid a bhaintear aisti sa teicneolaíocht agus sa tionsclaíocht.
Áirítear ar na miotail thrasdultacha í, ach le fírinne, tá sí níos cosúla leis na miotail chré-alcaileacha ina saintréithe ceimiceacha. Tá an tríú sceall lán (ocht leictreon déag) agus dhá "s"-leictreon taobh amuigh de.
Tá an tsinc riachtanach d'orgánach an duine, agus í le fáil ina lán einsímí tábhachtacha. Is í an t-aon uimhir ocsaídiúcháin amháin a bhíonn aici ina cuid comhdhúl ná +2.


Fótón.
Is bunaonad solais é an fótón. Nuair a bhí Max Planck ag iarraidh fadhb radaíocht dúchoirp a réiteach ag tús an fhichiú aois, bhí air glacadh leis an hipitéis gur i méid scoite amháin a chruthaítear solas (agus, níos ginearáltaí, radaíocht leictreamaighnéadach). Roimhe seo, tuigtí gur tonn a bhí sa radaíocht seo. Sé 'quantum' a thug sé ar an méid scoite seo, agus meicnic chandamach ("Quantenmechanik" sa Ghearmáinis) a thugtar ar an bhfo-bhrainse nua fisice a d'fhás mar thoradh na faidhbe seo.


Max Planck.
Fisicí Gearmánach ab ea Max Karl Ernst Ludwig Planck (23 Aibreán 1858 - 4 Deireadh Fómhair 1947). B'é Planck a chéadchuimhnigh ar Theoiric an Chandaim. Céim an-mhór ar aghaidh in eolaíocht an 20ú aois ba ea an teoiric sin. Is é seo prionsabal bunaidh na teoirice seo: ní mar athróg leanúnach a astaítear fuinneamh ach ina aonaid scoite nó ina bhearta. 'Candaim' a thugtar ar na bearta seo. Niels Bohr agus Albert Einstein, bhunaigh siad teoiricí móra eile ar an smaoineamh bunaidh seo. Chítear mar bhunaitheoir na meicnice chandamaí é, agus mar sin, ba dhuine de na fisicithe ba thábhachtaí den fhichiú aois é.
Féach freisin.
Planck, Max
Planck, Max
Planck, Max


Brosna.
Is leabhar é "Brosna". Cnuasach filíochta de dhánta Seán Uí Ríordáin atá ann.
Foilsíodh an saothar filíochta seo don chéad uair i 1964 le Sáirséal agus Dill.


Günter Wallraff.
Scríbhneoir agus iriseoir Gearmánach is ea Hans-Günter Wallraff, nó "Günter Wallraff" (rugadh an 1 Deireadh Fómhair 1942), mar is gnách dó a chuid scríbhinní a shíniú. Thuill sé clú agus cáil dó féin ó na seascaidí anuas mar iriseoir fiosraitheach, agus é ag obair ar chúla téarmaí agus faoi ainm bréige do chomhlachtaí a rabhthas i ndrochamhras fúthu nach raibh siad ag urramú an dlí nó na dea-bhéasaíochta. Ina measc siúd, bhí an comhlacht miotalóireachta Thyssen AG, an comhlacht mearbhia McDonald's, an comhlacht árachais Thyssen, agus an nuachtán Bild-Zeitung.

Wallraff, Gunter
Wallraf, Gunter


Sochtheangeolaíocht.
Brainse den teangeolaíocht is ea an tsochtheangeolaíocht a dhéanann staidéar ar an dóigh a mbíonn an tsochaí, caighdeáin agus normanna na sochaí, an cultúr, an coimhthéacs agus an cineál iompraíochta a mbítear ag súil leis uait ag imirt a dtionchair ar an teanga agus ar an úsáid a bhaintear as an teanga.
Cúis spéise don tsochtheangeolaí is ea freisin na difríochtaí atá inaitheanta ar na canúintí a labhraíonn dreamanna éagsúla nach ionann iad ó thaobh saintréithe sóisialta de, cosúil leis an dúchas, an reiligiún, an stádas sóisialta, an gnéas, an t-oideachas agus araile, agus conas a aithnítear ionad an duine sa tsochaí ar na difríochtaí cainte agus canúna. Cosúil leis an dóigh a mbíonn an chaint difriúil in áiteanna difriúla (na canúintí i gciall cheart an fhocail sin "canúint", is é sin, na canúintí áitiúla nó réigiúnda), bíonn canúintí éagsúla ag dreamanna éagsúla sa tsochaí, agus is iad na canúintí seo - na canúintí sóisialta - is ábhar taighde don tsochtheangeolaíocht.


Virtuti Militari.
Crois mhór an Virtuti Militari
Is é Virtuti Militari an suaitheantas is airde luach is féidir a bhronnadh ar shaighdiúir Polannach ar son a chrógachta i bhfianaise an námhad. B'é Stanisław August Poniatowski, Rí deireanach na Polainne, a chuir tús leis an mbonn seo sa bhliain 1792, ach cuireadh ar neamhní é nuair a d'fhorghabh na comharsana an Pholainn i ndeireadh na hochtú haoise déag. Ina dhiaidh sin, athchruthaíodh agus neamhníodh é de réir cé acu a bhí ag éirí leis na Polannaigh a saoirse a bhaint amach nó nach raibh.


An Phointe.
Is baile Chontae an Dúin é An Pointe (Béarla: Warrenpoint). Ligeann sé cois Loch Cairlinn. Tá 7000 duine ina gcónaí ann.
Ar an 27 Lúnasa 1979 maraíodh 18 saighdiúrí Briotanacha agus sibhialtach Caitliceach amháin sa Phointe i dtaca leis na Trioblóidí.


Gaeilge na Mumhan.
An Ghaeilge i gCúige Mumhan.
Is í Gaeilge na Mumhan canúint dheisceartach na Gaeilge. Tá difríochtaí suntasacha idir Gaeilge na Mumhan agus na canúintí eile. Labhraítear canúintí den gcineál seo i gCiarraí (go háirithe i nGaeltacht Chorca Dhuibhne), i gCúil Aodha, in Oileán Chléire agus i nGaeltacht na Rinne. Bhí an-ról ag Gaeilge na Mumhan i bhforbairt na litríochta nua-aimseartha Gaeilge os rud é gurb i nGaeilge na Mumhan a scríobh an tAthair Peadar Ua Laoghaire "Séadna", an chéad úrscéal riamh dá scríobhadh i nGaeilge, agus gur chuir gníomhaithe agus saineolaí teangan an-spéis inti. Chomh maith leis sin, ba í Gaeilge na Mumhan a bhí mar chanúint ag údair na gclasaiceach Blascaodach: "Peig" le Peig Sayers, "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain, agus Fiche Blian ag Fás le Muiris Ó Súilleabháin. Is dócha gurb iad Pádraig Ó Cíobháin, Máire Mhac an tSaoi, Maidhc Dainín Ó Sé, Nuala Ní Dhomhnaill agus Alan Titley na scríbhneoirí comhaimseartha is bisiúla sa chanúint.
An Modh Coinníollach.
Cloistear an "do" roimh na consain féin go minic i nGaeilge na Mumhan. Go praiticiúil, áfach, is mar "dh-" a fhuaimnítear é roimh na gutaí, is é sin, b'fhearr, abair, "d'osclóinn" a litriú mar "dh'osclóinn" nó "do dh'osclóinn" leis an bhfíorfhuaimniú a chur in iúl - rud a d'fheicfeá i bhfoilseacháin bhéaloidis ina bhfuiltear ag déanamh dlúthaithris ar an gcanúint.
An Aimsir Chaite.
Tabhair faoi deara arís gur gnáth "dh'osclaíos, dh'osclaís" agus araile a dhéanamh de sa chaint. Le fírinne d'fheicfeá leithéidí "do dh'oscail", "do dh'éirigh" sna díolamaí béaloidis ina ndéantar aithris chruinn ar fhíorfhuaimniú na canúna.
Maidir leis na briathra neamhrialta, in áit an "-as", is é an dóigh a gcuireann siad an chéad phearsa uatha in iúl san aimsir chaite ná leathnú an chonsain dheireanaigh: "thánag" "tháinig mé", "dúrt, duart" "dúirt mé", "chuala" (gan iarmhír gan forainm) "chuala mé", "chonac" (fuaimniú: "ch'nuc") "chonaic mé" (ach, ar ndóigh, deirtear "chuas" "chuaigh mé", "rugas" "rug mé", "bhíos" "bhí mé"). Maidir le "thánag" agus "chuala", is iad sin na ceartfhoirmeacha stairiúla, ach is ar éigean a úsáideann aon chanúint ar leith an bheirt acu, nó i gCiarraí, rinneadh "thána" de "thánag" faoi thionchar "chuala", ach i gContae Chorcaí, rinneadh "chualag" de "chuala" faoi thionchar "thánag".
Bíonn foirmeacha aimsire caite an bhriathair úd "déan!/déanamh" bunaithe ar an tamhan "dein-": do dheineas, do dheinis, do dhein sé, do dheineamar, do dheineabhair, do dheineadar; do deineadh.
Liosta focal.
Is follasach go dtagann an chuid is mó de na focail as Gaeilge Chiarraí, ós í an chanúint is mó sa Mhumhain.
Litríocht.
Mumhan, Gaeilge na


Rondônia.
Is stát de chuid na Brasaíle é Rondônia atá suite in iarthuaisceart na tíre. Bíonn an stát ag críochantacht le Acre, Amazonas, Mato Grosso, agus an Bholaiv. Is é an prímhchaithair é Porto Velho. Tá 1,241,276 ina gcónaí sa stát. Is é Ivo Cassol an Gobharnóir.
Tagann an ainm ó Cândido Rondon, rinne Rondon taiscéalaigh sa teorainn na Brasaíle i dtús an 20ú haois, ar a n-áirítear taiscéalaadh amháin leis an iar-Uachtarán na Stát Aontaithe Teddy Roosevelt, anuas craobh-abhainn Amazon.
Rinneadh ó Mato Grosso i 1943 foain ainm "Guaporé", mar cuid de beartais Getúlio Vargas chun teorainn a dean níos sábháilte, é.


S. Albert Kivinen.
Fealsamh agus scríbhneoir Fionlannach is ea Seppo Albert Kivinen. Rugadh in Ikaalinen sa bhliain 1933, ar 19ú lá de mhí Dheireadh Fómhair, é. Bhain sé amach dochtúireacht na fealsúnachta teoiriciúla in Ollscoil Heilsincí, áit a raibh sé ina léachtóir ina dhiaidh sin. Rinne sé taighde ar cheisteanna na honteolaíochta, go háirithe ar fhadhb na n-uilithe. Tá cáil air freisin mar shaineolaí ar stair an diamhrachais agus na hasarlaíochta, agus é ina bhall ghníomhach de ghluaiseacht an sceipteachais san Fhionlainn.
Bíonn sé ag scríobh gearrscéalta i stíl H. P. Lovecraft, agus thiar sna hochtóidí, b'eisean, thar aon duine, a chuir saothar Lovecraft in aithne do na léitheoirí Fionlannacha. Tá imeachtaí a chuid scéalta suite san Fhionlainn, agus greann deas ciúin ag baint leo nach bhfeicfeá a leithéid i scéalta Lovecraft féin. Sa bhliain 1988, bronnadh Duais Atorox air as an ngearrscéal úd "Keskiyön Mato Ikaalisissa" ("Péist an Mheán Oíche in Ikaalinen"), inar shuigh Kivinen arrachtach de chuid Lovecraft i dtimpeallacht a chéad óige féin.
Nasc seachtrach.
Kivinen, S. Albert
Kivinen, S. Albert


Duais Atorox.
Duais bhliantúil is ea Duais Atorox a bhronnann Cumann Fhicsin Eolaíochta Thúrcú ar an ngearrscéal nuafhoilsithe fantaisíochta nó ficsin eolaíochta is fearr. Is í an duais is sine den chineál seo, agus í ceaptha le súil na léitheoirí Fionlannacha a tharraingt ar an gcineál seo litríochta agus leis na scríbhneoirí a spreagadh chun pinn. Bronnadh an chéad duais ar Antti Oikarinen as ucht an ghearrscéil úd "Jumalten vuori" ("Sliabh na nDéithe") sa bhliain 1983.
Fuair an duais a hainm ó Atorox, róbat i scéalta Aarne Haapakoski, nó "Outsider", a bhí ina cheannródaí mar scríbhneoir ficsin eolaíochta san Fhionlainn.
Tá dhá cheann de na scéalta a bhain amach Atorox, mar atá, "Péist an Mheán-Oíche in Ikaalinen" le S. Albert Kivinen (Atorox na bliana 1988) agus "An Áit a nIompaíonn na Traenacha" le Pasi Jääskeläinen (Atorox na bliana 1998) le léamh as Gaeilge ar an Idirlíon.


Aarne Haapakoski.
Iriseoir Fionlannach agus scríbhneoir lónléitheoireachta ab ea Aarne Haapakoski, mar a thugadh sé air féin. Rugadh i bPieksämäki ar an 18ú de mhí Márta bhliain 1904 é mar "Aarne Laitinen", agus d'éag sé ar an 24ú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1961, i Málaga, sa Spáinn.
Scríobhadh sé scéalta eachtraíochta faoin ainm cleite "Outsider". Chuaigh sé i mbun pinn ag cumadh eachtraí éadroma i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, nuair a bhí muintir na Fionlainne in ísle brí, agus cheap sé beirt laochra Fionlannacha a bhí in ann teacht slán as dainséir an tsaoil mhóir, mar atá, Pekka Lipponen agus Kalle-Kustaa Korkki. Fuair an náisiún an chéad aithne ar an mbeirt ar an raidió sa bhliain 1945, agus bhí a gcuid eachtraí á gcraoladh go laethúil go dtí go bhfuair an scríbhneoir bás.
Cé is moite de Lipponen agus Korkki, tá clú ar Haapakoski mar scríbhneoir ficsin eolaíochta. Sna blianta 1947-1948, d'fhoilsigh sé sraith de scéalta faoi eachtraí an róbait Atorox.
Haapakoski, Aarne
Haapakoski, Aarne
Haapakoski, Aarne


Aleksis Kivi.
Is é Aleksis Kivi (10 Deireadh Fómhair 1834 - 31 Nollaig 1872), nó "Alexis Stenvall", mar ab ainm dó ar dtús, bunaitheoir na litríochta Fionlainnise. B'eisean a scríobh an chéad úrscéal Fionlainnise riamh, mar atá, "Seitsemän veljestä" ("Seachtar deartháireacha").
Luathshaol.
Saolaíodh Alexis Stenvall sa bhliain 1834 i bparóiste Nurmijärvi i sráidbhaile Palojoki, nó "Paloo", mar a thugtar ar an áit i gcanúint a muintire féin. Gréasaí ab ea a athair, Eric Johan Stenvall. Anna Christina ab ainm dá mháthair, née Hamberg. Bhí triúr mac ann roimhe, agus rugadh iníon ina dhiaidh, Agnes, a cailleadh nuair a bhí sí ina déagóir óg.
Bhí an dá theanga, idir Shualainnis agus Fhionlainnis, á labhairt i Nurmijärvi nuair a bhí Alexis ina bhuachaill, agus dealraíonn sé go raibh an tSualainnis ar a thoil aige ó thús. Ar a laghad, nuair a chuaigh sé ar scoil i Heilsincí agus é aon bhliain déag d'aois, d'fhoghlaim sé an tSualainnis go paiteanta. Nuair a bhí sé ar scoil, thosaigh sé ag brionglóidí faoi scríbhneoireacht, agus dúirt sé le cara leis gur theastaigh uaidh "bheith ina fhile, cosúil le Runeberg". Ina scoláire dó, chum sé filíocht as Sualainnis, agus rinne sé iarracht dráma Sualainnise dá chuid féin a stáitsiú in éineacht leis na daltaí eile.
Bhí an bochtanas ag teannadh ar Alexis, áfach, agus b'éigean dó éirí as an scoil sa bhliain 1852. Lean sé leis ag staidéar sa bhaile, áfach, agus chuaigh sé faoi scrúdú ardteistiméireachta nuair a bhí sé trí bliana fichead d'aois. Ar dtús, cuireadh chun scoile é le go ndéanfaí ministir de, ach nuair a chuaigh sé ar an ollscoil, bhí sé meáite ar dul le scríbhneoireacht, beag beann ar an diagacht.
I ndiaidh staidéar ollscoile, shocraigh Alexis síos i Siuntio (Sjundeå as Sualainnis) i dteach Fanjunkars. Bhí Charlotta Lönnqvist, bean an tí a bhí fiche bliain ní ba sine ná Alexis, sásta lóistín a thabhairt don fhear óg beagnach saor in aisce, rud a spreag go leor ráflaí, nó síleadh go raibh Alexis ina leannán aici. Ar aon dul, is beag sult a bhainfeadh sí as a chuid scríbhneoireachta, ós rud é go raibh sí dall ar fad ar an bhFionlainnis. San am sin, bhí an Fhionlainnis an-lag i Siuntio, agus tá cuid mhaith Sualainnise á labhairt timpeall na háite inniu féin.
Scríbhneoireacht.
Sa bhliain 1860, chum Alexis an chéad dráma, "Kullervo". B'ansin a bhaist sé an t-ainm cleite úd "Aleksis Kivi" air féin. "Balla cloiche" is brí lena fhíor-shloinne Sualainnise "Stenvall", agus ar dtús, theastaigh uaidh an t-ainm sin a lomaistriú go "Kivivalli". Ansin, áfach, d'fhág sé an "-valli" ar lár, agus ghlac sé leis an sloinne "Kivi", a chiallaíonn "Cloch". Bhí "Kullervo" bunaithe ar mhóitíf as Kalevala, eipic náisiúnta na Fionlainne, ach níorbh é sin an t-aon chineál litríochta a bhí léite aige. A mhalairt ar fad, bhí sé eolach ar shaothar William Shakespeare agus ar an litríocht chomhaimseartha Lochlannach.
Bhain Kivi amach roinnt duaiseanna sna 1850idí agus sna 1860idí lena chuid drámaí, go háirithe le "Nummisuutarit" ("Gréasaithe an Mhachaire"), a bhí bunaithe ar an dráma Sualainnise, "Bröllopsdansen" ("Rince na Bainise") a scríobh Kivi sula ndeachaigh sé le scríbhneoireacht Fionlainnise. Thuill "Nummisuutarit" duais an Stáit dó sa bhliain 1865, agus inniu féin, tá sé ar an dráma is minicí a stáitsítear san Fhionlainn.
Bhí cuid mhaith urraithe agus lucht tacaíochta ag Kivi i measc lucht léinn Heilsincí, agus muinín acu as Kivi agus a bhua scríbhneoireachta. Ní raibh saol na cathrach oiriúnach do Kivi, áfach, nó bhí sé i bhfad ró-thugtha don bhiotáille, agus ba mhinic a chuaigh sé ar an drabhlás go hiomlán nuair a thosaigh sé ag ól. Mar sin, chaithfeadh a chuid cairde é a shábháil as measc dhruncaeirí na cathrach ó am go ham. B'é lár a leasa é go gcaitheadh sé an chuid ba mhó dá am i Siuntio ag scríbhneoireacht ar a shuaimhneas. Agus an méid sin ráite, bhí an t-uaigneas ag luí ar Kivi go minic i Siuntio, i bhfad ar shiúl óna chuid cairde agus lucht gaoil, rud atá le léamh ar a chuid scríbhinní chomh maith. Níor phós Kivi riamh.
Tá idir rómánsachas agus réalachas le haithint ar shaothar Kivi, agus é ar an chéad phearsantacht láidir i stair litríocht na Fionlainnise. Is féidir a rá gurbh eisean a bhunaigh amharclannaíocht na Fionlainne lena chuid drámaí. Bhí an ról céanna ag Kivi i litríocht na Fionlainne agus a bhí ag Dubhghlas de hÍde, Pádraic Ó Conaire, agus an tAthair Peadar Ua Laoghaire - an triúr acu - i litríocht na Gaeilge.
Sna 1870idí, fuair an bhiotáille an ceann ab fhearr ar Kivi. B'é ba chúis leis ná an fháilte fhuar a bhí ag na léirmheastóirí roimh an úrscéal a chríochnaigh sé i ndiaidh deich mbliana oibre, mar atá, "Seitsemän veljestä". B'é an file August Ahlqvist ba mhó a lochtaigh an leabhar, agus an chuma ar an scéal go raibh sé in éad le Kivi. Is é an breithiúnas a bhí aige ar an úrscéal "nach bhféadfaí a leithéid a fhoilsiú in aon teanga shibhialta".
Bás.
Chaith Kivi tréimhse i ngealtlann Lapinlahti, ach ansin, chuaigh sé ar lóistín i dteach a dhearthára Albert Stenvall i dTuusula. B'ansin a bhásaigh sé i ndiaidh cúpla mí, ar an lá deireanach den bhliain 1872. Bhí sé ocht mbliana déag is fiche d'aois. Is iad na focail dhéanacha a labhair sé ná "Minä elän, elän" - "tá mé i mo bheo i gcónaí, i mo bheo".
Drámaí.
Tá an dráma seo bunaithe ar mhiotas de chuid Kalevala faoi Kullervo, an buachaill a bhí ina dhaor i dteach an fhir (Untamo) a mharaigh a athair Kalervo agus a mhuintir. Nuair a d'éirigh le Kullervo a shaoirse a bhaint amach sa deireadh, d'imir sé a dhíoltas ar uasal agus ar íseal. Sa deireadh, casadh a dheirfiúr air, ach ó nach raibh a fhios aici cérbh í, mheall sé chun comhriachtana í. Nuair a fuair sé amach faoi sin, áfach, chuir sé lámh ina bhás féin.
Úrscéal.
Is é "Seitsemän veljestä", nó Seachtar Deartháracha, an chéad úrscéal Fionlainnise a scríobhadh riamh. B'é Cumann Litríochta na Fionlainne a d'fhoilsigh é sa bhliain 1870. Tugann sé cur síos greanntragóideach ar shaol seachtar deartháireacha agus iad ag fás aníos ina leath-dhilleachtaí, ó fuair a n-athair, fear mór sealgaireachta, bás ó lapa an bhéir nuair nach raibh siad ach ina dtachráin nó ina mbuachaillí beaga.
De réir a chéile, tagann siad i mbun a méide, ach ós rud é nach raibh athair ar bith os a gcionn a bhféadfaidís patrún a thógáil leis, níl siad in ann freagracht an fhir fhásta as a saol féin a ghlacadh orthu féin. Tá siad ina staicíní áiféise ag na daoine ina dtimpeall, ag imeacht le fiántas agus ar an drabhlás, agus ní theipeann an tuathal orthu. Sa deireadh, cinneann siad ar oiliúint oibre a tharraingt orthu féin beag beann ar na daoine eile. Mar sin, cuireann siad fúthu i bhfad ar shiúl ón áitreabh daonna, i gcroí na coille duibhe, leis na tailte ansin a thabhairt chun míntíreachais. De réir a chéile, tagann an chiall le haois, agus sa deireadh, tá siad i ndiaidh an oiread aitheantais a bhaint amach dóibh féin is gur féidir leo pósadh agus socrú síos mar fheirmeoirí.
Filíocht.
Kivi, Aleksis
Kivi, Aleksis
Kivi, Aleksis


Onteolaíocht.
San fhealsúnacht, is ionann an onteolaíocht agus an taighde a dhéantar ar an mbeith nó ar an eiseadh, agus is é atá idir lámhaibh ag na honteolaithe ná bunchatagóirí agus bunchoibhnis na beithe nó an eisidh le bheith in ann beitheanna agus cineálacha de bheitheanna a shainmhíniú taobh istigh d'fhráma na réaltachta. Is féidir a rá gurb é an dóigh a gcoincheaptar an réaltacht is ábhar staidéir don onteolaí.
Deir fealsúna áirithe, iad siúd atá faoi thionchar Phlatóin thar aon dream eile acu, go dtagraíonn gach ainmfhocal do bheith ar leith. Tá fealsúna eile ann agus an tuiscint acu nach amhlaidh atá, ach go bhfuil ainmfhocail ann a thagraíonn do chruinneagáin de réada nó d'imeachtaí. De réir an dearcaidh seo, ní thagraíonn an focal úd "intinn" d'aon rud amháin, ach d'iomlán na n-imeachtaí intinne a dtéann an duine tríothu. Cosúil leis sin, tagraíonn an focal úd "sochaí" do chruinneagán de dhaoine a bhfuil saintréithe ar leith ag baint le gach mac máthar agus iníon athar acu.


Deniliquin.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Deniliquin. Tá daonra timpeall 8,214 ann. Tá an baile suite gar don teorainn le Victoria i ndeisceart an stáit. Ar mbanc abhainn Edward ar imeall mhachaire Riverine é. Deirtear go thosóinn an iargúlach na hAstráile (outback) ar taoibh eile an baile.


Mudgee.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Mudgee. Tá daonra timpeall 10,000 ann.


Tumut.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Tumut. Tá daonra timpeall 382 ann.


Gilgandra.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Gilgandra. Tá daonra timpeall 2,800 ann.


Scone.
Baile i New South Wales, san Astráil, is ea Scone. I ndaonáireamh na bliana 2006, bhí 4625 duine ina gcónaí ann. Tá sé suite ar an "New England Highway" timpeall 270 ciliméadar thuaidh ó Sydney. Bhíodh féile "Metal Stock" (a bhíonn ar siúl i Sydney anois) ar siúl i Scone chuile bhliain. Bíonn an "Scone Horse Festival" ar siúl gach bliain sa bhaile fós.


Cobar.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Cobar. Tá daonra timpeall 5,020 ann.


Conargo.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Conargo. Tá daonra timpeall 1,791 ann.


Cootamundra.
Sráid Wallendoon i lár Cootamundra
Baile i New South Wales, Astráil is ea Cootamundra. Tá daonra timpeall 7,596 ann.


Coonamble.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Coonamble.Tá daonra timpeall 4,728 ann.


Dungog.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Dungog. Tá daonra timpeall 8,379 ann. Tarlionn Féile Scannáin anseo ag deireadh Bealtaine gach bhliain. Níl ach scanann ón Astráil ar taispeáint.


Tumbarumba.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Tumbarumba. Tá daonra timpeall 3,623 ann.


Gundagai.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Gundagai. Tá daonra timpeall 3,763 ann.


Cowra.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Cowra. Tá daonra timpeall 13,147 ann.


Gunnedah.
Baile i New South Wales, Astráil is ea Gunnedah. Tá daonra timpeall 12,287 ann.


Jerilderie.
Baile i New South Wales, an Astráil is ea Jerilderie. Tá daonra timpeall 1,883 ann.


Oíche Shamhna.
a>Saoire i bhféilire an Iarthair is ea Oíche Shamhna, a cheiliúrtar ar an 31 Deireadh Fómhair. Ceiliúrtar in Éirinn, i SAM, i gCeanada, sa Bhreatain, san Astráil, agus sa Nua-Shéalainn í.
Tá baint idir Oíche Shamhna agus an Chríostaíocht sa lá atá inniu ann, ach téann stair na Samhna i bhfad siar roimh ré na Críostaíochta. Tá an fhéile níos saolta anois áfach.
Bhí Oíche Shamhna idir bliain amháin agus an bhliain dar gcionn. Bhí sí taobh amuigh den ghnáth-am ar fad, dar lenár sinsear. Ní raibh na gnáthrialacha i bhfeidhm ar chor ar bith, agus bhí saoirse ag na spioraid agus ag anamacha na marbh filleadh ar an saol seo.
Stair.
Ba iad Samhain (1 Mí na Samhna), Imbolc (1 Feabhra), Bealtaine (1 Bealtaine) agus Lúnasa (1 Lúnasa) na príomhfhéilte réamh-Chríostaí a bhí ag na Ceiltigh. B’fhéile an-tábhachtach í Oíche Shamhna. De réir seanscéalta, bhriseadh an deighilt idir an saol seo agus an domhan eile ar an oíche seo. Le teacht na Críostaíochta, cuireadh an seanghnás Ceilteach in oiriúint don Chreideamh. Rinneadh Féile na Naomh den chéad lá de mhí na Samhna agus Féile na Marbh den dara lá den mhí.
Nósanna.
Is iomaí nós a bhaineann leis an bhféile seo i dtíortha éagsúla.


An Nás.
Is baile suite i gContae Chill Dara, Éire é an Nás nó Nás na Ríogh ("Naas" as Béarla). Is é príomhbhaile an chontae é. Is baile comaitéara é agus tá a lán daoine ina gcónaí sa Nás a oibríonn i mBaile Átha Cliath, mar níl an baile suite ach 20 km ón bpríomhchathair Éireannach.
Tá an daonra ag méadú ar na mallaibh, 4000 le linn na gcúig bliana is déanaí. Tá 21,715 duine ina gcónaí sa Nás dar le daonáireamh na bliana 2006.
Naisc sheachtracha.
Nás


Chelsea Football Club.
Club sacair atá suite i Fulham, Londain, Sasana, an Ríocht Aontaithe is ea Chelsea Football Club
Stair.
Bunaíodh an club ar an 14 Márta 1905 i dteach tábhairne an Rising Sun. Níor éirigh go maith le Chelsea go dtí gur ceapadh an t-iar-imreoir idirnáisiúnta Ted Drake mar bhainisteoir sa bhliain 1952. Bhuaigh an club sraith Shasana i 1954/1955. Bhí foireann mhaith ag Chelsea faoi cheannas Tommy Docherty sna 1960í agus bhuaigh siad Corn an FA sa bhliain 1970 agus an Corn Eorpach do Bhuaiteoirí na gCorn sa bhliain 1971. Ina dhiaidh sin, áfach, níor éirigh go maith leo sna 70í agus sna 80í. Ceapadh Ruud Gullit mar bhainisteoir sa bhliain 1996 agus bhuaigh an club Corn an FA sa bhliain 1997. Bhuaigh Gianluca Vialli an corn Eorpach do bhuaiteoirí na gcorn sa bhliain 1998 agus corn an FA sa bhliain 2000. Cheannaigh Rúiseach saibhir, Roman Abramovich, an club sa bhliain 2003, agus ansin bhí a lán airgid le caitheamh ag an gclub. Faoi cheannas José Mourinho, bhuaigh siad an tsraith dhá bhliain as a chéile (2005 agus 2006) agus Corn an FA sa bhliain 2007.


Andriy Shevchenko.
Imreoir sacair is ea Andriy Mykolayovych Shevchenko (rugadh i Dvirkivschyna, an Úcráin ar 29 Meán Fómhair, 1976). D'imir sé le Dinamo Kiev ar feadh cúig bliana roimh a aistriú go A.C. Milan, áit a d'imir sé ó 1999 go 2006. D'aistrigh sé go Chelsea i rith an tsamhraidh 2006. Imríonn sé faoi láthair le A.C. Milan.
Andriy Shevchenko ar stampa na hUcráine.
Shevchenko, Andriy


John Terry.
Is imreoir sacair é John Terry. Imríonn sé faoi láthair do Chelsea.


Frank Lampard.
Is imreoir sacair é Frank Lampard. Imríonn sé faoi láthair le Chelsea agus le foireann násiúnta Shasana. Rugadh i Romford, Londain é ar an 20ú lá de mhí Meitheamh, sa bhliain 1978. Tá sé ag siúl amach le cailín Éireannach, Christine Bleakely. Bhí a athair, Frank, ina imreoir leis an bhfoireann West Ham United.


Steven Gerrard.
Is imreoir sacair Sasanach é Steven George Gerrard, a rugadh ar an 30 Bealtaine, 1980 i Learpholl. Bíonn sé ag imirt i lár na páirce do LA Galaxy. Deirtear go bhfuil sé ar dhuine de na himreoirí is fearr atá ann sa lá inniu. Thosaigh sé ag imirt le Liverpool sa bhliain 1998 agus le foireann náisiúnta Shasana sa bhliain 2000.
Tá sé pósta le Alex Curran agus tá beirt iníon acu. Tá cónaí orthu i Los Angeles.
Gerrard, Steven
Gerrard, Steven


Petr Čech.
Is peileadóir sacair é Petr Čech. Imríonn sé faoi láthair do Chelsea F.C..


Ashley Cole.
Is imreoir peile é Ashley Cole (rugadh ar 20 Nollaig, 1980 i Londain, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Chelsea. D'imir sé le Arsenal roimhe sin.
Phós sí Cheryl Cole, i mí Iúil 2006. Scair siad óna chéile i mí Feabhra 2010, agus chuir Cole isteach ar cholscaradh go hoifigiúil i mí Bealtaine 2010.
Tagairtí.
Cole, Ashley


Salomon Kalou.
Is peileadóir sacair é Salomon Kalou. Imríonn sé faoi láthair do Chelsea F.C..


Didier Drogba.
Is imreoir sacair é Didier Drogba (a rugadh ar an 11 Márta, 1978 in Abidjan, an Cósta Eabhair). D'imir sé le Chelsea ar feadh ocht mbliana. Faoi láthair tá sé ag imirt le Galatasaray sa Tuirc. Scóráil sé 18 chúl le Marseille. Scóráil sé 50 cúl le Chelsea. D'aimsigh sé an cúl mór v Arsenal ar an 23 Márta, 2008, sa Stamford Bridge. Bhuaigh Chelsea an cluiche 2-1. Sa séasúr 2006/2007, scóráil sé 20 cúl sa Premier League.
Onóracha.
Sa Chelsea, bhuaigh Drogba a lán fhoireann corn. Bhuaigh sé ceithre corn leis an fhoireann. Ní bhuaigh sé an UEFA Champions League. Bhí sé ag imirt ar an Semi-Finals (2005, 2007, 2008) agus Final (2008). Sa Corn F.A., scór sé an aon chúl sa Final, agus bhuaigh Chelsea an chorn. Bhuaigh sé agus an fhoireann an Corn League sa 2005 agus 2007. Scór sé ar an Final sa 2005, 2007 agus 2008, ach bhuaigh Tottenham Hotspur. Buaigh sé an Premier League ón séasúr 2004/2005 agus 2005/2006.


Michael Ballack.
Is imreoir sacair é Michael Ballack (r.26 Meán Fómhair, 1976). Imríonn sé faoi láthair le Chelsea F.C. D'imir sé le Chemnitzer FC, 1. FC Kaiserslautern, Bayer Leverkusen agus Bayern München ón bhliaian 1995 go 2006.


Arjen Robben.
Is imreoir sacair é Arjen Robben. Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid.


Joe Cole.
Is imreoir sacair Sasanach é Joe Cole a rugadh in Islington, Londain ar an 8 Samhain 1981. D'imir sé le Chelsea F.C. (2003–2010) agus foireann Shasana. Imríonn sé do Léarpholl faoi láthair ach é ar iasacht acu le Lille, sa Fhrainc. Imreoir lárpháirce é Joe Cole.


Shaun Wright-Phillips.
Is imreoir sacair é Shaun Wright-Phillips. Tá sé ag imirt le Manchester City faoi láthair. Chaith sé tamall le Chelsea F.C. ó 2005 go 2008 ach ina dhiaidh sin d'fhill sé ar Manchester City. Tá sé ina bhall d'fhoireann náisiúnta Shasana freisin.


Khalid Boulahrouz.
Khalid BoulahrouzIs imreoir sacair Dúitseach é Khalid Boulahrouz (28 Nollaig, 1981 a rugadh é). Imríonn sé faoi láthair do Sevilla F.C. agus don Ísiltír. Tá an leasainm "Khalid the Cannibal" aige.
Boulahrouz, Khalid


Michael Essien.
Is peileadóir sacair é Michael Kojo Essien a rugadh ar 3 Nollaig 1982 in Accra, Gána. Tá saoránacht na Fraince aige óna bhlianta tosaigh imeartha sa Fhrainc. Cosantóir lár na páirce atá ann agus "the Bison" mar leasainm air as an stíl imeartha aige. D'imir sé do Chelsea F.C. sna blianta 2005–2014, do Milan sa séasúr 2014–2015, agus do Panathinaikos FC sa séasúr 2015–2016. Bhí ina bhall d'fhoireann náisiúnta Ghána sna blianta 2002–2014.


Wayne Bridge.
Is imreoir sacair é Wayne Michael Bridge (a rugadh ar an 5 Lúnasa 1980). Is ball d'fhoireann Manchester City é. Tá sé ar iasacht faoi láthair le Brighton & Hove Albion. D'imir sé cheanna le Chelsea agus Southampton roimhe sin.


Real Madrid Club de Fútbol.
Club peile is ea Real Madrid Club de Fútbol. Tugtar "Real Madrid", "el Real" nó "el Madrid" air. Tá sé lonnaithe i Maidrid na Spáinne. Club an-rathúil atá ann agus tá clú agus cáil ar Real Madrid ar fud an domhain. Bunaíodh sa bhliain 1902 é.


Robert Mugabe.
Is ceann rialtais na Siombáibe é Robert Gabriel Mugabe (a rugadh i Harare ar 21 Feabhra, 1924), ó 1980 go dtí an lá atá inniu ann. Bhí sé ina phríomh-aire ar dtús, agus ina uachtarán níos déanaí.
Cuireann cuid mhór anailíseoirí i leith Mugabe gur deachtóir é, ach tá tacaíocht láidir aige fós ina thír fhéin agus san Afraic. Tá an ráta boilscithe is measa ar domhan ag an tSiombáib faoi láthair agus tá an geilleagar ag titim as a chéile. Tá an páirtí freasúra, an "Movement for Democratic Change" nó MDC á cur faoi chois go rialta ag póilíní an stáit. Fuair ceannaire an pháirtí siúd, Morgan Tsvangirai, buaileadh trom ó na póilíní at 11 Márta 2007. Dúirt easpaig Caitliceacha na tíre gur réimeas ciníoch, éillitheach agus aindleathach é rialtas Mugabe.
Bhuaigh Tsvangirai toghchán na huachtarántachta ar 29 Márta 2008 ach ní raibh móramh sách mór aige le dul i gcomharbacht ar Mugabe de réir na dtorthaí (a thóg 5 seachtain le foilsiú). De réir na rialacha bhí gá le toghchán eile idir na beirte. Rinneadh ionsaí ar Tsvangirai agus a lucht leanúna san idirlinn agus d'fhógair sé ar 22 Meitheamh go raibh sé ag éirí as an toghcháin ar mhaithe le sábháilteacht a lucht leanúna. Ritheadh an toghchán dá uireasa ar 27 Meitheamh agus atoghadh Mugabe mar uachtarán.
Mugabe, Robert
Mugabe, Robert


Mikel John Obi.
Is imreoir sacair é Mikel John Obi. Imríonn sé le Chelsea F.C. i sraith Shasana. Rugadh John Michael Nchekube Obinna Jos na Nigéire sa bhliain 1987. Thosaigh sé ag imirt le sinsir Plateau United nuair nach raibh ach cúig bliana déag slánaithe aige, agus d'fhreastal sé ar an "Pepsi Football Academy". D'aistrigh sé go Lyn Oslo, agus ansin go Chelsea.


Matti Kassila.
Stiúrthóir scannán ón bhFionlainn is ea Matti Olavi Kassila, a saolaíodh ar an 12 Eanáir 1924 i gKeuruu. Bhí sé ar stiúrthóirí móra na Fionlainne sna caogaidí agus sna seachtóidí.
Óige.
Chaith Matti Kassila blianta a chéad óige i Haapamäki in aice le Keuruu, agus a athair ag obair ina thiománaí lócó, rud nach samhlófá a mhalairt le Haapamäki, ós rud é gurb ansin atá ceann de na hacomhail iarnróid is tábhachtaí san Fhionlainn. B'éigean do Matti óg éirí as an scoil nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, ach sa deireadh, ní dheachaigh sé ar an gcathéadan, nó buaileadh breoite é le diftéire, agus d'fhág an galar máchail ar a chroí. Bhain sé amach a Ardteastas sa bhliain 1942, agus bhí sé ina mheicneoir i Varkaus ag cur caoi ar thancanna a raibh fágtha de bhlianta an chogaidh.
Chuaigh sé le hamharclannaíocht i Varkaus, agus sa bhliain 1944, ghlac Amharclann an Phobail i Heilsincí leis mar ábhar aisteora. Sa bhliain 1946, chuaigh sé ag obair don chomhlacht scannánaíochta úd Suomi-Filmi, agus é ina chúntóir ag an stiúrthóir Valentin Vaala ansin. Sa bhliain 1948, arís, shocraigh an stiúrthóir Edvin Laine jab dó ag an gcomhlacht scannánaíochta ba mhó san Fhionlainn ag an am, mar atá, Suomen Filmiteollisuus. Chaith Kassila bliain amháin ansin i rannóg na ngearrscannán, ach ansin, thosaigh sé ag obair ina chúntóir ag Edvin Laine.
Na Caogaidí.
I ndiaidh dó scannán amháin a dhéanamh in éineacht le Laine, chuaigh Kassila le stiúrthóireacht mar ealaíontóir neamhspleách. D'iarr T. J. Särkkä, ceannasaí Suomen Filmiteollisuus chuige é agus dúirt leis: "Thaispeáin tú go bhfuil tú ábalta scannán a dhéanamh. Seo scannán de do chuid féin duit anois." Thug Särkkä cnámha scéil dó agus roghnaigh sé na haisteoirí dó roimh ré, agus chrom Kassila ar an obair. I ndiaidh míosa, bhí na hoibreacha críochnaithe, agus sa bhliain 1949, tháinig an chéad phríomhscannán le Matti Kassila, an scannán grinn "Isäntä soittaa hanuria" ("Fear an Tí ag Seinm ar an mBosca Ceoil") ar an scáileán.
Mar ba nós do stiúrthóirí Suomen Filmiteollisuus, bhí Kassila ag obair go gasta, agus dhá scannán ag teacht uaidh in aghaidh na bliana. B'é Särkkä, an léiritheoir, a sholáthraíodh ábhar na scannán agus cnámha na scéalta. B'é an chéad scannán a chuir ainm Kassila i mbéal an phobail ná "Radio tekee murron" ("An Raidió ag Buirgléireacht"). Bhí an scannán grinn seo bunaithe ar fhíor-imeachtaí. Sa bhliain 1950, rinne an craoltóir Usko Santavuori éacht mór tuairisceoireachta, nuair a bhris sé isteach i siopa i Heilsincí istoíche le cur síos a thabhairt ar bhuirgléireacht le súile an bhuirgléara féin. Bhí a fhios ag ceannasaí na bpóilíní agus ag úinéir an tsiopa féin roimh ré céard a bhí idir lámhaibh ag Santavuori, ach nuair a tháinig na póilíní, shíl siad gur fíor-bhuirgléir ab ea Santavuori. Ó chuala siad ag craoladh é, shíl siad go raibh sé ag caint le comhchoirí, agus thug siad greidimíní dó i gcomhchlos do na héisteoirí raidió, le fáil amach cá raibh an comhchoirí. Is follasach gur spreag an tuairisc seo an-chonspóid ar fud na tíre. - B'é seo ba chúlra don scannán a rinne Kassila, agus nuair a chonacthas sna pictiúrlanna é sa bhliain 1951, rinne sé fear clúiteach den stiúrthóir. Bronnadh Duais Jussi ar Kassila agus ar Hannes Häyrinen, a rinne príomhpháirt an scannáin.
Ó d'éirigh chomh maith sin le "Radio tekee murron", fuair Kassila, an scriptscríbhneoir Aarne Tarkas agus an ceamaradóir Osmo Harkimo spreagadh chun comhlacht scannánaíochta dá gcuid féin a bhunú. Ní raibh mórán ratha ar an iarracht sin, áfach, agus go gairid ina dhiaidh sin, d'fhill Kassila ar Suomen Filmiteollisuus. Lean sé ar aghaidh ag déanamh dhá scannán gach bliain, idir dhrámaí agus chóiméidí. Bronnadh Duais Jussi air mar stiúrthóir sna blianta 1954 agus 1955, ar son na cóiméide "Isän vanha ja uusi" ("Seanbhean an Athar agus a Bhean Nua") agus an dráma "Sininen viikko" ("An tSeachtain Ghorm").
Sa bhliain 1955, chuaigh Kassila le hamharclannaíocht. Bhí sé i gceannas ar amharclann Pori ar dtús, agus ar Amharclann an Phobail i Heilsincí sna blianta 1957-1959. Choinnigh sé leis ag scannánaíocht, leis, ach d'fhág sé a shean-ghnólacht léiritheoireachta le dul ag obair don chomhlacht "Fennada-Filmi". Rinne sé ceithre scannán don "Fennada", ina measc siúd dhá cheann a bhí bunaithe ar úrscéalta tábhachtacha Fionlainnise, mar atá, "Punainen viiva" ("An Líne Dhearg", le hIlmari Kianto) agus "Elokuu" ("Lúnasa", le Frans Eemil Sillanpää).
Bhunaigh Matti Kassila agus Osmo Harkimo gnóthas léiritheoireachta scannán dá gcuid féin i ndiaidh an cheithre scannán a rinne Kassila don Fennada. Bhaist siad "Harkimo & Co." ar a ngnólacht féin, ach ní dhearna siad, i ndiaidh an iomláin, ach aon scannán amháin in éineacht.
Na Seascaidí: Eachtraí an Chigire Palmu.
Lena lá féin, bhreac an scríbhneoir Fionlannach Mika Waltari síos sraith úrscéalta bleachtaireachta faoin gcigire póilíní Palmu, agus sna seascaidí, chrom Kassila ar iad a scannánú.
Scannáin le Matti Kassila.
Kassila, Matti
Kassila, Matti


Peter Crouch.
Is imreoir sacair é Peter Crouch (rugadh ar 30 Eanáir, 1981 i Macclesfield i Cheshire, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Portsmouth F.C. D'imir sé le hAston Villa i Sasana ó 2002 go 2004 roimhe sin. D'imir sé le Tottenham Hotspur agus QPR ón bhliain 1998 go 2001. D'imir sé le Southampton ón séasúr 2004-2005. D'imir sé le Liverpool F.C. ó 2005 go 2008 agus ansin bhog sé go Portsmouth F.C.. Imríonn sé le Stoke City faoi láthair.
Crouch, Peter


Jermaine Pennant.
Is peileadóir sacair Sasanach é Jermaine Lloyd Pennant (rugadh 15 Eanáir 1983). Imríonn sé faoi láthair le Real Zaragoza. D'imir sé roimhe sin le Liverpool F.C..


Craig Bellamy.
Is imreoir sacair é Craig Bellamy a rugadh i gCaerdydd na Breataine Bige ar an 13 Iúil 1979. Tá sé ag imirt faoi láthair do Cardiff City agus do foireann náisiúnta na Breataine Bige.
Bellamy, Craig
Bellamy, Craig
Bellamy, Craig


Dirk Kuyt.
Is imreoir sacair na hÍsiltíre é Dirk Kuyt. Imríonn sé faoi láthair le Liverpool F.C. mar thosaigh. Imríonn sé le foireann náisiúnta na hIsiltíre chomh maith. Caitheann sé geansaí uimhir a 18 le Liverpool agus uimhir a 7 lena thír dhúchais.


Jerzy Dudek.
Is imreoir sacair é Jerzy Dudek (r.23 Márta, 1973 i Rybnik, An Pholainn). Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid. D'imir sé le Liverpool ó 2001 go 2007. D'imir sé le Feyenoord roimhe sin. Is doirseoir é.
Dudek, Jerzy


Mohamed Sissoko.
Is imreoir sacair é Mohamed "Momo" Sissoko. Imríonn sé faoi láthair do Juventus F.C. D'imir sé le Liverpool F.C. roimhe sin.


José Manuel Reina Páez.
Is imreoir peile é José Manuel Reina Páez. Imríonn sé faoi láthair le S.S.C. Napoli. D'imir sé le F.C. Barcelona ó 2000 go 2002. Bhí sé ag imirt le Villareal ó 2002 go 2005. Is coimeádaí cúil é.


Claude Makélélé.
Is iar-imreoir sacair Francach é Claude Makélélé. D'imir sé le Paris St-Germain ón bhliain 2008 go dtí 2011. D'imir sé le Real Madrid agus Chelsea roimhe sin.


Ricardo Carvalho.
Is peileadóir sacair é Ricardo Carvalho a rugadh in Amarante, an Phortaingéil ar an 18 Bealtaine 1978. Tá sé ag imirt faoi láthair do Chelsea F.C. sa Premier League, agus le foireann náisiúnta na Portaingéile.
Chuir sé tús leis a ghairmréim proifisiúnta le F.C. Porto ina thír dhúchais.
Ricardo Carvalho ar an 22 Feabhra 2007, ar thuras le Chelsea.
Carvalho, Ricardo


Cristiano Ronaldo.
Is imreoir peile é Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro (r. 5 Feabhra, 1985 i Madeira na Portaingéile), atá ag imirt le Real Madrid C.F. i La Liga.
Imríonn Ronaldo i lár na páirce, agus d'aimsigh sé cúl is dhá scór sa séasúr 2007/2008 (eácht a sháraigh an churiarracht a bhí cheana ann). D'imir sé le Manchester United agus Sporting Lisbon roimhe sin.


Edwin van der Sar.
Is imreoir peile gairmiúil é Edwin van der Sar, a saolaíodh i Voorhout na hÍsiltíre ar an 29 Deireadh Fómhair, 1970. Coimeádaí cúil atá ann, atá ag imirt faoi láthair le Manchester United sa Premier League agus leis a fhoireann náisiúnta. Sular bhog sé go Manchain sa bhliain 2005, d'imir sé le hAjax F.C., Juventus agus Fulham.
Tá níos mó chluichí imeartha aige leis an bhfoireann náisiúnta ná ag aon duine eile. Chomh maith le sin, tá sé ar duine den ghrúpa beag imreoirí chun Sraith na gCuradh a bhuachaint le dhá fhoireann éagsúla - le hAjax sa bhliain 1995 agus le Manchester United sa bhliain 2008.
Van der Sar, Edwin


Giuseppe Rossi.
Is imreoir sacair é Giuseppe Rossi. Imríonn sé mar bhuailteoir. D'imir sé le Manchester United F.C. (2004-2006) agus ansin le F.C. Villareal sa Spáinn. Chuaigh sé go Fiorentina san Iodáil agus faoi láthair tá sé ar iasacht acu le Levante. Imríonn Rossi freisin le foireann náisiúnta na hIodáile.
Rugadh i Teaneck, New Jersey, sna Stáit Aontaithe é do bheirt imirceach Iodálach a bhí ag obair ansin mar mhúinteoirí teangacha (Iodáilis agus Spáinnis). Nuair a bhí Giuseppe Rossi 12 bhliain d'aois, thug siad ar ais go dtí an Iodáil é agus chuir siad fúthu i bParma.


Fabio Cannavaro.
Is peileadóir Iodálach é Fabio Cannavaro (a rugadh ar 13 Meán Fómhair, 1973). Imríonn sé faoi láthair do Al-Ahli Dubai agus an Iodáil. D'imir sé le Juventus agus Real Madrid roimhe sin. Is cosantóir é.
Cannavaro, Fabio


José Antonio Reyes.
Is peileadóir sacair é José Antonio Reyes. Imríonn sé faoi láthair do Atlético Madrid. D'imir se cheanna do Arsenal, Sevilla agus Real Madrid. Rugadh é 1 Meán Fómhair, 1983 i Utrera, An Spáinn.


Mahamadou Diarra.
Is imreoir sacair é Mahamadou Diarra. Imríonn sé faoi láthair do Real Madrid.


Iker Casillas.
Is imreoir sacair é Íker Casillas. Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid. Rugadh Casillas ar an 20 Bealtaine 1981 i Móstoles i Maidrid na Spáinne. Is é captaen na foirne náisiúnta agus leas-chaptaen Real Madrid é. Bhí sé mar chaptaen ar an Spáinn nuair a bhaineadar Craobh na hEorpa sa bhliain 2008. Tá Casillas ar na cúil bháire is fearr ar domhan.


Roberto Carlos da Silva.
Is imreoir sacair é Roberto Carlos da Silva (nó díreach Roberto Carlos). Rugadh é 10 Aibreán 1973 i nGarça, São Paulo sa Bhrasaíl. Imríonn sé faoi láthair mar chosantóir agus é mar chaptaen do Anzhi Makhachkala sa Rúis. D'imir sé cheanna le Real Madrid agus Internazionale. D'imir se 125 uair le foireann náisiúnta na Brasaíle agus fuair sé 11 cúl.


Antonio Cassano.
Is peileadóir é Antonio Cassano. Imríonn sé faoi láthair do Sampdoria mar ionsaitheoir. D'imir sé le A.S. Bari nuair a bhí sé óg agus d'imir sé freisin le Real Madrid agus Roma.


Javier Saviola.
Is imreoir sacair é Javier Saviola. Imríonn sé faoi láthair do SL Benfica cé gur imir sé cheana le F.C. Barcelona agus Real Madrid. Rugadh é ar an 11 Nollaig, 1981, in Buenos Aires san Airgintín.


Eiður Guðjohnsen.
Is imreoir sacair Íoslannach é Eiður Guðjohnsen a rugadh i Réicivíc ar an 15 Meán Fómhair 1978. Imríonn sé faoi láthair do F.C. Barcelona.
Eiður Guðjohnsen
Eiður Guðjohnsen
Eiður Guðjohnsen


Ferenc Puskás.
Ba pheileadóir sacair é Ferenc Puskás (2 Aibreán, 1927 - 17 Samhain, 2006). D'imir sé do Real Madrid agus don fhoireann náisiúnta Ungárach.
Puskás, Ferenc
Puskás, Ferenc
Puskás, Ferenc


Nicolas Anelka.
Is peileadóir é Nicolas Anelka. Imríonn sé faoi láthair do Chelsea mar ionsaitheoir. D'imir sé le Bolton Wanderers roimhe sin. Chaith sé tréimhsí le Arsenal, Real Madrid, Manchester City agus Liverpool ar iasacht.
Saol pearsanta.
Rugadh Anelka ar an 14 Mí an Mhárta 1979 in Chesnay, gar do Versailles sa Fhrainc.
Thiontaigh sé ina Mhoslamach sa bhliain 2004. Tá sé pósta ar Barbara Tausia, grianghradadóir Beilgeach, agus tá beirt chlainne orthu.
Anelka, Nicolas


Luís Figo.
Is iar imreoir sacair ón bPortaingéil é Luís Filipe Madeira Caeiro Figo, a bhfuil aithne níos fearr air mar Luís Figo (rugadh i Liospóin ar 4 Samhain 1972).
Figo, Luís


Michael Owen.
Is imreoir sacair é Michael Owen. Imríonn sé faoi láthair do Manchester United Imríonn sé freisin le foireann náisiúnta Shasana agus tá 89 caipín agus 40 cúl faighte aige don fhoireann náisiúnta. D'imir sé le Newcastle United, Liverpool F.C. agus Real Madrid roimhe sin.


Geremi.
Is imreoir sacair é Geremi Njitap. Imríonn sé faoi láthair le Larissa F.C. sa Ghréig. D'imir sé cheana le Newcastle United.


Lassana Diarra.
Is imreoir sacair é Lassana Diarra. Imríonn sé faoi láthair le Portsmouth. D'imir sé le Le Havre ó 2003 go 2005. D'imir sé le Chelsea ó 2005 go 2007. D'imir sé le Arsenal roimhe sin.


Paulo Ferreira.
Is imreoir sacair é Paulo Ferreira. Imríonn sé faoi láthair le Chelsea. D'imir sé le F.C. Porto roimhe sin.


Carlo Cudicini.
Is imreoir sacair é Carlo Cudicini (rugadh é ar 6 Meán Fómhair, 1973 i Milano na hIodáile). Imríonn sé faoi láthair do Tottenham Hotspur, d'imir sé cheanna le Chelsea F.C..


Henrique Hilário.
Is peileadóir sacair Portaingéalach é Henrique Hilário (21 Deireadh Fómhair, 1975 a rugadh é). Imríonn sé faoi láthair do Chelsea F.C. Imríonn sé mar chúl báire.
Rugadh i São Pedro da Cova, an Phortaingéil é.


Ryan Bertrand.
Is imreoir sacair é Ryan Bertrand. Tá sé ar iasacht ó Chelsea ag Reading F.C.. Rugadh é i Londain, Shasana ar 5 Lúnasa, 1985.


Michael Mancienne.
Is imreoir sacair Shasanach é Michael Mancienne. Imríonn sé faoi láthair do Wolves agus é ar iasacht ó Chelsea.


Singeapór.
Cathairstát agus oileán atá suite in oirdheisceart na hÁise é Poblacht Singeapór, nó Singeapór (Singapore). Tá cúig mhilliún duine ina gcónaí ann. Iar-choilíneacht de chuid na Breataine Móire atá ann. D'fhorghabh arm na Seapáine é le linn an Dara Cogadh Domhanda. D'éirigh Singeapór neamhspleách ón mBreatain mar chuid den Mhalaeisia sa bhliain 1963. Bhain sí a neamhspleáchas amach mar thír inti féin sa bhliain 1965 nuair a scair sí ón Malaeisia.
Tá 5,076,700 duine ina gcónaí i Singeapór de réir an daonáirimh a rinneadh sa bhliain 2010. Orthu sin, rugadh 2.91 mhilliún duine sa tír. An Búdachas an creideamh is coitianta. Is í an Chríostaíocht an dara ceann. Tá ceithre teangacha oifigiúla ann, mar atá, Béarla, Sínis, Malaeis agus Tamailis.
Bhí Singeapór ar na Ceithre Thíogar Áiseacha a d'éirigh leo forbairt eacnamaíochta láidir a bhaint amach ag tosnú sna 1970idí. An tionscal agus seirbhísí na codanna is tábhachtaí de gheilleagar na tíre. Is é Singeapór ar an gceathrú lárionad airgeadais is mó ar Domhan. Gnó mór sa tír é an cearrbhachas. Tá ceann de na calafoirt thráchtála is gnóthaí ar Domhan ann freisin. Tá scaglanna ola lámh leis an chalafort.


Bob Dylan.
Ceoltóir, amhránaí, cumadóir, scríbhneoir agus file Meiriceánach is ea Bob Dylan (ar tugadh an t-ainm Robert Allen Zimmerman air nuair a saolaíodh é ar 24 Bealtaine, 1941 in Duluth, Minnesota, S.A.M.).
Chaith Zimmerman mórán dá óige ag éisteacht leis an raidió – thosaigh sé ar dtús ag éisteacht leis na stáisiúin raidió a sheinn ceol tíre agus na gormacha agus níos déanaí d’éist sé le rac is roll. D'eisigh a 37ú albam agus an ceann is déanaí, "Fallen Angels" i 2016. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 2016 (Níor bhuaigh aon scríbhneoir amhrán an duais seo roimhe seo).
Bunús agus Tús a Cheol.
Saolaíodh Bob Dylan ar an 24 Bealtaine 1941 leis an t-ainm Robert Allen Zimmerman in Ospidéal Naomh Mhuire i nDuluth, Minnesota, agus tógadh é i Hibbing, Minnesota ar an Raon Mesabi siar ó Loch Superior. Tá deartháir níos óige aige, David.
Chuaigh seantuismitheoirí Dylan ar thaobh a athair, Zigman agus Anna Zimmerman, ar imirce ó Odessa, in Impireacht na Rúise (an Úcráin anois), go dtí na Stáit Aontaithe i nidiaidh na pograim frith-Sheimíteach i 1905. Ba Giúdaigh Liotuánach iad a sheantuismitheoirí ar thaobh a mháthair, Ben agus Florence Stone, a shroich na Stáit Aontaithe i 1902. In a dhírbheathaisnéis, "Chronicles: Volume One," scríobh Dylan gurbh é Kirghiz sloinne a sheanmháthair ar thaobh a athair sular phós sí agus gur tháinig a clann ón gceantar Kağizman den Cúige Kars in oirthuaisceart na Túirce.
Ba chuid de phobal beag Giúdach a sheas le chéile iad athair Dylan, Abram Zimmerman - úinéir siopa gléasanna leictreacha - agus máthair Dylan, Beatrice "Beatty" Stone". Bhí cónaí orthu i nDuluth go dtí go raibh Robert sé bliana d'aois, nuair a tháinig póilió (polaimiailíteas) ar a athair agus bhog an teaghlach ar ais go baile dúchais a mháthair, Hibbing, áit a d'fhan siad i gcomhair an cuid eile de óige Robert.
D'éist sé leis an raidió mar pháiste - ar dtús bhíodh sé ag éisteacht leis na gormacha agus ceol tíre agus níos déanaí, mar déagóir, bhíodh sé ag éisteacht le rac is roll.
D'fhoirmigh sé roinnt bannaí ceoil agus é ag freastal ar Ardscoil Hibbing. Ins na 'Golden Chords' sheinn sé leaganacha d'amhráin Little Richard agus Elvis Presley. Nuair a sheinneadar "Rock and Roll Is Here to Stay" le Danny & The Juniors ag seo tallainne ina scoil bhíodar chomh glórmhar go raibh ar an príomhoide an micreafón a mhúcadh. Ar an 31 Eanáir 1959, trí lá sular fuair sé bás, sheinn Buddy Holly ag an Duluth Armory. Bhí Zimmerman, agus é seacht mbliana déag d'aois sna lucht féachana; ins an léacht a rinne sé nuair a bhuaigh sé a Dhuais Nobel dúirt Dylan: "He looked me right straight dead in the eye, and he transmitted something. Something I didn't know what, And it gave me chills"."
San ollscoil.
I Meán Fómhair 1959 thosaigh Zimmerman ag freastal ar Ollscoil Minnesota. Bhí air bogadh ó Minnesota go Minneapolis. Bhog sé freisin ón gceol rac is roll ina raibh suim aige, dhírigh sé isteach ar cheol tíre agus mhalartaigh sé a ghiotár leictreach do giotár fuaimiúil. Sna nótaí a scríobh Dylan dá albam “Biograph” deir sé go raibh sé níos tógtha leis an gceol tíre ná an rac is roll toisc go raibh ceol tíre níos dáiríre, níos réadúla. Dar le Dylan, bhain ceol tíre le mothúcháin i bhfad níos doimhne – bhí níos mó éadóchais sna hamhráin, níos mó dobróin, agus níos mó caithréime.
Sar i bhfad thosaigh sé ag seinm i gcaife gar don Ollscoil darbh ainm “The 10 o’clock Scholar”. Thug sé sin deis do briseadh isteach i gciorcal ceoil an cheantair.
Ag an tráth seo dá shaol a d’aistrigh Zimmerman a ainm go “Bob Dylan”. Dar le Dylan go raibh sé ar intinn aige “Robert Allen” a úsáid ach, agus é ag léamh na hirise "Downbeat", fuair sé amach go raibh ceoltóir ann cheana darbh ainm Robert Allen. Shocraigh sé ar an t-ainm Dylan a úsáid toisc go raibh sé ag léamh fhilíocht Dylan Thomas ag an am sin.
Níor chríochnaigh Dylan a chúrsa san Ollscoil. Bhí sé ag iarraidh a bheatha a thabhairt i dtír mar amhránaí, mar cheoltóir agus mar chumadóir amhrán.
I Nua-Eabhrac.
Dylan ag seinm sa bhliain 1963
D’fhan sé in Minneapolis ar feadh tamaill, áfach, ag cleachtadh an cheoil tíre agus ag seinm nuair a bhí an deis aige ach i mí Eanáir 1961 bhog sé arís – an t-am seo go Nua-Eabhrac. Theastaigh uaidh seinm ann ach bhí cúis eile leis an gcinneadh dul go Nua-Eabhrac – bhí a laoch mór, Woody Guthrie, i mbaol báis agus theastaigh ó Dylan cuairt a thabhairt air sula mbeadh sé ródhéanach.
Nuair a bhí sé san ospidéal ag tabhairt cuairte ar Guthrie, bhuail Dylan le Jack Elliot – an ceoltóir a thaistil le Guthrie nuair a bhí sé ag seinm timpeall na tíre. D’éirigh Dylan agus Elliot cairdiúil agus luaigh Dylan é ina dhírbheathaisnéis “"Chronicles"”.
Ó Aibreán go Meán Fómhair 1961 sheinn Dylan i gclubanna éagsúla timpeall Greenwich Village. Tharla roinnt rudaí san am sin a thug níos mó aitheantais phoiblí dó. Ba le linn na tréimhse seo a thosaigh na stáisiúin raidió ag seinm a chuid ceoil. D’fhreastail an léirmheastóir Robert Shelton ó “The New York Times” ar a seó i “Gerde’s Folk City” agus scríobh sé léirmheas dearfach faoi. Chomh maith leis an dá rud sin, fuair Dylan cuireadh ón amhránaí tíre Carolyn Hester an armónach a sheinm ar a tríú halbam “Carolyn Hester”. Dhírigh sé seo aird John Hammond, a bhí ag léiriú albam Carolyn do Colombia Records, ar Dylan. Shínigh Dylan conradh le Colombia Records an Deireadh Fómhair sin.
Faraor, níor éirigh go rómhaith leis an gcéad albam a d’eisigh sé ar an lipéad sin. Níor dhíol sé ach 5,000 cóip sa chéad bhliain. Bhí roinnt daoine in Colombia Records den tuairim go raibh botún déanta ag John Hammond agus go mba cóir dó an conradh le Dylan a bhriseadh. Níor ghéill sé, áfach, agus chosain sé Dylan go láidir. Bhí comhghuaillí cumhachtach eile ag Bob Dylan in Colombia Records chomh maith – Johnny Cash.
Fad is a bhí Dylan ag obair do Colombia Records, thaifead sé amhráin faoin ainm cleite ‘Blind Boy Grunt’ do “Broadside Magazine” – iris ceoil tíre agus lipéad ceoil.
Diaidh ar ndiaidh d'fhás clú Dylan.
I 1965 d'fhill sé ar an gceol leictreach agus bhain úsáid as uirlisí ceoil leictreacha arís.
Ach fad is a bhí an clú is an cháil ag méadú, bhí an brú ag méadú freisin. I 1966 gortaíodh Dylan nuair a caitheadh é ó a ghluaisrothar i Nua-Eabhrac agus tar éis na timpiste thóg sé briseadh ón saol poiblí ar feadh bliain go leith.
Saol pearsanta.
Phós Dylan Sara Lownds i mí na Samhna, 1965. Rugadh a gcéad pháiste, Jesse Byron Dylan, ag tús mhí Eanáir 1966. Bhí ceathrar páistí acu le chéile: Jesse Byron, Anna Lea, Samuel Issac Abraham, agus Jakob Luke. D’uchtaigh Dylan iníon Sara Lownds óna céad phósadh.
Sna nóchaidí bhain a pháiste is óige, Jakob Dylan, cáil amach mar phríomhamhránaí an bhanna "The Wallflowers". Is stiúrthóir agus fear gnó rathúil é a mhac Jesse Dylan.
Scar Bob agus Sara Dylan óna chéile ar 29 Meitheamh 1977.
Phós Dylan arís i Meitheamh 1986. An t-am seo, phós sé a amhránaí taca Carolyn Dennis. Rugadh a bpáiste, Desiree Gabrielle Dennis-Dylan ar 31 Eanáir 1986. Scar an bheirt i 1992. Coimeádadh a bpósadh agus a bpáiste faoi rún roimh fhoilsiú na beathaisnéise a bhí scríofa ag Howard Sounes faoi Dylan, “Down the Highway: The Life of Bob Dylan”, i 2001.
Dylan, Bob
Dylan, Bob
Dylan, Bob


Ludwig van Beethoven.
Cumadóir agus pianadóir Gearmánach ab ea Ludwig van Beethoven (17 Nollaig (baisteadh), 1770 – 26 Márta, 1827). Meastar go bhfuil áit aige i measc na gcumadóirí is fearr riamh sa cheol clasaiceach, nó fiú an cumadóir is fearr ar domhan riamh. Rugadh Beethoven i mBonn.
Bhog Beethoven go dtí Vín na hOstaire sna 1790í. Thosaigh sé ag cailleadh a chuid éisteachta ag an am céanna, ach lean sé ar aghaidh ag cruthú sárshaothar nua go dtí deireadh a shaoil.
Beethoven ar stampa poist ón Ghearmáin
Tagairtí.
Beethoven, Ludwig van
Beethoven, Ludwig van
Beethoven, Ludwig van


Shelbourne Football Club.
Club peile is ea Shelbourne Football Club (Gaeilge: "An Cumann Peile Shíol Broin") atá suite i nDroim Conrach, Baile Átha Cliath, Éire.
Stair.
Bhuaigh an club Sraith na hÉireann sna blianta 2003 agus 2004 agus d'imir sé san UEFA Champions League. Chuaigh sé go dtí an tríú "Qualifying Round". Bhuaigh an "Shels" Sraith na hÉireann sa bhliain seo chaite ach an bhliain seo tá sé ag imirt sa Chéad Roinn. Bhí sé ar bun an mbord arnan bhliain seo caite ach scór Luimeanch agus bhuaigh an Dundalk an chéad roinn. Is é Dermot Keely an traenálaí atá aige. Is í Páirc Tulcha an staid ina imríonn an foireann.
Liosta trófaí.
border Sraith na hÉireann: 13
20px Corn Cumann Peile na hÉireann: 7
20px Sciath Sraithe na hÉireann: 8
20px Corn Sraithe na hÉireann: 1
20px Corn IFA: 3


Páirc na Tulcha.
Is staid sacair í Páirc na Tulcha ar bhruach na habhann den ainm céanna, an Tulcha. Tá sí suite i nDroim Conrach, Baile Átha Cliath. Imríonn Shelbourne F.C. a gcluichí ann faoi láthair. Is é 9,700 toilleadh na staide.


Coláiste na bhFiann.
Is eagraíocht a chuireann cúrsaí samhraidh Gaeltachta ar fáil do dheágóirí le Gaeilge a fhoghlaim é Coláiste na bhFiann. Tá Coláiste na bhFiann ag ceiliúradh dhá scór bliain ag cur na Gaeilge chun cinn. Thosaigh an eagraíocht i Ros Muc, Co. na Gaillimhe sa bhliain 1968 le seasca dalta.. Thar an daichead bliain tá breis is caoga míle dalta tar éis a bheith ar chúrsa leo. Is éard atá inti ná "an tSeirbhís Náisiúnta is mó don óige tré mheán na Gaeilge". Ciallaíonn sé sin go stiúrann Coláiste na bhFiann ocht "gColáiste Samhraidh" i Ráth Cairn Co. na Mí, Ros Muc Co. na Gaillimh, Sligeach Co. Shligigh, Baile an Uairnigh Co. na Mí, Áth Luain, Co. na hIarmhí, Dún Dealgan, Contae Lú, Naomh Bréanainn Cill Áirne Co. Chiarraí agus cúrsa lae i mBaile an Sceilg, Co. Chiarraí.
Úsáideadh struchtúr Choláiste na bhFiann mar theimpléad do roinnt Choláistí Samhraidh eile. Ar maidin bíonn ranganna bunaithe ar an dteanga labhartha agus bíonn imeachtaí éagsúla mar shampla ceol, ealaíon agus spóirt agus bíonn céilithe san oíche. Tá struchtúr traenála ceannasaíochta ag Coláiste na bhFiann a mhúineann forbairt sóisialta, freagracht agus neamhspleáchas do dhaoine óga.
Tá caoga club óige ar a dtugtar Cumann na bhFiann timpeall na tíre a thugann deis do dhaltaí a cuid Gaeilge a chleachtadh i rith na bliana. Bíonn imeachtaí mhóra agus turais as baile eagraithe do dhaltaí na gclubanna seo.


Milano.
Is í Milano an dara cathair is mó san Iodáil agus príomhchathair réigiún Lombardia. Tá 1,308,000 duine ina gcónaí ann.


Associazione Calcio Milan.
Is club peile Iodálach é Associazione Calcio Milan, ar a dtugtar "Milan" de ghnáth, a bunaíodh i Milano sa bhliain 1899. Imríonn an club i Serie A faoi láthair agus tá sé suite san naoú áit den rangú ilchríochach UEFA, arna dhréachtú ar bhonn torthaí a sroicheadh i gcomórtais Eorpacha sna cúig bliana deiridh. Is é Milan an club príomha an domhain don líon na teidil idirnáisiúnta buaite (18, curiarracht a comhroinnt leis an Boca Juniors), lena n-áirítear ceithre Coirn Idir-ilchríochacha, seacht Coirn na hEorpa, cúig Supercoirn Eorpacha agus dhá Coirn na gCorn.
Is é Milan an club Iodálach is rathúla i gcomórtais idirnáisiúnta, an chéad club Iodálach Corn na hEorpa a bhuachaint (i séasúr an 1962/63) agus an club is rathúla i gcomórtais Iodálacha tar éis an Juventus agus an Internazionale, arna bhuachan 17 teidil sraithe, cúig Coirn na hIodáile agus cúig Supercoirn Iodálacha. Tá sé tite as an Serie A dhá uair ina stair, sna blianta 1980 agus 1982. D'éirigh an chéad ísliú mar thoradh ar scannal na "Totonero".
Is é Milan an aon fhoireann an Serie A a bhuachaint gan cluiche a chailleadh (1991/92) agus an aon trí imreoirí a soláthar do na dtrí áiteanna ag barr na rangú Liathróid óir in aon séasúr amháin: sa bhliain 1988, nuair a sheas Marco van Basten, Ruud Gullit agus Frank Rijkaard don club ar an póidiam, agus sa bhliain 1989, nuair a rinne Marco van Basten, Franco Baresi agus Frank Rijkaard mar an gcéanna. D'fhógair suirbhé a tiomsaíodh leis an iris "World Soccer" sa bhliain 2007 an Milan de na hÍsiltírigh, treoraíodh ag Arrigo Sacchi, mar an fhoireann club is láidire de gach na hamanna.
De réir suirbhé a coimisiúnaíodh ag an nuachtán la Repubblica agus a foilsíodh ar 20 Lúnasa 2008, tá 13.6% de tacadóirí peile na hIodáile ag an Milan, ar chúl an Juventus (32.5%) agus an Inter (14%). Ag leibhéal Eorpach, tá sé an ochtú fhoireann le tacaíocht is mó, an club Iodálach le tacadóirí is mó san Eoraip, mar a taispeántar le staidéar a foilsíodh ag an cuideachta Gearmánach "Sport+Markt" sa bhliain 2009.
Is cumann den grúpa Fininvest ó 1986 é an Associazione Calcio Milan. Bíonn post uachtarán an chlub gan áitiú ó 8 Bealtaine 2008, nuair a ghlac Silvio Berlusconi post Uachtarán Chomhairle na nAirí a chinnigh a éirí as oifig is airde an Milan ar chúiseanna dlíthiúla. Is é Adriano Galliani riarthóir tarmligthe an chlub.
Is é Associazione Calcio Milan ball bunaidh den Cumann Club na hEorpa, eagraíocht idirnáisiúnta a d'ionadaigh an eagraíocht G-14 agus comhdhéanta de phríomhclubanna peile aontaítear i gcosaint na cearta spórtúil, dlíthiúil agus teilifíse a fháil. Imríonn sé a chluichí bhaile i Stadio Giuseppe Meazza i gceantar na San Siro.
Stair.
Bunaíodh an "Milan Foot-Ball and Cricket Club" ar 16 Nollaig 1899 buíochas leis an tionscnaíocht ghrúpa de Shasanaigh agus Iodálaigh beodh le paisean don pheile. Ba é Alfred Edwards céad uachtarán na Milan agus Herbert Kilpin an chéad traenálaí. Bhí bunú an chlub a phoibliú dhá lá ina dhiaidh sin trín nuachtán, "La Gazzetta dello Sport". Bhí an club a chleamhnú don Feidearálacht Pheile na hIodáile sa bhliain 1900. Rinne an scuad a thús oifigiúil i gcoinne an FC Torinese i gcluiche leathchríochnaitheach den sraith agus bhuaigh Meadál an Rí sa bhliain chéanna.
Tháinig an Milan chun bheith seaimpín na hIodáile sa bhliain 1901, sraith bhuanna leantacha den Genoa a idirbhriseadh le hiad a shárú i chluiche críochnaitheach le 3-0. D'fhan an club go dtí 1906 don chéad teideal sraithe tar éis sin, nuair a sháraigh sé an Juventus ag an foirceann de chluiche críochnaitheach conspóidte. Shroich an tríú rath sa bhliain 1907 buíochas leis an críochnú chéad áit san "Girone Finale".
D'ainneoin na rathanna, d'éirigh easaontas sa chumann maidir leis an deis peileadóirí coigríche a shíniú agus d'fhág grúpa de bhaill club nua a bhunú, an Football Club Internazionale Milano. Athraíodh an ainm bunaidh den "Milan Foot-Ball and Cricket Club" go "Milan Football Club" sa bhliain 1919. Tháinig an athrú ainm ag an tús de thréimhse fada gan rath, nuair a níor sháraigh na "diabhail" na críochnuithe tríú áit a shroicheadh i shéasúir na 1937/38 agus 1940/41 riamh. Ba iad Aldo Boffi agus Giuseppe Meazza na réaltaí den ré seo.
Tógadh staidiam na San Siro ag an uachtarán Piero Pirelli sa bhliain 1926 agus tháinig chun bheith an baile nua den chlub. D'athraigh an cumann a hainm go "Milan Associazione Sportiva" sa bhliain 1936 agus d'fhorchuir na húdaráis faisisteacha an "Italianizzazione" den ainm go "Associazione Calcio Milano" sa bhliain 1939. Tar éis an Dara Cogadh Domhanda d'fhill an foireann ar an sean-ainm agus mar sin, rugadh an Associazione Calcio Milan sa bhliain 1945.
Shroich an ceathrú "scudetto" i shéasúr an 1950/51 tar éis 44 blianta ag fanacht, in éineacht leis an Corn Laidineach, buíochas lena cúil den tríréad Sualannach cáiliúil de hionsaí "Gre-No-Li": Gunnar Gren, Gunnar Nordahl agus Nils Liedholm, leis an caomhnóir Lorenzo Buffon agus leis an treorú teicniúil den Ungárach Lajos Czeizler. Shínigh imreoirí eile mar Juan Alberto Schiaffino, Osvaldo Bagnoli, Luigi Radice agus Cesare Maldini don Milan sna blianta ina dhiaidh sin agus ghlac siad páirt i buanna na Serie A sna séasúir 1954/55, 1956/57, 1958/59 agus bua an Chorn Laidineach 1956, treoraíodh ag an captaen Nils Liedholm. Shroich an Milan cluiche críochnaitheach de Chorn Seaimpíní na hEorpa den chéad uair sa bhliain 1958, a cailleadh le 3-2 in am breise i gcoinne an Real Madrid, buaiteoir chéad cúig eagráin na trófaí.
Bhuaigh an Milan a ochtú teideal i shéasúr an 1961/62 le Nereo Rocco ar an binse, an ardaimsitheoir José Altafini in ionsaí agus Gianni Rivera i lár na páirce. An séasúr ina dhiaidh sin, bhailigh Cesare Maldini Corn na hEorpa i Staidiam Wembley tar éis sáraíodh an Benfica le 2-1, buíochas lena líonta de Altafini. Ba é seo an séasúr deireanach faoi uachtaránacht de Andrea Rizzoli, a d'éirigh as a oifig tar éis naoi mbliana ag stiúir an chlub ina bhuaigh sé ceithre "scudetti", Corn Laidineach amháin, Corn na hEorpa amháin agus ina chruthaigh sé an lárionad spóirt Milanello.
Traenálaithe agus uachtaráin.
Faoi bhun, tá liosta de thraenálaithe, stiúrthóirí teicniúla agus uachtaráin na Milan ón bhliain a bunaíodh sé go dtí an lae inniu.
Urraitheoirí.
Liosta urraitheoirí oifigiúla agus teicniúla na Milan.
Naisc sheachtracha.
AC Milan


Cumann Peile na hÉireann.
Is é Cumann Peile na hÉireann ("Football Association of Ireland" as Béarla nó FAI) an eagraíocht a rialaíonn peile i bPoblacht na hÉireann. Tharla scoilt idir an IFA, lena gceannáras i mBéal Feirste agus na clubanna sacair i Saorstát Éireann i 1921. Is é John Delaney príomhoifigeach feidhmiúcháin an Chumann Peile na hÉireann ó 2004.


Brian Moore.
B'úrscéalaí é Brian Moore (25 Lúnasa, 1921 – 11 Eanáir, 1999). D'fhoilsigh sé fiche úrscéal agus ainmniodh é ar ghearrliosta Duais Booker trí huaire. D'oibrigh sé mar scáileán-scríbhneoir fosta.
Rugadh agus tógadh Moore i mBéal Feirste, Tuaisceart na hÉireann duine de naonúr clainne. Chuaigh sé mar inimirceach chun Ceanada dhá scór bliain roimh a bhás. Bhí sé bainteach leis an Montreal Gazette mar thuairisceoir. Thóg sé saoránacht Cheanada, rud a choinnigh sé fiú amháin nuair a bhog sé go dtí na Stáit Aontaithe níos moille.
Fuair Brian Moore bás sa bhaile i Malibu, California.
Saothair.
Moore Brian
Moore Brian
Moore Brian


An Soitheach Naofa.
Is é an Soitheach Naofa, de réir mhiotaseolaíocht na Meánaoiseanna, ná an soitheach as ar ith Íosa Críost a bhéile deireanach lena chuid deisceabal. Chreidtí go forleathan sna Meánaoiseanna go raibh cumhacht mhiorúilteach sa Soitheach Naofa. Dá réir sin, chum filí agus scríbhneoirí na Meánaoiseanna cuid mhaith scéalta nó laoithe eipiciúla faoi ridirí a chuaigh ar lorg an tSoithigh Naofa.
Sa bhliain 1953, chuir Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath in eagar "Lorgaireacht an tSoidhigh Naomhtha" ("Lorgaireacht an tSoithigh Naofa" i nGaeilge an lae inniu), leagan Gaeilge den scéal a scríobhadh i Nua-Ghaeilge Chlasaiceach sa chúigiú haois déag. Aistriúchán ón bhFraincis atá i gceist, go bunúsach. Mar sin féin, is dealraitheach go bhfuil móitíf réamh-Chríostaí de chuid na gCeilteach measctha tríd na téamaí Críostaí sna scéalta faoin Soitheach Naofa, ós rud é gur chreid na Ceiltigh go raibh corcáin nó soithí ann a raibh cumhacht mhiorúilteach iontu.


Seanfhocal.
Abairt ghonta is ea an seanfhocal a úsáidtear sa ghnáthchaint le fírinne a chur in iúl atá bunaithe ar shaoltaithí an chine dhaonna nó ar thuiscint thraidisiúnta an duine ar an saol. Meafar a bhíonn i gceist le seanfhocal go minic. Tá a cuid seanfhocal féin ag gach teanga, ach bíonn seanfhocail mhaithe ag dul ó theanga go teanga, cosúil leis na seanscéalta. Cuid mhaith de na seanfhocail choitianta Éireannacha, is féidir iad a fháil beagnach focal ar fhocal i dteangacha nach bhfuil lúb ghaoil acu leis an nGaeilge ná leis an mBéarla.


Seán Sagart.
De réir mhiotaseolaíocht uile-Eorpach na Meánaoiseanna, rí Críostaí ab ea Seán Sagart (nó, mar a deir foclóir Phádraig Uí Dhuinnín, "Eoin Cruimhthir") agus é i gceannas ar ríocht mhór shaibhir Chríostaí taobh amuigh den Eoraip. Ní raibh Seán Sagart ann ar aon nós, ach bhí scéalta faoi ag dul timpeall na hEorpa ar feadh i bhfad, agus spreag sé na hEorpaigh chun an domhan a thaisteal ar lorg tíortha nua.
Bhí ráchairt ar an bhfinscéal faoi Sheán Sagart san Eoraip ón dóú haois déag go dtí an seachtú haois déag. Chreidtí, go bunúsach, go raibh sé ina shagart agus ina rí araon, agus go raibh a ríocht suite áit éigin ar an taobh eile de ríochtaí na bPágánach agus na Muslamach. Na scéalta a bhítí a insint faoi ríocht Sheáin Shagairt, thug siad le fios go raibh gach sórt iontaisí neamhshaolta ina ríocht, fiú gur sórt Parthas ar an domhan suthain seo a bhí ann. D'fhéadfá ríocht Sheáin a chur i gcomparáid le Tír na nÓg.
Ar dtús, deirtí go raibh ríocht Sheáin suite san India. Chuala na daoine iomrá éigin ar na Críostaithe Neastóracha agus ar an obair mhisinéireachta a bhí déanta acu sa Chian-Oirthear. Sa tríú haois i ndiaidh bhreith Chríost, chum na Gnóisithe téacs apacrafúil, Gníomhartha Thomáis, inar thug siad le fios go raibh an tAspal Tomás tar éis an India a thaisteal le bás an mhairtírigh a fháil ansin. Is dócha gur chuir an cineál seo téacsaí an chéad tús leis na finscéalta faoi Sheán Sagart. Nuair a d'ionsaigh na Mongólaigh an Eoraip, d'athraigh na finscéalta faoi Sheán. B'é an leagan nua ná go raibh cónaí air i Lár na hÁise. Sa deireadh thiar, d'áitigh na Portaingéalaigh orthu féin gur tháinig siad trasna air san Aetóip. Chuir na scéalta faoi Sheán Sagart fantaisíocht na ndaoine ar coipeadh, agus is iomaí taiscéalaí a chuaigh ar bhord a loinge le dul ar lorg ríocht Sheáin, ach d'fhan an ríocht sin as aice láimhe go deo. Is fearr a rá gur siombail a bhí ann a sheas don Eaglais uileghabhálach in aois an achrainn. Is follasach go raibh siombail den chineál sin ag teastáil ó na Críostaithe, ó tháinig scoilt idir an Eaglais Chaitliceach agus Eaglais an Oirthir.
Bunús an Fhinscéil.
Na scéalta faoi Thomás agus faoina thuras misinéireachta go dtí an India, is follasach gur fhág siad a lorg ar an dóigh ar fhorbair an miotas. Thairis sin, chuala Críostaithe an Iarthair trácht ar an Eaglais Aisiriach san Áise, eaglais ar ar thug siad "an Eaglais Neastórach", ó shíl siad go raibh baint éigin ag an eaglais seo le teagaisc eiriciúla Neastóir. Bhí Neastór ina Ard-Easpag i gCathair Chonstaintín timpeall na bliana 430, agus tuairimí dá chuid féin aige i leith nádúr Chríost. Go bunúsach, bhí Neastór inbharúla nár chóir "Máthair Dé" a thabhairt ar Mhuire. B'fhearr leisean "Máthair Chríost". Thacaigh cuid mhór de na Críostaithe Oirthearacha le teagasc Neastóir, rud a d'fhág an mhíthuiscint seo ag Críostaithe an Iarthair. Cibé scéal é, d'fhág an leagan seo den scéal cuma dhraíochtúil ar an Eaglais Aisiriach i súile mhuintir an Iarthair, leath coimhthíoch, leath mealltach. Thairis sin, rinne an tAthair Eaglaiseach Irenaeus tagairtí doiléire d'"Eoin Sagart" nó "Eoin Preispitéir" éigin a scríobh, dar leis, dhá cheann de "Litreacha Naomh Eoin" sa Tiomna Nua - trí cinn atá ann ar fad. B'é an tEaspag agus an mairtíreach Papias a bhí mar mhúinteoir ag Irenaeus, agus b'é "Eoin Preispitéir" a bhí mar mhúinteoir ag Papias, dar le hIrenaeus. Is beag baint eile seachas an t-ainm atá ag an bpreispitéir seo le Seán Sagart mar charachtar miotasúil, áfach.
Cibé faoi sin, tháinig an chéad leagan críochnaithe den fhinscéal chun saoil sa chéad leath den dóú haois déag. Nuair a bhí Callixtus a Dó ina Phápa (1119-1124), fuarthas tuairiscí faoi bheirt Easpag ón India a thug cuairt ar an Eoraip. Chuaigh duine acu go dtí Cathair Chonstaintín, agus an duine eile go dtí an Róimh, mar dhea. Ní raibh ann ach scéal scéil, de réir dealraimh. Níos déanaí, bhreac an tEaspag Gearmánach Otto von Freising síos ina chroinic gur casadh easpag ó Jabala sa tSír air i bhfianaise an Phápa Eoghan a Trí, easpag arbh ainm dó Aodh nó Hugo, agus go raibh sé ag lorg cabhrach ón bPápa in aghaidh na Saraisíneach. D'inis Aodh d'Otto go raibh Seán Sagart, Críostaí Neastórach a bhí ina rí agus ina shagart araon, tar éis cathair Ecbatana a athghabháil ón bPeirs. Go gairid ina dhiaidh sin, - dar le hAodh - rinne Seán Sagart iarracht Iarúsailéim agus an Tír Naofa a ghabháil freisin, ach ó bhí an abhainn úd Tigris ag cur thar maoil le tuile na taoide, ní thiocfadh Seán trasna.
Le linn na Dara Crosáide, bhí na Críostaithe ag súil go dtiocfadh Seán Sagart chun tarrthála do na cathracha naofa agus go gcuideodh sé leo Edessa a athghabháil ó na Muslamaigh. Is féidir, fiú, gur scríobh Otto an scéal seo le féachaint chuige go seasódh lucht a dtacaíochta go daingean leis na Crosáidithe, in áit an obair a fhágáil faoi Sheán Sagart. Nó de réir mar a d'inis Otto an scéal, ní bheadh cabhair ar bith ag teacht ó Shéan, fiú dá mbeadh a leithéid de rí ann.
Is dócha gur leagan truaillithe d'fhíor-imeachtaí na staire é an scéal a d'inis Otto. Sa bhliain 1141, bhris saighdiúirí na Cánachta Caraiciotánaí an cath ar na Tuircigh Sheilsiúcacha ag Samarkand. Bhí na Seilsiúcaigh ag rialú na Peirse san am sin, agus iad ar an bhfórsa ba chumhachtaí dá raibh le fáil i measc na Muslamach. Mar sin, ba mhór an spreagadh do na Crosáidithe é an dochar a rinne na Caraiciotánaigh do na Seilsiúcaigh. Ní féidir a rá, áfach, gurb ionann an Cán Yelü Dashi, arbh é taoiseach na gCaraiciotánach é, agus Seán Sagart. Ní raibh an Cán ina Chríostaí, agus is éadócha go dtabharfadh aon duine "Seán Sagart" air. Mar sin féin, bhí Críostaithe Neastóracha ina ngéillsinigh ag an gCánacht Charaiciotánach, rud a threisigh an nasc leis an bhfinscéal faoi Sheán Sagart.
Litir Sheáin Shagairt.
Níor chualathas aon scéal nua faoi Sheán Sagart ach sa bhliain 1165. B'ansin a thosaigh cóipeanna de Litir Sheáin Shagairt ag dul timpeall ar fud na hEorpa. Cibé cé a scríobh í, bhí sé eolach ar na finscéalta faoi Alastar Mór chomh maith leis an téacs Gnóisíoch faoi mhisinéireacht Thomáis san India. Tugadh le fios gurbh é Seán Sagart, Rí na hIndia, a sheol an litir chuig Manuel a hAon Komnenos, an tImpire Biosántach (1143-1180). Thug an litir cur síos ar an oiread miorúiltí agus gur chuir sí draíocht as an ngnáth ar na hEorpaigh, agus is iomaí teanga a cuireadh uirthi, an Eabhrais ina measc. Bhí leaganacha cóirithe den litir ag dul ó lámh go lámh i lámhscríbhinní i bhfad ina dhiaidh sin. Tá céad cóip den litir ann i bhfoirm lámhscríofa i gcónaí, ach ní hé sin iomlán an scéil. Nuair a d'fhorbair gnó na clódóireachta, foilsíodh cóipeanna nua den litir i bhfoirm phriontáilte. Fiú i Ré na Fionnachtana, nuair a bhí na taiscéalaithe Eorpacha ag cur aithne ar Mheiriceá agus ar ilchríocha coimhthíocha eile, bhí cóipeanna priontáilte den litir ar fáil, agus iad á léamh ag na daoine. Cuid d'éirim an scéil ab ea go raibh ríocht Chríostaí Neastórach ann i gcónaí faoi cheilt in iargúltacht na hÁise.
Ghéill na daoine do na scéalta faoi Sheán Sagart an oiread is gur chuir an Pápa Alastar a Trí litir chuig Seán Sagart ar an 27ú lá de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 1177. D'fhág sé faoina lia, Pilib, an litir a sheachadadh. Is dócha nár sheachaid Pilib an litir riamh, nó níl aon eolas eile fágtha ar annálacha na staire faoin dochtúir cróga. Níor bhain sin a dhath den dóigh a raibh an Litir ag dul timpeall, agus lucht a cóipeála ag cur dathanna nua léi. Lenár linn féin, rinneadh staidéar ar na lámhscríbhinní den Litir, agus is é an toradh a fuarthas ná gur scríobhadh an chéad uair í i nDeisceart na Fraince nó i dTuaisceart na hIodáile.
Seán Sagart agus Impireacht na Mongólach.
Sa bhliain 1221, d'fhill Jacques de Vitry, Easpa Acó (Acre), ón gCúigiú Crosáid. Cé nach raibh rath ar an gcrosáid féin, bhí dea-scéala leis. Dúirt sé go raibh Dáithí, Rí na hIndia, tar éis a chuid saighdiúirí a shlógadh le cath a chur ar na Saraisínigh. Bhí gabháltas déanta aige ar an bPeirs cheana féin, agus é ag teannadh isteach ar Baghdad anois. Mac nó garmhac do Sheán Sagart ab ea Dáithí, dar leis an Easpag Jacques, don tSeán Sagart céanna a bhris an cath ar na Seilsiúcaigh sa bhliain 1141. Anois, bhí Dáithí le hIarúsailéim a athghabháil agus a atógáil.
An "Rí Dáithí" a raibh an tEaspag Jacques ag caint air, áfach, ní monarc Neastórach ná Críostaí ar bith eile a bhí ann, ach taoiseach de chineál eile ar fad, - mar atá, Geingeas Cán. Chuir gabháltais Gheingeas Cán cor nua sna scéalta faoi Sheán Sagart. Nuair a tháinig an Impireacht Mhongólach ar an bhfód, fuair Críostaithe deis cuairt a thabhairt ar thíortha agus ar chríocha nach raibh feicthe acu riamh roimhe sin, agus bhain na sluaite móra acu leas as bóithre maithe gardáilte na hImpireachta. Bhí na Críostaithe san Iarthar den tuairim i gcónaí go raibh ríocht Neastórach ann i bhfad ar shiúl sa Domhan Thoir, agus go raibh sé géar-riachtanach ag na Críostaithe comhghuaillíocht a chur ar bun le monarc na ríochta sin le stáit na gCrosáidithe a shábháil ó choinscleo na Muslamach. Sin é an fáth gur cuireadh na céadta misinéirí, toscairí, teachtairí agus ambasadóirí go príomhchathair na Mongólach le haithne a fháil ar Gheingeas Cán agus ar a chuid nósanna.
San am seo, d'oibrigh na daoine amach míniú casta ar an nasc idir Geingeas Cán agus Seán Sagart. Go bunúsach, ghlac siad leis gurbh ionann Seán Sagart agus Toghrul, athair altrama Gheingeas. Bhain croiniceoirí réasúnta inchreidte, ar nós Marco Polo, an Crosáidí agus an staraí Jean de Joinville, agus an Proinsiasach siúlach scéalach Odorico ó Pordenone an chuid ba mhó den chóiriú is den fhinscéal de phearsa Sheáin, agus iad ag tabhairt cur síos níos réadúla air. Is é an tuairisc a thugann Joinville air ina chroinic ná go raibh "fear saoithiúil" ann a chuir gairm shlógtha ar na treibheacha Tartáracha ann agus ar éirigh leis iad a aontú in aon arm amháin agus an cath a bhriseadh ar an námhaid ba láidre a bhí acu - mar atá, Seán Sagart. Dúirt Uilliam ó Rubruck, arís, go raibh a leithéid de thaoiseach ann agus "Vut", tiarna na treibhe úd "Kerait" agus deartháir an rí Neastóraigh, Seán, agus gur bhuaigh na Mongólaigh agus Geingeas ar Vut i bpáirc an áit. Thug Geingeas iníon Vut leis agus phós sé ar a mhac í, agus rugadh Möngke dóibh - an Cán a bhí i gceannas ar na Mongólaigh nuair a scríobh Uilliam a thuairisc. D'inis Marco Polo scéal a bhí cosúil leis seo. Dúirt seisean gur éirigh ina chogadh idir Seán Sagart agus Geingeas, nuair a d'iarr Geingeas, rí nua na dTatárach ceannairceacha, ar Sheán a iníon a thabhairt mar bhean chéile dó féin. Dhiúltaigh Seán go feargach, agus é barúlach nár chóir do ghéillsineach íseal cosúil le Geingeas bheith ag dréim le hiníon a thiarna. Sa chogadh a phléasc amach ina dhiaidh sin, cailleadh Seán Sagart, dar le Marco Polo.
Na scéalta a bhíodh á n-insint faoi Sheán Sagart san am seo, níor thagair siad dó mar a bheadh laoch dochloíte ann. Ní raibh ann ach duine den iliomad prionsaí, ríthe agus taoisigh a bhí cloíte ag na Mongólaigh. Sa deireadh thiar thall, áfach, thit an tóin as Impireacht na Mongólach, agus thosaigh na hEorpaigh ag smaoineamh nach raibh cónaí ar Sheán Sagart i Lár na hÁise riamh. Ar a laghad, ní raibh siad dóchasach as teacht ar Sheán ansin, nó nuair a d'imigh an Impireacht Mhongólach, d'éirigh bóithre Lár na hÁise míshuaimhneach agus dainséarach, agus ní fhéadfá an réigiún sin a thaisteal a thuilleadh. I saothair ar nós scéalta taistil John Mandeville nó Scéal an Triúr Ríthe le hEoin ó Hildesheim, tháinig cuma "Thír na nÓg" ar ríocht Sheáin Shagairt arís, agus ní raibh an ríocht sin suite i Lár na hÁise ní ba mhó, ach san India nó in áit dhúchoimhthíoch éigin ar fad. Ina dhán eipiciúil "Parzival", cheangail an file meánaoisiúil Gearmánach Wolfram von Eschenbach scéal Sheáin Shagairt d'fhinscéal an tSoithigh Naofa.
Seán Sagart agus an Aetóip.
Ríocht Sheáin Shagairt san Aetóip.
Deirtí gurbh é Seán Sagart "rí na hIndia", ach ní raibh sé soiléir sna laethanta sin cá raibh a leithéid d'áit agus an India. Ba mhinic a thagair na scríbhneoir do "na Trí Indiacha", agus ós rud é nach raibh eolas ceart acu ar an Aigéan Indiach, shíl siad uaireanta gur ceann de na trí Indiacha seo ab ea an Aetóip. Bhí a fhios ag muintir an Domhain Thiar gur náisiún láidir Críostaí a bhí ann, ach ó chuir an tIoslam ding idir an Eoraip agus an Aetóip, ní raibh mórán teagmhála ag na hEorpaigh leis an ríocht sin. Anois, agus an chuma ag teacht ar an scéal nach raibh Seán Sagart le fáil san Áise, d'iompaigh samhlaíocht na hEorpa i dtreo áit eile sna h-"Indiacha", go dtí gur thángthas ar ríocht chumhachtach a bhí insamhlaithe le Seán Sagart - ríocht na hAetóipe.
Thagair Marco Polo don Aetóip mar thír mhór mhillteanach Chríostaí, agus bhí tairngreacht ag Críostaithe an Oirthir go n-ionsódh an Aetóip an Araib an lá ab fhaide anonn, ach níor luaigh Marco Polo ná an tairngreacht Seán Sagart leis an Aetóip. Ansin, sa bhliain 1320, tháinig toscaireacht Aetópach go dtí an Eoraip, tríocha ambasadóir ar fad, agus deir ceann de na taifid a scríobhadh faoi na himeachtaí gurbh é Seán Sagart patrarc a n-Eaglaise. B'é an misinéir Doiminiceánach Jordanus an chéad duine a dúirt go neamhdhébhríoch, ina leabhar "Mirabilia Descripta" ón mbliain 1329, go raibh Seán Sagart ina chónaí san Afraic. Agus é ag plé na "Tríú hIndia", bhreac Jordanus síos roinnt scéalta fantaiseacha faoin Aetóip agus faoi rí na hAetóipe, "ar a dtugann na hEorpaigh Seán Sagart". Ina dhiaidh sin, d'éirigh sé ní ba choitianta Seán Sagart a shamhlú leis an Afraic. Nuair a shocraigh an tImpire Lebna Dengel agus na Portaingéalaigh teagmháil taidhleoireachta idir an Eoraip agus an Aetóip sa bhliain 1520, b'ionann "Seán Sagart" agus rí na hAetóipe, in intinn an ghnáth-Eorpaigh ar a laghad.
Níor thug na hAetópaigh féin "Seán Sagart" ar a nImpire riamh, áfach. Nuair a tháinig ambasadóirí an Impire Zara Yaqob ón Aetóip go Flórans sa bhliain 1441, chuir sé dubhiontas orthu ar fad, nuair a dúirt prealáidí Chomhairle Fhlórans gur ambasadóirí ó Sheán Sagart a bhí iontu. Rinne siad iarracht a mhíniú nach raibh a leithéid de theideal le fáil i measc ainmneacha ríoga an Impire Zara Yaqob. Ní raibh gar ann, áfach. Bhí Seán Sagart ag teastáil ón Eoraip, chreid na hEorpaigh gurbh é Impire na hAetóipe Seán Sagart, agus mar sin, ní fhéadfadh na hEorpaigh ach Seán Sagart a thabhairt ar an Impire. Cuid de na scríbhneoirí a thug Seán Sagart ar Impire na hAetóipe, thuig siad nach céimíocht dhúchasach Aetópach a bhí ann. Mar shampla, dealraíonn sé nár shíl Jordanus go raibh údarás Aetópach leis an ainm sin, ach d'úsáid sé é, ó bhí a fhios aige go samhlódh a chuid léitheoirí leis an Aetóip é.
Táthar ag áitiú le fada an lá gurbh í an Aetóip a chuir an chéad tús leis an bhfinscéal faoi Sheán Sagart. Síleann formhór na saineolaithe inniu, áfach, gurb í an t-aon bhaint atá ag an Aetóip le Seán Sagart ná an dóigh ar cuireadh an finscéal in oiriúint don Aetóip, cosúil leis an dóigh ar cuireadh in oiriúint do Lár na hÁise agus do Wang Khan sa tríú haois déag. Ní féidir tagairtí ná leideanna don Aetóip a aithint ar na foinsí is sine faoi Sheán Sagart. San Aetóip féin, níor chuala aon duine iomrá ar bith ar Sheán Sagart sular tháinig an tír i dteagmháil leis an Eoraip arís. Sa bhliain 1751, cheistigh Remedius Prutky, Proinsiasach Seiceach, an tImpire Aetópach Iyasus a Dó faoi bhaint a thíre le Seán Sagart. De réir mar a d'inis Prutky, "bhí iontas mór ar an Impire, agus dúirt sé liom nár chleacht ríthe na hAetóipe a leithéid d'ainm riamh." I bhfonóta a chuir sé leis na focail seo, deir Richard Pankhurst gur dócha gurb é sin an chéad ráiteas i leith Sheáin Shagairt ó aon mhonarc Aetópach a cuireadh i míotar ar aon nós, agus gur dócha nár chuala aon Impire Aetópach trácht ar bith ar Sheán Sagart roimh an gceist seo ó Prutky.
Deireadh an Fhinscéil.
Sa seachtú haois déag, chruthaigh scoláirí ar nós Hiob Ludolf, an saineolaí Gearmánach ar an léann Aetópach, nach raibh baint ar bith ag Seán Sagart le monarcaí na hAetóipe de réir fhoinsí dúchasacha na tíre sin. Mar sin, d'fhág an rí clúiteach ríocht na geograife le socrú síos i ríocht na fantaisíochta sa deireadh. San am seo, áfach, bhí a chuid oibre déanta aige, nó is iomaí taiscéalaí, misinéir, scoláire agus fear eachtraíochta a fuair inspioráid i scéal Sheáin Shagairt thar na céadta bliain. Spreagadh tábhachtach do Ré na Fionnachtana a bhí ann, ar a laghad.


Alexander Ulyanov.
Réabhlóidí sóisialach Rúiseach ba ea Aleksandr Ilyich Ulyanov (Rúisis: Александр Ильич Ульянов) (12 Aibreán 1866 – 8 Bealtaine 1887). Deartháir do Vlaidímír Léinín ba ea é.
Cuireadh chun báis é i Mí na Bealtaine 1887 le ceathrar eile a chuaigh i gconradh ceilge leis an Sár, Alastair III, a fheallmharú.
Ulyanov, Aleksandr Ilyich
Ulyanov, Aleksandr Ilyich
Ulyanov, Aleksandr Ilyich


Alexander Kerensky.
Polaiteoir Rúiseach ab ea Alexander Fyodorovich Kerensky (Rúisis: Алекса́ндр Фёдорович Ке́ренский, Aleksandr Fëdorovič Kerenskij; 1881 – 1970), idir oifigeach agus réabhlóidí. Bhí sé i gceannas ar Shóivéid Petrograd ar dtús, agus ansin ar Rialtas Sealadach na Rúise i ndiaidh Réabhlóid na Feabhra.
An rialtas sealadach, 1917.
B'é an fhadhb a bhain leis an rialtas seo ná nár éirigh siad as an gcogadh, cé go raibh tuirse ar mhuintir na Rúise ar fad i ndiaidh bhlianta fada an chogaidh. Ó bhí na Boilséivigh ag gealladh síochána, fuair siad cuid mhaith tacaíochta dá gcuid iarrachtaí an Rialtas Sealadach a chur ar ceal.
Bhí Kerensky ag déanamh a dhichill leis na saighdiúirí a choinneáil i mbun troda, agus ní raibh caill ar bith air mar óráidí. Spreag sé an t-arm an uair dheireannach i rith an ionsaí i Mí Iúil. Ar dtús, bhí ag éirí leo, ach diaidh i ndiaidh, thráigh an soláthar orthu, agus bhí na Gearmánaigh ábalta an t-ionsaí a stopadh.
Nuair a bhí teipthe ar an ionsaí, thosaigh an t-arm ag titim as a chéile le linn na "laethanta i Mí Iúil", mar is gnách a thabhairt ar an tréimhse i ndiaidh na teipe. Chuathas ar stailc ina lán áiteanna, agus thosaigh na trioblóidí sna cathracha. D'fhéach Kerensky leis na Boilséivigh a chaitheamh i dtóin phríosúin, ach ní raibh na ginearáil róshásta comhoibriú leis a thuilleadh. Ansin, chinn an Ginearál Lavr Kornilov ar Chathair Pheadair a ghabháil "leis an tsíocháin a chur ar bun arís".
B'fhearr le Kerensky na Boilséivigh féin ná deachtóireacht Kornilov, agus mar sin, scaoil sé saor na Boilséivigh arís eile, le go gcabhróidís leis "coup d'état" an ghinearáil a chosc. Ansin, thréig na Cosacaigh Kornilov, agus ní raibh arm ag an nginearál a thuilleadh.
Réabhlóid Dheireadh Fómhair.
Cúpla seachtain i ndiaidh na heachtra seo, shealbhaigh Lenin agus na Boilséivigh an chumhacht sa Rúise i Réabhlóid Dheireadh Fómhair. D'éalaigh Kerensky ón gcathair nuair a chonaic sé céard a bhí ag tarlú, agus d'fhág sé an chuid eile den Rialtas Sealadach sáinnithe sa Phálás Geimhridh. Fuair sé tearmann sna Stáit Aontaithe agus d'fhan sé ansin a raibh fágtha dá shaol. Bhí sé ag léachtóireacht faoi stair na Rúise, agus scríobh sé cupla leabhar faoin Rúis agus faoi imeachtaí na réabhlóide.
Tagairtí.
Kerensky, A
Kerensky, A
Kerensky, A


Ulyanovsk.
Is cathair é Ulyanovsk (Rúisis: Улья́новск) sa Rúis atá suite ar bhruach an Volga. Tugtar an t-ainm Simbirsk (Симби́рск) uirthi cheana féin. Rugadh Vlaidímír Léinín ann.


Bertolt Brecht.
Bhí Eugen Berthold Friedrich Brecht, a thug Bertolt Brecht air féin mar scríbhneoir (rugadh ar an 10 Feabhra 1898 é agus d'éag sé ar an 14 Lúnasa 1956) ina dhramadóir, ina stiúrthoir agus agus ina fhile clúiteach sa Ghearmáin. Glactar leis gurbh eisean an file agus an drámadóir ba mhó a d'imir tionchar ar fhorbairt na filíochta agus na hamharclannaíochta Gearmáinise san fhíchiú haois. Tá clú idirnáisiúnta ar a chuid saothar.
A Shaol.
Tháinig Eugen Berthold Friedrich Brecht chun saoil in Augsburg sa Bhaváir. Bhí a athair, Berthold Friedrich Brecht, ina stiúrthóir ar mhonarcha páipéarachais. Ba de bhunadh Protastúnach a mháthair, Sophie Brezing, ach ba Caitliceach a athair, mar is dual don Bhavárach. Nuair a bhí Brecht ina bhuachaill beag, is é an t-ainm ba mhinicí a thugtaí air ná Eugen. Buachaill cúthail a bhí ann agus é an-mhór lena mháthair. I ndiaidh na bunscoile, chuaigh sé ar an meánscoil úd "Peutinger-Realgymnasium", scoil atá ag obair in Augsburg inniu féin. D'fhreastail sé ar scoil Peutinger sna blianta 1908-1917, agus sa deireadh, bhí sé ar duine de na scoláirí a bhain amach "ardteastas éigeandála" nó "Notabitur", is é sin, bhí cead aige an t-ardteastas a fháil ar choinníollacha níos fusa ná mar ba ghnách, ós rud é go raibh an cogadh ar siúl.
I dtús an chogaidh, bhí Brecht óg an-díograiseach faoi chúrsaí an tírghrá, ach i rith na mblianta, d'éirigh a dhearcadh ní ba chriticiúla, agus bhí sé de mhisneach aige an míleatachas a lochtú i gceann de na haistí a scríobh sé don scoil. Níor thaithin an aiste leis an múinteoir, agus is dócha go gcuirfí ruaigeadh air as an scoil scun scan, murach go raibh cara sa chúirt ag a athair.
Sna blianta 1917-1918, rinne sé staidéar ar eolaíocht, ar mhíochaine agus ar litríocht in Ollscoil Ludwig Maximilian i München. B'éigean dó éirí as an staidéar sin, áfach, nó preasáladh isteach san arm é, agus cuireadh ag tabhairt aire do na hothair in ospidéal cogaidh é.
Éifeacht bholscaireachta nuair a d’éag sé
San am seo, casadh cailín darbh ainm Paula Banholzer air. Saolaíodh mac don lánúin ar an 3 Aibreán 1919, agus baisteadh an t-ainm Frank air. Thairg Brecht Paula a phósadh agus freagracht as an bpáiste a ghlacadh, ach ní raibh athair Paula sásta leis mar chliamhain. B'iad tuismitheoirí Paula agus banchairde Brecht ba mhó a thug suas an buachaill. Nuair a tháinig Frank i mbun a mhéide, chuaigh sé ag foghlaim trádála, ach ansin, b'éigean dó dul sna saighdiúirí sa Dara Cogadh Domhanda. Mharaigh buama é san Aontas Sóivéadach le linn an chogaidh.
Sa bhliain 1920, bhásaigh máthair Brecht. Go gairid ina dhiaidh sin, d'éirigh Brecht cairdiúil leis an siamsóir Karl Valentin. Bhí an-mheas aige ar ilsiamsaí agus ar sheónna ilghnéitheacha Valentin, agus chuaigh cleachtais stáitse na siamsaí go mór mór i bhfeidhm ar Brecht mar amharclannaí. Ón mbliain 1920 i leith, thagadh Brecht go minic ó Augsburg go Beirlín le caidreamh a dhéanamh le lucht na hamharclannaíochta ansin. Fuair sé aithne ar dhaoine cosúil leis an scríbhneoir Arnolt Bronnen, agus an bheirt acu ina gcónaí in aontíos ó am go ham. Faoi thionchar an ainm sin "Arnolt", fiú, a thosaigh sé ag tabhairt "Bertolt" air féin. Sa bhliain 1924, shocraigh sé síos i mBeirlín go buan. Ar dtús, bhí sé ag comhoibriú le Carl Zuckmayer ag Amharclann Ghearmánach Max Reinhardt. Sa bhliain 1922, bronnadh duais chuimhneacháin Heinrich von Kleist air, agus faoin am sin a phós sé Marianne Zoff, a bhí ina hamhránaí ceoldrámaíochta agus ina haisteoir. Saolaíodh iníon, Hanne Marianne Brecht (níos deireanaí, Hanne Hiob) dóibh sa chéad bhliain eile. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, casadh Helene Weigel air, agus phós sé ise nuair a fuair sé colscaradh ó Marianne Zoff sa bhliain 1927 - san am sin, bhí mac trí bliana, Stefan, aige ó Helene cheana féin. Sa bhliain 1929, saolaíodh an iníon Barbara do Brecht agus Helene.
Sa dara leath de na fichidí, chuaigh Brecht le Cumannachas, agus tháinig blas polaitíochta ar a chuid oibre mar dhrámadóir agus mar amharclannaí. Ní dheachaigh sé riamh sa pháirtí Cumannach mar bhall, áfach. San am céanna, bhí "amharclannaíocht eipiciúil", a theoiric amharclannaíochta féin, á forbairt aige. Sa bhliain 1930, d'fhoilsigh seisean agus Peter Suhrkamp aiste mhór faoi theoiric na hamharclannaíochta, "Anmerkungen zur Oper 'Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny ("Nótaí faoin gceoldráma úd 'Éirí agus Titim na Cathrach úd Mahagonny'"). Bhí an-pháirt ag an gceolchumadóir Kurt Weill i bhforbairt na "hamharclannaíochta eipiciúla" freisin, agus an dlúth-chomhoibriú a bhí aige le Brecht san am seo.
Is é an príomhsmaoineamh a bhí ag Brecht ná tionchar a imirt ar an tsochaí lena chuid saothar liteartha agus drámatúil agus struchtúir na sochaí a nochtadh don lucht féachana. Bhí sé den tuairim gur chóir go mbeadh a chuid téacsaí liteartha úsáideach le haghaidh cuspóirí polaitiúla.
Alle Künste tragen bei zur größten aller Künste, der Lebenskunst. Bertold Brecht, 1898-1956
An cineál Marxachas a bhí i gceist ag Brecht, bhí sé go mór faoi thionchar na dteoiriceoirí Marxacha Karl Korsch, Fritz Sternberg agus Ernst Bloch - smaointeoirí a bhí neamhspleách ar fad ar an bPáirtí Cumannach. Rinne sé dianstaidéar ar shaothar Hegel agus Marx féin, ní nárbh ionadh. Faoin tionchar idé-eolaíoch seo, scríobh sé sraith de dhrámaí teagaisc nó "Lehrstücke" i spiorad an Mharxachais. Na dánta a d'fhoilsigh sé sa chnuasach úd "Bertolt Brechts Hauspostille" sa bhliain 1927, áfach, bhí an chuid ba mhó acu scríofa aige sula ndeachaigh sé le Marxachas i ndáiríre. Ar an 31 Lúnasa 1928, chuaigh an ceoldráma úd "Dreigroschenoper" ("Ceoldráma Trí Chianóg"), an ceann is clúití riamh le Brecht agus Weill, an chéad uair riamh ar stáitse. Thuill Brecht a leithéid de shaibhreas ar an gceoldráma seo agus go raibh sé ábalta teach a cheannach in Utting sa Bhaváir.
Is minic a shíltear gur bhain an lucht féachana an chiall chontráilte as an "Dreigroschenoper", is é sin, gur criticeoireacht ar an tsochaí a bhí ann ar dtús, agus gurbh í an aicme ba mhó a bhí á lochtú ag Brecht a thug taithneamh don dráma. Ní mar sin atá, áfach. Nuair a léiríodh an ceoldráma an chéad uair, ní raibh an chriticeoireacht shochúil leath chomh láidir agus sna leaganacha a stáitsíodh ní ba deireanaí.
Theastaigh Ó Brecht riamh tionchar a imirt ar an lucht féachana agus triail a bhaint as meáin éagsúla, ar nós an raidió agus na hamharclainne, a cheadódh dó teacht i dteagmháil le lucht féachana agus éisteachta de chineálacha nua. Bhí sé dírithe ar réabhlóid an lucht oibre a spreagadh, ina sealbhódh na hoibrithe na gléis tháirgíochta ar fad.
I dtús na bliana 1933, stop na póilíní léiriú ar an dráma úd "Die Massnahme" ("An Chéim a Glacadh"), agus fuair Brecht agus na hamharclannaithe eile ionchúisiú faoi ardtréas. Ar an 26ú Feabhra d'éalaigh Brecht lena mhuintir ó Bheirlín le dul ar imirce. Chaith sé seal i bPrág, seal i Vín agus seal i Zürich, go dtí gur shocraigh sé síos i Skovsbostrand in aice le Svendborg ar an oileán úd Fyn sa Danmhairg, áit a raibh cara leis, Karin Michaelis, ina cónaí. B'ansin a chaith Brecht an chéad chúig bliana eile. I Mí Beataine den bhliain chéanna, cuireadh cosc ar a chuid saothar sa Ghearmáin, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, baineadh saoránacht na Gearmáine de mo dhuine.
Bertolt Brecht agus Hanns Eisler, 21 Márta 1950
B'iad blianta na himirce an tréimhse ba mhó cruacháis i saol Brecht, ach b'ansin a bhreac sé síos togha agus rogha a shaothair liteartha. Sa bhliain 1938, chríochnaigh sé an dráma "Das Leben des Galilei" ("Saol Galileo Galilei"). Is é is ábhar don dráma ná saol an réalteolaí mhóir a dhiúltaigh dá theoiric faoi ghluaiseacht an Domhain nuair a chonaic sé gléasra céasadóireachta na Cúisiúnachta a bhí ag bagairt air mura ndiúltódh. Sa bhreis ar na drámaí, bhíodh Brecht ag scríobh altanna ar irisí na ndídeanaithe Gearmánacha a bhí á bhfoilsiú i bPáras, i bPrág agus in Amstardam. Sa bhliain 1939, thréig Brecht an Danmhairg. Chaith sé bliain i dteach feirme i gcóngar do Stócólm agus ansin, thug sé aghaidh ar Heilsincí san Fhionlainn, áit a bhain sé amach i Mí Aibreáin 1940. Sna saothair a chum sé i mblianta a imirce ní raibh Brecht chomh neamhbhalbh ina chuid criticeoireachta ar an tsochaí agus a bhí sé roimhe sin. Is dócha nár theastaigh uaidh na seantithe a tharraingt anuas air sna tíortha ina bhfaighfeadh sé tearmann.
a>I Heilsincí dó, fuair Brecht cuireadh ón scríbhneoir Fionlannach Hella Wuolijoki samhradh a chaitheamh i dTeach Marlebäck, teach mór tuaithe Wuolijoki i bparóiste Iitti. Ansin, bhain sé úsáid as cnámha an scéil a fuair sé ó bhean an tí lena dhráma féin "Herr Puntila und sein Knecht Matti" a scríobh, dráma atá suite i dtimpeallacht na tuaithe san Fhionlainn.
Sa bhliain 1941, chuaigh sé ar an luastraein Tras-Sibéire trí Mhoscó go dtí Vladivostok in Oirthear an Aontais Shóivéadaigh, agus ón áit sin, lean sé leis ar an long go dtí na Stáit Aontaithe, áit ar shocraigh sé síos i Santa Monica in aice le Hollywood. Shíl sé ar dtús go n-éireodh leis go sciobtha i ngnó an tseó, ach ní mar a shíltear a bhítear. Mar a d'iompaigh an scéal amach, níor chuala aon duine i Meiriceá iomrá ná trácht ar Brecht, agus bhí sé deacair aige déanamh as dó féin ansin. Le cuidiú ó chara Meiriceánach, Charles Laughton, d'aistrigh sé a dhráma "Das Leben des Galilei" go Béarla, agus nuair a chuaigh an dráma ar stáitse sna Stáit, b'é Laughton a rinne an phríomhpháirt. B'é seo an t-aon stáitsiú a rinne Brecht i Meiriceá.
Nuair a bhí an cogadh thart, thosaigh an frith-Chumannachas ag dul i méadaíocht sna Stáit Aontaithe arís, agus caitheadh drochamhras air mar Chumannaí. Glaodh air os comhair an Choiste um Ghníomhaíocht Neamh-Mheiriceánach ar an 30 Deireadh Fómhair 1947. Nuair a chuir an Coiste an cheist air, an raibh sé riamh ina bhall den Pháirtí Chumannach, is é an freagra a thug sé ná nach raibh sé den bharúil go raibh sé de cheart ag an gCoiste a leithéid de cheist a chur air, ach mar sin féin, theastaigh uaidh freagra a thabhairt uirthi trí ráiteas a léamh os ard a bhí ullmhaithe aige. Ní bhfuair sé cead an ráiteas a léamh, agus mar sin, thug sé an freagra nach raibh sé riamh ina bhall d'aon Pháirtí Chumannach, Páirtí Cumannach na Gearmáine san áireamh. An lá arna mhárach, thréig sé na Stáit Aontaithe, díreach le linn an chéad léiriú ar an "Leben des Galilei". Chuaigh sé trí Pháras go Zürich, ó b'í an Eilvéis an t-aon tír amháin a d'fháilteodh isteach é go fóill san Eoraip. Ní bhfuair sé cead isteach sa Ghearmáin, mar shampla. Bhí Brecht ábalta a chuid drámaí a stáitsiú san Eilvéis: i Mí Feabhra 1948, léiríodh an dráma "Die Antigone des Sophokles" in Amharclann na Cathrach i Chur (i gcantún Graubünden).
Ar an 22 Deireadh Fómhair 1948 d'fhill sé go Beirlín, agus pas aige ón tSeicshlóvaic. Shocraigh sé síos i mBeirlín Thoir, príomhchathair na Gearmáine Thoir. Ar dtús, bhí cónaí air in Óstán Adlon, ach ina dhiaidh sin, d'aistrigh sé go ceantar Weissensee, teach a 185 ("Brecht-Haus") ag an tsráid "Berliner Allee". Sa bhliain 1953, bhí sé ina chónaí i mBuckow i Märkische Schweiz, in aice le teorainn na Polainne. Phléasc trioblóidí amach ar an 17 Iúil sa bhliain chéanna, agus an lucht oibre ag léirsiú, ag dul ar stailc agus ag déanamh agóide in aghaidh na deachtóireachta Cumannaí. Cuireadh an t-éirí amach seo faoi chois go brúidiúil, le cuidiú na dtrúpaí Sóivéadacha, agus ina dhiaidh sin, chuir Brecht in iúl go raibh sé ag tacú leis na céimeanna a ghlac an rialtas Cumannach agus an tArm Dearg. Dúirt sé, sa chomhthéacs chéanna, go raibh an tIarthar agus na Stáit Aontaithe ag iarraidh buntáiste a ghlacadh ar an éirí amach. Sna dánta a scríobh sé ina dhiaidh sin faoin teideal, áfach, bhí sé ní ba chriticiúla i leith an rialtais. Chaith sé deireadh a shaoil i 125 Chausseestrasse in aice leis an reilig Dorotheenstädtischer Friedhof, áit ar cuireadh é sa bhliain 1956.
Sa bhliain 1949, bhunaigh seisean agus Helene Weigel an "Berliner Ensemble", an compántas aisteoirí is mó a shamhlaítear le Brecht. Cé go raibh an-ráchairt ar léirithe an chompántais, ní raibh maorlathaigh chultúir na Gearmáine Thoir sásta le gach ceann acu. Uaireanta, choisc an chinsireacht dráma le Brecht. An scannán Cumannach a rinne Brecht sa bhliain 1932, mar atá, "Kuhle Wampe", coisceadh é freisin, íorónta go leor.
Ag druidim le deireadh a shaoil dó, d'fhéach Brecht le scríbhneoirí agus amharclannaithe óga a spreagadh chun oibre agus le cuidiú a thabhairt dóibh. Go bunúsach, má shíl sé go raibh éirim i nduine chun ealaíne, chuir sé ag obair é ina amharclann, cé nach dea-smaoineamh a bhí ann i gcónaí, ó nach raibh bua amharclannaíochta ag gach scríbhneoir. I measc na ndaoine seo bhí Heinz Kahlau, Erwin Geschonneck, Erwin Strittmatter, Peter Hacks, Benno Besson, Peter Palitzsch, Ekkehard Schall, Heinz Schubert agus Manfred Wekwerth.
San Ostair, bhí na scríbhneoirí frith-Chumannacha Friedrich Torberg agus Hans Weigel an-mhíshásta leis an dóigh a raibh Brecht ag comhoibriú le rialtas Cumannach na Gearmáine Thoir, go háirithe ó bhí saoránacht na hOstaire bronnta ar mo dhuine. Mar sin, spreag siad na hamharclanna Ostaracha chun drámaí Brecht a choinneáil ó stáitse. Lean an baghcat seo ar aghaidh go dtí an bhliain 1963. Cé go raibh an frith-Chumannachas láidir sa Ghearmáin Thiar féin i mblianta an Chogaidh Fhuair, níor cuireadh bac ar bith le saothar Brecht sa tír sin riamh.
Sa bhliain 1954, bronnadh Duais Stailín ar Brecht mar aitheantas dá chuid oibre ar son na síochána. Chuaigh sé go pearsanta go Moscó leis an mbronntanas a ghlacadh.
I Mí Bealtaine sa bhliain 1956, buaileadh Brecht breoite le fliú, agus bhí sé chomh dona is gur cuireadh san ospidéal é. Ní bhfuair sé biseah ach ar feadh tamaill. Chaith sé an samhradh ina theach cois an locha úd Schermützelsee i Märkische Schweiz, ach tháinig taom croí air ar an dóú lá déag de Mhí Lúnasa. Shíothlaigh sé in Ospidéal Charité i mBeirlín dhá lá ina dhiaidh sin. Cuireadh ar an 17ú lá de Mhí Lúnasa i reilig Dorotheenstadt é.
Brecht, Bertolt
Brecht, Bertolt
Brecht, Bertolt
Brecht, Bertolt


Na hOileáin Fhilipíneacha.
Is tír san Áise í Poblacht na nOileán Filipíneach (Filipínis: "Republika ng Pilipinas" - fuaimnítear an focal "ng" mar "nang"). Is í Mainile príomhchathair na nOileán Filipíneach, ach tá 7,107 n-oileán san oileánra Filipíneach, agus tá tailte na n-oileán seo timpeall trí chéad míle ciliméadar cearnach ar achar.
Labhraíonn muintir na nOileán Filipíneach teangacha bundúchasacha a bhaineann leis an bhfine Astrainéiseach. D'fhág daoine de phór Síneach, Spáinneach, Meiriceánach agus Arabach a sliocht ar na hoileáin chomh maith.
B'é Ruy López de Villalobos a d'ainmnigh na hoileáin as an Rí Spáinneach Pilib a Dó. Chuir na Spáinnigh a gcumhacht i bhfeidhm ar na hoileáin sa bhliain 1565, agus mhair an coilíneachas Spáinneach go dtí an Réabhlóid Fhilipíneach sa bhliain 1896. Shealbhaigh na Stáit Aontaithe na hOileáin Fhilipíneacha i ndiaidh Chogadh Mheiriceá agus na Spáinne sa bhliain 1898. Fuair na hOileáin Fhilipíneacha neamhspleáchas mar Phoblacht sa bhliain 1946.
Tá cultúr na bhFilipíneach go mór faoi thionchar an Iarthair. Is é an Caitliceachas an reiligiún is tábhachtaí sna hoileáin, agus labhraítear an Béarla go forleathan. Is teanga oifigiúil é, chomh maith leis an teanga Filipínis, is é sin, an leagan caighdeánaithe den Tagálaigis. Cé go raibh na Spáinnigh i seilbh na n-oileán ar feadh na gcéadta bliain, níl stádas oifigiúil ag an Spáinnis a thuilleadh, agus níl an teanga féin ó dhúchas ach ag dornán beag de dhaoine. Tá na leaganacha fásteangaithe den Spáinnis, ar a dtugtar "Chavacano", i bhfad níos tábhachtaí mar ghnáthurlabhraí pobail sna hOileáin Fhilipíneacha ná an Spáinnis chaighdeánaithe.
Stair.
Bhí daoine daonna ina gcónaí i bPalawas sna hOileáin Fhilipíneacha chomh fada siar le leathchéad míle bliain ó sin, mar a deir na seandálaithe. Tháinig na hAstrainéisigh, sinsir na bhFilipíneach comhaimseartha, go dtí an t-oileánra dhá mhíle go leith de bhlianta roimh bhreith Chríost, agus b'i dtuaisceart an oileáin úd Luzon ba túisce a chuir siad fúthu. Sular bhain na hEorpaigh amach an chearn seo den domhan, bhí na tradálaithe Moslamacha, Indiacha agus Síneacha anseo cheana, agus iad i dteagmháil le muintir na n-oileán le fada an lá.
B'é Fernão de Magalhães an chéad taiscéalaí ón Iarthar a tháinig ar cuairt ar na hoileáin, sa bhliain 1521, agus é díreach ag tabhairt an chéad turas timpeall an Domhain. Níor tháinig sé slán as, nó is amhlaidh gur chuir sé ladar i gcúrsaí polaitíochta na dtaoiseach áitiúil in oileán Cebu, agus fuair sé bás i gcath a tharraing a chuid scéimeanna anuas air. Thit sé ar chrann Juan Sebastián Elcano iarsmaí na sluaíochta a thabhairt abhaile.
Sa bhliain 1565, tháinig Miguel López de Legazpi go dtí na hoileáin. B'eisean a bhunaigh an chéad áitreabh Spáinneach ansin. I rith an chéad trí chéad bliain eile, d'iompaigh muintir na n-oileán leis an gCaitliceachas faoi thionchar na misinéirí Spáinneacha, ach san am sin, ba mhinic a d'éirigh na bundúchasaigh amach in aghaidh na Spáinne, agus thairis sin, bhí na cumhachtaí coilíneacha eile ag coinneáil saighdiúirí na Spáinne gnóthach lena gcuid iarrachtaí teacht i seilbh na n-oileán nó fód éigin a dhéanamh iontu. Thar aon rud eile, d'éirigh leis na Sasanaigh príomhchathair na n-oileán a fhorghabháil le linn Chogadh na Seacht mBlian. Bhí na hOileáin Fhilipíneacha á rialú ó Mheicsiceo, áit a raibh suíochán Leas-Rí na Spáinne Nua, go dtí an bhliain 1821, nuair a bhain Meicsiceo amach an neamhspleáchas. Ina dhiaidh sin, bhí na hoileáin á rialú go díreach ó Mhaidrid. hOsclaíodh na hOileáin don tradáil dhomhanda ar an 6ú lá de Mhí Mheán Fómhair 1834.
Nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deireanais, thosaigh gluaiseacht bholscaireachta sa Spáinn féin ag éileamh leasuithe agus feabhsuithe sna hOileáin agus ag déanamh gearáin faoin éagóir a bhí na misinéirí a imirt ar na bundúchasaigh. Ní raibh na Spáinnigh sásta a gceart a thabhairt do na Filipínigh, áfach. D'fhill José Rizal, príomhghníomhaí na gluaiseachta, go dtí na hOileáin agus rinne sé iarracht na leasuithe sóisialta a chur chun cinn go háitiúil. Bhí na húdaráis barúlach gur réabhlóidí dainséarach amach is amach a bhí ann, agus cuireadh chun báis é sa bhliain 1896. Mar sin féin, bhí an réabhlóid ar cois cheana. Chuir baill an chumainn réabhlóidigh úd "Katipunan" rialtas dá gcuid féin ar bun sna hOileáin sa chéad bhliain tar éis bhás Rizal. B'é Emilio Aguinaldo a bhí i gceannas ar an rialtas, agus is é an meas atá ag na Filipínigh air inniu ná gurbh eisean a bhí ar an chéad Uachtarán ar an tír, cé nach bhfuair a rialtas aitheantas ó na tíortha coimhthíocha riamh.
Sa bhliain 1898, chuir na Meiriceánaigh ladar i gcúrsaí na nOileán. Roimhe sin, bhí sé éirithe ina chogadh idir na Meiriceánaigh agus na Spáinnigh faoi Chúba, agus ina dhiaidh sin, d'fhairsing an cogadh céanna go dtí na hOileáin. Ar dtús, chloígh cabhlach na Meiriceánach na Spáinnigh i gcath farraige i mBá Mhainile, rud a thug a dhóthain misnigh d'Aguinaldo poblacht neamhspleách a ghairm de na hOileáin Fhilipíneacha. Nuair a shínigh na Spáinnigh is na Meiriceánaigh conradh síochána, áfach, níor tugadh aitheantas don phoblacht seo ar aon nós. A mhalairt ar fad, ghéill an Spáinn na hOileáin do na Stáit Aontaithe mar choilíneacht. Chuir na Filipínigh troid ar na Meiriceánaigh ina dhiaidh sin, leis an bhfód a sheasamh ar son a saoirse, ach ní raibh gar ann. Rug na trúpaí Meiriceánacha ar Aguinaldo ar an 23 Márta 1901, ach níor tháinig deireadh leis an gcogaíocht i gceart roimh an mbliain 1913.
Tháinig athrú stádais ar an tír sa bhliain 1935, nuair a hiompaíodh ina Comhlathas í, nó fuair na Filipínigh rialtas dúchais áirithe ansin. Bhí tuilleadh saoirse ar na bacáin, ach ansin, thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, agus d'fhorghabh na Seapánaigh na hOileáin ar fad. I ndiaidh do na Seapánaigh an cogadh a chailleadh, áfach, d'fhógair na Filipínigh poblacht neamhspleách ar an 4 Iúil 1946.
Ní raibh an stát nua ábalta trioblóidí polaitiúla inmheánacha a sheachaint. B'iad na seascaidí agus tús na seachtóidí an tréimhse ab fhearr ó thaobh na síochána agus na heacnamaíochta de, nuair a bhí an tUachtarán Ferdinand Marcos ag rialú na tíre go dlisteanach. Nuair a bhí sé leis an Uachtaránacht a fhágáil i ndiaidh an dara téarma a chaith sé i gceannas ar na hOileáin, áfach, chuir sé dlí cogaidh i bhfeidhm ar an tír. Ó sin i leith, chuaigh saol na nOileán Filipíneach chun donais, agus an éillitheacht is an lobhadas ag rith damhsa sna sálaí ag Marcos.
Ar an 21 Lúnasa 1983, dúnmharaíodh cinnire an fhreasúra, Benigno "Ninoy" Aquino, ar an aerfort díreach i ndiaidh dó filleadh ón deoraíocht go Mainile. Chuir an dúnmharú fearg ar go leor daoine sna hOileáin, agus iad suite siúráilte gurbh é Marcos a d'íoc pá na ndúnmharfóirí. Chuaigh baintreach an fhir mhairbh, Corazón "Cory" Aquino, i gceannas ar an bhfreasúra. Faoi bhrú an fhreasúra, thoiligh an tUachtarán Marcos le toghcháin a eagrú sa bhliain 1986. B'í Corazón Aquino iarrthóir an fhreasúra. Nuair a chaill sí an toghchán Uachtaránachta, bhí formhór mór na bhFilipíneach den tuairim go raibh torthaí na vótála cóirithe ag Marcos. D'éirigh cuid de na fórsaí armtha amach in aghaidh Marcos, agus fuair siad tacaíocht na sibhialtach, a chuaigh amach sna sráideanna ag agóidíocht. Sa deireadh thiar thall, b'éigean do Marcos an tír a fhágáil, agus gaireadh Uachtarán de Corazón Aquino.
I ndiaidh na réabhlóide seo féin - Réabhlóid EDSA, mar a thugtar uirthi (is ionann EDSA agus "Epifanio de los Santos Avenue", an tsráid is mó i Mainile) - níor tháinig mórán feabhais ar chúrsaí na tíre. Nuair a bhí Aquino ina hUachtarán, bhí iar-lucht leanúna Marcos ag bagairt "coup d'état" uirthi ó am go ham. Na treallchogaithe Cumannacha a bhí ag troid go brúidiúil faoin tuath ó laethanta Marcos anuas, níor éirigh siad as an gcath i ndiaidh Réabhlóid EDSA, agus mar aisfhreagra, tháinig gluaiseacht fhoréigneach fhrith-Chumannach, "Alsa Masa", ar an bhfód agus í ag ionsaí is ag marú daoine éigiontacha go minic ar an tsiocair gur "Cumannaigh" a bhí iontu. Níos déanaí, thosaigh an mionlach Moslamach féin ag dul chun cearmansaíochta ar an rialtas agus dreamanna treallchogaíochta a chur ar bun.
Bhisigh cúrsaí geilleagair na tíre beagáinín i mblianta an chéad Uachtarán eile, Fidel Ramos, ach sa bhliain 1997, chuir géarchéim eacnamaíochta na hÁise Thoir an chuid ba mhó den bhiseach seo ar ceal arís. Sa bhliain 2001, chuir Dara Réabhlóid EDSA an chéad Uachtarán eile, Joseph Estrada, as cumhacht. An tUachtarán a tháinig i gcomharbas airsean, mar atá, Gloria Macapagal Arroyo, bhí an-dóchas ag na Filipínigh aisti ar dtús, ach ina dhiaidh sin, thosaigh na gnáthliomhaintí faoi bhreabaireacht agus faoi thoghcháin chóirithe.
Daonra.
Teangacha Astrainéiseacha is mó a labhraíonn na Filipínigh, agus is de phór Astrainéiseach iad an formhór acu. Tháinig a gcuid sinsear ón Téaváin, a raibh treibheacha Astrainéiseacha ina gcónaí inti sular chuir na Sínigh fúthu ar an oileán sin. Tá dreamanna beaga fágtha ansin ag labhairt teangacha Astrainéiseacha, agus meastar gurb iad na hAmi an dream is gaolmhaire le sinsir na bhFilipíneach. Pobal mionlaigh sa Téaváin is ea na hAmi. Tá dornán beag de "Negritos" nó d'Aetaigh fágtha sna hOileáin Fhilipíneacha i gcónaí, agus is iadsan na bundúchasaigh a raibh a sinsir-san ag áitreabh na n-oileán roimh theacht na nAstrainéiseach. Thairis sin, tá cuid mhaith Sínigh ag cur fúthu sa tír - 2 % den daonra ar fad - cé go gcreidtear go bhfuil sinsear Síneach amháin, ar a laghad, ag 10 % de mhuintir na nOileán. Tá pobal mór Meiriceánach sa tír chomh maith, ar saighdiúirí nó éasaoránaigh eile iad a bhformhór.
Teangacha.
Is iad an Tagálaigis - nó an teanga Pilipino, mar a thugtar uirthi go hoifigiúil - agus an Béarla teangacha oifigiúla na nOileán. Mar sin féin, tá go leor teangacha eile á labhairt timpeall na tíre. Nuair a tugadh an Tagálaigis isteach mar theanga oifigiúil, is dócha nach raibh sí ar an teanga ba líonmhaire cainteoirí dúchais ar aon nós, nó b'í an phríomhchúis leis an stádas seo a thabhairt di ná gurbh í an teanga a bhí á labhairt i Mainile agus máguaird. Teangacha móra eile is ea an teanga Cebuano, an teanga Ilokano, an teanga Hiligaynon, an teanga Waray-Waray, an teanga Kapampangan, an teanga Bikol, an teanga Pangasinan, an teanga Kinaray-a, an teanga Maranao, an teanga Maguindanao, agus an teanga Tausug. Is iad seo na teangacha a bhfuil níos mó ná milliún cainteoirí dúchais acu, ach ar ndóigh, tá cuid mhór mionchanúintí eile ann. Is follasach nach mbíonn difríocht na canúna is na teanga soiléir i gcónaí, agus mar shampla, is minic a ghlacann na Filipínigh féin leis an teanga Cebuano, an teanga Hiligaynon agus an teanga Waray-Waray mar chanúintí aon teanga amháin, mar atá, an teanga Visayan nó Binisaya. Má dhearctar ar na canúintí Visayan mar aon teanga amháin, tá níos mó cainteoirí dúchais ag an teanga sin ná ag an Tagaláigis. Mar sin féin, is é dearcadh na dteangeolaithe ná gur níos mó ná aon teanga amháin atá i gceist, ó bhíonn na teangacha seo sách dothuigthe ag cainteoirí a chéile. Is í an teanga Cebuano an ceann is mó de na teangacha Visayan, agus í ó dhúchas ag fiche milliún duine. In oileán Cebu a labhraítear í, ar ndóigh.
Tá canúintí Sínise á labhairt sna hOileáin Fhilipíneacha freisin. Is í an chanúint is tábhachtaí ná Lan-nang, an leagan áitiúil den chanúint Min Nan. Tháinig sinsir lucht a labhartha ó chúige Fujien in oirdheisceart na Síne. Tá an Chantainis á labhairt sna hOileáin freisin.
Baineann na Moslamaigh Fhilipíneacha úsáid áirithe as an Araibis, toisc gurb í teanga an Chórain í. Is í an teanga Tausug - ceann de na canúintí Visayan - is mó a bhíonn ó dhúchas acu, áfach.
Cé go raibh an Spáinnis ina teanga thábhachtach sna hOileáin go deireadh na naoú haoise déag, is ar éigean a labhraíonn aon duine ó dhúchas í a thuilleadh. Sa bhliain 1950, bhí sí mar theanga dhúchais ag 6 % de mhuintir na tíre, ach caithfidh sé gur seandaoine ab ea a bhformhór, nó ní raibh sí ach ag 2,500 duine sa bhliain 1990. Mar sin féin, tá tábhacht áirithe ag baint léi i gcónaí mar theanga léannta, go háirithe i measc na sagart Caitliceach agus na staraithe. Scéal eile ar fad é go bhfuil fásteangacha á labhairt anseo agus ansiúd atá bunaithe ar an Spáinnis, agus an ghramadach simplithe faoi thionchar na dteangacha áitiúla. Tugtar Chavacano ar na teangacha seo, focal a chiallaíonn "garbh" nó "barbartha" sa Spáinnis. Tháinig siad ar an bhfód beag beann ar a chéile, an chuid is mó acu. Is í an teanga Zamboangueño in Oileán Mindanao an ceann is mó de na fásteangacha seo, agus í ag 360,000 duine ó dhúchas.
Tá an Béarla á labhairt ag gach Filipíneach a bhfuil léann nó foghlaim ar bith aige - d'fhéadfá an sean-nath cainte Gaeilge "duine a bhfuil léann agus Béarla aige" a úsáid, nó sin é an dearcadh atá ag muintir na nOileán Filipíneach ar an mBéarla - agus is minic a bhaineann siad úsáid as meascán Tagálaigise agus Béarla ar a dtugtar "Taglish". An cineál Béarla a chluintear sna hOileáin Fhilipíneacha, is follasach go bhfuil sé go mór mór faoi thionchar na dteangacha áitiúla, ar nós na Tagálaigise. Luíonn sé le réasún gurb ar an gcaighdeán Meiriceánach is mó a bhíonn na Filipínigh ag déanamh aithrise.


Orhan Pamuk.
Úrscéalaí Turcach is ea Ferit Orhan Pamuk (a rugadh ar 7 Meitheamh, 1952 in Iostanbúl, an Tuirc). Cleachtann sé stíl insinte iarnua-aoiseach ina chuid scríbhinní, agus cuireadh níos mó ná dhá scór teanga ar leabhair dá chuid.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Pamuk ar 12 Deireadh Fómhair 2006, agus b'é an chéad duaiseoir Turcach é riamh.
Saol.
Saolaíodh do lánúin réasúnta saibhir é, agus chuaigh sé ar scoil Mheiriceánach in Iostanbúl, Coláiste Robert. Theastaigh óna mhuintir go rachadh sé le hinnealtóireacht nó le hailtireacht, agus chaith sé trí bliana ag staidéar ailtireachta in Ollscoil Teicneolaíochta Iostanbúl, ach níor thaitin an tslí bheatha leis, agus d'éirigh sé as an ollscoil sula raibh céim bainte amach aige. Ansin, chuaigh sé ag foghlaim iriseoireachta in Ollscoil Iostanbúl, agus an iarracht sin, níor fhág sé an cúrsa léinn gan chríochnú. Sna hochtóidí, chaith sé roinnt blianta ag léachtóireacht i Meiriceá, in Ollscoil Columbia agus Ollscoil Iowa.
Bhí sé pósta ar Aylin Türegün ón mbliain 1982 ar aghaidh, ach má bhí féin, fuair an lánúin colscaradh sa bhliain 2001. Saolaíodh iníon amháin dóibh, Rüya ("Brionglóid" - nó "Aisling"). Tá deartháir ag an scríbhneoir, Şevket Pamuk, atá ina staraí aithnidiúil, agus é ag léachtóireacht in Ollscoil Boğaziçi, an ollscoil is airde meas sa Tuirc.
Chuaigh Orhan Pamuk i mbun pinn sa bhliain 1974. An chéad úrscéal a scríobh sé, "Karanlık ve Işık" ("Dorchadas agus Solas"), bhuaigh sé Comórtas Úrscéalaíochta Cló Milliyet sa bhliain 1979, cé gurbh éigean dó an duais a roinnt le scríbhneoir eile. Foilsíodh an t-úrscéal sa bhliain 1982 faoin teideal "Cevdet Bey ve Oğulları" ("An tUasal Cevdet agus a Chlann Mhac"), agus i ndiaidh a fhoilsithe, thabhaigh sé duais eile fós don scríbhneoir. Ach, le fírinne, níor scríobh sé leabhar sna hochtóidí gan duais éigin a bhaint amach, agus bhí ag éirí leis chomh gleoite is gur cuireadh sonrú ann sa choigríoch féin.
I dtús a chaithréime, b'fhearr leis cur síos nádúraíoch a thabhairt ar an saol. De réir a chéile, áfach, thosaigh sé ag baint úsáid as teicnící iarnua-aoiseacha, agus é ag éirí níos muiníní as féin mar scríbhneoir. Cé go raibh ardmheas na gcriticeoirí air, thóg sé beagáinín níos mó ama air súil an lucht léitheoireachta a tharraingt air féin. An t-úrscéal a d'fhoilsigh sé i dtús na nóchaidí, áfach, "Kara Kitap" ("An Leabhar Dubh"), bhí sé i mbéal an phobail ar fud na Tuirce, chomh casta, chomh saibhir agus a bhí sé, mar lón léitheoireachta. Sa bhliain 1992, scannánaigh duine de stiúrthóirí móra na Tuirce, Ömer Kavur, é faoin teideal "Gizli Yüz" ("An Aghaidh Cheilte").
Pamuk, Orhan


UNIX.
Is córas oibriúcháin ríomhaireachta é Unix nó UNIX, a forbraíodh ar dtús sna 1960í agus na 1970í. Iad siúd a d'fhorbair é, bhí siad ag obair do AT&T i Bell Labs. Ina measc bhí daoine ar nós Ken Thompson, Dennis Ritchie, agus Douglas McIlroy.
Is féidir córais Unix an lae inniu a roinnt i mbrainsí difriúla, agus iad forbartha thar na blianta ag AT&T, chomh maith le díoltóirí tráchtála éagsúla agus eagraíochtaí neamhbhrabúis.
Féach freisin.
Unix


Uathphíolóta.
Is é is uathphíolóta ann ná gléas teicniúil - meicniúil, leictreonach nó hiodrálach - a úsáidtear le gléas siúil nó cóir thaistil, eitleán ach go háirithe, a threorú nó a choinneáil ar a seanbhealach gan aon duine a bheith ag teastáil lena oibriú.
Nuair a thosaigh an t-aerthrácht agus an t-aeriompar ag teacht ar an bhfód, b'éigean don phíolóta an t-eitleán a oibriú agus a airde a choinneáil uirthi gan stad gan staonadh. Is luath a thuirseofá den chineál sin oibre, agus mar sin, bhí sás teicniúil ag teastáil a d'fhreastlódh ar chuid de ghnáthaimh na heitleoireachta go huathoibríoch.
Tháinig an chéad uathphíolóta le haghaidh eitleáin in úsáid sa bhliain 1914. B'é an gnólacht úd Sperry Corporation a d'fhorbair é ón mbliain 1912 ar aghaidh. Sa bhliain 1914, thaispeáin Elmer Sperry, bunaitheoir an chomhlachta, go raibh sé chomh muiníneach as a ghléas is go bhféadfadh sé a lámha a choinneáil san aer agus é ina shuí i gcábán an eitleáin. Sa chéad uathphíolóta seo, bhí léaslíne thacair ghíreascópach agus compás maighnéadach nasctha le stiúir, ardaitheoir agus ailearáin a bhí á n-oibriú go hiodrálach. Cheadaigh sé don eitleán a seanbhealach a choinneáil de réir compáis gan chuidiú ón eitleoir. Mar sin, bhain sé ochtó faoin gcéad de ghnáthoibreacha na heitilte de ghuailleacha an duine. Inniu féin, is é an cineál seo uathphíolóta is mó a úsáidtear.
Na huathphíolótaí a bhíonn ar bhord eitleáin an lae inniu, is follasach go bhfuil siad i dtuilleamaí bogearraí ríomhaire, agus iad in ann an eitilt a dhéanamh ó rúidbhealach go rúidbhealach, idir dhul in airde, thaisteal, agus thuirlingt, ionas nach bhfágtar faoin eitleoir féin go bunúsach ach an t-inleadh a dhéanamh. Ar ndóigh, níl na huathphíolótaí ábalta imeachtaí nua nó dainséaracha a láimhseáil chomh haclaí leis an duine daonna, ach ón taobh eile de, ní bhíonn an píolóta daonna ábalta breosla a sparáil mar a bhíonn na huathphíolótaí.


Droichead Átha.
Is baile i gContae Lú é Droichead Átha atá suite ar chósta thoir na Éireann, 56km ó thuaidh ón bpríomhchathair Baile Átha Cliath.
Sa bhliain 1649 chuir Oilibhéar Cromail baile Dhroichead Átha faoi léigear. Ní raibh garastún Dhroichead Átha (a bhí faoi cheannas an tSasanaigh Chaitlicigh Arthur Aston) sásta géilleadh, ach gabhadh an bhaile faoi dheireadh tar éis ionsaí trom le gunnaí móra i ndiaidh ocht lá, agus mharaigh na parlaiminteoirí suas le 3,500 duine tamaill ina dhiaidh.


Dúnmharú an Miami Showband.
leacht cuimhneacháin, Cearnóg Parnell, le William Murphy
Bhí dúnmharú an Miami Showband ar na coireanna ba mhíchlúití dá ndearna Óglaigh Uladh (UVF) riamh in Éirinn. Ar an 31 Iúil 1975, dhúnmharaigh an UVF triúr ceoltóirí de chuid an tseóbhanna úd Miami Showband, ó bhí daoine ón dá phobal ag freastal ar a gcuid ceolchoirmeanna. Nuair a mhaidhm na sceimhlitheoirí buama leis na ceoltóirí a mharú, fuair beirt fhear dá gcuidsean bás sa phléasc.
Cúlra.
Ba nós leis na seóbhannaí an tír a thaisteal agus a gcuid ceoltóireachta a dhéanamh beag beann ar an teorainn, ach b'é an dearcadh a bhí ag na dearg-Dhílseoirí orthu "nach raibh ach ceol na reibiliúnach á sheinm acu". Thairis sin, bhíodh na gnáthóirí ag trasnú na teorainne go minic le dreas ceoil a chloisteáil agus cúrsa damhsa a dhéanamh ar an taobh eile. Maidir leis an Miami Showband, áfach, ní fhéadfá an locht seo a chur orthusan, nó bhí siad ag seinm amhráin Mheiriceánacha nach raibh ciall pholaitiúil ar bith leo in Éirinn.
Sléacht i mBuskhill, An Dún
An Sléacht.
Thug an Miami Showband uathu an ghig dheireanach sa Castle Ballroom i nDroichead na Banna, agus d'imigh siad leo le dhá ghluaisteán ag leathuair tar éis a dó réamhnóna. B'é an bainisteoir a bhí ag tiomáint veain an trealaimh, agus an cheolfhoireann féin ag taisteal ar an dara veain.
Duine de na ceoltóirí, mar atá, an drumadóir Ray Millar, tháinig sé slán, ó bhí sé ag tiomáint a ghluaisteáin féin, agus é lena chodladh a fháil i dteach a thuismitheoirí in Aontroim.
Ag fágáil Dhroichead na Banna ina ndiaidh dóibh, chaithfeadh an cheolfhoireann stopadh ag seicphointe de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh. Nuair a ligeadh ar shiúl ón seicphointe iad, ghreamaigh gluaisteán de chuid na sceimhlitheoirí de veain na gceoltóirí. Bhí sí ag fanacht leo i leataobh páirceála.
I ndiaidh tamaill, stopadh veain na gceoltóirí ag seicphointe eile, mar a shíl siad féin, agus díríodh isteach i leataobh páirceála eile iad. An gluaisteán a bhí á leanúint, stop sí chomh maith. Ní raibh a fhios beo ag bainisteoir an bhanna céard a bhí ar na bacáin, ó d'fhág na sceimhlitheoirí ag tiomáint leis ar aghaidh é gan bacadh leis ar aon nós.
Óglaigh Uladh (UVF, nó as Béarla, na "Ulster Volunteers)"
Dealraíonn sé gur phléasc buama na sceimhlitheoirí de thaisme, nuair a bhí na "saighdiúirí" in ainm is a bheith ag seiceáil veain na gceoltóirí. Bhí siad ag caitheamh sainéidí Reisimint Chosanta Uladh, nó bhí siad ina saighdiúirí sa reisimint, cé go raibh siad gníomhach i bhFórsa Óglaigh Uladh (UVF) freisin.
Ansin, chinn na sceimhlitheoirí iarsmaí an bhanna a mharú le nach mbeadh fianaise ná finnéithe fágtha. Criathraíodh aghaidh agus cloigeann an phríomhamhránaí Fran O'Toole le meaisínghunna, agus lámhachadh an tiománaí Brian McCoy agus Anthony Geraghty sa droim. Lig Stephen Travers air féin go raibh sé marbh, agus d'éalaigh Des McAlea trasna na bpáirceanna.
Nuair a bhain na póilíní láthair na coire amach, fuair siad rompu, cé is moite de na ceoltóirí marbha, beirt sceimhlitheoirí marbha, Harris Boyle agus Wesley Somerville, agus iad ag caitheamh sainéide Reisimint Chosanta Uladh.
Riar an chirt.
Ciontaíodh triúr saighdiúirí eile, James Somerville, Thomas Crozier, agus James McDowell, i ndúnmharú na gceoltóirí. Ar an gcúigiú lá déag de Mhí Dheireadh Fómhair, 1976, gearradh príosúnacht cúig bliana déag is fiche do thriúr saighdiúirí de chuid Reisimint Chosanta Uladh (UDR), a bhí ina mbaill d'Fhórsa Óglaigh Uladh (UVF).
D'fhan siad i dtóin phríosúin go dtí gur scaoileadh saor iad i ndiaidh shíniú Chomhaontú Aoine an Chéasta.


Duais Jussi.
Is í Duais Jussi (Fionlainnis: "Jussi-palkinto" nó "Jussi-patsas") duais bhliantúil scannánaíochta na Fionlainne. Bronnadh na duaiseanna an chéad uair sa bhliain 1944.
Jussi
Jussi


Don Quixote.
Is é El ingenioso hidalgo Don Quixote de la Mancha ("An fear uasal saoithiúil Don Quixote ó La Mancha"), nó Don Quijote de réir litriú an lae inniu, príomhshaothar na litríochta Spáinní.
B'é Miguel de Cervantes Saavedra a scríobh an t-úrscéal seo. Tháinig an chéad imleabhar amach sa bhliain 1604, agus foilsíodh an dara himleabhar deich mbliana ina dhiaidh sin.
Don Quixote - Leathanach teidil - Ceathrú eagrán (1605)
Is é is ábhar don leabhar ná eachtraí Don Quixote, fear simplí a léigh an oiread sin scéalta faoi éachtaí na ridirí fáin is gur chaill sé a chiall, agus gur chinn sé ar dhul le ridireacht é féin, an domhan mór a thaisteal, mná uaisle a chosaint agus troid a chur ar arrachtaigh agus ar bhithiúnaigh. Is é "Sancho Panza" a leathbhádóir, fear atá chomh ciallmhar agus atá Don Quixote féin éigiallta, agus é ag baint an-suilt as eachtraí an "ridire" an chuid is mó den am.
As Gaeilge.
D'fhoilsigh an tAthair Peadar Ua Laoghaire leagan giorraithe Gaeilge den leabhar faoin teideal Don Cíochótae.
Léigh freisin.
Miguel de Cervantes: "Don Cíochotae". An tAthair Peadar Ó Laoghaire a d'aistrigh agus a ghiorraigh. Eagarthóir: Gabriel Rosenstock. Cló Thalbóid, Baile Átha Cliath 2001.
Scríbhneoirí Spáinneacha


Fenerbahçe Spor Kulübü.
Is club spóirt ó Iostanbúl sa Tuirc é Fenerbahçe Spor Kulübü. Bunaíodh an club i 1907. Imríonn an fhoireann pheile a cuid cluichí sa staid "Sükrü Saracoglu Stadı" (Waldstadion) (do 50,530) in Iostanbúl. Bhí an staid ina óstach do chluiche ceannais UEFA sa bhliain 2009.


33.
Ba bhliain bhisigh í an bhliain 33.


Otto von Bismarck.
Ba státaire Gearmánach é Otto von Bismarck (1 Aibreán, 1815 – 30 Iúil, 1898) ("Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, Fürst von Bismarck-Schönhausen, Herzog zu Lauenburg" as Gearmáinis), a bhí ina Phríomh-Aire ar an bPrúis (1862-1890) agus ar an nGearmáin (1871-1890) le linn aontú na Gearmáine.
Óige.
"Junker", nó mionuaisle Prúiseacha ab ea muintir Bismarck. Rugadh Otto i Schönhausen in aice le Stendal ar an 1 Aibreán 1815, agus tháinig sé i gcrann i Kniephof sa Phomaráin (lámh le Nowogard i bPolainn an lae inniu), nuair a tháinig a athair Ferdinand i seilbh eastát eile i ndiaidh bhás a sheanuncail. Bhí sé seacht mbliana d'aois, nuair a chinn a mháthair Wilhelmine ("née" Mencken) filleadh ar Bheirlín, agus thug sí Otto, an mac ba sine aici darbh ainm Bernhard, agus a hiníon Malwine léi.
D'fhreastail Otto ar an meánscoil úd "Gymnasium zum Grauen Kloster". Ansin, tháinig sé i dteagmháil le baill de rítheaghlach na Prúise, mar atá, muintir Hohenzollern.
Ina dhiaidh sin, rinne sé staidéar ar an dlí ar Ollscoil Georg August i nGöttingen. Bhí clú an liobrálachais ar an ollscoil. Le linn a staidéir ansin, bhí Otto óg ina bhall de Corps Hannovera, cumann mac léinn a chleachtadh pionsóireacht, agus ba mhinic a chonacthas an claíomh i lámh Otto.
Níos deireanaí, d'aistrigh sé go hOllscoil Friedrich Wilhelm i mBeirlín, áit ar bhain sé amach a chéim ollscoile sa bhliain 1835.
Ina dhiaidh sin, chuaigh sé i mbun oibre ina oifigeach cánach sa státseirbhís in Aachen. Ní raibh obair an státseirbhísigh ag éirí go rómhaith leis, áfach, nó bhí sé róthugtha do na cailíní agus don chearrbhachas.
Sa bhliain 1838, chuaigh sé sna saighdiúirí go ceann bliana. Chaith sé an chuid ba mhó den tréimhse i nGreifswald, áit a raibh deis aige eacnamaíocht talmhaíochta a fhoghlaim.
Sa bhliain 1839, fuair a mháthair bás. Ansin, shocraigh sé síos san eastát talmhaíochta le dul le feirmeoireacht. Thug seisean agus a dheartháir Bernhard aire don trí eastát a bhí ag a n-athair, mar atá, Kniephof, Jarchlin, agus Külz. Nuair a toghadh Bernhard ina bhall den "Landrat" (comhairle an chúige) sa bhliain 1841, fágadh Kniephof agus Külz faoi Otto, agus ba é Bernhard a fuair Jarchlin. Ba é an t-athair a bhí i mbun na dtailte i Schönhausen. Sa bhliain 1845, arís, cailleadh an t-athair, agus thit sé ar chrann Otto aire a thabhairt do sheilbh an teaghlaigh i Schönhausen féin.
Nuair a bhí Otto óg, bhí cáil an bhuachalla bháire air. Tháinig athrú air sin, áfach, nuair a chuir sé suim sa Chráifeachas, gluaiseacht dianchreidimh an Liútarachais. Is dócha gurbh i Johanna von Puttkamer (1824-1894) ba mhó a chuir sé spéis, cailín a bhí ina ball den ghluaiseacht seo, nó phós sé í sa bhliain 1847. D'éirigh leis an bpósadh go gleoite, agus rugadh triúr clainne dóibh, mar atá, Marie (1848-1926), Herbert (1849-1904) agus Wilhelm ("Bill", 1852-1901).
Tús sa Pholaitíocht.
Suíomh Schloß Schönhausen, áit bhreithe Otto von Bismarck, ar an 20 Iúil 2005. Leag rialtas Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine an mainéar sa bhliain 1958.
Sa bhliain 1845, toghadh ar Chomhairle Chúige ("Provinziallandtag") na Sacsaine é, a thagadh le chéile i Merseburg. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, cuireadh comhairlí na gcúigí Prúiseacha le chéile in aon pharlaimint amháin, an Chomhairle Aontaithe, agus ansin, bhí ridirí an chúige sásta é a vótáil isteach ansin mar ionadaí teachta.
Ba é an Rí Friedrich Wilhelm IV a bhunaigh an pharlaimint nua seo, nó bhí sé díreach ag iarraidh iarnróid a thógáil le tailte scaipthe na Prúise a cheangal dá chéile, agus leis na hiarnróid a mhaoiniú, chaithfeadh sé fiacha a tharraingt ar an stát. De réir an dlí, áfach, ní raibh cead aige an stát a chur i bhfiacha gan faomhadh a fháil ó na hEastáit. Mar sin, chuir sé gairm chruinnithe ar na hEastáit, agus sin mar a tháinig parlaimint aontaithe na Prúise ar an bhfód.
Ina bhall den Pharlaimint seo, bhí Bismarck ag tacú leis na Coimeádaigh, agus eisean ar an urlabhraí ab éifeachtaí a bhí ag an bhfaicsean seo sa chomhthionól. Ba iad na Liobrálaigh a bhí ina dtromlach mór ansin.
Sa bhliain 1848, phléasc Réabhlóid an Mhárta amach sa Ghearmáin. Bhain na cathanna baracáide an-stangadh as Bismarck, agus thacaigh sé go láidir leis an "status quo" agus leis an monarcacht.
Bhí sé chomh buartha faoin réabhlóid is gur áitigh sé ar na hoifigigh i mBeirlín agus i Magdeburg cogadh a chur ar na réabhlóidithe, ach ní raibh gar ann. Nuair a tháinig ionadaithe na stát Gearmánach le chéile sa Chomhthionól Náisiúnta i bhFrankfurt, agus iad ag éileamh aontú na Gearmáine in aon stát náisiúnta amháin, bhí Bismarck go mór mór in aghaidh an smaointe seo. Bhí sé ar duine acu siúd a chuir tús leis an "Neue Preussische Zeitung", nuachtán na gcoimeádach Críostaí, ar a dtugtaí "Nuachtán na Croise" ("Kreuzzeitung") go coitianta.
Cé nach raibh oiliúint an taidhleora ar Bismarck, cheap an Rí Friedrich Wilhelm é mar ambasadóir ar Chomhairle Cónaidhme na Gearmáine i bhFrankfurt é.
Ansin, bhí sé go tréan in aghaidh na hOstaire, nó theastaigh uaidh na stáit bheaga Ghearmánacha a aontú in aon chónaidhm faoin bPrúis, beag beann ar an Ostair. I ndiaidh na tréimhse a chaith sé i bhFrankfurt, bhí sé ina ambasadóir i gCathair Pheadair agus i bPáras.
iarracht a dhéanamh chun Bismarch a fheallmharú, 1866
I gCumhacht sa Phrúis.
Tháinig Wilhelm i gcomharbacht ar a dheartháir sa bhliain 1861. Bhí an rí nua, Wilhelm I, i gcomhrac le móramh Liobrálach an Landtag agus, i ndiaidh molta óna sheanchara Pietach Albrecht von Roon, an t-Aire Cosanta, d'iarr sé ar Bismarck freastal mar Phríomhaire air. Ní raibh Bismarck sásta an post a ghlacadh ach amháin go mbeadh lán-chumhacht ghnóthaí an rialtais aige agus níor thosaigh sé go dtí go raibh a théarmaí bainte amach aige ar an 23 Meán Fómhair 1862.
D’fhreastail Bismarck sa phost sin agus mar Aire Gnóthaí Eachtracha na Prúise beagnach gan stad ón lá sin go dtí 20 Márta 1890. Cé go raibh sé in oifig mar ionadaí pearsanta an rí agus cé go raibh cumhacht an reáchtála agus an chánachais ag an Landtag, rialaigh sé an ríocht beagnach ina aonar ar feadh ocht mbliain is fichead.
Aontú na Gearmáine.
Níorbh náisiúnaí ó dhúchas riamh é Bismarck agus chuir sé go láidir i gcoinne Chomhdháil Náisiúnta na Gearmáine le linn Réabhlóid 1848. Mar sin féin, d’aithin sé go raibh brú na staire ag atheagrú na hEorpa mar stáit náisiúnacha i lár an 19ú aois. Mar shampla, bhí an Iodáil aontaithe sa bhliain 1860 faoi chinnireacht Ríocht Phíodmant.
Spreag sé cogadh i gcoinne na Danmhairge sa bhliain 1864 chun sprid an náisiúnachais a tharraingt le chéile i measc na 39 saor-stáit na Gearmáine agus roinn An Phrúis agus An Ostair Diúcacht Schleswig-Holstein eatarthu ina dhiaidh.
Agus nuair a spreag Bismarck cogadh i gcoinne na Fraince sa bhliain 1870, throid gach stát eile sa Ghearmáin ar thaobh na Prúise. Tar éis bua tubaisteach a ghearradh ar Arm an Impire Napoleon III i gcath Sedan, d’fhógair prionsaí na Gearmáine Wilhelm I mar Impire na Gearmáine i bpálás Versailles ar an 18 Eanáir 1871.
I gCumhacht sa Ghearmáin.
Tháinig Comhnaidhm na Gearmáine Thuaidh i bhfeidhm i ndiaidh an chogaidh i gcoinne na h-Ostaire. Scríobh Bismarck bunreacht nua dó. Ba é sin bunús rialtais an impireacht nua. Mar sheansailéir (príomh-aire), ní raibh sé freagrach do Pharlaimint an "Reichstag," ach don impire féin. Agus ós rud é gurbh sa Phrúis a raibh cónaí ar mhóramh daonra an stáit, bhí seilbh ar an dá phost ba chumhachtaí sa Ghearmáin aige.
Cúrsaí eacnamaíochta.
Bhí Bismarck sásta stiúradh cúrsaí cosanta agus eacnamaíochta a ligean dá airí. Ar dtús, thaobhaigh sé leis na Liobrálaigh chun saorthrádáil a chosaint agus d’aontaíodh na córais airgid, thomhais, cánacha agus dlí a raibh i bhfeidhm sna stáit éagsúla roimhe sin.
von Loescher und Petsch, Berlin, 7 Márta 1877
Le linn na mblianta i ndiaidh lagair eacnamaíochta 1873, tháinig deireadh le réim na saorthrádála san Eoraip. Thosaigh Bismarck ag taobhú leis na Coimeádaigh chun talmhaíocht agus tionscal crua na Gearmáine a chosaint trí tháillí a leagan ar earraí iompórtáilte.
D’fhás cumhacht eacnamaíocht na Gearmáine go mór le linn a réimis.
Cúrsaí Inmheánacha.
Le linn réim na Liobrálach, chuaigh sé i gcomhrac leis an Eaglais Caitliceach (an "Kulturkampf") chun córas oideachais tuata a bhunú.Otto von Bismarck.Tháinig deireadh leis an gKulturkampf tar éis bás an Phápa Pius XI ar 7 Feabhra 1878. Ach, ós rud é go raibh ar thaobh na gCoimeádach ag an am sin, thosaigh sé ar achrann i gcoinne na Sóisialaigh. Agus chun tionchar an SPD, an Páirtí Sóisialta Daonlathach, a mhaolú, bhunaigh sé an chéad córas leasa sóisialacha ar domhain le pinsin agus árachas oibre, atá i bhfeidhm fós sa Ghearmáin.
Cúrsaí Eachtracha.
Choimeád Bismarck greim docht ar ghnóthaí eachtracha le linn a shaoil pholaitiúil uile. Ní raibh aon suim aige riamh sa choilíneachas. Nuair a thosaigh achrainn idir cumhachtaí Iarthar na hEorpa faoin Aifric agus idir An Rúis, An Tuirc agus An Ostair faoi Na Balcáin, ghlacadh leis mar idirghabhálaí macánta. Tháinig barr a réimis le linn Comhdháil Beirlín sa bhliain 1878 a chuir deireadh leis an gcogadh idir An Rúis agus An Tuirc.
Cé gur spreag sé trí chogadh chun An Ghearmáin a aontú, ba é síocháin na hEorpa a phríomhaidhm ina dhiaidh. Ar dtús, chuaigh sé i gcomhghuaillíocht leis An Ostair agus An Rúis ("Dreikaisersbund", Conradh na dTrí Impire) chun an "status quo" a chosaint in Oirthear na hEorpa ach, nuair a d’fhás an naimhdeas idir an mbeirt eile le linn conspóidí na mBalcán, b’éigean dó taobhú le Impireacht na Habsburg.
Briseadh as post.
D’éag Wilhelm I ar 9 Márta 1888 agus níor mhair a mhac Friedrich III ach trí mhí ina dhiaidh. Ba é garmhac Wilhelm I, Wilhelm II, a tháinig i gcomharbacht ar an 15 Meitheamh agus é gan ach 28 bliain d’aois ag an am.
Bhí tuairimí éagsúla ag an impire nua faoin nGearmáin agus ní raibh sé sásta ligean le Bismarck rialú gan éinne eile ag cur isteach air. D’éirigh easaontas idir an mbeirt, go mór mór i gcúrsaí eachtracha, agus ní raibh aon foighne ag Wilhelm le polasaithe cúramacha an tseansailéara.
Tharla an achrann deireanach eatarthu faoi molta reachtaíochta Bismarck in aghaidh an tsóisialachais. D’éirigh sé as oifig ar an 20 Márta 1890.
Thréigh Bismarck Beirlín agus chuir sé faoi ina eastáit i Varzin (anois Warcino na Polainne). I ndiaidh bás a bhean sa bhliain 1894, d’aistrigh sé a áit cónaithe go dtí eastáit eile leis i bhFriedrichsruh, lámh le Hamburg, áit inar fuair sé féin bás ar an 30 Iúil 1898.
Tagairtí.
von Bismarck, Otto
von Bismarck, Otto
von Bismarck, Otto


Gás na Coiribe.
Is gáscheantar é Gás na Coiribe a luíonn siar ó thuaidh de chósta na hÉireann, timpeall 80km ó Cheann Iorrais i gCo. Mhaigh Eo. Tugtar "Tionscanamh Ghás Aiceanta na Coiribe" ar an tionscnamh scaití. Meastar go dtéann stair an gháis siar 250 milliún bliain go dtí an t-am ar leag na haibhneacha síos an ghaineamh as a d'freascair an gás i riocht a chruthaithe.
Fuair comhlacht darb ainm Enterprise Oil ceadúnas taiscéalaithe don fharraige siar ó thuaidh d'Éirinn i 1993. Sa bhliain 1996 tháinig siad ar Mhaigh Gháis Aiceanta na Coiribe agus ina dhiaidh sin, fuair an comhlacht ilnáisiúnta Shell, Statoil agus Marathon Oil sealúchas ar Enterprise Oil sa bhliain 2002. Dúirt stiúrtheoir Statoil nach raibh tír ar bith eile a bhfuil chomh fial do na comhlachtaí gáis atá Poblacht na hÉireann, mar gheall ar na dlíthe a thabhhairt Ray Burke isteach sna 1980í, nuair a raibh sé Aire Fuinneamh san rialtas Fianna Fáil a bhí ann. Chuaigh Burke go priosún ar feadh sé mhí i 2005, agus beidh an Binse Breithimh Mahon ag fiosrú é mar gheall ar alt a bhí san Irish Times i 1997, go bhfuair sé breabanna ó Rennicks Teo.. Tá Rennicks ceangailte le Tony O'Reilly, fear a bhfuair alán ceadúnais taisceálaithe ón rialtais Fianna Fáil sna 1980í.
I 1997, bhí an chéad tobar meastacháin tochailte. Cinneadh go raibh toirt inchumasach agus inluachta inti i dtéarmaí trachtála agus cuireadh tús leis an bpróiséas le ceadaithe pleanála agus reachtúla a fháil.
Chinn Shell ar lárionad próiseála a thógáil ar an dtír, le nasc faoi ard-bhrú idir an gáscheantar is an scaglann. Chuaigh Cúigear Ros Dumhach chun príosúin ionas gur dhiúltaigh siad cead do Shell a gcuid talún a thrasnú leis an bpíbline seo. Cuireadh feachtas Shell chun Sáile ar bun chun tacú leis an fir, agus in aghaidh pleanaí Enterprise Oil. Tá alán fearg ag daoine ag na tearmaí an-fial a bhfuair na comhlachtaí, mar shampla, mar beidh siad abáilte na costaí taisceálaithe agus foirgneamh a dhíscríobh in aghaidh cáin, chaithfeadh an rialtas na costaí sin a íocadh.


Liguria.
Is réigiún in iarthuaisceart na hIodáile é Liguria. Tá thart ar 1,610,000 duine ina gcónaí sa réigiún (2010). Is é Genova an phríomhchathair, agus tá achar de thimpeall 5,420 km² aici.


Genova.
Is cathair agus port í Genova, lonnaithe in iarthuaisceart na hIodáile. Is í príomhchathair réigiún Liguria í freisin.


John Wayne.
Ba aisteoir Meiriceánach é John Wayne (26 Bealtaine, 1907 – 11 Meitheamh, 1979), a rugadh faoin ainm Marion Robert Morrison. Thosaigh sé ag aisteoireacht i scannáin gan focail sna 1920í agus ba laoch na scannán é ó na 1940í go dtí na 1970í. Bhí aithne air mar gheall ar a chuid rólanna i scannáin bhuachaillí bó agus faoin Dara Cogadh Domhanda.
Scannáin roghnaithe.
Wayne, John
Wayne, John
Wayne, John


The Green Berets (Scannán).
Is scannán ó 1968 é The Green Berets. Is iad John Wayne, David Janssen agus Jim Hutton na príomhaisteoirí sa scannán seo faoi stiúir Ray Kellogg agus John Wayne. Roghnaíonn an Coirnéal Mike Kirby dhá fhoireann Green Berets do mhisean i Vítneam Theas (le linn Dhara Cogadh na hInde-Síne). Bíonn orthu ar dtús campa a chosaint ón namhaid atá ag déanamh iarracht seilbh a ghlacadh air agus an dara misean a bhíonn acu ná Ginearál as Tuaisceart Vítneam a fhuadach.


Homer Simpson.
Is é Homer Jay Simpson ceann de na príomhcharachtair sa sraith teilifíse bheoite cáiliúil "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta. Baineann sé le saol teaghlaigh Mheiriceánaigh a bhfuil cónaí orthu i Springfield, baile sna Stáit Aontaithe.
Rugadh agus tógadh Homer i mbaile Springfield, áit a bhfuil cónaí air fós in éineacht lena bhean Marge agus a dtriúr páistí, Bart, Lisa agus Maggie. Is mac le hAbe agus Mona Simpson é Homer. Tá leasdeartháir aige darb ainm Herb agus leasdeirfiúr chomh maith, an toradh ar chaidreamh idir a athair is bean Sasanach a casadh ar Abe agus é ar stáisiún i Sasana le linn an Dara Cogadh Domhanda. Níl sé soiléir cén aois é Homer, ach de réir cosúlachta, rugadh sa mbliain 1956 é.
Oibríonn sé mar chigire sábháilteachta i gCumhachtstáisiún Núicléach Springfield. Ach caitheann sé an chuid is mó dá chuid ama ina chodladh nó ag ithe taoschnónna. Taobh amuigh den obair caitheann sé go leor ama i dteach tábhairne Moe. San áit sin, is maith le Homer cúpla pionta Duff a chaitheamh siar in éineacht lena chairde, Barney Gumble, Lenny agus Carl.
Tá cuma áirithe ar na carachtair – tá craiceann buí orthu agus súile móra acu agus ceithre mhéar ar a lámha. Tá go leor tréithe diúltacha ag baint le Homer chomh maith. Léirítear é mar fhear gáirsiúil, gan mórán oideachais, a itheann agus a ólann an iomarca. Tá sé maol, ramhar, amaideach, leisciúil agus mí-fhoighdeach. Tá achar airde an-ghearr aige chomh maith a chomhlánaíonn an paisean a bhíonn aige do caitheamh aimsire éagsúla. Ach, amanna, éiríonn le Homer an taobh is fearr dá phearsantacht a thaispeáint – is féidir leis a bheith solúbtha, cumasach agus díograiseach.
Is fear céile agus athair carthanach é Homer agus sna blianta ó taispeánadh "The Simpsons" ar dtús tá pearsantacht Homer tar éis fás agus is carachtair cáiliúil é anois agus réalta den chultúr Meiriceánach.


Bunreacht na hÉireann.
Is éard atá i gceist le Bunreacht na hÉireann ná bundlíthe na hÉireann. Bunaíodh an stát ina dhaonlathas ionadaíochta nuair a glacadh an bunreacht tar éis reifrinn ar 1 Iúil 1937. Tháinig sé i bhfeidhm ar 29 Nollaig 1937, agus ní ceadmhach é a athrú arís ach amháin trí reifreann eile ina mbeidh cead vótála ag gach saoránach de chuid na hÉireann. Ní ceadmhach aon dlí a rith sa tír nach dtagann leis an mBunreacht. Tháinig an Bunreacht atá ann faoi láthair i gcomharbacht ar Bhunreacht Saorstát Éireann a tháinig i bhfeidhm sa bhliain 1922.
Cúlra.
Ba é Éamon de Valera an duine ba mhó a bhí freagrach as an mbunreacht. Ba é Mícheál Ó Gríobhtha a scríobh an leagan Gaeilge le tacaíocht ó Risteárd Ó Foghludha, agus ba é John Hearne a rinne an leagan Béarla. Rith Dáil Éireann an bunreacht ar an 14 Meitheamh 1937, agus ar an gcéad lá de mhí Iúil, cuireadh faoi bhráid mhuintir na hÉireann i reifreann é. Ba iad Fianna Fáil agus na poblachtánaigh eile ba mhó a thacaigh leis an mBunreacht.
Forálacha.
Tá seasamh na Gaeilge leagtha amach in Airteagal 8 de Bhunreacht na hÉireann;
8.1 Ós í an Ghaeilge an teanga náisiúnta is í an phríomhtheanga oifigiúil í.
8.2 Glactar leis an Sacs-Bhéarla mar theanga oifigiúil eile.
8.3 Ach féadfar socrú a dhéanamh le dlí d'fhonn ceachtar den dá theanga sin a bheith ina haonteanga le haghaidh aon ghnó nó gnóthaí oifigiúla ar fud an Stáit ar fad nó in aon chuid de.
Bhí stádas na Gaeilge faoin mBunreacht á scagadh in imeacht na mblianta sna Cúirteanna, mar shampla;
Seasamh na Gaeilge.
"None of the organs of the State, legislative, executive or judicial may derogate from the pre-eminent status of the Irish language as the national language of the State without offending against the Constitutional position…"
(Tag: Ó Foghludha -v-McClean (1934) IR469).
"Tabharfar fé ndeara go mbronntar ardú céime ar an Ghaeilge i mBunreacht na hÉireann, thar mar a bhí aici sa chéad Bhunreacht, nó luaitear don chéad uair í mar "phríomhtheanga oifigiúil". Ag an am gcéanna is leithne an rogha a tugtar don Oireachtas tús caidhne a thabhairt do theanga amháin thar an teanga eile do réir dlí sa mhéid a bhaineann le cúrsaí oifigiúla i gcearn ar bith den tír. Go dtí go mbaineann an tOireachtas feidhm as an gcomhacht san a bronntar air fé fhorálacha an Bhunreachta ní fuláir glacadh leis i gcónaí gurb' í an Ghaeilge an phríomhtheanga oifigiúil, agus go bhfuil sé de phribhléid ag an saoránach éileamh go mbainfí feidhm aisti nuair a bhíonn gnóthaí oifigiúla le riaradh san Stát."(Tag: An Stát (Mac Fhearraigh) v Mac Gamhna – (1983) T.É.T.S 29)
Ó Murchú –v- Cláraitheoir na gCuideachtaí agus an tAire Tionscail agus Tráchtála [1988] I.R.S.R (1980-1998)42)
"Is é mo thuairimse nach féidir an Ghaeilge arb í an teanga náisiúnta í agus, san am céanna arb í príomhtheanga oifigiúil an Stáit í, a eisiamh (ar a laghad in éagmuis dlí den chineál a shamhlaítear le hAirteagal 8.3) ó aon chuid de dhioscúrsa poiblí an náisiúin nó ó aon ghnó oifigiúil de chuid an Stáit ná de chuid aon cheann dá bhaill. Ná ní féidir caitheamh léi sna comhthéacsanna seo ar shlí ar bith nach bhfuil chomh fabhrach leis an tslí a gcaitear leis an dara teanga oifigiúil. Ná ní féidir iad siúd atá inniúil agus ar mian leo í a úsáid chun iad féin a chur in iúl nó chun cumarsáide, a chosc nó a fhágáil faoi mhíbhuntáiste agus iad á dhéanamh sin in aon chomhthéacs náisiúnta nó oifigiúil." (Tag: Hardiman, Brmh. - Athbhreithniú Breithiúna - An Chúirt Uachtarach Tag: Ó Beoláin V Fahy [2001] 2 I.R. 279.)


Eircom.
Is é eircom Group plc an oibreoir theileachumarsáide is mó in Éirinn.


Téamh domhanda.
Meánteocht an domhain ag méadú idir 1900 agus 2004.
Is é an téamh domhanda an fás atá le feiceáil i meánteocht an Domhain leis na blianta.
Ó 1970 ar aghaidh ardaíodh meánteocht an Domhain (an t-aer, an talamh, is an fharraige) timpeall 1 °C. I 12 bhliain den 13 bhliain 1998-2009 bhí an mheánteocht níos mó ná riamh ó tosaíodh ar dhéanamh taifead. Ciallaíonn sé seo go bhfuil an Domhan ina iomláine ag fáil níos mó fuinneamh téite ón nGrian ná mar atá sé ag cailliúint trí aisradaíocht amach sa spás. Is de bharr athrú san iarmhairt cheaptha teasa ag an atmaisféar an téamh seo. Thar roinnt mílte bliain bhí cothromaíocht idir an méid teasa a ghabh an t-atmaisféar agus an méid a aisradaíodh gach bliain. Ach anois, mar thoradh ar bhreis dé-ocsaíd charbóin is meatáin (gáis cheaptha teasa) a bheith á sceitheadh san atmaisféar ag daoine, tá an tseanchothromaíocht idir ionchur is aschur teasfhuinnimh á cur as a riocht, agus an suaitheadh ag méadú in aghaidh na bliana. Faoi 2050 beidh an mheánteocht ardaithe 1 °C eile ar a laghad, agus tá saineolaithe ann a bhfuil eagla orthu go mb'fhéidir go mbeidh an t-ardú chomh mór le 5-6 °C. Is baol go mbeidh torthaí cinniúnacha ar athrú mar sin: suaithfear an aimsir is an aeráid go mór ar fud an Domhain. Beidh aimsir thaomach ann go minic, mar shampla cuaranfaí, tuilte is triomaigh. Beidh na milliúin daoine ruaigthe as réigiúin ísle na hÁise ag cuaranfaí trópaiceacha. Is baol go leathnóidh na gaineamhlaigh san Afraic, an Áise, an Astráil agus Meiriceá. Leáfar cuid mhaith de na hoighearshruthanna is na hoighearchaidhpeanna ar fud an Domhain, ardófar leibhéal na farraige dá bharr agus de thoradh forbartha teirmí, agus báfar cuid mhaith réigiún íseal atá plódaithe le daoine. Is baol go n-asáiteofar daonraí ollmhóra. Meastar go mbeidh galair thrópaiceacha atá measartha anois, ar nós na maláire, forleathan sa Domhan. Is deacair na torthaí sóisialta is polaitiúla uile a shamhlú, ach is féidir go mbeidh siad millteanach.


Gual.
Breosla iontaiseach is ea an gual, a tógtar suas ón talamh i bpróiseas le hainm mianadóireacht guail. Tá dath dubh nó dúdhonn ar den chuid is mó, agus is iad carbón agus sulfar na dúile is mó atá ann.
Baineadh an-úsáid as ghual ar dtús i rith na Réabhlóid Thionsclaíoch, agus is breosla tábhachtach é fós sa lá atá inniu ann. Úsáidtear gual freisin chun leictreachas a ghineadh, agus i dtáirgeacht iarnmhian.


Baile Bhlainséir.
Is bruachbhaile Baile Átha Cliath é Baile Bhlainséir ("Blanchardstown" as Béarla) in iarthar Átha Cliath. Tá Institiúd Teicneolaíochta suite ann.
Tá an lárionad siopadóireachta suite ann - Lárionad Siopadóireachta Bhaile Bhlainséir - an ceann is mó in Éirinn. Bunaíodh i 1996 é.


Futbol Club Barcelona 2005-2006.
Traenálaí: 20px Frank Rijkaard


Domhnach Míde.
An séipéal Caitliceach i nDomhnach Míde
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Domhnach Míde (Béarla: "Donaghmede"), baile nua ó Baile Dubhghaill.


Glas Naíon.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Glas Naíon.


Baile Munna.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Baile Munna.


Ré na Fionnachtana.
Tugtar Ré na Taiscéalaíochta ar an tréimhse ón chéad leath den chúigiú haois déag go dtí an chéad leath den tseachtú haois déag. Sa tréimhse seo, bhí longa na hEorpa ag taisteal timpeall an domhain ar lorg bealaí agus páirtnéirí nua trádála leis an gcaipitlíochas a choinneáil ag imeacht san Eoraip. Agus an obair idir lámhaibh acu, casadh náisiúin nua ar na hEorpaigh, agus mhapáil siad tíortha nach raibh siad eolach orthu roimhe sin. I measc thaiscéalaithe móra na linne, ní mór na hainmneacha seo leanas a lua: Críostóir Colóim, Vasco da Gama, Pedro Álvares Cabral, John Cabot, Yermak Timofeyevich, Juan Ponce de León, Bartolomeu Dias, Fernão de Magalhães, Willem Barentsz, Abel Tasman, Jacques Cartier, Samuel de Champlain, Willem Jansz, agus an Captaen James Cook.
Ní fhéadfaí na turasanna taiscéalaíochta a dhéanamh ná na fionnachtana a dhéanamh in uireasa na nuálacha teicneolaíochta agus smaointeachais a fáisceadh as an Renaissance. Bhí forbairt mhór déanta ar an léarscáilíocht, ar an loingseoireacht, ar na hairm thine agus ar an longcheártaíocht. Theastaigh óna lán daoine bealach a aimsiú ó Iarthar na hEorpa go dtí an Áise. Ansin, forbraíodh longa de chineálacha nua, an carrac agus an carbhal, san Ibéir. Tháinig na haireagáin seo ar an bhfód de thoradh na teagmhála idir dearthaí Eorpacha na Meánaoiseanna agus na cineálacha long a bhí ag na hArabaigh. Roimh na carracaí agus na carabhail, ní raibh longa ann a d'fhéadfadh seoltóireacht a dhéanamh thar an Atlantach go sábháilte.
Taiscéalaíocht ar Tír.
Sular thosaigh Ré na Fionnachtana, bhí taiscéalaithe Eorpacha ann a thrasnaigh an Eoráise faoi dheireadh na Meánaoiseanna. Cé gur bhagair na Mongólaigh ródach agus éirleach ar an Eoraip, b'iad ba mhó a nasc an Eoráise le chéile, agus an gréasán de bhealaí móra agus línte cumarsáide a chruthaigh siad ag síneadh ón Meán-Oirthear go dtí an tSín féin. Ghlac Eorpaigh áirithe buntáiste ar na bealaí seo le turas a thabhairt ar thíortha an Oirthir, Iodálaigh ba mhó, ó b'iad na cathairstáit Iodálacha a bhí i gceannas ar an tradáil idir an Eoraip agus an Meán-Oirthear. An caidreamh dlúth a bhí acu le hOirthear na Meánmhuire, chothaigh sé fiosracht ina measc, ar chúiseanna tráchtála freisin, i leith an Oirthir. Thairis sin, theastaigh ón bPápa iompaithigh nua a fháil sna tíortha coimhthíocha, sin nó teacht i dteagmháil le Seán Sagart, an rí a raibh na scéalta móra á n-insint faoi.
Bhí Giovanni de Plano Carpini ar an chéad taistealaí den chineál seo. Thug sé turas ar an Mongóil sna blianta 1244-1247. Chuala an saol ar fad iomrá ar thuras Marco Polo, áfach. Thaistil seisean an Cian-Oirthear sna blianta 1271-1295. Chuir sé a chuid eachtraí i míotar, agus chuaigh an scéal ar fud na hEorpa.
Thóg sé tamall ama sular thosaigh torthaí na dturasanna seo ag imirt a dtionchair ar shaol na hEorpa. Thit an tóin as Impireacht na Mongólach go gairid i ndiaidh di teacht ar an bhfód, agus d'éirigh bealach mór an Oirthir ní ba dainséaraí arís. Sa cheathrú haois déag, rinne an Phlá Mhór praiseach den tradáil agus den chaidreamh idirnáisiúnta go léir. Bhí an bealach tíre rófhada agus ró-aistreánach le tráchtáil éadálach a cheadú, agus bhí sé faoi shúil na Muslamach, a raibh cogaí móra curtha acu ar na hEorpaigh, ionas nach raibh mórán muiníne acu siúd astu, ná a mhalairt. Ansin, tháinig Impireacht nua Ioslamach ar an bhfód, is é sin, an Impireacht Otamánach, agus í meáite ar ghabháltais a dhéanamh, rud a bhain tuilleadh de sheansanna tradála na nEorpach san Oirthear.
Bhí iarrachtaí den chineál chéanna ar siúl sa tSín freisin. Sna blianta 1405-1433, thug loingeas an aimiréil mhóir Shínigh, Zheng He, seacht dturas ar fud an Aigéin Indiaigh. Níor thosaigh an tSín ag bunú coilíneachtaí impiriúla sna tíortha cúil, áfach, agus mar sin, ní raibh impireacht dhomhanda ag na Sínigh riamh.
An Phortaingéil ag cromadh ar an taiscéalaíocht.
Nuair a tháinig an chéad charrac agus an chéad charabhal in úsáid, thosaigh na hEorpaigh ag caint ar iontais an Chian-Oirthir arís. Níl na saineolaithe féin ar aon fhocal, áfach, cén fáth, i ndiaidh an iomláin, ar thosaigh an taiscéalaíocht, dháiríre. Creideann na monataraithe, thar aon dream eile, gurbh é an géar-easnamh óir agus airgid ghil a shocraigh an scéal. Bhí córas eacnamaíoch na hEorpa ag brath ar an ór agus ar an airgead geal, ach nuair nach raibh an buillean ar fáil sách flúirseach, d'fhan cuid mhór de na tíortha Eorpacha in abar leis an ngéarchéim eacnamaíoch. Cúis eile ab ea go raibh Críostaithe Leathinis na hIbéire sáite i síorchogaíocht leis na Muslamaigh leis na céadta bliain. Bhí Críostaithe na hIbéire géarbharúlach nach dtiocfaidís slán as sin ach a bheith ábalta cliathán na stát Muslamach i dTuaisceart na hAfraice a scoitheadh. San am céanna, bhí go leor foghlamtha ag na hIbéaraigh óna gcuid comharsana Arabacha. Bhí an carrac agus an carbhal feistithe leis an seol laidineach, aireagán Arabach a rinne na longa ní b'fhusa le stiúradh. Rud eile fós, b'ó na hArabaigh a fuair na hEorpaigh an chéad radharc ar thorthaí na sean-tíreolaithe Gréagacha le fada, agus ansin, tháinig tuiscint nua acu ar chosúlacht na hAfraice agus na hÁise.
B'é an Prionsa Annraoi Loingseoir a chuir tús leis an chéad mhórbhabhta taiscéalaíochta sa Phortaingéil. Tháinig na mairneálaigh Phortaingéalacha ar Oileáin Madeira sa bhliain 1419, agus sa bhliain 1427, casadh Oileáin Azores orthu. Iompaíodh an dá oileánra seo ina gcoilíneachtaí Portaingéalacha. B'é cósta thiar na hAfraice an chloch ba mhó ar phaidrín Annraoi, áfach. Leis na cianta cairbreacha, ní fhéadfá tradáil a dhéanamh le hIarthar na hAfraice ach turas a dhéanamh trasna na Sahára. B'é oighear an scéil sin go raibh na bealaí tríd an tSahára faoi smacht na stát Muslamacha i dTuaisceart na hAfraice, arbh iad seanchéilí iomaíochta na Portaingéile iad. Bhí na Portaingéalaigh ag iarraidh teacht timpeall na Muslamach agus a gcuid tradála a dhéanamh bealach na farraige. Bhí siad dóchasach, freisin, go bhfaighfeadh siad stáit Chríostaí taobh theas den tSahára, stáit a bheadh ina gcomhghuaillithe acu in éadan na Muslamach. Bhí na loingseoirí Portaingéalacha in ann teacht ar aghaidh beag ar bheag, agus iad ag ascnamh cupla míle ó dheas in aghaidh na bliana. Sa bhliain 1434, tháinig siad thart le Rinn Bojador. Roimh imeacht an chéad scór bliain eile, bhí tradáil bheoga óir agus sclábhaithe ar obair ag na Portaingéalaigh leis na críocha san áit a bhfuil an tSeineagáil inniu. Bhí na cúrsaí ag dul ar aghaidh go sciobtha, nó tógadh daingin tradála in Elmina, agus thosaigh São Tomé e Príncipe ag táirgiú siúcra roimh aon choilíneacht eile. Sa bhliain 1482, chuaigh fórsa sluaíochta faoi cheannas Diogo Cão i dteagmháil le Ríocht an Chongó. Tháinig an briseadh mór sa bhliain 1487, nuair a sheol Bartolomeu Dias timpeall Cheann an Dóchais, ar ar bhaist sé an t-ainm sin, freisin. Ansin, thaispeáin sé go raibh sé indéanta an tAigéan Indiach a bhaint amach an bealach seo. Sa bhliain 1498, chuir Vasco da Gama beart leis an mbriathar, nuair a shroich sé an India.
Gabháltas Eorpach ar Mheiriceá.
Bhí an Chaistíl, céile iomaíochta na Portaingéile, sách mall ag cromadh ar an taiscéalaíocht, agus níor thosaigh na mairnéalaigh Chaistíleacha ag éirí inchomórtais leis na Portaingéalaigh roimh an leath dheiridh den chúigiú haois déag. B'iad na hOileáin Chanáracha an chéad chnámh spairne idir an dá thír, agus b'iad na Caistíligh a ghabh iad sa deireadh. Níor dhírigh an Chaistíl, nó an Spáinn, i gceart ar chúrsaí an choilíneachais agus na taiscéalaíochta sula raibh Leathinis na hIbéire athghafa ó na Muslamaigh ina hiomláine, agus an Chaistíl agus an Aragóin nasctha le chéile. Sa bhliain 1492 fuair an dá thír an ceann ab fhearr ar ríocht Muslamach Ghranada, agus ansin, chinn an lánúin ríoga sluaíocht Chríostóir Colambas a mhaoiniú, le súil is go n-éireodh le Colambas an Áise a shroicheadh beag beann ar na Portaingéalaigh. B'amhlaidh go raibh smacht ag na Portaingéalaigh anois ar an mbealach go dtí an Áise timpeall na hAfraice, agus ní ligfidís siúd d'aon duine an bealach sin a úsáid gan deachú éigin a ghearradh air.
Níor bhain Colambas an Áise amach. Tháinig sé trasna ar rud ab fhearr ná sin, is é sin, an tOileán Úr, Meiriceá. Sa bhliain 1500, chuaigh an loingseoir Portaingéalach i dtír in áit eile san Oileán Úr, an Bhrasaíl. Anois, bhí sé tábhachtach limistéir chumhachta an dá ríocht Ibéaracha a shainiú agus críochadóireacht a dhéanamh eatarthu. B'é an Pápa a shocraigh an scéal sin, nó rinne sé idirghabháil idir an Spáinn agus an Phortaingéil, agus dá thoradh sin, shínigh na Spáinnigh agus na Portaingéalaigh conradh le chéile, Conradh Tordesillas. D'fhág an Conradh an Afraic, an Áise agus cuid bheag de Mheiriceá Theas - an chuid ab fhaide soir de Bhrasaíl an lae inniu - ag na Portaingéalaigh, agus bronnadh an chuid ba mhó de Mheiriceá ar na Spáinnigh. Ar ndóigh, ní raibh a fhios ag aon duine go fóill an chuid ba mhó de na críocha seo a bheith ann ar aon nós. Go bunúsach, rith líne Tordesillas aduaidh ó theas, 370 léag (1550 ciliméadar) siar ó Oileáin Cabo Verde.
I dtús báire, bhí Colóim agus na taiscéalaithe Spáinneacha sách míshásta leis na gabháltais a rinne siad. Murab ionann agus an Afraic agus an Áise, ní raibh mórán tráchtearraí le fáil sna hoileáin Chairibeacha. Mar sin, b'fhearr leo na hoileáin a thabhairt chun míntíreachais agus a choilíniú. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh na Spáinnigh ag taiscéaladh na hilchríche Meiriceánaí féin, agus b'ansin a fuair siad luach a saothair, flúirse mhillteanach óir. I Meiriceá, thuaidh agus theas, casadh ar na Spáinnigh impireachtaí a bhí chomh mór, chomh saibhir i ndaonra agus na himpireachtaí san Eoraip féin. Mar sin féin, bhí baiclí beaga de "chonquistadores" Spáinneacha ábalta na himpireachtaí seo a chloí. Is minic, áfach, a fuair siad cuidiú agus cabhair ó shluaite móra de chomhghuaillithe bundúchasacha, go háirithe ó threibheacha a bhí á dtroid nó á gcoinneáil faoi dhaorsmacht ag na himpireachtaí. B'iad na himpireachtaí ba nótáilte den chineál seo ná Impireacht na nAstacach san áit a bhfuil Meicsiceo inniu, agus Impireacht na nInceach, nó Tawantinsuyu, Tír na gCeithre gCeathrún, san áit a bhfuil Peiriú agus Eacuadór inniu. B'é Hernán Cortés a d'fhorghabh Ríocht na nAstacach sa bhliain 1521, agus b'é Francisco Pizarro a bhí i gceannas ar na Spáinnigh a rinne gabháltas ar Tawantinsuyu. I ndiaidh an ghabháltais, rinne galair na hEorpa sléacht mór ar an daonra áitiúil. I gcás amháin ar a laghad, chuidigh galar den chineál sin leis na hEorpaigh sular bhain siad an áit amach iad féin. Nó dealraíonn sé gur mharaigh an bholgach Huayna Capac, impire na nInceach, go gairid roimh theacht Pizarro. Nuair a shroich na Spáinnigh an impireacht, bhí beirt mhac Huayna Capac, Atahualpa agus Huascar, sáite i gcogadh cathartha in aghaidh a chéile, rud a d'fhág an stát chomh lag is nach raibh seasamh ann in aghaidh scéimeanna na Spáinneach. Dá mb'é Huayna Capac agus an impireacht aontaithe a chasfaí ar Pizarro, bheadh cuma eile ar fad ar stair Mheiriceá Theas, is féidir.
Nuair a bhí forlámhas na Spáinne curtha i bhfeidhm ar na himpireachtaí seo, b'iad an t-or agus an t-airgead geal na clocha ba mhó ar phaidrín na Spáinneach, idir mhianadóireacht agus easpórtáil. Na deilbhíní iontacha óir nó airgid a bhí saoirsithe ag na healaíontóirí bundúchasacha, chuaigh siad ar fad sa slige, agus rinneadh barraí miotail díobh.
Sa bhliain 1519, an bhliain chéanna a ndeachaigh arm Cortez i dtír i Meicsiceó, bhronn coróin na Spáinne luach a thurais ar Fernão de Magalhães ón bPortaingéil. B'é an cuspóir a bhí leis an turas seo ná seoladh siar le bealach nua farraige go dtí Oileáin na Spíosraí a aimsiú agus cuid na Spáinne a dhéanamh díobh. Bhí rath as cuimse ar an turas áirithe seo, nó b'é an chéad turas timpeall an Domhain é.
Imeacht na Monaplachta Portaingéalaí.
Léarscáil Cantino, a thaispeánann na críocha a bhí faighte ag na Portaingéalaigh agus ag na Spáinnigh. Léarscáil rúnda a bhí ann—ainmníodh é i ndiaidh an taidhleoir Iodálach a smuigleáil é sa bhliain 1502 go dtí an Iodáil agus an saol mór.
Cé go raibh na Spáinnigh ag éirí bagrach mar chéilí iomaíochta, níor lagaigh ar na Portaingéalaigh ar aon nós i gcúrsaí na taiscéalaíochta agus na coilínitheoireachta. B'iadsan an chéad dream Iartharach a tháinig a fhad leis an tSeapáin agus a bhí ábalta tradáil a dhéanamh leis an tír sin. Nuair a bhí an Rí Manuel a hAon ag rialú na Portaingéile, chrom na Portaingéalaigh ar mhodh nua oibre lena ngreim a choinneáil ar na tíortha a raibh éileamh acu orthu. Thóg siad sraith de dhúnta daingne a cheadaigh dóibh smacht a choinneáil ar bhealaí tábhachtacha tradála an Oirthir ar fad. Mar sin, bhunaigh siad dúnta agus coilíneachtaí ar Chósta an Óir, i Luanda, Mósaimbíc, Zanzibar, Mombasa, Socotra, Ormuz, Calcúta, Goa, Bombay, Malaca, Macau, agus Timor. Bhí na Portaingéalaigh ag rialú na Brasaíle chomh maith, a bhí aimsithe ag Pedro Álvares Cabral sa bhliain 1500. De réir Chonradh Tordesillas, bhí na Portaingéalaigh i dteideal na Brasaíle ar fad, dar leis an bPápa ar a laghad.
Fuair na Portaingéalaigh deacair a n-impireacht a fhairsingiú isteach i ndoimhneacht na hilchríche, agus b'fhearr leo fanacht cois farraige. Thar na blianta, tháinig chun solais go raibh an Phortaingéil róbheag, mar thír, lena leithéid de mhórfhiontar a bhainistiú. Na dúnta Portaingéalacha ar fud an domhain, bhí siad i síor-anás daoine agus trealaimh. Ní raibh an Phortaingéil in ann dul in iomaíocht leis na cumhachtaí ní ba láidre a bhí ag cúngú isteach ar a cuid gabháltaisí. Mar sin, bhí port na monaplachta Portaingéalaí seinnte i stair na tradála Oirthearaí. B'iad na taiscéalaithe Ollannacha, Francacha agus Sasanacha a chuir deireadh leis, ó ba chuma leosan faoin dóigh a raibh an domhan roinnte ag an bPápa. Sa bhliain 1580, tháinig Pilib a Dó, rí na Spáinne, i gcomharbas ar Sebastião, rí na Portaingéile, a fuair bás gan ríchomharba a fhágáil ina dhiaidh. Mar sin, tháinig Impireachtaí na Portaingéile agus na Spáinne le chéile faoi aon choróin amhán. An chomhimpireacht a tháinig ar an bhfód mar sin, bhí sí chomh mór is nárbh fhéidir a leithéid a choinneáil le chéile gan na cumhachtaí eile a bheith ag tabhairt a dúshláin. Le maolú ar dheacrachtaí den chineál sin, tugadh cuid de na tailte Portaingéalacha suas. Mar shampla, nuair a phós Séarlas a Dó, rí Shasana, an banphrionsa Portaingéalach Catarina Henriqueta de Bragança, fuair sé Bombay mar chuid den spré a bhí ag dul leis an mbanphrionsa. Choinnigh an Phortaingéil an chuid dá coilíneachtaí a bhí faoi smacht dian aici, go háirithe Macau, Timor Thoir, Goa, Angola, Mósaimbic, agus an Bhrasaíl. D'fhéach na hOllannaigh leis an mBrasaíl a shealbhú, agus tráth, bhí leath na tíre forghafa acu, ach b'éigean dóibh bailiú leo sa deireadh.
Tuaisceart na hEorpa ag cur a ladair sa scéal.
Níor thug na náisiúin taobh amuigh de Leathinis na hIbéire aird ar bith ar Chonradh Tordesillas. Bhí a dtraidisiún mairnéalachta féin ag an bhFrainc, ag an Ísiltír agus ag Sasana, agus cé go ndearna na Spáinnigh agus na Portaingéalaigh a ndicheall leis na teicneolaíochtaí nua agus na mapaí a choinneáil acu féin, ní raibh siad i bhfad ag teacht a fhad leis na tíortha eile.
B'é an tIodálach Giovanni Cabotto, a bhaist John Cabot air féin as Béarla, a bhí i gceannas ar an chéad sluaíocht fionnachtana de chuid na Sasanach. Ina dhiaidh sin, chuaigh a lán misiún eile ón bhFrainc agus ó Shasana go dtí an tOileán Úr le haithne a fháil ar Mheiriceá Thuaidh, an chuid den ilchríoch nua nár chuir na Spáinnigh mórán suime inti. Ní raibh ór le fáil ansin, a shíl siad, agus iad díreach ag creachadh shaibhreas Mheiriceá Theas. Sa bhliain 1525, thug Giovanni da Verrazzano an chéad chuairt ar an áit a bhfuil Cósta Thoir na Stát Aontaithe inniu. Bhí Cabot, Jacques Cartier (a chuaigh go Meiriceá an chéad uair sa bhliain 1534) agus fionnachtaithe eile na linne ag iarraidh an Bealach Siar ó Thuaidh a aimsiú, is é sin, an bealach a thabharfadh a fhad le saibhris na hÁise iad. Níor aimsigh siad an Bealach Siar ó Thuaidh riamh, ach ar a gcamchuairt, fuair siad amach faoi bhealaí seoltóireachta eile. Sa chéad leath den tseachtú haois déag, thosaigh coilínigh ó Thuaisceart na hEorpa ag cur fúthu ar chósta thoir Mheiriceá Thuaidh.
B'iad muintir an Tuaiscirt a chuaigh in iomaíocht leis na Portaingéalaigh san Afraic agus timpeall an Aigéin Indiaigh freisin. Thosaigh longa ón Ísiltír, ón bhFrainc agus ó Shasana ag cúngú ar mhonaplacht na bPortaingéalach agus ag bunú stáisiúin trádála agus coilíneachtaí dá gcuid féin. De réir a chéile, bhí sciar na Spáinneach agus na bPortaingéalach den mhargadh agus de na tailte féin ag dul i laghad, agus an mhuintir isteach á bhfódú díreach ina dtimpeall - mar shampla, bhí Hong Kong suite go dlúth in aice le Macau. B'iad na Tuaisceartaigh freisin a bhí chun tosaigh ag léarscáiliú a raibh fágtha den Aigéan Chiúin agus de chósta thiar Mheiriceá Thuaidh, ar an taobh Spáinneach den líne críochadóireachta a bhí leagtha amach i gConradh Tordesillas. Rinne na fionnachtaithe Ollannacha Willem Jansz agus Abel Tasman an chéad taighde ar chóstaí na hAstráile, ach b'é an Sasanach James Cook a mhapáil an chuid ba mhó den Polainéise.
Deireadh Ré na Fionnachtana.
Glactar leis go coitianta gur tháinig deireadh le Ré na Fionnachtana i dtús na seachtú haoise déag. Faoin am sin, bhí longa na nEorpach chomh daingean agus a gcuid loingseoirí sách oilte agus sách eolach le dul in aon áit ba rogha leo ar dhroim an domhain. Ar ndóigh, bhí obair na fionnachtana ag dul ar aghaidh i gcónaí. Ní dhearnadh an chéad suirbhéireacht ar chósta thoir na hAstráile roimh an mbliain 1770, ná ar na farraigí Artacha ná Antartacha roimh an naoú haois déag. Thóg sé i bhfad ní ba mhó ama freisin éirí eolach ar an taobh istigh de na hilchríocha. Níor tháinig an chéad Eorpach go domhain isteach i mór-roinn na hAfraice ach sa dara leath den naoú haois déag. B'iad na príomhchúiseanna leis an moilleadóireacht seo ná nach raibh súil ag na hEorpaigh go mbeadh mórán maithe ann le haghaidh trádála, ná mórán foinn orthu dul sa seans leis na galair shotholgtha a bhí ag rith damhsa san Afraic. Thairis sin, bhí Tuaisceart na hAfraice á rialú ag na Turcaigh nach raibh sásta cead a chos a fhágáil ag an bhfionnachtaí Eorpach ar a dtailte féin.


An Chúlóg.
An Chúlóg'" (le ciall "The Little Corner") Is limistéar fo-uirbeach mór é, dírithe ar sráidbhaile, Is bruachbhaile mór i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath í An Chúlóg (Béarla: Coolock). Bunaíodh séipéal ann sa luath-Chríostaíocht agus forbraíodh an sráidbhaile timpeall an tséipéil sin. Ba shráidbhaile í an Chúlóg go dtí na 1950í nuair a tosaíodh le tógáil tithíochta sa cheantar mar chuid de leathnú bhruachbhailte Bhaile Átha Cliath. Tá tionscail na háite faoi bhrú faoi láthair le dúnadh mhonarcha Tayto sa bhliain 2005. Tá clubtheach an club CLG Parnells lonnaithe i sráidbhaile na Cúlóige.
Bíonn an paróiste dlí na Cúlóige suite idir Bóthar Tóin le Gaoith (chomh fada le Domhnach Míde) agus Bóthar Mhullach Íde, mar aon leis na tailte ar an dá thaobh den Bhóthar Mhullach Íde idir Darndál agus Ard Aidhin, agus na tailte ar an dá thaobh de Bhóthar Oscair Mhic Thréinfhir ar an mbealach chun Seantrabh.
Is é An Chúlóg freisin, ainm an bharúntachta atá freagrach as an chuid is mó de chathair Bhaile Átha Cliath ó thuaidh, ó chósta isteach go dtí Páirc an Fhionnuisce, agus ag síneadh ó thuaidh chomh fada le Sord.
Stair.
Tá stair An Chúlóg ag dul siar níos mó ná 3,500 blianta. Tá suíomh adhlactha cré-umhaois sa cheantar atá chomh sean le 1500 RC. D’fhás An lonnaíocht suas, thart séipéal beag luath-Chríostaí. Tógadh Eaglais Chaitliceach, Naomh Eoin, níos déanaí sa chanter. (Féach ar Paróiste An Chúlóg (Chaitliceach Rómhánach) agus Paróiste An Chúlóg (Eaglais na hÉireann) ar feadh níos mó). Deonaíodh an barúntacht feodach na Cúlóige i 1199 ag Henry II don Ardeaspag Bhaile Átha Cliath.
Bhí An Chúlóg ina sráidbhaile beag go dtí na 1950í. Le himeacht ama forbraíodh na tailte thart ar an tsráidbhaile, go háirithe An Sruthán Aoibhinn agus An Choill Mhór Thiar. Tá ceantar nua déanta idir an dá ionad anois. Ag am amháin bhí an sean sráidbhaile ar Bhóthar Mhullach Íde ach gabhann an bóthar ar mhalairt slí anois, beagán lastoir den tsráidbhaile; idir an dá linn, bhí clochán tánaisteach, le hainm “An Baile Nua agus an Chúlóg”, forbartha níos faide ó thuaidh.
Níos déanaí arís, forbraíodh tailte i dtuaisceart An Chúlóg chun ceantair nua Darndál agus Cill an Phrióra, a chur ar fáil i mBaile Átha Cliath.
Is siad Henry Grattan, na Páirc Belcamp agus an t-úrscéalaí Charles Lever mar figiúirí cáiliúla ón stair nasctha leis an líomatáiste.
Nádúr.
Líonn An Chúlóg ar an dá thaobh den ghleann Abhainn Sheantraibh, agus folaíonn sé atreorú ó hAbhainn An Nainicín. Is ceantar réasúnta cothrom é, le páirc líneach ar fud an Sheantraibh, agus tá limistéir bheaga ghlasa ann chomh maith.
Suíomh / Carachtar.
An Chúlóg (an chuid is mó de) agus ceantair ó dheas agus soir
Tá An Chúlóg suite i lár lucht oibre mór sna bruachbhailte Taobh Thuaidh ar nós Cill Bharróg, Domhnach Míde agus an chuid Éadan Mór na Ráth Eanaigh, Cuimsíonn sé gnéithe ar nós Bán an Aeir, Sruthán Aoibhinn, Darndál, Coill an Phrióra, “Greencastle” agus An Choill Mhór Thiar. Mar is amhlaidh le réimsí móra eile fo-uirbeach, ar nós Tamhlacht nó Sord, níl aon sainmhíniú dlíthiúil do Chúlóg. Dá bhrí sin, níl aon fhigiúirí daonra, ach tá sé ar cheann de na limistéir chónaithe is mó i mBaile Átha Cliath.
Is sé an chuid is mó d’An Chúlóg, seachas Bán an Aeir, a bhí tógatha, ag Bardas Bhaile Átha Cliath (circa 1952-1987). Bhí sé seo mar chuid de chlár imréitigh, maidir le cúlsráideanna shuaracha ionchathair céimnithe (idir 1952 agus 1987)&#x5B;"citation needed"&#x5D;. Ríomhann Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath&#x5B;"citation needed"&#x5D; go bhfuil seoltaí le "An Chúlóg" comhdhéanta, a bheith an stoc is mó de thithe údaráis áitiúil faoina dhlínse agus is é an limistéar lárnach maidir leis an raon líneach tógála a bheadh le déanamh ag an údaráis áitiúil a bhí ar siúl le linn na 1960í agus na 1980í ar fud Bhaile Átha Cliath ó Thuaidh - i.e. Baile Munna, Crann Phapáin, An Chill Mhór, An Chúlóg, Éadan Mór, Cill Bharróg agus Domhnach Míde.
Tá réimsí láithreán stad buan don Lucht Sigil (atá difriúil i leagan amach le láithreáin stad traidisiúnta) mar Páirc an Charad agus Páirc Dhoiminic, le fáil i gceantar Belcamp (ar feadh an N32) atá i measc na saoráidí láithreán stad is mó atá curtha ag údaráis áitiúla in Éirinn. Tá lárionad oideachais do dhaoine fásta agus áiseanna réamhscoile don daonra áitiúil don Lucht Siúil, atá suite in aice le Páirc Dhominic. Tá ceann amháin níos lú, níos traidisiúnta, lonnaíocht Siúil le fáil sa cheantar, in aice leis an Ionad Siopadóireachta Halla an Chláir.
Ceantair.
Tá Halla an Chláir suite idir Domhnach Míde agus An Chúlóg. Is eastát tithíochta níos déanaí, lena n-áirítear líomatáiste siopadóireachta beag. Is é Halla an Chláir Ionad Siopadóireachta mór atá ancaire ag Tesco Extra.
Reiligiúin.
Tá rannáin reiligiúnacha a bhaineann leis An Chúlóg thar thréimhse fhada, agus is iad na cinn stairiúla príomhúla a phlé ag Paróiste of Coolock (Caitliceach Rómhánach), agus (ón Acht an Ardcheannas), Paróiste of Coolock (Eaglais na hÉireann). Tá Eaglais Chaitliceach agus Eaglais na hÉireann sa limistéar inniu. Sna rannáin Caitliceach, tá paróistí breise sa lá atá inniu ann, An Sruthán Aoibhinn agus Bán an Aeir (ag cuimsiú an t-eastát An Choill Ghlas).
Eaglais Naomh Breandáin, atá suite i lár an tsráidbhaile Cúlóige
An Eaglais sean Naomh Breandán ar an bPríomhshráid
Áiseanna.
Páirceanna poiblí sa cheantar: Páirc Líneach na hAbhainn Seantrabh;  An Sruthán Aoibhinn ina bhfuil an Gairdín cuimhneacháin Stardust, atá tiomanta do na 48 duine a fuair bás ann sa Stardust nightclub. Tá Club Parnell CLG bunaithe i sráidbhaile An Chúlóg.
Is é An Chúlóg freisin atá mar ionad gníomhaíochta rialtais áitiúil agus ionad tábhachtach ag Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath, stáisiún raidió an phobail NEAR FM, Ionad Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte.
Gnólachtaí agus áiseanna miondíola.
Cadbury bloc oifige mhonarcha ar Bhóthar Oscair Mhic Thréinir
Tá roinnt monarchana agus eastáit thionsclaíocha ar imeall An Chúlóg. Tháirgtear Cadbury Ireland táirgí seacláide i Coolock sna blianta 1964-2015. Chuir an mhonarcha Tayto Crisps “bianna snack” ar fáil go dtí a dhúnadh sa bhliain 2005.
Ar na háiseanna miondíola suntasacha atá Ionad Siopadóireachta Thuaidh, ionad siopadóireachta clúdaithe den chéad uair in Éirinn, suite in aice rochtain don M1 agus M50, le níos mó ná 70 siopaí agus linn snámha comhairle cathrach.&#x5B;"citation needed"&#x5D;
Scannáin agus teilifíse.
Sa bhliain 1991 baineadh úsáid as ceantar An Cúlóg chun scannán "The Commitments" a dhéanadh, faoi stiúrthóireacht Alan Parker agus le teilgthe anaithnid den chuid is mó ag an am.


An Baile Bocht.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é An Baile Bocht (Béarla: "Ballybough"). Téann abhainn an Tulcha tríd an gceantar.


Fionnradharc.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Fionnradharc, idir Baile Bocht agus Cluain Tarbh. Tá sé teorainn ar theorainn le Marino, An Trá Thuaidh agus Baile Bocht freisin. Tá an bóthar iarainn ar an dteorainn theas thoir den cheantar agus Abhainn na Tulchann ar an dteorainn theas thiar.
Tá an ceantar faoi dhlínse Chomhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath.
Téann an príomhbhóthar ó lár na cathrach go dtí oirthuaisceart na cathrach tríd an ceantar. Tá páirc mhór, Páirc Fhionnradharc, ann agus tá linn snámha 50 méadar san "Westwoood Club". Tá stáisiún DART ar Bhóthar Chluain Tarbh, gar d'Fhionnradharc. Téann Tollán Calafoirt Bhaile Átha Cliath faoi Fhionnradharc. Tá cuid mhaith d'Fhionnradharc ar thalamh a gabhadh ón bhfarraige.
Tá Scoil Íosaif (bunscoil agus meánscoil) lonnaithe i bhFionnradharc. D'fhreastail an t-iarthaoiseach Cathal Ó hEochaidh ar an scoil sin. Tá bunscoil do chailíní, Scoil Naoimh Mhuire, sa cheantar freisin.
Tá an reilig Ghiúdach is sine i mBaile Átha Cliath sa cheantar freisin. Feictear an dáta 5618 ón bhféilire Giúdach ar bhalla na reilige. Cuireadh an corp deireanach ann sa bhliain 1958.
Rugadh an scríbhneoir Bram Stoker, údar an úrscéil Dracula sa cheantar.


Cill Fhionntain.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath, idir Baile Dúill agus Binn Éadair, í Cill Fhionntain ("Sutton" as Béarla). Tá an baile suite 12 ciliméadar ó thuaidh ó Bhaile Átha Cliath, ag bun Cheann Bhinn Éadair ar bhruach Bhá Bhaile Átha Cliath.
Tá Cill Fhionntain timpeallaithe ag tránna. Tá siopa SuperValu le fáil ag an trasrian bóthair Chill Fhionntáin.
An trá i gCill Fhionntain.


Baile Hearmann.
Is ceantar beag i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Baile Hearmann ("Harmonstown" as Béarla). Tá sé lonnaithe leathbhealach idir Ard Aidhin agus Ráth Eanaigh. Téann an líne DART tríd an gceantar. Tá ceann de na céad gaelscoileanna a bunaíodh riamh lonnaithe ann - Scoil Neasáin.


An Chabrach.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath í an Chabrach ("Cabra" as Béarla).
Tá an ceantar lonnaithe timpeall 5 chiliméadar siar ó thuaidh ó lár na cathrach. Tógadh an chuid is mó de na tithe faoi scéim tithíochta Bhardas Átha Cliath sna 1940í chun daoine a bhogadh ó thionóntáin i lár na cathrach go tithe nua ar imeall an bhaile.


Cill Easra.
Is bruachbhaile beag i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath í Cill Easra ("Killester" as Béarla).
Téann an líne DART tríd an gceantar. Tá scoil naisiúinta ann, St. Brigid's, agus séipéal.
Tá Cill Easra laistigh den toghroinn Cluain Tarbh. Is feidir a léamh, i ndoiciméid cathrach agus séipéal, go raibh Cill Easra arsa go leor. Inniú ta le raon de siopaí agus teach tábhairne sa Plaza siopadóireacht.
Inniú tá institiúid tríú leibhéal, le hainm Coláiste Breisoideachais, i gChill Easra.
Tá Cill Easra laistigh den toghroinn Cluain Tarbh. Tugadh faoi deara i ndoiciméid cathrach, go raibh séipéal i gCill Easra ag dul ar ais céadta bliain go leor.
Tá stáisiún iarnróid ar an líne DART.


Fionnghlas.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Fionnghlas ("Finglas" as Béarla). Ba shráidbhaile tuaithe é an ceantar go dtí na 1950í nuair a tosaíodh le tógáil tithíochta.


Seantrabh.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Seantrabh ("Santry" as Béarla). Tá staid Morton lonnaithe san áit agus tá sé gar don aerfort.


Córas bainistíochta bunachar sonraí.
Is éard is córas bainistíochta bunachar sonraí ("CBBS" nó "DBMS" as Béarla) ná feidhmchlár a úsáidtear chun bunachar sonraí a chruthú agus a bhainistiú.


Port Mearnóg.
Baile chois farraige i dtuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath i bPoblacht na hÉireann is ea Port Mearnóg. Tá stáisiún traenach sa bhaile le seirbhís DART agus traenacha idirchathracha ann. Tá cúrsa gailf cáiliúil ann freisin.


Plean Forbartha Náisiúnta.
Is é an Plean Forbartha Náisiúnta ná plean an rialtais Éireannaigh le infheistíocht infrastruchtúra a dhéanamh. Tagann an t-airgead as cistí poiblí, príobháideacha agus ón Aontas Eorpach. Tugtar infheistíocht do an-chuid tionscadal agus tionscnamh ar fud na tíre, ina measc sin oideachas, bóithre, iompar poiblí, seirbhísí sláinte, tithíocht shóisialta, forbairt tuaithe, tionscal, seirbhísí uisce agus dramhaíola, cúram leanaí agus forbairt áitiúil. Baineann infheistíocht de €57 billiún leis agus mar gheall ar sin is é an plean infheistíochta is mó agus is ardaidhmeannaí a dréachtadh riamh d’Éirinn. Tá aithne ar an scéim seo faoina hacrainm Béarla, an "NDP", cé go bhuil an acrainm PFN luaite uaireanta.


Eolaíocht nádúrtha.
Is é atá i gceist le heolaíocht nádúrtha ná staidéar ar na nithe neamhdhaonna nó fisiciúil den domhan is den chruinne go léir.


An Phortaingéilis.
Is í an Phortaingéilis teanga náisiúnta na Portaingéile, chomh maith le 5 dtír neamhspleách eile ar fud an domhain. Labhraíonn timpeall is 280 milliún duine ó dhúchas í ar fud an domhain, agus céad milliún eile mar dhara teanga nó mar theanga iasachta. Mar sin, tá sí ar theangacha móra an domhain, agus meastar go bhfuil sí ar an tséú teanga is líonmhaire cainteoirí.
Chuaigh an teanga ar fud an domhain nuair a bhunaigh na Portaingéalaigh a n-impireacht choilíneach. Inniu, tá sí ar an tseachtú teanga is líonmhaire cainteoirí. Is í an Phortaingéilis atá ó dhúchas ag duine as gach beirt i Meiriceá Theas, cé nach labhraítear ach in aon tír amháin í - an Bhrasaíl, ar ndóigh.
Cé go bhfuil dlúthghaol ag an bPortaingéilis leis an Spáinnis, rud atá le haithint ar an ngramadach ach go háirithe, tá fuaimeanna na teanga níos cosúla leis an bhFraincis agus leis an gCatalóinis, nó bíonn gutaí doiléire agus gutaí srónacha le cloisteáil sa Phortaingéilis. Mar cheann de theangacha móra an domhain, is léir gur teanga mhór litríochta agus filíochta í freisin. Is é an cur síos a thug duine d'fhilí móra na Brasaíle ar a theanga dhúchais ná "bláth deireanach Latium, chomh fiáin, chomh hálainn".
Stór focal.
Fuair an Phortaingéilis an chuid is mó dá stór focal ón Laidin, ar ndóigh, ach thairis sin, tá focal Araibise, Bascaise, Ceilteacha agus Gearmáinice (ó na Viseagotaigh) ann. Ar ndóigh, cloistear a lán focal ó na teangacha bundúchasacha sa Bhrasaíl. Bhí an-trádáil ag na Portaingéalaigh sa Chian-Oirthear, tráth, agus ba ansin a d'fhoghlaim siad an focal Sínise "chá", tae. (Le fírinne, is ionann "chá" agus "tae" mar fhocail, ach tháinig siad ó chanúintí difriúla Sínise.) Sa Bhrasaíl, bhí an teanga bhundúchasach "Nheengatu" nó "lingua geral" ("teanga ghinearálta") á labhairt go coitianta faoin tuath, fiú ag sliocht na nEorpach, agus is iomaí focal a tháinig ón teanga sin, go háirithe ainmneacha na n-ainmhithe, na n-éan agus na bplandaí. (Inniu, ní chloisfeá an "lingua geral" ach i gcorr-áit sa Bhrasaíl. Teanga Tupi-Guaraní í a bhfuil gaol aici le Guaráinis Pharagua.)
Gramadach.
Is é an briathar an chuid is deacra de ghramadach na Portaingéilise, mar is dual do theanga Rómánsach.
Angóla.
Is teanga oifigiúl í an Portaingéilis san Angóla. De réir staidéar a bhí déanta i 2012, is í Portaingéilis an máthairtheanga do 39% do daonra Angóla. Tá seans an nach bhfuil sé comh árd sin toisc go raibh an staidéar déanta sa cathair.
An Astráil.
I 2001 bhí Portaingéilis an príomtheanga do 23,688 duine san Astráil.
An Bhrasaíl.
Is í Portaingéilis an t-aon teanga oifigiúl sa Bhrasaíl. Tá thart ar 99% do daonra Bhrasaíl ábalta Portaingéilis a labhairt.
Ceanada.
I 2011 bhí Portaingéilis an máthairtheanga do 211,335 duine i gCeanada shíos ó 219,275 duine i 2006.
Guine Bissau.
Is í Portaingéilis an teanga oifigiúl i bPoblacht Guine Bissau. Tá sí ó dúchas ag idir 11-14% don daonra.
an Ghuine Mheánchiorclach.
Is teanga oifigiúl í an Portaingéilis sa Ghuine Mheánchiorclach comh maith leis an Spáinnis agus an Fraincís.
Macau.
Is teanga oifigiúl í an Portaingéilis i Macau. Is í an Príomtheanga do 0.6% do daonra Macau
Mósaimbíc.
Is í Portaingéilis an t-aon teanga oifigiúl sa Mósaimbíc. Tá eolas ar an Portaingéilis ag 50.4%(2007) ach níl sí ó dúchas ach ag 3%(1998). I 2007 bhí Portaingéilis an príomtheanga do 12.78%.
An Namaib.
Cé nach bhfuil an Portaingéilis oifigiúl sa Namaib bhí sé measta i 2011 go bhfuil sí an máthairtheanga do timpeall ar 100,000 (4-5% do daonra an Namaib).
An Phortaingéil.
Tagann an Portaingéilis as an Phortaingéil. Is í an t-aon teanga oifigiúl atá ag an Portaingéil agus is í an máthairtheanga do fórmhór don daonra.
São Tomé agus Príncipe.
Is í Portaingéilis an teanga oifigiúl i São Tomé agus Príncipe. Tá 98.4% do daonra São Tomé agus Príncipe
S.A.M..
De réir American Community Survey 2006-2010 bhí Portaingéilis an príomtheanga do 684,493 duine i S.A.M.. Bhí thart ar 26.5%(181,437) do na cainteoirí Portaingéilis i gcónaí i Massachusetts.
Tíomór Thoir .
Tá an Portaingéilis oifigiúl sa Tíomór Thoir. De réir an daonáireamh i 2010 bhí Portaingéilis an máthairtheanga do timpeall ar 600 duine. Bhí sé measta i 2012 go raibh 35% do daonra Tíomór Theas ábalta Portaingéilis a léamh, scríobh agus í a labhairt.


Ros Eó.
Is baile beag cois farraige é Ros Eó ("Rush" i mBéarla) atá suite i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath nó i gContae Fhine Gall.


Baile Coimín.
Is baile i gContae Chill Mhantáin é Baile Coimín. Sa bhliain 1888 cuireadh tús le seirbhís tram ó Bhaile Átha Cliath go Baile Coimín.
Bhí 5,010 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2016.


Bealach Conglais.
Is baile i gContae Chill Mhantáin é Bealach Conglais ("Baltinglass" as Béarla).


An Suipéar Déanach (Leonardo da Vinci).
Pictiúr nó múrmhaisiú ón 15ú haois de chuid Leonardo da Vinci é an Suipéar Déanach (Iodáilis: "Il Cenacolo" nó "L'ultima cena"). Tagann an íomhá ón gcaibidil Eoin 13:21 sa Bhíobla, nuair a bhí a bhéile deireanach ag Íosa Críost leis an Dáréag Aspal.
Tá sé le feiceáil inniu i gclochar Santa Maria delle Grazie, i Milano, san Iodáil.


Dúnmharuithe West Port.
William Burke (Liam de Búrca) agus William Hare (Liam Ó hEadhra)
Sraith de dhúnmharuithe ab ea dúnmharuithe West Port a rinneadh i nDún Éideann sna blianta 1827-1828. Ba iad William Burke (Liam de Búrca) agus William Hare (Liam Ó hEadhra), beirt Éireannach, na dúnmharfóirí, agus is í an tucaid a bhí acu leis na coireanna seo ná na corpáin a dhíol le dochtúirí Choláiste Míocháine Dhún Éideann, go háirithe leis an dochtúir Robert Knox, anatamaí agus antraipeolaí clúiteach lena lá, ar theastaigh siad uaidh le taighde a dhéanamh orthu. Ba iad a gcuid coireanna a chuir tús leis an bhfocal úd "búrcáil" sa Ghaeilge, a chiallaíonn réabóireacht reilige.
Na dúnmharuithe.
Sa bhliain 1827, bhí cónaí ar Liam de Búrca agus a leannán, Eibhlín Nic Dhubhghaill (Helen MacDougall) i dteach Liam Uí Eadhra, mar thionóntaí. De réir mar a d'admhaigh Mac Uí Eadhra ina dhiaidh sin, seansaighdiúir ar pinsean ab ea an chéad duine a dhíol siad leis na dochtúirí. Tionónta eile de chuid Mhac Uí Eadhra a bhí ann, agus nuair a fuair sé bás, bhí Mac Uí Eadhra i ndiaidh ceithre phunt air. I Mí na Samhna 1827, bhúrcáil an Búrcach agus Mac Uí Eadhra an corpán agus dhíol siad leis na dochtúirí ar seacht bpunt é.
Tionónta eile de chuid Mhac Uí Eadhra ab ea an chéad duine eile a maraíodh, fear a raibh aithne air mar "Joseph the Miller", is é sin, an muilleoir Seosamh. Chuir siad ar meisce é le huisce beatha agus thacht siad é. Bhí na tionóntaí ag rith gann ar Mhac Uí Eadhra, áfach, agus mar sin, chinn an bheirt ar íobartaigh nua a chealgadh isteach ón tsráid. I Mí Feabhra 1828, thug siad cuireadh don phinsinéir Abigail Simpson airneán a dhéanamh sa teach sula rachadh sí abhaile. Chuir siad ar deargmheisce í freisin agus thacht siad í. Ó bhí an corpán chomh húr, fuair siad cúig phunt déag uirthi.
I ndiaidh tionónta eile fós a mharú, chuaigh Margaret Hare, bean Liam Uí Eadhra, ag ól leis an chéad íobartach eile i dteach tábhairne. Nuair a bhí an bhean seo ar na stárthaí le meisce, chuir Margaret fios ar a fear céile. Ina dhiaidh sin, thug an Búrcach leis beirt striapach abhaile, ach tháinig bean acu slán, ó d'imigh sí nuair a thosaigh Eibhlín ag sciolladóireacht. Díoladh an bhean eile leis na dochtúirí. D'aithin cuid de na hábhair dhochtúirí í, ó bhí siad i ndiaidh an chorroíche a chaitheamh léi.
Bean déirce darbh ainm Effie, agus aithne ag an mBúrcach uirthi, ba túisce a maraíodh ina dhiaidh sin. Fuair na murdaróirí deich bpunt ar a corp. Ansin, chonaic an Búrcach bean a raibh na póilíní díreach ag breith uirthi, agus dúirt sé leo go raibh aithne aige uirthi. D'imigh na póilíní ansin, agus fágadh an bhean ag an mBúrcach le haghaidh marú. Mharaigh sé í agus dhíol sé leis na dochtúirí í cupla uair an chloig ina dhiaidh sin.
Seanbhean agus buachaill bodhar ab ea an chéad bheirt eile a mharaigh siad. Bhí an Búrcach agus Mac Uí Eadhra ag easaontú faoin mbuachaill, ach sa deireadh thiar mharaigh an Búrcach é agus dhíol sé an bheirt ar ocht bpunt an corp. Ina dhiaidh sin, maraíodh bean de lucht aitheantais an Bhúrcaigh, Mrs Ostler, chomh maith le hÁine Nic Dhubhghaill (Ann MacDougal), a raibh gaol ag leannán an Bhúrcaigh léi.
Ansin, casadh an striapach chnagaosta Mary Haldane ar Mhac Uí Eadhra. Nuair a chronaigh a hiníon Peigí uaithi í, agus í ag cur a tuairisce, mharaigh an Búrcach agus Mac Uí Eadhra ise chomh maith. An uair seo, áfach, d'airigh na daoine uathu na mná a bhí imithe, ó bhí aithne ag uasal is ag íseal ar Mary Haldane sa chomharsanacht.
An chéad duine eile a mharaigh siad, bhí aithne ní b'fhairsinge air fós. Fear óg mallintinneach a bhí ann a dtugtaí Daft Jamie, nó Séimí Néaltraithe, air. Chuir Séimí troid ar a shon, agus b'éigean don bheirt fhear é a mharú in éineacht. Thosaigh a mháthair ag cur a thuairisce. Nuair a nocht an Dochtúir Knox an buachaill an lá arna mhárach, d'aithin daoine de na mic léinn é. Shéan Knox gurbh é Séimí a bhí ann, ach deirtear gur ghearr sé suas an aghaidh roimh aon chuid eile den chorp.
Ba í Mary Docherty, nó Máire Ní Dhochartaigh, an duine deireanach a maraíodh. Dúirt an Búrcach léi gur de mhuintir Uí Dhochartaigh dá mháthair féin, le hí a mhealladh isteach sa teach lóistín. Ansin, d'fhan sé go dtí gur fhág a chomhlóisteoirí, Ann agus James Gray, an áit, agus mharaigh sé Máire. Chuala na comharsanaigh gleo na troda, áfach.
Deireadh na gcoireanna agus an pionós.
An lá arna mhárach, d'éirigh Ann Gray drochamhrasach, nuair nach ligfeadh an Búrcadh di dul in aon chóngar don leaba ar fhág sí péire stocaí inti. Teacht an tráthnóna, bhí Ann agus James Gray ina n-aonar sa teach, agus nuair a sheiceáil siad an leaba, tháinig siad ar chorp Mháire Ní Dhochartaigh fúithi. Ag dul amach le fios a chur ar na póilíní dóibh, casadh Eibhlín Nic Dhubhghaill orthu. D'áitigh Eibhlín orthu dearmad a dhéanamh den scéal, ar acht go bhfaighidís deich bpunt an tseachtain de bhrabús na gcorp. Dhiúltaigh siad.
Thug Eibhlín Nic Dhubhghaill agus Margaret Hare rabhadh don bheirt dhúnmharfóirí go raibh na póilíní ar a lorg, agus bhí d'uain acu an corp a thabhairt amach as an teach sular tháinig na póilíní. Nuair a cuireadh ceastóireacht orthu, áfach, tháinig an Búrcach agus Eibhlín salach ar a chéile faoin am ar imigh Máire Ní Dhochartaigh, mar dhea. Fuair na póilíní leide a thug i dtreo an Dochtúra Knox iad, agus i seomra ranga an dochtúra, tháinig siad ar chorp Mháire. Ba é James Gray a d'aithin í. Bhí na dúnmharfóirí gafa anois, chomh maith leis an mbeirt bhan, agus bhí an tsraith dúnmharfóireachta críochnaithe i ndiaidh aon mhí déag.
Nuair a thug nuachtán áitiúil i nDún Éideann tuairisc ar na himeachtaí, chuala Janet Brown, an striapach a tháinig slán nuair a maraíodh a leathbhádóir, iomrá orthu agus chuaigh sí ag cuidiú leis na póilíní. D'aithin sí éadaí de chuid Mhary Paterson, an striapach a bhí ina cuideachta agus a fuair bás.
Cé go raibh fianaise ann, níor leor í, agus thug an breitheamh tairiscint do Mhac Uí Eadhra: gheobhadh sé díolúine ón ionchúiseamh, dá mbeadh sé sásta fianaise a thabhairt in aghaidh an Bhúrcaigh. Thoiligh sé, agus gearradh breith an bháis ar an mBúrcach i Mí na Nollag 1828. Scaoileadh Eibhlín saor, ó nach rabhthas ábalta a chruthú go raibh lámh aici sna dúnmharuithe. Níor ionchúisíodh Robert Knox, cé go raibh callán mór ann faoi na himeachtaí.
D'fhill Eibhlín Nic Dhubhghaill abhaile, ach ba dhóbair di go linseálfadh slua de dhaoine feargacha í ar thairseach an tí. D'éalaigh sí go Sasana, ach tháinig a míchlú ansin roimpise. Deirtear gur thug sí aghaidh ar an Astráil ansin, agus go bhfuair sí bás ansin timpeall na bliana 1868. D'éalaigh Margaret Hare ó lucht a linseála freisin, agus an chuma ar an scéal gur theith sise go hÉirinn. Sin a bhfuil ar eolas fúithi.
Scaoileadh saor le Mac Uí Eadhra i bhFeabhra 1829. Bhí scéalta ag imeacht faoi agus iad ag tabhairt le fios gur fear iarrtha déirce a bhí ann a raibh radharc a shúl caillte aige. Níor dearbhaíodh na scéalta seo riamh. Chonacthas an uair dheireanach é i gCarlisle, Sasana.


Fuinneamh.
Is cumas chun obair a dhéanamh é an fuinneamh, de réir na fisice de. Is iomaí cineál fuinnimh ann. Is fuinneamh cinéiteach é an fuinneamh atá i réad de bharr a ghluaisne. Is fuinneamh poitéinsiúil domhantarraingthe é fuinneamh atá i réad de bharr a airde os cionn plána tagartha, mar shampla, cloch os cionn na talún. Is fuinneamh meicnice é an dá shaghas fuinnimh sin curtha le chéile, fuinneamh cinéiteach is fuinneamh poitéinsiúil. Is cineál fuinnimh eile é an teas. Nuair a dóitear breosla, mar shampla peitreal, fuasclaítear fuinneamh ceimiceach an bhreosla ina theas.
De réir bhunchoincheapanna na fisice, ní féidir fuinneamh a chruthú ná a dhíothú ach is féidir é a athrú ó chineál amháin fuinnimh go cineál eile. Tarlaíonn a leithéid in inneall ar bith, mar shampla in inneall dócháin inmheánaigh.


Inneall dócháin inmheánaigh.
a> (nó ciogal Otto)1. instealladh2. comhbhrú3. cumhacht4. sceitheadh
Is é an t-inneall dócháin inmheánaigh (Pléascinneall an focal bunaidh a bhí air i nGaeilge) an t-inneall comhbhuailteach is coitianta i ngluaisteáin. Ba iad beirt Ghearmánach, Nikolaus Otto agus Rudolf Diesel, a dhréachtaigh an t-inneall ceithre bhuille. Soláthraítear fuinneamh tiomána le breosla a dhó san inneall. Tá cuasán san inneall le loine inghluaiste. Instealltar meascán indóite sa chuasán, adhantar le spréach leictreach é agus dóitear de phléasc é. Ansin forbraíonn an gás sa chuasán, gluaiseann an loine amach, baintear an meascán ídithe gáis amach as agus gluaiseann an loine isteach arís. Déantar an ciogal seo arís is arís eile.


Nikolaus Otto.
Ba é Nikolaus August Otto (14 Meitheamh, 1832 - 26 Eanáir, 1891) cumadóir Gearmánach an innill dócháin inmheánaigh, an chéad inneall a dhóigh breosla go díreach i gcuasán loine. Suas go dtí sin, ba innill dócháin seachtracha iad na hinnill go léir agus dódh an breosla in urrann ar leith.
Otto, Nikolaus
Otto, Nikolaus


Búcairist.
Príomhchathair na Rómáine í Búcairist (Rómáinis: "Bucureşti"), agus í ar an gcathair is mó sa tír sin chomh maith. Tá sí suite in oirdheisceart na tíre, ar bhruach na habhainn Damboviţa. Dar le meastúchán a rinneadh sa bhliain 2011, tá 1.926.334 duine ina gcónaí sa chathair.


Mamach.
Is éard is mamach ann ná ball den fhofhíleam Vertebrata (san fhíleam "Chordata"). Tá saintréithe faoi leith acu mar a leanas; faireoga allais, faireoga allais modhnaithe i gcór bainne a tháirgeadh (bíonn bainne ag an máthair le tál ar an gceann óg), gruaig nó fionnadh, trí chnámh sa chluas láir, agus réigiún neocoirtéise san inchinn.
Beobhreithtear mamaigh, ach tá na monaitréimigh eisceachtúil i measc na mamach mar go n-ubhbhreithtear iad. Bíonn fiacla sainfheidmeacha ag mór chuid díobh, agus san ghrúpa is mó, na mamaigh phlacainteacha, úsaidtear placaint nó broghais le linn na tréimhse iompair.
Rialaíonn an inchinn mhamach imoibriú inteirmeacha agus an córas imshruthaithe, maille le croí ceithre urrann.
Féach freisin.
Eolaí Póca – Mamaigh, le Eleanor Lawrence () ISBN 185791161X.


An Torah.
Is é an Torah an chaipéis is tábhachtaí i gcreideamh na nIúdach. Scriobhadh in Eabhrais é; focal Eabhraise is ea "torah" (תּוֹרָה) a chiallaíonn "teagasc" nó "dlí". Tugtar Dlí Mhaoise air chomh maith ("Tóráth Móise" תּוֹרַת־מֹשֶׁה).


Robert Boyle.
Eolaí Éireannach ab ea Robert Boyle (25 Eanáir 1627 - 30 Nollaig 1691), a thuill an teideal "Athair na Ceimice" de bharr a chuid oibre.
'Athair na ceimice'.
Cháin Boyle teoiricí an ama ar dhamhna, agus thairg teoiric adamhach.
Rinne Boyle turgnaimh chuimsitheacha le caidéil aeir chun airíonna folúis a scrúdú: thaispeáin sé nach bhforleathann fuaim i bhfolús, go dtiteann cleite níos tapa ann ná san aer, go múchtar coinneal ann, agus go bhfaigheann ainmhithe bás ann.
D'fhorbair Boyle dlí “Boyle” na ngás (pV = tairiseach), is é sin go bhfuil brú (P) is toirt (V) an gháis comhréireach go hinbhéartach lena chéile ag teocht thairiseach.
D'fhoilsigh Boyle an leabhar Sceptical Chymist (Ceimicí Amhrasach, 1661) agus bhunaigh sé an Cumann Ríoga an bhliain chéanna.
Saol.
Rugadh agus tógadh Boyle i gCaisleán Lios Móir i gContae Phort Láirge, agus fealsúnaí nádúrtha a bhí ann.
Bhí Boyle ina stiúrthóir ar Chomhlacht na hlndia Thoir.
Tagairtí.
Boyle, Robert
Boyle, Robert
Boyle, Robert
Boyle, Robert
Boyle, Robert
Boyle, Robert


Siobhán McKenna.
Aisteoir Éireannach ar an stáitse agus sna scannáin ab ea Siobhán McKenna (24 Bealtaine 1923 – 16 Samhain 1986).
Tugadh an t-ainm Siobhán Giollamhuire Nic Cionnaith di nuair a saolaíodh í i mBéal Feirste i dtuaisceart na hÉireann. Tógadh i gContae Mhuineacháin í agus Gaeilge líofa á labhairt aici.
Saol.
Bhí sí go fóill ina déagóir i 1940 nuair a ghlac sí páirt ar an stáitse den chéad uair i dTaibhdhearc na Gaillimhe, Amharclann Ghaelach na hÉireann. Cuimhnítear chomh maith uirthi mar gheall ar an obair a rinne sí i mBéarla in Amharclann na Mainistreach i mBaile Átha Cliath. Ach is sa bpríomhpháirt i "St. Joan", dráma cáiliúil le George Bernard Shaw, agus mar "Pegeen Mike" i "The Playboy of the Western World" le John Millington Synge a bhain sí an clú is mó amach.
Nuair a bhí sí ag obair in Amharclann na Mainistreach, bhuail sí le Denis O’Dea agus pósadh iad i 1956. Bhí mac acu.
Ghlac sí páirt ar an stáitse i Londain den chéad uair i 1947 agus i Nua-Eabhrac i 1955 sa dráma "The Chalk Chalk Garden" le hEnid Bagnold agus ainmníodh í do Ghradam Tony. Nuair a bhí "St Joan" á léiriú aici i Nua-Eabhrac i 1956 dúirt an léirmheastóir amharclainne Elliot Norton gurbh é seo an léiriúchán is fearr den pháirt dá bhfaca sé riamh. Mar gheall ar an tóir a bhí uirthi, cuireadh a grianghraf ar chlúdach na hirise Life.
Cé go ndearna sí an chuid is mó dá cuid oibre ar an stáitse, ghlac sí páirteanna chomh maith ar an teilifís agus sna scannáin. Ina measc seo, bhí "King of Kings" (1961), "Of Human Bondage" (1964) agus "Dr Zhivago" (1965). Rinneadh scannán freisin de "Playboy of the Western World".
Bronnadh Bonn Óir Chumann Éireannach Bhostúin uirthi toisc go raibh sí tar éis “idéil an Chumainn Éireannaigh a chomhlíonadh go bunúsach, go háirithe eolas faoi éachtaí cultúrtha mhuintir na hÉireann a scaipeadh go forleathan”.
Tháinig Siobhán McKenna ar ais go dtí Amharclann na Mainistreach sna seascaidí chun an phríomhpháirt a thógaint i "The Loves of Cass Maguire" le Brian Friel agus sna hochtóidí chun Bessie Burgess a léiriú i "The Plough and the Stars" le Seán O'Casey.
Is é "Bailegangaire" le Tom Murphy an dráma deireanach gur ghlac sí páirt ann (1985). Cailleadh í bliain ina dhiaidh sin tar éis d’ailse scamhóige teacht uirthi.
Naisc sheachtracha.
McKenna, Siobhan
McKenna, Siobhan
McKenna, Siobhan


Tom Crean.
Ba thaiscéalaí Éireannach Antartach é Thomas "Tom" Crean (Gaeilge: Tomás Ó Croidheáin, 20 Iúil 1877 – 27 Iúil 1938). Rugadh é i mbaile Abhainn an Scáil i gContae Chiarraí. Chuaigh sé sa gCabhlach Ríoga nuair a bhí sé cúig bliana déag d’aois, ag insint bréige faoina aois chun dul isteach.
Ghlac Tom Crean páirt i dtrí as an gceithre phríomhthuras taiscéalaíochta de chuid na Breataine go dtí Antartaice: "Discovery" (1901–1904) agus "Terra Nova" (1911–1913) faoi cheannasaíocht Robert Scott, agus "Endurance" (1914-1916) faoi cheannasaíocht Ernest Shackleton.
Terra Nova.
Ar an turas seo, dúirt Captaen Scott nach mbeadh muinín aige ach as dornán daoine – William Lashly, Edgar Evans agus Tom Crean. Ba iad Crean agus Lashly, in éineacht leis an Leifteanant ERGR Evans, an buíon tacaíochta deireanach a d’fhág Scott agus é ar a bhealach go dtí an Mol Theas, fad is a lean Edgar Evans, Wilson, Bowers agus Oates in éineacht le Scott.
D’fhill Crean, Lashly agus Evans 146 míle (268 ciliméadar) ón bPol ar 4 Eanáir 1912, agus thug siad aghaidh ar thuras fillte go dtí an campa. Thart ar thús mhí Feabhra, bhí an Leifteanant Evans ag éirí an-tinn le galar carrach, agus ó 13 Feabhra, céad míle ó shábháilteacht an champa, bhí ar Crean agus Lashly é a tharraingt ar an gcarr sleamhnáin, rud a chuir moill níos mó ar an triúr agus na soláthairtí bia ag éirí an-íseal.
Bhí an Leifteanant Evans ag iarraidh go bhfágfadh an triúr eile é mar go raibh eagla air go mbásódh an triúr acu, ach dhiúltaigh Crean agus Lashly é sin a dhéanamh (déarfadh Evans ina dhiaidh sin gurbh é seo an t-aon am amháin ina ghairmréim chabhlaigh gur diúltaíodh dá orduithe!) Agus 35 míle fágtha (4-5 lá taistil, gan ach beirt ag tarraingt an chairr sleamhnáin) agus gan níos mó ná 1-2 lá bia fágtha, socraíodh go siúlfadh duine den bheirt ina aonar chun cúnamh a fháil, fad is a d’fhan an duine eile le Evans. Thairg Tom Crean an siúl a dhéanamh. Thóg sé ocht n-uaire déag chun an tsiúlóid 35 míle ina aonar a dhéanamh thar an oighear chun an campa a shroicheadh, agus gan ach trí bhriosca agus roinnt seacláide le n-ithe aige, thit sé i mbun a chos díreach tar éis dó an campa a shroicheadh leathuair roimh shíobadh sneachta fíochmhar a mharódh é, is dócha, agus a chuir moill lá go leith ar an mbuíon tarrthála. D’éirigh leis an tarrtháil, áfach, agus tugadh Lashly agus Evans ar ais chuig an gcampa beo, ní hionann agus buíon Scott sa mhol. Tugadh Bonn Albert do Crean agus Lashly as ucht beatha Evans a shábháil.
Endurance.
Dála Scott, bhí an-mhuinín ag Shackleton as Crean. Tar éis scrios a longa san oighear, bhí ar an bhfoireann na báid tarrthála a sheoladh trasna oighearmhá na Mara Weddell agus ansin rámhaíocht go hOileán Eilifint. Nuair a shroich siad an áit, rinne siad ceann de na báid tarrthála a atógáil – sheol an James Caird agus cúigear, Shackleton agus Crean ina measc, go Seoirsia Theas chun cúnamh a fháil. Tá sé seo ar cheann de na turais i mbád beag oscailte is iontaí sa stair. De bhrí gur tháinig siad i dtír ar chósta theas neamháitrithe na Seoirsia Theas, bhí ar thriúr de na fir, agus arís, Shackleton agus Crean ina measc, siúl trasna go dtí an taobh eile i dturas suntasach 36 huaire – an chéad uair a chuathas trasna an oileáin shléibhtiúil seo. Shroich siad an stáisiún míolta móra ag Stromness, tuirseach agus salach, agus ullmhaithe leis an 22 fear eile a bhí fós ar Oileán Elephant a tharrtháil, dhá mhí is fiche tar éis dóibh seoladh ó Sheoirsia Theas.
Níos déanaí ina shaol.
Tar éis dó filleadh abhaile, thug Crean seirbhís sa Chéad Chogadh Domhanda, agus d’éirigh sé as an gcabhlach i 1920. Phós sé agus d’oscail teach tábhairne beag darbh ainm "The South Pole Inn". I rith a shaoil, bhí Crean i gcónaí an-mhodhúil mar dhuine. Nuair a d’fhill sé go Ciarraí, chuir sé a bhoinn as radharc agus níor labhair sé faoina thaithí in Antartach arís. Thug aipindic bhrúchta a bhás i 1938.
A oidhreacht.
Tá comóradh déanta ar Crean in dhá logainm ar a laghad: Mount Crean (2550m) i Victoria Land agus Oighearchlár Crean ar Seoirsia Theas. Tá Crean mar an inspioráid freisin don leann bán Endurance Brewing.
Crean, Tom
Crean, Tom
Crean, Tom
Crean, Tom


Bang Bang.
Duine de na carachtair ab iomráití i mBaile Átha Cliath ba ea Bang Bang nó Thomas Dudley (1907 - 11 Eanáir 1981).
Ba sheanfhear éalárnach é Bang Bang (creidtear gurbh é Thomas Dudley a ainm) ar thaitin scannáin buachaillí bó go mór leis. Chuir daoine aithne air sna 1950í agus 1960í agus iad ag taisteal ar bhusanna agus ar thramanna Bhaile Átha Cliath, áit ar lig sé air daoine a lámhachainn, a lámha agus méaracha aige mar ‘ghunna’. Ghlaodh sé ‘Bang bang, you’re dead’ amach agus é ag scaoileadh urchair leo, agus as sin a tháinig an t-ainm sin air.
Bhain mórán Bleá Cliathach taitneamh as a chuid geáitsí agus ghlacadar féin páirt iontu. Ligeadar orthu go raibh gunna acu féin chomh maith agus scaoilidís ar ais leis nó thitidís marbh mar dhea ar na sráideanna nuair a dhéanfadh Bang Bang iad a ‘lámhachainn’ go tobann.
In amanna, chuireadh Bang Bang isteach ar dhrámaí sna hamharclanna, ag ‘lámhachainn’ na n-aisteoirí, rud a cheap na haisteoirí agus an lucht féachana a bhí greannmhar i gcoitinne!
Níl mórán ar eolas faoin bhfear féin agus ceaptar go raibh ábhar éigin meabhairghalair air. Rinne roinnt daoine comparáid idir é agus an tImpire Norton sna Stáit Aontaithe, fear i San Francisco a bhíodh gléasta in éide iomlán airm impiriúil agus duine a ndéanadh na póilíní cúirtéis leis agus é ag siúl na sráide.
Is léir go raibh cion ag muintir Bhaile Átha Cliath air agus gur thuigeadar gur duine neamhurchóideach a bhí ann. Cuireann a leithéid de charachtair beocht i saol daoine eile trí léiriú neamhghnách a thabhairt dóibh ar a dtimpeallacht. D’éag Bang Bang ar an 11 Eanáir 1981 ach leanann a cháil ar aghaidh i mbéaloideas na hardchathrach.


Plá bhúbónach.
Is í is plá bhúbónach ann ná an t-athraitheach is aithnidiúil den galar tógálach plá, a thagann ón mbaictéir "Yersinia pestis". Tá sé níos coitianta i gcreimirí agus ainmhithe beaga eile, ach is féidir aistriú a dhéanamh go daoine tríd an dreancaid fhrancaigh.
B'é an phlá bhúbónach a bhí freagrach don Ghalar Dubh, a bhuail an Eoraip san 14ú haois.


Ray Charles.
B'é Ray Charles an t-ainm stáitse a bhí ag Ray Charles Robinson (23 Meán Fómhair, 1930 – 10 Meitheamh, 2004), amhránaí agus pianódóir Meiriceánach. Cé gur chaill Charles a radharc ina ghasúr óg, bhain sé clú agus cáil amach mar cheoltóir den scoth. "An t-aon ginias amháin" ab ea é, dar le Frank Sinatra.
Rinneadh an scannán "Ray" sa bhliain 2004, leis an aisteoir Jamie Foxx sa phríomhpháirt.
Tagairtí.
Charles, Ray
Charles, Ray
Charles, Ray
Charles, Ray


Frank Sinatra.
Amhránaí agus aisteoir Meiriceánach ab ea Frank Sinatra, nó Francis Albert Sinatra mar a baisteadh air, a saolaíodh ar an 12 Nollaig, 1915 i Hoboken, New Jersey. Bhí Sinatra - nó "Ol’ Blue Eyes" mar a dtugtar uaireanta air - ar dhuine de na réalta is mó agus is mó cáil san 20ú haois.
Cailleadh ar an 14 Bealtaine 1998 é, i Los Angeles, California.
Tagairtí.
Sinatra, Frank
Sinatra, Frank
Sinatra, Frank
Sinatra, Frank
Sinatra, Frank


Hoboken.
Cathair í Hoboken atá suite i gContae Hudson, i stát New Jersey, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá sí suite ar bhruach an Hudson, trasna an uisce ó Manhattan. Bhí timpeall 50,005 duine ina gcónaí ann ag am Dhaonáirimh 2010, agus is í Dawn Zimmer (D) an meára faoi láthair.


Muc ghuine.
Is creimire den chlann Caviidae í an mhuc ghuine ("cavia porcellus"). In ainneoin an ainm, ní muca iad, agus níl siad ón Ghuine.


Alois Alzheimer.
Síciatraí, paiteolaí na hinchinne agus Gearmáineach ab ea Alois Alzheimer (Rugadh 14 de mhí an Mheithimh 1864 agus fuair bás 19 de mhí na Nollag 1915). Comhghleacaí agus dlúthchara le Emil Kraepelin ab ea é. Rinne sé an céad chuir síos ar an galar intinne ar a thug Kraepelin Galar Alzheimer air.
Fuair sé a dhintiúr mar lia sa bhliain 1887 in ollscoil Würzburg. Ghlac sé post mar shíciatraí in Frankfurt am Main i dteach na ngealt ("Die Städtische Anstalt für Irre und Epileptische"). Bhuail sé le Franz Nissl agus is uaidh a d'fhoghlaim sé modhanna paiteolaíochta a úsáideach sé go torthúil is é ag déanamh staidéar ar inchinne a chuid othair.
Sa bhliain 1901 is ea a chasadh othar den ainm Frau Auguste D. air.
Bhí caoga haon blianta slánaithe aici ach bhí a cuimhne do rudaí a tharla le déanaí loite. Rinne Alzheimer dianstaidéir is faire uirthi agus tar éis bás di sa bhliain 1906 rinne sé staidéar chruinn paiteolaíochta ar a hinchinn. Rinne sé fionnachtain mhór nuair a nochtadh sé den chéad uair lorg áirithe an ghalair in a hinchinn.
Ar an triú lá de mhí na Samhna sa bhliain 1906, thug Alzheimer an chéad chuir síos cruinn ar an tinneas agus an paiteolaíocht bainteach leis i léacht. Níorbh fhada gur scaip a chlú agus gur thuig síciatraithe i gcoitinne foirfeacht a éacht.
Ceapadh é mar Ollamh le síciatracht in Ollscoil Breslau sa bhliain 1912.
D'éag sé i mBreslau 19 Nollaig 1915; bhí fadhbanna aige lena chroí.
Alzheimer,Alois
Alzheimer,Alois
Alzheimer,Alois
Alzheimer,Alois


Dúil cheimiceach.
Is éard atá i ndúil cheimiceach ná substaint a bhfuil a cuid adamh go léir mar an gcéanna ó thaobh líon na bprótón de. Cuirtear na dúile seo taobh le taobh i dtábla a dtugtar an Tábla Peiriadach air. Ba é an saineolaí Dmítrí Meindeiléiv ón Rúis a chuir tús leis an tábla seo sa bhliain 1869, agus é tar éis a thabhairt faoi deara go raibh saintréithe na ndúl ag athrú ar bhealach thráthrialta a chuir ar a chumas iad a ghrúpáil. Nuair a bhí Meindeiléiv ag obair, ní raibh tuiscint ag na heolaithe ar choincheap an núicléis go fóill, agus mar sin, d'ordaigh sé na dúile de réir an mheáchain adamhaigh. Uaireanta, b'éigean dó scinneadh ó ordú na meáchan adamhach beagáinín, le go mbeadh ordú na ndúl ag leanúint na grúpála, agus is é an míniú a thug sé air seo ná nach raibh eolaithe a linne in ann an meáchan adamhach a thomhas go cruinn. Idir an dá linn, tuigeadh do na heolaithe gurb é líon na bprótón is bunús leis an bpeiriadacht, agus cé go bhfuil ordú na ndúl de réir an mheáchain adamhaigh sách gar don ordú de réir líon na bprótón sa núicléas, níl sé riachtanach gurbh ionann an dá ordú.
Aithníodh 117 ndúil san ollchruinne go dtí seo. Tá 94 cheann acu seo (na cinn ón bplútóiniam anuas) ar fáil go nádúrtha sa dúlra. Tá na dúile a bhfuil a n-uimhir adamhach níos airde ná 82 (biosmat agus níos airde) éagobhsaí, is é sin, tagann meath radaighníomhach ar gach iseatóp dá gcuid. Thairis sin, tá dhá dhúil eile ann nach bhfuil iseatóip chobhsaí acu, mar atá, an próiméitiam agus an teicnéitiam.
Tá gach ábhar ceimiceach comhdhéanta de na dúile seo. Aimsítear dúile nua ó am go chéile trí imoibrithe núicléacha. Dúile saorga daondéanta iad seo a bhíonn i bhfad níos troime ná na dúile atá ar fáil go nádúrtha, agus iad go léir chomh héagobhsaí is go dtiocfaidh meath radaighníomhach orthu ar an toirt. Má chuirtear na núiclídí - is é sin, iseatóip éagsúla na ndúl go léir - i dtábla a bhfuil líon na bprótón agus líon na neodrón mar aiseanna comhordanáideacha aige, aithneofar na núiclídí cobhsaí - na cinn nach dtagann meath radaighníomhach orthu - mar "ilchríoch na cobhsaíochta" ar an mapa seo, agus é timpeallaithe ag "farraige na héagobhsaíochta", is é sin, is núiclídí radaighníomhacha, éagobhsaí iad an chuid is mó de na núiclídí incheaptha.
Trí anailis a dhéanamh ar struchtúr inmheánach na h-"ilchríche", tháinig Glenn Seaborg ar an gconclúid go bhféadfadh a leithéid de rud a bheith ann agus "oileán na cobhsaíochta", is é sin, go bhféadfaí teacht ar dhornán d'iseatóip chobhsaí nó réasúnta cobhsaí ag cinn áirithe de na dúile saorga sárthroma féin. Cé go bhfuil fianaise áirithe ag tacú le teoiric Seaborg, níor thángthas ar adaimh na ndúl seo sa dúlra ar aon nós, áfach.
Stair.
Baineadh an chéad úsáid as an téarma dúil ("stoicheia") thart ar 360 RC. Ba é an fealsamh Gréigeach Platón a luaigh é ina agallamh beirte Timaeus, ar tráchtas bunúsach é ar an gceimic agus ar an bpáirt atá aici i gcomhdhéanamh na neachanna beo agus na gcorpán neamhbheo. Shíl Plato go raibh cruth speisialta ar na cáithníní is lú a bhí i ngach dúil: teitrihéadrán (tine), ochtaihéadrán (aer), icisihéadrán (uisce), agus ciúb (cré).
Sa bhliain 1661, léirigh Robert Boyle go raibh níos mó dúile ann ná na ceithre cinn chlasaiceacha. Ba é Antoine Laurent Lavoisier a chuir an chéad liosta nua-aimseartha de na dúile le chéile sa bhliain 1789. Thug sé "Dúile na Ceimice" air, agus bhí trí dhúil déag is fiche ann. Ní raibh an liosta sin saor go fóill ó phiseog choitianta na seancheimiceoirí a d'áirigh an solas agus an teas mar dhúile, áfach. Sa bhliain 1828, chuir Jöns Jakob Berzelius tábla na ndúl le chéile a bhí bunaithe ar na meáchain adamhacha. Chuimsigh an liosta sin cúig cinn is dhá scór den naoi ndúil is dhá scór a raibh glacadh leo sa cheimic chomhaimseartha. Bhí sé dhúil is trí scór sa Tábla Peiriadach cáiliúil a d'fhoilsigh Meindeiléiv don chéad uair sa bhliain 1869 (léirithe thíos).
Ó ré Boyle, go dtí tús an 20ú chéad, ba é an sainmhíniú a bhí ar dhúil ná substaint cheimiceach íon nach féidir a bhriseadh síos go substaintí níos simplí.. Lena chur i malairt focal, ní féidir "dúil" a chlaochlú go substaintí eile trí phróisis cheimiceacha. Tháinig athrú ar an tuiscint seo sa bhliain 1913 nuair a bhfuair Henry Moseley amach gurb é an lucht leictreach i núicléas an adaimh is bunús le huimhir adamhach an adaimh.
Bhí dhá dhúil déag is trí scór aimsithe sa bhliain 1919.. Aimsíodh an 101ú dúil sa bhliain 1955 agus tugadh meindiléiviam uirthi in ómós do Mheindeiléiv. Sa bhliain 2006, tuairiscíodh gur éirigh leis na saineolaithe dúil uimhir a 118 a shintéisiú sa tsaotharlann, cé nach raibh dúil uimhir a 117 cruthaithe ag aon fhoireann taighde go fóill.
Cur Síos.
Is iad an hidrigin agus an héiliam na dúile is éadroime dá bhfuil ann. Cruthaítear na dúile níos troime ar fad, trí mhodhanna núicléisintéise éagsúla (cinn nádúrtha agus cinn shaorga), eamhnú ina measc.
Uimhir Adamhach.
Is ionann uimhir adamhach na dúile, "Z", agus líon na bprótón i núicléas an adaimh sin. Tabhair faoi deara go bhfuil leictreon de dhíth le lucht deimhneach leictreach an phrótóin a chealú. Mar sin, is ionann líon na bprótón sa núicléas agus líon na leictreon i néal leictreon an adaimh, agus is ar líon na leictreon a aithnítear saintréithe ceimiceacha an adaimh. Mar shampla, tá 8 bprótón i núicleas gach adamh ocsaigine; mar sin i gcás na hocsaigine, is ionann Z agus 8. Is féidir le hadaimh na dúile céanna líon éagsúil neodrón a bheith sa núicléas acu. Tugtar iseatóip ar na leaganacha den dúil chéanna nach ionann líon na neodrón acu.
Mais Adamhach.
Is ionann maisuimhir na dúile ("A") agus líon na núicléón (prótóin agus neodróin) sa núicléas adamhach. Ar na maisuimhreacha a aithnítear iseatóip na dúile céanna thar a chéile. De ghnáth, is mar fhorinnéacs ar thaobh na láimhe clé den tsiombail adamhach a scríobhtar an mhaisuimhir (m.sh., 238U).
Is ionann mais adamhach choibhneasta na dúile agus meánmhais na n-adamh sa dúil, cibé iseatóp iad. Úsáidtear an t-aonad maise adamhaí aontaithe (AMAA) leis an mais adamhach a thomhas.
Tagairtí.
*


Ceimiceoir.
Is é ceimiceoir ná heolaí a dhéanann scrúdú faoin damhna agus faoina imoibrithe le fuinneamh.


Comhdhúil.
Is éard is comhdhúil ann ná aon substaint cheimiceach a chruthaítear de thoradh imoibriú ceimiceach ina n-aontaítear dhá dhúil éagsúla, nó níos mó, de réir comhshuíomh seasta idir na dúile. I gcomhdhúil cheimiceach, tá adaimh na ndúl éagsúil ceangailte dá chéile le naisc cheimiceacha - ianacha nó chomhfhiúsacha. Cuirtear coibhneas na ndúl agus struchtúr inmheánach na comhdhúile in iúl le foirmlí éagsúla ceimiceacha. Mar shámpla, is comhdhúil é an t-uisce (H2O) ina bhfuil dhá adamh hidrigine nasctha d'aon adamh ocsaigine amháin.
*


Albert Abraham Michelson.
B'fhisiceoir Gearmánach-Mheiriceánach a rugadh sa Pholainn é Albert Abraham Michelson (fuaimaítear mar "Michael-son" i mBéarla) (19 Nollaig 1852 – 9 Bealtaine 1931). Fuair sé clú agus cáil de bharr a oibre ar thomhas luas sholais agus go háirithe de bharr thástáil Michelson Morley. Sa bhliain 1907 fuair sé an Duais Nobel i bhFisic, an céad Mheirceánach a ghnóthaigh an Nobel sna heolaíochtaí.
Michelson, Albert Abraham
Michelson, Albert Abraham
Michelson, Albert Abraham
Michelson, Albert Abraham


Taighde.
Go minic tugtar cuntas ar taighde mar oibriú fiosrúcháin gníomhach, dícheallach agus rianúil a bhfuil sé de chuspóir aige fionnachtain, míniú agus athbhreithniú a dhéanamh ar fhírinní. Táirgeann an fioschuardach intleachtúil seo eolas níos cruinne i dtaobh cúrsaí, iompaireacha, teoiricí agus dlíthe agus déanann sé feidhmeanna úsaideach le bheith indéanta. Úsaidtear an téarma taighde fósta le haghaidh cuntas a thabhairt ar choiste fhaisnéise i dtaobh ábhar sonrach agus de ghnáth tá baint tréan aige le toradh na heolaíochta agus an mhodh eolaíochta.


Modh eolaíochta.
a> Francach, meastar é mar athair na fealsúnachta nua-aimseartha, chomh maith le ceann de na hainmneacha is suntasaí sa réabhlóid eolaíochta..Is éard atá sa mhodh eolaíochta ná tuairimí a chur in iúl, hipitéis a fhoirmliú, turgnamh rialaithe a dhearadh, sonraí a bhailiú agus a mhíniú, teacht ar thátail, na tátail a chur i gcomhthéacs an eolais atá ann cheana, torthaí a thuairisciú agus a fhoilsiú, teoiric agus prionsabal a fhorbairt.
Féach ar Paradacsa an Fhiaigh Dhuibh chun a fháil amach conas tairiscint a dheimhniú.


Harold Pinter.
Drámadóir, file, aisteoir, stiúrthóir agus gníomhaíoch Sasanach ab ea Harold Pinter, (a rugadh ar 10 Deireadh Fómhair, 1930 i Londain agus déag 24 Nollaig 2008). Tá sé aithnidiúil inniu mar gheall ar a chuid drámaí, mar shampla "The Birthday Party" (1957), "The Caretaker" (1959), "The Homecoming" (1964), agus "Betrayal" (1978).
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 2005.
Pinter, Harold
Pinter, Harold
Pinter, Harold
Pinter, Harold


Mohamed ElBaradei.
Is taidhleoir Éigipteach é Mohamed ElBaradei (Araibis: محمد البرادعي), a rugadh ar 17 Meitheamh, 1942. Tá ElBaradei ina Ard-stiúrthóir ar an International Atomic Energy Agency (IAEA) ó 1 Nollaig, 1997 go dtí an lá atá inniu ann. Bhuaigh ElBaradei, agus an ghníomhaíocht féin, Duais Nobel sa bhliain 2005.
Ba dhlíodór agus polaiteoir é roimhe sin, a rinne staidéar i gCaireo agus Nua-Eabhrac. B'eisean agus a réamhtheachtaí san IAEA Hans Blix a bhí san Iaráic sa bhliain 2003, ag lorg "airm ollscriosta".
ElBaradei, Mohamed


Lady Gregory.
Drámadóir, béaloideasóir agus bainisteoir amharclainne Angla-Éireannach ba ea Isabella Augusta, Lady Gregory "An Bantiarna Gregory" uaireanta (15 Márta, 1852 - 22 Bealtaine, 1932), née Isabella Augusta Persse. In éineacht le W. B. Yeats agus daoine eile, bhí sí ar duine acu siúd a bhunaigh "Amharclann Liteartha na hÉireann" sa bhliain 1899, agus Amharclann na Mainistreach sa bhliain 1904. Scríobh Lady Gregory a lán drámaí do na hamharclanna nua, agus í ag tarraingt ar thobar mhiotaseolaíocht na hÉireann le haghaidh inspioráide.
Tá aithne ar Lady Gregory don chuid is mó de bharr an obair a rinne sí le linn Athbheochan Liteartha na hÉireann. Bhí a teach i bPáirc na Cúile, Contae na Gaillimhe úsáideach mar gur bhuail go leor de na phearsa lárnach don Athbheochan ann.
Luath-Saol agus Pósadh.
Saolaíodh Gregory i mBaile an Róistigh, Contae na Gaillimhe. Ba í an iníon is óige don teaghlach uasalaicme Angla-Éireannach Persse. Bhí a máthair, Frances Barry, gaolta leis an Viscount Guillamore agus is eastáit 6,000 ácra a bhí ina teach teaghlaigh, Baile an Róistigh agus é suite idir an Gort agus Baile Locha Riach. Dóightear príomhpháirt an teach go talamh níos déanaí i rith Cogadh Cathartha na hÉireann. Fuair sí a cuid oideachas sa bhaile, agus bhí tionchar mór ag an buime teaghlaigh, Mary Sheridan, Caitliceach agus Gaeilgeoir dúchasach, ar gairm Gregory sa todhchaí. Chuir Mary í ar an eolas faoi stair agus finscéalta an ceantar áitiúil.
Phós sí Sior William Henry Gregory, baintreach fir le eastát i bPáirc na Cúile, gar don Gort, ar an 4ú Márta 1880 i Séipéal Naomh Matthias i mBaile Átha Cliath. Bhí Sir William 35 bliain níos sinne ná Isabella. Bhí sé díreach tar éis éirigh as a phost mar Ghobharnóir ar an tSiolóin (Srí Lanca anois) agus bhí sé tar éis cúpla téarmaí a dhéanamh mar Theachta Parlaiminte i gcomhair Contae na Gaillimhe. Bhí oideachas an-mhaith aige agus bhí suim aige sna healaíona agus liteartha. Bhí leabharlann agus bailiúchán ealaíne ollmhór aige ina theach i bPáirc na Cúile, agus bhí an Bantiarna Gregory ar bís iad seo a fheiceáil. Bhí teach aige i Londain chomh maith, agus chaith an bheirt acu go leor am ansin.
D'eagraigh siad salón liteartha chuile seachtain sa teach agus d'fhreastal go leor pearsa lárnach sna healaíona agus liteartha ar na salóin, ar nós Robert Browning, Lord Tennyson, John Everertt Millais agus Henry James.
Saolaíodh an t-aon pháiste a bhí acu, Robert Gregory, sa bhliain 1881. Maraíodh é i rith an Chéad Chogadh Domhanda agus é ag déanamh seirbhís mar phíolóta, eachtra a chuaigh i bhfeidhm ar W.B Yeats agus scríobh sé trí dhánta mar gheall ar
Luath-Scríobhneoireachtaí.
Thaisteal an teaghlach Gregory timpeall an domhain. Chuaigh siad ar cuairt go dtí an tSíolóin (Srí Lanca), an India, an Spáinn, an Iodáil agus an Éigipt. Agus iad san Éigipt, bhí caidreamh rúnda ag an Bantiarna leis an bhfile Sasanach Wilfred Scawen Blunt agus scríobh sí sraith de dhánta grá, "A Women's Sonnets," mar thoradh ar seo.
Naisc sheachtracha.
Lady Gregory
Lady Gregory
Lady Gregory
Lady Gregory


Nix.
Ceann de shatailítí nádúrtha Phlútóin is ea Nix. B'é Spásteileascóp Hubble a tháinig ar Nix agus Hydra i Mí Bealtaine sa bhliain 2005. Tá an tsatailít seo ag timpeallú Phlútóin ar aon phlána le Carón, agus í ag críochnú imrothlú amháin in aghaidh gach 24.9 lá. Ní bhfuarthas miosúr ceart de Nix go fóill, ach is é an tuairim atá ag na saineolaithe go bhfuil sí idir 40 agus 130 ciliméadar ar trastomhas. Creidtear go bhfuil sí níos lú ná Hydra, ós rud é go bhfuil Hydra níos gile le feiceáil.


Hydra.
Satailít nádúrtha de chuid Phlútóin is ea Hydra. B'é Spásteileascóp Hubble a tháinig uirthi i Mí Bhealtaine sa bhliain 2005, san am céanna ar fionnadh Nix. Tá an ghealach seo ag timpeallú Phlútóin, nó meáchanlár chóras Phlútóin, ar fhithis beagnach cruinn ar aon phlána le Carón agus Nix. Tá ga na fithise timpeall 65,000 ciliméadar, agus críochnaíonn Hydra aon chúrsa amháin timpeall an lárphointe in aghaidh 38.2 lá. Níor tomhaiseadh Hydra go fóill, ach creidtear go bhfuil sí idir 40 agus 130 ciliméadar ar trastomhas, agus cé gur measadh ar dtús go mbeadh sí beagáinín níos mó ná Nix, is deacair a rá, dháiríre, an bhfuil.
Scaoileadh an spástaiscéalaí New Horizons chun bóthair i Mí Eanáir 2006, agus tabharfaidh sé cuairt ar Phlútón agus a chuid satailítí sa bhliain 2015.


New Horizons.
Scaoileadh New Horizons chun siúil ó lárionad spáis Cape Canaveral ar an 19ú lá de Mhí Eanáir, 2006, eitilt thart le Plútón de réir na bpleananna.


Carón.
Is é Carón an ceann is mó den trí shatailít nádúrtha atá ag Plútón. Is féidir dearcadh ar Charón mar ghealach, ach le fírinne, bheadh sé níos cruinne a rá gur córas dhá abhacphláinéad iad Carón agus Plútón, agus iad ag timpeallú mheáchanlár (nó baralár) an chórais. Tá an lárphointe sin suite in aice le Plútón, taobh amuigh de. Ar mhaithe leis an gcomparáid, is fíor nach bhfuil an Ghealach s'againn féin ag timpeallú an Domhain ach oiread, ach meáchanlár ár gcórais-ne, ach tá an meáchanlár sin suite glan taobh istigh den Domhan. Tá Plútón agus Carón ag dul timpeall an mheáchanláir go sioncrónach, is é sin, tá glas imtharraingteach acu ar a chéile, agus iad ag drannadh na haghaidhe céanna le chéile an t-am ar fad.
Fionnadh Carón sa bhliain 1978, agus fuair an t-ainm faomhadh oifigiúil Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta sa bhliain 1985. Tá Carón 1207 gciliméadar ar trastomhas, agus é ar aon mhéid, a bheag nó a mhór, le Dione (gealach de chuid Shatarn).


Meáchanlár.
Maidir le grúpa réad, cosúil leis an nGrianchóras nó braisle réaltaí, an pointe inar féidir an mhais iomlán a shamhlú comhchruinnithe (an "maislár" nó an "baralár") chun a iarmhairt imtharraingthe ar réada eile a ríomh. Léiríonn gluaiseacht an mheáchanláir gluaiseacht an ghrúpa réad ina iomláine. Is ionann iolrú luas an phointe seo is na maise iomláine le suim mhóimintim chodanna uile an réada, nó an ghrúpa read. Mar shampla, is é maislár blúirí buama phléasctha ionad an bhuama roimh an bpléasc. Nuair a fheidhmíonn fórsa ar an gcóras (ar an réad nó an grúpa réad), luasghéaraítear an mhaislár, díreach mar a tharlódh dá mbeadh an mhais iomlán comhchruinnithe ann.


Luasghéarú.
San fhisic, ach go háirithe san chinéimitic,
is ionann an téarma Luasghéarú agus an ráta athraithe treoluais i leith an ama. Toisc gur chainníocht veicteoireach is ea treoluas, is féidir leis athrú i dhá slí: athrú méide agus/nó athrú i dtreo.
Sé na haonaid a ghabhann le luasghéarú ná meadar san soicind nó ciliméadair san uair mar atá m/s agus km/h.


Luas (fisic).
Is ionann luas agus tapaíocht. Is luas an téarma a úsaidtear is mó den bheirt fhocal.
Sé an brí a ghabhann le luas ná go ninsíonn sé dúinn chomh tapaidh is a tharlaíonn rud.
S'iad ionaid luais ná méadair san soicind agus ciliméadair san uair sé sin m/s agus km/h.


Ficheall.
Is cluiche boird í an fhicheall, agus í ceaptha do bheirt imreoirí. Is í aidhm an chluiche ná rí an chéile imeartha a mharbhsháinniú. Tá an rí marbhsháinnithe, nuair atá sé faoi ionsaí agus ní féidir leis éalú.
Clár na fichille maille le clog na fichille.
Cur síos ar an gcluiche.
Imrítear an fhicheall ar bhord a bhfuil ceithre cearnóg is trí scór (8 x 8) ann. Tá dath bán nó dubh sna cearnógaí, agus an dath céanna i ngach dara cearnóg.
Ag tús an chluiche, tá sé fhear déag ag na himreoirí - ocht gceithearnach, dhá chaiseal, beirt ridirí, beirt easpag, aon bhanríon amháin agus aon rí amháin.
Is é imreoir na bhfear bán is túisce a bhogfaidh fear dá chuid i dtús an chluiche.
Rialacha na Fichille.
Ag tús an chluiche, tá sé fhear bán déag ag imreoir amháin agus an oiread céanna de chinn dhubha ag an imreoir eile. Is le himreoir na bhfear bán an chéad bhogadh i gcónaí. Taispeánann an pictiúr tús an chluiche. Bíonn cearnóg dhubh ar an taobh clé is cóngaraí de na himreoirí i gcónaí. Tosaíonn an bhanríon bhán ar chearnóg bhán agus tosaíonn an bhanríon dhubh ar chearnóg dhubh.
Bogann gach fear fichille i slí dhifriúil.
An Rí.
Is é an rí an fear is tábhachtaí. Cailltear an cluiche nuair a cailltear an rí. Bogann an rí cearnóg amháin i dtreo ar bith (go cothrománach, go hingearach nó ar fiar). Níl cead ag an rí dul go dtí cearnóg atá faoi ionsaí ag fear le dath eile. Tá cearnóg faoi ionsaí más féidir le fear bogadh ann ar an gcéad imirt eile. Má bhogann an rí chun cearnóige ina bhfuil fear eile, tá an fear sin gafa.
Má tá cearnóg an rí faoi ionsaí, deirtear go bhfuil an rí "sáinnithe". Muna bhfuil an rí in ann an sáinniú a bhriseadh, tá sé "marbhsháinnithe" agus tá an cluiche thart. Briseadh an sáinniú tar éis:-
An Bhanríon.
Bogann an bhanríon i líne dhíreach chomh fada agus is mian léi. Is féidir léi dul i ngach treo (go cothrománach, go hingearach nó fiarthrasna). Ní féidir léi léim thar fhear eile.
An Caiseal.
Bogann an caiseal i líne dhíreach chomh fada agus is mian leis. Is féidir leis dul go cothrománach nó go hingireach. Ní féidir leis léim thar fhear eile.
An t-Easpag.
Is ar fiar a théann an t-easpag. Ní féidir leis léim thar fhear eile.
An Ridire.
Sé an ridire an t-aon fear atá in ann léim thar fir eile. Téann an ridire go díreach ón gcearnóg ina bhfuil sé go dtí cearnóg dhá chearnóg i dtreo cothrómánach agus cearnóg amháin i dtreo ingireach, nó go dtí cearnóg dhá chearnóg i dtreo ingireach agus cearnóg amháin i dtreo cothrománach.
An Ceithearnach.
Ní féidir leis an gceithearnach ach bogadh go dtí an cearnóg ar tosach. Ar a chéad bhogadh, is féidir leis dul dhá chearnóg ar tosach. Ní féidir leis an gceithearnach dul go dtí cearnóg in a bhfuil fear eile agus ní féidir leis léim thar fhear eile. Is ar fiar a ghabhann an ceithearnach. Agus an taobh eile den mbórd bainte amach ag ceithearneach, is féidir banríon, caiseal, ridire nó easpag a dhéanamh de.
Gabháil na bhfear.
Má bhogann an rí, an bhanríon, an caiseal, an ridire nó an t-easpag go dtí cearnóg ina bhfuil fear an imeartha chéile, gabhtar an fear sin. Bogann an ceithearnach go hingearach ach is ar fiar a ghabhann sé.
"En passant" (dul thart).
Tar éis ceithearnaigh a bhogadh dhá chearnóg, má tá ceithearnach an chéile imeartha ar chearnóg in aice leis, is féidir le ceithearnach an chéile imeartha an ceithearnach a ghabháil ar an gcéad imirt eile. Téann an gabhálaí ar fiar chun colúin an cheithearnaigh eile agus tógtar an ceithearnach eile den mbórd.
Leamhsháinniú.
Más le himreoir an imirt, muna bhfuil rí sáinnithe aige agus muna bhfuil bogadh dlíthiúil aige, deirtear go bhfuil sé "leamhsáinnithe", agus críochnaíonn an cluiche gan bhuaiteoir.
Comhscór.
Bíonn an bua ag imreoir tar éis a chéile imeartha a mharbhsháinniú ach is minic a éiríonn imreoir as an gcluiche nuair a cheapann sé nach bhfuil seans aige.
Is féidir chluiche a chríochnú mar chomhscór
An Chraobh Dhomhanda.
D'fhág Kasparov FIDE sa bhliain 1993 agus chuir sé eagrú fichille nua ar bun, an PCA. Bhí dhá chraobh dhomhanda ó 1993 go dtí gur bhuaigh Kramnik (an curadh clasaiceach) ar Topalov (an curadh FIDE) i gcluiche in Elista,An Rúis, sa bhliain 2006.


Neodrón.
Is cáithnín fo-adamhach é an neodrón. Bíonn prótóin agus neodróin ar fáil i núicléas adamhach na ndúl uile, ach amháin hidrigin. Bíonn mais an adaimh i gcomhréir le líon iomlán na neodrón. Ní bhíonn aon lucht leictreach glan ar an neodrón. Trí cinn de chuarc a bhíonn sa neodrón. Cinneann líon na neodrón sa núicléas adamhach na hiseatóip éagsúla a bhíonn ag dúil.


Abhacphláinéad.
Tugadh an téarma seo isteach sa bhliain 2006. Bhítí tar éis teacht ar astaróidigh mhóra a bhí ar aon mhéid le Plútón, nó níos mó ná é fós, sna réigiúin den spás atá taobh thiar de Neiptiún (Crios Kuiper agus Scamall Oort), agus bhí gá le haicmiú nua. Inniu, glactar leis go bhfuil cúig abhacphláinéad ann, mar atá, Ceres, Plútón, Makemake, Haumea, agus Eris. Réadanna tras-Neiptiúnacha iad Plútón agus Eris, ach tá Ceres ag fithisiú na Gréine i gcrios na n-astaróideach idir Mars agus Iúpatar.


Foirmle.
Is éard is brí le foirmle ná modh gearr a bhaineann úsaid as litreacha, uimhreacha agus siombailí chun tuairisc a thabhairt ar eolas casta. Úsaideann eolaithe agus an gnáthphobal araon foirmlí. Is é "E" = "mc"2 an fhoirmle is cáiliúla b'fhéidir, foirmle a cheap Albert Einstein an fisiceoir is cáiliúla de chuid na 20ú aoise.


Eolaí.
Is eolaí é duine ar bith a bhfuil saineolas aige ar réimse éigin eolaíochta agus é/í ag baint úsáide as an modh eolaíochta chun taighde a dhéanamh ar an nádúr.


Píotsa.
Arán cothrom réidh is ea an píotsa (Iodáilis: Pizza) a gcuirtear táthchoda éagsúla sa mhullach air, cosúil le glasraí, feoil, iasc nó beacáin, in éineacht le trátaí, cáis agus spíosraí éagsúla. Tháinig an píotsa ón Iodáil, agus dealraíonn sé go n-itheadh na sean-Rómhánaigh féin arán a bhí cosúil leis an bpíotsa.
San Iodáil, b'é an píotsa príomhbhia na ndaoine bochta sa naoú haois déag, agus ba le Napoli thar aon áit eile a samhlaíodh é. Shroich an píotsa Meiriceá i ndeireadh na naoú haoise déag, nuair a bhí na mílte Iodálaigh ag dul ar imirce agus ag cur fúthu sna Stáit Aontaithe, agus iad ag tabhairt a gcuid bia leo, ar ndóigh. Níor thug na sluaite síoraí taobh amuigh de na pobail Iodálacha i Meiriceá taithneamh don phíotsa ach i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, áfach. Na saighdiúirí Meiriceánacha a bhí ina n-arm forghabhála san Iodáil i ndeireadh an chogaidh, ní raibh siad sásta le bia an airm, agus b'fhearr leo dul ar lorg an bhia áitiúil Iodálaigh - agus is é an píotsa an cineál bia ba réidhe a bhí ar fáil. Nuair a d'fhill siad abhaile, lean siad leo ag ithe píotsaí, agus de réir a chéile, tháinig borradh mór ar an bpíotsadóireacht mar ghnó. Sa deireadh, scaip an píotsa ar fud an domhain le cuidiú na sreangshiopaí mearbhia Meiriceánacha.


Vaileite.
Is í Vaileite príomhchathair Phoblacht Mhálta. B'é Ard-Mháistir na Ridirí Máltacha, Jean Parisot de la Valette, a bhunaigh an chathair sa bhliain 1566, agus is as an ridire seo a ainmníodh an áit, leis.
Cé gurb í an phríomhchathair í, níl Vaileite ar an gcathair is mó sa tír, nó ní raibh ach seacht míle duine ina gcónaí ansin sa bhliain 2000, agus an daonra ag dul i laghad. Is í Birkirkara an chathair is mó i Málta.


Francis Hutcheson (fealsamh).
Fealsamh Éireannach ba ea Francis Hutcheson (8 Lúnasa, 1694 – 8 Lúnasa, 1746), a bhí ina bhunaitheoir ar an Eagnaíocht Albanach san 18ú haois. Creidtear gur rugadh é i Drumalig, baile i gContae an Dúin, Tuaisceart Éireann.


An Mhalaeisia.
Tír in oirdheisceart na hÁise í an Mhalaeisia. Tá teorainneacha aici leis An Téalainn, Singeapór, Brúiné agus An Indinéis. Is í an Mhalaeis (Bahasa Melayu nó بهاس ملاي) an teanga náisiúnta. Is é Kuala Lumpur an phríomhchathair.
Éigeandáil na Malaeisia.
Bhí bunadh na Malaeisia ag cur in aghaidh an choilíneachais Bhriotanaigh ón mbliain 1948 ar aghaidh. Géarchéim eile a bhí ann a fuair Churchill mar oidhreacht ón rialtas a bhí ann roimhe, agus rinne sé mar a rinne sa Chéinia: thairg sé an lámh láidir do na treallchogaithe agus lámh an chara dóibh siúd nach raibh sáite sa chogaíocht. Thug sé a fhaomhadh do thógáil na sráidbhailte daignithe, fosta. Ba chleas oirbheartaíochta é seo a d'éirigh coitianta i gcogaí coilíneacha nó iarchoilíneacha na nEorpach is na Meiriceánach i ndiaidh a lae féin.
Dream eitneach a bhí ag cur an chogaidh sa Mhalaeisia, agus cuidiú ag teacht ón Aontas Sóivéadach. Mar sin, bhí i bhfad níos mó tacaíochta ar fáil don Bhreatain Mhór anseo ná sa Chéinia nó san Iaráin. Nuair a shroich an cogadh a bhuaicphointe, bhí 35,500 saighdiúir de chuid na Breataine Móire ar garastún sa Mhalaeisia. Agus na reibiliúnaithe ag cailleadh an fhóid, bhí siad ag cailleadh thacaíocht na ndaoine chomh maith.
Siúd is go bhfuarthas an lámh in uachtar ar na treallchogaithe, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go soiléir nach raibh sé indéanta a thuilleadh an Mhalaeisia a choinneáil faoi smacht na Breataine Móire. Sa bhliain 1953, leagadh amach treoirlínte an neamhspleáchais do Singeapór agus do na coilíneachtaí eile sa chearn seo den domhan. Bhí an chéad toghchán ann, sa bhliain 1955, cupla lá sular éirigh Winston Churchill as Príomh-Aireacht an Bhreatain Mhór, agus sa bhliain 1957, i ndiaidh d'Antony Eden teacht i gcomharbas ar Churchill mar Phríomh-Aire, bronnadh an neamhspleáchas ar an Malaeisia.
Foroinneacha.
Is cónaidhm de 13 stát agus 3 críoch cónaidhme é Malaeisia.
M


Natalia Naryshkina.
Bansár na Rúise idir 1671 agus 1676 ab ea Natalia Kirillovna Naryshkina (1 Meán Fómhair, 1651 - 4 Feabhra, 1694). Phós sí le Sár Alastar I ar 1 Feabhra, 1671 agus rugadh triúr leanbh acu - Peadar Mór, Tsarevna Natalya agus Tsarevna Feodora. Nuair a chailleadh a fear chéile sa bhliain 1676, b'í Natalia a bhí ina leasrí le linn ré a mac Peadar Mór.
Natalia Naryshkina
Natalia Naryshkina
Natalia Naryshkina


An Phaistis.
Is í an Phaistis teanga náisiúnta na hAfganastáine. Thairis sin, labhraíonn na treibheacha fáin sa Phacastáin, in aice le teorainn na hAfganastáine, canúintí Paistise. Níl sé soiléir cé mhéad daoine a labhraíonn ó dhúchas í, ach creidtear go bhfuil timpeall dhá scór milliún, nó leathchéad milliún, acu ann. Níl mórán caighdeánú ná saothrú liteartha déanta ar an bPaistis riamh, agus mar sin, is fearr le lucht a labhartha féin Peirsis nó Urdais a úsáid mar theanga scríofa. Tá gramadach na Paistise i bhfad níos casta agus níos seanársa ná gramadach na Peirsise.
Baineann an Phaistis leis an gcraobh Oir-Dheisceartach de na teangacha Iaránacha. Is iad na teangacha Iaránacha i Sléibhte Pamir is gaolmhaire léi, cosúil leis an teanga Sarikoli, an teanga Shughni, an teanga Wakhi agus an teanga Munji.
Tá stádas áirithe ag an bPaistis sna cúigí Pacastánacha ina labhraítear í - i gCúige na gCríoch Thiar Thuaidh (Béarla: "North-West Frontier Province") agus i gcríocha na dtreibheacha atá faoi cheannas an rialtais fheidearálaigh (Béarla: "Federally Administered Tribal Areas"). Go praiticiúil, áfach, níl mórán stádais ag an bPaistis sa Phacastáin, nó is iad teangacha oifigiúla an stáit - an Urdais agus an Béarla - an dá theanga is láidre sa tsochaí. An cineál Paistise a bhíonn le cloisteáil sa Phacastáin, bíonn sí breac le hiasachtaí Béarla agus Urdaise, ní nach ionadh. Ón taobh eile de, cé go bhfuil stádas oifigiúil ag an bPaistis san Afganastáin, is í an Pheirsis an teanga is mó a úsáidtear san oideachas agus sna nuachtáin sa tír sin.


Dlí na himtharraingthe.
Luann "Dlí Uilíoch Imtharraingthe Newton" go dtarraingíonn gach réad sa chruinne gach réad eile le fórsa atá i gcomhréir dhíreach le toradh a maiseanna agus i gcomhréir chontrártha le cearnóg a bhfaid óna chéile.


Dlíthe na gluaiseachta.
An chéad dlí.
Dlí na Táimhe ("Inertia"). Fanfaidh gach corp ar fos nó ag gluaiseacht faoi threoluas tairiseach mura
An dara dlí.
Nuair atá fórsa neamhchothrom ag gníomhú ar chorp bíonn ráta athraithe
móimintim an choirp i gcomhréir dhíreach leis an bhfórsa agus gníomhaíonn sé in aon treo leis an bhfórsa.
An treas dlí.
Má chuireann corp A fórsa i bhfeidhm ar chorp B, ansin cuireann corp B fórsa
urchomhaireach atá ar cóimhéid leis i bhfeidhm ar chorp A, i.e. bíonn an gníomhú agus an frithghníomhú ar cóimhéid


Amhlaoibh Ó Súilleabháin.
Scríbhneoir Gaeilge ab ea Amhlaoibh Ó Súilleabháin, a saolaíodh i gCill Áirne 1780 agus a shíothlaigh i gCallainn, Co. Chill Chainnigh 1838. Sna 1820idí agus sna 1830idí, bhí sé ag scríobh dialainne faoi na himeachtaí comhaimseartha. Bhí cónaí air i gCallainn, Contae Chill Chainnigh, áit a raibh an Ghaeilge díreach ag imeacht, agus is é a dhialann, nó a Chín Lae, an fhoinse is tábhachtaí a thugann léargas ar an gcanúint a bhí á labhairt sa chompal sin nuair a bhí sé ina Ghaeltacht.
A Shaol.
I gCill Áirne a tháinig Amhlaoibh Ó Súilleabháin ar an saol, ach nuair a bhí sé naoi mbliana d'aois, chuaigh a athair, Donncha Ó Súilleabháin, agus é ina mháistir scoile, chuaigh sé ag obair i bPort Láirge, agus a chlann ag leanúint leis. An bhliain a bhí chugainn, arís, shocraigh an teaghlach síos i gCallainn. Chaith an t-athair agus a mhac cuid mhaith ama ag féacháil le slí bheatha éigin a bhaint amach ag múinteoireacht sna bailte máguaird. Múinteoirí scoile scairte a bhí iontu, cé go ndealraíonn sé go raibh bothán nó teach de shórt éigin acu an chuid ba mhó den am le haghaidh scoile. Fuair athair Amhlaoibh bás sa bhliain 1808, agus is dóigh le Tomás de Bhaldraithe, fear eagair na Cíne Lae, gurbh ansin a chuir Amhlaoibh faoi go seasta i gCallainn.
Múinteoir agus Fear Ileolach.
Is dócha go raibh Amhlaoibh féin éirithe as an múinteoireacht cheana féin nuair a bhreac sé síos an Chín Lae, ach déanann sé tagairt dá dheartháir, Donncha Óg, a bhí i gceann na hoibre céanna i gcónaí, agus é ag déanamh a chuid múinteoireachta ar áiléar a thí féin.
Dealraíonn sé go raibh eolas réasúnta maith ag Amhlaoibh ar go leor ábhar foghlama a bhí tábhachtach don mhúinteoir chois claí, ar nós na matamaitice, na litríochta Clasaicí agus na luibheolaíochta. Bhí suim ar leith aige sna luibheanna agus sna plandaí, agus tá a dhialann breac le tagairtí do chúrsaí an dúlra. Bhí léann agus Béarla aige, mar a déarfadh fear na Gaeltachta, nó scríobh sé an dialann sa dá theanga, cuid di as Gaeilge agus cuid di as Béarla, agus ní raibh locht ar bith ar a chuid Béarla.
A Shaol Príobháideach.
Bhí sórt gnóthais ag Amhlaoibh, agus é ag déileáil leis an línéadach. Chaithfeadh sé turasanna fada a dhéanamh le freastal ar a chuid gnóthaí. Mar sin, ní raibh sé ar duime de bhochtáin na háite go díreach. Bhíodh caidreamh aige leis na maithe is na móruaisle, ar nós an dochtúra áitiúil. Bhí sé ina chaidreamhach maith agus ina fhear mór ragairne agus cluichí. Bhí sé pósta ar bhean darbh ainm Máire Ní Dhulachanta, ach ní dhearna sé mórán tráchta uirthi ina dhialann. Fuair sí bás air, áfach, agus cé go raibh an-chumha air ina diaidh, bhí sé ag caint ar fhéidearthacht an chleamhnais nua. Ní dhearna sé an t-athphósadh riamh, áfach.
Gael Deireanach a Shloinne.
Rinne sé staidéar agus taighde ar sheanchultúr na nGael mar chaitheamh aimsire, agus é ag bailiú lámhscríbhinní Gaeilge agus ag breacadh síos nótaí faoin gcanúint áitiúil. Bhí ciall aige do chúrsaí sochtheangeolaíochta agus dátheangachais fosta, agus é ag cur cron ann go raibh na tuismitheoirí ina thimpeall ag cromadh ar an mBéarla a labhairt lena gclann. Cúis bhuartha a bhí ann dó, nó d'aithin sé nach mbeadh mórán maireachtála i ndán don Ghaeilge, agus an chuma sin ar an scéal.
Nuair a fuair Amhlaoibh bás, is é an leagan dá ainm a greanadh ar leac na huaighe ná "Humphrey O'Sullivan". Sin é an t-ainm a thugadh sé air féin as Béarla, cé nár léir do lucht a chomhaimsire féin an bhaint a bhí ag na hainmneacha "Amhlaoibh" agus "Humphrey" le chéile.
Naisc.
Dáibhí de Barra


An tÉireannach (iris).
B'é An tÉireannach an chéad nuachtán seachtainiúil i stair iriseoireachta na Gaeilge, agus é á fhoilsiú sna blianta 1934 go 1937. Bhí blas áirithe den eite chlé ar pholasaí eagarthóireachta na Gaeilge, rud a d'fhág nach raibh sé ag taithneamh le cách i saol na Gaeilge. Thairis sin, bhí sé ag díriú ar mhuintir na Gaeltachta thar aon dream eile, rud a chaill an páipéar sa deireadh thiar, ó nach raibh airgead ach ag an gcorrdhuine acu san am sin le nuachtán a cheannach. Mar sin, bhí an nuachtán i dtuilleamaí deontais oifigiúla, agus nuair a thráigh an tobar sin, b'éigean deireadh a chur leis.
Bhí an tÉireannach ina ábhar conspóide ina dhiaidh sin féin ar chúiseanna polaitiúla agus seicteacha, ós rud é gur Protastúnach a bhí sa phríomheagarthóir, Seán Beaumont. Mar sin, b'é an fhírinne oifigiúil ar feadh i bhfad gurbh é "Inniu" an chéad seachtaineán Gaeilge riamh. Níor tháinig scéal an Éireannaigh ar ais i mbéal lucht na Gaeilge roimh an mbliain 1993, nuair a d'fhoilsigh Éamon Ó Ciosáin leabhar faoi. Níor choinnigh ach muintir na Gaeltachta cuimhne air, nó bhí an-ráchairt ar an bpáipéar ina measc a fhad is a mhair sé.


Celtic Football Club scuaid 2005-2006.
Scuaid 2005-2006


Ardeaspag Canterbury.
Ceannaire ar an Eaglais Shasana agus ar an gComaoineach Anglacánach domhanda is ea ardeaspag Canterbury. Is comharba é an t-ardeaspag ar Naomh Agaistín, an chéad ardeaspag idir 597 agus 605. Justin Welby atá san oifig faoi láthair. Tá an t-ardeaspag bunaithe ag Ardeaglais Canterbury.


Hermann Samuel Reimarus.
B'fhealsamh agus scríbhneoir Gearmánach san Eagnaíocht é Hermann Samuel Reimarus (22 Nollaig, 1694, Hamburg - 1 Márta, 1768, Hamburg). Bhí tuairimí nua ag Reimarus i rith an ré seo, faoin dhias go háirithe.
Reimarus, Hermann Samuel
Reimarus, Hermann Samuel
Reimarus, Hermann Samuel


Tomás de Bhaldraithe.
Scoláire aithnidiúil Gaeilge ba ea Tomás de Bhaldraithe. Rugadh i Luimneach é, ach d'aistrigh a mhuintir go Baile Átha Cliath nuair a bhí sé cúig bliana déag. Is é an t-ainm a baisteadh air ó thús ná "Thomas McDonagh Waldron", i ndilchuimhne ar Thomás Mac Donncha a básaíodh i ndiaidh dó Forógra na Cásca a shíniú, ach is faoin leagan Gaeilge dá ainm is fearr a aithnítear é.
Is é an foclóir Béarla-Gaeilge is mó a thuill clú dó, agus é ar ceann de na clocha míle is mó i bpleanáil, i bhforbairt agus i gcaighdeánú na Gaeilge. Bhí an-tionchar ag an bhfoclóir seo ar an gcineál Gaeilge a chleachtann foghlaimeoirí na teanga. Fuair sé tacaíocht ó Éamon de Valera dá pholasaí i leith an cheartlitrithe, agus mar sin, d'éirigh leis buille mór a bhualadh in aghaidh an tseanlitrithe.
Sa bhliain 1960, rinneadh Ollamh le Nua-Ghaeilge de i gColáiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath, agus chuir sé i dtoll le chéile cartlann mhór ábhair i gcanúintí na Gaeilge. Baineadh an-úsáid as an ábhar seo nuair a cuireadh an Foclóir Gaeilge-Béarla in eagar. Is le Niall Ó Dónaill a luaitear an foclóir sin, ach bhí an-lámh ag de Bhaldraithe san obair sin, mar eagarthóir comhairleach.
Bhunaigh de Bhaldraithe an chéad teanglann ollscoile in Éirinn, agus ní raibh a leithéid le fáil sa Bhreatain Mhór ach an oiread san am.
Bhí sé ina shaineolaí mór ar chanúintí Chonamara, agus d'fhoilsigh sé monagraf faoi Ghaeilge Cois Fharraige, arbh í teanga dhúchais Mháirtín Uí Chadhain í: "Gaeilge Chois Fhairrge: Deilbhíocht". Déanta na fírinne, is féidir a fheiceáil ar a fhoclóir go raibh an chanúint sin aige thar aon chineál Gaeilge eile, nó i gcúpla áit, deir sé "ar rinne" nó "níor rinne", in áit "an ndearna" nó "ní dhearna" an Chaighdeáin. Réitigh sé don chló leabhair ar nós "Seanchas Thomáis Laighléis", ar leabhar dírbheathaisnéisiúil í le cainteoir dúchais ó Oirthear na Gaillimhe, nó "Cín Lae Amhlaoibh", leagan giorraithe de dhialann cháiliúil Amhlaoibh Uí Shúilleabháin, atá oiriúnach do na gnáthléitheoirí.
Foinsí.
"Tomás de Bhaldraithe: Cuimhní Cairde", Proinsias Mac Aonghusa a chuir in eagar (An Clóchomhar, 1997)
Bhaldraithe, Tomás de
Bhaldraithe, Tomás de
Bhaldraithe, Tomás de
Bhaldraithe, Tomás de
Bhaldraithe, Tomás de
Bhaldraithe, Tomás de
Bhaldraithe, Tomás de


Lannraig (baile).
Is baile beag é Lannraig nó Lanark i ngleann na Cluaidhe i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas. Tá 9,000 ina gcónaí ann. Níl mórán tionscail sa bhaile agus tá a lán daoine ag obair i nGlaschú nó i nDún Éideann. Bhí an laoch Albanach William Wallace ina chónaí ann tráth agus deirtear gur ansin a thosaigh sé a éirí amach i gcoinne na Sasanach i 1297.


An Chluaidh.
Is abhainn í an Chluaidh in Earra-Gháidheal agus Bód, Albain, an tríú abhainn is faide sa tír agus an deichiú abhainn is faide sa Ríocht Aontaithe.
A


Gordon Strachan.
Is iar-imreoir peile é Gordon David Strachan (rugadh 9 Feabhra 1957, i nDún Éideann). D'imir sé le Dundee, Aberdeen, Manchester United, Leeds United agus Coventry City.
D'imir sé 50 uair freisin d'fhoireann náisiúnta na hAlban, ag imirt i ndá Chorn Sacair an Domhain.
Gairmréim traenála.
D'obraigh sé ina thraenálaí le Coventry City ó 1997 go 2001. Ar feadh tamaill, chuaigh sé go Southampton agus d'imir an chlub sa chraobh denCorn FA i 2003.
Glasgow Celtic.
Ba é Strachan an traenálaí nua i Celtic Football Club i 2005. Sa chéad shéasúr, bhuaigh siad an SPL agus Corn na hAlbain. Sa dara séasúr d'imir Celtic sa UEFA Champions League agus bhauigh siad an SPL arís. Nuair a bhí Rangers chun tosaigh san SPL, bhauigh Celtic a lán cluichí agus bhuaigh an SPL arís. Ni bhuaigh siad corn ar bith i 2008/2009 agus d'fhág Strachan an club i mí Bhealtaine 2009.
Strachan, Gordon
Strachan, Gordon
Strachan, Gordon
Strachan, Gordon


Paul Telfer.
Is imreoir sacair é Paul Telfer. Imríonn sé faoi láthair le Slough Town. D'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú agus Leeds Utd roimhe sin.


Lee Naylor.
Is imreoir sacair é Lee Naylor (rugadh 19 Márta 1980). Is Sasanach é. D'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú agus Wolverhampton san am atá thart ach faoi láthair ní imríonn sé le club ar bith.
Naylor, Lee


Gary Caldwell.
Is imreoir sacair Albanach é Gary Caldwell. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú.


Bobo Balde.
Is imreoir sacair é Dianbobo "Bobo" Baldé. Imríonn sé faoi láthair le Valenciennes FC. D'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú chomh maith. Rugadh é 5 Deireadh Fómhair 1975 i Marseille ach imríonn sé le foireann náisiúnta na Guine.


Jamie Foxx.
Aisteoir agus ceoltóir Meiriceánach is ea Jamie Foxx, a rugadh faoin ainm Eric Marlon Bishop in Terrell, Texas ar an 13 Nollaig, 1967. Ainmníodh Foxx don Gradam Grammy mar cheoltóir agus pianódóir, agus bhuaigh sé Gradam an Acadaimh sa chatagóir Aisteoir is Fearr sa bhliain 2004.
Tagairtí.
Foxx, Jamie
Foxx, Jamie
Foxx, Jamie


Mark Wilson (imreoir).
Is imreoir sacair é Mark Wilson a rugadh i nGlaschú na hAlban ar 5 Meitheamh 1984. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú. D'imir sé le Dundee United roimhe sin.


Alan Thompson.
Is iar-imreoir sacair é Alan Thompson (22 Nollaig 1973 a rugadh é). Roimhe sin, d'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú in Albain ó 2000 go 2007, le hAston Villa (1998–2000) agus Leeds United ón séasúr 2007-2008.


Kenny Miller.
Is imreoir sacair é Kenny Miller (rugadh ar an 23 Nollaig 1979 é i nDún Éideann, Albain). Imríonn sé faoi láthair le Rangers F.C. D'imir sé le Wolverhampton Wanderers, Celtic F.C. agus Derby County roimhe sin.
Miller, Kenny
Miller, Kenny
Miller, Kenny


Diarmuid O'Carroll.
Is imreoir sacair Éireannach é Diarmuid O'Carroll a rugadh i gCill Áirne, Contae Chiarraí ar 16 Márta 1987. Imríonn sé faoi láthair le Cliftonville i dTuaisceart Éireann. D'imir sé cheanna le Ceiltigh Ghlaschú.


Darren O'Dea.
Is imreoir sacair Éireannach é Darren O'Dea a rugadh i mBaile Átha Cliath ar 4 Feabhra 1987. Imríonn sé faoi láthair le Toronto F.C. ach d'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú roimhe sin. Thóg Reading F.C. ar iasacht é linn 2009 ach, faraor, níor éirigh leis gabháil i bhfeidhm ar lucht bainistíochta an chlub sin. D'imir a mham ar fhoireann cispheile na hÉireann.
O'Dea, Darren
O'Dea, Darren
O'Dea, Darren


Maciej Żurawski.
Is imreoir sacair é Maciej Żurawski (12 Meán Fómhair, 1976) a rugadh i Poznań, an Pholainn. Thosaigh sé ag imirt le Lech Poznań sa bhliain 1997, agus lean sé ag imirt ann go dtí 1999 nuair a bhog sé go Wisła Kraków. Shínigh sé conradh trí bliana le Ceiltigh Ghlaschú in Iúil 2005. Imríonn sé faoi láthair le AEL Larissa sa Ghréig tar éis Celtic a fhágáil in Eanáir 2008. Thugadh lucht leanúna Celtic an leasainm "Magic" air. Ba chaptaen ar fhoireann náisiúnta na Polainne é le linn an chomórtais Euro 2008 ach gortaíodh é sa chéad chluiche in aghaidh na Gearmáine agus níor imir sé a thuilleadh.
Naisc sheachtracha.
Zurawski, Maciej


Cosacaigh.
"Bainis Chosacach" le Józef Brandt. Péintéir Polannach ab ea Jozef Brandt (1841-1915) a chuir suim i saol míleata na seachtú haoise déag agus i saol na scológ sa Pholainn.
Tugtar Cosacaigh ar threibheacha áirithe Slavacha a raibh cónaí orthu i nDeisceart na Rúise agus san Úcráin. Is deacair a rá, cé acu grúpa eitneach nó aicme shóisialta atá iontu. Ar dtús, ba scológa bochta iad a bhí míshásta leis an dóigh a rabhthas á ndúshaothrú sa Rúis. Mar sin, d'éalaigh siad ó bhráca na dtiarnaí talún agus chuaigh siad le fánaíocht i machairí móra an deiscirt. Creidtear gur cuireadh síol leis an gcultúr Cosacach sa Mheánaois, ach níor thrácht na foinsí staire orthu roimh an gceathrú haois déag.
Tugtar marcshluanna ar na dreamanna éagsúla de Chosacaigh, ar nós Marcshlua Zaporizhia, Marcshlua Don, Marcshlua Terek agus Marcshlua na hÚraile. Chuala muintir Iarthar na hEorpa an chéad iomrá ar na Cosacaigh i lár na seachtú haois déag, nuair a d'éirigh Cosacaigh Zaporizhia faoi cheannas Bogdan Chmielnicki amach in aghaidh chumhacht na Polainne agus na Liotuáine san Úcráin.
Chuir na Cosacaigh eagar míleata orthu féin, rud a chiallaigh nach raibh na stáit áitiúla - an Pholainn, an Rúis agus Cánacht na Crimé - ábalta greim a fháil orthu. Bhí siad ag maireachtáil sna machairí móra mar shluaite leath-neamhspleácha armtha. Uaireanta, bhí siad sásta comhoibriú leis na Polannaigh nó leis na Rúisigh, ach uaireanta eile, d'éirigh siad amach in aghaidh na dtiarnaí iasachta seo. I rith na naoú haoise déag, áfach, bhí na hImpirí Rúiseacha in ann a gcumhacht a chur i bhfeidhm ar na Cosacaigh, cé go bhfuair siad a lán pribhléidí ina éiric sin. Bhí siad díolmhaithe ón gcáin go hiomlán. Bhain na hImpirí úsáid astu mar scothaicme saighdiúirí agus le críocha nua a thabhairt chun míntíreachais, go háirithe sa tSibéir.
Chuaigh na Cosacaigh i líonmhaireacht go déanach sa Mheánaois, nuair a bhí na seirfigh Úcráineacha agus Rúiseacha ag teitheadh óna dtiarnaí talún le triail a bhaint as saol an Chosacaigh. Sa deireadh thiar thall, áfach, d'iompaigh na Cosacaigh ina saighdiúirí in arm Impireacht na Rúise, agus iad ag coimheád teorainneacha na hImpireachta. Is mar ghardaí teorann agus mar shearbhóntaí de chuid an Impire anlathaigh sin is mó a aithníonn muintir an Iarthair na Cosacaigh, agus is le tíorántacht na hImpireachta a shamhlaítear iad – íomhá atá bun os cionn ar fad le clú na gCosacach sa Rúis féin.
Ghreamaigh íomhá rómánsúil na saoirse agus na heachtránaíochta de na Cosacaigh go dtí an lá inniu, rud atá le haithint ar litríocht na Rúise agus na hÚcráine. Tá iarsmaí na gCosacach i Rúis an lae inniu eagraithe ina marcshluaite arís, agus iad ag iarraidh páirt a ghlacadh i gcúrsaí polaitíochta, go háirithe ag tacaíocht le páirtithe agus dreamanna náisiúnaíocha. Níl údaráis na Rúise sásta stádas an ghrúpa eitnigh a bhronnadh ar na Cosacaigh go hoifigiúil, áfach.
Throid na Cosacaigh Rúiseacha in Arm na Rúise ina lán cogaí i rith na hochtú is na naoú haoise déag. Le linn Chogadh Cathartha na Rúise, bhí Cosacaigh ag troid ar an dá thaobh, san Arm Bán chomh maith leis an Arm Dearg. Bhí na Cosacaigh cois Don ar ceann de na dreamanna ba mhó a chuir in aghaidh na mBoilséavach. Mar sin féin, cuireadh reisimintí Cosacacha ar bun arís roimh an Dara Cogadh Domhanda.
Inniu, tá traidisiún na gCosacach á athbheochan i ndeisceart na Rúise. Faoi láthair, tá timpeall is 150,000 duine ar fiannas míleata in aonaid armtha na gCosacach, agus na milliúin duine ag dearcadh orthu féin mar Chosacaigh eitneacha.
Is iad na teangacha is mó a shamhlaítear leis na Cosacaigh ná an Rúisis agus an Úcráinis. Bhí canúint, téarmaí agus focail dá gcuid féin ag na Cosacaigh sa dá theanga, áfach. Na scríbhneoirí Rúisise a scríobh scéalta faoi na Cosacaigh, ar nós Mikhail Sholokhov agus Vasiliy Shukshin, d'fhéach siad le húsáid a bhaint as canúintí agus téarmaí Cosacacha ina gcuid saothar.
An Focal ”Cosacach”.
Fuair an Ghaeilge an focal sin ”Cosacach” ón mBéarla. Tháinig sé go dtí an Béarla agus ón bhFraincis tríd an bPolainnis agus an Úcráinis, ach is focal Tuircise é ar dtús, "qazaq", nó "kazak" i dTuircis an lae inniu. ”Eachtránaí” nó ”fear saor” is brí leis an bhfocal ó thús.
Stair.
Níl a fhios ag aon duine cathain a thosaigh na treibheacha Slavacha ag cur fúthu san Úcráin agus i ndeisceart na Rúise cois na n-aibhneacha móra úd Don agus an Dnípir. Ní dócha gur tharla sé roimh an tríú haois déag, áfach. San am sin, chloígh na Mongólaigh cumhacht na gCúmánach agus na dtreibheacha Turcacha eile sna bólaí sin. Cibé scéal é, an sórt saol a bhíodh ag na Cosacaigh i ndeisceart na Rúise, ní rud é a rith leo féin, nó dealraíonn sé go raibh siad ag déanamh aithris ar nósanna na gCúmánach agus na Siorcásach.
Is dealraitheach gur tháinig na chéad ”phróta-Chosacaigh” ar an bhfód faoi lár na tríú haoise déag san áit a bhfuil an Úcráin inniu. Tráchtann na croinicí Rútaenacha sa bhliain 1261 ar dhornán de Shlavaigh a raibh cónaí orthu idir an Dnístir agus an Volga. Is deacair teacht ar eolas stairiúil faoi na Cosacaigh a bheadh ní ba sine ná an séú haois déag, áfach. Rud deimhin é gur thúg Cosacaigh Don pictiúr naofa den Mhaighdean Muire do Dmitry Donskoy sa bhliain 1380. An cineál sochaí a bhí ag na Cosacaigh sa chúigiú haois déag, deir na foinsí comhaimseartha gur cónaidhm scaipthe de phobail neamhspleácha a bhí ann. Ba mhinic a bhí na pobail seo á n-iompar mar a bheadh airm bheaga áitiúla iontu, agus iad beag beann ar fad ar na stáit ina dtimpeall, cosúil le Ard-Diúcacht Mhoscó, leis an bPolainn, nó le Cánacht na Crimé.
Níl an oiread sin iomrá ar na Cosacaigh Polannacha ná ar na Cosacaigh Thataracha, nó "Nağaybäklär". "Cosacaigh" ("Kozacy") a thugtaí ar mharcshlua éadrom de chineál ar leith in Aontas na Polainne is na Liotuáine.
Cosacaigh Zaporizhia.
Bhí clú agus cáil ar Chosacaigh Zaporizhia. Bhí an-ról acu i ngeopholaitíocht na hEorpa Thoir, agus iad ag comhoibriú leis an stát Polannach-Liotuánach nó ag cur catha air, de réir mar ab áil leo. Bunaíodh an chéad Mharcshlua Cosacach i Zaporizhia sa bhliain 1552, nuair a thóg Dmytro Vyshnevetsky daingean in OileánKhortytsia in Íochtar na Dnípre. Faoi lár na seachtú haoise déag, d'éirigh Cosacaigh Zaporizhia amach in aghaidh na bPolannach faoi cheannas Bogdan Chmielnicki (nó Bohdan Khmelnytsky), agus de thoradh na ceannairce seo tháinig an chéad stát neamhspleách Cosacach ar an bhfód i Zaporizhia. Ina dhiaidh sin, d'iompaigh an stát seo ina heatmánacht fhéinrialaitheach, stát a thug urraim d'Impire na Rúise, agus é á rialú sách neamhthuilleamach ag an heatmán, is é sin, ceannasaí an mharcshlua. Sa dara leath den ochtú haois déag, scrios na húdaráis Rúiseacha marcshlua Zaporizhia, agus d'aistrigh iarsmaí an mharcshlua go réigiún na Danóibe agus ina dhiaidh sin go dtí an réigiún chois Mhuir Mheoid. I ndiaidh na bliana 1828 bhí an chuid ba mhó de Chosacaigh na Danóibe tar éis socrú síos i réigiúin Chosacacha Kuban agus Mhuir Mheoid. Inniu, ní bhíonn Cosacaigh Kuban admhálach gur Úcránaigh eitneacha iad, ach is féidir a mhaíomh gur canúint de chuid na hÚcráinise a labhraíonn siad, agus is féidir blas na hÚcráine a aithint ar a gcuid béaloidis.
Ba nós le Cosacaigh Zaporizhia an ríocht Otamánach - an Tuirc - agus na stáit soip a bhain léi a ionsaí go tráthrialta, ach ní hionann sin is a rá nach dtabharfaidís faoi thíortha eile ag déanamh foghla. Ba é ba toradh don nós seo ná go ndeachaigh na cúrsaí chun teannais ar theorainn theas Chomhlathas na Polainne is na Liotuáine, agus fad is a mhair an Comhlathas níor stop an mhionchogaíocht ar fud na teorainne sin.
Sa bhliain 1539 d'iarr an Sabhdán Otamánach ar Vasiliy a Trí, Ard-Phrionsa Mhoscó, bac éigin a chur ar fhoghlacha na gCosacach, ach is é an freagra a fuair sí ná: "Ní mhóidíonn na Cosacaigh mionna dílseachta domsa: a rogha saol a bhíonn acu." Sa bhliain 1549, d'fhreagair Ivan Uafásach, Sár na Rúise, impí den chineál chéanna ón Sabhdán mar seo: "Ní géillsinigh de mo chuid féin iad na Cosacaigh chois Abhainn Don, agus is i nganfhios dom féin a imíonn siad chun cogaidh agus a mhaireann siad sa tsíocháin." Chloisfeá caint den chineál seo go minic idir an Rúis, Comhlathas na Polainne agus na Liotuáine, agus an Tuirc Otamánach, agus gach ríocht acu ag iarraidh a leas féin a bhaint as Cosacaigh Zaporizhia in aghaidh an dá stát eile. Sa 16ú haois, agus an Comhlathas ag cur a ceannasaíochta i bhfeidhm ar thailte móra theas, ghlactaí leis go bunúsach gur géillsinigh Pholannach-Liotuánacha a bhí sna Cosacaigh. Go dtí an bhliain 1699, ba chuid d'Arm an Chomhlathais iad na "Cosacaigh Chláraithe", mar a thugtar orthu.
Timpeall ar dheireadh na 16ú haoise, thosaigh caidreamh an Chomhlathais agus na Impireachta Otamánaí, nach raibh go rómhaith riamh, - thosaigh an caidreamh sin ag dul chun donais ar fad, agus na Cosacaigh ag ionsaí chríocha na nOtamánach. Ó lár na 16ú haoise ar aghaidh, bhí na Cosacaigh ag rith damhsa ar an taobh eile den teorainn, agus ní raibh an Comhlathas in ann iad a stopadh ón obair seo chomh neamhspleách is a bhí siad ina meon. Ós géillsinigh de chuid an Chomhlathais a bhí iontu, go prionsabálta ar a laghad, dhearc na hOtamánaigh ar an bhfoghlaíocht seo mar ionsaí ó thaobh an Chomhlathais. Mar chor in aghaidh an chaim thosaigh Tataraigh Otamánacha ag creachadh in oirdheisceart an Chomhlathais nach raibh mórán áitribh ann pé scéal é.


Uisce beatha.
Deoch is ea uisce beatha nó "fuisce" ("whiskey" as Béarla) a chumtar de bhraich. Déantar an bhraich as eorna a chur in uisce agus a shíolrú, agus ansin í a thriomú. Drioglann a thugtar ar an áras ina ndéantar an t-uisce beatha. Tá stair fhada ag an uisce beatha in Éirinn, agus cé gur mó aithne atá ar an deoch órga ó na drioglanna móra, déantar méid áirithe poitín fós, go háirithe i gceantair iargúlta agus shléibhe.
Is in Éirinn agus in Albain a dhéantar cuid mhór den uisce beatha ar domhain. Cé gur mó an aithne atá ar "whisky" na hAlban, is in Éirinn a d'eascair déanamh an uisce beatha, nó "whiskey" mar a litrítear ann é.
Is iad príomhlipéid uisce beatha na hÉireann ná Paddy, Powers, Jameson agus Bushmills, agus tá siad seo in úinéireacht Chomhlacht Stiléirí na hÉireann ("Irish Distillers"). I measc lipéad eile tá Tullamore Dew.
Is uisce beatha measctha atá i gcuid mhór den uisce beatha a dhíoltar go hidirnáisiúnta. Ciallaíonn sé seo gur meascán de uisce beatha braiche ("malt whiskey") agus uisce beatha gráin atá ann. Uisce beatha braiche an déantús is daoire, agus is de dhéantús drioglainne amháin i mbliain áirithe a thagann sé. Tá an-chuid lipéad uisce beatha braiche Albanach, ach níl ach cúpla ceann as Éirinn go dtí seo. D'fhéadfadh sé go mbaineann sé seo leis an ndleacht ard a bhíodh ar uisce beatha agus gur i bhfolach faoin tír a dheintí uisce beatha nó poitín go hiondúil in Éirinn, nuair a bhí an t-iliomad drioglann in Albain.
Déantar uisce beatha i go leor tíortha eile freisin, mar shampla Ceanada agus Kentucky na Stát Aontaithe (uisce beatha Bourbon).


Jan Vennegoor of Hesselink.
Is imreoir sacair Ollainneach é Jan Vennegoor of Hesselink. Imríonn sé faoi láthair le Rapid Wien san Ostair. D'imir sé cheanna le Celtic Football Club.


Cánacht na Crimé.
Stát stairiúil ab ea Cánacht na Crimé a bunaíodh ar Leathinis na Crimé nuair a thit an tóin as stát an Mhathshlua Órga. B'í an ceann ab fhadsaolaí de na cánachtaí a tháinig i gcomharbas ar impireacht an Mhathshlua Órga.
Bunús.
Cuireadh an chéad tús le Cánacht na Crimé nuair a chinn treibheacha áirithe fáin de chuid an Mhathshlua Órga éirí as saol na fánaíochta agus socrú síos sa Chrimé. Thug siad cuireadh do Hacı Giray, duine de shliocht sleachta Gheingis Cháin a bhí díreach ag dréim le ríchathaoir an Mhathshlua Órga, dul i gceannas ar an gCrimé, agus bhí Giray sásta leis an smaoineamh seo. B'éigean dó an-chath a chur ar an Mathshlua Órga le saoirse a bhaint amach don Chrimé, ach sa bhliain 1441, bhunaigh sé an Chánacht mar thír neamhspleách. San am sin, b'ionann an Chánacht agus an chuid ba mhó de Leathinis na Crimé, in éineacht le "Deist-i-Ciptseac", is é sin, machairí móra Dheisceart na Rúise is na hÚcráine.
Má bhí an Chrimé neamhspleách ar an Mathshlua Órga, b'éigean don Chán géillsine a mhóidiú don Impireacht Otamánach go gairid ina dhiaidh sin. Nó nuair a fuair Hacı bás, d'éirigh ina chogadh cathartha idir a chuid mac faoin gcomharbas, agus ba í an Impireacht Otamánach a shocraigh an scéal trí thacaíocht a thabhairt do dhuine amháin de na mic, Meñli Giray. An bhaint a bhí ag an Sabhdán Otamánach agus ag Cán na Crimé le chéile, áfach, bhí sí ní ba chosúla le comhghuaillíocht chothrom ná le géillsine an vasáilligh dá thiarna. Is é is cúis leis seo, is féidir, go raibh urraim ag an Sabhdán d'fholaíocht Gheingis Cháin. Bhí an chomhghuaillíocht seo iontach fabhrach a fhad is a mhair an Impireacht Otamánach láidir, ach de réir mar a tháinig meath uirthi, thosaigh an t-ádh ag teip ar Chánacht na Crimé chomh maith.
Buaicré.
Cibé scéal é, ón lá a rug Meñli Giray bua ar Chán deireanach an Mhathshlua Mhóir (arbh é a raibh fágtha den Mhathshlua Órga san am) sa bhliain 1502, thosaigh Cáin na Crimé ag maíomh go raibh siad i dteideal sheantailte ríocht Gheingis Cháin sa réigiún idir Abhainn Volga agus an Mhuir Chaisp, is é sin, áit a raibh cánachtaí Kazan agus Astrakhan. San am céanna, bhí prionsaí Rúiseacha Mhoscó ag cur suime sna tailte seo, agus ba dual don dá ríocht cogaí a chur ar a chéile. Sa bhliain 1571, d'éirigh le Devlet Giray an cath a bhriseadh ar shluaite Mhoscó agus cathair Mhoscó féin a dhó, éacht a thuill an leasainm "Taht-Algan" ("Sciobadóir na Ríchathaoireach") dó. An bhliain a bhí chugainn, áfach, chaill sé torthaí an bhua seo ar fad i gCath Molodi.
Ba í Salaçıq a bhí ar an chéad phríomhchathair ag Cánacht na Crimé. Sa bhliain 1532, d'aistrigh an Cán Sahib Giray an phríomhchathair go dtí Bağçasaray.
Ba é rítheaghlach Giray a bhí ag rialú na Cánachta ó thús deiridh, nó ní fhéadfadh aon duine an Chrimé a rialú ach duine de shliocht Gheingis Cháin. Mar sin féin, ní deachtóir gan srian a bhí sa Chán - chaithfeadh sé aird a thabhairt ar bharúlacha agus ar shainleasanna na dteaghlach uasal. Bhí dlí na Cánachta bunaithe ar dhlíthe traidisiúnta na bpobal Tuirceach, ar dhlí canónta an Ioslaim ("sharia") agus ar dhlí na hImpireachta Otamánaí araon. Thairis sin, bhí a ndlíthe féin ag na pobail Chríostaí, ar nós na nGréagach is na nAirméanach, agus ag na pobail Ghiúdacha.
Ba í an Tatairis Chriméach caint na sráide, agus na mionlaigh in ann í a labhairt chomh maith le duine. An teanga oifigiúil liteartha a bhí á saothrú sa tír, áfach, ba í an teanga Chaghatay í, in éineacht leis an Tuircis Otamánach. Is é an cineál teanga a bhí i gceist leis an teanga Chaghatay ná comhtheanga na bpobal ar fad a bhí ag labhairt canúintí Tuircice sa Mheán-Áise. Bhí an teanga Chaghatay i muinín na haibítre Arabaí, nach dtaispeánann na gutaí ach ar éigean, agus mar sin, bhí cainteoirí na gcanúintí éagsúla ábalta a bhfuaimniú féin a bhaint as an teanga scríofa, ó choinnigh an córas scríbhneoireachta an chuid ba mhó de na difríochtaí canúna faoi cheilt.
Meath.
Bhí tradáil na ndaor ar ceann de na slite beatha ba tábhachtaí ag an gCánacht. Ba nós leis na Cáin agus leis na fir uaisle sluaíochtaí a ghléasadh le daoine a cheapadh sna machairí móra agus a dhíol in aonach na ndaor. Uaireanta, chuaigh fir uaisle ag ceapadh daor beag beann ar thoil an Cháin, agus fiú i ndiúnas ar na conarthaí síochána a bhí i bhfeidhm faoi láthair. Creidtear gur fhuadaigh na Tataraigh Chriméacha trí mhilliún duine ar fad, Úcráinigh an chuid ba mhó acu, fad is a mhair an Chánacht. An t-eagar míleata a chuir na Cosacaigh orthu féin, freagra a bhí ann, go bunúsach, ar bhagairt na Cánachta.
San ochtú haois déag, bhí an Rúis - is é sin, Prionsacht Mhoscó - éirithe róláidir ag na Tataraigh Chriméacha, agus thosaigh an Chánacht ag titim as a chéile de dheasca na gcoimhlintí inmheánacha. Na cogaí a chuir an Rúis ar an Impireacht Otamánach, ba é ba toradh dóibh gur ghéill an Sabhdán Otamánach, i gconradh síochána Küçük Kaynarca sa bhliain 1774, an Chánacht ar fad don Rúis mar choimirceas. D'fhág an conradh seo an Cán deireanach de theaghlach Giray i gceann na Cánachta, ach níor mhair sé ansin i bhfad. Chuaigh coimhlintí inmheánacha polaitiúla na Cánachta i ngéire agus phléasc cogadh cathartha amach, agus sa bhliain 1783, chuir Caitríona Mhór, Banimpire na Rúise, ladar míleata sa chogadh seo. Chuir sí an Chánacht go léir de dhroim an tsaoil agus rinne sí cúige Rúiseach - "Таврия/Tavriya" - di, agus d'éalaigh an Cán, Şahin Giray, go dtí an Tuirc Otamánach.


Sliabh Etna.
Bolcán gníomhach atá suite in oirthear na Sicile, san Iodáil é Sliabh Etna (Iodáilis: Mongibello; Sean-Ghréigis: Αἴτνη [Aítnē]). Is é an bolcán gníomhach is mó san Eoraip (3,350 m in airde), agus mar thoradh ceann de na bolcáin is contúirtí. Ar an taobh eile de, tá na mílte daoine ina gcónaí sa cheantar máguaird, mar gheall ar an ithir bholcánach atá an-torthúil.
Bhí an brúchtadh is déanaí ann sa bhliain 2007.


Callainn.
Is ceann de mhórbhailte Chontae Chill Chainnigh í Callainn, atá suite deich míle ó dheas ó chathair Chill Chainnigh i bPoblacht na hÉireann ar an mbóthar N76, ar an teorainn idir Chill Chainnigh agus Tiobraid Árann Theas. Ba ansin a rugadh cúpla duine mór le rá, ar nós Éamann Iognáid Rís, bunaitheoir na mBráithre Críostaí agus James Hoban, dearthóir an Tí Bháin i Washington D.C.
B'fhéidir gurbh é Amhlaoibh Ó Súilleabháin (1780-1838), múinteoir agus mangaire línéadaigh, an t-áitritheoir ba chlúití. Scríobh sé dialann as Gaeilge sna blianta 1827-35 ina bhfuil cur síos cruinn ar shaol an bhaile i nGaeilge na háite, agus an teanga á lagú san áit ag an am. Bhaist sé "Callainn an Chlampair" ar an mbaile. Bhí Callainn ar ceann de na bailte ba bhoichte in Éirinn ag an am, agus míchlú ar an mbaile dá dheasca sin. Tá dialann Amhlaoibh ar ceann de na mionchuntais is fearr a scríobhadh ar shaol na linne, go háirithe ar an gcúis is gurb í an tsúil dhúchasach a chaitear air.


1647.
Bhí an bhliain 1647 (MDCXLVII) coitianta ag tosú ar Dé Máirt an Fhéilire Ghréagóra.


1649.
Eachtraí.
Éire: arm Chromail in Éirinn


1657.
Eachtraí.
Tine mhór Edo, nó Meireki no Taika


1658.
Eachtraí.
"Doras an chlóis", péintéireacht le Pieter de Hooch


Derek Riordan.
Is imreoir sacair é Derek Riordan a rugadh i nDún Éideann na hAlban ar 16 Eanáir 1983. Imríonn sé le Hibernians faoi láthair, an club a thacaigh sé le linn a óige. D'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú ón bhliain 2006 go 2008.


David Marshall.
Is imreoir sacair Albanach é David Marshall a rugadh i nGlaschú na hAlban. Imríonn sé faoi láthair le Cardiff City. D'imir sé cheanna leCeiltigh Ghlaschú.


Shaun Maloney.
Is imreoir sacair é Shaun Maloney a rugadh i Mirri na Malaeisia ar 24 Eanáir 1984. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú. D'imir sé le hAston Villa i mBirmingham, Sasana, roimhe sin (tar éis Ceiltigh Ghlaschú a fhágáil in Eanáir 2007). Bhuaigh sé an duais don imreoir ab fhearr agus an t-imreoir óg ab fhearr le linn an tséasúir 2005-06. Imríonn sé le foireann idirnáisiúnta na hAlban chomh maith.


Craig Beattie.
Is imreoir sacair Albanach é Craig Beattie a rugadh i nGlaschú na hAlban ar 16 Eanáir 1984. Imríonn sé faoi láthair le Swansea City, d'imir sé cheanna le West Bromwich Albion F.C.. Roimh 2007, bhí sé ag imirt le Ceiltigh Ghlaschú, tar éis imirt le foireann na n-óg.
Beattie Craig


Stephen McManus.
Is imreoir sacair Albanach é Stephen McManus a rugadh i nGlaschú na hAlban. Imríonn sé faoi láthair le Middlesborough. Nuair a d'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú bhíodh se mar chaptaen na foirne.


Ryan Conroy.
Is imreoir sacair Albanach é Ryan Conroy a rugadh i nGlaschú na hAlban. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú.


James O'Brien (peileadóir).
Is imreoir sacair Albanach é James O'Brien a rugadh i nGlaschú na hAlban. Imríonn sé faoi láthair le Barnsley F.C. D'imir sé cheanna le Ceiltigh Ghlaschú.


Rocco Quinn.
Is imreoir sacair Albanach é Rocco Quinn a rugadh i Hamaltan na hAlban ar 7 Meán Fómhair 1986. Imríonn sé faoi láthair le Queen of the South. D'imir sé cheana le Ceiltigh Ghlaschú agus Hamiltan.


John Kennedy (peileadóir).
Ba imreoir sacair Albanach é John Kennedy a rugadh i nGlaschú na hAlban. D'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú ón bhliain 1999 go 2009.


Michael McGlinchey.
Is imreoir sacair é Michael McGlinchey a rugadh i Wellington, Nua Shéalainn. Imríonn sé faoi láthair leis an bhfoireann Ástralach Central Coast Mariners. D-imir sé cheanna le Ceiltigh Ghlaschú. Bhíodh sé ag imirt do foireann náisiúnta na hAlbain ach d'iompaigh sé go Nua Shealainn don bhfoireann shinsir.


Scott Cuthbert.
Is imreoir sacair Albanach é Scott Cuthbert a rugadh in Alexandria na hAlban ar 15 Meitheamh 1987. Imríonn sé faoi láthair le Swindon Town, d'imir sé cheanna le Ceiltigh Ghlaschú.
Cuthbert, Scott


Nicky Riley.
Is imreoir sacair Albanach é Nicky Riley a rugadh i nGlaschú na hAlban. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú.
Riley, Nicky
Riley, Nicky


Simon Ferry.
Is imreoir sacair Albanach é Simon Ferry a rugadh i nDùn Dèagh na hAlban in Eanáir 1988. Imríonn sé faoi láthair le Swindon Town, d'imir sé cheanna le Ceiltigh Ghlaschú.
Ferry, Simon
Ferry, Simon


Michael McGovern.
Is imreoir sacair Éireannach Tuaisceartach é Michael McGovern a rugadh in Inis Ceithleann sa Ríocht Aontaithe ar an 12 Iúil 1984. Imríonn sé faoi láthair le Ross County.
McGovern, Michael
McGovern, Michael
McGovern, Michael


Shunsuke Nakamura.
Is imreoir sacair Seapáineach é Shunsuke Nakamura a rugadh i nGlaschú na hAlban. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú. D'imir sé le Yokohama Marinos agus Reggina roimhe sin.


Evander Sno.
Is imreoir sacair Dúitseach é Evander Sno a rugadh i nDordrecht na hÍsiltíre ar 9 Aibreán 1987. Imríonn sé faoi láthair le AFC Ajax. D'imir sé le Ceiltigh Ghlaschú agus Feyenoord roimhe sin. Tugadh an t-ainm "Evander" air in omós don dornálaí Evander Holyfield.


Thomas Gravesen.
Is imreoir sacair Danmhargach é Thomas Gravesen a rugadh i Vejle, an Danmhairg ar 11 Márta 1976. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú. D'imir sé roimhe sin le Real Madrid, Everton, Hamburger SV agus Vejle.
Gravesen, Thomas


Jiří Jarošík.
Is imreoir sacair Seiceach é Jiří Jarošík a rugadh in Usti Nad Labem i bPoblacht na Seice ar 27 Deireadh Fómhair 1977. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú. D'imir sé roimhe sin le Chelsea FC, CSKA Moscú agus Sparta Prág.


Séamas Ó hArgadáin.
Ba scríbhneoir Éireannach é Séamas Ó hArgadáin a rugadh (Béarla: "James Hardiman") timpeall na bliana 1782 i gContae Mhaigh Eo, áit a raibh eastát beag ag a athair. Fuair sé oiliúint an dlíodóra, agus chuaigh sé ag obair i gCaisleán Átha Cliath mar fhochoimisinéir ar na taifid phoiblí. Bhí sé ina bhall ghníomhach d'Acadamh Ríoga na hÉireann, agus rinne sé cion fir ag cur cheol traidisiúnta na hÉireann i míotar agus i dtaisce le haghaidh na nglúnta a tháinig ina dhiaidh. Sa bhliain 1855, bunaíodh Coláiste na Ríona i gCathair na Gaillimhe - inniu, Coláiste Ollscoile na Gaillimhe - agus eisean ar an chéad leabharlannaí ansin. "Leabharlann James Hardiman" atá ar an leabharlann inniu féin, i ndilchuimhne ar an Argadánach.
B'í Stair Chathair agus Chontae na Gaillimhe, a d'eisigh sé sa bhliain 1830, ba mhó a thuill clú don Argadánach.
Argadáin, Séamas Ó h
Argadáin, Séamas Ó h
Argadáin, Séamas Ó h
Argadáin, Séamas Ó h


Earnán de Blaghd (Ernest Blythe).
Fógra san iris 'Éire' i 1940. Polaiteoir, réabhlóidí, agus bainisteoir amharclainne Éireannach ab ea Earnán de Blaghd (Béarla: "Ernest Blythe"). An 13 Aibreán 1889 a rugadh, an 23 Feabhra 1975 a cailleadh.
Protastúnach as Machaire na gCeall ab ea de Blaghd. Bhí sé ina bhall den IRB agus de Chonradh na Gaeilge agus ghlac sé páirt sa troid ar son neamhspleáchas na hÉireann. Nuair a bhí Éirí Amach na Cásca faoi lán tseoil i mBaile Átha Cliath, bhí seisean díreach tar éis a bheith curtha sa phríosún. Thug sé an-tacaíocht don Chonradh Angla-Éireannach. Toghadh é ina Theachta Dála do Mhuineachán Thuaidh sa bhliain 1918 agus ó shin go 1922 bhí sé ina Aire ar an Roinn Tionscail agus Trádála. Ceapadh ina Aire Airgeadais é nuair a bhí rialtas Liam Tomás Mac Cosgair ann. Cáineadh go géar é nuair a d'ísligh sé an pinsean ó deich scilling go naoi scilling; chaill sé a shuíochán san bhliain 1933. Sna 1930í bhí sé ina bhall sinsearach de na Léinte Gorma agus ina sheanadóir (1933-36), ach d'éirigh sé as an bpolaitíocht sa bhliain 1936 le dul le hamharclannaíocht. Bhí sé ina bhainisteoir ar Amharclann na Mainistreach ó 1941-67.
Bhí sé ina Ghaeilgeoir dílis riamh, agus is eisean a rinne an cinneadh deontas stáit a thabhairt chun go mbunófaí Taibhdhearc na Gaillimhe, amharclann náisiúnta na Gaeilge, sa bhliain 1927. D'fhoilsigh sé trí leabhar dírbheathaisnéise sa Ghaeilge, mar atá, "Trasna na Bóinne" (1957), "Slán le hUltaibh" (1971), agus "Gaeil á Múscailt" (1973).
Foinsí.
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de
Blaghd, Earnán de


Róisín Ní Shoirtéil.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Róisín Ní Shoirtéil (Béarla: "Róisín Shortall"; 25 Aibreán, 1954 a rugadh í). Tá sé ina bhall de Na Daonlathaigh Shóisialta. Bhíodh sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre. Is é Baile Átha Cliath Thuaidh Thiar a dáilcheantar. Is í urlabhraí iompair Pháirtí an Lucht Oibre.
Rugadh i nDroim Conrach, Baile Átha Cliath í.
Tá Ní Shoirtéil ag seasamh san Olltoghchán 2016.
Tagairtí.
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni
Shoirteil, Roisin Ni


An Lathaigh.
An Lathaigh (nó "Laghey" i mBéarla), sráidbhaile i dTír Chonaill. Tá sé suite timpeall 10 míle ó Bhaile Dhún na nGall agus 15 míle ó Bhéal Átha Seanaidh.
Droichead na Seacht Stua, An Lathaigh, 5 Meitheamh 2005
Lathaigh


Arthur Miller.
Údar agus drámadóir Meiriceánach ba ea Arthur Asher Miller (17 Deireadh Fómhair, 1915 – 10 Feabhra, 2005). Ba scríbhneoir an-tábhachtach é i litríocht Meireiceánach ar feadh níos mó ná seasca bliain, agus meastar go bhfuil sé i measc na drámadóirí is fearr a tháinig as an tír sin riamh. Sampla beag de na drámaí cáiliúla a scríobh sé ná "The Crucible", "[A View from the Bridge", "All My Sons" agus "Death of a Salesman". Bronnadh a lán duaiseanna ar Miller i rith a shaoil, mar shampla an Duais Pulitzer do Litríocht.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Arthur Miller i Harlem, i gCathair Nua-Eabhrac ar 17 Deireadh Fómhair 1915. Ba é an dara mac ag Isidore agus Augusta Miller, ar Ghiúdaigh de bhunadh na Polainne iad. Bhain an teaghlach leis an meánaicme. Ba gúnadóir é athair Miller agus bhí an gnó teaghlaigh sin thíos go mór leis an Spealadh Mór a tharla i 1929. Bhog an teaghlach go háit chónaithe a bhí ní ba shaoire i mBrooklyn an bhliain sin. Aithnítear i gcoitinne go raibh tionchar mór ag an gcruachás sin ar scríbhneoireacht Miller ina dhiaidh sin.
Ní raibh go leor airgid ag muintir Miller chun an fear óg a chur chun na hollscoile, rud a chiallaigh go raibh air gnáth-phost a fháil tar éis dó an mheánscoil a fhágáil i 1932. Chaith sé dhá bhliain ag sclábhaíocht i bpostanna suaracha sular éirigh leis scoláireacht a fháil le haghaidh Ollscoil Michigan i 1934, áit a ndearna sé staidéar ar iriseoireacht, chomh maith le bheith ina eagarthóir oíche ar nuachtán na mac léinn san ollscoil. Chaith sé tréimhse ag staidéar an Bhéarla chomh maith, cúrsa inar dhírigh sé ar dhrámaíocht faoi Kenneth Rowe. Chuir Miller suim ar leith i ndrámaí Ibsen le linn na tréimhse seo agus bhí tionchar ollmhór ag an drámadóir Ioruach sin ar a chuid scríbhneoireacht ón am sin i leith. Scríobh sé dhá dhráma i rith na tréimhse sin, mar atá, "No Villian" agus "Honors at Dawn".
Saol pearsanta.
Phós Miller trí huaire. Ba í Mary Slattery an chéad bhean chéile aige agus phós siad i 1940 agus fuair siad colscaradh i 1956. Bhí clú ar Miller freisin mar gheall ar é a bheith pósta leis an aisteoir clúiteach Marilyn Monroe idir 1956 agus 1961. Bhuail sé leis an tríú bean chéile aige, an grianghrafadóir Inge Morath, ar sheit an scannáin "The Misfits". Phós siad i 1962, tar éis dó colscaradh a fháil ó Monroe. Mhair an pósadh sin go dtí go bhfuair Inge bás i 2002.
Bás.
Cailleadh é i mí Feabhra 2005 i Rockford, Connecticut, nuair a theip ar a chroí.
Naisc sheachtracha.
Miller, Arthur
Miller, Arthur
Miller, Arthur


Harlem.
Is comharsanacht é Harlem atá suite i mbuirg Manhattan, Cathair Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tagann an t-ainm ón lonnaíocht Dúitseach a bhí ann, faoin ainm "Nieuw Haarlem" (Nua-Haarlem) ó 1658 amach. Tá an réigiúin aithnidúil mar áit lárnach i gcultúr agus i ghnó na ndaoine goirme.


Marilyn Monroe.
Aisteoir agus mainicín Meiriceánach ab ea Marilyn Monroe (1 Meitheamh, 1926 – 5 Lúnasa, 1962) agus réalta ghnéasach den céad scoth go háirithe. Rinneadh samhailchomhartha na ré nua di, na seascaidí na saoirse.
I mionpháirteanna scannáin a thosaigh sí ag aisteoireacht, ach d'iompaigh sí ina duine de na haisteoirí is cáiliúla sna caogaidí de bharr a cuid scileanna coiméideacha agus a háilleachta.
Phós sí faoi thrí - James Dougherty ar an 19 Meitheamh 1942, Joe DiMaggio ar an 14 Eanáir 1954 agus Arthur Miller ar 29 Meitheamh 1956.
A Breith is a hAinm.
Rugadh Marilyn Monroe i mbarda carthanais Ospidéal Contae Los Angeles. Is é an t-ainm a breacadh síos ar a teastas breithe ná "Norma Jeane Mortenson." Ach ba í an seanmóirí carasmatach mná ó Cheanada, Aimee Semple MacPherson, a bhaist an t-ainm "Norma Jeane Baker" uirthi, mar a d'iarr seanmháthair an linbh Della Monroe Grainger (de réir a beathaisnéisí Fred Lawrence)).
Ar an 23 Feabhra 1956, fuair Norma Jeane cead oifigiúil ó Chúirt Cathrach Stát Nua-Eabhraic agus d'athraigh sí a hainm is a sloinne go dlíthiúil go Marilyn Monroe.
A Máthair.
Ba iad tuismitheoirí a máthar Otis Elmer Monroe agus Della Mae Hogan. Saolaíodh a máthair féin Gladys Pearl Monroe i bPorfirio Díaz (inniu: Piedras Negras) i Meicsiceo, ar an 27 Bealtaine 1902. Chuaigh an teaghlach ansin in éineacht le hOtis a bhí ag obair do chomhlacht an iarnróid. D'fhill siad go California, áit ar rugadh deartháir Gladys, Otis Óg, sa bhliain 1905. Bhí sifilis (bolgach Fhrancach) ar shean-Otis, agus chuaigh an galar i bhfeadánacht ann: tháinig meath ar chnámh a dhroma agus ar a inchinn, agus shíothlaigh sé in Ospidéal Stáit Chalifornia Theas i gContae San Bernardino sa bhliain 1909.
I Mí Bealtaine 1917, rinne Gladys athphósadh. Phós sí fear darbh ainm Jasper Baker, agus saolaíodh beirt leanaí don lánúin seo, mar atá, Robert Kermit Baker (24 Eanáir 1918) agus Berniece Baker (30 Iúil 1919). Tháinig an bheirt acu chun saoil i Los Angeles. Nuair a fuair Gladys agus a fear céile (arbh as Kentucky dó) colscaradh, choinnigh an t-athair an chlann aige féin agus chuaigh sé ina chónaí go Kentucky, de réir mar a deirtear sa leabhar "My Sister Marilyn".
D'aistrigh Gladys ansin chomh maith, le go bhféadfadh sí a bheith i gcóngar dá clann. Chaith sí tamall ansin, ach sa deireadh, thug sí a haghaidh ar Los Angeles arís.
A hAthair.
Nuair a chuaigh Gladys ar ais go dtí Los Angeles, casadh fear darb ainm Martin Edward Mortenson (1897-1981) uirthi agus phós sí é ar an 11 Deireadh Fómhair 1924. Fuair siad colscaradh leathbhliain ina dhiaidh sin, de réir an leabhair "My Sister Marilyn". Rugadh athair Mhartin, Sean-Mhartin, i Haugesund san Iorua, agus chuaigh sé ar imirce go dtí na Stáit timpeall na bliana 1880. Phós sé Stella Higgins ansin, agus saolaíodh Martin Óg dóibh i Vallejo, California.
Is iomaí beathaisnéisí - cosúil le Donald H. Wolfe, a bhreac síos an leabhar "The Last Days of Marilyn Monroe" - a áitíonn gurbh é Charles Stanley Gifford fíor-athair Mharilyn Monroe. Bhí Gifford ag obair ina dhíoltóir don chomhlacht scannánaíochta RKO Pictures, agus Martin Mortenson ag gearradh scannán don ghnólacht chéanna.
26 Meitheamh 1945 iris YANK, Norma Jeane Dougherty
Is é Martin Mortenson a luaitear mar athair ar theastas breithe Mharilyn, áfach. Thréig Martin a bhean chéile roimh bhreith Mharilyn, ach mar sin féin, creideann cuid de na beathaisnéisithe gurbh eisean an fíor-athair freisin. Dúirt James Dougherty, an chéad fhear céile a bhí ag Marilyn, le hagallóir an stáisiúin teilifíse úd "Lifetime" go raibh Marilyn féin barúlach gurbh é Gifford a fíor-athair. Cibé cé acu Gifford nó Mortenson a bhí ann, ní raibh mórán bainte ag a hathair le saol Mharilyn i ndiaidh a breithe.
A Tuismitheoirí Altrama.
Bhí Gladys ag áitiú ar Della glacadh le Norma Jeane mar iníon altrama, ach nuair nach bhfuair sí ach cur ó dhoras, d'fhág sí an cailín ag Albert agus Ida Bolender i Hawthorne, California, áit ar fhan an páiste go dtí go raibh sí seacht mbliana d'aois. Ina dírbheathaisnéis "My Story", deir Marilyn gur shíl sí gur bean ab ea Albert.
26 Meitheamh 1945 iris YANK, Norma Jeane Dougherty
Thagadh Gladys ar cuairt chuig Norma Jeane gach seachtain. Lá amháin, tháinig sí ag fógairt go raibh sí tar éis teach a cheannach, ach nuair a chuaigh Norma Jeane ina cónaí in aontíos léi, chlis a néaróga ar Gladys, agus tugadh go dtí ospidéal síciatrach í. Dealraíonn sé gur dhual do mhuintir Mharilyn dúlagar intinne agus claonadh chun féinmharú, nó chuir Marion, deartháir Ghladys, lámh ina bhás féin nuair a scaoileadh é féin saor ón ospidéal síciatrach, rud a rinne athair Della freisin nuair a buaileadh le dúlagar intinne é.
Ba í Grace McKee, an cara ab fhearr a bhí ag Gladys, a fuair Norma Jeane ansin le bheith ag féachaint ina diaidh. Nuair a phós Grace, cuireadh Norma Jeane i ndílleachtlann i Los Angeles, agus ina dhiaidh sin, chuaigh sí ó theach altrama go teach altrama.
Bhí Grace McKee, nó Grace Goddard, mar a bhí uirthi anois, agus a fear céile meáite ar aistriú go dtí an cósta thoir, agus ní fhéadfaidís Norma Jeane a thabhairt leo ansin. D'fhiafraigh Grace de mháthair James Dougherty, an bhféadfadh a mac an cailín a phósadh, ionas nach gcaithfí í a chur ar ais i dteach altrama éigin. Phós siad dhá sheachtain i ndiaidh do Norma Jeane sé bliana déag d'aois a shlánú.
Tús a Gairmréime.
Chaith a fear céile blianta an chogaidh amuigh sna soithí, agus chuaigh Norma Jeane Dougherty ina cónaí i dteach a mháthar. Thosaigh sí ag obair i monarcha an chomhlachta Radioplane, arbh é an t-aisteoir Reginald Denny a húinéir. Ba é an tasc a bhí aici ná ceimiceán tinemhoillitheach a spré ar chodanna eitleáin agus paraisiúit a iniúchadh.
Bhí David Conover, grianghrafadóir a bhí ag obair do na fórsaí armtha, ag tabhairt camchuairte timpeall na monarchan ar lorg maisiúcháin d'alt ar an iris YANK faoin dóigh a raibh na mná ag cuidiú leis na Stáit Aontaithe an cogadh a chur. D'aithin Conover go raibh ábhar an chuspa i Norma Jeane. Go gairid ina diaidh sin, shínigh sí conradh leis an gníomhaireacht mhainicíneachta, "The Blue Book". Ina leabhar "Finding Marilyn", dúirt Conover go raibh cumann craicinn aige le Marilyn a mhair na blianta. Nuair a bhí an conradh sínithe aici, chuir sí cuma nua ar a folt gruaige: gearradh é, díríodh amach é agus cuireadh dath an óir ann.
D'iompaigh sí amach ina duine de na cuspaí ba mhó rath dá raibh ag obair don "Blue Book". Chonacthas ar chlúdach na ndosaen irisí í. Sa bhliain 1946, chuir an sealgaire lucht tallainne Ben Lyon sonrú inti. Shocraigh sé scannánú tástála di leis an gcomhlacht scannánaíochta Twentieth Century Fox. Tairgeadh conradh caighdeánach sé mí di, agus tuarastal $125 in aghaidh na seachtaine ag dul leis ar dtús.
Ní raibh cuma sách meallacach ar an ainm sin Norma Jeane, agus mhol Lyon di an t-ainm stáitse Marilyn a tharraingt uirthi, in aithris ar Marilyn Miller. Roghnaigh Marilyn an sloinne Monroe, ó ba é an chéad sloinne a bhí ar a máthair féin. Ón lá sin i leith, ghlaoití Marilyn Monroe ar Norma Jeane Baker.
I rith an chéad leathbhliain i ndiaidh an conradh a shíniú le Fox di, níor tugadh obair ar bith di, ach ansin, bhí sí sásta an conradh a athnuachan, agus fuair sí ról beag ar an dá scannán úd "Scudda Hoo! Scudda Hay!" agus "Dangerous Years". Tháinig an dá cheann ar an scáileán sa bhliain 1947. Gearradh ról Mharilyn as an chéad scannán acu, amach ón mearspléachadh ar a haghaidh, agus dhá fhocal á rá aici. Chinn Fox ar gan a conradh a athnuachan arís. Chrom Monroe ar ais ar obair an chuspa, agus í ag fáil aithne ar dhaoine tábhachtacha i Hollywood de réir a chéile.
"Ladies of the Chorus," 1948
Sa bhliain 1948, chaith sí leathbhliain ag obair do Columbia Pictures, agus ról aici ar an scannán "Ladies of the Chorus". Ceolchóiméide saorbhuiséid a bhí ann nach raibh mórán ratha uirthi, agus chaill Marilyn an jab seo freisin nuair a bhí an chéad chonradh istigh.
Ansin, casadh Johnny Hyde, duine d'áidsintí móra Hollywood, uirthi. D'éirigh le Hyde conradh nua a eagrú di ag Fox, nuair a dhiúltaigh MGM di. Ní raibh Leas-Uachtarán Fox, Darryl F. Zanuck, cinnte go raibh aon mhaith i Marilyn, ach ó bhí Hyde chomh stobarnáilte is a bhí, ghéill Zanuck dó, agus fuair Marilyn róil bheaga ar na scannáin "All About Eve", arbh é Fox a léirigh é, agus, ina dhiaidh sin, "The Asphalt Jungle", arbh é MGM a léirigh é.
Cé nach raibh ach mionróil i gceist, thug na féachadóirí agus na léirmheastóirí faoi deara í. Thairis sin, chuir Hyde faoi scian an mháinlia í le go gcuirfí feabhas ar a srón agus ar a smig, i mbreis ar an máinliacht a rinneadh ar a drandal roimhe sin.
Marilyn Monroe agus Keith Andes, "Clash by Night," 1952
Bhí róil neamhthábhachtacha aici ar scannáin sodhearmadta cosúil le "We're Not Married!" agus "Love Nest". Mar sin féin, bhain lucht ceannais an chomhlachta RKO leas aisti leis an scannán "Clash by Night", léiriúchán de chuid Fritz Lang, a dhéanamh ní ba mheallacaí i súile an ghnáthfhéachadóra. Bhí rath maith ar an scannán, agus ansin, bhain Fox úsáid den chineál chéanna aisti i ról an fháilteora i "Monkey Business", dráma grinn ropánta arbh é Howard Hawks a stiúrthóir, agus Ginger Rogers is Cary Grant ag déanamh na bpríomhpháirteanna.
Ní dhéanfadh na léirmheastóirí droichead de Mharilyn a thuilleadh, agus má d'éirigh go gleoite leis an dá scannán sin, glacadh leis go forleathan gurbh í Marilyn a tharraing cuid mhór den lucht féachana isteach sna pictiúrlanna.
Sa deireadh, bhí Fox sásta príomhpháirt a thabhairt do Mharilyn sa bhliain 1952 ar an scannán "Don't Bother to Knock". Rinne sí ról an naí-fhosaí chraiceáilte a d'ionsaigh an cailín beag a raibh a cúram uirthi. Scannán a bhí ann nár caitheadh mórán airgid leis, agus cé nach raibh gach léirmheastóir sásta leis an scannán féin, bhíothas ar aon fhocal gur thaispeáin sé go raibh bua aisteoireachta ag Marilyn, agus go raibh sí in inmhe páirt an phríomhaisteora a dhéanamh. Glactar leis ó sin i leith go ndearna sí an-obair aisteoireachta ar an scannán áirithe sin.
An Réaltóg Dhallraitheach.
Rinne sí an phríomhpháirt ar an scannán "Niagara" sa bhliain 1953, agus ansin, thaispeáin sí go raibh sí ábalta pictiúr mór-bhuiséid a dhéanamh. Is é an ról a bhí aici ná bean a raibh cineál siabhráin uirthi, agus í ag pleanáil a fear céile a mharú. Rinne na léirmheastóirí an oiread céanna tráchta ar an dóigh a raibh Marilyn ag caidreamh leis an gceamara agus ar scéal duairc an scannáin.
Faoin am seo, thosaigh grianghraif ag dul timpeall ar a raibh Marilyn le feiceáil ina craiceann dearg. Ba é an grianghrafadóir Tom Kelley a thóg na pictiúir seo nuair a bhí an obair ag rith gann ar Mharilyn. Cheannaigh Hugh Hefner cóipeanna de na pictiúir, agus i Mí na Nollag 1953, tháinig siad i gcló sa chéad eagrán den "Playboy".
D'admhaigh Marilyn go réidh os comhair an tsaoil mhóir gurbh ise a bhí ar na pictiúir dháiríre, rud a chuir an-fhearg ar lucht an chomhlachta Fox. Nuair a d'fhiafraigh iriseoir éigin di céard a chaitheadh sí sa leaba (is é sin, cén cineál éadaí), is é an freagra a thug sí ná "Chanel no. 5" (cineál cumhráin). Nuair a cuireadh an cheist uirthi, céard a bhí sí a chaitheamh nuair a tógadh na pictiúir, dúirt sí go raibh an raidió ag obair (imeartas focal é as Béarla, ar ndóigh: "what did you have on during the photo shoot?" - "the radio!").
I rith an chéad chúpla mí eile, thuill na scannáin "Gentlemen Prefer Blondes" agus "How to Marry a Millionaire" a clú do Mharilyn. Bhí sí sa Táin anois, mar aisteoir. Is iad an dá chóiméide theicneadhaite (Technicolor) seo is mó is cúis leis an bpearsantacht is minicí a shamhlaítear léi ar an scáileán, is é sin, áilleagán mná na ngealfholt.
Ar an scannán "Gentlemen Prefer Blondes", rinne Monroe páirt Lorelei Lee, cailín siamsaíochta ar lorg ghrá na hailpe. Chuaigh a hainm fud fad na nuachtán, agus an dóigh ar chan sí an t-amhrán "Diamonds Are a Girl's Best Friend" thug sí inspioráid d'amhránaithe cosúil le Madonna, Kylie Minogue, agus Geri Halliwell. Nuair a chuaigh an scannán ar an scáileán an chéad uair i Los Angeles, bhí Marilyn agus a comhaisteoir Jane Russell i láthair le lorg a gcos is a lámh a fhágáil sa tsoimint os comhair Grauman's Chinese Theatre.
Ar an scannán "How to Marry a Millionaire", ba iad Lauren Bacall agus Betty Grable an bheirt phríomhaisteoirí ban eile. Is é an ról a bhí ag Marilyn ná an cailín bán gearr-radharcach mallintinneach, agus cé nach raibh sa pháirt féin ach steiréitíopa, thug na léirmheastóirí faoi deara go raibh ciall mhaith aici don fhocal cheart ar an nóiméad ceart, bua atá an-tábhachtach ag an aisteoir grinn.
"The Seven Years Itch," 16 M.F. 1954, Nua Eabhrac
Ní raibh an rath céanna ar an chéad dá scannán eile léi, mar atá, an scannán iarthair fhiáin "River of No Return" agus an cheolchóiméide "There's No Business Like Show Business". Thuirsigh Marilyn den chineál páirteanna a bhí Zanuck a thairiscint di.
Nuair a bhí "The Seven Years Itch" críochnaithe aici i dtús na bliana 1955, d'imigh Monroe as Hollywood, beag beann ar an gconradh a bhí sínithe aici, agus chuaigh sí ag staidéar aisteoireachta san Actors Studio i Nua-Eabhrac. Ní raibh Fox géilliúil dá cuid éileamh i leith an chonartha, nó bhí siad ag áitiú uirthi filleadh le cuidiú leis na léiriúcháin nach bhfuair sí óraice aici ná oiriúnach di, is é sin, "The Girl in Pink Tights" (a fágadh gan scannánú sa deireadh thiar thall), "The Girl in the Red Velvet Swing" agus "How to Be Very, Very Popular".
D'fhan Marilyn i Nua-Eabhrac. Nuair a bhí an lucht féachana ag déanamh a ngnáthruathair ar na pictiúrlanna le "The Seven Years Itch" a fheiceáil i samhradh na bliana 1955, agus an bheirt réaltóg eile de chuid Fox, Jayne Mansfield agus Sheree North fágtha faoi scáil Mharilyn, b'éigean do Zanuck admháil go raibh an ceann ab fhearr faighte aici air. Síníodh conradh nua a cheadaigh do Mharilyn diúltú do chomhoibriú le stiúrthóir nach dtaithneodh léi agus aisteoireacht a dhéanamh ar léiriúcháin na stiúideónna eile.
a> agus Marilyn Monroe, "The Prince and the Showgirl", 1957.
Ba é an chéad phictiúr a scannánaíodh faoin gconradh nua ná "Bus Stop", arbh é Joshua Logan a stiúrthóir. Ba í an pháirt a rinne sí ná Chérie, amhránaí i dteach ólacháin a thit i ngrá le buachaill bó. Ar an scannán seo, feictear gan smideadh ceart í, rud a rinne sí d'aon ogham.
Chuaigh sí ar an ngearrliosta do Dhuais "Golden Globe", agus bhí na léirmheastóirí faoi dhraíocht ar fad. D'fhógair Bosley Crowther ar an "New York Times": "Ná titigí as bhur suí anois, nó tháinig Marilyn Monroe aniar aduaidh orainn go léir: chruthaigh sí gur aisteoir í dáiríribh".
Scríobh an stiúrthóir Joshua Logan ina dhírbheathaisnéis "Movie Stars, Real People" mar seo: "Fuair mé go raibh Marilyn ar na daoine ba mhó tallainne riamh" -- "Chuaigh sí i bhfeidhm orm mar dhuine ab intleachtúla i bhfad ná mar a shamhlaigh mé riamh, agus b'ansin a d'fhoghlaim mé an chéad uair riamh ná nach bhfuil baint ar bith ag an intleacht, fiú ag an intleacht is lonrúla, leis an oideachas".
"The Prince and the Showgirl," 1957
In éineacht lena cara, an grianghrafadóir Milton H. Greene, bhunaigh Monroe comhlacht léiriúcháin dá cuid féin, "Marilyn Monroe Productions". Ba é "The Prince and the Showgirl" an t-aon scannán amháin a d'fhoilsigh an gnólacht, scannán a chuaigh amach sa bhliain 1957. Ní raibh na léirmheastóirí ar aon tuairim faoi fheabhas an scannáin. Ba í Marilyn féin a rinne príomhpháirt an scannáin, in éineacht leis an móraisteoir Sasanach Laurence Olivier, a rinne an stiúrthóireacht freisin.
Bhí Olivier ag cur i dtíortha le fearg le linn an léiriúcháin, nó ba nós le Marilyn bheith mall ag teacht go dtí an láthair, agus níor thaitin sé go rómhaith le hOlivier ach an oireadh chomh mór a bhí Marilyn ag brath ar a hoiliúnóir drámadóireachta Paula Strasberg. Bhí na léirmheastóirí an-sásta le hobair Mharilyn ar an scannán seo, áfach. Bhain sé amach Duais David di Donatello san Iodáil agus Duais na Réalta Criostail san Fhrainc. Gearrliostaíodh í freisin do Dhuais BAFTA sa Ríocht Aontaithe.
Blianta Deireanacha a Saoil.
Sa bhliain 1959, bhí sí ina réalta ar an gcóiméide úd "Some Like it Hot" in éineacht le Tony Curtis agus Jack Lemmon, arbh é Billy Wilder a stiúrthóir. Ba é an scannán seo buaicphointe a caithréime aisteoireachta. I ndiaidh na n-oibreacha, cháin Wilder í toisc a cuid céapars ar an tseit, ach de réir a chéile, maolaíodh ar a fhearg, agus sa deireadh, mhol sé go mór í mar aisteoir mór cóiméide. Tá sé de chlú ar "Some Like it Hot" i gcónaí gur ceann de na scannáin is fearr amuigh é. Thuill a hobair ar an scannán seo Duais Golden Globe do Mharilyn, agus í ar an aisteoir ab fhearr cóiméide nó ceoldráma sa bhliain sin.
I ndiaidh "Some Like it Hot", rinne Marilyn an scannán úd "Let's Make Love" faoi stiúrthóireacht George Cukor, agus Yves Montand mar chomhréalta aici. Ní raibh Marilyn féin ródhoirte don scannán seo, nó ní raibh ann ach dualgas a bhí uirthi toisc go raibh an conradh aici le Fox. Ní dheachaigh an scannán mórán i bhfeidhm ar na léirmheastóirí ach an oiread, amach ón amhrán a chan sí: "My Heart Belongs to Daddy" le Cole Porter.
Ba é Arthur Miller a bhreac síos an script don chéad scannán eile, "The Misfits". Mar a d'iompaigh an scéal amach, ba é an scannán deireanach é don bheirt réaltaí, Marilyn féin chomh maith le Clark Gable. Scannánaíodh an pictiúr amuigh i bhfásach te Nevada, rud a thuirsigh an fhoireann iomlán go mór. Mar sin féin, rinne an triúr príomhaisteoirí, Marilyn, Gable agus Montgomery Clift, an-jab de a d'fhág na léirmheastóirí faoi dhraíocht.
mion
Go gairid i ndiaidh an scannáin, fuair Gable bás le taom chroí, agus chuir na hirisí tablóideacha an locht ar Mharilyn, ag áitiú go raibh a hiompraíocht ar an tseit ag luí ar chroí Gable. Mar sin féin, is féidir cúiseanna eile a lua leis an mbás, go háirithe an dúil nimhe a bhí ag Gable sna toitíní agus an nós a bhí aige gan dul i dtuilleamaí éachtóra le haghaidh na radharc dainséarach nó tuirsiúil.
I ndiaidh bhás Gable, bhí Marilyn i láthair nuair a chuaigh an tonn bhaiste ar a mhac a saolaíodh cúpla mí i ndiaidh a bháis. De réir dealraimh, bhí sí mór le Kay, bean chéile Gable.
Cuid de na grianghrafanna is fearr de Mharilyn, ba é Douglas Kirkland a thóg iad sa bhliain 1961 mar ghné-alt d'eagrán speisialta den iris úd "LOOK" le 25 bliana na hirise a cheiliúradh.
D'fhill Marilyn go Hollywood le cromadh ar ais ar an gcóiméide úd "Something's Got to Give" faoi stiúrthóireacht George Cukor. Fágadh an scannán seo gan chríochnú, agus na fadhbanna a bhain leis: le fírinne chosain na hoibreacha díomhaoine scannánaíochta an-suim airgid ar Fox. Chonacthas Marilyn go poiblí an uair dheireanach i mBealtaine 1962, nuair a chan sí "Happy Birthday Mr President" don Uachtarán John F. Kennedy ar an teilifís.
I ndiaidh di í féin a thaispeáint ina craiceann dearg ar an scáileán - an chéad radharc den chineál seo a rinneadh d'aon mhór-bhanaisteoir i stair na scannánaíochta, thosaigh Marilyn á hiompar ní ba taomaí ná roimhe sin féin ar an tseit. Ar an chéad lá de Mhí an Mheithimh, shlánaigh Marilyn sé bliana déag is fiche d'aois, agus í ag freastal ar ócáid charthanachta ag Dodger Stadium.
"Something's Got to Give", 1962 7 Lúnasa 1962, "Eureka Humboldt Standard"
Bhí léiriúchán an scannáin "Cleopatra" ag cosaint an iomarca ar Fox cheana féin, chomh hard agus a bhí an phá a bhí Elizabeth Taylor a éileamh. Mar sin, thug siad bata agus bóthar do Mharilyn agus d'fhostaigh siad Lee Remick ina háit do "Something's Got to Give". Ní bheadh Dean Martin sásta ach le Marilyn mar chomhréalta, agus ó cheadaigh a chonradh dó a chomhréalta féin a roghnú, b'éigean do Fox Marilyn a athfhostú.
Thug Monroe agallamh fada don iris "Life", ina ndúirt sí go raibh sí an-mhíshásta leis an dóigh a mbíodh Hollywood ag caitheamh léi - ní raibh inti, dar leosan, ach áilleagán amaideach mná. Chuir sí béim freisin ar an ngrá a bhí aici dá lucht féachana. Tógadh sraith grianghraif di le haghaidh "Vogue" fosta, agus thrácht sí ar scannán a bhí sé le déanamh le Gene Kelly agus le Frank Sinatra. Thairis sin, bhí Monroe ag brath páirt Jean Harlow a dhéanamh ar scannán beathaisnéise.
I measc na scannán eile a luadh léi bhí "What a Way to Go!" (ba í Shirley MacLaine a rinne an pháirt ansin a bhí ceaptha do Mharilyn), "Kiss Me, Stupid" (cóiméide a bhí ann ina mbeadh Dean Martin ina réalta fir, agus ba í Kim Novak a fuair páirt Mharilyn) agus ceoldráma a bheadh bunaithe ar "A Tree Grows in Brooklyn".
mion
Ní raibh d'am aici, áfach, cromadh ar ais ar oibreacha an scannáin "Something's Got to Give".
Bás.
Cailleadh Monroe sa bhaile ina teach féin sa bhliain 1962 i Los Angeles ar maidin ar an 5 Lúnasa 1962. Creidtear gur ródháileog piollairí codlata a thug a bás, agus gur féinmharú a bhí ann. Mar sin féin, bhí teoiricí éagsúla comhcheilge ag dul timpeall.
Oidhreacht.
mion
Tá áit mhór ag Monroe i stair na scannánaíochta. Ach lean conspóid i gcónaí í. Siombail chumhachtach cumasach den bhean ba ea í, nó íospartach neamhchiontach?
Scannáin.
Sa scannán "The Seven Year Itch" (1955).
Tagairtí.
Monroe, Marilyn
Monroe, Marilyn
Monroe, Marilyn


Droim Conrach.
Is bruachbhaile i mBaile Átha Cliath é Droim Conrach atá suite ar thaobh thuaidh den cathrach. Téann dhá abhainn tríd an bhaile - an Tulcha agus an Chanáil Ríoga.
Oideachas.
Tá trí ollscoil bunaithe i nDroim Conrach - Coláiste na Naomh Uile, Institiúid Oideachais Mater Dei agus Coláiste Phádraig.
Spórt.
Is i nDroim Conrach atá Páirc an Chrócaigh, ceanncheathrú Chumann Lúthchleas Gael lonnaithe. Is ann a imrítear na cluichí móra gach bliain i bpeil Ghaelach agus iomáint. Chomh maith le sin, imríonn an club sacair Shelbourne F.C. a gcluichí sa bhaile freisin, i bPáirc Tolca.


Hunter S. Thompson.
B'údar agus iriseoir Meiriceánach é Hunter Stockton Thompson (18 Iúil, 1937 – 20 Feabhra, 2005). Deirtear gurb é Thompson an duine a cruthaigh iriseoireacht gonzo, stíl nua nach ndéanann idirdhéalú idir an t-údar agus an ábhar, ficsean agus neamhfhicsean. Scríobh Hunter an leabhar "Fear and Loathing in Las Vegas" sa bhliain 1971 agus rinneadh scannán as le Terry Gilliam sa bhliain 1998.


Johnny Carson.
Aisteoir, scríbhneoir agus fuirseoir Meiriceánach ab ea John William "Johnny" Carson (23 Deireadh Fómhair, 1925 – 23 Eanáir, 2005). Bhain sé cáil amach sna Stáit Aontaithe agus ar fud an domhain ina láithreoir teilifíse ar "The Tonight Show Starring Johnny Carson" ó 1962 go dtí 22 Bealtaine 1992, nuair a tháinig fuirseoir Jay Leno isteach ina áit.
Carson, Johnny
Carson, Johnny
Carson, Johnny
Carson, Johnny
Carson, Johnny


Rinn na Spáinneach.
Is baile beag i gContae an Chláir í Rinn na Spáinneach, agus í suite ar chósta thiar an Chláir. Tagann méadú ar an daonra sa samhradh de bharr na turasóireachta. Fuair an áit an t-ainm as an longbhriseadh sa bhliain 1588, nuair a caitheadh roinnt long de chuid na hArmáide Spáinní i dtír anseo. Rugadh Pádraig Ó hIrghile, duine d'iar-Uachtaráin Phoblacht na hÉireann, san áit.


Dúlainn.
Is baile beag in iarthuaisceart Chontae an Chláir é Dúlainn. Tá sé suite ar an gcósta. Tá aithne ar an mbaile mar gheall ar an gceol traidisiúnta a sheinntear sna tithe tábhairne ann. Ceantar Gaeltachta a bhí ann sa chéad leath den fhichiú haois.
Íomhánna.
Dulainn


Baile an tSratha.
Sráidbhaile is ea Baile an tSratha ("Ballintra" as mBéarla) i dTír Chonaill. Tá sé suite timpeall 15 míle ó Bhaile Dhún na nGall agus 10 míle ó Bhéal Átha Seanaidh.


Oireachtas na Gaeilge.
Féile cultúrtha is ea An tOireachtas (nó Oireachtas na Samhna) Cuireadh tús le féile aon lae i 1897, ceithre bliana tar éis bhunú an Chonartha i 1893. Bhí an chéad Oireachtas ar an Luan, 17 Bealtaine 1897, agus é ar siúl i Seomra Cruinn an Rotunda i mBaile Átha Cliath. Thainig meath ar an Oireachtas ag tús na 1920í agus tar éis Oireachtas na bliana 1923 ní raibh ceann eile go dtí 1939 nuair a bhí aththosú air i mBaile Átha Cliath. D'fhan sé sa phríomhchathair le linn na 1940í, 1950í agus 1960í. Chun brú a chur ar Chonradh na Gaeilge é a bhogadh amach as an nGalltacht cuireadh Oireachtas Na nGael ar bun i Ros Muc i 1970, i dTír An Fhia i 1971, i gCorca Dhuibhne i 1972 agus i gCill Chiarán i 1973. D'éirigh leis an bhfeachtas agus reáchtáladh Oireachtas Na Gaeilge 1974 i gCois Fharraige (Conamara). Ó shin ar aghaidh bíonn an tOireachtas ag bogadh suímh ó bhliain go bliain agus é ag dul ó neart go neart.
Eagraíonn Oireachtas na Gaeilge raon leathan imeachtaí i rith na bliana chun na healaíona dúchasacha, trí mheán na Gaeilge, a cheiliúradh. Tugtar aire do gach aon ealaín thraidisiúnta - idir amhránaíocht, cheol, rince, scéalaíocht agus dhrámaíocht - ag na féilte. féach www.antoireachtas.ie
Eagraítear sraith comórtas gach bliain do scríbhneoirí óga agus do scríbneoirí fásta, faoin teideal "Comórtais Liteartha an Oireachtais", chun cuidiú le litríocht chomhaimseartha a chur ar fáil do phobal na Gaeilge. Tugann Gradaim Chumarsáide an Oireachtais aitheantas do dhaoine atá ag saothrú sna meáin Ghaeilge a bhaineann ardchaighdeán amach i réimsí éagsúla oibre. Bronnadh Gradam Uí Shúilleabháin 2006 ar an leabhar "Fontenoy" le Liam Mac Cóil (Leabhar Breac 2005) agus bronnadh Duais Leabhar Na Bliana do Dhaoine Óga 2006 ar Cló Mhaigh Eo, le linn Oireachtas na Samhna i nDoire Cholmcille.
Suímh an Oireachtais.
Ní raibh sé ar siúl 1924 go 1938


Lusca.
Sráidbhaile i dtuaisceart Átha Cliath is ea Lusca. Tá sé suite 23km ó lár Bhaile Átha Cliath. Is cuid de Chontae Fhine Gall é freisin.
Séipéal agus cloigtheach Lusca, 7 Bealtaine 2001.
Cosúil le sráidbhailte eile timpeall Bhaile Átha Cliath, tá daonra Lusca ag fás agus brú ag teacht air de dheasca praghasanna tithíochta sa chathair.
Tá Ionad Oidhreachta faoi stiúir Oifig na nOibreacha Poiblí lonnaithe sa tsráidbhaile. Tá túr cruinn ón 9ú haois, cloigtheach meánaoiseach agus seanséipéal ón 19ú haois ann. Sa chloigtheach tá taispeántas faoi sheipéil na meánaoise i dtuaisceart Chontae Átha Cliath. Tá samhail-uaigh Sir Christopher Barnwell agus a mhná chéile Marion Sharl ansin freisin.


Per Borten.
Polaiteoir Ioruach ab ea Per Borten (3 Aibreán, 1913 – 20 Eanáir, 2005). Bhí Borten ina cheannaire ar an bPáirtí Lárnach sa tír, agus ina phríomh-aire idir 1965 agus 1971.
Tháinig Trygve Bratteli i gcomharbas air sa bhliain 1971.
Borten, Per
Borten, Per
Borten, Per
Borten, Per


Tommy Tiernan.
Fuirseoir, aisteoir is scríbhneoir Éireannach é Tommy Tiernan (Gaeilge: "Tomás Mac Tiarnáin"), a rugadh san Uaimh, Contae na Mí sa bhliain 1970. Fuair sé a chuid oideachais i Clongowes Woods College, sa ranga céanna leis an láithreoir Éireannach Hector Ó hEochagáin. Chaith sé tamaill ag freastal ar St. Patrick's Classical School san Uaimh, coláiste ina raibh beirt duaiseoirí an Perrier Comedy Award sna 1990í, Dylan Moran an ceann eile.
Ina chuid fuirseoireacht, tá a lán ag Tiernan le rá faoin Eaglais Chaitliceach in Éirinn, agus an tionchar atá aige ar chultúr na tíre. Ba mhaith a bheith ag breathnú ar an tsaol go ginearálta, agus ag magadh faoin nádúr daonna. Insíonn sé scéalta beaga atá lán le coiméide, i bhfocail agus in aicsean.
Tá seónna déanta ag Tiernan ar fud na tíre, agus ar fud an domhain freisin, mar shampla an Edinburgh Fringe Festival, Just for Laughs Montreal Comedy Festival, New York Comedy Festival agus an Féile "Cat Laughs" ar ais in Éirinn. Bhain sé amach an gradam "So You Think you're Funny", a bhí ag Channel 4 sa Sasana sa bhliain 1996. Sa bhliain 1998, bhuaigh sé an Perrier Comedy Award ag an Edinburgh Festival sa bhliain seo. Maidir le hobair teilifíse, chuir sé i láthair an tsagart "Father Kevin" in eipeasóid amháin den sraith rathúil "Father Ted". Cuireann sé "The Tommy Tiernan Show" ar "RTÉ a hAon" i láthair.


Béal Átha Seanaidh.
Is baile i ndeisceart Chontae Dhún na nGall é Béal Átha Seanaidh (nó "Ballyshannon" i mBéarla). Tá sé suite timpeall 25 míle ó Bhaile Dhún na nGall agus 30 míle ó Shligeach. Sníonn Abhainn na hÉirne tríd an mbaile.
a> le feiceáil i mBéal Átha Seanaidh.
Stair.
Deirtear gur cuireadh Aodh Rua Ó Dónaill i mBéal Átha Seanaidh.


Rolex.
Tá Rolex ar cheann de na deantasóiri cloige is mó ar domhan faoi láthair. Cúpla bliain tar éis a bhunadh sa bhliain 1905 i Londain ag Gearmánach, d'aistrigh siad chuig an Eilvéis sa bhliain 1912 agus ó shin i leith tá an comhlacht lonnaithe i Geneiv na hEilvéise.


Boeing.
An Boeing 747, an eitleán is mó a dhéanann Boeing
An Boeing 737, an eitleán is lú agus is comónta a dhéanann Boeing
An Boeing 787 "Dreamliner", eitleán nua de chuid Boeing


23-F.
Sa Spáinnis, seasann an giorrúchán 23-F don iarracht a rinne dornán d'oifigigh ón eite dheas ar an 23 Feabhra 1981 an pharlaimint a chur as cumhacht agus deachtóireacht mhíleata a thabhairt isteach sa Spáinn arís. D'ionsaigh dhá chéad Garda Sibhialta áras na parlaiminte i Maidrid, "Cortes", faoi cheannas an Choirnéil Antonio Tejero Molina, agus choinnigh siad na Feisirí i mbraighdeanas thar oíche ansin. Bhí comhghuaillithe acu san Arm taobh amuigh, go háirithe i València, áit ar tháinig na tancanna amach sna sráideanna nuair a bhí an "coup d'état" ar siúl.
Sa deireadh, áfach, d'fhógair an Rí Juan Carlos nach raibh sé ag tacú leis an g"coup" ar aon nós, agus sa deireadh, thit an tóin as an eachtra. Faoin neartlá ar an gceathrú lá fichead de Mhí Feabhra, 1981, ghéill Tejero agus lucht a leanúna iad féin do na húdaráis, agus bhí an daonlathas slán arís.
Na radacaigh ar an eite chlé a bhí an-mhíshásta leis an monarcacht ar chúiseanna prionsabálta, chuaigh sé go mór mór i bhfeidhm orthu gur chosain Juan Carlos an daonlathas in am an ghátair. Nuair a bhí an "coup" thart, chualathas Santiago Carrillo, ceannaire na gCumannach, ag rá: "Go soirbhí Dia dár Rí" as a stuaim féin, cé go raibh sé ar duine de na naimhde ba mhó a bhí ag an monarcacht roimhe sin. Mar sin, ní dhearna an eachtra ach treisiú leis an daonlathas agus le cobhsaíocht pholaitiúil na Spáinne.


Io (gealach).
Io (Griangraf ón spástaiscéalaí úd Galileo)
Satailít de chuid Iúpatair is ea Io. Tá sí ar ceann de Ghealacha Galileo, is é sin, na gealacha de chuid Iúpatair ar chuir Galileo Galilei sonrú iontu roimh aon duine eile. Tá Io ar an gceathrú gealach is mó sa Ghrianchóras ar fad, nó níl ach Tíotán, Ganymede, agus Callisto níos mó ná í.
Is minic a chuirtear Io i gcomparáid le píotsa, ós rud é go bhfuil sí breac leis na bolcáin, agus iad ag breathnú cosúil le sliseoga tráta ar screamh cáise an phíotsa. Is í Io an réad is mó bolcánachais sa Ghrianchóras.
Fionnachtain agus Breathnú Io.
Creidtear gurbh é Galileo Galilei ba túisce a d'aithin Io, ar an 7 Eanáir 1610. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, áfach, d'fhógair an réalteolaí Gearmánach Simon Marius ina leabhar "Mundus Jovialis" ("Domhan Iúpatair") gurbh eisean a tháinig trasna ar Io agus gealacha Galilei ar fad sa bhliain 1609, seachtain amháin roimh an bhfionnachtain a rinne Galileo. Níor thug Galileo aon chreidiúint don ráiteas seo, agus d'aontaigh réalteolaithe an domhain leis. An t-ainm a bhaist Marius ar an ngealach seo, níor éirigh sé coitianta sa ghnáthúsáid roimh an bhfichiú haois. Go nuige sin, ba rogha leis na saineolaithe Iúpatar a hAon a thabhairt ar Io.
I lár na fichiú haoise, rinneadh breathnuithe ar Io a bhí ag tabhairt le fios go raibh réigiúin pholacha na gealaí dearg. Nuair a chuaigh an taiscéalaí spáis úd Pioneer a hAon Déag thart le hIo, dearbhaíodh go raibh dath dearg nó flannbhuí sa réigiún polach, i gcomparáid leis an réigiún meánchiorclach, a bhí níos gaire don bhán. Is beag eile a fuair Pioneer amach faoi Io, áfach.
Nuair a bhain Voyager a hAon amach Io sa bhliain 1979, thaispeáin na chéad ghrianghrafanna nach raibh ach an-chorrchráitéar ar dhromchla na gealaí seo. B'í Linda Hyder, innealtóir spásloingseoireachta, ba túisce a tháinig ar lorg na cúise leis seo: nuair a bhí sí ag anailisiú na ngrianghrafanna, chonaic sí cineál calc toite ag éirí aníos ón dromchla. Bolcán a bhí ann, agus tuigeadh do na saineolaithe go raibh an oiread sin bolcán gníomhach ag brúchtaíl ar fud Io is go raibh a gcuid laibhe go sciobtha ag cur cuma nua ar dhromchla na gealaí, ionas nár fágadh a dhath de na cráitéir i ndiaidh na ndreigítí. Bhí Voyager a hAon in ann sonrú a chur i naoi mbolcán gníomhach, agus rinne Voyager a Dó breathnóireacht ar ocht gcinn acu siúd.
Bhain an spástaiscéalaí úd Galileo amach Iúpatar sa bhliain 1995, agus d'eitil sé thart le hIo i ndeireadh na bliana 1999. Tháinig Galileo ní ba chóngaraí d'Io ná aon taiscéalaí eile roimhe sin. Thóg sé cuid mhaith grianghrafanna, rinne sé breathnóireacht ar na bolcáin agus iad ag brúchtadh, agus fuair sé amach go bhfuil croíleacan mór iarainn ag Io, cosúil leis na pláinéid charraigeacha sa chuid inmheánach den Ghrianchóras.


Howard Dean.
Dean i rith an toghchán uachtaráin SAM 2004
Is polaiteoir agus dochtúir Meiriceánach as Vermont é Howard Brush Dean III (17 Samhain, 1948 a rugadh é). Ball den Pháirtí Daonlathach é, toghadh go dtí Teach na nIonadaithe Vermont é sa bhliain 1982, agus toghadh ina leas-ghobharnóir é sa bhliain 1986. Ba phoist páirtaimseartha iad, agus lean sé ag obair mar dochtúir. Sa bhliain 1991, fuair gobharnóir Vermont Richard A. Snelling bás, agus rinne gobharnóir de Dean. Toghadh é ar feadh cúig tréimhse dhá-bhliain é Dean. Lorg sé an t-ainmniú uachtaráin Daonlathach i 2004 ach níor éirigh léis.
Toghadh ina chathaoirleach ar Choiste Náisiúnta Daonlathach é i Feabhra 2006.
Dean, Howard


Barbadós.
Is tír agus oiléan é Barbadós atá suite san Aigéan Atlantach. Tá ceann de na caighdeáin beatha agus rátaí litearthachta is airde sa chuid den domhan atá i mbéal a forbartha ag Barbadós.
Bhí eacnamaíocht Barbadós ag brath ar siúcra cána ach le blianta beaga, éagsúladh isteach in earnálacha déantúsaíochta agus turasóireacht é.


Somhairle Buí Mac Domhnaill.
Bhí Somhairle Buí Mac Domhnaill (c. 1505-1590), ar a dtugtar "Sorley Boy MacDonnell" as Béarla, ina thaoiseach ar Chlann Domhnaill sna Glinne agus sa Rúta i gContae Aontroma. Mac é le hAlastair Carach Mac Domhnaill a bhí ina thaoiseach ar shliocht Eoin Mhóir de Chlann Domhnaill, agus a bhí i gceannas ar Íle, Cholbhasa, Diúra agus ar Chionn Tíre, agus le Caitríona Nic Eoin. Tá cáil air toisc gur éirigh leis greim a choinneáil ar an gceantar sin beag beann ar mhóriarrachtaí Shasana é a chur dá sheilbh.
An Saighdiúir.
Chaith sé a óige idir Íle agus Glinne Aontroma. Cailleadh Alastair Carach i 1538 agus tháinig an mac ba shine, Séamas Íleach, i gcomharbacht air. Fuair Somhairle Buí seilbh ar thallte sna Glinne. Tar éis briseadh a airm i gCath Ghleann Seasc i 1565 maraíodh Séamas Íleach agus thóg Ó Néill ina phríosúnach é agus coinníodh i dTír Eoghain é gur maraíodh Ó Néill i mBun Abhann Doinne i 1567. Ceaptar go raibh Somhairle Buí i gcomhcheilg go rúnda lena dheartháir Alastair Óg Mac Domhnaill agus na Sasanaigh chun Ó Néill a mharú.
An Taoiseach.
Nuair a d'fhill Somhairle ar a mhuintir ghabh sé ceannas ar thailte an teaghlaigh in Éirinn. In ainneoin ionsuithe Shasana ar na Glinne d'eirigh le Somhairle greim daingean a choinneáil ar a chuid tailte, agus ceantar an Rúta a bhaint de Mhic Uilín agus seilbh a ghlacadh air.
I ndeireadh a shaoil, tar éis bhás a mhná, agus nuair a bhí radharc na súl ag teip air, rinne Somhairle síocháin le Sasana. Gheall sé dílseacht do Bhanríon Shasana, Eilís I, agus ghéill Sasana an Rúta agus cuid mhór de na Glinne air.
Iarla Aontroma.
Nuair a cailleadh Somhairle i 1590 d'fhág sé a bheirt mhac Séamas agus Raghnali seilbh go láidir ar a gcuid tailte. Bronnadh teideal ríoga ar Raghnal nuair a tháinig Séamas i gcumhacht i Sasana agus rinne sé Iarla Aontroma de.


Eris (abhacphláinéad).
Abhacphláinéad is ea Eris (nó 136199 Eris) atá suite ar imeall an ghrianchórais, níos faide ón ghréin ná Plútón. Ceann de réadanna an diosca scaipthe atá inti, nó ní féidir í a aicmiú go sásúil mar réad de chuid Chrios Kuiper ná mar cheann de chuid Scamall Oort, ach an oiread. Nuair a thángthas trasna ar Eris, b'éigean aicmiú nua a fháil do Phlútón, ós rud é nach raibh aon chúis cheart le "pláinéad" a thabhairt ar Phlútón a thuilleadh, agus an chuma ag teacht ar an scéal go bhfuil cuid mhaith réadanna eile amuigh ansin ar féidir dóibh a bheith ar aon mhéid le Plútón. Go bunúsach, is é an t-aon ábhar a bhí ann le Plútón a aicmiú mar "phláinéad" ná gur fionnadh é i bhfad roimh na réadanna tras-Neiptiúnacha eile, chomh luath leis an mbliain 1930. Mar sin, cheap Cumann Idirnáisiúnta na Réalteolaithe coincheap nua - abhacphláinéad - leis an bhfadhb a fhuascailt.
B'iad Mike Brown, Chad Trujillo, agus David L. Rabinowitzí a chuir an chéad sonrú in Eris, agus is é an chéad ainm a thug siad ar an réad ná Xena - ag tagairt do bhanphrionsa na gcogaithe ar an teilifís! Ar ndóigh, nuair a thug siad faoi deara gealach bheag ag timpeallú "Xena", bhaist siad "Gabrielle" uirthi. Is é an t-ainm atá uirthi inniu ná Dysnomia. Tá an dá ainm ag tagairt do chonspóid agus d'easaontas, nó ba mhór an t-ábhar easaontais do shaol na réalteolaíochta é an catagóir ceart réalteolaíoch a cheapadh d'Eris. B'í Eris bandia an easaontais i gcreideamh na sean-Ghréige, agus ciallaíonn Dysnomia "aindlí". Is féidir tagairt do Xena a aithint san ainm seo, freisin, ós rud é gurb é an focal Béarla ar "aindlí" ná "lawlessness", agus páirt Xena á déanamh ag aisteoir mná arb ainm di Lucy "Lawless".
Tá foireann Mike Brown ag obair in Ollscoil Teicneolaíochta California, nó Caltech, i bPasadena, agus ní hí Eris an chéad fhionnachtain den chineál seo a rinne siad ar aon nós. Roimhe seo, tháinig Brown agus Trujillo trasna ar Quaoar, agus bhí Rabinowitz ag comhoibriú leo cheana nuair a d'fhionn siad Sedna agus Orcus.


Ceres (abhacphlainéad).
Abhacphláinéad is ea Ceres, nó "1 Ceres", mar a thugtaí uirthi nuair ba nós í a áireamh ar ceann de na hastaróidigh. Tá sí ag timpeallú na Gréine laistigh den phríomhchrios astaróideach, idir Iúpatar agus Mars, agus is í an réad is mó sa chrios sin. Tá si 950 ciliméadar ar trastomhas, agus í beagnach sféarúil (ar déanamh liathróide), murab ionann agus an chuid is mó de na hastaróidigh, agus mar sin, tá sí níos cosúla le pláinéad beag ná le gnáthastaróideach. Le fírinne, is i measc ghealacha Shatarn is mó a bheadh súil agat le Ceres, ó thaobh na méide de ar a laghad. Tá sí beagáinín níos lú ná míle ciliméadar ar trastomhas, agus mar sin, tá sí beagáinín níos lú ná Tethys agus Dione, ach níos mó ná Mimas agus Enceladus.
Bhí sé ina ábhar diospóireachta ag Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta, ar chóir dóibh Ceres agus na réada is mó i gCrios Kuiper a athaicmiú mar phláinéid, ó ghlactaí le Plútón mar phláinéad freisin. Sa deireadh thiar, bhí siad sásta catagóir an abhacphláinéid a bhunú le haghaidh réada "idir eatarthu" mar seo.
Ba é an réalteolaí Iodálach Giuseppe Piazzi a chuir an chéad sonrú riamh in Ceres, ar an gcéad lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1801.


Owen Arthur.
Feisire Parlaiminte ón toghceantar Saint Peter i mBarbadós is ea Owen Seymour Arthur,PC., MP., BA., MSc. (17 Deireadh Fómhair, 1949 a rugadh é).
Ba é Arthur an 5ú Príomh-Aire na Barbadós agus é ina cheannaire Pháirtí an Lucht Oibre a bhuaigh san olltoghcháin 1994 agus arís i 1999 & 2004.
Oileadh san Ollscoil an Indiach Thiar é Arthur, cé a bhain sé amach céim in eacnamaíocht agus stair i 1971 agus MSc in eacnamaíocht sa bhliain 1974. Bhí post sa Gníomhaireacht Pleanála Náisiúnta Iamáice aige agus post san Institiúid Báicsíte Iamáice aige tar éis a chéim a bhaint amach. chuaigh sé sa Aireacht Airgeadais agus Pleanála Barbadós.
Ceapadh go dtí an Seanad Barbadós é i 1983 agus toghadh go dtí an dTeach an Tionóil i 1984 é.
Arthur, Owen


Ali al-Haidri.
Ceannaire Iarácach ba ea Ali al-Haidri, (Araibis: علي الحيدري, Alī al-Ḥaidarī), a bhí ina Ghobharnóir ar Bhagdad, príomh-chathair na tíre. Feallmharaíodh é ar 4 Eanáir, 2005.
Bhí ionsaí eile air i mí Meán Fómhair sa bhliain 2004, ach tháinig sé slan as.


Bridgetown.
BridgetownIs é Bridgetown príomhchathair Bharbadós. Tá an chathair suite ar an gcósta thiar theas ar Mhuir Chairib. Tá 5,928 duine ina gcónaí sa chathair féin ach 110,000 duine ina gcónaí sa cheantar cathrach. Tá Bridgetown i bparóiste Saint Michael.


Ard-Oifig an Phoist.
I dtús báire, bhí Ard-Oifig an Phoist i mBaile Átha Cliath ag obair i bhfoirgneamh beag in aice leis na Foirgintí Tráchtála, ach ní ba déanaí, haistríodh í go dtí áras níos mó os comhair Fhaiche an Cholaíste. Ar an séú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1818, hosclaíodh Oifig nua an Phoist i Sráid Sackville, ar a dtugtar Sráid Uí Chonaill inniu. Ar na saolta seo, tá Ard-Oifig an Phoist ag obair mar cheanncheathrú do An Post, a sholáthraíonn seirbhísí postais do Phoblacht na hÉireann ar fad.
Stair.
Chuir Charles Whitworth an bhunchloch leis an bhfoirgneamh ar an 12ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1814, agus críochnaíodh an obair i ndiaidh oibreacha trí bliana. Chosain an foirgneamh leathchéad míle punt. B'é an t-ailtire Francis Johnson a rinne an dearadh.
Tá an foirgneamh maisithe le trí dhealbh le John Smyth. Tá teachtaire na ndéithe Rómhánacha, Mearcair, ina sheasamh ar an taobh deas, agus é ag iompar maide an dá nathair (Caduceus) arb é a shuaitheantas é, chomh maith le sparán. Ar an taobh clé, seasann an Dílseacht ("Fidelitas") agus í ag ardú méire lena béal agus ag iompar eochrach ina lámh. Sa lár atá, Hibernia, agus í ag baint taca as a sleá agus ag coinneáil greama ar a sciath.
Nuair a bhí Éirí Amach na Cásca díreach ag tosú, léigh Pádraig Mac Piarais Forógra na Poblachta amach ó staighre an dorais mhóir os comhair Ard-Oifig an Phoist. Tá bunchóip an fhorógra le feiceáil inniu féin in Oifig na mBailitheoirí Stampaí. I rith an Éirí Amach, bhain ceannairí na nÓglach úsáid na ceanncheathrún as Ard-Oifig an Phoist. Dá thoradh sin, rinne fórsaí na Breataine Móire a lán damáiste don fhoirgneamh, agus iad á ionsaí. Níor cuireadh caoi cheart ar an bhfoirgneamh arís, sular ghlac rialtas an tSaorstáit leis mar dhualgas, cupla bliain ní ba déanaí. Inniu féin, feictear poill philéar an Éirí Amach ar na colúin.
I ndilchuimhne ar an dóigh ar theip an tÉirí Amach ar na hÉireannaigh, cuireadh dealbh de bhás Chú Chulainn ina seasamh os comhair an fhoirgnimh. Bhí an dealbh seo le feiceáil ar an bpíosa deich scillinge ón mbliain 1966 agus ar "shraith B" den nóta fiche punt.
Sa bhliain 2005, d'fhógair Rialtas na hÉireann go rabhthas leis na seirbhísí poist a bhogadh go dtí áit éigin eile le hArd-Oifig an Phoist a iompú ina hiarsmalann a bheadh tiomnaithe do chuimhneachán Éirí Amach na Cásca.
Bhí colún Nelson ina sheasamh os comhair an fhoirgnimh go dtí an bhliain 1966, nuair a chuir buama de chuid an IRA de dhroim an tsaoil é. Sa bhliain 2000, tógadh an Spuaic ina áit.


Seanad Barbadós.
Is é Seanad Barbadós an teach uachtarach de chuid Pharlaimint Barbadós. Cuimsíonn an Phairlimint, i dteannta an tSeanaid, Teach an Tionóil agus an Tiarna (a bhfeidhmíonn Seanascal ar son).
Is é an Seanascal, mar ionadaí na Banríona, a cheapann an 21 seanadóir go hoifigiúil. Ceapann sé 12 ball ar mholadh an Phríomh-Aire agus 2 bhall ar mholadh Cheannaire an Fhreasúra. Ceapann sé an 7 ball eile de réir a rogha féin.
Le bheith incheaptha mar Sheanadóir, ní mór don duine 21 blian d'aois a bheith gnóthaithe aige, agus bheith ina shaoránach de chuid Bharbadós, agus cónaí air sa Bharbadós le feadh an 12 mí dheireanach.


Dualghluaisne.
Is é is dualghluaisne ann ná gluaiseacht na réalta féin trasna na spéire mar a fheictear dúinn féin í, is é sin, an chuid de ghluaiseacht infheicthe na réalta arb í fíor-ghluaiseacht na réalta is cúis léi. Aithnítear dualghluaisne na réalta ar a comhordanáidí meánchiorclacha, is é sin, ar an gceartairde agus ar an diallas. Má fhágtar gluaiseacht an Domhain féin, chomh maith le gluaiseachtaí ais rothlaithe an Domhain - is é sin, an luainíocht agus an nútú - as an áireamh, gheofar dualghluaisne na réalta. Is iad na réaltaí is mó dualghluaisne ar an spéir ná Réalta Kapteyn agus Réalta Barnard.


An Ghailís.
Is réigiún agus comhphobal féinrialaitheach in Iarthuaisceart na Spáinne í an Ghailís ("Galiza" as Gailísis agus "Galicia" as Spáinnis). Tá an Ghailís ag críochantacht leis an bPortáingéil agus le dhá chomhphobal féinrialaitheacha eile, mar atá, comhphobal na Caistíle agus Leon agus Comhphobal Asturias.
Tabhair faoi deara nach ionann an Ghailís sa Spáinn agus an Ghailís in Iarthar na hÚcráine in Oirthear na hEorpa. Fuair an dá réigiún an t-ainm ó na Ceiltigh, áfach, agus is ionann sanasaíocht an dá ainm, a bheag nó a mhór.
Seanstair.
Tagraíonn ainm na Gailíse don treibh Cheilteach a raibh cónaí uirthi sna bólaí seo fadó, chois Abhainn Douro. Thugadh na Rómhánaigh "Gallaeci" nó "Callaeci" ar an treibh as Laidin, agus is é an t-ainm Gréigise ná "Kallaikoi". Luaigh an staraí Gréagach Heireadótas faoin ainm seo iad.
Bhí cónaí ar dhornán treibheanna sa réigiún roimh theacht na Rómhánach, mar a deir staraithe Clasaiceacha ar nós Strabó, Heireadótas, agus Phlinias. Dealraíonn sé gur Ceiltigh a bhí iontu, agus go raibh siad measartha cosúil le chéile ó thaobh an chultúir de. De réir na fianaise atá ann, bhí teanga Cheilteach de shórt éigin á labhairt sa Ghailís go dtí an 15ú haois.
Teacht na Rómhánach.
Mar a deir Livias, d'ionsaigh na Rómhánaigh faoi cheannasaíocht Decimus Iunius Brutus an Ghailís sna blianta 137-136 roimh bhreith Chríost, ach i ndáiríre, ní raibh an chumhacht ná an cultúr Rómhánach greamaithe go ródhomhain in ithir an réigiúin i réimeas Ágastas féin. Níor chuir na Rómhánaigh mórán suime sa chúige seo ach amháin mar fhoinse mianraí is mianaigh, ach sa deireadh, rinne siad proibhinse de faoi ainm Gallaecia. Tháinig cultúr ábhartha na Rómhánach agus a dteanga isteach i ndiaidh an ghabháltais a rinne siad, agus iad ag gearradh bóithre nua agus ag cur caoi ar na cathracha, mar ba dual dó. Ní dhearna siad iarrachtaí gníomhacha teanga na mbundúchasach a bhaint dá mbéal, áfach. Sa deireadh, rinne an Chríostaíocht féin a fódú sa Ghailís, de thoradh na nasc idir an cúige agus lárionaid chultúrtha na himpireachta.
Gabháltais na "Suevi" agus na Moslamach.
D'fhorghabh na "Suevi", treibh a raibh canúint Ghearmánda á labhairt aici, an Ghailís sa bhliain 411 AD. Ba iad na "Suevi" a bhunaigh an chéad ríocht mheánaoiseach sa chuid seo den Eoraip i ndiaidh Impireacht na Róimhe. Sa bhliain 584, áfach, d'ionsaigh na Viseagotaigh an Ghailís faoi cheannas an taoisigh Leovigild, agus chloígh siad ríocht na "Suevi". Chuir Leovigild an Ghailís le tailte a ríochta féin, ach níor éirigh leis na Viseagotaigh a dteanga a chur á labhairt go forleathan ina ríocht. Ba iad na canúintí Rómánsacha, cosúil leis an nGailísis féin, a rug an chraobh leo.
Nuair a tháinig na Múraigh - na Moslamaigh ó thuaisceart na hAfraice - le Leithinis na bPiréiní a ghabháil sna blianta 711-718, níor éirigh leo an Ghailís a chur faoi smacht. Bhí an réigiún cosúil le garastún faoi léigear ar feadh i bhfad, ach sa deireadh, tháinig Alfonso I, Prionsa Asturias, chun fortachta do mhuintir na Gailíse sa bhliain 739. Ón lá sin ar aghaidh, bhí an Ghailís ar ceann de na ríochtaí Críostaí i dTuaisceart Leithinis na bPiréiní ina raibh canúint Rómánsach á labhairt.
Ionad Oilithreachta.
Sa naoú haois AD, thosaigh cultas Naomh Séamas ag éirí tábhachtach i measc na gCríostaithe, agus dá réir sin, thosaigh na hoilithrigh ag teacht go dtí Santiago de Compostela sa Ghailís, na sluaite flúirseacha acu. Inniu féin, tugann na mílte daoine Turas Naomh Séamas go Santiago de Compostela in aghaidh na bliana, agus siombalaíonn sé tábhacht stairiúil na hoilithreachta seo do na Críostaithe go dtugann na Spáinnigh "bealach Naomh Séamas" ("el camino de Santiago") ar Bhealach na Bó Finne ina dteanga.
An Ghailís faoi Fhorlámhas na Caistíle.
Sa bhliain 1063, roinn Ferdinand I, Rí na Caistíle, tailte a ríochta idir a chuid mac. Ba é Garcia II, Rí na Gailíse, a fuair an Ghailís, ach má fuair féin, d'fhorghabh a dheartháir, Rí na Caistíle, Alfonso VI, an cúige, agus rinne sé cuid dá ríocht féin di. Mar sin, bhí an Ghailís á rialú mar chúige de chuid Ríocht na Caistíle agus Leon ón am sin i leith, cé go raibh féinrialtas de shórt éigin aici ó am go ham.
Sa 13ú haois, thosaigh an rí Alfonso X ag cur na Caistílise chun cinn mar theanga oifigiúil sa Chaistíl. Faoin mbrú seo, tháinig meath ar shaothrú liteartha na Gailísise, agus fuair an Spáinnis an lámh in uachtar. De thoradh na forbartha seo, fágadh an Ghailísis ina canúint bhocht i mbéal chosmhuintir an chúige, agus ba é an dearcadh oifigiúil nach raibh ann ach Spáinnis bhriste.
Sa dara leath den 16ú haois, b'éigean do Bhanríon Leon agus na Caistíle, Isibéil I, cath polaitiúil a chur ar an nGailís faoi cheist na corónach. Is amhlaidh gur tháinig éilitheoir mná ar an bhfód, bean darbh ainm Juana (Siobhán), agus ba í Siobhán Phortaingéalach, bean Annraoi IV, rí na Caistíle, a máthair. Ba í Siobhán óg an t-aon pháiste amháin a rugadh dá máthair riamh, agus ba é an chuma ar an scéal gurbh ise iníon Beltrán de la Cueva, leannán leapa na banríona - sin é an tuige go dtugtaí "La Beltraneja" ar Shiobhán. Sa deireadh, cloíodh Siobhán agus lucht a leanúna, agus de thoradh na n-imeachtaí seo, bhain Isibéil an neamhspleáchas nó an féinrialtas dá lán foras réigiúnach sa Ghailís. Dúirt an staraí ríoga Jerónimo Zurita y Castro gurb é an rud a rinne Isibéil ná Ríocht na Gailíse a choilleadh is a cheansú.
Tháinig deireadh deifnídeach leis an nGailís mar ríocht ar leith sa bhliain 1833, nuair a haontaíodh seanríochtaí na Spáinne in aon mhonarcacht amháin. Roimhe sin, bhí seacht bproibhinse agus lár-rialtas réigiúnach sa Ghailís, ach anois, rinneadh ceithre chúige di. Cé gur tugadh aitheantas di mar "réigiún stairiúil", ní raibh an Ghailís á rialú mar shlánaonad inti féin. Bhí muintir an réigiúin míshásta leis seo, agus tháinig gluaiseachtaí ar an bhfód a bhí ag éileamh tuilleadh aitheantais do réigiúin na Spáinne.
Sa bhliain 1846, d'éirigh na Gailísigh amach in aghaidh rialtas tíoránta Ramón María Narváez faoi cheannas an ghinearáil liobrálaigh Miguel Solís Cuetos, ach briseadh an cath orthu ag Cacheiras ar an 23 Aibreán 1846. Cuireadh ceannairí na ceannairce chun báis, an ginearál Solís ina measc. Breathnaítear orthu inniu mar mhairtírigh náisiúnta - Mairtírigh Carral, nó Mairtírigh na Saoirse.
An "Rexurdimento" - athbheochan an Ghailíseachais.
Nuair nach raibh siad in ann saoirse a bhaint amach dóibh le lámh láidir, dhírigh na Gailísigh ar an gcath cultúrtha. Thosaigh athbheochan na teanga Gailísise - an "Rexurdimento". Chuaigh scríbhneoirí an réigiúin ag saothrú na Gailísise arís mar theanga chultúrtha liteartha. Bhí baint ag Rosalía de Castro, Manuel Murguía, Manuel Leiras Pulpeiro, agus Eduardo Pondal leis an ngluaiseacht seo.
Go luath san fhichiú haois, tháinig gluaiseacht nua ar an bhfód leis an réigiúnachas a chur chun cinn sa Ghailís: "Solidaridad Gallega", nó "Dlúthpháirtíocht na Gailíse". Níor mhair an ghluaiseacht seo beo ach ar feadh na mblianta 1907-1912, ach ina dhiaidh sin, tháinig na h"Irmandades da Fala", is é sin, na Cuallachtaí Teanga. Ar dtús, ní raibh iontu ach cumainn chultúrtha, ach de réir a chéile d'iompaigh siad ina ngluaiseacht náisiúnaíoch Ghailíseach. Bhí Vicente Risco agus Ramón Otero Pedrayo ar thús cadhnaíochta ag cur chultúr na Gailíse chun cinn san am. Scríbhneoir a bhí i Risco a scríobhadh aistí Gailísise faoi litríocht an domhain, mar iarracht le stádas intleachtach na Gailísise féin a ardú agus le réamhshamplaí a sholáthar do scríbhneoirí nua. Sa pholaitíocht, ba é Lois Peña Novo príomhionadaí na gluaiseachta náisiúnta. Ba í an iris úd "Nós" ("Sinne") a d'fhoilsíodh saothar na scríbhneoirí is na n-intleachtóirí Gailíseacha i dteanga dhúchasach an réigiúin.
Sa bhliain 1931, tháinig Dara Poblacht na Spáinne ar an bhfód. San am seo, bhí roinnt páirtithe náisiúnaíocha ag obair sa Ghailís, ach ba é an "Partido Galeguista" an ceann ba tábhachtaí acu. Faoi stiúir na Poblachta, cuireadh ceist an fhéinrialtais ar vóta, agus ba é toradh na pobalbhreithe gur bronnadh féinrialtas ar an nGailís. Chuir Cogadh Cathartha na Spáinne bac ar an bhféinrialtas, áfach. Cé go ndeachaigh an t-acht féin ar leabhar na reacht, níor tháinig sé i bhfeidhm riamh, nó i ndiaidh an chogaidh, ba é Francisco Franco a ghabh cumhacht, agus é go tréan in aghaidh ghluaiseachtaí féinrialtais na réigiún uile, gan trácht a dhéanamh ar na teangacha réigiúnacha. Íorónta go leor, Gailíseach a bhí ann féin, ach mhothaigh sé é féin ina Spáinneach thar aon rud eile.
Franco ag imirt a dhíoltais ar na Gailísigh.
Ní raibh troid mhór á cur sa Ghailís i rith bhlianta an chogaidh, nó d'éirigh le lucht leanúna Franco an lámh in uachtar a fháil sa réigiún i dtús báire. Mar sin féin, bhí cogadh polaitiúil á chur, agus na saighdiúirí ag marú is ag céasadh a gcuid naimhde polaitiúla go gránna ar fad. Cuireadh cosc ar na páirtithe polaitiúla, agus scoireadh na ceardchumainn agus na heagraíochtaí cultúrtha réigiúnacha le lámh láidir. Cuireadh ceithre mhíle dhá chéad duine, ar a laghad, chun báis gan triail nó breith chúirte ar bith. Maraíodh daoine ar nós Juana Capdevielle (a raibh a fear céile ina gobharnóir ar A Coruña), Ángel Casal (a bhí ina Ard-Mhéara ar Santiago de Compostela), polaiteoirí aithnidiúla Sóisialacha ar nós Jaime Quintanilla i bhFerrol agus Emilio Martínez Garrido i Vigo, feisirí de chuid Fhronta an Phobail (comhghuaillíocht toghchánaíochta na heite clé) ar nós Antonio Bilbatúa, José Miñones, Díaz Villamil, Ignacio Seoane, agus Heraclio Botana (iar-Fheisire), saighdiúirí nár thaobhaigh le reibiliún Franco in aghaidh na Poblachta, cosúil leis na ginearáil Rogelio Caridad Pita agus Enrique Salcedo Molinuevo nó leis an aimiréal Antonio Azarola. Cuireadh bunaitheoirí an "Partido Galeguista", Alexandre Bóveda agus Víctor Casas, chun báis chomh maith. Cuid mhaith eile de lucht ceannais na Gailíse, d'éirigh leo teacht slán agus cur fúthu ar an gcoigríoch.
Deachtóireacht Franco.
I ndiaidh chogadh cathartha na Spáinne, bhí Franco ag rialú na Spáinne ina dheachtóir go lá a bháis sa bhliain 1975. Chuir sé béim ar an Spáinnis mar phríomhtheanga chultúrtha agus mar shiombail do "mhórgacht na Spáinne" sna laethanta a bhí, agus ní raibh sé ceadaithe an Ghailísis a chur chun cinn mar theanga chultúrtha nó liteartha. Bhí baiclí beaga de radacaigh chlé ag cur in aghaidh na deachtóireachta faoi cheannasaithe ar nós "O Piloto" (fíorainm: Xosé Castro Veiga), ar mharaigh na póilíní míleata i Chantada é sa bhliain 1965, nó "Foucellas" (fíorainm: Benigno Andrade) a cuireadh chun báis in A Coruña sa bhliain 1952.
Cheadaigh Franco do pholaiteoirí pragmatacha ar nós Manuel Fraga Iribarne forbairt eacnamaíoch a dhéanamh ar an réigiún, ar acht go dtabharfaidís aird ar threoracha na hEaglaise - go praiticiúil, b'ionann sin agus "Opus Dei", an chuallacht eaglasta choimeádach a bhí ag comhoibriú go dlúth le Franco. Níor bhac na forbróirí eacnamaíocha sin le cúrsaí an dúlra ná le leas mhuintir an réigiúin, áfach, nó is é an dearcadh a bhí acu ná go raibh amhábhair agus acmhainní nádúrtha na Gailíse ag teastáil ón Spáinn ar fad. Mar sin, nuair a bhí an comhlacht úd "Fenosa", a raibh monaplacht aige i gcúrsaí an fhuinnimh leictrigh sa Spáinn ag an am, - nuair a bhí an comhlacht sin ag tógáil dambaí hidrileictreacha sa Ghailís, bháigh sé a lán gleannta sa Ghailís, agus b'éigean do mhuintir na ngleannta sin aistriú go háit éigin eile. Faoi na himthoscaí seo, is iomaí Gailíseach a chuaigh ar imirce go tíortha eile san Eoraip nó i Meiriceá Laidineach féin.
De réir a chéile, áfach, thosaigh cuma nua-aimseartha ag teacht ar eacnamaíocht na Gailíse. Bhunaigh Citroën monarcha gluaisteán i Vigo, agus tháinig borradh nua faoi ghnó na hiascaireachta agus na feirmeoireachta féin nuair a tugadh modhanna oibre tionsclaíocha isteach, sa déiríocht ach go háirithe, nó i stánú an éisc. Bhí ról tábhachtach ag Euloxio Gómez Franqueira san fhorbairt seo. Polaiteoir measartha a bhí ann agus é ag iarraidh idirghabháil agus eadráin a dhéanamh idir córas cumhachta Franco agus cosmhuintir na Gailíse. Theastaigh uaidh mar fhear gnó tionscal na feirmeoireachta a thabhairt chun nua-aimsearthachta sa réigiún, agus bhunaigh sé an chéad chomharchumann feirmeoireachta sa Ghailís.
Nuair a bhí réimse cumhachta Franco ag druidim chun deiridh, tháinig borradh faoin náisiúnachas sa Ghailís arís. Bhí na mic léinn ag léirsiú agus an lucht oibre is na feirmeoirí ag dul ar stailc. Sa bhliain 1972, fuair Amador Rey agus Daniel Niebla bás nuair a chuir na fórsaí slándála stailceanna faoi chois i Vigo agus in Ferrol. Ní raibh an Eaglais Chaitliceach sásta tacú le Franco a thuilleadh, ach an oiread, nó sa bhliain chéanna, d'eisigh easpag Mondoñedo agus Ferrol, Miguel Anxo Araúxo Iglesias, tréadlitir inar cháin sé cruálacht na bhfórsaí slándála. Ba é ba spreagadh don tréadlitir seo ná gur maraíodh beirt fhear oibre nuair a tháinig na póilíní míleata go Bazán - comhlacht longcheártaíochta in Ferrol - le léirsiú na bhfear oibre a stopadh.
I nDiaidh Franco.
I ndiaidh do Franco bás a fháil, tháinig an daonlathas ar ais go dtí an Spáinn, agus mar chuid den fhorbairt seo, fuair an Ghailís a féinrialtas ar ais, rud a socraíodh i Reacht Féinrialtais na Gailíse sa bhliain 1981. Is éard a deirtear i dtús an Reachta ná: "Ós náisiúntacht stairiúil í an Ghailís, gairtear Comhphobal Féinrialaitheach de, le go mbeidh féinrialtas aici de réir mar a fhorálann Bunreacht na Spáinne agus an Reacht seo." Bíonn náisiúnachas Gailíseach le haithint i saol polaitiúil na Gailíse go fairsing, ach is é Bloc Náisiúnaíoch na Gailíse ("Bloque Nacionalista Galego") an t-aon pháirtí náisiúnaíoch amháin a bhfuil tábhacht leis ó thaobh na vótála de. Páirtí clé atá ann a bunaíodh sa bhliain 1982, nuair a tháinig roinnt páirtithe clé le chéile faoi stiúir Xosé Manuel Beiras, ollamh le heacnamaíocht agus duine d'intleachtóirí móra na Gailíse san fhichiú haois.
Sna blianta 1990-2005, bhí an rialtas agus an parlaimint réigiúnach, an "Xunta", faoi smacht an "Partido Popular", nó Páirtí an Phobail, arb é páirtí coimeádach na Spáinne é. Ba é Manuel Fraga Iribarne, a bhí ina Aire agus ina ambasadóir i mblianta Franco, a bhí i gceannas ar rialtas na Gailíse san am. Sa bhliain 2002, chuaigh an "Prestige", tancaer mór artola, i dtóin phoill in aice le cósta na Gailíse, agus rinne an artola dochar mór do dhúlra an chósta. Bhí muintir na Gailíse den bharúil nach ndearna Fraga a dhicheall leis an gcósta a ghlanadh ná leis an dlí a chur ar na daoine a bhí freagrach as an doirteadh, agus i dtoghcháin na bliana 2005, chaill an Partido Popular an dearbhthromlach sa pharlaimint réigiúnach, agus thit an chumhacht le comhrialtas na Sóisialaithe (PSdeG nó "Partido dos Socialistas de Galicia" nó Páirtí Sóisialach na Gailíse, arb é craobh Ghailíseach an pháirtí Shóisialaigh uile-Spáinnigh, PSOE) agus na Náisiúnaithe (BNG). Ó ba é PSdeG an páirtnéir sinsearach sa chomhrialtas, rinneadh Uachtarán na Gailíse de chathaoirleach an pháirtí sin, Emilio Pérez Touriño. Fuair Anxo Quintana, cathaoirleach na náisiúnaithe, suíochán an Leas-Uachtaráin. I dtoghcháin na bliana 2009, tháinig an PP i seilbh na cumhachta arís, agus is é an coimeádach Alberto Núñez Feijóo an tUachtarán inniu.
Teanga.
Is iad an Spáinnis agus an Ghailísis ("Galego") na teangacha a labhraítear sa Ghailís. Teanga Rómánsach í an Ghailísis, is é sin, teanga a d'fhorbair as an Laidin labhartha. Tá gaol aici leis an Spáinnis chomh maith, ach is í an Phortaingéilis an teanga is gaolmhaire léi. Bhí an Spáinnis ar an t-aon teanga oifigiúil ar feadh níos mó ná ceithre chéad bliain (ón gceathrú haois déag go dtí an naoú haois déag), ach i ndiaidh bhás Franco, fuair an Ghailísis ar ais a stádas oifigiúil sa tír agus í á múineadh sna scoileanna Gailíseacha chomh maith leis an Spáinnis inniu. Tá muintir na Gailíse ar aon fhocal gur chóir an teanga a choinneáil á labhairt agus a stádas a ardú sa tsochaí.
Ar dtús, aon teanga amháin - an teanga Gailísise-Portaingéilise - a bhí i gceist leis an nGailísis, agus í á labhairt sa Ghailís féin agus taobh thuaidh den abhainn úd Douro - is é sin, sa chuid is faide thuaidh den Phortaingéil, de réir thíreolaíocht ár linne féin. Sa Mheánaois, thosaigh an dá theanga ag scaradh ó chéile, agus chuir an scarúint pholaitiúil luas leis an bhforbairt seo. Inniu féin, tá an dá theanga an-chosúil le chéile. Faigheann muintir Thuaisceart na Portaingéile furasta adhmad a bhaint as an nGailísis labhartha, ach bíonn sé níos deacra ag muintir an deiscirt.
Tíreolas.
Na príomhchathracha tábhachtacha ná Vigo, A Coruña, Pontevedra, Lugo, Ferrol, Ourense, agus Santiago de Compostela, príomhchathair an réigiúin agus cathair na n-easpag. Freisin is é an áit ina chríochnaíonn an "camiño de Santiago", an ionad oilithreachta crábhaidh is cáiliúla ón méanaois.
Ó thaobh na tíreolaíochta de, an rud is tábhachtaí mar gheall ar Galicia ná na heangacha ar an gcósta, inbhir a bháígh le héirí léibhéil an t-uisce tar éis na hoighearaoise dheireanaí. Glaonn siad "rías" orthu agus tá siad roinnte sna Rías Altas, Rías Medias, agus Rías Baixas. Cónaíonn cuid mhaith den phobal in aice na Rías Baixas, áit a bhfuil cathracha lárnacha móra, ina measc Vigo agus Pontevedra. Tá na rias tábhachtach don iascaireacht agus dá bharr sin, tá an cósta an-tábhachtach do na hiascairí. Tagann a lán turasóirí chun na radharcanna iontacha a fhéicéal.
Glaotar "A Costa do Marisco" (sé sin: "An Cósta Bia mara") in Gailísis) ar an chuid ghlas seo den Spáínn.
Foinsí.
An Vicipéid as Béarla tar éis chuid mhaith de aistrithe; http://en.wikipedia.org/wiki/Galicia_%28Spain%29
Tagairtí.
Gailís
!


Caisleán Chill Chainnigh.
Is caisleán Éireannach é Caisleán Chill Chainnigh atá suite i gCathair Chill Chainnigh, tógtha i ré na Normannach ag William Marshal, an Chéad Diúc Phembroke sa bhliain 1195.
Chill Chainnigh, Caisleán


CLG Chontae Bhaile Átha Cliath.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Bhaile Átha Cliath an eagraíocht ina imrítear na cluichí Gaelacha atá sa Cumann Lúthchleas Gael i gContae Bhaile Átha Cliath. Is iad peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae, ach is é an peil an ceann is coitianta.
Peil Ghaelach.
Tá na Dubs i measc na foirne is láidre sa spórt seo, agus tá 24 bua acu sa Craobh Peile Sinsearach na hÉireann. Bhí an bua deireanach acu sa bhliain 2013.
Stair.
Bhí an céad bua sa chomórtas ag na Dubs sa bhliain 1891, nuair a fuair siad an lámh in uachtar i gcoinne Corcaigh (2-1 - 1-1). Lean an rath ar aghaidh an bhliain ina dhiaidh, le bua i gcoinne Ciarraí. Ach, b'é an tréimhse is rathúla a bhí acu ná na 1970í, agus meastar go bhfuil an fhoireann ón ré seo i measc na cinn is fearr riamh. Bronnadh an Corn Sam Mhic Uidhir ar Kevin Heffernan agus "Heffo's Army" i 1974, 1976, 1977 agus arís i 1983.
Imreoirí cáiliúla.
Tuilleadh eolais ag Craobh Sinsear Peile Bhaile Átha Cliath.
Stair.
Go traidisiúnta, fágadh an iománaíocht in áit na leathphingine sa phríomhchathair agus an pheil agus na cluichí iasachta araon ag fáil an ceann is fearr uirthi. Cuireadh infheistiú mór isteach sa chontae le blianta beaga anuas, agus tá athbheochan iomána le feiceáil.
Tá sé teideal buaite acu i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann, an ceann deireanach sa bhliain 1938. Thit an fhoireann síos go dtí Sraith 2 den Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta sa bhliain 2005. Bhuaigh an fhoireann mionúir Craobh Laighean sa bhliain céanna, an chéad bua a bhí acu ó 1983.
Bhí dul chun cinn déanta acu sa bhliain 2006, agus cuireadh ar ais iad sa Sraith 1, tar éis bua in éadan Ciarraí sa chluiche ceannais Sraith 2 (0-17 - 1-06). Ní raibh tús maith acu sa bhliain nua, ach choimeád siad a áit sa Sraith mór.
Iar-Uachtaráin.
Bhí triúir fear a bhí bainteach le CLG Bh.Á.C mar Uachtaráin ar an CLG go dtí seo.
An lucht leanta.
Glaotar "Na Dubs" ar lucht leanta Átha Cliath agus is minic aithne orthu mar an lucht leanta is fearr nó an lucht leanta is measa sa tír. Tá an contrárthacht seo ann toisc go ndeirtear gur lucht sacair iad lucht leanta na Dubs cé go mbíonn an-atmaisféar agus an-dhath le feiscint aon áit go dtéann siad. Seans chomh maith gur eascraigh sé seo ó na seachtóidí nuair a bhí "Heffo's Army" i mbarr a réime. I gcraobh peile na hÉireann i 1974 thosaigh lucht leanta na Dubs ag canadh amhráin a fuaireadar ó phríomhroinn shacar Shasana ar nós "You'll Never Walk Alone". Tá amhráin fós an-choitianta i measc na sluaite a leanann foirne B.Á.C ach is dírithe ar Bh.Á.C a bhíonn amhráin an lae inniu mar shampla "Molly Malone" agus "Dublin in the Rare Old Times" nó dírithe ar an bhfoireann féin cosúil le "Come on you boys in blue". Is ar Chnoc a 16 i bPáirc an Chrócaigh a bhailíonn cuid mhaith de lucht leanúna Bh.Á.C agus is minic go mbíonn sé lán le dubs agus gan ach cúpla tacadóirí ón bhfoireann eile ann. Is mar gheall ar seo a tosaíodh an liú "Hill 16 is Dublin only".
Glaotar na "Jacks" ar fhoirne na bhfear i mB.Á.C uaireanta agus na "Jackies" a ghlaotar ar fhoirne na mban. Tháinig an dá fhocal seo ó ghiorrúcháin den leasainm ata ag tuathánaigh ar Bh.Á.C na "Jackeens".
Tá an t-iar-Thaoiseach Bertie Ahern agus an t-aisteoir Colm Meaney i measc lucht leanta cáiliúil na foirne.
Tagairtí.
B


Xiu Xiu.
Is banna ceoil indie é Xiu Xiu. Tá siad lonnaithe i San José, California agus ó am go h-am i Seattle, Washington. Is é Jamie Stewart príomh-amhránaí an bhanna agus an t-aon ball fanta ón tosach. Is iad Caralee McElroy (col ceathar Stewart) agus an ceoltóir avant-garde Ches Smith baill eile den ghrúpa. Tógtar ainm an ghrúpa ón scannán Síneach "Xiu Xiu: The Sent Down Girl".
Deantar plé ar roinnt ábhair gruama cosúil le féin-mharú, AIDS agus cogadh in amhráin Xiu Xiu. Tá tionchar ag ceol punc, fuam, electro agus ceol claiseacach, chomh maith le h-indie Meiriceánach agus ceol ón Bhreatain ó na 1980í orthu.


Vladimir Kramnik.
Is imreoir fichille é Vladimir Kramnik (rugadh 25 Lúnasa, 1975 i dTuapse, sa Rúis).
Bhuaigh sé an chraobh dhomhanda "chlasaiceach" sa bhliain 2000 tar éis an bhua a fháil ar Garry Kasparov i Londain, Shasana. Choimeád sé an chraobh tar éis cluiche cothrom le Pétér Léko i mBrissago, an Eilvéis sa bhliain 2004.
Bhí an bua aige i gcluiche conspóideach le Veselin Topalov (a bhuaigh craobh domhanda FIDE sa bhliain 2005) in Elista, An Rúis sa bhliain 2006.
Chaill sé an teideal nuair a bhuaigh Viswanathan Anand Comórtas Chraobh an Domhain i gCathair Mheicsiceo sa bhliain 2007. Tugadh seans dó an teideal a athghabháil ach chaill sé sraith cluichí (+1 -3 =7) i gcoinne Anand i mí Deireadh Fómhair 2008 i mBonn, An Ghearmáin.
Kramnik, Vladimir


Eoin Mac Néill.
Ba scoláire Gaelach, náisiúnaí agus réabhlóidí é Eoin Mac Néill (15 Bealtaine 1867 - 15 Deireadh Fómhair 1945). Chabhraigh sé le Conradh na Gaeilge a bhunú, ba cheannaire é ar Óglaigh na hÉireann nár chuaigh le Seán Mac Réamainn le troid sa Chéad Chogadh Domhanda, agus bhí sé gníomhach sna heachtraí a chuir tús le Saorstát Éireann.
A Óige agus an tÉirí Amach.
Rugadh é i nGleann Airm, Contae Aontroma agus fuair sé oideachas i nOllscoil na Banríona, Béal Feirste. Bhí suim mhór aige i Stair na hÉireann agus rinne sé a lán staidéir air. Sa bhliain 1893 bhunaigh sé Conradh na Gaeilge in éineacht le Dubhghlas de hÍde. Bhí sé ina eagarthóir ar an nuachtán "Irisleabhar na Gaeilge". Sa bhliain 1908 ceapadh é mar ollamh le seanstair na hÉireann in Ollscoil Bhaile Átha Cliath.
Ó bhí sé ag obair i gConradh na Gaeilge, casadh baill de Shinn Féin air, agus chuaigh sé féin le Náisiúnachas. Ceapadh é mar chathaoirleach ar an gComhairle a bhunaigh Óglaigh na hÉireann sa bhliain 1913; níos déanaí rinne siad ceann foirne de. Bhí Mac Néill go hiomlán i gcoinne na láimhe láidire agus na ceannairce armtha. Ní cheadódh sé a leithéid, ach amháin dá mbeadh na Sasanaigh ag ionsaí na nÓglach nó ag iarraidh fáil réitithe leo. Ní raibh sé dóchasach as an ngleic armtha in aghaidh Impireacht na Breataine. Thosaigh Bráithreachas na Poblachta (IRB) agus na ceannairí eile (Pádraig Mac Piarais ina measc) ag pleanáil éirí amach, mar sin féin, go háirithe toisc go raibh na Sasanaigh sáite i gcogadh san Eoraip, rud a d'fhág a seans féin ag na hÉireannaigh. Fuair siad cabhair ó Shéamus Ó Conghaile agus Arm Cathartha na hÉireann, nó bhí siadsan ag pleanáil éirí amach dá gcuid féin, faoi bhratach an tSóisialachais.
Chuir Pádraig Mac Piarais ina luí ar Eoin Mac Néill le litir bhréagach go raibh na Sasanaigh meáite ar na hÓglaigh go léir a chimiú go luath agus dúirt sé leis go raibh treallamh cogaidh ag teacht i dtír ón nGearmáin i gceann cúpla lá.
Socraíodh an t-éirí amach ar Dhomhnach na Cásca, ach fuair Mac Néill amach gur litir bhréagach a bhí ann agus go raibh Ruairí Mac Easmainn agus na hairm go léir gafa. Ghlac sé air féin an t-éirí amach a chur ar ceal. Le cabhair ó Mhícheál Seosamh Ó Rathaille (a bhí ar aon bharúil leis faoin Éirí Amach, cé gur ghlac sé páirt sna cathanna agus go bhfuair sé bás i bpáirc an áir i ndiaidh an iomláin) chuir sé a chuid orduithe timpeall na tíre ag rá go raibh sé ar curtha ar ceal. D'fhoilsigh sé fógraí móra ar na nuachtáin freisin leis an Éirí Amach a stopadh, nó, mar a bhí le léamh ar na fógraí, "na paráidí ar Dhomhnach na Cásca" a chosc.
Chinn Pádraig Mac Piarais, Séamus Ó Conghaile agus na ceannairí eile go rachfadh an t-éirí amach ar aghaidh an lá dár gcionn. De bharr orduithe Mhic Néill, ní raibh na hÓglaigh go léir róshiúráilte cé acu a bhí an tÉirí Amach le teacht nó nach raibh, agus staon an chuid ba mhó acu ón troid, ar eagla na heagla. Thosaigh na cathanna ar Luan na Cásca, 24ú Aibreáin 1916, ach theip ar an Éirí Amach agus ghéill na hÉireannaigh ar deireadh. Ghabh na Sasanaigh mac Néíll, agus gearradh príosúnacht saoil dó, cé go raibh sé ag iarraidh an cheannairc armtha a chosc.
Tar Éis an Éirí Amach.
Scaoileadh saor le hEoin Mac Néill sa bhliain 1917 agus toghadh é mar bhall parlaiminte Ollscoil Náisiúnta na hÉireann i dtoghchán na bliana 1918. Cosúil leis na Sinn Féinigh eile, dhiúltaigh sé dá shuíochán i bpairlimint na Breataine Móire, ach ghlac sé ceann ina áit i nDáil Éireann, pairlimint neamhspleách na nÉireannach. Sa bhliain 1921, thacaigh sé leis an gConradh Angla-Éireannach. Ina dhiadh seo ceapadh é mar Aire Oideachais ar chéad rialtas Shaorstát Éireann. Chuaigh a mhac in aghaidh an Chonartha, áfach, agus fuair sé bás i bpáirc an áir le linn an Chogaidh Chathartha. Mharaigh arm an tSaorstáit é i gContae Shligigh i Meán Fómhair 1922.
É féin sa Saorstát.
Sa bhliain 1924 bunaíodh Coimisiún na Teorann leis an teorainn a shocrú idir an Saorstát agus an Tuaisceart. Bhí Eoin Mac Néill ina bhall den Choimisiún, ach d'éirigh sé as, nuair a d'fhoilsigh na nuachtáin tuairisc ar na hathruithe beaga a bhí le déanamh ar an teorainn.
I mí na Nollag 1925 ghéill rialtas an tSaorstáit do na Sasanaigh go bhfágfaí an teorainn mar a bhí. Chuir seo fearg ar a lán náisiúnaithe agus iad ag cur an lochta ar Eoin Mac Néill. B'éigean dó a shuíochán sa Dáil a fhágáil sa bhliain 1927.
Deireadh a Shaoil.
D'éirigh sé as an bpolaitíocht go hiomláin ar deireadh agus rinneadh cathaoirleach de ar Choimisiún Lámhscríbhinní na hÉireann. D'fhoilsigh sé cúpla leabhar faoi Stair na hÉireann freisin, agus é ag obair go dian ina scoláire i mblianta deireanacha a shaoil. Fuair sé bás i mBaile Átha Cliath ar chúiseanna nádurtha nuair a bhí sé ocht mbliana déag is trí scór d'aois. Bhí a gharmhac Mícheál Mac Dubhghaill ina Thánaiste idir 2006 agus 2007.


Cill Dhéagláin.
Is baile measartha mór í Cill Dheagláin suite i gContae na Mí in Éireann thart ar 15km siaróthuaidh ó Bhaile Átha Cliath ar an mbóthar N2. Is baile fíorstairiúil é. Sa lá atá inniu ann tá neart áiseanna sa bhaile, ina measc, gaelscoil, dhá scoil náisiúnta, agus meánscoil freisin. Tá linn snámha, foirgneamh le haghaidh aclaíocht, ionad phobail agus níos mó.
Stair.
Tagann an ainm ó Eaglais Naomh Déagláin, ach níl an séipéal ann anois. Is ainm nua-aimseartha an ainm Béarla, "Ashbourne". Cheannaigh Frederich Bourne (tá bóithre sa Bhaile ainmithe dó) talamh timpeall na háite nuair a chuala sé go raibh bóthar le tógáil amach faoin dtuath chomh fada le Baile Shláine. Bhí sé ag iarradh na bóithre a chuir faoi dola agus airgead a thuilleadh astu. Thóg sé an Óstán Cill Dhéagláin do phaisinéirí a bhíodh ag taisteal tríd an bhaile.
Roimhe sin, bhí caisleán a thóg Oilibhéar Cromail ann agus rinne a mhac William cónaí ann. Níl an caisleán le feiceáil inniú, de bharr neamart. Tá reilig i ndeisceart an bhaile a tógadh sna mheánaoiseanna agus bhí séipéal beag ar an láthair freisin ach níl ach fothracha fágtha anois.
Eachtra stairiúil a tharla san áit ná cath Chill Dhéagláin mar a thugtar ar. Tháinig Tomás Ághas múinteoir agus náisiúnaigh, agus ceannaire in Éirí Amach na Cásca, aduaidh agus troid sé cath i gCill Dhéagláin, an t-aon troid lasmuigh de Bháile Átha Cliath a bhí trácht ar.
(breathnaigh ar Na hImeachtaí taobh amuigh de Bhaile Átha Cliath san leathanach ar Éirí Amach na Cásca).
Tá líne ó dhán Thomáis ("let me carry your cross for Ireland") ar an pláigh. Ar an séadchomhartha tá pictiúr de Thomás ar taobh amháin agus Íosa Chríost ar an dtaobh eile.
Go háitiúil glaotar an Croiss Ráth air.
Rudaí eile.
Dob é daonra an bhaile sa bhliain 2002 ná 6,362, ardú 27% ar an daonra sa bhliain 1996,de bharr sin is í Cill Dhéglain an tarna baile is mó sa Mhí i ndiaidh an Uaimh. Anois tá daonra thart ar 7,237 sa bhaile agus ceaptar go bhfuil an daonra chun ardú go dtí 15,000 sa bhliain 2012. Is baile tábhachtach í don chontae agus na bailte beaga máguaird. Tá neart áiseanna, siopaí, ionad phobail, leabharlann mór agus tuile ann. Rud amháin olc faoi ná líon an trácht.
Teangacha.
I 2006 bhí 8,528 daoine i gcónaí I Cill Dhéglain'. Bhí 3,136 (36.8%) ábalta Gaeilge a labhairt. Labhair 176 (2.1%) Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas I 2006. In 2011 bhí 11,355 daoine I gcónaí I Cill Dhéglain. Bhí 3,692(32.6%) ábalta Gaeilge a labhairt. Labhair 2,376 (21%) teanga eile seachas Gaeilge nó Béarla sa bhaile. Bhí Polainnis an teanga iasachta is comónta le 606 (5.3%) cainteoirí.
Córas Iompair Phoiblí.
Séipéal na Deastógála ar an bPríomhshráid
Freastlaíonn Bus Éireann ar Cill Dheagláin ag taisteal go Baile Átha Cliath gach 20 nóiméad.
Tá seirbhís bus Baile Átha Cliath ann freisin ach níl sé ag feidhmiú ach amháin san oíche ag tosú ag 11:30pm


Matisyahu.
Is amhránaí reggae é Matisyahu, ó Nua-Eabhrac, Meiriceá. Is Giúdach Haisideach é, ón bpobal Chaibead-Lubabhitse in Crown Heights, Brooklyn, Nua-Eabhrac.
Beathaisnéis.
Rugadh Matisyahu leis an ainm Maitiú Pól Miller i West Chester, Pennsylvania agus bhog sé chuig White Plains, Nua-Eabhrac go gairid ina dhiaigh sin. Tógadh é mar Ghiúdach Athfhoirgneach, gan morán cleachtadh. Lean sé an banna Jam Phish mar dhéagóir agus tháinig sé ar reggae tréimhse gairid ina dhiaidh sin. Thaitin tagairtí do "Zion" agus "Jah" sna hamhráin Bob Marley agus mar sin de leis. Agus é sé bliana déag d'aois, chuaigh sé chuig meánscoil san Iosráel chun staidéar a dhéanamh ar oidhreacht an Giúdachais, agus d'aithrigh sé go mór a smaoineamh faoin reiligiún. Chuaigh sé go dtí scoil Hadar HaTorah chun Torah a staidéar, agus scríobh sé a chéad albam "Shake Off The Dust... Arise" ansin sular chríochnaigh sé a staidéir ansin.
Ceol.
Tógann Matisyahu a lán tionchair ón Ghiúdachas ina liricí. Tá meascadh reggae, rap agus giotár rac-cheoil le cloisint sa cheol aige. Déantar comparáid idir Matisyahu agus amhránaithe cosúil le Sizzla, Buju Banton agus Sublime. Canann sé leis an mbanna Roots Tonic. Is iad Aaron Dugan (giotar), Josh Werner (dordgiotar) agus Jonah David (drumaí) baill den banna sin.
Shake Off The Dust... Arise.
Tháinig an albam seo amach sa bhliain 2004 leis an comhlacht bheag JDub. Tá tionchar an "yeshiva" láidir, le scéalta ón mBíobla i cúpla hamhráin agus tá caint ó dhá rabbi ar dhá "Interlude" agus an "Outro". Tá "Warrior" agus "King Without A Crown" na hamhráin is láidre san albam seo.
Live At Stubbs.
Seo albam ceoil beo ó chlub Stubbs in Austin, Texas ar oíche an 19ú Feabhra 2005. Scaoileadh é ar an 19ú Aibreáin sa bhliain céanna. Matisyahu agus Roots Tonic a sheineann air, le Yoni mar MC ar "Beat Box". Chuaigh an albam isteach sna cairteacha ag uimhir 30. Bhris an t-amhrán "King Without A Crown" isteach sa Billboard Top 10.
Youth.
Scaoileadh an t-album seo ar an 7ú Márta 2006 ar JDub fós, ach le Epic Records freisin. Tá i bhfad níos mó tionchar ón popcheol le feiceáil ann. D'obair Bill Laswell ar mar producer agus bhí Roots Tonic ar ais arís. D'imigh sé díreach isteach san áit tosaigh ar na cairteacha iTunes an lá a tháinig sé amach, agus shuigh sé ar uimhir a 4 sna cairteacha Billboard ar feadh dhá seachtaine. Bhí físeán ceart déanta le haghaidh an amhráin "Youth".
Tá "Youth Dub" le fháil freisin ar Epic agus JDub.
An t-ainm.
Tagann an t-aimn Matisyahu ón sagart Hasmonéach Mattathias (sa Gréigis) a dhearna éirí amach i gcoinne na Seiliúsaidigh sa dara céad roimh Chríost. Thóg Maitiú Miller an t-ainm seo nuair a tháinig sé ar ais sa Giúdachas, mar gur deantar dearmaid ar a haimn Íbhriú dlítheach óna "bris". Tháinig sé ar an ainm sin arís go déanaí - Feivish Hershel. Deir na rabbíocha leis Matisyahu a usáid.


Ráth an Iúir.
Sráidbhaile beag i gContae Loch Garman is ea Ráth an Iúir. Is é an fáth is mó a bhfuil aithne air ná an dlúthbhaint atá aige leis an iomáint.


Ionad Lincoln.
Cnuasach foirgneamh a dhéanann freastal ar na healaíona i Nua-Eabhrac i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Ionad Lincoln. I measc na n-áras ar an suíomh tá Amharclann Stát Nua-Eabhrac, Áras an Opera Meitreapólaigh, Amharclann Beaumont, Scoil Juilliard, scoil cháiliúil ceoil agus Avery Fisher Hall.


Áras an Opera Meitreapólaigh.
In Ionad Lincoln i Nua-Eabhrac atá Áras an Opera Meitreapólaigh. Is ann a dhéanann an Opera Meitreapólach a chuid taispéantasaí. Tagann an National Ballet Theater as Washington, DC chuile bhliain freisin, agus go minic Opera an Kirov leis.


Tír na mBascach Theas.
Is comhphobal féinrialaitheach í Tír na mBascach (nó "Euzkadi" as Bascais) atá suite i ndeisceart Thír na mBascach (in oirthuaisceart stáit na Spáinne). Is í Vitoria-Gasteiz (is í "Gasteiz" an t-ainm as Bascais, agus "Vitoria" as Spáinnis) an phríomhchathair.
Is iad seo na cúigí sa réigiún;
Tá stair iontach suimiúil ag an gceantar seo, tá a chultúr iontach difriúil ón gcultúr Spáinneach é féin. Tá teanga na Bascaise go hiomlán difriúil ní hamháin ó Spáinnis, ach ó na teangacha Eorpacha go forleathan. Creideann a lán de mhuintir na háite go mba cheart gur tír neamhspleách í. Tugann ETA tacaíocht míleata don aidhm seo. Faoi láthair tá rialtas na Spáinne ag déanamh idirbheartaíochta leo rud nár tharla riamh roimhe. Fuair siad a lán neamhspleáchais tar éis na dtoghchán sa bhliain 1935, agus throid cuid mhaith dóibh i gcoinne arm Francisco Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne.
Is tír álainn glas í. Léiriú den áilleacht seo is ea na sléibhte arda idir an Fhrainc agus tír na mBascach, a thrasnaíonn slí oilithreachta an "camino de Santiago" go rialta. Tá daonra de 2,155,546 daoine, agus is ceann des na réigiúin is saibhre sa Spáinn é.
Tagairtí.
Bascach
Bascach


Castilla y León.
Is comhphobal féinrialaitheach é Caistíl agus León (as Spáinnis: "Castilla y León") atá suite i lár na Spáinne. Is í Valladolid suíochán an rialtais áitiúla go hoifigiúil cé nach príomhchathair í.
Lá dá raibh san áit atá Caistíl agus León anois bhí dhá ríocht ann; ríocht León agus ríocht na Sean-Chaistíle. Ó thaobh achair talún de, is í Caistíl agus León an réigiún féinrialaitheach is mó sa Spáin agus tá sí ar cheann de na réigiúin is mó san Aontas Eorpach. Tá achar 94,223 km² aige le daonra oifigiúil de 2,558,463 (ó dhaonáireamh na bliana 2011).
Tá teorainn ag an chomhphobal le hAsturias agus Cantabria ó thuaidh, le hAragon, agus le Tír na mBascach soir ó thuaidh, La Rioja soir, an comhphobal féinrialaitheach de Maidrid agus Castilla-La Mancha siar ó dheas, Extremadura ó dheas, agus an Phortaingéil agus Galicia siar.
Tá ainm gach cúige díreach mar an gcéanna le hainm phríomhchathair an chúige sin.


Tomás Ághas.
Ba mhúinteoir, ball de Chonradh na Gaeilge agus Bhráithreachas Phoblacht na hÉireann, agus duine de na bhaill a bhunaigh Óglaigh na hÉireann é Tomás Pádraig Ághas (12 Eanáir 1885 – 25 Meán Fómhair 1917), a rugadh i Lios Póil, Contae Chiarraí. Duine de na baill den Bhráithreachas ab ea é a rinne Dubhghlas de hÍde iarracht díbeartha ó Conradh na Gaeilge, i rith an tsamhraidh sa bhliain 1913.
An tÉirí amach.
Ba cheannfort é ar Chathlán Fhine Ghall a ghlac páirt in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Bhí idir seasca agus seachtó fear aige ag troid in aghaidh fhórsaí na Sasanach timpeall thuaisceart Bhaile Átha Cliath le linn an Éirí amach. Bhí bua tábhachtach ag an gcathlán i gCill Dhéagláin, Contae na Mí, áit a ndeachaigh siad i mbun ionsaí ar fhórsa a bhí i bhfad níos mó. Thóg siad a lán airm, agus beagnach fiche feithicil. Nuair a theip an tÉirí amach go forleathan, áfach, ghéill Cathlán Ághais tar éis ordú a fháil ó Pádraig Mac Piarais.
Príosúnach.
Ar an 8 Bealtaine 1917, fuair Ághas agus Eamon de Valera pianbhreith bháis ón armchúirt. Athraíodh an phianbhreith seo go dtí príosúnacht saoil. Choimeád na Sasanaigh Ághas i bpríosún Lewes i Sasana.
Nuair a tháinig Stáit Aontaithe Mheiriceá isteach sa Chéad Chogadh Domhanda i mí Aibreáin 1917, tháinig níos mó brú ar na Sasanaigh "an Fhadhb Éireannach" a réiteach. Thosaigh de Valera, Ághas agus Tomás Hunter stailc ocrais ar an 28 Bealtaine 1917 chun an brú sin a méadú. Le cuntais faoi dhrochiompar sna príosúin agus agóid ag méadú in Éire, ligeadh saor na príosúnaigh Éireannacha a bhí fágtha ar an 18 Meitheamh 1917 le ceead Lloyd George.
I mí Lúnasa 1917, gabhadh Ághas arís agus cúisíodh é le ceannairc de dheasca óráide a rinne sé i mBaile na Luí, Contae an Longfoirt, áit a raibh Mícheál Ó Coileáin ag labhairt freisin. Cuireadh sa Currach é ar dtús báire, ach ansin bogadh é go Príosún Mhuinseo i mBaile Átha Cliath.
Deireadh a shaoil.
Ciontaíodh agus daoradh pianbhreith dhá bhliain d'obair crua air. D'éiligh sé féin agus na príosúnaigh eile, Aibhistín de Staic ina measc, stádas 'príosúnach cogaidh'. Chuaigh sé ar stailc ocrais arís mar agóid ar an 20 Meán Fómhair. Fuair sé bás ar an 25 Meán Fómhair 1917, san Ospidéal Mater, de bharr beathú le foréigean sa phríosún.
Bhí bás Ághais tábhachtach don ghluaiseacht phoblachtánach agus mhéadaigh earcaigh na nÓglach. Ar dtús bhí a chorp i Halla Cathrach Bhaile Átha Cliath, agus ansin cuireadh é i Reilig Ghlas Naíon.
Eolas eile.
Tá sé gaolta le Catherine Uí Ághas, seanmháthair (tríd a hathair) leis an aisteoir Meiriceánach Gregory Peck, a chuaigh mar imircigh go dtí na Stáit Aontaithe sa 19ú haois.


Dún Laoghaire.
Trá-bhaile atá suite i ndeisceart Chontae Átha Cliath, Éire is ea Dún Laoghaire. Baile contae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin atá ann, agus é suite timpeall dhá chiliméadar déag ó dheas ón chathair. Is port mór é Dún Laoghaire chomh maith le haghaidh na Breataine Móire.
B’é Kingstown an t-ainm a bhí air idir 1821 agus 1921. Síolraíonn ainm nua-aimseartha an bhaile ó Lóegaire mac Néill, mac le Niall Noígíallach a bhí ina Ard-Rí na hÉireann sa chúigiú haois. Thóg seisean dún ar an mbaile, mar bhunáit cois cósta chun ruathair a dhéanamh ar an Bhreatain agus ar an Ghaill.


Páirc Pharnell.
Staid spóirt atá suite i nDomhnach Cearnaigh, Contae Átha Cliath, Éire í Páirc Pharnell (nó "Páirc Parnell" uaireanta) (Béarla: "Parnell Park"). Eagraíonn Cumann Lúthchleas Gael cluichí Gaelacha sa pháirc seo, agus is í staid bhaile CLG Chontae Bhaile Átha Cliath í. Peil Ghaelach, iomáint agus camógaíocht na spóirt is mó a imrítear ann. Tá ceanncheathrú an CLG sa chontae suite ann fós.
Tugtar "The Nell" mar leasainm ar an staid uaireanta. Is féidir timpeall 13,500 duine a chur ina suí ann.


Craobh Shinsear Iomána na hÉireann.
Príomhchomórtas iomána in Éirinn é Craobh Shinsear Iomána na hÉireann (Béarla: "All-Ireland Senior Hurling Championship"). Comórtas bliantúil atá ann, agus eagraíonn Cumann Lúthchleas Gael é. Imrítear na cluichí le linn an tsamhraidh, agus bíonn an cluiche ceannais i gcónaí i mí Mheán Fómhair (ar an gcéad nó an dara Domhnach sa mhí) i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath. An duais atá i gceist ná Corn Liam Mhic Chárthaigh. Is é Guinness an t-urraitheoir faoi láthair.
Tá na sárchumhachtaí lonnaithe don chuid is mó i gCúige Laighean agus i gCúige Mumhan, mar shampla Corcaigh, Cill Chainnigh agus Tiobraid Árann. Tá 85 bua ag na contaetha seo le chéile sa chomórtas. Faoi láthair, is iad foireann Chill Chainnigh an fhoireann is rathúla, le aon bhua agus tríocha. Níl an "ceithre as a chéile" déanta ach ag dhá fhoireann - Corcaigh sna 1940idí agus Cill Chainnigh sna 2000idí. Bhí an bua ag an gClár sa bhliain 2013.
Forbhreathnú.
Nuair a bunaíodh an CLG ar an 1 Samhain 1884, aontaíodh go raibh gá le comórtas náisiúnta nua a chruthú sna cluichí Gaelacha, chun dul chun cinn a dhéanamh leis na cluichí dúchasacha, agus peil Ghaelach agus iománaíocht ach go háirithe. Ag an tríú cruinniú a bhí acu sa bhliain 1885, chum siad rialacha nua don spórt sean-aimseartha iománaíocht, agus foilsíodh iad sna nuachtáin ar fud na tíre. Sa bhliain 1886, bunaíodh na boird chontae le bheith i gceannas ar na cluichí sna contaetha éagsúla. Imríodh an chéad Chraobh Iomána sa bhliain 1887. Ní raibh ach cúig fhoireann páirteach ann, ach ba choiscéim sa tslí cheart í don eagraíocht nua.
Nuair a thosaigh Craobh Iomána na hÉireann ar dtús, b'iad na clubanna a bhuaigh comórtas an chontae a d'imigh ar aghaidh chun imirt i gcoinne a chéile sna babhtaí idir-chontae. Mar shampla, d'imir Dúrlas Éile as Tiobraid Árann i gcoinne Mhíleac as Gaillimh sa chéad chomórtas sa bhliain 1887. Bunaíodh na foirne chontae sa bhliain 1895, nuair a bhailigh Corcaigh na hiománaithe ab fhearr le chéile ó na clubanna sa chontae. Tar éis tamaill, cuireadh tús leis an gcraobh cúigeach i gCúige Mumhan, Cúige Laighean, Cúige Connacht agus Cúige Uladh. Díbirt dhíreach a bhí ann. D'imir na buaiteoirí ó na cúigí i gcoinne a chéile, sna cluichí leathcheannais. Mhair an córas seo suas go dtí na 1990idí, nuair a bhain an CLG triail as an "córas cúl-dorais" sa chraobh i 1997.


Cogadh na Naoi mBliana (Éire).
Sa bhliain 1594, thosaigh cogadh, Cogadh na Naoi mBliana nó An Cogadh Naoi mBliana nó Cogadh Naoi mBlian, a mhair ar feadh naoi mbliana. Uaireanta glaotar "Réabhlóid Thír Eoghain" air (Tyrone Rebellion i mBéarla) nó "Cogadh an Dá Aodh", ón cheannaire Aodh Ó Néill, iarla Thír Eoghain, agus Aodh Rua Ó Dónaill, taoiseach Thír Chonaill. Bhí an cogadh idir na nGael agus na Sasanaigh.
Ar feadh naoi mbliana choinnigh comhghuaillithe an Tuaiscirt cúl ar phleananna plandála na Sasanach. Cé go raibh arm Shasana i bhfad níba mhó ná arm na nGael, chaill na Sasanaigh cath i ndiaidh catha.
Faoi threoir straitéiseach Uí Néill agus díograis agus diongbháilteacht Uí Dhomhnaill, éirí amach éifeachtach a bhí ann. Aodh Ó Néill agus Aodh Rua Ó Dónaill a bhí i gceannas ar fhórsaí na Ghaeil agus bhí cúpla comhghuaillí acu Ó Súilleabháin Béir ina measc, agus forsaí eile i gCúige Mumhan.
Thosaigh an cogadh i gCúige Uladh ach de réir a chéile scaip an réabhlóid ar fud na tíre go háirithe i Cúige Mumhan, agus go tailte Uí Dhónaill i gCúige Chonnacht.
Le Mag Uidhir Fhear Manach lena dtaobh, ghlac siad seilbh ar a gcuid tailte féin agus níos faide ar shiúl. Tógadh ó Néill i gcúirt na Sasana, áit a bhfuair sé oiliúint i mbeartaíocht na cogaíochta agus in ealaín na taidhleoireachta. Bhain sé úsáid mhór as an dá scil seo. Bhí na Gaeil ag cur i gcoinne riail na Sasanach, go háirithe mar a bhain sí le cúrsaí creidimh agus sealúchais de réir mar a bhí monarcacht na Sasanach ag iarraidh an Athrú Creidimh a chur i bhfeidhm in Éirinn.
Sa deireadh thiar, theip orthu ina n-iarracht. Bhí cumhacht Shasana, go háirithe ar muir agus ó thaobh airtléire, ró-láidir agus tháinig cabhair ó Rí na Spáinne ró-mhall agus ró-shuarach. Tháinig deireadh leis an chogadh sa bhliain 1603, tar éis briseadh ar na Gaeil ag Cath Chionn tSáile i 1601 agus rinne Ó Néill conradh síochána leis na Sasanaigh ag an Mainistir Mhór.
De bharr Teitheadh na nIarlaí i 1607 chuir na Sasanaigh Phlandáil Uladh ar bun.


Bóthar Lansdún.
Staid spóirt i mBaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann ab ea Bóthar Lansdún (Béarla: "Lansdowne Road"). Bhí ceanncheathrú na heagraíochta rugbaí an IRFU suite ann, agus imríodh foireann shacair Phoblacht na hÉireann a gcluichí baile anseo freisin.
Dúnadh an staid i 2006 agus osclaíodh an Staidiam Aviva ina áit sa bhliain 2010 é. Idir an dá linn, bhí na foirne Éireannacha ag imirt i bPáirc an Chrócaigh. Imríodh cluiche ceannais na Sraithe Europa ann sa bhliain 2011.


CLG Chontae Chorcaí.
Imrítear na cluichí Gaelacha i gContae Chorcaí faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael Chontae Chorcaí. Bunaíodh an eagraíocht seo ar 19 Nollaig 1886, agus í ar an dara ceann is sine sa tír. Tá Corcaigh láidir san iománaíocht agus sa pheil. Tá 113 bua acu go hiomlán i gcluichí ceannais na spórt seo.
Iomáint.
Mar gheall ar na 30 bua atá acu i gCraobh Iomána na hÉireann, deirtear go bhfuil Corcaigh ar na foirne is láidre sa tír. Bhí tréimhse an-rathúil acu sna 1940í, agus bhuaigh siad ceithre chorn as a chéile.
Duaiseanna.
Cluiche Cheannais Iomána na hÉireann 2005
Peil.
Tá foireann peile Chorcaí láidir go leor freisin. Tá sé Chraobh Peil Sinsear na hÉireann buaite acu.


Corn Liam Mhic Cárthaigh.
Is duais iománaíochta í Corn Liam Mhic Cárthaigh, an gradam a bhronntar ar an bhfoireann a bhuann Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann, an comórtas is mó sa spórt. Comórtas bliantúil atá ann, á eagrú ag Cumann Lúthchleas Gael. Tá an corn ainmnithe in ómós do Liam Mac Cárthaigh, gníomhaí Éireannach a bhí i gceannas ar CLG i Londain, Sasana.
Stair.
B'é Edmund Johnson, seodóir a bhí lonnaithe ar Sráid Grafton, Baile Átha Cliath a rinne an corn sa bhliain 1922. £500 ab ea an duais ag an am. Mar gheall ar an staid polaitíochta sna blianta seo, níor baineadh úsáid as an gcorn nua go dtí an bhliain 1923. Bhí an bua ag Luimneach i gcoinne Bhaile Átha Cliath ar an lá seo, agus b'é Bob McConkey an chéad chaptaen a ghlac an corn ar son a fhoireann.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2006.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2006, a thosaigh ar 21 Bealtaine 2006. Bronnadh an Corn Liam Mac Carthaigh ar an bhfoireann Cill Chainnigh, nuair a fuair siad an lámh in uachtar i gcoinne Corcaigh i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath ar 3 Meán Fómhair.
Structúr.
I gcraobh-chomórtas 2006, cuireadh dhá contae déag isteach chun imirt i gcoinne a gcéile i Sraith 1. Go bunúsach, b'iad na contaetha a ghlac páirt i Sraith 1 den Shraithchomórtas Iomána Náisiúnta sa bhliain seo, ach amháin Baile Átha Cliath, a bhí i Sraith 2.
Sraith 1.
Imríodh Craobh Laighean agus Craobh Mumhain mar is gnách, agus chuaigh na buaiteoirí díreach isteach sna chluichí ceathrú-ceannais.
Nóta: Ní raibh aon fhoireann as gContae Uladh ag glacadh páirt, mar thit Aontroim síos go dtí gCorn Uí Rinn.
Cáiliúchán.
Cuireadh na seacht foireann eile as Laighean agus Mumhain le chéile le Gaillimh i dhá grúpaí cáiliúchán, A agus B.
Sárimreoirí.
Ní raibh aon iontas ann gur chuaigh an cuid is mó de na h-ainmniúcháin Sárimreoirí na Bliana do na buaiteoirí Cill Chainnigh, agus an dara contae Corcaigh. Sa deireadh, bronnadh an duais Imreoir na Bliana ar Anraí Ó Sibhleáin agus an duais Óg-imreoir na Bliana ar Séamas "Cha" Mac Giolla Phádraig, an beirt acu as gCill Chainnigh.


Aodh Rua Ó Dónaill.
Tiarna Thír Chonaill ab ea Aodh Rua O Dónaill (1572 - 10 Meán Fómhair, 1602) a bhí páirteach i gCogadh na Naoi mBliana ó 1594 go 1603.
Óige agus príosúnacht.
Rugadh Aodh Rua sa bhliain 1571. Mac le taoiseach Thír Chonaill, Aodh mac Mánusa Ó Dónaill, ab ea é. Fionnuala Nic Dhónaill "An Inghean Dubh" a bhí ar a mháthair. Tógadh ar altramas é le Mac Suibhne, tiarna Fhánaid i dtuaisceart Thír Chonaill. Sa bhliain 1587, d'fhuadaigh Sir John Perrot é agus é cúig mbliana déag d'aois chun stop a chur le comhaontas idir Muintir Dhónaill agus Muintir Néill.
Cuireadh i bpríosún é i gCaisléain Bhaile Átha Ciiath sa bhliain 1587. D'eirigh leis éalú ar feadh tamail sa bhliain 1590, ach rug na Sasanaigh air. Le cabhair ó Aodh Ó Néill, d'éalaigh sé arís i mí Eanáir sa bhliain 1592 in éineacht le beirt mhac le Seán Ó Néill. Bhí siad fuar fliuch agus iad caillte i sléibhte Chill Mhantáin sular shroich siad an daingean a bhí ag Fiacha Mac Aodha Ó Broin i gCill Mhantáin. Fuair Art Ó Néill bás sna sléibhte agus bhí Aodh Rua tinn ar feadh tamaill. Tháinig biseach air ach chaill sé ordóga na gcos toisc go raibh siad siocdhóite. Sin an t-aon uair amháin a d'éirigh le héinne éalú ó Chaisleán Bhaile Átha Cliath.
Cogadh na Naoi mBliana.
Nuair a d'fhill Aodh ar Chúige Uladh, d'éirigh a athair as mar thaoiseach. Tháinig Aodh i gceannas ar mhuintir Dhónaill agus ar Thír Chonaill. Comhghuaillithe ab ea é féin agus Aodh Ó Néill nuair a thosaigh Cogadh na Naoi mBliana. Fuair siad an ceann is fearr ar na Sasanaigh ag cathanna ag Béal Átha na mBrioscaí, Cluain Tiobraid agus Béal an Átha Bhuí. Sa bhliain 1601 tháinig a gcomhghuaillithe, na Spáinnigh, i dtír chun chabhrú leo, ach bhí siad ró-fháda ó dheas, i gCionn tSáile. B'éigean do na hÉireannaigh dul go Cionn tSáile, ach buadh orthu ag Cath Chionn tSáile.
I nDiaidh Chath Chionn tSáile.
Chuaigh Aodh go dtí an Spáinn chun cabhair breise a fháil. Fuair sé bás sa bhliain 1602, áfach. Chreid daoine fadó gur mharaigh spiaire é i mValladolid, ach deirtear inniu go mb'fhéidir gur raibh an plá bhúbónach i gceist.
Tháinig a dheartháir Ruairí Ó Dónaill i gcomharbas air.


An Aracáin agus an Phatagóin.
Ba ríocht ghearrshaolach í Ríocht an Aracáin agus an Phatagóin (Fraincís: Royaume d'Araucanie et de Patagonie; in uaireabh tagairt dí mar An Nua-Fhrainc.) Bhunaigh an dlíodóir Francach darbh ainm Orelie-Antoine de Tounens mar stát neamhspách é, i lár na naoú gcead déag, i Meiriceá Theas. Ag an am sin, bhí na hIndigh dúchasacha, darbh ainm na Mapuche i mbun cogaíochta in aghaidh Rialtais na Sile agus na hArgaintíne, a bhí talamh saibhir na Mapuche uathu.
Stair.
Orelie-Antoine I, Rí an Aracáin agus an Phatagóin.Agus é i mbun cúirte ar an réigiúin in 1860, chuaigh na Mapuche i gcionn ar Orelie-Antoin. Bhailigh ceannairí uile na Mapuche agus thogh siad mar dá chuid é. Chuaigh Orelie-Antoin i mbun oibre ansin, agus chruthaigh sé rialtas agus bunreacht dá thír nua, a bhaist sé an Nua-Fhrainc uirthi.
Níor éirigh leis ina gaisce chun cáil idirnásiúnta a bhaint amach do na Mapuche, áfach. Chuir rialtais an Chile agus an Argintín in aghaidh. Chuir siad i bpríosún é, agus chaitheadh ón tír é níos mó ná uair amháin. Ní cuireadh píonós níos mó air áfach, mar gur cheap na húdaráis sa Chile agus san Argintín go raibh tinneas intinne air. Cailleadh Rí Orelie Antione I sa bhFrainc, agus gan pingin rua aige, in 1878 tar éis dó blianta fada a chaiteamh ag lorg aitheantas dá thír, a bhí gabhta ag an tSile agus an Argintín.


Cantabria.
Is comhphobal féinrialaitheach é Cantabria atá suite in oirthuaisceart na Spáinne. Santander an phríomhchathair.
Tá Cantabria ag críochantacht le Tír na mBascach (cúige na Bioscáine), agus ó dheas tá Castilla y León, agus san oirthiar tá Asturias. Tá cósta aige ó thuaidh chomh maith.
Tá Cantabria lonnaithe lastigh den Spáinn Glas, ainm a dtugtar don réigiún idir muir Cantabria agus sléibhte Cantabria i dtuaisceart na Spáinne. De bhárr an bháistí agus na haeráide aigéanaí bíonn an fásra an-ghlas. Tá tionchar mhór ag an Aigéan Atlantach, tagann an ghaoth ón Atlantach agus bíonn sé sáinithe leis na sléibhte; meán deascadh na háite ná 1,200 mm.
Tá tábhacht ar leith ag Cantabria de bhárr an mhéid láithreán seandálaíochta atá le fáil ann. Tagann cuid dóibh as an ré pailéiliteach. Tá naoi bpluais ann le stádas Láithreán Oidhreachta Domhanda UNESCO. Tá líníocht phluaise le feiceál mar shampla i bpluais Altamira, atá dátaithe 16,000 go 9,000 RC.
Cruthaíodh Cúige Cantabria ar an 28 Iúil 1778. Glacadh le Reacht Cantabria ar an 30 Nollaig 1981, agus mar sin stádas fhéinrialathach.
Sanasaíocht.
Tá saineolaí fós ag iarraidh ainm na réigiúine, "Cantabtia", a mhíniú ach níl se cinnte fós. Glactar leis go dtagann an fréamh "cant-" ón bhfocal Ceiltise i gcomhair "clock" nó "carraig", agus is cosúil gur úsáideadh "-abr" mar iarmhír sna réigiúin cheilteacha. Mar sin b'fhéidir gurb é an ciall a bhí le "cántabro" ná "muintir na gcarraigeacha" ag tagairt don talamh carraigeach agus sléibhtiuil atá sa réigiún.
Tír Eolas.
Ó dheas tá na sléibhte níos mó fós. Tá sléibh raon mhór aolchloiche, Picos de Europa, san iardheisceart: chuid mhaith dóibh níos airde ná 2,500 m, cruthaithe ag na oighearshrutha a bhí ann fadó.


Anraí Ó Sibhleáin.
Iománaí Éireannach é Anraí Ó Sibhleáin (Béarla: "Henry Shefflin"), a rugadh ar an 1 Samhain, 1979 i mBaile Héil, Contae Chill Chainnigh. Imríonn Ó Sibhleáin, nó "King Henry" mar a ghlaoitear air uaireanta, ina thosaí leis an gclub Na Seamróga Baile Héil agus d'imir sé ar fhoireann idir-chontae Chill Chainnigh idir 1999 agus 2015. Tá áit daingnithe aige mar duine de na h-iománaithe is fearr agus is rathúla riamh, le deich mbua i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann, agus is eisean an scórálaí is mó riamh i stair an spóirt.
Saol.
Saolaíodh Anraí Ó Sibhleáin in Ospidéal Réigiúnach Phort Láirge agus tógadh i mBaile Héil é, baile beag i gContae Chill Chainnigh a bhfuil cáil air mar gheall ar an gclub láidir iomána atá ann, Na Seamróga Baile Héil. Eisean duine de cheathrar buachaill agus triúr cailín a tháinig chun saoil i muintir a bhfuil seanbhaint acu le spórt go forleathan agus cluiche na liathróide bhige ach go háirithe. Chuaigh Anraí agus a dheartháireacha Seán, Tomás, agus Pól leis an iomáint leis an gcumann áitiúil sa bhaile.
Fuair sé a chuid oideachais bhunscoile in Scoil Náisiúnta Naomh Pádraig, áit ina chuir an príomhoide áitiúil Joe Dunphy go mór lena chumas iomána. D'éirigh beirt dá dheartháireacha is sine áit a bhaint amach le foirne an chontae - ina mhionúr dó, bhuaigh Séan Ó Sibhleáin bonn uile-Éireann sa bhliain 1990 agus rinne Tomás Ó Sibhleáin an bheart chéanna sa bhliain chéanna leis an bhfoireann faoi-21.
Is léir gur mhór an spreagadh a thug na héachtaí siúd d'Anraí óg, agus a dheartháir óg Pól araon, a ghnóthaigh boinn Laighean ag deireadh na nóchaidí.
Agus é críochnaithe sa bhunscoil, thug Anraí Ó Sibhleáin aghaidh ar Choláiste Chiaráin, meánscoil i gCathair Chill Chainnigh a bhfuil ainm in airde aici mar "naíolann iománaíochta". Cé nach raibh Anraí thar moladh beirte mar imreoir i dtús báire, d'fheabhsaigh sé gan mhoill agus bhain sé áit amach ar fhoireann shinsir an choláiste. Bhuaigh seisean agus a chomrádaithe bonn Laighean sa bhliain 1996 agus níorbh fhada go raibh Coláiste Cholmáin Chorcaí ag feitheamh ós a gcomhair amach i gcluiche ceannais na hÉireann. Bhí an lá ag Coláiste Chiaráin i ndeireadh na dála, agus bhí sé cruthaithe ag Ó Sibhleáin gur iománaí d'ardchumas a bhí ann.
Chláraigh Ó Sibhleáin chun leictreonaic a dhéanamh in Institiúid Theicneolaíochta Phort Láirge. Tháinig athrú intinne air, áfach, agus roghnaigh sé cúrsa nua sa staidéar gnó agus seirbhísí airgeadais ina áit. D'imir sé ar fhoireann iomána an choláiste agus bhuaigh sé dhá bhonn i gCorn Mhic Giobúin dhá bhliain as a chéile sna blianta 1999 agus 2000. Bhain sé céim onóracha amach ón institiúid.
Oifigeach bainc de chuid New Holland Finance atá ann ó thaobh gairme de. Phós sé Deirdre O'Sullivan ar an 30 Márta 2007, sár-imreoir camógaíochta arb as Callain di, agus saolaíodh iníon darb ainm Sadhbh leo i mí Aibreáin 2008.
Club.
Imríonn Anraí Ó Sibhleáin a chuid iomána lena chumann áitiúil Na Seamróga Baile Héil, agus tá rath nach beag bainte amach mar bhall den fhoireann siúd. Tá craobh na hÉireann buaite faoi dhó aige sna blianta 2007 agus 2010.
Sin ráite, ní mar sin a bhí i gcónaí. Agus é ina dhéagóir ceithre bliana déag, ní raibh Ó Sibhleáin maith go leor chun seilbh a ghlacadh ar áit ar fhoireann faoi-16 an chumainn. Is léir nár chuir an díomá seo go mór isteach ar fhéinmhuinín an fhir óig agus choinnigh sé air go dtí go raibh geansaí imeartha tuillte aige.
Cé go raibh Na Seamróga Baile Héil go mór chun tosaigh sa chontae ar an toirt nuair a bunaíodh sna 1970idí iad, bhí an cumann imithe i léig nuair a bhris mo dhuine isteach san fhoireann sna 1990idí. Bhuaigh Ó Sibhleáin a chéad bhonn chontae le Bhaile Héil le foireann na mionúr sa bhliain 1997. Club idirmheánach a bhí ann sa bhliain seo, ach bhaineadar an chraobh seo sa bhliain chéanna agus bronnadh stádas sinsir orthu don chéad bhliain eile. Éacht mhór a bhí ann, agus seans le ré órga nua a thógáil. Bhí orthu fanacht go dtí 2006 sular bhaineadar craobh sinsir Chill Chainnigh amach.


Forógra Neamhspleáchais na hÉireann.
Is é a bhí i gceist le Forógra Neamhspleáchais na hÉireann ("Faisnéis Neamhspleádhchuis" i nGaeilge an lae) ná forógra faoi shaoirse na hÉireann a d'eisigh Dáil Éireann de thoradh a céad chruinnithe (an Chéad Dáil) i dTeach an Ardmhéara i mBaile Átha Cliath ar an 21ú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1919. Dréachtáladh an forógra i dtrí theanga, mar atá, Gaeilge, Béarla, agus Fraincis.


Peaca marfach.
De réir an chreidimh Chaitlicigh, is éard is peaca marfach ná peaca a cháineann d´anam go hifreann gan an peaca sin a fhaoistiú (nó go bhfuil sé ag teastáil sa chás nach bhfuil sé le fáil).
Tá dhá shaghas peacaí ann, sa Chaitliceachas, "peaca marfach" agus "peaca solathach".
Chun a bheith mar pheaca marfach caithfidh an t-ábhar a bheith tromchúiseach;
Tá Peaca sainithe ag Naomh Augustine (Contra Faustum, XXII, xxvii) mar seo a leanas: rud a deirtear, rud a rinne tú, nó a theastaíonn uait a dhéanamh atá i gcoinne an tsíordhlí.
Deireann Naomh Thomás Aquinas, sa Decretum Gratiani; gur leis na himthosca thuas níl an peaca faoistithe tar éis bás a fháil agus dá bhárr sin téann an peacach go hIfreann.
Dé réir an Chaitliceachais, ní féidir leis an bpeacach Comaoineach a fháil go dtí go bhfuil an peaca faoistithe, tá cásanna áirithe ann, mar shampla, le articulo mortis, a chiallaíonn "ar tí bás a fháil, agus leis sin téann an peacach go purgadóirina áit.


Séamas Mac Fhearaigh.
Iar-imreoir agus bainisteoir iománaíochta Éireannach é Séamas Mac Fhearaigh (Béarla: "James McGarry"), a rugadh ar an 26 Samhain, 1971 i nDroichead Binéid, Contae Chill Chainnigh. D'imir Mac Fhearaigh ina chúl báire leis an gclub Droichead Binéid agus bhí an-rath aige ag imirt le foireann idir-chontae Chill Chainnigh idir na blianta 1999 agus 2008.


Niall Quinn.
Niall Quinn sa bhliain 2008.
Iar-imreoir sacair Éireannach é Niall Quinn (nó Niall Seán Ó Cuinn as Gaeilge), a rugadh ar an 6 Deireadh Fómhair, 1966 i mBaile Átha Cliath. D'imir sé ina bhuailteoir leis na foirne Manchester City, Arsenal agus Sunderland sa Sasana. Ghnóthaigh sé 21 cúl agus é ag imirt san fhoireann náisiúnta Éireannach, an dara méid is mó riamh. Faoi láthair, tá sé ag obair ina chathaoirleach ar Sunderland.
Ina óige, chaith sé seal ag imirt iománaíochta le foireann faoi-18 Bhaile Átha Cliath.
Quinn, Niall
Quinn, Niall
Quinn, Niall


Éirí Amach 1798 in Éirinn.
Iarracht réabhlóide ab ea an tÉirí Amach sa bhliain 1798 in Éirinn, agus na hÉireannaigh ag iarraidh riail na Breataine a ruaigeadh as Éirinn. B'é Cumann na nÉireannach Aontaithe a bhí freagrach as. Is gnách "Bliain na bhFrancach" a thabhairt ar an mbliain ar fad, le taobhshúil ar na hiarrachtaí a bhí ar siúl ag an bhFrainc Réabhlóideach lámh chúnta a shíneadh chuig na ceannaircí Éireannacha. Mhair na himeachtaí réabhlóideacha in Éirinn ar feadh leathbhliana, a bheag nó a mhór.
Cúlra.
Ó 1691 ar aghaidh ag deireadh Cogadh an Dá Rí, ba é An Chinsealacht Phrotastúnach Anglacánach a bhí i gceannas den chuid is mó ar Éire, cé gur mionlacht a bhí iontu.
Is gnách Aois na Réabhlóide a thabhairt ar an ochtú haois déag, de bharr Chogadh Réabhlóideach Mheiriceá agus Réabhlóid na Fraince ach go háirithe, agus chuaigh imeachtaí agus smaointeachas na réabhlóidí seo go mór mór i bhfeidhm ar na hÉireannaigh, ar nós Wolfe Tone agus na hÉireannaigh Aontaithe. Eagraíocht réabhlóideach ab ea na hÉireannaigh Aontaithe, agus b'iadsan a d'eagraigh an tÉirí Amach sa bhliain 1798.
Cé go raibh na Caitlicigh ina dtromlach in Éirinn riamh, bhí a gcuid cearta bainte díobh ar fad leis na Péindlíthe. B'iad baill na hEaglaise Oifigiúla - Eaglais na hÉireann - an dream ba mhó cumhachta sa tír. Ní raibh na heaglaisí Protastúnacha eile chomh cumhachtach céanna, nó bhí srianta áirithe curtha leo agus le saol a mballra ag na dlíthe freisin. Mar sin, thosaigh siad ag comhoibriú leis na Caitlicigh leis an nasc le Sasana a bhriseadh agus saoirse a bhaint amach d'Éirinn.
An réabhlóid.
Bhí an tacaíocht leis na hÉireannaigh Aontaithe ag fás i measc na nÉireannach, agus sa deireadh, thosaigh siad ag ullmhú réabhlóide, agus iad ag dul i dteagmháil leis na Francaigh freisin le cabhair a iarraidh orthu. Sa bhliain 1796, tháinig 15,000 saighdiúir faoi cheannas an Ghinearáil Hoche go Bá Bheanntraí, agus Wolfe Tone leo. Níor lig an doineann agus an ghaoth mhór do na Francaigh teacht i dtír, áfach.
Tháinig eagla ar na Sasanaigh, agus chuaigh siad i dtuilleamaí comhéigin agus géarleanúna, go háirithe i dtuaisceart na tíre. Rinne siad iarracht freisin an aontacht idir na Caitlicigh agus na Protastúnaigh a bhriseadh. D'éirigh na hÉireannaigh amach i gCathair Thiobraid Árann, ach briseadh an cath orthu go tapaigh. Ansin, thuig na hÉireannaigh Aontaithe go raibh orthu plean ceart a dhéanamh agus an cheannairc a thosú go gasta.
Is é an plean a bhí acu ná go n-éireodh na ceannaircí i mBaile Átha Cliath amach ar an 24ú lá de Mhí Bealtaine, agus go gcuirfeadh na ceannaircí sna contaetha timpeall bac leis na saighdiúirí a bheadh ag iarraidh teacht isteach sa chathair.
Chuala na Sasanaigh faoin bplean, áfach, agus bhí siad réidh, níor stopadh ach coiste nó dhó sa chathair, ach bhí éirí amach i gCill Mhantáin, Contae na Mí agus Contae Chill Dara. Scaip sé go dtí contaetha mar Aontroim, Contae an Dúin, ach go háirithe i Loch Garman. Tar éis cúpla mí bhí siad scriosta, tháinig 1,000 saighdiúirí Francacha i dtír ró-dhéanach i mí Mheán Fómhair, ach fós bhí a lán tacaíocht acu go dtí gur ghéill siad tar éis Chath Bhaile na Muc. Tháinig siad go Dún na nGall freisin i Mí Dheireadh Fómhair ach gabhadh iad (Cath Thoraí) roimh teacht i dtír (ghabh siad Wolfe Tone ar cheann de na báid). Ba é seo an comhrac deireanach den Éirí Amach Éireannach sa bhliain 1798, agus ba é a chuir críoch leis an iarracht dheireanach a rinne Cabhlach na Fraince ar líon suntasach saighdiúirí a thabhairt i dtír in Éirinn i rith an chogaidh.
Tagairtí.
*


CLG Chontae Thiobraid Árann.
Is é an Cumann Lúthchleas Gael Chontae Thiobraid Árann atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Thiobraid Árann, faoi cheannas an gCumann Lúthchleas Gael. Imrítear peil Ghaelach, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht sa chontae, ach is é an iománaíocht an spórt atá i bhfad níos coitianta.
Stair.
In éineacht le Corcaigh agus Cill Chainnigh, deirtear go bhfuil Tiobraid Árann ceann de na sárchumhachtaí sa spórt. Is iad an tríú fhoireann is rathúla sa tír, agus tá an Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann buaite acu 25 uair. Chomh maith le sin, is iad an t-aon fhoireann amháin a bhuaigh an Corn Liam Mac Carthaigh trí bliain ina dhiaidh a chéile faoi dhó (1898-1900, agus 1949-1951). Cuimhnítear an fhoireann ó na 1960í mar a bheith i measc na ceann is fearr riamh. Níl an rath céanna acu sa lá atá inniu ann, ámh, agus níl ach trí bua acu i 35 bliain anois.
Tagairtí.
T


Toomas Hendrik Ilves.
Is é Toomas Hendrik Ilves (rugadh 26 Nollaig, 1953) iar-uachtarán na hEastóine ó 2006 go 2016. Is iar-taidhleoir agus iriseoir é. Bhí sé i gceannas ar an bPáirtí Sóisialach Daonlathach sna 1990í agus ina dhiaidh sin ba fheisire Eorpach é. Thosaigh sé a sheal mar uachtarán ar 9 Deireadh Fómhair, 2006.
Ilves, Toomas Hendrik
Ilves, Toomas Hendrik


Garry Kasparov.
Is ardmháistir fichille Rúiseach agus Iar-Churadh Domhanda é Garry Kasparov (rugadh 13 Aibreán 1963, i mBaku, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hAsarbaiseáine). Is scríbhneoir agus gníomhaí polaitiúil é freisin.
Ba é Kasparov an Curadh Domhanda Fichille is óige riamh tar éis dhó an ceann is fearr a fháil ar Anatoly Karpov le scór 13-11 i sraith cluichí sa bhliain 1985 i Moscó. Bhí sé ina churadh oifigiúil go dtí an bhliain 1993 nuair a bhunaigh sé eagraíocht nua, an Professional Chess Assocation (PCA), tar éis conspóide le FIDE. Tugadh aitheantas dó mar Churadh Domhanda "Clasaiceach" go dtí gur chaill sé sraith cluichí i gcoinne Vladimir Kramnik sa bhliain 2000. Ba é an chéad Churadh Domhanda Fichille a chaill sraith cluichí in aghaidh ríomhaire nuair a fuair Deep Blue an ceann is fearr air le scór 3½–2½ sa bhliain 1997.
Bhí an grád is airde ar domhan ag Kasparov beagnach an t-am go léir ó 1986 go dtí gur éirigh sé as an imirt sa bhliain 2005. Bhí grád 2851 aige ar liosta FIDE mhí Iúil 1999, an grád is airde riamh.
D'éirigh Kasparov as imirt fichille go gairmiúil sa bhliain 2005 chun bheith gníomhach sa pholaitíocht agus sa scríbhneoireacht. Bhunaigh sé an Tosach Cathartha Aontaithe agus bhí sé mar bhall den ghrúpa An Rúis Eile a bhí in éadan rialtais Vladímír Pútín. Ba iarrthóir é i dtoghchán uachtaránachta na Rúise sa bhliain 2008 ach d'aistarraing sé níos déanaí.
Craobh an Domhain.
Kasparov tar éis na Craoibhe Domhanda a bhuachaint sa bhliain 1985.
Bhí na sraitheanna cluichí sa bhliain 1993 agus 1995 eagraithe ag an PCA. D'eagraigh an comhlacht "Braingames" an tsraith cluichí sa bhliain 2000.
Kasparov, Garry


Judit Polgar.
Is í Judit Polgar, (rugadh 23 Iúil, 1976 i mBúdaipeist, An Ungáir) an banfhicheallaí is láidre riamh.
Bhain sí stádas ArdMháistir Fichille amach sa bhliain 1991 nuair nach raibh sí ach 15 bhliain agus 4 mhí d'aois. Ag an am sin, ba í an duine is óige riamh chun sin a dhéanamh.
Cúlra.
Is Giúdach í Judit Polgar, ó Búdaipeist. Maraíodh gaolta léi san Uileloscadh.
Bhí Judit agus a beirt deirfiúracha níos sine (Zsuzsa agus Sofia) páirteach i dturgnamh oideachais dirithe ag a n-athair, László Polgar, a bhí ag iarraidh a thaispeáint go bhfuil páistí ábalta sár-éachtaí a bhaint amach má mhúintear iad in ábhar éigin ó bhíonn siad an-óg. Mhúin László agus a bhean Klara an tríur deirfiúr sa bhaile agus rinne siad saincheird den fhicheall. Bronnadh stádas ArdMháistir Fichille ar Judit agus Zsuzsa i 1991. Bronnadh stádas Máistir Idirnáisiúnta Fichille ar Sofia.
Cé go bhfuil a tuismitheoirí agus a deirfiúracha tar éis dul ar imirce, tá Judit fós ina cónaí san Ungáir. Tá sí pósta le treidlia darbh ainm Guzstav Fonts agus tá beirt clainne acu.
Ficheall.
Ba í a deirfiúr Zsuzsa a traenálaí nuair a bhí sí óg. B'fhearr le Judit bheith ag imirt i gcomortais oscailte i gcónaí - sheachain sí comórtaisí ban de ghnáth. Fuair sí an ceann is fearr ar ArdMháistir (Vladimir Kovacevic) don chéad uair nuair nach raibh sí ach 11 bhliain d'aois.
Tá buanna aici ar a lán imreoirí cáiliúla, Kasparov, Anand agus Topalov san áireamh.
I mí na Samhna 1995, bhain sí áit amach ar liosta grádaithe FIDE de na 10 bhficheallaí is airde ar domhain. Is í an t-aon bhean riamh chun bheith i measc an deichniúr ficheallaí is airde.
I Mean Fómhair 2005 i San Luis, An Airgintín ba í an chéad bhean riamh a bhí páirteach i gcomórtas chun an curadh domhanda fichille a roghnú, ach níor éirigh go maith léi. Chríochnaigh sí san áit deireanach (8ú).
I Deireadh Fomhair 2006 roinn sí an chéad áit i gcomórtas láidir in Essent, san Ísiltír. Bhí dhá bhua aici ar Topalov (bhí an grádú FIDE is airde ag Topalov ag an am sin).
Ar 2 Aibreán 2011, bhain Polgar an 3ú áit amach i gCraobh Aonánach Fichille na hEorpa. Chríochnaigh sí agus triúr eile ar an scór is airde, 8.5/11, ach tugadh an 3ú áit di mar gheall ar an scéim chun comhscór a réitiú.
Ar 13 Lúnasa 2014, d'fhógair sí go raibh sí ag éirí as imirt i gcomórtais fichille.


CLG Chontae na Gaillimhe.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae na Gaillimhe an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae na Gaillimhe, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Iomáint.
Bhuaigh Gaillimh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann don chéad uair sa bhliain 1923, ach níor bhuaigh siad rud ar bith arís go dtí na 1980í, nuair a bhain siad an corn sna blianta 1980, 1987 agus arís i 1988.


Mícheál Caomhánach.
Iar-iománaí Éireannach é Mícheál Caomhánach (Béarla: "Michael Kavanagh"), a rugadh ar an 6 Aibreán, 1979 in Achadh Úr, Contae Chill Chainnigh. Bhí Caomhánach ina chúlaí leis an bhfoireann idir-chontae Chill Chainnigh idir 1998 agus 2012, agus an club Naomh Lachtain atá lonnaithe sa chontae chéanna.
Imreoir rathúil é Caomhánach inniu, le hocht mbua i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann, agus ceithre ghradam Sárimreoirí na Bliana sna blianta 2002, 2003, 2007 agus 2008.
Tagairtí.
Caomhánach, Mícheál
Caomhánach, Mícheál
Caomhánach, Mícheál


Open University.
Ollscoil cianoideachais is ea an Open University (OU; an Ollscoil Oscailte) a cuireadh ar bun sa bhliain 1969. Is í an Open University an t-aon ollscoil chianoideachais sa Ríocht Aontaithe, ach bíonn mic léinn acu i gceantair eile san Eoraip, i Meiriceá Thuaidh agus Theas, san Afraic agus san Astraláise/Áise chomh maith. Tugann an ollscoil amach fochéimeanna, iarchéimeanna, dioplómaí agus teastais. Tá ceanncheathrú na hollscoile suite i Milton Keynes, Buckinghamshire, Sasana, ach tá oifigí ag an ollscoil in 13 réigiún timpeall na Ríochta Aontaithe.


Boeing 707.
Boeing 707 ag Aerfort Londain (Heathrow) 1964Is eitleán de dheantús Boeing é an Boeing 707. Tosaíodh ar a fhorbairt sna 1950í agus do tharla an chéad eitilt i 1958 leis an aerlíne Pan-Am.
Cuireadh deireadh le tógáil an 707 i 1978. Sheachaid Boeing 1,010 Boeing 707.


Pan-Am.
Pan American World Airways (nó Pan Am) arbh ainm don aerlíne Mheiriceanach sin a bunaíodh sa bhliain 1927 ag Henry "Hap" Arnold. An phríomh-aerlíne Mheiriceanach sna 1930í, do mhair sí go dtí 1991 nuair a chuirtí deireadh léi ar chúiseanna eacnamaíocha.


CLG Chontae Chiarraí.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Chiarraí, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Chiarraí, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Bunaíodh é sa bhliain 1888, bliain amháin tar éis bhunú an CLG féin. Tá peil Ghaelach an-láidir sa chontae seo, agus tá stair fhada agus rathúil ag an Ríocht, le 36 boinn uile-Éireann buaite acu, chomh maith le ceann amháin san iomáint, sa bhliain 1891.
Peil.
Is Ciarraí an foireann is raithiúla i stair peil Gaelach, le 36 Craobhacha Peile Sinsir Uile-Éireann is 19 Sraith Náisiúnta Peile buaite acu, chomh maith le cuid mhaith éachtanna suntasach. Tá 56 cluichí ceannais uile-Éireann sroichthe acu (is iad Áth Cliath a tá sa dara háit le 36). Faoin bhliain 2013, tá 30 den 31 contae imirthe acu, Cill Ceannaigh an eisceacht.


Réalta Barnard.
Is í Réalta Barnard an ceathrú réalta ar an spéir is cóngaraí dúinn, nó an dara ceann is cóngaraí, má áirítear trí réalta Alpha Centauri mar aon réalta amháin. Tá Réalta Barnard suite faoi 5.96 solasbhliain dínn, nó 1.8 parsoic. Tá sí le feiceáil i réaltbhuíon Fhear na bPéisteanna, ach le fírinne, ní cuid súl í, ós rud é nach bhfuil inti ach abhacréalta dhearg.
Tá Réalta Barnard ainmnithe as an réalteolaí Meiriceánach Edward Emerson Barnard, a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1916.


Réalta Kapteyn.
Abhacréalta dhearg í Réalta Kapteyn atá le feiceáil i réaltbhuíon an Phéintéara. Is í an dara réalta is mó dualghluaisne ar an spéir, agus í sách cóngarach dúinn, nó níl sí ach 12.79 solasbhliain ar shiúl uainn. Tá sí ainmnithe as an réalteolaí Ollannach Jacobus Kapteyn, a chuir an chéad sonrú inti sa bhliain 1897.


Gaelic Players Association.
Eagraíocht spóirt Éireannach í the Gaelic Players Association (Gaeilge: "Cumann na nImreoirí Gaelacha"). Bunaíodh i mí Mheán Fómhair sa bhliain 1999 é, chun tacaíocht agus eolas a chur ar fáil do na himreoirí atá ag imirt na cluichí Gaelacha, sa Chumann Lúthchleas Gael.
I measc na daoine a chuir an cumann ar bun ná na h-imreoirí Fergal Logan, Peter Canavan agus Dessie Farrell. Toghadh Farrell ina chathaoirleach sa bhliain 2000, agus sa bhliain 2003 ghlac sé post mar phríomhfheidhmeannach lánaimseartha.
Cé go bhfuil an GPA ar an bhfód le deich mbliana anuas, bhí sé deacair aitheantas oifigiúil a fháil ón CLG. Ar deireadh thiar, bronnadh an stádas seo ar an eagraíocht ag comhdháil de chuid CLG ar an 21 Samhain 2009.


Caife.
Síolta caife ar phlanda caife
Deoch is ea an caife a dhéantar as síolta rósta an phlanda caife nó "coffea". Creidtear gurb ó réigiún san Aetóip, Kaffa, a fuaireamar an focal "caife". Tháinig an focal dúinn trí "kahve" na Turcaise ó "qahwah" (fíon) na hAraibise.
Is ceann de na honnmhairí talmhaíochta is mó ar domhan é an caife. Níl trádáil chomh mór sin in aon rud ar bith eile ann seachas an artola.
Is caife le huisce beatha é an caife Gaelach le aon pháirt uisce beatha do gach trí pháirt chaife.


Għawdex.
Is é Għawdex (Béarla agus Iodáilis: "Gozo") an dara hoileán is mó in oileánra Mhálta. Ceantar tuaithe agus curadóireachta atá ann, an chuid is mó, nó tá talamh méith ann, agus seansaol mhuintir Mhálta beo ansin i gcónaí. Tá Għawdex 67 km² ar achar, agus sa bhliain 2005, bhí 31,053 duine ina gcónaí ansin, duine as an gcúigear acu i Rabat (Béarla: "Victoria"), príomhchathair an oileáin.
Ar nós oileán Mhálta féin, tá cuid mhaith iarsmaí ón gClochaois le feiceáil san oileán, ar nós na struchtúir mheigiliteacha in Ġgantija.


Kemmuna.
Is é oileán Kemmuna (Béarla: "Comino") an tríú hoileán is mó in oileánra Mhálta. Tá Kemmuna suite idir oileán Mhálta agus oileán Għawdex, agus é dhá chiliméadar cearnacha ar achar. Níl ach ceathrar de dhaoine ina gcónaí ansin go seasta, ach is áit mhór turasóireachta é.


Maenmar.
Is tír san Áis Thoir Theas í an Maenmar (nó Burma mar a thugtar uirthi uaireanta), a fuair féin-rialtas sa mbliain 1948. Tá Burma suite taobh leis an dTéalainn, an t-Sín, Laos agus an India.
Stair.
Ar an 19 Eanáir 1942, rinne an tSeapáin ionradh ar Maenmar.


Camanachd.
Cluiche Albanach is ea Camanachd nó Iomain (Béarla: "Shinty"), cosúil leis an iománaíocht ina mbaineann imreoirí úsáid as maidí adhmaid (caman - cosúil leis an iomáint) chun cúilíní a aimsiú.


Guinness.
Leann dubh (cineál beorach) is ea Guinness atá á ghrúdú ag Geata San Séamais, áit ina bhfuil grúdlann Guinness lonnaithe ón bhliain 1759 i leith.
Tá cáil domhanda ar ghrúdlann Guinness i mBaile Átha Cliath, agus cé nach i seilbh Éireannach a thuilleadh é agus nó mbruitear i dtíortha eile é, meastar go leathan gur fearr Guinness na hÉireann.
"Pórtar Mhic Aonghusa" a thugtar ar Guinness scaití.
Diageo.
Is leis an gcomhlacht "Diageo" anois é an t-ollbhranda Guinness, tar éis cónascadh sa bhliain 1997 idir Guinness PLC agus Grand Metropolitan PLC. Déanann an chomhlacht chéanna "lager" Harp, mar aon le beoir eachtrannacha a bhruith agus a dháileadh faoi chonradh.


Nicearagua.
Is tír i Meiriceá Láir í Poblacht Nicearagua (as Spáinnis: "República de Nicaragua") a bhfuil teorainneacha aici le Hondúras ó thuaidh agus Cósta Ríce ó dheas. Tá cósta an iarthair ar an Aigéan Ciúin agus cósta an oirthir ar an Mhuir Chairib. Is í Managua an príomhchathair. Is í an tír is mó i Meiriceá Láir í Nicearagua ó thaobh na fairsinge de cé nach bhfuil an daonra níos mó ná na tíortha eile sa réigiún. Cosúil leis an gcuid eile den réigiún, ba choilíneacht Spáinneach í go dtí gur baineadh a neamhspleáchas amach i 1850. Mar thoradh ar sin, is í an Spáinnis an teanga oifigiúil cé go labhraítear teangacha eile ar chósta na Cairibe, an Béarla ina measc.
Tíreolaíocht.
Tá achar 129,494 km² ag Nicearagua agus tá an tír ar chomhéid leis an Ghréig. Tá dhá loch móra i Nicearagua, Loch Nicearagua, an ceann is mó, agus Loch Mhanagua. Tá an príomhchathair Managua, ina bhfuil timpeall 27% den daonra ina chónaí, suite ar bhruacha loch Mhanagua. Tá trí réigiún difriúla i Nicearagua - Ísealchríocha an Aigéin Chiúin, Sléibhte an lár-thuaiscirt agus na hÍsealchríocha Atlantacha. Tá roinnt bolcáin lonnaithe in iarthar na tíre, mar shampla Mombacho díreach taobh amuigh de Granada agus Momotombo gar do León. Ó thaobh an riaracháin de, tá an tír eagraithe i gcúig roinn déag ("departamentos") agus dhá réigiún uathrialacha, de réir shamhail na Spáinne, "Región Autónoma del Atlántico Norte" agus "Región Autónoma del Atlántico Sur", ar a dtugtar RAAN agus RAAS. Roimh 1985 ní raibh ach aon réigiún ann, Zelaya. Tá an dara foraois bháistí is mó i Meiriceá sa cheantar Atlantach. Níl mórán daoine ina gcónaí ann agus tá an cósta níos gairbhe ná cósta an Aigéin Chiúin. Timpeall Bluefields cloistear níos mó Béarla ná Spáinnis, mar gheall ar stair an cheantair sin mar choilíneacht Sasanach, agus tá an ceantar níos cosúla le tíortha na Cairibe ná an chuid eile de Nicearagua.
Stair.
Thóg Nicearagua a hainm ó cheannaire treibhe, Nicaroa, a bhí ina chónaí ar bhruacha Loch Mhanagua nuair a tháinig na chéad ionróirí Spáinneacha sna 1520í. Chuir na Spáinnigh an t-ainm sin le chéile leis an bhfocal "agua" nó uisce, mar gheall ar na locha móra sna críocha sin. Chuir an conquistador Francisco Hernández de Córdoba tús le dhá lonnaíocht, Granada ar Loch Nicearagua agus León taobh thoir de Loch Mhanagua, i 1524. Ba chuid de ríocht Ghuatamala faoi choróin na Spáinne na bailte sin. Tógadh isteach in Impireacht Mheicsiceo an tír roimh neamhspleáchas a bhaint amach mar chuid de Phoblacht Chónaidhmeach Mheiriceá Láir i 1821. Bhain an tír staid amach mar phoblacht i 1838 le briseadh na Cónaidhme. Bhí an tír scoilte idir lucht liobrálach i León agus lucht coimeádach i nGranada. Pléascadh cogaí cathartha amach uaireanta eatarthu mar gheall ar an teannas a bhí ann. Le linn an 19ú haois d'éirigh go maith leis an dtír agus tháinig inimircigh Eorpacha nua ón Ghearmáin is ón Iodáil.
Bhí Nicearagua faoi réim chlann amháin don chuid is mó den 20ú haois, an clann Somoza. Tháinig Muirshaighdiúirí na Stát Aontaithe i dtír i 1909 chun an t-uachtarán Zelaya a ruaigeadh. Bhunaigh SAM an Garda Náisiúnta i 1927 faoi chomhaontú a dhearbhaigh siad chun deireadh a chur leis an iliomad arm beaga a bhí sa tír. Chuir ginearál amháin i gcoinne an chomhaontaithe sin, Augusto César Sandino, agus rinne sé ionsaithe óna chríocha sna sléibhte i dtuaisceart na tíre ó 1927 go 1933, nuair a d'fhág na Muirshaighdiúirí an tír. Tháinig Anastasio Somoza García chun cinn i bpolaitíocht na tíre. Mharaigh lucht Shomoza Sandino tar éis cuireadh a thabhairt dó teacht chun cainte leis i 1934. Thóg Somoza an uachtaránacht i 1936. Dúnmharaíodh é i 1956. Tháinig a mhic i gcomharba air, Luis Somoza Debayle a fuair bás i 1967 agus Anastasio Somoza Debayle.
Tar éis an éirí amach i gCúba ag deireadh na 1950í, bhí na fórsaí frith-Shomoza go mór faoi thionchar na réabhlóide sin. Bhunaigh siad eagraíocht faoin ainm "Frente Sandinista de Liberación Nacional" (FSLN) agus Sandinistas a tugadh orthu. Bhí ceannfort na heagraíochta lonnaithe i gCósta Ríce. Rinne Somoza iarracht iad a chur faoi chois, le cabhair ó SAM, ach faoi dheireadh bhí air olltoghchán a eagrú i 1963, cé gur lean an deachtóireacht ar aghaidh. Bhuail crith talún cathair Mhanagua ar 23 Nollaig 1972 agus d'fhág thart faoi 20,000 marbh. Fuair an tír cúnamh idirnáisiúnta a chuir Somoza agus a chomhghleacaithe ina bpócaí féin, in ionad an chathair a atógáil. D'iompaigh meánaicme na tíre i gcoinne Somoza ina dhiaidh sin. Chuir na Saindinistigh deireadh le réimeas mhuintir Somoza i mí Iúil 1979 lena réabhlóid agus tháinig Daniel Ortega chun cumhachta. Chuir rialtas Ronald Reagan cosc iomlán trádála i bhfeidhm agus thosaigh siad aire míleata
a thabhairt do shean-arm Shomoza, ar a tugadh na "Contras" nó Contraigh (ciallaíonn "contra" i gcoinne nó frith i Spáinnis). Rinne an choimhlint is an cosc trádála damáiste ollmhór don gheilleagar agus ní raibh na Saindinistigh in ann páirteanna breise a fháil do stáisiúin leictreachas agus a leithéid. Tháinig an cairdinéal Obando y Bravo amach mar phríomhphearsa an fhreasúra le linn na 1980í. Thug sé cuairteanna ar Mhiami, ceanncheathrú na gContrach, mar idirghabhálaí idir na Saindinistigh is na Contraigh.
Bhuaigh Violeta Chamorro, baintreach an eagarthóra nuachtáin frith-Somoza Pedro Joaquín Chamorro a dúnmharaíodh in Eanáir 1978, an toghchán uachtaránachta mí Feabhra 1990 mar cheannaire ar chomhghuaillíocht frith-Shaindinisteach. Chuir rialtas George Bush, a tháinig mar chomharba ar Reagan, deireadh leis an gcosc trádála láithreach. Tháinig iar-mhéara Mhanagua, Arnoldo Alemán, i gcomharba ar Chamorro i 1996. Bhuaigh Enrique Bolaños an t-olltoghchán i gcoinne Ortega i 2001.
Polaitíocht.
Is poblacht í Nicearagua faoi chóras uachtaránachta. Bhain Daniel Ortega an uachtaránacht amach don tríú huair ar 5 Samhain 2006.
Cultúr.
Tá daonra Nicearagua an-óg le timpeall 40% faoi ocht mbliana déag d'aois. Is "mestizos" iad an chuid is mó dóibh. Tá iarthar na tíre go mór faoi thionchar chultúr na Spáinne ós rud é gur choilíneacht Spáinneach a bhí ann agus tá na búndúchasaigh a bhí ann roimh theacht na n-ionróirí measctha leis an bpobal Latino don chuid is mó. Ba choimirceas Briotánach é oirthear na tíre agus tá an Béarla á labhairt ann fós. Tá daoine ó bhunú Afracach ann freisin, lena gceol damhsa féin, an "Palo de mayo". Tá cáil ar fhilíocht Nicearagua i measc na tíortha ina labhraítear Spáinnis agus is ceann de na filí is mó aithne é Darío Rubén.
Is é an baseball cluiche náisiúnta Nicearagua, toradh ar thionchar SAM.


CLG Chontae Loch Garman.
Imrítear na cluichí Gaelacha i gContae Loch Garman faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael Chontae Loch Garman. Is iad peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae.
Tagairtí.
L


Oileán Cheap Bhreatainn.
Is oileán é Ceap Breatainn atá suite amach ó chósta thoir Cheanada (Albain Nua). Tá cultúr suntasach Gaelach ar an oileán, go mór mór cultúr Ghàidhlig na hAlban. Ba í an Ghàidhlig phríomhtheanga na háite anuas go dtí caoga bliain ó shin, b'fhéidir, ach nuair a mheath na seanslite maireachtála, dála na hiascaireachta agus na foraoiseachta, thosaigh muintir na háite ag tabhairt a n-aghaidhe ar na bailte móra. De réir a chéile, mar sin, tháinig laghdú ar an líon daoine i gCeap Breatainn a raibh Gàidhlig ó dhúchas acu.
Mar sin féin, níl an cultúr ar an dé deiridh fós. Tá an teanga á labhairt ag cuid de mhuintir na háite agus tá ceol na nGàidheal go háirithe le blaiseadh ann.


Ríomhchlár.
Is píosa cóid é an ríomhchlár a ritear ar chóras ríomhaireachta chun próiseáil éigin a chur i gcrích. Is féidir tagairt a dhéanamh don chód foinseach i dteanga ríomhchlárúcháin éigin nó don fhoirm inrite den chód sin leis an bhfocal ríomhchlár. Glactar leis gur scríobh Ada Lovelace an chéad ríomhchlár ina nótaí chun uimhreacha Bernoulli a ríomh ar an Inneall Anailíse a cheap Babbage.


Teanga ríomhchlárúcháin.
Tugtar teanga ríomhchlárúcháin ar theanga shaorga ar bith a úsáidtear chun meaisín, ach go háirithe ríomhaire, a stiúradh. Cosúil le teangacha daonna, tá rialacha na comhréire is na séimeantaice ag baint le teangacha ríomhchlárúcháin.
Cuspóir.
Úsáidtear teangacha ríomhchlárúcháin don chuid is mó chun treoracha a sholáthar do ríomhaire.
Stair.
Is ón ré réamh-ríomhaireachta iad na chéad teangacha ríomhchlárúcháin. I rith an 19ú haois rinneadh forbairt ar sheolta agus ar phianónna meicniúla a bhí "in-ríomhchláraithe". Glactar leis gurbh iad nótaí Ada Lovelace chun uimhreacha Bernoulli a ríomh ar an Inneall Anailíse a cheap Babbage an chéad shampla de ríomhchlár, cé nach teanga ríomhchlárúcháin fhoirmiúil a bhí i gceist. I 1936 thug forbairt meaisín Turing foirm theoiriciúil do theanga ríomhchlárúcháin. Le linn na 1940í tháinig na chéad ríomhairí leictreacha ar an saol agus glactar leis an dteanga a úsáidtear orthu, meaisínchód, mar an chéad ghlúin teangacha. Oibríonn an meaisínchód ar leibhéal an mheaisín agus úsáidtear 1 agus 0 chun an ríomhaire a chlárú. Tháinig an dara glúin, díolamóir, chun cinn i rith na 1950í. Idir na 1950í is na 1960í rinneadh forbairt ar na teangacha den tríú glúin, ina measc siúd FORTRAN, LISP agus COBOL. Is iad seo foinse an chuid is mó de na teangacha nua-aimseartha a úsáidtear inniu.


Tóstaer.
Tóstaer cróim le dhá shliotán
Gléas leictreach cistine is ea an tóstaer, agus é ceaptha le haghaidh arán a thóstáil, is é sin, é a thriomú agus a dhéanamh níos brisce.
Tá eilimintí simplí teasaireachta istigh sa tóstaer, nach bhfuil iontu go bunúsach ach sreanga miotail a théitear le leictreachas. Is é an tóstaer preabach an cineál is coitianta, is é sin, an cineál tóstaeir a bpreabfaidh an tslis aráin amach as, a thúisce is a bheidh sí réidh. Bíonn na gnáth-thóstaeir timpeall ar míle vatt ar cumhacht leictreach. Sna tóstaeir shimplí, is féidir seal tóstála na slise aráin a shocrú ar an amadóir, ach ar na saoltaí seo, tá cineálacha níos galánta ann freisin a bhfuil braiteoir teochta iontu le haithint, an bhfuil an tslis aráin sách te taobh istigh. Le tóstaeir den chineál sin, tá sé níos fusa arán reoite a théamh suas.
Tháinig an chéad tóstaer in úsáid i dtús na fichiú haoise, agus téann stair an tóstaeir phreabaigh siar go dtí an bhliain 1919.


Aoife Ní Scolaí.
Duine de phríomhghníomhaithe ghluaiseacht na Gaeilge is ea Aoife Ní Scolaí. Chomhordaigh sí rannpháirtíocht Chonradh na Gaeilge san fheachtas chun stádas oifigiúil a bhaint amach don Ghaeilge san Aontas Eorpach, sna blianta 2003-2004. Bhí sí ina Príomhfheidhmeannach Gníomhach ag Conradh na Gaeilge san am sin, ach d'éirigh sí as oifig i dtús na bliana 2005, ó bhí sí míshásta le Foras na Gaeilge.


C. G. E. Mannerheim.
Bhí Carl Gustaf Emil Mannerheim (Askainen 4 Meitheamh 1867 - Lausanne 27 Eanáir 1951) ar an séú hUachtarán ar Phoblacht na Fionlainne. Oifigeach in Arm Impiriúil na Rúise a bhí ann ar dtús, ach nuair a chuir an réabhlóid deireadh leis an Impireacht, d'fhill sé ar an bhFionlainn, áit ar éirigh leis fós an-cháil a bhaint amach dó féin mar ardcheannasaí airm agus mar Uachtarán.
Mannerheim, CGE
Mannerheim, CGE
Mannerheim, CGE


Bord na Gaeilge.
Eagraíocht stáit i bPoblacht na hÉireann ab ea Bord na Gaeilge a bunaíodh leis an Acht um Bord na Geilege i 1978 chun úsáid na Gaeilge mar theanga bheo agus mar ghnáthmheán cumarsáide a chur chun cinn. Tógadh isteach i bhForas na Gaeilge i Nollaig, 1999 é, in éineacht leis an nGúm agus leis an gCoiste Téarmaíochta.


LISP.
Teanga ríomhchlárúcháin den tríú ghlúin is ea an LISP, acrainm do "LIStProcessing" an Bhéarla. Tháinig an teanga seo ar an saol i 1958. Chruthaigh John McCarthy agus a chomhghleacaithe í i MIT. Úsáidtear an teanga i réimse na hintleachta shaorga.


Massachusetts Institute of Technology.
Institiúid teicneolaíochta agus ollscoil phríobháideach Mheiriceánach is ea an Massachusetts Institute of Technology, a bhfuil aithne níos fearr uirthi ar fud an domhain faoina acrainm MIT. Bunaíodh í sa bhliain 1861 i Cambridge, Massachusetts, chun forbairt thionsclaíoch SAM a threisiú. Tá 63 duais Nobel bainte ag taighdeoirí ó MIT.
Is ann a bhunaigh Nicolas Negroponte an Media Lab i 1985, tionscnamh a leathnaíodh go hÉirinn le bunú Media Lab Europe i mBaile Átha Cliath i 2001 i gcomhar le rialtas na hÉireann. Theip ar an tionscnamh seo agus dúnadh é in Eanáir 2005.
Tá páirt thábhachtach ag go leor de na taighdeoirí is na mic léinn i ngluaiseacht na mbogearraí saor in aisce. Tá cáil idirnáisiúnta bainte amach ag daoine ar nós Richard Stallman mar gheall ar an obair seo.


Mícheál Ó Cíosóig.
Múinteoir agus gníomhaí Éireannach ab ea Mícheál Ó Cíosóig ("Mícheál Cíosóg" an leagan a bhí ag Liam Ó Caithnia sa bheathaisnéis a scríobh sé faoin gCiosógach), nó "Michael Cusack" as Béarla (20 Meán Fómhair, 1847 - 27 Samhain, 1906). Bhí sé ina bhunaitheoir ar Chumann Lúthchleas Gael, an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha in Éirinn.
Tús a shaoil.
Rugadh Mícheál Ó Cíosóig i bparóiste beag an Chairn, ar fhaobhar oirthir na Boirne, Contae an Chláir sa bhliain 1847. Bhí teach beag ag a mhuintir anseo, é féin agus ceathrar deartháireacha agus deirfiúr amháin. Níl a lán eolais ar fáil faoin a óige, ach amháin gur lúthchleasaí láidir a bhí ann a bhaineadh sult as a bheith ag imirt iomána leis na páistí eile ón gcomharsanacht tar éis an Aifrinn gach Domhnach. Cainteoir dúchais Gaeilge a bhí ann, mar ba ghnách sa réigiún san am. Meastar go raibh sé timpeall aon bhliain déag nuair a d'fhoghlaim sé an Béarla don chéad uair. Bhain sé líofacht an Bhéarla amach tar éis tamaill, agus ba dhuine dátheangach é go dtí deireadh a shaoil.
Chuaigh an Cíosógach sa Scoil Náisiúnta sa Charn sa bhliain 1858. Nuair a bhí a chuid léinn foghlamtha aige, thóg sé post mar mhúinteoir agus chaith sé seal ag obair i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tar éis filleadh abhaile dó, fuair sé post ag múineadh in Iúr Chinn Trá i gContae Ard Mhacha, Coláiste na Carraige Duibhe i gContae Átha Cliath agus i gCoill Chluana Gabhann, Contae Chill Dara. Ba é an Cíosógach a d'oscail an Civil Service Academy, acadamh a bhí an-rathúil dó ag an am.
Riarachán.
Mar gheall ar an tsuim agus an grá a bhí aige sa spórt, thosaigh sé ag scríobh mar iriseoir ar chúrsaí spóirt agus polaitíocht na hÉireann. Tar éis tamaill, d'éirigh sé as an múinteoireacht agus thosaigh sé ag scríobh ar bhonn lán-aimseartha. Sa bhliain 1881, cháin Ó Cíosóig na húdaráis a bhí i gceannas ar rugbaí agus lúthchleasaíocht sa tír. Dar leis, ba iad an léimneach agus an caitheamh meáchain na haon chluichí amháin a bhí fíor-Ghaelach. Ní raibh sa rásaíocht ná sa rothaíocht ach allmhairí Shasanacha.
San laethanta seo, ba é Coláiste na Tríonóide an t-aon áit amháin a bhí ag rialú na gcluichí. Shocraídís clubanna áitiúla don bhádóireacht, an rugbaí, an iomáint agus an lúthchleasaíocht. Ansin, chuir siad eagraíochtaí náisiúnta ar bun, mar shampla an Irish Rugby Football Union. Ní raibh an Cíosógach sásta le cúrsaí mar a bhí siad - ba í an chinsealacht Phrotastúnach a bhí i gceannas, agus níor thug siad cead cluichí a imirt ar an Domhnach, an lá saoire go traidisiúnta ag na Caitlicigh in Éirinn. Chomh maith leis sin, ní raibh cead ag an gnáthdhuine páirt a ghlacadh, mar bhí cead ag na "daoine uaisle" amháin. Ní raibh an suíomh sásúil do na Caitlicigh agus na náisiúnaithe in Éirinn, agus bhí athrú mór de dhíth.
Ag deireadh na 19ú haoise, bhí dhá shaghas iomána á imirt in Éirinn - saghas amháin a bhí le fáil sa tuaisceart agus san iarthar, a d'imrítí sa gheimhreadh, agus a bhí cosúil leis an "shinty" atá acu san Albain. Ba chluiche samhraidh é i ndeisceart agus oirthear na tíre, agus b'fhearr an ceann seo leis an gCiosógach. Mar thoradh, chaith sé a dhúthracht le forbairt an chineáil seo.
Cumann Lúthchleas Gael.
Shocraigh an Cíosógach agus Maurice Davin as Carraig na Siúire, Contae Thiobraid Árann cruinniú in Óstán Uí Aodha i nDurlas ar an 1 Samhain, 1884. Na daoine eile a bhí i láthair ná Charles Stewart Parnell, agus an tArd-Easpag Thomas Croke. Bhunaigh siad Cumann Lúthchleas Gael chun athnuachan agus forbairt a dhéanamh ar na cluichí Gaelacha. Toghadh Davin ina uachtarán, agus an Cíosógach ina rúnaí. Baniad Parnell, Croke agus Davitt na chéad phatrúin. Bhí an CLG bunaithe ar na paróistí agus na contaetha, agus thosaigh an tacaíocht ag fás go tapaidh. Cuireadh cosc ar na cluichí Sasanacha, riail a mhair i bhfeidhm go dtí an bhliain 1971. D'éirigh an Cíosógach as an rúnaíocht sa bhliain 1886, ach bhí sé gníomhach san eagraíocht go lá a bháis.
An teanga.
Bhí páirt lárnach ag an nGaeilge sa chumann nua, agus bhí an Cíosógach ábalta í a úsáid chun forbairt a dhéanamh ar fud na tíre. Bhí sé ina eagarthóir ar an nuachtán "United Ireland", agus bhunaigh sé "The Celtic Times", nuachtán seachtainiúil le heolas faoi na cluichí Gaelacha agus an cultúr go forleathan.
A oidhreacht.
Tá Ardán Uí Chíosóig i bPáirc an Chrócaigh, ceanncheathrú CLG ainmnithe in ómós dó. Ós rud é gur Cláiríneach a bhí ann, tá Páirc Uí Chíosóig, staid baile na foirne CLG sa chontae, ainmnithe ina onóir freisin. Ba mhór an carachtar é Ó Cíosóig, agus bhí tionchar an-mhór aige ar oidhreacht na hÉireann. Deirtear uaireanta go bhfuil an carachtar "The Citizen" san úrscéal úd Ulysses le James Joyce bunaithe air.


FORTRAN.
Is teanga ríomhchlárúcháin den tríú glúin é FORTRAN, acrainm do "FORmula TRAN'"slator" an Bhéarla. Forbraíodh í i gcéaduair ag campas IBM i ndeisceart San Jose i gCalifornia sna 1950í le haghaidh fheidhmchláir eolaíochta agus innealtóireachta. Tháinig sé chun cinn sa réimse seo agus tá sé fós in úsáid. Tá go leor leaganacha éagsúla ann.


COBOL.
Is teanga ríomhchlárúcháin den tríú glúin é COBOL agus is ceann de na teangacha is sine atá fós in úsáid. Is acrainm é an t-ainm do COmmon Business-Oriented Language, agus úsáidtear é le haghaidh bogearraí a chruthú do ghnó, institiúidí airgeadais agus córais riaracháin do chomhlachtaí agus rialtais.


Ada Lovelace.
Ba matamaiticeoir is scríbhneoir í Augusta Ada King, Countess of Lovelace (10 Nollaig, 1815 – 27 Samhain, 1852), a rugadh mar Augusta Ada Byron. Tá aithne uirthi go príomha mar gheall ar an gcur síos a scríobh sí ar an Inneall Anailíse a cheap Charles Babbage. Meastar go bhfuil a nótaí faoin Inneall an chéad algartam a scríobhadh do mheaisín. Mar sin, ceaptar gur chéad ríomhchláraitheoir í.
Chomh maith leis, ba iníón leis an bhfile Lord Byron agus Anne Isabella Milbanke í
Lovelace, Ada
Lovelace, Ada


Áth an Ghainimh.
Is sráidbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Áth an Ghainimh, nó "Sandyford" as Béarla. Tá ceann de na heastáit tionscail is mó in Éirinn, Eastát Tionsclaíoch Áth an Ghainimh, lámh leis an sráidbhaile, le ceanncheathrú Eorpach Microsoft i measc na gcomhlachtaí lonnaithe ann. Tá an t-eastát gar don mhótarbhealach M50 is tá an stáisiún deireanach ar an líne glas den LUAS suite san eastát.
Tá cumann peile de chuid Chumann Lúthchleas Gael, Naomh Olaf, sa cheantar. Bunaíodh i 1981 é.


Microsoft.
Is é Microsoft an comhlacht bogearraí is mó ar domhan. Bhunaigh Paul Allen agus Bill Gates é i 1975. Tá bogearraí Microsoft le fáil i bhformhór na ríomhairí pearsanta ar fud an domhain. Is éard is cúis leis sin greim chomh docht sin a bheith ag Microsoft ar mhargadh na gcóras oibriúcháin trí chóras Windows agus trí Microsoft Office go háirithe. Ar na táirgí atá ar fáil tá an próiseálaí focal Microsoft Word, an scarbhileog Microsoft Excel, an pacáiste taispeántais Microsoft Powerpoint agus an bunachar sonraí Microsoft Access.
Tá ceanncheathrú an chomhlachta in Redmond, Washington, SAM. Tá a cheanncheathrú Eorpach in Áth an Ghainimh, Baile Átha Cliath.


Richard Stallman.
Is gníomhaíoch ar son saoirse na mbogearraí é Richard Matthew Stallman (leasainm rms) (rugadh 16 Márta, 1953), chomh maith le forbróir bogearraí. Bhunaigh sé an GNU Project chun córas oibriúcháin saor ar nós UNIX a chruthú, agus is é príomh-ailtire agus eagraí an tionscnaimh. Sna 1980í, bhunaigh sé an Eagraíocht um Bogearraí Saor, an Free Software Foundation.
Rugadh i Nua Eabhrac é agus d'fhreastail sé ar MIT, áit a bhain sé páirt i bpobal na ríomhéigse agus ghnóthaigh sé céim onórach sa bhFisic.
Nasc seachtrach.
Stallman, Richard
Stallman, Richard


Gabhrán.
Sráidbhaile i gContae Chill Chainnigh, Poblacht na hÉireann é Gabhrán (Béarla: Gowran). Tá sí suite ocht míle ó chathair Chill Chainnigh agus 80 míle ó mBaile Átha Cliath.
Tá cáil ar an mbaile mar gheall ar an ráschúrsa Páirc Ghabhráin atá suite ann.


Ted Stevens.
Ba sheanadóir na Stát Aontaithe sinsearach ó Alasca é Theodore Fulton "Ted" Stevens (18 Samhain, 1923 - 9 Lúnasa, 2010). Ba bhall den Pháirtí Poblachtach é. Ba é an Seanadóir Poblachtach ab fhaide freastal sa Seanad lena linn.
Ba é an t-Uachtarán "pro tempore" é ar Sheanad Stát Aontaithe Mheiriceá go dtí 3 Eanáir, 2007 nuair a ghabh an Páirtí Daonlathach tromlach na suíochán ann agus tugadh an cúram sin do Robert Byrd. D'fhreastail Stevens sa Seanad ón bhliain 1968 i leith gan sos. Bhí clú air as a dhílseacht d'Alasca agus tharraing sé saibhreas chuig an stát. Sa deireadh, cuireadh mí-iompar le hairgead ina leith agus chaill é a phost sa toghchán sa bhliain 2008.
Rugadh in Indianapolis, Indiana sa bhliain 1923 é. San Dara Cogadh Domhanda bhí sé ina phíolóta in Arm SAM leis na Tíogair Eitilte sa tSín, ó 1943 go 1946. Tháinig sé slán as tionóisc eitleáin ina bhfuair a chéad bhean chéile bás sa bhliain 1978. Fuair sé féin bás i dtimpiste eitleáin bhig in Alasca ar an 9 Lúnasa, 2010 in éineacht le ceathrar eile agus iad ar a mbealach go lóiste iascaigh in iardheisceart an stáit.


Gealacha Galileo.
Tá an dúrud de ghealacha ag timpeallú Iúpatair, nó sa bhliain 2006, bhí níos mó ná trí scór acu tugtha faoi deara. Is gnách gealacha Galileo a thabhairt ar an gceithre cinn is mó acu, nó b'é Galileo Galilei ba túisce a chuir sonrú iontu, mar atá, thiar sa bhliain 1610. Briseadh mór a bhí ann i stair na réalteolaíochta Iartharaí, nó go dtí sin, bhí an bharúil sách coitianta go mbeadh gach rinn neimhe eile ag timpeallú an Domhain, agus nach mbeidís aon réad eile a fhithisiú ar aon nós. Thaispeáin fionnachtain na ngealach seo nárbh amhlaidh in aon chor.
Tugtar Io, Europa, Ganymede agus Callisto ar ghealacha Galileo. Rothlú sioncrónach atá fúthu go léir, is é sin, tá siad á gcasadh ar a n-aiseanna de réir is mar atá siad ag dul timpeall Iúpatair, i gcruth is go bhfuil an aghaidh chéanna orthu an t-am ar fad, de réir mar a d'fheicfeadh an breathnóir ar dhromchla Iúpatair iad. Is féidr iad a fhéiceáil ón Domhan le teileascóp beag agus iad ag dul trasna aghaidh an phláinéid. Is beag a bhí ar eolas fúthu sula ndeachaigh taiscéalaithe Voyager á n-iniúchadh, mar tá Io, Europa agus Ganymede taobh istigh de réimse maighnéadach Iúpatair agus iad faoi shíorionsaí ag tréanradaíocht i bhfoirm prótón agus leictreon ardfhuinnimh.
Na hainmneacha atá ar na gealacha inniu, níorbh é Galileo féin a bhaist orthu iad, ach an réalteolaí Gearmánach Simon Marius, a mhaígh go raibh seisean tar éis fionnachtain na ngealach seo a dhéanamh go gairid roimh Galileo. Theastaigh ó Galileo na gealacha a ainmniú as a urraí, Cosimo de' Medici. Mar a mhol Cosimo féin dó, thug sé "Réaltaí Medici" (nó "Medicea Sidera", as Laidin) orthu, agus a ghealach féin ag Cosimo agus ag gach duine den triúr deartháracha a bhí aige, mar atá, Lorenzo, Carlo, agus Francesco. Bhí smaoineamh eile ag Giovanni Baptista Hodierna, dalta de chuid Galileo: thabharfadh seisean Principharus, Victipharus, Cosmipharus agus Ferdinandipharus orthu.


Lisa Murkowski.
Seanadóir MurkowskiIs í Lisa Ann Murkowsk (22 Bealtaine, 1957 a rugadh í) Seanadóir na Stát Aontaithe shóisearach ó Alasca. Ball den Pháirtí Poblachtach atá inti. Is í an chéad bhanseanadóir ó Alasca agus an cheád duine a rugadh in Alasca a toghadh go dtí Seanad SAM.
Rugadh i gKetchikan, Alaska í. Ba Pholannach-Mheiriceánaigh iad a tuismitheoirí. Gobharnóir Alasca a bhí ina h-athair, Frank Murkowski, go dtí an bhliain 2007.
Naisc.
Murkowski, Lisa


CLG Chontae Phort Láirge.
Is é atá i gceist le CLG Chontae Phort Láirge ná an eagraíocht atá i gceannas ar na gcluichí Gaelacha a imrítear i gContae Phort Láirge, faoi cheannas an gCumann Lúthchleas Gael. Is iad iománaíocht, peil Ghaelach agus camógaíocht na cluichí a imrítear ann.
Tagairtí.
P


CLG Chontae Luimnigh.
Imrítear na cluichí Gaelacha i gContae Luimnigh faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael Chontae Luimnigh. Tá sé freagrach as an iománaíocht, peil Ghaelach agus camógaíocht a imrítear sa chontae.


CLG Chontae an Chláir.
Is é an Cumann Lúthchleas Gael Chontae an Chláir atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae an Chláir, mar shampla iománaíocht, peil Ghaelach agus camógaíocht.


Russ Feingold.
Is é Russell Dana "Russ" Feingold (2 Márta 1953), Seanadóir na Stát Aontaithe sinsearach ó Wisconsin. Is ball den Páirtí Daonlathach é. Togadh go dtí an Seanad i 1992 agus arís i 1998 agus 2004 é.
Rugadh i Janesville, Wisconsin é.
Naisc.
Feingold, Russ


An Bhruiséil.
Is í an Bhruiséil (Fraincis: "Bruxelles" [bʁysɛl], Ollainnis: "Brussel" [ˈbrɵsəɫ], Gearmáinis: "Brüssel" [brʏsəl]) príomhchathair na Beilge, na Pléiminne agus Phobal Francach na Beilge. Glactar leis an mBruiséil mar phríomhchathair "de facto" an Aontais Eorpaigh, agus tá a lán dá institiúidí siúd suite sa chathair. Tá ceanncheathrú Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh suite sa chathair chomh maith.
Is minic a thugtar "an Bhruiséil" ar réigiún atá níos forleithne ná lár na cathrach féin ("Bruxelles-Ville/Stad Brussel"). Sa Pheintigeán ("le Pentagone/De Vijfhoek") atá croí na cathrach agus roinnt ceantar uirbeach ag baint leis - Laeken sa tuaisceart, ceantar fíor-mheánaicmeach ("avenue Louise/Luizalaan") sa deisceart, an ceantar gnó mar a bhfuil na forais Eorpacha, agus eile. Lasmuigh de sin tá neart ceantar eile - céad ceann ar fad.
Tá cáil an iltíreachais agus na glaise ar an mBruiséil: tá "gréasán glas" ann ar fud na cathrach, agus faichí poiblí á ndéanamh in áit ar bith atá oiriúnach chuige.
Tagann ainm na cathrach ó na focail sean-Ollainnise "bruoc" (riasc) agus "sella" (teach sa riasc). Sníonn abhainn na Seine ("Zenne/Senne") ó thuaidh tríd an gcathair, agus sceitheadh sí thar bruach nó gur clúdaíodh í sa 19ú haois.
Armais.
Is é Armas Mór na cathrach Naomh Mícheál ag sárú diabhal dubh. I rith an Chéad Impireacht thaispeáintí Mícheál ar an Armas faoi mar a bhí sé i gceannas bhailte na hImpireachta.
Stair.
Sa bhliain 580 nó mar sin thóg Naomh Gaugericus séipéal ar oileán sa tSein. Timpeall na bliana 979 d'aistrigh Diúc Séarlas Lotairingia Íochtaraí iarsmaí a bhain le Naomh Gudula ó Moorsel go dtí an t-oileán, agus deirtear gur ansin a bunaíodh an Bhruiséil i ndáiríre.
Bhí an chathair suite ar bhealach mór trádála idir Brugge, Gent agus Köln, agus d'fhás sí go rábach dá bharr; faoin am a raibh 30,000 duine ann bhí na riasca á dtriomú chun ligean don Bhruiséil borradh, agus sa 11ú haois tógadh na chéad mhúrtha. Bhí an chathair ag fás i gcónaí, agus tógadh múrtha nua idir na blianta 1356 agus 1383. Bhí an Bhruiséil á rialú ag Diúic Bhrabant, agus sa 15ú haois rinneadh príomhchathair phrionsúil na hÍsiltíre di. Ba rathúil an áit í.
Sa bhliain 1516 gairmeadh Rí na Spáinne de Shéarlas V in Ardeaglais Naomh Gudula sa Bhruiséil, cé nach raibh sé ach 6 bliana d'aois ag an am. Sa bhliain 1519 rinneadh Impire Naofa Rómhánach de, agus thug sé suas an choróin sa bhliain 1555 i bPálás Chúdanburg, seanphálás na nDiúc. (Rinneadh luaith de sa bhliain 1731 agus níor atógadh é.)
Sa bhliain 1695 rinne saighdiúirí Rí Louis na Fraince Cearnóg Mhór na cathrach agus 4,000 teach a scrios le gunnaí móra, agus ba mheasade an díobháil sin an tine a lean í. B'éigean an Peinteagán a atógáil sa 18ú haois, rud a chuir cuma eile ar fad ar an gcathair.
Réabhlóid.
"Eachtra de chuid Réabhlóid na bliana 1830", Gustave Wappers (1834)
Ag Comhdháil Vín sa bhliain 1815, tar éis dhíomua Napoléon, d’áitigh an Bhreatain ar a comhghuaillithe aon stát amháin a dhéanamh de chúigí deisceartacha agus tuaisceartacha na hÍsiltíre mar chosaint ar an bhFrainc.
Tháinig Uilleam I na hÍsiltíre, coimeádach, i gcoróin, ach bhí an Deisceart míshásta. I measc na scéalta a bhí ag dó na geirbe acu bhí an méid a leanas: ba mhó daonra an Deiscirt ná daonra an Tuaiscirt, ach ní raibh a ndóthain teachtaí acu sa Pharlaimint dá réir; bhí cúrsaí oideachais faoi smacht an Stáit ar fad; bhí formhór na bhforas sa Tuaisceart; is beag deisceartach a bhí ina oifigeach sna fórsaí, cé gur ón Deisceart a tháinig formhór na saighdiúirí; bhí an Ollainnis á cur chun cinn, rud nár thaitin le Frainciseoirí ná le lucht labhartha Pléimeanaise féin; theastaigh saoirse iriseoireachta agus cead cruinnithe ó inleachtóirí an Deiscirt; b’áil le coimeádaigh an Deiscirt an Caitliceachas a chur faoi réim arís; bhí earraí an Deiscirt á sárú ag earraí na Breataine.
Chuaigh liobrálaigh agus Caitlicigh d’aontaobh, ach d’éirigh an rialtas níos mursanta.
Bhí an Bhruiséil corraithe, agus sa bhliain 1830 d'éirigh an pobal amach (ceoldráma gríosaithe de chuid Daniel-Francois-Esprit Auber ba chionsiocair leis). Ar 21 Iúil 1831, le toil na náisiúnaithe, tháinig Leopolt I, Rí na mBeilgeach, i réim: leagadh na seanmhúrtha, tógadh tithe nua, agus idir na blianta 1867 agus 1871 clúdaíodh abhainn na Seine toisc í a bheith chomh díobhálach sin. D'fhág sin slí mhór ar fáil chun foirgnimh agus búlbhaird a thógáil.
An Stair Nua-Aimseartha.
Tharla an chéad chomhdháil fisice (Comhdháil Solvay) sa bhliain 1927 sa Bhruiséil.
Is minic a tháinig daoine le chéile sa 20ú haois sa Bhruiséil le haghaidh comhdhálacha agus aontaí. Orthu sin bhí Comhdháil Solvay sa bhliain 1927 agus dhá aonach dhomhanda: Taispeántas Idirnáisiúnta na Bruiséile (1935) agus Expo '58.
Sa Dara Cogadh Domhanda bhí Aerfhórsa na Gearmáine ag buamáil na cathrach ó 10 Bealtaine 1940 amach, ach sna blianta 1944 agus 1945 ba mhó a rinneadh scrios.
Aeráid.
Toisc go bhfuil an Bhruiséil cois farraige bíonn aer ón Aigéan Atlantach ag bogadh na haeráide. Tá riasca in aice na cathrach agus an bogadh céanna ar siúl acu. Tríd is tríd, de réir na dtomhaiseanna a rinneadh le céad bliain anuas, bíonn timpeall 200 lá báistí in aghaidh na bliana ag an bpríomhchathair.
Cúrsaí Rialtais.
Tá an Bhruiséil ar na trí réigiún atá sa Bheilg; tá Pobal Fraincise ann freisin agus Pobal Pléimeanaise, agus lámh acu i gcúrsaí cultúir sa Bhuiséil. Is iad an Fhraincis agus an Phléimeanais na teangacha oifigiúla, agus formhór na seirbhísí poiblí ar fáil tríothu, ach Frainciseoirí is ea 85%-90% de phobal na Bruiséile.
Institiúidí.
Is an-chasta amach iad institiúidí poiblí na Bruiséile de bharr cúrsaí cónaidhme agus toisc nár nascadh comhairlí an réigiúin le chéile mar a tharla i gcás chomhairlí eile na Beilge san seachtóidí. Níl an oiread sin castachta ann i ndáiríre, agus baill na Parlaiminte agus an Rialtais ag feidhmiú ar shlite eile mar bhaill de chomhairle na Bruiséile nó de na coimisiúin phobail.
Teangacha.
Sa bhliain 1991 dúirt 63% de phobal réigiún na Bruiséile gur shaoránaigh Bheilgeacha iad a rugadh sa tír. Ach tá tarraingt daoine ar an gcathair ó dheireadh an 18ú haois – teifigh pholaitiúla, oibrithe, mic léinn – agus is iomaí Bruiséalach a bhfuil sinsir eachtrannacha aige, gan trácht ar a bhfuil de dhaoine ann nach fada ina saoránaigh iad. Mheall an Coimisiún Eorpach mórán, agus tá an Bhruiséil ilteangach: Araibis, Tuircis, Spáinnis, Iodáilis, Polainnis, Beirbis, Béarla. Ón bhFrainc agus ó Mharacó a thagann an chuid is mó de na hinimircigh. Tá bunchanúint na cathrach – canúint de Bhrabantais (Pléimeanais an réigiún) – á labhairt fós ag roinnt Bruiséalach, agus í breac le focail Fraincise. Bhí an Fhraincis in ann teacht chun tosaigh de bharr an easpa measa a bhí ar an bPléimeannais tráth. Is chnámh mhór spairne fós í ceist na dteangacha sa Bhruiséil, cé gur tháinig maolú ar thuile na Fraincise.
Foirgnimh.
Is ábhar mór suntais iad na seantithe Pléimeanacha i lár na cathrach, ach thar aon rud eile is í an Bhruiséil cathair an Art Nouveau, stíl a bhí san fhaisean agus bruachbhailte á dtógáil ag an am. Tar éis an Chogaidh thosaigh an mheánaicme ag cur fúthu ar imeall na cathrach, ach ón mbliain 2000 ar a laghad tá daoine ag teacht ar ais go dtí lár na cathrach, ag deisiú agus ag maisiú ceantar a bhí ag titim chun raice. Tá mórán seantithe trí urlár ann, iad sách cúng agus bailithe le chéile ina gcloigíní, agus gairdíní le fáil iontu atá ag teacht leis na faichí amuigh.
Níl oifigí in easnamh ar an gcathair, agus an Coimisiún Eorpach lonnaithe i gcuid mhaith acu, go háirithe in oirthear na Bruiséile.
Geilleagar.
Is í an Bhruiséil príomhionad riaracháin na hEorpa, agus dá bhrí sin tá an geilleagar ag brath ar sholáthar na seirbhísí. Tá an chathair ina ceanncheathrú ag comhlachtaí, ag institiúidí agus ag rialtais, agus an Coimisiún Eorpach go suntasach ina measc.
Tá tionscail cheardaíochta ann freisin, leithéid Ghrúdlann Cantillon, gnó a thosaigh sa bhliain 1900.
Bia agus Deoch.
Tá iomrá ar bhocairí agus ar sheacláid na Bruiséile.
Tá iomrá ar bhocairí, ar sheacláid agus ar bheoir na Bruiséile, agus tá timpeall 1,800 teach itheacháin ann, gan trácht ar bheáir den scoth, ar bhiostrónna agus ar chaifí. Ina theannta sin, tá fáil ar bhia gasta idirnáisiúnta. Is cosúil na caifí le beáir, agus beoir nó bia éadrom le fáil iontu; tugtar " salons de thé " ar na tithe caife, agus is iomaí "brasserie" ann mar a bhfaighfeá a lán saghsanna beorach agus béilí náisiúnta.
Meascán de bhia Francach agus de bhia Pléimeanach atá i gcócaireacht na Beilge, agus tá éileamh ar na bocairí ("gaufres") agus ar na diúilicíní (atá le fáil le sceallóga mar "moules frites"). Ní deacair teacht ar sheacláidí de gach sórt agus ar sceallóga.
Beoir ar leith a dhéantar sa Bhruiséil, agus ó ghleann na Seine a thagann na giostaí, cé go bhfuil tóir ar bheoir shílíní (Kriek) freisin, mar atá sa chuid eile den tír.
Ollscoileanna.
Tá a lán ollscoileanna sa Bhruiséil: is iad an bheirt is mó an "Université Libre de Bruxelles" (ollscoil Fraincise a bhfuil timpeall 20,000 mac léinn ann) agus an "Vrije Universiteit Brussel" (ollscoil Phléamainise a bhfuil timpeall 10,000 mac léinn ann).
D’eascair an bheirt seo as ollscoil a bunaíodh sa Bhruiséil sa bhliain 1834 – Saor-Ollscoil na Bruiséile; rinneadh dhá leath di sa bhliain 1970, nuair a chuaigh an dá phobal i dtreis maidir le cúrsaí ardléinn.
Naisc sheachtracha.
Bhruiséil, An
B


Robert Byrd.
Ba é Robert Carlyle Byrd (a rugadh an 20 Samhain 1917, agus a d'éag an 28 Meitheamh 2010) an seanadóir sinsearach ó Virginia Thiar i Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ba bhall den Pháirtí Daonlathach é.
Rugadh i North Wilkesboro, Carolina Thuaidh sa bhliain 1917 é.
Naisc.
Byrd, Robert
Byrd, Robert
Byrd, Robert


Núicléón.
Is é is núicléón ann ná cáithnín núicléach, nó cáithnín fo-adamhach den chineál atá le fáil i núicléas an adaimh. Tá dhá chineál núicléón ann, mar atá, an prótón agus an neodrón. Baróin is ea iad, is é sin, cáithníní atá comhdhéanta as trí chuarc. Go dtí na seascaidí, ba nós a shíleadh gur buncháithníní a bhí iontu, agus nach bhféadfaí struchtúr inmheánach a aithint iontu. Inniu, tá a fhios ag na saineolaithe go bhfuil cuarcanna ann, agus iad á ngreamú dá chéile ag na glúóin.
Tá na núicléóin féin á gcoinneáil le chéile i núicléas an adaimh ag na fórsaí núicléacha. Sna laethanta a bhí, ba nós "idirghníomhaíocht láidir" a thabhairt ar na fórsaí seo, ach is é an tuiscint atá ag na fisiceoirí inniu gur fearr a rá gurb í an idirghníomhaíocht idir na cuarcanna agus na glúóin an "idirghníomhaíocht láidir". Is í an chrómaidinimic chandamach an teoiric is nua-aimseartha le taighde a dhéanamh ar an idirghníomhaíocht láidir le saintréithe na núicléón a mhíniú.
Is é an prótón an barón is éadroime atá ann, agus is í cobhsaíocht an phrótóin atá ina miosúr ar imchoimeád na huimhreach barónaí. Cuireann cobhsaíocht an phrótóin diansrianta leis na teoiricí tuairimíochta atá ag iarraidh samhail chaighdeánach na fisice cáithníní a fhairsingiú. Is dual don neodrón meath lag a theacht air, ionas go n-iompóidh sé ina phrótón, rud is cúis leis an radaighníomhach.


Mícheál Seosamh Ó Rathaille.
Cuimhneachán, An Raitheallach, Paráid Uí Rathaille, inniu ar chúl Jury's Hotel.
Náisiúnaí Éireannach a ghlac páirt in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916 ab ea Mícheál Seosamh Ó Rathaille (22 Aibreán, 1875 - 29 Aibreán, 1916) nó "The O'Rahilly" ("An Rathailleach"), mar a thugtaí air go minic.
Fuair sé bás i bpáirc an áir in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Bhí sé ina Phoblachtach díograiseach, agus é ina bhall de Choiste Gnó Chonradh na Gaeilge.
Bhí sé measartha saibhir, nó nuair a bhí an tÉirí Amach thart, bhí sé le léamh ar an "Irish Times" go raibh ioncam tráthrialta £900 i ndiaidh na bliana aige, agus é ag caitheamh cuid mhaith de ag tabhairt tacaíochta do chúis na Náisiúnaithe.
Níos tábhachtaí fós, bhí sé ar duine de bhunaitheoirí Óglaigh na hÉireann. Le cabhair Erskine Childers agus na Gearmáine, d'eagraigh sé an chéad lastas arm leis na hÓglaigh a armáil. Raidhfilí Mauser a bhí ann, agus iad le teacht i dtír i mBinn Éadair.
Luathshaol.
Rugadh Mícheál Seosamh Ó Rathaille ar an 22 Aibreán 1875 i mBéal Átha Longphoirt, Contae Chiarraí. Cailleadh é ar an 29 Aibreán 1916, i mBaile Átha Cliath.
Fear mór taistil a bhí ann, nó chaith sé conablach deich mbliana sna Stáit Aontaithe agus san Eoraip, sular chuir sé faoi i mBaile Átha Cliath.
Óglaigh na hÉireann.
Ní raibh sé ina bhall de Bhráithreachas na Poblachta, agus dá thoradh sin ní raibh a fhios aige go raibh an tÉirí Amach ar na bacáin. Rinne an Bráithreachas iarracht na pleananna a choinneáil folaithe ar dhaoine mar Bulmer Hobson, Eoin Mac Néill agus Ó Raithille, nó bhí siad den bharúil nár chóir dul chun ceannairce ar na Sasanaigh, mura mbeidís siúd ag iarraidh na hÓglaigh a ionsaí.
Nuair a fuair Bulmer Hobson amach faoi na pleananna, d'fhuadaigh an Bráithreachas é, ar eagla go sceithfeadh sé orthu, ach ansin, chuala an Rathailleach iomrá ar an bhfuadach. Chuaigh sé go Scoil Éanna le labhairt le Pádraig Mac Piarais. Bhí fearg an domhain air, agus bhagair sé aon duine a lámhach a dhéanfadh iarracht an cleas céanna a imirt airsean. D'éirigh leis an bPiarsach maolú ar a fhearg, ach mar sin féin, bhí sé meáite ar an Éirí Amach a chosc.
I ndiaidh dó imeacht leis ó scoil an Phiarsaigh, chaith sé an oíche ar fad ag tiomáint timpeall na tíre, agus é ag tabhairt orduithe ó Eoin Mac Néill do cheannairí na nÓglach i Luimneach, i gCorcaigh, i gCiarraí, agus i dTiobraid Árann staonadh ón gcath.
D'fhill an Rathailleach abhaile agus chuala sé go rachadh an tÉirí Amach ar aghaidh ar aon chaoi, ar Luan na Cásca. Mar sin, d'éirigh leis an tÉirí Amach a stopadh sa tír ar fad, ach amháin i mBaile Átha Cliath féin.
Eirí Amach na Cásca.
Chuaigh an Rathailleach i dteagmháil leis na ceannairí - an Piarsach, Séamas Ó Conghaile agus an chuid eile acu - le go bhféadfadh sé páirt a ghlacadh sa cheannairc mar sin féin, agus d'ainneoin a chuid iarrachtaí an cheannairc a chur ar ceal, agus d'ainneoin a dhiantuairime go raibh an tÉirí Amach teipthe cibé scéal é. Cheap an Rathailleach go mba cheart go dtroidfeadh sé in éineacht leis na hÓglaigh, ó chabhraigh sé an oiread sin leis an eagraíocht a chruthú.
Le linn an Éirí Amach, bhí sé ag troid in Ard-Oifig an Phoist, ach ó bhí sé feargach leis na ceannairí i gcónaí, d'fhan sé an chuid ba mhó den am thuas an staighre, le nach gcaithfeadh sé a bheith i dteagmháil leo siúd.
I ndiaidh an Éirí Amach, dúirt an Dara Leifteanant A.D. Chalmers leis na nuachtáin go raibh an Rathailleach ina cheann mhaith dó. Ar dtús, chuir Mícheál Ó Coileáin, nach raibh ann san am seo ach Captaen óg de chuid na nÓglach, ceangal na gcúig gcaol air agus d'fhág mar sin é i mbosca teileafóin. Trí huaire an chloig ina dhiaidh sin, scaoil na hÓglaigh as an doghrainn é agus thug siad go hArd-Oifig an Phoist é. Nuair a chonaic an Rathailleach é, chuir sé ag coinneáil súile ar an aicsean é, lena chinntiú nach ngoidfeadh aon duine a dhath, agus thug sé rabhadh dá chuid fear féachaint chuige nach ndéanfadh aon duine dochar don tsaighdiúir.
Dé hAoine, an 28ú lá de Mhi Aibreáin, agus Oifig an Phoist trí thine, thairg sé grúpa fear a thabhairt leis agus slí éalaithe a fháil. Ag trasnú Shráid Uí Mhórdha dóibh, fuair siad iad féin faoi thine ó mheaisínghunna de chuid na Sasanach. Ghoin an meaisínghunna an Rathailleach go dona, agus thit sé ina chnap ar an tsráid, ar thairseach os comhair dorais éigin. Bhí sé ag cur na sruthanna fola, ach ina dhiaidh sin féin, d'éirigh leis ruathar a thabhairt trasna na sráide, i dtreo Lána Sackville (inniu, Paráid Uí Rathaille). D'aimsigh an meaisínghunna é arís, ansin.
Tá an dá b'fhéidir ann, ach deirtear go raibh sé ina bheo i gcónaí, naoi n-uaire an chloig i ndiaidh an eachtra seo, ó oíche na hAoine go dtí tráthnóna an tSathairn, nuair a bhí na hÓglaigh tar éis géilleadh do na Sasanaigh cheana féin.
Tríocha bliain i ndiaidh na n-imeachtaí, breacadh an ráiteas síos ón tiománaí otharchairr Albert Mitchell go raibh sé díreach ag tiomáint, tamall roimh an deireadh seachtaine nó ina thús, nuair a tharraing sáirsint a aird ar chorp a bhí ina luí thíos i ngáitéar Shráid Uí Mhórdha, agus é gléasta i gculaith iathghlas na hÉireann. Is cosúil go raibh an fear ina bheo fós, agus thug Mitchell in amhail é a iompar go dtí an t-otharcharr. Ansin, áfach, tháinig oifigeach Sasanach trasna chuige, agus choisc sé air agus ar a fhoireann baint don fhear. Bhí orthu, mar sin, an fear a fhágáil an áit a raibh sé, agus é ag saothrú an bháis. Tháinig siad ar ais níos déanaí, agus bhí saighdiúir ag gardáil na háite. Dúradh le Mitchell ina dhiaidh sin gurbh é an Rathailleach a bhí ann.
Cuimhneachán.
Plaic cuimhneacháin i mBaile Átha Cliath leis an teachtaireacht dheireanach a scríobh an Rathailleach.
"Scríofa i ndiaidh an urchair a bhuail mé. A ghrá gheal, a Nancy, bhuail urchar mé díreach nuair a bhí mé ag treorú lucht ruathair suas sráid Uí Mhórdha. Fuair mé foscadh i ndoras éigin. Chuala mé fir ag dhíriú orm agus rith mé síos an lána, áit a bhfuil mé anois. Tá níos mó ná piléar amháin ionam, is dóigh liom. Grá mór duit, a mhuirnín, do na buachaillí agus do Neill is d'Anna. Troid mhaith a bhí ann ar aon nós.
Le do thoil seachaid chuig Nannie Uí Rathaille, 40 Páirc Herbert, Baile Átha Cliath. Slán a chailín mo chroí."


Gort an Choirce.
Tá Gort an Choirce (Béarla: "Gortahork") ina shuí in iarthuaisceart Chontae Dhún na nGall. Is baile é ina labhraíonn an chuid is mó de na daoine Gaeilge agus chiallaíonn sé sin gur Gaeltacht é. Bhí cónaí ar 1,705 duine i dtoghroinn Gort an Choirce sa bhlian 2011. Labhair 66.2% do daonra an toghroinn an Gaeilge go laethúil(lasmuigh don córas oideachas) i 2011. Ba í an toghroinn ba láidre i nGaeltacht Tír Chonaill sa bhlian 2011 ó thaobh labhairt na Gaeilge de. Bhí cónaí ar 197 duine sa shráidbhaile i 2011.
Tá file cáiliúil ann a thagann ón bhaile seo darb ainm Cathal Ó Searcaigh.


Seán Ardagh.
Ba Teachta Dála é Seán Ardagh (25 Samhain 1947 – 17 Bealtaine 2016). Ba Baile Átha Cliath Theas Láir é a dháilcheantar. Ball d'Fhianna Fáil a bhí ann. Toghadh go dtí Dáil Éireann sa bhliain 1997 é agus choimeád sé a shuíochán ón shin go 2011.
Naisc.
Ardagh, Seán
Ardagh, Seán
Ardagh, Seán
Ardagh, Seán
Ardagh, Seán


Castilla-La Mancha.
Is comhphobal féinrialaitheach é Castile-La Mancha (Spáinnis Castilla-La Mancha) sa Spáinn.
Tá an comhphobal ag críochantacht le Castilla y León, Comhphobal Maidrid, Aragón, Comhphobal Valencia, Murcia, Andalucía, agus Extremadura. Tá dlús daonra an-bheag aige.
Is é Toledo an phríomhchathair. Bhíodh Castilla-La Mancha mar chomphobal le Maidrid darbh ainm Castilla Nua ("Castilla la Nueva"), ach le córas nua-aimseartha, féinrialaithe, scoilt siad é de bhár na difríochtaí eacnaimíochta idir an príomhchathair agus na chúigí eile.
Tá clú agus cáil ar an áit, de bhár eachtraí an leabhar cáiliúla Don Quixote le Cervantes a thiteann amach anseo. Cé go bhfuil La Mancha áit gaofar, le ardchlár seanchaite, is siombail é de cultúr na Spáinne, lena luis na Gréine, muileann gaoithe, Cáis Manchego agus, ar ndóigh, "El Quijote".
Tá Stair La Mancha's callánach. Chomh fada siar agus ré na muslamaigh sa Spáinn, bhí La Mancha mar áit cogaidh idir forsaí na Críostaí agus Muslamaigh. Freisin bhí an áit seo pairteach i gcoimhlintí, nuair a d'aontaigh Castilla le Aragón sna 14ú agus 15ú aoiseanna, (1492) faoi Rí Ferdinand agus Banríon Éilis.
Muilte gaoithe ag Consuegra in Castilla La Mancha


Páirc na nGael.
Staid spóirt Éireannach í Páirc na nGael, an staid baile atá ag na foirne Cumann Lúthchleas Gael Luimneach. Tá an pháirc suite i gcathair Luimnigh.
Stair.
Ar an 9 Deireadh Fómhair 1926, aontaíodh go raibh páirc mhaith de dhíth don CLG i gContae Luimnigh. Ceannaíodh sean-fheirm a bhí suite i gCoolraine ar Bóthar na hInse, agus tosaíodh obair ar staid nua. D'osclaíodh é don chéad uair mar pháirc spóirt sa bhliain 1932, nuair a cuireadh dhá chluiche sóisearacha iomána ar siúl. Sna 1950idí, bhíodh suas go dtí 50,000 duine ag freastal ag cluichí ann.
Tógadh ardán nua sa bhliain 1958, agus bhí slua 61,174 duine sa pháirc sa bhliain 1961 ag féachaint ar chluiche ceannais Mumhan idir Corcaigh agus Tiobraid Árainn. Tháinig socrú mór sa bhliain 1979, nuair a aontaíodh go mbeadh ath-chórú nua déanta. Críochnaíodh é sa bhliain 1988, agus cuireadh cluiche ceannais Mumhan ar siúl anseo arís. Caitheadh € 12,000,000 sa bhliain 2004, chun ardán nua le cóir suí 12,000 duine agus dhá lochtán nua taobh thiar den chúil.
An cóir suí faoi láthair ná 49,500.


M. J. Ó Nualláin.
Polaiteoir Éireannach de chuid Fhianna Fáil is ea M. J. Ó Nualláin (25 Eanáir, 1951 a rugadh é). Ba Theachta Dála é agus ba é Ceatharlach-Cill Chainnigh a dháilcheantar, ach d'fhógair sé nach mbeadh sé ag seasamh don Dáil in Olltoghchán 2011.
Rugadh i Contae Cheatharlach é agus oileadh i Ros Cré, Contae Thiobraid Árann é.
Naisc Sheachtracha.
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O
Nuallain, M.J. O


Meath radaighníomhach.
Is é is meath radaighníomhach ann ná ceann de na próisis éagsúla a bhíonn ar siúl i núicléis na n-adamh radaighníomhach le núicléis níos cobhsaí a dhéanamh díobh. Nuair atá an núicléas radaighníomhach ag iompú ina núicléas níos cobhsaí, nó ag glacadh céime i dtreo na cobhsaíochta de réir an mheathshlabhra, astaítear cáithnín nó candam radaíochta de cheann de na cineálacha a bhfuil an radaíocht ianaitheach (an radaíocht radaighníomhach) comhdhéanta astu.
Próiseas randamach is ea an meath radaighníomhach go hiomlán. Is é sin, cé gur féidir an dóchúlacht a oibriú amach do mheath na núicléas, ní féidir a rá cá ham a thiocfaidh an meath ar an núicléas áirithe seo nó siúd. De ghnáth, áfach, bíonn na hadaimh radaighníomhacha chomh líonmhar i ngach eiseamal agus gur féidir linn a thuairimiú, de réir na staitisticí, cé chomh luath a thiocfaidh meath radaighníomhach ar gach dara núicléas san eiseamal. Leathré a thugtar ar an am seo.
Is í an bheicireil (Bq) aonad na radaighníomhaíochta i gCóras Idirnáisiúnta na nAonad (SI). Is ionann aon bheicireil amháin agus aon ócáid amháin den mheath radaighníomhach in aghaidh na soicinde. Tá an t-aonad seo i bhfad róbheag, áfach, le haghaidh na gnáthúsáide, agus is minicí a thomhaistear an radaighníomhaíocht ina gigibheicireilí (GBq) nó ina teiribheicireilí (TBq). Tá an t-aonad ainmnithe as Henri Becquerel, duine de cheannródaithe an taighde ar an radaighníomhaíocht.
Aonad eile a úsáidtear leis an radaighníomhaíocht a thomhas is ea an chiúire. Tá an chiúire ainmnithe as Marie Curie. Is ionann aon chiúire amháin agus radaighníomhaíocht aon ghram amháin raidiam, nó 37 GBq.
Astú na núicléón.
Sna cineálacha seo den mheath radaighníomhach, astaítear núicléóin - prótóin agus neodróin - as an núicléas.
An t-alfa-mheath.
San alfa-mheath, astaíonn an núicléas alfa-cháithnín, arb ionann é agus núicléas an iseatóip is coitianta de chuid an héiliam. Is é sin, tá dhá neodrón agus dhá phrótón san alfa-cháithnín. Ní bhíonn mórán fuinnimh i gceist leis an alfa-mheath. Le fírinne, de réir na fisice clasaicí, ní fhéadfadh an t-alfa-cháithnín an núicléas a fhágáil ar aon nós, chomh híseal agus atá a fhuinneamh, agus an fórsa núicléach á choinneáil siar. Is gnách an fórsa núicléach seo a ghléiniú mar bhalla - balla poitéinsiúil a thugtar air - timpeall an núicléis, nach féidir leis an alfa-cháithnín dreapadh thairis. San fhisic chandamach, áfach, glactar leis go bhfuil saintréithe na toinne ag an alfa-cháithnín chomh maith le saintréithe an choirpín. Mar sin, tá muid i dteideal dearcadh ar an alfa-cháithnín mar thonn a thagann tríd an mballa poitéinsiúil de réir dóchúlachta áirithe. Seo an feiniméan ar a dtugtar tollánú - díreach mar a bheadh an t-alfa-cháithnín ag gearradh tolláin tríd an mballa poitéinsiúil.
Bíonn an t-alfa-mheath sách coitianta ag na núicléis throma, cosúil leis an úráiniam, agus sin é an fáth go mbíonn pócaí héiliam le fáil sna mianraí úráiniam. Ós rud é go bhfuil an alfa-radaíocht chomh bocht i bhfuinneamh, bíonn sí sách neamhurchóideach, a fhad is a fhanann foinse na radaíochta taobh amuigh den orgánach daonna. Taobh istigh de, áfach, tá na halfa-núiclídí an-dainséarach.
Astú an phrótóin.
Ní bhíonn astú an phrótóin chomh coitianta agus an t-alfa-mheath. Is é is minicí a tharlaíonn sé i ndiaidh an bhéite-mheatha, agus an núicléas fágtha ar leibhéal ard fuinnimh i ndiaidh don bhéitea-chaithnín imeacht.
Astú an neodróin.
Cineál neamhchoitianta eile den mheath radaighníomhach is ea astú an neodróin, is é sin, aon neodrón amháin a bheith ag éalú ón núicléas. Ní bhíonn ach núiclídí saorga le farasbarr neodrón ag astú neodróin aonair mar sin.
Eamhnú spontáineach.
San eamhnú spontáineach, scoilteann an núicléas as a stuaim féin, ionas go gcruthaítear dhá núicléas is lú ná é. Ní bhíonn an t-eamhnú seo coitianta ach ag dúile troma trasúránacha, cosúil leis an meindiléiviam, an láirinciam, agus an rudarfóirdiam. Scéal eile é an t-eamhnú sna himoibritheoirí núicléacha, nó is próiseas spreagtha é.
Cnuasmheath.
Níl san alfa-mheath go bunúsach ach an cineál is coitianta den chnuasmheath. Is é is brí leis an gcnuasmheath ná go scarann núicléas beag ar leith ón núicléas mór. Ní hionann an cnuasmheath agus an t-eamhnú spontáineach, nó san eamhnú spontáineach, ní fios roimh ré an dá núicléas a chruthaítear dá thoradh. Sa chnuasmheath, is é an cáithnín céanna a astaítear gach uair. Cáithníní tipiciúla cnuasmheatha iad núicléis an charbóin (an gnáthiseatóp chomh maith leis an radacarbón 14-C) agus núicléas an neoin. Na hiseatóip a bhfuil claonadh iontu chun cnuasmheatha, bíonn na modhanna eile meatha i bhfad níos coitianta acu féin. Núiclídí troma a bhíonn iontu, iseatóip de chuid an úráiniam, an tóiriam nó an chiúiriam, mar shampla.
Béite-mheath.
Tugtar béite-radaíocht ar an gcuid den radaíocht ianaitheach atá comhdhéanta as leictreoin agus as posatróin. Mar sin, is é an béite-mheath an cineál meath radaíghníomhach ina n-astaítear - nó ina ngabhtar - leictreoin agus posatróin.
Béite-mheath diúltach.
Is é an rud a tharlaíonn anseo ná go n-iompaíonn ceann de na neodróin sa núicléas ina phrótón. Ní féidir, áfach, lucht leictreach deimhneach an phrótóin a chruthú as neamhní, agus mar sin, astaítear cáithnín a bhfuil lucht diúltach aige - leictreon - in éineacht le cáithnín beag ar a dtugtar frithneoidríonó. An radaíocht atá comhdhéanta as leictreoin den chineál seo, is gnách béite-radaíocht a thabhairt uirthi.
Béite-mheath deimhneach (astú an phosatróin).
Sa bhéite-mheath deimhneach, iompaíonn ceann de na prótóin ina neodrón, agus astaítear posatrón, arb é frithcháithnín an leictreoin é - is é sin, cáithnín a bhfuil a shaintréithe bun os cionn leis an leictreon cé go bhfuil sé cosúil leis ó thaobh na méide de. Tá lucht leictreach deimhneach ag an bposatrón, ar ndóigh. Sa teagmháil chéanna, astaítear neoidríonó freisin - frithcháithnín an fhrithneoidríonó a hastaíodh sa bhéite-mheath diúltach. Ní bhíonn an béite-mheath deimhneach róchoitianta ag iseatóip radaighníomhacha nádúrtha - le fírinne, is é 40-K, nó potáisiam-40, an t-aon núiclíd amháin den chineál seo atá ar fáil sa dúlra go nádúrtha. Iompaíonn an t-iseatóp seo den photáisiam go 40-Ar, nó argón-40, arb é an t-iseatóp is coitianta den argón. Iseatóp cobhsaí atá ann nach dtagann meath radaighníomhach ar bith air.
Leictreonghabháil, K-ghabháil.
Tugtar "béite-mheath inbhéartach" ar an gcineál seo meatha fosta. Is é an rud atá i gceist ná go ngabhann an núicléas ceann de na leictreoin ina leictreon-néal féin - ós é an K-sceall, nó an leictreonsceall is cóngaraí don núicléas, is minicí a bhíonn i gceist, tugtar K-ghabháil ar an meath seo freisin - agus neodraíonn lucht diúltach an leictreoin seo ceann de na prótóin sa núicléas, ionas go n-iompaíonn sé ina neodrón. Cruthaítear neoidríonó sa chineál seo béite-mheatha freisin, chomh maith leis an ngnáth-bhéite-mheath. Fágann an leictreonghabháil an leictreon-néal i staid fhlosctha, nó caithfear an folúntas a líonadh a d'fhág an leictreon gafa ina dhiaidh, agus nuair a thiteann leictreon ó cheann de na scealla is faide thuas isteach san fholúntas sin, astaítear fuinneamh i bhfoirm radaíochta - is é sin, fótón a bhfuil a thonnfhad agus a mhinicíocht i raon na n-x-ghathanna. Uaireanta, fágann leictreon nó cupla ceann acu an t-adamh chomh maith faoi thionchar an fhuinnimh. Tugtar "leictreoin Auger" ar na leictreoin seo.
Béite-mheath dúbailte.
Sa bhéite-mheath dúbailte, iompaíonn dhá neodrón ina bprótóin, agus an núicléas ag astú dhá leictreon. Tá an béite-mheath dúbailte an-neamhghnách mar phróiseas, ach is féidir deich núiclíd radaighníomhacha a aithint ar féidir leo meath den chineál seo teacht orthu. Núiclídí fadsaolacha iad ar fad, a bhfuil a leathré níos faide ná 1019 bliain (is é sin, 10,000,000,000,000,000,000 bliain, nó deich gcuintilliún bliain).
Leictreonghabháil dhúbailte.
Mar a deir an t-ainm, is éard atá i gceist leis an gcineál meath seo ná go ngabhann an núicléas dhá leictreon ón sceall is cóngaraí, agus dhá phrótón á n-iompú ina neodróin. Próiseas an-annamh í an leictreonghabháil dhúbailte, agus cé go bhfuil 35 iseatóp radaighníomhach le fáil sa dúlra ar féidir dóibh, ó thaobh na teoirice de, leictreonghabháil dhúbailte a dhéanamh, is dóchúla dóibh meath radaighníomhach de chineál éigin eile teacht orthu. Is ar éigean a cuireadh sonrú in aon leictreonghabháil dhúbailte riamh faoi imthoscaí na saotharlainne.
Leictreonghabháil in éineacht le hastú an phosatróin.
Mar a deir sé, gabhann an núicléas aon leictreon amháin, agus é ag astú aon phosatrón amháin, chomh maith le dhá neoidríonó. Is é is toradh don chineál seo meatha ná go mbainfear dhá aonad den uimhir adamhach.
Astú dhá phosatrón.
Mar a deir sé, iompaíonn dhá phrótón ina neodróin, agus dhá phosatrón is dhá neoidríonó ag tréigean an núicléis. Bainfear dhá aonad den uimhir adamhach.
Trasdul nach n-athraíonn comhdhéanamh an núicléis.
Ní athraíonn uimhir na bprótón ná na neodrón sa núicléas, ach tarlaíonn atheagrú taobh istigh den núicléas, agus fuinneamh á astú i bhfoirm gáma-radaíochta.
Gáma-mheath.
Is é is cúis leis an ngáma-mheath ná an núicléas a bheith flosctha - is é sin, tá an iomarca fuinnimh sa núicléas, agus caithfear é a astú. Mar sin a chruthaítear candam radaíochta a bhfuil an-fhuinneamh ann. Tá tonnfhad an-bheag agus minicíocht an-ard ag an ngáma-radaíocht, agus is féidir léi dul trí mhiotal agus dochar mór a dhéanamh do na móilíní bithcheimiciúla.
Tiontú inmheánach.
Sa tiontú inmheánach, aistríonn an núicléas flosctha a chuid fuinneamh breise chuig an leictreon, ionas go bhfágfaidh an leictreon an t-adamh. D'fhéadfá a rá go n-astaíonn an núicléas "gáma-gha fíorúil" a bhuailfidh an leictreon. Cosúil leis an ngáma-mheath, ní athraítear uimhir na neodrón ná na bprótón sa tiontú inmheánach.


Appingedam.
Is bardas agus cathair i Groningen, an Ísiltír é Appingedam. Tá 12,451 duine ina gcónaí in Appingedam.


CLG Chontae Uíbh Fhailí.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Uíbh Fhailí an eagraíocht ina imrítear na cluichí Gaelacha faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael i gContae Uíbh Fhailí. Is iad na cluichí a imrítear ann ná peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht.
Tagairtí.
U


Max Baucus.
Ambasadóir na Stát Aontaithe chuig Daonphoblacht na Síne ba ea Max Sieben Baucus (rugadh é ar an 11 Nollaig 1941). Seanadóir na Stát Aontaithe a bhí ann ó 1978 go 2014, an téarma ab fhaide riamh ag seanadóir ó Montana. Is ball den Pháirtí Daonlathach é.
Rugadh in Helena Montana é leis an ainm Max Sieben Enke. Bhain sé amach Baitsiléir Ealaíon agus céim dlí ó Ollscoil Stanford. Phós sé Ann Geracimos agus tá mac, Zeno, acu. Fuair siad colscaradh agus phós sé Wanda Minge sa bhliain 1983. Sa bhliain 2011 agus i ndiaidh colscartha eile, phós sé Melodee Hanes, dlíodóir.
Toghadh go dtí an Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe sa bhliain 1974 agus arís 1976 é. Toghadh go dtí an Seanad i 1978 agus bhí sé ina bhall de go dtí gur roghnaigh an tUachtarán Barack Obama é mar ambasadóir SAM chuig an tSín.
Dheimhnigh an Seanad an ceapachán ar 6 Feabhra 2014 le vóta 96-0 ("i láthair" an vóta a chaith sé féin mar bhall den Seanad). D'éirigh sé as a phost sa Seanad an lá céanna. John Walsh (D) a tháinig ina áit sa Seanad.


Tulach Mhór.
Baile i gContae Uíbh Fhailí, i lár Phoblacht na hÉireann, é Tulach Mhór (Béarla: Tullamore). Príomhbhaile contae is ea é, agus tá 12,927 duine ina gcónaí ann. Is baile tábhachtach sa réigiún lár-tíre é faoi choinne tráchtála agus tionscail. Is iad "Tyco Healthcare" agus "Boston Scientific" na príomhfhostóirí idirnáisiúnta sa bhaile. Sa bhliain 2004, d'oscail an Pháirc Mhiondíola Thulach Mhór. Is iad Tesco, DID, Argos, Heatons, Burger King agus Woodies DIY na príomhshiopaí sa pháirc.
Tá 1,000 daoine ag obair san Ospidéal Réigiúnach Lár-Tíre agus in oifigí "HSE". Is iad Timpiste & Éigeandáil, Ainéistéitic, Cairdeolaíocht, Míochaine Ghinearálta, Máinliacht Ghinearálta, Gínéiceolaíocht, Cnáimhseachas, Ainéistéise Péidiatraic, Péidiatraic agus Paiteolaíocht na speisialtachtaí san ospidéal.
Fuair an baile an bonn cré-umha sa chomórtas Tidy Towns sa bhliain 2004. Tá an "Seó Talmhaíochta Thulach Mhór" ar siúl gach bliain taobh amuigh den bhaile.
Rinneadh an t-uisce beatha "Tullamore Dew" i nDrioglann Thulach Mhór ón mbliain 1829 go dtí na 50idí, nuair a dúnadh an drioglann. Déantar Tullamore Dew i gContae Chorcaí ó shin, agus é ina uisce beatha móréilimh na laethanta seo.
Tá trí nuachtán ann: Tullamore Tribune, Offaly Independent agus an Offaly Express.
Stair.
Sa bhliain 1785, tharla timpiste balún te san áit. Scrios sé 100 tithe sa bhaile agus thosaigh sé dóiteán mór. Ba é seo an chéad tubaiste eitlíochta i stair an domhain.
Bronnadh stádas mar phríomhbhaile contae ar Thulach Mhór sa bhliain 1835. An Daingean a bhí ina phríomhbhaile roimhe sin.
Cultúr.
Tá an Phoenix Festival ar siúl gach bliain sa Tulach Mhór. Tá go leor imeachtaí ag an bhféile mar aon le balún te, ceolchoirmeacha, siamsa sa tsráid, tinte ealaíne agus i bhfad níos mó.
Tá "Seó Talmhaíochta Thulach Mhór" ar siúl go bliantúil sa bhaile i mí Lúnasa. D'fhás an seó seo i rith na mblianta agus is é an seó aon lae is mó sa tír anois.
Bhí an Fleadh Ceoil sa bhaile ar feadh trí bliana. Eagraíodh é sa bhliain 2007 agus arís sna blianta 2008 agus 2009.
Áiteanna Suimiúil sa Cheantar.
Is é an Caisleán Charleville caisleán gotach suite san Estáit Charleville, lasmuigh den bhaile. Tá an King's Oak, ceann amháin de na crainne is shine agus mó in Éireann, suite ann freisin. Gach bhlian bíonn an Seo Talmhaíochta an Tulach Mhór ar súil sa cheantar. Ón cúpla bhliana ó shin, bíonn an seo ar súil san Estáit Butterfield cúpla míle lasmuigh den bhaile, sa cheantar Blueball. Is ionad íontach í an Tulach Mhór don cuairteanna chun na Sliabh Bladhma, an Portach na Buaraí, agus an mhainistir Cluain Mhic Nóis a dhéanamh.
Iompar.
D'oscail an stáisiún traenach sa Tulach Mhór i mí Dheireadh Fómhair 1854. Tá sé suite ar na línte Baile Átha Cliath–Gaillimh agus Baile Átha Cliath–Cathair na Mart/Béal an Átha.
Tá Tulach Mhór nasctha le Baile Átha Luain agus leis An Muileann gCearr i gContae na hIarmhí. Is é an "Midlands Gateway" an t-ainm atá air.
Tá seachród nua timpeall an bhaile. Is carrbhealach singil é agus tá sé 14 km ar fhad. D'oscail an iar-Thaoiseach Brian Cowen é sa bhliain 2009. Tá an baile 10 gciliméadar ón mótarbhealach M6 idir Baile Átha Cliath agus Gaillimh.


CLG Chontae Chill Dara.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Chill Dara an eagraíocht ina imrítear na cluichí Gaelacha atá sa Cumann Lúthchleas Gael i gContae Chill Dara. Is iad peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae, ach is í an pheil an ceann is láidre.


Máirtín Mac Cumascaigh.
Iománaí Éireannach é Máirtín Mac Cumascaigh (Béarla: "Martin Comerford"), a rugadh ar an 9 Samhain, 1978 i gContae Chill Chainnigh. Tá Comerford ag imirt ina thosaí leis an club Gaeil Ó Lochlainn, agus an fhoireann idir-chontae Chill Chainnigh. Ceapadh ina chaptaen é ar an fhoireann sa bhliain 2004.


Ríomhaire.
a> a dhear an ríomhaire seo.
Is é an rud atá sa ríomhaire ná meaisín leictreonach agus é ag láimhdeachas sonraí de réir threoracha réamhdhéanta uimhriúla agus loighciúla. Cuirtear na sonraí isteach (an t-ionchur), agus i ndiaidh a bpróiséala, baintear na torthaí amach ar shlí éigin (an t-aschur).
Bhí na ríomhairí ba sine an-mhór, nó bhí seomra mór ag teastáil le háit a fháil do cheann acu. D'imigh sin agus tháinig seo, áfach: inniu, tá sé indéanta ó thaobh na teicneolaíochta de ríomhairí beaga a shuíomh, nó a "leabú" mar a deirtear, i ngléasanna éagsúla cosúil le róbait tionsclaíocha, ceamaraí digiteacha, agus, fiú, bréagáin do na páistí.
Tá na ríomhairí an-aclaí ag láimhseáil sonraí, i bhfad níos aclaí ná na háireamháin. Aon dá ríomhaire a bhfuil an acmhainn chéanna iontu, is féidir leo na tascanna céanna a chomhlíonadh, ar acht go dtabharfar na treoracha céanna dóibh.
Stair an Ríomhaire.
Is deacair stair an ríomhaire a scaradh ó stair an áireamháin, ach is féidir a mhaíomh go n-aithnítear an ríomhaire ar an in-ríomhchláraitheacht. Dá réir sin, d'fhéadfá a rá gurbh é seol fíodóireachta Joseph Marie Jacquard an chéad ríomhaire a bhí ann. Thóg Jacquard a sheol in-ríomhchláraithe sa bhliain 1801, agus é ag baint úsáid as cártaí pollta páipéir lena chur ar chumas a ghléis múnlaí casta a fhí go huathoibríoch.
B'é Charles Babbage an chéad duine ar rith coincheap an áireamháin in-ríomhchláraithe leis - "an meaisín anailiseach" a thug sé ar an aireagán. Ní raibh i gceist riamh, áfach, ach dearadh teoiriciúil, nó níor thóg sé an meaisín riamh.
Sa bhliain 1890, dhear Herman Hollerith, innealtóir Meiriceánach de phór na Gearmáine, meaisín táblúcháin le haghaidh daonáirimh. B'é an comhlacht úd "Computing Tabulating Recording Corporation" - réamhtheachtaire an chomhlachta úd IBM - a thóg na meaisíní. Meaisíní próiseála sonraí mórscála a bhí iontu, agus iad i dtuilleamaí na gcártaí pollta leis na sonraí a choinneáil i dtaisce. I ndeireadh na naoú haoise déag, tháinig go leor aireagán nua teicneolaíochta ar an bhfód a bhí le luas a chur le forbairt an ríomhaire, cosúil leis an gcárta pollta, ailgéabar Boole, an folúsfheadán, agus an teiliprintéir.
I rith an chéad leath den fhichiú haois, bhí na ríomhairí analógacha ag forbairt go sciobtha, agus iad ag freastal ar a lán riachtanaisí ríomhaireachta san eolaíocht. Bhí na ríomhairí seo bunaithe ar shamhail mheicniúil nó leictreonach den fhadhb fhisiciúil a bhí le fuascailt. Ní raibh an chuid ba mhó de na "ríomhairí" seo in-ríomhchláraithe, áfach, agus ní raibh siad chomh hilúsáideach le ríomhairí digiteacha ár linne féin.
Iad siúd a chruthaigh ENIAC, ní raibh siad mall ag aithint a laigí. Sa deireadh, dhear siad ailtireacht nua ríomhchláraitheachta a bhí i bhfad ní ba solúbtha, mar atá, ailtireacht na ríomhchlár stóráilte, nó ailtireacht von Neumann. B'é John von Neumann, duine de cheannródaithe na ríomhaireachta, ba túisce a thug cur síos ar an dearadh seo i bpáipéar taighde a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1945. Faoin am seo, thosaigh a lán tionscadal ar an bhfód le triail a bhaint as ailtireacht na ríomhchláracha stóráilte. Tógadh an chéad ríomhaire a bhí i dtuilleamaí na hailtireachta seo i Manchain sa Ríocht Aontaithe - SSEM, nó an "Meaisín Turgnamhach Mionscála" ("Small-Scale Experimental Machine"). Ní raibh i gceist leis an SSEM ach an chéad triail. An chéad ríomhaire den chineál seo a bhí in ann tascanna praiticiúla a chur i gcrích, mar atá, EDSAC - "Áireamhán Uathoibríoch Leictreonach Mallstórais" - b'iad an tOllamh Maurice Wilkes agus a fhoireann a thóg é i Saotharlann na Matamaitice in Ollscoil Cambridge.
Sa pháipéar a chuir tús leis na trialacha seo, thug von Neumann cur síos ar ríomhaire ar ar thug sé EDVAC, nó "Ríomhaire Uathoibríoch Leictreonach na nAthróg Scoite", ach níor tógadh an ríomhaire sin roimh an mbliain 1949, agus níor tháinig sé in úsáid ach i dtús na gcaogaidí.
Na ríomhairí a bhíonn in úsáid inniu, tá a bhformhór bunaithe ar ailtireacht na ríomhchláracha stóráilte, agus is ar an ailtireacht seo a aithnítear an "ríomhaire" mar choincheap ar na saolta seo. Mar sin, is iomaí "ríomhaire" stairiúil nach mbeadh ina ríomhaire ar aon nós de réir chritéir an lae inniu. Cé gurb iomaí craiceann a chuir teicneolaíocht na ríomhairí di ó laethanta von Neumann anuas, tá coincheap an ríomhaire féin bunaithe ar an ailtireacht a chéadcheap sé.
Na ríomhairí a bhí in úsáid sna 1950idí, bhí siad bunaithe ar an bhfolúsfheadán. Sna 1960idí, tháinig an trasraitheoir in ionad an fholúsfheadáin, rud a chuir ar cumas na ndearthóirí ríomhairí ní b'éifeachtúla a shuí i spás i bhfad ní ba lú ná roimhe sin. Le teacht na dtrasraitheoirí, thosaigh olltáirgeadh na ríomhairí.
Sna 1970idí, arís, thóg an teicneolaíocht an chéad léim eile chun tosaigh, nuair a tháinig na ciorcaid iomlánaithe agus na micreaphróiseálaithe in úsáid. Snas 1980idí, bhí sé indéanta ríomhaire chomh beag a thógáil is go dtoillfeadh sé isteach, abair, i meaisín níocháin. Faoin am céanna, chuaigh na ríomhairí baile agus na ríomhairí pearsanta i bhfairsinge. Ó tháinig borradh gan a leithéid ar an Idirlíon ó lár na nóchaidí anuas, d'éirigh an ríomhaire lán chomh coitianta, beagnach, leis an teileafón agus an teilifíseán.
Ailtireacht na Ríomhchlár Stóráilte.
Is é an rud ar a n-aithnítear na ríomhairí thar na meaisíní eile ná gur féidir na ríomhairí a ríomhchlárú, is é sin, gur féidir oideas a thabhairt dóibh a chuireann ag comhlíonadh tasc ar leith iad, gur féidir leo an t-oideas seo a choinneáil ar stóras agus a chomhlíonadh arís, agus gur féidir malairt oideas a chur ina áit arís.
Sa chuid is mó de na cásanna, bíonn na treoracha seo an-simplí: cuir an uimhir seo leis an uimhir úd, aistrigh na sonraí sin ó áit go háit eile, seol teachtaireacht chuig gléas eachtrach éigin, agus mar sin de. Léitear na treoracha seo as cuimhne an ríomhaire agus iad á rith, go ginearálta, san ordú inar tugadh iad. Thairis sin, áfach, bíonn treoracha speisialta ann a ordaíonn don ríomhaire léim a thógáil chun tosaigh nó ar ais go háit eile sa ríomhchlár agus leanúint leis ag rith an ríomhchláir ón áit sin ar aghaidh. Tugtar treoir bhrainseála nó treoir léime ar a leithéid.
An dóigh a mbíonn ríomhchlár á rith, tá sé cineál cosúil leis an dóigh a mbíonn an duine ag léamh leabhair. An chuid is mó den am, léann sé focal i ndiaidh focail agus líne i ndiaidh líne, ach uaireanta, is féidir dó filleadh ar ais go dtí pointe áirithe nó droichead a dhéanamh de mhír nó de chaibidil nach gcuireann sé suim inti. Cosúil leis sin, is féidir don ríomhaire, ó am go ham, dul ar ais agus na treoracha i rannóg éigin den ríomhchlár a dhéanamh agus a athdhéanamh uair i ndiaidh a chéile go dtí go mbeidh coinníoll inmheánach éigin sa ríomhchlár comhlíonta. Tugtar sreabhadh rialúcháin taobh istigh den ríomhchlár ar an tsaintréith áirithe seo, agus is é an rud a chuireann ar cumas an ríomhaire tascanna a dhéanamh agus a athdhéanamh gan ordú ar leith a fháil ón duine gach uair.
mov #0,sum; socraigh an athróg úd "sum" (suim) ar 0
mov #1,num; socraigh an athróg úd "num" (uimhir) ar 1
loop: add num,sum; cuir luach na hathróige "num" le luach na hathróige "sum"
add #1,num; cuir 1 le luach na hathróige "num"
cmp num,#1000; cuir "num" i gcomparáid le 1000
ble loop; mura sáraíonn "num" 1000 go fóill, fill ar an lúb ("loop")
halt; deireadh an ríomhchláir, scor den rith
Nuair a ordófar don ríomhaire an ríomhchlár seo a rith, cuirfidh sé an suimiú agus an t-athshuimiú seo i gcrích gan tuilleadh treorach ón duine atá á oibriú. Ní dhéanfaidh sé botún ach go fíorannamh, agus is féidir leis an ríomhaire pearsanta nua-aimseartha tasc den chineál seo a chríochnú i rith aon mhilliúnú cuid den tsoicind.
agus ní thógfadh sé mórán ama air, ansin, teacht ar an tsuim cheart, mar atá, 500,500. An ríomhaire, áfach, chloífeadh sé leis na treoracha a tugadh dó, beag beann ar chomh neamhéifeachtúil a bheidís i gcomparáid le modhanna fuascailte eile.
Na Ríomhchláir.
Bíonn na ríomhchláir (nó na ríomhoidis, mar a thugann Gaeilgeoirí áirithe orthu freisin) iontach éagsúil ó thaobh an ábhair de. Is féidir nach bhfuil ach dosaen de threoracha i gceann amháin acu, ach ón taobh eile de, bíonn feidhmchláir na ríomhairí pearsanta - na cláir théacsphróiseála agus na brabhsálaithe gréasáin, mar shampla - chomh mór millteanach is gur féidir na millte treoracha a bheith iontu. Le ríomhchláir chomh fada a scríobh, ní leor aon fhoireann amháin a fhostú, ach nuair a bhíonn foirne éagsúla ag obair beag beann ar a chéile, bíonn ag teip orthu uaireanta a gcuid oibre a chomhordnú go sásúil. Mar sin, fágtar loicht nó botúin sa ríomhchlár a dtugtar fabhtaí orthu. Cuid áirithe de na fabhtaí, ní chuireann siad isteach ná amach ar rith an chláir, ach cuid eile acu, is féidir leo an clár a thuairteáil go hiomlán, ionas go gcaithfear an ríomhaire a atosú. Tá fabhtaí eile ann fós a fhágann an ríomhaire gan chosaint ar ionsaithe mailíseacha ón taobh amuigh - fabhtaí slándála. Ní hé an ríomhaire is cúis leis na fabhtaí, ach easpa faire an dearthóra a rinne an ríomhchlár.
Sa chuid is mó de na ríomhairí, stóráiltear na ríomhchláir i bhfoirm meaisínchóid, agus a huimhir féin (a cód oibríochta, mar a thugtar uirthi) ag dul le gach treoir ar leith. An treoir a d'ordódh don ríomhaire dhá uimhir a chur le chéile, bheadh cód oibríochta áirithe aici, an treoir a thabharfadh air ceann acu a mhéadú faoin gceann eile, bheadh cód eile aici, agus mar sin de. Bíonn na ríomhairí is simplí ábalta a rogha a bhaint as dornán de threoracha éagsúla, na cinn is casta, arís, bíonn fáil acu ar na céadta acu, agus a cód uimhriúil féin ag gach treoir. Ós rud é go bhfuil cuimhne an ríomhaire in ann uimhríocha a choinneáil ar stóras, is féidir léi, fosta, na treoirchóid a stóráil. Ós rud é nach bhfuil i ríomhchlár ar leith ach liosta treoracha, agus na treoracha féin uimhrithe, is féidir ríomhchláir a láimhdeachas taobh istigh den ríomhaire mar liostaí d'uimhreacha.
Is í an phríomhfhadhb a bhaineann le hailtireacht von Neumann, nó ailtireacht na ríomhchlár stóráilte, ná go gcoinnítear an ríomhchlár i gcuimhne an ríomhaire i bhfoirm uimhriúil, cosúil leis na sonraí a mbaineann an ríomhchlár a chasadh féin astu. I gcásanna áirithe, d'fhéadfadh an ríomhaire an ríomhchlár a choinneáil i dtaisce i gcuimhne ar leith, scartha ó chuimhne na sonraí. Tugtar ailtireacht Harvard ar an ailtireacht ríomhaireachta seo, agus í ainmnithe as an ríomhaire úd Harvard Mark I. Cé go bhfuil na ríomhairí comhaimseartha bunaithe ar ailtireacht von Neumann, tá saintréithre áirithe ag roinnt leo a chuirfeadh ailtireacht Harvard i gcuimhne duit, cosúil le cuimhne taisce an láraonaid phróiseála.
Is féidir an ríomhaire a ríomhchlárú trí liostaí fada uimhreacha a thabhairt dó, uimhreacha a cheanglóidh an ríomhaire leis na treoracha cearta ansin. Ríomhchlárú i meaisínteanga a thugtar ar an modh oibre seo. Bíonn sé leadránach ag an duine daonna, áfach, an cineál seo oibre a dhéanamh, nó tá sé níos fearr neamónaigh - ainmneacha a chuidíonn le cuimhne an duine - a thabhairt ar na treoracha éagsúla atá níos cosúla le teanga an duine - neamónaigh cosúil le JUMP (ó "jump" an Bhéarla, is é sin, léim), MULT (ó "multiplication" an Bhéarla, is é sin, méadú), ADD (ó "addition" an Bhéarla, nó suimiú) agus SUB (ó "subtraction" an Bhéarla, nó dealú). Tugtar teanga dhíolama ar na neamónaigh seo. Úsáidtear ríomhchlár ar leith, mar atá, díolamóir, leis an teanga dhíolama a aistriú go meaisínteanga. De ghnáth, bíonn a mheaisínteanga agus a theanga dhíolama féin ag cineál áirithe ríomhaire, agus mar sin, tugtar "teangacha íseal-leibhéil" ar na meaisínteangacha agus ar na teangacha díolama - ní bhíonn siad ag obair ach ar "íseal-leibhéal" an mheaisín áirithe sin.
Cé go bhfuil sé níos éasca ríomhchlár a scríobh i dteanga dhíolama, tá sé sách deacair agus sách leadránach, agus bíonn sé furasta go leor earráidí clárúcháin a dhéanamh. Mar sin, is gnách an chuid is mó de na ríomhchláir chasta a bhreacadh síos i gceann de na teangacha ardleibhéil. Is iad na teangacha seo is mó a bhíonn i gceist againn nuair a bhímid ag tagart do theangacha ríomhchlárúcháin sa ghnáthchaint, agus ainmneacha orthu mar Ada, ALGOL, BASIC, C, C++, COBOL, Fortran, Pascal, Visual Basic agus eile. Arís, ní mór an ríomhchlár a aistriú ón teanga ardleibhéil go meaisínteanga le go mbeadh an ríomhaire ábalta bun nó barr a dhéanamh de, is é sin, tiomsaitheoir. Ós rud é go bhfuil a mheaisínteanga féin ag gach cineál ríomhaire, ní mór tiomsaitheoirí difriúla a dhearadh le haghaidh na meaisíní éagsúla le go bhféadfaidís ciall a bhaint as an teanga ardleibhéil chéanna.
Tógann sé an-saothar ar na ríomhinnealtóirí ríomhchlár mór fada a scríobh a bheadh ag obair go sásúil, agus is é an taithí atá ag lucht na ceirde seo leis na blianta fada anuas nach mbíonn sé indéanta an obair a chríochnú in am. Tá brainse iomlán eolaíochta ann - innealtóireacht na mbogearraí - le taighde a dhéanamh ar fhadhbanna ríomhchlárúcháin agus le fuascailtí a mholadh.
An Dóigh a nOibríonn na Ríomhairí.
Tá ceithre phríomhpháirt i ngnáthríomhaire, mar atá, an t-aonad loighce agus uimhríochta, an t-aonad rialúcháin, an chuimhne, agus na gléasanna ionchuir is aschuir. Tá na haonaid seo nasctha dá chéile le busanna. Gléasanna ceangailte iad na busanna a bhfuil grúpaí de cháblaí istigh iontu.
Maidir leis an slánaonad atá comhdhéanta as an aonad loighce agus uimhríochta, an t-aonad rialúcháin, an chuimhne, agus na gléasanna ionchuir is aschuir, is gnách láraonad próiseála a thabhairt air. Ar dtús, bhí na láraonaid phróiseála curtha i dtoll le chéile as a lán comhpháirteanna éagsúla leictreonaice, ach ó na seachtóidí anuas, d'éirigh sé coitianta na feidhmiúlachtaí go léir a thoilleadh in aon chiorcad iomlánaithe amháin, ar a dtugtar micreaphróiseálaí.
An tAonad Rialúcháin.
Is é an t-aonad rialúcháin an chuid den ríomhaire a stiúraíonn na comhpháirteanna eile. Léann sé na treoracha agus é ag baint na céille astu - á ndíchódú - ceann i ndiaidh a chéile. Díchódaíonn an córas rialúcháin na treoracha agus é á n-iompú ina sraith de chomharthaí rialúcháin a oibríonn na comhpháirteanna eile den ríomhaire. I ríomhairí ardfhorbartha áirithe, tá an córas rialúcháin ábalta na treoracha a chur in ord nua i ndiaidh a chéile le cur le héifeachtúlacht an ríomhaire.
Comhpháirt thábhachtach den láraonad próiseála i ngach ríomhaire is ea an t-áiritheoir ríomhchláir, cill chuimhne speisialta nó tabhall a choinníonn cuntas ar cá háit sa chuimhne a mbeidh an chéad treoir eile le léamh.
1. Léigh cód na chéad treorach eile as an gcill cheart, de réir mar a thugann an t-áiritheoir le fios.
2. Díchódaigh cód uimhriúil na treorach, ionas go bhfaighfidh tú foireann d'orduithe nó de chomharthaí le haghaidh na gcóras eile.
3. Incrimintigh an t-áiritheoir, ionas go bpointeálfaidh sé ar an chéad treoir eile.
4. Léigh isteach na sonraí a bheidh de dhíth de réir na treorach. Beidh eolas faoi áit na sonraí seo ar stóras in aice le cód na treorach.
5. Soláthair na sonraí is cuí don aonad loighce agus uimhríochta nó don tabhall.
6. Mura bhfuil sé indéanta an treoir a chomhlíonadh gan dul i dtuilleamaí an aonaid loighce is uimhríochta nó crua-earraí speisialta eile, féach chuige go gcuirfidh na crua-earraí an oibríocht chuí i gcrích.
7. An toradh a fuair tú ón aonad loighce is uimhríochta, scríobh isteach é i suíomh sa chuimhne, nó tabhair do ghléas aschuir é b'fhéidir.
8. Léim ar ais go céim a haon.
An tAonad Loighce agus Uimhríochta.
Tá an t-aonad loighce agus uimhríochta in ann dhá shórt oibríochtaí a chur i gcrích, mar atá, oibríochtaí loighce agus oibríochtaí uimhríochta. Bíonn na haonaid loighce agus uimhríochta difriúil le chéile ó thaobh an chineál oibríochtaí de a thacaíonn siad. Mar shampla, an cineál is simplí amuigh, ní thugann sé tacaíocht ach don tsuimiú agus don dealú, ach tá aonaid níos casta ann freisin, agus iad in ann méadú agus roinnt a dhéanamh, nó fiú fréamh chearnach a bhaint as uimhir nó luachanna na bhfeidhmeanna triantánúla a thabhairt (an síneas, an comhshíneas, agus an tangant). Cuid de na haonaid seo, níl siad ábalta ach slánuimhreacha a láimhseáil, ach tá a leithéidí ann freisin a bhaineann úsáid as an snámhphointe le réaduimhreacha a chur in iúl - bíodh is go bhfuil srianta leis an mbeachtas ansin, ós rud é nach n-aithnítear ach uimhir áirithe de dhigití. Mar sin féin, is féidir leis an aonad loighce is uimhríochta den chineál is simplí na hoibríochtaí is casta amuigh a chur i gcrích, ar acht go dtugtar ríomhchlár dó a chuireann ar a chumas iad a bhriseadh síos go céimeanna simplí a bhfuil sé in ann acu. Féadann an t-aonad loighce agus uimhríochta uimhreacha a chur i gcomparáid le chéile agus toradh na comparáide a chur in iúl i luachanna fírinne Boole (is é sin, "fíor" nó "bréagach" a thabhairt mar fhreagra ar cheisteanna cosúil le "is ionann x agus y", "is mó x ná y", agus "is lú x ná y").
In oibríochtaí loighce, baintear úsáid as loighic Boole: AND ("agus" - is é sin, tá dhá ráiteas fíor san am céanna), OR ("nó" - is féidir don dá ráiteas bheith fíor san am céanna, ach is féidir nach bhfuil ach aon cheann acu fíor), XOR ("nó eisiach" - is é sin, is féidir do cheann den dá ráiteas bheith fíor, ach ní féidir dóibh bheith fíor san am céanna) agus NOT ("ní hea" - is é sin, níl an ráiteas fíor). Is féidir ráitis chasta choinníollacha a thógáil ar bhunsraith na n-oibríochtaí bunaidh seo agus loighic Boole a phróiseáil sa ríomhaire.
Tá níos mó ná aon aonad loighce agus uimhríochta amháin sna ríomhairí sárscálacha. Mar sin, tá siad ábalta níos mó ná aon treoir amháin a phróiseáil go comhuaineach. Bíonn aonaid loighce agus uimhríochta atá in ann oibríochtaí matamaitice a dhéanamh ar veicteoirí agus ar mhaitrísí in úsáid i bpróiseálaithe grafaice agus i ríomhairí le modh aonsrutha treoracha ilsruthanna sonraí (SIMD) nó le modh ilsruthanna treoracha ilsruthanna sonraí (MIMD).
An Chuimhne.
An t-aonad sa ríomhaire ar a dtugtar cuimhne, níl ann, go bunúsach, ach liosta de chealla ar féidir uimhir ar leith a chur i dtaisce i ngach ceann acu agus an uimhir sin a aithint is a léamh, nuair is gá. Tá "seoladh" uimhriúil ar gach cill, agus spás ann d'aon uimhir amháin. Is féidir an treoir a thabhairt don ríomhaire ná, mar shampla, "an uimhir úd 123 a chur i dtaisce i gcill uimhir 4567" nó "an uimhir atá i gcill a 4567 a chur leis an uimhir i gcill a 8901 agus an tsuim a gheofar a chur i dtaisce i gcill a 2345". Na sonraí a chuirtear i dtaisce sa chuimhne, níl srianta leis na cialla is féidir a bhaint astu, nó is féidir litreacha agus, fiú, treoracha ríomhaireachta a thiontú i bhfoirm uimhriúil agus a sparáil sa chuimhne. Ní aithníonn an láraonad próiseála an chiall a chuirtear leis na huimhreacha seo, agus mar sin, is é an bogearra a mhíníonn iad.
Sa chuid is mó de na ríomhairí nua-aimseartha, tá gach cill in ann uimhreacha dénártha a shábháil i ngrúpaí ocht ngiotán - beart a thugtar ar a leithéid de ghrúpa. Tá gach beart in ann 256 uimhir éagsúla a chur in iúl, ó 0 go 255 nó ó -128 go +127. Le huimhreacha níos airde a stóráil, is féidir níos mó ná aon bheart amháin a úsáid: go tipiciúil, bíonn dhá, ceithre nó ocht gcinn ann. Is féidir leis an ríomhaire gach sórt eolais a stóráil sa chuimhne, ar acht gur féidir é a iompú ina uimhreacha. Tá na billiúin nó fiú na trilliúin beart cuimhne ag na ríomhairí nua-aimseartha.
Sa láraonad próiseála, tá foireann speisialta de chealla cuimhne ar a dtugtar tabhaill, agus is féidir iad a léamh agus eolas a scríobh isteach iontu i bhfad níos gasta ná i bpríomhlimistéar na cuimhne. Go tipiciúil, tá céad nó cupla céad tabhall ann, ach braitheann sé ar an gcineál láraonad próiseála atá agat. Úsáidtear na tabhaill le haghaidh na sonraí is minicí a mbíonn riachtanas leo, le nach gcaithfí dul i dtuilleamaí na príomhchuimhne gach uair dá dteastaíonn siad. Ós rud é go bhfuiltear ag oibriú na sonraí an t-am ar fad, cuireann sé go mór mór le luas na próiseála gan a bheith ag rochtain na príomhchuimhne go rómhinic, nó bíonn an phríomhchuimhne sách mall ag obair, i gcomparáid leis an láraonad próiseála agus leis na haonaid rialúcháin.
Tá dhá chineál príomhchuimhne sa ríomhaire, mar atá, an chuimhne randamrochtana (RAM) agus an chuimhne inléite amháin (ROM). Is féidir sonraí a shábháil sa chuimhne randamrochtana agus a léamh aisti "ar do randam féin", is é sin, gach uair dá dteastaíonn sé ón láraonad próiseála. An chuimhne inléite amháin, áfach, tá sonraí agus bogearra ansin nach n-athraíonn, ionas nach féidir ach sonraí a léamh aisti. Go tipiciúil, is é an t-ábhar a bhíonn ar taifead ansin ná na treoracha leis an ríomhaire a thosú. Go bunúsach, scriosfar na sonraí sa chuimhne randamrochtana má chuirtear an ríomhaire as. An chuimhne inléite amháin, áfach, tá sí díonta ar an gcineál sin scrios, ós rud é go mbeidh na sonraí ansin ag teastáil a fhad is a bheidh an ríomhaire féin á úsáid ina chumraíocht bhunaidh. I ríomhairí pearsanta (PC), tá clár speisialta, BIOS nó Bunchóras Ionchurtha/Aschurtha, ar stóras sa chuimhne inléite amháin a fhéachann chuige go luchtaítear córas oibriúcháin an ríomhaire ón tiomántán cruadhiosca isteach sa chuimhne randamrochtana gach uair dá gcuirtear an ríomhaire ag obair nó dá n-athshocraítear é. Na bogearraí a choinnítear ar stóras sa chuimhne inléite amháin, is gnách dochtearraí a thabhairt orthu, nó go praiticiúil tá siad níos cosúla le crua-earraí (innealra) ná le bogearraí - is é sin, is cuid do-athraithe den ríomhaire iad. An cineál cuimhne ar a dtugtar laomchuimhne, tá sé idir eatarthu, nó is cuimhne randamrochtana é, ach má chuirtear an ríomhaire as, ní scriosfar na sonraí sa laomchuimhne, ach oiread leis na sonraí sa chuimhne inléite amháin. Tá an laomchuimhne i bhfad níos maille ag obair ná an dá ghnáthchineál cuimhne, agus mar sin, ní úsáidtear í ach le haghaidh feidhmiúcháin nach bhfuil i gcall luathphróiseála sonraí.
I ríomhairí níos sofaisticiúla, is féidir go bhfuil cuimhne taisce randamrochtana iontu, agus iad ag obair níos maille ná na tabhaill, ach níos luaithe ná an phríomhchuimhne. Na ríomhairí le cuimhne taisce, bíonn siad ríomhchláraithe leis na sonraí is minicí a theastaíonn a chur i gcuimhne taisce go huathoibríoch, ionas nach gcaithfidh an t-úsáideoirí aon ordú faoi sin a thabhairt don ríomhaire.
An tIonchur agus an tAschur.
Is é is brí leis an ionchur agus leis an aschur ná an dóigh a mbíonn an ríomhaire ag glacadh isteach eolas nó sonraí ón taobh amuigh agus ag cur torthaí a oibre in iúl don taobh amuigh. Na gléis a úsáidtear le haghaidh ionchuir agus aschuir, tugtar gléis fhorimeallacha orthu. Is iad na gléis fhorimeallacha a théann leis an ríomhaire pearsanta tipiciúil ná an méarchlár agus an luchóg, ar gléis ionchuir iad, agus an taispeáint is an printéir, ar gléis aschuir iad. Is féidir úsáid a bhaint as na cruadhioscaí, na dioscaí flapacha agus na dioscaí optúla le haghaidh ionchuir agus aschuir araon. Cuid den ionchur agus den aschur is ea líonrú na ríomhairí freisin, is é sin, an dóigh a gceanglaítear na ríomhairí dá chéile ina ngréasáin, ar nós an Idirlín.
Is féidir úsáid a bhaint san ionchur agus san aschur as gach cineál gléas, beagnach, a bhfuil comhéadan digiteach aige. An ríomhaire atá leabaithe in aonad rialúcháin innill ar bhord gluaisteáin, is féidir leis suíomh na dtroitheán agus an rotha stiúrtha a aithint, chomh maith le haschur na mbraiteoirí ocsaigine agus na ngléas a dhéanann monatóireacht ar luas gach roth. I measc na ngléas aschuir, tá na soilse agus na táscairí a fheiceann an tiománaí, chomh maith leis na gléis rialúcháin innill, cosúil leis na ciorcaid splancadhainte agus na córais ionsteallta breosla.
Is minic is ríomhairí iad na gléis ionchuir agus aschuir féin, agus láraonad próiseála is cuimhne dá gcuid féin acu. Mar shampla, in aonad próiseála graificí, is féidir go bhfuil caoga ríomhaire beaga ann agus iad ag cuntas na bhfigiúirí riachtanacha le híomhánna tríthoiseacha a thaispeáint. Na deascríomhairí nua-aimseartha féin, tá go leor ríomhairí beaga istigh iontu le cuidiú leis an bpríomh-láraonad próiseála in oibreacha ionchuir agus aschuir.
An Iltascáil.
Cé gur féidir a rá go bhfuil an ríomhaire ag rith aon ríomhchlár millteanach amháin agus é ar stóras sa phríomhchuimhne, tá sé riachtanach, i gcórais áirithe ríomhaireachta, an chuma a chur ar an scéal go bhfuil sé ag rith ríomhchláir éagsúla go comhuaineach. Ansin, bíonn an ríomhaire ag déanamh sealaíocht ar na ríomhchláir atá á rith aige. Úsáidtear comhartha speisialta, ar a dtugtar idirbhriseadh, leis an tsealaíocht seo a rialú. Tugann an t-idirbhriseadh ar an ríomhaire éirí as a bhfuil idir lámhaibh aige agus cromadh ar thasc eile. Má choinníonn an ríomhaire cuimhne ar an chéad tasc acu, beidh sé in ann filleadh ar ais air ina dhiaidh sin. Nuair a bhíonn ríomhchláir dhifriúla á rith san am céanna, bíonn na céadta idirbhristeacha ag teacht ó ghineadóir na n-idirbhristeacha in aghaidh na soicinde, agus an ríomhaire ag malartú tascanna dá réir sin. Ó tá an ríomhaire nua-aimseartha ag obair i bhfad níos gasta ná aireachtáil an duine, is é an chiall a bhainimidne as an malartú seo go bhfuil an ríomhaire ag rith tuilleadh ríomhchlár go comhuaineach, cé nach bhfuil ach gach ceann acu á rith ar feadh a sheala féin. An cineál seo iltascála, tugtar "comhroinnt ama" air.
Roimh theacht na ríomhairí beaga pearsanta, bhí an iltascáil tábhachtach le go bhféadfadh foireann iomlán de dhaoine úsáid a bhaint as an ríomhaire mórfhráma céanna.
Shílfeá go mbeadh an iltascáil ag moilliú ar rith na ríomhchlár go suntasach. Ní mar sin a bhíonn, áfach, nó is iad na gléis ionchuir agus aschuir is minicí a chuireann rith an ríomhchláir ar fionraí, chomh mall is a bhíonn siad ag obair i gcomparáid leis an ríomhaire féin. Má bhíonn an ríomhaire ag fanacht le gliogáil na luchóige nó le brú na cnaipe ón úsáideoir, ní thógfaidh sé seal nua den am comhroinnte sula bhfaighfidh sé an rud a bhfuil sé ag fanacht leis. Mar sin, faigheann na ríomhchláir eile tuilleadh ama reatha, agus is é is toradh don chleachtas seo gur féidir a lán ríomhchlár a choinneáil á rith go comhuaineach gan an iomarca luais a chailleadh.
An Ilphróiseáil.
Tá ríomhairí ann ar féidir leo a gcuid oibre a roinnt ar aon láraonad próiseála nó tuilleadh acu, i gcruth is go gcruthaítear cumraíocht ilphróiseála. Go traidisiúnta, ní bhaintí úsáid as an teicníocht seo ach amháin i ríomhairí móra millteanacha, cosúil leis na sár-ríomhairí, na ríomhairí mórfhráma agus na freastalaithe gréasáin. Ar na saoltaí seo, áfach, tá ríomhairí pearsanta agus ríomhairí glúine ilphróiseálaithe nó ilchroíláir (is é sin, níos mó ná aon láraonad próiseála ar aon chiorcad comhtháite amháin) ar fáil go fairsing, agus iad ag éirí níos coitianta ag na gnáthúsáideoirí féin.
Is minic a bhíonn ailtireacht ar leith ag na sár-ríomhairí atá thar a bheith difriúil le gnáthailtireacht na gclár stóráilte agus leis na ríomhairí gnáthúsáide. Is minic a bhíonn na mílte láraonaid phróiseála acu, chomh maith le hidirnaisc shaincheaptha ardluais agus ríomhinnealra sainúsáide. Ní bhíonn an cineál sin dearadh úsáideach ach amháin le freastal ar chuspóirí agus riachtanaisí ar leith, ós rud é go bhfuil eagrú mórscála ríomhchlár de dhíth le leas ceart a bhaint as na hacmhainní go léir san am céanna. Feictear sár-ríomhairí á n-úsáid in ionsamhlóireacht, i rindreáil graificí, agus i gcripteagrafaíocht, mar shampla.
Líonrú na Ríomhairí agus an tIdirlíon.
Baintear úsáid as ríomhairí le heolas nó faisnéis in áiteanna éagsúla a chomhordnú ó na 1950idí anuas. B'é SAGE ("Semi-Automatic Ground Environment" nó an Timpeallacht Talaimh Leath-Uathoibríoch) an chéad chóras mórscála den chineál sin. Córas de chuid fhórsaí armtha na Stát Aontaithe a bhí ann, agus é in úsáid i Láraonad Aerchosanta Mheiriceá Thuaidh (NORAD). I ndiaidh SAGE, tháinig feidhmiúcháin trádálacha in úsáid, cosúil le Sabre. Is é is Sabre ann ná córas domhanda le taisteal nó lóistín a chur in áirithe.
Sna 1970idí, thosaigh ríomhinnealtóirí na bhforas taighde ar fud na Stát Aontaithe ag ceangal a gcuid ríomhairí dá chéile tríd na naisc theileachumarsáide. B'é ARPA (inniu, DARPA - áisínteacht ardtaighde na bhfórsaí cosanta) a sholáthair maoiniú don scéim seo, agus mar sin, tugadh ARPANET ar an chéad "Idirlíon" seo. An teicneolaíocht a chuir ar cumas na n-innealtóirí an tARPANET a bhunú, chuaigh sí chun leitheadúlachta, agus de réir a chéile, d'fhorbair an tARPANET féin, go dtí gur shroich an gréasán an domhan taobh amuigh de na hollscoileanna agus na fórsaí cosanta. Mar sin, d'iompaigh an tARPANET ina Idirlíon, mar is aithin dúinn inniu é.
Na Teangacha Ríomhchlárúcháin.
Tugtar teanga ríomhchlárúcháin ar theanga shaorga ar bith a úsáidtear chun meaisín, ach go háirithe ríomhaire, a stiúradh. Cosúil le teangacha daonna, tá rialacha na comhréire is na séimeantaice ag baint le teangacha ríomhchlárúcháin.


Oilibhéar Breathnach.
Imreoir agus bainisteoir iománaíochta ab ea Pádraig Oilibhéar Breatnach (13 Iúil, 1937 - 9 Márta, 1996), nó "Patrick Oliver Walsh" as Béarla, a rugadh i mBaile Mhic Andáin, Contae Chill Chainnigh. D'imir Ollie, mar a tugtar air, ina chúl báire leis an fhoireann idir-chontae Cill Chainnigh sna 1950í agus sna 1960í, agus deirtear gurb é an cúl báire is fearr riamh. Bhuaigh sé gach duais atá ar fáil sa spóirt agus é ina imreoir, agus dhá bhua sa Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann ina bhainisteoir sna blianta 1992 agus 1993.
Lean a mhac Mícheál é isteach san iománaíocht, mar chúl báire freisin le Cill Chainnigh idir 1991 agus 1996.
Tagairtí.
Breatnach, Oilibhéar
Breatnach, Oilibhéar
Breatnach, Oilibhéar
Breatnach, Oilibhéar


Emily Dickinson.
B'fhile Meiriceánach í Emily Dickinson (10 Nollaig 1830 – 15 Bealtaine 1886). Níor tháinig cáil uirthi go dtí tar éis a báis. Scríobh sí 1,789 dán.


Baile Héil.
Sráidbhaile bheag atá suite i gContae Chill Chainnigh, Poblacht na hÉireann é Baile Héil, nó "Ballyhale" as Béarla. Is paróiste Caitliceach é ar an taobh deisceartach den chathair Cill Chainnigh, ina bhfuil timpeall 305 teaghlach.
Spórt.
Tá club iomána rathúil suite ann; Na Seamróga Baile Héil.
Oideachas.
Tá Scoil Phádraig suite i mBaile Héil ar an mbothar go bPort Láirge. Freastalaíonn aon chéad fiche naoi páistí ar an scoil. D'oscail an scoil nua i 1993 agus tá an sean scoil ann ó 1948. Na habhair scoile atá againn i Scoil Phádraig ná Gaeilge, Béarla, Máta, Stair, Ceol, Creideamh, Eolaiocht, Tír Eolaíocht, Filíocht, Corp Oideachais agus Ealíon. Tá cúig seomra ranga sa scoil. Tá riomhaire i gach seomra ranga. Tá seachtar múinteoir sa scoil. Is feidir leat Corn na Gaeilge a bhuachaint i rang a cúig is a sé má labhríonn tú Gaeilge maith. Bhuaigh foireann iománaíocht na Scoil Corn Roinn B i 2006. Téann na páistí ag snámh go Cill Chainnigh gach Aoine róimh Nollag. Tá iománaíocht agus camógaíocht á imirt súil ag gach dalta sa scoil. Tá an scoil pairteach le Scoil Glas ag athchursáil le chéile.


CLG Chontae na Mí.
Eagraíocht spóirt atá lonnaithe i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Cumann Lúthchleas Gael Chontae na Mí. Is faoi cheannas an eagraíocht seo a imrítear na cluichí Gaelacha sa Chumann Lúthchleas Gael sa chontae. Tá foireann pheile na Mí i measc na cinn is fearr sa tír, agus imrítear iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht ann freisin.
Tagairtí.
M


An Uaimh.
Baile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é an Uaimh, nó "Navan" as Béarla. Príomhbhaile an chontae is ea é, atá suite ar an mbóthar N3 i lár an chontae. De réir an daonáireamh a rinneadh sa bhliain 2002, is é an Uaimh an 9ú baile is mó, agus an ceann atá ag fás is tapúla sa tír.
É suite i nGleann na Bóinne, is réigiún é atá stair fada saibhir ag baint leis. Tá an baile seo suite in aice le Brú na Bóinne (Dún Fhearghas, Cnobha, agus Dubhadh), Teamhair na Rí, Scrín, Baile Shláine chomh maith agus na bailte oidhreachta Baile Átha Troim agus Ceanannas.
Tá dhá cheantar Ghaeltachta buailte ar an Uaimh. S'iad sin Ráth Chairn agus Baile Ghib.
Daoine cáiliúla.
Uaimh, An


Páirc Tailteann.
Staid spóirt Éireannach atá suite san Uaimh, Contae na Mí í Páirc Tailteann. Is é an staid baile atá ag CLG Chontae na Mí, agus imrítear na cluichí móra ann.
Tá cóir suí 25,000 duine sa lá atá inniu ann.


Corn Shomhairle Mhig Uidhir.
Duais spóirt Éireannach é Corn Shomhairle Mhig Uidhir, an duais is luachmhaire i bPeil Ghaelach. Bronntar an corn ar bhuaiteoirí Chraobh Peil Sinseareach na hÉireann, an príomhchomórtas sa spórt in Éirinn. Is é Cumann Lúthchleas Gael a eagraíonn an comórtas. Imrítear na cluichí i rith an tsamhraidh, agus bíonn an cluiche ceannais ar an 3ú nó 4ú Domhnach i mí Mheán Fómhair i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath.
Stair.
Ainmníodh an corn i ndiaidh Sam Mac Uidhir (nó Somhairle Mag Uidhir, mar a ghlaoitear air uaireanta). Iar-pheileadóir ab ea é, a bhí an-ghníomhach leis an CLG i Londain agus in Éirinn. Tar éis a bháis sa bhliain 1928, bunaíodh coiste le Pat McCartan ina chathaoirleach chun airgid a bhailiú, agus cuimhneachán ceart a cheannach. Shocraigh siad corn a cheannach, agus é a thabhairt don CLG. Bhí an-áthas ar an CLG an corn nua a ghlacadh. £300 ab ea é an praghas ag am an. Bhí an corn nua bunaithe ar Chailís Ardach, agus b'iad Hopkins&Hopkins as Sráid Uí Chonaill na daoine a chruthaigh é.
B'é Cill Dara an chéad chontae a bhuaigh an Corn Sam Mhic Uidhir nua sa bhliain 1928, nuair a bhfuair siad an lámh in uachtar in éadan an Chabháin (2-6 go 2-5). Mhair an corn ar feadh seasca bliain, ach b'éigean don CLG corn nua, "Sam Óg", a chur ina áit sa bhliain 1988. B'é an Mhí an chéad chontae a ghlac Sam Óg.


Corn Uí Rinn.
Comórtas agus duais iomána é Corn Uí Rinn nó Corn Chriostóir Uí Rinn (Béarla: "Christy Ring Cup"), atá eagraithe ag Cumann Lúthchleas Gael do na contaetha as "Sraith 2", nó na foirne atá níos laige sa spórt. Téann na foirne as Sraith 1 isteach i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann, ach imríonn na foirne eile i gCorn Uí Rinn.
Tá an corn ainmnithe i ndiaidh Criostóir Uí Rinn, duine de na h-iománaithe ab fhearr riamh. Imríodh an cluiche ceannais tionscnaimh i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath ar an 14 Lúnasa 2005, idir an Dún agus an Iarmhí.


United States Postal Service.
Is é United States Postal Service (USPS) an tseirbhís rialtais poist i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é an tríú fostóir is mó i SAM.


Beirilliam.
Is é an beirilliam an ceann is éadroime de na miotail chré-alcaileacha, agus mar is dual do na miotail seo, is í an uimhir ocsaídiúcháin atá aige sna comhdhúile ceimiceacha ná +2. Nimh agus carcainigin atá ann, agus tá comhdhúile an bheirilliam in ann damáiste tromchúiseach a dhéanamh do na scamhóga. Cé go bhfuil an beirilliam an-éadrom mar mhiotal, is féidir dearcadh air mar "throm-mhiotal" ó thaobh na tocsaineolaíochta de, ós rud é go bhfuil nimhiúlacht den chineál chéanna ag roinnt leis agus a shamhlaítear leis na trom-mhiotail.
Miotal liath sobhriste é an beirilliam, agus is sna cóimhiotail is mó a úsáidtear é. Ba iad Friedrich Wöhler agus Antoine Bussy ba túisce a d'aonraigh beirilliam, thiar sa bhliain 1828. Roimhe sin, d'éirigh le Louis-Nicolas Vauquelin, sa bhliain 1798, ocsaíd bheirilliam a tháirgeadh.
Ní bhíonn an beirilliam le fáil go rófhlúirseach sa dúlra. Thairis sin, bhí sé ag dul rite leis na miotalóirí ar feadh i bhfad modh maith oibre a fhorbairt leis an mbeirilliam a dhí-ocsaídiú go miotal. Cuid mhór de na mianraí beirilliam, is seoda iad iontu féin agus praghas mór orthu, ar nós cloch mhuirghorm, smaragaid, beiril, agus araile.
Fuair an beirilliam a ainm ó bheiril, mianra sileacáite a bhfuil beirilliam ann. Is éard atá sa bheiril ná cioglaisileacáit alúmanaim agus beirilliam, Be3Al2(SiO3)6. Go bunúsach, níl dath ar bith sa bheiril, ach is minic a chuireann truailliú de chineálacha éagsúla dath éigin sa bheiril, agus bíonn ainmneacha difriúla ar na cineálacha éagsúla beirile de réir a ndathanna: morgainít (beiril phinc), bicsbít (beiril dhearg), cloch mhuirghorm (beiril ghorm), smaragaid (beiril uaine), góisinít (beiril ghlan nach bhfuil dath inti), beiril órga (beiril bhuí) agus heileadór (beiril atá idir eatarthu idir smaragaid agus beiril bhuí).
Amach ó na leaganacha éagsúla seo den bheiril, is mianraí tábhachtacha beirilliam iad an bheirtrindít (hiodrocsaíd sóraisileacáite an bheirilliam, Be4Si2O7(OH)2), an chrisibeiril (alúmanáit an bheirilliam, BeAl2O4), agus an fhéanaicít (ortaisileacáit an bheirilliam, Be2SiO4).
Is é 9Be an t-aon iseatóp cobhsaí amháin. Bíonn iarsmaí an dá iseatóp radaighníomhach úd 7Be agus 10Be ar fáil sa dúlra, agus iad ag teacht chun saoil faoi thionchar na radaíochta cosmaí.
Is dual don bheirilliam carnadh sna plandaí tobac, rud a chuireann leis an dochar a bhíonn sa tobac do na scamhóga.
Is é +2 an t-aon uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn ag an mbeirilliam ina chuid comhdhúl.


Asturias.
Is pobal féinrialaithe é Asturias (nó "Asturies" as asturianu) laistigh de ríocht na Spáinne. Tá sé suite ar chósta thuaidh na Spáinne lena aghaidh ar Bhá na Bioscáine. Tá sé teorainn ar theorainn le Cantabria san oirthear, le Castilla y León ó dheas agus le Galicia san iarthar.
Is iad na cathracha is tabhachtaí ná, an phríomhchathair, Oviedo ("Uviéu as asturianu"), an calafort agus an chathair is mó sa réigiún Gijón ("Xixón" as asturianu), agus an baile tionscalaíochta, Avilés.
Bailte eile: Mieres, Langreo, Siero, Cangas de Onís, Cangas del Narcea, Grado, Lena, Laviana, El Entrego, Villaviciosa, agus Llanes.
Stair.
Cé gur thóg na Rómhánaigh an áit faoi Augustus, agus na Viseagotaigh sa 5ú haois, níor thóg na Muslamaigh an talamh ar an gcósta thuaidh, de bharr an tírdhreach sléibhtiúil. B'ait é le éalaigh uathu san 8ú haois. Is é an réigiún (go háirithe tar eis bhunú Ríocht Asturias (Regnum Asturorum) inar tosaíodh an An Athghabháil (Reconquista). Níor éirigh leis na Muslamaigh an réigiún seo a thógaint go háirithe i ndiaidh chath Covadonga sa bhliain 722. D'fhás an Ríocht ó shin, agus bhailigh Críostaí san áit. Tar éis tamaill le meath Al Andalus bhí an ríocht in ann méadú agus diaidh ar ndiaidh bhí ríocht Caitliceach eile ag fás. Seo é an fáth go úsáideann oidhre, a thagann go coróin na Spáinne, an teideal “Prionsa Asturias”. Cé gur mheath Ríocht Asturias, mhair an ceantar stáiriúil seo i dtuaisceart na Spáinne, tháinig a lán uaisle saibhre as an áit agus bhí baint mhór aige le cóiliniú sa Domhan Nua.
Bhí an áit páirteach go mór in eachtraí Cogadh Cathartha na Spáinne. Sa bhliain 1934, d’éirigh an lucht oibre den eite clé amach in aghaidh rialtas Dara Phoblacht na Spáinne (a bhí ar an eite dheas). Tháinig forsaí ó choilíneachtaí san Afraic Thuaidh, faoi Francisco Franco leis an réabhlóid a chuir faoi chois, go leatroniach. Dá bharr d’fhan sé dílis don rialtas poblachtánach daonlathach i rith an chogaidh cathartha. Tá scéalta iontach faoi chosaint na háite mar shampla ag Cath el Mazuco.
Nuair a chuir Franco an tír faoi smacht, glaodh Cúige Oibhiedió, toisc an gaol idir an áit agus an ríochas, go dtí bás Franco sa bhliain 1975. Tugadh an t-ainm ar ais nuair a ath-bhunú daonlathas sa tír sa bhliain 1977. Sa bhliain 1982 rinneadh reigiún comhphobal féinrialaitheach den áit le struchtúr nua díríalaithe faoin mbunreacht nua. Ón bhliain 1999 b'é Vicente Álvarez Areces ón bpáirtí Sóisialach, Lucht Oibre (PSOE), Uachtaráin Rialtas Asturias.
Tíreolas.
Picos de Europa, ó Parque Natural de Redes. Nollaig 2004
Cruthaíonn sléibhte Cantabria (Cordillera Cantábrica) teorainn nádúrtha leis an gCúige Castille y León ó dheas. Sna sléibhte in oirthear pháirc náisiúnta Picos de Europa, tá na sléibhte is mó, áile sa tir ag dul chomh hard le 2,648 méadar (8,688 throigh) ag an bhinn Torrecerredo.
Rudaí eile ná an Parque Natural de Redes sa méanoirthear, na Ubiñas lárnach (taobh theas de Oviedo) agus Parque Natural de Somiedo san iarthar. Leis na sléibhte seo tá deiseanna iontacha dreapadóireachta. Tá siad 200 ciliméadar ar fad ina iomláine agus téann siad chomh fada le Galicia san Iarthar agus Cantabria san oirthear.
Tá cósta mór ag Asturias, leis na céadta trá, aill agus pluaiseanna (tá cuid mhaith den talamh déanta as aolchloch). Ina measc ná Playa del Silencio (Trá Ciúin), in aice an tsráidbhaile iascaireachta Cudillero (thaobh thiar de Gijón). Chomh maith leis sin tá tóir ar na tránna timpeall an ionaid saoire Llanes, mar shampla Barro agus Ballota.
Playa de Ballota, in aice Andrin, Llanes. Meitheamh 2005
Sin iad na gnéithe is tabhachtaí; an cósta garbh le ailltreacha, agus na sléibhte sa taobh istigh. Tá an aimsir níos ilghnéitheach, cósúil le tuaisceart na Spáinne go ginerálta, ná deisceart na tíre. Bíonn Samhradh teo, tais acu, lena alán gréine, le giota beag baisteach. Bíonn an gheimreadh measairthe séimh, le amantaí fuair, go háirithe sna sléibhte, ait in a mbíonn sneachta ó Mí na Samhna go mí Bealtaine. Deirtear go bhfuil Asturias mar chuid den “Spáinn Glas”, toisc an méid glas atá le féiceail i gcomparáid le chuid eile na tíre.
Turasóireacht agus Fámaireacht.
Ardeaglais Oviedo agus an Plaza. Aibreán 2005
Tá a lán staire i bpríomhchathair Asturias, Oveido, mar shampla an eaglais Santa María del Naranco agus an caisleáin San Miguel de Lillo, den stíl réamh-rómánach, a tógadh ar an sliabh Naranco, i rith am na chéad Ríthe Asturias ó thuaidh den chathair. Freisin i bpáirc náisiúnta Picos de Europa tá chuid den sliabhraon de Asturias. Tá sliabh cáiliúil darbh ainm Picu Urriellu (2519 m nó 8262 tr), ann le cruth cósúil le cúlfhiacail a lonraíonn óráiste faoi lonn na gréine sa trathnóna. Ag brath ar an aimsir is féidir é a fhéiceáil go sóiléir ón sráidbhaile Camarmeña, ina aice Poncebos, taobh theas de Arenas de Cabrales.
Tá scrín don Mhaighdean Mhuire i Covadonga agus na loch sléibhe (Los Lagos), in aice Cangas de Onís. Tá finnscéalta ann go bheannaigh an Mhaighdean Mhuire forsaí na Críostaí Asturuas, roimh cath áirithe thug sí comhartha ag an am cruinn le teacht aniar aduaidh ar forsaí na muslamach. Deirtear gur tosóidh an Reconquista agus aontú na Spáinne ar deireadh, san ait seo.
Teanga.
Is í Spáinnis an t-aon teanga óifigiúil sa cheantar. Tá an teanga Asturianu labhartha freisin agus tá cosaint sa dlí aige, Ley 1/1998, de 23 de marzo, de uso y promoción del bable/asturiano ("Dlí 1/1998, 23 Márta, de úsaid agus chuir chun cinn Bable/Asturianu"). Úsáideann an státseirbhís de Asturias é uaireanta. In iarthar an chúige, labhraítear Eonaviego freisin, agus tá an teanga seo clúdaithe faoin dlí 1/1998. Tá díospóireachtáí ann, faoi stádas na teanga, bhfuil sé mar cáiniúint leanúnach, nó cineál cósúil leis an dteanga Gailísis. Is beag úsáid a bhaintear as an dteanga seo i riarachán Asturias, i gcomparáid le, mar shampla, asturianu. Tá siad ag athrú ainmneacha áitiúla díog ar ndíog go sean Asturianu agus Eonaviego.
Ceol.
Bhí an t-amhrán réigiúnach Asturias, patria querida (Asturias, mo tír ionúin) an-cháiliúil agus glacadh é mar amhrán óifigiúil don Ley 1/1984, de 27 de Abríl. Dúradh gur amhrán do dhaoine ólta é, ach i ndáiríre níl sé seo fíor. Dúirt na fórsaí Náisiúnacha (fórsaí Franco) é seo chun chaitheamh anuas ar Asturias toisc gur d’fhás an t-amhrán as na h-oibrithe sna mianaigh - cliabhán chumannachas sa Spáinn - d’úsáid taobh na bpoblachtánach (sa chogadh cathartha agus Éirí amach na mianadóirí) an t-amhrán le athruithe beaga.


Brabhsálaí Gréasáin.
a> á thaispeáint sa bhrabhsálaí Gréasáin úd Google Chrome
Is éard atá i gceist le brabhsálaí Gréasáin ná an píosa bogearra a úsáidtear chun leathanaigh ghréasáin HTML ar an Ghréasáin a léamh.


Páirc Uí Chíosóig, Inis.
Is staid spóirt Éireannach í Páirc Uí Chíosóig (Béarla: "Cusack Park"), atá lonnaithe i gcathair Inis, Contae an Chláir. Is san áit seo a imrítear na cluichí atá eagraithe ag an gCumann Lúthchleas Gael. Staid baile é do na foirne as CLG Chontae an Chláir.
Tagann an t-ainm ó cheann de na bunaitheoirí, Mícheál Ó Cíosóig, é féin a bhí as an gcontae seo. Tá cóir suí 14,864 faoi láthair.


Nioclás Mac Riocaird.
Iománaí den scoth ab ea Nioclás Mac Riocaird
Iománaí den scoth ab ea Nioclás Mac Riocaird, nó "Nicholas "Nicky" Rackard" as Béarla (28 Aibreán, 1922 - 10 Aibreán, 1976).
Sár-imreoir a bhí ann, é ag imirt ina thosaí san fhoireann iomána Loch Garman sa 1950idí.
Cuimhnítear Mac Riocaird mar duine de na himreoirí ab fhearr sa spórt riamh, agus é an 5ú scórálaí is fearr i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann.


CLG Chontae Laoise.
Eagraíocht spóirt atá lonnaithe i gContae Laoise, Poblacht na hÉireann é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Laoise. Is faoi cheannais an eagraíocht seo a imrítear na cluichí Gaelacha atá sa Chumann Lúthchleas Gael sa chontae - Peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht.
Tagairtí.
L


Dúpholl.
a> timpeall an dúphoill. Is féidir dúphoill a aithint ar an radaíocht a bhíonn dioscaí den chineál seo a astú.
Is é is poll dubh nó dúpholl ann ná réigiún sa spás-am a bhfuil a réimse imtharraingthe chomh láidir is nach féidir don tsolas féin éalú as. Go bunúsach, is toradh matamaiticiúil do theoiric na coibhneasachta ginearálta (an leagan fairsingithe de theoiric coibhneasachta Einstein) é an dúpholl, ach tá na réalteolaithe i ndiaidh sonrú a chur i gcuid mhaith réadanna aisteacha sa spás a d'fhéadfadh a bheith ina ndúphoill.
Tugtar léaslíne theagmhais ar theorainn sheachtrach an dúphoill. Ní teorainn é a d'fhéadfá a mhothú, ach mar sin féin, is teorainn é a chuirfeadh cor i do chinniúint dá dtrasnófá í, nó aon rud a fuarthas taobh istigh den teorainn, ní féidir dó éalú as an dúpholl, fiú ar feadh tamaillín. An rud a thitfidh isteach, fanfaidh sé istigh chomh cinnte agus atá an Cháisc ar an Domhnach, nó taobh istigh den dúpholl, tá na bealaí go léir ag dul níos doimhne isteach díreach chomh cinnte agus atá an t-am ag dul ar aghaidh ar an Domhan s'againn.
Go teoiriciúil, níl teorainn ar bith le méid an dúphoill. Go praiticiúil, tá súil ag na réaltfhisiceoirí go dtiocfaidh siad trasna ar dhúphoill a bhfuil a maiseanna idir mais na gnáthréalta agus mais na milliún réaltaí ar aon mhéid lenár nGrian féin (dúphoill fhor-ollmhóra).
Tá cuid mhaith fianaise ann atá ag tabhairt le fios go bhfuil dúphoill ann dáiríre. Faightear an cineál sin fianaise trí staidéar a dhéanamh ar na hastaíochtaí x-ghathanna atá ag teacht ó dhéréaltaí x-ghathacha nó ó núicléis ghníomhacha na réaltraí. Thairis sin, creidtear go mbíonn na dúphoill féin ag radú fuinnimh de thoradh iarmhairtí candam-mheicniúla ar a dtugtar radaíocht Hawking.
Stair.
Dealraíonn sé gurbh é John Michell, an geolaí Sasanach, an chéad duine ar rith coincheap an dúphoill leis, cé nach raibh teoiric Einstein ann go fóill. In alt a chuir sé chuig Henry Cavendish agus ar fhoilsigh Cumann Ríoga na hEolaíochta, nó an Royal Society, é sa bhliain 1784, thug Mitchell an chéad chur síos ar an dúpholl. San am seo, bhí tuiscint na heolaíochta ar choincheap na himtharraingthe bunaithe ar theoiric Newton, agus bhí a fhios ag na daoine cheana céard is treoluas éalaithe ann (is é sin, an luas atá ag teastáil le héalú ó réimse imtharraingthe na rinne neimhe). D'oibrigh Michell amach, dá mbeadh rinn neimhe ann a bheadh 500 oiread níos mó ná ár nGrian ar trastomhas, agus an damhna inti ar aon dlús leis an damhna sa Ghrian, go mb'ionann treoluas éalaithe na rinne neimhe seo agus luas an tsolais. Dá mbeadh a leithéid de réad ann, bheadh sé dofheicthe, arsa Michell, ó nach n-éalódh an solas féin as. Dar le Michell, mar sin, bhí sé incheaptha go mbeadh na rinne neimhe is mó agus is troime amuigh dofheicthe ar fad, ó nach bhféadfadh an solas éalú uathu.
Sa bhliain 1796, chuir an matamaiticeoir Francach Pierre-Simon Laplace an smaoineamh céanna chun tosaigh sa chéad dhá eagrán dá leabhar "Exposition du système du Monde" - baineadh an sliocht sin de na heagráin a foilsíodh ina ndiaidh sin. Níor tugadh mórán airde ar an smaoineamh seo sa naoú haois déag, ó chreid na saineolaithe féin go forleathan nach raibh sa solas ach tonn gan téagar, agus nach bhféadfadh an imtharraingt an solas a stopadh ar aon nós.
Sa bhliain 1915, d'oibrigh Albert Einstein amach teoiric nua faoin imtharraingt - Teoiric na Coibhneasachta Ginearálta. Bhí sé i ndiaidh a thaispeáint cheana féin go raibh an imtharraingt in ann an solas a chamadh. Cupla mí ina dhiaidh sin, thaispeáin Karl Schwarzschild go raibh sé incheaptha, de réir na teoirice ar a laghad, go mbeadh dúphoill ann. Níor thuig Schwarzschild féin céard a bhí i gceist leis an tátal a bhain sé as teoiric Einstein, ach tamall beag ní ba déanaí, tháinig Johannes Droste, dalta de chuid Hendrik Lorentz, ar an bhfuascailt chéanna, agus thug sé cur síos ní b'fhairsinge ar shaintréithe an dúphoill.
Sa bhliain 1930, d'áitigh an matamaiticeoir Indiach Subrahmanyan Chandrasekhar, dá mbeadh mais ann arbh ionann í agus mais na Gréine méadaithe faoi 1.44, agus an mhais seo gan solas ná radaíocht eile a astú, go gcrapfadh sí isteach chuici féin faoi mheáchan a himtharraingthe féin (rud ar a dtugtar imphléascadh imtharraingteach), ó nach mbeadh aon rud á stopadh. Chuir Arthur Eddington ina aghaidh, nó bhí sé suite siúráilte go mbeadh bacainn éigin ann leis an imphléascadh seo a stopadh. Bhí an ceart ag an mbeirt acu. An abhacréalta bhán a sáraíonn a mais teorainn Chandrasekhar (1.44 Grian), is dual di imphléascadh, ach ní iompóidh sí ina dúpholl, nó stopfaidh an crapadh nuair a bheidh sí ina neodrónréalta. Má sháraíonn a mais teorainn Tolman-Oppenheimer-Volkoff (timpeall ar 3 Ghrian), áfach, ní bheidh sí in ann an t-imphléascadh a choinneáil siar, agus titfidh sí isteach inti féin ina dúpholl, de réir dlíthe fisiceacha de chineál chosúil.
Sa bhliain 1939, thairngir Robert Oppenheimer (an fear céanna a bhí i gceannas ar thionscadal an bhuama adamhaigh ina dhiaidh sin, dála an scéil) agus H. Snyder go bhféadfadh réalta an-mhór, an-téagartha imphléascadh a dhéanamh a d'fhágfadh ina dúpholl í. Is é sin, d'fhéadfadh sé go mbeadh teacht ar dhúphoill nádúrtha amuigh sa spás, de réir na teoirice ar a laghad. Ar dtús, ba nós leis na heolaithe "réalta shioctha" a thabhairt ar dhúphoill den chineál sin, nó dá mbeadh réalta ag crapadh isteach i dtreo na léaslíne teagmhais, d'fhágfaí a dromchla "sioctha" mar a bhí sí díreach nuair a shroich sé ga Schwarzschild agus an léaslíne theagmhais, de réir na matamaitice.
Níor bacadh leis na réadanna hipitéiseacha seo mórán roimh dheireadh na seascaidí. B'é dearcadh fhormhór na bhfisiceoirí nach raibh sna dúphoill ach seachthoradh matamaiticiúil d'fhuascailt Schwarzschild. Na réaltaí a bhí ag imphléascadh amuigh sa spás, ní ina ndúphoill a bhí siad ag iompú, dar leo.
Nuair a bhí an teoiric agus an gléasra breathnóireachta ag forbairt, thosaigh na réalteolaithe ag cur suim sna dúphoill arís ón mbliain 1967 ar aghaidh. Sa bhliain 1970, chruthaigh Stephen Hawking agus Roger Penrose go raibh na dúphoill chomh fite fuaite le teoiric Einstein faoin imtharraingt is nach mbeadh a bhfoirmiú le seachaint i gcásanna áirithe den imphléascadh imtharraingteach. Le fionnachtain na bpulsár - na neodrónréaltaí - b'éigean do na réalteolaithe glacadh leis an bhféidearthacht go mbeadh na dúphoill féin ann i ndiaidh an iomláin. Maidir leis an bhfocal féin - "dúpholl" - b'é an fisiceoir teoiriciúil John Wheeler a bhain úsáid as roimh aon duine eile, i léacht a thug sé ar an 29 lá de Mhí na Nollag 1967. Na réadanna a rith le Michell agus Laplace i dtréimhse fhisic Newton, is gnách "réaltaí dorcha" a thabhairt orthu len iad a aithint ó na "dúphoill" a bhaineann le teoiric na coibhneasachta ginearálta.
Foirmiú.
De réir theoiric na coibhneasachta ginearálta, ní hamháin gur féidir go bhfuil dúphoill ann, ach go gcaithfidh dúpholl teacht chun saoil nuair a phacáiltear go leor maise i spás sách beag, nó nuair a bheidh an stuif pacáilte sách tiubh, tosóidh an próiseas ar a dtugtar imphléascadh imtharraingteach as a stuaim féin. De réir mar atá an mhais taobh istigh de shrianta áirithe ag fás, tá a himtharraingt ag dul i méadaíocht freisin. Deir teoiric na coibhneasachta go bhfuil an imtharraingt in ann an spás féin a chur as a riocht, a chamadh agus a chuarú, agus sa deireadh, beidh an spás agus an t-am timpeall na maise chomh cuaraithe is nach ligeann siad amach an solas féin. Ag an bpointe seo a chruthaítear léaslíne theagmhas, agus caithfidh an damhna agus an fuinneamh titim isteach iontu fein, crapadh isteach chucu chomh tiubh is nach féidir a leithéid de staid a mhíniú de réir dhlíthe na fisice féin. Mar shampla, dá mbrúfaí an Ghrian taobh istigh de sféar a bheadh timpeall ar thrí chiliméadar ar gha, nó timpeall ar shé chiliméadar ar trastomhas (nó timpeall ar 1/232,000 d'fhíormhéid na Gréine mar atá faoi láthair), chruthódh réimse imtharraingthe na Gréine léaslíne theagmhais ina timpeall, agus bheadh sí iompaithe ina dúpholl.
Nuair a rinneadh anailis chainníochtúil ar an smaoineamh seo, thángthas ar an tairngreacht nach mbeadh neodrónréalta a mb'ionann a mais agus mais cúig cinn de Ghrianta - nach mbeadh sí cobhsaí ina neodrónréalta, agus go dtitfeadh sí isteach inti féin le hiompú ina dúpholl. Creidtear go gcruthaítear neodrónréaltaí éagobhsaí den chineál seo nuair a dhéanann réaltaí atá idir 25 agus 30 Grian ar mais imphléascadh i ndeireadh a "mbeatha" mar ghnáthréaltaí. Is féidir freisin go bhfuil neodrónréalta chobhsaí ag fuilleamh damhna chuici - ná déantar dearmad de go bhfuil imtharraingt mhillteanach ag baint leis na neodrónréaltaí freisin, agus iad ag sú damhna as an spás chucu - go dtí go mbeidh sí róthrom le bheith cobhsaí.
Na dúphoill a thagann chun saoil de thoradh imphléascadh na réaltaí, ní bhíonn siad níos éadroime ná mais na Gréine méadaithe faoi thrí. Más ann d'aon dúpholl níos lú ná sin, is léir go raibh brú éigin ón taobh amuigh ag cuidiú le himtharraingt na réalta féin. Creidtear go raibh fórsaí millteanacha den chineál seo ar fáil i dtús stair na hOllchruinne, agus gur cruthaíodh dúphoill bheaga - dúphoill is éadroime ná an Ghrian féin - san am sin. Tugtar "dúphoill phríomhordúla" ar mhion-dúphoill den chineál seo.
Táthar ag déanamh, fosta, go bhfuil dúpholl mór millteanach (An Díothóir Mór, mar a thugtar air uaireanta) i gcroílár Bhealach na Bó Finne agus nach taise do na réaltraí eile é. Tá mais na milliún Grian comhchruinnithe i ngach dúpholl den chineál seo, agus freagraí éagsúla á dtabhairt ar an gceist, cad é mar a foirmíodh iad. Is é an chéad mhíniú ná go raibh réaltbhraisle mhór thiubh ann ar dtús agus go ndearna sí imphléascadh imtharraingteach. Deir an dara míniú go raibh réalta mhór ann ar dtús, mar a bheadh "síol" ann, agus í ag fuilleamh damhna chuici de réir a chéile, go dtí go raibh an oiread maise ann is gur imphléasc an t-"síolréalta" le dúpholl a dhéanamh. Is é an tríú míniú ná gur comhleádh dúphoill bheaga ceann i ndiaidh a chéile, go dtí go raibh an dúpholl for-ollmhór ann. An dóigh a dtéann dúpholl for-ollmhór den chineál sin i gcion ar an spás-am ina thimpeallacht, is féidir í a aithint i réigiúin spáis ar nós bhraisle Virgo, áit a bhfuil an réaltra úd M87 suite, chomh maith lena chuid comharsana.
Tugtar dúphoill maise idirmheánaí ar an gcineál dúpholl atá idir eatarthu idir na dúphoill atá ar aon mhais le gnáthréalta agus na cinn fhor-ollmhóra. Bíonn na dúphoill maise idirmheánaí cupla míle Grian ar mais, de ghnáth. Tá an teoiric curtha chun tosaigh gurb iad na dúphoill seo a sholáthraíonn an fuinneamh do na foinsí forlonrúla X-ghathanna. Sa bhliain 2004, thángthas trasna ar dhúpholl maise idirmheánaí agus é ag timpeallú Saighdeoir A*, réad a chreidtear a bheith ina dhúpholl for-ollmhór. Níl na réalteolaithe ar aon fhocal faoin bhfionnachtain seo, áfach.
Ar na saoltaí seo, tá na heolaithe ag iarraidh samhlacha a oibriú amach a chuirfeadh ar a gcumas ceithre fhórsa bunaidh na hollchruinne a láimhseáil i dtéarmaí aon chineál matamaitice agus fisice amháin. Teoiricí áirithe a cumadh leis an bhfadhb seo a fhuascailt, is impleacht dóibh go bhfuil sé indéanta micrea-dhúpholl a fhoirmiú faoi imthoscaí saotharlainne, i luasairí cáithníní mar shampla - dúpholl beag bídeach nach mairfeadh ach tamall an-ghearr ar fad.
Breathnú agus aithint.
Is é is brí leis an lionsú imtharraingteach ná an dóigh a bhfuil imtharraingt láidir an dúphoill ag cuarú an spáis agus na ngathanna solais. Tá an Ghrian féin ábalta na gathanna solais a chuarú beagáinín, ach tá an iarmhairt seo i bhfad níos láidre i dtimpeallacht an dúphoill. Bíonn an solas, fiú, ag dul i bhfáinní timpeall an dúphoill. Mar sin, is féidir sraith réaltaí a fheiceáil in aice leis an dúpholl nach bhfuil iontu, le fírinne, ach íomhánna den réalta chéanna.
Na hiarmhairtí is feiceálaí, áfach, tá baint acu leis an damhna atá á bhailiú nó á "fhuilleamh" chuig an dúpholl. An damhna a tharraingíonn an dúpholl ina leith, bailítear é i ndiosca fuillimh atá iontach te, agus é ag dul timpeall an dúphoill go géar gasta. De thoradh a shlaodachta inmheánaí, éiríonn an diosca iontach te, agus é ag astú flúirse radaíochta uaidh. Tá an próiseas seo iontach éifeachtach ag tiontú damhna go radaíocht, agus é in ann fuinneamh a dhéanamh de dheich faoin gcéad de mhais an damhna. Ní féidir leis an mbuama hidrigine féin ach céatadán an-bheag den mhais a fhuinnmhiú mar sin. Iarmhairtí eile ar féidir sonrú a chur iontu is ea na scairdeanna caola de cháithníní a bhíonn á mbrúchtadh i dtreo ais rothlaithe an diosca fuillimh, agus luas coibhneasaíoch fúthu - is é sin, luas chomh mór nach féidir cur síos sásúil a thabhairt ar ghluaiseacht na scairdeanna seo gan duil i muinín theoiric na coibhneasachta.
Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, go bhfuil teacht ar dhioscaí fuillimh, scairdeanna, agus fhithiseoirí i dtimpeallacht réadanna troma téagartha eile seachas dúphoill amuigh sa spás, neodrónréaltaí agus abhacréaltaí bána mar shampla, agus bíonn dinimic na réadanna timpeall na n-aomthóirí seo sách cosúil le dinimic na réadanna atá á n-aomadh ag na dúphoill. Dá réir sin, táthar ag déanamh an-taighde ar shaintréithe na ndioscaí fuillimh inniu, agus na réalteolaithe ag dul i dtuilleamaí fhisic na réimsí maighnéadacha agus an phlasma le fáil amach cad é atá ag titim amach ansin dáiríre. Mar sin, is é an t-aon rud amháin a ndéanann an diosca fuillimh agus na réadanna ar a bhfithisí fianaise leis ná go bhfuil rud éigin trom téagartha ann, ach is beag is féidir a rá i dtaobh an ruda sin féin. Leis an rud sin a shainaithint mar dhúpholl, caithfidh muid a chruthú nach bhféadfadh aon chineál réad eile a bheith mar chúis leis na hiarmhairtí ina thimpeall.
Difríocht thábhachtach inaitheanta idir na dúphoill agus na réadanna dlútha eile is ea go bhfuil dromchla soiléir, fiú crua, ag na réadanna nach dúphoill iad. An damhna atá á fhuilleamh timpeall an réada, buaileann sé faoin dromchla sin, agus luas coibhneasaíoch faoi. Ina leithéid d'imbhualadh, tiontaítear fuinneamh cinéiteach an damhna go teas. Thairis sin, agus an damhna ag dul i bhflúirse in aice leis an dromchla, tosaíonn sé á "dhó" in imoibriú teirmeanúicléach. Cruthaíonn na próisis seo bladhmanna móra neamhrialta de X-ghathanna agus radaíocht chrua eile. Má tá comhchruinneagán dlúth de mhais againn nach mbíonn bladhmanna den chineál sin ag lasadh suas as, is dócha gur dúpholl atá ann, nó níl dromchla ag an dúpholl a bhféadfadh an damhna bualadh faoi.
Réadanna ar féidir gur dúphoill iad.
Tá fianaise áirithe ann ar dhúphoill a bhíonn idir eatarthu ó thaobh na maise de, agus ceann acu cupla céad nó cupla míle oiread níos troime ná an Ghrian. Creidtear gur dúphoill den chineál seo atá i gceist leis na foinsí sárlonracha x-ghathanna.
Dúphoill olltéagartha i gcroí na réaltraí gníomhacha.
Leis na scórtha bliain, tugann na réalteolaithe "réaltraí gníomhacha" ar réaltraí áirithe a bhfuil saintréithre neamhghnácha ag roinnt leo, go háirithe réaltraí a bhíonn ag astú radaíochta ag minicíochtaí as an ngnáth, nó réaltraí atá ina bhfoinsí láidire radathonnta. Tugann na teoiricí agus na breathnuithe le fios go bhfuil dúphoill mhóra mhillteanacha i gcroílár na réaltraí seo. Creidtear go bhfuil dúpholl olltéagartha i lárphointe réaltra den chineál sin, agus é na milliúin nó fiú na billiúin oiread níos troime ná an Ghrian. Tá diosca fuillimh ag casadh timpeall an dúphoill, is é sin, diosca ina gcomhchruinnítear an damhna atá ag druidim i dtreo an dúphoill faoi thionchar a imtharraingthe. Tá dhá scaird ag séideadh as an dúpholl, agus iad ingearach i gcoibhneas an diosca fuillimh.
Saintréithe an Dúphoill.
Leis na dúphoill a phlé i dtéarmaí na fisice agus na matamaitice, caithfidh muid glacadh leis an tuiscint a thugann teoiric na coibhneasachta dúinn ar an spás-am: is é sin, tá mais mhillteanach an dúphoill in ann céimseata an spáis ina timpeall a chuarú, a dhíchumadh agus a chur as a riocht, agus sin é an fáth go bhfuil an dúpholl chomh coimhthíoch sin againn.
Réimse na hImtharraingthe.
Taobh amuigh den dúpholl féin, tá a réimse imtharraingthe cosúil le réimse imtharraingthe gach réad sféarúil a mbeadh an mhais chéanna ann. Mar sin, an rud atá ceaptha ag réimse imtharraingthe an dúphoill, ní chaithfidh sé titim isteach sa pholl mura dtaga sé róchóngarach dó. Má fhanann sé sách fada ón bpoll, is féidir dó an poll a thimpeallú mar a bheadh gnáthphláinéad ann agus é ag fithisiú gnáthréalta. Ní bhíonn na hiarmhairtí coibhneasaíocha inaitheanta ach i gcóngar don dúpholl.
An Léaslíne Theagmhais.
Is é an léaslíne theagmhais "dromchla" an dúphoill. Níl an dromchla seo ann ach sa chiall mhatamaiticiúil, nó níl aon dromchla ábhartha ná inmhothaithe ann - ní "droim" é a bhféadfá imbhualadh leis. De réir Stephen Hawking, mura bhfuil an dúpholl ag rothlú ar a ais, is ionann a léaslíne theagmhais agus sféar. Is ionann ga an sféir seo - an fad ó lárphointe an dúphoill go dtí an sféar - agus ga Schwarzschild. Ag an léaslíne theagmhais, is ionann treoluas éalaithe an dúphoill agus luas an tsolais. Taobh istigh de, tá sé níos mó ná luas an tsolais - is é sin, le héalú ó réimse imtharraingthe an dúphoill, chaithfeá a bheith ann luas an tsolais a shárú. Ós rud é nach féidir le haon réad fisiceach is aithin don duine luas an tsolais a shárú, ní féidir le haon réad fisiceach éalú as an dúpholl. Féadann na cáithníní agus na réadanna an léaslíne a thrasnú, ós rud é nach n-aithnítear aon teorainn fhisiceach ná constaic ansin, ach ní fhéadann siad an réigiún taobh istigh den léaslíne a fhágáil a thuilleadh.
Ós rud é nach bhfuilimid in ann dul isteach sa dúpholl, taighde a dhéanamh air agus filleadh le cur síos a thabhairt ar a bhfaca muid istigh ansin, ní mór dúinn glacadh leis nach bhfuil de shaintréithe ag na dúphoill ach na saintréithe atá inaitheanta ón taobh amuigh. Mar sin, le cur síos iomlán a thabhairt ar an dúpholl, níl gá ach le trí luach a shainiú: a mhais, a lucht leictreach, agus a mhóiminteam uilleach. (Is é atá i gceist leis an móiminteam uilleach, nó "móimint an mhóimintim", ná cáilíocht fhisiceach a thaispeánann, cé chomh sciobtha atá an réad ag rothlú ar a ais.) Mar a dúirt an fisiceoir John Archibald Wheeler, "níl folt gruaige ar bith ar an dúpholl", is é sin, ní féidir dhá dhúpholl a aithint thar a chéile ach ar an trí luach seo.
Díchumadh an Spás-Ama agus an Fráma Tagartha.
Réadanna atá faoi thionchar an réimse imtharraingthe, géilleann siad don iarmhairt ar a dtugtar an t-amleathadh. Is é sin, dá láidre an imtharraingt, is ea is moille a bhíonn an t-am ag sleamhnú thart. Ní aithníonn na daoine an difríocht, nó feiceann siad ar na cloig an t-am ag dul ar aghaidh mar is dual dó, ach má théitear i dteagmháil arís leo siúd a chaith an tamall céanna i réimse imtharraingthe a bhí níos laige, taispeánfaidh comparáid na n-uaireadóirí an difríocht ama. Cé go bhfuil coincheap an amleata ag dul in aghaidh stoith ar an duine, is rud é atá cruthaithe go heimpíreach i dturgnaimh agus i dtástálacha, agus cuireann an Córas Suite Domhanda (GPS, Global Positioning System), mar shampla, an t-amleathadh san áireamh ina obair.
An breathnóir atá ag coinneáil súile ar réad atá ag titim isteach, ní fheicfidh sé riamh é ag dul tríd an léaslíne theagmhais, toisc go bhfuil an t-amleathadh chomh láidir i réimse imtharraingthe an dúphoill. Ní fheicfidh sé é ach ag teacht i gcóngar don léaslíne, ag druidim isteach léi gan í a shroicheadh choíche. San am céanna, tá an réad ag éirí níos dofheicthe, agus an solas atá ag teacht uaidh á dheargaistriú faoi thionchar na himtharraingthe. Sa deireadh, beidh tonnfhad an tsolais deargaistrithe as raon na feiceála, agus an réad imithe go hiomlán, sula mbuaile sé an léaslíne ar aon nós.
Maidir leis an mbreathnóir atá ag titim isteach sa dúpholl, rachaidh sé trasna an léaslíne gan aon rud as an ngnáth a mhothú - ar acht go bhfuil an dúpholl sách mór. Mura bhfuil, mhothóidh sé na fórsaí taoidmheara á streachailt as a chéile i bhfad roimh an léaslíne féin. Maidir leis an deargaistriú, ní féidir a rá cé acu a fheicfidh sé na réadanna deargaistrithe nó gormaistrithe - tá sé ag brath ar a ruthag isteach sa dúpholl. Nó is amhlaidh go mbeidh an solas, mar a fheicfidh sé féin é, gormaistrithe ag imtharraingt an dúphoill, ach san am céanna, beidh sé deargaistrithe ag treoluas an bhreathnóra féin.
Taobh Istigh den Léaslíne Theagmhais.
Nuair atá an breathnóir tar éis an léaslíne theagmhais a thrasnú, tá a phort seinnte, agus é ag titim isteach sa tsingilteacht. Níl neart air, nó má bhaineann sé úsáid, abair, as roicéid le teacht slán ón imtharraingt, ní dhéanfaidh sé ach géarú ar a luas i dtreo na singilteachta.
Agus é ag druidim isteach leis an tsingilteacht, stróicfidh na fórsaí taoidmheara as a chéile é. Is é is cúis leis na fórsaí taoidmheara ná nach ionann an imtharraingt i ngach pointe den réimse imtharraingthe. Le fiche focal a chur in aon fhocal amháin: nuair atá tú ag titim i ndiaidh do chos isteach sa dúpholl, tá an imtharraingt ag dul i méadaíocht chomh sciobtha is go bhfuil sí ag oibriú ar do chosa i bhfad níos láidre ná ar do chloigeann. Mar sin, stróicfidh sí do chosa asat. Le fírinne, tá an imtharraingt ag fás chomh gasta in aice leis an tsingilteacht is go stróicfidh sí as a chéile do chuid adamh féin - ní bheidh fágtha díot, sa deireadh, ach líne fhada de cháithníní fo-adamhacha, agus iad á sú isteach ag an tsingilteacht. Is é an t-ainm atá ar an bpróiseas seo ná spaigitiú, ós rud é go ndéantar "spaigití" den réad, nó den bhreathnóir, atá ag titim isteach sa dúpholl.
An tSingilteacht.
Singilteacht mhatamaiticiúil is ea x = 0 don fheidhm seo, nó má táimid ag druidim i dtreo an nialais ón taobh clé, tá f(x) ag dul i dtreo na héigríche diúltaí, agus má táimid ag druidim i dtreo an nialais ón taobh deas, tá f(x) ag dul i dtreo na héigríche deimhní.
Is minic a bhíonn na fisiceoirí míshásta leis na singilteachtaí sna samhlacha matamaiticiúla de na feiniméin fhisiceacha, nó is é is impleacht don tsingilteacht go bhfuil teipthe ar an tsamhail, sa phointe áirithe sin ar a laghad. Mar sin, is iomaí fisiceoir a shíleann go bhfuil teoiric níos fearr de dhíth leis an dúpholl a mhíniú go sásúil. Cibé scéal é, níl a fhios againn faoi láthair a dhath faoin staid ina bhfuil an damhna i singilteacht an dúphoill, agus muid i dtuilleamaí fhisic an lae inniu.
Dúphoill atá ag Rothlú.
An léargas a fuair muid ar an dúpholl thuas, tá sé bunaithe ar an réamhchoinníoll nach bhfuil an dúpholl á chasadh ar a ais. Go praiticiúil, áfach, bíonn na réaltaí ag rothlú, agus deir dlí imchoimeád an mhóimintim uilligh go gcaithfidh an dúpholl rothlú freisin, má bhí an réalta ag rothlú as ar fáisceadh an dúpholl. Mar sin, is dócha go mbíonn na fíor-dhúphoill ag rothlú, agus má bhíonn, caithfidh muid an rothlú sin a chur san áireamh sa chur síos a thugaimid ar an dúpholl mar fheiniméan nádúrtha. B'é an matamaiticeoir Nua-Shéalannach Roy Kerr a leag amach teoiric na ndúpholl atá ag rothlú, agus mar sin, is gnách "poll Kerr" a thabhairt ar an gcineál seo dúpholl.
Tá dhá léaslíne ag poll Kerr. Ar ndóigh, tá an léaslíne theagmhais ann agus é sféarúil, ach thairis sin, taobh amuigh den léaslíne seo, tá cineál fáinne eileapsóideach ar a dtugtar eirgisféar. Tugtar teorainn na cónaitheachta ar an ath-léaslíne a bhfuil an t-eirgisféar suite idir í agus an fhíor-léaslíne theagmhais, agus an dá léaslíne ag cuimilt le chéile ag pol thuaidh agus pol theas an dúphoill. Na réadanna atá istigh san eirgisféar, tá siad ag dul timpeall an dúphoill in aon treo leis an eirgisféar, agus ní féidir leo bheith socair i gcomparáid le haon réad taobh amuigh den eirgisféar. Ní chaithfidh siad titim isteach sa dúpholl féin, nó má thugann an t-eirgisféar a ndóthain fuinneamh gluaiseachta dóibh, is féidir go dteilgfear amach iad.
Má rothlaíonn an dúpholl sách luath, imeoidh an léaslíne ar fad, ionas go nochtfar an tsingilteacht, agus í in ann a tionchar a imirt ar an ollchruinne ina timpeall. Ábhar scéalta uafáis is ea an tsingilteacht nocht, ós rud é nach bhfuil a fhios ag aon duine cad is féidir léi a dhéanamh nó cad é an cineál staid ina bhfuil an damhna sa tsingilteacht ar aon nós - d'fhéadfadh sí na dlíthe nádúrtha féin a chur as a riocht ina timpeallacht. Níor cuireadh sonrú in aon tsingilteacht nocht riamh, áfach, agus deir saineolaithe áirithe go bhfuil "cinsireacht chosmach" i bhfeidhm - is é sin, gur dual don léaslíne theagmhais gach singilteacht a cheilt ón ollchruinne, agus sin a bhfuil de.
An Eantrópacht agus Radaíocht Hawking.
Sa bhliain 1971, thaispeáin Stephen Hawking nach féidir d’achar iomlán na léaslíne teagmhais ag aon chruinneagán de dhúphoill chlasaiceacha (is é sin, dúphoill atá dá n-iompar de réir dhlíthe na fisice clasaicí) crupadh ná dul i laghad ar aon nós. Is féidir an dlí seo a chur i gcomparáid le Dara Dlí na Teirmidinimice, ach amháin go raibh achar na ndúpholl curtha in áit na heantrópachta. De réir na fisice clasaicí, d’fhéadfá an dlí nádúrtha seo a shárú, dá dtitfeadh damhna sa dúpholl agus é ag tréigean ár n-ollchruinne féin, ionas go rachadh iomlán na heantrópachta an oiread céanna i laghad san ollchruinne. Dá thoradh sin, rith le Jacob Bekenstein an chiall a bhaint as an scéal go bhfuil a eantrópacht féin ag an dúpholl, agus go bhfuil an eantrópacht sin ag brath ar achar léaslíne theagmhais an dúphoill. Ós rud é nach bhfuil an dúpholl clasaiceach ag astú radaíocht d’aon chineál, ní raibh ann, ar dtús, ach analach. Mar sin féin, sa bhliain 1974, chuir Hawking teoiric an chandamréimse in oiriúint don spas-am chuaraithe timpeall na léaslíne teagmhais, agus fuair sé amach go bhfuil na dúphoill in ann sórt radaíocht theirmeach a astú – radaíocht Hawking, mar a thugtar uirthi inniu. De réir an chéad dlí i meicníc na ndúpholl, is ionann eantrópacht an dúphoill agus ceathrú cuid d’achar a léaslíne teagmhais. Is toradh uileghabhálach é seo, agus is féidir é a fhairsingiú ar léaslínte teagmhais den chineál a chastar orainn i dteoiricí cosmeolaíochta, cosúil le spás de Sitter. Níos déanaí, cuireadh in iúl gur réadanna uasmhéideacha ó thaobh na heantrópachta de iad na dúphoill, is é sin, gurb ionann uasmhéid na heantrópachta i réigiún den spas agus eantrópacht an dúphoill is mó is féidir a thoilleadh sa réigiún sin. Ba toradh don méid seo an prionsabal holagrafach.
Ar radaíocht Hawking a aithnítear sainteocht an dúphoill. Is féidir an teocht sin a chomhaireamh, más eol dúinn eantrópacht an dúphoill. Le fírinne, tá an teocht seo ag dul i laghad agus an dúpholl féin ag éirí níos mó. Is iad na dúphoill is mó na cinn is fuaire. Dá mbeadh dúpholl againn arbh ionann a mhais, a bheag nó a mhór, agus mais an phláinéid úd Mearcair, bheadh a theocht sa chothromaíocht dá mb’ionann í agus teocht na radaíochta cúlraí micreathonnta (timpeall ar 2.73 K). An dúpholl atá níos téagartha ná sin, tá sé níos fuaire ná an radaíocht chúlrach. Tá sé ag sú isteach fuinnimh óna thimpeallacht níos luaithe ná mar atá sé á chailleadh le radaíocht Hawking. Mar sin féin, má tá an dúpholl níos lú, tá sé ag cailleadh fuinnimh go sciobtha leis an radaíocht sin, agus é ag éirí níos teo dá réir. D’fhéadfá a rá go bhfuil sé á ghalú. Cé go bhfuil an iarmhairt seo rólag le tabhairt faoi deara ag dúphoill mhóra, bheadh sí go mór mór i gceist ag dúphoill bheaga den chineál hipitéisiúil, ós rud é go bhfuil an-tionchar ag na hiarmhairtí candam-mheicniúla orthu. Creidtear, dá mbeadh dúpholl beag againn, go n-imeodh sé ina ghal soip go tiubh téirimeach ag cailleadh maise le radaíocht Hawking, go dtí go bpléascfadh sé ina bhrúchtadh mhór radaíochta.
Aonadacht na nDúpholl.
Ceist gan fhreagra i gcónaí í ceist aonadachta na ndúpholl, nó paradacsa cailliúna an eolais. De réir na fisice clasaicí, is ionann iad dlíthe na fisice cuma cé acu atáimid ag dul ar aghaidh nó ar gcúl san am. Dá bhféadfaimis suíomh agus treoluas gach cáithnín san Ollchruinne a thomhas, d'fhéadfaimis stair na hollchruinne a oibriú amach tríd na cáithníní a leanúint ar ais san am. Sa mheicnic chandamach, comhfhreagraíonn an prionsabal seo do choincheap tábhachtach na haonadachta, a bhfuil baint aige le himchoimeád na dóchúlachta.
Is féidir, áfach, go sáraíonn na dúphoill an prionsabal seo. Mar is gnách leis na fisiceoirí a rá, níl folt gruaige ar an dúpholl - nuair a d'imigh réad éigin isteach ansin, níor fágadh "oideas" i ndiaidh an réada a cheadódh dúinn é a atógáil. Sin é an rud atá i gceist againn le "cailliúint an eolais" nó "imeacht an eolais" sa dúpholl. Ón taobh eile de, áfach, mar a dúradh, ní fheicfear an réad choíche ag dul isteach tríd an léaslíne, agus mar sin, is féidir a rá nach gcailltear an t-eolas, i ndiaidh an iomláin.


Liam Mac Néill.
Áirítear Liam Mac Néill (Béarla: "William Neilson") ar duine de na Gaeilgeoirí Protastúnacha is mó i stair Bhéal Feirste. Saolaíodh i Ráth Déamain i gContae an Dúin é ar an 12ú lá de Mhí Mheán Fómhair sa bhliain 1774, agus fuair sé bás i mBéal Feirste sa bhliain 1821.
B'iad a thuismitheoirí an tOirmhinneach Moses Neilson agus Catherine Welsh. Preispitéirigh a bhí iontu, agus Moses ag freastal ar an bpobal Preispitéireach Gaeilge a bhí san áit ag an am. Maidir leis an mháthair, ba de shliocht John Knox féin í. Bhí an Ghaeilge á labhairt ag uasal agus íseal, ag Gael agus Gall i gceantair Ráth Déamain san am, agus mura raibh sí le cluinstin sa bhaile ag Liam óg, is dócha gur fhoghlaim sé í ó bhunadh na háite.
Cibé scéal é, d'iompaigh Liam amach ina fhoghlaimeoir maith teangacha, agus é ag tógáil na Laidine go sciobtha. Bhí a athair ag múineadh na dteangacha Clasaiceacha do dhaltaí na háite, ach dealraíonn sé go bhfuair Liam a chuid Laidine ó oide eile, fear arbh ainm dó Pádraig Ó Loingsigh.
Chuaigh Liam Mac Néill ag déanamh staidéir ar dhiagacht agus ar theangacha in Ollscoil Dhún Éideann. Nuair a tháinig sé ar ais abhaile, chaith sé seal ag cabhrú lena athair ag múinteoireacht, ach san am céanna, lean sé leis ag déanamh obair scolártha, agus d'fhoilsigh sé gráiméar Béarla do scoileanna Chúige Uladh a raibh an-ráchairt air. Bhí sé ag dréachtáil leabhar cleachtaidh d'fhoghlaimeoirí Sean-Ghréigise freisin.
Ar an chéad lá is fiche de Mhí na Nollag, 1796, fuair sé oirniú an Mhinistir, le go bhféadfadh sé freastal ar phobal Preispitéireach Dhún Dealgan. B'í an Ghaeilge teanga na bPreispitéireach áitiúil, agus ministir le Gaeilge de dhíth le haghaidh an phobail seo.
Thug muintir Dhún Dealgan taithneamh don mhinistir óg, agus rinne sé féin a dhícheall le hoideachas a sholáthar dóibh. Chuir sé tús le scoil d'aos óg Dhún Dealgan, agus é féin ag múinteoireacht ansin. D'fháiltigh sé chuige daltaí ó gach creideamh, agus bhí tábhacht nár bheag lena scoil i stair oideachais na háite.
Sa bhliain 1804, d'fhoilsigh Liam Mac Néill an leabhar "Greek Exercises". Ceithre bliana ina dhiaidh sin, tháinig an leabhar cáiliúil úd "Introduction to the Irish Language" i gcló. Cé gur fhéach an t-údar leis an gcanúint a sheachaint, d'fhág Gaeilge labhartha Chontae an Dúin an-sliocht ar an teanga a scríobh sé, agus mar sin, is é a ghráiméar Gaeilge an fhoinse eolais is flúirsí dá bhfuil againn inniu ar chaint na ndaoine i gContae an Dúin i dtús na naoú haoise déag. Sa bhliain 1810, arís, d'fhoilsigh sé téacsleabhar, nó "priméar", Gaeilge.
Bhí an-urraim ag a chuid comhscoláirí dó mar shaineolaí ar an litríocht Chlasaiceach. Thabhaigh a obair mar scoláire Sean-Ghréigise an oiread clú dó is go ndearnadh ball d'Acadamh Ríoga na hÉireann de, agus bhronn a eaglais céim an Mhodhnóra air.
Sa bhliain 1818, d'éirigh sé as oifig an Mhinistir i nDún Dealgan, toisc gur ceapadh é mar Ollamh leis an Litríocht Chlasaiceach in Institiúid Acadúil Bhéal Feirste. Ní raibh sé daite dó, áfach, mórán dul chun cinn a dhéanamh san obair seo, nó cailleadh é i gceann trí bliana.


Roibeard Shipboy Mac Ádhaimh.
Duine de Ghaeilgeoirí móra Preispitéireacha Oirthear Uladh ab a é Roibeard Shipboy Mac Ádhaimh (1808-1895). Saolaíodh i mBéal Feirste é, agus b'iad a thuismitheoirí James MacAdam, tráchtálaí crua-earraí, agus Jane Shipboy ó Chúil Raithin.
Fuair Roibeard óg cuid dá oideachas in "Institiúid Acadúil Bhéal Feirste", ach is é an chuma atá ar an scéal gur fear féinteagasctha a bhí ann, an chuid is mó. Is dócha nach raibh sé á thógáil le Gaeilge, ach mar sin féin, bhí an teanga agus cuid mhór amhrán ag a uncail.
Nuair a bhí an scoil críochnaithe aige, chuaigh Roibeard ag cabhrú lena athair i gcúrsaí gnó mar phrintiseach, ach fuair James bás nuair nach raibh a mhac ach ina ghearrstócach trí bliana déag. B'éigean do Roibeard déanamh as dó féin de réir is mar a thiocfadh leis, agus thaistil sé Cúige Uladh ar fad ar lorg oibre nó slí bheatha de chineál éigin. Bhí an Ghaeilge go géar de dhíobháil air ar a chamruathar, ós rud é gurb í an t-aon teanga amháin a bhí á labhairt i gcuid mhór de na háiteanna a ghnáthaigh sé. D'fhoghlaim sé caint na ndaoine go paiteanta, agus tháinig tuiscint aige ar fhiúntas cultúrtha na teanga. Mar sin, thosaigh sé ag bailiú lámhscríbhinní agus seanscéalta Gaeilge. B'eisean a chuir i dtoll le chéile an chéad díolaim de sheanscéalta Gaeilge na cosmhuintire.
Mac Ádhaimh, Roibeard Shipboy
Mac Ádhaimh, Roibeard Shipboy


Plandáil Uladh.
Na contaetha a plandáladh in Ultaibh (teorainneacha nua-aimseartha). Tabhair faoi deara go bhfuil an léarscáil simplithe, mar nár choilíníodh an réimse iomlán atá scáthaithe
Is éard atá i gceist le plandáil Uladh ná an dóigh ar cuireadh Protastúnaigh ina gcónaí i gCúige Uladh sa 17ú haois leis an gcúige a dhéanamh dílis do choróin Shasana. Cuid a bhí ann d'iarrachtaí na nGall an tír a chur faoi chois, agus cuireadh i gcrích é i ndiaidh teithead na nIarlaí le aodh o néill Imeacht na nIarlaí agus Chogadh na Naoi mBlian. I dtús báire, b'é Cúige Uladh an cúige ba mhó a bhí ag tarraingt trioblóidí anuas ar na Sasanaigh, ach tháinig deireadh leis sin i ndiaidh an chogaidh. D'éirigh leis an bplandáil seo i bhfad ní b'fhearr ná le hiarrachtaí cosúla i gCúige Mumhan is i gCúige Laighean, nó bhí córas eagraithe taobh thiar de nach raibh a leithéid ann sna plandálacha eile. Mar shampla, tháinig lucht na gceirdeanna ó Londain go Doire Cholm Cille. Dá thoradh sin, d'fhréamhaigh pobal Gallda i gCúige Uladh. Ruaigeadh a lán Caitliceach as a gcuid seantailte, agus mar sin, cuireadh an chéad síol le trioblóidí Thuaisceart Éireann. Tá sé soiléir gurb í an Phlandáil is príomhchúis le cuid mhór d'fhadhbanna an lae inniu.


CLG Chontae Lú.
Imrítear na cluichí Ghaelacha i gContae Lú, Poblacht na hÉireann faoi cheannas Cumann Lúthchleas Gael Chontae Lú. Is iad peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae, ach is í an pheil an ceann is coitianta.
Peil Ghaelach.
Tá trí bhua ag Contae Lú i gCraobh Peil Sinsearach na hÉireann, an ceann deireanach sa bhliain 1957. Tá an-iomaíocht idir iad féin agus a gcomharsa Contae na Mí, a thosaigh idir na blianta 1945 agus 1953 nuair a d'imir siad in éadan a gcéile i 13 cluiché móra. Tháinig 42,858 duine chun féachaint ar an gcluiche eatarthu sa bhliain 1951, an méid is mó ag an am. Maireann an iomaíocht fós sa lá atá inniu ann, rud a bhí le feiceáil sa chluiche leath-cheannais Laighean iontach sa bhliain 1997.
Tagairtí.
L


Séamas Mac Giolla Phádraig.
Iar-imreoir iomána Éireannach as mBaile Héil, Contae Chill Chainnigh é Séamas "Cha" Mac Giolla Phádraig (Béarla: "James "Cha" Fitzpatrick"), a rugadh ar 31 Eanáir, 1985. Iománaí tréitheach óg é, atá ag baint cáil amach leis an gclub Na Seamróga Baile Héil agus an fhoireann idir-chontae Cill Chainnigh chomh maith. Ina mhionúrach dó, bhuaigh sé Craobh na hÉireann sna blianta 2002 agus 2003, agus Craobh na hÉireann san fhoireann faoi-21 sa bhliain 2004. Ainmníodh é ina chaptaen sa bhliain seo.
Ba bhliain iontach é 2006 do "Cha" - d'imir sé san fhoireann a bhuaigh Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2006, Craobh Iomána Shinsearach Laighean, Corn an Bhreathnaigh agus an Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta. Chomh maith le sin, bhain sé bonn amach leis an bhfoireann faoi-21 i gCraobh Laighean agus i gCraobh na hÉireann. Bhí rath air lena chlub Na Seamróga freisin - Sraithchomórtas Shinsearach Chill Chainnigh, agus Craobh Shinsearach Chill Chainnigh. Lean na Seamróga ar aghaidh agus bhí an bua acu i gCraobh Iomána Chlubanna Sinsearacha Laighean.
Bronnadh a chéad ghradam air mar dhuine de Shárimreoirí na Bliana sa bhliain 2006, agus roghnaíodh é mar Óg-Imreoir na Bliana freisin.


Institiúd Teicneolaíochta Chorcaí.
Institiúd oideachais i gcathair Chorcaí in Éirinn is ea Institiúd Teicneolaíochta Chorcaí (Cork Institute of Technology nó CIT as Béarla) Tá réimse leathan de chúrsaí ar fáil i staidéir gnó, innealtóireacht, eolaíocht, talmhaíocht agus altranas.
Chorcaí, Institiúd Teicneolaíochta


Nollaig Ó hÍcí.
Is iománaí Éireannach é Noel Ó hÍcí, nó "Noel Hickey" as Béarla (rugadh i nDún Iomágain, Contae Chill Chainnigh é ar an 22 Nollaig, 1980). Imreoir rathúil é Ó hÍcí, a bhuaigh ocht mbonn i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann agus trí ghradam Sárimreoirí na Bliana le foireann idir-chontae Chill Chainnigh. Imríonn sé ina lán chúlaí lena chlub Dún Iomágain.


CLG Chontae Chill Mhantáin.
Eagraíocht spóirt atá lonnaithe i gContae Chill Mhantáin, Poblacht na hÉireann é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Chill Mhantáin. Is faoi cheannas na heagraíochta seo a imrítear na cluichí Gaelacha atá sa Chumann Lúthchleas Gael sa chontae - Peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht.


Eachroim, Contae Chill Mhantáin.
Sráidbhaile beag i gContae Chill Mhantáin, Poblacht na hÉireann é Eachroim, nó Aughrim as Béarla. Tá sé suite i ngleann scéimheach in oirthear na tíre, san áit a buaileann na h-aibhneacha Ow agus Derry leis an abhainn Eachroim. Ar an mbóthar R747 idir an tInbhear Mór agus Bealach Chonglais atá sé lonnaithe.


CLG Chontae an Longfoirt.
Is í Cumann Lúthchleas Gael Chontae an Longfoirt an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha i gContae an Longfoirt, Poblacht na hÉireann. Coiste áitiúil den Chumann Lúthchleas Gael atá ann. Is iad na cluichí a imrítear ann ná Peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht.
Tagairtí.
L


An Grúpa Áitiúil.
Sa réalteolaíocht, is é atá i gceist leis an nGrúpa Áitiúil ná an grúpa de réaltraí ina bhfuil ár réaltra féin, Bealach na Bó Finne, suite. Tá meáchanlár an Ghrúpa Áitiúil idir Bealach na Bó Finne agus Réaltra Andraiméide. Tá an Grúpa deich milliún solasbhliain ar trastomhas, agus is ionann a mhais agus mais na Gréine méadaithe faoi (1.29 ± 0.14)×1012. Cuid den Fhorbhraisle Áitiúil, ar a dtugtar Forbhraisle na Maighdine freisin, is ea an Grúpa Áitiúil.
Is iad Réaltra Andraiméide agus Bealach na Bó Finne, ar réaltraí bíseacha iad, an dá réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, agus lear mór réaltraí beaga ag timpeallú gach ceann acu.
Is iad satailítí Bhealach na Bó Finne ná: Abhacréaltra Éilipseach an tSaighdeora (SagDEG), Scamall Mór Magellan, Scamall Beag Magellan, Abharcréaltra an Mhadra Mhóir, Abhacréaltra an Mhadra Bhig, Abhacréaltra an Bhéir Bhig, Abhacréaltra an Dragain, Abhacréaltra na Cíle, Abhacréaltra an tSeachtamháin, Abhacréaltra an Dealbhóra, Abhacréaltra na Foirnéise, Leon a hAon, Leon a Dó, Abhacréaltra an Túcáin, agus Abhacréaltra an Bhéir Mhóir.
Is iad satailítí Réaltra Andraiméide ná: M32, M110, NGC 147, NGC 185, Andraiméide a hAon, Andraiméide a Dó, Andraiméide a Trí, Andraiméide a Ceathair, Andraiméide a Cúig, Abhacréaltra Sféaróideach Pheigeasais, Abhacréaltra Chaiseoipé, Andraiméide a hOcht, Andraiméide a Naoi, agus Andraiméide a Deich.
Tá a leithéid ann freisin agus Réaltra an Triantáin. Is é an tríú réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil é, agus é ar an t-aon réaltra bíseach amháin den ghnáthchineál sa Ghrúpa, nó is réaltraí bíseacha barracha iad Andraiméide agus Bealach na Bó Finne. Is féidir gur leathbhádóir de chuid Andraiméide atá ann, agus is féidir go bhfuil Abhacréaltra na nIasc á thimpeallú.


Cabhán an Chaorthainn.
Baile beag i gContae Thír Eoghain is ea Cabhán an Chaorthainn ("Pomeroy" as Béarla), idir an Chorr Chríochach agus an Ómaigh. Is í an baile is airde san chontae, agus tá an lár geografach Chúige Uladh gaobhardach. Rugadh seanathair James Irwin, spásaire SAM, anseo.


Seosamh Mac Coisdealbha.
Is polaiteoir Éireannach é Seosamh Mac Coisdealbha atá ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Is Teachta Dála é agus is é Baile Átha Cliath láir a dháilcheantar.
Rugadh i nGaobhach, Contae Shligigh é sa bhliain 1945.


NGC.
Seasann na litreacha NGC do "Nua-Chatalóg Ghinearálta na Réaltnéalta is na Réaltbhraislí". Tá timpeall ar ocht míle réad réalteolaíoch cláraithe sa Chatalóg seo, agus í ar ceann de na catalóga réalteolaíocha is cuimsithí atá ann. Tá gach sórt réadanna domhainspéire ann, cé go sílfeá ar a hainm nach mbeadh ach néalta agus réaltraí le fáil ina leithéid de chatalóg. Molann Foclóir Réalteolaíochta an Ghúim ainm na catalóige a ghiorrú mar "NCG" (Nua-Chatalóg Ghinearálta), in áit NGC, atá bunaithe ar an mBéarla (New General Catalogue), ach is ar éigean atá sé praiticiúil a leithéid d'úsáid a thabhairt isteach, ó tharla go bhfuil an leagan "NGC" coitianta sna teangacha eile ar fud an domhain.
Níl an "nua-chatalóg" chomh nua sin a thuilleadh, nó b'é John Dreyer (1852-1926), an réalteolaí Danmhargach a shocraigh síos in Éirinn, a chuir in eagar í agus a d'eisigh an chéad eagrán di sa bhliain 1888. Ina dhiaidh sin, is iomaí ceartúchán a rinneadh uirthi.


Cnoc na Péiste.
Is é Cnoc na Péiste an ceathrú stuaic is airde in Éirinn. Tá sé 988m ar airde. Tá sé suite sna Cruacha Dubha in Uíbh Ráthach, Contae Chiarraí, Éire. Ar an taobh thiar don stuaic tá Maolán Buí, agus ar and taobh thoir tá Cruach Mhór.


Cnoc Bhreandáin.
Is é Cnoc Bhreandáin nó Cnoc Bréanainnan seachtú stuaic is airde in Éirinn agus an stuaic is airde san tír lasmuigh dos na Cruacha Dubha in Uíbh Ráthach. Tá sé suite i gCorca Dhuibhne, Contae Chiarraí, Éire. Tá sé 953m in airde.


Aodhán Ó Fógartaigh.
Is iománaí Éireannach é Aodhán Ó Fógartaigh, nó "Aidan Fogarty" mar a ghlaoitear air as Béarla (rugadh ar an 20 Iúil, 1982 é in Áth na nUrlainn, Contae Chill Chainnigh). Imreoir cáiliúil é, leis an gclub Emeralds agus le foireann idir-chontae Chill Chainnigh.
Saol.
Rugadh agus tógadh Aodhán Ó Fógartaigh sa bhaile Áth na nUrlainn, agus tháinig sé isteach san fhoireann áitiúil Emeralds nuair a bhí sé ina dhéagóir fós. Ba shoiléir é ón dtús gurb iománaí tréitheach é, agus bhris sé isteach san fhoireann idir-chontae tar éis tamaill. Bhuaigh sé bonn leis an bhfoireann faoi-21 i gcluiche ceannais na hÉireann sa bhliain 2003, agus roghnaíodh é ina thosaí san fhoireann shinsearach an bhliain chéanna.
Tá ceithre bhonn Laighin ag Ó Fógartaigh. Ba bhliain iontach é 2006 dó - bhuaigh sé bonn sa tSraithchomórtas Iomána Náisiúnta agus bhí páirt lárnach aige i gcluiche ceannais na hÉireann in éadan Chorcaí. Fuair sé an cúl a bhuaigh an chluiche do na Cait, agus deirtear gur laoch an lá a bhí ann mar thoradh.
Tagairtí.
Fogarty, Aidan
Fogarty, Aidan
Fogarty, Aidan


Áth na nUrlainn.
Áth na nUrlainn, Contae Chill Chainnigh
Is baile Éireannach é Áth na nUrlainn (Béarla: "Urlingford") atá suite i gContae Chill Chainnigh, in oirdheisceart na tíre. Tá an baile ar an bpríomhbhóthar idir Baile Átha Cliath agus Corcaigh, agus úsáidtear é mar áit le sos a ghlacadh ar an turas seo go minic.
Tá timpeall míle duine ina gcónaí sa bhaile.


CLG Chontae Liatroma.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Liatroma an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Liatroma, Poblacht na hÉireann, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Tagairtí.
L


Toledo.
Is cathair i lár na Spáinne agus taobh theas de Maidrid í Toledo, agus is í príomhchathair an chúige Toledo agus an chomhphobail féinrialaithe Castilla-La Mancha í. Ba í príomhchathair ríocht na Spáinne í go dtí 1563 nuair a bogadh an chúirt ríoga go dtí Maidrid. Ta a lán rudaí stáiriúla anseo, mar shampla an caisleán, an ardeaglais, agus séipéal na nGiúdach.


CLG Chontae Mhaigh Eo.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Mhaigh Eo an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Mhaigh Eo, Poblacht na hÉireann, faoi cheannas an gCumann Lúthchleas Gael.
Tagairtí.
M


Tomás Breatnach.
Iar-iománaí Éireannach é Tomás Breatnach, nó "Tommy Walsh" as Béarla (rugadh ar an 5 Bealtaine, 1983 é, i dTulach Ruáin, Contae Chill Chainnigh). Tá gradaim All-Star agus coirn uile-Éireann buaite aige mar chúlaí, thosaí agus imreoir lár páirce.
Bronnadh a chéad duais Sárimreoirí na Bliana air sa bhliain 2006. Iománaí idirchontae atá ina dheartháir Pádraig chomh maith.
Tagairtí.
Breatnach, Tomás
Breatnach, Tomás
Breatnach, Tomás


An Andalúis.
Is comhphobal féinrialaitheach í an Andalúis (Spáinnis: "Andalucía") atá suite i ndeisceart na Spáinne. Is í Sevilla an phríomhchathair. Is í an dara réigiún is mó sa tír agus tá an daonra is mó aici.
Tá Andalucía timpeallaithe ag Extremadura agus Castilla-La Mancha ó thuaidh; taobh thiar de Murcia agus an Mheánmhuir (anoir aneas); taobh thoir den Phortaingéil agus an tAtlantach (aniar aneas). Tá an Afraic (Maracó) is Andalucía scartha óna gcéile le Caolas Ghiobráltar. Tá an teorainn idir an choilíneacht Briotanach Giobráltar agus an cúige Cádiz i Andalucía, trí ceathrú de mhíle ar fhad.
Stair.
Ba shibhialtacht an-mhór agus an-chumhachtach í Tartessos, suite in Andalucía.
Tá sé soiléir go raibh tionchar mór ar chultúr Andalucía ag rialú na Moslamach ar feadh ocht n-aois a chríochnaigh i 1492 le bua na Ríthe Caitliceacha i nGranada.
Tagann an Spáinnis a labhraítear i Meiriceá Laidineach, go mór ón saghas Spáinnise a labhraítear in Andalucía toisc go raibh Sevilla ina geata don Domhan nua sa 16ú agus 17ú aois.
Tá clú agus cáil ag Andalucía mar gheall ar a ailtireacht Mhoslamach. I measc na séadchomhartha is cáiliúla tá an Alhambra i nGranada, an Mezquita (mosc) i gCórdobha, an Torré del Oro (túr óir) agus na túir Girealda agus an Réales Alcázares i Sevilla, agus an Alcazaba i Málaga. Ó thaobh an seandálaíochta de tá tábhacht ag baint le Medina Azahara, in aice le Córdoba agus Itálica, in aice le Sevilla agus port Huelva.
Déantar ceiliúradh ar lá Andalusía (Sp.: Día de Andalucía) ar an 28 Feabhra, chun ceiliúradh dáta an reifrinn áitiúla faoi fhéinriail.


An Aragóin.
Is comhphobal féinrialaitheach í an Aragóin atá suite in oirthuaisceart na Spáinne. Go hoifigiúil glaotar "Comunidad Autónoma de Aragón" air. Tá achar 47,719 km² (18,424 mí²) aige le daonra de 1,277,471 (2006).
Tá teorainneacha aige leis An Fhrainc ó thuaidh, taobh thiar den Chatalóin, tá Valenia ó dheas agus tá sé taobh soir de Castilla-La Mancha, Castilla y León, La Rioja, agus Navarra. Is iad Zaragoza, Huesca, agus Teruel na cúigí atá sa réigiún. Sruthann an abhainn Ebro tríd an réigiún, agus tá sléibhte ó thuaidh; le gleann álainn torthúil, ach áfach, giota beag aimrid ó dheas.
Is í Zaragoza an phríomhchathair.
Freisin, chomh maith leis an trí chúige, tá an Aragóin fhoroinnithe i 33 "comarcas" nó contaetha.
Teanga.
Mar bharr ar labhairt na Spáinnise ag an daonra iomlán, tá búnteanga Aragóinis, a labhraítear fós i ngleann áirithe sna Sléibhte Piréiní. Labhraítear Catalóinis i gcontaetha áirithe atá in aice leis an gCatalóin. Glaotar "La Franja" ar an réigiún beag seo.
Stair.
Ba chontae feodach é an Aragóin, Jaca, roimh bhunadh ríocht na hAragóine. Aontaíodh an ríocht seo le Pamplona (níos déanaí Navarra) sa bhliain 925.
Tar éis bás Rí Sancho, roinneadh an ríocht idir a mhic. I dtús báíre ainmníodh Ramiro I mar rí na hAragóine; i ndiadh bás a dhearthair, Gonzalo, ainmníodh é mar Rí de Sobrarbe agus Ribagorza. D'fhás an ríocht nua go tapaidh, agus tógadh san áireamh Navarra. Ghabh an ríocht seo Zaragoza sa bhliain 1118. Scoilte ón ríocht Navarra, athbhúnaíodh Ríocht na hAragóine sa bhliain 1035 agus mhair sé mar ríocht scartha go dtí gur phós Rí Ferdinand an Caitiliceach, Éilis ó Chaistíl sa bhliain 1479 ag búnú Ríocht na Spáinne.
Bhí Aragóin mar an t-ainm ar an gcoróin freisin toisc gur pósadh cunta ó Bharcelona (Ramon Berenguer IV) le Banríon na hAragóine (Petronila ó Aragóin), lena mhac a fuair mar oidhreacht talamh na beirte acu. Bhí Ríthe na hAragóine i gceannas ar an dúiche, ní hamhain den réigiún Aragóin ach freisin an Chatalóin, agus níos déanaí na hOileáin Bhailéaracha, Valencia, an tSicil, an tSairdín agus an Nápail.
Tírdhreach.
Tá dlús daonra na hAragóin beag go leoir agus dá bharr tá alán talamh folamh sa réigiún. Tá cónaí ag leath an réigiún i Zaragoza.
Tá gleanna iontach iargúlta agus sléibhte iontach ard sna Piréiní. Ta roinnt deacracht bealach a fháil isteach iontu agus dá bharr tá a áille choimthe acu. Níos mó ó thuaidh tá na gleanna lán se eaglais bailte agus radharcanna iontach. Sa deisceart tá an Teruel a bhfuil beagnach dódheanta, iarracht dul ann, agus ata iontach álainn.
Tá cosaint ó UNESCO ag roinnt de na séadchomharthaí den Teruel agus Zaragoza mar chuid den tionscnamh Suíomh Dúchais Ailtireacht Mudéjar na hAragóine.
Tagairtí.
Aragóin, An


Síomón Ó Cómhanaigh.
Is polaiteoir Éireannach é Síomón Ó Cómhanaigh nó Simon Coveney as Béarla (16 Meitheamh 1972 a rugadh é). Bhí sé ina Fheisire Pharlaimint na hEorpa ón mbliain 2004 go 2007. Is ball d'Fhine Gael é. Is Teachta Dála freisin é, déanann sé ionadaíocht ar son Chorcaí Láir Theas. D'fhreastal sé ar Clongowes Wood College, i gcontae Chill Dara.
Athtoghadh Ó Cómhanaigh in Olltoghchán 2016.


Marian Harkin.
Is polaiteoir Éireannach í Marian Harkin (26 Samhain 1953 a rugadh í). Tá sí ina Feisire Pharlaimint na hEorpa. Is Teachta Dála neamhspleách í, déanann sí ionadaíocht ar son Shligigh agus Liatroma.
Harkin, Marian


Kalevala.
Is é Kalevala eipic náisiúnta na Fionlainne, a chuir Elias Lönnrot i dtoll le chéile sa naoú haois déag.
Foilsíodh an chéad eagrán sa bhliain 1835, agus tháinig an leagan deifinideach i gcló sa bhliain 1849. Don dara leagan seo - "Uusi Kalevala" nó Kalevala nua - is gnách tagairt mar "Kalevala". Áirítear Kalevala ar ceann de na saothair is tábhachtaí i stair litríochta na Fionlainne, agus é ina spreagadh mór do mhúscailt an náisiúnachais san Fhionlainn sa naoú haois déag. Chuir sé cor i gcinniúint na Fionlainnise chomh maith, nó bhí an teanga ann bunaithe ar na canúintí Oirthearacha, agus an teanga liteartha a bhí á cleachtadh san am sin, bhí sí ag tarraingt ar thobar an Iarthair amháin.
Filíocht Tíre na Fionlainne.
Breacadh samplaí de bhéal-litríocht na Fionlainne síos an chéad uair sna 1670idí, agus san ochtú haois déag, chuaigh tuilleadh bailitheoirí i mbun na hoibre seo. Bailíodh dhá mhilliún véarsa béaloidis san am sin, a bheag nó a mhór, agus glactar leis go bhfuil timpeall is milliún agus dhá chéad míle véarsa acu foilsithe. Nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deireanais, bhí an bhailitheoireacht ina faisiún mór, agus í ag tabhairt spreagadh chun Cairéileachais - is é sin, adhradh na Cairéile (críocha thoir na Fionlainne agus na críocha Rúiseacha a bhí in aice leo) mar áit ina raibh an tsibhialtacht shean-Fhionlannach ag maireachtáil beo i bhfoirm níos glaine ná sa chuid eile den Fhionlainn.
Saothar Lönnrot.
Bhailigh Elias Lönnrot agus na bailitheoirí eile, ar nós A. J. Sjögren agus D. E. D. Europaeus, an chuid ba mhó de na laoithe sa Chairéil agus i dtimpeallacht Chathair Pheadair, áit a raibh canúint Fionlainnise á labhairt i gcónaí san am sin. I Mí Mheán Fómhair 1833, agus é ar cuairt sa Chairéil an ceathrú huair, rith le Lönnrot gurbh fhéidir go raibh na laoithe suite i bhfráma na hinsinte leanúnaí, in áit a bheith ina seoda scartha béaloidis.
Mar sin, nuair a chuir Lönnrot na véarsaí in eagar, chóirigh sé iad ionas go raibh eipic iomlán ann agus sórt plota loighciúil inaitheanta ag baint léi. Uaireanta, bhí cúpla carachtar aige a nasc sé le chéile in aon phearsa amháin, le go mbeadh an scéal ag freagairt don phlota a bhí ceaptha aige féin. Deirtear gur béaloideas glan atá in aon tríú cuid den eipic, gur béaloideas "cóirithe" atá i gcaoga faoin gcéad de, agus gur chum sé timpeall is 14 % de na véarsaí trína chasadh féin a bhaint as athleaganacha na ndánta. An beagán eile, tháinig sé go díreach ó pheann agus ó intinn Lönnrot féin.
Foilsiú.
Tháinig an chéad leagan de Kalevala, is é sin, "Vanha Kalevala" ("sean-Khalevala") mar a thugtar air inniu, i gcló ina dhá irisleabhar sna blianta 1835-1836. Is é an teideal a bhí air ná "Kalewala, taikka Wanhoja Karjalan Runoja Suomen Kansan muinoisista ajoista" ("Kalevala, nó seanlaoithe ón gCairéil faoi sheansaol mhuintir na Fionlainne" - tabhair faoi deara gurb é an "w" in áit an "v" a d'úsáidtí i scríbhneoireacht Fionlainnise na naoú haois déag). Bhí 32 laoi, nó 12,078 véarsa, sa seanleagan seo de Kalevala. D'fhairsing Lönnrot an leagan seo go cuimsitheach sa leagan nua a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1849, agus is é an leagan nua seo a léitear inniu mar théacs caighdeánaithe. Caoga laoi atá ann ar fad.
An Chéad Scéal faoi Väinämöinen (ón chéad laoi go dtí an deichiú laoi).
Sa chuid seo de Kalevala, tugtar cur síos ar chruthú an domhain agus na hollchruinne. Tháinig an chéad duine ar an bhfód. Casadh an seandraoi Väinämöinen ar an bhfear óg Joukahainen, agus i ndiaidh don bheirt cath a chur ar a chéile gan úsáid a bhaint ach as buafhocail agus as orthaí, fágadh Joukahainen cloíte, ionas go gcaithfeadh sé a deirfiúr Aino a ghealladh don tseanfhear mar bhean chéile. B'fhearr le hAino í féin a bhá ná an seanfhear a phósadh. Ansin, theastaigh ó Joukahainen sásamh an bháis sin a bhaint as Väinämöinen agus díoltas a agairt ar an seanfhear. Scaoil sé urchar le Väinämöinen as a bhogha, ach d'éirigh le Väinämöinen éalú i mbád a thug a fhad le Pohjola ("Ríocht an Tuaiscirt") é. I bPohjola dó, casadh Louhi, "bean tí an Tuaiscirt" (banríon na ríochta sin) air, agus thit sé i ngrá le hiníon Louhi. Mar íocaíocht as an iníon, gheall Väinämöinen do Louhi "sampo" a thógáil do Louhi. Is é is "sampo" ann ná muileann draíochta a mheileann ór agus saibhreas don duine ar leis é. Mheall Väinämöinen an gabha Ilmarinen - "Gobán Saor" na miotaseolaíochta Fionlannaí - go Pohjola leis an "sampo" a shaoirsiniú dó.
An Chéad Scéal faoi Lemminkäinen (ón chéad laoi déag go dtí an cúigiú laoi déag).
Chuaigh Lemminkäinen go Pohjola le cogadh a chur agus le hiníon Louhi a fhuadach, ach mharaigh "buachaill bó an hata fhliuch" ("märkähattu karjapaimen") é le hurchar ón gcúl, agus fágadh a chorp ar snámh in abhainn Ríocht an Bháis ("Tuonela"). Thug máthair Lemminkäinen cuairt ar Tuonela agus d'éirigh léi é a aimsiú in abhainn Tuonela agus a athbheochan.
An Dara Scéal faoi Väinämöinen (ón séú laoi déag go dtí an ochtú laoi déag).
Chuaigh Väinämöinen go Tuonela le dul i dteagmháil le hAntero Vipunen, draoi marbh a raibh orthaí neamhghnácha ar eolas aige. Fuair sé ó Antero na buafhocail a bhí de dhíth le bád draíochta a thógáil. Sheol Väinämöinen ar an mbád draíochta go Pohjola, agus ansin, bhí seisean agus Ilmarinen in iompairc le chéile faoi iníon Louhi.
An Chéad Scéal faoi Ilmarinen: cleamhnas agus pósadh Ilmarinen (ón naoú laoi déag go dtí an cúigiú laoi fichead).
Le cuidiú ó iníon Louhi, d'éirigh le hIlmarinen na tascanna a chomhlíonadh a chuir Louhi roimhe: an pháirc lán nathracha a threabhadh, ruaigeadh a chur ar na faolchúnna agus ar an mbéar i bPohjola agus iasc as abhainn Tuonela a mharú. I ndiaidh dó an obair seo a dhéanamh, phós Ilmarinen an cailín, agus ceiliúradh a mbainis. Cuid den scéal is ea an cur síos fada a thugtar ar ghrúdú an leanna.
An Dara Scéal faoi Lemminkäinen (ón séú laoi fichead go dtí an tríochadú laoi).
a>. Tá Väinämöinen ag beartú an chlaímh, agus Louhi ag ionsaí an bháid ón aer i gcruth an iolair. Tá a cuid saighdiúirí ar a muin, agus lucht leanúna Väinämöinen ag iarraidh í a choinneáil siar ón mbád leis na maidí rámha.
Bhí Lemminkäinen míshásta, ó nach bhfuair sé cuireadh chuig bainis Ilmarinen. Thug sé aghaidh ar Pohjola agus rug sé bua ar fhear céile Louhi i gcomhrac aonair. Tháinig sluaite armtha Pohjola ag agairt díoltais air, agus d'éalaigh sé go Saari (an tOileán, áit ar casadh Kyllikki air). Nuair a tháinig sé ar ais, fuair sé amach gur chuir an namhaid a theach trí thine idir an dá linn. In éineacht lena chara Tiera, chuaigh sé go Pohjola le díoltas a imirt ar Louhi, ach ansin, chuir Louhi na farraigí ag sioc lena hortha, agus b'éigean do Lemminkäinen filleadh abhaile.
An Dara Scéal faoi Ilmarinen: an seachtú laoi déag is fiche agus an t-ochtú laoi déag is fiche.
Anois, bhí Ilmarinen fágtha ina bhaintreach fir. Shaoirsinigh sé bean chéile dó féin as ór agus as airgead geal, ach fuair sé fuar í, agus thréig sé í. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé go Pohjola le hiníon eile le Louhi a fhuadach ansin, ach ní raibh rath ar an gcleamhnas sin. Ar an turas seo, chonaic Ilmarinen, áfach, go raibh muintir Phohjola ar mhuin na muice anois, agus an "Sampo" ag meilt só agus saibhris dóibh. Thug sé cur síos ar shaol mhuintir Phohjola do Väinämöinen, agus chomhairligh siad an "Sampo" a sciobadh ar ais uathu siúd le lámh láidir.
Fuadach an t"Sampo": ón naoú laoi déag is fiche go dtí an ceathrú laoi is dhá scór.
Chuaigh Väinämöinen, Ilmarinen agus Lemminkäinen ar an mbád mór go Pohjola leis an "Sampo" a fhuadach. Ansin, bhuail an bád fochais nárbh fhochais í ar aon nós ach liús mór millteanach. Mharaigh an triúr an t-iasc seo, agus bhain Väinämöinen cnámh na smige as leis an chéad "kantele" a dhéanamh di. (Is é is "kantele" ann ná gléas ceoil náisiúnta na Fionlainne, agus é cosúil leis an lir.) I bPohjola dóibh, thosaigh Väinämöinen ag seinm, agus chuir a chuid ceoil muintir Pohjola ina dtoirchim suain. D'fhuadaigh siad an "Sampo". Ansin, áfach, mhuscail screadach na coirre móna Louhi, agus tháinig sí sna sálaí ag an triúr leis an "Sampo" a thógáil ar ais uathu. Ar dtús, d'ardaigh sí ceo draíochta timpeall an bháid, ionas gur chailleann an triúr a dtreo, agus ansin, tháinig sí i gclí an iolair le cath a chur faoin "Sampo". Sa teagmháil seo, thit an "Sampo" isteach san fharraige, agus níor fágadh ach bloghanna agus iarsmaí ag dul le sruth. Na hiarsmaí seo féin, áfach, ba leasú do thailte Kalevala cois farraige iad. Más bocht féin atá an talamh, is amhlaidh is saibhre don fharraige, ós ansin a thit an "Sampo".
Díoltas Louhi: ón gcúigiú laoi is dhá scór go dtí an naoú laoi is dhá scór.
D'agair Louhi díoltas ar mhuintir Kalevala: ghoid sí an tine uathu agus chuir sí an ghrian agus an ghealach i bhfolach orthu. D'éirigh le hIlmarinen an tine a thabhairt ar ais, agus chuir Väinämöinen d'fhiacha ar Louhi na pláinéid bheannaithe a chur ar ais in airde na spéire.
An Laoi Dheireanach: mac Marjatta.
Is léir gur fáthscéal (allagóire) í an laoi seo faoi theacht na Críostaíochta go dtí an Chairéil. D'ith cailín óg darb ainm Marjatta bódhearc (cineál caor) agus thosaigh sí ag iompar clainne. Saolaíodh an mac di sa stábla (cosúil le hÍosa Críost) agus thréig a tuismitheoirí í. Thug Väinämöinen ordú an leanbh a mharú, ach ansin, tháinig caint ag an leanbh, agus é ag cur peacaí a óige i gcuimhne do Väinämöinen. Bhaist seanfhear darb ainm Virokannas an leanbh agus é ag gairm "rí na Cairéile" de. D'imigh Väinämöinen leis, agus fearg air, ó bhí an chuma ar an scéal nach raibh áit ar bith fágtha dó ina sheanbhólaí dúchais a thuilleadh.
Sliocht as Kalevala.
An bhfuil a fhios agat, cad é ba chóir dúinn a dhéanamh?
An eol duit an rud is mian liom?
Sea, seanamhráin a chanadh in éineacht
agus ár gcuid laoithe a reic le chéile!
Ní mór dúinn seoda ár seanmhuintire a thaispeáint ar an sean-nós.
Mothaím na focail ag tonnadh ar mo theanga
agus aithním na scéalta ag borradh thar mo bhéal,
ag teacht talcánta tréan mar a bheadh sruth uisce ann
agus ag titim trí phoill mo chuid fiacal.
A dheartháir dhil agus a chompánaigh chaoimh,
an bheirt againn a d'fhás aníos le chéile,
tar liom go ndéana muid ár gcuid amhránaíochta,
agus ár dhá nguth á bhfí is á bhfuáil le chéile,
anois, i ndáil chomhairle don bheirt againn, rud nach minic.
Nó is annamh agus is ró-annamh a chastar le chéile sinn
i gcríocha corracha cúil seo an Tuaiscirt.
Sín chugam do lámh, mar sin,
agus muid ag bualadh ár gcuid méar trasna a chéile
go mbeidh muid ag canadh na laoithe
agus más fada féin iad, beidh éileamh ar thuilleadh acu.
le nós a saoil a theagasc don aos óg,
dóibh siúd atá ag fás aníos inár measc
le go mbeidh bláth ar ghlúin óg ár muintire.
Beidh na focail acu a fuair muid le hoidhreacht,
na hamhráin ar tháinig muid trasna orthu
faoi chrios an tsaoi úd Väinämöinen,
faoi chasúr an tsaoir úd Ilmarinen,
ar bharr an chlaímh a bhí Lemminkäinen a bheartú,
ar bharr na saighde a scaoil Joukahainen,
An t-amhrán a chuala mé ó bhéal an tseanfhir
agus é ag saoirsiniú coise don tua,
an t-amhrán a chuala mé ó bhéal na máthara
agus í ag casadh an roithleáin,
nuair nach raibh ionamsa ach ruidín beag bídeach
ag déanamh mo lámhacáin trasna an urláir
agus má chonacthas féasóg thart ar mo bhéal
ní féasóg cheart a bhí ann ach smál bán bainne.
Chuala an saol mór ar Sampo
agus is iomaí ciall a baineadh as Louhi,
chuaigh Sampo in aois ag na scéalaithe
agus mhaslaigh Louhi í féin ag insint léi,
b'í an véarsaíocht ba trúig bháis do Vipunen
más súgach an sórt bás a fuair Lemminkäinen.
scéalta a phioc mé suas ón díog,
scéalta a fuair mé amuigh san fhraoch,
scéalta a bhain mé as measc an chonnaidh,
scéalta a d'fhás idir na plandaí ísle,
scéalta a fuair mé liom abhaile
scéalta a d'inis an bhó dhubh dom,
scéalta a d'aithris an tarbh breac.
Scéalta a dhúisigh ionam le teacht an tseaca,
scéalta a thit orm mar chith fearthainne,
scéalta a séideadh anuas orm le gaoth na spéire,
scéalta a siabadh orm le tonnta na farraige,
scéalta a cheol na héanacha dom,
scéalta a shiosc an choill liom,
scéalta a luchtaigh mé ar mo charr sleamhnáin,
scéalta a thug mé liom chuig mo mhuintir,
agus an chuid acu nár thoill isteach ansin,
Is fada ag fanacht lena seal iad
agus iad fágtha i leataobh, mo chuid laoithe.
An mba mhiste iad a tharraingt anuas
an ciste a chur i lár an urláir
agus leathfaidh mé amach an chuid eile acu
mar a bheifeá ag meilt seagail don arán
agus á chur ar coipeadh le haghaidh leanna.
Ach mura maith libh blas an bhia
agus más leamh libh an léann féin
níl ach blas an uisce fágtha ansin
sa scéal i ndiaidh lae fhada
le ball bán an lae úir a fháiltiú.
Tionchar Kalevala.
Cuid den litríocht dhomhanda atá i gKalevala inniu, agus d'imir sé a thionchar ar a lán ealaíontóirí agus scríbhneoirí san Fhionlainn féin chomh maith leis an gcoigríoch.
Is léir gur san Fhionlainn ba túisce a chuaigh Kalevala i gcion ar na healaíontóirí. Tharraing an file náisiúnta Aleksis Kivi ar Khalevala ina gcuid scríbhneoireachta, go háirithe sa dráma a bhunaigh sé ar scéal Khullervo. Scríobh file tábhachtach eile, Eino Leino, a lán dánta faoi mhóitifeanna de chuid Khalevala. Bhunaigh an ceolchumadóir Jean Sibelius rogha a chuid saothar ar an eipic freisin. Ba é Akseli Gallén-Kallela an duine ba tábhachtaí de na péintéirí a chuaigh ar lorg ábhair i gKalevala.
D'fhoghlaim J.R.R. Tolkien roinnt Fionlainnise, agus an-suim aige in imeachtaí agus i gcarachtair Khalevala. Bhunaigh sé Turin (príomhcharachtar an scéil úd "The Children of Hurin") ar Khullervo i gKalevala.


Eugène Ionesco.
Ba scríbhneoir agus drámadóir Francach le fréamhacha Rómáineacha é Eugen Ionescu (as bhFraincis Eugène Ionesco) (Slatina, an Rómáin, 26 Samhain 1912 — Páras, An Fhrainc, 28 Márta 1994). Toghadh ina bhall de Acadamh na Fraincise é ar an 22 Eanáir 1970. Ba duine de na príomh-dhrámadóirí i dtéatar na héigéille é.
Ionesco, Eugène
Ionesco, Eugène


Stephen Hawking.
Is fisiceoir teoiriciúil Briotanach é Stephen William Hawking a rugadh ar 8 Eanáir 1942. Tá obair mhór déanta aige i réimse na cosmeolaíochta agus maidir le himtharraingt chandamach. Tá sé aitheanta ag fisiceoirí mar shaineolaí ar na dúphoill. Chruthaigh sé go n-astaíonn dúphoill radaíocht (atá le brath ar threalamh speisialta eolaíochta). "Rí na Cruinne" an leasainm atá air. Bhain sé clú agus cáil amach i measc gnáthléitheoirí lena chuid leabhar faisnéise, go háirithe "A Brief History of Time" ("Gearrstair an Ama"). Is leabhar cliste é, a leagann a chuid teoiricí amach ar bhealach simplí intuigthe don léitheoir. Tá staidéar déanta aige ar thús na cruinne, agus ar an tionchar a n-imreoidh an fhisic chandamach ar a cinniúint.
Cé go bhfuil an t-uafás gradam faighte aige, ar nós Bonn Albert Einstein 1979, Ord Impireacht na Breataine (Ceannasaí) 1982, Duais Wolf san Fhisic 1988, Gradam Phrionsa Asturias (1989), Gradam Eolaíochta an Phobail (2006) agus Bonn Uachtaráin na Saoirse (2009), faraor, níl duais Nobel bronnta air go fóill.
A luathshaol.
Rugadh Hawking ar an 8 Eanáir 1942, in Oxford i Sasana (300 bliain go baileach i ndiaidh bás Galileo). Frank agus Isobel is ainm dá thuistí. Bhuail siad le chéile roimh thús an Dara Cogadh Domhanda, agus bhog siad ó Londain go hOxford ar mhaithe le sábháilteacht ón Luftwaffe. In ainneoin ganntanas airgid, d'fhreastail siad beirt ar Ollscoil Oxford. Rinne Frank staidéar ar leigheas, agus rinne Isobel staidéar ar fhealsúnacht, ar pholaitíocht agus ar eacnamaíocht. Rugadh Stephen don lánúin ar dtús. Ansin bhí beirt iníon acu, Philippa agus Mary, agus d'uchtaigh siad Edward sa bhliain 1956. De réir dealraimh, clann corr aisteach ab ea iad.
Chuir Frank agus Isobel an-bhéim ar oideachas, ach níor thaitin an bhunscoil mórán le Hawking. Ní raibh a ghráid thar mholadh beirte go dtí go raibh sé ina dhéagóir. B'ansin a bhuail sé le Dikran Tahta, múinteoir mata a thug spreagadh dó, agus thosaigh sé ag léiriú an-chumas sa mhata agus sna hábhair eolaíochta. "Einstein" an leasainm a chuir a chomhscoláirí air. Dé réir a chéile, shantaigh Hawking staidéar a dhéanamh ar mhata san ollscoil, ach ba mhian lena athair go ndéanfadh sé staidéar ar leigheas. Ní raibh cúrsa mata ar fáil in Ollscoil Oxford ag an am áfach, agus mar sin, shocraigh Stephen cúrsa a dhéanamh san fhisic agus sa cheimic. Bronnadh scoláireacht air, tar éis dó beagnach marcanna iomlána a fháil sa scrúdú fisice i mí an Mhárta 1959.
Bhí uaigneas, cumha agus leadrán ar Stephen agus é sa chéad bhliain in Ollscoil Oxford. Cheap sé go raibh an t-ábhar acadúil i bhfad róshimplí. Chun cuidiú leis buaileadh le cairde nua, fuair sé áit mar liagóir (coxswain) ar fhoireann rámhaíochta na hollscoile. Spórt tábhachtach comórtasach ab ea é, agus d'éirigh sé cairdiúil le cuid mhór daoine mar gheall ar a áit ar an bhfoireann. Bhain míbhuntáistí leis sin áfach, mar b'iomaí uair a bhí sé buartha go gcuirfeadh an traenáil (sé huaire sa tseachtain) isteach ar a chuid staidéar. Ní raibh sé mícheart.
Níor chaith sé ach míle uair ag staidéar taobh istigh de thrí bhliain a fhochéime, agus bhí an-imní air an oíche roimh an scrúdú deireanach. Lá na scrúduithe, níor bhac sé le ceisteanna a bhí ag iarraidh freagraí fíorasacha, ach leis na ceisteanna teoirice fisice amháin. Rogha dhainséarach é seo, mar shantaigh sé staidéar a dhéanamh ar an gcosmeolaíocht in Ollscoil Cambridge, agus bhí céim céad onóracha uaidh mar choinníoll iontrála. Nuair a tháinig na torthaí amach, bhí a mharcanna díreach idir céim céad onóracha
agus céim dara honóracha. Bhí air Viva (scrúdú cainte) a dhéanamh, rud a chuir an-imní air, mar chreid sé go raibh sé ina mhac léinn achrannach leisciúil, i súile a léachtóirí.
Sa Viva, cuireadh ceist air faoina chuid pleananna don todhchaí agus d’fhreagair sé: “Má thugann sibh céim céad onóracha dom, rachaidh mé go Cambridge. Má fhaighim céim dara honóracha, fanfaidh mé in Oxford. Mar sin, ceapaim go dtabharfaidh sibh céim céad onóracha dom.“ Bhí a fhios ag na scrúdaitheoirí go raibh siad ag plé le duine a bhí i bhfad níos acadúla ná iadsan, agus i ndiaidh dó céim céad onóracha a fháil,
chuir sé tús lena chuid staidéir iarchéime i Halla na Tríonóide, Cambridge i mí Mheáin Fhómhair 1962.
Bliain dheacair ab ea 1963 do Hawking áfach. Ar dtús, bhí díomá air go raibh sé ag obair leis an gcosmeolaí Dennis William Sciama, in ionad an réalteolaí cháiliúil Fred Hoyle. Ní raibh Stephen sásta lena chuid thraenáil sa Mhata ach oiread. Ní leor é dá chuid oibre sa chosmeolaíocht nó sa choibhneasacht ghinearálta. Ach, dáiríre, b’shin an chloch ba lú ar a phaidrín.
Thosaigh a chuid sláinte ag trá. D’éirigh sé an-chiotach, bhí deacrachtaí aige agus é ag rámhaíocht, tháinig mungailt ina chuid cainte agus uair amháin, thit sé síos staighre san ollscoil ag buaileadh a cheann go dona.
An Nollaig sin, thóg a chlann chuig an dochtúir é, agus cuireadh tús le himscrúduithe leighis. Agus é aon bhliain is fiche d'aois, fuarthas amach go raibh galar néarón luadrach air. Dúradh leis nach mbeadh níos mó ná dhá bhliain fágtha aige ar an saol seo.
Thit Hawking isteach in umar na haimléise, agus ag am amháin, bhí sé ar tí stop a chur lena chuid staidéar.
Ach níor mhair an fhéintrua. San ospidéal, chonaic sé buachaill óg ag fáil bháis ó leoicéime, agus gan mhoill, tháinig athrú intinne air. Dúirt sé: “It is a waste of time to be angry about my disability.
One has to get on with life and I haven't done badly. People won't have time for you if you are always angry or complaining.” Dhá bhliain ina dhiaidh sin, bhí sé pósta, bhí tráchtaireacht scríofa aige ar dhúphoill,
bhí Ph.D bainte amach aige agus bhí post faighte aige mar léachtóir i gCambridge.
Cara le deirfiúr Hawking ba ea Jane Wilde. Bhuail sí le Stephen den chéad uair ag cóisir Chinn Bliana i 1962, agus tamall ina dhiaidh sin, thosaigh siad ag siúl amach le chéile. Chuidigh sí go mór leis nuair a bhuaileadh tinn é, agus i mí Dheireadh Fómhair 1964, bhí siad idir dáil agus pósadh.
Dúirt Hawking féin gur thug an cleamhnas dóchas sa saol dó, agus pósadh iad ar an 14ú Iúil 1965. Rugadh mac dóibh, Robert, sa bhliain 1967, tháinig Lucy ar an saol sa bhliain 1970, agus saolaíodh Timothy sa bhliain 1979.
Pósadh.
Fuair Hawking post in Pasadena, California sa bhliain 1974. Faoin am seo, bhí sé i gcathaoir rotha agus ní raibh sé in ann scríobh níos mó. Bhí an t-uafás brú ar Jane mar gheall ar chúram na bpáistí agus a fhir chéile. Ba mhian léi cuireadh a thabhairt do mhac léinn iarchéime teacht chun cónaí leo chun cabhrú le cúram Stephen. D’aontaigh sé glacadh leis seo. Bernard Carr a rinne an post seo ar dtús, agus Don Page an dara duine, ar theacht abhaile dóibh ó Pasadena.
Bhí níos mó ama ag Jane di féin ansin, agus thosaigh sí ag canadh i gcór áitiúil. I mí na Nollag 1977, bhuail sí leis an orgánaí Jonathan Hellyer Jones, agus d’éirigh sé an-chairdiúil léi agus lena clann. Deich mbliana níos déanaí, bhí Jane agus Jonathan i ngrá le chéile. De réir dealraimh, ghlac Stephen Hawking leis seo agus bhí sé tuisceanach faoi, ar choinníoll go leanfadh sí ar aghaidh ag taispeáint cion agus grá dó freisin. Ní raibh sé i gceist ag Jane nó ag Hellyer Jones an teaghlach a bhriseadh suas áfach, agus ar feadh na mblianta, ní raibh eatarthu ach grá platónach.
Ag deireadh na seachtóidí, tháinig meath ollmhór ar chumas cainte Stephen. Níor thuig ach a chlann agus a bhuanchairde é. D’aistrigh siad a chuid focail do dhaoine eile, agus bhí frustrachas orthu go léir.
Thart fán am sin, thosaigh Stephen agus Jane ag smaoineamh ar fheachtas a chur ar bun do dhaoine faoi mhíchumas. Ach ní raibh croí Stephen istigh sa sórt oibre seo. Bhí sé i gcónaí ag iarraidh deighilt a chur idir é féin agus a chuid deacrachtaí fisiceacha.
I lár na hochtóidí, tháinig drochniúmóine air. Bhí sé i mbaol a bháis, agus ag am amháin, moladh do Jane
deireadh a chur lena thacaíocht beatha. Dhiúltaigh sí, agus rinneadh traicéastóime air. Chiallaigh sin nach mbeadh Stephen in ann labhairt go deo arís agus go mbeadh buanchúram uathu. Fostaíodh banaltraí do na trí sheal oibre sa ló a bhí de dhíth. Elaine Mason an t-ainm a bhí ar dhuine acu.
Chun cumarsáid a dhéanamh, bhí ar Stephen a mhalaí a ardú chun litreacha ón aibítir a roghnú ó chárta liteartha. Ach ansin, d’úsáid sé clár ríomhaire dar teideal an "Equalizer" a fuair sé ó Walt Woltosz.
"I can communicate better now than before I lost my voice."
Tá blas Meiriceánach ar an nguth a úsáideann sé faoi láthair, ach is maith leis é fós.
Déanann sé ionannú leis. Ní féidir é a fháil ar mheaisíní níos mó.
Leis an modh cumarsáide seo, bhí Stephen in ann léachtaí a ullmhú roimh ré.
Ach bhí fadhbanna eile le sárú aige ansin.
D’eascair an-choimhlint idir Jane agus Stephen. Leis na banaltraí agus na cúntóirí uilig ina teach,
bhí an easpa príobháideachais ag cur isteach go mór ar Jane.
Bhí clú agus cáil ar Hawking, agus in agallamh amháin, rinne Jane cur síos ar a ról
sa phósadh mar ‘an duine a n-inseodh do Stephen nach Dia é.’
Bhí tuairimí an-difriúil ag an mbeirt faoi chúrsaí reiligiúin freisin.
Bhí creidimh láidir críostúil ag Jane, ach ní raibh ag Stephen,
rud a chruthaigh teannas sa ghaol eatarthu.
"We are each free to believe what we want
and it is my view that the simplest explanation is there is no God.
No one created the universe and no one directs our fate.
This leads me to a profound realization.
There is probably no heaven, and no afterlife either.
We have this one life to appreciate the grand design of the universe,
and for that, I am extremely grateful."
Ag deireadh na hn-ochtóidí, bhí dlúthchairdeas tar éis fás idir Stephen agus Elaine Mason,
banaltra dá chuid. Chuir a pearsantacht, a ceanndánacht agus a cosantacht imní mhór ar chlann
agus ar chairde Hawking, ach níor éist Stephen leo.
I mí Feabhra 1990, d’inis Stephen do Jane go raibh sé ag scaradh uaithi,
D’fhág sé teach a mhuintire, agus tar éis dó colscaradh a fháil ó Jane sa bhliain 1995,
phós sé Mason, ag rá "It's wonderful—I have married the woman I love."
Chuir an pósadh seo brón agus uaigneas ar theaghlach Stephen, a mhothaigh díbeartha agus imeallaithe uaidh.
Tháinig an imní orthu, go háirithe sna blianta ag tús na mílaoise,
nuair a chreid siad féin agus a fhoireann leighis go raibh sé ag fulaingt
Chuaigh na póilíní i mbun fiosrúcháin, ach chuir Hawking stop leo,
agus dúnadh an Cháisc nuair a dhiúltaigh Stephen ráiteas a thabhairt nó gearán dhéanamh.
Go ciúin sa bhliain 2006, fuair Stephen colscaradh ó Mason,
agus d’athbhunaigh sé an dlúthghaol le Jane, lena pháistí agus lena gharpháistí.
an méid oibre atá déanta ag Stephen ina shaol
an méid leabhair, aistí agus tráchtaireachtaí atá scríofa aige
an méid díospóireachtaí a bhí aige le heolaithe eile
an méid léachtaí atá tugtha aige
an méid taistil atá déanta aige
nó an méid gradam atá buaite aige
Ach is saoi gan aon agó é, agus tá meas mór tuillte aige mar gheall ar a acadúlacht
agus a meon láidir ceanndána, a sháraíonn deacrachtaí a bhrisfeadh an gnáthdhuine.
Sa bhliain 2005, tháinig meath níos measa ar shláinte Hawking.
B’iomaí uair nach raibh sé ábalta análú i gceart.
Bhí aerálaí uaidh go minic, agus chaith sé go leor tréimhse difriúla san ospidéal.
D’éirigh rudaí níos measa fós nuair a chaill sé cumhacht a mhéara.
Ach lean sé ar aghaidh go cróga misniúil agus thosaigh sé ag úsáid matán ina leiceann
chun cumarsáid a dhéanamh tríd an ríomhaire.
Ní raibh sé in ann ach focal amháin sa nóiméad a chur in iúl áfach.
Leis seo, bhí dainséar ann go dtiocfadh bréagchóma nó siondróim iniata air.
Mar sin, d’oibrigh Hawking le saineolaithe agus le taighdeoirí ar chórais nua
a n-aistreoidh patrúin a inchinne nó a ghothaí gnúise go focail.
Tá dul chun cinn mór déanta aige le hIntel, agus cruthaíodh an aip ‘Swiftkey’ dó,
a chabhraíonn leis agus le daoine eile atá ag fulaingt ó Phairilis.
Is iomaí foirgneamh atá ainmnithe in ómós dó, agus go dtí seo,
bhí sé mar mhaoirseoir do 39 mac léinn PhD.
D’éirigh sé as a phost mar Ollamh Lucasian an Mhata sa bhliain 2009.
Tá sé fós ag obair i gCambridge mar stiúrthóir taighde
i réimse an Mhata Fheidhmigh agus na Fisice Teoirice.
Tá go leor tuairimí aige faoi chúrsaí polaitiúla freisin.
Tugann sé tacaíocht do Pháirtí an Lucht Oibre, agus vótáil sé d’Al Gore i dtoghchán 2000.
D’ainmnigh sé ‘coir chogaidh’ ar ionradh na hIaráice sa bhliain 2003.
Rinne sé baghcat ar chomhdháil in Iosrael mar gheall ar pholasaithe Iosrael
Chuaigh sé i mbun feachtais ar son dí-armáil núicléach.
Léirigh sé tacaíocht do thaighde gaschille agus do chúram sláinte uilíoch.
Impíonn sé ar Rialtais dhomhanda dul i ngleic le hathrú aeráide.
I mí Mheáin Fhómhair 2013, thug sé tacaíocht do dhaoine a bhí ag troid ar son reachtaíochta
i leith féinmharaithe cuidithe do dhaoine le tinneas foirceanta.
Sa bhliain 2014, vótáil sé in aghaidh neamhspleáchas na hAlban sa reifreann.
Sna nóchaidí, faoi dheireadh, ghlac Hawking ról mar eiseamláir do dhaoine faoi mhíchumas.
Thug sé go leor léachtaí agus ghlac sé páirt i neart gníomhaíocht tiomsaithe airgid.
Chun dúil an phobail a mhúscailt sa spáseitilt, agus chun fiúntas daoine faoi mhíchumas a léiriú,
sa bhliain 2007, rinne sé eitilt domhaintharraingt nialais i "Vomit Comet".
I mí Lúnasa 2012, D’aithris Hawking an phíosa "Enlightenment"
i searmanas oscailte Chluichí Parailimpeacha an tSamhraidh.
D’eisíodh an scannán dírbheathaisnéiseach Hawking sa bhliain 2013.
Ghlac sé le dúshlán an bhuicéid oighir i mí Lúnasa 2014
chun feasacht faoi Ghalar néarón luadrach a chur chun tosaigh
agus chun airgead a bhailiú le haghaidh tuilleadh taighde.
Mar gheall ar an niúmóine a bhí air i 2013, caitheadh an t-oighear ar a pháistí ina áit.
Bhí ról ag Stephen in eipeasóid Star Trek: The Next Generation sa bhliain 1993.
Úsáideadh a ghuth sintéiseoir san amhrán "Keep Talking" le Pink Floyd,
agus arís eile sa bhliain 1999 in eipeasóid The Simpsons.
agus an tsraith Stephen Hawking, Master of the Universe (2008)
Tá Hawking le feiceáil mar aoi sa chlár Futurama agus The Big Bang Theory.
Bhí ról aige i bhfógraí teilifíse chomh maith, ag fógairt cathaoireacha rotha,
National Savings, British Telecom, Specsavers, Egg Banking, agus Go Compare.
Mar gheall ar mhéid na cruinne, is dóigh leis go bhfuil seans maith ann
go maireann neacha neamhshaolta, ach creideann sé gur chóir dúinn teagmháil leo a sheachaint.
Measann sé freisin go mbeidh ról nach beag ag intleacht shaorga
i gcinniúint an chine dhaonna a stiúradh, san am atá romhainn,
ach gur chóir dúinn a bheith iontach cúramach ar fad leis.
Ceapann sé go bhfuil an domhan i mbaol, mar gheall ar
‘cogadh tobann núicléach, víreas atá cruthaithe ag innealtóireacht ghéiniteach,
nó contúirt eile nár smaoinigh muid air go fóill.’
Tá Stephen buartha faoina todhchaí, gan aon agó.
Sa bhliain 2006, chuir sé ceist oscailte ar an Idirlíon,
"In a world that is in chaos politically, socially and environmentally,
how can the human race sustain another 100 years?"
"I don’t know the answer. That is why I asked the question, to get people to think about it,
and to be aware of the dangers we now face."
Creideann sé go bhfuil an spáseitilt agus coilíniú sa spás riachtanach
chun cinniúnt an chine dhaonna a chinntiú.
“I don't think the human race will survive the next thousand years, unless we spread into space.
There are too many accidents that can befall life on a single planet.
But I'm an optimist. We will reach out to the stars.”


Milton Keynes.
Is baile mór i mBuckinghamshire thuaisceart, i Sasana Thoir Theas é Milton Keynes. Bhí 229,942 duine ina gcónaí sa bhaile i 2011.


Dennis Ritchie.
Ba eolaí ríomhaireachta é Dennis MacAlistair Ritchie (9 Meán Fómhair, 1941 - 9 Deireadh Fómhair, 2011) a bhfuil aithne air mar gheall ar a thionchar ar ALTRAN, an teanga ríomhchlárúcháin B, BCPL, C, Multics, agus UNIX. Fuair sé an Duais Turing sa bhliain 1983 agus an Bonn Náisiúnta um Theicneolaíocht sa bhliain 1998. Ba é Ritchie an ceannaire reatha ar Roinn Taighde um Bhogearraí Córais Lucent Technologies go dtí 2007 nuair a scoir sé ón obair.
Cúlra.
Rugadh i mBronxville, New York é. Fuair Ritchie céim ó Harvard i bhfisic agus matamaitic fheidhmeach. Sa bhliain 1967, thosaigh sé ag obair i Lárionad Taighde Eolaíocht Ríomhaireachta Bell Labs.
C agus Unix.
Is fearr aithne ar Ritchie mar chruthaitheoir na teanga ríomhchlárúcháin C agus príomh-fhorbróir an chóras oibriúcháin Unix, agus mar chomh-údar an leabhair deifnídigh ar C, "The C Programming Language", ar a dtugtar de ghnáth "K&R" (tagairt do na húdair Kernighan agus Ritchie).
a> (clé) le Dennis Ritchie (deas)


La Rioja.
Is comhphobal féinrialaithe í La Rioja atá suite i dtuaisceart na Spáinne. Is í Logroño an phríomhchathair. Tá bailte eile atá sa réigiún, ina measc, Calahorra, Arnedo, Alfaro, Haro, Santo Domingo de la Calzada, agus Nájera.
Tá teorainn ag La Rioja leis An Tír Bhascach (an cúige Álava), Navarra, na hAragóine (an cúige Zaragoza), agus Castilla y León (na cúigí Soria agus Burgos). Téann an abhainn Río Ebro tríd La Rioja.
Tagairtí.
Rioja


Sléacht Dhomhnach na Fola (1905).
Is éard a bhí i gceist le Sléacht Dhomhnach na Fola ná éirleach a rinne saighdiúirí de chuid Impire na Rúise ar léirsitheoirí síochánta ar an 22 Eanáir 1905 i gCathair Pheadair (ar an 9 Eanáir de réir Fhéilire Iúil, a bhí in úsáid sa Rúis san am sin). B'é an tAthair Georgiy Gapon, sagart Ortadocsach a bhí ina ghníomhaire rúnda ag rúnseirbhís an tSáir, "Okhrana", a d'eagraigh an léirsiú agus a bhí i gceannas ar an mórshiúl.
Rinne na húdaráis agus an rúnseirbhís botún tromchúiseach nuair a cheadaigh siad do na saighdiúirí a gcuid raidhfilí a loscadh ar na hagóideoirí. Thug na hagóideoirí le fios go soiléir nach raibh siad ag iarraidh cumhacht ná údarás an tSáir a cheistiú ná beart réabhlóideach ar bith a chur i gcrích. A mhalairt ar fad bhí siad ag iompar pictiúirí de naoimh na heaglaise agus den Impire féin. Tharraing ródach an Domhnaigh na seantithe anuas ar an Impire sa bhaile agus i gcéin. Go nuige seo, bhí muinín agus dóchas ag muintir na tíre as an Impire beag beann ar an gcruachás a raibh an Rúis ann. I ndiaidh an tsléachta, áfach, thit an tóin as an muinín sin, agus thosaigh na trioblóidí ar a dtugtar "réabhlóid na bliana 1905" i staraíocht na Rúise.
Réamheachtraí.
Bhí an tAthair Georgiy Apollonovich Gapon tar éis cineál ceardchumainn, Comhthionól Lucht Oibre Monarchan na Rúise, a bhunú ar orduithe na rúnseirbhíse agus na Roinne Póilíneachta. Is é an cuspóir a bhí ag na húdaráis ná an lucht oibre a mhealladh isteach i gceardchumann dá gcuid féin, ionas nach gcuirfeadh na fir oibre suim i gcibé ceardchumann a mbeadh baint aige leis na Sóisialaigh. Bhí an reiligiún agus an dílseacht don tSár fite fuaite le polasaithe an Chomhthionóil, agus ní raibh cead ballraíochta ach ag Ortadocsaigh - is é sin, dá mbeadh baint agat le ceann de na creidimh "choimhthíocha" nó "neamh-Rúiseacha" (an Caitliceachas, an Protastúnachas, an Giúdachas agus an tIoslam, mar shampla), ní bheadh fáilte romhat ag ceardchumann an Athara.
Cé go raibh Gapon ag comhoibriú leis na húdaráis, bhí sé suite siúráilte go bhféadfadh sé leas an lucht oibre a chur chun cinn lena chuid ceardchumann. Bunaíodh craobhacha den Chomhthionól i gcathracha eile, agus go gairid tar éis bhunú na heagraíochta bhí dhá chraobh déag agus ocht míle ball ag an gComhthionól ar fud na Rúise.
I ndeireadh Mhí Nollag 1904, chuaigh na fir oibre ar stailc i Monarcha Putilov i gCathair Pheadair. Faoi thionchar na stailce seo, agus le dlúthpháirtíocht le lucht oibre Putilov a chur in iúl, thosaigh sraith stailceanna eile ar fud na cathrach, go dtí go raibh timpeall ochtó míle duine ag staonadh ó obair. Ar an 8 Eanáir, ní raibh leictreachas ag oibriú ná na nuachtáin á gcur i gcló. Ansin, chinn Gapon ar mhórshiúl oibrithe a chóiriú a shiúlfadh go dtí Pálás an Gheimhridh, le leasuithe agus feabhsuithe sóisialta a iarraidh ar an Impire a bhí ag teastáil go géar. Is iad na príomhleasuithe a bhí i gceist ná deireadh a chur leis an gcogadh a bhí an Rúis a chur ar na Seapánaigh faoi láthair, an lá oibre a ghiorrú go hocht n-uaire an chloig, pá fhónta a íoc agus cosc a chur leis an ragobair a bhí úinéirí na monarchan a éileamh ar an lucht oibre. Choinnigh Gapon diansúil ar na hagóideoirí, agus d'fhéach sé chuige nach mbeadh radacaigh ná sceimhlitheoirí ag insíothlú an mhórshiúil.
San am céanna, fuair sé rabhadh ó na húdaráis an léirsiú a chur ar ceal. Bhí saighdiúirí ar garastún anseo agus ansiúd ar fud na cathrach, agus d'imigh an Sár féin an chathair ar an 8ú lá de Mhí Eanáir lena aghaidh a thabhairt ar Tsarskoye Selo, baile faoi cheithre chiliméadar fichead de lár Chathair Pheadair.
Domhnach na Fola.
Dé Domhnaigh, an dóú lá fichead de Mhí Eanáir, tháinig lucht na stailce agus a gcuid teaghlach le chéile ag sé phointe ar fud na cathrach. Níor chuir na póilíní isteach orthu, nuair a rinne siad a mbealach go malltriallach i dtreo Phálás an Gheimhridh. Bhí siad ag iompar pictiúirí naofa agus ag canadh amhráin tírghráúla is iomainn reiligiúnda, cosúil le hamhrán náisiúnta na Rúise Impiriúla, "Go Soirbhí Dia don tSár". Bhí timpeall is dhá chéad míle duine ann. Bhí na mná is na páistí ag comóradh na stailceoirí mar chomhartha síochántachta, agus iad á gcur chun tosaigh mar achainí ar na saighdiúirí gan dul i muinín na láimhe láidire in aghaidh na léirsitheoirí. Bhí siad ag súil, fosta, go mbogfadh cruatan na bpáistí croí an Impire.
Ní raibh gar ann, áfach. Nuair a bhain an mórshiúl amach an Pálás, fuair siad na saighdiúirí ar picéad rompu ansin. Ar dtús, scaoil na saighdiúirí urchair san aer le rabhadh a thabhairt do na stailceoirí, agus nuair nár tháinig scaipeadh sna hagóideoirí, thosaigh siad ag lámhach an tslua féin. Fuair Gapon é féin faoi thine in aice le Geata Narva, agus maraíodh dhá scór duine ina thimpeall, ach tháinig sé féin beo as an gcruachás seo. Cé nach raibh an tImpire Nioclás a Dó féin i láthair le linn na n-imeachtaí, cuireadh an locht is an milleán air.
Is deacair a rá, cá mhéad duine a fuair bás ar lá seo na cinniúna. De réir fhigiúirí na n-údarás, maraíodh naonúr déag is ceithre scór, agus gortaíodh trí chéad triúr déag is fiche. Is dócha, áfach, go bhfuil na huimhreacha seo i bhfad ró-íseal. Bhí na foinsí frith-Rialtais den bharúil, áfach, go bhfuair ceithre mhíle duine bás. Is dócha gur maraíodh timpeall is míle duine ar a laghad. Iad siúd nár bhuail na hurchair iad, satlaíodh an t-anam astu sa táinrith. Bhí an tImpire Nioclás féin den tuairim gur "lá pianmhar brónach" a bhí ann. I ndiaidh na n-imeachtaí, chuaigh an chathair ar fad ar mire agus na daoine ag creachadh siopaí agus ag déanamh loitiméireachta rompu.
Scoir na húdaráis ceardchumann Gapon go hoifigiúil ar an lá céanna, agus chuaigh an tAthair féin ar deoraíocht. Thaistil sé an Eoraip in éineacht le Pinhas Rutenberg, an Sóisialaí Giúdach a tháinig chun fortachta dó nuair a bhí na saighdiúirí ag scaoileadh urchair leis. Chaith Gapon seal sa Ghinéiv agus seal i Londain, agus d'fháiltigh cinnirí na bpáirtithe móra Sóisialacha san Iarthar chucu é. Nuair a bhí an bhliain 1905 ag druidim chun deiridh, d'fhill Gapon go dtí an Rúis. Ansin, áfach, fuair na Sóisialaithe amach faoin mbaint a bhí aige leis an rúnseirbhís, agus is é an chuma atá ar an scéal gurbh é Pinhas Rutenberg a mharaigh é.
Leis an eachtra seo cuireadh tús le Réabhlóid na Rúise sa bhliain 1905. De thoradh na réabhlóide seo, fuair na Rúisigh an chéad pharlaimint nó an Dúma, ach tríd is tríd, níor athraigh sí mórán faoin Impireacht. Is gnách, inniu, "réamhléiriú feistithe na fíor-réabhlóide" a thabhairt ar réabhlóid na bliana 1905.


Comhphobal Mhaidrid.
Is comhphobal féinrialaitheach é Comhphobal Mhaidrid (Spáinnis: "Comunidad de Madrid") atá suite i lár na Spáinne. Tá cathair Mhaidrid suite ann, agus is í príomhchathair an chomhphobail agus na tíre go léir í.
Tá teorainn aici leis na comhphobail Castilla y León (na cúigí Ávila agus Segovia) agus Castilla-La Mancha (na cúigí Guadalajara, Cuenca, agus Toledo).
Tá cónaí ar dhuine as gach beirt de mhuintir an chomhphobail, ach thairis sin, tá bailte tábhachtacha eile ansin, ar nós Alcalá de Henares, Torrejón de Ardoz, Coslada, Getafe, Móstoles, San Lorenzo de El Escorial, Navalcarnero agus Aranjuez. Tá céad naoi gcontae déag is trí scór i Maidrid.
Nuair a bhí Francisco Franco i gceannas ar an Spáinn, glacadh leis gur cuid den Chaistíl a bhí i Maidrid, ach nuair a tháinig córas nua na gcomhphobal féinrialaitheach i bhfeidhm, rinneadh comhphobal ann féin de Mhaidrid, ós rud é go raibh Maidrid agus an chuid eile den Chaistíl-La Mancha an-difriúil le chéile ó thaobh na heacnamaíochta de.
Tagairtí.
Maidrid, Comhphobal


Domhnach na Fola (1920).
Lá fuilteach ab ea Domhnach na Fola a tharla le linn Chogadh na Saoirse ar an 21 Samhain 1920.
Go moch ar maidin an lae sin, lámhaigh agus mharaigh scuaid Mhíchíl Uí Choileáin 14 gníomhaithe Sasanacha, aonad ar a dtugtaí an drong Chaireo.
Ní ba dhéanaí an lá céanna, mharaigh póilíní de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann 14 sibhialtaigh ag cluiche peile idir Baile Átha Cliath agus Tiobraid Árann i bPáirc an Chrócaigh - beirt imreoir ina measc, Jim Egan agus Michael Hogan.
Um tráthnóna, ionsaíodh triúir Óglaigh agus iad faoi ghlas i gCaisleán Bhaile Átha Cliath. Maraíodh an triúir mar dearbhaíodh go raibh siad ag iarraidh éalú.
Fuair aon duine déag is scór bás ar an lá seo.
Cúlra.
Tharla an lá foréigeanach seo i rith Cogadh na Saoirse. Bhí Óglaigh na hÉireann ag troid Arm na Breataine, agus bhí rialtas na Breataine tar éis na Dúchrónaigh agus na Rannán Cúnta (Auxiliary Division as Béarla) chun chuidiú leo.
Ba fadhb mór é Mícheál Ó Coileáin agus Óglaigh na hÉireann ag an am, agus sheol Rialtas na Breataine foireann fear trasna agus é mar aidhm acu eolas a baint faoi daoine tábhachtach sna Óglaigh, Ó Coileáin san áireamh. Chur an grúpa seo na hÓglaigh faoi brú, agus bhí eagla orthu go mbeirfeá orthu.
Maidin.
Ba luath san maidin a thosaigh plean na hÓglaigh,
Iarnóin.
Comóradh na triúir príosúnach a maraíodh
Tráthnóna.
Rinneadh céasadh ar triúir bpríosúnach i agus ansin lámhach iad. Bhí baint ag Risteárd Mac Aoidh agus Peadar Mac Fhlannchaidh i pleanáil oibríochtaí gasúr na hÓglaigh an lá sin, ach ní raibh baint ar bith ag Conchobhair Mac Clúin leo, cé go raibh suim aige san Gaeilge, agus bhí sé sna Na hÓglaigh Náisiúnta roimhe.


Seán Ó Sé.
Iar-pheileadóir Éireannach is ea Seán Ó Sé, nó "Jack O'Shea" mar atá aithne air as Béarla (rugadh é ar an 19 Samhain, 1957 i gCathair Saidhbhín, Contae Chiarraí). Duine de na peileadóirí is fear riamh ab ea ‘Jacko’.
Imreoir an-rathúil agus cáiliúil ab ea é agus é ina pheileadóir le foireann idir-chontae Chiarraí, ó 1977 go 1991. Bhuaigh sé seacht mbonn Uile-Éireann. Ba é Ó Sé captaen na foirne a bhuaigh Craobh Peile na hÉireann trí bliana as a chéile ó 1984 go 1986, agus ainmníodh é i bhFoireann na hAoise sa bhliain 1984.


Cathair Saidhbhín.
Baile beag i gContae Chiarraí, Poblacht na hÉireann í Cathair Saidhbhín, nó Cahirciveen (nó, uaireanta fiú Cahersiveen, Caherciveen, Cahirsiveen) mar a ghlaoitear air as Béarla.
Teangacha.
I 2006 bhí 1,247 daoine ina gcónaí i Cathair Saidhbhín de réir an daonáireamh 2006. Bhí 569(45.6%) ábalta Gaeilge a labhairt. Labhair 29(2.3%) Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.


CLG Chontae na hIarmhí.
Craobh áitiúil den Chumann Lúthchleas Gael atá freagrach as na cluichí Ghaelacha a imrítear i gContae na hIarmhí, Poblacht na hÉireann é Cumann Lúthchleas Gael Chontae na hIarmhí. Is iad iomáint, camógaíocht, Peil Ghaelach agus Peil Ghaelach na mBan na cluichí a imrítear ann.
Tagairtí.
I


CLG Chontae Shligigh.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Shligigh an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Ghaelacha a imrítear i gContae Shligigh, Poblacht na hÉireann, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Is iad peil Ghaelach, peil Ghaelach na mBan, iomáint agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae.
Tagairtí.
S


CLG Chontae Ros Comáin.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Ros Comáin an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Ros Comáin, Poblacht na hÉireann, faoi cheannas an gCumann Lúthchleas Gael. Is iad peil Ghaelach, peil Ghaelach na mBan, iománaíocht agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae.
Stair.
Foireann snasta ab ea iad i rith na dachaidí agus thug an chontae seo daoine móra cailiúla don Cummann Luthcleas Gaeil.
Ba e romains mhor an ardiu o pheil soisireach go dti buaiteoiri Craobh na hEireann i rith na ceithre blianta ag leanuint suas go dti 1943. Sa cluiche ceannais bhi comhscor roinnte acu leis An Cabhan roimh buachaint an athcluiche le dha chuil tapaidh o Frankie Kinlough agus Jack MacQuillan. Fuair Kinlough an chul agus Donal Keenan na bpointe sa bhliain ina dhiadh sin nuair a bhuaigh Ros Comain thar Chiarrai. Bhi Jamesie Murray as Cnoc na Chrochaire ina Chaptaein ag an re sin. Insionn finnsceal ce gur chaill Ros Comain buntaiste de 6 bpointe sna 3 noimead deireanach sa cluiche cheannais i 1946 in aghaidh Chiarrai, Paddy Gega O'Connor agus Paddy Kennedy a bhfuair na chuil. Bhi Ros Comain buillte san athcluiche (rinne Gerry Dolan sabhail don scoth i stair bPairc an Chrocaigh sa cluiche leathcheannais sa bhliain sin). Bhi Captaen an fhoireann Jimmy Murray ag cuimilt fuil ona aghaidh chun 'chuma ceart' a chur ar seisean fhein don bronnadh nuair a d'aimsigh Chiarrai dha chuil deanach chun an chluiche a chur ar chomhscor. Rinne maidhmeanna i 1947, 1952 agus 1953 deireadh leis an choisir.
Ba h-iad na rathanna sin an buaic den eachtanna Ros Comain. Shroich siad an cluiche cheannais i 1962 freisin. La cuimhneachach a bhi ann mar bhi siad taobh thiar de nGaillimh ag 5 bpointe nuair a luasc an chulbaire Aidan Brady ar an trasnan agus bhris se i dha leath e. I rith an fanacht 15 noimead, bhog Gerry O'Malley suas go dti lar na bpairce san ath-eagru agus thug seisean an ionsporaid don a athgabhail thar nGaillimh. Afach, aris, bhuaigh Chiarrai sa cluiche cheannais leis an laoch mhor Mick O'Connell ina chaptaen. Tarlaiodh an re rathuil ina dhiadh sin sna deanach 70di nuair a bhuaigh siad ceithre choirn Chonnachtach as a cheile o 77 go dti 80. Shroich siad an chluiche cheannais in aghaidh Chiarrai i 1980.
Tagairtí.
R


CLG Chontae Cheatharlach.
Is é an Cumann Lúthchleas Gael Chontae Cheatharlach an eagraíocht ina imrítear na cluichí Ghaelacha atá sa Cumann Lúthchleas Gael i gContae Cheatharlach, Poblacht na hÉireann. Is iad peil Ghaelach, iomáint, Peil Ghaelach na mBan agus camógaíocht na cluichí a imrítear sa chontae.


Murcia.
Tá an comhphobail féinrialaithe de Murcia (Spáinnis: Comunidad Autónoma de la Región de Murcia) in iardheisceart na Spáinne idir Andalucía agus Comhphobal Valencia ar cósta na Meánmhara.
Níl ach cúige amhain sa réigiún rud as an ghnáth do réigiúin na Spáinne. De bharr seo oibríonn rialtas na réigiúine agus na comhphobaile mar aonad amhain. Is í cathair Murica príomhchathair na cúige.
Ta teorainn aici le Andalucía (na cúigí Almería agus Granada); Castilla-La Mancha (an cúige Albacete), a bhí ceangaillte go stáiriúl le Murcia go dtí an bhliain 1833; Comhphobal Valencia (an cúige Alicante); agus an Mhéanmhuir. Is é Revolcadores (2015 m) an sliabh is mó san ait.
Tá achar 11,313 km² ag an réigiún agus daonra 1.2 million, trian acu ina gconaí sa phríomhchathair. Tá 48 contae sa réigiún ina measc Los Alcázares, Caravaca de la Cruz, Cartagena, San Pedro del Pinatar agus ar ndóigh Murcia.
Solathraíonn an réigiún torthaí, glasráí, agus blathanna don tír agus chuid eile na hEorpa. Ta fíon iontach le fáil in aice na mbailte Bullas, Yecla, agus Jumilla, comh maith le na hola olóige in aice Moratalla. Go ginirealta, ait teo is ea Murcia agus dá bharr is ait oiriúnach í don talmhaíocht. Is beagán frasaíocht atá ann áfach, agus bíonn solathar uisce mar fhadhb mór san ait, go háirithe ó thaobh na tuarasóireachta de. Gan an dara rogha a bheith acu, tógtar uisce ón Río Segura (an abhainn is thruaillithe san Eoraip).
Stair.
Thosaigh na Cartaigh póirt trádála ar an gcósta ag Cartagena, glaodh na Rómhánaigh Carthago Nova uirthi. Cheap na Chartaigh go raibh an Spáinn mar chuid den Impireacht a bhí acu. Bhí Murcia na Rómhánaigh mar chuid den cúige Hispania Carthaginensis. Faoi na Múraigh (a thóg isteach Eolaíocht an uiscithe rud a bhfuil talamhaíocht ag brath ar) glaotar Moors Todmir ar an réigiún, i measc na cathracha a bhí ann bhí Orihuela, Lorca, Mula agus Chinchilla de réir Idrisi sa 11ú aois.
Tháinig an Ríocht neamhsplachas de Murcia i bhfeidhm mar taifa lena lár sa cathair Múrach Murcia tar eis titm Omayyad Caliphate ó Córdoba (11ú aois). Bhí Albacete agus chuid de Almería san áireamh sa Taifa Múrach seo. I ndiadh Cath Sagrajas sa bhliain 1086 thóg an ríshliocht Almoravid nó taifas go léir nuair a athaontaíodh an Spáinn Muslamach. Ghéill an rí Múrach de Murcia sa bhliain 1243 chuig Ferdinand III Ó Castile. Mar ba gnáth díshealbhaíú na Muslamaigh óna cathair.
Roinn Alfonso X Ó Castilla, an ríocht i trí chuid chun riaracháín na réigiúna a dhéanamh níos easca. Tugahd riail na trí réigiúin go dtí concejos de realengo, uasile eile a bhí pairteach sa Reconquista agus na Grupaí Míleata a bhúnaíodh sa 11ú aois. Gabh Alfonso an réigiún iomláín sa bhliain 1266, agus d'fhán sé mar ríocht vasáilleach go dtí na leasúcháin leis an mbunracht liobrálach sa bhliain 1812. Leis an córas nua féinrialaithe sa bhliain 1982, rinneadh comhphobal de Murcia.
Teanga.
Ta an Spáinnis a labhraítear sa réigiún beagáinín difriúl ó aiteanna eile. Faigheann Muircis (nó Panochó) réidh le focail a críochnaíonn le consain agus chuireann sé béim ar foclóireacht áitiúl, tagann alán den foclóireacht ó sean fhocail Araibis agus Aragóinis. Tá cósúlachtaí idir an canúint i Murcia agus na canúintí eile sa cúige Almería, Andalucía.


Neodrónréalta.
Is é is neodrónréalta ann ná réalta atá chomh trom téagartha tiubh is go bhfáisceann a himtharraingt leictreoin na n-adamh in aice leis an núicléas, go dtí go sáraíonn siad lucht leictreach na bprótón. Ansin, iompaíonn na prótóin ina neodróin, agus is é an rud a fhágtar ná brachán de neodróin agus é i bhfad níos dlúithe ná an damhna mar a aithnímid féin é.
Is iad na neodrónréaltaí an chéim dheireanach i bhforbairt réaltaí atá níos mó ná an Ghrian s'againn agus níos lú ná na fathaigh (ar dual dóibh iompú ina ndúphoill). Tá mais na neodrónréaltaí suite idir teorainn Chandrasekhar, nó timpeall 1.44 Grian, agus teorainn Tolman-Oppenheimer-Volkoff, nó timpeall 3-5 Ghrian. Ní bhíonn siad ach fiche éigin ciliméadar ar trastomhas, agus mais cúpla Grian comhchruinnithe i spás chomh beag sin. Ar ndóighe, tá imtharraingt mhillteanach acu, chomh maith le réimse láidir maighnéadach agus é ag astú radathonnta ina mbíoga. Ar na radathonnta seo a aithnítear na neodrónréaltaí, agus sin é an fáth go dtugtar pulsáir ar na neodrónréaltaí mar réada réalteolaíocha.
Struchtúr.
An tuiscint atá againn inniu ar struchtúr na neodrónréaltaí, tá sí bunaithe ar shamhlacha matamaiticiúla, agus ar ndóigh, bíonn na samhlacha sin ag athrú in imeacht na mblianta, de réir mar a dhéantar breathnuithe nua, agus ár dtuiscint ar na neodrónréaltaí ag forbairt. Cibé scéal é, is é an rud a shíltear inniu ná go bhfuil "dromchla" na neodrónréalta comhdhéanta as gnáthnúicléis adamhacha chomh maith le leictreoin. An t-"atmaisféar" atá thart ar an réalta, tá sé méadar amháin ar tiús, a bheag nó a mhór. Faoin "atmaisféar" atá an "screamh" sholadach. Ag dul síos i dtreo an lárphointe, tagaimid ar thuilleadh núicléas, agus iad ag éirí níos saibhre i neodróin. Ní mhairfeadh a leithéid de núicléis ar dhroim an Domhain seo againn, ach anseo, coinníonn brú millteanach na himtharraingthe le chéile iad. Níos doimhne fós, sroichimid an pointe ar a dtugtar sileadh na neodrón. Anseo, tá neodróin shaora ag éalú as na núicléis, agus neodróin is leictreoin shaora timpeall na núicléas. Tá na núicléis féin ag éirí níos lú, agus i gcroíleacan na neodrónréalta, níl núicléis ar bith ann. Tá croíleacan na neodrónréalta comhdhéanta as damhna forthiubh nach bhfuil mórán céille ag na saineolaithe féin dá nádúr go fóill. San fhicsean eolaíochta agus sna leabhair réalteolaíochta don ghnáthléitheoir, is minic a thugtar "neodróiniam" ar an tsubstaint theoiriciúil seo, ach is fearr leis na réalteolaithe féin an t-ainm sin a sheachaint, ós rud é go bhfuil sé cineál débhríoch mar théarma. Uaireanta, tugtar "neodróndamhna díchineálaithe" air, cé go bhfuil tuiscint theoiriciúil ar leith ar an damhna seo ag dul leis an téarma sin. Tá sé incheaptha gur neodróin ba mhó a bheadh ann, chomh maith leis an gcorrleictreon nó -phrótón, agus an meascán seo i staid na forshreabhachta, ach d'fhéadfadh sé go mbeadh cáithníní ardfhuinnimh, cosúil le π-mheasóin agus K-mheasóin, measctha tríd na neodróin. Tá sé insamhlaithe freisin gur damhna coimhthíoch a bheadh ann, agus cuarcanna ansin a bheadh níos troime ná an t-uaschuarc agus an t-íoschuarc, nó gur cuarcanna saora a bheadh ann nach mbeadh ceangailte dá chéile ina hadróin. (Dá mbeadh réalta ann a bheadh comhdhéanta as damhna coimhthíoch den chineál seo, thabharfaí "réalta choimhthíoch" uirthi.) Ní mór cuimhne a choinneáil air nach bhfuil i gceist ach tuairimíocht atá bunaithe ar an matamaitic, nó níl aon teoiric acu seo deimhnithe ná séanta ag na breathnuithe go fóill.
Stair na Fionnachtana.
Sa bhliain 1932, d'aithin Sior James Chadwick an neodrón mar bhuncháithnín, fionnachtain a thabhaigh Duais Nobel na Fisice dó trí bliana ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1933, gan ach bliain amháin i ndiaidh do Chadwick fáil amach faoi na neodróin, rith an neodrónréalta le Walter Baade agus Fritz Zwicky mar choincheap teoiriciúil. Nuair a bhí siad ag iarraidh an t-ollnóva a mhíniú, thuairimigh siad gur réad í an neodrónréalt a thagann chun saoil mar thoradh nó mar iarsma i ndiaidh ollnóva. Is é is ollnóva ann ná réalta a lasann suas i dtoibinne, agus í ag soilsiú níos lonrúla ná réaltra iomlán ar feadh roinnt laethanta nó seachtainí.


Ikaalinen.
Cathair bheag i gCúige Iarthar na Fionlainne is ea Ikaalinen (Sualainnis: "Ikalis"). Ar an 31ú lá de Mhí Bhealtaine 2006, bhí 7,509 duine ina gcónaí in Ikaalinen. Tá an áit 843.7 ciliméadar cearnach ar achar. Tá an baile mór suite cois Loch Kyrösjärvi, ach bhí an baile mór riamh i bhfad níos boichte i ndaonra ná an ceantar tuaithe ina thimpeall. Ní raibh muintir na háite riamh ag tarraingt ar an mbaile mór, nó tá Tampere, an chathair mhór thionsclaíochta, chomh cóngarach d'Ikaalinen is gurb ansin a bhí na daoine ag bogadh riamh. Mar sin, tá Ikaalinen ag cailleadh daonra le fada an lá.
Tá ceardscoil agus scoil tradála ag obair san áit. Is í an Fhionlainnis an t-aon teanga oifigiúil amháin, nó níl Ikaalinen in aon chóngar do na ceantair den Fhionlainn ina labhraítear Sualainnis.


Réaltra Andraiméide.
Réaltra bíseach is ea réaltra Andraiméide, agus é le feiceáil i réaltbhuíon Andraiméide. Tá an réaltra seo suite faoi 2.2 milliún solasbhliain dínn, agus is é an réaltra bíseach is gaire dúinn. Cé is moite de Bhealach na Bó Finne féin, is é an t-aon réaltra bíseach is féidir a aithint ar spéir na hoíche gan úsáid a bhaint as gléasra cianradhairc ar nós na ndéshúileach nó an teileascóip. Tá Scamall Mór Magellan agus Scamall Beag Magellan le feiceáil chomh maith, ach ní réaltraí bíseacha iad. Ceann de réaltraí an Ghrúpa Áitiúil é. Is é an teileascóp is fearr a thabharfaidh léargas air, sin nó priontaí de ghrianghraif fhadnochta.
De ghnách, sílimid gurb é lár an réaltra seo an réaltra ar fad, ach le fírinne, cumhdaíonn Andraiméide seacht leithead na lánré d'achar na spéire, agus 300,000 milliún réalta ann ar fad. Tá dhá réaltra bheaga shatailíteacha aige, mar atá M 32 agus NCG 205, iad araon infheicthe le teileascóp beag. Is é Réaltra Andraiméide an réaltra is mó sa Ghrúpa Áitiúil, agus is é Bealach na Bó Finne is tánaiste dó.
Tá réaltra Andraiméide ag druidim isteach chugainn agus luas 300 ciliméadar in aghaidh na soicinde (186 míle/soic.) faoi. Mar sin, tá sé ar an mbeagán réaltraí gormaistrithe ar an spéir. Má chuirtear gluaiseacht ár ngrianchórais féin taobh istigh de Bhealach na Bó Finn san áireamh, gheofar an toradh go bhfuil ár réaltra féin ag dul i dtreo Andraiméide agus luas 100 go 140 ciliméadar in aghaidh na soicinde faoi (62–87 míle/soic.). Más é an t-imbhualadh atá i ndán don dá réaltra, titfidh sé amach i gceann trí mhíle milliun (109) bliain. Sa chás sin, ceaptar go rachfaidh an dá réaltra le chéile le haon réaltra mór éilipseach amháin a dhéanamh. Is minic a tharlaíonn an cineál seo eachtraí idir réaltraí atá suite sa ghrúpa áitiúil chéanna le chéile.


Éamann Ó Braonáin.
Is iománaí Éireannach é Éamann "Eddie" Ó Braonáin, nó "Eddie Brennan" mar a ghlaoitear air as Béarla (rugadh ar an 2 Deireadh Fómhair, 1978 é i mBaile Uí Challáin, Contae Chill Chainnigh).
Imreoir rathúil é, leis an gclub Baile Uí Challáin agus le foireann idir-chontae Chill Chainnigh. Ball den Gharda Síochána é.
Tagairtí.
Braonáin, Éamann Ó
Braonáin, Éamann Ó
Braonáin, Éamann Ó
Braonáin, Éamann Ó


Ken Thompson.
Is ceannródaí in eolaíocht ríomhaireachta é Kenneth Lane Thompson (rugadh 4 Feabhra 1943), a dtugtar Ken Thompson de ghnáth air (nó Ken i measc na mbradaithe). Tá aithne air mar gheall ar an obair a rinne sé ar B, teanga ríomhchlárúcháin, agus ar an lámh mhór a bhí aige i bhforbairt na gcóras oibriúcháin UNIX agus "Plan 9 from Bell Labs". Tá iomrá le Thompson as Unix a chruthú in éineacht le Dennis Ritchie.


Matamaitic fheidhmeach.
Is brainse den mhatamaitic í an mhatamaitic fheidhmeach a bhaineann úsáid as uirlisí teibí matamaitice chun fadhbanna a réiteach sna heolaíochtaí, i ngnó agus i réimsí eile nach iad. Is réimse tábhachtach matamaitice feidhmí é an staidreamh a bhaineann leas as teoiric na dóchúlachta mar uirlis agus a cheadaíonn tuairisciú, anailísiú agus réamhaisnéis na bhfeiniméan ina bhfuil ról ag seans.


Dún Garbhán.
Cuan Dhún Garbhán, 3 Eanáir 2004
Is é Dún Garbhán ("Dungarvan" i mBéarla) príomhbhaile chontae Phort Láirge ar chósta theas Chúige Mumhan.
Ainm.
Tháinig an t-ainm ó Gharbhán Naofa, a bhunaigh eaglais sa cheantar sa seachtú haois.
Suíomh.
Tá an baile suite ar bhóthar an N25 idir Cathair Chorcaí agus Port Láirge / Ros Láir, ar bhéal an Choilleagáin, abhainn a scoilteann an baile i ndá leith.
Tá réigiún Gaeltachta, Gaeltacht na nDéise, lonnaithe i gContae Phort Láirge in aice le baile Dhún Garbhán.
Féile na nDéise.
Bíonn Féile na nDéise ar siúl i nDún Garbháin gach bliain.


Navarra.
Is Comhphobal féinrialaitheach na Spáinne í Navarra (Bascais "Nafarroa") agus is chuid den Thír Bhascach í. "Comunidad Foral de Navarra' " is í a ainm iomláin Spáinnis, (Bascais: "Nafarroako Foru Erkidegoa")
An Comhphobal.
Tá teorainn ag Navarra leis An Tír Bhascach Theas (taobh thoir), La Rioja (ó dheas), toabh thiar de Aragón agus ó thuaidh ta an Fhrainc
Leis an gcóras féinrialaithe, tá pairlimnt (Parlamento de Navarra) agus rialtas (Gobierno de Navarra) féin aici. Tá na seibhisí sláinte, fostaíocht, oideachas soisialta, títhíocht, forbaint bailte, cosaint an timpeallacht faoi dulgais an rialtais áitiúl (mar atá i ngach comhphobail féinrialaithe). Murab ionann agus na réigiún eile (cósúil leis an tír Bascach) ta dulgais iomláin aici faoi báiliú cháin
Tá 272 contaetha sa cheantar Navarra ach cónaíonn aon-trían den daonra sa phríomhchathair Iruña (Spáinnis Pamplona)
Cultúr Dúchais.
Tá méascan cultúr i Navarra, tá tionchair an Bascach ag teacht óna sleibhte Piréineach agus ón méanmhuir tríd abhainn na Ebro. Ta gleann an Ebro go maith i gcómhair fás an cruithneacht, glasraí, fíon agus fiú crainn ológa cósúile le na hAragóine agus La Rioja. Ba chuid den Impireacht Rómhánach í agus sna méan aoiseann rinneadh é taifa den ríocht Tudela. I rith an Reconquista, bhog muintir an tuaisceart ó dheas. Sna Méanaoiseanna b'é corssbhealach í Iruña do na Bascaigh, Gasconaigh ó taobh thall na sléibhte Píréineach (an Fhrainc); agus cainteoirí Rómansúil.
Tá teanga na Bascaigh tar eis laghdaithe thar na blianta. Labhraítear an cánnúint Nabháiris sinsireach sa réigiúin seo. Go minic tá comhghaol idir móthúcháin Bascach agus labhairt na teanga. Go poiliciúl tagann labhairt na Bascais le naisiúnachas an Bascach le chéile, mar shampla tá páirtí mar Batasuna, Aralar, Eusko Alkartasuna EAJ-PNV nó Batzarre níos laidre sa tuaisceart ait a bhfuil labhairt na teanga níos coitianta. Páirtí eile a bhfuil sa réigiún Bascach ná na brainse aitiúl den PSOE, comh maith le paitithe réigiúnach mar an UPN (Unión del Pueblo Navarro) agus Convergencia de Demócratas Navarros.
Stair.
Bhí Ríocht an Navaire ann ar feadh tamail agus d'fhás sé as an contae timpeall ar Pamplóna an príomhchathair traidisiúnta. Thosaigh sé nuair a throid an ceannaire Bascach Eneko Haritza in aigheadh na Francaigh, agus rinneadh Rí as. Bhí an Ríocht mar antaon ríocht neamhspleach Bascach go dtí gur tógadh í isteach sa Ríocht Castilla sa bhliain 1513.
Polasaí Fuinneamhach.
Tá Navarra mar an ait is fearr san Eoraip de bharr a úsáid teicneolaíocht fuinneamh in-athnuaite. Tá pleanna aici le 100% fuinneamh in-athnuaite a bheith acu roimh 2010. By 2004 bhí 61% den fuinneamh mar fuinneamh in-athnuaite 43.6% ó 28 feirm ghaoithe 28, 12% ó uisce agus 5.3% bithmais agus bithghais. Freisin tá an monarchan chumhachtaigh fotovoltach is mó sa Spáinn (nó beagnach an cheann is mó)ag Montes de Cierzo de Tudela (1.2 MWp), agus na céadta cinn beaga.


Arm na Breataine.
Tá Arm na Breataine ar ceann de na hairm is mó ar fud an domhain. Is é an brainse cos-slua d'Fhórsaí Armtha na Breataine, agus tháinig sé ar an bhfód sa bhliain 1707, nuair a ceanglaíodh Arm Shasana agus Arm na hAlban dá chéile, agus an dá thír sin á n-aontú leis an Ríocht Aontaithe a dhéanamh. San arm nua, bhí reisimintí ag teacht le chéile a bhí ann roimh aontú an dá arm, agus an t-iomlán acu á rialú ó Oifig na Cogaíochta i Londain.
In Aibreán 2007, bhí 110,580 saighdiúir lánaimseartha san Arm, chomh maith le 38,460 saighdiúir páirtaimseartha. Is gnách an tArm Rialta a thabhairt ar na saighdiúirí lánaimseartha, agus is iad na saighdiúirí páirtaimseartha Arm na gCríoch (nó an "Territorial Army" as Béarla). Bhí 8,000 saighdiúir lánaimseartha in Éirinn sa bhliain 2006, an leibhéal is lú ó na 1960í anuas.


Constáblacht Ríoga Uladh.
Fórsa póilíneachta ba ea Constáblacht Ríoga Uladh a bhí ag obair i dTuaisceart na hÉireann ón mbliain 1922 go dtí an bhliain 2001, nuair a tháinig Seirbhís Phóilíneachta Thuaisceart Éireann ina hionad. Bhí an fórsa ina ábhar conspóide, ó bhí sé de mhíchlú ar na constáblaí nach raibh siad sásta a gceart a thabhairt do na Caitlicigh. Mar sin, nuair a síníodh Comhaontú Aoine an Chéasta, ba léir go gcaithfí constáblacht nua a bhunú nach bhféadfaí a lochtú faoin seicteachas Protastúnach.
Tús a Staire.
Bunaíodh Constáblacht Ríoga Uladh (Béarla: "Royal Ulster Constabulary", giorrúchán: RUC) go hoifigiúil ar an chéad lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1922. B'iad na Foirgnimh Atlantacha i mBéal Feirste ceanncheathrú an fhórsa nua póilíneachta, agus b'é Charles Wickham an chéad Chigire Ginearálta. Bhí an chonstáblacht an-chosúil le Constáblacht Ríoga na hÉireann, agus an dá phríomhdhualgas céanna uirthi, mar atá, an dlí a chur i bhfeidhm agus an "status quo" polaitiúil a chosaint. Ar nós Chonstáblacht Ríoga na hÉireann, chaitheadh "saighdiúirí dubha" an fhórsa nua sainéide dhubhuaine, difriúil ar fad le cultacha dúghorma na bpóilíní Sasanacha agus an Gharda Síochána. Difríocht eile ab ea go raibh na constáblaí Ultacha ag iompar arm tine leo.
A thúisce is a tháinig an chonstáblacht nua ar an bhfód, chuaigh sí ag obair i mBéal Feirste agus i nDoire leis na círéibeacha agus na dúnmharuithe seicteacha a stopadh. Díreach nuair a bhí Tuaisceart na hÉireann ag dul trína phianta breithe, thabhaigh Cigire Ceantair de chuid na Constáblachta dar shloinne Nixon míchlú dó féin ó na Caitlicigh a bhí suite siúráilte go raibh sé ag glacadh páirte sna dúnmharuithe seicteacha. Níor gearradh pionós ar bith dó riamh, áfach, agus uair amháin, chuir sé féin dlí an leabhail ar dhuine acu siúd a bhí ag scaipeadh na ráflaí faoina pháirtíocht leis na dúnmharfóirí. Ní ba déanaí, chuaigh sé le polaitíocht ina Fheisire Aontachtach Neamhspleách.
Agus na fichidí ag sleamhnú thart, chuaigh an foréigean féin i laige i dTuaisceart na hÉireann. Las sé suas arís le teacht na géarchéime eacnamaíochta sna tríochaidí, agus an tIRA ag pléascadh an chorrbhuama sa Bhreatain Mhór agus i stáitín an Tuaiscirt. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, b'í an smuigléireacht an chloch ba mhó ar phaidrín na Constáblachta, agus í ag iarraidh rialúcháin speisialta éigeandála an chogaidh a choinneáil i bhfeidhm. I Mí Aibreáin 1943, fáiltíodh roimh an chéad chonstábla mná go dtí an fórsa.
Bhisigh saol na gconstáblaí i ndiaidh an chogaidh, go dtí gur chrom an tIRA ar an ngleic armtha arís. Le linn Fheachtas na Teorainne sna blianta 1957-1962, mharaigh an tIRA seachtar constáblaí de chuid an fhórsa. Sruthlíníodh an Chonstáblacht sna seascaidí, nó hosclaíodh ceanncheathrú nua ar an gCnoc i mBéal Feirste, agus druideadh roinnt beairicí faoin tuath. Sa bhliain 1967, teorannaíodh gnáth-am oibre an chonstábla do dhá uair is dhá scór in aghaidh na seachtaine.
Póilíniú na Sochaí Scoilte.
Bhí sé deacair síocháin a choimeád i sochaí scoilte Thuaisceart na hÉireann, ó bhí dearcadh éagsúil ag an dá phobal ar fhorais an stáit. B'é dearcadh na nAontachtóirí go raibh dlisteanacht iomlán ag an stát, ag a parlaimint, ag an gCoróin agus ag an gConstáblacht. Is iomaí Náisiúnaí, áfach, a shíl nach raibh i dTuaisceart na hÉireann ach stát seicteach frith-Chaitliceach frith-Náisiúnaíoch a claonroinneadh ó Éirinn in aghaidh thoil na ndaoine le tromlach saorga de vótóirí Aontachtacha a chruthú san oirthuaisceart.
Mar a dúirt David Trimble: "Bhí eagla ar Aontachtóirí Uladh go bhfágfaí ina n-aonar iad in oileán na hÉireann, agus thóg siad teach daingean, ach b'fhuar an fháilte a fuair na Caitlicigh sa teach sin. Maidir leis na Náisiúnaithe, cé go raibh foscadh agus fothain acu ón mbáisteach, is é an chuma a bhí orthu, dar linn féin, go raibh siad meáite ar an teach ar fad a chur trí thine".
Is é príomhthasc na constáblachta i ngach stát struchtúir na cumhachta a chosaint agus a choimeád mar atá siad. I dTuaisceart na hÉireann, b'ionann sin agus dúchas Protastúnach an stáit agus a nasc leis an Ríocht Aontaithe a chosaint, rud a bhí le haithint ar ainm na constáblachta freisin - Constáblacht "Ríoga" Uladh. Mar sin, bhí na polaiteoirí náisiúnaíocha agus na gníomhaithe Caitliceacha ag áitiú ar a bpobal gan dul sna Constáblaí ar aon nós. Mar a dúirt Séamus Mallon, "bhí gach constábla ina Aontachtóir, agus ba Phrotastúnaigh 97 % acu".
Le bheith beacht barainneach, bhí dornán de Chaitlicigh ina gConstáblaí freisin. Iar-chonstáblaí de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann a bhí iontu nach bhféadfadh fanacht sa Saorstát i ndiaidh an Chogaidh Chathartha, inar throid siad ar an taobh contráilte, i bhfianaise an toraidh. De réir mar a chuaigh siadsan ar pinsean i rith na mblianta, d'éirigh an Chonstáblach níos aonchreidmhí fós.
Ós rud é go raibh an tIRA ag ionsaí na gCaitliceach a chuaigh sna Constáblaí, agus iad á mbaghcatáil ag a muintir, bhí líon na bpéas Caitliceacha riamh i bhfad ní b'ísle ná a gcodán i measc mhuintir an Tuaiscirt ar fad. I Mí na Nollag 1997, d'fhoilsigh an nuachtán úd "The Independent" i Londain meamram inmheánach de chuid na Constáblachta a thug le fios nach raibh oiread is aon Chaitliceach amháin ag obair sa Chonstáblacht nach mbeifí ag imirt leatrom de chineál éigin air ar chúiseanna seicteacha.
Na Trioblóidí.
a>. Leagadh é sa bhliain 2007.
I ndeireadh na seascaidí, chuaigh na Caitlicigh amach sna sráideanna ag éileamh cearta sibhialta, agus sna sálaí ag an bhfeachtas seo, tháinig na Trioblóidí. Chloígh an Chonstáblacht lena sean-nósanna, agus í ag cur catha ar lucht na mórshiúlta a bhí ag agóidíocht in aghaidh chlaonroinnt na dtoghlach nó ar son cothrom na Féinne i gcúrsaí na tithíochta áitiúla. Is minic a rinne na Caitlicigh neamhshuim d'iarrachtaí an Rialtais agóidí den chineál seo a chosc roimh ré. Ansin, cuireadh na Constáblaí ag obair, agus iad ag caitheamh go brúidiúil le lucht na sluachorraíola. Coinníodh cuimhne ar leith ar chruálacht na gconstáblaí le linn na n-imeachtaí i Sráid an Diúic i nDoire agus ag Droichead Bhun Tolaid in Oirthear Chontae Dhoire.
Bhí na B-Speisialtaigh, ach go háirithe, ina gcnámh spairne ag go leor daoine. Is iomaí Caitliceach a bhí barúlach nach raibh i gceist leis na Speisialtaigh ach fórsa catha leis na Caitlicigh agus na náisiúnaithe a throid, nuair a bhí an Chonstáblacht féin ag iarraidh fíorphóilíneacht a dhéanamh agus í in ann, fiú, an corr-Chaitliceach a earcú. Le linn na scliúchas i Mí Lúnasa 1969, fuair na Constáblaí agus na Speisialtaigh nach raibh siad in ann an tsíocháin a choimeád ar aon nós, agus tháinig na saighdiúirí dearga isteach le córas sibhialta an riaracháin a chosaint is a choinneáil ag imeacht. Ar dtús, bhí na Caitlicigh fáiltiúil go leor roimh na saighdiúirí dearga, ó bhí siad den tuairim go mbeidís níos neodraí i leith chúrsaí polaitíochta an Tuaiscirt ná an Chonstáblacht agus na Speisialtaigh. Ní mar a shíltear a bhítear, áfach. Bhí na saighdiúirí á n-iompar go ciotach ar fad, agus nuair a mharaigh siad triúr duine déag ar Dhomhnach na Fola le linn léirsiú eile ar mhaith le cearta sibhialta na gCaitliceach, bhí aga na fáilte caite acu i measc na gCaitliceach.
Agus an dóigh a raibh an tsochaí sa Tuaisceart ag titim as a chéile, tugadh ar an Tiarna Scarman, breitheamh Sasanach a raibh clú agus cáil air, fiosrú cuimsitheach a dhéanamh ar na Trioblóidí. Foilsíodh an tuarascáil ar an 3 Deireadh Fómhair 1969, agus an chuid is mó de na moltaí a cuireadh chun tosaigh, faomhadh agus cuireadh i ngníomh iad. B'é ba chuspóir leis na leasuithe ná atheagar a chur ar an gconstáblacht ar fad, í a thabhairt chun nua-aimseartha agus maolú ar an difríocht shuntasach idir í agus na fórsaí póilíneachta eile sa Ríocht Aontaithe. Mar chuid den athstruchtúrú, tháinig deireadh leis na Speisialtaigh, agus cruthaíodh údarás nua póilíneachá a raibh ionadaíocht ón bpobal iomlán air. Fórsa póilíneachta amháin a bheadh ann, nó bunaíodh Reisimint Chosanta Uladh le freastal ar na riachtanais míleata. Níos déanaí, scoireadh an Reisimint seo féin, nuair a tosaíodh á lochtú go forleathan faoi sheicteachas. Tháinig Reisimint Ríoga na hÉireann ina hionad ansin.


Séamas Ó Raghaill.
Is iomáinaí Éireannach é Séamas Ó Raghaill, nó "James Ryall" as Béarla (rugadh i nDroichead Binéid, Contae Chill Chainnigh ar an 14 Samhain, 1980). Imreoir rathúil atá ann, ina chúlaí leis a chlub áitiúil Baile Uí Challáin agus foireann idir-chontae Chill Chainnigh ón bhliain 2003 go dtí an lá inniu.
D'imir Ó Raghaill san fhoireann a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann 2006. Ainmníodh é ina Shárimreoir na Bliana sa bhliain seo freisin.


Bratach na Spáinne.
Glacadh le Bratach Rialtas na Spáínne mar atá sé inniu, ar an 19ú Nollaig sa bhliain 1981 nuair a aithríodh an t-armas don uair is déanaí.
An brat náisiúnta oifigiúil de réir bunreacht na Spáinne ná an brat gan an armas. Go hoifigiúil tá úsáid an armais ar an mbratach don rialtas (sé sin comhartha don ríochas) ach is sé leagan na brataí atá níos coitianta.
Tá bratach an rialtais ar an gcuma chéanna agus na brait a úsáideadh idir na blianta 1785 agus 1931 (bhí sé mar an comhartha cogaidh go dtí 1843 nuair a dhéanadh Bratach Náisiúnta as an gcomhartha cogaidh).
"Tá trí stiallacha cothrománach ag Bratach na Spáinne: dearg, buí agus dearg, tá an stiall buí dhá uair comh leathan agus na chinn dearga.".
Alt 4.1 de réir Bunreacht na Spáinne 1978
Stair.
An bhratach is mó atá cósúil le bratach an lae inniu ná, Bratach na Chabhlaigh, Bandera de Proa o de Tajamar or Torrotito faoi Carlos III na Spáinne 1785. Bhí an ríocht, ag an am sin faoi na Ríthe Bourbon, ag lorg Bratach chun comhartha sonraithe a bheith acu a bheith difriúl ó Brait ríogach eile na ríocht Bourbon (na chinn ba mhó ag an am sa Fhrainc agus na dhá Sicileach).
Tá raflaí ann go raibh comórtas ann chun dearadh a fháil do Bhratach nua na Spáinne. I ndeireadh na dála, tá an Bhratach a romhnaíodh mar chomhartha cogaidh, gaolta go díreach le Bratach an lae inniu. Lena trí stiallacha cheann acu dhá uair an méid na chinn eile, seasann sé amach ó Bratacha eile na hEorpach ón am céanna.
Tá buntús na Brataí fós conspóideach. Smaoineamh coitianta ná go bhfuil sé bunaithe ar phleann na monarcaigh coróin na hAragóine. Deireann daoine eile go ghlac Carlos III é ó Bratach na Nápáil.
I rith na 18ú, 19ú, agus 20ú aoiseann déag, bhí an dath seo go ginearálta mar an gcéanna. Na haithrithe ba mhó ná an Armas é féin. Sa Bratach an lae inniu tá an armas i bhfad níos simplí i gcomparáid lena chinn níos luaithe. Seasann na ceithre ceathrú dona ceithre Ríocht a tháinig le chéile chun an Spáinn a aontú ag deireadh an 15ú aois. Is iad seo a leanas na Ríochtaigh; (seasann an caisleáin do) Castilla, (seasann an leon do) León, (seasann na línte malartach ingearach buí agus dearg, cúig chinn dearg agus ceithee chinn buí do) Aragón, agus (seasann na slabhraí ceangailte do) Navarra. Freisin seasann toradh pomagránait don Ríocht Múrach Granada ag bun na Armas. Seasann na dhá colúin leis an comhartha "plus ultra" (ciallaíonn sé "níos mó" saLaidin) do Fionnachtáin agus coilíníú a rinne na Spáinnigh ar, Mhéiriceá, is iad na collúin miotaseolaíoch Hercules (ó caolas Gibraltar, geata isteach ar an muir Atlantach). Tagann an frasa "Plus Ultra" ón frasa "Non Plus Ultra" (a ciallaíonn "ón pointe seo, níl aon rud") roimh fionnachtain Meiriceá, toisc gur cheap siad go raibh an Spáinn an pointe is faide san iarthar.
Tá an banda corcra ar Bhratach an Dara Poblacht na Spáinne toisc go bhfuil dath corcra ar an mBratach Castilla ar barr an cheann dearg. D'úsáid na Ríogaigh an Bhratach dearg buí dearg (an dearg buí don Aragóin agus dearg eile do Castilla), agus d'úsáíd na poblachtánaigh dearg buí don Aragóin agus corcra do na reibiliúnaigh óna Comúnaigh Castilla i rith cogadh idir phobail i Castilla.


Lapo Elkann.
Iarcheannaire de roinn margaíochta ag an déantóir gluaisteáin Iodálach FIAT, tá Lapo Elkann ar cheann de na daoine is cáiliúla sa tír. Garmhac den bhrabúsaí Gianni Agnelli, tá clú air chomh maith ar an ábhar go bhfuil stíl speisialta feistithe aige. De réir é fhéin, tá meas mór aige ar a sheanathair. Caitheann sé éadaí a sheanathar agus cóipeálann sé a stíl. Tá cúpla gné áirithe ag baint le sin: caitheann sé a uaireadóir taobh amuigh dá chufa; ar na cufaí sin, tá bratach na hIodáile fite ann; agus fágann sé cufaí a chulaithe oscailte an t-am ar fad.
Elkann, Lapo


Sárimreoirí na Bliana.
Sraith duaiseanna iad na gradaim CLG Sárimreoirí na Bliana (Béarla: "GAA All-Star Awards") a bhronnann Cumann Lúthchleas Gael go bliantúil ar na himreoirí is fearr sna cluichí Gaelacha - peil Ghaelach agus iomáint. Chomh maith le sin, roghnaítear imreoir amháin i ngach spórt mar Imreoir na Bliana. Tugadh na céad gradaim amach sa bhliain 1971, agus b'é Damien Ó Máirtín as Uíbh Fhailí an chéad bhuaiteoir.
Is iad Vodafone na hurraitheoirí sa lá inniu.
Cúlra.
Thosaigh an nós seo sna 1960idí leis an Gradam Chúchulainn, idir na blianta 1963 agus 1967, chun na himreoirí ab fhearr sa tír a chomóradh. Tá an córas atá againn inniu bunaithe ar an gcóras seo, agus tosaíodh Sárimreoirí na Bliana go hoifigiúil sa bhliain 1971. Is iad na hiriseoirí agus na meáin spóirt a roghnaíonn "foireann na sárimreoirí", nó na himreoirí is fearr i ngach áit ar an bpáirc. Is cuma cén club nó contae atá i gceist, agus is féidir níos mó ná imreoir amháin a roghnaigh as aon fhoireann amháin. Tar éis deireadh na gcluichí ceannais san Fhómhair, ainmnítear na himreoirí is fearr ón bhliain caite. Fógraítear na buaiteoirí níos moille i mí na Samhna, ag searmanas eagraithe ag an gCLG. Buann na fir turas thar lear chomh maith, agus glacann siad páirt i gcluiche speisialta.
Iomáint.
Fógraíodh na hainmniúcháin don bhliain 2009 ar an 24 Deireadh Fómhair.
Cúlbáirí: Breandán Ó Coimín (Tiobraid Árann), Cliontún Ó hAonasa (Port Láirge), P. S. Ó Riain (Cill Chainnigh)
Lán-tacaithe: J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Seán Tirial (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Meachair (Tiobraid Árann), Pádraig Mac an Ghaill (Tiobraid Árann), Ollie Ó Cainín (Gaillimh), Fearghal Ó Móra (Gaillimh), Nollaig Ó Conchúir (Port Láirge), Seán Ó Néill (Corcaigh)
Leath-tacaithe: Seán Tennyson (Cill Chainnigh), Tomás Breatnach (Cill Chainnigh), Mícheál Breatnach (Port Láirge), Antóin de Brún (Port Láirge), Conchúr Mac Mathúna (Tiobraid Árann), Déaglán Ó Fainín (Tiobraid Árann), Seán Ó Laoi (Gaillimh), Marcas Ó Foghlú (Luimneach), Stiofán Ó hAidhne (Baile Átha Cliath)
Lár na páirce: Mícheál Rís (Cill Chainnigh), Ailéin Mac Craib (Baile Átha Cliath), Seán Mac Craith (Tiobraid Árann), Séamas Uadlóg (Tiobraid Árann), Gavin Ó Mathúna (Luimneach), Séamas Ó hÍcí (Luimneach)
Leath-tosaithe: Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Séamus Ó Callanáin (Tiobraid Árann), Labhrás Ó Coirbín (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Ciarmhaic (Tiobraid Árann), Seán Ó Briain (Tiobraid Árann), Beircheart Ó Conchúir (Corcaigh), Aonghas Ó Callanáin (Gaillimh)
Lán-tosaithe: Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Nollaig Mac Craith (Tiobraid Árann), Seosamh Ó Cainín (Gaillimh), Damian Ó hAodha (Gaillimh), Máirtín Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Risteard de Paor (Cill Chainnigh), Daithí Ó Ceallacháin (Baile Átha Cliath), Daithí Ó Treasaigh (Baile Átha Cliath), Seán Ó Maoláin (Port Láirge)
Iománaí na Bliana: Labhrás Ó Coirbín (Tiobraid Árann), Seán Ó Maoláin (Port Láirge), Tomás Breatnach (Cill Chainnigh)
Óg-iománaí na Bliana: Pádraig Ó Meachair (Tiobraid Árann), Nollaig Mac Craith (Tiobraid Árann), Seosamh Ó Cainín (Gaillimh)
Peil.
Fógraíodh na hainmniúcháin don bhliain 2009 ar an 25 Meán Fómhair.
Cúlbáirí: Stiofán Cluxton Baile Átha Cliath, Diarmuid Ó Murchú (Ciarraí), Ailéin Ó Coirc (Corcaigh)
Lán-tacaithe: Tomás Mac Dhuifinn (Ciarraí), Tomás Ó Súilleabháin (Ciarraí), Marcas Ó Sé (Ciarraí), Antóin Ó Lionsigh (Corcaigh), Mícheál Ó Siail (Corcaigh), Ciarán Ó hAoláin (Cill Mhantáin), Carl de Léis (Dún na nGall), Seán Mac Cárthaigh (Luimneach), Saerbhreathach Mac Mathúna (Tír Eoghain)
Leath-tacaithe: Graham Ó Cáinte (Corcaigh), Seán Miskella (Corcaigh), Mícheál Mac Cárthaigh (Ciarraí), Tomás Ó Sé (Ciarraí), Daithí Ó hAirt (Tír Eoghain), Ryan Mac Meanman (Tír Eoghain), Barra Ó Cathail (Baile Átha Cliath), Seán Ó Duibheannaigh (Sligeach), Aindriú Ó Móráin (Maigh Eo)
Lár na páirce: Diarmuid Ó Mochóir (Cill Dara), Nioclás Ó Murchú (Corcaigh), Ailéin Ó Conchúr (Corcaigh), Caoimhín Ó hAodha (Tír Eoghain), Seán Ó Gealbháin (Luimneach), Séamus Ó Scannláin (Ciarraí)
Leath-tosaithe: Pól Ó Gealbháin (Ciarraí), Tadhg Mac an Fhailí (Ciarraí),
Alan Ó Brógáin (Baile Átha Cliath), Leighton Mac Fhloinn (Cill Mhantáin), Séamas Caomhánach (Cill Dara), Trevor Ó Muireartaigh (Maigh Eo), Pádraig Ó Ceallaigh (Corcaigh), Piaras Ó Néill (Corcaigh), Seosamh Ó Sirideáin (An Mhí)
Lán-tosaithe: Bearnard Ó Brógáin (Baile Átha Cliath), Colm Cúipéir (Ciarraí), Déaglán Ó Súilleabháin (Ciarraí), Tomás Breathnach (Ciarraí), Dónal Góilin (Corcaigh), Mícheál Ó Murchú (Dún na nGall), Mícheál Mac Cana (Aontroim), Stiofán Ó Néill (Tír Eoghain), Ailéin Mac Gabhann (Cill Dara)
Peileadóir na Bliana: Graham Ó Cáinte (Corcaigh), Pól Ó Gealbháin (Ciarraí), Tomás Ó Sé (Ciarraí)
Óg-pheileadóir na Bliana: Mícheál Ó Murchú (Dún na nGall), Colm Ó Néill (Corcaigh), Aodhán Ó Sé (Maigh Eo)


Shell chun Sáile.
Is feachtas agóidíochta in iarthuaisceart Mhaigh Eo Shell chun Sáile (SCS) (i mBéarla "Shell to Sea"). Ba mhaith leis na hagóideoirí brú a chur ar Shell gás na Coiribe a scagadh amach ón gcósta. Measann siad go bhfuil na pleananna atá ag Shell anois contúirteach do dhaoine áitiúla agus go mbeidh fadhbanna le truailliú na timpeallachta sa cheantar.
Chaith an Cúigear Ros Dumhach, baill Shell chun Sáile, trí mhí i bpriosún le díspeagadh cúirte. Dúirt an tAire Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí, Mícheál Mac Dubhghaill, cinn de na nuachtáin náisiúnta (go háirithe an Irish Independent) agus taoisigh gnó áitiúla go bhfuil Shell chun Sáile faoi smacht Shinn Féin nó an IRA Sealadach, ach ní raibh ceann acu a raibh in ann cruthú a thaispeáint. Go feargach, ní aontaíonn SCS le seo, mar ba vótálaithe Fhianna Fáil nó Fhine Gael an chuid is mó de na daoine áitiúla roimh theacht Shell. Is ball Shinn Féin duine amháin de Chúigear Ros Dumhach, agus tá an páirtí go láidir as son an fheachtais.
Níl ach polaiteoir Fhianna Fáil amháin i bhfábhar, Tadhg Ó Cuinn ó Béal an Mhuirthead. Thug an Comhaontas Glas tacaíocht freisin roimh dhul isteach i gcomhrialtas le Fianna Fáil i Meitheamh 2007. Tá go leor TDanna neamhspleácha, agus baill eicínt Pháirtí an Lucht Oibre i leith an fheachtais freisin. Thug an Ceann Comhairle Meiriceánach, Nancy Pelosi, a tacaíocht freisin, nuair a bhuaigh Willie Corduff, duine de Chúigear Ros Dumhach, an Duais Chomhshaoil Goldman ar son na hEorpa.
Bhí a lán agóidí ag an láithreán tógála i mBéal Átha na Buí, agus go minic bhí roinnt baill den Gharda Síochána an-fhoréigneach, go háirithe i Mí Shamhna 2006..


Marlene Dietrich.
Ba amhránaí agus aisteoir Gearmánach í Marlene Dietrich (27 Nollaig 1901 – 6 Bealtaine 1992). In Schöneberg, sa Ghearmáin, a rugadh í agus d'fhás sí aníos i mBerlin. Do bhí fonn uirthi bheith ina veidhleadóir ach ag an deireadh thiar thall chuaigh sí leis an gcórlíne. Ón dtosach sin, chuaigh sí chuig an aisteoireacht, i dtús báire san amharclann, faoin stiúrthóir Max Reinhardt. Do bhí a céad rolla ar an scáileán mór sa scannán "Der Blaue Engel", scannán ina raibh sise ag déanamh an rolla "Lola Lola", damhsóir i "gentleman's club" áitiúil. Muna raibh sé soiléir cheana, do dhearbhaigh an rolla sin go mbeadh páirt lárnach ag a tarraingteacht ghnéasúil sa dtodhchaí.
Nuair a d'aistrigh sí go Hollywood do bhí an-cháil uirthi mar aisteoir agus níorbh fhada nó go raibh sí ag glacadh páirt i mórscannáin arís. Ag an am céanna, do bhí an Dara Cogadh Domhanda ar tí a thoiseachta. Ní raibh mórán ama aici do na Naistis agus nuair b'fhéidir léi, rinne sí a dícheall chun é sin a thaispeáint. Sheinn sí do na trúpaí comhghuaillithe ag an bhfronta agus sna Stáit Aontaithe ghlac sí páirt ag bailiú airgid don Arm.
Is as an dtréimhse sin a tháinig an t-amhrán cáiliúil sin, Lili Marlene, amhrán a bhain ardmheas amach ar gach taobh den láir chatha, idir Chomhghuaillithe agus Naitsíoch.
Théis an chogaidh, do chaith sí cuid mhór dá ham sa saol chabaret, ag seinm agus ag taistil na cruinne.
Fuair sí bás sa bhliain 1992 i bPáras na Fraince.
Tagairtí.
Dietrich, Marlene
Dietrich, Marlene
Dietrich, Marlene
Dietrich, Marlene


J. J. Ó Dúláinne.
Imreoir iománaíochta cáiliúil as Baile Sheáin i gContae Chill Chainnigh, Poblacht na hÉireann é J. J. Ó Dúláinne. Tugtar "J. J. Delaney" air as Béarla agus rugadh ar 6 Márta 1982 é. Imríonn sé leis an gclub Na Fianna Bhaile Eoin i gContae Chill Chainnigh, agus leis an bhfoireann idirchontae Chill Chainnigh chomh maith. Bhuaigh sé an tríú gradam aige mar Shárimreoirí na Bliana sa bhliain 2006, cé go gortaíodh é sa chluiche ceannais i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann 2006.
Saol.
Rugadh Ó Dúláinne i mBaile Sheáin, sráidbhaile beag i gContae Chill Chainnigh, agus é ina mhac le Shem Ó Dúláinne, iománaí. Tá iománaithe eile sa teaghlach freisin - a uncailí Liam Mac Giolla Phádraig agus Pádraig Ó Dúláinne. Thosaigh JJ ag imirt leis an gclub Na Fianna, agus roghnaíodh é don fhoireann idirchontae sa bhliain 2001. Ba mhór an bhaint a bhí aige leis an rath a bhí ar an bhfoireann, agus anois tá trí bhonn buaite aige i gCraobh na hÉireann, cúig bhonn i gCraobh Laighean, ceithre bhonn sa tSraith Náisiúnta agus trí ghradam mar Shárimreoir Iománaíochta na Bliana. Chomh maith leis sin, bhuaigh sé duais Imreoir na Bliana sa bhliain 2003.
Bhí séasúr rathúil eile aige i gCraobh na hÉireann sa bhliain 2006, ach gortaíodh é agus é ag traenáil i Mí na Lúnasa. Dá bhrí sin ní raibh sé ábalta a bheith páirteach sa chluiche ceannais nuair a bhuaigh na Cait ar Chorcaigh.


Seán Tirial.
Is iománaí Éireannach é Seán Tirial, nó "Jackie Tyrell" as Béarla (rugadh ar an 19 Meitheamh, 1982 é i gContae Chill Chainnigh). Tá sé ina chúlaí le foireann idir-chontae Chill Chainnigh, agus b'eisean a ghlac Corn Liam Mac Carthaigh ar son a fhoireann nuair a bhuaigh na Cait Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann 2006.
Saol.
Saolaíodh Jackie i gContae Chill Chainnigh sa bhliain 1982. Fuair sé a chuid oideachais ag Coláiste Naomh Ciarán, scoil atá cáiliúil mar gheall ar na hiománaithe rathúla a tháinig amach as. Agus é ag freastal ar an gcoláiste, bhain sé dhá bhonn amach i gCraobh Sinsearach na gColáistí Laighean agus bonn amháin i gCraobh Sinsearach Coláistí na hÉireann. Bhuaigh sé a chéad bhonn leis an bhfoireann idir-chontae sa bhliain 2003, agus roghnaíodh é mar chúlaí san fhoireann sinsir sa bhliain chéanna.
Tagairtí.
Tirial, Seán
Tirial, Seán
Tirial, Seán


Shell.
Is comhlacht ollnáisiúnta Angla-Ollannach é Royal Dutch Shell plc (Shell de ghnáth), ceann de na comhlachtaí ola is mó ar domhan. a>
Conspóid.
I Mí Eanáir 2005 thosaigh Shell ag tógáil scaglann gais i Ros Dumhach in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo in Éirinn. Is ceist chonspóideach an tógáil sin sa gceantar, agus mar gheall ar imníthe shláinte, sábháilteacht agus truailliú tá feachtas láidir náisiúnta, Shell chun Sáile, i gcoinne an scéim. Dúirt fear gnó áitiúil gur rinne Shell iarracht breab €15,000 a thabhairt dó chun a tacaíocht a fháil ar feadh an scéim. Mheas sé gur thóg go leor fir gnó eile áitiúil breabanna ó Shell.
Bhí conspóid eile sa Nigéir i 1995, nuair a chuireadh feachtas ar bun in éadan scéime i dtír na nOgoni. Maraíodh 80 duine nuair a rinne na póilíní Nigéarach ionsaí ar léirsitheoirí sa cheantar, agus 2,000 eile sa foréigean tar éis seo. Thug Shell héileacaptair agus trealamh eile do na póilíní ar feadh an t-ionsaí. Cuireadh an rialtas 9 eile chun báis go h-oifigiúil, an scríbhneoir cáiliúil Ken Saró Wíwa ar cheann acu, le "comhghríosú dhúnmharú".


Hollywood.
Ceantar i gcathair Los Angeles, California é Hollywood a bhfuil cáil air ar fud an domhain mar lárionad scannánaíochta. Is minic a thugtar Hollywood ar thionsclaíocht scannánaíochta na Stát Aontaithe go léir, mar mheatonaim. Tá Hollywood suite siar nó siar ó thuaidh ó lárchathair Los Angeles.
Tá cuid mhór den tionsclaíocht scannánaíochta agus cumarsáide tar éis bogadh ó Hollywood go dtí na ceantair ina thimpeall, ar nós Burbank nó taobh thiar Los Angeles (Beverly Hills, cuir i gcás), ach fanann cuid mhór gnólachtaí i Hollywood féin, go háirithe iad siúd atá ag déanamh eagarthóireachta ar na scannáin nó ag soláthar maisíochta dóibh. Tá cuid mhór pictiúrlanna stairiúla i Hollywood freisin a mbaintear úsáid astu le scannáin nua a chur os comhair an tppsaol|saoil mhóir an chéad uair, agus is i Hollywood féin atá Siúlán an Mhórchlú, nó "Walk of Fame", suite, áit a bhfaigheann gach aisteoir mórchlúiteach nó boc mór scannánaíochta eile a réalta féin.
De ghnáth, ní tharraingíonn bardas Los Angeles teorainneacha neamh-dhébhríocha idir na "ceantair" sa chathair, ach is eisceacht é Hollywood. Ar an 16 Feabhra 2005 mhol beirt bhall de thionól an bhardais teorainneacha Hollywood a shainmhíniú agus taifid oifigiúla ar leith a choinneáil faoin gceantar díreach mar a bheadh cathair neamhspleách ann. Glacadh leis an mbille, agus críochaíodh teorainneacha Hollywood.
Go bunúsach, níl i Hollywood ach ceantar de chuid Los Angeles, agus níl rialtas áitiúil dá gcuid féin ag muintir Hollywood. Ceapann an Cumann Tráchtála áitiúil méara oinigh don cheantar. Bhí Johnny Grant, léiritheoir teilifíse agus láithreoir raidió, ina mhéara oinigh ón mbliain 1980 go lá a bháis sa bhliain 2008.
Stair.
Ní raibh ach aon bhothán bocht amháin ina sheasamh anseo sa bhliain 1853, ach de réir a chéile, d'fhás pobal beag feirmeoireachta ina thimpeall. Cahuenga an t-ainm a bhí ar an bpobal seo, agus tá a lán scéalta á n-insint faoin dóigh a bhfuair an ceantar an t-ainm clúiteach atá air inniu. Dealraíonn sé gurbh iad Harvey Henderson Wilcox agus a bhean chéile Daeida a chéadcheap an t-ainm agus a bhaist ar a rainse é, thiar sa bhliain 1887, cé go bhfuil scéalta ann freisin gurbh é Hobart Johnstone Whitley, forbróir tithíochta ar a dtugtar "athair Hollywood", a d'ainmnigh an ceantar.
D'oscail Whitley Óstán Hollywood sa bhliain 1902. Corpraíodh bardasacht Hollywood sa chéad bhliain eile. Bhí deacrachtaí ag an mbardas soláthar uisce agus draenáil séarachais a chinntiú don bhardasacht, agus sa bhliain 1910, chinn lucht an bhardais ar bhardasacht neamhspleách Hollywood a chur ar ceal agus ceantar de chuid Los Angeles a dhéanamh den áit, le súil is go socródh sin na fadhbanna uisce.
Faoin am seo, tháinig lucht na scannánaíochta go Hollywood an chéad uair. Bhí tionsclaíocht na scannánaíochta ag forbairt i gCalifornia cheana féin, agus í lonnaithe i lárchathair Los Angeles. Ba é an stiúrthóir D. W. Griffith (a rinne an mórscannán ciníoch "The Birth of a Nation" chomh maith leis an mórscannán frithchiníochais "Intolerance") ba túisce a thosaigh ag scannánú i Hollywood, ach níor bunaíodh an chéad stiúideo i Hollywood ach sa bhliain 1911.
Trí bliana ina dhiaidh sin, rinneadh an chéad phríomhscannán de dhéantús Hollywood - "The Squaw Man". Stiúideo áitiúil a rinne an léiriú, agus tógadh na pictiúir i Hollywood féin. Ba iad Cecil B. DeMille agus Oscar Apfel na stiúrthóirí.


Anchorage, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Anchorage. Is í an chathair is mó sa stát, le 300,950 duine ina gcónaí ann. Tá Anchorage suite i ndeisceart láir an stáit, ag 61 °13'06" Thuaidh 149 °53'57" Thiar. Is an chathair seo sampla de cathracha-contaetha comhdhlútha, a bhfuil is aontaithe an chontae leis an chathair iad.
Naisc sheachtracha.
Cathair


Sitka.
Is cathair in Alasca, SAM í Sitka. Tá sí suite ar an taobh thiar d'Oileán Baranof (a bhfuil dath dearg air ar an léarscáil). Daoine den phobal Tlingit a chónaigh san áit ar dtús agus bhunaigh na Rúisigh baile san áit sa bhliain 1799. Tá 8,986 duine ina gcónaí anois ann. Is í Cheryl Weston méara Sitka.


Valdez.
Is cathair in Alasca, SAM í Valdez.


Queens.
Is buirg i gcathair Nua Eabhrac í Queens atá suite ar an Oileán Fada.


Oileán Staten, Nua Eabhrac.
Is buirg i gcathair Nua Eabhrac í Oileán Staten.


Brooklyn.
Is buirg i gcathair Nua Eabhrac í Brooklyn atá ainmnithe as Breukelen, baile beag san Ísiltír. I measc na gcúig bhuirg sa chathair, is í Brookyn an ceann is mó ó thaobh daonra de agus 2.5 milliún duine ina gcónaí ann, agus ar an dara ceann is mó ó thaobh limistéir de. Tá sí suite taobh thiar theas ó Queens (an bhuirg is fairsinge limistéir) ar an cheann is faide thiar den Oileán Fada. Tá Buirg Bhrooklyn agus Contae an Rí (King's County) ar chomhlimistéar lena chéile.
Na Lenape agus na hEorpaigh.
Bhí Meiriceánaigh bhundúchasacha, nó Indiaigh, ina gcónaí sa cheantar a dtugtar Brooklyn anois air le tamall an-fhada sular tháinig na chéad Eorpaigh. Cuid den phobal Lenape ba ea iad. Rinne Henry Hudson an chéad teagmháil leis na hIndiaigh (mharaigh Indiaigh fear den chriú le saighead) sa bhliain 1609 agus eisean ag taiscéaladh ar son Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir.
Bhí timpeall is 12 buíon Lenape i mBrooklyn (isteach is amach le 2,000 duine), gach buíon díobh ag caitheamh seala anseo is seala ansiúd taobh istigh de limistéir tíre a bhí faoina smacht go buan. Na “Canarsie” a thugadh na hEorpaigh orthu as logainm Lenape (“ait ghainmheach“) i mBrooklyn. Idir 1634 agus 1661 bunaíodh sé bhaile beaga, cúig cinnn ag Ollannaigh agus ceann amháin ag grúpa Sasanach. Midwout (Midwood an lae inniu) an chéad cheann díobh. Bunaíodh Sráidbhaile Bhreuckelen sa bhliain 1646 san áit a bhfuil lár trádála agus rialtais na buirge anois, an chéad bhardas oifigiúil sa choilíneacht. An Bhantiarna Deborah a bhunaigh an baile beag Sasanach (1645). Bhí Deborah Moody tar éis a bheith díbeartha as Sasana Nua ar chúiseanna a bhain le creideamh. Ise an chéad bhean a bhunaigh coilíneacht sa Leathchruinne Thiar.
Síníodh 200 conradh idir na Lenape agus na lonnaitheoirí Ollannacha. Bhris naimhdeas agus fiú foréigean amach ón tús, ach seachnaíodh an chuid ba mheasa den fhoréigean le linn Chogadh Kieft (1643-45). Mar sin féin, lean an meath ar líon na Lenape mar gheall ar ghalair Eorpacha agus bhailigh Indiaigh eile leo siar go dtí nach raibh fágtha ach dornán. Deirtear go traidisiúnta gurb é Jim de Wilt, a bhfuair bás sa bhliain 1803, an duine deireanach díobh. Ciallaíonn de Wilt 'an fear fiáin' in Ollainnis, léiriú ar mheon na nEorpach agus a sleachta i leith na nIndiach.
Ghabh na Briotanaigh an choilíneacht Ollannach, an Nua-Ísiltír, sa bhliain 1664 agus thug siad Cúige Nua-Eabhraic air. D’atheagraigh siad é ina 12 contae, Brooklyn ar cheann acu. "Contae an Rí" an t-ainm a bhaistidís air, in onóir an Rí Séarlas II.
Seachas logainmneacha, sloinnte, corrtheach agus reilig, is beag rian atá fágtha de na hOllannaigh anois ann. Faoi na Briotanaigh tháinig fás ar rud amháin dár chuir na hOllannaigh tús leis, áfach, an sclábhaíocht. Faoin bhliain 1776, ba sclábhaí é duine as triúr i mBrooklyn, beagnach, an céatadán sclábhaithe a b’airde i gcoilíneachtaí an tuaiscirt. 3,700 duine ar fad a bhí i mBrooklyn sa bhliain chéanna, idir gheal agus ghorm. Ceantar ciúin feirmeoirí (agus iad réasúnta maith as) a bhí ann.
An Réabhlóid.
I mí Lúnasa agus Meán Fomhair na bliana 1776, bualadh an cath ba mhó i gCogadh na Réabhlóide Mheiriceánaí i mBrooklyn. Cath an Oileáin Fhada (nó Cath Bhrooklyn uaireanta) a thugtar air. Rinne na fórsaí ríoga, idir Bhriotanaigh agus Heiseánaigh, ar an arm coilíneach Meiriceánach a bhí ag fanacht leo ag Droim Gowanus in iarthuaisceart Bhrooklyn leis an bhealach go Manhattan a chosaint. Briseadh ar na Meiriceánaigh sa chath fuilteach.
Bhí amhras ar chumas an Ghinearáil George Washington ina dhiaigh seo ach d’éirigh leis go seoigh an t-arm Meiriceánach a choimeád le chéile trí mheán cúlú thar oíche go Manhattan. Tharla an rud a b’uafásaí sa chogadh mar gheall ar an chath seo, áfach, mar chuir na Sasanaigh roinnt mílte príosúnach Meiriceánach i seanlonga lofa i mBá Wallabout sa chuan amach ó Bhrooklyn mar ar fhan siad ar feadh blianta. Fuair níos mó Meiriceánach bás ón drochíde a bhfuair siad ansin ná mar a cailleadh i ngach cath eile sa chogadh curtha in éindí. D’fhan Brooklyn faoi na Briotanaigh go deireadh an chogaidh. Bhí an geilleagar agus an saol sósialta in aimhréidh áirithe go dtí sin agus go cionn tamaill ina dhiaidh.
Cathair Neamspleách.
Sa chéad leath den 19ú haois, bhí fás mór le feiceáil ar an saol trádála i mBrooklyn feadh bhruacha na hAbhann Thoir, os comhair chathair Nua-Eabhraic. Mhéadaigh an líon daoine i mBrooklyn faoi thrí idir na blianta 1800 agus 1820, faoi dhó arís sna 1820idí, agus faoi dhó arís eile le linn na 1830idí. Bhí dhá chathair i gContae an Rí faoin am sin: cathair Bhrooklyn agus cathair Williamsburgh. Cuireadh an dara ceann seo isteach i mBrooklyn sa bhliain 1854 (“Williamsburg” an litriú as sin amach). Bhí Brooklyn i ndiaidh fás ó bhaile measartha mór 36,236 duine go cathair shuntasach 96,838 duine.
Bhí fás níos mó go fóill á thuar ag na hiarnróid a tógadh i lár na haoise, leithéid Líne Brighton Beach sa bhliain 1878. Taobh istigh de dheich mbliana (1886–1896), ghabh cathair Bhrooklyn isteach bailte beaga New Lots, Flatbush, Gravesend, New Utrecht, Flatlands, srl. go dtí gurb ionann teorainneacha don chathair agus don chontae.
Sa bhliain 1883, cuireadh an dlaoi mhullaigh ar áis iompair eile — Droichead Bhrooklyn, idir Brooklyn agus Oileán Manhattan. Ní rabhthas ag brath a thuilleadh ar na báid le dul trasna go Manhattan agus le teacht ar ais. Ba chomhartha é sin den bhealach a raibh réigiún Nua-Eabhraic ar fad ag fás agus ag tathú. I reifreann sa bhliain 1894, ghlac tromlach caol de lucht vótála Bhrooklyn ceangailt le Manhattan, Queens, na Bronx, agus Richmond (Oileán Staten) mar chathair chúig bhuirg faoin ainm Cathair Nua-Eabhrac. Chuaigh an reifreann i bhfeidhm sa bhliain 1898. An tríú cathair ba mhó sna Stáit Aontaithe ba ea Brooklyn ag an am agus an ceathrú cathair is mó sa tír a bheadh inti inniu.
Sonraí Daonna.
34,920 duine an mhíle chearnach an dlús daonra i mBrooklyn, nó 13,480 duine an ciliméadar cearnach. $32,135 an mheánioncaim ag teaghlach, $16,775 ag duine aonair. Tá timpeall is 22% de theaghlaigh faoi bhun thairseach an bhochtanais.
Tá éagsúlacht mhór daonra le feiceáil i mBrooklyn. De réir mheastúcháin a rinneadh sna blianta 2005–2007, ba den chine geal iad 43.7% de lucht Bhrooklyn, 36.2% de shliocht Aifriceach, 9.3% d’Áisigh, 11.9% de shliocht éigin eile agus 1.5% de dhá chine nó níos mó. Má’s beag an líon daoine a mhaíonn ginealas Indiach Meiriceánach (faoi bhun 0.5%), sin i bhfad níos mó daoine den shliocht sin ná a bhí ann nuair a tháinig Henry Hudson an bealach anall. Cuid den chúis atá leis sin ná an pobal Móhácach a lonnaigh i mBrooklyn ag tosnú sna 1920idí.
Is de shinsearacht Éireannach iad 3.3% de phobal Bhrooklyn de réir dhaonáireamh 2000. Is de chúlra Hispeánach nó “Latino” iad 19.6% de na daoine. Ar na grúpanna Eorpacha eile áirítear Iodálaigh (7.5%), Polannaigh (3.8%), agus Rúisigh (2.9%). Rugadh 37.4% den daonra i dtíortha eile, chomh maith le 3.5% a rugadh faoi bhrat shaoránacht SAM thar lear (Portó Ríceánaigh, go príomha). Bhí teanga éigin seachas an Béarla á labhairt sa bhaile ag 46.1%. Is iad na teangacha is coitianta díobh ná Spáinnis 18%, Rúisis 5.95%, Fraincis (nó crióil atá bunaithe ar an Fhraincis) 4.19%, Sínis 3.92%, Giúdais 3.10%, Iodáilis 2.10%, Polainnis 2.42%, Eabhrais 1.13%, Puinseáibis 1.09% agus Urdú 0.68%. Níl figiúirí faoi chreideamh le fáil.
Comharsanachtaí.
Cé go bhfuil sé úsáideach comharsanachtaí Brooklyn a phlé i dtéarmaí grúpaí eitneacha, tá meascán daoine le feiceáil i ngach ceann díobh, nach mór. Scaipeadh nó laghdaíodh na seanphobail, macasamhail na nIoruach in Bay Ridge nó na Móhácach in aice an lár thrádála, nó “Downtown”. Thóg an cine gorm áit an chine ghil in áiteanna sna 1960idí agus sa chéad leath de na 1970idí (“teitheadh na ngeal” mar a deirtear leis—“white flight”). Ó na 1980idí i leith, tá daoine óga as na hollscoileanna, daoine proifisiúnta, agus lucht na n-ealaíon ag bogadh isteach sna comharsanachtaí in iarthuaisceart na buirge agus ag cur sraithe nua leis na seandreamanna de shliocht Afracach nó Eorpach. Tá slacht tagtha ar a leithéidí Brooklyn Heights agus Park Slope, má chaill siad ariamh é.
Conaíonn Afracaigh Mheiriceánacha ar fud Bhrooklyn ach go mór mhor i gcomharsanacht Bedford Stuyvesant agus ina haice. Tá cultúr na nAfracach Meiriceánach de sheanbhunús na tíre flúirseach ann. Tá pobal mór Cairibeach ansin freisin agus in Flatbush. Freastalaíonn breis is milliún duine gach bliain ar an pharáid Chairibeach in Eastern Parkway.
Tá na Rúisigh lonnaithe i ndeisceart Bhrooklyn, in Brighton Beach ach go háirithe. “Odessa Beag” a thugtar air uaireanta. Tá na Polannaigh lárnaithe in Greenpoint i dtuaisceart na buirge, agus na hIodálaigh in Dyker Heights agus Bensonhurst sa deisceart láir.
Is é Bushwick an chomharsanacht is mó Hispeánach ann (80% den daonra). Tá pobal mór Spainnise in Sunset Park freisin, in aice leis an bpobal Síneach is mó i mBrooklyn. A dhalta na Hispeánach, cónaíonn Sínigh (agus Áisigh eile) in ngach áit sa bhuirg nach mór. Cónaíonn a lán Arabach san iardheisceart, in Bay Ridge, agus in aice le hAscaill Atlantic, níos faide ó thuaidh. Tá cónaí ar Mhuslamaigh ón fhoroinn Indiach in Kensington i gceartlár Bhrooklyn.
Tá Giúdaigh sa tuaisceart, idir iad siúd a dhéanann leis an chreidimh agus iad nach ndéanann. Tá an chuid is mó den phobal bunchreidmheach agus Haisideach ina gcónaí in Borough Park i lár Bhrooklyn, ach tá siad in Flatbush, Midwood, Crown Heights, agus Williamsburg freisin. Tá scoileanna Giúdacha coitianta (“yeshiva” a thugtar ar cheann acu) chomh maith le siopaí bia coisir.
Tá a lán Éireannach ina gcónaí chun deiscirt in Marine Park, Gerritsen Beach, agus Vinegar Hill, ach bíonn paráidí timpeall Lá Fhéile Pádraig in Bay Ridge agus in Park Slope-Windsor Terrace chomh maith. Tá an clú ar Ghaeil Bhrooklyn (agus Nua-Eabhrac i gcoitinne) as gan bacadh le comharsanachtaí ach le paróistí agus iad ag cur in iúl do dhaoine eile cárb as dóibh.


MS-DOS.
Is córas oibriúcháin é MS-DOS nó "Microsoft Disk Operating System" ó Microsoft. Dhear Bill Gates agus Paul Allen é.


Comhphobal Valencia.
Is Comhphobal féinrialaitheach í an Comhphobal Valencia nó Comhphobal Vaileinseach (Catalóinis: "Comunitat Valenciana" nó "País Valencià", Spáinnis: "Comunidad Valenciana") in oirthear na Spáinne. Ta sé suite idir dhá abhainn; an Sénia agus Segura, tá cósta 518 cileméadar aici ar an Méanmhuir, le achar 23,255 cm² agus 4.5 miliúin daoine ina chóanaí ann (ca. 2004). Déanann Valencia riaracháin ar na hoileáin Columbretes agus Nova Tabarca freisin. Tá na teorain seo beagnach mar an gcéanna le teorain an Ríocht Stáiriúl Valencia.
Stair.
Tháinig Ríocht Valencia i bhfeidhm sa 13ú aois. Bhí Séamas "Concar" I i gceannas ar airm Catalónach agus Aragóineach, le cóilíniú a dhéanamh ar na taifa muslamach, Valevia agus Dénia. Ó shin ar aigheadh bhí Ríocht Valencia mar tír neamhsplachas i Cónaidhm coróin na hAragóine, go dtí 1707, nuair a tháinig an céad Rí Bourbónach de Castilla agus na hArahóine. Fuair sé réidh leis an mbunracht agus le hinstitiúidí na ríochtanna beaga, a chuid dlíthe agus teangacha. Chuir se gach rud faoi chois an Stáit lárnach Ríocht na Spáinne. Rinneadh iarracht le neamhsplachas a baint amach don tír, i rith Dara Poblacht na Spáinne sa bhliain 1936 ach bhris an Chogadh Cathrach amach. Le déanaí tá aitheantas oifigiúl aici mar náisiún, i ndiadh leasaithe ar Reacht Féinriailiú Valencia.
Forograíonn Reacht Féinriailiú Valencia gur Spáinnis agus valencià na teangacha oifigiúil. Cé go ndeireann Bunracht na Spáinne go bhfuil labhairt an Spáinnis riachtanach ar fud na Spáinne tugann an reacht stádas cosaint speisialta don teanga toisc go mbaineann an teanga le Talún na Valencia. (llengua pròpia).
Is mar an gcéanna iad Bratach Tír Valencia agus an Chathair Valencia. Go stáiriúl tagann sé ón senyera, comhartha do Rí na hAragóine, a úsáidtear sa Chatalóin sa lá ata inniú.
Cúigí agus Cathair tábhachtach.
Bárr Túr Serran, le Bratach Valencia ag séideadh sa ghaoth.
Go traidisiúnta roinneadh an talamh ina "comarques", agus sa bhliain 1883, cósúil leis an tír ar fad, roinneadh é ina cúigí. Tá 32 comarques, agus 3 chúige: Castelló, València, agus Alacant.


Na hOileáin Bhailéaracha.
Is oileánrach iad na hOileáin Bailéaracha (Catalóinis: "Illes Balears", Spáinnis: "Islas Baleares", Gréigis: "Gymnesiae", Laidin: "Baleares") a dhéanann suas comhphobal féinrialathach in iarthar na Meánmhara, in aice cósta thoir na Spáinne. Is í Palma de Mallorca an phríomhchathair. Níl ach cúige amháin freisin ainmnithe Illes Balears. Is í an t-ainm i gCatalóinis an t-ainm oifigiúil cé go bhfuil Spáinnis agus Catalóinis mar theangacha oifigiúla sa chúige.
Stair na nOileán.
Tá a lán finnscéalta ann faoin áit, ach níltear cinnte, fiú, cárb as ainm na n-oileán. Bhí scileanna troda ag muintir na háite agus throid siad uaireanta mar shaighdiúirí thuarastail do airm dhifriúla, ar fud an Meanmhara. Dá ainneoin seo bhí siad measartha ciúin agus neamhionsaitheach. Thóg na Féinícigh an ait ar dtús agus i ndiaidh titim Cartach na Rómhánaigh. An chúis a thug na Rómhánaigh ná go raibh siad ag tabhairt chabhrach do na foghlaithe mara sa Mheánmhuir agus thóg Q. Caecilius Metellus an áit, (ó shin bhí Balearicus aige mar shloinne) sa bhliain 123 RC. Phlandáil sé an t-oileán is mó le 3,000 saighdiúirí na Róimhe agus Spáinneach agus bhunaigh siad na chathracha Palma and Pollentia. Bhain na hoileáin leis an gconventus de Carthago Nova (Cartagánach Nua), sa chúige Hispania Tarraconensis, faoi réimse Impireacht na Róimhe.
Mapa de las Islas Baleares
Bhí poirt iontach ag an dá oileán is mó (na hOileáin Bailéaracha go stairiúil) cé go raibh ort a bheith cúramach ag teacht isteach iontu toisc go raibh siad carraigeach ag a mbéal. Bhí na hOileáin iontach saibhir ó thaobh gach saghas earra ach amháin fíon agus ola olóige, mar shampla beithígh, coiníní, seilide agus cré dearg (iontach úsáideach ó thaobh na péintéireachta de), nó sinope. Dúirt an staraí Rómhánach Dioscorides (Materia Medica i. 92) go raibh daonra 30,000 ag an dá oileán le chéile.
I ndiaidh titim na Róimhe, thóg na Vandalaigh na hoileáin. Buaiteoirí eile ná na Biosántaigh, Arabaigh, agus na hAragónaigh. Bhí na hAragónaigh go brúideach nuair a thóg agus phlandáil siad na hoileáin le Catalóinigh, a fuair réidh le chuid mhaith de na daoine rompu. I dtús báire rialaíodh na hoileáin ó Ríocht Mallorca ach sa bhliain 1344 stop an ríocht ag feidhmiú agus tógadh é isteach i ríocht na hAragóine, a rinne aontú le Castilla (tar éis pósadh Éilis ó Castilla le Ferdinand II ón Aragóin). Bhí Minorca faoi na Sasanaigh do formhór an 18ú aois, i gcogaidh dhifriúla thóg airm Shasana, na Fraince agus sa deireadh, na Spáinne, an áit.
Tír Eolas, Polaitíocht, agus Cultúr.
Labhraítear Catalóinis sna hOileáin Bhailéaracha. Is iad Mallorca, Menorca, Ibiza (Eivissa), agus Formentera, na príomhoileáin, iad go léir cáiliúil mar ionaid turasóireachta. I measc na n-oileán beag tá Cabrera, áit a bhfuil Parc Nacional de l'Arxipèlag de Cabrera suite. Is iad Majorca agus Minorca na fíor-Oileáin Bhailéaracha cé go bhfuil na hoileáin eile san áireamh ag an gcomhphobal féinrialathach. Uaireanta chuirtear i ngrupaí iad le Majorca, Minorca, agus Cabrera sna hoileáin Gymnesiach, le Ibiza agus Formentera mar na hoileáin giúise.


David Casa.
Is polaiteoir Máltach é David Casa (16 Samhain 1968 a rugadh é). Is Feisire Pharlaimint na hEorpa é. Tá sé ina bhall de Pártí Náisiúnta Mhálta.
Naisc sheachtracha.
Casa, David
Casa, David


Joseph Muscat.
Is polaiteoir Máltach é Joseph Muscat (22 Eanáir 1974 a rugadh é). Is Feisire Pharlaimint na hEorpa é. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Rugadh i bPietà é.
Naisc sheachtracha.
Muscat, Joseph


Louis Grech.
Is polaiteoir Máltach é Louis Grech (22 Márta 1947 a rugadh é). Is Feisire de chuid Pharlaimint na hEorpa é. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Rugadh i Hamrun é.
Bhí sé ina cheannaire ar Air Malta.
Naisc sheachtracha.
Grech, Louis


Na hOileáin Chanáracha.
Is oileánrach iad na hOileáin Chanáracha (Spáinnis "Islas Canarias") (28° 06'N, 15° 24'W) i Ríocht na Spáinne. Seacht n-oileán bholcánacha atá ann agus iad suite san Aigéan Atlantach ar an taobh thiar thuaidh de mhór-roinn na Afraice (gar do Mharacó agus d'an Sahára Thiar). Is comhphobal féinrialaithe de chuid na Spáinne iad na hOileáin.
Sanasaíocht.
Is dócha go dtagann an t-ainm "Islas Canarias" ó "Insula Canaria", ainm Laidine a chiallaíonn "Oileán na Madraí".
B'fhéidir gurb é an Rón Manachúil ("Monachus monachus") atá i gceist, spéiceas atá i mbaol agus nach bhfuil le fáil a thuilleadh sna hOileáin Chanáracha.
An seansaol.
Thug na Féinícigh, na Gréagaigh agus na Cartagaigh cuairt ar na hOileáin. Dúirt Plinias Mór (1 AD) go bhfaca na Cartagaigh foirgnimh mhóra ann, cé nach raibh beo ná ceo le feiceáil. Deirtear gurb é Rí Juba II a tháinig ar na hoileáin ina dhiaidh sin.
Alonso Fernández de Lugo ag tabhairt thaoisigh Tenerife ina gcimí i láthair Ferdinand agus Isabella.
Nuair a bhí Eorpaigh ag taiscéaladh na n-oileán bhuail siad lena lán pobail bhundúchasacha a raibh uirlisí Neoiliteacha á n-úsáid acu. Cuireann anailís theangeolaíocha agus ghéiniteach in iúl go raibh baint ag cuid de na daoine úd le Beirbearaigh thuaisceart na hAfraice. Thugtaí "Guanches" orthu.
Deirtear gur thug na hArabaigh cuairt ar na hoileán sa 10ú haois. Ón 14ú haois amach bhí daoine ag teacht ón bPortaingéil, ó Mhajorca agus ó Ghenoa, agus bhunaigh lucht Majorca misean ann in éineacht le heaspagóideacht, rud a mhair ón mbliain 1350 go dtí an bhliain 1400.
Sa bhliain 1402, tháinig na hOileáin faoi smacht na Spáinneach, a bhuíochas sin ar Juan de Bethencourt agus ar Gadifer de la Salle, eachtránaithe Francacha. Go dtí Oileán Lanzarote a tháinig siad ar dtús, agus i gceann tamaill ghabh siad Fuerteventura agus Hierro. Gairmeadh Rí na nOileán Canárach de de Béthencourt, cé gur ghlac sé le hAnraí III de Castile mar ardtiarna. Bhunaigh Béthencourt daingean ar oileán Gomera, ach thóg sé tamall air an namhaid a chur faoi chois. B'fhada gur éirigh leis na coilínigh bunmhuintir na n-oileán a chloí ar fad. Idir na blianta 1448 agus 1459 bhí an Spáinn agus an Phortaingéil in adharca a chéile. Dhíol Mariot de Béthencourt Lanzarote leis an bPortaingéil, rud nár thaitin leis na Guanches ná leis na coilínigh, agus cuireadh na Portaingéalaigh as seilbh.
Tar éis na hoileáin a ghabháil.
Thug na Caistíligh geilleagar aon bharra isteach: siúcra ar dtús, ansin fíon - earra a raibh éileamh air i Sasana. Cuireadh forais riaracháin ar bun: bhí gobharnóir ag Gran Canaria (coilíneacht de chuid na Caistíle ón mbliain 1480 agus de chuid na Spáinne ón mbliain 1556) agus gobharnóir eile ag Ternerife (áit a bhí ina coilíneacht ón mbliain 1495).
Tháinig rath ar chuid de phobal na n-oileán. Sa 16ú haois agus ina dhiaidh sin sheasadh longa maoine na Spáinne sna hOiléain agus iad ag tarraingt ar Mheiriceá le cúnamh na gaoithe anoir. D'éirigh Santa Cruz de Tenerife agus Las Palmas de Gran Canaria saibhir; tháinig ceannaithe agus tógadh páláis agus teampaill ar Oileán La Palma, cé gur mheall an saibhreas foghlaithe mara ó thuaisceart na hAfraice agus foghlaithe ceadúnaithe.
Dhá bhua.
D'ionsaigh na hOllannaigh Las Palmas le cabhlach ceithre long is seachtó agus dhá mhíle dhéag fear sa bhliain 1599 le linn Chogadh Neamhspleáchais na hOllainne. Ghabh siad daingean na cathrach agus theip orthu an chathair féin a ghabháil. D'imshuigh siad Las Palmas agus chreach siad na hoileáin, ach d'éirigh siad as an léigear faoi dheireadh.
Dhá chéad bliain ina dhiaidh sin, sa bhliain 1797, d'ionsaigh cabhlach Briotanach faoi cheannas Horatio Nelson Santa Cruz de Tenerife. Ruaigeadh na Briotanaigh (agus chaill Nelson a ghéag dheas).
An 19ú haois.
Theip ar thionscal siúcra na n-oileán sa 19ú haois de bharr iomaíocht choilíneachtaí Meiriceánacha na Spáinne. Is éard a neartaigh an geilleagar aitiúil arís saothrú na carnaide.
Mar sin féin, thug na mílte a n-aghaidh ar an dá Mheiriceá agus ar thíortha eile i ndeireadh an 19ú haois agus sa chéad leath den 20ú haois. Bhí siad ag leanúint oileánach eile a bhí ag déanamh ar limistéir i Meiriceá na Spáinne faoi dheireadh an 18ú haois.
An 20ú haois.
Sa bhliain 1936 tháinig Francisco Franco go dtí na hOileáin Chanáracha mar cheannasaí míleata, agus bhain sé feidhm astu mar bhunáit chun tús a chur le Cogadh Cathartha na Spáinne ar 17 Iúil 1936. Chuir scata ina choinne ar Oileán La Palma agus i Vallehermoso ar Oileán Gomera. Imríodh díoltas fíochmhar ar na heasaontóirí i ndiaidh an chogaidh.
Tháinig borradh faoin bhfreasúra ó na caogaidí amach, agus tar éis bhás Franco tháinig ré nua dhaonlathach.
Rialtas.
Tá trí shuíochán déag ag na hOileáin i Seanad na Spáinne. Déantar aon Fheisire dhéag a thoghadh go díreach agus déanann an Rialtas Féinrialaithe beirt eile a thoghadh go hindíreach.
Tar éis gur cuireadh monarcacht bunreachtúil daonlathach ar bun sa Spáinn bronnadh féinrialú ar an hOileáin sa bhliain 1982, agus sa bhliain 1983 cuireadh na chéad toghcháin fhéinrialacha ar siúl. Bhuaigh Páirtí Sóisialach Oibrithe na Spáinne (PSOE). Sna toghcháin is déanaí (2007) fuair an PSOE an chuid is mó de na suíocháin mar pháirtí, ach tháinig an Comhcheangal Canárach, dream náisiúnaíoch, agus Páirtí an Phobail (PP), coimeádaigh, i réim mar chomhrialtas.
Daonra.
Bhí 2,098,593 duine ina gcónaí sna hOileáin sa bhliain 2009. I measc na ndaoine sin tá inimircigh ón Spáinn (agus Gailísigh, Caistíligh, Catalónaigh agus Bascaigh san áireamh), in éineacht le Portaingéalaigh, Iodálaigh, Pléimeannaigh agus Briotanaigh. Tá 1,799,373 duine den daonra ina Spáinnigh.
Creideamh.
Tá formhór mór na gCanárach ina gCaitlicigh. Tá dhá dheoise ann agus easpag i gceannas ar gach ceann acu.
Tá Protastúnaigh ó Thuaisceart Eorpa ann freisin, agus Muslamaigh ón Afraic. Tá athbhunaitheoirí Críostaí ann ar nós. Tá a lán Hiondúch ann, agus go fiú Eaglais an Phobail Guanche, creideamh nua-Phágánach.
Geilleagar.
Is í an turasóireacht an chuid is mó den gheilleagar: 32% den olltáirgeacht intíre (OI). Tagann timpeall 10 milliún turasóir in aghaidh an bliana.
Baineann beagnach 20% den OI leis an tógáil, agus onnmharaítear barra trópaiceacha ar nós bananaí agus tobac chun na hEorpa agus Meiriceá. Tá eagla ar éiceolaithe go bhfuil an iomarca úsáide á bhaint as acmhainní nádúrtha, go háirithe sna hoileáin is tuire.
Iompar.
Tá ocht n-aerphort sna hOileáin agus dhá cheann de na calaí is mó sa Spáinn. Tá mórán bóithre ann.
Tá a lán báid farantóireachta ann a théann ó oileán go hoileán. Tá cuid díobh measartha luath (ag déanamh os cionn tríocha muirmhíle san uair) agus ní dhéanann cuid eile ach timpeall fiche muirmhíle. B'fhéidir go leanfadh an gnáth-thuras idir La Palma agus Tenerife ocht n-uair an chloig nó os a chionn, ach ní thógfadh a leithéid ach timpeall dhá uair go leith ar bhád luath.
Thosaigh Tram Tenerife sa bhliain 2007. Is í an t-aon tram amháin sna hOileáin í agus téann sí idir Santa Cruz de Tenerife agus San Cristóbal de La Laguna. Táthar chun trí bealaí tram eile a thógáil, beirt in Tenerife agus ceann in Gran Canaria.
Creideamh.
Mar a tharla an chuid eile de na Spáinne é, na hOileáin Chanáracha sochaí den chuid is mó Críostaí, den chuid is mó Chaitliceach Rómhánach. Mar sin féin, An bhfuil na sreabha imirce méadú (turasóireacht, inimirce, etc.) chun cur le líon na n-leanúna na reiligiúin eile chun teacht le chéile ar na hoileáin, mar Muslims, Hindus, etc.
Tá sé tábhachtach béim a chur ar an cult an Mhaighdean na Candelaria, an Naomh Pátrún na hOileáin Chanáracha, i Tenerife. A mheallann gach bliain níos mó ná 2.5 milliún duine a thugann cuairt ar a baisleac.
Fiadhúlra domhanda.
a> (foraois bhogthais fothrópaiceach) i bPáirc Náisiúnta Garajonay in Oileán La Gomera.
Tá Gearg an nOileán Canárach, an Ghealóg Chosfhada agus Tiuf-tiaf na nOileán Canárach Oirthearach imithe in éag.
Tá geiceonna ann mar Gheiceo Riabhach na nOileán, laghairtí ballaí, agus trí spéiceas ar thángthas orthu arís le déanaí agus atá i gcontúirt mhór: Oll-Laghairt Oileán El Hierro, Oll-Laghairt Oileán La Gomera agus Oll-Laghairt Oileán La Palma.
I measc na mamach tá an Dallóg Chanárach, an Sciathán Leathair Cluasmhór Canárach, an Ghráinneog Ailgéarach (ainmhí a tugadh isteach, b'fhéidir) agus an chaora mouflon, ainmhí a tugadh isteach níos déanaí. D'imigh an Luch Laibhe, Oll-Fhrancach Oileán Gran Canaria agus Oll-Fhrancach Tenerife in éag.
Fiadhúlra mara.
Tá spéicis áitiúla agus spéicis ón Aigéan Atlantach agus ón Meánmhuir le fáil timpeall na nOileán. Ina measc tá an Siorca, an Roc, an Eascann, an Garbhánach, an Liús, an Scairpiasc, an Garúpach, an Mac Siobháin, an tIasc Truicir agus an Ceannruán. Tá spéicis gan cnámh droma ann freisin - an Spúinse, an Smugairle Róin, an Anamóine, an Portán, an tIasc Sliogánach, an Ghráinneog Trá, an Chrosóg Mhara, an Súmaire Cladaigh agus coiréal.
Feictear cúig spéiceas turtar mara, go háirithe an Turtar Ceannramhar. Is iad na cinn eile an Turtar Glas, an Turtar Frithghobach, an Turtar Droimleathair Turtar Ridley Kemp. Ní fheictear ag síolrú sna hOileáin anois iad ach b'fhéidir go síolraídís ann fadó.
Tá an Píolótach Gearreiteach, an Deilf Choiteann agus an Deilf Bholgshrónach le feiceáil timpeall na Oileán.
Páirceanna náisiúnta.
Tá ceithre pháirc náisiúnta ann. Suímh Oidhreachta Domhanda dhá cheann acu agus Anaclann Dhomhanda Bhithsféarach an dá cheann eile.
Féach freisin.
Chanáracha, Na hOileáin


Seán Tennyson.
Imreoir iomána Éireannach as mBaile Hugúin, Contae Chill Chainnigh é Séan Tennyson (Béarla: "John Tennyson"), a rugadh ar an 6 Feabhra, 1985. Tá clú agus cáil bainte amach aige mar chúlaí leis an gclub iománaíochta Carraig Seac agus an fhoireann idir-chontae Chill Chainnigh. Ghlac sé páirt i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann 2006 agus ainmníodh é ina Shárimreoir na Bliana, mar gheall ar an taispeántas maith a rinne sé i rith an gcomórtas.
Saol.
Rugadh agus tógadh Tennyson i mBaile Hugúin, sráidbhaile atá suite idir na cathracha móra Port Láirge agus Baile Átha Cliath. Ina bhuachaill dhó, d'fhreastail sé ar an scoil náisiúnta Newmarket, agus ansin Coláiste Naomh Ciarán, áit atá cáiliúil mar gheall ar na h-iománaithe rathúla a rinne staidéar ann. Bhain sé a chéad bhonn iomána amach agus é ag an gcoláiste, ceann i gCraobh Coláistí na hÉireann. Tar éis tamaill, tugadh a scileanna faoi deara ag na roghnóirí idir-chontae, agus roghnaíodh é sna foirne mionúracha a bhuaigh Craobh Mionúrach na hÉireann sna blianta 2002 agus 2003.
Bhris Tennyson isteach san fhoireann sinsir sa bhliain 2005, agus choinnigh sé a shuíomh sa líne leath-chúl go dtí an lá inniu. Bhuaigh sé a chéad bonn Craobh Laighean sa bhliain sin, agus a chéad bhonn sa Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta chomh maith. Bliain iontach ab ea an bhliain 2006 dó - na duaiseanna seo arís, agus bonn óir sa chomórtas is mó, Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann.
Tagairtí.
Tennyson, Seán
Tennyson, Seán
Tennyson, Seán


Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta.
Is comórtas iománaíocht Éireannach í Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta (Béarla: "National Hurling League", nó "NHL"), a imrítear faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Comórtas bliantúil atá ann, ina glacann foirne idir-chontae na hÉireann páirt. Is é Allianz an t-urraitheoir sa lá atá inniu ann.
Cuireadh an comórtas ar siúl don chéad uair idir na blianta 1925 agus 1926, agus b'iad Corcaigh na buaiteoirí. Chríochnaigh an comórtas is déanaí ar an 5 Bealtaine 2012, agus is iad Cill Chainnigh curaidh na sraithe faoi láthair tar éis dóibh an lámh in uachtar a fháil ar Chorcaigh.


Vodafone.
Is comhlacht teileachumarsáide é Vodafone lena cheanncheathrú in Newbury, Sasana. Tagann an t-ainm ó na focail voice data fone. Is é an comhlacht teileachumarsáide is mó ar domhan é de réir an láimhdeachais de. Cheannaigh Vodafone an grúpa Eircell in Éirinn sa bhliain 2001 roimh an branda a athrú go "Vodafone Ireland plc".


Mainile.
Is í Mainile (Filipínis: "Lungsod ng Maynila", "Siyudad ng Maynila", nó Manila) príomhchathair na nOileán Filipíneach.


Iacárta.
Is í Iacárta ("Jakarta") príomhchathair na hIndinéise, agus í ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Tá sí suite in oileán Iáva. Tá breis is 9.5 milliún duine ina gconaí sa chathair.
Bhunaigh Purnawarman, rí Tarumanagara an chathair sa cheathrú haois. Fuair ríocht Sunda seilbh uirthi ina dhiaidh sin. Calafort trádála tábhachtach a bhí inti. Tháinig borradh agus fás uirthi faoi smacht na nOllannach, agus í mar phríomhchathair ar a n-impireacht sna hIndiacha Thoir. Roghnaídoh mar phriomhchathair na hIndinéise í nuair a bhain an tír sin neamhspleáchas amach i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Thugtaí Sunda Kelapa (397–1527), Jayakarta (1527–1619), Batavia (1619–1942), agus Djakarta (1942–1972) uirthi.


An Indinéis.
Is tír í an Indinéis in oirdheisceart na hÁise. Is í Iacárta an phríomhchathair. Tá conaí ar 237 milliún duine san Indinéis agus mar sin tá sí ar an gceathrú tír is mó daonra ar domhan. Tá 17,508 oileán san Indinéis.
Stair.
Toghadh Joko Widodo ina uachtarán ar an Indinéis, ar an 20 Deireadh Fómhair 2014.
Tagairtí.
I


Bogotá.
Is í Bogotá príomhchathair agus cathair is mó na Colóime.


Karachi.
Is í Karachi an chathair is mó sa Phacastáin. Tá sí suite ar Mhuir na hAraibe.


Teheran.
Is í Teheran príomhchathair na Iaráine. Tá daonra aige timpeall 8.3 milliún agus níos mó ná 14 milliún sa cheantar cathrach níos leithne. Tá Teheran an chathair is mó san Iaráin agus sa Meán-Oirthear freisin.


Dhaka.
Is é Dhaka (Gaeilge: Deacha) príomhchathair na Bangladéise, agus é ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Tá se suite i lár na tíre cois Buriganga. Tá breis is seacht milliún duine ina gcónaí sa chathair féin, agus breis is 12 milliún sa cheantar cathrach iomlán.


Achadh Úr.
Baile beag Éireannach é Achadh Úr (Béarla: Freshford, nó uaireanta Aghoura), atá suite i gContae Chill Chainnigh, 14 ciliméadar thuaidh ón gcathair Cill Chainnigh agus 101 theas ón gcathair Bhaile Átha Cliath. Tá an baile suite ar an mbóthar idir Cill Chainnigh agus Baile Sheáin.


Lagos.
Is í Lagos an chathair is mó sa Nigéir. Ba phríomhchathair na tíre í go dtí 1991 nuair a fógraíodh Abuja mar phríomhchathair na Nigéire.


Abuja.
Is í Abuja príomhchathair na Nigéire ó 1991, agus í suite i lár na tíre i gCríoch Phríomhchathair na Comhnaidhme. Cathair phleanáilte í Abuja a tógadh sa chuid is mó sna 1980idí. Rinneadh príomhchathair na Nigéire di ar 12 Nollaig 1991. Lagos an phríomhchathair roimhe sin. Sa bhliain 2006 bhí cónaí ar 776,298 duine in Abuja.


Augusto Pinochet.
Ginearál agus uachtarán na Sile ab ea Augusto Pinochet Ugarte (25 Samhain 1915 - 10 Nollaig 2006). Bhí sé i gceannas ar éirí amach i gcoinne rialtas Salvador Allende i Meán Fómhair 1973. Bhí sé ina uachtarán ó 1973 go dtí 1990.
Pinochet, Augusto
Pinochet, Augusto
Pinochet, Augusto


Salvador Allende.
Uachtarán na Sile ab ea Salvador Allende Gossens (26 Iúil 1908 - 11 Meán Fómhair 1973). Maraíodh é le linn éirí amach i gcoinne an rialtais faoin ginearál Augusto Pinochet.
Allende, Salvador
Allende, Salvador
Allende, Salvador


Santiago de Chile.
Is í Santiago de Chile príomhchathair na Sile.


Eoin Ó Lorcáin.
Is imreoir iománaíochta Éireannach é Eoin Ó Lorcáin, nó "Eoin Larkin" as Béarla (rugadh ar an 17 Iúil 1984 é, i gContae Chill Chainnigh). Imríonn Ó Lorcáin mar thosaí leis an gclub rathúil Séamas Mac Stiofáin, agus is ball den fhoireann idir-chontae Chill Chainnigh é ó 2004 ar aghaidh. Bhí séasúr rathúil ag Ó Lorcáin sa bhliain 2006, nuair a bhuaigh sé a chéad bhonn óir i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann 2006, agus ainmníodh é mar Shárimreoir chomh maith. Roghnaíodh é mar Iománaí na Bliana sa bhliain 2008.
Saol.
Tagann Eoin as an muintir cáiliúil Uí Lorcáin - is uncail é Pilib "Fan" Ó Lorcáin, agus col-ceathrair é Pilib "Philly" Ó Lorcáin. Ar dtús, bhí an-rath ag Eoin leis a chlub Séamas Mac Stiofáin, sna blianta 2004 agus 2005. Bronnadh dhá duais tábhachtacha air sa bhliain 2004 - Iománaí na Bliana i gCill Chainnigh, agus ansin Iománaí Cúigeach na Bliana. B'iad na h-eachtraí seo a dhúisigh suim Bhriain Mhic Óda, bainisteoir na foirne sinsir, agus roghnaíodh don chéad uair é sa bhliain seo.
Tagairtí.
Lorcáin, Eoin Ó
Lorcáin, Eoin Ó
Lorcáin, Eoin Ó


Derek Ó Loinn.
Is iománaí Éireannach as Áth na nUrlainn, Contae Chill Chainnigh é Derek Ó Loinn, nó "Derek Lyng" as Béarla (rugadh ar an 4 Iúil, 1978 é). Tá Ó Loinn ag imirt i lár na páirce le foireann Chill Chainnigh, agus an club Emeralds. Roghnaíodh é don fhoireann shinsearach don chéad uair sa bhliain 2001, agus anois tá na duaiseanna is mó sa spórt buaite aige leis na gCait agus tá dhá ghradam Sárimreoirí na Bliana aige.
Tagairtí.
Loinn, Derek O
Loinn, Derek O
Loinn, Derek O


Risteard de Paor.
Is imreoir iománaíocht Éireannach é Risteard de Paor, nó "Richie Power" as Béarla (rugadh sa bhliain 1985 é i gCarraig Seac, Contae Chill Chainnigh). Imríonn de Paor ina thosaí leis an gclub Carraig Seac agus an fhoireann idir-chontae Chill Chainnigh.
Tagairtí.
Paor, Risteard de
Paor, Risteard de
Paor, Risteard de


Píotágarás.
Matamaiticeoir agus fealsamh ab ea Píotágarás ó Shamos (Gréigis: Πυθαγόρας; timpeall 582 R.Ch. – timpeall 507 R.Ch.) sa tSean-Ghréig. Is éard is mó a tharraing clú air teoirim Phíotágaráis.
Pythagoras


Eindhoven.
Is cathair san Ísiltír í Eindhoven atá lonnaithe i gcúige Brabant Thuaidh. Tá 216,157 duine ina gcónaí sa chathair féin de réir Bhiúró na Staitistice CBS sa bhliain 2011 agus breis is 700,000 duine má chuirtear na fobhailte san áireamh.
Ní raibh sí ach baile beag go dtí a raibh an déantóir Philips a bunaíodh í 1891 ag déanamh bolgáin solais ann. Bhí a lán den cathair go millfear le linn an Dara Cogadh Dhomhanda mar bhí sí ina úsáid mar bunáit tionsclaíoch ag na Naitsí. Bhí sí athfhoirgniú tar eis an cogadh de réir faiseain nua-aimseartha.
Tá Ollscoil Teicneolaíochta Eindhoven (Ollainnis: "Technische Universiteit Eindhoven") i measc na priomh-ollscoileanna teicneolaíochta sa domhain. Tá Músaem Van Abbe (Ollainnis: "Van Abbemuseum") ealaín nua-aimseartha suite sa chathair freisin. Tá foireann sacair PSV Eindhoven ar na ard-foireanna Ollannach agus Eorpach.


Basilicata.
Is réigiún san Iodáil é Basilicata, suite i ndeisceart na tíre. Is í Potenza príomhchathair an réigiúin.


Potenza.
Is í Potenza príomhchathair réigiún Basilicata san Iodáil.


Calabria.
Is réigiún san Iodáil é Calabria, suite i ndeisceart na tíre. Is í Catanzaro príomhchathair an réigiúin.


Catanzaro.
Is í Catanzaro príomhchathair réigiún Calabria san Iodáil.


Campania.
Is réigiún san Iodáil é Campania, suite i ndeisceart na tíre. Is í Napoli príomhchathair an réigiúin.


Napoli.
Is í Napoli príomhchathair réigiún Campania san Iodáil.


Friuli-Venezia Giulia.
Is réigiún san Iodáil é Friuli-Venezia Giulia (Friúilis: Friûl–Vignesie Julie, Slóivéinis: Furlanija–Julijska krajina, Gearmáinis: Friaul–Julisch, Veinéisis: Friul–Venèxia Jułia), suite in oirthuaisceart na tíre. Is í Trieste príomhchathair an réigiúin. Tá sí i measc cúig réigiún féinrialaithe na hIodáile le reacht speisialta. Tá thart 1.2 miliúin daoine ina chónaí ann.


An Lombaird.
Is réigiún san Iodáil í an Lombaird (Iodáilis: "Lombardia") atá suite i dtuaisceart na tíre. Is í Milano príomhchathair an réigiúin. Tá Lombardia ag críochantacht leis an Eilbhéis, Emilia-Romagna, Trentino-Tirol Theas, Veneto agus Píodmant.
Tagairtí.
Lombaird


Molise.
Réigiún san Iodáil é Molise, atá suite i lár na tíre. Is é Campobasso príomhchathair an réigiúin. Tá sé ar an dara réigiún is lú sa tír agus tá tuairim is 312,394 duine ina gcónaí ann.


Campobasso.
Is í Campobasso príomhchathair réigiún Molise san Iodáil.


Píodmant.
Is réigiún san Iodáil é Píodmant, atá suite i dtuaisceart na tíre. "Piemonte" an t-ainm Iodáilise. "Piemont" an leagan a úsáidtear sa teanga áitiúil. Is í Torino príomhchathair an réigiúin.
"Chois na sléibhte" is brí leis an ainm sin Píodmant ("ad pedem montium" as Laidin), agus na hAlpa ag timpeallú an réigiúin ó thrí thaobh. Tá an réigiún ag críochantacht leis an bhFrainc, an Eilvéis agus roinnt réigiún eile san Iodáil, mar atá, Liguria, Gleann Aosta, an Lombaird, agus Emilia-Romagna.
Stair.
Ar dtús, ba iad na treibheanna Ceilteacha, cosúil leis na "Taurini" agus na "Salassi", a bhí ina gcónaí sa réigiún. Timpeall ar 220 RC, chuir na Rómhánaigh faoi chois iad. Coilíneachtaí Rómhánacha iad ó thús Torino ("Augusta Taurinorum") agus Ivrea ("Eporedia"), mar shampla. I ndiaidh d'Impireacht Rómhánach an Iarthair dul de dhroim an tsaoil, rinne idir chomharsana agus eachtrannaigh is bharbaraigh éagsúla léirscrios timpeall an réigiúin.
Sa bhliain 1046, rinne Ódó (nó Ottó), Cúnta Shaváí, a chuid féin de Phíodmant. Sa bhliain 1416, rinneadh Diúcacht de Shaváí, agus sa bhliain 1563, d'athraigh an Diúc Emanuele Filiberto a chúirt go Torino. Sa bhliain 1762, bhain Diúc Phíodmant amach ríghe na Sairdíne, agus tháinig Ríocht Phíodmant agus na Sairdíne ar an bhfód.
Sa bhliain 1796, d'fhorghabh trúpaí réabhlóideacha na Fraince an réigiún, agus ghair na réabhlóidithe áitiúla poblacht de - Poblacht Alba, nó "repubblica di Alba". Cathair bheag i bPíodmant é Alba, i gceantar a bhfuil clú agus cáil ar a chuid fíonta. Níor mhair an phoblacht - ná an dara poblacht a bunaíodh ina dhiaidh sa réigiún, mar atá, an Phoblacht Fho-Alpach nó "Repubblica Subalpina" - i bhfad, agus le fírinne ní raibh iontu riamh ach stáit shoip a bhí i dtuilleamaí na Fraince le haghaidh tacaíochta. Nuair a tháinig Comhdháil Vín le chéile, cuireadh Ríocht Phíodmant agus na Sairdíne ar bun arís, agus bhronn an Chomhdháil ríocht Genova ar rí Phíodmant agus na Sairdíne le go mbeadh an tír ní ba láidre dá n-ionsódh na Francaigh arís í.
Ba í Ríocht Phíodmant agus na Sairdíne túsphointe an Risorgimento, is é sin, athaontú na hIodáile ón mbliain 1859 ar aghaidh. Go bunúsach, shealbhaigh Rí Phíodmant iomlán na hIodáile de réir a chéile, agus an ríocht Iodálach a tháinig ar an bhfód mar seo, ba í Ríocht Phíodmant í, "de jure". Ar dtús, ba í Torino príomhchathair na hIodáile seo, ach ansin, hathraíodh an phríomhchathair go Flórans, agus ina dhiaidh sin go dtí an Róimh.


Puglia.
Is réigiún san Iodáil é Puglia, atá suite in oirdheisceart na tíre. Tá tuairim is 4,045,949 duine ina gcónaí ann. Tá se ag críochantacht le Molise, Campania agus Basilicata. Is í Bari príomhchathair an réigiúin.


Bari.
Is í Bari príomhchathair réigiún Puglia san Iodáil.


An Tuscáin.
Is réigiún san Iodáil í an Tuscáin (nó "Toscana" as Iodáilis) atá suite i dtuaisceart na tíre. Is é Flórans príomhchathair an réigiúin. Tá 3,750,0000 duine ina gcónaí sa Tuscáin.
Tagairtí.
Tuscáin


Umbria.
Is réigiún san Iodáil é Umbria, suite i lár na tíre. Is í Perugia príomhchathair an réigiúin.


Perugia.
Is í Perugia príomhchathair réigiún Umbria san Iodáil.


Trentino-Tirol Theas.
Is réigiún san Iodáil é Trentino-Tirol Theas, suite i dtuaisceart na tíre. Is í Trento príomhchathair an réigiúin.


Valle d'Aosta.
Is réigiún féinrialaithe san Iodáil é Valle d'Aosta, suite in iarthuaisceart na tíre i measc na sléibhte. Is í Aosta (nó Aoste as Fraincis) príomhchathair an réigiúin. Tá s ag críochantcht leis an Fhrainc siar, An Eilbhéis ó thuaidh agus Píodmant soir agus ó dheas. Le achar 3,263 km2 aige (1,260 m2) agus daonra 130,000, tá sé mar an réigiún is lú ó thaobh achar, daonra agus dlús daonra de. Tá sé an t-aon réigiún san Iodáil gan aon cúigí. Tá sé roinnte 74 comuni (bardasachtaí).
Is í "Valdôtain", canúint den teanga Franc-Phroibhinsis, teanga dúchais muintir áitiúla. Chomh maith leis sin tá Gearmáinis Walser á labhairt ag mionlach i nGleann Lys.


Aosta.
Is í Aosta príomhchathair réigiún Valle d'Aosta san Iodáil.


Veneto.
Is réigiún san Iodáil é Veneto, suite i dtuaisceart na tíre. Is í an Veinéis príomhchathair an réigiúin. Tá daonra 4.8 milliún aige. Bhí Poblacht na Veinéise súite san áit go stáiriúl agus inniú is áit saibhir tionsclaíoch é. Tagann thart ar 60 milliúin turasóirí go dtí Veinéis gach bhliain. Chomh maith leis an Iodáilis labhraítear an Veinéisis sa réigiún freisin.


An Veinéis.
Is í an Veinéis (Iodáilis: "Venezia", Veinéisis: "Venesia") príomhchathair réigiún Veneto i dtuaisceart na hIodáile agus tá daonra de 271,251 inti (daonáireamh 1 Eanáir 2004).
Maille le Padua, tá an chathair mar chuid d'Achar Cathrach Phadua-na Veinéise (daonra 1,600,000). Bhí an Veinéis aitheanta mar "La Dominante", "Serenissima", "Banríon Mhuir Aidriad", "Cathair an Uisce", "Cathair na nDroichead", agus "Cathair an tSolais". Áirítear í ar cheann de na cathracha is áille ar domhan.
Naisc sheachtracha.
Veinéis


Caisleán na Deirge.
Is baile in iarthar Contae Thír Eoghain Caisleán na Deirge, ar an Deirge gar do Contae Dhún na nGall. Tá móramh beag náisiúnach san baile. Bhí Caisleán na Deirge sáiniúil i rith an Cogadh Angla-Éireannach mar bhí níos mó Protastúnaigh na Caitlicigh san Óglaigh na hÉireann áitiúil ag an am.


Réabhlóid na Feabhra.
B'í Réabhlóid na Feabhra an chéad chéim de Réabhlóid na Rúise sa bhliain 1917. Chuir an réabhlóid seo deireadh le hImpireacht na Rúise agus tús le poblacht liobrálach a mhair ar feadh leathbhliana.
An Réabhlóid.
Réabhlóid ab ea í seo a chuir an Sár Nioclás II as cumhacht. B'eisean Impire deireanach na Rúise. I Mí Feabhra 1917, tháinig deireadh le réimeas an tSáir Nioclás a Dó. Tugadh bata agus bóthar dó ar an 21 Márta.
Toradh.
De thoradh na réabhlóide seo, chuaigh rialtas sealadach nua i gceannas ar an tír. Comhrialtas ab ea é a raibh polaiteoirí liobrálacha agus sóisialacha air, agus iad meáite ar stát agus sochaí na Rúise a athrú go hiomlán. Leis an stát a chur ar bhealach a leasa, chruthaigh siad cumhacht fheidhmitheach dhaonlathach agus comhthionól bunreachtúil.
Ba ea Alexander Kerensky ar an bpolaiteoir ba thábhachtaí ar feadh leathbhliana. Bhí sé i gceannas ar Shóivéid Petrograd ar dtús, agus ansin ar Rialtas Sealadach na Rúise i ndiaidh Réabhlóid na Feabhra.
B'é an fhadhb a bhain leis an rialtas seo ná nár éirigh siad as an gcogadh, cé go raibh tuirse ar mhuintir na Rúise ar fad i ndiaidh bhlianta fada an chogaidh. Ó bhí na Boilséivigh ag gealladh síochána, fuair siad cuid mhaith tacaíochta dá gcuid iarrachtaí an Rialtas Sealadach a chur ar ceal.


Páirc Uí Mhórdha.
Staid spóirt Éireannach í Páirc Uí Mhórdha atá suite i bPort Laoise, Contae Laoise. Is san áit seo a imrítear na cluichí Gaelacha sa chontae, mar shampla peil Ghaelach agus iomáint. Staid baile do foirne CLG Chontae Laoise atá ann.
Tá cór suí le 27,000 duine, agus imrítear cluichí idir chontaetha nó foirne eile ann freisin.


David Trimble.
Polaiteoir i dTuaisceart Éireann is ea William David Trimble, an Barún Trimble, PC (an 15 Deireadh Fómhair 1944 a rugadh é), a bhí ina cheannaire ar Pháirtí Aontachtach Uladh (UUP) ó 1995 go 2005, agus Céad Aire Tuaisceart Éireann ó 1998 go 2002. Rinneadh tiarna saoil de i dTeach na dTiarnaí ar an 6 Meitheamh 2006. D'fhógraigh sé ar an 17 Aibreán 2007 go dtabharfadh sé cúl leis an bPáirtí Caomhach.
Saol.
Cháiligh sé mar abhcóide i 1968 i mBéal Feirste. I 1974, i rith Stailc Oibrithe Uladh, d'oibrigh mar chomhairleoir dlíthiúil do Chomhairle Oibrithe Uladh, a bhí faoi smacht Óglaigh Uladh (UVF) agus Cumann Cosanta Uladh (UDA). I 1975, bhí Trimble ina chomh-cheannaire ar an Pháirtí Aontachtach Forásach Urgharda (VPUP), in éineacht le Glenn Barr ón UDA. Cruthaigh William Craig an VPUP chun stop a chur le cumhachtroinnt le náisiúnaithe i rialtas Tuaisceart Éireann. Ag an am seo freisin, bhí sé ag scríobh ailt don iris UVF, "Combat".
Chuaigh sé isteach sa Pháirtí Aontachtach Uladh (UUP) i 1978. I ndiaidh paráid na nOráisteach i 1997, nuair a chuir an Constáblacht Ríoga Uladh ruaig ar na Caitlicigh áitiúla as an mBóthar Gharbhachaidh i bPort an Dúnáin, Contae Ard Mhacha, bhí Trimble agus Ian Paisley ag ceiliúradh an bua a bhí acu. Go luath tar éis seo, bhuaigh sé an rás le ceannasaíocht an UUP.
Sa bhliain 1998, bronnadh Duais Nobel ar Trimble agus John Hume mar aon de réir a obair le síocháin i dTuaisceart Éireann a bhaint amach.
Trimble, David
Trimble, David


Páirtí Aontachtach Uladh.
Is páirtí polaitiúil é Páirtí Aontachtach Uladh atá lonnaithe i dTuaisceart Éireann. B'é an t-aon pháirtí amháin i rialtas Thuaisceart Éireann ón mbliain 1920 go dtí an bhliain 1972, agus é i gcomhrialtas le páirtithe eile sna blianta 1998-2002. Roimh an mbliain 2005, nuair a bhuaigh an Páirtí Aontachtach Daonlathach an toghchán, bhí sé ar an bpáirtí ba mhó sa stáitín. Is é Tom Elliott cathaoirleach an pháirtí.
Stair.
Bunaíodh Páirtí Aontachtach na hÉireann sa bhliain 1905 chun stop a chur le Rialtas Dúchais na hÉireann taobh isteach den Ríocht Aontaithe. Cuireadh tús le hÓglaigh Uladh go luath ina dhiaidh sin. Bhí dlúthbhaint ag an bpáirtí leis an Ord Oráisteach mar eagraíocht ar feadh i bhfad, ach briseadh an nasc sin in olltoghchán na bliana 2005, nuair a chaith cuid mhór de na hOráistigh a gcuid vótaí i bhfách leis an bPáirtí Aontachtach Daonlathach. Bhí nasc den chineál chéanna ag an bpáirtí le Printísigh Dhoire, ach scaoileadh sa bhliain 1975 é.
I dtús ama, bhí ionadaithe ag an bpáirtí i ngach contae in Éirinn. Cé go raibh an lucht ceannais bunaithe sa Deisceart, bhí an chuid ba mhó de na baill ina gcónaí in Oirthear Uladh san am sin féin.
Nuair a chuaigh an deighilt ar Éirinn, bhí Edward Carson ina chathaoirleach ar an bpáirtí Aontachtach. Thug sé rabhadh gan coimhthíos a chur ar na Caitlicigh roimh an stáitín, nó mura mbeidís in ann a gcuid féin a dhéanamh den stáitín, bheadh trioblóid ann. Chuir biogóideacht a lán Aontachtóirí in Ultaibh déistin air. Níor tugadh an aird cheart ar a chuid rabhadh, áfach, agus sna fichidí, bhí na mílte Caitlicigh ag éalú ón stáitín trasna na teorainne nua.
Fir shaibhre ab ea Príomh-Airí an Tuaiscirt de ghnáth, agus ba mhinic iad ag caint go dímheasúil faoi na Caitlicigh, arbh aon trian iad de dhaonra an stáitín.
Sna seascaidí, d'fhéach an Príomh-Aire Terence O'Neill le cothrom na Féinne a thabhairt do na Caitlicigh, ach ansin, thosaigh na Dílseoirí, ar nós Ian Paisley, ag cur ina aghaidh. Thosaigh na Dílseoirí agus na péas ó Chonstáblacht Ríoga Uladh ag ionsaí na mórshiúlta a bhí ag éileamh cearta sibhialta do na Caitlicigh. Nuair a maraíodh daoine de lucht na máirseála, chrom an tIRA ar na Protastúnaigh a imeaglú chomh maith. Sa bhliain 1972, bhain rialtas na Breataine an chumhacht de na hAontachtóirí, nuair a tháinig an Riail Dhíreach i bhfeidhm.
Bhí tionchar an-láidir ag an Ord Oráisteach ar an bpáirtí. Baill den Ord ab ea gach duine den tseisear Príomh-Airí, agus bhí gach duine de na hAirí Aontachtacha Rialtais go léir ina mbaill freisin, amach ón triúr nach raibh. Thairis sin, d'éirigh triúr eile as an Ord, duine acu nuair a phós a iníon fear Caitliceach, agus duine eile nuair a caitheadh amach as an eagraíocht é toisc go bhfacthas ag searmanas Caitliceach é aon uair amháin. Bhí cúigear ionadaithe déag is ceithre scór ag an bpáirtí i bparlaimint an stáitín i rith na mblianta nach raibh ina mbaill, agus ochtar is ceithre scór a bhí.
I rith na seachtóidí, scoilt an páirtí go tromchúiseach faoin gceist, ar chóir cead isteach a thabhairt do na Náisiúnaithe sa rialtas. Sa bhliain 1995, chuir rúnaí Caitliceach an dlí orthu faoi leatrom sa Choimisiún um Fhostaíocht Chothrom.
Inniu.
Inniu, tá nasc foirmiúil polaitiúil idir Páirtí Aontachtach Uladh agus an Páirtí Aontachtach Forásach, a bhfuil baint aige le Fórsa Óglaigh Uladh.
Tá clár cinn ag an bpáirtí ar an Idirlíon, agus é aistrithe go hAraibis, go Beangáilis, go Sínis, go Hiondúis, go Polainnis, go Portaingéilis, go Puinseáibis agus go hUrdais. Níl an Ghaeilge faiseanta sa pháirtí, cé go bhfuil foghlaimeoirí aonair le fáil i measc na bpolaiteoirí Aontachtacha féin, Chris McGimpsey thar aon duine eile.


An tAontas Sóivéadach.
Stát cumannach ab ea Aontas na bPoblachtaí Sóivéadacha Sóisialacha, nó "An tAontas Sóivéadach" (Rúisis: "Союз Советских Социалистических Республик/Soyuz Sovetskikh Sotsialisticheskikh Respublik") agus é suite san Eoráise, a mhair ón mbliain 1922 go dtí an bhliain 1991. Ón mbliain 1945 go lá a scoir, bhí an tAontas Sóivéadach ina mhórchumhacht dhomhanda nach raibh ach na Stáit Aontaithe inchomórtais léi, agus bhí an dá thír seo ag déanamh téisclim chogaidh in aghaidh a chéile an chuid ba mhó den am i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda.
Achoimre.
Is iomaí duine a shíleann gur tháinig an tAontas Sóivéadach ar an bhfód a thúisce is a shealbhaigh Vlaidímír Léinín agus na Boilséivigh an chumhacht sa Rúis, ach ní mar sin a bhí. Mhair Cogadh Cathartha na Rúise ar feadh trí bliana, ar a laghad, i ndiaidh na réabhlóide. Mar sin, níor fógraíodh an tAontas Sóivéadach sula raibh an cogadh thart le tamall maith anuas, ar an 30 Nollaig 1922. D'athraigh críocha geografacha na tíre ó am go ham, ach nuair a nascghabhadh Oirthear na Polainne, Oirthear na Rómáine (an Bheasaráib), an Eastóin, an Laitvia agus an Liotuáin, chomh maith le críocha áirithe eile, i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, bhí an tAontas Sóivéadach tar éis an chuid ba mhó de na tailte a fhorghabháil a raibh baint acu le hImpireacht na Rúise go gairid roimh an Réabhlóid. B'iad an Fhionlainn agus an Pholainn (a raibh fágtha di) an t-aon dá thír amháin nár nascghabhadh, cé gur cuid den Rúis a bhí iontu roimh an mbliain 1918.
I mblianta an Chogaidh Fhuair, b'é an tAontas Sóivéadach prótaitíopa na stát Cumannach go léir. Ní raibh ach aon pháirtí polaitiúil amháin ceadaithe sa tír, is é sin, Páirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh.
Ní raibh ach ceithre Phoblacht Shóivéadach ann nuair a bunaíodh an tAontas, ach sa bhliain 1953, bhí cúig cheann déag acu, is é sin, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hAirméine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hAsarbaiseáine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Bealarúise, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hEastóine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Seoirsia, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Casacstáine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Cirgeastáine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Laitvia, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Liotuáine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Moldáive, Poblacht Shóivéadach Fheidearálach Shóisialach na Rúise, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Táidsíceastáine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na Tuircméanastáine, Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hÚcráine, agus Poblacht Shóivéadach Shóisialach na hÚisbéiceastáine. Cé go raibh rialtas dúchais ag na poblachtaí éagsúla go hoifigiúil, bhí an chumhacht go léir i Moscó, agus na poblachtaí ag comhlíonadh gach ordú ó Bhiúró Polaitiúil an Pháirtí Chumannaigh, arbh é fíor-rialtas an stáit Shóivéadaigh ar fad é, go humhal is go hurramach. Mar shampla, cé go raibh stádas oifigiúil ag an teanga réigiúnach i ngach poblacht, is é an chuma a tháinig ar na cúrsaí i rith na mblianta ná go bhfuair an Rúisis an lámh in uachtar ar an gcuid ba mhó de theangacha na bpoblachtaí. Sa Bhealarúis, mar shampla, níor tháinig mórán bisigh ar an teanga náisiúnta i ndiaidh na mblianta Sóivéadacha féin.
Sa bhliain 1991, bhain na tíortha seo amach an neamhspleáchas, ach idir an dá linn, is iomaí cor éagsúil a cuireadh ina gcinniúint. Tá an Eastóin, an Laitvia, agus an Liotuáin ina mballstáit den Aontas Eorpach inniu. Na poblachtaí eile, is baill iad de Chomhlathas na Stát Neamhspleách, eagraíocht idirnáisiúnta a bunaíodh le comhoibriú a chothú idir na stáit iar-Shóivéadacha. Níl an Tuircméanastáin ach ina ballstát seachtrach faoi láthair, ach bhí ballraíocht iomlán aici go dtí an 26ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 2005.
Stair.
Léinín ag gríosú na sluaite
Is gnách a cheapadh gurbh é an tAontas Sóivéadach a tháinig i gcomharbas ar Impireacht na Rúise, mar stát. Mhair an Sár deireanach, Nioclás a Dó, ag rialú na tíre sin go dtí Márta 1917, agus sa chéad bhliain eile, dhúnmharaigh na Boilséivigh é agus a theaghlach. I Mí na Nollag 1922, fógraíodh an tAontas Sóivéadach, mar aontas a raibh an Rúis, an Úcráin, an Bhealarúis agus an Phoblacht Thras-Chugasach ina mbaill de. Bhí na poblachtaí seo ar fad á rialú ag páirtithe Boilséiveacha.
An Réabhlóideachas Rúiseach.
Thosaigh réabhlóideachas nua-aimseartha sa Rúis sa bhliain 1823, nuair a d'éirigh Lucht Mhí na Nollag ("Dekabristy") amach in aghaidh na hImpireachta. Oifigigh óga airm ab ea na "Dekabristy" agus iad faoi thionchar an smaointeachais Liobrálaigh a bhí ag dul timpeall na Rúise san am sin. B'é an bunreacht scríofa an rud ba mhó a theastaigh uathu a chur i bhfeidhm sa Rúis, nó is amhlaidh gur uathlathas mínáireach ab ea Impireacht na Rúise gan srianta ar bith le cumhacht an tSáir.
Rinne na hImpirí iarrachtaí áirithe le maolú ar an réabhlóideachas trí leasuithe polaitiúla. Mar shampla, cuireadh an seirfeachas ar ceal sa bhliain 1861. Bhí na leasuithe ag teacht i bhfad rómhall, dar leis na réabhlóidithe, agus nuair a chaill na Rúisigh an cogadh in aghaidh na Seapánach, sa bhliain 1905, chuaigh muintir na Rúise chun cearmansaíochta ar an Impire an chéad uair. Bhain siad amach an "Dúma", an chéad pharlaimint Rúiseach, ach ní raibh an tImpire sásta mórán fíorchumhachtaí a bhronnadh ar an bparlaimint seo. Chaith na Feisirí an chuid ba mhó den am ag óráidíocht, agus ós rud é nach raibh a gcuid focal in ann a dhath a athrú, bhí sé chomh maith acu bolscaireacht réabhlóideach a dhéanamh ina gcuid aitheasc. Go dtí sin, choinnigh an chinsireacht an cineál sin bolscaireachta taobh amuigh den tsaol phoiblí, ach anois, b'éigean do na nuachtáin gach focal a chur i gcló. Faoi bhrú na bolscaireachta seo, chuaigh muintir na Rúise go sciobtha chun radacachais, agus níor tháinig mórán maolú ar na trioblóidí.
Réabhlóid na Feabhra.
Sa Chéad Chogadh Domhanda, ní raibh ag éirí go rómhaith leis na Rúisigh, agus thairis sin, rith an bia gann sna cathracha. Maidir le Nioclás, ní raibh sé ina Impire ró-chumasach riamh. Bhí sé go mór mór faoi thionchar a mhná céile, Alexandra, a raibh dearcadh thar a bheith frithghníomhach aici, agus, thairis sin, bhí slusaithe éagsúla ina thimpeall ag déanamh plámáis leis, agus iad ag moladh dó gan oiread is orlach a thabhairt isteach don daoscarshlua a bhí ag éileamh cearta agus saoirse. B'é Grigoriy Rasputin a bhí i gceannas ar na slusaithe seo ar fad. Bráthair siúil ón tSibéir a bhí ann nach raibh léann ar bith aige, ach bhí sé á urramú go mór mór ag bean chéile an Impire, a chreid gurbh eisean guth na fíor-chosmhuintire Rúisí sa chúirt. Sa bhliain 1916, áfach, dhúnmharaigh an Prionsa Felix Yusupov é - fear frithghníomhach, antoisceach ón eite dheas, a bhí den tuairim gur diabhal i riocht an duine ab ea Rasputin. Nuair a bhí an eite dheas féin in ann a leithéid a dhéanamh, ba léir nach raibh mórán duine fanta sa Rúis a bheadh muiníneach as an Impire, agus, ní nárbh ionadh, chuir Réabhlóid na Feabhra an Sár ó chumhacht sa bhliain 1917.
Réabhlóid Dheireadh Fómhair.
Tháinig Rialtas Sealadach i gceannas ar an Rúis, ach níor mhair sé i bhfad. Ní raibh lucht an Rialtais Shealadaigh sásta scor den chogadh - an Chéad Chogadh Domhanda - ina raibh an tír sáite, nó bhí siad meáite ar an gcogadh a thabhairt chun críche agus an phoblacht liobrálach a chur ar bun ina dhiaidh sin. Níor shásaigh an dearcadh seo an chosmhuintir, áfach, nó bhí na Rúisigh dubh dóite den chogadh cheana. Thosaigh na saighdiúirí, na scológa agus an lucht oibre ag bunú comhthionóil iomaíochta dá gcuid féin - sóivéidí (is é is ciall leis an bhfocal Rúisise úd "Совет/Sovet" ná "comhairle"). Bhain na Boilséivigh a leas féin as na sóivéidí, agus d'éiligh Léinín "an chumhacht iomlán a bhaint amach do na sóivéidí". I Réabhlóid Dheireadh Fómhair, shealbhaigh na Boilséivigh an chumhacht agus chaith siad an Rialtas Sealadach i dtóin phríosúin. San am sin, bhí eite chlé an Pháirtí Shóisialaigh Réabhlóidigh ag tacú leo go fóill, ach sa deireadh thiar thall, bhí siad sin féin lena stádas a chailleadh mar pháirtí dlíthiúil.
An Cogadh Cathartha.
Ní raibh gach duine sa Rúis sásta an chumhacht a fhágáil ag lucht leanúna Léinín, áfach, agus phléasc cogadh fuilteach cathartha amach i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair. D'éirigh leis na Boilséivigh an cogadh a bhuachan le lámh láidir, agus iad go mór i dtuilleamaí cineál colúin reatha - an "Cheka" (giorrúchán is ea an t-ainm seo a sheasann do na focail Rúisise "чрезвычайная комиссия/Chrezvychaynaya Komissiya", is é sin, an Coimisiún Neamhghnách - nó "Coimisiún Neamhghnách uile-Rúiseach na Troda in aghaidh na Frithréabhlóide agus na Sabaitéireachta", leis an ainm iomlán Rúisise a aistriú go Gaeilge).
Mar chuid den chogaíocht a thosaigh i ndiaidh do na Boilséivigh an chumhacht a fhorghabháil, d'éirigh ina chath idir an Rúis Bhoilséiveach agus an Pholainn, a bhí díreach ag baint amach a neamhspleáchais. D'éirigh leis na Polannaigh, fiú, Cív, príomhchathair na hÚcráine, a shealbhú agus a choinneáil ar feadh tamaill, ach sa deireadh, b'éigean dóibh an chathair a thréigean agus tarraingt ar ais go dtí an Pholainn. Bhí marcshlua an Airm Dheirg faoi cheannas an Mharascail Semyon Budyonnyi in ann Vársá féin a bhagairt, ach stop na fórsaí Polannacha iad go gairid roimhe sin, i Mí Lúnasa 1920, agus chuir ruaigeadh orthu. Nuair a síníodh an conradh síochána i Rīga, príomhchathair na Laitvia, i dtús na bliana 1921, fágadh iarthar na hÚcráine agus na Bealarúise ag na Polannaigh. Faoin gcogadh seo, dála an scéil, a scríobh an scríbhneoir clúiteach Sóivéadach Isaak Babel a phríomhshaothar, an díolaim gearrscéalta úd "Конармия/Konarmiya" ("An Marcshlua").
Aon Pháirtí Amháin.
Rialtas aon pháirtí amháin ab ea rialtas na mBoilséiveach san Aontas Sóivéadach ón chéad tús. Go gairid i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair, bhí siad ag comhoibriú le heite chlé an Pháirtí Shóisialaigh Réabhlóidigh, ach nuair a chonaic na Sóisialaigh Réabhlóideacha, páirtí a raibh tacaíocht na sluaite móra leis ar dtús, an dóigh chiniciúil a raibh na Boilséivigh ag cur na bpáirtithe eile faoi chois, rinne daoine den pháirtí iarracht Léinín a chur as cumhacht le lámh láidir i Samhradh na bliana 1918. Cloíodh an cheannairc go cruálach, agus nuair a scaoil Fanny Kaplan dhá urchar le Léinín ar an 30ú lá de Mhí Lúnasa 1918, coisceadh an páirtí scun scan, agus caitheadh na baill ar fad i dtóin phríosúin. Mar sin, nuair a fógraíodh an tAontas Sóivéadach go hoifigiúil, ní raibh baill d'aon pháirtí polaitiúil eile ach na Boilséivigh ar an rialtas le fada an lá.
Ó Chogadh go Síocháin.
Le linn an Chogaidh Chathartha, bhí an rialtas Boilséiveach ag cloí go dian le polasaí Cumannach i gcúrsaí eacnamaíochta, agus is gnách "Cumannachas an Chogaidh" a thabhairt ar an gcur chuige a bhí ag an rialtas i gcúrsaí an gheilleagair sna blianta sin. Chothaigh Cumannachas an Chogaidh míshástacht fiú i measc na mairnéalach cogaidh, a bhí ar ceann de na dreamanna ba mhó a chabhraigh le Léinín an chumhacht a shealbhú. I ndiaidh cheannairc na mairnéalach seo i mbunáit chabhlaigh Kronstadt in aice le Cathair Pheadair, chinn Léinín ar éirí as Cumannachas an Chogaidh, agus i Márta 1921, tugadh isteach NEP - an Polasaí Nua Eacnamaíochta ("Новая экономическая политика/Novaya Ekonomicheskaya Politika") - a lig scód áirithe leis an bhfiontraíocht phríobháideach arís.
Bás Léinín agus deachtóireacht Stailín.
Sa bhliain 1924, cailleadh Léinín. Bhí a shláinte ag luí air le tamall, nó níor bhisigh sé riamh i gceart i ndiaidh an ionsaí a rinne Kaplan air. Sa bhliain 1922, fuair sé an chéad stróc, agus thosaigh sé ag éirí as gnáthaimh laethúla an rialtais agus á bhfágáil faoi dhaoine eile. I ndiaidh a bháis, thosaigh iomaíocht bhorb bhinbeach idir lucht a chomharbais faoin gcumhacht, agus b'é Iósaif Stailín a bhain an chraobh sa deireadh. I dtús na dtríochaidí, ní raibh aon duine fágtha san Aontas Sóivéadach a d'fhéadfadh Stailín a cheistiú. An céile iomaíochta ba láidire a bhí ann, mar atá, Leon Trotscaí, chuaigh seisean ar deoraíocht ón Aontas Sóivéadach go Meicsiceo, áit ar mharaigh gníomhaí rúnda de chuid Stailín é sa bhliain 1940.
Sa bhliain 1928, chuir Stailín tús leis an chéad Phlean Cúig Bliana san Aontas Sóivéadach. Murab ionann agus an dearcadh idirnáisiúnta a bhí á chur in iúl ag Léinín agus ag Trotscaí ó thús na réabhlóide, bhí na Pleananna Cúig Bliana meáite ar an Sóisialachas a chur ar bun in aon tír amháin. Chuaigh an Stát i gceannas ar na monarchanna agus ar na fiontair thionsclaíocha ar fad a bhí ag obair sa tír, agus bunaíodh feirmeacha comhsheilbhe (calchais) ar fud an Aontais Shóivéadaigh. D'iompaigh an tír ina cumhacht mhór tionsclaíochta, ach san am céanna, fágadh cuid mhór den daonra ar an mblár fholamh. Chuir na scológa go fíochmhar in aghaidh bhunú na gcalchas, agus nuair a chuaigh na húdaráis i dtuilleamaí na láimhe láidire, fuair na milliúin de dhaoine bás sa teagmháil. Níor tháinig aon mhaolú ar chorraíl na sochaí sna tríochaidí ach an oiread. Phurgaigh an Stailín an páirtí le fáil réitithe de na sean-Bhoilséivigh a thabhaigh a dhintiúirí ó Léinín féin, agus chuir sé daoine ní b'óige, ní ba sochomhairlí ina n-áit. San am céanna, cimíodh na mílte gnáthshaoránaigh Shóivéadacha ar chúiseanna doiléire, agus murar maraíodh scun scan iad, cuireadh i gceann de na campaí daoroibre iad. Tógadh mogalra uilechuimsitheach de na campaí seo ar fud na tíre, agus údarás ar leith á riar is á reachtáil - GULag, nó Príomhúdarás na gCampaí Géibhinn. B'é ba chuspóir leis na campaí seo go hoifigiúil ná obair fhónta a sholáthar do "choirpigh" le hiad a chur ar bhealach a leasa, ach is é an rud a bhí ag tarlú dháiríre ná go raibh na fíorchoirpigh ag mursantacht ar na campaí ar fad, nuair nach raibh meas an mhadra ag na séiléirí ná ag na coirpigh ar na cimí polaitiúla, nár thuig go leor acu go raibh aon rud as cosán déanta acu ar aon nós.
Cé go raibh an tIarthar agus an tAontas Sóivéadach mímhuiníneach as a chéile, mhéadaigh ar an gcomhoibriú eatarthu i rith na dtríochaidí. Sa bhliain 1933, thosaigh an caidreamh dioplómaitiúil idir an tAontas Sóivéadach agus na Stáit Aontaithe. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, thacaigh an tAontas Sóivéadach go gníomhach le lucht leanúna na Poblachta i gCogadh Cathartha na Spáinne in aghaidh Franco a bhí ag fáil cabhrach ó Fhaisistigh na hIodáile agus ó Naitsithe na Gearmáine. Mar sin féin, i ndiaidh don Ríocht Aontaithe agus don Fhrainc Conradh München a shíniú leis an nGearmáin, bhí an tAontas Sóivéadach sásta comhoibriú le Hitler i gcúrsaí eacnamaíocha agus míleata. Sa bhliain 1939, shínigh an tAontas Sóivéadach agus an Ghearmáin Naitsíoch Conradh Ribbentrop agus Molotov, nó conradh neamhionsaí, inar ghéill siad an ceart dá chéile críocha áirithe in Oirthear na hEorpa a fhorghabháil beag beann ar a chéile. De thoradh an chonartha seo, d'fhorghabh an tAontas Sóivéadach an Eastóin, an Laitvia, agus an Liotuáin, agus i Mí Mheán Fómhair sa bhliain 1939, ghabh na fórsaí Sóivéadacha oirthear na Polainne nuair a bhí na Gearmánaigh tar éis an tír sin a ionsaí ón iarthar. An chríochdheighilt a rinne an tAontas Sóivéadach agus an Ghearmáin Naitsíoch ar an bPolainn ansin, bhí sí socraithe sa Chonradh. I ndeireadh Mhí na Samhna sa bhliain chéanna, d'ionsaigh an tAontas Sóivéadach an Fhionlainn. Is iomaí duine a chuir an cheist, an raibh an tAontas Sóivéadach ag brath ar an nGearmáin Naitsíoch a ionsaí nuair a bheadh sé sách cumhachtach le sin a dhéanamh, b'í an Ghearmáin féin a bhris an conradh agus a d'ionsaigh an tAontas Sóivéadach sa bhliain 1941. Chuaigh ionsaí na nGearmánach in abar i gCath Stalingrad a mhair ón dara leath den bhliain 1942 go dtí an chéad leath na bliana 1943. B'ansin a casadh taoide an chogaidh, agus ina dhiaidh sin, d'éalaigh an tArm Gearmánach ón Aontas Sóivéadach trí Oirthear na hEorpa go dtí Beirlín féin, sular ghéill an Ghearmáin sa deireadh sa bhliain 1945. Cé go ndearna an cogadh an-éirleach san Aontas Sóivéadach, d'iompaigh an tír sin ina hollchumhacht dhomhanda de thoradh an chogaidh.
I dtús na tréimhse iarchogaidh, rinne an tAontas Sóivéadach a gheilleagar a atógáil agus a fhairsingiú, ach níor maolaíodh ar lárstiúradh an chórais. Chabhraigh an tAontas Sóivéadach le bail nua a chur ar thíortha Oirthear na hEorpa freisin, ach san am céanna, chuir sé an córas Cumannach i bhfeidhm sna tíortha sin freisin, agus hiompaíodh ina stáit shatailíteacha iad. Bhí gach tír acu á rialú ag rialtas soip, agus iad uile á gceangal den Aontas Sóivéadach trína mballraíocht i gConradh Vársá agus in eagraíocht eacnamaíoch na dtíortha Cumannacha (COMECON). I bhfianaise an impiriúlachais seo, d'iompaigh an Ríocht Aontaithe agus na Stáit Aontaithe, a bhí ina gcomhghuaillithe ag an Aontas Sóivéadach i mblianta an chogaidh, - d'iompaigh siad ina naimhde. Thosaigh an Cogadh Fuar idir an tAontas Sóivéadach agus na Stáit Aontaithe nár tháinig deireadh leis sular thit an tóin as an gCumannachas.
I ndiaidh Stailín.
Fuair Stailín bás ar an 5 Márta 1953. Nuair nach raibh comharba inghlactha ar fáil, chinn ardfheidhmeannaigh an Pháirtí Chumannaigh an tír a rialú in éineacht, ach mar sin féin, bhí siad ag iompairc le chéile go dian faoin gceannasaíocht. Ba é Nikita Khrushchev a ghnóthaigh an báire thart faoi lár na gcaogaidí, agus sa bhliain 1956, thug sé óráid inar cháin sé anlathas Stailín. Mhaolaigh sé ar na diansrianta freisin a bhí curtha ag Stailín le saoirse na sochaí. Sa bhliain chéanna, áfach, chloígh na saighdiúirí Sóivéadacha le lámh láidir iarrachtaí na nUngárach agus na bPolannach tuilleadh daonlathais a bhaint amach. Faoin am seo, bhí an tAontas Sóivéadach ag déanamh an-dul chun cinn i gcúrsaí eolaíochta agus teicneolaíochta. Bhí na Sóivéadaigh ina gceannródaithe spásaireachta, nó ba iad a chuir an chéad satailít dhaondéanta, Sputnik a hAon, ag timpeallú an Domhain, agus ina dhiaidh sin, scaoil siad an chéad neach beo - an madra Laika - agus an chéad duine, Yuriy Gagarin, ar an bhfithis timpeall an Domhain. Ní raibh mórán maithe sna leasuithe talmhaíochta agus riaracháin a chuir Khrushchev i gcrích, áfach, agus níor éirigh leis go maith sna polasaithe eachtracha ach an oiread. Cé go raibh rialtas Cumannach curtha ar bun sa tSín, tháinig scoilt idir an tír sin agus an tAontas Sóivéadach, agus maidir leis an gcaidreamh leis na Stáit Aontaithe, bhí an cogadh fuar ar tí iompú ina chogadh dearg sa bhliain 1962, le linn ghéarchéim na ndiúracán i gCúba. Sa bhliain 1964, b'éigean do Khrushchev éirí as agus dul ar pinsean ina ainneoin féin.
Thosaigh tréimhse nua comhcheannasaíochta i ndiaidh scor Khrushchev, ach de réir a chéile, d'éirigh le Leonid Brezhnev, i dtús na seachtóidí, dearscnamh thar na ceannairí eile i saol polaitiúil na Rúise. D'fhéach Brezhnev leis an naimhdeas idir an tAontas Sóivéadach agus an tIarthar a mhaolú trí pholasaí an éideannais (détente), ach san am céanna, bhí sé ag méadú ar na harmálacha agus ar neart míleata an Aontais. Bhí cuma an mhí-ionraicis ar an éideannas, mar sin, agus nuair a d'ionsaigh an tAontas Sóivéadach an Afganastáin i ndeireadh na bliana 1979, bhí deireadh leis an éideannas, agus an cogadh fuar ag dul i neart arís.
I ndiaidh iarrachtaí Khrushchev an eacnamaíocht a leasú sna seascaidí, chrom lucht ceannasaíochta an Aontais Shóivéadaigh ar na sean-nósanna arís. Bhí an tionsclaíocht ag forbairt is ag feabhsú go malltriallach, ach ní raibh ag éirí leis an talmhaíocht. Má bhí an tAontas Sóivéadach ábalta a chuid armálacha a choinneáil bord ar bhord leis na Stáit Aontaithe, bhí an róbhéim seo ar an téisclim chogaidh ag déanamh an-damáiste don gheilleagar. Má tháinig an tAontas Sóivéadach ar an bhfód de thoradh na díograise réabhlóidí, ní raibh a dhath ar bith den spiorad sin fágtha i mblianta Brezhnev. A mhalairt ar fad, bhí cuma an choimeádachais agus na do-athraitheachta ar an dóigh a rabhthas ag reáchtáil na tíre, rud a d'aithneofá ar chomh sean agus a bhí na ceannairí féin.
Fuair Leonid Brezhnev bás sa bhliain 1982. An cupla bliain ina dhiaidh sin, chonacthas beirt seanfhear, Yuriy Andropov agus Konstantin Chernenko, ag rialú an Aontais go tiubh sna sálaí ag a chéile. Ceannairí idirlinne ab ea iad nach raibh mórán difríochta idir iad agus Brezhnev. Sa bhliain 1985, áfach, tar éis bhás Chernenko, ba é Mikhail Gorbachev a ghlac an halmadóir. Bhí sé i bhfad ní b'óige ná mar ba ghnách d'Ard-Rúnaí an Pháirtí Chumannaigh a bheith, agus chrom sé ar an eacnamaíocht, an Páirtí agus an polasaí meán cumarsáide a chur i gcrích. Chuala an saol ar fad iomrá ar an bpeireastráice ("perestroika", atógáil, athstruchtúrú) agus ar an ngleasnast ("glasnost, neamhbhailbhe), arb iad na focail Rúisise a tharraing Gorbachev chuige ag iarraidh a chuid leasuithe a shainmhíniú. B'é an gleasnast ba mhó a d'athraigh an saol san Aontas, nó bhain sé srianta na cinsireachta de na meáin chumarsáide, ionas go bhfuair muintir an Aontais cead cainte agus teacht ar eolas an chéad uair riamh sa stair.
Ní raibh Gorbachev féin ag súil leis an seachthoradh, áfach, gur thosaigh na poblachtaí Sóivéadacha éagsúla ag éileamh forlámhais ar a gcuid tailte, nó fiú neamhspleáchas, de réir mar a cheadaigh Alt a 72 i mBunreacht an Aontais Shóivéadaigh, cé nár ghlac aon duine an fhoráil sin dáiríre roimhe sin. Is iomaí poblacht a chóirigh an chéad toghchán saor leis an bparlaimint náisiúnta a vótáil isteach sa bhliain 1990. Na parlaimintí a toghadh san am sin, thosaigh siad ag achtú dlíthe nach raibh ag teacht le reachtaíocht an Aontais Shóivéadaigh, agus thosaigh "Cogadh na nDlíthe" idir an tAontas agus na poblachtaí seo. Sa bhliain 1989, tháinig Comhdháil nua Ionadaithe an Phobail le chéile i bPoblacht Shóisialach Fheidearálach Shóivéadach na Rúise, an ceann is mó de bhallphoblachtaí an Aontais. Toghadh Boris Yeltsin ina Chathaoirleach ar an gComhdháil seo. Ar 12 Meitheamh 1990, d'fhógair an Chomhdháil seo forlámhas na Rúise ar thailte na Rúise, agus chrom sí ar dhlíthe a reachtú a bhí ceaptha dlíthe áirithe de chuid an Aontais Shóivéadaigh a chur ar neamhní. Mhair an éiginnteacht dhlíthiúil seo ar feadh na bliana 1991, agus na poblachtaí ag baint amach neamhspleáchais de réir a chéile.


An Táidsícis.
Teanga Iaránach is ea an Táidsícis a labhraítear sa Táidsíceastáin. Tá sí an-chosúil leis an bPeirsis, agus is féidir a rá gur canúint de chuid na Peirsise atá ann, go bunúsach. An teanga liteartha a shaothraítear sa Táidsíceastáin, áfach, tá sí bunaithe ar an gcineál Táidsícise is mó a bhí faoi thionchar na hÚisbéicise, agus dealraíonn sé go raibh cúiseanna polaitiúla leis an bpolasaí seo - is é sin, go ndearna na húdaráis Shóivéadacha iarracht d'aon ogham na Táidsícigh a choinneáil scartha ón Iaráin. Ar chúiseanna den chineál chéanna, chuir siad an aibítir Choireallach i bhfeidhm ar an Táidsícis.


Staid Semple.
Staid spóirt Éireannach í Staid Semple, atá suite i nDúrlas Éile, Contae Thiobraid Árann. Is san áit seo a imrítear na cluichí Gaelacha atá eagraithe ag an gCumann Lúthchleas Gael. Úsáideann na foirne iomána agus peile Thiobraid Árann an pháirc mar staid bhaile. Meastar go bhfuil an dromchla atá ann an ceann is fearr sa tír. Le cóir suí le 55,000 duine, is í Staid Semple an dara staid is mó sa tír, tar éis Páirc an Chrócaigh i mBaile Átha Cliath.


Roibeard Emmet.
Ba náisiúnach aguu poblachtánach, óráidí agus ceannaire réabhlóideach Éireannach é Roibeard Emmet (nó "Roibeard Eiméad" uaireanta - 4 Márta 1778 - 20 Meán Fómhair 1803). Bhí sé mar cheannaire ar éirí amach mírathúil i gcoinne riail na Breataine i 1893. Ghabh na Bhreatainaigh air, triaileadh é agus cuireadh chun bás é as ardtréas in aghaidh Rí na Breataine.
Tháinig Roibeard Emmet ó chlann Protastúnach saibhir Angla-Éireannach a bhí trua acu do Chaitlicigh Éireannach agus a easpa ionadíocht cothrom sa Pharlaimint. Bhí trua ag an teaghlach Emmet do na coilínigh reibiliúnach i Réabhlóid Mheiriceá. Cé gur theip ar iarrachtaí Emmet deireadh a chur le riail na Breataine in Éirinn, spreag a ghníomhartha agus a óráid i ndiadh a chiontú a chomhthírigh.
Luath Saol.
Saolaíodh Roibeard Emmet ag 109 Faiche Stiabhna, i mBaile Átha Cliath ar an 4ú Márta 1778. Bhí sé mar an mac is óige ag Dochtúir Roibeard Emmet (1729-1802), lia cúirte, agus a bhean chéile, Elizabeth Mason (1739-1803). Bhí teaghlach Emmet compordách ó thaobh airgead de. Bhí teach acu i bhFaiche Stiabhana agus teach cónaithe faoin tuath acu gar do Bhaile an Mhuilinn. Ba é an náisiúnach Tomás Addis Emmet ceann de dheartháireacha Roibeard Emmet agus bhí Tomás mar dhlúth-chara le Theobald Wolfe Tone agus thug Wolfe Tone cúirteanna ar an teach go minic nuair nach raibh Roibeard ach páiste.
D'fhreastail Emmet ar scoil Oswald i Lána an Óir i mBaile Átha Cliath. Chuaigh Emmet isteach i gColáiste na Trínóide, Baile Átha Cliath i mí Dheireadh Fómhair 1793, gan é ach 15. I mí na Nollag 1797 ghlac sé ballraíocht le Cumann Stairiúil an Coláiste, cumann díospóireachta. Agus é sa choláiste, thosaigh a dheartháir Tomás agus cúpla dá chairde a bheith páirteach i ngníomhaíochas polaitiúil. Fuair Roibeard post mar rúnaí ar Cumann na hÉireannach Aontaithe rúnda sa choláiste, agus caithtear amach as an gcoláiste é i mí Aibreán 1798 mar thoradh ar seo. Sa bhliain céanna theith sé go dtí an Fhrainc agus é ag iarraidh gabháil a sheachaint. Ag an am seo bhí na Bhreatainaigh ag gabháil go leor náisiúnaithe. Agus é sa Fhrainc, fuair Emmet tacaíocht ó Napoleon agus gheall sé tacaíocht a thabhairt go Emmet nuair a thosaíodh an éirí amach.
I ndiadh Éirí Amach 1798, bhí Emmet páirteach in atheagrú Cumann na nÉireannach Aontaithe, a bhí cloíte. I mí Aibreán 1799 d'eisíodh barántas gabhála ina choinne. D'éalaigh sé agus beagáinín i ndiadh é seo thaisteal sé go dtí an Mór-Roinn ag súil go bhfaighfeadh sé cúnamh mhíleata ón Fhrainc. Níor éirigh leis mar go raibh Napoleon ag díriú a iarrachtaí ar ionraidh a dhéanamh ar Sasana. Chuaigh Emmet ar ais go Éire i mí Dheireadh Fómhair 1802. I mí Márta an bhlian dár gcionn, thosaigh sé ag pleanáil éirí amach eile.Roibeard Emmet
Éirí Amach 1803.
I ndiadh gur tháinig sé ar ais go Éire, thosaigh Emmet ag ullmhú i gcomhair éirí amach nua, lena chomh-réabhlóidí Angla-Éireannach Tomás Ruiséil agus Séamas Hope. Thosaigh sé ag monarú airm agus pléascaigh in áitreabh éagsúla i mBaile Átha Cliath agus d'fhorbair sé píce le inse a lig don píce a bheith clúdaithe le clóca. Cheil na réabhlóidí na hullmhúcháin ach mharaigh pléascadh róluath, ag ceann de na harmlann a bhí ag Emmet, fear. B'éigean do Emmet dáta an Éirí Amach a thabhairt chun tosaigh sular mhúscailaíodh amhras na údaráis.
Ní raibh Emmet in ann cabhair a fháil ó reibilúnaigh Chill Mhantáin Michael Dwyer. Chas go leor reibiliúnaigh ó Chill Dara ar ais mar gheall ar ganntanas arm tine, ach chuaigh an Éirí Amach ar aghaidh i mBaile Átha Cliath um thrathnóna ar an 23ú Iúil 1803. Cuireadh thart ar 10,000 cóip de foróigre in ainm an "Rialtas Sealadach" i gcló, rud a chuaigh i bhfeidhm ar Forógra na Poblachta i 1916; scrios na húdaráis formhór na cóipeanna.
Chaith Emmet cóta glas le fásáil báin, brístí báin, buataisí agus hata ar leathstuaic le cleití ar. Theip orthú Caisléán Bhaile Átha Cliath a thógáil, cé nach raibh cosaint láidir air, bhí corraíl ollmhór ann timpeall ar Sráid Thomáis. Chonaic Emmet duine ag tarraingt dragún óna chapall agus é á phíceaíl go dtí gur fuair sé bás. I ndiadh é seo, chur sé stop leis an Éirí Amach chun níos mó doirteadh fola a sheachaint. Ach, ní raibh smacht aige ar a chuid leantóirí. In eachtra faoi leith, tharraingaíodh an Tiarna Príomh-Bhreitheamh, an Tiarna Kilwarden, óna chóiste agus sáightear le pící é. Fuaireadh fós beo é, thógtar go theach é, áit a fuair sé bás beagáin níos déanaí.
Gabháil agus Triail.
Chuaigh Emmet i bhfolach i ndiaidh an Éirí Amach ach ghabhadh é ar an 25 Lúnasa, in aice le Crois Araild. Chuir sé féin a shaoil i ndainséir nuair a bhog sé ó Ráth Fearnáin go dtí Crois Araild le bheith ina aice a mhuirnín, Sarah Curran. Thrialú é de réir an dlí ag baint le treas ar an 19 Meán Fómhair; cheannaigh an coróin cabhair ó dlíodóir Emmet, Leonard MacNally, don praghas £200 agus pinsean. Ar an 20 Meán Fómhair cuireadh Emmet chun báis trí chrochadh agus cheann a bhaint. Cuireadh a chorp i bhfolach.
Tar éis an chinne a thabhairt dó, thug Emmet óráid. Tá cáil ar na línte dheireanach, "Let no man write my epitaph...".
Cé gur theip an t-Éirí Amach go hiomláin, tá Emmet mar laoch i stair na hÉireann. Rinne crógacht agus foirtile bean an tí Emmet, Anne Devlin, in aghaidh céasadh, laoch di, i stair na hÉireann freisin.
Scríobh Emmet litir ó bPríosún Cill Mhaighneann, Baile Átha Cliath ar 8 Meán Fómhair, 1803. An seoladh a bhí ann ná "Miss Sarah Curran, the Priory, Rathfarnham" agus a thug sé é don maor príosúnach, George Dunn. Ach sceith Dunn é nuair a thug sé an litir do húdaráis an rialtas, rud a chuir saol Sarah Curran go mór i ndainséir. Rinne an eachtra seo, ar barr a n-iarrachtaí bheith an aice léi (a chríochnaigh lena bás) é mar duine rómánsúil freisin.
Naisc sheachtracha.
Emmet, Robert
Emmet, Robert
Emmet, Robert


Circus Maximus.
Is páirc é an Circus Maximus inniu. Sé an foirgneamh sa chúlra ná pálás na himpireachta ar an Palatine.
a>, leis an Circus Maximus sa cúinne bun ó dheas
Is é An Circus Maximus (Laidin: an sorcas is mó, Iodáilis: "Circo Massimo") áit siamsaíochta ollmhór sa Róimh, a d'úsáid na sean-Rómhánaigh.
Tá sé suite sa ghleann idir an Aventine agus Cnoc Palatine. Na chéad daoine a d'úsáid an áit mar áit siamsaíochta ná Ríthe Éatrúscacha na Róimhe. Go cinnte, chuir Tarquinius Priscus (céad Rí Éatrúscach na Róimhe) na céad cluichí an Ludi Romani (cluichí Rómhánach) ar siúl san áit. Tamaill ina dhiaidh sin, bhí an Circus mar shuíomh do na cluichí poiblí agus féilte sa 2ú aois RC. Le hiarracht soláthair do éileamh muintir na Róimhe (a bhí ag iarraidh siamsaíocht poiblí ollmhór) rinne Julius Caesar an Circus níos mó timpeall 50 RC. Tar éis seo bhí sé timpeall 600m (1,968 cs) ar leithead agus, 80 m (387 cs) ar fhad, bhí sé in ann 250,000 daoine a chuir i suíocháin (bhí níos mó in ann seasamh nó féachaint ó na chnoic máguaird).
Sa bhliain 81, thóg an Seanad áirse in onóir do Titus ar an taobh dúnta ó thoir den staid.
Cheangail an impire Domitian a phálás nua ar an Palatine go dtí an Circus ionas go bhféadfadh sé na rásaí a fheiceáil níos éascaí. Chuir an impire Trajan 5000 suíocháin eile leis seo agus rinne sé áit shuíocháin an impire níos mó ionas go mbeadh muintir na Róimhe in ann é féin a fheiceáil níos fearr.
Dob é rásaíocht carbad an comórtas is tábhachtaí a bhíodh ar siúil. Bhí raon an rás in ann 12 carbad a thógáil agus bhí dhá thaobh an raoin scoilte le rud ardaithe darbh ainm an "spina". Bhí an "spina" ag claonadh beagán. Cuireadh dealbh difriúla suas ar an "spina", agus thóg Augustus oibilisc Éigipteach air freisin. Bhí ionaid le casadh timpeall ag deireadh dhá taobh na"spina", an "meta", rinne na carbaid castaí dainséaracha timpeall orthu ag luas an-ard. Ag barr na "spina", bhí deilfeanna á n-iompú thart ag comhaireamh na gcuairteanna timpeall an raoin. Bhí rásaíocht carbad an-dainséarach, agus go minic bhí tuairteanna iontacha agus gach seans go marófar duine nó beirt. Bhí críoch amháin níos faide ar ais ná an ceann eile, le seans a thabhairt do na carbaid scuaine a dhéanamh chun an rás a thosnú. Anseo bhí na geataí tosaigh nó "carceres", a chinntigh go ndeachaigh na carbaid an fad céanna, go dtí an céad chasadh. Chuaigh an rás ar aghaidh ar feadh fad 6.5 ciliméadar (4 míle).
Dob é an chéad Circus é agus an ceann is mó sa Róimh, ach ní hé an t-aon sampla. I measc ceann eile tá an Circus Flaminius (áit a chuireadh Ludi Plebeii ar siúl), An Circus de Maxentius agus Circus Nero.
Tá sé fós in úsáid sa lá atá inniu ann; toisc gur páirc mhór, lárnach é, úsáidtear í i gcomhair cruinnithe agus ceolchoirmeacha, mar shampla ceolchoirm Live 8 sa Róimh (2 Iúil 2005), nó nuair a tháinig 700,000 daoine le ceiliúradh bhua Chorn an Domhain 2006.
Cluichí agus úsáidí.
Bhí an sorcas an láthair is mó Róimh le haghaidh "ludi", cluichí poiblí atá nasctha le Féilte Rómhánaigh Reiligiúnaigh. Bhí "ludi "urraithe mar príomh-Rómhánaigh nó mar an stáit Rómhánach ar mhaithe leis na Rómhánaigh agus déithe. Bhí an chuid is mó coinnithe go bliantúil nó ag eatraimh bliantúil ar an Fhéilire Rómhánaigh. Tá seans go raibh "Ludi "eile tugtha chun móid reiligiúnach a shásaigh, mar shampla na cluichí ag ceiliúradh bua.


William Rowan Hamilton.
Ba mhatamaiticeoir, fisiceor agus réalteolaí Éireannach é Sir William Rowan Hamilton (4 Lúnasa, 1805 – 2 Meán Fómhair, 1865) Rinne sé saothar i bhfisic theoriciúil maidir le hoptaic is meicnic, agus sa mhatamaitic. Chuir Hamilton go mór le forbairt na hoptaice, na dinimice agus an ailgéabair. Réamhinis sé athraonadh solais i gcriostail, rud a dhearbhaigh turgnaimh níos déanaí. Baintear feidhm as graif Hamilton sa mhatamaitic scoite nua-aoiseach, go hiondúil. Ceapadh ar an gcéad fho-bhall d' Acadamh Náisiúnta Eolaíochtaí Mheiriceá i 1 863, mar an eolaí beo ba mhó. Bhí sé ina cheannasaí i Réadlann Dhún Since ar feadh tamaill..
Is é fionnachtain an cheathairnín a thug clú agus cáil dó. San ailgéabar teibí a saothraíodh sa 19ú-20ú céad, sainmhínítear oibrithe eile, mar shampla ailgéabar nach bhfeidhmeodh an dlí cómhalartach ann, is é sin nach ionann AoB is BoA, ina seasann o don oibriú. Ceannródaí i saothrú ailgéabar mar seo ab ea William Rowan Hamilton a d'fhorbair teoiric na gceathaimíon. Baintear feidhm as matamaitic thacar veicteoirí a bhfuil uimhreacha sarnhailteacha iontu inniu i ngrafaicí tríthoiseacha i ríomhairí is córais stiúrtha spásárthach.
Níos déanaí chuir an obair a rinne Hamilton le dinimic go mór le forbairt na Meicnice Candamaí, réimse ina a bhfuil an coincheap bunúsach Hamiltonian ainmnithe in ómós dó.


Fisiceoir.
Is é is fisiceoir ann ná eolaí a dhéannann staidéar ar an bhfisic. Déannann fisiceoir staidéar ar réimse mór ag baint le dalaí fisiciúla le réise thar gach saghas scála: ó cáithnín fo-adamhach as a dhéantar gach saghas damhna, go dtí iompair an cruinne mar an t-iomlán.


Domhnach na Fola.
Go ginearálta, úsaidtear an téarma Domhnach na Fola le cur síos a dhéanamh ar eachtra a tharla ar an Domhnach ar ndóigh ina doirteadh fuil. Tarlaíonn siad, de gnáth, nuair atá agóid nó sléacht de shaghas éigin i rith amanta trioblóideacha, mar shampla Cogadh na Saoirse in Éirinn nó na hagóidí i 1905 sa Rúis.


Páirc Mhic Asmaint.
Is í Páirc Mhic Asmaint, nó "Casement Park" mar a ghlaoitear uirthi as Béarla an príomh-staid spóirt ina imrítear na cluichí Gaelacha i gcathair Bhéal Feirste, Tuaisceart Éireann. Is san áit seo a imríonn na foirne as CLG Chontae Aontroma a gcluichí baile. Tagann ainm na páirce ón réabhlóidí Éireannach Ruairí Mac Easmainn, a crochadh tar éis Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Tá cóir suí le 32,000 duine ann.
Stair.
Osclaíodh Páirc Mhic Asmaint i mí an Mheithimh sa bhliain 1953, nuair a bhuaigh na Harps ó Ard Mhacha in éadan Naomh Sheáin ó Chontae Aontroma. Sa bhliain chéanna, imríodh an chéad chluiche ceannais peile Uladh sa pháirc. B'é Ard Mhacha a fuair an lámh in uachtar i gcoinne an Chabháin ar an ócáid sin.
Go h-iomlán, imríodh ocht cluichí ceannais Uladh i bPáirc Mhic Asmaint.


Comhphobail fhéinrialaitheacha na Spáinne.
Tá deich gcúige ("provincias") is dhá scór sa Spáinn, agus iad grúpáilte ina seacht n-aonad déag ar a dtugtar comhphobail fhéinrialaitheacha ("comunidades autónomas"). Thairis sin, tá dhá chathair ann, mar atá, Ceuta agus Melilla, a bhfuil stádas na cathrach féinrialaithí ("ciudad autónoma") acu. Tá Ceuta agus Melilla suite ar chósta thuaidh Mharacó, agus is iad na hiarsmaí deireanacha den choilíneacht a bhí ag an Spáinn ansin go dtí an bhliain 1956.
Nuair a thiontaigh an Spáinn ón deachtóireacht i leith an daonlathais i ndiaidh bhás Franco, bhí an lárstiúradh, an náisiúnachas agus an scarúnachas réigiúnda ina n-ábhair mhóra dhiospóireachta sa pholaitíocht. Ba léir go raibh níos mó saoirse ag teastáil ó na réigiúin, agus an dímheas a bhí ag stát Franco i leith na dteangacha réigiúnda, mar shampla. Ón taobh eile de, b'iomaí Spáinneach a bhí buartha, dá bhfaighfeadh na réigiúin an iomarca cumhachta féinrialaithí, go n-éireodh na coimeádaigh amach in aghaidh a leithéide, i gcruth is go bhféadfadh deachtóireacht nua teacht ar an bhfód. Bhí na páirtithe measartha ábalta comhréiteach a shocrú, áfach, a cuireadh i míotar i mBunreacht na Spáinne sa bhliain 1978. B'é ba chuspóir leis seo ná an faobhar a bhaint den scarúnachas réigiúnda gan an eite dheis a chur i dtreo an chogaidh. An cineál stáit a cruthaíodh, tá sé iontach díláraithe i gcomparáid leis an gcuid is mó de thíortha na hEorpa, gan trácht ar bith a dhéanamh ar an gcuma a bhí ar an Spáinn féin nuair a bhí Franco á rialú.
Tá féinriail chuimsitheach ag na comhphobail seo i gcúrsaí na reachtaíochta agus na cumhachta feidhmithí, agus parlaimintí is rialtais réigiúnda dá gcuid féin acu. Ní hionann iad na cumhachtaí ag gach comhphobal, nó tá a reacht féin um rialtas dúchais, nó "estatuto de autonómia", ag gach ceann acu, agus na cumhachtaí leagtha amach ansin. Go praiticiúil, aithnítear nach ionann na comhphobail eile agus na cinn "stairiúla", is é sin, an Chatalóin, an Ghailís, Tír na mBascach, agus an Andalúis. Ar dtús, fuair na cinn stairiúla níos mó cumhachtaí, go háirithe an ceart atá ag Uachtarán an réigiúin a shocrú cén t-am a chóireofar an chéad toghchán eile do pharlaimint an réigiúin, ar acht nach mbeidh sé níos maille ná ceithre bliana i ndiaidh an toghcháin dheireanaigh roimhe sin. Sampla eile is ea é go bhfuil constáblachtaí réigiúnda dá gcuid féin ag an gCatalóin agus ag Tír na mBascach: "Ertzaintza" i dTír na mBascach, agus "Mossos d'Esquadra" sa Chatalóin. Tá cumhachtaí iomlána póilíníochta ag na constáblachtaí áirithe seo. Maidir leis na réigiúin eile, tá constáblachtaí acu nach bhfuil na cumhachtaí céanna acu, cosúil leis an gceann san Andalúis, mar shampla ("Policía Autónoma Andaluza").
Forálann Alt a Dó i mBunreacht na Spáinne go bhfuil "na réigiúin agus na náisiúntachtaí" i dteideal rialtas dúchais. B'é an cuspóir a bhí leis an bhforáil seo ná go bhfágfaí faoi na náisiúntachtaí stairiúla a raibh teanga ar leith acu a gcúrsaí féin a stiúradh, seachas comhphobal féinrialaitheach a bhunú i ngach aon chearn den tír. Mar sin féin, nuair a bhí an bunreacht á dhréachtáil, chuaigh muintir na hAndalúise amach sna sráideanna ag éileamh féinrialach, agus milliún go leith de dhaoine ag léirsiú ar an gceathrú lá de Mhí na Nollag sa bhliain 1977. B'é ba toradh dó seo ná dhá alt breise i mbunreacht na bliana 1978, mar atá, Alt a 143, a chuir ar chumas na réigiún ar fad stádas an chomhphobail fhéinrialaithigh a bhaint amach, agus raon áirithe de chumhachtaí aistrithe ar fáil dóibh ("café para todos", cupán caife do chách, mar a thugadh naimhde an dílárnaithe ar an alt san am); agus Alt a 151, le feidhmeanna an chomhphobail a leagan amach i gcás na déabhlóide ab iomláine a bheadh ar fáil.
Tagairtí.
!


Barbara Boxer.
Seanadóir BoxerIs í Barbara Levy Boxer (11 Samhain, 1940 a rugadh í), Seanadóir na Stát Aontaithe sóisearach ó California. Is ball den Pháirtí Daonlathach í. Togadh go dtí an Seanad i 1992 agus arís i 1998 agus 2004 í.
Rugadh i mBrooklyn, Nua-Eabhrac í. Bhain sí amach céim in eacnamaíocht i 1962 ó Coláiste Brooklyn.
Naisc.
Boxer, Barbara


TV3 (Éire).
Is stáisiún teilifíse tráchtála i bPoblacht na hÉireann é TV3. Tá a phríomhstiúideonna suite i mBaile an Mhóta, i mBaile Átha Cliath. D'ainneoin uimhir an stáisiúin, thosaigh an stáisiún á chraoladh sa bhliain 1998, dhá bhliain tar éis TG4.
Stair.
Ba é TV3 an chéad stáisiún teilifíse neamhspleách náisiúnta in Éirinn, nuair a thosaigh sé ag craoladh sa bhliain 1998. D'eisigh an IRTC a cheadúnas sa bhliain 1990, agus atheisíodh arís é sa bhliain 1993. Thosaigh TV3 HD ag craoladh ar an 11 Meán Fómhair, 2015.


Réalteolaí.
Is é is réalteolaí ann ná duine a dhéanann staidéar agus taighde ar an réalteolaíocht, is é sin, ar na réaltaí, ar na reanna neimhe agus ar na dlíthe nádúrtha a stiúrann iad. An té a rachaidh leis an réalteolaíocht mar shlí bheatha, caithfidh sé an fhisic agus an mhatamaitic a fhoghlaim go maith freisin, ós rud é go mbeidh scileanna sna heolaíochtaí seo ag teastáil go géar uaidh.
Inniu, úsáidtear a lán gléasanna teicneolaíochta i dtaighde réalteolaíochta, ar nós teileascóp Hubble agus na ríomhairí, le maolú ar an strus a bhaineann leis an taobh matamaiticiúil den réalteolaíocht..


Nuoro.
Cathair san Iodáil is ea Nuoro (Sairdínis: Nùgoro). Tá sí suite soir agus i lár na Sairdíne lonnaith ar Sliabh Ortobene. Is í príomhchathair an chúige leis an ainm chéanna. Tá 36,443 (2009) duine ina chónaí ann agus í mar an cúigiú cathair is mó ar an oileán.
Deirtear gurb í príomchathair cultúrtha na réigiúine agus glaotar "Atene sarda" (Aithin na Sairdíne). Baile dúchais í do Grazia Deledda, an chéad bhean Iodálach a bhuaigh Duais Nobel na Litríochta, sa bhliain 1926.


Oristano.
Cathair san Iodáil is ea Oristano (Sairdínis: Aristanis). Tá sí suite i meaniarthar na Sairdíne. Is í príomhchathair an chúige den tainm chéanna í. Tá thart ar 32,500 (2009), ina gcónaí ann. Is iad iascaireacht, talmhaíocht agus turasóireacht na hearnáil is tabhachtaí don gheilleagar.


Briain Mac Óda.
Bainisteoir agus iar-imreoir iománaíochta é Briain Mac Óda (Béarla: "Brian Cody"), a rugadh i gContae Chill Chainnigh, Poblacht na hÉireann sa bhliain 1954. Bhain sé cáil amach ina iománaí leis an bhfoireann idir-chontae Chill Chainnigh sna 1970idí agus na 1980idí, agus is bainisteoir rathúil é ar an bhfoireann chéanna sa lá atá inniu ann.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Briain Mac Óda sa bhliain 1954 i Sheestown, baile beag cúig chiliméadar ó chathair Chill Chainnigh. D'éirigh sé aníos i dteaghlach a bhí an-ghníomhach sa Chumann Lúthchleas Gael, agus bhí a athair ina chathaoirleach ar an gclub áitiúil Séamas Mac Stiofáin ar feadh seacht mbliana déag. D'fhreastail Mac Óda ar an scoil náisiúnta sa cheantar ar dtús, an scoil De La Salle níos déanaí agus ansin Coláiste Naomh Chiaráin. Ba scoil an-láidir é Naomh Ciarán i gcúrsaí spóirt, agus an iomáint go h-áirithe. Bhí sé ina dhalta sa choláiste seo nuair a fuair Mac Óda a chéad bhlas den iomáint, agus bhain sé a chéad bhonn amach i gCraobh Choláistí na hÉireann sa bhliain 1971. Cuireadh an rath seo tús ar a ghairmréim leis an bhfoireann idir-chontae.
Bhain Mac Óda céim amach freisin, agus chaith sé tréimhse ag múineadh sa scoil De La Salle. Phós sé le hElsie Walsh as Contae Loch Garman, bean a d'imir camógaíocht san fhoireann idir-chontae. Is iománaí leis na gCait é a mhac Donnacha Mac Óda, a bhris isteach san fhoireann sinsearach sa bhliain 2006.
Ina iománaí dó.
Chuaigh Mac Óda isteach san fhoireann idir-chontae mionúrach sa bhliain 1972. Ina chaptaen a bhí sé an bhliain seo, agus bhuaigh an fhoireann Craobh Laighean agus Craobh na hÉireann chomh maith. Mar gheall ar an rath a bhí aige ina mhionúr dó, tógadh isteach sa scuaid sinsearach é an bhliain ina dhiaidh 1973. Foireann iontach a bhí ann sna laethanta seo, agus fuair Mac Óda seans imirt in éineacht leis na sár-iománaithe Nollaig Ó Sceacháin, Éadbhard Ó Cathaoir agus daoine eile. Ag an am céanna, bhí sé ag imirt san fhoireann faoi-21 freisin, agus bhuaigh siad Craobh na hÉireann dhá bhliain i ndiaidh a chéile idir na blianta 1974 agus 1975. Sna séasúir céanna, bhain Mac Óda amach a chéad bhoinn sinsearacha i gCraobh Laighean agus Craobh na hÉireann. Mar aitheantas ar an rath a bhí aige, bronnadh a chéad gradam Sárimreoirí na Bliana air sa bhliain 1975. Ní raibh an t-ádh ar na gCait sna blianta 1976 agus 1977, tréimhse ina raibh Loch Garman ag fáil an lámh in uachtar sa chúige.


Cumann na mBan.
Cumann na mBan - Gasra ag máirseáil
Eagraíocht Phoblachtánach Éireannach do na mná ab ea Cumann na mBan a bunaíodh in Aibreán 1914 le cúnamh agus tacaíocht a sholáthar d'Óglaigh na hÉireann. Cé gur eagraíocht neamhspleách a bhí ann, bhí a Choiste Feidhmiúcháin faoi réir ag coiste na nÓglach.
Bunú an Chumainn.
Sa bhliain 1913, tháinig grúpa ban le chéile in Óstán Wynn, Baile Átha Cliath, le plé a dhéanamh ar conas a d'fhéadfaidís tacaíocht a thabhairt d'eagraíocht úrbhunaithe na nÓglach. Ar an 14 Aibreán 1914, bunaíodh Cumann na mBan go hoifigiúil i Seomra na gColún i dTeach an Ard-Mhéara. Tugadh Ard-Chraobh ar an gcéad chraobh den Chumann, agus iad ag cruinniú i Sráid Brunswick roimh Éirí Amach na Cásca agus ina dhiaidh.
Cuspóirí an Chumainn.
Thagair Bunreacht an Chumainn go neamhbhalbh don ghleic armtha in aghaidh na bhfórsaí Gallda in Éirinn. B'é ba phríomhchuspóir don Chumann, de réir an Bhunreachta, ná "saoirse na hÉireann a chur chun cinn" agus "garchabhair, druileáil chogaidh, comharthaíocht agus cleachtadh raidhfilí" a mhúineadh do na baill, le go bhféadfaidís "teacht chun fortachta d'fhir na hÉireann" in am an ghátair.
Ballraíocht an Chumainn.
Is iomaí cineál mná a chuaigh sa Chumann. Bhí an chuid ba mhó acu ina suí go socair, nó múinteoirí agus mná gairmiúla a bhí iontu, ach tháinig cuid nár bheag acu as measc an lucht oibre fosta. I Meán Fómhair 1914, tháinig scoilt ar na hÓglaigh, nuair a d'éiligh John Redmond orthu cuidiú leis an Ríocht Aontaithe in aghaidh na nGearmánach sa chogadh - an Chéad Chogadh Domhanda. Chuaigh an chuid ba mhó de na hÓglaigh le Redmond, ach d'fhan formhór Chumann na mBan dílis don chúpla míle Óglach nár thug isteach do Redmond.
Cumann na mBan in Éirí Amach na Cásca.
Ar an 23 Aibreán 1916, chuir Coiste Míleata Bhráithreachas na Poblachta deireadh ar phleananna na ceannairce. Ansin, d'airigh siad Cumann na mBan mar chuid d'"Arm Phoblacht na hÉireann" in éineacht leis na hÓglaigh agus le hArm Cathartha na hÉireann. Ceapadh Pádraig Mac Piarais ina Ard-Cheannasaí, agus bhí Séamas Ó Conghaile le bheith i gceannas ar an rannán i mBaile Átha Cliath.
Nuair a gheal lá na cinniúna, chuaigh 40 ball de Chumann na mBan in Ard-Oifig an Phoist ar Shráid Uí Chonaill in éineacht leis na fir a shealbhaigh an foirgneamh. Ina measc, bhí Winifred Carney, agus í ag iompar idir chlóscríobhán agus ghunnán Webley léi. Le clapsholas, bhí mná de chuid an Chumainn i ngach garastún de chuid na gceannairceoirí, ach amháin i Muilte Uí Bheoláin, áit a raibh Eamon de Valera i gceannas. Ní raibh de Valera sásta mná a fheiceáil ag troid ansin.
Nuair a thosaigh an chogaíocht, bhí na mná ag troid in aice leis na fir. Thairis sin, bhí siad ag bailiú faisnéise, ag dul amach ag déanamh taiscéalaíochta agus ag iompar arm agus teachtaireachtaí.
Mar shampla, nuair nach raibh an tÉirí Amach ach ag tosú, scaoil an Chuntaois Markievicz urchar piostail i gcloigeann péas in aice le Faiche Stiabhna. Ina dhiaidh sin, bhí sise agus cúpla bean eile ag déanamh snípéireachta. I ndiaidh an chéad lá, bhí siad ag iarraidh cead le hÓstán Shelbourne a bhuamáil.
Cúis mhór feirge agus meascán mearaí ab ea é do na saighdiúirí dearga go raibh mná ag troid. Mharaigh siad roinnt bhan de chuid an Chumainn freisin i bpáirc an áir. Ina measc siúd, bhí an tÓglach Margaretta Keogh, a maraíodh in aice le foirgnimh Aontas Átha Cliath Theas.
Nuair a bhí na hÓglaigh á ngéilleadh do na Gaill, chabhraigh mná an Chumainn leis an ngarastún sna Ceithre Cúirteanna an áit a fhágáil. Chuir siad cuid mhaith doiciméad inchoirithe trí thine freisin. Rud as an ngnáth a bhí ann, áfach. In Ard-Oifig an Phoist, mar shampla, d'áitigh an Piarsach ar na mná glanadh leo as an áit Dé hAoine, an 28 Aibreán. Bhí na saighdiúirí dearga díreach ag tosú ag caitheamh sliogáin throma leis an Ard-Oifig, agus an chuma ar an scéal go raibh cuid mhór daoine le bás a fháil faoin mbombardú seo.
Nuair a chinn an Piarsach ar éirí as, d'fhág sé faoi Eilís Ní Fhearaíl, ball den Chumann, a bhí ag obair ina bean ghlúine in Ospidéal Náisiúnta an Mháithreachais, an t-ordú géillte a thabhairt a fhad leis na díormaí d'Óglaigh a bhí fágtha ag troid anseo is ansiúd ar fud na cathrach.
I ndiaidh an Éirí Amach, gabhadh breis is 70 bean, ina measc ceannairí an Chumainn. Coinníodh cuid mhór acu faoi ghlas i gCill Mhaighneann, ach má coinníodh féin, ní raibh ach dáréag acu fágtha i mbraighdeanas ar an 18 Bealtaine 1916.
Tar éis an Éirí Amach.
Tar éis an Éirí Amach, leis an Chuntaois Markiewicz mar cheannaire orthu, thóg Cumann na mBan áit chun tosaigh le ceannairí an Éirí Amach a cheiliúradh, ag eagrú faoisimh na bpríosúnach agus níos déanaí ag dul in éadan coinscríofa, agus ag iarraidh vótaí a fháil do Shinn Féin in olltoghcháin na bliana 1918. Sa toghcháin céanna bhuaigh an Chuntaois Markiewicz suíocháin sa Dáil nua. Ag an am bhí sí fós i bpríosún, ach rinneadh Aire fostaíocht di, don rialtas Poblacht na hÉireann ón mbliain 1919 go 1922.
I rith Cogadh na Saoirse, bhí a baill gníomhach. Chuir siad airm i bhfolach agus fuair siad tithe sábháilte do na hÓglaigh, chabhraigh siad lena cúirteanna Dála agus údaráis áitiúla, agus chuir siad le nuachtáin oifigiúil Phoblacht na hÉireann.
San olltoghchán i mí na Bealtaine 1921, toghadh Markiewicz arís chomh maith le baill eile Cumann na mBan Máire Nic Suibhne, Dr. Eithne Inglis agus Caitlín Bean Uí Chléirigh mar Theachtaí Dála.
An Conradh.
Bhí comhdháil le díospóireacht a bheith acu faoi téarmaí an Chonartha Angla-Éireannaigh. Thug 419 baill de Cumann na mBan vóta i gcoinne an chonartha, le 63 i bhfabhar. Lean Cogadh Cathartha na hÉireann, agus thug a baill tacaíocht do na Poblachtánaigh a bhí i gcoinne an chonartha. Ghabh fórsaí an tSaorstáit chuid mhaith dóibh agus chuireadh i bpríosún iad.
Tar éis an Chonartha.
Mhair Cumann na mBan i ndiaidh an Chonartha, (chomh mhaith le Sinn Féin, airm na poblachta Éireannaí (IRA), Fianna Éireann agus grúpaí eile) rinne siad suas na Poblachtánaigh Éireannacha. Chuir rialtas an tSaorstáit cosc orthu i mí Eanáir 1923 agus osclaíodh Príosún Chill Mhaighneann chun mná amhrasach a choinneáil.
Chaill an eagraíocht amach go mór le scoilteanna i stair Phoblachtánachais in Éireann, d'fhág mná chun bheith mar baill de Fianna Fáil, Clann na Poblachta agus páirtithe eile.
Sa lá atá inniu ann.
Thug Cumann na mBan tacaíocht don eite sealadach sa scoilt 1969/70 san IRA agus Sinn Féin. Mharaigh dílseoirí leasuachtaráin agus baill thábhachtacha de Chumann na mBan, Máire Drumm sa bhliain 1976. I dTuaisceart na hÉireann rinne Cumann na mBan iomlánaigh leis an IRA i rith na Trioblóidí, cé gur lean siad mar eagraíocht neamhspleách sa deisceart.
Sa bhliain 1986, stop an tIRA agus Sinn Féin le polasaí neamh-fhreastálaíocht, bhí Cumann na mBan i gcoinne an chinneadh seo agus d'ailínigh siad le Sinn Féin Poblachtach agus an IRA Leanúnach. Sa bhliain 1995, cuireadh i bpríosún rúnaí RSF agus ball de Cumann na mBan Josephine Hayden i gcomhair sé bliana, ar chúiseamh ag baint le gunnaí a bheith aici.


Printísigh Dhoire.
Cumann bráithriúil do Phrotastúnaigh is ea Printísigh Dhoire (Béarla: "Apprentice Boys of Derry"). Bunaíodh an t-eagras sa bhliain 1814'; tá a cheanncheathrú suite i nDoire, Tuaisceart Éireann. Is é is príomhchuspóir do na Printísigh ná léigear Dhoire sa bhliain 1688 a cheiliúradh agus a chuimhne a urramú. B'ansin a d'ionsaigh Séamus a' Chaca (an rí Sasanach Caitliceach) Doire, a bhí ina cathair an-Phrotastúnach san am, agus mar sin, tá an-tábhacht leis an léigear seo i siombalachas an Aontachtachais thuaidh. Bíonn na Printísigh ag máirseáil sna sráideanna faoina gcuid bratach i ndilchuimhne ar na himeachtaí staire sin, agus ba mhinic a tharraing siad ciréibí, agus an chuma dhúshlánach a bhí ar a gcuid mórshiúlta i súile na gCaitliceach. Le déanaí, táthar ag iarraidh cosúlacht agus cur chuige níos síochánta a chleachtadh, le maolú ar an teannas idirphobail.
Bhí nasc idir na Printísigh agus Páirtí Aontachtach Uladh ón mbliain 1911 go dtí na 1970í.
Sa bhliain 1969, nuair a rinne Constáblacht Ríoga Uladh (RUC) iarracht paráid de chuid na bPrintíseach a chur trí Thaobh an Phortaigh le treise lámh, thosaigh Cath Thaobh an Phortaigh. Measainn a lán daoine gurbh é seo a chuir tús leis Trioblóidí dháiríre.
Sa bhliain 1986, chuir rialtas na Breataine cosc ar pharáid i bPort an Dúnáin. D'éirigh ciréibí idir lucht tacaíochta na paráide agus an Chonstáblacht. Sa teagmháil seo, fuair Keith White bás, agus é ar an chéad Phrotastúnach riamh a cailleadh le piléar plaisteach le linn na dTrioblóidí.
Tá dhá ócáid cheiliúrtha ag na Printísigh i rith na bliana, mar atá, "Dúnadh na nGeataí" agus "An Teacht chun Fortachta".


Oiséitis.
Teanga Iaránach is ea an Oiséitis, agus í á labhairt ag seacht gcéad míle duine san Oiséit, limistéar ar shléibhte Chugais idir an Rúis agus an tSeoirsia. Tá cónaí ar an gcuid is mó acu i gcúige na hOiséite Thuaidh agus na hAláine, atá suite sa Rúis, in aice leis an tSeoirsia, ach thairis sin, tá aon chúigiú cuid de na hÓiséitigh lonnaithe ar an taobh Seoirsiach den teorainn, san Oiséit Theas, agus an tír sin ina cnámh spairne idir an Rúis agus an tSeoirsia faoi láthair.
Tugann na hÓiséitigh féin "Ирон ӕвзаг/Iron ævzag" nó "Иронау/Ironau" ar a dteanga. Is í an t-aon teanga amháin a úsáideann an litir úd "ӕ" san aibítir Choireallach. Creidtear gurb í an Oiséitis an t-iarsma deireanach de theangacha na Scitiach is na nAlánach a shealbhaigh deisceart na Rúise timpeall na mblianta 700-600 roimh bhreith Chríost. Tá abairtí Oiséitise le fáil i bhfoinsí stairiúla Gréigise ó thús na dara mílaoise i ndiaidh bhreith Chríost.
Tá dhá chanúint Óiséitise ann, mar atá, Iron agus Digor. Is í an chanúint Iron is tábhachtaí, agus is í is bun leis an teanga liteartha. B'é Kosta Khetagurov (1859-1906) file náisiúnta na nÓiséiteach a chuir tús le caighdeánú na teanga.
San Ungáir, bhí teanga ghaolmhar á labhairt ag treibh a dtugtaí "Jász" uirthi as Ungáiris. Chuaigh an teanga seo i léig le fada an lá, ach i bhfad ina dhiaidh sin féin, ba nós leis na hUngáraigh aitheantas áirithe a thabhairt don treibh seo mar dhream eitneach ar leith. D'fhág na "Jász" téacsanna ina ndiaidh ina seanteanga, agus bhí na saineolaithe in ann an Óiséitis a úsáid mar ghléas le ciall a bhaint astu.


Oíche Chinn Bliana.
Is í Oíche Chinn Bliana oíche dheireanach na bliana agus tosaíonn an bhliain nua ar a dó dhéag a bhualadh don chlog. "Oíche na Coda Móire" nó "Oíche Chaille" a thugtaí agus a thugtar air freisin.
Ba mhó an fhéile seo i measc Ghaeil na hAlban ná i measc na nÉireannach, ach bhí roinnt traidisiúin ag baint leis an oíche seo in Éirinn mar sin féin. Tugtar "Oíche na Coda Móire" ar an oíche mar gur síleadh gur cheart go leor bia (.i. "cuid mhór") a chaitheamh i rith na hoíche chun a chinntiú go mbeadh a dhóthain bia ag gach duine den teaghlach i rith na bliana seo chugainn. Ar ndóigh, ba gheas aon bhia a thabhairt amach as an teach i rith na hoíche.
D'itheadh an teaghlach an císte briste i ndiaidh an tsearmanais bhig seo.
In áiteacha, tá an chuma ar an scéal go ndéantaí an bairín breac a chaitheamh in aghaidh an dorais ar Nollaig na mBan. D'éag an traidisiún seo thart ar lár na fichiú haoise, cé go bhfuil cuid de na nósanna ag teacht ar ais i measc teaghlaigh a bhfuil suim acu sa gcultúr dúchasach.


Geingeas Cán.
Ba é Geingeas Cán, nó "Temüjin", mar ab ainm dó ó thús a shaoil (1162? - 18 Lúnasa 1227), a d'aontaigh na Mongólaigh agus a bhunaigh Impireacht na Mongólach, an impireacht ab fhorleithne dá raibh riamh ann.
A Óige.
Áiríodh mar uasal é toisc gur de shliocht na dtaoiseach é, rud a rachadh chun sochair dó agus é ag iarraidh cabhrach ar threibheanna eile. Rinneadh cleamhnas idir é agus cailín darbh ainm Börte nuair a bhí sé naoi mbliana d'aois. Ansin cailleadh a athair agus tháinig treabhchas eile i réim; ruaigeadh Temüjin, rud a d'fhág ag maireachtáil ón lámh go dtí an béal é le fada an lá, agus a rinne fear crua glic de. Ach bhí cairde aige, leithéid Bo'ortchu agus Djamuqa (cé gur fheall sé siúd air faoi dheireadh).
An Cán.
I ndiaidh a chéile tháinig Temüjin chun cinn sa saol. Timpeall na bliana 1181 phós sé Börte, agus bhí ceathrar mac acu. Thosaigh sé ag déanamh comhcheangail idir na dtreibheanna, agus tar éis roinnt cogaí agus caibidlí gairmeadh "Cán" de (cé gur thit sé amach le Djamuqa dá bharr). Chum sé dlíthe a raibh rian na seantraidisiún orthu agus a rachadh i bhfeidhm ar ar lean é. Buaigh sé ar a shean-naimhde na Tartaraigh sa bhliain 1202, agus sa bhliain 1206 gairmeadh Geingeas Cán ("Ĉingis Xaan" nó "Tiarna Aigéanach") de. Chruinnigh treibheanna uile na Mongóile thart air agus bheartaigh sé ar thuaisceart na Síne a ghabháil. Chuir an Balla Mór moill dhá bhliain air, ach chreach sé an tuaisceart faoi dheireadh agus ghabh Beijing féin sa bhliain 1215, cé gur dhiúltaigh sé dul isteach ann.
Ina dhiaidh sin rinne sé ionradh ar an gcuid eile den Áise Lárnach, ag dul chomh fada le habhainn na hIndia agus leis an bPeirs. Lean sé air ag ionsaí na Síneach: ghabh sé stát na Siach ("Xia") Thiar, agus bhí rún aige impireacht na Jin a scrios.
A Bhás.
Fuair Geingeas Cán bás de bharr titim de chapall agus é i mbun seilge. Tugadh a chorp ar ais chun na Mongóile, agus deirtear gur maraíodh gach duine a chonaic an tsochraid ar eagla go bhfeicfí cár cuireadh an Cán.


Aer Lingus.
Airbus A320-200 de chuid Aer Lingus.
Aerlíne na hÉireann is ea Aer Lingus. Leagan Béarlaithe is ea an t-ainm sin de leagan na Gaeilge, "Aerloingeas".
Tá ceanncheathrú an chomhlachta suite in Aerfort Bhaile Átha Cliath, agus tá 41 aerárthach den déantús Airbus acu ag taisteal chuig an Eoraip, Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Tuaisceart na hAfraice.
Rialachas .
Is cuid den grúpa IAG (IAirGroup.com) Aer Lingus inniu.
Roimh 2007, bhí 85% den gcomhlacht faoi úinéireacht an Rialtais.
Cuireadh an comhlacht i Stocmhalartán na hÉireann agus Stocmhalartán Londain ar an 2 Deireadh Fómhair 2006. Ag an am, bhí fós 28% den aerlíne faoi úinéireacht Rialtais na hÉireann. Díoladh an chuid seo dom grúpa IAG sa bhliain 2016.
An Tairiscint Táthcheangail ar Aer Lingus.
Rinne Ryanair iarracht a dhéanamh chun Aer Lingus a cheannach faoi dhó, i 2006 agus 2008, ach theip orthu an dá uair.
Aer Lingus agus Ryanair, 1993
Sa bhliain 2006 rinne an Ryanair tairiscint táthcheangail ar 1.48 mórmhilliún euro ag iarraidh Aer Lingus a cheannach. Dúirt Micheal O'Leary, príomhoifigeach feidhmiúcháin an Ryanair, gur "aiméar gan a leithéid" a bhí ann le gnólacht eitleoireachta Éireannach amháin a chur ar bun a d'iompródh breis agus leathchéad milliún paisinéir in aghaidh na bliana.
Rinne Aer Lingus comhlúthacht ar Stocmhalartán na hÉireann ar an 2 Deireadh Fómhair 2006, i ndiaidh do Rialtas na hÉireann an cinneadh a ghlacadh go ndíolfaí breis is leath den bhun 85.1 % a bhí ag an Stát sa chomhlacht. Choinnigh lucht oibre an chomhlachta an bun a bhí acusan ann, is é sin, 15 %.
Ar dtús bhí na scaireanna ag dul €2.20 an ceann, ionas gur luacháladh an comhlacht ar 1.13 mórmhilliún euro ar fad. Chuir Ryanair in iúl go raibh sé tar éis bun 16 % a cheannach in Aer Lingus, agus go raibh sé ag tairiscint €2.80 an ceann ar na scaireanna a bhí fágtha. Ar an lá céanna, dhiúltaigh Aer Lingus don tairiscint táthcheangail, ó bhí sí ag teacht salach uirthi féin. Bhí 47 % de scaireanna an chomhlachta ag an Stát, ag iontaobhas úinéireachta an lucht oibre agus ag slánaonaid eile nach raibh sásta glacadh le tairiscint an Ryanair.
Aer Lingus agus Ryanair, 2007
Thairis sin, bhí seilbh ar 4 % eile ag Banc na hÉireann agus ag Bainc-Aontas Éireann, nach raibh an chuma orthu go mbeidís sásta a gcuid a dhíol leis an Ryanair. Mar sin, thit an tóin as an tairiscint táthcheangail.
Oibríochtaí.
B'ábhar conspóide é in Éirinn (go háirithe san iar-dheisceart) nuair a d'fhógair Aer Lingus i mí Lúnasa, 2007, go raibh sé ag bogadh a chuid eitiltí idir Aerfort na Sionainne agus Aerfort Heathrow i Londain go dtí Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste, áit atá siad ag bunú mol nua don aerlíne. I mí Aibreáin 2009 thosaigh Aer Lingus ag eitilt chuig Heathrow ó Aerfort na Sionainne arís de bharr mórán conspóide.
In Aibreán 2009 bhunaigh Aer Lingus a chéad bhunáit taobh amuigh d'oileáin na hÉireann in Aerfort Gatwick i Londain.
Is ball é Aer Lingus den chomhaontas aerlínte Oneworld. D'fhág sé é sin ar 1 Aibreán 2007. Sa bhliain 2016, mar chuid den grúpa IAG, is ball é arís.
Stair.
"Iolar", EI-ABI DH.84 Dragon Aer Lingus
Sna 1970idí, bhí Tony Ryan ina fheidhmeannach de chuid an Aer Lingus. Ansin bhí ann sé páirteach i mbunú an chomhlachta úd Guinness Peat Aviation i 1975, agus bhunaigh sé Ryanair sa bhliain 1985.
Bhí Ryanair ag eitilt idir Aerfort Gatwick i Londain agus Aerfort Phort Láirge in Éirinn, agus an comhlacht ag iarraidh dé-oplacht (monaplacht dhéroinnte) an Aer Lingus agus na mBritish Airways a bhriseadh sa trácht eitilte idir an Ríocht Aontaithe agus Poblacht na hÉireann.
Sna 1990idí, bhí an eitlíocht leathliobrálaithe ag an Aontas Eorpach: go bunúsach, bhí cead agat freastal ar aerchúrsa idir dhá bhallstát má fuair comhlacht faomhadh aon cheann acu. San am seo, ní raibh údaráis na hÉireann sásta cead a thabhairt don Ryanair, ó bhí siad ag iarraidh Aer Lingus a chosaint ar iomaíocht. Ach bhí rialtas Margaret Thatcher i gceannas ar an Ríocht Aontaithe, agus saoirse an mhargaidh á chur chun cinn acu ar chúiseanna idé-eolaíochta. Mar sin, cheadaigh an Ríocht Aontaithe don Ryanair cúrsaí nua a eitilt, agus bhí iomaíocht i ndáiríre ann do Aer Lingus.
EI-AOE V803 Viscount Aer Lingus 16 Márta 1966
Pearsanra .
Is é Stephen Kavanagh ceannaire Aer Lingus i 2017, agus tá Willie Walsh (IAG) ina chathaoirleach an bhoird.


Pol Pot.
Ba é Pol Pot (19 Bealtaine, 1928 - 15 Aibreán, 1998), nó "Saloth Sar", mar a bhí air ar dtús, deachtóir Cumannach na Cambóide sna seachtóidí. Ba eisean príomh-aire na tíre, agus é i gceannas ar na Ciméaraigh Dhearga, a chuir timpeall trí mhilliún duine chun báis a fhad is a d'fhan siad ag rialú na tíre. Sa bhliain 1979, cuireadh an ruaig orthu nuair a d'éirigh ina chogadh idir Vítneam agus an Chambóid. Glactar leis gur giorrúchán é an t-ainm sin "Pol Pot" de na focail Fhraincise "politique potentielle", a thagraíonn don chumhacht pholaitiúil. Meastar go bhfuil Pol Pot ar duine den chúigear slua-mharfóirí is measa i stair an chine dhaonna, nó nuair a bhí sé ag rialú a thíre, fuair duine as gach triúr bás de dheasca na bpolasaithe a bhí i bhfeidhm aige - aslonnú an daonra ó na cathracha go dtí an tuath agus pionós báis don fhreasúra. Ní bhfuair Pol Pot féin aon phionós as a chuid coireanna, nó shíothlaigh sé istigh sa dufair, áit a raibh sé ar a sheachnadh ó lámh an dlí is an chirt.
Tús a Shaoil.
Rugadh Saloth Sar i bPrek Sbauv i gCúige Kampong Som sa bhliain 1928. Bhí a mhuintir ina suí réasúnta seascair ó thaobh an airgid de, agus cé gur Ciméaraigh ab ea iad, bhí braon d'fhuil na Síne iontu, cosúil le go leor den lucht trádála sa chearn sin den domhan. Sa bhliain 1935, d'fhág sé Prek Sbauv le freastal ar scoil Chaitliceach, École Miche, in Phnomh Penh. Bhí a dheirfiúir Roeung ina bean luí ag rí na Cambóide, agus mar sin, bhí cead isteach ag Saloth Sar i bpálás an rí nuair a bhí sé óg. Sa bhliain 1947, chuaigh sé ag staidéar i Lycée Sisowath. Scoil ghalánta a bhí ann, ach níor chruthaigh Saloth óg go rómhaith ag tógáil léinn. D'fhág sé an scoil agus thosaigh sé ag staidéar i scoil teicneolaíochta i Russey Keo, taobh thuaidh de Phnomh Penh, agus sa deireadh thiar thall, bhain sé amach scoláireacht a cheadaigh dó dul go dtí an Fhrainc le staidéar a dhéanamh. Mar sin, chaith sé na blianta 1949-1953 ag staidéar innealtóireachta i bPáras. Ghlac sé páirt freisin i mbriogáid idirnáisiúnta shaorthoilteanach a bhí ag gearradh bóithre san Iúgslaiv sa bhliain 1950.
Ag Dul le Cumannachas san Fhrainc.
Nuair a thug an tAontas Sóivéadach aitheantas do Viet Minh mar rialtas Vítneam sa bhliain 1950, thosaigh Cumannaigh na Fraince ag tacú le cúis neamhspleáchas Vítneam. An dearcadh frithchoilíneach a bhí ag na Cumannaigh, tharraing sé a lán Cambódach óg ina dtreo, Saloth Sar ina measc. Sa bhliain 1951, chuaigh sé mar bhall in eagraíocht rúnda Mharxach - "Cercle Marxiste" - a bhí tar éis dul i gceannas ar chumann na mac léinn Cambódach roimhe sin. Go gairid ina dhiaidh sin, bhí sé ina bhall de Pháirtí Cumannach na Fraince. Deir an staraí Philip Short go raibh meon frithintleachtúil ag baint leis an bPáirtí Cumannach, agus mar sin, má bhí an staidéar ag dul de Pol Pot óg, ní duáilce a bhí ann i súile na gCumannach, ach suáilce.
Ag Filleadh Abhaile.
Theip air i scrúduithe deiridh na bliana trí huaire, agus mar sin, b'éigean dó filleadh go dtí an Chambóid i Mí Eanáir 1953. B'eisean an chéad bhall de Cercle Marxiste a chuaigh ar ais go dtí an tír, agus is é an tasc a fuair sé ná a bhreithiúnas a thabhairt ar na grúpaí éagsúla a bhí ag cur in aghaidh rialtas Francach na hInd-Síne. Mhol sé do na Cumannaigh comhoibriú le Viet Minh, agus i Lúnasa 1953, chuaigh Pol Pot agus Rath Samoeun go ceanncheathrú fhronta thoir Viet Minh i sráidbhaile Krabao ar theorainn an dá chúige Kompong Sam agus Prey Veng sa Chambóid.
An Réabhlóidí Rúnda.
Bhunaigh Pol Pot agus a chuid cairde Páirtí Réabhlóideach an Phobail Chiméaraigh, nach raibh ann ach eagraíocht soip a bhí á stiúradh ag na Vítneamaigh. Sa bhliain 1954, tháinig scoilt ar na Cambódaigh i gCeanncheathrú an Fhronta Thoir. Lean cuid acu na Vítneamaigh go Vítneam le hoiliúint a fháil a cheadódh dóibh bheith ina g"cadres" sa Chambóid nuair a bheadh an tír sin sealbhaithe ag na Cumannaigh. Bhí baint ag Pol Pot leis an dara dream, a d'fhill go dtí an Chambóid. Bhí blas áirithe náisiúnachais agus frith-Vítneamachais le haithint ar an mbaicle seo. Sa bhliain 1956, phós Pol Pot. B'í Khieu Ponnary a bhean chéile, agus ba deirfiúir í d'Ieng Thirith, duine acu siúd a bhí ag comhoibriú go polaitiúil le Pol Pot.
An Chambóid Neamhspleách.
Sa bhliain 1954, bhain an Chambóid amach a neamhspleáchas i ndiaidh Chomhdháil na Ginéive. Ina dhiaidh sin, bhí an eite chlé agus an eite dheis ag iompairc le chéile faoin gcumhacht agus faoi na suíocháin ar an rialtas, agus an Rí Norodom Sihanouk ag saighdeadh na bpáirtithe éagsúla polaitíochta ina chéile agus ag coinneál na ndreamanna antoisceacha faoi dhiansmacht le lámh láidir. Chuir an bhreabaireacht agus an bhrionnadóireacht olltoghcháin na bliana 1955 ó mhaith ar fad, agus chaill a lán de lucht na heite clé cibé muinín a bhí acu as an daonlathas parlaiminteach go dtí sin. Cé go raibh an Páirtí Cumannach meáite ar an ngleic armtha agus ar an réabhlóid fhoréigneach ar chúiseanna polaitiúla, níor bhain sé triail as an gceannairc san am seo, nó bhí sé rólag.
I ndiaidh dó filleadh go Phnom Penh, thosaigh Pol Pot ag idirghabháil idir páirtithe dlíthiúla na hEite Clé (na Daonlathaigh agus an páirtí úd Pracheachon) ó thaobh amháin agus an páirtí Cumannach ón taobh eile. Ní ba deireanaí, chuaigh sé ag saothrú a choda ag teagasc stair agus litríocht na Fraince i scoil phríobháideach.
Na Cumannaigh á nGéarleanúint.
In Eanáir 1962, loc Rialtas na Cambóide lucht ceannais an pháirtí chlé úd Pracheachon agus cuireadh cosc le foilseacháin an pháirtí. Ní raibh aon ghléas fágtha ag na Cumannaigh ansin páirt a ghlacadh i bpolaitíocht na Cambóide go dlíthiúil. I Mí Iúil 1962, ceapadh Ton Samouth, rúnaí an Pháirtí Chumannaigh rúnda, agus maraíodh é nuair a bhí sé i mbraighdeanas. Ansin, bhí an ród réitithe do Pol Pot le dul i gceannas ar an bpáirtí. Ag an Ard-Fheis sa bhliain 1963, nár fhreastail ach ochtar déag de bhallra an pháirtí air, bronnadh céim Rúnaí Lárchoiste an Pháirtí air. I Márta 1963, chonaic sé a ainm féin i liosta na radacach clé a bhí eisithe ag rúnseirbhís Sihanouk, agus d'éalaigh sé as Phnom Penh go dtí an dufair. Chuaigh sé i dteagmháil le Cumannaigh ó Vítneam Thuaidh, a bhí díreach ag cur cogaidh ar Vítneam Theas, agus in imeacht aimsire, d'éirigh leis iad a bhréagadh chun comhoibriú le Cumannaigh na Cambóide.
Tús na Gleice Armtha.
Sa bhliain 1964, tháinig Lárchoiste an Pháirtí Chumannaigh le chéile, agus d'eisigh siad forógra ag áitiú ar na Cumannaigh Chambódacha cromadh ar an ngleic armtha agus troid a chur ar an rialtas. Chuir an forógra seo an-bhéim freisin ar fhéinchothú agus ar neamhspleáchas eacnamaíoch na Cambóide, agus blas láidir an náisiúnachais air. De réir mar a bhí idé-eolaíocht shainiúil na gCiméarach Dearg ag forbairt sna campaí treallchogaíochta ar fud na teorainn, is iomaí craiceann a chuir an Marxachas de. Go háirithe, d'éirigh na Ciméaraigh Dhearga as an urraim a thabhairt don "lucht oibre", agus iad ag tabhairt tús áite do na scológa bochta - do bhochtáin na tuaithe - mar urgharda na réabhlóide. Bhí a leithéid ag teacht glan crosach ar an Marxachas, ach bhí sé praiticiúil, nó ní raibh mórán lucht oibre ná tionsclaíochta le fáil sa Chambóid ar aon nós. Leis an gCumannachas a chur in oiriúint do mheon na scológ, mheasc an páirtí codanna áirithe den Bhúdachas Téaravádach tríd an idé-eolaíocht.
Sa bhliain 1965, mhéadaigh ar an lámh láidir ag Norodom Sihanouk arís. Is iomaí Cambódach nár thaitin sé leis, agus fuair gluaiseacht na gCiméarach Dearg a lán earcach nua, go háirithe as measc na mac léinn agus na múinteoirí a thug a n-aghaidh ar an tuath le dul sna Ciméaraigh Dhearga.
In Aibreán 1966, thug Pol Pot cuairt ar Vítneam Thuaidh le tacaíocht a fháil don éirí amach a bhí á phleanáil aige in aghaidh rialtas Sihanouk. Ní bhfuair sé ach cur ó dhoras, nó bhí rialtas Vítneam Thuaidh díreach i mbun comhchainteanna le rialtas na Cambóide le go bhfaighfidís cead ó Sihanouk úsáid a bhaint as cuanta na Cambóide agus críocha na Cambóide a thrasnáil agus iad ag cur cogaidh ar Vítneam Theas.
Nuair a d'fhill Pol Pot go dtí an Chambóid sa bhliain 1966, thionóil sé Ard-Fheis nua agus hathaimníodh an páirtí mar Pháirtí Cumannach na Campúise faoi rún. Níor chuala gnáthbhallra an pháirtí a dhath ar bith faoi seo. Cinneadh freisin go gcuirfí limistéar éagsúla cheannasaíochta ar bun le ceannairc ar leith a ullmhú i ngach réigiún i gcoinne an rialtais.
Go moch sa bhliain 1966, d'éirigh trioblóidí idir an rialtas agus muintir na tuaithe faoi phraghas na ríse. Tháinig an chogaíocht inmheánach seo aniar aduaidh ar Pol Pot agus na Cumannaigh, agus ní raibh siad ábalta leas ar bith a bhaint aisti ar dtús. Nuair a tháinig chun solais nach raibh an rialtas ag déanamh a dhath leis an easaontas a réiteach go síochánta, chuaigh míshuaimhneas seo na tuaithe chun sochair do na Cumannaigh i ndeireadh na dála.
Ó dhiúltaigh Vítneam Thuaidh faoi thacaíocht é, níor chinn Pol Pot ach sa bhliain 1967 an t-éirí amach náisiúnta a lainseáil. Thosaigh an t-éirí amach sin ar an 19 Eanáir 1968, nuair a d'ionsaigh na Ciméaraigh Dhearga bunáit de chuid an airm taobh theas de chathair Battambang. Bhí na scológa ag déanamh trioblóide i gceantar Battambang le dhá bhliain cheana féin. Sa deireadh, d'éirigh leis an arm ruaigeadh a chur ar na hionsaitheoirí, ach shealbhaigh na Ciméaraigh Dhearga go leor trealamh cogaidh a bhí ag teastáil uathu. Ina dhiaidh sin, bhain siad úsáid as na hairm seo leis na póilíní a choinneáil amach as na sráidbhailte Cambódacha.
Ag Iompú ina Dheachtóir.
Timpeall ar shamhradh na bliana 1968, bhí Pol Pot ag tiontú ina dheachtóir, in áit a bheith ina cheannaire do ghluaiseacht chomhoibritheach polaitíochta. Roimhe seo, bhí cónaí air in aontíos leis na ceannairí eile, ach anois, chuaigh sé ina chónaí ina áit féin, agus idir fhoireann freastail agus gharda cosanta dá chuid féin aige. Ní raibh cead isteach ag aon duine ach cuireadh a bheith faighte aige roimh ré.
Creidtear nach raibh mórán thar 1500 duine gníomhach sa ghluaiseacht san am seo, cé go bhfuair sí tacaíocht ó shluaite móra faoin tuath. Bhí na hairm gann, ach mar sin féin bhí an ghluaiseacht in inmhe troid a chur ar lucht leanúna an rialtais i dhá cheann déag den naoi ndúiche déag sa Chambóid. Faoi lár na bliana 1969, thionóil Pol Pot Ard-Fheis agus chinn sé ar straitéis na bolscaireachta a athrú. Go dtí an bhliain 1969, bhí na Ciméaraigh Dhearga go mór mór in aghaidh Norodom Sihanouk, agus b'é an freasúra in aghaidh Sihanouk lárphointe a gcuid bolscaireachta. Ag an Ard-Fheis seo, áfach, ghlac siad an cinneadh an bhéim is mó a chur ar pháirtithe na heite deise sa Chambóid agus ar an doigh a raibh a gcuid polasaithe siúd ag fabhrú do na Stáit Aontaithe. Ní rabhthas ag cáineadh Sihanouk go poiblí a thuilleadh, ach ní hionann sin is a rá go mbeadh dearcadh an pháirtí ina leith athraithe.
In Eanáir 1970 a réitíodh ród na gCiméarach Dearg chun cumhachta dháiríre. D'ordaigh Sihanouk don rialtas - agus é féin taobh amuigh den Chambóid faoin am seo - léirsithe frith-Vítneamacha a stáitsiú sa phríomhchathair. D'éirigh go rómhaith leis an gcleas seo, nó chuaigh na léirsitheoirí chun cearmansaíochta agus scrios siad ambasáidí an dá stát Vítneamach. Ansin, cháin Sihanouk na léirsitheoirí agus é ag fágáil an mhilleáin ar "dhaoine anaithnide". Bhí uisce faoi thalamh de shórt éigin eile idir lámhaibh ag Sihanouk agus lucht a leanúna, agus b'é an tátal a bhain go leor Cambódaigh as an scéal gur chóir an chumhacht a bhaint de Sihanouk. Vótáil an Tionól Náisiúnta (an pharlaimint) i bhfách le rún a bhí ag éileamh go n-éireodh Sihanouk as. Ina dhiaidh sin, dhún an rialtas cuanta na Cambóide ar longa arm na Vítneamach, agus hordaíodh do na Vítneamaigh bailiú leo as an tír.
Vítneam - Tadhg an dá thaobh.
Is é an freagra a thug na Vítneamaigh do na hathruithe polaitiúla seo sa Chambóid ná go ndeachaigh Príomh-Aire Vítneam, Pham Van Dong, i dteagmháil le Sihanouk sa tSín agus shocraigh sé leis go rachadh sé i gcomhghuaillíocht leis na Ciméaraigh Dhearga. Bhí na Vítneamaigh sásta gach cuidiú a thairiscint do Pol Pot a bhí de dhíth ar mo dhuine le rialtas na Cambóide a chur as oifig. Le fírinne bhí Pol Pot agus Norodom Sihanouk in Beijing san am céanna, ach níor cheadaigh na Vítneamaigh agus na Sínigh don bheirt acu fáil amach faoina chéile ná dul in aon teagmháil le chéile. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh Sihanouk ar an raidió in Beijing agus é ag áitiú ar mhuintir na Cambóide éirí amach in aghaidh an Rialtais agus tacú leis na Ciméaraigh Dhearga. I mBealtaine 1970, d'fhill Pol Pot féin ar an gCambóid, agus é ag cur an-luais leis an gceannairc in éadan an rialtais.
Roimhe sin féin, 29 Márta 1970, d'ionsaigh na Vítneamaigh arm na Cambóide as a stuaim féin. Bhí fórsa láidir ionraidh na Vítneamach, 40,000 saighdiúir ar fad, in inmhe críocha móra in Oirthear na Cambóide a shealbhú go sciobtha, agus ní raibh ach cúig chiliméadar déag idir iad agus an phríomhchathair, nuair a d'éirigh le saighdiúirí rialtas na Cambóide a n-ascnamh a stopadh. Ní raibh mórán páirte ná bainte ag Pol Pot ná ag na Ciméaraigh Dhearga sna cathanna seo - b'iad na Vítneamaigh agus na saighdiúirí Cambódacha a bhí ag cur cogaidh ar a chéile.
Pol Pot: Caithfidh muid a bheith beag beann ar an gcuid eile den domhan.
I Mí Dheireadh Fómhair 1970, d'eisigh Pol Pot forógra thar cionn Lárchoiste an Pháirtí, inar leag sé amach an prionsabal neamhspleáchais a bheadh mar bhunchloch i bhfealsúnacht na gCiméarach Dearg feasta. Gairm shlógtha a bhí ann ar na Cambódaigh todhchaí a dtíre a chruthú beag beann ar an saol mór agus gan tionchar ó aon tír eile. Cuid den fhorógra ab ea an ráiteas go raibh Viet Minh tar éis feall a imirt ar ghluaiseacht Chumannach na Cambóide thiar sna caogaidí. B'é seo an chéad ráiteas a thug le fios go raibh na Ciméaraigh Dhearga ag iompú in aghaidh na Vítneamach, agus is féidir an tóir bhuile a aithint air a bheadh ag rialtas na gCiméarach Dear ar an neamhspleáchas agus ar an bhféinchothaitheacht i gceann an chupla bliain a scar Pol Pot ó chumhacht na Cambóide go fóill.
Na Vítneamaigh ag cur an chogaidh, Pol Pot ag bailiú na dtorthaí.
I rith na bliana 1971, b'iad na Vítneamaigh (arm Vítneam Thuaidh agus Viet Cong) ba mhó a chuir cogadh ar rialtas na Cambóide, agus ní raibh Pol Pot agus lucht a leanúna ach ina gcúntóirí do na Vítneamaigh. Ghlac Pol Pot buntáiste ar an suíomh seo, agus é ag fruiliú earcaigh nua agus á dtraenáil, ionas gur sroicheadh caighdeán ní b'airde saighdiúireachta ná roimhe sin. Chaith Pol Pot tuilleadh acmhainní leis an oideachas polaitiúil agus leis an síolteagasc Cumannach. D'fháiltigh sé isteach sna treallchogaidhe gach earcach nua beag beann ar an aicme shóisialta ar bhain sé léi, ach san am céanna, bhí sé ag éileamh ní ba mhó orthu siúd ar glacadh leo mar bhaill den Pháirtí Chumannach. Ansin, ní raibh cead isteach ach acu siúd nach raibh ach ina scológa bochta, agus ní raibh ach an cur ó dhoras á thabhairt do na mic léinn agus do na scológa nach raibh sách dearóil. Chuir an fhorbairt seo ding idir iad siúd a bhí sa pháirtí le fada agus oideachas maith ar chuid mhór acu ó thaobh amháin, agus na trudairí triúcha gan oideachas gan oiliúint a bhí ag tonnadh isteach sa pháirtí anois, ón taobh eile.
Na Polasaithe Brúidiúla ag Teacht chun Solais.
I dtús na bliana 1972 thug Pol Pot camchuairt ar fud na gcríocha sa Chambóid a bhí faoi smacht ag na ceannairceoirí agus ag na Vítneamaigh. Chonaic sé arm oilte na gCiméarach Dearg, 35,000 saighdiúir ar fad, ag teacht ar an bhfód, agus 100,000 neamhrialtach ag tacú leo. Bhí an tSín ag bronnadh luach cúig mhilliún dollar in aghaidh na bliana d'airm agus de ghléasra cogaidh. Thairis sin, bhí plandálacha rubair in Oirthear na Cambóide a bhí sealbhaithe ag na Ciméaraigh Dhearga, agus sclábhaithe daorbhroide á saothrú le tuilleadh airgid a thabhú do Pol Pot.
I ndiaidh chruinniú an Lárchoiste i mBealtaine 1972, thosaigh an Páirtí na críocha forghafa a smachtú i bhfad ní ba déine ná roimhe sin. Cuireadh d'fhiacha ar na mionlaigh eitneacha nósanna agus cultacha Ciméaracha a tharraingt orthu, agus b'éigean do na Ciméaraigh féin glacadh le haonfhoirmeacht tuairimí, smaointí agus nósanna. Rinneadh cineál athroinnt ar na tailte faoi dheifir, de réir is mar a d'ordaigh Pol Pot, agus é den bharúil gur chóir do na sealbha talún a bheith ar aon mhéid le chéile. Go ginearálta, bheadh na scológa go léir cothrom le chéile, díreach mar a bhí seirfigh an fheodachais cothrom le chéile. Go bunúsach, bhí na polasaithe seo ag fabhrú do na scológa bochta, ach san am céanna, d'fhág siad faoi leatrom iad siúd a bhí tar éis éalú ó na cathracha go dtí na ceantair thuaithe.
Amach leis na Vítneamaigh, isteach leis na Ciméaraigh Dhearga.
Sa bhliain 1972, thosaigh na fórsaí Vítneamacha ag tarraingt siar ón gcath le saighdiúirí Rialtas na Cambóide. D'eisigh Pol Pot foraitheanta nua i mBealtaine 1973 a bhí dírithe ar na sráidbhailte a iompú ina gcomharchumainn ina mbeadh na tailte i bpáirt ag na scológa, agus cosc ar an úinéireacht phríobháideach.
Rinne na Ciméaraigh Dhearga an-dul chun cinn i rith na bliana 1973. Nuair a bhain siad amach imeall Phnom Penh i mbuaic shéasúr na báistí, d'ordaigh Pol Pot dá chuid cogaithe an phríomhchathair a fhorghabháil. Ní raibh na Ciméaraigh Dhearga ábalta na horduithe sin a chomhlíonadh, áfach, agus má dhearna siad iarrachtaí, ní dheachaigh siad ach chun dochair dóibh féin, nó fuair cuid mhór Ciméaraigh Dhearga bás sa teagmháil. Mar sin féin, i lár na bliana 1973, bhí na Ciméaraigh Dhearga i seilbh dhá dtrian den Chambóid, agus duine as gach beirt sa Chambóid ina chónaí sa chuid den tír a bhí forgafa acu. Tuigeadh do lucht rialtais Vítneam nach raibh siad féin i gceann na gcúrsaí a thuilleadh, agus go raibh Pol Pot ar aon leibhéal leo féin mar cheannaire.
Nuair a bhí an bhliain 1973 ag druidim chun deiridh, ghlac Pol Pot pleananna straitéiseacha i leith thodhchaí an chogaidh. B'é an chéad chinneadh ná gach bealach soláthair a bhain den phríomhchathair agus í a imdhúnadh. B'é an dara cinneadh ná diansúil a choinneáil ar na daoine a bhí ag iarraidh éalú as an gcathair le caoinchead na gCiméarach Dearg. B'é an dearcadh a bhí ag Pol Pot ar mhuintir na cathrach gur frídíní galair a bhí iontu agus gur chóir na scológa sa chuid den tír a bhí sealbhaithe aige a chosaint ar tholgadh an ghalair seo. D'ordaigh sé freisin purguithe ginearálta a chur i bhfeidhm. Bhí iar-státseirbhísigh agus lucht oideachais le purgú thar aon aicme eile. Tógadh sraith de phríosúin nua sna críocha a bhí forghafa ag na Ciméaraigh Dhearga. Faoin am seo, d'éirigh na "Cham", mionlach eitneach a raibh a gcultúr á bhaint díobh de réir phéindlíthe Pol Pot, - d'éirigh siad amach in aghaidh na gCiméarach Dearg. Ní raibh fórsaí Pol Pot i bhfad á gcloí, agus i ndiaidh na gcathanna, d'ordaigh Pol Pot lucht na ceannairce a chéasadh go brúidiúil. Mar a rinneadh roimhe sin, b'iad na "Cham" ba túisce a bhí thíos le polasaithe cruálacha Pol Pot, sular cuireadh i bhfeidhm ar na Ciméaraigh féin iad.
Bhí sé de pholasaí ag na Ciméaraigh Dhearga freisin muintir na gcathrach a aslonnú agus a thabhairt go dtí na ceantair thuaithe. Nuair a d'fhorghabh na Ciméaraigh Dhearga an chathair úd Kratie sa bhliain 1971, tháinig sé aniar aduaidh ar Pol Pot agus ar bhoic mhóra eile an Pháirtí Chumannaigh chomh sciobtha agus a chaith muintir na cathrach an Sóisialachas díobh agus ar chrom siad ar a sean-nósanna arís. Baineadh triail as a lán smaointí leis an gCumannachas a chur i bhfeidhm ar na cathracha, ach ní raibh maith ar bith iontu. Sa bhliain 1973, agus é ag dul ar mire le frustrachas, chinn Pol Pot gurb é an t-aon fhuascailt amháin ná muintir na cathrach a scoitheadh d'fhód a ndúchais agus a sheoladh go dtí an tuath. Scríobh sé: "Más é is toradh don oireadh sin íobairtí gurb iad lucht an rachmais a fhanfaidh i mbun na gcúrsaí, an bhfuil maith ar bith sa réabhlóid ar aon nós?" Go gairid ina dhiaidh sin, d'ordaigh Pol Pot muintir chathair Kompong Cham, 15,000 duine ar fad, a aslonnú ar an gcúis seo. Sa bhliain 1974, bhí sé de mhisneach sna Ciméaraigh Dhearga cheana muintir Oudong, cathair a bhí ní ba mhó ná Kompong Cham, a aslonnú ar an dóigh chéanna.
Go hidirnáisiúnta, d'éirigh le Pol Pot agus na Ciméaraigh Dhearga aitheantas a bhaint amach ó thrí thír is trí scór mar fhíor-rialtas ar an gCambóid. Sa deireadh, d'fhéach siad le suíochán na Cambóide sna Náisiúin Aontaithe a shealbhú chomh maith. B'é an rialtas oifigiúil a choinnigh an suíochán, ach má choinnigh, ní bheadh ach tromlach dhá vóta i bhfách leis.
I Mí Mheán Fómhair 1974, chuir Pol Pot gairm chruinnithe ar Lárchoiste an Pháirtí. Ó bhí an feachtas míleata ag dul chun cinn agus an cogadh ag druidim chun deiridh, chinn Pol Pot go raibh sé in am na polasaithe a leagan amach a bhí de dhíth leis an tír a thabhairt chun Sóisialachais. B'é an chéad pholasaí ná muintir na gcathrach ba mhó a aistriú go dtí an tuath i ndiaidh an bhua. B'é an dara polasaí ná deireadh a chur leis an eacnamaíocht airgid de réir a chéile. B'é an tríú cinneadh tábhachtach ná faomhadh an pháirtí a fháil don chéad phurgú mór a bhí déanta ag Pol Pot. Sa bhliain 1974, phurgaigh Pol Pot duine d'fheidhmeannaigh mhóra an Pháirtí, fear darbh ainm Prasith. Cuireadh Prasith chun báis ar chúla téarmaí gan deis a chosanta féin a fhágáil aige. Ina dhiaidh sin, purgaíodh a lán feidhmeannach eile, daoine a bhain le mionlach eitneach Téalannach na Cambóide cosúil le Prasith féin. B'é an míniú a thug Pol Pot ar an bpurgú ná go ndeachaigh cogadh na n-aicmí an oiread sin chun géaradais agus gur chóir an fód a sheasamh go daingean in aghaidh naimhde an pháirtí, iad siúd san áireamh a raibh éirithe leo seangú isteach sa pháirtí féin.
I Mí Eanáir 1975, bhí na Ciméaraigh Dhearga ullamh chun an ionsaí dheireanaigh ar rialtas na Cambóide. San am céanna, ag labhairt le lucht na nuachtán dó in Beijing, phoibligh Sihanouk go mórtasach liosta na naimhde a bhí le marú ag na Ciméaraigh Dhearga i ndiaidh an bhua. Ar dtús, ní raibh ann ach seachtar, ach sa deireadh bhí trí ainm fichead ar an liosta, mar atá, ceannairí sinsearacha an rialtais, an airm agus na bpóilíní. Tháinig iompairc agus iomaíocht an dá ghluaiseacht Chumannach chun solais chomh maith: bhí Vítneam Thuaidh meáite ar Saigon a fhorghabháil sula sealbhódh na Ciméaraigh Dhearga Phnom Penh. Chuir na Vítneamaigh moill ar na coinsíneachtaí arm ón tSín, agus uair amháin, cuireadh d'fhiacha ar na Cambódaigh forógra náiriúil a shíniú inar ghabh siad buíochas leis na Vítneamaigh as ceann de na coinsíneachtaí seo, cé nár tháinig na hairm ó Vítneam, ach ón tSín.
In Aibreán 1975, chuaigh Rialtas na Cambóide malairt cuma orthu féin. Thug siad an Ard-Chomhairle Náisiúnta orthu féin, agus chuaigh daoine nua i gceann an Rialtais a bhí meáite ar dul chun comhchainteanna leis na Ciméaraigh Dhearga. B'é Sak Sutsakhan a bhí i gceannas ar an Ard-Chomhairle, fear a raibh aithne aige ar Pol Pot ón bhFrainc. Thairis sin, ba chol ceathrair é do Nuon Chea, Leas-Rúnaí na gCiméarach Dearg. Más iarracht idirghabhála a bhí ann, níor éirigh léi, nó ní dhearna Pol Pot ach a n-ainmneacha siúd a raibh baint acu leis an iarracht sin a chur le liosta an bháis. Ar an 17ú lá de Mhí Aibhreáin sa bhliain 1975, thit an tóin as iarrachtaí an Rialtais fórsaí Pol Pot a choinneáil siar.
Bua na gCiméarach Dearg agus Bunú na Campúise Daonlathaí.
Ar an 17ú lá de Mhí Aibreáin, 1975, ghabh na Ciméaraigh Dhearga Phnom Penh, príomhchathair na Cambóide. Chuaigh rialtas nua i gceannas ar an tír, agus fuair an Chambóid ainm nua: An Champúis Dhaonlathach (Béarla: "Democratic Kampuchea" - tá an leagan "Kampuchea", a aistrítear go Gaeilge mar "An Champúis", níos cosúla le hainm na tíre as Ciméiris). Na polasaithe a cuireadh i bhfeidhm faoi cheannas na gCiméarach Dearg, mharaigh siad timpeall is duine as gach cúigear de mhuintir na tíre, milliún agus seacht gcéad míle duine. Iad siúd nár maraíodh scun scan, maslaíodh chun báis le dianobair iad, nó stiúg siad le hocras, gan dearmad a dhéanamh díobh siúd a tholg galar marfach. B'iad na grúpaí ba mhó a bhí faoi bhagairt an bháis ná na manaigh Bhúdaíocha, na hintleachtóirí a fuair a gcuid oideachais sna tíortha Iartharacha, na daoine a raibh cuma an intleachtóra orthu - iad siúd a raibh spéaclóirí orthu, cuir i gcás - na creapaltáin agus na cláirínigh, agus na mionlaigh eitneacha, go háirithe iad siúd a bhí ag labhairt teangacha na dtíortha eile sa timpeallacht (Sínigh, Laoigh, agus Vítneamaigh). Caitheadh cuid acu i gCampa Géibhinn S-21 (Campa Tuol Sleng, nó "Cnoc na gCrann Nimhe", áit a bhfuil músaem an chinedhíothaithe inniu), áit ar céasadh iad go gránna le hadmháil a gcuid "coireanna" a bhaint astu, má bhí a leithéid de dhíth ar an Rialtas. Cuid mhaith eile, cuireadh chun báis iad gan mórán a bhacadh leo. Cuid mhaith acu siúd a maraíodh in áiteanna cosúil le S-21, baineadh na hingne dá gcosa, nó cuireadh ar thairseach a dtachta faoin uisce iad uair i ndiaidh a chéile, nó feannadh an craiceann díobh agus iad ina mbeo i gcónaí. Chuaigh tuilleadh is 14,000 príosúnach i gcampa Tuol Sleng, ach níor tháinig ach seachtar acu as. Duine de na hiarmharáin seo, d'admhaigh sé le linn a chéasta go raibh sé ag obair don CIA, cé nach raibh a fhios beo aige san am cad é an rud é an CIA ar aon nós.
Bánú na gCathrach.
Thosaigh na Ciméaraigh Dhearga ag comhlíonadh a gcuid polasaithe de réir na hidé-eolaíochta gan mhoill, i ndiaidh dóibh an phríomhchathair a shealbhú. Maidir leis an iar-Rí Norodom Sihanouk, ní raibh ach céimíocht an bhalbháin aige sa rialtas nua. D'ordaigh Pol Pot muintir na príomhchathrach agus na gcathrach úrghafa eile a aslonnú go hiomlán. Iad siúd a haslonnaíodh, hinsíodh dóibh go raibh na Meiriceánaigh ag bagairt na cathracha a bhuamáil, agus go raibh siad le filleadh abhaile ar ball.
San am seo, bhí an-taithí ag Pol Pot agus ag na Ciméaraigh Dhearga ar aslonnuithe den chineál seo cheana féin. Ní raibh aon oibríocht den chineál sin déanta acu ar scála chomh fairsing sin roimhe seo, áfach. Sa bhliain 1968 a rinneadh na chéad aslonnuithe, i gcúige Ratanakiri. San am sin, b'é an príomhchuspóir ná na daoine a aistriú ní b'fhaide ón gcathéadan le súil ní b'fhearr a choinneáil orthu. Sna 1971-73, áfach, d'athraigh an cuspóir. Bhí frustrachas ar Pol Pot agus ar na ceannairí sinsearacha eile ná go raibh muintir na gcathrach chomh tugtha dá sean-nósanna cosúil leis an trádáil agus leis an ngnó. Ó nach raibh aon mhodh oibre eile ag gníomhú, glacadh leis an aslonnú go dtí an tuath mar fhuascailt ar an bhfadhb.
Ó thaobh na hidé-eolaíochta de, bhí na haslonnuithe bunaithe ar an bhforbairt ar leith a rinne an Cumannachas sa Chambóid. De réir theoiricí Kharl Marx, b'iad prólatáirigh na gcathrach an "lucht oibre", ach ní raibh mórán lucht oibre den chineál sin le fáil sa Chambóid, a bhí ina tír talmhaíochta. Leis an ancheist seo a fhreagairt, ghlac Pol Pot agus lucht a leanúna leis gurbh iad na scológa bochta tuaithe an fíor-lucht oibre. Murab ionann agus Mao Zedong sa tSín agus Ho Chi Minh i Vítneam, ní raibh taithí ar bith ag Pol Pot ná ag ceannairí eile an Pháirtí ar shaol an lucht oibre. Mar sin, ba dual do ghluaiseacht Chumannach na Cambóide an scológ agus an cineál saoil a bhí ag an scológ a urramú agus a idéalú.
"Ní sochar é tú a choinneáil beo, ní dochar é tú a chur chun báis".
Sa bhliain 1976, rangaíodh na daoine ina dtrí aicme: na daoine le lánchearta sibhialta, na hiarrthóirí agus na haslonnaithe, is é sin, na hiar-chathróirí a tugadh go dtí an tuath. An díothú agus an bás a bhí daite do gach aslonnaí. Ní bhfaighfeadh an aslonnaí ach dhá bhabhla "juk" (anraith ríse) in aghaidh an lae, agus mar sin, is iomaí aslonnaí a fuair bás le hocras.
Bhí lucht ceannais na gCiméarach Dearg ag maíomh ar raidió an stáit nach raibh ach milliún nó dhó de dhaoine de dhíth leis an Útóipe nua Chumannach a thógáil faoin tuath. Maidir leis na daoine eile, mar a deireadh na Ciméaraigh Dhearga, "ní sochar é tú a choinneáil beo, ní dochar é tú a chur chun báis".
Machairí an Bháis.
Tugadh na céadta míle aslonnaí amach agus iad i ngeimhle, le go rómhróidís na huaigheanna dóibh féin. Ansin, bhuail na Ciméaraigh Dhearga chun báis iad le barraí iarainn nó le matóga, murar adhlaic siad ina mbeo iad. Mar a dúradh in ordú d'fhoireann na gcampaí báis, "níor chóir piléir a chur amú". Is gnách "Machairí an Bháis", nó "The Killing Fields" as Béarla, a thabhairt ar na holluaigheanna seo.
Rangaigh na Ciméaragh Dhearga na daoine de réir reiligiúin agus saindúchais freisin. Chuir siad na reiligiúin ar ceal agus scaip siad na mionlaigh eitneacha nach raibh cead acu a dteangacha féin a labhairt ná cloí lena nósanna féin. Bhí polasaithe den chineál chéanna i bhfeidhm sna blianta sular tháinig na Ciméaraigh Dhearga i gcumhacht, ach ní raibh siad leath chomh dian roimh a lá-san.
Bhí an méid seo le rá ag an staraí François Ponchaud ina leabhar "Cambodia: Year Zero": "Ón mbliain 1972 i leith, bhí sé de nós ag na treallchogaithe muintir na sráidbhailte agus na gcathrach a sheoladh isteach sa dufair, agus ba mhinic a chuir siad na tithe féin trí thine, ionas nach bhféadfadh na haslonnaithe filleadh abhaile ar aon nós." Nuair a thairg na tíortha coimhthíocha cabhair dhaonnúil do na Ciméaraigh Dhearga, ní bhfuair siad ach cur ó dhoras. B'é ba toradh dó seo ná go ndeachaigh an gorta ag rith damhsa ar fud na tuaithe, agus na mílte daoine ag stiúgadh le hocras agus á maslú le hobair daorbhroide. Ar chúiseanna idé-eolaíochta, áfach, ní fhéadfadh na Ciméaraigh Dhearga glacadh le cuidiú iasachta, ó bhí an neamhspleáchas agus an féinchothú chomh tábhachtach sin acu.
B'í an chomharsheilbh an t-aon seilbh a bhí ann, agus ní raibh ach oideachas poiblí le fáil. Bhí na páistí á dtabhairt suas ag an gcomharchumann, agus na béilí á gcaitheamh ag an gcomhchuibhreann. Bhí siabhrán géarleanúna, paranóia, ar an rialtas féin agus ar gach duine a raibh baint aige leis an rialtas. Ghlactaí leis go raibh gach duine ina chara nó ina namhaid de réir na haicme ar bhain sé léi nó fiú de réir na cosúlachta a bhí air. Níor ceadaíodh easaontas polaitiúil ná freasúra. Bhí an céasadh agus modhanna gránna básadóireachta forleathan fairsing.
Maraíodh na mílte polaiteoirí agus maorlathaigh a raibh baint acu leis na rialtais a bhí ann roimh na Ciméaraigh Dhearga. hIompaíodh an phríomhchathair ina scáil de chathair nach raibh aon duine ina chónaí ansin. Faoin tuath, bhí daoine á maslú go héag le hobair, á marú nó ag saothrú an bháis le galair.
Tá sé ina ábhar conspóide i gcónaí cé mhéad daoine a fuair bás sa chogadh cathartha, i mblianta na Campúise Daonlathaí, agus i rith an chogaidh a d'éirigh idir Vítneam agus an Champúis Dhaonlathach sa deireadh. Tugann foinsí inchreidte thiar agus thoir gur maraíodh milliún agus sé chéad míle duine nuair a bhí Pol Pot ag rialú na tíre. D'admhaigh an Champúis Dhaonlathach féin gur básaíodh trí mhilliún duine sna blianta 1975 agus 1979. Thug Ponchaud le fios gur éag dhá mhilliún is trí chéad míle, iad siúd san áireamh, na céadta míle acu, a maraíodh sula ndeachaigh na Cumannaigh i gceann na tíre i ndiaidh do Phnom Penh titim leis na Ciméaraigh Dhearga. Is é an meastachán a thug an Tionscadal um Chinedhíothú na Cambóide, Ollscoil Yale, ná milliún agus seacht gcéad míle. Ghlac eagraíocht idirnáisiúnta chosanta na gceart daonna, Amnesty International, leis go raibh milliún agus ceithre chéad míle ann, agus is é an uimhir a thug Roinn Gnóthaí Eachtracha na Stát Aontaithe ná milliún agus dhá chéad míle. Maidir le Pol Pot féin agus Khieu Samphan, agus iad ag déanamh a bheag den chinedhíothú is dócha, is iad na huimhreacha a tháinig uathu ná ocht gcéad míle (Pol Pot) agus aon mhilliún amháin (Khieu). Sa bhliain 1980, thug an CIA an breithiúnas gur cuireadh 50,000 go 100,000 duine chun báis, ach is léir nach meastachán iomlán a bhí ann.
An idé-eolaíocht a bhí ag Pol Pot, ba mheascán é de smaointí radacacha éagsúla, agus cuid mhaith náisiúnachais Chiméaraigh curtha tríothu. Go bunúsach, ghlac na Ciméaraigh Dhearga an cinneadh go raibh an tír ar fad le filleadh ar an tsochaí curadóireachta agus talmhaíochta, agus cuireadh cosc le gach sórt sás nó gléas teicneolaíochta, ach amháin iad siúd a bhí ceadaithe ag lucht ceannais an Pháirtí. I gcúrsaí an pholasaí eachtraigh, chuaigh Pol Pot leis an tSín Chumannach, in aghaidh an Aontais Shóivéadaigh. Ní féidir a rá gur rud idé-eolaíoch a bhí ann, nó ní raibh ann ach comhairle phraiticiúil, phragmatach. Má bhí Vítneam ag dul leis na Rúisigh, ba rogha le Pol Pot comhoibriú le céile iomaíochta an Aontais Shóivéadaigh in Oirdheisceart na hÁise. Agus ar ndóigh, bhí coinsíneachtaí arm ag teacht ón tSín chuig Pol Pot i bhfad sular ghabh sé an chumhacht sa Chambóid.
An Caidreamh le Vítneam ag Dul chun Donais.
Sa bhliain 1976, chaill an Prionsa Sihanouk a ghradam mar cheann stáit. Táthar in easaontas faoin gcúis leis seo. Tá cuid de na foinsí ag áitiú gur baineadh an chéimíocht de le lámh láidir agus gur fágadh i mbraighdeanas ina theach féin é. Na foinsí eile, arís, deir siad gur éirigh sé as dá dheoin féin. Cibé scéal é, bhí sé dílis do rialtas na gCiméarach Dearg ina dhiaidh sin féin, agus nuair a d'ionsaigh na Vítneamaigh an Chambóid sa deireadh, chosain sé cás na gCiméarach Dearg os coinne Chomhairle Slándála na Náisiún Aontaithe. B'é Khieu Samphan a tháinig i gcomharbacht ar an bPrionsa Sihanouk mar Uachtarán is mar Cheann Stáit, agus Pol Pot féin ina Phríomh-Aire ar an gCambóid.
I Mí na Nollag 1976, d'eisigh Pol Pot treoirlínte nua ag tabhairt le fios do lucht ceannais na tíre gur naimhde ab ea na Vítneamaigh anois. Rinneadh daingniú ar dúnta cosanta na teorainne, agus haistríodh daoine nach raibh muinín ag an bPáirtí astu isteach ó chomharsanacht Vítneam. Freagra ab ea é ar Cheathrú hArd-Fheis Pháirtí Cumannach Vítneam, nó ar an Ard-Fheis seo, thug feidhmeannaigh an Pháirtí faomhadh do rún a thagair don "bhaint speisialta" a bhí ag Vítneam le Laos agus leis an gCambóid agus don "ról a bheadh ag Vítneam i dtógáil agus i gcosaint an dá thír sin go deo na ndeor".
Cogadh na Cambóide agus Vítneam.
Sa bhliain 1977, thosaigh caidreamh na Cambóide agus Vítneam ag dul chun donais ar fad. Bhí Cambódaigh ag teitheadh lena n-anam go Vítneam, agus saighdiúirí de chuid Pol Pot ag iarraidh iad a cheapadh nó a mharú. Is léir gur minic a thrasnaigh na Ciméaraigh Dhearga an teorainn, agus is follasaí fós nach raibh na Vítneamaigh sásta saighdiúirí iasachta a fháiltiú isteach chucu. Thairg na Vítneamaigh na dídeanaithe a chur ar ais go dtí an Chambóid, ach ní raibh na Cambódaigh sásta leis an tairiscint seo. Ar an tríochaidiú lá de Mhí Aibreáin, 1977, tháinig díormaí Cambódacha isteach agus airtléire mar thaca acu, agus mar a d'áitigh na Vítneamaigh ina dhiaidh sin, mharaigh siad muintir cupla sráidbhaile le linn an ruathair sin. Bhí an chuma ar an scéal go raibh an Chambóid ag iarraidh na Vítneamaigh a imeaglú, ionas nach gcuirfidís ladar i gcúrsaí inmheánacha na Cambóide.
Ní mar a shíltear a bhítear, áfach. A mhalairt ar fad, ní dhearna an Chambóid ach tuilleadh sracaidh a chur sna Vítneamaigh. I Mí na Bealtaine, rinne Aerfhórsa Vítneam sraith d'aer-ruathair ar an gCambóid. I Mí Iúil, chuir na Vítneamaigh d'fhiacha ar mhuintir Laos "Conradh Cairdis" a shíniú le Vítneam, conradh a d'fhág Laos faoi smacht iomlán na Vítneamach, a bheag nó a mhór. Sa Chambóid féin, thosaigh lucht ceannais an Airm in oirthear na tíre ag áitiú ar a gcuid saighdiúirí go mbeadh an cogadh dosheachanta, agus go mbeadh an Chambóid le críocha áirithe de Vítneam - na críocha ar a dtugadh na Cambódaigh "Khmer Krom" - a fhorghabháil, ós cuid d'Impireacht na Cambóide a bhí iontu i dtús ama. Níl a fhios ag aon duine, arbh é polasaí oifigiúil Pol Pot é Khmer Krom a athghabháil don Chambóid.
An Chambóid ag Ionsaí.
I Mí Mheán Fómhair 1977, rinne fórsaí na Cambóide ionradh ceart trasna na teorainne, agus chuaigh an bás agus an díothú ar na Vítneamaigh. D'áitigh na Vítneamaigh go bhfuair timpeall is míle duine, sibhialaigh Vítneamacha ar fad, bás de dheasca an ruathair seo. Trí lá i ndiaidh an ruathair seo, d'fhógair Pol Pot an chéad uair riamh go poiblí gurbh iad na Cumannaigh a bhí ag rialú na Cambóide - go dtí sin, níor hadmhaíodh oiread is aon uair amháin go raibh a leithéid de rud ann agus Páirtí Cumannach na Campúise, agus gur stát Cumannach ab ea an Champúis Dhaonlathach. I Mí na Nollag, nuair nach raibh aon bhealach eile ar fáil ag Vítneam, chuaigh 50,000 saighdiúir thar teorainn isteach sa Chambóid. Bhí sé ceaptha nach mbeadh ann ach ruathar gairid, le sásamh a bhaint as na Cambódaigh i ndiaidh an ruathair a rinne siadsan ar Vítneam roimhe sin. Nuair a d'fhill fórsa sluaíochta Vítneam abhaile arís, rinne Pol Pot scéal mór bolscaireachta de, agus é ag áitiú go raibh an Chambóid tar éis an cath a bhriseadh ar na Vítneamaigh. Ní raibh na Vítneamaigh ag iarraidh an ruathar seo a fhoilsiú don tsaol mhór, ach anois, bhí Pol Pot tar éis súil an domhain a tharraingt ar an scéal. Thairis sin, bhí Vítneam náirithe ag Pol Pot, agus an dóigh a raibh sé ag cur laige mhíleata ina leith. Ba léir go gcaithfeadh na Vítneamaigh díoltas a imirt ar Pol Pot, ó ghoin sé a mórtas cine.
I ndiaidh na hiarrachta deireanaí le síocháin a shocrú leis an gCambóid, ghlac rialtas Vítneam leis nach raibh ach fíorchogadh ar na bacáin. Chuaigh na Vítneamaigh ar lorg cabhrach agus idirghabhála ón tSín, ach ní bhfuair siad ach cur ó dhoras. Thairis sin, bhí coinsíneachtaí arm ag dul go tiubh ón tSín go dtí an Chambóid. Bhí an chuma ar na cúrsaí go raibh uisce faoi thalamh á thógáil ag na Cambódaigh agus ag na Sínigh in aghaidh Vítneam.
Freagra na Vítneamach.
I ndeireadh na bliana 1978, d'fhógair na Vítneamaigh nach raibh de rogha acu ach an Chambóid a ionsaí agus an chumhacht a bhaint de na Ciméaraigh Dhearga, i ndiaidh na n-ionsaithe a rinne na Cambódaigh ar Vítneam le déanaí. Cé nach raibh sé ach ceart, cóir agus cuí ag arm Vítneam a dtír agus a muintir a chosaint ar an rialtas mire sa Chambóid, b'fhollasach go raibh na Vítneamaigh le fanacht go ceann i bhfad sa Chambóid agus leis an tír sin a iompú ina stát spleách faoi smacht Vítneam, cosúil le Laos.
Briseadh an cath ar arm na Cambóide, cuireadh deireadh le ré Pol Pot, agus b'éigean don deachtóir féin éalú go dtí teorainn na Téalainne. I Mí Eanáir 1979, chuir Vítneam rialtas nua i gcumhacht, agus é curtha i dtoll le chéile as iar-fheidhmeannaigh de chuid na gCiméarach Dearg a d'éalaigh go dtí Vítneam. B'é Heng Samrin an Príomh-Aire nua. Sa deireadh thiar thall, bhailigh Pol Pot le chéile a raibh fágtha de lucht a leanúna agus chuir sé ar bun grúpa nua treallchogaíochta le cuidiú ó rialtas na Téalainne, a bhí ag baint úsáide as Pol Pot mar mhaolán leis na Vítneamaigh a choinneáil i bhfad ar shiúl. Thairis sin, shaothraigh Arm na Téalainne airgead breise ag ligean coinsíneachtaí arm ón tSín isteach chuig Pol Pot. Faoin am seo, freisin, d'ionsaigh Arm na Síne Vítneam, agus d'éirigh ina chogadh idir an dá thír sin.
Pol Pot ar a Sheachnadh sa Dufair.
Sna blianta beaga a bhí chugainn, rinne na Vítneamaigh iarrachtaí iarsmaí na gCiméarach Dearg a choinneáil faoi chois, ach le fírinne, ní raibh siad dáiríre ag féachaint le lucht leanúna Pol Pot a dhíothú, nó tháinig siad isteach áisiúil acu mar shiocair leis an tír a choinneáil faoi smacht le lámh láidir mhíleata.
Má bhí na Ciméaraigh Dhearga ruaigthe as Phnom Penh, ní hionann sin is go ruaigfí as gach áit iad. Le caoinchead na gcumhachtaí Iartharacha, choinnigh siad seilbh ar shuíochán na Cambóide sna Náisiúin Aontaithe. Is iomaí tír a ghlac leis, dá uafásaí is a bhí na Ciméaraigh Dhearga, go mbeadh sé ní ba mheasa fós aitheantas a thabhairt do rialtas soip Vítneam. Thairis sin, b'é an léamh a bhain na tíortha Iartharacha as an scéal gur rialtais de chuid na gCiméarach Dearg ab ea an dá rialtas a bhí ag dréim leis an aitheantas, ós rud é gur iar-Chiméaraigh Dhearga a bhí ar rialtas Heng Samrin chomh maith.
Cháin na Stáit Aontaithe forghabháil na Vítneamach ar an gCambóid, agus i lár na n-ochtóidí, bhí na Meiriceánaigh ag tacú le lucht ceannairce a bhí ag cur in aghaidh rialtas Heng Samrin. Sa bhliain 1985, thug na Meiriceánaigh cúig mhilliún dollar d'Fhronta Saoirse Náisiúnta an Phobail Chiméaraigh, a bhí faoi cheannas an iar-Phríomh-Aire Son Sann, agus don ANS, arbh í an ghluaiseacht treallchogaíochta a bhí báúil le Sihanouk. Bhí an dá ghluaiseacht frithbheartaíochta seo ag comhoibriú leis na Ciméaraigh Dhearga taobh istigh de Chomhrialtas na Campúise Daonlathaí, a bhí cruthaithe trí bliana roimhe sin. Cé go raibh an dá ghluaiseacht eile ag fáil airgid agus cabhrach ó na Meiriceánaigh, b'iad na Ciméaraigh Dhearga an dream ba láidire agus ab fhearr cogaíochta den triúr. Bhí cuidiú míleata ag teacht ón tSín go dtí na Ciméaraigh Dhearga freisin. Iad siúd a bhí ag lochtú pholasaí eachtrach na Stát, bhí siad barúlach go raibh na Meiriceánaigh ag cabhrú le lucht leanúna Pol Pot go hindíreach leis an airgead a híocadh le páirtnéirí comhrialtais na gCiméarach Dearg. Cháin siad freisin an dóigh a raibh na Stáit ag tacú le comhrialtas na gCiméarach Dearg agus iad ag iarraidh greim an fhir bháite a choinneáil ar shuíochán na Cambóide sna Náisiúin Aontaithe. Dhiúltaigh na Stáit Aontaithe aitheantas ar bith a thabhairt don rialtas a bhí curtha i gceann na Cambóide ag na Vítneamaigh, ná d'aon rialtas Cambódach ar bith a fhad is a d'fhanfadh fórsaí forghabhála Vítneam sa tír. I Mí na Nollag 1984, rinne na Vítneamaigh mórionsaí, agus d'éirigh leo an chuid ba mhó de na ceannairceoirí a chloí.
D'éalaigh Pol Pot go dtí an Téalainn, áit ar chaith sé an chéad chúig bliana eile i vile plandála in aice le Trat. Bhí Aonad Speisialta a 838 de chuid Arm na Téalainne ag coinneáil súile air a fhad is a d'fhan sé ansin.
D'éirigh Pol Pot as an bPáirtí Cumannach go hoifigiúil sa bhliain 1985, ach mar sin féin, choinnigh sé greim teann ar na Ciméaraigh Dhearga agus ar chomhghuaillíocht na bhfórsaí frith-Vítneamacha. D'fhág sé gnáthchúrsaí na cumhachta faoin gcomharba a cheap sé dó féin, Sun Sen. Bhí naimhde na gCiméarach Dearg ag cur ainghníomhartha agus coireanna cogaidh ina leith, ach dháiríre, bhí a gcuid féin den mhilleán sin ar gach cineál fórsaí armtha sa Chambóid sna laethanta sin.
Sa bhliain 1986, saolaíodh iníon, Sitha, don bhean óg a bhí pósta ar Pol Pot san am sin, Meas. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh Pol Pot go dtí an tSín ar lorg bisigh agus leighis, nó bhí ailse air. D'fhan sé sa tSín go dtí an bhliain 1988.
Sa bhliain 1989, d'imigh na fórsaí Vítneamacha as an gCambóid. Rinne na Ciméaraigh Dhearga longfort nua in iarthar na tíre in aice le teorainn na Téalainne, agus d'fhill Pol Pot féin go dtí an Chambóid. Dhiúltaigh sé páirt a ghlacadh i bpróiseas na síochána, agus lean sé leis ag cur troda agus cogaidh ar an gcomhrialtas nua. B'é dearcadh na gCiméarach Dearg nach mbeadh an Príomh-Aire nua Hun Sen sásta aon chuid dá chumhacht a ghéilleadh d'aon duine eile, agus i bhfianaise na ngeáitsí deachtóireachta a rinne Hun Sen ina dhiaidh sin (go háirithe an "coup d'état" a rinne sé sa bhliain 1997), ní féidir a mhaíomh nach mbeadh cuid éigin den cheart acu (is dócha go raibh aithne ar an bhfear acu, nó b'iar-Chiméarach Dearg é Hun Sen).
Bhí na Ciméaraigh Dhearga ábalta arm an Rialtais a choinneáil siar go dtí an bhliain 1996, nuair a thosaigh fórsaí armtha Pol Pot ag titim as a chéile. Bhí na treallchogaithe aonair á thréigean, chomh maith le ceannairí tábhachtacha de chuid na gCiméarach Dearg. Bhí rialtas na Cambóide sásta pardún a thabhairt do thréigtheoirí aonair, ó nach raibh siad ábalta síocháin a shocrú leis na Ciméaraigh Dhearga mar eagraíocht.
Sa bhliain 1995, buaileadh Pol Pot le stróc a d'fhág parailis ar an taobh clé dá chorp.
A Bhás.
Ar an 10ú Meitheamh 1997, d'ordaigh Pol Pot Son Sen a chur chun báis, fear a bhí ina chúntóir aige leis na blianta fada anuas, mar chuid dá iarrachtaí comhréiteach a shocrú leis an Rialtas. Básaíodh duine agus deichniúr de mhuintir Son Sen chomh maith, cé nár admhaigh Pol Pot go raibh a leithéid ordaithe aige. Ansin, d'éalaigh sé go dtína longfort i dtuaisceart na tíre, ach go gairid ina dhiaidh sin, tháinig ceannaire míleata na gCiméarach Dearg, Ta Mok, ar a lorg ansin le príosúnach a dhéanamh de. I Mí na Samhna, chinn a chuid comrádaithe é a choinneáil i mbraighdeanas baile go lá a bháis, mar phionós as an dóigh ar mharaigh sé Son Sen. Ar an 15 Aibreán 1998, chuala sé ar an Voice of America, a mbíodh sé ag éisteacht leis go minic, go raibh na Ciméaraigh Dhearga sásta é a thabhairt suas do chúirt idirnáisiúnta. De réir mar a deir a bhean chéile, shíothlaigh sé ina leaba féin san oíche chéanna, agus é ag fanacht leis go dtabharfaí go háit eile é. Cé go raibh Rialtas na Cambóide ag éileamh an choirp le go bhféadfaí é a iniúchadh, cuireadh trí thine é i gcréamatóiriam cupla lá ina dhiaidh sin in Anlong Veng sa chuid den Chambóid a bhí faoi smacht na gCiméarach Dearg. D'áitigh Ta Mok gurbh é a chroí a theip ar Pol Pot, ach bhí na ráflaí ag imeacht timpeall gur chuir sé lámh ina bhás féin, go háirithe i bhfianaise an dóigh dhriopásach ar dódh an corpán.


Géarchéim na nDiúracán i gCúba.
a> de cheann de na suímh a raibh amhras orthu
Is gnách a rá gurbh í géarchéim na ndiúracán i gCúba an ghéarchéim ba dainséaraí i gcaidreamh na Stát Aontaithe agus an Aontais Shóivéadaigh i stair an Chogaidh Fhuair. Sa bhliain 1962, d'imlonnaigh an tAontas Sóivéadach diúracáin bhalaistíochta mheánraoin i gCúba ar an tsiocair go raibh ionsaí na Meiriceánach ag bagairt ar an oileán. Thar aon rud eile, áfach, dealraíonn sé go raibh Nicíte Cruistsiof, ceannaire an Aontais Shóivéadaigh, feargach faoi na diúracáin a lonnaigh na Meiriceánaigh sa Tuirc roimhe sin, agus iad suite chomh cóngarach don teorainn Shóivéadach is go bhféadfaidís Moscó a shroicheadh i rith sé nóiméad déag. Lena shásamh sin a bhaint as na Meiriceánaigh, chuir sé diúracáin dá chuid féin i gCúba le caoinchead Fidel Castro.
Aithnítear na diúracáin.
Ní raibh na satailítí spiaireachta éirithe coitianta go fóill. Ina ionad sin, bhain na Meiriceánaigh úsáid as na heitleáin spiaireachta de chineál Lockheed U2. Ar an 14ú Deireadh Fómhair 1962, d'aithin ceann de na heitleáin seo, agus í ag tógáil pictiúirí de ghléasraí míleata Chúba, go raibh diúracáin ionsaitheacha á n-imlonnú san oileán. Seachtain ina dhiaidh sin, nocht an tUachtarán Ó Cinnéide don tsaol mhór go raibh na Stáit Aontaithe tar éis sonrú a chur ina leithéid, agus d'ordaigh sé do chabhlach na Stát Aontaithe Cúba a chur faoi léigear agus na longa cogaidh Sóivéadacha a stopadh a bhí ag iarraidh airm núicléacha a thabhairt go dtí an t-oileán. Le bheith beacht, d'úsáid an Cinnéideach an focal "coraintín" in áit "léigear", ar chúiseanna an dlí idirnáisiúnta, nach gceadódh "léigear" den chineál sin. Is é sin, dá gcuirfeadh sé Cúba faoi léigear go hoifigiúil, bheadh cúis chogaidh ann.
An ghéarchéim ag dul chun donais.
Ní raibh Cruistsiof sásta leis an gcoraintín ach an oiread. Dúirt sé gur léigear mídhleathach a bhí ann cibé scéal é, agus é ag éileamh go ndéanfadh a chuid long a ndícheall le teacht isteach beag beann ar na longa Meiriceánacha. Mar bharr ar an donas, bhain na Cúbaigh ceann de na heitleáin Lockheed anuas as an spéir le diúracán Sóivéadach de chineál eile ar an 27 Deireadh Fómhair gan chead a iarraidh ar Chruistsiof. Is léir gur mhéadaigh an beart seo ar an teannas idir na Stáit Aontaithe agus an tAontas Sóivéadach.
An coiste feidhmitheach.
Nuair a tháinig sé chun solais an chéad uair cén cineál bréagán a bhí Castro a fháil ó na Sóivéadaigh, bhunaigh an tUachtarán Ó Cinnéide coiste nua le freagra ar dhúshlán Chúba a oibriú amach. B'é seo Coiste Feidhmitheach na Comhairle Náisiúnta Slándála, agus tháinig siad le chéile an chéad uair ar an 16 Deireadh Fómhair. Shocraigh siad nach raibh sé ciallmhar Cúba a ionsaí ar dtús, ach ón taobh eile de, ní raibh siad sásta dul i dtuilleamaí na Náisiún Aontaithe ná aon chineál taidhleoireachta. Mar sin, níor fágadh de rogha ach an léigear - is é sin, an "coraintín" -, an fógra deiridh, agus an t-ionsaí mórscála. Roghnaigh siad an léigear, cé go raibh comhaltaí coimeádacha an Choiste - go háirithe Paul Nitze agus an bheirt ghinearál airm Curtis LeMay agus Maxwell Taylor - ag éileamh gníomh ní ba déine.
Buaicphointe na géarchéime.
Shroich an ghéarchéim a buaicphointe ar an 27 Deireadh Fómhair. Thug na Sóivéadaigh dhá thairiscint dhifriúla do na Meiriceánaigh: tharraingeoidís na diúracáin ar ais dá ndearbhódh na Stáit Aontaithe nach raibh siad le Cúba a ionsaí; nó tharraingeoidís ar ais iad dá mbeadh na Stáit sásta a gcuid diúracán féin a tharraingt ar ais as an Tuirc. Níor léir do na Meiriceánaigh cé acu rud a bhí i gceist ag na Rúisigh dháiríre, ach bhí longa Sóivéadacha ag seoladh isteach i dtreo Chúba, agus cabhlach na Stát Aontaithe ag iarraidh iad a stopadh.
Réiteach na géarchéime.
Is é an freagra a thug Ó Cinnéide go poiblí ná go raibh sé sásta a ghealladh nach n-ionsódh sé Cúba. San am céanna, chuaigh sé i dteagmháil rúnda leis na Sóivéadaigh agus gheall sé na diúracáin Mheiriceánacha a tharraingt ar ais as an Tuirc i gceann leathbhliana, ar acht go gcoinneodh Cruistsiof faoi cheilt é. Bhí toghcháin ar na bacáin sna Stáit, agus níor theastaigh ón gCinnéideach an chuma a bheith air go raibh sé ró-ghéilliúnach do na Sóivéadaigh. Ar an 28 Deireadh Fómhair, d'fhógair Cruistsiof go raibh sé sásta na diúracáin a aslonnú mar chomhartha síochántachta. Ar an 20 Samhain, chuir an Cinnéideach an coraintín ar ceal, agus é sásta nach raibh diúracán ar bith fágtha san oileán a thuilleadh.


Contae Kent, Delaware.
100pxContae i nDelaware, Stáit Aontaithe Mheiriceá atá suite i lar na stáit is ea Contae Kent. Tá an príomhchathair stáit, Dover, suite ann agus is é Dover an phríomhbhaile contae freisín. Bhí 126,697 duine ina gcónaí amm sa bhliain 2000.
Naisc.
Kent


An Chorsaic.
deas
Is í an Chorsaic (Corsaicis: "Corsica", Fraincis: "Corse") an ceathrú hoileán is mó sa Mheánmhuir (i ndiaidh na Sicile, an tSairdín agus na Cipire). Tá sí suite amuigh ó chósta thoir na hIodáile agus thoir theas ón Fhrainc, agus taobh ó thuaidh d'oileán na Sardíne.
Tá 275,000 duine ina gcónaí ann.
Rugadh Napoleon Bonaparte ann.
Meastar an Chorsaic, de gnáth, mar cheann de 26 reigiúin de chuid na Fraince, cé go go bhfuil stádás, de réir dlí, mar 'thiomsaitheacht chríche' ("collectivité territoriale" i bhFraincis) uirthi.


George Stroumboulopoulos.
Is é George Stroumboulopoulos láithreoir an chláir teilifíse as Ceanada, "The Hour". Rugadh i Mississauga, Ontario é, ar an 16 Lúnasa 1972.
Stroumboulopoulos, George
Stroumboulopoulos, George


James Brown.
B'amhránaí Meiriceánach é James Brown (3 Bealtaine, 1928 - 25 Nollaig, 2006), nó "The Godfather of Soul" mar a ghlaoítear air go minic. Bhí clú agus cáil air ar fud an domhain. Duine de na ceoltóirí is tábhachtaí san 20ú haois a bhí ann.
Saolaíodh é faoin ainm James Joseph Brown, Jr. i mBarnwell, Carolina Theas sa bhliain 1928, agus cailleadh é in ospidéal in Atlanta, Georgia ar Lá Nollag 2006. Bhí sé 73 bliain d'aois.
B'amhránaí Meiriceánach é James Brown (3 Bealtaine, 1928 - 25 Nollaig, 2006) chomh maith le bheith ina chumadóir amhrán, léiritheoir ceirníní, dhamhsóir, agus ina mháistir banna, freisin. Is seisean a chuir tús leis an seánra ceoil sin, Func agus is mórphearsa é i stair cheoil agus damhsa móréilimh an 20ú céad. Is minic a dtugtar “Ceannródaí an Soul“ air.[2] Bhí tionchar suntasach aige ar fhorbairt roinnt mhaith seánra ceoil éagsúla agus é ag cur faoin i ngairm a mhair timpeall seasca bliain.[3]
Nuair a cuireadh tús lena ghairm sa cheol b’amhránaí cheoil soiscéalach é in Toccoa, Georgia. Chuaigh sé leis an ngrúpa canta ghutaigh R&B, "the Gospel Starlighters" (an grúpa óna bhforbraíodh na  Flames), grúpa ina raibh ról an phríomhamhránaithe aige[4][5] Tharraingíodh aird an phobail air den chéad uair déanach sna 1950idí agus é ina bhall den ghrúpa amhránaithe The Famous Flames leis na bailéid a raibh an-ráchairt orthu "Please, Please, Please" agus "Try Me", agus tharraing sé teist taibheora beo dochloíte agus é ar stáitse leis na Famous Flames agus lena bhanna tacaíochta, arna tugadh the James Brown Band nó the James Brown Orchestra d’uaireanta. Bhain sé buaicphointe a ghairm amach sna 1960idí nuair a d’eisíodh an albam beo "Live at the Apollo" agus cnagshingilí dála "Papa's Got a Brand New Bag", "I Got You (I Feel Good)" and "It's a Man's Man's Man's World". Le linn an chuid ba dheireanaí de na 1960idí scair sé ó na foirmeacha ceoil a d’eascair go leanúnach ó na blues agus an ceol soiscéalach agus chuaigh sé le cur chuige "Africanized" amach is amach, ó thaobh an cumtha ceoil de, gníomh a d’fhág tionchar mór ar fhorbairt an cheoil func.[6] Faoi dheireadh chéad leath de na 1970idí, bhí fuaim lánfhorbartha an cheoil func leagtha amach ag Brown nuair a bhunaigh sé na J.B.s agus tá an fhuaim seo le cloisteáil i gceirníní dála "Get Up (I Feel Like Being a) Sex Machine" agus "The Payback". Tugadh aird air, freisin, as amhráin a raibh  tráchtaireacht shóisialta iontu a chumadh, lena n-áirítear an cnagshingil "Say It Loud – I'm Black and I'm Proud “ in 1968. Lean Brown ar aghaidh ag casadh ceol ar stáitse agus ag taifeadadh ceol go dtí go bhfuair sé bás ó chliseadh plúchtach croí in 2006.
Brown, James
Brown, James
Brown, James


Monarcacht.
MonarcachtaIs córas rialtais í Monarcacht ina mbíonn Monarc ina Cheann Stáit ar thír. De ghnáth, rialaíonn Monarc ar feadh a shaoil. Mar chontrárthacht, i bpoblacht, toghtar an Ceann Stáit. Faoi láthair, tá 29 Monarcacht ar domhan.
Is monarcachtaí bunreachtúla iad formhór na Monarcachtaí reatha, ach is monarcachtaí absalóideacha iad córais rialtais Brúiné, na Bútáine, na hAraibe Sádaí agus Cuáit.


Cumann na nÉireannach Aontaithe.
Eagraíocht polaitiúil a bhí gníomhach in Éirinn i rith an 18ú haois ab ea Cumann na nÉireannach Aontaithe (Béarla: "Society of the United Irishmen"), nó Na hÉireannaigh Aontaithe (Béarla: "United Irishmen") mar a dtugtar orthu de ghnáth. An phríomh-aidhm a bhí acu ná neamhspleáchas a fháil ón Ríocht Aontaithe, agus iad freagrach as Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe na bliana 1798.
Stair.
Bhí tionchar láidir ag Réabhlóid na Fraince sa bhliain 1789 ar fud an domhain, agus in Éirinn go h-áirithe a bhí faoi smacht na Sasanach fós. Thosaigh an Chinsealacht Phrotastúnach in Éirinn ag argóint i bhfábhar Caitlicigh na hÉireann, mar shampla Theobald Wolfe Tone a scríobh "An Argóint ar son Chaitlicigh na hÉireann” i mí Meán Fómhair, 1791. Cheap Tone, é ina Phrotastúnach féin, gur ba cheart Caitlicigh, Protastúnaigh agus Easaontóirí aontaigh le chéile chun athchóiriú polaitíochta a fháil.
Béal Feirste.
Na daoine a bhí ann ar an lá sin ná Tone, Thomas Russell, William Sinclair, Henry Joy McCracken, Samuel Neilson, Henry Haslett, Gilbert McIlveen, William Simms, Robert Simms, Thomas McCabe agus Thomas Pearce. Preispitéirigh ab ea an chuid is mó acu, as an tionscal línéadach sa chathair.
Baile Átha Cliath.
Sa bhliain 1792, thosaigh na hÉireannaigh Aontaithe ag seol amach a nuachtán féin, an Northern Star. Tar éis tamaill, bunaíodh craobh nua den chumann i mBaile Átha Cliath ar 9 Samhain, 1791. D'aontaigh siad le chéile leis na gCosantóirí freisin, eagraíocht Caitliceach a bhí ag troid chun athriar talúntais a fháil.
Roimh an réabhlóid.
Chuaigh an ghluaiseacht faoin talamh i lár na 1790í, agus bhí diospóireacht ann idir na daoine a thacaigh réabhlóid i gcoinne na Sasanaigh gan aon cabhair, agus na daoine a cheap gur ba cheart dóibh fanacht chun cabhair a fháil ó na bhFraincigh. Sa bhliain 1794, b'é William Drennan an céad duine a chuireadh faoi ghlas mar gheall ar a obair ceannairceach. Thosaigh na h-údaráis ag tabhairt eachtraí na hÉireannaigh Aontaithe faoi deara ag an am seo, agus bunaíodh an tOrd Oráisteach sa bhliain 1795 mar fhórsa míliteacha i gcoinne iad.
Sa bhliain 1796, thosaigh cabhlach mór Francach ag seol go hÉireann faoi cheannais an Ginearál Hoche, le 15,000 trúpa ann. Shroich cabhlach Hoche Bá Bheanntraí i gContae Chorcaí, ach ní raibh siad ábalta teacht isteach mar gheall ar an droch-aimsir a bhuail an réigiún. Bhí air Hoche an cabhlach ar fad a thóg ar ais go dtí an bhFrainc. Fuair na h-údaráis amach faoin eachtra seo freisin, agus thosaigh siad ionsaí mór ar na hÉireannaigh Aontaithe mar thoradh.
Éirí Amach sa bhliain 1798.
Sa bhliain 1798, bhí an-brú ar na hÉireannaigh Aontaithe éirí amach a thosaigh go tapaidh, mar bhí na
na h-údaráis ag fáil an lámh in uachtar. Bhí seans ann fós go mbeadh cabhair ar fáil ó na bhFraincigh arís, ach ní raibh siad ábalta fanacht leis. Fógraíodh go mbeadh an t-éirí amach ag tosú ar 23 Bealtaine, ach cuireadh an Tiarna Éadbhard Mac Gearailt faoi ghlas ar 18 Bealtaine agus ní raibh siad ábalta ionsaí a dhéanamh ar Bhaile Átha Cliath mar thoradh.
Thosaigh an troid in aon chor, cé go raibh an cuid is mó den ceannasaíocht ar iarraidh. Ní raibh aon rath ag na réabhlóidithe, taobh amuigh de Loch Garman. Shroich na Francaigh Contae Mhaigh Eo i mí Lúnasa, ach bhí siad ró-dhéanach chun aon dul chun cinn mór a dhéanamh. Gabhadh Tone fhéin i mí Deireadh Fómhair, agus fuair sé bás faoi ghlas ar 19 Samhain 1798.


An Tiarna Éadbhard Mac Gearailt.
Uaslathaí Éireannach ab ea an Tiarna Éadbhard Mac Gearailt (15 Deireadh Fómhair, 1763 – 4 Meitheamh, 1798), nó The Lord Edward FitzGerald as Béarla. Mac le Séamas Mac Gearailt ab ea é, a rugadh agus tógadh i mBaile Átha Cliath.
Bhí Mac Gearailt ina bhall de Chumann na nÉireannach Aontaithe, agus ghlac sé páirt san Éirí Amach 1798 in Éirinn.


Henry Grattan.
Polaiteoir Éireannach agus ball de Theach na dTeachtaí in Éirinn ab ea Henry Grattan (3 Iúil, 1746 - 6 Meitheamh, 1820). Bhí Grattan an-ghníomhach sa ghluaiseacht ar son saoirse don rialtas in Éirinn, agus throid sé i gcoinne Acht an Aontais a d'aontaigh an tír leis an Ríocht Aontaithe sa bhliain 1800.
Grattan, Henry
Grattan, Henry
Grattan, Henry
Grattan, Henry
Grattan, Henry


Fuascailt na gCaitliceach.
Gluaiseacht pholaitiúil in Éirinn agus an Ríocht Aontaithe ag deireadh an 18ú haois agus tús an 19ú haois ab ea Fuascailt na gCaitliceach. An cuspóir a bhí ann ná na srianta a bhí ar na gCaitlicigh a laghdú nó a scriosadh, mar shampla na Péindlíthe. Ba é ceannaire na gluaiseachta an polaiteoir Caitliceach Dónall Ó Conaill.


Páirtí Parlaiminteach na hÉireann.
Páirtí polaitíochta a bhí gníomhach in Éirinn agus an Ríocht Aontaithe ag deireadh an 19ú haois agus tús an 20ú haois ab ea Páirtí Parlaiminteach na hÉireann (Béarla: Irish Parliamentary Party) nó Páirtí an Rialtais Dúchais.
Bhí an Páirtí ag iarraidh Rialtas Dúchais a bhaint amach in Éirinn. Theastaigh parlaimint i mBaile Átha Cliath uathu ach ní raibh aon locht acu ar an mBanríon Victoria a bheith ina banríon ar Éirinn.
De ghnáth chabhraídís féin agus an Páirtí Liobrálach lena chéile i Westminster.
Fuair an Páirtí Parlaiminteach an chuid is mó dá dtacaíocht in Éirinn ó na Caitlicigh.
Stair.
B'é Charles Stewart Parnell a bhunaigh an páirtí sa bhliain 1882, in áit Léig an Rialtais Dúchais,
Bhí scoilt sa pháirtí nuair a thit Parnell sa bhliain 1891, ach aontaíodh é le chéile arís sa bhliain 1900 faoi cheannais Sheáin Mhic Réamainn agus níos déanaí Seán Diolún.
Tar éis Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916 agus an ghéarchéim choinscríobh i 1918, chaill siad a suíocháin ar fad sa rialtas mar bhog fabhar an phobail go dtí Sinn Féin. Bhí deireadh leis an bpáirtí seo beagnach sa Saorstát mar bhí Rialtas Dúchais as dáta mar choincheap. Lean sé ar aghaidh i dTuaisceart na hÉireann, áfach, mar pháirtí beag faoin ainm Páirtí na Náisiúnaithe.


Liam Gallagher.
Is amhránaí agus ceoltóir Sasanach é Liam Gallagher (Gaeilge: "Liam Ó Gallachóir"). Rugadh é i Manchain ar an 21 Meán Fómhair, 1972. Canann sé leis an mbanna ceoil Oasis lena dheartháir Noel. Rugadh a mháthair Peggy in Éirinn agus chuaigh sí agus a fear chéile go Manchain mar ní raibh poist sa cheantar ina raibh siad ina gconaí.
Tagairtí.
Gallagher, Liam
Gallagher, Liam
Gallagher, Liam


Seán Mac Réamainn.
Ba pholaiteoir Éireannach é Seán Éamonn Mac Réamainn (Béarla: "John Edward Redmond") (1 Meán Fómhair, 1856 – 6 Márta, 1918), a bhí ina cheannaire ar an bPáirtí Parlaiminteach na hÉireann idir na blianta 1900 agus a bháis sa bhliain 1918. Chaith Redmond a shaol ag iarraidh Rialtas Dúchais a bhaint amach in Éirinn, ach chuir Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916 agus fás Shinn Féin ina dhiaidh sin deireadh leis an iarracht.
Saolaíodh Redmond i gContae Loch Garman.
Ba theachtaí iad a athair William Archer Redmond agus a dheartháir William Hoey Kearney Redmond chomh maith.


Sí an Bhrú.
Tuama pasáiste é Sí an Bhrú, atá suite sa réigiún Brú na Bóinne i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann. Ceann de na suíomhanna réamhstairiúla is cáiliúla in Éirinn atá ann. Tá samplaí maithe den ealaín thuama pasáiste agus ealaín Mheigiliteach le fáil ann chomh maith.
Lonraíonn an ghrian síos an phasáiste go dtí an seomra adhlactha ar feadh cúpla lá gach bliain i rith grianstad an gheimhridh. Tógadh an tuama idir 3300 RC agus 2900 RC (de réir dátú charbón 14), agus mar sin tá sé níos mó ná cúig céad bliain níos sine ná Pirimid Mhór Giza san Éigipt.
Stair.
Tógadh Sí an Bhrú go bunúsach idir thart ar 5500 RC agus 2900 RC, rud a chiallaíonn go bhfuil sé os cionn 5,000 bliain d'aois. Maidir leis na dátaí C-14, tá sé níos mó ná 500 bhliain níos sine ná an Phirimid Ollmhór i nGiza san Éigipt agus míle bliain níos sine ná Stonehenge.
Sa Ré Néolitic, lean Sí na Bhrú mar ionad tábhachtach searmanais.
Ealaín.
Tá Sí an Bhrú cáiliúil ó thaobh ealaíne de. Tá móitífeanna de bhíseanna agus muileataí ar an gcloch iontrála, agus ceaptar gur féilire de shaghas éigin a bhí ann. Ar aon nós, ní ealaín ar son na healaíne é. Déanann an chloch iontrála líne dhíreach le cloich 52 ag cúl Sí an Bhrú, agus tá na marcanna céanna orthu.


Léig an Rialtais Dúchais.
Páirtí polaitíochta Éireannach ab ea Léig an Rialtais Dúchais, nó Páirtí an Rialtais Dúchais, an t-ainm eile a úsáidtear uaireanta. B'é Isaac Butt a bhunaigh é sa bhliain 1873 chun Rialtas Dúchais a bhaint amach d'Éirinn. Tar éis bás Bhutt sa bhliain 1879, tháinig Charles Stewart Parnell i gcomharbas air mar cheannaire, agus tugadh Páirtí Parlaiminteach na hÉireann mar ainm nua ar an bpáirtí.


Isaac Butt.
Abhcóide, polaiteoir, Teachta Parlaiminte (T.P), agus an bunaitheoir agus an céad ceannaire de roinnt páirtithe agus eagrachtaí náisiúnach Éireannach, Cumann Coimeádach Dhúthach na hÉireann i 1836, an Comhlachas Rialtas Dúchais i 1870 agus Léig an Rialtais Dúchais i 1873 san áireamh, ab ea Isaac Butt ("Gaeilge: Íosóg de Bót") (6ú Meán Fómhair 1813 - 5ú Bealtaine 1879).
Saol Luath.
Rugadh Butt i nGlenfin, ceantar ar bruacha Abhainn na Finne i gContae Dhún na nGall in Éirinn. Tá Glenfin beagánín siar ó Bhealach Féich. Bhí a athair mar reachtaire Eaglais na hÉireann ach ba de shliocht na Ó Dónaill de Thír Chonaill chomh maith, trí na Ramsaithe. Fuair sé a oideachas dara leibhéal ag an Scoil Ríoga i Rath Bhoth, Dún na nGall, agus ag Coláiste Midleton i gContae Corcaí
D'fhreastal sé ar Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, agus é cúig bliana déag d'aois. Bhunaigh sé an "Dublin University Magazine", ina eagarthóir ar feadh ceithre bliana. Ar feadh cuid mhaith dá shaol bhí sé ina bhall de Pháirtí Coimeádach na hÉireann.
Gairm mar Dhlíodóir.
I ndiaidh gur glaodh chun an bharra é i 1838, thuil sé cáil go tapaigh mar abhcóide den scoth. Bhí aithne air de bharr gur chuaigh sé i gcoinne feachtas Daniel O'Connell, a bhí ag iarraidh Acht an Aontais a aisghair. Rinne sé léachtanna ar eacnamaíocht i gColáiste na Tríonóide. I rith An Gorta Mór, d'athraigh sé ó aontachtach Éireannach agus Oráisteach, isteach i bhfear a thug tacaíocht go córas polaitiúil feidearálach do Ríocht Aontaithe an Bhreatain Mhór agus Éire, a tabhairfaidh rialtais dúchais go Éireann. Ó seo, d'éirigh sé páirteach i bpolaitíocht náisiúnach na hÉireann agus bhunaigh sé Leig an Rialtais Dúchais. Bhí Butt lárnach i nascanna idir náisiúnachas Bunreachtúil agus Réabhlóideach a chothú trí labhair ar son baill de Shochaí na bhFíníní i gcúirt.
Gairm Polaitiúil.
Thosaigh sé a ghairm mar pholaiteoir Tóraí ar Bardas Bhaile Átha Cliath. Bhí sé mar Theachta Parlaiminte i gcomhair Eochaill, Co. Chorcaí idir 1852 agus 1865, agus i gcomhair Luimneach idir 1871 agus 1879 (ins an olltoghchán i 1852, thógadh é sa dháilcheantar Harwich, i Sasana, ach rinne sé an cinneadh a bheith ina fheisire d'Eochaill).
Nuair a theip ar Éirí Amach nna bhFíníní i 1867, chuir é sin le creideamh Butt, gurbh é córas feidearálach an taon slí an tiamthriall leadránach de riarachán neamhleor agus Éirí Amachanna neamhinniúil a bhriseadh. Chosain sé ceannairí Éirí Amach na bhFíníní. Ó mí an Mheitheamh 1869, bhí sé mar Uachtarán ar an gCumann Maithiúnas, a bhunaíodh le cinntiú go ligfeadh amach na bhfíníní a bhí i bpriosún, thug P.F. Johnson tacaíocht dóibh.
Sa bhliain 1870 bhunaigh Butt an Comhlachas Rialtas Duchais. Ní eagracht réabhlóideach a bhí i seo in aon chor. Bhunaíodh é chun an poblacht a chur i bhfábhar Rialtas Dúchais. Chreid sé go gcuirfaidh Rialtas Dúchais an cairdeas idir Éire agus an Bhreatain chun cinn.
I mí na Samhna 1873 bhunaigh Butt, Léig an Rialtais Dúchais in áit an Comhlachas, bhreathnaigh sé ar an Léig mar bhrúghrúpa in ionad Páirtí Polaitíochta. San olltoghchán an bhlian dar gcionn, tógadh 59 dá baill. Mar sin féin, bhí cuid mhaith na fir a tógadh, seilbheoirí talún agus bhíodar níos mó ar son cúis na Liobrálaithe. Idir an dá linn, bhí Charles Stewart Parnell tar éis ballraíocht a ghlacadh sa Léig, le smaointe níos radacach ná cuid mhaith de baill an páirtí, agus tógadh chun na Parlaiminte é i bhfothoghchán i gContae na Mí i 1875.
Theip ar Butt na rudaí is mó a bhí ag teastáil ó mhuintir na hÉireann a fháil i Westminster: pardún a fháil ar son na bhFíníní ó 1867, cinnteacht seilbhe a fháil i gcomhair feirmeoirí tionóntachtaí agus Rialtas Dúchais. Cé gur oibrigh siad i dtreo na polaiteorí ón Léig a thógadh, bhí go leor Fíníní in aonacht le feirmeoirí tionónta míshásta leis an mbealach a bhí ag Butt billí a achtú, ach ní dhearna siad ionsaí poiblí air mar gur chosain sé na bhFíníní ó 1867. Mar sin féin, thosaigh ball den Léig, Joseph Biggar (comhalta sinsireach de Bhráithreachas Poblacht na hÉireann ag an am), ag bain an-chuid úsáid as an oirbheart "bacóireacht", chun bac a chur ar billí ag dul tríd Teach na dTeachtaí.
Tionchar ag Laghdú.
Nuair a chuaigh Parnell isteach sa Pharlaimint, rinne sé an rud céanna le John O'Connor Power agus Joseph Biggar agus rinne sé gaol le na baill Éireannach a tugfaidh tacaíocht dó leis an bhfeachtas bacóireacht. Bhí Teachta Parlaiminte ag an am in annn seas suas agus labhairt amach ar feadh comh fhada is gur míon leo ar aon ábhair gur míon leo. Chruthaigh é seo ruaille buaille sa Pharlaimint. I gcás amhán, níor stop siad ag caint i gcomhair 45 nóiméid gan-stad, ag cur bac ar aon billí ag dul tríd an Parlaimint. Ní raibh Butt, a bhí ag éirí sean agus i ndrochshláinte, in ann coimead suas leis an teaictic seo agus mheas sé go raibh sé fritorthúil. I mí Iúil 1877, rinne Butt bagairt éirigh as an bpáirtí má leanann an bacóireacht ar aghaidh, agus d'fhorbair deighilt idir é féin agus Parnell.
Tharla deireadh leis an scéal i mí na Nollaig 1878, nuair a ghlaoidh an Pharlaimint le chéile chun an cogadh ins an Afganastáin a phlé. Mheas Butt go raibh an plé seo reo thábhachtach d'Impireacht na Breataine agus ní chóir chur isteach ar trí bacóireacht agus thug sé rabhadh poiblí go na baill Éireannach staonadh ón mbacóireacht. Lean an Náisiúnaí John Dillonn ar aghaidh leis an mbacóireacht le tacaíocht maith go leor ó na baill eile ag cruinniú Léig an Rialtas Dúchais i mí Feabhra 1879. Cé gur chosain sé é féin le dínit, bhí a fhios ag Butt agus an domhan mór go raibh a am sa pháirtí críochnaithe.
Bhuail stróc Butt, a bhí ag fulaingt le broincíteas, mí an Bhealtaine dar gcionn agus fuair sé bás laistigh de sheactain. Thóg William Shaw a áit, agus thóg Charles Stewart Parnell áit Shaw i 1880.
Tagairtí.
Butt, Isaac
Butt, Isaac
Butt, Isaac
Butt, Isaac
Butt, Isaac
Butt, Isaac


An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath.
Ollscoil Éireannach is ea An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath nó COBÁC (Béarla: "University College Dublin" (UCD)), (nó Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath mar a ghlaoitear uirthi go minic), ("University College Dublin - National University of Ireland, Dublin" tráth), atá suite i mBelfield i ndeisceart na príomhchathrach, Baile Átha Cliath. Is an ollscoil is mó in Éirinn í le breis agus 20,000 mac léinn cláraithe inti. Is comhcholáiste de chuid Ollscoil na hÉireann í. B'í an chéad ollscoil Chaitliceach in Éirinn í. Tagann an ollscoil ó bhforas, "The Catholic University of Ireland", a raibh lámh ag John Henry Newman ina bunú agus is é a bhí mar an chéad reachtaire uirthi sa bhliain 1854. Rinneadh athmhúnlú air sa bhliain 1880 agus a fuair a cairt féin faoi 1908.
Foirgnimh san Ollscoil agus cinn atá nasctha léi.
Ainmníodh foirgneamh sa Choláiste i gcuimhne ar Gerard Manley Hopkins sa bhliain 2011, tar éis a thréimhse ann mar Ollamh Gréigise.
Bhronn Peter Sutherland €4 mhilliún de dheontas ar an gColáiste Ollscoile, le scoil dlí nua a thógáil in áit an tseanchinn, Caisleán Ruabhoic. Scoil Dlí COBÁC Peter Sutherland a thugtar ar an scoil.
Scoil an Leighis agus Eolaíocht an Leighis.
Tá cúrsaí ollscoile a bhaineann le heolaíochtaí an duine lonnaithe in Ionad na nEolaíochtaí Sláinte ("Foirgneamh na n-Eolaíochtaí Sláinte" chomh maith) ar champas Belfield. B'é scoil an leighis agus na hinnealtóireachta an dá dháimh dheirneacha a bhog amach ó Ardán Phort an Iarla go Belfield.
Tá Scoil an Leighis nasctha le hOspidéal Ollscoile Naomh Uinseann agus é mar phríomh-ospidéal oiliúna acu.
An Cumann Liteartha agus Stairiúil.
Is é an Cumann Liteartha agus Stairiúil an cumann díospóireachta is mó ar an gColáiste agus ceann de na cinn is mó, is sine agus is aitheanta sa tír ar fad chomh maith. Cuireann an cumann díospóireachtaí agus comórtais rialta ar siúl.
An Cumann Gaelach (COBÁC).
Is cumann mór mac léinn é an Cumann Gaelach a eagraíonn réimse leathan imeachtaí gach bliain. Le tamall de bhlianta anuas bhí os cionn 1,000 ball ag an gCumann. Sa bhliain 2011 bhí os cionn 2,000 ball acu.
Na Meáin Chlóite.
Tá dhá phríomhnuachtán mac léinn sa choláiste. Is nuachtán mórbhileoige é an University Observer a fhoilsítear gach coicís. Is nuachtán tablóide é an College Tribune a bhunaigh an t-iriseoir Vincent Browne.
Raidió.
Is stáisiún raidió mac léinn é Belfield FM a chraolann as An Coláiste Ollscoile, ar líne agus ar FM ar feadh tréimhsí áirithe gach bliain.
Spórt.
Is iomaí spórt a imrítear ar champas agus is ann do mhórán áiseanna éagsúla cé nach bhfuil raon reatha ag an gColáiste a thuilleadh. Osclaíodh ionad úr spóirt sa bhliain 2012 a bhfuil linn snámha, giomnáisiam agus áiseanna eile mac léinn ann.
Sacar.
Is ann a imríonn Cumann Peile Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.
Féach freisin.
Iarmhic léinn COBÁC


Incigh.
a> - cathair chaillte na nInceach.
Ba í Impireacht na nInceach an impireacht ba mhó i Meiriceá roimh theacht na nEorpach, agus nuair a bhí sí i mbarr a méide, bhí sí ar impireachtaí móra an domhain de réir an chaighdeáin chomhaimseartha. Bhí lárionad riaracháin, polaitiúil agus míleata na himpireachta suite i gCuzco. Thosaigh forbairt na himpireachta seo i sléibhte Pheiriú sa bhliain 1197. I rith na mblianta 1438-1533, d'éirigh leis na hIncigh cuid mhór d'iarthar Mheiriceá Theas a tharraingt isteach ina n-impireacht go cairdiúil nó go cogúil, agus í ag cumhdach cuid mhór de na tailte a bhaineann le Peiriú, Eacuadór, leis an mBolaiv, an Airgintín nó an tSile inniu.
Ainm na hImpireachta.
Is é an t-ainm a bhí ag na hIncigh ar a n-impireacht féin ná "Tawantinsuyu", nó "Tahuantinsuyu" de réir litriú na Spáinnise - "tawa" a chiallaíonn "ceithre"; is é "ntin" an iarmhír a chuirtear leis an uimhir le cnuasainm a dhéanamh de ("ceathrar", "ceithre cinn"), agus is é is brí le "suyu" ná réigiún nó cúige. Mar sin, seasann an t-ainm don "cheithre choirnéal" den impireacht a tháinig le chéile ag an bpríomhchathair, Cuzco (nó "Qosqo" i dteanga na nInceach, an Cheatsuais). Ba iad na cúigí ná "Antisuyu", "Collasuyu", "Chinchasuyu" agus "Contisuyu". Bhí Antisuyu suite san Oir-Thuaisceart, agus é ag críochantaíocht le réigiún na hAmasóine Thuaidh. Collasuyu (nó "Qullasuyu", mar a litrítear an leagan Ceatsuaise inniu), arís, bhí sé suite san Oir-Dheisceart, agus an teanga Aymará á labhairt ansin. Cé gurbh í an Cheatsuais an teanga oifigiúil, bhí an teanga Aymará chomh láidir i gCollasuyu is nach raibh de rogha ag na hIncigh ach a húsáid a cheadú. De ghnáth, bhí siad an-diúltach do na teangacha mionlaigh, agus iad ag iarraidh an Cheatsuais a chur chun cinn i measc mhuintir na himpireachta. Ba é Chinchasuyu (nó "Chinchay Suyu") ainm an chúige san Iar-Thuaisceart, agus ba é Contisuyu (nó "Kunti Suyu") an tIar-Dheisceart.
Miotais na nInceach.
De réir an mhiotais, chuir Apu Qun Tiqsi Wiraqucha (nó Ticci Viracocha, nó Kon-Tiki), an dia a chruthaigh an tsibhialtacht, - chuir sé a chlann, ceathrar mac agus ceathrar iníon ar shiúl ó Pacaritambo le sráidbhaile nua a bhunú. Bhí teagmháil chraicinn ag fear acu siúd, Manco Capac, le bean acu, Mama Ocllo, agus rugadh leanbh dóibh, Sinchi Roca. Ba é Sinchi Roca a thaispeáin an bealach dóibh go dtí an gleann inar chuir siad bun le príomhchathair na hImpireachta, Cuzco - ba é sin an sráidbhaile nua.
De réir miotais eile, áfach, tháinig Manco Capac agus Mama Ocllo chun saoil i Loch Titicaca, ar ordú dhia na gréine, Inti. Rinne siad a mbealach tríd na huaimheanna faoi thalamh go dtí gur bhain siad amach gleann Cuzco, áit ar bhunaigh siad an phríomhchathair.
Bunú Cuzco.
Cibé faoi sin, tá an chuma ar an scéal gur treibh bheag de bhundúchasaigh ab ea na hIncigh a chuir fúthu i gCusco timpeall na dóú haoise déag, agus is dócha go raibh taoiseach cogaidh ("capac" nó "qhapaq" as Ceatsuais) darbh ainm Manco i gceannas orthu. Dealraíonn sé go raibh sé i gceannas ar an gcathairstát ar feadh dhá scór bliain, agus deirtear gurbh eisean a dhréachtaigh dlíthe an stáit. Phós sé a dheirfiúr féin, Mama Ocllo, agus saolaíodh mac dóibh, Sinchi Roca, arbh eisean an chéad rí Inceach a tharraing chuige an teideal a bhí ar impirí na nInceach ina dhiaidh sin - "Sapa Inca", nó An tAon Inceach Amháin.
Pachacuti, "a Chuir an Talamh ag Creathnú".
Níor thosaigh an Impireacht ag dul i bhfairsinge ach faoi réimeas Pachacuti, nó "An Talamhchroitheadóir". Bhí sé ar an naoú Sapa Inca a bhí ag rialú ríocht Cuzco, agus tháinig sé i seilbh na cumhachta sa bhliain 1438. Saighdiúir den chéad scoth a bhí ann, de réir scéalaíocht na nInceach, agus tháinig a éirim chun solais an chéad uair ina fhear óg dó. Insíonn an scéal go raibh na "Chankas" díreach ag ionsaí Cuzco, agus idir athair agus dheartháir Pachacuti ag teitheadh lena n-anam. (Ba iad na "Chankas" an treibh ba mhó a bhí ag déanamh scime do na hIncigh san am seo mar naimhde, agus cónaí orthu i réigiún Apurimac.) Ba é Pachacuti a spreag arm na nInceach chun a ndúiche féin a chosaint, agus sa deireadh, fuair siad an ceann is fearr ar an namhaid. Chuaigh Pachacuti i dtáin na laochra, agus deireadh na scéalaithe ina dhiaidh sin gur éirigh na clocha féin amach le troid a chur ar na "Chankas".
Le cuidiú óna mhac, Tupac Yupanqui, d'éirigh le Pachacuti an cathairstát a iompú ina impireacht. Sa bhliain 1471, nuair a fuair sé bás, bhí sé tar éis Peiriú agus an Bholaiv (de réir theorainneacha an lae inniu) a shealbhú do na hIncigh, chomh maith le codanna den tSile, Eacuadór, agus tuaisceart na hAirgintíne.
Bhí ciall aige do chúrsaí an riaracháin freisin, nó ba eisean a dhealaigh an Impireacht ina ceithre chúige. Chuir sé gobharnóir nó "apo" ag rialú gach cúige, agus miontaoisigh, "t'oqrikoq" ag rialú na gceantar agus iad dílis don "apo". San am céanna, áfach, d'fhéach sé chuige nach mbeadh aon chumhacht ag an "apo" ar na sagairt áitiúla ná ar na saighdiúirí a bheadh ar garastún sa chúige. Nuair a tháinig na Spáinnigh go dtí an Impireacht, bhí timpeall ar 15 "t'oqrikoq" faoi gach "apo", ach is dócha nach raibh siad chomh líonmhar nuair a chuir Pachakuti tús leis an gcóras.
Creidtear freisin gurbh é Pachacuti a chuir bun leis na "mitimaes". D'fhéadfá a rá go raibh na "mitimaes" cosúil leis na plandálacha Gallda in Éirinn: go bunúsach, coilínithe ab ea na "mitimaes" a cuireadh ina gcónaí sna ceantair fhorghafa, ionas go bhfoghlaimeodh na bundúchasaigh teanga agus nósanna na nInceach uathu.
Cé go raibh ciall ag Pachacuti do riachtanaisí an riaracháin chomh maith leis an tsaighdiúireacht, níor rith leis riamh rialacha a leagan amach le comharbas an t"Sapa Inca" a shocrú. Bhí an Impireacht go mór thíos leis, nó mura mbeadh clann mhac an t"Sapa Inca" ag teacht le chéile faoi cé acu a rachadh i gceannas ar an tír, chaithfí cogadh cathartha a chur leis an gcomharba a roghnú.
I nDiaidh Pachacuti.
Sacsayhuamán, Cuzco. Chreach na Spáinnigh cuid mhór den áit seo le clocha tógála a fháil dá gcuid eaglaisí, ach tá sé le haithint i gcónaí go raibh dóigh ar leith ag lucht eisléireachta na nInceach ar an gcloch.
Shíothlaigh Pachacuti sa bhliain 1471. Ba é a mhac, an ginearál éirimiúil Tupac Inca Yupanqui, a fuair céim an t"Sapa Inca" ina dhiaidh. Lean Tupac Inca leis ag cur cogaidh ar na comharsana, agus chloígh sé Ríocht Chimu ar an gcósta. Shroich impireacht Tupac Inca a fhad le Colóim an lae inniu. Níor éirigh le Tupac Inca ná lena mhac, Huayna Capac, na "Mapuche" sa tSile a chloí, áfach. Sa Chath chois Abhainn Maule, chuaigh ascnamh na dtrúpaí Inceacha in abar, agus tháinig deireadh le fairsingiú na hImpireachta ó dheas.
Bhí Huayna Capac ina Impire ar "Tawantinsuyu" sna blianta 1493-1527. Chaith sé an chuid ba mhó den am ag cur cogaí sna críocha thuaidh, i bhfad ar shiúl ó Cuzco, agus é féin den tuairim nár mhiste dara príomhchathair a ghairm de Quito. Fuair sé bás le galar a mharaigh go leor de mhuintir a thíre san am, agus creidtear gurbh í an bholgach a bhí ann - aicíd a tháinig go dtí an tOileán Úr leis na hEorpaigh, agus í ag dul ar aghaidh ansin roimh na "Conquistadores" féin.
Fuair comharba Huayna Capac, Ninan Cuyochi, bás roimh a athair féin. Mar sin, fuair Huayna Capac riachtanach an impireacht a scoilteadh ina dhá leath idir beirt mhac eile, Huascar agus Atahualpa. D'éirigh ina chogadh cathartha eatarthu. Chuaigh Huascar i dtuilleamaí an mhíliste a d'earcaigh sé as measc na cosmhuintire timpeall Cuzco, ach ba iad ginearáil agus saighdiúirí oilte Huayna Capac timpeall ar Quito a thacaigh le hAtahualpa. Bhí an bua le hAtahualpa agus lucht a leanúna, ach má bhí féin, lagaigh an cogadh seo an Impireacht go mór mór, agus ní raibh na hIncigh ábalta cur le chéile in aghaidh na Spáinneach.
Teacht na Spáinneach.
Tháinig na Spáinnigh go Tawantinsuyu an chéad uair timpeall na bliana 1526. Ba léir dóibh ó thús gur tír shaibhir a bhí ann agus cuid mhór óir le creachadh ansin. I ndiaidh an chéad chuairt eile sa bhliain 1529, chuaigh Francisco Pizarro, a bhí i gceannas ar na taiscéalaithe seo, - chuaigh sé i bhfianaise Rí na Spáinne le tacaíocht oifigiúil a fháil don fheachtas mhíleata a bhí sé a phleanáil leis an réigiún a shealbhú don Spáinn.
Bhí an dearg-ádh le Pizarro gur fhill sé go Tawantinsuyu díreach nuair a bhí an cogadh cathartha á chur. Dá dtiocfadh sé nuair a bhí Huayna Capac ina bheo fós, gheobhadh sé impireacht na nInceach aontaithe ina éadan. Ní raibh ach 168 fear, aon ghunna mór amháin agus seacht gcapall fichead ag Pizarro, ach mar sin féin, bhí sé ábalta na hIncigh a chloí trí úsáid chliste a bhaint as an mbeagán seo, chomh maith leis an ionramháil a rinne sé ar na faicsin éagsúla i measc na nInceach.
Chuir Pizarro an chéad chath ar na hIncigh in Oileán Puná, in aice le Guayaquil an lae inniu in Eacuadór. B'ansin a bhunaigh sé cathair Piura i Mí Iúil sa bhliain 1532. Chuir sé Hernando de Soto ag déanamh taiscéalaíochta roimhe, agus tháinig de Soto ar ais le cuireadh ó Atahualpa. Bhí trúpaí Atahualpa díreach tar éis mílísteoirí Huascar a threascairt, ach mar sin féin, ní raibh an tír socraithe síos go fóill, agus bhí Atahualpa buartha go bhféadfadh Pizarro agus lucht a leanúna cuidiú le tacadóirí Huascar.
Bhí Atahualpa ag fanacht leis na Spáinnigh i gCajamarca lena chuid saighdiúirí. Nuair a chonaic na Spáinnigh go raibh na díormaí millteanacha sin timpeall, shil siad go raibh Atahualpa tar éis iad a mhealladh isteach i ngaiste. Mar sin, chinn siad ar é a ghabháil mar ghiall, nó ní leomhfadh na hIncigh a dhath a dhéanamh orthu a fhad is a bheadh Atahualpa ina phríosúnach acu. Bhí bráthair darbh ainm Vicente Valverde ag tionlacan Pizarro leis an gcreideamh Críostaí a chraobhscaoileadh i measc na nInceach. Nuair a thaispeáin sé leabhar naofa don Inceach agus é ag iarraidh an Chríostaíocht a mhíniú dó, chaith Atahualpa an leabhar uaidh, rud a bhain stangadh as Valverde. D'áitigh Valverde ar na Spáinnigh Atahualpa a chimiú mar phionós as an íde a thug sé don leabhar. D'éirigh idir na Spáinnigh agus na hIncigh, agus mharaigh na Spáinnigh na huaisle Inceacha a bhí ag iarraidh iad féin a iompú ina sciatha daonna idir an namhaid agus Atahualpa.
Chimigh na Spáinnigh Atahualpa i ndiaidh an chatha seo, agus ansin, thosaigh siad ag éileamh luach mór fuascailte air. Gheall Atahualpa go mbeadh na hIncigh sásta an seomra ina raibh sé féin á choinneáil i mbraighdeanas a líonadh le hór agus a athlíonadh le hairgead geal le saoirse a bhaint amach dósan. Comhlíonadh an gealladh, ach níor scaoil na Spáinnigh saor é. A mhalairt ar fad, chinn siad ar é a mharú, cé go ndearna siad iarracht cuma an dlí is an chirt a chur ar an mbású. Chúisigh siad é faoi fheallmharú a dhearthára, Huascar, agus faoi choireanna eile. D'admhaigh Atahualpa gurbh é an plean a bhí aige, sula ndearna na Spáinnigh príosúnach de, ná iad a mharú - a íobairt do na déithe b'fhéidir - agus a úsáid féin a bhaint as na capaill ina chuid cogaíochta. Fear cliste a bhí ann agus ciall mhaith aige do chomh háisiúil a thiocfadh na capaill isteach aige féin.
Cuireadh Atahualpa chun báis i Mí Lúnasa 1533. Ina dhiaidh sin, chuir na Spáinnigh Manco Inca Yupanquí i gceannas ar an Impireacht mar impire soip. Ar dtús, bhí sé sásta comhoibriú leis na Spáinnigh, ach ansin, d'éirigh ina chogadh cathartha idir Pisarro agus duine de lucht a leanúna, Diego de Almagro. D'fhéach Manco Inca le buntáiste a ghlacadh ar an gcogadh cathartha seo le himpireacht na nInceach a shealbhú dó féin. D'éirigh le Manco Inca Cuzco a ghabháil sa bhliain 1536, ach ní raibh sé i ndán dó an phríomhchathair a choinneáil aige féin ach tamaillín. Chuir na Spáinnigh ruaigeadh air as an áit go gairid ina dhiaidh sin arís, agus chúlaigh seisean agus lucht a leanúna go Vilcabamba, an phríomhchathair nua a bhunaigh siad i sléibhte Antisuyu.
Vilcabamba.
Inniu, creidtear go raibh Vilcabamba suite in aice le hEspíritu Pampa 130 ciliméadar siar ó Cuzco. Ar feadh i bhfad, áfach, chreidtí gurbh é an daingean i Machu Picchu an phríomhchathair cheilte seo. Ba é Hiram Bingham, an taiscéalaí Meiriceánach, a scaoil an scéal seo timpeall. Eisean ba túisce a tháinig trasna ar Machu Picchu agus ar na hiarsmaí in Espíritu Pampa araon, ach ba é an tuairim a bhí aige féin ná gurbh é Machu Picchu an áit ba tábhachtaí den bheirt. Chuir sé a thuiscint do na cúrsaí seo os comhair an tsaoil mhóir ina leabhar clasaiceach "Lost Cities of the Incas". An tuiscint atá againn inniu, áfach, tá sé bunaithe ar an leabhar suimiúil úd "The Conquest of the Incas" le John Hemming, a tháinig i gcló sa bhliain 1970.
Bhí na hIncigh ábalta a nImpireacht a choinneáil beo i Vilcabamba ar feadh breis is tríocha bliain eile. Idir an dá linn, bhídís ag ionsaí na Spáinneach agus ag saighdeadh faoi na daoine chun ceannairce. Sa bhliain 1572, áfach, chimigh na Spáinnigh Túpac Amaru, an "Sapa Inca" deireannach, agus cuireadh chun báis é go gairid ina dhiaidh sin.
Cultúr na nInceach.
Mar a thuigtear dúinn inniu, ní raibh teanga scríofa ag na hIncigh. Bhain siad úsáid as sreangáin shnaidhmthe a dtugtaí "quipu" (Spáinnis) nó "khipu" (Ceatsuais) orthu, ach is dócha nach scríbhneoireacht a bhí iontu ach gléas le cuimhne a choinneáil ar eolas uimhriúil cosúil le staitisticí daonra nó a leithéid. Ceird speisialtóra ab ea tuiscint a bhaint as an "quipu" - thugtaí "quipucamayoc" (Spáinnis) nó "khipu kamayuq" (Ceatsuais) ar a leithéid de speisialtóir. Bhí na staraithe agus na seanchaithe ag úsáid sreangáin "quipu" freisin nuair a bhí siad ag reic scéalta faoi na laethanta a bhí.
Bhí ailtireacht na hInceach an-fhorbartha. Ba nós leo na clocha a chur in oiriúint dá chéile go mionchruinn gan suimint ná moirtéal a úsáid - "eisléireacht" a thugtar ar an gcineál seo bríceadóireacht. Bhí na hIncigh ábalta úsáid a bhaint as an moirtéal chomh maith, ach ba é an dearcadh a bhí acu ná gurbh í an eisléireacht an dóigh ab fhearr le ballaí a thógáil a mbeadh teacht aniar iontu - ní rachaidís i dtuilleamaí an mhoirtéil ach amháin le struchtúir shealadacha a chur i dtoll le chéile faoi dheifir. Níorbh iad na hIncigh féin a d'fhorbair teicníocht na heisléireachta mar sin, nó b'as Tiwanaku (Tiahuanaco) i mBolaiv an lae inniu a d'iompórtáil siad na saoir chloiche leis an obair a dhéanamh. Bhláthaigh sibhialtacht Tiwanaku roimh lá na nInceach féin.
Bhí lámh mhaith ag na ceardaithe Inceacha ar an ór freisin, ach níl mórán iarsmaí fágtha dá sciliúlacht inniu. Leáigh na "Conquistadores" an chuid is mó de dhealbha óir na nInceach le tinní a dhéanamh díobh, ionas nach bhfuil ach cúpla ceann acu fágtha le feiceáil sna músaeim.


Sorastar.
B'é Sorastar, nó Zoróstar (Gréigis: "Ζωροάστρης, Zōroastrēs") nó Zarathustra (Aivéistis: "Zaraθuštra"), nó "Zartosht" (Peirsis: زرتشت), an fáidh seanársa Iaránach a chuir tús leis an Sorastrachas. B'é an Sorastrachas reiligiún náisiúnta na Peirse nuair a bhí an rítheaghlach Sasánach á rialú. Inniu, is iad na Parsaigh san India is mó a urramaíonn Sorastar.
Glactar leis go coitianta gur pearsa stairiúil a bhí i Sorastar seachas laoch seanchais amháin, ach is ábhar conspóide é i gcónaí cén t-am a bhí sé beo. Is iomaí meastachán scolártha a shuigh é sna blianta timpeall ar 1200 r. Chr., ach is dóigh le scoláirí eile gur féidir go raibh sé ann in aon am idir an ochtú haois déag agus an séú haois r. Chr.


Bunscoil an Iúir.
Is Gaelscoil í Bunscoil an Iúir (Bunaithe sa bhliain 1989) do bhuachaillí agus chailíní atá in aois a 4 go dtí a 11.
Bhí éiteas treasphobail ag an scoil tráth ach anois ar an drochuair níl morán fágtha de. Tá an scoil istigh i gceantar Bhord Oideachais agus Leabharlann an Deiscirt (BOLD).
Naisc sheachtracha.
Comhartha 'BOLD' taobh amuigh den scoil.
An príomhoide agus na daltaí i mbun carúil na Nollag sa Chór Creidmheasa i lár an bhaile Mí na Nollag 2006.


Nepal Bhasa.
Ceann de na teangacha móra i Neipeal is ea an teanga Nepal Bhasa. Ní mór í a aithint thar an Neipeailis, nach bhfuil gaolmhar léi ar aon nós. Ceann de na teangacha Tibéideach-Burmacha is ea an teanga Nepal Bhasa, agus í gaolmhar leis an Tibéidis agus, fiú, leis an tSínis.
Is í an t-aon teanga amháin de chuid an ghrúpa sin a scríobhtar síos leis na litreacha Deiveanágracha, nó is le teangacha Ind-Eorpacha na hIndia is mó a shamhlaítear an aibítir sin.
Ba í Nepal Bhasa teanga riaracháin Neipeal ón 14ú haois go dtí go déanach san 18ú haois. Ag tosnú ag tús an 20ú haois d'fhulaing an teanga géarleanúint oifigiúil Ón mbliain 1952 go 1991, thit céatadán na ndaoine i nGleann Kathmandu a labhair an teanga ó 75% to 44%, Tá bagairt ar chultúr agus teanga an phobal Newar. Liostálann UNESCO Nepal Bhasa mar theanga atá "i mbaol cinnte".


An Neipeailis.
Is í an Neipeailis ("Nepali") príomhtheanga Neipeal agus teanga oifigiúil na tíre. Tá sí á labhairt i Neipeal féin agus sna ceantair in aice leis an tír sin. Ceann de na teangacha Ind-Áiríocha is ea í, agus gaol dlúth aici, mar sin, leis an Hiondúis agus le cuid mhór eile de theangacha na hIndia. Tá an Neipeailis níos seanársa ná an Hiondúis, agus níl an oiread céanna d'fhocail Pheirsise in úsáid inti.
Is é "Nepali" an t-ainm oifigiúil ar an teanga sa teanga féin, ach tugtar "Khaskura" agus "Gurkhali" uirthi freisin. Is í teanga dhúchais na nGurcach í, dream eitneach ó Neipeal a bhí ag soláthar saighdiúirí d'arm coilíníoch na Sasanach i laethanta na hImpireachta Briotanaí.
Ní mór an Neipeailis a aithint thar an teanga Nepal Bhasa, nach bhfuil lúb ghaoil ar bith aici léi. Teanga thábhachtach í i Neipeal freisin.


A1 (Tuaisceart Éireann).
deas
Príomhbhóthar i dTuaisceart Éireann is ea an A1. Tosaíonn sé i lar Bhéal Feirste thart fá cheathrúmhíle siar ó Halla na Cathrach. Leanann sé frí dheisceart na cathrach ar Bhóthar Lios na gCearrbhach go Fionn Achaidh, Dún Muirígh, agus ina ndiadh sin go Cathair Lios na gCearrbach féin.
Críochnaíonn an cúrsa cóngarach do Bhaile an Chláir i ndeisceart Chontae Ard Mhacha, ag an teorainn le contae na Poblachta, Contae Lú. As sin leanann an bóthar ar aghaidh go Baile Átha Cliath darb ainm an N1.
I láthair na huaire, is é an M1 an t-ainm don mhótarbhealach, a bhfuil ina sheachbhóthar leis an A1 ó lár Bhéal Feirste go Sprucefield, suite míle i ndiadh Lios na gCearrbhach. As sin go ceann thart fá scór mhíle, tá carrbhealach dúbailte déanta fá choinne mhéid na tráchta ar an bhóthar seo is gnóthaí ar Éire.
Feabhsú.
Téann an A1 thar Iúr Cinn Trá ar sheachbhóthar beag, ach tá an rialtas ó thuaidh ag súul go mbeidh an t-airgead curtha ar fáil dóibh ins na blianta beaga seo chugainn, agus go mbeidh siad in ann carrbhealach d’ard-chaighdeán (le ceangail ar nós mótharbhealaigh srl) a dhéanamh in áit sheachbhóthar an Iúir síos go Dún Dealgan i gContae Lú. Cuirfidh an togra seo deireadh leis an tionscadal a bhí ag an dá rialtas, chun mótarbhealach/carrbhealach a dhéanamh idir Béal Feirste agus Baile Átha Cliath.


Séamas Ó Lorcáin.
Ceannaire agus gníomhaí ceardchumannach Éireannach ba ea Séamas Ó Lorcáin (21 Eanáir, 1874 - 30 Eanáir, 1947), nó James "Big Jim" Larkin, mar a thugtaí air as Béarla. Saolaíodh é i Learpholl, Sasana go thuistí Éireannach. Bhog an clann go theachín bheag ins an Bhoirinn, i ndeisceart Contae an Dúin. Fuair sé fíor-bheagáin oideachas foirmeálta de bharr go raibh an clann beo bocht agus thosaigh sé ag obair i roinnt postanna gan é ach paiste. Bhí sé mar eagraí ceardchumann lán-aimseartha ó 1905 ar aghaidh.
Bhog Ó Lorcáin go Bhéal Feirste i 1907 agus bhunaigh sé Ceardchumann Iompair agus Ilsaothair na hÉireann, Páirty Lucht Oibre na hÉireann agus Cumann Oibrithe na hÉireann. Tá cáil ar de bharr Frithdhúnadh Mór Bhaile Átha Cliath 1913 den chuid is mó, tá cuimhe ag muintir Bhaile Átha Cliath ar Ó Lorcáin fós sa lá atá inniú ann.
Luath-Saol.
Saolaíodh Ó Lorcáin ar an 21ú Eanair 1874 mar an dara mac is sinne go eisimircigh Éireannach, Séamas Ó Lorcáin agus Máire Áine Mac an Ultaigh, an beirt acu ó Chontae Ard Mhacha. Bhí chónaí ar Ó Lorcáin agus a chlann i slumaí Learpholl agus iad beo bocht. Ó aois a seacht ar aghaidh, d'fhreastal sé ar scoil ar maidin agus chuaigh sé ag obair um thrathnóna chun cuir leis an ioncam teaghlaigh, socrúchán a bhí coiteanta i measc na teaghlaigh lucht oibre ag an am. Fuair a athair bás agus é 14 agus thosaigh sé ag obair mar phrintíseach ag an gnólacht a bhí a athair ag obair le, ach dífhostaíoch é tar éis dhá bhliain. Bhí sé dífhostaithe ar feadh tamaill agus ansin bhí sé ag obair mar mhairnéalach agus dugaire. Faoi 1903, bhí sé mar shaoiste na ndugaí agus ar an 8ú Mean Fómhair 1903 phós sé Éilís Mac an Bhreithiún.
Ó 1893 ar aghaidh, bhí suim ag Ó Lorcáin ins an sóisialachas agus ghlac sé ballraíocht i bPáirtí an Lucht Oibre Neamhspléach. I 1905, bhí sé mar cheann de na saoistí a ghlac páirt i stailc ar dugaí Learphoill. Tógadh é ar an gcoiste stailce agus cé gur chaill sé a phost mar saoiste mar thoradh ar an stailc, chuaigh a fheidhmíocht i gcion go mór ar Aontas Náisiúnta na nDugairí agus fostaíodh é mar eagraí sealadach ar an aontas. D'éirgh leis post buan a bhaint amach leis an aontas níos déanaí agus i 1906 chuir an aontas go hAlbain é, áit a d'eagraigh sé oibrithe i bPreston agus Glaschú go rathúil.
Ag Eagrú Gluaiseacht Lucht Oibre na hÉireann (1907-14).
I mí Eanair 1907, thug sé faoina chéad tasc ar son gluaiseacht na gceardchumann in Éirinn, nuair a chuaigh sé go Béal Feirste chun oibrithe na ndugaí sa chathair a eagrú i gcomhair Aontas Náisiúnta na nDugairí. D'éirigh leis ceardchumann a thabhairt isteach i gomhair an lucht saothair nuair a dhiúltaigh na fostóirí freastal ar éileamh pá na hoibrithe agus ghlaoigh sé ar na ndugairí dul ar stailc i mí an Mheitheamh. Ghlac na carraeirí agus na fir guail páirt sa stailc gan mhoill, ach réitigh na fir guail a aighneas tar éis mí.
Lorcáin, Séamas Ó
Lorcáin, Séamas Ó
Lorcáin, Séamas Ó


Stailc agus Frithdhúnadh 1913 (Baile Átha Cliath).
Bileog ón mbliain 1913 ag áitiú ar an lucht oibre gan éadaí de dhéantús na sáraitheoirí stailce a chaitheamh
Is éard a bhí i gceist le Stailc agus Frithdhúnadh na bliana 1913 i mBaile Átha Cliath ná aighneas oibreachais idir timpeall is 20,000 fear oibre agus 300 fostóir i mBaile Átha Cliath, príomhchathair na hÉireann. Mhair an t-aighneas ón 26 Lúnasa 1913 go dtí an 18 Eanáir 1914, agus glactar leis gurbh é an díospóid thionsclaíoch ba mhó agus ba troime i stair na hÉireann. Ba é ba bhunrúta leis an aigneas ná gur theastaigh an ceart ón lucht oibre ceardchumainn a bhunú.
Ba iad Séamus Mór Ó Lorcáin agus Séamus Ó Conghaile cinnirí an lucht oibre - an chéad fhear acu is féidir a rá gurbh eisean bunaitheoir agus "athair" an cheardchumannachais agus na gluaiseachta lucht oibre in Éirinn, an dara fear acu chuaigh sé i dtáin laochra náisiúnta na hÉireann nuair a cuireadh chun báis é i ndiaidh Éirí Amach na Cásca. Ba í an diospóid seo an t-aighneas oibreachais ba mhó a tharla in Éirinn riamh, agus cé nár baineadh na cuspóirí amach, d'fhoghlaim an lucht oibre ceacht tábhachtach ceardchumannachais agus dlúthpháirtíochta a tháinig isteach áisiúil ina dhiaidh sin.
Na Plódcheantair i mBaile Átha Cliath.
Ceann de na príomhchúiseanna leis an achrann ab ea go raibh bochtáin na príomhchathrach i gcruachás ar fad. Sa bhliain 1913, bhí duine as an triúr i mBaile Átha Cliath ina chónaí sna plódcheantair. Bhí 30,000 teaghlach fáiscthe isteach i 15,000 tionóntán. Bhí mortlaíocht na naíonán an-ard i measc na mbocht, nó fuair 143 leanbh de gach 1000 bás ina naíonáin. Thairis sin, bhí na galair ag rith damhsa sna slumaí, chomh plódaithe is a bhí na daoine agus chomh gann is a bhí an leigheas. Ba í an eitinn an galar ab fhairsinge acu, agus í á tógáil is ag marú roimpi go sciobtha. Foilsíodh tuarascáil sa bhliain 1912 a dúirt go raibh líon na mbásanna de dheasca eitinne 50 faoin gcéad ní b'airde in Éirinn ná i Sasana agus in Albain, agus gurb ar na daoine bochta ba mheasa a shiúil an eitinn.
Ó nach raibh mórán jabanna ar fáil don sclábhaí gan scileanna, bhí an bochtanas ag dul i bhfeadánacht ar lucht oibre den chineál sin. Ní raibh aon duine ag seasamh suas dóibh sular tháinig gluaiseacht na gceardchumann ar an bhfód. Thairis sin, chaithfeadh na daoine seo dul in iomaíocht le chéile faoi gach aon jab a tharla ar fáil, agus an duine a ghabh leor leis an bpá ab ísle ba eisean a gheobhadh an post.
Séamas Mór Ó Lorcáin agus foirmiú an ITGWU.
Ba é Séamas Mór Ó Lorcáin ceann feadhna an lucht oibre sa teagmháil, agus é i ndiaidh an-dintiúir a bhaint amach i ngluaiseacht na gceardchumann. Fuair sé an chéad taithí ar an gceardchumannachas in Éirinn sa bhliain 1917, nuair a chuaigh sé go Béal Feirste le dul i gceannas ar an gcaibidil áitiúil den NUDL, ceardchumann na ndugairí a bhí bunaithe sa Bhreatain Mhór. Roimhe sin, chaith sé seal ag obair ina dhugaire i Learphall. I mBéal Feirste dó d'eagraigh an Lorcánach stailc na ndugairí is na n-oibrithe iompair. I mBéal Feirste a d'fhorbair sé a oirbheartaíocht féin, is é sin, cur chuige na stailce comhbhá. Is é is brí le "stailc comhbhá" ná lucht oibre nach bhfuil páirteach sa choimhlint iad féin a bheith ag dul ar stailc le tacú leo siúd atá. D'éirigh go measartha leis an stailc i mBéal Feirste, agus thuill sé clú agus cáil don Lorcánach ó lucht oibre na hÉireann. Mar sin féin, bhí a chur chuige ina ábhar conspóide i measc na gceardchumannaithe féin, agus sa deireadh, cuireadh go Baile Átha Cliath é. Bhí na hoibrithe neamhsciliúla i mBaile Átha Cliath go mór mór faoi chois ag na fostóirí. An fostóir a raibh amhras air go raibh duine dá lucht oibre ag iarraidh dul i gceardchumann, d'fhéadfadh sé an fear oibre sin a chur ar an liosta dubh, ionas nach mbeadh fostóir ar bith sásta é a fhostú agus é sacáilte. Mar sin féin, chrom an Lorcánach ar na hoibrithe neamhsciliúla a bhréagadh isteach sna ceardchumainn. Cúis imní a bhí ann don NUDL, nach raibh fonnmhar achrann lánscála a tharraingt anuas orthu le fostóirí Bhaile Átha Cliath. Mar sin, cuireadh coimisiún an Lorcánaigh mar thimire de chuid an NUDL ar fionraí sa bhliain 1908. Ansin, d'fhág an Lorcánach an NUDL, agus bhunaigh sé a cheardchumann féin, Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothair na hÉireann (ITGWU).
Ba é Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar na hÉireann (ITGWU) an chéad cheardchumann in Éirinn a dhírigh ar na hoibrithe sciliúla agus neamhsciliúla araon. I rith an chéad chúpla mí i ndiaidh a bhunaithe théigh croíthe an lucht oibre leis an gceardchumann go gasta, agus ní raibh sé i bhfad ag déanamh an chéad fhódú i gcathracha eile na hÉireann seachas Baile Átha Cliath. Bhí an Lorcánach ag glacadh buntáiste ar an gceardchumann lena chuid tuairimí sindeacáiteacha a chraobhscaoileadh. Chreid an Lorcánach go mbeadh sé indéanta réabhlóid Shóisialach a chur i gcrích tríd an gceardchumannachas agus an lucht oibre ag dul ar ollstailc. Ní raibh rath ar stailceanna Cheardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar na hÉireann sna blianta 1908-1910, ach ón mbliain 1911 thosaigh ag éirí leo, agus bhuaigh siad stailceanna a raibh baint acu le carraeirí agus le lucht oibre iarnróid. Sna blianta 1911-1913, d'fhás ballra an cheardchumainn ó cheithre mhíle go deich míle duine. Chur na fostóirí gron san fhorbairt seo, nó ba ábhar míshuaimhnis dóibh an ráchairt a bhí ar an gceardchumann nua.
An Conghaileach agus Páirtí Lucht Oibre na hÉireann.
Bhí ról tábhachtach i bhforbairt na gluaiseachta lucht oibre ag Séamus Ó Conghaile, Marxach a rugadh i nDún Éideann, Albain. Bhí bua na hóráidíochta ag an gConghaileach díreach cosúil leis an Lorcánach, agus thug na daoine aird ar a chuid óráidí sráide i mBaile Átha Cliath. Bhí náisiúnachas Éireannach á chraobhscaoileadh aige chomh maith leis an Sóisialachas. Sa bhliain 1896 bhunaigh an Conghaileach Páirtí Sóisialach Poblachtach na hÉireann chomh maith leis an nuachtán "The Workers' Republic" ("Poblacht an Lucht Oibre"). Sa bhliain 1910 chuaigh an Conghaileach leis an gCeardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar, agus sa bhliain 1911 cheap an páirtí ina thimire é do lucht oibre Bhéal Feirste. Sa bhliain 1912, chur an Conghaileach agus an Lorcánach Páirtí Lucht Oibre na hÉireann ar bun, páirtí a bhí ceaptha mar ghuth an lucht oibre sa pharlaimint nua Éireannach a bhí le teacht ar an bhfód de thoradh an Rialtas Dúchais ("Home Rule"). Mar a thit na cúrsaí amach, áfach, cuireadh an Rialtas Dúchais ar fionraí nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, agus i ndiadh Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, tháinig gluaiseacht mhíleata náisiúnaíoch chun saoil a bhí dírithe ar an neamhspleáchas iomlán a bhaint amach don tír in áit an Rialtas Dúchais. Mar sin, fágadh an pharlaimint sin sa liombó.
Uilliam Máirtín Ó Murchadha agus na Fostóirí.
Fear gnó mór-ratha a bhí in Ó Murchadha a rugadh i mBeanntraí i gContae Chorcaí sa bhliain 1844. Sa bhliain 1913 bhí sé ina chathaoirleach ar Chomhlacht Aontaithe Tramanna Bhaile Átha Cliath, agus ba leisean an siopa ilrannach Clery's chomh maith leis an óstán Imperial. Bhí na nuachtáin "Irish Independent", "Evening Herald" agus "Irish Catholic" faoina smacht freisin, agus bhí sé ina mhór-scairshealbhóir sa chomlacht farantóireachta "B&I Line". Bhí sé ar duine den bheagán Caitliceach i saol gnó na hÉireann, ag an am nuair a deireadh le teacht leis an Chinsealacht Phrotastúnach.
Náisiúnaí tábhachtach a bhí in Ó Murchadha freisin, agus seal caite ina Theachta Parlaiminte in Westminster aige. Sa saol príobháideach bhí clú an fhir chineálta fhlaithiúil air, agus bhí pá ard ag a lucht oibre i gcomparáid leis na gnólachtaí eile.
Mar sin féin, bhí saol crua acu siúd a bhí ag obair dó. Chaithfeadh an lucht oibre seacht n-uaire déag an chloig a chur díobh ag obair in aghaidh an lae, má bhí gá leis. Bhí siad faoi dhiansmacht an fhostóra agus faoi dhiansúil an bhrathadóra.
Bhí Ó Murchadha go mór mór in aghaidh na gceardchumann, ó bhí sé den tuairim nár chóir d'aon duine ón taobh amuigh ladar a chur ina chuid gnóthaí, agus thar aon rud eile bhí sé in aghaidh an Lorcánaigh, agus meas an réabhlóidí dhainséaraigh aige air.
I mí Iúil 1913 tháinig trí chéad fostóir le chéile agus Ó Murchadha sa chathaoir ar an gcruinniú, agus chinn siad ar cur le chéile in aghaidh na gceardchumann. Bhí Ó Murchadha agus na fostóirí eile meáite ar féachaint chuige nach bhféadfadh an Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar fódú ceart a dhéanamh i measc lucht oibre Bhaile Átha Cliath.
Ar an 15 Lúnasa 1913 shacáil Ó Murchadha dhá scór oibrí a bhí, dar leis, ina mbaill den Cheardchumann. I rith na chéad seachtaine eile tugadh bata agus bóthar do thrí chéad duine eile.
Tús na Stailce.
Ar an 26 Lúnasa chuaigh lucht oibre Chomhlacht Trambhealtaí Aontaithe Bhaile Átha Cliath ar stailc. D'fhéach an Lorcánach chuige go raibh an stailc ar cois faoin am chéanna is a reáchtáil Cumann Ríoga Bhaile Átha Cliath a sheó capall, is é sin, Seó Capall Bhaile Átha Cliath. Mar sin, tharraing an stailc uasmhéid an mhíchompoird ar mhuintir na príomhchathrach agus rinne sí uasmhéid an dochair do ghnóthaí Uí Mhurchadha. Ar an nóiméad réamhshocraithe thréig na tiománaithe agus na stiúrthóirí a gcuid tramanna scun scan, gan aon duine a fhágáil ina mbun. Ba é frithbhuille Uí Murchadha agus breis is ceithre céad fostóir eile sa chathair gur chuir siad d'fhiachaibh ar a lucht oibre gealladh scríofa a shíniú gan dul sa Cheardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar ná stailceanna comhbhá a chur ag imeacht.
Géarú an Aighnis.
An diospóid oibreachais a tháinig sna sálaí ag an stailc ba í an ceann ba ghéire i stair na hÉireann. D'imir na fostóirí frithdhúnadh ar a gcuid lucht oibre, agus iad ag tabhairt isteach sáraitheoirí stailce ón mBreatain Mhór agus ó áiteanna eile in Éirinn. Bhí lucht oibre Bhaile Átha Cliath ar an mblár folamh ar fad i gcomparáid lena gcomhleithéidí sa chuid eile den Ríocht Aontaithe, agus chaithfidís maireachtáil i dtuilleamaí pé deonachán a gheobhaidís ó Chomhdháil na gCeardchumann (TUC) agus ó fhoinsí eile in Éirinn, agus an Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar á roinnt go gortach ar na stailceoirí de réir a dhualgais féin. Bhí scéim ann go dtabharfaí clann na stailceoirí go dtí an Bhreatain Mhór lena bhfágáil faoi chúram lucht na gceardchumann thall ansin, ach níor cheadaigh an Eaglais Chaitliceach an plean seo a chur i gcrích, ar eagla go bhfoghlaimeodh na páistí Protastúnachas nó díchreideamh ó na Gaill thall. Thaobhaigh an Eaglais leis na fostóirí le linn an diospóid, nó shíl na heaglaisigh gur réabhlóidí dainséarach Sóisialach a bhí sa Lorcánach.
Tháinig na sluaite móra de stailceoirí ag déanamh picéid leis na sáraitheoirí a imeaglú. Ón taobh eile de, d'ionsaigh constáblaí ó Phóilíní Chathair Átha Cliath mórchruinnithe an lucht oibre le gabháil de smachtíní ar na hoibrithe. I Lúnasa 1913, fuair beirt fhear oibre bás nuair a d'ionsaigh na constáblaí cruinniú amháin ar Shráid Sackville (inniu, Sráid Uí Chonaill) agus gortaíodh na céadta eile. Ba é ba spreagadh don ionsaí ná gur tháinig Séamas Ó Lorcáin chuig an gcruinniú le hóráid a thabhairt. Tugann gluaiseacht lucht oibre na hÉireann ”Domhnach na Fola” ar na himeachtaí seo i gcónaí (cé go n-aithnítear dhá ”Dhomhnach Fola” eile i stair na hÉireann san fhichiú haois). Ní ba déanaí, mharaigh duine de na sáraitheoirí stailce fear oibre eile fós. Le cor a thabhairt in aghaidh an chaim bhunaigh an Lorcánach, Séamus Ó Conghaile agus Séamus Roibeard de Faoite, iar-Chaptaen in Arm na Breataine Móire, - bhunaigh siad mílíste lucht oibre, Arm Cathartha na hÉireann, le léirsithe an lucht oibre a chosaint.
Maireann an Frithdhúnadh.
Ar feadh seacht míonna bhí na mílte is na hathmhílte de lucht oibre Bhaile Átha Cliath. Is é an chiall a bhain an tIrish Independent as an scéal gurbh é an Lorcánach an bithiúnach, ach ar ndóigh, ba le hÓ Murchadha na nuachtáin seo.
Bhí Séamus Ó Conghaile agus Liam X. Ó Briain ina gcinnirí tábhachtacha sa Cheardchumann freisin, agus fuair na stailceoirí tacaíocht ó phearsana éifeachtacha cosúil le Pádraig Mac Piarais, Constance Markievicz agus William Butler Yeats. Bhí cead cainte acu seo sna clómheáin, cé go raibh na meáin féin ag cur in aghaidh an Lorcánaigh.
Deireadh an Fhrithdhúnta.
Tháinig deireadh leis an bhfrithdhúnadh i dtús na bliana 1914. Faoin am seo bhí an Lorcánach agus an Conghaileach ag impí ar lucht oibre na Breataine Móire dul ar stailc comhbhá le tacaíocht a léiriú do mhuintir Bhaile Átha Cliath, ach má bhí féin, ní bhfuair siad ó Chomhdháil na gCeardchumann (TUC) ach an dubheiteach. Bhí cuid mhór de na hoibrithe ag stiúgadh le hocras cheana féin, agus iad sásta a ghealladh nach rachaidís in aon cheardchumann, chomh géar is a bhí obair, bia agus beatha ag teastáil uathu. Rinne an diospóid an-dochar don Cheardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar, agus drochbhuillí eile ab ea imeacht an Lorcánaigh go dtí na Stáit Aontaithe sa bhliain 1914 agus bású an Chonghailigh i ndiaidh Éirí Amach na Cásca 1916. Mar sin féin, chrom Liam Ó Briain agus Tomás Mac Eoin ar an gceardchumann a atógáil, agus sa bhliain 1919, sháraigh a bhallra figiúirí na bliana 1913.
Cé nár éirigh leis an gCeardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar (agus ceardchumann eile ba lú ná é, an tUBLU, ag cabhrú leis) ardú na pá ná feabhsú an ghléas oibre a bhaint amach do na hoibrithe, ba mhór millteanach an t-athrú taoide é an t-aighneas seo i stair an lucht oibre in Éirinn. Bhí an lucht oibre tar éis tuiscint a fháil ar dhlúthpháirtíocht an lucht oibre mar choincheap. Ní rithfeadh le haon fhostóir feasta iarracht a dhéanamh leis an gceardchumann a chloí mar a rinne Ó Murchadha. Bhí na gnóthais féin i mBaile Átha Cliath thíos go dona leis an bhfrithdhúnadh, agus d'fhág an diospóid cuid mhór acu bancbhriste.
“September 1913” le Yeats.
Le linn an fhrithdhúnta d'fhoilsigh William Butler Yeats an dán “September 1913” (Meán Fómhair 1913) ar an Irish Times. Tá sé ar ceann de na dánta is cáiliúla dár tháinig ó pheann an fhile. Chuir Yeats in iúl go raibh a bhá leis na stailceoirí. San am chéanna, thug sé le fios an dímheas a bhí aige ar an meánaicme Chaitliceach chomh hiomlán is a bhí sí faoi smacht na hEaglaise.


Ceardchumann Iompair agus Ilsaothair na hÉireann.
Ceardchumann Éireannach ab ea Ceardchumann Iompair agus Ilsaothair na hÉireann (Béarla: Irish Transport and General Workers’ Union), a bhí bunaithe ag Séamas Ó Lorcáin i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1908. D’fhás sé go tapaidh, agus bhí an eagraíocht i lár Frithdhúnadh Mór Bhaile Atha Cliath sa bhliain 1913.
Mhair sé go dtí an bhliain 1990, nuair a aontaíodh é le Cumann Oibrithe na hÉireann chun an Ceardchumann Seirbhísí, Tionsclaíoch, Gairmiúil agus Teicniúil (SIPTU) a chruthú.


Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe.
Is é Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe teach íochtarach Chomhdháil na Stát Aontaithe. An Seanad a thugtar ar an teach uachtarach. Tá ionadaíocht chionmhar ag muintir gach Stát de réir a dhaonra, agus duine amháin, ar a laghad, ó gach Stát ina shuí ar an Teach. Faoi láthair, tá ceithre chéad tríocha cúigear ionadaí ar an Teach, líon a socraíodh in Acht an Ath-Chionroinnte, nó an "Reapportionment Act", sa bhliain 1929, ach más gá, tá na cumhachtaí ag an gComhdháil an líon seo a athrú. Caitheann gach ionadaí téarma dhá bhliain ar an Teach, agus is féidir é a atoghadh arís agus arís eile, gan teorannú ar bith. Is iad baill an Tí a thoghann Ceann Comhairle an Tí, nó an "Speaker", mar a thugtar air as Béarla.
Nuair a socraíodh córas bunreachtúil na Stát Aontaithe, theastaigh ó ailtirí an chórais - Aithreacha Bunaithe na Stát Aontaithe, mar a thugann na Meiriceánaigh orthu - dhá sheomra parlaiminte a chur ar bun. Is é an ról a cheap siad do Theach na nIonadaithe ná toil na sluaite a chur in iúl. San am céanna, bhí siad den tuairim go mbeadh gá leis an Seanad le maolú ar na hathruithe a thiocfadh ar intinn na sluaite agus na n-ionadaithe.


Maria Cantwell.
Is í Maria E. Cantwell (23 Deireadh Fómhair 1958 a rugadh í) Seanadóir na Stát Aontaithe sóisearach ó Stát Washington. Is ball den Pháirtí Daonlathach í. Toghadh go dtí an Seanad í sa bhliain 2001 agus arís sa bhliain 2006.
Rugadh in Indianapolis, Indiana í. Chuaigh sí go hOllscoil Miami in Oxford, Ohio tar éis na hardscoile. Bhain sí amach céim i riarachán poiblí. Thug sí aghaidh ar Seattle, Washington sa bhliain 1983.
Naisc.
Cantwell, Maria


Aifric.
Is sraith theilifíse do dhaoine óga í Aifric. Thosaigh an tsraith ag craoladh ar an 31ú lá de Dheireadh Fómhair 2006. Tá an phríomhpháirt ag Clíona Ní Chiosáin. Tá sé bunaithe ar saol chailín a bhogann lena teaghlach ó Bhaile Átha Cliath siar go dtí Conamara.
Ba é Paul Mercer stiúrthóir na sraithe.


Scoil Chuimsitheach na Páirce Nua.
Meánscoil chomhoideachais, chuimsitheach, gan táille, i gcúram Eaglais na hÉireann is ea Scoil na Páirce Nua (Béarla: "Newpark Comprehensive School"), atá suite ar Ascaill Pháirc an Bhaile Nua ar an gCarraig Dhubh, i gContae Átha Cliath, Éire.
Bunaíodh an scoil mar "Scoil Chuimsitheach na Páirce Nua" i 1972 tar éis "Scoil Bhaile an Rí" agus "Scoil Abhóca" a chónascadh le chéile, chun chomhoideachais gan táille a chur ar fáil do Phobal Eaglais na hÉireann in Áth Cliath Theas. Anois, tá an bhunaidhm chéanna ag an scoil. Ach, cé go bhfuil meon na hEaglaise ann, tá beartas oscailteachta ann maidir le traidisiúin agus le cultúir. Mar scoil chuimsitheach, cuireann Scoil na Páirce Nua fáilte roimh bhuachaillí agus roimh chailíní cibé creideamh nó eitneacht.
An Campas.
Plean campais Scoil na Páirce Nua
Tá achar campais Scoil na Páirce Nua 32,375m² (8 acraí) i méid. Tá foirgneamh saintógtha lárnach don scoil, rud a bhí oscailte i 1974, ach baintear úsáid as dhá theach mhóra, "Melfield" agus "Belfort" (ar a dtugann na daltaí "the Red-Brick"), fortheach saintógtha ar Belfort (Foirgneamh F), teach geata agus seomraí coimhdeacha eile freisin.
Spórt.
Imríonn Scoil na Páirce Nua haca agus rugbaí go traidisiúnta. Le déanaí, tá cispheil á himirt sa scoil chomh maith.
Haca.
San am atá thart, bhí clú ar Scoil na Páirce Nua mar mhórscoil haca. I dtaca le Club Haca Abhóca, bhuaigh siad roinnt comórtas náisiúnta ⁊ idirnáisiúnta. Ar an drochuair, mar gheall ar chúiseanna éagsúla, bhí haca ag Scoil na Páirce Nua tar éis titim chun raice ag deireadh na nóchaidí agus tá an cás ag an nóiméad fós i bhfad níos measa ná na laethanta órga. Tar éis oscailt páirce nua de chuid Chlub Haca Abhóca ar champas na scoile áfach, tá haca sa scoil ar a seanléim arís.
Imríonn buachaillí ⁊ cailíní ar gach aois haca i Scoil na Páirce Nua.


An Charraig Dhubh.
Sráidbhaile is ea an Charraig Dhubh (Béarla: "Blackrock") i gContae Átha Cliath, Éire.
An Charraig Dhubh sa 19ú hAois.
Eolas Breise.
Carraig Dubh


Jay Rockefeller.
Is é John Davison Rockefeller IV (18 Meitheamh 1937 a rugadh é), Seanadóir na Stát Aontaithe sinsearach ó Virginia Thiar. Is ball den Pháirtí Daonlathach é. Toghadh go dtí an Seanad sa bhliain 1985 é. Bhí sé ina ghobharnóir ar Virginia Thiar ó 1977 go dtí 1985.
Rugadh i gCathair Nua-Eabhrac é. Bhain sé amach céim ó Ollscoil Harvard i stair agus teangacha an Chian-Oirthir tar éis staidéar ar feadh trí bliana a bheith déanta aige ar an tSeapáinis i dTóiceo. Bhí sé páirteach i gCór na Síochána i Washington, D.C.
Naisc.
Rockefeller, Jay


Sali Berisha.
Tá an Dr. Sali Ram Berisha (15 Deireadh Fómhair, 1944 a rugadh é) ina Phríomh-Aire ar an Albáin ó 3 Meán Fómhair, 2005. Bhí sé ina uachtarán ó 1992 go 1997.
Rugadh i Vicidol, sráidbhaile gar do theorainn na Seirbia, i réigiún Tropojë é.
Berisha, Sali


Friedrich Nietzsche.
Fealsamh Gearmánach ab ea Friedrich Wilhelm Nietzsche (Röcken-Lützen 15 Deireadh Fómhair 1844 - Weimar 25 Lúnasa 1900). Rinne sé staidéar ar na teangacha clasaiceacha agus ar an diagacht, ach is mar fhealsamh frith-Chríostaí is mó a thabhaigh sé a cháil. Coincheap tábhachtach ina fhealsúnacht is ea an Sár-Dhuine ("Übermensch"), agus mar sin, is minic a chuirtear ina leith go raibh sé ag réiteach an bhealaigh don Naitsíochas.
Saol.
Ní raibh Nietzsche ach ceithre bliana fichead d'aois nuair a bhain sé amach ollúnacht le teangacha clasaiceacha in Ollscoil Basel san Eilvéis. D'éirigh sé as an bpost sin i gceann deich mbliana, agus a shláinte ag teip air. Ina dhiaidh sin, bhí sé ag taisteal ó thír go tír, idir an Eilvéis, an Fhrainc, an Iodáil agus an Ghearmáin. Ní raibh ann ach scríbhneoir sách anaithnid ag an am. In aois a cheithre bliana is dhá scór buaileadh é le galar tromchúiseach siciatrach, agus b'éigean dó a raibh fágtha dá shaol a chaitheamh faoi chúram a mháthar agus a dheirféar. Faoin am seo bhí aird ag teacht ar a shaothar.
Agus é óg, bhí Nietzsche go mór faoi thionchar Arthur Schopenhauer, a bhfuil blas mór duaircis agus éadóchais ar a chuid fealsúnachta. Ina dhiaidh sin, áfach, theastaigh ó Nietzsche duairceas Schopenhauer a chloí agus an saol a fhaomhadh.
Rinne Nietzsche scagadh géar ar an moráltacht, ar an reiligiún, ar an bhfealsúnacht, ar an eolaíocht agus ar an ealaín. Bhí sé míshásta le meon fannlag a aimsire agus b'fhearr leis meon na Sean-Ghréige. D'ionsaigh sé moráltacht agus meitifisic na Críostaíochta agus chuir sé amhras i nóisean na fírinne; dá bhrí sin chuir sé in iúl roimh ré gach a mbeadh le rá ag fealsúnacht an nua-aoiseachais agus an iarnua-aoiseachais. Inniu féin, is ábhar diospóireachta iad an "Toil chun Cumhachta", an "Sár-Dhuine" agus an "Filleadh Síoraí", coincheapanna a chuir Nietzsche os ár gcomhair den chéad uair.
Tá tionchar Nietzsche le mothú go mór lasmuigh den fhealsúnacht, agus is iomaí ciall a baineadh as a shaothar i rith na mblianta. Dearctar air freisin mar dhuine de scríbhneoirí móra na Gearmáinise, ó bhí stíl shnoite ghreanta aige, beag beann ar an ábhar.
Tréithe Ginearálta a Shaothair agus a Mhachnaimh.
Chuir Nietzsche roimhe dul amach ar conas an duine a uaisliú. B’éigean, mar sin, prionsabail na huaisleachta a chinntiú mar fhadhb chultúir. Chuir sé an mian sin in iúl ar shlite difriúla: meitifisc an ealaíontóra, staidéar stairiúil ar na mothúcháin agus ar shamhlaithe morálta, agus an eiseadh tragóideach a dhearbhú trí nóisin Thoil na Cumhachta, an tSíor-Fhillte agus an tSár-Dhuine.
Tá iarraidh déanta ar mhachnamh Nietzsche a eagrú de réir tréimhsí, ach is deacair fás an mhachnaimh sin a thuiscint, go hairithe de bharr na feidhme a bhain sé as na natháin agus iad roinnte de réir téamaí. B’fhearr leis gan trácht a dhéanamh de réir oird agus eagair, mar shíl sé go raibh an machnamh ag fás uaidh féin i gcónaí agus go raibh spontáineacht éigin ag baint leis na natháin úd. Ní raibh fonn air ach oiread freastal ar lucht mearléitheoireachta nach gcuirfeadh de dhua orthu féin athmhachnamh a dhéanamh ar ar léigh siad. Mar sin féin, scríobh sé a leabhair dheireanacha go slachtmhar chun go dtuigfí gan dua é.
Toil na Cumhachta.
Ba í an aidhm a bhí ag Nietzsche bonn a bhaint ó na fealsúnachtaí a bhí ann cheana agus amhras a chur sna prionsabail a luaimid leis an bFhírinne, leis an Maith agus leis an Eiseadh Daonna. D'fhiafraigh Nietzsche cén prionsabal ba dhual do dhearcadh áirithe. Cén prionsabal, a dúirt sé, a bhaineann le prionsabal na fírinne féin? Ba mhian leis a fháil amach cén bunús a bhí leis an ceisteanna úd agus arbh fhéidir míniú úr a dhéanamh orthu. Ní ceart a rá, mar sin, gurbh fháidh é agus Toil na Cumhachta mar fháistine aige. Ba dhóigh leis go raibh fealsúnachtaí níos saoire á bhfógairt aige faoi phrionsabail mhorálta agus mheitifisiceacha araon.
I gcoitinne, déanann an frása "Toil na Cumhachta" tagairt do cháilíocht ginearálta a bhaineann le "teacht ar an saol": ní féidir le haon réaltacht fanacht laistigh dá teorainn féin. Is ionann toil chun cumhachta a bheith agat agus gan a bheith comhionann leat féin riamh; caithfidh tú dul lastall díot féin. Ach ní féidir gluaiseacht chun cinn mar sin mura samhlaítear an chumhacht mar riachtanas sealbhaithe, mar bhua a fhaightear ar rud atá ag cur i do choinne: téann an Toil úd i neart, mar sin, i mbun an angair, nó tugann sí iarracht ar í féin a chur i bhfeidhm ar dhóigh eile. Mar a deir Nietzsche: Is ionann a bheith ann agus treisiú.
Is amhlaidh nach mbíonn fonn ar an toil cumhacht a bhaint amach mar chuspoir ann féin, ach go dteastaíonn uaithi a cumhacht féin a dhearbhú. Seo bunús dearcaidh nua, i dtreo gur féidir na prionsabail idéalacha Phlatónach-Críostaí a chealú agus cur in aghaidh na staire mar a tháinig sí chun cinn faoi anáil Phlatóin.
Naisc Sheachtracha.
Nietzsche
Nietzsche
Nietzsche


Arthur Schopenhauer.
Fealsamh Gearmánach ab ea Arthur Schopenhauer (Danzig 22 Feabhra 1788 - Frankfurt am Main 21 Meán Fómhair 1860). Bhí sé ar dhuine de na fealsúna sa naoú haois déag ba thúisce a chuir an tuairim i bhfocail go raibh an domhan bunaithe ar phrionsabail mhíréasúnta. Cosúil le George Berkeley, bhí Schopenhauer barúlach nach mbeadh ollchruinne ar bith ann ach gurbh é go raibh an duine ann agus é ag tabhairt na hollchruinne faoi deara. Bhí dearcadh dorcha éadóchasach aige ar an saol, nach raibh ann, go bunúsach, ach gleann na ndeor. Maidir leis an moráltacht, bhunaigh sé í ar an trua agus ar an gcomhbhrón, a cheadódh don duine bua a fháil ar a fhéinspéis.
Schopenhauer, Arthur
Schopenhauer, Arthur
Schopenhauer, Arthur


David Ervine.
Ba pholaiteoir (MLA nó Comhalta Tionóil) agus ceannaire an Pháirtí Aontachtach Forásach é David Ervine (21 Iúil, 1953 - 8 Eanáir, 2007).
Ervine, David
Ervine, David
Ervine, David


Óglaigh Protastúnach Uladh.
"Ar Son Dé agus Uladh" an mana a bhí ag an Ó.P.U.
Buíon pharaimíleatach dílseoirí ab ea Óglaigh Phrotastúnacha Uladh, Ó.P.Ú. ("Ulster Protestant Volunteers", UPV, i mBéarla). Chuir Ian Paisley agus polaiteoirí aontachtacha eile ar bun í sna 1960í chun brú a chur ar Terence O'Neill, Príomh-aire Thuaisceart Éireann, stad a chur ar na leasuithe a bhí idir lámha aige. Bhí siad faoi smacht Choiste Cosanta Bhunreacht Uladh ("Ulster Constitution Defence Committee, UCDC"), a bhí faoi cheannas Paisley.
Thosaigh an Ó.P.Ú. ar fheachtas buamála sa bhliain 1969. Phléasc buamaí ar an 30 Márta, agus 4, 20, 24 agus 26 Aibréan chun brú a chur ar rialtas Terence O'Neill. Thit an locht ar an IRA ar dtús.
D'éirigh leis an Ó.P.Ú. rialtas O'Neill a thabhairt síos. Thóg na baill páirt freisin sna mórshiúlta a d'eagraigh Paisley i gcoinne na mórshiúlta de chuid Ghluaiseacht na gCearta Sibhialta, á n-ionsaí go minic.
"Ar Son Dé agus Uladh" an mana a bhí acu. Bhí a lán de na hÓglaigh ina mbaill d'Óglaigh Uladh chomh maith.


Dermot Morgan.
Ba fhuirseoir Éireannach é Dermot Morgan (Gaeilge: "Diarmaid Ó Muireagáin") (3 Márta, 1952 - 28 Feabhra, 1998), a rugadh agus tógadh i mBaile Átha Cliath. Iar-mhúinteoir a bhí ann, a chuaigh isteach san fhuirseoireacht agus aisteoireacht tar éis cáil bainte amach aige ar fud na hÉireann ar RTÉ. Tháinig cáil idirnáisiúnta dó nuair a chuir sé i láthair Father Ted Crilly ar an sraith teilifís "Father Ted" sna 1990idí.
Tagairtí.
Morgan, Dermot
Morgan, Dermot
Morgan, Dermot
Morgan, Dermot
Morgan, Dermot


Father Ted.
Ba shraith teilifíse grinn é Father Ted léirithe ag Channel 4 na Breataine sna 1990í le haisteoirí Éireannacha Dermot Morgan le ról athair Ted Crilly, Ardal O'Hanlon le ról Athair Dougal McGuire, Frank Kelly le ról Athair Jack Hackett agus Pauline McLynn le ról Mrs. Doyle. Is sagairt Chaitliceacha iad Ted, Dougal agus Jack agus is í Mrs. Doyle bean an tí. Tá siad ina gcónaí i dteach paróiste ar "Craggy Island" in iarthar na hÉireann. Is ceann de na sraitheanna teilifíse ó na 1990í ar a bhfuil an-mheas é an tsraith. Cuireadh amach é ar dtús ar Channel 4 ó Aibreán 1995 go Bealtaine 1998. Bíonn sé le féachaint go fóill ar chainéil sa Bhreatain is in Éirinn.


Seosamh Pluincéad.
File agus náisiúnaí Éireannach a bhí páirteach in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916 ba ea Seosamh Máire Pluincéad (21 Samhain, 1887 – 4 Bealtaine, 1916), nó "Joseph Mary Plunkett" mar a thugtaí air as Béarla. Mac le George Noble Plunkett (an Cunta Pluincéad) ba ea é, a bhí gníomhach sa ghluaiseacht níos déanaí.
Tús a shaoil.
Rugadh agus tógadh Seosamh Pluincéad i mBaile Átha Cliath, ach chaith sé tamall freisin ag taisteal i dtuaisceart na hAfraice agus timpeall na Meánmhara. Bhí an-suim aige in oidhreacht agus i gcultúr na hÉireann, agus sa Ghaeilge go háirithe. Bhí sé ar dhuine den bheirt cheannairí in Éirí Amach 1916 a raibh Esperanto, an teanga idirnáisiúnta, acu. Chuaigh sé i gConradh na Gaeilge, áit ar bhuail sé le Tomás Mac Donnchadha, file óg eile, agus mhair an cairdeas a bhí eatarthu go dtí deireadh a saolta.
Chuaigh Pluincéad isteach i mBráithreachas na Poblachta sa bhliain 1915, agus seoladh é go dtí an Ghearmáin chun cabhair a thabhairt do Ruairí Mac Easmainn a bhí ag iarraidh tacaíocht Ghearmánach a fháil chun éirí amach a chur ar siúl in Éirinn.
Éirí amach na Cásca.
Ba é Pluincéad a chruthaigh beartaíocht na réabhlóidithe le haghaidh an éirí amach, agus bhí sé i measc na gceannairí a shínigh Forógra na Poblachta an 24 Aibreán. Thit sé tinn cúpla lá roimh an éirí amach, ach d'fhág sé a leaba chun páirt a ghlacadh san eachtra. Bhí sé le fáil in Ard-Oifig an Phoist, in éineacht le Pádraig Mac Piarais agus Tomás Ó Cléirigh. Ba é Micheál Ó Coileáin an aide de camp óg a bhí aige. Mar gheall ar an tinneas a bhí air, ní raibh Pluincéad in ann mórán a dhéanamh i rith na seachtaine.
Bás.
Ghéill na ceannaircaigh ar 29 Aibreán agus cuireadh Pluincéad i bPríosún Cill Mhaighneann. Daoradh chun báis é. Phós sé a ghrá geal Grace Gifford sa phríosún, cúpla uair an chloig sular lámhachadh é. Ocht mbliana is fiche d'aois a bhí sí.
Tagairtí.
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh
Pluincéad, Seosamh


Caisleán Bhaile Átha Cliath.
Foirgneamh stairiúil i mBaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Caisleán Bhaile Átha Cliath.
Tógadh an Caisleán faoi údarás Rí Shasana Seán sa bhliain 1204 mar ionad riaracháin agus mar stóras do chiste an Stáit.
Sa chéad chaisleán bhí ceithre thúr agus bhí croth dronuilleogach air sa bhliain 1684. Ach loiteach an chuid is mó den fhoirgneamh sin in ndóiteán sa bhliain sin--níl ach túr amháin fágtha.
Tógadh an chuid is mó den chaisleáin sa lá atá inniu ann san 18ú haois.
Is anseo a bhí cónaí ar an Leasrí, ba é sin ionadaí Rí Shasana in Éirinn, go dtí 1782, nuair a thógadh áit chónaithe nua i bPáirc an Fhionnuisce, (Áras an Uachtaráin). Bhí údarás na Bhreataine in Éirinn suite ann suas go dtí 1922, agus b'é san áit seo a bhí ceannceathrú na Sasanaigh agus iad ag troid i gcoinne na hÉireannaigh sa Chogadh Angla-Éireannach idir 1919 agus 1921.
Nuair a tháinig Saorstát Éireann i bhfeidhm sa bhliain 1922, níor úsáideadh an caisleán i gcúrsaí rialtais as seo amach. Úsáidtear é sa lá atá inniu i dturasóireacht agus tionóltar cruinnithe anseo an t-am ar fad. Tá Oifig na Coimisinéirí Ioncaim lonnaithe ann freisin.
Sa bhliain 1986 rinneadh tocailt in gcúinne an chaisleáin mar go raibh uisce faoi thalamh ag teach isteach ó abhainn atá clúdaithe anois--an Poddle. Bhí sé ag déanamh dochar do bhun an fhoirgneamh. Is ansin a furthas Túr an Phúdar Gunna, tógtha sa bhliain 1226, agus sean-bhalla Loclannach ón bhliain 933.
Naisc sheachtracha.
Bhaile Átha Cliath, Caisleán


Teach Laighean.
Foirgneamh stairiúil é Teach Laighean, atá suite i mBaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann. Tá tithe an Oireachtais (rialtas na hÉireann) lonnaithe ann sa lá atá inniu ann, mar a bhí tithe Saorstát Éireann níos luaithe. Is iar-áras cónaithe diúcach é, ina raibh Diúc Laighean ina chónaí suas go dtí tús an 19ú haois.


Halla na Saoirse.
Is foirgneamh stairiúil atá suite in aice leis an Life i mBaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Halla na Saoirse (Béarla: "Liberty Hall"). Is é an foirgneamh is airde sa chathair, agus b'é an foirgneamh ab airde in Éirinn sular tógadh an tÁras Contae i gCorcaigh sa bhliain 1968. Tá áit thábhachtach i stair na hÉireann ag Halla na Saoirse, mar b'é san áit seo a bhunaigh Séamas Ó Conghaile an tArm Cathartha sa bhliain 1913. Tá an Ceardchumann Seirbhísí, Tionsclaíoch, Gairmiúil agus Teicniúil suite ann inniu.
Tá sé pleanáilte go leagfar an foirgneamh go talamh chun foirgneamh nua a chur ina áit.


Teach an Ardmhéara.
Áras cónaithe Éireannach atá suite ar Sráid Dásain i mBaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Teach an Ardmhéara. Is san fhoirgneamh seo atá Ard-mhéara Bhaile Átha Cliath lonnaithe ó 1715 go dtí an lá inniu. Ard-mhéara cáiliúil amháin a bhí ina chónaí ann ná Dónall Ó Conaill. Tionóladh an Chéad Dáil san áit seo freisin, ar 21 Eanáir 1919. Tugtar 'The Mansion House' air i mBéarla.


Minas Gerais.
Is stát de chuid na Brasaíle é Minas Gerais ata súite sa réigiún Thiar Theas. Is é Belo Horizonte príomhchathair an stáit. Tá teorainn aige le Bahia, Goiás, Mato Grosso do Sul, Sao Paulo and Rio de Janeiro, Espírito Santo. Tá 17,891,452 duine ina gcónaí ann (An dara daonra is mó sa Brasaíl). Is é Aécio Neves ón PSDB an Gobharnóir.


John B. Keane.
Ba drámadóir, file agus scríbhneoir iomráiteach de chuid na hÉireann é John Brendan Keane (rugadh é ar an 21 Iúil, 1928 agus fuair sé bás ar an 30 Bealtaine, 2002).
A shaol.
Rugadh i Lios Tuathail, Co. Ciarraí do William B. Keane agus Hannah Purtill é. Tógadh ansin é agus tar éis dó an mheánscoil a fhágaint chaith sé na blianta idir 1946 agus 1951 ag obair mar chúntóir i siopa poitigéara. Ó 1951 go dtí 1955 chuaigh sé ar imirce go Sasana, áit ar bhain sé a shlí bheatha amach ar neart bhealaí éagsúla. Sa bhliain 1955 d'fhill sé ar a áit dhúchais agus ó shin go shíothlaí sé, bhí teach tábhairne, mar gnó, idir láimhe aige.
Sa bhliain 1991 bronnadh ballraíocht buan den "Royal Dublin Society" air. Bhí sé ina uachtaráin ar PEN agus bhí sé ina bhunaitheoir den "Irish Playwrights Society" (Cumann na Drámadóirí Éireannacha). San am céanna bhain sé amach ballraíocht in Aosdána. Mar bhall den pháirtí polaitiúil Fhine Ghael níor sheachain sé díospóireacht chonspóideach ríomh.
Bhí sé pósta le Mary O'Connor agus bhí ceathrar chlainne acu. Fuair sé bás ina theach féin de bharr ailse i measc a phobail fhéin sa bhliain 2002. Ceathracha sé mórshaothair a d'fhoilsigh sé le linn a shaol torthúil.
Aistí.
Keane, John B.
Keane, John B.
Keane, John B.
Keane, John B.
Keane, John B


Brian Friel.
Drámadóir clúiteach de chuid na hÉireann ab ea Brian Friel (nó "Brian Ó Froighil") (rugadh 9 Eanáir, 1929 ins an Ómaigh, Tír Eoghain, Tuaisceart na hÉireann, fuair bás 2 Deireadh Fómhair 2016).
Bhí cónaí air ar feadh i bhfad i nDoire sular bhog sé go Tír Chonaill sa bhliain 1967, áit a bhí sé ag cur faoi go dtí lá a bháis.
Ag deireadh na gcaogaidí is ea a thosaigh an chéad chuid dá shaothar ag teacht ós comhair an phobail. Le léiriú a dhráma "Philadelphia, Here I Come" (Philadelphia, Táim ag Teacht) sa bhliain 1964, bhain sé amach cáil idirnáisiúnta. Tá iliomad drámaí scríofa aige agus cuid mhaith díobh aistrithe go teangacha iasachta. Rinneadh scannán mór le rá dá dhráma "Dancing at Lughnasa" (Ag Damhsa Lá Lúnasa).
Bhí sé ina Saoi de chuid Aosdána.
Saothar.
Friel, Brian
Friel, Brian
Friel, Brian
Friel, Brian


Linux.
Is córas oibriúcháin é Linux, bunaithe ar an eithne Linux. Tá Linux le fáil saor in aisce, mar baineann sé leis an bhfealsúnacht foinse oscailte.
An eithne Linux.
Tá an eithne bunaithe ar an gCeadúnas Ginearálta Poiblí GNU.
Tá an chuid is mó (97%) den chód scríofa sa teanga ríomhchlárúcháin C.
Sciar den mhargadh.
De réir an W3C, baineann cuid bheag de ríomhairí deisce an domhain úsáid as Linux, ach tá an chuid ag dul i méid.
Córas oiriúnach é mar bhunús i gcomhair comhcheangail córas oscailte. Mar sin, tá ‘’fondúireacht na mbogearraí saor in asice’’ ag iarraidh Linux a fhorbairt mar chóras oibriúcháin caighdeánach.
Tá a lán timpeallachtaí grafacha le fáil do Linux, mar shampla Gnome agus KDE. Dearadh é le go mbeidh daoine in ann dul i dtaithí ar Linux gan dua agus go mbeadh sé éasca feidhm a bhaint as.
Linux agus an Ghaeilge.
Is féidir Linux (leagan mar Ubuntu, KDE, GNOME, srl) a shuiteáil ar ríomhaire agus Gaeilge a roghnú mar theanga an chomhéadain. Mar sin, is i nGaeilge a bhíonn an chuid is mé de na treoracha agus teachtaireachtaí. De ghnáth bíonn an téarmaíocht Ghaeilge sothuigthe.
Ubuntu.
Is córas oibriúcháin de chuid Linux é Ubuntu.
Gnome.
Tá GNOME ar fáil as Gaeilge, chomh maith le a lán teangacha eile.
KDE.
Tá pacáiste comhéadan teanga don Ghaeilge ar fáil don chóras oibriúcháin KDE do Linux.


GNOME.
Is é GNOME an gnáth-thimpeallacht grafach i mórán dáileacháin Linux, mar shampla Debian agus Ubuntu. Tá Gnome ar fáil as Gaeilge chomh maith le a lán teangacha eile.


Ubuntu.
Bogearra is ea Ubuntu a fheidhmníonn mar Chóras Oibriúcháin do ríomhairí. Is dáileadh Linux é atá bunaithe ar Debian. Bíonn Ubuntu lán le bogearraí réamhshuite cosúil le Mozilla Firefox, LibreOffice, srl. Is féidir Ubuntu amháin a shuiteáil ar ríomhaire nó is féidir é a shuiteáil ar ríomhaire ar a bhfuil Windows cheana féin.


Ségolène Royal.
Ségolène Royal sa bhliain 2007
Is polaiteoir Francach í Marie-Ségolène Royal (22 Meán Fómhair 1953 a rugadh í) ar a dtugtar Ségolène Royal go forleathan. Is í Royal an t-Uachtarán réigiúnach do Poitou-Charentes agus tá sí ina ball den Tionól Náisiúnta. Bhí sí mar iarrthóir oifigiúil don Pháirtí Sóisialach d'uachtarántacht na Fraince sa bhliain 2007. Theip uirthi an toghchán a bhuacan agus d'éirigh lena hiomathóir ón UMP, Nicolas Sarkozy, an t-uachtarántacht a bhaint amach.
Bhí caidreamh aici le hArd-Rúnaí na Sóisialaigh, François Hollande, agus tá ceathrar clainne acu. Go gairid i ndiaidh an toghcháin sa bhliain 2007, scair siad óna chéile. Bhí caidreamh eile ag François Hollande le hiriseoir agus b'shin an fáth a scair siad.
Royal, Segolene
Royal, Segolene


Ard Mhic Nasca.
Tá Ard Mhic Nasca (nó "Holywood" i mBéarla) suite idir Béal Feirste agus Beannchar ar chósta Loch Lao i dTuaisceart Éireann. Bhí 12,037 daoine ina gcónaí sa bhaile seo sa bhliain 2001, de réir daonáirimh na Ríochta Aontaithe.


M1 (Tuaisceart Éireann).
An M1 i dTuaisceart Éireann
Is é an M1 an príomh-motorbhealach i dTuaisceart Éireann. Téann sé ó Bhéal Feirste i gContae Aontroma go Dún Geanainn i gContae Thír Eoghain. Is é an ceann is faide sa tuaisceart é. Bíonn líon na dtrácht uafásach gach maidin i rith na seachtaine, rud a chluintear ar stáisiúin raidió na cathrach. Le blianta beaga anuas tá ardú tagtha ar chaighdeán an bhóithre laistigh de 5 mhíle ó lár Bhéal Feirste.
Is díol spéise é do dtí an lá atá inniu ann nach dtéann an mótarbhealach is mó i dTuaisceart Éireann i dtreo an Deiscirt. Cuirtear amach go rialta go gcaithfear trácht a bhfuil ag taisteal ó chathair go cathair dhul trí thrí/cheithre thimpeallacht (ag breathnú ar an treo) idir Lios na gCearrbhach agus An Droim Mór (ar an A1).
Mar sin féin, cuireann an mótarbhealach go mór mhór le hinfreastruchtúr an iarthair (Siar ón Bhanna).


Eocarót.
Tugtar eocaróit ar ainmhithe, plandaí, fungais agus prótaistigh.i. na beothaigh go léir ina n-eagraítear a gcuid ceall i struchtúir choimpléascacha iniata i scannáin. An núicléas an struchtúr scannáncheangailte a léiríonn an difríocht idir chealla eocarótacha agus cealla prócarótacha; is mar gheall ar láithreacht an núicléis a húsáidtear an t-ainm "eocarót", ó na focail Gréigise ευ (a chiallaionn "maith/fíor") agus κάρυον ("cnó"). Bíonn orgánaidí scannáncheangailte eile ann i mórán ceall eocarótach, ar nós miteacoindrí, coimpléasc Golgi agus coirpiní Golgi. Is minic a bhíonn lascnaidí uathúla ag eocaróit, déanta de micrifhidíní i leagan amach 9+2.


Natal, Rio Grande do Norte.
Cathair sa Bhrasaíl is í Natal. Tá sí suite ar an gcósta Atlantach. in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Rio Grande do Norte. Tá 803,811 duine ina gcónaí i Natal agus 1,363,547 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010). Bunaíodh Natal mar sráidbhaile ar 25 Nollaig 1599.
*


Natal, an Afraic Theas.
Cúige san Afraic Theas is ea Natal. Cuireadh le KwaZulu é chun cúige nua a dhéanamh ar a dtugtar KwaZulu-Natal.


Google.
Corparáid Stát Aontaithe is ea Google Inc. a bhfuil spéis aige i gcuardaigh Idirlín agus sa bhfógraíocht ar líne. Tá clú agus cáil ar an gcomhlacht mar gheall ar a ghnóthaí dearfach oibrithe. Tá a chuid serbhísí chuardaigh le fáil i 90 teanga faoi láthair, an Ghaeilge ina measc.
Bunús.
Thosaigh Google le Sergey Brin agus Larry Page i 1998. Nuair a bhí siad sa choláiste, chumadar slí cuardaithe a bhí i bhfad níos eifeactach ná a bhí feicthe sa mhargadh cheana. Déanann siad alán dea-obair don thimpealllacht agus bíonn siad tógtha do oibrithe deontacha chomh maith. Is é mana an chomhalachta "Don't be evil".
Tá an comhlacht i measc ceann de na comhlachtaí is rathúla dár tháinig amach as an mbúmadh "dot com".


Tom Murphy.
Dramadóir Éireannach is ea Tom Murphy (nó Tomás Ó Murchú) (rugadh sa bhliain 1935 i dTuaim, Co. na Gaillimhe).
D'ob é Feadaíl sa Dorchadas ("A Whistle in the Dark") a léiríodh ar an ardán don chéad uair i 1961, is a chruthaigh neart chonspóide, a chéad dreama. Bhí réalachas ag baint leis an léiriú seo de theaghlach Éireannach ar imirce i Sasana sna caogaidí.
Tá Murphy i gcónaí ag baint triall as stíleanna agus ábhair úra. Aistríonn sé ó réalachas go dtí osréalachas, mar a fheictear ins an dráma An Mhaidin tar éis Soirbhíochais ("The Morning after Optimism") chuig an caint liriciúil mar a chloistear ins an dráma An Ceolchoirm Gigli ("The Gigli Concert"). Bíonn sé ag plé le maithiúnas agus dóchas ins an saol a cheaptar a bheith tréigthe ag Dia. Cé go bhfuil sé sáite i gcultúr agus miotaseolaíocht na hÉireann, ní bhraitheann sé ar an gnáthíomhá a cheaptar leis na Gael ach léirítear iad i stíl úr bainteach le foréigean, éadóchas ach fós le gáire, greann, grá agus sárú. Níl srian ar bith lena shamhlaíocht.
Tá cónaí air i mBaile Átha Cliath.
Úrscéal.
Murphy, Tom
Murphy, Tom
Murphy, Tom


Scoil Éanna.
Meánscoil Éireannach a bhí ann idir na blianta 1908 agus 1935 ab ea Scoil Éanna. B'é an náisiúnaí Éireannach Pádraig Mac Piarais a bhunaigh sa bhliain 1908 í lena theoiricí oideachais a chur i ngníomh in obair phraiticiúil scoile. Bhí an scoil suite i Raghnallach i mBaile Átha Cliath, agus bhí béim ar leith á cur ar an teanga Gaeilge agus na healaíona in obair na scoile. Fuair an Piarsach cabhair óna dheartháir Liam Mac Piarais, agus b'é Tomás Mac Donnchadha a bhí ina Leas-Phríomhoide ar an scoil.
Sa bhliain 1935 a tháinig deireadh le hobair Scoil Éanna. Inniu, tá músaem san áit chéanna a choinníonn cuimhne ar an bPiarsach agus ar a chuid oibre.
Is í Scoil Éanna, an t-aon Gaeilscoil sa mbaile: An Uaimh. Seachas An Uaimh, tá go leor suite ar fud na hÉireann mar shampla Corr na Muclach Ghlas, Ballybay, Co. Contae Mhuineacháin.


Rangers Football Club.
Rangers Football Club peile i Glaschú, Albain, a imríonn sa Phríomhroinn na hAlban, an chéad sraith de na hAlban Gairmiúla Sraith Peile. Gcuid talún sa bhaile, Staid Ibrox tá, i ndeisceart-iarthar na cathrach.
Rangers a fuair níos teidil sraithe agus trebles ná aon chlub eile sa domhan, a bhuaigh an teideal léig 54 uair, an hAlban Corn 33 uair agus na hAlban League Cup 27 uair, agus an oiread de na trí a bhaint amach sa séasúr céanna seacht n-uaire. Bhí Rangers an chéad chlub na Breataine teacht ar tournament UEFA deiridh agus bhuaigh Corn na Buaiteoirí Corn na hEorpa 'i 1972 tar éis a bheith dara háit faoi dhó in 1961 agus 1967. Tháinig an tríú dara háit-suas chríochnú san Eoraip i gCorn UEFA in 2008 le meastar 200,000 lucht tacaíochta ag taisteal. tá saoistí iomaíocht le fada an lá le Celtic, an dá clubanna Glasgow á dtugtar an Sean Gnólacht, dar le cuid de cheann de na domhan derbies peile is mó.
Bunaithe i mí Feabhra 1872, bhí Rangers ar cheann de na 11 comhaltaí bunaidh an Peile na hAlban Sraith agus d'fhan sa roinn barr go leanúnach chun cinn roimh leachtú The Rangers Football Club PLC ag deireadh an tséasúir 2011-12. Le aitheantas corparáideach nua, a fuarthas an club cead isteach chuig an cheathrú sraith de na hAlban Sraith peile in am do thús an tséasúir seo a leanas, agus tugadh ardú céime trí huaire in ceithre bliana chun filleadh ar an eitilt barr.


Bulmer Hobson.
Ba náisiúnaí, sóisialaí agus iriseoir Éireannach é Bulmer Hobson (14 Eanáir 1882 – 8 Lúnasa 1969), a rugadh i mBéal Feirste. Ball den IRB agus Óglaigh na hÉireann ab ea é, ach ní raibh sé páirteach in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, mar níor aontaigh sé leis an scéim agus rinne sé iarracht an eachtra ar fad a chealaigh in éineacht le Eoin Mac Néill. D'ainneoin an rud sin, bhí sé an-ghníomhach sa ghluaiseacht roimhe sin, ag obair go dian le Tomás Ó Cléirigh agus Séamas Ó Conghaile go háirithe.
Cé gur ceannaire tábhachtach é Hobson roimh an Éirí Amach, ní raibh an tionchar agus stádas céanna aige níos déanaí. D'fhan sé amach as an polaitíocht don chuid is mó as seo amach, gan páirt a ghlacadh sa Chogadh Angla-Éireannach.
14 January 1883 – 8 August 1969


Ciarán Ó Faoláin.
Ba pheileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Ciarán Ó Faoláin ("Ciarán Whelan" sa Bhéarla). D'imir sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus imríonn sé le CLG Ráth Eanaigh go fóill. Bhí Ó Faoláin ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2002, 2005, 2006, 2007, 2008 agus i 2009. Bhain sé corn Martin Donnelly i 2005 agus é ag imirt le Cúige Laighean. Bronnadh Sárimreoir air sa bhliain 1999 toisc a éacht imeartha i lár na páirce le haghaidh Baile Átha Cliath. Roghnaíodh Ó Faoláin mar chaptaen na foirne do Bhaile Átha Cliath idir 2002 agus 2003. Fuair sé a Shárimreoir is déanaí i 2007 ach níor roghnaíodh é ar fhoireann GPA na bliana. Bhain sé craobh mionúr Laighean le Baile Átha Cliath i 1994. D'éirigh Ciarán as mar pheileadóir idirchontae i 2009.
Tagairtí.
Faoláin, Ciarán Ó
Faoláin, Ciarán Ó


Club Haca Abhóca.
Is club haca é Club Haca Abhóca atá suite sa Charraig Dhubh, in Áth Cliath Theas, Éire.


Abu Musa Jabir ibn Hayyan.
Jabir ibn HayyanAbu Musa Jabir ibn Hayyan (Araibis: جابر بن حیان) (c.721–c.815). Bhí aithne air sa Laidin freisin mar Geber, leagan de "Jabir". Rugadh i Tus na Peirse é, agus fuair sé bás i Kufa, san Iaráic.
Ba phoitigéir, ailceimiceoir, fealsamh, réalteolaí, fisiceoir, agus lia mór le rá é. "Athair na Ceimice" a thugtar air uaireanta. Arabach nó Peirseach a bhí ann.
Scríobh duine anaithnid san Eoraip leabhar ailceimice faoin ainm Geber sa 13ú haois. "Geber Falsa" a thugtar ar an údar seo.


Craobh Shinsear Peile Átha Cliath.
Séard is Craobh Shinsear Peile Átha Cliath (urra:The Evening Herald) ann ná comórtas de chuid CLG idir na clubanna sinsir i gContae Átha Cliath. Bhain Ballyboden St. Enda's an comórtas is déanaí in aghaidh St Judes i 2009 i bPáirc Parnell.
Stair.
Thosaigh craobh peile Átha Cliath in 1887 agus bhain Erins Hope é. Bhain Naomh Uinsionn an Chraobh 25 uaire leis an mbua deireanach i 2007. Ní raibh an comórtas ar siúil i 1902. Téann na buaiteoirí ar aghaidh le himirt i gCraobh Peile Laighean. Níor bhuaigh aon fhoireann an comórtas i 1902 toisc nach raibh aon chraobh ar siúl. Bhuaigh Bray Emmets Craobh Átha Cliath 1902 sa bhliain 1903 agus chuaigh siad ar aghaidh agus bhuaigh siad Craobh Laighean agus Craobh Uile-Éireann mar fhoireann Bhaile Átha CLiath i 1904. Bhí seisear as Bray Emmets ag imirt ar son an chontae nuair a bhuaigh Baile Átha Cliath in éadan Londain..


Paracelsus.
Ba ailceimiceoir, dochtúir, réalteolaí, agus briotaiseoir ginearálta é Paracelsus (11 Samhain nó 17 Nollaig 1493 in Einsiedeln, An Eilbhéis - 24 Meán Fómhair 1541).
Rugadh mar Phillip von Hohenheim é, bhronn sé an t-ainm Philippus Theophrastus Aureolus Bombastus von Hohenheim air féin ní ba dhéanaí, agus ina dhiaidh sin fós an teideal "Paracelsus", a chiallaíonn "comhionann le Celsus, nó níos fearr fós". Dochtúir leighis a bhí i Celsus a mhair sa chéad aois AD sa tSean-Róimh.1


Niels Bohr.
Fisiceoir as Cóbanhávan, An Danmhairg ab ea Niels (Henrik David) Bohr [nels ˈb̥oɐ̯ˀ] (7 Deireadh Fómhair, 1885 – 18 Samhain, 1962). Rinne Bohr rannaíocht búnasacha i dtaobh thuiscint dhéantús an adaimh agus na meicnice candamaí. Deirtear gurb é Bohr ceann de na fisceoir is fearr den fichiú aois.
Fuair sé an Duais Nobel Fisice dá obair sa bhliain 1922
Rannaíocht don Fisic.
Niels, Bohr
Niels, Bohr
Niels, Bohr


Stiofán Cluxton.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Stiofán Cluxton ("Stephen Cluxton" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Cumann Parnell. Bhí Cluxton ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2002, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2011, 2013, 2015 agus 2016. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2002, 2006, 2007, 2011 agus 2013. Roghnaíodh Stiofán i bhfoireann peile na réalta gorma le haghaidh 2006 agus ainmníodh é ar fhoireann GPA na bliana. Bhain Cluxton Corn Sigerson agus é ag imirt mar chúl báire le Cathair Ollscoile Bhaile Átha Cliath.
Ní raibh Cluxton in ann imirt thar lear, ar son na hÉireann in éadan na hAstráile toisc fóibe eitleáin atá aige. D'imir sé ar son na hÉireann i 2004 nuair a bhí an chluiche ar siúl in Éirinn agus ainmníodh é mar an t-imreoir is fearr.
Bhain Cluxton Corn Uí Bhroin le Baile Átha Cliath le bua in éadan na Laoise sa chraobh. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann le Baile Átha Cliath i 2011 in éadan Chiarraí ag Páirc an Chrócaigh. Scóráil Cluxton cic saor ag an noiméad deireanach sa chraobh chun an chluiche a bhuachaint ar son a chontae.
Naisc sheachtracha.
Cluxton, Stiofán
Cluxton, Stiofán


Marcha Real.
Is é an Marcha Real amhrán náisiúnta na Spáinne.


Ceuta.
Radharc ar Ceuta ó Monte Hacho
Is cathair i dtuaisceart na hAfraice í Ceuta (Spáinnis: "Ciudad Autónoma de Ceuta") atá faoi riail na Spáinne. Fuarthas 82,376 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Melilla.
Is cathair i dtuaisceart na hAfraice í Melilla (Spáinnis: "Ciudad Autónoma de Melilla" nó Rusadir sa seanam) ar chósta iardheisceartach na Meánmhara. Tá sí faoi riail na Spáinne agus stádas mar chathair féinriailitheach aici. Bhí 78,476 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Suíomh Mhelilla ar an Meánmhuir


Charles de Gaulle.
Ba uachtarán agus laoch cogaidh na Fraince é an ginearál Charles de Gaulle (22 Samhain, 1890 – 9 Samhain, 1970).
Saighdiúireacht.
Chuaigh de Gaulle isteach in Airm na Fraince sa bhliain 1912 tar éis ceithre bhliain ag staidéir ag Saint-Cyr, scoil míleata Francach. Bhí sé páirteach sa Chéad Chogadh Domhanda. Gortaíodh agus gabhadh é ag Deaumont, i rith Catha Verdun i Márta 1916.
D'fhan sé san Arm tar éis an chogaidh agus tugadh aird dó mar mholtóir cogaidh armúrtha agus eitilte míleata.
Ba Coirnéal é ag tús an Dara Cogadh Domhanda ach fuair sé ardú céime go Briogáidire-Ghinearál tar éis bheith i gceannas ar frithionsaí buach i rith Titime na Fraince sa bhliain 1940 agus tugadh post dó mar Fhorúnaí Cosanta i rialtas na Fraince. Nuair a fuair sé amach go raibh Pétain, Príomhaire na Fraince, ag lorg sosa cogaidh leis na Naitsithe, theith De Gaulle agus oifigigh sinsearacha eile go dtí Londain. Cháin sé an sos cogaidh agus bhunaigh sé Fórsaí na bhFrancach Saor chun leanúint leis an troid in aghaidh na Gearmánaigh.
Thug sé óráid raidió cháiliúil ag iarraidh ar muintir na Fraince seasamh in aghaidh na forgabhála. Throid Fórsaí na bhFrancach Saor i rith an chogaidh agus bhí siad go mór chun tosaigh i saoradh na Fraince. Saoradh Páras ar an 25 Lúnasa, 1944 agus rinneadh Uachtarán Rialtais Sealadach na Fraince de De Gaulle.
D'éirigh sé as an pholaitíocht sa bhliain 1946.
Cinquième République.
Tháinig sé i gcumhacht arís sa bhliain 1958, tar éis géarchéime Bhealtaine 1958, le tacaíocht Airm na Fraince. Bhí sé i gceannas ar scríobh bunreachta nua a chuir an Cúigiú Poblacht ar bun agus toghadh é mar Uachtarán na Fraince ar 21 Nollaig, 1958. Thug sé an tír chun síochána agus thug sé neamhspleáchas don Ailgéir, rud a chuir deireadh le cogadh costasach nár theastaigh leis na Francaigh.
Eisíodh airgead nua agus cuireadh an tionsclaíocht chun cinn.
Dhiúltaigh sé don Bhreatain dul isteach i gComhphobal Eacnamaíochta na hEorpa.
D'fhorbair an Fhrainc airm núicléacha agus chuir De Gaulle polasaithe pan-Eorpacha chun tosaigh.
Éirí as, agus bás.
Tharla Réabhlóid na Mac Léinn i mBealtaine 1968. Ar an 13 Bealtaine 1968, ghlac 800,000 duine, na ceardchumainn ina measc, páirt san agóid i bPáras in aghaidh de Gaulle.
D'éirigh de Gaulle as oifig ar an 28 Aibreán, 1969.
Thug de Gaulle cuairt ar Éirinn sa bhliain 1969, tar éis dó éirí as oifig.
Saol pearsanta.
Phós de Gaulle Yvonne Vendroux sa bhliain 1921 agus bhí triúr clainne acu.
De Gaulle, Charles
De Gaulle, Charles
De Gaulle, Charles
De Gaulle, Charles


Antoni Gaudí.
Antoni Gaudí sa bhliain 1878.
B'ailtire Catalónach é Antoni Gaudí i Cornet a rugadh i Reus nó Riudoms, Baix Camp ar an 25 Meitheamh 1852 agus a d'éag i mBarcelona ar an 10 Meitheamh 1926. Dhréachtaigh sé na foirgnimh is cáiliúla i mBarcelona, ina measc an Sagrada Família.
Gaudi
Gaudi
Gaudi


Sagrada Família.
Is eaglais chailiúil í an Sagrada Família i mBarcelona a dhréacht Antoni Gaudí. Is é an t-ainm iomlán uirthi ná "Temple Expiatori de la Sagrada Família" nó Teampall cúiteamh an Teaghlaigh Naofa. Tá sí á tógáil fós. Tá an eaglais suite i gceantar an l’Eixample agus is sampla den "modernisme" Catalónach é. Ní ardeaglais í; is í ardeaglais Santa Eulàlia, óna Méanaoiseanna, ardeaglais Barcelona. Choisric Pápa Beinidict XVI la Sagrada Familia ar an seachtú lá de mhí na Samhna, 2010 agus d'fhógair gur baisleac a bhí ann.
An Eaglais Sagrada Familia i mBarcelona ón taobh istigh
Tósaíodh á tógáil sna 1880í, agus rinne Gaudí maoirseacht air. I ndiadh easaontais idir an príomh-ailtire Francesco del Villar agus an eagraíocht a bhí i gceannas, shann siad Gaudi ar an tionscnamh sa bhliain 1883 agus chrúthaigh sé dearadh iomlán nua. Ag an am sheas an bhaisleac i bpáirc folamh lasmuigh de Barcelona.
D'oibrigh Gaudí ar an eaglais ar feadh 40 bliana, ag chuir a 15 bliana deireanacha san áireamh. Fuair Gaudí bás sa bhliain 1926, lean Domènech Sugranyes ar aghaidh leis an obair go dtí gur tosaíodh Cogadh Cathartha na Spáinne sa bhliain 1935.
An Eaglais Sagrada Familia i mBarcelona
Scriosadh cuid den fhoirgneamh nach raibh críochnaithe go fóill, samhail Gaudi agus a cheardlann i rith an Chogaidh Chathartha. Tá an dearadh atá in úsáid sa lá atá inniu ann bunaithe ar leagan athchruthaithe de na pleananna a cailleadh agus ar ath-chomhthéacsú nua-aimseartha. Ó 1940 ar aghaidh, bhí Francesc Quintana, Isidre Puig Boada, Lluís Bonet i Gari, agus Francesc Cardoner ag leanúint ar aghaidh leis an obair mar ailtirí. Tá Jordi Bonet i Armengol, an stiúthóir reatha agus mac Lluís Bonet, ag iarraidh úsáid a bhaint as ríomhairí le cabhrú leis an dearadh agus an tógáil óna 1980í ar aghaidh.
De réir an nuachtáin El Periódico de Catalunya, thug 2.26 milliún daoine cuairt ar an mbaisleac sa bhliain 2004, de réir cósúlachta is í an áit is mó a dtéann tuarasóirí sa Spáinn comh maith leis an Museo del Prado agus Alhambra. Críochnaíodh corp na heaglaise sa lár sa bhliain 2000, ó shin b'é tógáil an aipsis agus boghta na príomh aidhm, comh maith le structúr tacaíocht don príomh túr de Íosa Chríost agus an clós deisceart de corp lárnach na heaglaise a bheidh mar aigeadh an Ghlóir.
I ngach chuid de dhearadh na heaglaise tá siombalaí an chríostaíocht le féiceáil. Tá 18 túr ollmhór le airde difriúl le ionadaíocht a thabhairt do tabhacht na 12 Aspail, na ceithre soiscéalaí, An Mhaighdean Mhuire agus an túr ba mhó, Íosa Chríost. Beidh dealbh den siombail traidisiúnta ar bharr túr gach soiscealaí: tarbh (Naomh Lúcas), aingil (Naomh Maitiú), iolar (Naomh Eoin), agus Leon (Naomh Marcas). Beidh crois ollmhór ar bharr an túr lárnach, Íosa Chríost; beidh airde iomláin an túr seo (170 m) méadar amháin níos lú ná Montjuïc, toisc gur chreid Gaudí nach bhféadfadh a obair bheith níos fearr (nó níos airde) ná obair Dé. Tá fíonchaora ar bharr na dtúir eile, siombail don toradh spioradálta.
Suaitheantas eile timpeall an Eaglais ná focla ón nua-tiomna cósúil le "Hosanna", "Excelsis", agus "Sanctus"; ta doras aigeadh an pháis clúdaithe le foicle ón mbíobla i teanga difriúla Catalóinis ina measc; agus beidh an paidir na hAspaill ar aghaidh an Ghlóir.
Beidh áiteanna sa tearmann mar shiombail do na naoimh, buanna, choir, agus coincheapa neamh reiligiúnach mar shampla réigiún na Spáinne.
Táthar ag súil go mbeidh sé chríochnaithe timpeall 2026 cothrom an lae céad bhliain, a bhfuair Gaudi bás, cé go bhfuil easaontas faoi an dáta seo. Ar dtús báire, ceapadh go dtógfadh sé na céadta bliana chun í a thógáil ach, le cabhair ríomhairí, teicneolaíocht agus smaointe nua faoi tógáil tá sé ag dul ar aghaidh níos tápúla.


Parlaimint na hEorpa.
Is í Parlaimint na hEorpa institiúid pharlaiminteach an Aontais Eorpaigh a dhéanann ionadaíocht ar shaoránaigh na mBallstát.


An Píobaire Breac.
Seanscéal ón nGearmáin is ea an scéal faoin bPíobaire Breac. Is é is ábhar don scéal ná píobaire a tháinig go cathair Hameln sa tríú haois déag leis an ruaig a chur ar fhrancaigh na háite le ceol a fheadóige. D'éirigh an cleas seo leis, ach nuair nach bhfuair sé luach a shaothair ó mhuintir na háite mar a bhí socraithe, chuir sé an ruaig ar pháistí na háite freisin.
Ba iad Jacob agus Wilhelm Grimm, na deartháireacha a bhí ina dteangeolaithe agus ina mbéaloideasóirí móra sa Ghearmáin sa naoú haois déag, ba túisce a d'fhoilsigh an seanscéal seo faoi chlúdach leabhair. Ina dhiaidh sin, bhí cáil ar Phíobaire Breac Hameln. Is féidir a rá gur cuid den chultúr dhomhanda é inniu.
An Seanscéal.
De réir mar a insítear é, chonacthas fear aisteach ag teacht go Hameln, sa bhliain 1284. Bhí sé ag caitheamh culaith as éadach breac ildaite, agus dúirt sé gurb í an cheird a bhí aige ná francaigh a ghabháil. Gheall sé do mhuintir na háite go gcuirfeadh sé an ruaig ar na lucha agus ar na francaigh go léir as Hameln, dá bhfaigheadh sé suim áirithe airgid.
Bhí muintir Hameln sásta an t-airgead a ghealladh dó, agus ansin, rug sé ar an bhfeadóg nó ar an bhfliúit a bhí aige le ceol a bhaint aisti. Nuair a bhí sé ag seinm, tháinig na francaigh agus na lucha as tithe na cathrach ar fad, agus iad ag bailiú ina thimpeall. Nuair ba léir dó nach raibh oiread agus luch amháin fágtha in aon teach, d'fhág sé an chathair agus thug sé a aghaidh ar Abhainn Weser. Lean na lucha agus na francaigh é agus iad sna sála aige; lean siad isteach san abhainn é agus rug an sruth orthu, agus bádh iad go léir. Nuair a chonaic muintir na háite cé chomh furasta agus a d'éirigh an obair leis an bpíobaire, tháinig aiféaltas orthu go raibh siad tar éis duais chomh hard a ghealladh don phíobaire, agus dhiúltaigh siad luach a shaothair dó, ionas gur imigh sé leis ón áit gan sciúrtóg rua, feargach feanntach.
Ar an séú lá fichead de Mhí an Mheithimh, tháinig sé ar ais. Bhí sé i mbréagriocht an tsealgaire, hata dearg aisteach á chaitheamh aige, agus gnúis uafásach air. Nuair a bhí muintir na háite ag ceiliúradh an Aifrinn san eaglais, thosaigh an píobaire ag séideadh fonn nua ceoil ar a fheadóg. An uair seo, níorbh iad na francaigh a fuair iad féin faoi dhraíocht aige, ach páistí na háite, idir chailíní óga agus stócaigh bheaga. Lean na páistí é trí gheata mór na cathrach go dtí an sliabh, áit a ndeachaigh ceal ann féin chomh maith leis na páistí. Níor fhill ach beirt acu, ó tháinig siad ródhéanach go dtí an sliabh. Bhí duine acu dall, ionas nach raibh sé ábalta an áit a thaispeáint inar imigh na páistí, agus duine acu gan chaint, ionas nach raibh sé ábalta a insint, cár tharla sé. Deirtí freisin gur fhill gasúr beag eile abhaile ar lorg a chóta mhóir, agus gur tháinig sé slán as an tubaiste mar sin. Chreid daoine áirithe gur tugadh na páistí isteach i bpasáiste faoi thalamh agus gur tháinig siad amach arís i dTír na Seacht gCaisleán (is é sin, i gCúige na Trasalváine sa Rómáin). D'imigh 130 páiste ar fad ar an dóigh seo.
An Cúlra Stairiúil.
Dealraíonn sé go ndeachaigh dhá mhóitíf scéalaíochta le chéile sa seanscéal faoin bPíobaire Breac, mar atá, gabhálaí na bhfrancach agus imeacht na bpáistí, agus nár fáisceadh aon scéal amháin as an dá mhóitíf go dtí an seachtú haois déag. Is é an chiall is gnách a bhaint as an scéal seo inniu ná gur fáthscéal atá ann a thugann cur síos ar an dóigh a ndeachaigh Gearmánaigh óga a chónaí in oirthear na hEorpa sa Mheánaois. Is é tuairim Jürgen Udolph, ollamh le logainmníocht i Leipzig, tuairim a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1997, gur shocraigh "páistí" Hameln síos i mBrandenburg, nó tá logainmneacha le haithint ansin atá cosúil leis na logainmneacha timpeall Hameln. Is í an teoiric ar ar bhunaigh Udolph an bharúil seo ná go mbíodh sé de nós ag na coilínigh Ghearmánacha a gcuid sráidbhailte nua a ainmniú as na háiteanna ina raibh cónaí orthu roimhe sin.
Mar sin, má bhí "píobaire breac" ann ar aon nós, is dócha gur gníomhaire de chuid tiarna éigin san oirthear a bhí ann agus é ag mealladh na ndaoine óga chun Hameln a fhágáil le cur fúthu i mBrandenburg. An oiread de dhaoine óga a rinne amhlaidh, d'fhág sé an t-imprisean ar mhuintir Hameln gur cailleadh glúin iomlán de shliocht na cathrach ar an dóigh seo, agus de réir a chéile, rinneadh seanscéal faoin bPíobaire Breac de na cuimhní staire sin.


Zyklon B.
Is é is Zyklon B ann ná ainm tradála ar ullmhóid ciainíde a bhí in úsáid ag na Naitsithe nuair a bhí siad ag marú na sluaite Giúdach sna seomraí gáis le linn an Uilelosctha. Tá Zyklon B bunaithe ar an aigéad prúiseach (is é sin, an t-aigéad hidricianach, nó tuaslagadh uisce chiainíd na hidrigine HCN) a bhfuil substaint chobhsaíoch curtha tríd, chomh maith le substaint drochbholaidh le rabhadh a thabhairt don úsáideoir. Bhí Zyklon B ceaptha mar fheithidicíd ar dtús. B'é ceimiceoir mór na Gearmáine Fritz Haber a d'fhorbair é le linn an Chéad Chogadh Domhanda. Bhí an-ról ag Haber i gcogaíocht cheimiceach na nGearmánach san am sin, ach, íorónta go leor, Giúdach a bhí ann, agus mar sin, b'éigean dó éalú ón nGearmáin i ndiaidh do na Naitsithe an chumhacht a shealbhú sa bhliain 1933. Níorbh é a nimh féin a mharaigh é, ar a laghad.
Tá éifeachtúlacht Zyklon B bunaithe ar an gciainíd. Cuireann an t-ian ciainíde CN- ruaigeadh ar an móilín ocsaigine as haemaglóibin na fola le dul ina áit. Ós rud é go bhfuil ceangal na ciainíde den haemaglóibin níos láidre ná ceangal na hocsaigine, ní féidir leis an haemaglóibin chiainídithe ocsaigin a iompar a thuilleadh, agus mar sin, tachtfar an t-íobartach, fiú má bhíonn flúirse ocsaigine le fáil san aer.
Le linn an Uilelosctha, d'úsáidtí Zyklon B ar dtús leis na dreancaidí a bhaint de na príosúnaigh. I dtús na bliana 1940, áfach, baineadh an chéad triail as i marú na ndaoine, nuair a tachtadh grúpa de Ghiofóga óga ó Brno i mBuchenwald. In Auschwitz, tugadh Zyklon B isteach ar an tríú lá de Mhí Mheán Fómhair 1941, nuair a maraíodh sé chéad cime cogaidh ón Aontas Sóivéadach agus dhá chéad go leith de chimí tinne cogaidh ón bPolainn leis.


Claus Schenk von Stauffenberg.
Oifigeach Gearmánach de phór uasal ab ea Claus Schenk Graf von Stauffenberg (15 Samhain 1907 - 21 Iúil 1944), a d'fhéach le hAdolf Hitler a mharú ar an 20ú lá de Mhí Iúil sa bhliain 1944. Theip an iarracht air, agus cuireadh chun báis go gairid ina dhiaidh sin é.
Tús a Shaoil.
Rugadh Stauffenberg do lánúin de phór uasal Chaitliceach i Jettingen in aice le hUlm sa Sváib. Bhí sé ar an bhfear ab óige de thriúr deartháireacha: Berthold agus Alexander a bhí ar an mbeirt eile. Fuair Claus óg oideachas maith, agus féith na litríochta ann féin, ach sa deireadh, chuaigh sé sna saighdiúirí. Cosúil le go leor saighdiúirí de phór uasal, roghnaigh sé reisimint cháiliúil an mharcshlua i mBamberg, in éineacht lena dheartháireacha. Ansin a fuair an triúr fear acu aithne ar an bhfile Stefan George agus ar lucht a leanúna. Cé go raibh luiteamas ag na polaiteoirí cultúrtha Naitsíocha le filíocht George, ionas gur ghair siad file náisiúnta de nuair a fuair sé bás sa bhliain 1933, is iomaí duine de lucht a leanúna a d'iompaigh in aghaidh Hitler sa deireadh. Sa bhliain 1929, bhain Claus óg amach céim an leifteanaint.
An Dara Cogadh Domhanda.
Sa bhliain 1933, chuaigh Hitler i gceannas ar an nGearmáin, agus tháinig na Naitsithe i gcumhacht. Bhí Claus von Stauffenberg idir dhá thine Bhealtaine. Chuir cuid d'idé-eolaíocht na Naitsithe samhnas air, ach bhí bá aige le Náisiúnachas na Naitsithe. Sa bhliain 1933, shínigh an Eaglais Chaitliceach concordáid le Hitler le stádas na hEaglaise sa Ghearmáin a chinntiú, ach níor thug na Naitsithe urraim ar bith don choncordáid ina dhiaidh sin. Bhí na heaspaig ag casaoid faoi dhímheas na n-údarás Naitsíoch i leith na concordáide, agus faoina dtionchar sin, d'eisigh an Pápa an tréadlitir cháiliúil "Mit brennender Sorge", inar cháin sé ciníochas agus íoladhradh na Naitsithe. Chuaigh an tréadlitir go mór i gcion ar Stauffenberg. Thairis sin, ní raibh sé ábalta an drochíde a sheasamh a bhí na Naitsithe a thabhairt do na Giúdaigh go hoscailte.
Bhí Stauffenberg ag déanamh síor-dhul chun cinn mar shaighdiúir, agus nuair a d'ionsaigh na Gearmánaigh an Pholainn, ghlac sé páirt san fheachtas. San am seo, bhí céim an "Rittmeister" aige - is é sin, "máistir marcaíochta", nó captaen marcshlua. Mar sin féin, bhí a choinsias ag luí air, agus nuair a mhol deartháir a mháthar, Nikolaus Graf von Üxküll, dó dul i ngluaiseacht na frithbheartaíochta, bhí an-chathuithe air. D'áitigh Peter Yorck von Wartenburg agus Ulrich Wilhelm Graf Schwerin von Schwanenfeld air post an aidiúnaigh a bhaint amach ag Walter von Brauchitsch, a bhí ina Ard-Cheannasaí ar fhórsaí armtha na Gearmáine san am, le go mbeadh seans aige Hitler a mharú. Dhiúltaigh Stauffenberg, áfach, nó cosúil le saighdiúirí na Gearmáine go léir, bhí sé tar éis dílseacht a mhóidiú do Hitler go pearsanta. Ní fhéadfadh oifigeach uasal den tseanphór a mhionna a shárú chomh héasca sin.
Rinneadh atheagrú ar aonad Stauffenberg, agus fuair sé é féin ar fhoireann ghinearálta an tSéú Rannán Tancanna, rannán éadrom tancanna de chineál nua a bhí ceaptha le reicí tír-raoin a dhéanamh, cosúil leis an marcshlua. Ghlac an rannán seo páirt i bhfeachtas na Fraince sa bhliain 1940, rud a thabhaigh Cros Iarainn den chineál ab fhearr do Stauffenberg. San am seo, bhí urraim ag Stauffenberg do Hitler i gcónaí. Tháinig port eile aige, áfach, nuair a thosaigh Oibríocht Barbarossa, an t-ionsaí ar an Aontas Sóivéadach. An ródach míréasúnta a chuaigh ar na Rúisigh agus ar na Giúdaigh, chomh maith leis an dóigh a raibh droch-cheannasaíocht Hitler ag teacht chun solais agus an cur chuige a bhí aige i gcúrsaí cogaíochta, d'fhág siad an t-imprisean ar Stauffenberg nach raibh sé ag cur catha ar son aon dea-chúis a thuilleadh, má bhí riamh.
Sa bhliain 1942, ghlac Stauffenberg leis gur chóir an chumhacht a bhaint de Hitler le lámh láidir. Bhí sé suite siúráilte gurb iad na fórsaí armtha - an "Wehrmacht" - an t-aon fhórsa a bheadh ábalta deireadh a chur leis an deachtóireacht agus an ceann is fearr a fháil ar dhíormaí armtha na Naitsithe, ar nós na bpóilíní polaitiúla (Gestapo), an SS agus na seirbhíse slándála (SD). Rinne Stauffenberg iarrachtaí an nimh a bhaint de pholasaí na Naitsithe sa chuid den Aontas Sóivéadach a bhí forghafa ag na Gearmánaigh. Chuir sé in aghaidh an "Kommissarbefehl", is é sin, an t-ordú a chuir de dhualgas ar na saighdiúirí Gearmánacha na feidhmeannaigh Chumannacha a chur chun báis ar an toirt, agus bhí sé meáite ar chruachás na gcimí cogaidh a mhaolú ar dhóigheanna eile fós. Ní raibh an tAontas Sóivéadach tar éis conradh na Ginéive a shíniú, agus mar sin, ní raibh aon cheangaltas ar na Sóivéadaigh caitheamh leis na cimí Gearmánacha de réir an dlí idirnáisiúnta. Mar sin, bhí sé de chlaonadh sna Gearmánaigh gan a gcloigne féin a bhuaireamh mórán faoi chúis na saighdiúirí Sóivéadacha a bhí cimithe acu féin, ach an oiread. Bhí a fhios ag Stauffenberg an méid sin, agus mar sin, d'eisigh sé treoirlínte dá chuid féin le féachaint chuige nach gcaithfí go mídhaonna leis na cimí.
Sa bhliain 1942, bhí Hitler díreach i mbarr a chumhachta. Bhí an chuma ar an scéal go raibh sé ar tí an Cumannachas a chur de dhroim an tsaoil, agus mar sin, bhí luiteamas ag cuid mhaith daoine leis nach raibh ina Naitsithe ar aon nós, ó bhí eagla ar go leor roimh an gCumannachas. Mar sin, thuig Stauffenberg agus a chuid deartháireacha nárbh é sin an t-am ceart le Hitler a mharú. Idir an dá linn, bhí siad ag coinneáil caidrimh le go leor daoine éagsúla a bhí in aghaidh Hitler, idir iar-cheannasaithe Airm ar nós Erich Hoepner, agus Ciorcal Kreisau, arb é an dream ba chuimsithí de chuid an fhreasúra rúnda. Fuair na deartháireacha aithne ar Dhaonlathaigh Shóisialta a bhí gníomhach i saol an fhreasúra, agus chuaigh a ndearcadh polaitiúil féin chun caoinfhulangachta. Bhí siad sásta glacadh leis go mbeadh ról tábhachtach ag an sóisialachas daonlathach sa rialtas a chuirfí ar bun sa Ghearmáin i ndiaidh bhás Hitler.
An Chomhcheilg.
I Mí na Samhna 1942, chuaigh na Comhghuaillithe i dtír san Afraic, agus d'ascain an Deichiú Rannán Tancanna trí dheisceart na Fraince, a bhí á rialú ag rialtas comhoibritheach Vichy faoin am seo, go tuaisceart na hAfraice. An bhliain a bhí chugainn cuireadh Stauffenberg go dtí an Afraic le dul sa rannán seo. B'ansin a goineadh go tromchúiseach é agus na heitleáin Shasanacha á bhuamáil ón aer. Fágadh ar leathshúil agus ar leathlámh é, agus níor fágadh ach trí mhéar ar an lámh mhaith féin.
Cuireadh Stauffenberg abhaile go Caisleán Lautlingen i ndeisceart na Gearmáine le téarnamh a dhéanamh. Bhí sé an-mhíshásta leis, nó mura mbeadh post ar bith aige san Arm, ní fhéadfadh sé cuidiú leis an ngluaiseacht frithbheartaíochta cumhacht a shealbhú sa Ghearmáin. Ansin, rith leis na comhcheilgeoirí é a chur ar fhoireann an "Ersatzheer", is é sin, an chuid d'Arm na Gearmáine a bhí fanta sa tír féin, i sráid Bendler ("Bendlerstrasse") i mBeirlín.
Anseo, bhí Stauffenberg ag obair don Ghinearál Friedrich Olbert, a bhí go tréan in aghaidh Hitler. Bhí an-seans ag an "Ersatzheer" "coup d'état" a chur i gcrích sa Ghearmáin, nó dá mbeadh trioblóidí inmheánacha sa Ghearmáin, agus an teagmháil le lucht ardcheannais an airm caillte, chaithfeadh an t"Ersatzheer" an tír a shealbhú agus an tsíocháin inmheánach a chur ar bun arís. Oibríocht dhleathach go hiomlán a bheadh i gceist leis seo, plean ar ghlac Hitler féin leis. Anois, áfach, shocraigh na comhcheilgeoirí go mbainfí úsáid as an bplean seo - "Oibríocht Walküre" - nuair a bheadh Hitler marbh. Mar sin, ní fhéadfadh na Naitsithe móra eile an chumhacht a choinneáil acu féin.
Ar dtús, ba é Axel von dem Bussche a bhí le Hitler a mharú. Bhí sé sásta ionsaí féinmharfach a dhéanamh agus é féin a shéideadh le dhá ghránáid láimhe in éineacht leis an deachtóir. Níor éirigh leis an bplean seo, áfach. Nuair a bhí na himeachtaí ag cúngú isteach ar na comhcheilgeoirí, b'éigean dóibh na pleananna cruinne a thréigean agus rud éigin a thobchumadh.
Leis na blianta fada anuas, bhí Stauffenberg suite siúráilte go raibh rialtas Hitler coiriúil amach is amach, ach i dtús na bliana 1943, tuigeadh dó go scriosfadh straitéisí cogaidh an deachtóra an Ghearmáin féin agus go bhfaigheadh na milliúin daoine bás dá ndeasca. Cosúil le go leor daoine ina thimpeall, mhothaigh sé go raibh sé de dhualgas morálta air iarracht a dhéanamh le Hitler a mharú, ar an t-aon chúis amháin ná go bhfaigheadh an saol mór le feiceáil nach raibh iomlán na Gearmáine sásta leis na hainghníomhartha a bhí idir lámhaibh ag Hitler agus na Naitsithe. I Meitheamh 1944, chuaigh na Comhghuaillithe i dtír sa Fhrainc, agus ón lá sin i leith, bhí Stauffenberg agus na míleataigh phroifisiúnta ar fad sa Ghearmáin cinnte go raibh an cogadh caillte. Ní bua a bhí ag teastáil uaidh anois, ach sos cogaidh chomh gasta is ab fhéidir, le nach mbeadh tuilleadh fulaingte agus léirscriosta in aisce ann.
Bhí a fhios go maith ag Stauffenberg go raibh sé le coir an ardtréasa a dhéanamh. Ag ceann de na cruinnithe a bhí ag an gcomhcheilg, dúirt sé le von dem Bussche scun scan: "Bímis neamhbhalbh: le teann na n-acmhainní go léir atá ar fáil dom, tá mé ag iarraidh ardtréas a chur i gcrích..." ("Gehen wir in medias res: ich betreibe mit allen mir zur Verfügung stehenden Mitteln den Hochverrat..."). Mar sin féin, bhí sé den tuairim go raibh "dlí nádúrtha" ann nach gceadódh coireanna Hitler ar aon nós, agus go raibh sé in áit na héigeandála ag cosaint náisiún na Gearmáine ar an tubaiste a bhí Hitler a tharraingt anuas ar an tír.
Ó thús Mhí Mheán Fómhair 1943 go lá a bháis, ba é Stauffenberg ceannasaí spioradálta na comhcheilge. Fear dáigh daingean diongbháilte a bhí ann agus é ábalta an t-amhras a scaipeadh le fórsa a phearsantachta. Le cuidiú ó Henning von Tresckow, chuir sé eagar ceart ar na comhcheilgeoirí agus spreag sé chun gnímh iad.
De réir na páirte a bhí ag Stauffenberg sa chéad phlean, d'fhágfaí i mBendlerstrasse é, áit a bhféadfadh sé glao ar an teileafón ar aonaid an airm agus áitiú orthu baill na n-eagraíochtaí polaitiúla Naitsíocha a cheapadh agus a chimiú. Ar an drochuair, tháinig sé chun solais go gcaithfeadh sé dhá thrá a fhreastal. Ní raibh cead isteach ag aon duine eile de na comhcheilgeoirí ar chruinnithe pearsanta Hitler, agus thairis sin, b'eisean an t-aon duine amháin acu a raibh aithne aige ar an gcuid ba mhó de na hoifigigh arda, ionas go mbeadh sé in ann a áitiú orthu an chumhacht a bhaint de na Naitsithe.
Mar sin, thoiligh Stauffenberg Hitler a mharú é féin. I ndiaidh iarrachtaí éagsúla nár éirigh leo agus nach bhfuair Hitler amach fúthu, d'fhéach sé le Hitler a mharú le buama le linn cruinniú i Wolfsschanze nó Pluais an Mhic Thíre sa Phrúis Thoir in aice le Rastenburg (inniu, Kętrzyn sa Pholainn) ar an 20ú lá den Mheitheamh, 1944. Bhí sé ag iompar dhá bhuama beaga ina mhála cáipéisí, agus amadóirí ceimiceacha leo a phléascfadh i gceann deich nóiméad nó cúig nóiméad déag iad. Ba nós le Hitler a chuid cruinnithe a choinneáil thíos sa bhuncar, ach inniu, ní raibh eitleáin na gComhghuaillithe ag ionsaí, agus mar sin, baineadh úsáid as bothán adhmaid in áit an bhuncair. Istigh ar an leithreas dó, thosaigh Stauffenberg ag armáil na mbuamaí, ach fuair sé deacair an obair a dhéanamh agus é fágtha ar leathlámh, go háirithe nuair a bhí duine éigin ag cnagadh ar an doras agus á dheifriú, ó bhí an cruinniú díreach ar tí tosú. Mar sin, níor fágadh ach aon bhuama amháin ag ticeáil. D'fhág Stauffenberg an buama eile ag a chúntóir pearsanta agus chuaigh sé isteach sa seomra cruinnithe gan ach aon bhuama amháin sa mhála cáipéisí aige. Chuir sé an mála cáipéisí faoin mbord in aice le Hitler agus d'imigh sé faoi dheifir, agus é ag rá go gcaithfeadh sé glao teileafóin a chur ar dhuine éigin i mBeirlín.
D'fhan Stauffenberg i bhfolach i gcóngar don bhothán, go dtí go bhfaca sé an buama ag pléascadh. Stróiceadh an bothán adhmaid as a chéile, agus daoine á séideadh san aer ag an mbrúthonn. Mar a chonacthas do Stauffenberg, ní fhéadfadh aon duine teacht slán as a leithéid.
Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, ní raibh Hitler marbh. Ní raibh sé, fiú, gonta go ródhona, cé gur básaíodh a lán eile de na daoine a bhí i láthair. Bhí an dearg-ádh leis, agus na himthoscaí ag fabhrú dó. Dá mbeadh an dá bhuama ann, in áit aon cheann amháin, dá mbeadh an cruinniú ar siúl thíos sa bhuncar in áit an bhotháin, - ba leor aon cheann amháin de na coinníollacha seo a bheith comhlíonta, lena chinntiú go mbeadh port Hitler seinnte. Thairis sin, bhí an bord láidir darach ina sciath chosanta idir Hitler agus an buama. Iad siúd nach raibh ina suí in áiteanna chomh sábháilte céanna, fuair siad bás nó goineadh go héag iad.
Nuair a bhí an buama pléasctha, thréig Stauffenberg agus a "aide-de-camp", an Leifteanant Werner von Haeften, an áit faoi dheifir agus thug siad aghaidh ar an aerstráice. D'fhág siad an dara buama i gcoill bheag in aice leis an aerstráice agus chuaigh siad isteach ar an eitleán - eitleán buamála Heinkel He 111 - a bhí curtha i leataobh lena aghaidh go speisialta. Nuair a bhí sé ag eitilt go Beirlín, tháinig ordú ó Hitler Stauffenberg agus Haeften a chur chun báis chomh tapaidh agus ab fhéidir, ach ní dheachaigh an t-ordú sin i bhfad, ó stop duine de na comhcheilgeoirí, Friedrich Georgi ar fhoireann an aerfhórsa, é.
Nuair a thuirling an t-eitleán i mBeirlín ag a leathuair i ndiaidh a ceathair a' chlog iarnóna, bhí Stauffenberg suite siúráilte i gcónaí go raibh Hitler marbh. Anois, bhí sé in am na Naitsithe a chur ó chumhacht agus an tArm a chur i gceannas ar an tír. Tamaillín beag ina dhiaidh sin, áfach, d'fhógair Joseph Goebbels ar an raidió gur tháinig Hitler slán as an gcruachás. Ag a seacht a' chlog iarnóna, chualathas Hitler féin ar an raidió, agus tuigeadh do na comhcheilgeoirí go raibh teipthe ar an g"coup d'état" go hiomlán. Tháinig lucht leanúna Hitler ar a lorg, agus gabhadh Stauffenberg agus na comhcheilgeoirí eile a bhí i mBendlerstrasse.
B'é an Ginearál Friedrich Fromm ba chúis leis. Bhí sé féin sáite sa chomhcheilg, ach anois, d'fhéach sé le hé féin a shábháil, agus chuir sé ar bun cúirt mhíleata ar an toirt le Stauffenberg agus na comhcheilgeoirí eile a dhaoradh chun báis. Timpeall is uair an chloig i ndiaidh an mheán oíche, básaíodh Stauffenberg, an Ginearál Olbricht, an Leifteanant von Haeften agus an Coirnéal Albrecht Mertz von Quirnheim istigh sa chlós i gceanncheathrú an "Ersatzheer" i mBendlerstrasse. B'iad na focail dheireanacha a labhair Stauffenberg ná: "Es lebe unser heiliges Deutschland" - "go maire ár nGearmáin naofa".
Thug an Ginearál Fromm ordú na comhcheilgeoirí a adhlacadh i Reilig Matthäus i gceantar Schöneberg i mBeirlín faoi onóracha míleata. Sin é an rud a rinneadh, ach ar an lá arna mhárach, thóg an SS aníos corpán Stauffenberg, bhain siad na boinn de agus dhóigh siad sa chréamatóiriam é.
Naisc sheachtracha.
Von Stauffenberg, Claus
Von Stauffenberg, Claus
Von Stauffenberg, Claus


Caligula.
Impire Rómhánach ab ea Gaius Iulius Caesar Germanicus Caligula nó Caligula (31 Lúnasa, 12 - an Róimh 24 Eanáir, 41.
Teacht i gcumhacht.
Tháinig Caligula i gcomharbacht ar Tiberius.
Réim.
Nuair a bhí an chéad bhliain dá thréimhse ina Impire ag druidim chun deireanais, tháinig tinneas air. Deir na staraithe go raibh Caligula as a mheabhair ina dhiaidh sin. Bhí ráflaí ann ag an am go raibh sé ag bualadh craicinn lena chuid deirfiúracha agus gaireadh bandia dá dheirfiúr Drusilla (nuair a fuair sí bás go tobann sa bhliain 38).
D'ordaigh Caligula go dtógfaí dealbha de ar fud na hImpireachta, rud a chuir olc ar na Giúdaigh nuair a tógadh dealbh i lár an teampaill in Iarúsailéim.
Bás.
Mharaigh cuid den Gharda Praetóireach (faoi cheannaireacht an taoiseach céid Cassius Chaerea) é i ndeireadh Mhí Eanáir sa bhliain 41.
Tháinig a uncail Claudius i gcomharbacht air.


Impireacht na Róimhe.
Is gnách Impireacht na Róimhe a thabhairt ar thréimhse an rialtais uathlathaigh i stair na sibhialtachta sean-Rómhánaí. Tháinig ré na hImpireachta i ndiaidh na Poblachta Rómhánaí, a mhair an leathmhílaois ón mbliain 510 r. Chr. go dtí an aois dheireanach r. Chr. Ba é ba chúis le deireadh na Poblachta ná an lagú a tháinig ar fhorais agus ar thraidisiúin na Poblachta de dheasca na coimhlinte idir Gaius Marius agus Lucius Cornelius Sulla, agus, ina dhiaidh sin, de dheasca an chogaidh chathartha idir Iúil Caesar agus Pompeius. Is féidir tús na hImpireachta a dhátáil go héagsúil. Deir daoine áirithe gur tháinig deireadh leis an bPoblacht nuair a bhain Iúil Caesar amach an bhuandeachtóireacht (44 r.Chr.), ach is féidir a mhaíomh freisin gurbh é an lá ceart an lá ar chloígh Octavianus, oidhre Chaesar, a chuid naimhde i gCath Actium ar an 2 Meán Fómhair 31 r.Chr., nó an lá ar bhronn Seanad na Róimhe an t-ainm úd Ágastas air.
Go bunúsach, is é is brí leis an nath Laidine "Imperium Romanum" ná "na tailte atá faoi smacht ag an Róimh" - is é sin, tá an focal úd "imperium" (cumhacht, údarás pearsanta) ag tagairt do na críocha féin atá i gceist. Sroicheann an impireacht a fhad is a thugtar aird ar "imperium" an Impire. Ó ré Ágastais go dtí an lá ar thit an leath Iartharach den Impireacht as a chéile faoi thionchar Imirce Mhór na Náisiún, Ba í an Róimh an ríocht ba mhó cumhachta, daonra agus achair in Iarthar na hEoráise agus i dTuaisceart na hAfraice. Thosaigh an Róimh ag dul i bhfairsinge i bhfad sular tháinig an mhonarcacht i leaba na poblachta, agus shroich sí barr a fairsinge i ré an Impire Traianus, nuair a cloíodh an Dáicia (i Rómáin an lae inniu) sa bhliain 106. San am sin, bhí timpeall is 5,900,000 ciliméadar cearnacha de thailte faoi smacht na Róimhe. D'fhág an Róimh a sliocht ar chultúr, ar dhlí, ar theicneolaíocht, ar ealaíne, ar theangacha, ar reiligiún, ar rialtas, ar fhórsaí armtha, agus ar ailtireacht na sibhialtachtaí a tháinig i gcomharbas uirthi, agus is féidir a rá go gcaitheann an Róimh a scáth orainn inniu féin.
Go traidisiúnta, glactar leis gur tháinig deireadh le hImpireacht na Róimhe ar an 4 Meán Fómhair 476, nuair a cuireadh Impire deireanach Iarthar na Róimhe, Romulus Augustus nó "Augustulus", as cumhacht, gan aon duine a ghlacfadh an ríchathaoir ina dhiaidh. Mar sin féin, Ba é Diocletianus, a tharraing siar ó chúrsaí an rialtais sa bhliain 305, an tImpire deireanach a bhí ag rialú na hImpireachta ina aonar ó chathair na Róimhe. I ndiaidh a lae, scar dhá leath na hImpireachta - leath na Róimhe agus leath Chathair Chonstaintín - as a chéile, agus an bheirt acu ag tabhairt "Impireacht na Róimhe" orthu féin. Chuaigh Impireacht Iarthar na Róimhe in éag i rith na cúigiú haoise, ach mhair an leath Oirthearach - an Impireacht Bhiosántach, mar is gnách a thabhairt uirthi inniu - go dtí an bhliain 1453, nuair a chuir na Turcaigh Otamánacha de dhroim an tsaoil í. Choinnigh na Biosántaigh cultúr agus dlí na sibhialtachta Gréagaí agus Rómhánaí beo ina measc, chomh maith leis an gCríostaíocht Heilléineach agus Cheartchreidmheach, ach níor mhair an Laidin ina mbéal, nó b'fhearr leo an Ghréigis, a bhí á labhairt go fairsing mar chineál francbhéarla in Oirthear na hImpireachta le fada.
Forbairt na hImpireachta.
Go traidisiúnta, aithníonn na staraithe dhá thréimhse i stair na hImpireachta, is é sin, an Phrionsacht (nó "principatus", ón bhfocal "princeps", is é sin, "an chéad saoránach"), a mhair ó ré Ágastais go dtí Géarchéim na Tríú hAoise, agus an Tiarnacht (bunaithe ar an bhfocal "dominatus", a thagann ó "dominus", tiarna), a thosaigh nuair a tháinig Diocletianus i gcumhacht agus a chuaigh in éag le hImpireacht na Róimhe Iartharaí. I mblianta na Prionsachta, coinníodh cuma na poblachta ar an impireacht, agus na forais phoblachtacha i bhfeidhm i gcónaí. Nuair a tháinig an Tiarnacht ar an bhfód, áfach, níor sparáladh ar thaispeántas feiceálach na cumhachta, ar chorónacha óir ná ar dheasghnáthaí impiriúla. Níos deireanaí, shocraigh na staraithe nach raibh an scéal chomh simplí sin: fágadh foirmeacha stairiúla áirithe ó laethanta na poblachta Rómhánaí beo thar na haoiseanna go dtí an Impireacht Bhiosántach féin, agus chuirtí an mhórgacht impiriúil ar taispeántas go galánta i dtús ré na himpireachta féin.
An Chéad Impire: Ágastas.
Ba é Ágastas (Gaius Julius Caesar Octavianus roimh an bhliain 27 r. Chr) an chéad Impire Rómhánach.
Tháinig Ágastas i gcomharbas ar Iúil Caesar. Chuir Ágastas deireadh leis na cogaí cathartha a bhí á gcur sa Róimh ó laethanta Iúil Caesar anuas, agus bhunaigh sé rítheaghlach na Séasar. Thug sé le tuiscint nach raibh sé ach ag iarraidh Poblacht na Róimhe a thabhairt ar ais agus a atógáil, ach le fírinne, is é an rud a rinne sé ná an phoblacht sin a iompú ina himpireacht oidhreachtúil. Fuair sé bás ar 19 Lúnasa AD 14.
Tibir.
Tháinig Tibir i gcomharbacht ar Ágastas (leanbh uchtaithe de chuid Ágastais ab ea Tibir).
Caligula.
Tháinig Caligula i gcomharbacht ar Tiberius. Nuair a bhí an chéad bhliain dá thréimhse ina Impire ag druidim chun deireanais, tháinig tinneas air, agus deir na staraithe go raibh sé as a mheabhar ina dhiaidh sin. Bhí ráflaí ann ag an am go raibh sé ag bualadh craicinn lena chuid deirfiúracha agus gaireadh bandia dá dheirfiúr Drusilla nuair a fuair sí bás go tobann sa bhliain 38. D'ordaigh Caligula go dtógfaí dealbha de ar fud na hImpireachta, rud a chuir olc ar na Giúdaigh nuair a tógadh dealbh i lár an teampaill in Iarúsailéim. Mharaigh an Garda Praetóireach é i ndeireadh Mhí Eanáir sa bhliain 41.
Cláidias.
Ba uncail le Caligula é Cláidias.
Nearó.
Ba é Nearó, nó Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus, a saolaíodh faoin ainm "Lucius Domitius Ahenobarbus", ar a dtugtaí Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus freisin, (15 Nollaig 37 - 9 Meitheamh 68) an cúigiú hImpire ar Impireacht na Róimhe. Tá clú air mar gheall ar an bhfinscéal gur sheinn sé ar an bhfidil agus an Róimh ag dul trí thine. Thairis sin, bhí sé ar duine de na hImpirí ba mhó a rinne géarleanúint ar na Críostaithe i stair na hImpireachta.
Ceannaircí agus Bliain an Cheathrair Impirí.
Thosaigh cogadh cathartha san impireacht. Chuir Nearó lámh ina bhás féin sa bhliain 68. Sa bhliain 69, bhí an Impireacht faoi smacht ag Galba, Otho, Vitellius agus Veaspáisian i ndiaidh a chéile. Mar sin, tugtar "Bliain an Cheathrair Impirí" at 69.
Veaspáisian.
Nuair a tháinig deireadh le Bliain an Cheathrair Impiri, bhí an Impireacht faoi smacht ag Vespasianus, agus d'éirigh leis deireadh a chur leis an gcogadh cathartha.
Rítheaghlach Severus.
Septimius Severus, Caracalla, Macrinus, Elagabalus, Alexander Severus.
Géarchéim na Tríú hAoise.
Ar éigean nár tháinig deireadh leis an Impireacht le linn na tréimhse seo (idir 235 agus 284).
Impireacht an Oirthir - an Impireacht Bhiosántach.
Chuaigh Impireacht Iarthar na Róimhe in éag i rith na cúigiú haoise, ach mhair an leath Oirthearach - an Impireacht Bhiosántach, mar is gnách a thabhairt uirthi inniu - go dtí an bhliain 1453, nuair a chuir na Turcaigh Otamánacha de dhroim an tsaoil í. Choinnigh na Biosántaigh cultúr agus dlí na sibhialtachta Gréagaí agus Rómhánaí beo ina measc, chomh maith leis an gCríostaíocht Heilléineach agus Cheartchreidmheach, ach níor mhair an Laidin ina mbéal, nó b'fhearr leo an Ghréigis, a bhí á labhairt go fairsing mar chineál francbhéarla in Oirthear na hImpireachta le fada.
Oidhreacht.
Teanga, litríocht, rialtas, dlíthe, ailtireacht, innealtóireacht, leigheas, spórt, ealaíona, eolaíocht.
Féach freisin.
*


Rud.
Séard is Rud ann ná an t-ainmfhocal a chlúdaíonn gach uile ní ar domhain;  ó thaobh fealsúnachta de, ábhar feasa, eolaíocht agus aroile
"Ag labhair faoi Rud, séard a chiallaíonn ná, aon ní a fhéadfá smaoineamh faoi, sé in aon rud a fhéadfá labhairt faoi".
Mar is gnách sa fealsúnacht cuirtear sainmhíniú difriúil air, agus tá sé deacair fios cén sainmhíniú atá in úsáid. Uaireanta, teorannaíonn siad an míniú le bheith níos tuisceanaí, rud mar shampla nach bhfuil mar teibíocht, rudaí atá suite inár am agus spás, ní chuirtear mar shampla uimhreacha nó smaointe san áireamh.


Anam.
De réir traidisiúin fealsúnachta agus reiligiúnacha, séard is anam ann ná, substaint (cosúil leis an sean-choincheap faoin éitear) féin feasachta a bhfuil mar neach uathúil beo.
Sna traidisiúnta seo, tá an "anam" mar an fíor bunús don neach. Go ginearálta chreidtear go bhfuil an anam mar rud neamhbhásmhar agus go raibh sé ann riabh déanamh an choirp.
Tá nasc tábhachtach agus láidir idir choincheap an anam agus saol tar éis bás, ach bíonn tuairimí éagsúla faoi, fiú i reiligiún áirithe. Creideann formhór dóibh nach bhfuil mais nó ábhar san anam, ach tá daoine ann a chreideann go bhfuil ábhar ann agus a ndearna iarracht an mhais a thomhais.


Beathaisnéis.
Is éard atá i mbeathaisnéis ná cur síos ar shaol duine áirithe. Tugtar "dírbheathaisnéis" ar chuntas a scríobhann duine ar a shaol féin.


Confúicias.
Ba smaointeoir agus fealsamh sóisialta Síneach cáiliúil é Confúicias (a chiallaíonn "Máistir Kong", ach ar a dtugtar go níos minice Kongzi) (rugadh, ó thaobh an traidisiúin de, ar 28 Meán Fómhair, sa bhliain 551 RC agus a bhásaigh sa bhliain 479). D'fhág a chuid teagaisc is a fhealsamh coimeádacha rian mór ar shaol agus ar smaoineamh Oirthear na hÁise. D'aistrigh na hÍosánaigh 孔夫子 (Kǒng Fūzǐ) mar "Confucius". Baintear úsáid as an bhfoirm Laidineach seo i dtíortha an Iarthair. Kǒng Qiū (孔丘) an t-ainm comónta a bhí air ("Kǒng" a shloinne agus "Qiū" a ainm pearsanta).


Naomh Pól.
Is é Naomh Pól (timpeall 10 - timpeall 67) duine de na haspail is cáiliúla agus is tábhachtaí i stair na Críostaíochta. Tá a litreacha fós in úsáid i rith an Aifrinn beagnach gach Domhnach. Murarbh ionann agus na haspail eile ní raibh aithne phearsanta aige ar Íosa Críost. Níor chreid sé i scéal Íosa go dtí lá amháin nuair a chonaic sé aisling d'Íosa aiséirithe agus é ar an bhealach go dtí an Damaisc.
Tá tionchar ollmhór aige ar Thiomna Nua an Bhíobla toisc an méid scríbhneoireachta a rinne sé agus is féidir léargas a fháil ar an gCríostaíocht i dtús a réimse óna chuid litreacha. Tá ceithre litir déag againn scríofa aige agus is dóichí gurb iad siúd na cinn is sine. Luaitear trí thuras Naomh Pól i nGníomhartha na nAspal freisin.
Tá formhór na litreacha seo scríofa chuig séipéil timpeall na Gréige, na hÁise Bige agus na Róimhe, agus iad lán de chomhairle faoin gcaoi chun saol Críostaí a bheith ag duine agus céard a bhí i soiscéal Íosa.
Rugadh é i dTarsas, baile i gcríocha na hÁise Bige (na Tuirce an lae inniu). Admhaíonn Naomh Pól féin gur chaith sé anuas ar Chríostaithe agus é óg, agus go raibh sé i láthair nuair a rinneadh[mairtíreach de Naomh Stiofáin. Ach lá amháin agus é ar a bhealach go dtí an Damaisc, tháinig Íosa chuige in aisling agus d'impigh sé ar Phól a shaol a athrú. I ndiaidh na heachtra seo bhí Pól dall go dtí gur bhaist Ananias é. Ó shin ar aghaidh thug Pól faoi theachtaireacht Íosa Críost a scaipeadh.
Ina dhiaidh sin thaistil sé ar fud na háite ag múineadh an tsoiscéil. D'fhill sé lá ar Iarúsailéim, agus cé gur lig na Giúdaigh dó fanacht ansin ar dtús, tháinig fearg ar ghrúpa mór a bhí réidh lena chur chun báis ach shábháil saighdiúir Rómhánach é. Gabhadh agus cuireadh i bpríosún é. Níl sé iomlán cinnte céard a tharla dó roimh dó bás a fháil. De réir Eusebius ó Chaesarea (a scríobh sa 4ú aois) cuireadh chun báis é faoi riail an Impire Nearó. Tá traidisiún ann go bhfuair Naomh Pól bás ar an lá cheanna agus Naomh Peadar (29 Meitheamh) sa bhliain 64 nó 67. De réir chuntais áirithe chuaigh sé go dtí an Spáinn agus is féidir go ndeachaigh sé go dtí an Ghréig agus an Áis Bheag. Pé scéal é, is cosúil gur gabhadh é, agus gur cuireadh chun báis é sa Róimh.


Cúirt Bhreithiúnais Eorpach.
Institiúid dlíthiúil na Aontais Eorpach í Cúirt Bhreithiúnais na hEorpa. Bíonn an muirear ar an gCúirt Bhreithiúnais Eorpach chun a chinntiú go mbíonn dlí an AE á thacú, á léirmhíniú agus á fheidhmiú go comhsheasmhach i ngach Ballstát. Tá seacht mbreitheamh is fiche sa Chúirt faoi láthair (ceann do gach Ballstát) arna gceapadh do théarma sé bliana faoi seach.


Hearó Chathair Alastair.
Ba innealtóir agus geoiméadraí Gréagach é Hearó (nó Hearón) Chathair Alastair (Gréigis: Ήρων ο Αλεξανδρεύς) (c. 10 – 70) i gCathair Alastair in Éigipt na Rómhánach, "Aegyptus".
An t-Aeolipile, inneall gaile Hearóin
Hearó
Hearó


George Noble Plunkett.
Ba náisiúnaí agus polaiteoir Éireannach é George Noble Plunkett (3 Nollaig, 1851 – 12 Márta, 1948), nó an Cunta Pluincéad mar a thugtar air go minic. Chuaigh sé isteach sa ghluaiseacht nuair a lámhachadh a mhac Seosamh Pluincéad, a bhí ina cheannaire i rith Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Ball den Chéad Dáil ab ea é, a chaith tamall beag ina Cheann Comhairle.
Úsáidtear an leagan Gaeilge dá ainm Seoirse Pluincéad uaireanta chomh maith.
Tús a shaoil.
Rugadh Pluincéad i mBaile Átha Cliath, mac le tógálaí Pat Plunkett. Fuair sé a chuid oideachais i gClongowes Wood agus Coláiste na Tríonóide, agus chaith sé tamall ag déanamh staidéir thar lear freisin, i Nice san Fhrainc agus san Iodáil.
Rinne Pápa Leo XIII cunta pápach de sa bhliain 1884, mar gheall ar an dian-obair a rinne sé don phápacht. Chuir Pluincéad bun leis an iris "Hibernia", agus é féin ina eagarthóir air. File a bhí ann chomh maith, agus d'fhoilsigh sé a chéad bailiúchán "God's Chosen Festival" sa bhliain 1877.
Glaodh chun an bharra é sa bhliain 1878, ach dhiúltaigh sé é. Ina áit, thosaigh sé ag forbairt slí bheatha dó féin san ealaíon, litríocht agus cultúr. Na poist a bhí aige ná Stiúrthóir ar Ard-Mhúsaem na hÉireann (1907 - 1916), Leas-Uachtarán ar Acadamh Ríoga na hÉireann (1908 - 1909, 1911 - 1914) agus Uachtarán ar Chumann Ríoga Bhaile Átha Cliath. Cuireadh Pluincéad amach as an gCumann mar gheall ar an pháirt a ghlac a mhac san Éirí Amach na Cásca.
Polaitíocht.
Chomh maith lena mhac Seosamh, bhí an bheirt mhac eile aige George agus Seán gafa sa ghluaiseacht freisin, agus is móide gur chuir Seosamh a athair faoi mhionn an IRB am éigean roimh a bhás. Ba é bás Sheosamh tar éis an Éirí Amach a thug an spreag do Phluincéad dul isteach sa pholaitíocht.
Ba bhall den pháirtí Sinn Féin é, agus toghadh é ina theachta don dáilcheantar Ros Comáin Thuaidh san olltoghchán sa bhliain 1917. Staon na teachtaí go leor amach ón rialtas i Westminster, Sasana agus bhunaigh siad an Chéad Dáil i dTeach an Ardmhéara ar 21 Eanáir, 1919. Roghnaíodh é ina Cheann Comhairle don chruinniú ar an lá ina dhiaidh sin, 22 Eanáir. Chaith sé an tréimhse idir 22 Eanáir 1919 agus 26 Lúnasa 1921 ina Aire Gnóthaí Eachtracha. Sa phost seo, chuaigh sé go Londain in éineacht le hÉamon de Valera chun idir-bheartaigh le David Lloyd George i mí Iúil 1921.
Nuair a tháinig an Dara Dáil i bhfeidhm, tugadh an post Aire Mínealaíona dó. Níor aontaigh Pluincéad leis an gConradh Angla-Éireannach a bhí sínithe ag Mícheál Ó Coileáin, Art Ó Gríofa agus na daoine eile, nó an tSaorstát nua a chruthaíodh mar thoradh. Dá bharr sin, d'éirigh sé as an suíocháin a bhí aige i Ros Comáin. D'fhan sé mar bhall Shinn Féin, fiú tar éis na scoilte le Fianna Fáil.
Deireadh a shaoil.
Ghlac Pluincéad páirt i bhfothoghchán don dáilcheantar Gaillimh sa bhliain 1936, mar iomaí ó Cumann Poblachta na hÉireann agus Sinn Féin. Níor bhuaigh sé ach 2.12 faoin gcéad den vóta.
Clann.
Bhí sé pósta le Mary Josephine Cranny, agus bhí seachtar leanaí acu.
Fuair sé bás in Éirinn sa bhliain 1948, le sé mbliana is nócha bainte amach aige.
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta
Pluincéad, An Cunta


La Paz.
Is í La Paz príomhchathair na Bolaive. Tá 764,617 duine ina gcónaí ann.


Evo Morales.
Is é Evo Morales uachtarán na Bolaive. Is dúchasach é ón ghrúpa eitneach Aymara. Thosaigh sé a chéad téarma ar 22 Eanáir 2006.
Morales, Evo


Ealaín Fheidhmeach.
Gníomh ealaíne feidhmí is ea dath a chur ar na cupáin gloine seo, ós rud é nach raibh gá ann dath ar bith a chur orthu, chun a bhfaidhmeanna a bhaint amach.
Is iad na healaíona ná ailtireacht, ceol, dráma, damhsa, litríocht agus scannánaíocht.


Eolaíocht fheidhmeach.
Is iad na heolaíochtaí feidhmeacha ná na heolaíochtaí a cuirtear i bhfeidhm sa saol laethúil.


Eolaíocht leabharlainne agus faisnéise.
Is éard é an eolaíocht leabharlainne agus faisnéise ná an eolaíocht a bhaineann le leagan amach leabharlainne agus láimhseáil sonraí.


Buadaca.
Ba bhanríon Ceilteach í Buadaca (b. 60 nó 61) ó cheantar Norfolk in oirthear na Breataine a bhí i gceannas ar éirí amach i gcoinne na himpireachta Rómhánaigh. Bhí an t-impire Nearó ag smaoineamh ar a chuid fórsaí a tharraingt siar as an mBreatain roimh bhriseadh Bhuadaca i gcath Shráid Watling.


Nearó.
Ba é Nearó, nó "Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus", a saolaíodh faoin ainm "Lucius Domitius Ahenobarbus", ar a dtugtaí "Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus" freisin, (15 Nollaig, 37 - 9 Meitheamh, 68) an cúigiú hImpire ar Impireacht na Róimhe. Tá clú air mar gheall ar an bhfinscéal gur sheinn sé ar an bhfidil agus an Róimh ag dul trí thine. Thairis sin, bhí sé ar duine de na hImpirí ba mhó a rinne géarleanúint ar na Críostaithe i stair Impireacht na Róimhe.
Bhí Nearó ag rialú na Róimhe sna blianta 54-68, agus é ag díriú ar chúrsaí taidhleoireachta, trádála agus cultúir ach go háirithe. Chuir sé cogadh ar na Pairtiaigh san Oirthear agus chloígh sé ceannairc na mBreatnach. Thosaigh An Chéad Chogadh idir na Rómhánaigh agus na Giúdaigh lena linn. Sa bhliain 68, áfach, d'éirigh na míleataigh amach in aghaidh Nearó, agus chuir sé lámh ina bhás féin ansin, de rogha ar an gcur chun báis a bhí i ndán dó.
Tá sé de chlú ar Nearó gur chaith sé an chuid ba mhó dá am ag útamáil le ceoltóireacht, ag marú Críostaithe agus ag bualadh craicinn le fir is le mná, gan trácht a dhéanamh ar mharú a mháthar féin. Tá an tuiscint seo bunaithe ar scríbhinní Suetonius, Cassius Dio, agus Tacitus, nach raibh mórán bá ag aon duine acu le Nearó. Tá foinsí ann, áfach, a thugann le fios go raibh an-luiteamas ag cosmhuintir na Róimhe le Nearó.
Maidir leis na staraithe Críostaí, is é an bharúil a bhí acusan riamh gurbh é Nearó a chuir tús le géarleanúintí na gCríostaithe sa Róimh. De réir na bhfinscéalta Críostaí, cuireadh beirt Aspal, mar atá, Peadar agus Pól, chun báis nuair a bhí Nearó sa ríchathaoir. Bhain an scríbhneoir Polannach Henryk Sienkiewicz leas as an scéal seo ina mhórúrscéal "Quo vadis", a thabhaigh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 1905. Úrscéal stairiúil atá ann agus é suite sa Róimh le linn Nearó.
Chuaigh géarleanúintí Nearó go mór mór i bhfeidhm ar na Críostaithe comhaimseartha. In Apacailipsis Eoin, luaitear beithíoch agus marc an bheithígh, agus deirtear gurb é 666 uimhir an bheithígh. Cé gurb iomaí ciall is féidir le lucht an mhisteachais a bhaint as an uimhir sin, is é an tuiscint atá ag an Eaglais Chaitliceach gur tagairt do Nearó a bhi ann. Is amhlaidh gur féidir úsáid na n-uimhreach a bhaint as na litreacha Eabhraise, agus má scríobhtar an t-ainm NERON síos sna litreacha sin, is féidir é a chiallú mar "666".


Norfolk.
Is contae san Anglia Thoir é Norfolk in oirthear Sasana. Is é Norwich an príomhbhaile.


Teanga (anatamaíocht).
Is beart matán sa bhéal atá sa teanga a úsáidtear le bia a ionramháil agus caint a dhéanamh.


Cath Dien Bien Phu.
Ba é Cath Dien Bien Phu (Vítneaimis: "Chiến dịch Điện Biên Phủ") an Cath deireanach sa Chéad Chogadh Ind-Síneach idir fórsaí míleata na Fraince agus fórsaí réabhlóideacha na Vít Minh. Troideadh an Cath idir Mí Márta agus Mí Bealtaine 1954 agus chaill arm na Fraince go hiomlán sa deireadh, agus chaill an Fhrainc a forlámhas i Vitneam dá bharr.
Rinne na Francaigh botún mór straitéiseach nuair a thóg siad bunáit dá n-aerfhórsa ag Dien Bien Phu, i measc na sléibhte in iarthuaisceart Vítneam. Theastaigh uathu línte soláthair an Vít Minh a scoilt. Ach, toisc go raibh an bunáit aeir in íochtar an ghleanna, bhí an ginearál Vo Nguyen Giap, in ann é a thimpeallú agus Arm na Fraince (ina raibh mórán Gearmánach agus daoine as tíortha eile sa Léigiún Eachtrannach) a chur faoi léigear.
Ghabh na Vít Minh na cnoic ar fad timpeall ar Dien Bien Phu, agus bhí siad in ann scaoileadh síos ar na Francaigh le gunnaí móra airtléire a tugadh isteach trí na coillte ón tSín. Thosaigh troid uafásach thíos sa ghleann freisin agus an dá arm ag tabhairt aghaidh ar a chéile i dtrinsí mar a tharla sa Chéad Chogadh Domhanda. Arís is arís bhí na Francaigh in ann an fód a seasamh agus na Vít Minh a bhrú siar, le tacaíocht agus soláthair ón aer. Tar éis léigear a mhair dhá mí, chaill na Francaigh an fód agus ghéill siad. In ainneoin a gcaillteanas mór fear, lean na Vít Minh ar aghaidh lena dtóir ar na Francaigh a d'éalaigh a chloí go dtí go raibh deireadh leis an chath.
I ndiaidh an Chatha chríochnaigh an cogadh le comhaontú na Ginéive sa bhliain 1954. Scoilt na comhaontú seo an tír i dhá leath; bhris cogadh eile amach An Dara Cogadh Ind-Síneach sa bhliain 1957.


Ciníochas.
Is é atá i gceist le ciníochas ná teoiric a deir gur fearr ciníocha áirithe ná cinn eile, go bunúsach. Is féidir leis an gciníochas seo a bheith bunaithe ar dhlíthe tíre ar nós an chórais apairtéid a bhí san Afraic Theas nó feiniméan leanúnach i measc phobail ar nós an fhrith-Ghiúdachais a bhí mar chúl taca don Uileloscadh le linn an Dara Cogadh Domhanda.


Ríomhthráchtáil.
Is éard is ríomhthráchtáil ann an tráchtáil a bhaineann le rudaí a dhíol agus a cheannach ar an Idirlíon. Is féidir idir earraí, sheirbhísí agus eolas a sholáthar ar andóigh seo.
Cinéalacha Ríomhthráchtála.
Tá acrainmneacha ann a bhaineann le cineálacha difriúla ríomhthráchtála.


TCP/IP.
Is éard is Prótacal Rialaithe Tarchurtha/ Prótacal Idirlín, nó TCP/IP (as Béarla, "Transmission Control Protocol/Internet Protocol") ná sraith prótacal atá freagrach as sonraí a sheoladh trasna an Idirlín. Maraon le líonraí eile, déantar na sonraí atá le seoladh a bhriseadh suas ina bpaicéid roimh a sheoltar iad. Seoltar na paicéid go neamhspleách ar a chéile thar an Idirlíon.


Seoladh IP.
Is é is seoladh IP ("seoladh prótacal idirlín") ann ná seoladh uathúil a mbaineann gléasanna áirithe leictreonacha úsáid as lena chéile a aithint agus le cumarsáid a dhéanamh le chéile i ngréasán ríomhairí atá ag oibriú de réir an phrótacal idirlín (IP).
Tá 4 bheart, nó 32 ghiotán i ngach seoladh IP, rud a chiallaíonn go bhfuil spás do 4,294,967,296 óstach (óstríomhaire) ar an Idirlíon. Cuirtear an seoladh IP in iúl mar cheithre fhigiúr a bhfuil poncanna eatarthu - mar shampla, "192.168.1.254".
Gléas tábhachtach é an seoladh IP i ródú na ríomhairí. Faoi láthair, tá na seoltaí IP ag rith gann, agus mar sin, tá leagan nua den phrótacal ag teacht ar an bhfód a chuireann i bhfad níos mó seoltaí ar fáil dúinn.


Telnet.
Is prótacal líonra é Telnet (ón Béarla TELetype NETwork) a úsáidtear chun seisiún a rith ar chianóstach, freastalaí UNIX nó Linux don chuid is mó, ó do theirminéal féin. Tá fadhbanna slándála ag an bprótacal áfach agus tá prótacal eile, SSH, ag teacht chun cinn in áit Telnet.


Cogadh Cathartha na Rúise.
a> i gKazan, príomhchathair na Tatarstáine, i rith an chogaidh.
Cogadh a troideadh in Impireacht na Rúise ab ea Cogadh Cathartha na Rúise, a mhair ón mbliain 1917 go dtí 1922. Thosaigh sé go gairid i ndiaidh do rialtas sealadach na Rúise titim agus na Boilséivigh an chumhacht a shealbhú i Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Chuaigh na cúrsaí chun donais nuair a rinne Léinín lánscor ar Chomhthionól Bunreachta na Rúise agus, go háirithe, nuair a shínigh sé Conradh Síochána Brest-Litovsk i Mí Márta 1918, nó d'fhág an Conradh sin cuid mhór d'Iarthar na Rúise ag na Gearmánaigh. B'iad an dá thaobh sa chogadh ná na Dearga - is é sin, na Boilséivigh - agus na Bána, is é sin, iad siúd nach raibh sásta an chumhacht a fhágáil acu. Thairis sin, áfach, bhí go leor "tiarnaí cogaidh" áitiúla ann a bhí ag cur a gcatha féin, agus nach furasta a aicmiú mar "bhána" ná mar "dhearga". Ar ndóigh, d'fhéach stáit eile a ladar a chur sa chogadh freisin nó a mbuntáiste féin a ghlacadh ar laige na Rúise. Tar éis cheithre bliana cogaidh, b'iad na Boilséivigh a ghnóthaigh an báire, agus bhunaigh siad stát Cumannach, an tAontas Sóivéadach, sa bhliain 1922. Sna blianta 1918-1920 ba mhó a bhí an troid á cur.
Achoimre.
Tar éis Réabhlóid na Feabhra sa bhliain 1917 agus bás Nioclás II, bunaíodh Rialtas Sealadach sóisialach. I Mí Meán Fómhair, bhris Réabhlóid Dheireadh Fómhair amach. Ghabh na Boilséivigh Cathair Pheadair agus thosaigh siad ag tógáil bailte timpeall na tíre ar fad. I Mí Eanáir 1918, rinne Léinín lánscoir ar an gcomhdháil, agus fógraíodh na Boilséivigh mar rialtas nua na Rúise.
Ar dtús báire thosaigh na Boilséivigh ag iarraidh síocháin a dhéanamh le tarraingt amach as an gCéad Chogadh Domhanda, mar a bhí geallta acu do muintir na Rúise roimh ré. Deirtear go bhfuil ceangail idir an géilleadh agus an tslí inár tháinig Léinín i dtír, le cabhair agus tacaíocht óna Gearmánaigh a bhí ag tnúth le Réabhlóid sa Rúis le deireadh a chuir leis an bhfronta thoir.
Fógraíodh sos comhraic láithreach agus thosaigh an idirbheartaíocht síochána. Ceann de na riachtanais a bhí sa chonradh ná go bhfaighfeadh na Cumhachtaí Lárnacha a lán talún ón Ruis, agus chuir an rud seo go mór isteach ar náisiúnaigh na Rúise. Dhiúltaigh Leon Trotscaí fiú, ionadaí na Boilséivigh, ar dtús.
Thosaigh na Gearmánaigh ag bogadh isteach sa Rúis, ní raibh arm na Rúise ann ar chor ar bith le frithbheartaíocht a thabhairt dóibh. Sa deireadh bhí ar na Boilséivigh an conradh a shíniú go tapaidh bhí fadhbanna ag forbairt sa tír é féin, bhí na frithréabhlóide dainséarach don rialtas cumannach. Rinne siad daingniú ar an gConradh Brest-Litovsk, ar an 6 Márta, 1918.
I ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair, bhí dhíshlógadh déanta ar sean airm na Rúise agus bunaíodh airm Óglach na Gardaí Dearg eite míleata na Boilséivigh. Bhí Trotscaí i gceannas orthu agus cruthaigh sé fórsa níos gairmiúla a bhunú, trí coinscríobh a thabhairt isteach.
Bhí cosc ar aon eagraíocht pholaitiúil nach raibh ceangailte leis na Boilséivigh, fiú eagraíocht sóisialach, toisc nach raibh na Boilséivigh in ann tromlach a bheith acu in aon rialtais tofa trí daonlathas lasmuigh de Cathair Pheadair agus Moscó.
Cé gur thosaigh frithbeartaíocht díreach i ndiaidh an coup, bhí an Conradh Brest-Litovsk agus an cosc polaitiúil mar catalaíoch le grúpaí frith-Boilséivigh a bhunú, agus á bhrú le gníomhaíocht i gcoinne an rialtas a thosú.
Cruthaíodh cónaidhme frith-Boilséivigh le troid i gcoinne an rialtas, ina measc bhí poblachtaigh, caomhantóirí, daoine frithghníomhach, daoine a bhí i bhfabhar an monarcaí, liobrálaigh, sóisialaigh nach raibh mar Boilséivigh, daoine i bhfabhar daonlathas agus leasaithe. Glaodh an gluaiseacht na an Airm Bán orthu.
Freisin bhí grúpa ón Úcráine darbh ainm an Airm Glas agus glaodh an Airm Dubh ar an airm a bhí faoi na ainrialaigh, throid siad in aghaidh an dá thaoibh agus fiú a chéile i rith an cogadh.
Bhí na comhghuaillí brónach nach raibh an fronta thoir gníomhach a thuile agus bhí siad buartha freisin faoi na Boilséivigh agus an Cumannachas. De Bharr seo chuir siad a lán airm, tacaíocht agus fiú saighdiúirí don gluaiseacht Báin.
Chríochnaigh chuid mhaith den cogadh faoi 1920 le bua ar an Ginearáil Pyotr Wrangel sa Crimea, ach lean beagán frithbheataíocht i gcúpla áiteanna go dtí an bhliain 1922.
An cogadh féin.
a> mar "Diabhal Dearg". An téacs atá ann ná "Síochán agus Saoirse i Sovdepiya".
Bhí an cogadh ar siúl ar trí fhronta, san oirthear, sa deisceart agus san iarthuaisceart. Is féidir an cogadh a roinneadh ina thrí thréimhse chomh mhaith.
Lean céad tréimhse na réabhlóide go dtí gur ghéill siad do na Gearmánaigh. Le linn mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1917, d'fhógair an rialtas go mbeidh talamh traidisiúnta mar talamh an Stáit. Thosaigh seo Éirí Amach sa réigiún ina raibh an
Ginearál Kaledin i gceannas. De dheasca síniú Conradh Brest-Litovsk, thosaigh na Comhghuaillí ag tabhairt airm do fórsaí míleata na frith-Boilséiveach.
Bhí chuid mhaith den troid den chéad tréimhse seo treallach, ní raibh ach grúpaí beaga ag troid go neamhspleách. i measc na forsaí sa cogadh seo bhí na Seic-Slóvaicigh, nó an Léigiún Seicslóvacach nó na Seicslóvacach báin.(Белочехи, Byelochekhi), Pólaigh agus ar taobh na Boilséivigh bhí na fír raidhfilí Dearg as An Laitvia (Красные латышские стрелки, Krasnye Latyshskiye strelki).
Bhí iontas ar Lenin nuair a bhris an cogadh cathartha amach ar dtús, agus níor thug se mheas faoin cumas fórsaí ina aghaidh.
Ba é an dara tréimhse an tréimhse is tábhachtaí mhair sé ó Mí Eanáir go Mí na Samhna 1919. Ar dtús báire bhí bua ag Airm na Báin ag teach ó dheas (faoi Denikin), ó thoir (faoi Kolchak) ón iarthuaisceart (faoi Yudenich), ag brú an Airm Dearg siar ar gach fronta. Ach arís rinne Leon Trotscaí athbheochan ar a airm agus thosaigh sé ag cur fórsaí Kolchak siar (i mí Meitheamh) agus ansin fórsaí Denikin agus Yudenich (i mí Deireadh Fómhair). Briseadh cumhacht an troid i ngach airm na báin ag an am céanna i lár mí na samhna.
Ba é an léigear fada, a rinneadh ar na fórsaí Bána sa Crimea, an tréimhse deireanach den chogadh. Bhailigh Ginearáil Wrangel na saighdiúirí go léir a bhí fágtha agus dhaingnigh siad iad féin sa Crimea. D'fhán siad ansin go dtí gur fill an Airm Dearg ón Pholainn tar éis an cogadh Pholainn-Sóivéadach. nuair a d'fhill fórsa iomláin an Airm Dearg, clódh an Airm Bán, agus aslonnaigh na saighdiúirí a bhí fágtha go dtí Cathair Chonstaintín i mí na Samhna 1920.
De gnáth, críochnaíonn stair an cogadh ag an bua seo ar saighdiúirí Wrangel, lean frithbheartaíocht míleata suas go dtí aslonnadh saighdiúirí Ginearail Diterikhs i Vladivostok i mí Deireadh Fómhair 1922. Tar éis an eachtra seo, d'fhógair An tAontas Sóivéadach go raibh é féin mar stáit. Ó sin ar aghaidh ní raibh aon frithbheartaíocht míleata ar scála mór in aghaidh an rialtas go Gluaiseacht Saoirse na Rúise i rith An Dara Cogadh Domhanda.
Rúise


L. L. Zamenhof.
Súil-lia agus teangeolaí ab ea an Dr Ludwik Lejzer Zamenhof (gaelaithe mar "L.L.Samanóf"), a bhaist an teanga idirnáisiúnta Esperanto, "teanga an dóchais".
Giúdach Polannach ab ea Zamenhof. Chuir an tsíorchoimhlint de dheasca míthuisceana bunaithe ar éagsúlacht na dteangacha, ina chathair dhúchais, Bialystok, isteach go mór air agus é ina pháiste óg. Cathair an-ilteangach ba ea Bialystok: de réir dhaonáireamh na bliana 1897, seo mar a bhí catagóirí an daonra: Giúdaigh 66%, Polannaigh 18%, Rúisigh 8%, Gearmánaigh 6%, Béalarúisigh 2%. Mar sin bhí cúig theanga le cloisteáil go laethúil sa chathair, nach raibh mórán thar 30,000 duine ina gcónaí inti an tráth sin.
Esperanto.
D'fhoilsigh Zamenhof an chéad leabhar ("Unua Libro") ar Esperanto i gcathair Vársá, ar an 26 Iúil 1887. Chuir sé roimhe teanga neodrach, shofhoghlamtha a chur ar fáil, a chuirfeadh ar chumas daoine ó chultúir éagsúla labhairt go líofa ar bhonn, comhthuisceana agus comhurraime lena chéile,agus a dteangacha féin a choimeád agus a fhorbairt freisin. Óna chuid staidéir ar an mBéarla, thuig sé nár ghá gramadaí casta na Sean-Ghréigise chun teanga shaibhir a chruthú.
Éireannach d'arb ainm Richard Geoghegan a scríobh an leagan Béarla de 'Unua Libro'.
Teangacha Zamenhof.
Giúdais a labhair a mháthair leis agus Rúisis a labhair a athair. As Rúisis a fuair sé a chuid oideachais. I litir an 8 Márta 1901 (chuig Th. Thorsteinsson) scríobh Zamenhof "Is í an Rúisis mo theanga dhúchais; ach anois is mó a labhraím Polainnis..." Polainnis a labhraíodh sé lena chlann féin sa bhaile. Bhí sé óg nuair a d'fhoghlaim sé Gearmáinis agus Fraincis, agus Eabhrais, agus ar scoil rinne sé staidéar ar Shean-Ghréigis, Laidin agus Béarla. Is cosúil go raibh breaceolas ar Spáinnis, Liotuáinis agus Volapuk aige. Dúirt sé féin gurbh iad Polainnis, Rúisis agus Gearmáinis na teangacha a bhí go líofa aige, is nach raibh sé chomh líofa as Fraincis. Is cosúil gur leagan Gearmáinise de "Hamlet" a d'úsáid sé chun Esperanto a chur ar dhráma cáiliúil Shakespeare.
Fealsúnacht Zamenhof.
Chreid Zamenhof chomh daingean sa chomhthuiscint gur bhunaigh sé gluaiseacht "homaranismo", bunaithe ar an bhfocal "homaro" (an cine daonna) chun comhthréithe na bpríomhreiligiún a chur ar pháipéar agus meas a chothú orthu, gan cur isteach ar neamhspleáchas na reiligiún éagsúla. Mheas sé gur cheart do dhaoine a aithint gur daoine sa chéad áit iad, seachas Rúisigh, Gearmánaigh, Polannaigh, srl.
Stair a chlainne.
Dhúnmharaigh na Naitsithe beirt iníon Zamenhof, Lidja agus Zofia, i gcampa báis Treblinka, agus lámhach siad mac Zamenhof, Adam, a bhí ag obair mar ollamh i nDámh an Leighis in Ollscoil Vársá. Cé go raibh glactha ag Lidja leis an gcreideamh Baha'ii, ba Ghiúdach fós í, ó thaobh cine, i súile na Naitsíoch. Chaith Lidja an-dúthracht le múineadh Esperanto thar lear, sa Fhrainc, sa tSualainn agus i Stáit Aontaithe Mheiriceá, mar shampla. D'aistrigh sí a lán litríochta go hEsperanto, m.sh. an dá imleabhar de "Quo Vadis" ón mbun-Pholainnis.
Saothar litríochta Zamenhof.
Is liosta le háireamh an méid bunlitríochta a chum Zamenhof in Esperanto, agus an méid de mhórlitríocht teangacha eile a d'aistrigh sé go hEsperanto. File Giúdaise agus Rúisise ab ea Zamenhof freisin. I measc na n-aistriúchán tá an Sean-Tiomna iomlán, Hamlet Shakespeare, agus go leor de shaothar Goethe, Heine, Schiller, Gogol, Dickens, Orzeszko, Hans Christian Andersen, srl.
Beathaisnéisí Zamenhof.
"Vivo de Zamenhof" (Beatha Zamenhof), leis an taidhleoir Eilvéiseach, Edmond Privat, sa bhliain 1920, an chéad bheathaisnéis riamh in Esperanto. Ar feadh i bhfad, ba é "Zamenhof, aŭtoro de Esperanto" (Zamenhof, údar Esperanto), le Marjorie Boulton, ollamh le Béarla in Ollscoil Oxford, sa bhliain 1962, an bheathaisnéis ba ghradamúla. As Fhraincis, tá cáil ar an leabhar " L'homme qui a défié Babel" (An fear a thug dúshlán Baibéil) le René Centassi agus Henri Masson. Foilsíodh aistriúchán den leabhar sin i gcuid mhaith teangacha, ina measc Spáinnis agus Esperanto féin: "La homo kiu defiis Babelon".
Naisc Sheachtracha.
Zamenhof, L. L.
Zamenhof, L. L.


Ban Ki-moon.
Iar-pholaiteoir ón gCóiré Theas agus Ard-Rúnaí ar na Náisiúin Aontaithe faoi láthair é Ban Ki-moon (rugadh an 13 Meitheamh 1944 in Eumseong, Chungcheong Thuaidh). Is é an t-ochtú Ard-Rúnaí é, agus is é a tháinig i gcomharbacht ar Kofi Annan, a d'éirigh as an bpost ar 31 Nollaig 2006. Toghadh Ban ina Ard-Rúnaí an 13 Deireadh Fómhair 2006, agus tháinig a thréimhse oifige i bhfeidhm an 1 Eanáir, 2007. Ar an 13 Deireadh Fómhair 2016 cheap Tionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe António Guterres ina ard-rúnaí mar chomharba ar Ban Ki-moon, le tosnú ar an 31 Nollaig 2016.
Tagairtí.
Ban Ki-moon


Bolcán.
Léaráid de bholcán ag brúchtaíl
Is éard is bolcán ann ná briseadh i screamh phláinéid, cosúil leis an domhain, a ligeann laibhe the, luaithreamhán bolcánach, agus gáis amach ó sheomra magma bolcáin faoin dromchla.
Is iad ceann de na hiontais is cumhachtaí agus is contúirtí ar domhan.
Plátaí teicteonacha.
Eascraíonn bolcáin de ghnáth in áiteanna ina bhfuil scoilt idir phlátaí teicteonacha, amhail idir an Eoraip agus an Afraic.
Tarlaíonn bolcáin an domhain toisc go bhfuil a screamh briste ina 17 plátaí teicteonacha móra dochta, a bhíonn ag snámh ar sraith an mhaintlín a bhíonn níos boige agus níos teo.
Dá bhrí sin, ar an domhan, faightear bolcáin de gnáth san áit ina mbíonn plátaí teicteonacha ag eisréimniú nó ag inréimniú. Mar shampla, is cúis le plátaí dibhéirseacha atá ag tarraingt óna chéile na bolcáin a bhíonn ag droim láraigéanach, mar shampla Droim an Atlantaigh Láir; plátaí teicteonacha coinbhéirseacha ag teacht le chéile is cúis leis na bolcáin ag Fáinne Tine an Aigéin Chiúin.
Chruthaítear bolcáin freisin san áit ina mbíonn síneadh agus tanú ar phlátaí taobh istigh na screimhe, m.sh., i Scoiltghleann na hAfraice Thoir agus sa bhlárum bholcánach Wells Gray-Clearwater agus i Scoiltghleann an Rio Grande i Meiriceá Thuaidh. Tagann an cineál seo bolcánachais faoi scáth na bolcánachais "hipitéis phláta". I gcónai, mínítear an bholcánachas, ar shiúl ó teorainneacha plátaí, mar chleitíní an mhaintlín.
Tugtar "baill the" orthu, mar shampla Haváí, agus samhlaítear go dtagann siad chun cinn ó thonnadh aníos diaipirí le magma ó theorainn an chroí is an mhaintlín, 3,000 km faoi dhromchla an domhain. De ghnáth, ní chruthaítear bolcáin nuair a shleamhnán dhá phláta teicteonach thar a chéile.
Contúirt.
D'fhéadfadh bolcáin, atá ag brúchtadh, a bheith contúirteach go leor, ní hamháin i ngarchomharsanacht an bhrúchta.
Mar shampla, d'fhéadfadh a leithéid agus luaithreamhán bolcánach a bheith ina bhagairt ar aerárthaí, go háirithe scairdeitleáin; mar is féidir luaithcháithníní a leáigh ag ardtheocht na n-inneall, agus ansin is féidir le caithníní leáite cloí chuig lanna an tuirbín agus a gcruth a athrú, rud a d'fhéadfadh cur isteach ar oibriú an tuirbín.
D'fhéadfadh brúchtaí móra tionchar a imirt ar an aertheocht, mar is féidir le luaithreach agus braoiníní d'aigéad sulfarach an ghrian a chur i bhfolach agus an atmaisféar an domhain (nó trópaisféar) a fhuarú; mar sin féin, ionsúnn siad an teas radaithe ag teacht aníos ón domhan, ar an dóigh sin téitear an atmaisféar uachtarach (nó strataisféar). Go stairiúil, 'bolcánacha Geimhrí' a ghlaoití orthu siúd agus bhí siad freagrach as gortaí tubaisteacha.
Eachtraí.
Brúchtadh Krakatau sna hIndiacha Thoir Ollannacha (an Indinéis inniu). Fuair 36,000 duine bás


Tír na mBascach.
Is náisiún in iarthar na Sléibhte Piréiní í Tír na mBascach ("Euskal Herria" as Bascais). Ta an tír scoilte idir an Spáinn agus an Fhrainc. Labhraíonn an chuid is mó daoine Spáinnis cé go bhfuil an teanga dúchasach, an Bhascais, á labhairt freisin in áiteanna éagsúla. Tá seacht réigiún i dtír na mBascach, ceathair sa Spáinn (An Tír Bhascach Theas, "Hegoalde" agus Navarra "Nafarroa") agus trí cinn sa Fhrainc (An Tír Bhascach Thuaidh, "Iparralde"). Tá daoine ann atá ag iarraidh neamhspleáchas a fháil don tír ar fad, go minic le foréigean. Fuair breis is 800 daoine bás mar thoradh ar choimhlint idir rialtas na Spáinne agus an grúpa paraimíliteach ETA ó na 1960í ar aghaidh.


Mark Geary.
Rugadh Mark Geary i mBaile Átha Cliath ar 31 Eanáir 1973 do theaghlach mór le seachtar siblín aige. Nuair nach raibh sé ach 19 mbliana d'aois, chuaigh Geary ar imirce go Nua-Eabhrac. De réir a chéile, bhun sé é féin mar amhránaí tóireach sa cheantar ina raibh sé, ag seinnt go minic i láithreacha mar "Sin É", caifé Éireannach a bhí insan East Village. I 1999, chuir sé amach a chéad albam faoin ainm Mark Geary le Paradigm Records.
Ó shin, d'fhoilsigh sé dá albam eile: "33 1/3 Grand Street" i 2003 agus "Ghosts" i 2004. Tá "Ghosts" mar cheirnín órga agus tá gairm criticiúil spreagtha aige in Éirinn agus sna Stáit Aontaithe.
Sheinn Colm Quearney, Dave Odlum, Karl Odlum, Glen Hansard agus Brendan O'Shea go léir le Geary ar ócáidí ar leith ar cheirníní is ar an árdán.


Teileachumarsáid.
Is éard is teileachumarsáid (nó cianfhógraíocht mar a thugtar uirthi freisin) ann cumarsáid trí chábla nó trí raidió. Tá an tIdirlíon ar na samplaí is suntasaí den teileachumarsáid phoiblí, agus é ag iompar glaonna gutháin chomh maith le sonraí ríomhaireachta. Tá idir theileachumarsáid analógach agus theileachumarsáid digiteach ann. Úsáidtear an téarma "an míle deiridh" i ngeall ar an gcóras analógach, téarma a bhaineann leis an gcuid den chóras atá ina nasc idir an malartán agus an custaiméir. Iompraíonn an chuid dhigiteach na milliúin glaoch agus sonraí.


Nú.
Is é nú (Ν ina cheannlitir, ν ina litir bheag) an 11ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "nun" nun. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /n/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 50 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /n/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach N agus ag an litir Chirileach Н sa litir nú.


Xí.
Is é xí (Ξ ina cheannlitir, ξ ina litir bheag) an 14ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "samekh" samekh. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /ks/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 60 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /ks/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach X agus ag an litir Chirileach Ѯ sa litir xí.


Oimiocrón.
Is é oimiocrón (Ο ina cheannlitir, ο ina litir bheag) an 15ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "ayin" ayin. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /o/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 70 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /o/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach O agus ag an litir Chirileach О sa litir oimeacrón.


Pí.
Is é pí (Π ina cheannlitir, π ina litir bheag) an 16ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "pe" pe. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /p/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 80 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar fós mar an gcéanna é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach P agus ag an litir Chirileach П sa litir pí.
Sa matamaitice is é pí an gaol idir imlíne an ciorcal agus a thrastomhas (π ≈ 3.14159...).


Ró.
Is é ró (Ρ ina cheannlitir, ρ ina litir bheag) an 17ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "res" res. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /r/ nó /r̥/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 100 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /r/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach R agus ag an litir Chirileach Р sa litir ró.


Ikurriña.
Is siombail tábhachtach do na Bascaigh é an bratach Ikurriña agus is é bratach oifigiúil chomhphobal féinrialaitheach An Tír Bhascach Theas, sa Spáinn, é.
Chruthaigh bunaitheoirí an Pháirtí Náisiúnta Bascaigh, an "EAJ-PNV", Luis agus Sabino Arana, é agus tá aitheantas bainte amach aige mar shiombail (neamhoifigiúil) do Euskal Herria, (an Tír Bhascach ar fad). Feictear é go minic sa Tír Bhascach Thuaidh, sa Fhrainc agus tá sé le feiceáil i mbratach Saint-Pierre agus Miquelon, pobail Fhranc-Bascacha i dtuaisceart Mheiriceá. Is é an Ikurriña bratach an pháirtí Náisiúnta Bhascaigh (EAJ-PNV) é.
Dearadh an bratach sa bhliain 1894 le seasamh ar son chúige na Bioscáine ("Vizcaya" as Spáinnis, Bizkaia as Bascais) chomh maith le seacht gcinn eile, ceann amháin do gach cúige Bascach. Ach ní raibh an PNV gníomhach aon áit eile lasmuigh den Bhioscáin, agus dá bharr sin ní bhfuair ach bratach na Bioscáine aitheantas poiblí. Sa bhliain 1895 ghlac an páirtí leis mar an bratach oifigiúil agus, sa bhliain 1933, mhol siad é le bheith ina bratach don Tír Bhascach ar fad.
Sa bhliain 1936, ghlac rialtas an chomhphobail fhéinrialaithigh leis an "Ikurriña". Chuir réim Franco cosc ar an mbratach sa bhliain 1938 (lean na Bascaigh á úsáid sna cúigí Bascacha sa Fhrainc). Rinneadh siombail dúshláin de, agus ba iad na chéad gníomhaíochtaí a rinne ETA ná an bratach a chrochadh in áiteanna poiblí. Ceadaíodh é le linn an Idirthréimhse ón deachtóireacht go daonlathas sa bhliain 1977. Dhá bhliain ina dhiaidh ghlac rialtas Chomhphobal féinrialaithigh na mBascach é mar an bratach oifigiúil. Ghlac náisiúnaigh ar fud na gcúigí Bascach freisin ag an am seo.
Seasann an dearg do mhuintir na Bioscáine, an glas (b'fhéidir) don Dair Gernika, siombail de shean dlíthe Bizkaia, nó na "Fueros"; agus thairis sin an chrios bhán ag seasamh don Creideamh Caitliceach a bhfuil ag bhformhór mhuintir na Tíre Bascaigh. Dá bharr seo is iad dearg, glas, agus bán, dathanna náisiúnta na tíré.


Sigme.
Is é sigme (Σ ina cheannlitir, σ (nó ς ag deireadh focail) ina litir bheag) an 18ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "sin" sin. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /s/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 200 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /s/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach S agus ag an litir Chirileach С agus Ш sa litir sigme.


Tó.
Is é tó (Τ ina cheannlitir, τ ina litir bheag) an 19ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "taw" taw. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /t/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 300 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /t/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach T agus ag an litir Chirileach Т sa litir tó.


Upsalón.
Is é upsalón (Υ ina cheannlitir, υ ina litir bheag) an 20ú litir san aibítir Ghréagach. Tá sé de shliocht na litreach Féiníceaí "waw" waw. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /y/ nó /yː/ nó níos luaithe mar /u/ nó /uː/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 400 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimníodh mar /i/ é.
Tá bunús ag an litir Rómhánach U, Y, V agus W agus ag an litir Chirileach U agus Ѵ sa litir upsalón.


Móideim.
Is gléas crua-earraí é móideim a chuireann tiontú analógach-go-digiteach agus tiontú digiteach-go-analógach i bhfeidhm. Is í an úsáid is coitianta a bhaintear as móideim ná le sonraí digiteacha ó ríomhaire pearsanta (i bhfoirm 1-anna agus 0-anna) a thiontú go dtí fuaimeanna gur féidir seoladh thar línte fóin analógacha.
Déantar móideim a thomhas go hiondúil i dtéarmaí a luas (i bhfoirm ráta giotáin). Is é 56 Kbps an luas is sciobtha gur féidir a shroichint i gcás móideim ar ghnáthlíne fóin. I gcás línte ar a bhfuil leathanbhanda ar fáil, is féidir leis an luas seo a bheith i bhfad níos airde (úsáidtear móideim éagsúil ar na línte seo).


Ríomhaire pearsanta.
Is féidir na codanna seo a choinneáil scartha ó chéile go fisiceach (i gcás ríomhaire deisce) nó a chur in aon bhosca amháin (i gcás ríomhaire glúine). Gléas an-chumhachtach é an ríomhaire pearsanta ann féin, ach ó tháinig na gréasáin ríomhaireachta ar an bhfód, is mó is gnách ríomhairí den chineál seo a nascadh dá chéile i líonraí áitiúla nó san Idirlíon féin.
Stair an Ríomhaire Phearsanta.
Ríomhaire den chineál "Apple II" (1977)
Ba é an micreaphróiseálaí a chuir an ríomhaire in aice láimhe ag an duine aonair an chéad uair riamh. Is féidir úsáid a bhaint as san obair - mar a dhéanann daoine féinfhostaithe an lae inniu, ach go háirithe - nó mar chaitheamh aimsire ann féin. B'é an comhlacht úd Intel ach go háirithe a spreag forbairt na teicneolaíochta seo.
Ba é an "Altair" an chéad ríomhaire pearsanta riamh, ach ba é an "Apple II" (1977) an chéad cheann a raibh tóir mhór air. Bhí gal as an ngnáth air mar gheall ar an gcineál bogearra a cruthaíodh le huimhreacha gnó a phróiseáil, is é sin, an chéad scarbhileog, ar ar tugadh "Visicalc".
Spreag an spéis mhór seo sna ríomhairí pearsanta IBM chun a ríomhaire féin a chur ar an margadh, is é sin, ríomhaire pearsanta IBM (1981). D'éirigh le comhlacht beag darbh ainm Microsoft conradh a shíniú le hIBM faoi sholáthar an chóras oibriúchán don ríomhaire seo. DOS a bhí ar an gcóras oibriúcháin sin. Nuair a thosaigh comhlachtaí eile ag táirgeadh ríomhairí a bhí comhoiriúnach le ríomhaire pearsanta IBM (ar nós Compaq, Hewlett-Packard, Dell, Gateway, srl.), bhí Microsoft in ann ceadúnas a éileamh ar na ríomhairí seo. De bharr an chonartha seo, tá Microsoft ar an gcomhlacht bogearraí is mó sa domhan i gcónaí.
Bhí tionchar mór ag an "Apple Macintosh" (1984) ar dhearcadh a lán daoine i leith na ríomhairí, nó ba é an chéad ríomhaire a bhain leas as comhéadan úsáideora grafach (GUI). Ba é an ríomhaire áirithe sin a d'oscail margadh na ríomhaireachta don ghnáthdhuine, nó bhí sé i bhfad níos so-úsáidte ná na ríomhairí a bhí ann roimhe. Ní chaithfeá bheith i d'innealtóir le héirí eolach ar bhealaí an ríomhaire seo. I dtús na nóchaidí, tháinig na chéad ríomhairí pearsanta ilmheán ar an bhfód.


Compaq.
Ba chomhlacht ríomhaireachta Meiriceánach é Compaq a bunaíodh i dTexas i 1983. Ba tháirgeoir mór ríomhairí pearsanta é. Tháinig ainm an chomhlachta ó na focail Compatibility (comhoiriúnacht) agus Quality (cáilíocht) mar bhí na chéad táirgí bunaithe ar ríomhaire pearsanta IBM, an "IBM Compatible". Cheannaigh HP an chomhlacht i 2003.


Hewlett-Packard.
Ba chomhlacht ríomhaireachta é Hewlett-Packard, agus é lonnaithe in Palo Alto, California. Ba é an comhlacht teicneolaíochta faisnéise is mó ar domhan é. Tá clú ar a gcuid clóirí agus ríomhairí pearsanta. Scoilteadh an comhlacht ar 1 Samhain 2015 ina dhá chomhlacht poiblí: HP Inc. agus Hewlett Packard Enterprise.
An garáiste in Palo Alto inar chuir Hewlett agus Packard a gcomhlacht ar bun


Intel.
Is é Intel Corporation an comhlacht leathsheoltóirí is mó ar domhan agus táirgeoir an réimse mhicriphróiseálaí x86 a úsáidtear sa chuid is mó de ríomhairí pearsanta an domhain. Bhunaigh Robert Noyce agus Gordon Moore an comhlacht i 1968 faoin ainm "Integrated El'"ectronics Corporation", lonnaithe i Santa Clara, California. Ba cheannródaí é i bhforbairt sliseanna cuimhne SRAM agus DRAM. Chuir feachtas margaíochta ainm an chomhlachta i mbéal an phobail ar fud an domhain sna 1990í, leis an sluán "Intel Inside".


Baile na Croise (Contae Dhoire).
Baile beag sna Speiríní is ea Baile na Croise, i gContae Dhoire, i dTuaisceart Éireann. Tugann muintir na háite "Baile na Scrine", ainm an pharóiste, ar an mbaile go minic. "Draperstown" a thugtar ar an mbaile i mBéarla. Tá Gaelscoil ann.


Triantán an Mhurdair.
Ceantar i gCúige Uladh ab ea Triantán an Mhurdair, a raibh míchlú air i rith na dTrioblóidí, ó bhí a lán dúnmharuithe seicteacha agus polaitiúla idir lámhaibh ag na grúpaí paraimíleata éagsúla ansin, chomh maith le hArm na Breataine agus Constáblacht Ríoga Uladh. Bhí cuid den Triantán suite in Oirthear Thír Eoghain, cuid eile i nDeisceart Chontae Dhoire agus cuid eile fós i dTuaisceart Chontae Ard Mhacha.


Ailtireacht x86.
Is í an ailtireacht x86 nó 80x86 an t-ailtireacht mhicreaphróiseálaí is coitianta i ríomhairí pearsanta.


Corn Uí Dhubhthaigh.
Duais chamógaíochta Éireannach é Corn Uí Dhubhthaigh, an ceann is mó sa spórt. Bronntar an corn ar an bhfoireann a bhuann Craobh Chamógaíochta na hÉireann, an príomhchomórtas sa tír eagraíonn Cumann Camógaíochta na nGael. Imrítear an cluiche ceannais i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath gach bliain ar an dara nó an tríú Domhnach i mí Mheán Fómhair. Tá an corn ainmnithe in ómos do Sheán Ó Dubhthaigh.
Bronnadh Corn Uí Dhubhthaigh don chéad uair sa bhliain 1930 ar Bhaile Átha Cliath, agus is iad Corcaigh na buaiteoirí faoi láthair.


Mód cosanta.
Is mód é an mód cosanta nó an mód faoi chosaint a bhaineann le sliseanna CPU 80286 agus níos airde. Sa mhód seo, fothaíonn an slis CPU iltascáil trí dheighleáin sonraí atá in úsáid i ríomhchlár amháin a chosaint ar iarrachtaí ríomhchláir eile iad a rochtain. Déantar an chuimhne a chosaint agus mar sin tugtar mód cosanta ar an mód seo.


Erwin Schrödinger.
Fisiceoir ón Ostair ab ea Erwin Rudolf Josef Alexander Schrödinger (12 Lúnasa, 1887 – 4 Eanáir, 1961). Tá clú agus cáil air de bharr a chuid oibre ar son na meicnice candamaí, go háirithe an cothromóid Schrödinger. Fuair sé Duais Nobel don chothromóid seo sa bhliain 1933. Sa bhliain 1935, chuir sé smaointurgnamh an chait chun tosaigh.


Ráth Fearnáin.
Is bruachbhaile i mBaile Átha Cliath é Rath Fearnáin'". ("Rathfarnham" i mBéarla)


Beart (ríomhaireacht).
Is é an beart ("byte" i mBéarla) an buntomhas spáis i gcúrsaí ríomhaireachta (scaití baintear úsáid as an téarma ochtréad ("octet" i mBéarla)).
Tá ocht ngiotánsa bheart, agus is féidir 256 luach éagsúil a stóráil in aon bheart amháin (1B). D'fhéadfaí carachtar singil a stóráil i mbeart amháin faoin gcóras carachtar ASCII. Úsáidtear dhá bheart le carachtair a stóráil de réir chóras Unicode (atá tagtha i gcomharbacht, nach mór, ar ASCII). Is féidir 65,536 luach éagsúil a stóráil i dhá bheart. Ciallaíonn sé seo gur féidir carachtair aibítrí uile an domhain a stóráil trí chóras Unicode.


Java.
Is teanga ríomhchlárúcháin í Java. Chum Sun Microsystems í sna 1990í. Is í an teanga ríomhchlárúcháin is coitianta le haghaidh feidhmchláir ar an Idirlíon.


Breandán Mac Fheorais.
Polaiteoir Éireannach as Loch Garman ab ea Breandán Mac Fheorais (19 Samhain, 1918 – 17 Feabhra, 1990), nó "Brendan Corish" mar atá aithne air as Béarla. Ba bhall de Pháirtí an Lucht Oibre é, agus é ina ceannaire ar an pháirtí idir na blianta 1960 agus 1977. Chaith sé na blianta idir 1973 agus 1977 ina Thánaiste chomh maith.


Réamann Mac Searraigh.
Iar-pholaiteoir Éireannach as gContae Shligigh é Réamann Mac Searraigh (rugadh ar 29 Aibreán, 1938), nó "Ray MacSharry" i mBéarla. Ba Theachta Dála é ón bpáirtí Fianna Fáil idir na blianta 1969 agus 1988, agus bhí sé ina Thánaiste ar feadh cúpla mhí sa bhliain 1982.


Aoine an Chéasta.
Is í Aoine an Chéasta an Aoine roimh Dhomhnach na Cásca. De réir fhoirceadal na Críostaíochta, b'ar an Aoine seo a céasadh Íosa Críost go bás ar an gCros.
Imeachtaí Aoine an Chéasta.
De réir mar a deirtear sa Bhíobla, tháinig na hardsagairt agus na seanóirí le chéile ar maidin le socrú le chéile go gcuirfí Íosa chun báis. Chuir siad an bhreith seo faoi bhráid an ghobharnóra Rómhánaigh, Pointias Pioláit, nach raibh ró-fhonnmhar chun Íosa a chur chun báis.
Faoi bhrú na n-ardsagart agus na seanóirí, áfach, agus iad siúd ag gríosú na gramaisce in aghaidh Íosa, ghéill Pioláid Íosa a chur chun báis. Theastaigh ó na hardsagairt Íosa a mharú mar bhlaisféimeoir, ó bhí sé tar éis a rá gurbh é mac Dé é, ach d'áitigh siad ar Phioláit gur ceannairceoir agus tuathghríosóir ab ea Críost a bhí ag iarraidh "rí na nGiúdach" a ghairm de féin - is é sin, rí a bhí ag beartú na Rómhánaigh a ruaigeadh as Iarúsailéim agus ríocht neamhspleách na nGiúdach a bhunú. Tugadh le fios do Phioláit "nach mbeadh sé ina chara mhaith ag Impire na Róimhe", ach oiread, mura mbeadh sé sásta an bhreith bháis a dhearbhú.
Chuir saighdiúirí an ghobharnóra clóca dearg ar Íosa agus chuir siad "coróin" de chraobhacha deilgneacha air le hé a chéasadh. Ansin, thug siad "rí na nGiúdach" air go magúil, agus iad ag ligean orthu féin go raibh siad ag umhlú dó mar a bheadh rí ann.
Ina dhiaidh sin, bhain siad an clóca de arís agus iad á bhualadh is á chéasadh. B'éigean d'Íosa a chros féin a iompar go Calvaire, áit ar tairneáladh den chros é.


An Tagálaigis.
Is í an Tagálaigis an teanga is tábhachtaí sna hOileáin Fhilipíneacha, agus is ceann de na teangacha Astrainéiseacha í. Baineann sí leis an bhfoghrúpa ar a dtugtar na teangacha Malae-Pholainéiseacha, leis an bhfobhrainse lárnach de na teangacha Filipíneacha. Tá sí ó dhúchas ag 22 mhilliún duine, ach ós rud é go bhfoghlaimíonn cainteoirí na dteangacha Filipíneacha eile ar scoil í, is féidir a mhaíomh gur fánach duine ina chónaí sna hOileáin Fhilipíneacha nach mbeadh an cúpla focal aige, ar a laghad.
Fuair an teanga a hainm ó na focail a chiallaíonn "muintir na habhann" nó "na daoine a bhfuil cónaí orthu cois na habhann" sa teanga féin. Tá cónaí ar na Tagálagaigh, a labhraíonn canúintí Tagálaigise ó dhúchas, i lár agus i ndeisceart Oileán Luzon agus sna hoileáin bheaga máguaird. Is gnách "Katagalugan" - tír na Tagálaigise, nó tír na dTagalagach - a thabhairt ar an gceantar seo ar fad.
Deir bunreacht na nOileán Filipíneach gurb iad an Béarla agus an teanga "Filipino" nó an Fhilipínis na teangacha oifigiúla sa tír. Tá sé ina ábhar conspóide céard is "Filipino" nó Filipínis ann, mar theanga. Go praiticiúil, is ionann í agus an Tagálaigis, ós rud é gurb í an Tagálaigis chaighdeánaithe a mhúintear sna scoileanna mar "Fhilipínis". Glactar leis go coitianta gurb ionann an Fhilipínis agus an Tagálaigis mar a labhraíonn muintir na príomhchathrach í - beag beann ar cé acu cainteoirí dúchais iad nó nach ea. Bíonn an leagan seo den Tagálaigis breac le hiasachtaí Béarla agus le focail a tháinig isteach ó theangacha eile na nOileán, ach ní drochrud é dar le go leor Filipínigh, ó dhéanann an fhorbairt seo an Tagálaigis níos intuigthe ag na cainteoirí neamhdhúchais.
Is í an aibítir Laidineach is mó a úsáidtear leis an Tagálaigis a scríobh ar na saolta seo. Bhí córas scríbhneoireachta dá gcuid féin ag lucht labhartha na Tagálaigise tráth, áfach, aibítir ar a dtugtar Babayin. Bhí an aibítir seo in úsáid go deireadh na naoú haoise déag, in éineacht leis an aibítir Laidineach.
Ba í an chéad leabhar a scríobhadh sa teanga ná "Doctrina Cristiana", nó an Teagasc Críostaí, sa bhliain 1593. Bhí an téacs le léamh as Spáinnis agus sa dá aibítir as Tagálaigis, idir Babayin agus an aibítir Laidineach.
Foclóir.
Taispeánann * na focail a fuair an teanga ón Spáinnis. Mar a fheictear, bíonn iasachtaí Spáinnise an-choitianta sa stór focal is bunúsaí féin.


Ríomhphost gréasáin.
Bíonn ríomhphost gréasáin ar fáil ó leithéidí Yahoo Mail, Hotmail nó GMail agus bíonn seirbhísí difriúla ar fáil don úsáideoir trí na comhlachtaí sin.


Corn Bhreandáin Uí Mháirtín.
Duais spóirt Éireannach é Corn Bhreandáin Uí Mháirtín, a bhronann an Cumann Peil Gael na mBan go bliantúil ar an fhoireann is fearr sa tír i bPeil Ghaelach na mBan.


Samhail choibhneasta.
D'fhorbair Edgar F. Codd na bunchoincheapa don Samhail Choibhneasta i saotharlann IBM agus d'fhoilsigh sé a smaointe i bpáipéar cáiliúil i Meitheamh 1970 in iris speisialta faoin teideal "A Relational Model of Data for Large Shared Data Banks". Úsáidtear Teanga Struchtúrtha Iarratas nó SQL ("Structured Query Language" as Béarla) don chuid is mó chun bunachair shonraí atá bunaithe ar an samhail choibhneasta a bhainistiú.


An Chirgeastáin.
Tír iar-Shóivéadach i lár na hÁise is ea Poblacht na Cirgise'". Tá sí ag críochantacht leis an Úisbéiceastáin, leis an gCasacstáin, leis an Táidsíceastáin, agus leis an Sín. Ar nós an chuid is mó de na poblachtaí iar-Shóivéadacha i lár na hÁise, labhraítear teanga Thurcach inti, teanga a dtugtar Cirgis ("Chirgíz") uirthi.
Bhain an Chirgeastáin amach a neamhspleáchas sa bhliain 1991 ón Aontas Sóivéadach, ar nós na bpoblachtaí iar-Shóivéadacha eile. Is í Bíscéic príomhchathair na tíre. Is tír an-sléibhteach í an Chirgeastáin, agus is í Loch Issícúil an loch is mó sa tír - ceann de na lochanna is airde ar domhan. Tá breac rua (nó "farol" i Rúisis) le fáil ann nach bhfuil le fáil in áit ar bith eile.
Tagairtí.
C


An Úisbéiceastáin.
Poblacht iar-Shóivéadach i lár na hÁise is ea an Úisbéiceastáin. Tá sí ag críochantacht leis an gCirgeastáin, an gCasacstáin, an dTáidsíceastáin, agus an dTuircméanstáin. Labhraítear teanga Thuircice inti a ghlaotar Úisbéiceastáinis. Is í Tashkent príomhchathair na tíre, cé go bhfuil cathracha Samarkhand, Bukhara and Khiva níos sine agus níos stairiúla.
Cosúil leis na poblachtaí iar-Shóivéadacha eile, bhain an Úisbéiceastáin a neamhspleáchas amach ón Aontas Sóivéadach sa bhliain 1991. Is é Shavkat Mirziyoyev uachtarán na tíre.
Radharc ar sheanfhoirgnimh in Bukhara


An Tuircméanastáin.
Poblacht iar-Shóivéadach i lár na hÁise is ea an Tuircméanastáin. Tá sí teorantach leis An Úisbéiceastáin, an Chasacstáin, An Afganastáin, agus An Iaráin. Cosúil leis an chuid is mó de na poblachtaí iar-Shóivéadacha i lár na hÁise, labhraítear teanga Thuirceach inti, teanga a glaotar Tuircméanis.
Ar nós poblachtaí iar-Shóivéadacha eile, bhain an Tuircméanastáin amach a neamhspleáchas sa bhliain 1991 ón Aontas Sóivéadach. Bhí ceannaire ón am Sóivéadach, Saparmurat Niyazov, nó Turkmenbashi (sé sin Athair na Tuircigh) uachtarán na tíre go dtí mí na Nollaig 2006 nuair a fuair sé bás go tobainn. Do bhuaigh Gerbanguly Berdymukhammedov toghcán uachtaránach i Feabhra 2007.
Tagairtí.
T


Leathanach gréasáin.
Is éard is leathanach gréasáin ann ná leathanach eolais gur féidir a léiriú ar an nGréasán Domhanda trí bhrabhsálaí gréasáin. Bíonn an t-eolas seo stóráilte i bhfoirm cód téacs atá marcáilte (ar nós HTML nó XHTML) agus go hiondúil nascann sé le leathanaigh gréasáin eile trí hipirnaisc.
Is féidir leathanaigh gréasáin a stóráil ar ríomhaire logánta nó go cianda ar fhreastalaí gréasáin. D'fhéadfadh an freastalaí gréasáin na leathanaigh a shrianadh taobh istigh de líonra príobháideach (m.sh., inlíon corporáideach) nó d'fhéadfadh sé iad a chur ar fáil ar an nGréasán Domhanda.
Bíonn láithreán gréasáin comhdhéanta de méid áirithe leathanaigh gréasáin. Is féidir le leathanach gréasáin a bheith dinimiciúil – athraíonn sé de réir mar a bhíonn úsáideoirí éagsúla ag plé leis – cuardach ar Google, mar shampla. Bíonn leathanaigh eile statach – ní athraíonn siad ó chuairt go cuairt – mura n-athraíonn úinéir an leathanaigh an t-ábhar atá ann. Is minic go mbíonn láithreáin ghréasáin comhdhéanta de leathanaigh dinimiciúla agus leathanaigh statacha.


Láithreán Gréasáin.
Séard is láithreán nó suíomh Gréasáin ann ná bailiúchán leathanach gréasáin atá curtha i dtoll a chéile faoi ainm fearainn áirithe ar an nGréasán Domhanda. Bíonn na leathanaigh scríofa mar théacschód marcáilte (ar nós HTML nó XHTML) agus iad nasctha go hiondúil le leathanaigh eile taobh istigh nó taobh amuigh den láithreán. Ní féidir breathnú ar láithreán gan cheangal Idirlín agus brabhsálaí. Coinnítear láithreáin ghréasáin ar fhreastalaithe Gréasáin agus déantar rochtain orthu tríd an bprótacal HTTP.
Cineálacha láithreán.
Tá neart láithreán ar an nGréasán Domhanda, cuid acu beag (cúpla leathanach) agus cuid eile mór (na mílte leathanach). Is féidir leis na leathanaigh a bheith dinimiciúil agus iad ag athrú de réir úsáide – cuardach ar Google, mar shampla. Bíonn leathanaigh eile statach: ní athraíonn siad ó chuairt go cuairt, mura n-athraíonn úinéir an leathanaigh an t-ábhar atá ann. Is minic láithreáin déanta de leathanaigh dinimiciúla agus leathanaigh statacha araon.


ANSI.
Is acrainm ar American National Standards Institute é ANSI, an eagraíocht caighdeán is mó le rá sna Stáit Aontaithe. Tá sé roinnte ina choistí a bhfuil freagracht orthu as caighdeáin a mheas i réimsí ar leith, mar shampla i ríomhaireacht. Tá ceanncheathrú na heagraíochta lonnaithe i Washington, D.C.


Eagraíocht Idirnáisiúnta na gCaighdeán.
Is comhlachas idirnáisiúnta í Eagraíocht Idirnáisiúnta na gCaighdeán nó "International Organization for Standardization" (ISO) le haghaidh socrú na gcaighdeán. Bunaíodh ar an 23 Feabhra 1947 í. Tá a ceanncheathrú lonnaithe i nGinéiv na hEilvéise. Tá eagraíochtaí náisiúnta ó 157 tír ina mbaill den eagraíocht.
An t-ainm.
Tagann an t-ainm ón bhfocal Gréigise "ίσος" ("isos"), a chiallaíonn "ionann". I mBéarla, is é "International Organization for Standardization" ainm iomlán an fhorais, agus i bhFraincis tugtar "Organisation internationale de normalisation" air. Béarla agus Fraincis an dá theanga oifigiúla atá aige, agus mar sin bheadh acrainmneacha difriúla ag an eagraíocht, IOS as Béarla agus OIN as Fraincis, dá mbeadh acrainm ar leith á úsáid acu. Roghnaigh bunaitheoirí na heagraíochta an t-ainm céanna "ISO" mar fhoirm ghearr uilíoch den ainm.


Corn Uí Bhroin.
Is duais spóirt Éireannach é Corn Uí Bhroin (Béarla: "O'Byrne Cup") i bPeil Ghaelach. Is é Cumann Lúthchleas Gael a eagraíonn an comórtas. Imrítear na cluichí gach bliain i mí Eanáir. Bhain an Lú an comórtas is déanaí in éadan DCU leis an scór 1-17 go 1-10.
Tá an corn ainmnithe in ómós do Matt O'Byrne, iar-oifigeach club le Cill Mhantáin.
Sciath Uí Bhroin.
Imríonn na foirne a chailleann sa chéad bhabhta de chorn Uí Bhroin sa chomórtas seo. Tosaíodh Sciath Uí Bhroin i 2006.


Cogadh Saoirse na hAilgéire.
a> le linn an chogaidh (1960)
Ba cheann de na cogaí díchóilínithe ba thábhachtaí agus ba chasta é Cogadh Saoirse na hAilgéire (1954–62). Ní raibh na Francaigh cinnte céard le déanamh san Ailgéir sa tréimhse seo. Bhí thart ar mhilliúin coilíneach Eorpach ina gcónaí san Ailgéir. Bhí an t-achrann chomh dona sin gur bheag nach raibh cogadh cathartha sa bhFrainc.
Bhí na Harkis (dílseoirí Moslamacha Arab-Ailgéireacha) i gcoinne an FLN (Fronta Náisiúnta Fuascailte), Gluaiseacht Náisiúnta na hAilgéire (MNA), le tacaíocht ón bPáirtí Cumannach Francach agus Páirtí Cumannach na hAilgéire. Ag an am chéile, bhí na "Pieds-Noirs" (na hAilgéir-Eorpaigh) ina liobrálaigh (Eorpaigh-Ailgéirigh), le roinnt Arab-Ailgéirigh, a bhí i bhfabhar an neamhspleáchais.
Tá an cogadh tábhachtach ó thaobh
Cúlra.
I dtús na 1950idí, rinne an Fhrainc iarracht Vítneam a ath-thógaint. Ach theip uirthi agus cuireadh tús leis an gCéad Chogadh Ind-Síneach. Chaill na Francaigh an cogadh sin ag Cath Dien Bien Phu sa bhliain 1954. Díreach ina dhiaidh sin, bhris Cogadh Saoirse na hAilgéire amach san Ailgéir.
1954.
Sa bhliain 1954, bhí an Ailgéir fós measta mar chuid "inmheánach" den Fhrainc.
I Mí na Samhna 1954, i rith an Toussaint Rouge (Samhain na Fola), thit rialtas na Fraince as a chéile (an Ceathrú Poblacht a bhí i réim). Faoi ordaithe rialtas Guy Mollet (SFIO nó Sóisialach), thosaigh arm na Fraince feachtas "síothú" san Ailgéir. Chas an "oibríocht Ordaithe Poiblí" go tapa i gcogadh iomlán.
Bhí na hAilgéirigh i dtús báire i bhfábhar na síochána, ag díriú i gcomhair an neamhspleáchais iomláin. Scoilt an Fhrainc de bharr cúrsaí san "Ailgéir Fhrancach" (l'Algérie Française), caomhnú an rialtas, agus ghlacadh le idirbheartaíocht agus stádas idir Rialtas Dúchais agus iomlánú i bPoblacht na Fraince.
1956.
Tharla an ghéarchéim Shuais (Suez) sa bhliain 1956, idirghabháil mhíleata mhí-ámharach. Mar leithscéal, dúirt rialtas na Fraince go raibh an tUachtarán Nasser ag tabhairt cabhrach don FLN. Ach eachtra mhíleata mhí-ámharach a bhí ann. Lagaigh an géarchéim seo an Fhrainc agus an Ríocht Aontaithe ar thaobh idirnáisiúnta.
1958.
Sa bhliain 1958, thit an rialtas. Díscaoileadh an Ceathrú Poblacht agus bunaíodh Cúigiú Poblacht na Fraince, le huachtarán láidir, Charles de Gaulle, Bealtaine 1958. Bhí sé in ann an tír a choimeád le chéile fad is bhí sé ag iarraidh deireadh a chur leis an gcogadh. Fuair de Gaulle níos mó cumhachtaí mar Uachtarán. Cheap arm na Fraince go mbeadh de Gaulle in ann an Ailgéir a choimeád sa Chomhphobal Francach, ina raibh coilíneachtaí eile na Fraince. Ach diaidh ar ndiaidh, bhí de Gaulle ag claonadh do neamhspleáchas don Ailgéir.
1962.
Ar an 19 Márta 1962, shínigh rialtas na Fraince agus an FLN an Comhaontú Evian. As sin amach, bhí sos comhraic i bhfeidhm idir Arm na Fraince agus an FLN.
Ailgéire, Cogadh na Saoirse na h


Conradh na Talún.
Eagraíocht pholaitiúil ab ea Conradh na Talún (Béarla: "Irish National Land League") a bhí gníomhach in Éirinn san 19ú haois. Bhíodh an Conradh ag iarraidh cabhair a thabhairt do na feirmeoirí tionóntacha sa tír. An phríomhaidhm a bhí aige ná deireadh a chuir leis na Tiarnaí Talún agus an talamh a thabhairt do na feirmeoirí a bhí ag déanamh na hoibre dóibh.
Ar an 20 Aibreán, 1879, bhí ollchruinniú ar siúl i mBaile na hÉireann in aice le Clár Clainne Mhuiris, i gContae Mhaigh Eo. Deirtear go raibh suas le 20,000 duine i láthair. Tar éis an chruinniú seo, bunaíodh conradh talún áitiúil chun cíosanna a ísliú, go háirithe i Maigh Eo agus i gCúige Chonnacht.
Bunú an Chonartha.
Bunaíodh "Conradh Talún Náisiúnta na hÉireann" i gCaisleán an Bharraigh ag an Óstán Impiriúil, ar an 21 Deireadh Fómhair 1879. Roghnaíodh Charles Stewart Parnell mar uachtarán, agus Mícheál Dáibhéad, A.J. Kettle agus Thomas Brennan ina rúnaithe. Feachtasóir tábhachtach eile ab ea John Dillon.
Póstaer ó Chonradh na Talún (1880idí)
Thaistil baill den chonradh go dtí na Stáit Aontaithe Mheiriceá chun airgead a bhailiú, Charles Stewart Parnell, John Dillon, Mícheál Dáibhéad, ina measc. Bunaíodh brainsí den chonradh in Albain chomh maith.
Cogadh na Talún.
Troideadh Cogadh na Talún idir na blianta 1880 agus 1892, agus an Conradh ag iarraidh "na trí F-anna" mar a thugtaí orthu as Béarla a bhaint amach: Cíos Cothrom, Ceart Díol agus Cinnteacht Seilbhe, rud a bhí éilithe don chéad uair ag Léig Chearta na dTionóntaí sa bhliain 1850.
Roghnóidh an Chonradh cíos cothrom agus spreag a thabhairt chuig a chuid baill an praghas chuir os chomhair Tiarna Talún. Dá má rud é gur dhiúltóidh an Tiarna Talún, íochfadh an tionónta an cíos chuidigh an chonradh agus ni bhfaigheadh an Tiarna Talún aon airgid.
Sampla amháin ná an canóin Ulick Burke, baill den Eaglais Caitliceach, ar deireadh ísligh sé a chuid cíosanna 25%. Ach bhí tiarnaí Talúin a throid in aghaidh na bearta seo agus bhí dúnmharú ar na dhá taobhanna. Go ginearálta bhí Constáblacht Ríoga na hÉireann ar taobh na Tiarnaí Talún. Ar dtús báire ní raibh aon fadhbanna reiligiún le chruinnithe an chonradh ar siúl i Lóistín Oráiste, ach chuireadh stop le seo, nuair a chuaigh na Tiarnaí Talúin i bhfeidhm ar an tOrd Oráisteach.
Nuair a bhí an eachtra seo thart, chuir Parnell tús le Léig Náisiúnta na hÉireann, a bhí bunaithe air.
Le cúpla deichnúra i ndiaidh bunú an chonradh, de bharr tionchar fír cosúil le William O'Brien, bhí feabhas ar an saol do fheirimeoirí, agus go háirithe i ndiadh Acht an Lucht oibre 1906 agus 1911, bhí an talamh i láimhe na fheirmeoirí beaga in ionad na Tiarnaí Talamh lena lán talamh.


Hipearnasc.
Is éard is hipearnasc (nó "nasc") ann ná tagairt ar leathanach gréasáin do phíosa eolais eile. Nuair a chliceáiltear ar hipearnasc, osclaítear an píosa eolais eile i bhfuinneog nua nó thar an leathanach a bhí á léamh agat. Déanann hipearnasc tagairt don URL don phíosa eolais sin.
Go hiondúil léirítear hipearnasc i mbealach ar leith ar an leathanach gréasáin ionas go n-aithneoidh an léitheoir gur hipearnasc atá ann. Mar shampla, cuirtear líne faoi fhocal nó úsáidtear dath nó pictiúr ar leith. Is minic a bhíonn roghchlár ag láithreán gréasáin in áit faoi leith ar gach leathanach ionas go mbeidh sé éasca ag an úsáideoir nascleanúint a dhéanamh tríd an láithreán. Go hiondúil, léirítear hipearnasc ar an Vicipéid le cló gorm (gan líne faoi).


Paicéad.
Glaoitear paicéad (nó amanna fráma) ar phíosa sonraí a sheoltar thar líonra ríomhairí. Níl sé éifeachtach seicheamh fada giotáin a aistriú in aon aistear thar líonra. D'fhéadfadh trasnaíocht nó fabht cuir isteach ar an aistriú agus bheadh gá an seicheamh a athsheoladh. Leis seo a sheachaint, déantar na sonraí a bhriseadh suas ina bpíosaí beaga ar a thugtar paicéid.
Dearbhú.
Seoltar paicéad speisialta - admháil ("ACK/acknowledge") ar ais chuig an seoltóir le haghaidh na bpaicéad a thagann slán. Seoltar paicéad speisialta - admháil dhiúltach ("NAK /not acknowledge") le haghaidh na bpaicéad nach dtagann slán nó nach tagann in aon chor. Caithfear na paicéid nach dtagann slán a athsheoladh. Cuirtear é seo i bhfeidhm i mbealaí éagsúla ag brath ar an líonra atá in úsáid, ach i bprionsabal oibríonn gach líonra sa tslí seo.


Seán Diolún.
Ba pholaiteoir náisiúnach Éireannach é Seán Diolún (Béarla: "John Dillon") (4 Meán Fómhair, 1851 - 4 Lúnasa, 1927), a bhí gníomhach sa ghluaiseacht a bhí ag iarraidh Rialtas Dúchais a bhaint amach in Éirinn.
Mac leis an scríbhneoir Seán de Bláca Diolún (John Blake Dillon), bhí sé ina bhall de Conradh na Talún agus ghlac sé páirt i gCogadh na Talún sna 1880idí.
Bhí sé ina cheannaire ar Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann idir na blianta 1892 agus 1900, agus arís sa bhliain 1918 tar éis bás Sheáin Mhic Réamainn.
Chaill Diolún agus a pháirtí a lán tacaíocht tar éis Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, agus chuir fás Shinn Féin i rith an tréimhse seo deireadh leo.
Chuaigh a mhac Seámus Diolún isteach sa pholaitíocht freisin.
Diolún, Seán
Diolún, Seán
Diolún, Seán
Diolún, Seán
Diolún, Seán
Diolún, Seán
Diolún, Seán


Séamus Diolún.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Maitiú Diolún (Béarla: "James Matthew Dillon") (16 Meán Fómhair, 1902 - 10 Feabhra, 1986). Mac le Seán Diolún a bhí ann. Bhí sé ina cheannaire ar Fine Gael idir na blianta 1959 agus 1965, cé gur caitheadh amach ón pháirtí é sa bhliain 1942. D'fhan sé ina Theachta Dála sa Dháil suas go dtí an bhliain 1969, nuair a d'éirigh sé as an phost.
Tagairtí.
Diolún, Séamus
Diolún, Séamus
Diolún, Séamus


Teanga ríomhaireachta.
Is téarma níos ginearálta é teanga ríomhaireachta ná an téarma coitianta teanga ríomhchlárúcháin. Is fo-thacar iad na teangacha ríomhchlárúcháin de na teangacha ríomhaireachta, cosúil le saghsanna eile teangacha.
Mar shampla, is teanga mharcála é HTML agus teanga ríomhaireachta, ach ní bhreathnaítear air go traidisiúnta mar theanga ríomhchlárúcháin.
Roinntear na teangacha ríomhaireachta go bunúsach i ndá ghrúpa: teanga ardleibhéil agus teanga íseal-leibhéil.
Stair.
Le haghaidh stair agus tacsanomaíocht féach ar.
Samplaí.
*


Eisleben.
Cathair in aice le sliabhraon Harz i Sachsen-Anhalt sa Ghearmáin is ea Eisleben. Is gnách "Lutherstadt Eisleben" a thabhairt ar an áit - is é sin, "Eisleben - cathair Liútair", ó d'fhág an leasaitheoir creidimh Máirtín Liútar a shliocht ar an gcathair lá a shaoil. Sa bhliain 1996, d'aicmigh Eagraíocht Oideachais, Eolaíochta agus Chultúir na Náisiún Aontaithe (UNESCO) iomlán na cathrach mar chuid d'oidhreacht chultúrtha an domhain, de bharr na bainte atá aici le Liútar. Bhí 24,100 duine ina gcónaí in Eisleben i ndeireadh na bliana 2006.


Eoin Cailvín.
Leasaitheoir creidimh ón bhFrainc ab ea Eoin Cailvín (Fraincis: "Jean Calvin", "Jean Cauvin" nó "Jean Chauvin", Béarla: "John Calvin", Laidin: "Iohannes Calvinus"), 10 Iúil 1509 - 27 Bealtaine 1564. Saolaíodh Cailvín i Noyon sa Fhrainc, ach is sa Ghinéiv, an Eilvéis, a rinne sé an chuid ba mhó de shaothar a shaoil, agus b'ansin a d'éag sé fosta. D'éirigh le Cailvín stát neamhspleách Protastúnach a dhéanamh den Ghinéiv i ndiúnas ar an bPápa, agus é ábalta a chuid fealsúnachta a chur i bhfeidhm san áit. Cuirtear ina leith gur bhunaigh sé dialathas uafásach, áfach. Is é scéal Mhíchíl Servetus (nó Miguel Serveto) an rud is mó a thabhaíonn lochtú do Chailvín. Smaointeoir reiligiúnda agus leasaitheoir creidimh ón Spáinn a bhí ann agus é ag lorg tearmainn sa Ghinéiv le teacht slán ó na Pápairí. Bhí idéanna Servetus chomh radacach, áfach, is go bhfuair Cailvín féin gurbh é an rogha ab fhearr ná Servetus a chur chun báis, rud a rinneadh freisin.
Calvin
Calvin
Calvin


Raidió Idirlíon.
Is líon-chraoltóir lán-Ghaeilge é Raidió Idirlíon. Bunaíodh é chun an Ghaeilge agus ceol Éireannach a chur chun cinn.
Tá Raidió Idirlíon lonnaithe i mBrí Chualann, nó Bré, Contae Chill Mhantáin, Éire.
I mí Márta 2007, ainmníodh é mar cuid de na Barr Cúig suíomh Gaeilge is fearr le Foinse.


Líonra ríomhaireachta.
Séard is líonra ríomhairí ann ná bailiúchán de ríomhairí atá ceangailte i mbealach a ligeann dóibh sonraí agus acmhainní a roinnt.
Óstaigh.
Úsáidtear an téarma óstach (nó amanna nód) go minic le haghaidh ríomhaire atá ceangailte le líonra. Bíonn crua-earraí cumarsáide ag teastáil leis an óstach a cheangal leis an líonra (m.sh. cárta líonra agus cábla líonra). Bíonn crua-earraí eile in úsáid leis an líonra ar fad a cheangal le chéile (m.sh., moil, lasca, ródairí, srl.). Bíonn bogearraí cumarsáide ag teastáil ar an óstach freisin. Is minic a bhíonn siad seo mar chuid den chóras oibriúcháin. Bíonn seoladh uathúil ag gach óstach ionas gur féidir iad a aithint óna chéile ar an líonra.


Carna.
Is sráidbhaile é Carna atá suite in Iorras Aithneach i nGaeltacht Chonamara, Contae na Gaillimhe, timpeall ar 50 ciliméadar siar ó Chathair na Gaillimhe. Tá traidisiún láidir amhránaíochta, ceoil, damhsa Gaelach agus bádóireachta fite fuaite i gcultúr ársa an cheantair.
Tá eaglais Luath-Chríostaí le feiceáil ar Oileán Mhic Dara. Bíonn oilithreacht agus rás bád ar siúl ann gach bliain. Ta gallán le feiceáil ag Loch na Scainimhe.
Tá roinnt oileáin an-ghar don chósta sa cheantar seo. Ina measc tá Fínis, Maínis, Bior Beag agus Bior Mór.
Daoine cáiliúila.
B'as Carna don bheirt fhonnadóirí cáiliúla Seosamh Ó hÉanaí (nó Joe Éinniú mar a thugtaí air freisin) agus Sorcha Ní Ghuairim (a bhí ina bhean léinn freisin). Bhí cónaí ar an seanchaí Éamon a Búrc i gCarna freisin. Is i gCarna freisin, a bhailigh Seán Mac Giollarnáth, an bailitheoir béaloidis, an-chuid scéalta agus amhráin. Is ann a bhí cónaí ar Dhara Bán Mac Donnchadha, an t-amhránaí sean-nóis, chomh maith.
Ollscoil.
Carna


Fí.
Is é fí (Φ ina cheannlitir, φ ina litir bheag) an 21ú litir san aibítir Ghréagach. Ní de shliocht díreach na litreach Féiníceaí é fí. Sa Shean-Ghréigis fuaimníodh mar /pʰ/ é, agus i gcóras na n-uimhreacha Gréagacha, bhíodh an luach 500 air. Sa Nua-Ghréigis fuaimnítear mar /f/ é.
Níl bunús ag aon an litir Rómhánach ann (Tagann an litir F ó "digáma"). Tá bunús ag an litir Chirileach Ф sa litir fí.
Unicode.
Sa matamaitice tá an luach φ = 1.618... ag an litir. Is é an cóimheas órga.


Tamhlacht.
Is baile mór é Tamhlacht (Béarla: "Tallaght ") i gContae Átha Cliath Theas, agus é ar an tríú baile mór is mó i bPoblacht na hÉireann tar éis Bhaile Átha Cliath agus Chorcaí. Roimh an mbliain 1970 ní raibh ach cúpla céad duineina gcónaí ann, agus ba é an dearcadh a bhí ag muintir chathair Bhaile Átha Cliath gur ceantar tuaithe a bhí ann. Tógadh a lán tithe nua ann le linn na seachtóidí, áfach, agus d'fhás an baile go tapa uaidh sin amach.
Tá Club Peile agus Iománaíochta Thomáis Dáibhís ar na clubanna is sine i dTamhlacht. Is ann atá Ospidéal Thamhlachta lonnaithe.
Sanasaíocht.
Tagann an logainm Tamhlacht ó na focail támh (plá) agus leacht (láthair adhlactha). I gcuntas ar Pharthalón in Annála na gCeithre Máistrí atá an chéad trácht ar an logainm le fáil. Deirtear go raibh Parthalón ar dhuine de na chéad ionróirí a tháinig go dtí Éire agus go bhfuair Parthalón féin agus 9,000 duine dá lucht leanúna bás den phlá. Tugadh "Taimleach Muintire Parthalon" ar an gceantar inar cuireadh iad ó shin i leith. In ainneoin na bhfinscéalta áfach, níl fianaise le holladhlacadh faighte i dTamhlacht go fóill.
Ainmneacha Stairiúla den Cheantar (le foinsí)
An Ghaelscolaíocht i dTamhlacht.
Chaith an file Caitlín Maude tamall maith ina cónaí i dTamhlacht, agus ghlac sí páirt san fheachtas leis an gcéad Ghaelscoil a bhunú sa cheantar - Scoil Santain. Tháinig an scoil seo ar an bhfód sa bhliain 1979. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair Caitlín Maude bás. Sa bhliain 1985, bunaíodh Gaelscoil nua i dTamhlacht a fuair ainm an fhile - Scoil Chaitlín Maude.


Oideachas trí mheán an Bhéarla.
Is é is brí le coincheap an Oideachais trí mheán an Bhéarla ná an Béarla, seachas aon teanga eile, a bheith in úsáid mar theanga theagaisc sna scoileanna. I dtíortha ina labhraítear an Béarla mar theanga phobail, m.sh. sa Ríocht Aontaithe, i Stáit Aontaithe Mheiriceá, in Éirinn, san Astráil agus sa Nua-Shéalainn, tá an chuid is mó de na scoileanna agus de na hollscoileanna ag obair trí mheán an Bhéarla, ach i dtíortha eile, baintear úsáid as an mBéarla freisin, go háirithe in oideachas an tríú leibhéal, siocair is go bhfuil meas na teanga domhanda air.
Cúlra stairiúil.
Tá an Béarla seanbhunaithe mar theanga theagaisc scoile i stair na hÉireann agus na Breataine Móire, agus baint ag ról an Bhéarla sna scoileanna leis an dóigh ar leathnaigh an teanga sin amach óna bhólaí dúchais i Sasana agus in oirthuaisceart na hAlban go dtí na ceantair ina raibh teangacha Ceilteacha a labhairt. Cuid den fhorbairt chéanna ab ea iad galldú na gcríoch eile den Impireacht agus cur chun cinn na scolaíochta tré mheán an Bhéarla.
In Éirinn, scríobh Edmund Spenser sa bhliain 1596, gur chóir "oideachas gramadaí agus eolaíochta a bhronnadh ar mhuintir na hÉireann trí mheán an Bhéarla, nó is é draíocht an oideachais go bhfuil sé in ann dúchas an duine is déine agus is fiaine a bhogadh is a mhaolú"(" the Irish... be educated in English, in grammar and in science... for learning hath that wonderful power of itself that it can soften and temper the most stern and savage nature. ")
Sna meánaoiseanna, agus i dtús na nua-aoise, d'fhéach lucht rialtais Ríocht na hAlban leis an mBéarla a chur in áit na Gáidhlig trí reachtanna ar leith a achtú agus faoi na scoileanna paróiste. Na haicmí uaisle ba túisce a bhí le galldú, agus na haicmí ísle le teacht sna sálaí acu. Rith Parlaimint na hAlban ar a laghad deich n-acht oideachais idir na blianta 1494 agus 1698 leis an gcuspóir seo a bhaint amach.
Sa bhliain 1609, fuadaíodh naonúr taoiseach Gaelach ar tugadh orthu Reachtanna Í a shíniú agus a fhormhuiniú. Bhí an Rialtas i nDún Éideann ag iarraidh taoisigh agus institiúidí na Gaeltachta i nGarbhchríocha na hAlban a thabhairt chun galldachais mar chuid de na hiarrachtaí a chumhacht a fhairsingiú go dtí na críocha sin.
Theastaigh ó na hEaglaisí Protastúnacha "an Soiscéal a scaipeadh i measc na ndaoine brúidiúla barbartha neamhshibhialta seo", ("planting of the gospell among these rude, barbarous, and uncivill people"), na filí (na baird, mar a thugtar orthu i nGaeilge na hAlban) a eisreachtú agus a chinntiú go gcuirfeadh uaisle na nGarbhchríoch a gclann ag foghlaim léinn i scoileanna na Galltachta, ionas go mbeidís in ann, sa deireadh thiar, "Béarla a labhairt, a léamh, agus a scríobh", ("speik, reid, and wryte Inglische").
Sa bhliain 1616, lean an Rí Séamus VI ar aghaidh ar an mbóthar seo le hAcht eile chun scoileanna Gallda a bhunú i ngach paróiste fud fad na nGarbhcríoch. Is é an cuspóir a bhí leis na scoileanna seo, de réir an Achta, ná "sibhialtacht, cráifeacht, eolas agus léann a mhúineadh is a theagasc don aos óg, an Béarla a chraobhscaoileadh ar fud na tíre mar theanga labhartha na cosmhuintire, agus an Ghaeilge, atá ar ceann de na cúiseanna is mó le buanú na barbarthachta agus na neamhshibhialtachta i measc mhuintir na nOileán agus na nGarbhchríoch, a chur ar ceal is a bhaint de bhéal na ndaoine" ("the youth be exercised and trayned up in civilitie, godlines, knawledge, and learning, that the vulgar Inglische toung be universallie plantit, and the Irische language, whilk is one of the chief and principall causes of the continewance of barbaritie and incivilitie amongis the inhabitantis of the Ilis and Heylandis, may be abolisheit and removeit...")
Is é an chuma atá ar an scéal, mar sin, go raibh polasaí toilteanach ag lucht rialtais Shasana agus na hAlban na mionlaigh Cheilteacha a chomhshamhlú don aonchultúr Briotanach, polasaí ar féidir impiriúlachas cultúrtha a thabhairt air inniu, ó bhí sé ceaptha sainghnéithe cultúrtha na mionlach sin, an teanga dhúchais ach go háirithe, a bhaint díobh scun scan. Lean tionchar buan an diansmachta seo ar lucht labhartha na Gaeilge agus na Breatnaise araon i bhfad, fiú nuair a bhí malairt tuiscint tagtha ag na haicmí cultúrtha ar na cúrsaí seo, agus polasaithe ní ba chaoinfhulangaí á bplé.
Táthar ag déanamh gurbh í sprioc dheiridh na bpolasaithe comhshamhlaíocha ná comhaontas náisiúnta a chothú taobh istigh den Stát Bhriotanach, agus an réamhbhreithiúnas ag an lucht rialtais nach bhféadfaí an aidhm sin a bhaint amach gan aon teanga oifigiúil amháin a chur in áit na dteangacha réigiúnda go léir.
Na heachtraí a spreag Ceannairc an Leabhair Urnaí sa bhliain 1549, tugann siad léargas dúinn ar chur chuige an chomhshamhlúcháin chultúrtha seo. Go nuige sin, b'í an Laidin teanga na hEaglaise agus na liotúirge, ach ansin, chinn na húdaráis ar "Leabhar na hUrnaí Coitinne" a chur i gcló i mBéarla amháin. B'é an míniú oifigiúil é go rabhthas ag iarraidh bac a chur le tionchar na hEaglaise Caitlicí tríd an Laidin a chaitheamh i dtraipisí, ach b'é an clár oibre folaithe é go raibh an Béarla le dul ina háit fiú mar theanga eaglasta acu siúd nach raibh á labhairt ó dhúchas. Mar sin, is féidir an tátal a bhaint as an scéal go raibh an chomhairle seo dírithe ar na teangacha Ceilteacha a choinneáil faoi chois agus an Béarla a fhairsingiú mar theanga eaglasta agus, ina dhiaidh sin, mar ghnáthurlabhra phobail.
San am sin, bhí formhór mór mhuintir Chorn na Breataine ag labhairt Coirnis ó dhúchas i gcónaí, agus cuid mhór acu siúd dall ar an mBéarla go hiomlán. Mar sin, chuaigh siad chun ceannairce ar an mBéarla, agus iad ag lua ina gcuid éileamh ná "go ndiúltaimid amach is amach don Bhéarla nua seo, ós fir ó Chorn na Breataine sinn, agus daoine inár measc nach dtugann Béarla ar bith" ("and we the cornyshe men whereof certen of vs vnderstande no Englysh) vtterly refuse thys new English").
Dr. Robert Phillipson defines English linguistic imperialism as "the dominance asserted and maintained by the establishment and continuous reconstitution of structural and cultural inequalities between English and other languages".
Solathraíonn teoiric Phillipson dúinn critíc chumhachtach ar forleathnú fairsingíocha stairiúl an Bhéarla mar theanga idirnaisiúnta, agus conas a mbíonn sé in ann a cheannas reatha a cothabháil, ach go háirithe i dtíorta iarchoilíneacha msh. An India, an Phacastáin, Uganda, An tSiombáib srl. ach freisin a ráta méadaithe i gcomhthéacsanna nuachoilíneacha, mar shampla san Eoraip Mhór-roinneach.
Baineann critic Phillipson tátal go príomha as 'teoiric impiriúlachais' Johan Galtung, 'teoiric shóisialta' Antonio Gramsci agus go mór mór as a choincheap faoi svae nó mórcheannas cultúrtha.
Tugtar an téarma 'Macaulay's Children' (Tag:Thomas Babington Macaulay) nuair a déantar tagairt do dhaoine rugtha san Ind, de bhunadh na hIndia a nglacann chuchu féin cultúr agus nósanna an Iarthar mar luach cineáil saoil. Is gnách a mbíonn an téarma in úsaid mar mhasla, agus an comhshonrú nó an fhochiall leis ná go bhfuil an duine éadairiseach nó ina sheoinín.
D'eascair an téarma as alt a scríobh Thomas Babington Macaulay in 1835, 'Miontuairisc ar Oideachas na hIndia' nó 'Minute on Indian Education'(Féach: 'Naisc Inmheanacha', atá thíos luaite).
"It is impossible for us, with our limited means, to attempt to educate the body of the people. We must at present do our best to form a class who may be interpreters between us and the millions whom we govern; a class of persons, Indian in blood and colour, but English in taste, in opinions, in morals, and in intellect. To that class we may leave it to refine the vernacular dialects of the country, to enrich those dialects with terms of science borrowed from the Western nomenclature, and to render them by degrees fit vehicles for conveying knowledge to the great mass of the population."
Bhunaigh Rialtas na Breatiane an 'National Education System'(sic) in Éirinn sa bhliain 1831, faoi stiúr an Phríomh Rúnaí E.G Stanley.
Tógadh, le cuidiú na gCoimisinéirí Um Oideachais Naisiúnta agus na niontaobhaithe logánta, 2,500 bunscoileanna náisiúnta i gCúige Uladh sa tréimhse 1832-1870, built with the aid of the Commissioners of National Education and local trustees.
Deir an tOllamh S. Ó Buachalla;
"During the first four decades of their existence, there is no mention of the Irish language in the programme of regulations of the Commissioners of National Education; furthermore no provision whatsoever was made in 1831 when the original scheme was drawn up for education of those children who spoke Irish only. According to the official opinion of later Commissioners, expressed in a formal reply to the Chief Secretary in 1884, " the anxiety of the promoters of the National Scheme was to encourage the cultivation of the English language..."
D'fhoilsigh an t-oide, agus tírghráthóir Pádraig Anraí Mac Piarais, sraith leachtanna ar thionchar agus chúlra an chórais oideachais in Éirinn, ach go háirithe oideachas trí mheán an Bhéarla.
Tháinig alt leis amach san Irish Review i mí Feabhra 1913,dar teidil "The Murder Machine".
Seo a leanas sliocht as phaimphléid an Phiarsaigh;
"And English education in Ireland has seemed: to some like the bed of Procustes, the bed on which all men that passed that way must lie, be it never so big for them, be it never so small for them: the traveller for whom it was too large had his limbs stretched until he filled it; the traveller for whom it was too small had his limbs chopped off until he fitted into it---comfortably. It was a grim jest to play upon travellers. The English have done it to Irish children not by way of jest, but with a purpose. Our English-Irish systems took, and take, absolutely no cognisance of the differences between individuals, of the differences between localities, of the: differences between urban and rural communities, of the differences springing from a different ancestry, Gaelic or Anglo-Saxon."


XML.
Is teanga mharcála ilfheidhmeach í Teanga Mharcála Inbhreisithe nó XML (ón mBéarla "eXtensible Markup Language"). Is fo-thacar simplithe í den Teanga Chaighdeánach Mharcála Ghinearálaithe nó "SGML". Dearadh í le go mbeadh sí réasúnta soléite do dhuine.


Béarla na hAlban.
Is é Béarla na hAlban an cineál Béarla a shaothraítear go hoifigiúil in Albain. Ba chóir gan é a thógáil in ainriocht na hAlbainise, ar a ndearctar mar theanga ar leith, cé nach bhfuil aici ach ról na canúna i sochaí na hAlban. Maidir leis an mBéarla a chleachtaítear in Albain, is ionann, beagnach, é agus Béarla caighdeánaithe na Bainríona, cé go n-úsáidtear focail áitiula - téarmaí dlí agus focail iasachta ón Albainis - go minic sna meáin chumarsáide in Albain.
Focail tipiciúla Albanacha iad "outwith" (in áit "outside"), "pinkie" a chiallaíonn "an mhéar bheag", "wee" in áit "tiny" sa chiall "beag bídeach". Sampla de na téarmaí dlí nach n-úsáidtear ach in Albain is ea é "proven" (in áit "proved") san abairtín "not proven".


Giotán.
Is é an giotán ("bit" i mBéarla) an t-aonad is lú stórais ar an ríomhaire. Is féidir 2 luach a stóráil in aon ghiotán amháin: 0 nó 1. Ní féidir aon rud fiúntach a stóráil in aonad nach nglacann le níos mó ná dhá luach. Dá bhrí sin, bailítear giotáin le chéile ina n-aonaid níos mó le gur féidir níos mó luachanna a stóráil iontu. Is é an beart an bailiúchán giotán is coitianta. Tá 8 ngiotán in aon bheart amháin.


Seán Mac Réamoinn.
Ba iriseoir agus craoltóir raidió Éireannach é Séan Mac Réamoinn (1921 - 17 Eanáir 2007).
Rugadh i mBirmingham Shasana é i 1921, mac le Wilhelmena Bruen as Sligeach agus James Redmond as Buaile Mhaodhóg i Loch Garman. Fuair an bheirt pháistí a saolaíodh roimhe bás le fliú mór na bliana 1918-19, i ndiaidh an Chogaidh Mhóir. D'aistrigh an chlann ar ais go hÉirinn agus Seán an-óg, ag teacht go cathair na Gaillimhe ar deireadh, áit ar cuireadh Seán ar scoil i gColáiste Iognáid, scoil lán Ghaelach na nÍosánach. Rinne sé staidéar ar Ghaeilge is ar Fhraincis i gColáiste na hOllscoile Gaillimh, áit ar bhain sé céim mháistreachta amach sa Ghaeilge. Bhí sé gníomhach i gcumann drámaíochta na hollscoile agus i dTaibhdhearc na Gaillimhe.
Chaith sé seal i Roinn Gnóthaí Eachtracha i mBaile Átha Cliath i lár na 1940í agus i 1947 fuair sé post mar "Outside Broadcasts Officer" i Raidió Éireann, ag taistil na tíre lena chomhghleacaí Séamus Ennis ag taifeadadh ceoil dhúchais. Ba thuairisceoir ón Róimh é ar Dhara Comhairle na Vatacáine sna 1960í. Ceapadh é ina Cheannasaí Clár Raidió i 1974 agus ina dhiaidh sin ina stiúrthóir ar Ghnóthaí Eachtracha RTÉ. Bhí ailt á scríobh aige san Irish Times ("Tuarascáil"), i Scéala Éireann ("An Mhuintir s'Againne") agus in irisí éagsúla. Bhí sé páirteach i mbunú Chumann Merriman agus ghlac sé páirt sna scoileanna Samhraidh is Geimhridh ar feadh na mblianta. Bhí Gàidhlig agus Breatnais aige agus fuair sé ard ghradam ag an Eisteddfod.
Fuair sé bás in Ospidéal Ollscoile Naomh Uinseann i mBaile Átha Cliath ar an 17ú Eanáir 2007.
Tagairtí.
Réamoinn, Seán Mac
Réamoinn, Seán Mac
Réamoinn, Seán Mac
Réamoinn, Seán Mac
Réamoinn, Seán Mac


Unicode.
Is córas stórála sonraí agus caighdeán i dtionscal na ríomhaireachta é Unicode'". Úsáidtear dhá bheart le haghaidh carachtair a stóráil. Tá an córas seo ag teacht i gcomharbacht, nach mór, ar ASCII. Is féidir 65,536 luach éagsúil a stóráil i ndá bheart. Ciallaíonn sé seo gur féidir na carachtair ar fad in aibítrí an domhain a stóráil tríd an gcóras Unicode. Cuireadh an caighdeán i bhfeidhm i dteicneolaíochtaí nua ar nós XML, Java agus córais oibriúcháin nua-aimseartha.


Láraonad próiseála.
Is é an láraonad próiseála (LAP) (Béarla: "Central Processing Unit", giorrúchán: "CPU") an chuid d'aon ríomhaire a dhéanann gnó na "hinchinne" istigh ansin. Tugtar "próiseálaí" ar an láraonad próiseála freisin ("processor" an téarma Béarla). Is é an láraonad próiseála a láimhsíonn na sonraí de réir na dtreorach atá leagtha amach sa ríomhchlár. Is minic a thagraítear d'ainm an phróiseálaí lena mhíniú cén cineál ríomhaire atá ann - cineál próiseálaí é "Pentium 4", mar shampla. Ar luas an phróiseálaí a thomhaistear éifeachtúlacht an láraonaid. Is é an heirts (Hz) aonad an luais, sin nó an meigiheirts (MHz, aon mhilliún heirts) nó an gigiheirts (GHz, nó míle milliún heirts).
Is é an láraonad próiseála a dhéanann an ríomhaire in-ríomhchláraithe, agus is cuid riachtanach é d'aon ríomhaire, sean nó nua - chomh riachtanach leis an stóras príomhúil agus na háiseanna ionchuir agus aschuir. Má tá comhábhair an láraonaid priontáilte ar aon chlár amháin, mar chiorcad comhtháite, deirtear gur micreaphróiseálaí atá ann. Ó lár na seachtóidí ar aghaidh, thosaigh na ríomhairí ag éirí chomh héifeachtúil agus nach raibh sé ciallmhar a thuilleadh aon dearadh eile a úsáid le haghaidh láraonad próiseála ach na micreaphróiseálaithe.
Meaisín loighice é an láraonad próiseála atá in ann ríomhchláir a rith. De réir an tsainmhínithe seo, bhí láraonad próiseála i ngach ríomhaire, fiú sular tháinig an téarma féin "láraonad próiseála" in úsáid sa tionsclaíocht ríomhaireachta i dtús na seascaidí. Is iomaí craiceann a chuir na láraonaid phróiseála díobh san idirlinn, ach is í an úsáid chéanna a bhaintear astu i gcónaí.
Ar dtús, ba nós gach láraonad próiseála a dhearadh mar chuid den ríomhaire iomlán, agus dearadh gach ceann acu go hindibhidiúil. Bhí sé costasach, ar ndóigh, agus lenár linn, tháinig olltáirgeadh na bpróiseálaithe caighdeánaithe in áit an dearaidh indibhidiúil seo. Thosaigh an fhorbairt seo le teacht na dtrasraitheoirí, agus tháinig tuilleadh luais air nuair a priontáladh an chéad chiorcad comhtháite ar chlár ciorcaid. Anois, is féidir próiseálaithe a tháirgeadh nach bhfuil ach cupla milliméadar ar fad is ar leithead. De bharr an mhionadúcháin agus an chaighdeánúcháin seo, úsáidtear próiseálaithe digiteacha ina lán gléas eile seachas ríomhairí amháin: is féidir teacht ar mhicreaphróiseálaithe leabaithe i ngluaisteáin, i ngutháin phóca, agus, fiú, i mbréagáin do na páistí.


Aibítir.
Is litreacha iad aibítir a bhaineann le teanga scríofa agus iad in ord áirithe. Tá an scríbhneoireacht bunaithe orthu. Chum na Seimítigh an chéad aibítir ceithre mhíle bliain ó shin. Bunaíodh an aibítir sin ar phictiúiríní a chuireadh idéithe in iúl. Fuair na Gréagaigh an aibítir ó phobal Seimíteach, na Féinícigh, a bhunaigh cathair chumhachtach i dtuaisceart na hAfraice, An Chartaig. Fuair na Rómhánaigh an aibítir ó na Gréagaigh agus úsáidtear an aibítir Laidineach seo chun an chuid is mó de theangacha na hEorpa a scríobh.
Ba é an cló Gaelach an chéad chóras scríbhneoireachta a úsáideadh in Éirinn le haghaidh an Ghaeilge a scríobh, de réir an chórais Rómhánaigh. D'úsáideadh an Eaglais Críostaí stíl scríbhneoireachta cosúil leis ar fud na hEorpa sa cúigiú céad. Tháinig Naomh Pádraig go hÉirinn sa chúigiú céad agus tá an chuma ar an scéal gur tosaíodh ag scríobh na Gaeilge de réir an chórais seo sa séú céad.
B'in an tOgham an córas scríbhneoireachta a bhíodh in Éirinn roimh theacht na Críostaíochta. Tagann an t-ainm seo as an dia Cheilteach Ogmios. Ainmníodh na litreacha as crainn sa chóras seo. Fuarthas an córas seo ó dhraoithe Ceilteacha na Mór-roinne agus tá sé le feiceáil ar chlocha cuimhneacháin ar fud na hÉireann.


Riobárd Bartún.
Bá dhlíodóir, státaire agus feirmeoir Éireannach é Riobárd Bartún (1881 - 10 Lúnasa, 1975), nó Robert Childers Barton as Béarla.
Col ceathrair le Robert Erskine Childers ab ea é, a bhí i measc na daoine a shínigh an Conradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921.
Chaith sé seal ina aire sa Chéad Dáil sa bhliain 1919.
Bartún, Riobárd
Bartún, Riobárd
Bartún, Riobárd
Bartún, Riobárd
Bartún, Riobárd
Bartún, Riobárd
Bartún, Riobárd


Jane Austen.
Úrscéalaí Sasanach ab ea Jane Austen (16 Nollaig 1775 – 18 Iúil 1817). I measc na scéalta is cáiliúla a scríobh sí tá "Pride and Prejudice", "Sense and Sensibility", agus "Emma". Duine de na húdair is tábhachtaí sa naoú haois déag ab ea í dar le roinnt.
Austen, Jane
Austen, Jane
Austen, Jane


Douglas Adams.
Scríbhneoir Sasanach ab ea Douglas Noël Adams (11 Márta 1952 – 11 Bealtaine 2001). B'aisteoir raidió agus ceoltóir amaitéarach é freisin.
Tá clú agus cáil air mar gheall ar an sraith "". Thosaigh an tsraith ar an raidió, ach bunaíodh cúig leabhar, sraith teilifíse, cluiche ríomhaire agus scannán air.
Chomh maith le ', scríobh Douglas Adams trí scéal ón gclár ficsean eolaíochta '. Scríobh sé úrscéalta Dirk Gently freisin.
Bhí cáil air freisin mar gníomhaí timpeallachta.
Fuair sé bás sa bhliain 2001 (taom croí) agus é 49 bliain d'aois.
Adams, Douglas
Adams, Douglas
Adams, Douglas
Adams, Douglas


Éamon Ó Dugáin.
Polaiteoir, dlíodóir agus náisiúnaí Éireannach ab ea Éamon Ó Dugáin (1874 - 6 Meitheamh, 1936), nó "Eamonn S. Duggan" mar a ghlaoitear air as Béarla. Bhí sé ina bhall den pháirtí Éireannach Sinn Féin, agus throid sé le linn Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Cuireadh faoi ghlas é, ach ligeadh saor é sa bhliain 1917 agus chuaigh sé díreach isteach san IRB.
B'as Contae na Mí é Ó Dugáin. Toghadh é ina Theachta Dála sa Chéad Dáil sa bhliain 1919, agus bhí sé i measc na daoine a shínigh an Conradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921. Rinneadh Aire Gnóthaí Baile de i rialtas an tSaorstáit nua, agus chaith sé tréimshe ina rúnaí don Aire Cosanta agus an Choiste Fheidhmiúcháin. D'fhan Ó Dugain amach as an olltoghchán sa bhliain 1933, agus thóg sé áit ina sheanadóir i Seanad Éireann. B'é Ó Dugain an saoránach deireanach a ghlac an mionn dílseachta agus é ag dul isteach san Oireachtas.
Fuair Ó Dugáin bás go tobann i nDún Laoghaire, Baile Átha Cliath sa bhliain 1936.
Dugáin, Éamon Ó
Dugáin, Éamon Ó
Dugáin, Éamon Ó
Dugáin, Éamon Ó


Gary Mitchell.
Drámadóir ó Bhéal Feirste is ea Gary Mitchell, ó chúlra Protastúnach de chuid an lucht oibre. Rugadh é ar an 3 Bealtaine 1965. Léiríonn a chuid drámaí an cultúr pairimíliteach aontachtach i mBéal Feirste go macánta, agus bhuaidh siad a lán duaiseanna. Mar sin, rinne an Cumann Cosanta Uladh ionsaí ar a theach i Ráth Cúil i 2005, agus bhí air imeacht go sciobtha lena chlann.
Nasc seachtrach.
Mitchell, Gary


Conradh agus Cúnant Sollúnta Uladh.
Is éard a bhí i gceist le Conradh agus Cúnant Sollúnta Uladh ("Ulster's Solemn League and Covenant") nó Cúnant Uladh ("Ulster Covenant") ná cáipéis agóide ar shínigh beagnach leathmhilliún duine í in Ultaibh ar an 28 Meán Fómhair 1912 nó go gairid roimhe sin le cur in aghaidh fheachtas an Rialtas Dúchais. Ar an lá sin, cóiríodh searmanas oifigiúil i Halla Cathrach Bhéal Feirste, agus ceannairí na nAontachtóirí ag teacht le chéile ansin ag síniú an Chúnaint go poiblí, Edward Carson roimh aon duine eile. Thug an Cúnant inspioráid do Rudyard Kipling a dhán "Ulster 1912" a chumadh.
Ní raibh an Cúnant féin ceaptha ach le haghaidh na bhfear. Bhí dearbhú ar leith ann a bhféadfadh na mná a n-ainmneacha a chur leis. Tríd is tríd, shínigh 237,368 fear an Cúnant, agus 234,046 ban an Dearbhú.
Téacs an Chúnaint.
Conradh agus Cúnant Sollúnta Uladh


Seán Eichingeam.
Ba pholaiteoir agus iriseoir Éireannach as gContae Loch Garman é Seán Eichingeam (Béarla: "Seán R. Etchingham"), a fuair bás ar an 23 Aibreán 1923. Bhí aithne ag a lán daoine air faoin leasainm "Patsy", mar gheall ar an ainm cleite "Patsy Patrick" a d'úsáid sé agus é ag scríobh don nuachtán Enniscorthy Echo. Iar-mharcach gairmiúil a bhí ann chomh maith, agus bhí sé i measc na céad iriseoirí spóirt a bhí gníomhach sa tír.
Ba bhall de Óglaigh na hÉireann, Sinn Féin, Conradh na Gaeilge agus Bráithreachas na Poblachta é.
Éirí Amach.
Nuair a fuair siad nuacht faoi tús an Éirí Amach i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1916, bhailigh Eichingeam agus roinnt Óglaigh eile le chéile in Inis Córthaidh, agus thóg siad cúpla fhoirgneamh agus beairic sa chathair. Ní bhfuair siad an seans troid i gcoinne na Sasanach, mar tháinig an t-ordú ó Phádraig Mac Piarais géilleadh a dhéanamh. Níor chreid siad an scéal ar dtús, mar b'iad na Sasanaigh a d'inis an nuacht dóibh. Chuaigh Eichingeam agus Seamus Doyle chun buaileadh leis an bPiarsach i bpríosún, agus ansin bhí siad sásta gur tháinig an t-ordú uaidh. Ghéill siad freisin, agus chaith siad bliain go leith faoi ghlas i Sasana.
Bhí Eichingeam níos sine ná an chuid is mó de na hÓglaigh eile i bPríosún Dartmoor, agus ba bheag nár chailleadh é de bharr an droch-bhia a bhí acu. D'ainneoin a dhroch-shláinte, ba dhuine coitianta é leis na fir eile. Ligeadh amach é sa bhliain 1917.
Céad Dáil. 10 Aibreán 1919. Eichingeam ar chúl - séú líne, ar dheis
Céad Dáil.
Chuaigh Eichingeam ina iarrthóir ó Shinn Féin san olltoghchán sa bhliain 1918, ón ndáilcheantar Cill Mhantáin Iarthar. Toghadh é, agus ghlac sé áit sa Chéad Dáil sa bhliain 1919.
Roghnaíodh é ina Aire Iascaigh i nDara Aireacht na Chéad Dála, agus arís sa Tríú Aireacht.
Le linn an gCogadh Angla-Éireannach, cuireadh é faoi ghlas níos mó ná uair amháin.
Toghadh é arís sa bhliain 1921, ón ndáil-cheantar Loch Garman.
Bhí sé i gcoinne an Conradh Angla-Éireannach, agus bhí sé gníomhach i gcoinne é sa Dháil agus i bhfeidhmeannach na nÓglach.
Cuireadh faoi glas arís é i rith Cogadh Cathartha na hÉireann. Bhí tionchar uafásach ag bású a chara Liam Ó Maoilíosa air, agus thosaigh a shláinte ag éirí go dona go tapaidh. Cailleadh é níos déanaí sa bhliain chéanna.
Naisc sheachtracha.
Eichingeam, Seán
Eichingeam, Seán
Eichingeam, Seán
Eichingeam, Seán
Eichingeam, Seán
Eichingeam, Seán
Eichingeam, Seán


Liam Ó Maoilíosa.
Polaiteoir agus náisiúnaí Éireannach ab ea Liam Ó Maoilíosa (25 Bealtaine 1895 – 8 Nollaig 1922), nó Liam William Joseph Mellows as Béarla.
Saol.
Saolaíodh Liam Ó Maoilíosa i Manchain, Sasana, mac le tuismitheoirí Éireannacha sa bhliain 1895. Tógadh é i gContae Loch Garman in Éirinn, agus bá náisiúnaí é ón aois óg. Chuaigh sé isteach i bhFianna Éireann (gluaiseacht phoblachtach do bhuachaillí), agus tar éis tamaill bhí sé gníomhach le hÓglaigh na hÉireann freisin. Cuireadh faoi ghlas é cúpla uair, agus d'éalagh sé amach ó Phríosún Reading chun teacht ar ais go hÉireann chun páirt a ghlacadh in Éirí Amach na Cásca. Bhí sé ina cheannaire ar Roinn Iartharach an IRA, agus rinne sé ionsaí mírathúil ar stáisiún de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann in Órán Mór, Contae na Gaillimhe.
Tar éis teipeadh an Éirí Amach, theith Ó Maoilíosa go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá. Thosaigh sé ag obair anseo le John Devoy, agus rinne siad na hullmhúcháin don turas a rinne Éamon de Valera sa tír idir na blianta 1919 agus 1920. D'fhill sé ar ais ar Éireann arís nuair a bhris an Cogadh Angla-Éireannach amach. Rinne an tIRA Stiúrthóir Soláthairtí de i rith an chogaidh, agus bhí sé freagrach as ceannach airm.
Toghadh Ó Maoilíosa isteach sa Chéad Dáil sa bhliain 1918, agus é ina iarrthóir le Sinn Féin ón ndáilcheantar Gaillimh Thoir agus an Mhí Thuaidh. Bhí sé go láidir in éadan an gChonartha a bhí síníthe sa bhliain 1921, agus bhí sé i measc na ceannairí a bhí lonnaithe sna Ceithre Cúirteanna nuair a bhris amach Cogadh Cathartha na hÉireann i mí Meitheamh 1922. Níor mhair an suíomh ach dhá lá, áfach, agus bhí orthu géilleadh a dhéanamh. Deirtear go raibh seans ag Ó Maoilíosa agus Earnán Ó Máille éalú a dhéanamh, ach dhiúltaigh siad é.
Cuireadh Ó Maoilíosa agus na frith-chonraitheoirí eile faoi ghlas i bPríosún Mhuinseo. Ar an 8 Nollaig, lámhachadh Ó Maoilíosa, Ruairí Ó Conchúir, Seosamh Mac Calbhaigh agus Risteard Bairéid, mar bheart díoltais ar scaoileadh an Theachta Dála Seán Mac Héil ar an 6 Nollaig.
Cuimhneachán.
Tá dealbh in ómos do Liam Ó Maoilíosa le fáil san Fhaiche Móir i gcathair na Gaillimhe, agus tá na bearraic Dún Úi Maoilíosa ainmnithe ina dhiaidh chomh maith. Tá dealbh eile in Óran Mór. Tá a chuid athfriotail coitianta sna fógraí bháis baill an IRA Sealadach a bhfuair bás ar seirbhís fuinniúil, a mbíonn san nuachtán, "An Phoblacht".


Microsoft Windows.
Is córas oibriúcháin é Microsoft Windows. Chruthaigh Microsoft an chéad leagan de Windows i mí na Samhna 1985 le cur le feidhmiúlacht MS-DOS agus mar gheall ar theacht chun cinn an chomhéadain ghrafaigh úsáideora. De réir a chéile bhain Windows an chuid is mó de mhargadh chóras oibriúcháin le haghaidh ríomhairí pearsanta amach. Tá sé in úsáid ar níos mó ná 90% de ríomhairí deisce an domhain.
Leaganacha.
Is féidir na leaganacha Windows a roinnt idir na leaganacha le rith ar ríomhairí deisce agus na cinn le rith ar fhreastalaithe.


Mac OS.
Seasann Mac OS do Macintosh Operating System, córas oibriúcháin ó Apple Computer le haghaidh a líne ríomhairí Macintosh. Tháinig sé amach don chéad uair i 1984.


Anna Nicole Smith.
Aisteoir agus mainicín Meiriceánach ab ea Anna Nicole Smith (28 Samhain, 1967 – 8 Feabhra, 2007).
Beathaisnéis.
Rugadh Anna Nicole Smith faoin ainm Vickie Lynn Marshall (nó Vickie Lynn Hogan) i Houston, Texas sa bhliain 1967.


Príosún Mhuinseo.
Príosún Éireannach é Príosún Mhuinseo (Béarla: "Mountjoy Prison"), atá suite i mBaile Phib i mBaile Átha Cliath.


Seán Ó Dubhuí.
Réabhlóidí agus deoraí Éireannach ab ea Seán Ó Dubhuí (1842 - 29 Meán Fómhair, 1928), nó "John Devoy" as Béarla.
Saol.
Rugadh Seán Ó Dubhuí in aice leis an gCill i gContae Chill Dara sa bhliain 1842. Chuaigh sé go dtí an Fhrainc sa bhliain 1861, agus chuaigh sé isteach i Léigiún Coigríochach na Fraince. Chaith sé bliain amháin ag troid san Ailgéir, sular bhog sé ar ais go hÉireann chun a bheith ina eagraí leis na bhFíníní in Nás, Contae Chill Dara.
Nuair a cuireadh roinnt maith de na ceannairí faoi ghlas sa bhliain 1865, rinne Séamas Mac Stiofáin (an duine a bhunaigh Bráithreachas na Poblachta) Ard-Eagraí na bhFíníní in Arm na Breataine de in Éirinn. An post a bhí le déanamh aige ná chuir ina luí ag Éireannaigh san airm teacht isteach san IRB.
I mí na Samhna na bliana sin, b'é Ó Dubhuí a bhí taobh thiar éalú Mhic Stíofáin ó Phríosún Richmond i mBaile Átha Cliath. I mí Feabhra 1866, bhí plean ag Comhairle Chogaidh an IRB éirí amach a dhéanamh láithreach, ach níor aontaigh Séamas Mac Stíofáin leo. Bhí fearg ar Ó Dubhuí, mar bhí suas le 80,000 fear aige in airm na Breataine a bhí réidh. Pé scéal é, fuair na h-údaráis eolas faoin scéim, agus sheol siad na Fíníní san airm thar lear. Gabhadh Ó Dubhuí, agus caitheadh é i bPríosún Mhuinseo.
Na Stáit Aontaithe.
Ligeadh amach Ó Dubhuí i mí Eanáir 1871, agus seoladh é ar deoraíocht go dtí na Stáit Aontaithe Mheiriceá. Cuireadh fáilte mhaith roimhe, agus fuair sé óráid fáilteach ó dTeach na nIonadaithe.
Thóg sé post mar iriseoir leis an nuachtán New York Herald, agus bhí sé gníomhach le Clan na Gael.
Sa bhliain 1875, rinne sé scéim nua chun seisear Fíníní a bhris amach as Príosún Fremantle san Astráil. Chuaigh seisean agus John Boyle O'Reilly, duine eile de cheannairí na bhFíníní sna Stáit Aontaithe, i mbun oibre. Bailíodh airgead i Meiriceá agus san Astráil chun na seisear a tharrtháil.
> Príomhalt: An Tarrtháil "Catalpa".
Thug sé cuairt ar Éireann arís sa bhliain 1879, agus bhuail sé le Séarlas Ciceam, Seán Ó Laoire agus Mícheál Dáibhéad.
John Devoy i mBaile Átha Cliath, chun bualadh leis an Taoiseach Cosgrave, 23 Iúil 1924
1916.
Cé go raibh sé ar ais i Meiriceá, ghlac Ó Dubhuí páirt beag in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Tháinig Pádraig Mac Piarais chun buaileadh leis sa bhliain 1914, agus bhí sé ag obair le Ruairí Mac Easmainn ag bailiú airgid chun gunnaí a cheannach d'Óglaigh na hÉireann. Bhí Ó Dubhuí beagán idir dhá chomhairle faoin scéim, ach thug sé airgead do Mac Easmainn agus é ag dul go dtí na Gearmáine chun cabhair a fháil.
D'fhill Ó Dubhuí ar ais go hÉireann arís sa bhliain 1919, agus thóg sé óráid i nDáil Éireann. Bhí sé i bhfabhar an Chonartha Angla-Éireannaigh nuair a síníodh é sa bhliain 1921. Ó 1903 amach, bhí ina eagarthóir ar an "Gaelic American". Cailleadh é i Nua-Eabhrac sa bhliain 1928, agus tá sé curtha i Reilig Ghlas Naíon.
Tagairtí.
Dubhuí, Seán Ó
Dubhuí, Seán Ó
Dubhuí, Seán Ó


Hameln.
Is cathair sa Ghearmáin, i gcúige na Sacsaine Thíos ("Niedersachsen"), í Hameln, agus í suite idir Hildesheim, Hannover, agus Herford. Bhí beagnach 60,000 duine ina gcónaí ansin i ndeireadh na bliana 2005. Cathair stairiúil atá ann a bunaíodh thart ar an mbliain 1200, ach roimhe sin féin, bhí mainistir sa bhall chéanna. B'é an seanscéal faoin bPíobaire Breac a thabhaigh a clú don chathair.


Apple Inc..
Is comhlacht leictreonaice tomhaltais é Apple Inc. atá lonnaithe i gCupertino, California, SAM. Tá an-tábhacht ag baint leis an gcomhlacht i stair na ríomhaireachta. Athraíodh ainm an chomhlachta ó Apple Computer, Inc. go Apple Inc. ar an 9 Eanáir 2007 chun béim a leagan ar a mhargadh nua, leictreonaic tomhaltais.
Bhunaigh Steve Jobs agus Steve Wozniak an comhlacht i 1976. Bhí an-tionchar ag táirgí Apple ar mhargadh na ríomhaireachta pearsanta ó shin i leith. Tháinig an Apple II, ceann de na chéad micriríomhairí, amach i 1977. Ba é forbairt Lisa i 1983 a thaispeáin cumhacht an chomhéadain ghrafaigh don domhan. Thug Apple isteach an Macintosh i 1984, ag forbairt an cur chun cinn a bhí déanta acu le comhéadan grafach a bhíodh cairdiúil don úsáideoir. Tá clú ar úsáideoirí Apple mar thomhaltóirí dílse. D'fhulaing Apple faoin iomaíocht ó chórais a bhí comhoiriúnach le IBM le linn na 1990í. Tháinig Steve Jobs ar ais mar phríomhoifigeach feidhmiúcháin i 1997 agus thosaigh sé ar líne táirgí an chomhlachta a athstruchtúrú. I 1998 bhí an-rath ar an iMac, go háirithe don dearadh tréshoilseach. Eisíodh an iPod, seinnteoir ceoil digiteach, i 2001 agus tá níos mó ná 100 milliún díolta ó shin. Sheol Apple an iPhone i 2007. Is é an guthán soghluaiste is iontaí atá ann agus tá éileamh ollmhór ar fad an domhain.


Oracle Corporation.
Is comhlacht ríomhaireachta é Oracle Corporation atá lonnaithe i Redwood Shores, California, SAM. Cé go bhfuil réimse táirgí bhogearraí ag an gcomhlacht, tá clú bainte amach aige mar gheall ar a bhunachar sonraí, faoin ainm céanna. Is é Larry Ellison an príomhoifigeach feidhmiúcháin ó chuir sé tús leis an gcomhlacht i 1977.


Cupertino.
Is cathair í Cupertino i gCalifornia, SAM. Tá ceanncheathrú Apple Inc. lonnaithe ann.


Clóirtheach.
Is baile beag in Éirinn é Clóirtheach (Béarla: "Clara") i lár na tíre i gContae Uíbh Fhailí. Tá sé suite i dtuaisceart an chontae, in aice le Contae na hIarmhí. Sníonn abhainn na Brosnach tríd an mbaile.
Is é Clóirtheach baile dúchais an iar-Thaoisigh Brian Ó Comhain.
Iompar.
D'oscail an stáisiún traenach i gClóirteach ar an 3 Deireadh Fómhair 1859. Tá sé ar an príomh Baile Átha Cliath go Béal an Átha/Cathair na Mart/Gaillimh líne iarnróid. Bhí Clóirteach ina chomhal iarnróid fadó, le brainse go Streamstown ar an nasc Baile Átha Luain-An Muileann gCearr. Tá an baile suite in aice leis an M6 mótarbhealach.
Tíreolaíocht.
Tá Clóirteach suite i dtuaisceart Chontae Uíbh Fhailí. Tá sé suite 12 ciliméadar siar ó thuaidh ón Tulach Mhór agus tá baint aige le hAbhainn na Sionainne.


Páirtí polaitíochta.
Eagraíocht polaitiúil is ea an páirtí polaitíochta atá dírithe ar chumhacht a bhaint amach i rialtas na tíre. Glactar leis go bhfuil trí phríomhchuspóir ag gach páirtí polaitíochta, mar atá, obair eagraíochta, obair fógraíochta, agus obair idé-eolaíochta.
Cuid de shaol polaitiúil na dtíortha daonlathacha iad na páirtithe polaitíochta de ghnáth. Thairis sin, bíonn páirtithe polaitíochta ina lán tíortha nach bhfuil meas an daonlathais orthu. Roimh an mbliain 1989, bhí tíortha Oirthear na hEorpa á rialú ag na páirtithe Cumannacha, agus go praiticiúil, bhí Ard-Rúnaí an Pháirtí Chumannaigh ní ba tábhachtaí agus ní ba chumhachtaí ná Uachtarán an Stáit. Mar sin féin, ina lán de na tíortha seo, bhí páirtithe eile ann, cé go raibh sé cinntithe roimh ré nach mbeadh aon cheann acu ábalta teacht in aon chóngar don Pháirtí Chumannach i líon na bhfeisirí ná na vótaí.
D'fhorbair na páirtithe polaitíochta as na faicsin pholaitiúla a bhí sna parlaimintí réamhdhaonlathacha. Nuair nach raibh cead ach ag na daoine uaisle bheith ina bhfeisirí, ní raibh cúis le canbhásáil ná le fógraíocht sa chiall nua-aoiseach. Is féidir a rá go raibh Compántas na gCaitliceach, an cumann a bhunaigh Dónall Ó Conaill leis na cearta daonna a bhaint amach do na Caitlicigh in Éirinn, ar an chéad pháirtí polaitíochta ar fad sa chiall nua-aoiseach sa Ríocht Aontaithe, nó chuaigh sé i dtuilleamaí teicníochtaí fógraíochta agus canbhásála den chineál nua-aimseartha roimh aon eagraíocht pholaitiúil eile. A lán de na cleasanna a d'fhoghlaim na hÉireannaigh sa Chompántas sin, mhúin siad do na Meiriceánaigh iad nuair a shocraigh siad síos sna Stáit Aontaithe, agus iad ag sealbhú an Pháirtí Dhaonlathaigh ina lán áiteanna le cúis na n-inimirceánach Éireannach a chur chun cinn.


Birkirkara.
Léarscáil a thaispeánann Birkirkara i Málta
Cathair Mháltach is ea Birkirkara, nó "B'Kara" mar a thugtar uirthi i ngnáthchaint na háite. Tá Birkirkara suite i lár Oileán Mhálta, agus í ar an gcathair is mó sa tír. I Mí na Samhna, 2005, bhí 21,775 daoine ina gcónaí i mBirkirkara. Tá an chathair roinnte ina trí cheantar féinrialaitheacha: Sant' Elena, San Ġużepp, agus Santa Marija. Tá Coláiste Naomh Aloysius, ceann de na coláistí is tábhachtaí san oileán, sa chathair freisin.


València (cathair).
Is í Valencia nó "An Vaileinse" (Spáinnis: "Valencia" [ba'lenθja][1]; Vaileinsis: "València" [va'ɫɛnsia]) príomhchathair Chomhphobal Valencia. Is í an tríú chathair is mó sa Spáinn í agus tá corr is 807,396 ina gcónaí ansin anois. Ón bhliain 2005 ar aghaidh, is í Rita Barberá Nolla méara na cathrach.
Labhraíonn formhór na ndaoine sa chathair agus sa chúige (go háirithe le cósta) an Chatalóinis (nó go baileach, canúint di darb ainm "Valenianis").
Tá aeráid na Meánmhara aige, le samhradh tirim agus geimhreadh séimh.
Tagann a ainm ón ainm Laidineach, Valentia (/wa'lentia/), a chiallaíonn "neart". I rith na tréimhse Moslamaigh, glaodh "Balansiya" ar an chathair as Araibis.
Cuireann "Ferrocarrils de la Generalitat Valenciana" (FGV) iompar poiblí ar fáil, mar shampla an Metro Valencianach agus seirbhísí eile (m.sh. traenacha agus busanna).


Ayrton Senna.
Bhí Ayrton Senna da Silva (AIF: [ˈayɛrton ˈsɛnnɐ dɐ ˈsilvɐ]) (21 Márta, 1960– 1 Bealtaine, 1994), nó Ayrton Senna mar tiománaithe Braisíleach Foirmle a hAon. Bhuaigh sé corn an domhain trí huaire. Fuair sé bás agus é chun tosaigh sa Grand Prix, ag Imola, San Mairíne, sa bhliain 1994.


Dara Phoblacht na Spáinne.
Ba í Dara Phoblacht na Spáinne an rialtas a bhí ann sa Spáinn idir 14 Aibreán, 1931, nuair a theith Rí Alfonso XIII as an dtír, agus 1 Aibreán, 1939, nuair a ghéill fórsaí deireanacha na bpoblachtánach agus dílseoirí go fórsaí Franco (nó fórsaí Náisiúnacha) ag deireadh Chogadh Cathartha na Spáinne.
Bunreacht 1931.
Bratach - Dara Phoblacht na Spáinne
An chéad gníomh a rinne an rialtas sealadach, ná toghcháin a bheith acu. Bhí na hionadaithe a thoghfaí le bunreacht nua Poblachtánach a scríobh. Glacadh le seo ar an 9 Nollaig, 1931. Thug an Bhunreacht seo saoirse liobrálach do na Spáinnigh. Freisin d'athraigh an Bhunreacht siombail na tíre. Bhí an t-amhrán Himno de Riego le bheith mar an t-Amhrán Náisiúnta. Don chéad uair tugadh féinrialú do réigiúin na Spáinne. I ndeireadh na dála níor aontaigh a lán daoine ón taobh dheis leis na hathruithe seo.
An Rialtas go dtí 1936.
Fuair an PSOE an vóta is mó sa toghchán, chomh maith le páirtithe eile ón taobh clé. Bhí Manuel Azaña, ceannaire an pháirtí clé "Acción Republicana", mar cheannaire ar an rialtas go dtí 1933, i gcomhrialtas leis an PSOE agus na páirtí eile ar an taobh clé. Rinne siad iarracht leasú difriúil a thógáil isteach ach theip orthu.
Bhí a lán daoine mí-shásta leis an rialtas agus bhí agóidí ar fud na tíre. Ar an 19 Samhain sa bhliain 1933 d'fhógair an rialtas toghcháin eile.
Bhí stailceanna ar fud na tíre toisc gur bhuaigh an taobh dheis na suíocháin is mó. Bhí Éirí Amach mór i measc na mianadóirí in Asturias, ach chuir Franco iad faoi chois tar éis tamaill.
Toghcháin 1936.
Bhí toghcháin eile sa bhliain 1936, agus bhuaigh na sóisialaigh ("Fronta an Phobail") le 263 i gcoinne 156 den Fronta Náisiúnta (ar an taobh dheis). Bhí Azaña arís mar uachtarán. Bhí foréigin idir an taobh clé agus an taobh dheis ag eirí níos measa.
Le maruithe ar gach taobh, bhí an tír ag titim as a chéile. Ar an 17 Iúil d'éirigh an t-arm amach in aghaidh an rialtais. Thosaigh an t-éirí amach sna coilíneachtaí Spáinneacha san Afraic ach go luath scaip sé ar fud na tíre. Ar dtús báire bhí fórsaí Franco ag iarraidh cumhacht a thógáil (coup d'êtat) ach níor thóg sé Maidrid in am, agus thosaigh Cogadh Cathartha na Spáinne.
Deireadh na Poblachta agus tús chogaidh.
Bhí fadhbanna móra ag Dara Phoblacht na Spáinne. Chuir an spealadh domhanda, agus dí-fhostaíocht, isteach ar na oibreoirí agus dá bharr bhí siad ag éirí feargach don rialtas, agus d'éiligh siad i gcomhair níos mó leasú, chuaigh siad ar stailc agus chuir seo go mór le fadhbanna na tíre.
Freisin bhí an Faisisteachas tar éis fás sa Ghearmáin ags san Iodáil, chomh maith le fás an Chumannachais sa Rúis. Chuir seo go mór le smaointe na bpáirtithe éagsúil, ní dhearna siad iarracht réiteach a fháil chuaigh siad i dtreo an radacachais agus d'úsáid siad foréigean. Bhuaigh an taobh dheis na toghcháin sa bhliain 1933 agus ba bheag nár éirigh an taobh clé ina aghaidh. Nuair a maraíodh an t-oifigeach airm sóisialach José del Castillo bhris níos mó foréigin amach idir eatarthu agus maraíodh an polaiteoir José Calvo Sotelo ag lámha míleataigh den eite chlé.
Tá díospóireacht faoi chéard a tharla go cinnte. Deir an taobh dheis go raibh orthu éirí amach le stop a chuir le réabhlóidithe, cumannachas, foréigean, agus anord. Ach deir daoine eile go raibh plean ollmhór coup d'êtat á phleanáil ag an taobh dheis ar feadh tamaill fada agus gur thosaigh fás an Chumannachais dá bharr. Sin mar a bhfuil tar éis Cogadh Cathartha níl sé cinnte go díreach céard a tharla.


Johannes Kepler.
Bhí Johannes Kepler (27 Nollaig, 1571 – 15 Samhain, 1630) ina mhatamaiticeoir agus réalteolaí Gearmánach. Tá clú agus cáil air de bharr cur síos a dhéanamh ar dhlíthe faoi ghluaiseacht na bplainéad. Chabhraigh dlíthe Kepler le teoiric Imtharraingt uilíochas Isaac Newton a thabhairt chun cinn.
I rith a shaoil, mhúin sé Mata ag scoil i Graz (níos déanaí Colaiste Graz, An Ostair), d'oibrigh sé mar chúntóir do Tycho Brahe, mar mhatamaiticeoir na cúirte don Impire, Rudolf II, mar mhúinteoir mata i Linz, an Ostair, agus mar chomhairleoir don Ghinearál Wallenstein. Anuas air sin d'oibrigh sé san réimse optaic agus chruthaigh sé go raibh an ceart ag Galileo Galilei.
Kepler, Johannes
Kepler, Johannes
Kepler, Johannes


John Paul Jones.
Ceoltóir as Londain, Sasana é John Paul Jones (rugadh é faoin ainm John Baldwin ar an 3 Eanáir, 1946), a bhain clú agus cáil amach ina dhord-ghiotáraí leis an mbanna Led Zeppelin ó na 1960idí go dtí na 1980idí.
Tagairtí.
Jones, John Paul
Jones, John Paul


Steve Jobs.
Ba chomh-bhunaitheoir agus príomhoifigeach feidhmiúcháin Apple é Steven Paul Jobs (24 Feabhra, 1955 - 5 Deireadh Fómhair, 2011).
Ba phríomhoifigeach feidhmiúcháin Pixar é freisin go dtí gur cheannaigh Disney an chomhlacht sin.
Ba é an scairshealbhóir ba mhó a bhí ag Disney agus, mar gheall air sin, ba bhall de bhord stiúrthóirí Disney é. Anuas air sin ba cheann de na daoine ba thábhachtaí é i gcur chun cinn an ríomhaire phearsanta ó na 1970í ar aghaidh.
Bás.
Ar 24 Lúnasa 2011 d'éirigh Jobs as a phost ag Apple. Cailleadh é ar 5 Deireadh Fómhair, 2011 ag ailse an phaincréis.
Tagairtí.
Jobs, Steve
Jobs, Steve
Jobs, Steve


Gabhla.
Is oileán beag amach ó chósta Ghaoth Dobhair é Gabhla. Níl éinne ina chónaí ann an bhliain ar fad ach caitheann daoine ón mhórthír an samhradh ar an oileán. Tá cuma tréigthe mar sin ar an oileán mar tá tithe ann gan daoine an chuid is mó den bhliain. Ba as Gabhla don scríbhneoir agus don mhúinteoir clúiteach Seán 'ac Fhionnlaoich.


Olympia, Washington.
Is í Olympia príomhchathair stát Washington, SAM. Is í Olympia príomhbhaile Chontae Thurston chomh maith. Tá 46,478 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Disney.
Is é The Walt Disney Company nó Disney mar a thugtar air de ghnáth, ceann de na comhlachtaí siamsaíochta agus meáin is mó ar domhan. Tá sé liostaithe ar Stocmhargadh Nua Eabhrac. Bunaíodh é ar 16 Deireadh Fómhair, 1923 ag na deartháireacha Walt agus Roy Disney mar stiúideo beochana beag. Is ceann de na stiúideonna is mó i Hollywood an lae inniu é agus tá aon pháirc téama déag, dhá pháirc uisce agus líonraí teilifíse éagsúla acu, an "American Broadcasting Company" nó ABC ina measc.
Tá ceanncheathrú agus príomh-áiseanna léiriúcháin Disney lonnaithe i Stiúideonna Walt Disney i mBurbank, California, SAM. Is cuid d'innéacs mheán tionsclaíoch Dow Jones é. Bhí ioncam $34.3 billiún ag an gcomhlacht sa bhliain Walt Disney World Resort, Disneyland, 2006.
Scannáin.
Stiúdeonna Disney i Burbank, California


Séamas Mac Stiofáin.
Ba náisiúnaí Éireannach é Séamas Mac Stiofáin nó "James Stephens" as Béarla (1825 - 28 Aibreán, 1901), a bhunaigh Bráithreachas na bhFíníní timpeall na bliana 1850 (athraíodh an t-ainm go Bráithreachas na Poblachta ní ba dhéanaí). An leasainm a bhí air ná "an Seabhac".
Luathshaol.
Ba Phrotastúnach as gContae Chill Chainnigh é.
Chaith sé cuid mhór dá shaol thar lear, ar deoraíocht san Eoraip don chuid is mó.
Réabhlóidí.
Sna 1860idí, thaisteal sé timpeall na tíre in Éirinn, ag iarraidh éirí amach a chur le chéile i gcoinne na mBriotanach.
B'iad Séamas Mac Stiofáin agus Bráithreachas na bhFíníní a chuir tús le Éirí Amach na bhFíníní sa bhliain 1867. Réabhlóid mí-rathúil a bhí ann ón tús, áfach, agus ba bheag nár cuireadh deireadh leis na bhFíníní sa tír ag an am.
Séamas Mac Stiofáin nó James Stephens
Chreid Mac Stiofáin go raibh trian d'Arm na Breataine ina mbaill de na Fíníní. Ach léirigh easpa tacaíochta nach raibh an meastachán sin réadúil.


Walt Disney.
Ba léiritheoir scannán Meiriceánach é Walter Elias Disney (5 Nollaig 1901 – 15 Nollaig 1966) a bhuaigh an duais Oscar dhá uair is fiche. Chomh maith le léiritheoir scannán, bhí sé ina scríbhneoir scáileáin, aisteoir gutha, bheochantóir, fhiontraí, fhísí agus daonchara.
Disney, Walt
Disney, Walt


Éirí Amach na bhFíníní.
Éirí amach i gcoinne riail na mBriotanach in Éirinn sa bhliain 1867 ab ea Éirí Amach na bhFíníní. B'iad Séamas Mac Stiofáin agus Bráithreachas na bhFíníní a chuir tús leis agus a throid in éadan na Sasanach. Ceannairc mí-rathúil a bhí ann ón tús, áfach, agus ba bheag nár cuireadh deireadh leis na bhFíníní sa tír ag an am.
Ar an 5 Márta 1867 thosaigh Éirí Amach na bhFíníní in Éireann, le Cogadh Thamhlachta i gContae Bhaile Átha Cliath. Maraíodh 12 ar an lá seo, agus 3 i dTamhlacht.
Tagairtí.
*


Cluain Eois.
Baile beag atá suite i gContae Mhuineachán is ea Cluain Eois. (Béarla: "Clones").


Bráithreachas na bhFíníní.
Eagraíocht náisiúnach Éireannach ba ea Bráithreachas na bhFíníní (Béarla: "Fenian Brotherhood"), a bunaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá san 19ú haois. Craobh Mheiriceánach den ghluaiseacht Éireannach Bráithreachas na Poblachta ba ea é, agus b'iad Seán Ó Mathúna agus Séamas Mac Stiofáin na daoine a chuir tús leis sa bhliain 1858. "Fíníní" a tugadh orthu de ghnáth. Tháinig an t-ainm ó na Fianna, na laochra cáiliúla i mbéaloideas na hÉireann.
Tháinig Clan na Gael isteach in áit an bhráithreachais níos déanaí.
Eachtraí.
An Tarrtháil Catalpa: Ar an 17 Aibreán, 1876, d'éalaigh seisear Fíníní as príosún i Fremantle, an Astráil, ar an long "Catalpa".


Seán Ó Mathúna.
Ba náisiúnaí Éireannach é Seán Ó Mathúna (1816 - 1877) nó "John O'Mahony" as Béarla, a bhí i measc na daoine a bhunaigh Bráithreachas na Poblachta. Rugadh i gCill Beithne, Contae Luimnigh é sa bhliain 1816. Ba bhaill Cumann na nÉireannach Aontaithe iad a athair agus a uncail agus ghlacadar páirt in Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe sa bhliain 1798.
Rinne Ó Mathúna staidéar ar Sanscrait, Eabhrais agus Gaeilge i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, cé go raibh cosc i bfheidhm ar Chaitlicigh a fhreastal ann ag an am.
Bhí sé gníomhach sa ghluaiseacht a bhí ag obair i gcoinne an aontais leis an Bhreatain, faoi cheannas Dhónaill Uí Chonaill. Thosaigh sé ag éirí tuirseach leis, áfach, mar gheall ar an easpa dul chun cinn a bhí ann. Mar thoradh, chuaigh sé isteach sna hÉireannaigh Óga agus bhí ról aige san éirí amach mí-rathúil a bhí acu sa bhliain 1848. D'fhág sé an tír ansin, agus chaith sé tamall san Fhrainc sular bhog sé go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 1854.
I Meiriceá, chuir seisean agus cúpla duine eile tús le Bráithreachas na bhFíníní, craobh Mheiriceánach de Bhráithreachas na Poblachta. Ba dhuine iomráiteach é leis na Gael-Mheiriceánaigh, agus dá bharr sin rinneadh coirnéal de sa 69ú Reisimint Airm an Aontais a throid i gCogadh Cathartha SAM. Bhí sé gníomhach freisin sna ruathair a rinne na Fíníní ar Cheanada sa bhliain 1866, agus Éirí Amach na bhFíníní ar ais in Éirinn sa bhliain 1867.
Cailleadh Ó Mathúna sa bhliain 1877. Tá sé curtha i Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath.
Ainmníodh páirc imirthe CLG Gaeil Ghailtí i gClii Beithne ina onóir.
Mathúna, Seán Ó
Mathúna, Seán Ó
Mathúna, Seán Ó
Mathúna, Seán Ó


Rialtas Dúchais.
B'é an Rialtas Dúchais ("Home Rule") príomhchuspóir polaitiúil na náisiúnaithe bunreachtúla Éireannacha sa naoú haois déag agus i dtús na fichiú haoise. B'é Páirtí Parlaiminteach na hÉireann a bpáirtí siúd a bhí ag éileamh Rialtas Dúchais d'Éirinn, agus b'iad Isaac Butt, William Shaw agus Charles Stewart Parnell príomhcheannairí an pháirtí agus ailtirí an Rialtas Dúchais mar choincheap.
Is éard a bhí ann, go bunúsach, ná an t-éileamh go gcuirfí parlaimint fhéinrialaitheach ar bun d'Éirinn. Níor theastaigh ó lucht an Rialtas Dúchais Éire a scaradh scun scan ón Ríocht Aontaithe.
Ritheadh ceithre Bhille um Rialtas Dúchais na hÉireann, ach níor tháinig aon cheann acu i bhfeidhm ina iomláine.


Ardán.
Clár teilifíse de chuid TG4 is ea Ardán. Ceol, ealaíon agus siamsaíocht le feiceáil air. Déantar ceiliúradh ar chultúr agus ar thallan phobail áitiúla na hÉireann. Is é Páidí Ó Lionáird an láithreoir.


Ganymede (gealach).
Is gealach de chuid Iúpatair é Ganymede. D'fhionn Galileo Galilei Ganymede sa bhlian 1610. Tá Ganymede 1,070,400 km ó Iúpatar. Tá Ganymede an-mhór, an ghealach is mó sa Ghrianchóras. Tá an trastomhas 5,262km, agus is é an mais atá ann ná 148 billiún billiún tonna méadrach.
Téann sé timpeall Iúpatar ar luas idir 8 agus 13 cilimeadáir san uair. Críochnaíonn Ganymede fithis iomlán d'Iúpatar in aghaidh na seachtaine agus críochnaíonn sé rothlú ag an am céanna.
Dromchla.
Ar an dromchla, is iomaí na gcráitéar atá ann. Fuair Ganymede le linn, 'An Ré Bombardú'. Bhí an Ré i bhfeidhm ceithre bhilliún blian ó shin, agus sa ré bhí a lán astaróideacha ag bualadh na bpláinéad, agus is as sin a tháinig na créatáir.
Tá oighear ar an Ganymede, agus tá an oighear crua le cruach. Smaoiníonn na heolaíochtaí go bhfuil seans ann go mbeadh uisce faoin dromchla ann. Ach, ní raibh a lán fianaise don teoiric seo.


Bratach na Liotuáine.
Tá Bratach na Liotuáine déanta de thrí dhath chothroma, buí, glas agus dearg. Glacadh leis an mbratach ar 20 Márta, 1989 díreach roimh don tír neamhspleáchas a fháil ón Aontas Sóivéadach. Roimhe sin úsáideadh é ón mbliain 1918 go dtí an bhliain 1940; ina dhiaidh sin bhí an tír faoi smacht ag an Aontas Sóivéadach (1940-1941), ag an nGearmáin (1941-1945) agus arís ag an Aontas Sóivéadach. Ón mbliain 1945 go dtí an bhliain 1989 bhain an Liotuáine feidhm as bratach dhearg Shóivéadach a raibh ainm na poblachta uirthi. Ar an mbratach thrídhathach atá anois ann, seasann an buí do pháirceanna órga na Liotuáine, an glas don tuath ghlas agus an dearg don fhuil a doirteadh ar son na tíre.


Międzyrzec Podlaski.
Tá an sráidbhaile úd Międzyrzec Podlaski suite in Oirdheisceart na Polainne, idir Biała Podlaska agus Lublin, cois Abhainn Krzna. Tá sé ina lárionad riaracháin do pharóiste (gmina) Międzyrzec Podlaski agus é suite i gcúige (województwo) Lublin, agus dhá mhíle ocht gcéad aon duine déag ina gcónaí ansin de réir dhaonáireamh na bliana 2005.


Stanley Baldwin.
Ba Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Stanley Baldwin, an Chéad Iarla Bewdley (3 Lúnasa 1867 – 14 Nollaig 1947).
Rugadh i mBewdley i Worcestershire, Sasana é. Bhain sé amach céim i stair ó Choláiste na Tríonóide, Cambridge. Tar éis an coláiste, chuaigh sé isteach i ngnó a chlainne agus phós sé.
Sheas sé in olltoghcháin na bliana 1906 i gKidderminster, ach níor éirigh leis. Nuair a fuair a athair bás, tháinig sé isteach in áit a athar mar Fheisire Parlaiminte do Bewdley.
Baldwin, Stanley
Baldwin, Stanley
Baldwin, Stanley


Na Séiséil.
Go hoifigiúil, is é Poblacht na Séiséal is ainm don tír (Fraincis: "République des Seychelles", Creole: "Repiblik Sesel"). Is stát oileánach í a bhfuil 158 oileáin ann. Tá siad suite san Aigéin Indiach, 1,600 cm taobh soir den Afraic, soir ó thuaidh den oileán Madagascar. I dtearmaí daonra is iad na Séiséil an stát neamhspleách is lú san Afraic. Is é Victoria príomhchathair na tíre.


Tolamaes.
Claudius Ptolemaeus (de réir ealaíne ón 16ú aois)
Réalteolaí, matamaiticeoir, agus tír eolaí Gréigeach ab ea Claudius Ptolemaeus (Gréigis: Κλαύδιος Πτολεμαῖος; c. 90 – c. 168 AD). Bhí cónaí air san Éigipt i rith réim na Rómhánaigh.
Scríobh sé cúpla leabhair eolaíochta. Bhí ar a laghad trí cinn acu in úsáid ag eolaithe Eorpach agus Ioslamacha; an Almagest, "Tír Eolas" (mion-eolas ar thír eolas an domhain Ghréagaigh-Rómhánaigh), Tetrabiblos ("na Ceithre leabhar, réalteolaíocht). Rinne sé obair freisin ar Optaic, solasairíonna, ina measc, frithchaithimh, athraonadh agus dathanna. Rinne sé hipitéis pláinéadach, Planisphaerium agus Analemma chomh maith.


Acmhainn.ie.
Is láithreán áiseanna do lucht na Gaeilge é Acmhainn.ie. Ar an láithreán seo gheofar foclóirí agus liostaí téarmaíochta, ceachtanna agus téacsanna faoi cheird an aistriúcháin, agus taisce de théacsanna Gaeilge. Fóram is ea é freisin inar féidir ceisteanna agus comhairle a chur ar a chéile faoi ghnéithe den teanga.


Téarma.ie.
Is bunachar náisiúnta téarmaíochta don Ghaeilge, maoinithe ag an Aontas Eorpach tríd an gclár Interreg IIIA é Téarma.ie.
Fiontar, DCU, a d'fhorbair an bunachar seo faoin ainm Focal.ie, le comhoibriú agus le páirtmhaoiniú ó Fhoras na Gaeilge. Ar 1 Márta 2015 athraíodh an t-ainm go Téarma.ie.
Gradam.
Bhuaigh an acmhainn idirlín seo gradam "An Suíomh Gaeilge Is Fearr" ag The Irish Web Awards ar 25 Deireadh Fómhair 2008.


Cileagram.
Is aonad bunúsach, chun tomhais a dhéanamh ar mais, den córas SI (An Córas tomhais Idirnáisiúnta tomhais) é an Cileagram (Siombail: kg). Is é an sainmhíniú atá aige ná an méid mais atá ag an fréamhshamhail Cileagram Idirnáisiúnta a bhfuil suite sa Fhrainc.
Is é an cileagram an t-aon aonaid SI a baineann úsáid as réamhlitir, agus an t-aon aonaid SI le sainmhíniú ag baint le rud in ionad airí bunúsach fisiceach.
Tá an cileagram cothrom le 2.205 avoirdupois punt sa chóras Impireacht agus an córas a úsáidtear sna Stáit Aontaithe.


Córas Idirnáisiúnta na nAonad.
Is éard is Córas Idirnáisiúnta na nAonad, nó SI (ón Fhraincis: "Le Système International d'Unités") ná córas d'aonaid a úsáidtear chun tomhais fhisiciúla a dhéanamh. Baineann an chuid is mó den domhan feidhm as an gcóras seo.
Tá seacht mbunaonad ann: comhdhéantar na haonaid eile go léir as na bunaonaid sin le réimíreanna áirithe a úsáid.
Taispeánann an tábla na haonaid go léir agus an stair a baineann leo.


Logainmneacha na Gaeilge.
An príomh rud atá i gceist go traidisiúnta leis an gcuid is mó de logainmneacha na Gaeilge ná cur síos a dhéanamh ar an áit ainmnithe ó thaobh an nádúir. Bíodh gur abhann, cnoc, coill, loch, carraig, nó trá a mbíonn i gceist. Is é sin le rá ná go gcaitheann na logainmneacha scáil ar thábhacht an tírdhreacha i saol na ndaoine.
Seo iad roinnt sampla: LOCH Garman...Wexford, Carraig Dubh...Blackrock, Cnoc...Knock
Ní ceart go ndéanfar dearmad ar chineál logainm eile in Éirinn. Is eard atá i gceist anseo ná ainmneacha a bhfuil baint acu le daoine agus na gníomhachtaí a bhaineann le daoine. Mar shampla, is iomaí áit in Éirinn a bhfuil "baile" mar bhall den ainm. Cosúil le sin, tá an t-úafás cill, gort, achadh, aonach agus domhnach le haimsiú ar léarscáil Éireann.
Seo iad roinnt sampla: Baile Munna...Ballymun, Cill Dara...Kildare, An Aonach...Nenagh


Líonra achair fhairsing.
Séard is líonra achair fhairsing ("wide area network" (WAN) i mBéarla) ann ná líonra ríomhaireachta a shíneann thar achar mór, ar nós cathair, tír nó an domhan. Úsáidtear líonraí fairsinge le líonraí logánta a nascadh le chéile ionas gur féidir le daoine agus ríomhairí ag suíomh amháin teagmháil a dhéanamh le daoine agus ríomhairí ag suíomh eile. Is é an t-Idirlíon an líonra fairsing is mó ar domhan agus tá sé poiblí. Is minic a chruthaítear líonraí fairsinge d'eagraíocht amháin agus coinnítear príobháideach iad.
Ceangal.
Ceanglaítear líonraí fairsinge go minic ag úsáid línte léasaithe. Bíonn ródaire ar an dá thaobh den líne léasaithe a cheanglaíonn taobh amháin den líne leis an LAN agus an taobh eile leis an WAN. Is féidir le línte léasaithe a bheith an-daor. In ionad línte léasaithe, is féidir WAN a cheangal trí mhodhanna lasctha paicéid nó trí mhodhanna ciorcadlasctha.


José María Aznar.
Polaiteoir Spáinneach is ea José María Alfredo Aznar López (a rugadh i Maidrid ar 25 Feabhra, 1953). Bhí sé ina cheannaire ar an bPartido Popular nuair a rinne ETA iarracht é a mharú le buama ar 19 Aibreán 1995. Ba phríomh-aire na Spáinne é ó 1996 go dtí 2004.
Aznar, José María
Aznar, José María


Líonra achair logánta.
Is iad na príomhthréithe atá ag líonraí logánta (i gcodarsnacht le líonraí fairsing) ná go mbíonn rátaí aistrithe sonraí an-ard acu, go síneann siad thar achar beag agus nach mbíonn gá línte teileachumarsáide a léasú dóibh.
Is féidir leibhéil éagsúla castachta a bheith in aon stáisiún oibre, é ina theirminéal amháin nó ina ríomhaire. Pléann an líonra logánta le comhshonraí, agus déanann gach stáisiún oibre atá ceangailte leis cumarsáid éasca lena chomhstáisiuin oibre. De ghnáth, bíonn ríomhaire lárnach, le cuimhne an-mhór, a fheidhmíonn faoina chóras oibriúcháin féin mar nód lárnach don líonra, agus tugtar "an riarthóir" air. Bíonn a leithéid de LAN áisiúil in oifig nó roinn ina mbíonn dream daoine ag plé leis na sonraí is na próisis chéanna, agus gá le cumarsáid eatarthu an t-am ar fad.


Lascadh paicéad.
Is teicníocht chumarsáide é lascadh paicéad ("packet switching" i mBéarla) a úsáidtear i líonraí ríomhaireachta le paicéid (aonaid eolais) a ródú idir nóid thar cainéil chumarsáide a roinntear le trácht eile. Is féidir codarsnacht a dhéanamh idir seo agus an phríomhtheicníocht chumarsáide eile ar a thugtar ciorcadlascadh. Sa chás seo, cruthaítear ceangal ar leith idir dhá nód ar feadh an ama atá siad i mbun teagmhála. Tá lascadh paicéad i bhfad níos éifeachtaí mar mhodh cumarsáide ná ciorcadlascadh mar go mbaineann sé úsáid níos fearr as an mbandaraon atá ar fáil, íslíonn sé an aga folaigh aistrithe agus méadaíonn sé láidreacht na cumarsáide.
Ródú na bPaicéad.
Déantar ródú ar phaicéid de réir algartam ródaithe. Oibríonn sé seo amach an cosán is fearr do na paicéid thar an líonra bunaithe ar mhéadracha éagsúla (ar nós an aga folaigh íseal nó líon céimeanna íseal). D'fhéadfadh tomhaiseanna do na méadracha seo athrú am ar bith agus mar sin, is féidir le paicéid ón fhoinse chéanna, cosáin éagsúla a thaisteal ar a mbealach go dtí an ceann scríbe céanna.
Lascadh Paicéad in Úsáid.
Is í an úsáid is cáiliúla a bhaintear as lascadh paicéad ná san Idirlíon. Baintear úsáid as an bprótacal IP le paicéid a ródú thar an Idirlíon.


Cogadh na Saoirse (An Spáinn).
Bhí Cogadh Saoirse na Spáinne (nó Cogadh na Leithinse'"), cogadh sa Spáinn i rith Cogaidh Napoleon. Bhí muintir na Spáinne ag troid leis an bPoirtingéil agus Sasana in aghaidh Impireacht na Fraince. Lean an cogadh ó forghabháil na Spáinne sa bhliain 1808 go dtí ghéilleadh Napoleon sa bhliain 1814.
Bhí an cogadh seo, cheann de na chéad cogaidh i gcomhair saoirse náisiúnta agus an chéad treallchogadh. Lean an cogadh chomh fada sin toisc nach raibh airm mór Napoleon in ann muintir na Spáinne a chuir faoi chois. Chuir na "guerrilleros", nó an treallchogaíocht, brú ar saighdiúirí na Fraince.
Ghabh saighdiúirí Napoleón, cathracha éagsúla agus rinne siad iarracht ansin an Phortaingéil a thógáil. Nuair a fuair siad réidh leis an rí, spreag seo éirí amach ar fud na tíre, glaotar go minic "El Dos de mayo de 1808" sé sin 2 Bealtaine, 1808.
Fad is a bhí na "guerrilleros" ag troid taobh thiar de línte na naimhde, bhí airm na Sasanaigh agus na Portaingéile ag ionsaí fórsaí na Fraince, ag déanamh iarracht atreorú a dhéanamh orthu.
I ndeireadh na cogadh bhí fórsaí na Fraince an-lag. Bhí naimhde na Fraince in ann ionradh a dhéanamh ar an Spáinne. Cuireadh ar na Franciah cúlú go dtí sléibhte na Piréiní.
Féach freisin.
Spáinn, Cogadh Saoirse na


Baile Átha Troim.
Baile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Baile Átha Troim, nó "Trim" as Béarla. Níl Gaeltacht Ráth Chairn ach 5 mhíle as Baile Átha Troim.
Geata an Bharbacain.
Bhí na coraí ar an mBóinn críochnaithe go luath sa 13ú haois, agus bhíothas in ann móta a líonadh le huisce, agus casadh Abhainn na Lobhar isteach i gcainéal feadh an mballa cosanta o dheas.
Tógadh geata nua d’fhonn an bhealaigh aneas chun an caisleán a chosaint. Dearadh neamhghnách a bhí ar theacht an gheata sin. Bhí túr sorcorach amháin ann agus barbacan- tultur cosanta agus droichead.
Thug coras casta ardaithe droichid, geataí, agus gaistí din an –smacht don gharastún ar na daoine a bhí ag dul isteach sa chaisleán. Léiríonn leagan amach na bpoll lamhaigh eolas na dtógálaithe ar riachtanais na mboghdóirí cosanta.
Faoi lár na 13ú haoise bhí dearagh geataí caisleán forbartha tuilleadh agus bhí glacadh coitiana leis an ngeata agus dhá thúr a raibh pasáiste eatarthu mar ghnáthdhearadh.
Íomhánna.
Baile Atha Troim


Ceanannas.
Baile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Ceanannas, nó "Kells" as Béarla. Uair amháin, bhí Ceanannas mar baile gharastún chun an an Pháil. Bunaíodh an mhainistir Naomh Cholmcille i gCeanannas thart ar 804 AD.
Sa bhlian 1152, d'aistrigh an Sionad Cheanannais eaglais mhainistreach Cholmcille do shéipéal deoise.


CSIRO.
Is é an CSIRO (nó "Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation") rannóg taighde de chuid rialtas na hAstráile.


Baile Shláine.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Baile Shláine, nó "Slane" as Béarla.


Dún Búinne.
Is sráidbhaile i gContae na Mí i bPoblacht na hÉireann é Dún Búinne (Béarla: "Dunboyne"). Tá sé ina shuanbhaile do chathair Bhaile Átha Cliath, agus é suite timpeall na gcrosbhóithre ina dtrasnaíonn an dá bhóthar réigiúnda úd R156 agus R157 a chéile, píosa beag ó dheas ón bpríomhbhealach náisiúnta úd N3. Nasctar an baile leis an iarnród arís sa bhliain 2009, nuair a thiocfaidh an líne ón Uaimh go Maigh Nuad ar ais in úsáid.
Stair.
Téann stair na háite ar ais go dtí na Meánaoiseanna, ach is iomaí athrú a tháinig air ó na 1980idí i leith, ó d'fhorbair eastáit tithíochta a bhfuil cuma an bhruachbhaile orthu timpeall an tsean-sráidbhaile, ar nós eastát agus óstáin Chaisleán Dhún Búinne.
Tá cónaí ar Sheán de Briotún, iar-Thaoiseach na hÉireann a bhí san oifig ón mbliain 1994 go dtí an bhliain 1997, faoi thuairim is cúig chiliméadar den tsráidbhaile.
Ábhar iontais dá lán daoine a thagann go Dún Búinne an chéad uair is ea é go n-aithníonn siad an sráidbhaile. Is amhlaidh gur baineadh úsáid as mar chúlra agus mar stáitse do "Leestown" ("Baile na Laoi"), an sráidbhaile ficseanúil ar an tsraith mhór-ratha teilifíse úd "The Riordans" ("Muintir Uí Riordáin") a craoladh thiar sna 1970idí.
Cúrsaí Spóirt.
Tá clú agus cáil ar Dhún Búinne mar áit mhór lúthchleasaíochta Gaelaí. Foireann Dhún Búinne a bhain craobh peile na Mí sa bhliain 1998 agus sa bhliain 2005. B'é Seán Boylan ó Dhún Búinne an bainisteoir ab fhadsaolaí ina ghnó i stair Chumann Lúthchleas Gael ar fad, agus faoina cheannas siúd, bhain an Mhí craobh na huile Éireann faoi cheathair, mar atá, sna blianta 1987, 1988, 1996, agus 1999. Bronnadh "Saoirse na Mí" air as an obair a rinne sé ar mhaithe leis na cluichí Gaelacha i gContae na Mí.
Orthu siúd a thuill craobh na huile Éireann do Chontae na Mí agus arb as Dún Búinne iad, is féidir Séamas Ó Rathaille (1949), Breandán Ó Rathaille, Éanna Mac Mánais, Nigel Crawford agus Dáithí Ó Gallchóir a lua.
Saintréithe Geografacha.
Cuirtear i leith Dhún Búinne gurb é an t-aon sráidbhaile amháin in Éirinn atá suite in oileán intíre, is é sin, níl sé in aon chóngar don fharraige, ach ní féidir an áit a bhaint amach ná a fhágáil gan dul thar dhroichead amháin ar a laghad.
Eolas Eile.
I Stócólm sa tSualainn, tá brú óige neamhghnách atá suite ar bhord seanloinge Éireannaí. "Dunboyne" an chéad ainm a fuair an long, nuair a tógadh í i mBaile Átha Cliath. Ba leis an ngnólacht úd Charles E. Martin & Co. í ar dtús, agus í ina long thrádála ag dul ó Éirinn go dtí an Astráil. Sa bhliain 1909, díoladh an long leis na hIoruaigh, agus sé bliana ina dhiaidh sin, cheannaigh an gnólacht loingis Sualannach, Transatlantic, í uathu siúd. Ansin, tugadh an chéad ainm nua ar an long, mar atá, an "G. D. Kennedy". Dhíol Transatlantic le rialtas na Sualainne í sa bhliain 1924, agus baisteadh an "Af Chapman" uirthi ansin. Tá sí ina brú óige ón mbliain 1949 anuas.


Cluain Aodha.
Sráidbhaile agus baile fearainn i gContae na Mí, Éire, is ea Cluain Aodha (Béarla: "Clonee"). Tá Fine Gall ar an taobh thoir ag bailte fearainn Baile an Huntaigh agus An Bealach Beag.
Suíomh agus rochtain.
Is cuid den pharóiste dlí Dhún Búinne an baile fearainn nach bhfuil ach cúpla km ar shiúl síos an bóthar R156. Tá sé suite díreach in aice leis an bpríomhbhóthar N3 ó Bhaile Átha Cliath go dtí Cabhán agus tá sé 4 mhíle siar ó thuaidh den mhótarbhealach M50.
Bus Átha Cliath.
Is sráidbhaile Cluain Aodha thart ar 14 km ó Bhaile Átha Cliath. Tá sé inrochtana ag bealach Bhus Átha Cliath 70 (Baggot St- Dún Búinne) agus 270 (Baile Bhlainséir Shopping Centre-Dún Búinne). Tá sé in aice leis an bruachbhaile d'Ongar.  Tá sé freastaltha ag bus 39A, bealach (Belfield / Sráid Bhagóid).
Bus Éireann.
Freastalíonn Bealaí Bus Éireann109 (chuig/ó Dhún Seachlainn, An Uaimh, Ceanannas, Achadh an Iúir agus an Cabhán) agus Bus Éireann 105 (chuig/ó Ráth Tó, trí Ráschúrsa Tigh na Síóg) freastal freisin Cluain Aodha. Is iad na stadanna bus don bhealach seo, taobh amuigh, agus os coinne Lidl.
Iarnród.
Tá nasc iarnróid idir Cluain Aodha agus stáisiún iarnróid Hansfield in Ongar/Barnswell. Is féidir traenacha a ghlacadh chun Cluain Saileach, Cúil Mhín, Chaisleán Cnucha, Baile an Ásaigh agus Dugthailte Bhaile Átha Cliath, trí treo chathair Bhaile Átha Cliath; agus Is féidir traenacha a ghlacadh chun Dún Búinne agus M3 Parkway in treo eile.
Saoráidí.
Tá trí theach tábhairne agus dhá ollmhargaí i gCluain Aodha. Is Cluain Aodha baile chun Club Leadóige Dún Búinne, Chluain Aodha Aontaithe, agus an Club “Pic agus Putt”, Mí Ríoga. Tá an club CLG, Erin Go Bragh, lonnaithe ins An Bealach Beag.
Pointí tábhachtacha.
Is é an Grúpa Kepak, comhlacht próiseála bia mhór, le láimhdeachas níos mó ná €500 milliún, atá suite i gCluain Aodha. Fostaíonn sé níos mó ná 2000 duine in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe. Bhog sé a cheanncheathrú go Cluain Aodha sa bhliain 1981.
Is suiteáil ealaín phoiblí, "Geata chuig Meath", ar Sheachród Chluain Aodha N3. Gnéithe sé fear cré-umha 2.7m ard ag geata cré-umha 4m ard, leis an ealaíontóir Ann Meldon Hugh.


Baile an Bhiataigh.
Is sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Baile an Bhiataigh, nó "Bettystown" as Béarla. Tá An Inse agus Baile Uí Mhornáin suite i ngar dó. Is baile comaitéirí de chuid Bhaile Átha Cliath é, agus d'fhás an daonra go tapaigh le déanaí. Anois tá timpeall is 6000 duine ina gcónaí sa cheantar ar a dtugtar An Inse-Baile an Bhiataigh-Baile Uí Mhornáin. Fuair bean Dealg na Teamhrach i gceantar Bhaile an Bhiataigh sa bhliain 1850.
Baile an Bhiataigh sa bhliain 1986


Ilmheáin.
Go hiondúil is í an fhoirm dhigiteach de na meáin a bhíonn i gceist ach ní gá go mbeadh sé sin fíor.
Rangú.
Déantar idirdhealú idir "ilmheáin líneach" agus "ilmheáin neamhlíneach". Ní bhíonn aon idirghníomhachas le hilmheáin líneach (m.sh. taispeántas scannáin) ach bíonn ilmheáin neamhlíneach idirghníomhach - is féidir leis an úsaideoir roghanna a dhéanamh agus a chosán féin a dhéanamh tríd an ábhar.


Físeán.
Séard is físeán ann ná an teicneolaíocht a úsáidtear le híomhánna leictreonacha de ghluiaseacht éigin a ghabháil, a thaifeadadh, a phróiseáil, a stóráil, a chraoladh agus a eagrú. Dearadh an teicneolaíocht seo le haghaidh córais theilifíse, ach rinneadh tuilleadh forbartha uirthi i bhformáidí éagsúla le tacú le taifeadadh pearsanta.
Tá físeán éagsúil ó scannán, áit a ghabhtar íomha beo mar sheicheamh grianghraif de ghluaiseacht éigin. Tugtar frámaí scannáin ar na grianghraif seo. Airítear físeán mar ghluaiseacht mar gheall ar feinimeán ar a thugtar marthanacht radhairc.


Fráma scannáin.
Píosa de scannán 16mm atá comhdhéanta de seicheamh frámaí
Séard is fráma scannáin ("film frame" i mBéarla) ann ná grianghraf aonarach a thógtar mar chuid de scannán. Scairtear na frámaí indibhidiúla óna chéile le línte frámaí.
Ráta Frámaí.
Teilgtear scannáin ag ráta 24 fráma in aghaidh an tsoicind. Tugtar an ráta frámaí air seo. I gcás físeáin, bíonn ráta frámaí de 24, 25 nó 30 fráma in aghaidh an tsoicind in úsáid. Braitheann an figiúr seo ar an gcaighdeán craolacháin físeáin atá in úsáid.


Thomas Babington Macaulay.
Thomas Babington (nó Babbington) Macaulay, 1st Baron Macaulay, "Privy Council" na Ríochta Aontaithe" (25 D.Fómhair 1800 – 28 Nollaig 1859) ba Sasanach, file, staraí agus polaiteoir Coimeadach Briotanach é, sa naoú haois déag.
Ba ollscríobhneoir é freisin agus é i mbun aistí chritice, léirmheasa, agus aistí ar stair na Breataine a scríobh aige.
Macaulay, Thomas
Macaulay, Thomas
Macaulay, Thomas


An Inse.
Is sráidbhaile atá suite i gContae na Mí i bPoblacht na hÉireann í an Inse, nó "Laytown" as Béarla.
An dealbh "Voyager" in aice na farraige san Inse
Inse, An


An Seanchaisleán.
Baile atá suite i gContae na Mí i bPoblacht na hÉireann is ea an Seanchaisleán, nó "Oldcastle" as Béarla. Tá sé in iarthuaisceart an chontae, 22km slí ó Cheanannas. Rugadh Oilibhéar Pluincéid ann. Tá breis is 2000 duine ina gcónaí sa bhaile.
Seanchaislean, An


Réabhlóid na Rómáine 1989.
Tharla Réabhlóid na Rómáine sa bhliain 1989, seachtain fada de chíréibí agus troid i ndeireadh mhí na Nollaig, 1989, a fuair réidh le réim na gCumannach agus Nicolae Ceaușescu sa Rómáin. Tháinig deireadh leis an bhforéigean tar éis cúirt a chur ar dheachtóir na tíre, Ceaușescu, agus a bhean chéile Elena agus iad a chur chun báis. Ba an Rómáin an t-aon tír oirthearach a fuair réidh leis an gcumannachas trí fhoréigean agus na ceannairí a chur chun báis.
Fuair 1,104 duine bás sa réabhlóid, 162 dóibh san agóid a fuair réidh le Ceaușescu (16–22 Nollaig, 1989) agus 942 duine sa troid i ndiaidh ghabháil an chumhachta. B'é an "Fronta Sábháilte Náisiúnta" (FSN) an fórsa polaitiúil a bhí taobh thiar den réabhlóid. Bhí 3,352, gortaithe, 1,107 dóibh fad is a bhí Ceaușescu fós i gcumhacht agus 2,245 tar eis gur thóg an Fronta cumhacht.
Tagairtí.
*


Reilig Ghlas Naíon.
Is é Reilig Ghlas Naíon, nó Prospect Cemetery uaireanta, an reilig neamh-shainchreidmheach is mó i mBaile Átha Cliath, príomhchathair na hÉireann. Bunaíodh an reilig i rith an 19ú haois, agus tá roinnt mhaith de na daoine is tábhachtaí i stair na hÉireann curtha ann, mar shampla Charles Stewart Parnell, Dónall Ó Conaill, Mícheál Ó Coileáin, Éamon de Valera, Caoimhín de Barra agus Constance Markiewicz.
Bunú na reilige.
Osclaíodh doirsí na reilige den chéad uair thiar sa bhliain 1832, tráth ina raibh na Péindlíthe fós i bhfeidhm go tréan fud fad na tíre. Ní raibh reiligí dá gcuid féin - ar bhun oifigiúil ar aon nós - ag Caitlicigh na tíre chun a mairbh féin a chur i gcré na cille, rud a ghríosaigh Dónall Ó Conaill chun feachtas a bhunú ina choinne. Sa deireadh thiar thall, chruthaigh mo dhuine nach raibh dlí oiriúnach ar bith i bhfeidhm a chuirfeadh a leithéid sin de bhac orthu, agus éilíodh áit chuí ina gcuirfeadh Caitlicigh agus Protastúnaigh in aon reilig le chéile.
Prospect Cemetery a baisteadh uirthi agus í á oscailt don phobal ar an 21 Feabhra 1832. Lonnaíodh an reilig ar naoi acra i nGlas Naíon, taobh thuaidh den chathair. An chéad duine a cuireadh ann ná buachaill óg ceithre bliana d'aois darbh ainm Michael Casey ó Shráid San Proinsias i lár Bhaile Átha Cliath.


Ludwig II na Baváire.
Ludwig (Laoiseach) Friedrich Wilhelm II (25 Lúnasa, 1845 – 13 Meitheamh, 1886), Rí na Baváire; tugadh na leasainmneacha "Mad King Ludwig" (Laoiseach Craiceáilte) air as Béarla agus "Märchenkönig" (Rí na bhFinnscéalta) air as Gearmáinis. Bhí sé ina rí ó 1864 go dtí go bhfuair sé bás. Tá clú agus cáil air mar gheall ar an mbealach aisteach a bhí leis, agus mar go raibh an-suim aige i gcaisleáin ar stíl na Meánaoise, amhail Neuschwanstein, a spreag an tsamhlaíocht don chaisleán in 'Sleeping Beauty' ag Disneyland. Tar éis a bháis, thángthas ar phleananna dá lán caisleán eile nár thóg sé. Is é a bhí ina Rí ar an mBaváir nuair a aontaíodh an Ghearmáin in aon tír amháin sna 1870idí, agus ní ró-shásta a bhí sé faoi ach oiread.


Dún Seachlainn.
Sráidbhaile atá suite i gceartlár na Mí, Poblacht na hÉireann é Dún Seachlainn/Domhnach Seachnaill (Domhnach Seachnaill go háitiúil), nó "Dunshaughlin" as Béarla. Tá thart ar 5,840 (2016) duine ina gcónaí sa sráidbhaile seo atá lonnaithe timpeall 25km ó Bhaile Átha Cliath ar phríomhshráid N3.
Tá trí scoil i nDún Seachlainn. Dhá bhunscoil (Gaelscoil na Ríthe and St. Seachaills) agus meánscoil amháin darb ainm Coláiste Pobail Domhnach Seachnaill. Tá breis is míle dálta ag freastail ar an scoil seo.


Coláiste Gonzaga.
Scoil Chaitliceach phríobháideach do bhuachaillí a bunaíodh sa bhliain 1950 faoi stiúir Chumann Íosa is ea Coláiste Gonzaga C.Í. ("Gonzaga College S.J."). Ainmníodh an scoil as San Aloysius Gonzaga, Íosanách. I Raghnallach i mBaile Átha Cliath atá an scoil suite. Bíonn a lán spóirt á n-imirt sa scoil; rugbaí, cruicéad agus badmantan ina measc. Tá clú ar an scoil maidir le ficheall agus i ngeall ar na torthaí maithe a ghnóthaíonn daltaí na scoile san Ardteistiméireacht.


Dún Doire.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Dún Doire, nó "Dunderry" as Béarla.
Tá Dún Doire gar go leor do Ráth Chairn.
Tá an t-amhránaí agus múinteoir Nollaig Ní Laoire as Dún Doire.


Damhliag.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Damhliag, nó "Duleek" as Béarla.


Cill an Chairn.
Bruachbhaile atá suite 2km ó lár bhaile na hUaimhe i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann í Cill an Chairn ("Kilcarn" as Béarla).


Cill Mheasáin.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann í Cill Mheasáin ("Kilmessan" as Béarla).


Buaile na Bréachmhaí.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Buaile na Bréachmhaí, nó "Ballinabrackey" as Béarla.


An Obair.
Sráidbhaile atá suite i dtuaisceart na Mí, Poblacht na hÉireann é An Obair, nó "Nobber" as Béarla.
Obair, An


Maigh Dearmhaí.
Is sráidbhaile atá suite i ndeisceart na Mí, Poblacht na hÉireann í Maigh Dearmhaí, nó "Longwood" as Béarla.


Baile an Bhóthair.
Sráidbhaile atá suite in oirdheisceart na Mí, Poblacht na hÉireann é Baile an Bhóthair, nó "Batterstown" as Béarla.


Dún Samhnaí.
Is sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Dún Samhnaí, nó "Dunsany" as Béarla.


Cluain Ioraird.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann í Cluain Ioraird, nó "Clonard" as Béarla. Tá an sráidbhaile seo suite ar phríomhbhóthair N4 in aice le Cionn Átha Gad na hIarmhí. Tá suas le 100 duine ina gcónaí sa sráidbhaile.


Oilibhéar Pluincéid.
Bhí Naomh Oilibhéar Pluincéid (1 Samhain 1629 – 1 Iúil 1681) mar ardeaspag Ard Mhacha agus Príomháidh na hEaglaise Caitlicí in Éirinn. Bhí sé ag obair fad is a bhí na Sasanaigh ag iarraidh Caitlicigh a chur faoi chois. Gabhadh é ar deireadh agus cuireadh os comhair na cúirte é agus ardtréas curtha ina leith. Cuireadh chun báis é nuair a ciontaíodh é go héagórach as an gcoir seo. Crochadh é agus gearradh a chorp ina phíosaí ag Tyburn ar 1 Iúil 1681, agus bhí sé ar an mairtíreach Caitliceach deireanach a cuireadh chun báis i Sasana. Bheannaigh an Eaglais Chaitliceach Oilibhéar Pluincéid sa bhliain 1920 agus rinneadh naomh de sa bhliain 1975. Bhí sé ar an gcéad naomh Éireannach nua le seacht gcéad bliain anuas.
Saol a Óige.
Rugadh é i Loch Craobh, Contae na Mí, sa bhliain 1629. Bhí a thuistí saibhir go leor agus bhí sé gaolta le huaisle mar Iarlaí Ros Comáin agus Fhine Gall, chomh maith le hIarla Chontae Lú agus Iarlaí Dhún Samhnaí. Bhí Pádraig Pluincéid ina mhúinteoir aige go dtí go raibh 16 bliain d'aois slánaithe aige. Bhí an fear seo ina ab ar Mhainistir Mhuire i mBaile Átha Cliath chomh maith le bheith ina easpag ar Ardach agus ar an Mí ina dhiaidh sin. Ba dheartháir é le céad Iarla Fhine Gall.
D'fhág Oilibhéar Éire le dul chun na Róimhe le bheith ina ábhar sagairt sa bhliain 1645, faoi choimirce an Athar Pierfrancesco Scarampi, d'aireagal na Róimhe. Ag an am seo bhí cogadh na Comhdhála Éireannaí Caitilicí ar siúl. Bhí Scarampi mar thoscaire an Phápa chuig an ngluaiseacht Chaitliceach in Éirinn. Bhí cuid mhaith de ghaolta Pluincéid i measc na ndaoine sa Chomhdháil. Ní raibh Oilibhéar in ann filleadh ar Éireann ar feadh 15 bliain de bharr an chogaidh seo.
Ligeadh isteach sa Choláiste Éireannach é sa bhliain 1646 agus thaispeáin sé go raibh sé ina dhalta maith. Oirníodh é sa bhliain 1654, agus thogh Easpaig na hÉireann é mar ionadaí ar a son sa Róimh. Idir an dá linn, thosaigh forghabháil Oilibhéar Cromail (1649-53) agus cuireadh cosc ar an gCaitliceachas agus cuireadh a chuid sagart chun báis. Níor oiriúnach an rud é don Phluincéideach filleadh ar Éirinn ag an am sin, mar gheall air seo. D'iarr sé cead fanacht sa Róimh, agus sa bhliain 1657 bhí sé mar mhúinteoir diagachta. I rith thréimhse an Chomhlathais agus réim Shéarlais II, bhí Pluincéid ag achainí ar son Eaglais Chaitliceach na hÉireann. Ar 9 Iúil, 1669 ceapadh é mar Ardeaspag Ard Mhacha, cathair riaracháin na n-easpag in Éirinn. Ar deireadh d'fhill sé ar Éirinn i Márta 1670 - bhí an tír níos fearr ó thaobh shaoirse na gCaitliceach faoin am sin.
Filleadh ar Éirinn.
a> go dtí an lá inniu. Shábháil Caitlicigh áirithe an chuid seo dá chorp tar éis dó a bheith curtha chun báis. Coinníodh agus cumhraíodh é mar chomhartha de streachailt na gCaitliceach in aghaidh na géarleanúna.
Uaidh sin ar aghaidh, rinne sé iarracht an Eaglais Chaitliceach in Éirinn a atógáil. Thóg sé scoileanna le Caitlicigh óga na hÉireann a mhúineadh agus chun sagairt nua a oiliúint freisin. Bhí na Péindlíthe níos laige ag an am sin agus bhí sé in ann Coláiste Íosánach a bhunú i nDroichead Átha sa bhliain 1670. Bliain ina dhiaidh sin, bhí 150 daltaí ag freastal ar an scoil.
Nuair a thosaigh géarleanúint nua ó 1673 ar aghaidh, scriosadh an coláiste agus d'fholaigh sé é féin faoi bhréagriocht, dhiúltaigh sé ordú an rialtais dó an tír a fhágáil a leanúint. Sa bhliain 1678, chum Sasanach Protastúnach darb ainm Titus Oates bréaga faoi phlean ionradh na bhFrancach agus é ag rá go raibh Caitlicigh na hÉireann taobh thiar de. Gabhadh Ardeaspag Bhaile Átha Cliath, Peadar Talbóid, agus chuaigh an Pluincéideach ar a choimeád arís.
In ainneoin go raibh sé ar a sheachaint agus praghas ar a cheann, dhiúltaigh sé a thréad a fhágáil. Gabhadh é i mBaile Átha Cliath i mí na Nollag 1679 agus cuireadh i bpríosún é i gCaisleán Bhaile Átha Cliath, áit a ndearna sé aspalóid ar Thalbóid, a bhí ag fáil bháis faoin am seo. Cuireadh é faoi thriall as comhcheilg in aghaidh an Stáit, trí iarracht a dhéanamh 20,000 saighdiúir Francach a thabhairt isteach agus as cáin a ghearradh ar a thréad chun tacaíocht a thabhairt do 70,000 fear san éirí amach a bhí le tarlú, mar dhea.
a>, ina bhfuil ceann cumhraithe Naomh Oilibhéar á choinneáil.
A Bhás agus Eachtraí i ndiaidh a Bháis.
Bhí a fhios ag an Tiarna Shaftesbury nach bhfaigheadh aon chúirt in Éirinn ciontach é agus bhog sé go Príosún Newgate i Londain é mar sin. D'fhógair an chéad ghiúiré neamhchiontach é ach níor ligeadh saor é. Tharla an dara triail i gcúirt bhréige agus ciontaíodh é mar a bhí ag teastáil ó na húdaráis. Cuireadh chun báis é ar 1 Iúil 1681 agus rinne an Pápa naomh de ar 12 Deireadh Fómhair 1975.
Tá a cheann le feiceáil i scrín in Eaglais Naomh Peadar i nDroichead Atha.


Bebo.
Is láithreán líonraithe shóisialta é Bebo ar an idirlíon. Ligtear do na daoine atá páirteach ann labhairt lena gcairde, cluichí a imirt agus féachaint ar "Bebo TV". Thosaigh sé i Meiriceá, ach tháinig méadú mór ar an tóir a bhí air in Éirinn, idir 2005 agus 2006. Tá sé an-chosúil le MySpace, FriendStar agus Facebook. Deirtear gurb é an 174ú láithreán gréasáin Béarla is mó éileamh ar domhan.


Jam.
Is clár é "Jam" a bhí ar R.T.É. sa bhlian 2006. Lean sé trí bhanna ceoil: "Santa Cruz" (As Coláiste na Carraige Duibhe], BÁC), "Struck" as contae Chiarraí agus "Solvent" as Gaillimh. Cabhraigh R.T.É. leo feabhsú mar bhannaí agus sa deireadh bhí comórtós acu a bhuaigh Struck.


Nickelodeon.
Is stáisiún teilifíse do dhaoine óga é Nickelodeon, a bunaíodh i Meiriceá sa bhliain 1979, faoin ainm "Pinwheel". Tá stáisiúin dá chuid ar fud an domhain, mar shampla, i Meiriceá, an Ríocht Aontaithe, an Astráil agus an tSeapáin. Tuilleadh clú agus cáil do Nickelodeon le cláir amhail "Rugrats", "Spongebob Square Pants" agus "Fairly Odd Parents".


Baile an Bheileogaigh.
Sráidbhaile atá suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Baile an Bheileogaigh, nó "Bellewstown" as Béarla.


Chris Hardman.
Ba ceoltóir/amhránaí é Chris James Hardman (nó lil' Chris) as Lowestoft i Sasana. Rugadh é ar 26 Lúnasa 1990. Fuair sé bás ar an 23 Márta, 2015.
Shaol.
Thuill sé clú agus cáil nuair a ghlac sé páirt i "Rock School" le Gene Simmons, as "KISS", sa bhliain 2005. An bhliain dár gcionn i 2006 scaoil sé a chéad shingil "Checkin' it out" agus lean sé le halbam d'arbh ainm "Lil' Chris". Chan sé "Checkin' it out" ar "The Late Late Toy Show" ar RTÉ sa bhliain 2006. Bhain "Checkin' it out" an tríú áit amach i gcairteanna na Ríocht Aontaithe ach ní raibh an rath céanna ar "Lil' Chris".
Tagairtí.
Hardman, Chris


Tenacious D.
Is banna ceoil é Tenacious D as Meiriceá.
Foirmíocht.
Bhuail Jack Black le Kyle Gass nuair a bhí Jack 16 agus Kyle 24. Ní raibh siad cairdiúil ar dtús ach i 1997 bhunaigh siad 'The D'.
Gníomhréim.
Bhí clár teilifíse acu ó 1997 go dtí 2000 darbh ainm Tenacious D ach níor thuill siad clú mór go dtí 2001 nuair a scaoil siad 'Tenacious D'- an t-albam. Bhí na singlí 'Tribute', 'Wonderboy', 'F.H.G.' agus 'Dio' ar an albam seo. Scaoil siad albam eile sa bhliain 2006. 'Pick of Destiny' an t-ainm a bhí air. Fuaimrian den scannán 'Pick of Destiny', ina ghlac an bheirt acu páirt, a bhí ann.


Baile Uí Mhornáin.
Sráidbhaile atá suite ar chósta Mhuir Éireannach i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann é Baile Uí Mhornáin, nó "Mornington" as Béarla.


Jack Black.
Is aisteoir agus ceoltóir é Jack Black. Rugadh i gCalifornia é sa bhliain 1969. Tháinig clú air leis a bhanna ceoil "Tenacious D".
Naisc.
Black, Jack
Black, Jack
Black, Jack


The Edge.
Seineann The Edge (nó David Howell Evans) giotár leis an banna U2 as Baile Atha Cliath. Rugadh sa bhliain 1961 é i Sasana, le tuismitheoirí Breatnacha, ach bhog a chlann go hÉirinn nuair a bhí sé óg.


An Bóthar Buí.
Sráidbhaile atá suite i ndeisceart na Mí, Poblacht na hÉireann é An Bóthar Buí, nó "Enfield" as Béarla. Tá thart ar 1,000 duine ina gcónaí sa sráidbhaile seo atá lonnaithe ar bhóthar N4 idir Chill Choca agus Chionn Átha Gad. Níl ach 41 km idir lár Bhaile Átha Cliath agus an sráidbhaile.
Bothar Bui, An


Scrín Cholm Cille.
Sráidbhaile atá suite i lár Chontae na Mí, Poblacht na hÉireann é Scrín Cholm Cille, nó "Skryne" as Béarla.


Nintendo Wii.
Is é an Nintendo Wii (wee) an 5ú consól cluichí ata déanta ag Nintendo. Scaoileadh ar an 19ú Samhain 2006 é, cúig bliana i ndiaidh an GameCube. Tháinig clú air mar gheall ar an gcianrialú nuálaíoch atá ag an Wii. Chualathas faoin Wii sa bhliain 2004 nuair a bhí an t-ainm 'Revolution' air. I mí an Mhárta 2007, bhí níos mó ná 200 cluiche Wii ar fáil.


An Muileann gCearr.
Is é an Muileann gCearr (nó "Mullingar" as Béarla) príomhchathair Chontae na hIarmhí. Tá sé ar na bailte is mó i lár na hÉireann. Dar leis an daonáireamh bhí 18,529 ina gcónaí sa bhaile sa bhliain 2006. Tá sé suite ar an mBrosnach idir Loch Uail agus Loch Ainninn.
Tá ionad traenála de chuid an airm ar an mbaile, atá an-ghar do lár na tíre.
Tá trí nuachtán ann: The Mullingar Advertiser, The Westmeath Topic, agus The Westmeath Examiner.
Iompar.
Téann go leor den trácht idir an Mhi agus Ros Comáin agus Baile Átha Cliath tríd an mbaile. Tá stáisiún traenach ar an mbaile, agus stopann líne Shligeach ann, maraon le línte Bhéal Átha an Fheadha agus Chathair na Mart.
Stair.
Cúpla míle ó dheas, bhunaigh Naomh Colman mainistir a bhí ina ionad léinn ar feadh na gcéadta bliain. Bhí tábhacht mhíleata ag baint leis an mbaile mar gheall ar a ionad i lár na tire agus bhí garastúin ann ag Arm na Breataine, mar atá anois ag Arm na hÉireann. Tar éis chath a mhair deich lá d'éirigh leis an nGinearál Godart van Ginkel an baile a ghabháil i mí an Mheithimh 1691.
Tagairtí.
Muileann gCearr, An


Nasta'liq.
Nasta'liq (نستعلیق "nasta'līq"). Córas no cló scríofa a bhfuil úsáid forleathan aige sa Phacastáin, san Iaráin agus san Afganastáin. Tá dlúthbhaint aige leis an gcóras scríofa Naskh, an modh scríofa Araibise.


Naskh.
Córas no cló scríobhte Arabach is ea Naskh


Xbox.
Is é Xbox an t-ainm ar an chéad ríomhaire cluichí déanta ag Microsoft. Tháinig sé amach i Meiricéá sa bhliain 2001 agus anois tá níos mó ná 24 milliúin acu díolta. Bhí sé €479 i 2002 in Éirinn ach nuair a tháinig an Xbox 360 amach, thit an phraghas go dtí €99.


Coláiste na Carraige Duibhe.
Meánscoil phríobháideach do bhuachaillí is ea Coláiste na Carraige Duibhe (Béarla: Blackrock College) agus é suite san áit a bhfuil an t-ainm céanna uirthi. Tá clú agus cáil ar an scoil ar fud na hÉireann mar áit mhór rugbaí. Sa bhliain 2005, chaithfeá €4,550 a íoc mar tháille iontrála sa scoil. Osclaíodh an scoil sa bhliain 1860, agus inniu, tá thart ar mhíle dalta ag freastal ar an gcoláiste. Is é Alan MacGinty atá ina Phríomhoide ar an scoil inniu. Gach bliain, déanann daltaí na scoile an obair airgead a sholáthar do AIDLINK agus GOAL (dhá chumann carthanachta Éireannach a oibríonn le bochtáin an Tríú Domhain) trí sheamróg a dhíoladh timpeall am Lá Fhéile Pádraig.
Iarscoláirí.
D'fhreastail an t-imreoir rugbaí cáiliúil Brian O'Driscoll, agus an TD Eoin Ó Broin ar an scoil seo.


Dan Brown.
Is údar é Dan Brown (a rugadh ar an 22 Meitheamh, 1964) as New Hampshire, Meiriceá. Níor scríobh sé a chéad úrscéal go dtí 1998 nuair a scríobh sé "Digital Fortress". Sula raibh sé ina údar, bhí gairm aige mar cheoltóir agus mar mhúinteoir. Tháinig clú mór air nuair a scaoil sé an leabhar an-chonspóideach "The Da Vinci Code" ("Cód Da Vinci"). Rinneadh scannáin de dhá leabhar dá chuid, mar atá "Angels and Demons" agus "The Da Vinci Code". Tá a chuid úrscéalta aistrithe go 52 teangacha.
Naisc sheachtracha.
Brown, Dan
Brown, Dan
Brown, Dan


Dutch Gold.
Is lágar é Dutch Gold in Éirinn. Tá sé an 3ú beoir is móréilimh in Éirinn tar éis Guinness agus Budweiser.


Montainéagró.
Tír in oirdheisceart na hEorpa is ea Montainéagró go foirmiúil ("Crna Gora"). Is í Podgairítse an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Tá Montainéagró suite sa réigiún Meánmhuirí agus tá teorainneacha aici leis an Bhoisnia, an Chróit, le Seirbia, agus an Albáin.


JanSport.
Is é Jansport comhlacht móréilimh as Seattle a dhéanann agus díolainn malaí scoile.


Charlton Athletic Football Club.
Is é Charlton Athletic Football Club club peile i Londain, Sasana. Imríonn an Charlton sa Coca-Cola Championship. Tá "The Valley" an t-ainm a bhfuil ar staidiam Charlton.


Kaiser Chiefs.
Is banna ceoil é Kaiser Chiefs as Sasana. Tá dhá albam acu: "Employment" (2005) agus "Yours Truly, Angry Mob" (2007).
Is iad na Kaiser Chiefs: Vijay Mistry, Simon Rix, Nick Baines, Andrew White agus Ricky Wilson.


Reisimint Pharaisiút.
Is í an Reisimint Pharaisiút an reisimint ar eitilt san arm na Breataine. Is reisimint an-crua í, agus tá leibhéal níos airde folláine aici ná an chuid is mó den arm. Bunaíodh iad i rith an Dara Cogadh Domhanda.
An reisimint i dTuaisceart Éireann.
Nuair a bhris na Trioblóidí amach i gCúige Uladh, sheol rialtas na Breataine na paratrúipéirí go Éire. Ar Domhnach na Fola (1972), nuair a raibh siad ag cabhrú an Constáblacht Ríoga Uladh mairseáil ar son na cearta sibhialta i Doire a stopadh, mharaigh baill an reisimint seachtar fir agus seisear buachaillí, an chuid acu go léir gan arm. Bhí 13 eile gortaithe, ach mhair siad. Dúirt cróinéir na cathair go raibh seo "dúnmharú míchaolaithe amach is amach", ach ní raibh ionchúiseamh ar bith. Níor sheol rialtas na Breataine an Reismint Pharaisiút ar ais go iarthar an cúige ó shin.


Domhnach na Fola (1972).
Is éard a bhí i gceist le Domhnach na Fola (Bloody Sunday sa Bhéarla) ná eachtra nó dúnmharú a tharla i nDoire i dTuaisceart Éireann ar an 30 Eanáir, 1972. Lámhaigh saighdiúirí de chuid na Breataine 26 duine agus iad ag máirseáil i dTaobh an Phortaigh, ar son chearta sibhialta. Cailleadh 14 de na daoine seo.
Eachtraí an lae.
Cathlán den Parachute Regiment faoin Leifteanant-choirnéal Derek Wilford agus an Captaen Mike Jackson a bhí i mbun na hoibríochta seo. Fuair triúr déag bás (seisear dóibh faoi ocht mbliana déag d'aois), ar an bpointe, agus duine eile 4½ mí níos déanaí de bharr a bheith gortaithe ar an lá seo. Gortaíodh beirt agóidigh nuair a bhuail gluaisteáin de chuid an airm iad. Is soiléir inniu nach raibh airm ar bith ag éinne de na 26 duine nuair a scaoileadh leo. Piléir sa droim a ghortaigh cúigear díobh.
Cúiteamh.
Íocadh pacáiste cúitimh. Ar an 18 Nollaig 1974, shocraigh Rialtas na Breataine £42,000 a íoc le muintir an 13.
Tábhacht.
Dhá bhliain roimhe seo a thosaigh feachtas na Sealadach ach tháinig borradh agus fás air mar thoradh ar eachtraí an lae seo. Tá Domhnach na Fola ar ceann de na heachtraí is tábhachtaí i stair na dna Trioblóidí i dTuaisceart Éireann: anois bhí arm na Breataine páirteach sna heachtraí agus fuair muintir na tíre amach faoin eachtra go héasca tríd na meán chumarsáide.


Baile na gCailleach.
Sráidbhaile mór is ea Baile na gCailleach ("Collinstown" as Béarla go traidisiúnta) atá suite i gContae na hIarmhí, Éire.
Naisc sheachtracha.
Baile na gCailleach


An Volga.
Is abhainn sa Rúis í an Volga.
Is í an Volga an abhainn is faide san Eoraip (3,530 ciliméadar ar fhad).


Ethernet.
Is saghas Líonra achair logánta é Ethernet.


Cogadh na Saoirse Gréagach.
Thosaigh Cogadh na Saoirse Gréagach nó "Réabhlóid na nGréagach" (1821–1831), (Gréigis: Ελληνική Επανάσταση του 1821, "Elliniki Epanastasi", Tuircis: "Yunan İsyanı"), le saoirse a fháil ó na Tuircigh. De réir chonradh Chathair Chonstaintín a síneadh i mí Iúil 1832, aithníodh An Ghréig (Hellas) mar thír iomlán shaor. Ba iad na Gréagaigh an chéad grúpa daoine a shaoraigh iad féin ón Impireacht Otamánach. Gach bliain, déanann na Gréagaigh ceiliúradh ar an neamhspleáchas a bhain siad amach ar an 25 Márta.
Greagach, Cogadh na Saoirse


FTP.
Is éard is FTP ("File Transport Protocol") nó PAC ("Prótacal Aistrithe Comhad") ná sraith de rialacha caighdeánacha a úsáidtear i ríomhairí chun cumarsáid a mhalartú ar fud an Idirlín agus chun comhaid a aistriú idir córais atá ceangailte tríd an IP). Tá FTP tógtha ar freastalaí agus úsáideann sé naisc rialúcháin agus rialaitheoirí sonraí faoi leith idir an cliant agus feidhmchláir na bhfreastalathe. Bhíodh na feidhmchláir idirghníomhach ar dtús,
uirlisí líne na n-orduithe, le comhréir ordaithe caighdeánach, ach tá comhéadain ghrafaigh úsáideora a fhorbairt do gach córas oibriúcháin in úsáid inniu.
Úsáidtear TCP freisin go minic mar comhbhall feidhmchláir chun comhaid a aistriú go huathoibríoch le haghaidh feidhmeanna inmheánacha ríomhchláir. Is féidir TCP a úsáid le fíordheimhniú pasfhocail a bhíonn úsáideoir-bunaithe nó le cead isteach ag úsáideoirí gan ainm. Tá an Prótacal Aistrithe Comhad Beagbhríoch (TFTP) (Béarla: "Trivial File Transfer Protocol") cosúil leis an Phrótacal Aistrithe Comhad, ach tá sé simplithe agus níl sé comh-inoibritheach, agus is leagan neamh bharántúil é.


Cultúr Uladh.
Is cúige Éireannach Cúige Uladh, i dtuaisceart na tíre. Mar bhí alán inimirce i rith an 17ú agus an 18ú haoiseanna ó Alba agus Sasana, tá a chultúir an-difriúil ná an chuid eile den tír.


Meán-Bhéarla.
B'é an Meán-Bhéarla an cineál Béarla a bhí á shaothrú ó ghabháltas Uilliam Concaire ar Shasana (1066) go dtí an dara leath den chúigiú haois déag, nuair a thosaigh Caighdeán na Seansaireachta, a bhí bunaithe ar Bhéarla Londan, ag dul chun tábhachta. San am céanna, bhí an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach á scríobh in Éirinn. Ní raibh caighdeán an Mheán-Bhéarla leath chomh cruinn le caighdeán na Nua-Ghaeilge Clasaicí, nó bhí a litriú agus a chanúint féin ag gach scríobhaí timpeall na tíre.
Ní raibh mórán stádais ag an mBéarla i sochaí Shasana i dtréimhse an Mheán-Bhéarla. Bhí sé á úsáid sna cúirteanna dlí, ach b'í an Fhraincis Normánach teanga na n-uasal, teanga na litríochta agus teanga na gcaipéisí poiblí. B'í an Laidin teanga na heaglaise, ar ndóigh. Bhí úsáid áirithe á baint as an mBéarla sa scríbhneoireacht liteartha, cosúil leis na téacsanna cráifeacha, naomhsheanchas agus litríocht shaolta féin. Breacadh an chuid ba mhó de litríocht an Mheán-Bhéarla síos ón dara leath den dóú haois déag anuas, agus mar sin, is gnách "aois chaillte na litríochta Béarla" a thabhairt ar an tréimhse a chuimsíonn an dara leath den aonú haois déag agus an chéad leath den dóú haois déag. Ní raibh an aois chomh caillte sin i ndiaidh an iomláin, áfach, ó ba rud é go raibh na scríobhaithe ag léamh na seantéacsanna san am sin féin agus iad á gcur in oiriúint don teanga chomhaimseartha.
Is é Geoffrey Chaucer an scríbhneoir Meán-Bhéarla is mó a léitear inniu.


An Mathshlua Órga.
An Mathshlua Órga, 1389.Stát ab ea an Mathshlua Órga a tháinig ar an bhfód sa Rúis agus san Úcráin sna 1240idí, i ndiaidh don Impireacht Mhongólach titim as a chéile. Stát Mongólach a bhí ann ar dtús, ach de réir a chéile, b’iad na treibheacha Turcacha a shealbhaigh é. Nuair a bhí an Mathshlua Órga i mbarr a mhaitheasa, shroich sé ón Muir Dhubh go doimhneacht na Sibéire.


Dubliners.
Is bailiúchán chúig ghearrscéal déag de chuid James Joyce é "Dubliners" (Gaeilge: "Bleá Cliathaigh" nó "Baile Átha Cliathaigh"), a foilsíodh den chéad uair in 1914. Is éard atá ann ná cur síos i stíl an nádúrachais ar shaol lucht an mheáin aicme in Éirinn de réir mar a mhair siad i mBaile Átha Cliath agus ina thimpeallacht i mblianta tosaigh na 20ú aois.
Scríobhadh na scéalta ag an am sin ina raibh tionchar an Náisiúnachais Éireannaigh ní ba threise ná ag aon am eile, agus ina raibh méid mór mílteach fuinnimh agus smaointe curtha sa cheist faoi cad iad an fhéiniúlacht náisiúnta agus cuspóir an náisiúin; agus uair na cinniúna buailte leis an tír maidir le hábhair staire agus cultúrtha, bhí roinnt mhaith idéanna éagsúla a bhí ag teacht le chéile ag dul i bhfeidhm ar mhuintir na tíre. I gcroílár na scéalta feictear an nóisean sin a bhí ag Joyce faoi splanc léargais nó eipeafáine ("epiphany"): bomaite tobann ina dtagann soiléireacht agus féintuiscint ar charachtar, eispéireas a chuirfeadh cor i saol an charachtair sin. Feictear a lán pearsana de chuid "Dubliners" i mionpháirteanna san úrscéal "Ulysses" a scríobh Joyce níos déanaí ina shaol. Leanaí is ea Príomhphearsana an chéad chuid den bhailiúchán, agus de réir mar a leantar ar aghaidh trí na scéalta, éiríonn saolta agus smaointe na ndaoine a pléitear iontu níos aosta go leanúnach. Tá sé seo ag teacht leis an roinnt thrípháirteach a chuir Joyce isteach sa bhailiúchán idir aois an pháiste, an ógántacht agus an lánaibíocht.
Stair foilsithe.
Ocht n-uaire déag a chuir Joyce cóip den leabhar isteach, agus cúig fhoilsitheoir déag ar chuir sé é faoina bráid idir 1905, an bhliain inar sheol Joyce lámhscríbhinn chuig foilsitheoir den chéad uair, agus 1914, an bhliain inar foilsíodh an leabhar sa deireadh thiar thall. Scéal léanmhar den diongbháilteacht in ainneoin an fhrustrachais atá le brath i stair fhoilsiú an leabhair. Ghlac an teach foilsitheoireachta suite i Londain Grant Richards leis a fhoilsiú in 1905. Dhiúltaigh an Clódóir a bhí i seirbhís an chomhlachta sin ceann de na gearrscéalta ("Two Gallants") a chlóchur, áfach, agus ansin thosaigh go raibh Richards ag cur brú ar Joyce cúpla sleachta eile a bhaint den téacs a ndúirt sé gur dhiúltaigh an clódóir iad a chlóchur ach oiread. Rinne Joyce agóid faoi, ach de réir a chéile ghlac sé le cuid de na hathruithe ar iarradh air a chur i bhfeidhm. Ar deireadh tharraing Richards amach as an mbeart. Leis sin chuir Joyce an lámhscríbhinn faoi bhráid foilsitheoirí eile arís, agus timpeall trí bliana ina dhiaidh sin (1909) tháinig sé ar fhoilsitheoir a bhí toilteanach, Maunsel & Roberts i mBaile Átha Cliath. Ach tharla conspóid den choinneáil chéanna agus tharla gur dhiúltaigh Maunsel é a fhoilsiú freisin, agus, thairis sin, bhagair siad go gcuirfeadh siad an dlí ar Joyce chun costais chlódóireachta a tabhaíodh faoin bpointe sin a iarraidh uaidh. Thairg Joyce na costais chlódóireachta a íoc as féin dá mba rud é go dtabharfar na cóipeanna a raibh déanta ar ais dó, go gceadódh dó an phriontáil a dhéanamh le comhlacht eile agus ansin go bhféadfadh sé an leabhar a dháileadh, ach nuair a tháinig Joyce go dtí saoráid an chlódóra dhiúltaigh siad na cóipeanna a thabhairt dó. Dóigh siad iad an lá dár gcionn. D’éirigh le Joyce cóip amháin a athshlánú, ach bhí air seift a dhéanamh chun é sin a dhéanamh. Ansin lean sé leis ag cur an lámhscríbhinn faoi bhráid foilsitheoirí eile agus in 1914 ghlac le Grant Richards an leabhar a fhoilsiú den dara huair, an profa a athshlánaigh Joyce ó Maunsel á úsáid chun na cóipeanna a dhéanamh.
E Mac Gearailt (plé)
Stíl.
Tá dhá choinneáil criticeora a dtagann chun tosaigh de ghnáth nuair a cuirtear "Dubliners" a scríobh Joyce faoi chaibidil: na réalaithe agus na siombalaithe. De réir na réalaithe is é atá ann in "Dubliners" ná an saothar is simplí de chuid aschur Joyce, rud a fhágann gur minic nach dtugann siad aird ar an gcáilíocht réabhlóideach atá sa saothar. Ag an am céanna ní thugann na siombalaithe aird ar na bríonna míréireacha laistiar de na siombalaí ar tharraing Joyce. In ainneoin go bhfuil iadsan ann nach bhfuil sásta ach argóint a dhéanamh ó thaobh amháin den roinnt seo, tá iadsan ann freisin a chreideann gur saothar é "Dubliners" nach féidir a aicmiú nó comhartha sóirt a dhéanamh as ar chor ar bith. Tá bac curtha ag Joyce ar iarrachtaí anailís chriticiúil dhoshéanta a dhéanamh ar an leabhar mar gheall ar an easpa d’fhianaise soiléir den aontacht théamach, loighic maidir leis an bplota atá ann, nó clabhsúr ach oireadh. Mar a d'áitigh Sonja Bašić, ba cheart go mbeimis ag breathnú ar an leabhar seo, "“ní mar shárshaothar an nádúrachais nó na réadúlachta, ach mar chéim aistir shuntasach atá comhtháite leis an struchtúr nua-aoiseach de shaothar ní b’aibí a scríobh Joyce.”"
Tá sé áitithe gur annamh a idirghabhann na reacairí in "Dubliners", rud a fhágann go bhfuil an cur síos atá ann ar a gcuid smaointe agus a gcuid mothúchán teoranta, agus deirtear gur tréithe den tráchtaireacht dofheictheacht é sin, ina mbíonn an reacaire ag féachaint seachas ag insint. Cé go bhfuil daoine ann a thagraíonn ar an tslí ina bhfeidhmíonn Joyce an saor-chlaoininsint mar mhodh chun tuiscint a dhéanamh ar a chuid phearsana, is minic atá iontaofacht na bpearsan doiléir ar bhealach a fhágann gur fíordheacair an iarracht aon chineál anailíse a dhéanamh orthu. Mar a d’áitigh Richard Ellmann "“Éilíonn Joyce go bhfuil tábhacht ag baint leis as faic a éileamh.”" Ní féidir ach breathnú ar a chuid pearsana toisc nach léirítear iad go follasach.
Tá plean foriomlán le brath sa bhailiúchán mar aon saothar ann féin, ag tosú leis an ógánach agus ag éirí níos aosta go leanúnach go dtí go gcríochnaíonn sé leis "The Dead (na Mairbh)". Cuirtear an-bhéim ar na sonraí tíreolaíochta sainiúla de Bhaile Átha Cliath, sonraí a mbeadh tuiscint dhíreach shoiléir ag an léitheoir a bhfuil eolas aige ar an gceantar. Cuirtear carachtair agus muintir Bhaile Átha Cliath den am i gcomparáid trí mheán na ndearctaí líonmhara a léirítear tríd an bhailiúchán go léir.


Saor Uladh Ó Hómaighnéasachas.
Bunaigh Ian Paisley an feachtas Saor Uladh Ó Hómaighnéasachas i 1977 chun gníomhartha hómaighnéasach a cóimead mídhleathach i dTuaisceart na hÉireann. Theip air, agus tá hómaighnéasachas dlíthiúil ansin ó 1982.


Cath Koljonvirta.
Is éard a bhí i gceist le Cath Koljonvirta (Fionlainnis: "Koljonvirran taistelu", Sualainnis: "Slaget vid Virta bro", is é sin, "an cath ag droichead Virta") ná cath a chuir fórsaí armtha na Rúise agus na Sualainne ar a chéile ar an 27 Deireadh Fómhair, 1808 cois na habhainne úd Koljonvirta in Iisalmi san Fhionlainn. Ceann de chathanna Chogadh na Fionlainne a bhí ann. Bhí ar na fórsaí Sualannacha, agus iad faoi cheannas an ghinearáil Johan August Sandels, cúlú tar éis chath Oravainen leis an teagmháil leis na Rúisigh a sheachaint. Tháinig Sandels ar áit mhaith foscaidh i dtuaisceart Iisalmi, agus chinn sé ar chath a chur ar na Rúisigh ansin lena n-ionradh a stopadh.
"De réir ár n-uaireadóra féin, bhí sé a dó dhéag a chlog,
ach tá sé a haon a chlog ar thaobh na Rúise."
Is é an tuiscint atá ag na staraithe ar an scéal, áfach, ná nach bhfuil craiceann ar bith ar an bhfinscéal seo, drámatúil draíochtúil is uile mar atá sé, nó ní raibh córas na gcriosanna ama in úsáid go fóill sa bhliain 1808: bhí an dá arm ag cloí leis an meán lae áitiúil mar chaighdeán.
Cibé scéal é, tharraing Sandels a chuid fórsaí ó thaobh theas na habhainne, agus na Rúisigh ag teacht thar an droichead leathscriosta trasna na habhainne. D'éirigh leis na Sualannaigh na Rúisigh a bhrú isteach san abhainn, agus cé gur tháinig tuilleadh saighdiúirí Rúiseacha ar láthair an chatha, bhí an misneach bainte díobh i ndiaidh fhrithionsaí na Sualannach. Mar sin, chuaigh ascnamh na bhfórsaí Rúiseacha in abar ar feadh tamaill. Thairis sin, maraíodh an prionsa Dolgorukov (nó Dolgoruki, de réir foinsí eile) sa chath.
B'é cath Koljonvirta an cath deireanach a bhuaigh na Sualannaigh ar thalamh na Fionlainne. Mar sin féin, níor athraigh sé an deireadh a tháinig le cogadh na Fionlainne: b'éigean do na Sualannaigh an Fhionlainn go léir a ghéilleadh don Rúis.
Scéal eile ar fad go raibh tábhacht nach beag leis an gcath seo i gcultúr agus i litríocht na Fionlainne, go háirithe nuair a scríobh Johan Ludvig Runeberg an cnuasach dánta úd "Fänrik Ståls sägner" faoi chogadh na Fionlainne. B'iad imeachtaí an chatha seo ab ábhar do na dánta úd "Sandels" agus "Sven Dufva". Thairis sin, scríobh Aarno Kellberg úrscéal dúisitheach eachtraíochta don aos óg faoin gcath, mar atá, "Koljonvirran sissit" ("Na Treallchogaithe ag Koljonvirta").


An tSeisnia.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an tSeisnia. Is é Grozny an phríomhchathair agus é suite ar bhruach abhann an Sunzha.
Tharla dhá chogadh sa tír ar son neamhspleáchais ó na Rúisigh sna 1990í-2000í, ach theip orthu. Tá an chuid is mó den daonra Moslamach.
Tíreolaíocht.
Tá an phoblacht suite i measc na Sléibhte Cugais Thuaidh i ndeisceart na Rúise.
Crios Ama.
75px Tá an tSeisnia suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Poblacht na Seisnia roinnte ina 18 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin na Seisnia".
Stair.
Tharla dhá chogadh sa tír ar son neamhspleáchais ó na Rúisigh sna 1990í-2000í, ach theip orthu.
Phléasc buamaí sa Rúis i rith 1999, an tríu ceann i Moscó ar an 13 Meán Fómhair 1999. Maraítear 119 duine. Dá barr thosaigh an dara cogadh Seisniach sa bhliain sin.


Páirc an Bhreathnaigh.
Staid spóirt in Éirinn is ea Páirc an Bhreathnaigh. Tá sí suite i gcathair Phort Láirge. Imrítear cluichí Gaelacha sa staid. Tá áit ann do 17,000 duine, agus fógraíodh sa bhliain 2005 go gcaithfear €4,000,000 chun an staid a fheabhsú arís.


Free Software Foundation.
Is eagraíocht dheonach é an Free Software Foundation ("Eagraíocht um Bogearraí Saor" as Gaeilge) a thacaíonn an ghluaiseacht ar son saoirse bhogearraí. Bhunaigh Richard Stallman é i 1985.


Tionscadal GNU.
Is tionscnamh é an Tionscadal GNU chun saorearraí (oideasraí saor in aisce) a chur ar fáil ionas nach mbeidh ar an úsáideoir feidhm a bhaint as aon bhogearraí nach bhfuil saor. Chuir Richard Stallman tús leis i 1983.


The Late Late Show.
Is seó cainte é "The Late Late Show" a chraoltar ar an gcainéal RTÉ a hAon gach Aoine ó Mheán Fómhair go dtí Bealtaine ag 21:30. Thosaigh sé ar Iúil 6 1962. Ag an am sin bhí sé ar siúl gach Sathairn. Clár conspóideach a bhí ann sna luath-laethanta ach tá meas mór air in Éirinn go dtí an lá atá inniu ann.


Alexander Graham Bell.
Ceapadóir Albanach ab ea Alexander Graham Bell (3 Márta, 1847 – 2 Lúnasa, 1922), a chaith tréimhsí dá shaol ina chónaí i gCeanada agus i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Aithnítear go forleathan é mar an duine a cheap an chéad ghuthán (1876).
Tagairtí.
Bell, Alexander Graham
Bell, Alexander Graham


Ceol Tíre.
Go leathan, is seánra ceoil é ceol tíre atá déanta ag an gnáthdhuine do gnáthdhaoine eile. Cé go bhfuil na fréamhacha le fáil san oidhreacht agus béaloideas na ndaoine, is saghas pop-cheol é freisin sa lá atá inniu ann.


Rapcheol.
Is é atá i gceist le rapcheol nó ceol hip-hap ná gné den phop-cheol a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá i lár na 1970idí, agus a bhris isteach sa phríomhshruth i rith na 1980idí. Is téarma leathan é seo, ach bíonn dhá thréith bhunúsach le fáil sa stíl seo: an "MC" ag rapáil agus an "DJ" (an ceirneoir) ag casadh na ceirníní. Tréithe eile atá gaolta leis ná an brisdamhsa agus an graifítí. B'iad na daoine óga ón ionchathair a chuir tús leis, na hAfracaigh-Meiriceánaigh agus na Laideanóisigh ach go háirithe.


Víreas ríomhaireachta.
Séard is víreas ríomhaireachta ("computer virus" i mBéarla) ann ná ríomhchlár beag a ghreamaíonn é féin le comhad ríomhaireachta agus a dhéanann iarracht é féin a scaipeadh nuair a osclaítear an comhad sin. Go minic, ní dhéanann víreas aon dochar don chóras - b’fhéidir go dtagann teachtaireachtaí aisteacha amach ar an scáileán anois is arís nó go seineann sé tiúin ó am go ham - ach tá roinnt víris mhailíseacha ann - scriosann siad comhaid agus déanann siad neart damáiste eile.
Bogearraí Frithvíris.
Ba cheart go mbeadh bogearraí áirge ar a thugtar bogearraí frithvíris i bhfeidhm ar gach ríomhaire sa lá atá inniu ann. Tá bogearraí ar nós AVG, Mcafee agus Norton Anti-Virus ar fáil leis seo a bhaint amach. Tagann na céadta víreas ar aon saol gach mí. Dá bharr seo, tá sé fíorthábhachtach go gcoinnítear an bogearra frithvíris suas chun dáta. Cuireann na comhlachtaí comhaid nuashonruithe amach go rialta, saor in aisce, do dhaoine atá an bunchlár acu. Is féidir na comhaid seo a tharraingt anuas ón idirlíon go rialta agus a chur i bhfeidhm ar an gcóras go héasca.


John McCain.
Is polaiteoir agus iar-shaighdiúr Meiriceánach é John Sidney McCain III (rugadh ar 29 Lúnasa, 1936), agus é ina sheanadóir leis an bPáirtí Poblachtach ón stát Arizona.
Rinne McCain iarracht an uachtaránacht a bhuachaint sa toghchán don bhliain 2000, agus ar 28 Feabhra 2007 nocht sé go ndéanfadh sé iarracht eile sa bhliain 2008. Fuair sé an t-ainmniú Poblachtach nuair a bhí na toghcháin ar an 4 Márta 2008 críochnaithe.
Bhí sé i gcoimhlint le Barack Obama, rogha an Pháirtí Dhaonlathaigh, sa toghchán uachtaránachta. Ar 29 Lúnasa, 2008, d'fhógair sé gurb í Sarah Palin iarrthóir an Pháirtí Phoblachtaigh le haghaidh phost an Leas-Uachtaráin sa toghchán 2008. Ainmníodh í ag Comhdháil Náisiúnta na bPoblachtach i St. Paul, Minnesota. Chaill McCain an toghchán.


Iáva.
Is oileán é Iáva san Indinéis. Tá príomchathair na hIndinéise Iacárta lonnaithe ann. Tá daonra de 124 milliún ina gcónaí ar Iáva rud a chiallaíonn go bhfuil an daonra is airde d'oileán ar bith ar domhan aige.


Coláiste Naomh Aindriú.
Scoil chomhoideachais ilchreidmheach idirnáisiúnta is ea Coláiste Naomh Aindriú (Béarla: "St. Andrew's College") a bhunaíodh i 1894 le pobal Preispitéireach na hÉireann atá súite anois i mBaile an Bhóthair, Co. Átha Cliath, Éire.
Tá neart ábhair acadúla, spóirt agus eachtraí cultúrtha ag an gcoláiste, agus eagraítear eachtraí na mac léinn leis an gcoláiste fréisin, cosúil leis an bhFeis Ealaíne bhliantúil, an "Model European Parliament" agus an "Model United Nations" (SAIMUN).
Bunú.
Bhunaigh pobal Preispitéireach na hÉireann Coláiste Naomh Aindriú mar meánscoil do bhuachaillí ag deireadh na naoú haois déag. Osclaíodh doirse an choláiste ag 21 Faiche Stiabhna i gcroí lár Baile Átha Cliath Victeoiriach.
Faoi réim a ardmháistir óg beoga, W. W. Haslett, fear Ulaidh, d'fhás an coláiste go tapa ón 64 mic léinn sa chéad bhliain go 203 buachaillí ag deireadh 1894.


Baile an Bhóthair, Áth Cliath.
Baile beag i mBaile Átha Cliath is ea Baile an Bhóthair (Béarla: "Booterstown").


Cill Iníon Léinín.
Bailecheantar agus sráidbhaile is ea Cill Iníon Léinín (Béarla: "Killiney"), atá suite i gContae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin, Éire.
Stair an cheantair.
An bá i gCill Iníon Léinín.
Timpeall ré na manach in Éirinn bhí an ceantar seo go léir faoi racht rí Léinín. Ceaptar go raibh an talún a bhí i ríocht Léinín ag síneadh ó Stigh Lorgan go Bré agus isteach go dtí na Sceirí. Thóg an rí cill sa cheantar i gcuimhne a iníon a bhásaigh. De réir seanscéal Léinín, chas an rí a dhrom ar Dhia agus dá bharr sin tholg iníon an rí galar marfach. Tar éis bás a iníne tiomnaigh sé é féin do Dhia. Dá bharr sin tógadh an cill faoi Chnoc Chill Iníon Léinín ag breathnú i dtreo amháin ar bharr na cnoice agus sa treo eile amach ar an bhfarraige mar ionad cosainte.
Le linn cúpla céad tar éis ré Léinín bhí an chuid is mó den cheantar faoi shealúchas clann Talbot de Mullachíoda. Tógadh an "Obelisk" ar bharr chnoc Chill Iníon Léinín sa bhliain 1741 i gcuimhne an ghorta mhóir agus an dua a chuir daoine le cumhacht agus airgead orthu féin chun faoiseamh a thabhairt do na bochtáin. I rith an naoú aois déag bhí na ceantair ó thuaidh agus soir ón mbaile faoi úinéireacht Robert Warren. Dhíol na Warrens roinnt mhaith talún i gcomhair tógáil na hiarnróide idir Cill Iníon Léinín agus Kingstown (Dún Laoghaire).
Le hoscailt na hiarnróide bhí an cheantar an-fhaiseanta leis an uasalaicme i mBaile Átha Cliath agus osclaíodh Victoria Park chun comóradh a dhéanamh ar chuairt bhanríon Shasana ar an áit. Osclaíodh bóthar Vico sa bhliain 1889.


Niall Ó Brolcháin.
Is polaiteoir de chuid an Chomhaontais Ghlais é Niall Ó Brolcháin. Toghadh é mar sheanadóir i Seanad Éireann i 2009. Bhí sé ina chomhairleoir ar Chomhairle Cathrach na Gaillimhe agus bhí sé mar mhéara na cathrach sin ó 2006-2007. Toghadh é mar chomhairleoir áitiúil ar dtús sa bhliain 2004 ach theip air a shuíochán a choinneáil sna toghcháin áitiúla i 2009. Sheas sé ar son an Chomhaontais Ghlais sna hOlltoghcháin sna blianta 2002 agus 2007 ach theip air a bheith tofa chun na Dála. Tá sé mar urlabhraí ag an gComhaontas Glas ar Ghaillimh agus ar Ghnóthaí Tomhaltóirí. Bhí sé freagrach as Polasaí Sláinte an Chomhaontais Ghlais a chur le chéile agus chaith sé tréimhse mar Urlabhraí Sláinte. Bhí ról lárnach ag Ó Brolcháin i go leor de na feachtais ba rathúla, go náisiúnta agus go háitúil.
Obair Pholaitiúil.
Chabhraigh Ó Brolcháin le Gaillimh a bheith ar an gCathair is Glaise, de réir cosúlachta, in Éirinn. Bíonn Gaillimh go síoraí ar bharr na gcairteanna athchúrsála agus tá stádas saor ó bhruscar bainte amach aici i suirbhé IBAL, agus í chun tosaigh ar aon chathair eile in Éirinn. Maidir le cúrsaí fuinnimh, tá go leor tionscnaimh dhearfacha ag tarlú agus dá moladh ag na Glasaigh. Ritheann an cuid is mó d'fheithiclí na Comhairle Cathrach ar bhithdíosal atá déanta as sean-ola glasraí agus atá meascaithe ag comhlacht aitiúil. Tá Bóthar na Trá á ghlasú le pleananna ann cumhacht gréine a úsaid chun an linn snámha a théamh. Is Toyota Prius é carr oifigiúil an Mhéara. Bronnadh dhá bhrat ghorma ar Chathair na Gaillimhe le gairid: ar Thrá Bhóthair na Trá agus ar Thrá na gCeann. Tá sé mar aidhm aige péire eile a fháil amach anseo. Tá sé mar aidhm aige freisin go mbeidh Cathair na Gaillimhe ar an gcéad Rialtas Áitiúil sa domhan a bhfuil an Brat Glas buaite ag chuile scoil.
Mar Mhéara, chuir Niall bunú oifig nua iompair do Ghaillimh chun cinn agus tá sé ag cur na Gaillimhe chun cinn mar chathair dhátheangach. Mhaoirsigh sé stráitéis radacach nua busanna do Chathair na Gaillimhe agus tá sé ag súil leis go bhfoilseofar Staidéar Riachtanas Áineasa agus Taitneamhachta go gairid. Tá sé ina Leas-Chathaoirleach ar Thionscadal Cheantar Abhantraí an Iarthair. Tá dul chun cinn á dhéanamh aige ar fheabhsúchán timpeallachta ar Uiscebhealaí na Gaillimhe a chothú freisin, chomh maith le bheith ag obair chun páirceanna na cathrach a fheabhsú.
Tá Ó Brolcháin ag iarraidh go bhfeabhsófar Margadh Sráide na Gaillimhe, rud a bhfuil an-tóir air cheana féin. Tá Niall ina Chathaoirleach ar LTACC agus tá sé ag súil leis go ndéanfar athnuachan iomlán ar Láithreán Stad Cheathrú an Bhrúnaigh go gairid.
Tá sé ina Chathaoirleach freisin ar Choiste Chathrach na Gaillimhe um Thimpeallacht Nádúrtha agus Uiscebhealaí, grúpa atá ag súil leis go dtosófar go luath ar an mór-obair chun na 10 gcinn d’eis-phíobáin séarachais dheireanacha i gCathair na Gaillimhe a bhaint amach.
Mar Mhéara, chláraigh Niall Cathair na Gaillimhe mar an chéad chathair i bPoblacht na hÉireann a bhain stádas Chathair Shláintúil WHO [An Eagraíocht Dhomhanda Sláinte] amach, i Turku san Fhionlainn le gairid.
Sonraí Pearsanta.
Tá sé pósta le Niamh Mulvany agus tá siad ina gconaí lena gcúigear páistí i gCnoc na Cathrach i gCathair na Gaillimhe.


Mary White.
Is polaiteoir Éireannach í Mary White a bhaineann leis an gComhaontas Glas. Toghadh í ina Teachta Dála don pháirtí i mBealtaine 2007, i ndáilcheantar Cheatharlach/Chill Chainnigh. Ba í an chéad Teachta Dála mná ag an gComhaontas Glas chomh maith leis an gcéad Teachta Dála acu i ndáilcheantar tuaithe.
Sonraí Polaitiúla.
Bhain sí barr na vótála amach sna toghcháin áitiúla do Chomhairle Chontae Cheatharlach i Meitheamh 1999, i dtoghlach na Buiríse, a bhfuil trí shuíochán ann. Ceapadh í mar Leas-Cheannaire an Chomhaontais Ghlais i 2001. D’éirigh léi 4961 vóta chéad rogha, nó 8% den vótáil a bhaint amach mar iarrthóir an Chomhaontais Ghlais, in Olltoghchán 2002 i nDáilcheantar Cheatharlach/Chill Chainnigh. Sheas sí sa toghchán don Seanad i 2002, ach theip uirthi ar éigean suíochán a bhuachaint.
Togadh í chun na Dála le vóta céad rogha de 7.96% i gCeatharlach-Cill Chainnigh.
Sonraí Pearsanta.
Rugadh Mary White i gContae Chill Mhantáin agus tá sí ina cónaí sa Bhuiríos, Co. Cheatharlach le breis is fiche bliain. Tá sí pósta agus iníon amháin aici.
D’fhreastail sí ar scoil ar Chlochar na nUrsalach i bPort Láirge agus ar Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath. Bhí sí mar bhunaitheoir Chumann an Bhéarla i gColáiste na Tríonóide agus bronnadh "Pink" uirthi as a feabhas spóirt san ollscoil.
Is saothróir orgánach í Mary agus tá suim mhór aici sa chnocadóireacht.
Tá treoir scríofa aici in éineacht le Joss Lynam faoi chnocadóireacht sna Staighrí Dubha, chomh maith le "Environment Mining and Politics" atá mar chuntas ar fheachtas frith-mhianadóireachta. Tá sé seo ina leabhar sainiúil do fheachtasóirí timpeallachta áitiúla.
Naisc Sheachtracha.
White, Mary


Dan Boyle.
Is polaiteoir Éireannach Corcaíoch de chuid an Chomhaontais Ghlais é Dan Boyle. Rugadh é ar 14 Lúnasa 1962 i Chicago Mheiriceá, do thuistí Éireannacha. D'fhill siad ar Éirinn nuair a bhí sé ina bhuachaill óg ach tá tuin Mheiriceánach áirithe ar a chuid cainte go fóill. Bhí sé ina Theachta Dála i ndáilcheantar Chorcaí Láir Theas ó 2002 go dtí 2007, ach chaill sé a shuíochán san Olltoghchán i mBealtaine 2007. Bhí páirt lárnach aige san idirbheartaíocht idir an Comhaontas Glas agus Fianna Fáil chun comhrialtas a chruthú i Meitheamh 2007. Tar éis don chomhrialtas sin teacht ar an saol, cheap an Taoiseach é féin agus Déirdre De Búrca mar bheirt Sheanadóirí an Chomhaontas Ghlais. Toghadh é mar Leas-Cheannaire an tSeanaid ina dhiaidh sin. Ar 19 Deireadh Fómhair 2007, roghnaigh baill an Chomhaontais Ghlais é mar Chathaoirleach an pháirtí (mar chomharba ar John Gormley), trí vótáil phoist.
Saol Polaitiúil.
Toghadh é faoi dhó chuig Comhairle Cathrach Chorcaí agus d’éirigh leis an vóta is airde riamh a fháil d’iarrthóir toghcháin Dála ón gComhaontas Glas, san fhothoghchán i gCorcaigh Láir Theas i 1994. Toghadh é chuig Dáil Éireann i mBealtaine 2002. Bhí sé mar Phríomhaoire an pháirtí sa 29ú Dáil, chomh maith le hurlabhraí an pháirtí ar Airgeadas, Gnóthaí Sóisialta agus Teaghlaigh, an Pobal, Forbairt na Tuaithe agus na hOileáin. Tá roinnt mhaith doiciméad de pholasaithe an pháirtí dréachtaithe aige chomh maith le forógraí toghcháin agus tá ionadaíocht déanta aige ar son an pháirtí ar raidió agus ar theilifís náisiúnta agus ar choistí agus ag seimineáir Pharlaimint na hEorpa.
Tá suim aige san ógra, i bhforbairt pobail agus in obair do chearta lucht míchumais. Toghadh Dan Boyle chuig Comhairle Cathrach Chorcaí don chéad uair i 1991. Toghadh é chuig Dáil Éireann i mBealtaine 2002. Tá am caite aige mar Leas-Uachtarán ar Chomhairle Náisiúnta na nÓg in Éirinn agus tá sé mar bhall den Chomhairle Náisiúnta Eacnamaíoch agus Sóisialta (NESC) agus den Fhóram Páirtíochta um Iompar Poiblí.
Tá roinnt éachtaí stocaireachta bainte amach aige sa rialtas áitiúil. Ina measc bhí dúnadh loisceoirí ospidéil, sainiú Chathair Chorcaí mar cheantar atá saor ó thoit, tabhairt isteach na raonta rothar, chomh maith le hainmniú sráide amháin sa chathair in onóir don rac-ghiotáraí, Rory Gallagher. Bhí Dan Boyle ina údar ar an leabhar "A Journey to Change; 25 years of the Green Party in Irish Politics", a foilsíodh chun comóradh ceathrú céid an Chomhaontais Ghlais a cheiliúradh.
Sonraí Pearsanta.
Tá sé ina chónaí ag Crosaire Tuirnéir lena bhean chéile agus a n-iníon.
Foinsí.
Boyle, Dan
Boyle, Dan
Boyle, Dan


Athrú aeráide.
Is é atá i gceist le hathrú aeráide ná an tathrú in aeráid domhanda an Domhain nó in aeráidí réigiúnacha thar tréimhse ama. Cuireann sé síos ar na harthuithe in athraitheacht nó i meánstaid an atmaisféir thar réimsí amscálaí ó deich mbliana go na milliún blian. Is feidir gur próisis inmheánacha an Domhain (mar sh. bolcáin), fórsaí seachtracha (mar sh. éagsúlachtaí i ndéine solais gréine) nó, le déanaí, gníomhaíochtaí daonna is cúis le na hathruithe seo.
Teocht - 1900 go 2004
Tuarascáil Measúnúcháin den Phainéal Idir-Rialtasach um Athrú Aeráide.
Le 6 bliana anuas, bhí breis agus 2,000 eolaí ó breis agus 130 tír timpeall an domhain ag scríobh na meastóireachta is déanaí agus is cinnte fós maidir le hathrú aeráide. Is í seo an Cheathrú Tuarascáil Measúnúcháin den Phainéal Idir-Rialtasach um Athrú Aeráide [IPCC] ó bhunaigh na Náisiúin Aontaithe agus an Eagraíocht Mheiteareolaíoch Dhomhanda é i 1988.
Tá sé soiléir ón tuarascáil seo a foilsíodh i bPáras ar an 4ú Feabhra 2007 nach bhfuil aon amhras anois ann ach go bhfuil athrú aeráide ag tarlú agus gurb é ardú an mhéid CO2 agus gáis eile san atmaisféar le 250 blian anuas is ciontaí.
Tá leibhéil an CO2 san asmaisféar chomh maith leis na harduithe sna meánteochtaí domhanda níos airde anois ná am ar bith le 650,000 blian. Ó 1850, tharla 11 de na 12 lá ba theo ó 1995. Tá an IPCC ag tuar go n-ardofar teochtaí domhanda 3 °C eile faoi 2100. Creideann go leor eolaithe nach bhfuil againn ach 10 mbliana le polasaithe a chuir i bhfeidhm le hathrú aeráide tubaisteach a sheachaint.
Bheadh torthaí ollmhóra i gceist le hardú teochta 4 °C i dtíortha atá ag forbairt: gorta, fairsingiú fásaigh, imeacht na gcéadta speiceas, méadú ar ghalair cosúil le maláire agus tuilte ar thalamh íseal, ag cruthú na céadtha milliún teifeach timpeallachta.
In Éirinn, sa ghearrthéarma ciallaíonn sé seo go mbeidh níos mó drochaimsire ann; go mbeidh sé níos fliche i rith an gheimhridh agus níos teo i rith an tsamhraidh. Ciallaíonn sé seo go mbeidh ganntanas uisce in oirthear na tíre agus tuilte san iarthar.
Má tá muid ag iarraidh arduithe leibhéal farraige tubaisteacha a sheachaint, caithfear leá na n-oighearshruth móra sa Ghraonlainn agus san Antartaice a laghdú. Má leánn ceann amháin nó an dá oighearshruth seo, ardóidh leibhéil na farraige agus beidh an chuid is mó de mhórchathracha an domhain chomh maith le tíortha ar thalamh íseal, go leor acu le daonraí arda cosúil leis An Bhangladéis, faoi uisce.
Tuarascáil an Ghníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil (na hÉireann) 2007.
D'fhoilsigh an Ghníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil (EPA) tuarascáil maidir le hathrú aeraide in Éirinn i mí Márta 2007.
Tá sé geallta go mbeidh ceantair chathrach i mBaile Átha Cliath, i gCorcaigh agus i nGaillimh faoi uisce faoi lár an chéid seo. Dar leis an tuarascáil, tá baisteach níos troime geallta ó thus an fhómhair go deireadh an gheimhridh in iarthair na tíre. Leis sin, tá sé tuartha ag an EPA go mbeidh impleachtaí tromchúiseacha eile in ndán do iarthair na hÉireann má ardíonn teochta suas go 2° Celsius: deireadh le hiascaireacht agus feirmeoireacht bhradáin (de bharr ardú theocht na farraige), sciorrthaí portaigh/talún níos coitianta (mar go dtiocfaidh scoilteanna doimhne sna portaigh/sa talamh i rith an tsamhraidh agus líonfaidh na scoilteanna le baisteach i rith an gheimhridh), d'fhéadfadh tionscal na feamainne a bheidh i mbaol (de bharr ardú theocht na farraige). Tá stoirmeacha níos laidre tuartha chomh maith.


Martin Hayes.
Martin Hayes (rugadh 1962), fidléir, rugadh i Machaire Rátha, Contae an Chláir (idir An Fhiacail agus An Tullach) in Oirthear Contae an Chláir, Éireann, agus anios ina chónaí i West Hartford, Connecticut, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Bhí sé mar Sheaimpín Uile-Éireann sé uaire, agus tá Duais Náisúinta Siamsaíochta buaite aige, chomh maith leis an Duais Ceol Tíre Raidió BBC2 d'Ionstraimí na Bliana 2000. Tá ceithre album taifeadta ag Hayes – péire aonair, agus péire le Dennis Cahill. Ghlac sé páirt freisin in album de chuid an Afro Celt Sound System "Seed".
Tagairtí.
Hayes, Martin


Iarla Ó Lionáird.
Is amhránaí Éireannach é Iarla Ó Lionáird (rugadh 1964) a bhfuil cáil air de bharr a pháirt sa mbanna ceoil Afro Celt Sound System. Tá sé ar duine de na hamhránaithe is mó cáil sean nóis, agus tá trí albam aonair eisithe aige le Real World Records, an tríú ceann "Invisible Fields", eisithe i Lúnasa 2005.
Tagairtí.
Lionaird, Iarla O
Lionaird, Iarla O


Galway United Football Club.
Galway United Football Club nó Gaillimh Aontaithe, club peile Éireannach bunaithe mar "Galway Rovers" i 1937. Ghlac Gaillimh páirt i Sraith na hÉireann den chéad uair i 1977. Rinne Galway Rovers a début i Sraith na hÉireann i bPáirc Thír Oileáin, Gaillimh, in aghaidh St. Patricks Athletic ar an 28ú Lúnasa den bhlian sin. Tá an club ag imirt faoi láthair sa bPríomhroinn (an sraith is airde sa tír).
Stair.
Bhuaigh "Fir na dtreibh" (leasainm an chlub) Corn FAI i 1991, agus an Corn Sraithe na hÉireann i 1985-86 agus i 1996-97. Ba é an áit is airde a bhain an club amach sa tsraith ná an dara áit taobh thiar de Ruagairí na Seamróige i 1985-86. Bhí siad mar seaimpíní an Chéad Sraith i 1992-93, sa dara áit i 1999 agus bhuagh siad Sciath (Shield) na Príomhroinne i 1992-93 agus i 1996-97. D'imir Gaillimh Aontaithe i gcomórtais UEFA trí uair, buaileadh iad gach uair sa gcéad cluiche.
Tá an geansaí cáiliúil marúin caite ag roinnt imreoirí iontacha. Duine de na himreoirí Gaillimheacha is cáiliúla ná Eamonn "Chick" Deacy. Breathnaíodh air mar gnáth-imreóir aitúil, ach le teann dianseasmhachta agus díograise chuir sé ina luí ar Aston Villa F.C. triail a thabhairt dó, agus chaith sé cúig shéasúir rathúla ag an gclub. Nuair a bhí sé le Villa, bhuaigh Eamonn Bonn Sraithe i rith an séasúir rathúil 1980-81. Chomh maith, bhí iar-imreoir idirnáisiúnta Iodálach Fernando De Napoli mar leas-bhainisteoir ar Ghaillimh Aontaithe ar feadh achar gearr i 1998. I mí na Nollag 2006 d'fhógair an FAI go mbeadh cuireadh tugtha do Ghaillimh Aontaithe páirt a ghlacadh i bPríomhroinn Sraith Náisiúnta an FAI Eircom nua tar éis iarratais rathúil. De bharr sin agus le neart conspóide, bhuail siad Dún Dealgan F.C. agus Port Láirge Aontaithe F.C. chun áit a bhaint amach sa bPríomhroinn nua. Roghnaíodh ceathrar imreoir i bhfoireann Príomhroinne na bliana (Raffael Cretaro, Ciaran Foley, Conor Gethins & Derek O'Brien). Fógraíodh freisin pleananna do seastán nua i Páirc Thír Oileáin.


Josh Ritter.
Is amhránaí-cumadóir ceoil Meiriceánach é Josh Ritter a rugadh i Moscow, Idaho i 1976. Ba néareolaithe iad a thuismitheoirí. Thosaigh Ritter ag cumadh ceoil agus é ag freastáil ar Choláiste Oberlin. D'athraigh sé a phríomhábhar ó eolaíocht néarchórais agus d'fhág sé coláiste agus é cáilithe le phríomhábhar i Stair Mheiriceá agus Scéalcheoltíre. Tar éis dó a chéim a bhaint amach, thaisteal sé go hAlbain chun freastal ar Dhaonscoil na hAlban.
Tá an stíl atá aige i dtraidisiún an cheoil tíre agus na mbailéad - é faoi thionchar Bob Dylan, Bruce Springsteen agus Leonard Cohen, i measc daoine eile - le béim ar íomhánna chasta le liricí shimplí.
Bhí Ritter i láthair ag Féile Cheoil Tíre Newport 2002, Féile Oxegen 2005 agus bhí sé ar an gceannlíne le leithidí Joan Baez. D'eisigh Baez a leagan fhéin d'amhrán de chuid Ritterr, "Wings." Tháinig an chéad fhadcheirnín le Ritter "Hello Starling" isteach ag uimhir a dó i gcairteacha na hÉireann, ait a bhfuil lucht leanúna dílis ag Ritter. Síníodh é leis an lipéad Meiriceánach, V2 Records, i 2005 agus ath-eisíodh "Hello Starling". Ar an 19ú Aibreán, 2006, eisíodh a albam is déanaí "The Animal Years" le léirmheasanna iontacha. Eisíodh in Éirinn an 5ú albam ó Ritter, "The Historical Conquests of Josh Ritter", ar an 7ú Meán Fómhair, 2007.
Misc.
Mhol Stephen King "The Animal Years" mar an albam is fearr i 2006 in alt a scríobh sé do Entertainment Weekly.
Tá conaí air i mBrooklyn lena bhean Dawn Landes. Is amhránaí-cumadóir ceoil í Dawn freisin.
Shínigh Josh beart leabhair le Random House i 2009. Tá sé i mbun a chéad úrscéal a scríobh darbh ainm Bright's Passage a seolfar i 2011.
Albaim.
"Josh Ritter" 1999 (Féin-Eisithe)
"Golden Age Of Radio" 2001 (Céad-Eisiúint), Eanáir 22 2002 (Ath-Eisiúint)
"Hello Starling" Meán Fómhair 9 2003
"The Animal Years" Márta 20 2006 (Sasana), Aibreán 11 2006 (SAM)
"In The Dark - Live At Vicar Street" Samhain 24 2006 (Éireann amháin)
"The Historical Conquests of Josh Ritter" 7ú Meán Fómhair 2007 in Éirinn
"So Runs the World Away" 2010 (17ú Aibréan, 2010 SAM, Aibréan 23ú, 2010 in Éirinn, Bealtaine 4ú, 2010 gach ait eile)
EPanna.
"Come & Find Me EP Athmheascadh" 2002
"4 Songs Live EP" Feabhra 22 2005
"Good Man EP" Lúnasa 18 2006 (Éireann amháin)
"Girl In The War EP" Lúnasa 29 2006, (iTunes EP digiteach) Samhain 27 2006 (Sasana)
"Live at the Record Exchange EP" Eanáir 30 2007
Naisc Sheachtracha.
Ritter, Josh
Ritter, Josh


Páirc Thír Oileáin.
Is staid sacair í Páirc Thír Oileáin ina imríonn Gaillimh Aontaithe a chuid cluichí ó bunaíodh an club sin sa bhlian 1977. Tá úinéireacht an staid i lámha Comhlachais Sraith Sacair Ceantair agus Cathair na Gaillimhe. Tá an staid i gceantar Thír Oileáin ar an dtaobh thoir de chathair na Gaillimhe i bPoblacht na hÉireann. Ó am go ham cuirtear an staid ar fáil chun cluichí idir-náisiúnta sna gráid Faoi Aois a imirt. Imrítear breis agus 80 cluiche gach bliain sa staid. Déanann cluichí Gaillimh Aontaithe suas 25-30 dóibh siúd.
Déanadh athfhorbairt ar Pháirc Thír Oileáin sa mbliain 1993, agus mar thoradh ar sin, d'imir an club a gcuid cluichí sraithe ar feadh bliana, i staid baile Cumann Rugbaí Galwegians RFC, Crowley Park.
Cuireadh suim de €500,000 ar fáil mar deontas chun tuilleadh forbairt a dhéanamh ar an staid i 2006. Ba é tógáil seastán nua 1,500 suíochán príomh-aidhm an tionscnamh seo.
Seastán Nua.
Cuireadh críoch leis an seastán nua i bPáirc Thír Oileáin i mí Iúil 2007, rud a thug líon na suíocháin ó 3,500 chuig 5,000. Tá obair leanúnach ar an suíomh chun go mbeidh aonad siopa, geata casta, seomra lia-scrúdaithe spóirt agus garchabhrach, seomraí feistis, leithreas, seomra cithfholctha, seomra toscairí cluiche, áis do na meáin cumarsáide agus fáiltiú, ceaintín, áis preasagallamh, stiúideo teilifíse.
Chomh maith le na hathruithe thuasluaite, tógadh seastán ceamara ós cionn seastán Uí Chonaill agus déanadh na tuilsoilsigh a athshuí.


The 747s.
Is banna rac-cheoil iad The 747s.
Stair.
I 1999 chas Oisín and Ned ar a cheile ag an ollscoil i mBaile Átha Cliath agus thosaigh siad ag ceolsráide le chéile agus ag casadh i dtithe tábhairne ar fud na h-Éireann mar chuid de ghrúpaí éagsúla.
Chuaigh siad go Napoli na hIodáile an bhliain dár gcionn agus tar éis a bheith ag tóraíocht drumadóir casadh Massimo orthu sa Centro Sociale áitiúil, spás den eite clé, áit a bhfuair siad saoirse agus trealamh le tosú ag casadh le chéile.
Chas an banna a gcéad gig os comhair 5000 duine ar an 17ú Márta 2001, i bPiazza del Gesu, Napoli, ag ceolchoirm a bhí eagraithe mar agóid i gcoinne an Fórum Domhanda a bhí ar siúl ann. Tar éis 10 nóiméad cleachtadh sciobtha faoi scáth bualadh chloig an Ardeaglais Santa Chiara chas an banna an sraith amhráin seo a leanas: ‘London Calling’, ‘The Magnificent 7’, agus ‘Rock the Casbah’ ó The Clash agus ‘Tomorrow Girls’ ó The UK Subs. Tamallín ina dhiaidh an ghig, thaifead an banna a gcéad amhrán ‘Complicated’ mar The Fluid Druids (I Druidi Fluidi) do dlúthdhiosca bhannaí gan chonradh a bhain le Centro Sociale eile i Napoli, Officina 99.
Don chéad bhliain eile, an tslí mhaireachtála a bhí acu ná ag ceolsráide agus ag casadh gigeanna ar fud deisceart na hIodáile de shíor ag chamchuairt bailte ar nós Agrigento, Siracusa, Palermo agus Cefalu agus ag casadh le bannaí eile áitiúila agus le ceoltóirí taistil.
Tá féiniúlacht an bhanna préamhaithe go laidir sa ré seo agus spreagann beatha, fíon, ceol and tírdhreach Mhéanmhuirí an ghrúpa fós.
I 2004, bhuail Massimo, Oisín agus Ned le Freddie tar éis a bheith ag breathnú air casadh amhráin Jimi Hendrix ar shráid Ghrafton i mBaile Átha Cliath. Bhí sé soiléir do chách gurbh é Freddie a bhí in easnamh agus d’aontaigh sé a bheith ina bhall den ghrúpa. Thug an ceathrar ball nua aghaidh ar Learpholl agus rinneadh The 747s dóibh. Ní raibh sé i bhfad go raibh Learpholl mar Hamburg acu. D’éirigh go hiontach leo sa réimse ceoil cruthaitheach agus bríomhar agus chur pobal na mbannaí áitiúila fáilte rompu. B’anseo a d’forbair an banna a chuid scríbhneoireachta agus a fhuaim bheo, a bhfuil tréith laidir comhcheol guthach ann. Lean siad ag sráidcheoil agus ag casadh gigeanna thimpeall Learpholl agus shínigh siad conradh le Ceirníní Island ar an Aoine 13ú Lúnasa 2004.
Ó shínigh siad, bhí an banna ar chamchuairt le na Futureheads, Yeti, The Thrills agus Brendan Benson agus tá siad tar eis a gcéad albam a thaifeadadh i Learpholl. Tá stíl cheoil an ghrúpa go mór mór faoi thionchar a dtaithí thart timpeall na hEorpa agus tá na bunluachanna de scríbhneoireacht amhráin, idirnáisiúnachas agus ceol sráide fós ag croílár an bhanna.
Tagairtí.
The 747s


Jean-Jacques Rousseau.
Fealsamh na Ginéive ab ea Jean-Jacques Rousseau, (28 Meitheamh, 1712 – 2 Iúil, 1778) in am na hEagnaíochta. Bhí tionchar ag a thuairmíocht phoilitíochta ar, Réabhlóid na Fraince, fhobairt na teoirice sóisialachas, agus fhorás an Náisiúnachas. Chuir Rousseau go mór leis an ceol ó thaobh teoiric an cheoil agus chuma an cheoil. Lena Faoistiní agus scríbhneoireachta eile, do bheah nach bhfuil scríobh an dírbheathaisnéis mar a aireagán bhí comhairle aige ar dhaoine mar; Hegel agus Freud. Bhí a úrscéal Julie, ou la nouvelle Héloïse mar an cheann de na úrscéalta is mó a dhíol sa scríbhneoireacht ficsean sa 18ú aois agus tábhachtach ó thaobh forbairt an Rómánsachais sa scéalaíocht.
Rousseau
Rousseau


Margot Wallström.
Is polaiteoir Sualannach í Margot Wallström (28 Meán Fómhair, 1954 a rugadh í). Ba í Wallström an Coimisinéir Eorpach don Chaidreamh institiúideach agus Straitéis Chumarsáide i gCoimisiún Barroso (ón bhliain 2004 go 2010) agus Céad Leasuachtarán an choimisiúin.
Wallström, Margot
Wallström, Margot
Wallström, Margot


Donncha Ó Cochláin.
Fear spóirt Éireannach é Donncha Ó Cochláin (nó "Denis Coughlan" as Béarla) a rugadh i gContae Chorcaí ar an 7 Meitheamh sa bhliain 1945. B'imreoir cáiliúl é Ó Cochlainn, a d'imir ar fhoirne pheil Ghaelach agus iománaíochta Chontae Chorcaí ó na 1960idí go dtí na 1980idí. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann san iomáint agus sa pheil le foireann sinsir Chontae Chorcaí. D'fhás Coughlan aníos i gCarraig Dubh i gCathair Chorcaí, áit ina d'imir sé le foireann iománaíochta Fánaithe an Ghleanna (The Glenn Rovers) agus foireann peile Naomh Nioclas (St. Nicolas).


Réabhlóid na Fraince.
B'eachtra agus tréimhse an-tábhachtach í Réabhlóid na Fraince (nó Muirthéacht na Fraince'") (1789-1799) i stair na Fraince agus stair na hEorpa ó thaobh na polaitíochta agus ó thaobh an tsochaí.
Thosaigh tréimhse na réabhlóide sa bhliain 1789 le cruinniú Eastáit Choitianta (" États généraux") na Parlaiminte agus le forghabháil an Bastille agus chríochnaigh le " coup d'État" Napóilean sa bhliain 1799. Chuir an Réabhlóid deireadh leis an monarcacht, leis an seanchliarlathas agus leis na pribhléidí. Sa " Déclaration des droits de l'homme et du citoyen" fógraíodh cothroime na saoránach de réir an dlí, na bunsaoirsí agus flaitheas an Náisiúin, pobal arbh fhéidir leis é féin a rialú trí theachtaí tofa. Thosaigh imreas fada buan idir lucht cosanta na Réabhlóide agus lucht cosanta an tseanreachta, gan trácht ar an naimhdeas idir frithchléirigh agus an Eaglais Chaitliceach Rómhánach.
An Seanreacht.
Dhá ord phribhléideacha a bhí ann, an chléir agus na huaisle, agus ord eile gan phribhléidí, an tríú heastát. Is iad an dream gan phribhléidí a d’íoc an mhórchuid de na cánacha.
Laistigh den tríú heastát féin bhí mórdhifríochtaí idir cúigí nó bailte de réir na mbuntáistí a bhí acu. Bhí grúpaí borrúla sa tír – an mheánaicme thráchtála nó airgeadais, scológa teanna a bhí in ann oideachas a thabhairt dá gclann – agus b’áil leis an meánaicme na poist arda a bhaint amach.
Le ceart diaga ("droit divin") a bhí cumhacht ag an Rí sa bhliain 1788, cumhacht a thug Dia dó agus a raibh baint aici leis na pribhléidí a bronnadh ar dhaoine áirithe, ar bhailte móra áirithe, ar chúigí áirithe.
Bhí tionchar suntasach ag lucht intleachta na hEagnaíochta ("les Lumières") ar an gcor a bhí le teacht sa scéal ach tionchar caolchúiseach é; ní cóir áibhéil a dhéanamh de. Moladh go mbeadh monarcacht ann bhí cosúil le monarcacht na Breataine, agus í srianta ag parlaimint thofa: cearta an tsaoránaigh i gcomórtas le humhlaíocht an ghéillsinigh. Dúirt an lucht intleachta gur as an Náisiún a d’eascair an chumhacht cheannasach.
Ní raibh na hoird phribhléideacha féin sásta leis an gcumhacht ríoga, ós rud é gur bhain an t-absolóideachas díobh a gcearta traidisiúnta. Iadsan a reachtáil na cúirteanna dlí ("les Parlements"), agus bhí sé de nós ag na cúirteanna céanna reachtaíocht nua a phlé agus an chumhacht ríoga a lochtú. D’fhág seo, cé go raibh siad ag cosaint a gcuid pribhléidí féin, go raibh meas ag na daoine orthu mar chosantóirí an phobail.
Bhí fonn ar chuid de na huaisle an chumhacht a bhain Louis XIV ("le Roi Soleil") díobh a fháil ar ais, agus chomh maith leis sin bhí easpa airgid orthu. Crosadh orthu dul i mbun a lán gnóthaí tráchtála ar eagla go gcaillfí a n-uaisleacht; ach bhí costas an trealaimh chúirte ag méadú (culathacha breátha, carráistí agus eile) agus sin gan méadú a theacht ar a gcuid cíosanna. Chuaigh siad i muinín a seanphribhléidí, go mór mór na cearta feodacha, agus iad ag éileamh cánacha áirithe nár íocadh leis na cianta. Chomh maith leis sin, thosaigh siad ag úsáid tailte coitianta áirithe, tailte nach raibh á saothrú nó a gcuireadh feirmeoirí bochta a gcuid beithíoch ar féarach ann. Níor thaitin an méid sin le muintir na tuaithe agus d’éiligh siad go gcealófaí na cearta feodacha. Ina theannta sin, bhí gorta á chrá cuid mhaith den Eoraip ag an am agus an Fhrainc san áireamh.
Aithníodh go raibh fadhbanna airgeadais ag an rialtas féin: bhí sé báite i bhfiacha, rud a tharla de bharr chogaí costasacha Louis XV, mórán, gan trácht ar an tacaíocht a thug Louis XVI do réabhlóidithe Mheiriceá, agus gan an bhris á tabhairt isteach cheal cánacha cothroma. Beartaíodh scéimeanna chun an scéal a leigheas, ach níorbh fhéidir leis an Rí cúrsaí airgeadais a leasú agus é de nós ag na na cúirteanna dlí cur ina choinne. Ní raibh Louis XV ná Louis XVI dall ar scaipeadh na smaointe nua agus ar mhí-éifeacht na bhforas, ach bhí údarás Louis XIV de dhíobháil orthu, rud a bhac orthu athchóiriú riaracháin a bhrú ar na haicmí pribhléideacha.
Tionól Náisiúnta agus an Bastille.
Nuair a chruinnigh na hEastáit Choitianta arís bhí an-dóchas ag an bpobal astu. Bhí súil ag muintir na tuaithe le feabhsú saoil agus le cealú na gcearta feodacha. Bhí súil ag an meánaicme le cothroime de réir dlí ("l’égalité de droit") agus le monarcacht pharlaiminteach "à l'anglaise". B’fhéidir leo a bheith ag brath ar chúnamh baicle uaisle ar gheal leo na smaointe nua agus ar chúnamh na mionchléire, dream a raibh eolas pearsanta acu ar shaol crua an phobail, agus bhí díospóireacht bhríomhar ann dá bharr. D’iarr an tríú heastát breis feisirí de réir a meáchain shóisialta agus thug an Rí a dhá oiread dóibh, ach ní dúirt sé faic faoin éileamh eile – vóta an duine. (Bhí vóta amháin ag gach ord, agus d’fhéadfadh vóta dhá ord an tríú vóta a shárú.)
Ar 17 Meitheamh 1789 thug an an tríú heastát agus baill éigin den na huaisle agus den chléir “Tionól Náisiúnta” ("l'Assemblée nationale")' orthu féin. Bhí siad an-chorraithe, agus gheall siad nach scarfaidís nó go raibh bunreacht scríofa bronnta acu ar an tír. Ghéill an Rí, mar dhea; ach ar 26 Meitheamh thug sé saighdiúirí isteach i bPáras (20,000 fear ó reisimintí eachtrannacha). Bhí aigne an phobail suaite; bhí círéibí ann, dódh barracáidí máil, creachadh stórais ghráin na gclochar agus bunaíodh míliste meánaicmeach. Mhéadaigh an suaitheadh; ar 14 Iúil rug lucht círéibeachta ar a raibh d’airm in armlann an "Hôtel des Invalides" agus chruinnigh os comhair an "Bastille" (daingean agus príosún) amach; le cúnamh roinnt gunnaí móra thug siad ar ghobharnóir an phríosúin géilleadh, agus forghabhadh samhailchomhartha seo an údaráis ríoga.
Tionól Iomlán.
Bhí an scéal chomh dona sin anois go ndeachaigh na móruaisle ar thóir dídine i dtíortha eile – an Bhreatain, an Ghearmáin, na hÍsiltíortha – agus súil acu go bhfillfidís i gceann trí mhí. Idir an dá linn bhí mhuintir na tuaithe ag éirí amach, agus dá bhrí sin, ar 4 Lúnasa 1789, chealaigh an Tionól na cearta feodacha, díol na bpost agus míchothroime cánach. B’in deireadh leis an Seanreacht. Ar 26 Lúnasa vótáil an Tionól ar son Fhógra Chearta an Duine agus an tSaoránaigh (Déclaration des Droits de l’Homme agus du Citoyen). Agus iad faoi anáil Ré na hEagnaíochta, thug siad droim laimhe don mhonarcacht absolóideach agus do chóras na n-ord. D’fhág cuspóirí na meánaicme a rian ar an bhFógra: bannaí le saoirse an duine, urraim don mhaoin, roinnt na cumhachta leis an Rí, ceart ag cách ar phoist phoiblí.
Rinneadh Tionól Iomlán ("l‘Assemblée constituante") den Tionól Náisiúnta ar 9 Iúil 1789; cruinniú meánaicmeach ba ea é, mórán, agus bhain sé feidhm as smaointe fhealsúna agus eacnamaithe an 18ú haois chun athleasú mór a chur chun cinn. Bhí an chumhacht ríoga lag go leor; bhíodh an Rí idir dhá chomhairle, é ag iarraidh a neamhspleáchas a chosaint agus greim a fháil arís ar an gcumhacht ba dhual dó.
I Mí an Mheithimh 1791 thug an Rí agus a theaghlach iarracht ar éalú ach rugadh orthu; ba mhian leis na réabhlóidigh ba radaicí an choróin a bhaint den Rí dá bharr, rud ba mhian le lucht na monarcachta bunreachtúla a sheachaint. Rinne an dream úd forógra dlí mhíleata, rud a chuir fearg ar phobal Pháras, agus ar 12 Iúil 1791 mharaigh na saighdiúirí mórán daoine (agus neart ban agus páistí san áireamh) a bhí ag déanamh léirsithe. Dá bhrí sin thit na tírghráthóirí neamhradaiceacha agus pobal Pháras amach le chéile.
Cogadh.
Idir an dá linn, bhí na huaisle a theith ("les émigrés") ag fadú faoin achrann lastall de na teorainneacha agus ag gríosú rialtais eile chun troda. Os a choinne sin, bhí fonn ar na Seacaibínigh ("les Jacobins"), an bhaicle a bhí i réim ag an am i bPáras, an Réabhlóid a scaipeadh tríd an Eoraip. Ar 20 Aibreán 1792, d’fhógair an Fhrainc cogadh ar Impire na hOstaire, agus chuaigh an Phrúis leis an Ostair. Ar an droch-uair, bhí an t-arm Francach ar mhí-eagar ar fad toisc gur imigh an oiread sin oifigeach uasal, rug a d’fhág lag roimh na reisimintí tréanacha Prúiseacha é. Ghabh an namhaid daingean i ndiaidh daingin, agus tháinig líonrith ar na daoine, rud a spreag iad chun neart daoine a mharú i bpríosúin Pháras le teann eagla roimh fhrithréabhlóidithe. Ní raibh de dhánacht sna húdaráis an marú a chosc, agus chuir sé cor nua sa Réabhlóid.
Ar 21 Meán Fhómhair 1792 tháinig an Chomhdháil Náisiúnta ("la Convention nationale") in ionad an Tionóil chun cumhacht fheidhmitheach an Chéad Phoblacht Fhrancach a dhearbhú tar éis an Rí a chur as oifig ar 10 Lúnasa. Cuireadh toghcháin ar siúl, ach meastar nár chuir 90% den seacht milliún vótóir de dhua orthu féin vótáil ar chor ar bith. Is beag nár bhain na teachtaí go léir leis an meánaicme, ach bhí dhá bhaicle ar leith ann. Bhí na Girondins ann agus gan muinín acu as pobal Pháras; bhí na Montagnards (“lucht an tSléibhe”) ann freisin agus breis tuisceana acu ar chás na ndaoine. (Bhí siadsan ina suí ar shuíocháin níos airde sa Chomhdháil, agus as sin a baisteadh iad.) Bhí na Montagnards sásta dul i bpáirt an phobail agus na bPoblachtach radaiceach ("les san-culottes") go háirithe, agus dul go bun an angair chun an Phoblacht a shábháil. Ar na ceannairí bhí Robespierre, Danton, Marat agus Saint-Just.
Ar 20 Samhain 1792 rug na Francaigh bua gan choinne ar na Prúisigh; d’fhág siad siúd agus na hOstairigh an Fhrainc, agus imní orthu anois faoi chúrsaí sa Pholainn. Ghabh na Francaigh an Ísiltír Ostaireach, agus fuair a n-airm greim ar bhruach clé na Réine.
Deireadh na Monarcachta.
Ar 20 Samhain shocraigh an Chomhdháil Náisiúnta ar an monarcacht a chealú. Bhi drogall ar na Girondins é sin a dhéanamh, agus eagla orthu go gcuirfí spionnadh i lucht na frithRéabhlóide agus go dtreiseofái naimhdeas mhonarcachtaí na hEorpa. Ach thangthas ar cháipéisí a chruthaigh go raibh an Rí i mbun comhcheilge le naimhde na Poblachta, agus ba léir do mhórán go gcaithfeadh sé íoc as. Básaíodh é faoin ngilitín ar 21 Eanáir 1793.
Ar 24 Feabhra 1793 chinn na Girondins ar arm 300,000 saighdiúir a thógáil le caitheamh crann, rud a thug drochnósanna an tSeanrachta i gceann na ndaoine, agus a spreag éirí amach san Alsáis, sa Bhriotáin agus sna Sléibhte Lárnacha ("Le Massif central"), ceannairc a cuireadh faoi chois gan mhoill. Ritheadh dlí a chuir dlús leis an sceimhle: ceannairceach ar bith a rugadh maol air bhásófaí gan triail é. Bhí na Girondins ag dul i laige, áfach; bhí orthu glacadh le Coiste na Slándála Poiblí ("la Comité de Salut Public") agus leis an mBinse Réabhlóideach ("an Tribunal révolutionnaire"), agus ba ghearr gur ruaigeadh iad. Is iad na Montagnards a tháinig ina n-áit tar éis dul i bpáirt na bhfaicsean ab antoiscthí de phobal Pháras. Ní mar sin a bhí an scéal taobh amuigh de Pháras; in Marseille agus i Lyons ba iad na Girondins an dream ba láidre.
Coiste na Slándála Poiblí.
Ba é Coiste na Slándála Poiblí an foras ba thábhachtaí dár eascair as an gComhdháil. Danton a bhí i gceannas air nó gur básaíodh é ar 10 Iúil 1793. Bhí dáréag ball aige a dtoghadh an Chomhdháil gach mí iad; bheartaigh sé na dlíthe, bhí cumhacht fheidhmitheach aige agus d’ainmnigh sé na feidhmeannaigh; chruinnigh sé an chumhacht i lár báire agus an rialtas i mbaol. Bhí geilleagar an náisiúin tugtha suas don chogadh, agus tógadh arm milliún fear ar an bpointe; arm é a bhí lán d’fhuinneamh agus de dhíograis, rud a chúitigh an easpa gairmiúlachta. Tháinig Robespierre chun cinn sa Choiste, agus ar 5 Meán Fómhair 1793 cuireadh an Sceimhle ("la Terreur") ar siúl. Chuaigh an t-ár a rinne pobal Pháras cheana go mór i gcion ar bhaill den Chomhdháil; chun a leithéid a sheachaint feasta agus naimhde na Réabhlóide a chloí, chuir siad Sceimhle dhleathach i bhfeidhm, agus b’fhada an liosta daoine a bhí i mbaol – uaisle, daoine a theith, sagairt easumhla, lucht molta cónaidhme, gríosóirí agus a muintir. Vótáil an Chomhdháil pionós báis a ghearradh ar chnuastóirí bia. Ach bhí sé deacair fós bia a sholáthar do na bailte móra, agus bhí luach na dtuarastal ag ísliú.
Bás Robespierre.
In iarthar na tíre bhí muintir an "Vendée", dream ceanndána Caitliceach coimeádach, éirithe amach, ceannairc ar fhág a ceannairí uaisle dath ríoga uirthi agus a cuireadh faoi chois go fíochmhar agus go fuilteach. Cuireadh ruaig ar na hairm eachtrannacha freisin. Ansin tugadh iarraidh ar an gCríostaíocht a scrios ar fud na Poblachta, agus leagadh dealbha, crosa agus clogáis. Bhí Robespierre féin naimdeach don aindiachas; chuir sé dlí i bhfeidhm a chuaigh in urrús ar shaoirse creidimh agus dlí eile a d’aithin neamhbhásmhaireacht an anama.
Chuaigh an Coiste i mbun srian a chur le tionchar na bPoblachtach radaiceach ar an gComhdháil. Sa bhliain 1794 scriosadh eite chlé agus eite dheas na Montagnards (agus Danton san áireamh). Bhí an Sceimhle ag maolú sna cúigí agus ag treisiú i bPáras, agus ba é an Binse Réabhlóideach a thugadh breith ar choireanna polaitiúla. Ní bhíodh finné ann ná dlíodóir. Bhí Robespierre ar an bpolaiteoir ba mhó tionchar, é ag troid leis na faicsin agus ag tiomsú naimhde. Nuair a bhagair sé glanadh nua orthu chruinnigh siad a neart agus d’ionsaigh é. Ar 28 Iúil 1794 chuaigh sé faoi ngilitín agus cuireadh deireadh leis an Sceimhle.
Bunreacht Nua.
Vótáil an Chomhdháil ar son Bunreachta nua ar 17 Lúnasa 1795 agus ghlac pobalbhreith leis i Mí Mheán Fómhair. Bunaíodh rialtas na Stiúrthóireachta ("le Directorate") dá réir agus fonn ar an gComhdháil go mbeadh rialtas seasmhach ann, ach ba rialtas míshocair amach é ó thús; bhí na ríogaithe á threascairt ar fud na tíre le bolscaireacht agus le gníomh, agus deartháireacha an Rí ag cuidiú leo. Níorbh fhearrde an scéal an geilleagar a bheith ag meath, cánacha ag dul i laghad, praghsanna ag ísliú – rud a raibh muintir na tuaithe go háirithe thíos leis
Ach bhí rath ar chúrsaí cogaidh, go háirithe san Iodáil, mar ar rug an ginearál óg Napóilean Bónapart bua i ndiaidh bua ar an Ostair, rud a tharraing conradh Campo Formio ar 17 Aibreán 1797. Faoin mbliain 1799 ba bheag nach raibh an Iodáil go léir ina Poblacht, agus forais brúite uirthi arbh ionann iad agus forais na Fraince. Ba shaibhrede an Stiúrthóireacht dá bharr ach d’fhág sé go raibh gach rud ag brath ar an arm. Rinneadh ceann réitigh de Napóilean i gcúrsaí polaitíochta sa Fhrainc.
Ar 9 Meán Fómhair 1799 tháinig Napóilean i réim de threascairt thobann, ag fógairt go raibh deireadh leis an Réabhlóid. Bunaíodh an Chonsalacht ("le Consulat"), triúr consal agus an chumhacht uile ag an gcéad duine acu; ba ghearr go ndéanfaí Impire den fhear sin – Napóilean féin.


Seoirse Ó Colla.
Ba pholaiteoir agus iar-Thánaiste na hÉireann é Seoirse Ó Colla (18 Deireadh Fómhair, 1925 – 17 Meán Fómhair, 1983, i mBéarla, "George Colley"). Bhí sé ina Theachta Dála d'Fhianna Fáil ó 1961 go bhfuair sé bás sa bhliain 1983.


Cuimhne randamrochtana.
Séard is cuimhne randamrochtana ("Random Access Memory - RAM", i mBéarla) ná an príomhstóras a úsáidtear i ríomhaire le haghaidh sonraí a stóráíl faoi na ríomhchláir atá ag rith ag an am sin (téarma eile a úsáidtear dó ná stóras príomhúil nó "primary storage" i mBéarla nó amanna díreach cuimhne nó "memory").
Is féidir cuimhne ríomhaire a shamhlú mar sheicheamh cealla inár féidir beart amháin eolais a stóráil i ngach cill. Tá seoladh ar leith ag gach cill. Spás stórála fíor-scioptha atá inti agus bíonn ceangal díreach aici leis an máthairchlár. Coinnítear eolas inti faoi na cláir atá ag rith ar an ríomhaire faoi láthair ach níl sí buan mar áit stórais - cailltear an méid atá inti nuair a mhúchtar an ríomhaire. Is fiú codarsnacht a dhéanamh idir an chuimhne (stóras príomhúil) agus stóras tánaisteach (stóras maighnéadach, optúil agus soladstaid) a úsáidtear le sonraí a choinneáil go buan).


Ronald D. Laing.
Bhí Ronald D. Laing (Nó "R.D. Laing") (rugadh 7 Deireadh Fómhair 1927 agus d'éag 23 Lúnasa 1989) ina shíciatraí clúiteach sa Bhreatain. Rugadh i nGlaschú é.
A Shaol.
Tar éis dintiúir i leigheas agus síciatracht a bhaint amach d'oibrigh Laing san arm agus i ndiaidh sin in Ollscoil Ghlaschú go dtí gur fostaíodh é mar shíciatraí sa "Tavistock Clinic" i Londain.
Ceann de na rudaí ab aistí agus ba cheannródaí dá ndearnadh sé ná go ndeachaigh sé ag cónaí le hothair a bhí buailte le scitsifréine ar feadh tréimhse sách fada i dteach i Londain sa bhliain 1965. Rinneadh scannáin faoin eachtra seo sa bhliain 1972 ar a dtugtar "Asylum" (Tearmainn).
Sa bhliain chéanna, 1965, bhunaigh sé an "Philadelphia Association" leis an sprioc chun comhar leighis a chuir ar ghealtaigh i dtithe sábháilte sa chaoi nach mbeadh gá le cúraim dóibh in ospidéil síciatracha.
Fuair sé bás go tobann agus é ag imirt leadóige i St. Tropez san Fhrainc sa bhliain 1989.
A Chuid Oibre.
Bhain an chuid ba chlúití dá chuid oibre le tréan iarracht an mhistéir a bhaineas le na tinneas inchinne troma a dhíbirt. Bhí sé den tuairim go raibh na tinnis seo intuigthe i gcomhthéacs saoil, chaidreamh teaghlaigh agus na sochaí ina raibh an t-othar suite. Scríobh sé roinnt mhaith leabhar ar an ábhar seo - ina measc, "The Divided Self, 1960" (An Duine Féin Roinnte) agus "The Politics of Experience, 1967." (Polaitíocht na Taithí).
Laing, Ronald D.
Laing, Ronald D.
Laing, Ronald D.


Jeddah.
Cathair le 3,400,000 (2006) duine í Jeddah, atá suite san Araib Shádach.
An scairdeán uisce is airde sa domhan


Somhairle MacGill-Eain.
File cáiliúil Albanach ab ea Somhairle MacGill-Eain (26 Deireadh Fómhair 1911 - 24 Samhain 1996). Rugadh é ar oileán Ratharsair, gar don Oileán Sgitheanach. Cainteoir dúchais Gàidhlig a bhí ann.
Chaill sé a chreideamh Preispitéireach agus é ina dhéagóir. D'fhreastail sé ar Ollscoil Dhún Éideann agus d'imir sé iománaíocht ar son an choláiste. Thosaigh sé ag scríobh filíochta as Béarla, ach tar éis dó a chéad dán Gàidhlig, "An Corra-Ghridheach," a chumadh bheartaigh sé gurbh fhearr a d'éireodh leis sa teanga sin.
Bhí sé ina bhall d'arm na Breataine san Afraic Thuaidh i rith an Dara Cogadh Domhanda agus bhí sé gortaithe trí huaire, go dona uair amháin. Cummannach a bhí in MacGill-Eain go lár na 1940í. Phós sé Catriona Cameron ó Inbhir Nis agus bhí triúr iníon acu.
Dúirt MacGill-Eain gurb é Séamas Ó Conghaile "an laoch atá níos ionúine dom thar gach uile ní". Théadh sé go hÉirinn go minic, agus nuair a thug sé cuairt ar Phríosún Cill Mhaighneann dúirt sé gur spreag radharc léine fuilteach an Conghaileach "mothúcháin spioradáilte" ann.
Sa bhliain 2013 d’fhoilsigh Coiscéim "Ó Choill go Barr Ghearáin", rogha dánta de chuid Shomhairle a d'aistrigh Paddy Bushe go Gaeilge.
Naisc sheachtracha.
MacGill-Eain, Somhairle
MacGill-Eain, Somhairle
MacGill-Eain, Somhairle


Karen.
Tá cónaí ar na Karen in oirthear Mhaenmair agus in Iarthar na Téalainne i réigiún cnocach. Grúpa eitneach, nó dornán de ghrúpaí eitneacha ab fhearr a rá, atá iontu agus iad ag labhairt teangacha gaolmhara ar craobh ar leith iad i gcrann ginealais na dteangacha Tibéideach-Bhurmacha. Is iad na teangacha Sgaw, Pwo, agus Pa'o an trí mhórtheanga, ach níl siad intuigthe ag cainteoirí a chéile. Tá thart ar seacht milliún acu ina gcónaí i Maenmar agus ceithre chéad míle eile sa Téalainn.
Tá siad ag cur troda ar a son ón 31 Eanáir 1949 i leith, agus iad ag iarraidh saoirse a bhaint amach ó Mhaenmar. Bíonn na Karen ag ceiliúradh Lá na Réabhlóide ar an 31 Eanáir, mar chineál lá náisiúnta. Is léir nach bhfuil an rialtas míleata i Rangún sásta géilleadh d'éilimh na gKaren, agus tá eagraíochtaí na gKaren ag cur i leith an rialtais go bhfuil sé ag féachaint le cineghlanadh a dhéanamh ar na Karen. Deirtear go mbíonn na saighdiúirí Maenmaracha ag marú sibhialtaigh, á n-éigniú agus á gcoinneáil i ndaoirse. Chuaigh cuid mhór de na Karen ar a seachnadh ó thrúpaí an rialtais, agus iad socraithe síos i gcampaí dídeanaithe ar thaobh na Téalainne den teorainn.
An chuid is mó de na Karen, is é an reiligiún atá acu ná meascán an traidisiúin anamaigh agus an Bhúdaíochais a fuair siad ó na Mon - dream eitneach atá ag dul i laghad inniu, cé go raibh an-ról acu i stair an réigiúin go dtí an 18ú haois. Tháinig an Chríostaíocht a fhad leis na Karen sa 19ú haois, nó bhaist an misinéir Meiriceánach George Boardman an chéad iompaitheach de na Karen, Ko Tha Byu, sa bhliain 1828. Tá cuid mhaith Karen ina gCríostaithe inniu, ach is amhlaidh is mó a dhéanann rialtas Mhaenmair géarleanúint orthu, nó is é an tuiscint atá acu ar an scéal nach bhfuil sa Chríostaíocht ach iarmhairt impiriúlachais.


An tSínis.
Is teanga nó grúpa teangacha í an tSínis (汉语/漢語, Pinyin: "Hànyǔ"; 华语/華語, "Huáyǔ"; nó 中文, "Zhōngwén"). Tá leagan nó canúint éigin den teanga ó dhúchas ag duine as an gcúigear ar an domhan. Is ceann de shé theanga oifigiúla na Náisiún Aontaithe í an tSínis. Is í an Mhandairínis an fhoirm chaighdeánach den teanga a úsáidtear i nDaon-Phoblacht na Síne, áit a bhfuil sí ina teanga oifigiúil.
Is deacair a rá cé acu teanga amháin nó cnuas iomlán teangacha atá i gceist leis an tSínis. Cé go bhfuil leagan caighdeánach den teanga ann agus é á labhairt fud fad na Síne inniu, maireann na canúintí, más canúintí iad, beo i mbéal na ndaoine sna cathracha agus faoin tuath araon.
Bíonn na canúintí an-difriúil leis an tSínis chaighdeánach ar a lán bealaí, ach is teangacha tonúla iad na canúintí seo go léir. Thairis sin, is teangacha scoite iad go léir, go bunúsach, agus níl mórán míreanna gramadúla in úsáid in aon cheann acu.
Labhraíonn pobail bheaga Mhuslamacha i roinnt poblachtaí iar-Shóivéadacha canúint Mandairínise a dtugtar Dungáinis uirthi. Tá caighdeán dá cuid féin ag an teanga seo agus é bunaithe ar an aibítir Choireallach. Tá cuid mhaith téarmaí Rúisise measctha tríthi freisin.
Scríbhneoireacht na Sínise.
Is é an córas scríbhneoireachta an chuid is suntasaí den tSínis. Is iad na hiarsmaí is sine de scríbhneoireacht na Sínise na cnámha oracail, a bhí in úsáid i ré Rítheaghlach Shang, timpeall ar 1400-1000 RC (níl sé soiléir cén t-am go cruinn a bhí an rítheaghlach seo ann). Bhaintí úsáid as na cnámha seo le geasróga a leagan, i ndeasghnátha a bhí dírithe ar an todhchaí a thairngreacht. Na comharthaí atá le léamh ar na cnámha seo, is féidir a aithint orthu go bhfuil gaol acu le comharthaí "hanzi" an lae inniu, ach tá siad i bhfad níos íocónaí.
Stair na Sínise.
Glacann lucht na teangeolaíochta leis go bhfuil a leithéid ann agus fine na dteangacha Sínea-Thibéadacha, agus gur brainse ar leith i gcrann ginealais na fine seo iad na teangacha, nó na canúintí, Síneacha. Dealraíonn sé go raibh a leithéid de réamhtheanga ann fadó agus an Phróta-Shínea-Thibéidis, agus gurbh as an tseanteanga hipitéiseach seo a d'fhorbair teangacha Sínea-Thibéadacha an lae inniu, an tSínis agus an Tibéidis mar shampla. Is í baint na Sínise le teangacha eile na fine is mó a choinníonn na saineolaithe ag obair i láthair na huaire, agus iad ag iarraidh an Phróta-Shínea-Thibéidis a atógáil. Obair dheacair é áfach, nó cé go bhfuil doiciméadú na Sínise féin ag dul na céadta bliain siar sa stair, níl taifead scríofa ar bith ann a thaispeánfadh dúinn conas a tháinig an scoilt idir an tSínis agus an chuid eile den fhine. Thairis sin, na modhanna oibre a d'fhoghlaim seanghlúnta na dteangeolaithe fadó agus iad ag déanamh a dtaighde ar na teangacha Ind-Eorpacha ní féidir iad a chur i bhfeidhm ar na teangacha Sínea-Thibéadacha, ós rud é nach mbíonn mórán míreanna gramadúla ag na teangacha seo.
Níl na scoláirí ar aon bharúil i leith fhorbairt stairiúil na Sínise, ach go ginearálta, bíonn siad i dtuilleamaí an tuiscint a bhí ag Bernhard Karlgren, an Síneolaí Sualannach, ar an scéal i dtús na fichiú haoise.
Is í an chéad ré i stair na Sínise ná an tSean-Sínis, is é sin an cineál Sínise a bhí in úsáid sna blianta 1122-256 RC, is é sin, i dtús agus faoi lár na ré a ainmnítear as Rítheaghlach Zhou. Na téacsanna atá ar fáil ón ré seo, is inscríbhinní ar dhéantúsáin chré-umha iad chomh maith leis an díolaim sheanfhilíochta "Shījīng", an díolaim seandoiciméad "Shūjīng", agus cuid den díolaim rúndiamhrachtaí "Yìjīng (I Ching)" ("Leabhar na nAthruithe").
Tá cuid mhór leideanna san ábhar seo don dóigh a bhfuaimníti an teanga san am sin, agus is féidir a lán eolais a bhaint as na focail iasachta i dteangacha an réigiúin, ar nós na Vítnimise agus na Seapáinise. Mar sin is féidir leis na saineolaithe a lán a rá i dtaobh an chineál Sínise a labhraítí san am. Inniu, is leis an tSínis is mó a shamhlaítear an tonúlacht sna teangacha, is é sin, na tuineanna éagsúla a chuirtear leis na siollaí. Dealraíonn sé áfach nach raibh siad ach ag tosú ag forbairt san am sin. Is dócha freisin go raibh míreanna gramadúla sa tSean-Sínis go fóill.
Ba í an Mheán-Sínis an cineál Sínise a bhí á cleachtadh sna blianta ón séú go dtí an deichiú haois AD (is é sin, timpeall ar ré na Sean-Ghaeilge). Is féidir idirdhealú a dhéanamh idir an Mheán-Sínis Mhoch (atá le fáil sa leabhar rímeanna "Qiēyùn" (601 AD)) agus an Mheán-Sínis Dheireanach (atá le fáil sa leabhar rímeanna "Guǎngyùn" ón deichiú haois). Mura bhfuil na teangeolaithe ach ag tuairimíocht faoi fhuaimeanna na Sean-Sínise, tá siad níos eolaí ar an Meán-Sínis. Na leideanna atá acu tagann siad ó fhoinsí éagsúla: na canúintí comhaimseartha, na foclóirí rímeanna, na traslitrithe a rinne daoine ón gcoigríoch, na táblaí rímeanna a chuir sean-fhocleolaithe na Síne féin i dtoll le chéile le hachoimre a thabhairt ar chóras fuaimeanna na teanga, agus aistriúcháin fuaimbhunaithe na bhfocal coimhthíoch. Mar sin féin, níl in iarrachtaí na dteangeolaithe ach tuairimí agus teoiricí. Tá sé ráite ag scoláirí áirithe nach bhféadfaí fuaimchóras na Cantainise a atógáil ach ar éigean, mura mbeadh d'fhianaise ach na rímeanna ón bpopcheol Cantainise, nó an "Cantopop".
Scéal casta é forbairt na gcanúintí labhartha ó thús ama go dtí an lá inniu. An chuid is mó de na Sínigh ó oirthuaisceart (an Mhanchúir) go hiardheisceart (Yunnan) na tíre, cineálacha Mandairínise a labhraíonn siad sa bhaile. Is iad machairí móra an Tuaiscirt a rinne canúint chomh fairsing den Mhandairínis. I ndeisceart agus i lár na Síne áfach tá an tír stróicthe as a chéile ag sliabhraonta agus ag abhainneacha rud a fhágann go raibh na canúintí in ann dul in an-éagsúlacht ansin.
Roimh lár na fichiú haoise ní bhíodh mórán cur amach ag lucht labhartha na gcanúintí Deisceartacha ach ar an gcineál Sínise a bhí acu féin ó dhúchas. Ba í Nanjing príomhchathair na Síne i luathbhlianta Rítheaghlach Ming, agus mar sin ba í Mandairínis Nanjing a chuaigh i bhfairsinge mar theanga ardchéime agus níor tháinig athrú air sin roimh bhlianta deireanacha Rítheaghlach Qing. Ón tseachtú haois déag ar aghaidh, áfach, thosaigh Rítheaghlach Qing scoileanna ceartfhuaimnithe (正音书院／正音書院; "Zhèngyīn Shūyuàn") lena chinntiú go mbeadh fuaimniú na teanga oifigiúla ag cloí le fuaimeanna chanúint Beijing, arbh í an phríomhchathair í anois. Ní raibh an fuaimniú caighdeánaithe ag dul chun cinn ach i measc na státseirbhíse, áfach, nó chloígh na sluaite síoraí lena gcanúintí féin.
Níor athraigh na cúrsaí ach timpeall ar lár na fichiú haoise. Ansin, chuir an dá Shín - an Daonphoblacht, is é sin an tSín Chumannach, agus Poblacht na Síne, mar atá, an Téaváin - córas náisiúnta scoileanna ar bun le Mandairínis a theagasc don chosmhuintir. Is é is toradh dó seo ná go bhfuil Mandairínis chaighdeánach ag uasal agus ag íseal ar fud an dá Shín: ní bhíonn ach seandaoine i dtuilleamaí a gcanúna féin. Maidir le Hong Cong, ba í an Chantainis caint na ndaoine ansin riamh, agus inniu féin tá stádas láidir aici san oideachas, ach sa bhliain 1997 chuaigh an áit ó lámh na Breataine Móire go lámh na Daonphoblachta, agus ó shin i leith tá tábhacht na Mandairínise ag dul i méadaíocht.
Ba í an tSínis Chlasaiceach francbhéarla (teanga na comhchumarsáide) i dtíortha an réigiún - an tSeapáin, an Chóiré agus Vítneam - go dtí gur tháinig ré na gcumhachtaí coilíneacha Eorpacha sa naoú haois déag. Ba í an tSínis teanga na dtaifead oifigiúil i Vítneam go dtí gur shealbhaigh na Francaigh an tír lena dteanga féin a chur in áit an údaráis.
Tionchar na Sínise ar Theangacha Eile.
Is í an tSínis an teanga is tábhachtaí sa Chian-Oirthear leis na cianta cairbreacha, agus mar sin bhí an-tionchar aici ar theangacha eile an réigiúin. Is féidir Vítnimis, Seapáinis agus Cóiréis a scríobh le litreacha na Sínise, ach inniu chuaigh an leagan Vítneamach den chóras in éag (cé go múintear in ollscoileanna Vítneam i gcónaí é, mar eochair do staidéar na Sínise); maidir leis an leagan Cóiréach ní úsáidtear ach sa Chóiré Theas é anois, agus ansin féin is í an aibítir dhúchasach, "Hangul", is mó a d'fheicfeá sna leabhair agus sna hirisí. Sa tSeapáin, arís, baintear úsáid as na litreacha Síneacha ("kanji") chomh maith le dhá shiollabra (is é sin dhá chóras siolla-bhunaithe scríbhneoireachta - seasann gach litir d'aon siolla amháin), mar atá, "hiragana" agus "katakana". An dá chóras seo féin áfach tá siad bunaithe ar na litreacha Síneacha ar dtús.
"Hán tự" a thugtar ar chóras scríbhneoireachta Síneach na Vítnimise sa teanga sin. Ba í an t-aon scríbhneoireacht a bhí ar fáil don Vítnimis go dtí an 14ú haois. Ón 14ú haois go dtí an 19ú haois bhí an teanga á scríobh leis an gcóras "Chữ Nôm". Bhí an "Chữ Nôm" bunaithe ar litreacha na Sínise chomh maith ach ar a laghad bhí na litreacha curtha in oiriúint don Vítnimis ionas go bhféadfá na focail ghlan-Vítnimise a bhreacadh síos leis na litreacha seo. Sa 17ú haois áfach chuir an tÍosánach Francach Alexandre de Rhodes i dtoll le chéile córas nua le Vítnimis a scríobh leis na litreacha Iartharacha - le haibítir na Laidine. Bhí a lán comharthaí idirdhealaitheacha de dhíth le freastal ar thonúlacht na Vítnimise, ach sa deireadh bhí de Rhodes ábalta an fhadhb seo a réiteach. Ba iad na misinéirí Iartharacha ba mhó a d'úsáideadh an córas seo sna céadta bliain ina dhiaidh sin, ach i dtús na fichiú haoise chuir na náisiúnaithe Vítneamacha ar bun "Saorscoil Tonkin", nó "Đông Kinh Nghĩa Thục", i Hanái leis na litreacha seo a mhúineadh do mhuintir Vítneam. Bhí na náisiúnaithe Vítneamacha san am ag iarraidh a sochaí a thabhairt chun nua-aimsearthachta agus iad ag cur oideachas nua-aimseartha ar fáil in áit an oideachais thraidisiúnta agus an Chonfúiceachais.
Maidir leis an teanga Zhuang, teanga Théach (is é sin teanga atá gaolmhar leis an Téalainnis) a labhraítear i nDeisceart na Síne, is féidir í a scríobh le litreacha Síneacha freisin, de réir an chórais "Sawndip". Inniu áfach is fearr leis na húdaráis Shíneacha féin an aibítir Iartharach a chur chun cinn i measc lucht labhartha na teanga Zhuang.
Na teangacha a labhraítear timpeall ar an tSín, bíonn siad breac le focail iasachta ón tSínis. Glactar leis gur focail Sínise iad 50-60 % de stór focal na Cóiréise, agus is é an chuma chéanna atá ar an tSeapáinis agus ar an Vítnimis, a bheag nó a mhór. Focal Sínise sa Ghaeilge é "tae", a tháinig ón gcanúint "Min Nan"; an focal "chai" a úsáidtear sa Rúisis is é an focal céanna é ach amháin gur ó chanúint eile a tháinig sé. Focail Sínise iad "citseap" (Béarla "ketchup") agus "cumcuat" (Béarla "kumquat") fosta, agus iad faighte ón gCantainis.


Áras Shorcha Ní Ghuairim.
Tá Áras Shorcha Ní Ghuairim suite i Roisín na Mainiach, in aice le sráidbhaile Charna i gContae na Gaillimhe. Is ionad Gaeltachta é de chuid Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge, Ollscoil na hÉireann, Gaillimh. Bíonn cúrsaí ríomhaireachta agus béaloidis ar siúl ann.


Sorcha Ní Ghuairim.
Amhránaí agus duine léinn Éireannach ab í Sorcha Ní Ghuairim (1911-1976). Rugadh í ar an 10 Deireadh Fómhair 1911 i Roisín na Mainiach, Carna, Contae na Gaillimhe. Chuaigh sí ag Scoil an Chlochair sa mbaile seo agus bhíodh sí ag gabháil fhoinn i gcór na scoile. Bhain Sorcha clú agus cáil amach lena fonn breá cinn, ach an rud is mó a bhí i gceist aici ná cur chun cinn na Gaeilge.
Ba léachtóir le labhairt na Gaeilge i gColáiste na Tríonóide í. Bhí sí ina colúnaí do Scéala Éireann faoin ainm cleite "An Coisín Siúlach". Ceapadh mar eagarthóir Gaeilge í ansin agus scríobhadh sí leathanach na bpáistí faoin ainm "Niamh Chinn Óir". Ceann de na scéalta seo 'Sgéal Taimín Mhic Luiche'.
Is í a chur an chéad cheirnín sean nóis amach a taifeadadh i Meiriceá i 1945. Tá sé amhrán ar an gceirnín seo - "Brighid Ní Ghaoradh", "Máire Ní Mhaoil Eoin", "hÓbha-Inn", "D-tigeas ó Deabhasa" Seacht nDólás na Maighdine agus tá scéal ann ón mBéaloideas freisin - "An Ceannaidhe Fíreannach agus an Ceannaidhe Breagach". Tá caiséad den chéirnín seo le fáil ó Chló-Iar Chonnachta.


Lios Dúin Bhearna.
Is baile spá beag é Lios Dúin Bhearna atá suite i gContae an Chláir, in iarthar na hÉireann. I 2011 bhí cónaí ar 739 duine i sráidbhaile Lios Dúin Bhearna.


Patrick Bruel.
Is ceoltóir agus aisteoir Francach é Patrick Bruel, a rugadh 14ú Bealtaine, 1959 i dTelmcen san Ailgéir.
Tagairtí.
Bruel, Patrick
Bruel, Patrick
Bruel, Patrick


Lása.
Is é Lása príomhchathair na Tibéide i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá thart ar 255,000 duine ina gcónaí ann. Tá a lán inimircigh ón tSín ina gcónaí i Lása, agus tá na Tibéadaigh dhúchasacha ina mionlach anois. Deirtear go bhfuil "cathair Shíneach déanta de Lása". Tá an chathair suite i nGleann Lása, ag bun Shliabh Gephel.


Lewis Carroll.
Ba údar Sasanach é Charles Lutwidge Dodgson a d'úsáid an t-ainm cleite Lewis Carroll (27 Eanáir, 1832 – 14 Eanáir, 1898). Ní hamháin gur scríobh sé roinnt leabhar a bhfuil cáil dhomhanda orthu ach ba mhatamaiticeoir, loighiceoir, grianghrafadóir agus ball den chléir Anglacánach é.
Tá cáil ar leith ar dhá úrscéal a scríobh sé do pháistí - "Eachtraí Eilíse i dTír na nIontas" agus an leabhar a tháinig ina dhiaidh "Lastall den Scáthán agus a bhFuair Eilís Ann Roimpi". Tá cáil freisin ar na dánta "The Hunting of the Snark" agus "Jabberwocky".
Bhí scil ar leith aige ag imirt le focail, an loighic, agus an fhantaisíocht agus dá bharr tá lucht leanúna aige i measc an aosa óig agus sa lucht léinn. Chomh maith leis sin, tá a chuid oibre neadaithe sa chultúr nua-aimseartha. Tá cumainn bunaithe ar fud an domhain a dhéanann léitheoireacht agus plé ar a chuid oibre.
Cúlra an Fhir.
Rugadh Charles Lutwidge Dodgson ar an 27 Eanáir 1832, sa
chléirtheach in Daresbury, in Chesire. Údar cáiliúil é Dodgson a raibh an
t-ainm cleite Lewis Carroll air. Ba léachtóir ollscoile matamaitice é a bhí
Chaith an tOirmhinneach Dodgson a shaol iomlán lánfhásta ag
ceann de na coláistí ab fhaiseanta de chuid Oxford, is é sin Christ Church.
D’fhreastail sé ar dtús ar Christ Church mar fhochéimí, agus ansin fostaíodh é
Bhí spéis faoi leith aige i bpáistí, agus is léir go raibh
bua sainiúil aige chun iad a thuiscint agus a chur ag gáire. Dósan, rinne
páistí baineann corprú ar an eisint de rómáns: bhí meas aige ar a n-áilleacht
nádúrtha; chuir sé luach ar a dteilgin spontáineacha; ba bhreá leis an
tsoineantacht a thaispeáin siad; agus chaith sé a chuid ama, fuinnimh agus
samhlaíochta ag iarraidh iad a chuir ag gáire. Chum sé cluichí chun súgradh
leo; spreag sé iad; thug sé bronntanais dóibh agus thóg sé grianghraif díobh.
Rinne sé adhradh orthu go simplí.
Bhí paradacsa láidir le sonrú, áfach, mar níor phós sé riamh
agus ní raibh páistí aige féin. Seachas sin, chaith sé a shaol sa tóir ar
Bhí na scórtha cairde aige ar cailíní óga iad. Bhí sé fíorchairdiúil le triúr iníon dá dhéin ollscoile, is iad sin na deirfiúracha
Liddell, agus leis an deirfiúr sa lár Alice, ach go háirithe.
Litríocht.
Agus é óg, ba nós le Dodgson idir fhilíocht agus
ghearrscéalta a scríobh. Ó aois óg, scríobh Dodgson filíocht agus gearrscéalta.
Rinne sé ailt a fhoilsiú san irisleabhar Mischmasch agus ina dhiaidh sin sheol
sé chuig irisleabhair éagsúla iad, agus d’éirigh leis iad a fhoilsiú. Idir 1854
agus 1856, bhí a chuid oibre le sonrú sna foilseacháin náisiúnta, "The ComicTimes" agus "The Train", chomh maith le hirisleabhair nach raibh an ráchairt
chéanna orthu ar nós an "Whitby Gazette" agus an "Oxford Critic". Bhí an chuid is
mó den ábhar a chuir sé amach greannmhar, uaireanta bhí sé aorach, ach bhí
caighdeán ard ag baint lena chuid oibre i gcónaí.
Uair éigin tar éis 1850, scríobh sé drámaí puipéad le
haghaidh siamsaíocht a shiblíní, agus tá ceann de na drámaí sin fós againn
Sa bhliain 1856 d'fhoilsigh Dodgson an chéad phíosa oibre
faoin ainm cleite Lewis Carroll, agus is faoin ainm sin a chuir an pobal mór
aithne air. Foilsíodh in "The Train" dán románsúil dá chuid. “Solitude” an t-ainm a thug sé air agus Lewis Carroll luaite leis mar údar. Imeartas focal é an t-ainm sin ar a
fhíorainm; ba é ‘Lewis’ an fhoirm Anglacánach de Ludovicus, arb é an Laidin ar
Lutwidge agus Carroll, sloinne Éireannach, atá cosúil leis an ainm Laidineach
“Charles Lutwidge” aistrithe go Laidin mar “Carolus Ludovicus”. Aistríodh ar
ais go Béarla ansin é mar “Carroll Lewis”, agus ansin aisiompaíodh é arís chun
Na Leabhair Éilise.
Sa bhliain chéanna, 1856, tháinig déan nua, Henry Liddell,
chuig Christ Church agus a chlann óg in éineacht leis. D’éirigh Dodgson
d’imir siad tionchar mór ar a chuid scríbhneoireachta ina dhiaidh sin.
Bhí Dodgson mór le bean chéile Liddell, Lorina, agus a gcuid páistí, an triúr deirfiúracha ach go háirithe, Lorina, Edith agus Alice Liddell. Ar feadh na
mblianta fada, bhí an tuairim ann go raibh an carachtar ‘Eilís’ sa scéal
‘Eachtraí Eilíse i dTír na nIontas’ bunaithe ar Alice Liddell.
Seans gur bunús éigin don tuairim sin an dán acrastach a
litríonn a hainm ag deireadh an leabhair ‘Through the Looking Glass’. Ina
theannta sin, tá go leor tagairtí di le sonrú ceilte sa téacs sa dá leabhar.
Dhiúltaigh Dodgson é féin don tuairim níos déanaí ina shaol
go raibh a ‘bhanlaoch beag’ bunaithe ar aon fhíorpháiste, agus ba mhinic a
rinne sé a chuid oibre a thiomnú do chailíní a raibh aithne aige orthu,
dhéanadh sé a gcuid ainmneacha a chur le dánta acrastacha ag tús an téacs.
Cé go bhfuil eolas ar Dodgson gann, tá a chuid dialanna le
haghaidh na mblianta 1858-1862 in easnamh, is léir gur fhás cairdeas idir é
agus muintir Liddell go déanach sna 1850idí agus ba chuid shuntasach dá shaol é an cairdeas sin.
Bhí sé de nós aige na páistí Liddell a thógáil amach ag rámhaíocht ar an
loch, agus scéalta a insint dóibh.
Ba ar cheann de na turais seo ar an 4 Iúil 1862, a chum
Dodgson imlíne an scéil a bhí ar deireadh ar an saothar is mó clú. I ndiaidh dó
an scéal a insint do na páistí, d’iarr Alice Liddell air é a scríobh síos.
Blianta níos déanaí, dúirt Alice Liddell faoin scéal úd,’is léir go raibh sé níos fearr ná mar is gnáth, mar an lá dár gcionn, d'iarr mé air é a scríobh síos, rud nach rinne mé riamh roimhe sin.' Lean sí uirthi ag iarraidh air
é a scríobh go dtí gur gheall sé di go ndéanfadh sé amhlaidh.
Ar fháthanna éagsúla, thóg sé dhá bhliain go leith an
lámhscríbhinn críochnaithe a chruthú, agus é maisithe le léaráidí dá chuid
Bhronn sé an leabhrán leathair glas leis an téacs
lámhscríofa go néata ann ar Alice sa bhliain 1864, mar bhronntanas Nollag.
Ghlaoigh sé ‘Alice’s Adventures Under Ground’ ar an leabhrán a thug sé do
Alice, ach is léir nach raibh sé sásta leis an teideal sin agus bheartaigh sé
ar ‘Alice’s Adventures in Wonderland’ ina áit.
Roimhe seo, léigh páistí cara agus meantóir dá chuid,  George MacDonald, an lámhscríbhinn
neamhchríochnaithe. Spreag díograis na bpáistí é chun iarracht a dhéanamh an
leabhar a fhoilsiú. Sa bhliain 1863, thóg sé an lámhscríbhinn neamhiomlán chuig
an bhfoilsitheoir Macmillan, agus thaitin sé leis láithreach. Foilsíodh an saothar
ar deireadh mar ‘Alice’s Adventures in Wonderland’ sa bhliain 1865 faoin ainm
cleite Lewis Carroll, ainm a bhí Dodgson tar éis a úsáid den chéad uair naoi
Go déanach in 1871, foilsíodh an dara leabhar sa tsraith, leabhar dar teideal
‘Through the Looking-Glass and What Alice Found There’.  Seans go bhfuil an mothú níos dorcha ann de
thoradh ar na hathruithe i saol Dodgson. Bhí a athair tar éis bás a fháil go
luath roimhe sin, sa bhliain 1868, agus thit sé isteach i ndúlagar a mhair
Tagairtí.
Carroll, Lewis
Carroll, Lewis
Carroll, Lewis


Tiarna na bhFáinní.
Úrscéal eipiciúil fantaisíochta is ea Tiarna na bhFáinní (Béarla: "The Lord of the Rings") leis an Ollamh le Léann na Meánaoiseanna J. R. R. Tolkien. I dtús báire, ní raibh ann ach scéal leantach don "Hobad", a chum sé do na páistí roimhe sin, ach sa deireadh thiar, b'é "Tiarna na bhFáinní" a thabhaigh an cháil dhomhanda dó. Scríobh sé an t-úrscéal de réir a chéile idir na blianta 1937 agus 1949, cuid mhaith de i mblianta an Dara Cogadh Domhanda. Nuair a tháinig an t-úrscéal i gcló, foilsíodh ina thrí imleabhar é sna blianta 1954 agus 1955. Le fírinne, ní mar thríológ a scríobh Tolkien é ar dtús, agus chuir sé as dó go gcaithfí an leabhar a fhoilsiú san fhoirm seo, ach ní bheadh sé praiticiúil ag an teach foilsitheoireachta an t-iomlán a chur i gcló faoi chlúdach aon leabhair amháin, san am. Ó sin i leith, is iomaí eagrán nua a tógadh den leabhar, agus haistríodh é go hocht dteanga déag is fiche, ar a laghad. Áirítear ar ceann d'úrscéalta móra na fichiú haoise é.
Tá an scéal suite i ndomhan arb ionann é, ar bhealach, agus an domhan s'againn, ach san am céanna, is domhan é a bhí ann in aois réamhstairiúil nár fágadh ina diaidh ach macallaí doiléire. Ní hionann an mapa féin sa domhan seo agus inár ndomhan féin. Bhain Tolkien leas as a lán miotaseolaíochtaí le stair an domhain seo a sceitseáil. Mar shampla, tá tagairt ann do mhiotas Atlantis, ar thug sé Númenor air sa scéal seo. Nuair a thit imeachtaí Thiarna na bhFáinní amach, bhí Númenor imithe le fada, agus a mhuintir socraithe síos sa Mheán-domhan, mar a thug Tolkien ar an ilchríoch arb í príomhláthair na n-imeachtaí í. Tá an t-ainm "Middle-earth" bunaithe ar "Middangeard" an tSean-Bhéarla agus ar "Miðgarður" na hÍoslainnise. Sin é an t-ainm a thug miotaseolaíocht an dá theanga seo ar an domhan inar chónaigh an cine daonna.
Sa scéal, castar orainn pobail éagsúla a bhfuil baint acu go léir leis na himeachtaí, cosúil leis na Hobaid, na hEilbh, na Daoine, na hAbhaic, na Draíodóirí agus na hOirc (nó na Púcaí). Is iad na Fáinní Cumhachta a cheanglaíonn cinniúintí na ndreamanna éagsúla seo dá chéile. B'é Sauron, an Tiarna Dubh, a shaoirsinigh an ceann is mó de na Fáinní le teas an bholcáin úd Orodruin, nó Sliabh na Cinniúna (Béarla: "Mount Doom"). Le cumhacht an fháinne seo, is féidir leis smacht a choinneáil ar na fáinní cumhachta eile. Mar sin, leis an mbagairt seo a chur ar neamhní, ní mór an fáinne sin a dhíothú le tine an bholcáin chéanna.
I dtús an scéil, castar orainn na hobaid, pobal de dhaoine beaga a bhfuil cónaí orthu i gceantar na Síre (Béarla: "The Shire"), agus nach bhfuil de rún acu ach a saol a chaitheamh go sona sásta suaimhneach síochánta. Iompaíonn sé amach, áfach, go bhfuil muintir na mBaigíneach, ceann de theaghlaigh uaisle na Síre, i seilbh an Fháinne Mhóir féin. An draíodóir Gandalf, seanfhear rúndiamhair a bhfuil aithne aige ar mhuintir Baggins, faigheann sé amach faoin bhfáinne, agus é buartha go dtiocfaidh Sauron ar a lorg. Mar sin, áitíonn sé ar Fródó Baigín, atá ag tabhairt aire don fháinne, an tSír a thréigean. Baineann Fródó amach Gleann na Scoilte ("Imladris" in Sindarin), áit a bhfuil Elrond, seanchaí mór na nEalbh, ina chónaí. I dteach Elrond, tagann ionadaithe na nDaoine, na nEalbh agus na nAbhac le chéile le socrú, céard atá le déanamh leis an bhFáinne. Socraítear go dtabharfar an Fáinne go dtí an áit ar saoirsiníodh é an chéad uair, agus titeann sé ar chrann Fródó an Fáinne a chaitheamh isteach sa tine. Is iomaí eachtra a chuireann seisean de, chomh maith leis na príomhlaochra eile, nó cé nach bhfuil Sauron i seilbh an Fháinne go fóill, tá a chuid cumhachta ag dul i méid, agus é ag cur cogaidh leis an gcuid eile den Mheán-Domhan a chur faoina smacht.
Chomh maith leis an gcuid eile de shaothar Tolkien, tá an ceann seo ina ábhar mór taighde ag lucht an léinn. Cé gur úrscéal mór atá ann, níl ann ach cuid bheag den chóras miotaseolaíochta, nó "legendarium" mar a thugtar air as Béarla, a raibh an t-údar ag obair air ón mbliain 1917 i leith. Bhí Tolkien ag déanamh taighde ar chultúr agus ar theangacha na Meánaoiseanna, agus d'imir teangacha agus scéalaíocht na tréimhse sin a dtionchar ar a shaothar. Ní mór cuimhne a choinneáil air, fosta, go raibh Tolkien sna saighdiúirí sa Chéad Chogadh Domhanda, rud a d'fhág a shliocht ar a shaothar chomh maith. Bhí tionchar ollmhór ag Tiarna na bhFáinní ar scéalta fantaisíochta na fichiú haoise, agus d'fhéadfá a rá gurbh é Tolkien a chuir tús leis an bhfantaisíocht nua-aoiseach ar fad mar ghné liteartha.
Tá aithne chomh forleathan ag na daoine ar "Thiarna na bhFáinní" is gur minic a chluinfeá daoine ag tagairt do phearsana agus d'imeachtaí an scéil. Ar fud an domhain, tá lear mór cumann bunaithe ag lucht adhartha an scéil, agus scríobhadh na céadta leabhar faoi Tolkien agus faoina chuid smaoineachais le cúlra a sholáthar don scéal. Bhí "Tiarna na bhFáinní" ina spreagadh dá lán scéalta eile, chomh maith le ríomhchluichí, saothar ealaíne agus ceol. Cuireadh an t-úrscéal ar stáitse san amharclann, ar an raidió agus ar an teilifís, agus sna blianta 2001-2003, tháinig an chéad scannánú iomlán ar an scáileán.


Tír na mBascach Thuaidh.
Is í Tír na mBascach Thuaidh (Iparralde as Bascais) an chuid de Thír na mBascach atá faoi smacht na Fraince. Is é Baiona an baile is mó. Bhí feachtas foréigeanach ar siúl ag grúpa darbh ainm Iparretarrak i rith na 1970í agus na 1980í, ag iarraidh neamhspleáchas a bhaint amach, ach fógraíodh sos cogaidh sa bhliain 1998. Úsáideann grúpa paraimíleatach eile, ETA (a oibríonn i dTír na mBascach Theas), Tír na mBascach Thuaidh mar chúl dín.
An Tír Bhascach Thuaidh, sa glas


Bóthar na Seanchille.
Is bóthar in iarthar Bhéal Feirste é Bóthar na Seanchille. Tá thart ar 22,000 daoine ina gcónaí gar don bhóthar. Is Protastúnaigh iad formhór muintir an Seanchill, agus is ceantar Dílseach é chomh maith.
Tá Óglaigh Uladh agus an Cumann Cosanta Uladh dhá ghrúpa paramíleata dílseach atá láidir ann. Nuair a fhógraíodh sos-cogaidh an IRA Sealadach i 1994 bhí na grúpaí seo ag troid leo féin go minic, go h-áirithe sa bhliain 2001 nuair a tharla an fíoch Dílseachtach.


An Turcastáin Thoir.
Tír i lár na hÁise is ea an Turcastáin Thoir atá á rialú ag Daon-Phoblacht na Síne. Tá thart ar 20,000,000 duine ina gcónaí ann.
Is é Ürümqi an phríomhchathair. Tá achar timpeall 1,660,000 km² aige, níos mó ná Antartaice. De réir inimirce ón tSín, tá na daoine dúchasacha ina mionlach anois i dTurcastáin Thoir, go háirithe sna cathracha. Bíonn foréigean polaitiúil, mar buamaí, ó am go h-am. Is Moslamaigh iad an chuid is mó den daonra.


Pádraig Mac Gréine.
Iarmhúinteoir agus bailitheoir béaloidis dob é Pádraig Mac Gréine () a dhein speisialtóireacht ar sheanchas an lucht siúil i dtuaisceart Chontae Longfoirt, áit a bhfuil traidisiún tréan béaloidis.
Fuair "Master Green", mar a thugtaí air ina áit dhúchais i gContae Longfoirt, bás ar an 22 Feabhra 2007 agus é céad is a sé bliana d’aois. Bhí sé gníomhach go dtí an deireadh. Ó bhí sé céad bliain, rinne sé athnuachan ar a cheadúnas tiomána gach bliain agus thugadh sé ranganna seachtainiúla do lucht taistil atá lonnaithe anois i Longfort, ar a gcultúr féin.
Rugadh sa Liagán, Co. an Longfoirt é i 1900, mac le John Greene agus a bhean chéile Rose (née Naughton). D’fhreastail sé ar an scoil náisiúnta sa Léana Mór agus ba scoláire den scoth é. Ansin bhí sé ina ‘monitor’ nó cúntóir múinteoireachta ar feadh ceithre bliana go dtí gur bronnadh scoláireacht air agus chuaigh sé go Coláiste Phádraig i nDroim Conrach chun oiliúint a fháil mar mhúinteoir. Níorbh é an chéad mhúinteoir ina theaghlach - dob é a shin-seanathair an chéad múinteoir scoile i gceantar Ballinalee sna 1840í.
Tar éis dó cáilíocht a bhaint amach mar mhúinteoir, bhí sé ag obair mar mhúinteoir ionadaíochta. Chun an Ghaeilge a fhoghlaim, chaith sé sé mhí mar oibrí feirme i mBaile an Ghaorthaidh i gContae Chorcaí i 1921. Bhí sé mar phríomhoide i Lios Liath, in aice le Béal Átha na Lao agus níos déanaí sa Chúil, Co. na hIarmhí ó 1958 go 1965 nuair a d’éirigh sé as an obair.
Ba bhall é den Chumann le Béaloideas Éireann agus nuair a bunaíodh Coimisiún Béaloideasa Éireann bhí sé ar dhuine de na hoibrithe deonacha a lorg agus a thaifead scéalaithe áitiúla ar fud na tíre. Bhí obair an choimisiúin, faoi James H. Delargy, dírithe den chuid is mó ar thaifeadadh sheanchas na hÉireann ach ag an am céanna bhí ar na bailitheoirí eolas a fháil ar cheirdeanna, tithe, caitheamh aimsire, leigheasanna agus an creideamh traidisiúnta.
Sna 1930í bhailigh sé agus d’fhoilsigh sé roinnt liostaí focal i Shelta ó Gammon. Fuair sé eolas ar an teanga ó bhéarlagair rúnda seo i dtosach báire ó Oney Power, bean den lucht siúil a rugadh i gContae Ros Comáin agus a raibh cónaí uirthi ar an teorainn idir Contae an Longfoirt agus Contae na hIarmhí.
Bhí daoine áirithe den lucht siúil míshásta mar gur nocht ball díobh an oiread sin Gammon do ‘buffer’ do dhuine lonnaithe. Chreid siad go mbeadh na gardaí in ann a mbéarlagair a fhoghlaim agus mar sin go mbeadh sé gan feidhm in aghaidh na ngardaí.
Dob é príomh-uirlis na mbailitheoirí tosaigh ná an Ediphone, meaisín millteanach mór agus ní raibh ag an Choimisiún ach trí cinn. Mar sin, ní raibh ceann ar bith ag na bailitheoirí ach amháin ar feadh cúpla seachtain i rith na bliana. Bhreacadh siad síos míreanna eolais ach theastódh an Ediphone uathu le haghaidh na scéalta fada agus bhíodh an-saothar orthu agus iad ag iarradh an méid ab fhéidir leo a thaifeadadh i rith na seachtaine a bhíodh sé ar fáil dóibh.
Sa bhaile níos déanaí, bhíodh orthu na scéalta a scríobh ina n-iomláine i leabhair nótaí speisialta, a chuir an Coimisiún ar fáil dóibh. Idir gach trí mhí agus sé mhí, dhéantaí na leabhair nótaí a bheartú i leathar. Ansin cuireadh uimhreacha orthu agus cuireadh in eagar cróineolaíoch iad. Roimh sheachtóidí an 20ú haois, bhí beagnach 1,900 imleabhar sa chartlann seanchais sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Is ceann de na bailiúcháin is mó agus is saibhre ar domhan é, lán béaloidis i nGaeilge agus i mBéarla, rud atá caillte ag go leor tíortha eile.
In 2003, bhronn Ollscoil Náisiúnta na hÉireann máistreacht oinigh air mar aitheantas ar an méid a rinne sé le haghaidh an oideachais in Éirinn.


George Berkeley.
Fealsamh Éireannach ab ea George Berkeley (12 Márta, 1685 – 14 Eanáir, 1753), a bhain cáil amach lena theoiric nua ar a dtugtar neamhábharachas.
De bhunadh Chaisleán Disirt, Co. Chill Chainnigh, ceapadh Berkeley ina Easpag Chluana sa bhliain 1734.
Tar éis roinnt blianta a chaitheamh ag taisteal san Fhrainc agus san Iodáil, tháinig Berkeley ar an tuairim go raibh sibhialtacht na hEorpa millte go deo. Cheap sé go raibh dóchas na todhchaí ar fáil sa Domhan Úr.
I mí Mheán Fómhair 1728, tar éis dó trí bliana a chaitheamh ag lorg deontas a mhealladh ó rialtas na Breataine, gheall Sir Horace Walpole suim £20,000 dó agus thóg sé a sheolta a fhad le Newport, Rhode Island, in éineacht scaifte lucht leanúna agus a bhrídín nua.
Trí bliana ina dhiaidh, ámh, nuair a chuir an rialtas an deontas ar ceal, d'fhill sé abhaile.
D'fhág sé a lorg ar fhealsúnacht Mheiriceá agus chuir sé fuinneamh nua in oideachas ollscolaíochta na tíre sin.
Ainmníodh ar ball ollscoil chlúiteach Berkeley ina onóir.
Berkeley, George
Berkeley, George
Berkeley, George
Berkeley, George


Teorainn talún na hÉireann leis an Ríocht Aontaithe.
Teorainn na hÉireann - líne dhubh
Socraíodh an Teorainn idir Poblacht na hÉireann (poblacht na sé gcontaetha fichead) agus an Ríocht Aontaithe sa bhliain 1921. Tá an teorainn 360 ciliméadar, nó 224 míle, ar fad, agus í ag rith ó Loch Cairlinn i gContae an Dúin chois Mhuir Éireann go dtí Loch Feabhail in aice le Contae Dhún na nGall. Cosúil lena lán teorainneacha inmheánacha san Aontas Eorpach, tá an teorainn seo sách oscailte. Cé nach cuid de limistéar Schengen iad Éire agus an Ríocht Aontaithe, is comhlimistéar taistil iad.
Críochdheighilt na hÉireann.
Tarraingíodh an Teorainn sa bhliain 1921, de réir fhorálacha an Achta um Rialtas na hÉireann, acht ar ghlac parlaimint na Ríochta Aontaithe leis sa bhliain 1920. Ba é an tAcht seo a chuir ar bun dhá pharlaimint fhéinrialaitheacha d'Éirinn - Parlaimint Dheisceart Éireann agus Parlaimint Thuaisceart Éireann. Fágadh sé chontae - an Dún, Aontroim, Ard Mhacha, Fear Manach, Tír Eoghain, agus Doire - faoi pharlaimint an Tuaiscirt, agus ba iad an sé chontae fichead eile Deisceart Éireann. Nuair a síníodh an Conradh Angla-Éireannach i Mí na Nollag 1921, fágadh an teorainn seo i bhfeidhm "go sealadach".
Ar dtús, bhí an teorainn seo ceaptha mar theorainn inmheánach taobh istigh de Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann, ach i Mí na Nollag 1933, tharraing an Tuaisceart as Saorstát Éireann, de réir na rogha diúltaithe a bhí fágtha aige. Mar sin a cuireadh tús leis an Teorainn mar theorainn idirnáisiúnta. Bhí an Saorstát réasúnta neamhspleách ar an Ríocht Aontaithe ó thús báire, rud a rinneadh foirmiúil le Reacht Westminster sa bhliain 1931. Tháinig coimisiún ar leith, Coimisiún na Teorann, le chéile chun teorainn a tharraingt idir an dá dhlínse, ag tabhairt airde ar chomhdhéanamh eitnireiligiúnach an daonra sa Tuaisceart, ach ní raibh ceachtar den dá thaobh sásta le moltaí an Choimisiúin, agus mar sin, fágadh an teorainn mar a raibh sí. Ní bhfuair an saol mór radharc ar mholtaí an Choimisiúin riamh, nó níor foilsíodh a thuarascáil.
Sa bhliain 1937, tháinig bunreacht nua i bhfeidhm sa Saorstát a bhaist "Éire" mar ainm oifigiúil ar an tír, agus sa bhliain 1948, rith an tOireachtas an tAcht um Poblacht na hÉireann le poblacht a ghairm den tír go hoifigiúil.
Custam agus Seiceáil Aitheantais.
Go gairid i ndiaidh bhunú Shaorstát Éireann, tugadh custam agus seiceáil aitheantais isteach ag an Teorainn. Bhí na seiceálacha á ndéanamh go dtí an 31ú lá de Mhí na Nollag 1992, nuair a tháinig an Margadh Eorpach Aonair i bhfeidhm. Ó shin i leith, níl stáisiúin chustaim ag obair ar aon taobh den Teorainn a thuilleadh.
Cé nach raibh pas ag teastáil ó mhuintir na hÉireann ná na Ríochta Aontaithe riamh ag an teorainn seo, bhíodh na fórsaí slándála ag éileamh doiciméad aitheantais éigin ar lucht trasnála na teorann go tráthrialta nuair a bhí na trioblóidí go dona. Na bóithre beaga cúnga trasna na teorann nach raibh na fórsaí slándála in ann súil a choinneáil orthu, gearradh le poill bhuamaí iad, ionas nach bhféadfadh na daoine úsáid a bhaint astu, agus rinne na húdaráis liosta de na bóithre ceadaithe. Ó na luathnóchaidí anuas, áfach, níltear ag coinneáil diansúile ar na bóithre trasteorann a thuilleadh, agus tá cuid mhaith bóithre neamhcheadaithe in úsáid arís.
Sa bhliain 2007, tháinig sé chun solais go raibh pleananna idir lámhaibh ag údaráis na Breataine Móire a d'fhéadfadh deireadh a chur leis an gComhlimistéar Taistil a chuimsíonn Éire, an Ríocht Aontaithe, Oileán Mhanann, agus Oileáin Mhuir nIocht, ionas go bhfágfaí Tuaisceart Éireann i suíomh doiléir. Sa ráiteas a chuir sé os comhair Dháil Éireann, dúirt an Taoiseach Parthalán Ó hEachthairn "nach raibh pleananna ar bith ag údaráis na Breataine Móire custam ná seiceálacha aitheantais a chur ar bun arís idir an Tuaisceart agus an Deisceart - is é an t-aon rud a theastaíonn uaidh ná cur leis an gcomhoibriú trasteorann, le srianta a chur leis an inimirce neamhdhlíthiúil." Mar sin féin, chuir na pleananna seo imní ar na hAontachtóirí sa Tuaisceart, agus dúirt Jim Allister, polaiteoir Aontachtach Daonlathach, go mbeadh sé doghlactha ar fad dá gcaithfeadh muintir na Ríochta Aontaithe pas a thaispeáint agus iad ag dul ó chuid amháin go cuid eile den Ríocht.


Méadar.
a> a úsáidtear mar fréamhshamhla an méadair ó 1889 go 1960.
Is aonad faid é méadar, aonad bunúsach den chóras méadrach i gCóras Idirnáisiúnta na nAonad (SI). Tá sé in úsáid ar fud an domhain i gcomhair cúiseanna ginearálta chomh maith le eolaíocht.
Go stairiúil, an sainmhíniú a thug Acadamh Eolaíocht Francach ar an méadar ná an fad idir dhá phointe ar bharra phlatanam-iridiam (a rinneadh chun léiriú 1/10,000,000 den fad ón Meánchiorcal tríd Páras go dtí an Pol Thuaidh).
Anois tá sainmhíniú aici, a thug Oifig Idirnáisiúnta de meáchan agus tomhais, agus is é sin an fad a thaistealaíonn solas i bhfolús i 1/299,792,458 de soicind.
Meastachán simplí air, ná an fad ón urlár go dtí cromán, i gcomhair an meán fhear gan bhróga.
Is í an tsiombail atá uirthi ná m. Chun codáin deicheanna a dhéanamh, cuirtear réamhlitir SI roimpi cosúil leis an ciliméadar (1000 méadar) agus ceintiméadar (1/100 méadar).


Na Speiríní.
Is sliabhraon i lár Chúige Uladh iad na Speiríní. Ritheann siad ó bhruach thiar Loch nEathach in oirthear Chontae Thír Eoghain siar go Contae Dhoire theas, agus is é ceann de na ceantair is airde in Éirinn é. Bhí gaeltacht anseo thuas go dtí an 20ú haois. Tá thart faoi 150,000 daoine ina gcónaí ann. Tá go leor eiscirí anseo. Téann an A6, idir Béal Feirste agus Doire, siar trí Beárn Ghleann Sheagháin sna sléibhte.
Speiríní, Na


Aonach na gCapall Bhéal Átha na Sluaighe.
Is aonach é Aonach na gCapall i mBéal Átha na Sluaighe, Gaillimh, in iarthar na hÉireann.
Eagraítear Aonach na gCapall i mBéal Átha na Sluaighe gach uile bhliain ag deireadh Mhí Mheán Fómhair nó i dtús Mhí Dheireadh Fómhair. Seo an t-aonach is mó agus is ársa san Eoraip agus tá muintir an bhaile an-bhródúil as. Cruinníonn na sluaite sa bhaile don tseachtain agus bíonn imeachtaí éagsúla ann le linn na seachtaine uile.


Ospidéal Naoimh Bríde.
Ospidéal meabharghalar atá san Ospidéal Naoimh Bríde suite díreach taobh amuigh de bhaile Bhéal Átha na Sluaighe. Tá sí suite taobh na reilige áitiula.


Liobrálachas.
Ag labhairt go forleathan, is éard is Liobralachas ann ná idéolaíocht pholaitiúl agus radharc fealsúnach a chuireann béim ar chearta an duine aonair. Tá sé go mór mór bainteach le cearta daonna agus saoirse an duine aonarach chun labhairt amach agus smaointe a chur i láthair gan aon cineál bac a bheith ann.
Tá an Páirtí Liobrálach ar cheann de na páirtithe polaitiúla is sine sa Ríocht Aontaithe. Bhí sé an páirtí is mó i Westminster sna laethanta luatha.


Herman Hollerith.
Ba innealtóir Meiriceánach de phór na Gearmáine é Herman Hollerith (29 Feabhra, 1860 – 17 Samhain, 1929). Dhear sé meaisín táblúcháin le haghaidh daonáirimh. B'é an comhlacht "Computing Tabulating Recording Corporation" - réamhtheachtaire an chomhlachta úd IBM - a thóg na meaisíní.
Hollerith, Herman
Hollerith, Herman
Hollerith, Herman


Anne Frank.
Seans gurb í Annelies Marie "Anne" Frank, a rugadh ar 12 Meitheamh 1929 i Frankfurt-am-Main sa Ghearmáin, an duine is mó cáil des na milliúin Giúdach a maraíodh le linn an Uileloisce.
Nuair a tháinig na Naitsithe i réim, d’aistrigh an teaghlach go hAmstardam. Bhí an teaghlach faoi bhagairt arís toisc forghabháil na nGearmánach ar an Ollainn. B’fhear gnó é an t-athair, Otto Frank.
Ar 6 Iúil 1942 chuaigh an teaghlach agus ceathrar Giúdach eile i bhfolach i bhfortheach rúnda in áras a chuideachta i gceantar Prinsengracht. Chuaigh Otto i muinín Miep Gies, fostaí de chuid na cuideachta, agus bhíodh Ollannaigh dhílse ag tabhairt bia agus leabhar don bhuíon a bhí i bhfolach. Sceitheadh orthu, áfach. Tógadh cách go dtí na campaí géibhinn agus ba é Otto amháin a tháinig slán.
Bogadh Anne agus a deirfiúr Margot ó Auschwitz, áit ar cailleadh a máthair, go Bergen-Belsen ach bhuail an tífeas iad ansin. D’éag Margot agus cailleadh Anne go luath ina diaidh, ag tús mhí an Mhárta 1945.
An Dialann.
Leabhar a fuair sí mar bhronntanas lae breithe nuair a bhí sí trí bliana déag a d’úsáid sí mar dhialann. Déagóir anamúil, gealgháireach a bhí in Anne ach bhí aigne thar a bheith neamhspleách aici chomh maith agus tá na tréithe seo ar fad léirithe ina dialann.
Tugann sí léiriú grinn orthu siúd a bhí i bhfolach léi agus mar a réitigh nó nár réitigh siad lena chéile. Scríobhadh sí an dialann amhail is dá mba rud é go raibh sí ag labhairt le dlúthchara agus thuig sí nach bhféadfadh sí a cuid smaointe a roinnt chomh hoscailte sin leis na daoine eile.
Toisc an mhacántacht seo agus a cumas nádúrtha scríbhneoireachta, tá na milliúin cóip den dialann díolta ar fud an domhain in iliomad teangacha. Bhí meas aici ar an litríocht agus scríobh sí ar 11 Bealtaine 1944 gurbh í an mhian ba mhó a bhí aici ná bheith ina hiriseoir agus theastaigh uaithi lá éigin go bhfoilseofaí leabhar bunaithe ar an dialann agus go mbeadh aitheantas aici mar scríbhneoir.
Tharla seo toisc gur chumhdaigh Miep Gies an dialann ó Lúnasa 1944 agus gur thug sí d’Otto é tar éis an chogaidh. D’fhoilsigh seisean é i 1947.
Ó shin i leith, tá cáil dhomhanda ar Anne agus ó 1960 músaem atá san áras i Prinsengracht. Tá an dialann ar taispeáint ann agus tagann beagnach milliún cuairteoir in aghaidh na bliana go dtí an músaem.
Gaeilge.
Tá aistriúchán Gaeilge den dialann ar fáil faoin teideal "Dialann Cailín Óig" aistrithe ag Pádraig De Bléine, le fáil ar Yumpu agus nicurriculum.org.uk faoi láthair.
Tagairtí.
Frank, Anne
Frank, Anne
Frank, Anne


Kálmán Kalocsay.
Scríbhneoir Esperanto agus máinlia Ungárach ab ea Kalmán Kalocsay (Kalocsay Kálmán [kɔlotʃay 'ka:lma:n] de réir ord ainmneacha traidisiúnta na hUngáire; 6 Deireadh Fómhair, 1891 - 27 Feabhra, 1976). Eagarthóir, file agus aistritheoir, a raibh breis is 30 teanga aige, a bhí ann freisin, agus bhí tionchar ollmhór aige ar éabhlóid litríocht Esperanto. De bhunús Gaeilge a ainm baiste, "Kolomano" as Esperanto, nó "Colmán" as Gaeilge.
Agus é ina fhear óg, rinne Kalocsay cúrsa leighis, agus rinneadh príomh-ghalareolaí de ag ospidéal mór i mBúdaipeist. Sa bhliain 1921 a foilsíodh a chéad bhailiúchán filíochta "Mondo kaj Koro" (domhan agus croí). Meastar go leathan gurb eisean a scriobh an bailiúchán soinéad anghrách "Sekretaj Sonetoj" (soinéid rúnda), a foilsíodh faoin ainm cleite «Peter Peneter».
Eisean a bhí mar eagarthóir ar an iris litríochta Esperanto is ar an bhfoilsitheoir "Literatura Mondo" (domhan na litríochta) sna 1930-aí agus sna 1940-aí, a bhí mar lárionad ag an Budapeŝta Skolo, scoil Bhudapest.
I measc a shaothair ar an litríocht is ar an teangeolaíocht tá "Plena Gramatiko de Esperanto" (lánghraiméar Esperanto) agus an Parnasa Gvidlibro (treoir Pharnassus), saothair i gcomhar le Gaston Waringhien, chomh maith le "Lingvo Stilo Formo" (teanga, stíl, foirm) faoin stíl san fhilíocht. Bhí baint aige le Ciclipéid Esperanto in dhá imleabhar.
Chuir a lán údar suim in Kalocsay, agus is í Ada CSISZÁR atá i bhfeidhil a shaothair neamhfhoilisthe anois.


Cúil an tSúdaire.
Is baile i gContae Laoise é Cúil an tSúdaire (nó "Portarlington" as Béarla).


Sonic Youth.
Is banna rac-cheoil ailtéarnach, trialach, Meiriceánach iad Sonic Youth a bunaíodh i gCathair Nua-Eabhrac sa bhliain 1981.
Stair.
Bhí baint ag Sonic Youth leis an ngluaiseacht ceoil agus ealaíne No Wave i gCathar Nua-Eabhrac, ach mhair siad níos faide ná an chuid is mó de na grúpaí No Wave eile. Mar chuid den chéad tonn de ghrúpaí iarphunc, lean Sonic Youth lena léamh ar éiteas an phunc-rac i rith an radhairc faoi thalamh neamhspleách (mar a léiríonn teideal a gclár faisnéise '1991: The Year Punk Broke') a bhí dírithe níos mó ar eitic DFÉ (déan féin é) an seánra seachas a fuaim faoi leith.
Tá roinnt ratha príomhshrutha bainte amach acu, agus breathnaítear orthu mar ceann de na príomhbhannaí rac-cheoil ailtéarnach a linne
Bhí leithidí siansaí giotáir Gleann Branca (a chas go leor den banna léi), prótaphunc trom The Stooges agus The Velvet Underground agus punc-fhilíocht Patti Smith mar inspioráid acu. Moladh Sonic Youth go minic as ‘’athchóirú ceard a d’fheadfadh giotár a dhéanamh’’ ag baint úsáid as réimse maith tiúnta giotáir neamhortadocsach, ag réiteach giotáir le rudaí cosúil le scriúirí chun timbre na huirlise a athrú.
D’eisigh baill den ghrúpa leabhair filíochta agus próis, léirigh siad scannáin, chuir siad taispeáintí amharcealaíona ar stáitse agus go leor eile. Tá neart ábhair ceoil taifeadta agus/nó gníomhaithe acu le healaíontóirí eile agus taobhthionscadail.


Liúibleána.
Is í Liúibleána (Slóivéinis: Ljubljana) príomhchathair na Slóivéine, agus is í an chathair is mó sa tír chomh maith í. Tá Liúibleána suite i lár na tíre, idir na hAlpa agus na Meánmhara.


Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh.
Eagraíocht mhíleata idirnáisiúnta í Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh, nó ECAT (Béarla: "North Atlantic Treaty Organisation" - "NATO", Fraincis: "Organisation du Traité de l'Atlantique Nord" - "OTAN").
Cuireadh tús leis an gcomhghuaillíocht nuair a síníodh Conradh an Atlantaigh Thuaidh ar an 4 Aibreán, 1949.
Tá ceanncheathrú na heagraíochta suite sa Bhruiséil, an Bheilg.


Páirtí Protastúnach Learpholl.
Páirtí beag áitiúil i Learpholl i Sasana ab ea an Páirtí Protastúnach Learpholl. Bhunaigh roinnt baill den Ord Oráisteach an páirtí i 1903 chun stop a chur le sóisialachas agus inimirce Chaitlicigh Éireannach go Sasana. Bhuaigh siad a suíocháin deireanach i 1973. I 1974 thug an Páirtí Coimeádach cuireadh dóibh teacht isteach sa pháirtí sin, agus chuaigh siad isteach. Rinne an Páirtí Aontachtach Daonlathach iarracht cumann a bhunú sa chathair tar éis seo.


Fuaim.
Séard is fuaim ann ná corraí fuinnimh mheicniúil trí damhna. Aithnítear fuaim trí thréithe a tonn. Is iad sin minicíocht, tonnfhad, peiriad, aimplitiúd, agus luas.
Airíonn daoine fuaim trí chreathanna san aer a airíonn an chluas. Tugtar éisteacht air seo. Comhathraíonn tonnta fuaime de réir brú fuaime (aimplitiúid), tomhasta i decibel (dB) agus minicíocht (nó airde) tomhasta i Hertz (Hz).
Airíonn an chluas dhaonna normalta minicíochtaí idir thart ar 20Hz agus 20kHz (is ionann an nóta is airde ar an bpianó agus 4186Hz). Má mhaireann fuaim thar tréimhse ama (ar nós píosa ceoil nó píosa cainte), athraíonn a speictream minicíochta thar an tréimhse ama sin.
Bíonn fuaim ar bith seachas na cinn is bunúsaí (m.sh. nóta ó ghabhlóg cheoil mhaith) comhdhéanta de bhailiúchán tonnta ag minicíochtaí agus aimplitiúidí éagsúla.
Tugtar torann ar fhuaim nach bhfuil ag teastáil.
Tugtar fuaimeolaíocht ar staidéar eolaíochta a dhéantar ar fhuaim.
Fuaim a Digitiú.
Is féidir fuaim a digitiú ó fhoinse ar bith (micreafón, raidió, ceirnín, uirlis cheoil, srl.). Is fuaim shamplaithe í fuaim digitithe. Gabhtar sampla d’fhuaim i bhfoirm digiteach (1anna agus 0anna) ag ráta in aghaidh an aonaid ama. Tugtar an ráta samplála ar cé chomh minic agus a ghabhtar na samplaí. Tugtar méid an sampla ar cé chomh mór is atá gach sampla (an líon sonraí).
Is iad na rátaí samplaithe is coitianta d'fhuaim ar an ríomhaire ná 44.1 kHz (caighdeán CD), 22.05 kHz agus 11.025 kHz. Is méideanna coitianta iad 8 ngiotán nó 16 giotán do mhéid an sampla.


Solas.
Léiríonn solas tréithe tonnta agus cáithníní ag an am céanna mar gheall ar déacht toinne is cáithnín a bhíonn i gceist le damhna.
Luas Solais.
Is é 299,792,458 méadar in aghaidh an tsoicind luas solais i bhfolús.


Íomhá.
Séard is íomhá (ón Laidin "imago") nó pictiúr ann ná samhail a chruthaítear de rud éigin san fhíordomhain ar nós ábhar fisiciúil nó duine.


Picteilín.
Íomhá á thaispeáint mar phicteilíní.
Is é picteilín an t-aonad is lú in íomhá digiteach. Tá dromchla scáileáin ríomhaire clúdaithe le grúpaí de thrí phonc bídeacha dearg, glas agus gorm atá déanta as fosfar. Is ionann grúpa amháin den trí phonc agus picteilín amháin. Lonraítear leictreoinléas ó chúl an mhonatóra go dromhchla an scáileáin le trí ghunna leictreoin. Braitheann dath an phicteilín a fheictear ar láidreacht an trí ghunna ar an dearg, glas agus an gorm.


Seasmhacht amhairc.
Braitheann éifeacht gach uile caighdeán a chuireann pictiúir ag bogadh ar feinimeán ar a thugtar seasmhacht amhairc (nó amanna "seasmhacht físe"; "persistence of vision", i mBéarla) – tréimhse moille i bhfreagairt na súile do radharcanna, rud a fhágann íomhánna breise ar an tsúil. Má léirítear seicheamh d’íomhánna socra ag ráta sách scioptha, thar teorainn ar a thugtar an mhinicíocht chónasctha, airítear radharc leanúnach seachas na híomhánna aonaracha.


George Boole.
Matamaiticeoir, loighceoir, agus fealsamh a saolaíodh i Lincoln Shasana is a d'oibrigh i gColáiste na Ríona i gCorcaigh ab ea George Boole (2 Samhain 1815 – 8 Nollaig 1864). B'eisean a chéadcheap ailgéabar Boole, is é sin, an cineál ailgéabar a úsáidtear le réasúnaíochtaí loighciúla a chur i bhfoirm mhatamaiticiúil. Is é ailgéabar Boole is bunús leis an ríomhaireacht nua-aimseartha go leir, agus ag caitheamh súil ar ais dúinn, is féidir linn a rá go raibh Boole ar duine acu siúd a bhunaigh an ríomheolaíocht mar bhrainse eolaíochta, cé nár tháinig an chéad ríomhaire ar an bhfód ach i bhfad i ndiaidh a lae. Thug sé isteach teoiric na do-athraitheachta (1841), brainse nua sa mhatamaitic a bhí bunúsach i dteoiric coibhneasachta Einstein. Cáil air freisin as na leabhair "Mathematical Analysis of Logic" (Anailís Mhatamaiticiúil ar an Loighic, 1847) agus "Laws of Thought" (Dlíthe na Smaointeoireachta, 1854). Rinne sé céimeanna chun cinn i dteoiric na seiteanna, uimhreacha dénártha is an dóchúlacht. Tugtar an leasainm "bunaitheoir na glanmhatamaitice" air.


Jim Morrison.
B'amhránaí, cumadóir, scríbhneoir agus file Meiriceánach é James Douglas Morrison (8 Nollaig, 1943 - 3 Iúil, 1971). Bhain sé cáil amach sna 1960í ina phríomh-amhránaí agus liriceoir sa bhanna rac-cheoil as Los Angeles, The Doors. Ceaptar inniu go bhfuil Morrison i measc na hamhránaithe is carasmataí riamh.
Nuair a cailleadh Morrison i bPáras na Fraince sa bhliain 1971, ní raibh ach seacht mbliana is fiche bainte amach aige. Baineadh geit mór as a chuid tacaithe agus an saol mhór ag an am, agus rinneadh an-dhúrún dó as seo amach, rud a maireann fós.
Morrison, Jim
Morrison, Jim
Morrison, Jim


An Búda.
Is é an Búda an t-ainm a thugtar ar Gautama Siddartha, bunaitheoir an Bhúdachais, agus ciallaíonn sé ‘an té atá ina dhúiseacht’. Rugadh é thart faoin mbliain 550 RCR i dtuaisceart na hIndia agus ba rí é a athair. Deirtear go ndearnadh tairngreacht agus an Búda ina pháiste go rachadh sé sna manaigh nuair a bheadh fulaingt agus cruachás an domhain tugtha faoi deara aige agus go ndéanfadh sé cion tairbhe iontach tábhachtach ó thaobh na spioradáltachta de, rud nár thaitin lena athair ar chor ar bith. Thóg a athair gairdín mór dó agus chuir sé cosc ar aon radharc a bhainfeadh leis an bhfulaingt. Lá amháin, áfach, d’éalaigh an Búda, agus chonaic sé ceithre radharc: seanfhear, fear tinn, marbhán agus manach. I ndiaidh dó na rudaí seo a fheiceáil, chinn sé ar phálás an rí a fhágáil le bheith ina mhanach agus fáil amach faoin mbealach ab fhearr le cosc a chur ar an bhfulaingt.
Chaith sé tamall ag staidéar leis na haiséitigh éagsúla chun ióga a fhoghlaim, ach ní raibh sé sásta leis an dul chun cinn a bhí á dhéanamh aige. D’imigh sé uathu agus shuigh sé síos faoi scáth crainn bodhi, agus mhóidigh sé fanacht ansin go mbeadh an eagnaíocht bainte amach aige. Deirtear, agus é ina shuí ansin, gur mhothaigh sé fulaingt iomlán an chine dhaonna agus gach neach eile, ach ag deireadh na tréimhse chuaigh sé isteach sa nirbheána, ó bhí an eagnaíocht bainte amach aige.
Ar dtús bhí rún aige fanacht ansin gan focal a rá le haon duine eile, ach deirtear go raibh guth ón dia Brahma ag impí air an t-eolas sin a roghnú agus, mar sin, chaith an Búda cúig bliana is dhá fhichead ag dul gach áit ag tabhairt cuidithe do dhaoine a bhí i gcruachás. Theagasc an Búda na ceithre fhírinne uaisle: Is í an fhulaingt an saol ar fad, is í an dúil bunús na fulaingthe, is é stad na dúile stad na fulaingthe, agus is í conair na n-ocht rian an dóigh chun sin a dhéanamh (amharc ceart, rún ceart, caint cheart, gníomhú ceart, slí bheatha cheart, iarracht cheart, aireachas ceart agus tiúchan ceart). Bhunaigh sé ord manach agus siúrach agus bhí lucht leanúna tuata aige fosta. I rith na n-aoiseanna a lean, bhí líon ollmhór daoine ag leanúint a theagaisc, mar is amhlaidh inniu, agus is cinnte gur duine de mhórghiniais spioradálta i stair an domhain é an Búda.


The Doors.
Ba bhanna rac-cheoil as Los Angeles iad The Doors. Ba é Jim Morrison an príomh-amhránaí agus liriceoir an bhanna.
Tagairtí.
Doors, The


Breosla iontaiseach.
Is é atá i gceist le breosla iontaiseach ná hidreacarbóin atá le fáil i ngual, ola, gás nádúrtha, nó aon bhreosla a dhéantar as plandaí agus ainmhithe mairbhe. Ba é an t-eolaí Rúiseach Mikhail Lomonosov a mhol an teoiric go raibh na hidreacarbóin seo le fáil ó na foinsí seo sa bhliain 1757.
Sa lá atá inniu ann, creidtear go forleathan go ndéanann na breoslaí iontaiseacha an dochar atá le feiceáil leis an iarmhairt cheaptha teasa agus téamh domhanda.


Hidreacarbón.
Comhdhúil cheimiceach é hidreacarbón atá comhdhéanta de na dúile carbón (C) agus hidrigin (H). I ngach hidreacarbón, tá cnámh droma déanta as adaimh carbóin ar a dtugtar an cnámharlach charbón, agus adaimh hidrigin atá ceangailte leis.
Maidir leis an téarmeolaíocht cheimiceach, glaoitear íon-hidreacarbóin ar hidreacarbóin aramataca nó airéiní, alcáin, ailcéiní, agus comhdhúile ailcínbhunaithe atá comhdhéanta go hiomlán as carbón nó hidrigin. Glaoitear eisíon-hidreacarbóin go hearraideach ar hidreacarbóin eile le comhdhúile-nasctha nó neamhíonachtí de sulfair nó de nitrigin.
Comhdhúil indóite atá ann, agus is iad na comhábhair is mó i mbreoslaí iontaiseacha, mar shampla peitriliam, gual, agus gás nádúrtha. An t-aon hidreacarbón atá le fáil go flúirseach ná meatán.


Sony PlayStation.
Is é an Sony Playstation an chéad ríomhaire cluichí a cruthaigh Sony.
Tháinig sé amach sa bhlian 1994 agus i 2005 deirtear go bhí 100 millíuin acu díltear. Inniú tá PlayStation2 agus Playstation3 ach tá cluichí PS1 fós le fáil in a lán siopaí. Bhí Sony ag obair ar an bPlayStation, i gcoir níos mó ná 11 bhlian, suas go dtí Marta 2006.
Cluichí.
Bhí 7,902 cluichí scaoilte le haigh an PS1. Bhí 'Fifa Football 2005' an ceann dearnach. Tháinig clú ar an PlayStation le cluichí cosúil le 'Gran Turismo', 'Grand Theft Auto' agus 'Tomb Raider'.
Táthar in ann súgradh le cluichí PS1 ar an bPS2 agus ar an bPS3.


Sony.
Is é Sony (nó "Sony Corporation") comhlacht leictreach as Tóiceo. Thosnaigh Masaru Ibuka Sony tar éis an Dara Cogadh Domhanda mar siopa ag shocraigh raidiónna. Inniú díolainn Sony teilifíse, raidiónna agus fiú an 'Sony Walkman'. Tógann Sony a lán airgead isteach ó na ríomhairí gcluichí PlayStation.


The Killers.
Is banna ceoil iad The Killers as Las Vegas i Meiriceá. Is iad Brandon Flowers, Dave Keuning, Mark Stoermer, agus Ronnie Vannucci Jr. baill an ghrúpa. Tháinig an grúpa le chéile sa bhliain 2002 agus tá cúig albam eisithe acu: "Hot Fuss", "Sam's Town", "Day & Age" (2008), agus "Battle Born" (2012). Tá a lán singlí rathúla acu, mar shampla, "Somebody Told Me"; "Mr. Brightside", "Smile Like You Mean It", agus "When You Were Young". Is rac-cheol a sheineann an banna. Scair siad óna cheile ar feadh tamaill ach tá caint ar albam uathu luath go leor.


An Albainis.
Teanga Gearmáinice is ea an Albainis nó an Lallainnis (is é an chéad téarma an ceann is minicí a úsáidtear inniu, ach is é an téarma úd "Lallainnis" a bhí i g"Ciste Cúrsaí Reatha"; "Scots" an t-ainm sa teanga féin) a labhraítear in Albain agus i gCúige Uladh. Tugtar "Lallainnis" uirthi i bhfoinsí áirithe Gaeilge chomh maith. Is é an t-ainm a úsáidtear i nGaeilge na hAlban ná "a' Bheurla Ghallda", is é sin, "an Béarla Gallda". Inniu, úsáidtear an téarma "Albainis Uladh" go hoifigiúil le tagairt don chineál Albainise a labhraítear i gCúige Uladh, go háirithe i dTuaisceart Éireann.
Is deacair a rá, cé acu teanga inti féin nó canúint de chuid an Bhéarla í an Albainis. Ón taobh amháin de, glactar leis gur ceann de sheanchanúintí an Bhéarla í an Albainis, ach tá canúintí traidisiúnta seanbhunaithe dá cuid féin ag an Albainis chomh maith. Is féidir dearcadh ar an Albainis freisin mar chuid den Bhéarla mar a labhraítear in Albain é, ach tá sí an-difriúil le Béarla na hAlban, is é sin, an leagan den Bhéarla Chaighdeánach a chleachtaítear in Albain.
Maidir leis na cainteoirí dúchais, is é an t-ainm is minicí a thugann siad ar an teanga ná "Scots" nó "braid Scots" - is ionann "braid" agus "broad" an Bhéarla chaighdeánaigh. Is minic nach dtugann siad "Scots" ar a bhfuil á labhairt acu, ach ainmneacha cosúil le "Doric" nó "Buchan Claik" - is é sin, ainm na canúna cúinge. Ainm seanfhaiseanta é "Scotch", ach chluinfeá sa chiall seo é an chorruair in Éirinn. Tá an t-ainm "Lallans" bunaithe ar "Lowlands" an Bhéarla, agus bhain scríbhneoirí an leabhair úd "Ciste Cúrsaí Reatha" úsáid as an leagan Gaeilge "Lallainnis". Ainm é a d'fheicfeá ag scríbhneoirí Albanacha cosúil le Robert Burns agus Robert Louis Stevenson, cuir i gcás.
Sa sliocht seo, is léir gurb é an chiall atá á cur in iúl leis an bhfocal "Lallans" ná "caint na ndaoine", "canúint na ndaoine simplí", seachas aon chineál teanga liteartha nó chaighdeánaithe: "Níor bhuair siad a gcloicne le gramadach ná le rialacha na teanga, ach labhair siad an rud a bhí ar a n-intinn i gcaint shimplí na ndaoine cosúil leat féin nó liomsa." (Robert Burns)
Nuair a thosaigh athbheochan na hAlbainise i dtús na fichiú haoise, baineadh úsáid as an bhfocal Lallainnis nó "Lallans" le tagairt don "Albainis shintéiseach" a bhí ag teacht ar an bhfód san am - is é sin, teanga liteartha a bhí curtha i dtoll le chéile as focail chanúnacha chomh maith le focail a tháinig as seanlitríocht na hAlbainise.
Stair.
Go dtí an 15ú haois, b'ionann "Scottis" agus Gaeilge na hAlban, agus lucht labhartha na hAlbainise ag tabhairt "Inglis" ar an teanga a bhí acu féin. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé coitianta "Erse", is é sin, teanga na hÉireann, a thabhairt ar Ghaeilge na hAlban, agus an t-ainm "Scottis" nó "Scots" ag tagairt don Albainis feasta.
Ón tseachtú haois ar aghaidh, bhí seanchanúint Nortumbrach an Bhéarla á labhairt in Oir-Dheisceart na hAlban. Bhí an teanga teorannaithe don cheantar seo go dtí an 13ú haois, a fhad agus a bhí Gaeilge na hAlban á labhairt i gcúirt Rí na hAlban. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an teanga in úsáid i mbuirgeanna na hAlban. Is éard a bhí i gceist leis na buirgeanna ná sórt cathracha a bhí curtha ar bun ag Dáibhí Mac Maol Coilm (Dáibhí a hAon), agus é ina Rí ar Albain sna blianta 1124-1153. An meas a bhí ag na daoine ar an Albainis mar theanga, chuaigh sé i méadaíocht, go háirithe nuair a bhí an Fhraincis ag imeacht go tiubh. Mar sin, bhí an Albainis á labhairt go forleathan i gcuid mhór d'Oirthear na hAlban ón 14ú haois ar aghaidh.
Mar sin, tá an Albainis bunaithe ar na canúintí a bhí á labhairt sa Nortumbarlainn sna Meánaoiseanna. Cosúil le canúintí na Nortumbarlainne, bhí sí breac le hiasachtaí Fraincise agus Lochlainnise. Níos deireanaí, fuair an Albainis focail ar iasacht ón Íseal-Ghearmáinis agus ón Ollainnis, ó bhí muintir na hAlban ag trádáil le mairneálaigh ó thuaisceart na Gearmáine agus ón Ísiltír. Fuair an Albainis cuid mhór focal ón nGàidhlig chomh maith, ní nárbh ionadh. Go háirithe na téacsaí dlíthiúla ó na Meánaoiseanna, tá siad breac le hiasachtaí Gàidhlig.
Stádas.
Sa bhliain 1707, chuaigh Sasana agus Albain le chéile in aon ríocht aontaithe amháin. Roimhe sin, b'é an meas a bhí ag na daoine ar an Albainis sa dá thír gur teanga ar leith a bhí i gceist leis an Albainis. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: inniu, is minic a labhraíonn na hAlbanaigh canúintí atá idir eatarthu idir an chanúint Albanach agus an Béarla caighdeánaithe. Bíonn na hAlbanaigh ábalta, ina lán cásanna, códmhalartú a dhéanamh ó Bhéarla caighdeánaithe go canúint Albanach, de réir mar a theastaíonn uathu. Contanóid atá ann, agus níl sé furasta teorainn shoiléir a shocrú idir "Albainis faoi thionchar an Bhéarla" agus "Béarla faoi thionchar na hAlbainise", ná a rá, cé acu canúintí de chuid Bhéarla na hAlban nó canúintí de chuid na hAlbainise atá i gceist le caint na ndaoine in Albain an lae inniu.


Xtra-vision.
Is é Xtra-vision an sreangshiopa is mó in Éirinn a díolainn agus ligeann físeán ar cíos. Tá 205 siopa Xtra-vision in Eirinn ach i 2006, dúirt Blockbuster, an comhlacht a ritheann na shreangshiopaí, go bhfuil siad ag iarraidh iad a dhíol.


Oideachas trí mheán na Breatnaise.
Is éard atá in Oideachas trí mheán na Breatnaise ná an Bhreatnais a úsáid mar phríomh-mhodh teagaisc.
Tá an dátheangachas tábhachtach ar feadh saoil na bpáistí sa Bhreatain Bheag. Bíonn roghanna agus deiseanna an pháiste ag brath ar chumas teanga an duine, cé acu an bhfuil sé/sí aonteangach, dátheangach nó iltheangach.
Rinne ábhar riachtanach den Bhreatnais ón bhliain 1990 ar aghaidh do gach dalta scoile sa Bhreatain Bheag ag Eochairchéim 1,2, agus a 3 (.i. go dtí aois 14). Sa bhliain 1999, bhí Eochair chéim 4 éigeantach freisin.
Sa lá atá inniu ann, bíonn ar gach dalta sna gnáthscoilleanna sa Bhreatain bheag an Bhreatnais a fhoghlaim (mar chéad nó mar dara theanga) ar feadh dhá bhliain déag, ó aois a 5 go dtí a 16.
Ní an soláthar sna scoileanna príomháideacha comh fairsing céanna: bíonn ranganna sa Bhreatainis i gcuid díobh ach níl a leithéid agus scoileanna príomhaideacha trí mheán na Breatnaise (cé go bhfuil ceann amháin i Londain Shasana).


Mary Shelley.
B'úrscéalaí rómánsúil nó Gotach í Mary Wollstonecraft Shelley (30 Lúnasa, 1797 – 1 Feabhra, 1851), iníon leis an feimineach Mary Wollstonecraft agus an fealsamh William Godwin. I measc na leabhair is cáiliúil a scríobh sí ná "Frankenstein". B'as Londain, Sasana í, agus bhí sí pósta leis an file rómánsúil Percy Bysshe Shelley.
Shelley, Mary
Shelley, Mary
Shelley, Mary


Günter Verheugen.
Is polaiteor Gearmáineach é Günter Verheugen (28 Aibreán, 1944 a rugadh é). Rugadh in Bad Kreuznach, Tír na Réine agus an Phalaitíneacht é. Ba Choimisinéir Eorpach é don Fhiontar agus Tionscal sa gCoimisiún Barroso agus ceann de Leasuachtaráin an choimisiúin. Bhí sé ina Choimisinéir don Mhéadú i gCoimisiún Prodi.
Naisc.
Verheugen, Günter
Verheugen, Günter


Gerry Adams.
Is polaiteoir Éireannach é Gerry Adams (Gaeilge: "Gearóid Mac Ádhaimh"). Saolaíodh é ar an séú lá de Mhí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1946 i mBaile Uí Mhurchú, Béal Feirste. Tá sé ina Theachta Dála don dáilcheantar An Lú (agus Oirthear na Mí.) Is Uachtarán Shinn Féin é.
Saol polaitiúil.
D’éirigh sé gníomhach i ngluaiseacht na gceart sibhialta sna 1960idí, agus bhí sé gníomhach i bhfeachtais in aghaidh an idirdhealaithe maidir le cúrsaí tithíochta.
Rinneadh é a imtheorannú in 1972. I Mí Iúil sa bhliain 1972 scaoileadh saor é chun bheith páirteach i gcainteanna rúnda i Londain. Tar éis a athghabhadh, rinne sé iarracht éalú ach cuireadh i bpríosún é.
Ar an 21 Deireadh Fómhair 1982, tógadh Adams (agus Martin McGuinness) ar Chomhthionól Uladh. Baineadh geit as muintir na Bunaíochta.
Sa bhliain 1984 scaoileadh agus gortaíodh go dona é in ionsaí a rinne grúpa dílseacht a bhí ag obair i gclaonpháirteachas le forásaí faisnéise na Breataine.
Tá Adams ina uachtarán ar Shinn Féin ó 1983. Chomh maith leis sin, ba feisire é chun Pharlaimint na Ríochta Aontaithe agus ba feisire i dtionól reachtach Thuaisceart Éireann é chomh maith, ó 1983 go dtí 2011.
Sheas sé sa toghchán do Dháil Éireann i gContae Lú in 2011 agus in 2015; toghadh é ar an dá uair.


Vladimír Špidla.
Is polaiteoir Seiceach é Vladimír Špidla (21 Aibreán, 1951 a rugadh é). Bhí sé ina Phríomh-Aire na Seice ó 2002 go dtí 2004, agus ba Choimisinéir Eorpach é don Fhosaíocht, Gnóthaí Sóisialta agus Comhdheiseanna i gCoimisiún Barroso ó 2004 go 2010.
Rinne sé staidéar ar stair in Ollscoil Shéarlais i bPrág.
Naisc.
Spidla, Günter
Spidla, Günter
Spidla, Günter


Ján Figeľ.
Is polaiteoir Slóvacach é Ján Figel' (20 Eanáir 1960 a rugadh é). Ba Choimisinéir Eorpach é don Oideachas, Oiliúint, Cultúr agus Ilteangachas i gCoimisiún Barroso ón bhliain 2004 go 2007.
Figel, Jan
Figel, Jan


CLG Fánaithe an Ghleanna (Corcaigh).
Club cáiliúil iománaíochta ó chathair Chorcaí é Fánaithe an Ghleanna ("The Glenn Rovers"), ón Linn Dubh sa chathair. D'imir imireoirí ar nós Criostóir Uí Rinn (Christy Ring) agus Denis Coughlan (Donnacha Ó Cochlainn) leo.
Tagairtí.
Fanaithe an Ghleanna (Corcaigh)


Céad Phoblacht na Spáinne.
Tháinig Céad Phoblacht na Spáinne i bhfeidhm nuair a d'éirigh Amadeo I as, mar Rí na Spáinne ar an 10 Feabhra, 1873. An lá dár gcionn, 11 Feabhra, d'fhogair poblachtánaigh agus daonlathaigh sa phairlimint an Phoblacht. Mhair sé fiche-trí mígo dtí 29 Nollaig 1874 agus bhí cúigear uachtaráin aici: Estanislao Figueras, Pi i Margall, Nicolás Salmerón, Emilio Castelar agus Francisco Serrano.
Bratach - Céad Phoblacht na Spáinne
Bhí na Poblachtánaigh ag súil le rialtas feidearálach ach bhí na radacaithe ag súil le poblacht aontaithe, agus comh lua agus a raibh an poblacht fógraithe thosaigh na dhá pairtí ag troid lena chéile; ar dtús báire chuireadh na radacaithe as cumhacht, agus chuaigh siad leis na daoine a bhí cuirthe amach de bhárr an réabhlóid sa bhliain 1868 agus an Cogadh Carlach.
Chuir treascairt san airm, cúpla Éirí amach áitiúla, éagobhsaíocht i mBarcelona, teipeadh Éirí Amach frith-feidearálaigh, Cuman Fir oibre Idirnáisiúnta ag iarraidh réabhlóid, easpa dlisteanacht phoiliticiúl, agus troideann pearsanta i measc ceannairí an phoblacht, le meath an Poblacht.
Chuireadh deireadh leis an Phoblacht ar an 3 Eanáir, 1874, nuair a d'iafraigh an Chaptaen Ginearál de Maidrid, Manuel Pavía, ar gach pairtí, ach amhain na Carlaityhe agus Feidearálaigh, rialtas náisiúnta a bhúnú. Dhiúltaigh na Monartaigh agus poblachtánaigh, a d'fhág na aontachtaithe radacach agus na bunreachtaithe mar an t-aon grúpa abhí sásta rialú; arís búnrialtas cúng. Bhúnaigh Ginearál Francisco Serrano rialtas nua agus bhí sé mar uachtaráin ar an poblacht cé nach raibh sé ach mar foirmiúlacht toisc go raibh an Cortes imithe.
Bhí an méid a bhí ag forsaí na Carlaithe ag an pointe is mó sa bhliain 1874, do bheag nár chríochnaigh an cogadh go lua, briseadh airm tuaisceart na poblachtánaigh cúpla uaire ach lean an cogadh de bhárr droch aimsir. Thug na Morcaigh a chuid tacaíocht do Alfonso, mar an Ban Rí Éilís, agus d'eagraigh Cánovas del Castillo iad.
Lean an tréimhse seo den Phoblacht go dtí gur thug an oifigeach Martínez Campos tacaíocht do Alfonso i Sagunto ar an 29 Nollaig 1874, agus dhiúltaigh an chuid eile den airm dul ina aigheadh. Thit an rialtas as a céile, agus chríochnaigh an Phoblacht. Athgairmíodh an Monarcacht Bourbon le fórógra Alfonso XII mar Rí.


Olli Rehn.
Is polaiteoir agus Coimisinéir Eorpach Fionlannach é Olli Ilmari Rehn (31 Márta, 1962 a rugadh é). Rugadh in Mikkeli é. Rinne sé staidear ar eacnamaíocht, caidreamh idirnáisiúnta, agus iriseoireacht i gColáiste Macalester, Saint Paul, Minnesota, SAM. Bhain sé céim máistir amach san eolaíocht pholaitiúil ó Ollscoil Heilsincí sa bhliain 1989 agus PhD ón Ollscoil Oxford.
Naisc.
Rehn, Olli
Rehn, Olli
Rehn, Olli
Rehn, Olli


MySQL.
Is córas bainistíochta bunachar sonraí (CBBS) é MySQL. Is córas ilúsáideora agus ilsnáithe é. Úsáideann sé SQL mar an teanga sainmhínithe sonraí agus an teanga ionramhála sonraí.
Úinéireacht.
Is leis an gcomhlacht Sualannach MySQL AB MySQL. Is leo an cóipcheart le haghaidh formhór an chóid. Cuireann siad "MySQL Server" ar fáil mar bhogearraí in aisce faoi Ceadúnas Ginearálta Poiblí GNU. Cuireann siad "MySQL Enterprise" ar fáil freisin d'eagraíochtaí gnó trí shíntiús traidisiúnta.
Úsáidí.
Baintear úsáid as MySQL i bhforbairt láithreáin ghréasáin. Is é an bunachar sonraí a úsáidtear sna hardáin forbartha "LAMP", "MAMP", agus "WAMP" (Linux/Mac/Windows-Apache-MySQL-PHP/Perl/Python). Baineann an bogearra foinse-oscailte MediaWiki úsáid as an teicneolaíocht seo le láithreáin ar nós an Vicipéid a chur i láthair.


CLG Tomás Dáibhís (Baile Átha Cliath).
Bunaíodh CLG Tomás Dáibhís (`Béarla: "Thomas Davis GAA Club") sa bhliain 1888 i dTamhlacht. D'imir an chlub i bpáirc sa seanbhaile i dTamhlacht ar feadh na blianta. Ainmníodh an pháirc "An Reilig" (The Graveyard) toisc go raibh sé lonnaithe in aice leis an reilig. Sna 1980idí ceannaíodh suíomh nua i mBóthar Cill Tippiúr (Kiltipper Road) agus is ansin atá siad lonnaithe anois.
Bhain Tomás Dáibhís Craobh Sinsear Peile Bhaile Átha Cliath sna blianta 1989, 1990, 1991 agus Craobh Sinsear Iomána Bhaile Átha Cliath san bhliain 1913.
Tagairtí.
Baile Átha Cliath
Tomas Daibhís (Baile Atha Cliath)
Tomas Daibhís (Baile Atha Cliath)


Sceimhlitheoireacht státurraithe.
Is éard atá i gceist leis an sceimhlitheoireacht státurraithe ná foréigean ó rialtais in aghaidh shibhialtaigh. Tá sé in úsáid le fada an lá. Ábhar conspóideach a bhionn ann mar is minic nach nglacann gach éinne leis an téarma i gcásanna áirithe.


Ros Earcáin.
Is baile beag é Ros Earcáin i gContae Aontroma, gar do Baile Monaidh. Daonra 864 atá ann.


Aonad Taighde na bhFórsaí.
Is éard atá i gceist le hAonad Taighde na bhFórsaí ná aonad faisnéise rúnda de chuid Arm na Breataine ar bhunaigh Roinn Chosanta na Ríochta Aontaithe é sa bhliain 1980 le cuidiú leis na fórsaí slándála na poblachtánaigh Éireannacha, an tIRA Sealadach ach go háirithe a chloí. Bhí an tAonad lonnaithe i mBeairicí Thiepval i Lios na gCearrbhach, Contae Aontroma. Bhí an tAonad Taighde dírithe ar chaidreamh a choinneáil leis na gníomhairí rúnda a bhí ag obair i measc na bparaimíleatach.
Bhí a lán líomhaintí ann go raibh an tAonad seo ag déanamh claonpháirteachais, is é sin, ag comhoibriú ar chúla téarmaí leis na paraimíleataigh dhílseacha, ar nós Cumann Cosanta Uladh, agus go raibh freagracht ar an Aonad as 14 Caitliceach a mharú, an chuid is mó acu i mBéal Feirste.


Viviane Reding.
Is polaiteoir Lucsamburgach í Viviane Reding (27 Aibreán, 1951 a rugadh í). Ba í Reding an Choimisinéir Eorpach don tSochaí Faisnéise agus do na Meáin Chumarsáide i gCoimisiún Barroso ón bhliain 2004 go 2010.
Rugadh in Esch-sur-Alzette í. Tá sí posta agus tá triúr páiste aici.
Naisc.
Reding, Viviane


Carson City, Nevada.
Is é Carson City príomhchathair Nevada. Is Consolidated Municipality of Carson City ("Bardas Comhdhlúite Chathair Carson") an t-ainm ofigiúil atá air. Tá an chathair suite in iarthar na stáit. Tá Bob Crowell ina mhéara.


N21.
Is é an N21 an príomhbóthair ó Cathair Luimní go dtí Trá Lí.


Thomas Kilroy.
Is dramadóir agus úrscéalaí clúiteach Éireanneach é Thomas F. Kilroy (rugadh i 1934 i gCill Chainnigh). Thuill sé a bhunchéim i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus bhí sé ina eagarthóir drámaíochta in Amharclann na Mainistreach ar feadh seal. Bhunaigh sé, in éineacht le Brian Friel, Stephen Rea agus Tom Paulin, an complacht drámaíochta Field Day. Rinneadh ollamh le léinn an Bhéarla de in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, post a thréig sé sa bhliain 1989, chun díriú ar a chuid scríbhneoireachta. Tá sé ag cur faoi i gContae Mhaigh Eo faoin am seo agus é ina bhall den "Irish Academy of Letters, The Royal Society of Literature" agus Aosdána.
Kilroy, Thomas
Kilroy, Thomas
Kilroy, Thomas


Valladolid.
Is cathair tionscailíochta í Valladolid súite ar abhainn an Pisuerga agus taobh istigh den réigiún Ribera del Duero, sa Spáinn. Is í príomhchathair an chúige Valladolid sa chomhphobal féinrialaithe Castilla y León, agus mar chuid den réigiúin stairiúla Castilla.
Sanasaíochta.
Deirtear go dtáinig ainm na háite ón Laidin: VALLIS, "Gleann"; agus an focal Ceilteach: TOLITUM, "suíomh le buaile dhá abhainn". Cialaíonn sé freisin "cathair sa scamall"[1]. Tá ceangailt ag a ainm leis an ainm Araibise don chathair بلد الوليد a ciallaíonn "An Cathair de Walid".
Glaotar Pucela uirthi freisin, leasainm, nach bhfuiltear cinnte cá as a tháinig sé, ach b'fhéidir go bhfuil sé ceangailte leis na ridirí a chuaigh le "Juana de Arco".
Stair.
Ghabh na Muraigh an ait sa 10ú aois. D'fheabhsaigh an cunta Pedro Ansúrez an sráidbhaile sa 11ú aois; sa 15ú aois bhí sé mar ait chónaithe do ríthe Castilla agus mar phríomhchathair Ríocht na Spáinne go dtí 1561, nuair a bhog Pilib II an phríomhchathair go Maidrid. Fuair Criostóir Colambas bás i Valladolid sa bhliain 1506 i dteach a bhfuil mar iarsmalann dó. Rinne Pilib III príomhchathair arís di, idir 1601 agus 1606.
I measc Séadchomharthaí an chathair tá, an ardeaglais neamhchríochnaithe, Eaglais Santa Maria la Antigua, an Plaza Mayor (rinneadh cóip den chearnóg seo i Maidrid agus áiteanna eile ar fud an domhain Spáinnigh), an Iarsmalann Dealbhóireachta Náisiúnta, in aice le hEaglais Naomh Pól, ait a raibh an cnuasach ba mhó de dhealbha adhmaid polacrómataigh sa Spáinn, agus dámh dlí d'Ollscoil Valladolid, tá aghaidh an Ollscoil seo ar cheann de na oibreacha Narciso Tomei a bhfuil fágtha. Tá an iarsmalann Eolaíochta in aice abhainn na Pisuerga. Tá an t-aon teach de Miguel de Cervantes a bhfuil fós ag seasamh suite i Valladolid fosta. Cé nach bhfuil an ardeaglais críochnaithe, bhí ardeaglais Valladolid deartha ag Juan de Herrera, a bhí mar ailtire do El Escorial.


Cluain Life.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath í Cluain Life, cóngaracht do - Baile Bocht agus Droim Conrach. Tá Páirc an Chrócaigh suite ann.


Cuan Mó.
Cuan mór ar an tAigéan Atlantach in iarthar Chontae Mhaigh Eo is ea Cuan Mó. Tá alán droimníní istigh san cuan mar oileáin, agus ar an mórthír go dtí an oirthear. Tá Cruach Phádraig ar an taobh theas den chuan. Tá saghas cruth chearnóg ar an cuan, agus tá baile i ngach cúinne; (go deiseal ón iarthuaisceart) an Mhala Raithní, Baile Uí Fhiacháin, Cathair na Mart agus Cluain Cearbán. Tá Oileán Chliara ar an slí isteach go dtí an cuan, agus anseo a raibh Gráinne Ní Mháille fuinniúil.
Cuan Mó ó Chruach Phádraig


Edmund Spenser.
File Sasanach ab ea Edmund Spenser (c. 1552–13 Eanáir, 1599). Is pearsa conspóideach é mar gheall ar an díograis a léirigh sé roimh léirscrios a imirt ar nDúchas na nGael.
Bhain Spencer clú amach de thoradh ar a dhán epiciúil"The Faerie Queene".
Is aisling fháthchiallach í an 'Faerie Queene' ag ceiliúradh ríshliocht na dTúdair agus Eilís I.
Saol.
Rugadh Spenser timpeall na bliana 1552. D'fhreastail sé ar bhunscoil i Londain, an Merchant Taylors' School ar dtús a shaoil scolaíochta agus bhain sé an scrúdú máithreánach
amach i bPembroke College, Cambridge. [1]
Thaisteal Spenser go hÉirinn, thart fán bhliain 1570, agus é i seirbhís Arthur Grey, Fear Ionaid nua-cheaptha Shasana.
Ó 1579 go 1580, d'fhreastail sé mar bhall d'fhórsaí Shasana, le linn an Dara Éirí Amach i nDeasmumhain.
Bhronnadh tailte air, i gCorchaí, tar éis briseadh ar na reibiliúnaí. Fuair sé talamh a bhí coigistithe i bPlandáil na Mumhan, le linn chogadh athghabhála na banríona Éilís.
Naisc Sheachtracha.
Spenser, Edmund
Spenser, Edmund
Spenser, Edmund


Stargate.
Is coincheap ficsin eolaíochta é Stargate (nó an Réaltgeata) a thosaigh sa bhliain 1994 leis an scannán "Stargate". Chuireann na oibreacha, a leann an scannán, síos ar cruinne ficsin, ait a troideann an Domhain le eachtrannach naimhdeach le teicneolaíocht i bhfad níos fearr ná an Domhain. Léanann scéal an scannán in úrscéal, dhá sraith beoghníomhaíocht, teilifís (Stargate SG-1 agus Stargate Atlantis), sraith beoite (Stargate Infinity), agus oibreacha eile mar sin.
Tá an saincheadúnas, a bhaineann le MGM, fós rathúil 13 bhliain tar eis an smaoineamh. De bhárr réalóirí difriúla ag obair go neamhsplach óna chéile thar na bliana, níl gach uile táirge Stargate go hiomláin comhsheasmhach lena chéile. An saincheadúnas is mó ná an scéal a thósaíonn leis an búnscannán, agus a léanann leis na sraith teilifíse Stargate SG-1 (1997–2007) agus Stargate Atlantis (2004– fós ar siúl). Chuireadh deireadh le stargate SG-1 mar sraith sa bhliain 2007, ach lean siad leis saincheadúnas le dhá scanán Stargate: The Ark of Truth agus Stargate Continuum sa bhliain 2008. Sa bhliain 2008 d'fhogair SCI FI go raibh siad ag cur deireadh leis an sraith Stargate Atlantis, ach tá scanán eile á scríobh chun deireadh a chuir leis an sraith dheireanach. Comh maith le sin tá sé sóiléir go bhfuil sraithscéal eile ag tosnú sa bhliain 2009 darbh ainm "Stargate Universe"
Réaltgeata gníomhachtaith, an rud a bhfuil scéalta an cruinne ficsin Stargate búnaithe ar, anseo tá sé ón sraith teilifís "SG-1".
Tá príomhhscéal na sraitheanna uilig búnathe ar an "Stargate" (Réaltgeata), rud eachtrannach ciocalach a ligeann le iompar chuig stargate eile ar fun an cruinne na mílte solasbliain óna chéile. Tá formhór de eipeasóidí Stargate faoi an lá atá inniú. Tá an Stargate mar rún míleata, agus dá bhárr níl aon frithrá idir na scéalta agus an fírinne. Sa scéal, tá cuid mhaith de miotaseolaíocht na hEigipte búnaithe ar eachtraí a bhaineann le coimhthíochach a tháinig anseo agus a chuir muintir an domhain faoi smácht sa fíor-aimsir cáite. Bhí cúpla naimhde difriúla ag muintir SG-1, ach don chuid is mó (go háirithe i dtosach an sraith) bhí na Goa'uld mar an naimhid is dáinséarach. Lig na Goa'uld orthu go raibh siad mar déithe, agus chuir siad muintir an séan Eigipt faoi chois, agus chuir seo cruth ar a cultúr agus reiligiún, mar dheá. Bhain siad úsáid as na Réaltgeataí chun oibrí a bhogadh ón Domhain go dtí phlainéid eile ar fud an réaltra. I stair na hEigipt (mar dheá) d'éirigh an cine daonna amach agus d'fhág na eachtrannaigh. Bhí an Réaltgeata adhlactha agus rinneadh dearmaid air go dtí agus 1928 nuair a ath-aimsíoch é. I dtús an chéad scanán (1994) réititgh na eolaithe (le cabhair seandalaí Daniel Jackson) conas an réalgeata a úsáid agus leanann céad sraith SG-1 leis an scéal. Téann saighdiúirí mheiriceá amach sa cruinne ag lorg eolas agus teicneolaíocht, ach déanannn siad cairde agus naimhde ar an mbealach.


Zürich.
Is í Zürich (,,),) an cathair is mó san Eilvéis (daonra: 366,145 sa bhliain 2004; daonra an cheantair uirbigh: 1,091,732) agus príomhchathair canton Zürich.
Sanasaíocht.
Deirtear gur eascair ainm na cathrach ó fhocal Ceilteach nó Raetach. "Turicum" a thugtaí ar an mbaile in aimsir na Rómhánach.


Dara Éirí Amach i nDeasmumhain.
Tharla an Dara Éírí Amach i nDeasumhain (nó an Dara Ceannairc Deasúnach) idir 1579 agus 1583, nuair a throid ríshliocht Mhic Gearailt Dheasmumhain in aghaidh fhorlámhas coimhthíoch na Sasanach in Éirinn. Bhí an t-éirí amach seo níos forleithne agus níos fuiltí ná an chéad cheann a tharla sna blianta 1569-73.
Thosaigh an dara éirí amach seo i Mí Iúil na bliana 1579, nuair a thuirling Séamus Mac Muiris Mac Ghearailt, in Éirínn agus fórsa d'airm an Phápa ina theannta aige.
Spreag an eachtra seo éirí amach fud fad deisceart na tíre,i measc iad siúd a bhí báúil do ríshliocht Mhic Gearailt agus a bhí mí-shásta le Rialtas Shasana.
Nuair a chríochnaigh an troid, bhí na ceannaircí cloíte, nuair bhí Gearóid Mór Mac Gearailt, an 15ú déag Iarla Dheasmumhan básaithe.
Bhí dálaí éagsúla taobh thiar den reibiliún, ina measc siúd bhí; agóid na n-iarlaí feodacha in aghaidh ionsá nó cur isteach an Rialtais lárnach (Londain) ar a gcuid gnóthaí agus a an cead a bhí acu cumhachtaí á dháileadh; freagairt imchoimeádacha na nÉireannach in aghaidh polasaithe na Sasanach, a bhí ina ndúshlán do sochaí traidisiúnta agus nósanna na nGael; agus cosaint an Caitliceachas in éadan rialach Phrotastúnaigh na Sasanach.
Mar thoradh ar theip an éirí amach, tharla léirscrios ar ríshliocht Dheasmumhain agus plandáladh an Mhumhain le coilínigh ó Shasana ina dhiaidh sin sa bhliain 1585. Sa bhreis ar sin, i rith na mblianta a raibh éirí amach ar siúl, maraíodh a lán daoine, b'fhéidir trín den dhaonra, de bharr cogaidh agus nó den ghorta. Maraíodh a lán stoic agus milleadh na barra. Dá bhrí sin is uilig, deirtear nach bhfuair na plandóirí rompu ach talamh bánaithe ina raibh fiailí ag fás go tiubh ann.


Frida Kahlo.
Ba pheintéir í Frida Kahlo (1907-1954). Rugadh Kahlo i gCathair Mheicsiceo ar an 6ú lá de mhí Iúil, 1907. Peintéir ab ea í.
Thit polaimiailíteas uirthi agus í 6 bliana d’aois. Dá bhrí sin, bhí a lámh dheis i bhfad níos tanaí ná a lámh chlé. I mí Meán Fómhar, 1925, bhí timpiste uafásach aici agus í ar an mbus ag filleadh abhaile ón gcoláiste. Bhris beagnach chuile cnámh ina corp agus ní raibh sos ón bpian aici le linn a saoil. Agus í ag freastal ar chóisir, bhuail sí le péintéir eile, Diego Rivera, agus phós siad i mí Lúnasa, 1929. Cé go raibh siad i ngrá le chéile, chaith siad a lán ama ag troid. Mhol Diego di éadaí traidisiúnta ón Mheicsiceo a chaitheamh, agus chaith sí a saol go léir sna héadaí seo. Feictear é seo ina pictiúir.
Kahlo, Frida
Kahlo, Frida


Diego Rivera.
Ealaíontóir ab ea Diego Rivera (1886-1957). Rugadh Rivera ar an 8ú lá de mhí na Nollag, 1886, i gcathair Guanajuato i lár Mheicsiceo.
Diego Rivera agus a bhean chéile Frida Kahlo i 1932
Bhí saol crua agus athair foréigneach aige agus é ní b'óige. Dá bhrí sin, d’fhás sé ina fhear foréigneach freisin. Bhí a lán páistí aige freisin ach níor fhán sé i dteagmháil leo. Chuaigh sé go dtí an Fhrainc i 1920 agus bhí an-suim aige sa pholaitíocht, go mór mhór sa Chumannachas. D’fhill sé ar Mheicsiceo agus bhí an-cháil ar a chuid pictiúir. Is féidir a phictiúir agus a mhúrmhaisithe a fheiscint i Meicsiceo, sa Fhrainc agus sna Stáit Aontaithe. Phós sé Frida Kahlo i 1929, agus bhí pósadh callóideach acu. Chruthaigh sé an múrmhaisiú in Ollscoil Mheicsiceo. Tá an múrmhaisiú seo fós ann. D’fhág bás a mhná, Frida, croíbhriste é agus fuair sé féin bás 3 bliana ina dhiaidh sin, i 1957.
Rivera, Diego
Rivera, Diego


James Dean.
Aisteoir Meiriceánach ab ea James Byron Dean (8 Feabhra, 1931 – 30 Meán Fómhair, 1955), a bhain cáil amach sna 1950í, sa scannán "Rebel Without a Cause" ach go háirithe. Cé go raibh a chlú bainte amach aige as ach trí scannán, maireann Dean ina íocón sa lá atá inniu ann. B'eisean an cheád aisteoir a bhuaigh Gradaim an Acadaimh sa rang "Aisteoir is Fearr" tar éis a bháis.
Scannáin.
Dean, James
Dean, James
Dean, James


David Norris.
Is polaiteoir agus fear léinn é David Patrick Bernard Norris (Gaeilge: "Daithí Norris" uaireanta) (1 Iúil, 1944 a rugadh é) atá mar sheanadóir i Seanad Éireann.
Rugadh i Leopoldville, Congó na Beilge é. Nuair a bhí sé óg, fuair a athair bás agus tháinig sé go Éirinn. Is ball d'Eaglais na hÉireann é agus is fear aerach é.
Saol polaitiúil.
Chaith David Norris na blianta ag troid ar son na cearta daonna, go háirithe cearta na homaighnéasach in Éirinn nuair a bhí an homaighnéasachas mídhleathach.
Toghchán uachtaránachta na hÉireann 2011.
Chuir sé isteach ar ainmniúchán d' Uachtarántacht na hÉireann sa bhliain 2011 ach cáineadh a thuairimí ar ghnéas agus aois an toilithe. Tuairiscíodh i mí Iúil 2011 gur scríobh David Norris litir ar pháipéar an tSeanaid sa bhliain 1997 chun trócaire a lorg dá chara, Ezra Nawi, a bhí os comhair na cúirte cúisithe as luí le buachaill faoi bhun aois an toilithe. Ina dhiaidh seo d'éirigh Norris as an rás tar éis do chuid dá fhoireann toghchánaíochta éirí as a rólanna. Tháinig sé isteach sa rás arís áfach sular fógraíodh deireadh a bheith le hainmniúcháin, tar éis gur éirigh leis tacaíocht cheithre chomhairle chontae a fháil.
Cumann Seoirseach na hÉireann.
Is gníomhaí ar son foirgneamh Seoirseacha é Norris agus ball de Chumann Seoirseach na hÉireann, agus tá cónaí air ar Shráid Sheoirse Mhór Thuaidh i mBaile Átha Cliath.
Oideachas agus Gairmréim Acadúil.
D'fhreastal Norris ar St. Andrew's College agus The High School. Uaidh sin lean sé ar aghaidh go Coláiste na Tríonóide áit a raibh sé mar eagarthóir ar an iris liteartha ollscoile Icarus agus ar bhain sé scoláireacht bhunaidh amach ina chéim B.A. i Litríocht agus Teanga an Bhéarla. Léachtóir agus teagascóir ba ea é sa Choláiste ó 1968 go 1996. Scoláire de chuid James Joyce atá ann agus glacann sé páirt i gceiliúradh Bloomsday. Tá Eabhrais agus beagan Gaeilge aige.


Utrecht (cathair).
Is í Utrecht príomhchathair chúige Utrecht san Ísiltír. Tá daonra 316,448 sa chathair. Is í an ceathrú cathair is mó sa tír í.


Veirgil.
B'fhile Rómhánach é Publius Vergilius Maro (15 Deireadh Fómhair, 70 RC – 21 Meán Fómhair, 19 RC), nó Veirgil, agus údar na nEaclóg, na Seoirsicí agus an Aeinéid. Dhá leabhar déag de dhánta atá san Aeinéid agus b'eipic náisiúnta Impireachta na Róimhe í.
Na hEaclóga: (Eclogae / Bucolica 42 RC - 35 RC).
Deireadh na ceathrú eaclóige ("Vergilius Romanus", 5ú haois)
An Aeinéid: (Aeneis 29 RC - 19 RC).
Leathanach den tríú leabhar san Aeinéid ("Vergilius Romanus", 5ú haois)


Louis XIV na Fraince.
B'é Laoiseach XIV (nó "Louis-Dieudonné") (5 Meán Fómhair, 1638 – 1 Meán Fómhair, 1715) Rí na Fraince agus Rí Navarre ón 14 Bealtaine 1643 go lá a bháis. Bhí sé ina Rí sular shlánaigh sé cúig bliana d'aois, ach ní bhfuair sé cumhachtaí an Rí i ndáiríre sular cailleadh an Príomh-Aire Jules Mazarin sa bhliain 1661. Thugtaí "an Grian-Rí" ("Le Roi Soleil" as Fraincis) nó Louis Mór ("Louis le Grand") nó An Monarc Mór ("Le Grand Monarque") ar Louis. Chaith sé dhá bhliain déag is trí scór sa ríchathaoir, ní b'fhaide ná aon mhonarc eile san Eoraip. Is iomaí cogadh a chuir Louis XIV, cosúil leis an gCogadh Franc-Ollannach, Cogadh Léig Augsburg, agus Cogadh Chomharbas na Spáinne.
Cogúil is uile mar a bhí sé, fuair sé tábhachtach chomh maith feabhas a chur ar chúrsaí an chultúir agus an teanga Fraincise a chur i mbéal an phobail níos forleithne. Is éard a dúirt sé agus é ag fáil bháis ná: "Tá mé ag imeacht anois, ach mairfidh an Stát i gcónaí" (Fraincis: "Je m'en vais, mais l'État demeurera toujours").


Kwame Nkrumah.
B'é Kwame Nkrumah (21 Meán Fómhair, 1909 - 27 Aibreán, 1972) an ceannaire a fuair neamhspleáchas do Ghána, agus bhí sé mar an chéad uachtarán ar an tír nua. Ar feadh a shaoil d'oibrigh sé ar son aontú na hAfraice, fiú nuair a chabhraigh an CIA leis an arm an rialtas a chuir as cumhacht. Fuair sé bás de bharr ailse craicinn agus cuireadh é i dtuama sa tsráidbhaile inár rugadh é, agus níos déanaí i bpáirc náísiúnta Accra.
Nkrumah, Kwame
Nkrumah, Kwame
Nkrumah, Kwame


Louis-Napoléon Bonaparte.
Is Louis-Napoléon Bonaparte an ainm do;


Accra.
learscáil de Gána ag taispeáint Accra
Is í Accra príomhchathair Ghána, le 1,970,400 duine ina gcónaí ann (2005). Is í Accra an chathair is mó sa tír, agus an ceann is tábhachtaí ó thaobh riaracháin, cumarsáide agus eacnamaíochta. Na príomhghníomhachtaí eacnamaíochta ná seirbhísí airgid agus rialtais, cumarsáid, tógáil, iompair agus talmhaíocht (go háirithe iascaireacht). Déantar breis is 70% de tháirgeadh Ghána sa chathair. Tá Accra suite ag 5°30' Ó Thuaidh, 0°10' Siar (5.5, -0.1667).


Monarcachtas in Éirinn.
Tá go leor daoine monarcachtach in Éirinn - go háirithe na aontachtóirí i gCúige Uladh, agus baill an Gluaiseacht Leasú. Tá an cuid is mó d'Éire neamhspléach ó 1922, ach fós tá teideal "Banríon Éireann" ag an banríón Sasanach, Eilís Windsor. Tá an Páirtí Aontachtach Daonlathach agus na páirtithe aontachtach eile monarcachtach.


Noel Gallagher.
Is ceoltóir Sasanach é Noel Thomas David Gallagher (as Gaeilge: "Nollaig Tomás Daithí Ó Gallchóir") a rugadh in Longsight Mhanchain ar an 29 Bealtaine 1967. Bhí Gallagher ina phríomhscríbhneoir, príomhghiotáraí agus amhránaí sa ghrúpa rac-cheoil Oasis, banna a bhunaigh sé in éineacht lena dheartháir Liam. Bhain sé rath agus cáil domhanda amach leis an mbanna, agus shroicheadar a mbuaic is airde i lár na nóchaidí nuair a bhí Oasis ar an "mbanna is mó ar domhain", mar a deireadh seisean go rialta. Le scaoileadh an albaim "Definitely Maybe" sa bhliain 1994, ghlac Gallagher ait lárnach i ngluaiseacht cheoil nua ar a thugtar "Britpop", agus bhain sé sult mhór as a cháil nua.
Is ceoltóir aonair inniu é, tar éis dó dhroim a thabhairt d'Oasis sa bhliain 2009.
Tús a shaoil.
Saolaíodh Noel Gallagher i Longsight, réigiún timpeall trí mhíle ó theas ó chathair Mhanchain. Tá sé ar an dara duine de triúr buachaill a rugadh le tuismitheoirí Éireannacha - is as Co. Mhaigh Eo dá mháthair Peggy agus as Contae na Mí dá athair Tommy. Nuair a tháinig a dheartháir Liam ar an saol sa bhliain 1972, bhog an teaghlach go Ashburn Avenue, áit atá suite sa bhruachbhaile Burnage. Bhí óige deacair ag Noel, agus é ag troid go minic i gcoinne a athar, fear a bhí faoi tionchar an óil i gcónaí. De bharr an teannais a bhí sa teach agus an brú a bhí orthu, bhí stad sa chaint aige féin agus a dheartháir is sine Paul. Roinn sé seomra leapa le Liam agus iad ag fás aníos.
Fuair Peggy Gallagher scaradh dlíthiúil óna fear céile sa bhliain 1976, ach d'fhanadar le chéile ar feadh sé bliana déag eile sular d'fhág Peggy an teach, ag tógáil na buachaillí ina h-éineacht. Mar dhéagóirí, bhí na buachaillí i dtrioblóid go minic, Noel ach go háirithe, leis an scoil agus leis na bpóilíní. Thit sé isteach le h-amhsóirí peile sa chathair, grúpaí ar nós an Maine Line Crew, na Under-5s agus na Young Guvnors sna hochtóidí. Agus é trí bliana déag d'aois, gearradh sé mhí promhaidh air, tar éis dó siopa áitiúil a robáladh. Timpeall an am seo, thosaigh sé ag baint triail as an giotáir, agus é ag seinm le chéile leis na bannaí móra ar an raidió. D'fhéach sé ar The Smiths ag casadh an amhráin This Charming Man ar Top of the Pops sa bhliain 1983, agus chuaigh an rud seo go mór i bhfeidhm air. Mar a dúirt sé níos déanaí, "Ó shin i leith, ba mhaith liom a bheith Johnny Marr".
Gairm cheoil.
Thosaigh sé a shlí bheatha sa cheol le banna mór le rá eile as Manchain, Inspiral Carpets. Theip sé ina iarracht a bheith ina amhránaí sa ghrúpa, ach lean sé ar aghaidh ag obair leo mar "roadie". Nuair a d'fhill ´sé ar Mhanchain tar éis chamchuairt leis na hInspiral Carpets, chuaigh sé chun súil a chaitheamh ar bhanna a dhearthár, Rain ab ainm dóibh sna laethanta seo. Ní raibh meas ar bith aige dóibh mar bhanna, ach ghlac sé seilbh orthu agus chuir sé na h-amhráin a bhí scríofa aige féin ar fáil dóibh. D'athraigh siad ainm an bhanna go Oasis, tar éis siopa éadaí sa chathair.
Bhain Oasis an-cháil amach thar oíche lena gcéad ceirnín "Definitely Maybe". B'é Gallagher a chum na rianta ar fad, roinnt dóibh agus é fós ag obair lena athair ar na láithreáin tógála ar fud na cathrach. Chuaigh ceol an bhanna go mór i bhfeidhm ar ghlúin óg nua, ceol sultmhar agus sonasach a tháinig mar shólás do dhaoine a bhí tuirseach leis an stíl cheoil dorcha a bhí i bhfaisean ag an am, grúinse agus araile. Bhí ainm in airde ag Oasis go tobann, agus Noel go h-áirithe mar chumadóir agus urlabhraí an ghrúpa.
Ó thaobh an chumadóireachta de, cuireadh i leith Gallagher uaireanta gur ghoid sé rudaí ó bhannaí éagsúla, mar shampla Rolling Stones agus a laochra The Beatles. Níor shéan Gallagher na líomhaintí seo go díreach, ach mhaígh sé go raibh grá mór aige do na fathaigh siúd, agus rinne sé an méid seo mar ómós. "Leantóir a chumann amhráin", mar a thug seisean air.
D'fhág Gallagher an banna sa bhliain 2009 de bharr achrann eile lena dheartháir Liam, agus "easpa tacaíochta" ó bhaill eile agus bainisteoireacht an ghrúpa, mar a thug sé air. Lean sé ar aghaidh mar cheoltóir aonair.
Saol pearsanta.
Phós Gallagher faoi dhó - le Meg Matthews idir 1997 agus 2001, agus le Sara McDonald idir 2002 agus lá inniu. Tá iníon amháin aige leis an bheirt bhan - Anais, le Matthews a rugadh sa bhliain 2001 agus Donovan Rory MacDonald Gallagher le McDonald a rugadh sa bhliain 2007.
Leantóir díograiseach an chumainn sacair Manchester City le fada an lá atá ann, ceann de dhá fhoireann mhór na cathrach. Pléann sé cúrsaí peile go rialta sna meáin, Man City ach go háirithe.
Tagairtí.
Gallagher, Noel
Gallagher, Noel
Gallagher, Noel


Bolton Wanderers Football Club.
Is club peile é Bolton Wanderers Football Club i mBolton, Sasana. Imríonn Bolton Wanderers sa Premier League. Is é "The Reebok Stadium" an t-ainm atá ar staid Bolton Wanderers.
Naisc sheachtracha.
- Suíomh oifigiúl BWFC (as Béarla)
Bolton


Gay Byrne.
Gay Byrne sa bhliain 2008
Is láithreoir teilifíse é Gabriel Mary Byrne (a rugadh ar 5 Lúnasa 1934 i mBaile Átha Cliath) (Gay Byrne nó Gaybo). Bhí sé mar láithreoir ar The Late Late Show ó 1962 go-dtí 1999 ach amháin i 1968-'69, nuair a bhí Frank Hall i mbun an tseó. Thuil sé clú freisin mar láithrigh sé an "Rose of Tralee" suas go dtí 1994 agus "The Gay Byrne Hour" ("The Gay Byrne show") ar an raidió. Anois, tá Gay mar chathaoirleach ar an Road Safety Authority Éireannach.
Byrne, Gay
Byrne, Gay


Ross O'Carroll-Kelly.
"Jock" rugbaí Bleácliathach a tháinig ó pheann an iriseora Paul Howard is ea an carachtar ficseanúil Ross O'Carroll-Kelly. Scigaithris ar imreoirí rugbaí saibhre as Baile Átha Cliath Theas atá ina ainm is a bheith ardnósach agus a fhreastalaíonn ar scoileanna príobháideacha atá in O’Carroll-Kelly agus a chuid cairde. Duine leithleach a bhfuil cónaí ar i gCarraig an tSionnaigh agus nach bhfuil mórán measa aige ar an gcosmhuintir is ea é, agus is iad an rugbaí agus cailíní na clocha is mó ar a phaidrín. Agus é ar scoil in "Castlerock" (tagairt shoiléir do Coláiste na Carraige Duibhe.i. Blackrock College - scoil mhór rugbaí i mBaile Átha Cliath Theas) ba mhó an spéis a bhí ann chun rugbaí ná chun léinn. Cuirtear síos mar dhuine a bhfuil an-tóir ag na cailíní air ach nach bhfuil in ann a bheith ceanúil ar éinne seachas air féin.
Is i bhfoirm dhialainne sa chéad phearsa a chuirtear síos ar eachtraí Uí Cheallaigh (tá Paul Howard in ainm is a bheith an té a chuir na heachtraí sin ar phár). Céadfhoilsíodh na sleachta dialainne ina gcuirtear síos ar a shaol ón aois a 17 mbliana ar aghaidh ar an Sunday Tribune in Eanáir na bliana 1998 agus anois foilsítear uair sa tseachtain iad ar an Irish Times. Foilsíodh ocht gcinn d’úrscéil agus dornán leabhar eile bunaithe ar na hailt sin. Is minic na leabhair sa tsraith seo ar liosta na leabhar is mó éilimh in Éirinn.


Paul Howard.
Is údar agus iriseoir é Paul Howard a rugadh sa bhliain 1971 i Londain Shasana. Scríobhann sé sa Sunday Tribune agus na húrscéalta Ross O'Carroll-Kelly. Tá breis is milliún cóip de na 14 leabhar sa tsraith seo díolta in Éirinn go dtí seo.


Harry Potter agus an Órchloch.
Is é Harry Potter agus an Órchloch (Gaeilge ar "Harry Potter and the Philosophers Stone") an chéad leabhar faoi eachtraí an draíodóra óig Harry Potter. Scríobh J. K. Rowling an leabhair ceann seo, chomh maith leis na húrscéalta eile faoi Harry. Tháinig an bunleagan Béarla i gcló ón gcomhlacht foilsitheoireachta úd Bloomsbury sa bhliain 1997, agus b'é an comhlacht céanna a d'fhoilsigh an leagan Gaeilge den leabhar céanna sa bhliain 2004. D'aistrigh Máire Nic Mhaoláin an leabhar go Gaeilge.


Catholic University School.
Is scoil phríobháideach í Catholic University School ar Shráid Chill Mochargán i mBaile Átha Cliath. Is scoil lán-bhuachaillí í agus is é an tAthair Martin Daly an príomhoide. Imríonn an scoil rugbaí agus cricéad. Cúpla bliain ó shin osclaíodh bunscoil in aice leis an meánscoil.


Ali Al Habsi.
Is peileadóir sacair é Ali Al Habsi. Imríonn sé faoi láthair do Bolton Wanderers F.C.


Nicky Hunt.
Is imreoir sacair é Nicky Hunt. Imríonn sé faoi láthair le Bolton Wanderers F.C.


Kevin Nolan.
Is iarpheileadóir do Shasana faoi-21 é Kevin Nolan (rugadh 24 Meitheamh, 1982 i Learpholl). Imríonn sé faoi láthair mar chaptaen do Bolton Wanderers F.C., sa Premier League.
Slí Bheatha.
Tógadh Nolan i gclann sacair, agus bhí sé ag iarraidh a bheith ina pheileadóir nuair a bhí sé óg. Sula raibh fiú 14 bhliana d'aois aige, bhí sé ag imirt d'fhoireann gasúir scoile Chathair Learpholl. Mar pháiste, threisigh sé le Liverpool F.C., ach bhí na himreoirí ab fhearr leis ná Eric Cantona agus Lee Sharpe as Manchester United.
D'iarr cara dá chuid air chun dul go dtí seisiún fhoireann óige Bolton, agus go luath, bhí sé leis an gclub. Nuair a bhí sé 16 bhliana d'aois, fuair sé conradh bliain go bliain, ag an am nuair a bhí an acadamh Bolton ag oscailt. Nuair a bhí sé 17 mbliana d'aois, fuair sé conradh gairmiúil agus d'imir sé a chéad chluiche leis an bhfoireann sinsear.
Ina chéad séasúr agus é ag imirt sa Premier League (2001-02), fuair sé ocht gcúil, an dá cheann a fuair sé in aghaidh Leicester ar an chéad lá san áireamh. An séasúr ina dhiaidh sin, fuair sé aon chúl amháin sa chluiche in aghaidh Manchester United F.C. in Old Trafford. Chonaic daoine Alex Ferguson ag scabhta Nolan.
Nolan, Kevin


Abdoulaye Méïté.
Is imreoir sacair é Abdoulaye Méïté. Rugadh é ar 6 Deireadh Fómhair 1980. Imríonn sé faoi láthair le West Brom. D'imir sé le Bolton Wanderers roimhe sin.


Gary Speed.
B'imreoir agus bainisteoir sacair é Gary Speed, a rugadh ar an 8 Meán Fómhair, 1969 i Mancot, an Bhreatain Bheag (D'éag sé ar an 27 Samhain, 2011). Chuir sé lámh ina bhás féin tríd é féin a chrochadh.


Stelios Giannakopoulos.
Is imreoir sacair é Stelios Giannakopoulos (r.12 Iúil,1974). Imrônn sé faoi láthair le Hull City. D'imir sé le Ethnikos Asteras, Panilikos, Olympiacos agus Bolton Wanderers F.C.


Ivan Campo.
Is imreoir sacair é Ivan Campo Ramos. D'imir sé sacair le Bolton Wanderers F.C. ón bhliain 2003 go 2008. Imríonn sé faoi láthair le AEK Larnaca sa Ghréig.


Henrik Pedersen.
Is imreoir sacair é Henrik Pedersen (r.10 Meitheamh, 1975 i Kjerellup, An Danmhairg). Imríonn sé faoi láthair le Silkeborg IF. D'imir sé le Bolton Wanderers ó 2001 go 2007. D'imir sé le Hull City ón séasúr 2007/2008.


Ricardo Gardner.
Is peileadóir sacair é Ricardo Gardner. Imríonn sé faoi láthair do Bolton Wanderers F.C.


Ian Walker.
Is iar-imreoir sacair é Ian Walker. D´'imir sé cheanna le Tottenham Hotspur agus le Bolton Wanderers F.C..


Kevin Davies.
Is imreoir sacair é Kevin Davies (r.26 Márta, 1977). Imríonn sé faoi láthair le Bolton Wanderers F.C. D'imir sé le Chesterfield, Southampton agus Blackburn Rovers ón bhliain 1993 go 2000. D'imir sé le Suthampton arís ón bhliain 2000 go 2003. Tá sé triocha is haon blian d'aois.


Andranik Teymourian.
Is imreoir sacair é Andranik Teymourian (r.6 Márta, 1983). Imríonn sé faoi láthair le Tractor Sazi. D'imir sé le Bolton Wanderers F.C. agus Fulham F.C. roimhe sin.
Tá sé ag imirt ar fhoireann náisiúnta na hIaráine, agus is é an t-aon Chríostaí ar an bhfoireann é.


Quinton Fortune.
Is imreoir sacair é Quinton Fortune a rugadh ar 17 Deireadh Fómhair 1977 in Cape Town, san Afraic Theas. D'imir sé le Tottenham Hotspur Football Club i Sasana sna 1990idí. Níl sé ag imirt le club ar bith faoi láthair. B'é Doncaster Rovers an club deireannach a d'imir sé leis. D'imir sé le Manchester United ó 1999 go 2006. D'imir sé le Bolton Wanderers ón séasúr 2006/2007. Mar gheall ar fhadhbanna a bhí aige le caipéisí oibre a fháil sa tír sin, d'aistrigh sé go dtí an Spáinn mar ar chaith sé tamall le Atlético Madrid. Faoin bhliain 2014 bhí sé ar ais sa Ríocht Aontaithe mar leasbhainisteoir ar an bhfoireann faoi 21 le Cardiff City, sa Bhreatain Bheag.


El-Hadji Diouf.
Is imreoir sacair é El Hadji Diouf (r. 15 Eanáir, 1981). Imríonn sé faoí láthair le Sunderland. D'imir sé le Sochaux, Stade Rennes agus RC Lens ón bhliain 1998 go 2002. D'imir sé le Liverpool F.C. ón bhlian 2002 go 2005. D'imir sé le Bolton Wanderers ó 2005 go 2008.


Jussi Jääskeläinen.
Is imreoir sacair é Jussi Jääskeläinen, a rugadh i Mikkeli na Fionlainne ar an 19 Aibreán 1975. Coimeádaí cúil atá ann, agus é ag imirt faoi láthair do Wigan Athletic i Sasana.


Idan Tal.
Is peileadóir sacair é Idan Tal. Imríonn sé faoi láthair do Beitar Jerusalem


Joey O'Brien.
Is imreoir sacair Éireannach é Joseph Martin "Joey" O'Brien (saolaíodh ar an 17 Feabhra 1986), ar lánchúlaí é. Tá sé ag imirt le West Ham United ó bhí 2011 ann agus roimhe sin chaith sé seacht mbliana mar imreoir le Bolton Wanderers FC, áit ar imir sé 50 cluiche. Tá cúig chluiche imeartha aige d'fhoireann shinsearach Poblacht na hÉireann; d'imir sé a chéad chluiche don fhoireann náisiúnta i gcoinne na Sualainne ar an 1 Márta 2006, le linn do Steve Staunton a bheith mar bhainisteoir ar an bhfoireann.
Phós sé an mainicín Éireannach Joanne Martin i mí na Bealtaine 2014.


Abdoulaye Diagne-Faye.
Is peileadóir sacair é Abdoulaye Diagne-Faye. Rugadh é ar 26 Feabhra 1978. Imríonn sé faoi láthair do Newcastle United F.C..


Tal Ben Haim.
Is imreoir sacair é Tal Ben Haim. Imríonn sé faoi láthair le Manchester City FC. D'imir sé le Bolton Wanderers agus Chelsea roimhe sin.


César Martín.
Is imreoir sacair é César Martín. Imríonn sé faoi láthair do CD Castellón sa dara sraith sa Spáinn mar cúlaí. D'imir sé cheana do Deportivo La Coruña agus Bolton Wanderers F.C.. Rugadh é 3 Aibreán, 1977 in Oviedo, sa Spáinn.


Zoltán Harsányi.
Is imreoir sacair é Zoltán Harsányi. Imríonn sé faoi láthair do Bolton Wanderers F.C.


Jaroslaw Fojut.
Is imreoir sacair polannach é Jaroslaw Fojut (aois 22). Imríonn sé faoi láthair le Śląsk Wrocław. D'imir sé cheanna le Bolton Wanderers F.C..
Fojut, Jaroslaw


Błażej Augustyn.
Is imreoir sacair é Błażej Augustyn. Imríonn sé faoi láthair do Legia Warsaw.
Augustyn, Błażej


Scott Jamieson.
Is imreoir sacair é Scott Jamieson. Imríonn sé faoi láthair le Sydney F.C.. D'imir sé le Bolton Wanderers F.C. roimhe sin.
Jamieson, Scott


Éirí Amach na nÉireannach Óg.
Baile an Gharraí, 1848. foilsithe sa "Illustrated London News" (1848)
Éirí amach mí-rathúil a bhí in Éirí Amach na nÉireannach Óg, nó Éirí Amach an Ghorta mar a ghlaoitear air uaireanta toisc gur tharla sé i rith an Ghorta Mhóir.
Bhí sé eagraithe ag an ngrúpa na hÉireannaigh Óga sa tsráidbhaile Baile an Gharraí, i gContae Thiobraid Árann ar an 29 Iúil, 1848.
Ar deireadh, theip ar na ceannaircí.


Comhaontas Glas.
Is é an Comhaontas Glas (Béarla: "The Green Party") páirtí polaitiúil glas na hÉireann. Bunaíodh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1981 é faoin ainm Páirtí Éiceolaíochta na hÉireann ("Ecology Party of Ireland" as Béarla), ach athraíodh an t-ainm go The Green Party/An Comhaontas Glas sa bhliain 1987. Tháinig fás suntasach ar na Glasaigh mar a ghlaoitear orthu, agus sa lá atá inniu ann tá ionadaithe acu ar gach leibhéal rialtais in Éirinn agus san Eoraip. Chomh maith leis sin, tá cónaidhm comhoibrithe speisialta acu le Páirtí Glas Thuaisceart Éireann ó 2006. Cuid de ghluaiseacht idirnáisiúnta na nGlasach é an Comhaontas Glas. Tá eagraíocht óige bainteach leis an bpáirtí chomh maith, mar atá, Óige Ghlas.
Bunú an Pháirtí.
Sa bhliain 1981, scríobh Christopher Fettes litir chuig an eagarthóir san "Irish Times" agus é ag fiafraí an raibh suim ag daoine eile brainse de Pháirtí Éiceolaíochta na Ríochta Aontaithe a bhunú in Éirinn. Fuair sé freagraí dearfacha i leith na ceiste seo agus chuir sé gairm chruinnithe ar na daoine a mbeadh suim acu ann sa "Central Hotel" i mBaile Átha Cliath ar an 3 Mí na Nollag 1981, chun an smaoineamh seo a fhorbairt.
Bhí 80 duine i láthair ar an oíche, agus b'í Máire Mullarney a bhí ina cathaoirleach ar an gcruinniú. Ceann de na príomhábhair díospóireachta a bhí ann ná an mbeadh an grúpa nua seo ina pháirtí polaitiúil ceart nó ina ghrúpa stocaireachta timpeallachta amháin. D'aontaigh an chuid is mó dá raibh i láthair go mba cheart páirtí polaitiúil ceart a bhunú agus go mba cheart an páirtí agus lucht a stiúrtha a lonnú in Éirinn. Baisteadh Páirtí Éiceolaíochta na hÉireann ("The Ecology Party of Ireland" as Béarla) ar an ngrúpa nua seo an oíche sin. Sheachnaítí úsáid an fhocail 'Glas' in ainm na heagraíochta ar dtús, ar eagla go samhlófaí an páirtí leis an náisiúnachas nó fiú leis an IRA. Ba ghníomh stairiúil é bunú an pháirtí seo i bpolaitíocht na hÉireann, ós rud é gurbh é an t-aon pháirtí polaitiúil nua ó bhunú an Stáit nár tháinig ar an bhfód de thoradh scoilte i bpáirtí nó i ngluaiseacht pholaitiúil éigin eile.
Dul san Iomaíocht i dToghcháin.
Sheas iarrthóirí Glasa don Dáil don chéad uair san olltoghchán i Mí na Samhna 1982, agus seachtar acu san iomaíocht. Bhí triúr i mBaile Átha Cliath, beirt i gCorcaigh, duine amháin i Luimneach agus duine eile i gCill Mhantáin. D'éirigh leo 3,676 vóta a bhaint amach san iomlán (0.2% den vóta náisiúnta). Baisteadh an t-ainm nua úd An Comhaontas Glas ("The Green Alliance" as Béarla) ar an bpáirtí ansin agus ba faoin ainm sin a cláraíodh mar pháirtí polaitiúil é le cléireach na Dála ar an 12 Aibreán 1984. Ceapadh go raibh an t-ainm Páirtí Éiceolaíochta na hÉireann ag cur mearbhaill ar na daoine.
Fuair an páirtí an chéad ionadaí tofa sa bhliain 1985, nuair a toghadh Marcus Counihan ar Chomhairle Baile Chill Áirne.
Sa bhliain 1987 athraíodh an t-ainm Béarla arís go "The Green Party" ach coinníodh an seanleagan Gaelach, An Comhaontas Glas, i bhfeidhm le leanúnachas a choinneáil le coincheap bunaidh an pháirtí.
B'é Roger Garland an chéad Teachta Dála a fuair an páirtí. Vótáladh isteach ó dháilcheantar Bhaile Átha Cliath Theas é sa bhliain 1989, nuair a d'éirigh leis an ceathrú suíochán a bhuachan. Chaill sé a shuíochán sa bhliain 1992, ach d'éirigh le Trevor Sargent ionadaíocht an pháirtí a choinneáil sa Dáil, nuair a toghadh san olltoghchán céanna é ó Bhaile Átha Cliath Thuaidh. Baineadh geit as an saol polaitiúil sa bhliain 1994, nuair a d'éirigh leis na hiarrthóirí Glasa Patricia McKenna agus Nuala Ahern suíocháin a bhaint amach i bParlaimint na hEorpa. Bhí siad ina n-iarrthóirí i mBaile Átha Cliath agus i gCúige Laighean faoi seach.
D'éirigh le Trevor Sargent a shuíochán a choinneáil in olltoghchán na bliana 1997, agus bhí leathbhádóir nua aige nuair a toghadh John Gormley ar éigean i mBaile Átha Cliath Thoir-Theas. B'é seansuíochán Mhíchíl Mhic Dhubhghaill é.
Forbairt agus Dul Chun Cinn sa 21ú hAois.
I ndiaidh an Olltoghcháin sa bhliain 1997, rinneadh leasú agus atheagrú ar struchtúr an pháirtí le cur lena éifeachtúlacht mar mheaisín polaitiúil. Go dtí sin, bhí drogall mór ar na Glasaigh roimh iararcacht ar bith sa pháirtí. Ní raibh aon duine ina cheannaire ar an bpáirtí, agus bhí béim an-mhór ar na cinntí comhthola in áit na vótaí tromlaigh. Sa bhliain 2001, d'athraigh na Glasaigh bunreacht an pháirtí, ionas go bhféadfaí ceannaire a cheapadh don pháirtí an chéad uair. B'é Trevor Sargent a fuair an post, agus é ar an Teachta Dála ba mhó taithí a bhí ag an bpáirtí.. Tamall gearr ina dhiaidh sin, toghadh an Teachta Dála eile, John Gormley, ina Chathaoirleach ar an bpáirtí. Post nua a bhí ann freisin.
Chuir Olltoghchán na bliana 2002 cor i gcinniúint an pháirtí, nó vótáladh seisear Teachtaí Dála isteach an turas sin. B'iad sin Trevor Sargent, John Gormley, Éamon Ryan, Paul Gogarty, Ciarán Cuffe agus Dan Boyle. I mBaile Átha Cliath a toghadh an chéad chúigear acu sin, ach tháinig Dan Boyle ó Chorcaigh Láir Theas.
Bhí an Comhaontas Glas go hard sna pobalbhreitheanna roimh Olltoghchán na bliana 2007 agus bhíothas ag súil leis go bhfaighfeadh sé, ar a laghad, seacht suíochán, agus go mbeadh seansanna aige, fiú, dhá cheann déag a ghnóthú. Bhíothas ag tabhairt "An Taoide Ghlas" ("Green Tide" as Béarla) ar an mborradh seo sna meáin chumarsáide. Ach i ndeireadh na dála, níor éirigh leis an bpáirtí ach an sé cinn a fháil. Theip an t-atoghadh ar Dan Boyle i gCorcaigh, ach ó vótáladh Mary White isteach ó Cheatharlach-Cill Chainnigh, choinnigh an páirtí an líon suíochán a bhí aige roimh an toghchán. Tháinig méadú 22% (3.84% go 4.69%) ar vóta náisiúnta an pháirtí ar an iomlán.
Cé gur bhain na torthaí seo mealladh as an bpáirtí, olltoghchán stairiúil a bhí ann, ó d'éirigh leo iarrthóir a chur san iomaíocht i ngach uile dháilcheantar sa tír. Nuair a toghadh Mary White, bhí an chéad Teachta Dála mná agus an chéad Teachta Dála tuaithe ag an bpáirtí, fosta. Mar sin, maolaíodh ar an réamhthuairim nach raibh suim ach ag muintir na gcathrach sna Glasaigh.
Chuaigh an Comhaontas Glas i gcomhrialtas le Fianna Fáil, an Páirtí Daonlathach agus roinnt teachtaí neamhspleácha, tar éis dóibh Clár Rialtais a shocrú eatarthu i Meitheamh 2007. Ghlac tromlach suntasach de bhallra an Chomhaontais Ghlais leis an margadh rialtais ag comhdháil speisialta ag Teach an Ard-Mhéara i mBaile Átha Cliath (441 vóta ar a shon/67 ina choinne/le dhá vóta loite).
Sa rialtas nua, bhí John Gormley ina Aire Comhshaoil, agus ba é Éamon Ryan an tAire Cumarsáide, Fuinnimh agus Acmhainní Nádúrtha. Fuair Trevor Sargent cúrsaí bia mar shainchúram sa rialtas, agus é ina Aire Sóisearach.
Ba chuid den mhargadh a socraíodh le Fianna Fáil é go gceapfadh an Taoiseach beirt Ghlasach ar an Seanad. B'iad an tIar-Theachta Dála Dan Boyle agus an Comhairleoir Contae ó Chill Mhantáin, Déirdre de Búrca a roghnaíodh. Ba iad an bheirt seo na chéad Seanadóirí riamh ón gComhaontas Glas.
Ar 12 Feabhra 2010, d'éirigh Déirdre de Búrca as mar Sheanadóir ó thaobh a mí-shásamh leis an slí a bhí an páirtí a bhí ag feidhmiú sa chomh-rialtas.
Inniu.
Is é Éamon Ryan atá ina cheannaire ar an bpáirtí inniu. Tháinig sé i gcomharbas ar John Gormley. B'iad Ryan, Malcolm Noonan agus Phil Kearney a bhí ina n-iarrthóirí don phost.


Poblachtachas.
Idé-eolaíocht pholaitiúil é an poblachtachas ina rialaítear an tír mar phoblacht, leis an béim curtha ar saoirse agus riail ón phobail. Seasann an poblachtachas in eádan na h-uasaicme, monarcacht, olagarcacht agus deachtóireacht.


Trevor Sargent.
Polaiteoir sinsearach Éireannach é Trevor Sargent (a rugadh i mí Iúil 1960 i mBaile Átha Cliath), a bhí ina cheannaire ar an gComhaontas Glas ón mbliain 2001 go dtí mí Iúil 2007. Tógadh é i dTeach Mealóg, i mBaile Átha Cliath. Toghadh é ina cheannaire don chéad uair i gCill Chainnigh ar 6 Deireadh Fómhair 2001, agus atoghadh arís é sna blianta 2003 agus 2005. Bhuaigh Sargent a chéad suíochán mar Theachta Dála i nDáil Éireann sa bhliain 1992, agus arís sna blianta 1997 agus 2002 i nDáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh.
Saol Polaitiúil.
Chuaigh Sargent isteach sa Chomhaontas Glas, bliain i ndiaidh a bhunaithe, sa bhliain 1982. Chuaigh sé san iomaíocht i dtoghchán don chéad uair sna toghcháin áitiúla sa bhliain 1985 agus é ag seasamh i dtoghlach Bhaile Brigín. Ina dhiaidh sin, sheas sé sna hOlltoghcháin sna blianta 1987 agus 1989. Sheas sé sna toghcháin Eorpacha sa bhliain 1989 chomh maith ach theip air a bheith tofa, in ainneoin go bhfuair sé vóta níos airde ná an Teachta Dála Mary Harney. Ach toghadh é go Comhairle Contae Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1991. Toghadh é ina Theachta Dála sa bhliain 1992. Bhí an chéad suíochán ag na Glasaigh buaite ag Roger Garland in Olltoghchán 1989 ach theip air siúd é a choinneáil sa bhliain 1992, rud a chiallaigh gurbh é Sargent an t-aon Teacht Dála Glas ó 1992 go 1997. Ba é príomh-urlabhra an pháirtí le linn an ama sin, ós rud é go raibh sé mar pholasaí ag na Glasaigh san am sin gan ceannaire oifigiúil a bheith acu. Fuarthas réidh leis an bpolasaí sin sa bhliain 2001 agus toghadh Sargent ina cheannaire ar an bpáirtí.
Bhí páirt mhór ag Sargent i nochtadh na caimiléireachta sa rialtas áitiúil in Éirinn ag tús na 1990idí. Nocht sé seic a bhí curtha chuige ag forbróir réadmhaoine áirithe, os comhair an tsaoil i dtionól na Comhairle Contae i mBaile Átha Cliath agus é ag fiafraí dá raibh i láthair an raibh a leithéid faighte acu siúd chomh maith. Ionsaíodh é go fisiciúil ar an toirt agus maíonn Sargent gur rug an Comhairleoir Don Lydon (ar Seanadóir anois é) greim muiníl air agus é ag iarraidh an seic a fháil uaidh. Ba chonspóid mhór í an eachtra seo sna meáin chumarsáide ag an am agus bhí sí ar na cúiseanna ar bunaíodh na binsithe fiosraithe um mírialtachtaí pleanála, ag deireadh na 1990idí.
Dul i gComhrialtas.
Mhaígh Sargent roimh an olltoghchán i 2007, go n-éireodh sé as a phost mar cheannaire an pháirtí in áit dul i gcomhrialtas le Fianna Fáil. Ach tharla sé go ndeachaigh an páirtí i gcomhrialtas le Fianna Fáil sa deireadh agus chomhlíon sé an gheallúint sin ar oíche na comhdhála nuair a ghlac baill an pháirtí leis an margadh rialtais le Fianna Fáil. Ina ainneoin seo, ghlac sé go fonnmhar leis an margadh rialtais agus dúirt sé gurb "í seo an oíche is mó bród i mo shaol", nuair a glacadh le dul i gcomhrialtas le Fianna Fáil. Ceapadh é ina Aire Rialtais Sóisearach sa rialtas sin le sainchúram i leith cúrsaí bia.
Foinsí.
Sargent, Trevor
Sargent, Trevor
Sargent, Trevor
Sargent, Trevor
Sargent, Trevor
Sargent, Trevor


Hogwarts.
mion
Is scoil do dhraoithe é Hogwarts sna leabhair Harry Potter.


Gene Simmons.
Is ceoltóir agus amhránaí é Gene Simmons, a rugadh ar an 25 Lúnasa 1949 leis an ainm Chaim Witz san Iosrael. Bhain Simmons, nó "The Demon" mar atá aithne air freisin, rath agus cáil amach ina dhord-ghiotaraí sa bhanna ceoil Meiriceánach KISS.
Sa bhliain 2005, ghlac Simmons pairt sa clár teilifíse "Rock School" ina raibh sé ag múineadh ceoil do pháistí i scoil Shasanach.
Simmons, Gene
Simmons, Gene


Red Hot Chili Peppers.
Is banna ceoil iad na Red Hot Chili Peppers as California, Meiriceá. Tháinig siad le chéile sa bhliain 1983 agus tá siad fós le chéile inniu. Seinneann siad rac-cheol ina cloistear func, miotal trom agus rac sícideileach chomh maith.
Sa bhliain 2008, d'fhógair an banna go mbeidh siad ag tógáil sos ar feadh dhá bhliain ar a laghad.
Ceoltóirí.
Is iad baill an bhanna faoi láthair ná Anthony Kiedis (liriceoir agus amhránaí), John Frusciante (giotár), Flea (dordghiotár) agus Chad Smith (drumaí).


Mícheál Breathnach.
Rugadh Mícheál Breathnach (1881-1908) ar an Lochán Beag i gCois Fharraige ar 16ú Meán Fómhair 1881. Bhí sé ar dhuine den dream a chuir beocht i scríbhneoireacht na Gaeilge le linn na hAthbheochana.
A bheatha.
Chuaigh sé ar scoil an Chnoic, áit ar fhoghlaim sé Béarla agus a raibh sé ina chúntóir ina diaidh sin. Nuair a bhí sé fiche bliain d’aois fuair sé post mar rúnaí ar Chraobh Londan de Chonradh na Gaeilge. Scríobh sé aistí do An Claidheamh Soluis, agus d'fhoilsigh sé "Cuan na Mara agus a Mhuintir" in Irisleabhar na Gaeilge, aiste a bhain duais Oireachtais amach sa mbliain 1903. Ceithre bliana a chaith sé i Londain, áit a raibh ranganna Gaeilge ar siúl aige agus é gnóthach in imeachtaí an Chonartha.
Nuair a d'fhág sé Londain fuair sé post mar Ard-Ollamh i gColáiste Chonnacht i dTuar Mhic Éadaigh, Contae Mhaigh Eo. Chuir sé aithne ar Cholm Ó Gaora, a bhí ina mhúinteoir taistil le Conradh na Gaeilge ag an am.
Bhí an eitinn ar an mBreathnach faoin am sin. Bhíodh sé ag triall ar an Eilvéis ar mhaithe lena shláinte, agus rinne sé cur síos ar an tír sin i roinnt aistí a foilsíodh ar "An Claidheamh Soluis" agus ansin faoin teideal "Seilg i Measc na nAlp". Níor fheabhsaigh a shláinte agus bhí air cur faoi i dteach altranais i mBaile Átha Cliath. Fuair sé bás ansin i Mí Dheireadh Fómhair na bliana 1908. Tá sé curtha i reilig an Chnoic ina cheantar dúchais.
Saothar eile.
D'fhoilsigh an Breathnach go leor filíochta ar na hirisi Gaeilge. Chuir sé Gaeilge ar "Knocknagow", leabhar le Charles Kickham, thart ar 1905, aistriúchán ar foilsíodh cuid de sa mbliain 1906 agus an chuid eile tar éis a bháis. D'fhoilsigh Conradh na Gaeilge "Stair na hÉireann" sa mbliain 1906. Sa mbliain 1980 chuir Seosamh Ó Braonáin leagan nua de "Seilg i Measc na nAlp" amach sa litriú caighdeánach.
Bhí clár cuimhneacháin i dtaobh an Bhreathnaigh ar Raidió na Gaeltachta sa mbliain 1981, céad bliain tar éis a bhreithe.
Tagairtí.
Breathnach, Micheál
Breathnach, Micheál
Breathnach, Micheál
Breathnach, Micheál
Breathnach, Micheál
Breathnach, Micheál


Reading F.C..
Is club sacair é Reading F.C. as Reading i Berkshire, Sasana, a bunaíodh sa bhliain 1871. Imríonn siad sa Madejski Stadium. Briseadh a mbainisteoir is deireanaí Brendan Rogers as a phost ar 16 Nollaig, 2009.


Bohemian Football Club.
Is club peile é Bohemian Football Club (Gaeilge: "An Cumann Peile Bóithéimeach") as Baile Átha Cliath. Imríonn siad i bPáirc Cnocán Uí Dhálaigh agus is é Pat Fenlon traenálaí an chlub. Bhuaigh an club Sraith na hÉireann sa bhliain 2009.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 1890 agus imríonn siad i bPáirc Cnocán Uí Dhálaigh. Bíonn comhlint spóirt ann idir na Bóitheimigh agus Shamrock Rovers. D'oibríodh a lán daoine leis an gclub, mar shampla Pete Mahon, Stephen Kenny, Seán Connor, Roddy Collins agus a lán daoine eile ag obair leis an bpósta traenálaí. Bhuaigh "Bohs" Sráith na hÉireann faoi deich agus bhuaigh siad Corn Cumann Peile na hÉireann faoi seacht. Bhuaigh siad an "double" sa bhliain 2001 agus 2008. D'imir an club a lán cluichí móra. D'imir sé in aghaidh Rangers sa bhliain 1984, agus Aberdeen & Kaiserslautern i gCorn UEFA sa bhliain 2000. D'imir sé san "Intertoto Cup" sa bhliain 2008, agus chaill siad i gcoinne FK Riga. Sa bhliain 2009, d'imir siad sa UEFA Champions League, agus bhí orthu imirt i gcoinne Red Bull Salzburg na hOstaire. Sa chéad chluiche in Salzburg chríochnaigh siad ar chomhscór, fuair Jason Byrne cúl agus shabháil Brian Murphy cic píonóis.
Sa bhliain 2010 beidh na bóihéimigh ag imirt i Sraith na gCuradh arís.
Naisc sheachtracha.
Bohemian


Shamrock Rovers Football Club.
Is club peile Éireannach é Shamrock Rovers Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Ruagairí na Seamróige") as Baile Átha Cliath a imríonn i Sraith na hÉireann. Is é Ruagairí na Seamróige an club is rathúla in Éirinn. Tá sé shraith déag buaite aige agus ceithre Choirn Cumann Peile na hÉireann buaite is fiche. Tá níos mó imreoirí soláthartha d'Fhoireann sacair náisiúnta Phoblacht na hÉireann leis an club ná aon club eile. Is é an club is rathúla i gcomórtas Éireann uile freisin. Bunaíodh Ruagairí na Seamróige sa Rinn sa bhliain 1901 de réir an chlub, ach níl dáta bunaithe soiléir ann. Áitíonn tacadóirí éigin gur is é 1899 dáta bunaidh an chlub.
Bhuaigh an club Sraith na hÉireann i 23 in a chéad séasúr san sraith. Bhunaigh sé a stádas is rathúla faoi 1949 le 44 trófaithe móra buaite aige. Bhuaigh an club trí sraith agus dhá Chorn Chumann Peile na hÉireann le linn na 1950idí agus d'éirigh sé an chéad club Éireannach páirt a ghlacadh i gcomórtas Eorpach nuair a d'imir sé i gCorn na hEorpa sa bhliain 1958. Bhuaigh an club sé Chorn Chumann Peile na hÉireann i ndiaidh a chéile sa 1960idí, rud atá curiarracht. Chuaigh an fhoireann go dtí na Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 1967 agus bhunaigh siad an Cumann Sacair Aontaithe in éineacht le clubanna Eorpacha eile. Bhuaigh an club Sraith na hÉireann ceithre uair i ndiaidh a chéile idir 1983 agus 1987.
D'imir an club ag Páirc Ghleann Molúra ó 1926 go 1987, nuair a dhíol úinéirí na chlub an staid le forbróirí maoine in imthosca conspóideacha. Bhog an fhoireann timpeall Baile Átha Cliath ar dhá bhlian is fiche ina dhiaidh sin ag imirt i staideanna ar cíos. Bhog an club isteach i Staid Thamhlachta roimh tús na séasúr 2009, tar éis fanacht fada mar gheall ar díospóidí dhlíthiúil agus moilleadóireachta nuair a raibh an club caomhnaithe ar éag lena tacadóirí. Chaith Ruagairí na Seamróige geansaithe le stríoca glas agus bán go dtí 1926, nuair a thosaigh sé ag imirt i ngeansaithe le fonsaí ina áit. Is é an tseamróg siombail an chlub.
Tá an club ar úinéireacht ag na tacadóirí ó 2005. Tá sé a reáchtáil ar bhonn ballraíochta. Is é taobh theas de Bhaile Átha Cliath áit dhúchais fhormhór na tacadóirí. Bíonn iompairc dhian ann idir "Na Fonsaí" agus Bohemians.
Stair.
Bunaíodh an club sa Rinn sa bhliain 1901 de réir an chlub, ach níl dáta bunaithe soiléir ann. Áitíonn tacadóirí éigin gur is é 1899 dáta bunaidh an chlub. D'imir sé sa sraitheanna íochtaracha a bhformhór na chéad cúpla deichniúir agus sa chéad cluiche ceannais an Chorn Cumann Peile na hÉireann sa bhliain 1922. Bhuaigh an club Sraith na hÉireann i 23 in a chéad séasúr san sraith agus dhá teidil sa bhreis sna ceithre shéasúr tar éis sin. Sna 1930idí, bhuaigh an club Sraith na hÉireann trí uair agus an Corn Cumann Peile na hÉireann cúig uair. D'imir idirnáisiúntais Éireannach, Paddy Moore agus Jimmy Dunne róil tábhachtach san rath sin agus tugadh tacaíocht dóibh le tinrimh de bhreis ar 25 000 daoine. Bhunaigh Ruagairí na Seamróige a stádas is rathúla in Éireann faoi 1949 le 44 trófaithe móra buaite aige lena n-áirítear sé teidil Sraithe na hÉireann agus 11 Coirn Cumann Peile na hÉireann.
Ghlac Paddy Coad an post "imreoir-traenálaí" le drogall sa bhliain 1949 tar éis bás Jimmy Dunne. D'imríodh sé leis an club ar feadh beagnach ocht mbliana roimhe sin agus é féin a thaispeáin mar duine de na himreoirí is fearr i Sraith na hÉireann. Thionscain sé beartas óige radacach ina chéad trí bliana i bhfeighil. Thionscain sé modhanna traenála réabhlóideacha freisin agus chuir treise ar oilteacht theicniúil agus peil seilbhe. Stíl pheile tapa a bhí bunaithe ar phasáil ab ea an toradh agus chuir sé leis bhforbairt an chluiche in Éireann. Bhuaigh an club Sraith na hÉireann don chéad uair i gcúig bliana déag sa bhliain 1954 nuair a chríochnaigh Paddy Ambrose an séasúr mar ardaimsitheoir na foirne. Bhuaigh an foireann a bhí ainmnithe mar "Coad's Colts" dhá teidil sraithe eile de bhreis ar dhá Coirn CPÉ.
Ghlac Seán Thomas ról an fhoireann a athfhoirgniú tar éis an imeacht Paddy Coad agus séasúr mírathúil faoi bhun an ceannas Albie Murphy. D'fhan Paddy Ambrose agus Ronnie Nolan leis an club agus bhí siad ceangailte le himreoirí eile iomaí lena n-áirítear idirnáisiúntais Éireannacha Frank O’Neill agus Johnny Fullam. Tháinig Liam Tuohy ar ais go dtí na fonsaí mar captaen freisin. Bhuaigh an club gach trófaí intíre cé is moite den Chorn "Top Four" i shéasúr 1963-64 agus d'fhulaing cailleadh caol i gcoinne an sealbhóir Valencia i gCorn Aontaí Idirchathracha.
Dathanna agus suaitheantas.
Chaith Ruagairí na Seamróige geansaithe le stríoca glas agus bán go dtí 1926, nuair a thosaigh an fhoireann ag imirt i ngeansaithe le fonsaí ina áit. Mhol John Sheridan, comhalta de choiste, an smaoineamh ar bhonn an caidreamh maith idir Belfast Celtic agus an club. Caitheadh na geansaithe nua an chéad uair i gcoinne Bray Unknowns i gcluiche coirn ar 9 Eanáir 1927. Chaill "Na Fonsaí" an cluiche 3–0 agus phléigh comhaltaí sinsearach tréigean na geansaithe nua. Áfach, lean an fhoireann ag caitheamh na fonsaí glas agus bán go dtí an lae inniu. Is é an tseamróg siombail an chlub. Cuimsíonn suaitheantas an club seamróg agus liathróid ó bunú an chlub. Rinneadh mionathruithe ócáideach. Cuireadh réalta thuas an suaitheantas sa bhliain 2005 a comharthaigh na chéad deich teidil Sraith na hÉireann buaite ag an gclub. Is tríú dath oifigiúil an chlub é dubh tar éis táthcheangal an club ag na tacadóirí. Comharthaíonn sé bás an Pháirc Ghleann Molúra. Cinneadh sé freisin a cúlaigh an geansaí uimhir 12. Comharthaíonn an uimhir na tacadóirí anois.
Páirc Ghleann Molúra.
Ar an 11 Meán Fómhair 1926, d'imir an club a gcéad chluiche ag Páirc Ghleann Molúra, Baile an Mhuilinn in aghaidh Dhún Dealgan tar éis tréimhsí ag Páirc na Rinne, Páirc na Shelbourne, Na Glasáin agus páirc roimhe ag Baile an Mhuilinn. Tharlaigh an oscailt oifigiúil ar an 19 Meán Fómhair 1926 le cluiche cairdeachais in aghaidh Cheiltigh Bhéal Feirste. Ainmníodh an staid sa 1930idí nuair a d'ainmnigh na húinéirí nua, na Cunningham's, é tar éis a mbaile dúchasach sa Sléibhte Chill Mhantáin. Chríochnaigh siad an staid nuair a thóg siad lochtáin (áiteanna sheasta) agus chuir siad díon suas ar an lochtán os comhair an phríomhardáin go raibh tógtha lena tacaí. D'fhan sé beagnach neamhathraithe ó shin go dtí a scartáil sa bhliain 1990. Cuireadh suas tuilsolais sa 1980idí. Ba é 20 000 toilleadh an staid (1 000 suíocháin) an chuid is mó den a shaoil. Ba é 28 000 taifead tinrimh an staid.
Dhíol úinéirí an chlub, na Kilcoyne's, an staid le forbróirí maoine sa bhliain 1987. Bhí sé ceannaithe acu ó an t-ord Íosánach go díreach roimhe seo. Rinne an slua ionradh ar an bpáirc ag an cluiche deireanach ag an staid in aghaidh Sligo ar an 12 Aibreán 1987.
Tacadóirí.
Is é taobh theas de Bhaile Átha Cliath an áit dhúchais formhór na tacadóirí, ach tarraingíonn an club tacadóirí ar fud an cathair agus an tír. Cuimsíonn an bonn tacaíochta clubanna tiomnaithe a cur tacaigh lena foireann ag cluichí as baile. Bíonn grúpa ultras i gcomhcheangal leis an club. Déanann na SRFC Ultras taispeántais na tacaíocht ag cluichí ag úsáid bratacha agus bladhmanna láimhe. Bíonn cleamhnacht ann idir na SRFC Ultras agus grúpaí Eorpach eile lena n-áirítear tacadóirí na Roma, Hammarby agus Panathinaikos. Is iad an grúpa ultras is sine in Eireann, bunaithe sa bhliain 2001. Grúpaí ultras eile in Eireann agus borradh in iompraíocht i gcomhcheangal lena cultúr a bhí de thoradh ar an bunú na SRFC Ultras.
Bhí Páirc Ghleann Molúra i d'óstach do tinrimh tuairim 20 000 daoine go rialta go dtí na 1970idí. Chuaigh na huimhreacha seo i laghad nuair a thréig formhór pobail spóirt na hÉireann sacar Éireannach. Bhuaigh an club Sraith na hÉireann ceithre uair i ndiaidh a chéile idir 1983 agus 1987 ach bhí an staid i d'óstach do tinrimh tuairim cheathrú cuid an figiúr roimhe seo. Ghlac díol an staid páirt i titim eile. Lean na tinrimh ag titim le linn na blianta gan chónai, go háirithe na blianta a chaitheann ar an taobh thuais, gan na tinrimh taifeadta le linn cónaí an club ag an RDS a áireamh. Fhreastail 22 000 daoine an chéad cluiche ag an staid. Sular an athshuíomh go Tamhlacht, laghdaítí bonn tacaíochta an club go lárghrúpa de bhreis ar míle tacadóirí. Cuimsíonn sé tuairim 2 500 sealbhóirí ticéad séasúir faoi láthair.
Tá a lán iompairceanna comhroinnte idir Ruagairí na Seamróige agus clubanna eile ar feadh a stair. Is é an iompairc comhroinnte leis an Shelbourne an iompairc den sórt is sine. Bunaíodh sé ar bhonn bunúis na clubanna sa Rinn. Maireann sé mar iompairc tánaisteach le taobh an dearbaí áitiúil le St Patrick's Athletic. Ba é Drumcondra príomhiompairc an chlub le linn na 1950idí agus 1960idí ach cuireadh Bohemians in ionad Drumcondra mar an club móra ar an taobh thuais sa 1970idí. Tá iompairc clasaiceach forbartha idir Ruagairí na Seamróige agus Bohemians ón uair.
Imreoirí.
Ruagairí na Seamróige 11–0 Bray Unknowns (28/10/1928)


Leicester Celtic AFC.
Is club sacair amaitéarach é Leicester Celtic AFC as Baile Átha Cliath. Is iomaí foireann atá an chlub ó faoi-7 go dtí an Leinster Senior League. Imríonn gach foireann i bPairc Loreto.


Rathfarnham Concert Band Society.
Is ceolfhoireann é an Rathfarnham Concert Band Society, a sheinneann i Ráth Fearnáin gach seachtain. Bíonn cheolchoirm ar siúl acu sa Cheoláras Náisiúnta uair amháin sa bhliain.


Sunday Tribune.
Nuachtán mórbhileoige Éireannach Béarla ab ea an Sunday Tribune. Foilsíodh an nuachtán ón mbliain 1980 go 1982 agus ó 1983 go Eanáir 2011.


Frank Hall.
Láithreoir teilifíse ab ea Frank Hall (Feabhra 1921 – 21 Meán Fómhair 1995. Láithreoir ar "The Late Late Show" a bhí ann ar feadh bhliain amháin (1968–1969). Bhain sé an cháil is mó amach, áfach, leis an seó teilifíse grinn, "Hall's Pictorial Weekly". Rugadh é i gContae an Dúin i 1921 agus fuair sé bás i mBaile Átha Cliath i 1995.


Eir Sport.
Is stáisiún teilifís spoirt é Éir Sport atá suite in Éirinn. Bhí sé bunaithe i 1990 agus tá sé fós ag fás inniú.


Jacques Santini.
Is traenálaí peile é Jacques Santini a rugadh ar 25 Aibreán 1952 in Delle, i limistéar Belfort, sa Fhrainc. D'imir sé i gcomhair AS Saint-Étienne agus bhí sé mar thraenálaí ag Toulouse FC, Lille OSC, AS Saint-Étienne, FC Sochaux, Olympique Lyonnais, an Fhrainc, Tottenham Hotspur agus AJ Auxerre. Stiúrthóir ginearálta Paris F.C. atá ann anois.
Santini, Jacques
Santini, Jacques


Arsenal Football Club.
Is club peile as Londain é Arsenal Football Club. Imríonn na "Gunners" sa Premier League agus is é Arsène Wenger an traenálaí atá acu. Is é 'The Emirates Stadium' an stáid ina imríonn siad.


Kemper.
Sean-tithe leath adhmad i lár cathair Kemper
Is cathair agus chomh-phobal in iarthar na Briotáine í Kemper ("Quimper" as Fraincis, "Corspotium" as Laidin). Tá tuairim is 70,000 daoine ina gcónaí inti.
Suíomh.
Tá an chathair suite i ngleann ina dtagann béal abhann an Odet agus an Steir le chéile gar do chósta thiar-theas na Briotáine agus is príomh-chathair Contae Penn-ar-Bed í. Tá sí 55km siar ó thuaidh ó An Orient, 172km siar ó Roazhon agus 485km siar ó dheas ó Pháras.
Tagann a h-ainm ón bhfocal Briotánach "kembraeg" (mar an gcéanna leis an bhfocal "cumar" as Gaeilge) ar ghabhal dhá ghleann.
Stair.
Bhí baile ann in aimsir na Rómhánach agus ba shuíomh easpaig í sa bhliain 495. Glaotar Bro-Gerne ("La Cornuaille" as Fraincis) ar an réigiún mor-thimpeall Kemper mar gurb as Corn na Breataine muintir na háite a theith ó na Sacsanaigh i ndiaidh titim Impireacht na Róimhe sa 6ú haois.
Aontaíodh an deoise le Diúcacht na Briotáine san 11ú haois ach scriosadh Kemper le linn cogaidh cathartha na Fraince san 14ú aois agus ghabh Diúc Montfort í sa bhliain 1364.
I ndiaidh éirí amach tuathaigh Bro-Gerne sa bhliain 1490, thosaigh Kemper, i dteannta leis an gcuid eile den Bhriotáin, ag teacht faoi thionchar na Fraince. Tar éis pósadh an Bhan-Diúca Claude le Rí na Fraince sa bhliain 1518, bhí bunús dlíthiúil ag éileamh Tí Valois ar an mBriotáin. Aithníodh go forleathan é nuair a tháinig Henri IV Navarre i réim le bunú Tí Bourbon sa bhliain 1584 agus nuair a ghéill rialtas sealadach na Briotáine Mercouer don rí sa bhliain 1598.
Bunaíodh tionscail potadóireachta Faïence Quimper sa bhliain 1690. Rugadh René Laënnec, aireagóir an steiteascóip i gKemper sa bhliain 1781.
Aistríodh ainm an bhaile go "Montagne-sur-Odet" ar feadh tamaill bhig i ndiaidh réabhlóid na Fraince sa bhliain 1789.
Tháinig an iarnród chuig an gcathair ar a slí go dtí calafort Douarnenz sa bhliain 1863. aontaíodh na ceithre chomhphobail (Kemper, Ergué-Armel, Kerfeunteun agus Penhars) sa bhliain 1960 chun mór-chathair Kemper a chruthú.
Radharcanna.
Is í Ardeaglais ar stíl Gotach Naomh Chorentin (a ainmníodh i gcuimhne an chéad easpag Kemper) an radharc is cáiliúla i gKemper. Tógadh í idir an 13ú agus an 16ú aois. Tá a dá thúr 80m ar airde agus tógadh stuanna ar an mbeirt díobh sa 19ú aois. Bunaíodh Séipéal Locmara ar stíl Rómhánúil sa 11ú haois.
Tá sean-fhallaí an bhaile fós le feiscint gar do Sean-Phálás an Easpaig.
Tá cuma ar leith ar shean-bhaile Kemper agus tá a lán tithe leath-adhmad le feiscint fós ann. Tá fócas na cathrach dírithe freisin ar na céanna ar bhruach an Odet.
Cultúr.
Tá bailiúcháin mór d'earraí ó shean-saol na Briotáine le feiscint in Iarsmalann Réigiúnach na Briotáine ("Musée Departmental Breton") atá suite i Sean-Phalás an Easpaig.
Tá Iarsmalann na hEalaíona ("Musée des Beaux Arts") in aice le Pálás an Easpaig, foirgneamh ón 19ú aois ina bhfuil bailiúcháin pictiúirí ón 14ú aois i leith. Ina measc, tá pictiúirí Bhoucher, Chorot, Oudey agus Rubens chomh maith le saothair scoil Pont-Aven ar nós Denis, Lacombe, Moufra agus Sérusior.
Tá an Bhriotáinis agus cultúr na Briotáine níos láidre i mBro-Gerne ná in aon limistéar eile. Bíonn Féile Rince Bhro-Gerne ar siúl i gKemper le linn seachtain deireanach Iúil gach bliain.
Is féidir obair an photaire cáiliúla Jean-Baptiste Bousquet le feiscint in Iarsmalann Faïence.
Nasc-Bhailte.
Tá Kemper nascaithe le Luimneach na h-Éireann, Remscheid na Gearmáine, An Eaglais Bhreac na h-Alban agus Ourense na Spáinne.


Dara Ó Briain.
Is fuirseoir agus láithreoir teilifíse Éireannach é Dara Ó Briain (rugadh é ar an 4 Feabhra 1972 i gCill Mhantáin, Contae Chill Mhantáin). Tá sé ar dhuine den líon beag láithreoirí a bhíonn ag cur cláir theilifíse i láthair in Éirinn agus i Sasana araon.
Rinne an "Irish Independant" cur síos air mar "an tÉirinnigh gur fearr léis na Sasanaigh". I 2010, cuireadh O Briain sa sé-déagú áit ar liosta de na "100 fuirseoirí
Óige.
Rugadh O'Briain in 1972 i Br.é, Co.Cill Mhaintáin. D'fhreastail sé ar Choláiste Eoin () agus ar UCD, áit ar bhain sé céim amach san
Fhisic Mhatamaiticiúil. Chuir sé snas ar a scileanna díospóireachta san ollscoil ansin agus duais díospóireachta The Irish Times buaite aige sa bhliain 1994. Chabhraigh sé le nuachtán rathúil na Tá sé liofastosúaagus a eagrú. Gaeilge agus ní labhraíonn sé lena aithair inaon teanga eile. Bhuaigh sé comortas díospan óraobh-cireachta na hÉirinn i mbéarla agus i ngaeilge i 1994.
Tús a Shaol Oibre.
Thuill sé clú dó féin ar dtús mar dhuine de láithreoirí an chláir dhátheangaigh do pháistí ar RTÉ, "Echo Island". Ag an ám sin, tosaigh sé ag déanamh a céad séoanna mar Chaith sé tréimhse trí bliana ag obair ar an gclár áirithe sin go dtí go bhfuair sé post mar dhuine de láithreoirí an chláir ghrinn "Don't Feed the Gondolas". Bhí búnús á chur aige lena ghairm bheatha mar fhuirseoir ar a bhoinn le linn an ama sin agus seónna á gcur ar siúl aige ar fud na hÉireann agus na Breataine.
Cúrsaí i Láthair na hUaire.
Aithnítear anois é ar fud na hÉireann agus na Ríochta Aontaithe mar go mbíonn dhá chlár éagsúla á gcur i láthair aige ar an dá thaobh de Mhuir Éireann, is iad sin, 'The Panel' in Éirinn agus 'Mock the Week' i Sasana. Tá DVD amháin aige - 'Live at the Theatre Royal'. Ar an seó ar Channel 4 - '100 Greatest Stand Ups', tháinig Dara sa 42ú áit.
Sonraí Pearsanta.
Tá sé ina chónaí go buan i Londain anois agus é tar éis a chailín Susan a phósadh sa bhliain 2006. Is cainteoir líofa Gaeilge é agus bhíodh cuid den chlár "Echo Island" á cur i láthair i nGaeilge aige.


Racbhanna.
Is éard is racbhanna ann ná banna ceoil a seineann ceoil rac. De ghnáth bíonn 3-5 daoine mar bhall i racbhanna (nó grúpa rac). De ghnáth bíonn seinteor giotár, dordghiotár, drumaí agus amhránaí. Uaireanta bíonn seinteor méarchlár agus cúpla uirlisí eile.


Anthony Kiedis.
Is amhránaí é Anthony Kiedis leis an racbhanna Red Hot Chili Peppers. Rugadh é i Grand Rapids, Michigan ar an 1 Samhain 1962. Scríobh sé leabhar faoi a shaol sa bhliain 2004. Scríobhann sé an chuid is mó de na focail sna hamhráin atá acu. Bhí fadhbanna aige le drugaí i rith a shaoil.
Kiedis, Anthony


An Bheilís.
Is tír i Meiriceá Láir í an Bheilís. Tá sí ag críochantaíocht le Meicsiceo agus Guatamala. Is é Belmopan an phríomhchathair agus Cathair Bheilís an chathair is mó.


Guatamala.
Is tír i Meiriceá Láir í Guatamala a bhfuil teorainneacha aici le Meicsiceo, leis an mBeilís, le Hondúras agus leis an tSalvadóir. Is í Cathair Ghuatamala an phríomhchathair.


Brian Kerr.
Traenálaí peile Éireannach is ea Brian Kerr a rugadh i nDroimneach i mBaile Átha Cliath ar 5 Márta 1953. Ba é Kerr traenálaí fhoireann sacair na hÉireann idir na blianta 2003 agus 2005. Ar 6 Aibreán 2009, ceapadh mar thraenálaí nua fhoireann sacair Oileáin Fharó é. Ar 9 Meán Fómhair, 2009, d'éirigh le Kerr a chéad chluiche a bhuachan mar thraenálaí Oileáin Fharó 2 - 1 in aghaidh na Liotuáine - an chéad bhua a bhí ag an bhfoireann i gcluiche cáilithe ón mbliain 2001. D'éirigh sé as an phost sna hOileáin Fharó ar an 26 Deireadh Fómhair 2011. Oibríonn sé anois mar anailísí peile stiúdeo le TV3 agus 3e in Éirinn.
Kerr, Brian
Kerr, Brian
Kerr, Brian


Spleodar.
Coláiste Gaeilge samhraidh is ea Spleodar. Tá cúig choláiste ann, i gCorr na Móna, Camus, Ros Muc, Leitir Mealláin agus Leitir Móir. Tá gach ceann suite i gConamara, Gaillimh.
Imeachtaí Iar-Aire.
Cuireann Spleodar ar fáil imeachtaí d'iar-scoláirí i rith na bliana. "Spleodar Geimhridh," nó "Iar-Aire Spleodair," a glaoitear air seo. Tugann siad deis do scoláirí a gcuid cairde a fheiceáil arís agus a gcuid Gaeilge a cleachtadh.
An Tóstal.
Is é an céad rud a eagraítear tar éis an Samhraidh ná An Tóstal. In Institiúid Teicneolaíochta Áth Luain a bhíonn sé ar siúl ag tús mí Mean Fómhair.


Jimmy Carr.
Fuirseoir agus aisteoir is ea James Anthony Patrick "Jimmy" Carr (Gaeilge: "Séamus Mac Giolla Chearra") as Luimneach. Cé gur rugadh é ar an 15 Meán Fómhair 1972 le tuistí Éireannacha, d'fhas sé aníos i Sasana. Bhí sé ina láithreoir ar na cláir "Distraction", "Your Face or Mine" agus fós ar "8 out of 10 Cats". Ar an gclár "Channel4 - 100 Greatest Stand Ups" tháinig Jimmy san darú áit déag.
Tá saoránacht Éireannach agus Shasanach aige. Inniu, tá sé ina láithreoir ar an gclár "10 O'Clock Live" ar Channel 4 sa Bhreatain.
Carr, Jimmy
Carr, Jimmy
Carr, Jimmy
Carr, Jimmy


Hugh Leonard.
Ba dhrámadóir agus iriseoir Éireannach é Hugh Leonard (9 Samhain 1926 - 12 Feabhra 2009). Ba é John Keyes Byrne an fíorainm a bhí air ó thús a shaoil agus thugadh a chairde "Jack" air.
Léiríodh a chéad dráma 'An Chulaith Mhór Lá Breithe' ("The Big Birthday Suit"), in Amharclann na Mainistreach i 1956. Bhí ocht ndráma déag scríofa aige. Bhain sé duais Tony dá dhráma "Da" i 1977. Cuntas osréalaíoch greannmhar ar a óige agus ar a athair altrama is ea é.
Ina theannta sin, d'fhoilsigh sé dhá shaothar beathaisnéise; ceann dar teideal 'Sa Bhaile Roimh an Oíche' ("Home Before Night") i 1979 agus ceann eile darb ainm 'Amuigh in Am an Dorchadais' ("Out After Dark") i 1989.
Bhíodh alt rialta á scríobh aige sa Sunday Independent ar feadh seala, dar teideal "Curmudgeon".
Bhí cónaí ar i mBaile Átha Cliath. Bhí dúil mór aige sna cait agus i mbialanna.


Ultimate Guitar.
Láithreán gréasáin ar an idirlíon is ea Ultimate Guitar (nó "Ultimate-guitar.com"). Bíonn fóram comhrá, ceachtanna le haigh an giotár agus dordghiotár agus táibléadach ceol ar an gréasáin.


Shay Given.
Cúl báire sacair Éireannach is ea Séamus "Shay" Given (Gaeilge: "Séamus Mac Dhuibhín"). Rugadh i Leifear i gContae Dhún na nGall é sa bhliain 1976. Ba é Ceiltigh Ghlaschú an chéad chlub ar shínigh sé leis nuair a bhí sé ina leaid óg. Rinne sé an turas fada go hAlbain agus é sé bliana déag d'aois. Chaith sé cúpla bliain ann. Tháinig feabhas ar a chuid scileanna de réir a chéile agus é ag traenáil in éineacht le cúl báirí oilte ar nós Packie Bonner (Pádraig Ó Cnaimshí), Gordon Marshall agus Stewart Kerr. I mí Eanáir na bliana 1994, bhí sé i measc na n-ionadaithe don chluiche "Old Firm" in aghaidh na Raonaithe.
Níos déanaí sa bhliain sin, d'fhág sé Parkhead agus d'imigh sé go Lancashire, Sasana áit a thosaigh sé ag imirt le Blackburn Rovers. Nuair a bhí sé ann, thug Mick McCarthy deis don Given óg imirt mar chúl báire le foireann na hÉireann. D'imir sé an chéad chluiche lena thír dhúchais in aghaidh na Rúise sa bhliain 1996, agus thug sé taispeántas réasúnta maith. Ag an am céanna, bhí sé deacair dó a áit a choimeád i bhfoireann Blackburn Rovers, toisc go raibh an cúl báire Sasanach Tim Flowers ann chomh maith. Mar sin, chuaigh sé ar dtús go dtí Swindon Town agus ansin go dtí Sunderland chun taithí a fháil. Cheannaigh Newcastle United é sa bhliain 1997 áit inár choinnigh sé a áit idir na póstaí ó shin go dtí 1 Feabhra 2009. Cheannaigh Manchester City F.C. é sa bhliain 2009 i gcomhair thart ar 8 milliún euro.
Given, Shay
Given, Shay
Given, Shay


Newcastle United Football Club.
Club peile Sasanach is ea Newcastle United Football Club. Imríonn sé i St. James' Park agus sa Premier League. Chris Hughton traenálaí atá ag obair lena "Magpies".


Bill Bailey.
Rugadh Mark "Bill" Bailey i Sasana ar an 13 Eanáir 1964. Is fuirseoir, aisteoir agus ceoltóir é. Ghlac sé páirt sa chlár "Black Books" mar Manny. Is aoi rialtach é ar na cláranna ' agus "Never Mind the Buzzcocks".


Stephen Fry.
Is údár, aisteoir, fuirseoir agus láithreoir teilifíse Sasanach é Stephen Fry. Rugadh é ar 24 Lúnasa 1957 in Hampstead, Londain. Tá a lán leabhar scríofa aige agus tá sé mar láithreoir ar an seó "QI: Quite Interesting".
Fry, Stephen
Fry, Stephen
Fry, Stephen
Fry, Stephen
Fry, Stephen


Trumpa.
Is uirlis cheoil é an trumpa. Uirlis phráis atá ann. Trí chomhla aige. Úsáidtear i ngach ceolfhoireann é. Téánn stair an trumpa siar go dtí 3500 RC ar a laghad.


Trombón.
Is ionstraim mhór phráis é an trombón. Úsáidtear i ngach ceolfhoireann é. Is ball den chuid dhord é. Téann stair an trombóin siar go dtí an Renaissance.


Kyle Gass.
Tenacious D - Kyle Gass (ar chlé) agus Jack Black
Is aisteoir agus ceoltóir as California é Kyle Gass ("KG" nó "Kage"). Is ball de na grúpaí "Tenacious D" agus "Trainwreck é". Rugadh sa bhlian 1960 é agus bhuail sé le Jack Black sa bhliain 1984. Mhún Kyle do Jack conas an giotár a sheint.
Gass, Kyle
Gass, Kyle


White Hart Lane.
Is staid an fhoireann sacair Sasanach Tottenham Hotspur F.C. é White Hart Lane, atá suite i dTottenham, Londain. Tá cóir suí le 36,200 duine inniu, ach lá amháin, ag cluiche sa bhliain 1938 bhí níos mó ná 70,000 sa staid. D'osclaíodh an staid sa bhliain 1899.


Premier League.
Is í an Premier League (nó Príomhroinn Shasana go coitianta) an léig sacair is airde i Sasana, os cionn an Football League Championship. Imríonn 20 club sa léig. Ó nuair a thosaigh sé sa bhliain 1992, tá sé buaite ag sé chlub: Manchester United, Blackburn Rovers, Arsenal, Chelsea, Manchester City agus Leicester City. Tá an Premier League urraithe ag banc Barclays, agus dá bharr is é an t-ainm oifigiúil ná an Barclays Premier League.
Stair.
Foirmíodh an chomórtas mar an "FA Premier League" ar an 20ú Feabhra 1992, nuair a cheannaigh na clubanna ón "Football League First Division" na stoic go léir sa chomórtas. Ar an 12ú Feabhra 2007 athraíodh an t-ainm chuig an "Premier League", agus i samhradh na bliana sin fuarthas réidh chomh maith leis na hainmneacha "Premiership" agus "English Premier League" chun an chomórtas a aontú faoi ainm amháin thart timpeall an domhain.
Clubanna.
San iomlán d'imir 45 club sa léig ó 1992-93 suas go dtí 2012-13.


All That You Can't Leave Behind.
Is é "All That You Can't Leave Behind" an deichiú albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 30 Deireadh Fómhair, 2000.


Liam Ó Loingsigh.
Bhí Liam Ó Loingsigh (Béarla: "Liam Lynch"; 9 Samhain, 1893 – 10 Aibreán, 1923) ina oifigeach ar Óglaigh na hÉireann i rith Chogadh na Saoirse agus ina ghinearál ar na fórsaí a throid i gcoinne an chonartha i rith Chogadh Cathartha na hÉireann.
A óige.
Rugadh Liam i mBarr na nGabhar, sráidbhaile beag i gContae Luimneach, gar do Bhaile Mhistéala i gContae Chorcaí. Jeremiah agus Máire Ceallaigh Uí Loingsigh ab ea a thuistí. D'fhreastail sé ar Scoil Ghleann na gCreabhar agus é ina ghasúr óg.
Sa bhliain 1910, agus é seacht mbliana déag d'aois, thosaigh sé printíseacht i gcrua-earraí trádála Uí Néill i mBaile Mhistéala, áit a raibh sé ina bhall de Chonradh na Gaeilge agus d'Ord Ársa na nIbeirneach. Níos déanaí fuair sé post i gCeannaí Adhmaid de Barra i mBaile Mainistir Fhear Maí. Díreach tar éis Éirí Amach na Cásca, 1916, bhí sé i láthair nuair a gabhadh agus a maraíodh David agus Richard Ceannt as Teach Bawnard ag Constáblacht Ríoga na hÉireann.
Cogadh na Saoirse.
I gCorcaigh, chuir Ó Loingsigh eagar ar na hÓglaigh ansin sa bhliain 1919, agus i rith an chogaidh bhí sé ina Cheannfort ar Bhriogáid 2 den IRA. Chabhraigh Ó Loingsigh le gabháil an oifigigh Shasanaigh Ginearál Lucas, i Mí Meitheamh, 1920. Lámhachadh Coirnéil Danford i rith na heachtra. D'éalaigh Lucas nuair a bhí sé ina chime ag fir an IRA as Contae an Chláir. Gabhadh é féin, agus oifigigh eile as Briogáid 2, i Halla Cathrach Corcaigh i mí Lúnasa, 1920. Gabhadh Traolach Mac Suibhne, méara Corcaigh - a fuair bás de bharr stailc ocrais i bpríosún. Thug an Loingseach ainm bréige, agus ligeadh saor é trí lá níos déanaí. I rith an ama céanna, bhí na Sasanaigh tar éis beirt a mharú, ag ceapadh gur Liam a bhí iontu (bhí an t-ainm céanna acu).
I mí Meán Fómhar, 1920, chuaigh sé féin agus Ernie Ó Mháille, le buíon go Mala le ceanncheathrú saighdiúirí na Breataine sa bhaile sin a ghabháil. Ghabh siad na hairm go léir a bhí sa dún agus chuir siad an foirgneamh trí thine. Roimh dheireadh na bliana 1920, fuair briogáid Uí Loingsigh an bua ar fhórsaí na Sasanaigh i dhá luíochán. Lean sé leis an dtreallchogaíocht i dtús na bliana 1921. Ach maraíodh deichniúr óglach le linn an fheachtais, agus gabhadh 8 eile i Mainistir Na Morna, agus theip ar luíochán ar traein ag Upton.
I mí Aibreáin 1921, atheagraíodh an t-IRA arís bunaithe ar réigiúin. Bhí an méid clú agus cáil bainte amach ag Liam gur ceapadh é ina Cheannfort ar chéad rannán an deiscirt. Ón am seo go dtí an sos cogaidh a chuir deireadh leis an gcogadh i mí Iúil 1921, bhí an rannán seo faoi bhrú de bharr méadú fórsaí na Sasanaigh sa Deisceart agus rinneadh atheagrú ar an bhfórsa seo mar threallchogaithe. Nuair a tháinig an sos cogaidh bhí Loingsigh sásta toisc an easpa airm a bhí aige, ach cheap sé go leanfadh an cogadh ar aghaidh ar ball.
Níor ghlac sé le téarmaí an Chonradh Angla Éireannaigh agus throid sé in aghaidh an tSaorstáit sa Chogadh Cathartha a lean é. Ní raibh aon rath ar a chuid iarrachtaí agus buadh ar na poblachtánaigh sa chogadh gearr seo. Fuair sé bás de ghortaithe tar éis gur éirigh le fórsaí an tsaorstáit a chuid fear a thimpeallú i mí Aibreáin 1923. Nior mhair an cogadh i bhfad tar éis a bháis.


Reachtanna Í.
Bhí Reachtanna Í curtha i bhfeidhm i 1609, agus de réir na reachtanna seo bhí ar Taoisigh na nGarbhchríocha a n-oidhrí a sheoladh chuig scoileanna Protastúnacha Béarla sna hIsealchríocha Ghallda.
De bharr seo is uilig, chinn Clann MhicUisdean agus clann Clann Mhic Leòid Na Hearadh glacadh leis an Phrotústúnachas.


Blackburn Rovers Football Club.
Club peile Sasanach is ea Blackburn Rovers Football Club, as Blackburn, Lancashire. Bunaíodh an club sa bhliain 1875 agus imríonn sé sa Premier League anois ag Ewood Park. Is é Sam Allardyce an traenálaí.


Black Books.
Clár teilifíse ba ea Black Books le Dylan Moran, Bill Bailey agus Tamsin Greig. Dráma grinn ba ea. Scríobh Graham Linehan, Dylan Moran, Arthur Mathews, Kevin Cecil agus Andy Riley an clár. Lean Black Books ar aghaidh ó 2000 go-dtí 2004 ar Channel 4. San iomlán bhí 18 eipeasóid de Black Books agus rith siad i gcomhair 25 nóiméad. Is é Bernard Black (Dylan Moran) an príomhcharachtar agus tá siopa leabhar aige.


Bro-Gerne.
Réigiún stairiúil sa Bhriotáin is ea Bro-Gerne ("La Cornouaille" as Fraincis, "Cornugallia" as Laidin) agus tugtar anois é ar leath deas Chontae Penn-ar-Bed timpeall príomh-chathair an chontae Kemper chomh maith le stracaí beaga as Contaetha Mor-Bihan agus Aodoù-an Arvor.
Tá 218 pobal i mBro-Gerne ina raibh 456,307 daoine ina gcónaí sa bhliain 1999. Tá achar 5,979km² ar an limistéar.
Tagann an t-ainm Fraincise Cornuaille ón bhfocal Briotáinis do Chorn na Breataine mar gur go dtí an chríoch seo a theith sean-Bhreatnaigh ón gCorn ó na Sacsanaigh tar éis titim Impireacht na Róimhe.
Deineadh an chéad tagairt don limistéar idir na blianta 852 agus 857 i réim easpag Anawaten ar dheoise Chorentin Naofa, a bunaíodh sa bhliain 495. Ina dhiaidh sin, tugadh Bro-Gerne ar limistéar dheoise Kemper. Aontaíodh an deoise le Diúcacht na Briotáine san 11ú aois.
I ndiaidh Réabhlóid na Fraince, ath-eagraíodh Bro-Gerne mar chuid de Chontae Penn-ar-Bed.
Is anseo is láidre atá cultúr na Briotáine agus is ann freisin atá an ceantar is mó ina labhraítear fós an Bhriotáinis mar ghnáth-theanga.
Tá Ker-Ys, nó Ys, cathair a bhí, de réir finnscéalta na Briotáine, lonnaithe i gCuan Douarnenez, Penn-ar-Bed. Ba é an Rí Gradlon a thóg é dá iníon Dahut.


Páirc an Phiarsaigh.
Staid spóirt Éireannach í Páirc an Phiarsaigh (Béarla: "Pearse Stadium"), atá suite i lár na Gaillimhe. Is í an staid is mó i gContae na Gaillimhe í, agus is é an áit ina bhfuil craobh de Chumann Lúthchleas Gael bunaithe sa chontae. Is sa staid seo a imríos foirne iománaíochta agus peile an chontae a gcuid cluichí.
Cuirtear ceolchoirmeacha ar siúl i bPáirc an Phiarsaigh freisin.
Stair.
Osclaíodh an staidiam ar an 16 Meitheamh 1957, nuair a tháinig 16,000 duine amach chun féachaint ar Gaillimh ag fáil an lámh in uachtar i gcoinne Chiarraí sa pheil agus Tiobraid Árann san iomáint.
Thit an staid as úsáid ag tús na 1990idí. Rinneadh athchóiriú mór ann sa bhliain 2002, ámh, agus ath-osclaíodh é i mí Bealtaine 2003 le cóir suí níos mó, 20,000 duine.


Seán de Paor.
Leacht cuimhneachán Seán de Paor in Áth na Coite
Iomání agus peileadóir Gaelach ab ea Seán de Paor ("Jacke Power" as Béarla) (30 Bealtaine 1916 – 23 Feabhra 1994). D’imir sé lena chlub Átháin agus a chontae Luimneach. Ba ghnách leis imirt mar thosaí cúinne.
Imreoir.
Cé nárbh fhear ard é Seán, bhí sé láidir agus ba dhuine des na tosaithe is tapúla sa chluiche é i mbarr a réime. B'imreoir an-chróga é chomh maith, rud tábachtach i ré iomána a bhí i bhfad níos fisiciúla ná mar a bhfuil sé i láthair na huaire, agus dá bharr sin, ba scórálaí cúl den chéad scoth é.
Óige.
Rugadh é i sráidbhaile Áth na Coite (atá anois ar imeall cathair Luimnigh), mac le Daithi de Paor, garraíodóir as Cill Díoma, Co. Luimnigh, agus Éibhlín Nic Ghearailt. Thosnaigh sé ag iomáint ar dtús i scoil náisiúnta Mhóin a’Lín le cabhair Sheáin Uí Cheallaigh (máistir na scoile), iar-chathaoirleach Choiste CLG Chontae Luimnigh agus aithníodh láithreach go raibh scileanna thar an ngnáth aige.
Ba lúthchleasaí maith é freisin agus bhuaigh sé roinnt mhaith comórtaisí scoile sa rith 100 slat ach dhírigh sé ar an iomáint nuair a chuaigh sé isteach i gCLG Átháin a bunaíodh cúpla bliain roimhe sin.
I ndiaidh na bunscoile, bhuaigh Seán scoláireacht chuig Scoil Ealaíona agus Céirde Mainistir Ghleann Stail, áit inar oileadh mar shiúinéir é.
Átháin.
Bhí foireann iontach láidir ag an gclub um an dtaca sin agus bhuadar Craobh Iomána Sinsir Luimnigh gach blian idir 1933 agus 1939 agus arís idir 1942 agus 1948. Bhuaigh Seán féin cúig bhonn déag, an ceann deireannach sa bhlian 1955 nuair a d’éirigh sé as imirt.
Luimneach.
D’imir sé ar fhoireann an chontae den chéad uair sa bhlian 1935. Lena chomhghuallaithe as Átháin, mar shampla Micheál Mac Aodha, Seán Mac Aodha, Pádraig Ó Scanláin, Tadhg Ó Riain, Pádraig Mac Mathúna agus Micheál Ó hIcí, ba bhall d'fhoireann Luimnigh é ar bhuaigh Craobh Iomána na hÉireann sna blainta 1936 agus 1940. Ba chaptaen na fóirne é sa bhlian 1947 nuair a bhuaigh sé a cheathrú bhonn sa tSraith Náisiúnta Iomána. D’imir sé sa gheansaí glas don uair dheireannach i mbliain 1949.
Mumha.
Bhí Seán ar fhoireann na Mumhan a bhuaigh Corn an Iarnróid faoi sheacht idir 1940 agus 1948. Ceaptar gurbh é sin an fhoireann ba láidre riamh i stair an iomána le laochra an chluiche ar nós Críostóir Ó Rinn, Micheál Ó Braonáin agus Seán Ó Loinsigh (Corcaigh) agus Seán Ó Catháin (Port Láirge) chomh maith lena gcomh-imreoirí as Luimneach.
Peil.
Ba pheileadóir cumasach é Seán chomh maith. D’imir sé ar fhoireann an Chontae i rith blianta na 1930í agus bhuaigh sé cúig bhonn peile Luimnigh i nidaidh a chéile idir 1935 agus 1939. Ghnóthaigh sé bonn sóisearach i gcraobh na Mumhan sa bhlian 1939.
I nDiaidh an Imirt.
Bhí Seán fostaithe ar na hiarnróid ag Córas Iompar Éireann agus aistríodh go Trá Lí i gContae Chiarraí é sa bhliain 1955. Chuaigh sé isteach i gCLG Aibhistín de Staic agus ba bhall den chlub céanna é a mhac Gearóid de Paor, a bhuaigh Craobh Peile na hÉireann le Ciarraí sna blianta 1975, 78, 79, 80, 81, 84, 85 agus 86. Ba gharmhac leis é Stiofán Mac Conmara, a bhí ar fhoireann an Chláir nuair a bhuadar Craobh Iomána na hÉireann sa bhliain 1995.
Sa bhliain 1973, bhí sé mar thraenálaí ar fhoireann Luimnigh ar bhuaigh Craobh Iomána na hÉireann don uair dheireannach go nuige seo. Ainmníodh Seán mar dhuine de Laochra Iomána na hAoise sa bhliain 1991.
D’éag sé i dTrá Lí sa bhliain 1994 agus, ceithre bliana ina dhiaidh sin, tógadh dealbh cuimhneacháin in ómós dó i lár Áth na Coite.


Contae Sierra, Nua-Mheicsiceo.
Contae de chuid Nua-Mheicsiceo é Contae Sierra, agus Truth or Consequences mar phríomhbhaile aige. Táthar le ceannarás Virgin Galactic, comhluadar turasóireachta spáis, le cur ar bun ann.


Línte Liombó.
Cnuasach dánta leis an scríbhneoir Gaeilge Seán Ó Ríordáin is ea Línte Liombó. Tháinig an cnuasach i gcló an chéad uair sa bhliain 1971. Tá teideal an leabhair ag tagairt do "bhlocáil an scríbhneora", is é sin, do na dánta atá i "liombó", ionas nach bhfuil sé ag éirí leis an bhfile iad a bhreacadh síos, cé go bhfuil siad i gcúl a chloiginn.


Seán Sabhat.
Oifigeach de chuid an IRA ab ea Seán Sabhat (rugadh i Luimneach é sa bhliain 1929 agus fuair sé bás an 1 Eanáir 1957 in Achadh Lon). Básaíodh i bpáirc an áir é, nuair a bhí sé i gceannas ar bhuíon mhíleata a d'ionsaigh bearaic de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh in Achadh Lon i gContae Fhear Manach Lá Caille sa bhliain 1957. Ní raibh sé ach seacht mbliana fichead lá a bháis.
B'as Garraí Eoin i Luimneach do Sheán Sabhat. Bhí sé ina bhall den Réalt, roinn Ghaelach Chathlán Mhuire, agus é óg. Ina fhear fásta dó, bhí sé ag obair ina chléireach do chomhlacht James McMahon, comhlacht mór áitiúil a bhí ag plé le trádáil an adhmaid.
Bhí sé ina bhall de Chonradh na Gaeilge, agus smaointe úra aige: mhol sé, mar shampla, go gcuirfí tús le hiris mhagaidh do na páistí as Gaeilge. Thairis sin, ba shuim leis cúrsaí míleata, agus bhí sé ina bhall den Fhórsa Cosanta Áitiúil. Bhí dearcadh coimeádach aige ar a lán rudaí, fiú de réir thuiscint a linne féin. D'áitigh Mainchín Seoighe, a scríobh a bheathaisnéis Gaeilge faoin teideal "Maraíodh Seán Sabhat aréir", go raibh Sabhat ina bhall d'Ailtirí na hAiséirí fosta, ach tá an dá b'fhéidir ann.
Imeachtaí Achadh Lon.
An oibríocht chogaidh ba thrúig bháis do Shabhat, ba chuid é d'Fheachtas na Teorainne a bhí ar siúl ag an IRA i ndeireadh na gcaogaidí agus i dtús na seascaidí. Áit bheag is ea Achadh Lon, agus ba dheacair do na hÓglaigh an bhearaic a aithint, ó bhí sí ar aon chuma leis na tithe eile. Mar sin, ba dhóbair dóibh gan sonrú a chur inti nuair a tháinig siad a fhad léi ar an trucail. Ní raibh a ndóthain lón cogaidh acu le haghaidh an mheaisínghunna a bhí in úsáid acu le haird na bpéas a tharraingt, chun go bhféadfadh an chuid eile den bhuíon a bpléascán a chur. Nuair a rith an lón lámhaigh orthu, thosaigh na péas ag freagairt na tine.
Ba é Seán Sabhat ba túisce a buaileadh, ó bhí sé ina sheasamh thuas ar an trucail, agus radharc maith ag na péas air. Chaith duine de na hÓglaigh pléascáinín láimhe i dtreo na bearaice, ach nuair a bhuail sé fuinneog, léim sé ar ais i dtreo na trucaile, áit ar phléasc sé. Fágadh seisear fear de na hÓglaigh gonta, ina measc Seán Sabhat agus Feargal Ó hAnluain, a raibh néal an bháis orthu cheana féin. D'éirigh leis na hÓglaigh éalú go teach sábháilte faoin tuath cúpla ciliméadar taobh amuigh d'Achadh Lon, áit ar cuireadh Sabhat agus Mac Uí Anluain ina luí i mbóitheach ar feadh tamaill, go dtí go bhfaighfí cabhair dóibh. Lean na péas na hÓglaigh go dtí an fheirm seo, áfach, agus loisc siad a gcuid arm i dtreo na trucaile agus an bhóithigh. Tá dhá insint ar an dóigh ar bhásaigh an bheirt fhear. De réir leagain amháin, bhí siad gonta go héag cheana féin, ionas gur shíothlaigh siad le linn an fhrithionsaí a rinne na péas. De réir an leagain eile, bhuail piléir na bpéas iad áit a raibh siad ina luí sa bhóitheach, ionas gur maraíodh iad.
A Oidhreacht.
Adhlacadh Seán Sabhat i Reilig Chnoc Lorcáin i Luimneach i ndiaidh do na sluaite móra é a chomóradh tríd an gcathair. An dóigh a ndeachaigh bás Shabhat agus Uí Anluain i bhfeidhm ar na daoine chabhraigh sé le ceathrar iarrthóirí de chuid Shinn Féin olltoghchán na bliana 1957 a bhuachan agus suíocháin a bhaint amach mar Theachtaí Dála.
Chum an Luimníoch Seán Ó Coisealbha an t-amhrán "Seán South of Garryowen" ("Seán Sabhat as Garraí Eoin") i ndilchuimhne ar Sheán Sabhat, agus áirítear ar ceann de na hamhráin chatha is mó le rá i gcónaí é. Scríobh Doiminic Ó Beacháin amhrán cáiliúil eile faoi bhás Fheargail Uí Anluain, "The Patriot Game".
Ceiliúrann Sinn Féin cuimhne na beirte seo Lá Coille gach bliain le searmanas cuimhneacháin i Reilig Chnoc Lorcáin.
Sabhat, Sean
Sabhat, Sean
Sabhat, Seán
Sabhat, Seán
Sabhat, Seán
Sabhat, Seán


Éamonn Ó Dálaigh.
Ba cheannasaí an Chéad Cathlán, de Dhrong Bhaile Átha Cliath, Óglaigh na hÉireann é Éamonn Ó Dálaigh (28 Feabhra, 1891 – 4 Bealtaine, 1916) le linn Éirí Amach na Cásca. Ba an ceannfort ab óige san éirí amach é.
Rugadh i gCathair Luimnigh é agus ba dheartháir óg é Chaitlín Ní Dhálaigh, bean Thomáis Uí Chléirigh, duine dos na taoisigh a d'eagraigh an t-Éirí Amach agus a shínigh Forógra na Poblachta a d'fhógraigh Poblacht na hÉireann ag tús an Éirí Amach. Ba bhall de Bhráithreachas na Poblachta ("IRB") é agus b’uncail dó an sean-Fhiníneach Seán Ó Dálaigh a ghlac páirt in éirí amach na bhFíníní sa bhliain 1867.
Ghlac cathlán Uí Dhálaigh seilbh ar na hArdchúirteanna agus ar láthair eile ar an dtaobh iar-thuaisceart Bhaile Átha Cliath agus ba sa limistéar sin a bhí an chogaíocht is fíochmhaire an éirí amach. Ghéill an cathlán tar éis ceithre lá ar an 29ú lá d’Aibreán. Ba é tuairim a chathlán agus oifigigh Shasanacha a throid ina choinne araon gurbh ceannaire míleata den scoth é An Dálach.
I ndiaidh triail rúnda míleata, lámhaigh Arm na Breataine é ar an 4ú Bealtaine. Ní raibh sé ach 25 bliain d’aois ag an am.
Tagairtí.
O Dalaigh, Eamonn
O Dalaigh, Eamonn
O Dalaigh, Eamonn
O Dalaigh, Eamonn
Dálaigh, Éamonn Ó


Arsène Wenger.
Traenálaí agus iar-imreoir peile is ea Arsène Wenger OBE (rugadh é ar 22 Deireadh Fómhair 1949 i Strasbourg, san Fhrainc).
D'imir Wenger le "RC Strasbourg" idir 1978 agus 1981. Tar éis seo, ghlac sé post ina thraenálaí le "AS Nancy", agus le "AS Monaco" agus "Nagoya Grampus Eight" ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1996 ghlac sé post ina thraenálaí le hArsenal F.C. - post atá aige fós inniu. Bhuaigh sé an Légion d'Honneur i 2002 agus i 2003 bhronn banríon Eilís II na Ríochta Aontaithe OBE air.
Wenger, Arsene
Wenger, Arsene
Wenger, Arsene


Justin Timberlake.
Amhránaí agus aisteoir Meiriceánach é Justin Randall Timberlake, a rugadh ar an 31 Eanáir, 1981 i Memphis, Tennessee. Tháinig clú agus cáil air agus é mar bhall den ghrúpa popcheoil "'N Sync". Scaoil sé a chéad albam mar amhránaí aonair "Justified" sa bhliain 2002, agus díoladh níos mó ná 7,000,000 cóip sa bhliain 2007. Tháinig a dhara albam ("FutureSex/LoveSounds") amach sa bhliain 2006.
Tagairtí.
Timberlake, Justin
Timberlake, Justin


UEFA.
'Séard is Comhlachas na gCumann Sacair Eorpach nó UEFA (Union of European Football Associations) ná comhlachas riaracháin sacair na hEorpa. Tá caoga trí cumann sacair náisiúnta mar bhall. Eagraíonn sé comórtais náisiúnta agus clubanna. Tá smacht aige ar cúrsaí airgeadais, rialacha agus cearta na meáin do na comórtais sin.
Bunaíodh UEFA sa bhliain 1954 i mBasel, an Eilvéis. Ba é Henri Delaunay an chéad Ard-Rúnaí agus Ebbe Schwartz chéad uachtaráin an chomhlachais. Faoi láthair is é Michel Platini uachtarán UEFA. Is é Nyon, an Eilvéis ceanncheathrú an chomhlachais.
Idirnáisiúnta.
Is é Craobhchomórtas Sacair na hEorpa príomhchomórtais sacair na bhfear. Tosaíodh an comórtas sa bhliain 1958, agus bhí an craobh ar siúil sa bhliain 1960. Corn Náisiún na hEorpa a tugadh air go dtí an bhliain 1964. Reachtálann UEFA comórtais náisiúnta ag aois faoi-21, faoi-19 agus faoi-17. Reachtálann sé comórtais náisiúnta na mban chomh maith. Thosaigh UEFA Corn UEFA na Réigiuine sa bhliain 1999. Tá craobhchomórtais futsal eagraithe chomh maith ag UEFA.
Clubanna.
Reachtálann UEFA comórtas bliantúil do na clubanna is rathúla san Eoraip.
'Sé ceann do na coirn is clúití é gur féidir a bhaint amach le lucht féachana domhanda thart ar aon bhilliún duine. Bunaíodh an comórtas sa séasúr 1955/56 mar chomórtas do bhuaiteoirí Sraitheanna Sacair na hEorpa faoin teideal Corn na hEorpa, ach ó shéasúr 1992/93, athainmníodh an comórtas chuig an UEFA Champions League agus glacann na foirne is fearr san Eoraip páirt ann gach bliain. An dara comórtas is tábhachtaí san Eoraip do na clubanna ná Sraith Europa. Glaodh Corn UEFA ar an gcomórtas seo roimhe agus tosaíodh é sa bhliain 1971.


Dylan Moran.
Is fuirseoir agus aisteoir Éireannach é Dylan Moran, a rugadh ar an 3 Samhain 1971 san Uaimh i gContae na Mí.
Bhuaigh Dylan an Perrier Comedy Award nuair a bhí sé ach ceithre bliana is fiche d'aois. Is é an duine is óige chun an duais seo a bhuachaint riamh. Ghlac sé páirt sa chlár Black Books ar Channel Four, clár a scríobh sé i gcomhoibriú le Graham Linehan. Phós Dylan a bhean chéile i 1997 agus tá beirt pháistí acu faoi láthair.
Moran, Dylan
Moran, Dylan


Starbucks.
Is comhlacht idirnáisiúnta caife é Starbucks a bhfuil 17,009 siopaí acu ag feidhmiú i 39 tíortha éagsúla.
Bunaíodh an comhlacht i Seattle SAM sa bhliain 1971 ag trí chomhghleacaí: Jerry Baldwin, múinteoir Béarla, Zev Siegel, múinteoir staire agus Gordon Bowker, scríbhneoir.


God Save the Queen.
Is é God Save the Queen (Gaeilge: "Go sabhála Dia an Bhanríon") amhrán náisiúnta na Ríochta Aontaithe agus na Nua-Shéalainn


Anthony Stokes.
Is imreoir sacair Éireannach as Baile Átha Cliath é Anthony Stokes. Rugadh sa bhliain 1988 é ar an 25ú Iúil. Chuaigh sé go dtí Arsenal ó Shelbourne, nuair a bhí sé 15 bliana d'aois. Chuaigh sé amach ar iasacht chuig an club Albanach Falkirk ach tar éis sé chluiche déag agus ceithre chúl déág, cheannaigh Roy Keane é le haghaidh Sunderland i Eanáir 2007. D'imir sé ar fhoireann na hÉireann i gcoinne San Mairíne i Feabhra 2007.
Sa bhliain 2009, d'fhill sé ar Albain arís chun imirt le Hibernian agus sa bhliain 2010 cheannaigh Ceiltigh Ghlaschú é.


Falkirk F.C..
Club sacair Albanach is ea Falkirk F.C..


Stephen Ireland.
Imreoir sacair Éireannach is ea Stephen James Ireland, a rugadh sa Chóbh i gContae Chorcaí ar an 22 Lúnasa, 1985. Bhí sé ag imirt le Cobh Ramblers sular aistrigh sé go Manchester City F.C. agus é cúig bliana déag d'aois. D'imir sé leo ar feadh cúig bhliain ach nuair a tháinig na réaltaí móra díoladh é go Aston Villa sa bhliain 2010 (mar aon le Shay Given). Chuaigh sé ar iasacht go Newcastle United ag tús na bliana 2011. Ag tús an tséasúir 2011-12 bhí sé ar ais ag Aston Villa agus tá an uimhir 7 faighte aige de bhárr imeacht Ashley Young go Manchester United.
Bhí gairmréim an-ghearr ach rathúil le Poblacht na hÉireann, idir 2006 agus 2007. D'imir sé cúig chluiche agus d'aimsigh sé trí chúl. D'fhág sé an fhoireann roimh chluiche tábhachtach in aghaidh Phoblacht na Seice agus tá sé ráite aige nach bhfuil sé ar intinn aige filleadh ar ais.
Ireland, Stephen
Ireland, Stephen
Ireland, Stephen


Cobh Ramblers Football Club.
Club sacair is ea Cobh Ramblers Football Club atá suite san Cóbh, i gContae Chorcaí. Imríonn na "Ramblers" i St. Colman's Park. Thosaigh cúpla imreoir cáiliúil a chuid gairme sacar i gCóbh - go háirithe Roy Keane agus Stephen Ireland, beirt a bhí fadhbanna acú leis an foireann náisiúnta.


Manchester City Football Club.
Club peile Sasanach is ea Manchester City Football Club atá suite i Manchain. Imríonn an club sa Premier League agus sa staid, an "City of Manchester Stadium". Is é Roberto Mancini an traenálaí faoi láthair.


Stuart Pearce.
Iar-imreoir agus traenálaí sacair is ea Stuart Pearce, a rugadh ar an 24 Aibreán, 1962 i Londain, Sasana). Tá an leasainm 'Psycho' aige.
D'imir Pearce i gcomhair Coventry City, Nottingham Forest, Newcastle United, West Ham United agus Manchester City, agus d'imir sé 78 cluiche le foireann náisiúnta Shasana. Faoi láthair, tá sé ina thraenálaí ar fhoireann Sasanach faoi 21. Iar-thraenálaí Manchester City é.


City of Manchester Stadium.
Is í City of Manchester Stadium ("Staid Chathair Mhanchain") staid na foirne sacair Sasanaí Manchester City i Manchain.
Tá toilleadh 47,726 san staid. Bhí an staid in úsáid sna "Commonwealth Games" sa bhliain 2002 agus bhog 'City' isteach ó 'Maine Road' i 2003.


Brian O'Driscoll.
Imreoir rugbaí le foireann na hÉireann ab ea Brian Gerald O'Driscoll a rugadh ar an 21 Eanáir 1979. D'fhreastail sé ar Choláiste na Carraige Duibhe, agus nuair a chríochnaigh sé ar scoil chuaigh sé go dtí Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. D'imir sé céad uair ar son foireann na hÉireann agus céad is a caoga uair ar son Laighean. D'imir sé ar trí thuras Lions agus bhí sé mar chaptaen ar an bhfoireann i 2005. Bhuaigh se a lán comórtas sa ghairm, dhá Chorn Heineken, dhá Celtic Leagues, Six Nations amháin, Grand Slam amháin agus ceithre Triple Crowms. Tá O'Driscoll pósta leis an aisteoir Amy Huberman.
Bhuaigh sé an Grand Slam sa bhliain 2009.
Tagairtí.
O Driscoll, Brian


Gordon D'Arcy.
Imreoir rugbaí Éireannach is ea Gordan D'Arcy (Rugadh 10 Feabhra, 1980, i Loch Garman). Imríonn sé le Cúige Laighean agus foireann na hÉirinn.
Tagairtí.
D Arcy, Gordon


Cath Oravainen.
Ceann de na cathanna le linn Chogadh na Fionlainne idir an tSualainn agus an Rúis ab ea Cath Oravainen. Cuireadh an cath in Oravainen (Sualainnis: "Oravais") ar an 14 Deireadh Fómhair 1808, agus is é tuairim na staraithe cogaidh gurbh ansin a chaill an tSualainn an seans deireanach leis an gcogadh sin a ghnóthú.


Sraithchomórtas Peile Náisiúnta.
Comórtas peile Éireannach is ea Sraithchomórtas Peile Náisiúnta (Béarla: "National Football League" no " Allianz National Football League"), a eagraíonn Cumann Lúthchleas Gael go bliantúil san Earrach (Feabhra - Aibreán). Níl an tsraith chomh tábhachtach is atá Craobh Peile na hÉireann, rud atá fíor maidir leis an gcomórtas iomána freisin. Ar an taobh eile, tá stair fhada bhródúil ag na sraitheanna náisiúnta. Craoltar cluichí beo ar TG4 agus Setanta Sports.
Is é Allianz an t-urraitheoir faoi láthair.
Stair.
Cuireadh an chéad chomórtas ar siúl i rith an gheimhridh 1925-1926, mar a bhí an nós suas go dtí an bhliain 2002 nuair a bogadh é go dtí an tEarrach. Bhuaigh Laois an chéad chomórtas. Bhí suim ag na foirne go léir sa chomórtas ón tús, ach bhaintí úsáid as den chuid is mó chun cleachtas a fháil sular thosaigh Craobh na hÉireann sa tsamhradh.


Mainchín.
Is é Mainchín ("Saint Munchin" as Béarla) éarlamh cathrach agus deoise Luimnigh. Ciallaíonn a ainm manach nó sagart beag.
Níl mórán eolais fágtha anois faoina shaol ach ceaptar gur rugadh gar don chathair ag deireadh an 6ú aois é agus gur fuair sé bás sa 7ú aois. Deirtear gurbh eisean an chéad easpag Luimnigh agus gur bhunaigh sé mainistir san áit ar a ghlaoitear anois Sparr Thumhan ach, tar éis argóint le taoiseach na h-áite, bhí air bogadh amach as an gcathair.
Nuair a d’imigh sé 6km siar ó dheas go Mungairit chun mhainistir eile a bhunú, chuir sé mallacht ar an gcathair ionas ná éireodh go deo le na h-áitreabhaigh ach go mbeadh an rath ag an stróinséar amháin.
Tá iarsmaí mhainistir meánaoiseach fós le feiscint i Mungairit thart ar an sean-reilig. Tá paróiste Mainchín Naofa suite ar bhruach thuaidh cathair Luimnigh agus deirtear go bhfuil Séipéal Caitliceach Mhainchín suite ar shuíomh sean-mhainistir Mhainchín i Sparr Thumhan in aice le Carraig an Chonartha agus Droichid Thumhan. Is é Coláiste Mhainchín i gCorrbhaile meánscoil deoise Luimnigh.
Ceiliúrtar lá fhéile Mhainchín ar an 2ú Eanáir.
Mainchín
Mainchín


Dolores McNamara.
mion
Bhí €115 milliún buaite ag Dolores McNamara i 2005 sa chrannchur Euromillions.
Ar an 31ú Iúil, 2005 cheannaigh sí ticéad Euromillions i siopa Spar i nGarraí Eoin agus bhí sí ag ól le roinnt dá cairde i dtigh tábhairne Tobin’s taobh dorais nuair a chonaic sí a huimhreacha ar an teilifís. Bhí €115 milliún buaite aici, an duais is mó riamh sa chrannchur.
Saol.
Rugadh Dolores McNamara i mBlackpool, Lancashire, Sasana, ar an 13ú Eanáir, 1960 ach d’fhás sí suas i nGarraí Eoin i gcathair Luimnigh, áit in a bhfuil sí fós ina cónaí.


Seán Céitinn.
Ba phéintéir Éireannach de chuid na 20ú aoise a bhí i Seán Céitinn (1889-1977) (Béarla: "Seán Keating") a chum roinnt de na pictiúir phoiblí is cáiliúla in Éirinn.
Rugadh i gcathair Luimnigh é agus d’fhoghlaim sé líníocht i nGairmscoil Luimnigh sular bhuaigh sé scoláireacht bronnta ag an bpéintéir cáiliúil William Orpen sa bhlian 1909 chun staidéar sa Scoil Cathrach na hEalaíona i mBaile Átha Cliath. Chaith sé an-chuid ama sna blianta ina dhiaidh ar Oileáin Árainn agus i stiúidió Orpen i Lonndain.
"Men of the South (Fir an Deiscirt)", 1921, Gailearaí Crawford Gallery, Corcaigh.
Nuair a d’fill sé ar Éireann sa bhlian 1916, chum sé pictiúirí faoi Cogadh na Saoirse agus an gCogadh Cathartha. Ina measc siúd, tá "Men of the South (Fir an Deiscirt)" (1921), faoi bhuíon Óglaigh na hÉireann ag fanacht ar fheithicil Arm na Breataine agus "An Allegory (Fís)" (1922), bailiúchán daoine éagsúla mar shamhlaíocht Saorstát nua Éireann.
Bhain sé an-chuid cáil as stíl gaisceach a shaothair. Toghadh mar bhall Acadamh Ríoga na hÉireann sa bhlian 1923. Ba é scéim idreleictreach na Sionnaine mór-thaispeántas tionscalach an stáit nua agus fuair sé coimisiúin ó Bhord Soláthar Leicreachas chun Ard na Croise a phéinteáil. Chum sé miúral Phallúin na hÉireann ag Aonach an Domhain i Nua Eabhrac sa bhlian 1939.
Taispeánadh a shaothair ag Seo Acadamh Ríoga na hÉireann gach blian ó 1914 suas go 1975 agus ba Uachtarán an Acadaimh é idir nablinta ó 1949 go 1962. Bhí an-thionchar aige ar oiliún na h-ealaíona in Éirinn agus ní raibh aon bá riamh aige le ealaíon teibí an 20ú aois.
Bhí sé ag obair fós nuair a chailleadh sa bhlian 1977 i mBaile Átha Cliath é. Ba mhac leis Saoirbhreitheach Céitinn, TD Lucht Oibre agus Aire Tionscal agus Tráchtála Rialtas na hÉireann idir 1973 agus 1977.
Ceitinn, Sean
Ceitinn, Sean
Ceitinn, Sean
Céitinn, Seán


Ryan Tubridy.
Is láithreoir teilifíse agus raidió Éireannach é Ryan Tubridy, a rugadh ar 28 Bealtaine sa bhliain 1973. Is as an gCarraig Dhubh i mBaile Átha Cliath dó. Tar éis dó blianta a chaitheamh ag cur cláir éagsúla i láthair (mar shampla "The Rose of Tralee"), fuair sé a sheó cainte féin Tubridy Tonight ar RTÉ 1 sa bhliain 2004.
The Late Late Show.
Fógraíodh i mBealtaine 2009 go mbeadh sé mar láithreoir nua "The Late Late Show", tar éis do Phat Kenny a fhógairt go mbeadh sé ag éirí as an bpost sin ag deireadh shéasúr 2008-2009. Cuirfidh sé an seó sin i láthair don chéad uair ar 5 Meán Fómhair 2009.
Naisc sheachtracha.
Tubridy, Ryan
Tubridy, Ryan
Tubridy, Ryan


Tubridy Tonight.
Is seó cainte Éireannach é Tubridy Tonight a chraoltar ar an stáisiún RTÉ 1 gach Satharn nuair a bhíonn an nuacht críochnaithe. Is é Ryan Tubridy a chuireann an clár i láthair, agus craoladh an chéad eipeasóid ar an 16 Deireadh Fómhair 2004. Críochnaíodh i 2009 é, mar thosaigh Tubridy ag cur i láthair The Late Late Show.


Martin Sheen.
Is aisteoir Meiriceánach é Martin Sheen, a saolaíodh leis an ainm Ramón Gerardo Antonio Estévez ar an 3 Lúnasa, 1940 i nDayton, Ohio.
Tháinig clú agus cáil air mar 'Captain Willard' sa scannán Apocalypse Now, mar Josiah Bartlet sa sraith The West Wing agus mar 'Captain Oliver Queenan' sa scannán The Departed. Is aisteoirí iad a pháistí - Charlie Sheen, Emilio Estévez, Ramón Luis Estévez agus Renée Estévez.
Chaith Sheen seal ag staidéar in Ollscoil na hÉireann i nGaillimh i 2006.
Naisc sheachtracha.
Sheen, Martin
Sheen, Martin


Charlie Sheen.
Aisteoir scannáin agus teilifíse Meiriceánach is ea Charlie Sheen (a rugadh mar Carlos Irwin Estévez ar an 3 Meán Fómhair, 1965).
Is é Martin Sheen a athair agus is deartháir leis Emilio Estévez, aisteoir eile. Tháinig cáil air as an gclár teilifíse grinn "Two and a Half Men". Tá na gradaim Golden Globe, Golden Icon Award, Emmy, agus ALMA bronnta air, agus ainmníodh é do roinnt ghradam eile. Ar an 7ú lá Márta, 2011 bhris an slabhra craolta teilifíse CBS agus an comhlacht Warner Brothers Charlie Sheen as a phost ar "Two and a Half Men" mar gheall ar iompar a ghlactaí mar chonspóideach.
Sheen, Charlie


The West Wing.
Lean an clár teilifíse Meiriceánach The West Wing ar aghaidh ó 1999 go dtí 2006. Bhíodh eachtraí an chláir ar siúl sa White House agus ba é Josiah Bartlet (Martin Sheen) uachtarán na Stát Aontaithe.


Ardal O'Hanlon.
Fuirseoir agus aisteoir Éireannach é Ardal O'Hanlon (Gaeilge: "Ardal Ó hAnluain"), a rugadh ar an 8 Deireadh Fómhair 1965, i gCarraig Mhachaire Rois, Contae Mhuineacháin. Bháil sé clú agus cáil amach i rith na nóchaidí mar 'Father Dougal McGuire' sa chlár teilifíse Father Ted, agus níos déanaí mar 'George Sunday' sa chlár My Hero.
Mac leis an bpolaiteoir Ruairí Ó hAnnluain é Ardal, a d'fhreastail ar Choláiste na Carraige Duibhe agus ar Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath. Tá úrscéal amháin foilsithe aige chomh maith, "Talk of the Town", sa bhliain 1998.


Steve Finnan.
Iar-pheileadóir sacair é Steve Finnan (nó "Stiofán Ó Fionáin") a rugadh i mBaile na Cora Thiar i gCathair Luimnigh ar an 24ú Aibreán 1976. D'imir sé don chlub Espanyol go dtí Mí Iúil 2009, agus ansin do Phortsmouth go dtí 2010. Bhí sé ar fhoireann idirnáisiunta na hÉireann. D'imir sé mar thaca deas de ghnáth. Tá sé ar scor mar imreoir anois.
Óige.
Chuaigh a chlann ar imirce go Sasana nuair nach raibh Stiofán ach ceithre bliana d’aois agus d’fhás sé suas i Chelmsford, Essex. Tá mórán gaolta fós aige i Luimneach agus baineann sé an-mhórtas as a Ghaelachas, rud a admhaíonn sé arís is arís in agallaimh phoiblí. Is col ceathar dó Ailbe Ó Fionáin ("Albert Finnan"), imreoir CP Luimnigh i mblianta na 1990í.
Tús imirte.
Ba Welling United i Léag an Deiscirt a chéad club ach ba le Birmingham City a d’imir sé don chéad uair mar ghairm-pheileadóir sa bhliain 1995. Ni bhfuair sé ach 15 cluichí leo, áfach, agus d’aistriigh sé go Notts County an bliain dár gcionn. Tar éis dhá bhliain agus 80 cluiche leosan, d’íoc an club as Londain Fulham £600,000 air agus ba bhall dá fhoireann a bhain áit sa Phremiership amach sa bhliain 2002. Aithníodh mar imreoir an-thapaidh é le an-scil chros-phas chun an liathróid a dhíriú ar na lár-thosaithe istigh sa bhosca éirice.
Learpholl.
D’íoc Learpholl €4,900,000 chun a chonartha a cheannach sa bhliain 2003. Gortáiodh go minic é le linn a chéad bhliana sa chlub ach ghnóthaigh sé geansaí uimhir 2 dó féin ag tús an tséasúir dá gcionn. Sa bhliain chéanna, bhuaigh sé boinn sa Charling Cup agus i Sraith Seaimpín UEFA cé go raibh air an pháirc a fhágaint ag leath-am sa chluiche ceannais i gcoinne A.C. Milan de bharr gortú coise. D'imir sé le Learpholl ó 2003 go 2008.
Idirnáisiúnta.
D’imir Stiofán ar fhoireann na hÉireann don chéad uair ar an 26ú Aibreán, 2000 i mBóthar Lansdúin i gcoinne na Gréige. Tháinig sé isteach san fhoireann tar éis gortú Stiofán Mac Giolla Chearra agus is céad rogha na dtacaithe é beagnach ó shin i leith.
Fionáin, Stiofán Ó
Fionáin, Stiofán Ó
Fionáin, Stiofán Ó


Peadar de Lása.
Ba cheannaire Arm Impriúlach na Rúise é an tÉireannach Peadar de Lása ("Peter Lacy" as Béarla, "Pyotr Petrovich Lacy" nó "Пётр Петрович Ласси" as Rúisis, "Peter von Lacy" as Gearmáinis, "Petro Petroviç Lassi" as Tuircis, "Piotr Lacy" as Polainnis) (1678-1751) a bhuaigh an-chuid cathanna stairiúla san 18ú aois.
Óige in Éirinn.
Rugadh i gCill Íde in iarthar Chontae Luimnigh do chlann Normannach a chuir fúthu san áit sa 12ú aois. Uaisle Caitliceach ab ea a mhuintir agus throideadar ar son airm an Rí Shéamuis II le linn an Chogaidh Liamach agus cé ná raibh sé ach 13 bhliain d’aois ag an am, throid An Lásach mar leifteanant i bhfórsaí na hÉireann faoi cheannais Phádraig Sairséil le linn Léigear Luimnigh.
San Fhrainc agus san Ostair.
Tar éis Chonradh Luimnigh sa bhliain 1691, theith sé lena athair agus a dheartháir go dtí an Fhrainc i dteannta leis na Géanna Fiáin. Nuair a chailleadh a ghaolta ag troid le Briogáid na hÉireann ar son Rí Lua XIV na Fraince san Iodáil, d’aistrigh sé go Arm na hOstaire. Chaith sé dhá bhliain ann sular lean sé a cheannfort Charles Eugène de Croy isteach in arm nua na Rúise a bhí á eagrú ag an am ag an Impire Peadar Mór.
Faoi Pheadar Mór.
Bhí sé i gceannas ar aonad mhuscadóiri i gcath tubaisteach Narva agus gortaíodh go dona é le linn Cogadh Mór an Tuaiscirt i gcoinne na Sualannaigh. Mar sin féin, ardaíodh go rang an choirnéil é sa bhliain 1706 agus, sa bhliain dár gcionn, d’aithnigh ceannaireacht impriúlacht an airm a éachtanna le linn Cath Pholtava.
Ba An Lásach an chéad saighdiúir Rúiseach a tháinig iseach I Ríge i ndiaidh an léigir agus, ina dhiaidh sin, ghabh sé seilbh ar dhún straitéiseach na Súlainnigh in Umeå sa bhliain 1719. Sa bhliain 1723, ceapadh mar cheannaire fórsaí na Rúise insna críocha Baltacha agus ba Ghobhairneoir Ríge é trí bhliain ina dhiaidh sin.
Faoi Bhan-Impire Áine.
Tháinig sé ar ais san arm i gcomhair Cogadh Leanúnacht na Polainne agus b’é An Lásach a dhíbir Stanisław Leszczyński ó Bhársá go Gdańsk. I ndiaidh Léigear Gdańsk sa bhliain 1734, mháirseáil sé siar lena thrúpaí go dtí an Réan i dteannta le arm Eoghan Savoia.
Shroich sé barr a réim mar cheannaire mhíleata linn an chogaidh i gcoinne na dTurcach. Ghabh sé Azov sa bhliain 1736 agus an Chrím tar éis dhá chath sa bhliain sin agus ceann eile i 1738.
D’fhill sé ar Ghobhairneoracht Riga ina dhiadh sin ach, ós rud é ná raibh suim riamh aige sa pholaitíocht, chaill sé a phost agus a thionchar i ndiaidh bháis Áine.
Faoi Bhan-Impire Éilís.
Glaodh arís ar an Lásach nuair a thosaigh cogadh eile i gcoinne na Sualannaigh agus ceapadh mar ceannfort an Airm Impriúlachta é. Chuir an arm le chéile go rí-thapaidh agus, tar éis na Sualannaigh a ghlanadh amach as an bhFionlainn go léir de bharr cathanna Vilmanstrand, Frederikshamn, Porvoo agus Hämeenlinna agus léigear Helsinki, ghéilleadar dó sa bhliain 1742.
D’fhill An Lásach arís ar Riga, áir ar éag sé ar an 19ú Aibreán 1751. Ba cheann de cheannairí is cáiliúla in Arm na hOstaire sa dara leath den 18ú aois mac An Lásaigh Prionnsias de Lása ("Franz Moritz von Lacy" as Gearmáinis). Cliamhain dó ab ea Seoirse de Brún, Luimníoch eile a d'fhreastal mar cheannaire eile Airm Impriúla na Rúise, a phós a iníon Eibhlín.
Lasa, Peadar de
Lasa, Peadar de
Lása, Peadar de


Idirtheangeolaíocht.
Baineann an idirtheangeolaíocht leis an téarma Laidne "interlingua", a chiallaíonn "cumarsáid idir daoine le teangacha éagsúla".
Aidhm na hidirtheangeolaíochta.
Tá trí ghrúpa sainmhínithe ann. Dá réir, is ionann an idirtheangeolaíocht agus
Is sa Vicipéid in Esperanto atá an cur síos is cuimsithí ar an idirtheangeolaíocht le fáil.


Janez Potočnik.
Is polaiteóir Slóivéanach é Janez Potočnik (22 Márta, 1958 a rugadh é). Ba Choimisinéir Eorpach é don Eolaíocht agus Taighde i gCoimisiún Barroso ón bhliain 2004 go 2010.
Naisc.
Potocnik, Janez


Thabo Mbeki.
Ba é Thabo Mvuyelwa Mbeki (rugadh 18 Meitheamh 1942) uachtarán na hAfraice Theas agus ceannaire an pháirtí pholaitiúil an ANC. Tháinig sé i gcomharbacht ar Nelson Mandela mar uachtarán na hAfraice Theas sa bhliain 1999. D'éirigh sé as mar uachtarán i Meán Fómhair 2008 tar éis cinnidh an ANC gan tacaíocht a thabhairt dó i bParlaimint na hAfraice Theas.
Bhí an bua ag Jacob Zuma air i dtoghchán ceannaireachta an ANC ar 18 Mí na Nollag 2007.
Rugadh in Indutywa é, áit atá anois i gcúige Eastern Cape. Is cainteoir Xhosa é ó dhúchas. D'fhág sé an Afraic Theas sa bhliain 1962 agus chaith sé 28 mbliana taobh amuigh den tír, ag obair ar son an ANC an t-am ar fad.
Tagairtí.
Mbeki, Thabo


Morgan Tsvangirai.
Is polaiteoir agus ceardchumannaí sa tSiombáib é Morgan Richard Tsvangirai (10 Márta 1952). Is é Tsvangirai bunaitheoir agus ceannaire an "Movement for Democratic Change". Príomh-aire na Siombáibe ba ea é (2009-2013). Ghlac sé mionn oifige ar an 11 Feabhra, 2009, i gcomhrialtas le Robert Mugabe, an t-uachtarán.
Tsvangirai, Morgan
Tsvangirai, Morgan


Pádraig Sáirséal.
Saighdiúir Éireannach agus ceannaire fhórsaí na hÉireann le linn Léigear Luimnigh ab ea Pádraig Sáirséal, Iarla Leamhcáin (1660- 21 Lúnasa, 1693).
Óige.
Rugadh an Sáirséalach i Leamhcán, Contae Átha Cliath sa bhliain 1660 do chlann Normannach a tháinig go hÉirinn ag deireadh an 12ú haois. B’uasal Caitliceach a athair Pádraig, a phós Áine Ní Mhórdha, iníon an taoisigh Ghaelaigh Ruairí Ó Mórdha, a bhí i gceannas ar Éirí Amach 1641 i gcoinne riail na Sasanach in Éirinn.
Sa Fhrainc agus i Sasana.
Thug sé seirbhís i gcathlán Sasanach a throid ar son Rí Laoiseach XIV na Fraince le linn réimeas an Rí Séarlas II i Sasana agus d’fhill sé ar Shasana nuair a tháinig an Caitliceach, Rí Séamus II i réim sa bhliain 1685.
Le linn Chogadh Cathartha Shasana, throid sé i gcath Sedgemoor i gcoinne fhórsaí Dhiúc Monmouth ar 6 Iúil 1685. Rinneadh coirnéal de an bhliain dár gcionn agus d’fhill sé ar Éirinn i dteannta Risteard Talbóid, Iarla Thír Chonaill, chun ceannaireacht Chaitliceach a chur ar arm na hÉireann.
Cogadh an Dá Rí.
Caitheadh an Rí Séamus as cumhacht sa bhliain 1688 agus ainmníodh a chliamhain Phrotastúnach, Liam III Oráiste na hOllainne mar chomharba air. Theith sé go dtí an Fhrainc agus le cabhair ó Laoiseach XIV, tháinig sé go hÉirinn chun a réimeas a athghabháil. Duine dá cheannairí ab ea an Sáirséalach, a ghabh seilbh ar Chúige Chonnacht do Shéamus II agus rinneadh ginearál de dá bharr.
Ghlac sé páirt i Léigear Dhoire (1689), Cath na Bóinne (1690) agus Cath Eachroma (1690) mar dhuine de na ceannairí Éireannacha, ach chaill fórsaí an Rí Séamus an trí cinn díobh.
Léigear Luimnigh.
Nuair a chúlaigh arm Shéamuis go Luimneach, bhain An Sáirséalach cáil mhór amach nuair a phléasc sé gunnaí móra na Liamach san aer le cabhair ón ropaire Gealapa Ó hÓgáin i mBaile an Fhaoitigh gar do Phailís na Gréine i gContae Luimnigh (1690). Dá bharr sin, ní raibh na Liamaigh in ann Luimneach a ghabháil roimh theacht an gheimhridh.
Lean an léigear ar aghaidh go dtí fómhar na bliana dár gcionn, ach faoin am sin bhí fórsaí an tSáirséalaigh ina n-aonar agus b’éigean dóibh géilleadh. Tar éis idirghabháil idir an Sáirséalach agus Ginearál Ginkel na Liamach, síníodh Conradh Luimnigh, a thug cearta creidimh do Chaitlicigh na hÉireann.
Deoraíocht.
Sheol an Sáirséalach agus formhór a shaighdiúirí ó chalafort Luimnigh ar 22 Mí na Nollag 1691 agus chuaigh siad isteach in Arm na Fraince. Tugadh 'Na Géanna Fiáine' orthu agus bhain an-chuid díobh (ar nós Pheadair de Lása) mór-cháil amach mar cheannairí airm sna blianta dár gcionn.
Ach ní raibh saol fada ag an Sáirséalach. Throid sé go cróga ar son Laoiseach XIV i bhFlóndras ach goineadh go dona é ag Cath Landen agus fuair se bás i Huy na Beilge ar 21 Lúnasa 1693. Adhlacadh i reilig Shéipéal Mháirtín Naofa sa bhaile sin é. Deirtear gurbh iad a fhocail dheireanacha ná “"Mo thrua nach ar son na hÉireann é seo".”
Oidhreacht an tSáirséalaigh.
Bhris na Sasanaigh Conradh Luimnigh beagnach chomh luath agus a thriomaigh an dúch agus baineadh gach ceart sibhialta ó Chaitlicigh na Éireann go gairid ina dhiaidh sin. Ach lean cuimhne ar Phádraig Sáirséal ar aghaidh i measc na gnáthmhuintire agus ainmníodh an-chuid bóithre, clubanna, droichead agus a leithéid as ina onóir, go mór mór i dtimpeallacht Chathair Luimnigh. Ina measc siúd, tá Droichead an tSáirséalaigh, Sráid an tSáirséalaigh, club CLG Sháirséalaigh na Mainistreach agus Dún an tSáirséalaigh i gCathair Luimnigh, Carraig Phádraig Sáirséal i gContae Luimnigh, Baile Sarsfield in Ontario, Ceanada agus club sacair Velez Sarsfield i mBuenos Aires na hAirgintíne. Ainmníodh Club CLG Sháirséalaigh Leamhcáin as chomh maith, ina bhaile dúchais féin.
Is féidir "Marcaíocht an tSáirséalaigh" a leanúint trí Chontaetha an Chláir, Thiobraid Árann agus Luimnigh. Deirtear gurbh é seo bealach an tSáirséalaigh thar fhórsaí na Liamach le linn dó gunnaí na Sasanach a phléascadh san aer.
Tá dealbh cuimhneacháin an tSáirséalaigh le feiscint i bPlás na hArd-Eaglaise i Luimneach agus seasann sé ar shuaitheantas Chomhairle Chontae Luimnigh. Is cuid de Rosc Catha an tSairséalaigh “"Cuimhnigh ar Luimneach agus ar fheall na Sasanach"” é mana Chomhairle Chontae Luimnigh agus Choiste CLG Chontae Luimnigh.
Phós Pádraig Sáirséal an Bhantiarna Nóra de Búrca, iníon Iarla Chlann Riocaird, agus saolaíodh mac amháin agus iníon amháin dóibh. Tháinig Séamus Sáirséal i gcomharbacht ar a athair mar Dhara Iarla Leamhcáin ach d’éag sé gan chlann sa bhliain 1718.
Naisc Sheachtracha.
Sáirséal, Pádraig
Sáirséal, Pádraig
Sáirséal, Pádraig
Sáirséal, Pádraig


Iar-bhuaiteoirí Sárimreoirí Iománaíochta na Bliana.
Is liosta é seo de na hiománaithe a bhain an gradam Sárimreoirí na Bliana amach idir 1971 agus an lá atá inniu ann. Tosaíonn sé leis an Duais Chú Chulainn, an gradam a tógadh amach idir na blianta 1963 agus 1967.
Cuireadh tús leis an duais nua Iománaí na Bliana sa bhliain 1995. Tá buaiteoir an ghradaim seo le feiceáil thíos sa chló trom.
1963 Duais Chú Chulainn.
Oilibhéar Breathnach (Cill Chainnigh), Tomás Ó Nia (Loch Garman), Aibhistín Ó Floinn (Port Láirge), Seán Ó Dúghaill (Tiobraid Árann), Séamus de Cléir (Cill Chainnigh), Liam Mac Riocaird (Loch Garman), Labhrás Ó Coinneáin(Port Láirge), Teádóir Inglis (Tiobraid Árann), Deasún Ó Foghlú (Baile Átha Cliath), Séamus Ó Dúghaill (Tiobraid Árann), Mícheál Ó Flannaile (Port Láirge), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh), Liam Ó Dubhánaigh (Tiobraid Árann), Séamus Mac Gabhann (An Clár), Pilib Ó Gréacháin (Port Láirge)
1964 Duais Chú Chulainn.
Oilibhéar Breathnach (Cill Chainnigh), Seán Ó Dúghaill (Tiobraid Árann), Pádraig Diolún (Cill Chainnigh), Tomás Ó Nia (Loch Garman), Séamus de Cléir (Cill Chainnigh), Antóin de Bhál (Tiobraid Árann), Pádraig Mac Éinrí (Cill Chainnigh), Mícheál de Róiste (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Móráin (Cill Chainnigh), Séamus Ó Dúghaill (Tiobraid Árann), Mícheál Céitinn (Tiobraid Árann), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh), Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), Seán Mac Cionaoith (Tiobraid Árann), Dónal Ó Nialláin (Tiobraid Árann)
1965 Duais Chú Chulainn.
Seán Ó Donnchú (Tiobraid Árann), Tomás Ó Nia (Loch Garman), Aibhistín Ó Floinn (Port Láirge), Ciarán Ó Ciara (Tiobraid Árann), Donncha Ó Ríordáin (Corcaigh), Antóin de Bhál (Tiobraid Árann), Séamus Ó Duagáin (Gaillimh), Pilib Mac Liam (Loch Garman), Micheál de Róiste (Tiobraid Árann), Séamus Ó Dúghaill (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Cearúill (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Cróinín (An Clár), Dónal Ó Nialláin (Tiobraid Árann), Seán Mac Cionaoith (Tiobraid Árann), Seán Mac Lochlainn (Tiobraid Árann)
1966 Duais Chú Chulainn.
Pádraig de Barra (Corcaigh), Pádraig Mac Éinrí (Cill Chainnigh), Aibhistín Ó Floinn (Port Láirge), Donncha Ó Murchú (Corcaigh), Séamus de Cléir (Cill Chainnigh), Caoimhín Ó Longáin (Luimneach), Máirtín Ó Cuagáin (Cill Chainnigh), Bearnard Ó hArtagáin (Luimneach), Teádóir Inglis (Tiobraid Árann), Seán de Barra (Corcaigh), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Cróinín (An Clár), Pádraig Ó Mháirín (Uíbh Fhailí), Seán Mac Cionaoith (Tiobraid Árann), Maitiú Ó Sionnaigh (Gaillimh)
Ainmníodh Saerbhreathach Mac Cárthaigh (Corcaigh) ina Iománaí na Bliana, ach níor bhronnadh Duais Chú Chulainn air.
1967 Duais Chú Chulainn.
Oilibhéar Breathnach (Cill Chainnigh), Pádraig Mac Éinrí (Cill Chainnigh), Pádraig Diolún (Cill Chainnigh), Séamus Ó Treasaigh (Cill Chainnigh), Séamus de Cléir (Cill Chainnigh), Séamus Ó Cuileannáin (An Clár), Lionard Mag Fhionnbhairr (Tiobraid Árann), Micheál de Róiste (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Móráin (Cill Chainnigh), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh), Antóin de Bhál (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Cróinín (An Clár), Dónal Ó Nialláin (Tiobraid Árann), Antóin Ó Deoráin (Loch Garman), Mícheál Céitinn (Tiobraid Árann)
1971: Na céad Sárimreoirí.
Damien Ó Máirtín (Uíbh Fhailí), Antóin Ó Meachair (Corcaigh), Pádraig Ó hArtagáin (Luimneach), Séamus Ó Treasaigh (Cill Chainnigh), Tadhg Ó Conchúir (Tiobraid Árann), Míchéal de Róiste (Tiobraid Árann), Máirtín Ó Cuagáin (Cill Chainnigh), Seán Ó Conghaile (Gaillimh), Proinsias Mac Coimín (Cill Chainnigh), Proinsias Ó Lachtnáin (Tiobraid Árann), Mícheál Céitinn (Tiobraid Árann), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh), Mícheál Mac Fheorais (Baile Átha Cliath), Réamann Mac Coimín (Corcaigh), Éamann Ó Criagáin (Luimneach)
1972.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Antóin Ó Meachair(Corcaigh), Pádraig Ó hArtagáin (Luimneach), Séamus Ó Treasaigh (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Leathlobhair (Cill Chainnigh), Mícheál Iácób (Loch Garman), Conn de Róiste (Corcaigh), Donncha Ó Cochláin (Corcaigh), Proinsias Mac Coimín (Cill Chainnigh), Proinsias Ó Lachtnáin (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Dúláinne(Cill Chainnigh), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh), Séarlas Ó Cárthaigh (Corcaigh), Réamann Mac Coimín (Corcaigh), Éamann Ó Criagáin (Luimneach)
1973.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Pilib Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Pádraig Ó hArtagáin (Luimneach), Séamus Ó Briain (Luimneach), Colm Ó Deoráin (Loch Garman), Pádraig Mac Éinrí (Cill Chainnigh), Seán Ó Foghlú (Luimneach), Liam Ó Briain (Cill Chainnigh), Risteárd Ó Binéid (Luimneach), Proinsias Ó Lachtnáin (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Éamann Ó Gréacháin (Luimneach), Máirtín Ó Coigligh (Loch Garman), Ciarán Puirséil (Cill Chainnigh), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh)
1974.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Pilib Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Pádraig Ó hArtagáin (Luimneach), Seán Ó hArgáin (Corcaigh), Gearóid Ó Lachtnáin (An Clár), Pádraig Mac Éinrí (Cill Chainnigh), Conn de Róiste (Corcaigh), Liam Ó Briain (Cill Chainnigh), Seán Ó Gealbháin (Port Láirge), Seosamh Mac Cionaoith (Luimneach), Máirtín Ó Coigligh (Loch Garman), Mícheál Ó Crotaigh (Cill Chainnigh), Seán Ó Coigligh (Loch Garman), Ciarán Puirséil (Cill Chainnigh), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh)
1975.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Niall Mac an Airchinnigh (Gaillimh), Pádraig Ó hArtagáin (Luimneach), Briain Mac Óda (Cill Chainnigh), Tadhg Ó Conchúir (Tiobraid Árann), Seán Ó Síoda (Gaillimh), Eighneachán Ó Cléireacháin (Gaillimh), Liam Ó Briain (Cill Chainnigh), Gearóid Ó Cárthaigh (Corcaigh), Máirtín Ó Coigligh (Loch Garman), Seosamh Mac Cionaoith (Luimneach), Éamann Ó Gréacháin (Luimneach), Mícheál Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Ciarán Puirséil (Cill Chainnigh), Éadbhard Ó Cathaoir (Cill Chainnigh)
1976.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Pilib Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Liam Ó Murchú (Loch Garman), Seán Mac Mathúna (An Clár), Seosamh Mac Donncha (Gaillimh), Míchéal Iácób (Loch Garman), Donncha Ó Cochláin (Corcaigh), Proinsias de Búrca (Gaillimh), Pádraig Ó Maoileáin (Corcaigh), Mícheál Ó Maoileoin (Corcaigh), Máirtín Ó Coigligh (Loch Garman), Séamus de Barra-Ó Murchú (Corcaigh), Mícheál Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Antóin Ó Deoráin (Loch Garman), Seán Ó Laoire (Corcaigh)
1977.
Séamus Ó Dúraic (An Clár), Seán Mac Mathúna (An Clár), Máirtín Ó Dochartaigh (Corcaigh), Seán Ó hArgáin (Corcaigh), Gearóid Ó Lachtnáin (An Clár), Mícheál Iácób (Loch Garman), Donncha Ó Cochláin (Corcaigh), Tomás Ó Cíosáin (Corcaigh), M Ó Maolruanaidh (An Clár), Criostóir Mac Eochaidh (Loch Garman), Séamas de Barra-Ó Murchú (Corcaigh), P. S. Ó Maolmhuaidh (Gaillimh), Séarlas Mac Cárthaigh (Corcaigh), Réamann Mac Coimín (Corcaigh), Seán Ó Laoire (Corcaigh)
1978.
Séamus Ó Dúraic (An Clár), Pilib Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Máirtín Ó Dochartaigh (Corcaigh), Seán Ó hArgáin (Corcaigh), Seosamh Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Gearóid Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Donncha Ó Cochláin (Corcaigh), Tomás Ó Ciosáin (Corcaigh), Eighneachán Ó Cléireacháin (Gaillimh), Séamas de Barra-Ó Murchú (Corcaigh), Nollaig Ó Cathasaigh (An Clár), Colm Ó hEoghanáin (An Clár), Séarlas Mac Cárthaigh (Corcaigh), Seosamh Mac Cionaoith (Luimneach), Tomás de Buitléir (Tiobraid Árann)
1979.
Pádraig Mac Lachtna (Tiobraid Árann), Brian Ó Murchú (Corcaigh), Máirtín Ó Dochartaigh (Corcaigh), Tadhg Ó Conchúir (Tiobraid Árann), Diarmaid Mac Curtáin (Corcaigh), Gearóid Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Eighneachán Ó Cléireacháin (Gaillimh), Seán Ó Conghaile (Gaillimh), Seosamh Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Seán Ó Callanáin (An Clár), Proinsias de Búrca (Gaillimh) Liam Ó Briain (Cill Chainnigh), Mícheál Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Seosamh Mac Cionaoith(Luimneach), Éamonn Ó Bogaigh (Loch Garman)
1980.
Pádraig Mac Lachtna (Tiobraid Árann), Niall Mac an Airchinnigh (Gaillimh), Lionard Mac Ionnrachtaigh (Luimneach), Séamus Ó Cuana (Gaillimh), Diarmaid Mac Curtáin (Corcaigh), Seán Ó Síoda (Gaillimh), Eighneachán Ó Cléireacháin (Gaillimh), Joachim Ó Ceallaigh (Uíbh Fhailí), Mossie Breathnach (Port Láirge), Seosamh Ó Conghaile (Gaillimh), Pádraig Ó hArgáin (Corcaigh), Pádraig Ó Cearúill (Uíbh Fhailí), Bearnard Mac Giollarnáth (Gaillimh), Seosamh Mac Cionaoith (Luimneach), Éamann Ó Criagáin (Luimneach)
1981.
Séamus Ó Dúraic (An Clár), Brian Ó Murchú (Corcaigh), Lionard Mac Ionnrachtaigh (Luimneach), Séamus Ó Cuana (Gaillimh), Liam Ó Donnchú (Luimneach), Seán Stac (An Clár), Gearóid Ó Cochláin (Uíbh Fhailí), Stiofán Mac Mathúna (Gaillimh), Liam Currams (Uíbh Fhailí), Seán Ó Callanáin (An Clár), Seoirse Ó Conchúir (Loch Garman), Marcus Ó Corragáin (Uíbh Fhailí), Pádraig Ó Cearúill (Uíbh Fhailí), Seosamh Mac Cionaoith (Luimneach), Seán Ó Flaitheartaigh (Uíbh Fhailí)
1982.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Seán Ó Gealbháin (Port Láirge), Briain Mac Óda (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Fíobhra (Uíbh Fhailí), Aodhán Ó Fógartaigh (Uíbh Fhailí), Gearóid Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Pádraig de Priondragás (Cill Chainnigh), Taidhgín Ó Crualaoich (Corcaigh), Proinsias Mac Coimín (Cill Chainnigh), Antóin Ó Súilleabháin (Corcaigh), Pádraig Ó hArgáin (Corcaigh), Risteard de Paor (Cill Chainnigh), Liam Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Críostóir Ó hIfearnáin (Cill Chainnigh), Seámus Ó hUaine (Port Láirge)
1983.
Nollaig Ó Sceacháin (Cill Chainnigh), Seán Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Lionard Mac Ionnrachtaigh (Luimneach), Risteard Ó hEára (Cill Chainnigh), Seosamh Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Gearóid Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Tomás Ó Cíosáin (Corcaigh), Seán Ó Fiannachta (Corcaigh), Proinsias Mac Coimín (Cill Chainnigh), Nioclás Inglis (Tiobraid Árann), Gearóid Ó Fionnalaigh (Cill Chainnigh), Nollaig Ó Laighin (Gaillimh), Liam Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Séamus de Barra-Ó Murchú (Corcaigh), Liam Ó Fionnalaigh (Cill Chainnigh)
1984.
Gearóid Mac Cuinneagáin (Corcaigh), Pádraig Mac Muiris (Luimneach), Eoghan Ó Cochláin (Uíbh Fhailí), Pádraig Ó Fíobhra (Uíbh Fhailí), Seosamh Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Seán Ó Crualaoich (Corcaigh), Diarmuid Mac Curtáin (Corcaigh), Seán Ó Fiannachta (Corcaigh), Joachim Ó Ceallaigh (Uíbh Fhailí), Nioclás Inglis (Tiobraid Árann), Ciarán Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Ceallaigh (Luimneach), Tomás Ó Maolcatha (Corcaigh), Nollaig Ó Laighin (Gaillimh), Seán Ó Laoire (Corcaigh)
1985.
Gearóid Mac Cuinneagáin (Corcaigh), Séamus Ó Cadhain (Gaillimh), Eoghan Ó Cochláin (Uíbh Fhailí), Sailbheastar Ó Linneáin (Gaillimh), Peadar Ó Fiannachta (Gaillimh), Pádraig Ó Dúláinne (Uíbh Fhailí), Gearóid Ó Cochláin (Uíbh Fhailí), Seán Ó Fiannachta (Corcaigh), Pádraig Critchley Laois, Nioclás Inglis (Tiobraid Árann), Breandán Ó Loinscigh (Gaillimh), Seosamh Ó Cuana (Gaillimh), Pádraig Ó Cléirigh (Uíbh Fhailí), Pádraig Ó hArgáin (Uíbh Fhailí), Liam Ó Fionnalaigh (Cill Chainnigh)
1986.
Gearóid Mac Cuinneagáin (Corcaigh), Donncha Ó Maolchatha (Corcaigh), Conchúr Ó hAodha (Gaillimh), Sailbheastar Ó Linneáin (Gaillimh), Peadar Ó Fiannachta (Gaillimh), Antóin Mac Céadaigh (Gaillimh), Riobeard Ó Riain (Tiobraid Árann), Seán Ó Fiannachta (Corcaigh), Richie Power (Cill Chainnigh), Antóin Ó Súilleabháin (Corcaigh), Tomás Ó Maolchatha (Corcaigh), Seosamh Ó Cuana (Gaillimh), Daithí Mac Giolla Chaoin (CLG Coiste Chontae na hIarmhí), Séamus de Barra-Ó Murchú (Corcaigh), Caoimhín Ó hAonasa (Corcaigh)
1987.
Cainneach Ó hÓgáin (Tiobraid Árann), Seosamh Ó hAonasa (Cill Chainnigh), Conchúr Ó hAodha (Gaillimh), Oilibhéar Mac Giolla Chainnigh (Gaillimh), Peadar Ó Fiannachta (Gaillimh), Gearóid Mac Éinrí (Cill Chainnigh), Seán Ó Conaráin (Loch Garman), Stiofán Mac Mathúna (Gaillimh), Seán Ó Fiannachta (Corcaigh), Máirtín Mac Crath (Gaillimh), Seosamh Ó Cuana (Gaillimh), Aodhán Ó Riain (Tiobraid Árann), Pádraig Ó Sionnaigh (Tiobraid Árann), Nioclás Inglis (Tiobraid Árann), Liam Ó Fionnalaigh (Cill Chainnigh)
1988.
Seán Mac Coimín (Gaillimh), Sailbheastar Ó Linneáin (Gaillimh), Conchúr Ó hAodha (Gaillimh), Máirtín Ó hAinmidh (Uíbh Fhailí), Peadar Ó Fiannachta (Gaillimh), Antóin Mac Céadaigh (Gaillimh), Riobeard Ó Riain (Tiobraid Árann), Colm Bonner (Tiobraid Árann), Seoirse Ó Conchúir (Loch Garman), Déaglán Ó Riain (Tiobraid Árann), Ciarán Ó Bairr (CLG Coiste Chontae Aontroma), Máirtín Ó Neachtain (Gaillimh), Máirtín Mac Craith (Gaillimh), Nioclás Inglis (Tiobraid Árann), Antóin Ó Súilleabháin (Corcaigh)
1989.
Seán Mac Coimín (Gaillimh), Aodhán Ó Fógartaigh (Uíbh Fhailí), Éamann Ó Cléirigh(Loch Garman), Deasún Ó Donnaile (CLG Coiste Chontae Aontroma), Conal Bonner (Tiobraid Árann), Riobeard Ó Riain (Tiobraid Árann), Seán Ó Treasaigh (Gaillimh), Mícheál Ó Colmáin (Gaillimh), Déaglán Mac Giolla Arraith (Tiobraid Árann), Éanna Ó Riain (Gaillimh), Seosamh Ó Cuana(Gaillimh), Olcan Mac Pheadrais (CLG Coiste Chontae Aontroma), Pádraig Ó Sionnaigh (Tiobraid Árann), Cormac Bonner (Tiobraid Árann), Nioclás Inglis (Tiobraid Árann)
1990.
Gearóid Mac Cuinneagáin (Corcaigh), Seán Mac Consaidín (Corcaigh), Nollaig Mac Síthigh (Tiobraid Árann), Seán Ó Gormáin (Corcaigh), Peadar Ó Fiannachta (Gaillimh), Séamus Ó Ciosáin (Corcaigh), Liam Ó Duinn (Loch Garman), Mícheál Ó Colmáin (Gaillimh), Seán Pilineach (Uíbh Fhailí), Mícheál Ó Cléirigh (Tiobraid Árann), Seosamh Ó Cuana (Gaillimh), Antóin Ó Súilleabháin (Corcaigh), Éamann Ó Muireasa (Cill Chainnigh), Brian Mac Mathúna (Baile Átha Cliath), Seán Mac Giobúin (Corcaigh)
1991.
Mícheál Breathnach (Cill Chainnigh), Pól Ó Dúláinne (Tiobraid Árann), Nollaig Mac Síthigh (Tiobraid Árann), Seán Ó Treasaigh (Gaillimh), Conal Bonner (Tiobraid Árann), Séamus Ó Ciosáin (Corcaigh), Cathal Ó Casthasaigh (Corcaigh), Toirealach Ó Neachtain (CLG Coiste Chontae Aontroma), Seán Ó Laocha (Tiobraid Árann), Mícheál Ó Cléirigh (Tiobraid Árann), Gearóid Ó Ciarba (Luimneach), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Sionnaigh (Tiobraid Árann), Cormac Bonner (Tiobraid Árann), Seán Mac Giobúin (Corcaigh)
1992.
Tomás Mac Uaid (Luimneach), Brian Ó Corcáin (Corcaigh), Pádraig Ó Dubhuir (Cill Chainnigh), Liam Mac Shim (Cill Chainnigh), Brian Ó Faoileacháin (Uíbh Fhailí), Ciarán Ó Ciara (Luimneach), Liam Ó Conchúir (Cill Chainnigh), Mícheál Ó Faoláin (Cill Chainnigh), Seán Mac Cárthaigh (Corcaigh), Gearóid Mag Reachtain (An Dún), Seán de Paor (Cill Chainnigh), Antóin Ó Súilleabháin (Corcaigh), Mícheál Ó Cléirigh (Tiobraid Árann), Liam Ó Fionnalaigh (Cill Chainnigh), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh)
1993.
Mícheál Breathnach (Cill Chainnigh), Éamann Ó Conchúir (Cill Chainnigh), Seán Ó Gormáin (Corcaigh), Liam Mac Shim (Cill Chainnigh), Liam Ó Duinn (Loch Garman), Pádraig Ó Néill (Cill Chainnigh), Pádraig Ó Ceallaigh (Gaillimh), Pádraig Ó Maoileoin (Gaillimh), Pól Mac Coilín (CLG Coiste Chontae Aontroma), Máirtín Ó Stoirín (Loch Garman), Seán de Paor (Cill Chainnigh), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh), Mícheál Ó Cléirigh (Tiobraid Árann), Seosamh Ó Coinín (Gaillimh), Barra Mac Aogáin (Corcaigh)
1994.
Seosamh Mac Uaid (Luimneach), Antóin Ó Dálaigh (An Clár), Caoimhín Ó Coinneacháin (Uíbh Fhailí), Máirtín Ó hAinmidh(Uíbh Fhailí), Daithi Ó Cléireacháin (Luimneach), Hoibeard Ó Roigne (Uíbh Fhailí), Caoimhín Ó Máirtín (Uíbh Fhailí), Mícheál Ó hUallacháin (Luimneach), Ciarán Ó Ciara (Luimneach), Seán Ó Dúlaoich (Uíbh Fhailí), Gearóid Ó Ciarba (Luimneach), Seán Ó Laocha (Tiobraid Árann), Liam Ó Dúlaoich (Uíbh Fhailí), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh), Damien Ó Coigligh (Luimneach)
1995.
Daithí Mac Gearailt (An Clár), Caoimhín Ó Coinneacháin (Uíbh Fhailí), Brian Ó Leocháin (An Clár), Liam Ó Dúghaill (An Clár), Brian Ó Faoileacháin (Uíbh Fhailí), Seán Mac Mathúna (An Clár), Antóin Ó Dálaigh (An Clár), Mícheál Ó Colmáin (Gaillimh), Oilibhéar Báicéir (An Clár), Seán Ó Dúlaoich (Uíbh Fhailí), Gearóid Ó Ciarba (Luimneach), Séamus Ó Conchúir (An Clár), Liam Ó Dúlaoich (Uíbh Fhailí), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh), Gearóid Ó Lochlain (An Clár)
1996.
Seosamh Mac Uaid (Luimneach), Tomás Helebert (Gaillimh), Brian Ó Leocháin (An Clár), Labhrás Ó Gormáin (Loch Garman), Liam Ó Duinn (Loch Garman), Ciarán Ó Ciara (Luimneach), Marcas Ó Foghlú (Luimneach), Adrian Ó Fionnalláin (Loch Garman), Mícheál Ó hUallacháin (Luimneach), Ruairí Mac Cárthaigh (Loch Garman), Máirtín Ó Stoirín, (Loch Garman), Labhrás Ó Murchú (Loch Garman), Liam Ó Cathail (Tiobraid Árann), Gearóid Ó Ciarba (Luimneach), Tomás Ó Díomasaigh (Loch Garman)
1997.
Damien Mac Éinrí (Loch Garman), Pól Shelley (Tiobraid Árann), Brian Ó Leocháin (An Clár), Liam Ó Conchúir (Cill Chainnigh), Liam Ó Dúghaill (An Clár), Seán Mac Mathúna (An Clár), Liam Mac Eochagáin (Cill Chainnigh), Coilín Ó Liongsigh (An Clár), Tomás Ó Doinn (Tiobraid Árann), Séamus Ó Conchúir (An Clár), Déaglán Ó Riain (Tiobraid Árann), Seán Ó Laocha (Tiobraid Árann), Caoimhín Ó Bruadau (Gaillimh), Gearóid Ó Lochlain (An Clár), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh)
1998.
Stiofán Ó Broin (Uíbh Fhailí), Liam Ó Conchúir (Cill Chainnigh), Caoimhín Ó Coinneacháin (Uíbh Fhailí), Máirtín Ó hAinmidh (Uíbh Fhailí), Antóin Ó Dálaigh (An Clár), Seán Mac Mathúna (An Clár), Caoimhín Ó Máirtín (Uíbh Fhailí), Antóin de Brún (Port Láirge), Oilibhéar Báicéir (An Clár), Mícheál Ó Duigeannáin (Uíbh Fhailí), Máirtín Ó Stoirín (Loch Garman), Séamus Ó Conchúir (An Clár), Seosamh Ó Dúlaoich (Uíbh Fhailí), Brian Ó Faoileacháin (Uíbh Fhailí), Séarlas Mac Artúir (Cill Chainnigh)
1999.
Dónal Óg Cíosóg (Corcaigh), Fearghal Ó Riain (Corcaigh), Diarmuid Ó Súilleabháin (Corcaigh), Proinsias Ó Leocháin (An Clár), Brian Ó Faoileacháin (Uíbh Fhailí), Brian Ó Corcáin (Corcaigh), Peadar de Barra (Cill Chainnigh), Aindriú Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Tomás Ó Duinn (Tiobraid Árann), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh), Seán Ó Troithigh (Uíbh Fhailí), Brian Mac Fhíobhuí (Cill Chainnigh), Seán Mac Craith (Corcaigh), Seosamh Ó Déin (Corcaigh), Niall Ó Giollagáin (An Clár)
2000.
Breandán Ó Coimín (Tiobraid Árann), Nollaig Ó hÍcí (Cill Chainnigh), Diarmuid Ó Súilleabháin (Corcaigh), Liam Ó Conchúir (Cill Chainnigh), Seán Ó Cearúil (Tiobraid Árann), Éamann Ó Cinnéide (Cill Chainnigh), Peadar de Barra (Cill Chainnigh), Seán Ó Dúlaoich (Uíbh Fhailí), Aindriú Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Donncha Ó Broin (Cill Chainnigh), Seosamh Ó Coinín (Gaillimh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Séarlas Mac Artúir (Cill Chainnigh), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh), Seosamh Ó Déin (Corcaigh)
2001.
Breandán Ó Coimín (Tiobraid Árann), Dara Ó Riain (Loch Garman), Pilib Ó Meachair (Tiobraid Árann), Oilibhéar Ó Cainin (Gaillimh), Éamann Ó Corcáin (Tiobraid Árann), Liam Mac Hoisticín (Gaillimh), Marcas Ó Foghlú (Luimneach), Tomás Ó Doinn (Tiobraid Árann), Éamann Mac Ionnrachtaigh (Tiobraid Árann), Marcas Ó Laoire (Tiobraid Árann), Séamus Ó Conchúir (An Clár), Caoimhín Ó Bruadau (Gaillimh), Séarlas Ó Cárthaigh (Cill Chainnigh), Eoghan Mac Giolla Eoin (Gaillimh), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann)
2002.
Daithí Mac Gearailt (An Clár), Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Briain Ó Leocháin (An Clár), Pilib Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Fearghal Ó hArtaile (Port Láirge), Peadar de Barra (Cill Chainnigh), Pól Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Coilín Ó Liongsigh (An Clár), Derek Ó Loinn (Cill Chainnigh), Eoin Ó Ceallaigh (Port Láirge), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Cainneach Mac Craith (Port Láirge), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Máirtín Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), D. S. Ó Ciara (Cill Chainnigh)
2003.
Breandán Ó Coimín (Tiobraid Árann), Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Nollaig Ó hÍcí (Cill Chainnigh), Oilibhéar Ó Cainin (Gaillimh), Seán Óg Ó hAilpín (Corcaigh), Rónán Ó Corráin (Corcaigh), J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Derek Ó Loinn (Cill Chainnigh), Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), Seán Ó Maoláin (Port Láirge), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Setanta Ó hAilpín (Corcaigh), Máirtín Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Seosamh Ó Déin (Corcaigh)
2004.
Damien Mac Éinrí (Loch Garman), Wayne Scorlóg (Corcaigh), Diarmuid Ó Súilleabháin (Corcaigh), Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Rónán Ó Corráin (Corcaigh), Seán Óg Ó hAilpín (Corcaigh), Cainneach Mac Craith (Port Láirge), Gearóid Ó Conchúir (Corcaigh), Dónal Ó Sheancháin (Port Láirge), Niall Ó Cárthaigh (Corcaigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Briain Ó Corcáin (Corcaigh), Pól Ó Floinn (Port Láirge)
2005.
Daithí Mac Gearailt (An Clár), Pádraig Ó Maolchluiche (Corcaigh), Diarmuid Ó Súilleabháin (Corcaigh), Oilibhéar Ó Cainin (Gaillimh), Derek Ó hArgadáin (Gaillimh), Seán Gairnéir (Corcaigh), Seán Óg Ó hAilpín (Corcaigh), Gearóid Ó Conchúir (Corcaigh), Pól Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Beircheart Ó Conchúir (Corcaigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), Gearóid Ó Fearchair (Gaillimh), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Damien Ó hAodha (Gaillimh)
2006.
Dónal Óg Cíosóg (Corcaigh), Eoin Ó Murchú (Port Láirge), J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Brian Ó Murchú (Corcaigh), Antóin de Brún (Port Láirge), Rónán Ó Corráin (Corcaigh), Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), Gearóid Ó Conchubhair (Corcaigh), Séamas Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Dónal Ó Sheancháin (Port Láirge), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Máirtín Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Antóin Mac Dhuifinn (An Clár)
2007.
Brian Mac Muirí (Luimneach), Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Déaglán Ó Fainín (Tiobraid Árann), Seán Tirial (Cill Chainnigh), Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), Cainneach Mac Craith (Port Láirge), Antóin de Brún (Port Láirge), Mícheál Breathnach (Port Láirge), Séamas Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Dónal Ó Sheancháin (Port Láirge), Oilibhéar Ó Moráin (Luimneach), Stiofáin Ó Maolanfaidh (Port Láirge), Aindriú Ó Seachnasaigh (Luimneach), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh)
2008.
Breandán Mac Coimín (Tiobraid Árann), Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Nollaig Ó hÍcí (Cill Chainnigh), Seán Tirial (Cill Chainnigh), Tomás Breatnach (Cill Chainnigh), Conchúr Mac Mathúna (Tiobraid Árann), J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Séamas Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Seán Mac Craith (Tiobraid Árann), Beircheart Ó Conchúir (Corcaigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Ceallaigh (Port Láirge), Seosamh Ó Cainín (Gaillimh)
2009.
P.S. Ó Riain (Cill Chainnigh), Ollie Ó Cainín (Gaillimh), Pádraig Ó Meachair (Tiobraid Árann), Seán Tirial (Cill Chainnigh), Tomás Breatnach (Cill Chainnigh), Mícheál Breatnach (Port Láirge), Conchúr Mac Mathúna (Tiobraid Árann), Mícheál Rís (Cill Chainnigh), Ailéin Mac Craib (Tiobraid Árann), Labhrás Ó Coirbín (Tiobraid Árann), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Lorcáin (Cill Chainnigh),
Nollaig Mac Craith (Tiobraid Árann), Seosamh Ó Cainín (Gaillimh), Seán Ó Maoláin Port Láirge


Leamhcán.
Is bruachbhaile i mBaile Átha Cliath é Leamhcán () atá suite in iarthar Chontae Átha Cliath, ar bhruach na Life. Ba shráidbhaile é go dtí gur cuireadh tús le forbairt tithíochta an-mhór ar fud na háite sna 1990idí. Tá fadhbanna tráchta ag cur isteach go mór ar an áit mar gheall ar an bhfás seo.
Spórt.
Rugadh laoch mór i stair na hÉireann, Pádraig Sáirséal, ann i 1660. Tá club Cumann Lúthchleas Gael an bhaile ainmnithe i gcuimhne air; Sáirséalaigh Leamhcáin.
Is ann atá struchtúr faoi aois Na Gaeil Óga CLG, cumann lán-Ghaeilge Leamhcáin lonnaithe.


Detlev Blanke.
Teangeolaí agus saineolaí Esperanto Gearmánach ab ea an Dr Sc.Detlev Blanke, a rugadh an 30 Bealtaine 1941 i Neumünsteragus a d’éag ar an 20 Lúnasa 2016. Rinne sé staidéar ollscoile ar an nGearmáinis agus ar an tíreolaíocht, agus scríobh sé tráchtas Ph.D ar theangacha pleanáilte. Lena bhean Wera Blanke bhíodh sé ag obair i ngort na téarmeolaíochta, le haire ar leith ar shaothair Eugen Wüster. Is liosta le háireamh a bhfuil scríofa aige.
Blanke, Detlev


Flóndras.
Is é Flóndras (Ísiltíris: "Vlaanderen", Fraincis: "Flandres", Gearmáinis: "Flandern") a ghlaoitear ar leath thuaidh na Beilge. Labhraítear Pléimeannais, canúint Ísiltírise sa réigiún in áit na Fraincise. Labhraítear an Fhraincis, an dara teanga oifigiúil, agus an Ghearmáinis, an tríú teanga oifigiúil na Beilge sa Vallóin, áit atá mar leath theas na tíre.
Sonraí.
Achar Fhlóndrais (dath glas) mar réigiún den Bheilg
Tagairtí.
Phléimeann, An


Blanche Lincoln.
Blanche LincolnIs í Blanche Lambert Lincoln (30 Meán Fómhair, 1960) Seanadóir na Stát Aontaithe sinsearach ón Arkansas. Is ball den Pháirtí Poblachtach í. Toghadh í ar dtús sa bhliain 1998, b'í an bhean ba óige a toghadh go dtí sin, go dtí an Seanad ag 38 mbliana.
Rugadh i Helena Contae Philips, Arkansas í. D'fhreastail sí ar scoileanna poiblí Arkansas agus bhain sí céim amach ó Bheancholáiste Randolph-Macon i Lynchburg, Virginia sa bhliain 1982. Rinne sí staidéar ar dlí in Ollscoil Arkansas.
Lincoln, Blanche


Seoirse de Brún.
Ba saighdiúir tuarastail é an tÉireannach Seoirse de Brún ("Georg Reichsgraf von Browne" as Gearmáinis, "Yuri Yurievich Broun" nó "Юрий Юрьевич Броун" as Rúisis) a d’fhreastail faoin Impire Peadar III agus an Bhan-Impire Caitríona II.
Rugadh i Cathair Luimnigh é ar an 15ú Meitheamh 1698 do chlann uasal Normannach. Ach ós gur Caitliceach é, b’éigean dó imeacht thar lear chun freastal mar shaighdiúir. Shrois sé an Rúis, áit a raibh Peadar de Lása, Luimníoch eile, ina cheannaire ar an arm agus phós de Brún Éibhlín, iníon an Lásaigh.
Nuair a tharla ceannairc i gcoinne an Bhan-Impire Áine, chabhraigh de Brún chun í a choimeád i gcumhacht agus ardaíodh go rang an choirnéil é.
Bhain sé an-cháil amach le linn "Cogadh na Seacht mBliana". Ba ghinearál é nuair a ghortaíodh é ag Cath Zorndorf. Ina dhiaidh sin, d’fhreastail sé tríocha bliana mar Ghobharnóir na hEastóine agus na Livóine. D’éag sé i Riga in aois 94 bliain ar an 18ú Meán Fómhair 1792.
Brun, Seoirse de
Brun, Seoirse de
Brun, Seoirse de
Brún, Seoirse de


Cáitríona Ní hAodha.
Comhartha cuimhneacháin ar Uimhir 4, Sráid Phádraig, Luimneach i mí Aibreáin 2007, inar rugadh an amhránaí cheoldráma Cáitríona Ní hAodha sa bhliain 1818.
B’amhránaí cheoldráma í Cáitríona Ní hAodha (29 Deireadh Fómhair 1818 - 11 Lúnasa 1861), "Eala na hÉireann", an chéad Opera Diva a tháinig as Éirinn.
Rugadh in uimhir 4 Sráid Pádraig, Luimneach í sa bhliain 1818, iníon le máistear bhuíon ceol míleata Art Ó hAodha agus a bhean Máire Ní Chearrbhail, bean aimsire. Baisteadh in Airdeaglais Mhuire agus tógadh suas mar Phrotastúnach (Eaglais na hÉireann) í.
Nuair a d'fhág a hathair an teaghlach, b'éigean di tosnú ag obair mar chailín aimsire i dtigh Tiarna Luimnigh i Sráid Annraoi. Nuair a chlois an Dochtúir Knox, Easpag Protastúnach Luimnigh í ag canadh le linn a hoibre, d’íoc sé a costaisí staidéir faoin múinteoir cáiliúil Antonio Sapio i mBaile Átha Cliath.
Chan sí go poiblí don chéad uair sa bhliain 1837 i mBaile Átha Cliath agus aithníodh láithreach go raibh guth thar an ngnáth aici. Seacht mbliain ina dhiaidh sin ba í an Prima Donna in amharclann La Scala i Milano na hIodáile. Sa bhliain 1849, chan sí roimh Bhanríon Victoria Shasana agus d’fill sí ar Luimneach an bhliain dár gcionn nuair a ghlac sí an príomh-pháirt i gceoldráma Bellini "La Somnambula".
Thaistil sí go forleathan san Eoraip, i Meiriceá agus san Astráil. Ainmníodh sráid ina honóir i San Francisco, áit inar phós sí a bainisteoir William Avery Bushnell sa bhliain 1857 agus ba an bhan-amhranaí ar an bpá is airde ar domhain í ag an am.
Cailleadh í ag barr a réime in aois 43 bhliain i Londain i mí Lúnasa 1861 agus adhlacadh i reilig Kensal Green sa chathair sin í.
Tagairtí.
Aodha, Caitriona Ni h
Aodha, Caitriona Ni h
Aodha, Caitriona Ni h
Aodha, Cáitríona Ní h


Dolores O'Riordan.
Is ámhránaí Éireannach í Dolores O'Riordan (Rugadh sa bhliain 1971 í) a scríobhann cuid mhór de na hamhráin a chanann sí í féin. Ba bhreitheamh ar "The Voice of Ireland" í.
Óige.
Rugadh Dolores ar an 6ú Meán Fómhair 1971 i mBaile Bricín, Contae Luimnigh, an páiste ab óige i gclann seachtair. B’fheirmeoirí iad a muintir. Baisteadh mar Chaitliceach í agus bhí mór-thionchar ag a creidimh uirthi agus í ag fás suas.
Chuaigh sí ar an mbunscoil i gCathair Éile agus ar meánscoil Cnoc Na Labhrás i gCathair Luimnigh.
The Cranberries.
Bhunaigh na deátharacha Maidhc agus Nollaig Ó hÓgáin as Luimneach agus Feargal Ó Leathlobhair ón bPáirtín, Contae an Chláir "The Cranberries Saw Us" sa bhlian 1989 ach d'fhág an príomh-amhránaí Niall Ó Cuinn an grúpa sa bhliain dár gcionn. Ba chara chailín an Chuinnigh í Dolores agus bhuaigh sí trial i gcomhair príomh-amhránaí nua mar chomharba air. Tar éis iad a gcéad albam "“Everybody Else Is Doing It, So Why Can't We?”" a chur amach sa bhliain 1993, ghearr an grúpa an t-ainm go dti "The Cranberries".
Cé go raibh leanúint láidir ag an mbuíon i Luimneach ar dtús, ba i Meiriceá a bhain siad mór-chlú amach, go mór mór ar chúrsa na n-ollscoileanna. Dhíol an chéad albam go láidir ar dhá bhruach an Atlantaigh agus d’fhoilsigh siad ceithre albam eile ina dhiaidh, "No Need to Argue" (1994), "To the Faithful Departed" (1996), "Bury the Hatchet" (1999) agus "Wake Up and Smell the Coffee" (2001) chomh maith leis an mbailiúcháin "“Stars - The Best of 1992 – 2002”" (1992).
Is deartháir léi PS Ó Ríordáin, bainisteoir na g"Cranberries".
I nDiaidh na g"Cranberries".
Cé nár bhriseadar suas riamh go h-oifigiúil, chan na Cranberries le chéile don uair dheireannach sa bhliain 2003 agus lean na baill a spéiseanna peársanta féin.
Chan sí an t-amhrán "“Pure Love”" leis an Iodálach Zucchero ar an albam "“Zu & Co”" (2004) agus sa bhliain céanna d’oibrigh sí leis an gcumadóir Angelo Badalamenti ar fhuaimrian an scannáin "“Evilenko”".
Chan sí "“Mirror Lover”" ar albam "“Tripomatic Fairytales 3003”" le "Jam & Spoon".
Chuir sí a céad albam aonair "“Are You Listening?”" amach i mí Bealtaine na bliana 2007.
Saol Pearsanta.
Tá Dolores pósta leis an gCeanadach Don Burton, iar-bhainisteoir an ghrúpa Sasanach "Duran Duran". Tá triúr clainne (Taylor, Molly agus Dakota) aici agus leas-mhac (Donnie). Tá cónaí orthu i mBinn Éadair, Contae Átha Cliath. Chomh maith le sin, tá caibín adhmaid aici in Ontario, Ceanada, graí capaill i gCill Mocheallóg, Contae Luimnigh, agus villa saoire i mBenissa na Spáinne.
Gabhadh Dolores tar éis "buile aeir" a tháinig uirthi agus í ag eitilt abhaile ó Nua-Eabhrac ar an 10 Samhain, 2014. Bhí uirthi sé mhíle euro a chur i mbosca na mbocht mar phíonós.
Tagairtí.
Riordain, Dolores Ni
Ríordáin, Dolores Ní


Cáit Ní Bhriain.
Áras Bóirmhe, Sráid Mhulgrave, Luimneach i mí Aibreáin 2007, áit bhreithe Cháit Ní Bhriain sa bhliain 1897.
B’údar úrscéil agus dramaí Éireannach í Cáit Ní Bhriain (1897-1974) ("Kate O’Brien" as Béarla) a scríobh as Béarla.
Óige.
Rugadh i Sráid Mhulgrave i gCathair Luimnigh í ar an 3ú Nollaig 1897. Ba thógalaí é a hathair agus tá tigh an teaghlaigh, Áras Bóirmhe, fós ina sheasamh ós comhair Ospidéal Meabhar-Ghalar Sheosaimh. D’éag a máthair in aois a cúig bhliana di agus chuaigh sí ar mheánscoil Cnoc na Labhras sa chathair.
Tar éis di freastal ar Choláiste Ollscoil Bhaile Átha Cliath, thosaigh sí ag obair le nuachtán an Manchester Guardian i Manchain, Sasana.
Saol i Sasana.
Cuireadh a céad drama "Distinguished Villa: A Play in Three Acts" ar stáitse sa bhliain 1926 agus foilsíodh a céad úrscéal "Without My Cloak" cúig bhliain ina dhiaidh. Ach ba leis an úrscéal "The Ante Room" a bhain sí mór-chlú amach sa bhliain 1934. Bhain roinnt dá scríbhinni le téama an leisbeachais agus, dá bharr sin, cuireadh cosc ar foilsiú a h-úrscéalta "Mary Lavelle" agus "The Land of Spices" in Éirinn. Mhair an cosc go dti blianta na 1970í.
Níor phós sí riamh agus chaith sé an chuid is mó dá saol i Sasana. D'oibrigh sí le seirbhísí eolais na Breataine le linn An Dara Cogadh Domhanda. D’éag sí i gcathair Canterbury, Kent ar an 13ú Lúnasa 1974.
Oidhreacht.
Tá bailiúchán mór da scríbhinni le feiscint I Leabharlann Glucksman in Ollscoil Luimnigh. Ath-fhoilsíodh a h-úrscéal deireannach "As Music and Splendour"(1958) sa bhliain 2005. Tagann slua mór gach bliain chun freastal ar dheireadh "Seacthaine Cháit Ní Bhriain" in Ollscoil Luimnigh.
Scríbhinni.
Bhriain, Cait Ni
Bhriain, Cáit Ní
Bhriain, Cáit Ní
Bhriain, Cáit Ní


Jim Higgins.
Is polaiteoir Éireannach é Jim Higgins (4 Meitheamh 1945 a rugadh é). Is Feisire de chuid Pharlaimint na hEorpa é don toghcheantar Thiar Thuaidh. Bhí sé ina TD ar feadh tréimhse agus bhí sé ina Sheanadóir ón mbliain 1997 (nuair a chaill sé a ionad i nDáil Éireann) go dtí an bhliain 2007. Bhí sé ina Aire Stáit sa Roinn Airgeadais sa bhliain 1995 agus ag Roinn an Taoisigh, ag an Roinn Cosanta ó 1995 go 1997 é. Is ball d'Fhine Gael é.
Higgins, Jim
Higgins, Jim


Juli.
Is banna rac-cheoil é Juli (AIF: [juli]). Is as Gießen, Gearmáin iad. Is iad Eva Briegel (canadh), Jonas Pfetzing agus Simon Triebel (giotar), Andreas Herde (dordgiotar) agus Marcel Römer (drumaí).


Donnchadha Ó Máille.
Polaiteoir Éireannach, Aire Rialtais agus Teachta Dála ab ea Donnchadha Ó Máille (1 Eanáir 1921-10 Márta 1968). Ba bhall de pháirtí Fhianna Fáil é.
Óige.
Rugadh i gCathair Luimnigh é sa bhliain 1921, díreach nuair a fógraíodh sos-chomhraic le linn Chogadh Saoirse na hÉireann. Ba dhlíodóirí iad a mhuintir ach ní raibh spéis ar leith ag éinne díobh i bpolaitíocht náisiúnach na linne.
Chuaigh sé ar mheánscoil Íosánach Choláiste an Chorráin sa chathair agus d’fhreastal sé ar Choláiste Ollscoile na Gaillimhe ina dhiaidh sin. Bronnadh an chéim innealtóireachta BE air sa bhliain 1943.
Comhairleoir agus Cúlbhinseoir.
D’fhill sé ar Luimneach, ag obair mar innealtóir ann agus toghadh mar chomhairleoir cathrach é. D’fhreastail sé bliain amháin mar mhéara na cathrach, an tríú deartháir as an gclann céanna a tháinig san oifig sin, sular toghadh mar Theachta Dála é i ndáilcheantar Luimneach Thoir sa bhliain 1954 i gcomharba Domhnaill de Búrca a bhí tar éis éirí as Dáil Éireann.
Ba chúl-bhinseoir an fhreasúra ar dtús é, cul-bhinseoir rialtais i ndiaidh a ath-thoghacháin i 1957 agus fuair sé a chéad phost Stáit nuair a cheapadh mar Rúnaí Pairliminte an Aire Airgeadais Shéamuis Uí Riain é sa bhliain 1961.
Aire Rialtais.
Ghnóthaigh Ó Máille vóta ábhal-mór in olltoghchán 1965 agus, ós rud é go raibh glún nua ag teacht i réim i bhFianna Fáil ag an am ná raibh baint díreach acu le Cogadh na Saoirse, cheap an Taoiseach Seán Lemass mar Aire Sláinte é sa rialtas nua. Nuair a lean Seán Ó Loinsigh Lemass mar Thaoiseach sa bhliain dár gcionn, aistríodh Ó Máille go dtí an Roinn Oideachais.
Laistigh de dhá bhliain, thug sé isteach meán-scolaíocht saor in aisce do chách, bhunaigh sé na hinstitiúid teicneolaíochta sa tríú leibhéal agus na scoileanna cuimsithigh sa dara leibhéal agus thosaigh sé an córas iompar scoile. Ba réabhlóid bun go barr é i gcóras oideachais na hÉireann ach tháinig na hathruithe i bhfeidhm d’ainneoin naimhdeas na Roinne Airgeadais agus dílsithe an sean-chórais.
Bás.
B’fhear bríomhar i gcónaí é agus thaitin go mór leis bheith ag rith is ag rás. Is cuid de bhéaloideas polaitíochta na hÉireann éachta Uí Mháille, Cathail Uí hEochaidh agus Bhriain Uí Luineacháin le linn blianta na 1960idí. Ach bhuail taom croígo tobann air agus d'éag sé ina chathair dhúchais ar an 10 Márta 1968 agus é gan ach 46 bhliain d’aois.
Lean a nia Deasún Ó Máille é mar TD Luimneach Thoir nuair a bhuaigh sé an fo-thoghachán agus is garneacht dó Fiona Ní Mháille, TD an Pháirtí Daonlathaigh Dhún Laoghaire. Is aisteoir stáitse agus scannán é a mhac Darach Ó Máille.


Pádraig Mac an Choiligh.
Polaiteoir Éireannach, Teachta Dála, craoltóir agus Iar-Uachtarán Parlaimint na hEorpa é Pádraig Mac an Choiligh (a rugadh ar 28 Samhain, 1952) ("Pat Cox" as Béarla). Ba bhall d’Fhianna Fáil, an Pháirtí Daonlathach agus an ELDR, grúpa na bhfeisirí Liobrálaigh i bParlaimint na hEorpa, é le linn a shaol pholaitiúil.
Óige.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é ar an 28ú Samhain 1952 ach d’fhás sé suas i gCathair Luimnigh, áit a raibh cónaí ar a mhuintir. Tar éis freastal ollscoile i gColáiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath dó, ceapadh mar léachtóir san eacnamaíocht san Fhoras Náisiúnta um Ardoideachais (anois Ollscoil Luimnigh) é sa bhliain 1979.
Tháinig sé isteach i bhFianna Fáil chun tacaíocht a thabhairt do Dheasún Ó Máille, Teachta Dála Luimneach Thoir agus Aire Tionscal agus Tráchtála agus sheas sé mar iarrthóir i dtoghcháin áitiúil Chomhairle Cathrach Luimnigh i 1979. Níor éirigh leis suíochán a bhuachaint i Bhárd 1 ar bhruach thuaidh na cathrach.
Ba mar straitéisí polaitiúil ar an stáisiún raidió neamh-oifigiúil "Big L" i Luimneach a chéad phost mar chraoltóir agus ghnóthaigh sé ainm dó féin as a thuairiscí faoin dtrí Olltoghchán i mblianta 1981 agus 1982. Dá bharr sinn, ceapadh ina iriseoir ar dtús agus ina láithreoir níos déanaí ar phríomh-chlár polaitiúil an chraoltóra náisiúnta RTÉ, "Today Tonight".
Dáil Éireann.
D’fhág Mac an Choiligh RTÉ nuair a bhunaigh Ó Máille le cabhair ó Riobárd Ó Maolluaidh agus Máire Ní Áirne An Páirtí Daonlathach i ndiaidh dá chaitheamh amach as Fianna Fáil ag Cathal Ó hEochaidh. Ba Chox an chéad Ard-Stiúrthóir an pháirtí nua. Toghadh mar Feisire Parlaimint na hEorpa do cheantar Mumhan é sa bhliain 1989 agus bhuaigh sé suíocháin i nDáil Éireann i nDáilcheanntar Corcaigh Lár-Theas trí bhliain ina dhiaidh sin.
Nuair a d’éirigh Ó Máille as cinnireacht a pháirtí, sheas Cox i gcoinne Ní Áirne ach buadh air tar éis comhraic an-ghéar. Nuair a tháinig an chéad thoghchán Eorpach eile sa bhliain 1994, ba mhian le Ó Máille go n-éireodh Cox as agus é féin a ainmniú mar an t-aon iarrthóir PD i dtogh-cheanntar na Mumhan.
San Eoraip.
Ós rud é go raibh clú éigin á bhaint amach aige cheana féin i measc an ghrúpa Liobrálach i Strasbourg, dhiúltaigh Mac an Choiligh éirí as a shuíochán. D’fhág sé na Daonlathaigh, sheas sé mar iarrthóir neamhspleách agus bhuaigh sé ar a shean-chara Ó Máille. Díreach i ndiaidh a thoghcháin, d'éirigh sé as mar Theachta Dála Corcaigh Lár-Theas.
Ceapadh mar cheannaire na Liobrálach é sa bhliain 1998 agus nuair tháinig seans an Uachtaránacht na Parlaiminte chucu sa bhliain 2002, bronnadh an gradam ar Chox.
Bhí an-suim aige i leathnú an Aontais Eorpaigh tar éis titim an chumannachais in Oirthear na hEorpa. Chomh maith le sin, d’oibrigh sé go dian chun go bhfaigheadh an Parlaimint tuilleadh thionchar ar chinniúintí Comhairle na nAirí.
Ba le linn Uachtaránacht Mhic an Choiligh ar chaith an Parlaimint Coimisiún Jacques Santer as oifig ar an 15ú Márta 1999 nuair a dhiúltaigh duine den fhoireann, Édith Cresson na Fraince éirí as i ndiaidh coiste fiosrúcháin á cáineadh go géar.
Le leathnú an Aontais, chaill Éire dhá shuíochán sa thionól nua agus, ós rud é ná raibh ach trí chinn acu fágtha i dtogh-cheantar na Mhumhan in áit cúig chinn sa thoghchán roimhe sin, níor sheas sé arís sa bhliain 2004.
Is Uachtarán Gluaiseacht na hEorpa é i láthair na huaire.


Peadar de Bhulbh.
Ba cheimiceoir agus mianreolaí Éireannach é Peadar de Bhulbh (1727-1803) ("Peter Woulfe" as Béarla) agus is ina onóir a thugtar an-tainm ar an mianra "wolfraimít".
Rugadh i Luimneach é sa bhliain 1727 do chlann Normannach a chuir fúthu in iarthar an Chontae san 12ú aois. Chuaigh sé i mbun staidéir ar an eolaíocht i gColáiste na Trionóide i mBaile Átha Cliath agus chuaigh sé go Sasana agus go dti Mor-Roinn na hEorpa i mbun oibre ina dhiaidh. Chaith sé seal ag obair i Madrid na Spáinne.
Bhí an tuairim aige go raibh dúil neamh-aitheanta sa wolfraimít, rud a chabhraigh le fionnú an mhiotail tungsten. Chomh maith le sin, chum se próiséas nua chun fosfar a scagadh.
Sa bhliain 1779, chuir sé tuairisc síos faoi chruthú dathaigh buí nuair a measctar indigo le aigéad nitreach. Ba é sin aigéad picreach a úsáideadh san 19ú aois mar bhunús an chéad dathaigh sintéiseach sa bhliain 1849, mar ábhar pléascadh ag Jean-Baptisite Dumas sa bhliain 1885 agus mar ábhar antiseipteach i gcoinne doiteán craicean.
Chum sé an Buidéal Bhulbhach, gléas folcadh ceimiceach le trí mhuinéal air lenar féidir gás a scagadh trí leacht.
Bhí an-suim aige i rith a shaoil san ailcheimic (conas ór a dhéanamh as miotail eile ar nós luaidhe).
Ceapadh mar bhall den "Royal Society" ("An Cumann Ríoga") é agus bronnadh Bonn Copley air. Cailleadh i Lonndain é sa bhliain 1803.
Bhulbh, Peadar de
Bhulbh, Peadar de
Bhulbh, Peadar de
Bhulbh, Peadar de


An Lucht Seilge.
Gach uile gheimhreadh gan teip(insa tuath) cuireann an Lucht Seilge na pháirceanna de mar bheadh an chaor thine ann. Brisid tré mhótaí do-áirithe agus ní fhéachaid siar. Ní thuigtear dóibh a mbaois.
Agus rud eile de, mairíonn na daoine seo mórchuid madraí rua! Is é seo a gcuspóir anuasal. Do bhí an cheart ag Oscar Wilde, dar le mórán daoine insa tuath, nuair a thug sé orthu “daoine doluaite insa tóir ar ainmhithe do-ite”. Is cuid fíor, ach brónach, é an Lucht Seilge den saol tuaithe fé láthair.
Feic: Oscar Wilde


Bones.
Sraith theilifíse Mheiriceánach is ea "Bones". Craoladh an chéad eipeasóid ar an Fox Broadcasting Company ar 13 Meán Fómhair, 2005. Is iad David Boreanaz, Emily Deschanel, Michaela Conlin, Eric Millegan, T. J. Thyne agus Tamara Taylor an fhoireann aisteoirí rialta. Léiríonn Josephson Entertainment, Far Field Productions agus 20th Century Fox an tsraith freisin. Tá an tsraith bunaithe go neamhchruinn ar sraith úrscéalta faoi antraipeolaíocht fhóiréinseach le Kathy Reichs.


Hans Habe.
Scríbhneoir Ostaireach de phór na hUngáire ba ea Hans Habe, nó "János Békessy", mar a bhí air ar dtús. Saolaíodh i mBudapest é ar an 12 Feabhra 1911, agus shíothlaigh sé in Locarno san Iodáil ar an 29 Meán Fómhair 1977. Chuaigh an teaghlach chun cónaithe i Vín i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, ach tharraing a athair, an foilsitheoir Imre Békessy, náire air féin agus ar a mhuintir leis an iompraíocht scannalach a bhí ar siúl aige, agus nuair a chuaigh an mac le hiriseoireacht i ndáiríre, ghlac sé an t-ainm "Hans Habe" air féin. Cé go raibh Ungáiris ó dhúchas aige, d'fhoghlaim sé Gearmáinis go luath ina chéad óige, agus mar sin, ní bhfuair sé deacair scríbhneoireacht a chleachtadh sa teanga.
Bhí Habe ag lochtú na Naitsithe agus na bhFaisistithe ina chuid scríbhneoireachta, agus nuair a rinne Hitler cúige Gearmánach den Ostair, theith Habe lena anam. Ar dtús, shocraigh sé síos san Fhrainc agus chuaigh sé sna saighdiúirí sa Léigiún Coimhthíoch le buille a bhualadh in aghaidh Hitler. I ndiaidh do na Naitsithe an Fhrainc a fhorghabháil, fuair sé é féin cimithe i gcampa géibhinn Drancy, ach d'éirigh leis éalú agus an tír a fhágáil in éineacht lena bhean chéile. Tríd an Spáinn agus tríd an bPortaingéil, tháinig an bheirt acu go dtí na Stáit Aontaithe. I Meiriceá, áfach, fuair Habe colscaradh agus phós sé bean shaibhir Mheiriceánach, Eleanor Hutton, sa bhliain 1942. Saolaíodh mac dóibh go gairid ina dhiaidh sin.
Ón mbliain 1942 ar aghaidh, throid Habe in arm na Stát Aontaithe, agus fuair sé oiliúint sa chogaíocht shíceolaíoch agus sa bholscaireacht. Goineadh é ag ceithre ócáid déag le linn an chogaidh. Nuair a bhí an Ghearmáin cloíte, chuir Habe bun le sraith de nuachtáin ar fud na Gearmáine, agus é ag iarraidh intleachtóirí agus scríbhneoirí frith-Fhaisisteacha a earcú lena n-aghaidh. Bhí sé gníomhach ina iriseoir sa Ghearmáin agus ina scriptscríbhneoir do Hollywood san am céanna, agus tháinig na póstaí sna sálaí ag a chéile. Le hEloise Hardt, rugadh a iníon dó, Marina Elizabeth, sa bhliain 1951, ach dhúnmharaigh an sraithmharfóir Meiriceánach Charles Manson agus lucht a leanúna an iníon nuair a bhí sí ina cailín óg. Sa bhliain 1954, phós sé a bhean dheireanach, Licci Balla.
Agus é ag dul anonn in aois, d'éirigh Habe ní ba choimeádaí ina chuid tuairimí, agus sna seachtóidí, bhí sé á shíorlochtú ag na radacaigh óga. Scríobh sé breis is fiche leabhar, cuid mhaith úrscéalta ina measc, agus stíl thraidisiúnta scríbhneoireachta aige: ní raibh mórán tuisceana aige riamh do na sruthanna nua-aimseartha litríochta i ndiaidh an chogaidh. Go háirithe, ní raibh sé ábalta mórán céille a bhaint as saothar Gruppe 47. Bhí cuid mhaith dá chuid scríbhinní ficseanúla bunaithe ar eachtraí a shaoil féin.
Saothar.
Habe, Hans
Habe, Hans
Habe, Hans


Cailís Ardach.
Bhí Cailís Ardach ina cuid de "Thaisce Ardach," cnuasach mhiotalóireachta de chuid an 8ú agus an 9ú haois. Thángthas ar an gcailís sa bhliain 1896, in éineacht le cupán beag cré-umha agus ceithre dhealg, ag Ardach i gContae Luimnigh. Tá an chuid is mó den chailís lom, ach tá crios ina timpeall agus é breac le fíolagrán óir agus airgid atá leagtha síos ina dhá shraith os cionn a chéile agus a thaispeánann ainmhithe, éin agus fíoracha teibí. Tá an fíolagrán buailte le bocóidí cruain dheirg agus uaine, agus ainmneachta Laidine na n-aspal greanta thíos faoi. Tá foshlios féin na cailíse maisithe.
Tá 354 píosaí sa chailís, agus is iad na píosaí is mó díobh an dá leathchruinne airgid atá nasctha le seam faoi bhanda cré-umha óraithe. Chomh maith le hór agus le hairgead, baineadh feidhm as cré-umha óraithe, prás agus péatar luaidhe.
Bhí casúireacht, greanadóireacht, teilgean céarach leáite, "appliqué" agus "cloisonné" ar na modhanna oibre a úsáideadh lena déanamh.
Stair.
Séamas Ó Cuinn agus Páid Ó Flannagáin, beirt ógánach, a fuair é sa bhliain 1868 agus iad ag baint phrátaí ar an taobh thiar theas den Riaráiste, ráth atá láimh le hArdach i gContae Luimnigh. Istigh sa chailís féin a bhí an chuid eile den taisce, agus an t-iomlán curtha i bhfolach faoi leac.
Anois tá an taisce iomlán in Ard-Mhúsaem na hÉireann i mBaile Átha Cliath.


Baiona.
Is cathair in iarthuaisceart Thír na mBascach í Baiona ("Bayonne" as Fraincis), sa Fhrainc. Bhí 44,300 duine ina gcónaí i mBaoina féin de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2004 agus bhí 178,965 duine ina gcónaí i mórcheantar Baoina (mar atá comúin Baoina, Biarritz agus Anglet).


Hibernian Football Club.
Is club sacair le fréamhacha Éireannacha é Hibernian Football Club nó Hibernians, lonnaithe i nDún Éideann in Albain. Bunaíodh i 1875 é.


Gruppe 47.
Scoil nó baicle scríbhneoirí sa Ghearmáin (Thiar) i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda ab ea Gruppe 47 ("Grúpa 47"). Tháinig an grúpa le chéile an chéad uair sa bhliain 1947, agus iad ag cruinniú le chéile uair in aghaidh na bliana ina dhiaidh sin, go dtí an bhliain 1967. B'iad Alfred Andersch agus Hans Werner Richter a chuir gairm chruinnithe ar na scríbhneoirí an chéad uair. Bhí an grúpa meáite ar eolas a scaipeadh i measc mhuintir na tíre faoi choireanna na Naitsithe agus tús a chur le daonlathas sa Ghearmáin, chomh maith le lámh chúnta a thabhairt do na scríbhneoirí nua a bhí ag teacht i gcrann sa tír.


Baile.
Is baile é pobal daoine idir cúpla céad duine agus cúpla míle, cé go bhfuil ceantair uirbeacha ann ar a tugadh baile, ar nós Baile Átha Cliath, le i bhfad níos mó daoine.
*


3e.
Is stáisiún teilifíse chábla agus satailíte atá ar fáil in Éirinn í 3e. Saolaíodh an stáisiún faoin ainm Channel 6 ar an 30 Márta, 2006.


Im Krebsgang.
Úrscéal le Günter Grass is ea "Im Krebsgang" ("Siúl an Phortáin") a foilsíodh sa bhliain 2002. Is é an rud atá ann ná súil leathfhicseanúil, leathfhírinneach ar eachtra stairiúil agus an dóigh a bhfuil sí ag imirt a tionchair ar an saol comhaimseartha.
An Scéal.
Iriseoir darb ainm Paul a insíonn an scéal, fear a rugadh ar an lá céanna, an 30ú Eanáir 1945, ar bádh an long ollmhór úd Wilhelm Gustloff. Long paisinéirí a bhí ann agus í ag iompar sibhialtaigh ón bPrúis Thoir, an cúige Gearmánach a bhí díreach ar tí titim leis an Arm Sóivéadach. Tháinig máthair Paul, Tulla Pokriefke, slán as an tubaiste, agus í ar duine den deich míle a bhí ar bord. Bhí sí ag iompar clainne, agus ansin, rugadh Paul di ar bord an "Löwe" ("An Leon"), an bháid toirpéid a shábháil í.
In imeacht na mblianta, tháinig Paul i mbun a mhéide, phós sé, agus saolaíodh mac dó, Konny, sula bhfuair sé colscaradh óna bhean. B'í a sheanmháthair ba mhó a chuaigh i bhfeidhm ar an stócach, agus í á spreagadh chun rud éigin fiúntach a dhéanamh le cuimhne na ndaoine a maraíodh ar bord an Wilhelm Gustloff a urramú. Rinne sé dianstaidéar ar an Idirlíon ar an bhfear ar hainmníodh an long as, mar atá, Wilhelm Gustloff, feidhmeannach Naitsíoch sna tríochaidí. Fuair sé bás nuair a scaoil mac léinn óg Giúdach darbh ainm David Frankfurter urchar leis.
Chuaigh an eachtra lámhaigh seo go mór i gcion ar Konny. Ar an idirlíon, casadh Wolfgang, buachaill ar comhaois leis féin, air, agus d'éirigh siad cairdiúil le chéile. Gearmánach óg a bhí ann, agus é an-bháúil le cás na nGiúdach. Shocraigh siad bualadh le chéile, agus chuaigh siad ag baint lán a súl as dealbh Wilhelm Gustloff in éineacht. Cheap Konny go raibh maslú á dhéanamh ag Wolgang ar chuimhne Gustloff. Anois ghlac seiseann ról David Franfurter agus shamhlaigh sé Wolfgang in áit Gustloff na blianta roimhe agus dhúnmharaigh sé Wolfgang. Daoradh chun priosúin é. Rinneadh mairtíreach de i súile na Nua-Naitsithe.
Fuair níos mó daoine bás tubaisteach i suncáil na loinge sin ná in aon tubaiste mhara roimhe sin nó ina dhiaidh sin, agus rinne na Nua-Naitsithe siombail den long don éagóir a shíl siad a bheith á himirt ar na Gearmánaigh i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. San úrscéal seo, snaidhmeann Grass an eachtra stairiúil agus na fadhbanna comhaimseartha dá chéile leis an máistreacht is dual dó.


An Bhaváir.
Caisleán Neuschwanstein, caisleán cáiliúl sa Bhaváir
Is í an Bhaváir, nó "Saorstát na Baváire" () an stát is faide ó dheas sa Ghearmáin. Is í München an phríomchathair. Is í an Bhaváir an dara stát Gearmánach is mó daonra (is é an stát Nordrhein-Westfalen an ceann is mó daonra). Tá an Bhaváir ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha Hessen, Baden-Württemberg, Thüringen, agus an tSacsóin. Thairis sin, tá teorainneacha aici le Poblacht na Seice, leis an Ostair, agus leis an Eilvéis.
Tá tailte ag an mBaváir san Ostair - na "Saalforste", mar a thugtar orthu. Is é sin, is le stát na Baváire iad ó thaobh na húinéireachta de, ach san am céanna, tá siad suite taobh istigh de chríocha na hOstaire.
Go traidisiúnta, roinntear Saorstát na Baváire ina thrí chúige, mar atá, Allgäu - an Sváib Baváireach ("Allgäu - Bayerische Schwaben"), an Fhrancóin ("Franken"), an Bhaváir Uachtarach ("Oberbayern"), agus Oirthear na Baváire ("Ostbayern"). Is codanna den tSean-Bhaváir iad an Bhaváir Uachtarach ("Oberbayern"), an Bhaváir Íochtarach ("Niederbayern"), agus an Phalaitíneáit Thuas ("Oberpfalz").
Is cathracha móra eile sa Bhaváir iad Nürnberg, Augsburg, Regensburg agus Ingolstadt.
Tá clú agus cáil ar an mBaváir mar gheall ar na hAlpa Baváireacha ("Bayerische Alpen") sa Bhaváir Uachtarach. Is é Zugspitze an sliabh is airde, 2962m os cionn leibhéal na farraige. Bhí na Cluichí Oilimpeacha Gheimhridh ar siúl ansin i 1936, in Garmisch-Partenkirchen, baile gar don Zugspitze.
Tagairtí.
Bhaváir, An


An Spealadh Mór.
Cúlú eacnamaíochta ab ea an Spealadh Mór (Béarla: "Great Depression") a thosaigh i ndiaidh thuairteáil an stocmhalartáin ar an 29ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, 1929, nó ar an "Máirt Dhubh", mar a thugtar ar an lá cinniúnach sin freisin.
Más sna Stáit Aontaithe a thosaigh an Spealadh Mór, ní raibh an cúlú eacnamaíochta seo i bhfad á leathadh go dtí an Eoraip. Rinne an Spealadh Mór an-dochar do na tíortha tionsclaíochta chomh maith leis na tíortha tearcfhorbartha a bhí beo ar easpórtáil na n-amhábhar. Chuaigh an tráchtáil idirnáisiúnta go mór mór ar gcúl, chomh maith le hioncam na ndaoine aonair agus an stáit, leis na praghsanna agus le brabús na ngnólachtaí. Bhí na cathracha ar fud an domhain thíos leis an gcúlú, go háirithe má bhí a muintir i dtuilleamaí na tromthionsclaíochta le haghaidh ioncaim. Tháinig deireadh leis na hoibreacha tógála ina lán tíortha. Rinneadh damáiste nár bheag don fheirmeoireacht agus do na ceantair thuaithe fosta, nuair a thit praghsanna na mbarraí síos go 40-60%.
B'iad na mianadóirí agus lucht leagtha na gcrann ba mhó a d'fhulaing, áfach, ó bhí an t-éileamh ar a gcuid táirgí ag cúlú go sciobtha, agus iad ar beagán roghanna eile fostaíochta. Bhí sé difriúil i dtíortha éagsúla an uair a tháinig deireadh leis an Spealadh. An chuid ba mhó de na tíortha, chuir siad scéimeanna rilífe i bhfeidhm, agus is iomaí tír ina raibh na cúrsaí polaitíochta ag dul chun géireadais, agus na páirtithe antoisceacha ar chlé agus ar dheis ag éirí níos láidre ná roimhe sin. Bhí an daonlathas thíos leis an bhforbairt seo, agus tháinig deachtóireachtaí ar an bhfód in áiteanna.
Ag titim in umar na haimléise de réir a chéile.
Is minic a thagraítear don Spealadh Mhór mar a bheadh tuairteáil thobann ann, ach le fírinne, is fearr a rá gur de réir a chéile a tháinig an meath ar eacnamaíocht na Stát Aontaithe. Bhí fuadach ar an stocmhargadh i dtús na bliana 1930, ach d'fhill an margadh ar an leibhéal ó thús na bliana 1929 i Mí Aibreáin, beagnach 30 % faoi bhun an leibhéil ó Mhí Mheán Fómhair 1929. Bhí caiteachas an rialtais agus na ngnólachtaí ní b'airde sa chéad leath den bhliain 1930 ná sa bhliain roimhe sin, ach san am céanna, thit caiteachas na ngnáth-thomhaltóirí le 10 %, ó bhí cuid mhór acu tar éis a lán airgid a chailleadh sa stocmhargadh. Ón samhradh 1930 ar aghaidh, bhí triomach trom ag déanamh dochair do cheantair mhóra talmhaíochta na Stát Aontaithe, rud a chuir leis an gcúlú eacnamaíochta.
In earrach na bliana 1930, bhí an creidmheas saor, ach ba leasc leis na daoine tuilleadh fiacha a ghlacadh orthu i bhfianaise na neamhchinnteachta airgeadais. I mBealtaine 1930, ní rabhthas ag ceannach an oiread de ghluaisteáin agus a bhíothas sa bhliain 1928. Thosaigh na praghsanna ag dul i laghad, ach choinnigh na tuarastail a seanleibhéal go dtí an bhliain 1931. B'iad na ceantair thalmhaíochta, mhianadóireachta agus chearchallóireachta ba mhó a bhí thíos leis. Bhí praghsanna na mbarraí talmhaíochta ag titim go géar gasta, agus ní raibh malairt jabanna ar fáil do na mianadóireachta ná do lucht leagtha na gcrann. B'é cúlú eacnamaíocht Mheiriceá a tharraing síos geilleagar na dtíortha eile, ach ansin, b'iad na coinníollacha áitiúla a d'fhág an tír seo níb fhearr nó ní ba mheasa as ná an tír úd eile. I ndeireadh na bliana 1930, bhí na cúrsaí ag dul chun donais go dostoptha, go dtí gur sroicheadh umar na haimléise i Márta 1933.
Na Cúiseanna.
Cuid den ghnáthshaol is ea na timthrialla gnó nuair nach féidir an soláthar agus an t-éileamh a chothromú le chéile. Cúis conspóide agus imní is ea an cheist, cén fáth a n-iompaíonn meathlú den ghnáthchineál, ar cuid nádúrtha de gach timthriall é, ina spealadh mór. Níl na scoláirí ar aon fhocal faoi dhearbhchúiseanna an spealta ná faoi cé chomh tábhachtach a bhíonn siad i gcomparáid le chéile. Tá dlúthbhaint ag míniú na gcúiseanna leis an gceist, conas is féidir spealadh mór a sheachaint amach anseo, agus mar sin, bíonn tuairimí polaitiúla na scoláirí ag imirt a dtionchair ar an anailís a dhéanann siad ar imeachtaí na staire. Ceist níos cuimsithí atá ann fós, cé acu an saormhargadh nó na rialtais ba mhó ba chiontaí. Ar theip an margadh, nó an ea nach raibh na rialtais ábalta teip na mbanc a chosc agus na torthaí - an scaollcheannach agus trá an tsoláthair airgid - a stopadh roimh ré? Iad siúd a chreideann gur chóir don stát ladar a chur i gcúrsaí an gheilleagair, cuireann siad an milleán ar an margadh, iad siúd a chreideann sa saormhargadh, is dóigh leo gurbh é an rialtas a rinne praiseach de.
Na teoiricí atá ann inniu, is féidir trí phríomhdhearcadh a aithint thar a chéile iontu. Thar aon rud eile, tá an eacnamaíocht Chlasaiceach cheartchreidmheach ann, is é sin, an teoiric airgeadaíochais, an Scoil Ostarach, agus an teoiric Nua-Chlasaiceach. Cuireann na teoiricí seo an bhéim is mó ar thorthaí macreacnamaíochta an tsoláthair airgid agus an tsoláthair óir. B'é an t-ór ba chúltaca dá lán airgeadraí roimh an Spealadh Mór.
An dara cineál teoiricí, is iad na teoiricí struchtúrtha iad, na teoiricí Céinseacha ach go háirithe, chomh maith le teoiricí na heacnamaíochta institiúidí. Cuireann na teoiricí seo béim ar an tomhaltas ró-íseal agus ar an infheistiú ró-ard (an rud a dtugtar an bhoilgeog eacnamaíochta air), ar mhí-iompar na mbaincéirí agus ar neamhinniúlacht na n-údarás stáit. Tá teoiric eile bunaithe ar bharrachas na dtráchtearraí agus ar an dóigh a raibh na Meiriceánaigh ag cur a gcuid airgead i dtaisce in áit a bheith á gcaitheamh. Is é an t-aon rud a n-aontaíonn na scoileanna éagsúla eacnamaíochta faoi go raibh mímhuinín mhór ag na daoine as an ngeilleagar. Ar an drochuair, nuair a bhí an scaoll agus an díbhoilsciú ann, is iomaí duine a shíl go bhféadfadh sé tuilleadh rachmais a bhailiú dá bhfanfadh sé féin glan ón margadh, nuair a bhí na praghsanna ag titim, ionas go gceannódh an slámán céanna airgid ní ba mhó tráchtearraí in aghaidh an lae.
Tá an tríú míniú bunaithe ar an gcriticeoireacht a rinne na Marxaigh ar an eacnamaíocht pholaitiúil. Cuireann an Marxachas béim ar na frithchosúlachtaí taobh istigh de choincheap an chaipitil féin. Glacann na Marxaigh leis gur dual don chaipitleachas géarchéimeanna ar nós an Spealta Mhóir a tharraingt anuas ar an tsochaí, ós rud é go bhfuil an caipiteal á charnadh de réir dinimice éagobhsaí. Uaireanta, carnann na rachmasóirí an iomarca caipitil, agus ansin, tagann géarchéim eacnamaíochta atá riachtanach leis an luach bréige a bhaint den chaipiteal. Mar sin, is é an táirgeadh féin is cúis leis an ngéarchéim.
Bhí cúiseanna éagsúla leis an chéad chor chun donais sa bhliain 1929, go háirithe na laigí struchtúrtha agus na himeachtaí ar leith a d'iompaigh an meathlú ina spealadh mór, chomh maith leis an dóigh a ndeachaigh sé ó thír go tír. Maidir leis an gcor chun donais sa bhliain 1929, is gnách leis na staraithe béim a chur ar an dóigh mhillteanach ar theip na bancanna, chomh maith le tuairteálacha an stocmhargaidh. Na heacnamaithe, arís, is rogha leosan cuimhneamh ar an gcinneadh a glacadh sa Bhreatain Mhór filleadh ar an órchaighdeán de réir na bpaireachtaí a bhí i bhfeidhm roimh an Chéad Chogadh Domhanda (US$4.86:£1).
Na Fiacha.
Tá na macreacnamaithe, cosúil le Ben Bernanke (cathaoirleach Chóras an Chúlchiste Fheidearálaigh inniu), tar éis an dearcadh a athbheochan a bhí ag Arthur Cecil Pigou agus ag Irving Fisher ar an Spealadh Mór - dearcadh a chuireann an bhéim is mó ar na fiacha agus ar an díbhoilsciú. Sna 1920idí, bhí sé de nós ag muintir na Stát Aontaithe gach uile shórt a cheannach ar creidmheas, idir ghnóthaí, mhonarchana, ghluaisteáin, thithe (morgáiste), throscáin agus, fiú, stoic de chineálacha áirithe. Ba spreagadh don tomhaltas é seo, ach san am céanna, chuir sé an náisiún go léir i bhfiacha. Na daoine agus na gnólachtaí a bhí báite i bhfiacha, nuair a tháinig an díbhoilsciú, agus an t-éileamh ar na tráchtearraí ag titim, ba mhinic a bhí siad i ndrocháit ag iarraidh gan a bheith ag loiceadh ar a gcuid íocaíochtaí. B'éigean dóibh gearradh síos ar a ngnáthchaiteachas le bheith ábalta na híocaíochtaí a choinneáil lena gcuid creidiúnaithe, rud a bhain tuilleadh den éileamh ar thráchtearraí nua. Thosaigh na gnólachtaí ag teip, nuair nach raibh oibreacha tógála ar fáil ná orduithe ar thráchtearraí ag teacht.
Thosaigh na gnólachtaí ag leagan an lucht oibre as, agus chuaigh an dífhostaíocht in airde go dtí go raibh duine as gach ceathrar den fhórsa saothair fágtha iomarcach. Na bancanna a mhaoinigh cuid mhór de na fiacha, thosaigh siad ag teip, nuair a loic na féichiúnaithe ar na híocaíochtaí, agus na taisceoirí ag tarraingt a gcuid airgid ar ais ó na cuntais. Bhí ráthaíochtaí Rialtais agus rialúcháin baincéireachta Cúlchiste Fheidearálaigh ann leis an gcineál seo scaoll a chosc, ach má chuathas ina dtuilleamaí ar aon nós, ní raibh gar iontú. Nuair a theip ar na bancanna, d'imigh luach na milliún dollar de shócmhainní. Cailleadh thart ar 40 % den tsoláthar airgid a d'úsáidfí le haghaidh ceannachán nó íocaíochtaí bainc faoi ghnáthchoinníollacha.
Thairis sin, thosaigh na fiacha ag dul chun troime ar na féichiúnaithe, ó baineadh 20-50 % de na praghsanna agus de na tuarastail, agus na fiacha fágtha chomh hard is a bhí siad riamh. I ndiaidh scaoll na bliana 1929, agus i rith an chéad deich mí den bhliain 1930, chlis ar 744 bhanc ar fad. Ina iomláine, theip ar naoi míle banc i rith na dtríochaidí. Sa bhliain 1933, bhí 140 billiún dollar caillte ag na taisceoirí de dheasca fhéimheachtaí na mbancanna. Bhí na féimheachtaí ag dul i bhfairsinge mar a bheadh falscaí ann, nuair a bhí na baincéirí éadóchasacha ag iarraidh iasachtaí a éileamh ar ais nach raibh na féichiúnaithe in ann a aisíoc. Nuair nach raibh róchuma ar an todhchaí, chuaigh infheistíocht an chaipitil agus na hoibreacha tógála in abar. Agus na féichiúnaithe ag loiceadh ar a gcuid iasachtaí agus cuma na todhchaí ag dul ó mhaith, d'éirigh na bancanna an-seachantach, an-chúramach i gcúrsaí iasachtaithe. Bhí na bancanna ag carnadh cúlchiste caipitil, rud nach ndearna ach tuilleadh a chur leis an díbhoilsciú. Fáinne fí a bhí ann, agus na drochrudaí éagsúla ag treisiú le chéile. Is dócha gurbh é an fáinne fí seo a d'iompaigh an meathlú ina spealadh mór, thar aon rud eile.
Meath na Trádála agus Acht Taraifí Smoot-Hawley sna Stáit Aontaithe.
An meath a tháinig ar an trádáil idirnáisiúnta go tobann i ndiaidh na bliana 1930, is iomaí eacnamaí a áitíonn gur chuir sé tuilleadh géaradais leis an Spealadh Mór, go háirithe sna tíortha a bhí go mór i dtuilleamaí na trádála coigríche. An chuid is mó de na staraithe agus de na heacnamaithe araon, cuireann siad cuid mhór den locht ar Acht Taraifí Smoot-Hawley a reachtaíodh sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1930, nó bhain an tAcht go mór den trádáil idirnáisiúnta, agus spreag sé na tíortha eile chun céimeanna dá gcuid féin a ghlacadh mar shórt díoltais ar Mheiriceá as an Acht seo. Ní raibh an trádáil choigríche chomh tábhachtach d'iomlán eacnamaíochta na Stát Aontaithe, ach bhí sí i bhfad ní ba tábhachtaí sna tíortha eile.
Thit easpórtáil na Stát Aontaithe ó 5.2 billiún dollar sa bhliain 1929 go 1.7 billiún dollar sa bhliain 1933. Bhí na praghsanna ag dul i laghad chomh maith, áfach, agus mar sin, níor baineadh ach timpeall ar 50 % de thoirt fhisiciúil na n-earraí easpórtáilte san am céanna. B'iad na tráchtearraí talmhaíochta ba mhó a bhí thíos leis an Spealadh: an chruithneacht, an cadás, an tobac, agus an t-adhmad leagtha. De réir na teoirice seo, nuair a thit easpórtáil na n-earraí feirmeoireachta, is iomaí feirmeoir Meiriceánach a loic ar a chuid iasachtaí, agus gurbh í an loiceadh seo a chuir na bancanna beaga tuaithe as gnó, rud a tharla go minic i dtúsbhlianta an Spealta Mhóir.
An Cúlchiste Feidearálach agus Soláthar an Airgid.
Áitíonn na hAirgeadaithe, cosúil le Milton Friedman agus Benjamin Bernanke, gurbh é trá an tsoláthar airgid ba chúis leis an Spealadh Mór, agus gurbh é drochpholasaí Chóras an Chúlchiste Fheidearálaigh sna Stáit Aontaithe, chomh maith le síor-ghéarchéim an chórais bhaincéireachta, ba chúis le trá an tsoláthar airgid. Nuair nach ndearna an Cúlchiste Feidearálach a dhath, lig sé don tsoláthar airgid crapadh síos go dhá dtrian idir an bhliain 1930 agus an bhliain 1931. D'áitigh Friedman nach mbeadh sa chor chun donais a tháinig sna sálaí ag tuairteáil an stocmhalartáin ach meathlú den ghnáthchineál. B'é an phríomhfhadhb é ná nuair a theip ar bhancanna móra poiblí áirithe, cosúil leis an "Huntly New York Bank of the United States", gur tharraing siad scaoll anuas ar an tír ar fad, agus nach ndearna an Cúlchiste Feidearálach a dhath leis an éag mór a stopadh a bhí ag siúl ar na bancanna. Dá soláthródh an Cúlchiste iasachtú éigeandála do na bancanna tábhachtacha, nó dá gceannódh sé bannaí Rialtais ar an margadh oscailte le leachtacht a sholáthar agus le tuilleadh airgid a chur i gcúrsaíocht i ndiaidh thitim na mbancanna móra, ní theipfeadh, dar le Friedman, ar an gcuid eile de na bancanna, agus ní thráfadh soláthar an airgid mar a thráigh. Nuair nach raibh a ndóthain airgid ag dul timpeall, ní fhéadfadh na fir ghnó iasachtaí nua a fháil ná na seaniasachtaí a athnuachan, agus b'éigean do chuid mhór acu stad den infheistiú. Cuireann an míniú seo an locht ar mhoilleadóireacht an Chúlchiste Fheidearálaigh, go háirithe brainse Nua-Eabhraic, a bhí faoi smacht bhaincéirí an Wall Street. Níl an Cúlchiste Feidearálach faoi smacht an Uachtaráin ná an Aire Airgeadais; is iad na ballbhancanna agus cathaoirleach an Chúlchiste Fheidearálaigh atá i gceannas air.
Ceann de na cúiseanna le moilleadóireacht an Chúlchiste ab ea an rialú. Bhí srianta leis na creidmheasanna a d'fhéadfadh an Cúlchiste a eisiúint, nó de réir na ndlíthe, chaithfeadh an Cúlchiste tacú óir a bheith aige do chuid de gach creidmheas. I ndeireadh na 1920idí, bhí an t-ór ag rith gann ar an gCúlchiste cheana féin le tacú a chinntiú do na creidmheasanna ar fad. Bhí na creidmheasanna seo eisithe i bhfoirm nótaí gealltanais ón gCúlchiste. Ós rud é, áfach, nach bhfuil ór geallta chomh maith le hór i do lámh, b'éigean cuid de na nótaí gealltanais seo a fhuascailt agus ór ón gCúlchiste a thabhairt orthu. Ó bhí teorainn na gcreidmheasanna incheadaithe sroichte ag an gCúlchiste, má chaill sé ór, chaill sé níos mó creidmheasa fós. Cupla bliain i ndiaidh thús an Spealta, coisceadh úinéireacht an óir ar na pearsana príobháideacha le maolú ar an mbrú ar ór an Chúlchiste.
Na Baincéirí á Milleánú.
Bhí gach uile shórt ar fáil sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1930, idir mhonarchana, thailte méithe feirmeoireachta, agus lucht oibre a raibh na scileanna acu agus fonn oibre orthu. Bhí córas cuimsitheach éifeachtúil iompair ann, idir iarnróid, bealaí móra, agus uiscebhealaí. Bhí córas na cumarsáide ní b'fhearr ná in aon áit eile ar dhroim an domhain, nó bhí an teileafón, an teiliprintéir, an raidió agus an post ann, agus iad ag obair go gleoite. Ní raibh lorg an chogaidh, an ghorta ná na ngalar tógálach ar an tír. B'é an t-aon rud amháin a bhí de dhíth ná an soláthar airgid a choinneodh rotha na heacnamaíochta ag casadh. I dtús na dtríochaidí, dhiúltaigh na baincéirí iasachtaí a thabhairt do na gnólachtaí tionsclaíochta, na gnólachtaí díoltóireachta, agus do na feirmeacha. San am céanna, bhí siad ag éileamh íocaíochtaí ar na hiasachtaí a bhí eisithe cheana féin, agus mar sin, chuaigh an t-airgead as cúrsaíocht go sciobtha. Bhí earraí ar fáil don té a raibh a luach aige, agus bhí tascanna ag fanacht leis an bhfear oibre a chríochnódh iad, ach ó nach raibh airgead ann, chuaigh an tír go léir in abar.
Na Míniúcháin a thug Scoil na hOstaire.
Baineann an t-eacnamaí Ostarach Friedrich Hayek agus an t-eacnamaí Meiriceánach le scoil Ostarach na heacnamaíochta. Chuir siadsan an chuid ba mhó den mhilleán ar an gCúlchiste Feidearálach, agus iad den tuairim go raibh an iomarca airgid ar an margadh agus go raibh an borradh eacnamaíochta sna fichidí bunaithe ar an gcreidmheas
Bhí an Ríocht Aontaithe ag iarraidh filleadh ar chaighdeán an óir, agus brú díbhoilscitheach ar gheilleagar na tíre. Deir Rothbard go raibh an dífhostaíocht ag dul chun donais sa Bhreatain Mhór ó nach raibh solúbthacht praghasanna ann, agus hiarradh ar na Stáit Aontaithe teacht chun cabhrach. Bhí glan-insreabhadh óir ag teacht chuig na Stáit, agus chuir na Stáit tuilleadh airgead páipéir i gcúrsaíocht le cuidiú leis an mBreatain Mhór filleadh ar an órchaighdeán. Bhí an-chaidreamh ag Montagu Norman, a bhí i gceannas ar Bhanc Shasana, le Benjamin Strong, a bhí "de facto" i gceannas ar Chúlchiste Feidearálach na Stát Aontaithe. Bhí Norman ag áitiú ar cheannasaithe na mbanc náisiúnta san Fhrainc agus sa Ghearmáin tuilleadh airgead páipéir a chur i gcúrsaíocht chomh maith, ach dhiúltaigh siad. Dar le Rothbard, bhí polasaí boilscitheach na Stát Aontaithe ceaptha le ceadú do Shasana tuilleadh airgead páipéir a chur i gcúrsaíocht, nó faoin órchaighdeán, ní fhéadfadh Sasana a leithéid de pholasaí a chleachtadh as a stuaim féin.
De réir an dearctha seo, bhí an iomarca airgid i gcúrsaíocht, ionas go ndeachaigh na praghsanna in airde go rósciobtha, agus nuair a tháinig lucht an Chúlchiste chucu féin agus iad ag tosú is ag iarraidh soláthar an airgid a theorannú arís, bhí sé ródhéanach leis an Spealadh Mór a stopadh.


H. P. Lovecraft.
Scríbhneoir scéalta uafáis ab ea Howard Phillips Lovecraft (20 Lúnasa, 1890 – 15 Márta, 1937) a raibh an-tionchar aige ar fhorbairt na litríochta uafáis san fhichiú haois. Ba é an sceimhle cosmach an príomhthéama ina chuid scéalta, an scanradh a ghlacann an duine roimh a dhothuigthe agus a dhochuimsithe agus atá an ollchruinne. Cheap sé painteon iomlán de dhéithe cruálacha ar chuma leo faoi leas an chine dhaonna lena shaoldearcadh duairc a chur in iúl. Ba é "Cthulhu" an dia ba thábhachtaí acu go léir.
A shaol.
B'as Sasana Nua dó, agus pór na huasaicme Protastúnaí ann ó thaobh na dtaobhann. B'as Providence, Rhode Island do mháthair Lovecraft, Sarah Susan Phillips, ach is i mBostún a chuir an lánúin fúthu i ndiaidh a bpósta, agus an bhliain 1889 ag druidim chun deireanais. Tráchtálaí taistil ab ea an t-athair, Winfield Scott Lovecraft. Rugadh Howard Phillips Lovecraft sa bhliain 1890, ach ní raibh sé daite dó a chéad óige a chaitheamh faoi chúram a thuismitheoirí féin. Bhí sé ina thachrán i gcónaí, nuair a buaileadh Winfield Scott Lovecraft breoite le galar intinne, agus i ndiaidh dó cúpla bliain a chaitheamh i dteach na ngealt, fuair sé bás. Tá siad ann a chreideann nach galar intinne a bhí ann ar aon nós, ach an cineál lobhadh a thagann ar an inchinn de dheasca na sifilise atá fágtha gan leigheas i bhfad. Tá an dá b'fhéidir ann, áfach. Bhí galair ghnéis sách coitianta i Meiriceá san am, ach má bhí féin, ní chreideann ach cuid de na húdaráis sa teoiric seo. Ón taobh eile de, ba i dteach na ngealt a shíothlaigh Sarah Susan fosta, chomh maith lena fear céile roimpi. Bheadh sé ina mhíniú mhaith air seo glacadh leis go bhfuair an bhean chéile tolgadh na haicíde óna fear agus gurbh é meath na néaróg a bhaineann leis an tsifilis neamhleigheasta ba chúis leis na hairíonna síciatracha.
Idir an dá linn, áfach, chuaigh sí a chónaí go Providence, tigh a hathar, agus ba ansin a chaith Howard óg an chuid ab fhearr dá chéad óige. Bhí leabharlann mhór mhillteanach sa teach, agus is luath a thug an buachaill óg toil agus taitneamh don léitheoireacht agus don scríbhneoireacht. Nuair a bhí sé ina dhéagóir, agus fonn air lámh a chur ina bhás féin, cosúil le go leor buachaillí san aois sin, b'é a saint chun léitheoireachta a shábháil é. Sa deireadh thiar thall ní bhfaigheadh sé an saol seo a thréigean, ó nach raibh a dhóthain leabhar léite aige go fóill.
Lovecraft ina bhuachaill óg (~1900)
Bhí saol sách sámh aige i dteach a athar mhóir go dtí an bhliain 1904, nuair a bhí Lovecraft ceithre bliana déag d'aois. B'ansin a cailleadh an seanfhear, agus ó nárbh acmhainn le Sarah Susan an teach mór a choinneáil, fuair sí riachtanach aistriú go háit ní ba lú. Bhain na himeachtaí seo stangach millteanach as an mbuachaill óg.
Fear féinteagasctha ab ea Lovecraft riamh. Níor cheadaigh a shíorbhreoiteacht dó ardteistiméireacht a bhaint amach ná staidéar a dhéanamh ar an ollscoil, agus caithfidh sé gur ghoill an bhris seo go mór air. Mar sin féin, d'éirigh leis é féin a fhódú ina mhionscríbhneoir, ina bhreacaire páipéir agus ina sclábhaí údair agus é sách óg i gcónaí. An chéad alt a tháinig i gcló óna pheann, b'é an "Providence Journal" a d'fhoilsigh é, agus bhí saoldearcadh an fhir óig - ní raibh sé ach sé bliana déag san am - múnlaithe go leor cheana féin, nó is é an rud a bhí ann ná ionsaí ar an astralaíocht agus ar na tuismeánna. Is deacair a leithéid a shamhlú le fear a scríobhadh scéalta uafáis faoi arrachtaigh neamhshaolta, ach is amhlaidh gur fear mór réasúnachais, sceipteachais agus ábharachais a bhí ann. Ní thabharfadh sé creidiúint ar bith d'aon sórt piseoga, ná fiú don reiligiún Chríostaí. Ós rud é gur fear de phór uasal a bhí ann a chaith an chuid ba mhó dá shaol i gcruatan - fear den chineál sin a bhí thíos le teacht na nua-aoiseanna - chaill sé an dearcadh dóchasach is dual don pháiste, agus fágadh ina dhuarcán dhúsmánta é nach gceadódh a ábharachas dian dó dul ar lorg an tsóláis sa reiligiún.
Bhí Lovecraft tugtha do litríocht Shasanach na hochtú haoise déag, agus cumha air i ndiaidh na laethanta a bhí agus nach bhfaca sé riamh lena shúile cinn féin. Bhí sé chomh doirte do gach cineál Sasanachais agus go dtiocfadh leat tréas a chur ina leith - tréas ar a thír dhúchais, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Nó bhí sé den bharúil nach raibh i gceist le réabhlóid Mheiriceá agus cogadh fuascailte na tíre, thiar sna blianta 1776-1783, ach ceannairc mhídhílis agus feall ar Rí oirirc na Breataine. Aontachtóir nó fiú Dílseoir a dtabharfaí ar a leathbhreac i dTuaisceart Éireann inniu.
Is dócha nach raibh sa Sasanachas seo ach an cineál saobhmhórtas cine is dual do chlann na n-uasal agus iad i ndiaidh céim síos a fháil ón saol mór. Duine den chineál sin a bhí i Lovecraft, gan aon agó. Ba chuid de seo fosta an ciníochas atá le haithne ar shaothar áirithe le mo dhuine. Bhí eagla air roimh na Giúdaigh, na Gormaigh agus na Fionlannaigh, nó ba dóigh leis go raibh na ciníocha iasachta seo le cultúr a aicme féin a chur de dhroim an domhain ar fad.
De réir a chéile, áfach, thréig an ciníochas é, agus é ag teacht isteach ar an saol mór amuigh. Dealraíonn sé nach raibh ann ach smionagar smaointeachais a thóg sé ó na seanleabhartha a léadh sé. Nuair a fuair sé aithne ar shaol na scríbhneoirí amaitéaracha, agus é ag scríobh na céadta litreacha chuig cairde a casadh air sna ciorcail seo, tháinig maolú ar a chuid réamhbhreithiúnaisí i leith ciníocha éagsúla, agus é in ann a thuiscint go raibh daoine de na ciníocha seo ábalta cultúr den chineál a thaitin leis féin a chruthú.
Giúdach mná a bhí i Sonia Greene, an bhean a phós Lovecraft, agus é cúig bliana déag is fiche d'aois. Fuair siad colscaradh cúig bliana ina dhiaidh sin, ach más amhlaidh féin, níorbh é ciníochas Lovecraft ba chúis leis, ach cúiseanna pearsanta eile ar fad. Ní raibh fear uasal de phór Phrovidence sásta bheith beo ar ioncam a mhná céile, ach ós rud é go raibh Sonia ag saothrú níos mó airgid ina húinéir siopa ná a fear ar a chuid scríbhinní, ní raibh de rogha aige ach seo nó dealú a fháil óna bhean chun an "náire" seo a sheachaint. Phós siad sa bhliain 1924, agus chaith Lovecraft cúpla bliain ina chónaí i mBrooklyn, ach i ndiaidh an cholscartha, d'fhill sé go Providence, nó níor éirigh leis fódú ceart a dhéanamh i Nua-Eabhrac riamh. Ar ais i bProvidence dó, chuaigh sé i mbun pinn arís, agus é ag scríobh go bisiúil blianta deireanacha a shaoil.
Lovecraft mar scríbhneoir.
Bhí an scríbhneoireacht mar ghléas beatha ag Lovecraft óna óige i leith, nó ba sclábhaí údair é i mbreis ar a bheith ag foilsiú alt agus scéalta faoina ainm féin. Mar shampla, scríobh sé scéal eachtraíochta do Harry Houdini féin, a bhí thuas faoin am seo ag léiriú a chuid ealaíon ag seangú as na slabhraí ar stáitsí siamsaíochta Mheiriceá. An scéal a chum sé do Houdini, bhí sé inste as peirspictíocht an chéad phearsa - is é sin, bhí Houdini féin in ainm a bheith ag insint an scéil - ach bhí na himeachtaí suite i dtimpeallacht neamhshaolta den chineál a thabhaigh a chlú d'fhíorúdar an scéil. Is dócha gur faoi ainm Houdini a foilsíodh an scéal ar dtús, ach ní bhíonn sé doiligh inniu teacht trasna air i ndíolamaí de scéalta Lovecraft, agus a stíl so-aitheanta ar fad.
Ní hionann is a rá, ar ndóigh, nach bhfuair Lovecraft deacair, ó am go ham, a stíl agus a ghuth féin a fhorbairt mar scríbhneoir. Bhíodh sé féin barúlach go raibh an iomarca tionchair ag an Tiarna Dunsany agus ag Edgar Allan Poe air. Léitear Poe i gcónaí, ach maidir le Dunsany, níl sé mórán as bealach a rá go bhfuil bua beirthe ag Lovecraft ar a dhíol aithrise. B'ó Dhunsany a fuair Lovecraft an radharcra brionglóideach agus an gheograife shamhlaitheach den chineál atá le haithint, ach go háirithe, ar an ngearrúrscéal úd "The Dream-Quest of Unknown Kadath".
Inniu, áfach, táimid in ann saintréithre Lovecraft a shonrú agus a léarscáiliú go cuimsitheach. Ós rud é gurb as scríbhneoireacht uafáis an Ghotachais a fáisceadh é, agus tionchar thar na bearta ag máistir na gné, Poe, air, is maith le Lovecraft aidiachtaí móra a tharraingt air, gan aon trácht a dhéanamh ar an ársaíocht teanga. Mar a chonaic muid, tháinig an ársaíocht seo leis go nádúrtha - b'í an teanga liteartha ba dual dó, ó bhí sé chomh doirte sin do litríocht Bhéarla na hochtú haoise déag ina óige - ach má tháinig, níl sé deacair a chreidiúint go bhfuair sé athneartú agus tacú dá chlaonadh chun Barócachais agus chun ársaíochta i scríbhinní leithéidí Phoe.
Cleas níos barrúla, níos úire a bhí ann go dtiocfadh le Lovecraft arrachtach nó neamh-mharbh a chur ag insint an scéil. Murab ionann agus ba ghnách i scéalta den chineál seo roimh lá Lovecraft, ní namhaid le díothú atá ins an neach seo ach, fiú, cineál laoch, agus i ndeireadh na dála, tá sé in ann sult nó sásamh a bhaint as saol seo an mharbháin. Fíor-nuáil a bhí i gceist leis an gcleas seo ag Lovecraft, agus bhí scríbhneoirí eile uafáis sách mall ag déanamh aithrise air. Mar shampla, is dócha gurbh í Anne Rice an chéad scríbhneoir a bhí sásta caitheamh leis na súmairí mar laochra a dtiocfadh leis an léitheoir a chomhionannú a dhéanamh agus bá a ghlacadh leofa.
Más féidir le Lovecraft dlúthpháirtíocht a léiriú leis na harrachtaigh féin, thig leis fosta craiceann inchreidte síceolaíochta a chur ar an gclaochlú ó dhuine go harrachtach: mar dheismireacht, is féidir "The Shadow over Innsmouth" a lua, scéal ina ndéantar neach neamhshaolta farraige d'fhear inste an scéil, nó taispeánann Lovecraft an dóigh a dtig an draíocht i leaba na heagla ar an duine seo, agus é ag dul i malairt clí i ndiaidh dó tolgadh an chlaochlaithe a thógáil.
Cuid thábhachtach d'ollchruinne Lovecraft iad na leabhartha fosta, ar nós "Necronomicon", "Unaussprechlichen Kulten", "Cultes des Ghoules" agus araile. Nuair a bhí Lovecraft ina pháiste, b'iad na leabhartha príomhfhoinse an tsuilt, an tsubhachais, na heachtraíochta agus na n-aislingí ina shaol, agus is féidir a chreidiúint go dtugann sé cineál ómós do chumhacht na litríochta mar rud trína chur in iúl go bhfuil fórsaí millteanacha neamhshaolta i seanleabhartha agus i leabharlanna leathdhearmadta. Ní hamháin go bhfuil an peann ábalta ar an rí a chur as a chathair agus an tíoránach a ruaigeadh - tá Lovecraft ag tabhairt le fios gur féidir an cultúr, an tsibhialtacht agus ordú na hollchruinne féin a chroitheadh as a chéile - ar acht go bhfuil teacht agat ar na leabhartha cuí. Tá an mhóitíf chéanna le haithint, mar shampla, ar úrscéal mór-ratha an Spáinnigh Arturo Pérez-Reverte, "El Club Dumas", a scannánaíodh faoin teideal "The Ninth Gate" ("An Naoú Geata"). B'fhéidir nach miste Hazarski recnik ("Ciclipéid na gCazarach") le Milorad Pavic a ainmniú anseo ach an oiread.
Bhí saint ag Lovecraft i bhfoghlaim agus in eolas d'aon chineál riamh, agus é barúlach fosta go raibh sé riachtanach ag an scríbhneoir uafáis na himeachtaí neamhshaolta a shá isteach i bhfráma an léinn, na heolaíochta is na staire. Mar sin, ina chuid scéalta bhíodh sé ag tagairt d'fhíorphearsana agus d'fhíorimeachtaí staire mar fhoinsí is mar údaráis le lucht léite a chuid scríbhinní a bhréagadh chun creidiúint a thabhairt don scéal.
Foinsí.
Lovecraft, HP
Lovecraft, HP
Lovecraft, HP
Lovecraft, HP


Naomh Ciarán.
Bhí Ciarán as Cluain Mhic Nóis mar Easpag Éireannach sa 6ú haois. Glaoitear "Ciarán Óg" (nó "Ciarán Mac a tSaor") air uaireanta chun difir a dhéanamh idir é féin agus Naomh Ciarán Saighre. Is ceann de na Dhá Aspal Déag na hÉireann é.
Rugadh Ciarán sa bhliain 516 i gContae Ros Comáin, Cúige Connacht, mac déantóir carbad ab é. Bhí sé mar mhac léinn ag Fionnáin ag Cluain Ard agus tar éis tamaill bhí sé ina mhúinteoir freisin.
Rinne sé staidéar freisin faoi Naomh Eanna as Árainn. Thug Eanna comhairle do Chiaráin eaglais agus mainistir a thógáil i lár na tíre.
Bhunaigh Ciarán Mainistir Chluain Mhic Nóis idir na blianta 545 agus 548.
Fuair Ciarán bás tamaill ina dhiaidh den galair buí agus é fós ina tríochaidí.
Ceiliúrtar a lá féile ar an 9 Meán Fómhair.
Ciarán
Ciarán
Ciarán
Ciarán


Ailtireacht Luimnigh.
Ardeaglais Mhuire (Eaglais na hÉireann) a bhunaíodh sa 11ú aois
Tithe an Déirce, Sráid Nioclás sa bhlian 1982. Tógadh iad sa 17ú aois.
Tithe Seoirseacha a thógadh ag deireadh an 18ú aois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach
Rae tithe beaga ón 19ú aois i bPlás Mhic Gearailt sa bhlian 1982. Leagadh iad ag tús na blianta 1990í
Foirgnimh nua ar Ché an Easpaig a thógadh ag deireadh blianta na 1990í
Maraon le cathracha eile na hÉireann, tá oidhreacht ailtireachta ar leith ag Luimneach, an ceathrú cathair is mó sa tír agus an tríú ceann is mó sa Poblacht. Ach toisc ná fuil cáil turasóireacht uirthi, níl an aithne céanna ar radharcanna Luimnigh ná mar a bhfuil ar a leithéid i mBaile Átha Cliath, i gCorcaigh nó i nGaillimh.
Bunaíodh Luimneach mar ionad trasnú na Sionnainne agus tá fócas na cathrach dírithe fós ar an abhann d’ainneoin gur chas sí a drom uirthi le blianta mar is gnáthach le formhór bailte na hÉireann. Ach ó blianta na 1980í, tá an béim tar éis teacht ar ais ar an abhann, go mór mór faoi thionchar Shéamuis Baróid ("Jim Barrett" as Béarla) a d’fhreastal mar ailtire an Bhárdais sna am agus chabhraigh tógáil Droichead na Sionnainne idir Sráid Mháigh Eala agus Trá Mhic Fhlannchadha sa bhlian 1988 go mór le ath-lárú na cathrach.
Glaotar an Baile Nua (nó Baile Nua an Phoirigh) ar lár na cathrach atá anois ann ach ba ar Oileán an Rí a bhunaíodh ar dtús í. Glaodh an Baile Gallda ar an gcuid den sean-chathair atá suite ar an oileán agus an Baile Gaelach ar an guid de atá suite ar bhruach theas Abhann na Mainstreach.
Cé gurb faoin limistéar Seoirseach Bhaile Nua an Phoirigh is mó a bhfuil cáil ar ailtireacht na cathrach, tá foirgnimh fós le feiscint ó beagnach gach ré dá stair.
Ceiltigh.
Níl aon iarsmaí fágtha sa chathair féin ón ré roimh teacht na Lochlannach i 814 ach i Mungairit, 5km siar ó dheas ón lár, tá iarsmaí mainistir Mhainchín Naofa, éirleamh Luimnigh, le fesicint. Tá ráthanna, ionaid cónaí Ceilteacha, fós le feiscint in Áth na Coite agus Móin a’Lín, 6km soir ó lár na cathrach.
Lochlannach agus Normannaigh.
Is í Ardeaglais Mhuire an t-aon foirgneamh atá fágtha ó ré na Lochlannach ach cé gur bhunaigh Domhnall Mór Ó Briain í san 11ú aois, athráiodh go mór í sna blianta ina dhaidh agus is ón 14ú agus ón 15ú aois an chuid is mó den eaglais atá ag seasamh anois ann.
Thóg na Normannaigh Caisleán an Rí Eoin ar bhruach na Sionnainne i dtús an 13ú aois agus is fós ceann des na radharcanna is suantasaí sa chathair é.
Tosnaíodh tógáil falla na cathrach le teacht na Normannach agus tá na stráiceanna is faide de fós le feiscint idir Oispidéal Eoin agus Droichead de Bhál sa Bhaile Gaelach agus idir Sráid an Easpaig agus Bóthar an Oileáin sa Bhaile Gallda.
Sasanaigh, Tiúdair, Stíobhartaigh.
D’fhan Luimneach laisitigh dá fallaí ó aimsear na Normannach suas go dti léigear 1691. Is beag foirgnimh atá fágtha ón réim sin mar, nuair a leathnaíodh í, tháinig lobhadh mór ar an mBaile Gallda agus ar an mBaile Gaelach. (Leis an bhfírinne a rá, lean an lobhadh sin gan stad go dti deireadh an 20ú aois).
Is measc na h-iarsmaí atá fós le feiscint ón ré sin, tá Tithe an Déirce ar Shráid Nioclás agus Palás an Easpaigh ar Shráid an Chaisleáin.
Seoirsigh.
Is iad sráideanna Seoirseacha Baile Nua an Phoirigh an radharc is sainiúla Luimnigh sa lá atá inniu ann. Ath-thógadh an chathair tar éis scrios léigear 1691 agus, go mór faoi thionchar chlann Arthur, pleanáladh baile nua-aimsearach ar structúr gréille ar riasc bruach theas na Sionnainne. Úsáideadh brice dearg go forleathan í dtógail Sráid Sheoirse (a ath-aimníodh Sráid Uí Chonaill i indiaidh saoisre na tire) agus na sráideanna mor-thimpeall di agus tá na tithe agus na foirgnimh le feiscint ón ré sin fós le feiscint i dtimpeallacht an Chorráin.
Ainmníodh formhór sráideanna Bhaile Nua Phoirigh in onóir chlann Arthur. Ina measc, tá Sráid Phádraig, Sráid Liam, Sráid Cháitríona, Sráid Annraoi, Sráid Thomáis agus Cé Artúir.
Ath-thógadh formhór na sean-séipéil san am sin freisin ar nós Séipéil Eaglais na hÉireann Naomh Eoin i gCearnóg Eoin, Naomh Mhichíl i gCeárnóg Poirigh agus Naomh Mhainchin ar Shráid an Easpaig.
D’fhás calafort Luimnigh go tapaigh san 18ú aois de bharr a thrácht le Meiriceá, le Sasana agus le Mor-Roinn na hEorpa agus tá an-chuid stórais fágtha ón ré suite gar don Sionnainn i mBaile Nua Poirigh.
An 19ú Aois.
Leathnaigh an chathair a thuilleadh tar éis teacht na gcanálacha i dtús an 19ú aois, tógáil Droichead Wellesley (anois Droichead an tSairséiligh) idir Baile Nua an Phoirigh agus an mbruach thuaidh sa bhlian 1832, teach an iarnróid ins na blianta 1840í agus fás na monarchan i dara leath na h-aoise.
Bhí tionchar láidir ar dtús ag garastún míleata na Breataine ar fás na cathrach agus is i dtimpeallacht an dá bhearaic (Dún an tSairséalaigh agus Dún an Trá sa lá atá inniu ann) ar fhás na céad bruach-bhailte. Tógadh tithe d'ofigigh agus do mhuintir saibhre na cathrach that ar Ascall Uí Chonaill agus Bóthar na hInse agus do ghnáth-shaighdiúiri agus d’oibrithe na cathrach thart ar Sparr Thumhann, Sráid Eadbhaird agus Garraí Eoin.
Tar éis fuascailte an Eaglais Caitliceach, tógadh an-chuid séipéil, clochair agus foirgnimh reiligiúnda eile. Ina measc sin, tá Ardeaglais Eoin ar a bhfuil an stua is aired in Éirinn.
An 20ú Aois.
Cé nár tháinig ach beagán fás ar Luimneach suas go dtí blianta na 1960í, scriosadh slumanna lár na cathrach agus tógadh eastáit nua an Bhardais mar Pháirc Mhuire, Garraí Eoin, Baile Shinéid agus Baile Neachtain.
Le teacht an tionscal nua-aimseartha ón mbliain 1960, thóg an Bardas tuilleadh eastáit nua i Maigh Ros agus Cnoc Theas agus d’fhás an-chuid eastáit príobháideacha sna bruach-bhailte ar imeall na cathrach. San am sin, leathnaigh Luimneach i bhfad thar a teorainneacha dlíthiúla agus tá leath daonra na mór-chathracha ina gcónaí anois i gContae Luimní agus i gContae an Chláir.
Bhí lobhadh mór tar éis teacht ar lár na cathrach suas go blianta na 1980í ach ath-thógadh an chuid is mó di ó shin i leith. Tá an-tionchar ag an gcomhlacht ailtireachta Murray Ó Laoire ar cruth nua Luimnigh agus go mór mór ar na hád-fhoirgnimh a thógadh ar bhruach theas na Sionainne, í dtimpeallacht Sráid Annraoi agus i dtimpeallacht abhann na Mainistreach.


Spórt i Luimneach.
a> sa chluiche leath-cheannais, 28ú Lúnasa 2004
Tá suim mhór sa spórt i Luimneach agus is minic a ghlaonn polaiteoiri agus cumainn áitiúla "Príomhchathair Spóirt na hÉireann" ar Luimneach. Cuimhníonn dealbh os comhair Banc Aontas Éireann i Sráid Uí Chonaill ar chlú spórtúil na cathrach.
Iománaíocht.
Tá Craobh Iomána na hÉireann buaite seacht n-uaire ag Luimneach (i 1897, 1918, 1921, 1934, 1936, 1940 agus 1973) agus tá an contae fós i measc na foirne is láidre sa tír. Cé nár éirigh leis craobh eile a bhaint amach le 34 bliain anuas, bhuaigh sé Craobh Iomána na Mumhan sna blianta 1974, 1980, 1981, 1994 agus 1996, chaill sé cluiche cheannais na hÉireann arís sa bhliain 2007 agus bhuaigh sé Craobh Iomána Faoi Bhun-21 na hÉireann trí uair as a chéile sna blianta 2000-2002. I measc iománaithe cáiliúla Luimnigh, tá Micheál Mac Aodha (1912-1982) a roghnaíodh ar fhoireann iomána na Mílaoise agus Seán de Paor (1916-1994) a bhí ar fhoirne 1936 agus 1940.
Is í Páirc na nGael ar Bhóthar na hInse lár-ionad iomána Luimnigh, áit a bhfuil spás anois do 50,000 lucht féachana. Sa bhliain 1961, d'íoc 61,000 chun teacht isteach ar chluiche cheannais iomána na Mumhan agus meastar gur tháinig slua 10,000 breise isteach ina ndiaidh saor in aisce nuair a briseadh síos na geataí.
Tá ocht gclub iomána sa chathair, Clochán agus Na Piarsaigh (sinsear), Mungairit agus Móin a' Lín (idirmheánach) agus Sean-Chríostaithe, Naomh Pádraig, Áth an Mhuilinn agus Sáirséiligh na Mainistreach (sóisear). Bhí clú mór ar Scoil na mBráthar, Sráid Seasnain, mar scoil iomána i mblianta na Seascaidí nuair a bhuadar Craobh Iomána Scoile na hÉireann faoi thrí
Peil Ghaelach.
Bhuaigh Luimneach a chéad Craobh Peile na hÉireann sa bhliain 1887 agus d’éirigh leis arís sa bhliain 1896. Ach ó shin i leith, níl aon chraobh peile cúige nó náisiúnta gafa ag an gcontae. Lasmuigh de thréimhsí gearra idir 1965 agus 1967 agus arís idir 1985 agus 1992, bhí foireann an-lag ag an gcontae tríd an 20ú aois go léir. Tháinig feabhas ar an scéal nuair a shroich an fhoireann faoi-21 cluichí ceannais na hÉireann sa bhliain 2000 agus ba as sin ar tháinig formhór na n-imreoirí a chaith an geansaí glas i gcluichí peile ceannais na Mumhan sna blianta 2003 agus 2004.
Peileadóiri Luimnigh tar éis buachaint ar Chill Mhanntáin agus Roinn 1 na Sraithe Náisiúnta a bhaint amach i gCill Mocheallóg, 6ú d'Aibreán 2003
Roghnaíodh peileadóirí Luimnigh Pádraig de Baróid, Seán Ó Cuáin agus Stiofán Ó Ceallaigh ar fhoireann idirnáisiúnta na hÉireann i gcoinne peileadóirí Rialacha na hAstráile.
Tá ocht gclub peile sa chathair – Móin a' Lín agus Clochán (sinsear), Mungairit, Naomh Pádraig agus Na Piarsaigh (idirmheánach) agus Áth an Mhuilinn, Gaeil Baile na Cora agus Sáirséiligh na Mainistreach (sóisear). Imríonn foireann peile Luimnigh i bPáirc na nGael, ceannáras CLG Chontae Luimnigh.
Sacar.
Imríodh sacar gairmiúil go leanúnach i Luimneach ón mbliain 1937 ach b’iad foirne éagsúla a bhí mar bhaill de Shraith Peile na hÉireann. Mhair an chéad chlub - "Luimneach" go dtí 1983 (ainmníodh "Luimneach Aontaithe" air i ndiaidh 1977), Cathair Luimnigh go dtí 1990, Cumann Peile Luimnigh go dtí 2006 agus is é Luimneach 37 atá ann i láthair na huaire.
Buadh an Léig sna blianta 1961 agus 1980 agus Corn CPÉ i 1971 agus 1982. Bhí Al Mac Fhionnúcháin, Caoimhín Mac Giolla Phádraig, Pádraig Ó Nualláin agus Seán Breathnach ag imirt le Luimneach nuair a roghnaíodh iad ar fhoireann idirnáisiúnta na hÉireann.
B'as Luimneach freisin na himreoiri idirnáisiúnta Tomás "Bud" Ó hEachtairn, Seosamh Ó Tuairisc agus Stiofán Ó Fionáin ar imir an chuid is mo dá linne spóirt i Sasana.
I measc na gclubanna sóisir sa chathair tá Raonaithe Fionnradhairc (a bhuaigh Craobh Sóisear CPÉ cúig uair timpeall na Mílaoise), Fánaithe na Píce, Na Gearaltaigh, Baile Uí Neachtain Aontaithe, Corrbhaile Aontaithe, Aisling Áth na Coite, Fánaithe an Réilt, Raonaithe de hÍde agus Mungairit Réigiúnach.
Rugbaí.
Tá rugbaí níos láidre i Luimneach ná in aon áit eile in Éirinn agus is í Páirc Thumhan ionad baile foireann rugbaí na Mumhan a bhuaigh Craobh Heineken na hEorpa i 2006. Le blianta anuas, imríonn formhór tosaithe foireann idirnáisiúnta na hÉireann le clubanna as Luimneach. Ina measc siúd, tá imreoiri reatha Pól Ó Conaill, Seán Ó hAodha, Marcus Ó hÓráin agus Dáithi de Bhailís agus iar-imreoiri Antóin Ó Foghlú, Ceit Mac Giolla Choille, Gearóid Mac Lochlainn, Peadar Ó Clochasaigh, Tomás Ó Clumháin agus Colm Tuicéir.
Is í Sionna an club rugbaí is láidre in Éirinn ó bunaíodh an Léig Uile-Éireann agus tá an craobh buaite freisin ag Garraí Eoin agus Ógra Mumhan. Is iad Sean-Chorrán, OL-Bóithéimigh, Tumhan, Risteaman, Naomh Mhuire agus An Tobraid na clubanna eile sa chathair.
Rásaíocht capall.
Leacht a tógadh ar Bhóthar Mulgrave i gcuimhne ar an lúth-chleasaí cáiliúil Luimníoch ó dheireadh an 19ú agus tús an 20ú aois Seán Ó Gráda
Is i gCnoc Glas, 8km ó dheas ó lár na cathrach an an mbóthar idir Tobar Phádraig agus Craobh Chumhra atá Ráschúrsa na gCapall Luimnigh. D'oscail sé sa bhlian 2002 agus b'é an chéad ráschúrsa nua in Éirinn le caoga blian anuas. Tháinig sé in áit an sean-chúrsa a bhí suite ar an gCuarbhóthar Theas.
Rásaíocht con.
Ritear Corn na hÉireann i gCnoc Glas ag tús Feabhra gach bliana. Is í an chraobh is tabhachtaí agus is luachmhaire i gcúrsaíocht na gcon ar domhain anois.
Tá Raon na gCon Luimnigh suite ar Bhóthar Mulgrave. Beirtear níos mó cúnna ráis i dContaetha Luimnigh, Thiobrad Árainn agus Chiarraí ná in aon limistéar eile ar domhain.
Spóirt Eile.
Sa chispeil, tá foirne as Luimneach i Sraith Náisiúnta na bhFear (Leoin Luimnigh} agus i Sraith Náisiúnta na mBan OL-Eachinis. Imríonn an dá fhoireann i Arena Ollscoil Luimnigh.
Tá ocht ngalf-chúrsa laistigh de 20km ó lár na cathrach. Is iad GC Luimnigh i bBaile Clocha, GC Caladh Uí Threoigh, GC An Ráth Bháin, GC Chontae Luimnigh is mBaile an Fhaoitigh, GC Na Sionnainne in Aerfort na Sionna, GC Cluain Lára, GC Áth Dara agus GC Mainéar Ath Dara.
Tá clú ar Luimneach mar ionad rámhaíochta agus tá clubanna CB Luimnigh, CR Na Sionnainne, CR Naomh Mhichíl agus CR Áth Longfoirt suite laistigh de theor na cathrach. Tá clubanna breise suite sa mhór-chathair in Ollscoil Luimnigh agus i gCaisleán Uí gConaig.
I measc na spórt eile, tá clubanna eile lúthchleasaíochta, snámha, haca, rothaíochta, camógaíochta, peil na mban, cruicéid, leadóige agus liathróid láimhe agus tá an-chuid díobh bunaithe in Ollscoil Luimnigh nó in Institiúd Teicneolaíochta Luimnigh.


Oidhreacht Luimnigh Thar Lear.
 Eisimircigh .
Is í Luimneach an ceathrú cathair is mó in Éirinn agus an tríú ceann is mó sa Poblacht. I dteannta le gach áit eile sa tír, is mór é lion na ndaoine a d’fhág í i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní eisimirc toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh.
Cathain ar Imíodar.
Dealbh cuimhneacháin Pádraig Sairséal i bPlás na hAirdeaglaise, Luimneach
I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dti deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth.
Cár Imíodar.
Chuaigh muintir Luimnigh go dti na h-aiteanna céanna agus ar imigh eisimircí eile as Éirinn. Chuir na Géanna Fiáin futhu san Fhrainc agus i dtíortha Caitliceacha Mór-Roinn na hEorpa ach, ó lár na 18ú aoise, ba iad Sasana, Stáit Aontaithe Mheiriceá, Ceanada, An Astráil agus An Nua-Shéalainn ceann scríbe formhór na ndeoraithe. I mblianta na 1980í d’imigh roinnt mhaith díobh ar thóir oibre sa Ghearmáin, san Fhrainc agus san Ísiltír.
I measc na dtíortha ina bhfuil pobail Éireannacha iontu ach fíor-bheagán o shíol Luimnigh tá Alba agus An Airgintín. Ar an dtaobh eile den scéal, tá líon na nÉirinnigh thar lear le sloinni Luimníoch thar an ngnáth i gcathracha Meán-Iarthar Mehiriceá ar nós Chicago, Omaha agus Denver agus i gcríocha tuaithe Victoria agus na Breataine Theas Nua na hAstráile. Ceaptar gur imigh muintir Luimnigh go dti na háiteanna sin mar go raibh éileamh ar bhúistéiri iontu ag an am agus d’fhoghlaim an-chuid des na h-eisimircigh an ceard sin i monarchain bágúin na cathrach.
Oidhreacht na nDeoraithe.
Bhain na Géanna Fiáin an-chuid cáil amach mar saighdiúirí agus mar ceannairí míleata. Ina measch siúd a raibh baint díreach leis an gcathair bhí Pádraig Sairséal (1660-1693), Peadar de Lása (1678-1751) agus Seoirse de Brún (1698-1792) agus ba as síol muintir Luimnigh iad ceannaire Arm na hOstaire Proinnsias de Lása (1725-1801) agus ceannaire na Fraince agus Uachtarán na Fraince ina dhiaidh an Marascal Pádraig Mac Mathúna ("Patrice de Mac-Mahon" as Fraincis) (1808-1893).
Cé gur oibrigh formhór eisimircigh Luimnigh ar ha h-iarnróid, na canálach agus na h-ionaid tógála agus ins na mianaí agus na monarchain feola tar éis landáil dóibh i Meiriceá, i Sasana agus san Astráil, d’éirigh le an-chuid dá sliocht tríd an gcóras oideachais postanna a fháil in earnáile airgeadais, riarachán, polataíochta, tionscoile agus tráchtála na dtíortha sin.
Luimneach Thar Lear.
Luimneach sa bhliain 1982 roimh ath-fhorbairt an Bhaile Gallda. Radharc thar Abhann na Mainistreach ar Séipéal Mhuire.
Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dti Meiriceá Thuaidh agus an Astráil.
Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Tá ar a laghad naoi mbaile agus ceantar cathrach amháin i Stáit Aontaithe Mheiriceá leis an ainm "Limerick".
Ceanada.
Tá ar a laghad dhá bhaile i gCeanada leis an ainm "Limerick".
An Astráil.
Tá baile amháin san Astráil leis an ainm "Limerick".
Tá cnoc dárbh ainm dó Limerick Hill, 23°20'E, 117°50'O, i Sléibhte Hammersley in Iarthar na hAstráile. 960km ó thuaidh ó Perth, 460km soir ó Carnarvon agus 300km ó dheas ó Roebourne. Tá sé congarach don sliabh "Mount Tom Price" ina bhfuil ceann des na mianaí iarainn is mó ar domhain.


Boris Yeltsin.
Ba pholaiteoir Rúiseach é Boris Nikolayevich Yeltsin (Rúisis: Борис Николаевич Ельцин) (1 Feabhra, 1931 – 23 Aibreán, 2007), an chéad Uachtarán ar Chónaidhm na Rúise idir na blianta 1991 agus 1999. Togadh Boris Yeltsin mar Uachtarán ar an Rúis ar an 12 Meitheamh 1991.
. D'éirigh Boris Yeltsin as a phost mar Uachtarán ar an Rúis ar an 31 Nollaig 1999 agus d’éirigh Vladímír Pútín ina uachtarán gníomhach.
Yeltsin, Boris
Yeltsin, Boris
Yeltsin, Boris


Na hEalaíona i Luimneach.
Tá suim bhríomhar ins na h-ealaíona i Luimneach, an ceathrú cathair is mó in Éirinn agus an tríú ceann is mó sa Phoblacht agus tá oidhreacht láidir aici sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí airdoideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le staideas an chathair mar ionad tabhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona.
Dráma.
Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach ach úsáidtear amharclanna eile chomh maith. Is féidir le slua féachanna suas le 1,800 daoine Halla Ceoil na hOllscoile a úsáid, tá Buíon Drámaíochta Impact bunaithe i Halla an Chorráin sa Chorráin agus baineann Buíon Drámaíochta an Oileáin úsáid as sean-Séipéal Mhainchin ar Shráid an Chaisleáin ó am go h-am.
Tá clú bainte amach ag beirt drámadóirí reatha as Luimneach faoi dhrámaí as Béarla atá bunaithe i saol na cathrach. Scríobh Maidhc Ó Finn "Pigtown", cúntas staire di, agus "Shock and Awe" agus tá "Alone It Stands" le Seán Ó Braoin bunaithe ar bhua foireann Rugbaí na Mumhan ar an Nua-Shéalainn sa bhlian 1978.
Áras Bóirmhe, Sráid Mhulgrave, Luimneach i mí Aibreáin 2007, áit breithe Cháit Ní Bhriain sa bhliain 1897.
Fuirseoiri mór le rá iad Páid Ó Géaráin agus Seán Ó Cionnaith a bhfuil cónaí orthu i dtimpeallacht Luimnigh. Cé go bhfuil said ag obair leo féin anois, scríobhadar seóanna ar nós "d’Unbelievables" agus "The Glengooly Gala Night". Tá cáil bainte amach chomh maith ag Páid Ó Géaráin mar aisteoir i scannáin ar nós "Man Bites Dog (2004)" agus "Garage (2007)".
Scannán.
Níl aon tionscal lán-aimsearach scannán sa chathair ach deineadh dhá phríomhscannán inti le déanaí. Tá "Angela’s Ashes (1999)" bunaithe ar scéal Frank McCourt faoin a óige i Luimneach i mblianta na 1930í agus na 1940í. Tá "Cowboys & Angels (2003)", scannán an stiúiritheora Luimníoch Daithi Ó Gliasáin, bunaithe ar saol mic-léinn Coláiste Ealaíona Luimnigh, agus scaoileadh "The Front Line", dara scannán an Ghliasánaigh sa bhlian 2006.
Rugadh an aisteoir cáiliúil Risteárd Ó hEarcha (1930-2002), réalt scannán mar "The Field, This Sporting Life, The Wild Geese, Camelot" agus "Lord of the Rings", i Luimneach. B'as Cill Mhuire, Caladh Ui Threoigh ar dtús an stiúiritheoir telefíse Labhrás Ó Dubhchonna (1924-1982) ("Lawrence F. Doheny" as Béarla a dhein srath-chláracha móra blianta na 1970í ar nós "Magnum PI, The Rockford Files" agus "Charlie's Angels".
Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007.
Ealaíon Físeach.
Comhartha cuimhneacháin ar Uimhir 4, Sráid Phádraig, Luimneach i mí Aibreáin 2007, inar rugadh an amhránaí cheoldráma Cáitríona Ní hAodha sa bhliain 1818.
Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh agus tá bailiúcháin d’ealaíon na hÉireann on 18ú go dti an 20ú aois le feiscint ann. Bíonn taispeántais sealdacha le feiscint ann i rith na bliana.
Tá an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid bunaithe in Ollscoil Luimnigh agus tá fás suantasach tar éis teacht ar an mbailiúcháin ón a bhunú ag an Dr. Éamonn Breathnach agus Pádraig Ó Cnáimhsigh i mblianta na 1970í.
Rithtear an EV+A ("Exhibition of Visual+ Art" as Béarla) sa chathair gach blian agus is ceann des na taispeántaisí éalíona chomhaimseartha is tabhachtaí in Éirinn é.
Rugadh Seán Céitinn (1899-1977), ceann des na péintéirí is cáiliúla in Éirinn i gcéad leath an 20ú aois, i Luimneach.
Ceol.
Tá suim i ngach saghas ceol i Luimneach. B'as Luimneach í Cáitríona Ní hAodha (1818-1861), amhránaí cheoldráma an 19ú aois.
Is iad na Cranberries (sna 1990í) agus na Granny’s Intentions (sna 1960í) na grúpaí is mó le rá a tháinig on gacthair. Tá clú mór bainte amach ag Micheál Ó hÁinle mar scríbhneoir ceol tire agus b’iad na Monarchs an buíon Luimníoch is cáiliúla ó Ré na Showbands.
Is as Luimneach freisin Ciarán Mac Mathúna, láiritheoir ceol traidisiúnta ar Raidio Éireann le blianta.
Tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe in Ollscoil Luimnigh agus tá clú ar leith bainte amach ag Micheál Ó Súilleabháin, Stiúiritheoir Roinn Ceoil na hOllscoile.
Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomh-ionad ceol claisiceach agus mór-seóanna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidiisiúnta.
Prós agus Filíocht.
Séipéal Eoin sa bhlian 1982. Ath-thógadh san 18ú aois í. Dhún Eaglais na hÉireann í sa bhlian 1970 agus úsáidtear mar ionad rinnce Daghda anois í
Gach oíche dé Chéadaoin, bailíonn grúpa filíochta le chéile i dtigh tábhairne an Tigh Bán ar Shráid Uí Chonaill. Tá grúpaí scríbhneora próis gníomhach sa chathair freisin.
I measc údar cáiliúla na cathrach tá Cáit Ní Bhriain (1897-1974) agus Michéal Ó Cruitín agus an file Nuala Ní Dhomhnaill (1952-). Fuair Brian Mac Giolla Meidhre (1745-1805), a scríobh an dán "Cúirt an Mheánoíche", bás sa chathair.
Rinnce.
Tá Buíon Daghda, grúpa rinnce chomhaimseartha faoi stiúiriú Mháire Ní Nuanáin, bunaithe i Séipéal Eoin i gCeárnóg Eoin.
Glaotar "Fallaí Luimní" ar an rinnce seit traidisiúnta is cáiliúla in Éirinn.


Copar.
Is dúil cheimiceach é an copar. Is é an ceann is éadroime de na miotail lómhara. Is í an uimhir adamhach atá aige ná 29, agus is é Cu an tsiombail cheimiceach. Miotal insínte é agus é ina sheoltóir maith leictreachais agus teasa. Tá dath ruadhearg ann, nó fiú pinc, má tá sé nuaghearrtha. Ó tá sé chomh maith sin ag iompar teasa agus leictreachais, úsáidtear mar sheoltóir leictreach agus teirmeach é. Comhábhar tábhachtach é ina lán cóimhiotal freisin - is cóimhiotal copair agus stáin é an cré-umha, agus mar is eol dúinn, bhí an cré-umha chomh tábhachtach lena linn is gur bhaist na staraithe a ainm ar aois iomlán i stair an duine - an Chré-umhaois.
Maidir leis an gcopar féin, fuair sé a ainm ó oileán na Cipire, ós ansin a bhí na poill mhianaigh ba mhó a tháirg copar sa tseanársaíocht.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin a bhíonn ag an gcopar sna comhdhúile ná +II (na comhdhúile copracha) agus +I (na comhdhúile coprúla), agus is é +II an ceann is coitianta agus is cobhsaí. Bíonn dath gorm nó uaine sna comhdhúile copracha. Is féidir leis an bhfluairín an copar a ocsaídiú go +III nó +IV, ach bíonn a leithéidí de chomhdhúile an-éagobhsaí.


Labhrás Ó Dubhchonna.
Stiúrthóir scannáin agus teilifíse ab ea Labhrás Ó Dubhchonna (1924-1982) ("Lawrence F. Doheny" nó "Larry Doheny" as Béarla).
Rugadh i gCill Mhuire, Caladh Uí Threoigh, lámh le Cathair Luimnigh é ar an 14ú Bealtaine 1924 é ach d'imigh a mhuintir go Meiriceá agus é ina óige. Tar éis freastal i bhfórsaí Meiriceá le linn an Dara Cogadh Domhanda, chuir sé faoi i Los Angeles.
Scríobh sé agus stiúir sé a chéad scannán "The Teenage Millionaire" sa bhliain 1961 ina raibh páirt ag iar-sheaimpín dornála an domhain Rocky Graziano. Ach b'as a chomh-obair le léiritheoiri móra teilifíse Hollywood ar nós Glen A. Larson, Ivan Goff agus Roy Huggins ar bhain sé clú amach mar stiúrthóir srath-cláracha bleachtaireachta i mblianta na 1970í. Ina measc siúd, bhí sraitheanna cáiliúla ar nós "Magnum, P.I., The Rockford Files, Quincy M.E." agus "Charlie's Angels".
Fuair sé bás go tobann in aois 58 bliana ar an 7ú Meán Fómhair 1982 agus é fós ag obair ar "Magnum, P.I.".
Naisc sheachtracha.
Dubhchonna, Labhras O
Dubhchonna, Labhrás Ó
Dubhchonna, Labhrás Ó
Dubhchonna, Labhrás Ó


Naisc Iompair Luimnigh.
Ós rud é go bhfuil sí suite san áit ina a thagann an tSionna ar thaoide an fharraige, is príomh-ionad iompair í Luimneach, an ceathrú cathair is mó in Éirinn agus an tríú ceann is mó sa Phoblacht. Ní amháin gur ceann scríbe ar leith í ach tá sí suite chomh maith ar na bealaigh idir Baile Átha Cliath agus Ciarraí, idir Corcaigh agus Gaillimh agus idir Port Láirge agus Iarthar na hÉireann.
Traein.
Sé Stáisiún Cholbert ar Shráid Pharnell stáisiún traenach Luimní. Imíonn traenacha uaidh go dti Baile Átha Cliath, Port Láirge agus Ros Láir, Aonach agus Ros Cré, Corcaigh agus Inis agus ta pleananna ann chun line na hInse a leathnú chuig Gaillimh agus Clár Clainne Mhuiris.
Busanna.
Imíonn fad-sheirbhísi Bus Éireann ó Stáisiún Cholbert chomh mhaith go dti Baile Átha Cliath, Ros Cré, Cill Chainnigh, Port Lairge, Corcaigh, Cill Áirne, Inis, Gaillimh, Sligeach, Áth Luain agus bailte móra eile ne hÉireann. Tá seirbhísi áitiúla chuig bailte mar Sionna, Caisleán Uí gConaig, Brú na nDéise, Caisleán Nua Thiar agus Faing agus tá seirbhís cathrach ag freastail ar na bruach-bhailte.
Tá serbhísí eile príobhádacha le fáil chomh maith ar nó an"Eurobus" idir Lár na Cathrach agus Áth na Coite.
Aerfoirt.
Tá Aerfort na Sionna suite 25km siar ó lár na cathrach i gContae an Chláir le seirbhísi tras-Atlantacha, chuig an mBreatain agus chuig Mór-Roinn na hEorpa. Tá 20 eitilti idir-náisiúnta ar fáil uaidh gach lá ó Ryanair chomh mhaith le seirbhísi Aer Lingus, Delta, Continental, Central Wings, Belavia agus aerlínte eile.
Tá aerfort beag príobhádach ar imeall thiar-thuaidh na cathrach i gCuanach.
Radharc ar Chaisleán Rí Eoin, Droichead Thumhan agus Abhann na Sionnaine
Calafoirt.
Tá calafort fós ann i lár na cathrach ach tá an chuid is mó dá thrácht aistrithe anois go Faing atá suite 30km siar ar Bhéal na Sionnainne.
Canálacha.
Ba iad an tSionna agus a canálacha an príomhcheangal idir Luimneach, Baile Átha Cliath, Port Láirge agus bailte móra Lár-Thír na hÉireann ón 18ú aois agus teacht an iarnróid tuairim na bliana 1845. Thóg an Chomhlucht Canáil Mhóir na hÉireann canáil idir Bhaile Átha Cliath agus Cuan na Sionainne i gContae Uíbh Fhailí agus leathnaíodh an córas tríd an Sionna, Loch Deirg agus Canáil an Abhainn Duibh síos go dtí Luimneach. Dúnadh an Canáil Mhór do last-iompar sa bhliain 1961 ach ath-osclaíodh córas Íochtar na Sionainne do thrácht saoire sa bhliain 2001.
Tá pleananna ann chomh mhaith chun an córas a nascadh le córas na Banna trí ath-oscailt Canáil Uladh idir Loch Éirne Uachtar agus Loch n-Eachadh agus, dá bharr, bailte ar nós Cúl Raithin, Port an Dúnáin agus Muineachán a cheangailt le Luimneach.


Turasóireacht i Luimneach.
Áras Fáilte Luimnigh, deartha ag Murray Ó Laoire ar Ché Artúir
Radharc ar Chaisleán Rí Eoin, Droichead Thumhan agus Abhann na Sionnaine
Cáisleán na 15ú aoise an Bhrianigh i mBun Raite, Co. An Chláir, 2003
Aille ghainmh-chlocha i nGleannta Abhann an Chláir, Co. Thiobraid Árainn, 2004
Cé nach bhfuil an clú céanna ar leith ar Luimneach, an ceathrú cathair is mó in Éirinn agus an tríú ceann is mó sa Phoblacht, mar ionad saoire agus a bhfuil ar Bhaile Átha Cliath, Chorcaigh nó Ghaillimh, tá tionscal mór fáilte fós inti le blianta de bharr a cóngaracht le hAerfort na Sionna. Agus i ndiaidh ath-thógáil lár na cathrach ó dheireadh blianta na 1980í, tá cuma i bhfad níos fearr don turasóir anois aici.
Tá líon mór tar éis teacht ar líon cuairteoirí ar Luimneach i ndiaidh teacht seirbhísí Ryanair go hAerfort na Sionna.
Iarsmalainn.
Is in Iarsmalann Hunt atá suite i Sean-Thigh an Chustaim ar Shráid Rutland a bhfuil an bailiúchán ar chuir an díoltóir ealaíona Seán Ó Fiaich agus a bhean Gertrude le chéile le linn a saol. Tá ós cionn 2,000 míreanna ann agus tá tábhacht ar leith ar iad siúd a bhaineann le ré roimh-Chríost Éireann, ré luath Críostaithe Éireann agus ré Athbheochana na hEorpa.
Tá Iarsmalann Cathrach Luimní suite anois i Lána an Chaisleáin in aice le Caisleán an Rí Eoin. Tá trí fhoirgneamh sa lána a ath-thógadh ag deireadh blianta na 1990í mar shamplaí d’ailtireacht Luimníoch an 17ú aois. Ar an taobh eile den chaisleán tá Sean-Phálás an Easpaig.
Óstáin.
Cé gur leagadh roinnt sean-óstáin cáiliúla lár na cathrach ó dheireadh blianta na 1980í (Cruise’s, Royal George agus Jury’s ina measc), tá líon na seomra tar éis éirí go tapaidh sa linn céanna. Tá óstáin nua ar nós an George, an Hilton, an Marriott, Jury’s Inn, an Clarion, an Absolute agus Óstán Dhroichead na Sionainne tar éis oscailt sa lár agus a thuilleadh fós ar nós an Chúirt Theas, Páirc Chaladh Uí Threoigh, Radisson SAS, Lóiste Chill Mhuire agus an Comfort ar imeall na cathrach.
Is iad Bóthar na hInse, Ascaill Uí Chonaill, Sráid Dáibhís agus Bóthar Bhaile Átha Cliath i gCaladh Uí Threoigh na láthair ina bhfuil formhór na dtithe lóistín is bia ("B&Bs"). Tá brúanna ann ar Ché Sheoirse agus i gCearnóg an Phoirigh agus, i rith an tsamhraidh, i mbailtíni cónaithe Ollscoil Luimnigh.
Páirceanna Poiblí.
Tá páirceanna poibli scaipthe ar fud na cathrach. Is iad Páirc an Phobail, páirc claisiceach Seoirseach ar idir Cearnóg an Phoirigh agus Sráid Mháigh Eala, Páirc Ché Artúir, Páirc Tigh an Chustaim agus Páirc an Easpag Uí Néill ar Shráid an Chláir na príomh-chinn.
Casáin Siúl.
Is féidir leis an turasóir siúl thar dá bhruach na Sionainne. Má thosnaítear ag dul aniar ó Charraig an Chonartha ar an taobh thuaidh de Dhroichead Thumhan, imítear thar Dún an Trá, Leacht Éirí amach na Cásca ar Dhroichead an tSáirséalaigh, Cé Artúir, Páirc Tigh an Chustaim, Droichead Siúl Uí hAllmharáin, Margadh na bPráta, Ardeaglais Mhuire, Áras na Cathrach, Lána an Chaisleáin, Caisleán an Rí Eoin agus tá Sean-Phalás an Easpaig laistigh d’uair an chloig.
Tá casán eile siúl a théann ó Thigh an Chustaim thar Droichead de Bhál, Cé an Chomhlán Uisce, An Canáil Mhór agus ar bhruach na Sionna anoir go dtí an Ollscoil.
Bádóireacht.
Tá pleananna ann chomh mhaith chun an córas a nascadh le córas na Banna trí ath-oscailt Canáil Uladh idir Loch Éirne Uachtar agus Loch n-Eachadh agus, dá bharr, bailte ar nós Cúl Raithin, Port an Dúnáin agus Muineachán a cheangailt le Luimneach.
Lasmuigh den Chathair.
Laistigh 40km ó lár na cathrach, is féidir cuairt a dhéanamh ar roinnt de na príomh-ionaid turasóireachta in Éirinn. 10km siar ar an N18 i dtreo na hInse, tá Caisleán Bhun Raite a thóg na Brianaigh sa 15ú aois agus a ath-thógadh sa bhliain 1960. Díreach laistiar de tá Páirc Oidhreachta Bhun Raite inar féidir samplaí sean-tithe agus sean-fhoirgnimh na tíre a fheiceáil.
Tá páirc oidhreachta eile ann lámh le Caisleán Chreagán Eoin idir Droichead Abhann Ó gCeárnaigh agus Cuinche i gContae an Chláir ina bhfuil crannóg agus ráth ón gcéad mhílaois ath-thógtha.
Tá an-chuid iarsmai ó gach ré stairiúla na tíre le feiscint timpeall Loch Gar, 20km ó dheas ón gcathair idir Brú na Déise agus An Ospidéal. Ina measc siúd tá an cloch-chiorcal is mó in Éirinn.
Cuimhnítear ar na báid eitilte a thaistil ón Eoraip go Meiriceá i mblianta na 1930í agus na 1940í in iarsmalann i bhFaing, 40km siar ón gathair ar bhruach theas Béal na Sionainne. Ba i bhFaing ar chum Joe Sheridan an chéad caifé Gaelach ("Irish Coffee") sa bhliain 1944.
Tá trí mahainistir, caisleán, mainéar, dhá ghalf-chúrsa, trí óstán agus raeanna tigíni ceann tuí le feiscint i mbaile Áth Dara ar bhruach Abhainn na Máige, 15km siar ó dheas ó Luimneach ar an N21 i dtreo Chill Áirne.
Páirc foraoise cáiliúil é Gleannta Abhainn an Chláir in aice le Tulach Seasta, Contae Thiobraid Árann, 18km soir ón gathair. Titeann an abha 200m trí ghleann an-domhain an-chúng idir aille gainmh-chlocha.


Brian Ó Faoileacháin.
Iar-iománaí Éireannach é Brian Ó Faoileacháin (rugadh é i mí Iúil, 1971), a d'imir san fhoireann idir-chontae Uíbh Fhailí idir na blianta 1989 agus 2006. Roghnaíodh Ó Faoileacháin ina bhall de Fhoireann Iománaíochta na Mílaoise, agus aontaítear go bhfuil áit aige i measc na h-imreoirí is fearr riamh.
Tagairtí.
Faoileacháin, Brian Ó
Faoileacháin, Brian Ó
Faoileacháin, Brian Ó


Eacnamaíocht na hAfraice.
Is éard atá i gceist le Eacnamaíocht na hAfraice ná trádáil, tionscal agus acmhainní na hAfraice.
Titeann náisiúin na hAfraice go minic go bun aon liosta de gníomhachtaí eacnamaíochta, cé go bhfuil a lán acmhainní nádúrtha acu.
Chomh maith le sin, tá ioncam na hAfraice ag titim ar feadh an chéid deireanach ach tá an bochtaineacht iomláin ag titim go mall agus i slite áirithe tá sí níos fearr ná áiteanna eile cosúil le Meiriceá Theas, áit a bhfuil a lán de na mí-bhuntaistí céanna acu.


Únúinheicsiam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Únúinheicsiam. Tá uimhir adamhach 116 agus siombail Uuh (go sealadach) air.


Thomas Mann.
Ba scríbhneoir clúiteach Gearmánach é Paul Thomas Mann (rugadh ar an 6 Meitheamh 1875 i Lübeck é; d'éag sé ar an 12 Lúnasa 1955 i gKilchberg i gcóngar do Zürich). Ina chuid úrscéalta agus gearrscéalta íorónta thug sé cur síos dúisitheach ar dheireadh na tréimhse buirgéisí i stair chultúrtha na Gearmáine.
I dtraidisiún liteartha na Gearmáinise, is buirgéiseach léannta é féin, agus é faoi thionchar filí cosúil le Johann Wolfgang von Goethe agus Theodor Fontane. B'í a stíl shainiúil a thabhaigh gnaoi na léitheoirí dó, agus ba luath ina shaol a d'aibigh sé mar scríbhneoir.
Ní raibh sé ach dhá bhliain fichead d'aois, nuair a d'fhoilsigh sé an t-úrscéal mór úd "Buddenbrooks" ("Muintir Buddenbrook"), arb é scéal an teaghlaigh bhuirgéisigh úd Buddenbrook i Lübeck é. B'é an t-úrscéal seo a thuill Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 1929.
I mblianta an Chéad Chogadh Domhanda, bhreac sé síos "Betrachtungen eines Unpolitischen" ("Nótaí ó fhear neamhpholaitiúil"), inar chosain sé impireacht na Gearmáine, go gairid sular imigh an impireacht úd de dhroim an tsaoil.
Ní ba deireanaí ina shaol, d'athraigh sé aigne i leith na himpireachta. Ina chuid aistí polaitiúla, chuir sé in iúl go raibh sé ag tacú le Poblacht Weimar mar dhuine den tseanaicme bhuirgéiseach.
Nuair a tháinig Adolf Hitler i gcumhacht, chuaigh sé ar imirce. I Meiriceá, bhí sé ina chraoltóir bolscaireachta, agus é ag gríosú na nGearmánach in aghaidh an Naitsíochais.
Cuid den oidhreacht liteartha a d'fhág sé ina dhiaidh is ea a chuid dialann, ina dtráchtadh sé ar chúrsaí na polaitíochta domhanda chomh maith lena shaol príobháideach féin.
Scríbhneoirí tábhachtacha ab ea a dheartháir Heinrich Mann agus triúr dá sheisear clainne: Erika, Golo agus Klaus Mann.
Luathshaol.
Trádálaí agus seanadóir (is é sin, ball de rialtas áitiúil na cathrach) ab ea athair an scríbhneora, Thomas Johann Heinrich Mann. Maidir leis an máthair, Julia da Silva Bruhns, ba de phór na Brasaíle í ó thaobh a máthara féin de. Bhí deartháir amháin ag an scríbhneoir ba sine ná eisean, mar atá, Heinrich Mann, a chuaigh i mbun pinn chomh maith, agus deartháir b'óige ná an bheirt acu, mar atá, Viktor.
Saolaíodh beirt dhéirféaracha dóibh fosta, mar atá, Julia Óg agus Carla, ach má saolaíodh féin, chuir Julia óg lámh ina bás féin nuair a bhí sí 50 bliain d'aois, rud a bhí déanta cheana féin ag Carla, agus í féin 30 bliain d'aois.
Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air gur teaghlach tábhachtach measúil ab ea muintir Mann, agus bhain Thomas óg sult as a shaol nuair a bhí sé ina bhuachaill beag.
Sa bhliain 1891, fuair athair an scríbhneora bás le hailse an fhualáin. De réir mar a bhí ordaithe aige ina uacht, díoladh teach an teaghlaigh i Lübeck agus gnó an athar, agus cuireadh an t-airgead in infheistíochtaí le hús a thabhairt. Ar an ús sin a bhí an teaghlach ag teacht i dtír i ndiaidh bhás shean-Tomáis.
Bhí Thomas Mann an-seanchríonna mar pháiste, agus ba léir dó ó thús go mbeadh sé ina scríbhneoir an lá ab fhaide anonn. Nuair a bhí sé ocht mbliana déag d'aois, bhí seisean agus roinnt comhscoláirí leis ag foilsiú iris dá gcuid féin, ar ar thug siad "Der Frühlingssturm", nó "Stoirm an Earraigh".
Elisabeth Mann, 1870, aintín agus pearsantacht sa leabhar "Buddenbrooks"
Sa bhliain 1894, d'fhág sé a scoil i Lübeck agus thug sé aghaidh ar München, áit a raibh cónaí ar a mháthair agus ar a chuid deirfiúracha agus deartháireacha cheana féin.
Cúntóir.
An fear a bhí curtha ag tabhairt aire do chlann shean-Tomáis, bhí sé den tuairim gur chóir do Thomás óg ceird éigin a fhoghlaim nuair a bheadh an scoil críochnaithe aige. Chaith Thomas Mann tamall ina chúntóir i gcomhlacht árachais, ach níor thaitin an obair leis. D'éirigh leis, áfach, cúpla scéal a fhoilsiú in irisí aithnidiúla, agus mar sin, bhí an oiread muiníne aige as féin is gur thréig sé na cúrsaí árachais sa bhliain 1895.
Staidéir.
Thosaigh sé ag déanamh staidéir in Ardscoil Teicneolaíochta München le go mbeadh eolas aige a chuideodh leis nuair a rachadh sé le hiriseoireacht mar shlí beatha. Sa bhliain 1896, tháinig sé i mbun a mhéide go hoifigiúil, nuair a shlánaigh sé bliain is fiche d'aois. Ansin, thosaigh sé ag fáil a chuid féin d'ús a oidhreachta, agus ar an síntiús míosúil a bhí ag teacht dó, bhí sé ábalta a shaol a mhaoiniú mar shaorscríbhneoir. Sna blianta 1895-1896, bhí Thomas Mann ag scríobh don mhíosachán choimeádach úd "Das Zwanzigste Jahrhundert" ("An Fichiú hAois").
Taisteal .
Sa bhliain 1897, chuaigh Thomas Mann agus a dheartháir Heinrich go dtí an Iodáil, áit a bhfuair siad teach ar cíos i bPalestrina in aice leis an Róimh. Ansin, scríobh siad "Bilderbuch für artige Kinder", cineál scigaithrise ar leabhar faoi stair na n-ealaíon. Bhronn siad an leabhar - ní raibh ach aon chóip amháin ann - ar a ndeirfiúir Carla. I ndiaidh fhéinmharú Charla, shealbhaigh Viktor Mann í, agus sa deireadh, d'fhág sé an leabhar ag clann Thomas Mann. Nuair a chuaigh an teaghlach ar deoraíocht, áfach, cailleadh an leabhar. Níl ach iarsmaí - cóipeanna de chúpla pictiúr sa leabhar chomh maith le cuid de na dánta mar ba chuimhin le Viktor iad - fágtha den aon saothar amháin a rinne an bheirt deartháracha in éineacht.
I bPalestrina dó, scríobh Thomas Mann cúpla gearrscéal, ina measc "Der kleine Herr Friedemann" ("An fear uasal beag Friedemann"), agus chuir sé tús le "Buddenbrooks". Nuair a tháinig sé ar ais go dtí an Ghearmáin, ní raibh sé sásta scríobh do "Das Zwanzigste Jahrhundert" a thuilleadh, ós rud é gur thosaigh frith-Ghiúdachas na hirise ag cur isteach air. Ina áit sin, chuaigh sé ag obair don iris aorach úd "Simplicissimus".
Saighdiúir.
Sa bhliain 1900, chuaigh sé sna saighdiúirí i München. Bhí sé le hóglachas aon bhliana a dhéanamh ansin, ach nuair a tháinig an crú ar an tairne, ní raibh mórán maithe ann mar shaighdiúir, agus caitheadh amach arís é i ndiaidh trí mí.
"Buddenbrooks".
Thosaigh Mann ag scríobh "Buddenbrooks" i 1897, an chéad úrscéal leis. Tháinig "Buddenbrooks" i gcló i mí Dheireadh Fómhair 1901. Foilsíodh an chéad eagrán ina dhá imleabhar, agus ní bhfuair sé mórán fáilte ó na léirmheastóirí. Níor thosaigh siad ag tuiscint fhiúntas an leabhair sular tháinig an dara heagrán amach in aon imleabhar amháin, sa bhliain 1903. Thabhaigh an t-úrscéal an-cháil do Mann, agus bhí muintir Lübeck ag ráflaíocht eatarthu faoi na bunchuspaí a bhí ag pearsana an úrscéil, mar a chonacthas dóibhsean. B'é an t-úrscéal seo, go bunúsach, ba chúis leis go bhfuair an scríbhneoir Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1929.
Sa bhliain 1903, thosaigh an caidreamh idir Thomas Mann agus a dheartháir Heinrich ag dul ó mhaith. Bhí Thomas míshásta le chomh "mínáireach" agus a bhí saothar a dhearthára mar scríbhneoir. B'é an t-úrscéal "Die Jagd nach Liebe" ("An Tóir ar an nGrá") a d'fhoilsigh Heinrich san am sin ba mhó a chuir isteach ar Thomas. Ní féidir a rá go mbeadh scoilt iomlán tagtha idir an bheirt acu riamh, agus uaireanta, d'fheabhsódh na cúrsaí arís, ach bhí siad scoite scartha mar scríbhneoirí agus mar ealaíontóirí anois, agus ní rithfeadh leo a dhath a scríobh in éineacht a thuilleadh.
Pósadh agus homaighnéasachas.
Sa bhliain 1904, fuair Thomas Mann aithne ar Katia Pringsheim, gariníon don tsufraigéid Hedwig Dohm, agus chuir sé ceiliúr pósta uirthi. Go dtí sin, níor thrácht sé ina chuid nótaí pearsanta ach ar an taitneamh a thugadh sé d'fhir óga eile, cosúil le Paul Ehrenberg, péinteálaí agus ceoltóir, a bhí ina chara maith aige sna blianta 1899-1904. Cé go raibh blas na homaighnéasachta ar an gcairdeas seo, dealraíonn sé nach ndeachaigh Mann riamh a fhad le gníomhartha gnéasacha leis, ná le haon chairdeas eile den chineál seo. Bhí an homaighnéasacht ina téama tábhachtach i gcuid dá shaothar, go háirithe sa ghearrscéal fada "Der Tod in Venedig".
Bhí Katia cineál idir eatarthu ar dtús, ach sa deireadh, ghlac sí leis an gceiliúr pósta, agus phós siad ar an 11 Feabhra 1905. Rugadh seisear clainne dóibh, mar atá, Erika (1905-1969), Klaus (1906-1949, féinmharú), Golo (1909-1994), Monika (1910-1992), Elisabeth (1918-2002) agus Michael (1919-1977).
Sa bhliain 1912, cuireadh Katia ag fáil leighis i Davos san Eilvéis, ó shíl a dochtúir go raibh eitinn uirthi. Nuair a tháinig an scríbhneoir ar cuairt chuici ansin, chuaigh atmaisféar na háite go domhain i gcion air, agus chuir sé tús leis an mórúrscéal úd "Der Zauberberg". Bhreac sé síos an chéad chúpla líne sa bhliain 1913, ach níor chríochnaigh sé an t-úrscéal seo roimh an mbliain 1924. Sa bhliain 1915, chuir sé an obair seo i leataobh ar feadh tamaill.
Cogadh.
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda sa bhliain 1914, bhí scríbhneoirí ann a d'fháiltigh é, cosúil le cuid mhór de mhuintir na Gearmáine. Bhí Alfred Kerr, Robert Musil, Richard Dehmel, agus Gerhart Hauptmann suite siúráilte go raibh gá agus tábhacht leis an gcogadh. Bhí Mann ina thírghráthóir freisin, ach mar sin féin, bhí sé cineál idir eatarthu.
Ón taobh eile de, bhí fuath aige ar an Rúis Impiriúil mar stát tíoránta dianphoilíneachta, agus é barúlach gur chóir cogadh a chur ar a leithéid de thír. Sa téacs "Gedanken im Kriege" ("Smaointí le linn an Chogaidh"), chosain sé na scríbhneoirí a bhí ag fáiltiú an chogaidh, ach faoin am sin, ní raibh caidreamh ar bith a thuilleadh aige leo siúd a cháin é, cosúil le Hermann Hesse, Stefan Zweig, agus Arthur Schnitzler.
Weimar.
Nuair a tháinig Poblacht Weimar ar an bhfód i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, ní raibh Mann cinnte ar dtús, cén dearcadh ba chóir a bheith aige ina leith. Ar an 24ú lá de Mheitheamh 1922, dúnmharaíodh Aire Gnóthaí Eachtracha na Poblachta Walter Rathenau, rud a chuaigh go mór i gcion ar Mhann, ionas gur thosaigh sé ag cosaint na Poblachta go poiblí. Thug sé óráid cháiliúil faoin teideal "Von deutscher Republik" ("Ag Trácht ar Phoblacht na Gearmáine"), agus é ag cur an daonlathais chun cinn mar rialtas daonnachtúil. Thairis sin, chuaigh sé mar bhall le Páirtí Daonlathach na Gearmáine ("Deutsche Demokratische Partei"), an páirtí liobrálach.
"An Sliabh faoi Dhraíocht".
1924, Thomas Mann, leabhar "Zauberberg"
Sa bhliain 1924, d'fhoilsigh sé a úrscéal "Der Zauberberg" ("An Sliabh faoi Dhraíocht"), leabhar a raibh mór-rath uirthi ón tús. Ina dhiaidh, tháinig "Unordnung und frühes Leid" agus "Über die Ehe". Sa bhliain 1925, chrom sé ar an tsraith cheithre úrscéal úd "Joseph und seine Brüder" ("Seosamh agus a dheartháracha"). Tháinig an scéal as an Sean-Tiomna, ach bhí pearsa Sheosaimh bunaithe ar na fir óga a chuir draíocht ar mo dhuine i rith na mblianta, ina measc Klaus Heuser, ógánach seacht mbliana déag d'aois, a bhfuair Mann aithne air sa bhliain 1927 - cara de chuid a chlainne a bhí ann.
Bhí Mann ar duine acu siúd a bhunaigh Roinn na Filíochta d'Acadamh Prúiseach na nEalaíon, agus é ag cur catha ar an "Schmutz- und Schundgesetz", is é sin, an dlí a chuir cosc ar "thruflais liteartha" a "dhéanfadh damáiste don aos óg". Bhí Mann den tuairim gur dlí a bhí ann a chuir srianta le cruthaitheacht na scríbhneoirí agus a rabhthas ag baint úsáide as mar dhlí cinsireachta.
Duais Nobel.
Sa bhliain 1929, bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Thomas Mann, agus le fírinne, bhí súil aige léi cheana, le dhá bhliain anuas. Tráthnóna ar an 12 Samhain 1929, tháinig an scéala ó Stócólm. Bhain sé mealladh as Mann nár luadh ach an chéad mhórúrscéal leis, "Buddenbrooks", mar chúis leis an duais.
B'é an míniú ná go raibh coiste na duaise faoi thionchar an léirmheastóra Fredrik Böök, a bhí an-mhíshásta le "Der Zauberberg". Cibé scéal é, slám maith airgid a bhí ann nuair a fuair sé an duais, agus bhí sé ábalta fiacha an teaghlaigh a ghlanadh. Mar sin féin, ní raibh de mheabhraíocht aige an t-airgead a infheistiú taobh amuigh den Ghearmáin, mar a moladh dó, agus nuair a chuaigh sé agus a mhuintir ar imirce i ndiaidh do na Naitsithe an chumhacht a shealbhú sa tír, chaill siad cuid mhór dá maoin shaolta.
An Naitsíochais.
Sa bhliain 1930, d'éirigh na toghcháin go maith leis na Naitsithe, ach níor tháinig siad chun cumhachta go fóill. Bhí Mann drochamhrasach i leith an Naitsíochais, agus ar an 17 Deireadh Fómhair, thug sé óráid thábhachtach sa Bheethovensaal i mBeirlín, "Die Deutsche Ansprache" nó an Óráid Ghearmánach, mar a thug sé ar an óráid. Bhí cúpla Naitsí istigh agus iad ag iarraidh cur isteach ar an óráid, ach níor éirigh leo.
Cháin Mann "brúidiúlacht mhargaidh" na Naitsithe agus a gcuid sluaghairmeanna liosta nach raibh, dar leis, ag teacht le híomhá na nGearmánach mar "náisiún cultúrtha". Fuair sé an-bhualadh bos, ach níor chualathas taobh amuigh den Bheethovensaal é. Is é sin, níor chualathas sa Ghearmáin féin é. Ach is léir gur tugadh an-aird ar a chuid focal i dtíortha eile, agus an saol mór ag éirí buartha faoin gcuma a bhí ag teacht ar chúrsaí na Gearmáine.
Ar imirce.
Sa bhliain 1933, chuaigh Thomas Mann agus a mhuintir ar imirce le teacht slán ó na Naitsithe. Ar dtús, chuir siad fúthu i Sanary-sur-Mer i ndeisceart na Fraince, ach ansin, roghnaigh siad an Eilvéis, agus ansin dóibh, chónaigh siad i gKüsnacht in aice le Zürich. Ní raibh sé sábháilte ansin, áfach, nó ní raibh de dhoiciméad pearsanta aige ach a phas, agus é ag dul as feidhm. Dá rachadh sé go dtí an Ghearmáin le pas nua a fháil, d'imtheorannófaí é. Ar ámharaí an tsaoil, bhronn an tSeicshlóvaic saoránacht air, rud a bhí ina ábhar iontais aige féin.
Mar dhíoltas, bhain na Naitsithe a shaoránacht Ghearmánach agus a dhochtúireacht oinigh in Ollscoil Bonn de.
Cé go raibh Mann ar deoraíocht, bhí sé ábalta cuid mhaith taistil a dhéanamh sna tríochaidí. Chuaigh sé ar cuairt go dtí na Stáit Aontaithe sna bhlianta 1934 agus 1935, agus bhí an oiread ardmheasa ag na Meiriceánaigh air is gur thug siad cead isteach dó fiú gan phas ceart. Théadh sé go dtí an Ungáir freisin, áit a bhfáiltíodh a chara Lajos Hatvany isteach chuige é. D'fhoilsíodh sé altanna ar an b"Pester Lloyd", páipéar Gearmáinise a bhí á foilsiú san Ungáir.
Sa bhliain 1938, thréig Mann agus a theaghlach an Eoraip. Bhí Hitler tar éis an Ostair a shealbhú agus a nascghabháil, agus an chosúlacht ag teacht ar an scéal nach mbeadh Mann sábháilte san Eilvéis féin a thuilleadh.
Meiriceá.
"Tá sé ag luí go trom orm, ceart go leor. Ach, le taobhshúil ar an atmaisféar nimhithe thiar sa Ghearmáin, is fusa cur suas leis an deoraíocht, nó is léir nach bhfuil aon rud fiúntach fágtha i mo dhiaidh agam. Tiocfaidh an Ghearmáin liom áit ar bith a rachaidh mé. Tá mé ag iompar mo chultúir Ghearmánaigh taobh istigh díom. Tá mé i dteagmháil leis an saol mór, agus ní dóigh liom gur duine caillte mé."
B'í Ollscoile Princeton an chéad stáisiún ar bhealach a dheoraíochta. Fuair sé ollúntacht ansin, agus cead aige obair ar an úrscéal stairiúil a bhí sé a scríobh faoi Goethe - "Lotte in Weimar", a tháinig i gcló sa bhliain 1939.
An Dara Cogadh Domhanda.
Ollscoil Princeton, 10 Bealtaine 1939
Nuair a phléasc an Dara Cogadh Domhanda amach, ba spreagadh é do Mann chun páirt a ghlacadh i ngníomhaíochtaí éagsúla. Bhí sé ina bhall ina lán coistí agus eagraíochtaí a bhí ag cuidiú le lucht iarrtha dídine ón Eoraip, cosúil leis an "Unitarian Service Committee" agus "Committee for Jewish and Christian Refugees". Sa bhliain 1940, thug sé an chéad óráid raidió uaidh faoin teideal "Deutsche Hörer!" ("A Lucht Éisteachta sa Ghearmáin!"). Thaifeadtaí a chuid óráidí míosúla i gCalifornia, agus chuirtí an ceirnín san aerphost go Nua-Eabhrac. Ansin, théadh an óráid go dtí BBC le haghaidh craolacháin, ionas go raibh sé le cloisteáil sa Ghearmáin féin. Cé go raibh sé thar a bheith dainséarach cluais a thabhairt do na craolacháin seo i dtír na Naitsithe, bhí lucht áirithe éisteachta acu ansin.
Cháin Mann an deachtóireacht go fíochmhar ina chuid craolachán, ach mar sin féin, bhí greann áirithe ag baint leo chomh maith. Mar shampla, dúirt sé, uair amháin: "Ó bhuel, is uafásach an rud é an cogadh, ach ní mór an taobh maith a aithint air chomh maith. Ar a laghad, ní bhíonn Hitler ag óráidíocht faoi chúrsaí an chultúir anois."
Bhí Mann ar an mbeagán deoraithe polaitiúla Gearmánacha ar thug Hitler freagra dóibh go pearsanta ina chuid óráidí féin, agus ar ndóigh, ní raibh Mann mall ag déanamh a thráchta féin ar thuairimí an deachtóra. Bhain Mann an-sult as laigí Hitler mar óráidí, agus é ag cur béime ar a chuid tairngreachtaí féin ón am roimh an gcogadh agus ar an dóigh ar tháinig siad isteach fíor.
"Doktor Faustus".
Sa bhliain 1941, chuir muintir Mann fúthu i bPacific Palisades idir Santa Monica agus Malibu. B'ansin a chrom an scríbhneoir ar an úrscéal mór "Doktor Faustus" a scríobh. Cineál faoistin a bhí ann, agus é ag tabhairt cur síos siombaileach ar imeachtaí agus ar fhórsaí a shaoil féin.
Go bunúsach, athinsint ar mhiotas Gearmánach an dochtúra Faust atá ann - fear a dhíol a anam leis an diabhal le léargas a fháil ar rúin na cruinne. San úrscéal, is ceolchumadóir é Faust - ceolchumadóir darb ainm Adrian Leverkühn. Chuir galar tromchúiseach - ailse na scamhóg - isteach ar Mann san obair seo, ach sa deireadh, d'éirigh leis an leabhar a chríochnú, agus tháinig sí i gcló sa bhliain 1947.
Cogadh thart.
I ndiaidh an chogaidh, bhí an-diospóireacht sa Ghearmáin féin faoi óráidí Mann. Bhí cuid de na héisteoirí den tuairim go raibh Mann ag milleánú mhuintir na Gearmáine go léir faoi dheachtóireacht Hitler, ach ón taobh eile de, bhí an dream ann freisin a chreid nach raibh Mann ach ag fáil loicht ar atmaisféar Phoblacht Weimar agus ar chomh fabhrach a bhí sé do ghrúpaí antoisceacha cosúil leis na Naitsithe.
Nuair a bhí an cogadh thart, bhí cuid de na Gearmánaigh ag moladh Thomas Mann a cheapadh mar chéad Uachtarán ar Chomhphoblacht na Gearmáine, is é sin, ar an nGearmáin Thiar. Ní raibh sé féin rófháiltiúil roimh a leithéid, agus san am sin, tharraing sé fearg na nGearmánach anuas air nuair a d'fhoilsigh alt faoin teideal "Cén fáth nach bhfillfidh mé ar an nGearmáin?" San alt seo, thug sé le tuiscint go raibh sé ag cur an mhilleáin faoi Hitler ar mhuintir na Gearmáine go léir. Chuir an méid seo an-fhearg ar na Gearmánaigh, agus is iomaí léirmheastóir nach raibh sásta, ina dhiaidh sin, aon mhaitheas a aithint ar an úrscéal úd "Doktor Faustus". Thóg sé roinnt mhaith blianta sular mhaolaigh ar an bhfearg seo sa Ghearmáin.
Eilvéis.
I ndiaidh bhás Franklin Delano Roosevelt, thosaigh saol na Stát Aontaithe ag forbairt i dtreo nár thaitin le Mann. Cuireadh Cumannachas agus Stailíneachas ina leith, agus b'éigean dó dul i bhfianaise an Choiste um Ghníomhaíocht Fhrith-Mheiriceánach le cur síos a thabhairt ar an "bhfrith-Mheiriceánachas" a bhí idir lámhaibh aige. Sa bhliain 1952, d'fhill sé ar an Eilvéis, agus shocraigh sé síos, ar dtús, in Erlenbach in aice le Zürich, agus ina dhiaidh sin i gKilchberg cois Loch Zürich.
Théadh sé ar cuairt go dtí an Ghearmáin ó am go ham, agus ba chuma leis cé acu stát a bhí i gceist, cé gur chuir sé isteach ar mhuintir an Iarthair, nuair a chuaigh sé, abair, go Weimar in Oirthear na Gearmáine. Is é an freagra a thug sé ná "nach n-aithníonn an Ghearmáin s'agam aon limistéar" - nó "Zone" - "thar an limistéar eile". Is é sin, an chuid den Ghearmáin a bhí gafa ag na díormaí Sóivéadacha - áit ar tháinig an Phoblacht Ghearmánach Dhaonlathach ar an bhfód sa bhliain 1949 - bhí sí chomh Gearmánach, chomh cóngarach do chultúr na Gearmáine, agus an chuid iartharach, dar le Thomas Mann.
Bás.
Sa bhliain 1955, fuair Mann bás in ospidéal i Zürich. B'í an artairiscléaróis ba trúig bháis dó, go bunúsach. Ar dtús, fuair sé trombóis ina chos chlé, nuair a bhí sé ag filleadh abhaile ó Noordwijk san Ollainn, áit a raibh sé ag ligean scíthe agus ag snámh i Mí Iúil. Ar dtús, fuair sé biseach beag, ach ansin, thosaigh na cúrsaí ag dul chun donais. Sa deireadh, shíothlaigh sé ar an 12 Lúnasa 1955.
Bhí sé ceithre fichid bliain d'aois. hAdhlacadh é i gKilchberg.
Aistí agus Altanna.
Mann, Thomas
Mann, Thomas
Mann, Thomas


Katharine McPhee.
Is amhránaí Meiriceánach í Katharine McPhee. (Rugadh ar an 25 Márta 1984 in Orlando, Florida í.) Ba í an dara duine is mire sa chúigiú séasúr den chlár teilifíse "American Idol" sa bhliain 2006.
Tagairtí.
McPhee, Katherine


Únúnoictiam.
Is dúil cheimiceach é an t-únúnoictiam. Is í an uimhir adamhach atá aige ná 118, agus is é an giorrúchán sealadach a úsáidtear le tagairt a dhéanamh dó ná Uuo. Dúil radaighníomhach atá ann nach bhfuil mórán teacht aniar inti, agus níor éirigh leis na saineolaithe ach trí adamh (!) den dúil seo a chruthú go nuige seo. Mar sin, ní féidir mórán a rá faoi shaintréithre ceimiceacha an únúnoictiam. Is dócha gur triathghás atá ann, áfach.
Sa bhliain 2002 a gineadh an chéad núicléas i nDubna i Moscó, áit a raibh na fisiceoirí Meiriceánacha agus Rúiseacha ag obair in éineacht.
Unúnoictiam


Únúinseiptiam.
Is dúil cheimiceach é Únúinseiptiam. Tá uimhir adamhach 117 agus siombail Uus (go sealadach) air.
Unúinseiptiam


Manuel Azaña.
Ba pholaiteoir Spáinneach é Dr. Manuel Azaña Díaz (as Alcalá de Henares, in aice le Maidrid, 10 Eanáir, 1880 – 3 Deireadh Fómhair, 1940, Montauban, An Fhrainc). Roghnaíodh é mar an dara uachtaráin (agus an uachtaráin dheireanach) i Dara Phoblacht na Spáinne, (Bealtaine 1936 - Aibreáin 1939). Bhí sé ina aire cogaidh sa chéad rialtas den phoblacht (Aibreáin-Meitheamh 1931), agus ina phríomhaire idir Deireadh Fómhair 1931 agus Meán Fómhair 1933 agus fós sa bhliain 1936.
A Ghairm bheatha luaithe.
Nuair a rugadh é bhí a chlann saibhir ach fuair a thuismitheoirí bás agus é fós óg. Rinne sé staidéar sa Universidad Complutense, Institiúid Cisneros agus Agustinos in El Escorial. Fuair sé céim sa dlí amach ó ollscoil Zaragoza sa bhliain 1897. Thug an Universidad Complutense dochtúireacht dó sa bhliain 1900. Sna blianta ina dhiaidh sin, bhí Azana ag obair mar aturnae.
Thaisteal Azaña go Páras sa bhliain 1911.
Bhí suim ag Azaña sa pholaitíocht agus chuaigh sé isteach i bpáirtí Poblachtach léasú faoin gceannaire Melquíades Álvarez. Chabhraigh sé le páipéar nuachta a chuir ar fáil, mar shampla "El Imparcial" agus "El Sol". I rith An Chéad Cogadh Domhanda thug sé tuairisc ar an bhFronta Thiar. Scríobh sé le claontuairim do na Francaigh agus deirtear gur thug faisnéis mhíleata na Fraince airgead dó. Níos déanaí bhí sé mar stiúrthóir ar irisí mar an "Pluma" (a bhunaigh sé le deartháir a bhean chéile, Cipriano Rivas Cherif) agus "España" idir 1920 agus 1924. Bhí sé mar rúnaí ar Ateneo de Madrid (1913-1920), agus mar uachtarán air sa bhliain 1930. Bhí sé mar iarrthóir sna toghcháin don cúige Toledo sa bhliain 1918 agus 1923, ach theip ar i ndiaidh a chéile. Sa bhliain 1926 bhunaigh sé Acción Republicana le José Giral.
Bhí sé an-léirmheastach i dtaobh an deachtóra Miguel Primo de Rivera, fhoilsigh sé forógra i gcoinne an deachtóra agus Rí Alfonso XIII sa bhliain 1924. Níos déanaí ghlac sé páirt i gcomhaontú San Sebastián sa bhliain 1930, bhí an comhaontú seo mar núicléas don rialtas poblachtánach sa todhchaí a eagraíodh tar éis torthaí an toghcháin ar an 12 Aibreán 1931.
Azaña, Manuel
Azaña, Manuel


Radón.
Is é an radón dúil uimhir a 86 sa tábla peiriadach. Is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Rn. Is é an radón an ceann is troime de na triathgháis, agus mar a thugann an t-ainm le fios, is dúil radaighníomhach é. In áiteanna a bhfuil cuid mhór úráiniam san úir, is dual don radón carnadh in aer na siléar agus na struchtúr faoi thalamh, go háirithe mura bhfuil aeráil mhaith ann. Mar sin, dearctar ar an radón mar chontúirt don tsláinte, nó cuireann tiúchan ard an radóin san aer le dóchúlacht ailse na scamhóg.
Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag an radón. Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá aige ná 222Rn, atá 3.8 lá ar leathré. Baintear úsáid as an iseatóp seo sa radaiteiripe, is é sin, le cealla ailse a mharú le radaíocht. Gintear an t-iseatóp nuair a thagann alfa-mheath ar 226Ra, an t-iseatóp is coitianta de chuid an raidiam. Mar sin, má thumtar smután raidiam isteach in uisce, aithneofar bolgáin bheaga gháis ag teacht as. Sin é an tuige gur bhaist Friedrich Ernst Dorn, an chéad duine a chuir sonrú sa radón, "eisileadh raidiam" (Gearmáinis: "Radiumemanation") ar an ngás.
Ba iad William Ramsay agus Robert Whytlaw-Gray ba túisce a d'aonraigh an radón mar dhúil, sa bhliain 1908. Thug siad niotón ar an dúil - bunaithe ar an bhfocal Laidine "nitens", a chiallaíonn "lonrach". Níl dath ná loinnir sa radón le teocht an tseomra, ach má shioctar go solad é, tiocfaidh loinnir bhuí nó fhlannbhuí ann.
Níl mórán taighde déanta ar cheimic an radóin, nó tá sé chomh radaighníomhach is go mbíonn eagla ar na ceimiceoirí dul in aon chóngar dó - tar éis an tsaoil, tá sé ar an dara cúis is mó le hailse na scamhóg i ndiaidh an tobac. Thairis sin, is léir nach bhfuil claonadh ann chun comhdhúile ceimiceacha a dhéanamh, ós triathghás é. Mar sin féin, d'éirigh leis na saineolaithe cupla comhdhúil a chruthú. Ba í fluairíd an radóin (défhluairíd an radóin, nó RnF2) an chéad chomhdhúil a táirgeadh, rud a rinneadh sa bhliain 1962.


Xeanón.
Is é an xeanón dúil cheimiceach uimhir a 54, agus is é an tsiombail cheimiceach atá aige ná Xe. Ar nós na dtriathghás eile, níl an xeanón fonnmhar chun imoibriú leis na dúile eile, ach sa bhliain 1962, d'éirigh le Neil Bartlett san University of British Columbia an chéad chomhdhúil xeanóin a shintéisiú, rud a bhí ina ábhar mór iontais ag na ceimiceoirí san am.


Crioptón.
Is é an crioptón dúil cheimiceach uimhir a 36. Is é an tsiombail cheimiceach atá aige ná Kr. Cosúil leis na triathgháis eile, níl sé ró-araiciseach chun imoibriúcháin leis na dúile eile, ach is féidir leis an bhfluairín é a ocsaídiú, ionas go gcruthaítear fluairídí crioptóin. Níl sé le fáil go flúirseach san atmaisféar.


Argón.
Is é an t-argón dúil cheimiceach uimhir a 18, agus is é an tsiombail cheimiceach atá aige ná Ar. Is triathghás é, agus é i bhfad níos coitianta sa dúlra ná na triathgháis eile, nó is é an céatadán atá aige ná 0.934 % den atmaisféar (de réir na toirte, níos mó ná a haon faoin gcéad de réir an mheáchain). Mar is dual do na triathgháis, tá ochtréad iomlán de leictreoin ar an sceall is faide amuigh aige, rud a chiallaíonn nach bhfuil gá aige le himoibriú a dhéanamh ná naisc a cheangal leis na dúile eile. Is féidir dul i dtuilleamaí an fhluairín le comhdhúile argóin a chruthú, ach bíonn na comhdhúile seo an-éagobhsaí. Tugann áirimh theoriciúla le fios gur chóir go mbeadh comhdhúile áirithe ag an argón a bheadh cobhsaí, fiú le gnáth-theocht an tseomra, ach níor éirigh le haon cheimiceoir na comhdhúile teoiriciúla seo a shintéisiú. Úsáidtear teocht tríphointe an argóin (83.8058 K) mar chaighdeán ar scála idirnáisiúnta na teochta ón mbliain 1990 i leith.
Baintear úsáid as argón i bhfoirm leachta i gcrió-mháinliacht - is é sin, cuisnítear na cealla ailse le hargón fuar. Is é an t-argón an triathghás is coitianta agus an ceann is saoire, nó faightear mar sheachthoradh é nuair a bhítear ag scaradh na nítrigine agus na hocsaigine le chéile. Mar sin, is é an triathghás is mó a úsáidtear, fiú le freastal ar riachtanaisí a mbeadh triathghás éigin eile ní b'fhóirsteanaí dóibh.


Astaitín.
Is é an t-astaitín dúil uimhir a 85, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná At. Ceann de na halaiginí atá ann, ach le fírinne, is dúil éagobhsaí ghearrshaolach radaighníomhach é, agus is é is brí lena ainm féin ná "éagobhsaí, neamhbhuan, duthain". Is é astaitín a 210 an t-iseatóp is fadsaolaí - 8.1 uair an chloig ar leathré. Mar sin, is deacair toirt mhór astaitín a chur le chéile, agus dá n-éireodh an cleas le haon duine, ní bheadh fonn air féin dul i gcóngar na toirte sin chomh radaighníomhach is a bheadh sí.
Ba iad Dale R. Corson, Emilio Segrè agus Kenneth Ross McKenzie a shintéisigh an chéad eiseamal astaitín sa bhliain 1940. Ba iadsan a d'ainmnigh an dúil freisin. Roimhe sin, bhí eolaithe eile cinnte go raibh siad tar éis dúil uimhir a 85 a aithint. Sa bhliain 1931, thug Fred Allison in Institiúid Pholaiteicniúil Alabama "alabaimín" ar an dúil seo, ach sa deireadh tháinig chun solais nach raibh a fionnachtain déanta aige ar aon nós. Bhí an ceimiceoir Rajendralal De ag obair in Dhaka san India (inniu, an Bhanglaidéis), agus sa bhliain 1937, mhol an ceimiceoir seo "daicín" mar ainm don dúil, ó cheap sé go raibh sí faighte aige. Mhol an ceimiceoir Walter Minder an t-ainm "heilvéitiam", a bhí bunaithe ar ainm Laidine a thíre dúchais, an Eilvéis.
Sa bhliain 1943, d'aithin Berta Karlik agus Traude Bernert go bhfuil iarsmaí beaga astaitín ar fáil sa dúlra mar thoradh idirmheánach don mheath radaighníomhach. Ní bhíonn ach adamh anseo agus adamh ansiúd ann, áfach, chomh gearrshaolach is a bhíonn na hiseatóip go léir.
Mar sin, tá ár n-eolas ar an astaitín tearc tanaí, agus ni féidir mórán leasa a úsáid as ach an oiread. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil sé sách cosúil leis an iaidín ó thaobh na ceimice de, agus is dócha gur féidir comhdhúile astaitín a úsáid i radaiteiripe - is é sin, le cealla ailse a mharú le radaíocht.


Iaidín.
Is é an t-iaidín dúil cheimiceach uimhir a 53 sa tábla pheiriadach, rud a chiallaíonn go bhfuil 53 phrótón i núicléas an iaidín. Is í an tsiombail cheimiceach a sheasann don iaidín ná I. Níl an t-iaidín chomh haraiciseach chun imoibriúcháin agus na halaiginí níos éadroime (an fluairín, an clóirín agus an bróimín), ach mar sin féin, ní féidir teacht ar an iaidín sa dúlra nach mbeadh nasctha de dhúile eile i móilíní nó i gcriostail ianacha. Má aonraítear iaidín as na comhdhúile seo, gheofar criostail chrua dhubha a bhfuil imir nó loinnir chorcra iontu. Bíonn sé deacair iaidín a leá le gnáthbhrú an atmaisféir, nó is dual dó iompú go sciobtha ina ghás chorcra. Is minic a chreidtear go néalaíonn an t-iaidín go gás sula leáitear é, ach ní mar a shíltear a bhítear: le fírinne, leánn an t-iaidín ag 113.7 °C, agus is é an fiuchphointe ná 184.3 °C. Tá an t-iaidín - idir sholad, leacht agus ghás - comhdhéanta as móilíní dé-adamhacha, I2.
Is féidir iaidín a thuaslagadh i dtuaslagóirí orgánacha, cosúil leis an gclóraform. Níl sé chomh so-thuaslagtha san uisce, ach má chuirtear beagáinín d'iaidíd an photaisiam san uisce, ionas go mbeidh iain iaidíde I- le fáil sa tuaslagán, is féidir leis na móilíní iaidín imoibriú leis na hiain seo, ionas go gcruthaítear iain trí-iaidíde, I3-. Tá na hiain seo i bhfad níos so-thuaslagtha ná na móilíní iaidín. Nuair a úsáidtear iaidín i ndíghalrú na gcneácha, is é an cineál iaidín a bhíonn i gceist ná an tuaslagán trí-iaidíde, uaireanta. Is minice a úsáidtear tuaslagán alcóil an iaidín, áfach.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an iaidín, mar atá, 127I, agus is é an t-aon iseatóp amháin - beagnach - a bhfuil teacht air sa dúlra. Bíonn iarsmaí beaga de 129I ar fáil in iaidín an dúlra uaireanta. Iseatóp radaighníomhach atá ann, ach tá a leathré níos faide ná cúig mhilliún déag de bhlianta.
Bíonn iaidín le fáil go nádúrtha i mianraí áirithe agus i sáile. Tá cineálacha áirithe feamainne, an cheilp ach go háirithe, saibhir in iaidín.
Cosúil leis na halaiginí eile, is dual don iaidín dul i gcomhdhúil leis an hidrigin, ionas go gcruthaítear iaidíd hidrigine, HI. Tá an gás seo so-thuaslagtha san uisce, agus is aigéad láidir é. Tá dhá ocsaigéad ag an iaidín, mar atá, an t-aigéad iadach HIO3 agus an t-aigéad sáriadach HIO4. Ocsaídeoirí láidire iad. Is féidir leis an iaidín dul i gcomhdhúile leis na halaiginí eile, agus tá a leithéidí de chomhdhúile ann agus clóiríd an iaidín ICl, tríchlóiríd an iaidín ICl3, peinteafluairíd an iaidín IF5 agus heipteafluairíd an iaidín IF7. Mar a léiríonn na samplaí seo, is iad uimhreacha ocsaídiúcháin an iaidín ná -I, +I, +III, +V, agus +VII.
Teastaíonn iaidín, nó an t-ian iaidíde, ó orgánach an duine, nó is cuid thábhachtach é de na hormóin a tháirgtear san fhaireog thioróideach. Mura bhfaighidh an duine a dhóthain iaidín, tiocfaidh ainglis air - is é sin, atfaidh an fhaireog thioróideach. Thairis sin, creidtear go bhfuil baint ag easpa iaidín le cineálacha áirithe ailse.


Bróimín.
Is é an bróimín dúil cheimiceach uimhir a 35, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Br. Ceann de na halaiginí é, agus mar sin, is dúil sách leictridhiúltach é - is é sin, tá sé de chlaonadh ann lucht diúltach leictreachais a ghlacadh chuige agus an leictreon a bhaint den dúil eile. Le brú is le teocht an tseomra, tá an bróimín ina leacht donndearg a bhfuil boladh láidir tachtach as. Cosúil leis an gclóirín, oibríonn an bróimín go dochrach ar na scamhóga, agus mar sin, is nimh é, agus é ina dhúil.
Ba iad an Francach Antoine Balard agus an Gearmánach Carl Jacob Löwig a d'aithin an bróimín mar dhúil ar leith, beag beann ar a chéile, i lár na 1820idí. Tháinig Balard ar bhróimídí i luaith feamainne ó na portaigh i gcóngar do Montpellier. Bhí an cineál seo feamainne - díreach cosúil le ceilp na hÉireann! - saibhir in iaidín, agus mar sin, dhóití é le hiaidín a tháirgeadh. Fuair sé amach go raibh an t-iaidín truaillithe le dúil anaithnid a bhí idir eatarthu idir an clóirín agus an t-iaidín, agus is é an t-ainm a bhaist sé uirthi ná "muride", as "muria" na Laidine a chiallaíonn "sáile". Maidir le Löwig, d'aonraigh seisean bróimín as na salainn mhianracha in uisce an tobair áitiúil ina chathair dhúchais, Bad Kreuznach. Nuair a foilsíodh an leagan deifnídeach de thuarascáil thaighde Balard, bhí ainm na dúile athraithe go bróimín aige. Dúirt sé féin gurbh é "Monsieur Anglada", pé hé féin, a mhol dó an t-ainm a athrú. De réir foinsí eile, áfach, ba é an t-eolaí cáiliúil Francach Joseph Louis Gay-Lussac a cheap an t-ainm nua.
Móilín dé-adamhach é móilín an bhróimín agus é ina dhúil. Is í an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta a bhíonn aige ina chuid comhdhúl ná -I, nó mar is dual do na halaiginí, tá seacht leictreon ar an leictreonsceall is faide amuigh aige, agus ní theastaíonn uaidh ach ceann amháin leis an ochtréad cobhsaí a bhaint amach. Ocsaídeoir láidir atá ann freisin, agus é ag imoibriú leis an gcuid is mó de na miotail le bróimídí miotail a dhéanamh.
Tá dhá iseatóp cobhsaí ag an mbróimín, mar atá, 79Br (50.69 % de bhróimín an dúlra) agus 81Br (49.31 %). Tá meáchan adamhach an bhróimín suite timpeall ar 80 aonad, mar sin, ach níl an t-iseatóp 80Br le fáil sa dúlra. Le fírinne, is iseatóp as pabhar radaighníomhach é nach maireann a leathré ach ocht nóiméad déag.
Br2 + H2O -> Br- + BrO- + 2 H+
Cosúil leis an ian fochlóiríte a chruthaítear ar an mbealach céanna i dtuaslagáin uisce an chlóirín, is ocsaídeoir láidir é an t-ian fobhróimíte, agus é ina thuarthóir mhaith. Má théitear an tuaslagán suas, áfach, gheofar iain bhrómáite, BrO3-. Ní féidir, áfach, an bróimín a ocsaídiú go sárbhrómáit BrO4- gan dul i dtuilleamaí fluairín nó ózóin.


Clóirín.
Is é an clóirín dúil cheimiceach uimhir a 17, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Cl. Le teocht an tseomra agus faoi bhrú an atmaisféir, is gás tachtach é a bhfuil dath buí nó uaine ann. Go bunúsach, is é an rud a tharraingeoidh sé ar an othar ná éidéime na scamhóg - is é sin, líonfar na scamhóga le leacht agus tachtfar an t-othar mar a bheadh sé á bhá. Le fírinne, is ar an gcúis seo a baineadh úsáid áirithe as an gclóirín i machaire áir an Chéad Chogadh Domhanda mar ghás nimhe míleata. Ba é an clóirín an chéad ghás den chineál sin a bhí in úsáid ansin, agus tháinig nimheanna eile ina áit roimh dheireadh an chogaidh, an fhoisgéin ach go háirithe. Comhdhúil chlóirín í an fhoisgéin féin - clóiríd charbóinile, COCl2.
Tá dhá iseatóp cobhsaí ag an gclóirín, mar atá, 35Cl (timpeall ar thrí cheathrú cuid de chlóirín an dúlra) agus 37Cl (an chuid eile). Tá iarsmaí beaga den raidiseatóp úd 36Cl le fáil i measc chlóirín an dúlra freisin. Tá sé timpeall ar thrí chéad míle bliain ar leathré.
Ceann de na halaiginí é an clóirín, agus d'fhéadfá a rá gurb é an clóirín an halaigin is tipiciúla. Nuair atá an clóirín ina dhúil aonraithe, móilíní dhá adamh (Cl2) atá ann. Cosúil leis na halaiginí eile, tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh ag an gclóirín, agus é fonnmhar dul i gcomhdhúile le dúile eile le leictreon breise a fháil ar iasacht uathu, ionas go mbainfidh sé amach ochtréad iomlán. Dúil leictridhiúltach atá ann, is é sin, is dual dó lucht diúltach a ghlacadh nuair a rachaidh sé i gcomhdhúil le dúile eile. Níl ach an ocsaigin agus an fluairín níos leictridhiúltaí ná é. Ocsaídeoir láidir atá ann, agus is féidir úsáid a bhaint as mar fhrithsheipteán - is é sin, maraíonn sé baictéir, víris agus frídíní eile.
Rachaidh an clóirín i gcomhdhúil leis an hidrigin le clóiríd hidrigine, HCl, a dhéanamh. Nuair a thuaslagfar an gás seo san uisce, gheofar aigéad hidreaclórach - aigéad láidir tábhachtach. Is féidir glacadh le comhdhúile an chlóirín agus na miotal mar shalainn de chuid an aigéid seo. Tá an chuid is mó acu intuaslagtha san uisce, ach is eisceacht í an chlóiríd airgid nó AgCl. Le fírinne úsáidtear an níotráit airgid AgNO3 mar oibreán leis an ian clóiríde a aithint: má tá clóiríd ar bith sa tuaslagán, déanfaidh sé dríodar leis an airgead ar an toirt, nuair a rachaidh na hiain chlóiríde Cl- agus na hiain airgid Ag+ le chéile.
Tá sraith iomlán ocsaigéad ag an gclóirín: an t-aigéad hipeaclórúil HClO (staid ocsaídiúcháin: +1), an t-aigéad clórúil HClO2 (staid ocsaídiúcháin: +3), an t-aigéad clórach HClO3 (staid ocsaídiúcháin: +5) agus an t-aigéad sárchlórach HClO4 (staid ocsaídiúcháin: +7). Ní féidir ach an ceann deireanach a aonrú, agus níl sé féin róchobhsaí, nó tá sé de chlaonadh ann pléascadh. Tá na haigéid go léir sách cobhsaí i dtuaslagán uisce, áfach. Is féidir salainn na n-aigéad seo a aonrú, áfach. Bíonn salainn an aigéid shárchlóraigh, na sárchlóráití, iontach so-thuaslagtha san uisce agus i dtuaslagóirí eile.
Tá trí ocsaíd ag an gclóirín, mar atá, aonocsaíd déchlóirín, nó aonocsaíd chlóirín Cl2O (staid ocsaídiúcháin: +1), dé-ocsaíd chlóirín ClO2 (staid ocsaídiúcháin: +4), agus heaptocsaíd déchlóirín Cl2O7. Is í an aonocsaíd chlóirín ainhidríd an aigéid hipeaclórúil, is é sin, an tsubstaint a iompóidh go haigéad hipeaclórúil nuair a imoibreoidh sí leis an uisce, agus is í an heaptocsaíd is ainhidríd don aigéad sárchlórach.
Maidir leis an dé-ocsaíd, cineál saorfhréamh atá ann. Is é sin, tá sé de nós ag na leictreoin sna móilíní grúpáil ina ndíseanna, ach tá leictreon aonaránach fágtha ag an dé-ocsaíd chlóirín. Dá réir sin, is substaint an-imoibríoch í an dé-ocsaíd chlóirín, fiú i gcomparáid le comhdhúile eile an chlóirín.
Bíonn iain na n-ocsaigéad agus na hocsaídí ina n-ocsaídeoirí láidre chomh maith leis an gclóirín féin, agus is dá réir sin a úsáidtear iad. Is féidir, mar shampla, laíon páipéir agus ábhar éadaigh a thuar le comhdhúile clóirín. Díghalraítear uisce le comhdhúile clóirín freisin.


Fluairín.
Is é an fluairín dúil cheimiceach uimhir a naoi, agus is í an tsiombail a sheasann dó i bhfoirmlí ceimiceacha ná F. Cosúil leis na halaiginí eile tá seacht leictreon ar an sceall is faide amuigh aige, agus é an-fhonnmhar chun ochtréad a bhaint amach ar an sceall sin trí imoibriú ocsaídiúcháin agus dí-ocsaídiúcháin. Gás buí é an fluairín le teocht is le brú an tseomra, agus ós rud é go bhfuil sé chomh haraiciseach sin chun imoibriúcháin, is nimh dhainséarach é - imoibríonn sé go fíochmhar le comhdhúile bithcheimiceacha íogaire an orgánaigh dhaonna agus déanann sé dochar tromchúiseach don orgánach. Tá an gás fluairín comhdhéanta as móilíní dé-adamhacha, F2.
Ós rud é nach féidir le haon dúil eile fluairín a ocsaídiú, is í an t-aon uimhir ocsaídiúcháin amháin a bhíonn aige ina chuid comhdhúl ná -I.
Is é an fluairín an dúil is leictridhiúltaí de na dúile go léir - is é sin, is féidir leis gach aon dúil eile a ocsaídiú. Is dual dó dul i gcomhdhúile le dúile eile agus iad a ocsaídiú ar leibhéil arda - níos airde, go minic, ná mar a bhíonn ag na dúile sin sna comhdhúile eile. Is féidir leis an bhfluairín, fiú, na triathgháis a a ocsaídiú, ionas go bhfaighfear fluairídí xeanóin, argóin, crioptóin agus radóin.
Tá an fluairín sách flúirseach sa dúlra, ach ar ndóigh, ní féidir teacht ar an dúil ghlan ansin. Mar is dual don halaigin, téann an fluairín i gcomhdhúile ianacha leis na miotail, agus is mianraí nádúrtha iad go minic. Is í an fhluairít (an fluar) an mianra is tábhachtaí acu; ó thaobh na ceimice de, is éard atá san fhluairít ná fluairíd an chailciam, CaF2.
Cosúil leis na halaiginí eile, téann an fluairín i gcomhdhúil leis an hidrigin, ionas go gcruthaítear gás a bhfuil a thuaslagán uisce aigéadach: HF, nó an fluairíd hidrigine. Aigéad hidreafluarach a thugtar ar an tuaslagán uisce. Níl sé chomh láidir agus na haigéid hidreahalaigineacha eile, áfach. Thairis sin, tá sé de chlaonadh i móilíní na fluairíde hidrigine démhéiriú a dhéanamh - is é sin, téann dhá mhóilín le chéile agus iad á ghreamú dá chéile leis na naisc hidrigineacha. Mar sin, b'fhearr foirmle na fluairíde hidrigine a scríobh mar H2F2. Nuair a théifear an gás suas, áfach, scaoilfear na démhéirí seo.


Polóiniam.
Is é an polóiniam dúil uimhir a 84 i dtábla peiriadach na ndúl ceimiceach, agus is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Po. Ba iad Marie agus Pierre Curie a d'aithin an chéad uair é, thiar sa bhliain 1898, agus d'ainmnigh siad as tír dhúchais Mharie Curie é - is é sin, an Pholainn. Dúil thearc é an polóiniam sa dúlra, agus é an-radaighníomhach. Is é 209Po an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil ann, agus é 103 bliana ar leathré, ach is é 210Po an t-iseatóp is réidhe atá ar fáil sa dúlra. Tá sé 138 lá ar leathré. Iseatóp tábhachtach eile é 208Po, agus é beagnach trí bliana ar leathré.
Tá dhá allatróp ag an bpolóiniam, agus cuma an mhiotail ar an mbeirt acu. Níl na ceimiceoirí ar aon fhocal, cé acu miotalóideach nó miotal iar-thrasdultach é an polóiniam.
Mar is dual do dhúil chomh radaighníomhach sin, is nimheanna láidir iad na hiseatóip go léir. Bhí alltacht ar dhaoine ar an dóigh a bhfuair Alexander Litvinenko, iriseoir agus iarspiaire Rúiseach, bás le nimhiú polóiniam sa bhliain 2006. Dúirt an tOllamh Nick Priest, saineolaí ar thionchar na núiclídí radaighníomhacha ar an dúlra, gur dhócha gurbh é Litvinenko an chéad duine riamh a d'éag de dheasca alfa-radaíocht an pholóiniam. 210 Po an t-ieatóp a bhí i gceist ansin.
Creidtear freisin gurbh é an polóiniam ba thrúig bháis d'Irène Joliot-Curie (1897-1956). Iníon de chuid Mharie agus Phierre Curie a bhí inti a chuaigh le fisic in aithris ar a tuismitheoirí cáiliúla. Sa bhliain 1946, fuair sí í féin faoi thionchar radaighníomhach an pholóiniam nuair a phléasc capsúl séalaithe sa tsaotharlann aici ionas gur truaillíodh an t-aer istigh leis an radanúiclíd. Deich mbliana ina dhiaidh sin buaileadh Irène breoite leis an leoicéime a mharaigh í.
Dealraíonn sé go gcarntar polóiniam an dúlra sna plandaí tobac, rud a chuireann le carcainigineacht an tobac.
Tá ceimic an pholóiniam cosúil le ceimic an bhiosmait agus an teallúiriam. Tuaslagtar go réidh é sna haigéid, ach níl sé chomh hintuaslagtha céanna sna tuaslagáin bhunata. Tá hidrid ag an bpolóiniam, PoH2, agus í ina leacht le teocht an tseomra. Is féidir polóiniam a ocsaídiú go halaiginídí agus go hocsaídí, agus is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin a bhíonn aige sna comhdhúile seo ná +2, +4, agus +6.
Úsáidtear polóiniam i bhfoinsí radaíochta agus i ngineadóirí teirmileictreachais den chineál atá ag brath ar fhuinneamh radaighníomhach le leictreachas a tháirgeadh. Chomh radaighníomhach is atá sé, is ar éigean is féidir mórán tairbhe eile a bhaint as.


Teallúiriam.
Is é an teallúiriam dúil uimhir a 52 sa tábla peiriadach. Te an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha. Miotalóideach sobhriste airgeadgheal é an teallúiriam agus é réasúnta nimhiúil. Breathnaíonn sé cosúil leis an stán, ach is iad an sulfar agus an seiléiniam na dúile is gaolmhaire leis ó thaobh na ceimice de, ó tá sé in aon ghrúpa leo - grúpa na hocsaigine, nó na calcaiginí. Ba é Franz Joseph Müller von Reichenstein a rinne fionnachtain an teallúiriam sa Trasalváin sa bhliain 1782, ach fuair an dúil nua a hainm ó Martin Heinrich Klaproth sa bhliain 1798. Tá an t-ainm bunaithe ar an bhfocal Laidine "tellus", talamh.
Níl úsáid ar bith sa teallúiriam do bheothach an duine. A mhalairt ar fad is nimh é. Iompaíonn meitibileacht an duine an teallúiriam go démheitilteallúiriam (CH3)2Te, ar gás é agus boladh na gairleoige as, agus is féidir an boladh sin a aithint in análú na ndaoine a bhfuil nimhiú teallúiriam orthu.
Bíonn criostail an teallúiriam chomh geal leis an airgead, agus loinnir an mhiotail iontu má bhíonn siad sách glan. Is féidir teallúiriam dímhorfach a fháil trína dheascadh as tuaslagán an aigéid teallúraigh Te(OH)6. Is leathsheoltóir é an teallúiriam, agus a sheoltacht ag brath ar threoir an tsrutha leictrigh i gcomparáid le línte ailínithe na n-adamh sa chriostal. Is fótaisheoltóir é an teallúiriam freisin, is é sin, téann a sheoltacht i méadaíocht faoi thionchar an tsolais. Creimeann an teallúiriam leáite copar, cruach dhosmálta agus gnáthiarann.
Iseatóip an teallúiriam.
Tá ocht n-iseatóp nádúrtha ag an teallúiriam. Ceithre cinn acu, tá siad cobhsaí, is é sin, teallúiriam a 122 (2.55 % de theallúiriam an dúlra), teallúiriam a 124 (4.74 %), teallúiriam a 125 (7.07 %) agus teallúiriam a 126 (18.84 %). Iseatóip radaighníomhacha iad na cinn eile, mar atá, teallúiriam a 120 (0.09 %), teallúiriam a 123 (0.89 %), teallúiriam a 128 (31.74 %) agus teallúiriam a 130 (34.08 %). Cé go bhfuil an chuid is mó den teallúiriam nádúrtha radaighníomhach, níl priacal radaíochta ann, ó tá leathré na n-iseatóp sin an-fhada, fiú i gcomparáid le haois na hollchruinne féin. Mar sin, is féidir dearmad a dhéanamh den radaighníomhaíocht sin sa ghnáthshaol.
Minicíocht sa Dúlra.
Tá an teallúiriam ar cheann de na dúile is teirce i screamh an Domhain. Is féidir teacht ar theallúiriam ghlan féin sa dúlra uaireanta, ach is minice a fhaightear sna mianraí é: calaibhirít, nó détheallúiríd óir, AuTe2, mar shampla. Le fírinne, is iad na teallúirídí óir na comhdhúile óir is minice a chasfaí ort sa dúlra, nó is dual don ór bheith ar fáil mar dhúil. Is í láib anóideach an chopair an fhoinse teallúiriam is tábhachtaí, áfach. Is éard atá sa láib anóideach ná na hiarsmaí a dheascann timpeall na hanóide le linn leictrealú.
Ceimic an Teallúiriam.
Maidir leis na huimhreacha ocsaídiúcháin, is iad -2, +2, +4 agus +6 iad, agus is é +4 an ceann is coitianta. Bíonn -2 ar fáil sna teallúirídí, is é sin, i gcomhdhúile an teallúiriam agus na miotal, cosúil leis an teallúiríd since ZnTe, a gheofar má théitear an dá dhúil suas in éineacht. Nuair a imoibreoidh an teallúiríd since leis an aigéad hidreaclórach HCl, gheofar teallúiríd hidrigine H2Te, analóg an uisce. Tá an teallúiríd hidrigine féin an-éagobhsaí, agus claonadh láidir inti titim as a chéile go hidrigin agus teallúiriam. Aigéad scothláidir é, agus tá an t-ainian hidriteallúiríde HTe- réasúnta cobhsaí. Is féidir leis, fiú, dul i gcomhdhúile le caitian an tsóidiam Na+ le cineál salainn, hidriteallúiríd sóidiam NaHTe, a chruthú.
An Teallúiriam agus na Halaiginí.
Maidir leis na halaiginí, is iad na teitreahalaiginídí cosúil leis an teitreaclóiríd TeCl4, an teitreabróimíd TeBr4 agus an teitriaidíd TeI4 na cinn is tábhachtaí. Is féidir, áfach, na teitreahalaiginídí a dhianscaoileadh go déhalaiginídí (TeCl2, TeBr2, TeI2). Ní féidir na déhalaiginídí a aonrú, ach bíonn siad le fáil i dtuaslagáin (sna tuaslagóirí orgánacha, seachas san uisce!), agus is féidir leo iain choimpléascacha a chruthú in éineacht leis na hainiain halaigine: teitreaclórateallúráit (II) TeCl42-, teitreabrómateallúráit (II) TeBr42- agus teitriaiditeallúráit (II) TeI42-. Ós ocsaídeoir láidir é an fluairín, tá sé in ann an teallúiriam a ocsaídiú go +6, ionas go bhfaighfear heicseafluairíd teallúiriam TeF6. Tá an uimhir ocsaídiúcháin chéanna ag an teallúiriam san adamhghrúpa -OTeF5 freisin, agus é ar fáil i gcomhdhúile ar nós B(OTe5)3. Aigéad láidir é an t-aigéad peinteafluarortaiteallúrach (an t-aigéad teifleach) HOTeF5.
Ocsaídí an Teallúiriam.
Is í an dé-ocsaíd teallúiriam TeO2 an ocsaíd is tábhachtaí. Thairis sin, tá aonocsaíd TeO ann, ach tá an dá bh'fhéidir ann i gcónaí, an féidir í a aonrú mar sholad glan. Tá siad ann a deir nach bhfuil san aonocsaíd sholadach ach meascán as an dúil féin agus an dé-ocsaíd. Glactar leis, áfach, go bhfuil an aonocsaíd aitheanta mar mhóilín i bpas gásach. Tá ocsaídí eile ag an teallúiriam fós, ocsaídí ilfhiúsacha - is é sin, ní hionann uimhir ocsaídiúcháin ag gach adamh teallúiriam sna hocsaídí seo. Sampla é Te4O9. Imoibríonn na hocsaídí go léir leis an uisce, ionas go gcruthaítear ocsaigéid éagsúla teallúiriam.
Caitiain Chaitéanaithe an Teallúiriam.
Má théann an teallúiriam i dteagmháil le haigéad sulfarach tiubhaithe, gheofar an cineál caitiain ar a dtugtar caitiain Zintl, cineál caitian caitéanaithe: Te42+, mar shampla. Is féidir leis an teallúiriam caitiain den chineál seo a dhéanamh in éineacht leis an seiléiniam freisin: Te2Se62+, cuir i gcás.
Úsáid.
Úsáidtear an chuid is mó den teallúiriam sa mhiotalóireacht. Measctar teallúiriam tríd an gcruach dhosmálta agus tríd an gcopar leis na miotail seo a dhéanamh níos inmheaisínithe. Baineann an tionsclaíocht leictreonaice leas as an teallúiriam mar leathsheoltóir freisin.


Seiléiniam.
Is é an seiléiniam dúil cheimiceach uimhir a 34, agus is é an giorrúchán a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Se. Neamh-mhiotal é a bhfuil gaol ceimiceach aige leis an sulfar agus leis an teallúiriam. Ní bhíonn sé ina dhúil aonraithe sa dúlra: caithfear é a bhaint as na mianraí. Tá allatróip éagsúla ag an dúil seo, ach is é an seiléiniam liath (an seiléiniam tríogánach) an t-allatróp is tábhachtaí, nó is seoltóir solas-íogair é. Is é sin, tá sé in ann sruth leictreach a iompar, ach athraíonn a sheoltacht go mór faoi thionchar an tsolais, agus mar sin, is féidir úsáid a bhaint as i mbrathadóirí solais - i ngléasra teicneolaíoch a aithníonn solas. Tá allatróip eile aige fós nach n-iompraíonn leictreachas ar aon nós. Na hallatróip sin, bíonn siad comhdhéanta as móilíní ocht n-adamh (Se8), ach is éard atá sa seiléiniam criostalach ná slabhraí fada héiliciúla d'adaimh sheiléiniam.
Faightear seiléiniam mar sheachthoradh nuair a bhítear ag mínghlanadh copair nó ag táirgeadh aigéid shulfaraigh. Púdar dearg dímhorfach a bhíonn ann ar dtús, ach ansin, leáitear go deora dubha é, agus is iad na liathróidí beaga a fhaightear ar an dóigh seo a bhíonn ar díol.
Ba é an ceimiceoir ceannródaíoch Sualannach Jöns Jacob Berzelius a d'aithin an seiléiniam mar dhúil ar leith. Is é an focal Gréigise "σελήνη/seléné" - ainm Gréigise na Gealaí - is bunús d'ainm na dúile seo. Seachthoradh do tháirgeadh an aigéid shulfaraigh a bhí ann, an turas sin féin. Thuig Berzelius go raibh gaol nó baint ag an dúil seo leis an teallúiriam, a bhí ainmnithe as an Domhan ("tellus", cf. "talamh" na Gaeilge), agus mar sin ba nádúrtha leis gur bhaist sé ainm na Gealaí ar an dúil áirithe seo.
Tá sé iseatóp nádúrtha ag an seiléiniam, mar atá, seiléiniam a 74 (0.87 % de sheiléiniam an dúlra), seiléiniam a 76 (9.36 %), seiléiniam a 77 (7.63 %), seiléiniam a 78 (23.78 %), seiléiniam a 80 (49.61 %) agus seiléiniam a 82 (8.73 %). Iseatóp radaighníomhach é seiléiniam a 82, ach ó tá sé an-fhadsaolach, is ar éigean is féidir radaíocht a aithint ag teacht as, agus mar sin, tá sé sábháilte glacadh leis mar iseatóp cobhsaí, go praiticiúil.
Tá a lán allatróp éagsúil ag an seiléiniam. An seiléiniam a fhaightear mar thoradh imoibriúchán ceimiceach sa tsaotharlann, is púdar dearg dímhorfach é. Thairis sin, is féidir seiléiniam dearg criostalach a tháirgeadh, chomh maith le seiléiniam dubh. Is é an t-allatróp is cobhsaí ó thaobh na teirmidinimice de ná an seiléiniam liath. Seoltóir leictreachais é an seiléiniam liath, ach ó athraíonn a sheoltacht go mór faoi thionchar an tsolais, tagann sé isteach úsáideach i ndéantús an chineál gléasra a úsáidtear le solas a bhrath is a aithint. Tá criostail an tseiléiniam léith - ar a dtugtar seiléiniam tríogánach freisin - comhdhéanta as slabhraí d'adaimh sheiléiniam. An seiléiniam dearg, arís, is éard atá ann ná móilíní ochtadamhacha, Se8.
Tá dhá ocsaíd ag an seiléiniam, an dé-ocsaíd SeO2 agus an trí-ocsaíd SeO3. Ocsaídí aigéadacha iad, agus má thagann siad i dteagmháil leis an uisce déanfaidh siad ocsaigéid: aigéad seiléanúil H2SeO3 agus aigéad seiléanach H2SeO4. Tugtar seiléinítí ar shalainn an aigéid sheiléanúil, agus is seiléanáití iad salainn an aigéid eile. Cosúil leis an aigéad sulfarach, is aigéad láidir agus ocsaídeoir láidir é an t-aigéad seiléanach. Is féidir leis, fiú, an t-ór féin a ocsaídiú, ionas go bhfaighfear seiléanáit óir, Au2(SeO4)3.
Is riandúil é an seiléiniam, is é sin, bíonn iarsmaí beaga seiléiniam de dhíth ar orgánach an duine leis an tsláinte a choinneáil. Nimh atá sa seiléiniam, áfach, má fhaigheann an beothach an iomarca thar an riachtanas é.


Sulfar.
Is dúil cheimiceach é an sulfar nó an "ruibh", mar a thugtar air freisin. Is é dúil uimhir a 16 agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná S. Tá an sulfar ar ceann de na dúile is coitianta amuigh, agus is féidir teacht ar an dúil aonraithe féin sa dúlra, chomh maith leis an dúrud mianraí sulfáite. Tá sé riachtanach don bheatha, agus is comhábhar tábhachtach é ina lán comhdhúl bithcheimiceach, ar nós an dá aimínaigéad úd cistéin agus meitiainín.
Bíonn drochbholadh as na comhdhúile sulfair, ach níl mórán bolaidh as an sulfar féin. Solad buí é an sulfar faoi bhrú an atmaisféir agus le teocht an tseomra. Níl sé intuaslagtha san uisce, ach is féidir é a thuaslagadh sa déshuilfíd charbóin. Tá a lán allatróp éagsúil ag an sulfar, áfach. An cineál sulfair is coitianta, is é sin, an sulfar buí, tá sé comhdhéanta as móilíní a bhfuil ocht n-adamh sulfair iontu, ach tá trí allatróp difriúla ag an ochtsulfar seo féin.
Tá ceithre iseatóp cobhsaí ag an sulfar, agus is é 32S an ceann is flúirsí acu go léir, nó seasann sé do 95 % den tsulfar nádúrtha - rud is léir ón meáchan adamhach freisin. Níl iseatóip nádúrtha radaighníomhacha ag an sulfar.


Mangosuthu Buthelezi.
Polaiteoir as an Afraic Theas is ea Mangosuthu ("Gatsha") Buthelezi. 27 Lúnasa 1928 a rugadh é. Is é ceannaire Inkhata Freedom Party agus taoiseach na naisiún Súlú.
Buthelezi, Mangosuthu
Buthelezi, Mangosuthu


Hipeacraitéas.
Lia sa tSean-Ghréig ab ea Hipeacraitéas Cos II, nó Hipeacraitéas de ghnáth (thart ar 460 RC — 370 RC; Gréigis: Ἱπποκράτης, Hippokrátēs nó ‘Ippokrátīs). Tugtar "Athair na Míochaine" air go minic, agus b'eisean a bhunaigh an scoil míochaine a ainmníodh as. Cuirtear Mionn Hipeacraitéis ina leith.


Turasóireacht.
Séard atá i gceist le turasóireacht ná taisteal mar chaitheamh aimsire nó ar son fóillíochta. De réir an Eagraíocht Dhomhanda Turasóireachta, is turasóirí iad daoine a thaistealaíonn agus a fhanann in áiteanna taobh amuigh dá ngnáththimpeallacht ar feadh níos lú ná bliain amháin ar chúiseanna cosúil le fóillíocht, gnó nó sláinte agus gan aon airgead a fháil acu as rud ar bith a dhéanann siad ann ó fhoinsí áitiúla.
Staidrimh.
Tá idir bhorradh agus bhiseach sa turasóireacht dhomhanda leis na blianta. Sa bhliain 2004, bhain breis agus 763 milliún turasóirí cinn chúrsa idirnáisiúnta amach. Sa bhliain 2010, rinne 940 milliún duine amhlaidh, fás 6.6% ar an bhliain roimhe. Sa bhliain chéanna bhí 693 billiún euro de theacht isteach idirnáisiúnta ón turasóireacht, fás 4.7% ar an bhliain roimhe.
Mar thoradh ar an ngéarchéim eacnamaíochta domhanda sna 2000idí déanacha, thosaigh moill láidir sa taisteal idirnáisiúnta ag tosú i Meitheamh, 2008, moill a lean sa bhliain 2009. Thit líon na dturasóirí idirnáisiúnta 4% sa bhliain úd, agus thit an teacht isteach 6%. Bíonn an turasóireacht intíre tábhachtach ina lán áiteanna ar fud an domhain freisin.
Postaer taistil Thomas Cook, 1910, ag iarraidh turasóirí a mhealladh go dtí an Iamáice
Geilleagar.
Tá an turasóireacht an-tábhachtach do roinnt tíortha de bharr an ioncaim a ghineann an tionscal as na seirbhísí agus rudaí a úsáideann na turasóirí, as na cánacha a íocann na gnólachtaí atá bainteach leis an turasóireacht, agus as an bhfostaíocht a ghineann sí. Uaireanta, cruthaíonn an turasóireacht fadhbanna don timpeallacht, go háirithe in áiteanna áirithe cáiliúla, má bhíonn ró-fhorbairt ann nó mura ndéantar an fhorbairt chéanna go cúramach.
Turasóireacht de réir tíre sa bhliain 2001
Sa bhliain 2011, is iad an Fhrainc, na Stáit Aontaithe, agus an tSín na trí thír is mó turasóireacht ar domhan, ach tá sí tábhachtach i ngach áit nach mór má bhíonn tír sábháilte agus tarraingteach go leor don turasóir.
Thig leis an ngnó seo a bheith an-tábhachtach ar fad do thíortha beaga a bhfuil tránna cois farraige agus aeráid the le linn an gheimhridh thuaisceartach acu, a leithéidí na Bahámaí, na Séiséil agus na Maildíve. Is iad Páras, Londain agus Nua-Eabhrac na trí chathair is mo tóir ag turasóirí orthu ar Domhan faoi láthair.


Grúpaí an tábla pheiriadaigh.
Séard atá i gceist le grúpa sa choimhthéacs seo ná colún ceartingearach i dtábla peiriadach na ndúl ceimiceach. Tá ocht ngrúpa déag sa tábla peiriadach.


Meitéareolaíocht.
Is é atá i gceist le meitéareolaíocht (ón nGréigis: μετέωρο, meteron, "go hard sa spéir"; agus λόγος, logos, "eolas") ná an staidéar eolaíochta a ndéantar ar an atmaisféar agus an aimsir. Is féidir réamhaisnéis aimsire a dhéanamh nuair a scrúdaítear an teocht, an brú agus an gal uisce i dtrópaisféar an domhain. Tugtar meitéareolaí ar eolaí sa réimse seo.
Ceann amháin de na heolaíochtaí atmaisféaracha é an meitéareolaíocht, in éineacht leis an clíomeolaíocht, an fisic atmaisféarach agus an ceimic atmaisféarach.


Donostia-San Sebastián.
Is é Donostia-San Sebastián (Bascais: "Donostia", Spáinnis: "San Sebastián", go hoifigiúl glaotar "Donostia-San Sebastián" uirthi) príomhchathair cúige Gipuzkoa/Guipuscoa i dTír na mBascach. An daonra atá aici ná 182,930 (meastachán ó 2005).
Tá an chathair lonnaithe ar chósta thuaidh Tír na mBascach, agus ar chósta theas Bá na Bioscáine. Is ionaid saoire trá ar a bhfuil móréilimh uirthi mar gheall ar a líne chósta pictiúrtha
Glaotar Donosti ar an gcathair ina chanúint féin de teanga na mBascach.
Stair.
Droichead Maria Cristina, San Sebastian, 14 Samhain 2001.
Spórt.
Is í Donostia-San Sebastián baile club sacair Real Sociedad. Ar 17 Meitheamh 2007, thit an club síos chuig an dara sraith, tar éis dóibh bheith sa Primera División ar feadh 40 bliain. Imríonn Biarritz Olympique, foireann rugbaí, sa chathair chomh maith, i Staid Anoeta.
Cultúr.
Ceann de na féilte scannáin is tábhachtaí san Eoraip. Déanann iúré tromlach na gradaim a bhronnadh, ach vótáileann an pobail don scannán is fearr. Na príomgradaim ná an Sliogán Mara Órga agus an Sliogán Mara airgid.
Ceiliúraí.
Ceiliúrann muintir na cathrach féasta Naomh Sebastián gach biain ar an 20iú Eanáir, ar a ghlaotar féile "Tamborrada". Ag méan-oíche ardaíonn an méara bratach sa Konstituzioa plaza atá suite sa sean-chathair ("Alde Zaharra/Parte Vieja") agus bíonn fuaim drumaí le chloisteáil ar fud na cathrach ar feadh 24 uaire. Gléasann na daoine fásta mar chócairí agus saighdiúirí agus máirseálann siad ar na sráideanna. Síneann bunús na cultacha ar ais chuig aimsir forghabha na fórsaí Napoléonach ar an gcathair.
Itheann na daoine fásta an bia agus ólann siad na fíonta is fearr sna "Sociedades". Ní cheadaíodh mná sna "Sociedades" seo go traidisiúnta, ach ní hé sin an chás sa lá atá inniu ann. Tar éis na drumaí a chloisteáil tríd an oíche, éiríonn na páistí chun tús a chur lena leagan ar an bhféile. Gléasann na páistí uilig mar shaighdiúrí agus máirseálann siad tríd an chathair. Bíonn siad gléasta i gcultacha a sheasann do tíortha éagsúla.
Tá féile bliantúil ann i Mí Lúnasa ar a ghlaotar "Nagusia" i mBascais, a mhaireann ar feadh seachtaine. Bíonn comórtas tinte ealaíona ann ina mbuann an taispeántas is fearr thar tréimhse na féile
Tá cáil ar Donostia-San Sebastián mar gheall ar a chócaireacht Bascaigh agus pintxos (tapas) agus a cheantar bialainne in aice an calafoirt.


Miguel Primo de Rivera.
Ba ghinearál, uaslathaí agus deachtóir míleata Spáinneach é Miguel Primo de Rivera y Orbaneja, Marqués de Estella (Jerez de la Frontera, 8 Eanáir, 1870 - Páras, 16 Márta, 1930). Tháínig sé chun cumhachta i 1923 agus lean a dheachtóireacht ar aghaidh go dtí 1930.


Piréiní.
Sliabhraon is ea na Piréiní atá suite idir an Fhrainc agus an Spáinn. Síneann na Piréiní timpeall is 430 ciliméadar ó Bhá na Bioscáine, ar cuid í den Aigéan Atlantach, go dtí an Mheánmhuir. Is é an sliabhraon seo an teorainn nádúrtha idir an Fhrainc agus an Spáinn, agus an teorainn pholaitiúil ag cloí leis na Piréiní an chuid is mó. Tá Andorra fáiscthe isteach idir an dá stát móra, áfach. Thairis sin, tá Val d'Aran, nó Gleann Aran, suite taobh thuaidh den tsliabhraon, cé gur cuid é den Spáinn go polaitiúil.
Tá na Piréiní níos sine ná na hAlpa. An dríodar ba tús don tsliabhraon, thosaigh sé á bhfosú in imchuacha an chósta sa ré Phailéasóch agus sa ré Mhéiseasóch. Timpeall is 100-150 milliún bliain ó sin, sa tréimhse Chailceach, leathnaigh grinneall Bhá na Bioscáine amach, agus fáisceadh an Spáinn in éadan na Fraince. D'ardaigh an brú seo oirthear an tsliabhraoin ar dtús, ach ansin, chuaigh sé ar aghaidh siar, go dtí go raibh an sliabhraon go léir ann, sa sealad Eoicéineach.
Carraigeacha eibheir agus naghais is mó atá in oirthear na bPiréiní. San iarthar, áfach, tá cuid mhaith aolchloiche ann freisin. Ní raibh mórán oighearshruthanna sna Piréiní riamh, rud a chuireann leis an gcuma chomhleanúnach, neamhchaite atá ar an sliabhraon seo, chomh maith leis an eibhear - tá an t-eibhear an-díonta ar an gcreimeadh.
Ceann de na difríochtaí is mó idir na Piréiní agus na hAlpa is ea nach bhfuil mórán lochanna móra sna Piréiní. Níl na Piréiní saibhir i mámanna ach an oiread. Rud eile ar fad é go mbíonn go leor sruthanna tulcacha agus easanna ann.


Homage to Catalonia.
Is é "Homage to Catalonia" ("In ómós don Chatalóin") an cuntas a thug George Orwell ar Chogadh Cathartha na Spáinne mar a chonaic sé lena shúile cinn féin é. Tháinig an chéad eagrán den leabhar seo i gcló sa bhliain 1938. Chaith Orwell seal ina ghnáthshaighdiúir agus seal ina oifigeach sa Chatalóin agus san Aragóin ó Mhí na Nollag 1936 go dtí Mí an Mheithimh 1937. Sa deireadh thiar, áfach, b'éigean dó an tír a thréigean faoi dheifir, nó chuir an rialtas cosc leis an bpáirtí POUM, agus na daoine a raibh baint acu leis an bpáirtí á gcaitheamh i dtóin an phríosúin. Páirtí Cumannach a bhí ann nach raibh ag aontú le lucht leanúna Stailín, agus nuair a d'éirigh na Cumannaigh Stailíneacha láidir i rialtas na Spáinne, thosaigh siad ag déanamh géarleanúna ar lucht na heite clé den chineál "mhícheart". Bhí Orwell ag troid i dtrúpaí an pháirtí POUM, agus mar sin, bheadh sé in an-dainséar dá bhfanfadh sé sa Spáinn, ansin.
Fuair Orwell deacair an leabhar a fhoilsiú ar dtús. Na saothair a tháinig óna pheann go dtí sin, b'é an Left Book Club ("Club Leabhar na hEite Clé"), fiontar foilsitheoireachta Victor Gollancz, a d'fhoilsigh iad. Ní raibh Gollancz sásta "Homage to Catalonia" a chur i gcló, áfach, ós rud é go raibh sé chomh mór sin bun os cionn leis an gcur síos a thug na hintleachtóirí Cumannacha ar an gcogadh. Mar sin, b'éigean dó dul i dtuilleamaí Secker & Warburg, teach foilsitheoireachta a bhí sásta leabhair a fhoilsiú a bheadh ag lochtú ceachtar de dhá dheachtóireacht mhóra na linne. B'é an gnólacht seo a d'fhoilsigh an chuid eile de shaothar Orwell freisin, agus d'éirigh Orwell mór leis an bhfoilsitheoir, Fredric Warburg.


Leictreachas.
Tá leictreachas (a thagann ón nGréigis ήλεκτρον [electron], "ómra") nó aibhléis, mar théarma ginearálta ar rudaí éagsúla ag baint le sruth agus lucht na leictreon. Is focal doiléir é sa chiall eolaíochta de agus is féidir idirdhealú idir feiniméin fhisiceacha ar nós tintreach agus sruthanna leictreacha ar taobh amháin agus feiniméin mhíchomónta ar nós réimsí leictreamaighnéadacha agus leictreamaighnéadachas ar an dtaobh eile. Úsáidtear i bhfeidhmiúcháin tionsclaíocha ar nós leictreonaic agus cumhacht leictreach. Is féidir é a chasadh air nó as de réir mar a theastaíonn.
Leictreachas statach.
Nuair a dhéantar dhá ábhar éagsúla a chuimilt dá chéile bogann leictreoin ó ábhar amháin go dtí an t-ábhar eile. Bailítear lucht leictreach ar a dtugtar "leictreachas statach".
Ciorcad Leictreach.
Ciorcad leictreach bunúsach. Brúnn an foinse voltais "V", ar an gclé, sruth "I" timpeall an chiorcaid, ag seoladh fuinneamh leictreach go dtí an fhriotaíocht "R". Ón bhfriotóir, filleann an sruth go dtí an foinse, ag críochnú an chiorcaid.


Nineteen Eighty-Four.
Úrscéal diostóipeach Béarla leis an scríbhneoir Sasanach George Orwell is ea "Nineteen Eighty-Four" a foilsíodh an chéad uair sa bhliain 1949. Baineann an scéal le fear darb ainm Winston Smith agus ar an uirísliú a fhaigheann sé ón stát ollsmachtach ina gcónaíonn sé. Mar aon le "Brave New World" le Aldous Huxley agus "Fahrenheit 451" le Ray Bradbury, tá sé ar ceann de na saothair dhiostóipeacha is iomráití ar domhan.
Tá an leabhar aistrithe go 62 theanga, agus chuaigh sí i bhfeidhm go mór ar an mBéarla; tá dlúthbhaint anois ag téarmaíocht an leabhair (an "Nuachaint", "Newspeak" as Béarla) agus ag ainm a húdair le cúrsaí príobháideachta agus slándála i gcoinne an stáit. Measadh ó am go chéile gur ábhar réabhlóideach agus contúirt fholaithe a bhí ann agus mar sin, cuireadh cosc ar an leabhar ina lán leabharlann i dtíortha éagsúla. San Aontas Sóivéadach, bhí an leabhar toirmeasctha go dtí gur bhain peireastráice agus gleasnast Míchail Gorbaitsov an chuid ba mhó de na srianta den chead cainte agus de shaoirse na foilsitheoireachta.
Cúlra agus Cnámha an Scéil.
Sa leabhar, léiríonn Orwell sochaí dhiostóipeach agus í suite i Sasana sa bhliain 1984, tír atá á rialú ag páirtí ollsmachtach cosúil le Páirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh. Baineann an tsochaí seo leas as teicneolaíocht nua-aimseartha cumarsáide, go háirithe an teileascáileán ("telescreen" as Béarla, gléas a fhéadann a bheith ina cheamara agus ina theilifíseán san am céanna), le treisiú le greim an lucht rialtais - scothaicme an "Pháirtí", nó an Páirtí Inmheánach ("Inner Party" as Béarla) - ar an gcumhacht agus le baill íochtaracha an pháirtí (cosúil le Winston Smith féin) a choinneáil umhal don scothaicme. Maidir leis na prólatáirigh, na "Próil", níl siad ina mbaill den "Pháirtí", agus is féidir a rá go bhfuil saoirse áirithe acu, ach ní fhaigheann siad oideachas ná soilsiú ar bith: go bunúsach, tá siad ag teacht i dtír ar an tsiamsaíocht agus ar an lón léitheoireachta a tháirgeann Roinn na Fírinne dóibh. Tá trí ollchumhacht an domhain seo, An Aigéine (an domhan Angla-Mheiriceánach), an Eoráise (an Eoraip agus an Rúis) agus an Áise Thoir (an tSín agus a mbaineann léi) ag cur síorchogaidh ar a chéile, ach bíonn na comhghuaillíochtaí ag athrú ó am go ham, rud nach n-admhaítear leis an saol mór, áfach: má thagann an Eoráise in áit na hÁise Thoir mar chomhghuaillí ag an Aigéine, beidh bolscaireacht an Aigéine ag áitiú, ón tsoicind sin ar aghaidh, go raibh an Aigéine riamh ag cur cogaidh ar an Áise Thoir, agus má dúirt aon duine a mhalairt, nach raibh ann ach gnáthfhealltóir a bhí breabtha ag an Áise Thoir. Cé go bhfuil leibhéal forbartha na teicneolaíochta sách ard, ní úsáidtear í chun feabhas a chur ar bheatha na ngnáthdhaoine - a mhalairt ar fad baintear úsáid as straitéisí ilchasta leis an gcosmhuintir a choinneáil i gcruachás agus le haicme cheannais an Pháirtí a choinneáil i ndearbhchumhacht go síoraí.
Tá a hidé-eolaíocht ag gach ceann de na hollchumhachtaí. Is í an idé-eolaíocht atá ag an bPáirtí san Aigéine ná "Sasóis" (nó "Ingsoc" as Béarla- nascadh de na focail "English" agus "Socialism"), is é sin, an Sóisialachas Sasanach; san Eoráise, táthar ag urramú an Nua-Bhoilséiveachais, agus maidir leis an Áise Thoir, tagraítear do Chultas an Bháis mar ghnáthaistriúchán ar an téarma Sínise, ach cuirtear an míniúchán leis gur fearr Múchadh na Pearsantachta a thabhairt air. Cibé scéal é, is follasach nach bhfuil mórán difríochta idir an trí stát ó thaobh an ghnáthshaoil de.
Ceann de na siombailí lárnacha sa leabhar is ea an Deartháir Mór, deachtóir atá ag breathnú cosúil le Stailín agus le Hitler araon. Ní fhaigheann na léitheoirí, ná Winston Smith, amach riamh, an fíordhuine é an Deartháir Mór ar aon nós, nó an amhlaidh nach bhfuil ann ach samhailchomhartha a sheasann do lucht stiúrtha an Pháirtí. Tá naimhde de dhíobháil chomh maith: is é Goldstein an príomhnamhaid. Ball den Pháirtí Inmheánach a bhí ann a d'iompaigh ina fhealltóir.
Tá Winston Smith féin ag obair do Roinn na Fírinne, nó "Minitruth" ("Fíroinn"), mar a thugtar uirthi sa Nua-Chaint. Is é is Nua-Chaint ann ná leagan saorga den Bhéarla a bhfuil na neamhrialtachtaí agus na débhríochtaí uile bainte de, ionas nach féidir smaoineamh eiriciúil ar bith a chur i bhfoclaibh ann: mar shampla, níl coincheap na "saoirse" ann a thuilleadh, ach amháin sa chiall nithiúil ("tá an madra seo saor ó dhreancaidí", cuir i gcás). D'fhéadfá a rá gur cineál iriseoir é Winston, agus é ag cumadh scéalta faoi laochra a fuair bás ar son na hAigéine (laochra nach raibh ann riamh dháiríre) nó ag cur Nua-Chainte ar chlasaicigh Shean-Chainte.
Tá stát na hAigéine meáite ar an tSean-Chaint (is é sin, Béarla den chineál thraidisiúnta) a chur de dhroim an domhain go léir agus an litríocht a scríobhadh inti a dhíothú chomh maith, ach san am céanna, teastaíonn ó lucht rialtais na tíre leaganacha de chineál éigin de litríocht an Bhéarla a choimeád do na glúnta atá le teacht, le bheith in ann a áitiú go raibh na clasaicigh agus rogha na scríbhneoirí sna laethanta a bhí riamh ag cur ar son na bprionsabal céanna atá á leanúint ag an bPáirtí. Ós rud é nach féidir saoirse, daonlathas ná smaointí den chineál sin a chur i bhfoclaibh sa Nua-Chaint - níl d'fhocal ar a leithéid inti ach "crimethink" ("coirsmaoin") - smaoineamh coiriúil, nó eiriciúil - caithfidh Winston agus a chuid comhoibrithe cuma an cheartchreidmheachais a chur ar an leagan Nua-Chainte.
Sasóis (Sóisialachas Sasanach).
Sa bhliain 1984, is é an Sasóis (Sóisialachas Sasanach) an phríomh idéolaíocht agus bréagfhealsúnacht na hAigéine, agus 'sé an Nua-Chaint a theanga oifigiúil, do dhoiciméidí oifigiúla.
Ranna na hAigéine.
I Londan, príomhchathair Aersteáice a hAon, tá ceithre ranna rialtais na hAigéinne suite i gceithre phirimis (300m d'airde), le trí sluán an Pháirtí scríofa ar a naghaidheanna- "IS SÍOCHÁN Í COGAÍOCHT", "IS SAOIRSE Í DAOIRSE", "IS NEART É AINEOLAS". Is désmaoin ("doublethink" as Béarla) frithchiallach dá bpríomh-aidhmeanna iad ainmneacha na Ranna: Baineann Roinn na Síochána le cogaíoght, Roinn na Fírinne le bréag, Roinn an Ghrá le céasadh agus Roinn na Flúirse le gorta.
Roinn na Síochána (Nua-Chaint: an Síoroinn)
Cuireann Roinn na Síochána le cogadh buan na hAigéine.
"Is é príomh-aidhm na cogaíochta nua-aimseartha (de réir prionsabail Désmaoin, aithnítear agus ní aithnítear go chomhuaineach an aidhm seo ag inchinn treorúcháin an Pháirtí Inmheánach) ná chun táirgí na hinnealra a úsáid suas gan an caighdeán ginearálta chónaithe a fheabhsú. Ó deireadh na naoú haois déag, folairhw a bhíodh an fadhbfaoi cad le déanamh leis an mbarrachas earraí tomhaltais sa sochaí tionsclaíoch. Faoi láthair, nuair nach mbíonn dóthain bia ag morán daoine daonna, ní práinneach é an fadhb, agus b'fhéidir nach bhfuil gá dó a bheith, fiú gan aon phróiséas mhilleadh i bhfeidhm."
Roinn na Flúirse (Nua-Chaint: an Flúroinn)
Ciondáileann agus rialaíonn Roinn na Flúirse bia, earraí agus táirgeacht baile; gach ceathrú fioscach, foilsíonn an Flúroinn bréagéilimh de bheith tar éis an caighdeán marachtála a ardú, nuair i ndáiríre, íslíonn sé ciondáil, infhaighteacht agus táirge. Cuidíonn an Fíoroinn an Flúroinn trí taifid stairiúla a athcheartú chun tacú le bréag an Flúroinn faoi "ardú ciondála".
Rialíonn Roinn na Fírinne eolas: nuacht, siamsaíocht, oideachas agus na dána. Oibríonn Winston Smith i Taifrann (Rannóg Taifid) an Fíoroinn, ag "ceartú" taifid stairiúla chun aontú le oráidí úrnua an Dearthár Mhóir, sa chaoi go bhfuil gach rud a deireann an Páirtí fíor.
Sainaithníonn, monatóiríonn, gabhann agus tiontaíonn Roinn an Ghrá fíor- agus bréag-easaontóirí. I dtaithí Winston, buailtear agus céastar an easaontóir, ansin, nuair a bhíonn siad beagnach briste, seoltsr é/í do Sheomra 101 chun aghaid a thabhairt ar "an rud is measa ar domhan"- 'sé sin ná an rud a bhfuil an eagla is mó ag an easaontóir roimhe- go dtí go nathsholátair easaontas le grá don Dreatháir Mór agus an Pháirtí. De gnáth, tar éis an iar-easaontach a scaloileadh ó Roinn an Ghrá, maraítear é/í i gceann bliana nó dhó.
Tíreolaíocht Polaitiúil.
Troidtear sa chogadh buan chun smacht a fháil thar an "ceantar díospóidithe" lonnaithe idir teorainneacha na forstáit, foirmíonn sé comhthreomharán garbh lena coirneáil ag Tingis, Brasaivíl, Dáirbhín agus Hong Cong, ag cur an Afraic Thuaidh, an Meánoirthear, an Ind agus an Indinéis mar na háiteanna a ghabhann na forstáit agus a núsáidtear daoirse don obair. Tarlaíonn troid freisin san áit idir an Eoráise agus an Iaráise sa Mhanchúir, sa Mhongóil agus san Áise Láir, agus troideann an trí stát lena chéile d'oileáin na hAigéin Atlantaigh agus Ciúin.
Stair an Úrscéil.
D'fhoilsigh Secker and Warburg an t-úrscéal ar an 8 Meitheamh 1949. Scríobhadh an chuid is mó de ar oileán Diùra in Albain sa bhliain 1948, cé gur thosaigh Orwell á scríobh chomh luath leis an mbliain 1945. Tosaíonn an saothar ar an 4 Aibreán 1984 ag a 13.00 (1.00. i.n.).


Ár nAthair.
Is é an tÁr nAthair paidir bhunúsach an chreidimh Chríostaí. De réir an tSoiscéil (Math 6:9-13, agus Lúcás 11:2-4), d'fhiafraigh na hAspail d'Íosa, conas ba chóir dóibh bheith ag guí. Tá an phaidir seo thíos bunaithe ar an leagan Laidine den Bhíobla, agus é oifigiúil san Eaglais Chaitliceach.
Sa leagan Protastúnach den Ár nAthair, cuirtear na focail "ós leatsa an Ríocht, an Chumhacht agus an Ghlóir go deo" leis an bpaidir roimh an aiméan.


Leopold I, An tImpire Naofa Rómhánach.
Bhí Leopold I, (9 Meitheamh, 1640 – 5 Bealtaine, 1705), mar Impire den Impireacht Rómhánach Naofa. Bhí sé ina rí na hUngáire, na Bóihéime agus na Cróite. Bhí sé mar an dara mac de Ferdinand III agus (chéad) bean chéile Ferdinand Maria Anna ón Spáinn. Bhí sé mar impire i rith cogaidh in aigheadh impireacht Ottamán, agus An Fhrainc.


Seán Ó Cathasaigh.
Drámadóir Éireannach ab ea Seán Ó Cathasaigh (Béarla: "Seán O'Casey", 30 Márta 1880 - 18 Meán Fómhair 1964). Náisiúnaí agus Sóisialaí a bhí ann, agus bhí sé ar an chéad mhórdhrámadóir Éireannach a scríobh faoi shaol an lucht oibre i mBaile Átha Cliath. Is iad na bancharachtair ina chuid drámaí, agus an craiceann inchreidte atá orthu, is mó a thuill a chlú dó.
A chéad óige.
Saolaíodh Seán Ó Cathasaigh ("John Casey", san am sin) ar a 85 Sráid Dorset Uachtarach i dTuaisceart Lár Bhaile Átha Cliath. Is minic a shíltear gur tháinig sé ar an bhfód i gceann de thionóntáin na mbocht a mbíonn an saol iontu á chardáil ina chuid drámaí. Le fírinne, áfach, breac-mheánaicme ab ea a mhuintir. Protastúnach a bhí ann, nó bhí sé ina bhall d'Eaglais na hÉireann. B'as Contae Chill Mhantáin dá thuismitheoirí ó thús, agus bhí a athair ag obair ina fhear cothabhála sa teach ina raibh cónaí orthu in áit cíos a íoc.
Tachtadh Mícheál, athair Sheáin Uí Chathasaigh, nuair a bhí sé ag ithe éisc ámh, nó b'fhéidir gur bhásaigh sé tar éis tinnis. Ina dhiaidh sin, bhí ar a mhuirín dul ó áit go háit timpeall Thuaisceart Bhaile Átha Cliath. Maidir le Seán óg, bhí radharc a shúl go dona, rud a chuir isteach air ag tógáil léin dó. D'éirigh sé as an scoil agus é ceithre bliana déag d'aois agus chuaigh sé timpeall ag jabaireacht oibre. Mar shampla, chaith sé naoi mbliana ar an mbóthar iarainn.
Ina mbuachaillí óga dóibh, chuireadh Seán agus a dheartháir mór, Archie, drámaí le Dion Boucicault agus le William Shakespeare i láthair sa bhaile. Rinne Seán páirt bheag in Amharclann na Meicneoirí, san áit a bhfuil Amharclann na Mainistreach inniu, ar an "Shaughraun" le Boucicault.
Sráíd Dorset, Baile Átha Cliath
Cúrsaí polaitíochta.
Ó bhí sé ag cur tuilleadh spéise sa náisiúnachas in imeacht an ama, chuaigh sé i gConradh na Gaeilge sa bhliain 1906, agus d'fhoghlaim sé Gaeilge. Thairis sin, d'fhoghlaim sé na píoba uilleann a sheinm, agus é ar dhuine acu siúd a bhunaigh Buíon Cheoil Naomh Labhráis Uí Thuathail. Bhí sé ina rúnaí don cheolfhoireann seo chomh maith. Chuaigh sé i mBráithreachas na Poblachta, agus ghlac sé páirt in obair Cheardchumann Iompair agus Ilsaothair na hÉireann, an ceardchumann a bhunaigh Seámus Mór Ó Lorcáin le haire a thabhairt do leas na n-oibrithe neamhoilte a raibh cónaí orthu i dtionóntáin Bhaile Átha Cliath.
I Márta 1914, rinneadh Ard-Rúnaí de d'Arm na Saoránach. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh Séamus Ó Conghaile i gceannas ar an Arm. Ar an 24 Iúil 1914, d'éirigh sé as Arm na Saoránach.
Seán Ó Cathasaigh agus Amharclann na Mainistreach.
An chéad dráma leis an gCathasach ar glacadh leis le haghaidh stáitsiú, mar atá, "The Shadow of a Gunman" ("Scáil an Ghunnadóra"), léirigh Amharclann na Mainistreach é sa bhliain 1923. Ina dhiaidh sin, bhí baint ag an drámadóir agus ag an amharclann le chéile a chuaigh chun leasa don bheirt acu, ach tháinig cineál drochdheireadh leis an mbaint sin.
Is é is ábhar don dráma ná an dóigh a ndeachaigh an pholaitíocht réabhlóideach i gcion ar mhuintir na slumaí i mBaile Átha Cliath. Ina dhiaidh sin, léirigh an amharclann "Juno and the Paycock" sa bhliain 1924 agus "The Plough and the Stars" dhá bhliain ina dhiaidh sin. Is dócha gurbh iad an dá cheann seo togha a shaothair.
Sa chéad cheann acu, caitear súil an lucht oibre, súil na mbocht, ar imeachtaí an Chogaidh Chathartha. An dara ceann, arís, tá sé suite i mBaile Átha Cliath le linn Éirí Amach na Cásca. Leis an meánaicme ba mhó a bhain an tÉirí Amach sin, agus ní raibh mórán bainte ag na bochta leis.
mion
Bhí an "Plough and the Stars" ceaptha mar dhráma frithchogaidh, ach is é an chiall a bhain an lucht féachana as ná gur dráma frithnáisiúnaíoch a bhí ann. Mar sin, spreagadh an lucht féachana chun scliúchais a chur suas a bhí cosúil leis na círéibí a tháinig as an b"Playboy of the Western World" le John Millington Synge sa bhliain 1907. Mar sin féin, d'éirigh an Cathasach as a jab le cromadh ar an scríbhneoireacht go lánaimseartha.
D'iompaigh Alfred Hitchcock "Juno and the Paycock" ina scannán mór-ratha. Sa bhliain 1959, cheadaigh an Cathasach don cheolchumadóir Mheiriceánach Marc Blitzstein ceoldráma a dhéanamh de "Juno and the Paycock", faoin teideal "Juno". Níor éirigh leis an gceoldráma, nó bhí na léirmheastóirí den tuairim go raibh an dráma ródhuairc le haghaidh ceoldrámadóireachta. Mar sin féin, meastar gur cuid den cheol is fearr a chum Blitzstein riamh is ea ceol an dráma seo. Cé go bhfuair Blitzstein faomhadh an Chathasaigh, ní dhearna an scríbhneoir, a bhí naoi mbliana déag is trí scór d'aois faoin am sin, aon iarracht le bheith i láthair ag léiriú an cheoldráma. Cé go bhfuil an ceol agus an dráma thar barr ar fad, níor éirigh le haon duine ina dhiaidh sin an ceoldráma a athbheochan ar an stáitse.
Na blianta i Sasana.
49 Overstrand Mansions, Prince of Wales Drive, Battersea, London SW11 4EZ
Sa bhliain 1929, dhiúltaigh William Butler Yeats an ceathrú dráma leis an gCathasach, "The Silver Tassie", a léiriú in Amharclann na Mainistreach. Bhí an drámadóir faoi léan cheana féin ag an bhfreagra borb a fuair "The Plough and the Stars", agus chinn sé ar shlán a fhágáil ag an amharclann sin go deo. Shocraigh sé síos i Sasana, agus b'ansin a chaith sé an chuid eile dá shaol.
Na drámaí a scríobh sé ina dhiaidh sin, mar shampla, an dráma duairc fáthchiallach úd "Within the Gates" (1934); an ceann Cumannach "The Star Turns Red" (1940); an "choiméide sheachránach" "Purple Dust" (1942); agus "Red Roses for Me" (1943), bhí siad ag forbairt i dtreo an eisprisiúnachais, i gcomparáid leis an stíl réadúil a chleacht sé i dtús a chaithréime, agus bhí an teachtaireacht Shóisialach ní ba láidre iontu.
Ní bhfuair na drámaí seo riamh an moladh ná an rath céanna agus an triológ luath faoi shaol na dtionóntán. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, scríobh sé "Cock-a-Doodle Dandy" (1949), ab fhéidir gurb é an saothar is fearr agus is spéisiúla dár chum sé riamh. Ón dráma úd "The Bishop's Bonfire" (1955) ar aghaidh, bhí an Cathasach ag scrúdú an ghnáthshaoil in Éirinn. Sampla eile den stíl seo ab ea "The Drums of Father Ned" (1958).
Ag druidim le deireadh a shaoil dó, chaith an Cathasach cuid mhór dá dhúthracht le cúig imleabhar a dhírbheathaisnéise, saothar atá ag cur thar maoil le spraoi agus le spéisiúlacht.
cuimhneacháin, Saint Patrick's Park, BÁC
I Mí Mheán Fómhair 1964, agus é ocht mbliana is ceithre scór d'aois, fuair an Cathasach bás i dTorquay, Devonshire, i Sasana.
Saothair.
Drámaí: Gníomh Amháin (an chéad léiriú)


Denis Florence MacCarthy.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Denis Florence MacCarthy (26 Bealtaine, 1817- 7 Aibreán, 1882). File, aistritheoir agus beathaisnéisí a bhí ann, a rugadh i mBaile Átha Cliath.
Naisc sheachtracha.
MacCarthy, Denis Florence
MacCarthy, Denis Florence
MacCarthy, Denis Florence
MacCarthy, Denis Florence


Ipswich.
Is cathair í Ipswich atá suite in oirthear Shasana. Is é príomhbhaile chontae Suffolk é. Tá sé suite ar an abhainn Orwell.


Animal Farm.
Nóibhille Bhéarla de chuid an scríbhneora Shasanaigh George Orwell is ea "Animal Farm" (Gaeilge: "Feirm na n-Ainmhithe") a foilsíodh sa bhliain 1945. Is aor agus cáineadh ar an gCumannachas atá ann. Tá sé bunaithe ar réimse leathan ainmhithe feirme a chuireann i gcoinne an fheirmeora bhrúidiúil ar leis an fheirm agus faigheann siad smacht uirthi iad féin. Cuireann an chumhacht ar bhóthar a n-aimhleasa iad agus ag deireadh an leabhair athraíonn na muca ina bhfir bhrúidiúla. Athraítear mana a scríobhadh ag tús réabhlóid na n-ainmhithe ó "Tá gach ainmhí cothrom" go "Tá gach ainmhí cothrom ach tá roinnt ainmhithe níos coithroime ná a chéile".


An Gharbhóg.
Is abhainn a théann trí bhaile Sligeach í an Gharbhóg.


Giorgio Perlasca.
Fear gnó ón Iodáil ab ea Giorgio Perlasca (rugadh é i gComo, an Iodáil, 31 Eanáir 1910, fuair sé bás i bPadova ar an 15 Lúnasa 1992) a shábháil na mílte Giúdaigh i mBudapest, san Ungáir, i mblianta deiridh an Dara Cogadh Domhanda, cé gur Faisisteach a bhí ann féin ó thús. Is minic a cuireadh i gcomparáid le hOskar Schindler é.
Tús a shaoil.
Nuair a bhí Perlasca óg, bhí sé go mór faoi thionchar an fhile Iodálaigh Gabriele d'Annunzio. Náisiúnaí rómánsach ab ea d’Annunzio, agus páirt nach beag aige agus ag a chuid filíochta i bhforbairt an Fhaisisteachais san Iodáil.
Nuair a chuaigh an Iodáil chun cogaidh in aghaidh na hAbaisíne, ghlac Perlasca páirt sna cathanna, agus ansin, nuair a chabhraigh an Iodáil le Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne, liostáil Perlasca sna saighdiúirí arís eile.
De réir a chéile, áfach, d'éirigh Perlasca drochamhrasach i leith an Fhaisisteachais. Go háirithe, bhí sé míshásta leis na dlíthe frith-Ghiúdacha a reachtaíodh sa bhliain 1939 agus leis an dóigh a raibh an Iodáil ag comhoibriú leis na Gearmánaigh sa chogadh.
An Dara Cogadh Domhanda.
Nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, bhí Perlasca ag obair do chomhlacht Iodálach a bhí ag cur mairteola i gcannaí stáin. Mar cheannaí feola don ghnó cannála sna Balcáin, chaith sé an chéad chupla bliain cogaidh san Iúgslaiv, ach sa bhliain 1942, chuaigh sé go Budapest san Ungáir. Thaitin an áit go mór leis, agus d'éirigh sé mór le go leor daoine ansin.
Nuair a shocraigh Pietro Badoglio, Marascal Cogaidh na hIodáile, sos cogaidh leis na Comhghuaillithe, thacaigh ambasadóir oifigiúil na hIodáile i mBudapest le Mussolini agus leis an gcogadh i gcónaí, agus mar sin, ní raibh fáilte roimh Perlasca in ambasáid na hIodáile a thuilleadh. Bhí eagla air go ngabhfadh na Naitsithe é, agus chuaigh sé ar lorg cuidiú go hambasáid na Spáinne. I ndiaidh na gcathanna a chuir sé ar son Franco, bhí cáipéis aige ón Spáinn a rinne cineál saoránach oinigh sa tír sin de. Nuair a chuir sé an cháipéis seo faoi bhráid an ambasadóra Spáinnigh Ángel Sanz Briz, fuair sé tearmann i vile a bhí ar cíos ag rialtas na Spáinne, agus stádas eistíre ag baint leis an áit.
Budapest District XIII, Szent István Park No 35
Ó nach raibh seans ar bith aige deisceart na hIodáile - an chuid den tír a bhí gafa ag na Comhghuaillithe - a bhaint amach, ghéill sé é féin do na húdaráis Ungáracha agus lig sé dóibh é a imtheorannú. Bhí eagla air, áfach, go gcaithfí leis ar an dóigh chéanna agus a gcaití leis na hIodálaigh a bhí imtheorannaithe ag na Gearmánaigh. Le caoinchead ó na húdaráis Ungáracha, thréig sé an campa imtheorannaithe ar an tríú lá déag de Mhí Dheireadh Fómhair 1944 agus d'fhill sé go Budapest, áit a ndeachaigh sé ar a sheachnadh.
Bhí reachtaíocht fhrith-Ghiúdach i bhfeidhm san Ungáir ón mbliain 1938, ach ní raibh sí leath chomh dona le péindlíthe na Gearmáine. I Mí na Márta 1944, d'fhorghabh na Gearmánaigh an Ungáir le féachaint chuige nach bhféadfadh Miklos Horthy, deachtóir na tíre, sos cogaidh a shocrú leis na Comhghuaillithe. Ina dhiaidh sin féin, bhí Budapest i bhfad níos sábháilte do na Giúdaigh ná aon phríomhchathair eile sa chuid den Eoraip a bhí gafa ag na Naitsithe. San am céanna, áfach, bhí an t-"Einsatzkommando" faoi cheannas Adolf Eichmann ag rith damhsa ar fud an chuid eile den tír, agus mharaigh siad beagnach leathmhilliún de Ghiúdaigh san Ungáir, go dtí gur chuir Horthy stop leis an díothú seo, agus é ag éirí buartha faoin dóigh a rachadh siad i gcion ar na Comhghuaillithe.
Bhí a fhios ag Perlasca na rudaí uafásacha a bhí i ndán do na Giúdaigh, nó nuair a bhí sé ag ceannaíocht mairteola i mBéalgrád, chonaic sé céard a bhí idir lámhaibh ag an SS. Ar an 16ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair 1944, chuir na Naitsithe d'fhiachaibh ar Miklós Horthy an deachtóireacht a fhágáil uaidh. An fear a chuaigh i gcomharbas air, mar atá, Ferenc Szálasi, bhí sé ina bhall de pháirtí Fhaisisteach na hUngáire, Páirtí na Saigheadchroise, agus é, cosúil leis an bpáirtí ar fad, ag tacú leis an Naitsíochas agus le cinedhíothú na nGiúdach gan mórán cuntair. Anois, ní raibh aon bhac fágtha leis an Uileloscadh san Ungáir a thuilleadh.
Maidir le Perlasca, d'éirigh leis lámh thapa na Naitsithe a sheachaint, ó fuair sé pas taidhleora ó Ambasadóir na Spáinne. "Jorge" Perlasca a bhí air anois - an leagan Spáinnise dá ainm - agus é i gcúram na dtithe sábháilte a bhí an Spáinn a chur ar fáil do na Giúdaigh i mBudapest. Bhí Spáinnis líofa ag mo dhuine, ar ndóigh, nó d'fhoghlaim sé an teanga go paiteanta nuair a bhí sé ag cogaíocht sa Spáinn.
Ní hamháin go raibh Perlasca ag riar do na Giúdaigh sna tithe sábháilte, nó thairis sin, bhí sé ag cur ladair sna cúrsaí go pearsanta leis na Giúdaigh a chosaint ar ionsaithe mídhleathacha. Théadh sé, fiú, go dtí stáisiún na traenach le tarrtháil a thabhairt do Ghiúdaigh a bhí le dul go dtí na campaí gáis.
I Mí na Samhna 1944, theip an misneach ar Sanz Briz, nach raibh siúráilte go mbeadh rialtas na Spáinne sásta é a chosaint ar an SS a bhí ag éirí bagrach ar na tithe sábháilte. D'éalaigh sé go dtí an Eilvéis, agus é ag áitiú ar Perlasca a shampla a leanúint.
Plaic cuimhneacháin - IarúsailéimNí mar sin a rinne Perlasca, áfach. D'fhan sé thiar i mBudapest. Is é an chiall a bhain na húdaráis Ungáracha go raibh an Spáinn tar éis an caidreamh dioplómatúil a bhriseadh, ó bhí an tAmbasadóir féin imithe. Mar sin, d'ullmhaigh siad na tithe sábháilte a shealbhú agus na Giúdaigh a cheapadh. Ansin, áfach, d'inis Perlasca bréag dóibh: dúirt sé go raibh Sanz Briz tar éis cumhachtaí sealadacha an Ambasadóra a dhílsiú dó féin. Chreid na hUngáraigh é, agus creidiúnaíodh é mar Ambasadóir nua. Bhí siad dóchasach as mar idirghabhálaí idir iad féin agus na Comhghuaillithe le comhchainteanna síochána a thosú roimh theacht an Airm Dheirg. Thairis sin, bhí sé tuigthe ag na Faisistithe Ungáracha go raibh an cogadh caillte, agus go raibh tearmann ag teastáil uathu leis an díoltas Sóivéadach a sheachaint. Ós rud é gur deachtóireacht ab ea an Spáinn a raibh blas an Fhaisisteachais uirthi, shíl siad go mbeadh fáilte rompu ansin.
Faoi na himthoscaí seo, bhí Perlasca ábalta na mílte Giúdaigh a shábháil ón Uileloscadh. Ba mhinic a rachadh sé idir lucht na Saighdeadchroise agus na Giúdaigh agus é á chur féin i ndainséar an bháis leis na daoine faoina choimirce a chosaint.
I nDiaidh an Chogaidh.
I ndiaidh an chogaidh, thug Perlasca tuairisc chuimsitheach ar a raibh déanta aige. Scríobh sé doiciméad chuig rialtas na Spáinne inar chardáil sé na himeachtaí san Ambasáid i ndiaidh éalú Sanz Briz go dtí an Eilvéis. Bhain na húdaráis Spáinneacha úsáid as éacht Perlasca le hiad féin a chosaint ar líomhaintí faoi fhrith-Ghiúdachas, ach níor thagair siad d'ainm Perlasca ar aon nós.
San Iodáil féin, níor chuir na polaiteoirí ná na hiriseoirí suim ar bith ina raibh déanta aige. Bhí saol crua aige agus an t-airgead gann, agus ní bhfuair sé a cheart sular chuir na Giúdaigh féin, iad siúd a shábháil sé, an scéal os comhair an tsaoil mhóir.
Go gairid roimh a bhás, sa bhliain 1989, fuair sé a chrann féin agus a leac chuimhneacháin féin i Yad Vashem, an choill atá tiomnaithe do chuimhne na bhFíréan i measc na Náisiún, is é sin, na daoine nár Ghiúdaigh iad a tháinig chun tarrthála do na Giúdaigh i mblianta an Uilelosctha.
Sa bhliain 2002, rinne teilifís na hIodáile scannán faoi éacht Perlasca, "Perlasca, un eroe italiano" ("Perlasca, laoch Iodálach").
Perlasca, Giorgio
Perlasca, Giorgio
Perlasca, Giorgio
Perlasca, Giorgio


Bunscoil an Chaistil.
Is Gaelscoil í Bunscoil an Chaistil i Baile an Chaistil, Contae Aontroma.
1. Ranganna Gaeilge do dhaoine fásta: Bíonn ranganna ar siúl ag Glór na Maoile achan bhliain agus bíonn suas le 4 leibhéal líofachta ó bhunrang a fhad le hard rang.
2. Rang Dioplóma: Shocraigh Pobal an Chaistil rang dioplóma tríú leibhéil i mbliana sa Ghaelscoil. Tá an chúrsa aitheanta mar dhlúthchuid d’Ollscoil na Gaillimhe.
3. Dianchúrsa dheireadh seachtaine: Reáchtálann Glór na Maoile deireadh seachtaine lán-Ghaeilge in Óstán Oileán na gCaorach achan bhliain. Bíonn daoine ag teacht ó chian agus ó chóngar le freastal air.
4. Scéim shamhraidh Chothraí: Bíonn scéim shamhraidh ar siúl gach bliain ag Glór na Maoile fá choinne páistí bunscoile nach bhfuil mórán taithí teanga agus cultúir acu. Tugann an chúrsa léargas do na páistí ar an teanga, ar dhamhsa, ar spórt agus ar cheol.
5. Buíon Tuismitheoirí agus Tachrán fríd mheáin na Gaeilge: Déantar seo a reáchtáil dhá mhaidin sa tseachtain le linn téarma scoile. Tugann sé blas na teanga do dhaoine atá ag déanamh machnaimh ar an ghaelscolaíocht mar rogha oideachais dá bpáistí.
6. Gaelscoil an Chaistil: Tá Gaelscoil an Chaistil comhdhéanta de dhá pháirt; Naíscoil an Chaistil a chuireann oideachas réamhscolaíochta lán-Ghaeilge ar fáil, agus Bunscoil an Chaistil, a chuireann bunoideachas lán-Ghaeilge ar fáil.
7. Cumann Iarscoile an Chaistil: Reácháiltear Gaelscoil an Chaistil cumann iarscoile lán-Ghaeilge gach lá sa tseachtain le linn téarma scoile.
8. Scéim Shamhraidh an Chaistil: Bíonn scéim shamhraidh ann ar feadh bhunús an tsamhraidh do pháistí Bunscoile a bhfuil Gaeilge líofa acu.
9. Ranganna Gaeilge sa mheánscoil: Mar chuid de churaclam na hIar-bhunscoile bíonn ranganna Gaeilge a reáchtáil ag Coláiste na Croise agus na Páise ó bhun na scoile a fhad le hArd Leibhéal.
10. Seirbhísí Eaglasta / Church Services Bíonn Seirbhísí lán-Ghaeilge anois ar fáil cúpla uair le linn na bliana san eaglais Chaitliceach. Bíonn Aifreann lán-Ghaeilge ann ar Lá Fhéile Pádraig agus bíonn Seirbhísí a bhaineann leis an Ghaelscoil ar siúl fosta.
11. Comharthaíocht sráide. Tá Comhairle na Maoile, amhail le cuid cheantar eile sa tuaisceart, ag cur seirbhísí comharthaíochta ilteangacha ar fáil do cheantar ar bith a ba mhian leo sráidainm bheith acu i nGaeilge (nó i dteanga eile) ar aon leis an Bhéarla.
12. Seirbhísí leabharlainne: Bíonn leabhair ar fáil i nGaeilge i Leabharlann Bhaile an Chaistil. Bíonn na Leabhair seo dírithe den chuid is mór ar an aois óg ach bíonn leabhair eile ann do dhaoine fásta, agus ar ndóigh amhail le chuile rud sa tsaoil tiocfaidh fás ar réimse ná leabhair a bheas ar fáil más amhail go mbeidh éileamh ann dóibh.
13. Eachtraí Éagsúla: Bíonn eachtraí éagsúla ó am go chéile a mbíonn an Ghaeilge le feiceáil ann bíodh sin eachtraí de chuig an CLG, eachtraí ceoil and cultúrtha. Cé nach bhfuil an Ghaeilge in úsáid den chuid is mó ach ar bhonn samhailchomharthach ag na heagraíochta seo, ach tá sé tábhachtacha le aithint go mbaineann siad úsáid aistí.


Hector Ó hEochagáin.
Láithreoir teilifíse Éireannach as an Uaimh i gContae na Mí is ea Hector Ó hEochagáin nó Hector. Bíonn cláir á gcur i láthair aige ar TG4 agus ar RTÉ. D'admhaigh sé le déanaí ar The Podge and Rodge Show go bhfuil 'Shane' mar chéadainm bunaidh aige. Tá éirithe leis suim nua a spreagadh i measc an phobail i leith na Gaeilge, leis an stíl láithreoireachta chraiceáilte bhríomhar réchúiseach atá aige i leith chúrsaí an tsaoil. Bíonn cláir á gcur i láthair aige anois as Gaeilge agus as Béarla.
Óige.
Tógadh é san Uaimh, i gContae na Mí agus d'fhreastail sé ar St. Patrick's Classical School sa bhaile sin. Bhí sé ar scoil ann ag an am céanna leis na fuirseoirí clúiteacha ón Uaimh, Dylan Moran agus Tommy Tiernan. D'fhoghlaim sé an chuid is mó dá chuid Gaeilge i nGaeltacht Ráth Cairn le Coláiste na bhFiann sa chontae céanna agus in Inis Meáin. D'fhreastail sé ar Choláiste na Tríonóide ar feadh tamaill, ach níor thaitin saol na hollscoile leis agus d'éirigh sé as gan céim a fháil. Chuaigh sé go dtí an Spáinn lena chailín agus chaith sé trí bliana ansin, áit ar éirigh sé líofa sa Spáinnis.
Gairm Bheatha.
Sular bhain sé cáil amach mar láithreoir ar TG4, d'oibrigh an tEochagánach mar chúntóir éifeachtaí teicniúla ar an gclár 'The Haunting of Hell House' agus ar an gclár 'Knocking on Death's Door'.
Conspóid.
Spreag Ó hEochagáin conspóid nuair a chuir sé as do dhaoine atá i gcoinne spórt fola, nuair a léirigh sé a mheas agus a shuim i dtrodaireacht tarbh ar an gclár "Amú", agus é i Meicsiceo.
Saol Pearsanta.
Tá cónaí air i gcathair na Gaillimhe faoi láthair lena bhean chéile agus a bheirt mhac.
Naisc Sheachtracha.
Eochagáin, Hector Ó h
Eochagáin, Hector Ó h


Risteárd Cooper.
Is fuirseoir Éireannach é Risteárd Cooper (Gaeilge: "Risteárd Cúipéir"). Sa bhliain 2005, ghlac sé páirt sa clár faisnéise "Chasing the Lions" le Hector Ó hEochagáin agus faoi láthair tá 'The State of Us' (clár a scríobh Risteárd) ar siúl. Is duine de na haisteoirí ar Après Match é freisin. Ghlac sé páirt i bhfógra don chomhlacht Esat Digifone.
Gairmréim.
Cooper, Risteard


Thierry Henry.
Is imreoir sacair Francach é Thierry Daniel Henry (rugadh é ar an 17 Lúnasa 1977).
Rugadh i bPáras é agus cheannaigh AS Monaco é sa bhliain 1995. Bhog sé ó Monacó go Torino sa bhliain 1998 ach i ndiaidh dó bliain amháin a chaitheamh le Juventus, d'íoc Arsenal F.C. GB£10.5m as. D'imir sé le hArsenal ón mbliain 1999 go dtí an bhliain 2007, nuair a d'aistrigh sé go F.C. Barcelona. Imríonn sé faoi láthair lena New York Red Bulls - club de chuid Major League Soccer i Meiriceá.
Bhuaigh Thierry Euro 2000 agus Corn an Domhain sa bhliain 1998 leis an bhFrainc. I Sasana ghnóthaigh sé Corn an F.A. faoi thrí agus an Premier League faoi dhó. Le Barcelona, tá sraith na Spáinne, corn na Spáinne agus Sraith na Seaimpíní buaite aige.
Tá sé colscartha agus páiste amháin aige.
Tagairtí.
Henry, Thierry


Corn FA.
The FA Cup - An Corn F.A.
Is comórtas peile Sasanach é an Corn FA (Gaeilge ar "FA Cup"). Is é an comórtas coirn sacair is sine ar domhain. Bhí an chéad Corn F.A. i 1871-1872.
De gnáth bíonn an cluiche ceannais ar siúl i Wembley Stadium.


Tottenham.
Is baile é Tottenham atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh. Imríonn an club sacair Tottenham Hotspur F.C. i White Hart Lane i dTottenham.
Féach freisin.
Bailte agus cathracha i Sasana


Corn FAI.
Is corn sacair Éireannach é an Corn FAI ("FAI Cup" as Béarla).
Bhuaigh Geata Naoimh Shéamais an chéad comórtas sa bhliain 1922 ag an am sin bhí an t-ainm "Corn Saorstát" ar. Tá an comórtas buaite ag Ruagairí na Seamróige 24 uair agus is é sin an méad is mó.


Karel Čapek.
Áirítear Karel Čapek (9 Eanáir 1890 – 25 Nollaig 1938) ar scríbhneoirí móra na Seicise. Bhí sé ar cheannródaithe an fhicsin eolaíochta lena chuid saothar, agus d'imir sé an-tionchar ar scríbhneoirí éagsúla ó George Orwell go Brian Aldiss. B'eisean, nó b'fhéidir a dheartháir Josef, a bhí ina scríbhneoir ann féin, a chéadcheap an focal "róbat". B'é Karel Čapek, áfach, a bhain an chéad úsáid as ina dhráma "R.U.R."
Saolaíodh i Malé Svatoňovice é, agus chuaigh sé ag freastal ar an meánscoil i Hradec Králové, nó Königgrätz, mar a bhí ar an áit go hoifigiúil san am, ós rud é nach raibh sa tSeic ach cúige de chuid na hOstaire san am. Ghlac Karel óg páirt in agóidíocht fhrith-Ostarach, agus ruaigeadh as an scoil é, ionas gurbh éigean dó dul go Brno (Brünn) leis an gcuid eile den mheánscoil a chur isteach. I ndiaidh na meánscoile, rinne sé staidéar ar fhealsúnacht i bPrág, i mBeirlín agus i bPáras.
Bhí drochshláinte air, agus mar sin, níor glacadh leis in Arm na hOstaire le haghaidh an Chéad Chogadh Domhanda. I ndiaidh an chogaidh, chuaigh sé le hiriseoireacht agus le hamharclannaíocht, agus casadh aisteoir óg mná air, Olga Scheinpflugová. Bhí siad ag dul amach ar feadh i bhfad, ach níor phós Čapek í ach go gairid roimh a bhás féin. Shíothlaigh sé i ndiaidh Chomhdháil München, agus an Ghearmáin ag cúngú go bagrach ar an tSeicshlovaic.
Capek, Karel
Capek, Karel
Capek, Karel


I, Keano.
Dráma faoi Roy Keane agus an t-am a d'fhág sé foireann náisiúnta sacair Phoblacht na hÉireann roimh Chorn an Domhain i 2002 is ea I, Keano. Scríobh Arthur Matthews, Michael Nugent agus Paul Woodfull an dráma grinn seo. Thosaigh sé i 2005 agus cuireadh an tsraith dheireanach den seó ar siúl sa bhliain 2008.
Stiúir Peter Sheridan an seó i 2005 ach d'fhág an triúr príomhaisteoirí, Mario Rosenstock (Keano) ina measc, tar éis céad sraith an tseó. D'fhreastail Roy Keane féin ar an seó i 2005. Stiúir Michael Caven an dráma i 2006 agus Terry Byrne é i 2007.
Carachtair.
Bhí na carachtair go léir bunaithe ar fíordhaoine.


League of Ireland.
Is é an League of Ireland (Gaeilge: "Sraith na hÉireann") an tsraith pheile is airde in Éirinn. Bunaíodh an tsraith sa bhliain 1921 agus bhí sé roinnte ina ndeighleoga sa bhliain 1985 nuair a cruthaíodh an Chéad Roinn. Tá Cumann Peile na hÉireann i gceannas ar an sraith ó 2006 tar éis an cumasc de Shraith na hÉireann agus an cumann. Ba iad na clubanna i gceannas ar an sraith roimh an cumasc. Imríonn foireann amháin as Tuaisceart Éireann (Derry City) san sraith. San iomlán, tá 22 club i Sraith na hÉireann: 10 sa Phríomhroinn agus 12 sa Chéad Roinn. Ritheann an tsraith ó mí an Mhárta go mí na Nollag ach roimh an bhliain 2003 rith sé ó mí Lúnasa go mí na Bealtaine. Is é Shamrock Rovers an club is rathúla le sé shraith déag buaite aige. Bhuaigh Bohemians Sraith na hÉireann sa bhliain 2008.


Derry City Football Club.
Club peile i dTuaisceart Éirinn is ea Derry City Football Club ("Cumann Peile Chathair Dhoire") a imríonn i Sraith na hÉireann.
Stair.
Is é 'City' an t-aon chlub as an tuaisceart a imríonn sa léig. D'fhág Derry an léig sa tuaisceart i 1972 agus thosaigh siad ag imirt sa League of Ireland sa bhliain 1985. Imríonn siad sa staid Brandywell Stadium. Is é Stephen Kenny a thraenálaí. Bhuaigh Derry an League of Ireland i 1988-89 agus i 1996-97.
D'imir an chlub san cluichí mór. Bhuaigh sé 5-1 le Gretna san Corn UEFA i 2006. Ar an round eile d'imir siad le PSG. Ar an bliana seo caite d'imir siad san UEFA Champions League ach bhuaigh FC Pyunik. Beidh siad ag imirt san Europa League ar an bhliain anseo. Chuaigh Pat Fenlon go Doire i Nollaig 2006 nuair a thig sé amach don Shelbourne. Ní raibh sé an-maith agus chauigh sé amach i Meitheamh 2007. Bhí John Robertson agus Peter Hutton sa phóst ach anois tá Stephen Kenny sa phósta. Bhuaigh Doire an Eircom League of Ireland Cup ar an ceathiar cloganna agus "in-a-row".


Bray Wanderers Association Football Club.
Is club peile Éireannach é Bray Wanderers Association Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Fánaithe Bhré") as Bré. Bunaíodh an club sa bhliain 1942 agus imríonn sé sa Carlisle Grounds. Imríonn an club i Sraith na hÉireann. Is é Eddie Gormley an traenálaí atá aige. Tá an leasainm 'Seagulls' aige. Tá dhá Coirn FAI buaite aige.


Drogheda United Football Club.
Club peile Éireannach is ea Drogheda United Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Dhroichead Átha Aontaithe") a imríonn i Sraith na hÉireann. Bunaíodh an club sa bhliain 1919 agus imríonn na "Drogs" i "United Park" i nDroichead Átha. Is é Darius Kierans an traenálaí atá ag an club.
Bhuaigh an Drogheda Corn Setanta Sports sa bhliain seo caite agus an Corn FAI i 2005.
Ghlac an club páirt san UEFA Champions League sa bhliain 2008. Bhuaigh an club i gcoinne an Levdia Tallinn in Iúil ach bhuaigh an Dynamo Kiev i mbabhta a dó.


Corn Setanta Sports.
Is comórtas sacair Éireannach é an Corn Setanta Sports ("Setanta Sports Cup" as Bearla). Imríonn foirne as Poblacht na hÉireann (League of Ireland) agus Tuaisceart Éireann (Irish Premier League) sa corn. Is é Setanta Sports an urraitheoir dó. Bhí an chéad comórtas sa bhliain 2005. Imríonn 8 foirne sa corn (4 as an "League of Ireland" agus 4 as an "Irish Premier League").


Longford Town Football Club.
Club peile Éireannach is ea Lonford Town Football Club a bunaíodh sa bhliain 1924. Is í Páirc Flancare an staid ina imríonn sé agus is é Tony Cousins an traenálaí atá aige. Bhuaigh an Longford Corn FAI sna blianta 2003 agus 2004.


Sligo Rovers Football Club.
Club peile Éireannach is ea Sligo Rovers Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Ruagairí Shligigh") atá suite i gContae Shligigh. Is é Paul Cooke an traenálaí 'Rovers' agus imríonn an foireann i Sraith na hÉireann. Is é an Showgrounds staid ina imríonn sé.


University College Dublin Association Football Club.
Is foireann peile Éireannach é University College Dublin Association Football Club nó "UCD" ("Cumann Peile Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath" i nGaeilge) a imríonn sa COBÁC. Thosaigh an fhoireann mar fhoireann an choláiste ach faoi láthair imríonn daoine nach bhfuil sa choláiste do na 'Students'. Is é Martin Russell an traenálaí atá ag an bhfoireann, agus is é Babhla UCD an staid ina n-imríonn an fhoireann.


Waterford United Football Club.
Is club peile Éireannach é Waterford United Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Phort Láirge Aontaithe") as Contae Phort Láirge, a bunaíodh sa bhliain 1930. Is é Tommy Griffin an traenálaí atá aige faoi láthair. Imríonn an fhoireann i Sraith na hÉireann agus sa staid Waterford Regional Sports Centre. Tá dhá Chorn FAI buaite aige.


Michelle Bachelet.
Is máinlia, leanbh-lia agus iar-uachtarán de chuid na Sile í Verónica Michelle Bachelet Jeria /βeˈɾonika miˈʃɛl baʃˈle ˈçeɾja/. Toghadh í in Eanáir 2006 le téarma uachtaránachta go 2010. Is í Bachelet an chéad bhean i Meiriceá Laidineach a fuair an post seo.


Che Guevara.
Réabhlóidí sóisialach a bhí in Ernesto Guevara Lynch de la Serna, nó Che Guevara de ghnáth (14 Meitheamh, 1928 - 9 Deireadh Fómhair, 1967), a rugadh i Rosario, Airgintín. Fuair sé bás in La Higuera na Bolaive.
Saol.
Nuair a bhí sé óg thosaigh sé ag staidéar chun bheith ina dhochtúir. Thaistil sé trí Meiriceá Laidineach, áit a bhfaca sé bochtanas an phobail don chéad uair. De bharr an turais sin, chuir sé suim sa Mharxachas. Chuaigh sé go dtí Guatamala chun éisteacht leis na rudaí a bhí le rá ag an tUachtarán Jacobo Arbenz Guzmán. Bhí Fulgencio Batista i gceannas i gCúba ag an am úd. Chuir Fidel Castro, in éineacht le Guevara, feachtas míleata ar bun in aghaidh an rialtais ag deireadh 1956 i Meicsiceo. Ghlac sé páirt thábhachtach san éirí amach agus, i ndeireadh na dála, ghlac siad seilbh ar Havana ar 1 Eanáir 1959 nuair a theith Batista ón oileán. Tar éis tamaill mar aire i gCúba, chuaigh Che go dtí an Chongó (áit a ghlaoitear Poblacht Dhaonlathach an Chongó anois ar) ar feadh bliana ag iarraidh cabhair a thabhairt don éirí amach a bhí ar siúl in oirthear na tíre, ach theip air (Guevara, 2001). Maraíodh é sa bhliain 1967 sa Bholaiv is é ag iarraidh éirí amach eile a chruthú.


An Cholóim Bhriotanach.
Is cúige i gCeanada í an Cholóim Bhriotanach, suite ar chósta thiar na tíre. Tá timpeall is 4,338,106 duine ann, agus is í Victoria (ar an Oileán Vancouver) an phríomhchathair. Is í Vancouver an chathair is mó agus 587,891 duine ina gcónaí ann..
Tíreolaíocht.
Tá an tAigéan Ciúin ar an taobh thiar den Cholóim Bhriotanach. Cósta bearnach garbh fada atá timpeall is 27,000 km ar faide. Tá a lán fiordanna doimhne feadh an chósta gan trácht ar 6,000 oileán, an chuid is mó díobh neamháitrithe.
Stair.
Tá daoine ina gcónaí sa Cholóim Bhriotanach le 11,500 bliain ar a laghad. An chéad rud a thit amach i stair an chúige atá ar eolas againn inniu ná Crith Talún Cascadia, ceann de na creatheanna talún ba láidre ar domhan dá taifeadadh riamh. Ba chúis le súnámaí mór é freisin. Tharla sin ar 26 Eanáir 1700. Bhí eipealár an chreatha talún sin san fharraige taobh thiar ó dheas ó Oileán Vancouver. Am éigin idir na blianta 1750 agus 1775, phléasc bolcán, Cón Tseax (nó Cón Aynsh) in iarthuaisceart na Colóime Briotanaí: idir an laibhe agus na gáis (sreabhadh pireaclástach) a scaoileadh maraíodh timpeall is 2,000 duine, an tubaiste geofhisiciúil is mó i stair Cheanada.
Bhí dlús mór daonra ann cheana nuair a tháinig na chéad Eorpaigh, ach bhuail galair de bharr na teagmhála sin na bundúchasaigh roinnt uaireanta idir na 1770idí agus na 1860idí. B'fhéidir gur thaiscéal Sir Francis Drake an cósta sa bhliain 1579, ach ba é Juan Pérez, Spáinneach, a rinne an chéad turas a bhfuil aon fhianaise scríofa ina thaobh, é sin sa bhliain 1774. Thaiscéal Spáinneach eile, Juan Francisco de la Bodega y Quadra, an cósta an bhliain ina dhiaidh sin. Threisigh an bheirt acu mar sin an t-éileamh a rinne Vasco Núñez de Balboa ar son na Spáinne ar chósta uilig an Aigéin Chiúin siar sa bhliain 1513. Bhí na ceannaithe Briotanacha ní ba líonmhaire intíre in aghaidh na bliana, go mór mhór trádálaithe i bhfionnaidh, áfach. Thaiscéal James Cook an cósta arís sa bhliain 1778 agus bhain George Vancouver an cósta amach ag taisteal anoir thar tíre i 1792-93. Sna Coinbhinsiúin Nootka (1794) d'éirigh na Spáinnigh as a gcuid éileamh ar na bólaí sin agus d'fhág sin smacht ag na Briotanaigh ar an gcósta taobh thuaidh agus thiar d'Abhainn na Colóime.
Bhí sé socraithe ag an Ríocht Aontaithe agus na Stáit Aontaithe go mbeadh cead ag a gcuid saoránach trádáil áit ar bith in iarthar Mheiriceá Thuaidh idir na Críocha Rúiseacha san iarthuaisceart agus teorainn Mheicsiceo san iardheisceart. I gcleachtadh, tháinig na Briotanaigh in uachtar ó thuaidh agus na Meiriceánaigh ó dheas. Socraíodh teorainn idir an dá thír ar an 49ú line dhomhanleithid le Conradh Oregon sa bhliain 1846. Limistéar Briotanach neamheagraithe a bhí ann go fóill, áfach. De réir a chéile, d’éirigh cuid de na dúnfoirt agus poist thrádála ina mbailte beaga. Rinneadh Coilíneacht Oileáin Vancouver den oileán úd sa bhliain 1849 agus Victoria mar phríomhbhaile uirthi.
Thosaigh a lán Meiriceánach a theacht isteach ar an mórthír de bharr ruaig óir sa bhliain 1858, agus ar eagla go ngabhfadh na Stáit Aontaithe an áit, thug an Bhreatain aitheantas di mar Choilíneacht na Colóime Briotanaí. Westminster an príomhbhaile. Cuireadh Ceanada féin ar bun mar thír faoi leith sa bhliain 1866 in oirthear na mór-roinne. Cuireadh an dá choilíneacht (Oileán Vancouver agus an Cholóim Bhriotanach) le chéile, agus ar an 20ú lá de mhí Iúil 1871 rinneadh an séú cúige Cheanada den Cholóim Bhriotanach.
Ghlac an Cholóim Bhriotanach stádas úd mar chúige sa chomhnaidhm Cheanadach ar an gcoinníoll go nglacfadh Ceanada fiacha na coilíneachta agus go dtógfaí iarnród trasna na tire mar nasc idir an Cholóim Bhriotanach agus cúigí an oirthir. Gheall rialtas Cheanada go dtógfaí an tiarnród taobh istigh de 10 mbliana ach níor cuireadh tús leis go dtí an bhliain 1881. Bhagair muintir an chúige go dtarraingeodh siad ón chónaidhm. Faoi dheireadh, sa bhliain 1885 cuireadh críoch le síniú an Canadian Pacific Railway go dtí cósta an Aigéin Chiúin. D’fhás cathair agus calafort Vancouver ag ceann chúrsa thiar an iarnróid.
An Tiarna Strathcona ag tiomáint an spíce dheireanaigh ag Craigelachie na Colóime Briotanaí ar an 7 Samhain 1885
Cúrsaí eacnamaíochta an chuid ba thábhachtaí de stair an chúige ina dhiaidh sin. Shocraigh na cúigí eile go dtabharfadh Tiarnas Cheanada $1 milliún mar chabhair eacnamaíoch don Cholóim Bhriotanach, $100,000 sa bhliain. D’fhás an geilleagar, go mór mhór an fhoraoiseacht, an fheirmeoireacht agus an mhianadóireacht. Bhí na bundúchasaigh thíos leis seo, agus cuid mhaith dá dtailte tógtha uathu. D’fhás teannas i measc na nEorpach mar gheall ar na Sínigh agus Seapánaigh a tháinig a chónaí ann. Bhris círéibí amach ina gcoinne seo sna blianta 1887 agus 1907. Cuireadh stad iomlán, nach mór, le hinimirce na Síneach faoin mbliain 1923.
Tháinig forbairt mhór ar gheilleagar an chúige i lár na 20ú haoise. Sa bhliain 1942, agus an Dara Cogadh Domhanda faoi lánseol, osclaíodh an Mórbhealach Alasca, rud a cheangail na 48 stát Meiriceánacha le hAlasca agus d'oscail cuid mhaith de lár agus thuaisceart na Colóime Biotanaí d'fhobairt freisin. Thángthas ar ola agus gás nádúrtha gar do Fort St. John i gceantar Peace River. Tógadh bóithre, iarnróid agus dambaí sna 1950ídí, '60ídí, agus luath-70ídí, na dambaí mar chuid de thionscadal i gcomparáid leis na Stáit Aontaithe. Shínigh comhlacht sa chúige aontú lena mhacasamhail sa tSeapáin chun 45 milliún tonna méadracha de ghual a easportáil sa bhliain chuig an tír sin. Ag tosnú sna 1970idí, d'éirigh an tSeapáin tábhachtach do gheilleagar na Colóime Briotanaí. Sa bhliain 1971, shroich an Pacific Great Eastern Railway Fort Nelson san oirthuaisceart, an chuid is iargúlta den chúige. Chuir sin le forbairt eacnamaíoch an oirthuaiscirt, go mór mór nuair a thosaigh daoine gual ó cheantar Tumbler Ridge a chur chuig an tSeapáin sna 1980idí.
Ó 1972 go 1975, bhí an New Democratic Party (NDP) i réim sa Cholóim Bhriotanach, an chéad uair a raibh rialtas daonlathach-sóisialta sa chúige. David Barrett an príomh-aire sa rialtas sin. Fuair an Social Credit Party an bua sa bhliain 1975, ach bhí an NDP i gcumhacht arís ó 1991 go 2001. Fuair an Liberal Party bua mór ar na Daonlathaigh Nua sa bhliain úd.
Tionóladh Expo 86, taispeántas domhanda teicneolaíochta, i Vancouver sa bhliain 1986. Bhí Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh sa Cholóim Bhriotanach sa bhliain 2010, in Vancouver agus i Whistler,
Geilleagar.
Fíonghort ar bhruach Loch Okanagan
Tá tábhacht faoi leith ag na hacmhainní nádúrtha i ngeilleagar na Colóime Briotanaí, go mór mhór ag an fhoraoiseacht, cé go bhfuil tábhacht na mianadóireachta ag méadú arís faoi láthair freisin. In ainneoin tábhacht na n-acmhainní nádúrtha tá fostaíocht san earnáil sin ag titim de réir a chéile agus fostaíocht sna hearnálacha miondíola agus seirbhísí ag dul i méid. Hollywood Thuaidh a thugtar ar Vancouver as ucht an méid scannánaíochta a dhéantar ansin, níos mó ná i gcathair ar bith eile i Meiriceá Thuaidh seachas Los Angeles agus Nua-Eabhrac.
Tá suíomh agus aeráid an chúige tábhachtach don gheilleagar. Éascaíonn ceann aistir thiar na n-iarnród tras-Cheanada agus calafoirt an chósta trádáil idirnáisiúnta. Cé nach bhfuil ach 5% den talamh oiriúnach don churadóireacht bíonn an aimsir séimh i gcuid mhaith den chúige. Bíonn rath ar na barraí i ngleannta Fraser agus Okanagan sa deisceart.
Ba C$219.994 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag an Cholóim Bhriotanach sa bhliain 2012.
Cultúr.
Mar gheall ar éagsúlacht gheografaíoch an chúige bíonn an-tóir ar spóirt mar fhánaíocht, champáil, dhreapadóireacht sléibhe, ailleadóireacht, sheilg agus iascaireacht.


Ottawa.
Is é Ottawa príomhchathair Cheanada, suite ar taobh theas na hAbhann Ottawa (i mBéarla, "Ottawa River"; Fraincis, "rivière des Outaouais"). Tá an chathair Gatineau ar bhruach thuaidh na habhann. Tá Ottawa agus an bhruach theas i gcúige Ontario; tá Gatineau agus an bhruach thuaidh i gcúige Québec. Aon mhórcheantar uirbeach dátheangach amháin atá ann agus an Béarla in uachtar in Ottawa agus an Fhraincis i nGatineau. 648,480 daonra Ottawa féin agus tá 860,928 i gceantar cathrach Ottawa-Gatineau ar fad.
Bunaíodh baile san áit sa bhliain 1826; Bytown a tugadh air. Rinneadh cathair de sa bhliain 1855 leis an ainm "Ottawa". Éireannaigh agus Francaigh ba iad tromlach na gcéad áitritheoirí. Inniu is é Ottawa an ceathrú cathair is mó sa tír, agus an dara cathair is mó i gcúige Ontario, tar éis Torontó.
Go oifigiúl is cathair dátheangach í Ottawa. I 2006 bhí 37.2% don daonra dátheangach i Béarla agus i Fraincís. Bhí Béarla an máthairtheanga do 62.4% agus bhí Fraincís an máthairtheanga do 14.2%.


Talamh an Éisc agus Labradar.
Is cúige i gCeanada é Talamh an Éisc agus Labradar. Tá sé roinnte idir oileán Thalamh an Éisc, agus Labradar ar an míntír. Tá daonra 505,469 ann.
Geilleagar.
Ba C$33.817 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Talamh an Éisc agus Labradar sa bhliain 2012.


William Auld.
File Albanach Esperanto ab ea William Auld (a rugadh an 6 Samhain 1924 in Erith agus a d'éag an 11 Meán Fómhair 2006 in aice le Dolar).
Ainmníodh gach bliain ó 1999 go 2006 do Dhuais Nobel na litríochta é, ach níor éirigh leis an duais a bhuachan, cheal tacaíochta polaitiúla.
A shaothar.
Tá breis is 720 bundán Esperanto leis foilsithe sa leabhar "En barko senpilota" (I mBárc gan Phíolóta), Pisa, Edistudio, 1987. Ach is é an dán fada "La Infana Raso" (An Cine Páistiúil) is mó a tharraing cáil air. Cur síos ar an gcine daonna atá chomh forbartha le leanbh 2 bhliain d'aois, leis an fadhbanna uile a ghabhann leis, atá sa dán.


Ráta samplála.
Ciallaíonn an ráta samplála (nó an mhinicíocht shamplála), an líon samplaí in aghaidh an tsoicind (nó in aghaidh aonaid eile) a thógtar de chomhartha leanúnach le comhartha scoite a dhéanamh. I gcás comharthaí amfhearainn, is féidir é a thomhas i hertz (Hz). Is í an tréimhse samplála an t-inbhéarta den ráta samplála, is í sin, an t-am idir samplaí.
An Teoirim Shamplála.
Deir teoirim shamplála Nyquist–Shannon gur féidir athchumadh foirfe de chomhartha a fháil nuair atá an ráta samplála níos mó ná dhá oiread bandaraon an chomhartha atá á shampláil; nó, ar bhealach eile, go bhfuil minicíocht Nyquist (leath an ráta samplála), níos mó ná bandaraon an chomhartha atá á shampláil. Má úsáidtear rátaí samplála níos ísle, tá an baol ann nach mbeifear in ann an t-eolas ar fad a bhí sa bhunchomhartha a athchumadh sa chomhartha sampláilte.
Mar shampla, má tá bandaraon 100 Hz ag comhartha, ba cheart ráta samplála atá níos mó ná 200 Hz a roghnú le ailiasáil a sheachaint.


Amú le Hector.
Clár teilifíse Éireannach is ea Amú le Hector, ina ndéanann Hector Ó hEochagáin taisteal chuig áiteanna difriúla ar domhain. Is ar an stáisiún lán-Ghaeilge TG4 a chraoltar an seó.


Bratach Iosrael.
Roghnaíodh bratach Iosrael ar an 28 Deireadh Fómhair, 1948, cúig mí tar éis a bunaíodh stát Iosrael. Is éard atá ann ná Réalta Dháiví ar chúlra bán, idir dhá stríoc gorma. Rinne an eagraíocht Siónach an dearadh don bhratach sa bhliain. Tá cosúlacht ann idir dearadh na brataí agus an "Tallit", fallaing urnaí na nGiúdach, atá bán le dhá stríoc gorma uirthi. Tugtar "Magen David" ("sciath Dháiví") ar an heicseagram i lár na brataí; úsáideadh mar shiombail na nGiúdach ó Phrág na Meánaoise i leith, agus thogh an Chéad Comhdháil Siónach é sa bhliain 1897.


Caidmiam.
Is é an caidmiam dúil cheimiceach uimhir a 48, agus is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Cd. Miotal trasdultach é agus é bog bánghorm. Tá sé sách cosúil leis an dá dhúil eile sa ghrúpa chéanna, mar atá, an tsinc agus an mearcair. Is í an uimhir ocsaídiúcháin atá aige ná +2, cosúil leis an tsinc, agus tá a leáphointe réasúnta íseal, cosúil leis an mearcair. Dúil réasúnta flúirsiúil atá ann, mar chaidmiam.
Ba é Friedrich Strohmeyer ba túisce a tháinig trasna ar an gcaidmiam, thiar sa bhliain 1817. Fuair sé amach truailliú nó neamhghlaine éigin i gcarbónáit na since, agus ba é an caidmiam an truailliú sin.
Baintear úsáid as an gcaidmiam sna cadhnraí (is é sin, sna batairí leictreachais), agus is é sin an t-aon úsáid amháin a bhaintear as go fairsing inniu. Tá an caidmiam an-dainséarach, an-nimhiúil don duine agus don chomhshaol araon, agus mar sin, is fearr é a sheachaint más féidir déanamh ina uireasa.
Déanann an caidmiam dochar tromchúiseach do na scamhóga, agus is carcanaigin (ábhar ailse) é chomh maith. Tá caidmiam sa tobac freisin, agus cuireann sé leis an bpriacal atá sa tobac d'orgánach an duine. Is féidir leis an adamh caidmiam dul in áit an adaimh since, ó tá an dá dhúil seo an-ghaolmhar le chéile agus iad sa ghrúpa chéanna. Mar sin, is féidir leis an gcaidmiam áit na since a ghlacadh i struchtúir cheimiceacha na bpróitéiní.
Tá an caidmiam nádúrtha comhdhéanta as ocht n-iseatóp, agus dhá cheann acu radaighníomhach, ar a laghad.


Yochanan Vollach.
Is iar-peileadóir sacair ón Iosraela é Yochanan Vollach (Rugadh 14 Bealtaine, 1945 i Kiryat Bialik, An Iosrael).
Vollach, Yochanan
Vollach, Yochanan


Charles X na Fraince.
Ba é Charles X (9 Deireadh Fómhair, 1757 – 6 Samhain, 1836) Rí na Fraince agus Navarra ó 1824 anuas go dtí Réabhlóid na Fraince sa bhliain 1830, nuair a d'éirigh sé as an gcoróin. Ba é Charles rí Búrbónach deireanach na Fraince.


Réabhlóid na Fraince (1830).
Glaotar Réabhlóid mí Iúil ar Réabhlóid na Fraince sa bhliain 1830. De bharr na réabhlóide seo, fuarthas réidh leis an Rí Searlas X, rí dheireanach de chlann na mBorbon. Tháinig a chol ceathar Louis-Philippe, an Duc d'Orléans, ina dhiaidh.


Tomás ó Aquino.
Tómas ó Aquino - le Carlo Crivelli (1476)
Sagart Caitliceach Iodálach ba ea Naomh Tomás ó Aquino (c. 1225 – 7 Márta 1274). É ina bhall d'Ord Doiminiceach na Seanmóirithe. Fealsamh agus diagaire a bhí ann, agus tugtar an Dochtúir Ainglí agus an "Doctor Universalis" air. Tá sé ar na diagairí is tábhachtaí san fhealsúnacht nádúrtha Chlasaiceach, agus chuir sé scoil fhealsúnach ar bun a dtugtar an Tómachas uirthi. Tá meas ag an Eaglais Chaitliceach air mar eiseamláir múinteora, go háirithe i ngeall ar oideachas sagart. Is é "Summa Theologica" a phríomhshaothar. Tá sé ar na trí dhuine dhéag is fiche a dtugtar Múinteoirí na hEaglaise orthu, agus meastar gurb é an diagaire is fearr san Eaglais.
Tomás ó Aquino
Tomás ó Aquino


Searlas V, Impire Naofa Rómhánach.
Bhí Searlas V (24 Feabhra 1500 - 21 Meán Fómhair 1558) ina Rí ar an Ísiltír Bhurgúnach (1506-1555), ar an Spáinn (1516-1556), ar an Napóil, ar an tSicil (1516-1554) agus ar na Rómhánaigh (1519-1558). Ba é Ard-Diúc na hOstaire (1519-1521) agus an tImpire Naofa Rómhánach (1530-1558) é. Sa Spáinn thugtaí Carlos I air.


Ostán Árann.
Óstán Éireannach é Óstán Árann atá suite i gCill Rónáin ar Inis Mór, an t-oileán is mó de chuid na hOileáin Árann. Osclaíodh é sa bhliain 2005.


Inis Mór.
Oileáin Árann - le Inis Mór ó thuaidh
Thugtar Inis Mór go minic ar an oileán is mó de chuid Oileáin Árann amach ó chósta na Gaillimhe (i gContae na Gaillimhe) in iarthar na hÉireann. Is é Árainn ainm oifigiúil an oileáin, agus is é 'Árainn' freisin is mó a thugann muintir Oileáin Árann féin ar an oileán sin. Bunaithe ar 'Inishmore' an Bhéarla - leagan a cumadh sa 19ú céad - a tháinig an leagan truaillithe Gaeilge 'Inis Mór' chun cinn.
Tá Cill Rónáin, an baile measartha amháin atá ar an oileáin, tuairim agus 50 ciliméadar siar as cathair na Gaillimhe.


Tí Joe Mac.
Is teach tábhairne é Tí Joe Mac atá suite i lár bhaile Chill Rónáin ar Inis Mór. Tá radharc ar chuan Chill Éinne aige.


Tony Cascarino.
Is iar-imreoir sacair é Anthony Guy ("Tony") Cascarino (1 Meán Fómhair 1962 a rugadh é). Thosaigh "Cas" (mar a thugtar air uaireanta) ag imirt le Gillingham i Sasana. Bhog sé ar aghaidh go Millwall, áit a bhí sé féin agus Teddy Sheringham ina bpáirtnéirí tosaithe le chéile.
Uaidh sin chuaigh Cas ar aghaidh chuig Chelsea, áit nár éirigh ró-mhaith leis. Níor tháinig mórán feabhas ar chúrsaí dó nuair a ndeachaigh sé ó thuaidh chuig na Ceiltigh in Albain, shínigh sé do Liam Brady nuair a bhí seisean ina bhainisteoir. Níor éirigh ró-mhaith leis ach scóráil sé cúl amháin in aghaidh Rangers san Old Firm derby, rud a chabhraigh leis gaol níos fearr a bheith aige leis an lucht leanúna ansin ná mar a bhí le leantóirí Chelsea F.C., áit a fuair sé go leor ídiú.
D'imir Cascarino freisin leis an fhoireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann.
Cascarino, Tony


Teddy Sheringham.
Is iar-imreoir sacair é Edward Paul Teddy Sheringham a rugadh ar 2 Aibreán 1966. D'imir sé sacair le Tottenham Hotspur, Manchester United, West Ham United agus Colchester United. Tá clú agus cáil aige de bharr dá chúil i gcraobh sraith na Seaimpíní 1999; Scoráil sé an chéad cheann agus thug sé cabhair don dara cheann, sna nóiméid dheireanacha den chluiche. Dá bharr bhuaigh Manchester trí chorn an bhliain sin.


Ollphléasc.
B'í an Ollphléasc an phléasc a chuir bun agus tús leis an Ollchruinne, de réir dealraimh.
An chéad 10-43 soicind (is é sin, an tríú deachúil is dhá scór den tsoicind - codán atá chomh beag is go bhfuil dhá nialas is dhá scór idir an t-aon agus an ponc deachúlach) i ndiaidh na pléisce (más pléasc ar aon nós a bhí ann - b'fhearr túsphointe a thabhairt air b'fhéidir) ní raibh ceithre phríomhfhórsa na hollchruinne (an imtharraingt, an leictreamhaighnéadas agus an dá chineál fórsa núicléach) dealaithe ó chéile go fóill. Bhí mais iomlán na hOllchruinne comhchruinnithe i bpointe a bhí i bhfad ní ba lú ná an míle milliúnú cuid den phrótón. Ré Planck a thugtar ar an tréimhse seo i stair na hollchruinne. Bhí teocht na hOllchruinne ag 1034 céim Celsius (is é sin, ceithre nialas déag agus fiche i ndiaidh an t-aon).
Nuair a sroicheadh deireadh an chéad 10-43 soicind, dhealaigh an imtharraingt ón trí chineál príomh-idirghníomhú eile. I ndiaidh an phointe seo ama, is féidir leis an eolaíocht léargas ceart a thabhairt ar fhorbairt na hOllchruinne. B'é seo Ré na Mórtheoirice Aontaithe - tá an ré seo ainmnithe as an gcineál teoiric atá na fisiceoirí ag iarraidh a fhorbairt leis na príomhfhórsaí éagsúla seo a mhíniú in éineacht.
Cibé scéal é, tháinig an ré seo chun deiridh 10-36 soicind i ndiaidh an túis, nuair a scar an tIdirghníomhú Láidir leis an dá fhórsa eile. Sa scarúint sin, fuasclaíodh cuid mhór fuinnimh, agus thosaigh an ollchruinne ag dul i bhfairsinge. An ollchruinne chéanna nach raibh inti, ar tús, ach mionbhlúirín agus é i bhfad níos lú ná an chomhchuid is éadroime san adamh mar is eol do na heolaithe inniu é, síneadh amach í anois go méid na seadóige nó an oráiste mhóir. Tugtar an Ré Leictrealag ar an ré seo, ó bhí an leictreamhaighnéadas agus an t-idirghníomhú lag in éineacht i gcónaí, mar fhórsa a dtugtar an fórsa leictrealag air. An fuinneamh a bhí ar fud na hOllchruinne, rinne sé an rud a dtugtar pas-trasdul air. Pas-trasdul, nó athrú staide atá i gceist, cuir i gcás, le reo an uisce go leac oighir, ach ar ndóigh, is scéal i bhfad níos drámatúla é pas-trasdul an fhuinnimh ó radaíocht go damhna, agus ní cuid dár saol laethúil é: bhí imthoscaí antoisceacha na hOllphléisce de dhíth le sin a chur i gcrích. Cibé, d'iompaigh cuid mhór den fhuinneamh ina cháithníní: glúóin, leictreoin agus cuarcanna. Tháinig moilliú éigin ar an dóigh a raibh an Ollchruinne á fairsingiú, ach má tháinig féin, bhí an leathadh sin ag dul ar aghaidh i gcónaí, agus sin go géar gasta.
10-10 soicind i ndiaidh thús na hOllchruinne, dhealaigh an leictreamhaighnéadas agus an t-idirghníomhú lag ó chéile, agus dlíthe na fisice, mar is eol dúinn inniu iad, ag teacht i bhfeidhm. B'é seo Ré na gCáithníní. Thosaigh na cuarcanna is na frithchuarcanna ag díothú a chéile (nó is díothú dá chéile iad an cáithnín agus a fhrithcháithnín) agus iad ag táirgeadh an dúrud fuinnimh nuair a dhíothaigh siad a chéile. Thiontaigh sé amach go raibh níos mó cuarcanna ná frithchuarcanna ann, agus fágadh an oiread de chuarcanna ann mar fhuíoll is mar fharasbarr agus gurbh fhéidir na prótóin, na neodróin is na hadaimh a thógáil astu. Chuaigh na cuarcanna le chéile ina hadróin, ach ní raibh fad saoil ach sa dá chineál hadróin a bhfuil muid féin agus ár bpláinéad agus ár ngrianchóras agus ár n-ollchruinne déanta astu - na prótóin agus na neodróin. I ndiaidh ré seo na hadrón, gheal lá na leaptón. Cosúil leis na cuarcanna roimhe sin, dhíothaigh na leaptóin is na frithleaptóin a chéile, agus fágadh farasbarr leaptón ann i ndiaidh na teagmhála.
Ansin, bhí soicind iomlán aoise ag an Ollchruinne. Thosaigh na hadróin ag dul le chéile le núicléis adamh a dhéanamh. Rinneadh na dúile is simplí, is éadroime ansin, mar atá, an hidrigin, an héiliam, agus an litiam.
Céad soicind i ndiaidh na hOllphléisce, thoisigh an Ollchruinne á fuarú agus í ag dul i bhfairsinge. Bhí radaíocht ardfhuinnimh na hOllchruinne ag claochlú go cáithníní, agus an damhna ag teacht in áit na radaíochta mar phríomh-chomhábhar na hOllchruinne. Thóg sé na mílte bliain, áfach, leis an chéad adamh a chruthú. Tháinig na hadaimh chun saoil an tríú cuid den mhilliún bliain i ndiaidh an túis, nuair a d'fhuaraigh an Ollchruinne a fhad is a thosaigh na leictreoin á socrú síos agus ag cur fúthu ar na fithiseáin thart ar na núicléis. Go dtí sin, bhí flúirse mhillteanach radaíochta ann a choinníodh na leictreoin ag dul de rúchladh fud fad na hOllchruinne, agus iad ag baint a ndóthain fuinnimh as na gathanna a bhuaileadh iad. Caor chianársa thine a bhí san Ollchruinne ag an am, mar a deirtear.
De réir a chéile, sheadaigh na leictreoin síos ar a gcuid fithiseán thart timpeall ar na núicléis, ionas gur tháinig na hadaimh chun saoil. D'éirigh an ollchruinne trédhearcach - ní caor thine lán radaíochta a bhí ann a thuilleadh. Anois, áfach, bhí aois na hollchruinne ag druidim le deireadh an chéad mhilliún bliain, cheana féin.
Ón am seo a thig micreathonnta cúlra na hOllchruinne. Solas a bhí sa radaíocht seo ar dtús, is dócha, ach, in imeacht na milliún blianta, deargaistríodh an chuid is mó den radaíocht seo go dtí banda minicíochta na micreathonnta. Is é sin, tonnta raidió den chineál is giorra tonnfhaid atá sa chuid is mó den radaíocht atá fágtha ag dul trasna na hOllchruinne, mar chuimhneachán deiridh ar an Ollphléasc.


Iseatóp.
Is éard atá i gceist leis na hiseatóip nánúiclídí - cineálacha núicléis adamhaigh - arb ionann líon na bprótón iontu cé nach ionann líon na neodrón. Ós é líon na bprótón a shocraíonn líon na leictreon san adamh agus, dá réir sin, na tréithe ceimiceacha, is ionann tréithe ceimiceacha na n-iseatóp agus mar sin, is í an dúil chéanna atá i gceist leis na hiseatóip.
Cuid de na hiseatóip bíonn siad cobhsaí, ionas nach féidir radaighníomhaíocht ar bith a aithint orthu. Tugtar raidiseatóip ar na hiseatóip radaighníomhacha. Is núiclídí éagobhsaí iad, is é sin, tá sé de chlaonadh iontu athrú go núiclídí eile - go dúile eile - trí cháithnín a astú, ionas go n-athróidh líon na bprótón agus/nó na neodrón sa núicléas. Tagann meath radaighníomhach den chineál seo ar an raidiseatóp de réir na dóchúlachta is dual dó féin, agus mar sin, is féidir leathré gach raidiseatóp a aithint is a shainiú. An núiclíd nua a ghinfear sa phróiseas seo, is féidir di bheith cobhsaí nó radaighníomhach.
An chuid is mó de na hiseatóip atá le fáil sa dúlra inniu, tá siad cobhsaí, nó tá an Domhan chomh sean is go raibh d'am ag na raidiseatóip meath a dhéanamh agus claochlú go núiclídí cobhsaí. Na dúile is troime dá bhfuil sa dúlra, áfach, cosúil leis an úráiniam nó leis an tóiriam, níl iseatóip chobhsaí acu ar aon nós, ach san am chéanna tá a gcuid iseatóp nádúrtha chomh fadsaolach ó thaobh na leathré de agus go bhfuil iarsmaí díobh fágtha ann i gcónaí.
De réir na tuisceana atá againn inniu, is í an luaidhe (dúil cheimiceach a 92) an dúil is troime (is é sin, an dúil is airde uimhir adamhach) a bhfuil iseatóip chobhsaí aici. Tá ceithre iseatóp cobhsaí ag an luaidhe.
Nuair a thráchtar ar na hiseatóip sa ghnáthchaint, is minic a bhítear ag tagairt do na raidiseatóip shaorga a mbaintear éagsúlacht úsáide astu sa teicneolaíocht. Mar shampla, is féidir úsáid a bhaint as na raidiseatóip (nó as iseatóip neamhghnácha eile) mar rianairí le sreabh na dúile i meitibileacht duine nó i gcóras teicniúil a aithint. Is féidir freisin raidiseatóip a úsáid mar fhoinsí fuinnimh (cadhnra adamhach, gineadóir iseatópach). Bíonn a lán spástaiscéalaithe ag brath ar na raidiseatóip le haghaidh fuinnimh, mar shampla.


Mais adamhach.
Is eard is mais adamhach (ma) ann ná mais adaimh ar fos. Síltear, amanna, gurb ionann é seo agus na téarmaí mais adamhach choibhneasta, meánmhais adamhach agus meáchan adamhach. Cé go bhfuil brí na dtéarmaí seo an-chosúil lena chéile, tá miondhifríochtaí eatarthu.
Úsáidtear an t-aonad maise adamhaí aontaithe (AMAA) leis an mais adamhach a thomhas.


Aimpéar.
Séard is Aimpéar (go minic (siombal: A) ann, ná an t-aonad don sruth leictreach, nó an méid lucht leictreach gach soicind). Tá an Aimpéar mar aonaid búnúsach den Coras SI, agus tá sé ainmnithe i ndiadh André-Marie Ampère, a d'aimsigh rudaí búnusacha ag baint leis an leictreamaighnéadas.
Sainmhíníu.
Tá an Aimpéar mar an tairiseach a fhaightear i sruth, má tá dhá seoltóirí comhthreomhar le fad éigríochta, méadar óna chéile i bhfólús, a dhéanann forsa cothram le 2×10–7 niútan gach méadar.
Freisin tá sruth leictreach mar an ráta ama inár aithríonn an lucht leictreach. Tá Aimpéar amhain mar an ráta inár aithríonn 1 cúlóm de lucht gach soicind.


Ceilvin.
Is aonad tomhais teochta an Ceilvin (siombal: "K"), agus is ceann de seacht n-aonad an chórais SI é. Tosaíonn an scála ag dearbhnialas - an teocht is fuaire gur féidir go fisiciúil(0 K).
Tá an scála ainmnithe i ndiadh fisiceoir agus innealtoir Éireannach William Thomson, céad barún Ceilvin (1824 – 1907), a scríobh faoin dtábhacht a bhaineann le dearbh-scála i gcomhair tomhais na teochta.


Sportverein Austria Salzburg.
Club peile atá suite i Salzburg, An Ostair is ea Sportverein Austria Salzburg.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 2005. Bhunaigh na "Corcairghorm-bána", tacadóirí den sean-chlub SV Austria Salzburg a bunaíodh sa bhliain 1933. Ní raibh siad sásta nuair a cheannaigh an chomhlacht Red Bull é agus d'athraigh siad an ainm an chlub go Red Bull Salzburg sa bhliain 2005.
Bhí an grúpa seo ag iarraidh caomhnú traidisiún an chlub. Dúirt Bhí Red Bull gur club agus foireann nua abhí i gceist ag briseadh le stair an sean chlub. Ar 7 Deireadh Fómhair d'éirigh leis na Corcairghorm-bána sean ainm an chub, "SV Austria Salzburg" a chlárú chomh maith leis an sean suaitheantas. Bhí orthu foireann nua a chrúthú agus cuireadh isteach ar 2. Klasse Nord, an seachtú céim síos i bpeil na hOstaire don shéasúr 2006-07.
D'imir siad an chéad cluiche mar fhoireann nua ar an 29 Iúil, 2006 i gcoinne Lieferinger SV, club sacair eile lonnaithe i Salzburg. Bhuaigh siad le 6-0. Bhuaigh siad an Craobhchomortas an bhliain sin agus ardaíodh an foireann chuig1. Klasse Nord. Ar 19 Bealtaine 2008 bhuaigh siad an 1. Klasse Nord agus ardaíodh iad don chúigiú sraith i measc sraithe na hOstaire. An bhliain dár gcion bhuaigh siad 2. Salzburg Landesliga. Mar sin chuir an foireann isteach ar 1. Salzburg Landesliga, 'sé sin ceathrú céim i bpeil na hOstaire, don shéasúr 2009/10.


An Tibir.
Is í an Tibir an tríú habhainn is faide san Iodáil. I sléibhte na nAipiníní i réigiún na Tuscáine atá a tobar, agus tagann sí amach sa Mheánmhuir ag cathair na Róimhe.


GOAL.
Is cumann carthanachta idirnáisiúnta é GOAL (nó "Cúl" as Gaeilge), a bunaíodh sa bhliain 1977. Tá a cheanncheathrú i mBaile Átha Cliath. Is é John O'Shea, iar-iriseoir spóirt, bunaitheoir agus príomhfheidhmeannach na heagraíochta. Tá GOAL ag obair i 12 tíortha faoi láthair, le chuid maith dá obair san Afraic.


Oileáin Fharó.
Tá Oileáin Fharó (Faróis: "Føroyar") nó Na Scigirí, suite in iarthuaisceart na hEorpa, idir an tAigéan Atlantach agus an Mhuir Ioruach.
Stair.
Thug gasra manach caoirigh, coirce agus an teanga Ghaeilge aneas leo sa 6ú haois, agus deirtear gur thug Naomh Breandán (484-578) cúpla cuairt ar na hoileáin idir na blianta 512 agus 530. Tháinig Lochlannaigh in ionad na nGael timpeall 650 - daoine ó Shealtainn, ó Inse Oirc, agus ó Inse Gall. Thugtaí "Na Scigirí" ar Oileáin Fharó, ainm a thagann ó "Skeggjar", agus a bhfuil baint aige, b'fhéidir, le "Eyja-Skeggjar" (féasóga oileánacha), leasainm a thugtaí ar mhuintir na n-oileán.
De réir mar a deir Færeyinga Saga, chuir Ioruaigh fúthu ar na hoileáin timpeall dheireadh an 9ú haois agus iad ag teitheadh ó mhursantacht Harald I na hIorua. Go luath sa 11ú haois d'éalaigh Sigmundur Brestirson chun na hIorua ó na hoileáin theas, áit ar dhíothaigh naimhde aduaidh formhór a mhuintire; cuireadh ar ais é chun na hoileáin a ghabháil ar son Olaf Tryggvason (Olaf I na hIorua). Thug sé an Chríostaíocht anall leis, agus cé gur maraíodh é d'fhan an Iorua i réim ann. Sin mar a bhí an scéal go dtí na bhliain 1380, nuair a nascadh an Iorua agus an Danmhairg le chéile, rud a d'fhág na hoileáin faoi smacht na Danmhairge i ndeireadh na dála. Sa bhliain 1538 tháinig an Protastúnachas i dtreis sna hoileáin.
Scaradh an Iorua agus an Danmhairg óna chéile sa bhliain 1814 de bharr Chonradh Kiel, ach ba leis an Danmhairg na hoileáin fós. Cealaíodh an mhonaplacht trádála sna hoileáin sa bhliain 1856, rud a chuir ar chumas na bhFaróch brabach a bhaint as cabhlach iascaireachta dá gcuid féin. Tháinig an náisiúnachas chun cinn ón mbliain 1888, rud a bhain le saothrú na teanga ar dtús agus, tar éis na bliana 1906, le cúrsaí polaitíochta, ós sa tréimhse sin a bunaíodh páirtithe polaitiúla.
Shealbhaigh saighdiúirí Briotanacha Oileáin Fharó ar 12 Aibreán 1940, rud a rinneadh chun smacht na Breataine ar an Aigéan Atlantach Thuaidh a threisiú tar éis gur fhorghabh na Gearmánaigh an Danmhairg. Tháinig na hoileáin ar ais faoi riail na Danmhairge tar éis an chogaidh, ach sa bhliain 1948 cuireadh rialtas dúchais ar bun, agus thogair na Faróigh gan dul sa Chomhphobal Eorpach leis an Damhairg sa bhliain 1973. Chlis an tionscal iascaireachta sna nóchaidí, rud a ghríosaigh na Faróigh chun an geilleagar a fhairsingiú.
Cúrsaí polaitíochta.
Tugtar "Løgmaður" nó "Príomh-Aire" ar cheann an rialtais, agus "landsstýrismaður" ar Aire. Bíonn toghcháin áitiúla ann, toghcháin náisiúnta don "Løgting" (parlaimint na n-oileán), agus toghcháin don "Folketing" sa Danmhairg. Baineann seacht dtoghcheantar leis an Løgting.
Oileáin Fharó agus an Danmhairg.
Tá Oileáin Fharó faoi riail na Danmhairge ón mbliain 1388 i leith, agus an Danmhairg atá i mbun gnóthaí cosanta, dlí agus seachtracha. Sa bhliain 1816 cuireadh deireadh leis an Løgting, rud a d'fhág na hoileáin mar chúige agus Maor ina cheannas. Tháinig an Løgting ar ais sa bhliain 1851, cé nach raibh ann ach foras comhairleach go dtí an bhliain 1948.
Sa bhliain 1946 vótáil pobal na n-oileán i ngeall ar cheist an neamhspleáchais; bhí móramh beag ar son scaradh leis an Danmhairg, ach theip ar an rialtas socrú a dhéanamh dá réir, agus tamall ina dhiaidh sin tháinig rialtas nua i dtreis a dhiúltaigh don scaradh. Rinneadh comhréiteach: cuireadh dlí féinrialaithe i bhfeidhm sa bhliain 1948 agus thug an Danmhairg fóirdheontas mór bliantúil.
Faoi láthair ní mór an difríocht atá idir líon na ndaoine atá i bhfabhar neamhspleáchais agus líon na ndaoine atá ina choinne. Tá tuairimí difriúla le cloisteáil i measc an dá dhream, agus bheadh fáilte roimh breis féinrialaithe go fiú ag daoine atá i bhfabhar an aontais.
Oileáin Fharó agus an tAontas Eorpach.
Deir Conarthaí na Róimhe go soiléir nach mbaineann na hoileáin leis an Aontas Eorpach, agus deir prótacal speisialta, má tá saoránaigh Dhanmhargacha ina gcónaí sna hoileáin, nach meastar gur saoránaigh Dhanmhargacha iad de réir na gConarthaí. Fágann seo nach saoránaigh de chuid an Aontais Eorpaigh iad (cé gur saoránaigh de chuid an AE fós iad daoine eile ón AE atá ina gcónaí ann). Ní bhaineann Oileáin Fharó le Comhaontú Schengen, comhaontú saorghluaiseachta, ach ní call do na Faróigh pas a thaispeáint agus iad ag taisteal idir tíortha de chuid Schengen.
Réigiúin agus comhairlí áitiúla.
Tá ceithre chomhairle áitiúla is tríocha ag an hoileáin, agus timpeall 120 sráidbhaile agus baile mór ag baint leo. Tá sé réigiún thraidisiúnta ("sýslur") ann: Norðoyar, Eysturoy, Streymoy, Vágar, Sandoy agus Suðuroy, agus bhí a thionól féin ag gach ceann acu tráth.
Tíreolaíocht.
Tá Oileáin Fharó leath slí idir an Íoslainn agus an Iorua, agus is iad oileáin na hAlban an chríoch is neasa dóibh. Comhordanáidí: 62.00 thuaidh, 06.47 thiar.
Tá 1,399 ciliméadar cearnach iontu, agus níl lochanna móra ná aibhneacha móra ann. Is é Lítla Dímun an t-aon oileán amháin nach bhfuil daoine ina gcónaí ann. Oileáin creagacha is ea iad, agus aillteacha ar gach taobh díobh beagnach. Slættaratindur an sliabh is airde, agus tá áiteanna ann atá níos ísle ná an fharraige.
Rinneadh an chuid is mó de na hoileáin de laibhe bhasaltach de chuid na ré Pailéigéiní (an ré is déanaí den stair gheolaíoch).
Geilleagar.
Le tamall anuas tá rath ag teacht ar gheilleagar na n-oileán agus an ráta dífhostaíochta ag titim, ach táthar ag brath go han-mhór ar an iascaireacht go fóill, cé go mb'fhéidir go mbeadh peitriliam le fáil láimh leis na hoileáin. Idir an dá linn, faightear 20% den bhuiséad náisiúnta ón Danmhairg. Tá dlús á chur le tionscadail teicneolaíocht faisnéise agus ghnó ón mbliain 2000 i leith, ach téann mórán daoine óga chun na Danmhairge agus chun tíortha eile tar éis dóibh an mheánscoil a fhágáil, agus fágtar na seandaoine ina ndiaidh. Sa bhliain 2008 bhí Oileáin Fharó in ann $52 milliún a thabhairt ar iasacht don Íoslainn de bharr an tír úd a bheith i gcruachás tar éis chliseadh na mbancanna.
Iompar.
Tá an-dul chun cinn déanta i gcúrsaí iompair. Tá tonnáin, droichid agus cabhsaí idir na trí oileán is mó agus trí oileán mhóra eile san oirthuaisceart, agus freastlaíonn baid thapa farantóireachta ar an dá oileán mhóra theas. Tugann bóithre maithe chun gach sráidbhaile thú, cé is moite de shráidbhailte i seacht gcinn de na hoileáin is lú.
Deimeagrafaíocht.
De shliocht Lochlannach agus Ceilteach formhór mór na bhFaróch. An anailís is déanaí a rinneadh ar an DNA taispeánann sí gur leis an Lochlainn a bhaineann 87% de na crómasóim Y.
Tagann 84% den DNA miteacoindreach (DNA a bhaineann le mná) ó mhuintir na hAlban agus na hÉireann.
Baineann muintir na n-oileán le seacht dtír is seachtó faoi láthair, ach baineann an chuid is mó díobh (98%) le Ríocht na Danmhairge.
Is í an Fharóis príomhtheanga na n-oileán, cé go gcaithfear Danmhairgis a fhoghlaim ar scoil. Is cosúil litriú na Faróise le litriú na hÍoslainnise, ach is cosúla an Fharóis labhartha le canúintí iarthar na hIorua. Tá teaghlaigh Dhanmhairgeacha sna hoileáin a labhraíonn Danmhairgis sa bhaile. Cruthaítear téarmaíocht nua i bhFaróis de réir mar is gá.
Fás an daonra (1327-2004).
Stampa Faróch le hAnker Eli Petersen ag ceiliúradh theacht na Críostaíochta
Is dócha nár sháraigh an daonra 5,000 duine go dtí an t-ochtú haois déag, agus timpeall na bliana 1349 fuair tuairim is leath an phobail bás den phlá. Ón 18ú amach tháinig méadú mór ar an bpobal, ó b'fhusa teacht i dtír ar an iascaireacht agus ó bhí cúrsaí sláinte ag dul i bhfeabhas.
Aeráid.
Aeráid Fho-Artach Mhara atá ann de réir rangú Köppen. Bíonn aeráid an n-oileán á fuarú ag an Aigeán Atlantach. Ach tugann an Sruth Atlantach Thuaidh uisce measartha te leis ann ó Mhurascaille Mheicsiceo, rud a fhágann nach mbíonn an geimhreadh rófhuar (idir 3.0 agus 4.0 °C), cé go mbíonn an samhradh fionnuar (idir 9.5 agus 10.5 °C) de bharr thionchar an aigéin féin. Bíonn an aimsir garbh, scamallach agus fionnuar ar feadh na bliana, agus 260 lá báistí ann. Bíonn lagbhrúnna ag gabháil soir ó thuaidh agus is minic gaoth mhór agus greadadh báistí ann.
Plandaí.
Is é an fásra is dual do na hoileáin féar, fraoch (go háirithe fraoch coiteann - "Calluna vulgaris"), caonach, crotal agus bláthanna fiáine. Níl crainn ann, agus tá cuma Chonamara ar an áit dá bharr.
Ainmhithe.
Is iad na héin is mó atá le feiceáil in Oileáin Fharó éin farraige agus éin a dtaitníonn an blár fairsing leo. Tá fochineálacha ar leith de spéicis choitianta le fáil ann: an t-éadar ("Somateria mollissima"), an druid ("Sturnus vulgaris"), an dreoilín ("Troglodytes troglodytes"), an fhoracha ("Uria aalge") agus an fhoracha dhubh ("Cepphus grylle"). Bhíodh an fiach breac ann, ach tá sé imithe in éag anois.
a>, an t-oileán is faide ó dheas
Sinigh.
Tá rónta glasa ("Halichoerus grypus") an-choitianta cois farraige, agus tá a lán míolta móra le feiceáil ann. Is é an cineál is coitianta an píolótach ("Globicephala melaena"), ach uaireanta tá an chráin dhubh ("Orcinus orca") le feiceáil. Cibé sinigh fhiáine eile atá le fáil sna hoileáin anois, daoine a thug isteach iad.
An Dúlra agus an Bhitheolaíocht.
Tá cnuasach algae ó Oileáin Fharó le fáil in Iarsmalann Uladh: uimhreacha catalóige F3195—F3307. Bailíodh iad de bharr suirbhé a rinneadh faoi choimirce NATO, Iarsmalann na Breataine (Dúlra) agus Fhundúireacht Carlsberg. Ceann de dheich sraith "exsiccatae" iad.


Nairobi.
Is é Nairobi príomhchathair na Céinia, agus é ar an gcathair is mór sa tír sin freisin. Tá sé suite i gCúige Nairobi i ndeisceart na tíre, 150km slí ón Meánchiorcal: réigiún trópaiceach atá ann. Is é an chathair is mó daonra in oirthear na hAfraice é agus tuairim is 3 milliún duine ina gcónaí ann. Tá sé cois Nairobi 1795 méadar os cionn leibhéal na farraige. 150 km² achar iomlán na cathrach.
Sa bhliain 1889 a bunaíodh stáisiún lasta Nairobi ar an iarnród idir Mombasa agus Uganda. Tháinig borradh agus fás ar Mairobí agus roghnaíodh mar phríomchathair British East Africa sa bhliain 1907, agus mar phríomchathair phoblacht neamhspleách na Céinia sa bhliain 1963.
Is iad an Swahili agus an Béarla príomhtheangacha na cathrach, ach úsáídtear teangacha eile ar nós Kikuyu, Luo agus an patois ar a dtugtar Sheng.


Wexford Youths Football Club.
Is club peile é Wexford Youths Football Club as Loch Garman. Is é Noel O'Connor traenálaí na 'Youths' a bhí bunaithe í 2007. Imríonn an foireann i Sraith na hÉireann.


Mearcair (airgead beo).
Dúil cheimiceach is ea an mearcair nó an t-airgead beo, agus is í an uimhir adamhach atá aige sa tábla peiriadach ná 80. Tá sé 200.59 g/mol ar mheáchan adamhach, agus cuirtear in iúl é sna foirmlí ceimiceacha leis an ngiorrúchán Hg, atá bunaithe ar an bhfocal Laidne "hydrargyrum". Is é an mearcair an t-aon mhiotal amháin atá ina leacht le teocht agus brú an tseomra, agus is dúil nimhiúil é nach féidir leis an gcolainn dhaonna aon úsáid ná leas a bhaint aisti.
Tá seacht n-iseatóp nádúrtha ag an mearcair, mar atá, 196Hg (0.15 % de mhearcair an dúlra), 198Hg (9.97 % de mhearcair an dúlra), 199Hg (16.87 %), 200Hg (23.1 %), 201Hg (13.18 %), 202Hg (29.86 % - an t-iseatóp is flúirsí), agus 204Hg (6.87 %).
Tá mearcair ar fáil ar fud an domhain, go háirithe i bhfoirm cionnabair, is é sin, suilfíd mhearcair nó HgS. Cosúil leis na comhdhúile mearcair go léir, is nimh dhainséarach é an cionnabar, ach mar sin féin, baintear úsáid as mar ábhar datha (dathlí) i bhfoirm phúdraithe ar a dtugtar flanndearg. Is féidir leas a bhaint as an miotal féin agus as a chuid comhdhúl ar a lán bealaí eile. Mar sin, úsáidtear mearcair miotalach i dteirmiméadair, i mbaraiméadair, i manaiméadair agus i sfigmeamanaiméadair - is é sin, i ngléasanna a thomhaiseann teocht nó brú. Tugtar malgaim ar chóimhiotail a bhfuil mearcair iontu, agus cuirtear malgam sna fiacla, mar shampla, leis na bearnaí a líonadh. Inniu, áfach, táthar buartha brónach faoi chomh dainséarach is atá an mearcair don duine, agus dá réir sin, táthar ag éirí as úsáid an mhearcair a fhad agus is féidir.
Is dual don mhearcair meascadh tríd na miotail eile agus cóimhiotail - malgaim - a dhéanamh leo. Tá an t-iarann ar an mbeagán miotal nach malgamaítear, agus mar sin, is gnách mearcair a choinneáil i gcoimeádáin iarainn.
Triathmhiotal é an mearcair. Is é sin, ní féidir leis na gnáthaigéid é a chreimeadh. Teastaíonn aigéad nítreach nó sulfarach leis an mearcair a ocsaídiú.
Tá dhá uimhir ocsaídiúcháin ag an mearcair, mar atá, +1 (na comhdhúile mearcarúla) agus +2 (na comhdhúile mearcaracha).


El Escorial.
Tá El Escorial, Mainistéir Ríoga de San Lorenzo El Real (Spáinnis: "Monasterio de El Escorial" nó "El Escorial") mar ait stáiriúl idir dhá coimpléasc ailtireachta, ríoga agus maistéireach El Real Monasterio de El Escorial agus La Granjilla de La Fresneda.
Dear Philip II agus a ailtire, Juan Bautista de Toledo, El Escorial búnaithe ar Real Sitio, Real Casa de Campo, Tierra de Realengo agus Tierra de Abadengo. An príomh aidhm a bhí ag Philip II ná "ait cónaithe a thógáil i gcomhair córón Caitliceach na Spáinne", agus dá bhárr bhí an ab i gceannas ar an ait. Sa 16ú haois, bhí na mánaigh Hieronymite mar úinéirí ar El Escorial. Faoi láthair tá sé mar máinistéir Agaistíneach.
Tá coirp fiche sé de ríotha agus banríotha (Éilís II an t-aon banrí atá ann), de ríshliocht na Hapsburgach agus na Búrbónaigh, ó Rí Searlas I (Searlas V, Impire Naofa Rómhánach) go dtí an lá atá inniú (ach amhain Philip V agus Ferdinand VI), coimeadtha i bPaintéón na Ríotha.


Christiaan Huygens.
Bhí Christiaan Huygens () (14 Aibreán, 1629 - 8 Iúil, 1695), mar Matamaiticeoir, réalteolaí, ceapadóir agus fisiceoir.
Ollanach. Rugadh é sa Háig, mar mac Constantijn Huygens. Rinne sé staidéar ar an dlí in Ollscoil Leiden agus an Cóláiste Óráiste i Breda, roimh staidéar ar an eolaíocht. Tugann Staraí creidiúint do Huygens do réabhlóid eolaíocht with the scientific revolution.
Bhí beagán baint ag Huygens le forbairt an calcalas nua aimsirthe. Bhí a obair tábhachtach ó thaobh a aragóintí i bhfabhar tonnteoiric an tsolais. Sa bhliain 1655, d'fhionn sé gealach Satarn; Titan. Fad is a bhí sé ag staidéar fáinní Saturn, sa bhliain 1656. d'fhionn sé go raibh siad déanta de clocha. Sa bhliain chéanna rinne sé staidéar ar agus sceitse de Réaltnéal Oiríon. Bhí a phictiúir, foilsithe sa "Systema Saturnium" sa bhliain 1659. Ag úsáid a teileascóp bhí sé in ann na réalt sa réaltnéal a aimsiú. (Glaodh an Réigiún Huygens ar an píosa is gile sa taobh istigh den réaltnéal). D'fhionn sé freisin cúpla reáltnéal eile comh le réaltaí dúbailte. D'fhoirmligh sé Dara Dlí Niútan i bhfoirm cearnach, níos déanaí rinne Isaac Newton ceartúcháin agus ath-fhoirmligh sé an dlí.
Bhí sé chairdiúil le Blaise Pascal, agus eisean a thug spreagadh do Huyens a leabhair faoi teoiric dóchúlacht a fhoilsiú sa bhliain 1657.
Rinne sé obair freisin ar chloig níos cruinne, go háirithe ó thaobh loingseoireacht. Sa bhliain 1658 d'fhoilsigh sé leabhair faoi seo darbh ainm Horologium. Eisean a cheap an Chlog luascadánach, a bhí an tábhachtach ó thaobh coimeád an t-am, agus staidéar ar an t-am.
Toghadh Huygens mar baill den Cumann ríoga sa bhliain 1663. Sa bhliain 1666 bhog sé go Páras agus d'oibrigh sé sa Acadamh Eolaíochta na Fraince faoi pátrúnacht Laoiseach XIV na Fraince. Rinne sé níos mó staidéar ar an réalteolaíocht ag baint úsáid sa réadlann i bPáras. Sa bhliain 1684 d'fhoilsigh sé "Astroscopia Compendiaria" a rinne chuir síos ar a teileascóip nua gan feadáin.
Bhog Huygens ar ais go dtí an Háig sa bhliain 1681 tar éis a bheith an tinn. Fuair sé bás ansin ar 8 Iúil, 1695.


Bórón.
Is dúil cheimiceach é an bórón. Is í an mhais adamhach atá aige ná 10.811 g/mol agus is iad an uimhir adamhach agus an tsiombail cheimiceach atá aige ná 5 agus B.
Is miotalóideach é an bórón, agus is é an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s22s22p1. Is é sin, níl ach trí leictreon ar an dara sceall. Tá an bórón ar fáil sa dúlra flúirseach go maith i mianraí éagsúla, ar nós bórás (teitreabóráit sóidiam), úilicsít (go bunúsach, meascán as bóráití an tsóidiam agus an chailciam), sasóilít (arb ionann í agus an t-aigéad bórach) agus a lán eile.
Úsáidtear an bórón - an dúil cheimiceach féin - ina dhópán sa leictreonaic, is é sin, measctar iarsmaí beaga bóróin tríd an sileacan le seoltacht an tsileacain a athrú - sin é an rud a dtugtar "dópáil" air i dtionsclaíocht na leathsheoltóirí. Mar a chonaic muid, níl ach trí leictreon ar an sceall is faide amuigh in adamh an bhóróin, ach in adamh an tsileacain, tá ceithre leictreon ar sceall na bhfiúsleictreon. Má chuirtear adamh amháin bóróin i struchtúr an chriostal sileacain, fágfar áit aon leictreon amháin folamh, ionas go gcaithfidh an bórón leictreon a fháil ar iasacht ón gcéad adamh sileacain eile. Ansin, áfach, beidh folúntas nua timpeall an adaimh sin. - Is féidir le folúntais den chineál sin sruth leictreach a iompar, agus mar sin, ní gá ach le beagáinín bóróin le seoltacht leictreach an tsileacain a ardú go mór.
Tá go leor allatróp ag an mbórón: an bórón dímhorfach, an t-alfa-bhórón rombaihéidreach, an béitea-bhórón rombaihéadrach, agus an gáma-bhórón ortarombach, agus eile. Is féidir, fiú, bórón miotalach a tháirgeadh, ach le sin a dhéanamh, teastaíonn bórón iontach glan agus imthoscaí speisialta (brú ard agus teocht ard).
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is tipiciúla ag an mbórón ina chuid comhdhúl ná +3. Ina lán comhdhúl dá chuid, áfach, bíonn sé deacair an struchtúr a léiriú le coincheapanna coinbhinsiúnacha na ceimice ar nós nasc comhfhiúsach nó uimhir ocsaídiúcháin. Mar sin, bíonn teoiric na bhfithiseán móilíneach riachtanach le cur síos éigin a thabhairt orthu. Sampla de seo iad na bóráin nó na hidridí bóróin, is é sin, comhdhúile an bhóróin agus na hidrigine. Nó bíonn níos mó adaimh hidrigine sna comhdhúile seo ná mar ba chóir, de réir na tuisceana coinbhinsiúnaí. Baintear úsáid as na bóráin mar imoibrithe sa cheimic orgánach, agus iad ina ndí-ocsaídeoirí láidire.
Is dócha gurb é an t-aigéad bórach, H3BO3, an chomhdhúil is tábhachtaí de chuid an bhóróin. Aigéad lag é.
Nuair a úsáidtear bórón agus nítrigin, is féidir móilíní a thógáil a bhíonn an-chosúil le móilíní na gcomhdhúl orgánach. Mar shampla, tá an bóraisín, B3H6N3, iontach cosúil leis an mbeinséin.


Carbón.
Is é an carbón dúil uimhir a 6, agus is é C siombail cheimiceach na dúile seo. Neamh-mhiotal atá ann agus é in ann ceithre nasc comhfhiúsacha a cheangal. Níl srian ná teorainn leis na comhdhúile éagsúla is féidir a chur i dtoll le chéile as na hadaimh charbóin, agus mar sin, brainse ceimice iontu féin iad comhdhúile an charbóin - brainse ar a dtugtar an cheimic orgánach.
Iseatóip an charbóin.
Tá trí iseatóp nádúrtha ag an gcarbón, mar atá, an dá iseatóp cobhsaí 12C (99 % de charbón an dúlra), 13C (1 %) agus an raidiseatóp 14C, nó an radacarbón, nach mbíonn ach iarsmaí de sa charbón nádúrtha. Tá leathré réasúnta gairid aige, 5730 bliain. Ní athraíonn flúirse an radacarbóin in orgánaigh bheo a fhad is a mhaireann siad, ach nuair a bhásóidh siad, stopfaidh an soláthar radacarbóin ón timpeallacht. Mar sin, is féidir aois na n-iarsmaí orgánacha a oibriú amach trí fhlúirse an radacarbóin iontu a thomhas. Dátú radacarbóin a thugtar air sin, agus é ag teacht isteach áisiúil ag na seandálaithe, mar shampla.
Allatróip an charbóin.
Tá foirmeacha éagsúla allatrópacha ag an gcarbón, agus is iad an diamant agus an ghraifít an dá allatróp is coitianta. Tá struchtúr tríthoiseach ag an diamant a choinníonn le chéile é go daingean. Ón taobh eile de, tá criostal na graifíte comhdhéanta as "plátaí" déthoiseacha d'adaimh charbóin nach bhfuil ach naisc laga eatarthu, rud a chiallaíonn go bhfuil an ghraifít sobhriste go leor. Mar sin, cé gurb iad na hadaimh chéanna atá sa dá chineál carbóin, tá siad an-difriúil: tá an diamant crua geal trédhearcach, agus tá an ghraifít bog dubh teimhneach. Ní féidir leis an diamant leictreachas a iompar, ós rud é go bhfuil na leictreoin suite go daingean sna naisc chomhfhiúsacha, agus ní féidir leo dul timpeall sa chriostal. Scéal eile é scéal na graifíte arís. Bíonn cead a gcos ag na leictreoin idir na "plátaí", ionas gur féidir leo sruth leictreach a iompar i gcriostal na graifíte. Mar sin, tá seoltacht áirithe ag baint leis an ngraifít, cé nach féidir a rá gur seoltóir maith leictreachais a bheadh inti.
Tá a leithéid d'allatróp ann freisin agus carbón dímhorfach, is é sin, carbón nach bhfuil struchtúr soiléir criostail aige. Go dtí le déanaí, shíltí gur carbón dímhorfach a bhí i gceist le gual agus le súiche, ach ní mar sin atá - le fírinne, tá an dá chuid sin comhdhéanta as criostail bheaga bhídeacha graifíte. Inniu féin, tugtar "carbón dímhorfach" ar an dá chineál seo go minic, áfach. Is féidir carbón fíor-dhímhorfach a tháirgeadh, ach tá sé deacair.
Tá a leithéid d'allatróp ann fós agus lonsdaeilít, nó diamant heicseagánach. Tá struchtúr heicseagánach ag an lonsdaeilít, cosúil leis an ngraifít, ach tá sí crua, cosúil leis an diamant. Na heisimil den lonsdaeilít a ndearnadh taighde orthu, ní raibh siad chomh crua leis an diamant, ach creidtear go raibh na samplaí seo truaillithe ag substaintí coimhthíocha, agus go bhféadfadh lonsdaeilít ghlan an diamant féin a shárú ar a chruacht.
Na fullairéiní.
Le déanaí, d'éirigh leis na heolaithe allatróip nua charbóin a shintéisiú sna saotharlanna ina mbíonn na hadaimh charbóin curtha le chéile i móilíní ar déanamh tríthoiseeach éigin, siméadrach go minic. Tugtar fullairéiní ar na móilíní seo, nó nuair a cruthaíodh na chéad mhóilíní den chineál seo timpeall ar an mbliain 1985, bhí na ceimiceoirí den bharúil go raibh siad cosúil le foirgnimh an ailtire nua-aimseartha Mheiriceánaigh Richard Buckminster Fuller. Is é "millín Bucky" an fhullairéin is cáiliúla, b'fhéidir - go bunúsach, móilín ar déanamh liathróide atá ann, agus trí scór adamh carbóin i ngach liathróid den chineál seo.
An dé-ocsaíd charbóin.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is minicí atá ag an gcarbón ná +4. Sin é an uimhir ocsaídiúcháin atá aige sa dé-ocsaíd charbóin, CO2. Tá ról tábhachtach ag an dé-ocsaíd charbóin san fhótaisintéis, nó baineann na plandaí dé-ocsaíd charbóin den atmaisféar, agus iad ag déanamh móilíní níos casta astu, cosúil leis na siúcraí. Ón taobh eile de, is í an dé-ocsaíd charbóin táirge dócháin an charbóin agus na móilíní orgánacha a bhfuil carbón iontu. Mar sin, nuair a dhóitear siúcra sna horgánaigh bheo mar fhoinse fuinnimh, is í an dé-ocsaíd charbóin a tháirgtear. Sin é an tuige go n-análaíonn an duine féin ocsaigin isteach agus dé-ocsaíd charbóin amach, mar shampla.
Is gás í an dé-ocsaíd charbóin le teocht an tseomra, agus ní féidir é a iompú ina leacht gan ardbhrú a oibriú uirthi. Leis an ngnáthbhrú, deascfaidh sé go díreach ó ghás go criostail sholadacha ag teocht ocht gcéim déag is trí scór faoin nialas de réir Celsius (-78 °C), agus néalóidh na criostail ar ais go gás má sháraítear an teocht seo.
An t-aigéad carbónach.
Má thuaslagtar dé-ocsaíd charbóin san uisce, gheofar aigéad carbónach H2CO3. Is é an tuiscint a bhí ag na ceimiceoirí riamh nach féidir an t-aigéad carbónach a aonrú mar shubstaint ghlan, ach sa bhliain 1991, d'éirigh leis na saineolaithe sa Goddard Space Flight Center, lárionad taighde de chuid an NASA, samplaí d'aigéad carbónach glan a tháirgeadh. Dealraíonn sé, áfach, go dtitfidh móilíní an aigéid charbónaigh as a chéile le huisce agus dé-ocsaíd charbónach a dhéanamh a thúisce is a rachaidh oiread is aon mhóilín uisce amháin i dteagmháil leo.
Na carbónáití.
Cibé faoi sin, is féidir salainn an aigéid seo a tháirgeadh - carbónáití, mar a thugtar orthu, agus iad sách coitianta i measc na mianraí nádúrtha: an chailcít, nó an charbónáit chailciam CaCO3, an smitsinít nó an charbónáit since ZnCO3, an ródacróisít nó an charbónáit mhangainéise MnCO3, an rutarfoirdín nó an charbónáit úráinile UO2CO3, agus a lán eile.
An aonocsaíd charbóin.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an gcarbón sa chomhdhúil thábhachtach seo ná +2, agus is í an fhoirmle cheimiceach atá aici ná CO. Nimh láidir atá inti agus í in ann dul in áit an mhóilín ocsaigine i haemaglóibín na fola, ionas nach féidir leis an haemaglóibín tuilleadh ocsaigine a iompar. Sin é an dóigh a n-oibríonn an t-ian ciainíde fosta, agus é cosúil leis an aonocsaíd charbóin ó thaobh an struchtúir leictreonaigh de. Níl an aonocsaíd charbóin chomh sothuaslagtha san fhuil agus an chiainíd, ach ón taobh eile de, níl boladh ar bith as an aonocsaíd charbóin.
Cruthaítear aonocsaíd charbóin nuair a bhítear ag dó carbóin agus an ocsaigin gann. Toradh don dóchán neamhfhoirfe í. Mar sin, is féidir aonocsaíd charbóin a dhó go dé-ocsaíd charbóin, agus sna laethanta a bhí, bhaintí úsáid áirithe aisti mar bhreosla.
Le linn an Uilelosctha, bhain na Naitsithe triail as an aonocsaíd charbóin mar nimh le daoine a mharú. Mharaigh siad daoine easlána sa Ghearmáin féin le linn an fheachtais eotanáise úd "T4", agus chuir siad príosúnaigh i veaineanna gan sceithphíopaí: chuaigh na gáis sceite isteach i gcúl na veain, agus stiúg na príosúnaigh leis an aonocsaíd charbóin. Sa deireadh, áfach, chuaigh na Naitsithe i muinín na ciainíde agus an tseomra gáis de rogha ar an aonocsaíd charbóin agus na veaineanna, ó fuair siad nach raibh an modh oibre seo sách éifeachtach le sluaite móra daoine a bhású.
Na Cairbídí.
Téann an carbón i gcomhdhúile le miotail imoibríocha le cairbídí agus le haicéitilídí (déchairbídí) a dhéanamh. Is iad an t-ian cairbíde (C4-) agus an t-ian déchairbíde (C22-) na hiain dhiúltacha sna comhdhúile ianacha seo. San ian aicéitilíde, tá nasc triarach idir an dá adamh carbóin, cosúil leis an aicéitiléin H2C2, agus má thagann an t-ian seo i dteagmháil leis an uisce, imoibreoidh sé leis, ionas go gcruthófar aicéitiléin.
Cairbídí de chineál eile iad cairbídí na neamh-mhiotal, cosúil leis an gcairbíd sileacain SiC, a dtugtar carbaram uirthi freisin. Tá sí crua, cosúil leis an diamant, agus an struchtúr criostalach céanna inti.
Na Comhdhúile Orgánacha.
Tá na hadaimh charbóin in ann naisc chomhfhiúsacha a cheangal dá chéile le slabhraí fada a dhéanamh. Tugtar caitéanú ar an bpróiseas seo. Bíonn na naisc chomhfhiúsacha idir adaimh charbóin láidir cobhsaí, agus mar sin, níl teorainn ar bith leis na struchtúir chasta cheimiceacha is féidir a thógáil as na hadaimh charbóin (in éineacht le dúile eile, ar ndóigh, go háirithe an hidrigin). Tá comhdhúile caitéanaithe an charbóin i bhfad bhfad níos líonmhaire ná comhdhúile na ndúl ceimiceach eile nach bhfuil carbón ar bith iontu, agus mar sin, is follasach gur brainse ceimice ann féin é ceimic an charbóin.
Ar chúiseanna stairiúla, tugtar comhdhúile orgánacha ar chomhdhúile caitéanaithe an charbóin. Ar dtús, shíltí nach raibh comhdhúile den chineál sin le fáil ach sna horgánaigh bheo agus ina n-iarsmaí, agus go raibh fórsaí ceimiceacha ar leith, cineál draíocht nó druagántacht, a bhí riachtanach le struchtúir chasta den chineál seo a chur i dtoll le chéile. Is é an téarma a bhí ag na luathcheimiceoirí ar an bhfórsa rúndiamhair seo ná "vis vitalis", fórsa beatha, nó beathfhórsa. Chreid Louis Pasteur, mar shampla, go raibh beathfhórsa sa dúlra, agus is dócha go raibh baint ag an tuairim seo leis an gcreideamh láidir Críostaí a bhí aige. - Mar sin, ba dual do leithéidí Pasteur a chreidiúint gurb ionann, go bunúsach, taighde na struchtúr caitéanaithe carbón agus taighde ceimiceach an dúlra. D'imigh sin agus tháinig seo, áfach, nó tugtar bithcheimic ar cheimic an dúlra, agus is í an cheimic orgánach taighde na gcomhdhúl casta carbóin, beag beann ar cé acu an dúlra nó an duine a chruthaíonn iad.
Na Hidreacarbóin.
Is iad na hidreacarbóin na comhdhúile orgánacha is simplí. Níl iontu ach carbón agus hidrigin, ach má ghlactar leis go bhfuil aon nasc comhfhiúsach amháin ag an hidrigin agus ceithre cinn ag an gcarbón, féadfar na mílte hidreacarbón a phleanáil ar an bpáipéar agus iad a shintéisiú ansin sa leabharlann. Scéal eile é, áfach, go bhfuil struchtúr tríthoiseach ag na hidreacarbóin, agus gur féidir nach bhfuil slí ag na brainsí agus na craobhacha go léir sa spás mar a bhí ar an bpáipéar.
Na hAlcáin.
Is iad na hidreacarbóin sháithithe, nó na halcáin, an cineál is simplí de na hidreacarbóin. Níl ach naisc shingile idir na hadaimh charbóin iontu. Glactar leis an meatán CH4 mar alcán agus mar chomhdhúil orgánach freisin, cé nach bhfuil carbón caitéanaithe ann. Alcáin eile iad an t-eatán CH3CH3, an propán CH3CH2CH3, an bútán CH3CH2CH2CH3, an peantán
CH3CH2CH2CH2CH3, an heacsán CH3CH2CH2CH2CH2CH3 agus araile. Is féidir foirmle shimplí gach alcán a fhréamhú ón bhfoirmle ghinearálta CnH2n + 2. Ón bpeantán ar aghaidh, ainmnítear na halcáin as na huimhreacha Gréigise a mhíníonn líon na n-adamh carbóin sa slabhra carbóin: heacsán (sé adamh carbóin), heaptán (seacht n-adamh carbóin), ochtán (ocht n-adamh carbóin), naonán (naoi n-adamh carbóin), deacán (deich n-adamh carbóin), aondeacán (aon adamh déag), dódeacán (dhá adamh déag), trídeacán (trí adamh déag), teitrideacán (ceithre adamh déag), peintideacán (cúig adamh déag), heicsideacán (sé adamh déag), heiptideacán (seacht n-adamh déag), ochtaideacán (ocht n-adamh déag), naonaideacán (naoi n-adamh déag)...
Na halcáin a luadh thuas, is alcáin normalacha iad - is é sin, tá slabhra díreach gan chraobhacha iontu. Is féidir leis na móilíní alcáin a bheith craobhach freisin. Ainmnítear na móilíní craobhacha as an slabhra is faide a aithnítear iontu, agus caitear leis na craobhacha mar mhalartaithe - is é sin, mar a bheadh grúpaí adamhacha iontu a tháinig in áit an adaimh hidrigine sa bhunstruchtúr. Amach ón mbútán normalach, tá an fhoirmle C4H10 ag hidreacarbón amháin eile, CH3CH(CH3)CH3 freisin. Deirtear gur isiméirí iad an hidreacarbón seo agus an bútán normalach. Is minic a thugtar iseabútán ar an hidreacarbón seo, ach, le fírinne, is é an t-ainm córasach atá air ná 2-meitiolprópán. Aithnítear gurb é slabhra an trí adamh carbóin, nó an slabhra própáin, an slabhra is faide sa mhóilín. Feicimid go bhfuil grúpa meitile, -CH3, ag gobadh amach as an slabhra seo. San ainmniú, caithimid leis an ngrúpa seo mar a bheadh malartaí ann a tháinig in áit ceann de na hadaimh hidrigine i móilín an phrópáin.
Na hAilcéiní.
Tugtar ailcéiní ar na hidreacarbóin a bhfuil aon nasc dúbailte amháin iontu. Is í an eitéin, CH2=CH2 an ceann is simplí acu. Tugtar eitiléin uirthi freisin, ach sa téarmaíocht chaighdeánaithe, tá an t-ainm sin teoranta don ghrúpa adamhach a gheofar nuair a osclófar ceann den dá nasc idir an dá adamh carbóin, -CH2-CH2-. Mar shampla, is féidir clóiríd eitiléine a thabhairt ar an 1,2-déchlóireatán CH2ClCH2Cl.
Is féidir olaifíní a thabhairt ar na hailcéiní freisin. Téarma é seo a úsáidtear i scagadh na hartola ach go háirithe.
Is hidreacarbóin neamhsháithithe iad na hailcéiní, mar a deirtear. Is éard is ciall dó sin ná go bhfuil sé de chlaonadh iontu leathnasc an naisc dhúbailte a oscailt in imoibriú ceimiceach agus comhdhúil sháithithe a chruthú, is é sin, comhdhúil nach bhfuil ach naisc shingile idir na hadaimh charbóin inti. Mar sin, is é an suimiúchán an cineál imoibriú is dual don ailcéin. Is é is brí le suimiú i gcomhthéacs na ceimice orgánaí ná go n-osclaítear an leathnasc ionas gur féidir leis an imoibrí naisc a cheangal de na hadaimh charbóin a raibh an nasc dúbailte eatarthu féin. An móilín nua a fhaightear, tá an dá mhóilín "suimithe" ann a d'imoibrigh le chéile.
- má hidriginítear eitéin, gheofar eatán.


Nítrigin.
Is dúil cheimiceach í an nítrigin. Is é an meáchan adamhach atá aici ná 14.0067 g/mol. Is í an uimhir adamhach atá aici ná 7, agus is í N an tsiombail cheimiceach atá aici.
Is í an nítrigin an comhábhar is flúirsí in atmaisféar an Domhain (78.1 %). Is gás gan dath gan bholadh gan bhlas í an nítrigin nuair atá sí ina dúil aonraithe, agus ní bhíonn sí ró-araiciseach chun imoibriú ceimiceach a dhéanamh leis na dúile eile, ach an oiread. Tá nasc comhfhiúsach triarach idir an dá adamh i móilín na nítrigine N2, agus murab ionann is an nasc triarach idir dhá adamh carbóin, tá an ceann seo an-láidir agus is an-deacair é a bhriseadh. Mar sin féin, is minic a bhíonn lucht na tionsclaíochta ag iarraidh an nasc seo a bhriseadh agus na hadaimh nítrigine a nascadh d'adaimh de chineál eile, nó bíonn comhdhúile nítrigine ag teastáil go géar le haghaidh táirgí éagsúla. Comhdhúile nítrigine iad na ciainídí, an amóinia, an t-aigead nítreach, agus na níotráití. Thairis sin, tá an nítrigin thar a bheith tábhachtach leis na neacha beo a choinneáil ina mbeatha. Tá adaimh nítrigine sna haimínaigéid a bhfuil na próitéiní comhdhéanta astu, agus is cuid dhoscartha iad de mhóilíní na n-aigéad núicléasach, is é sin, an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (DNA) agus an t-aigéad ribeanúicléasach (RNA).
Is neamh-mhiotal í an nítrigin, agus í 3.0 ar leictridhiúltacht. Tá cúig leictreon ar an dara sceall aici, agus fonn uirthi trí leictreon eile a fháil ar iasacht ó dhúile eile le hochtréad iomlán a bhaint amach. Mura bhfuil aon dúil eile le fáil, is maith le dhá adamh nítrigine an trí leictreon sin a thabhairt ar iasacht dá chéile. Le fírinne, an nasc triarach a chruthaítear mar sin, tá sé ar ceann de na naisc is láidire sa cheimic, agus tógann sé cuid mhaith fuinnimh an nasc seo a bhriseadh. Ní nach ionadh, má chuirtear comhdhúil de chuid na nítrigine tri thine, agus na hadaimh nítrigine á scaoileadh saor, rachaidh siad le chéile arís le móilíní nua N2 a dhéanamh.
Tá dhá iseatóp cobhsaí ag an nítrigin, 14-N agus 15-N. Is é 14-N toradh an mheatha radaighníomhaigh a thagann ar an radacarbón (14-C), agus mar sin, is é 14-N an t-iseatóp is flúirsí (99.634 %).
Glactar leis gurbh é Daniel Rutherford a rinne fionnachtain na nítrigine sa bhliain 1772. Go gairid ina dhiaidh sin, bhaist ceimiceoir mór na Fraince, Antoine Laurent Lavoisier, an t-ainm "azote" ar an nítrigin, focal Gréigise a chiallaíonn "neamhbheo" nó "díbheo". Is é is cúis leis an ainmniú seo ná nach raibh an nítrigin in ann lasair ná ainmhí a choinneáil beo. Is é "azote" ainm na nítrigine ina lán teangacha i gcónaí, an Fhraincis san áireamh. Úsáidtear an fhoirm "nítrigin" sa Ghaeilge agus sa Bhéarla, mar shampla. Ciallaíonn sé "ábhar an tsailpítir". Tugtar sailpítear ar shalainn áirithe de chuid an aigéid nítrigh ar féidir úsáid a bhaint astú mar leasú talún, cosúil le níotráit potaisiam KNO3, níotráit sóidiam NaNO3 ("sailpítear na Sile") agus níotráit amóiniam ("sailpítear amóiniam") NH4NO3.


Alúmanam.
Is dúil cheimiceach é an t-alúmanam. Is í an mhais adamhach atá aige ná 26.9815 g/mol. Is í an uimhir adamhach ná 13 agus is í an tsiombail cheimiceach ná Al. Is í an uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn aige sna comhdhúile ceimiceacha ná +3.
Miotal insínte lonrach é an t-alúmanam. Tá sé ar an miotal is coitianta i screamh an Domhain, agus ar an tríú dúil cheimiceadh is coitianta ar fad. Nuair a oibríonn ocsaigin an atmaisféir ar an alúmanam, éighníomhaítear é - is é sin, tagann brat ocsaíde ar an alúmanam, agus ós rud é go bhfuil ocsaíd an alúmanaim an-chrua, cosnaíonn sí an miotal istigh ar an gcreimeadh. Mar sin féin, tá an t-alúmanam araiciseach go maith chun imoibriúcháin leis na dúile eile, agus ní bhíonn sé ar fáil sa dúlra i bhfoirm mhiotail, cé go mbíonn mianta éagsúla alúmanaim coitianta go leor.
Is féidir an t-alúmanam a aithint thar na miotail eile go héasca, nó fágann an brat ocsaíde cuma ar leith air - baineann sé an loinnir de, ionas go sílfeá ar dtús nach miotal é ar aon nós ach plaisteach a bhfuil dath an mhiotail ann. Thairis sin, tá sé níos éadroime ná mar a shamhlófá le miotal.
Is í an bháicsít an mhian is tábhachtaí mar fhoinse alúmanaim. Ocsaíd neamhghlan alúmanaim atá ann. Tá a leáphointe an-ard, ach is féidir í a thuaslagan i gcrióilít leáite agus a leictrealú. Is éard atá sa chrióilít ná heicseafluaralúmanáit sóidiam, Na3AlF6.
Tá an t-alúmanam iontach tábhachtach mar mhiotal, nó tá sé an-éadrom agus an-díonta ar an gcreimeadh. Úsáidtear an t-alúmanam agus a chuid cóimhiotal sna heitleáin, mar shampla. Seoltóir maith teasa agus leictreachais é freisin.
Tá dhá iseatóp nádúrtha ag an alúmanam, mar atá, alúmanam a 27 agus alúmanam a 26. Iseatóp cobhsaí é alúmanam a 27, ach is féidir iarsmaí beaga den iseatóp eile a aimsiú sa dúlra. Iseatóp radaighníomhach é, agus leathré réasúnta fada aige, mar atá, timpeall ar 717 000 bliain. Thairis sin, is féidir iseatóip radaighníomhacha eile a tháirgeadh i luasairí cáithníní.
An tAlúmanam agus an tsláinte.
Cé go bhfuil an dúlra ar maos le comhdhúile alúmanaim, dealraíonn sé nach gcuireann na comhdhúile alúmanaim isteach ná amach ar na horgánaigh bheo, go bunúsach. Is féidir dó carnadh i gcnámha agus i néarchóras an duine ag othair nach bhfuil a nduáin ag obair mar ba chóir, ach le géarnimhiú alúmanaim a tharraingt air féin caithfidh an duine folláin smután infheicthe de shalann alúmanaim de chineál éigin a ithe. Maidir leis an tionchar fadtéarmach a bhíonn ag an alúmanam ar shláinte na ndaoine agus iad á thógáil óna thimpeallacht go leanúnach (daoine a bhfuil a gcuid bia truaillithe le comhdhúile alúmanaim, cuir i gcás), is ceist chonspóideach é i gcónaí. Glactar leis nach ndéanann alúmanam an chomhshaoil nádúrtha dochar ar bith don duine fholláin, ach san am chéanna is cúis buartha dá lán go mbitear faoi lé an alúmanaim i bhfad níos mó inniu ná mar a bhítí fadó, chomh fairsing is a úsáidtear sa tionsclaíocht é, agus nach fios do na heolaithe go fóill cad is toradh don tsíornochtadh seo.


Sileacan.
Is dúil cheimiceach é an sileacan. Is é an meáchán adamhach atá aige ná 28.0855 g/mol. Is é dúil uimhir a 14 é, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Sí. Is miotalóideach é ar dual dó ceithre nasc ceimiceacha a cheangal, agus is é an dara dúil is coitianta i sceall an Domhain. Ní bhíonn sé le fáil sa dúlra i bhfoirm dúile, ach bíonn na sileacáití - clocha ina bhfuil miotal éigin nasctha de na hiain sileacáite, a bhfuil ocsaigin agus sileacan iontu - iontach coitianta sa dúlra. D'fhéadfá a rá gur sileacáit de chineál éigin atá i bhformhór na gcloch. Comhdhúil choitianta sa nádúr í an dé-ocsaíd sileacain freisin, SiO2, nó an tsilice, atá ar fáil sa dúlra i bhfoirmeacha éagsúla cosúil leis an ngrianchloch.
Úsáidtear sileacan glan sa leictreonaic. Is leathsheoltóir é an sileacan, agus is féidir seoltacht leictreach an tsileacain a athrú go mionchruinn trí breiseáin a chur leis - is é sin, tríd an sileacan a "dhópáil", mar a deir an béarlagair. Maidir leis na sileacáití nádúrtha agus an dé-ocsaíd, is féidir gloine, ábhar ceirmeach nó ábhar tógála eile a dhéanamh díobh. Tá sileacan sna plaistigh shileacain, nó "Silicone", a chuirtear faoi chíocha na mban le cuma níos cobhsaí a chur orthu, mar shampla.
Déanann an sileacan páirt thábhachtach i meitibileacht na bplandaí, ach ní bhíonn ach iarsmaí de ag teastáil ó na hainmhithe.
Is féidir comhdhúile casta a thógáil ina bhfuil slabhraí d'adaimh shileacain le fáil, ach tríd is tríd, bíonn slabhraí na n-adamh sileacain i bhfad níos laige ná na slabhraí carbóin. Mar shampla, tá na sioláin - SiH4, Si2H6 7rl - níos éagobhsaí ná na comhdhúile analógacha carbóin (na halcáin), agus is dual do na sioláin dul trí thine as a stuaim féin.
Dúil sách támh é an sileacan, ach imoibríonn sé leis na substaintí alcaileacha agus leis na halaiginí. An chuid is mó de na haigéid, áfach, ní féidir leo a dhath a dhéanamh dó, amach ó mheascáin áirithe a bhfuil aigéad nítreach agus fluairíd hidrigine iontu.
Tá trí iseatóp cobhsaí ag an sileacan: 28Si, arb é an t-iseatóp is cobhsaí (92.23 % de shileacan an dúlra), 29Si (4.67 %) agus 30Si (3.1 %). Tá iarsmaí den iseatóp radaighníomhach úd 32Si ar fáil sa dúlra freisin, nó claochlaíonn an radaíocht chosmach an t-argón go sileacan den iseatóp seo.
Déantar sileacan trí dhé-ocsaíd sileacain a théamh suas go 1,900 °C i stuafhoirnéis leictreach, agus leictreoidí carbóin á n-úsáid leis an stua leictreach a ghineadh. Nuair a bheidh an fhoirnéis sách te, tosóidh an carbón ag dí-ocsaídiú na dé-ocsaíde go sileacan, agus an carbón féin á n-ocsaídiú go dé-ocsaíd agus aonocsaíd carbóin. Fágfar an sileacan leáite thíos in íochtar na foirnéise, agus ansin, draenálfar as an bhfoirnéis é agus ligfear dó fuarú síos. An sileacan seo, tugtar sileacan den ghrád miotalóireachta air, agus bíonn sé 98 % ar íonacht. Má theastaíonn uainn sileacan níos glaine, áfach, is fearr dúinn silice a leá agus a leictrealú.
Tá criostail an tsileacain cosúil leis an diamant, is é sin, tá struchtúr ciúbach éadanláraithe acu.


Fosfar.
Is é an fosfar dúil cheimiceach uimhir a cúig déag.. Tá sé 30.973762 g/mol ar mheáchan adamhach, agus is é P an tsiombail cheimiceach. Neamh-mhiotal é an fosfar a bhfuil a lán allatróp éagsúil aige. Bíonn an fosfar coitianta go leor sa dúlra, ós fosfáití iad a lán cineálacha cloiche. Tugtar fosfaracht nó fosfaraíocht ar an méarnáil a thagann i substaintí áirithe agus iad tar éis solas nó radaíocht a shú isteach, ach le fírinne, ní fosfaracht den chineál seo atá i gceist le méarnáil an fhosfair bháin, ach ceimealonracht. Is é sin, tá imoibriú ceimiceach ar siúl idir an fosfar agus ocsaigin an aeir - tá an fosfar bán á dhó os íseal, ag déanamh cráindó - agus is é an t-imoibriú sin is cúis leis an loinnir.
Tá an fosfar an-araiciseach chun imoibriú a dhéanamh, agus mar sin, ní fhaightear ina dhúil é sa dúlra. Tá ról tábhachtach aige sa bhitheolaíocht, agus teacht air san aigéad dí-ocsairibeanúicléasach, san aigéad ribeanúicléasach, sa trífhosfáit adanóisín, sna fosfailipidí agus i gcuid mhaith substaintí bithcheimiceacha eile. Úsáidtear fosfar i leasú talún, i dtaos fiacla, i gcipíní, i néargháis, i dtine ealaíne, i bhfeithidicídí agus i nglantaigh.
Ba é an t-ailceimiceoir Gearmánach Hennig Brandt a d'aonraigh an fosfar bán an chéad uair sa bhliain 1669, nuair a bhí sé ag iarraidh órchloch a dhéanamh as a chuid múin féin.
Amach ón bhfosfar bán, tá roinnt allatróp eile ag an dúil seo. Tá an fosfar bán comhdhéanta as móilíní ceithre adamh, P4, agus is iad na móilíní seo atá le fáil san fhosfar ghásaithe chomh maith, ach titfidh siad as a chéile go móilíní dé-adamhacha P2. Nimh atá san fhosfar bhán, ós rud é go bhfuil sé an-araiciseach chun imoibriú a dhéanamh. Maidir leis an bhfosfar dearg, tá sé comhdhéanta as slabhraí fada polaiméireacha. Is féidir fosfar dearg a fháil tríd an bhfosfar bán a théamh suas go 250 °C. Ar dtús, gheofar fosfar dearg dímhorfach, ach ansin, má choinnítear ag téamh an fhosfair, tiocfaidh struchtúr criostalach ann.
Tá na fisiceoirí in ann trí iseatóp is fiche a aithint ag an bhfosfar, ach is é fosfar a 31 an t-aon cheann atá cobhsaí. Mar sin, is é an t-aon iseatóp amháin atá ar fáil sa dúlra.


Loreena McKennitt.
Is í Loreena McKennitt (rugadh 17 Feabhra, 1957) amhránaí (ceol tíre) Ceanadach.
Tagairtí.
McKennitt, Loreena
McKennitt, Loreena


Martin McGuinness.
Polaiteoir Éireannach ba ea Martin McGuinness (Ainm iomlán "James Martin Pacelli McGuinness"), (Gaeilge: "Máirtín Mag Aonghusa").
Ba bhall d'Ard Chomhairle Shinn Féin é, agus d'admhaigh McGuinness go raibh sé ina bhall den IRA Sealadach sna 1970dí. Tá sé molta ar fud na cruinne mar fhear síochána, ach bhí ceisteanna faoi ag daoine ar mharaigh an IRA a ngaolta.
Polaitíocht.
Nuair a fógraíodh sos comhraic i 1994 i dTuaisceart Éireann, ba é McGuinness, ‘fear crua an IRA’, go háirithe a thug daoine a bhí in amhras faoin gcur chuige nua ar bhealach na síochána. Mar phríomh-idirbheartaí Shinn Féin, chothaigh sé caidreamh go héasca le lucht idirbheartaíochta ar gach taobh d’ainneoin a cháil mar fhear crua an IRA.
Bhí páirt thábhachtach ag McGuinness sna cainteanna uileghabhálacha ar siúl idir na páirtithe sna 1990idí. Ba é an toradh a bhí ar an próiseas sin ná Comhaontú Aoine an Chéasta a shínigh rialtais na hÉireann agus na Breataine ar an 10 Aibreán 1998. Bhí McGuinness ina phríomh-idirbheartaí as Sinn Féin ag an am sin.
Toghadh ina fheisire Parlaiminte é i 1997 agus ina theachta Tionóil i ndiaidh Chomhaontú Aoine an Chéasta i 1998.
Ceapadh é mar Aire Oideachais i bhFeidhmeannas an Tuaiscirt, ó 2 Nollaig 1999 – 14 D.F. 2002.
Bhí sé McGuinness ceaptha ina Leas-Chéad-Aire Thuaisceart Éireann sa chéad Feidhmeannas Comhroinnte Cumhachta (8 Bealtaine 2007 – 9 Eanáir 2017). Sin rud a chuir alltacht ar aontachtaithe, ach thuill sé meas na ndaoine a bhí ag obair leis.
Ainmníodh McGuinness ag Sinn Féin do toghchán uachtaránachta na hÉireann ar an 16 Meán Fómhair 2011.
D’éirigh McGuinness as an leas-chéad-aireacht i mí Eanáir 2017, i ngeall ar mhíshástacht Shinn Féin le hiompar an DUP, go háirithe faoin scéim fuinnimh inathnuaite. Nuair a thit Stormont níor sheas McGuinness san toghchán i ngeall ar dhrochshláinte.
Saol.
Saolaíodh McGuinness ar an 23 Bealtaine, 1950 i i dTaobh an Bhogaigh i nDoire. Ba dhuine de sheachtar clainne é.
D’fhág sé an scoil ag 15 bliain d’aois. Ina dhiaidh sin, bhí sé ina phrintíseach ag búistéir.
Nuair a thosaigh na trioblóidí amach, chuaigh sé san IRA. Faoin am ar tharla Domhnach na Fola i 1972 bhí sé ina leascheannaire ar an IRA i nDoire.
Chaith sé sé mhí i bpríosún Phort Laoise i ngeall ar bhallraíocht san IRA. Dúirt sé ag fiosrú Saville faoi Dhomhnach na Fola gur fhág sé an IRA i 1974, ach chreid na húdaráis go raibh sé ar dhuine de cheannairí an IRA sna hochtóidí.
Nuair a d’iompaigh Sinn Féin i dtreo na polaitíochta tar éis stailc ocrais na H Bhlocanna i 1981, sheas Martin McGuinness gualainn ar ghualainn le Gerry Adams agus cur chuige nua á chur chun tosaigh.
Cailleadh McGuinness ar 21 Márta, 2017. Chloígh an galar amalódóis ar feadh cúpla mí.
an plód a bhí ag a shochraid, an slua mór ar a shochraid


Joe Gamble.
Is imreoir sacair Éireannach é Joe Gamble (rugadh é ar an 1 Eanáir 1982) i gCorcaigh. Imríonn Joe le Luimneach sa tSraith Eircom. Is imreoir lár páirce é. Thosaigh sé ag imirt leis na 'Rebels' sa bhliain 2000 ach ansin cheannaigh Reading é. Ní raibh Joe sásta i Sasana agus i 2004 tháinig sé ar ais go Corcaigh. Bhuaigh Joe an Eircom League Premier Division le 'City' sa bhliain 2005 agus Corn FAI sa bhliain 2007. Fuair sé cártaí dearg v Drogheda United ar an 25 Aibreán, 2008, agus v Shamrock Rovers ar an 29 Lúnasa, 2008.
Gairmréim idirnáisiúnta.
D'imir Gamble i gcomhair an fhoireann Éireannach "faoi 21" ocht n-uaire agus scóráil sé cúl amháin. Sa bhliain 2006 tháinig Joe isteach sa scuad sinsearach i gcoinne na Sile, ach níor imir sé sa chluiche. Sa bhliain chéanna, d'imir Joe i gcomhair an fhoireann Éireannach "B" i gcoinne Albain. Sa bhliain 2007 d'imir Joe i gcomhair foireann peile na hÉireann i gcoinne Eacuadór - tháinig sé isteach mar ionadaí sa dara leath.
Clubanna.
Gamble, Joe
Gamble, Joe
Gamble, Joe


Radacarbón.
Is éard atá i gceist leis an radacarbón ná an t-iseatóp radaighníomhach de chuid an charbóin atá ar fáil sa dúlra, nó 14C. Is é 12C an t-iseatóp is coitianta atá ag an gcarbón, agus sé phrótón is sé neodrón - nó dhá núicléón déag ar fad - sa núicléas aige, agus is iseatóp cobhsaí, neamh-radaighníomhach é. An radacarbón, áfach, tá dhá neodrón níos mó aige, agus is dual dó an cineál meath radaighníomhach teacht air a dtugtar béite-mheath air. Go bunúsach, iompaíonn ceann de na neodróin i núicléas an radacarbóin go prótón, ionas go gcruthaítear 14-N, iseatóp de chuid na nítrigine nach bhfuil radaighníomhach ar aon nós.
Cruthaítear radacarbón go nádúrtha thuas san atmaisféar faoi thionchar na radaíochta cosmaí. Sin í an fhoinse a sholáthraíonn adaimh nua radacarbóin de réir mar a thagann meath ar na seanchinn. Tá leathré an radacarbóin chomh gearr is nach iseatóp príomhordúil é, ach iseatóp cosmaigineach. Is é sin, caithfidh an radaíocht chosmach núicléis nua radacarbóin a sholáthar, nó tháinig meath radaighníomhach cheana féin ar an oiread radacarbóin a bhí ann san am a foirmíodh an Domhan agus an grianchóras.
Is í an leathré atá ag an radacarbón ná timpeall ar 5700 bliain. Baintear úsáid as an radacarbón sa dátú radacarbóin (carbóntréimhsiú). Bíonn céatadán an radacarbóin i gcarbón na n-organach beo sách do-athraithe, agus iad ag idirghníomhú leis an gcarbón ina dtimpeallacht. I ndiaidh bhás an orgánaigh, áfach, tagann laghdú ar an gcéatadán seo agus an radacarbón ag meath. Mar sin, is féidir breithiúnas a thabhairt ar aois na n-iarsmaí bitheolaíocha tríd an radaighníomhacht a fhanann iontu a thomhas.
Ba iad na ceimiceoirí Sam Ruben, Meiriceánach, agus Martin Kamen, Ceanadach, a d'aithin an radacarbón mar iseatóp ar leith an chéad uair, thiar i Saotharlann Radaíochta Berkeley, ar cuid í d'Ollscoil California, ar an 27ú Feabhra, 1940.


Loch Issícúil.
"Loch Issícúil" suite in oir-tuaisceart An Chirgeastáin
Is í Loch Issícúil an loch is mó i bPoblacht An Chirgeastáin. Is í ceann do na lochanna is airde ar domhain. Tá breac rua (nó "farol" i Rúisis) le fáil ann nach bhfuil le fáil aon áit eile ar domhain.


Iarann.
Is dúil cheimiceach é an t-iarann. Is é an miotal is tábhachtaí atá ann ó thaobh na gnáthúsáide de. Is í an uimhir adamhach atá aige ná 26, agus is é an tsiombail cheimiceach ná Fe. Tá sé ar an mbeagán dúl a bhfuil fearómaighnéadas iontu - is é sin, tarraingíonn na maighnéid iarann, agus is féidir smután iarainn a iompú ina mhaighnéad.
Tá an t-iarann an-fhlúirseach i screamh an Domhain - glactar leis go bhfuil sé ar an gceathrú dúil is flúirsí ansin. Níl sé gann san Ollchruinne ar fad ach oiread, nó tá sé ar ceann de na dúile is troime a chruthaítear sna gnáthréaltaí - dúile is troime ná é, tá ollnóva de dhíth le hiad a chruthú.
Tá trí iseatóp cobhsaí ag an iarann, mar atá, Fe-56 (91.72 % d'iarann an dúlra), Fe-57 (2.2 % d'iarann an dúlra), agus Fe-58 (0.28 % d'iarann an dúlra). Thairis sin, tá aon iseatóp radaighníomhach amháin ar fáil sa dúlra, Fe-54 (5.8 % d'iarann an dúlra), agus is í an leathré atá aige ná 3.1 x 1022 bliain (31,000,000,000,000,000,000,000 bliain).
Ní féidir teacht ar an iarann i bhfoirm na dúile, áfach. Ní mór é a bhaint as an iarnmhianach agus a dhí-ocsaídiú. Cé go bhfuil an t-iarann an-úsáideach mar mhiotal, tagann meirg air go héasca. Is éard atá ann, mar mheirg, ná trí-ocsaíd iarainn, nó Fe2O3. Leis an iarann a dhéanamh díonta ar an meirg, measctar miotail eile tríd. Thar aon rud eile, áfach, is leis an gcarbón a chóimhiotalaítear an t-iarann, ionas go bhfaightear cruach. I bhfoirm cruach is mó a úsáidtear an t-iarann.
Ceimic an Iarainn.
Is iad na huimreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí agus is coitianta ná +II agus +III. Is iad comhdhúile an iarainn (III) a aithnítear ar dhath deargrua na meirge. Bíonn dath uaine i gcomhdhúile an iarainn (II). Is ionann an mheirg agus an dé-ocsaíd trí-iarainn, nó ocsaíd an iarainn (III), Fe2O3. Tá dhá ocsaíd eile ag an iarann, an ocsaíd mheasctha Fe3O4, ina bhfuil idir iarann (II) agus iarann (III), agus í i bhfad níos cobhsaí ná ocsaíd ghlan an iarainn (II), FeO. Bíonn sé deacair FeO a tháirgeadh, agus is dual don ocsaíd seo claochlú go hiarann agus Fe3O4. Tugtar díréiriú (Béarla: "disproportionation") ar an gcineál seo próiseas, nó ocsaídítear cuid d'adaimh an iarainn (ó Fe2+ go Fe3+) agus dí-ocsaídítear cuid eile (ó Fe2+ go Fe).


Liosta Institiúidí Pleanála Teanga ar fud an Domhain.
Institiúidí Pleanála Teanga ar fud an Domhain


Cóbalt.
Is dúil cheimiceach é an cóbalt, agus is miotal é a bhfuil dlúthghaol aige leis an iarann. Is é an meáchan adamhach atá aige ná 58.933195(5) g·mol−1. Is é an uimhir adamhach atá ag an gcóbalt ná 27, agus is é Co an tsiombail a sheasann dó. Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an gcóbalt, is é sin, 59Co. Is féidir iseatóip radaighníomhacha a tháirgeadh go saorga, agus is é 60Co an ceann is cobhsaí acu, nó is í an leathré atá aige ná 5.2714 bliain. Tagann béite-mheath radaighníomhach ar 60Co, agus é ag claochlú go 60Ni, ar ceann d'iseatóip chobhsaí na nicile é.
Miotal airgeadgheal nó liath é an cóbalt, agus fearómaighnéadas ann. Ní féidir teacht ar an gcóbalt sa dúlra i bhfoirm na dúile aonraithe, ach bíonn comhdhúile an chóbailt réasúnta coitianta. Is minic a fhaightear in éineacht nó in aice leis an nicil é. Tá cóbalt riachtanach san orgánach daonna féin, nó is cuid de vitimín B-12 é.
Is iad +2 agus +3 na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí, ach tá +1 ann chomh maith. Tá an iliomad comhdhúile ag an gcóbalt, agus úsáid á baint astu le freastal ar a lán riachtanaisí éagsúla. Mar shampla, is éard atá sa ghorm chóbaltach (cineál dath gorm) ná comhócsáid an chóbailt (uimhir ocsaídiúcháin +2) agus an alúmanaim, CoAl2O4.
Úsáidtear an cóbalt i gcóimhiotail. Thairis sin, úsáidtear iseatóip radaighníomhacha an chóbailt mar rianairí sa mhíochaine - is é sin, cuirtear blúire beag den chóbalt radaighníomhach ag cúrsaíocht i gcolainn agus i meitibileacht an othair le súil is go gcuideodh sé leis an dochtúir galair áirithe, ar nós siadaí urchóideacha, a aithint. Tá an t-iseatóp úd 60Co in ann gáma-radaíocht láidir a astú, agus úsáidtear é le cealla ailse a mharú freisin.
Le bheith beacht, ní hé an cóbalt a astaíonn na gáma-chathanna, ach an t-iseatóp nicile is toradh do bhéite-mheath an chóbailt. Fágann an béite-mheath an nicil flosctha - is é sin, luchtaithe le fuinneamh; agus caithfidh an t-adamh nicile an fuinneamh seo a astú uaidh le staid chobhsaí a bhaint amach.
Uaireanta, déantar tagairt do "bhuama cóbailt", mar shaghas buama adamhach atá níos urchóidí ná an gnáthchineál. Níor tógadh aon cheann den bhuama seo riamh, cé go raibh sé i mbéal an phobail tráth. Is éard a bheadh ina leithéid ná gnáthbhuama adamhach a mbeadh cóbalt ina thimpeall. Nuair a phléascfadh an buama, d'iompódh an gnáthchóbalt ina raidiseatóp - is é 60Co an t-iseatóp a bheadh i gceist - agus chuirfeadh sé go mór mór leis an truailliú radaighníomhach i ndiaidh na pléisce.


Billy Roche.
Is dramadóir Éireannach é Billy Roche (rugadh é sa bhliain 1949 i Loch Garman).
Saol agus Saothar.
Ba mar amhránaí leis an "Roach Band" is ea a thosaigh sé. Sna h'ochtóidí is ea a chur sé peann le pár agus bhí saol cruthaíoch torthúil aige mar scríbhneoir ó shin. Is iad muintir Loch Garman is mó a bhíonn faoi chaibidil aige agus é ag cumadh. An chuid is clúití dá shaothar ná "The Wexford Trilogy (A Handful of Stars, Poor Beast in The Rain, Belfry), The Cavalcaders, Amphibians, On Such As We." I measc a shaothair freisin tá úrscéal, "Tumbling Down" agus cnuasach ghearrscéalta "Tales from Rainwater Pond". Tá cuid mhaith taithí mar aisteoir aige freisin. Tá sé ina bhall de Aosdána ó 2007 i leith agus suim ar leith aige i dteagasc agus forbairt scríbhneoirí óga.
Roche, Billy
Roche, Billy
Roche, Billy


Gailliam.
Is dúil cheimiceach é an gailliam. Ceann de na miotail iar-thrasdultacha atá ann. Is é dúil uimhir a 31 é, agus is í an tsiombail atá air ná Ga. Níl sé ar fáil sa dúlra ina dhúil, agus níl mórán mianraí ann ach an oiread ina mbeadh an gailliam ar ceann de na príomh-chomhábhair. Ó tá sé in aon ghrúpa leis an alúmanam, tá sé cosúil leis ó thaobh na ceimice de, agus mar sin bíonn an bháicsít truaillithe le hiarsmaí gailliam go minic.
Miotal sobhriste é an gailliam le teocht an tseomra, ach is é a leáphointe ná 29.7646 °C, agus mar sin, leáfadh sé sa lámh agat dá bhfaighfeá greim air. Cosúil leis an uisce, forbróidh an gailliam nuair a iompóidh sé ina sholad, agus déanfaidh gailliam leáite dochar do na miotail eile, ós féidir leis seangú isteach tríothu agus a struchtúr criostalta a chur as a riocht.
Ba é Paul Émile Lecoq de Boisbaudran, an ceimiceoir Francach an chéad duine a d'aithin an gailliam mar dhúil ar leith, ar an dá líne vialait a fhágann sé ar an speictream. Rinneadh an fhionnachtain seo sa bhliain 1875, ach bhí Dmitrí Meindeiléiv, athair an tábla pheiriadaigh, in ann saintréithe an ghailliam a thuar roimhe sin féin, nó thuig sé go raibh dúil ar lár go fóill sa bhearna sin. Is é an t-ainm a bhí ag Meindeiléiv ar an ngailliam ná "eka"-alúmanam; ón tSanscrait a fuair sé an réimír sin "eka". Ba é Boisbaudrain a bhaist an t-ainm sin gailliam ar an dúil nua, agus is é "An Ghaill" - ainm stairiúil na Fraince - is bun leis an ainm seo. Bhí lucht an ghrinn i saol na ceimice barúlach, áfach, gurb as féin a d'ainmnigh sé an dúil. Nó is amhlaidh gurb é "gallus" an focal Laidine ar "coileach", agus is é is brí le "le coq" san Fhraincis ná "an coileach"! Ní mó ná sásta a bhí Boisbaudran féin leis an scéilín magaidh seo, agus fuair sé riachtanach é a shéanadh in alt a scríobh sé na blianta fada i ndiaidh na fionnachtana.
Inniu, úsáidtear an gailliam i ndópáil na leathsheoltóirí. Sular tháinig teicneolaíocht na leathsheoltóirí chun tosaigh, ba iad na príomhúsáidí a bhaintí as an miotal seo ná teirmiméadair agus cóimhiotail sholeáite.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta a bhíonn ag an ngailliam ina chuid comhdhúl ná +3. Bíonn comhdhúile gailliam (+1) ann chomh maith, ach tá sé de chlaontacht iontu díréiriú a dhéanamh go gailliam miotalach agus gailliam (+3). Le teocht an tseomra, éighníomhófar an gailliam agus é i dteagmháil leis an aer, nó tiocfaidh brat ocsaíde air cosúil leis an alúmanam. Má théitear é, áfach, imoibreoidh sé le hocsaigin an aeir, ionas go gcruthófar trí-ocsaíd an ghailliam, Ga2O3. Ceimiceán tábhachtach é an trí-ocsaíd seo sa teicneolaíocht. Mar shampla, is féidir sreanga agus plátaí micreascópacha a dhéanamh aisti, agus mar sin, táthar ag baint trialach as an dé-ocsaíd sa nanaitheicneolaíocht.
Má théitear gailliam agus dé-ocsaíd go 500 °C, imoibreoidh siad le chéile, ionas go bhfaighfear aonocsaíd ghailliam, Ga2O, ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin úd +1 ag an ngailliam. Is dí-ocsaídeoir láidir í an aonocsaíd, ós rud é go bhfuil gailliam (+1) an-fhonnmhar chun é féin a ocsaídiú go gailliam (+3). Tá sé, fiú, in ann aigéad sulfarach H2SO4 a dhí-ocsaídiú go suilfíd hidrigine H2S.


Gearmáiniam.
Is é an gearmáiniam dúil cheimiceach uimhir a 32, agus is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Ge. Leathmhiotal nó miotalóideach atá ann, is é sin, dúil a bhfuil saintréitheanna miotalacha agus neamh-mhiotalacha araon aici, agus é sách cosúil le dúile eile an ghrúpa chéanna freisin, is é sin, an stán agus an sileacan.
Níor aithin an duine an gearmáiniam mar dhúil ar leith ach sách deireanach i stair na ceimice, ós rud é nach bhfuil mórán mianraí saibhir i ngearmáiniam. Ba é Dmitri Mendeleev, a chéadcheap tábla peiriadach na ndúl, a thairngir sa bhliain 1869 go gcaithfeadh a leithéid de dhúil a bheith ann, ó bhí sí ag teastáil le folúntas sa tábla a líonadh. Bhaist sé "eka-sileacan" ar an dúil hipitéiseach sin. Sa bhliain 1886, d'éirigh leis an gceimiceoir Clemens Winkler sa Ghearmáin an dúil nua seo a aonrú, agus ós Gearmánach a bhí ann féin, is é an t-ainm a cheap sé di ná gearmáiniam.
Úsáidtear gearmáiniam mar leathsheoltóir sa leictreonaic thar aon rud eile, ach is iomaí leas eile a bhaintear as sa tionsclaíocht ardteicneolaíoch.
Tá ceithre iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an ngearmáiniam, mar atá, gearmáiniam a 70 (21.23 % de ghearmáiniam an dúlra), gearmáiniam a 72 (27.66 %), gearmáiniam a 73 (7.73 %), agus gearmáiniam a 74 (35.94 %). An chuid eile de ghearmáiniam an dúlra (7.44 %), is éard atá ann ná gearmáiniam a 76. Iseatóp radaighníomhach é gearmáiniam a 76, ach tá a leathré chomh fada is gurb ar éigean is féidir an radaighníomhaíocht sin a aithint. Is é an meath a thagann air ná an béite-mheath dúbailte, agus is é seiléiniam a 76 an t-iníoniseatóp.
Is dual don ghearmáiniam imoibriú le hocsaigin an aeir nuair a théifear go 250 céim Celsius é. Mar sin a gheofar dé-ocsaíd ghearmáiniam GeO2. Bíonn an gearmáiniam sách díonta ar na tuaslagáin laga aigéadacha nó alcaileacha, ach imoibreoidh sé le haigéad sulfarach láidir agus le substaintí alcaileacha leáite, ionas go bhfaighfear ian gearmánáite GeO32-. Téann an t-ian i gcomhdhúile le hiain dheimhneacha le gearmánáití a dhéanamh. Úsáidtear an ghearmánáit bhiosmait Bi4Ge3O12 sna brathadóirí radaíochta (brathadóirí drithlíochta), ós drithleoir í - is é sin, is dual di drithliú nuair a bhuaileann cáithnín radaíochta í.
Is iad an dá uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +2 agus +4. Mar sin, tá dhá ocsaíd ann: GeO2 agus an aonocsaíd GeO. Is féidir dé-ocsaíd ghearmáiniam a tháirgeadh tríd an déshuilfíd ghearmáiniam GeS2 a róstadh. Is púdar bán í an dé-ocsaíd. Maidir leis an aonocsaíd, is féidir í a tháirgeadh trí imoibriú an ghearmáiniam leis an dé-ocsaíd. Bíonn comhéifeacht athraonta an tsolais infheicthe an-ard ag ocsaídí an ghearmáiniam agus ag na gearmánáití, ach ón taobh eile, ní chuireann siad mórán bac ar an radaíocht infridhearg.
Téann an gearmáiniam i gcomhdhúile dénártha (is é sin, comhdhúile nach bhfuil ach adamh dhá dhúil iontu) le dúile eile i ngrúpa na hocsaigine. Samplaí iad an déshuilfíd ghearmáiniam GeS2, an désheiléiníd GeSe2, an aonsuilfíd GeS, an aonseiléiníd GeSe agus an aonteallúiríd GeTe. Gheofar an déshuilfíd má chuirtear suilfíd hidrigine H2O ag dul trí thuaslagán aigéadach a bhfuil iain ghearmáiniam Ge4+ ann. Cé go bhfuil an déshuilfíd ghearmáiniam intuaslagtha san uisce, tá sí dothuaslagtha ar fad i dtuaslagáin aigéadacha uisce, agus mar sin, déanfaidh sí deascán. Le fírinne ba é an deascadh seo a cheadaigh do Winkler fionnachtain na dúile seo a dhéanamh i dtús báire.


Arsanaic.
Is dúil cheimiceach í an arsanaic, agus is é an meáchán adamhach atá aici ná 74.92160 g/mol. Níl ach aon iseatóp nádúrtha amháin ag an arsanaic, is é sin, arsanaic a 75, agus sin é an t-aon iseatóp amháin atá cobhsaí. Tá cuid mhór iseatóp radaighníomhach cruthaithe ag na heolaithe, áfach, ó arsanaic a 66 go harsanaic a 93. Is í arsanaic a 73 an ceann is cobhsaí de na hiseatóip radaighníomhacha, nó tá sé 80.3 lá ar leathré. Is é an uimhir adamhach atá ag an arsanaic ná 33, agus is í an tsiombail cheimiceach ná As. Ba é Albertus Magnus, an tEaspag Gearmánach a bhí ina cheimiceoir chomh maith, an chéad eolaí a dhoiciméadaigh an arsanaic ina chuid scríbhinní thiar sa bhliain 1250.
Tá a fhios ag cách, beagnach, gur nimh atá san arsanaic. Dúnmharaíodh a lán daoine mór le rá sa Mheánaois agus i ré an Renaissance le harsanaic, agus tá cáil ar na cásanna seo. Sna scéalta bleachtaireachta, is minic a bhíonn na dúnmharfóirí ag tabhairt arsanaice dá gcuid íobartach. Baintear úsáid as comhdhúile arsanaice le feithidí is le luibheanna a mharú, freisin. Maidir leis an dúil, tá sí le fáil ina lán allatróp, cosúil leis an bhfosfar. Is í an arsanaic liath an ceann is tábhachtaí de na hallatróip, agus í cosúil leis an bhfosfar dubh ina struchtúr móilíneach. Tá an arsanaic bhuí cosúil leis an bhfosfar bán, agus tá allatróp eile fós - an arsanaic dhubh - agus struchtúr an fhosfair dheirg aige.
Is é an uimhir ocsaídiúcháin is minicí a bhíonn ag an arsanaic ina cuid comhdhúl ná +III, ach is féidir le hocsaídeoirí láidire comhdhúile a tháirgeadh ina bhfuil an arsanaic ocsaídithe go +V, go háirithe peantocsaíd na harsanaice, As2O5. Is í an trí-ocsaíd an ocsaíd is tábhachtaí, áfach - As2O3. Má thuaslagtar an pheantocsaíd san uisce, cruthófar aigéad arsanach, H3AsO5. Tá sé cosúil leis an aigéad fosfarach ina struchtúr, ach is aigéad lag é. Ocsaídeoir maith láidir atá ann, áfach, nó is féidir leis an aigéad arsanach an t-ian iaidíde (I-) a ocsaídiú go hiaidín (I2).
Is féidir leis an arsanaic dul i gcomhdhúil leis an hidrigin le hairsín, nó tríhidríd arsanaice, a tháirgeadh - AsH3. Cosúil le hidríd an fhosfair, is comhdhúil éagobhsaí é an t-airsín agus claonadh láidir imoibriúcháin ann.
Is iad na comhdhúile is tábhachtaí ná an trí-ocsaíd arsanaice As2O3 (an "arsainic bhán"), an tríshuilfíd arsanaice As2S3 ("óirpimint"), a bhfuil dath an óir inti (is é is bunús leis an ainm "óirpimint" ná "auri pigmentum", a chiallaíonn "dath an óir" sa Laidin), an teitreashuilfíd teitrea-arsanaice As4S4 ("rialgar"), an "Paris Green" (aicéatarsainít an chopair (II)), arsanáit an chailciam, agus hidrigin-arsanáit na luaidhe. Tá úsáid bainte as an trí cinn dheireanacha mar fheithidicídí sa talmhaíocht.
Is féidir trí-ocsaíd arsanaice a tháirgeadh tríd an dúil féin a ocsaídiú. Maidir leis an bpeantocsaíd arsanaice, As2O5, is é an dóigh cheart le hí a chruthú ná díhiodráitiú an aigéid arsanaigh - is é is brí leis an "díhiodráitiú" ná go mbaintear móilíní uisce de na móilíní aigéid arsanaigh, ionas nach bhfágtar ach móilíní peantocsaíde. Is féidir an dá ocsaíd seo a thuaslagadh i dtuaslagán bunata, agus is dual dóibh imoibriú leis an mbun, ionas go gcruthófar ceann den dá ainian - an arsainít (AsO33-) nó an arsanáit (AsO43-).
Nimhiúlacht na hArsanaice.
Nimheanna láidire iad an arsanaic agus an chuid is mó de na comhdhúile arsanaice. Cuireann an arsanaic isteach ar oibriú na trífhosfáite adanóisín, ar comheinsím thábhachtach í a bhfuil cuid mhaith feidhmeanna aici sna cillíní. Sa deireadh, gheobhaidh an t-othar bás le neacróis na gcillíní. Thairis sin, is carcanaiginí (údair ailse) iad cuid mhaith de chomhdhúile na harsanaice.
Is minic a thruaillíonn arsanaic na hithreach uisce na dtobar.
Go bunúsach, is é is cúis le nimhiúlacht na harsanaice ná nach bhfuil sí in ann gnó an fhosfair a dhéanamh, cé go bhfuil sí in ann a áit a ghlacadh. I ndeireadh na bliana 2010, áfach, chuaigh an nuacht ar fud an domhain gur tháinig bitheolaithe Meiriceánacha ar bhaictéir i Mono Lake, California, a bhí in ann an arsanaic a chur in áit an fhosfair ina gcuid móilíní aigéid dhí-ocsairibeanúicléasaigh (DNA, ADN).


Indiam.
Is é an t-indiam dúil cheimiceach uimhir a 49, agus is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná In. Tá an t-indiam 114.818 g/mol ar mheáchan adamhach. Miotal iar-thrasdultach atá ann, agus é an-bhog, so-chomhleáite. Tá an t-indiam cosúil leis an ngailliam agus leis an tailliam, agus é idir eatarthu idir an dá dhúil seo ó thaobh a lán saintréithe de. Thángthas air sna mianraí since thiar sa bhliain 1863, agus fuair sé a ainm ón líne speictreach ar dhath an indeagó a thug an chéad leid go raibh dúil nua anaithnid sna mianraí sin. Inniu féin, is iad na mianraí since an fhoinse is fearr indiam dá bhfuil ann. Ba iad na ceimiceoirí Gearmánacha Ferdinand Reich agus Hieronymus Theodor Richter a rinne an fhionnachtain.
Tá dhá iseatóp nádúrtha ag an indiam, is é sin, indiam a 113 (4.3 % d'indiam an dúlra) agus indiam a 115 (95.7 %). Iseatóp radaighníomhach é an dara ceann acu, is é sin, an ceann is flúirsí. Ina dhiaidh sin féin is féidir dearmad a dhéanamh den radaighníomhaíocht sin, ó tá an t-iseatóp chomh fadsaolach is atá - tá sé 441 trilliún bliain ar leathré.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin ná +1 agus +3. Ocsaídeoirí réasúnta láidir iad comhdhúile indiam +3, agus dí-ocsaídeoirí cumhachtacha iad comhdhúile indiam +1. Ocsaíd amfaiteireach í ocsaíd indiam +3, nó an tseisce-ocsaíd In2O3, agus is féidir léi imoibriú mar a bheadh aigéad ann, ionas go bhfaighfear salainn an aigéid indiaigh HInO2. Ón taobh eile de, is féidir leis an ocsaíd sin gnó an bhuna a dhéanamh, má thagann sí i dteagmháil le haigéid. Bíonn salainn an aigéid indiaigh réasúnta dothuaslagtha san uisce. Na salainn a chruthaíonn an t-ian indiam In3+ leis na haigéid láidire, áfach, bíonn siad sách sothuaslagtha.


Stán.
Is é an stán dúil cheimiceach uimhir a 50 agus is í an tsiombail cheimiceach a thagraíonn dó sna foirmlí ceimiceacha ná Sn. Ó thaobh na ceimice de, tá sé sách cosúil leis an dá dhúil is cóngaraí dó i ngrúpa a 14, is é sin, an luaidhe agus an gearmáiniam. Miotal iar-thrasdultach é an stán go bunúsach, cé go bhfuil tréithe áirithe aige a chuireann miotalóideach nó neamh-mhiotal i gcuimhne. Tá dhá uimhir ocsaídiúcháin aige, mar atá, +2 (na comhdhúile stánúla) agus +4 (na comhdhúile stánacha). Is iad na comhdhúile stánacha is cobhsaí.
Stair.
Tá an t-ainm sin "stán" bunaithe ar "stannum" nó "stagnum" na Laidine. Ar dtús, ba é ba bhrí leis an bhfocal seo ná "cóimhiotal airgid agus luaidhe", agus is é an téarma a chiallaigh "stán" ná "plumbum candidum", "luaidhe bhán". Níl a fhios ag aon duine cad is bunús don fhocal sin "stagnum", agus is féidir gur tháinig sé as ceann de na teangacha ársa réamh-Ind-Eorpacha san Eoraip. Ón taobh eile de, tá an teoiric ann gur focal Coirnise é, ó bhí poill mhianaigh i gCorn na Breataine fadó agus iad ina bhfoinsí tábhachtacha stáin.
Tá aithne ag an gcine daonna ar an stán ó na laethanta réamhstairiúla anuas. Go bunúsach, thosaigh an mhianadóireacht stáin timpeall ar thrí mhíle bliain roimh Chríost, san am chéanna ar thosaigh an Chré-umhaois. Is í an chasatairít - an dé-ocsaíd stáin, SnO2 - an mianra stáin is tábhachtaí ó na laethanta sin anuas. Inniu féin baintear an chuid is mó den stán as an gcasatairít.
Ceimic.
Tá deich n-iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an stán: stán a 112 (0.97 % de stán an dúlra), stán a 114 (0.66 %), stán a 115 (0.34 %), stán a 116 (14.54 %), stán a 117 (7.68 %), stán a 118 (24.22 %), stán a 119 (8.59 %), stán a 120 (32.58 %), stán a 122 (4.63 %), agus stán a 124 (5.79 %). Tá iarsmaí beaga de stán a 126 ann freisin. Iseatóp radaighníomhach é an ceann sin agus é fiche trí mhíle bliain ar leathré. Tagann béite-mheath air agus is é antamón a 126 an t-iníoniseatóp. Is é is cúis leis an saibhreas iseatóp seo ná gur ceann de na "huimhreacha draíochta" é 50 san fhisic núicléach, is é sin, uimhir a fheabhsaíonn cobhsaíocht an núicléis. Is é tuiscint na bhfisiceoirí go bhfuil na núicléoin (na prótóin agus na neodróin) ar scealla éagsúla i núicléas an adaimh cosúil leis an dóigh a bhfuil na leictreoin ar scealla éagsúla (nó ar leibhéil éagsúla fuinnimh) i leictreon-néal an adaimh, agus go bhfuil na scealla lán ag na huimhreacha draíochta. Bíonn na dúile "draíochta" eile saibhir in iseatóip chobhsaí freisin - mar shampla tá cúig iseatóp cobhsaí ag an nicil agus ag an gcailciam - ach is é an stán an ceann is mó "draíochta" acu.
Tá roinnt allatróp ag an stán. Is iad an t-alfa-stán agus an béitea-stán an dá cheann is tábhachtai. Is é an béitea-stán an miotal is aithnid dúinn, ach má fhuaraítear an béitea-stán síos go 13.2 °C, gheofar alfa-stán, ar púdar liath é nach bhfuil úsáid ar bith ann. Má mheasctar miotail eile leis an stán, is féidir teocht an trasdula seo a ísliú. Is iad an t-antamón agus an biosmat is fearr a choisceann é.
Miotal insínte é an stán, agus ní ocsaídíonn an t-aer é ach ar éigean, rud a fhágann gur féidir úsáid a bhaint as le miotail eile a chosaint ar ocsaídiú. Úsáidtear stán sna cóimhiotail freisin. An chéad chóimhiotal a bhí ar eolas ag an gcine daonna, ba é an cré-umha é, agus é comhdhéanta as stán agus as copar.
Is féidir halaiginídí an dá staid ocsaídiúcháin a tháirgeadh, mar atá, SnF2 (défhluairíd stáin), SnCl2 (déchlóiríd stáin), SnBr2 (débhróimíd stáin), SnI2 (dé-iaidíd stáin), agus SnF4 (teitreafluairíd stáin), SnCl4 (teitreaclóiríd stáin), SnBr4 (teitreabróimíd stáin) agus SnI4 (teitriaidíd stáin). Solaid iad na halaiginídí stánúla (na déhalaiginídí) go léir, agus iad comhdhéanta as móilíní móra polaiméireacha. Maidir leis na halaiginídí stánacha (na teitreahalaiginídí), is solad polaiméireach é an teitreafluairíd freisin, ach is comhdhúile soghalaithe iad na cinn eile. Leacht í an teitreaclóiríd stáin le teocht an tseomra, fiú. Níl dath ar bith sna halaiginídí stáin, amach ó na hiaidídí, nó tá an dé-iaidíd dearg, agus an teitriaidíd flannbhui.
Tá an dé-ocsaíd stáin, SnO2, amfaiteireach, is é sin, is dual di imoibriú leis na bunanna agus leis na haigéid. Má imoibríonn sí le bun, gheofar salann de chuid an aigéid stánaigh, cé nach bhfuil san aigéad sin ach comhdhúil theoiriciúil nach féidir a aonrú. Níl an dé-ocsaíd stáin sothuaslagtha san uisce, áfach. Tugtar stánáití ar shalainn an "aigéid", agus is é SnO44- foirmle an iain stánáite.
Cosúil leis an dé-ocsaíd, is comhdhúil amfaiteireach í an aonocsaíd SnO freisin. Tugtar stáinítí ar shalainn an "aigéid stánúil", ach úsáidtear an téarma sin sa gheolaíocht i gciall eile - is é sin, le tagairt do phirítí stáin (mianraí a bhfuil copar, stán, iarann agus sulfar iontu).
Tá hidríd amháin ag an stán, mar atá, teitrihidríd stáin nó stánán sa chiall chúng, SnH4. Is comhdhúil an-éagobhsaí í a dhíscaoileann uaithi féin go stán agus hidrigin le teocht an tseomra agus a dhéanfaidh uathadhaint má thagann sí i dteagmháil le hocsaigin an aeir. Nimh atá inti freisin.
Sa chiall fhairsing, tugtar stánáin ar na comhdhúile orgánacha stáin, ina bhfuil adaimh stáin ceangailte le nasc comhfhiúsach d'adaimh charbóin. Na comhdhúile stáin is mó a úsáidtear sa tionsclaíocht, a dhíoltar is a cheannaítear, is comhdhúile orgánacha iad, ach ní mór cuimhne a choinneáil air gur nimheanna láidire cuid mhór acu agus an-dochar iontu don duine agus don dúlra araon.
Úsáidtear stán ar an iliomad bealaí: sádráil, stánphlátáil, cóimhiotail, fiaclóireacht agus a lán eile. Maidir leis na comhdhúile orgánacha stáin, is féidir teacht aniar a chur i bplaisteach vinile (is é sin, clóiríd pholaivinile) le comhdhúile speisialta stáin. Mar a luadh, is nimheanna a lán comhdhúile orgánacha stáin, ach is féidir leas a bhaint as an airí seo freisin. Mar sin, is comhdhúile stáin a lán frithbhréantán. (Is é is frithbhréantán nó péint fhrithbhréantais ann ná péint ar leith a chuirtear ar an long le hí a chosaint ar na halgaí, ar na baictéir agus ar bheothaigh eile ar dual dóibh dul greamaithe sa long ón taobh amuigh agus dochar a dhéanamh di.) Inniu, áfach, táthar an-bhuartha faoin bpriacal atá sna frithbhréantáin stánbhunaithe don timpeallacht. Bhí na comhdhúile tríbhúitilstáin, ina bhfuil an grúpa adamh úd tríbhúitilstán -Sn(CH2CH2CH2CH3)3, an-choitianta mar fhrithbhréantáin tráth den tsaol, ach inniu, táthar ag iarraidh éirí astu, ós truailleáin


Antamón.
Is é an t-antamón dúil cheimiceach uimhir a 51, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Sb. Tá an giorrúchán seo bunaithe ar sheanainm na dúile, "stibiam", nach n-úsáidtear a thuilleadh. Stibnít a thugtar i gcónaí ar an mianra arb é an fhoinse is fearr antamóin amuigh - go bunúsach, is éard atá ann ná suilfíd antamóin, Sb2S3.
Antamón dúchasach le haghaidheanna criostalacha lonracha agus scoilteanna scoilteachta
Is miotalóideach é an t-antamón, is é sin, dúil atá cineál idir eatarthu idir miotal agus neamh-mhiotal. Tá ceithre allatróp ag an antamón: an t-antamón miotalach, an t-antamón buí, an t-antamón dubh, agus an t-antamón pléascach. Is é an t-allatróp miotalchosúil an ceann is cobhsaí acu, nó tá sé de chlaontacht sna cinn eile claochlú go miotal.
Tá antamón an dúlra comhdhéanta as dhá iseatóp chobhsaí, mar atá, 121Sb (57.36 % den antamón nádúrtha) agus 123Sb (42.64 %). Is é 125Sb an raidiseatóp is tábhachtaí, agus é dhá bhliain agus naoi mí ar leathré, a bheag nó a mhór.
Dealraíonn sé go bhfuil aithne ag an gcine daonna ar an antamón leis na cianta cairbreacha anuas, nó tá na seandálaithe tar éis teacht ar dhéantúsáin antamóin nó antamónbhrataithe ón tríú mílaois roimh bhreith Chríost. Tá sé ina ábhar conspóide, áfach, cé a thug an chéad chur síos ar tháirgeadh an antamóin atá fágtha againn. Dealraíonn sé go bhfuil an chéad oideas miotalóireachta don antamón sa leabhar úd "De la pirotechnia" a scríobh an tIodálach Vannoccio Biringuccio sa bhliain 1540.
Is iad +3 agus +5 uimhreacha ocsaídiúcháin an antamóin ina chuid comhdhúl.
Úsáidtear antamón sna cóimhiotail agus sna leathsheoltóirí.
Nimh is ea an t-antamón, agus é ag oibriú ar an orgánach cosúil leis an arsanaic.


Tailliam.
Is dúil cheimiceach é an tailliam. Is é an meáchan adamhach atá aige ná 204.388 g/mol. Is é dúil uimhir a 81 é, agus is é Tl an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na miotail iar-thrasdultacha atá ann. Tá sé cosúil leis an stán, ach tagann smúit air faoi thionchar an aeir. Nimh atá ann, agus sna laethanta a bhí, ba ghnách luchóga móra agus feithidí a mharú le tailliam. Tá sé chomh nimhiúil don duine féin, áfach, go bhfuil an chuid is mó de na náisiúin shibhialta ag iarraidh éirí as an úsáid sin. Bhain a lán dúnmharfóirí úsáid as an tailliam chomh maith.
Inniu, úsáidtear an chuid is mó den tailliam sa leictreonaic, go háirithe sna leathsheoltóirí. Tá an tailliam an-bhraiteach ar an radaíocht infridhearg, nó athróidh a sheoltacht go mór má bhuaileann radaíocht den chineál sin é. Is féidir tailliam a úsáid i mbrathadóirí radaíochta eile freisin, cosúil leis na cinn a aithníonn radaighníomhaíocht.
Tá dhá staid ocsaídiúcháin ag an tailliam ina chuid comhdhúil: +1 agus +3.


Luaidhe.
Is í an luaidhe dúil cheimiceach uimhir a dó is ceithre scór (82), agus í 207.2 g/mol ar mheáchan adamhach. Pb an tsiombail cheimiceach. Miotal bog atá inti, agus bíonn comhdhúile na luaidhe dainséarach go leor don duine agus don dúlra, mar is dual do na trom-mhiotail. Tá loinnir ghealghorm sa luaidhe nuaghearrtha, ach tagann smúit liath ocsaíde uirthi de réir a chéile agus í i dteagmháil le hocsaigin an aeir. Is í an luaidhe an dúil is troime (de réir na huimhreach adamhaí) a bhfuil iseatóip chobhsaí aici, ach tá leathré an bhiosmait chomh fada agus go bhfuil sé chomh maith againn dearcadh ar an mbiosmat nádúrtha mar dhúil chobhsaí.
Úsáidtear luaidhe sna tógálacha, sna cadhnraí gluaisteáin, i bpiléir, agus i sciatha cosanta in aghaidh na radaighníomhaíochta. Is maith an chosaint atá sa luaidhe ar an radaíocht, ós rud é go stopann sé cuid mhór de na gáma-ghathanna agus na X-ghathanna féin.
Tá ceithre iseatóp nádúrtha ag an luaidhe, is é sin, Pb-204 (1.4 % de luaidhe an dúlra), Pb-206 (24.1 %), Pb-207 (22.1 %) agus Pb-208 (52.4 %). Iseatóp radaighníomhach é Pb-204, ach is féidir neamhshuim a dhéanamh dá radaighníomhaíocht, ó tá a leathré chomh fada (1.4 x 1017 bliain - is é sin, 14,000,000,000,000,000 bliain, nó 14 chuaidrilliún bliain).


Biosmat.
Is dúil cheimiceach é an biosmat. Is é an meáchan adamhach atá aige ná 208.98038 g/mol. Is í an uimhir adamhach atá aige ná 83, agus is í an tsiombail adamhach a sheasann dó ná Bi.
Miotal trom sobhriste é an biosmat agus blas beag pinc ar an loinnir gheal atá ann. Ó thaobh na ceimice de, tá sé cosúil leis an arsanaic agus leis an antamón, agus is í an ghnáthuimhir ocsaídiúcháin a bhíonn aige sna comhdhúile ná +3. Úsáidtear an biosmat i dtáirgí cosmaideacha agus sa leigheaseolaíocht, go háirithe le húsáid na luaidhe a sheachaint. Tá comhdhúile áirithe de chuid an bhiosmait nimhiúil go leor, ach tríd is tríd, ní bhíonn an biosmat leath chomh nimhiúil leis an luaidhe.
Dúil radaighníomhach é an biosmat. Ar feadh i bhfad, shíltí go raibh iseatóp nádúrtha an bhiosmait, 209Bi, ar an núiclíd chobhsaí ba troime a bhí ann. Ón taobh eile de, bhí an chuma ar an scéal go gcaithfeadh an t-iseatóp sin féin a bheith radaighníomhach ar chúiseanna teoiriciúla. Sa bhliain 2003, fuair na heolaithe in Orsay san Fhrainc amach gur núiclíd radaighníomhach a bhí ann dáiríribh, agus an t-alfa-mheath ag teacht air. Ina dhiaidh sin féin, tá leibhéal na radaighníomhaíochta sin chomh híseal, agus leathré an iseatóip chomh fada, is gur féidir dearmad a dhéanamh di sa ghnáthshaol. Le fírinne, tá leathré an bhiosmait billiún uair níos faide ná aois na hollchruinne féin.
Nuair a thiocfaidh biosmut gásaithe i dteagmháil le hocsaigin an aeir, ocsaídeofar go trí-ocsaíd dé-bhiosmait Bi2O3. Ocsaíd aigéadach atá inti agus í ag cruthú salann in éineacht le hiain na miotal. Tá dhá chineál ocsainian ag an ocsaíd seo, mar atá, BiO2- agus BiO33-. Le fírinne, tá sé de chlaonadh sa dá chineál ainian polaiméirí a chruthú. Mar shampla, tá ainian ciúbach ochtaiméireach, Bi8O2424- i gcomhdhúil an bhiosmait, an litiam agus na hocsaigine Li3BiO3.


Kilkenny City Association Football Club.
Ba club peile é Kilkenny City Association Football Club as Cill Chainnigh. Bunaíodh na "cats" sa bhliain 1966.


Dundalk Football Club.
Is club peile Éireannach é Dundalk Football Club as Dún Dealgan. Is é Stephen Kenny traenálaí na "Lilywhites" a bunaíodh i 1903. Imríonn an fhoireann i Sraith na hÉireann.


Séamus Ó Néill.
Scríbhneoir Éireannach ó Chaisleán Uidhilín, Contae an Dúin, ab ea Séamus Ó Néill (21 Bealtaine 1910 – 2 Meitheamh 1981).
Saol.
Bhain sé bunchéim amach in Ollscoil na Ríona i mBéal Feirste, agus ansin rinne sé taighde i gColáiste na hOllscoile i mBaile Átha Cliath faoi stiúir Eoin Mhic Néill. D'fhrestail sé ar ollscoil in Innsbruck na hOstaire freisin. Ghlac sé post ag múineadh i gColáiste Carysfort. Chaith sé tréimhsí mar eagarthóir ar "An Iris" agus "Comhar".
Saothar.
Is é "Subh Milis" an dán is cáiliúla dár chum Ó Néill. Scríobh sé gearrscéalta don aos óg ("An Seansaighdiúir") agus úrscéalta, go háirithe "Máire Nic Artáin", leabhar soléite i nGaeilge Uladh den chéad scoth a ríomhann scéal grá an chailín Chaitlicigh agus an bhuachalla Phrotastúnaigh i mBaile Átha Cliath i dtús na 20ú haoise.


Micreathonnán.
Is é is micreathonnán nó oigheann micreathonnta ann ná gléas cócaireachta ina n-úsáidtear micreathonnta, is é sin, radaíocht a bhfuil minicíocht agus tonnfhad na radathonnta is airde minicíochta, nó is lú tonnfhaid, aici. D'fhéadfá a rá go bhfuil na micreathonnta idir na gnáth-radathonnta agus an radaíocht infridhearg (an radaíocht teasa). Is é an tonnfhad is tipiciúla ag na micreathonnta san oigheann den chineál seo ná 12.24 cm, agus é ag freagairt do mhinicíocht 2.45 GHz. Is é an rud atá ag tarlú le linn úsáid an mhicreathonnáin ná go bhfuil na micreathonnta ag dul tríd an mbia agus an bia ag glacadh fuinnimh chuige ó na tonnta tríd an bpróiseas ar a dtugtar téamh tréleictreach. Tá a lán móilíní ann, sa bhia féin, a bhfuil móimint dhépholach ag baint leo, is é sin, is féidir pol leictreach diúltach agus pol leictreach deimhneach a aithint ar an móilín, ós rud é nach bhfuil na leictreoin scaipthe cothrom ar fud an mhóilín. Faoi thionchar na micreathonnta, tosóidh na móilíní seo ag iarraidh iad féin a chur faoi ordú a cheadódh dóibh pol diúltach a chur in aice le pol deimhneach an mhóilín eile agus a mhalairt. Ansin, tosóidh siad ag rothlú, agus is é an rothlú seo is cúis leis an téamh.
Tá an t-uisce comhdhéanta as móilíní dépholacha, agus mar sin, oibríonn an micreathonnán go maith air. Ní bhíonn na móilíní saille nó siúcra chomh maith céanna á dtéamh, ós rud é nach bhfuil siad chomh dépholach leis an uisce. Ní bhíonn mórán maithe sa mhicreathonnán leis an uisce sioctha (oighear) a théamh ach an oiread, ós rud é nach bhfuil cead rothlaithe ag na móilíní uisce i gcriostal an oighir.
Is minic a shíltear go dtéitear an bia sa mhicreathonnán "ón taobh istigh", is é sin, go ngintear an teas taobh istigh den bhia. Ní mar sin atá, áfach. Is é dromchla an bhia is mó a ghlacann teas ón radaíocht micreathonnta, díreach mar a bhíonn ag tarlú i ngnáth-oigheann. Scéal eile ar fad é go mbíonn na micreathonnta, go háirithe na micreathonnta is airde minicíochta agus is giorra tonnfhaid, in ann dul síos trí dhromchla an bhia an áit a bhfuil sé tirim.


Go Soirbhí Dia don tSár.
B'é Боже, Царя храни! amhrán náisiúnta Impireacht na Rúise, 1833-1917. B'é an Prionsa Alexei Lvov a chum an ceol agus Vasily Zhukovsky a scríobh na liricí. Roghnaíodh an t-amhrán mar amhrán náisiúnta na hImpireachta sa bhliain 1833, agus mhair sé go dtí Réabhlóid na Rúise sa bhliain 1917.
Aistriúchán Gaeilge.
agus tú ag tabhú onóra dúinne
agus ag cur sceimhle ar na naimhde.
agus a thugann sólás do chách.


Athlone Town Football Club.
Is club peile é Athlone Town Football Club as Baile Átha Luain. Is é Roddy Collins an bainisteoir an chluib, a bunaíodh sa bhliain 1887. Imríonn an foireann i Sraith na hÉireann. Bhuaigh an Club an Céad Comortais na hÉireann sa bhliain 2013 nuair a fuair siad an lámh in uachtar in aghaidh Waterford United ar an 27 Meán Fómhair.


Néaltrú.
Tugtar néaltrú ar mheath forchéimnitheach na hintinne agus na cognaíochta faoi thionchar damáiste inchinne nó galar atá ag oibriú ar an inchinn, go háirithe meath atá chomh dona is nach féidir a rá gurb í an aois mhór amháin is cúis leis. I nGaeilge na Gaeltachta, deirtear faoi sheanduine a bhfuil an néaltrú ag teacht air go bhfuil sé ag dul sa dara leanbaíocht, in aois na hóige, i leanbaíocht na haoise nó i leanbaíocht na seanaoise.


Sóidiam.
Is é an sóidiam dúil uimhir a 11, agus is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Na. "Natrium" a thugtar air ina lán teangacha, sa Ghearmáinis mar shampla. Is í an chumraíocht leictreonach atá aige ná 1s22s22p63s1. Is é sin, tá aon fhiúsleictreon amháin - an "s"-leictreon is dual do na miotail alcaileacha go léir - aige, agus ina chuid imoibriúchán leis na dúile eile, bíonn an sóidiam ag iarraidh an leictreon seo a thabhairt uaidh le hian deimhneach (Na+) a dhéanamh. Dá réir sin, is í an t-aon uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn aige ina chuid comhdhúl ná +1.
Imoibriú eisiteirmeach, spontáineach atá i gceist leis seo, agus má chuirtear cuid mhór sóidiam san uisce in aon iarracht amháin, is féidir go mbeidh pléasc ann agus an t-uisce á stialladh ar fud na háite. Ós rud é go mbeidh an t-uisce sin lán hiodrocsaíd sóidiam ansin, fágfaidh sé cneácha loiscthe ar na daoine a bhuailfidh sé. An duine a bhainfidh triail as an imoibriú seo sa tsaotharlann, caithfidh sé a bheith an-chúramach. Mar sin, ní mór an sóidiam a choinneáil i dtaisce in ola nach ligeann don uisce ná don ocsaigin teacht in aon chóngar dó.
In éineacht le hainiain na n-aigéad, cruthaíonn an sóidiam comhdhúile ianacha - salainn - a bhíonn so-thuaslagtha san uisce, cosúil leis an ngnáthshalann féin (clóiríd sóidiam, NaCl). Má chuirtear salann sóidiam trí thine, aithneofar ar dhath láidir buí na lasrach é, agus dá réir sin, baintear úsáid as an sóidiam i lampaí le solas buí a dhéanamh.
Tá an sóidiam - i bhfoirm an iain Na+, ar ndóigh - an-choitianta sa dúlra. Mianraí sóidiam iad an salann, an hailít, an chrióilít, an t-amfaból, an tróna, an tseoilít, agus a lán eile. Tá sé ar fáil go flúirseach sna farraigí mar chlóiríd. Teastaíonn an sóidiam ó na horgánaigh bheo go léir, an duine san áireamh.
Tá aon iseatóp cobhsaí amháin ag an sóidiam, is é sin, 23Na. Mar sin féin, bíonn rianta beaga de na hiseatóip úd 22Na (leathré: 2.605 bliain) agus 24Na (leathré timpeall ar cúig uair an chloig déag) ar fáil sa dúlra in áiteanna, ó ghintear iad faoi thionchar na radaíochta cosmaí.


Amhránaí.
Das Konzert (Ceolchoirm) le Lorenzo Costa, t. 1490
Is ceoltóir é an t-amhránaí a bhíonn ag canadh chun ceoil a chruthú. De ghnáth, bíonn príomhamhránaí agus amhránaithe taca i ngrúpaí ceoil.
Is minic go mbíonn uirlisí ceoil á seinm ag an amhránaí chomh maith le bheith ag canadh. Bíonn amhránaithe aonair ann agus amhránaithe atá mar bhall de bhanna ceoil ar leith.
I measc na amhránaithe Éireannacha pop is cáiliúla: Bono as U2, Bob Geldof as the Boomtown Rats, Andrea Corr as the Corrs, Brian McFadden as Westlife, Damien Rice agus Enya.
Na amhránaithe Meiriceánacha is mó le rá, ‘siad Billy Joel, Ray Charles agus Bob Dylan.


Westlife.
Ba popbhanna Éireannach é Westlife as Sligeach agus Baile Átha Cliath. Tháinig Kian Egan, Mark Feehily, Shane Filan, Nicky Byrne, agus Brian McFadden le chéile i 1998 agus scaoil siad a gcéad albam- "Westlife" i 1999. Is é Louis Walsh (iar-bhainisteoir Boyzone) a mbainisteoir. Faoi láthair, tá sé albam acu agus chuaigh trí cinn go dtí an chéad áit sna cairteacha sa Ríocht Aontaithe. Tá 14 shinglí a chuaigh go dtí uimhir 1 acu. D'fhág Brian McFadden an banna i 2004 ach lean Westlife ar aghaidh gan é.
Foirmiú.
Roimh Weslife bhí Kian, Mark agus Shane i bpopbhanna eile darbh ainm IOYOU le triúr fear eile ó Sligeach. Bhí Mary McDonagh mar bhainisteoir an bhanna agus cuireadh singil amach darbh ainm "Together Girl Forever". D'imigh máthair Shane i dteagmháil le bainisteoir Boyzone, Louis Walsh, bhí suim aige sa bhanna ach ní raibh Simon Cowell sásta go leor leo. Bhí triúr caite amach ón mbanna agus bhí triallaithe do bheirt ball nua eagraithe i mBaile Átha Cliath, sa chaoi seo tháinig siad ar Brian McFadden agus Nicky Byrne. Foirmíodh an grúpa nua seo ar 3ú Iúil 1998 faoin ainm Westside ach bhí an t-ainm seo tógtha cheanna féin agus athraíodh é go Westlife.


Páirtí Sóisialach (Éire).
Is páirtí polaitíochta de chuid na heite clé in Éirinn é an Páirtí Sóisialach. Is é Joe Higgins ceannaire an pháirtí. Toghadh beirt ionadaí acu don 31ú Dáil; Joe Higgins agus Clare Daly. Ní raibh aon ionadaíocht acu sa 30ú Dáil mar gur chaill Higgins a shuíochán san olltoghchán i mBealtaine 2007 agus níor éirigh leis an hiarrthóirí eile - Clare Daly, Mick Murphy agus Mick Barry - suíochán a bhaint. Bhain Higgins suíochán amach i bparlaimint na hEorpa i mí an Mheithimh 2009.
Tagairtí.
Sóisialach


Brian McFadden.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Brian McFadden (rugadh ar an 12 Aibreán 1980 é) as Baile Átha Cliath. Bhí cónaí air in Ard Aidhin i dtuaisceart na cathrach. Chan sé leis an ngrúpa Westlife ach d'éirigh sé as i 2004.
Tagairtí.
McFadden, Brian
McFadden, Brian
McFadden, Brian


Liosta Gaelscoileanna in Éirinn.
Meánscoileanna.
Gaelcholáiste Dhoire, Dungiven Castle, 145 Main Street, Dungiven, County Derry BT47 4LF
Naisc sheachtracha.
*


Fußball-Club Bayern München.
Is club peile é Fußball-Club Bayern München as München. Bunaíodh an club sa bhliain 1900, agus imríonn sé sa Bundesliga.
Tagairtí.
Bayern München


Advance Australia Fair.
Is é Advance Australia Fair amhrán náisiúnta na hAstráile. Chum Peter Dodds McCormick na focail agus an ceol.
Chualathas an t-amhrán go poiblí den chéad uair ar an 30 Samhain 1878 ach ní bhfuair sé stádas oifigiúil go dtí 19 Aibreán 1984.


Iggy Pop.
Amhránaí, cumadóir agus aisteoir Meiriceánach é Iggy Pop, a rugadh faoin ainm James Newell Osterberg, Jr. ar 21 Aibreán, 1947 i Michigan. Canann sé fós inniu leis a bhanna The Stooges, agus bhí páirt lárnach aige i bhfás an phunc-raic sna 1960idí agus as seo amach.
Pop, Iggy
Pop, Iggy


Damien Dempsey.
Is ceoltóir agus cumadóir Éireannach é Damien Dempsey (Gaeilge: "Damien Ó Díomasaigh"), a rugadh i nDomhnach Míde, Baile Átha Cliath. Seoladh a chéad singil "Dublin Town" sa bhliain 1997, agus a chéad albam "They Don't Teach This Shit In School" sa bhliain 2000. Bhain sé clú idirnáisiúnta amach leis a albam "Seize The Day" sa bhliain 2004.
Tráchtaire sóisialta atá ann, agus bíonn an-chuid le rá aige maidir le cúrsaí polaitíochta agus cultúrtha na tíre. Mar shampla, tá géarcháineadh déanta aige ar dhroch-thionchar an Thíogair Cheiltigh.
Saol.
Saolaíodh Damien Dempsey i nDomhnach Míde, bruachbhaile i dtuaisceart na cathrach. Bhí spéis mhór aige sa cheol ó aois an-óg, agus é ag éisteacht leis na seisiúin a bhí ag a thuismitheoirí sa theach nuair a bhí siad fillte abhaile ón teach ól. Na laochra is mó a bhí aige ná Bob Marley agus Elvis Presley. Tá blas an tSean-Nóis le cloisteáil ina obair chomh maith.
Nuair a bhí an mheánscoil críochnaithe aige, rinne sé staidéar ar léiriú ceoil agus an tionscal ceoil ar feadh dhá bhliain ag an Rock School i mBaile Formaid. Tá lipéad ceoil beag ag an gcoláiste, agus bhuaigh Damien an seans a cheirnín féin a sheol amach. An t-ainm a bhí air ná "The Contender", agus cuireadh amach é sa bhliain 1995. Sheol Damien a chéad singil dhá bhliain níos déanaí, an t-amhrán "Dublin Town" a dhreap suas go dtí uimhir 18 sna chartaí Éireannacha. Fuair an singil léirmheasanna dearfacha gan mhoill, mar shampla ón iris Hot Press: "aintiún faoi thalamh don ógánach neamh-shuaimhneach agus an bailéadóir folaithe chomh maith". Cuireadh an t-amhrán ar a chéad albam "They Don't Teach This Shit In School" sa bhliain 2000, nuair a ath-thaifeadadh é.
Bhí 2002 ann nuair a bhris Damien amach i gceart, leis an gceirnín "Negative Vibes EP". Chan an ceoltóir Éireannach Sinéad O'Connor ar an t-amhrán leis an teideal céanna, agus thug sí cuireadh do Dhamien dul amach ar thuras léí ar fud na tíre, an Ríocht Aontaithe agus an Eoraip. Seoladh amach a dhara albam "Seize The Day" i mí Bealtaine 2003, agus shroich sé áit uimhir a cúig sna chartaí Éireannacha sa chéad seachtain. D'eisíodh é sa Ríocht Aontaithe i mí Bealtaine 2004, agus roghnaíodh é mar "Dlúthdhiosca na Seachtaine" ag The Sunday Times. Mar gheall ar an rath a bhí aige leis an gceirnín nua, d'ainmníodh Damien do ceithre dhuais ag na Irish Meteor Awards, agus bhuaigh sé faoi dhó.
Chaith Damien an chuid is mó den bhliain 2004 amach ar thuras, ag tacú le Sinéad O'Connor, Bob Dylan agus Morrissey. Thaitin ceol Damien go mór le Morrissey, agus shínigh Damien conradh leis a lipéad "Attack" chun an t-albam Seize The Day a sheol amach sna Stáit Aontaithe.
An tríú albam a rinne Damien ná "Shots", a sheoladh amach ar an lá céanna in Éirinn agus an Ríocht Aontaithe i mí Márta 2005. Chuaigh an ceirnín díreach go barr na chartaí in Éirinn. D'eisíodh é sna Stáit Aontaithe i mí Meitheamh, agus thaisteal Damien ó chósta go cósta ar thuras.
I mí Meitheamh 2006, seoladh albam beo a thaifead Damien ag an Olympia i mBaile Átha Cliath i mí Nollaig 2005. Shroich sé áit a deich sna chartaí in Éirinn. Chomh maith le sin, bronnadh dhá dhuais air arís ag na Irish Meteor Awards, i 2006 agus 2007. Chuir Damien amach a albam nua "To Hell or Barbados" sa bhliain 2007.
Tagairtí.
Dempsey, Damien
Dempsey, Damien


Conradh na Náisiún.
Bhí Conradh na Náisiún mar eagraíocht idirnáisiúnta a bunaíodh tar éis comhdháil síochána i bPáras. Bhí dí-armáil, cosc ar chogadh agus réiteach fadhbanna trí idirbheartaíocht mar aidhmeanna ag an gconradh. Ní raibh airm ag an gconradh, áfach, agus ar an ábhar sin bhí sé ag brath ar na cumhachtaí móra lena rúin a chur i bhfeidhm, smachtbhannaí eacnamaíochta a fhorchur agus airm a sholáthar; bhí drogall ar bhaill an chonartha iad a úsáid.
Tar éis ráthanna agus teipeanna sna 1920í, bhí sé soiléir nach raibh an conradh in ann forrántacht chumhachtaí na hÁise a stopadh sna 1930í. Nuair a bhris an An Dara Cogadh Domhanda amach sa bhliain 1939 ba léir go raibh teipthe ar phríomhaidhm an chonartha: an cogadh a sheachaint. Tar éis an chogaidh, bunaíodh Eagraíocht na Náisiún Aontaithe, atá fós ag déanamh oibre ar son na síochána sa lá atá inniu ann.


Dobharchú.
Is creimire den chlann Mustelidae é an dobharchú (ainm eile air ná an madra uisce).


Gaelscoil na Daróige.
Bunaíodh Gaelscoil na Daróige, i mBaile Mhig Rabhartaigh, Doire i mí Mheán Fómhair 2005 de réir eileamh na tuismitheoirí a raibh páistí acu ag freastaíl cheana féin ar an naíscoil áitiúil, Naíscoil Mhaol Íosa.
Tugadh fá deara go raibh an tromlach páistí sa naíscoil ag aistriú chuig an chóras bhunscolaíocht Béarla mar a bhí na gaelscoileanna eile sa chathair ró-fhada ar shúil. D'oscail Stephen Kenny, bainisteoir sacair Chathair Dhoire a raibh páiste aige ar an naíscoil an scoil go hoifigiúil in éineacht le 8 scoláirí rang a haon agus a dtuismitheoirí.
Stádas.
D'éirigh leis an ghaelscoil i gcigireacht Roinn Oideachais agus tá sé ar an Chlárúchán Scoileanna Neamhspleacha anois dá bharr. Comhlíonann an scoil a cuid costas reatha trí bhailiúcháin airgid agus deontaisí poiblí agus príomhaideacha. Chur an Coiste moladh forbartha na scoile isteach chuig an rialtas chun aitheantas agus lán-mhaoiniú a bhaint amach i 2007.
Thug an tAire Oideachais úr, Caitríona Ruane aitheantas don scoil ag deireadh mhí Lúnasa 2007 rud a bhí ina abhar conspóideach ollmhór mar go ndeachaigh sí i gcoinne comhairle na státseirbhíse ag an am. Ardaíodh an ábhar ar an Raidió (Talk Back) ar phríomhleathanach an phaipear naisiúnta, Irish News agus in sa Tionóil Stormont é féin. Áfach, níor éirigh leis an scoil na crítéir a líonadh le dhá bhliain eile agus is í an scoil an t-aon bunscoil lan-ghaeilge sa Tuaisceart fágtha nach bhfuil lán-mhaoinithe fós.
D'éirigh leis an phríomhoide, Oisín Mac Eo agus leis an choiste an scoil a choinneáil oscailte agus beo gan mhaoiniú idir an dá linn agus cuireadh isteach moladh forbartha úr chuig an aire oideachais i 2009 nuair a bhí an scoil in iomlán muinííneach go raibh na crítéir uile líonaithe aici. Tá an scoil ag fanacht ar an chinneadh go fóill faoi láthair. In ainneon easpa tacaíochta ón Roinn, d'éirigh leis an ghaelscoil neamhspleách an oiread is mó paistí a chlárú do Rang 1 don scoil bhliain 2009/10 ná gaelscoil ar bith eile i gcathair Dhoire.
I gcomhtheacs an achrainn agus an teanais atá ar siúl faoi láthar sa ghluaiseacht gaelscolaíochta maidir le forbairt na hearnála, ba chúis agóide ollmhór é dá mbá rudaí nach ndeachaigh leis an scoil aitheantas agus maoiniú a bhaint amach ón Roinn Oideachais i mbliana.
I 2008/09 chuaigh naíscoil na gaelscoile isteach i gcomhpháirtíocht faoi léith leis an eagraíocht rialtais luathbhlianta do thuismitheoirí faoi mhíbhuntáiste, Tús Maith (Sure Start). Bhí an scoil abálta cúrsaí, áiseanna agus seirbhísí nua a chruthú do thuismitheoirí nach raibh riamh ar fáil do teaghlaigh ag iarraidh a gcuid páistí a thógáil le Gaeilge.
Tá polasaí laidir, díograsach, lárnach earcaíochta ag an scoil maidir, agus téann an fhoireann agus tuismitheoirí reatha thart ar na tithe sa cheantar mar sin le labhairt le tuismitheoirí óga faoi ghaelscolaíocht. Dá thairbhe seo agus na comhpháirtíochta le Tús Maith, bhí an naíscoil lán agus le liosta feithimh anuairidh, rud nach dtarlaíonn de ghnáth le gaelscoileanna sa Tuaisceart.


Francis Ledwidge.
Leacht cuimhneacháin Francis Ledwidge, san áit a bhfuair sé bás.
File iomráiteach Éireannach, saighdiúir agus náibhí, ab ea Francis Ledwidge (19 Lúnasa 1887 - 31 Iúil 1917). Rugadh i gcontae na Mí é agus maraíodh é sa chéad chogadh domhanda.
Saol agus Saothar.
Duine de theaghlach mór beo bocht ab ea é, ach meas acu riamh ar an léann. D'éag a athair agus gan ach cúig bliana slánaithe ag Ledwidge. Lean sé lena chuid oideachais agus é ag obair leis chun é féin a chothú.
Thosaigh sé ag cumadh dánta agus luí sé isteach leis an bhfilíocht go díograiseach. Foilsíodh cuid mhaith dánta leis, faoin am seo, i nuachtáin áitiúla. Thug Lord Dunsany pátrúnacht dó ó 1912 ar aghaidh agus chuir sé a leabharlann ar fáil dó, chomh maith le cuid mhaith áiseanna eile. Thug seisean cabhair dó a chéad chnuasach filíochta, "Songs of the Fields", a chur in eagar agus i gcló.
An Chéad Chogadh Domhanda.
Ba náisiúnaí Éireannach daingean é. Mar bhall de na "Irish Volunteers", chuaigh Ledwidge isteach in Arm Shasana chun troid sa chéad chogadh domhanda ar son tíortha beaga, mar dhea. Tháinig sé slán ón sléacht i nGallipoli, agus d'éirigh sé tinn i sléibhte na Seirbia ansin, áit ar chum sé neart filíochta.
Bhí sé cráite tar éis Éirí Amach na Cásca. Briseadh as an arm é, óir nár fhill sé in am óna chuid saoire agus as a bheith ólta faoi éide freisin.
Tar éis tamall gearr, cuireadh ar ais chuig an gcogadh é. Ar an 31 Iúil 1917, agus é ag ól tae lena chomrádaí, ar thaobh an bhóthair in aice le Pilkem, gar do Ypres, maraíodh é de bharr pléasc sliogán.
A Shaothar.
Níor foilsíodh ach cnuasach amháin filíochta leis i rith a shaoil ach cuireadh neart filíochta leis i gcló i nuachtáin áitiúla.
Foilsíodh dhá cnuasach filíochta eile leis, "Songs of Peace" agus "Last Songs", tar éis dó bás a fháil.


Sunderland Association Football Club.
Club peile atá suite i Sunderland, Sasana is ea Sunderland Association Football Club. Tá an fhoireann ag imirt sa Premier League i Sasana, agus is é Stadium of Light a staid baile. Is é Martin O'Neill traenálaí na foirne.


Astana.
Is í Astana (Casaicis: Астана) príomhchathair na Casacstáine. Cathair nua is ea í, nó ní dhearnadh príomhchathair di ach sa bhliain 1997. B'í Almaty, cathair mhór atá suite in oir-thuaisceart na tíre, a bhí ina príomhchathair ar an tír go nuige sin.
Ainm.
Aqmola a bhí ar an áit sular haistríodh feidhmeanna na príomhchathrach ansin, ainm a chiallaíonn "An Tuama Bán" i dteanga oifigiúil na Casacstáine, an Chasaicis. Ainmneacha eile a bhí ar Astana sna laethanta a bhí is ea iad Akmolinsk (leagan d'Aqmola atá curtha in oiriúint do nósanna logainmníochta na Rúisise) agus Tselinograd. Tá an dara hainm bunaithe ar an bhfocal Rúisise úd "tselina", a chiallaíonn "branar", "talamh nua-threafa", "talamh atá á thabhairt chun míntíreachais". Níl san ainm "Astana", arís, ach focal Casaicise a chiallaíonn "príomhchathair", agus tugadh an t-ainm seo ar an áit toisc go bhfuil sé furasta le fuaimniú ag na strainséirí féin.


Pompeii.
Pompeii a bhí ann. Bhí sí suite in aice le Naples i gCampania san Iodáil. Bhí bolcán sa sléibhse in aice leis an cathrach. Sleibhe Vesuvius an ainm a bhí air. Bhí 11,000 daoine róimh a tharla an bolcán. Bhí córas uisce casta (complex water system), amfaitéatar, giomnáisiam agus clé ag Pompeii. An teanga a bhí labhartha (spoken) is mó i bPompeii ná, Laidin ach bhí Gréig labhartha freisin. Tháinig an uisce a d'ól siad ó hAqua Augusta (Naples) thógtha i 20 RC trí Aigrip; thóg an príomh-líne uisce don cúpla bailaí eile freisin, agus sa deireadh an bhunáit Chabhlaigh ag Misenum. Is é an castellum i bPompeii bhuanaithe an-mhaith agus baineann eolas den líonra dáileadh (distribution network) agus a rial (plural) leis.
Ceapann taighdeoirí go raibh an baile fhothaigh sa 6ú nó 7ú haois RC trí na hOsci nó hOscanaí. Tháinig sé faoin rial de Róimh san 4ú haois RC agus bhí chloígh agus (became a) coilíneacht Róimh i 80 RC tar éis tháinig sé bainteacht le reibiliún mí-rathúil in aghaidh an poblacht na Róimh. Ag an ám den scriosadh, 160 bliana níos deanaí, bhí an daonra timpeall 11,000 daoine. Sa 5ú haois RC, chloígh (conquered) na Samnites é agus gach baile eile i gCompania. Tar éis na cogadh (plural) Samnite (4ú haois RC), bhí Pompeii d'éigean (forced) chun an stádas de Socium de Róimh a glac (accept). Sa 4ú haois bhí sé daingnithe. D'fhan Pompeii dílis do Róimh i rith an Dara Cogadh Púnacha.
Thóg Pompeii páirt sa cogadh gur thionscain na bailaí de Campania in aghaidh Róimh, ach i 89 BC bhí sé cuirtear faoi léigear trí (by) Sulla. Cén go bhfuil (even though) chabhradh na feadhainí den léig na sochaí, Lucius Cluentius I gceannas, i 80 RD ghéilleadh siad mar ní raibh aon rogha acu tar éis an concas de Nola, ag thógáil talamh agus sealúchas do a lán arsaí na Sulla, nuair a bhí na daoine a chuaigh in aghaidh Róimh ciceáilte as a teachanna. Tháinig sé coilíneacht Róimh leis an ainm de Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum. Tháinig an baile pasáiste tábhachtach le haghaidh earraí a shroic trí muir agus chuaigh sé go dtí Róimh nó Íodail deisceartach le taobh an balach Appian áitiúil.
Reiligiun: D'adhradh (worshipped) an cuid is mó de na daoine i bPompeii i ngach sagas díthe go háiraithe Iúpatar, Iúnó, Minéirve agus Appalló. An teampall is sine a bhí i bPompeii ná, teampall a ceaptar go raibh le Minéirve é. Bhí scrín ag morn daoine i bPompeii don diadh a chreid siad in. Dé gnáth bhí scrín(plural) suite in aice leis an chistin mar cheap siad gur ndéarna na dhíthe cinnte go raibh bia i gcónaí acu. Dé gnáth thóg siad fíon agus cacaí milis do na dhíthe mar ofráilí. Bhí na botharaí (roads) ag dul as Pompeii línte le corpanna mar ní raibh céad acu daoine a adhlaic sa ballaí an Pompeii.
Trádáil: Foinse maith go raibh fíon impórtáilte ó Pompeii ná na déantáiní a tháinig ó buídeal fíon. Mar sin, bhí fíonghort (plural) iontach tábhachtach don geilleagar Pompeii. Bhí na ilchotitheach talamh (plural) in aice le Pompeii rí-éifeachtúil agus go minic in ann níos mó a dhéanamh ag thóigail dreasacht do na fíonlann (plural) chun iad féin a suigh (establish). Nuair a bhí fíon easpórtáil don geilleagar Pompeii, ceaptar go raibh an tromlach de earraí tamhaíoch táirgthe (in) cainníochtaí (quantities) ábhartha don tomhaltas cathair.
Bhí na lucht cónaithe i bPompeii muinteartha le crith talún mionúr. Scríobh Pliny Óg gur nach raibh creathán talún (alarming) mar ní raibh siad taithigh ach ag an 5ú de mhí feabhra 62AD, bhí crith talún iontach dian gur ndéarna a lán damáiste timpeall an donnrua agus (particularly) do Pompeii. Creidtear (It is believed) go méic an crith talún cláraithe idir 5 agus 6 ar an scála Richter.
Bhí teampall (plural), teachanna, droicheadaí agus botharaí scroista. Chreidtear go raibh beagnach gach tógáil crochta. Rialaithe ainrialtacht sa laethanta tar éis an crith talún, plá (plagued) (aimsir chaite) goid agus gorta na marthanóirí. San (in the) ám idir 62 agus an brúchtadh i 79AD, bhí píosa atógáil déanta ach phós ní gach píosa damáiste deisiú (aimsir chaite) ag an ám den brúchtadh. Níl a fhios againn cén mhéad ach bhug a lán daoine go dtí cathairí eile laistigh den Impireact na Róimhe nuair a d'fhan daoine eile agus atógtha.
Siamsaíocht: An Chlub Troid: An tábhachtach den Amfaitéatar.
Bhí an Amfaitéatar iontach tábhachtach mar, bhí an siamsaíocht is mó a bhí gean air. Bhí na iomaitheoirí, a bhain siad taitneamh as, ultrai-foréigneach réimsiú ó gliaire in aghaidh gliaire chuig comhraic a chuir firanna in aghaidh ilchineálach ainmithe dainséarach. Go minic chuaigh na troideanna ar aghaidh le haghaidh dhá nó trí laethanta. Tháinig a lán daoine san aramh daoine ó cathrach eile in aice leis. Uarinteanta bhí troideanna sa slua. Uair amháin bhí troid iontach mhór a tharla idir an lucht fhéacana Pompeii agus an cathrach áitiúil Nuceria agus mar sin bhí an Amfaitéatar dúnta le haghaidh deich bliana.
Siamsaíocht eile a bhí ann ná taibhiú amharchlannach (theratical performance). Bhí siad níos cruimh ná an club troid. Bhí téatar amháin i bPompeii agus bhí sé iontach sean. Bhí sé tógtha sa 2ú haois sa stíleáil Ghréig agus ansin méadithe sa tréimhse Ágastach chun é a dhéanamh feach níos mó mar téadtar Róimh. Bhí fuirseoireachteanna (comedies) thaibhléirigh (performed) ansin. Ceaptar go raibh an-mheas don dramaíochtaí mar bhí a lán péintéireachtaí (paintings) déanta faoi sin.Bhí dramíocht an-thábhtach i saol morn daoine mar sprag na daoine cailiúila mar an aithnidiúil dramádóir Gréig, Menander.
Tithe: Bhí na tithe déanta as ilchineálach carraigeacha áitiúil, clúdaithe le plástar agus mhaistigh an-mhaith (depending) an méid airgead ag an duine. Bhí na tithe deánta iontach áitiúil lena chéile agus díreach suas in aghaidh leis an sráid. Bhí cloch chora le fáil le haghaidh siúil trasna an bóthoir chun an salachar a seachaint. Bhí dhá stóir ag cúpla tithe ach ní raibh sé coimín. Bhí na urláraí déanta as coincréiteach agus dé gnáth bhí na fuinneogaí dúnta trí comhlaí adhmaid. Bhí gabháil an-mhór do dhíthe le haghaidh daoine poloticiúil agus bhí siopaí ag taistéal do na ceannaí os comhair a tithe in aghaidh an sráid.
Ach bhí Cúpla eilimintí i gcuid is mó de na tithe. Nuair a chuaigh siad isteach béidh (there would be) conair beag gur ndeachaidh isteach chuig an Aitriam. Ba seomra an-mhór, láir é an Aitriam a bhí timpeallaithe le seomraí beaga. An gné is mó den Aitriam ná an Implúiviam nó ciste beag chun uisce báistí a tiomsaigh, gur (thitfá) síos oscailte comhfhreagach sa díon. D'oscail sé go dtí an áit gabháil. D'oscail sin ar an peirstíl nó gairdín mór faoin spéir. Bhí gairdín níos beaga faoin spéir ag an cúl den teach ag na teachanna gan peirstíl dé gnáth. Bhí an cuid is mó de na tithe difriúil mar ní raibh aon chúlgairdín ann i bPompeii ach d'úsáid siad a Aitriam chun a spás persona a fháil. Bhí an peirstíl agus an aitriam timpeallaithe le seomraí beaga eile úsáidtear mar seomraí codhlaí, seomraí bia, cistiní, seomraí stóráil agus uaireanta dabhadh. Go minic bhí siopaí le taobh os comhair na tithe (that would have) freagair oscailte don sráid. Uaireanta na siopaí nó na seomraí thar iad sin, bhí ar cíos (rented) agus bhí comhartha dathannach (painted) ar na mballaí. Bhí glé-dathanna úsáidtear le haghaidh an péintéireacht agus bhí múrphictiúr fothaigh de a lán tithe. Dathannach (painted(tharraingt?)) siad díreach ar na mballaí ná ag dathannach ar páipier.
Ba ea fóram, cearnóg poiblí (in a) (municipium) Rómhánach, nó aon (civitas) le haghaidh díol earraí m.sh, áit aonaigh. Bhí a lán fóram (plural) fhirgnigh (constructed) ag áiteanna iarghúlta le taobh (by the) giúistís freagrach don bhotháir, go raibh a fóram an síothlú (settlement) ag an log agus go raibh a ainm féin m.sh Fóram Popili nó Fóram Livi.
Ceann amháin den bhuanaithe is fearr (best preserved) teampall (plural) i bPompeii ná an teampall de Ísis. Deireann scríbhinn go raibh sé athchóirigh (aimsir chaite) tar éis an crith talún de 62 A.D. Is uathúil é an teampall mar bhí sé tógtha sa stíleáil Gréigis le haghaidh dia Éigipteach. Shroic an cultas de Ísis i bPompeii mar an leath den impireacht na Róimhe timpeall an amazing Éigipt. I miotaseolaíocht na hÉigipteach, tógann sí a fear céile ar ais go dtí saol (back to life) le draíodóireacht. Ba duine a bhfuil gnaoi an phobail uirthi timpeall Pompeii.
Ba é an Teampall de Apalló an struchtúr reiligiúnach is tábhachtach sa cathrach. Bhí sé tógtha sa 2ú haois R.C. Ag fásáil an taobh clé den mbaile, tá foinse (origins) iontach séan aige. Bhí an cultas de Apalló, iompórtáilte ó Ghréig, iontach fhorleathan i gCampania agus (ó tochailtí sa cóngaracht teampall (from excavations in the temples vicinity)) tá fianaigh (attested) i bPompeii ón 6ú haois RC. Mhéadaigh (gained) an tearmann a dealramh i láthair (in a) 2ú haois RC atógáil agus athdhéanamh eile chun an damáiste ón 62 ceithre talún. Bhí an teampall, sa lár de imfhálú sácráilte, timpeallaithe le gach cathaoir taobhanna de colúmn(plural) tuf ó Nocera, eitreach (grooved) agus le caipitiúil iónach (ionic capitals), go raibh athsholáthair le colúmn(plural) stucó agus caipitiúil Corantach dathannach le buí, dearg agus gorm.
Caitheann daoine adhlactha sa fuinseog eadaí níos trom ná na eadaí adhain samhradh ionchaisfá i Lunasa. Tá na torthaí agus glasraí úr (fresh) sa siopaí tíopúil don Deireadh Fómhair agus na torthaí samhradh gur méic (that would) tíopúil (have been typical) de Lunasa bhí (already) díolta i modh tirim nó caomhnaithe. Bhí coipeadh fíon searrógaí séalaithe thar agus tharlafá seo timpeall an deireadh de Deireadh Fómhair. Bonnaí fothaigh sa sparán de bean adhlactha sa fuinseog cuimsigh (include) ceann amháin gur (features) cúigdéagach comhgháir (imperatorial) (fifteenth imperatorial acclamation) ina measc an tiddle impire. Ní féidir le iad seo bí déanta róimh an dara seachtaine de Méan Fómhair. Go fóil (so far) níl aon teoiric deifnídeach cén fath ba cuir go méic neamhréiteach dealramh sin.
Den 1ú haois AD, bhí Pompeii ceann amháin de Uimhir de cathaoirí suite in aice leis an bonn den bolcán, Sléibhe Vesuvius. Bhí pobal substintiúil gur fás an Chorrchoill ón talmhaíoch séasúracht (renowned). Fhulaing (suffered) a lán comhphobail (communities) áitiúil le Pompeii damáiste nó scroista (destruction) i rith an brúchtadh 79AD. Tharladh an brúchtadh ar 24ú Lunasa in cóir (just) lá amháin tar éis Vulcanalia, an féile den diadh Rómhánach de tine, san aramh sin ó bólcan (plural).
Ag an 24ú lá den mhí Lúnasa 79 AD, ba lá gnáth é. Ní raibh a fhios ag aon duine céard a faoi chun tharla. Tháinig slíogart síos agus mhaireadh sé gach duine i bPompeii agus gach cathrach eile a bhí in aice leis agus d'adhlaic sé gach duine faoin fuinseog. Ach ní scroiseadh sé na corpanna mar ní raibh aon aer nó maothas ligte isteach. Mar sin, is féidir leat an suíomh a bhí siad mar ag an lá sin a fhéiceal inniu.
Ag an ám don brúchtadh, ceaptar go raibh timpeall 20,000 lucht cónaithe, agus bhí sé sitiu (in an) áit go raibh teachanna mór (villas) saoire ag na Rómhánaigh. Deireann William Abbott, ag an ám den brúchtadh, shroic Pompeii a pointeáil airde i cumann mar chuaigh a lán Rómhánaigh go dtí Pompeii ar laethanta saoire coitianta. Dleacht chuig an tír-raon deacair ní raibh sé déanta mar baile Rómhánach is ghné ach bhí a sráideanna díreach agus fite ina gráta sa traditiún Rómhánach.
Píosa foinse atá againn gur tharla an bólcan ná, bhí litir a scríobhta ón duine "Plinias Óg". Ba dlíodóir, údar agus giúistís de séan-Róimh é. Chonaic sé é ag tharla ón fad agus rinné sé cuir síos a uncail ag fáil bás (He saw it happening from a distance and he described his uncle dying). (His uncle tried to rescue) na cathróirí. "Plinias Mór" ba ainm do agus ba ea an 'Aimiréal den Cabhlach Rómhánach'.
Taispéaneann an cathrach thochillte, Pompeii, céard a bhí saol mar ansin. Tá sé reoite ag móimint a tharla an bolcán. D'fhan gach duine sa suíomh gcéanna a bhí siad ag an lá a tharla an bolcán. An fóram, na dabhlachaí, a lán tithe agus cúpla as an cathrach tithe mór (villas) mar an teach mór den mistéir (mysteries) fanann bhuanaithe tobar (well preserved).
Luathstair.
Shín an tochailt seandálaíochta ag an suíomh go dtí leibhéal na sráide mar a bhí nuair a tharla an teagmhas bolcánach sa bhliain 79 AD; tugann tochailt níos doimhne i gcodanna níos sine sa chathair agus cuardaigh trí tholladh in aice láimhe, ina bhfuarthas sraitheanna dhríodar measctha, le fios gur fhulaing an chathair ó bholcáin agus teagmhais seismeacha eile roimhe sin.


Europa (gealach).
Gealach de chuid Iúpatair í Europa, agus í ar an seachtú satailít is cóngaraí don phláinéad sin. Ceann de Ghealacha Galileo atá ann, is é sin, na gealacha a d'aithin Galileo Galilei roimh aon duine eile sa bhliain 1610. Is í Europa an ceann is lú den cheathrar seo.
Tá sé de chuma ar Europa nach bhfuil ann ach liathróid oighir, ach le fírinne, creideann na saineolaithe go bhfuil fórsaí imtharraingthe Iúpatair agus na ngealach eile ag coinneáil an uisce leáite faoi dhromchla na gealaí seo, ionas gur féidir go bhfuil farraige iomlán istigh ansin. Táthar ag déanamh, fiú, go bhféadfadh miocrorgánaigh a bheith beo san fharraige sin.
Fuair Europa a hainm ó Simon Marius, an réalteolaí Gearmánach a thug le fios gurbh eisean, seachas Galileo, ba túisce a chonaic an ghealach. Ní raibh na réalteolaithe sásta na hainmneacha a thug Marius ar na gealacha a úsáid, agus ar feadh i bhfad, thugaidís "Iúpatar a Dó" ar Europa, agus iad ag baint úsáide as córas ainmnithe na ngealach a bhí céadcheaptha ag Galileo féin. Mar sin, níor éirigh "Europa" coitianta mar ainm ach san fhichiú haois.
Tá Europa ainmnithe as "Europa", iníon Agenor i miotaseolaíocht na Gréige. B'é rí na Tíre é, mar Agenor. Seanchathair Fhéiníceach í an Tír atá suite i Liobáin an lae inniu. Deirfiúir le Cadmus ab ea Europa freisin - b'é Cadmus a bhunaigh an Téib sa Ghréig.
Tá réigiún ar Europa atá ainmnithe as Conamara in Éirinn - "Conamara Chaos". Is é is brí le "chaos" sa choimhthéacs seo ná réigiún a bhfuil cuma anordúil ("chaotic") air.


Ródú.
Baintear i bhfad níos mó úsáide as ródú dinimiciúil ná ródú statach mar gheall ar a sholúbthacht.


Cóiméad.
Séard is cóiméad ann ná coirp beag sa Ghrianchóras a fhithsíonn timpeall na Gréine, fágtha tar éis na hOllphléisce agus comhdhéanta as salachar is oighear den chuid is mó. Uaireanta bíonn eireaball nó/agus atmaisféir (coma) orthu de bharr éifeacht radaíocht na gréine ar núicléas an chóiméid.
Gluaiseann sé i bhfithis thart ar an nGrian, díreach mar a dhéanann na pláinéid, ach amháin gur fithis fhíoréilipseach atá aige ionas nach dtagann sé gar don Domhan ach go hannamh. Athraíonn fithis an chóiméid go rialta agus tagann siad ón ngrianchóras amuigh, uaireanta téann na pláinéad móra i bhfeidhm orthu.
Tagann an focal ón nGréigis "komē", a chiallaíonn "gruaig ón cheann". D'úsáid Arastotail an téarma ar dtús le chuir síos ar "réalta le gruaig". Tagann an t-siombail réalteolaíocht (ciorcail le eireaball gruaig) do cóiméad ón míniú seo.
Tá níos mó ná 100,000 milliún de na reanna seo ann, le trastomhais 1-10 km. Tá na cóiméid le tréimhse an-fhada fithise lonnaithe níos faide amach ná Plútón, i réigiún den spás seachtrach ar a dtugtar "scamall Oort", mar ar bhailigh an smionagar trí imtharraingt i ndiaidh a gcruthaithe timpeall 4,600 milliún bliain ó shin. Tá na cóiméid le tréimhse timpeall 200 bliain lonnaithe i méadú inmheánach scamall Oort, a dtugtar "crios Kuiper" air. Nuair a thagann cóiméad gar don Ghrian, néalaíonn teasradaíocht na Gréine an t-oighear, agus comhdhéanann an ghal seo is deannach an ceann geal (cóma) is an t-eireaball lonrach a fheictear ón Domhan. Nuair a chúlaíonn an cóiméad ón nGrian, bailíonn sé an ghal is an deannach ar ais ina chroíleacán. Scaiptear cóiméid infheicthe amach óna bhfithisí agus isteach sa Ghrianchóras inmheánach uaireanta ag imtharraingt réaltaí is ollscamaill móilíní. Mar shampla, is eol go bhfuil timpeall 50 cóiméad bainteach le hIúpatar, a n-aiféilin (a gcianphointí ón nGrian) gar d'aiféilean Iúpatair agus a bhfithisí athraithe go mór ag imtharraingt Iúpatair. Tá an-spéis ag na réalteolaithe sna cóiméid sin a iniúchadh, mar tá siad comhdhéanta as ábhar céadrata ó bhunús an Ghrianchórais. Idir an dá linn déantar an oiread iniúchta agus is féidir ar na cóiméid a thagann thart. I 1985 theagmhaigh spásárthach, an Taiscéalaí Idirnáisiúnta Cóiméad, le cóiméad Giacobini-Zinner, an chéad teagmháil dá leithéid riamh. I 1986 theagmhaigh armáid bheag spásárthach (Giotto, Vega 1, Vega 2, Sakigake is Suisei) le cóiméad cáiliúil Halley. I 2004 ghabh spásárthach Stardust de chuid NASA cáithníní ó chóiméad Wild 2, agus d'fhill ar Domhan leo i 2006. I 2005 d'iompair spásárthach eile ó NASA, Deep Impact, imbhuailteoir trom 372 kg agus chuir ar chonair an chóiméid Tempel 1 é, ionas gur imbhuail sé le dromchla an chóiméid, rud a chaith suas cleitín mór smionagair oighrigh. Ón staidéar le spásárthaigh is teileascóip, is eol anois go mbíonn croíleacán an ghnáthchóiméid roinnt bheag ciliméadar ar leithead, neamhrialta i gcruth, agus dorcha. Cuimsíonn an deannach sa chóma carbón is sileacáit. Tá fianaise ar mhóilíní orgánacha poiliméaraithe ann. Cuimsíonn na gáis sa chóma aonocsaíd charbóin, dé-ocsaíd charbóin, amóinia, meatán is hidreacarbóin eile. Thairg an réalteolaí Fred Whipple (1906-2004) gur liathróid shalach sneachta a bhí sa chroíleacán, agus dearbhaíodh an tuairimíocht seo go ginearálta. Is féidir go raibh imbhuailtí cóiméad leis an Domhan suntasach i soláthar ábhar so-ghalaithe is orgánach don chomhshaol céadrata. Chomh maith le himbhuailtí astaróideach, is féidir gur chuir imbhuailtí cóiméadacha le díothú speiceas ar Domhan freisin.


Callisto (gealach).
Gealach de chuid Iúpatair í Callisto, agus í ar an naoú satailít is cóngaraí don phláinéad sin. Ceann de Ghealacha Galileo atá ann, is é sin, na gealacha a d'aithin Galileo Galilei roimh aon duine eile sa bhliain 1610. Is í Callisto an tríú ghealach ceann is mó sa Ghrianchóras.
Fuair Callisto a hainm ó Simon Marius (a dúirt gur Johannes Kepler a mhol an t-ainm dó), an réalteolaí Gearmánach a thug le fios gurbh eisean, seachas Galileo, ba túisce a chonaic an ghealach. Ní raibh na réalteolaithe sásta na hainmneacha a thug Marius ar na gealacha a úsáid, agus ar feadh i bhfad, thugaidís "Iúpatar a ceathar" ar Europa, agus iad ag baint úsáide as córas ainmnithe na ngealach a bhí céadcheaptha ag Galileo féin. Mar sin, níor éirigh "Callisto" coitianta mar ainm ach san fhichiú haois.
Tá Callisto ainmnithe as "Callisto", ghrá gheal Zeus i miotaseolaíocht na Gréige.
Cósúil le Europa tá dromchla oighear ar an ngealach agus chreideann eolaithe go bhfuil uisce salannach faoi.


Alberta.
Is cúige iartharach de chuid Cheanada í Alberta; tá sí mar chúige ó 1 Meán Fómhair, 1905.
Tá Alberta suite in iarthar Cheanada, tá An Cholóim Bhriotanach ó thiar agus Saskatchewan ó thoir, Northwest Territories ó thuaidh, agus Montana, sna Stáit Aontaithe ó dheas.
Is í Edmonton príomhchathair an chúige, suite sa lár (agus ó dheas). Solathraíonn Edmonton ola agus acmhainní eile an tuiscirt. Cathair an-tábhachtach is ea Calgary maidir leis an iompar, trádáil agus tráchtáil. De réir tomhais daonra, tá níos mó ná 1 miliúin duine de dhaonra ag an gcathair. I measc na gcathracha tábhachtacha eile in Alberta, tá Red Deer, Lethbridge, Medicine Hat, Fort McMurray, Grande Prairie, Camrose, Lloydminster, Wetaskiwin, Banff agus Jasper.
Ó 14 Nollaig, 2006, is é Ed Stelmach, Coimeádaí Forchéimnitheach, príomh-aire an chúige.
Tá Alberta ainmnithe in ómós don bhanphrionsa "Louise Caroline Alberta" (1848–1939), ceathrú hiníon Victoria. Bean chéile Marquess Lorne, Seanascal Cheanada ó 1878 go 1883, ab ea í. Tá Loch Louise, sráidbhaile Caroline, agus sliabh Alberta ainmnithe in ómós di freisin.
Geilleagar.
Ba C$311.898 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Alberta sa bhliain 2012.


Liam Mac Cóil.
Is scríbhneoir agus criticeoir Éireannach é Liam Mac Cóil.
Saol agus Saothar.
Sa Charraig Dhubh i mBaile Átha Cliath a rugadh Mac Cóil sa bhliain 1952, tá cónaí anois air i nGaeltacht Ráth Cairn i gContae na Mí. Tá leabhair, ailt, agus aistí scríofa aige faoi chúrsaí litríochta, staire, ceoil, ealaíon, agus teilifíse. Chaith sé tréimhse ag obair leis an gCoiste Téarmaíochta i mBaile Átha Cliath sula ndeachaigh sé go lánaimseartha leis an scríbhneoireacht. Is comh-eagarthóir é ar an iris litríochta "Bliainiris".
Ba é a úrscéal "An Dochtúir Áthas" (Leabhar Breac 1994, ISBN 1-898332-00-2) an chéad leabhar Gaeilge a cuireadh ar ghearrliosta The Irish Times Literary Awards. Sin a chead úrscéal, cé gur foilsíodh gearrscéalta roimhe sin. Pléann "An Dochtúir Áthas" le cúrsaí sícanailíse agus an gaol idir dochtúir agus cliant. Is iomaí leibhéal brí atá san úrscéal áfach. Tá greann sa scéal freisin.
Scríobh Mac Cóil tráchtas neamhfoilsithe, "An chritic theoiriciúil agus an nualitríocht", (Coláiste na Tríonóide, 1997)
Ina diaidh sin foilsíodh úrscéal a bhaineann le stáisiún teilifíse: "An Claíomh Solais" (Leabhar Breac, 1998). Ó shin faoilsíodh dialann scríbhneoreachta "Nótaí ón Lár" (2002), leabhar do pháistí "Toirealach Ó Cearúlláin", agus úrscéal, "Fontenoy" (Leabhar Breac, 2005). Bhuaigh "Fontenoy" Gradam Uí Shúilleabháin 2006.
D'fhoilsigh Leabhar Breac leabhar leis ar an gcumadóir Charles Villiers Stanford, "An Chláirseach agus an Choróin", sa bhliain 2010, agus úrscéal "An Litir" sa bhliain 2012. Tá úrscéal úr, ag leanacht ar agaidh ó An Litir, den ainm I dTír Stráinséartha foilsithe aige, sa bhliain 2014. Foilsíodh leabhar eile leis dár teideal An Choill sa bhliain 2016.
Scríobh sé sraith de thrí úrscéal stairiúil a bhfuil Lúcás Ó Briain mar phríomhcharachtar iontu ag tosú leis "An Litir" sa bhliain 2011. "I dTír Stráinséartha" an dara leabhar agus áthar ag súil leis an gcuid dheireanach fós.
San "Encyclopaedia of Ireland" scríobhann Seán Ó Cearnaigh "Mac Cóil's finely tuned critical facilities inform his fiction, bringing an added sophistication to the self-conscious post-modernity of his writing."
Stiúrthóir ar an gcomhlacht foilsitheoireachta Carbad é, agus comh-eagarthóir ar Bliainiris.


Końskowola.
a>.Is sráidbhaile in oirdheisceart na Polainne é Końskowola, atá suite idir Puławy agus Lublin. Bhí 2188 duine ina gcónaí i Końskowola de réir dhaonáireamh na bliana 2004.
Focal ar fhocal, is é is brí le hainm na háite ná "Toil an Chapaill", ach sa tsean-Pholainnis, b'ionann "wola" ("toil" i bPolainnis an lae inniu) agus sráidbhaile de chineál ar leith, agus le fírinne, is giorrúchán é Końskowola de sheanainm na háite Konińskawola, ar tagairt é don té ar leis an áit fadó, Jan Koniński. Ní bhfuair an áit an t-ainm sin ach sa naoú haois déag, áfach. Nuair a bunaíodh í, thiar sa cheathrú haois déag, is é an t-ainm a tugadh uirthi ná Witowska Wola.
Nuair a chuaigh an Tríú Críochdheighilt ar an bPolainn, sa bhliain 1795, thit an áit leis an Ostair. Sa bhliain 1809, tháinig Diúcacht Vársá, stát Polannach leath-neamhspleách faoi choimirce Napoleon, ar an bhfód, agus bhí Końskowola suite sa Diúcacht seo. Nuair a cuireadh an diúcacht de dhroim an tsaoil, thit an áit leis na Rúisigh, is é sin, le Ríocht na Polainne, nó "Kongresówka". Ón mbliain 1918 ar aghaidh, is cuid den Pholann neamhspleách í an áit arís.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí an sráidbhaile sealbhaithe ag na Gearmánaigh. Chuir siad campa géibhinn agus geiteo ar bun san áit, agus tugadh Giúdaigh ón tSlovaic go dtí an geiteo sin. Ar an ochtú lá de Mhí na Bealtaine 1942, loc na Gearmánaigh cuid mhór de mhuintir an gheiteo, agus haistríodh go leor acu go dtí an campa báis i Sobibór. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain chéanna, chuir na Gearmánaigh geiteo na háite de dhroim an tsaoil, agus mharaigh póilíní airm de chuid na Gearmáine timpeall ar mhíle duine, mná agus páistí ina measc, sa choill taobh amuigh den tsráidbhaile.
Ar an 25 Iúil 1944, agus na díormaí Sóivéadacha ag druidim isteach leis an áit, thosaigh treallchogaithe Polannacha ó Armia Krajowa agus ó Bataliony Chłopskie ag cur cogaidh ar na Gearmánaigh san áit. Go gairid ina dhiaidh sin, shealbhaigh na Sóivéadaigh an sráidbhaile, agus cloíodh na Gearmánaigh.
Inniu, is áit mhór turasóireachta í Końskowola. Tá dhá sheaneaglais Chaitliceacha ansin, ceann acu ón mbliain 1670 agus an ceann eile ón mbliain 1613. Rugadh beirt fhilí Polannacha, Franciszek Dionizy Kniaźnin agus Franciszek Zabłocki, ansin.


Meicnic.
Sé bunphrionsapal na meicnice ná an prionsabal coibheasta: ní mór gluaiseacht a thomhas i leith ruda: níl a leithead de rud ann agus gluaiseacht absalóideach. Mar sin, labraítear mar gheall ar `ghluaiseacht coirp "i leith" ruda'. Más ionann an rud sin agus córas comhardanáidí agus uaireadóir, glaotar fráma (nó córas) tagartha ar an rud sin. Má tá dhá fhráma ag gluaiseacht go rialta nó ina bhfos i leith a chéile glaotar frámaí taimhe orthu. Baintear leas as frámaí taimhe sa mheicnic. I ndáiríre tuigeann gach duine an coincheap seo: má tá tú i dtraen agus na dallóga dúnta ar an bhfuinneog, ní féidir a rá an bhfuil an traen ag gluiseacht go rialta, nó ina seasamh. Tuigtear gluaiseacht na traenach i leith cad a fheictear lasmuigh. Ar an láimh eile, is féidir a aithint muna bhfuil an ghluaiseacht rialta seo ag an traen: má tá lúb san iarnród agus má chasann an traen go tapaidh, is féidir athraithe i ngluaiseacht na traenach a mhothú. Is cás eile é seo ach tá anailís na meicnice níos fusa i leith fráma taimhe, agus bainfear leas astu siúd as seo amach.
Chun dlíthe Newton a athrú go matamaitic agus chun díláithriú an choirp a shloinneadh mar fheidhm an ama, ní mór teicnící an chalcalais a shainmhíniú. San alt seo, pléifear corp no réad atá ina phoncmháis: tá máis ag an gcorp ach níl toirt aige. Mar sin, tá an plé níos simplí ach níl gá leis an srian seo.
Rátaí athraithe sa mheicnic.
Baintear leas as córas taimhe chun cur síos a dhéanamh ar am, fad, agus díláithriú. De réir dlíthe Newton, bíonn córas táimhe ag gluaiseacht ar bhealach rialta, nó bíonn sé ina sheasamh, agus tomhastar an ghluaiseacht seo i leith fráma taimhe eile. Is féidir cur síos a dhéanamh ar shuíomh an choirp ina bhfuil suim againn ann, le veictoir. Ós rud é go nathraíonn suíomh an choirp i leith ama, scríobhtar an veicteoir mar formula_1, abair. Is ionann treoluas an choirp agus ráta athraithe an veicteora seo i leith ama, sé sin,
Is veicteoir é an treoluas chomh maith. Ar an mbealach céanna, sainmhínítear an luasghéarú mar seo a leanas,
Is féidir linn anois sainmhíniú a thabhairt ar an móiminteam formula_4: is ionann formula_4 agus toradh mháis an choirp agus an luais, sé sin, formula_6. Leis an sainmhíniú seo, tá bealach gonnta againn le dara dlí Newton a scríobh síos,
áit gurb ionann formula_8 agus an t-iú fórsa eismheánach ar an gcorp. Tá neart samplaí ann d'fhórsaí eismheánacha a chuireann tús le luasghéarú. Ina measc tá domhamtharraingt idir na plainéidí, leictreachas idir coirp le locht, agus brú leachta ar choirp ag snámh ann. Is féidir na coincheapanna seo phlé nuair nach bhfuil na scálaí sa bhfadhb ró-bheag. Bíonn neart cás ann áfach, nuair atá gá le teoirc eile, agus sí sin ná an fhisic chandamach.
Airíonna inchoimeádtha.
Tá rátaí athraithe tábhachtach sa mheicnic, ach tá cáiníochtaí nach nathraíonn i leith ama díreach chomh tábhachtach. Ina measc tá prionsabla inchoimeád an mhóimintim: i gcórás dúnta, ní athraíonn suim iomlán an mhóimintim i leith ama. Samhlaigh córas le formula_9 réad, agus bíodh móiminteam formula_10 ag an t-iú réad. Is ionann suim iomlán an mhóimintim agus formula_11. Mar sin,
agus de réir dara dlí Newton, is ionann seo agus
áit gurb ionann formula_14 agus an fórsa a fheidhmníonn réad "j" ar réad "i". Ach de réir tríú dlí Newton, tá againn an chothromóid formula_15, agus mar sin,
nó, formula_17.
Dírimís ár n-aire anois ar chóras le páirteagal amháin, ach ní gá an tsimplíocht seo a bheith ann. Má fheidmhmíonn fórsaí eismheánacha ar an réad, ní bheidh móiminteam an réaid tairseach, ach tá cáiníocht eile ann a fhanann doathraithe. Abair go bhfuil an fórsa eishmheánach coimeádach, sé sin, is féidir a scríobh, formula_18, áit gurb ionann formula_19 agus an díorthaíoch i leith na gcomhardanáidí "x", "y", agus "z". Sainmhínítear fuinneamh an chórais mar seo a leanas,
Glaotar fuinneamh cinéiteach ar an téarma formula_21 ós rúd é go síolráionn sé ó ghluaiseacht an choirp, agus glaotar fuinneamh póitinseal ar an téarma "V", agus is fuinneamh é seo atá ag an gcorp de bharr a shuímh. Sampla d'fhuinneamh póitinseal is ea an domhantarraingt. Ar thalamh an domhain, is ionann "V" na domhantarraingthe agus "mgh", áit gurb ionann "m" agus máis an réaid, "g" agus tairsach na domhantarraingthe, agus "h" airde an choirp ó leibhéal na talún.
Tá sé furasta a léiriú anois le dara dlí de chuid Newton go bhfuil an fuinneamh tairseach,
de bharr na cothromóide formula_23. Tabhair faoi naire gur scalar é an fuinneamh, ach is veicteoir é an luas.
Ar an mbealach céanna, sainmhínítear móimint an fhórsa eismheánaigh ar an gcorp mar formula_24, áit gurb ionann formula_25 agus and toradh veicteoireach. Is tomhas é seo ar chumas an fhórsa réad a chasadh trí uilleann. Mar shampla, má bhrúnn duine ar dhoras, tá an brú níos treise nuair a chuirtear é ar an taobh úrchóireach ó áis an dorais, mar sa chás sin tá formula_26 mór agus mar sin tá cumas casaidh an fhórsa mór. Má tá suim na móimintí eismheánach cothrom le náid, beidh an móiminteam uilleannach tairseach, áit gurb ionann an cháiníocht seo agus
Is veicteoir é an móiminteam uilleannach, mar tá treo ag baint leis. Tá an crothúnas cosúil leis an gceann le haghaidh an fhuinnimh.
Déantar achoimre ar na cáiníochtaí inchoimeádtha seo sa tábla thíos. Sa tábla, luaitear siméadracht a chófhreagraíonn le gach cáiníocht: mar shampla, muna n-athraíonn an córas ar aon bhealach tar-éis dúinin uaireadóir an fhráma thagartha a ath-thosú, tá do-athraitheacht i leith aistriúchán ama aige, agus tá an fuinneamh tairseach. Ar an mbealach céanna, muna n-athraíonn an córas tar-éis dúinn an fráma tagartha a bhogadh trí spás, tá do-athraitheacht i leith aistriúchán spáis aige, agus tá an móiminteam tairseach. Tá nasc idir siméadracht agus cáiníochtaí tairseach agus glaotar teoirim Noether air seo.
Cur i bhfeidhm na teoirice.
Tabharfar sampla bunúsach den teoiric seo i bhfeidhm agus tuigfear mar seo bunfhadhb na meicnice: "suíomh an chórais mar fheidhm an ama a ríomh de réir na bhfórsaí eismheánacha". Abair nach bufuil ach treo amháin sa bhfadhb agus go bhfuil poncmháis ann a mhotháionn an fórsa formula_31, áit gur tairseach é "k". Seo é an fórsa a mhothaíonn máis agus é ceangailte go sprionga. De réir dlí Newton is ionann cothromóid na gluaiseachta agus
agus is furasta réiteach ginearálta na cothromóide seo a aimsiú: formula_33, áit gur tairsigh iad "A" agus "B", agus is ionann formula_34 agus formula_35. Leis na coinníollacha tosaigh formula_36, formula_37, is féidir cothromóid na gluaiseachta a réiteach,
Is féidir anois a rá le cintteacht cá bheidh an réad, nuair atá eolas againn ar luas agus suíomh an réaid ag tús an turgnaimh. Nuair atá an freagra sin againn, tá fadhb na meicnice réitithe le haghaidh an chórais i gceist.
Nuair a tháinig eolaithe ar an teoiric seo ar dtús, ina measc Isaac Newton, chonaic siad impleachtaí fealsúnachta ann: bheadh réamhfhaisnéis ag duine ar stadas coirp dá mbeadh eolas aige ar choinníollacha tosaigh an chórais. Ós rud é gur bailiúchán adamh gach rud sa chruinne, chonacthas do na heolaithe seo go bhféadfaí réamhfhaisnéis a thabharit ar cad a tharlódh do chuile rud sa chruine. Cheap na daoine seo gur chuir eolaíocht na meicnie deireadh le saor-thoil agus rudaí randamacha. Anois, tuigtear dúinn nach bhfuil sé seo fíor: bíonn na fórsaí a fheidhmíonn ar coirp mhóra i bhfad níos casta ná "F=-kx", agus mar sin, ní féidir go ginearálta cothromóidí na gluaiseachta a réiteach. Cuireann teoiricí cosúil leis an bhfisic chandamach agus teoiric an neamh-oird (chaos theory) srianta eile ar an méid réamhfhaisnéise gur féidir a dhéanamh ar chóras meicnice. In aineoin na teorainne seo, tá cumhacht réamhfhaisnéise na meicnice le feiceáil i gcúrsaí teicneolaíochta, ina measc, conas eitleán nó gluaisteán a stiúradh, conas saitilít a sheoladh go spás, conas diúrachán a threoiriú, nó conas droichead a thógáil.


Thomas Croke.
Bhí Tomás Liam Cróc (Béarla: "Thomas William Croke") (28 Bealtaine, 1824 – 22 Iúil, 1902) ina Ard-Easpag Caitliceach d'Ard-Deoise Chaisil agus Imligh i gContae Thiobraid Árann. Tá ceanncheathrú agus príomhstaidiam Chumann Lúthchleas Gael (Páirc an Chrócaigh) ainmnithe in onóir dó.
A shaol.
Rugadh é i gCaisleán na Cora, Contae Chorcaí, sa bhliain 1824. D'fhreastail sé ar scoil i Ráth Luirc sa chontae chéanna agus i gColáiste na hÉireann i bPáras. Oirníodh é mar shagart don Eaglais Chaitliceach sa bhliain 1846. Dúirt an náisiúnaí Éireannach William O'Brien go raibh an tAthair Cróc ag troid ag na baracáidí i rith Éirí Amach 1848 i bPáras. D'fhill sé ar Éirinn agus sa bhliain 1858 bhí sé ina Uachtarán ar Choláiste Naomh Colman i Mainistir Fhear Maí, Contae Chorcaí, agus níos déanaí bhí sé ina shagart paróiste i nDún ar Aill sa bhliain 1865. D'fhreastail Croke ar Chéad Chomhairle na Vatacáine mar dhiagaire d'Easpag Chluana sa bhliain 1870. Ceapadh é mar Dhara Easpag Auckland, an Nua-Shéalainn, sa bhliain 1870. Sa bhliain 1875 rinneadh Ard-Easpag Chaisil de.
Bhí Cróc an-tógtha le náisiúnachas na hÉireann, nó bhí sé bainteach le Conradh na Talún chomh maith le Conradh na Gaeilge agus thug sé tacaíocht mhór do Charles Stewart Parnell. Dá bharr bhí rialtas na Breataine agus fiú easpaig Éireannacha amhrasach faoi.
I ndiaidh an scannail a tháinig as scéal grá Parnell le Kitty O'Shea, bean chéile an Chaptaein Willie O'Shea, d'éirigh an tArd-Easpag Cróc as an bpolaitíocht agus as an náisiúnachas.
Fuair sé bás i bPálas an Ard-Easpaig i nDúrlas Éile 22 Iúil, 1902, nuair a bhí sé ocht mbliana déag is trí scór d'aois. In onóir don Ard-Easpag, caitheann gach ardeaspag Chaisil agus Imligh, go traidisiúnta, an liathróid isteach sa lár ag craobh shóisir na hÉireann sa pheil Ghaelach agus san iománaíocht.
Naisc sheachtracha.
Cróc, Tomás
Cróc, Tomás
Cróc, Tomás
Cróc, Tomás


Potaisiam.
Is é an potaisiam dúil uimhir a 19 sa tábla peiriadach. Fuair sé a ainm Gaeilge ón bpotais, is é sin, an mianra carbónáite (carbónáit an photaisiam, K2CO3) as ar haonraíodh é an chéad uair riamh. "Potassium" an t-ainm Béarla agus Fraincise freisin, ach tá siombail cheimiceach an photaisiam, K, bunaithe ar an ainm Gearmáinise "Kalium", a úsáidtear ina lán teangacha eile chomh maith. Tháinig an t-ainm sin as focal Araibise a chiallaíonn "luaith".
Cosúil leis na miotail alcaileacha eile, is miotal bog éadrom é an potaisiam a bhfuil loinnir an airgid ghil ann go gairid ar lorg a ghearrtha, ach is dual dó brat ocsaíde a tharraingt air féin go sciobtha i dteagmháil leis an aer. Ar ndóigh, imoibríonn sé go fíochmhar leis an uisce, agus mar sin, is gá potaisiam a choinneáil i dtaisce istigh in ola lena chosaint ar an aer agus ar an bhfliuchas.
Tá imoibriú an photaisiam leis an uisce níos fíochmhaire fós ná imoibriú an tsóidiam, agus is dual dó an hidrigin a scaoiltear saor sa teagmháil a chur ar bharr lasrach le teas an imoibriúcháin. Mar sin, tá sé thar a bheith contúirteach triail a bhaint as an imoibriúchán seo, cé go ndéantar ó am go ham ar scoil é le himoibríocht na miotal alcaileach a ghléiniú.
Is í an chumraíocht leictreonach atá ag an bpotaisiam ná 1s22s22p63s23p64s1.
Is é sin, tá aon s-leictreon amháin aige taobh amuigh den ochtréad, mar fhiúsleictreon, agus tagann adamh an photaisiam an leictreon seo go fonnmhar ar iasacht, ionas gur féidir leis féin iompú ina ian deimhneach, K+. Is í an t-aon uimhir ocsaídiúcháin amháin atá ag an bpotaisiam ná +1, agus cruthaíonn sé comhdhúile atá an-chosúil le comhdhúile an tsóidiam, is é sin, salainn (comhdhúile ianacha). Bíonn comhdhúile an photaisiam so-thuaslagtha san uisce. Má chuirtear salann potaisiam trí thine, aithneofar an potaisiam ar an lasair vialaite.
Ní féidir a rá go mbeadh an potaisiam - is é sin, ian an photaisiam - nimhiúil nó tocsaineach don duine. Tá sé ag teastáil ó orgánach an duine leis an gcothromaíocht osmóiseach a choigeartú idir na cealla agus an sreabhán scáineach, nó leis na cealla néarógacha a choinneáil ag obair.


Caeisiam.
Is é an caeisiam dúil uimhir a 55, agus is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Cs. Cosúil leis na miotail alcaileacha eile, is miotal é a bhfanann loinnir an airgid ghil ann a fhad is nach dtagann sé i dteagmháil le hocsaigin an aeir. Tá imoibriú an chaeisiam leis an uisce, arís, níos feiceálaí agus níos fíochmhaire ná an t-imoibriú céanna ag na miotail alcaileacha níos éadroime ná é - le fírinne, tá an caeisiam in ann an t-imoibriú seo a dhéanamh leis an oighear féin má tá an teocht níos airde ná -116 °C.
Is minic a shíltear go bhfuil an caeisiam radaighníomhach, ó scaipeadh iseatóp radaighníomhach na dúile seo timpeall na hEorpa i ndiaidh thubaiste Chernobyl. Le fírinne, áfach, is é an t-aon iseatóp amháin atá ar fáil sa dúlra ná 133Cs, agus is iseatóp cobhsaí é. Na hiseatóip radaighníomhacha atá ag an gcaeisiam, ní mór iad a ghineadh go saorga. Scéal eile ar fad is ea é go bhfuil 134Cs ar ceann de na núiclídí is tábhachtaí leis an truailliú i dtimpeallacht na stáisiún adamhach cumhachta a thomhas.
Má chuirtear salann caeisiam trí thine, aithneofar an caeisiam ar an lasair ghorm. Sin é an tuige go dtugtar "caeisiam" ar an dúil seo, nó is focal Laidine é "caesius" a chiallaíonn "gealghorm" nó "spéirghorm".
Is í an ghnáthuimhir ocsaídiúcháin a bhíonn ag an gcaeisiam ina chuid comhdhúl ná +1, ar ndóigh. Tugann tuairiscí áirithe le fios, áfach, go bhfuil an fluairín inniúil ar an gcaeisiam a ocsaídiú go huimhreacha níos airde fós.


Agnóisí.
Agnóiseachas (fir1, gu: agnóiseachais), ón nGréigis "a" = "gan", agus "gnosis" = "eolas"). Is é is brí leis an bhfocal 'agnóiseachas' ná an dearcadh nach féidir linn a bheith ar an eolas maidir le rud ar bith atá lasmuigh de theorainneacha an domhain eolaíochta. Cineál sceipteachais atá i gceist leis an agnóiseachas.
Tugtar "agnóisí" (agnóisí fir4,gu: agnóisí, ai: agnóisithe, gi: agnóisithe) ar an té atá den tuairim nach féidir leis an duine a fháil amach cé acu atá Dia ann nó nach bhfuil.
B'é Thomas Henry Huxley, sa bhliain 1869, ba túisce a bhain úsáid as an téarma sin "agnóiseachas".


Na teangacha Ind-Eorpacha.
Is iad na teangacha Ind-Eorpacha an fhine teangacha is fairsinge ar fud an domhain. Labhraítear na teangacha seo san India, san Iaráin, ar fud na hEorpa agus i lár na hÁise, ach, thairis sin, d'fhairsingigh teangacha áirithe na fine ar fud an domhain, agus úsáid fhairsing á baint astu mar fhrancbhéarlaí i gcumarsáid idir cainteoirí neamhdhúchais féin. Glactar leis go bhfuil teanga éigin de chuid na fine seo ó dhúchas ag trí bhilliún duine sa domhan inniu.
Roinntear an fhine ina hocht bhfoghrúpa, mar atá, na teangacha Ind-Iaránacha, na teangacha Airméanacha, na teangacha Gréagacha, na teangacha Albánacha, na teangacha Baltach-Shlavacha, na teangacha Gearmáinice (nó na teangacha Gearmánda), na teangacha Ceilteacha, agus na teangacha Iodálda.
Tá dhá theanga déag de chuid na fine seo le fáil i measc an fiche teanga is fairsinge a labhraítear sa domhan, mar atá, an Spáinnis, an Béarla, an Hiondúis, an Phortaingéilis, an Bheangáilis, an Rúisis, an Ghearmáinis, an Mharaitis, an Fhraincis, an Iodáilis, an Phuinseáibis agus an Urdais. Tá níos mó ná 1.6 billiún cainteoir dúchais ag na teangacha seo go léir.
Agus, ar ndóigh, is teanga Ind-Eorpach í an Ghaeilge féin, ceann de na teangacha Ceilteacha.
Aicmiú.
Níl sna teangacha seo thuas ach cuid de na teangacha Ind-Eorpacha a bhí ann i rith na staire agus na réamhstaire. Is léir gurb iomaí teanga san fhine seo féin a d'imigh gan rian ar bith a fhágáil ina diaidh, agus tá a fhios againn a lán acu nár fhág ach a n-ainmneacha ar annála na staire.
An chuid is mó de na teangacha saorga a cruthaíodh le freastal ar an gcumarsáid idirnáisiúnta, tá siad bunaithe ar theangacha Ind-Eorpacha, agus is féidir a rá gur teangacha Ind-Eorpacha iad féin. Samplaí is ea na teangacha Interlingua, Occidental, agus Latino sine Flexione. Agus ar ndóigh, tagann an chuid is mó de stór focal na teanga Esperanto as na teangacha Ind-Eorpacha.
Teangacha Satem agus teangacha Kentum.
Is iomaí saineolaí a aithníonn na teangacha Satem agus na teangacha Kentum thar a chéile. Is iad na teangacha Satem na cinn a chaill an difríocht idir na consain choguasacha agus na cinn liopach-choguasacha, agus a d'iompaigh na coguasaigh charballacha ina siosaigh. Maidir leis na teangacha Kentum, chaill siad an t-idirdhealú idir na gnáth-choguasaigh agus na coguasaigh charballacha. Ó thaobh na geograife de, ritheann an teoirlíne idir na teangacha Satem agus na teangacha Kentum trasna na hEoráise ionas go bhfágann sí na teangacha Kentum suite taobh thiar, na teangacha Satem taobh thoir. Teangacha Kentum iad an Béarla agus an Ghaeilge, mar shampla. Cé go gcreideann cuid mhór saineolaithe go bhfuil gaol réasúnta dlúth ag an nGréigis agus an Airméinis le chéile, is idir an dá theanga seo a ritheann an líne. Teanga Kentum í an Ghréigis, cé go bhfuil gnéithe áirithe den Ghréigis níos cosúla leis na teangacha Satem, ach is teanga Satem í an Airméinis. Tá teangacha ann nach furasta a aicmiú le ceachtar den dá ghrúpa, ar nós na dteangacha Anatólacha, na Tocáirise agus na hAlbáinise, agus níl teangeolaithe an lae inniu chomh tugtha don teoirlíne Satem-Kentum mar phríomhlíne dheighilte agus a bhí a sinsir sa naoú haois déag. Is féidir nach bhfuil ann, i ndiaidh an iomláin, ach ceann de na línte deighilte ar féidir aird a thabhairt orthu agus na teangacha Ind-Eorpacha á n-aicmiú ina bhfoghrúpaí.
An Nostrátachas agus hipitéisí eile.
Tá saineolaithe ann a chreideann gur féidir sárfhine teangacha a aithint a chuimsíonn na teangacha Ind-Eorpacha chomh maith le roinnt finte teangacha eile. Is í an hipitéis den chineál seo is minicí a chuirtear chun tosaigh ná an hipitéis Nostrátach. Is éard atá i gceist leis an bhfine teangacha Nostrátach ná fine atá comhdhéanta as na teangacha Ind-Eorpacha, na teangacha Cugasacha Deisceartacha (is é sin, an tSeoirsis agus an cúpla teanga neamhscríofa a bhfuil gaol aici leo), na teangacha Altaecha (is é sin, na teangacha Tuircice, an Mhongóilis agus na teangacha beaga Mongólacha ar fud na hÁise), na teangacha Úralacha (is é sin, na teangacha Fionnúgracha agus na teangacha Samóideacha), na teangacha Dráivideacha (na cinn a labhraítear i nDeisceart na hIndia), agus na teangacha Afráiseacha. B'é an teangeolaí Danmhargach Holger Pedersen ba túisce a chuir an hipitéis seo chun tosaigh, thiar sa bhliain 1903, ach b'iad an bheirt Sóivéadach Aharon Dolgopolsky agus Vladislav Illych-Svitych ba mhó a rinne forbairt ar an mbunsmaoineamh.
Tá teoiricí eile den chineál chéanna ag dul timpeall, go háirithe hipitéis na "Próta-Phontaise", a rith leis an teangeolaí John Colarusso sa bhliain 1997, agus hipitéis na teanga "Próta-Dhomhanda", nó "Proto-World", a samhlaítear le hainm Joseph Greenberg. Bhí Greenberg ina shaineolaí tábhachtach ar na huilithe teangeolaíocha, is é sin, na prionsabail theangeolaíocha a bhíonn fíor faoi gach aon teanga a labhraíonn na daoine, ach is iomaí teangeolaí a deir go ndeachaigh sé ar strae go hiomlán nuair a chrom sé ar an teanga Phróta-Dhomhanda a thaighde. Is é an locht is mó a fhaigheann na teangeolaithe eile ar mhodh oibre Greenberg ná go mbíonn sé ag cur theangacha an lae inniu i gcomparáid le chéile le comhchosúlachtaí ócáidiúla a aithint, in áit a bheith ag déanamh staidéir ar chomhchosúlachtaí córasacha na dteangacha agus ar a bhforbairt stairiúil, mar ba chóir. Nó is féidir comhchosúlachtaí ócáidiúla a aithint idir dhá theanga, cuma cé acu atá siad gaolmhar nó nach bhfuil; is iad na comhchosúlachtaí córasacha caighdeán na gaolmhaireachta sa teangeolaíocht.
Is fánach teangeolaí a thugann creidiúint do hipitéis Phróta-Dhomhanda Greenberg, ach bíonn an chaint níos tuisceanaí i leith na hipitéise Nostrátaí. Is é an locht is mó a fhaightear ar an hipitéis seo ná nach bhfuil an teangeolaíocht stairiúil in ann dul siar san am chomh fada in Éirinn agus is mian leat. Mar sin, cibé cé acu a bheadh an hipitéis Nostrátach fíor nó nach mbeadh, is éadócha go bhféadfaimis an fhírinne a fháil amach choíche.
An Fhionnachtain.
B'é Marcus Zuerius van Boxhorn, teangeolaí agus fear léinn ón Ísiltír, ba túisce a chuir sonrú sna cosúlachtaí idir teangacha áirithe Ind-Eorpacha, chomh fada siar leis an mbliain 1647. Thug sé "na teangacha Scitiacha" ar an bhfine teangacha a d'aithin sé, agus ar dtús, luaigh sé an Ísiltíris, an Ghearmáinis, an Laidin, an Pheirsis, agus an Ghréigis mar bhaill den fhine seo. Níos déanaí, d'aicmigh sé na teangacha Baltacha, na teangacha Slavacha agus na teangacha Ceilteacha mar "theangacha Scitiacha" freisin. Níor chuala an saol mór iomrá ar a chuid oibre riamh, áfach, agus mar sin, níor thug torthaí a shaothair spreagadh ar bith do lucht a chomhaimsire chun tuilleadh taighde a dhéanamh ar an gceist seo.
Sa bhliain 1786, áfach, thug Sior William Jones léacht faoi na cosúlachtaí a d'aithin sé idir ceithre theanga na seanársaíochta: an Laidin, an tSanscrait, an Ghréigis agus an Pheirsis. Threisigh Franz Bopp leis an tuiscint nuair a chuir sé teangacha i gcomparáid le chéile de réir modhanna córasacha oibre, agus sna blianta 1833-1852, d'oibrigh sé amach a mhórshaothar, "Vergleichende Grammatik des Sanskrit, Zend, Griechischen, Lateinischen, Litauischen, Gotischen und Deutschen", is é sin, "Gramadach Chomparáideach na Sanscraite, na hAivéistise, na Gréigise, na Laidine, na Liotuáinise, na Gotaise agus na Gearmáinise". Ba í an Ghramadach Chomparáideach sin a chuir tús leis an léann Ind-Eorpach mar dhisciplín acadúil.
Forbairt na dTeangacha Ind-Eorpacha.
Creidtear gur forbraíodh na teangacha seo go léir as an bPróta-Ind-Eorpais a bhí á labhairt na mílte bliain roimh bhreith Chríost - níl na heolaithe féin ar aon fhocal faoin am, ach, de réir na teoirice is forleithne a nglactar léi, bhí sí le cloisteáil sa chúigiú mílaois roimh bhreith Chríost sna tailte steipe in oirthear na hÚcráine, i ndeisceart na Rúise agus in iarthar na Casacstáine. Tá teoiricí eile ann a chuireann an Phróta-Ind-Eorpais níos faide siar san am, áfach. Is iomaí iarracht a rinne na saineolaithe leis an bPróta-Ind-Eorpais a athchruthú is a atógáil de réir an eolais atá ar fáil i dteangacha Ind-Eorpacha an lae inniu chomh maith leis na seanteangacha Ind-Eorpacha a bhfuil a n-iarsmaí scríofa ar fáil, cosúil leis an Laidin, an Aivéistis nó an tSanscrait. Rinneadh na chéad iarrachtaí den chineál seo san 19ú haois, ach is iomaí craiceann a chuir an Phróta-Ind-Eorpais di idir an dá linn, go háirithe nuair a fuair na teangeolaithe amach faoin Hitis, teanga nach raibh ar eolas acu roimh an mbliain 1902, nuair a thángthas ar na chéad téacsaí Hitise sa Tuirc. Is léir nach féidir le saineolaithe an lae inniu féin ach ballaíocht tuairime ar an bhfíortheanga a bhí ann fadó, nó idir an dá linn, chuaigh a lán teangacha in éag gan iarsmaí scríofa a fhágáil ina ndiaidh. Mar sin, tá sé incheaptha go raibh tréithe gramadúla san fhíor-Phróta-Ind-Eorpais nach bhfuil a fhios ag na scoláirí féin iad, ó d'imigh siad leis na teangacha sin, gan aon lorg a fhágáil ar na teangacha beo ná ar na seanteangacha scríofa.
Is féidir a rá, ar a laghad, gur teanga tháite a bhí sa Phróta-Ind-Eorpais, is é sin, go ndeachaigh sí i muinín míreanna gramadúla (iarmhíreanna ach go háirithe) le baint na bhfocal le chéile a chur in iúl. D'úsáidtí iarmhíreanna agus réimíreanna freisin le focail nua a fhréamhú as na tamhain. Is dócha go raibh córas an-chasta réimnithe ag na briathra, agus na gutaí a athrú le foirmeacha éagsúla gramadaí a chur in iúl ("ablabht" a thugtar ar an bhfeiniméan seo, focal atá bunaithe ar "Ablaut" na Gearmáinise).


Brugge.
Cathair sa Bheilg is ea Brugge (ainm Ísiltírise; Béarla agus Fraincis: "Bruges"; Gearmáinis: "Brügge").
Tá an chathair suite in iarthar na tíre agus is í Brugge príomhchathair chúige Flóndras Thiar. Tá Brugge ar an seachtú cathair is mó sa tír agus bhí breis is 116,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Is cathair stairiúil í le neart tithe agus foirgnimh eile ó ré na Meánaoise.


Áireamhán.
Is é is áireamhán ann ná gléas le háirimh a dhéanamh: figiúirí a shuimiú, a roinnt, a iolrú agus a dhealú, nó fiú le fréamh chearnach a bhaint as uimhir nó le luachanna a áireamh do na feidhmeanna triantánacha. Sa lá atá inniu ann, is minic a bhíonn ríomhaire beag leabaithe san áireamhán, agus é ríomhchláraithe le tascanna speisialta a chur i gcrích go héifeachtúil. Mar shampla, tá áireamháin ghrafaice ann agus iad dírithe ar ghrafanna a tharraingt d'fheidhmeanna matamaiticiúla - na feidhmeanna triantánacha (an síneas, an comhshíneas, an tangant) mar shampla, nó feidhmeanna staitistiúla.


An tSlóvaicis.
Is í an tSlóvaicis an teanga Shlavach a labhraítear sa tSlóvaic agus i measc lucht imirce ón tSlóvaic sna tíortha eile, go háirithe i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ar fud an domhain, tá sí ag sé mhilliún de dhaoine ó dhúchas. Is í an tSeicis an teanga is gaolmhaire léi, agus an dá theanga sách intuigthe ag cainteoirí na teanga eile acu. Mar sin féin, tá caighdeán scríofa agus litríocht dá gcuid féin ag na Slóvacaigh, agus difríochtaí suntasacha ag baint leis an gcóras díochlaonta.
An duine nach bhfuil Slóvaicis aige, nuair a chaithfidh sé súil ar théacs sa teanga, is é an rud is mó a chuirfidh iontas air ná an oiread focal nach bhfuil guta ar bith iontu: "smrť" ("bás"), "blb" ("amadán") agus a leithéid. Tá mórán focal ann a bhfuil guta amháin iontu freisin, mar shampla: "štvrtok" ("Déardaoin"). Is é an míniú ná go mbaintear úsáid an ghuta as an "l" agus as an "r" sa tSlóvaicis go minic, agus iad ag iompar an tsiolla mar a bheadh gutaí iontu.
Úsáidtear an síneadh fada sa tSlóvaicis leis na gutaí fada a aithint thar na gutaí gairide. D'fheicfeá an síneadh fada os cionn an "r" ná an "l", cé go nglactar leo mar ghutaí sa teanga. Is é sin le rá, baintear úsáid as na litreacha speisialta seo: á, ä, č, ď, é, í, ľ, ĺ, ň, ó, ô, ŕ, š, ť, ú, ý, ž. Agus seo iad litreacha na haibítre go léir: a, á, ä, b, c, č, d, ď, e, é, f, g, h, i, í, j, k, l, ľ, ĺ, m, n, ň, o, ó, ô, p, (q), r, ŕ, s, š, t, ť, u, ú, v, (w), (x), y, ý, z.
Stair na Slóvaicise.
B'í an chéad teanga liteartha a bhí in úsáid ag na Slóvacaigh ná an tSeicis, ach i rith na séú agus na seachtú haoise déag, thosaigh an tSeicis áitiúil ag glacadh le saintréithe ó na canúintí áitiúla Slóvaicise. D'fhorbair trí chanúint scríofa éagsúla, mar atá, canúint scríofa an Iarthair, canúint scríofa Lár na Slóvaice, agus an teanga ar a dtugtar Slóvaicis na nÍosánach. An chéad dá chanúint acu, bhí siad bunaithe ar an tSeicis, ach san am céanna, bhí urlabhra an phobail áitiúil ag imirt a tionchair orthu. Maidir le Slóvaicis na nÍosánach, iarracht a bhí ann de chuid na hEaglaise Caitlicí teachtaireacht an Fhrithreifirméisin a scaipeadh is a chraobhscaoileadh i measc na Slóvacach ina dteanga féin.
Níor thosaigh na Slóvacaigh a dteanga scríofa féin a fhorbairt i ndáiríre roimh dheireadh na hochtú haoise déag. D'fhoilsigh Anton Bernolák an chéad ghramadach sa bhliain 1790, agus i ndiaidh a bháis, sna 1820idí, tháinig a fhoclóir mór Slóvaicise i gcló. An caighdeán a mhol Bernolák don tSlóvaicis, ba chomhghéilleadh é idir na canúintí iartharacha agus na canúintí lárnacha. Níor éirigh Slóvaicis Bernolák coitianta ach i measc na sagart Caitliceach, nó ba rogha leis na Protastúnaigh an tSeicis a d'fhoghlaim siad as an mBíobla Seicise.
D'éirigh ní b'fhearr leis an gcaighdeán Slóvaicise a cheap L'udovít Štúr sna 1840idí. Bhí an caighdeán seo bunaithe ar chanúintí Lár na Slóvaice. Glactar leis gurbh iad a chuid scríbhinní a chuir tús leis an tSlóvaicis chomhaimseartha. Protastúnach a bhí i Štúr, agus bhí sé riachtanach fós an scoilt idir na Caitlicigh agus na Protastúnaigh i gcúrsaí teanga a leigheas. Socraíodh an scéal seo leis an ngramadach "Kratká mluvnica slovenská" ("Gearrghramadach na Slóvaicise"), a tháinig i gcló sa bhliain 1852.
Mar sin féin, is iomaí Slóvacach a roghnaigh an caighdeán Seiceach i ndiaidh fhoilsiú an ghraiméir sin. Ón taobh eile de, bunaíodh eagraíocht teanga, "Matica slovenská" ("An Mháthairthír Shlóvacach") leis an tSlóvaicis a chur chun cinn i dTurčiansky Svätý Martin i lár na Slóvaice, áit a raibh cuid mhaith nuachtán á bhfoilsiú chomh maith. Sna 1860idí, ´áfach, d'fhéach údaráis na hUngáire leis an Ungáiris a chur chun cinn sa tSlóvaic, a bhí suite sa leath Ungárach d'Impireacht na hOstaire agus na hUngáire. Sna 1880idí, ní raibh an tSlóvaicis á saothrú ach sa litríocht ealaíonta.
Sa bhliain 1902, d'fhoilsigh Samo Czambel a leabhar gramadaí féin, "Rukovät' spisovnej reči slovenskej" ("Lámhleabhar na Slóvaicise liteartha"). B'é an graiméar seo a shocraigh caighdeán na Slóvaicise go dtí na caogaidí.
I ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, rinneadh teanga oifigiúil den tSlóvaicis i dtír nua neamhspleách na Seicshlóvaice. Ó sin i leith, tá an teanga á saothrú go forleathan i gcúrsaí riaracháin, teagaisc agus eolaíochta, chomh maith leis an litríocht ealaíonta.


POUM.
Páirtí Marxach réabhlóideach sa Spáinn ab ea an POUM le linn Chogadh Cathartha na Spáinne. Seasann na litreacha sin POUM do "Pháirtí an Lucht Oibre ar son Aontú na Marxach" (Spáinnis: "Partido Obrero de Unificación Marxista", Catalóinis: "Partit Obrer d'Unificació Marxista"). Tháinig an páirtí ar an bhfód nuair a chuaigh "Eite Chlé Chumannach na Spáinne" ("Izquierda Comunista de España", ICE), ar pháirtí Trotscaíoch í, agus "Bloc an Lucht Oibre agus na Scológ" (Spáinnis: "Bloque Obrero y Campesino", Catalóinis: "Bloc Obrer i Camporel") le chéile. Dream Cumannach ab ea an Bloc sin a bhí ag tacú le h-"Eite Dheas" na gluaiseachta Cumannaí, cosúil leis na Cumannaigh Shóivéadacha Nikolay Bukharin agus Alexey Rykov. Bhí Leon Trotscaí féin an-mhíshásta leis go bhféadfadh páirtí Trotscaíoch (ICE) comhoibriú le páirtí de chuid an "Fhreasúra Dheis" (BOC), agus d'éirigh sé as gach caidreamh leis na Trotscaígh Spáinneacha.
Bunaíodh an POUM sa bhliain 1935 mar fhreasúra Cumannach don Stailíneachas. B'iad Andreu Nin agus Joaquín Maurín na bunaitheoirí, agus iad go mór faoi thionchar smaointeachas Throtscaí faoin réabhlóid leanúnach. Bhí an POUM ní ba mhó mar pháirtí ná Páirtí Cumannach Oifigiúil na Spáinne (PCE) agus craobh Chatalónach an pháirtí sin, Páirtí Sóisialach Aontaithe na Catalóine (PSUC, "Partit Socialista Unificat de Catalunya" as Catalóinis). Lochtaigh an páirtí freisin an straitéis a bhí Stailín a mholadh do na Cumannaigh sa Spáinn, is é sin, "fronta pobail" a chruthú in éineacht leis na páirtithe buirgéiseacha Poblachtánacha. Mar sin féin, nuair a chuir Manuel Azaña, ceannaire na bPoblachtánach Clé (is é sin, an páirtí "Acción Republicana" nó "An Ghníomhaíocht ar son na Poblachta"), tús le comhrialtas an "fhronta pobail" sa Spáinn, bhí an POUM sásta dul sa chomhrialtas sin, agus an páirtí ag iarraidh a chuid polasaithe radacacha a chur i ngníomh tríd an rialtas. Chuir na páirtithe measartha in aghaidh na n-iarrachtaí seo, agus sa deireadh, d'éirigh Andreu Nin as an rialtas.
Le linn an Chogaidh Chathartha, thosaigh an páirtí ag tiomsú nirt, agus gnaoi an lucht oibre air ar fud an chuid den Spáinn nach raibh sealbhaithe ag díormaí Franco. B'iad na hainrialaithe agus an POUM ba mhó a fuair tacaíocht ón gcosmhuintir. Thug an scríbhneoir Sasanach George Orwell cur síos dúisitheach ar rialtas an PhOUM agus na nAinrialaithe sa Chatalóin ina leabhar "Homage to Catalonia" ("In ómós don Chatalóin").


Iasc.
Is veirteabrach uisceach é an t-iasc agus is grúpa orgánach parai-fíléiteach, comhdhéanta de gach ainmhí atá ina gheolbhach uisceach (nó Craniata) gan ghéaga le méara é. Go hiondúil, bíonn éisc fuarfhuilteach, clúdaithe le gainní agus bíonn roinnt eití orthu freisin. Aimsítear éisc go fairsing i bhfionnuisce agus i sáile.
An córas riospráide.
Malartaíonn éisc gáis tríd geolbhaigh - orgáin atá suite ar an dá thaobh den fharaing. Tá na geolbhaigh comhdhéanta de struchtúir snáitheanna ar a dtugtar filiméid. Tá méid mór ribeadáin i ngach filiméad agus is tríothú seo a mhalartaítear an ocsaigin agus an dé-ocsaíd charbóin. Éiríonn leis na héisc an próiseas seo a chur i bhfeidhm trí uisce (lán le ocsaigin) a tharraingt trína gcuid béil agus é a bhrú thar filiméid a ngeolbhach.


Ronnach.
Is iasc peiligeach é an ronnach (nó "maicréal" i gCúige Mumhan). Tá roinnt speiceas éagsúil den ronnach ann ach is é ronnach an Atlantaigh ("Scomber scombrus") an ceann is coitianta a rugtar air timpeall chósta na hÉireann.
Tá ronnach an Atlantaigh coitianta ar an dá thaobh de thuaisceart an Aigéin Atlantaigh. Bíonn ráthanna ronnach an-choitianta gar don chósta i rith an tsamhraidh, áit a bhíonn siad á bheathú féin ar éisc bheaga.
Bia.
Tá tóir mhór ar an ronnach mar bhia. Tá blas láidir uaidh. Tá méid mór vitimín B12 agus Omega 3 ann i gcomparáid le bia eile. Neamhchosúil leis an Rí Ronnach agus an Ronnach Spáinneach, níl mórán meircair i Ronnach an Atlantaigh agus thig é a ithe dhá uair sa tseachtain de réir eolaithe.


Emiliano Zapata.
Bhí Emiliano Zapata Salazar, a rugadh ar an 8 Lúnasa 1879 in Anenecuilco (stát Morelos) agus a maraíodh ar an 10 Aibreán 1919 i Chinameca sa stát chéanna, ar na ceannairí ba tábhachtaí i Réabhlóid Mheicsiceo in aghaidh an deachtóra Porfirio Díaz sa bhliain 1910.
Saol.
Rugadh faoin tuath é, ach ní raibh sé chomh bocht leis an gcuid is dearóile de mhuintir na tuaithe, agus bhí ról ceannasach aige ina phobal féin sula ndeachaigh sé leis an réabhlóid. Cé go raibh sé féin réasúnta sócúlach, luigh a chroí le cosmhuintir Anenecuilco, agus theastaigh uaidh buille a bhualadh ar a son siúd. Eisean a d'earcaigh Arm Fuascailte an Deiscirt, fórsa tábhachtach réabhlóideach, agus bhí sé féin ina ghinearál ar an bhfórsa seo, freisin. Dá réir sin, thugtaí "El Caudillo del Sur", "Taoiseach an Deiscirt", air.
Thaobhaigh Zapata le Francisco Madero, a bhí ag iarraidh Díaz a chloí, ach nuair a d'éirigh le Madero an deachtóir a ruaigeadh, ní raibh sé féin sásta an cineál leasuithe radacacha a chur i gcrích a bhí ag teastáil ó Zapata. Chuaigh Zapata chun cogaidh le tailte a bhaint amach do na bochtáin, agus bhain Madero mealladh as, ó nach raibh athroinnt chuimsitheach na dtailte ar a chlár oibre féin. I ndeireadh na bliana 1911, d'éalaigh Zapata go dtí na sléibhte le gluaiseacht réabhlóideach nua a thosú.
Sa bhliain 1913, dúnmharaíodh Francisco Madero, agus tháinig Victoriano Huerta i gcomharbas air. Rinne Huerta iarrachtaí le síocháin a shocrú le Zapata, ach ní raibh Zapata sásta comhoibriú "leo siúd a mharaigh Madero", mar a dúirt sé - cé gur chaith sé féin tréimhse ag cur cogaidh ar Madero. Nuair a tháinig Venustiano Carranza i gcomharbas ar Huerta mar Uachtarán, níor thug Zapata aitheantas dó ach an oiread: thaobhaigh sé le Francisco "Pancho" Villa, taoiseach míleata an Tuaiscirt, agus thacaigh an bheirt le hEulalio Gutiérrez mar Uachtarán sealadach.
D'éirigh le Carranza, áfach, sluaite Villa a chur ag cúlú, agus sa bhliain 1916, bhris a chuid trúpaí an cath ar Zapata ina lán áiteanna. Nuair a maraíodh Zapata i luíochán ar an 10 Aibreán 1919, ní raibh ann ach taoiseach treallchogaíochta a raibh na trúpaí ag rith gann air.
Oidhreacht.
Mar sin féin, i ndiaidh a bháis, d'iompaigh sé ina naomh i súile na mbochtán, agus scríobh duine acu na focail seo ar chros a uaighe: "Níl ach marbhán éigin ina luí anseo. Ní anseo atá Zapata." Mhair Arm Fuascailte an Deiscirt ag troid tréimhse mhaith i ndiaidh bhás Zapata, agus sa bhliain 1994, tháinig gluaiseacht fhuascailte nua ar an bhfód i measc na mbocht i ndeisceart na tíre a luann Zapata mar réalta eolais: na "Zapatistas", nó "Ejército Zapatista de Liberación Nacional" ("Arm "Zapatista" na Fuascailte Náisiúnta").
Chuir finscéal Zapata - an treallchogaí dochloíte - an oiread draíochta ar na daoine taobh amuigh de Mheicsiceo féin go ndearna an stiúrthóir Elia Kazan scannán faoina shaol, "Viva Zapata!", sa bhliain 1952. Ba é Marlon Brando a chonacthas i ról Zapata féin. Bhí an scannán bunaithe ar an tuiscint gur réabhlóidí simplí a bhí i Zapata nach raibh ach ag iarraidh cothrom na féinne a bhaint amach do na bochtáin, agus nach raibh na ceannairí réabhlóideacha eile ach ag glacadh buntáiste ar Zapata lena sainleas féin a chur chun cinn. Is é an cur síos a thug an scannán ar Zapata ná gur scológ a bhí ann nach raibh ceá ná ciú aige - le fírinne, áfach, bhí cúlra meánaicme aige, agus léamh agus scríobh aige dá réir.
Féach freisin.
Zapata, Emiliano
Zapata, Emiliano
Zapata, Emiliano


Porfirio Díaz.
Bhí José de la Cruz Porfirio Díaz Mory (nó go simplí "Díaz Mori") (15 Meán Fómhair 1830 – 2 Iúil 1915) mar shaighdiúir sa chogadh Meicsiceach-Mhéiriceánach agus ní ba dhéanaí ina uachtarán ar an tír. Bhí sé i gceannas ar Mheicsiceo ón mbliain 1876 go 1880 agus arís ón mbliain 1884 go 1911.
Diaz, Porfiro
Diaz, Porfiro
Diaz, Porfiro


Antananarivo.
Loch Anosy i lár Antananarivo
Tá Antananarivo mar phríomhchathair ar Mhadagascar, an réigúin Analamanga agus an chúige féinrialathach Antananarivo. Tá 1,403,449 daoine (2001) ina gcónaí ann. Úsáidtear an t-ainm Francaise freisin, Tananarive nó Tana.
Bhunaigh an Rí Andrianjaka an baile sa bhliain 1625, agus d'fhás sé ó shin, go háirithe i ndiaidh a forghabhála ag na Francaigh.


Brian Mac Amhlaidh.
Is polaiteoir Éireannach é Brian Mac Amhlaidh (4 Márta, 1964 a rugadh é). Rugadh i mBaile Átha Cliath é. Bronnadh dioplóma sa dlí air sa bhliain 1992 agus toghadh go Seanad Éireann é an bhliain dár gcionn. Sa bhliain 1994 toghadh do Pharlaimint na hEorpa é ar son Cúige Mumhan. Is ball d'Fhianna Fáil é.


Bratach an Chósta Eabhair.
Tá 3 línte ceartingearach ag Bratach na Cósta Eabhair, oráiste, bán agus glas. Tá sé an-chosúil le Bratach na hÉireann ach le na dathanna in ord difriúl (glas bán agus oráiste).
Tá an Bratach bunaithe ar Bratach na Fraince; seasann an dath oráiste don talamh, seasann an bán do shíocháin, agus seasann an ghlas don dúchais agus na choillte i ndeisceart na tíre.


Séamas Langtún.
B'iománaí Éireannach é Séamas Langtún (1918-18 Aibreán, 1987), nó "Jim Langton" mar a ghlaoitear air as Béarla. D'imir sé ina thosaí san fhoireann Éire Óg, agus an foireann idir-chontae Cill Chainnigh as na 1930í amach. Bhí sé sna foirne a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sna blianta 1939 agus 1947, agus cuimhnítear é inniu mar cheann de na h-imreoirí is fearr riamh. Mar thoradh, roghnaíodh é ina leath-thosaí ar Fhoireann Iománaíocht na hAoise, a cuireadh le chéile sa bhliain 2000.
Bhuaigh sé dhá bhonn uile-Éireann ina mhionúr chomh maith, sna blianta 1935 agus 1936.
Tagairtí.
Langtún, Séamas
Langtún, Séamas
Langtún, Séamas
Langtún, Séamas


Horst Bienek.
Scríbhneoir Gearmánach ab ea Horst Bienek (rugadh ar an 7 Bealtaine 1930 é i nGleiwitz, inniu Gliwice sa Pholainn, fuair sé bás ar an 7 Nollaig 1990 i München).
A Shaol.
Chaith Horst Bienek tús a óige i nGleiwitz, ach nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh, thit an chathair leis an bPolainn. Ansin, d'fhág an fear óg an áit, agus shocraigh sé síos i mBeirlín. Ar dtús, bhí sé ag staidéar amharclannaíochta faoi stiúradh Bertolt Brecht, ach ós rud é gur minic a théadh sé ar cuairt chuig cairde i mBeirlín Thiar, nach raibh dealaithe ón Oirthear go fóill san am seo, rug na póilíní rúnda air i ndeireadh na bliana 1951, agus é á ionchúisiú faoi spiaireacht. Ghearr binse míleata na Sóivéadach príosúnacht cúig bliana is fiche dó. Chaith sé ceithre bliana i gcampa géibhinn i Vorkuta, ach ansin, fuair sé pardún agus cead dul ar imirce go hIarthar na Gearmáine. Bhí sé ina chraoltóir don staisiún raidió "Hessischer Rundfunk" agus ina eagarthóir ar an iris Blätter & Bilder. Sa bhliain 1966, chuaigh sé ag obair ina eagarthóir liteartha ag an teach foilsitheoireachta Deutscher Taschenbuch Verlag i München, áit ar fhan sé go lá a bháis.
Tháinig an t-úrscéal "Die Zelle" amach sa bhliain 1968. Cur síos atá ann ar a shaol i mbraighdeanas na Sóivéadach. Go ginearálta, scríobh Bienek i dteanga néata gan mórán maoithneachais, agus d'imir imeachtaí agus atmaisféar na Gearmáine sna blianta iarchogaidh an-tionchar ar a chuid scríbhneoireachta. Thosaigh sé mar fhile liriciúil, ach is iad na húrscéalta eipiciúla faoi shaol Gleiwitz a bhreac sé síos sna seachtóidí agus i dtús na n-ochtóidí is mó a thabhaigh clú agus cáil dó, gan trácht a dhéanamh ar na duaiseanna liteartha.
A Shaothar.
Is éard atá sa chéad úrscéal ná cur síos ar an lá deireanach síochána i nGleiwitz. Sa dara húrscéal, arís, tá an cogadh tosaithe. Sa tríú himleabhar, tá an cogadh ag dul de na Gearmánaigh, agus cloig na heaglaise á dtógáil anuas leis an miotal a leá le haghaidh an chogaidh. Is é is ábhar don cheathrú húrscéal ná deireadh an chogaidh agus an chinniúint atá i ndán do charachtair na sraithe. Cuid acu, fanann siad sa bhaile i nGleiwitz, agus na Sóivéadaigh ag sealbhú na háite; an chuid eile, tá siad ag iarraidh éalú, ach tá sé daite dóibh bás a fháil i mbuamálacha móra Dresden.
Bienek, Horst
Bienek, Horst
Bienek, Horst


Calcalas.
Séard atá sa chalcalas ná bealach matamaiticiúil chun cur síos a dhéanamh ar rátaí athraithe. Baintear úsáid as an gcalcalas ins an bhfisic, ins an meicnic ach go háirithe, i staidéar na heacnamaíochta, agus i neart brainsí eile den eolaíocht. Tugtar sainmhíniú ar fheidhm sa chalcalas agus leagtar amach bealach chun ráta athraithe na feidhme sin a ríomh. Glaotar an calcalas difreálach air seo. Ar an láimh eile, má tá ráta athraithe ar eolas, tá bealach ann chun an fheidhm a ríomh, agus is é seo an calcalas suimealach. Tá teoirim ann a deireann gur inbeartú é an calcalas suimeálach agus difreálach, agus is é seo bunteoirim an chalcalais.
Feidhm: bunchoincheap an chalcalais.
Baineann an chuid is mó den mhatamaitic, an mhatamaitic eolaíochta ach go háirithe, le coincheap na feidhme. Abair go bhfuil dhá thacar againn, "A" agus "B". Sa chalcalas ba chóir smaoineamh ar thacar uimhreacha réadacha. 'Séard is brí le feidhm ná coibheas idir an dá thacar, a thugann do gach ball den tacar "A", ball cófhreagrach sa tacar "B". Abair go bhfuil feidhm "f" againn idir tacar "A" agus tacar "B". Scríobhtar é seo mar
agus má tá an eilimint "a" ina bhall den tacar "A", scríobhtar an comhfhreagras idir "a" agus eilimint in "B" mar
Tá sampla meanscoile le feiscint ins an bhfeidhm formula_3, áit gurb ionann formula_4 agus formula_5. Is coibheas é seo idir tacar na réaduimhreacha, formula_6, agus tacar na réaduimhreacha neamh-dhiúltachaformula_7. Má thugtar dúinn réaduimhir "x", tá sé i gcoibheas leis an réaduimhir neamh-dhiúltach formula_8. Is féidir neart samplaí níos casta a thabhairt ach léiríonn an sampla seo an bunsmaoineamh.
Airíonna feidhme: leanúnachas agus sodhifreáileachas.
Airí thábachtach a bhaineann le an-chuid feidhmeanna matamaiticiúla ná an leanúnachas: más féidir graf feidhme a tharraingt gan an peann a bhaint den leathanach, sé sin, más ionann graf na feidhme agus cuar rialta, tá an fheidhm leanúnach. Tá bealach níos treise ann chun cur síos ar an airí seo: abair gur feidhm í "f" ó thacar réaduimhreacha "A" go tacar eile réaduimhreacha "B". Is feidmh leanúnach í "f",
Bealach eile chun é seo a rá ná go bhfuil againn an teorainn
Ar an mbealach céanna, tá an fheidhm "f" sodhifreáileach ag "a" in "A" má tá brí leis an teorainn
Má tá an fheidhm "f" sodhifreáileach ag gach "a" in "A" deirtear go bhfuil an fheidhm "f" sodhifreálach (ag gach pointe).
An díorthaíoch.
Abair anois gur feidhm í formula_16 atá sodhifreáileach ag gach pointe. Sainmhínítear an díorthaíoch ag "x" mar
Tá an dóigh air gurb ionann an cháinníocht seo agus an codán gan ciall formula_18, ach scúdaímis sampla ina náirítear an díorthaíoch "ó bhunphrionsabal". Abair go bhfuil formula_19. Mar sin,
formula_20
formula_21.
De réir mar a théann an uimhir bheag "h" i dtreo nialas, téann an codan seo i dtreo formula_22, agus mar sin,
formula_23.
Tá díorthaíoch feidhme tábhachtach in an-chuid brainsí den eolaíocht. Sa mheicnic, más ionann formula_24 agus suíomh réada i leith ama, is feidhm é seo. Is ionann díorthaíoch na feidhme seo agus luas an réada; is ionann díorthaíoch an luais agus luasghéarú an réada. Deireann Dlíthe Newton gurb ionann toradh mháis agus luasghéarú an réada agus na fórsaí ag gníomhú ar an réad. Sa cheimic, más ionann formula_25 agus méid ceimeacháin atá i gcóras ag am "t", déanann an díorthaíoch "dc/dt" cur síos ar ráta frithghníomchaíochta an chórais cheimicigh. Má tá frithghníomhaíocht cheimiceach ann,
athraíonn an méid "C" ata sa chóras de réir
áit gurb ionann "c" agus an méid "C" atá sa chóras agus rl.
Feidhm eile a bhaineann leis an díorthaíoch ná conas fána chuair a aimsiú ag pointe ar bith ar an gcuar. Ba é seo an chéad spreagadh a bhí ag matamaiticeoirí sa seachtú aois déag leis an gcalcalas a fhorbairt. Abair go bhfuil líne "y=mx+c" á plé. Is féidir fána na líne a ríomh trí aon dá phointe a aimsiú ar an líne, formula_28 agus formula_29 abair, agus is ionann an fhána agus
Nuair atá dhá phointe ar chuar gar le chéile, ní féidir idirdhealú a dhéanamh idir an cuar sin, agus le líne le fána faoi leith. Abair go bhfuil an dá phointe formula_31 agus formula_32 gar le chéile ar an gcuar formula_33. Tá fána an chuair ag formula_34 nach mór cothrom le
Is féidir an meastúchán seo a dhéanamh níos fear agus níos fear trín bhfad idir formula_36 agus formula_34 a dhéanamh níos lú agus níos lú, go dtí go scroichtear an teorainn
Mar sin, is ionann fána an chuair ag an bpointe formula_34 agus díorthaíoch na feidhme "f" ag an bpointe sin. Seo é "tuiscint chéimseata an díorthaigh".


Crios astaróideach.
Réigiún sa ghrianchóras is ea an crios astaróideach agus é suite idir an dá phláinéad úd Mars agus Iúpatar. Is píosaí cloiche, miotail agus oighir iad na hastaróidigh agus iad ag timpeallú na Gréine.
Tháinig an crios astaróideach as an réaltnéal a bhí ag timpeallú na Gréine i dtús ama. Murach go raibh Iúpatar chomh cóngarach agus atá, thiocfadh an conamar cloiche seo go léir le chéile le haon phláinéad amháin a chruthú. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, níor cheadaigh imtharraingt láidir Iúpatair dóibh socrú síos le chéile, ó chuir sí tuilleadh fuinnimh leis an dóigh a raibh na réada beaga seo ag imbhualadh faoi chéile.
An chuid is mó de mhais an phríomhchreasa astaróidigh, tá sé sna hastaróidigh mhóra. Tá an trí cinn is mó acu (2 Pallas, 3 Juno agus 4 Vesta) níos mó ná 400 ciliméadar ar meán-trastomhas. An t-aon réad amháin sa chrios astaróideach a aicmítear inniu mar abhacphláinéad, is é sin, Ceres, tá sí 950 ciliméadar ar trastomhas.


Breandán Ó hEithir.
B’údar, craoltóir, iriseoir agus scriptscríbhneoir é Breandán Ó hEithir (18 Eanáir 1930 – 26 Deireadh Fómhair 1990).
A óige.
Rugadh é ar an 18 Eanáir 1930 i mBóthar na Trá. Is in Inis Mór ar Oileáin Árann a tógadh é, áit a raibh a thuismitheoirí, Delia (Bríd) Ní Fhlatharta agus Pádraig Ó hEithir, ina mbunmhúinteoirí. Ba dheirfiúr leis an scríbhneoir clúiteach Liam Ó Flaithearta í a mháthair. D’fhreastail sé ar scoil náisiúnta Chill Rónáin. Is i gColáiste Éinde i nGaillimh a fuair sé a chuid meánoideachais, a bhí ar cheann de na Coláistí Oiliúna múinteoireachta ag an am. Ní raibh suim aige i mbun-mhúinteoireacht. D’éirigh leis scoláireacht Ollscoile a fháil.
Is cúrsa BA a shocraigh sé a dhéanamh in gColáiste na hOllscoile, Gaillimh. Gaeilge, Béarla, Stair agus Fealsúnacht, na hábhair a roghnaigh sé. D’éirigh sé as an nGaeilge tar éis na chéad bhliana, óir bhí sí leadránach agus leisce air staidéar a dhéanamh ar an tSean-Ghaeilge. Ní dhearna sé scrúdú na céime. Tá sé ráite gur ghoill sé air ina dhiaidh sin nár chríochnaigh sé a chéim. B’fhéidir go raibh an saol sóisialta a bhí i gCathair na Gaillimhe ag an am rómhaith.
A shaol oibre.
Fuair sé post i gComhdháil Náisiúnta na Gaeilge i 1952 mar thimire leabhar, ag taisteal na tíre ag díol leabhair an Chlub Leabhar i scoileanna agus i siopaí. Bhris bord na Comhdhála as a phost é i 1954, mar gheall ar thimpiste a bheith aige le veain na Comhdhála. Chaith sé dhá bhliain ag obair ina eagarthóir leis an gcomhlacht foilsitheoireachta Gaeilge, Sáirséal agus Dill.
Thosaigh sé ag scríobh don iris "Comhar" i 1956. Bhíodh alt míosúil aige ann faoin ainm cleite Conchubhar. Chaith sé tréimhsí ina eagarthóir ar an iris freisin sna seascaidí.
Ceapadh ina eagarthóir Gaeilge ar Scéala Éireann é in Eanáir na bliana 1957. Bhí colún rialta, "Tús a’ Phota", aige gach seachtain sa Sunday Press, chomh maith le heagarthóireacht a dhéanamh ar ailt a bhíodh á scríobh ag scríbhneoirí eile san Irish Press agus san Evening Press. Is i Scéala Éireann a d’fhoghlaim Breandán a cheird mar iriseoir. B’iriseoir é i nGaeilge agus i mBéarla.
Thosaigh Breandán a shaol craoltóireachta le Raidió Éireann sna caogaidí, timpeall an ama chéanna ar thosaigh sé ag obair le Scéala Éireann. Bhíodh clár aige féin agus Donncha Ó Laoire do scoileanna dar teideal "Ar Fud na Tíre", ag cur agallaimh ar dhaltaí. Bhíodh Breandán freisin ag craoladh píosaí cainte ar an gclár raidió, "Aeriris", a chuir Proinsias Mac Aonghusa i láthair.
Phós Breandán Catherine Von Hildebrand i mí Lúnasa 1957. Cé gur i bPáras a rugadh Catherine, b’as Sligeach a máthair agus as an nGearmáin a hathair. Tháinig sí go Baile Átha Cliath as an gColóim le céim a dhéanamh níos luaithe an bhliain sin, nuair a casadh Breandán uirthi. Bhí cúigear clainne orthu, ceathrar mac agus iníon.
D’fhan Breandán ina phost le Scéala Éireann go dtí go ndeachaigh sé chun na hIar-Ghearmáine i 1963 ar feadh bliain go leith. Anseo luigh sé leis an scríbhneoireacht, idir iriseoireacht agus obair chruthaitheach, chomh maith le bheith ag foghlaim Gearmáinise.
Nuair a d’fhill Breandán ar Éirinn ag deireadh na bliana 1964, ní raibh aon phost buan aige. Ach, ní raibh sé díomhaoin. Thosaigh sé ar cholún rialta seachtainiúil a scríobh don Irish Times agus é sa Ghearmáin. D’fhill sé mar eagarthóir ar Comhar. Chuir sé i láthair clár nua faisnéise raidió, "Coicíosán", agus thosaigh sé ag craoladh an seanchlár, "Ar Fud na Tíre", faoi ainm nua, "Mol an Óige". Bhí sé ag obair ar an gclár nua teilifíse seachtainiúil "Féach" ó 1967, i dteannta leithéidí Phroinsias Mhic Aonghusa agus Éamoinn Uí Mhuirí agus na léiritheoirí Eoghan Harris agus Seán Ó Mórdha. Bhíodh timpeall 600,000 ag breathnú air agus é i mbarr a réime, a bhuíochas sin cuid mhór do Bhreandáin. Fostaíodh ar conradh le RTÉ é i 1968.
Scriptscríbhneoir a bhí ann. I measc na scripteanna a scríobh sé, bhí "Fear Bhaile Átha Cliath", faoi Phádraig Mac Piarais, "There Goes Cré na Cille", ar Mháirtín Ó Cadhain, agus "Flight from the Snipe Grass", faoi bhánú na tuaithe i gContae Mhaigh Eo sna caogaidí.
Saothair.
Scríobh sé leabhair i nGaeilge agus i mBéarla. Foilsíodh a chéad úrscéal, "Lig Sinn i gCathú", i 1976. Fuair sé ardmholadh ó na léirmheastóirí agus bhí an-díol air. Tá an t-úrscéal lonnaithe i mBaile an Chaisil le linn dheireadh seachtaine fhorógra na Poblachta sa mbliain 1949. Fuair sé duais Oireachtais agus Gradam an Oireachtais mar gheall ar ard-chaighdeán na scríbhneoireachta inti. Ní bhfuair an dara húrscéal a scríobh sé, "Sionnach ar mo Dhuán" (1988), an oiread céanna moladh ó na léirmheastóirí. Ghoill cuid de na léirmheasanna seo air, cuid acu a scríobh go raibh an leabhar rógháirsiúil. Bhain leabhar eile leis "Over the Bar" (1984), faoi Chumann Lúthchleas Gael, an-cháil amach. Scríobh sé timpeall dosaen leabhar ar fad.
In Aibreán 1983, d’fhág Breandán RTÉ le cloí lena chuid scríbhneoireachta. Bhí leabhar in aghaidh na bliana ag teacht óna pheann. Bhíodh sé ag caitheamh sealanna i bPáras, áit a raibh suaimhneas aige ag scríobh agus ag dul ar thurais in áiteanna eile ar fud na cruinne.
I bPáras a buaileadh tinn faoi dheireadh é i bFómhar na bliana 1990. D’fhill sé ar Bhaile Átha Cliath agus chuir a dhochtúir isteach in Ospidéal Naomh Uinseann é. Fuair sé bás ansin le hailse ar an 26 Deireadh Fómhair 1990.
Naisc sheachtracha.
Eithir, Breandán O h
Eithir, Breandán O h
Eithir, Breandán O h
Eithir, Breandán O h
Eithir, Breandán O h


Aino.
Carachtar tábhachtach in eipic náisiúnta na Fionlainne, Kalevala, is ea Aino. Cailín óg álainn í, agus is deartháir di an laoch óg Joukahainen. Nuair a casadh Väinämöinen, an seandraoi, ar Joukahainen ar an mbealach mór, ní raibh ceachtar den bheirt sásta an tslí a ghéilleadh don fhear eile, agus sa deireadh, thosaigh siad ag canadh amhráin draíochta agus orthaí i gcomórtas le chéile. Sa deireadh, fuair Joukahainen é féin sáite istigh i bpoll portaigh ag an gcumhacht a bhí i gcuid amhránaíochta an tseanfhir. Le teacht slán as an gcruachás seo, gheall sé a dheirfiúr do Väinämöinen mar bhean chéile. Thaitin an smaoineamh go mór le máthair Aino, nó bhí sí barúlach gur fear mór tábhachtach ab ea Väinämöinen, agus go mbeadh sé onórach aici an cailín a phósadh ar a leithéid de ghróintín. Níor aontaigh Aino léi, nó b'fhearr léi í féin a bhá ná seanfhear a phósadh. Rinne Väinämöinen iarracht í a tharrtháil, ach in áit an chailín, ní bhfuair sé ach iasc. Nuair a d'fhéach sé leis an mbreac a mharú, d'éalaigh sé uaidh. Aino a bhí ann, i gclí an éisc.
Níltear cinnte, an raibh an t-ainm sin "Aino" ann ar aon nós sa bhéaloideas. Creideann go leor saineolaithe nach bhfuil ann ach athfhoirm fhileata den fhocal Fionlainnise "ainoa" a chiallaíonn "an t-aon cheann amháin". Mar sin, is dócha nárbh é "mo dheirfiúr Aino" a bhí i gceist ag Joukahainen ach "an t-aon deirfiúr amháin atá agam", agus gurbh é Elias Lönnrot, eagarthóir na heipice, an chéad duine a bhain ciall an ainm as an bhfocal.
Inniu, is gnáthainm mná é Aino san Fhionlainn. Is iomaí cailín a baisteadh as Aino nuair a bhí an náisiúnachas rómánsúil ag rith damhsa sa tír i dtús na fichiú haoise, agus bhí Aino ar an ainm ba choitianta ar na mná Fionlannacha sna 1920idí. Ansin, d'éirigh sé ní ba neamhghnáiche arís, ach inniu, i dtús na tríú mílaoise, tá an tseanráchairt ar an ainm arís, mar a bhí sna fichidí.
I bhféilire ainmneacha na Fionlainne, ceiliúrtar lá Aino ar an deichiú lá de Mhí Bealtaine.


Uilithe teangeolaíocha.
Is é is uilí teangeolaíoch ann ná prionsabal atá fíor faoi gach aon teanga dá bhfuil á labhairt ag an gcine dhaonna. Mar shampla, is uilithe teangeolaíocha iad na ráitis seo leanas: "Tá ainmfhocail agus briathra i ngach aon teanga" nó "Tá consain agus gutaí i ngach aon teanga labhartha". An taighde a dhéantar ar na huilithe teangeolaíocha, tá sé ceangailte go dlúth don típeolaíocht theangeolaíoch, agus is é is cuspóir don chineál seo staidéir ná fionnachtana a dhéanamh faoin dóigh a láimhseálann inchinn an duine na teangacha. B'é Joseph Greenberg ba mhó a rinne ceannródaíocht i dtaighde na n-uilithe teangeolaíocha. Chuir sé timpeall is tríocha teanga i gcomparáid le chéile leis na chéad uilithe den chineál seo a leagan amach, an chuid is mó acu ag baint le cúrsaí na comhréire.
Téarmaíocht.
Aithnítear dhá chineál uilithe teangeolaíocha, mar atá, dearbhuilithe (atá i gcontrárthacht leis na huilithe staitistiúla, nach bhfuil ina n-uilithe sa chiall chúng, ach ina gclaontachtaí) agus uilithe impleachtúla (atá i gcontrárthacht leis na huilithe neamhimpleachtúla). Is fíor iad na dearbhuilithe i leith gach aon teanga, ach níl mórán acu ann. Dearbhuilí é, mar shampla, go bhfuil forainmneacha i ngach teanga. Maidir leis na huilithe impleachtúla, arís, deir siad go gcaithfidh rud áirithe a bheith fíor má bhíonn rud áirithe eile fíor - is é sin, gurb impleacht don chéad rud é an dara rud. Uilí impleachtúil is ea é, mar shampla, go gcaithfidh sé go bhfuil uimhir dhéach sa teanga, má bhíonn uimhir thriarach sa teanga. Na huilithe neamhimpleachtúla, arís, ní dheir siad ach amháin go bhfuil tréith ar leith ann nó nach bhfuil.
Maidir leis na claontachtaí - na huilithe staitistiúla - deir siad go mbíonn tréithe áirithe coitianta as an ngnáth, cé nach mbíonn siad le fáil i ngach teanga. Is é sin, bíonn na tréithe seo níos coitianta ná mar a bheadh, dá mbeidís ag brath ar an taisme amháin. Is féidir do na claontachtaí a bheith impleachtúil nó neamhimpleachtúil freisin. Claontacht neamhimpleachtúil é, mar shampla, go bhfuil consain shrónacha le fáil i bhformhór mór na dteangacha nádúrtha. An chuid is mó de na claontachtaí, áfach, bíonn siad impleachtúil. Sampla de chlaontacht impleachtúil is ea é, má thagann na ranna cainte i dteanga áirithe sna sálaí ag a chéile de réir an oird "ainmní - cuspóir - briathar" (is é sin, más é an gníomhaí a thagann roimh an mbeirt eile, agus an cuspóir roimh an mbriathar), gur minicí ná a mhalairt a úsáidfidh an teanga iarfhocail in áith na réamhfhocal. (Ar mhaithe leis an gcomparáid, is é gnáthordú na rann cainte sa Ghaeilge ná "briathar - ainmní - cuspóir", agus baineann an Ghaeilge úsáid as réamhfhocail, cosúil le "ag", "ar" agus a leithéidí eile.) Ós rud é nach bhfuil ann ach claontacht, níl sé deacair teacht ar eisceachtaí. Is é gnáthordú na rann cainte sa Laidin ná "ainmní - cuspóir - briathar", ach mar sin féin, is dual don Laidin úsáid a bhaint as réamhfhocail. Dealraíonn sé, áfach, gur cleamhnas míchompordach a bhí ann agus go raibh sé i ndúchas na Laidine ceann den dá shaintréith seo a thréigean: na teangacha Rómánsacha a d'eascair as an Laidin, is é gnáthordú na rann cainte is rogha leosan ná "ainmní - briathar - cuspóir". Ar ndóigh, cé gur athraigh siad ordú na bhfocal, choinnigh siad na réamhfhocail.
Is féidir do na huilithe teangeolaíocha bheith déthreoch nó aontreoch. Más ceann déthreoch atá ann, is ionann sin is a rá go bhfuil dhá shaintréith againn arb impleacht dá chéile iad. Mar shampla, is impleacht don ordú focal "ainmní - cuspóir - briathar" úsáid na n-iarfhocal, agus is impleacht d'úsáid na n-iarfhocal an t-ordú focal "ainmní - cuspóir - briathar". In uilí aontreoch, áfach, níl an impleacht ag obair ach in aon treo amháin. Mar shampla, na teangacha ina gcuirtear an clásal coibhneasta roimh an ainmfhocal a bhfuil sé ag tagairt dó, is dual dóibh an t-ordú focal "ainmní - briathar - cuspóir" a bheith acu, ach ní hionann sin is a rá go mbeadh clásail choibhneasta den chineál sin róchoitianta sna teangacha a bhfuil an t-ordú focal seo mar ghnáthordú acu.
Iad siúd a deir gur féidir "gramadach uileghabhálach" a leagan amach do theangacha an uile dhomhain, is minic a théann siad i muinín na n-uilithe teangeolaíocha sa chomhréir lena ndearcadh a chosaint (cé gur minicí dóibh tagairt d'fhianaise na heipistéimeolaíochta, is é sin, deir siad go bhfuil sé i ndúchas an eolais mar rud a leithéid d'eagar a bheith air). Tá siad ann freisin a deir gur cuidiú leis an gcumarsáid iad na huilithe teangeolaíocha, agus go bhfuil sé níos fusa ciall a bhaint as teanga a chloíonn leis na huilithe. Is é sin, dá mbeadh teanga ann nach gcloífeadh leis na huilithe, thiocfadh athrú ar an teanga le hí a dhéanamh níos sothuigthe.
Uilithe teangeolaíocha i gcúrsaí na foghraíochta.
Tá uilithe teangeolaíocha ann san fhoghraíocht freisin. Mar shampla, ní féidir teacht ar aon teanga ar an uile dhomhan a bhainfeadh úsáid na fóinéime as an rolladh teangliopach - is é sin, an fhuaim a chruthaítear tríd an teanga a fháscadh amach idir na liopaí agus é a chur ag crith - cé go bhfuil aithne ag lucht labhartha na gcéadta teanga ar an bhfuaim seo mar chomhartha dímheasa. Ón taobh eile de, níl teanga ann nach n-úsáidfeadh an guta [a] nó [ɑ] mar fhóinéim. Rud eile fós, tá pléascaigh - fuaimeanna cosúil le [p], [t], [k], [b], [d], [g] - i ngach teanga. Tá an chéad trí cinn acu - [p], [t] agus [k] - le fáil i bhformhór mór na dteangacha, ach tá na consain liopacha [p] agus [m] ar lár i dteangacha na nIroquois Thuaidh, agus níl na consain dhéadacha [t] agus [d] ar fáil sa tSamóis labhartha.


Horatio Kitchener.
Marascal machaire Briotanach, státaire, agus taidhleoir ab ea Horatio Herbert Kitchener, an Chéad Iarla Kitchener (24 Meitheamh 1850 – 5 Meitheamh 1916).
Rugadh Kitchener sa bhliain 1850 i mBaile Longphoirt (Ballylongford), i gContae Chiarraí, mac leis an Lt. Col. Henry Horatio Kitchener (1805-1894) agus le Frances Anne Chevallier-Cole. Sasanaigh ab ea iad a cheannaigh talamh in Éireann tamall beag roimhe sin.
Bhí Kitchener i dtuaisceart na Súdáine sa bhliain 1884 nuair a chuir airm an Mahdí Cartúm faoi léigear. Bhí Charles Gordon, oifigeach Sasanach, i gceannas ar fhórsaí na cathrach. Bhí ar Kitchener cumarsáid a choiméad oscailte le Cartúm go dtí go sroicheadh arm Briotánach an chathair chun deireadh a chuir leis an léigear. Níor éirigh leo an chathair a shroicheadh in am, áfach. Ar deireadh, ar an 26ú lá d'Eanáir, 1885, d'éirigh le harm an Mahdí an lámh in uachtair a bhaint amach. Maraíodh Gordon i dteach an ghobharnóra, agus baineadh a chloigeann dá chorp le taispeáint don Mhahdí go raibh sé marbh.
Blianta ina dhiaidh sin cuireadh Kitchener i gceannais airm Briotánach-Éigipteach a rinneadh ionsaí ar an tSúdáin. D'éirigh leis deireadh a chur le rialtas an Mahdí i gCath Omdurman ar an dara lá de Mheán Fómhair, 1898. Bhí sé ina ghobharnóir ar an tSúdáin go dtí mí na Nollaig 1899, nuair a chuaigh sé go dtí an Afraic Theas. Bhí Kitchener ina ginearálta sa Dara Cogadh na mBórach (1899-1902).
Kitchener, H
Kitchener, H
Kitchener, H


Itzehoe.
Cathair i dtuaisceart na Gearmáine is ea Itzehoe. Tá sé suite i Schleswig-Holstein, an stáit is tuaisceartaí sa tír, agus san iarthuaisceart de Hamburg. Ritheann an abha Stör tríd an gcathair. Bhí 33,049 daoine ina gcónaí in Itzehoe sa bhliain 2006.


Deep Dish.
Ali "Dubfire" Shirazinia agus Sharam Tayebi, beirt DJ agus chumadóirí ceoil leictreonaigh House atá i nDeep Dish.
Is Iaránaigh-Mheirceánaigh iad an bheirt. Bunaithe i Washington D.C., tá cáil orthu mar gheall ar a n-athmheascáin d'amhráinaithe ar nós Madonna, Cher, agus Coldplay, chomh maith lena DJ-seiteanna beo. Comhoibríonn siad go minic le Richard Morel, ealaíontóir comhaimsearhtha leo arbh as DC dó chomh maith. Chum siad cnag leis dárbh ainm dó "True (The Faggot Is You)". Níos luaithe chomhoibrigh siad le Everything But the Girl, as a tháinig an t-amhrán "The Future of the Future (Stay Gold)", a bhí ar albam Deep Dish, "Junk Science", a eisíodh i 1998.
Bhain Deep Dish suntasacht amach i 1998 tar éis dóibh "Junk Science", a gcéad albam a eisíodh. Bhuail siad le chéile i DC ar dtús, agus tá siad tar éis roinnt dlúthdhiosca meascaithe a dhéanann sainiú ar a seánra ceolta, a eisiú.
Tá athmheascáin déanta acu ar amhráin ealaíontóirí ar nós Dido ("Thank You" agus "Stoned") agus an comhoibríocht idir Timo Mass agus Kelis ("Help Me"). Bhuaigh siad Gradam Grammy don athmheascán ar "Thank You". Chomhoibrigh siad le Danny Howells chun athmheascadh a dhéanamh ar amhrán Eminem "Without Me"(a bhí mar bhootleg). D'eisigh siad a dara albam, "George is on", i 2005 ", ar a raibh a gcnag cairte "Flashdance", chomh maith le leagan nua ar "Dreams", amhrán classaiceach Fleetwood Mac. Shroich "Say Hello", a dara singil ón albam uimhir a haon sa chairt damhsa i Mí Meán Fhómhair 2005. B'é an dara singil acu chun barr na cairte céanna a shroichint (b'é an chéad ceann ná an chomoibriú a rinne siad le Everything but the Girl i 1998).
Sheinn Deep Dish ar "Essential Mix" BBC Radio 1 roinnt uaireanta. Le déanaí chraolaoídh an seit a sheinn siad ag Global Gathering 2006 ar an seó. Cuireadh an "Essential Mix" a rinne siad i Mí Meitheamh 2005 ar an ngearrliosta do cheann is fearr na bliana sin. Tá clú agus cáil ar Deep Dish dá ndíolamaí "Progressive House" sa srath mór le rá Global Underground. An ceann is déanaí a eisíodh ná seit a sheinn Dubfire i dTaipé i 2007
Chomh maith le sin, is leo na lipéid ceolta Deep Dish, Yoshitoshi agus Yo. Freisin bhí siad i bhfeihgil ar siopa miondíola i D.C, a dhíol ceirníní agus éadaí bainteach le ceol damsha. Dúnadh an siopa i 2003, ach leanann na lipéidí ar aghaidh ag eisiúnt ceolta, ar formáid singil vinile "12.


Cáceres (cúige).
Is cúige í Cáceres in oirthear na Spáinne, agus i dtuaisceart an comhphobal féinrialaithe, Extremadura. Tá sé ag críochtannacht le na cúigí Salamanca, Ávila, Toledo, agus Badajoz, chomh maith leis an bPoirtingéil.
Is Cáceres príomhchathiar an chúige. Tá 410,242 daoine 2002 ina gcónaí i Cáceres.


Cáceres.
Tá Cáceres mar príomhchathair don chúige Cáceres, i Extremadura, An Spáinn. tá 90,750 daoine ina chónaí ann (ó 2006).
Tá fianaise ann go raibh daoine ina chónaí anseo sa réamhstair, mar shample sna pluaiseanna Maltravieso agus El Conejar. Bhúnaigh na Rómhániagh an chathair sa bhliain 25 RC.
Tá ballaí an sean bhaile fós ina seasamh agus ciorclaíonn siad an sean baile ar fad. Tá Universidad de Extremadura, agus dhá réadlann réalteolaíochta sa chathair.
Ar feadh cúpla bliana anuas bhí fleadh cheoil ar siúil sa chathair.
Eagraíonn cheoltóirí na Spáinne agus tíortha eile ceolchoirm, seisiúin agus ranganna Ceol traidisiúnta Éireannach i rith deireadh seachtain amhain.


Badajoz (cúige).
Is cúige í Badajoz in iarthair na Spáinne, i ndeisceart an chomhphpobal fhéinrialaithe Extremadura. Cruthaíodh an chúige sa bhliain 1833. Tá teoireann aici leis na gúigí Cáceres, Toledo, Ciudad Real, Córdoba, Sevilla, agus Huelva, chomh maith leis an bPortaingéil.
Tá achar 766 km². Tá sé mar an chúige is mó sa tír. Tá 662,808 (ó 2002) ina chónaí ann agus tá an phríomhchathair Badajoz, comh maith le sin tá Mérida, príomhchathair an comhphobail fhéinrialaithe.


13 (uimhir).
Is é 13 an uimhir nadúrtha tar éis 12 agus roimh 14. An focal Gaeilge atá ar 13 ná "trí déag". Is é "XIII" an uimhir Rómhánach ar 13.
Uimhir a cheanglaítear le mí-ádh. Tá an uimhir seo chomh láidir in aigne an domhain thiar nach bhfuil aon 13ú sraith ar eitleáin, agus is iomaí foirgneamh nach bhfuil an 13ú urlár ann.


Satoshi Tomiie.
Is cumadóir agus DJ ceoil Seapánaigh den seánra House é Satoshi Tomiie. Tá roinnt fuaimrianta cumtha aige, ina measc fuaimrian don Animatrix.
Spreag a thuistí é ó aois óg chun an pianó a sheinnt. Bhí baint aige le bannaí éasúla le linn dó freastal ar an iarbhunscoil. D'fhás a chuid suime sa cheol agus sa snagcheol ach go háirithe. Níos déanaí d'fhorbair sé spéis sa cheol hip hap agus DJ'áil. Chuireadh cheist air comhoibriú le Frankie Knuckles ar ceann dá seiteanna. Thug Frankie, DJ seanbhunaaithe agus taithíoch, poitéinseal Tomiee faoi ndara. Uaidh sin chumadh an sáramhrán House "Tears".
Bhog sé go Nua Eabhrac nuair a bhfaca sé an deis a bhí ann dó. Ba léir dó go mbeadh sé deacair air dul chun chinn a déanamh ansin, cé go raibh clú air ar ais sa tSeapáin. Cheangail sé le Def Mix, áfach, agus d'fhás sé isteach ar ceann de na DJeanna is fearr ar domhain. Eisíodh a chéad dlúthdhiosca do Sony, "Full Lick" i 2000 a raibh rath mór leis, i Sasana ach go háirithe.
Tá dioscliosta agus liosta athmheascáin fada ag Tomiee. Tá roinnt meascáin DJ eisithe aige chomh maith, Nubreed 006 ar an lipéid Boxed, ina measc.


Bavaria.
Is grúdlann Ollannach í Bavaria. Tá sí suite i Lieshout i dTuaisceart Brabant san Ísiltír. Bhunaigh Laurentius Moores an ghrúdlann i 1719.
Sonraithe Gearra.
Is le muintir "Swinkels" an ghrúdlann.
Táirigíonn an comhlacht raon lágair meathbháin le méideanna éagsúla alcóil iontu. Déanann siad é seo faoi brandainmneach difrúila, ina measc Bavaria agus Hollandia. Tá conradh ag Bavaria chun roinnt brandaí Eorpacha aonaracha lágar Ollannach eile a ghrúdú.
Stair.
"Bierbrouwerij Bavaria". An ghrúdlann i Lieshout.
Bhunaigh Lauentius Moors an ghrúdlann i 1719 agus tháirgigh sé thart ar 88 bairille beoracha in aghaidh na bliana. Nuair a fuair Jan Sbinkels an ghrúdlann trí oidhreacht i 1851, thárla forleathnú ar an ngrúdlann. Méadaíodh a dtáirgeacht agus a gcur amach. Faoi 1924 bhí an ghrúdlann éirithe ró-bheag agus tógadh ceann nua. Cuireadh gléasra meicniúil buidéalaithe leis i 1933 a tháirg 2,000 budéal in aghaidh na huaire. Tógadh monarcha braiche i 1910 a tháirgíonn braich do ghrúdlann Bavaria agus roinnt grúdlann eile fós. Tá fáil ar Bhavaria i dhá thír faoi láthair, Éire ina measc. Táirgíonn Bavaria 400 millúin lítear in aghaidh na bliana.
Corn Damhanda FIFA 2006.
Chruthaigh Bavaria roinnt conspóide ag an gCorn Damhnada sacair i 2006, nuair a chaith lucht tacaíochta foireann náisúinta na hÍsiltíre, Leeuwenhosen(cineál éadaigh), leis an lógó Bavaria orthu. Tugadh na Leeuwenhosen saor in aisce do dhaoine a cheannaigh earraí Bavaria. Dúirt FIFA go raibh sé seo mí-dhleathach mar gheall gur 'ambush marketing' a bhí ann agus bhí comhluchtaí móra tar éis airgead mór a íoc chun na cearta urraíthe a bheith acu. Ag an gcluiche i gcoinne an Chósta Eabhair, bhí ar an lucht tacaíochta na Leeuwenhosen a bhaint díbh agus iad a athrú le cinn gan lógó ar bith orthu.


Star Wars.
Sraith ficsean eolaíochta é Star Wars, a raibh George Lucas mar stiúrthóir air. Is é an chéad scannán ná Star Wars (Aistrithe le "Star Wars Episode IV: A New Hope" níos déanaí). Tá dhá scannán eile sa triológ bhunaidh, "The Empire Strikes Back" agus "Return Of The Jedi". Níos lú ná fiche bliain tar éis na scannán sin, rinneadh triológ nua réamh-dheascach. ("The Phantom Menace", "Attack Of The Clones" agus "Revenge Of The Sith"). Bhí sé de tuairim ag George Lucas nach ndéanfaí scannán ar bith eile shraith iomráiteach, áfach i 2013 scaoileadh go bhfuil trí scannán nua á scannánú (Eipeasóidí VII, VIII agus IX) le bheith eisithe i 2015, 2017 agus 2019 faoi seach. Pé scéal é, tá mórán úrscéalta, greannán agus cluichí ríomhairí san "Expanded Universe" (Cruinne Leathnaithe).


George Lucas.
Stiúrthóir scannáin Meiriceánach is ea George Walton Lucas, Jr. (14 Bealtaine 1944 a rugadh é). Tá cáil air mar stiúrthóir scannáin sa gcatagóir "ficsean eolaíochta" - go háirithe an tsraith "Star Wars".
Lucas, George
Lucas, George


Pádraig Ó Faoláin.
Iománaí Éireannach ab ea Pádraig Ó Faoláin, nó Paddy Phelan as Béarla. Bhain sé rath amach ina leathchúlaí leis na foirne Tulach Ruáin agus Cill Chainnigh sna 1930í. Bhí sé sna foirne a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sna blianta 1932, 1933, 1935 agus 1939. Mar aitheantas ar an méid a rinne sé ina iománaí, roghnaíodh é ina leathchúlaí ar Fhoireann Iománaíocht na hAoise sa bhliain 2000.
B'iománaí clúiteach é a gharnia D. S. Ó Ciara chomh maith.
Tagairtí.
Faoláin, Pádraig Ó


Tliongánaigh.
Is iad na Tliongánaigh (Béarla: "Klingons", Tliongáinis: "tlhIngan") an cine coimhthíoch is tábhachtaí in ollchruinne shamhailteach an Star Trek. Sa chéad sraith ('), bhí siad ag cur cogaidh ar Chónaidhm Aontaithe na bPláinéad, ach ina dhiaidh sin, d'éirigh siad cairdiúil leis an gCónaidhm de réir a chéile.
B'é an scriptscríbhneoir Gene Coon a chéadcheap na Tliongánaigh, agus tháinig siad ar an scáileán an chéad uair san eipeasóid "Errand of Mercy" den chéad sraith de Star Trek. hAinmníodh iad as an Leifteanant Wilbur Clingan, a bhí sna póilíní i Los Angeles in éineacht le Gene Roddenberry.
Cosúlacht agus Colainn.
Tá cuma dhaonchosúil ar na Tliongánaigh, ach san am céanna, bíonn siad níos gairbhe ina ndéanamh ná na daoine. Bíonn folt mór dubh gruaige orthu, agus féasóg dhruidte ar na fir. Thar aon rud eile, is ar iomairí an chlár éadain a aithnítear iad. Tá siad níos mó ná na daoine, agus iad in ann bisiú i ndiaidh gortú tromchúiseach a fhulaingt sa troid, ós rud é go bhfuil níos mó ná ceann amháin acu de na horgáin inmheánacha tábhachtacha.
Athrú Cosúlachta.
Nuair a tháinig na Tliongánaigh ar stáitse an Star Trek an chéad uair, níor thug Gene Coon de chur síos orthu ina chuid nótaí do lucht gléasta an stáitse ach gur chóir dóibh bheith ag breathnú cosúil le daoine ó Oirthear na hÁise, ar nós Ho Chi Minh. Ní bhfuair na Tliongánaigh an chuma atá orthu inniu roimh léiriú an chéad scannán, nó níor cheadaigh buiséad íseal na sraithe teilifíse aisling bhunaidh Roddenberry a chur i gcrích.
Cultúr.
Nuair a léiríodh an chéad phríomhscannán a bhí suite in ollchruinne an Star Trek, rinneadh forbairt chuimsitheach ar na Tliongánaigh ó thaobh an chultúir de freisin, agus hardaíodh a bpróifíl mar shibhialtacht ar leith go mór mór. Le haghaidh an scannáin a céadcheapadh teanga na dTliongánach freisin, is é sin, an Tliongáinis nó "tlhIngan Hol", mar a deirtear sa teanga féin. B'é James Doohan, an t-aisteoir a bhí ag déanamh pháirt an innealtóra Scotty, a chum an chéad chúpla focal le haghaidh an scannáin seo, ach ina dhiaidh sin, d'iompaigh an teangeolaí Marc Okrand an Tliongáinis ina teanga inlabhartha agus infhoghlamtha.
Sa chéad sraith teilifíse, ba tagairt don Aontas Sóivéadach iad na Tliongánaigh, agus mar sin, ní raibh mórán cultúir dá gcuid féin acu, diomaite den impiriúlachas agus den fhonn gabháltais. An cultúr a sceitseáladh dóibh ina dhiaidh sin, tá sé bunaithe ar an onóir i machaire an áir, agus an chuma air gur aithris é ar na samúraithe sa tSeapáin, mar a shamhlaítear go coitianta san Iarthar iad, agus ar na hUigingigh Lochlannacha.


Fáilte an Aingil.
Paidir traidisiúnta Chaitliceach Rómhánach agus Cheartchreidmheach Oirthearach is ea Fáilte an Aingil (Laidin: "Salutatio Angelica"), a ghlaonn ar idirghuí Mhuire, máthair Íosa.
Úsáideann sainchreidimh éagsúla Chríostaí an phaidir céanna chomh maith, go háirithe siúd a chloíonn leis an traidisiún Caitliceach - mar shampla, baill Angla-Caitliceacha den Chomaoin Anglacánach, Liútaraigh agus Meitidistigh.


Glóir don Athair.
Docseolaíocht, nó iomann molta gearr le Dia (i liotúirgí áirithe na Críostaíochta) is ea Glóir don Athair (Laidin: "Gloria Patri"). Tugtar "an Mhiondocseolaíocht" ("Doxologia Minor") air chomh maith, chun idirdhealú a dhéanamh idir an iomann sin agus an "Mhórdocseolaíocht", Glóir do Dhia sna harda.


Marina Carr.
Drámadóir Éireannach is ea Marina Carr (rugadh 17 Samhain 1964) i gContae Uíbh Fhailí.
D'fhreastail sí ar Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, sular ghlac sí le postanna mar scríbhneoir cónaithe in Amharclann na Mainistreach agus i gColáiste na Trionóide. Chaith sí an bhliain 2003 mar an tOllamh Heimbold in Ollscoil Villanova sna Stáit Aontaithe.
Tá greann dubh agus brúidiúlacht ag baint lena saothar agus tá a cuid saothair is déanaí préamhaithe san miotaseolaíocht chlasaiceach Ghréagach.
I dtosach, bhain sí triail as neart stíleanna éagsúla agus í ag lorg a stíl áirithe féin. Luaite leis an tréimhse seo, tá "Low in the Dark" (1989), "The Deer Surrender" (1990), "This Love Thing" (1991) agus "Ullaloo" (1991).
Bhain a céad dráma eile "The Mai" (1994), an duais don Dráma Nua ab Fhearr san "Dublin Theatre Festival". Déantar tagairt don fhírinne, oidhreacht agus an chinniúint sa dráma seo a chruthaíonn an nasc leis an drámaíocht Ghréagach. Tá na fíricí céanna le sonrú ina cuid oibre eile, cuid de bhunaithe ar drámaí áirithe ón aois Ghréagach clasaiceach. I measc a saothar eile tá "Portia Coughlan"(1996), "By the Bog of Cats..." (1998), "On Raftery's Hill" (2000);" Ariel" (2002) agus "Woman and Scarecrow" (2006).
Carr, Marina
Carr, Marina
Carr, Marina


Perl.
Is teanga ríomhchlárúcháin é Perl a chruthaigh Larry Wall sna 1980í. Baintear úsáid as Perl go forleathan ar an nGréasán Domhanda i scripteanna CGI, i bPróiseáil Teanga Nádúrtha, agus i mBithfhaisnéisíocht. Ritheann ríomhchláir Perl ar ardáin Windows, Mac OS, agus Linux. Glacann Perl gnéithe ó go leor teangacha eile: C, Scriptiú Blaoisce UNIX, AWK, sed, agus Lisp san áireamh.


Brandenburg.
Is stát in oirthear na Gearmáine é Brandenburg (i nGearmáinis: "Land Brandenburg", i Soirbis: "Bramborska"). Tá sé ar an deichiú stát is mó de réir daonra agus ar an gcuigiú stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. Is í Potsdam a phríomchathair. Tá Brandenburg ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha an tSacsóin-Anhalt, an tSacsóin agus Mecklenburg-Vorpommern. Is é an cathairstát Beirlín atá crioslaithe aige. Thairis sin, tá teorainn aici leis an bPolainn.
29.478,61 km² achar na stáite agus 2.522.493 (2008) a daonra.
An tAinm.
Baisteadh an stát as ainm chathair Brandenburg agus deirtear gur baisteadh an chathair seo as Naomh Bréanann ("Dún Bréanainn" an t-ainm a bheadh uirthi as Gaeilge). Ach is dócha nach bhfuil ann ach finscéal.
Na Bailte is mó i mBrandenburg.
an ardeaglais i gcathair Brandenburg
Na Ceantair.
Roinntear Brandenburg ina 14 ceantar (leis a bpriomhchathaireacha, idir lúibíní an t-ainm Soirbise)


Gaeltacht Bhuan Mheiriceá Thuaidh.
Ceantar atá ainmnithe go hoifigiúil mar acmhainn chun teanga labhairt na Gaeilge a chothú is ea Gaeltacht Thuaisceart an Oileáin Úir (nó "Gaeltacht Bhuan Mheiriceá Thuaidh") Tá an ceantar suite i dTamworth, Ontario, taobh le hAbhainn an Bhradáin i mbaile fearainn Stone Mills i gcontaetha Lennox agus Addington.
Fógra 'gaeltacht' ag "Baile na hÉireann"
Stair.
In aice láimhe tá sráidbhaile Erinsville, áit a thóg a ainm ó na hÉireannaigh a lonnaigh ann san 19ú céad. Éireannaigh ba ea na chéad chúig mhéara ar an mbaile sin.
Tá cáil bainte amach ag an gceantar anois ós ann atá an t-aon Ghaeltacht oifigiúil amháin taobh amuigh de Éirinn le fáil. Ach murab ionann leis na Gaeltachtaí in Éirinn níl pobal buan de chainteoirí Gaeilge i nGaeltacht Bhuan Mheiriceá Thuaidh.
Léirigh an tionscnamh oifigiúil an t-aitheantas agus an tacaíocht oifigiúil a bhí faighte ag an nGaeltacht nua. Bhí Declan Kelly, Ambasadóir na hÉireann, i láthair, in éineacht le Helen Gannon ó Chomhaltas Ceoltóirí Éireann. I ráiteas oifigiúil a eisíodh ar 29 Bealtaine 2007, dúirt Éamon Ó Cuív, Aire Gnóthaí Pobail Tuaithe agus Gaeltachta: "Ba mhaith liom comhghairdeas a dhéanamh le pobal Cheanada mar gur bhunaigh siad i gCeanada an chéad Ghaeltacht riamh lasmuigh de Éirinn. Guím gach rath ar an obair agus tá súil agam go mbeidh fás agus forbairt uirthi".
Cheadaigh an tAire O Cuív €20,000 ($28,835 CAD) don Ghaeltacht ar mhaithe le hoiliúint do mhúinteoirí. Tuairiscíodh an scéal ar TG4 (Teilifís Gaeilge), ar an BBC agus ar na meáin i gCeanada (BBC).
Imeachtaí.
Bíonn cúrsaí Gaeilge ar siúl ann agus i mbaile Erinsville freisin. Cuirtear céilithe ar siúl ann agus is féidir campáil ann ach an uain a bheith chuige (go hiondúil i Mí Lúnasa). Tá beartaithe ag na heagraithe ar chábáin do 100 duine a thógáil, in éineacht le seomraí ranga agus le hiarsmalann. Tá tionchar ag Oideas Gael i nGleann Cholm Cille ar na modhanna múinteoireachta agus foghlama.
In agallamh leis an BBC dúirt Aralt Mac Giolla Chainnigh, príomheagraí an tionscadail, cé go dtagann na Gaeilgeoirí ó chríocha an-difriúla - ó Cheanada, ó na Stáit Aontaithe, ó Eirinn - gur féidir leo go léir teacht ar aon fhód amháin san áit seo. Áit í a ligeann dóibh beocht a chur ina gcuid den dúchas agus eolas a chur arís ar an nGaeilge.


Tennessee.
Is stát de chuid na Stát Aontaithe é Tennessee'", agus é suite in oirdheisceart na tíre. Tugtar "An Stát Deonach" ("The Volunteer State") ar Tennessee, in aitheantas do na hóglaigh líonmhara ón stát seo a ghlac páirt i gcogadh na bliana 1812. Is í Nashville príomhchathair an stáit seo, ach is í Memphis an chathair is mó.
Tá teorainneacha ag Tennessee le hocht stát eile; Kentucky, Virginia, Carolina Thuaidh, Georgia, Alabama, Mississippi, Arkansas agus Missouri. Tá aeráid fhliuch fho-theochriosach sa chuid is mó den stát, diomaite de na garbhchríocha sléibhtiúla, a bhfuil aeráid fhliuch ilchríochach iontu. Go ginearálta, bíonn an samhradh te bruite, agus an geimhreadh lán fearthainne. Ní bhíonn na hairicíní le mothú ach go fánach i dTennessee, ós rud é nach bhfuil an cósta chomh cóngarach sin don stát, ach ní hionann sin is a rá nach mbíonn an toirneach dona go leor go minic. Maraítear níos mó daoine chuile bhliain de bharr tornádónna i dTennessee ná in aon stát eile sna Stáit Aontaithe.


Fearghus Mac Róich.
I miotaseolaíocht na hÉireann, is é Fearghus Mac Róich (nó "mac Róeg") iar-rí ar Chúige Uladh le linn na Rúraíochta, an tsraith scéalaíochta Uladh. Bhuail Neasa bob air chun fáil réidh leis mar rí agus a mac Conchúr Mac Neasa a chur ina áit. Is é Fergus Foga ná ainm eile ar Fergus Mac Róich, dar le T. F. O'Rahilly. D'fhéadfadh gurb é Fergus mac Léti leagan eile dó freisin.
Nuair a theith Deirdre agus Naoise ó Chonchúr go hAlbain (theastaigh Chonchúr Deirdre a phósadh), seoladh Fearghus chun iad a thabhairt abhaile go sábháilte. Mharaigh fir Chonchúir Naoise agus a dheartháireacha, agus phós sé Deirdre in aghaidh a tola. Bhí Fearghus ar buile faoin mí-ionraiceas seo agus chuaigh sé lena lucht leanúna go Connacht. Ghlac Ailill agus Méadh leo agus bhí Fearghus agus Méadh mar leannáin ó shin amach. Throid Fergus agus a fhir ar son Connachta i gcoinne Cúige Uladh agus Cú Chulainn (a mhac altrama) sa Táin Bó Cúailgne.
Phós Fearghus bandia-fianna, Flidias agus bhí clú air mar gheall ar a ghnéasúlacht. Bhí an claíomh finscéalaíoch Caladbolg ina sheilbh aige a d'úsáid sé chun barra 3 chnoic a bhaint uair amháin. Maraíodh é ar ordú Ailill mar gheall ar a chaidreamh le Méadh.
Tá páirt ag mac Fearghuis, Fiachra Cáech, i roinnt scéalta. Maraítear é agus é ag déanamh iarracht ar shaol Naoise a shábháil.


Simon Adebisi.
Carachtar sa dráma teilifíse Oz is ea Simon Adebisi, páirt a rinne Adewale Akinnuoye-Agbaje. HBO a thaispeáin an dráma agus é ag cur síos ar chóras trialach géibhinn in Em City, cuid d'Oz.
Is é Adebisi ceannaire na "Homeboys" sa phríosún, agus é ar dhuine de na príosúnaigh is contúirtí. Tá a chomharthaí sóirt féin ag roinnt leis ar nós an hata bhig a bhíonn sáite siar ar a chloigeann agus na cluasáin a bhíonn air. As an Nigéir dó agus tuin air dá bharr. Tá deich mbliana caite sna Stáit aige, agus sacadh sa phríosún é nuair a dhúnmharaigh sé póilín le maiseite. Ní hé sin an chéad duine a mharaigh sé: tá a lán eile criogtha aige, go háirithe Nappa, ceannaire na Sicileach, fear a mharaíonn sé le hinsteallaire a bhfuil VEID ann.
Saiid, ceannaire na Muslamach sa phríosún, a chuireann dá chois é tar éis d'Adebisi cuairt a thabhairt air de bharr ordú a fháil dul chuig an ngnáthphríosún.


Shots (albam).
Is albam é Shots leis an gceoltóir Éireannach Damien Dempsey. Eisíodh in Éirinn agus sa RA i Márta 2005 é.
Tháinig Shots isteach i gCairt Albaim na hÉireann díreach ag uimhir a haon.


Seize the Day (albam).
Is albam le Damien Dempsey é Seize the Day eisithe ar an lipéid Clear Records trí Sony in Éirinn ar an 16 Bealtaine 2003. Eisíodh é tríd an lipéid IRL sa Ríocht Aontaithe agus Attack Records i SAM. San RA augs SAM ní raibh an t-amhrán féin Seize the Day i bhfolach ar an dlúthdhiosca, mar a bhí sé in Éirinn.


Cath Omdurman.
Is éard a bhí i gceist le Cath Omdurman ná cath a chuir fórsaí armtha na Breataine agus fórsaí an Mahdía a chéile sa Súdáin a tharla ar an dara lá de Mheán Fómhair, sa bhliain 1898. D'éirigh le arm Éigipteach-Sasanach faoi Sirdár Horatio Kitchener an lámh in uachtair a bhaineadh amach i gcoinne arm an Mahdía (a ghlaoitear An Ansar air de gnáth). Do bhain Winston Churchill páirt san cogadh úd, ag obair don nuachtán Sasanach The Morning Post (Ziegler, 1973). Sna blianta ina dhiaidh sin cuireadh an tír ar fad faoi chois rialtas Bhriotánach-Éigipteach.


To Hell or Barbados.
Is albam le Damien Dempsey é To Hell or Barbados. Eisíodh in Éirinn agus sa RA ar an 1 Meitheamh 2007. Sheinn "Damo" i Vicar St. an oíche sin chun dul leis an eisiúnt.


Palma de Mallorca.
Tá Palma mar chathair agus phort tabhachtach ar oileáin Mallorca agus mar phríomhchathair chomhphobail féinrialaithe Na hOileáin Bailéaracha sa Spáinn. Tá sí suite ar chósta theas na hoileáine ar Bhá Palma. Ón bhliain 2005, tá 375,048, ina chónaí sa chathair.
Tá beagnach leath daonra Mallorca ina chónaí sa chathair. Deirtear go bhfuil an aerfort, Son Sant Joan, cheann de na haerphoirt is gnóthaí san Eoraip. Thug an chathair an Phalás Mariven do Phrionsa Juan Carlos I na Spáinne na Spáinne. Ó shin ar aigheadh caitheann clann ríoga na Spáinne chuid dá laethanta saoire ansin.
Lánléargas ar Phalma de Mallorca


Cachoeira do Sul.
Is é Cachoeira do Sul an sa Bhrasaíl. In oirdheisceart na tíre atá sé, agus tá daonra thart ar 89.669 ag an mórchathair. Tháinig sé ar aghaidh sa 19ú Chéad go mór le gnó an chaifé, agus leanann sé ar aghaidh mar cheantar mór táirgíochta agus dáiliúcháin. Tá an cathair suite sa stát Rio Grande do Sul agus is é an phríomhchathair freisin. Tá an chathair sute ag 30°02′21″ Theas, 52°53′38″ Thair,
Is é an chathair is mó sa leathsféar theas leis achar de 3.765.0 km2 agus le daonra thar 89.669.


Cill Chormaic.
Is sráidbhaile í Cill Chormaic (Béarla: "Kilcormac") i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn. Tá sé suite ar an N52 idir Tulach Mhór agus Biorra.
Ghlaoití Frankford air tráth. Baile beag is ea é agus 879 duine ina gcónaí sa sráidbhaile féin. Tá 1,296 sa cheantar uilig. Fostaíodh cuid mhaith den phobal ag Bord na Móna san am a chuaigh thart ag obair ar na portaigh máguaird. Tá sé suite cois Sliabh Bladhma. Sníonn an Abhainn Airgid tríd.


Lá Nua.
Ba nuachtán náisiúnta Gaeilge é Lá Nua a bhí lonnaithe i mBéal Feirste. Bhíodh sé á fhoilsiú go laethúil, cúig lá in aghaidh na seachtaine. Ba é "Lá Nua" an chéad nuachtán laethúil as Gaeilge.
Stair.
Bunaíodh an nuachtán ar dtús agus an t-ainm "Lá" air, sna 1980idí, agus d'fhoilsigh sé a chéad eagrán ar Dé Luan, 13 Lúnasa 1984.
Nuachtán seachtainiúil a bhí ann go dtí 28 Aibreán 2003 nuair a d'iompaigh sé ina nuachtán laethúil a foilsíodh Luan go hAoine.
Sa bhliain 2006, d'éirigh le Lá i gcomórtas Fhoras na Gaeilge chun nuachtán nó foilseachán nuachta laethúil a fhoilsiú.
In Eanáir 2007 d'athraigh sé a ainm go Lá Nua.
I mí Dheireadh Fómhair na bliana 2008, dheimhnigh Bord Foras na Gaeilge nach mbeidh maoiniú nua ar fáil don nuachtán. Foilsíodh an t-eagrán deireanach ar an 19 Nollaig 2008.


Gleacaíocht Ealaíonta.
Is éard atá i gceist le gleacaíocht ealaíonta ná sraith lúthchleasa a dhéanann duine ina (h)aonar, de ghnáth le cuidiú trealamh gleacaíochta. Bíonn comórtais ar leith i gcomhair na bhfear agus na mban. Bíonn ceol ar siúl mar thionlacan le linn comórtas na mban.


Cónaidhm Idirnáisiúnta na Gleacaíochta.
Is í Cónaidhm Idirnáisiúnta na Gleacaíochta ("Fédération Internationale de Gymnastique" as Fraincis) bord rialaithe na gleacíochta iomaíoch.


Cúramán.
Is iasc fionnuisce é an cúramán ("Tinca tinca"). Bíonn dath glas-órga air. Fásann sé chomh mór le 70cm. Is fearr leis uisce socair, lábach ná uisce le sruth. Bíonn tóir ar an iasc seo sa gharbhiascareacht mar go dtroideann sé go láidir nuair a bheirtear air.


Trosc Atlantach.
Is iasc sáile é an trosc Atlantach. Is ainm coitianta é seo d'éisc den ghéineas "Gadus". Bíonn an-tóir ar an trosc mar bhia.


Mangach.
Is iasc sáile é an mangach. Is ainm coitianta é ar dhá speiceas d'éisc sháile den ghéineas "Pollachius" ("P. pollachius" agus "P. virens"). Is é an "P. pollachius" a aimsítear timpeall cóstaí na hÉireann agus bíonn tóir air seo mar bhia. Tá blas an mhangaigh níos láidre ná blas an troisc ach tá siad sách cosúil lena chéile.
liúdar: ag breith liúdar go Toraigh


Faoitín.
Tugtar an t-ainm faoitín ar roinnt éisc éagsúla. Is é an "Merlangius merlangus", san fhine Gadidae an t-iasc a bhíonn i gceist don "fhaoitín" a bhíonn ar fáil timpeall cóstaí na hÉireann. Ní bhíodh an oiread sin meas ar an bhfaoitín mar bhia go dtí blianta beaga anuas, ach leis an titim mhór i líon na n-éisc atáthar ag tógáil i dtír, tá an meon sin ag athrú.


Valladolid (cúige).
Is cúige é Valladolid i lár na Spáinne, agus tá sé suite i lár an chomhphobail fhéinrialaithe Castilla y León. Tá teorainn aici leis na cúigí Zamora, León, Palencia, Burgos, Segovia, Ávila, agus Salamanca.
Tá 720,157 duine (ó dhaonáireamh na bliana 2005) ina gcónaí ann, le dhá thrian den daonra ina chónaí sa phríomhchathair, arb ainm dó Valladolid chomh maith céanna. Tá 225 contae sa chúige.
Tá stádas ag cathair Valladolid mar cheartlár eacnamaíoch an chomhphobail.


Cadóg.
Is iasc sáile í an chadóg. Tá sí ar fáil ar an dá thaobh den Aigéan Atlantach thuaidh. Bíonn an-tóir ar an gcadóg mar bhia.


Gustaf Adolf.
Bhí Gustav II Adolf (Gustaf Adolf Mór, Gustavus Adolphus Magnus nó fiú Leon an Tuaiscirt); 9 Nollaig, 1594 – 6 Samhain, 1632, ina Rí ar an tSualainn ón bhliain 1611 go dtí a bháis. Rugadh é i Stócolm agus ba mhac le Séarlas IX de mhuintir Vasa agus Christina de mhuintir Holstein-Gottorp é.
Ghlac sé páirt thábhachtach sa Chogadh Tríocha Bliain. Phós sé Maria Eleonora, iníon le Toghthóir Brandenburg agus na Prúise Eoin Sigismund, agus roghnaigh sé cathair Elbing sa Phrúis (inniu, Elbląg sa Pholainn) do cheanncheathrú a airm sa Ghearmáin. Fuair sé bás i gCath Lützen sa Ghearmáin ar an 6 Samhain, 1632.
I rith a réimise, bhunaigh Gustav Adolf cathair Göteborg, chomh maith le bailte eile. Freisin, bhunaigh sé Ollscoil Tartu i dTartu, an Eastóin, nó ba chuid de Ríocht na Sualainne í an Eastóin san am.


Raoul Duke.
B'é Raoul Duke an t-ainm cleite a d'úsáid Hunter S. Thompson don charachtar bunaithe air sa leabhar "Fear and Loathing in Las Vegas". Scríobhadh "Fear and Loathing" faoin ainm cleite seo, agus d'úsáid Thompson é ar chuid dá chuid alt a scríobh sé níos déanaí.
Frithmhise Thompson.
Is príomhcharachtar é Duke i roinnt scéalta, úrscéalta agus alt Thompson. Go leor den am tá Duke ag glacadh páirt in eachtraí a tharla i saol Thompson. Léirítear é mar fhear ait agus héadónaí le handúil aige i go leor drugaí agus fuath mór aige ar chreidiúintí Mheiriceá coimeádach. Bíonn sé de shíor faoi thionchar pé drugaí atá ar fáil, ar nós cannabas, LSD, ether, Mescaline, cócaon agus fiú aidréanailín duine. De ghnáth tógann sé na substaintí sin i gcomluadar a aturnae Dr. Gonzo, Meicsiceach atá leath as a mheabhair. (Tá Dr. Gonzo bunaithe ar chara le Thompson, dlíodóir cearta daonna Oscar Zeta Acosta).
Luann Thomspson Duke don chéad uair ina leabhar "Hell's Angels" a scríobh sé sa bhliain 1966. Cuirtear síos ar Duke mar eisreachtaí atá "that extra 'something,'" aige, a chiallaíonn go bhfuil sé in ann an dlí a bhriseadh, ach i mbealach nach gcuireann isteach ar an sochaí. Ligeann sé seo do Duke bheith inghlactha sa sochaí sin.
Go minic sé fáth carachtar Duke ná chun tuairimí agus smaointí a rá, nach mbeadh Thompson ábalta é féin. De réir Thompson, tháinig inspioráid don ainm ó Raúl Castro(deartháir Fidel Castro) agus leasainm John Wayne, "The Duke". Is dócha gurb é an bunús a bhí ag an ainm cleite ná chun úsáid agus Thomspon ag seiceáil isteach in óstáin mar a tharla in "Fear and Loathing".
D'úsáid Thompson Duke chun labhairt faoi féin. Mar shampla, tar éis timpiste bóthair bhí ar Thompson seal a chaitheamh i seomra dí-chomhbhrú, agus scríobh sé litir faoin ainm chleite ag cur síos ar a mhire sa seomra. Foilsíodh an litir i Rolling Stone i 1973.
In mbailiúchán alt scríobhtha ag Thompson dárbh ainm "The Great Shark Hunt" tagann ainm Raoul Duke chun cinn i roinnt aistí a foilsíodh i nuachtáin agus irisí. Ina measc bhí an "Police Chief", ailt a foilsíodh in Scanlan's Monthly i Mí Meitheamh. San alt sin is póilín é Duke atá éirithe as a phost agus scríobhann sé isteach ag "Police Chief Magazine" ag gearrán faoin nganntanas ar "real weaponry" sa fórsa. Síníodh an t-alt "Raoul Duke (Master of Weaponry)".
In "Fear and Loathing: On the Campaign Trail '72", déanann Thompson cur síos ar Duke mar dhuine de na t-aon iriseoirí oibiachtúla. "A pompous contradiction in terms" a thugann Thompson ar oibiachútlacht hiriseoreachta.


Siorc gorm.
Is iasc é an siorc gorm a aimsítear in aigéin thrópaiceacha agus mheasartha an domhain. Tá siorcanna gorma beobhreitheach. Maireann siad go hiondúil ar éisc bheaga agus ar scuideanna. D'fhéadfadh siad a bheith contúirteach do dhaoine dá gcasfaí orthu i ngrúpa.


Gerry Fitt.
Ba pholaiteoir as Tuaisceart na Éireann é Gerard "Gerry" Fitt, (9 Aibreán 1926 – 26 Lúnasa 2005). B'eisean a bhunaigh Páirtí Sóisialach Daonlathach an Lucht Oibre, páirtí náisiúnach i dtuaisceart na hÉireann.
A shaol.
Rugadh Fitt i mBéal Feirste agus fuair sé a chuid oideachais ó na mBráithre Críostaí. Chaith sé na blianta idir 1941 agus 1953 i sheirbhís an chabhlaigh. Bhíodh cónaí ar Fitt i mBóthar na bhFál, agus sheas sé mar ionadaí don bhóthar ar son páirtí lucht oibre na copóige sa bhliain 1956. Fuair Paddy Devlin, ó Pháirtí Lucht Oibre na hÉireann an ceann is fearr air, áfach.
Sa bhliain 1958, toghadh Fitt do Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste mar bhall de Pháirtí Lucht Oibre na hÉireann. Sa bhliain 1962, bhuaigh sé suíochán i Stormont.
San olltoghchán sa bhliain 1966 bhuaigh Fitt an suíocháin in iarthar Béal Feirste i bparlaimint Westminster.
D'úsáid Fitt a shuíochán i Westminster chun fadhbanna i dTuaisceart na hÉireann a chuir os chomhair na Breataine. Ba MP comhbhraiteach é a bhí i láthair ag an agóid cearta daonna i nDoire ar an 5 Deireadh Fómhair, 1968 nuair a chloígh Constáblacht Ríoga Tuaisceart na hÉireann Fitt, i measc daoine eile.
Thug Fitt tacaíocht freisin do Bernadette Devlin sa bhliain 1969.
I mí Lúnasa 1970 bhí Fitt mar an chéad cheannaire ar páirtí nua, Sóisialach Daonlathach an Lucht Oibre (SDLP). Ghlac an SDLP páirt i Westminster (rud nach ndearna Sinn Féin ag an am).
Díog ar ndíog thit Fitt amach lena pháirtí, le náisiúnaigh, agus le rialtas na Breataine. Sa bhliain 1979 staon sé ó vóta tábhachtach toisc an slí inár theip an rialtas chabhrú le daonra na náisiúnaigh, agus thit an rialtas Lucht Oibre as chumhacht.
Sa bhliain 1980 cuireadh John Hume ina áit mar cheannaire agus d'fhág Fitt an pháirtí.
Sa bhliain 1981 bhí Fitt in aghaidh na Stailc ocrais sa príosún Maze
i mBéal Feirste. I mí na Bealtaine na bliana 1983, chaill Fit a shuíochán do Gerry Adams.
Fuair Fitt bás ar an 26 Lúnasa 2005, 79 bliain d'aois, de bharr galair croí. Bhí ceathrar iníon aige.
Tagairtí.
Fitt, Gerry
Fitt, Gerry
Fitt, Gerry
Fitt, Gerry


Shane Long.
Is imreoir sacair Éireannach é Shane Patrick Long (rugadh é ar an 22 Eanáir 1987) a imríonn ar son Southampton F.C i bPríomhroinn Shasana. Sula raibh sé ina pheileadóir, d'imir sé iománaíocht d'fhoireann mhionúir Thiobraid Árann. Is tosaí é. Tá aithne ag gach duine in Éirinn ar Shane Long de bharr gur aimsigh sé cúl in aghaidh na Gearmáine sa bhliain 2015.
Gáirmréim.
Rugadh Shane Long i nGort na hUamha, Contae Thiobraid Árann ach bhog sé go Corcaigh sa bhliain 2004 chun imirt ar son Cork City F.C.. D'imir sé dhá chluiche ar son na 'Rebels' sular cheannaigh Reading F.C. é sa bhliain 2005. D'imir sé do Reading ón mbliain 2005 go dtí 2011 nuair a bhog sé go dtí West Brom.
D'imir Long ceithre chluiche ar son foireann na hÉireann faoi-19,agus tá ceithre chaipín aige faoi láthair ag imirt ar son na foirne sinsearacha. Scóráil sé a chéad cúl ar son fhoireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann i gcoinne na Bolaive sa bhliain 2007.
Long, Shane
Long, Shane
Long, Shane


Róiste.
Is iasc fionnuisce é an róiste ("Rutilus rutilus"). Bíonn dath an airgid (le beagán dearg) air. Iasc beag atá ann go hiondúil - ní fhásann sé níos mó ná 40cm ar fhad. Rugtar go minic ar róistí sa gharbhiascareacht mar bhfuil siad ar fáil go forleathan in uiscí socra agus in uiscí le sruth iontu. Breathnaítear ar róiste ar bith atá os cionn punt meáchain mar eiseamal.


Ruán.
Is iasc beag fionnuisce é an ruán ("Scardinius erythrophthalmus") den fhine Cyprinidae. Bíonn sé ar fáil go forleathan san Eoraip agus san Áise. Tá sé forleathan in Éirinn cé nach iasc dúchasach é. Tá dath airgead agus dearg (ar chúl) air. Iasc beag atá ann go hiondúil - ní fhásann sé níos mó ná 40cm ar fhad. Tá sé sách cosúil le iasc fionnuisce eile - an róiste agus measctar suas go minic iad. Tá an dá iasc seo in ann cros-síolrú le chéile le hibrid a chruthú (nach féidir síolrú).
Rugtar go minic ar ruáin sa gharbhiascareacht mar go bhfuil siad ar fáil go forleathan in uiscí socra agus in uiscí le sruth iontu. Breathnaítear ar ruán ar bith atá os cionn punt meáchain mar eiseamal.


The Sopranos.
Sraith theilifíse Mheiriceánach de chuid HBO is ea The Sopranos.
An príomhcharachtar ná ar bhall den mhaifia i New Jersey, Tony Soprano. Dírítear an clár ar eachtraí a tharlaíonn i dteahlacht coiriúil agus i saol pearsanta Tony. Glacann an t-aisteoir James Gandolfini páirt sa chlár mar Tony Soprano.


Kevin Doyle.
Is imreoir sacair Éireannach é Kevin Edward Doyle (a rugadh ar an 18 Meán Fómhair 1983 i gContae Loch Garman), atá ag imirt faoi láthair ina thosaí le Wolverhampton Wanderers sa Premier League i Sasana, agus le foireann idirnáisiúnta Phoblacht na hÉireann.
League of Ireland.
Thosaigh Doyle ag imirt le St. Patrick's Athletic in Éirinn i mí Mheán Fómhair 2001. Ar dtús, d'imir sé leis an bhfoireann faoi-18, ach bhuaigh sé áit san fhoireann sinsearach gan mhoill. Sa bhliain 2003, bhog Kevin go dtí Cork City F.C., áit ina d'imir sé ar feadh tamaill i lár na páirce. D'aimsigh sé 25 cúl nuair a athraíodh ar ais ina thosaí é.
Championship.
Cheannaigh an fhoireann Sasanach Reading F.C. é i gcomhair €117,000 sa bhliain 2005, roimh an tséasúr 2005-06. Tháinig sé isteach sa scuaid ag áit ina raibh imreoirí eile gortaithe, agus mar thoradh fuair sé áit san fhoireann. D'imir sé páirt tábhachtach san fhoireann agus bhuaigh siad an Championship. Phioc sé suas bonn eircom league freisin nuair a bhuaigh Cork City an léig.
Príomhroinn Shasana.
Sa tséasúr 2006-07, bhí Kevin agus Reading ardaithe go dtí an Premier League. Scóráil sé 16 cúl agus ag deireadh an tséasúir bhí sé ainmnithe i gcomhair "PFA Young Player of the Year". Chríochnaigh Reading sa 9ú áit.
Gairmréim idirnáisiúnta.
Tá cluichí imeartha ag Kevin i gcomhair an na foirne faoi-21 agus sinsir. D'imir sé a chéad chluiche le foireann sinsir na hÉireann i gcoinne na Sualainne i mí an Mhárta 2006. I mí Mheán Fómhair na bliana seo, thosaigh sé an cluiche i gcoinne na Gearmáine. D'aimsigh sé a chéad chúl i gcomhair Phoblacht na hÉireann i gcoinne Shan Mairíne agus anois tá sé cinn gnóthaithe aige.
Naisc sheachtracha.
Doyle, Kevin
Doyle, Kevin
Doyle, Kevin


Liús.
Is iasc fionnuisce, feoiliteach é an liús nó gailliasc ("Esox lucius"). Bíonn tóir ar an iasc seo sa gharbhiascareacht mar go dtroideann sé go láidir nuair a bheirtear air.


Gordon Brown.
Is polaiteoir é Gordon Brown (a rugadh leis an ainm James Gordon Brown ar an 20 Feabhra, 1951 i nGlaschú na hAlban). B'é 52ú Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe, a tháinig i gcomharbacht ar Tony Blair ar an 27 Meitheamh, 2007.
Brown, Gordon
Brown, Gordon
Brown, Gordon


Bitheolaíocht dhaonna.
Is éard atá i gceist le bitheolaíocht dhaonna ná staidéar an bitheolaíocht, antraipeolaíocht agus leigheas a dhéileálann le sláinte agus saol daoine.


Iascaireacht.
Is caitheamh aimsire agus slí beatha ársa í an iascaireacht. Is téarma é a úsáidtear le haghaidh seilg éisc de shaghas ar bith.
Stair.
Tá fianaise ann go raibh daoine ag iascaireacht chomh fada siar leis an an tréimhse Mhéisiliteach (a thosaigh thart ar 10,000 bliain ó shin).


Tina Turner.
Ceoltóir rac is ea Tina Turner (26 Samhain, 1939, Nutbush, Tennessee, na Stáit Aontaithe) (ainm baiste: "Anna Mae Bullock"). Thoill sí clú agus cáil, in éineacht lena fear céile, Ike Turner sna 1960aidí nuair a d'éirí go maith le hamhráin ar nós, "Nutbush City Limits" agus "River Deep Mountain High". Ach nuair a d'fhág sí é sna 1970aidí, i ndiaidh pósadh trioblóideach, thaispeán sí go raibh sí ábalta slí beatha rathúil a bhaint amach di féin mar cheoltóir aonarach.
Anois tá aithne ar Tina Turner ar fud na cruinne mar cheannródaí an rac-cheoil, agus níos mó ná 100 miliún ceirníní díolta aici agus de bharr sin, thoill sí an leas-ainm, Queen of Rock n' Roll.
Tá cónaí uirthi anois san Eilvéis, mar a bhfuil sí pósta arís agus saorántacht an tír sin bainte amach aici.
Tagairtí.
Turner, Ike


Byz.
Is ceoltóir hip hap as an tSualainn é Byz (ainm fíor: "Andreas Jorma Byström"), rugadh i 27 Bealtaine 1984 é.


Séamus Ennis.
Píobaire uilleann, amhránaí agus bailitheoir ab ea Séamus Ennis ("Séamus Mac Aonghusa", 1919 - 1982). Bhailigh sé neart béaloidis agus ceol traidisiúnta Gaelach. Tá a rian fós le cloisteáil ar cheoltóirí na linne seo.
Óige.
Sa mbliain 1908, cheannaigh athair Shéamuis, James, mála phíobaí Uilleann scartha amach ó theach gill. Ceithre bliana ina dhiaidh sin fuair sé an dara háit san Oireachtas leis na píobaí céanna. Rugadh a mhac Séamus ar an 5ú Meitheamh, 1919 i Jamestown i bhFionn Ghlas, i mBaile Átha Cliath. Chuaigh sé go gaelscoileanna "Scoil Cholm Cille" agus Coláiste Mhuire agus b'é ansin a fuair sé a chuid Gaeilge. Nuair a bhí Séamus trí bliana deag d’aois thosaigh sé ag foghlaim na píobaí oná athair. Ba cheoltóir mór agus cáiliúl é ag a fiche ‘s a haon bliain d’aois. Ba ghnách le Séamus an seit ceannaithe ag a athair dhá chasadh go dtí lá a bháis.
Obair bhailigh.
Nuair a bhí sé trí bliana fichead d’aois, thosaigh sé ag obair le Coimisiún Béaloideasa Éireann. An jab a bhí aige ná amhráin agus ceol a bhailiú ó mhuintir na Gaeltachta agus na Galltachta. Le linn na mblianta 1942-1947 thaistil sé ar fud na tíre agus an Inse Ghall. Cuireann Séamus síos ar na blianta sin ina dhialann taistil; bhí a dhialann curtha in eagar ag Ríonach Uí Ógáin sa leabhar Mise an Fear Ceoil (Cló Iar-Chonnachta, 2007).
Dúirt sé amhráin gur fhoghlaim sé ag an am seo ar a chuid taifeadtaí; i dteannta leo chas sé na tiúineanna gur chuala sé ar a phíobaí. Leis á amhráin i nGaeilge, i mBéarla, agus an saineolas a bhí ina phíobaireacht, ba shamhail a chuid ceoil don cheoltóir den chead ghlúin eile..
Báis.
Cailleadh é ar an 5ú Deireadh Fómhair, 1982 i mBaile Átha Cliath, tar éis galar fada.
Tagairtí.
Ennis, Séamus
Ennis, Séamus
Ennis, Séamus
Ennis, Séamus


Mícheál Mac Aodha.
Iománaí Éireannach ab ea Mícheál Mac Aodha (12 Iúil, 1912 - 13 Meán Fómhair 1982), nó Mick Mackey mar atá aithne níos fearr air as Béarla. Tá cáil bainte amach aige ina imreoir leis an bhfoireann idir-chontae Luimneach idir na blianta 1930 agus 1946, agus ainmnítear é i gcónaí i measc na hiománaithe is fearr riamh. Roghadh é ina leath tosaí san Fhoireann Iománaíochta na Mílaoise chomh maith.
Imreoir.
Scórálaí den scoth ab ea Micheál. Ní raibh sé ach 5'9" (1.75m) ar airde ach b'fhear an-théagartha é agus d'úsáid sé cumhacht a choirp chun bhriseadh tríd an dtaca ina choinne. De bharr stíl péacach a imirt, bhain sé mór-cháil amach i measc lucht tacaíochta iomána agus, dá mba rud é go raibh Micheál ag imirt lena chlub nó lena chontae, thiocfadh slua thar na ngnáth go dtí an cluiche.
Óige.
Rugadh é sa bhliain 1912 i mbaile Caisleán Uí gConaig, 10km soir ó chathair Luimnigh ar abhann na Sionnainne. B'athair dó Seán Mac Aodha ("John "Tyler" Mackey"), captaen foireann Luimnigh i gcluiche ceannais na hÉireann sa bhliain 1910 agus ar bhuaigh craobh sinsear Luimnigh le Chaisleán Uí gConaig agus Bruach na Sailí sna blianta roimh an Chéad Cogadh Domhanda.
Átháin.
Bhí foireann iontach láidir ag an gclub um an dtaca sin agus bhuadar Craobh Iomána Sinsir Luimnigh gach bliain idir 1933 agus 1939 agus arís idir 1942 agus 1948. Bhuaigh Micheál féin ceithre bhonn déag an chontae.
Luimneach.
D’imir sé ar fhoireann an chontae ar dtús sa bhliain 1930 nuair a bhí sé ach seacht mbliain déag d'aois. Lena chomhghuaillithe as Átháin ar nós a dheartháir Seán, Seán de Paor, Pádraig Ó Scanláin, Tadhg Ó Riain, Pádraig Mac Mathúna agus Micheál Ó hIcí, ba bhall d'fhoireann éachtach Luimnigh blianta na 30aí é. Bhuaigh sé trí bhonn Craobh Iomána na hÉireann, an chéad cheann sa bhliain 1934. Ba captaen é sna blianta 1936 agus 1940. Bhuaigh sé 6 bhonn sa Sraith Náisiúnta Iomána. D’imir sé sa gheansaí glas don uair dheireanach i mbliain 1946.
Mumhan.
Bhí Micheál ar fhoireann na Mumhan a bhuaigh Corn an Iarnróid faoi sé idir 1940 agus 1946. Ceaptar gurbh é sin an fhoireann ba láidre riamh i stair an iomána le laochra an chluiche ar nós Críostóir Ó Rinn, Micheál Ó Braonáin agus Seán Ó Loinsigh (Corcaigh) agus Seán Ó Catháin (Port Láirge) chomh maith lena chomh-imreoirí Luimnigh.
Peil.
Ba pheileadóir cumasach é Micheál chomh maith. D’imir sé ar fhoireann an Chontae i rith blianta na 1930í agus bhuaigh se cúig bhonn Peile Sinsir Luimnigh i ndiaidh a chéile idir 1935 agus 1939. Ghnóthaigh sé bonn sóisearach na Mumhan sa bhliain 1939.
Ar Scor.
Ba thraenálaí Luimnigh é sa bhliain 1955 nuair a bhuaigh an foireann an t-aon Craobh Sinsear na Mumhan idir 1940 agus 1973. Glaodh "Cúnna Mhic Aodha" ("Mackey's Greyhounds" as Béarla) ar an bhfoireann sin ar chaill cluiche Leath-Cheannais na hÉireann i gcoinne Loch Garman.
Ba theachta Coisde Chontae Luimnigh CLG é ar Chomhairle na Mumhan le blianta fada. Fuair sé bás in Ard na Croise, Contae an Chláir sa bhliain 1982 in aois trí scór bliain is deich agus, cúig bhliain in a dhiaidh sin, ainmníodh Ardán Mhic Aodha i bPáirc na nGael, Luimneach, ina onóir.
Naisc Sheachtracha.
Aodha, Mícheál Mac
Aodha, Mícheál Mac
Aodha, Mícheál Mac
Aodha, Mícheál Mac


Sean Combs.
Is ceoltóir rap, léiritheoir agus dearthóir faisean as Nua-Eachrac, Meiriceá é Sean John Combs (nó "Puff Daddy", "P. Diddy"), rugadh é ar an 4 Samhain 1969.
Tagairtí.
Combs, Sean
Combs, Sean
Combs, Sean


An tSoirbis.
An réigiún ina labhraítear an dá chineál Soirbise.
Is iad an dá chineál Soirbise (nó Sorbaise, as Soirbis "Serbšćina", as Gearmáinis "Sorbisch, Wendisch", as Béarla "Sorbian") na teangacha bundúchasacha Slavacha a labhraítear in oirthear na Gearmáine. Tá bólaí dúchais na Sorbach suite i Lausitz (Soirbis Uachtarach: "Łužica". Soirbis Íochtarach: "Łužyca") timpeall an dá chathair úd Cottbus ("Chośebuz") agus Bautzen ("Budyšin"). Tá thart ar 60,000 Sorbach ina gcónaí sa Ghearmáin, ach níl an teanga ó dhúchas ag gach duine acu. Is iomaí Sorbach a d'fhoghlaim an teanga ar scoil, cosúil leis an dóigh a mbíonn na hÉireannaigh ag foghlaim na Gaeilge.
Maidir leis an ainm "Wenden, Wendisch", ba nós le lucht labhartha na Gearmáinise "Wenden" a thabhairt ar a gcuid comharsan a raibh teanga Shlavach á labhairt acu - mar shampla, tugann muintir na hOstaire "Windisch" i gcónaí ar an mionlach Slóivéanach ina dtír féin. Inniu, is fearr leis na Sorbaigh Uachtaracha an t-ainm "Sorben", ach glacann na Sorbaigh Íochtaracha go réidh leis an ainm "Wenden". Cuid mhór de na Sorbaigh Íochtaracha lenár linn féin, bíonn siad cineál drochamhrasach i leith an tSorbachais agus an náisiúnachais Shorbaigh, agus iad breá sásta a gcomhshamhlú a dhéanamh le príomhshruth Gearmánach na sochaí.
Áirítear an dá chineál Soirbise ar na teangacha Slavacha Iartharacha, agus mar sin, is iad an Pholainnis, an tSeicis agus an tSlóvaicis na trí theanga is gaolmhaire léi. Mar sin féin, tá a lán saintréithe ag an tSoirbis nach bhfuil le fáil sna teangacha seo, go háirithe an uimhir dhéach, sa bhreis ar an uimhir uatha agus an uimhir iolra. Ar ndóigh, d'imir an Ghearmáinis an-tionchar ar an tSoirbis idir stór focal, fhuaimniú, agus ghramadach. Is féidir lorg na Gearmáinise a aithint ar úsáid na réamhfhocail ach go háirithe. Ón taobh eile de, tá córas aimsirí na mbriathar i bhfad níos saibhre sa tSoirbis ná sna teangacha Slavacha Iartharacha eile, nár choinnigh ach aon aimsir chaite amháin. Níl an córas sin leath chomh láidir sa tSoirbis Íochtarach agus atá sé sa tSoirbis Uachtarach, áfach.
Tá dhá theanga ann, agus iad sách difriúil le chéile. Baintear úsáid as dhá leagan caighdeánacha den teanga: an tSoirbis Uachtarach nó "Hornjoserbšćina", timpeall Bautzen in Oberlausitz ("Łužica Uachtarach") i stát na Sacsaine, agus an tSoirbis Íochtarach nó "Dolnoserbšćina" i Niederlausitz ("Łužica Íochtarach") thart ar Cottbus i stát Brandenburg. Labhraíonn formhór mór na Sorbach Soirbis Uachtarach, agus í ó dhúchas ag na páistí féin i gcónaí, ach tá an tSoirbis Íochtarach ag saothrú an bháis cheana féin, nó is fánach páiste a mbeadh sí ó dhúchas aige inniu.
Is ar an litir G is fusa a aithnítear an tSoirbis Íochtarach, nó cosúil leis an bPolainnis, choimeád sí an tseanfhuaim seo. Sa tSoirbis Uachtarach, cosúil leis an tSeicis, rinneadh H den G. Thairis sin, tá foirm speisialta ag infinideach na mbriathar sa tSoirbis Íochtarach nach n-úsáidtear ach ar lorg an bhriathair "hyś" ("dul"): "źom cytat kniglicky" ("téim ag léamh leabhair"), ach "com cytaś kniglicky" ("teastaíonn uaim, ba mhaith liom, leabhar a léamh").
Is é an "Bürger Eydt Wendisch" ("Móid an Chathróra as Soirbis") ón mbliain 1537 an scríbhinn is sine as Soirbis. Móid atá ann a thabharfadh cathróirí nua Bautzen, go bunúsach. Go ginearálta, áfach, is fuar an fháilte a bhí roimh an tSoirbis sna cathracha. I mBrandenburg, a bhí ina chúige Prúiseach, cuireadh polasaithe i bhfeidhm d'aon ogham leis an teanga a bhaint de bhéal na ndaoine. Mar sin, níor fágadh ach ag muintir na tuaithe í.
Ar an 13ú lá de Mhí Dheireadh Fómhair, 1912, bunaíodh Domowina, nó Cumann Cultúrtha na Sorbach, i Hoyerswerda. Ní raibh lucht rialtais na Gearmáine sásta, áfach, mórán ruspa a ligean leis na Sorbaigh, agus fiú i mblianta Phoblacht Weimar, bhíothas ag iarraidh a dteanga a chur faoi chois. Chuaigh na cúrsaí an dá oiread chun donais, áfach, nuair a tháinig Hitler. Sa bhliain 1936, chuir na Naitsithe cosc ar Domowina, agus d'fhéach siad leis na Sorbaigh a scaipeadh agus a ruaigeadh as a mbólaí dúchais, iad siúd go háirithe a bhí gníomhach i saol cultúrtha na Sorbach.
Nuair a fuair na Cumannaigh seilbh ar oirthear na Gearmáine, d'athraigh na cúrsaí. Cuireadh Domowina ar bun arís, agus fuair an teanga stádas áirithe oifigiúil ina réigiún dúchais. Mar sin féin, ní raibh ag éirí leis na Sorbaigh chomh maith agus a shílfeá. Bhí gluaiseacht náisiúnta na Sorbach faoi stiúir na gCumannach, agus nuair a bhí sainleas na Sorbach agus sainleas an stáit Chumannaigh ag teacht salach ar a chéile, is léir gurbh iad na Sorbaigh a chaithfeadh tabhairt isteach. Bhí an tionsclaíocht agus an mhianadóireacht - go háirithe mianadóireacht an ghuail dhoinn - ina gceisteanna deacra i mblianta an Chumannachais, nó cé go raibh an stát ag fabhrú don tSoirbis go hoifigiúil, is minic a rinne scéimeanna forbartha na tionsclaíochta agus an mhianadóireacht dochar mór do thimpeallacht agus do chomhshaol na sráidbhailte Sorbacha, ionas gur tháinig scaipeadh ar an bpobal áitiúil.
Inniu, tá an tSoirbis á teagasc i gcúig bhunscoil fichead agus i dtrí mheánscoil. Sa mheánscoil Shorbach Íochtarach i gCottbus, tá an tSoirbis Íochtarach ina hábhar éigeantach, ach is trí mheán na Gearmáinise a fhaigheann na daltaí an chuid is mó den teagasc.
Tá aon nuachtán laethúil amháin ann, "Serbske Nowiny" ("Nuacht Sorbach"), agus é á fhoilsiú as Soirbis Uachtarach. Thairis sin, tá seachtaineán amháin ann i Soirbis Íochtarach, "Nowy Casnik" ("An Nuachtán Nua"). Foilsíonn an Eaglais Chaitliceach a seachtaineán féin as Soirbis Uachtarach, mar atá, "Katolski Posoł" ("An Teachtaire Caitliceach"), agus tá seachtaineán eile ann do na Sorbaigh Phrotastúnacha, "Pomhaj bóh" ("Cuidigh linn, a Dhia"). Tá míosachán cultúrtha ann fós, "Rozhlad" ("An tSúil Timpeall"), agus is í an tSoirbis Uachtarach a theanga. Foilsítear iris do na páistí féin sa dá chanúint, "Płomjo" nó "Płomje" ("An Lasair") agus iris oideachais "Serbska šula" ("An Scoil Shorbach").
B'é Jakub Bart-Ćišinski (1856-1909) file náisiúnta na Sorbach. Scríobh sé a chuid dánta i Soirbis Uachtarach. B'é Mato Kosyk (1853-1940) an file ba tábhachtaí i Soirbis Íochtarach. Chaith sé leath a shaoil sna Stáit Aontaithe, nó chuaigh sé ar imirce ansin i ndeireadh na naoú haoise déag.
Sliocht i Soirbis Uachtarach.
"Hornjoserbšćina je zapadosłowjanska rěč, kotraž so we wuchodnej Němskej wokoło městow Budyšin, Kamjenc a Wojerecy rěči. Tuta rěč je přiwuzna z delnjoserbšćinu, čěšćinu, pólšćinu a kašubšćinu. Jako słowjanska rěč hornjoserbšćina k indoeuropskim rěčam słuša."
"Teanga Shlavach Iartharach í an tSoirbis Uachtarach, agus í á labhairt in Oirthear na Gearmáine, timpeall na gcathrach úd Bautzen, Kamenz agus Hoyerswerda. Tá an teanga seo cosúil leis an tSoirbis Íochtarach, leis an tSeicis, leis an bPolainnis agus leis an gCaisiúibis. Mar theanga Shlavach, is ceann de na teangacha Ind-Eorpacha í an tSoirbis Uachtarach." (as alt na Vicipéide i Soirbis Uachtarach faoin teanga féin)
Sliocht i Soirbis Íochtarach.
"Dolnoserbska rěc, dolnoserbšćina (nim. Niedersorbisch, pól. dolnołużycki, čes. dolní lužická srbština) jo rěc Serbow w Dolnej Łužycy. Dolnoserbšćina jo pódwjacornosłowjańska rěc. Wobyma serbšćinoma jo pó rozměśu nejbliša słowakšćina. Nimce pomjenjuju rěc Serbow (w Dolnej a Górnej Łužycy): "Sorbisch" a "Wendisch"."
"Is í an tSoirbis Íochtarach (Gearmáinis: Niedersorbisch, Polainnis: dolnołużycki, Seicis: dolní lužická srbština) teanga na Sorbach i Łužyca Íochtarach. Teanga Shlavach Iartharach í an tSoirbis Íochtarach. Is í an tSlovaicis an teanga is dlúithe gaoil leis an dá chineál Soirbise. Tugann na Gearmánaigh "Sorbisch" nó "Wendisch" ar theanga na Sorbach in Íochtar agus in Uachtar Łužyca."


Lá.
Is aonad ama é an lá. Leanann sé ar aghaidh 24 uair, nó 1,440 nóiméad, nó 86,440 soicind.


Cultúrlann McAdam Ó Fiaich.
Is lárionad don saol Gaelach i mBéal Feirste Thuaisceart Éireann é Cultúrlann McAdam Ó Fiaich. Bunaíodh an Chultúrlann sa bhliain 1991 i seanteampall Phreispitéireach an Phríomh-Bhealaigh, agus fuair sí a hainm ó Robert Shipboy McAdam agus ó Thomás Ó Fiaich.
Protastúnach a bhí i Robert Shipboy McAdam, a mhair sna blianta 1808-1895, agus é ar duine de na Preispitéirigh a chuir suim sa Ghaeilge i gCúige Uladh san ochtú agus sa naoú haois déag. Maidir leis an Chairdinéal Tomás Ó Fiaich (1923-1990), bhí sé ina Ard-Easpag ar Dheoise Ard Mhacha agus ina Phríomháidh ar an Eaglais Chaitliceach in Éirinn go léir ón bhliain 1978 go lá a bháis. Bhí Tomás Ó Fiaich ina scoláire Gaeilge chomh maith, agus chuir sé dánta Airt Mhic Chumhaigh in eagar.
Suíomh.
Tá an Chultúrlann le fáil ag 216 Bóthar na bhFál. Tá sí suite idir Sráid Fallswater agus Sráid Nansen, agus is féidir bus a fháil ón Ascaill Ríoga i lár na cathrach go dtí an Chultúrlann, nó stopann na busanna uilig ag an áit sin. Is féidir tacsaí dubh a thógáil ón ionad paisinéirí i nGabhal an Chaisleáin go dtí an Chultúrlann fosta, agus bíonn na seirbhísí príobháideacha tacsaí ar fáil go fairsing don té a mbeadh marcaíocht shábháilte abhaile de dhíth air i ndiaidh theacht an dorchadais.
Maoiniú na Cultúrlainne.
Gheibh an Chultúrlann maoiniú ó Chomhairle Ealaíon Thuaisceart Éireann, ó Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste, ó Fhoras na Gaeilge, agus ó dhá roinn de chuid Rialtas na Breataine Móire, mar atá, an Roinn Chultúir, Ealaíon agus Fóillíochta agus an Roinn Forbartha Sóisialta.
Áiseanna.
Tá trí urlár i bhfoirgneamh na Cultúrlainne. Ar an chéad urlár atá oifig na bhfáilteoirí chomh maith leis an siopa leabhar (An Ceathrú Póilí) agus an bhialann. Ar an dara hurlár atá na seomraí ceardlainne, an amharclann agus an dánlann. Ar an tríú hurlár, arís, atá oifigí na gcomhlachtaí agus na n-eagraíochtaí atá lonnaithe sa Chultúrlann.
Sna seomraí ceardlainne a eagraítear na ranganna Gaeilge, agus úsáid á baint astu chomh maith le haghaidh gníomhaíochtaí ceoil agus ealaíne do pháistí agus do dhaoine fásta araon. Tagann "Comhluadar", grúpa tacaíochta na dteaghlach Gaelach, le chéile sna seomraí ceardlainne uair in aghaidh na míosa, le go mbeadh spraoi ag na páistí agus cuideachta ag na tuismitheoirí trí mheán na Gaeilge. Thairis sin, tagann Cór Loch Lao agus an Ciorcal Amhránaíochta ansin lena gcuid ceolta a chleachtadh. Bunaíodh Cór Loch Lao sa Chultúrlann sa bhliain 2001, agus is é an Dochtúir Mánas Ó Baoill, a d'fhoilsigh an dá bhailiúchán de "Cheolta Gael", atá ina stiúrthóir ar an chór. Maidir leis an Chiorcal Amhránaíochta, is ciorcal neamhfhoirmiúil amhránaíochta é agus é ag déanamh speisialtóireachta ar na hamhráin dhúchasacha Gaeilge.
Tá an dánlann ainmnithe as Gerard Dillon (nó Gearóid Diolún, cé gurb é an leagan Béarla dá ainm a úsáidtear). Ealaíontóir féin-teagasctha de thógáil Bhéal Feirste a bhí ann, a mhair sna blianta 1916-1971. D'fhoghlaim sé tús a cheirde nuair a bhí sé ag obair ina mhaisitheoir i Londain, ach chaith sé blianta an chogaidh i mBéal Feirste, agus b'ansin a chuaigh sé le péintéireacht i ndáiríre. Taispeántar idir shaothar áitiúil agus saothar le healaíontóirí coimhthíocha sa dánlann.
Maidir leis an amharclann, is é an compántas úd "Aisling Ghéar" an compántas aisteoireachta atá bunaithe ansin, agus iad ag léiriú drámaí le húdair choimhthíocha agus le húdair Angla-Éireannacha chomh maith le scríbhneoirí Gaeilge. Is iad an t-aon chompántas proifisiúnta aisteoireachta in Éirinn a léiríonn drámaí trí mheán na Gaeilge.
Tá an stáisiún raidió áitiúil Gaeilge, Raidió Fáilte 107.1 FM, bunaithe sa Chultúrlann chomh maith.


Rio Grande do Sul.
Is stát de chuid na Brasaíle é Rio Grande do Sul atá suite i ndeisceart na tíre. Porto Alegre príomhchathair an stáit, agus is é José Ivo Sartori an Gobharnóir. Tá 11,108,322 duine ina gcónaí sa stát (2007).


Roraima.
Is stát de chuid na Brasaíle é Roraima atá suite i dtuaisceart na tíre. Is í Boa Vista príomhchathair an stáit. Tá 324,152 daoine ina gcónaí sa stát (2007).


Friedrich II na Prúise.
Bhí Feardorcha II nó Friedrich II, (24 Eanáir, 1712 – 17 Lúnasa, 1786) ina rí ar an bPrúis ón mbliain 1740 go 1786.
I dtús báire ní raibh suim aige ach sna healaíona, agus uair amháin rinne sé iarracht éalú óna hathair tiarnasach, an "Rí-Shaighdiúireach" Feardorcha Liam I. Nuair a tháinig sé i gcoróin, d'ionsaigh sé an Ostair agus an tSiléis agus bhí buanna míleata aige. Níos déanaí d'aontaigh sé cuid mhaith dá ríocht de bhárr scoilte na Polainne.
Thug sé tacaíocht do na healaíona agus fealsúna. Cara leis ab ea Voltaire. Rinne sé leasú iontach don tír ó thaobh na seirbhíse stáit de agus caoinfhulaingt reiligiúnda ar fud a ríochta. Cuireadh é i Sanssouci, Potsdam. Bhí a nia, Feardorcha Liam II na Prúise mar rí ina dhiaidh.


Santander.
Tá an chathair Santander mar príomhchathair ar an gcomhphobal féin-rialaithe Cantabria. Tá sí súite ar an gcósta thuaidh den Spáinn idir Asturias ar a teorainn thiar agus an Tír Bascach ar a teorainn thoir. Bhí timpeall 184,000 ina gcónaí ann sa bhliain 2007.
Stair.
Glaodh Portus Victoriae Iuliobrigensium ar an áit i ré Impireachta na Róimhe. Tagann an t-ainm Sandander ó Naomh Emeterio (Santemter, Santenter, Santander). Tógadh ceann an mairtírigh ansin sa 3ú haois de réir an bhéaloidis.
Sa bhliain 1187, cheap Rí Alfonso VIII an ab de San Emeterio mar thiarna ar an mbaile, agus sa bhliain 1248 ghlac Santander páirt sa chath ar son Sevilla agus fuair sí a armas dá bharr.
Ba phort tábhachtach de chuid na Caistíle é Santander níos déanaí sna Meánaoiseanna agus ba chathair thábhachtach í ó thaobh trádála le Meiriceá freisin. Tugadh aithne oifigiúil do Santander mar chathair sa bhliain 1755.
Sa bhliain 1893 phléasc an lastlong "Cabo Machichaco" sa chuan agus maraíodh 500 daoine.
Sa bhliain 1941 tharla tine mhór sa chathair. Lean an tine ar feadh dhá lá de bharr ghaoth láidir ó dheas. Cé nach básaíodh ach duine amháin (fear dóiteáin) bhí na mílte teaghlach fágtha gan dídean. Chomh maith le sin, scrios an tine ceantar stairiúil na cathrach, agus déanadh a lán dochair don ardeaglais Rómhánúil.
Faoi láthair.
Tagann a lán turasóirí Spáinneacha go Santander chun saoire cois trá gach bliain. Tá ceanncheathrú Banco Santander, an bhanc is mó sa Spáinn, lonnaithe i Santander.


Stair Luimnigh.
Cé go dtéann Stair Luimnigh siar go dtí tús an naoú haois nuair a bhunaigh na Lochlannaigh an chathair, bhí lonnaíocht san áit ó thús stair na hÉireann. Bunaíodh cathair Luimnigh mar bhaile seasta taobh thiar d’bhallaí cosanta agus bhronn na Normannaigh cairt chathrach oifigiúil uirthi sa bhliain 1197.
Roimh Theacht na Lochlannach, - 812.
Ós rud é gurb é an t-áth deireanach trasna na Sionainne, bhí tábhacht straitéiseach ar leith i gcónaí ag Luimneach chomh fada is a raibh daoine ag cur fúthu in Éirinn. Agus cé ná fuil fiannais díreach fágtha anois sa chathair féin faoi mhuintir na háite roimh theacht na Lochlannach sa naoú aois, tá an-chuid iarsmaí le feiscint fós sa cheantar máguaird a bhfuil baint acu leis an réim réamh-Chríostiúil. Ina measc siúd, tá ráthanna, tobair naofa, liosanna, díoganna, fulachtaí fia agus carraigeacha seasta. I dtimpeallacht Loch Gair, 15km ó dheas ó lár na cathrach, tá Ciorcal Liag na Gráinsí, croimleaca, crannóga agus cairn adhlactha.
Thagair an léarscáilí Rómhánach Ptolmey don áit in a bhfuil Luimneach suite faoi láthair agus thug sé "Regia" mar ainm uirthi. Glaodh "Inis Sibhtonn" nó "Inis an Ghaill Duibh" ar Oileán an Rí, ceartlár na sean-chathrach, sna h-annálacha agus ba é "Luimneach" ainm an cheantair mór-thimpeall an oileáin. Ceaptar gur tháinig sé ón bhfocal sean-Ghaeilge "loimeanach" a bhfuil míniú "riasc lom" air.
Ciorcal Liag na Gráinsí ón mbliain 2100 RCh, 15km ó dheas ó Chathair Luimnigh
Deineadh tagairt sna h-annálacha do chath mhór idir Cormac Mac Airt, Ard Rí na h Éireann, agus taoisigh na Mumhan i Luimneach sa bhliain 221 agus go bhfuair Ard Rí eile, Crimthann Mór Mac Fidaig bás san áit sa bhliain 368. Is ann freisin a bháistigh Naomh Pádraig an taoiseach Eoghanachtach Cárthann Fionn sa bhliain 434. Deirtear gur bhunaigh Mainchín, éarlamh na cathrach, mainistir in aice trasnú na Sionainne i Sparr Thumhan ag tús na 7ú aoise ach, i ndiaidh argóin le taoiseach na háite, d'imigh sé chun áit nua a thógáil i Mungairit, 5km siar ón gcathair.
Na Lochlannaigh, 812 - 1169.
Sheol na Lochlannaigh suas Béal na Sionainne don chéad uair timpeall na bliana 812 AD agus chuireadar fúthu ar Oileán an Rí. Ba as Luimneach a sheoladar nuair a bhíodar ag iarraidh a réim a leathnú amach go dtí lár na hÉireann, áit a raibh an-chuid mainistreacha ar nós Chluain Mhic Nóis suite ar bhruach na Sionainne, Loch Deirgeirt, Loch Riabhaigh agus Loch Ailinne.
Oileán an Rí thar Abhann na Mainistreach sa bhliain 1982
Thóg an rí Lochlannach Þormodr Helgason falla cosanta timpeall an bhaile sa bhliain 922, rud a chabhraigh lena fhás mar ionad trádála. Ach thit an mí-ádh ar ríocht Lochlannach Luimnigh nuair a bhuaigh Lochlannaigh Bhaile Átha Cliath orthu i gCath Loch Riabhaigh sa bhliain 937 agus, nuair a ghéilleadar sé bhliain ina dhiaidh sin tar éis cath a chailliúint i gcoinne sliocht Dal gCais agus fórsaí Cheallacháin, Rí na Mumhan, b’éigean dóibh cíos a íoch do chlanna Ghaelacha na háite
Tháinig deireadh le cumhacht na Lochlannaigh in Éirinn tar éis Cath Chluain Tarbh sa bhliain 1014 nuair a bhuaigh Brian Bóirmhe, Taoiseach na Dal gCais agus Ard Rí na hÉireann, ar ríocht Bhaile Átha Cliath agus, ina dhiaidh sin, tháinig an chathair faoi thionchar na gclanna Gaelacha arís. B'iad na Brianaigh, sliocht Bhriain Bóirmhe, an chlann ba láidre sa limistéar máguaird.
Cinn Seanad Ráth Bhreasail ar dheoise Luimnigh a chruthú sa bhliain 1111 agus go mbeadh Eaglais Mhuire ar Oileán an Rí mar shuíomh an easpaig. Ba i réimeas Dhomhnall Mhóir Uí Bhriain a bhunaíodh Ard-eaglais Mhuire sa bhliain 1168 agus ceaptar gurbh ar shuíomh dún an taoisigh féin a thógadh í.
Na Normannaigh, 1169 - 1310.
Tar éis cuireadh d'fháil ó Dhiarmuid Mac Murchadha Caomhánach, Rí Laighin, agus le cead ón mBulla ar bhronn an Pápa Adrian IV ar Rí Anraí II Shasana, tháinig na Normannaigh go hÉirinn sa bliain 1169 faoi cheannais Risteárd de Cléire ("Richard de Clare" nó "Strongbow" as Béarla). I ndiaidh teacht i dtír acu i gCuan na mBanbh i gContae Loch Garman, ghabhadar Baile Átha Cliath sa bhliain dár gcionn agus leanadar ar aghaidh chun smacht a ghabháil ar an gcuid eile den tír.
Bhuadar go tapaidh ar chlanna lár-Chontae Luimnigh agus mháirsealadar ar an gcathair féin sa bhliain 1173. Dhóigh Domhnall Mór Ó Briain go talamh í chun na h-ionraitheoiri a choimeád as an gceantar ach ghabh na Normannaigh faoi dheireadh í sa bhliain 1195 nuair a tháinig an Prionsa Eoin Shasana (Rí Eoin i ndiaidh bháis a dhearthár Risteárd I sa bhliain 1199) go hÉirinn. D'ordaigh sé dún nua a thógáil laistigh d'bhallaí na sean-chathrach Lochlannach agus chríochnaíodh Caisleán an Rí Eoin sa bhliain 1200.
Bhronn Eoin cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain 1197 chomh maith le 2,000 ha talún lasmuigh dá fhallaí ar ar thugadh Saor Theas ("en: South Liberties") agus Saor Thuaidh ("en: North Liberties"). Sa bhliain chéanna, roghnaíodh Adam Sarvant ní amháin mar chéad mhéara na cathrach ach mar an chéad mhéara in Éirinn uile agus ceapadh Seán Bambaire agus Uaitéar de Faoite mar bháillí aige. Le linn na mblianta dár gcionn, tógadh an chéad droichead thar an Sionainn idir an caisleán agus Sparr Thumhan (Droichead Thumhan), halla an bhaile (An Tholsel) agus mainistreacha na n-ord rialta ar nós na Proinsiasaigh agus na hAbhaistínigh. Le riail seasta na Normannach, d'fhás an chathair laistigh des na fallaí mar chalafort agus mar ionad trádála agus, le linn na Meánaoiseanna, ba é an chathair is mó in Éirinn seachas Bhaile Átha Cliath.
Leathnaíodh an chathair ó Oileán an Rí (ar a ghlaodh "Baile na nGall") go dtí bruach theas Abhann na Mainistreach agus tógadh baile cosanta eile ("Baile na nGael") timpeall Geata Eoin idir na blianta 1310 agus 1495. Tógadh Droichead de Bhál idir an dá bhaile.
Na Meánaoiseanna, 1310 - 1485.
Ardeaglais Mhuire (Eaglais na hÉireann) a bunaíodh sa 11ú aois
Cé gur chuid de Ríocht na hÉireann a bhí faoi smacht Rí Shasana é ag an am, ba bheag nár stát neamhspleách é Luimneach le linn na Meánaoiseanna tar éis meath chumhacht na Coróine in Éirinn. D'fhás an tráchtáil tríd an gcalafort ó iarthar agus lár na hÉireann go dtí Sasana agus Mór-Roinn na hEorpa.
Ba í an Fhraincis an teanga riaracháin ó theacht na Normannach go dtí lár an 14ú aois ach leathnaigh tionchar an Bhéarla ina dhiaidh sin i measc uaisle na cathrach. Ach ba í an Ghaeilge gnáth-theanga na n-áitribheach agus b'éigean do Phairlimint na hÉireann dlíthe a reáchtáil chun stádas an Bhéarla agus an chultúir Angla-Normannach a chosaint ("Reachtanna Chill Chainnigh").
Ba iad na Brianaigh agus na Conmaraigh Tumhan (Contae an Chláir), na Gearaltaigh Deasún (Contae Luimnigh) agus na Cearrbhallaigh agus na Cinnéidigh Éile (Contae Uíbh Fhailí theas agus Contae Thiobraid Árann thuaidh) na clainne ba chumhachtaí sa limistéar mór-thimpeall Luimnigh ag an am.
Ba chathair saibhir trádála fós í Luimneach le teacht an 16ú aois. De réir cuntais a ullmhaíodh d'ambasadóir na Spáinne sa bhliain 1574: "Tá Luimneach níos láidre agus níos áille ná aon chathair eile in Éirinn... le fallaí tiubha snoite as marmar mór-thimpeall... ná fuil aon slí isteach ann ach trasna droichid tógtha as clocha, ceann amháin den bheirt tógtha ar 14 stua agus an cheann eile ar 8... tá na tithe tógtha den chuid is mó as clocha ceárnatihe marmair duibh agus iad cruthaithe ar nós túir nó ar nós dúnta..."
Na Tiúdair agus an tAthrú Creidimh, 1485 - 1601.
Le linn réim an Rí Anraí VIII sa bhliain 1534, bhris Eaglais Shasana le údarás an Phápa agus ceapadh an creideamh Protastúnach nua le Rí Shasana ag a cheann mar reiligiún oifigiúil na ríochta. Ghabh an Choróin seilbh ar thailte, foirgnimh agus airgead na hEaglaise Caitlicigh, dúnadh na mainistreacha agus na clochair, cuireadh cosc ar na h-óird rialta agus díbríodh sagairt ná raibh sásta a gcreideamh a athrú as a gcuid paróistí.
Tháinig reachtaíocht céanna an Athrú Creidimh i bhfeidhm in Éirinn ach d'fhan an coismhuíntir dílis d'údarás na Róimhe. Ar dtús, níorbh ach sna cathracha a bhfuair Eaglais Protastúnach na Éireann aon tacaíocht ó aon chuid den phobal.
Leathnú chathair Luimnigh ó aimsir na Lochlannach go dtí an lá atá inniu ann.
Ós rud é ná raibh tionchar Sasana chomh láidir sin in iarthar na hÉireann, ba bheag daoine ar athraigh a gcreideamh i Luimneach le linn an 16ú haois. Ach mar sin féin, dúnadh mainistir Mhungairit, na mainistreacha in Áth Dara agus tithe na bProinnsiasach, na nAibhistíneach agus na nDoiminiceach sa chathair féin. Chomh mhaith le sin, thug Eaglais na hÉireann seilbh ar Ardeaglais Mhuire agus séipéil na paróistí cathracha Eoin, Mhainchín agus Niocláis.
Cé go raibh bá éigin ag uaislí Angla-Normannacha Luimnigh le Coróin Shasana as ucht cart ríoga na cathrach, chuir an tAthrú Creidimh deighilt mór idir a ndílseacht dá Rí bProtastúnach agus dá gcreideamh gCaitliceach. De bharr an scoilt sin agus de bharr neartú údarás an Rí tar éis cumhacht neamhspleách na hEaglaise a bhriseadh, d'fhás tionchar Sasana arís san 16ú aois, go mór mór tar éis teacht na Ríona Éilís I ar an gCoróin sa bhliain 1558.
Roimhe sin, cuireadh bunús dlíthiúil faoi riail Shasana in Éirinn nuair a ghlac na taoisigh Gaelacha agus Normannacha le stádas Rí Anraí VIII tríd an gcóras "géilleadh agus ath-bhronnadh". Ghéilleadar a gcríocha stairiúla don Choróin agus bhronn an Rí iad ar ais orthu chomh maith le teideal uasal Sasanach (m.sh. deineadh "Iarla Thumhan" as an mBrianach, "Iarla Deasún" as an nGearaltach, "Iarla Éile" as an gCearrbhallach srl.). Ach i ndiaidh an Athrú Creidimh, baineadh na teidil agus seilbh na dtailte ó na hiarlaí nua nár thóg leis an bProtastúnachas agus, dá bharr sin, d'éirigh cuid des na taoisigh díshealbhtha amach i gcoinne riail na Coróine le linn réimis Éilise I.
Ina measc siúd, bhí an Éirí Amach Dheasúnach i gContae Luimnigh agus i gContae Chiarraí idir na blianta 1579 agus 1583 faoi cheannais Shéamuis Mhic Mhuiris Mhic Ghearailt, Iarla díshealbhtha Deasún. Bánaíodh an-chuid de Chontae Luimnigh le linn na cogaíochta agus plandáladh é le coilínigh Protastúnacha Sasanacha ach bhí scrios na tuaithe chomh dona sin gur theip go tapaidh ar an bplandáil. Toradh eile a bhí ar an gceannairc ná gur theith an-chuid daoine ón dtuath go dtí an chathair.
Na Stíobhardaigh agus Cromail, 1601 - 1660.
Iarsmaí d’Fhallaí Luimnigh i nGeata Eoin sa bhliain 2007
Bhris na Sasanaigh cumhacht na dtaoiseach Gaelacha nuair a chríochnaigh Cogadh na Naoi mBliain i ndiaidh Chath Chionn tSáile sa bhliain 1601 agus nuair a theith na hIarlaí sa bhliain 1607. Scaip cuid mhaith de lucht leanúna na gclanna Ultacha ar fud Chontae Luimnigh, áit a bhfuil sloinntí mar Ó Dochartaigh, Ó Domhnaill, Ó Néill agus Ó Ruairc le fáil go coitianta fós, agus chuir roinnt díobh fúthu sa chathair agus ins na paróistí tuathúil díreach lasmuigh dá fallaí.
Sa bhliain 1609, cruthaíodh contae riarthach faoi leith as Cathair Luimnigh agus leathnaíodh na saoirse (Saor Thuaidh i gContae an Chláir agus Saor Theas i gContae Luimnigh) go dtí go raibh seilbh ag an gcathair ar achar 10,000 ha talún lasmuigh dá fallaí. Ní raibh ach achar 23 ha laistigh de na fallaí ag an am.
Ós nár sealbhóirí talún iad, choimeád na clanna uaisle Caitleacacha Anglo-Nomannacha a gcuid saibhreas agus leanadar i gceannais ar shaol ghnó na cathrach. Ghlacadar páirt i gComhnaidhm Chill Chainnigh, parlaimint Éireannach a bhunaíodh i ndiaidh Éirí Amach 1641 chun stádas na gCaitliceach a chosaint i gcoinne ionsaithe airm Sasanacha agus Albanacha a bhí gníomhach sa tír ag an am. Le cabhair ó phobal na cathrach, ghabh Arm an Chomhnaidhm faoi cheannas an Ghinearáil Ghearóid de Barra Caisleán an Rí Eoin ón ngarastún Protastúnach tar éis léigir ghearra sa bhliain 1642.
Ón mbliain 1643 suas go dtí bua na bParlaiminteach sé bhliain ina dhiaidh sin, thacaigh an Chomhnaidhm le fórsaí an Rí Shéarlais I le linn Cogadh Cathartha Shasana. Bhain Oilibhéar Cromail, dheachtóir míleata na Breataine, díoltas amach tar éis teacht go hÉirinn dó sa bhliain 1649 nuair a shlad sé Droichead Átha agus Loch Garman agus mharaigh sé beagnach gach éinne a raibh sna bailte sin ag an am. Dhírigh sé a fhórsaí ar Luimneach ina dhiaidh sin ach sheas fórsaí na cathrach faoi cheannais Aodha Dhuibh Uí Néill ina choinne ó mhí Bealtaine na bliana 1650 suas go mí Deireadh Fómhair na bliana 1651. Fuair timpeall is 7,500 duine, idir saighdiúirí agus sibhialtaigh, bás le linn an léigir ach lig an Ginearál Sasanach Henry Ireton do na cosantóirí imeacht saor ón gcathair tar éis dóibh géilleadh dó.
Cogadh an Dá Rí, 1660 - 1691.
Dhíbrigh Cromail na h-uaisle Caitliceacha Gaelacha agus Anglo-Normannacha go Connacht agus bhronn sé a gcuid tailte ar shaighdiúirí a arm ach, nuair a d’fhill an Rí Séarlas II ar Shasana sa bhliain 1660 i ndiaidh bháis Chromail, bhí súil acu go bhfaigheadar ar ais iad. Níor tharla a leithéid agus, nuair a lean an Caitliceach Séamus II a dheartháir mar Rí, d’éirigh Parlaimint Sasana amach ina choinne agus ceapadh an Prionsa Oráisteach na hOllainne, cliamhan Shéamuis, mar an Rí Liam III ina áit sa bhliain [1688].
Throid Caitlicigh na hÉireann ar thaobh Shéamuis agus i gcoinne Liam le linn an chogaidh idir an dá Rí. Nuair a bhuadh orthu i gCath na Bóinne ar an 1 Iúil 1690, thiteadar siar ar Luimneach agus thosaigh léigear na cathrach ar an 7 Lúnasa. Chosain na hÉireannaigh faoi cheannas Risteárd Talbóid, Iarla Thír Chonaill, agus Pádraig Sairséal, Iarla Leamhchan, an chathair go fíochmhar agus, tar éis 3,000 dá shaighdiúirí a chailliúint, d’éirigh Liam as an ionsaí i mí Meán Fómhair.
Tar éis bua na Liamach i gCath Eachroim ar 12 Iúil 1691, níor fhágadh ach Luimneach fós i seilbh fórsaí Shéamuis. Cuireadh tús leis an dara léigear sa mhí dár gcionn. Cé gur neartaíodh na fallaí cosanta le linn an gheimhridh, b'éigean dos na cosantóirí géilleadh ar an 23 Meán Fómhair de bharr an phlá agus an ocrais i measc sibhialtaigh na cathrach. Síníodh Conradh Luimnigh idir An Sairséalach agus an Ginearál Ginkell ar an 3 Deireadh Fómhair inar thugadh cearta creidimh do Chaitlicigh na hÉireann agus sheol An Sairséalach agus formhór dá shaighdiúirí ("Na Géanna Fiáin") ón gcalafort ar an 22 Nollaig 1691.
Na Péindlithe, 1691 - 1798.
Tithe Seoirseacha a thógadh ag deireadh an 18ú aois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach
Níor chlóigh na buaiteoirí le Conradh Luimnigh. Reachtaíodh na Péindlithe sna blianta díreach ina dhiaidh a bhain cearta seilbhe, vótála, oideachais, oibre agus comharbachta ó Chaitlicigh na hÉireann. D’imigh formhór uaisle Caitliceacha Luimnigh in éineacht leis an Sáirséalach chun freastal in airm na hEorpa agus, ina n-áit, ghlac aicme nua Protastúnach, agus coilínigh Sasanacha, Albanacha, Francacha ("Huguenots") agus Ollanacha ina measc, seilbh ar chúrsaí gnó na cathrach.
Ba í an Bhéarla amháin teanga an uasaicme i ndiaidh an léigir agus, cé gur labharadh an Ghaeilge go forleathan suas go dtí deireadh an 19ú aois i gceantair mar Sparr Thumhan, Geata Eoin agus Réabóg, thosnaigh meath ar a stádas le linn na bPéindlithe. Ach cé gur tháinig brú ar an dteanga sa chathair, ba ré órga na filíochta as Gaeilge é ó dheireadh an 17ú aois go dtí deireadh an 18ú aois i gContae Luimnigh agus i gContae an Chláir. I measc na bhfilí cáiliúla a raibh baint acu leis an gcathair agus leis an gcontae, bhí Brian Mac Giolla Meidhre, Seán Ó Tuama, Aindrias Mac Craith, Seán Clárach Ó Dómnhaill agus Dáibhí Ó Bruadair.
Le teacht na síochána san 18ú aois, d'fhás eacnamaíocht na hÉireann. Chuaigh daonra na tuaithe i méid tar éis leagadh foraíseacha na Mumhan agus Connachta agus breis talamh curaíochta a chruthú. Ní amháin gur mhéadaigh na naisc trádála idir an chathair agus Sasana agus Mor-Roinn na hEorpa ach, ag an am gcéanna, tháinig fás mór ar an dtrácht idir Ríocht na Breataine agus coilíneachta Meiriceá Thuaidh agus b'é Luimneach an calafort mór is faide siar na hEorpa.
B’éigean don chathair a áth-thógáil i in diaidh scrios na léigear agus leathnaíodh í lasmuigh dá sean-fhallaí. Ach ós rud é go raibh an Chomhairle Cathrach chomh truaillithe sin ag an am, eagraíodh an obair faoi stiúir Coimisinéirí Pharóiste Mhichíl. Go mór mór faoi thionchar clainne Artúir, Uí Sheasnáin, Ruiséil, Uí Phoirigh agus Harstonge, pleanáladh baile nua-aimsearach, Baile Nua an Phoirigh, ar struchtúr gréille faoi stiúradh an ailtire Iodálach Advise Ducat ar riasc bruach theas na Sionainne. Baineadh an-úsáid as brice dearg (a tháinig chuig Luimneach mar ballasta i mbáid ag filleadh ar an gcalafort ó Shasana) chun na tithe "Seoirseacha" a thógáil agus is iad fós an gné ailtireachta is sainiúla na cathrach.
Le linn an tréimhse seo, ghabh clainne cumhachtacha smacht daingean ar riarachán na cathrach. In a measc siúd bhí na Róistigh ("en: Corporation Roches") a bhí i gceannas idir 1714 agus 1762 agus clann Smyth/Vereker idir 1776 agus 1841.
Acht an Aontais, 1798 - 1845.
Seantithe ar Sráid na Danmhairge a thógadh ag deireadh an 18ú aois. Leagadh iad timpeall na bliana 1991 chun tábhairne, caifé agus brú nua ("The Old Quarter") a thógáil in a n-áit. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.
Bhí Luimneach ag barr a réime le linn blianta deiridh an 18ú aois nuair a bhí smacht ag Parlaimint na hÉireann ar mhál, dhleachtanna, chustaim agus airgead reatha na tíre. Baineadh úsáid as cumhacht uisce chun muilinn nua a thógáil ar bhruach na Sionainne agus a fho-aibhne sa chathair féin agus in Áth na Coite, Caladh Uí Threoigh, Áth Longphoirt, Baile na Clocha agus Saingil sa cheantar máguaird. Easpórtáileadh leathar, feoil, ím, plúr, olann, éadach, lása agus uisce beatha go dtí Sasana, Mor-Roinn na hEorpa agus Meiriceá agus iompórtáladh adhmad, gual, tarra agus iarann. Caitheadh dleachtanna an chalafoirt ar oibreacha poiblí ar nós Tigh an Chustaim (anois Iarsmalann Hunt), tigh an bhochtanais (anois Ospidéal Chamillus), tigh na ngealt (anois Ospidéal Iósaimh), córas bunúsach séarachas i mBaile Nua an Phoirigh, leathnú na nduganna agus an dara droichead thar abhann na Mainistreach (Droichead Mhaitiú).
Chaill Éire a neamhspleáchas eacnamaíoch de réir Acht an Aontais sa bhliain 1801 agus, ós rud é go raibh Luimneach suite i bhfad ó chathracha nua na Ríochta Aontaithe agus ná raibh aon mianraigh guail i ngar dó chun cumhacht gaile a ghinneadh, ní raibh a thionscail in ann dul san iomaíocht le olltháirgíocht Sasana cheal cosaint cánacha. Tháinig meath tobann ar eacnamaíocht na cathrach dá bharr agus lean na deacrachtaí trín lagar ar thit ar fud na hEorpa sna blianta ó 1815 amach i ndiaidh Chath Waterloo.
Tháinig Acht an Aontais i bhfeidhm nuair a baineadh mór-gheit as Rialtas na Breataine de bharr cad a tharla le linn Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe sa bhliain 1798 ach, laismuigh d'éachtanna Pádraig de Bhailís ("An Stáicéar") agus a lucht leanúna i mbarúnae Cois Sléibhe in oirdeisceart Chontae Luimnigh, ba bheag a tharla lena linn i dtuaisceart na Mumhan. Ag an am gcéanna, áfach, bhí an-chuid foréigin sna ceantracha tuaithe mór-thimpeall na cathrach le linn an dara leath de’n 18ú aois, go mór mór ó na "Buachaillí Bána", cumann rúnda a eagraíodh chun cearta na dtionóintí Caitliceacha a chosaint ó na tiarnaí talún Protastúnacha.
D’fhás na buíonta troda as na cumainn rúnda agus thugadar ar a chéile le bataí agus le doirne ag tús an 19ú aois i gcathanna réamh-phleanálta ag aonaigh, laethanta phatrúin, tórraimh agus ócáidí eile poiblí. Ba iad na "Seanveist" agus na "Carbhait" na buíonta is mó agus is cáiliúla (tugadh ainmneacha a gcuid éadaigh orthu) agus ba in oirthear Chontae Luimnigh, iarthar Chontae Thiobraid Árann agus uaireanta sa chathair féin ceartlár na cogaíochta eathartha.
Cuid den sean-bhearaic i gclós Chaisleáin an Rí Eoin sa bhliain 1982. Le linn an 19ú aois, bhí trí bhearaic ag Arm na Breataine I Luimneach.
Le maolú na bPéindlthe ag deireadh an 18ú aois (agus tháinig deireadh éifeachtach ar an reachtaíocht i ndiaidh Fuascailt na gCaitliceach sa bhliain 1829), thosnaigh Arm na Breataine ag earcach saighdiúirí Éireannacha agus d’fhás garastún na cathrach go tapaidh ina dhiaidh. Bhí trí bhearaic i Luimneach sa 19ú aois agus bhí tábhacht ar leith ag an am ag Fórsaí an Choróin in eacnamaíocht na cathrach.
Cruthaíodh naisc iompar le cathracha eile na tíre le teacht na gcanálacha chuig Luimneach ag tús an 19ú aois, le tógáil Droichid Wellesley (anois Droichead an tSairséalaigh) idir Baile Nua an Phoirigh agus bruach thuaidh na Sionainne agus le teacht an iarnróid tuairim na bliana 1845. Ach chuir chomhlachtaí iompar capall na cathrach go láidir i gcoinne leathnú an iarnróid go dtí na duganna agus, cheal nasc díreach idir na báid agus na traein, chaill an calafort an-chuid dá ghnó ó iarthar agus deisceart na hÉireann do Chorcaigh, Gaillimh agus Port Láirge.
Sa bhliain 1845, chinn Parlaimint na Breataine ar cheithre ollscoil nua a bhunú in Éirinn, ceann amháin i ngach cúige, chun freastal ar na pobail Caitliceacha agus Preispitéaracha na tíre ná raibh in ann iontráil go h-éasca i gColáiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath. Thacaigh muintir gnó na Gaillimhe agus Chorcaí iarratais a gcathracha féin ach, ós rud é ná raibh meánaicme láidir Caitliceacha i Luimneach agus go raibh muintir an rachmais ag cúlú ón gcathair, chinneadh ar Chorcaigh mar shuíomh ollscoil na Mumhan d'ainneoin gurbh chathair níos mó í Luimneach ag an am. Cé ná raibh éifeacht láithreach ag an gcinniúint seo ar stádas na cathrach, chaill Luimneach go mór as leathnú riarachán an stáit, an leighis, an ghnó, an dlí agus na heolaíochta le linn deireadh an 19ú aois agus tús an 20ú aois nuair nár fhreastail aon céimí na ngairmeacha nua staidéir sa chathair.
An Gorta Mór, 1845 - 1867.
Cé go raibh an talamh na gceantair mórthimpeall Luimnigh torthúil, bhí sí roinnte in an-chuid tionóintachtaí bídeacha agus bhí cónaí ar líon mór spailpíní faoin dtuath chomh maith. Dá bharr sin, nuair a theip ar na prátaí sna blianta idir 1845 agus 1848, thit An Gorta Mór go dian ar Chontae Luimnigh, Contae Thiobraid Árann agus oirthear Contae an Chláir. Ní amháin gur cailleadh na mílte ón ocras agus ón bhfiabhras ach theith na mílte eile go dtí an chathair ag lorg bia agus dídean ná raibh ar fáil. D'fhás daonra Luimnigh go tobann ar dtús ach thit sé arís nuair a thosnaigh an imirce chuig Sasana agus Meiriceá i ndáiríre.
Ós rud é ná raibh a bhunús tionsclaíochta chomh láidir sin, go raibh a chalafort ag dul i léig agus go raibh aicme an tsealúchais ag tréigeadh na cathrach chun cur fúthu i Londain, níor tháinig Luimneach as an dtubaiste chomh tapaidh agus a tháinig áiteanna eile sa tír as agus chaill sé a stádas mar dara cathair na Éireann do Bhéal Feirste i mblianta na 1850í agus mar an chathair is mó i gCúige Mumhan do Chorcaigh scór bliain ina dhiaidh sin. Agus cé gur fhás tionscal an tobac agus tionscal an éadaigh as táirgíocht culaithe saighdiúirí i gcomhair Cogadh na Crímé agus Cogadh Cathartha Meiriceá, thóg muintir an rachmais níos mó as eacnamaíocht Luimnigh ná mar a infheistíodar ar ais sa chathair le linn an 19ú aois.
Ag an am gcéanna, tháinig feabhas éigin ar staid na bhfeirmeoirí a bhí fágtha agus, le aistriú a ngnó ó shaothrú barraí go dtí déiríocht agus méadú tar éis teacht ar a gcuid gabháltais le imeacht nó le bás a gcuid comharsan, bhí airgead le caitheamh ag roinnt díobh don chéad uair riamh. D'fhás aicme nua siopadóirí agus ceannaithí Caitliceacha i Luimneach chun freastal orthu. D'fhás an chráifeacht chomh maith as an meoin ciontais i measc iad siúd a tháinig slán as an nGorta Mór agus, dá bharr sin, caitheadh líon ábhalmhór airgid sa chathair i lár an 19ú aois ar thógáil Ardeaglais Eoin, séipéil paróiste Mhainchín, Mhíchíl, Iósaimh agus Phádraig, tithe agus séipéil na n-Órd Proinsiasach, Doiminiceach, Íosánach, Aibhistíneach agus Slánathórach, clochair, tithe na mbráthar, ospidéil agus scoileanna Caitliceacha.
Féinrialtas agus Agóid Talún, 1867 - 1900.
Rae tithe beaga ó dheireadh an 19ú aois i bPlás Mhic Gearailt in aice le Dún an tSairséalaigh, Sráid Eadhbhard. Leag Bárdas Luimnigh iad ag tús na blianta 1990í chun tithe nua poiblí a thógáil. Tógadh an grianghraf sa bhliain 1982.
Reilig na nGiúdach, Caladh Uí Threoigh, sa bhliain 2007. Osclaíodh le linn blianta na 1890í í agus ath-thógadh tigh an phaidir sa bhliain 1990.
Bhí Éire Óg gníomhach sa chathair i mblianta na 1840í agus na Fíníní i mblianta na 1860í ach bhris an Gorta Mór agus bás Dhomhnaill Uí Chonaill spiorad an náisiúnachais ar feadh an ghlúin ina dhiaidh.
Le leathnú ceart vótála ón mbliain 1867 amach, áfach, díríodh mí-shástacht le riail na Breataine agus bunaíodh Cumann Fhéinrialtas Éireann i Westminster sa bhliain 1870 chun féinrialtas faoi Choróin na Breataine d'fháil don tír. Ba é Isaac Butt, feisire Cathair Luimnigh, ceannaire an ghrúpa nua sara ath-eagraíodh é mar Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann faoi cheannais Charles Stewart Parnell sa bhliain 1882.
Chuidigh lagar eacnamaíochta idirnáisiúnta sa bhliain 1873 agus teip na bpráta i mblianta na 1870í go mór le agóid faoin dtuath i gcoinne na dtiarnaí talún. Nuair ná rabhadar in ann an cíos a íoch, caithfeadh an-chuid tionóintí óna bhfeirmeacha. Eagraíodh Conradh na Talún chun a gcearta a chosaint trí úsáid taicticí ar nós an bhaghcait agus thosnaigh Parnell feachtas i Westminster ionas go mbeadh na tionóintí in ann a gcuid gabháltais a cheannach.
Ionas bac a chur ar ghluaiseacht an Fhéinrialtais (an polasaí ar a dtugadh “"ag marú Féinrialtas le cineáltas"”), leasaigh Rialtais Coimeádacha na Breataine reachtaíocht seilbh na talún le linn blianta na 1880í agus chabhraíodar leis na tionóintí a chuid gabhátlais a cheannach le iasachtaí fad-téarmach ón Stát. Leathnaigh an déiríocht go tapaidh i gCúige Mumhan ina dhiaidh sin, bunaíodh comharchumainn ar fud Chontae Luimnigh (tháinig an chéad cheann in Éirinn le chéile i nDrom Collachair in iardheisceart an chontae sa bhliain 1889) agus d’fhás an tionscal bia sa chathair, go mór mór leasú bagúin. Cuireadh tús le mórán clubanna spóirt na cathrach sa tráth seo freisin agus, ina measc siúd, bhuaigh Na Trádálaithe, ionadaithe Chontae Luimnigh, an chéad Craobh Peile na hÉireann sa bhliain 1887.
Thit feachtas an Fhéinrialtais as a chéile nuair a chailleadh Acht Ghladstone i ndiaidh scannal Pharnell agus ghin scoilt Pháirtí Parlaiminteach na hÉireann an-naimhdeas sa chathair idir dílseoirí Pharnell agus iad siúd in a choinne. Thug an Eaglais Caitliceach go láidir i gcoinne an iar-cheannaire, fiú amháin i ndiaidh a bháis ar 6 Deireadh Fómhair, 1891, go mór mór roinnt sagairt Slánathóracha Árd-bhráthrachas an Mhaighdin Mhuire a raibh tionchar mór aige i measc coismhuíntir na cathrach. Agus tar éis seanmhóin fíochmhar ón Athair Seán Mac Riabhaigh i gcoinne na nGiúdach sa bhliain 1904, ritheadh an pobal beag Giúdach a bhí bunaithe i Sráid Chúl Mhúine (anois Sráid Wolfe Tone) as an gcathair, an t-aon phogrom riamh i stair na hÉireann.
Aois Nua, 1900 - 1912.
Foras na Meicneoirí ar Shráid Harstonge sa bhliain 2007, ceann-cheathrú Chomhairle na gCeárd Luimnigh.
Cuireadh deireadh buan le sean-chóras na dtiarnaí talún nuair a reachtaíodh Acht Wyndham i Westminster sa bhliain 1903 agus bhí seilbh a ngabháltais féin bainte amach ag níos mó na 70% na niar-thionóintí roimh thosach an Chéad Chogaidh Domhanda. Ag an am gcéanna, tháinig feabhas mór ar eacnamaíocht na Breataine i gcoitinne agus mhéadaigh an éileamh ar tháirgí bia na cathrach. Leathnaigh an saibhreas nua amach i measc na bhfeirmeoirí, na siopadóirí, na dtabhairneoirí agus na ngairmeacha agus thosnaigh meánaicme nua sách mór Caitliceach ag fás i Luimneach le linn blianta tosaigh an 20ú aois. Agus nuair a bhunaigh Acht an Rialtais Áitiúil Comhairle Cathrach Luimnigh sa bhliain 1898, ghabhadar seilbh ar údarás polaitiúil na cathrach.
Ach níor éirigh chomh maith sin le gach éinne sa chathair agus sna cheantair máguaird. Bhí an bochtaineacht go forleathan i measc feirmeoirí beaga na sléibhte, na n-oibrithe feirme, oibrithe na monarchan agus iad siúd ná raibh aon obair seasta acu. Cé gur thosnaíodh ar thithíocht poiblí a thógáil le linn blianta na 1890í (go mór mór sna sráideanna mórthimpeall beairicí an Airm), bhí cónaí fós ag formhór daonra na cathrach i lánaí agus i dtionóntáin mí-shláintiúile, áit ina bhfuair an-chuid díobh bás go luath den eitinn.
Sráid Seoirse (anois Sráid Uí Chonaill) tuairim na bliana 1900.
Athaontaíodh Páirtí Parlaiminteach na hÉireann sa bhliain 1900 faoi cheannais Sheáin Mhic Réamoinn ach, ós rud é ná raibh na h-aidhmeanna céanna a thuilleadh ag aicmí éagsúile na cathrach, ní raibh an tionchar céanna ag a feisirí Westminster ar shaol pholaitiúil na tíre nó na cathrach. Cé gur lean an Pháirtí le feachtas an Fhéinrialtais agus bhuaigh a ionadaithe gach thoghchán i gCathair agus i gContae Luimnigh suas go dtí tosach an Chéad Chogaidh Domhanda, bhí cuid dá lucht leanúna meánaicmeacha sásta le riail na Breataine, cuid eile díobh ag lorg neamhspleáchas glan d'Éirinn agus cuid eile fós dírithe ar cheisteanna sóisialacha agus ar chearta na n-oibrithe.
I ndiaidh na h-Athbheochan Gaelaigh agus bunú gluaiseachtaí spórtúla agus cultúrtha ar nós Cumann Lúthchleas Gael sa bhliain 1884 agus Conradh na Gaeilge sa bhliain 1893, dhúisigh suim nua in oidhreacht na hÉireann, go mór mór i measc páistí an mheánaicme Caitlicigh, agus leathnaigh sí go dtí cúrsaí polaitiúla. Bunaíodh Sinn Féin mar pháirtí lán-náisiúnach i gcoinne an Pháirtí Parlaiminteach sa bhliain 1905 agus, cé nár éirigh go maith léi ar dtús, bhí tionchar ag a cuid aidhmeanna sa chathair i measc múinteoirí bunscoile agus oibrithe óga na siopaí, an iarnróid agus na dtábhairní. Chomh maith le sin, choimeád sean-Fhinínigh ar nós Seán Ó Dálaigh agus fear a neacht Caitlín, Tomás Ó Cléirigh, spiorad an réabhlóideachais beo i Luimneach trí Bhráthrachas na Poblachta.
Le linn an ama chéanna, cuireadh tús le gluaiseacht na gceardchumann sa chathair le bunú Comhairle na gCeárd Luimnigh. Cé go bhfuair sí formhór dá tacaíocht ar dtús ó oibrithe oilte an iarnróid agus na ngild tógála, leathnaigh sí a ballraíocht i measc oibrithe il-ghnéitheacha na monarchan bagúin, plúir, leathair agus éadaigh agus í ag lorg leasú pá agus coinníollacha fostaíochta. Toghadh céad ionadaí ghluaiseacht an lucht oibre ar Chomhairle na Cathrach sa bhliain 1898 ach, i ndiaidh athaontú an Pháirtí Parlaimintigh, níor tháinig aon mhéadú ar vóta an eite chlé sa chathair le linn na mblianta dár gcionn.
Na hÓglaigh agus an Chéad Cogadh Domhanda, 1912 - 1916.
Leacht i gCeárnóg an Phoirigh sa bhliain 2007 i gcuimhne ar shaighdiúirí as Luimneach a fuair bás sa Chéad agus sa Dara Chogadh Domhanda i seirbhís Arm na Breataine.
Nuair a theip ar Bhiolla Féinrialtais Éireann eile i dTigh na dTiarnaí i Westminster sa bhliain 1912, nochtaíodh laige an Pháirtí Parlaimintigh in aghaidh na nAontachtóirí agus a gcomhghuallaithe i bPáirtí Coimeádach na Breataine. Ach nuair a bhunaigh dílseoirí Ulaidh a ngrúpa paramhíleata féin, Fórsa Óglaigh Uladh (an "UVF"), faoi stiúiriú iar-oifigigh Arm na Breataine ar an 31 Eanáir 1913, chruthaíodh Óglaigh na hÉireann ina gcoinne ar an 25 Samhain, ghlac polaiteoirí an Pháirtí Parlaimintigh cinnireacht na gluaiseachta nua agus fuair siad tacaíocht forleathan ó mhuintir Luimnigh.
Dhiúltaigh ceannaireacht Arm na Breataine in Éirinn máirseáil i gcoinne an UVF ar an 20 Márta 1914 ("Ceannairc an Churraigh"), landáil an UVF 25,000 raidhfil i Latharna ar an 24 Aibreán gan aon cur isteach ó na h-Údaráis agus, nuair a mharaigh na póilíní triúr siabhaíligh i mBaile Átha Cliath i ndiaidh landáil 1,500 raidhfil ón luamh Asgard i mBinn Éadair ag Óglaigh na hÉireann ar an 26 Iúil, bhí an tír ar tí cogadh cathartha idir Náisiúntóirí agus Aontachtóirí. Ach bhris an Chéad Chogaidh Domhanda amach an seachtain ina dhiaidh sin, liostáil mórán ballraíochta an UVF in Arm na Breataine agus d'impigh Seán Mac Réamoinn, ceannaire an Pháirtí Parlaimintigh, ar bhaill Óglaigh na hÉireann an rud chéanna a dhéanamh.
Thug mórán daoine sa chathair tacaíocht don chogadh suas go dtí Nollaig na bliana 1914, go mór mór nuair a chuir roinnt sagairt mór-bhéim ar mhuintir Caitliceach na na Beilge a chosaint ó ionrathóirí na Gearmáine ina guid seanmóin. I dteannta le na céadta iar-shaighdiúirí sa chúltaca Airm a ghlaodh suas, ceaptar gur chuaigh suas le 800 fir óga as Cathair Luimnigh isteach san Arm, mórán díobh sa reisimint Fúisiléirí Ríoga na Mumhan ("The Royal Munster Fusiliers"), as a dtoil féin roimh dheireadh na bliana. Ach nuair nár tháinig aon réiteach luath ar an gcogaíocht, laghdaigh bá an phobail go tapaidh.
Ós rud é go raibh éileamh mór ar táirgí bhia na cathrach agus an chontae, dhein eacnamaíocht Luimnigh go maith as an gcogadh agus ní raibh aon fonn ar fhostóirí nó ar fheirmeoirí a gcuid oibrithe ligean chun troda. D'ainneoin iarrachtaí Mhic Réamoinn agus a lucht leanúna, theip ar fheachtais earcachta mórán saighdiúirí eile a mhealladh isteach in Arm na Breataine ó lár na bliana 1915 amach.
Éirí Amach na Cásca, 1916 - 1917.
Scoilt Óglaigh na hÉireann i ndiaidh na tacaíochta ar thug Mac Réamoinn don chogadh agus, cé gur chuir an cinnearacht ina aghaidh, lean móramh na ballraíochta é nuair a bhunaigh sé Na hÓglaigh Náisiúnta. Tháinig gluaiseacht an mhionlaigh go mór faoi thionchar an Bhráthrachas na Poblachta a bhí mar aidhm acu An Bhreatain a dhíbirt glan as Éirinn, leis an lámh láidir má ba ghá, agus cheap móramh a Árdchomhairle go raibh deis níos fearr acu fad is a raibh Arm na Breataine tógtha suas thar lear le troid i gcoinne na nGearmánach.
Leacht cuimhneacháin Éirí Amach na Cásca ar Dhroichead an tSairséalaigh sa bhliain 2003. Cuireadh suas é ar shuíomh dhealbh na Ríona Victoria a phléascadh suas i ndiaidh Cogadh na Saoirse.
Nuair a chealaigh ceannaire Óglaigh na hÉireann Eoin Mac Néill ordaithe catha agus nuair nár éirigh le cúnamh arm ón nGearmáin a landáil ón bhfomhuireán "Aud" ar Thrá na Beannaí, Contae Chiarraí ar Aoine an Chéasta, an 21 Aibreán 1916, theip ar aidhmeanna míleata Éirí Amach na Cásca a thosnaigh ar an Luain dár gcionn, an 24 Aibreán. Cé nár tharla aon eachtraí sa chathair le linn seachtain na troda, bhí baint mór ag na ceannairí le Luimneach. Chuir Fórsaí an Choróin seisear déag díobh chun bháis i ndiaidh triail rúnda idir an 3 Bealtaine agus an 12 Bealtaine agus, ina measc siúd, bhí Éamonn Ó Dálaigh a rugadh sa chathair, Conal Cóilbéard as Áth an tSléibhe in iarthar an chontae agus Tomás Ó Cléirigh agus Seán Heuston a chaith cuid maith dá saolta i Luimneach. Agus b'as Brú Rí i ndeisceart an chontae é Éamonn De Valera, ceannfort na nÓglach ba shinsirí nár lámhachadh i gclós Phríosún Chill Mhaighneann.
Díreach i ndiaidh géilleadh na nÓglach in Árdoifig an Phoist ar an 29 Aibreán, cáineadh go géar iad ag na nuachtáin, roinnt polaiteoirí an Pháirtí Parlaiminteach, gaolta na saighdiúirí a bhí ag troid san Fhrainc agus aicme na gceannaithe. D'athraigh an scéal go tapaidh, áfach, i ndiaidh na mbásaithe agus nuair a chaith Arm na Breataine 3,500 daoine i bpríosún gan triail (tuairim is 2,000 díobh i gcampaí géibhinn sa Bhreatain ar nós Frongoch i dtuaisceart na Breataine Bige) cé ná raibh aon bhaint leis an éirí amach ag a bhformhór. Ba é an Dochtúir Éamonn Ó Duibhír, Easpag Luimnigh, an chéad cheannaire Caitliceach ar cháin freagairt Rialtas na Breataine go poiblí agus fuair sé tacaíocht láidir ó mhuintir Luimnigh.
Chailleadh an-chuid saighdiúirí ón gcathair i nGallipoli sa bhliain 1915 agus le linn Cath Somme sa bhliain 1916 agus, nuair a chinn ar Rialtas na Breataine coinscríofacht a thabhairt isteach in Éirinn chun tuilleadh earcaigh d’fháil, chuir an pobal go láidir i gcoinne an chogaidh agus an Airm agus chuidigh sin go mór le fás polaitíochta Sinn Féin in aghaidh an Pháirtí Parlamaintigh i Luimneach.
Cogadh na Saoirse, 1917 -1921.
Monarchan Cleeve's (anois cuid den Ghrúpa Chiarraí cpt) ar Thrá Uí Cheallacháin sa bhliain 2007. B'ansin a thosnaigh ollstailc an Sóibhéad Luimnigh sa bhliain 1919.Dealbh Sheáin de Bhál, Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh, a mharaíodh ag Fórsaí na Breataine an 6 Márta 1921. Tógadh an griangraf i mBrú na Déise sa bhliain 2003.
Nuair a scaoileadh ceannairí an éirí amach saor ó Phríosún Lewes Sasana ar an 18 Meitheamh 1917, bhain an fáilte mór a bhfuaireadar i mBaile Átha Cliath an-gheit astu agus d'úsáideadar an córas parlaiminteach chun fo-thoghacháin a bhuachaint ar son Sinn Féin ón bPáirtí Parlaiminteach i dtoghcheantair Oir-Chláir (Éamonn de Valera) agus Chill Chainnigh Thuaidh (Liam T Mac Cosgair). Chaith údaráis na Breataine iad ar ais i bpríosún agus thángadar go láidir anuas ar eagraíochtaí Gaelacha ar nós Cumann Lúthchleas Gael, Conradh na Gaeilge agus, fiú amháin, gluaiseacht na gcomharchumann. Ach le teacht sos chomhraic an Chéad Chogaidh Domhanda ar an 11 Samhain 1918, bhí bá pobal Luimnigh go mór i bhfabhar Sinn Féin agus thoghadar a n-iarrathóirí i dtogh-cheanntair Cathair Luimnigh, Luimnigh Thoir agus Luimnigh Thiar in olltoghcháin na Breataine ar an 14 Nollaig 1918.
Níor thóg Sinn Féin a chuid suíochán i Westminster, bhailigh a chuid feisirí i dTigh Árdmhéara Bhaile Átha Cliath ar an 21 Eanáir 1919 agus, nuair nár aithníodh stádasDáil Éireann, fógraíodh Poblacht na hÉireann agus bhris Cogadh na Saoirse amach. Tharla an chéad eachtra ar an lá chéanna i Sulchóit Beag, Contae Thiobraid Árann, 25km soir ó lár na cathrach nuair a maharaigh buíon Óglaigh faoi stiúir Domhnall Ó Braoin agus Seán Ó Treasaigh beirt phóilíní an RIC agus iad ag iarraidh ábhar pléascaidh a thógaint uathu. Leathnagh an comhrac go tapaidh trí Chontaetha Luimnigh, Thiobraid Árann agus tuaisceart Chorcaí i ndiaidh ionsaí ar stáisiún iarnróid Cnoc Loinge, Contae Luimnigh ar an 12 Bealtaine agus, ós rud é go raibh níos mó beairicí Constáblacht Ríoga na hÉireann suite sa cheantar ná mar a raibh in aon áit eile sa tír agus go raibh an tríú gharastún is mó ag Arm na Breataine in Éirinn bunaithe sa chathair, ba sna chontaetha sin a thárla an cogaíocht ba fhíochmhaire le linn Cogadh na Saoirse.
Bhí dhá údarás i gcomhrac lena chéile i Luimneach le linn Cogadh na Saoirse, Rialtas na Breataine agus Rialtas na Poblachta a bhunaigh Dáil Éireann, lena gcúirteanna, póilíní agus airm féin ag an mbeirt araon. Le linn ollstailc "Sóivéid Luimnigh" idir an 14 Aibreán agus an 27 Aibreán 1919, bhí a hairgead féin ag an gcathair nuair a ghabh ceardchumannaigh agus Óglaigh seilbh ar shaol eacnamaíochta na cathrach.
D'éirigh an-chuid phóilíní as Constáblacht Ríoga na hÉireann agus, nuair a thréigeadh mórán beairicí sa chontae le linn geimhreadh na bliana 1919, bhunaigh Rialtas na Breataine dhá chonstáblacht speisialta (na Dúchrónaigh) a bhí déanta suas den chuid is mó as iar-shaighdiúirí Sasanacha an Chéad Chogaidh Domhanda chun na hÓglaigh a bhriseadh. Glaodh na Cúntóirí ("Auxies" as Béarla) ar fhórsa na n-oifigeach a bhí ar thuarastal £1 an lae, ráta pá dochreidte ag an am, agus na Dúchrónaigh ("Black and Tans" as Béarla) ar fhórsa na ngnáth-shaighdiúirí ar thuarastal 10/- an lae. Go gairid tar éis teacht na nDúchrónach chuig an gcathair, d'iompaigh buíon díobh a bhí ar meisce ar shlua sibhialtach ar Shráid de Róiste agus mharaíodar beirt acu ar an 22 Aibreán 1920.
D'fhás géireacht na troda i ndiaidh an eachtra. Dhóigh Fórsaí an Choróin stráice mór sráide i lár na cathrach ar an 27 Lúnasa mar dhíoltas ar mharú Cigire RIC lasmuigh den chathair. Le linn oíche an 6 Márta 1921, dhúnmharaigh na Dúchrónaigh Méara Luimnigh Seoirse Mac Fhlannchadha, iar-Mhéara na cathrach Mícheál Ó Ceallacháin agus Cathaoirleach Chomhairle Chontae Luimnigh Seán de Bhál ina dtithe féin. Ach cé gur fhan an garastún ins na beairicí, bhí seilbh éifeachtach na cathrach caillte ag Rialtas na Breataine nuair a tháinig an sos chomhraic idir na hÓglaigh agus Fórsaí an Choróin i bhfeidhm ar an 9 Iúil 1921.
Cogadh Cathartha, 1921 - 1923.
Arasáin cónaithe, Dún an tSáirséalaigh, Sráid Eadbhaird, Luimneach sa bhliain 1982. Scriosadh an beairic le linn an Chogaidh Cathartha.
Façade sean-stábla i Sráid Sisil sa bhliain 2007.
Stáisiún cumhachta hidrileictreach Árd na Croise sa bhliain 2007. Osclaíodh sa bhliain 1929 é, an scéim tógála is mó in Éirinn le linn céad leath an 20ú aois.
Cé gur admhaigh Éamonn de Valera, Uachtarán na Poblachta a mhíshástacht leis an idirbheartaíocht idir ionadaithe na hÉireann agus na Breataine ag slógadh mór ar Bhóthar na hInse sa chathair ar an 5 Nollaig 1921, síníodh Conradh na Síochána idir an dá rialtas i Londain níos déanaí san oíche sin. Tar éis díospóireachta an-ghéar idir na teachtaí, ghlac Dáil Éireann le téarmaí an chomhaontú ar an 7 Eanáir 1922 ar vóta 64 in aghaidh 57 agus chaill de Valera vóta mhuinín as a oifig nuair a bhí 60 theachtaí ina choinne agus 58 ar a shon.
Bhí móramh an phobail i bhfabhar na conartha i mBaile Átha Cliath agus i gCúigeLaighin ach bhí an scéal níos casta i gCúige Mumhan, áit ina raibh formhór na troda le linn Cogadh na Saoirse. Bhí Óglaigh Bhriogáid Chathair Luimnigh, Luimnigh Thoir, Luimnigh Láir agus Luimnigh Thiar go láidir in a coinne agus, nuair a thréig Arm na Breataine Luimneach i mí Eanáir 1922, ghabhadar seilbh ar bheairicí na cathrach. Bhí an tír scoilte ina dá thaobh suas go dtí an 28 Meitheamh 1922. Nuair a bhagair Arm na Breataine go bhfillidís ar Éirinn muna ndí-ármálfaí briogáid na nÓglach a bhí i gcoinne na conartha, d'ionsaigh Arm an Saorstáit an garastún Poblachtánach na Na Ceithre Chúirteanna i mBaile Átha Cliath agus thosaigh an Cogadh Cathartha.
D'ordaigh an Rialtas Sealadach an Ginearál Mícheál Ó Braonáin, ceannfort fórsaí an Saorstáit sa Chlár Luimneach a ghabháil agus bhris cogaíocht amach ar an 11 Iúil nuair a scriosadh an-chuid foirgnimh i ngnó-lár na cathrach ar Shráid Liam, Shráid Sheoirse (anois Sráid Uí Chonaill) agus Sráid Bhrunswick (anois Sráid an tSáirséalaigh). Bhí an lámh in uachtar fós ag na Poblachtánaigh go dtí gur 1,500 saighdiúirí faoi cheannais an Ghinearáil Eoin Ó Dufaigh ó Bhaile Átha Cliath chun chabhair a thabhairt do Bhriogáid an Chláir ar an 17 Iúil. Bhí Arm an Saorstáit armtha ag Rialtas na Breataine le gunnaí troma, leagadar Beairic an Ordnáis go smiondar ar an 19 Iúil agus, nuair a ghabhadar Beairic an Chaisleáin ar na lá dár gcionn, bhí seilbh míleata gafa acu agus tharraing na fórsaí Poblachtánacha faoi cheannais Liam Mhic Ghiollarnáth siar ón gcathair.
Tharla gnáth-chogaíocht dheireanach an Chogaidh Chathartha i gContae Luimnigh thart ar na bailte Brú na Déise, Brú Rí agus Cill Fhionáin agus, nuair a ghabh na Saorstátaigh baile Cill Mhocheallóg, 30km ó dheas ón gcathair ar an 5 Lúnasa i ndiaidh catha ocht lá, tharraing na Poblachtánaigh faoi cheannais Liam Ó Loingsigh siar go dtí na sléibhte. Leanadar ag ionsaí ar an Saorstát ó na claíocha, thosaigh an Rialtas Sealadach ag cur príosúnaigh chun bháis ar an 17 Samhain 1922 agus tharla tuilleadh corr-eachtraí sa chathair agus faoin dtuath suas go dtí an 24 Bealtaine 1923 nuair a d'eisigh de Valera agus Proinsias Mac Aodhagáin, ceannfort na bhfórsaí Poblachtánacha, ordaithe sos chomhraic.
Neamhspleáchas, 1923 - 1932.
Séipéal Mhuire ar Shráid Áth Longphoirt a chríochnaíodh sa bhliain 1928. Tógadh an grianghraf seo sa bhliain 1982.
Níor ghlac an daonra go léir leis an síocháin nuair a tháinig sí. Cé gur bhunaigh na Teachtaí Dála a bhí i bhfabhar na Conartha páirtí polaitiúil nua, Cumann na nGaedhal, agus gur chruthaíodar Rialtas nua faoi cheannais Liam T Mac Cosgair mar Thaoiseach, bhíodar gan freasúra ceart laistigh den chóras parlaiminteach. Bhailigh Sinn Féin, mar a thug lucht leanúna de Valera orthu féin, beagnach leath an vóta i nDáilcheantar Luimnigh in Olltoghchán mhí Lúnasa 1923 ach staon a gcuid teachtaí ó pháirt a ghlacadh sa Dáil. D'imigh roinnt mhaith ceannairí Cogadh na Saoirse ar dheoraíocht i Meiriceá, iad lán leis an éadóchas i ndiaidh an Chogaidh Chathartha. Agus ós rud é go raibh 50,000 saighdiúirí ag fáil pá ó Arm an Saorstáit, ní raibh aon airgead fágtha i gciste an Rialtais.
D'fhulaing Luimneach níos géire as blianta na troda ná aon chathair eile sa tír. Ní amháin gur dheineadh mór-scrios ar a chuid monarchain, siopaí agus tithe ach thit tionscal na déiríochta as a chéile de dheasca beagnach gach uachtarlann sa chontae á chur as feidhm. Ós ná raibh cónaí ar mhóránúinéirí tionscal sa chathair, ní raibh fonn orthu áth-infheistiú i ngnóthaí a bhí scartha anois ó mhargaí na Breataine agus tarraingíodh an-chuid caipiteal as Luimneach le linn na blianta i ndiaidh na Conartha. Agus baineadh an-chuid as eacnamaíocht na cathrach de bharr imeacht gharastún Arm na Breataine.
Tháinig feabhas ar an scéal nuair a thosníodh ar thógáil scéim hidrileictreach na Sionainne in Ard na Croise, Contae an Chláir, trí km ó thuaidh ón gcathair, sa bhliain 1925. Fostaíodh 5,000 oibrithe le linn na tógála a chosnaigh an suim ábhalmhór £5,200,000 ag an am. Nuair a osclaíodh an stáisiún ginnte ar an 29 Deireadh Fómhair 1929, an cheann is mó ar domhain ag an am, bhí sé ar a chumas aige éileamh leictreachais uile na tíre a sholáthar suas go dtí tús blianta na 1960í.
Cogadh na hEacnamaíochta, 1932 - 1939.
Monarchan IWP, Bóthar na nDuganna sa bhliain 2007. Monarchan táiriní agus sreang cruaigh a bhí ann nuair a bunaíodh é le linn Cogadh na hEacnamaíochta i blianta na 1930í.
Níor mhair an téarnamh eacnamaíochta ach cúpla bliain agus, nuair a chúlaigh scar-mhargadh Wall Street go tubaisteach ar an 29 Deireadh Fómhair 1929, thit leibhéal na tráchtála idirnáisiúnta as a chéile. Mar thoradh ar an lagar sin, caitheadh Rialtas Cumann na nGaedhal as oifig i ndiaidh olltoghcháin na bliana 1932 agus tháinig Fianna Fáil (páirtí a bhunaigh de Valera sa bhliain 1926 nuair a d'fhág sé Sinn Féin), i gcumhacht.
Bhí gach tír ar domhain ag ardú custaim chun a gcuid tionscal féin a chosaint agus thit sin go mór ar fheirmeoirí an chontae agus ar mhonarchan bia na cathrach. Nuair a d’éirigh an Rialtas as aisíoch blianachtaí talún (i ndiaidh bronntanas ar thug Fianna Fáil don lucht vótála le linn feachtais an olltoghcháin), d’ardaigh Rialtas na Breataine an ráta custaim ar ábhair bia as Éirinn suas go dtí 40% agus ba bheag nár scriosadh eacnamaíocht na tuaithe. Mar fhreagra ar sin, cuireadh dleacht ard ar tháirgí déantúsaíochta na Breataine agus bunaíodh monarchan sa Stát chun na hearraí seo a dhéanamh. I measc na tioscail nua a thosaigh i Luimneach le linn blianta na 1930í, bhí stroighin agus tairní.
Lean an achrann ar a dtugadh "Cogadh na hEacnamaíochta" suas go dtí an bhliain 1938 nuair a shínigh de Valera agus Príomh-aire Neville Chamberlain na Breataine an Chomhaontas Tráchtála Angla-Éireannach. Chomh maith le réiteach ceisteanna na gcustam agus na mblianachtaí talún, fuair Éire seilbh ar thrí chalafort Cabhlach na Breataine a ghéilleadh sa Chonradh agus aithníodh Bunreacht na hÉireann a bhí díreach tar éis teacht i bhfeidhm inar thug Uachtarán na hÉireann áit Rí na Breataine mar cheann stáit.
Sráid I gCill Iníon Léinn, 2007. Tosaíodh ar eastáit tithíochta poiblí mar an cheann seo le linn blianta na 1930í agus na 1940í.
Ós rud é go bhfuair an Rialtas nua a thacaíocht ó oibrithe agus feirmeoirí beaga den chuid is mó, chuireadar an béim ar dtús ar fheabhsú coinníollacha sóisialta. Reachtaíodh dlíthe ar nós Acht na Monarchan agus Acht na gCoinníollacha Fostaíochta chun chearta na n-oibrithe a chosaint agus tosaíodh ar na mór-scéimeanna tithíochta poiblí. Tógadh eastáit nua ar nós Páirc Mhuire, Fionnradharc agus Tobar na Pingine sa chathair mar áit chónaithe sláintiúil do thionóintí slumaí lár na cathrach.
Lasmuigh den Dáil féin, lean naimhdeas an Chogaidh Chathartha ar na sráide le linn blianta na 1930í. Bhunaigh Eoin Ó Dufaigh Cumann na gComráidí Arm (nó na "Léinte Gorma" ar thugadh mar leasainm orthu) sa bhliain 1932 chun slógaidh polaitiúla Chumann na nGaedhal a chosaint ón IRA (mar a ghlaodh ar na hÓglaigh nár lean de Valera isteach i bhFianna Fáil). Fuair an gluaiseacht tacaíocht láidir ó choimeádaithe Caitliceacha agus ó fheirmeoirí mhóra agus uathu siúd an mheánaicme a bhí ag fulaingt go géar as Cogadh na hEacnamaíochta agus ghlacadar siombail, culaithe agus polasaithe eacnamaíochta a bhí bunaithe ar Fhaisistigh Mussolini na hIodáile. Bhris caismirtí amach idir na Léinte Gorma agus an IRA sa chathair agus ar fud an chontae sular imigh baill den dhá bhuíon chun páirt a ghlacadh in aghaidh a chéile i gCogadh Cathartha na Spáinne sa bhliain 1936.
Leathnaigh an troid pholaitiúil fiú amháin go dtí páirc an imeartha mar go raibh bá ag formhór lucht leanúna Átháin, an club iomána ba láidre sa chontae, don IRA agus d'Fhianna Fáil. Fuair na Léinte Gorma agus Fine Gael (chomharba Chumann na nGaedhal) an-thacaíocht i measc lucht leanúna Cromadh agus Éire Óg, na clubanna eile ab'fhearr i Luimneach le linn na 1930idi. Ach dá mba rud é go raibh iomaíocht fhíochmhar laistigh den chontae ag an am, b'iad na blianta céanna ré órga na h-iomána i Luimneach. Le imreoirí den scoth ar nós Mícheál Mac Aodha agus Seán de Paor san fhoireann, bhuaigh an chontae Craobh Iomána na hÉireann sna blianta 1934, 1936 agus 1940.
An Dara Cogadh Domhanda, 1939 – 1946.
Leacht Cuimhneacháin na Mairnéalach, Siúl Spokane sa bhliain 2007.
a> agus chuir mórán bainisteoirí agus teicneoirí Aerfort na Sionainne fúthu iontu.
Cé go raibh roinnt daoine i bhfabhar na Gearmánaigh agus tuilleadh a raibh bá acu leis na Sasanaigh, níor ghlac Éire aon pháirt sa Dara Cogadh Domhanda agus fuair polasaí neodrachais de Valera tacaíocht láidir ó mhóramh an phobail. Cé gurbh é Proinsias Ó Riain, ceannaire an IRA a ghabhadh le linn Cogadh Cathartha na Spáinne a bhí ar thaobh na Gearmáine, an Luimníoch ba mhó le rá i rith an chogaidh, throid na céadta fear a rugadh sa chathair ar son Arm na Breataine, Arm Ceanada, Arm na hAstráile nó Arm Meiriceá ach bhí a bhformhór siúd ina gcónaí cheana féin sna tíortha sin roimh an mbliain 1939.
Ós rud é ná raibh aon loingeas trádála ag Éirinn ag tús an chogaidh, ba dheacair earraí a iompórtáil isteach sa tír nó a easpórtáil amach aisti agus, cheal breosla, bunábhair agus margaidh, chúlaigh an eacnamaíocht go géar, go mór mór nuair a bhí feachtas fomhuireán na Gearmáine ar bharr a réim san Atlantach Thuaidh. Dhein Iarthar na hÉireann níos measa as mar gur dhírigh trácht na mara ar chósta thoir agus ar chósta theas na tíre, áit a raibh níos mó cosaint ar fáil ó na fomhuireáin, agus mar go raibh beagnach na traein go léir ina stad d'easpa guail.
Chuaigh a bhformhór iad siúd a chaitheadh as obair isteach san Arm. De bharr tábhacht straitéiseach Luimnigh i gcás ionradh ó Shasana nó ón nGearmáin, bhí an-chuid saighdiúirí timpeall na cathrach. Líonadh na sean-bheairicí, tógadh ceann sealadach nua i gCnoc an Lioisín lámh le Míliuc agus bhí suas le 40,000 trúpaí bunaithe i Luimneach ag amanna áirithe.
D'fhás an aerthrácht trasatlantach le linn an chogaidh agus ba é iar-chósta na hÉireann an áit Eorpach ba chóngaraí do Mheiriceá Thuaidh. Thuirling na báid eitilte idir Sasana agus SAM i bhFaing (áit inar chum fear leanna an aerionaid, Seosamh Ó Sireadáin, an chéad Caifé Gaelach sa bhliain 1944 chun na paisinéirí a choimeád te agus iad ag fanacht ar eitiltí), 30km siar ar Bhéal na Sionainne agus, níos déanaí, na heitleáin i Rinn Eanaigh (anois Aerfort na Sionainne), 25km siar ar an mbruach thuaidh.
Cúlú na gCaogadaí, 1946 – 1959.
Scrín Mhuire I mBaile Sinéad sa bhliain 2007. Tógadh an-chuid scíní sa chathair le linn Blian Mhuire 1954.
Nuair a tháinig deireadh leis an Dara Cogadh Domhanda, ligeadh ós cionn 200,000 saighdiúirí chun siúl agus, lasmuigh de Bhaile Átha Cliath agus Corcaigh, ba bheag an obair thionsclaíoch a bhí le fáil. Bhí Éire ag brath fós ar Shasana chun breosla agus bunábhair a sholáthair agus bhí uirthi fanacht go dtí go raibh a deacrachtaí eacnamaíochta féin réitithe ag an mBreatain. Agus ós rud é ná raibh an Stát páirteach sa chogadh, níor infheistíodh aon airgead i ngléasra táirgíochta lena linn agus ní bhfuair sí ach cabhair sách beag ó scéim Plean Marshall i gcomhair áth-thógála.
Dá bhrí sin agus cheal treoir soiléir ó rialtais laga na huaire, níor tharla aon míorúilt eacnamaíoch in Éirinn le linn blianta na 1950í, mar a tharla i dtíortha eile Iarthar na hEorpa. Ach cé ná raibh an tír in ann earraí a easpórtáil, bhí na mílte oibrithe díomhaoin aici agus bhí éileamh mór orthu chun infreastruchtúr na Breataine a áth-thógáil. Thóg beagnach 500,000 Éireannaigh an Bád Bán (agus móramh an ghlúin a rugadh i mblianta na 1930í ina measc) idir na blianta 1947 agus 1960 agus thit daonra na cathrach agus, go mór mór, an chontae i léig.
D'ainneoin eisimirce dochreidte na gcaogaidí, chuir roinnt iasachtaigh fúthu sa chathair le linn an ama chéanna. Tháinig garraíodóirí ón Ollainn agus teithigh ón Ungáir ar chuireadh suas i gcampa Chnoc an Lioisín tar éis an éirí amach i mBudapest sa bhliain 1956 agus tá a sliocht fós i Luimneach le shloinní ar nós Van Veen, Droog, Olsthoorn agus Ivan orthu.
Ba é Aerfort na Sionna an t-aon ionad fáis amháin sa réigiún ag an am sin. Osclaíodh an chéad siopa saor ó cháin ar domhain ann sa bhliain 1948 chun freastail ar phaisinéirí a bhí ar a mbealach idir An Eoraip agus Meiriceá Thuaidh. Fostaíodh mórán oibrithe i seirbhísí nua ar nós áth-bhreoslacháin, deisiú eitleán, meitéareolaíocht, stiúir aerthráchta agus lónadóireacht.
Cé go raibh cúrsaí eacnamaíochta agus fostaíochta ina bpraiseach, thosaigh an Stát ag infheistiú i ndáiríre i gcóras sláinte poiblí ceart le linn blianta na 1950idí. Clíodh ar eipidéim na heitinne, osclaíodh íoclanna áitiúla agus tógadh an Ospidéal Réigiúnach i dTúr an Daill agus Ospidéal an Mháithreachais Mhainchín ar Bhóthar na hInse. Leanadh leis an gclár tithíochta chomh maith agus tógadh eastáit nua i nGarraí Eoin, Baile Sinéad, Baile Neachtain agus Baile na Cora Thiar.
Bhí tionchar na hEaglaise Caitlicigh fós an-láidir i gcúrsaí morálta Luimnigh ach, mar sin féin, thóg an-chuid daoine leis an gcultúr nua-aimseartha a bhí ag teacht isteach ó Mheiriceá. Bhí deich bpictiúrlann sa chathair le linn blianta na 1950í agus thosnaigh ré an bhálseomra san am chéanna.
Saorthrádáil, 1959 – 1973.
Malartán telefóin eircom ar Shráid de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh le linn blianta na 1950í é.
Monarchan Fulflex, Bóthar Bhaile de Róiste sa bhliain 2007. Tógadh foirgnimh den stíl seo ar na h-eastáit tionscalacha le linn blianta na 1960í.
Bruach na Sionainne sa bhliain 2007. Tógadh an tithíocht príobháideach le linn blianta na 1960í.
Tháinig athrú mór ar shaol eacnamaíoch na tíre nuair a thoghadh Éamonn de Valera mar Uachtarán na hÉireann agus lean Seán Lemass é mar Thaoiseach sa bhliain 1959. Dhíríodh béim na hinfheistíochta ar thionscal, thosnaigh an Rialtas ag eiseacht iasachtaí chun infreastruchtúr a thógáil, bunaíodh áisíneachta Stáit chun chomhlachtaí déantúisíochta iasachta agus turasóirí a mhealladh isteach agus earraí Éireannacha a easpórtáil agus íslíodh dleacht custaim ar mhórán earraí.
Ag an am gcéanna, bunaíodh Saorphort na Sionainne, an chéad ionad saor ó chustaim agus ó chánacha ar domhain, timpeall an aerfoirt chun fostaíocht nua a chur ar fáil nuair a d'imigh na haerlínte as i ndiaidh teacht ré an scairdeitleáin. Ba bhuntáiste mór é do dhéantóirí ardluacha ar bhain mór-úsáid as aeriompar agus tháinig tionscail ar nós diamaint, earraí leictreonacha, fáiscíní, uirlisí agus sainchlódóireacht isteach in eastáit an saorphoirt. Cruthaíodh an oiread sin jabanna ann le linn blianta na 1960í ná go raibh gá le baile nua nua a thógáil san áit chun dídean a sholáthar d'oibrithe na monarchan.
Lasmuigh den saorphoirt, tosnaoídh ar earraí ní os téagartha ar nós gléasra tí, veinír agus pacáisteacht cairtchláir a dhéanamh sa chathair. Leathnaigh an foireann oibre, go mór mór i measc na mban, d'fhill roinnt mhaith deoraithe ó Shasana agus, don chéad uair riamh, bhí airgead tirim i bpócaí coismhuintir na cathrach. Tógadh eastáit nua príobháideacha ar nós Cathair Daibhín, Corrbhaile, Tuar an Daill agus Radharc an Chláir ar imeall na cathrach agus, le leathnú na tithíochta thar teorann na siúl, tháinig méadú mór ar líon na ngluaisteán príobhádacha.
I dteannta le teacht an ghluaisteáin, tosnaíodh ar ionaid siopadóireachta a thógáil ins na bruachbhailte nua meánaicmeacha agus chuaigh lár na cathrach i léig. Agus ós rud é gur ghlanadh amach na slumaí a bhí fágtha fós le teacht na Seascaidí, leagadh mórán sean-chomharsanachta í an láir agus fágadh mar talamh lochta ar feadh blianta fada iad.
Ach tháinig éileamh nua ar thalamh i gcroílár na cathrach. Tógadh óstáin nua-aimseartha chun freastal ar thurasóirí (as Meiriceá a bhformhór) agus árais oifige i gcomhair ar na mbanc, na gcomhlachtaí árachais agus na n-áisíneachta Stát. Le méadú saibhris phearsantachta an phobail (go mór mór i measc na mban a raibh airgead dá gcuid féin acu anois), osclaíodh an-chuid siopaí nua chun éadaigh, troscán, gléasra leictreacha agus earraí tomhaltais eile a dhíol. Thosnaigh an ghnáthmhuíntir (daoine óga a bhformhór) ag itheadh lasmuigh den tigh agus osclaíodh an chéad bhialann Shíneach in Éirinn (an "Hong Kong" i Sráid Liam sa bhliain 1961), an chéad bhurgarlann (an "Wimpy" ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain 1967), an chéad bhialann sicín friochta san Eoraip (an "Kentucky Fried Chicken", anois an "Chicken Hut", ar Shráid Uí Chonaill sa bhliain 1969) agus an chéad bheár caifé (an "Continental Coffee Bar" ar Shráid Phádraig sa bhliain 1966).
Ach fuaireadar a gcuid siamsa sa bhaile. Nuair a thosnaigh Telefís Éireann ag craoladh don chéad uair ar an 31 Nollaig 1961, laghdaigh lucht féachana na bpictiúrlanna go tobann agus dúnadh leath díobh le linn blianta na 1960í. Shroich na bálseomraí barr a réim timpeall na bliana 1965 sa chathair agus timpeall na bliana 1970 sa chontae.
Níor éirigh chomh maith sin le eacnamaíocht na tuaithe. Nuair a thosnaigh na comharchumainn móra ag ceannach na cinn beaga, dúnadh na h-uachtarlanna áitiúla agus, i ndiaidh eisimirce blianta na 1950í, dúnadh na fo-línte iarnróid agus roinnt mhaith scoileanna beaga chomh maith. D'éirigh an-chuid feirmeoirí beaga as obair agus, tar éis teacht an tarrachóra, laghdaigh an éileamh ar oibrithe talamhaíochta. D'imigh mórán daoine leo ón gcontae isteach sa chathair agus tosnaíodh ar thógáil na n-eastát móra tithíochta poiblí ar nós Cnoc Theas agus Máigh Ros. Ach ós rud é go rabhadar suite ar imeall na cathrach agus ná raibh aon áiseanna siopadóireachta nó seirbhísí poiblí i ngar dóibh, chruthaíodar a bhfadhbanna sóisialta féin, go mór mór i measc an aos óg le linn na mblianta dár gcionn.
Sa bhliain 1967, d'fhógair Aire Oideachais agus TD Luimnigh Thoir Donnchadha Ó Máille go mbeadh meánoideachais ar fáil saor in aisce do chách. Cuireadh le meánscoileanna lár na cathrach agus tógadh scoileanna nua sna bruachbhailtí chun freastal ar an méadú tobann ar líon na ndaltaí nua ach, maraon leis an mbunoideachas, níor fhás na foirgnimh chomh tapaidh agus a d’fhás méad na ranganna.


Actinomycetes.
Is grúpa baictéar gradhearfacha iad na hActinomycetes agus cóimheas árd G+C acu. Tá na baictéir is coitianta atá ar fáil san ithir ina measc, agus bíonn ról tábhachtach i ndianscaoileadh ábhair orgánacha, mar cheallalós agus chitin acu.


Paul Muldoon.
File Éireannach is ea Paul Muldoon a rugadh i bPort an Dúnáin, i gContae Ard Mhacha, ar 20 Meitheamh 1951. Is ollamh le Béarla é ag Ollscoil Princeton, i Nua-Jersey sna Stáit Aontaithe le tamall anois. An t-eagarthóir i gceanas ar an bhfilíocht don "New Yorker" atá ann freisin. Tá sé pósta le Jean Hanff Korelitz, úrscéalaí. Tá siad ina gcónaí i gCathair Nua-Eabhrac agus tá beirt pháistí acu.
Naisc sheachtracha.
Muldoon, Paul
Muldoon, Paul
Muldoon, Paul


Habbo.
Cluiche ríomhaire is é Habbo. Is seomra comhrá é - do déagóirí go mór mhór - agus 7 milliún úsáideoirí aige.
Má mhian leat troscán is féidir leat troscán a cheannach sa óstan le airgead. Is é an troscán Habbo €3:00 in Éirinn le SMS. Tá an troscán fíorúil. Tá an Habbo airgeadra "credits".
Tá cluiche ag óstan, tá snámha ann; is féidir leat snámh san óstan agus má mhian leat a bheith a tamadh tá sé daor go leor. Tá den cuid is mó cluichí saor in aisce. Tá siad Pócar, Ficheall, Tic tac & toe, agus battleship. Is féidir leat na cluiche seo a imirt.
Tá an óstan sábháilte do dhaoine óg mar bíonn modhnóirí timpeall rómhinic.
Tá an Habbo saor in aisce.


Páirc Richmond.
Is staid peile í Páirc Richmond ("Richmond Park" as Béarla) in Inse Chór i mBaile Átha Cliath theas. Tógadh agus osclaíodh an staid sa bhliain 1925. Imríonn an club peile St Patrick's Athletic sa staid. Is é 5,500 acmhainn an staid. D'imir Shamrock Rovers sa staid freisin ó 2001 go dtí 2004 agus d'imir Dublin City deich gcluiche ann sa bhliain 2005.


Darfur.
Ceantar mór in iarthar na Súdáine í Darfur. Tá sí ag críochantaíocht leis an Libia, le Sead, agus le Poblacht na hAfraice Láir. Tá Darfur roinnte ina trí stát cónascacha, mar atá: "Gharb Darfur" (Darfur Thiar), "Janub Darfur" (Darfur Theas), agus "Shamal Darfur" (Darfur Thuaidh).
Stair.
Ón mbliain 1820 i leith, chuaigh rialtas Tuirceach-Éigipteach an Cheidív i gCaireo - an rialtas ar a dtugtar "Turkiyya" - i seilbh Darfur chomh maith le cuid mhaith eile de chríocha na Súdáine, i dtuaisceart na tíre ach go háirithe. D'éirigh na Súdánaigh amach i gcoinne an rialtais seo, agus Muhammad Ahmed i gceannas orthu. Thug Muhammad Ahmed "Mahdaí" air féin. Cineál figiúr Meisiasach é an "Mahdaí" san Ioslam, go háirithe san Ioslam Sítheach. Sa bhliain 1885, bhain lucht leanúna an "Mhahdaí" neamhspleáchas amach, ach ní raibh muintir Darfur róshásta leis an rialtas Mahdaíoch.
D'fhan an rialtas seo ag rialú na tíre go dtí na blianta 1898-1899. Ar an dara lá de Mhí Mheán Fómhair, 1898, d'éirigh le fórsaí Angla-Éigipteacha faoi cheannas an tSiordáir Horatio Kitchener comharba an Mhahdaí, Abdallahi ibn Muhammad, a chur ó chumhacht i ndiaidh Chath Omdurman, cath a bhris Kitchener ar na h"Ansar" ("Na Cúntóirí" as Araibis), mar a thugtaí ar an arm Mahdaíoch. Sna blianta ina dhiaidh sin, cuireadh an tSúdáin ar fad faoi chois an rialtais Angla-Éigiptigh. Bhí an rialtas nua sásta saghas neamhspleáchais a thabhairt do Darfur faoin Sabhdán Ali Dinar. Le linn an Chéad Chogadh Domhanda, áfach, rith leis na Sasanaigh go bhféadfadh na Turcaigh muintir Darfur a spreagadh chun ceannairce, agus bhain siad an neamhspleáchas sin den tSabhdánacht arís sa bhliain 1916.
An t-ocras i nDarfur.
Sna hochtóidí, rinne Alex de Waal taighde ar an ngorta i nDarfur (De Waal, 1988, 1989), áit a raibh sé ag obair don chumann carthanais úd Save the Children (UK). Chonaic sé le súile a chinn féin an gorta mór a bhí ag dul ar fud na Súdáine sna blianta 1984-1985 agus an dóigh ar fhreagair muintir Darfur ar chruachás an ghorta. Ina chuid scríbhinní taighde, thug sé cur síos ar dhá chineál gorta, mar atá, an gorta marfach agus an gorta nach bhfuil ann ach an síorocras. B'é an tátal a bhain sé as an scéal go raibh a gcuid straitéisí féin ag muintir Darfur leis an dara cineál gorta a sheasamh. Ní raibh cogadh cathartha ar siúl i nDarfur san am sin, agus b'é an cogadh ba mhó a tharraingíodh an gorta ar an gceantar. Ní raibh aithne an chogaidh ach ar Dar Masalit in iarthar Darfur, áit a raibh tuairim is 120,000 duine ó Shead ar lorg dídine. Bhí na daoine seo ní ba mheasa thíos leis an ocras, ó nár cheadaigh an chogaíocht do na daoine filleadh go dtí Sead. Agus na daoine á gcoinneáil istigh sna campaí i nDar Masalit, ní raibh deis acu dul ar lorg oibre agus cabhrach sa cheantar timpeall.
Scrios i nDarfur.
Is fíor go raibh cogadh cathartha á chur i ndeisceart na tíre sna blianta 1955-1972 agus arís sna blianta 1983-2004, ach mar sin féin, tháinig iarthar na tíre slán as na cogaí seo beagnach gan ghránú. Sa bhliain 1991, áfach, tháinig athrú ar na cúrsaí, nuair a d'fhéach Arm Saoirse Mhuintir na Súdáine (SPLA, nó "Sudan People's Liberation Army") faoi cheannas Daoud Bolad leis an lasóg a chur sa bharrach i nDarfur. Ní raibh rath ar na hiarrachtaí seo, áfach, agus go gairid ina dhiaidh sin, cimíodh Bolad gan mórán stró. Mar sin féin, is iomaí duine as iarthar na tíre a priosáladh in arm an rialtais chun troid a chur i ndeisceart na tíre faoi bhrat an Ioslaim agus an tSítheáid. Is gnách "akul al abid bil abid" nó "fág faoin sclábhaí an sclábhaí a mharú" a thabhairt ar an straitéis seo (Idris, 2005).
Thosaigh na fíorthrioblóidí i nDarfur i Mí Feabhra sa bhliain 2003, nuair a d'éirigh ina throid idir Arm Saoirse na Súdáine ("Sudan Liberation Army", nó SLA), Gluaiseacht an Chirt agus na Cothromaíochta ("Justice and Equality Movement", nó JEM), agus fórsaí an rialtais. Bhain an rialtas úsáid as mílíste Arabach ar a dtugtaí "Jinjaweed". Is é is brí le "Jinjaweed" ná "diabhail ar muin chapaill". Tharraing an troid seo géarchéim dhaonnúil anuas ar Darfur agus ar na ceantair i Sead atá ag críochantaíocht le Darfur, nó b'ansin a chuaigh a lán daoine ar lorg dídine le teacht slán ón troid.
Is é dearcadh rialtas na Stát Aontaithe, chomh maith lena lán cumann carthanais ar nós Mhúsaem an Uilelosctha, ná go bhfuil cinedhíothú ar siúl i nDarfur i láthair na huaire.
Tagairtí.
Alex De Waal (1988), "Refugees and the Creation of Famine: The Case of Dar Masalit, Sudan", Jounral of Refugee Studies 1 (2): 127-140.
Alex De Waal (1989), Famine that Kills, Darfur, Sudan, 1984-1985, Oxford: Clarendon Press.
Amir H. Idris (2005), Conflict and Politics of Identity in Sudan, (Nua-Eabhrac, Palgrave), leathanaigh 80-89).


Paul McShane.
Is imreoir sacair Éireannach é Pol Dáibhí Mac Seáin (nó i mBéarla "Paul David McShane") (6 Eanáir 1986 a rugadh é i gContae Chill Mhantáin). Imríonn sé faoi láthair le Hull City agus foireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann. Is cosantóir é.
Gairmréim.
D'imir Mac Seáin le Greystones F.C. agus St. Joseph's Boys in Éirinn. Thosaigh sé a ghairmréim i Sasana le Manchester United sa bhliain 2004, ach níor imir sé leo riamh. Le 'United' bhuaigh sé Corn FA na nÓg agus chuaigh sé ar iasacht chuig Walsall F.C. agus Brighton & Hove Albion F.C.. Nuair a bhí sé le Brighton, bhuaigh sé an duais 'Imreoir na Bliana'. Sa bhliain 2006 bhog seisean agus Luke Steele go dtí West Bromwich Albion, agus chuaigh Tomasz Kuszczak sa threo eile. Ansin bhog sé go Sunderland A.F.C. sa bhliain 2007. I mí Méan Fomhair 2006, d'imir sé le foireann náisiúnta na hÉireann i gcoinne Phoblacht na Seice agus rognaíodh é mar 'Imreoir an Chluiche'. Cheannaigh Sunderland A.F.C. é ó West Brom i 2007, roimh tús an tséasúir 2007-2008.
McShane, Paul
McShane, Paul


An Longfort.
Is baile suite i gContae an Longfoirt, Éire é An Longfort ("Longford" as Béarla). Príomhbhaile an chontae atá ann. Tá thart ar 13,000 duine sa bhaile, agus aon trian de dhaonra an chontae ina gcónaí ann.
Is é an Longfort an dara baile is mó ar an mbóthar náisiúnta, an N4. Tá an baile tógtha ar bhruacha na Camlinne, ar chraobh-abhainn de chuid na Sionainne í.


Aoife Ní Fhearraigh.
Is amhránaí clúiteach í Aoife Ní Fhearraigh as Gaoth Dobhair, Co. Dún na nGall. Tá aithne náisiúnta uirthi, fiú idirnáisiúnta mar gheall ar na leaganacha úra atá aici ar sean amhráin Gaeilge.
Cheol Aoife le na leithéidí Paul Brady, Brian Kennedy agus Phil Coulter síos fríd na blianta.


Na Casaidigh.
Is banna ceoil traidisiúnta atá sna Casaidigh ó Gaoth Dobhair ó dhúchas, ach tá siad lonnaithe i mBaile Átha Cliath le cúpla bliain anuas. Is deartháireacha iad Na Casaidigh, mar atá; Feargus, Aongus, Seathrún, Odhrán, Fionntán agus Ciarán.
Tá aithne orthu freisin mar The Cassidys.


Aquificae.
Is fíleam de bhaictéir ilghnéitheacha é Aquificae agus faightear na baictéir seo beo i dtimpeallachtaí diana.
Fuarathas iad i bhfuaráin the, i linnte sulfair agus i ngraois theirmeacha na mara.
Bíonn baill den ghéineas Aquifex, mar shampla, táirgiúil in uisce te idir 85 go dtí 95 °C.


An Úcráinis.
Teanga Shlavach Oirthearach is ea an Úcráinis a labhraítear go coitianta san Úcráin agus mar theanga mhionlaigh sna tíortha atá ag críochantaíocht leis an Úcráin. Tá pobail mhóra Úcránacha i dtíortha an Bhéarla chomh maith, go háirithe i gCeanada. Glactar leis go bhfuil Úcráinis ag timpeall is 40 milliún duine. Úsáidtear an aibítir Choireallach leis an Úcráinis a scríobh, ach tá litreacha áirithe in úsáid san Úcráinis nach bhfuil le fáil in aibítir na Rúisise - є, і, ї, ґ.
Tá trí phríomhchanúint ann, mar atá, an ceann tuaisceartach, atá níos cosúla leis an mBealarúisis, an ceann iardheisceartach, agus é tar éis cuid mhór focail iasachta a fháil ón bPolainnis, agus an ceann oirdheisceartach, atá níos cosúla leis an Rúisis ná an bheirt eile acu. Is í canúint an oirthir a bhí mar dhúshraith leis an gcaighdeán oifigiúil i laethanta an Aontais Shóivéadaigh, ach tá traidisiún liteartha dá cuid féin ag an gcanúint iartharach, ós rud é go raibh iardheisceart an limistéir ina labhraítear an teanga dealaithe ón Úcráin Shóivéadach sna blianta idirchogaidh, agus é curtha leis an bPolainn. Inniu, is é iarthar na hÚcráine an chuid den tír is láidire ó thaobh na teanga dúchasaí de, agus creidtear go mbeidh an caighdeán liteartha ag éirí níos cosúla leis an gcanúint iartharach de réir mar atá an teanga ag teacht chuici féin i ndiaidh bhlianta an tSóivéadachais.
Fógra sa mheitreo i gCív as Úcráinis
Tá an Úcráinis cosúil leis an Rúisis ar a lán dóigheanna, ós rud é go bhfuil dlúthghaol ag an dá theanga le chéile. Athraíonn an bhéim ó shiolla go siolla i bhfoirmeacha díochlaonta nó réimnithe éagsúla an fhocail sa dá theanga, agus bíonn sé deacair ag an bhfoghlaimeoir an teanga a fhuaimniú go ceart, ós rud é nach bhfuil a fhios aige an siolla ar a gcuirtear an bhéim i bhfoirm áirithe nó i bhfocal áirithe. Sa Rúisis, áfach, is gnách an guta faoi bhéim a fhuaimniú go fada agus na gutaí nach bhfuil faoi bhéim a lagú - go tipiciúil, déantar [a] den litir "o" i bhfuaimniú na Rúisise, ach san Úcráinis, bíonn na gutaí go léir soiléir leathfhada, cuma cé acu atá siad faoi bhéim nó nach bhfuil. Mar sin, tá blas na hÚcráinise níos cosúla leis an bPolainnis.
San Úcráinis, déantar cineál [h], nó fiú [γ] - gh leathan na Gaeilge - den litir úd г, a fhuaimnítear mar [g] sa Rúisis. Mar sin féin, úsáidtear an fhuaim [g] i roinnt focal iasachta - go háirithe focail Ghearmáinise a tháinig isteach tríd an bPolainnis, nó iasachtaí nua ón mBéarla. Úsáidtear an litir speisialta úd ґ leis na focail seo a scríobh.
Ní fheictear an litir Rúiseach ы san Úcráinis ar aon nós, nó d'imigh an difríocht idir и agus ы san Úcráinis. Mar sin, ní úsáidtear ach an litir и. Fuaimnítear cosúil le y na Polainnise í, agus ní chaolaíonn sí an consan roimpi. Ón taobh eile de, tá [i] nua forbartha san Úcráinis a chaolaíonn an consan roimhe, agus is mar і a litrítear é. Tá baint ag an і nua seo le о agus е na Rúisise, agus go tipiciúil, nuair a chuirtear iarmhíreanna díochlaonta leis an bhfocal, tagann о nó е in ionad an і.
I rith na mblianta d'imir an Pholainnis an-tionchar ar fhorbairt na hÚcráinise. Mar sin, tá stór focal na hÚcráinise breac le hiasachtaí Polainnise nó le focail a leanann múnlaí Polainnise: "perebudova" an focal Úcráinise ar "atógáil", cf. "perestroika" na Rúisise agus "przebudowa" na Polainnise. "God" an focal Rúisise ar "bliain", ach "rok" a deir an Polannach, agus is é "rik" an leagan Úcráinise (anseo a fheictear an dóigh a ndearnadh i den tsean-o san Úcráinis). Tá an focal "rok" le fáil sa Rúisis, ach is é is brí leis ansin ná "cinniúint".


Seán P. Mac Uilliam.
Ba pholaiteoir Éireannach as Contae an Chabháin é Seán Pádraig Mac Uilliam (8 Iúil 1923 – 9 Iúil 2007), a chaith seal ina Thánaiste idir 1990 agus 1993. Bhí sé ina bhall den pháirtí Fianna Fáil, agus ina Theachta Dála ar feadh naoi mbliana déag idir na blianta 1973 agus 1992.


Chlamydiae.
Is fíleam baictéireach é Chlamydiae
agus tá na baictéir seo ina phataiginí éigeantaí incheallacha. Bíonn a lán Chlamydiae in ann comhmhaireachtáil i riocht neamh-shiomptómach, taobh istigh d'óstaigh
shainiúila, agus creidtear go fairsing go soláthraíonn na hóstaigh seo taiscumar nádúrtha dóibh.
Fásann gach Chlanydiae trí óstchealla eocarótacha a ionfhabhtú,
Tá siad comh bheag nó níos lú ná a lán de na víris.a shíolrú
Taobh istigh de na cealla is i bhfoirm incheallach macasamhlaithe a bhíonn siad léiríonn siad iad féin.; taobh amuigh bíonn siad slán i bhfoirm eachtarcheallach ionfhabhtaíoch.
Ní fhásann Chlamydiae ach amháin i dteannta lena hóstaig, agus bíonn na torthaí seo ag éirí as sin sa tsaotharlann: Ní féidir Chlamydiae a shíolrú i meán saothrúcháin baictéar, agus bíonn aonrú Chlamydiae níos rathúlaare nuair a bhíonn siad fós incheallach sna hóstaigh.


Frank Lloyd Wright.
Bhí Frank Lloyd Wright (8 Meitheamh 1867 – 9 Aibreán 1959) ar cheann dos na hailtirí ba cháiliúla agus ba mhó tionchar sa domhan.
Bhí gníomhréim Wright chomh fada agus rathúil sin, leis an oiread sin stíleanna difriúla, go raibh a shaol mar aon le sraith gluaiseachtaí in áit saol fear amháin. An fachtóir coitianta leis na stíleanna uilig seo ná, dar le Wright, go raibh siad uilig forbairt den stíl orgánach. Bhí sár-tionchar aige ar ailtireacht Mheiriceá agus b'é gan dabht, an t-ailtire Meiriceánach ba cháiliúla riamh.
Luathshaol.
Mar mhac de mhinistir Baisteach agus de mháthair ón Bhreatain Beag, chaith Wright a lán dá shaol luath ar fheirm a uncail i Madison, Wisconsin. Ba bheag oideachas foirmeálta a bhí ag Wright ach léigh sé go forleathan, mar shampla téacsanna de chuid Ruskin agus Emerson ach go háirithe. Bhí tionchar mór ag scríbhneoireacht Emerson ar, ach go háirithe an bhéim a chuir sé ar féinspléachas, soirbheachas agus aonaracht.
Tús a ghníomhréim.
An chéad comhlacht inar oibrigh Wright ná oifig "Joseph Lyman Silsbee", sa bhliain 1887 ach go gairid ina dhiaidh sin d'aistrigh sé chuig "Sullivan & Adler", áit ar obair sé ar an foirgnimh amharclann Chicago. Bhí sár-thionchar ag an oifig sin ar obair Wright ach go háirithe os rud é go raibh ailtireacht orgánach i mbéal forbartha ag Sullivan.
Saothair.
An chéad teach a thóg sé ná teach dó féin agus a chéad bhean chéile in Oak Park, Chicago, i 1889. Ba shampla é seo den 'stíl seangáin' le gnéithe Seapánacha caite isteach.
Teach Winslow i River Forest
In a dhiaidh sin do thóg sé Teach Winslow i River Forest, Illinois (1893). Mar chodarsnacht bhí sé seo mar bosca siméadrach agus tógtha le brící agus terracotta.
Sa bhliain 1893 caitear amach as oifig Sullivan é toisc go raibh sé ag obair ar coimisiúin príobháideach. Tar éis seo thosaigh sé i ndáiríre ag forbairt a stíl fhéin. Chuir sé an-bhéim ar geoiméadracht, soiléireacht agus comhsheasmhacht, le phlánaí agus gnéithe trasnacha. Cé gur thóg sé ón stíl scaineagán ('shingle style') níor bhac sé le simléir ard agus na gnéithe sin. Ionad sin chuir sé béim ar néithe cothromáinta, fada, gan íad a bheith idirscortha le fuinneoga agus doirse is na gnéithe sin.
"Home in a Prairie Town"
Frank Lloyd Wright, stíl Prairie, Marysville
Tá a stíl seo le shonrú i Teach Warren Hickox, Kanake, Illinois. Glaoitear an Stíl Féarthalamhach ('Prairie style') ar seo as ocht alt a scríobh Wright i 1901 sa "Ladies' Home Journal" faoin cheannteideal 'Teaglach i mbaile féarthalamhach' (A Home in a Prairie Town"'). Dar leis an alt, d'fhéadfadh teach mar seo bonnchló le foirm 'X', 'T', nó 'L', leis an féidireacht do leibhéil scartha agus seomra suí de airde dúbalta.
Tagairtí.
Wright, Frank Lloyd
Wright, Frank Lloyd
Wright, Frank Lloyd


Poblacht Dhaonlathach an Chongó.
Is í Poblacht Dhaonlathach an Chongó ceann de na tíortha is mó san Afraic. Ritheann Abhainn an Chongó tríd an tír. Is í Cinseasa príomhcathair na tíre. "Zaire" a thugtaí ar an tír i réimse cheannaire Mobuto.


Ichiro Mizuki.
Ichiro Mizuki i Japan Expo 2007
Ceoltóir, cumadóir agus aisteoir Seapánach is ea Ichiro Mizuki (水木一郎, "Mizuki Ichirou") (rugadh Toshio Hayakawa (早川俊夫, "Hayakawa Toshio") ar 7 Eanáir, 1948 i dTóiceo, An tSeapáin). Bhí cúpla amhrán an-rathúil aige, mar shampla "Mazinger Z", "Babel II", "Great Mazinger", "Steel Jeeg", "Combattler V" agus "Captain Harlock". Bhain sé cáil amach sna 2000í ina phríomh-amhránaí agus liriceoir sa bhanna JAM Project.
I 1968, chuaigh Mizuki go Tóiceo, agus bhuail sé leis an cumadóir Kanae Wada. Mhol Wada dul ag caint le Nippon Columbia. Shínigh Mizuki conradh ceoil leo. Sheol sé amach a chéad singil, darbh ainm "Kimi ni sasageru Boku no Uta", i mí Meán Fómhair 1968.
Tagairtí.
Mizuki, Ichiro
Mizuki, Ichiro
Mizuki, Ichiro


Bacteroidetes.
Tá an fíleam Bacteroidetes comhdhéanta de trí aicmí de bhaictéir atá dáilte go forleathan ins an timpeallacht, mar aon le an ithir, an dríodar, an sáile agus potóga ainmhithe.
Go mór fada, is ar an aicme Bacteroidales atá an staidéar is mó déanta, mar aon leis an ghéineas Bacteroides (orgánach atá flúirseach
i bhfaecas ainmhithe aonteasach agus daoine san áireamh), agus Porphyromonas, grúpa orgánach a chónaíonn i mbéalchuas an duine.
Is baictéir phataigineacha bhrabúsacha iad baill den ghéineas Bacteroides. is annamh a mbíonn baill an dhá aicme eile pataigineach


Orgánach.
Tá mórán ciall leis an focal orgánach (fir1. gu: orgánaigh, ai: orgánaigh, gi: orgánach)


Chloroflexi.
Is baictéir iad Chloroflexi a tháirgíonn fuinneamh trí mheán na fótaisintéise.


Gradhearfach.
a> (bachaillíní chorcra) i measc ceall fola bána.
Is iad na Baictéir Ghradhearfacha ná iad siúd a choimeádann an ruaim criostalvialait le linn an phróisis ruaimnithe.


Bacillus anthracis.
thumb
Is baictéar gradhearfach, anaerób roghnach, slatchruthach é "Bacillus anthracis".


Stair na Rúise roimh Pheadar Mór.
Stair na Rúise roimh Pheadar Mór
Na Lochlannaigh.
Leagan de "Povest' Vremennykh Let"
Is é an scéal is túisce a chreidtear taobh amuigh den Rúis féin gurbh iad na Lochlannaigh ba luaithe a chuir tús leis an stát Rúiseach. Níl na saineolaithe Rúiseacha chomh tapa céanna á admháil, ach ar a laghad ar bith tá go leor leideanna le fáil sna foinsí staire a thugann a leithéid sin le fios.
Is í an fhoinse is tábhachtaí dá bhfuil ann ar luathstair na Rúise ná an leabhar ar a dtugtar Croinic Neastóir go minic, siúd is gurb é "Povest' Vremennykh Let" an teideal Rúisise: ciallaíonn sé "Scéal na nImeachtaí Saolta", nó "Scéal na mBlianta Caite" - cibé is fearr leat. Deir an chroinic seo go bhfuair na Rúisigh - nó na treibheanna a bhí ag cur fúthu i dtailte na Rúise fadó - go bhfuair siad amach as a stuaim féin nach raibh acmhainn a rialaithe féin iontu, agus gach treibh ag éirí amach i gcónaí in éadan an chuid eile acu. Ó bhí taithí agus aithne éigean ag na treibheanna seo ar na Lochlannaigh, thug siad cuireadh isteach dóibh: "Tá an tír seo againne as pabhar saibhir, ach níl ord ná síocháin ann. Tagaigí anseo go gcuirfidh sibh rialtas ceart i bhfeidhm orainn." Agus ar ndóigh, bhí na hUigingigh chomh cairdiúil carthannach is gur tháinig siad ag rialú na Rúiseach bocht. - Is follasach nach bhfuil i leagan seo na Croinice ach bolscaireacht. Is dealraitheach go ndeachaigh dream amháin de na Rúisigh i gcomhar agus i gcomhghuaillíocht leis na Lochlannaigh agus gur chrom siad ar an tír a rialú in éineacht.
Clann Rurik.
Deir an Chroinic gur gaireadh rí nó ruire de chineál éigin den taoiseach Lochlannach darbh ainm Rurik - "Hrærekur" in Íoslainnis an lae inniu, "Rörek" as Sualainnis - agus go ndeachaigh sé i gceannas ar an gcathair úd Novgorod. Faoin taca céanna - sa naoú haois - ghabh beirt taoiseach eile Cív in Úcráin an lae inniu le húsáid na bunáite a bhaint aisti agus iad ag ionsaí Chathair Chonstaintín.
Chuir Rurik bun le rítheaghlach a ainmnítear as féin - na "Rurikovichy" nó Clann Rurik. Fuair Rurik bás sa bhliain 879, ach má fuair féin, chrom a mhuintir ar obair an chogaidh ar áit na mbonn le tuilleadh tailte a ghabháil don tír a bhí bunaithe ag mo dhuine. Bhí luí ar leith ag Oleg ("Helgi" as Íoslainnis, "Helge" i Sualainnis an lae inniu) le cogaíocht, agus d'éirigh leis bás an bheirt taoiseach a thabhairt a bhí i seilbh Chíév. Rinne sé a phríomhchathair féin de Chíév agus d'fhág sé mac Rurik, Igor (Ingvar i dteanga na Lochlannach) ag rialú Novgorod le cleachtadh a fháil ar ghnóthaí an taoisigh.
B'iad na hUigingigh seo a bhaist a hainm ar an Rúis. "Rus" a thugann Croinic Neastóir ar an treibh ar leith de Lochlannaigh a hiarradh isteach leis na Rúisigh a rialú, agus deirtear go gcaithfidh sé go bhfuil baint ag an ainm seo le Roslagen, ceantar i dtuaisceart na Sualainne. Thairis sin, tugtar Ruotsi ar thír na Sualainne i dteanga na Fionlainne, agus tá go leor tuairimíochta á dhéanamh thart timpeall ar an dóigh a mbaineann an focal áirithe seo leis an dá cheann eile.
Níor thréig meon saighdiúireachta, fánaíochta agus creachadóireachta na nUigingeach clann Rurik go róghasta. Le lámh láidir an ionsaitheora bhain Igor amach ceadúnas trádála ón mBiosáintiam, ionas gur chuir dornán trádálaithe Rúiseacha fúthu i gCathair Chonstaintín sa bhliain 911.
Igor.
An bhliain dár gcionn fuair Oleg bás, agus Igor ag teacht i seilbh a chéimíochta. Chuir sé cogadh i ndiaidh cogaidh ar na treibheanna ina thimpeallacht, agus é ag sealbhú tailte úra don Rúis sa deisceart, idir deilte na Danóibe agus deilte Dniepr, chois na Mara Duibhe. Ag druidim le deireadh a shaoil dó chuir sé cogadh ar na Biosáintigh in athuair le conradh ní b'fhearr trádála a fháil: an seanchonradh a bhí i bhfeidhm ón mbliain 911 i leith, chuir sé diansrianta le líon na dtrádálaithe a raibh cead isteach acu i gCathair Chonstaintín, ach bhí cead trádála gan srian ag teastáil ó Igor.
Sa bhliain 945 chuaigh Igor a ghearradh cánach ar na Dreibhleánaigh - treibh Shlavach a bhí iontu a bhí cloíte ag Igor i dtús a chaithréime. Chuaigh na Dreibhleánaigh i gcearmansaíocht ar mo dhuine agus d'éirigh leo é a mharú. Tharla gur ag bailiú cánach a bhí sé ar uair a bháis, rinne Olga, a bhaintreach, a dicheall le córas sibhialta cánachais a chur ar bun, in áit an nóis a bhí ag na Lochlannaigh an obair a dhéanamh le lámh láidir mhíleata.
Svyatoslav.
Bhí suim ag Olga sa chreideamh Chríostaí fosta. Bhí an reiligiún seo ag teacht isteach ón mBiosáintiam faoin am sin, agus bhí Olga barúlach go gcuideodh an creideamh léi síocháin a choinneáil ar fud na ríochta agus cultúr léinn a chur ar bun inti. Ní raibh a mac, Svyatoslav, ar aon tuairim léithi, áfach. Bhí seisean an-tugtha don tseanghnáthamh Phágánta, agus é ag roghnú an chlaímh thar an bpeann. Thar aon rud eile, b'eisean a chloígh is a scrios ríocht na gCasárach: dealraíonn sé gur treibh Thurcach a bhí sna Casáraigh, ach más amhlaidh féin, chuaigh siad leis an nGiúdachas. Tá an teoiric ann gurb ó na Casáraigh a shíolraigh na sluaite de Ghiúdaigh a chuir fúthu ar fud Oirthear na hEorpa go dtí gur thacht Hitler sna seomraí gáis iad.
Fuair Svyatoslav bás sa bhliain 972, agus ní raibh aois rómhór aige go fóill. Ó nár thréig sé ceard na cogaíochta choíche, chuaigh sé ag cur troda ar na Peitsineigigh. Cine d'fhánaithe a bhí iontu seo agus iad i gcomhghuaillíocht leis na Casáraigh, tráth den tsaol: nuair a fuair siad an fhaill, mharaigh siad Svyatoslav, a sean-namhaid, gan trua gan trócaire.
Clann Svyatoslav.
I ndiaidh a bháis-sean, scoilteadh a ríocht, nó bhí triúr mac aige, agus thug gach duine acu a phíosa féin leis. Oleg, Yaropolk agus Vladimir a bhí ar an triúr seo, agus ní raibh siad i bhfad ag déanamh réidh chun cogaidh in aghaidh a chéile. Ar tús, mharaigh Yaropolk Oleg, ach níor fágadh i bhfad ina bheo é féin ina dhiaidh sin, agus Vladimir ag coinneáil súil air le leas a bhaint as an chéad áiméar a gheobhadh sé le bás a imirt air.
Vladimir.
Nuair a bhí an bheirt eile ag déanamh créafóige, chuaigh Vladimir i gceannas ar Chíév. Taoiseach mór cogaidh a bhí ann, ar nós a mhuintire roimh a lá féin. Chuir sé cath ar na Liotuánaigh agus na Polannaigh a raibh a dtailte ag críochantacht lena thír féin, agus rinne sé an-ghabháltas ar a gcuid siúd. Sa deireadh, áfach, chinn sé ar iompú a dhéanamh i leith an leagain Oirthearaigh den chreideamh Chríostaí, nó fuair sé nár mhiste dó dul i gcomhghuaillíocht le Cathair Chonstaintín. Bhí an Chríostaíocht ag seadú ina chúirt féin cheana, agus daoine de lucht leanúna an chreidimh nua le fáil i measc uaisle a ríochta, gan aon trácht a dhéanamh ar an bparóiste Críostaí a bhí bunaithe ag an eaglais i gCív le fada an lá le misinéireacht a dhéanamh agus le freastal ar a n-anamanna siúd a bhí ag adhradh Mac Dé cheana féin. Dealraíonn sé go raibh Vladimir sách eolach ar nósanna na Críostaíochta ó thús a shaoil, siúd is gur bhain sé féin le lucht na seanPhágántachta.
Mar sin, phós Vladimir Áine, an banphrionsa Polannach, agus chuaigh tonn bhaiste air. Thug sé dianorduithe do mhuintir na ríochta go léir an reiligiún úr a ghlacadh. Tháinig easpag nua sna sálaí ag Áine, agus chrom sé ar an misinéireacht go tréan tréamanta. Níor imigh mórán blianta go raibh Críostaíocht an Oirthir ina príomhreiligiún ar fud na tíre. Nuair a d'éag Vladimir, bhronn an Eaglais Ortadocsach naomhainmniú air in éiric an éachta a bhí déanta aige ag cur chun cinn an chreidimh i measc a chuid géillsineach.
Clann Vladimir.
Sa bhliain 1015 a fuair sé bás, agus cibé fá dtaobh den Chríostaíocht, ní raibh mórán Críostúlachta ag roinnt leis an dóigh ar shocraigh a chlann mhac féin ceist na comharbachta eatarthu. B'é Svyatopolk, an mac ba sine acu, ba túisce a tháinig sa ríchathaoir, ach má tháinig féin, ní raibh an deartháir eile, Yaroslav, agus é i gceannas an airm - ní raibh Yaroslav sásta an chumhacht a fhágáil ag Svyatopolk gan cath a chur ar a shon féin. Chuaigh Svyatopolk i dtuilleamaí Bholeslaw, Rí na Polainne, le cuidiú a fháil in aghaidh Yaroslav, a d'fhan i gceannas Novgorod an chuid ba mhó den am, agus cogadh ar cois idir lucht a leanúna féin agus cuid a dhearthára.
Ghlac na géillsinigh col le Svyatopolk mar gheall den tíorántacht a bhí sé a imirt orthu le teann na heagla a bhí air roimh Yaroslav. Mar shampla, shaighid sé na feallmharfóirí i mBoris agus i nGleb, beirt fhear cráifeach ar gaireadh mairtírigh náisiúnta díobh ina dhiaidh sin. Bhí comhghuaillithe Svyatopolk - na ceithearnaigh Pheitsineigeacha a fuair sé ar iasacht ó rí na bPolannach - bhí siad ag caitheamh le bunadh na háite mar a shamhlófá le harm forghabhála: ag creachadh rompu is ag loitiméireacht ar fud na háite, ag éigniú ban is ag gadaíocht. I ndeireadh báire, tháinig arm Lochlannach Yaroslav isteach ó Novgorod le Cív a ghabháil agus le SvYatopolk a mharú, sa bhliain 1019. Svyatopolk Mallaithe an t-aon ainm a thugtaí ar mo dhuine i ndiaidh a bháis.
Yaroslav na n-ilbhuanna.
Nuair a bhí an tsíocháin ar bun sa ríocht arís - siúd is go raibh trioblóidí áirithe ag Yaroslav go fóill le deartháir eile darbh ainm Mstislav - shocraigh an rí nua síos le atógáil is forbairt a dhéanamh ar a thír. Dealraíonn sé gur fear cuíosach léannta a bhí ann, agus léamh na teanga Slaivise aige, rud nach raibh chomh coitianta sin san am.
Ní raibh an Rúisis á scríobh go fóill, mar Rúisis. Nuair a chaighdeánaigh Naomh Ciril agus Naomh Methodius, an bheirt mhisinéirí Gréagacha - nuair a chaighdeánaigh siad an teanga scríofa le haghaidh na Slavach, níor aithin siad idir na teangacha éagsúla ina measc siúd: bhí siad sásta an tSlaivis scríofa a bhunú ar an gcanúint ba chóngaraí don Ghréig, agus í níos cosúla leis an mBulgáiris, leis an Maiceadóinis agus leis an tSeirbis ná leis an Rúisis. Cibé scéal é, mhair na Rúisigh féin i bhfad thar an riachtanas ag saothrú na teanga seo mar aonmheán liteartha.
B'i dtréimhse Yaroslav a tháinig an chéad bhorradh ar an litríocht sa teanga léannta seo sa Rúis. Chuir Yaroslav ar bun scoileanna sna cathracha, agus é ag cuidiú leis an Eaglais tithe adhartha a thógáil agus ealaín na naomhdhathadóireachta a chur chun cinn. Is cuid thábhachtach iad de chultúr na heaglaise Oirthearaí na dealbha beannaithe sa lá atá inniu féin ann. - Thairis sin, d'fhéach Iaroslav chuige gur cuireadh tús le códú agus caighdeánú na ndlíthe ina ríocht. Bhí an-chaidreamh taidhleoireachta ag Yaroslav le tíortha móra an Iarthair, agus phós daoine clainne dá chuid prionsaí agus banphrionsaí ón bhFrainc, ón nGearmáin, ón bPolainn agus ón Ungáir. Níor shéan Yaroslav seanchairdeas a ríochta leis na Lochlannaigh ach an oiread. Mar sin, bhí clú agus cáil ar mo dhuine agus ar a thír ar fud na hEorpa. San am sin, ní raibh an Rúis chun deiridh ar na tíortha eile san Ilchríoch, agus an chuma ar na cúrsaí go rabhthas ag tosú ag dearcadh uirthi mar thír den ghnáthchineál.
Bás Yaroslav agus meath Chíév.
Ar mhí-ámharaí an tsaoil, b'é an seanscéal sa Rúis arís é i ndiaidh bhás an phrionsa éirimiúil seo: thit a chlann agus lucht a ghaoil amach le chéile, agus an tír á lagú ag na mionchogaí is ag na trioblóidí éagsúla. D'éirigh prionsachtaí eile na Rúise níos tábhachtaí ná Cív: Vladimir-Suzdal thar aon cheann eile. Sa bhliain 1136 chuir muintir Novgorod ruaigeadh ar an bprionsa a chuir Cív chucu le dul i gceannas na cathrach. Ansin, chrom muintir Novgorod ar iad féin a rialú mar chineál poblacht, agus fágadh Cív ag titim le fána. Nuair a d'fhorghabh na Mongólaigh Cív le léirscrios iomlán a dhéanamh uirthi, ní raibh fágtha den chathair cheana féin ach scáil i mbuidéal. Sa dara leath den dóú haois déag, bhí a gradam agus a céim bainte di ag Andrey Bogalyubskiy, prionsa Vladimir-Suzdal, a chuir a chumhacht féin i gcion ar an gcathair in éis dó an t-iomlán a chreachadh dá raibh le fáil de rudaí luachmhara san áit.
De na mionphrionsachtaí a tháinig ar an bhfód nuair a bhí port Chíév seinnte, b'iad Novgorod agus Suzdal an dá cheann ba tábhachtaí, agus iad suite i dTuaisceart na Rúise, murab ionann agus Cív.
Novgorod na Saoirse.
Áit trádála a bhí i Novgorod thar aon rud eile, agus í á stiúradh is á rialú ag comhthionól na bhfear saor, "veche". B'iad na mórthrádálaithe agus na huaisle, chomh maith leis na heaglaisigh, ba mhó a raibh cumhacht acu ar an tionól, ach is féidir a rá gur beag áit eile sa Rúis san am sin ina raibh a leithéid féin de dhaonlathas le fáil. Bhí géillsine ag go leor cathracha eile do Novgorod, ar nós Pskov, Staraya Russa agus Velikiye Luki, agus an córas céanna rialtais ag feidhmiú iontu, bunaithe ar an "veche".
Bhí an-bhród ar mhuintir Novgorod as a ndaonlathas, agus iad ag tagairt dá gcathair mar a bheadh duine ann: "Gospodin Gosudar' Velikiy Novgorod" - An tUasal Novgorod, an Tiarna Mór.
Tá Novgorod suite níos faide thuaidh ná Cív, agus mar sin, ba dual do mhuintir Novgorod súil a choinneáil ar chríocha an tuaiscirt ar lorg seansanna trádála. Sa tríú haois déag, mar sin, bhí an Fhionlainn agus an Cháiréil ina gcnámha spairne idir an tSualainn agus Novgorod, agus gach taobh ag cur chun cinn a leagan féin den Chríostaíocht i measc na dtreibheanna Fionlannacha le dílseacht agus cuidiú a thabhú uathu in éadan na námhad. D'éirigh ina chogadh idir na Sualannaigh agus na Novgoradaigh sa bhliain 1240. Thug na Sualannaigh iarracht ar inbhear na habhainne úd Neva a ghabháil, ach chloígh Prionsa Novgorod, Aleksandr (Alastair), lucht an ionraidh, agus baisteadh "Aleksandr Nevskiy", nó Alastair na habhainne Neva, mar leasainm air.
B'iomaí cogadh a phléasc amach ina dhiaidh sin féin idir an tSualainn agus na Rúisigh, ach faoi dheireadh chuaigh acu teacht ar chineál comhghéilliúint agus an Fhionlainn is an Chairéil a roinnt eatarthu i Síocháin Schlüsselburg sa bhliain 1323.
Má ba mhall ba mhithid, nó, ar dtús, bhí an tsíorchogaíocht in éis praiseach a dhéanamh ar fud na Cairéile, agus, thairis sin, namhaid i bhfad ní ba mhó ná an tSualainn ag éirí bagrach ar na Rúisigh - bunadh Novgorod ins an áireamh - san Oirthear. B'é sin stát na Mongólach is na dTatárach.
Na Mongólaigh.
Tháinig an chéad ionradh Mongólach ar Dheisceart na Rúise sa bhliain 1223 faoi cheannas an Cháin mhórchlúitigh féin Geingeas. Ós rud é gur san Deisceart a rinne Geingeas a chuid racáin, níorbh eagal do Novgorod é; an chéad taoiseach eile - Batú - a chuaigh i gceannas ar arm a Chan féin, thug sé aghaidh ar na prionsachtaí tuaisceartacha, mar Vladimir-Suzdal agus Novgorod.
Ba mhillteanach an namhaid iad na Mongólaigh is na Tatáraigh, agus iad ag scuabadh rompu anoir gan oiread agus ballóg a fhágáil ina seasamh ina ndiaidh. B'iomaí cathair Rúiseach a scrios is a chreach siad gan taise, gan trua, gan trócaire - Cív, Vladimir agus Suzdal ina measc - ach d'éirigh leis an bPrionsa Alastair thuasluaite dul i gcomhchainteanna leis na Mongólaigh. Shábháil sé é féin agus a ríocht trí cháin bhliantúil a ghealladh do na danair seo.
Chuir na Mongólaigh cúirt an Cháin - an Mathshlua Órga - ar bun i nDeisceart na Rúise, in áit ar bhaist siad "Saray" uirthi.
B'é ba toradh dó seo ná gur fágadh an chuid ba mhó den Rúis faoi fhorlámhas na Mongólach ar bhealach díreach nó indíreach. Ba chuid de ríocht na Mongólach iad oirthear agus deisceart na Rúise. Na prionsachtaí beaga san Iarthar, bhí gobharnóir nó fear ionaid de chuid na Mongólach i ngach ceann acu, agus aitheantas tugtha acu do Chán na Mongólach mar Ard-Rí. Sa tuaisceart a bhí tailte Novgorod, agus iad saor ó dhíormaí Tatáracha, ach bhí lucht a rialtais ag íoc cánach leis na Mongólach.
Moscó.
Bhí stát nua ag teacht chun tosaigh, áfach, i measc na mionphrionsachtaí: Moscó. Ní raibh i Moscó ar dtús ach cineál taobhchathair nó cóilíneacht de chuid Vladimir-Suzdal. B'é Iúirí Dolgarúicí (nó "Seoirse Lámhfhada") a thóg an chéad chaisleán ins an áit seo, agus de réir a chéile, rinneadh prionsacht daoithi, mar Mhoscó. (As an abhainn - "Moskva-reka" - atá ag sní tríthi a hainmníodh an chathair. Creidtear gur tháinig ainm na habhainne as ceann de na teangacha Fionnúgracha a labhraítear nó a labhraítí thall is abhus sa Rúis, agus gaol ag an ainm Moskva leis na tamhain Fhionnúgracha a chiallaíonn "dubh" agus "uisce" - "musta" agus "vesi" na Fionlainnise. Thiocfadh a rá, mar sin, gur "Dubhlinn" is ciall le hainm na cathrach ó thús.)
D'éirigh le hIvan Kalita - nó "Seán an Sparáin" - sa bhliain 1328 ceadúnas a mhealladh ón gCán prionsacht Tver' in aice le tailte Mhoscó a fhorghabháil. Mar a thaispeánann a leasainm, fear inseifte tíosach a bhí in Ivan, agus sparán mór aige: chaith sé a ailp ag ceannach tailte úra ón gCán sa bhreis ar a bhfuair sé nuair a chloígh sé Tvéir.
B'éigean do Novgorod géilleadh do bhrú na Sualannach is na Liotuánach, fosta: de réir a chéile, chaill sí a seanghradam, agus Moscó ag fás is ag forbairt.
Faoi Bhráca na Mongólach.
Ba mhór an t-éirleach é an tréimhse a chaith na Mongólaigh ag rialú na Rúise. Nuair a tháinig siad ag marú is ag creachadh rompu, bhánaigh siad limistéir mhóra den tír go hiomlán, agus nuair a chuir siad ar bun cumhacht eagraithe, níor bhuair siad a gcloigne le gnaoi na ndaoine a chothú ná a tharraingt orthu féin. Mar sin, d'éalaigh na sluaite síoraí de Rúisigh rompu go Novgorod le teacht slán ar a bhforlámhas. De réir mar a chuaigh nósanna cruálacha míthrócaireacha i bhfeidhm ar an bpobal, d'éirigh na Rúisigh as an tsibhialtacht go hiomlán, ó bhí troid laethúil na beatha ag éileamh gach a raibh de ghustal iontu. Bhí na prionsaí Rúiseacha ag tógáil uisce faoi thalamh in éadan a chéile, agus na Mongólaigh á saigheadadh faoi chéile lena ngaisneas a bhaint as gach cineál easaontais nó faltanais idir na Rúisigh.
Iarsmaí an Mhongólachais.
D'fhág na Mongólaigh a rian féin ar chultúr na Rúise ar a lán bealaí. Scar siad an tír leis an Iarthar, agus an Áise ag éirí níos tábhachtaí mar chéile trádála agus iomlaoide. Thairis sin, b'iad na Mongólaigh a thug isteach pionós an bháis sa Rúis, nó ní raibh sé á chleachtadh ag na Rúisigh fad is a d'fhan seandlíthe na Slavach beo ina measc. B'ó na Mongólaigh a d'fhoghlaim na Rúisigh an dóigh le príosúnaigh a chéasadh, fosta.
Dmitriy Donskoy.
Sa cheathrú haois déag, áfach, d'éirigh le prionsa Mhoscó, Dmitriy, na Rúisigh a chruinniú in éadan na dTatárach. Bhí scoilt ag teacht ar na Mongólaigh, agus Mathshlua nua bunaithe ag cuid acu le dul in iomaíocht leis an Mathshlua Órga - an Mathshlua Geal. Chuaigh fórsaí Dmitriy chun teagmhála leis na Tatáraigh i gKulikovo in aice leis an abhainn úd Don, agus b'iad na Rúisigh a bhuaigh an cath cáiliúil seo i Mí Mheán Fómhair den bhliain 1380. Ina dhiaidh sin, chuaigh ag an Mathshlua an ceann is fearr a fháil ar na Rúisigh arís, ach bhí sé foghlamtha acu anois nach dochloíte a bhí na Mongólaigh, agus go raibh sé indéanta ruaigeadh a chur orthu as an tír. Gaireadh laoch náisiúnta de Dmitriy - Dmitriy Donskoy, nó Dmitrí ó Don.
Tokhtomysh agus Vasiliy.
Ní raibh na Tatáraigh sochloíte ach an oiread, áfach. Nó tháinig Cán úr i gceannas orthu uilig - Tokhtomysh, a bhí i mbun an Mhathshlua Ghil ar tús. Rinne Tokhtomysh creach agus ródach ar Mhoscó le díoltas a agairt ar Dmitriy Donskoy, ach níorbh é sin an deireadh le troid na Rúiseach, nó thionóil Vasiliy, mac Dmitriy Donskoy, na Rúisigh ó chúigí is ó phrionsachtaí éagsúla ina gcomhghuaillíocht mhór mhillteanach le cath a chur ar na Tatáraigh agus ar an namhaid úr a bhí ag druidim isteach aniar - monarcacht dhúbailte na Polainne is na Liotuáine. Bhí réalta Novgorod ag dul faoi faoin am seo, agus Moscó ag déanamh forghabhála ar cheantair iar-Novgorodacha ó thuaidh, rud a d'fhág dídean ag Vasiliy le dul ar a theitheadh ó na Tatáraigh nuair a tháinig siadsan a rith damhsa ar fud Mhoscó.
Aontú na Rúise ar na Bacáin.
Le linn na gcathanna sa chúigiú haois déag tháinig deireadh leis na cúigí neamhspleácha, agus an Rúis á haontú faoi choimirce Mhoscó. Nuair a shealbhaigh Ivan a Trí - garmhac do Vasiliy, mac Dmitriy - an chumhacht i Moscó, ní raibh mórán sracaidh fágtha sna cúigí eile, ach amháin i Novgorod. Déanta na fírinne, ní bheadh Novgorod féin in inmhe scaradh ó Mhoscó gan chuidiú ón bPolainn-Liotuáin, agus í ag iompairc le Moscó faoin tseanphoblacht trádála seo. Nuair a thoiligh Novgorod le conradh comhghuaillíochta leis an Liotuáin, chuaigh Ivan a Trí chun cogaidh le pionós a ghearradh do mhuintir Novgorod as an bhfeillbheart, agus ó ba rud é nár tháinig fórsaí Liotuánacha ag chosaint a gcomhghuaillí ar an ionradh, b'éigean do lucht rialtais Novgorod forlámhas a ghéilleadh d'Ivan. I gceann chúpla bliain eile, áfach, d'éirigh na Novgorodaigh amach in éadan Mhoscó, ach ní raibh rath orthu. B'éigean dóibh iad féin a thabhairt suas don namhaid go neamhchoinníollach, agus ansin, sa bhliain 1478, chaill an tseanphoblacht gach a raibh fágtha dá neamhspleáchas. An clog mór féin a mbíodh a chling ag cur gairm scoile ar chomhthionól ionadaíoch na poblachta cathartha, tógadh anuas é lena thabhairt go Moscó mar chreach chogaidh. Rinneadh feoid de thailte Novgorod agus cuireadh tiarnaí ó Mhoscó ina mbun.
Feodachas, Seirfeachas agus Daoirse.
An Rúis a haontaíodh le linn Ivan a Trí a bheith ina phrionsa ar Mhoscó, ba sochaí fheodach í. B'iad síol Rúiric agus na seanuaisle eile de phór Lochlann a chuir tús le forbairt an tseirfeachais sa tír, nó nuair a tháinig siad ansin an chéad uair, bhí sé de nós acu complacht choimhdeachta de shaighdiúirí dá chuid féin a bheith mar chúirt taistil thart timpeall ar gach taoiseach uasal. B'as na complachtaí seo - "hirð" as Lochlainnis, "druzhina" as Rúisis - a d'eascair aicme na mboigheárach ("boyary"), a mb'iad an aicme ab airde céimíochta i sochaí na sean-Rúise amach ó chlanna na seantaoiseach féin. Bhí neamhspleáchas ag baint leis na boigheáraigh nach samhlófá lena macasamhlacha in Iarthar na hEorpa san am céanna, nó siúd is gurb iomaí boigheárach a raibh an chéimíocht aige a bhuí leis an ngaraíocht a rinne sinsear dá chuid don phrionsa fadó, níor vasáilligh ná géillsinigh de chuid an phrionsa a bhí iontu. Uaisle de ghradam ní b'ísle ab eadh iad na dvoiriánaigh agus na svoighizéimtsigh, comh maith leis an aicme a chruthaigh Dmitrí Donscóigh: na fíor-vasáilligh nó na poiméisticí. Leis na Tatáraigh a throid, theastaigh ó Dmitrí aicme de dhaoine a bheith aige a dtiocfadh leis dul ina dtuilleamaí: ní raibh mórán maithe sna gnáthuaisle, ós rud é go raibh siad ábalta feall a dhéanamh air ar mhaithe leis na Tatáraigh, má bhí buntáistí le baint as a leithéid.
Ar ndóighe, bhí scológa ann, nó cé eile a sholáthródh a gcuid bia do na huaisle? Bhí feirmeoirí saora ann freisin, nó "scológa dubha" - scológa de chuid na talún duibhe. Ba leo féin an caorán a bhídís a shaothrú, ach ba ghnách cáin nó cíos bliantúil, nó "obrok", a ghearradh orthu a d'íocaidís leis an tiarna talún. Scéal eile ar fad a bhí fíor maidir leis na seirfigh: ní hamháin go n-íocaidís cíos - "tyaglo" - leis an tiarna talún, ach b'éigean dóibh freisin dualgas oibre, "barshchina", a chomhlíonadh go tráthrialta i bpáirceanna an tiarna. Agus Moscó ag teannadh a greime ar an Rúis, ceanglaíodh na scológa den talamh, i gcruth is nach raibh de cheart acu an áit ar rugadh iad a fhágáil ar aon nós. Ós rud é go raibh cíos, cáin agus ceangal ag cur an tsaoil féin ó mhaith ar na scológa, áfach, is iomaí duine acu a thug aghaidh ar na cúlriasca le talamh úr a thabhairt chun míntíreachais, beag beann ar rí nó ruire.
B'annamh a bhí an rogha ann cur fút i gcathair cheart, nó bhí na cathracha sách tana sa tsean-Rúis, agus ní raibh an saol iontu chomh difriúil leis an tuath agus a chreidfeá. Mar shampla, ní raibh an cineál cuallachtaí nó gildeanna - cumainn le haghaidh na gceardaithe is an lucht tráchtála - sa Rúis agus a bhíodh ina lán tíortha in Iarthar na hEorpa.
Bhí sclábhaithe nó daoir sa Rúis, fosta, nó bhí na Rúisigh ag tógáil patrúin leis na Mongólaigh: bhí an daoirse fréamhaithe sách domhain ina gcultúr siúd. De réir a chéile, rinneadh aicme na ndaor agus aicme na seirfeach a ionannú le chéile. Nó ba mhinic a gaireadh daor de dhuine shaor a bhí báite i bhfiacha; agus ó ba rud é nach rabh cuid mhaith de na scológa in ann a gcíos a íoc leis an tiarna talún, thosaigh seisean ag caitheamh leo mar a bheadh daoir den tseandéanamh iontu.
Bhí an-pháirt ag an Eaglais Cheartchreidmheach in atógáil na sochaí is an chultúir, agus réim na Mongólach ag druidim chun deireanais. Go háirithe, bhí eaglaisí á dtógáil agus naomhphictiúir á ndathú, agus Novgorod ina lárionad tábhachtach ealaíontóireachta sa cheathrú haois déag, idir ailtireacht agus dhathadóireacht. Ansin a d'fhoghlaim Andrey Rublyov, an duine ba cháiliúla amuigh de dhathadóirí cráifeacha a linne, - ansin a d'fhoghlaim sé tús a cheirde ón máistir Gréagach úd Theophanes, nó "Feofan Grek", mar a thugadh na Rúisigh air, i ndeireadh na ceathrú haoise déag. (Lenár linn féin, rinne an stiúrthóir cáiliúil Andrey Tarkovskiy scéal beatha Rublyov a scannánú.) De réir a chéile, thosaigh na manaigh ag saothrú litríochta arís, agus iad ag cleachtadh na teanga scríofa a dtugtar an tSean-Slaivis Eaglasta uirthi.
Fuair Ivan a Trí bás sa bhliain 1505, agus tháinig a mhac Vasiliy a Trí i gcomharbacht air. Ós rud é gur banphrionsa Biosáinteach, Zoë Palaiologos, ab ea a mháthair, agus an Biosáintiam féin léirscriosta ag na Turcaigh sa bhliain 1453, bhí Vasiliy inbharúla gurbh eisean a bhí ina oidhre ceart ar Impire an Bhiosáintiam. Bhí meas an tSáir - meas an Impire - aige air féin, agus scríbhneoirí cúirte dá chuid ag tagairt do Mhoscó mar "an tríú Róimh" (i ndiaidh an chéad Impireacht Rómhánach agus Impireacht an Bhiosáintiam, arbh í leath oirthearach na hImpireachta Rómhánaí í, ar dtús).
Mhair Vasiliy a Trí ag cur troda ar na Tatáraigh agus ag cúngú ar na stáit Rúiseacha eile, an dornán acu a d'fhan neamhspleách ar Mhoscó i gcónaí. Fuair Vasiliy bás sa bhliain 1533, agus ó ba rud é nach raibh ach trí bliana slánaithe ag a mhac, Ivan, fágadh na móruaisle - na boigheáraigh - i seilbh na tíre.
Ivan Uafásach.
Dream an-chumhachtach, an-neamhspleách a bhí sna boigheáraigh. B'iadsan an aicme ab airde i sochaí na sean-Rúise, agus nuair nach raibh an Sár os a gcionn, ba sciobtha a d'éirigh ina mhionchogaíocht idir na teaghlaigh éagsúla faoi cé acu ba mhó cumhachta. Agus é ag fás aníos, ghlac Ivan óg col le haicme na mboigheárach go léir, ag coinneáil súile dó ar an gcineál brilsce agus bruíonachais a bhí acu eatarthu, agus gach aon fhaicsean ag iarraidh na cinn eile a chloí le láimh láidir. Nuair a tháinig Íobhán i gcrann an oiread is a bhí sé in ann dul i gceannas ar a ríocht féin, rinne sé ródach mór ar na boigheáraigh chomh maith leis na Tatáraigh dheireanacha.
Chloígh Ivan an dá Chánacht mhóra, Kazan agus Astrakhan, sna 1550idí, ach níor bhac sé leis an gCrimé, nó bhí an leithinis seo faoi choimirce Shabhdán na Tuirce, a bhí ina thiarna chomh cumhachtach dainséarach agus gurbh eagal le hIvan féin é.
Ba le linn Ivan a cuireadh tús le gabháltas na Sibéire. Bhronn Ivan tailte móra in oirthear na Rúise - arbh ionann é ag an am agus na Sléibhte Úralacha, teorainn na hEorpa is na hÁise - ar thráchtálaí shaibhir dar shloinne Stroganov. Bhí súil ag Ivan go dtabharfadh Stroganov an áit chun míntíreachais agus go dtógfadh sé poill mhianaigh ansin le salann a bhaint as an talamh. D'fhruiligh Stroganov arm príobháideach lena chuid tailte a chosaint agus chuir sé cath ar na Tatáraigh agus na bundúchasaigh eile a raibh a chuid tailte ag críochantacht lena gcríocha. B'é ba toradh dó seo gur éirigh cogadh idir na Tatáraigh áitiúla agus díormaí Stroganov. De réir a chéile d'éirigh le Yermak, taoiseach Cosacach a bhí ina cheann urra ar thrúpaí Stroganov, an oiread sin talamh a dhéanamh san Oirthear agus gur gabháltas ann féin a bhí ann. Is é an rud a tharraing an gabháltas seo ina dhiaidh ná caidreamh le pobail agus le dreamanna nua, ar nós treibheanna beaga d'fháiteallaithe a raibh craicinn fhionnaidh le ceannacht uathu. Mar sin, chuir lucht gnó na Rúise suim sna seansanna úra san Oirthear, agus iad ag tabhairt aghaidh ar an tSibéir de réir a chéile.
Ar ndóigh, ní i bhfaiteadh na súl a tháinig borradh ar an trádáil Shibéireach: forbairt fhadaraíonach a bhí i gceist le feachtas Yermak féin, gan aon trácht a dhéanamh ar an ngabháltas iomlán ar an tSibéir. Dáiríribh, bhí an imirce go dtí an tSibéir inchomparáide ar go leor bealtaí leis an dóigh ar ghabh na Meiriceánaigh an t-"Iarthar Fiáin" ó na hIndiaigh. - Thairis sin, ba tréimhse mhór bhorrtha í tréimhse Ivan i gcúrsaí trádála ar dhóigheanna eile fosta, agus naisc úra á gceangal leis an Eoraip féin chomh maith leis an Áis.
Bhí cogadh ar na bacáin leis na Sualannaigh fosta. Bhí teorainn thoir na Sualainne - agus í suite fiarthrasna na Fionlainne - sainithe an chéad uair riamh sa chonradh síochána a shocraigh Novgorod agus an tSualainn sa bhliain 1323, ach de réir a chéile bhí an tSualainn éirithe as an teorainn seo a urramú, agus áitribh mhíntíreachais á mbunú ag feirmeoirí ón taobh Sualannach den teorainn ar an taobh eile. D'éirigh ina chogadh idir an dá thír seo sa bhliain 1555, ach tháinig deireadh leis i gceann dhá bhliain gan aon athrú ar na teorainneacha, ná aon bhuanfhuascailt ar na fadhbanna ba bhun leis an gcogadh. Bhí an Rúis agus an tSualainn le cogadh i ndiaidh cogaidh a chur ar a chéile sna haoiseanna a bhí le teacht, agus an Fhionlainn á satailt go minic ag na saighdiúirí.
Nuair a bhí an tsíocháin ar bun i ndiaidh an chogaidh áirithe seo, chúngaigh díormaí Ivan ar áit eile, mar atá, ar an dún úd Narva in oirthear na hEastóine. Ba leis na Ridirí Teotanacha an Eastóin san am seo, ach bhí na Ridirí féin in adharca a chéile, go háirithe nuair a d'éirigh eatarthu faoi chúrsaí an Reifirméisin agus iad ag teacht crosach ar a chéile faoin gcineál creidimh ab fhearr.
Ghabh an Rúis píosa maith d'Oirthear na hEastóine sa bhliain 1558, agus chuaigh an chuid eile de na tíortha Baltacha i dtuilleamaí na gcomharsan eile le cosaint agus díonadh a fháil ar an Rúis. Mar sin a fuair an tSualainn, an Danmhairg agus ríocht dhúbailte na Polainne is na Liotuáine an chéad fhód san Eastóin agus an Laitvia.
D'éirigh le hIvan tionchar éigin a fháil ar ghabháltaisí Baltacha na Danmhairge tríd an bprionsa áitiúil Dhanmhargach a bhladar chun géillsineachta le tuilleadh tailte a ghealladh dó mar fheod. Mhair an chogaíocht i gcónaí idir an tSualainn agus an Rúis sna tíortha Baltacha, áfach. Le teacht an rí Ungáraigh Stiofán Batory i seilbh choróin na Polainne sa bhliain 1575, chuir na Polannaigh a ladar sa chogadh seo freisin. Ansin, bhí an Rúis sáraithe ag a cuid námhad, go háirithe nuair a nocht fórsaí Tatáracha na Crimé ag geataí Mhoscó, i mbreis ar a raibh ar siúl ag na naimhde Iartharacha. Shocraigh na Rúisigh síocháin leis an bPolainn sa bhliain 1582, ach mhair an cogadh tamall eile leis na Sualannaigh in ainneoin iarrachtaí le sos cogaidh a chur ar bun: níor tháinig deireadh leis an gcogaíocht ar an gcathéadan áirithe sin ach le síocháin Täysinä sa bhliain 1595.
Níorbh iad a chuid cogaí leis na tíortha coimhthíocha a thabhaigh a leasainm d'Ivan Uafásach, ach an cogadh a chuir sé ar mhuintir a thíre féin taobh istigh de stát Mhoscó. B'iad na huaisle - na Boigheáraigh - ba mhó a bhí thíos le polasaithe Ivan, nó ní raibh aon mhuinín aige astu siúd. Chuir Ivan le chéile cineál rúnseirbhís phearsanta dá chuid féin, na h"Oprichniki", le cumhacht na mBoigheárach a chloí. B'ionann sin agus géarleanúint mhíthocaireach ina bhfuair na sluaite móra de dhaoiní bás, agus ní Boigheáraigh amháin a bhí á marú. Theann lámh láidir Ivan chomh dian dána dásachtach ar na Boigheáraigh agus gur thogair cuid mhór acu a gcuid tailte a thréigean agus tearmann a lorg ar imeall na ríochta.
Fear mór foréigin agus fiántais a bhí in Ivan Uafásach ina shaol phríobháideach féin, chomh maith leis na polasaithe. Mar sin, ag druidim chun deiridh dá shaol, mharaigh sé an mac ba sine aige, a ríchomharba, le buille dá bhata nuair a d'éirigh geamhthroid eatarthu. (Dhathaigh an t-ealaíontóir Rúiseach Ilya Repin pictiúr clúiteach den mhóitíf seo: Ivan Uafásach i ndiaidh dó a mhac a mharú.) Bhí an oiread sin reiligiúndachta in Ivan agus gur nós leis breithiúnas aithrí a dhéanamh in éiric an éirligh a rinne sé ar a chuid namhad. Fuair sé bás sa bhliain 1584.
Boris Godunov agus Dmitriy Bréige.
Gaireadh Sár d'Fheodor, mac eile le hIvan, ach b'é Boris Godunov, a chliamhain, a chuaigh i mbun chúrsaí rialtais an stáit thar aon duine eile. Fear de phór na dTatárach a bhí i nGodunov. Bhí deartháir óg ag Feodor arbh ainm dó Dmitriy, páiste a fuair bás go hóg; ach má fuair, bhí sé le páirt nach beag a dhéanamh i gcúrsaí rialtais na Rúise i ndiaidh a bháis, aisteach go leor.
Chruthaigh Boiríos Godúnov go seoigh ar fad i gceann na cumhachta, agus é ag cur feabhais ar thrádáil agus ar chaidreamh idirnáisiúnta an stáit, ag déanamh talún sa tSibéir agus ag baint amach tuilleadh neamhspleáchais d'Eaglais na Rúise. Cibé cé chomh maith a d'éirigh le Godunov, ní raibh mórán dáimhe ag na Boigheáraigh leis, agus iad den bharúil nach raibh an pór uasal i mo dhuine a thabhódh a ghradam dó. Chuaigh siad ag tógáil uisce faoi thalamh in éadan Ghodunov.
Fuair Dmitriy, deartháir an tSáir, bás sa bhliain 1591. Ar ndóigh, bhí Moscó ar fad go luath ag insint luaidreáin gurbh é Godúnov a mharaigh é. An Sár Feodor féin, d'éag sé seacht mbliana ina dhiaidh sin, agus tháinig Godunov i seilbh na corónach é féin, anois, Le meath na mbarraí sna blianta 1601-1603, áfach, d'éirigh na scológa, agus go leor cúiseanna eile acu fosta le bheith míshásta - d'éirigh siad amach in aghaidh Ghodunov. Chruinnigh siad thart ar fhear buile, iar-mhanach a shíl gurbh é féin Dmitriy a d'éalaigh ó lucht a mharfa agus a fuair tearmann i mainistir. "Lzhe-Dmitriy" nó Dmitriy Bréige is gnách a thabhairt air as Rúisis.
D'iompaigh Dmitriy Bréige i leith an chreidimh Chaitlicigh, rud a chinntigh tacaíocht na Polainne dó, agus é ag teannadh ar Mhoscó lena chuid saighdiúirí. Bhí na Boigheáraigh ag cuidiú leis chomh maith, nó bhí fuath na ndaol acu ar Ghodunov agus ar a mhuintir. Nuair a d'éag Boris Godunov in Aibreán na bliana 1605, fuair a mhac an ríocht le hoidhreacht, ach má fuair féin, ní raibh aon mhoill ar na Boigheáraigh muintir Mhoscó a ghríosú chun ceannairce in éadan mo dhuine. Maraíodh é, agus tháinig Dmitriy Bréige go Moscó.
Cé gur tháinig sé, níor shocraigh sé scéal ar bith. Go sciobtha ina dhiaidh sin d'éirigh idir é agus na Boigheáraigh, agus maraíodh é féin sa scliúchas a tarraingíodh. Sa bhliain 1606, d'fhéach ceann urra na mBoigheárach, Vasiliy Shuiskiy, leis an ríchathaoir a bhaint amach dó féin, ach ní raibh rath ar an iarracht sin. Nó d'éirigh bunadh dheisceart na Rúise amach ansin, agus Dmitriy Bréige nua ceaptha acu. Nuair a bhí an cogadh ag cliseadh ar Shuiskiy, d'iarr sé cuidiú ar na Sualannaigh, agus é ag tairiscint críocha is cúigí in aice leis an bhFionlainn dófa, ach iad ruaigeadh a chur ar an dara héilitheoir ar an ríchathaoir.
Nuair a nocht fórsaí Jacob de la Gardie ón tSualainn os comhair gheataí Mhoscó, bhí ceannairceoirí Dmitriy Bréige cloíte cheana. Má bhí féin, áfach, bhí scéim nua socraithe ag na Polannaigh le Vasiliy Shuisky, agus d'éirigh ina chath idir na Polannaigh agus na Sualannaigh. Briseadh an cath ar na Sualannaigh, agus ní raibh muintir na Cairéile in aice leis an bhFionlainn sásta géillsine a mhionnú don tSualainn cibé. Mar sin, b'éigean do na Sualannaigh an limistéar a bhí geallta dóibh a ghabháil le lámh láidir. Ansin thug na Sualannaigh a n-aghaidh ar Novgorod, agus iad ag iarraidh stáitín a chur ar bun ansin faoina gcoimirce féin. Bhí fuar acu leis an iarracht sin, siúd is gur éirigh leo geallúint géillsine a bhaint as muintir na háite. Socraíodh go nglacfadh deartháir rí na Sualainne coróin Novgorod, ach níor tháinig an fear seo riamh a fhad leis an áit féin - thit an drioll ar an dreall ag an gcúirt i Stócólm, is dócha.
Shealbhaigh na Polannaigh tailte móra in Iarthar na Rúise, an chathair stairiúil Smolensk thar aon áit eile, agus nuair a bhí siad i gceannas ar Mhoscó, bhí an chuma ar an scéal go raibh siad le cúige dá gcuid féin a dhéanamh den Rúis, fiú. Nuair a tháinig chun solais nach raibh na Polannaigh sásta cead a gcreidimh a fhágáil ag na Rúisigh, dá ngabhfaidís an tír go hiomlán, - b'ansin a chrom an Eaglais Cheartchreidmheach ar an náisiún a ghríosú chun troda le ruaigeadh a chur ar lucht an éigreidimh as an tír. Chuaigh na scológa is cuid de na móruaisle i gcomhar le chéile faoi cheannasaíocht Dmitriy Pozharskiy, fear de na móruaisle, agus Kuz'ma Minin, fear a bhí ina "starosta", nó ina Mhéara, ar an gcathair udaí Nizhniy-Novgorod. Ag druidim le deireadh na bliana 1612 bhí an Polannach deireanach glanta as lár na Rúise, agus críoch curtha le Tréimhse na dTrioblóidí i stair na tíre.
Gaireadh Sár úr de Mhikhail Feodorovich Romanov, ar mhac é d'Fheodor Romanov, céile iompairce Bhoris Godunov agus col ceathar d'Ivan Uafásach. B'é Mikhail seo a chuir tús le rítheaghlach mhuintir Románov sa Rúis.
Thar aon rud eile, theastaigh ón Impire úrcheaptha éirí as an gcogadh leis na Sualannaigh, nó bhí siadsan ag cur as do na Rúisigh i gcónaí. Síníodh conradh nua síochána i Stolbova sa bhliain 1617, ach ba bhocht an socrú é dar leis na Rúisigh, ó baineadh a cuid críoch chois Mhuir Bhailt den Rúis go hiomlán beagnach. An chomha a socraíodh leis na Polannaigh, níor fhabhraigh sí don Rúis ach an oiread, nó géilleadh críocha iartharacha na tíre do na naimhde, ar nós Smolensk, an tseanchathair in aice le teorainn thoir na Bealarúise inniu. B'é dearcadh na Rúiseach, áfach, nach raibh ach géilleadh sealadach agus sos cogaidh i gceist.
Nuair a bhí an chogaíocht tráite, d'fhill athair an tSáir ar an Rúis. Bhí sé ina eaglaiseach Ortadocsach anois, agus gaireadh Patrarc Mhoscó de. Déanta na fírinne, bhí seisean, seachas a mhac, i mbun na tíre a raibh fágtha dá shaol. Feodor ba cheartainm dó, ach nuair a chuaigh sé leis an tsagartóireacht, ghlac sé an t-ainm Filaret air.
Sna blianta úd bhí an Dáil Tíre - "Zemskiy Sobor" - cruinnithe an chuid ba mhó den am. Cineál parlaiminte a bhí ann, siúd is nach raibh mórán cumhachta ag baint léi, ach ina dhiaidh sin féin, choinníodh sí an Sár i dteagmháil éigin leis na cúigí agus a mbunadh, rud a chuidigh leis agus é ag cur bail agus caoi ar an tír arís i ndiaidh na gcogaí fada tuirsiúla.
Fuair Filaret bás sa bhliain 1633, agus níor mhair a mhac ach dhá bhliain déag ina dhiaidh. Ansin, tháinig Alexey Mikhailevich i gceannas ar an tír, ach ós rud é go mbíodh cúraimí na hoibre ag teacht ainchleachtaithe ar mo dhuine i dtús, fuair na lútálaithe is na stocairí barraíocht tionchair air. Chothaigh sin míshástacht agus reibiliúnachas i measc na cosmhuintire, go dtí gur phléasc trioblóidí - "an cheannairc shalainn" - amach sa bhliain 1648. Thug seo ar Alexey an Dáil Tíre a chur i mbun obair reachtaíochta dáiríribh, agus tháinig an Dáil le chéile le cineál bunreacht a dhréachtáil.
Go gairid ina dhiaidh sin rinneadh patrarcach de Nikon a bhí i mbun na heaglaise i Novgorod. Fear éirimiúil uaillmhianach a bhí ann, agus theastaigh uaidh deasghnáthaí agus dogmaí na heaglaise a chur ar aon líne le máthaireaglais Chathair Chonstaintín. Mar shampla, thug sé ar fhíréin na Rúise iad féin a choisreacan le trí mhéar, seachas le dhá cheann, mar ba nós i measc na cosmhuintire. D'éirigh "lucht an tseanchreidimh" ("starovery") nó "scoilteoirí na heaglaise" ("raskolniki") amach in éadan na "nuálacha" a bhí Nikon a chur chun cinn, agus tugadh bata is bóthar don Phatrarc. Ina dhiaidh sin féin, bhí tromlach na n-eaglaiseach sásta leis na leasuithe a fhaomhadh is a fhormhuiniú, fiú ag an gcomhthionól eaglasta céanna a bhris Nikon as a phost. Mhair an scoilt i bhfad i ndiaidh lá Nikon - i mblianta an Aontais Shóibhéadaigh féin, d'fhéadfaí teacht trasna ar phobail bheaga scoite amuigh ar an iargúltacht nach raibh a fhios beo acu an Cumannachas, ná suim acu i gcúrsaí polaitíochta na comhaimsire, ó bhí siad i gcónaí ag cur in aghaidh an mhasla a thug Nikon don tseanchreideamh, dar leo - ach ós rud é nach raibh de dhiagaireacht ag lucht an tseanchreidimh ach a dtroid in aghaidh na leasuithe, agus iad féin ag teacht crosach ar a chéile i dtaobh a lán saincheisteanna, rinne siad athscoilt i ndiaidh a chéile eatarthu féin, agus na scórtha de sheicteanna éagsúla ag teacht ar an bhfód go géar gasta.
Tréimhse mhór fáis agus forbartha ab ea an atógáilt i ndiaidh Thréimhse na dTrioblóidí ar a lán bealaí. hAtheagraíodh an t-arm de réir réamhshamplaí Iartharacha, agus oifigigh phroifisiúnta á n-earcú is á ndruileáil le haghaidh an fhiannais, in áit fir uaisle nach raibh de dhintiúirí acu ach an chéimíocht aicme. Albanaigh ab ea an chuid ba mhó de na saighdiúirí tuarastail a tháinig ón iasacht le bail a chur ar fhórsaí armtha na Rúise, agus d'fhág siad a lorg féin ar chultúr na tíre. Mar shampla, b'as Albain do shinsir an scríbhneora Mikhail Lermontov a bhí thuas sa naoú haois déag, agus é ar duine de na filí móra Rúiseacha: Learmont ba sloinneadh don fhear a chuir tús leis an teaghlach.
An borradh a tháinig ar an gcaiteachas mhíleata sa tseachtú haois déag, ghoill sé go mór mór ar na scológa, nó b'iadsan a d'íocadh as an ngléas is as an lón cogaidh, agus na cánacha ag teannadh orthu go dian. I dtús an tsamhraidh 1648 d'éirigh saighdiúirí amach i Moscó ag éileamh go gcuirfí an cháin ar shalann ar ceal. Ní raibh aon mhoill ar na saighdiúirí dílse an cheannairc seo a chloí, ach ba scéal eile ar fad é ceannairc Stenka Razin.
Stenka Razin.
Taoiseach Cosacach a bhí i Razin a bhíodh i gcónaí ag creachadóireacht sa Pheirs agus i nDeisceart na Rúise. Cineál foghlaí a bhí ann thar aon rud eile, agus de thaisme, a bheag nó a mhór, a tharla i gceannas ar éirí amach abhalmhór é, i ndeireadh na 1660idí. Ag ascnamh suas an abhainn dá chuid díormaí, chorraigh siad na sluaite síoraí chun catha in éineacht, le ruaigeadh a chur ar na huaisle is ar an tSár. Tháinig arm Raizín a fhad le Simbirsk - an áit ar rugadh Léinín, dála an scéil, agus caithfidh sé go gcluineadh Léinín stairsheanchas faoi Razin cois tine nuair a bhí sé óg - ach b'ansin a chloígh fórsaí an tSáir é. Gearradh pionós thar a bheith brúidiúil ar Razin agus ar a lucht leanúna: deirtear gur maraíodh céad míle de dhaoine ar caitheadh amhras na ceannairce orthu. Scéal tipiciúil laochais a bhí i mbeatha agus i mbás mo dhuine, agus é ina spreagadh ag intinn chruthaitheach an duine. Mar sin, mhair cuimhne Razin i bhfad ina dhiaidh i mbéal an phobail is na seachaithe, agus, go háirithe, sna hamhráin tíre. Thairis sin, ní mór an t-úrscéal mór millteanach eipiciúil a lua a chum Vasiliy Shukshin, scannánaí agus scríbhneoir, thiar sna seascaidí. Tháinig an t-úrscéal amach i dtús na seachtóidí - "Ya prishol dat' vam volyu" - "Tháinig mé leis an tsaoirse a thabhairt daoibh". Áirítear an t-úrscéal seo ar shaothair mhóra na litríochta Sóivéadaí i gcónaí, agus ní bheadh obair amú ann dá gcuirfí Gaeilge air. Is féidir a rá gur cuid lárnach de mhiotas náisiúnta na Rúise é scéal Stenka Razin, agus meas an laoich ar mo dhuine.
Éirí Amach Chmielnicki.
Bhí trioblóidí de chineál eile ag luí ar Chosacaigh na hÚcráine a bhí ina gcónaí ní b'fhaide san Iarthar ná muintir Razin. Ba ghéillsinigh Pholannacha iad Cosacaigh na hÚcráine, go bunúsach, ach d'éirigh brilsce idir iad agus na Polannaigh faoi chúrsaí creidimh. Theastaigh ó na Cosacaigh a seanurraim a thabhairt d'eaglais Cheartchreidmheach an Oirthir, agus Rí na Polainne ag iarraidh an Caitliceachas a bhrú anuas orthu. Thairis sin, ba mhian leis na huaisle Polannacha an feodachas is an seirfeachas a fhairsingiú a fhad le tír na gCosacach, rud nár thaitin leis na Cosacaigh féin ar aon nós. Nó is é is brí le "Cosacach", mar fhocal is mar choincheap, ná duine dá sliocht siúd a d'éalaigh ó lámh thapaidh na n-uasal feodach Rúiseach go dtí na machairí in iardheisceart na tíre. Ba dual do na Cosacaigh, mar sin, fuath a thabhairt don té a d'fhéachfadh tíorántacht den chineál seo a imirt orthu. Bhí mionchogaíocht ar obair idir na Polannaigh agus na Cosacaigh chomh fada siar le deireadh na séú haoise déag, ach nuair a tháinig an chuma ar an scéal go raibh siad ag cailleadh an chatha, chuaigh na Cosacaigh i dtuilleamaí an tSáir Alexey Mikhailevich sa bhliain 1653. Socraíodh go rachadh Cosacaigh an Iarthair isteach in Impireacht na Rúise, ach ó bhí fear oilte sciliúil ag déanamh na taidhleoireachta thar a gcionn - ceann urra Cosacach darbh ainm Bogdan Khmelnitskiy, nó Bogdan Chmielnicki, mar a litríonn na Polannaigh é - bhain siad amach comha aontais a bhí iontach fabhrach dóibh: thoiligh an Sár le neamhspleáchas sách cuimsitheach a fhágáil acu chun cúrsaí inmheánacha na hÚcráine a rialú. Ar an drochuair dá mhuintir féin, fuair Chmielnicki bás, agus chlis ar a mhac Yuriy (Seoirse, nó Jerzy as Polainnis) an bhearna bhaoil a líonadh ina dhiaidh. Tháinig na díormaí Polannacha isteach leis an "mbruach deis" - an bruach thiar den abhainn úd Dniepr - a nascghabháil don Pholainn - agus b'é an bruach eile a fágadh ag an Rúis, mar a cinneadh i gconradh síochána na bliana 1667 in Andrusovo.
Ní raibh fad saoil i ndán don tsíocháin áirithe sin, áfach, nó d'éirigh trioblóidí nua le ceannairc Pyotr Doroshenko a rinne iarracht an uile Úcráin a ghabháil le dul i gceannas uirthi é féin. Chuaigh sé ag lorg cuidiú ó shabhdán na Tuirce, ach ní bhfuair sé a achainí; i gceann sraith bhlianta b'éigean dó é féin a thabhairt suas do ghinearáil an tSáir. B'é ba toradh dó seo, áfach, gur chaith an Pholainn, an Tuirc agus an Rúis an chéad cheithre scór bliain eile ag cur cogaidh ar a chéile agus iad ag iompairc faoin Úcráin.
An Gabháltas ag dul ar an tSibéir.
San am céanna bhí an cóilíniú Rúiseach ag teannadh soir sa tSibéir, agus cathracha úra á mbunú. Sa bhliain 1639 a bhain an chéad fhórsa sluaíochta amach cósta an Aigéin Chiúin - nó Muir Ochóta, mar a bheirthear ar an murascaill taobh thiar de Leathinis Kamchatka. Na bundúchasaigh a bhí ina gcónaí sa tSibéir roimh choinscleo na Rúiseach, ní raibh cur in aghaidh an ionraidh seo iontu, nó go bunúsach ba treibheanna scoite de shealgairí agus d'fhánaithe iad, agus cuid acu ag buachailleacht réinfhia. Nuair a thosaigh na cóilínithe Rúiseacha ag líonadh isteach ina scórtha aniar, bhí cosa na mbundúchasach nite.
Ní raibh na fáiteallaithe fánacha ábalta ag an gcineál seo naimhde, agus an cultúr feirmeoireachta a bhí acusan. Nuair nach raibh i gceist leis na Rúisigh seo ach fórsa míleata le do thír a ionsaí, bhí tú in ann a chreidiúint go n-éireodh leat fá dheoidh ruaigeadh a chur ar na hionsaitheoirí; nó i ndiaidh an iomláin ní bhíodh aon mhoill ar na daoiní "primitíbheacha" riamh an dóigh cheart a fhoghlaim le húsáid a bhaint as an raidhfil, mar shampla: más agatsa ab fhearr a bhí fios na mbólaí seo, níor theastaigh uait ach éirí eolach ar na hairm nua a tháinig isteach leis na hionraitheoirí, agus bhí an lá leat.
A thúisce is a d'éirigh leis na Rúisigh an talamh a thabhairt chun tíreachais, seadú a dhéanamh san áit agus a rogha cuma a chur ar an imshaol, ní raibh fágtha ag na bundúchasaigh ach a mhór a dhéanamh den drochscéal. Cuid acu, d'éirigh leo go measartha déanamh as dóibh féin agus iad ag díol fionnaidh leis na cóilínithe agus leis na trádálaithe. An chuid eile, áfach, ba bhocht an cruatan a d'fhulaing siad, agus na baillí is na Cosacaigh ag gearradh cíosa is cánach díobh de réir mar a thagadh an tallann orthu. Nó bhí an tSibéir i bhfad ar shiúl ón tSár, agus cead a chinn ag gach ábhar deachtóra impire beag a ghairm de féin. Bhí Oirthear Fiáin seo na Rúise iontach cosúil le hIarthar Fiáin Mheiriceá dhá chéad bliain ina dhiaidh.
Bhí lá Pheadair Mhóir ag gealadh faoin am seo.


Chrysiogenetes.
Tá fíleam faoi leith tugtha don speiceas baictéarach "Chrysiogenes arsenatis", glaoite Chrysiogenetes. Tá idir stíl bheatha agus bhithcheimic shainiúil aige. In ionad gnáth riospráid aeróbach a dhéanamh bíonn riospráid le arsanáit, sé sin arsanaic an-ocsaídithe, ar siúl aige.
Baintear úsáid as aicéatáit mar an deontóir leictreon. De gnáth bíonn arsanaic tocsaineach agus dá bhrí sin bagrach don bheatha.


Gráisciúlacht.
Tugtar gráisciúlacht ar na focail ghnáthchainte a bhfuil baint acu le cúrsaí na collaíochta, agus iad á seachaint i gcaint mhúinte. Sa Ghaeilge, bíonn sé deacair ag an bhfoghlaimeoir tuiscint cheart a fháil ar an gcuid seo den teanga, ós rud é nach mbíonn lucht na bhfoclóirí sásta iad a chur i míotar. Dá réir sin, is minic a bhaineann foghlaimeoirí úsáid as leaganacha Gaelaithe de na focail Bhéarla, agus iad amscaí go leor. Sampla samhlachúil de seo is ea an briathar "feisigh/feisiú" nach bhfuil bunús ar bith leis sa teanga thraidisiúnta: is dócha go bhfuil sé bunaithe ar cheann de na seach-chialla ("cohabitation, wedlock") a luaitear leis an bhfocal "feis" i bhfoclóir Uí Dhuinnín. I bhfoclóir Uí Dhónaill, cuirtear an nod "Lit:" leis an bhfocal "feis" sa chiall "sexual cohabitation", rud a chiallaíonn nach mbaineann an bhrí sin leis an bhfocal céanna ach i litríocht na Nua-Ghaeilge Clasaicí, agus nach féidir súil a bheith agat leis an gciall sin i nGaeilge na Gaeltachta ón bhfichiú haois.
Is í an úsáid is minicí a bhaintear as an bhfocal "feisigh" inniu ná "feisigh leat", is é sin, imigh leat, bailigh leat, gread leat, croch leat; agus is léir gur iarracht é seo leis an teilgean cainte Béarla úd "fuck off" a aistriú go Gaeilge. Sa Ghaeilge, is féidir úsáid a bhaint as an bhfocal Béarla féin: "focáil leat", ach is amhlaidh go bhfuil sin ciotach freisin. De ghnáth san am atá thart, áfach, ní dheachaigh lucht na Gaeilge i muinín na gráisciúlachta le mallacht a chur ar dhaoine, ach i dteilgeanacha cainte de chineál eile, cosúil le "spréadh ort" (leagan Ultach den "spré", is é sin, ainm briathartha den bhriathar "spréigh" atá ann), nó, go díreach, "mallacht ort". D'fhéadfaí "droch-chríoch ort" a rá freisin.
Maidir leis na focail ghráisciúla sa Ghaeilge, is dócha go bhfuil geis áirithe ar an bhfocal "striapach", a chiallaíonn "bean a mbíonn caidreamh collaí aici ag fir éagsúla", "bean choiteann", "meirdreach". Aithníonn an foclóir "Ó Ghlíomáil go Giniúint" an teilgean cainte "an t-ainm mór a thabhairt ar bhean", is é sin, ainm na striapaí a thabhairt uirthi.


Comhriachtain.
Is é is comhriachtain ann ná teagmháil chollaí idir neach baineann agus neach fireann a bhfuil coimpeart agus clannú mar chuspóir léi. Thairis sin, áfach, bíonn daoine, bonobónna (abhacshiompánsaithe) agus deilfíní ag cleachtadh comhriachtana fiú nuair nach bhfuil an baineannach faoi éastras (ar dáir), ar mhaithe leis an sult amháin.
Is é an teilgean gnáthchainte sa Ghaeilge a thagraíonn don chomhriachtain ná bheith ag bualadh craicinn, bheith ag bualadh leathair, nó bheith ag streachailt leathair. Is ionann cúrsaí leathair agus cúrsaí collaíochta, cúrsaí comhriachtana. Bíonn go leor cleachtas collaí eile ag na daoine, cosúil le faoiseamh na láimhe agus faoiseamh an bhéil, nach féidir "comhriachtain" a thabhairt orthu, ós rud é nach scaoiltear an síol isteach san fhaighin. Ón taobh eile de, tá a leithéid de chleachtas ann agus comhriachtain anasach nó comhriachtain tríd an tóin, ina scaoiltear an síol, de ghnáth, isteach sa reicteam.
Is gnách leis na daoine "réamhimirt leapa" a dhéanamh roimh an gcomhriachtain. Bíonn an lánúin ag cuimilt a chéile agus ag tadhall baill ghiniúna a chéile le treisiú leis an éirí collaí. Dá thoradh sin, is dual do bhall giniúna an fhir, is é sin, an bod, éirí crua, agus faighin na mná ag éirí fliuch le sreabhán. Má fhaigheann an lánúin go bhfuil a ndóthain éirí orthu, sáfaidh an fear a bhod isteach san fhaighin, agus é á bhogadh ar aghaidh agus ar gcúl arís taobh istigh den bhean. Nuair a shroichfidh an fear a shúnás, is é sin, buaic a éirí chollaí, scaoilfidh sé lena shíol, agus tríthí ag dul trí mhatáin a bhoid. Maidir leis an mbean, is féidir léise súnás a shroicheadh chomh maith, agus na tríthí ag dul trína faighin. Is é is fonn collaí ann ná an fonn chun na tríthí seo a mhothú, ós rud é go bhfaigheann an duine go bhfuil sult ar leith ag baint leo.


Aleksandr Herzen.
Scríbhneoir agus réabhlóidí Rúiseach sa naoú haois déag ab ea Aleksandr Ivanovich Herzen, nó "Gertsen" (Rúisis: "Алекса́ндр Ива́нович Ге́рцен"). Saolaíodh ar an séú lá de Mhí Aibreán 1812 i Moscó é, agus fuair sé bás ar an aonú lá fichead de Mhí Eanáir 1870 i bPáras. Glactar leis gurbh eisean a thug an chéad spreagadh intleachtúil don tSóisialachas sa Rúis, agus gurbh é a thionchar indíreach ba chúis leis gur saoradh seirfigh na Rúise ó bhráca sa bhliain 1861. Chaith sé an chuid ba mhó dá shaol ar deoraíocht, go háirithe i Sasana, agus é ag foilsiú na hirise "Kolokol" ("An Clog"). Ar a dhírbheathaisnéis is fearr a aithníonn lucht léite na Rúisise inniu é, áfach. Chuir sé imeachtaí a shaoil chorraigh i míotar i dtrí imleabhar móra faoin teideal "Былое и думы/Byloye i dumy", is é sin, "Cuimhní cinn agus smaointe", a áirítear ar chlasaicigh na teanga, agus í ar an dírbheathaisnéis is tábhachtaí i stair liteartha na Rúise.
Herzen, Aleksandr
Herzen, Aleksandr
Herzen, Aleksandr
Herzen, Aleksandr


Nokia (cathair).
Tá Nokia (go dtí an bhliain 1938 "Pohjois-Pirkkala" nó Pirkkala Thuaidh) suite i gCúige na Fionlainne Thiar, in aice le Tampere. Sa bhliain 2007, comhaireadh daonra 29,848 duine san áit, agus tá sí 347.8 ciliméadar cearnacha ar achar. Bunaíodh Pohjois-Pirkkala mar bhardas ar leith sa bhliain 1922, nuair a scoilteadh an seanpharóiste úd Pirkkala ina dhá leath, Pohjois-Pirkkala (Pirkkala Thuaidh) agus Etelä-Pirkkala (Pirkkala Theas), agus Loch Pyhäjärvi mar theorainn eatarthu - san am sin, teorainn nádúrtha a bhí ann, ó nach raibh droichead ná mórán caidrimh thar an loch. Sa bhliain 1938, hathainmníodh Pohjois-Pirkkala mar Nokia, agus baisteadh ainm an tseanpharóiste, Pirkkala, ar Etelä-Pirkkala.
De réir na seanteoirice, is é is ciall leis an bhfocal "nokia" ná "sáible" ("Martes zibellina", nó "sable" as Béarla), is é sin, cineál ainmhí creiche atá cosúil leis an gcat crainn. I bhFionlainnis an lae inniu, áfach, úsáidtear an focal "soopeli", a tháinig as an bhfoinse chéanna is an focal Béarla agus an téarma Gaeilge. Is beag Fionlannach inniu a shamhlaíonn sáible nó cat crainn leis an ainm sin Nokia, cé go bhfuil pictiúr an ainmhí ar armas na cathrach. Ní hé sin an t-aon teoiric atá ann, áfach. Deir na bitheolaithe inniu nach raibh sáiblí le fáil go nádúrtha i ndúlra na Fionlainne riamh, agus iad ag tabhairt le fios gurbh é an béabhar a bhí i gceist le "nokia".
Sna 1970idí, cuireadh an dá pharóiste Tottijärvi agus Suoniemi le Nokia.


Ré Órga na bhFoghlaithe Mara.
Tharla Ré Órga na bhFoghlaithe Mara sa Mhuir Chairib, san tAigéan Indiach chomh maith le cósta Mheiriceá agus cósta Iarthar na hAfraice den chuid ba mhó. Bhí roinnt cúiseanna leis an mborradh faoin bhfoghlaíocht. Bhí go leor mairnéalach díomhaoin mar gheall ar an tsíocháin a bhí tar éis teacht chun cinn san Eoraip. Chonaic na foghlaithe mara deis ann dóibh toisc go raibh cabhlaigh na dtíortha Eorpacha imithe i léig, agus go raibh méadú tar éis teacht ar an líon bád ag bhí taisteal chuig an Eoraip le lastais luachmhara. Anuas air sin bhí traenáil agus taithí faighte ag na foghlaithe mara sna cabhlaigh chéanna (i gCabhlach Ríoga na Breataine ach go háirithe). Cúis eile ná go raibh na rialtais Eorpacha a bhí thar sáile sna coilíneachtaí tar éis éirí lag.
Bunús.
Cuireadh deireadh le Cogadh Chomharbas na Spáinne nuair a síníodh srath conarthaí sa bhliain 1713 ar a dtugadh Conradh Utrecht. Mar gheall air seo scaoileadh na mílte mairnéalaigh ó na fórsaí míleata. An toradh a bhí ar seo ná go raibh faic le déanamh ag na mairnéalaigh ag an am céanna is a bhí borradh ag teacht ar an trádáil tras-Atlantach. Freisin bhí mairnéalaigh ann a bhí bainteach leis an sclábhaíocht mar gheall ar dífhostaíocht ag iarraidh éirí as agus bheith ina bhfoghlaithe mara. Mar gheall ar seo bhí go leor foghlaithe mara ar fáil timpeall ar chósta Iarthar na hAfraice.
Trádáil Triantánach.
Tháinig borradh ar an trácht ar na lánaí loingseoireachta idir Muir Chairib, an Afraic, agus an Eoraip san 18ú aois. Glaodh an trádáil triantánach ar seo, agus b'áit luachmhar iad na lánaí seo d'fhoghlaithe mara. Seoladh longa ón Eoraip chuig an Afraic chun sclábhaithe a cheannach. Uaidh sin sheolaidís chuig Muir an Chairib chun iad a dhíol agus earraí ar nós siúcra agus cócó a cheannach. Is iad na sclábhaithe, siúcra, agus rum a hearraí is mó sa trádáil.
Thug an Spáinn cead don Bhreatain sclábhaithe a dhíoladh chuig a gcoilíneachtaí (glaodh an asiento ar seo). Chuir sé seo go mór le scaipeadh an píoráideacht in iarthar an Atlantaigh ag an am. Tháinig méadú mór ar an trádáil ón Afraic chuig na coilíneachtaí. Tharla sé seo ag an am céanna le líon mór mairnéalaigh bheith gan post. Lig sé seo do na fostóirí pá agus an caighdeán maireachtála ar a gcuid longa a ísliú. Bhí na riochtaí ar na longa go huafásach. Bhí ráta báis na sclábhaithe an-ard chomh maith le básráta na mairnéalach. Mar gheall air seo thiontaigh go leor mairnéalach ar shaol níos fearr mar fhoghlaí mara.
Mná a bhí ina foghlaithe mara.
Bhíodh mná mar fhoghlaithe mara chomh maith, agus iad go minic faoi cheilt mar fhir. Beirt a bhí an-chlú orthu ná Mary Read agus Anne Bonney (uaireanta litrithe Bonny), a bhí mar chomhghleacaí le Calico Jack Rackham.
Bhí fás aníos crua ag Bonney a d'fhág a fear chéile chun bheith le Calico Jack tar éis bualadh leis sna Bahámaí. Ghléas máthair Mary Read í mar bhuachaill a saol ar fad agus tréimhse caite aici in airm na Breataine. Chuaigh sí chuig an Muir Chairib tar éis bhás a fir chéile agus thosaigh sí a bheith mar chomhluadar ag Calico Jack agus Anne Bonney.
D'éirigh leis an mbeirt éalú ó phionós an báis nuair a gabhadh iad, mar gheall ar go ndúirt siad go raibh siad ag iompar. Fuair Read bás sa phríosún den fiabhras agus ní raibh trácht ar bith ar Bhonney arís.


Cinedhíothú.
Is é is brí le Cinedhíothú ná iarracht grúpa mór daoine a mharú. Tá an grúpa seo dírithe, de bharr a gcuid difríochtaí, idirchultúrtha nó idirchreidmheacha de ghnáth (cine, náisiúntacht, reiligiún, srl). Tá na daoine seo neamhchiontach agus gan cosaint.
Ar an 9 Nollaig gach bliain, ceiliúrtar an Lá Idirnáisiúnta Cuimhneacháin agus Dínite d’Íospartaigh Choir an Chinedhíothaithe agus um Chosc na Coire sin. ¶


Pórtó Ríce.
Pórtó RíceOileán sa Chairib is ea Pórtó Ríce ("Puerto Rico"). Is Comhlathas de chuid Stáit Aontaithe Mheiriceá é, ó ghlac an tír sin seilbh air ag deireadh an 19ú haois. Reachtáladh reifrinn éagsúla ar stádas an oileáin, an ceann deireanach timpeall 1995, agus ba é an toradh ná gur fhan an t-oileán sa chomhlathas le SAM
Tá tuairim is 4 mhilliún duine ina gcónaí san oileán. Tá siad i dteideal dul ag obair agus socrú síos sna Stáit Aontaithe agus tairbhe a bhaint as cearta eile saoránachta. Is í San Juan príomhchathair an oileáin.
Tíreolaíocht.
Díomaite den phríomhoileán, Oileán Phórtó Ríce, tá dornán oileán eile ann ar cuid den chomhlathas iad, is é sin, Vieques, Culebra, Mona, Desecheo, agus Caja de Muertos, chomh maith lena lán oileán níos lú ná na cinn seo. Is iad Vieques agus Culebra an t-aon dá oileán acu siúd a bhfuil cónaí ar dhaoine iontu fud fad na bliana. Tír shléibhtiúil atá ann, agus an sliabhraon is mó, La Cordillera Central nó an Raon Láir, ar an sliabhraon is mó. Tá Cerro de Punta, an sliabh is airde in Oileán Phórtó Ríce, suite sa raon seo. Tá San Juan, an phríomhchathair, ar an gcósta thuaidh.
Stair.
Bhunaigh na Spáinnigh an chéad choilíneacht in Oileán Phórtó Ríce go luath i ndiaidh fhionnachtain an Oileáin Úir. Tháinig Colambas anseo an chéad uair sa bhliain 1493, ar an dara cuairt a thug sé ar Mheiriceá. San am sin, bhí bundúchasaigh ar an oileán a raibh teanga den fhine úd "Arawak" á labhairt acu, agus is é an t-ainm a bhí acu féin ar an oileán ná Boriken nó - mar a dúirt lucht labhartha na Spáinnise - Borinquén. Inniu féin, tugann na Pórtó Rícigh Borinquén ar a n-oileán i gcoimhthéacs an tírghrá, agus is é "La Borinqueña", nó Amhrán Borinquén, an t-amhrán náisiúnta.


Meilcizidic.
Abrahám ag bualadh le Meilcizidic
Prionsa Shaleim agus príomhshagart Dé (de réir Geineasas) ab ea Meilcizidic. (Eabhrais: "Malki-ẓédeq")


Prionsa.
Baineann an tearma prionsa (ón Laidin "princeps"), i gcomhthéacs an ríochas, le mac nó garmhac an Rí, nó scaití fear ar bith i dteaghlach ríoga nach é an rí é.


Rí.
Baineann an téarma rí, i gcomhthéacs monarcachta, leis an bhfear atá i gceannas ar thír nó ar phobal, de ghnáth mar gheall ar an teideal a fháil le hoidhreacht.


Geineasas.
Leathanach ó Gheineasas Vín, seanlámhscríbhinn de chuid de Gheineasas as Gréigis atá á coinneáil i dtaisce i Vín
Is é Geineasas (Gréigis: "teacht ann", "giniúint") an chéad leabhar sa Bhíobla agus sa Sean-Tiomna. Is é is príomhábhar dó ná cruthú an domhain agus an gheallúint a chuir tús le hIosrael mar phobal Dé. Is é an t-ainm Eabhraise atá ar Gheineasas ná "Bereshit", nó "ar dtús": "be-reshit bara elohim..." ("ar dtús a chruthaigh Dia..."). Is féidir dhá scéal difriúla a aithint i nGeineasas: i dtús báire, tugtar cur síos ar an dóigh ar chruthaigh Dia an domhan agus an duine, agus ina dhiaidh sin, cromann an téacs ar chúrsaí na bpatrarc a phlé, is é sin, Abrahám, Íosác, Iacób, Iósaef, agus Iúdá.


Mac Rí na nDeachmann.
Ceann de na gearrscéalta sa chnuasach gearrscéalta Idir Shúgradh agus Dáiríre le Máirtín Ó Cadhain is ea Mac Rí na nDeachmann. Is é is brí leis an bhfocal "deachma" sa teideal ná deachú. Is é is ábhar don ghearrscéal seo ná fear óg a bhíonn ag coilleadh neada na n-éan.


Gearrscéal.
Scéal atá níos giorra ná úrscéal agus a fhoilsítear ar iris nó i gcnuasach is ea an gearrscéal. Deirtear gurbh é Guy de Maupassant (1850-93) ba mhó a chuir an gearrscéal chun cinn sa bhFrainc. D'oir an sórt litríochta seo go maith don Ghaeilge, agus bhí an gearrscéal ar cheann de phríomhfhoirmeacha litríochta na Gaeilge an feadh an 20ú haois.


An Braon Broghach (Cnuasach Gearrscéalta).
Cnuasach gearrscéalta Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag an Gúm sa bhliain 1948 is ea An Braon Broghach. Cuid de luathshaothair an Chadhanaigh atá i gceist dar le roinnt léirmheastóirí agus braitear gur in "An Braon Broghach" a thagann Ó Cadhain chun aibíochta mar scríbhneoir. Roghnaigh An Club Leabhar an cnuasach mar leabhar acu. Le linn na tréimhse sin sa Churrach, a chuir sé an díolaim gearrscéalta seo le chéile.
Is é is brí leis an teilgean cainte an braon broghach ná an chéad bhraon poitín a thagann as an stil nuair a bhítear ag déanamh poitín.
Aistriúcháin.
Aistríodh cuid de scéalta an chnuasaigh go Béarla sa leabhar "The Road to Brightcity" (Leagan de An Bóthar go dtí an Ghealchathair) le hEoghan Ó Tuairisc. D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


Fraochán.
"Vaccinium myrtillus" - an fraochán
Is éard atá i gceist leis an bhfraochán ("Vaccinium myrtillus") ná tor duillsilteach agus é ag tabhairt caora dubha cruinne a mbíonn cineál coirt ghorm orthu. Fásann an tor go leathmhéadar airde, a bheag nó a mhór, agus aithnítear ar dhuilleoga ubhchruthacha ailtéarnacha é. Bíonn an fraochán an-choitianta san áit a mbíonn ithir aigéadach a fháil, go háirithe i gcnoic Dheisceart na hEorpa, i gcoillte oscailte agus ar mhóinteáin.
Tá caora an fhraocháin an-bhlasta, agus iad á mbácáil isteach i bpióga nó á n-ithe le bainne, le huachtar nó le siúcra. Fágann an fraochán smál doghlanta ar na héadaí, áfach. Is féidir caora fraocháin a choinneáil thar an ngeimhreadh sa reoiteoir.
Tá an fraochán gaolmhar leis an mbódhearc.


Bódhearc.
"Vaccinium vitis-idaea" - an bhódhearc
Bódhearc ("Vaccinium vitis-idaea") a thugtar ar chineál tor atá coitianta i dTuaisceart na hEorpa, agus an-ghaol aige leis an bhfraochán. Tugann an bhódhearc caora inite cosúil leis an bhfraochán, ach tá blas i bhfad nios géire iontu ná i gcaora an fhraocháin, agus ní thaithníonn siad le cách. Is é an t-aigéad beansóch a fhágann an blas géar i gcaora na bódheirce, ó tá sé le fáil iontu go nádúrtha. Tá caor na bódheirce cosúil le caor an fhraocháin, ach amháin go bhfuil sí dearg.


Aigéad beansóch.
Is é an t-aigéad beansóch C6H5COOH an t-aigéad carbocsaileach aramatach is simplí ó thaobh an struchtúir de. I móilín an aigéid bheansóch, tá an grúpa carbocsaileach -COOH ceangailte don fháinne beinséine C6H5-. Solad neamhdhaite criostalta é faoin ngnáthbhrú agus leis an ngnáth-theocht. Tá sé 122.12 g/mol ar mhais mhóilíneach, agus 1.32 g/cm3 ar dhlús. Is é an leáphoint atá aige ná 395 K, nó 122.4 céim Celsius, agus sroicheann sé a ghalphointe ag 522 K, nó 249 céim Celsius. Tá sé réasúnta intuaslagtha san uisce te, ach ní féidir níos mó 3.4 g den aigéad bheansóch a thuaslagan san uisce le teocht an chúig chéim Celsius fichead.
Úsáidtear an t-aigéad beansóch agus a chuid salann, go háirithe beansóáit an tsóidiam, mar chaomhnóir bia. Amhábhar tábhachtach is ea an t-aigéad beansóch ag an tionsclaíocht cheimiceach chomh maith, lena lán comhdhúile casta orgánacha a shintéisiú.


Olltoghchán.
Is éard is olltoghchán ann ná toghchán náisiúnta ina bhfuil gach suíochán dála nó parlaiminte i gceist (de ghnáth). As an toghchán seo cruthaítear parlaimint agus rialtas nua.
I bPoblacht na hÉireann, ní mór olltoghchán a bheith ann gach cúig bliana.


Parlaimint.
Is éard atá i bParlaimint ná fóram díospóireachta agus rialtais náisiúnta do bhaill tofa, a sheasann ina n-ionadaithe do phobal an náisiúin.


Náisiún.
Is daoine go léir a chónaíonn in aon tír nó faoi aon rialtas le chéile, nó lucht aon chine í Náisiún. Is saghas chomhphobail shóisialaigh nó chultúrtha í. De ghnáth bíonn aithne agus bunús (stair, sinsearacht agus a leithéid) amháin ag an ngrúpa.
Go hiondúilm bíonn teanga amháin, reiligiún amháin agus cultúr amháin acu. Ach sna laethanta atá inniu ann, is féidir an teideal "náisiún" a ghlaoch ar lucht aon chine nó ar lucht as tír amháin - mar shampla,


AK Parti.
Is pairtí polaitiúl sa Tuirc í an AKP. (Tuircis: "Adalet ve Kalkınma Partisi").
Páirtí rialtais sa Tuirc í ón mbliain 2002 go dtí an lá inniu.


Pádraig Harrington.
Is galfaire Éireannach é Pádraig Harrington (Gaeilge: "Pádraig Ó hArrachtáin") a rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 31 Lúnasa 1971.
Sa bhliain 2006 chríochnaigh sé ar bharr an tábla Eorpaigh ó thaobh airgid de. Sa bhliain 2007 bhuaigh sé Craobh PGA na hÉireann i mí na Bealtaine. Ansin cúpla mí ina dhiaidh bhuaigh Harrington Comórtas Oscailte na Breataine ("The Open") ag Carnoustie, machaire cáiliúil gailf in Albain ar an 15 Iúil, 2007. Bhuaigh sé an "Open" arís sa bhliain 2008.
Harrington, Padraig
Harrington, Padraig
Harrington, Padraig


An Aill.
Sráidbhaile atá suite i gContae Átha Cliath í an Aill, nó "The Naul" as Béarla.


Canis Canem Edit.
Tá sé pleanáilte go n-eiseofar an leagan le haghaidh Nintendo Wii agus Xbox 360 ar an 4 Márta 2008.
Is é an rangú a fuair an cluiche ó PEGI, nó an tIonad Faisnéise Pan-Eorpach um Chluichí, ná 16+, is é sin, ní mholtar do dhaoine is óige ná sé bliana déag an cluiche a imirt.


Sceilig Mhichíl.
Is oileán carraigeach é Sceilg Mhichíl atá suite thart ar 15 kiliméadair amach uaidh cósta Contae Chiarraí. Is é an t-oileán is mó den dhá Sceilgeacha. Bhí sé mar ionad tábhachtach do manaigh críostaíochta Éireannacha ar feadh tréimhse 600 blian. Tógadh mainistreach ar bharr na carraige (atá airde 230 médair aici) nach mór, sa bhlian 588. Ghnóthaigh sé stádas mar Suíomh Oidhreachta Domhanda UNESCO sa bhlian 1996. Is é ceann de mainstreacha na hEorpa atá níos aithnidiúla, ach ag an am gcéanna tá sé mar cheann de na mainistreacha nach bhfuil sé éasca cuairt a thabhairt air.
Tá an mainistir caomhnaithe go maith, mar gheall ar a iarghúltacht agus an deacreacht a chruthaíonn sé sin do chuartóirí fáil chuige. Chónaigh na manaigh i gcealla coirceagacha ar a ghlaodh clocháin orthu. Is féidir le duine tuiscint a bheith acu ar cé chomh diantréanach is a bhí saol na manach nuair a bhfeiceann siad cé chomh lom is atá an mainistir.
Stair.
Tharla roinnt ruathar Lochlannach ar an oileán, an ceann ba fiachmhara ag teacht sa bhlian 823. Mhair an mainistir tríothú uilig áfach, agus rinneadh forbairt mór air ag tús an dara mhílaois, nuair a tógadh séipéil nua lena linn. Is léir nach raibh líon ard daoine i riamh sa phobail a bhíodh ann. Ceaptar nach raibh níos mó na 12 manaigh agus ab ann ag aon am amháin. D'fhág na manaigh an Sceilig uair éigin sa 12iú aois agus bhog siad chuig an mórthír. Is go dtí an mainistreach Agastíneach i mBaile na Sceilge a chuaigh siad.
Ceann den dá tithe solais ar Sceilig Mhichíl
Bhíodh turais oilithreachtaí ag dul chuige ón 16iú aois ar aghaidh, cé go raibh duine ar bith ina gcónaí ann. Sa 19iú aois tógadh dhá teach solais uirthi agus bhí daoine ina chónaí ann arís. Is beirt coimeádaithe tigh solais, a mhalartaigh fanacht ann bunaithe ar rota, a bhí ina chónaí ann ó sin amach. Tá an dara teach solais fós in úsáid, cé gur athtógáileadh é sna 1960idí. D'fhág an coimeádaí sna 1980idí agus tá sé uathoibríoch anois. Sa bhlian 1986 rinneadh roinnt oibre athchóirithe agus bunaíodh biúró oifigiúl turasóireachta ceangailte leis an oiléain chomh maith. Le déanaí cuireadh srianta ar turasóirí maidir le cuairt a thabairt ar an oileáin mar gheall ar an damáiste a bhí á dhéanamh acu. Bhí buairt áirithe ann go raibh na sean-choiscéimeamma cloiche á gcreimeadh acu. Tá roghanna éagsúla, maidir le módhanna a ligfidh do turasóirí cuairt a thabhairt ar an oileáin ach go mbeidh sé fós caomhnaithe, á thabhairt san áireamh faoi láthair.
Anaclann Dúlra.
Is anaclann dúlra tábhachtach é an Sceilig Mhichíl mar aon lena comharsan an Sceilg Bheag. Tá go leor speicis éagsúla d'éin mara Atlantacha ann. Ina measc bíonn an crosán, an guairdeall, an chanóg dhubh agus an chanóg bhán.


Na Cosantóirí.
Rúnchumann tuaithe ab ea na Cosantóirí (nó "Defenders" as Béarla) a bhí gníomhach in Éirinn san 18ú haois, agus baint acu le hÉirí Amach 1798 in Éirinn agus leis na hÉireannaigh Aontaithe.
Tús.
Tháinig na Cosantóirí ar an bhfód i gContae Ard Mhacha sa bhliain 1784, agus iad dírithe ar na Caitlicigh a chosaint ar ionsaithe na b"Peep o' the Day Boys", nó "Buachaillí Bhodhránacht an Lae" mar a d'fhéadfaí a bhaisteadh orthu as Gaeilge. Rúnchumann Anglacánach ab ea iad siúd a tháinig chun saoil nuair a thosaigh na Caitlicigh ag dul le gnó an línéadaigh. Bhí gnó an línéadaigh ag dul chun mórthionsclaíochta san am, agus na muilte móra ag teacht in áit na dtionscal tinteáin, ach is é an chiall a bhain na Protastúnaigh as an scéal go raibh na Caitlicigh ag cur an ghnó ó mhaith orthu. Theastaigh ó na "buachaillí" Protastúnacha a sásamh sin a bhaint as na Caitlicigh. Bhí na buachaillí is na Cosantóirí ag cur troda ar a chéile go dtí go bhfuair na Protastúnaigh an ceann ab fhearr ar na Caitlicigh i gCath na Cearnóige in aice le Loch gCál, Co. Ard Mhacha. I ndiaidh an chatha seo, d'iompaigh na "Peep o' the Day Boys" ina n-eagraíocht nua, mar atá, an tOrd Oráisteach. Thairis sin, rinne siad cineghlanadh ar Lár Chúige Uladh. D'éalaigh na mílte Caitlicigh go Cúige Chonnacht agus go Cúige Laighean, agus tháinig eagraíocht na gCosantóirí in éineacht leo.
Trioblóidí Fhoirceala.
Ar feadh tamaill, chuaigh gníomhaíochtaí na gCosantóirí chun géaradais i ndeisceart Ard Mhacha. I bhFoirceal, sráidbhaile beag sna hOirthir i gContae Ard Mhacha, a thit na himeachtaí amach ba mhó a thabhaigh míchlú do na Cosantóirí. I Mí Eanáir 1791, bhuail slua d'fhir isteach i dteach máistir scoile dar shloinne Barclay. Bhí aithne ag an Uasal Barclay ar dhuine acu, ionas go raibh sé sásta cead isteach a thabhairt dóibh. D'ionsaigh siad é ansin agus thosaigh siad á thachtadh go dtí gur fáisceadh a theanga thar a bhéal. Ansin, bhain siad an teanga de agus ghearr siad trí mhéar dá lámh. D'imir siad íde de chineál chosúil ar a mhuintir freisin, nó theasc siad an teanga agus cúig mhéar dá bhean chéile, agus chaill deartháir a mhná céile colpa a leathchoise sa teagmháil fosta.
Chuaigh an scéala ar fud na nuachtán. Bhí leagan eile fós le léamh ar an "Annual Register" sa bhliain 1791, iris a bhí á foilsiú ag an bpolaiteoir coimeádach Éamann de Búrca. D'áitigh an "Register" gur gearradh an teanga agus na méara de mhac mhuintir Barclay chomh maith, stócach nach raibh ach ceithre bliana déag, agus gur fágadh an teaghlach beo i ndiaidh na drochíde seo. Drochghníomh dubh a bhí ann, - a scríobhadh ar an "Register" - nach raibh a leithéid eile le fáil in annálacha staire na hÉireann.
Bhí muintir an cheantair ar fad i mbroid mhór roimhe sin mar gheall ar uacht conspóideach ar baineadh an chiall as nár cheadaigh sé do na Caitlicigh talamh a cheannach ná seanléas talún a athnuachan. Protastúnach a bhí i mBarclay féin, agus níor cheadaigh sé do na páistí Gaeilge a labhairt ar scoil ná paidreacha Caitliceacha a rá. An duine a bhfuair Barclay post an mháistir scoile uaidh, ba é an tiarna talún áitiúil é, fear darbh ainm Edward Hudson. Bhí Hudson ag féachaint leis an gceantar a "fhorbairt", ach is é an tuiscint a bhí aige ar an "bhforbairt" ná gurbh ionann é agus na tionóntaí Caitliceacha a chaitheamh amach. a dhíshealbhú agus a dhíbirt.
Géarú ar an Achrann.
An t-achrann a thosaigh in Ard Mhacha, bhí sé á leathadh go dtí na contaetha eile. Sa bhliain 1792, in aice le Ráth Fraoileann i gCo. an Dúin, a thit na chéad trioblóidí eile amach. An seicteachas a bhí ag goilliúint ar dheisceart Uladh le fada, tháinig géarú suntasach air timpeall ar Ráth Fraoileann agus i nDroichead na Banna i Mí na Béaltaine den bhliain sin.
I Mí an Mheithimh, chuaigh na giúistísí i ndáil chomhairle le chéile agus tháinig siad ar an gconclúid go raibh an choimhlint idir na Cosantóirí agus na "buachaillí" Protastúnacha spréite anois go dtí cuid mhór de bharúntachtaí Uíbh Eachach Íochtarach agus Uachtarach. Tháinig géarú nua ar an bhforéigean ar an 6ú Bealtaine, nuair a thosaigh Cath Bhaile Cnapóige. Bhí trioblóidí de shórt éigin ansin roimhe sin féin, mar shampla tá sé sa seanchas gur scaoil Preispiteireach éigin urchair le lóistín na gCosantóirí in Oileán Maoile istoíche.
Is é an rud a chuir an lasair sa bharrach, áfach, ná an t-ionsaí a rinneadh ar shochraid i nDroim Bhaile Uí Ruanaí, agus máistir scoile Caitliceach á adhlacadh. Nuair a bhí an tsochraid ag dul ón teach pobail go dtí an reilig, bhí na Protastúnaigh ag caitheamh dartáin leis na daoine agus ag caitheamh maslaí ina ndiaidh. Ar an reilig féin dóibh, fuair lucht na sochraide iad féin faoi ionsaí ag an drong Phreispitéireach arís, díreach nuair a thosaigh na sagairt ag rá éagnairc an mharbháin. Bhí na Protastúnaigh ag crústach cloch ar na sagairt agus ag gabháil de smachtíní orthu, agus sa deireadh, d'éalaigh na sagairt agus scaip lucht na sochraide, ionas gur fágadh an marbhán gan adhlacadh.
Dealraíonn sé go raibh lucht trioblóide an dá thaobh ag déanamh téisclime le fada, agus nach raibh ach leithscéal éigin ag teastáil uathu le cath a chur suas. Ar feadh dhá lá, bhí an foréigean ag dul chun géaradais agus na Cosantóirí agus na Buachaillí Protastúnacha ag cur cath ar a chéile ar fud an cheantair, agus an chuma ag teacht ar an scéal go mbeadh ina chogadh ceart idir dhá arm anois, ach sa deireadh thiar, chinn an Ministir áitiúil, an tUrramach Samuel Barber, eadráin a dhéanamh agus an dá dhream a anacal ar a chéile. Le cabhair an Urramaigh agus daoine eile, tháinig an dá thaobh ar chomhréiteach, go ceann tamaill eile ar a laghad.
Ann nó as don chomhréiteach, chuaigh na cúrsaí chun teannais arís i rith an tsamhraidh. Tháinig daoine ceannasacha de chineálacha éagsúla le chéile san am seo le síocháin a lorg. Sna cruinnithe seo a múnlaíodh cuid mhór de pholaitíocht agus de chomhghuaillíochtaí polaitíochta na tíre sna 1790idí, nó is anseo a cheangail na hÉireannaigh Aontaithe an chéad nasc leis na Cosantóirí. Bhí Theobald Wolfe Tone, Somhairle Mac Néill, Seán Mac Eochaidh, Tomás Braughall, Alexander Lowry agus Tomás Ruiséil i láthair ag cruinnithe éagsúla.
Acht an Mhílíste 1793.
Ní raibh ceannasaíocht lárnach ag na Cosantóirí, nó go bunúsach, ní raibh iontu ach brainsí scaoilte áitiúla.
Ní raibh ceannairí lárnach ag na Cosantóirí. Bhí siad eagraithe i mbrainsí áitiúla a bhí ceangailte go scaoilte. Níor fhás an eagraíocht chomh tapaidh sin mar gheall ar a ghanntanas airm. Rinne siad iarracht chur lena stór airm tríd tithe an Chinsealacht Phrotastúnach a ionsaí agus na hairm a ghoid. Tharla sé seo ar 40 feirm garr do Dún Dealgan de réir an 'Annual Register' an bhliain 1793. Is i gContae Liatroma a tharla an gníomhaíocht is mó ar pháirt na gCosantóirí. Tharla ruathair ar
Chora Droma Rúisc agus Cluainín Uí Ruairc, go dtí gur buadh ar na Cosantóirí i Drumkeerin sa bhliain 1793. Brúadh na Cosantóirí faoi chois ar feadh tamaill tar éis seo, cé gur éirigh siad amach go hoscailte arís sa bhlian 1795 agus bhí na céadta saighdiúr ag teastáil chun iad a chur síos. Bhí na Cosantóirí láidir go leor chun cabhrú le na Francaigh nuair a tháinig siad i dtír le linn Éirí Amach 1798. Bhí neart Cosantóirí i láthair ag na bristeacha i mBéal Átha na Muc agus Gránard.
Cumann na nÉireannach Aontaithe.
Theastaigh uaidh na hÉireannaigh Aontaithe go comhghuaillí a bheadh sna Cosantóirí dóibh. Chun é seo a bhaint amach thaisteal baill ar nós James Hope timpeall na tíre ag eagrú na brainsí agus ag scaipeadh bolscaireachta cosúil leis an bpáipéir nuachta an "Northern Star". Athraíodh brainsí Cosantóira go cinn Éireannach Aontaithe gan mórán deacreacht agus glaodh "up and up" ar duine a bhí mar bhaill den dá eagraíocht. Tá sé deacair mar sin ról na gCosantóirí le linn an tÉirí Amach a mheas. Ach ina chuntas oifigiúil ar bhriseadh Airm na Breathnaine ag Cnoc Oultart ghlaoigh Colonel Foote, a bhí mar duine den líon beag saighdiúrí Briotnach nach maraíodh, Cosantóirí ar na réabhlóidithe a throid siad seachas Éireannaigh Aontaithe. Tharraing Cosantóirí Co.an Dúin amach as cath Ballynahinch nuair a chuala a ceannaire, John Magennis, faoi méid fórsaí Airm na Breataine.
De ghnáth tarraingaítear pictúir de na Cosantóirí mar eagraíocht seicteach, fíor-Chatliceach, frith-Phrotastúnach nár thug mórán aird ar ídé-eolaíocht neamh-seicteach na hÉireannaigh Aontaithe. Bhí sé seo fíor ar ndóigh de mhéid áirithe dóibh. Cé nach raibh sagairt Catliceach go h-iomlán sábháilte ach oiread. Is beag nár maraíodh ceann in Áth Luain trí é a chrochadh, tar éis dó labhairt amach ar son Acht an Mhílíste.
Mar gheall go raibh na Cosantóirí ceangailte le na hÉireannaigh Aontaithe, d'fhág turnamh na réabhlóide go raibh deireadh tagaithe leo freisin. Ach mhar tionchar na Cosantóirí ar aghaidh go grúpaí cosúila ar nós na Ribbonmen sna 1830idí.
Cosantóirí


An Post.
Is comhlacht Éireannach é An Post, a sholáthraíonn an tseirbhís phoist i bPoblacht na hÉireann. Seirbhís náisiúnta atá ann, faoi stiúradh rialtas na hÉireann. Na seirbhísí a chuirtear ar fáil ná post agus litreacha, beartanna agus seirbhís taisce.
Tá ceanncheathrú an chomhlachta suite in Ard-Oifig an Phoist ar Shráid Uí Chonaill, i mBaile Átha Cliath.


Noam Chomsky.
Teangeolaí, fealsamh, gníomhaí polaitiúil, údar agus léachtóir as Philadelphia, S.A.M. é Noam Chomsky (a rugadh ar an 7 Nollaig, 1928). Tá an chuid is mó dá shaol caite aige ar an Massachusetts Institute of Technology, i gCambridge, Massachusetts, S.A.M.
Cé go bhfuil mórchuid a ama sna hochtóidí agus sna nóchaidí caite aige ag scríobh ar pholaitíocht (go deimhin, thosaigh sé ag scríobh ar pholaitíocht i rith Chogadh Vítneam), bhain sé a chlú amach i 1955 lena leabhar "Logical Structures of Linguistic Theory", a chuir tús le scoil nua teangeolaíochta: "Transformational Generative Grammar".
Chomsky, Noam
Chomsky, Noam
Chomsky, Noam
Chomsky, Noam


Joey Barton.
Is peileadóir sacair é Joey Barton. Imríonn sé faoi láthair do Newcastle United F.C.. D'imir sé cheanna le Manchester City.


Aonach Urmhumhan.
Is baile é an Aonach Urmhumhan nó an tAonach (Béarla: "Nenagh") atá suite i gContae Thiobraid Árann. Baile contae Thiobraid Árann Thuaidh atá ann.


Cumann Merriman.
Cumann litríochta is ea an Cumann Merriman'", atá ainmnithe as an scríbhneoir cáiliúil Brian Merriman.
Eagraíonn an Chumann dhá fhéile litríochta gach bliain, sa samhradh agus sa gheimhreadh. Bíonn níos mó béime ar litríocht na Gaeilge ag an scoil geimhridh. ("Scoil Gheimhridh Chumann Merriman")


Comórtas Oscailte na Breataine.
Sraithchomórtas gailf is ea Comórtas Oscailte na Breataine (Béarla: "British Open" nó an "Open Championship"), a imrítear sa Bhreatain gach mí Iúil.


Máirtín Ó Muilleoir.
Iriseoir Gaeilge as Béal Feirste é Máirtín Ó Muilleoir (rugadh 1959). Foilsítear a altanna go minic in "Lá Nua". Is comhairleoir cathrach agus iarardmhéara de chuid Sinn Féin é i mBéal Feirste. Is fear gnó rathúil é le baint mór aige le cúrsaí foilsitheoireachta.


Jackie Healy-Rae.
Ba pholaiteoir Éireannach as Ciarraí é Jackie Healy-Rae (Rugadh é 9 Márta 1931, bhásaigh 5 Nollaig 2014. D'éirigh sé as Fianna Fáil sa bhliain 1997, agus ghníomhaígh sé faoi scáth "Fhianna Fáil Neamhspleách." B'athair é leis an TD Michael Healy-Rae. Cailleadh é i Mí na Nollag 2014, tamall tar éis dó fógairt nach rithfeadh sé sa chéad olltoghchán eile.


Mícheál D. Ó hUiginn.
Is é Mícheál D. Ó hUiginn (18 Aibreán 1941 i Luimneach a rugadh é) naoú hUachtarán na hÉireann ón mbliain 2011. Socheolaí, file, údar, craoltóir agus polaiteoir atá ann, a bhí ina Theachta Dála de chuid Pháirtí an Lucht Oibre sular toghadh mar Uachtarán é.
Oideachas.
Rugadh Michael D. Higgins ar 18 Aibreán 1941 i gCathair Luimnigh agus tógadh ar fheirm a aintín é gar do Chora Chaitlín i gContae an Chláir. B'oibrí monarchan agus cléireach é sular éirigh leis ardoideachas a bhaint amach, an chéad duine dá mhuintir a rinne amhlaidh.
Rinne sé staidéar in Ollscoil na hÉireann i nGaillimh, in Ollscoil Mhanchain agus in Ollscoil Indiana.
Oidhreacht mar Aire Rialtais.
Chinn sé gan seasamh in Olltoghchán 2011, ach sheas sé sa toghchán Uachtaránachta sa bhliain chéanna agus toghadh ina Uachtarán é.
Gníomhaí ar son chearta an duine.
Bhí Michael D. Higgins i mbun feachtas ar feadh a shaoil ar son cearta daonna agus leis an tsíocháin agus an daonlathas a chur chun cinn in Éirinn agus in an-chuid áiteanna ar domhan, ó Nicearagua go dtí an tSile, an Chambóid, an Iaráic, an tSomáil.
Sa bhliain 1992, ba é Michael D. Higgins an chéad duine ar bhronn an Biúró Síochána Idirnáisiúnta i Heilsincí Duais Síochána Sheáin Mhic Ghiolla Bhríde air, mar chomhartha aitheantais ar a shaothar ar son na síochána agus an cheartais in an-chuid áiteanna ar domhan..
Filíocht agus scríbhneoireacht.
Anuas ar dhánta a bheith foilsithe i dtréimhseacháin éagsúla, tá ceithre chnuasach filíochta foilsithe aige
Tá dhá chnuasach aistí foilsithe aige
Bhíodh sé ina cholúnaí reatha don iris mhóréilimh "Hot Press" le linn na tréimhse 1982-1992, nuair a chuir sé ceisteanna sóisialta na linne ar a súile do lucht léitheoireachta óg.
Uachtaránacht.
D'éirigh leis ainmniúchán Pháirtí an Lucht Oibre a fháil seasamh don uachtaránacht sa bhliain 2011 in áit Fergus Finlay. Ar 29 Deireadh Fómhair 2011, bhuaigh Ó hUiginn an toghchán nuair a fógraíodh an toradh i gCaisleán Bhaile Átha Cliath.
Insealbhaíodh Michael D. Higgins ina Uachtarán ar Éirinn ar 11 Samhain 2011, an naoú duine san oifig sin.
Saol pearsanta.
Tá Michael D. Higgins pósta le Sabina Higgins, agus tá ceathrar clainne acu. Ba bhall bunaidh í Sabina Higgins den Focus Theatre agus an Stanislavsky Studio i mBaile Átha Cliath.
Chaith sé seal ina uachtarán ar an gcumann sacair Gaillimh Aontaithe agus bhíodh sé le feiceáil go minic sna seastáin agus iad i mbun imeartha ar fud na tíre.
Cainteoir líofa Gaeilge agus Béarla atá ann, agus cuid mhaith Spáinnise aige chomh maith.


Nicolaus Copernicus.
Ba réalteolaí é Nicolaus Copernicus (19 Feabhra, 1473 – 24 Bealtaine, 1543), a saolaíodh i dTorún an Polainne.
Ba é an chéad eolaí é a chuir i láthair an córas héilealárnach, an teoiric go rothlaíonn an Domhan (agus na pláinéid eile) sa Ghrianchóras an Ghrian féin.
Roimh a am ba é an tuiscint gurbh é an Domhan seo lár na Cruinne agus gur thimpeallaigh gach rinn eile spéire an domhan ar leith seo; is é sin go dtéann an ghrian agus na pláinéid eile timpeall an Domhain.
Deirtear gur phointe imeachta é a leabhar "De revolutionibus orbium coelestium" ("I dtaobh Imrothlú na Sféar Neimhe", 1543) don réalteolaíocht nua-aimseartha, agus níos leithne do stair na heolaíochta i gcoitinne. Luaitear an leabhar seo agus "Principia" Newton mar bhunús leis an réabhlóid eolaíochta.
Copernicus
Conrad, Joseph
Copernicus


Neil Kinnock.
Neil Kinnock sa bhliain 2007
Polaiteoir Briotanach is ea Neil Gordon Kinnock, Barún Bedwellty (28 Márta 1942 a rugadh é), a bhí ina cheannaire ar Pháirtí an Lucht Oibre as Ríocht Aontaithe idir 1983 agus 1992. Deirtear go raibh sé freagrach as maireadh agus as athbheochan an pháirtí le linn an tréimhse ina bhí an lámh in uachtar ag an bPáirtí Coimeádach. Níor éirigh leis an bpáirtí a stiúradh ar ais chuig rialtais. Tar éis do Pháirtí an Lucht Oibre toghchán 1992 a chailliúint, d'éirigh sé as mar cheannaire an pháirtí.
Níos déanaí, bhí sé ina choimisinéir leis An Aontas Eorpach idir 1995 agus 2004, agus sa lá atá inniu ann tá sé ina chathaoirleach ar an gComhairle Bhriotanach agus uachtarán Ollscoil Caerdydd.
Kinnock, Neil
Kinnock, Neil


Clement Attlee.
Príomh-aire na Ríochta Aontaithe ab ea Clement Richard Attlee, an chéad Iarla Atlee (3 Eanáir 1883 - 8 Deireadh Fómhair 1967), idir 1945 agus 1951, agus ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre idir 1935 agus 1955. Bhí sé i gceannas ar an gcéad rialtas a bhí ag an bpáirtí ina raibh tromlach acu, tar éis bua as cuimse ganfhiosaíochta a bheith acu sa toghchán iar-chogaidh sa bhliain 1945 ar Winston Churchill agus na Coimeádaigh.
Tá rialtas Attlee glactha mar cheann de na rialtais is rathúla agus is réabhlóidí sa 20ú haois sa Bhreatain. Ghlac siad isteach an Stát Sochair iar-chogaidh agus bunaíodh an tSeirbhís Sláinte Náisiúnta (NHS). Thug rialtas an Lucht Oibre neamhspléachas don Ind freisin i 1947.
Tá a lán stairithe den bharúil freisin gur phríomh-aire an-rathúil Atlee, a bhí in ann smacht maith a choimeád ar a chaibinéad. Vótáladh é mar an phríomh-aire is fearr san 20ú haois ag ollaimh sa bhliain 2004.
Attlee, Clement
Attlee, Clement
Attlee, Clement


John Gormley.
Polaiteoir Éireannach de chuid an Chomhaontais Ghlais é Seán Ó Gormlaigh (a rugadh ar an 4ú lá Lúnasa 1959 i mBaile Átha Cliath). Oileadh é i gColáiste Naomh Mainchín i Luimneach, Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus in Ollscoil Freiburg sa Ghearmáin.
Chuaigh sé san iomaíocht in olltoghchán don chéad uair i 1989. Toghadh é chuig Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath i 1991 agus bhí sé mar Ard-Mhéara Bhaile Átha Cliath ó 1994-1995. Toghadh é chun na Dála i Meitheamh 1997.
Toghadh é ina cheannaire (mar chomharba ar Trevor Sargent) ar an 17 Iúil 2007. Bhí sé mar Chathaoirleach an pháirtí ó 2001, ach bhí air éirí as an gcúram sin de réir bhunreacht an pháirtí, nuair a rinneadh aire rialtais de i 2007.
Bhí sé mar údar ar "The Green Guide for Ireland" (Cló Wolfhound 1990). Tá sé pósta, agus iníon agus mac amháin aige.
Naisc Sheachtracha.
Gormley, John
Gormley, John
Gormley, John
Gormley, John
Gormley, John
Gormley, John


An Caighdeán Oifigiúil.
Is é an Caighdeán Oifigiúil an caighdeán scríbhneoireachta, cló, ceartlitrithe agus gramadaí a cuireadh ar bun don Nua-Ghaeilge de réir a chéile i rith na 20ú haoise.
Conspóid.
Forbairt fhadaraíonach ab ea caighdeánú na Gaeilge comhaimseartha, agus is iomaí locht a fuarthas ar ghnéithe éagsúla an chaighdeáin nuair a tháinig sé ar an bhfód. Bítear ag cáineadh an chaighdeáin go rialta ó foilsíodh é den chéad uair. Is é an gearán is mó a bhíonn le clos ná nach dtugann an Caighdeán urraim do gach ceann de na canúintí.
Tábhacht an chaighdeáin.
Nuair a tháinig deireadh le cumhacht na nGall in Éirinn, ní raibh taithí nó cleachtadh ag aon duine ar an nGaeilge mar theanga oifigiúil i gcúrsaí polaitíochta nó riaracháin. An cineál Gaeilge a bhí á saothrú, bhí focail agus téarmaíocht de dhíth uirthi, agus na daoine idir dhá chomhairle faoin gceartlitriú agus faoi cheart na Gaeilge ó thaobh na gramadaí de. Mar sin féin, bhí gradam nua le tabhairt don Ghaeilge agus í le hardú ar aon leibhéal le teangacha nua-aimseartha na hEorpa, cosúil leis an dóigh a raibh Éire le hardú ar aon leibhéal le tíortha neamhspleácha an domhain.
Bhí an Ghaeilge le hathbheochan mar shiombail lárnach do mhuintir na hÉireann agus do náisiúntacht na hÉireann. Cuid thábhachtach den athbheochan seo ab ea an Ghaeilge a shruthlíniú agus a chur in oiriúint do shaol an lae inniu - í a iompú ina gléas nua-aimseartha cumarsáide. Ós rud é, áfach, go raibh sí ina siombail chomh tábhachtach, is iomaí Gaeilgeoir a fuair riachtanach cur in aghaidh gach sórt athruithe a dhéanfaí ar an teanga, nó bhí eagla orthu nach mbeadh údaracht ag baint leis an nGaeilge leasaithe a thuilleadh. Sin é an tuige go raibh an caighdeánú chomh mall ag teacht i gcrann agus a bhí.
I dtús athbheochan na Gaeilge, bhítí, fiú, den bharúil nár chóir tarraingt ar thobar na teanga labhartha ar aon nós, ach gurbh í an t-aon Ghaeilge mhaith amháin an Ghaeilge a shaothraíodh Seathrún Céitinn i ndeireadh ré na Gaeilge Clasaicí. Cé nach scinnfeadh an Céitinneach ó chaighdeán na teanga Clasaicí (an Ceart, mar a thugtar air), bhíodh sé ag scríobh stíl a bhí soiléir soléite i gcomparáid le scríbhneoirí eile na linne, go háirithe leis na staraithe - nó bhí sé de nós ag scríbhneoirí na leabhar staire teanga a scríobh a bhí doléite ar fad ag lucht na comhaimsire féin.
Bhí luath-Ghaeilgeoirí ar nós Risteard de Hindeberg den tuairim gurbh í Gaeilge an Chéitinnigh an comhréiteach ab fhearr idir an Ghaeilge Chlasaiceach agus caint na ndaoine. Nuair a thaispeáin saothar Pheadair Uí Laoghaire, go háirithe "Séadna", go raibh i bhfad níos mó sracadh sa teanga chomhaimseartha, caitheadh an Céitinneachas i dtraipisí agus tháinig "Caint na nDaoine" ina áit mar threoir d'fhorbairt na Gaeilge liteartha. Ós rud é, áfach, go raibh caint na ndaoine scoilte ina canúintí éagsúla, bhí sé deacair an teanga a chaighdeánú.
Ba iad na haistritheoirí agus na múinteoirí ba mhó a mhothaigh uathu an caighdeán. Go háirithe sa Ghalltacht, ní rabhthas ar aon tuairim faoin gcineál Gaeilge ba chóir a mhúineadh do na páistí. Má bhí canúint "éigin" á labhairt i gcóngar don áit, ní raibh an cinneadh sin chomh deacair céanna, nó d'fhéadfaí aithris a dhéanamh ar an gcanúint sin.
Sin é an fáth go mbítear go traidisiúnta ag múineadh Ghaeilge na Mumhan i gCorcaigh, Gaeilge Chonnacht i nGaillimh agus Gaeilge Thír Chonaill i nDoire nó i mBéal Feirste. In áiteanna cosúil le Baile Átha Cliath, áfach, níor tháinig sé go nádúrtha ag na múinteoirí aon chanúint ar leith a roghnú thar na cinn eile.
Ba é an chéad chéim a glacadh i dtreo na teanga caighdeánaí ná bunú Rannóg an Aistriúcháin le buanordú i Mí Mheán Fómhair 1922 le freastal ar riachtanaisí aistriúcháin na Dála. Bhí an Rannóg le páirt mhór a dhéanamh i gcaighdeánú na teanga.
Cath an dá chló.
Bhí scéal an Chló Ghaelaigh fite fuaite le scéal an Chaighdeáin, nó go ginearálta, ba iad na daoine céanna a roghnaíodh an seanchló agus an seanlitriú.
Le fírinne, ní cló Gaelach é an cló Gaelach, nó b'fhearr an cló Éilíseach a thabhairt air. Nuair a bhí aistriúchán Gaeilge den Bhíobla agus litríocht Chríostaí Phrotastúnach eile le scaipeadh sa Ghaeltacht, chinn an Bhanríon Éilís a hAon ar chlófhoireann ar leith a ghearradh don Ghaeilge le go mbeifí ábalta ábhar clóbhuailte a chur ar fáil a bheadh ag breathnú cosúil le Gaeilge scríofa na lámhscríbhinní. An duine a bheadh i dtaithí na lámhscríbhinní sin, ní bheadh sé i bhfad ag baint céille as an teanga chlóbhuailte, mar sin.
Nuair a bunaíodh Saorstát Éireann, bhí bunús seo an chló Ghaelaigh ligthe i ndearmad ag na Gaeilgeoirí, áfach, agus iad géarbharúlach, ina lán cásanna, gur dlúthchuid de dhúchas na teanga a bhí i gceist leis an seanchló. Ní raibh státseirbhís ná forais oifigiúla eile an stáit róshásta leis an gCló Gaelach, áfach, ós rud é go raibh sé costasach foireann iomlán de chlóscríobháin speisialta a cheannach le freastal ar an nGaeilge. Tír bhocht ab ea Éire san am, agus go leor oibre le déanamh chun í a atógáil i ndiaidh Chogadh na Saoirse agus Chogadh Cathartha na hÉireann, a rinne an-léirscrios ar fud na tíre.
Ar an 6 Feabhra 1923, d'ardaigh an Roinn Tionscail agus Tráchtála ceist an dá chló an chéad uair agus d'iarr ar an Ard-Chomhairle í a phlé, ach níor tháinig an Ard-Chomhairle ar aon chinneadh. Shuaith siad an cheist in athuair ar an 29 Iúil 1924, agus is é an tátal a bhain siad as an scéal gur chóir an cló Rómhánach a chur in úsáid feasta i scríbhinní na Státseirbhíse, le taobhshúil ar an gcostas a bhí ag baint leis an gcló Gaelach.
Ba í an t-aon eisceacht a cheadaigh siad ná na páipéir scrúdúcháin, nó bhí an chuid ba mhó de na leabhair scoile sa chló Gaelach, agus ní bheadh cothrom Féinne ann dá gcuirfí an cló contráilte os comhair daltaí scoile nach raibh ina thaithí. Ba é an cuspóir fadtéarmach, ar ndóigh, an cló Rómhánach a chur i bhfeidhm ar na leabhair scoile fosta an lá ab fhaide anonn.
I mí Lúnasa 1924, leasaigh an Ard-Chomhairle an cinneadh sin beagáinín, nó chuir siad in iúl nach dianchosc a bhí ann leis an gcló Gaelach. Is é sin, dá mbeadh clóscríobhán Gaelach faighte agat cheana féin, bheadh sé ceart go leor é a úsáid, agus ní bheadh sé toirmiscthe ort ach an oiread úsáid a bhaint as an gcló Gaelach le haghaidh maisiúcháin.
Ní raibh sé chomh furasta, áfach, fáil réitithe den chló Ghaelach. Bhí an chuid ba mhó de na scoileanna ag baint úsáide as, agus ba é an cló ba choitianta sna leabhair Ghaeilge a bhí foilsithe. Thairis sin, tháinig an pholaitíocht isteach chomh maith. Go bunúsach, ba é rialtas Chumann na nGaedheal a bhí ag fabhrú don chló Rómhánach, agus Fianna Fáil ag cur ina aghaidh.
Ar an 5 Aibreán 1927, chinn an Ard-Chomhairle ar an gcló Rómhánach a thabhairt isteach i rith an chéad bhliain eile. Ba é Earnán de Blaghd a mhol an t-athrú thar aon duine eile, nó bhí sé inbharúla nach raibh ach piseog agus seafóid i gceist leis an ngrá a bhí daoine áirithe a thabhairt don tseanchló.
Sa bhliain 1931, d'eisigh Earnán de Blaghd ordú oifigiúil le deireadh deifnídeach a chur le húsáid an chló Ghaelaigh i gcóras riaracháin an Stáit. Níor thaitin an iarracht seo le Conradh na Gaeilge, a chuaigh amach sna sráideanna le cur in aghaidh an ordaithe.
Dealraíonn sé go raibh rialtas Chumann na nGaedheal an-mheáite ar éirí as an seanchló, ach nuair a ghnóthaigh Eamon de Valera agus Fianna Fáil na toghcháin sa bhliain 1932, d'athraigh an port ar an toirt. Go bunúsach, héiríodh as an bhfeachtas leis an gcló Gaelach a ruaigeadh as an Státseirbhís, ach ní dhearna Fianna Fáil iarracht ar bith leis an gcló Gaelach a bhrú anuas orthu siúd a bhí ag úsáid an chló Rómhánaigh cheana féin.
Seacht mbliana ina dhiaidh sin (1939), d'ardaigh Seán Mac an tSaoi, an tAire Airgeadais, an cheist faoi chló na Gaeilge arís. Cosúil leo siúd a chardáil an cheist seo roimhe, bhí sé barúlach go raibh an cló Gaelach ag cosaint an iomarca airgid, agus go raibh costas an chló ag déanamh dochair d'athbheochan na teanga féin. Phléigh coiste éigin an cheist an uair sin, ach níor thángthas ar aon chinneadh ar leith.
Cosúil le Seán Mac an tSaoi, bhí an chéad Aire Airgeadais eile, Tomás Ó Deirg, den tuairim gur chóir an cló Rómhánach a thabhairt isteach. San am céanna, bhí a fhios aige go gcuirfeadh sé fearg ar na múinteoirí scoile, agus mar sin, bhí sé den bharúil gur chóir don Rialtas iomlán freagracht as an athrú a ghlacadh orthu féin. Tháinig an Rialtas le chéile ar an 14ú Feabhra 1939, ach ní raibh de mhisneach orthu cinneadh deifnídeach a ghlacadh faoi cheist an chló. Chinn siad ar fhoclóir nua téarmaíochta a fhoilsiú sa chló Rómhánach, áfach.
I rith na ndaichidí, tháinig an caighdeán nua ceartlitrithe go mór mór chun tosaigh, ach ní féidir a rá go gcuirfeadh sé mórán luais le hathrú an chló. Ar an 21ú Márta 1950, dúirt an Ginearál Risteard Ó Maolchatha, a bhí ina Aire Oideachais san am, nár theastaigh uaidhsean an cló Rómhánach a thabhairt in úsáid sna leabhair scoile, ó bhí an oiread sin deacrachtaí ag na páistí cheana féin an litriú nua caighdeánach a fhoghlaim. Ba é a thuairim freisin nach raibh fonn ar leith ar aon duine in earnáil an oideachais an cló Rómhánach a chur in áit an chló Ghaelaigh. Freagra ab ea na tuairimí seo an Ghinearáil ar cheist ón Teachta Dála Seán Ó Duinn, a bhí den bharúil go raibh sé de chlaonadh sna hiriseoirí an cló Rómhánach a roghnú thar an gcló Gaelach, agus é ag fiafraí den Aire Oideachais, nár mhithid an rud céanna a dhéanamh sna scoileanna freisin.
Bhí an chuma ag teacht ar an scéal, áfach, nach bhféadfaí an cló Gaelach a choinneáil beo mórán eile, agus nach raibh an Roinn Oideachais ach ag iarraidh an rud dosheachanta a choinneáil siar. Ar an 10ú Feabhra 1954, fuair an tAire Oideachais Seán Ó Maoláin ceist den chineál chéanna le freagairt ón Teachta Dála Breandán Mac Fheorais. Is é an rud a dúirt sé ná nach raibh sé de rún ag an Roinn Oideachais an cló Rómhánach a chur i bhfeidhm ar na leabhair scoile go léir, nó ní raibh na múinteoirí ródhoirte don smaoineamh, a d'áitigh sé.
Thit sé ar chrann Phádraig Uí Irghile, Aire Oideachais de chuid Fhianna Fáil, an cló nua a thabhairt isteach. Sa bhliain 1963, d'ordaigh sé go gcuirfí deireadh le húsáid an tseanchló sa chóras oideachais, agus go raibh an cló Rómhánach le tabhairt isteach de réir a chéile, bliain i ndiaidh bliana.
Caighdeánú an litrithe.
Ba í Rannóg an Aistriúcháin ba túisce a thosaigh ag simpliú litriú na Gaeilge, agus ba iad riachtanaisí nádúrtha an ghnó ba chúis leis. Bhí an seanlitriú - nó an "sean=leitriughadh" - cliotráilte le litreacha nach bhfuaimneofaí ar aon nós, agus ó ba rud é go raibh an Rannóg ag tacú leis an gcló Rómhánach, b'amhlaidh ba mheasa an fhadhb, nó sa chló Rómhánach, d'úsáidtí an litir "h" in áit an phonc shéimhithe, rud a chuirfeadh tuilleadh le fad na bhfocal. Chuir sé leis na deacrachtaí "nach raibh dlí ar bith ann, agus gach duine sásta go raibh cead aige a chuid leasuithe féin a chur i bhfeidhm ar an litriú", mar ba dóigh le Myles Dillon sa bhliain 1929.
Bhí luí ag an Roinn Airgeadais leis an litriú nua agus leis an gcló Rómhánach. Sa bhliain 1931, d'eisigh an Roinn imlitir inar chuir siad leasuithe na Rannóige Aistriúcháin in aithne don Státseirbhís, i gcruth is go mbeifí ullamh ciall a bhaint as an nGaeilge a bheadh litrithe de réir chóras na Rannóige.
Ar an 4ú Bealtaine 1937 cheap Eamon de Valera coiste le leasuithe a mholadh do litriú na Gaeilge le haghaidh an Dréacht-Bhunreachta a bhí le heisiúint san am seo. Ba é Eoin Mac Néill a bhí i gceannas ar an gcoiste. Cuireadh na moltaí i bhfeidhm ar an chéad eagrán clóbhuailte den Dréacht-Bhunreacht, ach bhí de Valera den tuairim nach raibh iontu ach an chéad chéim ar aghaidh.
Ar an 10ú Bealtaine 1939 d'iarr Rúnaí an Rialtais ar shraith de scoláirí aithnidiúla Gaeilge súil a chaitheamh ar mheamraim faoi litriú na Gaeilge a bhí eisithe ag Rannóg an Aistriúcháin - ina measc Osborn Ó hAimhirgín, T.F. Ó Raithille, Tadhg Ó Donnchadha ("Tórna"), agus Séamus Ó Searcaigh, an cainteoir dúchais ó Thír Chonaill a bhí ina scoláire Gaeilge. Thairis sin, chuaigh de Valera go príobháideach i dteagmháil leis an Athair Pádraig de Brún lena bharúilsean a fháil.
Bhí an chuid ba mhó de na scoláirí seo ag tacú leis na leasuithe seo, ach ba leasc le Tórna a dhath a athrú i litriú na Gaeilge, ó bhí sé buartha faoin éagóir a dhéanfaí do lucht labhartha na canúna seo nó siúd dá gcuirfí litriú os a gcomhair nach bhféadfaidís fuaimniú a gcainte dúchasaí féin a bhaint as. Ón taobh eile de, bhí daoine de na scoláirí fabhrach do leasuithe ní ba radacaí ná na cinn a bhí á moladh ag an Rannóg ("bóhar" a dhéanamh de "bóthar", cuir i gcás).
Cuireadh tuairimí na scoláirí in iúl don Dáil ar an 5ú Meitheamh 1939, ach thóg sé bliain eile sula bhfuarthas freagra ar bith. Cuid mhaith de na leasuithe, thug an Dáil faomhadh dóibh, agus foilsíodh i meamram ar leith iad i bhfómhar na bliana 1940.
Ar an 27ú Márta 1941 a thug Scoil an Léinn Cheiltigh a thuairisc féin. Bhí fochoiste ceaptha ag an Scoil leis na cúrsaí seo a phlé, agus ní hamháin go raibh an fochoiste ag tacú le leasuithe na Rannóige, bhí siad, fiú, ag moladh tuilleadh athruithe.
Maidir leis an Rannóg féin, chuir siadsan a mbarúil ar pár ar an 20ú Bealtaine 1941, agus iad ag moladh measarthacht sna cúrsaí seo. Roimh aon rud eile, ba chóir féachaint chuige go bhféadfadh gach duine an litriú a fhuaimniú de réir a chanúna féin.
Ní raibh gluaiseacht na Gaeilge róshásta leis na hathruithe a bhí á moladh. Ar an 19ú Meitheamh 1941, d'fhógair Comhaltas Uladh de Chonradh na Gaeilge nach dtréigfidís litriú an Duinnínigh choíche. Fuair siad tacaíocht ó Choiste Gnó an Chomhchaidrimh, a dúirt go raibh sé ró-mhoch aon cheartlitriú caighdeánach amháin a fhorbairt don Ghaeilge. Thairis sin, bhí an Coiste Gnó ag cáineadh an Chaighdeáin toisc nár thug sé aon urraim cheart do thraidisiún liteartha na Gaeilge ná do chanúintí Chonnacht agus Uladh.
Ar an 11ú Samhain 1941 bunaíodh an Coiste Litrithe leis an litriú a ghiorrú is a shimpliú, ionas go mbeadh an Ghaeilge oiriúnach mar ghléas don chumarsáid chomhchoiteann. Ba é Tomás Ó Rahile an Cathaoirleach, agus Séamus Mac Úgo ó fhoireann aistriúcháin na Dála ina rúnaí don choiste. Ba iad na baill eile ná Proinsias Ó Tighearnaigh ón Roinn Oideachais, Liam Ó Rinn agus Sean Ó Cathasaigh ó Rannóg an Aistriúcháin, Domhnall Mac Grianna ó Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath agus Máirtín Ó Flaithbheartaigh ó Roinn na nGnóthaí Eachtracha. Bhí Comhaltas Uladh míshásta le roghnú na mball, ó nach raibh Ultach ar bith ina measc.
Bhí Tomás Ó Rahile den bharúil nach mbeadh gá le haon fhoirm inghlactha amháin a bheith ag gach aon fhocal. D'fhéadfaí glacadh le "madadh" chomh maith le "madra", nó bhí dúblóga den tsaghas sin coitianta go leor sna teangacha cultúrtha, dar leis. Ba é an rud ba tábhachtaí ná féachaint chuige go mbeadh an litriú nua ag teacht leis féin agus ag leanúint prionsabail agus rialacha loighciúla, ionas nach rachadh an phraiseach tuilleadh chun donais.
Níor éirigh leis an gCoiste, áfach, teacht ar aon chineál aontais. Bhí cuid de bhaill an choiste go fíochmhar in éadan gach sórt iarrachtaí leis an litriú a shimpliú, agus duine acu ag bagairt go dtarraingeodh sé na seantithe anuas ar an gcoiste go poiblí dá nglacfaí le haon leasú nach dtaitneodh leis féin.
Is é an tátal a bhain Eamon de Valera as obair an choiste gurbh fhearr gan an iomarca daoine a tharraingt isteach sa ghnó, agus ar an 20ú hAibreán 1942, d'fhág sé faoi Liam Ó Rinn ina aonar é. Bhí Liam Ó Rinn ina phríomhaistritheoir don Dáil, rud a chiallaigh, dar le de Valera, go mbeadh sé ábalta an tasc a chur i gcrích le neart a thaithí oibre féin. Chaithfeadh Tomás Ó Rahile ó Scoil an Léinn Cheiltigh spléachadh ar thorthaí obair Uí Rinn ina dhiaidh sin.
Chuir Liam Ó Rinn a chuid moltaí faoi bhráid an Rathailligh ar an 15ú hEanáir 1943. Bhí an moladh ní ba radacaí ná an dóigh a scríobhaimid an Ghaeilge inniu, nó, mar shampla, bhí an focal "eile" le scríobh mar "ele". Cuid de na moltaí seo, áfach, chuaigh siad in úsáid idir an dá linn. Ar an 22 hAibreán 1943, d'fhógair de Valera go raibh sé measartha sásta leis na moltaí, ach san am céanna, chuir sé féin mionleasuithe leo, agus glacadh leis an gcuid ba mhó acu. Chuaigh de Valera i dteagmháil phearsanta le Liam Ó Rinn ar an 30 hIúil 1943, agus thosaigh an cruth deifnídeach ag teacht ar an litriú.
Ina dhiaidh sin, d'iarr de Valera ar fhoireann aistriúcháin na Dála a mbreithiúnas féin a thabhairt ar mholtaí Uí Rinn, agus ar an 19ú Meán Fómhair 1943, fuair Rúnaí an Rialtais moltaí na n-aistritheoirí. Bhí Tomás Page, a bhí le teacht i gcomharbas ar Liam Ó Rinn mar phríomhaistritheoir ar an Rannóg i ndiaidh a bháis siúd, barúlach gur chóir srónaíl an ghuta i bhfocail cosúil le "comhalta", "comhar", "comhairle" agus "romham" a chur in iúl ar bhealach éigin, agus ba é an moladh a bhí aige ná an cuairín ("accente circonflexe" na Fraincise). Mar sin, litreofaí na focail thuasluaite mar "côlta", "côr", "côirle", agus "rôm". Bhí an chuid ba mhó de na haistritheoirí ina aghaidh, áfach, agus iad ag moladh "cólta, cór, cóirle, róm". Ar an 5ú Meitheamh 1944, shocraigh de Valera an scéal. Bheadh sé ródheacair comhartha nua a thabhairt isteach i litriú na Gaeilge, dar leis, ach ba chóir an tsrónaíl a chur in iúl ar bhealach éigin, agus roghnaigh sé an seanlitriú a choinneáil i bhfeidhm i bhfocail den tsórt seo. (Uaireanta, áfach, úsáidtear an cuairín i bhfoilseacháin bhéaloidis ina bhfuiltear ag iarraidh cur síos cruinn a thabhairt ar fhuaimeanna na canúna. Sampla maith de sin is ea an leabhar "Seanachas ó Chairbre 1", a d'fhoilsigh Donncha Ó Cróinín sa bhliain 1985.)
Ar an 14ú Meitheamh 1944, d'fhógair de Valera go raibh sé sásta leis an gcomhréiteach a bhí sroichte, agus chuaigh an litriú nua in úsáid an chéad uair sa leagan Gaeilge de bhunreacht na bliana 1945. Sa bhliain chéanna, foilsíodh an chéad eagrán de "Litriú na Gaeilge: an Caighdeán Oifigiúil". Dhá bhliain ina dhiaidh sin, tháinig eagrán leasaithe, "Litriú na Gaeilge, Lámhleabhar an Chaighdeáin Oifigiúil", i gcló, agus i bhFeabhra na bliana a bhí chugainn, d'eisigh an tAire Oideachais Risteard Ó Maolchatha imlitir faoi úsáid an litrithe nua in obair na scoileanna. Bhí an litriú caighdeánaithe le tabhairt isteach sna scoileanna de réir amchlár céimnithe, ionas go n-éireofaí as an seanlitriú go hiomlán sa bhliain 1952.
Caighdeánú na gramadaí.
Nuair a bhí de Valera ag labhairt leis an gCoiste Liteartha agus, ina dhiaidh sin, le Liam Ó Rinn agus leis an Rathailleach faoi chúrsaí an litrithe, ní dhearna sé dearmad trácht ar an riachtanas a bhí le gramadach chaighdeánaithe chomh maith. Níor lig na deacrachtaí praiticiúla tús ceart a chur leis an obair seo i gceart roimh mhí Iúil 1953, nuair a foilsíodh "Gramadach na Gaeilge: Caighdeán Rannóg an Aistriúcháin". Ní raibh ann ach moladh, ar dtús.
Phléigh an Dáil an ghramadach seo ar an 10ú Feabhra 1954. B'fhollasach nach bhféadfaí an caighdeán deifnídeach a chruthú thar oíche, agus bhí na Teachtaí Dála den bharúil gurbh fhearr gan aon driopás a dhéanamh, ionas go bhféadfadh an chosmhuintir dul i dtaithí na moltaí agus a mbreithiúnas féin a thabhairt orthu.
I mí Iúil 1958, foilsíodh an ghramadach chaighdeánaithe agus an litriú nua faoi chlúdach aon leabhair amháin, "Gramadach na Gaeilge agus Litriú na Gaeilge: An Caighdeán Oifigiúil". Ba é sin an chéad "Caighdeán" mar is aithin dúinn inniu é. Cé gur deineadh leasú ar an gCaighdeán go rialta, ní raibh ach leasuithe beaga i gceist go dtí gur foilsíodh "An Caighdeán Athbhreithnithe" sa bhliain 2012. Thug an "Caighdeán Athbhreithnithe" aitheantas d'fhoirmeacha nár cuireadh san áireamh sa chéad "Caighdeán" - m.sh., foirmeacha táite den bhriathar as a mbaintear úsáid i gcanúint na Mumhan (m.sh. "dhúnas, mholadar, táid") agus an fhoirm scartha den chéad pearsa iolra (.i. "dhún muid, mhol muid", "tá muid") ata in úsáid i gcanúint Uladh, chomh maith leis an mír diúltach "cha" a úsáidtear i gcanúint Uladh in áit "ní." Níor ceadaíodh an mír diúltach "ná" atá in úsáid i gcanúint na Mumhan in áit "ní", áfach.
Ba sa bhliain 2016 a foilsíodh an leagan is déanaí den "Chaighdeán Oifigiúil". Mar a tharla roimhe seo, deineadh cáineadh ar an leagan seo den Chaighdeán de bharr easpa cothroime ó thaobh an roghnachais a cheadaíonn sé agus an roghnachais nach gceadaíonn sé de. Is é an ceann a foilsíodh sa bhliain 2016 atá i bhfeidhm faoi láthair.
Tháinig cúpla athrú suntasach ar an gCaighdeán idir fhoilsiú an leagain ar a dtugtar "An Caighdeán Athbhreithnithe" agus fhoilsiú an chinn is déanaí. Baineann formhór de na hathruithe seo leis na bunuimhreacha agus leis an gcóras briathra ach go háirithe: Ó thaobh na mbunuimhreacha de, aithníonn an Caighdeán a foilsíodh sa bhliain 2016 dá chóras maidir leis na bunuimhreacha os cionn 20. Ó thaobh an chórais bhriathartha de, ní thugann an Caighdeán nua aitheantas do na foirmeacha táite a bhí ceadaithe de réir an "Caighdeáin Athbhreithnithe" ("táid, dhúnas, mholadar," srl.) - tá an fhoirm scartha den chéad pearsa iolra ceadaithe fós, áfach"." Níl an mír diúltach "cha" ceadaithe a thuilleadh ach oiread.
Na foirmeacha caighdeánacha.
Ba iad na príomhrialacha a bhí ag lucht pleanála an Chaighdeán ná foirmeacha a roghnú a mbeadh údarás maith acu i gcaint bheo na Gaeltachta, fabhrú do na leaganacha ba choitianta sa Ghaeltacht, cuimhneamh ar an traidisiún liteartha agus stairiúil, agus an teanga a dhéanamh chomh rialta agus chomh simplí agus ab fhéidir. Ar ndóigh, ba mhinic a chaithfí comhréiteach a lorg idir na prionsabail seo, ó nach bhféadfaí iad uile a shásamh san am céanna.
Na hainmfhocail.
Maidir leis na hainmfhocail a chríochnaíonn ar "-úir/úr", "-éir/éar", "-aeir/aer", ba í an bhunriail lenar chloígh ligeadóirí agus casadóirí an Chaighdeáin ná an focal a chur sa tríú díochlaonadh má's ainm ar chineál éigin "duine" a bhí i gceist (abair, "táilliúir", ginideach "táilliúra"; "siúinéir", ginideach "siúinéara", "druncaeir", ginideach "druncaera"). Muna raibh an focal ag tagairt do dhuine, cuireadh sa chéad díochlaonadh é ("dintiúr", "séasúr", "rásúr", "nádúr" agus araile). Eisceacht é an focal "gasúr", ar ndóigh - is dócha nach raibh an leagan *"gasúir" ar fáil go forleathan i gcaint na Gaeltachta.
Uaireanta, glacadh le foirm stairiúil an tuisil ainmnigh, i gcás roinnt ainmfhocal bainiscneach, mar fhoirm oifigiúil an tuisil ainmnigh; mar shampla, "bos", "bróg", "cíor", "cluas", "cnámh", "cos", "croch", "fréamh", "lámh", "leac", "mias", chomh maith leis na focail uile dar críoch "-óg", "-eog": "fuinneog", mar shampla. Uaireanta eile, glacadh le foirm stairiúil an tuisil tabharthaigh, i gcás roinnt ainmfhocal bainiscneach den dara díochlaonadh, mar fhoirm oifigiúil an tuisil ainmnigh; mar shampla, "aimsir" in áit "aimsear", "binn" in áit "beann", "cill" in áit "ceall", "creig" in áit "creag", "deoir" in áit "deor", "maidin" in áit "maidean", "muintir" in áit "muintear". Is é is cúis leis an neamhréir seo i roghnú foirme ná meascán foirmeacha bheith i n-úsáid insna canúintí éagsúla. Glacadh leis an meascán seo mar chuid den Chaighdeán Oifigiúil seachas glacadh leis an bhfoirm stairiúil i ngach aon chás.
Ainmfhocail áirithe a chríochnaíonn ar ghuta sa teanga Chlasaiceach, agus iad aicmithe sa chúigiú díochlaonach (nach bhfuil ann ach cineál buicéad truflaise do na hainmfhocail neamhrialta), cuireadh sa dara díochlaonadh iad, agus foirm stairiúil an tuisil thabharthaigh mar fhoirm an tuisil ainmnigh acu: "bachlainn", gin. "bachlainne" (in áit "bachla", tabh. "bachlainn", gin. "bachlann"), "ealaín", gin. "ealaíne" (in áit "ealadha", tabh. "ealadhain", gin. "ealadhan"), "gualainn", gin. "guaille" (seanlitriú "guailne"; in áit "guala", tabh. "gualainn", gin. "gualann"), "uillinn", gin. "uillinne" (in áit "uille", tabh. "uillinn", gin. "uilleann", ach coinnigh cuimhne ar an mbuanteilgean cainte "feadóga uilleann", cuir i gcás), "ursain", gin. "ursaine" (in áit "ursa", tabh. "ursain", gin. "ursan").
In uimhir iolra an chéad díochlaonadh, ba rogha le lucht pleanála an Chaighdeáin an ceann de na foirmeacha iolra a roghnú a chríochnaíonn ar chonsan caol (lagiolraí), is é sin, ba rogha leo "boinn" in áit "bonnaí", "bonnaíocha" nó "bonnúchaí" a bhí le cloisteáil sna canúintí (mar iolraí don ainmfhocal "bonn"), "capaill" in áit "caiple" atá forleathan go maith sna canúintí ("capall"), "cuntais" in áit "cuntaisí" ("cuntas"), "páipéir" in áit "páipéirí", "tairbh" in áit "taraí" ("tarbh"; ach féach nach raibh de rogha acu ach glacadh le "leanaí" mar iolra don fhocal "leanbh").
Nuair nach raibh aon bhealach éalaithe eile ar fáil, áfach, glacadh leis an tréaniolra: "ceolta" (ón ainmfhocal "ceol"), "bealaí" (ón ainmfhocal "bealach"), "cuirí" ("cuireadh"), "cásanna" ("cás"), "bóithre" ("bóthar"), "cineálacha" ("cineál"), "ollúna" ("ollamh"). Cé go mbíonn sé de nós sna canúintí dhá iarmhír iolra, nó níos mó fós, a chur leis na hainmfhocail leis an iolra a dhéanamh chomh soiléir neamhdhébhríoch agus is féidir ("bealtaí", "cásannaí", "cuiríochaí", "paróistíochaí", "léintíochaí" agus a leithéid), níor tugadh aitheantas ar bith sa Chaighdeán don nós seo.
An aimsir láithreach.
I nGaeilge na Mumhan, is í an fhoirm tháite "dúnaid", "osclaíd", "péinteálaid" (nó fiú "dúnaid siad", "osclaíd siad", "péinteálaid siad", a bhfuil idir fhoirceann agus fhorainm iontu), a chloistear go minic in áit an fhoirm scartha "dúnann siad", "osclaíonn siad", "péinteálann siad". Ní ghlacann an Caighdeán leis an bhfoirm tháite sa tríu pearsa iolra áfach.
Ní hí sin an t-aon leagan amháin den fhoirm tháite atá beo sa chaint san Aimsir Láithreach agus nach bhfuil ceadaithe de réir an Caighdeáin áfach. Ní thugann an Caighdeán aitheantas don fhoirm tháite den dara pearsa uatha (m.sh. "dúnair", "osclaír", "péinteálair" in áit "dúnann tú, osclaíonn tú, péinteálann tú") ach oiread, cé go bhfuil sí an-choiteann i scríbhinní ó phinn Mhuimhneacha.
Go stairiúil, bhí foirm tháite den dara pearsa iolra (m.sh. "dúntaoi" in áit "dúnann sibh"), chuaigh an fhoirm seo in éag sa chaint bheo le fada an lá áfach - ní fheictear i litríocht an lae inniu í, fiú - agus ní thugann an Caighdeán aon aitheantas di dá bhrí sin.
Ina lán briathra neamhrialta, déantar idirdhealú idir foirmeacha spleácha agus foirmeacha neamhspleácha an bhriathair - is iad na foirmeacha spleácha na foirmeacha nach n-úsáidtear ach ar lorg na míreanna "ní", "nach", "go", "an" agus a leithéid. Uaireanta, feictear an t-idirdhealú seo an chorruair ag na briathra rialta féin sa litríocht: "dúnaidh sé", "osclaídh sé", "péinteálaidh sé" (an fhoirm neamhspleách) in áit "dúnann sé", "osclaíonn sé", "péinteálann sé", mura bhfuil mír ar bith ag teacht roimhe (ach má tá, níl ach na foirmeacha ar "-ann" ceadaithe). Ní thugann an Caighdeán aitheantas ar bith do "dúnaidh sé" ná a leithéid, agus is léir go bhfuil na foirmeacha seo dulta in éag sa ghnáthchaint.
Bhí "na ligeadóirí agus na casadóirí" doicheallach go leor roimh fhoirmeacha neamhspleácha na mbriathar neamhrialta chomh maith, sa chuid is mó de na cásanna. Mar shampla, ní cheadaítear ach "feiceann" sa Chaighdeán, cé go ndéanann Gaeilge Uladh idirdhealú idir "tchí" nó "chí" (leagan stairiúil: "do-chí"), arb é an fhoirm neamhspleách é, agus "feiceann", arb é an fhoirm spleách é ("ní fheiceann", "go bhfeiceann", "nach bhfeiceann", "an bhfeiceann"). Ón taobh eile de, rinneadh ginearálú ar an bhfoirm neamhspleách "chí" i nGaeilge na Mumhan, ionas go n-úsáidtear "go gcíonn", "ní chíonn", "ná cíonn", "an gcíonn" ansin. Ní thugtar aitheantas oifigiúil don fhorbairt seo ach an oiread. Is don úsáid Chonnachtach is cóngaraí atá an Caighdeán sa phointe seo.
Cosúil leis sin, is é "faigheann" an t-aon fhoirm chaighdeánach amháin, spleách nó neamhspleách. Aithníonn Gaeilge Uladh an t-idirdhealú idir fhoirm neamhspleách ("gheibh") agus foirm spleách ("an bhfaigheann, ní fhaigheann, nach bhfaigheann"), ach cé go bhfuil an t-idirdhealú ceart ó thaobh stair na teanga de, ní ghlactar leis sa Chaighdeán. Ón taobh eile de, chuir muintir na Mumhan an t-"ann" leis an bhfoirm neamhspleách agus ghinearálaigh siad í: "an ngeibheann", "ná geibheann", "go ngeibheann", "ní gheibheann". Ní thugtar aitheantas don fhorbairt seo sa Chaighdeán, ar ndóigh.
Níl glacadh le "bheir" (= "tugann") ach an oiread. "Tugann" a úsáidtear sa Chaighdeán mar fhoirm spleách agus neamhspleách.
An aimsir fháistineach.
I nGaeilge Uladh, úsáidtear foirmeacha sáiteacha den aimsir fháistineach sa dara réimniú: "foscólfaidh" [faskalhi] in áit "osclóidh" (cuid den chanúint é an "f-" tosaigh anseo), agus nuair nach n-úsáidtear an fhoirm sháiteach, fuaimnítear an iarmhír go déshiollach, rud a thugann spreagadh do scríbhneoirí na canúna "-cha-" breise a shá isteach ansin sa litriú: "fosclóchaidh" [fasklahi]. Ní cuid den chaighdeán scríofa é seo, ar ndóigh.
Nuair a chloiseann an tUltach an fhoirm "péinteálfaidh" p'ent'alhi, aithníonn a chluas mar fhoirm sháiteach é: "péinteólfaidh". Mar sin, tá sé de chlaonadh sna briathra ar "-áil" i nGaeilge Uladh foirmeacha fáistineacha ar nós "péintleochaidh" a fháil, agus na cainteoirí ag caitheamh leis na briathra seo cosúil le briathra an dara réimnithe ar nós "oscail!" nó "freastail!". Ar ndóigh, ní thugann an Caighdeán aitheantas ar bith don fhorbairt shain-Ultach seo.
Ní thugtar aitheantas oifigiúil do na foirmeacha "dúnfad", "osclód", "péinteálfad" (= dúnfaidh mé, osclóidh mé, péinteálfaidh mé), a bhíonn an-choitianta ag cainteoirí Muimhneacha ár linne féin agus a bhíonn in úsáid in Ultaibh agus i gConnachtaibh chun ceisteanna a fhreagairt. Ní ghlacann an Caighdeán le foirmeacha de nós "dúnfair, osclóir, péinteálfair" (= dúnfaidh tú, osclóidh tú, péinteálfaidh tú) ach oiread, foirmeacha as a mbaintear úsáid i nGaeilge na Mumhan. Chomh maith leis na foirmeacha atá luaite cheana féin, ní thugann an Caighdeán aitheantas don bhfoirm "dúnfaid (siad), osclóid (siad), péinteálaid (siad)" atá le fáil i nGaeilge na Mumhan in áit na foirme caighdeánaí "dúnfaidh siad", "osclóidh siad, péinteálfaidh siad".
An aimsir chaite.
I nGaeilge na Mumhan, tá an fhoirm tháite den bhriathar beo bríomhar i gcónaí: "do dhúnas" in áit "dhún mé", "do dhúnais" in áit "dhún tú", "do dhúnabhair" in áit "dhún sibh", "do dhúnadar" in áit "dhún siad". (Ní hé an tamhan "-amar" a chloistear i gCiarraí áfach, toisc gurb é mar "-amair" a fhuaimnítear an deireadh atá ag an gcéad phearsa iolra i nGaeilge Chiarraí.) Cé nach dtugann an caighdeán is déanaí aitheantas dóibh, tá na foirmeacha seo in úsáid go forleathan i nGaeilge Chonnacht agus i nGaeilge Uladh mar fhreagraí ar cheisteanna: "Ar dhún tú an doras? Dhúnas./Níor dhúnas." (Nó: "Dhún./Níor dhún." Tabhair faoi deara nach mbeadh sé nádúrtha an cheist seo a fhreagairt le "Dhún mé/Níor dhún mé".)
I nGaeilge na Rinne, is gnách an saorbhriathar a shéimhiú san aimsir chaite: "dhúnadh", "phéinteáladh". Sa Chaighdeán, áfach, caitear leis seo mar bhotún gramadaí. Go prionsabálta, tá saorbhriathar na haimsire caite díonta ar an séimhiú go hiomlán: "na himeachtaí ar tráchtadh orthu", "chuala mé gur péinteáladh na ballaí faoi dheoidh", "an fear óg a cailleadh sa timpiste", "níor dúnadh an doras", mar shampla.
Maidir leis an saorbhriathar a thosaíonn le guta, tá sé de nós ina lán canúintí "h-" a chur leis: "hosclaíodh", "haistríodh", "héiríodh". Cé nach dtugann an Caighdeán aitheantas don chleachtas seo, tá sé an-fhairsing, agus is deacair a rá an bhfuil an nós caighdeánach níos coitianta ná é, fiú i dtéacsanna atá ag iarraidh cloí leis an gCaighdeán.
I nGaeilge na Mumhan, go háirithe i gCiarraí, tá "ar, níor, gur" ag dul in éag sa chaint, agus "an, ní, go" ag teacht ina n-áit: "an gcaitheas" in áit "ar chaith mé", "ní chaithis" in áit "níor chaith tú", agus araile. Ní thugtar aitheantas don fhorbairt seo sa chaighdeán, nó bheadh sé dodhéanta i nGaeilge Chois Fharraige, abair, "go gcaith sé" (= "gur chaith sé") agus "go gcaithfidh sé" a aithint thar a chéile de réir an fhuaimnithe, ós rud é go bhfuil an [h] idir gutaí imithe sa chanúint sin agus iarmhír na haimsire fáistiní an-lag freisin. Is léir go bhfuil fuaimniú an dá rud seo an-difriúil i nGaeilge na Mumhan, ós rud é go bhfuil an [h] an-soiléir idir gutaí ansin, agus an iarmhír á fuaimniú le [g] caol so-aitheanta.
Tagairtí.
Canúint


John Arne Riise.
Is imreoir sacair é John Arne Riise (r.24 Meán Fómhair, 1980). Imríonn sé faoi láthair le Fulham. D'imir sé le Alesund, AS Monaco agus Liverpool F.C. roimhe sin.
Riise, John Arne


Ord Oráisteach.
Is eagraíocht deartháiriúil Phrotastúnach é an tOrd Oráisteach (Béarla: Orange Order nó Loyal Orange Institution). Eagraíocht atá ann go bunúsach a bhfuil cosc ar Chaitlicigh bheith mar bhaill ann, agus í ag gníomhú i dTuaisceart Éireann thar aon áit eile. Tugtar "Oráistigh" agus "fir bhuí" orthu siúd atá mar bhaill.
Stair.
Bunaíodh an tOrd Oráisteach ("An t-Ord Buí" agus "An t-Ord Oráiste" go minic) ("Orange Order" nó "Orange Institution" as Béarla) sa bhliain 1795 le cur in aghaidh na gCaitliceach. Ar an 21 Deireadh Fómhair 1795 fearadh Cath na Cearnóige i gContae Aontroma.
Bunaíodh an tOrd Oráisteach mar thoradh air, i Loch gCál, Contae Ard Mhacha é i gcuimhne ar an Rí Liam Oráisteach agus ar an Réabhlóid Ghlórmhar (1689).


Biorra.
Is baile é Biorra (Béarla: "Birr") i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn. Tá sé suite idir Tulach Mhór agus Ros Cré. Bhí "Parsonstown" an t-ainm atá air fadó tar éis an clann Parsons. Bhí siad tiarna talúna áitiúil. Tá an baile paróiste isteach an Deoise Chill Dalua. Tá sráideanna leathan sa baile agus foirgneamh galánta.
Iompar.
D'oscail an stáisiún traenach i mBiorra ar an 8 Márta 1858 ach bhí sé dúnta sa bhlian 1963.
Tá an baile ar an N52 agus N62 bhóithre tánaisteach náisiúnta. Tá stad bus Bus Éireann i lár an baile agus imíonn an bus Baile Átha Luain go Luimneach tríd gach lá.
Spórt.
Tá foireann iománaíocht rathúil, Birr GAA, i mBiorra. Bhuaigh siad an "Craobh Iomána na hÉireann" ceithre ammanna.


Bogna Korjenkowa.
Is láithreoir raidió agus telefíse Sorbach í Bogna Korjenkowa (r. 1965) ("Bogna Koreng" as Gearmáinis).
Rugadh sa bhliain 1965 í i bparóiste Radibor na Gearmáine, atá suite 10km ó thuaidh ó chathair Bautzen i Saorstát Sachsen. Rinne sí staidéar ar an Léann Gearmánach san ollscoil. Ceapadh mar láithreoir an chláir úd as Soirbis "Wuhladko" ar an stáisiún poiblí Mitteledeutschen Rundfunk (MDR) agus tá sí fostaithe mar bhainisteoir stiúideo ag an gcraoltóir chomh maith. Tá cónaí anois uirthi lena clann i bparóiste Panschwits-Kuckau, ceartlár an chultúir Shorbaigh, 12km ó chathair Kamenz.
Árdán tabhachtach i gcultúr na Sorbach é "Wuhladko" ar a phlétear cúrsaí reatha, béaloideas, stair, nósanna agus cúrsaí eile a bhaineann leis an mionlach eitneach Slavach sin agus bhuaigh an clár an tríú duais i bhFéile Idirnáisiúnta Radió agus Telefíse Teangacha na Mionlach i gcathair Uzgorod na hÚcráine sa bhliain 2005.


Seán Ó Treasaigh.
Bhí Seán Ó Treasaigh ar duine de cheannairí Bhriogáid Dheisceart Thiobraid Árann de chuid an IRA i rith Chogadh na Saoirse. Bhí sé ar duine acu siúd a ghlac páirt i luíochán na Sulchóide Bige sa bhliain 1919 agus a chuir tús le Cogadh na Saoirse in Éirinn. Maraíodh é ar Shráid Talbóid, Baile Átha Cliath le linn thréanbhabhta lámhaigh i nDeireadh Fómhair 1920.
Feirmeoirí beaga in Iarthar Thiobraid Árann ab ea muintir Uí Threasaigh. D'fhág sé an scoil nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois, agus chuaigh sé le feirmeoireacht mar shlí bheatha. Chuaigh sé i gConradh na Gaeilge, i mBráithreachas na Poblachta sa bhliain 1911 agus sna hÓglaigh sa bhliain 1913. Cimíodh é tar éis Éirí Amach na Cásca. Chaith sé an chuid ba mhó den dá bhlian ina dhiaidh sin i dtóin an phríosúin, áit a ndeachaigh sé ar stailc ocrais ag amanna éagsúla. Seo mar a scríobh sé chuig a chomrádaithe i dTiobraid Árainn óna phríosún i nDún Dealgan sa bhliain 1918: "Iad siúd atá ag tacú leis an namhaid, ruaigigí as an tír iad. Aon duine a chuirfidh in bhur n-aghaidh, ná sparálaigí an lámh láidir air. Cloígí leis an disciplín is déine is féidir: ná ritheadh aon duine ag fágáil slán ag a mháthair ar an nóiméad deireanach" (Béarla: "Deport all in favour of the enemy out of the country. Deal sternly with those who try to resist. Maintain the strictest discipline, there must be no running to kiss mothers goodbye"). Sa bhliain 1918, rinneadh Leas-Oifigeach Ceannais ar Thríú Briogáid Thiobraid Árann de na hÓglaigh de. Theastaigh uaidh buille a bhualadh i gcoinne na mBriotanach, agus bhí díomá air nuair nár cheadaigh lucht ceannasaíochta na Bráithreachta ionsaithe ar na póilíní sa bhliain 1917.
Luíochán na Sulchóide Bige.
B'iad an Treasach, Dónall Ó Braoin, Seán Ó hÓgáin, Séamus Robinson agus cúigear Óglach eile a chuir tús le Cogadh na Saoirse nuair a d'ionsaigh siad ón eadarnaí díorma de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann. Mharaigh siad beirt phóilíní, Pádraig Mac Dónaill agus Séamus Ó Conaill, beirt phóilíní a raibh pléascáin geiligníte á n-iompar acu ar an tSulchóid Bheag i gCo. Thiobraid Árann. B'é Robinson a d'eagraigh an luíochán, agus an Treasach i gceann na gcúrsaí lóistíochta.
Tarrtháil traenach Knocklong.
Cuireadh an taobh sin tíre faoi dhlí míleata mar gheall ar an lámhach. Rinneadh 'Ceantar Speisialta Míleata' de faoin Acht um Chosaint na Ríochta. Gabhadh Seán Ó hÓgáin ar an 12ú lá de Bhealtaine 1919, agus ina dhiaidh sin, chuaigh an Braonach, Robinson agus an Treasach le chéile le cúigear fear eile ó Bhriogáid Oirthir Luimnigh chun é a shaoradh as an ngéibheann. An lá dár gcionn chuaigh na fir seo faoi cheannas Uí Threasaigh an traein ar a raibh Mac Uí Ógáin, agus é á thabhairt ó Dhurlas Éile go Corcaigh. D'éirigh ina throid idir na hÓglaigh agus na póilíní ansin. Gortaíodh an Braonach agus an Treasach go dona sa teagmháil, agus maraíodh beirt phóilíní. Ina dhiaidh sin féin, bhí an t-ádh acu, nó d'éirigh leo Mac Uí Ógáin a tharrtháil gan ghránú a fhágáil air. Tugadh Seán Ó hÓgáin go Cnoc Loinge, áit ar bhain Seán Ó Loingsigh, duine de lucht a tharrthála, na dornaisc de le scoiltire a fuair sé ar iasacht ó bhúistéir na háite.
Deireadh a Shaoil.
Tar éis na n-imeachtaí seo bhí ar an Treasach bailiú leis as Tiobraid Árann mar gheall ar an dianchuardach a bhí ag dul air agus ar na daoine eile a bhí páirteach sa tarrtháil. Chuaigh sé go Baile Átha Cliath, áit ar chuir an Coileánach ag obair é mar bhall den Scuad, a bhí ag feallmharú póilíní rúnda de chuid Rialtas na Breataine Móire. Bhí an Treasach ar duine acu siúd a d'fhéach leis an nginearál Gallda John French a fheallmharú i Mí na Nollag 1919. D'fhill an Treasach ar Thiobraid Árainn i samradh na bliana 1920 agus d'ionsaigh sé roinnt bheairicí de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann in áiteanna mar an Bealach, Baile Uí Chléireacháin, agus Drongán. Nuair a thosaigh na Gaill ag cúngú air arís i dTiobraid Árann, chuaigh an Treasach ar ais ar lorg dídine sa phríomhchathair. Is beag nár gabhadh é féin agus Dónall Ó Braoin i nDroim Conrach i dtuaisceart na cathrach. Bhí siad i dteach sábháilte, ach ansin, chuaigh tródam póilíní timpeall na háite, agus b'éigean dóibh cath lámhaigh a chur le teacht amach. Maraíodh fear an tí, an Dochtúir Ó Cearbhalláin, sa teagmháil, agus gortaíodh an Braonach féin go dona. Ar an gceathrú lá déag de Dheireadh Fómhair i lár na cathrach, d'aithin bleachtaire an Treasach, agus d'éirigh ina lámhach eatarthu. Ansin a maraíodh Seán Ó Treasaigh, lasmuigh de shiopa na "Republican Outfitters" ag uimhir a 94, Sráid Talbóid. Tá plaic bheag chré-umha san áit anois mar chuimhneachán ar an Treasach. Tháinig a chónra isteach ag stáisiún traenach Acomhal Luimnigh agus lean slua mór go hEaglais San Nioclás sa tSulchóid é. Cuireadh i reilig Chill Fiacaile é. Scaoileadh gunnaí thar an uaigh cé go raibh go leor saighdiúirí Gallda i láthair. Gach bliain, tagann daoine le chéile i reilig Chill Fiacaile ar an gceathrú lá de Dheireadh Fómhair le cuimhne an Treasaigh a cheiliúradh.
Tá an t-amhrán úd "Seán Treacy" nó "Tipperary so Far Away", a cumadh faoi bhás an Treasaigh, beo i gcónaí i mbéal mhuintir Iarthar Thiobraid Árann, agus iad mórtasach as laoch na háite.


Spideog.
Is éan beag pasaireach í an spideog a aimsítear go forleathan san Eoraip agus i dtuaisceart na hAfraice. Aithnítear an spideog go héasca ón mbrollach dearg a bhíonn aici. Tá glór binn aici agus feictear go minic í i ngairdíní tuaithe agus cathrach go háirithe nuair a bhíonn tochailt ar siúl.


James Chadwick.
Fisiceoir Sasanach ab ea Sir James Chadwick, CH (20 Deireadh Fómhair, 1891 – 24 Iúil 1974). B'eisean an duine a d'fhionn an neodróin, agus mar aitheantas bronnadh an duais Nobel air.
A shaol.
Rugadh i Cheshire, Sasana é sa bhliain 1891, mac le John Joseph Chadwick agus Anne Mary Knowles. D'fhreastail sé ar Choláiste Mhanchain, agus rinne sé staidéar in Ollscoil Mhanchain agus Ollscoil Cambridge. Sa bhliain 1913 chuaigh Chadwick chun chabhair a thabhairt do Hans Geiger ag an Ollscoil Teicniúil i Beirlín. Chomh maith le sin, rinne sé obair sé le hErnest Rutherford. Sa Ghearmáin, ag tosú an Chéad Chogadh Domhanda, cuireadh i bpríosún é ach rinne Geiger cinnte de gur ligeadh saor é.
I ndiaidh an chogaidh, d'fhill sé ar Cambridge, áit inár chabhraigh sé le hErnest Rutherford agus a staidéar ar ga fammaó rudaí raidigníomhach, rinne siad staidéar tábhachtach ar nuicléas an adamh.
Sa bhliain 1932 d'fhionn Chadwick an rud i nuicléas adamh a glaotar neodróin toisc nach bhfuil lucht leictreach aige. Dá bhárr bhuaigh sé an bonn Hughes, agus níos déanaí (1935) an duais nobel do fisic.
fuair sé bás i Cambridge ar an 24 Iúil 1974.
Chadwick, James
Chadwick, James
Chadwick, James


Casnewydd.
Is cathair agus contae sa Bhreatain Bheag é Casnewydd (nó "Newport" as Béarla). Is é Newport an triú cathair is mó sa Bhreatain Bheag. Tá sé suite suite in oirdheisceart na tíre, tuairim is 20 km siar ó Chaerdydd, ar inbhear an Wysg.


Calchas.
Tá an téarma calchas bunaithe ar an ngiorrúchán Rúisise "колхоз" ("kolkhoz") a thagann as na focail "коллекти́вное хозя́йство" ("kollektivnoye khozyaystvo"), a chiallaíonn "eacnamaíocht chomhchoiteann". Mar sin, is feirm chomhsheilbhe é an calchas. Sa bhreis ar na calchais, bhí a leithéidí agus "savchais" ann, is é sin, "feirmeacha Sóivéadacha" nó feirmeacha de chuid an Stáit. Na hoibrithe a bhí ag obair ar na calchais, ní bhfaighfidís de phá ach a gcuid féin de bharra na feirme. An chuid ba mhó de na barra, áfach, chaithfí iad a dhíol leis an stát ar phraghas réamhshocraithe. Go bunúsach, ní raibh mórán difríochta idir eacnamaíocht na gcalchas agus an seirfeachas feodach, agus bhí córas na bpasanna inmheánacha i bhfeidhm a choisc ar na calchasóirí aistriú ón tuath go dtí an chathair. Mar sin, fágadh na calchasóirí "ceangailte den talamh" cosúil leis na seirfigh i ré an fheodachais.
Bhí de chead ag na calchasóirí seilbh bheag talún a bheith acu chomh maith le cupla beithíoch. Bhí fuath na ndaol ag muintir na tuaithe ar na calchais, ach ar a laghad, cheadaigh an tseilbh phríobháideach dóibh tuilleadh barr a shaothrú a d'fhéadfaidís a dhíol ar phraghas an mhargaidh, agus ba mhinic a thagadh an chuid ba mhó dá dteacht isteach as an tseilbh seo.


Ingmar Bergman.
Stiúrthóir scannán agus drámaí ba ea Ingmar Bergman (14 Iúil 1918 - 30 Iúil 2007). Rugadh in Uppsala na Sualainne é. Áirítear Bergman ar rogha stiúrthóirí na scannánaíochta domhanda.
Saothar.
Bergman, Ingmar
Bergman, Ingmar
Bergman, Ingmar
Bergman, Ingmar


Bratach na Suasalainne.
Roghnaíodh Bratach na Suasalainne ar an 6 Deireadh Fómhair, 1968.
Seasann an dearg le haigheadh cath san aimsir caite, an gorm don síocháin, agus an buí do mianraí na tíre. Seasann an sciath agus na dhá sléanna sa lár do chosiant ó naimhde na tíre. Ta na dáthanna le aigheadh síocháin idir daoine bana agus daoine gorma.


Ramsay MacDonald.
Bhí Ramsay MacDonald (a rugadh ar an 12 Deireadh Fómhair 1866 agus a fuair bás ar an 9 Samhain 1937) ar an chéad Phríomh-Aire a tháinig ó Pháirtí an Lucht Oibre. Bhí sé ina Phríomh-Aire sa bhliain 1924, ach níor éirigh leis an post sin a choinneáil go dtí deireadh na bliana céanna. Bhí sé ina Phríomh-Aire arís sna blianta 1929-1935. Chuir sé le chéile an Rialtas Náisiúnta in éineacht leis na Coimeádaigh sa bhliain 1931 le linn an Spealta Mhóir agus mar chúis bhí sé curtha amach as Páirtí an Lucht Oibre. Lean sé ar aghaidh mar phríomh-aire leis na Coimeádaigh, áfach, go dtí 1935.
MacDonald, R
MacDonald, R
MacDonald, R


An Aragóinis.
Is teanga í an Aragóinis a labhraítear san Aragóin. Tá Spáinnis ag cách san Aragóin féin, ach thairis sin, chloisfeá an Aragóinis fós i ngleannta áirithe sna Piréiní i dtuaisceart na hAragóine. Is teanga Rómánsach í, is é sin, is teanga de bhunadh na Laidine í.
Ainm na Teanga.
Is é an t-ainm is minice a thugtar ar an teanga seo ná Aragóinis, ach ó bhí canúint ghaolmhar á labhairt i gcúige Navarra fadó, is gnách leis na teangeolaithe uaireanta Navarrais-Aragóinis a thabhairt uirthi. Iad síúd a bhfuil canúint Aragóinise éigin ó dhúchas acu bíonn a n-ainmneacha féin acu ar na canúintí, ar nós "cheso" nó "belsetán". ("Belsetán" an chanúint a labhraítear timpeall ar Bielsa, in oirthear na gcríoch ina bhfuil Aragóinis le cloisteáil.


UTV.
Is stáisiún teilifíse é UTV atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 31 Deireadh Fómhair 1959.


Teaghlach.
Is é is brí le teaghlach ná lánúin - is é sin, na tuismitheoirí - agus a gclann - is é sin, na páistí. Sa Ghaeilge, úsáidtear an focal clann le tagairt don sliocht ("offspring" i mBéarla) atá ag an lánúin le chéile, cé go bhfuil sé de nós ag foghlaimeoirí na teanga an focal Béarla "family" a aistriú mar "clann". Níl an nós seo ag teacht le dul ceart na Gaeilge. Mar sin féin, ós rud é go bhfuil coincheap an teaghlaigh féin tar éis an-chraiceann a chur de i rith na fichiú haoise, is deacair focal maith Gaeilge a aimsiú nach mbeadh cuimhne éigin greamaithe di ón seanaimsir, nuair a bhí na hiníonacha agus na mic fhásta go minic ina gcónaí faoi aon díon lena dtuismitheoirí, nó na seandaoine lena gclann féin. Focal Ultach é "teaghlach", agus d'fheicfeá é ag scríbhneoirí cosúil le Séamus Ó Grianna.
Focail eile Gaeilge ar theaghlach is ea iad "líon tí" (is é sin, na daoine a bhfuil cónaí orthu in aon teach le chéile), "muirín" nó "muirear" (an chlann a gcaithfidh na tuismitheoirí bia agus beatha a choinneáil léi - cf. an téarma Gaeilge úd "pleanáil muiríne") agus "comhluadar" (a úsáidtear sa chiall seo go háirithe i nGaeilge Chonamara).
Tá glacadh áirithe leis an bhfocal Béarla "family" sa ghnáthchaint, go háirithe i nGaeilge na Mumhan.
Maidir leis an bhfocal "muintir", is féidir é a úsáid sa chiall "teaghlach" freisin: is iad "mo mhuintir" na daoine a bhfuil baint éigin ar leith agam leo, agus ina lán coimhthéacsanna, is é is brí leis ná "mo theaghlach".


Háítí.
Tír is ea Poblacht Háítí atá suite ar oileán na hEaspáinneola sa Mhuir Chairib. Is í an Fhraincis an teanga oifigiúil, ach is fásteanga í caint na sráide nach bhfuil intuigthe ag lucht labhartha na Fraincise caighdeánaithe. Tháinig an t-ainm féin "Ayiti" nó "Háítí" as teanga na d"Taino", na mbundúchasach a chuaigh in éag mar ghrúpa eitneach ar leith nuair a rinneadh coilíneacht sclábhaíochta den oileán.
Stair.
Ba iad na "Taino" muintir bhundúchasach na hEaspainneola, agus iad ag labhairt teanga den fhine teangacha atá ainmnithe as na h"Arawak". Ba é Criostóir Colambas an chéad Eorpach a chuaigh i dtír san Easpainneoil, ar an 5 Nollaig, 1492, in áit a bhfuil Môle Saint-Nicolas inniu, in Iar-Thuaisceart Háítí. D'fhógair sé seilbh Rí na Spáinne ar an oileán, agus d'fhág sé dornán Spáinneach ar an oileán. Ní raibh fad saoil i ndán don chéad choilíneacht seo, "La Navidad" ("An Nollaig"), mar a thug na Spáinnigh uirthi. Nuair a tháinig Colambas ar ais, bhí na Spáinnigh go léir marbh, ó d'éirigh ina chogadh idir iad agus na bundúchasaigh. D'aistrigh Colambas ar an taobh thoir den oileán, áit ar chuir sé an chéad síol leis an bPoblacht Dhoiminiceach - coilíneacht La Isabela.
Nuair a bhí an chéad áitreabh Spáinneach bunaithe san oileán, thosaigh na Spáinnigh ag dúshaothrú na mbundúchasach ina gcuid poll mianaigh, ag baint óir agus airgid ghil as an talamh. Iad siúd nach raibh sásta toiliú leis an sclábhaíocht, mharaigh na Spáinnigh iad ar an toirt, sin nó d'éalaigh siad le fanacht ar a seachnadh sna cúlriasca. Tháinig galair na hEorpa go dtí an Easpainneoil sna sálaí ag na Spáinnigh, agus shiúil éag mór ar na bundúchasaigh, ó nach raibh imdhíonacht acu ar na galair nua. Mar sin, ní raibh na Spáinnigh sásta leis na bundúchasaigh mar lucht oibre, agus chomh luath leis an mbliain 1517, thosaigh siad ag tabhairt isteach sclábhaithe ón Afraic. D'éalaigh cuid mhór Afracánach uathu, áfach, agus fuair siad dídean ag na bundúchasaigh dheireannacha. Mar sin, meascadh an dá chine seo trí chéile, agus is as an meascán sin a fáisceadh formhór mór mhuintir na hEaspainneola atá ann inniu.
Thosaigh na foghlaithe mara ag baint a ngaisneasa féin as an oileán, go háirithe na foghlaithe Francacha a dtugadh "boucaniers" orthu féin. Shocraigh cuid mhór "boucaniers" síos in iarthar an oileáin le dul le plandóireacht agus leis na tailte a mhíntíriú. Roimh an mbliain 1660, ní raibh siad sásta géilleadh do chumhacht na Spáinne, áfach, agus is iomaí trioblóid a tharraing siad dá réir.
Sa bhliain 1697, shínigh na Francaigh is na Spáinnigh conradh síochána i Ryswick (inniu, Rijswijk san Ísiltír), agus chuaigh críochdheighilt ar an Easpainneoil. Fuair na Francaigh an leath Iartharach, agus bhaist siad Saint-Domingue uirthi. Bhí siúcra agus tobac á saothrú sa choilíneacht seo, agus an eacnamaíocht bunaithe ar an sclábhaíocht: na mílte sclábhaithe Afracánacha ag obair ar mhaithe le daonra beag Francach.
Nuair a thosaigh an réabhlóid san Fhrainc, d'éirigh na sclábhaithe i Saint-Domingue míshuaimhneach freisin, agus iad ag dul chun cearmansaíochta ar na Francaigh. Sa bhliain 1792, chuir rialtas na Fraince fórsa sluaíochta go Saint-Domingue leis an tsíocháin a chur ar bun ansin arís. Go gairid ina dhiaidh sin, d'ionsaigh na Sasanaigh an choilíneacht, nuair a d'éirigh ina chogadh idir Sasana agus an Fhrainc.
Ansin, tháinig Toussaint d'Ouverture chun tosaigh. Iar-sclábhaí a bhí ann a chuir arm dá chuid féin i dtoll le chéile, agus d'éirigh leis ruaigeadh a chur ar na Sasanaigh agus ar na Spáinnigh araon.


Gourde.
An gourde (cód ISO 4217 HTG) a thugtar ar an airgeadra a úsáidtear i Háití. Tá 100 centimes i ngourde amháin.
Bunaíodh an céad gourde in 1813. B'é an livre an airgeadra a raibh sa Háití roimh é sin.


An Bhoisnia-Heirseagaivéin.
Is poblacht chónasctha í an Bhoisnia-Heirseagaivéin, arb iar-Phoblacht de chuid na hIúgslaive í sna Balcáin. Tá an tír seo suite in oirdheisceart na hEorpa in aice leis an gCróit sa tuaisceart agus san iarthar, An tSeirbia san oirthear, agus le Montainéagró sa deisceart. Níl ach sé chiliméadar fichead de chósta ag an tír seo, timpeall chathair Neum.
Tagairtí.
B


Heinrich Himmler.
Bhí Heinrich Luitpold Himmler, a saolaíodh ar an 7 Deireadh Fómhair 1900 i München agus a chuir lámh ina bhás féin ar an 23 Bealtaine 1945 in Lüneburg, ina pholaiteoir Gearmánach i mblianta an Naitsíochais. Bhí sé i gceannas ar an SS, agus mar sin, bhí freagracht throm air as an gcuid ba mheasa de choireanna na Naitsithe, go háirithe an tUileloscadh.
Bhí sé an-tugtha do smaointí cancránacha, cosúil leis an talmhaíocht nádúrtha nó an staraíocht bréige faoi bhlianta glóire na dTeotanach. Cara mór ainmhithe a bhí ann chomh maith, agus é den bharúil gur rud gránna cruálach í an tsealgaireacht. San am céanna, bhí sé in ann sluamharú na mílte duine a ordú gan cor a chur de.
Go gairid roimh dheireadh an chogaidh, d'fhéach sé le síocháin a shocrú leis na Sasanaigh, agus é ag tairiscint cúpla deich míle Giúdach a shaoradh mar chuid den chomha. Níor éirigh leis na hiarrachtaí seo, agus sa deireadh, chimigh na Sasanaigh é, ach mharaigh sé é féin le ciainíd potaisiam sula raibh de sheans acusan ceastaíocht a chur air.
Himmler
Himmler


Dietrich Bonhoeffer.
Diagaire Protastúnach ón nGearmáin ab ea Dietrich Bonhoeffer. Saolaíodh i mBreslau ar an 4 Feabhra 1906 é, agus fuair sé bás i gcampa géibhinn Flossenbürg ar an 9 Aibreán 1945. Ghlac sé páirt ghníomhach i gcomhcheilg Stauffenberg in aghaidh Hitler, cé go raibh sé ina chime cheana féin nuair a cuireadh iarracht mharaithe an deachtóra i gcrích.
Bhain sé amach dintiúirí an dochtúra le diagacht nuair nach raibh ach ceithre bliana fichead d'aois slánaithe aige. Chaith sé seal sna Stáit Aontaithe agus sa Spáinn, sula bhfuair sé oifig eaglasta.
Nuair a tháinig na Naitsithe i gcumhacht sa Ghearmáin, bhí sé ón tús go tréan in aghaidh an fhrith-Ghiúdachais, agus é ag cur go misniúil i gcoinne iarrachtaí na Naitsithe a n-idé-eolaíocht féin a chur i bhfeidhm ar eaglais Phrotastúnach na Gearmáine. Sa bhliain 1938, chuaigh sé leis an gcomhcheilg in aghaidh Hitler. Bhí sé ina eagraí mór i saol na heaglaise agus é i gceannas ar sheimineár rúnda diagachta i mblianta an Naitsíochais.
Sa bhliain 1940, choisc na Naitsithe air óráidí poiblí a thabhairt, agus go gairid ina dhiaidh sin, choisc siad air freisin scríbhneoireacht a dhéanamh. Ar an 5 Márta 1943, rinneadh príosúnach de, agus mharaigh na Naitsithe é go gairid roimh dheireadh an chogaidh.
Bonhoeffer, Dietrich
Bonhoeffer, Dietrich
Bonhoeffer, Dietrich


An Ghraonlainn.
Tír fhéinrialaitheach taobh istigh de Ríocht na Danmhairge í an Ghraonlainn (Danmhairgis: "Grønland" nó an "Tír Ghlas"; is é is brí leis an ainm Graonlainnise "Kalaallit Nunaat" ná Tír na nGraonlannach). Tá an Ghraonlainn suite taobh thoir d'oileánra Cheanada, agus d'fhéadfá a rá gur cuid de Mheiriceá Thuaidh í ar chúiseanna tíreolaíochta agus geolaíochta. As na tailter arb iad tuaisceart Cheanada iad inniu a tháinig na Graonlannaigh féin, na céadta bliain ó shin. Tá baint pholaitiúil ag an nGraonlainn leis an Eoraip - leis na tíortha Lochlannacha, an Danmhairg ach go háirithe - le míle bliain anuas, áfach. Is í an Ghraonlainn an t-oileán is mó sa domhan nach ilchríoch é, agus is í an tír is teirce daonra fosta.
Tháinig na hIonúitigh go dtí an Ghraonlainn timpeall ar chúig mhíle bliain ó shin. I dtús an dara mílaois i ndiaidh bhreith Chríost a shocraigh na chéad Lochlannaigh síos ar chóstaí an oileáin, ach ní raibh siad in ann a n-áitreabh a bhuanú san oileán. Tháinig grúpa nua Ionúiteach go dtí an Ghraonlainn sa 13ú haois, agus thréig sliocht na Lochlannach a n-áitreabh sa 15ú haois. I dtús na hochtú haoise déag, áfach, tháinig na Lochlannaigh ar ais go dtí an t-oileán, agus d'fhógair na Danmhargaigh gur leosan an Ghraonlainn.
Sa bhliain 1814, fuair an Ghraonlainn stádas coilíneachta. I mBunreacht na Danmhairge sa bhliain 1953 a leagadh amach an stádas atá ag an nGraonlainn inniu, is é sin, is ceann de na tíortha í ar comhpháirteanna iad de Chomhlathas na Ríochta, nó "Rigsfællesskabet". Tá stádas cosúil ag Oileáin Fharó freisin. Sa bhliain 1979, bhronn an Danmhairg rialtas dúchais ar an nGraonlainn.
Is iad an Ghraonlainnis agus an Danmhairgis araon na teangacha oifigiúla. Le fírinne trí theanga Eiscimeacha a labhraítear sa Ghraonlainn - an leagan oifigiúil den Ghraonlainnis, an Ghraonlainnis Thoir, "tunumiit oraasiat" nó "tunumiisut", agus an chanúint a bhaineann leis an gceantar timpeall ar Qaanaaq in iarthuaisceart an oileáin. Is í an chanúint oifigiúil atá ag formhór mór na nGraonlannach, agus níl ach míle nó cúpla míle cainteoir ag aon cheann den dá chanúint eile, ach san am chéanna, tá siad chomh difriúil leis an leagan oifigiúil is gur féidir a rá nach canúintí iad ach teangacha scartha. Maidir leis an Danmhairgis, tá sí ag 12 % de mhuintir an oileáin ó dhúchas. Ábhar riachtanach staidéir é an Béarla sna scoileanna, agus é go líofa ag go leor sa Ghraonlainn.
Bailte móra.
Baile mór atá i gceist sa Ghraonlainn má sháraíonn daonra an áitribh leathmhíle duine. Is í príomhchathair na Graonlainne, Nuuk (Danmhairgis: Godthåb), an ceann is mó acu, agus níl ach 15,500 duine ina gcónaí ansin féin.


Franz Kafka.
Scríbhneoir tábhachtach Gearmáinise ab ea Franz Kafka (3 Iúil 1883 - 3 Meitheamh 1924). Rugadh i bPrág san Ostair-Ungáir é, arb í príomhchathair na Seice inniu í, agus tógadh i dteaghlach meánaicmeach Giúdach é. Níor foilsíodh an chuid ba mhó dár scríobh sé ach i ndiaidh a bháis, ach mar sin féin, chuaigh a chuid gearrscéalta agus úrscéalta go mór mór i bhfeidhm ar an litríocht ó na 1920idí ar aghaidh. B'é a dhlúthchara, an scríbhneoir Max Brod, a choinnigh lámhscríbhinní Kafka i dtaisce agus a chuir os comhair an tsaoil mhóir iad, cé go raibh sé ordaithe ag Kafka féin dó na páipéir a chur trí thine.
B'í an eitinn ba thrúig bháis do Kafka. Bhásaigh sé i gKlosterneuburg in aice le Vín.
Foilsiúcháin iarbháis.
Kafka, Franz
Kafka, Franz
Kafka, Franz
Kafka, Franz
Kafka, Franz


Scairdinneall.
Is inneall é an scairdinneall nó an t-inneall turba-scairde ina súitear aer isteach ann chun tosaigh, comhbhrúitear an t-aer, go hiondúil le ghaothrán (fean mór), roimh a théann sé ar aghaidh agus isteach i gcuasán dó. Sa chuasán dó, measctar breosla leis agus dóitear an meascán seo. Gineann an próiseas seo sá nó ropadh, de réir Tríú Dlí Newton, nuair a phléascann an gáis an-te amach ar chúl an innill.
Ní foláir fuinneamh agus cumhacht chun luasghéarú a dhéanamh ar an aer te ar gcúl. Bíonn an t-Inneall Turba-scairde, an t-Inneall Turbai-fean, an Rop-Scairdinneall, an Bhíog-Scairdinneall, an Caidéal-Scairdinneall, agus an Roicéad san áireamh leis an sainmhíniú leathan seo.
Sa ghnáthchaint, áfach, úsáidtear an téarma i gcomhthéacs an innill gháistuirbín chiogail Bhryton. Seo inneall, le chomhbhrúiteoir rothlach, á chumhachtú ag tuirbín agus bíonn a aschur cumhachta in ann sá nó ropadh a sholáthair.
San lá atá inniu ann, bíonn scairdinnill chomh-aithnidiúil sin go ndéantar tagairt, de dhearmad, do ghástuirbíní mar fheidhmiú faoi leith de scairdinnill, in ionad a mhalairt. Den chuid is mó, is innill dócháin inmheánacha iad na scairdinnill, ach tá innill neamh-dhócháin inmheánacha ann freisin.
Léiriúchán de 'Scairdinneall turbai-fean', ón taobh istigh.
Stair.
Téann na scairdinnill réamhdhátaithe chomh fada siar leis an chéad aois AD, nuair a d'fhionn Hearón ó Chathair Alastair, an t-aeolipile. D'úsáid inneall Hearón gal-chumhacht, a bhí dírithe tríd dhá shoc scairde, le haghaidh an tsféir a chur ar casadh go gasta ar a ais. B'ábhar fiosrachta é, ar feadh na mblianta, agus is annamh a d'úsáideadh é le haghaidh cumhachta meicniúla a sholáthair, agus níor cheapadh go mbeadh feidhm phraiticiúil leis.
Bhain na Sínigh úsáid as scaird-ghluaiseacht sa 11ú Chéad, le fhionnachtain an roicéid. Ar dtús, bhain muintir na Síne feidhm as sceitheadh roicéid chun tinte ealaíne a thaispeáint, ach de réir a chéile, bhaineadh úsáid astu chun gléasanna troda a thógáil. Ba é shin an scéal ar feadh na céadta blianta.
Bhí sé aitheanta go raibh na roicéid neamhéifeachtach ag luas íseal le haghaidh na heitlíochta. Ina áit, sna 1930idí, ní raibh ach an t-inneall-loiní amháin, ina gcruthanna éagsúla (rothlach agus gathach-statach, aer-fhuaraithe agus leacht-fhuaraithe inlíne) a bhí ar fáil don dearthóir eitleáin. Bhí seo inghlactha a fhad agus a bhí eitleáin íseal-fheidhmíochta riachtanach nó fiú ar fáil.
De réir a chéile, d'aithin innealtóirí go raibh an t-inneall-loiní féin-teorantach, maidir le a uasmhéid oibrithe; go raibh a lián-éifeachtachta freagrach as an teorannú seo. Bhí an cuma ar an scéal go raibh an t-uasmhéid ag teacht chun a bhuaicphointe
de réir is go raibh rinn na lainne i ngiorracht luas na fuaime.
Le teacht i dtír ar an fhadhb seo (a luas teorainn), bhí gá le teacht ar dearadh úr nua don inneall-loiní, nó fiú inneall cumhachta eile, a thabharfadh feidhmiú-innill i bhfad níos fearr. Spreag an dúshlán seo obair forbartha ar an scairdinneall nó an t-inneall turba-scairde (nó turn-scairde), a chuirfeadh réabhlóid ar bun i gcúrsaí eitlíochta, chomh mór sinn b'fhéidir agus éacht na ndeartháireacha Wright i Kitty Hawk, sa bhliain 1903.
Ag tús na réabhlóide seo, tháinig dearaí croschineálacha amach ina raibh soláthar cumhachta na hinnill turba-scairde ar an taobh amuigh, le haghaidh gáis a chomhbhrú. Bhí breosla measctha ansin leis an aer bhrúite seo agus an meascán dóite le haghaidh sá a cruthú. I gcóras amháin den chineál seo innill, dá ngairtear 'scaird-teasa' ag Secondo Campini,(ach is fearr aithne orthu mar, scaird-innill nó an scaird-mhótar), bhí an gás comhbhrúite le cuidiú ghaothráin, tiománaithe ag gnáth inneall-loiní.
Samplaí díobh siúd is ea an t-eitleán 'Coandă-1910', de chuid Henri Coandă. agus an 'Caproni CC.2', a tháinig amach i bhfad níos faide ar aghaidh, agus an t-inneall Seapánach, an 'Tsu-11', a bhí chun dul isteach sna heitleáin 'Ohka kamikaze' nuair a bhí an Dara Cogadh Domhanda ag teacht chun deiridh. Ní raibh rath iomlán orthu siúd agus tharla sé go raibh an 'Caproni CC.2' níos moille ná an t-eitleán céanna agus gnáth inneall turn-liáin á thiomáint.
Ba é an eochair a d'fhorbairt scaird-innill praiticiúil ná an gástuirbín a d'úsáideadh chun fuinneamh a asbhaint ón inneall é féin, agus chun an comhbhrúiteoir a thiomáint. Níor smaoiníodar ar fhorbairt an innill- gháistuirbíneach sna tríochaidí: bhain John Barber, Sasanach, an phaitinn amach sa bhliain 1791 do thuirbín do-aistrithe. D'éirigh le Ægidius Elling, innealtóir Ioruach, an chéad ghástuirbín féin-chothabhálach a thógáil sa bhliain 1903. D'eisíodh an chéad phaitinn d'inneall scaird-tiomáinte sa bhliain 1917.
Sna blianta 1940idí, bhain Sir Frank Whittle clú agus cáil amach mar gheall a chuid oibre i bhforbairt an scairdinnill. D'fhorbair sé an scairdinneall d'aerárthaigh i 1941


Tiarach.
Bunbhrí: Is iall é an tiarach a ritear ón gcoirb siar faoi eireaball capaill nó asail lena chinntiú nach sciorfaidh na cléibh amach i mullach an ainmhí.
Tiarach mar chulaith shnámha do bhean, taobh thiar.
Is é atá i dtiaraigh ná cineál fo-éadaigh nó cineál culaithe snámha. Is é an rud is suntasaí ann go bhfuil stiall chaol éadaigh sa lár mar chúl ar an gculaith, atá déanta chun bheith ina luí idir mása an duine atá dá caitheamh. Agus thíos tá an stiall ceangailte leis an dtaobh thoir agus thuas thiar leis an gcrios.. Tá tréan chineáil tiarach ann, a bhraitheann ar thiús, ar ábhar nó ar chuma an taoibh thiar dó. Faightear iad ar fud an domhain, dosna fearaibh agus dosna mnáibh.
Tá na tiaracha cosúil le g-stringeanna, ach is é an difear is mó eatarthu go mbíonn i bhfad níos mó ábhair idir na cosa agus idir na mása, nuair a bhíonn níos lú ábhair i gceist i g-string, go hiondúil sreang chaol.
Is é an sainmhíniú a thugann an díoltóir FreshPair "Cineál fo-éadaigh dosna fearaibh agus dosna mnáibh, le píosa caol ábhair thiar ina luí idir na mása" nuair is é an rud g-string ná "brístín le banda ana-chaol (cosúil le sreang) d’éadach ar an dtaobh thiar dó".
Stair.
Creidtear gurb é an rud atá i mbunús na dtiarach ná an fhoirm éadaigh is sine, an bhréid gabhail, ar phíosa éadaigh déanta dosna fearaibh go hiondúil é, go díreach malairt an ruda a chítear sa tsaol inniu san Iarthar, áit ar mná is mó a chaitheann tiaracha.
Mar éadach don lá inniubh, ar dtúis, is sa Bhrasaíl a d’éirigh na tiaracha faiseanta mar chulaith shnámha.. Ar dtúis is é an rud "tiarach" ná rud déanta do leathar a chuirtear ar thóin capaill. Agus mar gheall air sin do bhain cuid do lucht na Gaeltachta úsáid as an bhfocal san mar thagairt don chineál éadaigh dosna daoine.
B’í an chéad chulaith éadaigh a dhíorthaigh ón mbréid gabhail ná an jockstrap, a chruthaigh Sharp & Smith, comhlacht stuif spóirt i Chicago sa bhliain 1874.. Deineadh an chéad tagairt do thiaraigh thar éis na blianta 1900, sa bhliain 1939 i Nua-Eabhrac, nuair a d’ordaigh an Maor Fiorello LaGuardia ar rinceoirí loma culaith níos oiriúnaí do chur orthu. Deirtear gurb é an dearthóir éadaigh Rudi Gernreich a chum taobh thiar na dtiarach nua-aimseartha sa bhliain 1974, agus bhí ana-éileamh orthu i Meiriceá Theas, go háirithe sa Bhrasaíl.. Sna 1990dí, d’éirigh an tiarach ana-fhaiseanta sna Stáit Aontaithe, le níos mó ná $2 bhilliún do thiaracha díolta sa bhliain 2006.
Ar na mallaibh, d’éirigh na tiaracha dosna fearaibh ana-fhaiseanta leis, mar gur maith a choinníd a n-orgán, go háirithe chun reatha, cleasaíochta, spóirt, agus mar fho-éadach laethúil.
Dearadh.
Is iomdha cineál tiarach, ina measc an tiarach choitianta, an G-string, agus an V-string.
Dosna mnáibh.
Is iomdha cúiseanna ag mnáibh nó ag cailíní chun tiaracha do chaitheamh mar fho-éadaí nó mar chulaith shnámha.
Manaí.
Tá na manaí ar na tiaracha ag athrú sa chuid is mó do thíortha an Iarthair agus de réir a chéile is mó a ghlactar leo. Táid ag éirí níos coitianta mar fho-éadach agus mar chulaith shnámha, agus is minice a chítear tiaracha ar na tránna. Is minic a chítear daoine a chaitheann tiarach i dtíortha dheisceart na hEorpa agus ar thránna teochreasacha Mheiriceá Theas agus Fhlorida. I gcupla contae nó baile dosna Stáit Aontaithe deineadh dlí um thiaracha, mar i Huntington Beach, California: cuireadh cosc ar bheith lom go poiblí ach glactar le tiaracha. Dúirt Don Hansen, as an gComhairle sin "glacaimíd le tiaracha in Huntington Beach."
Fir.
I SÁM agus san Eoraip, ar dtúis, ní bhíodh do thiaracha fir ach an crios rince, tiarach do chuspa fir agus do strippers fir. Anois táid ag éirí coitianta mar fho-éadaí d’fhearaibh.
Na fir nár mhaith leo go bhfeicfí línte a bhfo-bhrístí trína gcuid éadaigh eile caithid tiaracha. Ar na mallaibh deineadh suirbhéanna i measc Meiriceánaigh agus fuarathas go bhfuil 4% díobh ar tiaracha na fo-éadaí is fearr leo.
De réir vótaíochtaí neamhfhoirmiúla (agus mar san, nach féidir bheith cinnte fúthu), b’fhearr le mná áirithe fir a chaitheann tiaracha.
, ach de réir ceann eile, ní bheadh sé fíor.
Ar chúiseanna soiléire anatamaíochta, ní dhéantar tiarach fhir mar a dhéantar tiarach mhná. Ceapann roinnt daoine fós gur éadaí do bhuachaillí bána na tiaracha, ach de réir a chéile athraíonn na manaí sin, mar go bhfuil uimhir na n-óigfhear a chaitheann tiaracha ag dul i méad.,
Tá sé ag éirí níos fusa tiaracha fir d’fháil anois, agus díolann an chuid is mó dosna díoltóirí a leithéidí.
Is minice a chítear fir a chaitheann tiaracha go poiblí anois, mar shampla fir ar mian leo dath na gréine do theacht ar a gcorp go hiomlán ar an dtráigh. Cítear fir le tiaracha ar thránna SÁM agus na hEorpa. Tá i bhfad níos mó mná le tiaracha ar na tránna fós anois, ach nuair a dheintear tagairt do chúrsaí tiarach sa lá inniubh, go hiondúil is idir fhir agus mhná a bhíonn i gceist.
Mná.
De réir suirbhéanna deireanacha, tá 28% do mhnáibh Mheiriceá ann ar fearr leo tiaracha ná aon fho-éadach eile. Sa bhliain 2002, b’iad na tiaracha an cineál fo-éadaigh mhná is mó a díoladh. Tá díospóireacht ar siúl fós maidir leis an aois inar cheart dosna cailíní tosnú ag caitheamh tiarach. Tá tiaracha ar fáil do chailíní ón dtríú grád amach.
Tá díospóireacht leis maidir leis an nós a ligeann cailíní scoile barr a dtiaracha le feiscint os ciúnn crios a mbrístí d’aon turas. Tugtar "eireaball míl mhóir" ar an nós san.
Is iomdha barúil maidir leis na fadhbanna sláinte a fhéadann tarlúint agus tú ag caitheamh tiaraí, go hiondúil i mbaint le fabhtuithe baictéaracha agus leis an bhfuil mhíosta.
Pictiúir.
Is iomdha stíl agus cineál tiarach ann agus is iomdha nós ar féidir a gcaitheamh. Anso thíos tá cuid dosna cineáil éagsúla san d’fhearaibh agus do mhnáibh araon.


São Tomé agus Príncipe.
Is tír bheag í São Tomé agus Príncipe atá suite in aice le cósta thiar na hAfraice. Tá sí suite ar dhá mhór-oileán - oileán São Tomé agus Oileán Príncipe. Is iar-choilíneacht de chuid na Portaingéile í. Is í São Tomé an phríomhchathair agus an chathair is mó.


Na Bahámaí.
Tír is ea na Bahámaí (nó "Comhlathas na mBahámaí", "Commonwealth of the Bahamas" as Béarla go hoifigiúil). Tá an t-oileánra suite san Aigéan Atlantach, ó thuaidh ó Mhuir Chairib agus ó Chúba, agus lastoir de na Stáit Aontaithe.


Eschweiler.
Cathair i dtuaisceart na Gearmáine is ea Eschweiler (Laidin "Ascvilare", Ripuaris "Aischwiile"). Tá sí suite i dTuaisceart na Réine agus an Viostfáil, agus 50 km taobh thiar de chathair mhór Köln. Ritheann abhainn na hInde tríd an gcathair. Bhí 55,646 duine ina gcónaí in Eschweiler sa bhliain 2006. Loch "Blausteinsee".


An Bhútáin.
Is tír thalamhiata í Ríocht na Bútáine san Áise Theas, atá suite ag an taobh thoir de na Himiléithe. Tá Poblacht na hIndia teorainn ar theorainn léi sa deisceart, san oirthear agus san iarthar agus tá an tSín teorainn ar theorainn léi sa tuaisceart. Tugann muintir na Bútáine "Druk Yul" (Dzongkha: འབྲུག་ཡུལ་ 'drug yul) ar an tír. Ciallaíonn sé seo "Talamh Dhragan na Toirní".
Bhíodh an Bhútáin ar cheann de na tíortha ba iargúlta ar domhan ach diaidh ar ndiaidh tá méid áirithe forbartha ar siúl go háirithe sna ceantair uirbeacha. Fad is atá an fhorbairt shocair seo á chothú ag an rialtas tá iarrachtaí ar súil gan cultúr agus traidisiúin na tíre a mhilleadh. Chuige sin, d'fhorbair rialtas na tíre a fhealsúnacht féin a dtugtar "Oll-sonas Náisiúnta" uirthi (Béarla "Gross National Happiness") agus mar aon le forbairt inbhuanaithe (Béarla": “sustainable development”"), cuirtear béim faoi leith ar chultúr agus ar thimpeallacht na tíre a chaomhnú, agus ar dhea-chleachtas i dtaobh bainistíocht acmhainní. De réir suirbhé a dhein Ollscoil Leicester sa bhliain 2006, ar tugadh "World Map of Happiness" air, is iad na Bútánaigh na daoine is sonasaí ar domhan.
Tá achar 38,394 ciliméadar cearnaithe (14,824 troigh cearnaithe) ag an tír agus réimse leathan de thírdhreachtaí éagsúla inti, ó mhánna fothrópaiceacha an deiscirt go dtí sléibhte arda na Himiléithe sa tuaisceart, áit a bhfuil na beanna is airde os cionn seacht míle méadar.
Is í Thimphu an phríomhchathair agus an chathair is mó sa tír. Tá 100,000 daoine ina gcónaí ann.
Is Búdaithe iad formhór na ndaoine agus is reiligiún an stáit é an Búdachas Vajrayana. Is é an Hiondúchas an dara reiligiún is mó sa tír.
Tar éis na céadta bliain faoi mhonarcacht absalóideach, thogh muintir na tíre a gcéad rialtas daonlathach i mí an Mhárta 2008. Inniu,tá an Bhútáin mar bhall de na Náisiúin Aontaithe agus SAARC i measc cumann idirnáisiúnta eile.
Ainm.
Ar ndóigh, is ón bhfocal Béarla “"Bhutan"” a thagann ainm na tíre sa Ghaeilge ach ní fios go beacht bunús an fhocail sin. Teoiric amháin ná go dtagann ainm na tíre ón bhfocal Sanscrait "Bhu-Utthan" (भू-उत्थान; garbhchríoch). De réir teoirice eile, tagann sé ó "Bhoṭa-anta" (भोट-अन्त) a chiallaíonn, "ag ceann na Tibéide" ós rud é go bhfuil an Bhútáin suite díreach ó dheas ón Tibéid.
Go stairiúil, tugadh an-chuid ainmneacha ar an tír, a leithéid de "Lho Mon" (talamh theas an dorchadais), "Lho Tsendenjong" (talamh theas na cufróige), "Lhomen Khazhi" (talamh theas na gceithre rochtain) agus "Lho Men Jong" (talamh theas na luibheanna míochaine)
Staire.
Cé go bhfuil fianaise seandálaíche ann gur chuir daoine fúthu sa Bhútáin ar dtús chomh luath le 2000 R.C., is é turas Padmasambhava, sa bhliain 747, an eachtra is luaithe a bhfuil trácht air i dtaifead stairiúil na tíre. Eisean, a deirtear, a thiontaigh muintir na háite, muintir na Tibéide agus muintir na tíortha máguaird ina mBúdaithe.
Níor aontaíodh críocha na Bútáine go dtí luath san 17ú aoise nuair a tháinig an láma Tibéadach Shabdrung Ngawang Namgyal go dtí An Bhútáin ag iarraidh dídine sa bhliain 1616 agus é ag teitheadh ó ghéarleanúint reiligiúin sa Tibéid. Faoin uair a fuair sé bás sa bhliain 1652, bhí iarthar na Bútáine faoi smacht rialtas amháin agus cúig bliana níos déanaí, bhí an tír ar fad aontaithe.
Tar éis teacht Namgyal agus nuair a chinntigh sé tacaíocht na gclann ba shaibhre in iarthar na Bútáine, d'ordaigh sé sraith dúnfort láidir (nó “dzong”) a thógáil chun na tíre a chosaint ó ionsaithe na Tibéide agus d'fhógair sé córas dlíthe chun smacht a chur ar na tiarnaí áitiúla. Tá cuid mhaith de na dzong a tógadh i rith na hama seo fós le feiceáil. Úsáideach agus úsáidtear iad mar lárionaid reiligiúin agus mar lárionaid riaracháin do na ceantair éagsúla.
Sa bhliain 1634, fearadh Cath na gCúig Láma. Bhuaigh Shabdrung Ngawang Namgyal ar na fórsaí Tibéadacha agus na fórsaí Bútánacha a bhí aontaithe ina choinne agus chomhaontaigh sé An Bhútáin in aon tír amháin don gcéad uair.
Tar éis báis Namgyal sa bhliain 1651, bhí sraith cogaí cathartha sa Bhútáin. Agus an tír ina cíor thuathail, d'ionsaigh an Tibéid sa bhliain 1710 agus arís sa bhliain 1730. Thug na Mongólaigh cabhair dóibh. Theip ar a gcuid ionsaithe áfach, agus fógraíodh sos cogaidh sa bhliain 1759.
Sa bhliain 1772, d'ionsaigh na Bútánaigh agus ghabh siad seilbh ar ríocht Cooch Behar a bhí suite ó dheas. D'fhiafraigh ceannairí Cooch Behar cabhair ón mBritish East India Company agus ruaig siad na Bútánaigh amach as an tír sular ionsaigh siad An Bhútáin féin sa bhliain 1774. Síníodh conradh síochána inar aontaigh na Bútánaigh glacadh le sean-teorainn na tíre. Níor bhuan an tsíocháin áfach agus lean mion-chogaí ar aghaidh idir na Bútánaigh agus na Briotánaigh ar feadh céad bliana eile. Idir 1864 agus 1865, fearadh Cogadh na nDuar idir an dá thaobh. Chaill na Bútánaigh agus síníodh Conradh Sinchula. Thug siad uathu críocha na nDuars don Ríocht Aontaithe mar chúiteamh agus tháinig deireadh buan leis an gcogaíocht eatarthu.
Mar thoradh ar choimhlint cumhachta sna 1870í idir Paro agus Tongsa, dhá ghleann a bhí teorainn ar theorainn lena chéile, thosaigh cogadh cathartha agus chuaigh Ugyen Wangchuck, gobharnóir
(nó “ponlop”) Thongsa i gceannas ar an mBútáin. Bhuaigh sé ar a chuid naimhde agus d'aontaigh sé an tír i ndiaidh sraith cogaí cathartha idir na blianta 1882 agus 1885.
Sa bhliain 1907, thionól na manaigh Bhúdaíocha ba shinsearaí, oifigí an rialtais, agus ceannairí na dteaghlach ba thábhachtaí le chéile agus roghnaigh siad, d'aon ghuth, Ugyen Wangchuck mar rí oidhreachtúil na tíre. D'aithin rialtas na Breataine an rí nua go baill láithreach agus sa bhliain 1910, síníodh conradh idir an dá thír a thug cead don Bhreatain Mhór gnóthaí eachtracha na Bútáine a threorú.
Bhí an Bhútáin ar cheann de na chéad tíortha a d'aithin neamhspleáchas na hIndia i mí Lúnasa 1947 agus síníodh conradh idir an dá thír ar an 8ú Lúnasa 1949 a thug na cumhachtaí céanna don India i dtaobh gnóthaí eachtracha na tíre is a tugadh don Bhreatain sa bhliain 1910.
Bhunaigh Rí Jigme Dorji Wangchuck reachtas na tíre sa bhliain 1953, An Tionól Náisiúnta, agus sa bhliain 1965 chuir sé Comhairle Chomhairleach Ríoga nó Ríchomhairle ar bun. Chuaigh An Bhútáin isteach sna Náisiúin Aontaithe sa bhliain 1971.
D'éag Jigme Dorji Wangchuck i mí Iúil 1972 agus tháinig a mhac, Jigme Singye Wangchucki, i gcomharbacht air agus é in aois a 16.
Thóg an rí nua isteach sraith mhór leasaithe: aistríodh an chuid is mó dá chumhachtaí riaracháin go dtí an Coiste Comhaireachta agus tugadh cead an rí a tháinseamh don gcéad uair riamh. Sa bhliain 1999, cuireadh ar ceal an cosc a bhí ar craolachán teilifíse agus a bhí ar rochtain idirlín. Achtaíodh bunreacht nua go luath sa bhliain 2005 agus bliain níos déanaí thug sé suas an choróin ar mhaite lena mhac ba shine Jigme Khesar Namgyel Wangchuck. Toghadh teach uachtarach an reachtais, An Chomhairle Náisiúnta, don gcéad uair i Mí na Nollag 2007 agus toghadh teach íochtarach an reachtais, An Tionól Náisiúnta, don gcéad uair i Mí an Mhárta 2008, ocht mí roimh chorónú an rí nua.
Tagairtí.
Bhútáin, An
B


Galatasaray Spor Kulübü.
Is club spóirt ó Iostanbúl sa Tuirc é Galatasaray Spor Kulübü. Bunaíodh an club sa bhliain 1905. Imríonn an fhoireann pheile a cuid cluichí sa staid Ali Sami Yen in Iostanbúl.


Gnóthaí poiblí.
Séard is brí le gnóthaí poiblí ná aon ghnó nó ábhar a bhaineann leis an pobal, sé sin daonra tír i gcoitinne. Is iad gnóthaí príobháideacha aon ghnó nó ábhar a bhaineann le duine aonoir nó cuideachta príobháideach.
Is ón Laidin a d'eascair an smaoineamh seo. "Res publica" an nath a bhí ag na Rómhánaigh ar ghnóthaí poiblí. "Res privata" an nath a bhí acu ar ghnóthaí príobháideacha. Is ón nath res publica a thagann republic sa Sacs-bhéarla, republique sa bhFraincís, Republik sa Ghearmáinis agus mar sin de.


Res publica.
Nath Laidine í "res publica" arb é is brí leis ná gnó nó ábhar nó rud a bhaineann leis an bpobal. Is é an bhrí le "res" ná gnó nó rud, agus is aidiacht é "publicus", "publicum", "publica" a thagraíonn don phobal nó don phoiblíocht, cosúil leis an aidiacht Gaeilge "poiblí".
Ina lán teangacha, tá an focal a chiallaíonn "poblacht" bunaithe ar an nath Laidine seo, cosúil le "republic" an Bhéarla, "Republik" na Gearmáinise, "république" na Fraincise, "республика/respublika" na Rúisise agus "rzeczpospolita" is "republika" na Polainnise - is aistriúchán focal ar fhocal ar an nath Laidine é an chéad fhocal acu, nach dtagraíonn ach do na poblachtaí sa Pholainn féin.
Mar sin féin, is gá cuimhne a choinneáil air nach ionann "res publica" agus poblacht. Sa Laidin, is gnách feidhm a bhaint as an focal "res" ("rud", "gnó") leis na hainmfhocail theibí a sheachaint - mar shampla, deirtear "res rustica" nó "an rud tuathúil", "an gnó tuathúil" sa chiall "talmhaíocht". Is é is bunbhrí le "res publica", dá réir sin, ná "an rud poiblí", "an gnó poiblí", "na cúrsaí pobail".
Brí bhunúsach.
An rud ar leis an bpobal é sa Róimh, ba chuid den "res publica", is é sin, de na gnóthaí poiblí nó d'acmhainn an phobail é. D'fhéadfadh sé gur sráid nó foirgneamh a bhí ann, ar chuid den mhaoin phoiblí é. I gcoitinne, ba leis an bpobal gach rud nár bhain le duine phríobháideach.
Brí pholaitiúil.
Le himeacht ama, ghreamaigh brí eile den "res publica", is é sin, na gnóthaí rialtais agus riaracháin. Ansin, bhí "res publica" ag tagairt don chóras rialtais agus don bhaint a bhí ag an gcóras rialtais leis an bpobal. Sa bhrí seo, is ionann gnóthaí poiblí agus gnóthaí rialtais.


Leithinis.
Is achar talún í leithinis (comhfhocal bunaithe ar an dá fhocal "leath" agus "inis") atá beagnach ina oileán. Bíonn ar a laghad trí thaobh de leithinis timpeallaithe le huisce ach bíonn ceangal talún ann i gcónaí leis an mórthír. D'fhéadfadh sé gur inis nó oileán a bhí ann tráth, ach go bhfuil ceangal talún ann anois. Bhíodh Binn Éadair ar chósta thoir na hÉireann ina oileán tráth, ach is leithinis anois í.


An Mhongóil.
Tír atá suite in oirthear na hÁise is ea an Mhongóil. Tá teorainn aici leis an Rúis sa tuaisceart agus leis an tSín sa deisceart. Is í Ulánbátar príomhchathair na tíre. Ba Mhongólach é Geingeas Cán, an rí a bhunaigh Impireacht na Mongólach, an Impireacht is mó riamh.
Labhraíonn na daoine sa tír Mongóilis. Úsáidtear an Aibítir Choireallach chun an teanga a scríobh de ghnáth. (Athchuirtear isteach an t-seanaibítir Mongólach ó dheireadh an chumannachais, ach úsaidtear í go mór mór mar script mhaisiúil)
Tagairtí.
M


Pádraig Ághas.
Is amhránaí traidisiúnta Éireannach é Pádraig Ághas a rugadh i gContae Chiarraí.
Tagairtí.
Aghas, Padraig


Oileáin Fháclainne.
Críoch thar lear de chuid na Ríochta Aontaithe iad Oileáin Fháclainne ("Islas Malvinas" as Spáinnis), agus iad suite san Aigéan Atlantach, 300km soir ó chósta na hAirgintíne agus 940km ó thuaidh ón Antartaice. Is iad Fáclainn Thiar agus Fáclainn Thoir na príomhoileáin san oileánra seo.
Tá an t-ainm Gaeilge bunaithe ar an mBéarla. Téann an t-ainm Béarla siar go dtí an bhliain 1690, nuair a bhaist John Strong ainm a urraí féin, Anthony Cary, Bíocúnta Falkland, ar na hoileáin. Maidir leis an ainm Spáinnise, leagan is ea é den ainm Fraincise "Îles Malouines". D'fhéach Louis Antoine de Bougainville, sa bhliain 1764, le hiascairí Briotánacha ó Saint Malo a chur ina gcónaí sna hoileáin, agus is as na chéad choilínithe seo a d'ainmnigh sé an áit.
Stair.
Is deacair bun ná barr a dhéanamh de stair na n-oileán, agus an oiread stát is a d'éiligh gur leo féin iad, idir an Fhrainc, an Spáinn, an Ríocht Aontaithe agus an Airgintín. Nuair a bhain an Airgintín amach a neamhspleáchas sa bhliain 1816, thosaigh sí, i gcomharbas ar an Spáinn, ag tabhairt le fios gur léise na hoileáin. Sa bhliain 1831, chuir an long chogaidh Mheiriceánach USS Lexington an t-áitreabh Airgintíneach i bPuerto Soledad (inniu, Port Louis) de dhroim an tsaoil. Go gairid ina dhiaidh sin, shealbhaigh na Sasanaigh an t-oileánra.
Sa bhliain 1982, arís, d'ionsaigh rialtas míleata na hAirgintíne na hoileáin, agus d'éirigh ina chogadh idir an Airgintín agus an Ríocht Aontaithe. I ndiaidh dhá mhí, d'éirigh leis na Sasanaigh ruaigeadh a chur ar na hAirgintínigh agus a bhforlámhas a chur i bhfeidhm in athuair.
Comhartha bóthair ag fáiltiú na gcuairteoirí isteach go príomhchathair Fháclainne, Stanley.
Fionnachtain na nOileán.
Nuair a tháinig na chéad taiscéalaithe ón Eoraip ar na hoileáin, ní bhfuair siad áitreabh ar bith rompu. Mar sin féin, tá iarsmaí seandálaíochta - iarsmaí de shaighde agus de bháid - faighte i bhFáclainn a thugann le fios gur shroich daoine réamhstairiúla an t-oileánra fadó agus b'fhéidir, fiú, gur shocraigh siad síos ansin. Nuair a tháinig an chéad Eorpach i dtír, bhí cineál ar leith den tsionnach, an sionnach Fáclannach nó "Dusicyon australis", beo ansin i gcónaí (chuaigh sé in éag sa dara leath den naoú haois déag), agus síltear gurbh iad na daoine a thug an sionnach leo ó mhórthír Mheiriceá Theas, cé go bhfuil sé incheaptha gur tháinig sé as féin nuair a bhí droichead talún idir Fáclainn agus an mhórthír, le linn na hOighearaoise deireanaí.
Creidtear gurbh é an mairnéalach Ollannach, Sebald de Weert, ba túisce a chuir sonrú san oileánra, thiar sa bhliain 1600. Bhaist na hOllannaigh "Oileáin Sebald" ar an oileánra ansin. Sa bhliain 1690, bhí an captaen Sasanach John Strong ag iarraidh Puerto Deseado sa Phatagóin a bhaint amach, ach níor cheadaigh na gaotha dó é, agus ba éigean dó dul i dtír sna hoileáin. Ba eisean a d'ainmnigh na hoileáin as Viocúnta Falkland, an coimisinéir Aimiréalachta a mhaoinigh a thuras go Puerto Deseado.
An Chéad Áitreabh.
Ba é Louis Antoine de Bougainville, saighdiúir agus loingseoir Francach, a bhunaigh an chéad bhuanáitreabh sna hoileáin sa bhliain 1764, san áit a bhfuil Port Louis inniu. An bhliain a bhí chugainn, áfach, tháinig an captaen Sasanach John Byron go dtí na hoileáin, agus ghabh sé Oileán Saunders, an ceann is faide thiar de na hoileáin, do choróin Shasana. B'ansin a bunaíodh an chéad áitreabh Sasanach, Port Egmont, sa bhliain 1766. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, shealbhaigh na Spáinnigh an choilíneacht Fhrancach, agus d'ionsaigh siad Port Egmont sa bhliain 1770 leis na Sasanaigh a ruaigeadh. Ba dhóbair go n-éireodh ina chogadh faoi na hoileáin san am sin féin, ach sa bhliain 1771, síníodh conradh nár shocraigh a dhath - fuair na coilínithe Sasanacha cead filleadh ar Phort Egmont, ach níor ghéill aon taobh orlach ar bith den fhorlámhas a bhí siad a éileamh ar na hoileáin.
An Tarraingt Siar.
Sa bhliain 1774, nuair a bhí muintir na gcoilíneachtaí i Meiriceá Thuaidh ag cur cogaidh lena saoirse a bhaint amach ó choróin Shasana, tharraing na Sasanaigh siar óna lán dá gcuid coilíneachtaí beaga, Fáclainn san áireamh, le hacmhainní a spáráil. Níor fhág siad ina ndiaidh ach plaic chuimhneacháin ina raibh éileamh na Sasanach ar na hoileáin leagtha amach. Bhí an Spáinn ag coinneáil áitreabh dá cuid féin ag imeacht, áfach, agus é á rialú mar chuid de Leasríocht Río de la Plata. Sa bhliain 1811, áfach, tharraing na Spáinnigh féin siar ó Fháclainn, gan ach plaic dá gcuid féin a fhágáil ina ndiaidh.
Na hAirgintínigh ag Sealbhú na nOileán.
Nuair a bhain Leasríocht Río de la Plata amach an neamhspleáchas - ar dtús, thug sí an t-ainm "Cúigí Aontaithe Río de la Plata" uirthi féin, ach is é an t-ainm atá uirthi inniu ná an Airgintín - glacadh leis gur cuid den stát neamhspleách nua ab ea Oileáin Fháclainne, de réir an phrionsabail úd "uti possidetis" (is é sin, ós cuid den Leasríocht ab ea na hoileáin roimhe sin, b'fhollas gur cuid de na Cúigí Aontaithe ab ea iad anois). Ar an 6 Samhain 1820, d'ardaigh an Coirnéal David Jewett, Meiriceánach a bhí ar fiannas i gcabhlach cogaidh na gCúigí Aontaithe, bratach na tíre sin sna hoileáin, agus thug sé rabhadh do na mairnéalaigh Fhrancacha agus Shasanacha sa timpeallacht gan dul i dtír ansin, rabhadh nár thug siadsan aon aird air.
Sa bhliain 1826, bhunaigh na Cúigí Aontaithe coilíneacht agus áitreabh pionóis sna hoileáin, ach nuair a ghabh Gobharnóir na n-oileán, Luis Vernet, seilbh ar bháid de chuid sealgairí róin ó na Stáit Aontaithe, scrios longa cogaidh Meiriceánacha an t-áitreabh. Ina dhiaidh sin, fágadh na hoileáin faoi na príosúnaigh a d'éalaigh as an áitreabh pionóis, chomh maith le cibé foghlaí mara a rachadh ar lorg tearmainn ansin. Sa bhliain 1832, chuir na Cúigí Aontaithe gobharnóir nua go dtí na hoileáin, ach d'éirigh muintir na háite amach ina aghaidh agus maraíodh sa teagmháil é.
Gabháltas na Sasanach ar na hOileáin.
I Mí Eanáir 1833, d'fhill fórsaí armtha na Breataine Móire go dtí na hoileáin, agus chuir siad in iúl do cheannasaí na nAirgintíneach go raibh siad le forlámhas na Breataine Móire a chur i bhfeidhm orthu. Na daoine a raibh cónaí orthu sna hoileáin cheana féin, ceadaíodh dóibh fanacht ansin, agus gaireadh gobharnóir nua de William Dickson, Éireannach a shocraigh síos sna hoileáin nuair a bhí Vernet i gceannas orthu. Ní ba déanaí sa bhliain chéanna, d'fhill fear ionaid Vernet, Matthew Brisbane, go dtí na hoileáin, agus fuair sé le cloisteáil go raibh na Briotanaigh sásta cead a ngnóthaí a fhágáil ag Vernet i bhFáclainn, a fhad is nach bhféachfadh sé le forlámhas na Breataine Móire sna hoileáin a shárú.
Bunáit Mhíleata na Sasanach.
Thóg Cabhlach Ríoga na Breataine Móire bunáit i Stanley, agus tiontaíodh na hoileáin ina n-áit straitéiseach don loingseoireacht timpeall Cabo de Hornos. I Mí na Nollag 1914, chuir Cabhlach Ríoga na Breataine Móire agus Cabhlach Impiriúil na Gearmáine cath ar a chéile in aice le hOileáin Fháclainne, agus b'ar na Gearmánaigh a briseadh an cath seo sa deireadh. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí Stanley ina longfort cogaidh arís ag soláthar acmhainní do na longa a ghlac páirt i gCath Cabhlaigh Río de la Plata. Sa chath seo, rinne longa cogaidh de chuid na Sasanach díobháil chomh trom don "Admiral Graf Spee", cúrsóir trom nó "cathlong póca" de chuid na nGearmánach, agus nach bhfuair an captaen aon dara rogha ach an long a pholladh é féin ina dhiaidh sin. Ós rud é go raibh an "Admiral Graf Spee" ar ceann de na longa cogaidh ba nua-aoisí ag an am, ba mhór an bua a bhí ann ag na Sasanaigh, cé gur chaill siad cuid mhór mairnéalaigh sa chath.
Na hAirgintínigh ag Éileamh a gCirt.
Tháinig ceist an fhorlámhais faoi chaibidil arís sa dara leath den fhichiú haois. Níor ghéill na hAirgintínigh na hoileáin riamh do na Sasanaigh ach amháin faoi bhagairt an fhoréigin, agus anois, rith leo go bhféadfaidís leas a bhaint as na Náisiúin Aontaithe lena gcás a chur os comhair an tsaoil mhóir. Ó bhí na Náisiúin Aontaithe tar éis rún a rith ag éileamh díchoilíniú na gcoilíneachtaí, bhí na hAirgintínigh barúlach go dtabharfadh na Briotanaigh suas iad. Ón taobh eile, bhí rún eile ann a rinne coinníoll de go gcuirfeadh an díchoilíniú faoi bhráid mhuintir na háite i reifreann, agus na Briotanaigh ag tagairt don choinníoll seo: de phór Shasana ab ea iad bunadh na n-oileán, ó thaobh an chultúir agus na teanga de ar a laghad, agus b'éadócha go gcaithfidís vóta in aghaidh an fhorlámhais Bhriotanaigh.
Sna 1960idí, chuaigh na Sasanaigh agus na hAirgintínigh chun comhchainteanna faoi thodhchaí Oileáin Fháclainne ó am go ham, ach níor tháinig aon toradh ar leith astu. Ba é oighear an scéil go raibh cónaitheoirí na n-oileán meáite ar an nasc leis an Ríocht Aontaithe a choinneáil.
Na Naisc idir an Airgintín agus Oileáin Fháclainne.
Ba é Aerfhórsa na hAirgintíne (Fuerza Aerea Argentina) a chuir tús leis an chéad cheangal aerthráchta idir na hOileáin agus aon áit taobh amuigh díobh. Is é an tAerfhórsa atá ag reáchtáil aerlíne stáit na hAirgintíne, LADE (nó Lineas Aereas del Estado, a chiallaíonn, go simplí, "Aerlínte an Stáit"). Aerárthaí den chineál Grumman HU-1 Albatross a bhí in úsáid acu, agus iad ag eitilt ó Comodoro Rivadavia (príomhchathair Chúige Chubut sa Phatagóin i ndeisceart na hAirgintíne) go Stanley, príomhchathair na nOileán. Eitleáin uisce a bhí iontu a thuirlingeodh san fharraige, ionas nach raibh aerfort ná rúidbhealach de dhíth orthu.
D'iarr Aerfhórsa na hAirgintíne cead ar lucht rialtais na Ríochta Aontaithe an chéad rúidbhealach a ghearradh sna hOileáin. Bhí na Sasanaigh sásta leis an tairiscint, agus nuair a bhí an t-aerfort críochnaithe, thosaigh na hAirgintínigh ag eitilt dhá thuras in aghaidh na seachtaine go dtí na hOileáin. Tháinig deireadh leis an aerthrácht seo, áfach, sa bhliain 1982, nuair a thosaigh Cogadh Fháclainne.
Ba é comhlacht náisiúnta artola agus gáis na hAirgintíne, YPF (Yacimientos Petrolíferos Fiscales, is é sin, Na hOlaréimsí Fioscacha - nó Olaréimsí an Státchiste) a choinníodh fuinneamh le muintir na nOileán.
An Cogadh.
Cuireadh an chéad síol le Cogadh Fháclainne, nuair a tháinig mangairí dramh-mhiotail i dtír ar Oileán Georgia Theas ar an 19 Márta 1982. D'ardaigh siad an bhratach Airgintíneach.
Go gairid ina dhiaidh sin, ar an 2 Aibreán 1982, d'fhorghabh na hAirgintínigh Oileáin Fháclainne féin.
San am seo, bhí an Airgintín á rialú le lámh láidir ag rialtas míleata an Ghinearáil Leopoldo Galtieri, agus é buartha faoina chumhacht, ó bhí géarchéim eacnamaíochta ag cothú míshástachta i measc na cosmhuintire. Theastaigh cúis uaidh a d'aontódh an náisiún, agus ba é an seanfhaltanas faoi na hOileáin an t-aon chúis a bhí in aice láimhe dó. Is dócha nár chreid Galtieri agus a chuid ginearál go rachadh na Sasanaigh i dtuilleamaí fórsaí míleata leis na hoileáin a athghabháil.
Bhí cuma cineál barrúil ar thús an chogaidh: ar an 19 Márta, chuaigh baicle de thrádálaithe mangarae ón Airgintín i dtír in Oileán Georgia Theas leis an mbratach bhánghorm a ardú ansin. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh na cúrsaí chun dáiríreachta, nó ar an dara lá de Mhí Aibreáin, shealbhaigh fórsaí armtha na hAirgintíne Oileáin Fháclainne féin.
Chuala údaráis na Ríochta Aontaithe an chéad iomrá ar an ionsaí seo tríd an raidió amaitéarach, ach nuair a chuala, ní raibh aon mhoill orthu tascfhórsa armtha a shlógadh le dul chun cogaidh ar na hAirgintínigh. Nuair a bhí na cathanna thart, bhí 258 saighdiúirí Briotanacha agus 649 Airgintíneach tar éis bháis, agus na hOileáin athghafa ag na Sasanaigh. Mar sin féin, tá an Airgintín ag éileamh na nOileán inniu féin.
Sa Ríocht Aontaithe, threisigh an cogadh go mór mór le tacaíocht na ndaoine leis an bPríomh-Aire Margaret Thatcher. Ón taobh eile de, nuair a bhí an cluiche caillte ag na hAirgintínigh, spreagadh an chosmhuintir thall ansin chun móragóidíochta agus sluachorraíola in aghaidh an rialtais mhíleata, agus glactar leis go coitianta gurbh í an agóidíocht seo a chuir deireadh le deachtóireacht na nginearál, ionas gur tháinig an daonlathas ar ais san Airgintín.
Imeachtaí an Chogaidh.
Faoi lár an Aibreáin, bhí bunáit aerchogaidh curtha ar bun ag na Sasanaigh in Oileán Ascension. Chuaigh fórsaí armtha an dá stát chun teagmhála le chéile ón Aibreán ar aghaidh. Ar dtús, shealbhaigh na Briotanaigh Oileán Georgia Theas. Chuaigh an chéad díorma dá gcuid i dtír ar an 21 Aibreán, ach ansin, chuir an drochaimsir isteach orthu tuilleadh trúpaí a thabhairt isteach. Ar an 23 Aibreán, tháinig fomhuireán Airgintíneach i gcóngar don tascfhórsa timpeall Georgia Theas, agus cúpla lá ina dhiaidh sin, fuair na Sasanaigh radharc ceart uirthi le hí a ionsaí. Buamáladh í le lánáin doimhneachta is le toirpéid ó na héileacaptair, agus rinneadh an oiread dochair di nach raibh sí ábalta dul faoi uisce a thuilleadh. Thréig an criú an fomhuireán ar an trá i Georgia Theas. Ar an lá céanna, chuaigh na saighdiúirí Sasanacha i dtír ansin, agus ghéill na hAirgintínigh dóibh gan oiread is urchar amháin a scaoileadh.
Ina dhiaidh sin, chuaigh eitleáin throma na Ríochta Aontaithe ag buamáil an aerfoirt i bhFáclainn, ach níor éirigh leo mórán dochair a dhéanamh dó: ní raibh na hAirgintínigh i bhfad ag cur deise ar na radair agus ar an rúidbhealach i ndiaidh an bheagáin díobhála a rinne na pléascáin. Go bunúsach, ní raibh na Sasanaigh ach ag cur breosla eitilte amú le linn na n-ionsaithe seo. B'éigean do na heitleáin an-turas a chur díobh ón mbunáit mhíleata in Oileán Ascension go dtí Fáclainn, ionas go gcaithfí breosla a thabhairt dóibh thuas san aer.
Ar an chéad lá de Mhí Bealtaine, thosaigh an troid idir na Briotanaigh agus na hAirgintínigh san aer. Bhí na Briotanaigh ábalta trí eitleán de chuid an namhad a bhaint anuas; thairis sin, thit an ceathrú ceann acu le lámhach na nAirgintíneach féin nuair a bhí sí ag iarraidh filleadh go dtí aerfort Stanley le teacht slán ó na Sasanaigh.
Ar an 2 Bealtaine, shuncáil fomhuireán Sasanach an cúrsóir éadrom Airgintíneach General Belgrano le toirpéid. Maraíodh breis is trí chéad de chriú na loinge, agus b'éigean leis an seacht gcéad eile acu fanacht le lucht a dtarrthála i bhfarraige fhuar stoirmeach. Sa deireadh, tháinig longa Airgintíneacha agus Síleacha chun fortachta dóibh. Bhí suncáil an General Belgrano ina cúis achrainn ina dhiaidh sin i saol polaitiúil na Ríochta Aontaithe, ó bhí an long taobh amuigh den limistéar cogaidh timpeall na n-oileán, nuair a hionsaíodh í.
I ndiaidh shuncáil an Belgrano, bhí misneach an chabhlaigh Airgintínigh briste ar fad. D'fhill siad abhaile, agus níor fhág siad an cuan a thuilleadh. Bhí na heitleáin Airgintíneacha ábalta sásamh éigin a bhaint, nó ar an dara lá de Mhí Bealtaine, d'ionsaigh siad an HMS Sheffield, scriostóir Sasanach. Buaileadh an Sheffield le diúracáin de chuid na n-eitleáin, agus chuaigh sí trí thine.
Ar an 21 Bealtaine, chuaigh ceithre mhíle de shaighdiúirí Sasanacha i dtír ar na cladaí timpeall San Carlos Water in iarthuaisceart Fháclainn Thoir. Bhí an áit faoi shíorionsaí ag na heitleáin Airgintíneacha, agus bhaist na saighdiúirí Sasanacha "Bomb Alley" nó Cosán na mBuamaí ar an oibríocht seo. Mar sin féin, d'éirigh leo ceann droichid a bhunú sna hoileáin féin a chuir ar a gcumas na hAirgintínigh a ionsaí agus na hoileáin a athghabháil.
Ón taobh eile de, d'éirigh leis na hAirgintínigh an-damáiste a dhéanamh do chabhlach na Breataine Móire faoin am céanna. Shuncáil siad cúpla long Shasanach, ina measc long mhór tráchta a bhí ag tabhairt isteach héileacaptair. Cailliúint mhór a bhí ann ó thaobh na loighistice de.
Ar an 27 Bealtaine agus an lá dar gcionn, chuaigh na paratrúipéirí Briotanacha ar aghaidh ó cheann droichid San Carlos le Darwin agus Goose Green a ionsaí. D'éirigh ina chogadh dearg i nGoose Green, agus i ndiaidh cathanna fuilteacha, bhí na hAirgintínigh cloíte. Fuair 55 daoine acu bás sa teagmháil, agus ghéill breis is míle Airgintíneach iad féin do na Briotanaigh.
Nuair a bhí na fórsaí Airgintíneacha i nGoose Green curtha i leataobh, thosaigh na trúpaí Briotanacha ag máirseáil trasna leath thuaidh Fháclainn Thoir, i dtreo Teal Inlet ar an gcósta thuaidh.
Faoin am céanna, chuaigh fórsaí speisialta na Ríochta Aontaithe i dtír i gcóngar do Stanley. Bhí na hAirgintínigh meáite, áfach, na Sasanaigh a stopadh ag Mount Kent, in aice le Stanley, agus mar sin, bhí comhchruinneagán mór de dhíormaí Airgintíneacha ag fanacht leo ansin.
Trúpaí Airgintíneacha ina gcimí cogaidh - 17 Meitheamh 1982
Ar an 1 Meitheamh, tháinig cúig mhíle de shaighdiúirí Briotanacha isteach, sa bhreis ar a raibh ann cheana. Anois, mhothaigh na Sasanaigh iad féin sách láidir le Stanley a ghabháil. Ar an 2 Meitheamh, chuaigh dornán paratrúipéirí go dtí Swan Inlet. Fuair siad amach go raibh an limistéar saor ó thrúpaí Airgintíneacha ar fad, agus mar sin, d'éirigh na Sasanaigh ródhána: d'fhéach siad le dul i dtír timpeall Port Pleasant ar mórscála, ach ansin, d'iompaigh sé amach go raibh siad in áit nach raibh inchosanta. Mar sin, bhí aerfhórsa na hAirgintíne ábalta an-dochar a dhéanamh agus cuid mhór saighdiúirí a mharú.
Ar an 11 Meitheamh, thosaigh mórionradh na mBriotanach ar Stanley. Faoi choim na hoíche, d'ionsaigh briogáid iomlán de shaighdiúirí an fáinne de thalamh ard timpeall na príomhchathrach, agus sluaite móra Airgintíneacha á cosaint. I ndiaidh troideanna troma, cloíodh na hAirgintínigh ar an 14 Meitheamh, agus cimíodh 9,800 saighdiúir Airgintíneach. Ina dhiaidh sin, bhí an cogadh beagnach thart. Ghéill na hiarsmaí deireanacha de na hAirgintínigh iad féin in Oileáin Sandwich Theas, timpeall Oileán Georgia Theas. Le fírinne, bhí na trúpaí Airgintíneacha anseo ón mbliain 1976 ar aghaidh, nó sa bhliain sin, bhunaigh an Airgintín Bunáit Mhíleata Corbeta Uruguay in Oileáin Sandwich Theas le brú a chur ar na Sasanaigh ceart na hAirgintíne ar Oileáin Fháclainne a admháil. Ba chuma leis na Sasanaigh an bhunáit seo go dtí gur phléasc an cogadh amach.
I nDiaidh an Chogaidh.
I ndiaidh an chogaidh, chuir fórsaí armtha na Breataine Móire longfort nua míleata ar bun sna hoileáin le súil a choinneáil ar na hAirgintínigh. Cuireadh tarmac nua ar na bóithre agus caoi ní b'fhearr ar na hoileáin ar fad. Tháinig méadú ar dhaonra Stanley, ach tá an tuath á bánú.
Sa bhliain 1985, reachtaíodh dlí nua le rialtas dúchais iomlán a chinntiú do na hoileáin. Tá muintir Fháclainne á rialú féin inniu agus daonlathas ionadaíoch acu, cé go bhfuil cúrsaí an pholasaí eachtraigh agus na cosanta fágtha faoi rialtas na Ríochta Aontaithe i gcónaí.
Cé go bhfuil na caoirigh tábhachtach do gheilleagar na nOileán i gcónaí, tá athrú ag teacht air sin. Thángthas ar artola, ar dhiamaint agus ar ghás timpeall na nOileán. Thairis sin, tá an turasóireacht ag dul chun tábhachta. Scéal eile fós go mbíonn na hOileáin ag díol cearta iascaireachta le comhlachtaí coimhthíocha iascaigh.
Daonra agus Teanga.
Tá nósanna agus cultúr na bhFáclannach cosúil le cultúr na Breataine Móire, go bunúsach. Is é an Béarla a dteanga dhúchais, cé go bhfuil blas nó canúint ar leith acu a fuair cuid mhaith tionchair ón dúrud canúintí eile, idir Bhéarla na hAstráile, Bhéarla na Nua-Shéalainne, Bhéarla Iarthar Shasana, Bhéarla Chontae Norfolk, agus an Albainis. Tá aithne na Spáinnise ar Bhéarla Fháclainne chomh maith, nó tugann muintir na n-oileán "camp" ar an tuath taobh amuigh de Stanley, in áit "countryside". Tá an úsáid seo bunaithe ar an Spáinnis, nó is é "campo" an focal ar "tuath" sa teanga sin.
Tíreolaíocht na nOileán.
Tá dhá mhóroileán ann, Fáclainn Thoir (Spáinnis: Isla Soledad, nó Oileán an Uaignis) agus Fáclainn Thiar (Spáinnis: Isla Gran Malvina, nó Oileán na Mailbhíne Móire). Níl ach cuing bheag talún idir dhá leath an oileáin thoir le chéile; an chuid atá taobh theas den chuing sin, tugtar Leithinis Lafonia uirthi. Níl mórán áitribh i Lafonia, i gcomparáid le tuaisceart an oileáin thoir. Tá Goose Green agus Darwin suite sa chuing idir Lafonia agus an tuaisceart.
Tá Stanley, príomhchathair na n-oileán, suite sa leath thuaidh den oileán thoir. Ansin atá cónaí ar an gcuid is mó de mhuintir na n-oileán.


Poblacht.
Is éard atá i gceist leis an bpoblacht ná córas rialtais atá bunaithe ar ionadaíocht an phobail agus ar riail an dlí.
Is minic a ghlactar leis nach féidir leis an tír a bheith ina poblacht, más monarcacht atá ann, agus is minic a shainmhínítear an phoblacht mar neamh-mhonarcacht. Cé gur léiriú réasúnta maith é seo ar choincheap na poblachta mar is gnách é a thuiscint, níl sé deacair stát a shamhlú a bheadh idir eatarthu de réir an tsainmhínithe seo. An t-idirdhealú a dhéanaimid inniu idir monarcacht agus poblacht, ní raibh sé ann ó thús ama; go traidisiúnta, ní poblacht ná monarcacht í an olagarcacht; agus tá an sainmhíniú sin ag brath go mór mór ar choincheap an mhonarc, ar féidir níos mó ná aon tuiscint amháin a bhaint as.
Sa chuid is mó de na poblachtaí, tugtar Uachtarán ar cheann an stáit, cé go mbíodh téarmaí eile in úsáid sna laethanta a bhí, cosúil le consal nó "doge". I bpoblachtaí daonlathacha, toghtar an tUachtarán isteach san oifig: is féidir gur vóta díreach atá ann, ach bíonn sé coitianta freisin go gcaitheann na saoránaigh a gcuid vótaí le comhairle de chineál éigin a thoghadh, agus gurb í an chomhairle seo, go foirmeálta ar a laghad, a shocróidh cé a bheidh ina Uachtarán.
Más ionann an tUachtarán agus an príomh-aire - is é sin, más amhlaidh nach bhfuil príomh-aire ar leith ann - deirtear gur poblacht uachtaráin atá ann. Sin é an cineál poblacht atá sna Stáit Aontaithe, mar shampla. I gcórais leathuachtaráin, ní hionann an tUachtarán agus an Príomh-Aire. Duine ar leith é an Príomh-Aire ansin - nó an Seansailéir, nó an Taoiseach. Bíonn ról an Uachtaráin éagsúil go leor i stáit éagsúla ina bhfuil an córas leathuachtaráin i bhfeidhm: san Fhionlainn agus san Fhrainc, mar shampla, tá cumhacht nach beag ag an Uachtarán, ach ina lán tíortha eile, cosúil leis an nGearmáin, níl ach gnóthaí deasghnách aige, agus is gnách, go fóinteach, dearcadh ar an bPríomh-Aire mar cheann stáit. I dtíortha áirithe - san Fhionlainn agus sa Ghearmáin, mar shampla - táthar ag súil leis go mbeidh an tUachtarán chomh neamhchlaonta agus is féidir, agus is é an nós san Fhionlainn go bhfágfaidh an tUachtarán slán ag a pháirtí féin nuair a thoghtar é.
Níl sé riachtanach gur aon duine amháin a bheadh san Uachtarán. San Eilvéis, is ionann an tUachtarán agus an Rialtas - is é sin, Comhairle Chónascach na hEilvéise. I San Mairíne, toghann an Fheis (an Ard-Chomhairle Coitianta, nó "Consiglio Grande e Generale") as a measc beirt Thaoisigh Ceannais ("Capitani Reggenti") a bhfuil cumhachtaí an Uachtaráin acu.


Oxegen.
Is féile rac-cheoil é Oxegen. Tarlaíonn sé ag an ráschúrsa i mBaile Phúinse, Contae Chill Dara, Éire gach mí Iúil. Tagann na mílte daoine óga ann (an tromlach acu idir 16 is 20 bliain d'aois).
Thugtaí Witnness air an bhféile idir na blianta 2000 agus 2003.


Uair.
Is aonad ama í an uair, a mhaireann 60 nóiméad nó 3,600 soicind.


Aonaid ama.
Baineann eolaithe úsáid as aonaid eile, mar shampla an milleasoicind (0.001 soicind).


Inneall turba-scairde.
Is iad na scairdinnill is simplí agus is sine iad na hinnill turba-scairde. D'fhorbair an bheirt innealtóir éagsúil, Frank Whittle i Sasana agus Hans von Ohain san Ghearmáin an coincheap, neamhspleách óna chéile, sna tríochaidí.
Tá na turba-scairde comhdhéanta de ionraon aeir, comhbhrúiteoir aeir, cuasán dó, gástuirbín (a thiománann aer chuig an chomhbhrúitera) agus soc.
Comhbhrúitear an t-aer isteach sa chuasán, bíonn an teas dócháin freagrach as an aer a fhorleathnú agus a téamh, agus ar aghaidh ansin leis an gás sceite, tríd an tuirbín agus amach as an soc, i gcúrsa luathaithe, a thugann cumhacht tiomána don fheithicil.
Tá na turba-scairde neamhéifeachtach (ag luas níos lú ná Mach2) agus íontach
challánach. Bíonn innill turbai-fean in úsáid ag mórchuid aerárthaí na linne seo.
Léaráid ag taispeáint feidhmiú innill turbai-scairde le sreabhadh lártheifeach. Tá an comhbhrúiteoir á thoimaint tríd an chéim thuirbíneach agus caitear an t-aer amach, a cheanglaíonn dó bheith ath-stiúraithe comhthreomhardh le hais an sá.
Stair.
Ba é an Heinkel He 178 an chéad scairdeitleán a d'úsáid cumhacht innill turba-fean le haghaidh eitilte, ar an 27 Mí Lúnasa na bliana 1939.
Ba é an Messerschmitt Me 262 agus an Gloster Meteor na chéad innill turba-scairde oibríochta a bhí rannpháirteach sa Dara Cogadh Domhanda i 1944.
Úsaidtear an t-inneall turba-scairde go príomha le haghaidh eitleáin a thiomáint.Tarraingítear aer
isteach sa chomhbhrúiteoir rothlach, tríd an ionraon aeir, agus i ndiaidh an t-aer a bheith chomhbhrúite go dtí brú níos airde, ligtear é isteach sa chuasán dó. Measctar an breosla leis an aer comhbhrúite
agus téann an meascán seo ag bladhmadh i sruth guairneáin an choinneálaí lasrach.
Ardaíonn an próiseas dó seo teocht an gháis go suntasach.
Forbraíonn na táirgí dó iontach te seo agus iad ag dul tríd an turibín, áit a mbaintear cumhacht as le haghaidh an
Cé go laghdaíonn an próiseas forbartha brú agus teocht an gháis a imíonn amach ón tuirbín, de gnáth, bíonn na paraiméadair araon fós níos airde ná na coinníollacha comhthimpeallacha.
Forbraíonn an sruth gáis go dtí brú chomhthimpeallach agus é ar a shlí amach ón tuirbín, tríd
an soc tiomána, agus táirgítear scaird gháis ardluais sa chleitín sceite.
Má tá móiminteam an tsrutha sceite níos mó ná móiminteam an gháis iontógála, bíonn an ríog dearfach,
agus de réir sin bíonn sá glan chun tosaigh ar an aerinneall.
Bhí scairdinnill den chéad ghlúin ina ghlan innill turba-scairde le chomhbhrúiteoir lártheifeach nó
Is innill turbai-fean iad den chuid is mó na scairdinnill nua-aimseartha, ina dtéann céatadán d'aer-iontógála ar seach-chonair ón dóire: agus an céatadán seo ag brath ar coibhneas seach-chonair an innill.
Cé go bhfuil dearadh innill na rop-scairdinneall níos simplí, mar nach bhfuil chóir a bheith páirteanna gluaisteacha acu, níl siad in ann feidhmiú ag íseal-luas eitilte.
Aer-iontógáil.
Beochan de chomhbhrúiteoir aiseach. Is iad na státair na lanna dorcha.
Léaráid ag taispeáint feidhmiú innill turbai-scairde le sreabhadh aiseach.Sa chás seo,tá an comhbhrúiteoir á thoimaint tríd an chéim thuirbíneach, ach fanann an t-aer comhthreomhar le hais an sá.
Tá an t-ionraon aeir suite os comhair an chomhbhrúiteora, agus é ceaptha chun rop-bhrú an tsruthfheadáin, a thagann ón aer-iontógáil, a shábháil ar an mbealach is éifeachtúla.
Ag leanúint ón ionraon aeir, téann an t-aer isteach san chomhbhrúiteoir.
Comhbhrúiteoir.
isteach sa chomhbhrúiteoir rothlach, tríd an ionraon aeir, agus i ndiaidh an t-aer a bheith chomhbhrúite go dtí brú níos airde, ligtear é isteach sa chuasán dó. Measctar an breosla leis an aer comhbhrúite.
Rothlaíonn an comhbhrúiteoir faoi an-ard luais,agus cuireann seo le fuinneamh na haershreibhe. Go comhuaineach, comhbhrúitear an t-aer isteach i ndlúthspás, dá bharr sin, ardaítear a bhrú agus a teocht.
Sa chuid is mó de na heitleáin scairdchumhachta, baintear amach aer-sceite ón chomhbhrúiteoir go comhleanúnach i dtreo is gur féidir jabanna éagsúla a dhéanamh, aerchóiriú/brúchóiriú, ionraon an innill a neamh-oighriú agus fuarú an tuirbín san áireamh.
Go ginearálta bíonn na hilchineálacha comhbhrúiteoirí in úsáid sna hinnill turba-scairde agus gástuirbíní: aiseach, lártheifeach, aiseach-lártheifeach, dé-lártheifeach, srl.
I dtosach, bhí brúchóimheas foriomlán sách íseal de 5:1 ag comhbhrúiteoir an innill turba-scairde (mar atá ag méid mór de na haonaid-chúnta chúmhtacha agus na hinneall turba-scairde cumhacht- tiomána an lae inniu.)
Do bhí ar chumas na hinnill turba-scairde níos déanaí,de réir feabhsú aeraidinimiciúl, maille leis an córas comhbhrúite a scaradh i dhá aonaid ar leith agus/nó ina bhfuil comhbhrúiteoir le céimseata athraitheach insuite, brúchóimheas foriomlán sách ard de 15:1 nó níos mó a bhaint amach.
I gcomórtas leo siúd. bíonn brúchóimheas foriomlán comh hard le 44:1 nó níos mó ag na hinnill turbai- fean
Cuasán Dó.
Tá an próiseas dócháin sa chuasán dó i bhfad níos difriúla ná a leithéid in inneall loiní.
Dónn an t-inneall loiní gáis i gcuasánd le toirt bheag agus teoranta, agus i rith loiscneach
an bhreosla, ardaíonn an brú go suntasach. San inneall turba-scairde, téann an meascán d'aer agus de bhreosla, neamhghaibhnithe, tríd an cuasán dó. De réir agus a dhónn an meascán, ardaíonn an teocht go suntasach, agus ní thagann mórán athrú ar an mbrú (bíonn beagán titim air).


Frank Whittle.
Ceapadóir is eitleoir a rugadh i gCoventry Shasana ba ea Sir Frank Whittle, OM, KBE, FRS, Hon FRAeS (1 Meitheamh 1907 – 9 Lúnasa 1996). Bhain sé clú agus cáil amach mar gheall a chuid oibre i bhforbairt an scairdinnill. D'fhorbair sé an scairdinneall d'aerárthaigh i 1941.
Bhí sé ina oifigeach in aerfhórsa na Breataine, agus comhairleoir teicniúil do rialtas na Breataine ar dhearadh innill eitleán (1946-8).
Tagairtí.
Whittle, Frank
Whittle, Frank
Whittle, Frank


Joseph Ndo.
Is imreoir sacair as an gCamarún é Joseph Ndo (rugadh ar an 28 Aibreán 1976 i Yaoundé é). Imríonn Joseph faoi láthair le Ruagairí Shligigh i Sraith na hÉireann.
D'imir Joseph ar son fhoireann Chamarúin 21 uair agus bhí sé ar an bpainéal le haghaidh Chorn an Domhain sa bhliain 1998 agus arís sa bhliain 2002. D'imir sé ar son na foirne "Cotonsport Garoua", "Neuchâtel Xamax", "Strasbourg", "Chengdu Wuniu" agus Shelbourne F.C. sular cheannaigh St Pats é don dara uair. Tar éis bhaint Churadh na hÉireann dó le Shelbourne sa bhliain 2006, bhuaigh sé duais 'Imreoir na Bliana' ó Chumann Peileadóirí Gairmiúla na hÉireann (Professional Footballers Association of Ireland). Imríonn Ndo i lár páirce. Bhí sé ar iasacht le Shamrock Rovers sa bhliain 2008.


Heinkel He 178.
Ba é an Heinkel He 178 an chéad scairdeitleán a d'úsáid cumhacht innill turbai-fean le haghaidh eitilte, ar an 27 Mí Lúnasa na bliana 1939.


Cluiche corr.
Is cluiche Gaelach atá cosúil le daorchluiche é cluiche corr. Imrítear le slacán agus sliotar é, agus tá sé coitianta in Éirinn agus sa Bhreatain. Déanann an Cumann Lúthchleas Gael agus an "National Rounders Association" (Sasana) comhordú air.


Messerschmitt Me 262.
Ba é an Messerschmitt Me 262 agus an Gloster Meteor na chéad innill turba-scairde oibríochta a bhí rannpháirteach sa Dara Cogadh Domhanda i 1944.


Gloster Meteor.
Ba é an Gloster Meteor an chéad inneall turba-scairde oibríochta de chuid Aer Fhórsa na Breataine nó an Royal Air Force(RAF) agus na Comhghuaillithe a bhí rannpháirteach sa Dara Cogadh Domhanda i 1944.
Ba é George Carter an dearthóir, agus d'eitil an Gloster don chéad uair i 1943, agus chuaigh sé chun oibre sa Scuadrún 616 ar an 22 Iúil 1944 leis an RAF.
Ní raibh an Gloster Meteor ard-aeraidinimiciúl mar eitleán, ná an t-eitleán is tapúla ag an am,
ach d'éirigh leis an dearthóir George Carter agus a fhoireann i nGloster Shasana aerárthach trodaíochta éifeachtach a tháirgeadh. D'fhan an Gloster in Aer Fhórsa na Breataine agus aer fhórsaí eile le fiche nó tríocha bliain ar aghaidh.
Bhí na heitleáin Meteor páirteach mar chuid d'Aer Fhórsa na hÁstráile nó an Royal Australian Air Force (RAAF)i gCogadh na Cóiré agus d'fhan sé i seirbhís le aer fhórsaí iomadúila an domhain go dtí na seachtóidí.


Matt Damon.
Is aisteoir agus scríbhneoir Meiriceánach é Matthew Paige Damon, a rugadh ar an 8 Deireadh Fómhair 1970 i gCambridge, Massachusetts. Tá Gradaim an Acadaimh buaite aige i gcomhair a scríbhneoireacht sa scannán "Good Will Hunting". B'é "Mystic Pizza" (1988) an chéad scannán mór ina raibh sé, ach ní raibh ach líne amháin aige. Tháinig clú mór ar Matt leis na scannáin "Geronimo: An American Legend" agus "Good Will Hunting" chomh maith leis na sraith "Bourne" agus "Ocean's". Tá Damon pósta le Luciana Bozan Barroso agus tá beirt chailín acu.
Tús a shaoil.
Rugadh Matt Damon i gCambridge, Massachusetts. Tá deartháir aige, Kyle, atá ina ealaíontóir. Bhí seisean agus a theaghlach ina gcónaí i Newton ach, tar éis colscaradh a thuismitheoirí, bhog sé agus a dheartháir go dtí Cambridge lena máthair. D'éirigh sé aníos le Ben Affleck in aice láimhe, cara dílis dó agus comhoibrí ar chúpla scannáin.
D'fhreastail Damon ar Ollscoil Harvard sna blianta 1988 go 1992 ag déanamh staidéir ar an mBéarla. Ghlac sé páirt sa drámaíocht mic léinn, ag taispeáint i ndrámaí cosúil le "Burn This in Winthrop House" agus "A... My Name is Alice". Níor chríochnaigh sé an clár, áfach, mar shocraigh sé chun a shlí bheatha a bhaint amach mar aisteoir.
An tús.
A chéad páirt sa scannán ná páirt le líne amháin sa "Mystic Pizza" sa bhliain 1988. I rith a oideachais i Harvard, fuair sé páirteanna bheaga sa scannáin cosúil le "School Ties". Sa bhliain 1992, áfach, fuair sé páirt mhór sa scannáin "Geronimo: An American Legend" le Gene Hackman agus Jason Patric. Níos déanaí, bhí air 40 punt a chailleadh chun páirt mar saighdiúir atá gafa le óipiam sa scannán "Courage Under Fire".
I rith na 90í, scríobh Damon agus Affleck script agus, tar éis cúpla athruithe, d'éirigh an script ina scannáin, "Good Will Hunting" (1997). Bhain siad cáil amach mar gheall air, fuair an scannán naoi ainmniúchán Gradaim an Acadaimh agus bhuaigh an beirt Oscair don Bunscript Scannáinn is Fearr. Bhuail Steven Spielberg le Damon, agus é ag scannánú "Good Will Hunting", agus thug sé an príomhpháirt dó sa scannán an Dara Cogaidh Domhanda, "Saving Private Ryan" (1998).
Hollywood.
Bhain Matt Damon cáil amach as a bhua aisteoireacht. D'éirigh leis páirteanna difriúla a imirt go han-mhaith, mar an frithlaoch Tom Ripley sa "The Talented Mr. Ripley" (1999) agus mar Loki, iar-aingeal báis atá dibeartha ó na bhFlaithis leis a chara Bartelby, léirithe le Affleck, sa "Dogma" (1999).
Naisc sheachtracha.
Damon, Matt
Damon, Matt


Curitiba.
Cathair sa Bhrasaíl is í Curitiba. Tá sí suite i ndeiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Paraná. Tá 1,764,540 duine ina gcónaí i gCuritiba agus 3,209,980 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
Naisc sheachtracha.
*


Jagadguru Kripaluji Maharaj.
Íomhá:óráid.jpg|thumb|400px|Slua mór ag éisteacht le hóraid spioradálta
Ba mháistir spioradálta Hiondúch é Jagadguru Shree Kripaluji Maharaj. B'é an cúigiú duine i stair na hIndia a bhfuil an chéimíocht sin "Jagadguru" bainte amach aige. Is éard is ciall leis an téarma Sanscraite "Jagadguru" ná "ardmáistir spioradálta an domhain". Ag 85 bhlian d'aois, tá lucht leanúna aige ar fud an domhain. Tugann siad Shree Maharajji air lena gceanúlacht air a chur in iúl. Cailleadh é ar an 15 Samhain 2013 tar éis díobháil inchinne.
Óige Kripaluji Maharaj.
Rugadh Jagadguru Kripaluji Maharaj i nDeireadh Fómhair 1922 é, agus b'é an chéad ainm a bhí air ná "Ram Kripalu". Nuair a tháinig Kripaluji Maharaj chun saoil, bhí oíche lánré ann, agus an fhéile úd "Sharat Poornima" (Féile na Lánré) á ceiliúradh. Teaghlach reiligiúnda Braithmíneach ab ea a mhuintir, agus cónaí orthu i, sráidbhaile beag in aice le hAllahabad san India. Nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois, cuireadh chuig coláiste Sanscraite é in Indore le teanga an tseanléinn Indiaigh a fhoghlaim agus le staidéar a dhéanamh ar an litríocht sa teanga. Creidtear nár thóg sé ach dhá bhliain air le deireadh a chur ar an gcúrsa léinn.
Ní raibh Kripaluji Maharaj ach sé bliana déag d'aois, nuair a thug sé cuairt ar Chitrakoot, Sharbhang, Mahoba agus Jhansi. Chaith sé dhá bhliain i ndlúthfhoraois na hIndia ag déanamh a mharana ar Dhia agus ar chúrsaí a chreidimh. I rith an ama seo, thuill sé an chéimíocht Sanscraite 'महाभाव' mar aitheantas ar an riocht spioradálta ina raibh sé.
An Ardmháistreacht Spioradálta.
Varsani (Kashi) - Cathair Naofa an Hiondúchais
Sa bhliain 1955, d'eagraigh Jagadguru comhdháil reiligiúnda i Chitrakoot san India. Tháinig ceannairí spioradálta mór le rá na hIndia le chéile ansin. Ar na toscairí, bhí "Mahamahopadhyay Giridhar Sharma", uachtarán na scoláirí reiligiúnda i gKashi, "Kashi Vidvat Parishat". Chuaigh saíocht reiligiúnda Jagadguru Shree Kripaluji Maharaj go mór i bhfeidhm air..
Sa bhliain 1956, i rith comhdhála reiligiúnda eile i Varanasi, tháinig "Shree Raj Narain, Shat Shastree" ag éisteacht le léachtaí Kripaluji Maharaj. Thug sé cuireadh do Kripaluji Maharaj léachtanna a thabhairt do scoláirí reiligiúnda i gKashi. Mar sin, chuaigh Kripaluji ansin sa bhliain 1957.
Tháinig scoláirí reiligiúnda na cathrach naofa ar fad le chéile in araicis an teagaisc a thabharfadh Kripaluji Maharaj dóibh, timpeall is dhá chéad míle duine ar fad. Ba mhó an t-ábhar iontais dóibh an tuiscint a bhí ag Jagadguru Shree don chreideamh Hiondúch agus do na scríbhinní naofa. Bhí dianstaidéar déanta aige ar na Véidí, ar na hÚpainiséadaí, ar na hUipvéidí, ar na Veideangaí, ar na Dairsean-Seastraí, ar na Puranaí, ar na hIteahaí, rud ab annamh do dhuine nach raibh ach cúig bliana déag is fiche d'aois. Labhair Kripalu Maharaj ar feadh seacht lá. I ndiaidh na n-óráidí, bhronn na scoláirí céimíocht an "Jagadguru" air. Roimhe sin, níor tugadh an chéimíocht seo ach do chúigear máistir le cúig mhíle bliain anuas, mar atá, Adi Sankaracharya (509-477 RC), Nimbarkacharya (roimh 600 RC), Madhavacharya (sa tríú haois déag) agus Ramanujacharya (1017-1137 i ndiaidh bhreith Chríost).
Fhealsúnacht Jagadguru Shree Kripaluji Maharaj.
D'foilsigh Jagadguru Shree Kripaluji Maharaj an bun-fealsúnacht hinduach.
Ghlacann Jagadguru Shree "Shat Sandarbh" "Jeev Goswami" agus dar leis, is í an leabhair "Bhagavatam" an uile-údarás hinduach.
Go háirithe, rinne sé réiteach idir na difriochta atá ann i fealsúnachtaí na 'Jagadguru' eile. In urraim an éacht sin, thug na scholairí naoifeacha an teidil Sanscrait निखिलदर्शनसमन्वयआचार्य ("Nikhildarshansamanvayacharya") dó. Rud a chialiann gur bhunaigh sé fíor-teagasc na scrioptúirí.
Mhuineann sé gurbh é priomh-aidhm an anam uile-ghrá Dia a bhaint amach trí dúthracht íon, neamhleithleach a dheanamh do Dhia agus meabhrú domhaina a dheanamh ("bhakti") air. Is é sin bhun-fealsúnacht an tsaoil.
Chomh maith le sin, chuireann Jagadguru Kripaluji Maharaj béim mór ar umhaleacht.
Jagadguru Shree Kripaluji Maharaj in Éireann.
In Iúil 2007, trasnaigh na dosaein iarratasóir-spioradálta an tAigéan go Sasana ar feadh seachtain chun ciall naofa a bhaint ó Jagadguru Kripaluji Maharaj. Bhain siad ar fad an iomad buntáistí uaidh.
Oibreacha Sosialta Kripaluji Maharaj.
Bhunaigh an Jagadguru trí ospidéal in India. Tá siad suite i Mangarh, áit breithe an Jagadguru, Vrindavan agus Barsana.
Ashram Kripaluji Maharaj.
Chun a theagaisc a chur in iúil, bhunaigh Jagadguru Shree Kripaluji Maharaj cùig phríomh institiúid spioradálta (thugtar ashram orthu i Sanscrait). Is iad "Jagadguru Kripalu Parishat, Barsana Dham"; Bhakti Dham; Jagadguru Dham; Rangeeli Mahal agus Shyama Shyam Dham


Gurú.
Séard is Gurú (Sanscrait: गुरू) ann ná saoi reiligiúnda san Hiondúchas, Búdachas, Saíceachas, agus cuid mhaith córais creidimh eile. Séard is ciall le "Gu" ná "an dorchadas spioradálta"; agus "Rú" ná "an duine a chloíann". Mar sin, séard is brí leis an bhfocal "Gurú" ná "an duine a chloíann an dorchadas spioradálta".


Bhagwan.
Is éard atá sa téarma Sanscraite Bhagwan nó Bhagavan (भगवान्) ná focal ginearálta Hiondúch le haghaidh Dé., Tá sé cosúil leis an téarma "Dia" i nGaeilge. Téarma eile é "brahm" (ब्रह्म).


Algarve.
Ceantar ar imeallbhord deisceartach na Portaingéile is ea an Algarve. Téann na sluaite daoine ar shaoire ann gach bliain.


Faro.
Cathair i ndeisceart na Portaingéile (san Algarve) is ea Faro.


Dermot O'Leary.
Is láithreoir teilifíse é Seán Dermot Fintan O'Leary, Jr. (a rugadh ar 24 Bealtaine, 1973 i gColchester, Sasana). Rugadh a thuismitheoirí in Éirinn. Tá sé ráite aige go bhfuil an-ghean aige ar Éirinn ós rud é gur chaith sé an oiread sin dá laethanta saoire ansin nuair a bhí sé ina bhuachaill óg. Is é an cháil is mó atá air i láthair ná huaire ná mar dhuine de phríomhláithreoirí Big Brother sa Ríocht Aontaithe.
Tagairtí.
O'Leary, Dermot
O'Leary, Dermot


Srí Lanca.
Is éard atá in Srí Lanca ná náisiún oileánach in Áise Theas. Tá sí suite 31 ciliméadar (18½ mi) theas ó chósta deisceartach na hIndia. Is é Sri Jayawardenepura Kotte an phríomhchathair ach is é Colombo an chathair is mó. Is iad na teangacha oifigiúla ná Tamailis agus Siolóinis. Fuair an tír a cuid neamhspleáchas ón Ríocht Aontaithe sa bhliain 1948. D'éirigh sí mar phoblacht sa bhliain 1972. Bhí níos mó ná 19,500,000 duine ina gcónaí sa tír sa bhliain 2005.


Ionraon aeir.
Gléas nó gaireas le haghaidh aer-iontógáil is ea ionraon aeir. I scairdinnill, tá an t-ionraon aeir ceaptha chun rop-bhrú an tsruthfheadáin, a thagann ón aer-iontógáil a shábháil, ar an mbealach is éifeachtúla. Ag leanúint ón ionraon aeir, téann an t-aer isteach san chomhbhrúiteoir.


Comhbhrúiteoir aeir.
Is é is comhbhrúiteoir aeir ná gléas meicniúl a ardaíonn brú gháis tríd a thoirt a ísliú. Méadíotar teocht gáis nuair atá sé faoi chomhbhrú.


Gástuirbín.
Asbhaineann gástuirbín fuinneamh ó sreabhadh aeir the, a tháirgtear nuair a dóitear gás nó breosla i sruth aeir chomhbhrúite.


Soc.
Gaireas meicniúil, deartha le haghaidh airíonna nó sainghnéithe de shní shreabháin a rialú, ar a bhealach amach (nó isteach) ó chuasán (nó feadán) iata, is ea soc.


Pink (Amhránaí).
Is amhránaí comhaimseartha Meiriceánach í Pink nó P!nk. Rugadh mar Alecia Beth Moore i nDoylestown, Pennsylvania í ar an 8 Meán Fómhair 1979.
A Saol.
De oidhreacht Ghiúdach ab ea a máthair agus de bhunadh Gaelach, Gearmánach agus Liotuánach a hathair. Thóg sí an t-ainm gairmiúil Pink, dár léi fhéin, mar gheall ar an éascacht is a thagadh spléachadh uirthi de bhárr náire ina hóige. Scar a tuismitheoirí is í in aois a seacht mbliana agus chuaigh an bhaint idir í fhéin agus a máthair in olcais ó shin. An toradh a bhí ar seo ná gur fhág sí teach a máthar in aois cúig bliana déag di. Tar éis seo bhí caidreamh níos fearr aici lena hathair. Thart fán am seo thosaigh sí ag baint úsáid as drugaí mídhleathacha, ach tar éis tamaill bhig thug sí a cúl dóibh. Is fán tréimhse seo atá a hamhrán "Family Portrait". Phós sí Carey Hart sa bhliain 2006. Saolaíodh iníon dóibh ar an 3 Meitheamh 2011 agus ghlaoi siad Willow uirthi. Tá dlúthbhaint aici leis an eagraíocht PETA a fheidhmíonn ar son leasa ainmhithe.
A Saothar.
Sheol sí a céad dlúthdhiosca, "Can't Take Me Home", sa bhliain 2000. Seoladh an tarna dlúthdhiosca "M!ssundaztood" sa bhliain 2001 agus bhí an-rath air. Ní raibh toradh chomh hiontach leis an céad dlúthdhiosca eile "Try This" (2003). Thóg sí sos ansin go dtí gur sheol sí "I'm Not Dead" sa bhliain 2006 agus bhí an-tóir ar an dlúthdhiosca seo ar fud an domhain. Tá fiche trí mhilliún dlúthdhioscanna díolta aici go dtí seo.


Cúmánaigh.
a>, ag taispeáint na gCúmánach agus a gcomharsana.
Treibh Thurcach ab ea na Cúmánaigh a shocraigh síos i ndeisceart na Rúise timpeall Abhainn Volga, chomh maith le hoirthear na mBalcán, san aonú haois déag i ndiaidh bhreith Chríost. Ar dtús, bhí siad ag cur cogaidh ar an Impireacht Bhiosántach, ar na hUngáraigh agus ar Rúis na linne, is é sin, ar an stát sean-Rúiseach, nó sean-Úcráineach, timpeall Chíév. Sa bhliain 1089, bhris Ladislas a hAon, Rí na hUngáire, an cath orthu, agus ina dhiaidh sin, thacaigh siad leis na Biosántaigh in aghaidh na bPeitsineagach, ar treibh Thurcach eile iad. Ón taobh eile de, bhí na Cúmánaigh ag cuidiú leis na Bulgáraigh neamhspleáchas a bhaint amach ón Impireacht Bhiosántach sa bhliain 1185.
Sa tríú haois déag, chuaigh Cúmánaigh an Iarthair leis an gCaitliceachas, agus an chraobh de na Cúmánaigh ar a dtugtaí Gagauz, ghlac siad leis an gCríostaíocht Oirthearach. D'iompaigh na Cúmánaigh Oirthearacha leis an Ioslam, agus d'imigh siad i measc threibheacha Turcacha eile a bhfuil cónaí orthu i nDeisceart na Rúise agus in aice leis an Rúis.
Maidir leis na Cúmánaigh Chríostaí, chaill an chuid is mó acu a dteanga agus a bhféiniúlacht chultúrtha i rith na gcéadta bliain, agus iad ag glacadh le príomhtheanga na dtíortha ina raibh cónaí orthu - an Ungáiris nó an Rómáinis, go príomha. Is dócha gur éag cainteoir dúchais deireanach na Cúmáinise Ungáraí san tseachtú haois déag. Mar sin féin, bhí sórt féinrialtais ag na Cúmánaigh áitiúla san Ungáir i bhfad i ndiaidh dóibh a dteanga agus a nósanna a dhearmad. Is é sin, cé go raibh an cultúr imithe, tugadh aitheantas dóibh mar ghrúpa eitneach ar leith. Bhí an polasaí céanna i bhfeidhm san Ungáir i leith an phobail úd "Jász", a raibh teanga Iaránach ag a sinsir. Níor tháinig deireadh le féinrialtas na gCúmánach Ungárach ach sa naoú haois déag.
D'fhág na Cúmánaigh cuid mhaith téacsanna ina dteanga féin ina ndiaidh, go háirithe an "Codex Cumanicus", sórt lámhleabhar do na misinéirí Caitliceacha a bhí ag iarraidh an teanga a labhairt. Mar sin, tá an tAivé Máiria agus an tÁr nAthair ar fáil sa Chodex sa teanga, chomh maith le hábhar Críostaí eile agus béaloideas Cúmánach. Ós rud é gur teanga Thurcach (nó teanga Tuircice) atá i gceist, níl sé deacair ag saineolaithe ar an léann Turcach ciall iomlán a bhaint as an gCúmáinis. Is í an Tatáiris Chriméach an teanga is gaolmhaire leis an gcineál seo Cúmáinise, ach ós rud é nach ndeachaigh na Cúmánaigh Chríostaí leis an Ioslam riamh, ní raibh an oiread focal iasachta ón Araibis agus ón bPeirsis ina dteanga agus a bhíonn i dteangacha Tuircice an lae inniu.
Maidir leis na "Gagauz", a ghlac leis an gCríostaíocht Oirthearach, labhraíonn 150,000 duine acu a dteanga féin i gcónaí, an chuid is mó acu sa Mholdóiv, áit a bhfuil poblacht fhéinrialaitheach dá gcuid féin acu. Ní thugann siad "Cúmánaigh" orthu féin, áfach, agus dealraíonn sé nach Cúmánaigh amháin a bhí ina gcuid sinsear, ach iarsmaí na bpobal Turcach eile freisin a raibh cónaí orthu sna Balcáin, nó a dtriall ansin.
Cé go ndeachaigh na Cúmánaigh de dhroim an tsaoil mar dhream eitneach ar leith, fanann a n-iarsmaí sna logainmneacha agus in ainmneacha na ndaoine. Mar shampla, is féidir tagairt do na Cúmánaigh a aithint ar shloinne an ghleacaí Rómanaigh Nadia Comăneci.
Thugadh na sean-Rúisigh "Polovtsy", is é sin, "muintir na machairí", ar na Cúmánaigh, agus tagraítear dóibh mar naimhde sa "Laoi faoi Fheachtas Igor", ach go háirithe.


The Cure.
Is banna rac-cheoil é The Cure.


Jász.
Treibh Ungárach is ea na Jász a bhfuil cónaí orthu sa cheantar ar a dtugtar "Jászság", timpeall na cathrach úd Jászberény. Chuir siad fúthu san Ungáir an chéad uair sa tríú haois déag, in éineacht leis na Cúmánaigh. San am sin, ba dream eitneach ar leith iad, agus teanga Iaránach ó dhúchas acu a bhí an-chosúil leis an Óiséitis. Rinne an Rí Ungárach Béla IV Árpád iarracht dul i gcomhghuaillíocht leis na Cúmánaigh agus na Jász le cogadh a chur in éineacht ar an gcomhnámhaid, is é sin, na Mongólaigh a bhí díreach ag bagairt ar an Ungáir. Ní raibh na huaisle Ungáracha sásta leis an gcomhghuaillíocht, áfach, agus ruaigeadh an dá dhream seo as an Ungáir go gairid ina dhiaidh sin. D'fhorghabh na Mongólaigh an Ungáir ansin, agus chuaigh an Rí Béla ar an gcoigríoch le teacht slán uathu. Go gairid ina dhiaidh sin, tháinig an nuacht ón Mongóil go raibh an Cán Ögedei, rí na Mongólach, tar éis bháis, agus d'fhill na Mongólaigh abhaile ansin. Nuair a bhí na Mongólaigh bailithe leo as an tír, cheadaigh Béla do na Jász filleadh, agus shocraigh siad síos i lár an mhachaire Ungáraigh le dul le tréadaíocht ainmhithe mar shlí bheatha.
De réir a chéile, chaill siad a dteanga agus a nósanna, agus iad ag dul chun Ungárachais agus ag labhairt Ungáirise. Mar sin féin, choinnigh siad a bhféinrialtas mar aonad ar leith i ríocht na hUngáire go dtí an bhliain 1876.
Thángthas ar iarsmaí na teanga Jász i Leabharlann Náisiúnta na hUngáire sna 1950idí. Bhí na saineolaithe ábalta gramadach agus foclóir na teanga a anailisiú agus a mhíniú, agus iad ag dul i dtuilleamaí na hÓiséitise, teanga Iaránach a labhraítear sna Sléibhte Cugasacha.


An Ungáiris.
Is í an Ungáiris ("magyar nyelv") an ceann is líonmhaire cainteoirí dúchais de na teangacha Fionn-Úgracha, agus í á labhairt ag 14,5 milliún duine san Ungáir, sa tSlóvaic, san Úcráin, sa Rómáin, sa tSeirbia, sa tSlóivéin agus sa Chróit. Ceann de na teangacha Úgracha í, in éineacht leis an teanga Khanty agus an teanga Mansi, dhá theanga bheaga mionlaigh a labhraítear cois Abhainn Ob sa Rúis (na teangacha Ob-Úgracha, mar a thugtar orthu freisin).
Is í an Fhionlainnis an dara teanga Fhinne-Úgrach is mó cainteoirí, ach ós rud é go mbaineann an dá theanga seo le craobhacha éagsúla an chrainn ghinealais, ní féidir leis an Úngarach adhmad ar bith a bhaint as caint an Fhionlannaigh, mura bhfuil an Fhionlainnis foghlamtha aige. Níor haithníodh an gaol idir na teangacha seo ach sa bhliain 1717, agus ina dhiaidh sin féin, bhí cuid mhaith de na huaisle Ungáracha an-doicheallach ag tabhairt aitheantais dó, ó ba náir leo a admháil go mbeadh aon bhaint acu le "muintir fhiáin na Laplainne". Is léir go raibh cúiseanna polaitiúla leis an gconspóid sin freisin.
Tá gramadach an dá theanga bunaithe ar na prionsabail ghinearálta chéanna, is é sin, is teangacha táite iad - úsáideann siad a lán iarmhíreanna agus foirmeacha gramadúla éagsúla.
Stair na hUngáirise.
Is dócha gur thosaigh stair na hUngáirise mar theanga ar leith timpeall is míle bliain roimh bhreith Chríost. Bhí an-tionchar ag na teangacha Tuircice ar an Ungáiris go háirithe sa dara leath den chéad mhílaois i ndiaidh bhreith Chríost, agus tháinig lear mór focal isteach ó na teangacha sin, go háirithe téarmaí talmhaíochta agus riaracháin. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig na hUngáraigh i dteagmháil leis na Slavaigh, agus fuair siad cuid mhór focal ar iasacht uathu siúd freisin.
Breacadh an chéad téacs Ungáirise, "Halotti beszéd és könyörgés" ("Seanmóir Sochraide agus Urnaí"), síos i ndeireadh na dóú haoise déag. Cuireadh tuilleadh litríochta ar pár ón tríú haois déag i leith, agus sna 1430idí, haistríodh an Bíobla go hUngáiris. Bhí Ungáiris na laethanta sin sách difriúil leis an Ungáiris nua-aoiseach. Mar shampla, bhí cúig aimsir ag na briathra, nuair nach bhfuil ach dhá aimsir acu in Ungáiris an lae inniu.
Cuireadh an chéad leabhar clóbhuailte sa teanga i bprionta i gCracó, an Pholainn, sa bhliain 1533, agus b'é Benedek Komjáti a d'fhoilsigh í. Is éard a bhí sa leabhar ná leagan Ungáirise de litreacha Naomh Pól. Sa seachtú haois déag, bhí an teanga sách cosúil le hUngáiris an lae inniu, cé go raibh dhá aimsir chaite in úsáid i gcónaí. Thosaigh focail iasachta ón nGearmáinis, ón Iodáilis agus ón bhFraincis. Bhí an-tionchar ag an Laidin ar an stór focal freisin, toisc go raibh sí ina teanga oifigiúil riaracháin san Ungáir, agus í á labhairt sa tír go forleathan ag lucht an léinn agus ag an gcléir.
San ochtú haois déag, thosaigh na hintleachtóirí Ungáracha ag cur na teanga in úsáid léannta. Chronaigh siad uathu téarmaíocht cheart sa teanga, agus chrom siad ar í a fhorbairt mar ba chóir. Chuir siad le chéile focail nua chomhshuite, d'fhréamhaigh siad téarmaí trí iarmhíreanna a chur le focail sheanbhunaithe, agus shaibhrigh siad an teanga chaighdeánach le focail chanúnacha. Tháinig cuma nua ar fad ar an teanga liteartha de bharr an tsaothraithe seo - "nyelvújítás", nó "leasú na teanga". Thairis sin, fuair an Ungáiris stádas oifigiúil san Ungáir sa bhliain 1844, in áit na Laidine.
Níor thaitin seo le cách san Ungáir féin, nó i ré na hOstaire-Ungáire, ba tír ilteangach í an Ungáir, agus ní raibh na Slóvacaigh, mar shampla, sásta le stádas oifigiúil na hUngáirise de rogha ar an Laidin. Bhí na Slóvacaigh féin díreach ag iarraidh a dteangasan a chaighdeánú agus a fhorbairt, agus iad den tuairim go raibh na hUngáraigh ag cur isteach ar na hiarrachtaí seo trína dteanga féin a bhrú anuas ar mhionlaigh eitneacha na tíre.
I gConradh Síochána Trianon i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, rinneadh deighilt ar an Ungáir, nuair a tháinig sraith de thíortha nua ar an bhfód san áit a raibh Impireacht na hOstaire agus na hUngáire. Sin é an tuige, go bunúsach, go bhfuil cónaí ar dhuine as gach triúr de na hUngáraigh eitneacha taobh amuigh den Ungáir.
Stádas Oifigiúil agus Canúintí.
Inniu, tá stádas oifigiúil ag an Ungáiris san Ungáir féin, agus í ar an t-aon teanga amháin, a bheag nó a mhór, a labhraítear ansin. Thairis sin, tá stádas oifigiúil réigiúnach aici sa tSeirbia (sa Vóvaidín) in éineacht leis an tSeirbis, an tSlóvaicis, an Rómáinis, an Chróitis agus an teanga Rusyn; i Hodoš, Dobrovnik (nach ionann é agus Dubrovnik sa Chróit!) agus Lendava sa tSlóivéin; agus in áiteanna sa tSlóvaic, sa Rómáin, agus san Úcráin. Sa tSlóvaic agus sa Rómáin, tá stádas oifigiúil aici i ngach ceantar agus i ngach cathair ina bhfuil sí ó dhúchas ag níos mó ná fiche faoin gcéad den daonra áitiúil.
Bíonn canúintí na hUngáirise, idir na canúintí sa tír dhúchais féin agus na cinn a labhraítear ina timpeall, an-chosúil le chéile, go háirithe ó chuaigh leasú agus caighdeánú na teanga i bhfeidhm orthu i rith an chúpla aois is deireanaí. Is í an chanúint is difriúla leis an gcuid eile acu ná an chanúint Csángó. Dream eitneach ar leith iad na Csángó a bhfuil cónaí orthu i gcontae Bacău in Oirthear na Rómáine agus ar a taobh thoir de theorainn na Moldóive agus na Rómáine. An cineál Ungáirise a labhraíonn siad, tá sí scoilte ó na canúintí Ungáirise eile, agus níor imir leasú na teanga a thionchar uirthi. Mar sin, tá sí níos cosúla le hUngáiris na Meánaoiseanna ná le hUngáiris chaighdeánach an lae inniu.


Manga.
Is é is manga ann ná an focal Seapáinise a chiallaíonn "greannáin" - 漫画; i gkanji; まんが i hiragana; マンガ i katakana. Taobh amuigh den tSeapáin, tugtar manga ar an gcineál coimicí a tharraingítear sa tSeapáin, chomh maith ar choimicí a dhéanann aithris ar stíl shainiúil an mhanga Sheapánaigh. D'fhorbair an manga i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, agus é ag meascadh stíl na ngreanta adhmaid Seapánacha - an cineál greanadh adhmaid a d'éirigh forleathan ón tseachtú haois déag anuas agus ar a dtugtar "ukiyo-e" - le tionchar na gcoimicí Meiriceánacha.
Is féidir bunús an mhanga a rianú siar go dtí an ochtú haois déag - b'ansin a tháinig an focal féin in úsáid - ach is iad Rakuten Kitazawa agus Osamu Tezuka a chuir tús leis an manga nua-aoiseach. Rugadh Kitazawa sa bhliain 1876, agus timpeall ar dheireadh na naoú haoise déag, d'fhoghlaim sé ealaíontóireacht an Iarthair chomh maith le stíleanna traidisiúnta na Seapáine; thairis sin, bhí sé faoi thionchar na gcoimicí Meiriceánacha, cosúil le "The Katzenjammer Kids". Tharraingíodh sé cartúin nuachtáin a raibh eilimintí áirithe den mhanga mar a thugtar an coincheap inniu le haithint orthu, go háirithe an scéal, an insint. B'é Osamu Tezuka (1928-1989) ba mhó a chruthaigh an manga comhaimseartha. Uaidhsean a tháinig cuid mhór de na saintréithe a shamhlaímid inniu leis na coimicí Seapánacha, go háirithe na súile móra. Le fírinne, fuair sé na súile móra ó na Meiriceánaigh, nó bhí sé ag déanamh aithrise ar chartúin Mheiriceánacha a linne, cosúil le "Betty Boop" agus "Donald Duck".


Leabhar Gabhála na hÉireann.
Is é Leabhar Gabhála na hÉireann (Meán-Ghaeilge: "Lebor Gabála Érenn") an teideal a dtugtar ar bhailiúchán de phrós agus filíocht, a insíonn an scéal faoi fréamhacha agus stair na nÉireannach ó cruthú an domhain suas go dtí na Meánaoiseanna.
Meascán de stair, miotaseolaíocht, finscéal, béaloideas agus staireagrafaíocht Chríostaíocht atá i gceist, a bhí curtha le chéile ag scoláire gan ainm le linn an 11ú haois.
Cnuasach filíochta agus próis ó na Meánaoiseanna ina ndéantar cur síos miotasach ar na gabhála éagsúla a rinneadh ar Éirinn ó thús ama. Scoláire anaithnid a thiomsaigh an cnuasach san aonú haois déag.
Glactar leis gur cumadh an saothar mar aithris ar chuntas an Bhíobla ar bhunús chlann Iosrael.


Vicífhoclóir.
Is é an Vicífhoclóir tionscnamh á rith ag an Eagraíocht Wikimedia chun foclór lán agus saor in aisce a chruthú i ngach aon teanga.


Búistéirí na Seanchille.
Drong murdaróirí ab ea Búistéirí na Seanchille a bhí gníomhach i mBéal Feirste sna 1970idí. Mharaigh na Búistéirí thart ar thríocha Caitliceach gan de chúis acu leis ach a gcreideamh. Glactar leis go coitianta gur sraithmharfóireacht shíceapatach, seachas dúnmharfóireacht sheicteach, a bhí idir lámhaibh acu, ach nuair a bhí na Búistéirí i mbun oibre, bhí an foréigean seicteach agus na Trioblóidí go han-dona ar fud Thuaisceart Éireann, agus an drong ábalta a gcuid coireanna a chur i ngníomh faoi bhrat an tseicteachais.
Lenny Murphy - an Ceannaire.
B'é Lenny Murphy ceannaire na mBúistéirí. Tháinig sé chun saoil i mBéal Feirste ar an 2 Márta 1952, agus is é an t-ainm a baisteadh air ná Hugh Leonard Thompson Murphy. Bhí an sloinne Gaelach sin Murphy ag cur isteach ar na comharsana, ó chreid siad gur Caitlicigh faoi cheilt ab ea muintir Mhurphy. Is iomaí uirísliú a d'fhulaing a gclann ar scoil agus i measc lucht a gcomhaoise de dheasca an tsloinne. De thoradh na ráflaí faoi Chaitliceachas an teaghlaigh, freisin, sheachnaíodh tuismitheoirí Lenny cuideachta na gcomharsan, rud nach ndearna ach tuilleadh caidéise agus drochamhrais a tharraingt.
Ar scoil dó, d'iompaigh Lenny amach ina dhrochscoláire, ach san am céanna, d'éirigh sé sciliúil ag ionramháil daoine. Bhí sé ábalta a dhíoltas a agairt orthu siúd a bhí ag spochadh faoina shloinne, ó bhí drong de mhaistíní móra earcaithe aige le hé a chosaint. Ag fás anuas dó, chuaigh sé le mionghadaíocht agus le hógchiontóireacht eile, agus tharraing sé súil na bpéas air féin.
I ndiaidh dó an scoil a fhágáil, thosaigh Lenny ag dul timpeall na dtithe tábhairne, agus fuair sé aithne ar amhais mhóra ón tSeanchill, fir den chineál a bhí díreach ag bunú dronga Protastúnacha sceimhlitheoireachta. Nuair a thosaigh na scliúchais sráide idir na Protastúnaigh agus na Caitlicigh, agus na Protastúnaigh ag ionsaí cheantar Caitliceach na bhFál i Mí Lúnasa 1969, ghlac Lenny páirt sna himeachtaí go díograiseach. I ndiaidh na bulaíochta a thuill a shloinne Gaelach dó i rith bhlianta a chéad óige, theastaigh uaidh a léiriú don tsaol mhór gur Protastúnach go smior a bhí ann, agus b'é an dóigh ab fhearr le sin a dhéanamh ná na Caitlicigh a ghéarleanúint.
Bunú na Droinge.
Sna blianta 1970-71, bhí Murphy ina bhall d'Fhórsa Óglaigh Uladh (UVF), agus é ag bailiú a bhaicle féin ina thimpeall as measc fhir óga na gciorcal seo. B'iad Robert "Basher" Bates agus Samuel "Big Sam" McAllister an bheirt fhear acu siúd ba mhó a bhí páirteach ina chuid coireanna ina dhiaidh sin. Fear lasánta cantalach ab ea Basher a rachadh ag cur i dtíortha le fearg go furasta, agus é sásta glacadh le horduithe ó Murphy, cé go raibh Murphy cúpla bliain ní b'óige ná eisean. Bhí clú an bhruíonachais agus an fhoréigin air, agus é ag gabháil de bhuidéal bhriste ar dhaoine le linn na trodaíochta sa teach tábhairne. Maidir le McAllister, mionghadaí a bhí ann thar aon rud eile.
San am seo, is é sin, i dtús na seachtóidí, bhí na grúpaí paraimíleatacha ag earcú fir nua go tapa, agus an oiread fir óga a bhí ag tonnadh isteach, ach ní raibh siad ábalta roghnachas ná scagadh a dhéanamh ar na hearcaigh nua. Dá dheasca sin, bhí cuid mhaith gnáthchoirpeoirí agus ógchiontóirí in ann seangú isteach le buntáiste a ghlacadh ar na Trioblóidí ar a ndóigh féin. Daoine acu siúd ab ea Lenny, Big Sam agus Basher.
Rinne Lenny Murphy a dhícheall gan an iomarca airde den chineál mhícheart a tharraingt air féin. Ní thaobhódh sé cuideachta na sceimhlitheoirí móra Protastúnacha go poiblí. Ina áit sin, bhí sé á dtaispeáint féin in áiteanna siamsaíochta agus ag cur chuma an bhanaí agus an bhuachaill báire air féin.
An Chéad Dúnmharú - Francis Arthurs.
B'é dúnmharú Francis Arthurs an chéad ainghníomh den tsaghas seo a raibh baint ag Lenny leis. Ar an 21 Iúil 1972, stop scata Dílseoirí tacsaí an fhir seo leis an tiománaí a fhuadach. D'aithin siad go raibh sé ag teacht ó cheantar Caitliceach, agus is é an chiall a bhain siad as go raibh sé ag déanamh treaspáis ar thailte naofa Protastúnacha. Bhuail siad sa chloigeann é agus thug siad go dtí club Dílseoirí timpeall Bhóthar na Seanchille é. Ansin, fuair Arthurs leadhbairt leanúnach thar oíche. B'é Lenny Murphy ba mhó a bhí i mbun na hoibre seo. Rinne sé a dhícheall le bheith ar an duine ba bhrúidiúla dá raibh i láthair, agus é ag déanamh sceanaigh ar an íobartach. Le teacht na maidine, maraíodh Arthurs le hurchar agus dumpáladh an corpán.
Dúnmharú Thomas Madden.
Ón lá sin ar aghaidh, ar a laghad, b'ar an sceanach ba mhó a d'aithneofaí lorg láimhe Murphy. Go gairid ina dhiaidh sin, maraíodh Tom Madden, fear oibre muilinn, ar an dóigh chéanna. Trí seachtaine roimh a bhás, fuadaíodh é agus tugadh greidimíní dó i gclub Protastúnach, ach scaoileadh saor leis sa deireadh. B'éigean dó tailte na bProtastúnach a thrasnú go tráthrialta leis an muileann a bhaint amach, agus b'é sin a chaill é. Cheap na Dílseoirí in athuair é, agus ghabh Lenny Murphy de scian mhór búistéireachta air, go dtí go raibh Madden ag guí go marófaí é - chuala bean sa chomharsanacht ag impí é istoíche. Níorbh í an sceanairt a mharaigh é, áfach, nó tachtadh é le sreang. Nuair a fuarthas a chorp, chuntais na péas 147 gcneá scine air.
Misean Murdair William Pavis agus Príosúnú Mhurphy.
Faoin am seo, rinneadh cúpla dúnmharú eile sa cheantar a raibh an chuma chéanna orthu. Níor ciontaíodh aon duine sna coireanna seo riamh, ach tá sé dealraitheach go leor go raibh páirt ag Lenny Murphy sna dúnmharuithe seo. Misean paraimíleatach a tharraing súil na bpéas air. Is é an duine a bhí le marú an iarracht sin ná William Pavis, Protastúnach a bhí sa phríosún toisc gur dhíol sé airm thine le sagart Caitliceach faoi choim. Seanchairde ab ea Pavis agus an sagart, agus iad ag dul ag sealgaireacht in éineacht. Cairdeas pearsanta a bhí ann a thosaigh roimh laethanta na dTrioblóidí. Is é an tuiscint a bhain na Dílseoirí as seo, áfach, gur díoltóir gunnaí a bhí i bPavis agus gnóthaí aige leis an IRA. Mar sin, chinn an tUVF ar é a mharú. I Mí Mheán Fómhair 1972, d'fhág sé Príosún Bhóthar Chroimghlinne ar a onóir, agus ar an lá deireanach sula bhfillfeadh sé go dtí an príosún, mharaigh Murphy agus Dílseoir eile, Mervyn Connor, é. Ní dhearnadh sceanairt de an iarracht seo: scaoil Murphy urchar sa chloigeann, agus as go brách leis agus lena chomhchoirpeoir.
Cúpla mí ina dhiaidh sin, gabhadh Murphy agus Connor, agus rinneadh príosúnaigh díobh. D'aithin na húdaráis gurbh é Murphy an bithiúnach ba mhó acu, agus gurbh é leas an phobail ar fad é Murphy a choinneáil istigh. Thosaigh siad ag margáil le Connor, a bhí an-scanraithe ag Murphy, iompú ina fhinné stáit agus cruthú in aghaidh Mhurphy. Fuair Murphy amach faoi seo, áfach, agus d'imeaglaigh sé Connor chun an milleán a ghlacadh air féin. Ina dhiaidh sin, mharaigh sé Connor. Ní raibh na húdaráis ábalta Murphy a chiontú i ndúnmharú Pavis, agus mar sin, b'éigean scaoileadh saor leis sa deireadh. Coinníodh sa charcair ar feadh tamaill é, áfach, mar phionós as na hiarrachtaí a rinne sé éalú as an bpríosún nuair nach raibh an fiosrú críochnaithe go fóill.
Scaoilte Saor Arís.
Ar an 13 Bealtaine 1975, d'fhág Murphy príosún na Ceise Fada. San am seo, tháinig scoilt idir na sean-Dílseoirí a bhí fanta sa bhraighdeanas agus na sceimhlitheoirí óga a bhí taobh amuigh. Faoi thionchar an tSóisialachais agus na smaointeoireachta nua-aoisí eile a bhí ag éirí coitianta i measc na bPoblachtánach, d'fhéach lucht na carcrach - daoine cosúil le Gusty Spence - le hidé-eolaíocht chasta pholaitiúil a fhorbairt do ghluaiseacht na nDílseoirí. Ní raibh mórán suime ag na fir óga amuigh i dteoiricí na gcrannlaochra, nó ní dheachaigh siad sna Dílseoirí ar lorg ceachtanna polaitiúla, ach ar lorg sceitimíní na gleice armtha. Fir ab ea iad seo a d'fhear fíorchaoin fáilte roimh Lenny Murphy nuair a d'fhill sé ar an tSeanchill, ó b'eisean an cineál ceannaire a bhí ag teastáil uathu. Bhíodh sé ag gnáthú an "Brown Bear", teach tábhairne i mBóthar na Seanchille, agus ba ghnách le muintir an cheantair tagairt dá dhrong mar "lucht an "Brown Bear". Ón tús, bhí iompairc agus iomaíocht áirithe le haithint idir lucht an "Brown Bear" agus iad siúd a thagadh le chéile sa "Windsor Bar", píosa éigin bealaigh ar shiúl ón "Brown Bear".
B'iad Basher agus Big Sam a chabhraigh le Lenny baicle dá chuid féin a bhailiú timpeall air féin. D'éirigh le coirpeoir óg eile, fear darbh ainm William Moore, mórtachas maith a dhéanamh le Lenny. Fear údarásúil ab ea Lenny mar a chonacthas dó é, fear a raibh staidiúir an oifigigh agus an fhíorshaighdiúra air, agus chuaigh sé go mór mór i gcion ar Moore. Cé go raibh taifead coiriúil aige ón mbliain 1966 anuas, ní raibh na péas in ann gníomhaíocht pharaimíleata a shamhlú leis. Thairis sin, bhí sé ag obair ina thiománaí tacsaí - ceann de na tacsaithe dubha - agus é ina bhall de chumann tiománaithe tacsaí na Seanchille.
I Meán Fómhair 1975, bhí Lenny tar éis an oiread fear a fhruiliú agus go raibh a dhrong inchomórtais le muintir an "Windsor Bar". Thairis sin, nuair a bhí baicle láidir dá chuid féin aige, d'fhéadfadh sé a chuid dúnmharuithe agus coireanna eile a dhéanamh beag beann ar lucht ceannais an UVF. Bhí fiche fear ann anois, agus iad ina mionchoirpigh agus ina n-ógchiontóirí, an chuid ba mhó acu. Bhí fuath na ndaol acu do na Caitlicigh, agus iad sochomhairleach go leor, má bhí duine chomh dásachtach le Murphy i gceannas orthu.
An tIonsaí ar an Siopa Biotáille.
Ar an 2 Deireadh Fómhair 1975, d'ionsaigh ceathrar fear den drong - Lenny féin, Moore, fear darbh ainm William Arlow Green agus a dheartháir siúd Thomas Noel Green siopa biotáille a bhí suite idir na Fáil agus an tSeanchill. Nuair a bhí a chuid fear ag bagairt a gcuid gunnaí ar fhoireann an tsiopa, bhí Lenny ag éileamh airgid agus ag siortú na háite go léir ag iarraidh teacht ar chiste an tsiopa. Ní raibh airgead le fáil san áit, agus mharaigh Murphy agus a chuid fear beirt bhan meánaosta agus beirt fhear óg a bhí ag obair ansin: Frances Donnelly agus Marie McGrattan, ar deirfiúracha iad, chomh maith le Gerard Grogan agus Thomas Osborne. Bhí siombailí Caitliceacha le feiceáil timpeall na háite, agus an ceathrar acu ina gCaitlicigh fosta. B'é Thomas Osborne an t-aon duine acu nach bhfuair bás ar an toirt, ach goineadh go tromchúiseach é, agus shíothlaigh sé san ospidéal i gceann trí seachtaine eile.
Rug na péas ar Noel agus William Green, agus cuireadh ceastóireacht ar an mbeirt deartháireacha, ach níor baineadh oiread is focal astu faoi ról Murphy agus Moore sna himeachtaí. Is é an scéal a d'inis William do na péas nach raibh i gceist ach gnáthrobáil a ndearnadh praiseach di agus gur maraíodh foireann an tsiopa de thaisme. Le fírinne, áfach, ba léir do na péas cheana féin go raibh cuma an mhurdair sheictigh ar an iomlán. Sa deireadh, phléadáil na deartháireacha ciontach, agus cuireadh sa phríosún iad. Bhí siad chomh scanraithe roimh Murphy agus nach rithfeadh leo sceitheadh air. Mar sin, tháinig na fíorbhithiúnaigh - Murphy agus Moore - slán.
Tús na Búitséireachta: Dúnmharú Francis Crossan.
Bhí baint éigin, dá laghad í, ag imeachtaí an tsiopa biotáille le hoibríochtaí an UVF. Ina dhiaidh sin, áfach, chrom an drong ar na dúnmharuithe búitséireachta beag beann ar lucht ceannais na bparaimíleatach. Bhí an tUVF díreach ag iarraidh cuma ní ba saighdiúrtha, ní ba mhíleata a chur orthu féin, agus lucht ceannais an ghrúpa ag lochtú na n-"eilimintí coiriúla" a bhí ag baint a n-úsáide féin as ainm an UVF.
B'é ba spreagadh don chéad mhurdar búitséireachta ná an dóigh ar dúnmharaíodh ceathrar saighdiúirí óga Briotanacha in Ard Mhacha Theas san oíche idir an 23ú agus an 24ú Samhain 1975. Thug an "Belfast News Letter" an-chur síos ar an eachtra, agus nuair a casadh Lenny Murphy agus a chuid cairde ar a chéile an chéad uair eile, thug siad an leabhar go n-agróidís díoltas ar an bpobal Caitliceach. Le teacht an tráthnóna, thosaigh an drong ag pleanáil an mhurdair. Bhí Lenny den bharúil nár chóir airm thine a úsáid. Ina n-áit siúd, thug Moore leis sceana búistéireachta ón seamlas, agus bhí an ceann feadhna breá sásta leo. I ndiaidh an tráthnóna agus tús na hoíche a chaitheamh i mbun ólacháin, chuaigh Lenny Murphy, Moore, Archie Waller agus Benjamin "Pretty Boy" Edwards ar bhord tacsaí, agus iad ag dul ar stádar ó Bhóthar na Seanchille trasna Bhóthar Chroimghlinne síos Bóthar Aontroma a fhad le Sráid Clifton. Thóg siad aicearra ar ais ansin.
Tamall roimh a haon a chlog istoíche, chuir Murphy agus a chairde sonrú i bhfear a bhí ag déanamh a bhealaigh síos Sráid na Leabharlainne i dtreo an Aibhinne Ríoga. Francis Crossan a bhí ar an bhfear, agus Caitliceach a bhí ann. Thug siad Crossan go dtí an tSeanchill agus iad ag tabhairt greidimíní dó, agus ansin, chinn Lenny go raibh sé in am an fear a mharú. Chaith sé tamall ag gearradh giotaí de mhuineál Chrossan leis an scian mhór búitséireachta a fuair sé ó Moore, go dtí go raibh cloigeann an íobartaigh ar tí titim dá ghuaillí. D'fhág Murphy agus a lucht leanúna corpán Chrossan ina luí i Sráid Wimbledon, áit ar tháinig muintir na comharsanachta air an lá arna mhárach.
An Lámhach sa Ghlúin, agus sa Droim.
Mar a dúradh roimhe seo, bhí an lucht ceannais nua díreach ag iarraidh na gnáthchoirpeoirí a ruaigeadh a raibh éirithe leo seangú isteach san UVF, agus le nach dtuigfí gur daoine acu siúd iad féin, thoiligh Murphy agus a dhrong cabhrú leis an lucht ceannais san obair seo. Is é an jab a fuair siad ná triúr ciontóirí a cheapadh agus pionós a chur orthu. Bhí baint ag an triúr le drong an "Windsor Bar", agus iad tar éis buirgléireacht a dhéanamh i dteach seanmhná Protastúnaí. Socraíodh go lámhachfaí sa ghlúin iad, mar ba nós leis na paraimíleataigh, agus tugadh an triúr acu go dtí an "Brown Bear" le go gcuirfí ceastóireacht orthu. Bhí Murphy ábalta iad a imeaglú chun a gcoireanna a admháil, ach nuair a bhí an pionós ag dul dóibh, bhí an oiread faitís ar dhuine acu - fear darbh ainm Stewartie Robinson, a raibh clú an spraoithiománaí mhóir air - is go ndearna sé iarracht éalú. Lámhach duine de lucht leanúna Murphy, Archie Waller, sa droim é - is dócha gur rud a bhí ann a rinne Waller ina ainneoin féin - agus bhí Robinson marbh ar an toirt. Dumpáladh a chorpán i bhfad ón áit ar fágadh an bheirt eile ina luí - bacach is mar a bhí siad, bhí siad beo, ar a laghad. Ina dhiaidh sin, rinne Murphy a dhícheall a shéanadh go mbeadh baint ar bith ag bás Robinson le glúinlámhach na beirte eile.
Mar sin féin, fuair drong an "Windsor Bar" amach faoina raibh déanta, agus ó b'é Waller a bhí siad a mhilleánú faoi bhás Robinson, mharaigh siad é go gairid ina dhiaidh sin. Tháinig fearg mhór ar dhrong an "Brown Bear", agus chinn siad ar dhíoltas a agairt ar dhúnmharfóirí Waller. Bhí duine de na dúnmharfóirí, Roy Stewart, ina bhoc chomh mór i measc na nDílseoirí agus go raibh eagla ar Mhurphy é a mharú, ach ní raibh sa bheirt eile acu, Noel "Nogi" Shaw agus Dessie Balmer, ach gnáthsceimhlitheoirí nach n-aireodh aon duine tábhachtach uaidh dá maródh lucht an "Brown Bear" iad, dar le Murphy.
Mar sin féin, nuair a tháinig lucht an "Brown Bear" le chéile i dtolglann an "Lawnbrook Social Club" ar an 30 Samhain leis an scéal a phlé, d'ordaigh Murphy dá chuid fear an triúr go léir a mharú. San am céanna, bhí teachtaireacht curtha aige faoi choim chuig Stewart, le go bhféadfadh seisean dul i bhfolach go ceann tamaill. Chuaigh Moore, McAllister agus Bates go dtí an "Windsor Bar" le cur in iúl do ghnáthóirí na háite go raibh Stewart, Shaw, agus Balmer ag teastáil ó Lenny Murphy. Agus an cháil a bhí ar Lenny i measc na nDílseoirí, ní fhéadfá diúltú don chineál sin cuiridh. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, ní raibh ach Shaw ann agus é ag ól ina aonar. Nuair a tháinig an triúr trasna air, chimigh siad é ar an toirt agus thug siad go dtí an "Lawnbrook Social Club" é. Sa chlub, tugadh an ghnáthleadhbairt dó, agus nuair a d'admhaigh Shaw, stócach óg ocht mbliana déag, go raibh sé ciontach i ndúnmharú Waller, mharaigh Lenny Murphy é le ceithre urchar sa chloigeann.
Dúnmharú Bhóthar Cliftonville.
Ní raibh Murphy féin róshásta Protastúnaigh a mharú, agus i ndiaidh na Nollag, chrom sé ar ais ar na Caitlicigh. Sa bhliain 1976, b'é marú Ted McQuaid an chéad choir den chineál seo a rinne an drong. Mhaígh Murphy gur áit mhaith ab ea Bóthar Cliftonville le Caitlicigh a mharú, agus ar an 10 Eanáir, chuir sé beart leis an mbriathar. Ag a leathuair tar éis a trí a chlog, chuir Murphy agus Moore sonrú i nDeirdre McQuaid, bean óg a bhí díreach ag filleadh abhaile ó chóisir, agus chinn siad ar an gcailín a mharú. Ansin, áfach, tháinig a fhear céile, Ted, i láthair, agus d'éirigh leis é féin a chur idir piléir na mBúistéirí agus an cailín. Leag Murphy an fear le dhá urchar, agus nuair a thit Ted McQuaid as a sheasamh, lean Murphy leis ag loscadh urchair go dtí go raibh sé cinnte go raibh an fear gonta go héag. Ansin, ghlan na Búistéirí leo as an áit go sciobtha le tacsaí Moore.
Díoltas as Dúnmharú na bPéas.
Ar an 6 Feabhra 1976, mharaigh na Sealadaigh beirt phéas de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh. Cé nach raibh mórán grá ag Lenny Murphy do na péas, bhí sé den tuairim gur ionsaí a bhí ann ar a phobal féin - tar éis an tsaoil, ba Phrotastúnaigh iad formhór mór na bpéas - agus chinn sé ar dhíoltas a imirt ar na Caitlicigh as a raibh déanta ag na Sealadaigh. Mar sin, chuaigh siad ar lorg creiche, agus tháinig siad ar Thomas Joseph Quinn, fear beag scothaosta a bhí ag dul le druncaeireacht ó cailleadh a bhean chéile cúpla bliain roimhe sin. Phioc siad suas é, thug siad greidimíní dó agus d'iompair siad i dtacsaí Moore é go dtí an áit ar maraíodh é. Rinne Murphy sceanach gránna ar mhuineál Quinn, agus ansin, dumpáladh an corpán. An lá arna mhárach, an 7 Feabhra, ghlaoigh duine den drong ar iriseoir de chuid an "Sunday News" ar an teileafón, agus é ag áitiú go raibh sé ag labhairt thar cionn grúpa sceimhlitheoireachta a dtugadh "Ulster Young Militants" ("Ógánaigh Chathacha Uladh" as Gaeilge, b'fhéidir) air féin, agus go raibh na "hógánaigh chathacha" tar éis "saighdiúir de chuid an IRA" a mharú. B'ó Murphy a tháinig an glao seo, ach b'é an t-aon ainm a thug an scairteoir air féin ná "Major Long".
An tIonsaí ar an Leoraí.
San am céanna, bhí plean ní b'fhadálaí idir lámhaibh ag Murphy. Bhí deichniúr fear oibre Protastúnach maraithe ag na Sealadaigh i Mí Eanáir, agus Murphy meáite ar sluamharú a dhéanamh ar Chaitlicigh mar dhíoltas. Bhí Murphy tar éis leoraí a thabhairt faoi deara ag iompar fir oibre Chaitliceacha go tráthrialta trí cheantar na Seanchille, mar a bhí tuigthe aige. Scéal eile, áfach, nach Caitlicigh amháin a bhí i gceist.
Shocraigh Murphy gurbh é an áit ab fhearr leis an leoraí a ionsaí ná bothóg nuachtán a dtugadh muintir an cheantair Tigh Adair uirthi, i gcúinne Shráid Cambrai agus Bhóthar na Seanchille. B'é an lá a roghnaigh sé don ionsaí ná an Luan, an 9 Feabhra 1976. Bhí an sluamharú pleanáilte go cruinn aige, ach níor bhac sé le cuimhne a choinneáil ar aghaidheanna na bhfear a bhíodh an leoraí a iompar. Dá mbacfadh, d'aithneodh sé nárbh iad na Caitlicigh a fuair sé roimhe Dé Luain, ach foireann eile ar fad d'fhir oibre - agus iad ina bProtastúnaigh. Ábhar imní ab ea do na Caitlicigh an turas a chur díobh tríd an gceantar Protastúnach gach lá, agus mar sin, d'éirigh siad as an mbealach seo a úsáid idir an dá linn. Mar a thaispeáin imeachtaí an Luain, bhí cúis thar a bheith maith acu leis an gcinneadh sin.
Fuair Lenny Murphy agus triúr eile de na búistéirí - Moore agus "Basher" Bates ina measc - fomheaisínghunna agus raidhfil ó na paraimíleataigh, agus ansin, ghoid Murphy gluaisteán le haghaidh an ionsaí. Chuaigh na fir ar bhord an ghluaisteáin ghoidte - Ford Cortina a bhí ann - agus thiomáin Murphy a fhad le tigh Adair, áit ar stad siad le fanacht le leoraí na bhfear oibre. Tháinig an leoraí go pointeáilte, pháirceáil an tiománaí í agus chuaigh sé isteach ag ceannach nuachtán an lae. Nuair a tháinig Henry McClelland, an tiománaí, amach as siopa na nuachtán, chonaic sé go raibh ceathrar fear ag smúrthacht timpeall na leoraí a raibh púicíní orthu, agus airm throma thine leo. Tuigeadh do McClelland gur sceimhlitheoirí Protastúnacha a bhí aige anseo, agus scairt sé orthu: "Protastúnaigh iad go léir", ag tagairt do phaisinéirí na leoraí.
Ní raibh gar ann. Thosaigh na Búistéirí ag criathrú na leoraí le piléir, agus nuair a bhí ocht n-urchar déag scaoilte acu, d'éalaigh siad ón áit. Bhí beirt fhear - Archie Hanna agus Raymond Carlisle - tar éis bháis, agus beirt eile - James Wylie agus Louis Magee - gonta go tromchúiseach. Chaith Wylie agus Magee tréimhse fhada san ospidéal, agus ina dhiaidh sin féin, bhíodh dúlagar intinne ag luí ar Wylie chomh minic is gur loit sé a shaol go dona.
I ndiaidh an ionsaí, chuala Murphy ar an raidió gur Protastúnaigh ab ea iad siúd a básaíodh nó a goineadh san ionsaí. Ní nárbh ionadh, ba leasc leis a admháil go poiblí go raibh sé tar éis comhreiligiúnaigh dá chuid féin a mharú. Mar sin, chinn sé díoltas a choire féin a agairt ar na Caitlicigh.
Dúnmharú Francis Rice.
Fear oibre dífhostaithe ab ea Francis Dominic Rice a thagadh go minic go club Caitliceach ar imeall lár na cathrach. Bhí sé ceithre bliana fichead d'aois. Ag a haon a chlog i ndiaidh an mheán oíche, ar an 27 Feabhra 1976, bhí sé díreach ag filleadh ón gclub, nuair a casadh Lenny Murphy agus triúr eile de na Búistéirí - Moore agus "Basher" ina measc - air agus iad ag tiomáint timpeall ar an tacsaí ar lorg Caitlicigh. Bhí beirt bhan óg ar bhord an tacsaí acu chomh maith. Rinne Murphy corpchuardach ar Rice agus tháinig sé ar chárta ballraíochta an chlub Chaitlicigh. Bhí an scéal socraithe leis sin, agus an bás daite do Rice. Mar ba nós leis na Búitséirí faoin am seo, fuair sé greidimíní agus leadhbairt ar dtús, agus ina dhiaidh sin, thug na murdaróirí go dtí cúlshráid bheag é le hé a mharú. Thosaigh Murphy ag gearradh an mhuiníl de, slis i ndiaidh slise, agus nuair a bhuail lann na scine cnámh droma an íobartaigh, bhí an obair críochnaithe. D'éalaigh na Búistéirí leo ar an tacsaí agus d'fhág siad an corpán ina luí sa chúlsráid. Seanbhean a raibh cónaí uirthi sa chomharsanacht ba túisce a tháinig ar an gcorpán.
An Chéad Bhotún a Rinne na Búistéirí.
Ar an 2ra Márta, rinne na Búistéirí an chéad bhotún a chuir ar cumas na bhfórsaí slándála teacht ar lorg na droinge. Ag a deich roimh a trí istoíche, d'fhéach siad le beirt bhan óg Caitliceach - Mary Murray agus Margaret McCartney - a mharú a bhí ag teacht abhaile ó Bhaile Meánach. Bhí siad ag tiomáint a ngluaisteáin síos Bóthar Cliftonville, nuair a thug na Búistéirí comhartha dóibh stad. Shíl na mná gurbh iad na péas a bhí ann, agus stop siad go humhal. Ansin, loisc na Búistéirí a gcuid arm tine ina dtreo. Bhuail trí philéar Mary, ach mar sin féin, d'éirigh léi an carr a thosú agus éalú a dhéanamh. Tugadh Mary go dtí an t-ospidéal, agus tháinig Margaret as an eachtra gan ghránú.
Bhí patról de chuid Arm na Breataine cóngarach don áit, áfach, agus nuair a chuala sáirsint an phatróil na hurchair, thug sé ordú dá chuid saighdiúirí bheith ar a bhfaichill. Ar a mbealach abhaile, fuair na Búitséirí rompu an patról seo. Bhagair na saighdiúirí ar na Búitséirí stad, ach nuair nár thug siad siúd aird ar bith ar na comharthaí, d'aimsigh na saighdiúirí cupla urchar ar ghluaisteán na mBúitséirí. Níor buaileadh aon duine acu siúd, ach fágadh lorg na bpiléar ar an gcarr. Ní ba tábhachtaí fós, bhí an carr feicthe ag na saighdiúirí, agus leid a bhí ann do na péas a bhí ag iarraidh na dúnmharuithe búistéireachta a fhiosrú.
Thriail na Búistéirí na péas a chur ó rian, nó chuaigh siad an carr trí thine agus fuair siad carr eile le dul abhaile. Mar sin féin, chuir na fórsaí slándála cron iontu, agus stop siad an carr. Ghabh na saighdiúirí Lenny Murphy, ó bhí a ainm ar liosta na bparaimíleatach - b'airí amhrais é mar sin - agus thug siad go dtí stáisiún na bpéas é. Ansin dó, rinne sé iarracht iarsmaí na n-urchar a ghlanadh dá chuid éadaí, rud a thug duine de na constáblaí faoi deara. Thuig an constábla go raibh Murphy ag iarraidh rud éigin a choinneáil faoi cheilt, agus ar eagla na heagla, d'fhéach sé chuige go bhfuair foireann fóiréinsice na bpéas samplaí as éadaí Murphy.
Bhí na péas tar éis teacht ar an bpiostal ar baineadh úsáid as san ionsaí ar Mary Murphy agus ar Margaret McCartney. Anois, áfach, theastaigh uathu lorg luaidhe a aithint in éadaí Murphy a thaispeánfadh gurbh eisean a bhí ag beartú an phiostail. Maidir leis an gceastóireacht, b'fhollas do na péas ón tús nach raibh gar ann, ó nach bhfreagródh Murphy ceist ar bith dá gcuirfí air. Mar sin, b'éigean dóibh scaoileadh saor leis an bhfear sa deireadh, agus iad ag iarraidh a dhóthain scóid a ligean leis is go gcrochfadh sé é. Nuair a chonacthas Murphy ag lorg an phiostail san áit a bhfuair na péas é, ní raibh aon mhoill orthu é a ghabháil in athuair.
Ní raibh ach fianaise imthoisceach ag na péas in aghaidh Murphy, ach mar sin féin, chinn siad ar é a ionchúiseamh faoi iarracht dhúnmharaithe na beirte ban. Bhí na péas suite siúráilte go raibh an príomh-Bhúistéir acu anseo, agus mura raibh sé indéanta an dlí a chur air faoi na murdair bhúistéireachta, d'fhéadfaí pionós a ghearradh air as an gcoir eile seo, ar a laghad.
Bhí Murphy ina phríosúnach anois, agus é ag fanacht leis an triail. Ach má bhí, d'fhan sé i gceannas ar lucht a leanúna, agus iadsan ag marú tuilleadh daoine de réir a chuid orduithe.
Ródach Mór an "Chlorane Bar".
B'é an t-ionsaí ar an "Chlorane Bar" an chéad mhórchoir eile a rinne na Búistéirí. Teach tábhairne ab ea an "Chlorane Bar" agus é suite ar thalamh neodrach idir ceantar na bhFál agus ceantar na Seanchille, rud a d'fhág go raibh daoine ón dá phobal ag gnáthú na háite. Teach dhá urlár a bhí ann le beár poiblí thíos an staighre agus tolglann thuas an staighre. Ar an 5 Meitheamh 1976, tháinig ceathrar gunnadóirí isteach an doras agus iad ag scairteadh ar na custaiméirí Protastúnacha dul ar thaobh amháin agus ar na Caitlicigh dul ar thaobh eile. Ansin, thosaigh an mhurdaróireacht.
Maraíodh fear an tí, Caitliceach cnagaosta darbh ainm Jimmy Coyle, le hurchar a bhuail sa chroí é. Duine eile a fuair bás san ionsaí ab ea Edward Farrell, seanchara le Coyle agus gnáthchustaiméir san áit. Lámhachadh sa droim é nuair a rinne sé iarracht na leithris a bhaint amach le dul ar foscadh i gceann acu. Daniel McNeill a bhí ar an tríú fear a maraíodh. Íorónta go leor, bhí na péas den tuairim go raibh baint éigin aige leis an UVF. Thairis sin, shíothlaigh Samuel Corr, fear meánaosta a bhí gonta go héag, sular tháinig na hotharcharranna. Protastúnach a bhí ann chomh maith. Fuair fear eile - John Martin - bás san ospidéal tar éis dhá sheachtain a chaitheamh ag éileamh. Goineadh daoine eile go tromchúiseach. Dealraíonn sé nach raibh na murdaróirí ábalta a néaróga féin a choinneáil faoi stiúir cheart, nó cé go ndearna siad iarracht gan dochar a dhéanamh d'aon duine dá bpobal féin, níorbh é lá an roghnachais lá an lámhaigh.
Níorbh é Murphy, agus é ag fanacht leis an triail sa phríosún, a d'ordaigh an t-éirleach seo. Bhí sé socraithe ag lucht an "Windsor Bar" agus ag Búitséirí an "Brown Bear" le chéile.
Dúnmharú Cornelius Neeson.
Ar an 1 Lúnasa 1976, rith le Moore agus McAllister dúnmharú a dhéanamh as a stuaim féin, beag beann ar Murphy agus ar bhoic mhóra ghluaiseacht na nDílseoirí. Chuaigh siad ag iascach sna seanbhráití timpeall ar Bhóthar Cliftonville, agus ansin, tháinig siad ar fhear meánaosta darbh ainm Cornelius Neeson, agus é ag filleadh abhaile óna chuid oibre i gclub biongó. Ghabh McAllister de thua ar Neeson, agus nuair a thit Neeson as a sheasamh, thosaigh Moore ag tabhairt ciceanna sa chloigeann dó. D'fhág siad Neeson ina luí ar an tsráid agus é ag saothrú an bháis, agus chonaic gluaisteánaí éigin é ansin sula raibh sé básaithe. D'fhéach an gluaisteánaí chuige gur tugadh Neeson go dtí an t-ospidéal, ach shíothlaigh sé ansin. Bhí carr na gciontóirí feicthe ag an ngluaisteánaí, agus é in ann comharthaí sóirt McAllister a thabhairt do na péas, ach níor shamhlaigh aon duine an choir leis na Búistéirí ar dtús.
I rith na míonna i ndiaidh dhúnmharú Neeson, ní raibh na Búitséirí ach ag ól sa "Brown Bear" agus ag plé chruachás a gceannaire sa phríosún. Nuair a bhí Murphy tugtha go dtí an Cheis Fhada, thosaigh sé ag tabhairt orduithe don drong faoi ainghníomhartha nua.
Dúnmharú Stephen McCann.
Má fuair Murphy é féin i dtóin an phríosúin, níor maolaíodh ar dhrochobair na droinge. Nuair a tháinig duine de lucht a leanúna ar cuairt chuige an chéad uair ar an gCeis Fhada dó, dúirt sé leis an gcuairteoir gur theastaigh tuilleadh dúnmharuithe uaidh - dúnmharuithe a mbeadh lorg a láimhe féin orthu - le fiosrú na bpéas a chur ar strae. B'é Moore an duine a cheap Murphy mar cheann feadhna don bhaicle a fhad is a d'fhanfadh sé féin i mbraighdeanas. Bhí Moore an-dílis do Murphy, agus é chomh heolach ar theorainneacha an dá phobal sa chathair agus a bhí sé oilte ar cheird na dúnmharfóireachta i ndiaidh a phrintiseachta faoi Murphy. Thairis sin, bhí dúchas agus comhábhair an dúnmharfóra ann mar dhuine.
Stephen McCann a bhí ar an chéad íobartach eile. Fear óg a bhí ann agus é aon bhliain is fiche d'aois. Bhí sé i ndiaidh scíth cúpla bliain a ghlacadh ón scoil lena mharana a dhéanamh ar chúrsaí a shaoil, agus é ag tosú ag foghlaim léinn arís. Buachaill íogair a bhí ann a raibh na Trioblóidí ag déanamh cuid mhaith buartha dó. Bhí sé ag suirí le cailín óg darbh ainm Frances Tohill, agus iad ag caint faoi phósadh. Ar an 30 Deireadh Fómhair, 1976, cúpla uair an chloig i ndiaidh an mheán oíche, tháinig na Búistéirí trasna ar Stephen agus Frances a bhí díreach tar éis an oíche a chur díobh ag spaisteoireacht na sráideanna le chéile.
Sciob siad Stephen leo os comhair shúile a chailín, agus thug siad go dtí Sráid Brockmount é, áit ar fhág Moore an gluaisteán le dul ar lorg na scine móire i dteach duine den drong. Idir an dá linn, bhí na Búistéirí eile ag bualadh Stephen. Níor baineadh mórán úsáide as an scian leis an íobartach a chéasadh an turas seo, áfach, nó nuair a tháinig na fir go dtí an áit a raibh Stephen le marú, scaoil Moore urchar i gcloigeann an bhuachalla, agus bhí sé marbh ar an toirt. Ina dhiaidh sin, tugadh íde don chorpán leis an scian.
Tháinig Frances slán agus chuir sí fios ar na péas, agus ní raibh siad i bhfad ag teacht ar an gcorpán, nó chuala duine de na comharsana an t-urchar a mharaigh Stephen McCann agus chuaigh sé i dteagmháil le stáisiún na bpéas i Sráid Tennant. Mar sin, fuarthas an buachaill marbh roimh an maidneachan féin.
Chuaigh dúnmharú Stephen McCann go mór mór i bhfeidhm ar na péas, chomh cosúil is a bhí sé le duine clainne dá gcuid féin - fear óg míshuaimhneach a bhíodh ag streachailt leis ag iarraidh oideachas a bhaint amach dó féin agus socrú síos sa saol, cé go raibh na Trioblóidí ag cur as dó go dona. D'éirigh le plean Murphy, áfach, nó chuir dúnmharú Stephen ó rian iad, agus tháinig amhras orthu, an raibh Murphy bainteach leis na dúnmharuithe búistéireachta ar aon nós, i ndeireadh na dála.
An Clampar leis an UDA agus Dúnmharú Jim Moorehead.
Go gairid i ndiaidh mharú Stephen McCann, bhí trioblóidí príobháideacha ag Sam McAllister le Cumann Cosanta Uladh (an tUDA). Ar an 20 Nollaig 1976, mharaigh McAllister i dtroid fear óg darbh ainm Thomas Easton, a bhí ina óglach de chuid an Chumainn. Mar dhíoltas, shocraigh lucht an Chumainn McAllister a lámhach sa ghlúin. Ó bhí a bhean chéile ag iompar clainne, d'iarr sé ar lucht an Chumainn gan é a lámhach sa ghlúin ach sna lámha, agus an lámhach féin a chur ar fionraí go dtí go mbeadh an leanbh saolaithe. Bhí lucht an Chumainn sásta a achainí a dhéanamh, agus sa deireadh thiar thall, níor goineadh go róthromchúiseach é, ionas nach raibh a chuid cneánna ach tamall gairid ag bisiú.
Ar an lá deireanach de Mhí Eanáir 1977, thángthas trasna ar chorpán Jim Moorehead, fear tríocha bliain a bhí ina oifigeach de chuid an UDA. Bhí sé fágtha in aice le ceantar Caitliceach, ach b'iad na Búistéirí a mharaigh Moorehead. Dhá lá roimhe sin, d'fhág Moorehead Club Sóisialta Sráid Rumford le dul ar lorg Jim Craig, cara leis a bhí ina bhoc mór san UDA chomh maith. Bhuail sé isteach i gcúpla teach tábhairne, ach níor tháinig sé ar Craig. Scéal eile ar fad, áfach, go raibh Sam McAllister, Basher Bates, agus William Moore ag ól sa "Windsor Bar", agus nuair a chonaic siad Moorehead ag teacht isteach, chinn siad ar é a mharú. Níl a fhios ag aon duine fios fátha an dúnmharaithe seo. Dealraíonn sé nach raibh ann ach gur chuir cosúlacht Moorehead isteach ar an triúr, nó bhí craiceann cuíosach dorcha agus folt dubh gruaige aige, rud a d'fhág go raibh sé ag breathnú cosúil le coimhthíoch - is é an leasainm a bhí air ná an "Nigger". Maraíodh Moorehead istigh ar an leithreas, agus tugadh an ghnáthíde dá chorpán le scian. Ansin, d'ordaigh siad do na custaiméirí bailiú leo as an áit, ghlan siad na hiarsmaí fola a bhí fágtha sa leithreas, agus chaith siad an corpán amach faoin aer, taobh istigh de chúlchlós an tí. B'ansin a d'fhág siad thar oíche é, ach an lá arna mhárach, fuair siad amach go raibh óglach de chuid Chumann Cosanta Uladh maraithe acu. Ansin, tháinig deifir orthu fáil réitithe den chorpán.
Ó bhí clampar ag McAllister leis an UDA tamall roimh dhúnmharú Moorehead, d'fhéadfá a shíleadh gur díoltas a bhí i gceist leis an gcoir seo. De réir na ráiteas a bhreac na péas síos ó na Búistéirí ní ba deireanaí, áfach, ní raibh ann ach rud a rith leo, agus sin ar chúiseanna ciníochais thar aon rud eile.
Rinne Cumann Cosanta Uladh (an tUDA) a bhfiosrú féin ar dhúnmharú Moorehead ina dhiaidh sin, de réir na tuisceana a bhí acu ar dhomhnán beag na nDílseoirí. Chuir lucht an Chumainn le chéile liosta de dhaoine a d'fhéadfadh a bheith ciontach sa choir seo. D'éirigh leis na péas cóip den liosta seo a fháil. D'fhág an Cumann an milleán ar Óglaigh Uladh (an tUVF), cé gur dumpáladh an corpán i Sráid Adela i gceantar Caitliceach leis an dúnmharú a chur i leith an IRA. Is ar éigean is féidir a rá go raibh an Cumann ar an lorg ceart, áfach, nó ní raibh aon duine de na Búistéirí luaite ar an liosta.
Dúnmharú Joseph Morrissey.
Caitliceach ab ea an chéad duine eile a tharraing súil na mBúistéirí air féin, fear darbh ainm Joseph Morrissey. Bhí sé dhá bhliain déag is dhá scór d'aois. Fear meánaosta a bhí ann, mar sin, agus é ag caitheamh a chuid ama ag bothántaíocht timpeall agus ag cóstóireacht ó phub go pub. Bhí na Búistéirí ar a ngnáthstádar, nuair a chuir siad sonrú i Morrissey, leathuair tar éis an mheán oíche ar an tríú lá de Mhí Mheán Fómhair 1977.
Thuirling Sam McAllister agus Arthur McClay den charr leis an mbearna a bhaint de Morrissey, agus William Moore ag tiomáint an ghluaisteáin ón taobh eile i dtreo an íobartaigh. Chuir Morrissey troid ar a shon féin, ach nuair a ghabh McClay de thua air, thit sé as a sheasamh. Ansin, agus an gluaisteán ag teacht a fhad leis, d'éirigh Morrissey ina sheasamh arís, agus é ag iarraidh é féin a chosaint. Sa deireadh, áfach, chloígh na dúnmharfóirí é, agus nuair a caitheadh isteach sa charr é, tugadh buille eile tua dó.
Thiomáin an triúr Búistéirí go dtí Bóthar na Seanchille le stopadh ag cara dá gcuid. Ansin dóibh, d'imir siad a gcuid seanchleas ar an bhfear bocht. Ar dtús, chéas siad é le scian búistéara, agus ansin, mharaigh siad é. B'é William Moore a ghearr a scornach, agus é ag déanamh gaisce go bhféadfadh sé dul in iomaíocht le Murphy féin, chomh cruálach is a bhí sé.
Dúnmharú Francis Cassidy.
I ndeireadh Mhí Márta, tháinig ordú ó Murphy féin, agus é ina phríosúnach, cuairt a thabhairt ar cheantar na bhFál d'aonturas le Caitliceach a cheapadh is a chéasadh chun báis. Níor éirigh leis an misean seo ar dtús. Thug patról na mBúistéirí greidimíní do Phrotastúnach mheánaosta amháin, ach níor mharaigh siad é, siúd is gur fágadh cithréim air go lá a bháis.
Ar an 29ú Márta, ghlac Moore, Davy Bell – fear a thionlaic Moore ar an turas neamhthorthúil go dtí ceantar na bhFál roimhe sin – fear darbh ainm Norman Waugh agus fear eile nach bhfuair na péas amach faoi ach a leasainm, ”Winkie” - ghlac siad an cinneadh Caitliceach eile a mharú. Ansin, chuaigh siad a fhad le Sráid Spamount i dTuaisceart Bhéal Feirste, áit ar casadh fear singil meánaosta orthu darbh ainm Francis Cassidy. Bhí Cassidy tar éis airneán a dhéanamh i dteach a dheirféar. Ag a haon a chlog istoíche d'fhág sé slán ag bean an tí le filleadh abhaile. Ní raibh a áit féin ach faoi scread asail de theach a dheirféara, ach mar sin féin, bhí sé de mhí-ádh air gur tháinig na Búistéirí an bealach sular bhain sé amach a árasán.
Maraíodh Cassidy de réir an tsean-nóis imeachta, ach an iarraidh seo, cuireadh deireadh ar an obair le hurchar. Nuair a chuir na péas ceastóireacht ar William Moore i bhfad i ndiaidh na n-imeachtaí, thugadh sé ”an buachaill” ar Cassidy, cé gur fear meánaosta a bhí ann. Is amhlaidh go raibh na fir eile i ndiaidh Cassidy a threascairt as aithne cheana féin nuair a fuair Moore an chéad spléachadh air, agus is é an tátal a bhain sé as éadaí galánta an fhir gur fear óg a bhí ann.
Finné na Corónach.
I Mí Bealtaine 1977, d'fhéach na Búistéirí le Gerard McLaverty, fear óg fiche bliain d'aois, a mharú ar an tseandóigh. Thug siad an-íde dó, ach sa deireadh thiar thall, tháinig sé as, beo ar éigean. Nuair a bhisigh sé an oiread agus go raibh cead ag na péas é a chur faoi agallamh, bhí sé in ann mionchur síos a thabhairt ar chomharthaí sóirt na bhfear a chéas é.
Thug na péas McLaverty timpeall na Seanchille i gcarr le go mbainfeadh sé lán a shúl as na fir gharbha ghairgeacha a bhí ag siúl na sráide. D'aithin an finné Sam McAllister agus Benny Edwards, beirt fhear a raibh aithne ag na péas orthu cheana féin. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh tascfhórsaí péas ag ardú William Moore, Sam McAllister, agus Benny Edwards leo. Ní bhfuair siad Edwards sa bhaile, ach ón taobh eile de, d'aimsigh siad ceárta iomlán de sceana búistéara i dteach McAllister.
Dá bharr seo, bhí na péas ábalta na Búistéirí a chur i dtóin phríosúin, nó an chuid ba tábhachtaí acu, ar aon dul. Is é sin, - an chuid ba tábhachtaí acu, cé is moite den ruifíneach ba mhó ar fad, Lenny Murphy féin.
Maidir le McLaverty, tháinig sé beo as na Trioblóidí, ach fuair sé bás le taom croí i Márta 2008.
Filleadh Murphy.
Tháinig athrú mór cuma ar an UVF in Iarthar Bhéal Feirste idir an dá linn, agus Lenny Murphy sa phríosún. D'éirigh an tUVF agus an tUDA as a bheith ag cur mionchogaíochta ar a chéile, nó roinn siad a gcuid bráití eatarthu go cothrom. Chuir na sceimhlitheoirí Protastúnacha inneall ceart cogaidh ar a gcuid eagraíochtaí, ionas nach bhféadfadh mioncheannaire aonair cosúil le Murphy bheith ag rith damhsa beag beann ar bhoic mhóra na heagraíochta. Níor thuig Murphy, áfach, go raibh ré eile ann. Chrom sé ar a sheanobair arís a thúisce is a d'fhág sé an príosún.
Dúnmharú Norman Maxwell.
Scaoileadh saor é ó Phríosún Bhóthar Chroimghlinne, áit ar haistríodh é tar éis dó tús a phríosúnachta a chur de ar an gCeis Fhada. An lá arna mhárach, rinne sé an chéad dúnmharú. Nuair a bhí sé ag ceiliúradh a shaoirse le cairde i gceann de na tithe tábhairne cois Bhóthar na Seanchille, tháinig bacach d'fhear isteach arbh ainm dó Norman Maxwell. Protastúnach a bhí ann, fear bocht a chaitheadh a chuid ama ina lóisteoir i dtithe dídine Arm an tSlánaithe, mura raibh luach an phionta aige. Ghlac Murphy col leis an bhfear seo ar an toirt, agus é ag déanamh gur brathadóir nó spiaire de chineál éigin a bhí ann, de chuid an IRA nó na bpéas b'fhéidir, nó ní raibh aithne aige féin ná ag aon duine eile ag a bhord ar Maxwell.
Thug Murphy agus a chairde leadhbairt uafásach do Maxwell, agus ansin, thiomáin Murphy gluaisteán thar an bhfear bocht cúpla uair lena chinntiú go raibh sé marbh i gceart. Ansin, dumpáladh an corpán i gceantar Caitliceach lena thabhairt le fios do na péas gurbh iad an tIRA a mharaigh an fear. Bhí a fhios ag na póilíní nach raibh i Maxwell ach meisceoir bocht nach ndéarfadh le haon duine gur cham a ghaosán. B'é an tátal a bhain na péas as an scéal gur dúnmharú seicteach de dhéantús an IRA a bhí i gceist. Is é an rud a shíl siad nach mbacfadh aon duine ná aon dream le fear chomh neamhthábhachtach le Maxwell a mharú, ach amháin le buille a bhualadh ar phobal na bProtastúnach go léir.
Fuadach agus Dúnmharú Joseph Donegan.
I ndiaidh dhúnmharú Maxwell, chuaigh Lenny Murphy ar lorg comhchoirpeach nua le drong búistéireachta dá chuid féin a chur i dtoll le chéile arís. Cé go raibh ceannairí ghluaiseacht na nDílseoirí éirithe míshásta le Murphy, bhí meas an laoich ag roinnt mhaith Protastúnach air i gcónaí, agus iad an-fhonnmhar cabhrú leis.
Bhí Murphy ag imeacht le haer an tsaoil, á thaispeáint féin i dtábhairní na Seanchille agus ag déanamh spallaíochta leis na girseacha, ó thréig a bhean chéile é le fada. Níor thaitin a chuid geáitsí le ceannairí an UVF, nó bhí siad den tuairim nárbh é seo an cineál íomhá a bhí ag teastáil ón eagraíocht. Cheannaigh Murphy carr gleoite galánta ó fhear darbh ainm Brian Smyth, iarsceimhlitheoir de chuid an UVF a chuaigh le díoltóireacht na ngluaisteán. Ní raibh Murphy sásta iomlán an phraghais a íoc le Smyth, agus nuair a thosaigh an díoltóir ag éileamh an fhuilligh ar an gcustaiméir, mharaigh Murphy é.
Ar an 22 Deireadh Fómhair 1982, d'fhuadaigh an tIRA Tommy Cochrane, Protastúnach agus sáirsint in Arm na Breataine Móire. Le díoltas a agairt ar na Caitlicigh as an bhfuadach seo, chinn Murphy ar phríosúnach agus giall a dhéanamh de dhuine acu siúd. Mar sin, shealbhaigh seisean agus a chuid cairde tacsaí dubh den chineál a shamhlaítear le Béal Feirste. Ansin, chuaigh siad ag tiomáint timpeall na bhFál le súil is go dtiocfaidís trasna ar Chaitliceach a d'fhéadfaidís a chimiú leis an IRA a bhrú chun a shaoirse a ligean le Cochrane arís. Nó sin é an tsiocair a bhí ag Murphy. Le fírinne, ní raibh i gceist aige ach an t-íobartach a chéasadh is a mharú mar ba ghnách leis, mar gheall ar an sult saobh Sádach amháin.
Ar an 23ú Deireadh Fómhair, bhí Joseph Donegan, siúinéir dífhostaithe, amuigh ag déanamh aeir. Fear neamhpholaitiúil ar fad a bhí ann nach raibh baint ar bith aige leis na paraimíleataigh, agus é ag caitheamh a chuid ama ag imirt púil agus ag ól i gcuideachta a chuid cairde. Nuair a bhí sé ag filleadh abhaile ón bpub go gairid i ndiaidh an mheán oíche, ní raibh súil ná coinne aige leis go raibh tacsaí bréige ag cúrsáil na bhFál ar lorg Caitliceach le fuadach. Chroith sé lámh i dtreo an chéad tacsaí dhuibh a chonaic sé chuige, ach b'é an mí-ádh a bhí air ná gurbh é Murphy agus lucht a leanúna a bhí ag tiomáint an tacsaí. Chuaigh Donegan ar bord agus dúnadh doras an ghluaisteáin ina dhiaidh. Ansin, thug an tacsaí a haghaidh ar cheantar na bProtastúnach, agus nuair a thug, thosaigh Murphy ag oibriú a dhoirne is a chos ar an bpaisinéir.
Thug drong Murphy an fear bocht go dtí teach folamh ina raibh cónaí ar Murphy roimhe sin. B'ansin a céasadh is a maraíodh é. An iarracht seo, chuaigh Murphy i dtuilleamaí greamaire leis na fiacla a bhaint de dhrandal an íobartaigh. Tharraing sé amach fiacail i ndiaidh a chéile, agus nuair a bhí Donegan básaithe sa deireadh, ní raibh ach cúpla fiacail fágtha istigh – bhí Murphy tar éis an chuid eile acu a réabadh amach is a chaitheamh timpeall.
Bhí sé de mheabhraíocht i Murphy, áfach, a ainm a fhiafraí de Donegan sular mharaigh sé é. Ansin, chuaigh sé ag margáil leis na Caitlicigh, agus é ag tabhairt le tuiscint dóibh go raibh Donegan beo i gcónaí agus go mbeadh sé sásta é a mhalartú le Cochrane: dá ligfeadh an tIRA a anam is a shaoirse leis an Sáirsint, bheadh sé féin fonnmhar Donegan a scaoileadh saor. Bhí Murphy ag brath ar an gcorpán a chur i bhfolach taobh amuigh den chathair. Nuair a bhí a chuid cúlaistíní díreach leis an bhfear marbh a chaitheamh ar bhord gluaisteáin a d'iompródh as Béal Feirste é, chuaigh lánúin óg thar bráid. Shíl na sceimhlitheoirí go raibh an marbhán tugtha faoi deara ag an dís óg, agus chuaigh siad i scaoll: d'éalaigh siad béal a gcinn, agus d'fhág siad an corpán ina ndiaidh. Tháinig fir oibre de chuid na longcheártan trasna ar an marbhán nuair a bhí siad ag dul chun oibre an lá arna mhárach.
I ndiaidh na fionnachtana seo, d'achainigh muintir Donegan ar an IRA an Sáirsint Cochrane a scaoileadh saor mar sin féin, gan díoltas a imirt air as bás an ghéill Chaitlicigh. Ní raibh gar ann. D'fhág na Sealadaigh corpán Cochrane in aice leis an Teorainn beagnach seachtain i ndiaidh bhás Donegan.
Bás Murphy.
Cé go bhfuair na péas amach go gasta an áit ar céasadh is ar maraíodh Donegan, níor éirigh leo Murphy a chiontú i ndúnmharú an fhir. Ó tharla go raibh cónaí ar Murphy san áit sin ní ba mhoiche, ní chiontódh lorg a chuid méar é: bheadh rian a lámh fud fad an tí cibé, cuma cé acu a bhí baint aige leis an gcoir nó nach raibh.
Mar sin, thit sé ar chrann na sceimhlitheoirí féin pionós a ghearradh do Murphy. Bhí an tUVF agus an tUDA ar aon fhocal go gcaithfeadh Murphy imeacht de dhroim an domhain. Bhí a chuid ainghníomhartha ag tarraingt na sluaite de phéas go dtí na plódcheantair Phrotastúnacha, agus iad ag smúrthacht timpeall is ag cur sonrú sna camghnóthaí a bhí idir lámhaibh ag na paraimíleataigh. An rud is annamh is iontach, bhí an tIRA agus an tINLA ag aontú leis na Dílseoirí air seo.
Ar an 16 Samhain 1982, bhí Murphy díreach ag páirceáil a chairr ar chúl theach a bhanchara, nuair a stop veain ghorm in aice leis. Phreab beirt fhear as an veain agus gach duine acu ag aimsiú a phiostail féin ar Murphy. Criathraíodh cloigeann agus colainn an bhúistéara mhóir le piléir, agus bhí sé marbh a thúisce is a thit sé as a sheasamh.
B'iad na Sealadaigh a ghlac orthu freagracht as marú Murphy. Mar sin féin, bíonn teoiricí éagsúla ag dul timpeall faoi chúlra a bháis. Is iomaí duine a chreideann go ndeachaigh na Dílseoirí is na Poblachtánaigh i gcomhar le chéile le Murphy a chur chun báis.


Cumann an Aifrinn Laidinigh.
Bunaíodh Cumann an Aifrinn Laidinigh i 1999 mar chumann creidmheach Caitliceach do chaomhnú an Aifreann Laidineach traidisiúnta mar fhoirm dhlisteanach liotúirge na hEaglaise. Cé gur tuathaigh formhór na mball ó gach glúin agus aicme saolta, tá roinnt sagairt páirteach le dúil friotháladh ar chách a fiafraíonn ar sean deasghnátha sacraimeinteacha na Eaglaise.
Tá an Cumann eagraithe sna ceithre cúigí sna tír agus i mhór-chuid de na deoisí in Éireann. Feidhmíonn an Chumann ar an dá thaobh den teorann agus tá sé oscailte do aon ball atá suim acu i liotúirge Caitliceach traidisiúinta. Tá aifrinn rialta á stiúradh ag an gCumann i mBéal Feirste, i gCorcaigh, i gCo na Mí, san Iúir, i nDoire, i nGaillimh, i gCnoc Mhuire, i Sligeach agus i Luimneach i gcomhoibriú le hInstitiúid Críost Rí Ard-Shagart agus tá aifrinn níos ócáidí in áiteanna eile ar fud na hÉireann.
Oibríonn an Chumann taobh istigh den Eaglais Chaitliceach in Éirinn agus ní thacaíonn oifigigh an Chumainn do Chumann Naomh Pius X. Tá baint mhór idir lucht an Chumann agus eagraíochta co súil le Bráithreachas Sagartúil Naomh Peadair agus Bráithreachas Uinsinn Ferrer Naofa. Ach is sagairt dúchasacha Éireannacha, go háirithe sagairt deoiseanacha in Éirinn atá ag obair leis an gCumann. Is sagart deoise na Mí é séiplíneach an Chumann.
Nuair a chuireadh an Cumann ar bhun, bhí sé de nós ag an ceannaireacht oilithrigh bliantúil a eagrú ina áiteanna ar nós Cnoc Mhuire agus Cruach Phádraig, ach anois tá níos mó béim ar cathracha agus bailte móra. B'shin as a tháinig na Aifrinn Rialta i gCorcaigh agus Luimneach. Tá oifigigh an Chumainn tógtha le heagrú an chaibidil Éireannach de Muire na Críostaíochta, a tógann ógánaigh Éireannacha ar an mór-oilithreach idir Pháras agus Chartres chuile bhliain.


Aifreann Laidineach.
Is é is bun-bhrí leis an téarma Aifreann Laidineach ná "Aifreann i Laidin", ach úsáidtear é freisin le brí "Aifreann de réir deasghnáth Chomhairle Trent" ("Missa Tridentina").
Aifreann i Laidin.
I dtús na Críostaíochta is sa Ghréigis a ceiliúradh an tAifreann i gcathair na Róimhe, ach ón tríú aois ar aghaidh ceiliúradh é, ní amháin sa Róimh ach i ngach tír Iarthar Eorpa, i Laidin, teanga an léinn agus an chultúir sa limistéar sin go dtí an Athbheochan agus (i bhfoirm laghdaithe) do gtí an 19ú aois. Mar eisceacht, úsáidtí an tSean-Sláibh sa Bhalcáin le ceadú na bPápaí.
Is é riail láithreach na hEaglaise, tar éis Dara Comhairle na Vatacáine, nach bhfuil iallach ar an sagart an Laidin a úsáid ag ceiliúradh an Aifrinn dó, ach ceadaítear dó í a úsáid i gcónaí, ach amháin in Aifrinn ar chlár lena gceiliúireadh i dteanga an phobail ().
Aifreann Chomhairle Trent.
Tá Cumann an Aifrinn Laidinigh ann chun an Aifreann a chaomhnú in Éirinn mar ba ghnách é a cheiliúireadh roimh 1970. Ceadaítear do na grúpaí a bhfuil ceangail eadarthu agus an fhoirm sin den Aifreann feidhm a bhaint as an Leabhar Aifrinn a d'fhoilsigh an Pápa Eoin XXIII sa bhliain 1962, in ionad an eagráin chomhaimseartha. Leis an litir "Summorum Pontificum" shocraigh an Pápa Beinidict XVI na rialacha a bhaineann le húsáid an Leabhar Aifrinn sin.


Antoine Lavoisier.
a> (1788)Ba é Antoine-Laurent de Lavoisier (26 Lúnasa, 1743 – 8 Bealtaine, 1794), athair na ceimice nua-aimseartha. Ba d'uasalaicme na Fraince é agus sa bhreis ar an gceimic bhain sé clú amach i gcúrsaí airgeadais, i mbitheolaíocht agus i gcúrsaí eacnamaíochta chomh maith.
Ba é an chéad duine a chuir chun chinn Dlí Imchoimeád na Maise (.i. ní théann ceal i mais agus ní chruthaítear mais nua i bpróisis fisiceacha ná ceimiceacha). D'aithin sé agus d'ainmnigh sé ocsaigin (1778) agus hidrigin (1783). Dhíchruthaigh sé teoiric an fhlógastóin. Thionscain sé an córas méadrach, scríobh sé síos an chéad liosta fairsing dúl agus d'athleasaigh sé ainmníocht cheimiceach.
Bhí sé in ann a rá go raibh a leithéid de dhúil agus sileacan ann sula raibh sé aonraithe ag aon cheimiceoir, agus bhí sé ar an gcéad duine ar tuigeadh dó gur dúil cheimiceach, seachas comhdhúil, a bhí sa sulfar.
Ós fear uasal a bhí ann, bhí sé ina bhall dá lán comhairlí agus comhthionól a bhí ag na huaisle san Fhrainc, agus ba é ba thoradh dó seo nach raibh aon dea-chinniúint i ndán dó nuair a tháinig Muirthéacht na Fraince. Thar aon rud eile bhí baint aige leis an bh"Ferme générale", sórt údarás leathoifigiúil a bhí ag gearradh cánach agus taillí custaim beag beann ar aon chumhacht os a chionn, agus na baill ag éirí saibhir ar na cánacha mar sin. Bhí fuacht na ndaol ag na réabhlóidithe ar an bh"Ferme générale", agus ní ábhar iontais é go ndeachaigh Lavoisier faoi scian an ghilitín sa deireadh.
A Shaol.
Rugadh Antoine-Laurent de Lavoisier do theaghlach saibhir i bPáras ar an 26ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1743. Bhí a athair ina aturnae i bParlaimint Pháras, agus fuair sé slám maith airgid mar oidhreacht nuair a fuair a mháthair bás cúig bliana i ndiaidh bhreith a mic. Ní raibh sé ach aon bhliain déag d'aois nuair a thosaigh sé ag foghlaim scoile i gCollège des Quatre Nations (nó Coláiste Mazarin) in Ollscoil Pháras. Chuir sé suim san eolaíocht i rith an dá bhliain dheireanacha a chaith sé ag freastal ar an scoil sin, agus ansin rinne sé staidéar ar an gceimic, an luibheolaíocht, an réalteolaíocht agus an mhatamaitic. Ba é an teagascóir fealsúnachta a bhí aige ná Nicolas Louis de Lacaille, matamaiticeoir agus réalteolaí breathnaitheach a tharraing súil an dalta ar chúrsaí na haimsire agus ar an meitéareolaíocht. Chuir Lavoisier an-suim sa mheitéareolaíocht go lá a bháis.
Chaith Lavoisier seal ag staidéar dlí freisin agus bhain sé amach dintiúirí an dlíodóra sa bhliain 1764, cé nár chleacht sé ceird an dlíodóra riamh. Lean sé leis ag foghlaim eolaíochta mar chaitheamh aimsire.
Lavoisier, A
Lavoisier, A
Lavoisier, A


Ronnie Delany.
Iar-luthchleasaí Éireannach is ea Ronald "Ronnie" Michael Delany, a rugadh san Inbhear Mór ar an 6 Márta 1935, ach a d'éirigh aníos i mBaile Átha Cliath. Rinne sé staidéar in Ollscoil Villanova, Pennsylvania, mar a raibh sé páirteach i bhfoireann cháiliúil reathaíochta na scoile úd. Bhuaigh Delaney an bonn óir sa rás 1,500 méadar ag na Cluichí Oilimpeacha in Melbourne na hAstráile sa bhliain 1956.
Delaney, Ronnie
Delaney, Ronnie
Delaney, Ronnie


Jacques-Louis David.
Féinphortráid (1794) Músaem an Louvre
Ba phéintéir nuachlasaiceach Francach é Jacques-Louis David (30 Lúnasa 1748 – 29 Nollaig 1825) Chuaigh a réimse tionchair go mór i bhfeidhm ar an phobal, agus bhreathnaigh daoine air mar an péintéir is suntasaí ina ré.
Ins na blianta ó 1780 ar aghaidh, tháinig athrú ina rogha ón stíle ó shuaibhreosach Rococo go dtí a thréimhse chlasaiceach, a bhí níos déine agus níos cóngaraí do thimpeallacht mhorálta bhlianta dheireanach an tsean-réimis nó an ancien régime.
David, Jacques-Louis
David, Jacques-Louis
David, Jacques-Louis


Stephen Roche.
Rugadh Stephen Roche, rothaí, 28 Samhain 1959 i nDún Droma, i mBaile Átha Cliath in Éirinn. Bhuaigh sé rás rothaíochta an Tour de France sa bhliain 1987.
Roche, Stephen
Roche, Stephen
Roche, Stephen
Roche, Stephen


Eamonn Coghlan.
Lúthchleasaí Éireannach é Eamonn Coghlan, a rugadh ar 21 Samhain 1952 i nDroimneach, Contae Bhaile Átha Cliath, Éireann. Bhuaigh Coughlan bonn óir sa rás 3,000 méadar ag Comórtas Lúthchleasa an Domhain sa bhliain 1983.
Coughlan, Eamonn
Coughlan, Eamonn
Coughlan, Eamonn


Barry McGuigan.
Mary Doherty, Barry McGuigan agus Pat Doherty MP, 18 Márta 2015 i Londain
Dornálaí Meiriceánach ba ea Barry McGuigan. Rinneadh curadh an domhain sa rannóg cleitmheáchan de i gCraobh Dornálaíochta an Domhain sa bhliain 1985.
Mar dhornálaí proifisiúnta bhuaigh McGuigan 32 troid as 35. Bhuaigh sé 28 acu le buillí scoir. Bhain McGuigan go leor gradam aitheantais fosta. Rinneadh ball de i Halla Chlú na Dornálaíochta Idirnáisiúnta.
Bhí McGuigan ábalta troid ar son na hÉireann agus ar son na Breataine chomh maith.
An t-athmhuintireas.
Throid Barry McGuigan le foireann Thuaisceart Éireann sna Cluichí Comhlathais i 1978. Throid sé le foireann na hÉireann sna cluichí Oilimpeacha i 1980. Is i mBéal Feirste is mó a bhí a lucht leanúna ann. Bhí sé ábalta a dhéanamh fosta tacaíocht mhór a fháil ó Phrotastúnaigh agus ó Chaitlicigh. Rugadh McGuigan ina Chaitliceach agus phós sé bean Phrotastúnach. Níor chaith sé dathanna ná bratacha a dhéanfadh Caitliceach ná Protastúnach de.
Luathshaol.
Rugadh Barry (Finbarr) McGuigan i gCluain Eois, Contae Mhuineacháin, ar 28 Feabhra 1961. Mar dhornálaí amaitéarach, throid McGuigan le clubanna éagsúla thuaidh agus theas. Thiontaigh sé ina dhornálaí proifisiúnta i 1981 agus is i mBaile Átha Cliath a bhain sé a chéad troid phroifisiúnta.
Bhain sé troid eile ansin agus bhí sé ar an bhealach mar dhornálaí proifisiúnta mar is ceart. Ach cuireadh sin siar go mór nuair a chaill sé troid chonspóideach in éadan Peter Eubanks i Londain. Ach bhain sé cúpla troid eile ina dhiaidh sin in éadan daoine eile. Fuair sé troid eile in éadan Eubanks agus an t-am seo bhuail sé é. Díoltas!
Bás Young Ali.
I rith na bliana 1982 bhí McGuigan ag troid in éadan Young Ali agus bhuail McGuigan go maith é. Thit Ali i laige le buille scoir agus níor tháinig sé chuige féin arís. Fuair sé bás mar thoradh air. Chuaigh sin go mór i bhfeidhm ar McGuigan.
Chraobh an domhain.
I 1983 bhain McGuigan craobh na Breataine. I 1984 throid sé in éadan Valerio Nati i mBéal Feirste i gcraobh na hEorpa. Bhain sé sin fosta. Ansin bhí a shúile ar chraobh an domhain.
I 1985 fuair sé an deis chun troid in éadan churadh an domhain Eusebio Pedroza i Londain ar 8 Meitheamh 1985. Troid fhíochmhar a bhí ann a mhair 15 bhabhta. Bhain McGuigan an troid le cinneadh na mbreitheamh. Rinneadh ‘duine spórtúil na bliana’ de chuid an BBC de.
Crios caillte ag McGuigan.
Rinne McGuigan cúpla cosaint ina dhiaidh sin. Ansin, b’éigean dó dul go Las Vegas le troid in éadan Stevie Cruz as Texas. Tharla an troid faoi theas bocht agus ní raibh McGuigan ábalta cur suas leis. Choinnigh McGuigan dul go dtí an babhta deireanach.
Chaill McGuigan an cinneadh. Bhí McGuigan chomh lag sin i ndiaidh na troda go raibh air dul chuig an ospidéal tamall le díhiodráitriú.
Lean McGuigan ag troid idir 1988 – 1989. Bhain sé cúpla troid ach chaill sé in éadan Jim McDonnell sa deireadh agus d’éirigh sé as dornálaíocht go deo ansin.


Michael Carruth.
Dornálaí Éireannach é Michael Carruth, a rugadh ar an 9 Iúil 1967 i mBaile Átha Cliath. Bhuaigh Carruth bonn óir ag na Cluichí Oilimpeacha i mBarcelona sa bhliain 1992.
Carruth, Michael
Carruth, Michael
Carruth, Michael


Alex Higgins.
Imreoir snúcair ab ea Alex Higgins, nó Hurricane Higgins mar a thugtar mar leasainm air, a bhuaigh Craobh Snúcair an Domhain faoi dhó, sna blianta 1972 agus 1982. Rugadh é leis an ainm Alexander Gordon Higgins ar an 18 Márta 1949 i Sandy Row, Béal Feirste, i dTuaisceart na hÉireann agus fuair sé bás abhaile ina arasán sa chathair chéanna ar an 24 Iúil 2010. Ailse scornaí ba thrúig bháis dó.
Imreoir agus duine conspóideach ach an-tharraingteach a bhí ann, a thuill an leasainm "Hurricane" de bharr an luais aird agus é i mbun imeartha.
Higgins, Alex
Higgins, Alex
Higgins, Alex


Córas méadrach.
Is córas deachúlach é an córas méadrach, bunaithe ar an Mhéadar agus an Gram. Ghlac an Fhrainc leis an gcóras méadrach sa bhliain 1791 agus tá 3 thír nár ghlac leis fós: Stáit Aontaithe Mheiriceá (SAM),
an Libéir agus Maenmar.


Sonia O'Sullivan.
Sonia O'Sullivan sa bhliain 2000.
Lúthchleasaí Éireannach í Sonia O'Sullivan, a rugadh ar an 28 Samhain 1969 i gCóbh, Contae Chorcaí. Bhuaigh Sonia an bonn óir sa rás 5000m Comórtas Lúthchleasa an Domhain 1995.
Torthaí.
Sullivan, Sonia O'
Sullivan, Sonia O'
Sullivan, Sonia O'


Philosophiae Naturalis Principia Mathematica.
D'fhoilsigh Isaac Newton i 1687 a chuid fionnachtana i bhfisic agus calcalas i saothar faoin teideal Laidineach Philoshophiae Naturalis Principa Mathematica ("prionsabail matamaiticiúla fhealsúnacht nadúrtha"). Bá chéim mhór í seo i stair na heolaíochta.
Bhí eagla ar Newton a chuid smaointe a chur i gcló mar cheap sé go raibh daoine eile ann ag iarraidh a chuid oibre a chóipeáil. Tá trí leabhar sa saothar.


Barack Obama.
Ba é Barack Hussein Obama II (4 Lúnasa, 1961 a rugadh é) 44ú hUachtarán na Stát Aontaithe.
Tháinig sé i gcomharbacht ar George W. Bush sa bhliain 2009. Is é Obama an t-aon duine gorm a toghadh mar Uachtarán agus ba é an t-aon seanadóir gorm sa Seanad sa téarma faoi dheireadh agus an cúigiú Seanadóir gorm i stair Mheiriceá.
Ar an 9 Deireadh Fómhair 2009, bronnadh Duais Nobel na Síochána air.
A chéad óige.
Saolaíodh Barack Obama sa bhliain 1961 in Honolulu, Haváí (agus é ar an chéad uachtarán a tháinig chun saoil ar an oileán siúd).
Eacnamaí ón Chéinia ó dhúchas i bhí ina athair Barack Obama sinsear agus antraipeolaí Mheiriceánach a bhí ina mháthair Stanley Ann Dunham. Chuir an bheirt aithne ar a chéile den chéad uair agus iad ag staidéar na Rúisise ag Ollscoil Haváí thiar sa bhliain 1960.
Phós siad in Maui ar an 2 Feabhra 1961 ach níorbh fhada go raibh a mac breithe ná gur bhog a mháthair soir go Meiriceá chun freastal ar Ollscoil Washington in Seattle ar feadh bliain amháin, agus a mac óg in éineacht léi. Agus céim san eacnamaíocht bainte amach ag Barack sinsear in Haváí, bronnadh scoláireacht air chun cur lena chuid oideachais in Ollscoil Harvard. Críochnaíodh an pósadh le colscaradh sa bhliain 1964.
D'fhill Barack sinsear ar a thír dhúchais sa bhliain chéanna, áit inar phós sé in athuair. Níor thug sé riamh ach aon chuairt amháin ar a mhac agus é ag éirí aníos ar Haváí. Cailleadh i dtimpiste bhóthair é sa bhliain 1984.
Beartais.
Theastaigh Obama sa bhliain 2008 deireadh leis an gcogadh san Iaráic, laghdú i dtionchar corparáideach, nascanna níos fearr le níos mó rialtais eachtrannacha, clár gníomhaíochta comhshaoil níos fearr, seirbhís sláinte chomhchoitianta agus aontú agus deireadh le polarú polaitiúil an náisiúin uaidh.
Is mór an bhéim a chuir Obama ag an am sin ar "athrú" agus "dóchas". Dúirt sé i 2008 go mbeadh sé in ann an scoilt idir stáit dhearga (Choimeádacha) agus ghorma (Liobrálacha) a réiteach.
Feachtas sa toghchán uachtaránachta.
Obama ag obair ar a chéad fheachtas, i New Hampshire, 2008
Dúirt Obama go mbeadh sé ina iarrthóir don Uachtaránacht ar 10 Feabhra 2007. Ar 3 Eanáir 2008 bhuaigh Obama an chéad vótáil stáit chun an iarrthóir Daonlathach a roghnú in Iowa, le 38% den vóta, 8% níos mó ná John Edwards agus Hillary Clinton sa dara agus tríú háit. Thug an bua móiminteam dó, ach chaill sé ar 8 Eanáir i New Hampshire. Bhuaigh Clinton Nevada agus Obama Carolina Theas tár éis seo. Roinn siad na vótaí ar 6 Feabhra ach bhuaigh Obama 11 toghchán stáit as a chéile ina dhiaidh sin. Bhí an bua ag Obama faoi 3 Meitheamh. Ba iad Obama agus John McCain, rogha an Pháirtí Phoblachtaigh, na hiarrthóirí is mó sa toghchán ginearálta. Roghnaigh Obama Joe Biden mar iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh le haghaidh phost an Leas-Uachtaráin.
Toghchán 2008.
D'fhan Obama chun cinn ar McCain sna pobalbhreitheanna suas go dtí lá an toghcháin agus ní raibh sé i bhfad tar éis dhúnadh na lárionaid vótála go raibh na meáin chumarsáíde ag fógairt bua Obama.
Toghchán 2012.
D'fhógair Obama go raibh sé ag seasamh don dara téarma mar uachtarán ar 4 Aibreán 2011. Níor sheas aon duine eile sa Pháirtí Daonlathach ina choinne, beagnach. Fuair sé an t-ainmniúchán féin ag cruinniú náisiúnta na nDaonlathach in Charlotte, Carolina Thuaidh, in éineacht le Joe Biden mar leasuachtarán. Bill Clinton, iar-uachtarán, a d'ainmnigh iad beirt go hoifigiúil. Ar an 6 Samhain 2012 fuair Obama an bua ar Mitt Romney sa toghchán náisiúnta. Tá a dara théarma le tosnú ar an 20 Eanáir 2013.
Saol pearsanta.
Phós Obama sa bhliain 1992 agus tá beirt iníon aige.
Tá dhá leabhar mór-ráchairte scríofa ag Obama, "Dreams from my Father", faoina óige, agus "The Audacity of Hope", faoina smaointí féin maidir leis an bpolaitíocht sna Stáit Aontaithe.


Aigéad hidreaclórach.
Is éard atá i gceist leis an aigéad hidreaclórach ná tuaslagán uisce na clóiríde hidrigine (HCl). Aigéad láidir atá ann. Tá sé le fáil go nádúrtha i súlach gastrach an duine. Imoibreán tábhachtach atá ann a úsáidtear go fairsing sa tionsclaíocht agus sna saotharlanna. Tá sé an-chreimneach, agus ní mór é a láimhseáil go cúramach.
Tugtar clóirídí ar shalainn an aigéid hidreaclóraigh. An chuid is mó acu, bíonn siad sothuaslagtha san uisce, ach tá an chlóiríd airgid, AgCl, dothuaslagtha go hiomlán. Sin é an fáth go n-úsáidtear an níotráit airgid, AgNO3, mar imoibreán leis na hiain chlóiríde a aithint sa tuaslagán. Is é an chlóiríd sóidiam, NaCl - an gnáthshalann - an ceann is tábhachtaí de shalainn an aigéid hidreaclóraigh.


Bráithreachas Sagartúil Naomh Peadair.
Bunaíodh Bráithreachas Sagartúil Naomh Peadair (Laidin: "Fraternitas Sacerdotalis Sancti Petri" - FSSP) ar an 18 Iúil 1988, tar éis do scata beag sagairt agus ábhar-sagairt Cumann Pius X a fágáil nuair a cuireadh coinneal-bhá ar an Ardeaspag Marcel Lefebvre. Bhí an grúpa seo i dteagmháil leis an Cairdinéal Ratzinger (anois an Pápa Beinidict XVI) agus an Msr Josef Stimpfle, Easpag Augsburg. Chuireadh fúthu i Wigratzbad na Baváire i ndeoise Augsburg. Ar 18 Deireadh Fómhair 1988, tugadh aitheantas dóibh mar chumann cléire na beatha aspalda de réir dleachta pontifiúil.
Ní ord rialta é an Bráithreachas, ach comhphobail sagart saolta atá ann chun gá aspalda na hEaglais a freagairt agus Leabhar Aifrinn 1962 a úsáid. Léann siad an tAifreann Laidineach de réir riotais an Phápa Eoin XXIII (ar a tugtar an Aifreann Treinteach air chomh maith). Tá dhá chliarscoil ag an Bráithreachas: Coláiste Peadar Naofa, Wigratzbad sa Ghearmáin agus Coláiste Muire Guadalupe, Denton, Nebraska sna Stáit Aontaithe. Tá tithe ullmhúchána ag an Bráithreachas sa Fhrainc agus san Astráil chomh maith. Idir Meán Fómhair 2008 agus Nollaig 2010, bhí Aifreann míosúil ag an mBráithreachas i nDroichead Nua, Co Chill Dara. Ó shin i leith, tá ceangal acu leis an aifreann Laidinigh i Séipéil Peadar agus Pól i gCorcaigh.
Cé gur lucht Fraincise agus Gearmáinise na bunaitheoirí, leathan an Bráithreachas amach go fíor-thapaidh i ndomhain an Bhéarla. Ba Eilvéiseach Gearmánach an chéad ard-uachtarán ag an mBráíthreachas, an tAthair Josef Bisig. Ba Frainceach an comharba air, an tAthair Arnaud Devillers agus is Meiriceánach an ard-uachtarán atá ann anois, an tAthair John Berg.
Ó thús umhail, tá tuaraim is 200 sagairt agus 120 ábhar-sagairt anois. Tá siad ag obair i 17 tír faoi láthair.


Speiceas.
Sa bhitheolaíocht tá an speiceas ar cheann de na haonaid bhunúsacha i rangabháil na n-orgánach beo. Uaireanta déantar speiceas a mhíniú mar ghrúpa orgánach ar féidir leo atáirgeadh a dhéanamh in éineacht le ball eile den ghrúpa céanna. Is minic a fheileann an míniú sin i measc orgánach a dhéanann atáirgeadh gnéasach. Níl sé chomh feiliúnach céanna, áfach, i gcás na n-orgánach sin a dhéanann atáirgeadh ar bhealaí eile, agus is minic, áfach a bhaintear úsáid as slata eile tomhais, cosúlacht ADN nó tréithe coiteanna.


Isaak Babel.
Scríbhneoir Sóivéadach Rúisise de phór Giúdach ab ea Isaak Emmanuilovich Babel (Rúisis: "Исаак Эммануилович Бабель") a saolaíodh in Odessa ar an 13 Iúil 1894 agus a básaíodh i Moscó ar an 27 Eanáir 1940. Scríobhadh sé aistí, gearrscéalta, drámaí agus scéalta iriseoireachta. Nuair a bhí sé ina bhuachaill beag, maraíodh a athair mór i bpogram mór na bliana 1905, agus ba dhóbair dó féin bás a fháil. Ba iad a chuid scéalta faoi chogadh na Polainne agus na Rúise Sóivéadaí i dtús na bhfichidí, a d'fhoilsigh sé faoin teideal "Конармия"/"Konarmiya" (giorrúchán de "Konnaya armiya", nó "An tArm Marcaíochta", is é sin, marcshlua an Airm Dheirg), ba mhó a thuill a chlú dó.
Ina stócach óg dó, rinne sé staidéar ar an bhFraincis agus ar léann traidisiúnta na nGiúdach, D'fhéach sé le dul ar scoil na trádála in Odessa freisin, ach ós rud é gur Giúdach a bhí ann, níor ligeadh isteach é. Sa deireadh, chuaigh sé i scoil airgeadais agus gnó i gCíév san Úcráin.
Sa bhliain 1915, shocraigh sé síos i gCathair Pheadair, cé nach raibh cead isteach ansin ag na Giúdaigh. Fuair sé aithne ar Maxim Gorky, duine de scríbhneoirí móra comhaimseartha na Rúise. Chuidigh Gorky leis ar a lán dóigheanna, nó d'fhoilsigh sé scéalta leis ina iris agus bhí sé ina mhúinteoir scríbhneoireachta aige.
Le linn Chogadh Cathartha na Rúise, bhí Babel ag troid ina shaighdiúir san Arm Dearg, ag obair ina aistritheoir don "Cheka" agus ina iriseoir. Bhí sé ina chomhfhreagraí cogaidh ag leanúint Mharcshlua Dearg Semyon Budyonnyi, nuair a bhí seisean ag troid na bPolannach sa bhliain 1920. Fuair sé an-inspioráid agus scríobh sé rogha a chuid scéalta faoin gcogadh seo. Ní raibh an Marascal Budyonnyi féin sásta leis na scéalta, nó thug siad cur síos i bhfad rólom ar bhrúidiúlacht an chogaidh, agus is dócha nach bhfoilseofaí choíche iad, ach go bé gur chuir Vladimir Mayakovsky a ladar sna cúrsaí. Chuir sé na scéalta i gcló ina iris féin, LEF.
Ghabh an rúnseirbhís Babel sa bhliain 1939, agus cúisíodh faoi na gnáth-"choireanna" é. Bhí sé tar éis a thuiscint cheana féin céard a bhí i ndán do na scríbhneoirí i ríocht Stailín, agus nuair a thángthas ag triall air, d'fhág sé slán go deo ag a bhean chéile agus é ag impí uirthi a fhéachaint chuige go mbeadh saol sona ag a gclann. Creidtear go coitianta gur cuireadh chun báis é i ndeireadh Mhí Eanáir sa bhliain 1940 i bpríosún Butyrka i Moscó.
Saothar.
Babel, Isaak
Babel, Isaak
Babel, Isaak


Pápa Eoin Pól I.
Bhí an Pápa Eoin Pól I ina phápa ar feadh 33 lá ón 26 Lúnasa go dtí an 28 Meán Fómhair sa bhliain 1978 sula bhfuair sé bás tobann.
Rugadh sé do theaghlach cosmhuintire i gCanale d'Agordo i dtuaisceart na hIodáile i 1912 faoin ainm Albino Luciani. Bhí ar a athair, Giovanni Luciani tréimhsí fada a fanacht as baile le dul ar lorg oibre. Ba sóisialach é an t-athair, ach ba Caitliceach cráifeach í máthair na clainne. Chuaigh Albino le sagartóireacht. hOirníodh ina shagart é sa bhliain 1935 agus bhain sé amach dochtúireacht ó Ollscoil Ghréagórach na Róimhe. Ina dhiaidh sin, chaith sé na blianta fada ina Ollamh le Diagacht i gcliarscoil Belluno. Bhí sé fós ag múineadh ansin nuair a bhí an dochtúireacht á déanamh aige, agus is é an breithiúnas a tugadh ar a dhochtúireacht ná "magna cum laude". B'é ab ábhar don dochtúireacht ná "bunús an anama de réir Antonio Rosmini" - fealsamh Iodálach ab ea Rosmini a mhair sa chéad leath den naoú haois déag - agus cháin Luciani dearcadh diagachta Rosmini ina shaothar dochtúireachta féin.
Bhí roinnt postanna aige mar riarthóir eaglaise sula ndearnadh Easpag Vittorio Veneto de. Ina dhiaidh sin, bhí sé ina Phatrarc ar Venezia agus ina Chairdinéal.
Toghadh é mar Phápa tar éis bhás an Phápa Pól VI. B'é an chéad Phápa a roghnaigh ainm dúbailte: Eoin Pól. Mar sin, thug sé ómós don bheirt Phápaí roimhe féin, is é sin, Eoin XXIII agus Pól VI. Chuir sé deireadh le deasghnátha áirithe a bhain le hinsealbhú an Phápa, an corónú mar shampla.
Ní raibh súil ag aon duine le chomh tobann a bhásódh sé. A thúisce a bhí sé síothlaithe, thosaigh ráflaí ag dul timpeall. Bhí sé ina scéal reatha gur dúnmharaíodh é, toisc go raibh sé ag cur an iomarca suime i ngnóthaí baincéireachta éigin de chuid na hEaglaise nach raibh cuma cheart orthu. Scríobhadh lear mór leabhar faoi na luaidreáin seo, ach is deacair a rá an bhfuil bunús leo. I ndiaidh an iomláin, tá fianaise ann go raibh a chroí ag luí ar Albino Luciani le tamall anuas. Tá cás Eoin Póil I cosúil le scéal Phius VIII a raibh drochshláinte air chomh maith agus nach raibh oiread is dhá bhliain Pápachta i ndán dó nuair a ceapadh é. Bhí sé i mbun na hoifige sna blianta 1829-1830.
Is é an breithiúnas a bhí ag na daoine ar Eoin Pól I ná gur uncail cairdiúil, cineál páistiúil, a bhí ann agus é ní ba tugtha do "Phinocchio" ná do leabhartha léannta na diagachta. Ní raibh clú an intleachtóra air. I gcúrsaí diagachta, bhí dearcadh coimeádach aige, ach san am céanna, cháin sé brúidiúlacht na ndeachtóirí i Meiriceá Theas: nuair a tháinig Uachtarán míleata na hAirgintíne, Jorge Videla, ar cuairt chuige, lochtaigh an Pápa é faoin dóigh ar sháraigh Videla agus a rialtas cearta an duine le linn an "chogaidh shalaigh" a chuir siad ar radacaigh na heite clé.
Eoin Pól I, Pápa
Eoin Pól I, Pápa
Eoin Pól I, Pápa


Darmstadt.
Cathair sa Ghearmáin is ea Darmstadt. Tá 139,233 duine ina gcónaí ann (2006).


Institiúid Críost Rí Ard-Shagart.
Bunaíodh Institiúid Críost Rí Ard-Shagart (Laidin: "Institutum Christi Regis Summi Sacerdotis") ar 1 Meán Fómhair 1990 i ndeoise Mouila i nGabon na hAfraice. Institiúid Sagart is ea í a cheiliúiríonn an tAifreann Laidineach faoi spiorad Beinidict Naofa, Tomás Acuin Naofa agus Proinnsias de Sales Naofa. Bhunaigh an Gilles Wach agus an tAthair Philippe Mora, beirt iar-scoláire Choláiste na nGael sa Róimh, an Insititiúid. 's iad na Adhraitheoirí Chroí Ríoga Íosa Chríost Ard-Shagart brainse baineann na hInstitiúide.
Go gairid tar éis bhunú na hInstitiúide, cuireadar fúthu i Gricigliano na Tuscáine in Ard-deoise Firenze na hIodáile. 'S í an Fhraincis teanga oifigiúil na hInstitiúide. Tá siad lonnaithe i 11 tír anois. Dhá Domhnach sa mhí, tagann sagart de chuid na hInstitiúide go Luimneach, chun an Aifrinn Laidinigh a léamh i Séipéal Phádraig Naofa ar Bhóthar Bhaile Átha Cliath i gCathair Luimnigh agus tá teach acu sa chontae. Thosaigh an Institiúid ag léamh aifreann míosúil i gCathair na Gaillimhe i mBealtaine 2010.


Bráithreachas Uinsinn Ferrer Naofa.
Bunaíodh Bráíthreachas Uinsinn Ferrer Naofa (Laidin: "Fraternitas Sancti Vincentii Ferrerii") sa Fhrainc i 1979. Comhphobal beag í a feidhmníonn de réir an tradisiúin Doiminiceach. Úsáideann an chomhphobal an tAifreann Laidineach de réir an Riotais Doiminiceach.
Nuair a bunaíodh an Bráithreachas, ghlac sé suíomh Sedevacantach: shéann siad gur fíor-phápa a bhí i Eoin Pól II, ach tar éis staidéar agus guigh, thángadar ar an tuaraim gur pápa é de réir a chéile. Rinneadar síocháin leis an Eaglais Chaitliceach agus fuaradar aitheantas ón Róimh ar 28 Deireadh Fómhair 1988. Ó shin i leith tá an Bráithreachas ag fás go mall. Tá siad lonnaithe i Chémeré-le-Roi sa Fhrainc atá gearr le Nantes.


John Attard Montalto.
Is polaiteoir Máltach é John Attard Montalto (7 Feabhra 1953 a rugadh é). Tá sé ina theachta i bParlaimint na hEorpa agus ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Rugadh i Sliema é.
Rinne Attard Montalto staidéar ar an staraíocht agus ar an dlí in Ollscoil Málta.
Naisc sheachtracha.
Attard Montalto, John
Attard Montalto, John


Institiúid Pilib Neri Naofa.
Comhphobal beag sagart Caitliceach is ea Institiúid Pilib Neri Naofa (Laidin: "Institutum Sancti Philipi Neri") atá lonnaithe in Ard-deoise Berlin na Gearmáine. Cuireadh ar bhun é sa bhliain 2003 agus fuarthas aitheantas ón Eaglais Chaitliceach ar 25 Bealtaine 2003.
Úsáideann sagart na hinstitiúide an tAifreann Laidineach agus tá siad bunaithe ar inspiorad Naomh Pilib Neri. Bhíodh na bunaitheorí ina mball ar Chumann Naomh Pius X ach chuireadar an Institiúid ar bhun tar éis dóibh athmhuintireas na traidisiúineóirí i gCampos sa Bhrasaíl a fheiceáil. Chuir an Cairdinéal Sterzinsky, Ardeaspag Berlin, fáilte rompu teacht isteach sa dheoise aige. Tá aspalóid eile acu i Köllerbach i ndeoise Trier in iarthar na Gearmáine.


Reachtas Aspalda Eoin Máire Vianney Naofa.
Aonad rialtais faoi leith taobh istigh den Eaglais Chaitliceach is ea an Reachtas Aspalda Pearsanta Eoin Máire Vianney Naofa. Idir 1949 agus 1981, ba é Dom Antonio de Castro Meyer Easpag Champos sa Bhrasaíl. Tar éis an Dara Comhairle Vatacánach, choimeád an tEaspag de Castro Meyer an tAifreann Laidineach i bhfeidhm, cé nár chuir sé cosc ar Aifreann nua an Pápa Pól VI i bPortaingéilis. Nuair a bhí ar an tEaspag de Castro-Meyer éirí as, tháinig scoilt idir na tradisiúineóirí agus na liobráiligh i ndeoise Champos. Chuaigh an t-iareaspag i gcomhaontas leis an Ardeaspag Marcel Lefebvre. Rinne an Pápa Eoin Pól II coinnealbhá ar an mbeirt acu nuair a choiscrigh siad ceathrar sagart ina n-easpag gan cead ar 30 Meitheamh 1988.
Mhair an tEaspag de Castro-Meyer go dtí 25 Aibreán 1991 agus é ina uachtrán ar Aontas Sagartúil Naomh Eoin Vianney. Thogh na sagairt an Athair Licinio Rangel i gcomharbacht air. Choiscrigh triúir easpag coinnealbháite an tAthair Rangel in Iúil 1991. Coinnealbhádh an tEaspag Rangel comh maith ina dhiaidh.
Ar 15 Lúnasa 2001, scríobh an tEaspag Rangel don Phápa Eoin Pól II ag lorg athmhuintiris. Ar Lá Nollaig na bliana sin, chuir an Pápa ceal ar an choinnealbhá i gcoinne an Easpaig Rangel. Ó 18 Eanáir 2002, rinneadh deoise phearsanta faoin Aontas Eoin Máire Vianney leis an Easpag Rangel ina easpag pearsanta. Fuair an tEaspag Rangel bás ar 18 Nollaig 2002 agus tháinig an tEaspag Fernando Arêas Rifan i gcomharbacht air. Ba é an tEaspag Rifan an chéad sagart a choiscríodh ina Easpag de réir liotúirge traidisiúnta na hEaglaise Rómhánaigh le cead eaglasta ó thús an nua liotúirge ar aghaidh. Tá sagairt an Reachtais Pearsanta ag obair in dosaen deoisí sa Bhrasaíl.


Institiúid an Aoire Mhaith.
Chuireadh Institiúid an Aoire Mhaith (Laidin: "Insitutum a Bono Pastore") ar bhun i mBordeaux na Fraince ar 8 Meán Fómhair 2006. Mar sin féin, tá an comhphobal thaobh thiar de níos sine fós. Caitheadh an tAthair Paul Aulagnier amach ón Cumann Naomh Pius X sa bhliain 2003 tar éis dó labhairt go poiblí i bhfábhar an athmhuintireas idir an Phápa agus traidisiúineóirí ón Deoise Campos agus cruthú an Reachtas Aspalda Eoin Máire Vianney Naofa ann. Bhí an tAthair Aulagnier an-mhór leis an Ardeaspag Lefebvre (1905-1991) a chur Cumann Naomh Pius X ar bhun.
Sa bhliain 2004, labhair an tAthair Philippe Laguérie, sagart eile de chuid Chumainn Naomh Pius X amach i gcoinne polasaithe i gcliarscoileanna an Chumainn agus chaitheadh amach as an gCumann é. D'fhan sé i mbun an teach a bhí aige i mBordeaux afách agus tháinig roinnt sagairt eile ón gCumann chuige. Tar éis dóibh socraithe a dhéanamh le Ard-deoise Bordeaux agus reachtas na hEaglaise Caitlicigh sa Róimh, bronnadh aitheanntas ar an Institiúid nua. Tháinig roinnt sagairt eile chucu agus anois tá tithe acu sa Bhrasaíl, sa tSile agus sa Cholóim.
Léann sagairt na hInstitiúide an tAifreann Laidineach amháin.


Pápa Pól VI.
Bhí Pól VI mar phápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1963 agus 1978.
Saol.
Ba é Giovanni Battista Montini an ainm breithe aige. Rugadh é i mBrescia i dtuaisceart na hIodáile i 1897.
Chuaigh Montini don chliarscoil i 1916 agus oirníodh é ina shagart i 1920. Bhí céimeanna aige ón Ollscoil Ghreagóireach, Ollscoil na Róimhe agus an Acadamh Uasail. Chaith Montini cuid mhaith dá shagartóireacht mar mhaorlathaí sa Churia Rómhánach agus bhí sé ag obair díreach faoin bPápa Pius XII ar feadh roinnt bliana, sula cheapadh é mar Ardeaspag Milano agus Cairdinéal.
Pápacht.
Tógadh Montini mar phápa tar éis bháis Eoin XXIII i 1963 le linn an an Dara Comhairle Vatacánach.
Breathnaíodh ar Phól mar liobrálach ar dtús. Bhí an Dara Comhairle Vatacánach ar siúl nuair a ceapadh é, fóram faoi chaidreamh idir an Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus an saol comhaimseartha.
Thug Pól VI isteach athraithe liotúirgeacha tar éis na Comhairle. Cuireadh deireadh leis an tAifreann Laidineach ar feadh seal agus tógadh isteach Aifreann Phóil VI i dteangacha na ndaoine.
Ach ansin, sa bhliain 1968, sheol an Pápa Pól VI an imlitir "Humanae Vitae". Foilsíodh an imlitir seo de thoradh Dara Comhairle na Vatacáine. Chuir an eaglais cosc ar Chaitlicigh an fhrithghiniúint a úsáid. Bhí mór-chuid de Chaitlicigh liobrálacha ina choinne. Níor ghlac sé ina iomláine le himlitir "Humanae Vitae."
Ba é an chéad pápa a chuaigh ar cuairteanna thaobh amuigh den Iodáil.
Chuir Pól VI suim i gcúrsaí éacúiméineacha, Bhuail sé le Ardathair Athenagoras I (ardathair éacúiméineach agus ceannaire ar Eaglais Cheartchreidmheach na Gréige).
Tagairtí.
mion
Pol VI
Pol VI
Pol VI


Pápa Eoin XXIII.
Bhí an Pápa Eoin Naomh XXIII ina phápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1958 agus 1963. Fuair sé bás ar an 3 Meitheamh 1963, ar feadh an Dara Comhairle Vatacánach.
Saol.
Rugadh an Pápa Eoin Naomh XXIII i dtuaisceart na hIodáile. Ba é Angelo Roncalli an ainm breithe aige.
Ba staraí eaglasta é a chaith a mhór-chuid dá shagartóireacht i seirbhís dioplómaiteach na hEaglais.
Bhí sé ina Nuntius ón bPápa san Bhulgáir, san Tuirc agus sa bhFrainc sular ceapadh é mar Ardathair Venezia agus cairdinéal.
Thoghadh é mar phápa i gcomharbacht ar an Pápa Pius XII i 1958.
Angelo Giuseppe Roncalli, Pápa John XXIII (1959)
An Dara Comhairle Vatacáine.
Chuir an Pápa Eoin XXIII tús leis an an Dara Comhairle Vatacánach i 1962. Ach fuair sé bás sular tháinig aon cháipéis amach as.
Oidhreacht.
In 2000, rinne an Pápa Eoin Pól II beannú ar Eoin XXIII. Canónaíodh é go hoifigiúil ar an 27 Aibreán 2014.
Tagairtí.
Eoin XXIII
Eoin Pól XXIII
Eoin Pól XXIII


Pápa Pius XII.
Bhí Pius XII ina cheannaire ar an Eaglais Chaitliceach ó 1938 tar éis bháis Pius XI go dtí 1958. Chaith sé a shaol i seirbhís lárnach na hEaglaise, ag caitheamh tréimhsí mar Nuntius don Bhaváir i München, don Ghearmáin i mBeirlín agus ina Chairdinéal Rúnaí Stáit ('príomh-aire na hEaglaise').
Rugadh Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli sa Róimh ar 2 Márta 1876 de shíol uasail. Ba é an Rómhánach deireanach ar tógadh mar Easpag na Róimhe. Oirníodh ina shagart é sa bhliain 1899 agus fuair sé dochtúireacht sa bhliain 1901. Bhí sé ag obair sa Rúnaíocht Stáit ó shin amach tar éis dó staidéar agus taighde a dhéanamh ar Eaglais agus Stáit.
Coinscríobhadh ina easpag é ar 13 Deireadh Fómhair 1917 agus seoladh é chun München mar Nuntius Aspalda an Phápa don Bhaváir. Ag an am, bhíodh Nuntius faoi leith ag an mBaváir agus é scartha ón Nuntius i mBeirlín. Cuireadh chun Beirlín é sa bhliain 1925. Cé go raibh an Iodáil i gcoinne na Gearmáine sa Chéad Chogadh Domhanda nuair a cuireadh an Ardeaspag Pacelli chun na Baváire sa bhliain 1917, d'fhás mórchaidreamh idir é agus muintir na Gearmáine agus ba ghnách leis Gearmáinis a labhairt go príobháideach go dtí deireadh a shaoil.
Rinneadh cairdinéal de sa bhliain 1929 agus cheap Pius XI ina Rúnaí Stáit é sa bhliain 1930. Bhí lámh mhór aige sa Choncordat idir an Vatacáin agus an Ghearmáin sa bhliain 1933 tar éis dó Adolf Hitler teacht i gcumhacht ansin. Tar éis an Concordat a bheith sínithe, bhí an-chuid scéalta ag an Eaglais faoi shárú an Choncordat ag na Naitsithe. Sheol Pius XI an tréadlitir "Mit brennender Sorge" chuig muintir na Gearmáine agus é ag cur i gcoinne gníomhartha agus fealsúnachta na Naitsithe. Bhí lámh ag an Cairdinéal Pacelli i scríobh na tréadlitreach sin.
Tógadh mar Phápa é ar 2 Márta 1938 agus bhí sé ina Phápa le linn an Dara Cogadh Domhanda. Cé go bhfuil an-chuid scríobtha i gcoinne polasaithe Pius i leith na Gearmáine, ag an am aithníodh é mar an t-aon guth amháin a bhí le cloisteáil ar fud na hEorpa. Ar ndóigh, cheap roinnt daoine gur imigh sé thar fóir. Tar éis an Chogaidh chuir sé go géar i gcoinne an Chumannachais agus ghéaraigh na hionsaithe air ó shin i leith.
Bhí dúil aige sa diagacht riamh agus scríobh sé tréadlitreacha tábhachtacha tar éis an Chogaidh: "Humani Generis", mar shampla, a chuir síos ar theoiricí Darwin sa bhliain 1950. Sa bhliain 1950 d'fhógáir sé Deasghabháil Mhuire ar neamh mar dhogma de chuid na hEaglaise.
Bhí dhrochshláinte ag Pius XII ar feadh i bhfad agus fuair sé bás i gCastel Gandolfo ar 9 Deireadh Fómhair 1958.
Naisc sheachtracha.
Pius XII
Pius XII
Pius XII


Pápa Pius XI.
Bhí Pius XI ina phápa ar an Eaglais Chaitliceach ó 1922 go 1938. Iodáileach a bhí ann, dárbh ainm Achille Ratti. Bhí sé ina leabharlannaí sa Biblioteca Ambrosiana i Milano sular ceapadh mar Ardeaspag Milano é. Toghadh mar phápa é tar éis bháis Beinidict XV i 1922.
Bhí cáil ar an bPápa Pius XI mar gheall ar a chuid scríobhnóireachta ar cheisteanna sóisialta, go háirithe "Quadregessimo Anno" sa bhliain 1931. Bhí air deileáil le teacht chun cinn deachtóirí san Eoraip. Chaith sé cuid mhaith ama ar shuíomh na hEaglaise i Meicsiceo chomh maith.
Tháinig a rúnaí stáit, Eugenio Cairdinéal Pacelli, i gcomharbacht air faoin ainm Pius XII nuair a fuair sé bás sa bhliain 1939.
Pius XI
Pius XI
Pius XI


Summorum Pontificum.
Leis an motu proprio "Summorum Pontificum" a scríobh an Pápa Beinidict XVI, cuirtear síos ar na rialacha canónta a bhaineann san Eaglais Chaitliceach leis an Aifreann de réir "an Leabhar Aifrinn a d'fhógair an Pápa Eoin XXIII sa bhliain 1962" a úsáid.
Foilsíodh an cáipéis ar an 7 Iúil 2007, comh maith le litir ón phápa ag chuir síos ar na fáthanna gur foilsíodh í. Tháinig sí i bhfeidhm ar an 14 Meán Fómhair 2007.
Tugann an cháipéis níos mó saoirse le húsáid Aifreann Chomhairle Trent. De réir na cáipéise seo is féidir le sagart i gceannas eaglaise, in ionaid an Easpaig (mar a bhí de réir rialacha ' ón mbliain 1984), cead a thabairt do cheiliúradh an Aifrinn de réir Leabhar Aifrinn na bliana 1962 le haghaidh grúpaí.


Groucho Marx.
Fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach ab ea Julius Henry "Groucho" Marx (2 Deireadh Fómhair, 1890 – 19 Lúnasa, 1977).
Tháinig clú air de bhárr a mháistireacht ar an deisbhéalaí, agus na 15 scanáinn a bhí déanta aige lena chuid dhearthaireacha - na "Marx Brothers".
Marx, Groucho
Marx, Groucho
Marx, Groucho


Naomh Peadar.
a> - Santa Maria del Popolo (An Róimh)
Ba é Naomh Síomón Peadar ceannaire na n-aspal ag Íosa Críost. Rugadh é i mBeitsaide na Gailíle timpeall am Chríost. Bhí sé ina iascaire nuair a ghlaoigh Críost air agus a dheartháir Aindriais, a bhíodh ina dheisceabal Eoin Baiste roimhe. Tá pictiúr níos iomláine againn ar Pheadar ó na ceithre shoiscéal nó mar atá ar na haspail eile. Cé go suntasach gurbh eisean an ceannaire ar an dáréag, shéan sé a mháistir faoi thrí le linn na páise.
Tar éis aiséirí agus deasgabháil Íosa Críost, ghlac Peadar ceannaireacht ar an Eaglais. Dar le Caitlicigh, b'eisean an chéad Pápa a bhí ann. Úsáidtear, i measc nithe eile, an téacs ó Mhatha 16:18-19 ina dtugtar eochracha Ríocht na bhFlaitheas dó le n-é sin a chosaint. Cé go n-aontaíonn Ceartchreidmhigh leis sin, ní aontaíonn siad gur ionann sin agus an suíomh atá ag Pápa na Róimhe anois. Ní dhéanann Protastúnaigh an ceangal céanna.
D'imigh Peadar go hAntioch go luath i ndiaidh aimsir Ghníomhartha na nAspal agus b'eisean an chéad easpag ann. Ó shin, d'imigh sé chun na Róimhe, inár bhunaigh sé an Eaglais ansin. Céasadh é bun os cionn sa bhliain 67 i nGearleanúint na gCríostaithe in aimsir an Saesar Nero tar éis tine mhór na Róimhe. Insítear scéal faoin eachtra seo ar a thugtar Quo vadis? Cuireadh Naomh Pól chun bás sa Róimh ag an am céanna. Tháinig Naomh Línus i gcomharbacht air mar Phápa.


Pápa Beinidict XV.
Bhí Beinidict XV mar phápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1914 agus 1922. Bhí sé ina phápa le haighidh an Chéad Cogadh Domhanda agus teacht i gcumhacht na gCumannach sa Rúis. Tháinig sé i gcomharbacht ar Naomh Pius X agus tháinig Pius XI ina dhiaidh.
Rugadh Giacomo della Chiesa i nGenova san Iodáil i 1857. Bhain sé dochtúireachta amach sa dhlí sula oirníodh ina shagart é. Tháinig sé chun aird an Cairdinéal Rampalla a bhíodh mar Nuntius i Madrid agus mar Rúnaí Stáit ag an bPápa Leo XIII. Nuair a thógadh Pius X i 1903, d'éirigh an Ardeaspag della Chiesa as an dioplómaiteachas agus chuaigh sé chun Bologna mar ardeaspag. Cheap Pius X é ina chairdinéal i 1914 agus bhí sé thoghadh mar phápa go gairid ina dhiaidh sin.
Bhí ina phápa linn an Chéad Cogadh Domhanda agus ba chosúil nár éist chumachtaí na hEorpa lena ghuth agus é ag iarraidh síochán. Tar éis sin, ghlac sé scannal ó ionsaithe ag na Cumannaigh ar reiligiúin san Rúis. Níor tugadh cead dá theachtairí isteach ar an gComhdáíl Síochána i bParás tar éis an chogaidh.
Rinne Beinidict naomh do Siobhán d'Arc, banlaoch náisiúnta na Fraince. Ghlac Beinidict XVI a ainm in ómós dó toisc a iarrachtaí an síocháin a bhaint.
Beinidict XV
Beinidict XV
Beinidict XV
Beinidict XV


Pápa Pius X.
B'ea Pius X pápa na hEaglaise Chaitlicigh ó 1903 go 1914. Tháinig ina dhiaidh Leo XIII agus roimh an Chéad Cogadh Domhanda.
Rugadh Giuseppe Sarto i Riese san Iodáil i gclann deichniúr in 1835. Bhí a athair ina fhear a phoist agus bhí an clann bocht. Mar sin féin, thug siad tacaíocht dá gclann ó thaobh oideachais de agus d'éirigh thar cinn lena mhac. Oirníodh é ina shagart in 1828. Tar éis tréimhse gearr mar shagart pharóiste, bhí sé ina reachtaire chliarscoile agus riarthóir deoise Treviso go dtí gur cheapadh é mar Easpag Mantua in 1884.
D'aimnigh an Pápa Leo XIII é mar chairdinéal sula a chur sé é go Venezia mar Ardathair in 1893. Ní raibh sé in ann dul ann go dtí 1894 toisc deacrachtaí idir an Vatacáin agus an Stáit Iodáileach.
Tar éis bháis Leo XIII, togadh é mar phápa in 1903. Bhí cáil aige os ucht a chráifeachas. Throid sé i gcoinne an modarnachas. Bhí sé an-throm ar dhiagairí le tuaraimíocht liobráileach ar fud na heaglaise. Cheadaigh sé do leanaí comaoineach a ghlacadh ar aois 7.
Pius X
Pius X
Pius X


Luciano Pavarotti.
Ba theanór cáiliúil Iodálach é Luciano Pavarotti (12 Deireadh Fómhair 1935 - 6 Meán Fómhair 2007) a raibh aithne air ar fud an domhain go háirithe mar amhránaí ceoldráma. Rugadh i Modena i dtuaisceart na hIodáile é. Bhí aithne air chomh maith mar gheall ar a chuid oibre le haghaidh airgead a bhailiú do charthanais ar son dídeanaithe agus do Chumann na Croise Deirge.
Pavarotti
Pavarotti
Pavarotti


Canónaigh Rialta Máthair Dé.
Comhphobail rialta a feidhmíonn de réir sean leabhair liotúirgeacha é Canónaigh Rialta Máthair Dé. Bunaíodh iad faoin ainm "Opus Mariae" i 1969. Úsáideann siad an tAifreann Laidineach le cead eaglasta.
Feidhmíonn na Canóinigh faoi Rial Naomh Aibhistín agus tá siad reidh le gá na heaglaise a comhlíonadh i bparóistí nuair nach bhfuil siad san mainistir. Tugadh cead dá nuachtarán an teideal 'ab' a usáid i 1997. Tá an cheangal idir cleachtadh na gCanónach agus traidisiúin an Oird Praemonstraiteinseach.
Chuir na Canónaigh futhu i Gap na Fraince ach le déanaí, bhogadar go dtí La Grasse ag fágáil an sean-mhainistir faoi stiúír na Ban Chanónaigh Máthair Dé.


Pápa Leo XIII.
Bhí Leo XIII mar phápa ar an Eaglais Chaitliceach ó 1878 go 1903.
Rugadh Vincenzo Gioacchino Raffaelle Luigi Pecci i gCarpineto Romano in 1810. Bhí sé ina Nuntius don Beilg sula cheapadh é mar Ardeaspag Perugia. Ghlaoigh Pius IX é ar ais chun na Róimhe mar chamerlengo agus togadh é mar phápa tar éis bháis Pius in 1878.
Bhí cáil air mar chara an fhir oibre agus ba ea "Rerum Novarum", ar choinníollacha sóisialta, an tréad-litir ba chlúmhar dá chuid. Fuair sé bás in 1903.
Leo XIII
Leo XIII
Leo XIII


Naomh Agaistín.
Naomh tábhachtach san Eaglais Chaitliceach ab ea Agaistín Hippo nó San Agaistín (13 Samhain, 354 – 28 Lúnasa, 430).
Rugadh Aurelius Augustinus i dTagaste san Afraic Thuaidh i 354. Ba saoránach Rómhánach págánach a athair, Patricius agus ba Bearbéir agus Críostaí a mháthair, Naomh Monica. Tógadh é mar Chríostaí, ach níor báistíodh é agus é ina leanbh.
D'fhreastail sé ar an ollscoil sa Chartaig agus thóg sé do shaol na mac léinn ag an am. Bhí mac aige, Adeodatus, lena leannán (ní raibh siad riamh pósta). Ghlac sé Mainicéasaíocht ar feadh seal. Bhí sé ag múineadh reitric san ollscoil i Carthago, sa Róimh agus i Milano ina dhiaidh sin. Nuair a d'fhill sé ar Milano, ba ghnách leis dul ag éisteacht le heaspag Milano, Naomh Ambrós, toisc go raibh suim aige i gcumas labhairt aige. Thiontaigh sé ina Chríostaí agus báistíodh é sa bhliain 387.
Fuair a mháthair agus a mhac le chéile bás tamaill gearr ina dhiaidh. Scar sé ó leannán a bhí aige i bhfad roimhe sin agus chuir sé tosach le comhphobal beag fireann san Afraic Thuaidh. Scríobh sé riail atá fós á úsáid ag Oird Rialta san Eaglais Chaitliceach. Chuir sé tús le saol fada scríbhneoireachta. 'S iad na leabhair is tábhachtaí dá chuid ná "Confessiones" agus "De civitate Dei".
Oirníodh é ina shagart agus toghadh é mar easpag Hippo Regius go gearr ina dhiaidh. Bhain sé cáil amach mar chosantóir na Críostaíochta Ceartchreidmhigh i gcoinne ionsaithe na Meanaicigh agus eiricigh cosúil leis na Donataigh agus lucht Pelagius. Fuair sé bás ar 28 Lúnasa 430 nuair a bhí na Vandail ag déanamh ionsaí ar Hippo. Is é an fhéile atá aige ná 28 Lúnasa.
Aibhistín
Aibhistín


Ord Rialta.
Is comhphobail fir nó mná atá ina gcónaí le chéile faoi rial coitinn é Ord Rialta. Tá tábhacht faoi leith ag an saol rialta i measc na mBuideach, san Críostaíocht, san traidisiún "Sufi" an Ioslaim, agus reiligiúin eile ar fud an domhain.
Canónaigh Rialta.
Cuireadh tús leo san 10ú Aois. 'S iad Canónaigh Rialta Naomh Aibhistín agus na Praemonstraiteinsigh an dá is fearr athnid. De gnáth, úsáideann na hOird seo Rial Naomh Aibhistín.
Manaigh.
Cé go bhfuil manaigh ag an Eaglais Chaitliceach ó aimsir Impireacht na Róimhe, níor cuireadh eagar ar na mainistreacha in Oird go dtí an 11ú Aois. 'S iad na Beinidictigh, na Cistéirsigh agus na Cartúísigh na hoird is fearr aithnid san Iarthar agus úsáideann siad Rial Naomh Beinidict. San Oirthear, tá traidisiún difriúil i gceist agus tá an cuid mhór-chuid manaigh Caitliceacha an Oirthir in Ord Naomh Baisíl, faoi Rial Naomh Baisíl.
Bráithre.
Cuireadh tús leis na Bráithre Bochta sa 13ú Aois le Naomh Doiminic agus Naomh Proinnsias Assisi. 'S iad na ceithre mhór oird bráithre ná na Proinnsiasaigh, na Doiminicigh, na Agaistínigh agus na Cairmilítigh. Tá a rial féin ag na Cairmilítigh agus na Proinnsiasaigh, ach úsáideann an chuid eile Rial Naomh Aibhistín.
Cleircigh Rialta.
Tháinigh na cleircigh rialta chun cinn in aimsir an Reifirméisin san 16ú Aois, go háirithe tar éis Comhairle Treinte. 's é an ord cleircigh rialta is cáiliúil ná an tOrd Íosánach.
Tar éis sin, tháinigh comhthionóil i bhfeidhm nach bhfuil rialacha agus eagraíocht comh dian, ar nós na Uinsinnigh, na Páisigh agus na Fuascailteoirigh.
Eaglais Cheartchreidmheach.
San Eaglais Cheartchreidmheach, tá an-thábhacht leis an saol rialta - mar shampla, ní féidir sagart a cheapadh ina easpag muna bhfuil sé ina mhanach. Ach níl an eagraíochta céanna acu. Leanann mór-chuid de mainstreacha Cheartchreidmheacha Rial Naomh Baisil.
Protastúnachas.
Chuaigh na Protastúinigh i gcoinne an saol rialta ag an Reifirméisin, ach ón 19ú Aois, cuireadh tús leis an saol rialta Protastúineach, go háirithe sna heaglaisí Anglacánacha agus Liútaránacha.


Pápa Pius IX.
Ba é Pius IX Beannaithe ("Iodáilis": "Pio Nono") an té ba pápa is faide riamh ar an Eaglais Chaitliceach, seachas Naomh Peadar. Bhí sé mar cheann de na pápaí is conspóidí riamh. Chaill sé an flaitheas saolta nuair a ghabh Giuseppe Garibaldi na Stáit Pápúil i 1870, tar éis don Chéad Comhairle Vatacáine a fhógairt nach ndéanfadh an Pápa faillí agus é ag labhairt ex cathedra ar ábhar creidimh.
Lauthshaol.
Rugadh Giovanni Maria Mastai-Ferretti i Senigallia san Iodáil in 1792. Oileadh é mar shagart agus bhí sé ag obair sa tSile agus Peiriú sula fill sé ar ais ar an Iodáil mar Ardeaspag Spoleto in 1827. Ceapadh é mar Easpag Imola (a bhí i bhfad níos tábhachtaí ná Spoleto) agus cairdinéal in 1839.
Pápa.
Togadh mar Phápa é in 1846 tar éis bháis Ghreagóir XVI. Bhí cáil air mar liobrálaí ag an am. Ghlac sé an cairdinéal liobrálach, Gizzi, mar Rúnaí Stáit.
Nuair a rinne na náisiúnaí Iodáileacha ionsaigh ar an Róimh in 1848, bhí ar an bpápa éalú ón Róimh. Tháinig sé ar ais le mheon athraithe, agus d'fheiceadh é mar phápa fíor-choimeádach.
I 1860 ghabh Garibaldi mór-chuid de críocha an Phápa, am a bhí aontú na hIodáile ar siúl. Tháinig deireadh le cumhacht saolta an Phápa nuair a ghabh Ríocht Iodáileach an Róimh agus an méid a d'fhan dena Stáit Pápúil. Ó shin i leith, chuir Pius IX 'príosúnach na Vatacáine' air féin. Thosaigh mór-fhadhbanna ansin le Poblacht nua na Fraince agus Impireacht na Gearmáine tar éis do Bismarck an "Kulturkampf" a cuir i bhfeidhm. Ba léir nach raibh an meas céanna ar na mór-chumhachtaí ar an bPápa nuair nach raibh críocha saolta aige.
Diagacht.
In 1854, d'fhógair sé go raibh Muire gan smál mar dhogma Caitliceach. In 1864, d'fhógair sé an "Syllabum Errorum" a chuir síos earráidí na nua-aoise.
In 1869, ghlaoigh sé an Chéad Comhairle Vatacáine ag d'fhógair go mbeadh an Pápa saor ó earráide nuair a labhair sé "ex cathedra" (ón gcathaoir) ar ábhair chreidimh nó morálta. Tháinig scoilt san eaglais le bhunú an Eaglais Sean-Chaitliceach.
Pius IX & Éire.
Cheap Pius IX Pól Ó Cuilinn, Ard-easpag Átha Cliath, mar an chéad cairdinéal Éireannach i stair na heaglaise.
Bás agus comharbas.
Fuair an Pápa Pius IX bás i 1878. Chaith níos mó ná 31 bhliain mar phápa. Tháinig Leo XIII i gcomharbacht air. Rinne Eoin Pól II beannú air i 2000.
Pius IX
Pius IX
Pius IX
Pius IX


Muire na Críostaíochta.
Deireadh an oilithreach i Chartres
Cumann tuatach Caitliceach sa Fhrainc é Muire na Críostaíochta (Fraincis: "Notre-Dame de Chrétienté"). Eagraíonn siad mór-shúil trí lá idir Ardeaglais Notre-Dame de Paris don Ardeaglais Notre-Dame de Chartres ar deireadh seachtain na cincíse chuile bliain. Bíonn níos mó ná 10,000 ógánaigh ann agus is é an oilithreach shiúl is mó san Eoraip. Léitear an tAifreann Laidineach go hoifigiúil le cead eaglasta ar an oilitreach seo.
Tagann grúpaí ó 16 náisíún thaobh amuigh den bhFrainc agus tá grúpa Éireannach á eagair ag Cumann an Aifreann Laidinigh.


Pápa Líneas.
Ba é Naomh Líneas an dara Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as an Tuscáin san Iodáil é agus ghlac sé an Chríostaíocht. D'oirnigh Naomh Pól é ina shagart. Tháinig sé i gcomharbacht ar Naomh Peadar tar éis a bháis i 67. Fuair sé bás i ngéarleanúínt an Impire Títeas i 79. Tháinig Naomh Cléiteas ina dhiaidh.


Naomh Muinice.
a> agus Naomh Muinice, le Ary Scheffer (1846)
Ba Beirbeireach í Naomh Muinice a chaith an chuid ba mhó dá saol san Afraic Thuaidh. Cé gur Críostaí a bhí inti, bhí sí pósta le fear págánach níos sine ná í dárbh ainm Patricius (Pádraig i nGaeilge, ar ndóigh). Bhí triúir chlainne orthu, ach ba é Naomh Aibhistín an duine ba chláiliúla dóíbh.
Ba chúis imní do Mhuinice an saol a bhí á chaitheamh ag a mac. Uair amháin, chuaigh sí chuig easpag chun sólás a fháil. Nuair a chonaic sé í ag caoineadh uair amháin, dúirt sé léi nárbh fhéidir le mac neamairt a dhéanamh de dheoraí a mháthar. Thiontaigh Aibhistín ina Chríostaí nuair a bhí sé níos sine agus fuair Naomh Muinice bás sa Róimh go gearr ina dhiaidh sin sa bhliain 387. Tá a lá féile ar 4 Bealtaine de réir an fhéilire traidisiúnta ach ar 27 Lúnasa ar nua-fhéilire na hEaglaise.


Pápa Greagóir XVI.
Ba é Greagóir XVI pápa na hEaglaise Caitlicigh idir 1831 agus 1846. Ba manach Ceamaldóilíseach é, bráinse dian den Ord Beinidicteach. Bhí cáil air mar comeádach agus traidisiúineóir nuair a bhí an Eoraip ag dul i dtreo bliain na réabhlóíde.
Rugadh Bartolomeo Alberto Cappellari sa bhliain 1765 i mBelluna san Iodáil. Chuaigh sé san Ord Ceamaldóilíseach ina óige, ach tháinig aird ar a chumas mar dhiagaire agus mar theangólaí. Ba eiseann ar cheann de na cosantóirí is mó den Pápa tar éis do Napoleon na Stáit Pápúil a ghabhadh. Tar éis teacht ar ais Pius VII don Róimh in 1814, fuair an tAthair Cappellari post i seirbhís na hEaglaise sa Róimh. Rinneadh an Pápa Leo XII cairdinéal dó in 1825. Nuair a thoghadh é mar Phápa in 1831, ní raibh sé ina easpag - ba é an sagart deireannach nár easpag é a thoghadh ina Phápa.
Bhí an Pápa Greagóir coiscrithe ina easpag, a cur tús le pápaireacht fíor-choimeádach. Bhí liobráiligh ag teacht chun cinn ar fud na hEorpa agus bhí fuinneamh sna gluaiseachtaí náisiúnta nua. Bhí Greagóir i gcoinne dul chun cinn teicneolaíochta ar nós soilsiú gáis agus na hiarann-róid. Ó thaobh conspóid diaga, chuir sé tosach leis an frith-gnímhú ultramointéanach i gcoinne na Gailiceánaigh, Caitlicigh a sheas ar son saoirse na neaglaisí náisiúnta i gcoinne lár-riaradh na heaglaise sa Róimh. I dtosach a réim, bhí liobráiligh sa bhFrainc, ar nós an tAthair Felicité de Lammenais, ar son polasaithe Greagóir i gcoinne na Gailiceánaigh coimeádach i measc cliarlathas na Fraince, ach de réir a chéile, ba léir go raibh Greagóir sa champa caomhach.
Ó thaobh polaitíocht saolta de, cuireadh tús leis an feachtas aontaithe Iodáileach. Tháinig na Poblachtaigh radacacha i gcoinne polasaithe an Phápa agus bhí foréigeann ann. Bhí an Pápa láidir ina choinne, ach cáileadh riaradh na Stáit Pápúil dá réir, cé go raibh an-chuid gníomhaíocht ar siúl san Róimh ag an am.
Greagóir XVI
Greagóir XVI
Greagóir XVI


Inneall Turbai-fean.
Léiriúchán de 'Scairdinneall turbai-fean', ón taobh istigh.
Tá an t-inneall turbai-fean cosúil leis an inneall turba-scairde. Go bunúsach, bíonn gaothrán nó fean duchtaithe le hinneall turba-scairde suite taobh thiar de, a thugann cumhacht don ghaothrán.
Seolann cuid d'aershrútha an ghaothráin tríd an inneall turbai-scairde, áit a dhóitear é chun cumhachta a thabhairt don ghaothrán. Téann mórchuid den aershrútha áfach i mbealach eile agus gineann sé bunús an tsá nó an fhórsa a bhogann an t-eitleán tríd an aer.


Rop-scairdinneall.
Is inneall é an rop-scairdinneall ("nó an t-inneall stóbh-phíopa") nach n-úsáideann mór-bhaill luaileach agus atá iontach úsáideach le haghaidh feidhmeanna áirithe, nuair atá innill bheaga shimplí le hardluas ag teastáil; diúracáin mar shampla.
Moillítear an t-aer atá faoi ardluas le hidirleatóir, rud a tháirgeann méadú comhfhreagrach i mbrú an aeir. Inteilgtear breosla san aer seo agus dóitear an meascán go leanúnach ansin. Teilgtear na gáis theo ar gcúl i bhfoirm scaird gáis. Tá an modh scairdtiomána seo praiticiúil ar luasanna chomh hard le 8 oiread luas forleata na fuaime (Ma 8).
D'éiríodh leo a úsáid freisin mar rinnscaird ar héileacaptair, ach ní raibh na hinnill an-éifeachtúil.


Unterm Rad.
Úrscéal le Hermann Hesse, a foilsíodh sa bhliain 1906, is ea "Unterm Rad" (Faoin Roth).
An Scéal.
Is faoi saol agus oiliúnt Hans Giebenrath, buachaill tréitheach,a rugadh is tógadh i mbaile beag sa Ghearmáin, é an scéal seo. Déanadh neamart ar a fhorbairt pearsanta agus a athair is a teagascoirí ag díriú isteach go hiomlán ar a oiliúnt acadúil. Bhain sé amach áit ins an gCliarscoil i Maulbronn, agus é cáilithe san dara áit sa scrudú iontrála. Bhí súil thar na beartaibh go néireodh go geal leis.
Chruthaigh sé cáirdeas le comhleachaí leis, duine liobarálach nach raibh an dúil chéanna aige ina chuid oibre. Baineann Hans sult agus faoiseamh as an gcaidreamh ach faoi dheireadh, díbríodh an fear óg as an gcoláiste. Bíonn díoma ar Hans agus tar éis roinnt eachtraí eile seoltar abhaile é féin, faoi náire agus amhras ann faoi é a bheith buailte le galar intinne.
Bíonn deacrachtaí aige ina bhaile fhéin go háirithe de dheasca nár chruthaigh sé bainteanna le muintir an bhaile le linn a óige agus é ag díriú isteach ar 'oideachas'. Bíonn caidreamh aige le cailín atá ar cuairt sa bhaile ach tréigeann sí é agus braitheann sé go nimríodh feall ar agus chuireann an eachtra seo lena mhíshuaimhneas.
Tosnaíonn sé mar phrintíseach le gabhann agus de réir dealramh baineann sé taithneamh éigean as bheith ag obair lena lámha in áit a intinne. Tugann printíseach níos sine cuireadh dó teacht leis agus buíonn eile agus é ag ceiliúradh a chéad pháigh. Ólann siad a niomarca agus sé deireadh an scéal ná go bhfaigheann siad corp Hans an mhaidin dár gcionn agus é báite san abhann, áit a chaith sé na laetheannta ba shona dár chath sé ina shaol ghearr truamhéileach. Bíonn amhras ann gur féinmharú atá ann in áit timpiste ach ní shoiléirtear é seo sa leabhar.
San úrscéal seo déanann Hesse cáineadh ar an gcóras oideachais a díríonn isteach ar tréithe acadúil agus dár leis a dhéanann neamart ar fhorbairt pearsanta. Deirtear go raibh an scéal bunaithe, nach beag, ar a shaol féin ós rud é gur díbríodh as an gCliarscoil chéanna é fhéin agus é ina stócach.


Seventeen Seconds.
Is albam é Seventeen Seconds ón mbanna The Cure.
Clár.
Gach amhrán Smith, Gallup, Hartley agus Tolhurst.


Pápa Pius VIII.
Bhí Pius VIII (20 Samhain, 1761 – 1 Nollaig, 1830) ina phápa ar an Eaglais Chaitliceach idir Márta 1829 agus Nollag 1830.
Rugadh Francesco Saverio Castiglioni i Cingoli na hIodáile in 1761. Tar éis dó staidéar a dhéanamh ar dlí canónda, ceapadh é mar easpag Montalta. Chaith sé seal i ngéibhinn sa Fhrainc tar éis do Napoleon an Iodáil a gabháil. Rinneadh cairdinéal dó i 1816.
Thoghadh é mar phápa in 1829 agus bhí pápaireacht gearr aige, cé gur tharla an Acht um Shaoirse Chaitliceach sa Bhreatain agus in Éirinn agus bhris na Francaigh an Rí Charles X amach roimh dóibh Louis Philippe a chur ina áit. D'aithin Pius VIII Louis Philippe mar Rí na bhFrancach.
Ní raibh an sláinte riamh go maith ag Pius, ach mar sin féin bhí raflaí go maraíodh é le nimh tar éis dó bás a fháil gan dhá bhliain i gcathaoir Pheadair Naofa.
Pius VII
Pius VII
Pius VII


Agaistínigh.
Is ord rialta de chuid na hEaglaise Caitlicí iad na hAgaistínigh (Laidin: "Ordo Sancti Augustini" OSA), dream atá ar oird na mbráthar. Cé go bhfaigheann siad inspioráid ó Naomh Aibhistín Hippo (354-430), bunaíodh iad sa bhliain 1256. Ba iad Martin Luther agus Gregor Mendel an dá bhall ba chailiúla den ord.
Tar éis dó a iompú ina Chríostaí, chum Naomh Aibhistín riail do chumann fíréan, agus í faoi anáil Naomh Antóin na hÉigipte. Chuaigh an cumann seo i neart agus i méid san Afraic Thuaidh, ach níl fianaise ann lena thaispeáint go raibh baint idir an cumann a bhunaigh Naomh Aibhistín agus an t-ord atá inniu ann. Aithnítear, mar sin féin, go raibh a lán manach agus eirimíteach a thug Agaistínigh orthu féin i ndeisceart na hEorpa leathchéad bhliain i ndiaidh bháis Aibhistín sa bhliain 430. Is cosúil gur fhág siad an Afraic Thuaidh de bharr na creiche a rinne na Vandail sna bólaí úd.
Bailíodh tithí de chuid eirimítigh Agaistíneacha i dToscana na hIodáile ag an bPápa Innocens IV i 1244 agus ina dhiaidh sin, chuir an Pápa Alaisdir IV na bráithreachais Agaistíneacha neamhspleácha san Iodáil, sa bhFrainc, i Sasanna agus sa nGearmáin le chéile i 1256, dáta a nglactar leis mar bhunús an Oird mar atá sé inniu. Tá sé eisceachtúil i stair na hEaglaise nuair a chuireann Pápa ord ar bhun dá dheoin féin. D'ainmníodh an Ord Agaistíneach nua mar tríú ord bhráithre. Bhí an stadas sin ag na Proinnsiasaigh agus na Doiminicigh cheana féin agus tugadh an onóir chéanna chuig na Cairmilítigh ina dhiaidh sin.
Leathnaigh an Ord nua go tapaidh agus chuireadh teach ar bhun i mBaile Átha Cliath i 1280. Bhí na tithe Agaistíneacha in Éirinn bainte leis an bproibhins Sasanach den Ord agus bhí moill ar leathnú amach go dtí an cúigiú aois déag. Ansin tháinig an gluaiseacht léasaithe den ord chun cinn agus cuireadh tithe neamhspleácha ar bhun i gceantair Gaeltachta in Iarthar na hÉireann go háirithe. Bhíodh na tithe seo an tábhactach san Eaglais Caitiliceach in Éirinn go dtí an Reifirméisin.
Le linn na Péinn Dlíthe, ní raibh an ord in ann feidhmiú go hoscailte in Éirinn agus fuair bráithre áirithe bás san ghéarleanúint, ina measc Liam Tuire Beannaithe. I 1656, bunaíodh Coláiste Agaistíneach na nGael san Róimh agus tháinig bráithre chun freastal ar Éireann tríd aimsir na Géarleanúna.


Leabhar Cheanannais.
Is lámhscríbhinn dhathmhaisithe i Laidin é Leabhar Cheanannais () (Baile Átha Cliath, Leabharlann Choláiste na Trionóide, LS A.I. (58), ar a dtugtar Leabhar Cholm Cille uaireanta) ina bhfuil ceithre Shoiscéal an Tiomna Nua, mar aon le réamhthéacsanna agus táblaí éagsúla. Scríobh manaigh Cheilteacha amach é thart ar an mbliain 800. Díorthaíodh téacs na Soiscéal ón Vulgáid den chuid is mó, cé go gcuimsítear roinnt sleachta ó luathleaganacha an Bhíobla ar a ngairtear an Vetus Latina chomh maith. Is máistirshaothar é de challagrafaíocht Iartharach agus seasann sé do bhuaic an dathmhaisithe Oileánaigh. Ceaptar go forleathan freisin gurb é an tseoid náisiúnta is fearr in Éirinn é.
Tá léaráidí agus maisiú Leabhar Cheanannais níos fearr ná Soiscéil Oileánacha eile ó thaobh na fairsinge agus na castachta de. Sa mhaisiú, feictear teaglaim d’íocónagrafaíocht thraidisiúnta Chríostaí agus móitífeanna ornáideacha guairneánacha is gnách don ealaín Oileánach. Cuirtear beocht le leathanaigh na lámhscríbhinne le fíoracha daoine, ainmhithe agus béisteanna miotasacha, chomh maith le snaidhmeadh casta agus le patrúin dualaíochta ar dhathanna beoga. Tá cuid mhaith de na gnéithe beaga maisiúla sin lán de shiombalachas Críostaí agus cuireann siad tuilleadh béime ar théamaí na mórléaráidí dá bharr.
Tá 340 fóilió i gceist leis an lámhscríbhinn anois, agus tá sí faoi cheangal i gceithre imleabhar ón mbliain 1953. Is ar phár lao ar ardchaighdeán atá na duilleoga, agus cuimsítear sa mhaisiú mionsaothraithe gan fasach deich léaráid lánleathanaigh agus leathanaigh téacs atá beo le túslitreacha "historiated" agus le mionsamhlacha idirlíneacha. Sonraíonn siad buaic na gcáilíochtaí frithchlaisiceacha agus bríomhara d’ealaín Oileánach. Dealraítear gur saothar triúr scríobhaithe éagsúla ar a laghad é mórscript Oileánach an téacs féin. Tá an litreoireacht scríofa i ndúch iaranngháil, agus tháinig na dathanna a úsáideadh ó réimse fhairsing substaintí. Cuid mhór de na substaintí seo, rinneadh iad a thabhairt isteach sa tír ó thíortha i bhfad i gcéin.
Tá an lámhscríbhinn ainmnithe as an mainistir i gCeanannas ina raibh sí ar feadh na gcéadta. Tá sí ar taispeáint bhuan i leabharlann Choláiste na Tríonóide anois i mBaile Átha Cliath, Éire. De ghnáth, cuireann an leabharlann dhá cheann de na ceithre imleabhar reatha ar taispeáint i ndiaidh a chéile – ceann amháin acu ag léiriú mórléaráide agus an ceann eile ag léiriú gnáthleathanach téacs.
Bunús.
a>. Déan comparáid idir an leathanach seo agus an leathanach comhfhreagrach ó Leabhar Cheanannais (féach anseo), go háirithe foirm an mhonagraim Lib.
Tá Leabhar Cheanannais ar cheann de na samplaí is fearr agus is cáiliúla de ghrúpa lámhscríbhinní ar an stíl Oileánach, mar a thugtar orthu, a rinneadh ó dheireadh an tséú haois go tús an naoú haois i mainistreacha na hÉireann, na hAlban agus Shasana, agus i mainistreacha na mór-roinne de bhunús Éireannach nó Sasanach. Áirítear ar na lámhscríbhinní sin Cathach Cholm Cille, Ambrosiana Orosius, Soiscéal briste i leabharlann ardeaglaise Durham (iad uile ó thús an tseachtú haois), agus Leabhar Dharú (ón dara leath den seachtú haois). Tagann Soiscéil Durham, Soiscéil Echternach, Soiscéil Lindisfarne (féach léaráid ar dheis), agus Soiscéil Lichfield ó thús an ochtú haois. Is ó dheireadh an ochtú haois a thagann Leabhar Soiscéil Naomh Gall agus Soiscéil Macregal. Is ó thús an naoú haois a thagann Leabhar Ard Mhacha (ón mbliain 807-809), Mír Leabhar Soiscéil Turin, Priscian Leiden, Priscian Naomh Gall agus Soiscéal Macdurnan. Cuireann scoláirí na lámhscríbhinní sin le chéile bunaithe ar chosúlachtaí stíle ealaíonta, scripte agus traidisiún téacsúil. Ciallaíonn stíl lánfhorbartha an mhaisithe go dtagann Leabhar Cheanannais déanach sa tsraith, ó dheireadh an ochtú haois nó ó thús an naoú haois. Tá cuid mhaith de na traidisiúin íocónagrafaíochta agus stíleacha atá sna luath-lámhscríbhinní seo le fáil i Leabhar Cheanannais chomh maith. Mar shampla, ábhar iontais is ea an chomhsheasmhacht ó thaobh fhoirm na litreacha maisithe de i réamhleathanaigh na Soiscéal agus na Soiscéal Oileánach. Déan comparáid, mar shampla, idir réamhleathanaigh Shoiscéal Mhatha i Soiscéil Lindisfarne agus i Leabhar Cheanannais. Tá snaidhmeadh casta maisiúil taobh istigh d'imlínte cheannlitreacha méadaithe an téacs sa dá leabhar. (Chun liosta níos cuimsithí de lámhscríbhinní ábhartha a fheiceáil, féach: List of Hiberno-Saxon illustrated manuscripts).
Díorthaíonn an t-ainm "Leabhar Cheanannais" as Mainistir Cheanannais i gCeanannas, Contae na Mí, Éire, ina raibh sé ar feadh cuid mhaith de na meánaoiseanna. Tá an dáta agus an áit a ndearnadh an lámhscríbhinn ina ábhar díospóireachta suntasaí. Go traidisiúnta, creideadh gur cruthaíodh an leabhar le linn thréimhse Cholm Cille, agus fiú gur shaothar a lámh féin é b’fhéidir. Tá an traidisiún sin díchreidiúnaithe le fada ar bhonn pailéagrafach agus stíleach. Tacaíonn an chuid is mó den fhianaise le dáta déantúis thart ar 800, i bhfad i ndiaidh bhás Cholm Cille sa bhliain 597. Tá traidisiún eile ann, atá coitianta i measc scoláirí na hÉireann, a áitíonn gur cruthaíodh an lámhscríbhinn le haghaidh chomóradh 200 bliain bhás an naoimh.
Níor críochnaíodh an lámhscríbhinn riamh. Tá cúig theoiric iomaíocha ar a laghad maidir le háit bhunaidh agus am críochnaithe na lámhscríbhinne. Sa chéad chás, seans gur cruthaíodh an leabhar, nó an téacs amháin, in Í agus gur tugadh go Ceanannas ansin é, ar cuireadh na léaráidí leis, b’fhéidir, agus nár críochnaíodh riamh é. Sa dara cás, seans gur cruthaíodh an leabhar ar fad in Í. Sa tríú cás, seans gur cruthaíodh an lámhscríbhinn sa teach screaptra i gCeanannas. Sa cheathrú cás, seans gur cruthaíodh i dtuaisceart Shasana é, ag Lindisfarne b’fhéidir, agus gur tugadh go hÍ é agus uaidh sin go Ceanannas. Faoi dheireadh, seans go ndearnadh é ag mainistir anaithnid in Albain in aimsir na gCruithneach. Cé nach cosúil go mbeidh freagra conclúideach ar cheist déantúis an leabhair riamh, glactar go forleathan leis an gcéad teoiric faoi láthair – gur tosaíodh air in Í agus gur cuireadh leis i gCeanannas. Gan aird ar cibé teoiric atá fíor, táthar cinnte go ndearna manaigh Cholm Cille, a raibh an-bhaint acu leis an bpobal in Í, Leabhar Cheanannais.
Na Meánaoiseanna.
Rinne Lochlannaigh slad ar Mhainistir Cheanannais roinnt mhaith amanna sa deichiú haois, agus ní heol conas a mhair an leabhar. Is in iontráil na bliana 1007 d’Annála Ulaidh atá an tagairt stairiúil is luaithe don leabhar agus, go deimhin, don leabhar a bheith i gCeanannas. Tá taifead san iontráil ar an gcaoi ar goideadh Soiscéal Cholm Cille, (Columba) príomhiarsma an Domhain Thiar, i rith na hoíche ó shacraistí iartharach an mhórshéipéil chloiche ag Ceanannas mar gheall ar a chumhdach ceardúil. Aisghabhadh an lámhscríbhinn faoi fhód roinnt míonna ina dhiaidh sin – gan a clúdach órga uscarach. Déantar talamh slán de i gcoitinne gurb é “Soiscéal Cholm Cille” Leabhar Cheanannais. Más fíor sin, ciallaíonn sé go raibh an leabhar i gCeanannas fada go leor faoin mbliain 1007 le go mbeadh a fhios ag gadaithe go raibh sé ann. B’fhéidir go bhfuil fóiliónna ar iarraidh ó thús agus ó chríoch Leabhar Cheanannais mar thoradh ar réabadh na lámhscríbhinne óna clúdach. Tugtar le fios ón gcur síos sna hAnnála ar an leabhar a bheith “ó Cholm Cille” – is é sin, gur le Colm Cille an leabhar, nó go ndearna Colm Cille é – gur creideadh an tráth sin gurbh in Í a rinneadh an leabhar.
Ar aon nós, bhí an leabhar i gCeanannas cinnte sa dara haois déag nuair a rinneadh cóip de chairteacha talún a bhain le Mainistir Cheanannais ar chuid dá leathanaigh fholmha. Bhí an cleachtas sin – cairteacha a chóipeáil isteach i leabhair thábhachtacha – forleathan sna meánaoiseanna, agus tugann inscríbhinní dá leithéid i Leabhar Cheanannais cruthúnas cinnte maidir lena láthair ag an am sin.
Díscaoileadh Mainistir Cheanannais de bharr leasuithe eaglasta an dara haois déag. Tiontaíodh séipéal na mainistreach ina shéipéal paróiste inar coinníodh Leabhar Cheanannais.
Leabhar Chill Dara.
Dar leis, cuimsíonn an leabhar teacht le chéile na gceathrar soiscéalaithe dar le hIaróm, agus ar gach leathanach ar leith tá dearaí ar leith, agus iad suaitheanta ag dathanna éagsúla. Féadtar, dar leis, aghaidh mórgachta agus í tarraingthe go diaga a fheiceáil anseo; ansiúd féadtar siombail mhistéireacha na Soiscéalaithe a fheiceáil le sciatháin – péire sciathán, sé sciathán, ceithre sciathán, péire arís. Iolar anseo, gamhain ansiúd; fear anseo, leon ansiúd agus gach foirm eile atá ann, infinideach nach beag. Má thugann tú gnáth-shracfhéachaint orthu, dar leis, sílfidh tú gur scriosadh atá ann, seachas fíochán. Tá togha na ceardaíochta mórthimpeall ort, ach seans nach dtabharfadh tú faoi deara é. Déan grinnscrúdú air agus treáfaidh tú scrín na healaíne. Déanfaidh tú amach castachtaí, chomh mín agus chomh fíneálta sin, chomh lom lán de shnaidhmeanna agus de thrilseáin, ar dhathanna chomh húr agus chomh beoga, go gceapfaidh tú, dar leis, gur saothar aingil atá ann seachas saothar fir.
Ós rud é go n-áitíonn Giraldus go bhfaca sé an leabhar sin i gCill Dara, b’fhéidir gur leabhar eile a chonaic sé ar an gcaighdeán céanna le Leabhar Cheanannais atá caillte anois, nó b’fhéidir go ndearna sé dearmad faoina láthair.
An Nua-Aois.
D’fhan Leabhar Cheanannais i gCeanannas go dtí 1654. Sa bhliain sin, bhí marcshlua Chromail ag fanacht sa séipéal i gCeanannas, agus sheol gobharnóir an bhaile an leabhar go Baile Átha Cliath le go mbeadh sé sábháilte. Bhronn Henry Jones, a bhí ina easpag ar an Mí tar éis an Reistiréisin, an lámhscríbhinn ar Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1661, áit ar fhan sí ó shin i leith, cé is móite d’iasachtaí gearra go leabharlanna eile agus go hiarsmalanna. Tá sí ar taispeáint phoiblí sa tSeanleabharlann ag Coláiste na Tríonóide ón naoú haois déag.
Thar na blianta, cuireadh roinnt aguisíní le téacs Leabhar Cheanannais. Sa séú haois déag, chuir Gerald Plunkett as Baile Átha Cliath sraith uimhreacha Rómhánacha le caibidlí na Soiscéal de réir na rannta a chruthaigh Ard-Easpag Canterbury an tríú haois déag, Stephen Langton. Rinne an ministir suntasach Anglacánach, James Ussher, comhaireamh agus uimhriú ar na fóiliónna sa bhliain 1621, go gairid i ndiaidh do Rí Séamas I é a ainmniú ina Easpag ar an Mí. Tugadh cuireadh don Bhanríon Victoria agus don Phrionsa Albert an leabhar a shíniú sa bhliain 1849. Déanta na fírinne, áfach, shínigh siad fordhuilleog nua-aoiseach ar creideadh, go lochtach, gur cheann de na fóiliónna bunaidh í. Baineadh an leathanach lena gcuid sínithe nuair a athcheanglaíodh an leabhar sa bhliain 1953.
Thar na céadta, rinneadh an leabhar a athcheangal roinnt uaireanta. Le linn athcheangal an ochtú haois déag, rinneadh sioscadh antuisceanach ar na leathanaigh agus cailleadh codanna beaga de roinnt léaráidí. Rinneadh an leabhar a athcheangal sa bhliain 1895 freisin, ach thit an t-athcheangal sin as a chéile go tapa. Faoi dheireadh na 1920idí, scoireadh roinnt fóiliónna ón bpríomh-imleabhar go huile is go hiomlán. Sa bhliain 1953, rinne an ceanglóir leabhar, Roger Powell, an lámhscríbhinn a athcheangal ina ceithre imleabhar, agus shín sé roinnt leathanach ina raibh boilsceanna. Is féidir breathnú ar dhá imleabhar a bhíonn ar taispeáint i gColáiste na Tríonóide de ghnáth - ceann acu oscailte ar leathanach mórmhaisithe, agus ceann eile chun dhá leathanach téacs bheagmhaisithe a thaispeáint.
Sa bhliain 2000, seoladh an t-imleabhar ina bhfuil Soiscéal Mharcais go Canberra san Astráil i gcomhair taispeántais de lámhscríbhinní dathmhaisithe. Níorbh é sin ach an ceathrú huair a seoladh Leabhar Cheanannais thar lear le haghaidh taispeántais. Faraor, d’fhulaing an t-imleabhar “miondíobháil lí”, mar a thugtar air, ar an mbealach go Canberra. Meastar go mb’fhéidir gur tharla an díobháil de bharr creathanna ó innill an eitleáin le linn na heitilte fada.
Macasamhla.
Cuimsítear an téacs “Erat autem hora tercia” (“ansin a bhí an tríú huair”) i bhfóilió 183r ó fhacsamhail Leabhar Cheanannais na bliana 1990. Sa bhliain 1951, rinne an foilsitheoir Eilvéiseach, Urs Graf-verlag Bern, an chéad fhacsamhail de Leabhar Cheanannais.
Macasamhlaíodh an chuid is mó de na leathanaigh i ngrianghraif dhubha agus bhána, ach bhí 48 macasamhail dhaite san eagrán freisin, lena n-áirítear na maisithe lánleathanaigh ar fad. Le cead Bhord Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, rinne Thames agus Hudson eagrán facsamhla eile sa bhliain 1974. D’áirigh an t-eagrán seo na léaráidí lánleathanaigh ar fad ón lámhscríbhinn agus cuid ionadaíoch de mhaisiú na leathanach téacs, chomh maith le roinnt sonraí méadaithe de na léaráidí. Bhí na macasamhla ar fad lándaite agus ba é John Kennedy, Green Studio, Baile Átha Cliath, a rinne an ghrianghrafadóireacht.
Sa bhliain 1979, d’iarr foilsitheoir Eilvéiseach, Faksimile-Verlag Luzern, cead chun facsamhail lándaite den leabhar a dhéanamh. Diúltaíodh cead ar dtús, mar cheap oifigigh Choláiste na Tríonóide go raibh baol ró-ard díobhála ann. Faoin mbliain 1986, bhí próiseas forbartha ag Faksimile-Verlag a bhain úsáid as súchán séimh chun an leathanach a dhíriú ionas go mbeifí in ann grianghraf den leathanach a ghlacadh gan teagmháil a dhéanamh leis, agus fuair siad cead facsamhail nua a fhoilsiú dá bharr. Tar éis dóibh grianghraf a ghlacadh de gach leathanach, ullmhaíodh facsamhail aonleathanaigh chun é a chur i gcomparáid leis an mbunleagan agus rinneadh coigeartú air nuair ba ghá. Foilsíodh an saothar críochnaithe sa bhliain 1990 i dtacar de dhá imleabhar le facsamhail iomlán agus tráchtaireacht léannta. Tá cóip amháin díobh i seilbh na hEaglaise Anglacánaí i gCeanannas ar shuíomh na bunmhainistreach.
Cur Síos.
Cuimsíonn Leabhar Cheanannais ceithre Shoiscéal na scrioptúr Críostaí scríofa i ndúch dubh, dearg, corcra agus buí i mórscript oileánach, le réamhráite, le hachoimrí agus le comhchordachtaí de shleachta Soiscéil ag teacht rompu. Tá 340 duilleog pháir nó fóilió ann anois. Tá formhór na bhfóiliónna ina gcodanna de dhuilleoga níos mó, ar a dtugtar défhóiliónna, atá fillte ina leath chun dhá fhóilió a chruthú. Tá na défhóiliónna neadaithe ina chéile agus fuaite le chéile chun fithíní ceathrúna páipéir a chruthú. Scaití, ní cuid de dhéfhóilió é an fóilió, ach leathanach singil is ea é a cuireadh isteach sa cheathrú páipéir. Tá na fóiliónna atá ar marthain dlúite ina 38 ceathrú páipéir. Tá idir ceithre fhóilió agus dhá fhóilió dhéag (idir dhá agus sé dhéfhóilió) i ngach ceathrú páipéir. Go minic, ach ní i gcónaí, bíonn na fóiliónna ceangailte i ngrúpaí deich bhfóilió. Is leathanaigh shingile iad cuid de na fóiliónna, mar is iondúil i gcás na leathanach tábhachtach maisithe. Tarraingíodh línte ar na fóiliónna le haghaidh an téacs, uaireanta ar an dá thaobh, tar éis na fóiliónna a fhilleadh. Tá lorg pricíní agus línte treoracha fós le feiceáil ar chuid de na leathanaigh. Tá an párpháipéar ar ardchaighdeán, cé go bhfuil tiús na bhfóiliónna míchothrom. Tá cuid acu gar do leathar agus cuid eile acu chomh tanaí sin go bhfuil siad beagnach tréshoilseach.
Faoi láthair, is é toise an leabhair 330 faoi 250 mm. Ar dtús, ní raibh na fóiliónna ar ghnáthmhéid, ach sioscadh iad go dtí an mhéid reatha le linn athcheangal an ochtú haois. Tá an spás don téacs tuairim agus 250 faoi 170 mm. Tá idir 16 agus 18 líne téacs ar gach leathanach. Tá an lámhscríbhinn i bhfíordhea-riocht agus an mhóraois atá aici, cé go ndearna díobháil don obair ealaíne fhíneálta ar chuid mhaith leathanach de bharr cuimilte. Caithfidh go raibh mórtheach screaptra ag obair ar an leabhar ar feadh na mblianta, ach níor críochnaíodh riamh é de réir dealraimh, agus níl ach imlínte an mhaisithe bheartaithe ar chuid de na leathanaigh. Creidtear gur cailleadh tuairim agus 30 fóilió den bhun-lámhscríbhinn thar na céadta. Rinne Ussher 344 fóilió a chomhaireamh sa bhliain 1621, ach tá roinnt duilleog caillte cheana féin ó shin. Tá an meastachán foriomlán bunaithe ar bhearnaí sa téacs agus ar easpa roinnt mórléaráidí.
Clár Ábhair.
Cuimsíonn an leabhar atá ar marthain réamhábhair, téacs iomlán Shoiscéal Mhatha, Mharcais agus Lúcáis, agus Soiscéal Eoin go dtí Eoin 17:13. Tá an chuid eile d’Eoin agus méid anaithnid den réamhábhair ar iarraidh agus seans gur cailleadh é nuair a goideadh an leabhar luath sa 11 aois AD. Cuimsítear dhá liosta bhriste d’ainmneacha Eabhracha atá sna Soiscéil, "Breves" "causae" (achoimrí Soiscéil), "Argumenta" (gearr-bheathaisnéisí na Soiscéalaithe), agus táblaí canóna de chuid Eusebius sna réamhábhair eile. Is dócha gur chuimsigh cuid den réamhábhair atá caillte mar atá sé i Soiscéil Lindisfarne agus i Leabhar Dharú agus Ard Mhacha litir Iaróim, ar a dtugtar "Novum opus", chuig Pápa Damasus I ina míníonn Iaróm cúis a aistriúcháin. Cé nach bhfuil an dóchúlacht chéanna ann, seans gur chuimsigh an ábhair chaillte litir Eusebius chuig Carpianus ina míníonn sé úsáid na dtáblaí canóna. Ar na Soiscéil oileánacha go léir, níl an litir sin ach i lámhscríbhinn Lindisfarne.
Tá dhá bhlúire de liostaí ainmneacha Eabhracha; ceann ar recto an chéad fhóilió a mhaireann agus ceann ar fhóilió 26, atá curtha isteach ag críoch an réamhábhair d’Eoin. Cuimsíonn an chéad liosta briste críoch an liosta le haghaidh Shoiscéal Mhatha. Theastódh dhá fhóilió eile le haghaidh na n-ainmneacha atá in easnamh ar Mhatha. Tá tuairim agus aon cheathrú den liosta do Lúcás sa dara liosta briste, ar fhóilió 26. Theastódh trí fhóilió eile le haghaidh an liosta do Lúcás. Ciallaíonn struchtúr na ceathrún páipéir ina bhfuil fóilió 26 gur éagosúil go bhfuil trí fhóilió ar iarraidh idir fhóilió 26 agus 27, agus táthar beagnach cinnte nach bhfuil fóilió 26 ina bhunláthair anois. Níl tásc ná tuairisc ar líostaí Mharcais agus Eoin.
Tagann táblaí canóna Eusebius as Caesarea i ndiaidh an chéad liosta briste. Forbraíodh na táblaí seo chun na Soiscéil a chrostagairt agus gabhann siad roimh théacs na Vulgáide. Roinn Eusebius an Soiscéal ina chaibidlí agus chruthaigh sé táblaí ansin a chuir ar chumas léitheoirí eachtraí áirithe de bheatha Chríost a aimsiú sna Soiscéil. Go traidisiúnta, áiríodh na táblaí canóna i réamhábhair fhormhór na gcóipeanna meánaoiseacha de théacs Vulgáide na Soiscéal. Tá sé fíordheacair táblaí Leabhar Cheanannais a úsáid, áfach, mar gur chomhdhlúthaigh an scríobhaí na táblaí sa chaoi agus go bhfuil siad trí chéile anois. Chomh maith leis sin, níor cuireadh na huimhreacha comhfhreagracha caibidle isteach in imill an téacs riamh, rud a chiallaíonn go bhfuil sé dodhéanta na codanna dá bhfuil na táblaí canóna ag tagairt a aimsiú. Ní léir an fáth ar fágadh ar lár iad: b’fhéidir go raibh sé ar intinn ag an scríobhaí na tagairtí a chur leis tar éis dó a bheith críochnaithe, nó b'fhéidir gur fhág sé ar leataobh iad d’aon ghnó ionas nach millfeadh sé cuma na leathanach.
Tá tús Breves causae Lúcáis i bhfóilió 19.
Baineann na "Breves causae" agus "Argumenta" le traidisiún lámhscríbhinne réamh-Vulgáide. Is achoimrí iad na "Breves" "causae" ar aistriúcháin sa tSean-Laidin ar na Soiscéil agus tá siad roinnte ina gcaibidlí uimhrithe. Ar nós uimhreacha na dtáblaí canóna, ní úsáidtear na huimhreacha caibidle seo ar leathanaigh téacs na Soiscéal. Ní dócha go mbainfí úsáid as na huimhreacha sin, fiú amháin dá gcríochnófaí an lámhscríbhinn, mar chomhfhreagair na huimhreacha caibidle do na haistriúcháin sa tSean-Laidin agus bheadh sé deacair iad a chur in oiriúint do théacs na Vulgáide. Is bailiúcháin finscéalta faoi na Soiscéalaithe atá sna "Argumenta". Tá eagar aisteach ar na "Breves causae" agus "Argumenta": tagann na "Breves causae" agus "Argumenta" do Mhatha ar dtús, ansin na "Breves" agus "Argumenta" do Mharcas, agus ansin, aisteach go leor, tagann na "Argumenta" do Lúcás agus d'Eoin araon roimh a gcuid "Breves causae". Seo an ord aimhrialta céanna atá i Leabhar Dharú, ach sa chás sin, tagann na codanna atá as áit ag deireadh na lámhscríbhinne seachas mar chuid de réamhrá leanúnach. I lámhscríbhinní oileánacha eile, ar nós Shoiscéil Lindisfarne, Leabhar Ard Mhacha agus Shoiscéil Echternach, caitear le gach Soiscéal mar shaothar aonair agus tagann a gcuid réamhráite díreach rompu. Bhain an scoláire, T.K. Abbot, de thátal as an athrá moghach ar na Breves causae agus Argumenta ó Leabhar Dharú i Leabhar Cheanannais, go raibh Leabhar Dharú nó samhail choitianta in aice láimhe ag scríobhaí Leabhar Cheanannais.
Téacs agus script.
Cuimsíonn Leabhar Cheanannais téacs na gceithre Shoiscéal bunaithe ar an Vulgáid. Ní chuimsíonn sé cóip ghlan den Vulgáid áfach. Tá roinnt éagsúlachtaí leis an Vulgáid ann, áiteachaí ar úsáideadh aistriúcháin sa tSean-Laidin seachas téacs Iaróim. Cé go bhfuil na héagsúlachtaí seo coitianta sna Soiscéil oileánacha ar fad, níl an chuma ar an scéal go bhfuil patrún comhsheasmhach éagsúlachta idir na téacsanna oileánacha éagsúla. Tugann fianaise le tuiscint gur bhraith scríobhaithe go minic ar an gcuimhne seachas ar eiseamláir agus iad ag scríobh an téacs.
Cuimsíonn fóilió 309r téacs ó Shoiscéal Eoin atá scríofa i mórscript Oileánach ag an scríobhaí ar a dtugtar Lámh B.
Den chuid is mó, scríobhtar an lámhscríbhinn i mórscript oileánach le roinnt samplaí de litreacha mionscripte anseo agus ansiúd (e nó s go hiondúil). Scríobhtar an téacs i líne fhada amháin trasna an leathanaigh de ghnáth. Shainaithin Françoise Henry triúr scríobhaithe sa lámhscríbhinn seo ar a laghad, ar ar thug sí Lámh A, Lámh B agus Lámh C. Faightear Lámh A ar fhóilió 1 go 19v, fóilió 276 go 289, agus fóilió 307 go deireadh na lámhscríbhinne. Den chuid is mó, scríobhann Lámh A ocht nó naoi líne dhéag in aghaidh an leathanaigh i ndúch gáil donnnós coitianta san Iarthar. Faightear Lámh B ar fhóilió 19r go 26 agus ar fhóilió 124 go 128. Tá claonadh beagán níos mó ag Lámh B le mionscript a úsáid, agus úsáideann sé dúch dearg, corcra agus dubh, agus líon éagsúil línte in aghaidh an leathanaigh. Faightear Lámh C ar fud fhormhór an téacs. Tá claonadh níos mó ag Lámh C ná mar atá ag Lámh A le mionscript a úsáid freisin. Úsáideann Lámh C an dúch gáil scothdhonn céanna a úsáideann Lámh A agus scríobhann sé seacht líne dhéag in aghaidh an leathanaigh beagnach i gcónaí.
Ginealach Íosa de chuid Lúcáis (a chuimsíonn trí leathanach)
Earráidí.
Tá roinnt difríochtaí idir an téacs agus na Soiscéil aitheanta. Ainmníonn Leabhar Cheanannais sinsear breise go lochtach i nginealach Íosa a thosaíonn ag Lúcás 3:23. I mball eile, ba chóir go mbeadh “I came not to send peace, but the sword,” ach tá gaudium (“áthas”) inar chóir do gladium (“claíomh”) a bheith, agus aistrítear é mar "Ní síocháin [amháin] a tháinig mé a chur ach áthas" dá bharr.
Maisiú.
Gabhann cuid mhaith mionsamhlacha lánleathanaigh leis an téacs, agus feictear níos mó maisithe beaga péinteáilte ar fud an téacs ná riamh roimhe. Tá cáil ar mhaisiú an leabhair as mionsonraí casta a chur le chéile le déantúis dhána fhuinniúla. Baintear amach buaicthréithe na ceannlitreach lámhscríbhinne Oileánaí anseo, mar a dhéanann Carl Nordenfalk cur síos orthu: “the initials... are conceived as elastic forms expanding and contracting with a pulsating rhythm. The kinetic energy of their contours escapes into freely drawn appendices, a spiral line which in turn generates new curvilinear motifs...” Bíonn réimse leathan dathanna i gceist leis na léaráidí, go háirithe corcra, liathchorcra, dearg, bándearg, glas agus buí. Tá claonadh sna lámhscríbhinní luatha i dtreo pailéad níos lú. Ní úsáideann Leabhar Dharú ach ceithre dhath mar shampla. Mar ba ghnách le saothar Oileánach, níor baineadh úsáid as órdhuille ná airgead-duille sa lámhscríbhinn. Dhéantaí na líocha le haghaidh na léaráidí, a d’áirigh ócar dearg agus buí, lí copair ghlais (ar a dtugtar verdigris uaireanta), indeagó agus lapis lazuli, a iompórtáil ó réigiún na Meánmhara agus, i gcás an lapis lazuli, ó oirthuaisceart na hAfganastáine.
Tá an clár maisithe mhórthaibhsigh i bhfad níos suntasaí ná aon leabhar Soiscéil Oileánaigh eile a mhaireann. Tá deich léaráid lánleathanaigh a mhaireann lena n-áirítear dhá phortráid soiscéalaithe, trí leathanach le ceithre shiombail soiscéalaithe, leathanach cairpéid, mionsamhail den Mhaighdean Mhuire agus de Mhac na hÓighe, mionsamhail de Chríost mar Rí, agus mionsamhlacha de Ghabháil Íosa agus de Chathú Chríost. Tá trí lánleathanach déag de théacs maisithe a mhaireann lena n-áirítear leathanaigh le haghaidh an chéad chúpla focal de na Soiscéil ar fad. Tá maisiú fairsing ar ocht gcinn de na deich leathanach táblaí canóna. Is fíordhóchúil go raibh leathanaigh eile mhionscripte agus téacs maisithe ann atá caillte anois. Chomh maith leis na príomhleathanaigh sin, tá scata mór maisithe beaga agus ceannlitreacha maisithe ar fud an téacs. Go deimhin, níl ach dhá leathanach ann gan mhaisiú.
Tosaíonn fóiliónna na lámhscríbhinne atá ar marthain le blúire de ghluais na n-ainmneacha Eabhracha. Tá an blúire sin ar cholún na láimhe clé d’fhóilió 1r. Tá mionsamhail de na ceithre shiombail soiscéalaithe, a bhfuil cuma an chaite orthu anois, ar cholún na láimhe deise. Tá an mhionsamhail treoshuite sa chaoi agus go gcaithfear an t-imleabhar a iompú nócha céim chun é a fheiceáil i gceart. Is téama amhairc iad na ceithre shiombail soiscéalaithe atá fite fuaite sa leabhar. Léirítear iad le chéile beagnach i gcónaí chun béim a leagan ar an teagasc maidir le haontacht teachtaireachta na gceithre Shoiscéal.
Leagtar béim bhreise ar aontacht na Soiscéal trí mhaisithe tháblaí canóna Eusebius. Léiríonn na táblaí canóna féin aontacht na Soiscéal go dúchasach trí shleachta comhfhreagracha ó na Soiscéil a eagrú. Teastaíonn dhá leathanach déag le haghaidh tháblaí canóna Eusebius de ghnáth. I Leabhar Cheanannais, bheartaigh lucht déanta na lámhscríbhinne ar dhá leathanach déag (fóilió 1v go 7r) ach ar chúis anaithnid, chomhdhlúthaigh siad le deich leathanach é, a d’fhág fóilió 6v go 7r folamh. Chiallaigh an comhdhlúthú seo nach rabhthas in ann na tablaí canóna a úsáid. Tá maisiú an chéad ocht leathanach de na táblaí canóna go mór faoi thionchar Luathleabhair Shoiscéil ón Meánmhuir, ina raibh traidisiún na táblaí a fhágáil laistigh de stuara (ar nós Táblaí Canóna Londan). Cuireann lámhscríbhinn Cheanannais an mhóitíf seo i láthair ar bhealach Oileánach, a chiallaíonn nach bhféachtar ar na stuaraí mar ghnéithe ailtireachta, ach go mbíonn siad ina bpatrúin chéimseatúla stílithe le maisiú Oileánach. Tá na ceithre shiombail soiscéalaithe sna spásanna faoi agus os cionn na stuanna. Cuirtear an dá thábla canóna dheireanacha i láthair laistigh de ghréille. Níl an láithriú sin le feiceáil ach amháin i lámhscríbhinní Oileánacha agus chonacthas ar dtús i Leabhar Dharú é.
I bhfóilió 7v tá íomhá den Mhaighdean Mhuire agus de Mhac na hÓighe. Is é seo an íomhá is sine den Mhaighdean Mhuire atá ar marthain i lámhscríbhinn de chuid an Iarthair.
Tá an chuid eile den leabhar roinnte ina chodanna, agus is le mionsamhlacha agus le leathanaigh iomlána de théacs maisithe a thosaíonn na ranna. Cuirtear tús le gach Soiscéal le clár leanúnach maisithe. Breathnaítear ar an réamhábhar mar chuid inti féin agus is le leathanaigh áille mhaisithe a chuirtear tús leis. Chomh maith leis na réamhábhair agus na Soiscéil, is le maisiú a thosnaíonn an “dara tús” de Shoiscéal Mhatha.
Is le híomhá íocónach den Mhaighdean Mhuire agus de Mhac na hÓighe a chuirtear tús leis an réamhábhar (fóilió 7v). Is í an mhionsamhail seo an chéad léiriú den Mhaighdean Mhuire i lámhscríbhinn de chuid an Iarthair. Is meascán aisteach é an léiriú seo de staidiúir thosaigh agus de staidiúir ¾ Mhuire. Chomh maith leis sin, tá cosúlacht stíle idir an mhionsamhail seo agus an íomhá snoite ar chlár chónra Naomh Cuthbert ón mbliain 698. Tá seans ann gur tháinig íocónagrafaíocht na mionsamhla seo ó íocón Oirthearach nó ó íocón Coptach.
Is í an mhionsamhail den Mhaighdean Muire agus de Mhac na hÓighe atá os comhair an téacs, agus tá sé ina réamhrá oiriúnach le ‘Breves Causae’ Mhatha. Cuireann sé sin tús le ‘Nativitas Christi in Bethlem’ (Breith Íosa Críost sa Bheithil). Tá leathanach tosaigh théacs an ‘Breves Causae’ maisithe agus timpeallaithe ag fráma mionsaothraithe (fóilió 8r). Is ráiteas beo tosaigh don réamhrá iad an dá leathanach ar a bhfuil an mhionsamhail agus an téacs. Tá líne thosaigh gach coda a ghabhann leis an réamhábhar meádaithe agus maisithe (féach ‘Breves Causae Lúcáis’ thuas). Mar sin féin, níor caitheadh le haon chuid eile de na réamhábhair mar a caitheadh le ‘Breves Causae Mhatha’.
Dearadh an leabhar seo sa tslí go gcuirfí tús le gach ceann de na Soiscéal le clár maisithe beo. I dtosach, bhí mionsamhail lánleathanaigh leis na ceithre shiombail soiscéalaí mar réamhrá ag gach Soiscéal. Ina dhiaidh sin, bhí leathanach bán. Ansin, bhí portráid mhionsaothraithe den soiscéalaí os comhair théacs tosaigh an tSoiscéil a bhfuil maisiú mionsaothraithe leis. Tá portráid den Soiscéalaí (fóilió 28v) agus a leathanach de shiombailí soiscéalaí (fóilió 27r féach thuas) fós le feiceáil i Soiscéal Mhatha. I Soiscéal Mharcais, tá portráid an tSoiscéalaí in easnamh ach tá an leathanach leis na siombailí Soiscéalaí fós ann (fóilió 129v). Níl an phortráid ná na siombailí soiscéalaí i Soiscéal Lúcáis. Tá an phortráid (fóilió 291v féach ar dheis) agus na siombailí Soiscéalaí (fóilió 290v) le feiceáil i Soiscéal Eoin mar atá i Soiscéal Mhatha. Féadtar talamh slán a dhéanamh de gurbh ann do phortráidí i Soiscéal Mharcais agus Lúcáis, mar aon le leathanach na siombailí i Soiscéal Lúcáis tráth, ach gur cailleadh iad ó shin. Tá úsáid na gceithre shiombail Shoiscéalaí ar fad os comhair gach Soiscéil mhórthaibhsigh. Úsáideadh é chun aontacht na Soiscéal a chur chun cinn.
Ba mhórthaibhseach é an maisiú a rinneadh ar fhocail tosaigh gach Soiscéil. Rinneadh ‘leathanaigh chairpéid’ de na leathanaigh seo. Tá maisiú na dtéacsanna seo chomh mórthaibhseach sin gur fhág sé an téacs féin beagnach doléite. Is féidir leathanach tosaigh Shoiscéal Mhatha a thabhairt mar shampla (fóilió 28r). (Féach an léiriú ar chlé) Níl sa leathanach seo ach dhá fhocal: "Liber generationis" (“Leabhar na Glúine”). Is monagram ollmhór, a chlúdaíonn an leathanach ar fad, iad na litreacha "Lib" ón bhfocal "Liber". Léirítear na litreacha "er" mar ornáid fhite taobh istigh den litir b ón monagram. Rinneadh trí líne den fhocal "Generationis" agus tá sé timpeallaithe ag fráma mionsaothraithe sa cheathrú íochtarach ar dheis an leathanaigh. Tá an rud ar fad timpeallaithe ag imlíne mhionsaothraithe.
Is le bíseanna mórthaibhseacha agus le hobair shnaidhme - cuid mhór acu i bpatrúin mhíolchruthacha - atá an imlíne agus na litreacha féin maisithe. Chomh maith leis sin, ba mar seo a cuireadh le focail tosaigh Mharcais "Initum evangeli" (Tús an tSoiscéil), Lúcáis Quoniam quidem multi agus Eoin "Inprincipio erat verbum" (“I dtosach bhí an briathar”) chomh maith. Cé go raibh maisiú na leathanach seo ní b'fhorleithne i Leabhar Cheanannais, bhí na leathanaigh seo ar fad maisithe i ngach ceann de na Leabhair Soiscéal Oileánacha.
Tosaíonn Soiscéal Mhatha le ginealach Íosa Críost. Is ag Matha 1:18 a thosaíonn fíorinsint bheatha Íosa Críost. Cuireadh béim mhór ar “an dara tús” seo de Shoiscéal Mhatha in go leor luath-leabhar Soiscéil, rud a d'fhág gur caitheadh leis an dá chuid mar shaothair éagsúla. Is leis an bhfocal "Críost" a thosaíonn an dara leath. Ba mhinic a úsáideadh na litreacha Gréagacha "chi" agus "rho" i lámhscríbhinní meánaoiseacha chun an focal "Críost" a ghiorrú. I Leabhair Soiscéal Oileánacha, bhí an chéad mhonagram "Chi Rho" méadaithe agus maisithe. I Leabhar Cheanannais, cuireadh clár maisithe i bhfeidhm ar an dara tús seo a bhí comhionann leis na cláir a bhí mar réamhra ag na Soiscéil aonair. Tá mionsamhail de Chríost mar Rí i verso Fhóilió 32. (Áitítear go bhfuil an mhionsamhail seo ar cheann de na portráidí Soiscéalaí a cailleadh. Tá an íocónagrafaíocht éagsúil leis na portráidí atá ar marthain, áfach, agus glacann an léann reatha leis an aitheantas agus an socrú seo don mhionsamhail seo.) Os comhair na mionsamhla seo, ar recto fhóilió 33, tá an t-aon leathanach cairpéid de chuid Leabhar Cheanannais atá ina mhionsamhail aimhrialta; tá cúig leathanach cairpéid ag Soiscéil Lindisfarne agus tá sé cinn ag Leabhar Dharú. Tá verso bán fhóilió 33 os comhair na mionsamhla is mórthaibhsí ón luath-thréimhse mhéanaoiseach, is é sin monagram "Chi Rho" Leabhar Cheanannais. Is mar réamhra don insint ar Bheatha Críost atá sé.
I Leabhar Cheanannais, tá an monagram "Chi Rho" chomh mór sin anois go gclúdaíonn sé an leathanach ar fad. Clúdaíonn an litir "chi" an leathanach ar fad le géag amháin ag dul trasna fhormhór an leathanaigh. Is faoi ghéaga an "Chi" atá an litir "rho". Roinntear an dá litir i gcodanna atá maisithe go mórthaibhseach le hobair snaidhme agus le pátrúin eile. Is maisiú déanta d'obair snaidhme agus de ghuairneáin atá sa chúlra chomh maith. Laistigh den mhaisiú seo, tá ainmhithe agus feithidí faoi cheilt. Éiríonn trí aingeal ó cheann de ghéaga croise an "chi". Tá an mhionsamhail seo ar an monagram "Chi" "Rho" is mó agus is mórthaibhsí ar marthain in aon Leabhar Soiscéal Oileánach. Is toradh é seo ar thraidisiún a thosaigh le Leabhar Dharú.
Tá dhá mhionsamhail eile lánleathanaigh i Leabhar Cheanannais a léiríonn eachtraí ó scéal na Páise. Tá téacs Mhatha maisithe le maisiú lánleathanaigh de "Ghabháil Íosa". (fóilió 114r). Léirítear Íosa faoi stuara stílithe agus dhá fhíor eile, atá i bhfad níos lú, á bhreith. I dtéacs Lúcáis, tá mionsamhail lánmhéide de "Chathú Críost" (fóilió 202v). Léirítear Críost ón gcoim aníos ar bharr an Teampaill. Ar a dheis tá slua daoine, léiriú dá dheisceabail is dócha. Ar a chlé agus taobh thíos de, tá an phearsa fhíordhubh de "Shátan" ann. Tá beirt aingeal os a chionn. [40]
Tá leathanach iomlán de théacs maisithe a thosaíonn le "“Tunc dicit illis”" i verso an fhóilió ina bhfuil "Gabháil Críost". Os comhair mhionsamhail Chathú Críost, tá leathanach iomlán eile de théacs maisithe (fóilió 203r “Iesus autem plenus”). Chomh maith leis an leathanach seo, tá maisiú mionsaothraithe ar chúig leathanach iomlán eile. I Soiscéal Mhatha, tá leathanach iomlán eile lán de mhaisiú (fóilió 124r, “Tunc crucifixerant Xpi cum eo duos latrones”). I Soiscéal Mharcais, tá dhá leathanach de théacs maisithe chomh maith (fóilió 183r, “Erat autem hora tercia”, agus fóilió 187v, “[Et Dominus] quidem [Iesus] postquam”). Tá dhá leathanach de théacs iomlán maisithe i Soiscéal Lúcáis (fóilió 188v, “Fuit in diebus Herodis”, agus fóilió 285r, “Una autem sabbati valde”). Cé nach bhfuil mionsamhlacha bainteach leis na téacsanna seo, is dócha go raibh mionsamhlacha le bheith le gach ceann de na téacsanna seo ach gur cailleadh iad nó nár críochnaíodh riamh iad. Níl leathanach amháin iomlán de théacs i Soiscéal Eoin ar marthain, seachas an Réamhrá. Sa trí Shoiscéal eile, áfach, is le hinsint na Páise atá gach ceann de na leathanaigh iomlán de théacs maisithe seachas fóilió 188c a thosaíonn insint Bhreith Íosa. Os rud é, áfach, go raibh insint na Páise sna fóiliónna a cailleadh ó Shoiscéal Eoin, is dócha gur cailleadh na leathanaigh iomlán de théacs maisithe chomh maith.
a>, tá maisithe beaga cosúil leis an túslitir mhaisithe seo.
Níl maisiú an leabhair dírithe ar na mórleathanaigh amháin. Tá an téacs breac le túslitreacha maisithe agus le fíoracha maisithe beaga d’ainmhithe agus de dhaoine, déanta de shnaidhmeadh casta go minic. Tá túslitreacha maisithe ag go leor téacsanna suntasacha mar an Pater Noster. Ar imeall clé an leathanaigh ar a bhfuil téacs na mBiáide, i Soiscéal Mhatha (fóilió 40v), tá mionsamhail mhór ann agus tá an litir B – ar tús gach abairt í – ceangailte di ina slabhra ornáideach. Tá mionsamhail dá samhail le feiceáil ar an leathanach ar a bhfuil ginealach Chríost i Soiscéal Lúcáis (fóilió 200r). Bíonn an focal ‘qui’ ceangailte di go minic san imeall ar chlé. Seasann go leor de na hainmhithe beaga atá scaipthe tríd an téacs do “casadh-sa-chonair” (is é sin, áit ar críochnaíodh líne i spás os cionn na bunlíne nó faoin mbunlíne). Is ann do go leor ainmhithe eile chun spásanna fágtha ag deireadh línte a líonadh. Ní mar a chéile aon dá léaráid dá leithéid. Níl an oiread sin maisithe i luath-lámhscríbhinn eile atá ar marthain.
a> Chi Rho, tá go leor de mhaisiú Leabhar Cheanannais go breá casta. (Fóilió 34r)
Is maisiúcháin d’ardchaighdeán iad go léir agus bíonn siad thar a bheith casta go minic. I maisiú amháin a chlúdaíonn cearnóg aon orlach de leathanach, tá 158 píosa de ribín bán, le himeall dubh, fite fuaite ar a chéile. Ní féidir roinnt den mhaisiú a fheiceáil ach amháin le gloine formhéadúcháin, cé nach eol dúinn go raibh a leithéid de ghloine, leis an gcumhacht cheart, ar fáil go dtí na céadta bliain i ndiaidh an leabhar a bheith críochnaithe. Freagraíonn an snaidhmeadh casta agus na léaráidí fite, ar thángthas orthu i gCeanannas agus i mainistreacha gaolmhara eile, de mhiotalóireacht agus shnoíodóireacht chloiche na tréimhse sin. Ó tosaíodh ag teacht orthu arís, diaidh ar ndiaidh, ón 9ú haois déag ar aghaidh, tá éileamh leanúnach ar na léaráidí seo. Go deimhin, úsáidtear go leor de na móitífeanna seo san ealaín choiteann, lena n-áirítear seodra agus tatúnna.
Feidhm.
Tá feidhm shacraiminteach seachas oideachais ag an leabhar. Is ar altóir ard sa séipéal a d’fhágfaí Sóisceál a bhí chomh mór mórthaibhseach is a bhí Leabhar Cheanannais. Ní bhainfí é ach chun an Soiscéal a léamh le linn an Aifrinn. Ba é ba dóichí, áfach, ná go mbeadh an téacs de ghlanmheabhair ag an léitheoir agus nach mbeadh air an téacs a léamh ón leabhar. Is ábhar suntasach é go ndearbhaíonn Croinicí Uladh gur goideadh an leabhar ón sacraistí (ina raibh soithigh agus feisteas an Aifrinn) seachas ó leabharlann na mainistreach. Tá sé soiléir ó dhearadh an leabhair go raibh an fheidhm seo i gceist leis, is é sin, tugadh tosaíocht do dhearadh an leabhair ar chúrsaí praiticiúla. Tá líon mór botún sa téacs nár ceartaíodh riamh. Rinneadh línte a chríochnú go minic i spás folamh sa líne os a gcionn. Níor cuireadh teidil na gcaibidlí taobh istigh d’imill na leathanach, ar teidil iad a bhí ag teastáil le go mbeifí in ann úsáid a bhaint as na táblaí canónaigh. Go ginearálta, ní dhearnadh aon ní a chuirfeadh isteach ar chuma aeistéitiúil an leathanaigh. Tugadh tosaíocht don aeistéitic ar fheidhmiúlacht an leabhair.


Roicéad.
Is feithicil í roicéad'", diúracán nó eitleán a fhaigheann sá nó ropadh de réir Tríú Dlí Newton, nuair a phléascann gáis an-te amach ar chúl a innill.


Cairmilítigh.
Ord bráithre Caitliceach iad na Cairmilítigh (Ordo Carmeli - O.Carm)
De réir an traidisiúin, bhunaigh Eilias Fáidh na Cairmilítigh ar Shliabh Chairmeil san Iosrael roimh am Chríost. Ach níl aon fhianaise ann go raibh manaigh nó eirimítigh ann go dtí deireadh na 12ú haoise, fir a tháinig chun na Palaistíne mar oilitrigh nó le cogaidh na croise. B'shin tús le Ord Chairmil. Fuair siad rial ó Naomh Ailbhe, Ard-athair Iarúsailéim, gearr dár gcionn.
I 1248, thug an Pápa Innocens IV aitheantas dona Cairmilítigh agus glacadh iad mar ord Bhráithre, mar aon leis na Doiminicigh, Proinsiasaigh agus Agaistínigh. Glacadh go raibh bua faoi leith ag an ord i gcomhar an saol spioradálta.
Ba baill den oird iad Treasa Lisieux agus Títus Brandsma.


Pápa Leo XII.
Ba é Leo XII (22 Lúnasa, 1760 – 10 Feabhra, 1829) an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1823 agus 1829.
Leo XII
Leo XII
Leo XII


Boinn euro.
Boinn euro (EUR nó €), a thugtar ar an airgeadra bonn a úsáidtear i dtrí bhallstát déag san Aontas Eorpach (An Ostair, An Bheilg, Éire, an Fhionlainn, An Fhrainc, An Ghearmáin, An Ghréig, An Iodáil, An Ísiltír, Lucsamburg, An Phortaingéil, An tSlóivéin agus An Spáinn), trí micrea-staideanna Eorpaigh le comhaontaithe leis an tAontas Eorpach (Monacó, San Mairíne agus Cathair na Vatacáine), Andóra, Montainéagró agus An Chosaiv san Seirbia.
Tháinigh boinn agus notaí euro i reatha ar 1 Eanáir 2002.
Tá 100 cent sa euro agus ocht ainmníochta bhoinn euro.


Marseille.
Is í Marseille an dara cathair is mó sa Fhrainc. Tá sí suite ar chósta na Meánmhara i ndeisceart na Fraince. Tá breis is 1,600,000 duine ina gcónaí i Marseille. "Marseillais" a thugtar orthu. Is í Marseille príomhchathair Provence-Alpes-Côte d'Azur.


Na Trioblóidí.
I ngnáthchaint na hÉireann, is ionann na Trioblóidí agus an tréimhse míshuaimhnis, foréigin agus coimhlinte trasphobail a thosaigh i dTuaisceart Éireann nuair a bhí na seascaidí ag druidim chun deireanais, agus ar cuireadh clabhsúr orthu, a bheag nó a mhór, nuair a chuaigh "Comhaontú Bhéal Feirste", a dtugtar "Comhaontú Aoine an Chéasta" air freisin, i bhfeidhm ar an 10 Aibreán 1998. Is iomaí sainmhíniú a tugadh ar na Trioblóidí i rith na mblianta: sceimhlitheoireacht, coimhlint eitneach, coimhlint iltaobhach, treallchogaíocht, coimhlint ar leibhéal íseal géaradais, agus, fiú, cogadh cathartha.
Eolas Ginearálta.
Is éard a bhí i gceist leis na Trioblóidí ná tréimhse tríocha bliain lán coireanna agus ainghníomhartha foréigneacha idir cuid de phobal Náisiúnaíoch an Tuaiscirt (ar Caitlicigh iad a bhformhór) agus cuid de phobal Aontachtach an Tuaiscirt (ar Protastúnaigh iad a bhformhór). B'é ba chúis leis an gcoimhlint ná stádas conspóideach Thuaisceart Éireann taobh istigh den Ríocht Aontaithe, agus an dóigh a raibh na Protastúnaigh ag mursantacht ar na Caitlicigh sa stáitín, mar a chonacthas do na Caitlicigh féin. B'iad na dreamanna armtha paraimíleata ba mhó a choinnigh an foréigean ag imeacht. Go háirithe, bhí na Sealadaigh - is é sin, faicsean Sealadach an IRA - ag iarraidh críoch a chur le cumhacht na Ríochta Aontaithe i dTuaisceart Éireann agus Poblacht úr uile-Éireann a chur ar bun.
Ba dóigh le cuid de na Protastúnaigh go raibh ag éirí leis an IRA, agus stádas "Briotanach" an Tuaiscirt ag tréigean, de réir is mar a bhí greim na nAontachtóirí á scaoileadh den chumhacht. Mar sin, chrom siad ar fheachtas armtha dá gcuid féin. Tháinig dronga paraimíleata de Dhílseoirí ar bun. Bhí Fórsa Óglaigh Uladh (UVF) agus Cumann Cosanta Uladh (UDA) ar an dá cheann ba tábhachtaí de na baiclí sceimhlitheoireachta seo. Thosaigh siad ag ionsaí agus ag marú Caitlicigh, fiú daoine nach raibh baint dá laghad acu le feachtas míleata na Sealadach.
Ghlac fórsaí slándála an stáit - Arm na Breataine Móire agus na péas (Constáblacht Ríoga Uladh) - páirt san fhoréigean fosta. Is é an dearcadh a bhí lucht rialtais na Breataine ar na cúrsaí seo ná gurb eadráin agus idiriscín neodrach a bhí idir lámhaibh ag na fórsaí slándála, agus iad ag iarraidh an dá phobal a anacal is a theasargan ar a chéile agus an dlí, síocháin na sochaí a choinneáil i bhfeidhm agus féinrialtas daonlathach mhuintir an Tuaiscirt a chosaint. Is é an meas a bhí ag na Poblachtánaigh Éireannacha ná gur páirtí sa choimhlint ab ea na fórsaí slándála, agus go raibh siad ag cleachtadh claonpháirteachais ar mhaithe leis na Dílseoirí. Dhearbhaigh an fiosrú úd "Ballast" a rinne fear an phobail um chúrsaí póilíníochta (an tOmbudsman Póilíníochta), - dhearbhaigh sé go raibh eilimintí áirithe sna fórsaí slándála, daoine de na péas ar a laghad, ag cuidiú leis na sceimhlitheoirí Protastúnacha ar chúla téarmaí.
Bhí, fiú, baint acu le cúpla cás dúnmharaithe. Chuir siad bac ar an dlí uaireanta, más Dílseoirí a bhí á n-ionchúiseamh faoi choireanna seicteacha. Áitíonn na hAontachtóirí, áfach, nach raibh claonpháirteachas ar bith ann, agus má bhí féin, nach raibh ach an corrchás ann. Tá siad ag tabhairt le fios fosta go raibh an stát Deisceartach - Poblacht na hÉireann - ag tacú leis an IRA ar dhóigh chosúil.
Níorbh é an foréigean an t-aon fhadhb amháin a bhí ann, nó thairis sin, bhí na páirtithe polaitiúla sa Tuaisceart ag teacht salach ar a chéile, ionas nach raibh siad ábalta comhoibriú go héifeachtúil. Bhí an chuid ba mhó de na polaiteoirí ag cáineadh na sceimhlitheoirí agus ag éileamh síochána don tsochaí. San am céanna, bhí siad in achrann a chéile faoi stádas an stáitín taobh istigh den Ríocht Aontaithe, agus faoin gcineál rialtais ab fhóirsteanaí dó.
Tháinig an tsíocháin ghuagach ar bun de réir a chéile, nuair a thosaigh próiseas na hidiriscíne agus na gcomhchainteanna ag dul chun cinn: d'éirigh an chuid ba mhó de na paraimíleataigh as an ngleic armtha, agus dhíchoimisiúnaigh siad a gcuid arm tine. Thairis sin, rinneadh athchóiriú ar an bhfórsa póilíníochta, agus ghlan Arm na Breataine Móire as na sráideanna agus as críocha cathacha teorainne, cosúil le hArd Mhacha Theas agus le Fear Manach. Chuir Comhaontú Bhéal Feirste, a dtugtar Comhaontú Aoine an Chéasta air freisin, - chuir sé séala leis an bhforbairt seo. San am céanna, thug an Comhaontas aitheantas do sheandearcadh rialtas na Breataine Móire ar cheist an Tuaiscirt, is é sin, go mbeadh an stáitín le fanacht taobh istigh den Ríocht Aontaithe, go dtí go gcinnfeadh móramh a mhuintire ar a mhalairt. Ón taobh eile de, d'admhaigh Rialtas na Breataine Móire go raibh "diminsiún uile-Éireannach" ag baint leis an Tuaisceart, is é sin, gur cuid de shainleas nádúrtha Phoblacht na hÉireann síocháin na sochaí sa Tuaisceart, agus go mbeadh sé faoi mhuintir Oileán na hÉireann sa dá stát, thar aon dream eile, ceist na críochdheighilte a fhuascailt agus, an lá is faide anonn, an Teorainn a chur ar ceal, más é toil an mhóraimh ar an dá thaobh é. B'é an chuid dheireanach den chomhréiteach ba mhó a chinntigh tacaíocht na Náisiúnaithe leis an gComhaontú. Thairis sin, chuir an Comhaontú féinrialtas i gceannas ar stáitín an Tuaiscirt, féinrialtas a mbeadh ionadaithe an dá phobal páirteach ann, agus an chumhacht roinnte go ceart cothrom eatarthu. Ón 14 Deireadh Fómhair 2002 go dtí an 8 Bealtaine 2007, áfach, bhí an rialtas seo curtha ar fionraí, agus an stáitín á rialú ó Londain arís.
Cé nach raibh ach codán beag de dhaonra an Tuaiscirt sáite sa sceimhlitheoireacht go pearsanta, agus cé nach raibh na sluaite móra ag tacú leis an sceimhlitheoireacht ach ar éigean, ní raibh éalú ón scáil a chaith na Trioblóidí ar shaol gach duine sa stáitín, lá i ndiaidh lae. Uaireanta, leath na Trioblóidí thar teorainn amach, go dtí Sasana agus go Poblacht na hÉireann.
Ní ba mhó ná uair amháin i rith na mblianta 1969-1998, bhí an chuma ar an scéal go bpléascfadh fíor-chogadh cathartha amach, go háirithe sa bhliain 1972 i ndiaidh Dhomhnach na Fola, nó le linn na mórstailceanna ocrais i dtús na n-ochtóidí, agus an fuath a bhí ag an dá phobal ar a chéile ag dul chun géaradais. D'fhág na Trioblóidí a lorg ar mheon mhuintir an Tuaiscirt, rud atá le haithint inniu féin i gcúrsaí polaitiúla agus sóisialta, ar an gcaidreamh trasphobail agus ar an mbarúil a bhíonn ag na daoine den tsochaí.
Deighilt an Dá Phobal 1609-1886.
Is é is bunrúta leis an naimhdeas idir Gael is Gall i dTuaisceart Éireann ná Plandáil Uladh, a thosaigh sa bhliain 1609. Le linn na Plandála, choigistigh an Choróin tailte na nGael le hiad a roinnt ar na Plandóirí Protastúnacha, ar mhuintir isteach iad ó Albain agus ó Shasana. Bhí na Gaeil agus na Plandóirí in adharca a chéile go minic, agus d'éirigh ina chogadh dearg eatarthu sna blianta 1641-1653 agus 1689-1691. Briseadh an cath ar na Gaeil sa dá chogadh, agus cuireadh péindlíthe éagothroma i bhfeidhm le hiad a choinneáil faoi smacht. Chuir na Péindlíthe srianta cúnga le cearta polaitiúla, reiligiúnda agus eacnamaíocha gach duine nach raibh sásta dul san Eaglais Oifigiúil, is é sin, Eaglais na hÉireann. B'iad na Caitlicigh agus na hEasaontóirí Protastúnacha - ar nós na bPreispitéireach - araon a bhí thíos leis na dlíthe seo.
Sa dara leath den ochtú haois déag, tosaíodh ar na Péindlíthe a mhaolú is a chur ar ceal, rud a chuir an lasair sa bharrach idir an dá phobal thuaidh arís. Sna 1780idí, mar shampla, baineadh na srianta de na Caitlicigh talamh a fháil ar cíos, rud a chuir go mór leis an iompairc faoi thalamh idir na Gaeil is na Gaill. Nuair a bhí na Caitlicigh i dteideal talamh a cheannach agus dul le ceirdeanna a bhí coiscthe orthu roimhe sin, thosaigh na Protastúnaigh ag ligean a rachta ar na Gaeil. Bhunaigh siad rúnchumann frith-Chaitliceach, "Peep o' the Day Boys", nó Buachaillí Bhodhránacht an Lae, leis na Gaeil a imeaglú agus a ghéarleanúint go gránna. Sna 1790idí, chuaigh na Caitlicigh ag cur le chéile ar a son féin, nó bhunaigh siadsan, ansin, rúnchumann catha den chineál chéanna, mar atá, "Defenders" nó Na Cosantóirí. Bhí an dá rúnchumann ag cur troda ar a chéile go minic, agus chuir an bruíonachas seo go mór leis an teannas idir an dá phobal. Má bhí cuid mhór de na Protastúnaigh fonnmhar chun comhoibriú leis na Caitlicigh faoi bhrat an daonlathais agus an réabhlóideachais Fhrancaigh roimhe sin, thosaigh an meon soilsithe seo ag dul in éag de réir is mar a bhí an foréigean seicteach ag fás.
Tháinig Caitlicigh, Preispitéirigh agus liobrálaigh Phrotastúnacha le chéile sna hÉireannaigh Aontaithe. Gluaiseacht náisiúnaíoch a bhí ann a fuair an chéad spreagadh ó réabhlóid na Fraince. Bhí na hÉireannaigh Aontaithe meáite ar dheireadh a chur leis an seicteachas in Éirinn trí Phoblacht a bhunú san oileán, Poblacht a bheadh beag beann ar Shasana agus saor ón naimhdeas trasphobail. Mar a d'iompaigh an scéal amach, áfach, chuaigh aisling na nÉireannach Aontaithe ar neamhní. Theip ar éirí amach na bliana 1798, agus sna salaí aige, tháinig tréimhse úr tíorántachta. Maidir leis an bhforéigean seicteach, níor maolaíodh air, ach a mhalairt. Gríosaíodh na dearg-Dhílseoirí Protastúnacha chun gnímh in aghaidh na náisiúntóirí agus na radacach, agus bhunaigh siad an tOrd Oráisteach sa bhliain 1795. De dheasca na n-imeachtaí seo go léir, buanaíodh an scoilt idir Gael agus Gall i gCúige Uladh.
Le casadh an chéad chéid eile, chuaigh Acht na hAontachta i bhfeidhm. Chuir an tAcht seo deireadh le parlaimint na hÉireann, agus hiompaíodh an t-oileán ina dhlúthchuid den Ríocht Aontaithe. Níor athraigh an tAcht mórán faoin naimhdeas seicteach. Má bhí na Preispitéirigh an-tugtha don pholaitíocht radacach san ochtú haois déag, chuir siad craiceann díobh go hiomlán anois, agus iad ag déanamh a gcomhionannú le pobal "dílis" na nAnglacánach anois, mar chuid den phobal Phrotastúnach chéanna. Sa bhliain 1829, d'éirigh le Dónall Ó Conaill an Saoradh ó Bhráca a bhaint amach do na Gaeil. An chuid ba mhó de na srianta a bhí curtha le saol polaitiúil na gCaitliceach, cuireadh ar ceal iad. (Triúr as gach ceathrar den daonra ab ea Caitlicigh na hÉireann san am seo.) Sa teagmháil chéanna, fuair na Giúdaigh agus na hEasaontóirí Protastúnacha na cearta céanna.
Mar sin féin, b'é aidhm fhadtéarmach an Chonallaigh ná an Réipeil, is é sin, aisghairm agus cur ar ceal Acht na hAontachta. Lá na Caille 1843, d'fhógair sé go dána go mbeadh an Réipeil curtha i gcrích roimh dheireadh na bliana céanna. Más náisiúntóir a bhí sa Chonallach, bhí a chuid náisiúnachais go mór i dtuilleamaí thoil pholaitiúil an tromlaigh, agus é bunaithe ar an síochánachas. In imeacht ama, chuaigh feachtas an Chonallaigh ó neart go neart, agus na Gaeil ag éileamh go n-athbhunófaí Parlaimint na hÉireann agus go mbronnfaí Rialtas Dúchais ar an oileán. Bhí cuid mhór de na Protastúnaigh drochamhrasach go maith i leith na scéimeanna seo, ó bhí eagla orthu go bhfágfaí in áit na leathphingine iad, dá mbeadh an móramh Caitliceach ag rialú na hÉireann. Mar sin, b'fhearr leo a ndílseacht agus a n-urraim a fhógairt don Choróin agus diúltú go daingean don Rialtas Dúchais.
Anois, b'í an chuma nua a bhí ar an tseanchoimhlint ná gurbh iad na hAontachtóirí - iad siúd a bhí i bhfách le hAcht na hAontachta - agus na Náisiúntóirí - iad siúd a bhí ina aghaidh - a bhí in adharca a chéile. Sin í an chosúlacht, go bunúsach, atá ar cheist Thuaisceart Éireann inniu féin. Mar sin atá an scéal ón mbliain 1886 i leith, ar a laghad, nó b'ansin a bhí a pháirtí polaitiúil féin ag gach pobal den bheirt, is é sin, páirtí Náisiúnaíoch ag na Caitlicigh agus páirtí Aontachtach ag na Protastúnaigh, agus iad ag cur in aghaidh a chéile.
Faoin am seo, bhí Cúige Uladh ar an gcúige ba mhó tionsclaíochta in Éirinn, agus é go mór mór i dtuilleamaí na Breataine Móire le haghaidh margaí dá gcuid tráchtearraí. Mar sin, ghlac na Protastúnaigh leis nach mb'é a leas eacnamaíoch féin é, dá scaoilfí an nasc idir Éirinn agus an Bhreatain Mhór.
Críochdheighilt na hÉireann 1912-1925.
I ndiaidh na bliana 1910, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go mbainfeadh na hÉireannaigh amach an Rialtas Dúchais, nó bhí Páirtí Parlaiminteach na hÉireann dingthe isteach idir dhá pháirtí móra na Parlaiminte i Westminster, agus na Liobrálaigh ag brath ar thacaíocht na nÉireannach leis an tromlach a choinneáil. B'é an Rialtas Dúchais an praghas a chaithfidís a íoc as an tacaíocht sin. Bhí na hAontachtóirí - Protastúnaigh a bhformhór, agus cónaí ar an gcuid ba mhó acu i gCúige Uladh - ag cur i gcoinne an Rialtas Dúchais chomh maith le neamhspleáchas iomlán na hÉireann, ó bhí eagla orthu nach bhfágfaí stádas ar bith acu i dtír a bheadh faoi chois na hEaglaise Caitlicí. Sa bhliain 1912, shínigh na hAontachtóirí, faoi cheannas Edward Carson, forógra poiblí - Cúnant Uladh - agus iad ag tabhairt an leabhair go ndiúltóidís amach is amach don Rialtas Dúchais dá bhféachfaí lena leithéid a chur i bhfeidhm ar Chúige Uladh. Le beart a chur le briathar in am an ghátair, bhunaigh siad fórsa paraimíleata - Fórsa Óglaigh Uladh - agus d'iompórtáil siad airm thine ón nGearmáin ar chúla téarmaí. (Rinne lucht Éirí Amach na Cásca an cleas céanna roinnt bhlianta ina dhiaidh sin.) Mar fhreagra ar Óglaigh Uladh, chuir na Náisiúntóirí ar fud na hÉireann eagraíocht mhíleata dá gcuid féin ar bun - is é sin, Óglaigh na hÉireann, a bhí meáite ar an Rialtas Dúchais a chinntiú d'Éirinn i ndiaidh an chogaidh, sa chás is go rachadh Londain siar ar a gealltanas faoi thionchar na nAontachtóirí, agus an dearcadh dáigh dochomhairleach a bhí acu siúd. De réir a chéile, áfach, d'insíothlaigh Bráithreachas na Poblachta na hÓglaigh. Rúnchumann réabhlóideach ab ea an Bráithreachas, agus é dírithe ar neamhspleáchas iomlán a bhaint amach d'Éirinn. Náisiúntóirí radacacha ab ea baill an Bhráithreachais, cosúil le Pádraig Mac Piarais. Ó bhí dhá eagraíocht pharaimíleata - Óglaigh Uladh agus Óglaigh na hÉireann - ag druileáil agus ag máirseáil timpeall go hoscailte, bhí cogadh cathartha ag bagairt ar an tír, ach nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach, cuireadh an ghéarchéim ar fionraí. Chuaigh an Rialtas Dúchais ar leabhar an dlí, ach má chuaigh féin, ní raibh sé le dul i bhfeidhm ach i ndiaidh an chogaidh.
Rinneadh cnámh spairne den cheist seo arís, nuair a d'éirigh na Náisiúntóirí amach um Cháisc na bliana 1916 i mBaile Átha Cliath. Chuir na saighdiúirí Gallda an t-éirí amach faoi chois leis an mbrúidiúlacht a d'fhoghlaim siad i bpáirc an áir in Ilchríoch na hEorpa, agus cuireadh cúigear déag de cheannairí na Náisiúntóirí chun báis, an chuid ba mhó acu i bpríosún Chill Mhaighneann i mBaile Átha Cliath. Ní dhearna cruálacht na Sasanach ach tuilleadh gríosú a thabhairt don Náisiúnachas radacach, nó nuair a cimíodh na Náisiúntóirí measartha in éineacht leis na fíor-radacaigh, ní raibh an chéad dream acu i bhfad ag tolgadh an réabhlóideachais ón dara dream. B'é an neamhspleáchas iomlán a bhí ag teastáil uathu anois, seachas an Rialtas Dúchais. Tháinig torthaí na forbartha seo chun solais sna holltoghcháin i Mí na Nollag 1918, nuair a bhain Sinn Féin - páirtí na scarúnaithe - amach tromlach na suíochán parlaiminte in Éirinn. Ní dheachaigh Feisirí Shinn Féin go Westminster riamh. Ina áit sin, tháinig siad le chéile i mBaile Átha Cliath le parlaimint ar leith a bhunú d'Éirinn, parlaimint ar thug siad Dáil Éireann uirthi. Is é an rud a bhí déanta acu ansin ná slán a fhágáil ag an Ríocht Aontaithe go deo, cé nach bhfuair siad aitheantas aon tíre dá neamhspleáchas go fóill. San am céanna, thosaigh Óglaigh na hÉireann, a ghlac leis gurbh iad féin arm na tíre úrbhunaithe, - thosaigh siad ag cur cogaidh ar na fórsaí Gallda in Éirinn. Rinneadh an chéad ionsaí in Eanáir 1919 ar an tSulchóid Bheag i gContae Thiobraid Árann, agus maraíodh beirt saighdiúirí dubha Caitliceacha a bhí ag seoladh coinsíneacht geiligníte.
Sa bhliain 1920, bhí sé ina chogadh dearg idir na hÓglaigh agus fórsaí armtha na Breataine Móire. Ansin, reachtaigh na Sasanaigh an tAcht um Rialtas na hÉireann (Government of Ireland Act). B'é an tAcht seo a dheighil Éire ina dhá dlínse, mar atá, Deisceart Éireann agus Tuaisceart Éireann. Dearbhaíodh an chríochdheighilt in athuair sa Chonradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921. Chuir an Conradh deireadh leis an treallchogaíocht agus chruthaigh sé Saorstát Éireann, stát a bhí beagnach neamhspleách, ar an taobh theas den teorainn. Thug an Conradh aitheantas don scoilt a dhealaigh na hAontachtóirí Protastúnacha, arbh in Ultaibh ba mó a bhí cónaí orthu, agus iad ag roghnú na Breataine Móire thar neamhspleáchas na hÉireann, ó na Náisiúntóirí Caitliceacha, arbh fhearr leo stát neamhspleách dá gcuid féin a bheith acu.
Cé gur choinnigh Tuaisceart Éireann an nasc leis an Ríocht Aontaithe, fuair sé féinrialtas áirithe chomh maith, agus bunaíodh parlaimint ar leith don stáitín. Níorbh iad na hAontachtóirí féin a d'éiligh a leithéid. Go bunúsach, bhí feisirí fadfhulangacha na Parlaiminte i Westminster ag iarraidh freagra forásach flaithiúil a thabhairt ar cheist na hÉireann - gach gné den cheist seo a raibh siad dubh dóite di le fada an lá. Bhí na hAontachtóirí sásta a gcuid féin a dhéanamh den chóras nua féinrialtais. Stát dlíthiúil daonlathach ab ea stáitín an Tuaiscirt, a d'áitigh siad, agus mar sin, d'fhanfadh sé taobh istigh den Ríocht Aontaithe, ó b'é sin ba mhian le tromlach a mhuintire. Maidir leis na náisiúntóirí Éireannacha, áfach, shíl siad gur críochdheighilt mhídhlíthiúil a bhí ann, nach raibh ag teacht le toil an tromlaigh uile-Éireannaigh. Bhí siadsan inbharúla nach raibh an stáitín dlisteanach ná daonlathach - b'é a dtuairim-san nach raibh ann ach stát saorga a bhí ceaptha le haghaidh na bProtastúnach amháin.
Nuair a scaradh an Tuaisceart ón gcuid eile den oileán, bhí duine as an triúr den daonra ansin ina náisiúntóir. Dhiúltaigh na Caitlicigh don stáitín, díreach mar a dhiúltaigh na Protastúnaigh d'aon chineál neamhspleáchas d'Éirinn rompu. B'é seo ba chúis leis na Trioblóidí: níor éirigh leis na hAontachtóirí an pobal Caitliceach a chló leis an stát nua, agus ní raibh na Náisiúntóirí sásta éirí as aisling na hÉireann athaontaithe.
Tháinig Tuaisceart Éireann ar an bhfód nuair a bhí cogadh á chur ar fud na hÉireann. Fuair 557 daoine bás de dheasca an fhoréigin pholaitiúil sna blianta 1920-22, le linn Chogadh na Saoirse agus go gairid ina dhiaidh. As an iomlán seo, bhí 303 daoine ina gCaitlicigh (cuid acu ina nÓglaigh freisin), agus 172 ina bProtastúnaigh. Saighdiúirí dubha nó dearga a bhí i mbeirt dhaoine is ceithre scór acu. I mBéal Feirste a thit an chuid ba mhó de na hainghníomhartha amach, nó maraíodh 452 dhaoine ansin, 267 daoine acu ina gCaitlicigh. Sa chuid eile den oileán, b'iad na hÓglaigh ó thaobh amháin de agus an dá chineál saighdiúirí ón taobh eile de a bhí ag cur catha ar a chéile. B'é an chuma a bhí ar na cúrsaí sa Tuaisceart ná go raibh na dreamanna Dílseacha agus an fórsa póilíní cúnta a dtugtaí na B-Speisialtaigh air ag ionsaí agus ag marú Caitlicigh le díoltas a agairt ar an bpobal iomlán as a raibh déanta ag na hÓglaigh. Is é an chiall a bhain na Náisiúntóirí as seo ná gur pogram a bhí ann, is é sin, go raibh géarleanúint á déanamh orthu ar chúiseanna seicteacha amháin.
Sa bhliain 1920, mar shampla, mharaigh na hÓglaigh Cigire Ceantair de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann, fear dar shloinne Swanzy, taobh amuigh de theampall Protastúnach i Lios na gCearrbhach. Ansin, d'imir na Dílseoirí díoltas ar phobal Caitliceach na háite ar fad, nó chuir siad cuid mhór den cheantar Chaitliceach trí thine. Mar sin féin, cé go raibh i bhfad ní ba mhó Caitlicigh thíos leis na gníomhartha uafáis (58 % acu siúd a fuair bás, cé nach raibh ach triúr as gach deichniúr de mhuintir na háite ina gCaitlicigh), rinne lucht an dá thaobh coireanna den chineál sin. Is léir go raibh muintir an Deiscirt féin an-mhíshásta leis an íde a fuair a gcomhreiligiúnaigh thuaidh, agus mar sin, thosaigh siad ag baghcatáil tráchtearraí an Tuaiscirt. Daoine de cheannairí an tSaorstáit úrbhunaithe, Mícheál Ó Coileáin ina measc, fiú, - bhí siad inbharúla gur chóir ionsaí míleata a thabhairt faoin Tuaisceart. Stopadh na pleananna seo, áfach, nuair a d'éirigh ina chogadh dearg idir na Saorstátairí agus na Poblachtánaigh, agus idir an dá linn, bhí sé de sheal ag Aontachtóirí an Tuaiscirt córas láidir stáit a chur ar bun is a bhuanú ina stáitín. De thoradh Chogadh Cathartha na hÉireann, áfach, tháinig an tIRA ar an bhfód. Is éard a bhí i gceist leis an IRA ná scoilteán de shean-Óglaigh na hÉireann: dornán de náisiúnaithe dochomhairleacha a bhí meáite ar an dá stát in Oileán na hÉireann a chur de dhroim an tsaoil le Poblacht na mblianta 1919-1921 a athbhunú.
a>. Múrphictiúr de chuid na nDílseoirí é seo, agus é ag fógairt urraime do Dhia agus do Chúige Uladh thar cionn Fhórsa Óglaigh Uladh, Chéad Chathlán Aontroma Thoir.
Sa bhliain 1925, bhí a lán náisiúnaithe Éireannacha ag súil leis go gcuirfí an chríochdheighilt ar ceal, nó, ar a laghad, go bhfágfadh Coimisiún na Teorainne cuid mhór de chríocha an stáitín thuaidh ag an Saorstát. Níor mhol an Coimisiún ach an corr-mhionathrú anseo agus ansiúd, agus buanaíodh críochdheighilt na hÉireann mar a bhí sí, a bheag nó a mhór. San am sin, thug an Saorstát aitheantas "de facto" don Teorainn, cé nach raibh lucht rialtais an tSaorstáit róshásta léi mar rud. Sa bhliain 1937, tháinig bunreacht nua i bhfeidhm in Éirinn a raibh an-lámh ag Éamon de Valera ina dhréachtú. In Alt a Dó agus in Alt a Trí sa bhunreacht seo a socraíodh gurbh ionann Éire, mar stát, agus oileán na hÉireann. Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air gur aithin an bunreacht teorainneacha na bliana 1922 go sealadach, go dtí go n-athaontófaí an tír.
Tuaisceart Éireann ina Stát do na Protastúnaigh 1925-1968.
Mar a tuigeadh an scéal do na náisiúnaithe, bhí na Caitlicigh thuaidh faoi leatrom, agus ní raibh i stáitín an Tuaiscirt ach deachtóireacht lofa a bhrúigh na Gaill anuas ar na daoine. Is é an cur síos a thug Cathal Ó hEochaidh, iar-Taoiseach Phoblacht na hÉireann, ar éalaigh a mhuintir as Contae Dhoire le linn thrioblóidí na bhfichidí, ná nach raibh sa stáitín ach "slánaonad teipthe" ("failed entity"). Dúirt Edward Carson, ceannaire agus príomh-idé-eolaí na nAontachtóirí sa bhliain 1921 go mbeadh síocháin na sochaí imithe sa Tuaisceart mura meallfaí na Caitlicigh chun páirt a ghlacadh i gcúrsaí an stáit. Ar mhí-ámharaí an tsaoil, rinne lucht a leanúna neamhshuim ar fad den rabhadh seo sna laethanta a bhí le teacht.
I ndiaidh thrioblóidí na bhfichidí, thagadh míshuaimhneas seicteach chun solais sa Tuaisceart ó am go ham. Sna daichidí agus sna caogaidí, chuir an tIRA in aghaidh an stáitín, ach níor éirigh le ceachtar den dá fheachtas seo, agus i dtús na seascaidí, bhí saol na tíre socraithe síos, a bheag nó a mhór.
Mar sin féin, bhí an tsíocháin seo iontach sobhriste. Sa bhliain 1966, d'athbhunaigh na Dílseoirí Protastúnacha Fórsa Óglaigh Uladh, an fórsa mídhlíthiúil paraimíleata a bhí ann an chéad uair go gairid roimh an Chéad Chogadh Domhanda, ó bhí siad buartha go dtiocfadh an tIRA ar an bhfód in athuair. Bhí leathbhliain imithe ó Éirí Amach na Cásca, agus cothrom an lae le ceiliúradh. Mharaigh na hÓglaigh Phrotastúnacha triúr daoine ar chúiseanna seicteacha sula raibh de sheal ag na péas breith orthu ar aon nós. Gearradh tréimhse fhada príosúnachta ar na ciontóirí. Ina measc, bhí Gusty Spence, fear a rinne a leithscéal faoina chuid coireanna go poiblí i ndiaidh bhlianta an bhraighdeanais agus a chuaigh le polaitíocht dhlíthiúil sa deireadh thiar. Mhair an tUVF beo ina dhiaidh sin, agus bhí an-ról aige sna Trioblóidí sna blianta a bhí le teacht.
Tús na dTrioblóidí.
Glactar leis go coitianta gur sa bhliain 1968 a thosaigh na Trioblóidí, nuair a tháinig míshuaimhneas forleathan poiblí sna salaí ag mórshiúlta Chumann Ceart Sibhialta Thuaisceart Éireann (NICRA). Sa bhliain 1967, thionscain an Cumann seo feachtas síochánta le cearta sibhialta a bhaint amach do na Gaeil. Bhí an feachtas múnlaithe ar ghluaiseacht na gceart sibhialta i Stáit Aontaithe Mheiriceá, áit a raibh na Gormaigh amuigh sna sráideanna faoi cheannas an Urramaigh Martin Luther King. Bhí Cumann na gCeart Sibhialta ag iarraidh ceist na gceart sibhialta a shocrú taobh istigh de chóras polaitiúil an Tuaiscirt. Thar aon rud eile, theastaigh uathu deireadh a chur le claonroinnt na dtoghlach, ó d'fhág sí na Caitlicigh gan ionadaíocht cheart i gcúrsaí an rialtais áitiúil. Thairis sin, bhí lucht an Chumainn inbharúla nach raibh na Caitlicigh ag fáil a gcirt de na jabanna ná den tithíocht phoiblí. Bhí siad ag éileamh freisin go mbainfí Acht na gCumhachtaí Speisialta de leabhar an dlí, ó bhí siad den tuairim go rabhthas ag baint claonúsáide as na cumhachtaí speisialta sin leis na Caitlicigh a choinneáil faoi chois.
I dtosach báire, bhí Terence O'Neill, Príomh-Aire an Tuaiscirt, fabhrach d'fheachtas na gceart sibhialta. Bhí sé féin ag iarraidh leasuithe nua-aoiseacha sóisialta a chur i gcrích sa stáitín a rachadh chun sochair do na Caitlicigh. Ansin, áfach, fuair sé é féin faoi ionsaí ag na dearg-Dhílseoirí, cosúil le William Craig agus Ian Paisley, agus iad ag cur feillbhirt ina leith. Ba dual do na hAontachtóirí drochamhras a bheith orthu faoi Chumann na gCeart Sibhialta, agus iad ag déanamh nach raibh ann ach eagraíocht bolscaireachta de chuid an IRA. Bhí cuid acu barúlach, fiú, nár chóir cothrom na Féinne a ghéilleadh do na Caitlicigh ar aon nós, ó ba rud é go raibh an Tuaisceart ceaptha mar thír Phrotastúnach. Phléasc trioblóidí amach le linn na mórshiúlta, nuair a ghabh baiclí Protastúnacha de smachtíní ar lucht na máirseála. Cháin na Caitlicigh Constáblacht Ríoga Uladh, agus iad ag cur ina leith nach ndearnadh a dhath leis na hionsaithe seo a stopadh.
B'é ba chúis leis an gcuid ba mhó den fhoréigean seo ná an síolteagasc a bhí idir lámhaibh ag ceannairí an phobail Phrotastúnaigh, agus iad ag áitiú ar an gcosmhuintir go raibh an tIRA díreach ag beartú feachtas nua cogaíochta. Le fírinne, bhí an tIRA sna céadéaga, ar bheagán arm, ar fhíorbheagán Óglach, ar fhíor-mhionbheagán tacaíochta, agus ag tabhairt droim láimhe leis an ngleic armtha ar chúiseanna praiticiúla. B'iad Óglaigh Uladh - an tUVF - a stáitsigh an chéad fheachtas buamála sa bhliain 1969 leis an drochamhras coitianta a tharraingt anuas ar an IRA. Bhí an feachtas seo dírithe ar na stáisiúin chumhachta agus ar an gcuid eile den infreastruchtúr.
Bhí an choimhlint idirphobail ag dul chun olcais ó thús na bliana 1969 ar aghaidh, ach má bhí, chuaigh sí ó smacht ar fad nuair a d'ionsaigh na Dílseoirí mórshiúl Chumann na gCeart Sibhialta i mBun Tolaid i gContae Dhoire. Lochtaíodh Constáblacht Ríoga Uladh, ó nach raibh siad ábalta ná sásta lucht na máirseála a chosaint. Ina dhiaidh sin, chrom na Caitlicigh i nDoire agus i mBéal Feirste ar bharacáidí a thógáil. Ón 12 Lúnasa go dtí an 14 Lúnasa 1969, bhí ina chogadh dearg idir péas Dhoire agus na náisiúnaithe áitiúla - "Cath Thaobh an Phortaigh", mar a thugtar air. B'é ba chúis leis an gcath ná an bruíonachas a phléasc amach idir muintir Thaobh an Phortaigh agus Printisigh Dhoire a bhí díreach ag iarraidh a gcuid máirseála féin a dhéanamh thart le Taobh an Phortaigh, in aice le ballaí na cathrach. Bhí na péas ag glacadh páirte freisin, agus iad ag troid ar aon taobh leis na Printisigh, ar ndóigh.
I ndiaidh dhá lá achrainn agus scliúchas, tháinig saighdiúirí dearga i láthair leis an tsíocháin a chur ar bun arís. Thug an cath spreagadh do chíréibí in áiteanna eile, cosúil le Béal Feirste, Iúr Chinn Trá, agus an Srath Bán ón 14 Lúnasa 1969 ar aghaidh. I rith na dtrioblóidí seo, maraíodh cuid mhaith daoine, agus chuaigh a lán tithe trí thine. Thosaigh an t-achrann le mórshiúlta Náisiúnaíocha a bhí ag fógairt dlúthpháirtíochta le muintir Thaobh an Phortaigh; ansin, caitheadh pléascán láimhe le stáisiún na bpéas, agus dá thoradh sin, chuaigh na cúrsaí i bhfairsinge. Le díoltas a agairt ar na Caitlicigh as an mbuamáil, chuaigh Constáblacht Ríoga Uladh i dtuilleamaí gluaisteáin armúrtha a raibh meaisínghunnaí feistithe orthu le patról a dhéanamh. B'é ba toradh dó seo ná gur mharaigh siad buachaill naoi mbliana d'aois i mBóthar na bhFál, Béal Feirste. D'ionsaigh na sluaite de Dhílseoirí ceantair Chaitliceacha, agus chuir siad trí thine an chuid ba mhó de Shráid Bombay, Sráid Madrid agus sráideanna Caitliceacha eile.
D'áitigh na Náisiúnaithe go raibh an Chonstáblacht ag tabhairt tacaíochta do na Dílseoirí le linn na gcíréibí seo, nó, ar a laghad, go raibh na péas ag déanamh neamhshuime de choireanna na bProtastúnach. Bhí na Gaeil ag lochtú an IRA chomh maith, toisc nach raibh cosaint ar bith ann don phobal Chaitliceach le linn na dtrioblóidí i Lúnasa 1969. Fuair seachtar Caitliceach bás sna scliúchais seo, goineadh timpeall is seacht gcéad go leith, agus ruaigeadh 1505 theaghlach Caitliceach as baile - beagnach cúig oiread níos mó ná iomlán na bProtastúnach a bhí sa chruachás céanna. Dúirt sagart Caitliceach amháin gurbh é an chiall a bhain a chuid paróisteánach as na litreacha sin IRA ná "I Ran Away", "d'éalaigh mé liom".
D'iarr Rialtas Thuaisceart Éireann ar Rialtas na Ríochta Aontaithe saighdiúirí de chuid Arm na Breataine a chur ar garastún sa stáitín leis an tsíocháin a choimeád. B'fhéidir gur freagra a bhí ann ar na luaidreáin go raibh rialtas Phoblacht na hÉireann ag pleanáil ionsaí míleata leis na ceantair Chaitliceacha i nDoire a chosaint. Ar dtús, d'fháiltigh na Náisiúnaithe go croíúil roimh na saighdiúirí, ó bhí siad muiníneach go mbeadh an tArm ní ba neodraí agus ní ba chothroime ná na péas. Fuair na saighdiúirí, fiú, ceapairí agus tae ó na Caitlicigh. De réir a chéile, áfach, chuaigh an caidreamh idir an tArm agus na Caitlicigh chun donais, ó bhí na saighdiúirí róbhrúidiúil ag caitheamh leis na Gaeil.
Is minic a deir na hAontachtóirí gurbh í gluaiseacht na gceart sibhialta a chuir tús leis na Trioblóidí. Is é a mbarúil-san gur chuir an feachtas an rialtas ag guagaíl, ionas go ndeachaigh na dreamanna paraimíleata sa bhearna a hosclaíodh. Tá na náisiúnaithe den tuairim, áfach, nach raibh i gceist le feachtas na gceart sibhialta, ná le frithfheachtas Ian Paisley, ach rudaí a tharraing rialtas seicteach an Tuaiscirt anuas air féin.
An Tóin ag Titim as Parlaimint Stormont.
Sna blianta 1970-1972, chuaigh an foréigean polaitiúil ó smacht ar fad i dTuaisceart Éireann. Shroich sé a bhuaicphointe sa bhliain 1972, nuair a maraíodh beagnach leathchéad duine. Tá roinnt cúiseanna ann le fás seo an fhoréigin.
Creideann na hAontachtóirí gurbh é bunú na Sealadach ba phríomhchúis. Is éard a bhí sna Sealadaigh ná scoiltghrúpa de chuid an IRA. Nuair a d'éirigh an tIRA faoi cheannas Chathail Goulding as an bhforéigean polaitiúil le dul le polaitíocht shíochánta ar thaobh na heite clé, bhí cuid mhaith den eagraíocht míshásta leis an gcomhairle seo, agus bhunaigh siad an tIRA Sealadach le leanúint leis an ngleic armtha. Bhí an tIRA Sealadach dírithe ar "chosaint an phobail Chaitlicigh", seachas ar aontú trasphobail an "lucht oibre" a bhí idir lámhaibh ag an "IRA Oifigiúil". Mar sin, bhí cuma sách seicteach ar na Sealadaigh, mar eagraíocht. Is é is dóigh leis na hAontachtóirí ná gurbh é feachtas míleata na Sealadaigh a tharraing na Trioblóidí anuas ar an stáitín agus a choinnigh ar siúl iad.
Is é tuairim na Náisiúnaithe, arís, gurbh é ba chúis le fás an fhoréigin ná an mealladh a baineadh as an bpobal Caitliceach nuair a chuaigh de lucht na gCeart Sibhialta dóchas na gCaitliceach a shásamh, gan aon trácht a dhéanamh ar an gcos ar bolg a himríodh ar an bpobal ina dhiaidh sin. Luann siad a lán imeachtaí sna blianta seo mar chúiseanna, cosúil le Cuirfiú na bhFál i Mí Iúil 1970. Choinnigh trí mhíle saighdiúir Sasanach an cuirfiú i bhfeidhm ar cheantar na bhFál Íochtarach i mBéal Feirste, agus scaoil siad níos mó ná míle go leith d'urchair le linn na troda a chuir siad ar an IRA. Maraíodh ceathrar daoine. Scéal eile den chineál seo ab ea an t-imtheorannú.
Is é is brí leis an imtheorannú ná daoine a chimiú is a choinneáil i mbraighdeanas ar an t-aon chúis amháin go bhfuiltear in amhras fúthu, gan bhreith cúirte. Tugadh an t-imtheorannú isteach sa bhliain 1971, agus cimíodh níos mó ná trí chéad go leith de dhaoine. Ní raibh ach beirt acu ina bProtastúnaigh, agus mar sin, ghlac na Caitlicigh leis gur beart seicteach eile a bhí ann a bhí dírithe ar na Náisiúnaithe amháin. Ní raibh córas faisnéise an Airm ag obair go rómhaith, nó is iomaí duine acu siúd a himtheorannaíodh nach raibh baint dá laghad aige leis an IRA. Ní ba mheasa fós, agus an gheit a bhain an t-imtheorannú as na daoine éigiontacha, is iomaí duine acu siúd a chuaigh leis an bPoblachtánachas ní ba deireanaí, agus iad suite siúráilte go raibh an ceart ag na Sealadaigh i ndiaidh an iomláin.
Sna blianta 1971-1975, chaith 1981 duine seal i mbraighdeanas den chineál seo. Bhí 1874 daoine acu ina gCaitlicigh nó ina bPoblachtánaigh, agus 107 ina bPoblachtánaigh nó ina nDílseoirí. Bhí ráflaí ag dul timpeall i measc na gCaitliceach go rabhthas ag céasadh na ndaoine imtheorannaithe. Thar aon rud eile, áfach, luann na Náisiúnaithe Domhnach na Fola i nDoire i Mí Eanáir 1972, nuair a mharaigh na saighdiúirí dearga ceathrar déag de dhaoine neamharmtha le linn léirsiú a bhí ag éileamh cearta sibhialta do na Caitlicigh.
Tháinig na Sealadaigh le chéile mar dhream ar leith sa dara leath den bhliain 1969. Nuair a bhí na péas agus na Dílseoirí ag ionsaí an phobail Chaitlicigh, bhí na Sealadaigh ag cur ina n-aghaidh go foghach fíochmhar, agus dá bharr sin, fuair siad an-tacaíocht ó mhuintir na ngeiteonna Caitliceacha. Cé go raibh na hOifigiúlaigh dírithe ar éirí as an bhfeachtas míleata, chrom siad féin ar an ngleic armtha uaireanta i bhfianaise an dóigh a raibh an caidreamh idir an pobal Caitliceach agus Arm na Breataine ag dul chun donais. Ón mbliain 1970 ar aghaidh bhí na hOifigiúlaigh agus na Sealadaigh araon sáite i gcogaíocht leis na saighdiúirí dearga.
Sa bhliain 1972, bhí na Sealadaigh tar éis níos mó ná céad saighdiúir a mharú, leathmhíle eile a ghortú, agus 1,300 buama a mhadhmadh. Bhí an chuid ba mhó de na buamálacha dírithe ar thargaidí trádálacha - ar an "eacnamaíocht shaorga", mar a thugadh na Sealadaigh orthu. Is iomaí sibhialtach a maraíodh de dheasca na mbuamálacha, go háirithe ar Aoine na Fola i Mí Iúil 1972, nuair a phléasc dhá bhuama fichead i lár Bhéal Feirste. D'éirigh na hOifigiúlaigh as an ngleic armtha i Meitheamh 1972, nó ní raibh a gcroíthe san fheachtas míleata riamh.
Sa bhliain 1972, bhí na Sealadaigh féin sásta sos cogaidh a ghlacadh le dul i gcomhchainteanna leis na Sasanaigh. Ar an 7 Iúil 1972, tugadh toscaireacht Shealadach, ar a raibh Seán Mac Stiofáin, Séamus Ó Tuama, Dáithí Ó Conaill, Gearóid Mac Ádhaimh agus Máirtín Mag Aonghusa, faoi rún chuig William Whitelaw i Londain.
Is léir nach raibh Whitelaw sásta glacadh leis na héilimh seo. Go bunúsach, bhí sé fonnmhar leasuithe sóisialta a chur i gcrích le maolú ar chruachás na gCaitliceach i dTuaisceart Éireann, agus shíl sé go bhféadfadh sé cuidiú a fháil ó thoscaireacht na Sealadach leis na leasuithe seo a dhréachtú agus a phleanáil. Maidir leis na toscairí, áfach, bhí port eile ar fad á sheinm acusan: bhí siad meáite ar athaontú na hÉireann a bhaint amach. Bhí siad fonnmhar chun sceideal na n-ullmhúchán don athaontú a phlé le Whitelaw agus spás ama a ghéilleadh do na Sasanaigh ar chúiseanna praiticiúla, ach sin a raibh ann.
Mar sin agus ar an ábhar sin, níor tháinig a dhath as an ngnáth as na comhchainteanna seo. Shocraigh an dá thaobh go gcoinneoidís an sos cogaidh i bhfeidhm go dtí an 14 Iúil, agus go rachaidís i dteagmháil le chéile sula gcromfaidís ar ais ar an ngleic armtha. Thit an sos cogaidh as a chéile go gairid i ndiaidh dheireadh an chéad bhabhta comhchainteanna, ámh. B'é ba phríomhchúis leis sin ná go raibh na Sealadaigh ar leibhéal na sráide ag iarraidh, san am céanna, socrú leis na saighdiúirí go mbeadh cead ag na Caitlicigh gan dídean roinnt tithe a shealbhú a bhí tréigthe ag a n-úinéirí Protastúnacha. Bhí na saighdiúirí féin sásta cead isteach a ghéilleadh do na Caitlicigh, ach ansin, chuir Cumann Cosanta Uladh (an tUDA) a ladar sna cúrsaí. Bhagair siad míle murdar ar na Caitlicigh dá mbeadh siad chomh dána leis na tithe a shealbhú, agus dealraíonn sé gur thit an lug ar an lag ag na saighdiúirí ansin. Nuair a tháinig an chéad leoraí ag tabhairt isteach troscáin de chuid na gCaitliceach, stop na saighdiúirí í, ó nach raibh siad fonnmhar an iomarca feirge a chur ar na Dílseoirí, agus nuair a d'fhéach cúpla Óglach de chuid an IRA na saighdiúirí a chur ar athrú comhairle, gabhadh iad. B'é an tátal a bhain Séamus Ó Tuama as na himeachtaí seo ná go raibh na saighdiúirí tar éis an tsíocháin a bhriseadh, agus chrom na Sealadaigh ar an gcogaíocht arís.
Is é an freagra a thug na sceimhlitheoirí Dílseacha, cosúil le Fórsa Óglaigh Uladh agus Cumann Cosanta Uladh, a bhí díreach bunaithe, ar fhás an fhoréigin ná gur chrom siad ar na Caitlicigh a mharú. Feallmharfóireacht sheicteach a bhí i gceist, nó ba dóigh leis na Dílseoirí gur náisiúnaithe agus "Fíníní" ab ea na Caitlicigh go léir. Bhí cuid de na dúnmharuithe seo as pabhar gránna. Scéal as an ngnáth ab ea Búistéirí na Seanchille. Dream de Dhílseoirí a bhí iontu a raibh sé de nós acu a gcuid íobartach a bhualadh, a chéasadh agus a ghearradh le scian sula maróidís iad. Mharaigh na Sealadaigh daoine ar chúiseanna seicteacha freisin. Mar shampla, i Mí Eanáir 1976, nuair a bhí seisear sibhialtach Caitliceach dúnmharaithe ag Dílseoirí, d'imir siad díoltas ar an bpobal Protastúnach ar fad trí dheichniúr sibhialtach Protastúnach a chriathrú le piléir. Tugtar Sléacht Mhuileann an Rí ar an ródach seo. Gné eile den fhoréigean pholaitiúil ab ea an dóigh a rabhthas ag ruaigeadh Caitlicigh agus Protastúnaigh as ceantair mheasctha. Mar shampla, b'éigean do na Protastúnaigh bailiú leo as Léana an Dúin i mBéal Feirste, agus cuireadh d'fhiacha ar na Caitlicigh glanadh as Ráth Cúil agus as Westvale. I nDoire, arís, chuaigh na Protastúnaigh ar lorg dídine i nDoire Trasna agus in Eastát an Fhuaráin, a raibh na Protastúnaigh ina dtromlach iontu.
Is é an tuiscint a bhain rialtas na Ríochta Aontaithe i Londain as na himeachtaí seo ná nach raibh córas riaracháin Thuaisceart Éireann ábalta an tsíocháin a choimeád, agus sa bhliain 1972, chuir siad rialtas déabhlóidithe an Tuaiscirt ar fionraí. Ina áit sin, thug siad isteach an Riail Dhíreach, is é sin, b'iad an lucht rialtais i Londain a bheadh i gceannas ar an Tuaisceart feasta. Chrom an rialtas ar na fadhbanna a fhuascailt a bhí ag déanamh scime do ghluaiseacht na gceart sibhialta: tarraingíodh teorainneacha nua idir na toghlaigh a bhí claonroinnte ag na hAontachtóirí roimhe sin, tugadh vótaí do na saoránaigh go léir sna toghcháin áitiúla, agus bunaíodh Feidhmeannas Tithíochta Thuaisceart Éireann leis an tithíocht phoiblí a roinnt go cothrom, mar shampla. Ceapadh an Riail Dhíreach, ar dtús, mar chéim ghearrthéarmach, ach b'í an straitéis mheántéarmach ná an féinrialtas a thabhairt ar ais don Tuaisceart ar choinníollacha a bheadh inghlactha ag na hAontachtóirí agus na Náisiúnaithe araon. Níor éirigh leis an rialtas coinníollacha den chineál sin a leagan amach, agus mar sin, lean na Trioblóidí leo faoi lán an tseoil tríd na seachtóidí agus na hochtóidí.
Comhaontú Sunningdale.
Is éard a bhí i gComhaontú Sunningdale ná iarracht rialtas cumhachtroinnte a chur ar bun i dTuaisceart Éireann agus deireadh a chur leis na Trioblóidí.
Sa bhliain 1973, i ndiaidh fhoilsiú na tuairisce sainiúla faoi chúrsaí an Tuaiscirt ar tugadh an Páipéar Bán uirthi, cuireadh an chéad bhun le Tionól Thuaisceart Éireann, is é sin, parlaimint nua an stáitín.
Sa deireadh thiar thall, áfach, b'iad na Dílseoirí - Cumann Cosanta Uladh ach go háirithe, a raibh 20,000 duine ina mbaill de san am - agus an lucht oibre Protastúnach a chuir comhaontú Sunningdale ar ceal. Thit an tóin as an rialtas cumhachtroinnte ar 28 Bealtaine 1974.
1975-1979.
I ndiaidh teip Sunningdale, chrom rialtas Harold Wilson i Londain ar an gceist a phlé, nárbh fhearr, i ndiaidh an iomláin, na trúpaí Gallda a ghlanadh as an stáitín gan mhoill. Rinne Gearóid Mac Gearailt a mharana féin ar an gceist seo i meamram a réitigh sé i Meitheamh 1975, a ndearna sé trácht air sa bhliain 2006. B'é an tátal a bhain sé as ná nach mbeadh rialtas na hÉireann ábalta mórán a dhéanamh leis an tsíocháin a choimeád sa Tuaisceart, ó nach raibh ach 12,500 saighdiúir aige. Mar sin, ba dóchúla ná a mhalairt nach ndéanfadh aistarraingt na dtrúpaí Briotanacha ach méadú ar líon na marbh de dheasca na dTrioblóidí.
Bhí an foréigean ag leanúint leis go deireadh na seachtóidí. D'fhógair na Sealadaigh sos cogaidh sa bhliain 1975, ach chrom siad ar ais ar an ngleic armtha sa bhliain 1976. Má bhí dóchas ar bith acu i dtús na seachtóidí go mbeadh in ann athaontú na hÉireann a bhaint amach go sciobtha, bhí deireadh súile bainte acu de faoin am seo. Ina áit sin, d'fhorbair siad straitéis an Chogaidh Fhada. B'ionann an Cogadh Fada agus feachtas foréigin ar leibhéal níos ísle, ach é a bheith leanúnach, ionas nach dtiocfadh deireadh leis go deo na ndeor, dá mbeadh gá leis. Maidir leis na hOifigiúlaigh, áfach, níor chrom siad ar ais ar an gcogadh riamh, agus de réir a chéile, d'iompaigh siad ina bpáirtí sóisialach - "Páirtí na nOibrithe" - a bhí go huile is go hiomlán in aghaidh an fhoréigin. Sa bhliain 1974, áfach, scoilt Arm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann (an tINLA) ó na hOifigiúlaigh, agus iad ag leanúint leo leis an ngleic armtha.
Agus na 1970idí ag druidim chun deireanais, tháinig sé chun solais go raibh an dá phobal ag éirí dubh dóite den chogadh, rud a bhí le haithint, mar shampla, ar an ngluaiseacht síochána, na "Peace People" nó Lucht na Síochána. D'eagraigh Lucht na Síochána léirsithe móra in aghaidh an fhoréigin pharaimíleataigh. Thabhaigh an feachtas Duais Síochána Nobel dóibh sa bhliain 1976, ach ní raibh fad saoil iontu mar ghluaiseacht. Nuair a d'impigh siad ar an bpobal Náisiúnaíoch eolas a thabhairt do na fórsaí slándála faoin IRA, thit an tóin as a bhfeachtas. Bhí an oiread fuatha ag na Caitlicigh ar an arm agus ar na péas agus gur shíl siad nach seasamh neodrach a bhí ag Lucht na Síochána a thuilleadh.
Na Stailceanna Ocrais.
Sa bhliain 1981 chuaigh príosúnaigh Phobhlachtánaigh ar stailc ocrais i dTuaisceart Éireann.
An Cogadh Fada.
a>. Leagadh é sa bhliain 2007.
Bhí an dá thaobh ag cur feachtas armtha go dtí gur tháinig na sosanna cogaidh. Chuaigh líon na marbh i laghad sna hochtóidí agus sna nóchaidí i gcomparáid leis na seachtóidí. Mar sin féin, d'fhág an foréigean polaitiúil an-drochoidhreacht ag sochaí an Tuaiscirt. Mhair an ghleic armtha ar feadh i bhfad, agus is é an chiall a bhain na daoine as nach dtiocfadh deireadh léi choíche. Is léir gur chuir sé an saol ó mhaith ar go leor daoine i rith na mblianta.
Cuidiú mór le Cogadh Fada na Sealadach ab ea na hairm a fuair an tIRA mar bhronntanais ó Moammar Qaddafi, deachtóir na Libia. Bhí Qaddafi i bhfearg le rialtas Thatcher, ó chabhraigh siad leis na Stáit Aontaithe buamaí a chaitheamh ar an Tripilí sa Libia, buamaí a mharaigh duine clainne de chuid Qaddafi. Cé nach mbíodh saighdiúirí ná péas á marú ag an IRA chomh minic a thuilleadh, bhí an chuma ar an scéal nach raibh srianta ar bith le cumas feallmharfóireachta agus buamadóireachta na Sealadach. Péas, saighdiúirí páirtaimseartha agus sibhialtaigh Phrotastúnacha ba mhó a bhí thíos lena gcuid ionsaithe. Sampla maith de seo ab ea sléacht Lá an Chuimhneacháin in Inis Ceithleann sa bhliain 1987. Ba nós leis an IRA, chomh maith, targaidí a dhéanamh de thógálaithe, de lucht glantacháin agus cothbhála, agus lucht oibre eile a bhí fostaithe ag na péas nó ag na saighdiúirí dearga.
Sa dara leath de na hochtóidí, bhí na paraimíleataigh Phrotastúnacha - na heagraíochtaí úd Fórsa Óglaigh Uladh, Cumann Cosanta Uladh, agus Frithbheartaíocht Uladh - ag tabhairt isteach airm agus pléascáin ón Afraic Theas. Roinneadh na coinsíneachtaí idir an trí eagraíocht, agus ina dhiaidh sin, chuaigh líon fheallmharuithe na gCaitliceach i méadaíocht, cé gur fágadh cuid den treallamh - go háirithe na gránáidí roicéadtiomána - gan úsáid, ó nach raibh na Dílseoirí ábalta leas a bhaint astu. Freagra ab ea na feallmharuithe seo ar an gComhaontú Angla-Éireannach sa bhliain 1985, a bhronn an "ról comhairleach" ar rialtas na hÉireann i gcúrsaí an Tuaiscirt.
An Claonpháirteachas - na Fórsaí Slándála agus na Paraimíleataigh Dhílseacha.
Gné chointinneach chonspóideach de na Trioblóidí is ea an claonpháirteachas, is é sin, an dóigh ar chomhoibrigh fórsaí slándála an Stáit leis na sceimhlitheoirí Protastúnacha.
Reisimint Chosanta Uladh agus na Dílseoirí.
Ar an 3 Bealtaine 2003, nocht an líonláithreán nuachta Náisiúnaíoch úd "Nuzhound" in Éirinn cáipéisí de chuid Rialtas na Breataine ó thús na seachtóidí, cáipéisí a chaitheann solas ar fhadhb na dlúthbhainte a bhí ag saighdiúirí áirithe de chuid Arm na Breataine, go háirithe saighdiúirí i Reisimint Chosanta Uladh, le dreamanna paraimíleata Dílseacha. Ceann de na cáipéisí seo is ea an tuairisc dar teideal "Subversion in the UDR", agus í ag tabhairt mionsonraí faoin bhfadhb seo. Sa bhliain 1973,
Cé go raibh a fhios ag madraí an bhaile go ndeachaigh ní ba mhó ná dhá chéad arm tine ó lámha Arm na Breataine go dtí na Dílseoirí roimh an mbliain 1973, mhéadaigh Rialtas na Breataine ar ról na Reisiminte i gcúrsaí "coimeádta na síochána" i dTuaisceart Éireann. Ba chuid é seo den straitéis uileghabhálach a bhí ag an Rialtas na Sealadaigh a chloí - polasaí na normáltachta, an Ultachais agus na coiriúlachta - is é sin, cúrsaí an Tuaiscirt a thabhairt chun normáltachta, cúrsaí na slándála a fhágáil faoi fhórsaí áitiúla ("Ultacha"), agus caitheamh leis na sceimhlitheoirí mar a bheadh gnáthchoirpigh iontu.
An Grúpa Speisialta Patróil agus na líomhaintí faoi dhrong Ghleann Anna.
Faoi lár na seachtóidí, cuireadh i leith an Ghrúpa Speisialta Patróil, aonad frithsceimhlitheoireachta de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh, go raibh siad páirteach i sraith de dhúnmharuithe seicteacha a rinneadh i lár Uladh, ar nós dhúnmharuithe Reavey agus O'Dowd sa bhliain 1976. Ciontaíodh beirt bhall de chuid an Ghrúpa Speisialta, John Weir agus Billy McCaughey, sa bhliain 1980 i ndúnmharú a rinneadh trí bliana roimhe sin, in ionsaí ar theach tábhairne i gCéideadh, agus i bhfuadach sagairt. Tharraing siad amhras ar a gcuid comhoibritheoirí in aon dúnmharú déag ar a laghad, agus iad ag áitiú gur cuid iad de chomhcheilg fhorleathan a raibh Brainse Speisialta Chonstáblacht Ríoga Uladh, seirbhísí faisnéise Arm na Breataine, agus Fórsa Óglaigh Uladh páirteach inti. Nuair a bhí na fir seo daortha, cuireadh deireadh leis an nGrúpa Speisialta Patróil. Thug Lárionad Pat Finucane, foras Náisiúnaíoch, le fios go raibh an drong a raibh Weir agus McCaughey ag tagairt di, agus í comhdhéanta as saighdiúirí dearga, saighdiúirí dubha agus paraimíleataigh Phrotastúnacha, - go raibh an drong seo freagrach as seacht ndúnmharú is ceithre scór sna seachtóidí, ina measc buamálacha Bhaile Átha Cliath agus Mhuineacháin sa bhliain 1974, chomh maith le dúnmharú an Miami Showband sa bhliain 1975. Tugadh "Drong Ghleann Anna" ar an drong seo.
An Claonpháirteachas sna hOchtóidí agus sna Nóchaidí.
Tá sé dearbhaithe gur thug daoine agus dreamanna áirithe taobh istigh den Arm agus den Chonstáblacht Ríoga eolas do na Dílseoirí ó am go ham ó dheireadh na n-ochtóidí anuas, rud a chuir ar chumas na sceimhlitheoirí Protastúnacha targaidí a dhéanamh de na gníomhaithe Poblachtánacha. Sa bhliain 1992, nocht Brian Nelson, gníomhaire rúnda Briotanach taobh istigh de Chumann Cosanta Uladh go raibh sé tar éis dúnmharú a dhéanamh agus airm a smuigleáil isteach le cabhrú an Airm. De réir mar atá cruthaithe, bhí faicsin san Arm agus sa Chonstáblacht agus iad sásta comhoibriú le Nelson agus le Cumann Cosanta Uladh trí aonad faisnéise de chuid an Airm a dtugtaí Aonad Taighde na bhFórsaí ("The Force Research Unit") air. Ó dheireadh na nóchaidí anuas, fuair iriseoirí áirithe, Peter Taylor ina measc, an dearbhú ó na Dílseoirí go raibh foinsí sna fórsaí slándála ag seachadadh comhaid agus tuarascálacha faisnéise chucu faoi thargaidí Poblachtánacha.
I dtuarascáil ar scaoileadh saor léi ar an 22 Eanáir 2007, dúirt an tOmbudsman Póilíníochta Nuala O'Loan go raibh brathadóirí taobh istigh d'Fhórsa Óglaigh Uladh tar éis coireanna tromchúiseacha, dúnmharuithe fiú, a dhéanamh, agus go raibh a fhios ag a lucht teagmhála sna fórsaí slándála iad a bheith sáite ina leithéid. De réir na tuarascála, bhí oifigigh áirithe de chuid an Bhrainse Speisialta ag cumadh ráitis bhréige, ag cur cosc le cuardach fianaise, agus ag "naífhosaíocht" amhrasánaigh nuair a bhí agallamh á chur orthu. Is é an breithiúnas a thug Jimmy Spratt, Comhairleoir de chuid na nAontachtóirí Daonlathacha agus iar-chathaoirleach Chomhaontas na bPóilíní ná: "Dá mbeadh ruainne amháin fírinne sa tuarascáil sin, chuirfí an dlí ar iar-phóilíní. Níor cuireadh, agus mar sin, ba chóir don tsaol mhór an tátal a bhaint as an scéal nach bhfuil mórán fíricí ann." Mar sin féin, dúirt an Státrúnaí um Thuaisceart Éireann, Peter Hain, go raibh sé "géarbharúlach go gcuirfear an dlí ar aon duine amháin, ar a laghad, de thoradh na tuarascála a tugadh dúinn inniu". Rud eile a dúirt Hain ná: "Tá deiseanna éagsúla ann a d'fhéadfadh an t-ionchúisitheoir a thapú. Rud tromchúiseach ann féin is ea gur chuir iar-phóilíní áirithe bac leis na fiosruithe agus gur dhiúltaigh siad comhoibriú leis an Ombudsman. Iad siúd a bhí sáite sna rudaí seo, ní mór go n-íocfaidh siad a ndeachú, agus ba chóir do na húdaráis céimeanna a ghlacadh dá réir sin".
Dealraíonn sé nach mbeidh rath ar aon ionchúisiú cibé, i bhfianaise an chineál coireanna atá i gceist. Más fíor gur díothaíodh nó gur hathraíodh fianaise, nó nár bailíodh fianaise ar bith ar an gcéad ásc, is deacair caingean a thosú ar aon nós. Mar sin, cibé a deir Jimmy Spratt, is dócha nach bhfuil mórán tábhachta leis, ó d'fhéach na coirpigh chuige nach mbeadh a dhath fágtha ag an ionchúisiú, agus de réir na tuarascála úd "Ballast Report", d'éirigh leo go seoigh san obair seo.
Na Líomhaintí faoin Ordú Maraithe.
Thairis sin, tugann na Poblachtánaigh le fios go raibh sé de pholasaí ag na fórsaí slándála daoine a raibh amhras orthu iad a bheith ina mbaill den IRA, - go raibh sé de pholasaí acu daoine den chineál seo a mharú scun scan, seachas iad a ghabháil. Diúltaíonn na fórsaí slándála do na líomhaintí seo. Is é an tuiscint atá acu féin ar na cúrsaí nár maraíodh aon duine ar an dóigh seo nach raibh ina pharaimíleatach tromarmáilte - cosúil leis an ochtar fear a básaíodh i Loch gCál sa bhliain 1987. Deich mí ina dhiaidh sin, áfach, caitheadh triúr Sealadach i nGiobráltar nach raibh armáilte ar aon nós. Is iomaí duine a bhain an tátal as an scéal sin ná go raibh polasaí den chineál seo i bhfeidhm ag na Gaill.
Gníomhaíochtaí na bParaimíleatach.
Cé go raibh an tIRA ag leanúint leis i mbun na gleice armtha, bhí Sinn Féin, a raibh Gearóid Mac Ádhaimh i gceannas air ón mbliain 1983 anuas, - bhí Sinn Féin ag iarraidh comhchainteanna a thosú le deireadh a chur leis na Trioblóidí. Bhí a fhios ag Gearóid Mac Ádhaimh go mbeadh próiseas fada ann. Sna 1970idí, bhí sé de thuairim aige féin go mairfeadh an cogadh go ceann fiche bliain eile. Chuaigh sé i dteagmháil le John Hume - ceannaire an SDLP - go hoscailte, agus san am céanna, bhí comhchainteanna faoi cheilt aige le hoifigiúlaigh de chuid an Rialtais. Bhí na Dílseoirí i mbun oibre den chineál chéanna ar chúla téarmaí, agus iad i dteagmháil le rialtais na hÉireann agus na Ríochta Aontaithe trí eaglaisigh Phrotastúnacha, go háirithe an ministir Preispitéireach, an tUrramach Roy Magee, chomh maith leis an Ard-Easpag Anglacánach Robin Eames. I ndiaidh tréimhse fada uisce faoi thalamh, d'fhógair na Dílseoirí agus na Poblachtánaigh araon sos cogaidh sa bhliain 1994.
Bliain dheacair ab ea an bhliain dheireanach roimh na sosanna cogaidh, agus ní raibh ag maolú ar na gníomhartha uafáis. Ní raibh ach ag méadú ar dhúnmharfóireacht Chumann Cosanta Uladh agus Fhórsa Óglaigh Uladh, nó sa bhliain sin, 1993, mharaigh siad ní ba mhó sibhialtaigh ná na Poblachtánaigh, rud nach ndearna siad roimhe sin. Mar fhreagra air sin, bhuamáil na Poblachtánaigh Bóthar na Seanchille i Mí Dheireadh Fómhair 1993. Bhí sé de chuspóir acu lucht ceannais Chumann Cosanta Uladh ar fad a chur de dhroim an tsaoil, ach b'é an rud a rinne siad ina áit ná naonúr sibhialtach Protastúnach a mharú. Mar dhíoltas air sin, d'ionsaigh an Cumann Cosanta beár i nGlas Stiallach, agus mharaigh siad ochtar. Sa bhliain chéanna, lámhach siad ceathrar Caitliceach i gCarraig Cheasail i gContae Dhoire.
Ar an 16 Meitheamh 1994, go gairid roimh na sosanna cogaidh, lámhach Arm Náisiúnta Fuascailte na hÉireann (an tINLA) triúr ball d'Fhórsa Óglaigh Uladh i mBóthar na Seanchille. B'é an díoltas a d'agair na Dílseoirí ná gur bhuail siad isteach i dteach tábhairne i Loch an Oileáin i gContae an Dúin le cith urchar a scaoileadh ina thimpeall. Maraíodh seisear sibhialtach an turas sin. Sna míonna deireanacha roimh an sos cogaidh, mharaigh an tIRA ceathrar sean-Dílseoirí, duine acu ina bhall d'Fhórsa Óglaigh Uladh agus an triúr eile ag baint leis an gCumann Cosanta. Is iomaí ciall is féidir a bhaint as an mbabhta foréigin seo go gairid roimh na sosanna cogaidh. Deir teoiric amháin go raibh eagla ar na Dílseoirí go n-imreofaí feillbheart orthu, agus gur mhéadaigh siad ar an bhforéigean dá réir. De réir míniúcháin eile, bhí na Poblachtánaigh ag sásamh a gcuid seanfhaltanas ar an nóiméad deireanach roimh an sos cogaidh agus iad ag féachaint chuige go mbeadh cuma na cogúlachta dochloíte orthu nuair a chromfaidís ar an bpróiseas polaitiúil.
I Mí Lúnasa 1994, d'fhógair na Sealadaigh sos cogaidh. Sé seachtaine ina dhiaidh sin, chuaigh grúpaí paraimíleata na nDílseoirí le chéile faoi bhrat Chomhcheannas Míleata na nDílseoirí lena sos cogaidh féin a chur in iúl in éineacht. Cé gur theip ar an dá shos cogaidh seo go fóill, chuir siad deireadh leis an bhforéigean polaitiúil mórscála sa Tuaisceart, chomh maith leis an ród a réiteach don tsos cogaidh deifnídeach.
An Dara Sos Cogaidh.
Ní raibh dhá bhliain imithe ó shíniú an tSos Cogaidh, nuair a chuir an tIRA ar ceal é ar an 9 Feabhra 1996. Níos deireanaí ar an lá céanna, phléasc buama leath-thonna i gceantar Canary Wharf i Londain, buama a rinne damáiste 85 milliún punt do lárionad airgeadais na cathrach agus a mharaigh beirt dhaoine. Bhí Sinn Féin den tuairim go raibh teipthe ar an sos cogaidh, toisc nach raibh Rialtas na Ríochta Aontaithe na comhchainteanna síochána a oscailt do na Poblachtánaigh sula ndíchoimisiúnódh an tIRA a chuid arm.
Tháinig tuilleadh buamálacha sna salaí ag an gceann seo, go háirithe an ceann i Manchain a scrios limistéar mór i lár na cathrach ar an 15 Meitheamh 1996. B'é an t-ionsaí buamála ba mhó i stair na Breataine Móire i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, agus cé go rabhthas in ann líon na dtaismeach a íosmhéidiú, a bhuí is go raibh na seirbhísí éigeandála an-ghasta ag freagairt don réamhrabhadh teileafóin a tugadh don stáisiún áitiúil teilifíse, gortaíodh breis is dhá chéad duine mar sin féin, agus cuid acu taobh amuigh den teorainn slándála a cuireadh ar bun timpeall ar an áit dhainséarach.
Ní raibh na paraimíleataigh go léir sásta leis an bhforbairt seo, ós rud é gurbh í an sceimhlitheoireacht an t-aon slí bheatha amháin a bhí ag cuid acu. Mar sin, scoilt grúpaí áirithe paraimíleata faoi cheist na síochána, agus tháinig dreamanna nua ar an bhfód a thosaigh ag cur a gcogaidh féin beag beann ar an gcomhaontú. B'é Fórsa Óglaigh Uladh an chéad ghrúpa a thit as a chéile de dheasca an easaontais, nuair a bhunaigh na heasaontóirí drong úr, Fórsa na nÓglach Dílseach (LVF, Loyalist Volunteer Force) sa bhliain 1996. I Mí na Nollag 1997, d'fheallmharaigh an tINLA Billy Wright, ceannaire na nÓglach Dílseach seo, agus mharaigh na Dílseoirí roinnt Chaitliceach le cor a thabhairt in aghaidh an chaim. Thairis sin, chrom dhá ghrúpa easaontóirí de chuid an IRA, an tIRA Leanúnach ("Continuity IRA") agus an Fíor-IRA ("Real IRA") ar an mbuamáil, beag beann ar shos cogaidh na Sealadach.
I Mí Lúnasa 1998, mharaigh buama de chuid an Fhíor-IRA 29 sibhialtach san Ómaigh. B'é seo an buama ba mheasa riamh ó thús na dTrioblóidí, agus is iomaí náisiúnaí Éireannach a ghlac col leis na heasaontóirí Poblachtánacha i ndiaidh an bhuama seo. Ghlac an tINLA féin leis an sos cogaidh i ndiaidh Chomhaontú Aoine an Chéasta sa bhliain 1998.
Ó sin i leith, tá an chuid is mó den fhoréigean pharaimíleata dírithe ar an taobh istigh - mar shampla, in áit a bheith ag ionsaí na gCaitliceach, bíonn na sceimhlitheoirí Protastúnacha, cuir i gcás, ag ionsaí Protastúnaigh, más Protastúnaigh den chineál "mhícheart" iad ar chúis éigin. D'éirigh ina chogadh dearg idir an UDA agus an UVF faoi dhó ón mbliain 2000 i leith. Thairis sin, bíonn "briogáidirí" éagsúla an UDA ag cur cogaidh ar a chéile ó am go ham, ó theastaíonn ó gach duine acu an churadhmhír a fháil de bhrabús na coiriúlachta proifisiúnta a bhíonn idir lámhaibh ag na sceimhlitheoirí.
Níl na hÓglaigh Phoblachtánacha chomh sáite céanna san fhaicseanaíocht eatarthu féin, ach glactar leis gur mharaigh na Sealadaigh Donncha Mac Dónaill, duine dá gcuid féin a d'admhaigh go raibh sé ag spiaireacht do na Sasanaigh. Cuirtear i leith na Sealadach freisin go mbíonn siad ag imeaglú daoine agus, fiú, á marú ar chúiseanna pearsanta. Mar shampla, maraíodh fear óg darbh ainm Robert McCartney i ndiaidh achrainn i dteach tábhairne le daoine a bhí ina mbaill den IRA Sealadach.
Chuir an tIRA Sealadach in iúl go raibh an chuid ba mhó dá gcuid arm tine díchoimisiúnaithe ó Lúnasa-Meán Fómhair 2005, agus nach raibh siad ábalta a thuilleadh oibríochtaí mórscála a chur i gcrích.
An Próiseas Polaitiúil.
I ndiaidh na sosanna cogaidh, chrom na príomhpháirtithe polaitíochta sa Tuaisceart ar chomhchainteanna le comhaontas polaitiúil a shocrú. B'as na cainteanna seo a d'eascair Comhaontú Bhéal Feirste sa bhliain 1998. Sa Chomhaontú seo, cuireadh rialtas dúchais ar bun don Tuaisceart in athuair, agus é bunaithe ar phrionsabal na cumhachtroinnte. Bunaíodh Feidhmeannas Comhchumhachta sa bhliain 1999, agus an ceithre pháirtí ba mhó páirteach ann, ina measc Sinn Féin. Leasú eile ab ea bunú na seirbhíse nua poilíníachta, ar tugadh Seirbhís Póilíníochta Thuaisceart Éireann uirthi. Cuireadh de dhualgas ar an tseirbhís poilíníochta nua cuóta áirithe íosmhéide de Chaitlicigh a fhostú.
Mar sin féin, cuireadh an Feidhmeannas agus an Comhthionól ar fionraí sa bhliain 2002, nuair a tháinig chun solais go raibh fáinne spiaireachta ag an IRA taobh istigh d'oifig Shinn Féin (b'é an gníomhaire dúbailte Donncha Mac Dónaill a thosaigh an fáinne seo, mar a fuarthas amach ní ba déanaí). D'éirigh na hAontachtóirí as an gcomhoibriú leis na Poblachtánaigh ansin. Faoin am seo, bhí díchoimisiúnú arm na Sealadach díreach ina ábhar mór díospóireachta ag lucht an dá thaobh, agus na cúrsaí ag dul chun teannais dá réir.
Cé go bhfuil na sceimhlitheoirí éirithe as, a bheag nó a mhór, is iad na páirtithe is antoiscí a bhfuil ag éirí leo sna toghcháin ó síníodh an Comhaontú. Is é Sinn Féin an páirtí is mó ar an taobh Caitliceach inniu, agus tá Páirtí Aontachtach Uladh níos laige ná Aontachtóirí Daonlathacha Ian Paisley. Thairis sin, níor bhain blianta na síochána mórán den tseicteachas, nó tá críochdheighilt na gceantar idir na Protastúnaigh agus na Caitlicigh níos géire ná riamh. Le déanaí, áfach, d'aontaigh Ian Paisley agus Gearóid Mac Ádhaimh rialtas comhchumhachta a chur ar bun.
Ceist na Mórshiúlta.
Is minic a bhíonn scliúchais ann agus an caidreamh trasphobail ag dul ó mhaith nuair a thagann na hOráistigh amach lena gcuid mórshiúlta a dhéanamh. Leis na mórshiúlta seo, bíonn na Dílseoirí ag ceiliúradh chuimhne Chath na Bóinne agus bhua Chlann Bhullaí ar na Caitlicigh sa bhliain 1690. Ba é an bua seo a chuir bun le Cinsealacht na nGall in Éirinn agus a d'fhág na Gaeil faoi leatrom go ceann i bhfad. Ní bhíonn na Caitlicigh sásta le ceiliúradh den chineál seo a fheiceáil in aice leo, agus is minic a bhíonn trioblóidí ann nuair a thagann na hOráistigh róghar do na háiteanna ina bhfuil na Caitlicigh ina bhformhór. Bhíodh an bruíonachas go dona timpeall Bhóthar Gharbhachaidh i bPort an Dúnáin, áit a dtéadh mórshiúl na nOráisteach ó Eaglais Dhroim Crí thart le heastát tithíochta ina bhfuil cónaí ar chuid mhór Caitliceach. Inniu, tá cosc curtha leis an mórshiúl go deo, ós rud é go mbíodh scliúchais ann sna blianta 1995, 1996 agus 1997, agus iad ag maireachtáil na seachtainí fada i ndiaidh lá an mhórshiúil féin. Fuair cuid mhaith daoine bás de dheasca an fhoréigin seo. Mar shampla, mharaigh Fórsa Óglaigh Uladh tiománaí tacsaí Caitliceach, agus caitheadh peitrealbhuama i dteach i mBaile Monaidh ina raibh cónaí ar lánúin mheasctha agus ceathrar mac, ar mharaigh an buama triúr acu. I mBéal Feirste, bhí Bóthar Ormeau agus Bóthar Chromghlinne ina gcnámha spairne ar chúiseanna cosúla.
Tagairtí.
Trioblóidí, Na


Tliongáinis.
Teanga shaorga í an Tliongáinis (Tliongáinis: "tlhIngan Hol") a ceapadh an chéad uair le haghaidh na dTliongánach ar an scannán "Star Trek: The Motion Picture". Sibhialtacht shamhlaithe is ea na Tliongánaigh a bhfuil an-tábhacht acu sna sraitheanna teilifíse agus sna scannáin a bhaineann le coincheap an Star Trek. D'fheictí na Tliongánaigh go minic ar an chéad sraith féin, ach níor forbraíodh an teanga dóibh roimh an chéad phríomhscannán.
B'é James Doohan, a rinne páirt Montgomery "Scotty" Scott ar an chéad sraith, a chum an chéad chupla focal, ach b'é an teangeolaí Marc Okrand a d'iompaigh ina teanga iomlán í a bhfuil idir stór cuimsitheach focal agus chóras ceart gramadaí aici. Bhí staidéar déanta ag Okrand ar theangacha bundúchasacha Mheiriceá, agus tá a lán saintréithe ag an teanga nach mbeadh i bhfad as cosán i measc theangacha dúchasacha Chalifornia. Mar sin féin, dúirt Okrand féin riamh nach raibh sé ag iarraidh aithris a dhéanamh ar ghramadach na dteangacha seo - bhí sé ní ba tábhachtaí an teanga a dhéanamh chomh difriúil leis an mBéarla agus ab fhéidir. Mar shampla, is é gnáthordú na rann cainte sa Tliongáinis ná OVS - is é an cuspóir a thagann roimh aon rud eile, agus an briathar ag leanúint sna sálaí aige, agus an t-ainmní fágtha ina ndiaidh. (Sa Bhéarla, is é an gnáthordú ná SVO, is é sin, ainmní - briathar - cuspóir; agus sa Ghaeilge, VSO, nó briathar - ainmní - cuspóir.)
Tá gramadach na Tliongáinise bunaithe ar an táthú, nó fiú ar an iltáthú, - is é sin, is féidir nach bhfuil ach aon fhocal fada amháin de dhíth le abairt iomlán Béarla (nó Gaeilge) a aistriú. Tá go leor eisceachtaí agus mírialtachtaí i ngramadach na Tliongáinise, ós rud é gur fhéach Okrand chuige go mbeadh mothú na teanga nádúrtha inti.
Is é an fuaimniú an chuid is lú a chuirfidh coimhthíos ar an bhfoghlaimeoir. Bhain Okrand úsáid as consain scornánaithe lena chinntiú go bhfaighfeadh na Béarlóirí an teanga neamhghnách, ach le fírinne, tá an chuid is mó de na consain speisialta sin le fáil i dteangacha a labhraítear san Eoraip. Ón taobh eile de, ní teanga thonúil í an Tliongáinis, agus níl ach cúig ghuta ann.


Tiger Woods.
Is imreoir gailf é Tiger Woods (rugadh é mar Eldrick Tont Woods ar an 30 Nollaig 1975) as California sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí an duais 'Imreoir na Bliana' ón PGA buaite aige ocht n-uaire. Tá príomh-chraobh go leor buaite aige. Tháinig an chéad ceann - The Masters - sa bhliain 1997 agus é 21 bliain d'aois.
Bhí Tiger pósta le Elin Nordegren agus beirt pháistí acu.
Woods, Tiger
Woods, Tiger


Conchúr Crús Ó Briain.
Scríbhneoir, polaiteoir agus acadúlach Éireannach ab ea Conchúr Crús Ó Briain (seanlitriú Gaeilge: "Conchubhar Crús Ó Briain", Béarla: "Conor Cruise O'Brien"), a dtugtar "The Cruiser" nó "An Crúiseoir" air uaireanta. Saolaíodh i Ráth Maonais ar an tríú lá de Mhí na Samhna 1917 é agus bhásaigh sé ar an 18 Nollaig 2008. D'fhoghlaim sé a chuid léinn i gColáiste na Tríonóide, rud as an ngnáth san am, ós rud é gur Caitliceach a bhí ann féin, agus clú Protastúnach ar an áit. Phós sé cailín Preispitéireach arbh ainm di Christine Foster san am seo.
Chuaigh sé ag obair sa Roinn Gnóthaí Eachtracha, agus bhain sé an chéad cháil idirnáisiúnta amach, nuair a bhí sé ina ionadaí do na Náisiúin Aontaithe i gKatanga sa Chongó (an tír a dtugtaí an tSáír uirthi ní ba mhaille, agus arb í Poblacht Dhaonlathach an Chongó í inniu). Sa bhliain 1961, d'fhéach cúige seo na tíre le neamhspleáchas a bhaint amach, agus bhí géarchéim mhór sa tír dá dheasca sin. Bhí a lán tíortha ag cur a ladair féin i gcúrsaí an Chongó, agus sa deireadh, b'éigean don Bhrianach éirí as a phost agus glanadh as an tír. Scríobh sé leabhar faoin taithí seo, "To Katanga and Back", a bhfuil cáil an chlasaicigh uirthi i gcónaí.
Sna blianta 1962–1965, bhí sé ina Sheansailéir ar Ollscoil Ghána, agus ina dhiaidh sin, chaith sé ceithre bliana ina Ollamh le Daonnachtaí in Ollscoil Nua-Eabhraic. Ollúnacht a bhí ann a bunaíodh in ómós d'Albert Schweitzer.
Sa bhliain 1969, d'fhill sé ar Éirinn le bheith ina pholaiteoir agus ina ionadaí do Pháirtí an Lucht Oibre. D'éirigh go maith leis ar dtús, ach nuair a rinneadh Aire Poist agus Teileagraif de sa bhliain 1973, tharraing sé a lán seantithe anuas air. Ghlac sé col fíochmhar leis an bPoblachtánachas Éireannach, agus chuaigh sé i dtuilleadh cinsireachta leis an mbolscaireacht Phoblachtánach a ruaigeadh as an gcraolachán. Thriail sé freisin na hamhráin reibiliúnacha a chosc ar an raidió. De thoradh na n-iarrachtaí seo, theip air sa chéad toghchán eile, agus chaill sé a shuíochán mar Theachta Dála. Mar sin féin, rinneadh Seanadóir de go gairid ina dhiaidh sin.
Sna blianta 1979–1981, bhí an Brianach ina eagarthóir ar an nuachtán Sasanach úd "The Observer". San am céanna, bhí sé ina Ollamh agus ina léachtóir taistil a thug cuairt ar a lán ollscoileanna, go háirithe sna Stáit Aontaithe. Chuaigh sé ag léachtóireacht san Afraic Theas féin, rud a tharraing seantithe áirithe anuas air, ó bhí córas na hapairtéide i bhfeidhm sa tír sin san am.
Bhí sé an-mhíshásta le polasaithe Chathal Uí Eochaidh, agus b'eisean a cheap an acrainim úd "GUBU" ("Grotesque, Unbelievable, Bizarre, Unprecedented" - "arrachtúil, dochreidte, áiféiseach, gan réamhshampla") mar ainm ar rialtas Uí Eochaidh sa bhliain 1982.
Go dtí an bhliain 1994, bhí an Brianach ina Leas-Seansailéir Cúnta ar Ollscoil Bhaile Átha Cliath (is é sin, Coláiste na Tríonóide).


Tomás Mac Síomóin.
Scríbhneoir is eolaí is ea Tomás Mac Síomóin. Tá ceithre leabhar filíochta aige, maille le gearrscéalta, dánta scoite agus altanna iriseoireachta agus critice i nGaeilge, i mBéarla agus i Spáinnis foilsithe thall agus abhus. Dánta dá chuid aistrithe go Sorbais, Gearmáinis, Rúisis, Béarla agus Spáinnis.
Saol.
Rugadh Tomás Mac Síomóin i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1938. Bhain sé céim amach san Eolaíocht i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Bitheolaí gairmiúil é a bhí ina léachtóir ar feadh tamaill i gCorcaigh agus i nGaillimh. Chaith sé seal ag plé le taighde víreaseolaíochta san Ollainn agus sna Stáit Aontaithe. Tá Dochtúireacht aige ó Ollscoil Cornell, Nua-Eabhrac.
Bhí sé ina léachtóir bitheolaíochta sa Choláiste Réigiúnach Shligigh, agus in Institiúid Theicneolaíochta Bhaile Átha Cliath, Sráid Chaoimhín, sula ndeachaigh sé go lánaimseartha le scríbhneoireacht.
Bhí sé pósta agus tá ceathrar clainne agus cúigear garpháistí aige. Tá cónaí air sa Chatalóin.
Scríbhneoireacht.
Foilsítear a ghearrscéalta, dánta agus ailt i dtréimhseacháin agus i dteangacha éagsúla. Bhain úrscéal dá chuid príomhdhuais liteartha an Oireachtais 2006 agus bhuaigh sé an chéad duais gearrscéalta in 2005.
Tá ceithre leabhar filíochta, maille le gearrscéalta, dánta scoite agus altanna iriseoireachta agus critice i nGaeilge, i mBéarla agus i Spáinnis foilsithe thall agus abhus aige.


Stair na hÉireann.
Is é is brí le stair na hÉireann ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na hÉireann fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire. Glactar leis gur tháinig an chéad áitreabh daonna ar an bhfód in Éirinn chomh luath le hocht míle bliain roimh bhreith Chríost, ach b'iad scríbhneoirí clasaiceacha na sean-Ghréige ba túisce a rinne tagairt d'Éirinn ina gcuid scríbhinní.
Luathstair na hÉireann.
Thrácht an staraí Rómhánach Avienus ina shaothar "Ora maritima" ar Éirinn mar "insula sacra", is é sin, an t-oileán naofa. Bhí Avienus ag scríobh sa cheathrú haois i ndiaidh bhreith Chríost, ach má bhí, chuaigh sé go mór i dtuilleamaí seanfhoinsí Gréigise agus é ag tagairt d'Éirinn. Dúirt sé freisin gurbh iad "gens hiernorum" a bhí ina gcónaí san oileán, agus is dócha go raibh baint éigin le hainm na treibhe sin le "Hibernia" nó le hÉirinn. Is deacair a rá, áfach, an ionann an treibh sin agus na Ceiltigh, nó níl na saineolaithe féin ar aon fhocal faoi, an ainm Ceilteach é "Éire" nó "Ériu" ar dtús. Na Gréagaigh a bhreac síos na foinsí a bhí in úsáid ag Avienus, bhí siad beo timpeall ar lár na mílaoise deireanaí roimh bhreith Chríost, faoin am a raibh na Ceiltigh díreach ag déanamh a ngabháltais ar Éirinn. Ní féidir a bheith cinnte, mar sin, an raibh an t-ainm sin "Ériu" nó "Éire" ag tabhairt do dhream acu siúd a raibh cónaí orthu sa tír roimh theacht na gCeilteach, nó an dream Ceilteach ab ea iad siúd.
Ciorcal Liag na Gráinsí ón mbliain 2100 RCh, 15km ó dheas ó Chathair Luimnigh
Cuid mhór dá bhfuil ar eolas againn faoi na Ceiltigh, tá sé bunaithe ar shaothar Poseidonios, fealsamh agus staraí Gréagach a bhreac síos tráchtas faoin ábhar in am éigin roimh 70 RC. Níl fáil ar an mbunscríbhinn a thuilleadh, ach is iomaí scríbhneoir seanársa ina dhiaidh a tharraing ar a thráchtas mar fhoinse - Iúil Caesar féin, mar shampla. Ar ndóigh, is ar Cheiltigh na Mór-roinne Eorpaí a chuir Poseidonios síos, ach mar sin, faightear tagairtí aige d'fhorais agus do nósanna a dtráchtar orthu sa tseanlitríocht Éireannach agus sa mhiotaseolaíocht Ghaelach freisin: an ghéillsine, na dánta a scríobhann na filí in ómós dá rí, an churadhmhír a thugtar don chogaí is cróga ag na féastaí. Agus an méid sin ráite, is gá cuimhne a choinneáil air ná nach raibh sna Ceiltigh in Éirinn ar dtús ach uasalaicme os cionn chosmhuintir mór na nÉireannach réamh-Cheilteach. Is dócha gur meascadh cultúr an dá dhream trí chéile, agus go ndeachaigh teanga réamh-Cheilteach na cosmhuintire i bhfeidhm ar an nGaeilge nó ar an bpróta-Ghaeilge nuair a múnlaíodh an chéad uair mar theanga ar leith í. Fuair an Ghaeilge cuid mhór focal ar iasacht ó theangacha réamh-Cheilteacha na hÉireann, ainmneacha pearsanta agus áitiúla ar a laghad.
Ní dhearna na sean-Rómhánaigh gabháltas ar Éirinn riamh. Sin é an phríomhchúis go bhfuil an t-eolas faoin oileán seo chomh gann agus atá sé sna foinsí Rómhánacha. Mar sin féin, scríobh Tolamaes (nach ionann é agus an réalteolaí Tolamaes!), tíreolaí Gréagach ó Chathair Alastair san Éigipt, cuntas ar Éirinn réamh-Chríostaí. Bhí Tolamaes féin beo sa dara haois i ndiaidh bhreith Chríost, ach is dócha go raibh a chuid eolais traidhfil as dáta nuair a bhreac sé síos a shaothar - gur tháinig sé ón chéad aois i ndiaidh bhreith Chríost, nó go raibh sé ní ba sine fós. Cibé scéal é, luann Tolamaes áiteanna cosúil leis an mBóinn, an Laoi, agus an tSionainn. Thairis sin, tagraíonn sé d na ríochtaí beaga ar fud an chósta thiar, agus dealraíonn go raibh a fhios aige Dál Riada freisin, is é sin, an ríocht nó an treibh Éireannach a chuir an chéad tús leis an nGaelachas in Albain.
Cé go raibh Éire suite taobh amuigh d'Impireacht na Róimhe, chuaigh an cultúr Rómhánach go mór i bhfeidhm ar na luath-Éireannaigh. Na hiarsmaí seandálaíochta ón tsean-Róimh a fuarthas in Éirinn, is féidir iad a aicmiú de réir na tréimhse a mbaineann siad léi. Téann an chéad ghrúpa siar go dtí an chéad agus an dara haois i ndiaidh bhreith Chríost, agus an dara grúpa go dtí an ceathrú haois agus an t-am ina diaidh. Tháinig iarsmaí an chéad ghrúpa go hÉirinn tríd na bealaí trádála, ach is dócha nach raibh an trádáil sin seanbhunaithe ná coitianta. Nuair a casadh iarsmaí an dara grúpa in Éirinn, bhí an tír i ndlúth-theagmháil leis an tsibhialtacht Rómhánach.
B'é ba chúis leis an dlúth-theagmháil seo ná go raibh cumhacht na Róimhe ag titim as a chéile sa Bhreatain, agus cead ag na hÉireannaigh ansin dul ag foghlaíocht timpeall an chósta. Bhunaigh na ríochtaí beaga Éireannacha coilíneachtaí freisin ar chósta na Breataine, go háirithe sa Bhreatain Bheag. Creidtear, mar shampla, gur tháinig ainm na leathinise úd "Llŷn" (Béarla: "Lleyn Peninsula") ó "Laighin" in Éirinn.
B'í an choilíneacht Éireannach ba tábhachtaí ná an ceann a bunaíodh in Albain, ar ndóigh. Go bunúsach, b'í an ríocht bheag úd "Dál Riada" i dtuaisceart na hÉireann, i gcósta thuaidh Chúige Uladh mar a fheictear dúinn inniu, ba túisce a thrasnaigh Sruth na Maoile le buanáitreabh a chur ar bun ar an taobh thall. Níltear cinnte faoin am ar tharla an chéad trasnáil, ach is féidir go bhfuil úimléid éigin ag baint leis an leagan a thugann le fios gurbh iad Fearghus Mór mac Eirc agus a chlann mhac an chéad dream a bhuail port in Albain thar cionn Dhál Riada, sa chúigiú haois. Nuair a bhunaigh Colm Cille a mhisiún in Oileán Í sa bhliain 563, bhí ríocht nár bheag ansin cheana féin, agus rí Dhál Riada ag cur síorchogaí ar na Piochtaí le tuilleadh tailte a ghabháil. De réir a chéile, shealbhaigh Dál Riada tailte na bPiochtaí go léir, agus faoi lár na naoú haoise, d'aontaigh Coinneach Mac Ailpín in aon ríocht amháin iad.
San am sin, chuaigh an cultúr Rómhánach go mór mór i bhfeidhm ar Éirinn. Fuair an Ghaeilge an chéad chupla focal ar iasacht ón Laidin, chomh maith leis na coincheapa a raibh siad ag tagairt dóibh. Maidir leis an Oghamchraobh - an córas litrithe a húsáideadh sna hinscríbhinní ba sine Gaeilge - glactar leis nach raibh inti ach cód a sheas do litreacha na haibítre Laidiní, ós rud é go bhfuil tuiscint ghramadóirí comhaimseartha na Laidine ar fhuaimeanna na teanga sin le haithint ar aicmiú na litreach Oghaim. Fuarthas cuid mhór oghamchloch sa Bhreatain Bheag freisin, sna háiteanna a raibh cónaí ar choilínitheoirí Éireannacha.
Teacht na Críostaíochta.
B'ón mBreatain Bheag a tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn freisin. Dealraíonn sé gur bhain an chéad mhisinéir amach Éire sa cheathrú nó sa chúigiú haois. B'é Prosper Tiro a rinne an chéad tagairt do Chríostaithe na hÉireann. Thrácht sé ar easpag darbh ainm Palladius a cuireadh go hÉirinn sa bhliain 431 le freastal ar na Críostaithe áitiúla. Maidir le Naomh Pádraig, is eisean an duine is aithnidiúla de na luathmhisinéirí sin, agus é á urramú ag na hÉireannaigh mar aspal náisiúnta, ach is ar éigean is féidir a rá gurbh eisean a d'iompaigh muintir na hÉireann leis an gcreideamh nua ina aonar. Próiseas fadálach ab ea teacht na Críostaíochta go hÉirinn.
Is deacair fíorscéal Phádraig a insint inniu, nó níor fhág sé ina dhiaidh ach dhá shaothar, mar atá, an "Fhaoistin" agus an "Litir chuig saighdiúirí Choroticus". Mar a d'inis sé an scéal é féin, bhí sé sé bliana déag d'aois nuair a d'fhuadaigh foghlaithe mara ó Éirinn é, agus chaith sé an chéad sé bliana eile ina sclábhaí thall ansin, go dtí gur éirigh leis éalú agus trí chéad ciliméadar a chur de de shiúl a chos, go dtí gur bhain sé amach cuan. Ansin, sheangaigh sé isteach ar bhord loinge a bhí ag dul go dtí an Bhreatain Bheag, agus tháinig sé abhaile mar sin. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé ag tógáil léinn le bheith ina shagart, agus sa deireadh, tháinig sé ar ais go hÉirinn ina easpag. Is dócha go raibh sé ina easpag in Ard Mhacha, agus go raibh a chuimhne á hurramú ag muintir an chompail sin ar dtús, ach de réir a chéile, leath an cultas ar fud an oileáin.
Leis an gCríostaíocht, tháinig an manachas, cé nárbh é Pádraig a chuir tús leis, is dócha. Bunaíodh mainistreacha ar fud na tíre, agus d'fhás cathracha tábhachtacha ina dtimpeall. Níorbh í an diagacht Chríostaí amháin a bhí á staidéar ag na manaigh, nó bhí na manaigh eolach ar léann seanársa na Róimhe chomh maith, agus suim acu freisin i gcultúr dúchasach na hÉireann. Chum siad leabhair nua Laidine, agus thosaigh siad ag saothrú na Gaeilge mar theanga scríofa freisin. Chuir siad le chéile an chéad dlí scríofa d'Éirinn freisin, "Collectio canonum hibernensis", nó Cnuasach na nDlíthe Éireannacha. Tá an seandlí seo bunaithe ar an bhféineachas, ar an dlí Rómhánach agus ar dhlí an tSean-Tiomna araon.
Ar dtús, b'iad na hEaspaig a bhí i gceannas ar chúrsaí na hEaglaise, ach nuait a chuaigh an manachas i dtreise, fuair na habaí an lámh in uachtar ar na heaspaig. Ba mhinic a bhí na habaí chomh cumhachtach is gurbh fhearr leis na ríthe beaga féin dul ar lorg dídine sna mainistreacha ná fanacht sa bhaile. Mar sin, bhí saol na hÉireann á chasadh timpeall na mainistreach, idir shibhialtacht agus eacnamaíocht, agus bhí na habaí saibhre ábalta ceardaithe a fhostú le saol na mainistreach a mhaisiú agus a ornáidiú. B'iad Oileán Í agus Ard Mhacha príomh-lárphointí an tsaoil eaglasta Ghaelaigh san am, agus bunaíodh mainistreacha nua in Éirinn faoi cheannas na manach ó na lárionaid seo: Doire Cholm Cille, Ceanannas Mór, agus eile.
Na Ríthe agus na Ruirí.
Roimh theacht na nGall, ní raibh ach aon teideal uasal amháin in Éirinn: an rí. Tá sean-annálacha na hÉireann ag cur thar maoil le heolas faoi ghníomhartha na ríthe agus faoi ghinealas na rítheaghlach éagsúil, agus urraim beagnach naofa ag dul dóibh. Scéal eile ar fad é, áfach, go raibh na ríthe an-líonmhar in Éirinn, agus glactar leis go coitianta go raibh timpeall is ceithre scór de ríochtaí beaga áitiúla in oileán na hÉireann. De réir na bhfoinsí comhaimseartha, bhí trí chineál ríthe ann: an rí tuaithe ("rí túaithe" sa tSean-Ghaeilge), an ruire ("ruiri"), agus rí na ruirí ("rí ruirech"). B'é an rí tuaithe a bhí ag rialú na mionríochta áitiúla, agus é ina ghéillsineach do ruire éigin. B'ionann rí na ruirí agus rí an chúige, agus fear mór cumhachtach ab ea a leithéid cheana féin.
Ní féidir mórán a rá le cinnteacht faoi na ríthe agus an bhaint a bhí acu le chéile. Glactar leis go raibh an rí tuaithe cosúil le taoiseach na treibhe, agus é ina ionadaí dá ríocht nuair a bhí gnóthaí aige leis na treibheacha eile, chomh maith le bheith i gceannas ar a mhuintir i bpáirc an áir. Níl anseo, áfach, ach tuairimíocht.
B'iad ríthe na gcúigí na ríthe ba tábhachtaí. Bhí na heaglaisigh áitiúla ag tabhairt tacaíochta do rí a gcúige, agus iad ag súil leis go gcinnteodh sé síocháin agus cosaint do na mainistreacha. Má rinneadh aon rud as cosán ar an eaglais, d'fhéad na heaglaisigh iarraidh ar rí an chúige go n-imreodh sé díoltas ar na ciontóirí. Má chorónaigh an eaglais an rí, bhí an rí sásta féachaint chuige go n-íocfaí an deachú leis an eaglais.
Idé na hArd-Ríochta agus Dul chun Cinn na nUí Néill.
Ceist chasta chrosta is ea ceist na hArd-Ríochta. Sa "Leabhar Gabhála", tugtar le fios gur clann d'aon sinsear amháin iad na rítheaghlaigh áitiúla éagsúla ar fud na hÉireann. Thairis sin, déanann na leabhair dhlí tagairt do nósanna agus do dhlíthe an oileáin ar fad, agus an chiall le baint astu gurb ionann an cultúr ar fud na hÉireann. Mar sin, bhí an smaoineamh in aice láimhe gur chóir aon rí amháin a chur ag rialú an oileáin ar fad - an tArd-Rí, mar a déarfá. Na heaglaisigh a bhí ag tacú leis na hUí Néill - sliocht Néill Naoigheallaigh thuaidh - bhí siad ag áitiú ina gcuid scríbhinní go raibh an Ard-Ríocht ag dul do dhuine de na Niallaigh. Go bunúsach, ní raibh a leithéid de rud agus Ard-Rí na huile Éireann ann riamh, ach mar sin féin, bhí idé na hArd-Ríochta ann, agus an chuma ar an scéal go n-iompódh duine de shliocht Néill ina fhíor-Ard-Rí i ndeireadh báire, ach go bé gur chuir gabháltas Gall deireadh leis an bhforbairt nádúrtha seo sula raibh sí críochnaithe. Cibé faoi sin, b'iad na hUí Néill an rítheaghlach ba chumhachtaí, agus iad ábalta a dtoil féin a chur i bhfeidhm ar chuid mhór de na ríthe beaga. Sa naoú haois, ba dóbair do Mhaolseachnaill, a bhí ina rí ar shliocht Néill Naoighiallaigh san am, Ard-Ríocht na hÉireann a bhaint amach dó féin.
Bhí na hUí Néill scoilte ina lán craobhacha éagsúla, iad féin. B'iad an rítheaghlach a bhí i seilbh lár agus oirthuaisceart na hÉireann sa tseachtú haois, ar a laghad. Cuid de sheanchas an rítheaghlaigh seo ab ea gurbh iadsan "ríthe na Teamhrach", ach is deacair a rá cén tábhacht a bhí le Teamhair agus le ríthe na Teamhrach san am réamh-Chríostaí. Nuair a bhí an Chríostaíocht agus na hannálacha scríofa ann, áfach, b'ionann "rí na Teamhrach" agus rí na nUí Néill go léir, agus b'é sin an chéimíocht a bhí ag Maolsheachnaill freisin, nuair a d'fhéach sé leis an oileán go léir a chur faoina smacht féin. Is é sin, mura raibh a leithéid de rud ann agus Ard-Rí na hÉireann, bhí Ard-Rí na nUí Néill ann gan amhras.
Cibé scéal é, bhí craobh thuaidh agus craobh theas ann. Taobh istigh den chraobh thuaidh, b'iad Síol Aodha Shláine agus Clann Cholmáin an dá fhochraobh ba mhó le rá. Bhí siad ag rialú machairí méithe na Mí agus na hIarmhí. Ar dtús, b'iad Síol Aodha Shláine an ceann ba mhó cumhachta den dá threibh seo, ach sa bhliain 743, b'iad Clann Cholmáin a bhain amach ríghe na Teamhrach. Duine acu siúd ab ea Maolsheachnaill. Maidir leis an gcraobh thuaidh, bhí sí dealaithe ina dhá "cineál", is é sin, Cineál Chonaill agus Cineál Eoghain (cf. Tír Chonaill agus Tír Eoghain). Bhí gaol ag Colm Cille agus ag Adhamhnán le Cineál Chonaill, rud is féidir a aithint ar na hannálacha a breacadh síos faoi thionchar na naomh seo in Oileán Í.
B'é Flaithbheartach Mac Loingsigh an fear deireanach de Chineál Chonaill a bhí ina Ard-Rí ar na hUí Néill, agus d'éirigh sé as an Ard-Ríocht sa bhliain 734. Ina dhiaidh sin, b'iad Clann Cholmáin ba mhó a tháinig chun comharbais. Chuaigh cumhacht Chineál Chonaill i laige sa tuaisceart féin, agus b'iad Cineál Eoghain a tháinig chun tosaigh. Ghabh siad lár Chúige Uladh agus, de réir a chéile, tháinig siad i seilbh thailte Oiriall in oirthear Uladh. Timpeall na bliana 800, fágadh Ard Mhacha, ardchathair na heaglaise, faoi choimirce na nUí Néill, agus ina dhiaidh sin, bhí na hUí Néill agus an eaglais ag obair as lámh a chéile. Faoin am céanna, d'éirigh leis na hUí Néill freisin an-tionchar a fháil ar chúrsaí Chúige Laighean. I ndiaidh cath fada a chur ar na ríthe áitiúla, d'éirigh leis na hUí Néill rítheaghlach Laighean a chur faoi ghéillsine, ionas nach raibh i Laighnibh, a thuilleadh, ach sórt gobharnóirí cúigiúla a bhí ag rialú na gcríoch sin thar cionn na nUí Néill.
Láidir is uile mar a bhí na hUí Néill, níorbh iad an t-aon rítheaghlach amháin a bhí ag dréim le hArd-Ríocht na hÉireann san am seo. Ón seachtú go dtí lár na deichiú haoise, bhí rítheaghlach Eoghanacht chomh cumhachtach i gCúige Mumhan agus na hUí Néill i gCúige Uladh, agus má bhí na hUí Néill ag déanamh gaisce as Niall Naoighiallach mar chomhshinsear an rítheaghlaigh, bhí Eoghanachta ar dhóigh chosúil ag tagairt d'Aonghus, a fuair baiste agus beannacht ó Naomh Pádraig féin. Bhí ríthe Eoghanacht ag maíomh gurbh iadsan na ríthe ba Chríostaí in Éirinn, ach is gá cuimhne a choinneáil ar ghníomhartha gaisce Fheidhlimí Mhic Criomhthainn: rí éirimiúil de shliocht Eoghanacht a bhí ann, ach san am céanna, ba nós leis mainistreacha agus eaglaisí a ionsaí agus a chreachadh, mura raibh siad ag teacht lena chuspóirí polaitiúla féin. Polaiteoir éirimiúil a bhí ann freisin agus é in inmhe cumhacht Eoghanacht a shíneadh soir, ach i ndiaidh a bháis-sean, ó dhara leath na naoú haoise ar aghaidh, tháinig meath ar Eoghanachta, agus Dál gCais ag teacht chun comharbais orthu mar phríomh-rítheaghlach i gCúige Mumhan.
Teacht na Lochlannach.
I ndeireadh na naoú haoise, thosaigh na hUigingigh - na foghlaithe mara ó Chríoch Lochlann - ag ionsaí agus ag creachadh na mainistreach sa Bhreatain Mhór agus in Éirinn. Tháinig an chuid is mó acu ó chósta na hIorua, agus is é an t-ainm a thug na Gaeil orthu ná Lochlannaigh. Tá a leithéid de chúige san Iorua agus "Rogaland", agus is air sin atá an focal "Lochlannach" bunaithe. Níor dhruid na Lochlannaigh siar ó na mainistreacha ba sine agus ba tábhachtaí féin in Éirinn: d'ionsaigh siad Oileán Í sa bhliain 795, tháinig siad ar ais sa bhliain 802 leis an mainistir a chur trí thine, agus i gceann ceithre bliana eile d'fhill siad in athuair le ochtar daoine is trí scór de mhuintir na háite a mharú. Chuir an chogaíocht seo an oiread eagla ar na manaigh is gur chinn siad ar mhainistir nua a bhunú i gCeanannas Mór, sách fada ar shiúl ón gcósta. Sna 820idí, bhí na Lochlannaigh in ann seoladh timpeall oileán na hÉireann ar fad, agus iad ag ionsaí na mainistreach ar fud an chósta. Má bhí na manaigh ag iarraidh foscadh a fháil i gCeanannas Mór, ní raibh sábháilteacht ar fáil ansin ach an oiread, nó sa bhliain 836, rinne na Lochlannaigh ionradh fada isteach ón gcósta díreach sa taobh sin den tír, i dtailte deisceartacha na nUí Néill. Bhain siad úsáid fhorleathan as na haibhneacha mar bhealaí seoltóireachta, agus sa bhliain 839, bhí a gcuid long ag seoladh Loch nEathach féin agus ag creachadh na gcladaí. Sna 840idí, bhí an chuma ag teacht ar na cúrsaí go raibh na hUigingigh meáite ar an tír ar fad a fhorghabháil.
De réir a chéile, áfach, thosaigh na Lochlannaigh ag socrú síos agus ag bunú ríochtaí beaga áitiúla dá gcuid féin, agus mar sin, fuair siad iad féin sáite sa pholaitíocht áitiúil agus sna comhghuaillíochtaí idir na ríthe tuaithe. D'fhás cathracha nua timpeall na mbunáiteanna, na longfort agus na gcuanta a bhí bunaithe ag na Lochlannaigh, cosúil le Baile Átha Cliath (nó "Fine Gall", mar a thugtar ar áitreabh na Lochlannach timpeall Bhaile Átha Cliath), Loch Garman, Cill Mhantáin, Binn Éadair, Deilginis, Léim an Bhradáin agus Port Láirge.
I dtús na deichiú haoise, thosaigh ionsaithe na Lochlannach ag dul i dtreise arís, nuair a tháinig cabhlach mór go Port Láirge sa bhliain 914. Bhuail tuilleadh Lochlannach port ansin i gceann bliana, agus ansin, rinne an loingeas seo foghail ar Chorcaigh, ar Lios Mór agus ar áiteanna eile i gCúige Mumhan is i gCúige Laighean. D'fhéach na hUí Néill, faoi cheannas a nArd-Rí, Niall Glúindubh, ruaigeadh a chur ar na Lochlannaigh, agus d'ionsaigh siad a gcuid longfort go fíochmhar sa bhliain 917. Ní raibh rath ar an ionradh seo, áfach, agus sa bhliain 919, fuair Niall féin bás i machaire an áir in aice le Baile Átha Cliath. Ina dhiaidh sin, áfach, chrom Lochlannaigh na hÉireann ar chogaíocht eatarthu féin, ó bhí muintir Bhaile Átha Cliath ag féachaint leis na hUigingigh eile a chur faoina smacht féin.
I ndiaidh an iomláin, ní raibh na Lochlannaigh ábalta mórán athrú a dhéanamh ar shochaí na hÉireann. Bhí cultúr eaglasta na hÉireann láidir, agus tháinig sé réasúnta slán as an gcruachás. B'iad na Lochlannaigh ba mhó a d'athraigh, agus chuaigh cuid mhór acu chun Gaelachais sa deireadh thiar. Murar éirigh siad as an tseoltóireacht, d'éirigh siad as an gcreachadóireacht, agus iad ag iompú ina dtrádálaithe de réir a chéile. D'fhoghlaim na Gaeil scileanna nua seoltóireachta agus iascaireachta uathu, agus a aithne sin ar stór focal na Gaeilge: tháinig focail cosúil le "bád", "dorú", "tochta" (is é sin, seas i mbád), "stiúir", "scód", "trosc", "langa", "margadh", "ancaire" agus cupla dosaen eile isteach ón tsean-Lochlainnis.
Tháinig deireadh le caithréim Eoghanacht i ré na Lochlannach, agus d'éirigh Dál gCais ní ba tábhachtaí mar ríocht Mhuimhneach. Is gnách a rá gurbh é Brian Bórumha (nó Brian Bóirmhe), rí Dhál gCais, a chloígh na Lochlannaigh in Éirinn i gCath Chluain Tarbh sa bhliain 1014. Le fírinne, bhí na Lochlannaigh - nó na hOstmannaigh, mar a thugaidís orthu féin san am seo - ag tréigean cheana féin mar chine ar leith in Éirinn, agus iad ag dul le Gaelachas go tiubh téirimeach. Tá sé níos tábhachtaí go raibh Brian díreach ag iarraidh Ard-Ríocht na hÉireann a bhaint amach tríd an gcath a bhriseadh ar Laighnibh. Chuaigh fir Laighean ar lorg cabhrach agus fortachta ó na hOstmannaigh, agus sin é an fáth go síleann a lán daoine gur cath idir Éireannaigh agus Lochlannaigh a bhí ann go príomha. Ní rud as an ngnáth ab ea Gaeil agus Lochlannaigh a bheith ag comhoibriú le chéile: roimhe sin, bhí Brian féin go minic i dtuilleamaí comhghuaillithe Lochlannacha le cathanna a bhuachan. Cibé scéal é, chloígh Brian a chuid naimhde, ach maraíodh é féin le linn an chatha, nó go gairid ina dhiaidh sin. Bhí sé díreach ar tí aon ríocht amháin a dhéanamh d'Éirinn, ach ní raibh sé daite dó an ríocht sin a rialú.
Cuma Úr ar an Eaglais.
San am seo, bhí an Eaglais Chaitliceach i Mór-Roinn na hEorpa ag éirí ní ba chumhachtaí, agus í ag cur suime i gcúrsaí eaglasta na hÉireann chomh maith. Bhí a lán nósanna ag na heaglaisigh Ghaelacha nár thaitin le muintir na hIlchríche. Ní raibh ord, eagar ná inneall ceart ar eaglais na hÉireann, nó ní raibh paróistí ná deoisí ann - go bunúsach, ní raibh mórán eaglaise ann taobh amuigh de na mainistreacha. Bhí an iomarca cumhachta ag na tuataí i saol na heaglaise, agus ní raibh aontumha na cléire á hurramú. I rith na haonú agus na dóú haoise déag, cuireadh caoi nua ar chúrsaí riaracháin na heaglaise in Éirinn, go háirithe nuair a tháinig sionaid mhóra le chéile i gCaiseal sa bhliain 1101, i Ráth Breasail sa bhliain 1111, agus i gCeanannas Mór sa bhliain 1152.
Má chuir na sionaid seo cuma cheart ar riarachán na hEaglaise, rinne siad an-dochar do léann dúchasach na hÉireann a bhí faoi choimirce na manach go nuige sin. Chuaigh oird mhanachúla ón Mór-Roinn i seilbh na mainistreach, agus chuir siad rialacha nua coimhthíocha i bhfeidhm orthu. Na scoláirí a bhí ag déanamh staidéir ar léann agus ar dhlíthe na hÉireann sna mainistreacha, caitheadh amach ar an gcúldoras iad anois.
Na Ríthe i ndiaidh Bhriain Bhórumha.
Nuair a bhí Brian Bórumha tar éis bháis, chaith Maolseachnaill a Dó, Ard-Rí na Teamhrach agus na nUí Néill, tamall gairid ina Ard-Rí ar Éirinn, ach básaíodh é féin ocht mbliana i ndiaidh chath Chluain Tarbh. Ina dhiaidh sin, bhí ríthe na gcúigí ag cur cogaí fadaraíonacha ar a chéile, agus iad ag fágáil gobharnóirí agus reachtairí ina ndiaidh ag coinneáil súile ar na tailte agus ar na háitritheoirí. Ghearraidís cánacha arda leis na cogaí seo a mhaoiniú, agus an chosmhuintir ag fulaingt cruatain leis na cánacha a íoc. Bhí na mionríthe ag iompú ina huasalaicme i stíl an fheodachais, agus iad ag cur suim i gcultúr na ridireachta in Ilchríoch na hEorpa agus ag tosú is ag déanamh aithrise air. Ní raibh cuma na ridireachta ar shaol polaitiúil na linne, nó ba scéal suarach ar fad é, agus an léirscrios a rinne an chogaíocht ar an tír.
B'é an mí-ord seo ba bhunchúis le gabháltas Gall ar Éirinn. Timpeall ar thús na dóú haoise déag, b'é Muircheartach Ó Briain ó Dhál gCais an rí ba mhó cumhachta in Éirinn. B'é Dónall Mac Lochlainn, rí na nUí Néill, an t-aon rí amháin a bhí in ann aige, go dtí gur chualathas an chéad iomrá ar Thoirdhealbhach Ó Conchubhair ó Chonnachta. Chloígh seisean Dál gCais agus na Muimhnigh, agus ina dhiaidh sin, d'fhéach sé le hArd-Ríocht na huile Éireann a bhaint amach dó féin. Fuair sé bás sa bhliain 1156, agus tháinig Ruairí Ó Conchubhair i gcomharbas air mar rí ar Chonnachta. Thit an Ard-Ríocht le Muircheartach Mac Lochlainn, rí na nUí Néill. D'fhéach Muircheartach le comhghuaillíocht a shocrú lena sean-naimhde, Cineál Chonaill agus rítheaghlach Uladh, agus mar chuid den tsocrú, ghlac sé gialla ó Chineál Chonaill agus ó Ultaibh. Mhóidigh sé gan dochar a dhéanamh do na gialla, ach sháraigh sé na mionna, nuair a thug sé ordú radharc a súl a bhaint d'Eochaidh mac Con Uladh Mac Duinnshléibhe, rí Uladh. Thréig a chuid comhghuaillithe Muircheartach ar an toirt, ó bhain an feillbheart seo geit agus scanrú astu, agus maraíodh é go gairid ina dhiaidh sin.
Maidir le Diarmuid Mac Murchadha, Rí Laighean, a bhí mar leathbhádóir ag Muircheartach, chuir comhghuaillithe Ruairí Uí Chonchubhair ruaigeadh air as Baile Átha Cliath, ach ansin, chuaigh sé ar lorg cabhrach ó Anraí II, Rí Shasana. Mar sin a chuir sé tús le gabháltas Gall ar Éirinn.
Gabháltas Gall.
Is é is brí le "gabháltas Gall" i gcoimhthéacs seo na staire ná gabháltas Normannach. Is éard a bhí i gceist leis na Normannaigh ná sliocht na Lochlannach a chuaigh i gcomhghuaillíocht le Séarlas Saonta (Séarlas a Trí), Rí na bhFranc Iartharach (is é sin, Rí na Fraince) sa bhliain 911. Bhí easaontas nó achrann éigin idir ceannaire na Lochlannach seo, Hrólfur (nó Rollo, mar a thugtar air as Fraincis), agus rí na Danmhairge, agus rith le Séarlas go bhféadfadh sé leas a bhaint as Hrólfur agus a chuid fear mar chosaint ar na Lochlannaigh eile, a bhí ag déanamh foghlaíochta agus creachadóireachta timpeall ar chóstaí na Fraince san am sin. B'iad na Lochlannaigh seo a bhunaigh "Normandie" i dTuaisceart na Fraince mar réigiún ar leith, nó bhronn Séarlas an ceantar orthu mar phrionsacht. Chuaigh siad leis an bhFraincis mar theanga labhartha, cé go ndearna siad canúint ar leith di, agus a lán Lochlainnise measctha tríthi, agus ar ndóigh, ghlac siad leis an gcreideamh Críostaí.
Mar sin féin, d'iompaigh siad amach ina gcogaithe agus ina ngabhálaithe móra in Eoraip na Meánaoiseanna. D'fhorghabh siad an Bhreatain Mhór, deisceart na hIodáile, an tSicil agus Málta, agus bhí siad chun tosaigh i measc na gCrosáidithe sa Tír Naofa fosta. Nuair a tháinig siad go hÉirinn, cheangail siad an t-oileán sin den domhan Normannach go léir, domhan a bhí i dteagmháil fhairsing leis an gcultúr uile-Eorpach.
Ar dtús, ní raibh meas an mhadra ag na Normannaigh ar mhuintir bhundúchasach na hÉireann, ach ní raibh siad i bhfad á gcló le nósanna na tíre. D'fhoghlaim siad an Ghaeilge go paiteanta, agus is minic a fheicimid sloinnte Normannacha i measc fhilí agus scríbhneoirí móra na Gaeilge, cosúil le Piaras Feiritéir agus Seathrún Céitinn. Inniu, is mar shloinne fíor-Ghaelach a aithnítear "Mac Gearailt", mar shampla, cé gur sloinne Normannach é ó thús - is ionann an "fitz" sa leagan Béarla den ainm, "Fitzgerald", agus "fils" i bhFraincis ár gcomhaimsire, focal a chiallaíonn "mac".
Bhí sé de nós ag scríbhneoirí cosúil le Seathrún Céitinn sa seachtú haois déag tagairt a dhéanamh do na Normannaigh mar "Shean-Ghaill", le hiad a aithint thar na Sasanaigh nach raibh clóite le saol na hÉireann ná ábalta an Ghaeilge a labhairt, agus is é an teachtaireacht a bhí á reic ag an gCéitinneach ná gur "gabháltas Críostúil" a rinne na Normannaigh, is é sin, nár fhéach siad leis an tír a chloí go míthrócaireach ná a teanga is a nósanna a chosc ná a chealú, mar a rinne na Nua-Ghaill. Is léir gur bolscaireacht thar aon rud eile a bhí á déanamh aige leis an ráiteas seo, ach ón taobh eile de, is follasach chomh maith nach ndearna na Sean-Ghaill géarleanúint ar na Gaeil ar chúiseanna reiligiúnda ná ar chúiseanna teanga.
Teacht na Sean-Ghall.
a>)Daniel Maclise a dhathaigh an pictiúr seo sa bhliain 1854 
B'é Baile Átha Cliath agus a thimpeallacht - an Pháil - ba túisce a thit leis na Normannaigh, agus deir na seandálaithe go raibh caidreamh beo trádála ag an gcathair sin leis na Normannaigh roimhe sin féin. Maidir leis an ngabháltas, thosaigh sé sa bhliain 1169. Rud a bhí ann a rith le hAnnraoi roimhe sin féin, agus é tar éis cead an Phápa a chinntiú dó féin cheana, ach nuair a tháinig an crú ar an tairne, níor bhac sé féin le fórsa sluaíochta a chur i dtoll le chéile le fortacht a thabhairt do Dhiarmuid. Ina áit sin, shocraigh Diarmuid comhghuaillíocht le Risteard fitz Gilbert de Clár, a dtugtar "Strongbow" air sa seanchas - "fear an bhogha láidir". Phós Strongbow iníon Dhiarmada, Aoife, agus gheall Diarmuid Cúige Laighean dó mar oidhreacht. Sna blianta 1169-1171, chuaigh Strongbow agus a chuid Normannach i seilbh Chúige Laighean agus na Mí. Bhásaigh Diarmuid i mBealtaine 1171, agus ansin, chloígh Strongbow frithbheartaíocht mhuintir Laighean le dul i gceannas ar an gcúige go deifnideach.
Ní raibh Anraí róshásta leis an dóigh a raibh na cúrsaí ag forbairt, nó bhí sé buartha go mbagródh Strongbow ar a choróin féin dá n-éireodh leis ríocht neamhspleách a bhunú in Éirinn. Chuaigh Anraí go hÉirinn é féin, agus fórsaí móra armtha á thionlacan, le brathladh a chur ar Strongbow, ach bhí sé siúd géilliúlach go maith, agus é sásta urraim agus umhlóid a mhóidiú d'Anraí. Ina dhiaidh sin, chuaigh Anraí timpeall na hÉireann, agus d'umhlaigh a lán ríthe áitiúla Gaelacha dó: Diarmuid Mac Cárthaigh i gCorcaigh, Dónall Mór Ó Briain i Luimneach, Murchadh Ó Cearbhaill in Oirialla, Tiarnán Ó Ruairc i mBréifne, agus Donnsléibhe Mac Duinnsléibhe in Ultaibh.
Chuir Anraí gairm chruinnithe ar eaglaisigh na hÉireann, agus tháinig siad le chéile le sionad mór a choinneáil i gCaiseal i ndeireadh na bliana 1171 agus i dtús na bliana 1172. Tugadh isteach cleachtas na deachún le go mbeadh teacht isteach éigin ag na paróistí. Treisíodh le stádas na hEaglaise agus cuireadh bord ar bhord í le heaglais Shasana ó thaobh an fhoirceadail agus na nósanna de.
Roinn Anraí tailte na hÉireann ar na huaisle Normannacha, ach má roinn féin, is iomaí cath agus cogadh a chaithfidís siúd a chur le dul i seilbh na dtailte sin i ndáiríre. Bhronn sé an Mhí ar Aodh de Léis agus chuir sé saighdiúirí ar garastún i gCorcaigh agus i Luimneach, ach sa bhliain 1172, b'éigean d'Anraí filleadh ó Éirinn go Sasana le freastal ar dhualgaisí eile, agus d'fhág sé de Léis agus Strongbow ag troid na dtaoiseach áitiúil. Ní raibh an bheirt sin ábalta frithbheartaíocht na nGael a chur faoi chois ina gcuid tailte roimh an mbliain 1175. Sa bhliain chéanna, shocraigh Anraí agus an tArd-Rí Ruairí Ó Conchubhair le chéile Conradh Windsor, conradh a d'fhág an chuid ba mhó d'Iarthar na hÉireann faoi Ruairí, fad is a bheadh sé sásta na cánacha a bhailiú d'Anraí. Ní raibh ceachtar den bheirt ríthe - Ruairí ná Anraí - ábalta smacht a choinneáil ar a muintir féin. Ba dhual do na taoisigh Ghaelacha agus do na huaisle Normannacha cogaí príobháideacha a chur ar a chéile.
Sa bhliain 1176, fuair Strongbow bás. Ní raibh oidhre ceart aige - síothlaigh a mhac go hóg. Mar sin, thit an chuid Normannach d'Éirinn leis an Rí, agus i mBealtaine 1177, bhronn sé céimíocht Thiarna na hÉireann ar an mac ab óige leis, an Prionsa Eoin. Mar sin a cuireadh bun le Tiarnas na hÉireann. Sa bhliain 1185, chuaigh Eoin ar an chéad chuairt go hÉirinn, agus é ag iarraidh cumhacht Shasana a bhuanú i dtailte Normannacha na hÉireann.
Sna blianta 1189-1199, bhí Sasana á rialú ag deartháir Eoin, Risteard Leonchroí. Ar dtús, bhí an chuma ar an scéal go bhféadfadh Eoin ríocht dá chuid féin a bhunú in Éirinn, ionas go mbeadh dhá ríocht Normannacha sna hoileáin Bhriotanacha. Nuair a bhásaigh Risteard san Fhrainc, áfach, shealbhaigh Eoin coróin Shasana, agus d'aontaigh sé ina phearsa Tiarna na hÉireann agus Rí na Sasanach go doscartha.
Faoin am seo, thosaigh na Sasanaigh ag coilíniú na hÉireann an chéad uair riamh. Tháinig lucht inimirce ó Shasana agus ón mBreatain Bheag, agus, fiú, ón bhFrainc agus ó Fhlóndras féin.
Eoin ina Thiarna ar Éirinn.
Ní raibh Eoin - nó Eoin gan Talamh, mar a thugtaí air agus é ina rí - róchairdiúil i leith na n-uasal Gallda in Éirinn ach oiread leis na taoisigh Ghaelacha. Is dócha go raibh sé goilliúnach faoina chumhacht, agus drochamhras aige ar aon duine uasal nó urramach eile. Nuair a d'iompaigh sé ina Rí, áfach, d'éirigh sé traidhfilín ní b'fháiltiúla i dtaobh na nGael, ó rith leis go gcuideoidís leis, b'fhéidir, na huaisle Normannacha a choinneáil faoi smacht.
Is amhlaidh gurbh iad na barúin Normannacha na naimhde ba mhó a bhí ag Eoin, agus má bhí na huaisle seo ag síneadh amach theorainneacha na Páile, ní raibh sé ach breacshásta leis sin. Mar sin, is dealraitheach gur chuir sé moill ar ghabháltas Gall, ach is ar éigean is féidir a rá go ndeachaigh an mhoilleadóireacht sin chun sochair d'Éirinn. Nó is mar sin a buanaíodh an chríochdheighilt idir an Pháil agus tailte na ndearbh-Éireannach, agus bhí teorainn an dá chineál críoch ina hábhar trioblóide agus cogaíochta i saol na hÉireann i bhfad ina dhiaidh sin.
D'fhéach na huaisle Normannacha leis na tailte a shealbhú le lámh láidir a bhí geallta ag Eoin dóibh, ach de ghnáth, ní bhíodh ag éirí leo go rómhaith. Ina lán cásanna, fuair an Normannach na tailte sa deireadh thiar, tar éis dó iníon an taoisigh áitiúil Ghaelaigh a phósadh. Is léir gur chuidigh a leithéid le Gaelú na Normannach, agus na barúin ag dul i gcomhghuaillíochtaí le mionríthe dúchasacha. Ón taobh eile de, bhí cuid mhór de na Gaeil míshásta leis an bhforbairt seo, ó thaispeáin sé nach raibh aon duine de na maithe is na móruaisle fonnmhar chun síocháin a chur ar bun sa tsochaí. Mar sin, nuair a tháinig Eoin ar ais go hÉirinn ina rí dó sa bhliain 1210, b'iad na Gaeil ba mhó a d'fháiltigh roimhe, ó bhí siad dóchasach go gcuirfeadh sé caoi éigin ar an saol. D'umhlaigh a lán taoiseach mór Gaelach dó san am, ar nós Cathal Croibhdhearg Ó Conchubhair, rí Connacht, agus Muircheartach Ó Briain ó Luimneach.
D'fhorbair Eoin córas riaracháin an Tiarnais chomh maith. Chuir sé tús le Comhairle an Rí in Éirinn, arbh é an chéad síol don pharlaimint. Thosaigh an státseirbhís ag teacht ar an bhfód freisin, nó theastaigh ó Eoin cléirigh a chur i mbun an státchiste in Éirinn. D'ainmnigh sé an chéad Ghiúisteoir a bhí le haire a thabhairt do shainleas an Rí nuair a bhí an Rí féin taobh amuigh d'Éirinn.


An Saíceachas.
Reiligiún is ea an Saíceachas a tháinig ar an bhfód i dTuaisceart na hIndia sa chúigiú haois déag. Tá an Saíceachas bunaithe ar theagaisc an Ghurú Nanak, a chuir bun leis an gcreideamh, chomh maith le naonúr gurúnna eile a lean sna salaí aige. Thairis sin, is gnách leis na Saícigh dearcadh ar a leabhar naofa mar "ghurú beo". Is é an t-ainm a thugann siad ar an scrioptúr seo ná "Guru Granth Sahib".
Bunús.
Tá an focal féin "Saíceach" nó "Sikh" bunaithe ar an téarma Sanscraite "Śiṣya", a chiallaíonn "deisceabal" nó "dalta". Creideann na Saícigh i nDia, a dtugann siad "Vāhigurū" nó "An Tiarna Iontach" air. An dóigh a samhlaítear Dia do na Saícigh, áfach, níl Sé daonchruthach, nó is féidir a rá gurb ionann É agus an ollchruinne ar fad. Tá blas pandiachais ar an Saíceachas mar sin. Is é an dóigh a lorgann na Saícigh an slánú ná an mharana dhiansmachtúil in ainm Dé.
Caithfidh an Saíceach fíréanta aird a thabhairt ar theagasc na nGurúnna, chomh maith le "Gurú Granth Sahib", an "gurú i bhfoirm leabhair", nó scrioptúr naofa na Saíceach. Is éard atá ann ná díolaim téacsanna le scríbhneoirí éagsúla, ar aithin Gurú Arjan Shev, cúigiú Gurú an tSaíceachais, fiúntas reiligiúnda nó morálta iontu.
B'é Gobind Singh, an deichiú Gurú, a shocraigh téacs deifnídeach an scrioptúir.
Tugtar gurduárá ar an teampall Saíceach, agus caithfidh gach gurduárá Ek Onkar, siombail Dé, a choinneáil le feiceáil, cosúil leis an dóigh a dtaispeánann na heaglaisí Críostaí an chros.
An Saíceachas in Éirinn.
Tá timpeall is míle Saíceach ina gcónaí in Éirinn, an chuid is mó acu sa phríomhchathair agus máguaird. Tá gurduárá acu i nDumhach Thrá, Baile Átha Cliath.
I dTuaisceart Éireann, is í Doire an lárionad is mó Saíceachais, nó chuir dornán d'iar-shaighdiúirí Saíceacha a throid in Arm na Breataine fúthu ansin i dtús na 1920idí.


Fiseolaíocht daonna.
Is éard atá i gceist le fiseolaíocht daonna ná staidéar ar na feidhmeanna do chorp an duine.
Bia, díleá agus an corpchórais.
Tá bia ar cheann de na bunriachtanais dhaonna agus cuireann an córas díleách ar chumas an choirp é a thiontú go foirm níos oiriúnaí le húsáid. Cuireann na córais análaithe agus imshruthaithe ar chumas na hocsaigine agus an bhia dhíleáite a iompraítear timpeall an choirp fuinneamh agus ábhair fáis a sholáthar san áit a mbíonn gá leo. Tugtar fuíolltáirgí as an gcorp trí eisfhearadh (tógtar bia neamhdhíleáite as an gcorp trí eisligean)
An córas cnámharlaigh agus matánach.
Is é ár gcnámharlach, atá déanta de os cionn dhá chéad cnámh, a chruthaíonn cruth bunúsach ár gcorp. Cuireann an cnámharlach tacú agus cosaint ar fáil don chorp agus cuireann leagan amach na gcnámh, maraon leis na ballnaisc agus na matáin a bhaineann leo, ghluaiseacht san áireamh. Cuireann ár gcéadfaí ar ár gcumas a bheith feasach ar ár ngarthimpeallacht agus freagairt di. Buanaítear an speiceas daonna trí phróiseas atáirgthe ghnéasaigh. Forbraíonn an córas atáirgthe go haibíocht le linn ógántachta, agus tá rólanna difriúla ag fireannaigh agus baineannaigh in atáirgeadh. Faigheann leanaí mórán saintréithe le hoidhreacht óna gcuid tuismitheoirí.


Theme From Harry's Game.
Amhrán is ea "Theme from "Harry's Game", nó "Harry's Game", a d'eisigh an grúpa ceoil Clannad sa bhliain 1982. Ba é an chéad amhrán ón albam "Magical Ring" é. Tá na liricí uilig i nGaeilge. Amhrán Gaeilge amháin eile seachas "Theme From Harry's Game" a ndeachaigh go barr na cairteanna sa Bhreatain ná "Saltwater" le Chicane agus Máire Brennan, amhránaí Clannad.


Caiseal, Contae na Gaillimhe.
Sráidbaile ar chósta thiar Chonamara in iarthar Chontae na Gaillimhe i bPoblacht na hÉireann is ea Caiseal ("Cashel" as Béarla).
Na Beanna Beola ó Chaiseal, Co. na Gaillimhe, 13 Mí na Samhna 2004
Tá an sráidbhaile suite in aice le Cuan an Chaisil, cuaisín de chuid Chuan na Beirtí Buí.
Tá Droichead Thuaim Beola le fáíl cúig chiliméadar siar ón mbaile: bhunaigh duine de mhuintir Uí Fhlatharta (a bhí i gceannas ar Chonamara go dtí ré Shéamais II Shasana) mainistir de chuid na nDoiminiceach ansin sa bhlain 1427. Chaith Charles de Gaulle tamall ar saoire sa cheantar sa bhliain 1969 tar éis dó eírí as a phost mar uachtarán na Fraince.
Tagann ainm an tsráidbhaile ó chaiseal ciorclach sa reilig i gCaiseal Ard, ar shliabh tuairim is ciliméadar amháin soir ó thuaidh ón mbaile.


Catar.
Tír Arabach is ea Catar (Araibis: قطر; AIF:[ˈqɑ̱.tˁɑ̱r]), atá lonnaithe sa Mheánoirthear in iardheisceart na hÁise. Tá sé ag críochantacht leis an Araib Shádach theas. 2,576,181 an daonra de réir an daonáirimh sa bhliain 2016.
Éimiríocht atá ann. Tá sé faoi smacht mhuintir al-Tharsi le tuairim is 150 bliain.


Ériu (iriseán).
Is iriseán acadúil é "Ériu". Seoladh é i 1904, mar iriseán do Sgoil Árd-Léighinn na Gaedhilge i mBaile Átha Cliath. Nuair a tháinig an Scoil agus Acadamh Rioga na hÉireann le chéile sa bhliain 1926, lean an tAcadamh ar aghaidh leis an iris. D'fhoilsigh an chuid is mó de na scoláirí is tabhachtaí ailt in "Ériu", mar shampla: Osborn Bergin, Kuno Meyer agus John Strachan.
Tá "Ériu" fós i gcló, agus foilsítear ailt i nGaeilge agus i mBéarla ann. Foilsíodh uimhir 59 sa bhliain 2009.


Áth Cinn.
Is baile beag é Áth Cinn i gContae na Gaillimhe. Tá sé suite 26 slí ó chathair na Gaillimhe in iarthar na hÉireann. Tá sé suite ar an N84 idir Gaillimh agus Caisleán an Bharraigh. Téann an R333 ó Áth Cinn go Tuaim.
Is baile mór iascaireachta é Áth Cinn mar níl sé ach 6.5km ó Loch Coirib. Tá go leor suíomhanna stáire le fáil sa cheantar, mar shampla Mainistir Ros Oirialaigh. Bíonn máirt feirme mór ar siúl in Áth Cinn freisin. Í samhradh na bliana 2007, bhí fadhbanna uisce ann mar bhí Cryptosporidium san uisce.


Wolfram von Eschenbach.
Leacht cuimhneacháin do Wolfram von Eschenbach i Wolframs-Eschenbach.
File Gearmánach ab ea Wolfram von Eschenbach a mhair sna Meánaoiseanna (rugadh am éigin idir 1160 agus 1180 é, agus básaíodh é i ndiaidh na bliana 1220). Tháinig sé chun saoil, de réir mar a chreidtear, in Obereschenbach in aice le hAnsbach sa Bhaváir i ndeisceart na Gearmáine. (Inniu, tugtar "Wolframs-Eschenbach" ar an áit in ómós don fhile.)
Cosúil leis na filí Gearmánacha eile lena linn, bhí sé ina "Mhinnesänger", is é sin, bhí sé ag cumadh amhráin ghrá de réir choinbhinsiúin na filíochta cúirte, an cineál amhrán grá a dtugtar "Minnesang" air i stair litríochta na Gearmáinise. Tá naoi n-amhrán le Wolfram sa stíl seo fágtha againn. Thairis sin, áfach, scríobh sé laoithe fada eipiciúla. Is é an saothar is tábhachtaí dár scríobh sé ná "Parzival", arb é an chéad saothar Gearmáinise ina bpléitear an Soitheach Naofa. Tá an saothar bunaithe ar "Perceval" le Chrétien de Troyes, file Fraincise, a scríobh sraith de laoithe eipiciúla faoi théamaí agus faoi mhóitífeanna na hArtúraíochta. Chuir Wolfram eireaball dá chuid féin leis an scéal neamhchríochnaithe a tháinig ó pheann Chrétien.
Eipic thábhachtach eile leis is ea "Willehalm", agus é ag cur síos ar laochas is ar eachtraí an ridire úd Wilhelm nó Willehalm. Bhí an eipic seo, freisin, bunaithe ar mhianach scéil a tháinig ón bhFrainc. B'é Naomh Uilliam ó Gellone (755-812) ba bhun leis an gcarachtar liteartha sin Willehalm.
Bhí stíl láidir ildaite ag Wolfram a bhí ag cur thar maoil le meafair, le híoróine agus le magadh.
Eschenbach, Wolfram von
Eschenbach, Wolfram von
Eschenbach, Wolfram von


An Currach.
Is píosa talún ar máigh é i gContae Chill Dara in Éirinn é an Currach (Béarla: "The Curragh "). Tá aithne ar an áit mar gheall ar rásaíocht na gcapall agus campa míleata atá lonnaithe ann.


Jock Stein.
Traenálaí na gCeilteach ab ea John 'Jock' Stein (5 Deireadh Fómhair 1922 - 10 Meán Fómhair 1985) a bhí i gceannas nuair a bhuaigh na Ceiltigh 9 sraith Albanach i ndiaidh a chéile ó 1965 go 1974 agus an Corn Eorpach sa bhliain 1967. Bhí sé ina thraenálaí idirnáisiúnta freisin ar fhoireann na hAlban.
Stein, Jock
Stein, Jock
Stein, Jock


Ceol '07.
Albam dúbailte de cheol as Gaeilge é Ceol '07'", a bhí seolta amach ag an eagraíocht Éireannach Seachtain na Gaeilge i mí Márta, 2007. Seoltar albam lán-Ghaeilge gach bhliain i rith na seachtaine, agus tugtar an t-airgead ar fad a thuilltear don charthanacht Concern.
Cumann na ceoltóirí amhrán as Gaeilge, nó déanann siad aistriúchán ó amhrán éigean as Béarla. I measc na ceoltóirí cáiliúila a ghlac páirt sa bhliain seo ná Bell X1, Paddy Casey, The Hothouse Flowers, The Corrs agus Damien Dempsey.


Ollscoil Simon Fraser.
Is ollscoil poiblí í Ollscoil Simon Fraser atá suite in aici le Vancouver, sa Colóim Bhriotanach, Ceanada.
Búnaíodh é sa bhliain 1965, agus glaodh an ollscoil i ndiaidh Simon Fraser, taiscéalaí an cheantar i Vancouver.


Domhnach na Fola (1887).
Domhnach na Fola - Pictúir ón "Illustrated London News"
Tugadh Domhnach na Fola ar an eachtra a tharla de bharr agóid i Londain 13 Samhain, 1887 ag tabhairt amach faoi comhéigean agus le saoirse William O'Brien, as chuir chun chinn. D'eagraigh an Cónaidhm Raidiciúil an agóid.
Bhí suas le 10,000 daoine i láthair, ag Cearnóg Trafalgar. Bhí 2,000 póilíní agus 400 saighdiúirí le stop a chuir leis an agóid. Tar eis foiréigin a bhris amach idir na agóidigh agus na póilíní gortaíodh na céadta daoine (bean agus paistí san áireamh), fuair ar a laghad triúir bás de bharr bheith gortaithe.


Bălți.
Is í Bălți an tríú cathair is mó san Mholdóiv, agus cathair tábhachtach i dtuaisceart na tíre. I rith réim na hImpireachta Rúisí, agus níos déanaí le linn réim an APSS, litrítear a hainm mar: "Beltsy". Tá Bălți suite 136 ciliméadair ó Chişinău - an príomhcathair.


Dónall Mac Amhlaigh.
Scríbhneoir agus iriseoir Gaeilge ab ea Dónall Mac Amhlaigh (10 Nollaig 1926 - 27 Eanáir 1989).
Saol.
Rugadh i nGaillimh (gar do Bhearna) é sa bhliain 1926, agus d'éag sé i Northampton, Sasana, sa bhliain 1989. Cé nach raibh an Ghaeilge ó dhúchas aige sa chiall is cúinge, d'fhoghlaim sé an teanga go paiteanta nuair a bhí sé óg. Is ar éigean a d'fheicfeá ar a chuid scríbhneoireachta nach raibh an teanga aige ón gcliabhán. Sa bhliain 1940, d'aistrigh a mhuintir go Cill Chainnigh, agus go gairid ina dhiaidh sin, d'éirigh sé as an scoil le dul ag obair. Sa bhliain 1947, chuaigh sé sna saighdiúirí sa Chéad Chath in Arm na hÉireann. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, d'éirigh sé as, agus thug sé a aghaidh ar Shasana ar lorg oibre. D'fhág an tsaoltaithí seo a lorg ar a chuid scríbhneoireachta ar fad, nó bhí blas láidir dírbheathaisnéise ar gach leabhar leis, cé gur thug sé le fios gur ficsean a bhí iontu.
Scríbhneoireacht.
Ba é an chéad leabhar a tháinig i gcló uaidh ná "Dialann Deoraí" (1960). Ba é an Clóchomhar Teoranta a d'fhoilsigh í. Cur síos a bhí ann ar an saol a bhíodh ag na hinimirceánaigh óga Éireannacha i Sasana san am sin, agus iad ag dul ó jab go jab agus ó lóistín go lóistín. Sa bhliain 1962, chuaigh an dara leabhar leis i gcló, "Saol Saighdiúra", agus mar is léir ón teideal, cuimhní cinn a bhí ann ó bhlianta Dhónaill san arm. Thairis sin, d'fhoilsigh sé na húrscéalta "Schnitzer Ó Sé", "Diarmuid Ó Dónaill" agus, go gairid roimh a bhás, "Deoraithe", spléachadh nua ar an saol a bhí á chardáil aige i n"Dialann Deoraí". Deirtear go raibh sé ar an scríbhneoir ab fhearr a thug cur síos ar "exodus" mór na nÉireannach go Sasana i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, nuair a bhí borradh faoin tionscal tógála sa Ríocht Aontaithe, agus caoi nua á cur ar chathracha na tíre i ndiaidh léirscrios an chogaidh.
Stíl.
Bhí stíl líofa nádúrtha ag Dónall a thaithneodh leis an bhfoghlaimeoir agus leis an gcainteoir dúchais araon. Thairis sin, bhí sé ag insint faoin gcineál saoil a raibh aithne éigin ag gach Éireannach air, beagnach, go dtí le déanaí - an imirce, an náibhíocht, agus an gheit a bhainfeadh cultúr Shasana as an Éireannach óg. Mar sin, bhí ráchairt ar a chuid leabhar lena lá, agus baintear úsáid astu i dteagasc na Gaeilge in áiteanna i gcónaí.
Naisc Sheachtracha.
, Irish Times, 11 Lúnasa 2009
Gaelscoil Mhic Amhlaigh.
Tugtar "Gaelscoil Mhic Amhlaigh" ar scoil i nGaillimh in omós do Dhónall Mac Amhlaigh.


Eacsadas.
Is é Eacsadas an dara leabhar sa Bhíobla agus sa Torah Eabhrais. Tá an t-ainm Gaeilge bunaithe ar an nGréigis, agus is é is brí leis sa teanga sin ná "dul amach", nó is é imeacht na nGiúdach ó bhraighdeanas na hÉigipte faoi cheannas Mhaois is príomhábhar leis an leabhar seo. Tá cuid mhór de dhlí an Ghiúdachais le fáil anseo freisin.


Parkour.
Tá Parkour (Fraincis: "l'art du déplacement". Gaeilge: "Ealaíonn na díláithriúcháin") mar ghníomhaíocht a tosaíodh sa Fhrainc. Bun aidhm an araíonn seo ná bogadh ó phointe A go phointe B comh héifeachtach agus chomh tapfaidh agus is féidir, ag úsáíd inniúlacht an choirp go háirithe. Tugann sé chabhair duit, dul thar bacainní sa timpeallacht mórthimpeall — ó géaga go chlochaí go ráillí — agus chleachtaítear é faoin tuath agus sna chathracha. Díríonn parkour ar ghluaiseacht éifeachtach le do choirp agus d'aigne a fhorbairt, agus chomh le sin mar chaitheamh aimsir. "Traceur" a thugtar ar dhuine a chleachtaíonn parkour.
Is gníomhaíocht fisiciúil é Parkour, nach furasta a rangú. Ní spórt uaisbheartaíochta é, ach is ealaíonn nó araíonn é atá cósúil le féinchosaint na hEalaín oscartha. De réir David Belle, bunaitheoir parkour, tá gné fhisiciúil an araíonn, dul thar na bacainne uilig i do slí, i gcás práineach, ag bogadh i tslí ina bhfuil tú in ann teacht chun tosaigh ar dhuine, nó éalaigh uaidh. Cósúil le na hEalaín oscartha ina múintear chonas treanáil i gcomhair troda, tá parkour mar fhoirm treanála le haigheadh an éalú.
Gné an-tábhachtach de pharkour is ea éifeachtach. Ní bhogann an traceur díreach chomh tapfaidh agus is féidir ach sa slí is easca nó is fuinneamh-íditheach, agus chomh díreach agus is féidir.
Deirtear freisin go bhfuil tionchar freisin ag an bParkour ar an slí ina smaoiníonn Traceurs, cabhraíonn sé leo féachaint ar baiceann fisiciúil agus meabhrach ar slí difríuil.
Stair.
Roimh an Chéad Chogadh Domhanda, thaisteal Georges Hébert, iar-oifeagach de chuid chabhlach na Fraince, an domhan agus i rith a chuairt san Afraic chonaic sé go raibh muintir na treibheanna dúchasach forbartha go fisiciúil le scilleanna a bhíonn ag teastaíl chun maireachtáil san áit.
Bhí Hébert suite i Saint-Pierre, Martinique, nuair a phléasc an bholcáin an 8 Bealtaine, 1902. Chabhraigh Hébert le éalú agus sábháil na cheadta daoine ón tubaiste. Chuigh an eachtra seo go mór i gcion air, agus d'atreis sé a tuairim gur cheart scilleanna lúthchleasacha a mheasca le crógacht agus altrúchas.
Thosaigh sé ar chorpoideachas a mhúineadh leis an choincheap sin agus i rith na dhá chogaidh domhanda, leathnaigh sé, agus d'úsáid airm na fraincigh a chuid thuairmí. Bhí Hébert, mar sin, duine de bunaitheoirí "le parcour" (bac-chúrsa), a úsáidtear le haigheadh traeáil míleata.
Thóg saighdiúirí Francaigh inspioráid ó obair Hébert agus chruthaigh siad "parcours du combattant". Taispeáin Raymond Belle, athair le David Belle a bhí mar saighdiúir san airm, na araíonn seo do David Belle. Bhí taithí ag David Belle ar na hEalaín oscartha agus gleacaíocht, agus bhí sé ag iarriadh na scileanna úsáid ar slí phraicticiúil sa saol. Rinne sé chleachtadh lena chuid chairde agus díog ar ndíog bhí siad ag léimt ó díon tithe (cé nach rud ghnach é seo fiú do traceuranna)
De bhárr an fás mar do pharkour ó rud bheag i bPáras go gníomhaíocht ollmhór domhandaas, bhí scoilteanna, ar ndóigh, ach fós is run cáilliúil atá ag fás sa lá atá inniú.


Scairdsruth.
Aerchúrsaíocht ardluais chaol, a bhíonn in airde san atmaisféar ar roinnt pláinéad lena n-áirítear an domhan, is ea scairdsruth. Bíonn fáil ar na príomh scairdsruthanna in aice leis an trópastad, idirchrios idir an trópaisféar (ina laghdaíonn teocht le hairde) agus an strataisféar (ina mhéadaíonn teocht le hairde). Is ‘gaotha aniar’ iad príomh scairdsruthanna an domhain (a séideann aniar- soir). Lúbann cruth a gconairí; is féidir le scairdsruthanna tosú, stad, scoilt ina dhá chuid nó níos mó, comhcheangal le chéile in aon sruth amháin, nó imeacht i dtreonna éagsúla, lena n-áirítear i treo contrártha ó bpríomh threo na scairde. Is iad na scáirdeanna polacha na sruthanna is láidre, ag thart ar 7-12 km os cionn leibhéal na farraige, agus na scairdeanna fo-thrópaiceacha a bhíonn ábhairín níos airde agus níos laige ag thart ar 10-16 km. Bíonn scáird pholach agus scaird fho-thrópaiceach san leathsféar thuaidh agus san leathsféar theas. Sreabhann scáird pholach an leathsféir thuaidh ar lár leithead thuaidh Mheiriceá Thuaidh, na hEorpa, na hÁise agus a n-aigéan idir eatarthu, cé go sreabhann scáird pholach an leithead theas san Antartaice de ghnáth i gcaitheamh na bliana.
Rothlú pláinéadach ar ais a rothlaithe maille le téamh an atmaisféir (trí radaíocht ghréine agus, ar phlainéid eile seachas an domhan, teas inmheánach) is cúis le scairdsruthanna. Déanann an iarmhairt Coriolis cur síos ar conas a rothlaíonn dromchla agus atmaisféar an phláinéid níos tapúla i gcoibhneas lena chéile ag meánchiorcal an phláinéid cé go mbíonn beagán rothlach ar na poil. Cé go ginearálta nach mbíonn morán tionchair ag difríocht luais ar dhromchla an phláinéid, imríonn sé ról tábhachtach i sruthanna an aeir atmaisféirigh toisc go mbíonn ar an aer ag leibhéil níos aired an atmaisféir, go háirithe in aice leis an Mheánchiorcal, taisteal go han-tapa chun coimeád suas le rothlú an phláinéid. Dá bhrí sin, tá claonadh ag an aer ag leibhéil níos airde an atmaisféir a bheith" sleamhnaithe" agus titim taobh thiar de luas an aeir faoin a bhun. Mar thoradh ar seo tarlaíonn méadú ar an mbrú taobh thiar den aer " sleamhnaithe ", agus mar sin bíonn ar roinnt aeir breith suas trí ghluaiseacht sa treo ginearálta céanna le rothlú an phláinéid (siar go soir ar an Domhan) ach, ní leanann an t-aer seo patrún simplí ach ina ionad sin bíonn sé faoi thionchar a chuid teochta agus cion a chuid bogthaise i gcomparáid le réigiúin aeir mórthimpeall. Go bunúsach, seachas an t-atmaisféar ag bogadh go seasta i ndiaidh a chéile leis an phláinéad, taistilíonn codanna an atmaisféir níos ná a chéile trí scaird sruthanna.
Múnlaítear scaird sruthanna in aice le teorainn mhaiseanna aeir ina mbíonn difríochtaí suntasacha teochta eatarthu, ar nós an réigiúin pholaigh agus an mheánchiorcail, áit ina mbíonn an t-aer níos teo.
Baineann meitéareolaithe úsaid as láthair gheografach de chuid na scairdsruthanna mar chabhair i réamhaisnéisiú na haimsire.
Aerthaisteal is ea an ábharthacht thráchtála is mó a bhaineann leis na scairdsruthanna, mar is féidir le heitilt leis an scairdsruth nó ina gcoinne tionchar mór a imirt ar thréimhse eitilte.
Is minic a fhaightear suaiteacht ghlanspéire, guais ionchasach ar shábháilteacht aerárthaí phaisinéara, i scairdsruthanna nó in a gcomharsanacht.
Sa todhchaí, d'fhéadfadh go mbeidh na scairdsruthanna cumhacht a ghiniúint i dtuirbíní gaoithe aerbheirthe.


Edward Carson.
Dlíodóir agus polaiteoir Aontachtach Éireannach ab ea Edward Henry Carson, an Barún Carson nó an Tiarna Carson. Ó 1900-1921 bhí sé ar an Ridire Edward Carlson. Saolaíodh ar an 9 Feabhra 1854 é, agus cailleadh ar an 22 Deireadh Fómhair 1935 é.
Luathshaol.
Tháinig Edward Carson chun saoil ag 4 Sráid Fhearchair i mBaile Átha Cliath - díreach in aice leis an áit a bhfuil ceanncheathrú Chonradh na Gaeilge inniu. Protastúnaigh shócúla ab ea a mhuintir, agus a athair ina ailtire. B'as Albain do mhuintir Carson ó thús, nó tháinig seanathair Edward go hÉirinn ó Dhùn Phris sa bhliain 1815.
Fuair Edward óg a chuid oideachais i Scoil Chúil an tSúdaire, i gColáiste Wesley i mBaile Átha Cliath, agusublin, Ireland, in 1854 i gColáiste na Tríonóide. Rinne sé staidéar ar an dlí, agus é ag glacadh páirte in obair Chumann Staire an Choláiste. Bhí sé cáilithe mar abhcóide sa bhliain 1877, agus bhain sé amach an-chlú mar dhlíodóir sciliúil.
Sasana.
Chuaigh sé le polaitíocht sa bhliain 1892, nuair a ceapadh ina Ard-Aturnae d'Éirinn é, cé nach raibh sé ina Fheisire. In olltoghchán na bliana céanna, áfach, vótáladh isteach é mar Aontachtóir i ndáilcheantar na hOllscoile, cé gurbh iad na Liobrálaigh a ghnóthaigh an toghchán. Fuair sé cead abhcóideachta i Sasana sa bhliain 1893, agus as sin amach, b'i Londain ba mhó a bhí sé ag cleachtadh a cheirde. Ar an 7 Bealtaine 1900, ceapadh ina Ard-Aturnae do Shasana é, agus bronnadh céim an Ridire air, mar chuid den cheapachán. D'fhan sé san oifig seo go dtí gur scoireadh an rialtas Coimeádach. Ansin, rinneadh ball de Chomhairle an Rí de.
Oscar Wilde.
Sa bhliain 1895, bhí Carson ina dhlíodóir ag an Marcas Queensberry i dtriail Oscar Wilde. Bhí Carson agus Wilde i gColáiste na Tríonóide san am céanna, agus iompairc phearsanta de chineál éigin eatarthu. Nuair a chuala Wilde cé a bheadh mar chéile comhraic aige, dúirt sé: "Beidh sé ag coinneáil leis an gcúram chomh binbeach le haon seanchara." Ba mhór an seó a rinne Carson agus Wilde den phróis, ó bhí deis a labhartha ag an mbeirt acu.
Aontachas.
Ar an 21 Feabhra 1910 d’éirigh Edward Carson ina cheannaire ar na hAontachtóirí. Ní hamháin go raibh sé ag cur in aghaidh an Rialtas Dúchais, thairis sin theastaigh uaidh gach iarraidh chun críochdheighilt a chur i bhfeidhm ar Éirinn a stopadh.
D'áitigh Edward Carson ar James Craig, an chéad Phríomh-Aire ar Thuaisceart Éireann. Ar an 4 Feabhra 1921 d'éirigh sé as an bpost mar cheannaire ar na hAontachtóirí. Bhí Carson ag an am sin féachaint chuige go bhfaigheadh na Caitlicigh thuaidh cothrom na Féinne ó rialtas an stáit nua, ionas nach gcuirfidís síocháin na sochaí ó mhaith.
Deireadh a shaol.
D'éirigh Carson as an pholaitíocht i mhí Deireadh Fómhair 1929. Bronnadh sochraid stáit air i ndiaidh a bháis i mBéal Feirste i nDeireadh Fómhair 1935.
Carson, Edward
Carson, Edward
Carson, Edward
Carson, Edward
Carson, Edward


Baile Ghib.
Is nua-Ghaeltacht í Gaeltacht Bhaile Ghib (nó "Gibbstown" as Béarla) agus í suite i gContae na Mí. Toradh is ea í d’iarrachtaí Shaorstát Éireann na díograiseoirí Gaeilge araon ná cainteoirí dúchasacha a aistriú go machairí méithe, áit a mbeadh níos mó barr le baint as an talamh.
Tháinig daoine mór le rá i saol na Gaeilge as Gaeltacht na Mí. Is as Ráth Cairn do Bhláthnaid Ní Chofaigh, agus is as ceantar Bhaile Ghib do Hector Ó hEochagáin. Láithreoirí iad an bheirt acu, agus iad ag obair do RTÉ, ach bíonn Hector le feiceáil go minic ar TG4 chomh maith.
Tá níos mó ná ochtó bliain caite ó tháinig na chéad chlanna go Baile Ghib ó Ghaeltachtaí Chiarraí, Chorcaigh, Mhaigh Eo agus Dhún na nGall. Tháinig na clanna ar fad chuig Contae na Mí chun saol nua a thosú i lár na tíre mar pháirt de scéim choilíneacht Gaeltachta. Bhí an scéim eagraithe ag Coimisiún na Talún. D’fhágadar a gcuid talamh féin chun gabháltas a fháil i gContae na Mí. Bhí dhá chuspóir ag an rialtas agus De Valera don scéim, an chéad chuspóir ná chun an brú daonra sa Ghaeltacht a laghdú ó thuaidh agus ó theas sa tír. An dara cuspóir a bhí acu ná go mbeadh na clanna ar nós misinéirí teanga don Ghaeilge, agus go mbeadh borradh faoi líon na gcainteoirí Gaeilge mar gheall ar an bhogadh. D’aistrigh 122 clann ó cheantair Ghaeltachta go Contae na Mí i mBaile Ghib, Ráth Cairn, Cill Bhríde, Cluain Chill, agus Baile Ailín, agus an chuid ba mó acu chuaigh siad go dtí Baile Ghib.
Nuair a fuair coimisiún na talún an chuid is mó d'eastát Bhaile Ghib bhí plean ann go raibh muintir Bhaile Ghib chun píosaí áitithe don eastát a fháil ach go raibh an chuid is mó den eastát le haghaidh mhuintir na Gaeltachta a bhí ag bogadh síos. Bhí rogha mhór ag lucht na Gaeltachta, babhtáil a dhéanamh ar an droch-thalamh a bhí acu sa cheantar dúchais le haghaidh talamh torthúil i mBaile Ghib. Cé go raibh siad ag fáil píosa iontach beag den talamh i gcomparáid leis an méid talún a bhí acu sa bhaile, bhí an talamh i gContae na Mí i bhfad níos fearr agus níos torthúla ná an talamh a bhí acu sa bhaile, talamh a bhí lán de chlocha agus neamh-thorthúil.
Ba rud iontach mór é do dhuine a shaol ar fad a athrú agus bogadh go dtí áit nach raibh aithne agat ar dhuine ar bith ann ná eolas ar bith agat ar an gceantar. Bhí uatha slán a rá lena gcuid comharsan, a gcuid cairde agus gaolta chun brath ar shaol nua i mBaile Ghib, ach bhí daoine ag smaoineamh faoin saghas saoil a bhí ina gceantar dúchais. Ba shaol crua é, a raibh obair mhór ag baint leis, bheadh saol i bhfad níos éasca acu i mBaile Ghib. D’aistrigh na chéad chlanna go dtí Baile Ghib ar an 10 Márta 1937. Tháinig 18 gclann as Maigh Eo, 16 chlann as Ciarraí, 14 as Dún na nGall agus 2 chlann ó Chorcaigh. Bhí saol nua rompu i dtimpeallacht choimhthíoch, in áit a raibh an Béarla timpeall orthu agus tírdhreach strainséartha.
I gcomparáid le Gaeltacht Ráth Cairn, áit ar tharla an rud céanna bhí difríocht iontach mór idir Ráth Cairn agus Baile Ghib. Tháinig gach éinne a bhí ag bogadh go Ráth Cairn ó Chonamara, i gcomparáid le Baile Ghib. Cuireadh in iúl ag an am nach raibh Raidió na Gaeltachta ná Teilifís na Gaeilge á mbunú ag an am agus mar sin ní raibh cleachtadh ag daoine ar na canúintí faoi leith, bhí easpa cumarsáide ann, agus dar liom chuir an easpa cumarsáide seo brú iontach mór ar labhairt na Gaeilge, nuair a thosaigh daoine ag foghlaim Béarla bhí sé i bhfad níos éasca Béarla a labhairt le daoine ó Ghaeltachtaí eile seachas Gaeilge.
Osclaíodh an Bhunscoil sa bhliain 1941, rud a chabhraigh leis na páistí óga a bhí ag freastal ar scoil Bhaile Óraí go dtí sin. Bhain Baile Ghib stádas Gaeltachta amach sa bhliain 1967 agus tá an Ghaeilge fós beo sa cheantar sa lá atá inniu ann.


Ceol '06.
Albam ceoil dúbailte as Gaeilge é Ceol '06, an dara bailiúchán a d'eisigh an eagraíocht Éireannach Seachtain na Gaeilge sa bhliain 2006 chun an tseachtain seo a cheiliúradh. Albam díolam é—ghlac roinnt mhaith ceoltóirí páirt ann. Mar is gnách, tugadh an t-airgead ar fad don charthanacht Concern.
Roinneadh an t-albam ina dhá thaobh - "Dair" agus "Fuinseog".


Páirtí na Sóisialaithe Réabhlóideacha.
B'é Páirtí na Sóisialaithe Réabhlóideacha (Rúisis:"Партия социалистов-революционеров/Partiya Sotsialistov-Revolyutsionerov") an ceann ba tábhachtaí de pháirtithe na heite clé in Impireacht na Rúise roimh chaithréim na mBoilséiveach. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1902, ach roimhe sin féin, bhí grúpaí áitiúla ar fud na Rúise a dtugadh "na Sóisialaithe Réabhlóideacha" orthu féin. Bhí fréamha na ngrúpaí seo i ngluaiseachtaí tuathghríosóireachta na naoú haoise déag, agus iad ag iarraidh scológa bochta na Rúise a spreagadh chun ceannairce.
Cé gur páirtí Sóisialach ab ea na Sóisialaithe Réabhlóideacha, níor chreid siad sa Mharxachas. Is é an tuiscint a bhí ag Karl Marx ar an réabhlóid shóisialach gurbh é an lucht oibre, an phrólatáireacht thionsclaíoch, a chuirfeadh i gcrích í. Ní raibh idé-eolaithe na Sóisialaithe Réabhlóideacha ar aon tuairim leis, a fhad agus a bhí an Rúis i gceist. Ní raibh an oiread sin tionsclaíochta sa Rúis, a d'áitigh siad, nó ba tír curadóireachta agus talmhaíochta í thar aon rud eile. Mar sin, b'iad scológa bochta na tuaithe an aicme réabhlóideach, dar leo. Bhí siad ag féachaint le tacaíocht na scológ a fháil, agus d'éirigh leo réasúnta maith.
Níor dhruid siad siar ón sceimhlitheoireacht ach oiread. Mharaigh sceimhlitheoirí Sóisialacha Réabhlóideacha a lán státseirbhíseach ard, agus, fiú, beirt Airí Gnóthaí Inmheánacha.
I ndiaidh Réabhlóid na Feabhra 1917, tháinig scoilt ar na Sóisialaithe Réabhlóideacha. Thacaigh eite dheis an pháirtí leis an Rialtas Sealadach nua a ndeachaigh duine dá gcuid féin, Aleksandr Kerensky, i gceannas air. Thaobhaigh eite chlé an pháirtí leis na Boilséivigh. De réir a chéile, chuaigh cuid acu sna Boilséivigh, ach d'fhéach cuid eile le héirí amach nuair a chonaic siad go raibh na Boilséivigh ag cur ar bun deachtóireacht aon pháirtí sa tír. Ar an 30ú Lúnasa 1918, rinne Fanya Kaplan, Sóisialaí Réabhlóideach, iarracht Léinín a mharú, agus ghoin sí é go dona. Cuireadh Kaplan chun báis trí lá ina dhiaidh sin, agus rinneadh géarleanúint ar na Sóisialaithe Réabhlóideacha ar fud na tíre.
Ghlac iarsmaí na Sóisialaithe Réabhlóideacha páirt i gCogadh Cathartha na Rúise ag iarraidh cur in aghaidh na mBoilséiveach. Ina dhiaidh sin, fuair cuid acu - ar nós Aleksandr Kerenskiy - tearmann sna tíortha Iartharacha.


Faust.
Mianach scéil ón nGearmáin is ea an miotas faoi Faust. Tá an mianach scéil seo bunaithe ar fhíor-dhuine stairiúil, fear darbh ainm Johann Faust, agus é beo sna blianta 1480-1541, a bheag nó a mhór. Astralaí, misteach agus rúndiamhróir taistil a bhí ann, agus bhí sé ina scéal i mbéal na ndaoine go raibh conradh de chineál éigin socraithe aige leis an diabhal. I ndiaidh a shaoil, níor coinníodh ach mearchuimhne air a d'iompaigh ina miotas faoi fhear a bhí chomh fiosrach is gur dhíol sé a anam leis an diabhal le fáil amach faoi rúndiamhrachtaí na hollchruinne.
Is iomaí sin casadh a baineadh as scéal Faust i rith na mblianta, ach is é dráma millteanach Johann Wolfgang von Goethe an leagan is tábhachtaí. D'athraigh Goethe an tuiscint ar charachtar Faust go mór, nó is é an chiall a bhain sé féin as ná gurbh é Faust an fear "Renaissance" a bhí tar éis é féin a shaoradh ó bhráca na hEaglaise. Leagan tábhachtach eile is ea "Doktor Faustus", an t-úrscéal le Thomas Mann, a shuíonn scéal Faust i saol an Naitsíochais.


Poblacht Weimar.
Is gnách Poblacht Weimar (Gearmáinis: Die Weimarer Republik) a thabhairt ar an tréimhse ón mbliain 1919 go dtí an bhliain 1933 i stair na Gearmáine, is é sin, ó dheireadh Impireacht na Gearmáine go tús an Naitsíochais.
Brollach Ginearálta.
Nuair a bunaíodh Poblacht Weimar, ba é an dara hiarracht a rinne na Gearmánaigh le daonlathas liobrálach a chur ar bun ina dtír dhúchais, agus an chéad iarracht ar éirigh léi, go measartha ar a laghad. (Roimhe sin, baineadh triail as i ndiaidh Réabhlóid na Márta sa bhliain 1848.)
Tháinig deireadh le Poblacht Weimar, nuair a shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht pholaitiúil ab airde sa tír le deachtóireacht ollsmachtúil a chur i bhfeidhm.
Is minic a deirtear gur daonlathas gan daonlathaigh a bhí i gceist le Poblacht Weimar. Bhí, fiú, lucht a comhaimsire ag fáil an lochta seo uirthi. Níl ach cuid den cheart acu siúd a thugann creidiúint don ráiteas seo, ach mar sin féin, tagraíonn sé d'fhabhta tábhachtach i sochaí na linne sa Ghearmáin. Ní raibh páirtithe agus fórsaí polaitíochta na Gearmáine ábalta teacht le chéile faoin gcineál bunreacht ná faoin gcóras polaitiúil a bhí ag teastáil. Na forais shóisialta a fuair an phoblacht mar oidhreacht ó Impireacht na Gearmáine, cosúil leis an gcóras riaracháin agus státseirbhíse, na cúirteanna agus na fórsaí armtha, níor cuireadh luachanna an daonlathais i bhfeidhm orthu. Cé go raibh fórsaí frithdhaonlathacha ag obair ar an eite chlé freisin, ba iad antoiscigh na heite deise ba mhó a chuir an saol polaitiúil ó mhaith.
Ó thús báire, chaithfeadh an phoblacht troid a chur ar na frithdhaonlathaigh ar chlé agus ar dheis. Sa deireadh thiar thall, d'éirigh leis na páirtithe frithdhaonlathacha - Páirtí Cumannach na Gearmáine (KPD) ar thaobh amháin, agus na Náitsithe (NSDAP) chomh maith leis na Náisiúnaithe Gearmánacha (DNVP) ar an taobh eile de, - tromlach na suíochán a bhaint amach sa "Reichstag" (parlaimint na Gearmáine).
An chuid ba mhó de na páirtithe polaitiúla sa Phoblacht, chuaigh a bhfréamha siar go laethanta na hImpireachta, cé nach raibh ach dhá pháirtí tar éis a seanainmneacha a choinneáil - is é sin, an "Zentrum" (an "Lár", is é sin, páirtí na gCaitliceach) agus na Daonlathaigh Shóisialta (an SPD). Bhí gach páirtí ag díriú agus ag freastal ar lucht a thacaíochta, nó ar lucht a chliantachta ab fhearr a rá, ach ní raibh aon cheann de na dreamanna éagsúla seo ró-fhonnmhar chun comhréitigh ná chun comhghéilliúlachta. Bhí an sainaicmeachas agus an leithleachas i réim.
Is gnách "Weimarer Koalition" nó Comhrialtas Weimar a thabhairt ar an trí pháirtí a bhí ag rialú na tíre i ndiaidh achtú an bhunreachta, roimh an gcéad olltoghchán. Ba iad na páirtithe seo ná na Daonlathaigh Shóisialta (SPD), na Caitlicigh (an "Zentrum") agus Páirtí Daonlathach na Gearmáine (DDP). Níor éirigh leo, áfach, dearbhthromlach a bhaint amach sa "Reichstag" i dtoghcháin na bliana 1920, ná ina dhiaidh sin féin. I rith cheithre bliana déag na Poblachta, bhí fiche comh-aireacht éagsúla i réim, agus ní raibh tacaíocht an tromlaigh pharlaimintigh ach ag naoi gcinn acu. Sa deireadh, b'éigean don Uachtarán achtanna éigeandála a eisiúint leis an rialtas a choinneáil ag obair. An chuid ba mhó den am bhí feisirí ag aon pháirtí déag, nó ní ba mhó fiú, sa "Reichstag".
Deireadh an Chogaidh Mhóir.
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, tháinig sé go formhothaithe ar na náisiúin go léir chomh difriúil agus a bhí sé leis na cogaí roimhe sin. Déanta na fírinne, ní raibh glúin na laethanta sin i dtaithí cogaíochta taobh istigh den Eoraip. Ar ndóigh, ó bhí an t-impiriúlachas Eoralárnach beo bíogúil san am, bhítí ag marú bundúchasaigh san Afraic, san Áise is i Meiriceá le fada an lá anuas ar shéala teacht i seilbh a gcuid tailte-san fá choinne míntíreachais nó mianadóireachta. Ach ó bhí an bharúil ag go leor daoine, agus an t-éadan acu le hí a fhógairt go poiblí, nárbh ionann na bundúchasaigh bhrúidiúla agus na hEorpaigh shibhialta ó thaobh na daonnachta de, ní shamhlófaí d'aon duine roimh ré go bhféadfadh náisiúin na hEorpa dul in adharca a chéile agus na blianta fada a chur amú i gceann cathanna neamhthorthúla sna trinsí lán clábair, lucha agus galair thógálacha.
An cineál taithí a bhí ag na hEorpaigh ar an gcogadh, ní raibh ann ach claontaithí. Ní raibh feicthe ag an Eorpach ach an dóigh a dtéadh díormaí na dtiarnaí gealchraicneacha chun teagmhála leis na sluaite gorma: bhí an laoch geal gléigeal in ann éirleach tubaisteach a dhéanamh orthu le sailbhe amháin meaisínghunna sula raibh d'áiméar acu oiread is ga amháin a chaitheamh ina threo. Mar sin, bhí muintir na hEorpa cleachta ar an gcineál cogadh ina bhféadfadh an tEorpach a namhaid a chloí in áit na mbonn buíochas leis an mbarr armála a bhí aige ar na daoine "primitíbheacha". Níorbh í an fhulaingt gan a dhath dá barr an chéad rud a shamhlódh an tEorpach leis an gcogadh, mar choincheap, ach an bua agus an sult a bhí le baint as na torthaí. B'iad na naimhde, agus b'iad féin amháin, a d'íocfadh deachú an chogaidh agus a d'fhágfaí faoi mhéala i ndiaidh na teagmhála.
Bhí súil, mar sin, le cogadh tobann nach mbeadh i bhfad ag teacht chun réitigh. A mhalairt a thit amach, áfach, nó mar is eol dúinn, chuaigh saighdiúirí an dá thaobh in abar ar an gcathéadan thiar. Mhair siad (an chuid acu - agus ba ghann an chuid iad - nach bhfuair bás) ag lámhach a chéile bliain i ndiaidh bliana, agus i ndeireadh na dála b'iad na Gearmánaigh, na hOstaraigh agus a gcuid comhghuaillithe ba thúisce a cuireadh thar a n-acmhainn i gcomórtas seo na fadfhuilsteanachta.
Is gnách linn, agus sinn ag déanamh ár marana is ár staidéir ar an chéad chogadh domhanda faoi thionchar an dóigh a dteachaidh an darna cogadh domhanda chun críche - is gnách linn a shíleadh go raibh críochthoradh an chéad chogaidh soiléir bliain nó dhó roimh an deireadh, cosúil leis an dóigh ar briseadh an cath ar Hitler. Sa bhliain 1944, bhí sé sothuigthe ag an té a raibh breithiúnas oibiachtúil aige ar na himeachtaí nach raibh seans ar bith fágtha ag an Ghearmáin. Ach is mór idir an dá chogadh dáiríribh.
Is minic a ligtear i ndearmad go raibh cogadh an chathéadain thoir buaite ag an Ghearmáin. D'aidmhigh Léinín féin é, nuair a thoiligh sé leis an gconradh síochána a bhrúigh na Gearmánaigh air i mBrest-Litovsk i Mí na Márta den bhliain 1918. B'í an chomha gur fhág na Rúisigh uathu an Bhealarúis, an Úcráin, na tíortha Baltacha (an Eastóin, an Laitvia agus an Liotuáin), an Pholainn agus an Fhionlainn. I gcuid de na tíortha ar a laghad, ní raibh i gceist go bunúsach ach na Rúisigh ag tabhairt aitheantais don staid "de facto". Nó bhí gluaiseachtaí neamhspleáchais i ndiaidh teacht i gcumhacht ansin cheana féin, agus tacaíocht mhíleata nó mhorálta ón Ghearmáin acu.
San Fhionlainn, mar shampla, bhí na náisiúntóirí buirgéiseacha ag comhoibriú go dlúth leis na Gearmánaigh le tamall maith anuas, agus óglaigh Fhionlannacha ag troid in arm na Gearmáine, le súil is go mbainfidís úsáid ina dhiaidh sin as a raibh foghlamtha acu ag cur ruaigeadh ar na Rúisigh. - Scéal eile ar fad, áfach, nuair a tháinig siad abhaile i ndeireadh na dála, ná go bhfuair siad an tír á tréigean ag na Rúisigh cheana féin, agus na Fionlannaigh in adharca a chéile ar chúiseanna polaitíochta.
Iarracht Dheireanach Ludendorff.
Erich Ludendorff, Cárta phoist, ca 1915 -1917
Bhí Erich Ludendorff ina Mharascal ar fhórsaí armtha na Gearmáine ar fad, agus cumhacht an deachtóra aige go praiticiúil. Nuair a tháinig deireadh leis an gcogaíocht san Oirthear, bhí Ludendorff in ann a chuid saighdiúirí go léir a chruinniú ar an gcathéadan thiar, agus é dóchasach go dtiocfadh leis frithsheasmhacht na namhad san Iarthar a chloí anois agus Páras a ghabháil. Ansin, thiocfadh leis comha na Gearmáine a chur ina luí ar na Francaigh is na Sasanaigh fosta. D'oibrigh Ludendorff amach roinnt mhaith pleananna le hainmneacha galánta ardnósacha - oibríochtaí ar nós "St. Georg a hAon", "St. Georg a Dó", "Walküre" agus "Mars" - agus chaith sé sa tine gach a raibh de shaighdiúirí aige.
Bhí fórsaí na Gearmáine in ann ascnamh mór a dhéanamh ceart go leor, ach má bhí, ní raibh gar ann a thuilleadh, agus acmhainní na Gearmáine chomh spíonta tráite is a bhí siad cheana. Nuair a chonaic Ludendorff nár tháinig an briseadh mór a raibh sé ina thuilleamaí leis an gcogadh a bhuachan, tuigeadh dó go raibh an cluiche caillte aige, agus in áit a bheith ag brionglóidigh faoin mbua, chrom sé ar an tubaiste a theorannú, an oiread is a thiocfadh leis.
Deirtear nár theastaigh ó Ludendorff ach gnáthaimh riaracháin na tíre a fhágáil faoi pholaiteoirí daonlathacha. Mar sin, d'fhéadfadh sé féin a fhreagracht as tubaiste na Gearmáine a shéanadh agus an milleán a chur ar na sibhialtaigh. Cibé fá dtaobh de sin, caithfidh sé go raibh ginearáil ní ba siosmaidí ná eisean ag tacú le tiomnú seo an údaráis ar chúiseanna ní b'fhearr. Chreid siad go mbeadh Sasana agus an Fhrainc sásta gan an iomarca míthrócaire a imirt ar an nGearmáin i ndiaidh a maidhme, dá mbeadh rialtas daonlathach ag rialú na tíre, in áit mhaorlathas míleata an Impire.
Scéal eile fós go raibh an t-arm féin ag titim as a chéile faoin am seo. Bhí an gnáthshaighdiúir sách cliste leis an adhmad ceart a bhaint as imeachtaí an chogaidh. D'éirigh na saighdiúirí Gearmánacha amach in áiteanna sa bhliain 1918 le faobhar na réabhlóide ar a nguth. Bhí na scothaicmí traidisiúnta scanraithe roimh an réabhlóid, áfach, go háirithe ó bhí a fhios acu an ródach a bhí ag siúl ar a macasamhlacha féin sa Rúis ó tháinig na Boilséivigh i gceannas ar an tír sin.
An Réabhlóid.
Ar dtús d'fhéach Ludendorff leis an tír a fhágáil á rialú ag lucht na heite deise, ach ní raibh siadsan in ann rabharta na réabhlóide a choinneáil siar. Bhí saighdiúirí agus lucht oibre ag bunú comhairlí féinrialtais - sóivéidí - anseo is ansiúd in aithris ar na cinn Rúiseacha. Ní raibh muintir Mhünchen i ndeisceart Caitliceach na tíre riamh róchompordach le forlámhas na Prúise Protastúnaí; chuaigh siad anois a fhad is poblacht Shóisialach a ghairm de chúige na Baváire, agus Kurt Eisner ina Uachtarán uirthi.
Ní raibh Daonsóisialaigh mheasartha Bheirlín róshásta le radacachas na mBavárach. Nuair a chonaic siad an mhonarcacht ag leá ina dtimpeall, agus iad féin sách naimhdeach i dtaobh gach cineál tástálacha radacacha sa pholaitíocht, nó mímhuiníneach astu, ní raibh de rogha acu ach seilbh a ghlacadh ar an tír iad féin, ó nach bhfuarthas aon dream eile a thuilleadh a mbeadh an sracadh fágtha iontu le triail a bhaint as. Ar an naoú lá de Mhí na Samhna, míle naoi gcéad a hocht ndéag, thug an tImpire Uilliam a Dó suas a choróin, agus é ag cur clabhsúir ar stair rítheaghlach Hohenzollern. Bhí an t-iar-Impire le deireadh a shaoil - fiche éigin bliain - a chaitheamh ina fheirmeoir fir uasail san Ísiltír.
An tUachtarán Ebert - Réabhlóidí in Éadan a Thola.
Ba é an diallaiteoir Friedrich Ebert a rug ar halmadóir an stáit anois. Daonlathach Sóisialach de chineál sách measartha a bhí ann agus dearcadh praiticiúil aige. Cibé fá dtaobh den idirnáisiúnachas nó den tsíochánachas ar chuid thábhachtach é d'oidhreacht smaointeachais na nDaonlathach Sóisialach, d'fhan mo dhuine dílis do chúis na Gearmáine Impiriúla ar feadh an chogaidh. Bhí sé cleachtach le cuspóirí réadúla teoranta na n-oibrithe oilte proifisiúnta, an aicme a raibh baint aige féin léi, agus deireadh sé riamh go raibh fuath ar an réabhlóideachas aige mar a bheadh peaca ann. Ní daonlathach neamhchoinníollach a bhí ann ach an oiread, nó roimh an gcogadh bhí sé barúlach go rachadh bunú na poblachta sa Ghearmáin i bhfad thar fóir ó thaobh na réadúlachta polaitiúla de. Bheadh sé ní ba phraiticiúla, dar leis, leor a ghabháil leis an monarcacht, ach diansrianta an bhunreachta a chur le cumhacht an Impire. Mar sin, d'fhágfaí cead a gcinn ag na Daonlathaigh Shóisialacha oibriú ar mhaithe le tuilleadh leasuithe sóisialta a bhaint amach don lucht oibre, agus an tImpire i gcónaí ina shiombail a bhféadfadh lucht an mhíleatachais mionna a mhóidiú dó.
Ós rud é go raibh an Páirtí Daonlathach Sóisialach sealbhaithe ag lucht na measarthachta cosúil le hEbert, bhí an chuid ba radacaí de na Daonlathaigh Shóisialacha in éis an bunpháirtí (Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD) a thréigean le malairt pháirtí dá gcuid féin a chur ar bun, mar atá, Páirtí na nDaonlathach Sóisialach Neamhspleách (Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands, USPD). Ní raibh an dá pháirtí róchairdiúil le chéile, ní nárbh ionadh, ós rud é go raibh meas an tréigtheora ag cinnirí an dá dhream ar a chéile. Ina dhiadh sin féin, bhí Ebert sásta fáiltiú roimh chupla cinnire de chuid na "scoilteoirí" chuig a rialtas. Caithfear a chuimhneamh fosta go raibh an chosmhuintir Dhaonlathach Shóisialach i bhfad níos radacaí ná Ebert féin, agus iad ní ba chóngaraí do chinnirí lucht an Neamhspleáchais ina ndearcadh; arís, bhí cosmhuintir na Neamhspleách ní ba radacaí ná na cinnirí. Shíl Ebert, is dócha, go dtiocfadh leis an chuid ba mhó den eite chlé a thabhairt chun síochána agus a chur i dtreo na measarthachta tríd na Neamhspleáigh a ligean isteach.
Ag Troid an Radacachais.
Ó bhí poblacht Shóivéadach faoi lán an tseoil sa Bhaváir cheana féin, fuair Ebert é féin i bponc go sciobtha. Ar ndóigh, ní fhéadfadh sé cead a gcinn a fhágáil ag na Baváraigh ná ag na saighdiúirí a bhí ag bagairt ceannairce ar an údarás dlisteanach. Ón taobh eile de, ní bhíodh mórán muiníne ag na Daonlathaigh Shóisialacha riamh as oifigigh choimeádacha an Airm, ná a mhalairt. Nuair a tháinig an tArd-Mháistir Ceathrún Wilhelm Groener i bhfianaise Ebert lena thacaíocht a thairiscint don tSeansailéir, ba léir nach gcuideodh sé le leithéid Ebert ach ar dianchuantar. Theastaigh uaidh go mbeadh an Seansailéir toilteanach troid a chur ar an "mBoilséiveachas" agus ar an radacachas clé - agus bhí, gan amhras - chomh maith le húdarás na n-oifigeach airm a chosaint ar na gnáthshaighdiúirí a bhí ag réabadh suaitheantais a ngradaim díobh.
Bhí Ebert sásta comhoibriú le Groener, ach má bhí, chuir an "feillbheart aicme" seo fearg ar lucht an Neamhspleáchais. I Mí na Nollag den bhliain 1918 thréig siad comhrialtas Ebert. An chuid ba radacaí de na Daonlathaigh Shóisialaigh - na Spartacaigh, agus iad ainmnithe as Spartacus, cinnire ar cheannairc mhór na ndaor sa tsean-Róimh fadó - bhí siad araiciseach chun troda agus réabhlóide, fiú, agus rinne siad iarracht dul i gceannas ar an stát i dtús na bliana 1919. Thar aon rud eile, chuaigh siad i seilbh na nuachtán lena stopadh ó fhoilsiú agus le saoirse an phreas a chur ar ceal.
Níor thaitin an chearmansaíocht seo leis an rialtas measartha daonlathach Sóisialach. Chuaigh Gustav Noske, an tAire Cosanta, i dtuilleamaí na láimhe láidre leis na Spartacaigh a chloí, agus má chuaigh, ba mhór an ródach a rinne sé. Is amhlaidh gurbh iad na Freikorps, na Saor-Chóir, an príomhfhórsa armtha a bhí ar fáil do Noske. Slua a bhí iontu a bhí sách cosúil le Dúchrónaigh Shasana in Éirinn, mar atá, iarsmaí an chathéadain a bhí cranraithe ag brúidiúlacht an chogaidh fhada, agus iad ar strae, ar bhealach, sa saol fosta. Nó bhí siad an-fhuafar i dtaobh ghluaiseacht an lucht oibre, ar ndóigh, faoi thionchar an choimeádachais thraidisiúnta, ach, thairis sin, bhí siad ag taobhú leis an smaointeachas nua-Ghearmánach freisin ina ndéantaí adhradh agus diagú ar an gcogaíocht mar mhalairt "bheoga" ar "mharbhántacht bhuirgéiseach" na síochána. Mar sin, bhí na Saor-Chóir in ann dul i bhfad thar cheasaí ag cur catha ar an lucht oibre radacach. An dóigh ar dhúnmharaigh siad Karl Liebknecht agus Rosa Luxemburg, cinnirí intleachtúla na Spartacach, ní raibh ann ach an cineál gnáthrud nach sílfeadh na fir seo mórán de.
Doirteadh Fola i München.
In Aibreán na bliana 1919 rinne na Saor-Chóir ionsaí ar Phoblacht na Baváire i München. Bhí Kurt Eisner éirithe as an Uachtaránacht agus feallmharaithe le fada an lá, agus lucht an antoisceachais ón dá eite ag cur borradh faoin bhforéigean polaitiúil. B'iad na Cumannaigh a bhí i gceann an rialtais anois, agus iad in éis Arm Dearg dá gcuid féin a earcú is a eagrú cheana féin. Mar sin, d'éirigh ina chogadh cheart idir na Saor-Chóir agus na gardaí dearga seo, agus ba mhinic a bhí daoine neamhurchóideacha ar fad thíos leis na trioblóidí. Mar shampla, thóg na Saor-Chóir cruinniú de chumann Caitliceach in ainriocht sluachorraíola de chuid na gCumannach, agus ó b'fhearr leo gach díol drochamhrais a lámhach ná slí éalaithe a fhágáilt ag aon duine de na "ciontóirí", mharaigh siad an t-iomlán dearg acu.
Poblacht Weimar.
Is léir nár chuidigh na triobloidí seo uile le meon an daonlathais a mhúscailt ná a chothú i measc mhuintir na Gearmáine. Ón taobh eile de, áfach, bhí stát, síocháin agus socrú ar na bacáin sa Ghearmáin anois, ar chúla téarmaí beagnach. Nó tháinig tionól náisiúnta le chéile i Weimar, cathair bheag in aice le Beirlín a bhfuil níos mó bainte aici le Gearmáin an chultúir ná le Gearmáin an mhíleatachais, chun stát na Gearmáine a chur in ordú arís. Thogh siad Ebert ina Uachtarán agus thosaigh siad ag dréachtáil bunreacht daonlathach don phoblacht nua. D'ainmnigh Ebert Príomh-Aire don stát, Philipp Scheidemann, agus tháinig na Daonlathaigh Shóisialacha, na Liobrálaigh agus na Caitlicigh - an páirtí udaí Zentrum nó an Lár - le chéile i gcomhrialtas a raibh tacaíocht na sluaite síoraí leis.
Tá droch-chlú ar an mbunreacht a d'achtaigh an tionól náisiúnta seo agus ar an bpoblacht - Poblacht Weimar - an stát a tháinig ar an bhfód dá thoradh. Déanta na fírinne, ní bhfuair an bunreacht seo a cheart riamh ó lucht scríofa na staire. B'é an locht ba mhó air gur fhág sé cumhachtaí móra ag an Uachtarán: d'fhéadfadh sé teacht salach ar an daonlathas trí achtanna éigeandála dá chuid féin a thabhairt uaidh chun comhairle na parlaiminte a chur ar ceal. Ón taobh eile, áfach, bhí forálacha forásacha leathanaigeanta mórchroíocha ann faoi chúrsaí ar nós córas an leasa shóisialta nó saoirse na gclómheán - cead cainte ag cách, mar a déarfá. Murar éirigh leis an bpoblacht ach go lagmheasartha, níorbh ar an mbunreacht a bhí an locht.
Scéal eile, áfach, an raibh gléas comhlíonta an bhunreachta seo ar lucht rialtais na Gearmáine, agus na himthoscaí mar a bhí siad.
Bunreacht na Poblachta.
Verfassung des Deutschen Reiches, 11 Lúnasa 1919
I ndiaidh an Olltoghcháin i Mí Eanáir 1919, chruinnigh an Comhthionól Náisiúnta Bunreachtúil an chéad uair san Amharclann Náisiúnta ar an 6 Feabhra. B'fhearr leis an rialtas Weimar mar áit chruinnithe, nó bhí Beirlín ina praiseach leis na trioblóidí i gcónaí. Thairis sin, áfach, theastaigh ón lucht rialtais béim ar leith a chur ar thraidisiún cultúrtha na Gearmáine, de rogha ar mhíleatachas na Prúise. Bhí Weimar ar maos le cultúr clasaiceach na tíre, nó bhí baint ag an gcathair leis na scríbhneoirí móra a shaothraigh litríocht na Gearmáine i ndeireadh na hochtú haoise déag agus i dtús na naoú haoise déag: Johann Wolfgang von Goethe, Friedrich von Schiller, Christoph Martin Wieland agus Johann Gottfried Herder.
Ba é Hugo Preuss a dhréachtaigh an chéad leagan den bhunreacht. Fear liobrálach ón eite chlé a bhí ann agus é ina Aire Gnóthaí Inmheánacha ní ba déanaí. Bhí clú an daonlathaigh dhochloíte air, agus suim aige i gcúrsaí an daonlathais is an bhunreachta le fada an lá. Ní raibh cách sásta le dréacht Phreuss, áfach, nó bhí an Phoblacht nua an-difriúil leis an Impireacht a bhí ann roimpi. Theastaigh ó gach dream polaitiúil a chuid spíosraí féin a chur leis an mbunreacht. Nuair a bhí sé críochnaithe, ní raibh ann ach comhréiteach nach raibh mórán sásta leis.
Thar aon rud eile, bhí "Reich" na Gearmáine ina phoblacht dhaonlathach anois, agus cearta an tsaoránaigh leagtha amach sa bhunreacht. Thoghfaí an pharlaimint, an "Reichstag", uair in aghaidh na gceithre mblian, agus í ag reachtú na ndlíthe agus ag socrú bhuiséad an stáit. Dá mbeadh gá leis, d'fhéadfadh an "Reichstag" vóta mímhuiníne a chaitheamh agus Seansailéir an "Reich" - an príomh-aire - agus gach Aire Rialtais a scor. San am chéanna, áfach, bhí an-chumhachtaí ag Uachtarán an "Reich". D'fhéadfadh sé an Seansailéir a cheapadh agus bata is bóthar a thabhairt dó. Bhí sé chomh cumhachtach i ndáiríre is go dtugtaí "Ersatzkaiser" nó "Impire tacair" air. Thoghfaí go ceann seacht mblian é, agus le cead an tSeansailéara, d'fhéadfadh sé foraithneacha éigeandála - dlíthe dá chuid féin - a eisiúint is a chur i bhfeidhm beag beann ar an "Reichstag".
Ar an 3 Iúil 1919, d'fhaomh an "Reichstag" an bunreacht, agus ar an 11 Lúnasa, shínigh an tUachtarán Friedrich Ebert é. Gaireadh féile náisiúnta de lá sínithe an Bhunreachta.
Iarmhairt Versailles.
B'iad na srianta is na smachtbhannaí eacnamaíochta ba mhó a rinne dochar do chobhsaíocht pholaitiúil na Nua-Ghearmáine. Thar aon rud eile, gearradh cúiteamh cogaidh ar na Gearmánaigh nach raibh acmhainn a íoctha i ngeilleagar na tíre. Nuair a briseadh an cogadh ar arm na Gearmáine, b'iomaí duine aonair a chaill a chuid airgid sa teagmháil, ó bhí an stát ag dul i muinín maoiniú príobháideach leis an chogadh a choinneáil ar obair, agus an státchiste á spíonadh.
Faoi dheireadh an chogaidh, mar sin, bhí ballaí na Gearmáine breac le fógráin faoi "Kriegsanleihe" - iasacht chogaidh. B'é ba bhrí leis an "K"h"riegsanleihe" ná go raibh an stát ag díol bannaí leis na saoránaigh aonair, ag gealladh aisíoc ar raidhse úis i ndiaidh bhua cinnte (!) na Gearmáine sa chogadh. Nuair a chuaigh den arm an "bua cinnte" sin a bhaint amach don tír, fágadh na tírghráthóirí macánta muiníneacha a thug creidiúint do sheoraí cainte na mbolscairí chomh beo bocht leis na Rúisigh úd a chonaic a gcuid coigiltis ag leá i bpirimídí airgeadais na gcneámhairí sna nóchaidí.
Mar sin, b'é ba chomhthoradh d'iasacht chogaidh an mhí-áidh agus don tsásamh airgid a bhí na Francaigh is na Sasanaigh ag iarraidh a bhaint as an Ghearmáin ná gur fágadh geilleagar na tíre sin go buan ag guagaíl.
Mar bharr ar an ainnise seo, bhí iarchinnirí an Airm ag scaipeadh ráflaí agus miotais faoin "bhfeillbheart" a "loit bua an chogaidh" ar laochra na Gearmáine. Ní raibh aon chur leis dáiríribh, nó bhí an cogadh caillte ag an nGearmáin go neamhdhébhríoch, ach ó bhí an cogadh inbhuaite go fóill chomh deireanach le tús na bliana 1918, bhí na míleataigh arda in ann a áitiú ar an náisiún go raibh an scéal amhlaidh chomh fada le Mí na Samhna, nuair a bhris an réabhlóid dhaonlathach amach sa Ghearmáin. "Bhí muid ar shéala an cogadh a bhaint", a bhí siad ag mairgnigh, "ach ansin sháith na Daonlathaigh Shóisialacha an mhiodóg sa droim orainn". Bhí na Náitsithe le téarma lárnach bolscaireachta dá gcuid a dhéanamh den t-"sá miodóige", "Dolchstoss", a thug "coirpeoirí na Samhna", "November-Verbrecher", don Arm, mar dhea.
Blianta na Géarchéime.
Ó thús báire, bhí an-fhadhbanna le fuascailt ag an bPoblacht úrbhunaithe. Thar aon rud eile, bhí lucht an antoisceachais ar an eite dheis ag éirí bagrach ar an daonlathas, ach níor thaise don eite chlé é. Bhí an eite chlé radacach mishásta leis an dóigh a raibh na Daonlathaigh Shóisialta ag comhoibriú le sean-scothaicme na hImpireachta. Maidir leis an eite dheas, bhí siad ar an tseantéad ag lochtú "choirpigh Mhí na Samhna" a "sháigh an mhiodóg i ndroimh an Airm", agus iad suite siúráilte "nár rugadh bua ar an saighdiúir Gearmánach riamh i bpáirc an áir".
Ceannairc Wolfgang Kapp.
Ba é an "Kapp-Putsch" - iarracht Wolfgang Kapp agus lucht a leanúna an chumhacht a shealbhú - an chéadd ghéarchéim mhór. De réir Chonradh Síochána Versailles, bhí na Saor-Chóir le scor, ach ni raibh siad sásta leis an éileamh seo. Faoi cheannas an Ghinearáil Walter von Lüttwitz shealbhaigh na Saor-Chóir foirgnimh an Rialtais i mBeirlín agus ghair siad Seansailéir den státseirbhíseach Wolfgang Kapp. D'éalaigh an rialtas dlíthiúil go Dresden agus ina dhiaidh sin go Stuttgart le teacht slán ó lucht leanúna Kapp, agus an tUachtarán Ebert ag saighdeadh an lucht oibre chun stailce leis na ceannairceoirí a stopadh.
Thit an tóin as an g"coup d'état" go sciobtha, nó ní raibh na maorlathaigh arda sásta orduithe Kapp a chomhlíonadh. Maidir leis an Arm, ní raibh sé sásta a dhath a dhéanamh leis an bpoblacht a chosaint. Mar a dúirt an Ginearál Hans von Seeckt, "Truppe schiesst nicht auf Truppe" - "ní scaoileann trúpa ar thrúpa", is é sin, ní scaoilfeadh saighdiúirí de chuid Arm na Gearmáine urchar ar shaighdiúirí eile de chuid an Airm chéanna.
Scéal eile a bhí i gceist, áfach, nuair a d'éirigh na Cumannaigh amach sa "Ruhrgebiet", is é sin, sa cheantar mhór tionsclaíochta chois Abhainn Ruhr in Iarthar na Gearmáine. Ansin, bhí idir shaighdiúirí an "Reichswehr" agus trodaithe deonacha na Saor-Chór ag marú rompu go cruálach.
Conradh Rapallo agus Ról Walter Rathenau.
Ar an 16 Aibreán 1922, shínigh ionadaithe na Rúise Sóivéadaí agus na Gearmáine Conradh Rapallo - ainmnithe as áit a shínithe, Rapallo i dtuaisceart na hIodáile. Chuir an conradh seo isteach go mór mór ar na Francaigh is na Sasanaigh. Bhí sé dírithe ar threisiú le comhoibriú míleata an dá thír, agus dá réir sin, bhí Arm na Gearmáine, nó an "Reichswehr", ábalta anois saighdiúirí a chur go dtí an tAontas Sóivéadach le hoiliúint a fháil in úsáid an chineál arm nach raibh ceadaithe don Ghearmáin.
Ba é Walter Rathenau, Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, a chuaigh i dteagmháil leis na Sóivéadaigh an chéad uair leis an gconradh a ullmhú. Bhí clú agus cáil air mar pholaiteoir ardchumasach, ach má bhí féin, níor shábháil a chlú é. Bhí comhcheilg ag oifigigh na heite deise le hé a mharú, rud a rinne siad ar an 24 Meitheamh 1922. Bhain an t-ainghníomh seo an-scanradh as sn bpoblacht, agus d'achtaigh an Pharlaimint an Dlí um Chosaint na Poblachta. Shíl na Feisirí gurb iad eagraíochtaí na gcrannlaochra ó na Saor-Chóir ba mhó a bhí ag iarraidh an Phoblacht a ionsaí ón eite dheis. Bhí siad ag súil go gcuirfeadh an dlí deireadh leis na heagraíochtaí seo, ach ní raibh gar ann.
Gabháil na bhFrancach ar an "Ruhrgebiet".
an Cór Marcra Francach, Gelsenkirchen-
I dtús na bliana 1923, d'fhorghabh arm na Fraince an ceantar tionsclaíoch chois Abhainn Ruhr, an "Ruhrgebiet". Ba é ba chúis leis an oibríocht mhíleata seo ná go raibh an Ghearmáin chun deiridh ag íoc éiric chogaidh leis an bhFrainc. D'áitigh an rialtas ar mhuintir an cheantair frithbheartaíocht shíochánta a dhéanamh: dul ar stailc, gan freastal ar chustaiméirí Francacha, agus a leithéid. Ar ndóigh, chuaigh na náisiúnaithe ní b'fhaide ná sin, agus iad ag dul le sabaitéireacht agus fiú le sceimhlitheoireacht mhionscála. Chloígh na Francaigh gach sórt frithbheartaíocht le lámh láidir, agus maraíodh breis is céad duine. Le rabhadh a thabhairt do na Gearmánaigh, chuir na Francaigh an mac léinn óg Albert Leo Schlageter chun báis mar loitiméir is mar spiaire, agus gaireadh mairtíreach náisiúnta de sa Ghearmáin.
Bás an Airgid.
Bhí an fhrithbheartaíocht seo costasach go leor, nó bhí rialtas na Gearmáine ag íoc pá leis an lucht oibre a bhí ag stailceoireacht in aghaidh na bhFrancach. Mar sin, chinn Wilhelm Cuno, Seansailéir an "Reich", ar thuilleadh airgid a chlóbhualadh - saol eacnamaíochta na tíre a chothú le páipéar, go bunúsach. Ba é ba toradh don bheart seo, ar ndóigh, gur chaill an t-airgeadra a luach go tiubh téirimeach.
Ní gnáthbhoilsciú a bhí ann dáiríribh, ach "bás an airgid", mar a bhaist duine de staraithe na linne air. Léim na praghasanna in airde chomh géar gasta is nach raibh muileann an airgid ag coinneáil bord ar bhord leis. Bhítí ag éileamh cúig mhilliún marg ar stampa poist, nó praghsanna a bhí ní ba mhó as compás fós. Tháinig eacnamaíocht na hiomlaoide is na babhtála in áit an airgeadra. D'imigh na difríochtaí aicme sa tsochaí, agus chuaigh iníonacha na dteaghlach sócúlach meánaicmeach á ndíol féin sa tsráid leis an ngléas beo a sholáthar dá dtuismitheoirí. Ar ndóighe, bhí na galair thógálacha (na galair ghnéis san áireamh) ag siúl ar uasal is ar íseal, nuair nach raibh luach an leighis ag ceachtar acu.
Ar an 3 Meán Fómhair 1923, gheofá deich milliún marg Gearmánach ar aon dollar Meiriceánach amháin. I ndeireadh na míosa bhí an dollar sé huaire déag ní ba daoire. Go gairid ina dhiaidh sin chaithfeá na billiúin nó na trilliúin mharg a íoc ar an dollar céanna. Bhí marg na Gearmáine ag cailleadh a luacha ó dheireadh an chogaidh i leith, ach anois, chuaigh an boilsciú thar fóir ar fad.
Ba iad na taisceoirí beaga - daoine den chosmhuintir a raibh ailp éigin airgid curtha le chéile acu in imeacht na mblianta - ba mhó a chaill ar an mboilsciú mór. Iad siúd a bhí i bhfiacha, áfach, d'íoc siad na fiacha leis an airgead gan luach. Mar sin, chuaigh an boilsciú chun leasa dóibh. Ina measc siúd, bhí gróintíní móra tionsclaíocha ar nós Hugo Stimmes, chomh maith le feirmeoirí.
Gustav Stresemann.
Leis an tír a tharrtháil as an dubhfhaopach seo, chrom Seansailéir nua, Gustav Stresemann, ó Pháirtí Pobail na Gearmáine (Deutsche Volkspartei, DVP) ar an tír a stiúradh. Polaiteoir measartha coimeádach a bhí ann ar gaireadh Seansailéir de i bhfómhar na bliana 1923. Bhí clú an tírghráthóra chogúil air, rud a chuidigh leis i gcomhluadar na míleatach. Ón taoibh eile de, chonacthas go raibh sé sásta dearmad a dhéanamh d'fhaltanais an chogaidh le socrú is comhréiteach
Bhí Stresemann ina Aire Gnóthaí Eachtracha an chéad uair i rialtas an pholaiteora Chaitlicigh Wilhelm Marx. Bhí sé míshásta go mór le conradh síochána Versailles, ach san am céanna, bhí sé den bharúil nach raibh sé réadúil diúltú don chonradh scun scan. Ina áit sin, ba chóir dul i dtuilleamaí na taidhleoireachta agus na modhanna oibre síochánta le maoluithe a bhaint amach ar fhorálacha an chonartha, dar leis. Mar sin, chrom sé ar an obair leis an gcaidreamh leis an bhFrainc a thabhairt chun feabhais.
Mhol Stresemann do mhuintir an "Ruhrgebiet" éirí as an bhfrithbheartaíocht agus thug sé isteach airgeadra nua, ar a dtugtaí an "Rentenmark".
Bhí a fhios aige nach raibh na Stáit Aontaithe sásta leis an dóigh ar caitheadh leis na Gearmánaigh, agus mar sin, d'fhéach sé le comhoibriú leis na Meiriceánaigh ar mhaith leis an dá thaobh. Toradh do na hiarrachtaí seo ab ea Plean Dawes (sa bhliain 1923). Plean a bhí ann a scoilt an cúiteamh cogaidh ina thráthchodanna inláimhsithe agus a chinntigh iasacht idirnáisiúnta airgid don Ghearmáin leis an ngeilleagar a chur ag obair arís. Sa bhliain 1925, d'éirigh éacht tábhachtach eile le Stresemann, nuair a shínigh sé Conarthaí Locarno le buaiteoirí an Chéad Chogadh Domhanda. De bharr na gconarthaí seo, bhain an Ghearmáin amach ballraíocht i gConradh na Náisiún, réamhtheachtaire na Náisiún Aontaithe.
Fuair Stresemann bás sa bhliain 1929. Ní fhaca sé an taobh eile dá chuid conarthaí. Chabhraigh Plean Dawes leis an nGearmáin teacht chuici féin go heacnamaíoch, agus thosaigh lucht gnó na Stát Aontaithe ag infheistiú go flaithiúil i ngeilleagar na Gearmáine. Nuair a tháinig modhanna nua-aoiseacha oibre agus teicneolaíocht fhorbartha ó Mheiriceá in úsáid sna monarchaí Gearmánacha, thosaigh an táirgiúlacht ag borradh go géar gasta. B'é ba toradh dó seo, áfach, gur fágadh an Ghearmáin an-spleách ar gheilleagar na Stát Aontaithe, agus nuair a thosaigh an Spealadh Mór i Meiriceá, bhí an Ghearmáin thíos leis ar an toirt.
Siúd is nach raibh an Ghearmáin slán ná sábháilte, ba chomhartha é teacht Stresemann ar an stáitse go raibh na cúrsaí ag socrú síos beagán. Ach ní raibh gealladh faoin todhchaí. Faoin am seo a tharraing Adolf Hitler an chéad challán.
An Chéad Challán a Tharraing Hitler.
a>, cathaoirleach na gCumannach, agus Willi Leow, a bhí i gceannas ar an "Roter Frontkämpferbund" féin.
I ndiaidh do na Saor-Chóir an "phoblacht Shóivéadach" i München a léirscrios, is iomaí coimeadach nó frithghníomhach ón eite dheis a chuir faoi sa Bhaváir, agus iad ag scéiméireacht le chéile ansin le Poblacht Weimar a chur ar ceal, nó "leis an tír a shaoradh ó bhráca na Marxach", mar ab fhearr leo féin an scéal a chur in iúl. Nuair a chúlaigh na trúpaí Francacha ón "Ruhrgebiet" ar ais, cheap Rialtas na Baváire Gustav von Kahr mar Choimisinéir Ginearálta Stáit, agus bhronn siad cumhachtaí an deachtóra air.
I Mí na Samhna den bhliain 1923 rinne Hitler agus lucht a thacaíochta an chéad iarracht an chumhacht a ghabháil le láimh láidir - i München, príomhchathair na Baváire i ndeisceart na tíre. Faoin am sin, bhí an tír trí chéile i ndiaidh an chogaidh is na réabhlóide i gcónaí, agus an triúr fear is cumhachtaí sa Bhaváir, na Ginearáil Otto von Lossow agus Gustav von Kahr, chomh maith le Ceannasaí na bPóilíní, Hans von Seisser, ag diúltú Ard-Cheannasaí an Airm, Hans von Seeckt, faoina ndílseacht, cionn is nach raibh siad sásta comhoibriú le rialtas Daonlathach Sóisialach Ebert i mBeirlín. Bhí an chuma ag teacht ar an scéal go raibh Lossow agus Kahr ag beartú ionradh ar Bheirlín le rialtas Ebert a ruaigeadh as an oifig chun deachtóireacht náisiúnta mhíleata a chur ina áit. Ní raibh de locht ag Hitler ar na pleananna seo ach an cuireadh nach bhfuair sé féin chuig an gcóisir, agus mar sin, chinn sé ar stocaireacht a dhéanamh.
Nuair a tháinig lucht leanúna Kahr agus Lossow le chéile i mBeoirhalla na Saoránach - "Bürgerbräukeller" - le cluais éisteachta a thabhairt do na ceannasaithe agus iad lena straitéis a leagan síos dá gcuid tacadóirí, mháirseáil Hitler isteach lena chuid gardaí armtha féin. Iarshaighdiúirí de chuid na Saor-Chór a bhí ann sa chuid ba mhó, agus ainm an SA, "na díormaí stoirme" nó "na díormaí ruathair", baiste ag Hitler orthu. Ba iad lámh láidir na Sóisialaithe Náisiúnta iad - nó sin é an t-ainm (NSDAP, Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, Páirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine) a thug Hitler ar a pháirtí nuair a tháinig sé i gceannas air. Ní ábhar adhnua a bhí i ngardaí armtha de chuid páirtithe polaitíochta sa Ghearmáin sa tréimhse chorrach sin. Bhí "arm" príobháideach den chineál seo - Reichsbanner - ag na Daonlathaigh Shóisialacha féin, mar shampla.
Shealbhaigh Hitler an t-ardán agus chuaigh sa chrannóg le tús na réabhlóide náisiúnta a fhógairt don phoiblíocht. Ó bhí fios a leasa féin ag Lossow agus Kahr, ní raibh aon mhoill orthu tacaíocht a mhionnú do Hitler, bagarthach is uile mar a bhí a chuid ceithearnach ag breathnú.
Bhí comhghuaillí láidir ag Hitler le linn ghabháil seo na cumhachta - Erich Ludendorff, iar-Ard-Cheannasaí an Airm, a raibh cuid mhór saighdiúirí agus iar-shaighdiúirí dílis dó i gcónaí. Mar sin, bheadh seans éigin ag Hitler an iarracht seo féin a chumhacht a bhuanú i München go ceann tamaill mhaith, ar aon nós, murab ionann sin is a rá go dtiocfadh leis a dheachtóireacht a chur i bhfeidhm ar an tír uile, mar a bhí sé le déanamh i gceann deich mbliana. D'fhág sé áiméar, áfach, ag Lossow is ag Kahr a n-éalú a dhéanamh ó Halla na Beorach, agus go sciobtha fuair sé é féin in achrann leis na fórsaí a d'earcaigh an bheirt sin chun é a stopadh. Nuair a chonaic sé an claochlú seo ag teacht ar na cúrsaí, thit an drioll ar an dreall aige, agus b'éigean do Ludendorff é a bhladar chun a chuid fórsaí a shlógadh amuigh agus ruathar máirseála a thabhairt faoi lárionaid na cumhachta sa chathair lena thaispeáint go raibh sé i ndáiríre.
Le linn na máirseála tháinig póilíní Lossow agus Kahr in araicis fhórsaí Hitler, agus d'éirigh ina chath lámhaigh idir an dá dhream. Nuair a bhí an teagmháil thart, bhí ceathrar duine de chuid Hitler marbh, maille le triúr de na constáblaí, agus Hitler féin ag éalú béal a chinn. Chaith sé an chéad chúpla lá ar a theitheadh in Uffing, taobh amuigh de chathair Mhünchen, ach ansin rugadh air agus caitheadh i dtóin phríosúin é in oirchill na próise dlí.
Bhí Hitler i bponc anois. Ba léir go gcuirfí ardtréas ina leith, agus dá gcruthófaí a chiontacht sa choir seo - agus b'éadócha nach gcruthófaí, ó bhí a fhios ag madraí an bhaile gurbh eisean a bhí i gceannas ar na ceannairceoirí -, bheadh a chosa nite. Ba é an bás an pionós ba túisce a ghearrfaí ar réabhlóideach a bhí i ndiaidh diúltú don údarás dlisteanach agus póilíní maraithe aige. Ar an drochuair don uile dhomhan, thiontaigh sé amach nach raibh port Hitler seinnte go fóill.
I ndeireadh Mhí Feabhra den bhliain 1924 a fuair Hitler é féin os coinne an dlí i München. Bhí an t-ádh leis gurbh iad Kahr, Lossow agus Seisser príomhfhinnéithe na gcúisitheoirí. D'aithin an tuathghríosóir mór ar an toirt an gaisneas a thiocfadh leis a bhaint as seo. Ar dtús chuir sé i gcuimhne do na finnéithe, má bhí sé féin ciontach i gcoir thromchúiseach an ardtréasa, nár thaise don triúr acu féin é. Nach raibh siadsan i ndiaidh píosa maith bealaigh a chur isteach in éineacht leis féin ag tógáil uisce faoi thalamh agus ag ullmhú gabháil cumhachta go dtí gur éirigh idir é agus iadsan go gairid roimh lá an chaighdeáin? Nach raibh a gcuid féin den mhilleán orthu i gcónaí?
B'éigean don bhreitheamh a admháil go raibh an ceart ag Hitler. Nuair a chrom Hitler ar a ghnáthmhórtas a dhéanamh as an tírghrá mór a thug air páirt a ghlacadh sa cheannairc, fuair sé bá agus bualadh bos na poiblíochta, agus iad ag léiriú a dtuisceana is a dtacaíochta dó go hoscailte. Thairis sin, tharraing sé na sluaite móra iriseoirí ó gach cearn den tír go München, agus iad ag tógáil grianghrafanna is ag craobhscaoileadh an scéil ar fud na Gearmáine. Bhí ainm Hitler i mbéal an náisiúin, agus b'ansin a d'fhan sé go lá a bháis. Gaireadh laoch náisiúnta de, a bheag nó a mhór; agus ní fhéadfadh an breitheamh gan géilleadh don bhrú ó chóip na sráide. Mar sin, ní bhfuair sé ach an téarma ba ghiorra príosúnachta a bhí ar leabhar an dlí, is é sin, cúig bliana, agus le fírinne, ligeadh saor as an bpríosún é dhá lá roimh Nollaig na bliana 1924.
Na Fichidí Órga - "Die Goldenen Zwanziger Jahre".
Cé go raibh deacrachtaí éagsúla ag luí ar an bpoblacht úrbhunaithe, thosaigh na cúrsaí ag bisiú de réir a chéile. Nuair a bhí an t-airgeadra nua ann, agus na Stáit Aontaithe sásta dollair a shuncáil i ngeilleagar na Gearmáine, chuaigh an saol polaitiúil féin chun cobhsaíochta agus chun suaimhnis. Inniu, is gnách fiú "Na Fichidí Órga" nó "die Goldenen Zwanziger Jahre" a thabhairt ar an tréimhse seo i saol na Gearmáine.
Stresemann - fear na n-ilchonarthaí.
Cé gur tháinig na comhrialtais nua go tiubh sna salaí ag a chéile, ba é Stresemann a bhí ina Aire Gnóthaí Eachtracha an t-am ar fad, agus é ag iarraidh mórtachas éigin a dhéanamh leis na Francaigh. Ar ndóigh, náisiúnaí Gearmánach a bhí ann féin, mar Stresemann, agus dá réir sin theastaigh uaidh Conradh Versailles a neamhniú, ionas go bhféadfadh an Ghearmáin conarthaí idirnáisiúnta a shíniú arís ar aon chéim leis na tíortha eile. D'éirigh le Stresemann ballraíocht a bhaint amach don Ghearmáin i gConradh na Náisiún ar dtús, agus céim eile ar aghaidh ab ea conarthaí Locarno - conarthaí a shocraigh Stresemann leis na Sasanaigh, na Francaigh, na Seicshlovacaigh agus na Polannaigh i Locarno, an Eilvéis, i Mí Dheireadh Fómhair 1925. (Ní raibh ach na comhchainteanna ar siúl i Locarno, nó síníodh na conarthaí tamaillín ní ba deireanaí i Londain.)
Faoin am seo, d'éirigh an tAontas Sóivéadach buartha faoi chomh cairdiúil is a bhí an Ghearmáin ag éirí leis na cumhachtaí Iartharacha. Le maolú ar an míchompord sin, shínigh Stresemann Conradh Bheirlín - conradh cairdeasa agus neodrachta - leis na Rúisigh i Mí Aibreáin 1926. Ní raibh mórán substainte nua ann, nó thar aon rud eile, bhí sé dírithe ar a thaispeáint do na Sóivéadaigh nach raibh na Gearmánaigh ag iarraidh an seanchara a ligean síos ná dearmad a dhéanamh de Chonradh Rapallo i ndiaidh chonarthaí Locarno.
Bhí comhchainteanna tábhachtacha idir lámhaibh ag Stresemann leis na Meiriceánaigh féin. Ba iad Conradh Briand-Kellogg - conradh frithchogaidh - agus Plean Young na torthaí ba mhó do na comhchainteanna sin. Bhí Plean Young dírithe ar cheist na héirice cogaidh a shocrú chun sástachta don dá thaobh. Bhí an eite dheis náisiúnaíoch sa Ghearmáin míshásta leis an bplean, agus d'éiligh siad go gcuirfí faoi phobalbhreith é.
Sa bhliain 1927, shínigh na Gearmánaigh conarthaí faoi chomhoibriú eacnamaíoch leis an Ungáir, an Rómáin agus an Bhulgáir. Threisigh na conarthaí seo le stádas na Gearmáine amuigh sa saol mór.
An Tír ag Dul chun Daonlathais.
Sa Ghearmáin féin bhí Páirtí Pobail Náisiúnta na Gearmáine (DNVP, "Deutschnationale Volkspartei"), breá sásta dul i gcomhrialtas leis na páirtithe daonlathacha, cé go raibh an páirtí seo an-naimhdeach i dtaobh na poblachta mar rud. Nuair a ghlac na náisiúnaithe an fhreagracht seo orthu, ní raibh siad ábalta a thuilleadh vótaí a mhealladh chucu tríd an rialtas a shíorlochtú ó chúlbhinsí an fhreasúra - mar a deir an Ghaeilge, is maith an t-iománaí an fear ar an gclaí. Nuair a chonaic na vótóirí an t-"iománaí" sin i mbun an "chluiche" faoi dheoidh, chaill sé na vótaí go tiubh tapaidh. In olltoghchán Mhí na Nollag 1924, ní bhfuair páirtithe náisiúnaíocha na heite deise ach naoi gcéad míle vóta - is é sin, bhí milliún vóta caillte acu ón toghchán deireanach go dtí sin i Mí na Bealtaine sa bhliain chéanna.
Hindenburg ina Uachtarán.
Sa bhliain 1925, toghadh an seanghinearál Paul von Hindenburg ina Uachtarán ar an bPoblacht. Wilhelm Marx a bhí ar an iarrthóir eile, agus é ag fáil tacaíochta ó na páirtithe a bhí ar an gcéad chomhrialtas i ndiaidh bhunú na Poblachta - is é sin, páirtithe Chomhrialtas Weimar, nó na Daonlathaigh Shóisialta (SPD), na Daonlathaigh Ghearmánacha (DDP) agus na Caitlicigh ("Zentrum"). Chuir feachtas toghchánaíochta Hindenburg béim ar an náisiúnachas agus ar an bhfrith-Shóisialachas, agus bhí cuid mhór daoine sa Ghearmáin buartha faoi thodhchaí an daonlathais sa tír dá vótálfaí Hindenburg isteach.
Bás Ebert.
Faoin am sin, bhí Ebert, an chéad Uachtarán, tar éis bháis cheana féin. Chuir an eite dheis ina leith go raibh tréas déanta aige nuair a ghlac sé páirt i stailceanna i rith an Chéad Chogadh Domhanda. Tharraing na líomhaintí seo an-challán, agus faoi bhrú an challáin, buaileadh Ebert breoite le haipindicíteas - athlasadh na haipindice. Ní dheachaigh sé ar lorg leighis in am, agus mar sin, fuair sé bás.
Ceist na Brataí.
Comhartha ab ea bua Hindenburg go raibh an tír ag bogadh ar dheis. Mar sin féin, ní raibh an tUachtarán nua ag iarraidh an phoblacht a chur ar ceal. Sa bhliain 1926, d'eisigh sé an Forógra um Bratach na Gearmáine, inar cheadaigh sé do na longa Gearmánacha seanbhratach na hImpireachta (dubh, bán agus dearg) a úsáid in éineacht le bratach na Poblachta (dubh, dearg agus órga, cosúil le bratach na Gearmáine inniu). Ní raibh i gceist le forógraí den chineál seo go bunúsach ach siombaileachas, áfach.
An Clampar faoi Mhaoin na bPrionsaí.
Bhí clampar mór ann sna blianta 1925 agus 1926 nuair a bhí ceist an Cheannaigh Éigeantaigh i mbéal an phobail. I ndiaidh an chogaidh choigistigh an Stát maoin shaolta na dteaghlach prionsúil, ach níor cuireadh an ceannach éigeantach i bhfeidhm ar an maoin seo. Chuir a lán de na prionsaí Gearmánacha an dlí ar an stát lena gcuid fáltais a fháil ar ais, agus tríd is tríd bhí breithiúna coimeádacha na gcúirteanna claonta chun fabhrú do na prionsaí. Mar sin, chuir Páirtí Daonlathach na Gearmáine (DDP) bille faoi bhráid na parlaiminte, bille a chuirfeadh ar chumas na stát aonair sa Ghearmáin an chonspóid faoi cheannach éigeantach na maoine prionsúla a shocrú beag beann ar an dlí. Ansin chuaigh na Cumannaigh i dtuilleamaí na forála sa bhunreacht a cheadaigh go gcuirfí acht nua faoi phobalbhreith. Thacaigh na Daonlathaigh Shóisialta le tionscnamh seo na gCumannach.
De réir an bhille a dhréachtaigh na Cumannaigh, bhainfí na tailte de na tiarnaí talún gan cúiteamh ar bith a íoc leo, agus ansin, roinnfí ar na scológa iad. Nuair a cuireadh an bille seo faoi phobalbhreith, áfach, bhaghcatáil páirtithe na heite deise an vóta. Iad siúd a rachadh ag caitheamh vótaí, d'fhéadfaí a bheith cinnte go mbeidís ag vótáil i bhfách leis an mbille. Mar sin, ina lán áiteanna ní raibh príobháideacht ná rúndacht ar bith ag roinnt leis an vótáil. Dá dheasca sin, ní bhfuair an bille an dearbhthromlach a bhí de dhíth le hé a chur ar leabhar na reacht. Iad siúd a chaith vóta, bhí a bhformhór mór ag tacú leis an mbille, ach staon dhá dtrian de na vótóirí ón nguthaíocht scun scan.
Bhí córas na bpobalbhreitheanna in ann treisiú leis an daonlathas, agus san am chéanna, dochar a dhéanamh dó. Ó thaobh amháin de, chuir sé ar chumas na sluaite móra páirt a ghlacadh i rialú na tíre agus i gcinneadh na gcomhairlí tábhachtacha. Ón taobh eile de, áfach, rinne sé neamhshuim den chóras pharlaiminteach agus bhain sé den mhuinín a bhí ag na daoine as an ngnáthpholaitíocht.
Tríd is tríd ní dheachaigh saol polaitiúil na Poblachta chun suaimhnis ach beagáinín sna Fichidí Órga féin. Ní raibh tacaíocht an tromlaigh sa Pharlaimint ach ag dhá chomhrialtas, agus ní raibh mórán cobhsaíochta sna comhrialtais tromlaigh seo ach an oiread. Níor mhair comhrialtas ar bith ó olltoghchán go holltoghchán. Ní raibh ciall ag na páirtithe do leas na tíre go léir - ní raibh siad ag freastal ach ar lucht a vótála. Bhí éagobhsaíocht struchtúrtha ag baint leis an trádáil leis na tíortha coimhthiocha fosta, agus an tír ag brath ar na creidmheasanna Meiriceánacha. Nuair a cailleadh na creidmheasanna, thit an tóin as an ngeilleagar.
Bás na Poblachta.
Nuair a fuair Gustav Stresemann bás i Mí Dheireadh Fómhair 1929, ba tuar tubaiste é do Phoblacht Weimar. I bpáirtí na Náisiúnaithe (DNVP) bhí na frithdhaonlathaigh ag rith damhsa faoi cheannas Alfred Hugenberg, an gróintín mór nuachtán. I gcomhar le Hitler agus le Franz Seldte ón "Stahlhelm" ("An Clogad Cruach", garda armtha an DNVP), d'éiligh Hugenberg pobalbhreith sa bhliain 1929 faoi Phlean Young, plean eacnamaíoch na Meiriceánach le cuidiú le geilleagar na Gearmáine. Níor éirigh leis an bpobalbhreith an plean a chur ar ceal, ach ar a laghad chabhraigh sí leis na Naitsithe gnaoi na mbuirgéiseach coimeádach a fháil.
An Spealadh Mór.
Ba é an Spealadh Mór áfach a thug an pholaitíocht chun radacachais i bPoblacht Weimar. Bhí an Ghearmáin thíos le géarchéim mhór na heacnamaíochta i bhfad ní ba mheasa ná an chuid eile den Eoraip. I ndiaidh thuairt an stocmhalartáin sa Wall Street, chaill an Ghearmáin na creidmheasanna Meiriceánacha agus na Stáit Aontaithe ag iarraidh a ngeilleagar féin a chosaint trí dhleachtaí nua custaim a ghearradh ar earraí iompórtáilte - rud a rinne an-dochar do thrádáil na Gearmáine leis na Meiriceánaigh. Chuaigh an dífhostaíocht chun donais sa Ghearmáin go luath láithreach, agus an caighdeán maireachtála á ísliú dá réir. Nuair a tháinig deireadh le Poblacht Weimar sa bhliain 1933, bhí sé mhilliún duine fágtha iomarcach sa Ghearmáin de réir na staitisticí oifigiúla féin. Bhí cuid mhór daoine nach raibh acu ach an íosmhéid a choinnigh an dé iontu. San am chéanna ní rabhthas ábalta comhrialtas cobhsaí a chur i dtoll le chéile don tír, agus an pharlaimint, an rialtas agus an tUachtarán ag iompairc le chéile. Bhí síor-ghéarchéim rialtais ag luí ar an tír, agus na páirtithe radacacha cosúil leis na Naitsithe ag dul ó neart go neart ó thoghchán go toghchán.
Seansailéireacht Bhrüning.
Dr. Heinrich Brüning, thart ar 1930
I Mí na Márta 1930 thit an Comhrialtas Mór, agus an Daonlathach Sóisialta Hermann Müller ina Sheansailéir air - thit sé as a chéile faoi ardu beag ar an liúntas dífhostaíochta. Ina dhiaidh sin cheap an tUachtarán Hindenburg an pholaitíocht Chaitliceach (ó pháirtí na gCaitliceach, "Zentrum") Heinrich Brüning ina Sheansailéir. An comhrialtas a chuir Brüning i dtoll le chéile, ní raibh sé i dtuilleamaí tacaíochta ón bparlaimint, ó ba leor tacaíocht an Uachtaráin de réir bhunreacht Weimar. Go bunúsach chaith Brüning amach na polaiteoirí Daonlathacha Sóisialta, agus an rialtas ag claonadh i dtreo na heite deise, mar a theastaigh ón Uachtarán.
I Mí Mheán Fómhair 1930 d'éirigh leis na Naitsithe cuid mhór vótaí breise a fháil. Bhí siad ar an dara páirtí ba mhó sa Pharlaimint anois, agus 18,3 % de na vótaí acu. Anois ní raibh fiú tromlach ag páirtithe an Chomhrialtais Mhóir sa pharlaimint agus dá réir sin bhí radacaigh an dá eite Aag baint a ngaisneasa as an bparlaimint le haghaidh bolscaireachta in aghaidh an daonlathais.
Idir an dá linn ní raibh feabhas ar bith ag teacht ar an ngeilleagar. Bhí an tóin ag titim as an státchiste, nó nuair nach raibh jabanna ag na daoine ní raibh siad ag íoc cánacha leis an Stát ach an oiread. San am chéanna bhí an éiric chogaidh le híoc mar sin féin. Dá thoradh sin b'éigean na cánacha a ardú agus na tuarastail a ísliú. Ní raibh na ceardchumainn sásta le hísliú na dtuarastal, agus mar sin bhí stailceanna agus trioblóidí oibreachais ag bagairt. Sa deireadh d'fhuascail an Stát ceist na dtairifí pá trí choimisiún eadrána a cheapadh a shocraigh na cúrsaí oibreachais beag beann ar na ceardchumainn i dtuilleamaí na reachtaíochta éigeandála. Ar ndóigh níor seachnaíodh coimhlintí oibreachais nó bhí idir stailceanna agus fhrithdhúntaí ann thall is abhus.
Bhí muintir na Gearmáine ag baint deireadh súile den daonlathas, ní nárbh ionadh. Cuireadh an ghéarchéim eacnamaíochta i leith na Poblachta, go háirithe nuair a d'ardaigh an rialtas na cánacha uair i ndiaidh a chéile sa bhliain 1930 le nach bhfolmhófaí an státchiste go hiomlán. Bhí an eite dheis ag éileamh go gcuirfí "fear láidir" i mbun na gcúrsaí, agus deachtóireacht Chumannach ag teastáil ó antoiscigh na heite eile.
Agus ceart go leor bhí an fear láidir ar fáil - Adolf Hitler. Bhí na Naitsithe ábalta Hitler a dhíol leis na vótóirí mar "fhear láidir" den chineál a bhí de dhíth, agus iad sciliúil go maith ag baint úsáide as gléasra nua-aimseartha toghchánaíochta. Bhí Hitler ag ionsaí an "chórais", an "System", is é sin, an daonlathas, na páirtithe agus an bunreacht féin. (Nuair a bhí an daonlathas curtha ar ceal sa Ghearmáin, ba nós leis na hóráidithe Naitsíocha "Systemzeit" nó "tréimhse an chórais" a thabhairt ar bhlianta Phoblacht Weimar.)
An Bruíonachas Polaitiúil.
Ar an eite chlé bhí na Cumannaigh ag déanamh an-dul chun cinn. D'éirigh siad láidir sa pharlaimint, agus lucht a leanúna ag cur troda ar na dreamanna polaitiúla eile amuigh sna sráideanna. Nó faoin am seo bhí a eagraíocht chatha ag gach páirtí polaitíochta, agus iad ag cothú catha is ag beochan bruíne is brilsce direach mar a bheadh cogadh cathartha ar na bacáin. Thug na Naitsithe an Roinn Ruathair - an "Sturmabteilung" nó an SA - ar a n-eagraíocht troda féin, agus is é an t-ainm a bhí ar eagraíocht na gCumannach ná "Roter Frontkämpferbund" - Conradh Troda an Chathéadain Dheirg. Bhí eagraíocht den chineál seo ag na Daonlathaigh Shóisialta féin - an "Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold" ("Bratach Dhubh, Dhearg agus Órga an "Reich"). Is follasach gur mhinic a chuir na Naitsithe tús leis an mbruíonachas, ach san am chéanna bhain siad leas as na troideanna sráide ina gcuid bolscaireachta, agus iad ag áitiú gurbh é Hitler an "dóchas deireanach" agus an t-aon duine amháin a bheadh in ann an tsíocháin a chur ar bun sa tír arís.
Fronta Harzburg agus Uachtaránacht Hindenburg.
"Harzburger Front", baile Bad Harzburg, 11 D.F. 1931 (Göring, Röhm, agus Bernhard Rust)
Ar an 11 Deireadh Fómhair 1931 chuaigh náisiúnaithe na heite deise le chéile in eagraíocht ar ar thug siad Fronta Harzburg. Bhí siad meáite ar chath a chur ar rialtas Brüning. Tháinig an Fronta le chéile i mBad Harzburg i stát Braunschweig, áit a raibh an-tionchar ag na Naitsithe ar an rialtas áitiúil. Ba iad na Naitsithe, páirtí na Náisiúnaithe (DNVP), an "Stahlhelm", cumann na dtiarnaí talún ("Reichslandbund") agus an Cumann Uile-Ghearmánach ("Alldeutscher Verband") na heagraíochtaí a chuaigh le chéile san Fhronta. Ní raibh mórán fad saoil i ndán don Fhronta, ó thit sé as a chéile i gceann bliana, agus iarrthóirí difriúla don Uachtaránacht á dtacú ag balleagraíochtaí an Fhronta sa chéad toghchán eile. - Mar fhreagra, bhunaigh na heagraíochtaí a bhí dílis don Phoblacht an Fronta Iarainn.
Sa bhliain 1932, bhí Uachtarán nua le toghadh don Phoblacht. Tipiciúil go leor ní raibh aon duine den triúr iarrthóirí ina dhaonlathach. Bhí Ernst Thälmann, Adolf Hitler agus Paul von Hindenburg ann, an chéad duine acu ina Chumannach, an dara duine ina Naitsí, agus an tríú duine ina fhear mhíleata ag seasamh don eite dheis thraidisiúnta. Bhí na páirtithe daonlathacha, na Daonlathaigh Shóisialta san áireamh, ag tacú le Hindenburg mar rogha an dá dhíogha.
Seansailéireacht Franz von Papen.
Franz von Papen, Iúil 1932, óráid ar an raidió
Maidir le Brüning, thug Hindenburg bata is bóthar dó, nó níor thaitin a chuid polasaithe eacnamúla le tiarnaí talún Oirthear na Gearmáine, an grúpa polaitíochta ar bhain an tUachtarán féin leis. Tháinig Franz von Papen i gcomharbas ar Bhrüning ansin. Polaiteoir Caitliceach ab ea Papen agus é ina bhall sa "Zentrum", ach bhí sé ní b'fhaide ar an eite dheis ná an chuid ba mhó den pháirtí - bhí sé ina fhrith-Chumannach láidir, agus an-eagla air roimh an Aontas Sóivéadach. Le cead ón Uachtarán scoir Papen an pharlaimint.
Ar an 31 Iúil 1932, toghadh parlaimint nua. Vótáladh 230 Naitsí agus 89 Cumannach isteach. Fuair na Naitsithe 37.3%  den vóta san olltoghchán, gan tromlach glan a ghnóthú (305 suíocháin). Anois, bhí antoiscigh an dá chineál ábalta bac a chur ar obair na parlaiminte go hiomlán.
Ní raibh le déanamh ag Papen ach an pharlaimint a scor arís. Bhí olltoghchán nua ann i Mí na Samhna 1932. Chaill na Naitsithe cuid de na vótaí a fuair siad sna toghcháin roimhe sin. Ach ina dhiaidh sin féin, ní bhfuair na páirtithe daonlathacha tromlach mór sa pharlaimint an iarracht seo ach an oiread. D'éirigh Papen as an tSeansailéireacht nuair a fuair sé amach nach mbeadh an tArm sásta tacaíocht a thabhairt dó le rialtas deachtóireachta a chur ar bun.
Seansailéireacht Kurt von Schleicher.
Ba é an Ginearál Kurt von Schleicher, go dtí seo Aire Cosanta na Gearmáine, a chuaigh i gceannas ar an rialtas anois. Bhí pleananna dá chuid féin aige leis an tír a shábháil. Go bunúsach theastaigh uaidh fronta fairsing polaitíochta a chur ar bun a shroichfeadh ó eite chlé na Naitsithe (is é sin, Gregor Strasser agus lucht a leanúna) go dtí na ceardchumainn, ach níor éirigh leis ach oiread le Papen.
Ar an 28 Eanáir 1933 b'éigean do Schleicher féin an tSeansailéireacht a fhágáil uaidh.
Le fírinne, bhí na náisiúnaithe coimeádacha ag déanamh uisce faoi thalamh ina aghaidh. I dtús Mhí Eanáir bhí Papen, Hitler agus an baincéir Kurt von Schröder i dteagmháil le chéile ag pleanáil chomhrialtas na heite deise. Bheadh na náisiúnaithe agus na Naitsithe ag rialú na tíre in éineacht, agus Hitler ina Sheansailéir. Thairis sin, bheadh beirt Naitsithe eile ann, mar atá, Wilhelm Frick agus Hermann Göring, ach d'fhágfaí an chuid eile de na Ranna Rialtais faoi náisiúnaithe coimeádacha.
Adolf Hitler ina Sheansailéir.
Bhí Hindenburg ina sheanfhear cheana féin, agus ní raibh sracadh ann le dul in aghaidh na bpleananna seo, cé go raibh sé sách míshásta leis an smaoineamh go ngairfí Seansailéir an "Reich" de Hitler. I ndiaidh an iomláin ní raibh in Hitler ach "ceannaire Ostarach" nach raibh dúchas uasal ná ardchéimíocht mhíleata ag baint leis. hÁitíodh ar an Uachtarán áfach go mbeadh Airí coimeádacha an Rialtais ag coinneáil súile ar Hitler, ionas nach rachadh sé thar fóir.
Berlin, Mai-Feier (1 Bealtaine 1933), Hindenburg agus Hitler
Ar an 30 Eanáir 1933 ceapadh Adolf Hitler ina Sheansailéir ar an nGearmáin. Ba é sin deireadh Phoblacht Weimar, mar is gnách a rá. Bhí an rialtas nua tofa go dlisteanach, go daonlathach.
Cén Fáth ar Thit an Tóin as an bPoblacht?
Is deacair deireadh Phoblacht Weimar a chur síos d'aon chúis amháin. Níorbh é an bunreacht ná an Spealadh Mór ná an dearcadh frithdhaonlathach a bhí fairsing sna fórsaí armtha, sa státseirbhís agus sna cúirteanna, ná pearsantacht Hitler féin ba phríomhábhar le bás na Poblachta. Maidir le Hitler, bhí a pháirtí ag cailleadh vótaí cheana, nuair a chuaigh sé i gceannas ar an nGearmáin. D'fhéadfá a rá gur thapaigh sé an deis ar an nóiméad deireanach.
Ní féidir a rá nach bhféadfadh na Gearmánaigh an deachtóireacht a sheachaint, ach tríd is tríd, is é tuairim na staraithe ná nach ndearna aon pháirtí i bPoblacht Weimar a dhicheall leis an tír a shábháil. Bhí na páirtithe agus na gníomhaithe polaitiúla ag tochras ar a gceirtlíní beaga féin in áit a bheith ag smaoineamh ar chomhleas na tíre is a muintire. Shíl na coimeádaigh go bhféadfaidís Hitler a choinneáil faoi smacht agus a n-úsáid féin a bhaint as. Ón taobh eile de, níor éirigh go rómhaith leis na daonlathaigh aon dara rogha a chur ar fáil a gcreidfeadh na daoine inti.
Kurt von Schleicher as oifig, feabhra 1933
Nuair a bhí Hitler ceaptha ina Sheansailéir, ní raibh na páirtithe daonlathacha ábalta cur le chéile. Fiú i bpáirtí na gCaitliceach, "Zentrum", bhí cuid de na polaiteoirí barúlach nár mhiste dul i gcomhrialtas leis na Naitsithe, dá dtiocfadh tairiscint den chineál sin ó Hitler. Maidir le Kurt von Schleicher, theastaigh uaidhsean an pharlaimint a scor gan lá an olltoghcháin nua a shocrú, rud nár thaitin le Hindenburg, ó bhí sé ag dul in aghaidh an bhunreachta. Níor phléigh Schleicher na féidearthachtaí eile a bhí ann lena rialtas a choinneáil i mbun na gcúrsaí beag beann ar an bparlaimint. Is amhlaidh go raibh bealach éalaithe eile aige. Bhí a leithéid de choincheap ann agus "vóta cuiditheach mímhuiníne". Is é sin, dá gcaithfeadh an pharlaimint vóta mímhuiníne in aghaidh chomhrialtas Schleicher, d'fhéadfadh Hindenburg diúltú don vóta mímhuiníne. Ó nach raibh an pharlaimint ábalta aontú le chéile faoi chomhrialtas ab fhearr ná an ceann a bhí ag rialú na tíre, d'fhéadfadh Hindenburg a rá nach raibh an vóta mímhuiníne "cuiditheach". Ansin, d'fhágfaí rialtas Schleicher i gceannas ar an tír go dtí go mbeadh an pharlaimint ábalta vóta mímhuiníne a chaitheamh ina aghaidh a bheadh "cuiditheach" sa chiall seo. Níor baineadh triail as an rogha seo, cé go raibh comhairleoirí Schleicher tar éis an cleas seo a mhíniú is a mholadh dó.
Cultúr na Gearmáine i mBlianta na Poblachta.
Dr Alfred Döblin, le Ernst Kirchner
Áirítear blianta Phoblacht Weimar ar ceann de na tréimhsí is cruthaithí i stair chultúrtha na Gearmáine. I dtús na Poblachta, bhí tionchar an eispriseanachais le haithint ar na healaíona agus ar an litríocht i gcónai. Sa chúig bliana ab fhearr i saol na Poblachta, bhí an "Neue Sachlichkeit" i gceannas ar an gcultúr, agus nuair a thosaigh an Spealadh Mór, chrom na scríbhneoirí ar leabhair chriticiúla réadúla a scríobh faoi shaol na ndaoine le linn na géarchéime. Áirítear na húdair úd Bertolt Brecht, Alfred Döblin, Lion Feuchtwanger, Erich Kästner, Thomas Mann, Heinrich Mann, Carl von Ossietzky, Erich Maria Remarque, Kurt Tucholsky, Franz Werfel, Arnold Zweig, agus Stefan Zweig ar scríbhneoirí móra Gearmáinise na linne.
D'fhorbair an scannánaíocht freisin. Chuala an saol comhaimseartha iomrá ar "Cabinet des Dr. Caligari" nó "Metropolis". Scannán gan focail a bhí i g"Cabinet des Dr. Caligari" ("Caibinéad an Dochtúra Caligari") agus é ag tabhairt cur síos ar choireanna sraithmharfóra. Ba é Robert Wiene a stiúraigh é, agus ceann de scannáin mhóra an eispriseanachais Ghearmánaigh atá ann. Maidir le "Metropolis", scannán tostach eile a bhí ann a tharraing súil an tsaoil mhóir ar an nGearmáin. Ba é Fritz Lang a stiúraigh é, agus níos déanaí, chuaigh sé go Hollywood le bheith ar duine de mháistrí móra an "film noir".
San ailtireacht, chuir Walter Gropius tús le stíl an "Bauhaus" i Weimar. Scoil ailtireachta i Weimar ab ea an "Bauhaus" (an "Teach Tógála") agus í ag iarraidh an ailtireacht a iompú ina craobh ealaíontóireachta. Bhí stíl an "Bauhaus" ar ceann de na sruthanna ba tábhachtaí i bhfoirgníocht na fichiú haoise.


Rostov na Donu.
Tá Rostov na Donu (Rúisis: "Росто́в-на-Дону"), nó "Rostov cois Abhainn Don", ar ceann de na cathracha is mó i nDeisceart na Rúise agus í ina príomhchathair ar Chúige Rostov ("Rostovskaya Oblast") chomh maith le Limistéar Feidearálach na Rúise Theas. Tá Rostov na Donu suite cois abhainn Don, mar is léir ón ainm, agus í faoi 46 chiliméadar d'Fharraige Azov. Tá timpeall is milliún duine ina gcónaí san áit.
Fuair an áit a hainm ó Rostov ("Rostov Velikiy" nó "Rostov Yaroslavskiy"), cathair stairiúil atá suite san "Fháinne Órga", soir ó thuaidh ó Mhoscó. Cé go dtugtar Rostov Velikiy ("Rostov Mór") ar an áit sin, tá sí i bhfad níos lú ná Rostov na Donu.


An Fáinne Órga (An Rúis).
Tugann na Rúisigh an Fáinne Órga (Rúisis: "Золото́е кольцо/Zolotoye koltso") ar fháinne de chathracha beaga atá suite soir ó thuaidh ó Mhoscó. Cathracha iad seo a bhfuil stair fhada eaglasta acu, agus clú is cáil ar an ailtireacht Mheánaoiseach atá le feiceáil ansin, idir mhainistreacha, dhúnfoirt, agus eaglaisí. Tá an Fáinne Órga ina cheantar mór turasóireachta agus ina chúis mhór bhróid náisiúnta ag na Rúisigh.
Is iad na cathracha san Fháinne Órga ná Sergiyev-Posad, Pereslavl-Zalesskiy, Kostroma, Rostov, Yaroslavl, Ivanovo, Gus-Khrustalnyi, Vladimir, Suzdal, Aleksandrov, Uglich, agus Rybinsk.


Teach na nGealt.
Is fóram lán-Ghaeilge é Teach na nGealt a bunaíodh ar 6 Márta 2007 ar boards.ie (an suíomh gréasáin is mó le haghaidh plé agus díospóireachta in Éirinn).
Bunaíodh an fóram seo mar gur mothaíodh nár leor an fóram a bhí ann le haghaidh na Gaeilge go dtí sin ar boards.ie. Bhí fóram dátheangach ann cheana le haghaidh cúrsaí Gaeilge, ach cheap go leor ball go raibh sé ró-thógtha le Béarlóirí ag cur ceisteanna faoin nGaeilge, in áit gnáthchomhrá as Gaeilge.
Ghlac riarthóirí an tsuímh leis an smaoineamh nua seo agus bunaíodh an fóram nua mar chuid den fhóram 'After Hours' agus an t-ainm 'Tar éis na hUaire' air.
Rinneadh vótáil san fhóram Gaeilge nua maidir le hainm nua a bhaisteadh air, agus bhí an bua ag an ainm scigmhagúil 'Teach na nGealt'.


Ferrol.
Is cathair í Ferrol sa Ghailís in iarthuaisceart na Spáinne. Bhí 77,859 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2007 agus 241,528 ina gcónaí san achar cathrach.
Lárionad longcheártaíochta ba ea Ferrol i gcónaí. Tá an comhlacht longcheártaíochta "Navantia" lonnaithe sa chathair.
Rugadh Francisco Franco, deachtóir míleata na Spáinne, ann sa bhliain 1892. Sna blianta 1938-1982, thugtaí "El Ferrol del Caudillo" nó Ferrol an Cheannasaí ar an áit go hoifigiúil.
Duine clúiteach eile ó Ferrol ab ea an scríbhneoir mór úrscéalta Gonzalo Torrente Ballester.


Alcalá de Henares.
Is baile é Alcalá de Henares atá 35km ón bpríomhchathair, Mhaidrid, sa comhphobal féinrialaithe Maidridi lár na Spáinne.
Ciallaíonn "Alcalá de Henares" caisleáin ar an abhainn Henares. Is suíomh oidhreacht UNESCO í lar an chathair, agus tá stair tábhachtach aici i stair an Eaglais Caitliceach sa tír.
Tá daonra 200,000 aici agus is í príomhchathair Comarca de Alcalá.
Tá clú agus cáil ar an áit de bharr an méid storc báin, atá i armas an Ollscoil agus is féidir a néad a fheiceáil ar fud na háite, ar na séipéal agus foirgneamh stáiriúl.
Sa bhliain 1496, bhunaigh Cairdinéal Cisneros Universidad Complutense in Alcalá, ollscoil an tábhachtach ó thaobh oideachas i rith an Athbheochan. Rugadh an scríbhneoir cáiliúil Miguel de Cervantes ann sa bhliain 1547.


Tommy Emmanuel.
Is giotáraí Astrálach é Tommy Emmanuel, CGP (rugadh 31 Bealtaine, 1955), a bhfuil cáil air i ngeall ar a stíl seinnte ina n-úsáideann sé na méara uilig ar an dá láimh aige. I rith a ghairmréime sheinm sé le neart taibheoirí a bhfuil Chet Atkins, Sir George Martin, Air Supply agus John Denver ina measc.
Tagairtí.
Emmanuel, Tommy
Emmanuel, Tommy


Bréanainn.
Ceantar sa Leith-Triúch is ea Bréanainn i gCiarraí, ar an taobh ó thuaidh de Chnoc Bréanainn. Is ann a tógadh an file Mícheál Ó Ruairc. Is é Naomh Breandán patrún na háite. I measc na mbailte atá ann tá Cé Bhréanainn, Baile Uí Dhuinn, Tír, Sliabh Glas. 'Srón Bhroin' a thugtar ar an cheann tíre os cionn an chuain. Dia págánach ba ea Bran agus is dócha gur ainmníodh an Sliabh agus an ceantar in ómós dó roimh ré na Críostaíochta. Bhíodh dealbh cloiche de dhia págánach eile, Crom Dubh, sa cheantar ach goideadh é tamall de bhlianta ó shin.


Naomh Breandán.
Naomh Breandán as Cluain Fearta (c.484-c.578) nó "An Loingseoir" mar a bhí aithne air, is duine é de naoimh luath-mhainistreacha na hÉireann a bhfuil a chuid finscéalta tar éis áit na staire a thógáil. Is ceann de na Dhá Aspal Déag na hÉireann é.
Tá cáil air mar gheall ar an iomramh go Tír na nAoibhneas. Is é an 16 Bealtaine a fhéile.
Luathshaol.
Rugadh Breandán i 484 gar don Fhianait i gContae Chiarraí i iardheisceart na hÉireann. Ciarraíght Luachra a tugadh ar an gceantar sna seanlaethanta. Baisteadh Naomh Erc i dTiobraid in aice le hArd Fhearta. Ar feadh cúig bliana chuir Naomh Íde léann air agus chríochnaigh sé a chuid léinn faoi stiúir Naomh Erc. Oirníodh é mar shagart i 512. Idir 512 agus 530 thóg sé cillín mainistreach i Seanchill ag bun Chnoc Bhréanainn. Ba ón áit seo a d’fhág sé ar an iomramh clúiteach a mhair seacht mbliana. Ar na seanfhéilirí Éireannacha tá féile i gcomhair “Egressio familiae S. Brendani” ar an 22 Márta.
Iomramh finscéalach.
Tá cáil air mar gheall ar an iomramh finscéalach go Tír na nAoibhneas a raibh cur síos déanta air sa naoú haois sa lámhscríbhinn Iomramh de Naomh Breandán an Loingseoir. Tá a lán leaganacha den scéal seo faoin gcaoi a ndeachaigh sé féin agus seasca oilithreach ar thóir Tír na nAoibhneas. Má tharla sé seo, tharla sé thart ar 530, sular dtaistil sé go dtí an Bhreatain. Ar an iomramh seo tá sé ráite go bhfaca sé oileáin bheannaithe agus brat fásra air. Tháinig sé ar ollphéist mara, eachtra a roinn sé le duine de lucht a chomhaimsire, Naomh Colm Cille. An scéal is coitianta as an gcur síos seo ná nuair a shíl siad go raibh siad tar éis teacht i dtír ar oileán ach ní oileán a bhí ann ach ollphéist mór mara, Jasconius. Faigheann siad amach é seo nuair a lasann siad tine chun an Cháisc a cheiliúradh agus dúisíonn Jasconius. Tá leaganacha eile den scéal seo i miotaseolaíocht na hÉireann chomh maith le traidisiúin eile na hEorpa.
Comhthéacs.
Ar ndóigh tá an-phlé déanta thar na blianta faoi cé acu an bhféadfadh Naomh Breandán Meiriceá a baint amach i gcurach nó nach bhféadfadh agus chomh maith leis sin cé acu eisean an chéad duine ón Eoraip a bhain Meiriceá amach.
Bhraith Criostóir Colambas ar na bhfinscéal a d’inis Naomh Breandán le cruthú go raibh tú in ann taisteal go dtí an Áise trasna an Atlantaigh.
I 1976 tóg an taiscéalaí Éireannach Tim Severin curach déanta as leathar daimh agus seol sé thar dhá shamhradh go dtí Talamh an Éisc trí Inse Ghall, Na Scigirí agus an Íoslainn le "taispeáint go raibh tú in ann tabhairt faoi iomramh mar seo ag úsáid an chineáil seo curaí". Ar an iomramh chonaic Tim Severin a lán rudaí, cnoic oighir agus míolta móra ina measc. Léiríonn na tagairtí a bhí déanta de na radhairc seo i scríbhinní Naomh Breandán gur sheol sé sa cheantar céanna inar sheol Severin.
Nuair a scaip an scéal faoin iomramh, thosaigh oilithrigh agus daltaí ag teacht go hArd Fhearta le teagasc agus treoir a fháil ó Naomh Breandán. Dá bharr seo, bhunaigh pobail mainistreacha nua in áiteanna mar Ghallarais, Chill Maoilchéadar, Chnoc Bréanainn agus na Blascaoid.
Aistear breise.
Níos deireanaí thaistil sé go dtí an Bhreatain Bheag agus Oileán Í, an t-oileán naofa ar chósta thiar na hAlban. D’fhág sé a rian ar Albain chomh maith, go háirithe in Óban, áit a bhfuil Cill Bréanainn. Tar éis dó teacht ar ais go hÉirinn, bhunaigh sé mainistir i Eanach Dhúin i gContae na Gaillimhe. Thug eaglais na hÉireann aitheantas dó mar naomh agus tá a fhéile ar an 16 Bealtaine.
Bhunaigh sé mainistir ag Inis dhá Dhroim i bparóiste Chill an Dísirt i gContae an Chláir thart ar an mbliain 550. Chomh maith leis sin, bhunaigh sé mainistir in Inis Mhic Uí Chuinn, Contae na Gaillimhe agus in Inis Gluaire, Contae Mhaigh Eo.
Ar ndóigh an mhainistir is cáiliúla a raibh baint aige léi ná Cluain Fearta, a bhunaigh sé i 557, áit ar cheap sé Naomh Moinenn, a nia, mar phrióir agus mar phríomhoide. Tá Naomh Breandán curtha i gCluain Fearta.
Eolas eile.
Rugadh Naomh Breandán in Éirinn thart faoin mbliain 489 A.D., agus is dócha gurbh i dTrá Lí Chontae Chiarraí nó gearr dó a rugadh é. Tá a ainm nasctha le scata lonnaíochtaí manach i gContae Chiarraí, Contae an Chláir, Contae na Gaillimhe agus ar oileáin abhainn na Sionainne. Bhí Cluain Fearta ar na mainistreacha ba cháiliúla acu seo, é lonnaithe in Oirthear na Gaillimhe, áit a dtosaíonn scéal Thuras Naomh Breandán, is cosúil. Tuairiscítear gur thug Breandán cuairt ar Oileán Í, Inse Orc, Inse Shealtainn, ar an mBreatain agus ar an mBriotáin. D'éag sé tráth éigin idir na blianta 570 agus 583.
Mhair Breandán le linn tréimhse a mbíodh líon suntasach de mhanaigh Éireannacha a fágáil a dtíre dúchais le dul ar oilithreacht ar son Chríost agus chun an soiscéal a chraobhscaoileadh. D'fhág Columba Éire ag triail ar Oileán Í sa bhliain 563. Thug Columbanus aghaidh ar an bhFrainc - agus bhunaigh sraith de mhainistreacha idir Luxeuil agus Bobbio - thart faoin mbliain 590. Bhí oilithreachtaí den saghas sin i mbarr a maitheasa agus ní raibh cúrsaí ach ina thús. Faoin mbliain 891 thuairiscigh an Anglo-Saxon Chronicle gur 'tháinig triúr Scotach chun Rí Alfred as Éirinn, i mbád a bhí ar díth rámh a d'éalaíodar leo, óir do theastaigh uathu tabhairt faoi oilithreacht ar mhaithe ghrá Dé, agus ba chuma leo a gceannscríbe.' Dhírigh go leor de na hoilithreachtaí seo ar na hoileáin a bhí ar an taobh thiar, ó thuaidh agus ar an taobh soir ó dheas ó Éirinn.
In am trátha, thugtaí an taistealaí farraige ba mhó tábhacht ar Bhreandán, a sheol anonn is anall trasna an aigéin, gan oileáin uaigneacha a bhfaigheadh sé suaimhneas orthu mar sprioc aige a thuilleadh.
Breandán
Breandán
Breandán
Breandán


C++.
Is teanga ríomhchlárúcháin í C++. Tá sí bunaithe ar an dteanga ríomhchlárúcháín C - is for-thacar de C í. Dhearbhaigh an Dr. Bjarne Stroustrup í sa bhliain 1979 ag Bell Labs mar bhreisiúchán do C agus thug sé "C with Classes" uirthi. Athainmníodh í go C++ sa bhliain 1983.


Fóram lán-Ghaeilge.
Is ionann fóram lán-Ghaeilge agus fóram cainte ar an idirlíon ina mbíonn an plé go léir trí Ghaeilge, in áit faoin nGaeilge. Tá go leor fóram ann ar fud an idirlín le haghaidh na Gaeilge, ach bíonn an chuid is mó acu gafa le Béarlóirí ag cur ceisteanna faoin nGaeilge as Béarla. Cé go mbíonn roinnt Gaeilge in úsáid sna háiteanna seo, is gnách go mbíonn an Béarla go hiomlán in uachtar mar theanga an fhóraim.
Mar sin is minic go mbíonn fóraim lán-Ghaeilge ann inar féidir le lucht na Gaeilge líofa (nó leathlíofa) a bheith ag cabaireacht leo faoi ghnáthchúrsaí an tsaoil as Gaeilge, in áit a bheith ag síorchaint faoin teanga féin agus cúrsaí gramadaí/foclóra.


Ráth Tó.
Is baile comaitéireachta borrach é Ráth Tó (Béarla: "Ratoath") i gContae na Mí, Éire. Tugtar an t-ainm Ráth Tó ar bhaile fearainn, barúntacht agus ar pharóiste. Bhí sé ar an mbaile is mó fás in Éirinn de réir daonáireamh 2006, le daonra 7,249. (aníos ó 1,061 i 1996). Tá an céatadán is mó de dhaoine óga sa tír le fáil i Ráth Tó de réir an daonáirimh chomh maith.
Tá an baile gar do ráschúrsa Thigh na Sióg, áit a mbíonn an Rás Mór Náisiúnta ar siúl le linn Fhéile na Cásca gach bliain. Chomh maith leis sin tá an teaghlach cáiliúil rásaíochta, Carberrys, ina gcónaí gar don bhaile.
Stair na hÁite.
Príomhshráid agus Eaglais Chaitliceach Ráth Tó
Ba thaoiseach Lochlannach é Tó (seanlitriú "Tódh") a bhunaigh ráth san áit seo in aimsir na Lochlannach, de réir scoláirí na Suirbhéireachta Ordanáis. Tá sé sa seanchas chomh maith gur cuireadh an ruaig ar na Danair ón áit seo tráth. Tá tagairtí don áit seo faoin ainm "Mruigtuaithe" chomh maith i Leabhar Ard Mhacha agus d'aithin an scoláire Gaeilge, Eoin Mac Néill, gur Ráth Tó a bhí i gceist. Tá eastát tithíochta amháin sa bhaile a bhfuil an t-ainm áirithe seo air.
Tá an príomhbhaile suite ar bharr cnoic agus mar sin is léir cén fáth ar shuíomh maith le haghaidh rátha é. Nuair a ghabh na Normannaigh an ceantar seo tar éis 1169, thóg siad móta agus bábhún mar ionad cosanta dóibh féin ar bharr an chnoic. Tá an cnoc seo fós le sonrú in aice na heaglaise Caitlicí (a tógadh sna 1840idí) sa bhaile. Is maith an seans gurbh é Aodh De Lása (mac leis an Aodh De Lása cáiliúil) a thóg an struchtúr cosanta seo, os rud é gur bhronn a dheartháir Ualtar, talamh an cheantair seo air.


Nelly Furtado.
Amhránaí Ceanadach í Nelly Kim Furtado, a rugadh ar 2 Nollaig 1978 do thuismitheoirí Phortaingéalacha. Tháinig clú agus cáil uirthi lena grúpa popcheoil "Nelstar". Scaoil sí a céad albam aonair sa bhliain 2001. "Whoa, Nelly!" an t-ainm atá air. Bhí níos mó ná 8,000,000 cóip den albam seo díolta i 2007. Tháinig a dara albam ("Loose") amach i 2006.
Tagairtí.
Furtado, Nelly
Furtado, Nelly


Moya Brennan.
Is ceoltóir Éireannach í Máire Ní Bhraonáin nó Moya Brennan. Saolaíodh í ar an 4 Lúnasa 1952 i nGaoth Dobhair, Dún na nGall.
Beathaisnéis.
Ina cuid ceoil, ní raibh Moya ariamh sásta an gnáth stíl traidisiúnta, socúil, compordach a leanúint. Bhíodh sí ag seinm mar pháiste sna hallaí damhsa lena athair Leo, bhí sí meallta ag na glórthaí a leithéidí Joni Mitchell agus na Beach Boys, sular bheartaigh sí fhéin, in éineacht lena grúpa Clannad, ar aistear diamhrach ag baint usáid as stair saibhir agus ceol fonnmhar Ceilteach ona dúchas.
Bhí Moya i gcónaí dírithe go dian ar a cuid oibre a rith a haistear éagsúl trí hallaí scoile, clubanna ceoil traidisiúnta, féilte, dioscóanna, tithe pobail agus na hallaí ceolchoirmeacha is cáiliúla sa domhain. Téann áilleacht a ceol agus cumhacht a fuaimeanna go smior san éisteoir. Go ciúin, gan stad gan staonadh, tá a cuid amhráin agus ceol ag déanamh athfhorbairt ar cheoil Gaelach.
a> agus Chris deBurgh ag "SelfAid".


Al Gore.
Is polaiteoir, fear gnó agus buaiteoir an Dhuais Nobel Meiriceánach é Albert Arnold Gore, Jr. (rugadh é ar 31 Márta, 1948), ar a dtugtar Al Gore de ghnáth.
Ina bhall den Pháirtí Daonlathach, chaith Gore an seal idir 1977 agus 1985 i dTeach Ionadaithe na Stát Aontaithe, agus na blianta idir 1985 agus 1993 ina sheanadóir ón stát Tennessee i Seanad na Stáit Aontaithe. B'é Gore an 45ú Leas-Uachtarán na Stáit Aontaithe idir na blianta 1993 agus 2001, i rith uachtaránacht Bill Clinton.
Ba é Gore iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh i toghchán conspóideach na bliana 2000, ach chaill sé i ndeireadh an lae agus bhuaigh George W. Bush an t-uachtaránacht ina áit Bill Clinton.
Sa lá atá inniu ann, tá Gore gníomhach sa ghluaiseacht i gcoinne athrú aeráide. Bhuaigh a scannán "An Inconvenient Truth" an Duais Oscar sa bhliain 2006, agus bronnadh an Duais Nobel air sa bhliain 2007.
Gore, Al
Gore, Al


7 (uimhir).
Is é 7 (seacht) an uimhir nadúrtha tar éis 6 agus roimh 8.
Uimhir a cheanglaítear leis an "ádh", agus a n'úsáidtear chun síoraíocht nó iliomad a chur in iúl, m.sh. "Mo sheacht mallacht ort."


An Coimisiún Logainmneacha.
Is é an Coimisiún Logainmneacha (Béarla: "Placenames Commission") an foras stáit a bhfuil cúram taighde agus staidéir logainmneacha na hÉireann air a bunaíodh i 1946.
Sa bhliain 2003 chuir an tAire Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta, Éamon Ó Cuív, TD, bonn úr faoin gCoimisiún trí théarmaí tagartha nua a thabhairt dó agus ballraíocht úr a cheapadh.
Staidéar na Logainmneacha sa 19ú agus sa 20ú hAois.
Tosaíodh ar obair acadúil d’ardchaighdeán ar logainmneacha na hÉireann nuair a d’fhostaigh an tSuirbhéireacht Ordanáis an sárscoláire Seán Ó Donnabháin sa bhliain 1830. Mar bhaill de Rannóg Topagrafaíochta na Suirbhéireachta (a scoireadh sa bhliain 1842), rinne an Donnabhánach agus a chomhghleacaithe – Petrie, Ó Comhraí, Ó Conchúir, Ó Caoimh agus eile – obair fhíorthábhachtach ar líon ollmhór ainmneacha (breis is seasca míle bailte fearainn, beagnach dhá mhíle go leith paróistí agus a lán lán mionainmneacha). Ag deireadh an 19ú haois agus ag tús na haoise dar gcionn ba é Patrick Weston Joyce (1829-1914) an príomhúdar ar logainmneacha na hÉireann; ba é a scríobh an t-ollsaothar úd Irish Names of Places, I-III (1869-1913).
Ar na scoláirí a rinne saothar fiúntach ar ghnéithe éagsúla dár gcuid logainmneacha sa chéad leath den 20ú haois bhí Seosamh Laoide, Pádraig de Paor, Éamonn Ó hÓgáin, CÍ, Pól Breathnach, Risteard Ó Foghludha, Pádraig Ó Siochfhradha (‘An Seabhac’) agus Liam Price.
Bunú an Choimisiúin.
Tar éis bhunú Shaorstát Éireann sa bhliain 1922 agus é de pholasaí ag an rialtas dúchais an Ghaeilge a chur chun cinn i réimsí éagsúla den saol poiblí, bhí práinn bhreise le hobair údarásach ar na logainmneacha, tharla go mbeadh foirmeacha Gaeilge na n-ainmneacha sin ag teastáil ó ranna rialtais agus ón bpobal araon le húsáid ar bhonn rialta. Méadaíodh ar an bpráinn le teacht i bhfeidhm Bhunreacht na hÉireann i mí na Nollag 1937 agus stádas ar leith ag an nGaeilge ann de réir Alt 8.1: ‘Ós í an Ghaeilge an teanga náisiúnta is í an phríomhtheanga oifigiúil í.’ Is ar an ábhar seo a bunaíodh An Coimisiún Logainmneacha ar bharántas ón Aire Airgeadais, Proinsias Mac Aogáin, ar 24 Deireadh Fómhair 1946. Ceapadh An Seanadóir Pádraig Ó Siochfhradha ina chathaoirleach agus choinnigh sé an gradam sin go dtína bhás ag deireadh na bliana 1964.
agus cuardach a dhéanamh do cheartfhoirmeacha bunaidh Gaeilge na logainmneacha sin sa mhéid go raibh ainmneacha sa Ghaeilge orthu agus gur féidir iad sin a dheimhniú..
Ainmníodh Risteard Ó Foghludha (‘Fiachra Éilgeach’) ina Stiúrthóir ar an bhfoireann bheag taighde a bhí le bheith ag an gCoimisiún. Ní raibh ach beirt eile ar an bhfoireann: Micheál Ó Murchú mar chúntóir agus Máire Nic an Ríogh mar chlóscríobhaí.
Chuir an Rialtas an Coimisiún ar fionraí ar 3 Meitheamh na bliana 1948. Cuireadh i mbun oibre arís é ag deireadh na bliana 1951. Ceapadh Risteard Ó Foghludha ina Chomhairleoir don Choimisiún agus lean sé ar aghaidh sa phost sin go dtína bhás i mí Lúnasa 1957. Tógadh Pádraig Ó Niatháin ar iasacht ó Ard-Mhúsaem na hÉireann mar Stiúrthóir-Rúnaí i mí Eanáir 1952 agus Micheál Ó Murchú mar chúntóir aige. Ceapadh triúr Cúntóirí Sealadacha – Meadhbh Ní Conmhidhe, Conchubhar Ó Cuileanáin agus Ciarán Mac Mathúna – i samhradh na bliana céanna.
Tús na hOibre.
I mblianta tosaigh an Choimisiúin cuireadh tús leis an obair thaighde ar ar bunaíodh an liosta foirmeacha Gaeilge a foilsíodh níos déanaí sa leabhar Ainmneacha Gaeilge na mBailte Poist (1969). Thug an Stiúrthóir-Rúnaí cuairt sa bhliain 1952 ar Uppsala na Sualainne le heolas a chur ar mhodhanna oibre na hinstitiúide a bhí i mbun taighde ar logainmneacha na tíre sin – an Ortnamnsarkivet a thugtar uirthi anois – ach dhá bhliain ina dhiaidh sin d’fhág beirt den fhoireann taighde, Meadhbh Ní Conmhidhe agus Ciarán Mac Mathúna, an Coimisiún le dul ag obair i Raidió Éireann.
I samhradh na bliana 1955 chinn an Rialtas go gcuirfí cúram na hoibre taighde ar rannóg speisialta, An Brainse Logainmneacha, a bhí le bunú sa tSuirbhéireacht Ordanáis. Athraíodh téarmaí tagartha an Choimisiúin i dtreo is gur coimisiún comhairleach seachas coimisiún feidhmitheach a bheadh ann feasta agus ainmníodh Ceann an Bhrainse Logainmneacha ina Rúnaí aige. Aistríodh foireann taighde an Choimisiúin, agus torthaí a gcuid oibre, go dtí an Brainse Logainmneacha sa tSuirbhéireacht Ordanáis i mí Iúil 1956, agus cuireadh Ruaidhrí de Valera i gceannas ar an rannóg mar Oifigeach Sinsearach Logainmneacha agus Seandálaíochta. Tháinig Éamonn de hÓir i gcomharbacht air ag tús na bliana 1958.
Lean an Coimisiún ar aghaidh ar feadh breis is daichead bliain ina dhiaidh sin ag breithniú obair thaighde Bhrainse Logainmneacha na Suirbhéireachta Ordanáis agus ag cur comhairle ar an rialtas faoi chúrsaí logainmneacha.
Tograí ar na Bacáin.
Tá Fiontar (DCU) agus An Brainse Logainmneacha (An Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta) ag cruthú bunachair sonraí de logainmneacha na hÉireann ar shuíomh an Choimisiúin.
Tá leagan píolótach ar fáil ó 31 Márta 2008. Mairfidh an tionscadal ó 1 Aibreán 2007 go dtí 31 Nollaig 2008.


Déirdre de Búrca.
Is polaiteoir Éireannach í Déirdre de Búrca. Ba duine den bheirt Sheanadóirí ón gComhaontas Glas í - in éineacht le Dan Boyle. Cheap an Taoiseach í chun an tSeanaid i Lúnasa 2007, tar éis don Chomhaontas Glas dul i gcomhrialtas le Fianna Fáil. Bhí sí ina comhairleoir contae ar Chomhairle Chontae Chill Mhantáin agus ina comhairle baile i mBré ó 1999 i leith. D'éirigh sí as na poist sin mar gheall ar an riail maidir le dé-shainordú a bheith ag ball den Oireachtas. Sheas sí don Chomhaontas Glas in olltoghchán na bliana sin agus bá í an tuairim choitianta ná go mbuafadh sí suíochán, ach theip uirthi sa deireadh agus gan ach 7.38% den vóta aici i gCill Mhantáin. D'éirigh sí as an Comhaontas Glas agus ón tSeanaid sa bhliain 2010.


Nuala Ahern.
Ba í Nuala Ahern feisire Eorpach an Chomhaontais Ghlais ó 1994 go dtí 2004, i dtoghlach Chúige Laighean.
Sa Chomhaontas Glas.
Os rud é gur tógadh í ar leithinis Chuaille atá gar do Sellafield, bhí páirt mhór ag Nuala san fheachtas chun an t-ionad athphróiseála núicléach seo i gCumbria Shasana a dhúnadh. Bhí sí páirteach san fheachtas i 1979 chun stop a chur le plean an rialtais chun stáisiún cumhachta núicléiche a thógáil ag Ceann an Chairn i Loch Garman chomh maith.
Chuaigh Nuala isteach sa Chomhaontas Glas i 1989. Toghadh í ar dtús mar Chomhairle Contae Glas i gCill Mhantáin i 1991. Toghadh í gan choinne in éineacht le Patricia McKenna i mBaile Átha Cliath, i dtoghcháin Eorpacha 1994. D'éirigh sí as a shuíochán i 2004 agus níor éirigh le hiarrthóir nua an Chomhaontais Ghlais, Mary White, an suíochán a choinneáil don pháirtí. Ba mhíbhuntáiste mór é don pháirtí sa toghchán áirithe sin, gur laghdaíodh uimhir na suíochán i dtoghlach Chúige Laighean, ó cheithre cinn go trí cinn.
Naisc Sheachtracha.
Ahern, Nuala
Ahern, Nuala


Síceapaite.
Tugtar síceapaite ar neamhord pearsantachta a aithnítear ar easpa ionbhá agus coinsiasa chomh maith le drochrialú ríog agus le hiompraíocht ionramhálach. Is é sin, ní féidir leis an síceapatach comhbhá ná trua a ghlacadh leis na daoine eile, ná a chuid spadhar agus taomanna a choinneáil faoi smacht. In áit a bheith ag caidreamh na ndaoine eile ar aon leibhéal leis féin, ní bhíonn sé ach ag glacadh buntáiste orthu. Is minic a úsáidtear an téarma sin "síceapaite" in áit "sochapaite" nó "neamhord frithshóisialta pearsantachta", ach cé go bhfuil an trí riocht intinne seo gaolmhar le chéile, is féidir difríochtaí a aithint eatarthu.
Cé go bhfuil an focal féin "síceapaite" á úsáid go forleathan, níl sé sainaithinte faoi láthair mar théarma cruinn. De réir rangú na ngalar intinne i Meiriceá, is é sin, an lámhleabhar úd DSM-MD ("Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders", Lámhleabhar Diagnóiseach agus Staitisticiúil na Neamhord Intinne), glactar leis mar chineál neamhord frithshóisialta pearsantachta, agus sa lámhleabhar idirnáisiúnta (ICD-10 - seasann na litreacha sin "ICD" do na focail "International Classification of Diseases", is é sin, rangú idirnáisiúnta na ngalar), aithnítear mar neamhord díshóisialta pearsantachta í. Tá cuid de na siciatraithe ag déanamh taighde nua ar an tsíceapaite le go bhféadfaí í a rangú mar neamhord pearsantachta ar leith.
Sa ghnáthchaint, samhlaítear an tsíceapaite leis na sraithmharfóirí buile. Níl ach cuid de na síceapataigh ina gciontóirí foréigneacha, áfach. Is iomaí síceapatach a bhí ábalta moladh a fháil as a chuid scileanna ceannasaíochta, agus tá siad ann a áitíonn nach drochrud amach is amach í an tsíceapaite, ó chuireann sé ar chumas an duine é féin a oiriúnú do thimpeallacht iomaíoch, go háirithe do thimpeallacht an ghnó. Is féidir leis an síceapatach brabús gearrthéarmach a chinntiú dá chorparáid ceart go leor, ach tá a dheachú féin ag dul leis an mbrabús sin, nó tá an síceapatach in ann an-dochar a dhéanamh dá chuid comhoibrithe agus don chorparáid go léir go fadtéarmach, ós rud é go bhfuil an drochbhraon ann mar dhuine.
Is é an t-iar-Ollamh Robert Hare is mó a rinne taighde ar an tsíceapaite lenár linn féin. Tá sé tar éis liosta seiceála a oibriú amach le cur ar ár gcumas an síceapatach a aithint. Deir sé gur "creachóir inspeicis" é an síceapatach - is é sin, duine a bhíonn ag caitheamh leis na daoine eile mar nach mbeadh iontu ach creach, agus é féin ina ainmhí creiche - "agus é ag cur draíochta ar na daoine eile, á n-ionramháil, á n-imeaglú agus ag imirt foréigin orthu lena rogha buntáiste a ghlacadh orthu ar mhaithe leis féin amháin. Ó nach bhfuil coinsias ná trócaire ann, goideann sé aon rud a theastaíonn uaidh agus déanann sé a rogha rud leis na daoine eile, agus é ag déanamh neamhshuime de na béasa agus de na dlíthe gan aiféaltas gan aithreachas. An rud nach bhfuil ag an síceapatach, is é an rud a chuireann ar chumas an duine réiteach leis na daoine eile."
Stair.
B'é an siciatraí Francach Philippe Pinel, i dtús na naoú haoise déag, a rinne an chéad staidéar ar na síceapataigh. Is é an breithiúnas a thug sé orthu ná go raibh siad as a meabhair gan a bheith ar buile, nó ní raibh siad ábalta cosc a chur lena gcuid spadhar ná náire a mhothú faoina gcuid drochghníomhartha. Is é an chiall a bhain Pinel as an scéal go raibh othair den chineál seo "neodrach i leith na moráltachta", rud a thug air trom-mheabhrú a dhéanamh ar an gcur chuige daonnachtúil a bhí aige féin i gcúrsaí na gealtachta. Sa naoú haois déag, ba nós "amadán morálta" - is é sin, duine a bhí ina amadán ó thaobh na moráltachta de - a thabhairt ar dhuine den tsaghas seo.
B'é Hervey Cleckley an chéad duine eile a chaith a dhúthracht leis an tsíceapaite mar ábhar taighde. Sa bhliain 1941, chríochnaigh an siciatraí ceannródaíoch Meiriceánach seo an chéad eagrán dá mhórshaothar "The Mask of Sanity" - "Púicín na Slánchéille". (Chuir sé lear mór ábhair nua leis an dara heagrán a foilsíodh sa bhliain 1950.) Thug sé sraith mhaith de chástuairiscí ar dhaoine ó gach cearn den tsochaí - daoine a raibh "folús mothúchánach" istigh iontu. Rinne Cleckley staidéar ar mheon agus ar phatrúin smaointeachais na n-othar le míniú éigin a thabhairt ar a n-iompraíocht neamhghnách. Dar le Robert Hare, áfach, b'é an chuid ba tábhachtaí d'obair Cleckley ná cur síos a thabhairt ar fhráma mothúchánach na síceapaite, rud a chabhraigh go mór leis na siciatraithe a tháinig ina dhiaidh an tsíceapaite a aithint.
Sainmhíniú an tSíceapataigh.
Níl an síceapatach ábalta caidreamh ceart a choinneáil le daoine eile ná smacht a chur ar a chuid taomanna, agus ní bhíonn na mothúcháin ag teacht air de réir mar a thagann siad ar dhaoine folláine. Ní féidir leis aithreachas ná aiféaltas a aithint as an olc a dhéanann sé ar dhaoine eile. Ina áit sin, is dual dó míniúcháin réasúnta a cheapadh dá iompraíocht mhíréasúnta, an milleán a chur ar dhuine éigin eile nó an drochghníomh a shéanadh amach is amach. Ní féidir leis ionbhá a ghlacadh le daoine eile, agus mar sin, bíonn sé neamhthuisceanach agus dímheasúil ina leith siúd. Ón taobh eile de, tá sé de chlaonadh ann imprisean maith a fhágáil ar na daoine eile ag an chéad teagmháil. Tá sé in ann draíocht a chur ort ar bhealach éadomhain, ós rud é nach náir leis a dhath dá ndéanann sé. Mar sin, tá sé ábalta a rogha rud a rá beag beann ar an bhfírinne. Bíonn sé ag spalpadh bréag lena leas nó lena spraoi a bhaint as na daoine eile. Na mothúcháin a ligeann an síceapatach air féin, ní bhíonn iontu ach cur i gcéill, agus ní bhíonn a chroí ag cur lena chuid focal ná leis an ngnúis atá air. Má bhíonn fíormhothúcháin ar bith ar an síceapatach, ní bhíonn ann ach taomanna agus spadhair fhéinspéise. Níl sé furasta ag an síceapatach ceangaltais fhadtéarmacha a choinneáil, ar nós freastal ar an jab go tráthrialta, a chuid gealltanas a chomhlíonadh nó na fiacha a ghlanadh in am.
Ó bhíonn an síceapatach tipiciúil ag déanamh dochair do na daoine ina thimpeall, glactar leis nach mbíonn tiomantas mothúchánach aige dóibh. Thairis sin, áfach, bíonn sé ar nós cuma liom faoi féin, nó ní bhíonn sé éasca aige patrún a iompraíochta a athrú fiú nuair atá a fhios aige go bhfuil sé ag dul chun dochair dó féin.
Síltear, má tá aon mhothúchán le haithint ar an síceapatach, nach bhfuil ann ach rud a d'fhoghlaim sé ag déanamh a staidéir ar iompraíocht na ndaoine eile agus ag déanamh aithris orthu. Ní bhíonn sé go rómhaith ag coinneáil srianta lena ríoga féin, agus ní féidir leis fogha ná frustrachas a sheasamh go maith. Ní féidir leis a iompraíocht féin a scrúdú, a lochtú ná a cheartú, ó nach nglacann sé ionbhá leis na daoine eile nuair a bhíonn siad siúd míshásta lena bhfuil déanta aige. Ní bhíonn mothú ciontachta air. Le fiche focal a chur in aon fhocal amháin, níl coinsias ar bith aige. San am céanna, tuigeann sé go bhfuiltear ag súil leis cuma an choinsiasa a chur air féin, rud a fhéadann sé a dhéanamh nuair a theastaíonn sé uaidh.
Rinneadh an chuid is mó de na staidéir ar an tsíceapaite sna príosúin, rud a fhágann nach mbíonn torthaí an chineál seo taighde ró-úsáideach agus breithiúnas á thabhairt ar an tsíceapaite i measc na ngnáthdhaoine. Níor chuir sin isteach ar na scríbhneoirí coirscéalta agus an úsáid a bhaineann siad as an síceapatach mar steiréitíopa.
Tá sé taispeánta nach féidir biseach a thabhairt don tsíceapatach trí phionóis ná trí mhodhnú iompraíochta. Is é an freagra a thugann sé don dá rud ná go n-éiríonn sé ní b'fhearr agus ní ba shlítheánta ag coinneáil a dhúchais faoi cheilt. Maidir leis an tsíciteiripe, ní bhíonn ann ach ceacht síceolaíochta don tsíceapatach, ionas go mbeidh sé níos ábalta fós púicín na slánchéille a chur air féin. Glactar leis go coitianta nach féidir an síceapatach a leigheas ná fiú maolú ar a neamhord pearsantachta.
Cineálacha Síceapaite.
Tugtar síceapaite phríomhúil ar an gcineál síceapaite ar cúis í leis na hairíonna síceapatacha a aithnítear ar an othar. Má shíleann an siciatraí go bhfuil cúis eile leis na hairíonna síceapatacha, is é an diagnóis a thabharfaidh sé ná síceapaite thánaisteach. Is féidir an dá chineál a aithint thar a chéile ar chomh láidir agus a bhíonn na hairíonna is tábhachtaí le feiceáil orthu: bíonn na síceapataigh phríomhúla níos míthrócairí, níos cumasaí ag ionramháil na ndaoine agus níos tugtha don bhréagadóireacht. Na síceapataigh thánaisteacha, arís, is iad an t-easnamh féinsmachta, an mhíshocracht, an mhífhoighne agus an spadharthacht is mó is dual dóibh.
Is féidir an dá chineál síceapaite a shainmhíniú ar dhóigh eile freisin: ansin, glactar leis go bhfuil síceapaite phríomhúil i gceist má tá cúiseanna bitheolaíocha leis an tsíceapaite. Más féidir tionchar na timpeallachta a aithint taobh thiar den tsíceapaite, is síceapaite thánaisteach í. Is fearr le saineolaithe áirithe sochapaite a thabhairt ar an tsíceapaite thánaisteach de réir an tsainmhínithe seo. Dáiríre, tá an dá riocht sách difriúil le chéile: is dual don tsíceapatach (phríomhúil) ainghníomhartha a dhéanamh, toisc nach n-aithníonn sé an dea-ghníomh thar an drochghníomh; an síceapatach tánaisteach, is é sin, an sochapatach, is dual dó a chuid coireanna, toisc nach bhfuil sé ábalta a chuid spadhar a choinneáil siar. Mar chiontóirí, tá an dá chineál síceapatach sách difriúil fosta, agus tá tábhacht leis an difríocht sa choireolaíocht. Bíonn an síceapatach príomhúil ag pleanáil a chuid coireanna go cúramach; an dara cineál síceapatach, arís, ní bhíonn pleanáil ná réasúnaíocht ag baint lena chuid coireanna, ós rud é gur gníomhartha iad a ritheann leis de réir mar a bhuaileann an taom é.
An tSíceapaite agus an tSochapaite.
Bhí David Thoreson Lykken, a bhí ina Ollamh le Síceolaíocht agus Síciatraíocht in Ollscoil Minnesota, orthu siúd a fuair riachtanach an tsíceapaite phríomhúil agus an tsochapaite a aithint thar a chéile mar dhá choincheap éagsúla. Is é tuiscint Lykken ná gur dhá chineál éagsúla den neamhord pearsantachta frithshóisialta iad an tsochapaite agus an tsíceapaite phríomhúil. Maidir leis an síceapatach i gciall chúng an fhocail, is é tuairim Lykken gur dual dó meon ar leith, go bhfuil sé ina dhúchas bheith taghdach tallannach agus nach féidir leis eagla a mhothú ar nós an ghnáthdhuine. Mar sin, bíonn sé i gcónaí ag dul sa seans agus ag tóraíocht eachtraí. Ní féidir leis noirm na sochaí a inmheánú - is é sin, ní rachaidh an dea-bhéasaíocht, an dea-iompraíocht ná an dea-chroíocht greamaithe ann, ach is féidir leis cuma an dea-dhuine a chur air féin ar feadh tamaill, le buntáiste a ghlacadh ar na daoine eile. Maidir leis an sochapatach, is dócha go raibh meon normálta aige ó thús, ach gur chaill sé an treo ceart ansin. Is féidir le neamhshuim na dtuismitheoirí agus le drochthionchar na timpeallachta coiriúla nó dearóla bheith fabhrach d'fhorbairt na sochapaite, chomh maith le fachtóirí inmheánacha ar nós difríochtaí intleachta (ardintleacht nó intleacht íseal i gcomparáid leis an timpeallacht). Is é an t-idirghníomhú idir an oidhreacht ghéiniteach agus an timpeallacht is cúis leis an dá chineál síceapaite, ach is é an dúchas is tábhachtaí sa tsíceapaite phríomhúil, agus an locht is mó ar an timpeallacht nuair atá sochapaite i gceist.
An tSíceapaite agus an Neamhord Pearsantachta Frithshóisialta.
Is é an tuiscint atá ag Cumann Síciatrachta Mheiriceá agus ag an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte ná nach bhfuil i gceist le síceapaite ná le sochapaite ach malairt ainmneacha ar an neamhord frithshóisialta nó díshóisialta pearsantachta. Tá cuid de na síciatraithe míshásta leis an tuiscint seo, áfach, nó tá fáthmheas (diagnóis) an neamhoird fhrithshóisialta bunaithe ar dhrochiompraíocht an duine sa tsochaí (coiriúlacht, cuir i gcás), ach nuair a dhiagnóisítear síceapaite, cuirtear iompraíocht an othair i gcaidreamh pearsanta leis na daoine eile san áireamh chomh maith.
Torthaí Taighde.
Go tipiciúil, bíonn an síceapatach ag claonadh ó noirm na hiompraíochta daonna i gcúrsaí an chaidrimh le daoine eile, na mothúchán agus na stuaime (an fhéinsmachta). Ní féidir leis an síceapatach aiféaltas a mhothú i ndiaidh dó dochar nó damáiste a dhéanamh do dhaoine eile. Ina áit sin, déanfaidh sé iarracht a chuid gníomhartha a iar-réasúnú, is é sin, siocracha a cheapadh is a lua leo ina ndiaidh. Is féidir leis fosta an locht a chur ar an íobartach nó a chionta a dhiúltú scun scan. Ní bhíonn bá ná ionbhá ag an síceapatach leis na daoine eile. Mar sin, is dual dó bheith místuama dímheasúil ina leith. San am céanna, teastaíonn uaidh imprisean maith a fhágáil orthu agus iad á gcasadh air an chéad uair. Dá réir sin, déanann an síceapatach staidéar ar iompraíocht na ndaoine le haithris a dhéanamh ar an dea-dhuine. Mar sin, bíonn an síceapatach ina chaidreamhach taitneamhach ar bhealach éadomhain, ach ní bhíonn fíor-chairdeas taobh thiar den chineáltacht sin.
Ó nach féidir leis an síceapatach náire ná aiféaltas a mhothú, tá sé in ann bréaga a spalpadh gan cor a chur de.
Is é an téarma atá ag na síciatraithe ar mhothúcháin an tsíceapataigh ná "mothachtáil éadomhain". Is é sin, is féidir leis an síceapatach mothúcháin, cairdeas agus araile a chur in iúl, ach i ndiaidh an iomláin níl ann ach aisteoireacht agus dallamullóg, agus é ag iarraidh mothúcháin na ndaoine eile a ionramháil le teacht i dtír orthu. Na fíormhothúcháin a bhíonn ar an síceapatach, níl iontu ach sult éadomhain, cosúil leis an sult a bhaineann sé as an mbualadh craicinn. Bíonn an síceapatach ag díriú ar an sult gearrthéarmach gan a chloigeann a bhuaireamh leis an todhchaí. Mar sin, is iomaí síceapatach nach bhfuil in ann freastal ar dhualgaisí na hoibre ná leabhar na bhfiach a ghlanadh go tráthrialta.


Cicearó.
Dealbh de Cicearó atá déanta as marmar
Ba státaire, dlíodóir, teoiriceoir polaitiúil, scríbhneoir agus fealsamh Rómhánach é Cicearó (fíorainm: "Marcus Tullius Cicero"; "Tully" an leagan a úsáideann sean-údair Bhéarla; 3 Eanáir, 106 RC - 7 Nollaig, 43 RC). Glactar go forleathan leis mar dhuine de na príomh-óráidithe Laidine agus de na scríbhneoirí móra sa teanga, agus is clasaicigh iad a chuid aistí.
Bhí tionchar Chicearó ar fhorbairt agus ar stíl a theanga chomh mór millteanach is go n-úsáideann a lán teangacha Eorpacha i gcónaí téarmaí Laidine a tháinig ó pheann Chicearó: focail de chuid Chicearó iad "humanitas" (daonnacht), "qualitas" (cáilíocht), "quantitas" (cainníocht) agus "essentia" (eisint, bunbhrí, bunchiall, éirim an scéil), mar shampla. Ba é Cicearó a chuir príomhscoileanna na fealsúnachta Gréagaí in aithne do mhuintir na Róimhe, agus ba spreagadh dó teanga na bhfealsún Gréagach téarmaí nua a chumadh le haghaidh lucht labhartha na Laidine.
Deirtear gurbh iad litreacha Chicearó, ar tháinig Francesco Petrarca, an file Iodálach a dtugtar "athair an daonnachais" air, orthu, - gurbh iad na litreacha seo a chuir tús leis an "Renaissance" sa Iodáil. Dúirt an scoláire Polannach Tadeusz Zieliński gurbh é an rud a bhí i gceist leis an "Renaissance" ná gur chuir na daoine suim nua i saothar Chicearó, agus nár tháinig athbheochan na seanársaíochta clasaicí - an chultúir shean-Rómhánaigh agus shean-Ghréagaigh - ach sna sálaí ag athbheochan Chicearó. Chuaigh saothar Chicearó i bhfeidhm ar smaointeoirí na hochtú haoise déag ach go háirithe, cosúil le Montesquieu, David Hume, agus John Locke. Inniu féin is é saothar Chicearó an fhoinse is cuimsithí dá bhfuil againn ar imeachtaí agus ar chultúr na sean-Róimhe roimh ré na n-impirí.
I gcúrsaí polaitíochta bhí Cicearó ag dul go tréan ar son na Poblachta agus in aghaidh na deachtóireachta. Nuair a rinne Lucius Sergius Catilina iarracht cumhacht a shealbhú agus deireadh a chur le poblacht na Róimhe, ba é Cicearó a chuir faoi chois an chomhcheilg seo le feabhas a reitrice agus a óráidíochta. Ní raibh sé róchairdiúil le Caesar ach an oiread, ó nár thaitin deachtóireacht Caesar leis, mar phoblachtánach. Le linn an chogaidh chathartha i ndiaidh bhás Caesar, chuir Cicearó in aghaidh Marcus Antonius, agus mar sin, feallmharaíodh ar ordú ó Antonius é.
A Shaol.
Rugadh Marcus Tullius Cicearó ar 3 Eanáir, 106 RC in Arpinum (Arpino an lae inniu), baile cnoic deas 100 ciliméadar (70 míle) aneas ón Róimh.


Fáinleog.
Is í an speiceas den fhine fáinleoige agus gabhláin is forleithne ar domhan ná an fháinleog (Laidin: "Hirundo rustica"). Is éan suntasach parsaireach í le heireaball fada gabhlach agus le sciatháin bhioracha chuara. Tá an fháinleog le fáil san Eoraip, san Áise, san Afraic agus sna críocha Mheiriceá.


Saul Bellow.
Ba scríbhneoir Ceanadach é Saul Bellow (10 Meitheamh 1915 - 5 Aibreán 2005). Bhain sé amach Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1972 agus an Bonn Náisiúnta Ealaíon, 1988.
Is mar úrscéalaí ag déanamh fiosrúchán ar an uaigneas aonarach, an míshásamh anamúil agus ar na féidearthachtaí athmhúscailte daonna atá clú air. Ó Chicago a fuair sé a inspioráid agus tá an mhórchuid dá fhicsean suite sa chathair sin. Tá meascán le feiceáil ina shaothar den chultúr ard agus íseal agus ina chuid carachtar tá meascán i gceist d'fhir intleachtúla aislingeacha agus daoine sráidghlice agus muiníneacha.
Luathshaol.
Rugadh Solomon Bellows (leasainm Sollie) i Lachine (Montreal anois), Quebec tamall i ndiaidh dá thuismitheoirí teacht mar inimircigh as St Petersburg, an Rúis. Níl sé soiléir cé acu a rugadh Bellows (d’fhág sé an s ar lár óna shloinne níos déanaí) i Meitheamh nó Iúil 1915 mar gheall ar go raibh claonadh ag na hinimircigh Ghiúdacha ag an am a bheith míchúramach maidir leis an fhéilire Críostaíochta.
Tháinig galar análaithe air nuair nach raibh sé ach cúig bliana d’aois, agus ag an am sin d’fhoghlaim sé féinmhuinín agus bhí deis aige an dúil a bhí aige sa litríocht a shásamh. Tuairiscítear gur chinn sé ar a bheith ina scríbhneoir i ndiaidh leabhar Harriet Beecher Stowe, "Uncle Tom's Cabin", a léamh. Nuair a bhí Bellow 16 bliana d’aois, d’aistrigh a theaghlach go dtí cúlsráideanna churacha Chicago, cathair a bheadh ina cúlra do mhórán dá chuid úrscéalta.
Bhí athair Bellows, Abram, ina iompórtálaí oinniún, d’oibrigh sé i mbácús fosta, mar sheachadóir guail agus mar smuigléir alcóil. D’éag máthair Bellow, Liza, nuair a bhí Bellows seacht mbliana déag d’aois. Ba dhuine an-diaganta, cráifeach í agus bhí sí ag iarraidh a mac is óige a bheith ina veidhleadóir ceolchoirme nó ina raibí.
D’fhreastail Bellows ar Ollscoil Chicago ach ina dhiaidh sin d’aistrigh sé go hOllscoil an Iar-Thuaiscirt. Ar dtús, bhí sé ar intinn aige staidéar a dhéanamh ar an litríocht ach fuair sé amach go raibh frithghiúdachas i Roinn an Bhéarla agus, ina áit sin, bhain sé amach céim onóracha san Antraipeolaíocht agus sa tSocheolaíocht.
Scríbhneoir.
Chuir Bellows tús lena shaol mar scríbhneoir agus é an-óg. I rith an Dara Cogadh Domhanda chuaigh Bellow isteach sa Loingeas Trádála. Ag an am sin scríobh Bellows a chéad leabhar, "Dangling Man" (1944), úrscéal faoi fhear ag fanacht ar ghlao dul go dtí an cogadh.
I 1948 bhain sé amach scoláireacht Guggenheim, rud a thug deis dó dul go Páras, áit ar chuir sé tús lena úrscéal "The Adventures of Augie Marsh" (1952).
Thug na léirmheastóirí faoi deara na cosúlachtaí idir an leabhar seo agus an leabhar mór Spáinneach "Don Quixote". Bhí sé scríofa i stíl chomhráiteach ach fealsúnach agus chuidigh an leabhar seo leis cáil a bhaint amach mar scríbhneoir.
Chónaigh sé i Nua-Eabhrac ar feadh na mblianta ach chuaigh sé ar ais go Chicago mar Ollamh in Ollscoil Chicago i 1962.
Bhí a úrscéal "Hertzog", leabhar faoi ollamh coláiste, meánaosta, cráite, imníoch, ar liosta na leabhar ba mhó ráchairte i 1954. Bhí iontas ar Bellow faoi rath an úrscéil seo agus chuaigh sé ar ais chuig an ábhar céanna lena chéad saothar eile, "Humboldt’s Gift" (1975), bunaithe ar a iarchara ardéirime ach féinbhasctha, an file Delmore Schwartz. Chuidigh an rath a bhí air Duais Nobel na Litríochta a bhaint amach i 1976.
Saol Pearsanta.
Bellow sa leabhar, "Razgovori (Conversations," 1999), by Dejan Stojanović.
Fear mór siúil ab é Bellow agus thaistil sé cuid mhór i rith a shaoil. Théadh sé chun na hEorpa dhá uair achan bhliain agus go háiteanna eile fosta.
Mar fhear óg chuaigh sé go Meicsiceo chun aithne a chur ar an réabhlóidí Rúiseach Trotsky ach feallmharaíodh é an lá sula raibh siad le casadh le chéile.
Bhí aithne ag Bellow ar chiorcal leathan daoine, Robert Kennedy, cuir i gcás, agus ar an taobh eile ar áibhirseoirí Chicago.
Phós Bellow cúig huaire ina shaol, agus fuair sé colscaradh ceithre huaire. Agus é 84 bliain d’aois bhí iníon ag Bellow agus a chúigiú bean chéile, Janis.
In ainneoin rath a chuid leabhar, lean Bellow ar aghaidh lena chuid múinteoireachta, in Ollscoil Minnesota, Nua-Eabhrac, Ollscoil Puerto Rico, Ollscoil Bard, Ollscoil Boston agus Princeton.
D’aistrigh Bellow ó Chicago go dtí Brookline, Massachusetts, áit ar éag sé ar an 5 Aibreán 2005 agus é 89 bliain d’aois. Cuireadh é sa Reilig Ghiúdach Shir he harim i Vermont.
Saothar.
Bellows, S
Bellows, S
Bellows, S


Ulick O'Connor.
Is drámadóir, scríbhneoir, staraí agus léirmheastóir Éireannach é Ulick O'Connor (rugadh 1928).
Rugadh agus tógadh é i Ráth Garbh, Baile Átha Cliath. D'fhreastal sé ar Choláiste Mhuire i Rath Maonais sular bhain sé amach céim i Dlí agus Fealsúnacht i gColáiste na Trionóide, áit ar ghlac sé páirt ollmhór i gcúrsaí lúthchleasaíochta go háirithe dornálaíocht, rugbaí agus cruicéad. Bhí rath air freisin mar díospóirí, bainteach leis an "Literary and Historical Society"
Cáileadh é mar abhcóid sular luí sé isteach go dúthrachtach, lán aimsireach, leis an scríbhneoireacht.
I measc a shaothair tá beatháisnéisí cáiliúla cosúil le Oliver St. John Gogarty (1964), Brendan Behan (1970) agus Celtic Dawn (1984).
Tá neart drámaí scríobhtha aige, ina measc "Brendan", "Execution", "Joyicity" agus "The Dark Lovers".
Ainneoin neart taistil, tá sé ag cur faoi i Ráth Garbh go fóill.
O'Connor, Ulick
O'Connor, Ulick
O'Connor, Ulick


Celtic Football Club scuaid 2006-2007.
Squaid 2006-2007


Mainistir Ros Oirialaigh.
Is mainistir Phroinsiasach í Mainistir Ros Oirialaigh agus í suite ag an Sruth Dubh in aice le hÁth Cinn, Contae na Gaillimhe.


Oró Sé do Bheatha 'Bhaile.
Amhrán Éireannach is ea Oró, 'Sé do Bheatha 'Bhaile. Tá cáil air mar amhrán reibiliúnach.
Stair.
Tháinig an t-amhrán ó am an dara éirí amach Seacaibíteach. Ba é 'Bonnie Prince Charles' an Séarlas Óg san amhrán
Scríobh Pádraig Mac Piarais véarsaí breise don amhrán.
Bun-leagan.
A Shéarlais Óig, a mhic Rí Shéamais
'Sé mo mhór-chreach do thriall as Éirinn
Gan tuinnte bróig' ort, stoca nó leinidh
Ach do chascairt leis na Gallaibh
'Sé mo léan géar nach bhfeicim
Mur mbéinn beo 'na dhiaidh ach seachtain
Tá Séarlas Óg a' traill ar sáile
Béidh siad leisean, Francaigh 's Spáinnigh
'S bainfidh siad rinnce as éiricigh!
leagan Pádraig Mac Piarais.
'Sé do bheatha, a bhean ba léanmhar,
do b' é ár gcreach tú bheith i ngéibheann,
do dhúiche bhreá i seilbh méirleach,
is tú díolta leis na Gallaibh.
Tá Gráinne Mhaol ag go duill ar sáile,
Gaeil iad féin is ní Gaill ná Spáinnigh,
is cuirfidh siad ruaig ar Ghallaibh.
A bhuí le Rí na bhFeart go bhfeiceam,
mura mbeam beo ina dhiaidh ach seachtain,


Peatsaí Ó hEadhra.
Bhí Peatsaí (nó Pádraig) Ó hEadhra (Patsy O'Hara) (11 Iúil 1957-21 Bealtaine 1981) ar duine de na Poblachtánaigh Éireannacha a chuaigh ar céalacan le linn stailc ocrais na bliana 1981. Bhí sé ina bhall d'Arm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann, nó an tINLA.
Saolaíodh i Sráid an Easpaig i nDoire é, agus Peggy O'Hara is ainm dá mháthair. Chuaigh sé i bhFianna na hÉireann sa bhliain 1970, agus sa chéad bhliain eile, himtheorannaíodh a dheartháir ar an gCeis Fhada. Nuair a bhí an bhliain 1971 ag druidim chun deireanais, ghortaigh piléar Gallda é ag baracáid sráide. Gortaithe is mar a bhí sé, ní raibh sé ábalta páirt a ghlacadh i mórshiúl Dhomhnach na Fola, ach bhí sé ag amharc ar lucht na máirseála nuair a chuaigh siad thar bráid, agus chuaigh imeachtaí an lae go mór i bhfeidhm air.
IRSP / INLA.
I Mí Dheireadh Fómhair 1974, himtheorannaíodh Peatsaí Ó hEadhra ar an gCeis Fhada. Nuair a scaoileadh saor leis arís, in Aibreán 1975, chuaigh sé i bPáirtí Poblachtach Sóisialach na hÉireann (an tIRSP) agus in Arm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann (an tINLA).
Gabhadh é i nDoire i Meitheamh 1975, agus coinníodh istigh ar athchur é ar feadh leathbhliana.
I Mí Mheán Fómhair 1976, gabhadh arís é, agus coinníodh ar athchur é ar feadh cheithre mí eile.
Chuaigh Peatsaí Ó hEadhra go Baile Átha Cliath, agus shocraigh sé síos ansin. Bhí sé ina bhall gníomhach d'Ard-Chomhairle an IRSP. Ar an 10 Bealtaine 1978, gabhadh i Sráid Uí Chonaill é faoi Alt 30 den Acht um Choireanna i gcoinne an Stáit. Ach scaoileadh chun siúil arís é i gceann ocht n-uaire déag.
D'fhill sé go Doire in Eanáir 1979, áit a raibh sé gníomhach san INLA.
Ceis Fhada.
Ar an 14 Bealtaine 1979, gabhadh é. In Eanáir 1980. Bhí gránáid láimhe aige ag an am. Daoradh chun ocht mbliana príosúnachta é, i gCeis Fhada. Chuaigh sé "ar an mblaincéad", áit a raibh a dheartháir Antoine cheana féin, agus é ar an mblaincéad roimhesean.
Nuair a thosaigh an chéad stailc ocrais sa bhliain 1980, rinneadh Oifigeach Ceannasach na bpríosúnach ón INLA de, agus ar an 22 Márta 1981, chuaigh sé féin ar céalacan mar dhuine acu siúd a bhí le bás a fháil i mór-stailc ocrais na hÉireann.
Bás.
Déardaoin, an 21 Bealtaine, ag a 11.29 iarnóna, shíothlaigh Peatsaí Ó hEadhra i ndiaidh aon lá is trí scór a chaitheamh ar céalacan. Ní raibh sé ach trí bliana fichead d'aois.
B'iad na focail dheireanacha a chualathas a rá é ná "Go leantar leis an gcath!"
Tagairtí.
Eadhra, Peatsaí O h
Eadhra, Peatsaí O h
Eadhra, Peatsaí O h
Eadhra, Peatsaí O h


Proinsias Ó hAodha.
Poblachtánach Éireannach agus Óglach de chuid an IRA Oifigiúil ab ea Proinsias Ó hAodha (28 Feabhra 1956-12 Bealtaine 1981) a chuaigh sna Sealadaigh ina dhiaidh sin. Bhí sé páirteach ina lán oibríochtaí in aghaidh Arm na Breataine agus Chonstáblacht Ríoga Uladh. Bhí sé ar duine de na hÓglaigh a chuaigh ar céalacan ar an gCeis Fhada le linn na mórstailce ocrais sa bhliain 1981 agus a fuair bás ansin.
Cúlra.
Bhí Proinsias ar an duine ab óige de cheathrar dearthárach. Deichniúr clainne ar fad a bhí ag a thuismitheoirí, agus ba dual athara dó an Poblachtánachas. Tháinig sé i mbun a mhéide i mBaile Eachaidh, Contae Dhoire. Bhí a athair ina bhall den "tsean-IRA" lá dá shaol, ach nuair a rugadh Proinsias, bhí sé críochnaithe le fada, agus é ag dul le feirmeoireacht anois. Nuair a bhí Proinsias cúig bliana déag d'aois, chonaic sé greidimíní á dtabhairt dá dheartháir Oilbhéar sular tugadh go campa imtheorannaithe é. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair Proinsias féin drochíde den chineál chéanna ó shaighdiúirí de chuid Reisimint Chosanta Uladh (UDR) nuair a bhí sé ag filleadh abhaile i ndiaidh oíche rince. Chaith Proinsias seal sna Poblachtánaigh Neamhspleácha sula ndeachaigh sé sna Sealadaigh.
Imeachtaí Mhuine Mhór.
Sa bhliain 1977, bhí baint aige le marú beirt phéas de chuid Chonstáblacht Ríoga Uladh in aice le Muine Mhór, a chuaigh ag seiceáil gluaisteán a bhí stoptha agus ar lámhach lucht an ghluaisteáin iad. D'éalaigh Proinsias agus beirt Óglach eile trasna na ngort.
D'eagraigh Proinsias Ó hAodha roinnt ionsaithe ar na fórsaí slándála, ach nuair a thángthas ar lorg a mhéar ar bhuama a pléascadh in aice le teach constábla i gContae Thír Eoghain, bhí an barántas air. Sa deireadh, rugadh air ar an 17 Márta 1978 in aice le Machaire Rátha i gContae Dhoire i ndiaidh troid gunnadóireachta leis an SAS. Maraíodh saighdiúir de chuid an SAS, Ceannaire Lansa David Jones, sa teagmháil, agus gortaíodh fear eile de na saighdiúirí go tromchúiseach. Goineadh Mac Uí Aodha féin sa chos. D'éirigh leis éalú a dhéanamh ar na ceithre bonnacha, ach tháinig na saighdiúirí suas leis, agus ghéill sé é féin dóibh.


Cath Tannenberg.
Cuireadh an dá chath in aice le Stębark (Gearmáinis: Tannenberg) sa Pholainn.


Patricia McKenna.
Bhí Patricia McKenna (13 Márta 1957 a rugadh í) ar duine den bheirt Fheisirí Eorpacha a bhí ag an gComhaontas Glas sa tréimhse 1994-2004. Bhí sí ina hionadaí ar son Bhaile Átha Cliath, ach theip uirthi a suíochán a choinneáil i 2004. Sheas sí don Dáil in Olltoghchán 2007 i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Láir, ach níor éirigh léi a bheith tofa. Chuaigh sí san iomaíocht in éineacht le John Gormley le haghaidh cheannaireacht an Chomhaontais Ghlais in Iúil 2007, tar éis do Trevor Sargent éirí as an bpost sin. Bhí an bua ag John Gormley sa deireadh ach d'éirigh níos fearr le McKenna ná mar a bhíothas ag súil leis, nuair a d'éirigh léi breis is aon trian de vótaí na mball a fháil.
Cúlra agus Stair Pholaitiúil.
Is iar-mhúinteoir as Caisleán an tSiáin i gContae Mhuineacháin í McKenna. Bhí an chéad bhaint aici leis an gComhaontas Glas ag deireadh na bliana 1986, nuair a chuaigh na Glasaigh Grattan Healy agus Petra Kelly, go mór i bhfeidhm uirthi go polaitiúil. An chéad pháirt mhór a bhí aici sa pháirtí ná nuair a chabhraigh sí le ceolchoirm le 'The Waterboys' a eagrú. Dheonaigh an banna ceoil seo a gcuid ama chun airgead a bhailiú le haghaidh an pháirtí i 1987. Chonacthas í ar an teilifís don chéad uair sa bhliain 1988, nuair a bhí sí féin agus John Gormley ar 'The Late Late Show' le Gay Byrne, thar ceann an Chomhaontais Ghlais.
Baineadh geit mhór as an saol polaitiúil i 1994 nuair a d'éirigh le beirt d'iarrthóirí an Chomhaontais Ghlais sna toghcháin Eorpacha, is é sin, Patricia McKenna agus Nuala Ahern. Bhain McKenna barr na vótála amach i mBaile Átha Cliath, le 14.53% den vóta agus gan ach buiséad toghcháin de thart ar £6,000 aici. Toghadh arís í i 1999 le vóta níos ísle. Bhí McKenna go mór i mbéal an phobail le linn an reifrinn colscartha sa bhliain 1995, de bharr 'Bhreithiúnas McKenna', nuair a d'éirigh léi bac bunreachtúil a chur ar chaitheamh airgead an státchiste náisiúnta, ar thaobh amháin den argóint i gcás reifrinn.
Tá McKenna go mór ar son neodracht mhíleata na hÉireann agus is duine í atá amhrasach faoi fhorbairt neamhdhaonlathach an Aontais Eorpaigh mar aonad polaitiúil.
Sheas McKenna i gcoinne mhargaidh rialtais an Chomhaontais Ghlais le Fianna Fáil i Meitheamh 2007. Tá sí ina cónaí faoi láthair i nGlas Naíon i mBaile Átha Cliath, lena fear céile agus a dtriúr páistí.
Foinsí.
McKenna, Patricia
McKenna, Patricia
McKenna, Patricia


Tailéas.
Duine de na chéad eolaithe a bhfuil aithne againn orthu ab ea Tailéas (Gréigis: "Θαλῆς ὁ Μιλήσιος". t.624 RC - t.546 BC). Bhí cónaí air sa bhaile Gréagach Miléatas sa seachtú is sa séú haois roimh Chríost. Aithnítear é mar athair na heolaíochta é. Mheas sé gurbh é an t-uisce an t-ábhar as ar rinneadh gach rud eile ar domhan.
Thales


Miléatas.
Cathair den tSean-Ghréig ab ea Miléatas. Tá na fothracha suite ar an Mhuir Iónach, sa Tuirc an lae inniu. Chaith athair na heolaíochta, Tailéas, a shaol ann, chomh le heolaithe tábhachtacha eile ar nós Anacsamandar agus Anacsaméineas. Ba cheann de dhá chathair dhéag na Léige Iónaigh í.
Shaor Alastair Mór an chathair ó na Peirsigh sa bhliain 334 R.Ch. Tá tagairt don chathair sa Tiomna Nua den Bhíobla mar an áit inar bhuail Naomh Pól le seanóirí eaglais Eifeasais roimh go gabhadh é agus a thaisteal go dtí an Róimh.
Bhí cuan tábhachtach sa chathair le linn a ré órga ach líon sé le siolta agus sa lá atá inniu ann tá fothracha na cathrach deich gciliméadar ón mhuir.


An Léig Iónach.
Cheangail Smiorna leis an léig ní ba dhéanaí, cé go raibh an chathair sin ní ba shine ná coilíneachtaí na Mara Iónaigh.


An Traí.
Ballaí na Traí ó aimsir Chogadh na Traoi
Is cathair í An Traoi (Gréigis: Τροία, "Troia", nó Ίλιον, "Ilion" freisin; Laidin: "Troia", "Ilium", Tuircis: "Truva") agus suíomh Chogadh na Traoi, mar a tugadh cuntas air san "Íliad", ceann den dá eipic a luaitear le Hóiméar. "Traígh" a thugtar ar lucht cónaithe na cathrach.
De réir mar a deir Hóiméir, scriosadh an chathair i ndeireadh an chogaidh tar éis do na Traígh capall adhmaid, deis a cheap na Gréagaigh, a ligean isteach sa chathair. Tá tagairtí i saothair seachas san Íliad don eachtra: san Odaisé (eipic eile le Hóiméir), mar shampla. Chuir staraithe Gréagacha dátaí difriúla leis an gcogadh, idir an dóú is an ceathrú haois déag RCh.
Chreid na Sean-Ghréagaigh is na Rómhánaigh gur chogadh stairiúil é Cogadh na Traoi. Rinne Veirgil, file mór Rómhánach, mionléiriú ar fhinscéal Hóiméir san Aeinéid. Thug Alastar Mór cuairt ar an suíomh sa bhliain 334 RC agus d'ofráil sé íobairtí ag tuamaí Aichill agus Patraclas, laochra Hóiméaracha.
Bhunaigh an tImpire Ágastas cathair nua ann, agus rath uirthi go dtí gur bunaíodh Cathair Chonstaintín. Tháinig meath uirthi de réir a chéile.
Sna 1870í chuaigh Heinrich Schliemann, seandálaí Gearmánach, i mbun tochailte san áit. Nochtadh iarsmaí roinnt cathracha a tógadh i ndiaidh a chéile. D'fhógair Schliemann go raibh an fhíor-Thraí aimsithe aige, ach meastar anois gurb í Traí VII, ceann de na cathracha is luaithe, atá i gceist ag Hóiméir.
Cuireadh an suíomh ar liosta Oidhreacht Domhanda UNESCO sa bhliain 1998.
An Traí stairiúil.
Plean seandálaíoch de dhaingean Hisarlik
Deirtear gur thosaigh Cogadh na Traí nuair a d'fhuadaigh Páras, prionsa Traíoch, Héilin fhíorálainn. Ba í bean Mheinealáis, rí Sparta, í, agus chun díoltas a imirt ar na Traígh chruinnigh ríthe na Gréige le chéile agus d'imshuigh an Traí. I gceann sé bliana d'éirigh leis na Gréagaigh dul isteach sa chathair trí "Chapall na Traí," seift a bheartaigh Uiliséas.
Deir an "Iliad" go ndearna na hAcháiaigh campa in aice bhéal abhainn Scamandair, áit a ndearna siad a gcuid long a tharraingt aníos as an bhfarraige. Bhí an Traí le fáil ar chnoc ar an taobh eile de mhá Scamandair, áit ar thit chathanna Chogadh na Traí amach. Anois tá láithreán na seanchathrach timpeall cúig mhíle slí ón gcósta, ach trí mhíle bliain ó shin b'in í an áit a raibh béil na habhann.
Traí I–V.
Bunaíodh an chéad chathair sa chéad mhílaois RCh. Bhí rath ar chúrsaí tráchtála ann sa Chré-umhaois, agus smacht ag an gcathair ar na Dardainéil, caolas a dtéadh longa tríd agus iad ar a mbealach ón Muir Aigéach go dtí an Mhuir Dhubh. Timpeall 1900 RCh bhí ollimirce ar siúl agus baint aici leis na Hitigh thoir. Rinneadh luaith de chathracha lastoir den Traí, agus tháinig athrú cultúrtha ar an gcathair úd a thaispeáin go raibh pobal nua i réim ann.
Traí II Schliemann.
Chreid Schliemann gurbh í Traí II cathair Hóiméir.
Traí VI.
Leagadh Traí VI timpeall 1300 RCh, agus is dócha gur crith talún ba chúis leis.
Traí VII.
Deirtear go mbaineann Traí VII leis an gcuid dheiridh den 13ú haois RCh. Dealraíonn sé gur cogadh a threascair í, agus léise is minice a luaitear Traí Hóiméir.
Schliemann.
Sa bhliain 1865 bhain Frank Calvert, taidhleoir agus seandálaí Sasanach, trinsí ag Hisarlık i bpáirc a cheannaigh sé ó fheirmeoir. Sa bhliain 1868 chuaigh Heinrich Schliemann, fear saibhir gnó agus seandálaí, i mbun tochailte san áit tar éis bualadh le calvert ag Çanakkale. Nochtadh a lán cathracha a tógadh i ndiaidh a chéile, agus is dóigh le mórán scoláirí anois gurb ionann Traí VII agus Wilusa, cathair Hiteach agus foinse, de réir dealraimh, Ἴλιον (Ilian). Shíl Schliemann féin gurbh í Traí II an chathair cheart, agus is ann a tháinig sé ar iarsmaí ar tugadh Taisce Phriam orthu agus ar cheannaigh Iarsmalann Bheirlin iad.
Radharc ar mhá Iliam agus ar an Muir Aeigéach ó Hisarlik
Korfmann agus Pernicka.
Sa bhliain 1988 thosaigh foireann de chuid Ollscoil Tübingen agus Ollscoil Cincinnati ag tochailt arís agus an tOllamh Manfred Korfmann i bhfeighil na hoibre, fad is a bhí an tOllamh Brian Rose i bhfeighil foirne a bhí ag tochailt iarsmaí iar-Chré-umhaoise (iarsmaí Rómhánacha agus Biosáinteacha) feadh chósta na Mara Aeigéaí ag Bá na Traí. Fuarthas reanna saighde i sraitheanna den chéad chuid den 12ú haois RCh.
Aimsíodh agus tochlaíodh díg dhomhain i bhfothraigh cathrach Gréagaí agus Rómhánaí tar éis suirbhé iomháú maighnéadach sna páirceanna faoi bhun an daingin i Mí na Lúnasa 1993. Na hiarsmaí a fuarthas ann cuireadh dáta leo a bhain leis an gcuid dheiridh den Chré-umhaois, ré a luaitear le Traí Hóiméir. Mar a deir Korfmann, b'fhéidir gur bhain an díg leis an taobh seachtrach cosanta de chathair ba mhó go mór ná mar a síleadh.
I samhradh na bliana 2006 lean an tochailt faoi riar Ernst Pernicka, comhghuaillí Korfmann.
An Traí shamhailteach.
Bhí an oiread sin clú ar scéal na Traí sa seanreacht agus sna meánaoiseanna gur baineadh feidhm as chun údarás a chur le finscéalta bunúis náisiúnta. Sampla de sin ba ea scéal Aeinéas, laoch ar dúradh faoi gurbh é sinsear Romalais agus Réamais, bunaitheoirí na Róimhe.
Bhí laochra na Traí le fáil ina dhiaidh sin i bhfinscéalta bunúis na luathmeánaoiseanna, mar dheimhneodh ginealach ársa den saghas sin uaisleacht teaghlaigh uasail agus chuirfeadh sé úsarás le cuid na sean-Impireachta a ghabháil.


UNESCO.
Is gníomhaireacht speisialta de chuid na Náisiún Aontaithe a bunaíodh sa bhliain 1945 é UNESCO nó "United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation" (Gaeilge: "Eagraíocht Oideachais, Eolaíochta agus Chultúir na Náisiún Aontaithe" nó "EOECNA"). Bunaíodh é faoi Chairt na Náisiún Aontaithe le haghaidh comhoibríocht idirnáisiúnta i réimsí oideachasúla, eolaíochta, agus cultúrtha a chur chun cinn. Tá 193 ballstát agus 6 ball comhlacha ag UNESCO.
Suíomhanna.
Tá oifigí ag UNESCO i go leor suíomhanna timpeall an domhain. Tá a ceanncheathrú lonnaithe i bPáras na Fraince.


Brú na Bóinne.
Is réigiún seandálaíochta é Brú na Bóinne. Tá sé suite i gContae na Mí i bPoblacht na hÉireann. Tá na suíomhanna réamhstairiúla is cáiliúla in Éirinn ann, ina measc Sí an Bhrú agus Cnobha.


Coileach (stoidiaca).
Is é an coileach ceann amháin den dhá ainmhí déag atá le feiceáil sa tStoidiaca Síneach.


Biarritz Olympique.
Is club rugbaí Bascach é Biarritz Olympique Pays Basque (BOPB) a imríonn a chuid cluichí baile in Parc des Sports Aguiléra i Biarritz, in iardheisceart na Fraince i dTír na mBascach.
Uaireanta imríonn Biarritz sa Staid Anoeta in Donostia-San Sebastián, mar is é an Anoeta an staid is gaire don bhaile ar féidir cluichí móra a imirt ann.


Staid Anoeta.
Tá Staid Anoeta suite i gcathair Donostia-San Sebastián i nGuipúzcoa Thír na mBascach. Imríonn club sacair Real Sociedad ann. Tá raon lúthchleasaíochta mórthimpeall ar an bpáirc imeartha. Imríonn an club rugbaí Biarritz Olympique ann freisin.


Real Sociedad de Fútbol.
Is club peile Bascach é Real Sociedad de Fútbol a imríonn i Staid Anoeta i gcathair Donostia-San Sebastián in Guipúzcoa i dTír na mBascach. Tar éis 40 bliain a chaitheamh sa Primera División de España chaill sé a stádas ar lá deireanach an tséasúir an 17 Meitheamh 2007.


Yasuo Fukuda.
Is polaiteoir Seapánach é Yasuo Fukuda (福田 康夫 Fukuda Yasuo). Ba cheannaire an Pháirtí Liobrálaigh Daonlathaigh Seapánaigh agus príomhaire na Seapáine é. Is mac le hiar-phríomhaire Seapánach eile é, Takeo Fukuda, an chéad páiste le hiar-phríomhaire a bhain an post céanna amach.
Fukuda, Y
Fukuda, Y


Lá Fhéile Bríde.
Is é an chéad lá de Fheabhra Lá Fhéile Bríde. Is í Bríd éarlamh baineann na hÉireann. Tugtar "Bríd Naofa" agus "Banríon na nGael" uirthi i measc Críostaithe na hÉireann ach is sine Bríd ná an Chríostaíocht féin. Ba bhandia ag na Ceiltigh í Bríd. Breathnaíodh ar an mbandia Bríd mar mháthair ar gach rud agus bhí baint aici leis an talamh, leis an aer, le tine agus le huisce. Bhí torthúlacht ag baint léi freisin.
Ceaptar gur ar an 1 Feabhra a fuair Naomh Bríd bás agus mar sin déantar ceiliúradh uirthi ar an lá seo. Is é an 1 Feabhra tús an earraigh san fhéilire Éireannach chomh maith. Tá rannta agus paidreacha ann go bhfuil bainteach le Naomh Bríd. Rann - ó lá le Bríde amach bíonn na héin ag déanamh nead, bíonn na caoire ag breith na n-uan, is an lá ag dul i bhfad.


Na Ceiltigh.
Ba ghrupa treibheanna iad na Ceiltigh a bhí i gceannas ar chuid mhór den Eoraip roimh theacht chun cinn na Róimhe. Sa tríú haois roimh Chríost ba iad na Ceiltigh a bhí i gceannas, ó Éirinn is ón mBreatain sa tuaisceart, sa Fhrainc is sa Spáinn ó dheas agus chomh fada soir agus na Balcáin is an Tuirc. Níor dream amháin a bhí iontu, áfach, ach grúpaí lena ríthe féin, cé go raibh an teanga is an cultúr céanna acu uile.


Dlí Godwin.
Luaitear Dlí Godwin go minic i ndíospóireachtaí idirlín mar rabhadh, le cur i gcoinne reitric ghríosaitheach nó comparáidí áiféiseacha.
Ní dhéanann an riail seo aon bhreithiúnas ar oiriúnacht na tagartha nó na comparáide ar leith le Hitler nó leis na Naitsithe, ach dearbhaíonn sí gur mó an dóchúlacht go bhfuil a leithéid le teacht. Is ar an mbunús go mbeadh a leithéid de chomparáid oiriúnach i gcásanna áirithe, go mba cheart ró-úsáid na gcomparáidí le Naitsithe agus Hitler a sheachaint, mar go maolaíonn siad éifeacht comparáide dlisteanaí, dar le Godwin.
Cé gur ceapadh Dlí Godwin ar dtús le haghaidh na ndíospóireachtaí ar Usenet newsgroup, tá an dlí á lua anois le haghaidh díospóireacht shnáithithe ar bith ar líne: liostaí ríomhphoist, cláir teachtaireachtaí, seomraí cainte agus le déanaí, ar shnáitheanna ráiteas ar bhlaganna agus leathanaigh cainte vicí.
Samplaí agus úsáid.
Tá traidisiún ann i go leor de na grúpaí nuachta agus i bhfóraim díospóireachta idirlín, go bhfuil deireadh na feide bainte amach ag an snáithe chomh luath is a dhéantar a leithéid de chomparáid agus go bhfuil an argóint "caillte" ar an bpointe boise ag an duine a luaigh na Naitsithe. Tugtar Dlí Godwin ar a leithéid de phrionsabal go minic. Is tuairim choitianta í gur drochbhéas é a leithéid de chomparáid a dhéanamh d'fhonn deireadh a chur leis an díospóireacht.
Ach is féidir mí-úsáid a bhaint as Dlí Godwin, mar ábhar seachráin nó cur i gcéill, a dhéanann iarracht argóint an chomhraic chéile a léiriú mar áibhéil, go háirithe má tá na comparáidí atá á ndéanamh don argóint, oiriúnach don chás. Mhaígh alt san irisleabhar "Reason", go mbíonn mí-úsáid á baint as Dlí Godwin chun a bheith ag magadh faoi chomparáidí a bhfuil fiúntas leo go minic.


Gort na Saileán.
Is amhrán traidisiúnta Éireannach é Gort na Saileán (Béarla: "Down by the Salley Gardens"), le W. B. Yeats. Aistrithe ag Seán Mac Aindreasa, Béal Feirste.
Gaeilge.
Is thíos i nGort na Saileán
Ba luath a cos ar féar ann
is ba luaineach a leagan siúil
Sé dúirt sí liom bheith suaimhneach
mar a fhásann duilliúr is bláth
Ach bhí mise óg is uaibhreach
is níor éist mé le guth mo ghrá.
Is thíos cois abhann go déanamh
sea sheas mé le mo ghrá
Sé dúirt sí liom bheith suaimhneach
Ach bhí mise óg is uaibhreach
'stá na deora anois mo chloí
Is thíos i nGort na Saileán
Béarla.
Down by the salley gardens my love and I did meet;
She passed the salley gardens with little snow-white feet.
She bid me take love easy, as the leaves grow on the tree;
But I, being young and foolish, with her would not agree.
In a field by the river my love and I did stand,
And on my leaning shoulder she laid her snow-white hand.
She bid me take life easy, as the grass grows on the weirs;
But I was young and foolish, and now am full of tears.


An Réamhstair.
Sainíonn an téarma réamhstair an tréimhse ama ag tosú le teacht i láthair an chéad duine daonna agus dar críoch le haireagán na scríbhneoireachta. Toisc nach ann do dhoiciméid scríofa gur féidir linn a úsáid chun staidéar a dhéanamh ar a mhodhanna maireachtála, úsáidtear iarsmaí nó taisí daoine. Samplaí: corp an duine féin, uirlisí fiaigh, pictiúir, deilbh, srl.
B'é an seandálaí Paul Tournal a chum an téarma "Ante-historique" i dtosach báire, agus é ag déanamh cur síos ar na pluaiseanna a d'aimsigh sé i ndeisceart na Fraince.
Deirtear gur thosaigh an stair leis an chéad scríbhinn a bhfuil eolas againn air, as an Mheaspatáim, beagáinín roimh 3000 RC.


Cultúr Hallstatt.
Ba é Cultúr Hallstatt an tríú tréimhse den Iarannaois. Ainmníodh é as pobal in Ostair an lae inniu inár thángthas ar bhailiúchán mór de dhéantáin Cheilteacha. Baineann formhór na ndéantán seo leis an tréimhse idir an 7ú is an 5ú haois RC. Fuarthas na déantáin as uaigheanna ina raibh daoine curtha.


Ard-Rí na hÉireann.
Teideal ríogach Éireannach é Ard-Rí na hÉireann ("Ard rí Érenn" i Sean-Ghaeilge), a thugtaí ar na ríthe a bhíodh ann i dTeamhair na Rí i bhfinscéal agus stair na hÉireann.


Héaradatas.
Staraí Sean-Ghréagach ab ea Héaradatas (Gréigis: Ἡρόδοτος Ἁλικαρνᾱσσεύς Hērodotos Halikarnāsseus) (c. 484 - 425 RC). Thug Cicearó "athair na staraíochta" air. Tháinig sé chun saoil i Halacarnasas (inniu, Bodrum sa Tuirc). Chaith sé seal ina chónaí ar oileán Samos. Thaistil sé timpeall na Meánmhara chuig an Éigipt, an Áise Bheag, an Bhablóin agus an Ghréig, agus é ag bualadh le daoine ó chultúir éagsúla. Chuaigh sé go dtí an Aithin in aois a sheacht mbliana déag is fiche, agus é ag tarraingt go maith le Peiricléas agus dlúthchara leis, Sophocles. I ndeireadh na dála chuir sé faoi i Thourioi, deisceart na hIodáile, áit a bhfuair sé bás. Bhí suim aige sna cogaí idir na Gréagaigh is na "barbaroi", is é sin, na "neamh-Ghréagaigh". Bhí an-suim aige sna trioblóidí a bhíodh ann san am idir an t-oirthear (na Peirsigh) agus an t-iarthar (na Gréagaigh), ag iarraidh míniú a thabhairt ar bhua na nGréagach i gCath Mharatóin sa bhliain 490 RC. Ba thaighdeoir é a scríobh tuarascálacha de réir na breathnóireachta a rinne sé féin, chomh maith le hagallaimh a chuir sé ar dhaoine, le scéalta agus le cuntais a tháinig ó pheann scríbhneoirí eile. Chaith sé na blianta ag cur le chéile cuntas cuimsitheach ar ar tugadh an t-ainm "Historiai" (= ‘Fiosrúcháin’).
Ó bhí sé ar na chéad daoine a rinne iarracht cuntas eolaíoch a thabhairt ar na laethanta a bhí, go bhfios dúinn, is é an leasainm atá air inniu ná "athair na staraíochta". Cé go bhfuil amhras ann faoi chruinneas a chuid foinsí, tá cáil air mar cheannródaí ag baint feidhme as modhanna na heolaíochta le taifead beacht barainneach a choinneáil ar chúrsaí is ar imeachtaí na staire.


Lavr Kornilov.
Ginearál Rúiseach ab ea Lavr Georgiyevich Kornilov (Rúisis: "Лавр Георгиевич Корнилов", Lavr Georgievič Kornilov) (18 Lúnasa, 1870 - 13 Aibreán 1918) a throid sa Chéad Chogadh Domhanda agus i gCogadh Cathartha na Rúise. Coinníonn na staraithe cuimhne air, toisc go ndearna sé iarracht i rith Mhí Lúnasa agus Mhí Mheán Fómhair 1917 rialtas na Rúise a chosaint ar na Boilséivigh, ach b'é ba toradh dá iarracht ná gur scaoil Aleksandr Kerensky saor leo siúd.
Roimh an Réabhlóid.
Cosacach ab ea Kornilov a saolaíodh sa Chasacstáin (nó sa Turcastáin Rúiseach, mar a thugtaí ar an gceantar san am sin). Cosacach agus fear míleata ab ea athair Kornilov, agus ba bhean áitiúil í a mháthair. Chaith Kornilov na blianta fada ina oifigeach proifisiúnta in Arm Impiriúil na Rúise. Sna blianta 1890-1904, bhí sé i gceannas ar mhisean taiscéalaíochta in Oirthear na Turcastáine, san Afganastáin agus sa Pheirs. D'fhoghlaim sé sraith teangacha Lár-Áiseacha, agus bhreac sé síos tuairiscí mionchruinne faoina raibh feicthe aige. Le linn Chogadh na Rúise agus na Seapáine, 1904-1905, bronnadh Cros Naomh Seoirse air, chomh maith le céimíocht an choirnéil.
Sna blianta 1907-11, bhí Kornilov ina "attaché" míleata sa tSín. Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, bhí sé ina Mhaor-Ghinearál, agus rannán cos-slua faoina cheannas. I Mí Aibreáin 1915, nuair a bhí troid fhíochmhar á cur ar an gcathéadan, chaill sé an teagmháil a bhí aige leis na trúpaí Rúiseacha eile, agus rug na hOstaraigh air. Nuair a bhí sé ina chime cogaidh, tháinig an Marascal Machaire Franz Conrad von Hötzendorf ar cuairt chuige go pearsanta, ó chuala sé go raibh cime chomh tábhachtach sin aige. I Mí Iúil 1916, áfach, d'éirigh le Kornilov éalú agus filleadh go dtí an Rúis. Bhí dearcadh criticiúil ag Kornilov ar an monarcacht Rúiseach, agus nuair a bhí an chumhacht bainte den tSár Nioclás a Dó, cuireadh i gceannas Cheantar Míleata Chathair Pheadair é, i Márta 1917. I Mí an Mheithimh 1917, rinne Arm na Rúise iarracht ionsaí a theip orthu, ach b'é Kornilov an t-aon ghinearál amháin ar éirigh an t-ionsaí leis. Mar sin, cuireadh i gceannas ar an arm go léir é.
An "Coup d'État" nár éirigh leis.
Cé go raibh Kornilov míshásta leis an Sár Nioclás, bhí sé den tuairim nár chóir don Rúis a cuid comhghuaillithe a ligean síos sa chogadh. Ar nós a lán Rúiseach, bhí sé barúlach fosta go raibh anord agus ainriail ag dul i bhfairsinge sa tír i ndiaidh Réabhlóid na Feabhra, agus dá gcaillfí an cogadh, go gcaillfí an Rúis. Dúirt sé nach raibh i Léinín agus sna Boilséivigh ach spiairí Gearmánacha agus gur chóir iad a chur chun báis. D'éiligh sé freisin go gcuirfí an disciplín mhíleata i bhfeidhm ar an arm arís, go gcuirfí deireadh le comhairlí an lucht oibre agus na saighdiúirí (na sóivéidí), agus go n-"athstruchtúrófaí" an Rialtas Sealadach féin. Chreid sé go raibh údarás ó Kerensky aige an tsíocháin a chur ar bun arís sa phríomhchathair agus an rialtas a athstruchtúrú. Mar sin, d'ordaigh sé do Thríú Cór an Airm máirseáil go Cathair Pheadair agus an dlí míleata a chur i bhfeidhm ar an áit. Maidir le Kerensky, áfach, scoir sé Kornilov de phost an Ard-Cheannasaí ar an 9 Meán Fómhair, agus é á chur ina leith go raibh sé ag iarraidh deachtóireacht mhíleata a chur ar bun. Chreid Kornilov go raibh Kerensky cimithe ag na Boilséivigh, agus gur chuir siadsan d'fhiachaibh air a leithéid d'ordú a thabhairt don Ghinearál. Is é an freagra a thug Kornilov ná gur eisigh sé gairm shlógtha do na Rúisigh go léir, agus é ag áitiú orthu "teacht chun tarrthála don tír seo againne atá ag saothrú an bháis cheana féin".
I nDiaidh an "Choup d'État".
Nuair a theip ar an g"coup d'état", cuireadh Kornilov agus lucht a leanúna faoi choimhéad i bpríosún Bikhov. Go gairid ina dhiaidh sin, shealbhaigh na Boilséivigh an chumhacht. D'éirigh le Kornilov an príosún a thréigean, ós rud é go raibh lucht tacaíochta dá chuid féin i measc na séiléirí. Rinne Kornilov a bhealach go dtí réigiún Abhainn Don, agus chabhraigh sé leis an nGinearál Mikhail Alekseyev arm frith-Bhoilséiveach a shlógadh i Novocherkassk. Cé go raibh na Boilséivigh i bhfad ní ba líonmhaire, d'éirigh le Kornilov agus lena dhíorma beag an-chath a chur orthu. Fuair Kornilov bás i Mí Aibreáin 1918, le linn an chatha faoi Ekaterinodar. Nuair a bhí a chuid saighdiúirí ag cur léigir ar an gcathair, mharaigh sliogán de chuid na nDearg é. Cuireadh é i gceann de na sráidbhailte máguaird. Cúpla lá ina dhiaidh sin, tháinig na Boilséivigh go dtí an sráidbhaile. Dhí-adhlaic siad corpán an Ghinearál agus náirigh siad go poiblí é. Ina dhiaidh sin, d'ainmnigh ginearáil an Airm Bháin ceann de rannáin an Airm as Kornilov.
Kornilov, Lavr
Kornilov, Lavr
Kornilov, Lavr


1ú haois RC.
1ú haois RC.
Is í an an chéad aois RC an aois a mhair ó 100 RC go dtí 1 RC.
Ní bhaintear úsáid as an náid sa nodaireacht RC/AD.
Forbhreathnú.
Céim ar chéim tháinig na stáit neamhspleácha deireanacha timpeall na Meánmhara faoi riail na Róimhe.


Cath Mharatóin.
Ba é Cath Mharatóin an chéad chath ina raibh an bua ag na Gréagaigh ar na Peirsigh. Rinne arm an rí Dáirias I ionradh ar an nGréig sa bhliain 490 RC ach chloígh hoiplítigh na hAithne iad ar mhachaire Mharatóin. Thug an bua seo misneach do na Gréagaigh. Tá an chuid is mó dár n-eolas faoin gcath bunaithe ar chuntas an staraí Heireadótas. Scríobh an file Aescaileas nár theastaigh uaidh ach go gcuimhneofaí air ach mar dhuine a throid in aghaidh na bPeirseach i measc na gcoisithe i gCath Mharatóin.


Jlloyd Samuel.
Is imreoir sacair é Jlloyd Samuel (29 Márta 1981 a rugadh é). Imríonn sé faoi láthair do Esteghlal Tehran FC san Iráin. D'imir sé le Bolton Wanderers F.C. ó 2007 go 2011 agus le hAston Villa i Sasana roimhe sin.


Heiðar Helguson.
Is imreoir sacair é Heiðar Helguson (r.22 Lúnasa, 1977). Imríonn sé faoi láthair le Bolton Wanderers F.C. D'imir sé le þróttur agus Lillestrom roimhe sin. D'imir sé le Watford ó 1999 go 2005. D'imir sé le Fulham ó 2005 go 2007.


Christian Wilhelmsson.
Is imreoir sacair é Christian Wilhelmsson. Imríonn sé faoi láthair do Al-Hilal. D'imir sé cheanna le Bolton Wanderers F.C.. Rugadh i Malmö, An tSualainn é.


Gérald Cid.
Is peileadóir sacair é Gérald Cid. Dimir sé cheanna le Bolton Wanderers F.C.
agus Nice. D'éirigh sé as an imirt ar an 16 Iúil, 2010.


Danny Guthrie.
Is imreoir sacair é Danny Guthrie. Imríonn sé faoi láthair le Newcastle United.
D'imir sé le Bolton Wanderers F.C. agus Liverpool Football Club.


Mikel Alonso.
Is imreoir sacair é Mikel Alonso. Imríonn sé faoi láthair le CD Tenerife.
Is as Tolosa Thír na mBascach é. Iar-imreoir sacair proifisiúnta é a athair, Periko Alonso. D'imir Mikel le Real Sociedad ar dtús. Thug sé seal ar iasacht le Numancia, agus seal eile le Bolton Wanderers F.C. i Sasana.
Tá baint ag a dheartháireacha Xabi Alonso agus Jon leis an sacar proifisiúnta. Is imreoir proifisiúnta é Xabi, agus is réiteoir é Jon.


Gavin McCann.
Is imreoir sacair é Gavin McCann (10 Eanáir 1978 a rugadh é). Tháinig sé chun saoil i mBlackpool i Lancashire. Imríonn sé faoi láthair le Bolton Wanderers F.C. D'imir sé le hAston Villa i Sasana ó 2003 go 2007 roimhe sin.


Ricardo Vaz Té.
Is imreoir sacair é Ricardo Vaz Té. Imríonn sé faoi láthair le Panionios. D'imir sé cheanna le Bolton Wanderers F.C..


Blerim Džemaili.
Is imreoir sacair é Blerim Džemaili. Imríonn sé faoi láthair le Napoli (ar iasacht le Parma).


Daniel Braaten.
Is imreoir sacair é Daniel Braaten. Imríonn sé faoi láthair le Toulouse. D'imir sé le Bolton Wanderers roimhe sin.
Braaten, Daniel


Ľubomír Michalík.
Is imreoir sacair é Ľubomír Michalík. Imríonn sé faoi láthair le Leeds United. D'imir sé le Bolton Wanderers F.C. roimhe sin.


Andy O'Brien.
Is peileadóir sacair Éireannach é Andy O'Brien. Imríonn sé faoi láthair le Vancouver Whitecaps FC. D'imir sé cheanna le Bolton Wanderers F.C. agus dá thír, Poblacht na hÉireann.


James Sinclair.
Is imreoir sacair é James Sinclair. Imríonn sé faoi láthair do Bolton Wanderers F.C.


Johann Smith.
Is peileadóir sacair é Johann Smith. Imríonn sé faoi láthair do Bolton Wanderers F.C.


Bolton.
Is baile í Bolton i mórcheantar Mhanchain i Sasana. Tá sí suite 10 míle siar ó thuaidh ó Mhanchain. Ba bhaile mhuilinn í a bhíodh go mór chun cinn sa tionscal teicstíle sa 19ú haois. Is é Bolton Wanderers F.C. an club sacair áitiúil a imríonn sa bPríomhshraith Shasanach sa staid Reebok. Bhí 139,403 duine ina gcónaí i mBolton i 2001.


Richard Dawkins.
Richard Dawkins, 24 Meitheamh 2006
Is eiteolaí, bitheolaí éabhlóideach agus scríbhneoir eolaíochta mór-ráchairte Briotanach é Clinton Richard Dawkins (26 Márta 1941 a rugadh é). I láthair na huaire, tá sé in Ollúnacht Charles Simonyi um Thuiscint an Phobail ar an Eolaíocht, in Ollscoil Oxford.
Tháinig Dawkins chun cinn ar dtús le leabhar dá chuid sa bhliain 1976, darbh ainm 'The Selfish Gene'. Chabhraigh sé seo go mór leis an dearcadh géin-láraithe ar éabhlóid a chur i lár an aonaigh agus thug sé an téarma 'meme' ar an saol, rud a chabhraigh le forbairt 'memetics'.
Sa bhliain 1982, chuir sé go mór le heolaíocht na héabhlóide, leis an teoiric a léirigh sé ina leabhar "The Extended Phenotype", is é sin nach mbaineann éifeachtaí feinitíopacha le corp an orgánaigh amháin ach go mbíonn siad in ann a bheith scaipthe ar fud na timpeallachta, corp na n-orgánach eile san áireamh. Bíonn an teoiric seo á lua go minic ag lucht bitheolaíochta.
Tá ceithre leabhar mór-ráchairte scríofa aige ó shin agus bhí sé le feiceáil agus le cloisteáil ar go leor cláracha teilifíse agus raidió maidir le bitheolaíocht éabhlóideach, cruthaíochtachas agus reiligiún.
Is duine frith-reiligiúnach neamhbhalbh é chomh maith le bheith ina aindiachaí, ina dhaonnachaí saolta, agus ina sceipteach agus tacaíonn sé le gluaiseacht na 'Brights'. Tugtar an leasainm "rótvaidhléir Darwin" air as díograis na tacaíocht a thugann sé do theoiric na héabhlóide, tagairt don bhitheolaí Sasanach T. H. Huxley a raibh an leasainm "bulladóir Darwin" air.
Sonraí Pearsanta.
Rugadh Dawkins ar 26 Márta 1941 i Nairobi na Céinia agus tugadh an t-ainm Clinton Richard Dawkins air. B'fheirmeoir agus iar-shaighdiúir coilíneach é a athair, Clinton John Dawkins. Teaghlach ard-mheán aicmeach a bhí ann agus bhí cur síos ar mhuintir Dawkins sa leabhar "Burke's Landed Gentry" mar "Dawkins of Over Norton". Shíolraigh a athair ó mhuintir Clinton, a bhí ina nIarlaí ar Lincoln. Jean Vyvyan Dawkins ab ainm dá mháthair (née Ladner). Bhí suim mhór ag an mbeirt seo sna heolaíochtaí nádúrtha agus d'fhreagraídís na ceisteanna a chuirfeadh Dawkins Óg orthu faoin saol, i dtéarmaí na heolaíochta.
Rinne Dawkins cur síos ar a óige mar "ghnáthóige Anglacánach", ach mhaígh sé go raibh sé in amhras go raibh aon Dia ann ó bhí sé thart ar naoi mbliana d'aois. Ghlac sé a chreideamh chuige arís nuair a ghlac sé le hargóint an deartha, cé gur chreid sé go raibh nósanna Eaglais Shasana go háiféiseach agus gur mó a bhain siad le hord moráltachta ná le Dia.
Nuair a fuair sé tuiscint níos fearr ar éabhlóid ag aois 16, d'athraigh a dhearcadh reiligiúnach arís ós rud é gur mhothaigh sé go raibh míniú chastacht an tsaoil le fáil san éabhlóid i dtéarmaí ábhartha amháin agus nach raibh aon ghá le cruthaitheoir mar gheall air seo.
Phós Dawkins Marian Stamp sa bhliain 1967 ach fuair siad colscaradh óna chéile sa bhliain 1984.
Phós sé Eve Earham níos déanaí sa bhliain chéanna ach tháinig deireadh leis an bpósadh seo chomh maith. Bhí iníon amháin acu seo, Juliet Emma Dawkins, a rugadh i 1984.
Phós Dawkins an tríú bean chéile aige sa bhliain 1992, Lalla Ward. Chuir Dawkins aithne uirthi seo tríd an gcomhchara a bhí acu beirt, Douglas Adams. Bhí Adams ag obair le Ward ar an tsraith ficsean eolaíochta, Doctor Who, ar theilifís an BBC. Tá léaráidí déanta ag Ward do bhreis is leath de na leabhair atá scríofa ag Dawkins.
Gairm Bheatha.
Bhog Dawkins go Sasana lena thuistí agus é ocht mbliana d'aois agus d'fhreastail sé ar Scoil Oundle. Rinne sé staidéar ar an zó-eolaíocht ina dhiaidh sin ag Coláiste Baliol, Oxford. Bhí Nikolaas Tinbergen mar theagascóir aige ansin. Eitneolaí clúiteach a raibh Duais Nobel buaite aige, ab ea é. Ghnóthaigh Dawkins céim BA sa zó-eolaíocht sa bhliain 1962 chomh maith le céimeanna MA agus D.Phil. sa bhliain 1966.
Reiligiún.
Is aindiachaí díograiseach, neamhbhalbh é Dawkins. Chomh maith leis sin, is Comhpháirtí Onórach é den Chumann Saolta Náisiúnta, leas-uachtarán de Chumann Daonnachach na Breataine agus Tacadóir Céimiúil le Cumann Daonnachach na hAlban.
San aiste leis darb ainm "Viruses of the Mind" (ónar eascair an téarma "faith-sufferer"), mhol sé go bhféadfaí feiniméan an chreidimh reiligiúnaigh agus roinnt de chomhthréithe na reiligiún eagraithe a mhíniú agus anailís a dhéanamh orthu le teoiric mheiméatach, amhail an creideamh go bhfuil pionós i ndán dóibh siúd nach bhfuil creideamh ar leith acu. Sa bhliain 2003, chuir Comhaontas Idirnáisiúnta na nAindiachaithe tús le Gradam Richard Dawkins, in onóir dó. Is mór an cháil atá ar Dawkins as an dímheas atá aige ar antoisceachas reiligiúnach, idir sceimhlitheoireacht Mhoslamach agus antoisceachas Críostaí. Ach tá bhí sé páirteach i ndíospóireachtaí i gcoinne lucht creidimh liobrálach agus eolaithe a bhfuil creideamh acu chomh maith, cosúil leis an mbitheolaí Kenneth Miller, an diagaire Alister McGrath agus Iar-Easpag Oxford, Richard Harries.
mion
Chruthaigh Dawkins fondúireacht nua sa bhliain 2006, is é sin, Fondúireacht Richard Dawkins um Réasún agus Eolaíocht. Níl forbairt na heagraíochta seo ach ag tosú ach is é an cuspóir coiteann atá aici ná chun réasún agus eolaíocht a chur chun cinn sa saol.
Gradaim agus Gnóthachtáil.
Ghnóthaigh Dawkins céim D. Sc. sa bhliain 1989.
Tagairtí.
Dawkins, R
Dawkins, R


Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine.
Is éard atá i gceist le Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine ná an forógra a bhfuil an tuiscint idirnáisiúnta ar choincheap na gceart daonna bunaithe air. Ghlac Comhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe leis an Dearbhú go hoifigiúil ar an 10 Nollaig 1948 i bPalais de Chaillot, Páras. Ba é an Dara Cogadh Domhanda a thug an spreagadh don Dearbhú seo, ach is féidir a rá go dtéann coincheap na gceart daonna féin siar go laethanta Réabhlóid na Fraince, ar a laghad.
An Dearbhú.
Tabhair faoi deara nach é seo an leagan oifigiúil. Is aistriúchán sothuigthe é a sheachnaíonn téarmaí dlí.
Brollach.
tá an Comhthionól Ginearálta ag fógairt Dearbhú Uilechoiteann seo Chearta an Duine, mar chomhchaighdeán le baint amach do na daoine go léir agus do na náisiúin go léir, ionas go mbeidh gach duine aonair agus gach foras sa tsochaí ag tabhairt airde ar an Dearbhú seo gan teip, agus go mbeidh siad ag iarraidh urraim choitianta do na cearta agus do na saoráidí a chothú, agus go mbeidh siad, de réir a chéile, ag féachaint chuige go dtabharfar aitheantas agus urraim éifeachtúil do na cearta agus do na saoráidí seo ar fud an domhain, i measc mhuintir na mBallstát agus i measc na bpobal faoi dhlínse na mBallstát.
An Chéad Alt.
Ag teacht chun saoil dóibh, is ionann iad na daoine go léir, is ionann a saoirse, a ndínit agus a gcearta. Tá ciall agus coinsias acu go léir, agus dualgas orthu caitheamh le chéile mar a bheadh bráithre iontu.
An Dara hAlt.
Tá gach aon duine i dteideal na gceart a leagtar amach sa Dearbhú seo, beag beann ar an gcine, ar dhath na clí, ar an ngnéas, ar an teanga dhúchais, ar an gcreideamh, ar an mbarúil pholaitiúil nó eile, ar an gcúlra náisiúnta nó sóisialta, ar an maoin shaolta, ar an dúchas nó ar stádas ar bith eile. Thairis sin, caithfidh gach duine a bheith i dteideal na gceart seo cuma cé acu atá sé ina chónaí i stát neamhspleách nó i gcoilíneacht nó i dtír nó i limistéar eile nach bhfuil a mhuintir á rialú féin faoi láthair.
An Tríú hAlt.
Tá gach aon duine i dteideal a bheatha, a shaoirse agus a shlándála pearsanta.
An Ceathrú hAlt.
Ní féidir aon duine a choinneáil i ndaoirse, i ndaorbhroid ná i sclábhaíocht. Cuirtear cosc iomlán ar gach cineál daoirse nó sclábhaíochta.
An Cúigiú hAlt.
Ní féidir aon duine a chéasadh, agus ní féidir pionós cruálach ná mídhaonna a ghearradh d'aon duine.
An Séú hAlt.
Tá gach aon duine ina theideal go gcaitear leis de réir mar a deir an dlí.
An Seachtú hAlt.
Is comhionann iad na daoine go léir os comhair an dlí, is é sin, is ionann an dlí do na daoine go léir. Tá gach aon duine ina theideal go gcosnófar é ar choireanna agus go gcosnófar a chuid cearta daonna mar atá siad leagtha amach sa dearbhú seo.
An tOchtú hAlt.
An duine ar sáraíodh a chearta daonna, tá sé ina theideal go n-íocfar a éiric leis de réir ordú na cúirte.
An Naoú hAlt.
Ní féidir aon duine a ghabháil, príosúnach a dhéanamh de ná é a dhíbirt gan chúis cheart dhlíthiúil.
An Deichiú hAlt.
Aon duine a gcuirfear an dlí air tá sé de cheart aige a chás a mhíniú do bhinse dlí nach bhfuil claonta ina leith féin ná i leith an taoibh eile.
An tAonú hAlt Déag.
An duine nach bhfuil ciontaithe ag an gcúirt go fóill, glactar leis go bunúsach go bhfuil sé éigiontach, agus ní féidir é a chiontú mura bhfuil gléas ceart a chosanta ar fáil dó.
An duine a rinne gníomh áirithe nach raibh coir ann nuair a rinne sé é, ní féidir é a chiontú ann má rinneadh coir de ina dhiaidh sin, agus an duine a rinne coir áirithe, ní féidir pionós níos troime a ghearradh dó ná an pionós is airde a bhí ar leabhar na reacht nuair a rinne sé an choir.
An Dóú hAlt Déag.
Ní féidir ladar a chur isteach i saol pearsanta aon duine, ina phríobháid ná ina chomhfhreagras, agus tá sé ina theideal go bhfaighidh sé cosaint ó na húdaráis ar iarrachtaí a shaol príobháideach, a chlú is a cháil a chur ó mhaith.
An Tríú hAlt Déag.
Tá gach duine i dteideal gluaiseacht taobh istigh den tír agus socrú síos in áit nua chónaithe sa tír.
Tá gach duine i dteideal imeacht as tír ar bith, a thír dhúchais san áireamh, agus filleadh ar ais go dtína thír dhúchais féin.
An Ceathrú hAlt Déag.
Tá gach duine i dteideal dul ar lorg tearmainn i dtíortha eile, má bhagraíonn géarleanúintí air ina thír féin.
Ní féidir leis dul i dtuilleamaí an chirt seo, áfach, más gnáthchoir neamhpholaitiúil a tharraing na póilíní ar a lorg nó má rinne sé gníomhartha atá ag teacht salach ar phrionsabail bhunaidh na Stát Aontaithe (má rinne sé iarracht cearta na ndaoine eile a shárú, cuir i gcás).
An Cúigiú hAlt Déag.
Tá gach duine i dteideal saoránachta.
Ní féidir a shaoránacht a bhaint d'aon duine gan chúis cheart dhlíthiúil, ná é a dhiúltú faoi athrú saoránachta.
An Séú hAlt Déag.
Tá fir agus mná fásta i dteideal pósadh a dhéanamh agus teaghlach a chur ar bun, beag beann ar chine, ar chreideamh agus ar shaoránacht. Tá na cearta céanna comhionanna acu ó thaobh an phósta, an tsaoil phósta agus an cholscartha de.
Ní féidir pósadh a dhéanamh ach an bhrídeog agus an buachaill óg a bheith sásta é a dhéanamh, is é sin, ní féidir aon duine a phósadh in aghaidh a thola.
Is é an teaghlach bunaonad na sochaí, agus caithfidh údaráis an Stáit an teaghlach a chosaint dá réir.
An Seachtú hAlt Déag.
Tá gach aon duine i dteideal úinéireachta agus comhúinéireachta - is é sin, tá sé i dteideal maoin shaolta a bheith aige, nó a bheith i bpáirt aige le daoine eile.
Ní féidir a chuid maoine saolta a bhaint d'aon duine gan chúis cheart dhlíthiúil.
An tOchtú hAlt Déag.
Tá saoirse smaointe, choinsiasa, agus chreidimh ag cách. Cuid den tsaoirse seo é nach bhfuil cead ag aon duine ladar a chur isteach i do chuid smaointe, agus go bhfuil de cheart agat eolas agus idéanna a ghlacadh ó dhaoine eile agus a scaipeadh uait féin trí gach cineál meán cumarsáide agus beag beann ar na teorainneacha.


CLG Chontae Dhún na nGall.
Is é atá i gceist le CLG Chontae Dhún na nGall ná an eagraíocht a reachtálaíonn na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Dhún na nGall faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Is iad iománaíocht, peil Ghaelach, cluiche corr, liathróid láimhe agus camógaíocht na cluichí a imrítear ann.
Tagairtí.
D


Sliotar.
Is é an sliotar an liathróid a bhaintear úsaid as i gcluiche corr agus iomáint. Fadó, rinneadh as cré-umha, téad nó gruaig é. Anois, déantar le leathar agus corc é.


Stair na Gearmáine.
Is é is brí le stair na Gearmáine ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na Gearmáine fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire.
Réamhstair.
Téann an fhianaise is sine dá bhfuil le fáil taobh istigh de chríocha na Gearmáine inniu timpeall is seacht gcéad míle bliain siar. Glactar leis gur bunaíodh an chéad bhuanáitreabh corradh is cúig chéad míle bliain ó sin. Tá an Néandartálach ainmnithe as an ngleann úd Neandertal i Mettmann idir Wuppertal agus Düsseldorf, ós ansin a fuarthas na chéad iarsmaí den chineál seo duine. Tríocha míle nó dhá scór míle bliain ó sin, áfach, chúlaigh na Néandartálaigh ó dheas le teacht slán ón aimsir a bhí ag dul i bhfuacht - murab ea gurbh éigean dóibh glanadh leo roimh theacht an duine nua-aimseartha, "Homo sapiens sapiens". I dtréimhse dheireanach na oighearaoise, d'iompaigh an Ghearmáin ina tundra, agus shroich leac oighir an Phoil Thuaidh síos go tuaisceart Niedersachsen. Mar sin, creidtear go raibh an tír bánaithe ar fad i lár na tréimhse "Aurignacien", agus níor tháinig mórán áitribh ar an bhfód roimh dheireadh na clochaoise pailéilití. Sa chlochaois neoiliteach a d'fhorbair an talmhaíocht, agus thosaigh an beostoc ag éirí coitianta. Shocraigh na daoine síos agus d'éirigh siad as an bhfánaíocht. Tá roinnt bheag iarsmaí fánacha fágtha ón tréimhse seo. Is í an fhionnachtain is suimiúla acu go léir ná "diosca spéire Nebra". Is éard atá ann ná diosca miotail a bhfuil pictiúr órga de réaltaí na spéire air. Tugann an deismireán cré-umhaoisiúil le fios go raibh réalteolaíocht phrimitíbheach nó astralaíocht de chineál éigin á cleachtadh anseo chomh luath le dhá mhíle bliain roimh bhreith Chríost.
Conas a tháinig na Gearmánaigh chun saoil.
Sa chlochaois neoiliteach agus sa chré-umhaois, shocraigh daoine ó chultúr na potadóireachta línithe, chultúr na potadóireachta cordaithe agus chultúr an eascra síos san áit a bhfuil an Ghearmáin inniu. De réir a chéile a d'fhorbair treibheacha éagsúla a raibh teangacha Ind-Eorpacha á labhairt acu. Tháinig na treibheacha seo ar an bhfód de thoradh an dóigh a raibh an mhuintir isteach agus na bundúchasaigh á meascadh trí chéile. Bhaist údair na sean-Róimhe "Gearmánaigh" ar cheann de na treibheanna seo. Thairis sin, bhí idir Cheiltigh agus Shlavaigh ann, chomh maith le "bloc an Iarthuaiscirt" - is é sin, treibheacha Ind-Eorpacha nach raibh inaicmithe in aon cheann den trí phríomhghrúpa sin. Chuaigh "bloc an Iarthuaiscirt" leis an nGearmánachas ó thaobh na teanga de timpeall ar bhreith Chríost.
Nuair a bhí Impireacht na Sean-Róimhe ina neart, chuir coilínithe Rómhánacha fúthu san áit a bhfuil deisceart agus iarthar na Gearmáine inniu. Bhí saighdiúirí Rómhánacha i seilbh na dtailte timpeall ar an Danóib agus ar an Réin, agus tháinig na saighdiúirí seo ó gach cearn den Impireacht mhór. I ndiaidh Imirce Mhór na Náisiún, d'fhan iarsmaí na náisiún sin uile anseo agus ansiúd sna réigiúin ina bhfuil an Ghearmáin suite inniu.
I mblianta na hImirce Móire, thréig na treibheacha Gearmánacha na tailte taobh thoir den Eilbe, agus chuir na Slavaigh fúthu ansin ina ndiaidh. Nuair a thosaigh na Gearmánaigh ag coilíniú an Oirthir, ón 11ú haois i leith, chuaigh a dteanga in úsáid sna réigiúin sin arís, agus rinneadh cuid d'Impireacht Naofa Rómhánach an Náisiúin Ghearmánaigh (an "Chéad "Reich") díobh arís.
As na dreamanna seo go léir a fáisceadh an náisiún Gearmánach. Bhí an chuid ba mhó de na Gearmánaigh ag labhairt Gearmáinise riamh (cé gur mhair cuid mhór de mhuintir an Oirthir ag labhairt canúintí Slavacha ar feadh i bhfad, fiú nuair a dhearc siad orthu féin mar Ghearmánaigh). San am chéanna, d'fhág cultúr na Róimhe an-lorg ar an nGearmáin ó thús báire.
Seanársaíocht.
Roimh theacht na Críostaíochta, rinne scríbhneoirí Gréagacha agus Rómhánacha tagairtí do na treibheacha Ceilteacha agus Gearmánacha ó am go ham. Timpeall na bliana 500 RC bhí na Ceiltigh ina gcónaí i ndeisceart na Gearmáine agus na treibheacha a raibh canúintí Gearmáinice á labhairt acu sa tuaisceart. I rith na gcéadta bliain tháinig na Gearmánaigh ó dheas (nó ghlac na Ceiltigh leis an teanga uathu), agus faoin am ar rugadh Críost ba í an Danóib an teorainn, a bheag nó a mhór, idir Ceiltigh agus Gearmánaigh. San am seo, tháinig focail iasachta ón gCeiltis go dtí an Ghearmáinic, go háirithe ainmneacha áiteanna agus aibhneacha.
Ón mbliain 58 RC go dtí an bhliain 455 AD (a bheag nó a mhór), bhí Impireacht na Róimhe i seilbh na dtailte taobh thiar den Réin agus taobh theas den Danóib, agus iad á rialú mar phroibhinsí Rómhánacha. Sna blianta 80-260 AD, bhí na Rómhánaigh i gceannas ar chuid de Hessen (Wetterau) agus ar an gcuid is mó de Baden-Württemberg taobh theas den "Limes" (teorainn dhaingnithe Impireacht na Róimhe in éadan na dtreibheacha Gearmánacha. Na codanna de Ghearmáin an lae inniu a bhí sealbhaithe ag Impireacht na Róimhe san am sin, bhí siad roinnte idir trí phroibhinse Rómhánacha: "Germania Superior", "Germania Inferior", agus "Raetia". Bhunaigh na Rómhánaigh cathracha sa chuid den Ghearmáin a bhí acu: Trier ("Augusta Treverorum"), Köln ("Colonia Agrippina"), Bonn ("Bonna"), Worms ("Borbetomagus") agus Augsburg ("Augusta Vindelicorum"). Áirítear na cathracha seo ar na cathracha is sine i nGearmáin an lae inniu. Faoi cheannas na Rómhánach, tháinig cuma nua ar an bhfoirgneoireacht agus ar na ceirdeanna, agus tionchar ag a gcuid nuálacha ar shaol an lae inniu féin. Leis na teorainneacha a chosaint, chuir na Rómhánaigh treibheacha cairdiúla Gearmánacha ina gcónaí sna proibhinsí. Tháinig daoine ón Iodáil féin le lonnú sa chuid Rómhánach den Ghearmáin. Sa bhliain 98, bhreac an scríbhneoir Rómhánach Tacitus síos stair na Gearmáine mar a thuig na Rómhánaigh í. Ba í "Germania" le Tacitus an chéad saothar litríochta inar cardáladh an t-ábhar seo ar aon nós.
An Mheánaois Luath.
Bhí a lán treibheacha Gearmánacha ag tabhairt aghaidhe ar an Deisceart ón gcéad aois AD i leith, ach nuair a tháinig na Hunaigh sa bhliain 375, thosaigh Imirce Mhór na Náisiún, an "Völkerwanderung", i gceart. Shroich an imirce seo a buaicphointe sa chúigiú haois, agus sa bhliain 476, thit an tóin as Impireacht na Róimhe Thiar faoi bhrú na dtreibheacha Gearmánacha. Chuaigh cuid mhór treibheacha Gearmánacha a fhad le Deisceart na hEorpa agus Tuaisceart na hAfraice. D'fhág siad tailte folmha ina ndiaidh, agus tháinig na Slavaigh in áit na nGearmánach. Taobh thoir den Eilbe, bhí canúintí Slavacha á labhairt chomh forleathan sa Mheánaois agus gur bhaist na staraithe "Germania Slavica" ar an gcuid seo den Ghearmáin. Is dóigh leis na teangeolaithe go bhfuil sloinne Slavach ar dhuine as gach triúr Gearmánach inniu.
Ba í ríocht na bhFranc a d'fhorghabh an chuid ba mhó d'Iarthar is de Lár na hEorpa sa séú haois, agus iarthuaisceart na Gearmáine á rialú ag na Sacsanaigh.
Faoi cheannas Shéarlais Mhóir, d'aontaigh na Frainc Iarthar Lár na hEorpa in aon ríocht amháin a shroich ón Aigéan Atlantach a fhad le Muir Bhailt agus leis na hAlpa. Nuair a fuair Séarlas Mór bás, roinneadh an ríocht ina trí chuid de réir Chonradh Verdun sa bhliain 843. Ba í Ríocht na bhFranc Thiar síol na Fraince, agus baint ag Ríocht na Fraince Thoir le hImpireacht Naofa Rómhánach an Náisiúin Ghearmánaigh.
I ndiaidh chríochdheighilt na bliana 843, thosaigh Ríocht na bhFranc ag titim as a chéile. Bhí Laoiseach Cráifeach (Gearmáinis: "Ludwig der Fromme", Fraincis: "Louis le Pieux"), mac Shéarlais, in ann an stát a choinneáil le chéile go fóill. Cheap Laoiseach an mac ba sine aige, Lotár, mar ríchomharba. Fuair Lotár an chuid lárnach den ríocht, chomh maith le céimíocht an Impire. Fágadh Laoiseach Gearmánach an t-oirthear, agus tugadh an t-iarthar do Shéarlas Maol. Nuair a fuair clann mhac Lotáir bás, roinn Séarlas agus Laoiseach lárchuid na himpireachta eatarthu. I ndiaidh bhás Laoisigh sa bhliain 876, arís, roinn a chlann mhac féin ríocht an oirthir ina trí chuid eatarthu.


Montalegre.
Sráidbhaile i dtuaisceart na Portaingéile is ea Montalegre. An bhrí atá ag ainm an bhaile seo ná 'sliabh sona'. Bhí 1,800 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Ceol damhsa leictreonach.
Thosaigh ceol damhsa leictreonach (nó EDM "Electronic dance music") i rith na n-ochtóidí nuair a thosaigh grupaí ceol agus amhránaithe ag úsáid sintéiseoirí, meaisíní drumadóireachta agus seichamhór. Shíolraigh sí ó cheol dioscó na seachtóidí, agus faoi láthair is seánra leathan ceol í le iliomad fo-sheánraí. Ba ea "Kraftwerk" an chéad grúpa a chum ceol damhsa leictreonach. Bhain siad úsáid as ríomhairí agus teicneolaíocht don chéad uair. Bhí tionchar mhór acu ar an seánra iomlán. Tháinig fás mhór sna hochtóidí le chabhair ríomhairí pearsanta.


Halla an Chontae (Corcaigh).
Is foirgneamh cosanta é Halla an Chontae i gContae Chorcaí. Tá sé 67 méadar in airde agus is é an foirgneamh is airde i bPoblacht na hÉireann
Tá sé suite ar Bhóthair Charraig Ruacháin, sa chathair. Osclaíodh é i 1968. Tá ceanncheathrú riaracháin chomhairle contae Chorcaí suite ann. B’é Pádraig MacSweeney an ailtire.
Tá bialann thuas staighre agus tá radharcanna lánléargais le feiceáil den chathair agus a purláin.
Rinneadh nuamhaisiú ar an bhfoirgneamh idir 2002 agus Iúil 2006.


An tSeirbia.
Tír in oirdheisceart na hEorpa is ea an tSeirbia, nó Poblacht na Seirbia (Seirbis: "Република Србија" nó "Republika Srbija"). Is í Béalgrád an phríomhchathair agus an chathair is mó. Tá sí suite ag crosaire idir Lár na hEorpa agus Oirdheisceart na hEorpa. Tá stair agus cultúr éagsúil ag an tír cé gur tír réasúnta beag í. Faoi láthair tá sí ag dul tríd an aistriú ó Sóisialachas Tito agus ré Milošević go daonlathas. Tá teorainn aici leis An Ungáir ó thuaidh; An Rómáin agus an Bhulgáir san oirthear; an Mhacadóin ó dheas agus; an Chróit, an Bhoisnia, agus Montainéagró san iarthar; freisin tá teorainn aici leis an Albáin tríd an réigiúin Cosaive.
Ó lonnaigh na Seirbiaigh sna Balcáin, bhunaigh siad stáit éagsúla, ar deireadh d'aontaigh siad mar Impireacht na Seirbia sa bhliain 1346. Faoin 16ú haois, rinne Impireacht Otamánach gabháil ar an réigiúin iomláin ina bhfuil Seirbia an lá inniu suite. San 19ú haois ath-bhunaigh réabhlóid Seirbia mar mhonarcacht bhunreachtúil. I ndiaidh tamaill d'fhás an ríocht seo agus fuair siad réidh leis an feodachas ar fud na Balcáin. Sa bhliain 1918 aontaigh an cúige Hapsburgach Vóvaidín le Ríocht na Seirbia. I ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, bhí Seirbia páirteach i gcur le chéile an chéad Iúgslaiv leis na náisiúnaithe eile Slavaigh ó dheas, bhí an t-aonán seo i ré i bhfoirm éagsúla go dtí an bhliain 2006. Sa bhliain sin aisghabh Seirbia a neamhspleáchas. I mí Feabhra 2008 d'fhógair pairlimint UNMIK-riaraithe Cosaive, cúige Seirbia ó dheas, neamhspleáchas. Bhí freagairt rialtais idirnáisiúnta measctha, le cuid mhaith den Eoraip ag tabhairt aitheantas don aonán nua. Tá Seirbia mar bhaill de chomhlachtaí idirnáisiúnta éagsúla, ina measc tá, NA, Comhairle na hEorpa, an Eagraíocht um Shlándáil agus Chomhoibriú san Eoraip(ESCE), Comhpháirtíocht na Síochána, an Eagraíocht Comhar Eacnamaíochta na Mara Duibhe(CEMD) agus Comhaontú Saorthrádála na hEorpa Láir(CSEL). Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den Aontas Eorpach agus is tír neodrach í.
Réamhstair.
"Bean Vinča", ~5000 RC, Iarsmalann na Breataine
Bhí na cultúir neoiliteacha Starčevo agus Vinča lonnaithe mórthimpeall ar Bhéalgrád agus bhí ceannas acu ar na Balcáin (chomh maith le chuid de Lár na hEorpa agus den Áise Bheag) 8,500 bhliain ó shin. Is iad Lepenski Vir agus Vinča-Belo Brdo na suíomh is tábhachtach de na cultúir seo, suite ar bhruach na Danóibe. Thart ar 1000 RC, tháining na pailéa-bhalcáigh; Tráiciagh, Dáiciaigh, Iliriaigh chun fód sna Balcáin. Tháinig na sean-Ghréigigh chomh fada agus deisceart Seirbia an lae inniu san 4ú haois RC. Ba é Kale-Krševica an pointe is faide siar ó thuaidh de Impireacht Alastar Mór. Lonnaigh an treibh Cheilteach Scordiscigh ar fud na Seirbia san 3ú haois RC agus thóg siad daingin éagsúla, ina measc; Singidunum (Béalgrád sa lá atá inniu), agus Naissos (áit a bhfuil Niš an lae inniu). Chruthaigh na Scordiscigh a stáit féin le Singidunum mar phríomhchathair. Chloígh na Rómhánaigh chuid de Seirbia sa 2ú haois RC, bhunaigh siad an cúige Illyricum, agus ansin Moesia Mór. Tógadh Srem sa bhliain 9 RC, chomh maith le Bačka agus Banat sa bhliain 106 AD i ndiaidh na cogaidh Dáiciaigh. Ba iad seo a leanas na bailte tábhachtach sa chúige Rómhánach-Seirbiach, Moesia Uachtair; Singidunum, Viminacium, Remesiana, Naissus agus Sirmium (a bhí mar phríomhchathair Rómhánach i rith an Triúrarcacht). Rugadh 17 Impire Rómhánaigh i Seirbia, Constaintín Mór an cheann ba cháiliúla, an chéad Impire Críostaí, a d'fhógraigh caoinfhulaingt reiligiúnach ar fud na himpire. Nuair a roinneadh Impireacht na Róimhe sa bhliain 395, d'fhán an réigiúin faoi riail na Biosáinte. I ndiaidh na 520í, tháinig Slavaigh chun tosaigh ar fud na hImpireacht Bhiosántaigh.
Na Meánaoiseanna.
Bhí cónaí ar na Seirbiaigh i réigiúin darbh ainm Sklavinia ("tailte na Slavaigh"), ag an am neamhspleách ó riail Bhiosántaigh. San 8ú haois, bhunaigh Ríshliocht Vlastimirović Prionsacht na Seirbia. Sa bhliain 822, bhí tailte na Seirbia ag síneadh thar chuid mhaith na Dalmáite, agus glacadh leis an gCríostaíocht mar reiligiúin stáit thart ar 870. I lár an 10ú haois tháinig an stáit amach mar chónaidhm treibhe a chuaigh go dtí cósta an Mhuir Aidriad trí na habhainn Neretva, Sava, Morava, agus Skadar. Thit an stáit as a chéile i ndiaidh bás an Rí Vlastimirid dheiridh – ghabh na Bhiosántaigh an réigiúin agus rialaigh siad é ar feadh aois amháin. Sa bhliain 1040 bhí éirí amach na Seirbiaigh faoin Ríshlioht Vojislavljević in Duklja (Pomorje). Sa bhliain 1091, bhunaigh Ríshliocht Vukanović Prionsacht Mór na Seirbia, bunaithe ar Rascia (Zagorje) agus sa bhliain 1142 aontaíodh an dá chuid arís.
Sa bhliain 1166, tháinig Stefan Nemanja i gcoróin, agus cur sé tús le rath Seirbia faoi Ríshliocht Nemanjić. Bhí mac le Nemanja, Rastko (Naomh Sava) in ann neamhspleachas a bhaint amach ar son an Eaglais Seirbiach sa bhliain 1217 agus scríobh sé an bunreacht is sine atá eolas againn air. Sa bhliain chéanna bunaíodh Ríocht na Seirbia le Stefan II mar Rí. Bhí fadhbanna ag an Ríocht i gcónaí, ag troid le cúigí áirithe agus le hImpireacht na hOtamánaigh. Bhí Dušan in ann tailte nua a fháil de bhárr meath Impireacht Bhiosántach agus thóg sé formhór réigiúin na Gréige. D'oscail sé trádbhealaigh nua agus neartaigh sé geilleagar an Stáit. Ré rathúil é seo agus ba é Seirbia ar cheann de na tíre agus cultúir is forbartha san Eoraip ag an am. Tháinig deireadh leis an ré ag Cath Cosaive sa bhliain 1389. I ndiaidh treascairt Constantinople ag na hOtamánaigh sa bhliain 1453, Léigear Bhéalgrád (1456) agus léigear ar an bpríomhchathair sealadach Smederevo (1459) briseadh an Ríocht go hiomláin. Lean Béalgrád ag troid ar feadh 70 bhliain ach ar deireadh thit an chathair sa bhliain 1521. Bhí Impireacht na hOtamánaigh saor anois le ionradh a dhéanamh ar Lár na hEorpa.
Ré Otamánach agus Ostarach.
Bhí an réigiúin páirteach sna cogaidh idir Impireacht na hOtamánaigh agus Impireacht na hOstaire. Rinne an Ostair ionradh ar an áit trí huaire agus bhí Éirí Amach éagsúla i gcoinne riail na hOtamánaigh. Sa bhliain 1595 d'éirigh na Seirbiaigh amach sa réigiúin Banat i dtuaisceart na Seirbia. Ar feadh tamaill ghabh siad cathrach éagsúla, ina measc; Vršac, Bečkerek, agus Lipova, chomh maith le Titel agus Bečej in Bačka. Bhí an tEaspag, Teodor Nestorović, mar cheannaire ar an Éirí Amach. Mar dhíoltas don Éirí Amach dhóigh na hOtamánaigh taisí Naomh Sava i mBéalgrád. Chuir na hOtamánaigh an réígiúin faoi chois agus d'éag seirbiaigh an áit. Lean an dá hImpireachtaí ag troid. Ón bhliain 1718 go dtí 1739 bhí lámh in uachtar ag na hOstaraigh agus glaodh Ríocht na Seirbia ar an áit, ach arís chuir na hOtamánaigh an réigiúin faoi chois. San 18ú haois thóg an Impireacht Hapsburgach an Vóvaidín de réir Conradh Karlowitz. I rith an tréimhse seo bhí Imirce Mór na Seirbiaigh freisin. Bhog Seirbiaigh go dtí an Vóvaidín, ó Deisceart na Seirbia agus go dtí an Imeallchríoch Míleata nó Krajina san Iarthar (An Chróit sa lá atá inniu).
Réabhlóid agus Neamhspleachas.
Lean Réabhlóid na Seirbia i gcoinne An Impireacht Otamánach ar feadh 11 bhliain, ag tosú sa bhliain 1804 agus ag críochnú sa bhliain 1815. Dhá Éirí Amach a bhí i gceist agus mar thoradh orthu bhain na Seirbiaigh féin-riail amach agus ar deireadh sa bhliain 1835 tugadh neamhspleachas iomláin do na Seirbiaigh.
Leis an gCéad Éirí Amach, faoi cheannas Diúc Karađorđe Petrović, thóg sé 10 mbliana do Arm na hOtamánaigh smacht a fháil arís ar an tír. Go lua ina dhiaidh an athghabháil seo, thosaigh an Dara Éirí Amach.
Faoi cheannas Miloš Obrenović, chríochnaigh sé sa bhliain 1815 le comhréiteach idir na réabhlóidithe Seirbiach agus údaráis Otamánach. Fuair siad réidh le feodachas agus ar 15 Feabhra 1835 ghlac siad bunreacht nua. Sa bhliain 1862 bhí coimhlint idir an airm agus muintir Bhéalgrád agus tar eis brú ó na Cumhachtaí Móra, bhí saighdiúirí uilig na Túirce imithe ón bPrionsacht. Sa bhliain 1876, d'fhógraigh Seirbia cogadh ar an Impireacht Otamánach ag iarraidh aontú le Bosnia. Ag Comhdháil Berlin, 1878, cuireadh deireadh leis an gCogadh Rúis-Túrcach agus cuireadh cosc ar Aontú Seirbia le Bosnia; Cuireadh Bosnia faoi riail Impireacht Ostra-Ungárach. Rialaigh Clann Obrenović Prionsacht na Seirbia ón mbliain 1815 go dtí 1903 (seachas 1842 go 1858 nuair a bhí Prionsa Aleksandar Karađorđević i gceannas). Sa bhliain 1882, ríocht ab ea Seirbia, rialaithe ag Rí Milan. Sa bhliain 1903, i ndiaidh Tonnbhriseadh Bealtaine, thóg Clann Karađorđević cumhacht. Mar aon le réabhlóidí 1848 san Ostair bunaíodh réigiúin féinrialaithe i Vóvaidín na Seirbia.
An Chéad Chogadh Domhanda agus An Chéad Iúgslaiv.
"Féach Freisin: Cogaidh na mBalcán, Seirbia sa Chéad Chogadh Domhanda agus Ríocht na hIúgslaive "
Sa Chéad Chogadh Balcánach (1912), scrois Conradh na mBalcán Impireacht na hOtamánaigh agus ghabh siad na réigiúin Eorpach. Tharla an Dara Chogadh Balcánach (1913) nuair a chas an Bhulgáir a aghaidh ar thalamh na tíortha eile ón gConradh, ach scroiseadh í, áfach. De bharr na cogaidh seo bhí talamh na Seirbia tar éis fás 80% agus a daonra 50%, bhí thart ar 20,000 seirbiaigh marbh.
Ar an 28 Meitheamh, 1914 d'fheallmharaigh Gavrilo Princip Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire in Sairéavó agus ar deireadh d'fhógraigh Ostair-Ungáir cogadh ar Sheirbia. Le tacaíocht a thabhairt dá comhghuaillí, shlóg An Rúis a cuid saighdiúirí, agus mar sin d'fhógraigh An Ghearmáin cogadh ar an Rúis le tacaíocht a thabhairt don Ostair-Ungáir agus mar sin ar aghaidh agus thosaigh an chéad chogadh domhanda. I dtús báire d'éirigh go maith le Seirbia, bhí lámh in uachtar acu ag Cath Cer agus Cath Kolubara. Ar deireadh, áfach, chuir na Cumhachtaí Láir iad faoi chois sa bhliain 1915. D'éag formhór an airm agus an rialtas go Corfú agus An Ghréig. Tháinig siad ar ais le troid ar Fronta na Macadóine, áit ar bhris siad líne a naimhde ar an 15 Meán Fómhair, 1918, ag saoradh na Seirbia agus ag scrios Impireacht na hOstaire agus na hUngáire chomh maith leis an Bhulgáir. Cailleadh 58% (243,600) de shaighdiúirí na Seirbia sa chogadh. In iomláin deirtear go raibh thart ar 1,000,000, taismigh, sé sin tromlach daonra fireannach iomláin (57%).a> sa bhliain 1934
Ar an 1 Nollaig 1918, d'fhógair Prionsa na Seirbia, Alexander, Ríocht na Seirbiaigh, Crótaigh agus Slóivéanaigh faoi riail Rí Peter I na Seirbia. In Mí na Samhna 1921 tháinig mac le Rí Peter, Alexander i gcomharbacht mar Rí. Bhí fadhbanna móra idir Seirbiaigh agus Crótaigh sa pharlaimint, agus bhí na rialtais go minic i sáin. Bhí Nikola Pašić, mar phríomh-aire bainteach le chuid mhaith na rialtais go dtí gur fuair sé bás sa bhliain 1926. I ndiaidh feallmharú Stjepan Radić sa bhliain 1928, dáthraigh Rí Alexander ainm na tíre go dtí An Iúgslaiv. Níor chabhraigh athraithe an Rí le dearcadh na Crótaigh ar an tír. Sa bhliain 1933 feallmharaigh Vlado Chernozemski, baill IMRO (le cabhair ón Ustaise), Rí Alexander in Marseille. I ndiaidh Alexander tháinig a mhac Peter II i gcomharbacht, bhí sé 11 bliain d'aois, áfach, agus mar sin bhí leasríocht faoin bPionsa Pól i gceannas. Ar deireadh tháinig Príomh Aire Dragiša Cvetković ar chomhréiteach le hionadaí na Cróite, Vladko Maček. I Mí na Samhna, 1939 chruthaigh comhaontú Cvetković–Maček Ban féinrialaitheach na Cróite. Ní raibh gach duine sásta leis an réiteach seo, go háirithe náisiúnaithe Seirbiaigh
An Dara Cogadh Domhanda.
"Féach Freisin: An Iúgslaiv sa Dara Cogadh Domhanda"
Chuir Hitler brú ar an Iúgslaiv bheith pairteach sa Chomhaontú Trí-phairtí. Ar deireadh rinne an Leasrí, Pionsa Pól, beart leis na Gearmánaigh ar 25 Márta 1941. Ní raibh pobal na Seirbia nó an arm sásta leis seo, agus iad go mór i gcoinne cumhachtaí na haise. D'eagraigh grúpa oifigigh airm frith-Phól coup d'état ar 27 Márta 1941, agus cuireadh Rí Peter II na Iúgslaiv i gcumhacht. Nuair a chuala Hitler an nuacht seo, bhog sé le hionradh scriosach a dhéanamh ar an tír láithreach. Roinneadh an réigiún Seirbia idir an Ungáir, An Bhulgáir, An Chróit neamhspleách agus an Iodáil (a bhí ag rialú an Albáin agus Montainéagró). Chuir an Ghearmáin rialtas puipéid i gceannas faoi Milan Aćimović agus Milan Nedić. Thosaigh Cogadh Cathartha san áit idir fórsaí ríogaí na Seitnicigh le Draža Mihailović i gceannas agus Páirtínigh Cummanaigh le Josip Broz Tito i gceannas. Agus iad ag troid i gcoinne a chéile bhí siad ceaptha 's a bheith ag troid i gcoinne forsaí an Stáit aise. Tar eis blian amháin maraíodh thart ar 16,000 Iúdaigh Serbiach san áit, sé sin 90% de dhaonra Iúdach na tíre. Bhí an rialtas puipéid eile, Stát neamhspleách na Cróite, pairteach i ngéarleanúint ar an mórchóir ar Seirbiaigh, Iúdaigh agus Roimis. Is é meastachán Iarsmalann Cuimhneachán an Uileloiscthe gur mharaigh an Rialtas Ústaise idir 330,000 agus 390,000 Seirbiaigh a bhí ina chónaí sa Chróit, Bhoisnia agus Seirbia. As na 1,000,000 taismigh in iomláin bhí 250,000 mar shaoránach Seirbia. Bhunaigh na Páirtínigh Poblacht Užice in Iarthar na Seirbia san Fhómhair 1941. Faoi dheireadh 1944, bhí lámh in uachtar ag na Partínigh in Ionsaí Bhéalgrád sa chogadh cathartha agus sa chogadh ginireálta agus bhí smacht acu ar an Iúgslaiv iomláin. Maraíodh idir 70,000 agus 80,000 sa tSeirbia i rith smachtú na Cummanaigh ag deireadh an chogaidh.
An Dara Iúgslaiv.
"Féach Freisin: Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive"
Bhí an bua ag na cummanaigh agus fuair siad réidh leis an Monarcacht le cabhair reifreann. Bhunaigh Léig Cummanaigh na Iúgslaiv Stát Aonpháirtí agus cuireadh gach saghas codarsnacht i gcoinne an Stáit nó Soisialachas faoi chois chomh maith le deireadh a chur le náisiúnachas na réigiúin. Bhí Seirbia mar phoblacht lastiagh den DFI. Ba ea Aleksandar Ranković, mar an polaiteoir is cumhachtach sa Iúgslaiv ag an am. Chomh maith le Tito ar ndóigh, bhí Edvard Kardelj, Milovan Đilas agus Ranković lárnach i rialú na tíre. Sa bhliain 1950, thuraiscigh sé mar aire Gnóthaí Baile gur ghabhadh cúig miliúin daoine. Chaill sé a phost sa bhliain 1966 de bhárr cluasaíocht a bhí á dhéanamh aige mar ceannaire na póilíní rúnda. Bhí teannas áirithe idir é féin agus Tito le Kardelj lena smaointe faoi náisiúnachas agus lárnú chomh maith. Bhí cháill aige i measc na náisiúnaithe agus ní raibh na Seirbiaigh sásta nuair a chaill sé a phost. D'éirigh leis na leasaithe dí-lárnú a dhéanamh sa Iúgslaiv go háirithe leis an mbunreacht nua sa bhliain 1974, tugadh cumhachtaí féinrialaitheach don Chosaiv agus Vóvaidín, ag tabhairt aitheantais áirithe don mhionlach Moslamach. De bhárr na leasaithe seo d'athraigh póilíní na Cosaive ó Seirbiaigh don chuid is mó go hAlbánaigh agus chaill chuid mhaith Seirbiaigh a bpost. Lean na fadhbanna ar aghaidh, áfach, agus tugadh Ollscoil Pristine le Albáinis mar teanga teagaisc. Chothaigh na hathraithe seo eagla i measc na Seirbiaigh san áit agus ní raibh Tito in ann deireadh iomláain a chur le náisiǘnachas sa réigiún.
Briseadh na hIúgslaive agus Daonlathas.
Sa bhliain 1989 tháinig Slobodan Milošević i gcumhacht i Seirbia. Gheall Milošević go gcuirfeadh sé deireadh le cumhachtaí féinrialaitheach Cosaive agus Vóvaidíne. I rith an 'Réabhlóid Frith-Maorlathach', d'éirigh leis a chuid tacadóirí a chuir i gcumhacht iontu. Chothaigh na gluaiseachtaí seo teannas i measc na ceannairí cummanaigh agus lasadh náisiúnachas ar fud na tíre. De bharr an teannas idir na grúpaí eitneach agus náisiúin éagsúil bhris Cogaidh na hIúgslaive amach. Bhí chuid mhaith den troid sa Chróit agus Bhoisnia idir na Seirbiaigh nach raibh sásta le neamhspleáchas ón Iúgslaiv. D'fhan Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive amach ón gcogadh go hoifigiúil ach thug sí tacaíocht míleata agus airgeadais do fhorsaí na Seirbiaigh sa Chróit agus Bhoisnia. De dheasca an tacaíocht seo chuir na NA smachtbhanna ar bun i gcoinne na hIúgslaive a chuir le leithlisiú polaitiúil, meath geilleagrach na tíre agus hipearbhoilsciú an dinar Iúgslaive. D'fhógraíodh daonlathas ilpháirtí i Seirbia sa bhliain 1990, ag cur deireadh le riail aonphairtí go hoifigiúil. Deireann criticí Milošević gur lean an rialtas le riail tiarnasach in aineonn na hathraithe seo. Chuir Milošević cosc le tuairisciú ag na meáin neamhspleách de na hagóidí i gcoinne an rialtais agus theorannaigh sé saoirse labhartha le hathraithe sa chód coiriúil, dá bharr cuireadh alán daoine a bhí i gcoinne Milošević agus an Rialtas i príosún.
Sna toghcháin áitiúil sa bhliain 1996, chaill páirtí Milošević, PSS, agus bhí gearáin faoi chalaois toghcháin ach dhiúltaigh siad aitheantas a thabhairt do na gearáin agus an toradh. Bhí agóidí móra go háirithe i mBéalgrád dá bharr. D'éirigh le Milošević cumhacht a fháil arís nuair a toghadh é mar uachtarán sa bhliain 1997. Thar barr ar sin bhí eachtraí sa Chosaiv ag dul in olcas agus idir 1998 agus 1999, bhris cogadh amach idir arm na hIúgslaive agus Arm Saoirse na Cosaive agus rinne NATO buamáil ar Seirbia. I Meán Fómhar 2000, bhí gearáin arís faoi chalaois toghcháin. Thosaigh Freasúra Daonlathach na Seirbia feachtas frithbheartaíocht shibhialta, comhghuaillíocht de pháirtí frith-Milošević ab ea é. Ar an 5 Deireadh Fómhair tháinig leath milliún daoine ón tír iomláin go Béalgrád, ag áitiú ar Milošević géilleadh. Chuir briseadh Milošević le deireadh aonrú na hIúgslaive. Cuireadh Milošević go dtí an Binse Coiriúla Idirnáisiúnta don Iúgslaiv. Sa bhliain 2003, athainmníodh an tír mar Seirbia agus Montainéagró agus d'oscail an Aontas Eorpach idirbheartaíocht leis an tír don Comhaontú Cobhsaíochta agus Comhlachais. Ar an 21 Bealtaine 2006, bhí reifreann ag Montainéagró faoi neamhspleáchas agus an lá dár gcion bhí 55.4% tar eis vóta a chaitheamh ar a shon. Bhí fadhbanna poilitiúla fós ag Seirbia. Sa bhliain 2003, d'fheallmharaíodh an príomh aire, Zoran Đinđić de bharr a pholsaithe i gcoinne coireacht eagraithe agus caimiléireacht. I mí na Nollaig 2009 cuir Seirbia iarratas oifigiúil bheith mar bhaill san AE agus rinneadh iarrthóir oifigiúil di i Mí Márta 2012.
Tír Eolas.
Lonnaite idir Lár agus Deisceart na hEorpa, tá Seirbia suite ar leithinis na mBalcán agus Machaire Panónach. Leis an gCosaiv san áireamh, tá sí ag suí idir domhanleithid 41° agus 47° T, agus domhanfhaid 18° agus 23° E. Tá gnéithe áirithe topagrafach le feiceáil sa tír: An Machaire Panónach (An Vóvaidín don chuid is mó) ísealchríoch aibhneacha, Sléibhte na mBalcán agus Cairp, na hAlpa Dinaric, chomh maith le cnoic ag síneadh thar lár na tíre. Ritheann an Danóib tríd Seirbia le 21% den fad iomláin sa tír, in éineacht lena fo-abhainneacha is mó, Sava agus Tisza. Tógann Vóvaidín tríú chuid den tír ó thuaidh agus í súite ar Mhachaire Panónach lár na hEopra. Éiríonn na hAlpa Dinaric ó dheas agus cludaíonn siad chuid mhaith de lár agus iarthar na Seirbia. Trasnaíonn an teorainn oirthearach leis na Sléibhte Cairp, a leanann trí Lár na hEorpa. Buaileann deisceart na Cairpigh le Sléibhte na mBalcán, ag leanacht sruth an Mhoráiv Mhór, abhainn 500 cm ar fad. Is í Sliabh Midžor an pointe is airde in oirthiar na Seirbia ag 2156 m. In oirdheisceart na tíre buaileann Sléibhte na mBalcán le Sléibhte Rhodope. Déanann Sléibhte Šar teorainn idir An Chosaiv agus an Albáin, le Đeravica an sliabh is airde ag 2656 méadar.
Aeráid.
Go ginearálta tá Seirbia faoi thionchar an Aigéan Atlantach agus an Meánmhuir chomh maith le mórchríoch Eoráise. I mí Eanáir bíonn meán teocht thart ar 0 °C aici, agus i mí Iúil thart ar 22 °C. Bíonn thart ar 50 mm/mí agus go ginearalta bíonn sé dáilte go cothrom ar feadh na bliana. Ó thuaid bíonn an aimsir cosúil leis an chuid eile den mór roinn, geimhridh fuaire agus samraidh te, taiseach le baisteach dáilte go cothrom. Ó dheas bíonn an samradh agus fómhár níos tirime agus bíonn an geimhreadh níos fuaire le sneachta sna sléibhte. Chomh maith leis sin bíonn airde, aibhneacha móra agus gaireachta don Muir Aidriad tábhachtach i leith difríochtaí aeráide. Ba é −39.5 °C an teocht is isle a thaifeadh i Seirbia ar 13 Eanáir 1985, ag Pešter, agus ba é 44.9 °C an teocht is airde ar 24 Iúil 2007, ag Smederevska Palanka.
Timpeallacht.
Tá níos mó ná 30% de Seirbia clúdaithe ag coillte. Tógann Páirceanna Náisiúnta suas 10% den tír. Tá 5 páirceanna náisiúnta ag Seirbia agus 22 anaclann dúlra.
Rinne buamáil NATO sa bhliain 1999 dochar fadtéarmach don timpeallacht, de bharr na mílte tonna ceimice nimhiúil a scaoileadh ó monarchann a scroiseadh isteach san ithir, atmaisféar agus uisce le tionchar ar daoine agus fiadhúlra áitiúil. Níl athchúrsáil ag tarlú go ginearálta le 15% den bruscar á athúsáid.
Is é an Danóib an abhainn is mó le 588 cm agus is é foinse tábhachtach uisce úr. Is iad Sava, Morava, Tisza, Drina agus Ibar aibhneacha tábhachtach chomh maith. Doirteann fórmhór na haibhneacha isteach sa Mhuir Dhubh, tríd na Daóibe. Is é Belo Jezero an loch is mó, suite sa Vóvaidín, 25 cm² agus is é Jelovarnik an eas is airde ag 71 méadar in Kopaonik.
Polaitíocht.
Is poblacht pharlaiminteach í Seirbia le córas ilpháirtí. Tá Comhthionól Náisiúnta aon seomra reachtaigh aici agus toghtar 250 go cionmhar ar feadh téarma ceithre bhliain. Déanann an Príomh Aire leis na hairí rialtais na cinneadh tábhachtach. Toghtar uachtarán a freastalaíonn mar cheann stáit agus is post ainmniúil é an tUachtarán don chuid is mó. Bhí an toghcháin is déanaí ar 6 Bealtaine May 2012. Bhuaigh Páirtí forásach na Seirbia ach bhí air comhrialtas a fháil ar deireadh. Is é Tomislav Nikolić Uachtarán na tíre ó 2012.
Ó 1999 tá an Cosaiv faoi riail UNMIK de bhárr Rún 1244 na Náisiúin Aontaithe. Tá rialtas sealadach le comthionól agus uachtaráin ann. Cé gur fhógraigh an tionól neamhspleáchas ó Seirbia, níl aitheantas forleathan faighte aici. I dtuairim Seirbia tá an fógra mí-dleathach agus neamhdhlisteanach.
Rannog Riaracháin.
Roinntear Seirbia i 5 réigiúin éagsúil: Vóvaidín, Béalgrád, Šumadija agus Iarthar Seirbia, Deisceart agus Oirthar Seirbia agus Cosaiv & Metohija. Tá Vóvaidín agus Cosaiv mar Chúigí Féinrialaitheach. Tharr sin roinntear Seirbia 150 Bardasachtaí agus 24 cathracha mar aonaid rialtais áitiúla. As sin tá 47 suite in Deisceart agus Oirthiar Seirbia, 52 in Šumadija agus Iarthar Seirbia, 39 in Vóvaidín agus 28 (nó 37) i Cosaiv. Tá 6 cathair suite in Deisceart agus Oirthar Seirbia, 10 Šumadija agus Iarthar Seirbia, 6 i Vóvaidín, agus 1 i gCosaiv, agus ar ndóigh Béalgrád le stádas mar aonaid ar leith.
Caidreamh Coigríche.
Tá 64 ambasáide, agus 22 consalachta i measc 14 tíortha aici, chomh maith le 3 ionadaí seasta chuig na Náisiúin Aontaithe agus roinnt eagraíochtaí idirnáisiúnta eile. Tá 65 ambasáide agus 5 conslachta lonnaithe insan tír í féin. Tá ionadaí ó Údarás Náisiúnta na Palaistíne chomh maith. Tá Seirbia mar bhall de eagraíochtaí idirnáisiúnta tábhachtach ina measc: NA, Comhairle na hEorpa, ESCE, Comhpháirtíocht na Síochána, CEMD agus CSEL. Tá sí freisin mar iarrthóir oifigiúil le bheith mar bhaill den Aontas Eorpach. Dúirt iar uachtarán na Seirbia Boris Tadić go raibh gnóthaí leis an Aontas Eorpach, An Rúis, Na Stáit Aontaithe agus An tSín mar "ceithre cholún" gnóthaí eachtra na Seirbia.
Ar an 17 Feabhra 2008, d'fhógraigh an chúige Cosaive neamhspleachas ó Seirbia, ag búnú Poblacht na Cosaive. I measc tíortha eile, ní thugann Seirbia, An Rúis, An tSín aitheantas oifigiúil don stáit. Tá Seirbia réidh le bac a chur os chomhair Cosaive agus í ag iarraidh bheith mar bhall eagraíochtaí idirnáisiúnta agus níl iarratas curtha isteach chuig na NA ag Poblacht na Cosaive fós. Nuair a thug tíortha áirithe aitheantas do Chosaive, tharraing sé a chuid ambasadóirí mar agóid. Ní dheidéileáileann Seirbia leis an gCosaiv ach tríd eagraíochtaí mar UNMIK agus EULEX. Tá cainteanna ag dul ar aghaidh idir Seirbia agus an Chosaiv le cabhair ón AE sa Bhruiséil.
Chuir Seirbia iarratas isteach le bheith mar bhaill an Aontas Eorpach i mí Nollaig 2009. In ainneoin fadhbanna áirithe, i mí Nollaig 2009, thosaigh an AE ag tradáil arís léi agus níl gá le víossa ag Seirbiagh sna tíortha Schengen. Fuair Seirbia stadas iarrthóir oifigiúil don AE ar 1 Márta 2012.
Geilleagar.
Ón Dara Cogadh Domhanda ar aghaidh tá Seirbia tar eis forbairt ó tír a raibh a geilleagar bunaithe ar talamhaíocht go geilleagar ina bhfuil talamhaíocht agus mianadóireacht fós tábhachtach. I rith ré na Iúgaslaive bhí sé forbatha measartha mar aon le meán an tír iomláin ach bhí difríochtaí áirithe ó réigiúin go réigiúin. Bhí Béalgrád mar an cathair is mó forbatha sa tír leis an gCosaiv mar an réigiúin is lú forbartha chomh maith leis an réigiúin úd in aice an teorainn le Montainéagró. Tháinig meath ar gheilleagar na Seirbia de bhárr briseadh suas na Iúgaslaive, agus buamáil NATO i rith 1999.
Bhí brú mór ar gheilleagar na Seirbia ag tús na 1990í de bhárr smachtbhanna a chuir na Náisiúin Aontaithe uirthi sa bhliain 1992 mr gheall ar an gcogadh sa Chróit agus Boisnia. Cuireadh deireadh iomláin leis na smachtbhanna sa bhliain 2005 nuair a normalaigh siad a chuid trádála leis na Stáit Aontaithe.
Tá 16,6% den OTI in earnáil na talamhaíochta, in earnáil na tionscalaíochta; 25,5%, in earnáil an fháilteachais; 57,9%. Sa bhliain 2008 bhí an OTI iomláin ag 79,662 billiúin dollar agus bhí an OTI in aghaidh an duine ag 10,792 dollar. Tá talamhaíochta an-tábhachta sa Vóvaidín. Fásann siad cruithneacht, coirce, lus na gréine, pónáirí soighe agus glasraí. Tá cáil ar Šumadija dá úllord; tagann fíon ó Vršac, sléibhte Fruške gore agus Župa. Tá feirmeoireacht ainmhí go háirithe i Raškoj agus oirthiar Seirbia. Tá ithir Metohija ag fás arbhar. Sa Chosaiv tá an suíomh is mó ligníte san Eoraip. Tá copar le fáil i measc sléibhte Homoljska. I dtuaisceart Banata tá neart ola agus gas nádurtha le fáil.
Tá thart ar 2,961,000 i lucht oibre Seirbia le ráta dífhostaíochta 14% (50% sa Chosaiv), 30% in earnáil talamhaíochta, 46% in earnáil tionscalaíochta agus 24% in earnáil an fháilteachais. Tá ráta boilscithe thar 6.5% aici.
Faigheann Seirbia a chuid earraí don chuid is mó ó tíortha san Aontas Eorpach (An Ghearmáin, An Ostair, An Iodáil), na Stáit Aontaithe, Daon-Phoblacht na Síne. Díolann Seirbia chuid dá chuid earraí do tíortha an iar-Iúgslaive, Poblacht Seirbia (B&H) agus an An Mhacadóin. Tá easnamh na n-iomportáile aici ag thart ar 6 billiúin dollar (2005).
Muintir na Tíre.
Tá 7,120,666 (Deireadh Fómhair 2011) daoine ina chónaí sa tír (gan an Chosaiv san áireamh), agus de réir tomhais an CIA, tá 1.8 miliúin ina chónaí sa Chosaiv, fórmhór dóibh ina Albánaigh le mionlach Seirbiagh Cosaive chomh maith. Is iad Seirbiagh tromlach na tíre ar ndóigh, 83% den daonra (gan an Chosaiv san áireamh). Tá 290,000, Ungáraigh ina chónaí sa tír, 3.9% den daonra iomláin (agus 14.3% de dhaonra Vóvaidín). Comh maith leo siúd tá mionlaigh eile mar Boisniaigh, Roma, Albánaigh, Crótaigh, Bulgáraigh, Montainéagróigh, Macadónaigh, Slóvacaigh, Vlacaogh, Rómánaigh, agus Sínigh. De réir tomhais na NA, tá thart ar 500,000 Roma ina chónaí sa tSeirbia. Tá an daonra teifeach is mó san Eoraip aici, thart ar 7% – tháinig thart ar leath miliúin teifigh i ndiaidh Cogaidh na hIúgslaive chuig an tír, go háirithe ón gCróit, chomh maith le Boisnia. Deirtear gur fhag thart ar 300,000 daoine de réír na 1990í. Tá daonra sean ag Seirbia (agus i measc na tíre is sine ó thaobh daonra de ar domhain), de dheasca ráta breith íseal.
Reiligiún.
a> i mBéalgrád, an tSéipeal Ortadocsach is mó ar domhain
Tá Seirbia ar cheann de na tíortha is measctha san Eoraip ó thaobh reiligiún de. Is í Ortadocsacht an Oirthir an chreideamh is mó, le Caitliceachas agus Moslamaigh mar reiligiúin mionlaigh, chomh maith le roinnt creidimh eile. Tá roinnt Eaglais Cheartchreidmheach eile sa tír ina measc Rómánaigh, Vlachaigh, Macadónaigh agus Bulgáraigh mar sin, le chéile tá 84.6% den tír Ortadocsach. De réir daonáireamh 2002, bhí 68.97% den daonra Ortadocsach, 19.11% Caitliceach agus 3.55% Protastúnach sa Vóvaidín. Sna réigiúin Seirbia Láir agus Béalgrád tá níos mó ná 90% den daonra Ortadocsach. Sa Chosaiv tá 89% den daonra mar Moslamaigh Albánaigh.
Tá an Caitliceachas i láthair sa Vóvaidín go háirithe ó thuaidh de bharr na mionlaigh atá ina chónaí inti ar nós na hUngáraigh agus na Crótaigh, chomh maith le roinnt Slóvacaigh agus Seicigh. Tá thart ar 388,000 Caitlicigh sa tír nó 5.5% den daonra. Tá roinnt protastúnaigh (1.1%) i measc na mionlaigh sa Vóvaidín chomh maith. Go stairiúil tá pobal laidir Muslamach sa deisceart – Deisceart Raška agus Gleann Preševo Siar ó dheas ach go háirithe. Is Boisniacigh iad, den chuid is mó, le 140,000 daoine nó 2% den daonra, agus ansin Albániagh. I ndiaidh Ionchoisnena Spáinne tháinig roinnt mhaith Iúdaigh le cónaí sa tír. Tógadh go maith leo sna aoiseanna a tháinig ina dhiadh ach níos déanaí de bhárr na Cogaidh sa 20ú haois níl an daonra Iúdach chomh láidir a thuile. Sa lá atá inniú ann tá thart ar 1,185 Iúdaigh Seirbiagh. Go ginearálta tá reiligiún an-tábhachtach i leith náisiúnachas na réigiúine agus na tíre agus bíonn an Eaglais Cheartchreidmheach páirteach uaireannta i gcúrsaí polaitíochta na tíre.
Teanga.
Is í Seirbis an teanga oifigiúil agus í á labhaurt ag 88.09% den daonra. Is teanga slávach í ar ndóigh, gaol laidir aici leis an mBoisnis agus Cróitis. Baintear úsáid as an aibítir Choireallach, atá go hiomláin foghraíoch, len í a scríobh. Tá aitheantas áirithe ag cúig teanga eile sa Vóvaidín: Ungáiris, Slóvaicis, Cróitis, Rómáinis, Rúitéinis. Ar ndóigh tá Albáinis á labhairt ó dheas agus sa Chosaiv.
Cultúr.
Ar feadh na céadta bliana bhí Seirbia roinnte idir Oirthir agus Iarthar Impireacht na Róimhe; ansin idir Ríocht na hUngáire agus Impireacht na Bulgáire, Ríocht na bhFranc agus an Bhiosáint; ansin idir Impireacht Otamánach agus Impireacht na hOstaire chomh maith leis an Veinéis ó dheas. Chuaigh cultúir na himpireachtaí éagsúla i gcion go mór ar cultúr na tíre. Tá cuma Eoraip Láir i dtuaisceart na tíre, sa deisceart, áfach tá níos mó airí Balcáin nó Meánmhuir aici.
Bhí tionchar Bhiosántach an-tábhactach de bhárr Críostaíocht an Oirthir a tháinig go dtí Seirbia sna Meánaoiseanna. Tá stádas lárnach ag Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia san áit, agus tá na céadta mainistéirigh fós ann mar iarsmaí cultúrtha na tíre.
Tá ocht suíomh ar liosta UNESCO: Príomhchathar na Meánaoiseanna, Stari Ras, Mainistir ón 13ú haois, Sopoćani, Mainisir ón 12ú haois, Studenica, agus iarsmaí meánaoiseach atá i mbaol sa Chosaiv; na mainistéirigh Visoki Dečani, Muire Mháthair Ljeviš, Gračanica agus Patrarc Peć. Chomh maith leo siúd tá estát Rómhánach Gamzigrad–Felix Romuliana.
Freisin tá dhá cuimhneachán liteartha, UNESCO: Leabhar Miroslav ón 12ú haois, agus carlann Nikola Tesla i mBéalgrád.
Litríocht.
Bhí baint mhór ag deartharacha Cyril agus Methodius le litearthacht Seirbia. Ag tosú sa 12ú scríobhadh leabhair in Coireallach. Tá Leabhair Miroslav an leabhar Seirbis is sine. I measc na scríbhneoirí tábhcatacha sna meánaoiseanna bhí: Sava Nemanjić, Nun Jefimija, Stefan Lazarević, Constantine Kostenets. I ndeireadh an 17ú haois. bhí scríbhneoirí mar Andrija Zmajević, Gavril Stefanović Venclović, Jovan Rajić, Zaharije Orfelin tábhachtach. Níos déanaí tháining Dositej Obradović agus Jovan Sterija Popović ar an bhfód.
Sa 19ú haois bhí athbheocháin cúltúrtha ag dul ar aghaidh. Rinne Vuk Stefanović Karadžić bailiúcháin ar litríocht na ndaoine, leasaigh sé an teanga agus litríú chomh maith le haistriúcháin nua ar an Tiomna Nua. Sa chéad chuid den 19ú haois bhí Rómánsaíocht coitianta, agus ansin tháinig Réalaíoch chuig an tír. Sa 20ú haois tá cáil idirnáisiúnta ar leith ag Ivo Andrić a bhuaigh an Duais Nobel na Litríochta don úrscéal "Droichead ar an Drína" chomh maith le scríbhneoirí mar Isidora Sekulić, Miloš Crnjanski, Branko Ćopić, Meša Selimović, Borislav Pekić, agus Milorad Pavić. Chomh maith leo siúd bhí filí tábhachtach mar Milan Rakić, Jovan Dučić, Desanka Maksimović, Miodrag Pavlović, Vladislav Petković Dis, Branko Miljković, Vasko Popa.
Ag deireadh an 20ú haois agus tús and 21ú haois tá cáil áirithe idirnáisiúnta ag Milorad Pavić mar gheall ar a úrscéal "Úrscéal na Kazaraigh", mar aon le Momo Kapor, Goran Petrović, Svetlana Velmar-Janković, Svetislav Basara agus Zoran Živković. Tá 551 leabharlainn poiblí i Seirbia, ina measc dhá Leabharlann Náisiúnta; ceann acu i mBéalgrád le thart ar 5 milliún imleabhair agus Matica Srpska (institiúid cultúrtha is sine sa tír bunaithe sa bhliain 1826) i Novi Sad le thart ar 3.5 milliún imleabhair.
Sa bhliain 2010 d'fhoilsiú 10,989 leabhair agus bróisiúir. Tá Margadh Leabhair Béalgrád ar siúil gach bliain agus í mar an ócáid cúlturtha is mó sa tír le 158,128 cuairteoirí sa bhliain 2013. Is é an Duais NIN, an duais is tábhachtach liteartha sa tír a bhronntar gach Eanáir don leabhair nua is fearr i Seirbis.
I leith scannáin tá clú agus cáil ag Emir Kusturica toisc gur bhuaigh sé an Paln d'or dhá huaire ag Féile Scannán Cannes, do na scannáin "When Father Was Away on Business" sa bhliain 1985 agus "Underground" sa bhliain 1995.
Ceol.
Deirtear gurb é an cumadóir agus ceoleolaí Stevan Stojanović Mokranjac athair ceol nua-aimseartha Seirbia. Tá trí árais ceoldrámaíochta sa tír agus ceithre ceolfhoireann shiansach. Tá BEMUS ar cheann de na féilí ceoil clasaiceach is cáiliúla in Oirdeisceart na hEorpa.
Sa cheol traidisiúnta úsáidtear uirlisí mar na píoba uileann (Gaida), feadóga (idir móra agus beaga), coirn, trumpaí, liúiteanna, salmchruiteanna, drumaí agus ciombail. Glaotar kolo ar an damhsa céilí atá acu. Ar ndóigh bíonn éagsúlachtaí le feiceáil ó áit go háit. Bhí filíocht eipiciúil tábhachtach i mbealoideas Seirbia agus na Balcáin ar feadh na céadta bliana agus uaireannta seintear an "gusle" le na dánta nó amhráin seo. Cur síos ar eachtraí stairiúil agus miotasúil ab ea na heipic seo.
Glaotar Turbo-folk ar cheoil a bhfuil mar mheascann de cheol na ndaoine le foghar pop agus damhsa comhaimseartha. I measc na ceoltóirí cáiliúla tá Ceca, Aca Lukas, Jelena Karleuša agus Seka Aleksić.
Tá Práis Balcánach, nó truba ("trumpa") cailiúil chomh maith. Go stairiúil bhí baint aige le saighdiúirí ach anois bíonn sé le cloisteáil ag ócáidí tábháchtach mar bhaistiú linbh, bainis agus sochraid. Gach bliain bíonn Feili Trumpaí Guča le níos mó ná 300,000 daoine i láthair.
Bhí raic ceoil gníomhach sa tír sna 70í agus 80í agus ina measc na grúpaí cáiliúla tá Riblja Čorba, Bajaga i Instruktori,  Električni Orgazam, Partibrejkers, agus Van Gogh. Sa bhliain 1985 chuaigh Rory Gallaghar ar thuras tríd an Iugaslaiv agus sheinn sé i mBéalgrád. Gach bliain bíonn féile ceoil EXIT ar siúil i Novi Sad, féile atá cáiliúil ar fud na hEorpa.
Ceol Éireannach i Seirbia.
Tá móréileamh chomh maith ar cheol agus chultúr na hÉireann i Seirbia. Tá bannaí ceoil mar "Orthodox Celts" agus "Irish Stew," i measc grúpaí eile, ag seinnt agus ag cur chun chinn ceol Éireannach. Tá amhráin mar "Star of the County Down", "Rocky Road to Dublin" agus "Skibbereen" an-cháiliúil ann mar shampla.
Tá tionchar ar leith ag na "Pogues", "Flogging Molly" agus na "Dubliners" ar na bannaí seo agus go ginearálta baineann siad leis an seánra raic-ceilteach. Chumann siad roinnt amhraín leo féin agus iad fós ag cloí le fuaim áirithe Éireannach agus bíonn ceol traidisiúnta le cloisteáil chomh maith (bíonn feadóg stáin, fidil, banjó, bosca ceoil agus bodhrán, le cloisteáil mar shampla). Sheineann "Orthodox Celts" ar lá fhéile Phádraig gach bliain i mBéalgrád.
Sa bhliain 2013 d'aigríodh Féile Éireannach, a chuir béim ar scannáin Éireannach agus bhí an féile ar siúil arís sa bhliain 2014, le damhsóirí Lord of the Dance i láthair. Sa bhliain 2015 tháinig Lisa Hannigan, bhí dramaíocht, scannáin agus neart ceoil chomh maith leis sin d'athraigh siad soilsí an droichid thar na habhainn go glas mar chuid den Fhéile.
Bíonn neart oíchí Éireannacha i dtíthe tabhairne éagsúil, go háithithe T-Pub, a chuireann ceol Éireannach chun chinn. Chomh maith leis sin tá trí grúpa éagsúil damhsóirí ("Celtic Rhythm", "Erin's Fiddle" agus "Irish Dance Belgrade") a dhéanann damhsa Éireannach agus damhsa ar an sean nós i mBéalgrád agus ar fud na tíre. Tá club lucht leanúna Celtic Football Club ann chomh maith.
Bia.
Tá cosúlachtaí le feiceáil i mbia Seirbia agus bia a n-itear ar fud na Balcain. Tá tionchar ar leith ag teacht ón Ghréig, Tuirc agus Ostair. Tá bia an tábhachtach i saol na ndaoine go háirithe i rith saoire eaglasta mar Nollaig, Cáisc agus laethanta áirithe mar slava.
Príomhbhia na tíre ná arán, feol, glasraí agus torthaí agus táirgí déiríochta. Tá arán tábhachtach mar shampla go traidisiúnta tugadh arán agus salainn don aoi. Sainbhia áirithe ná ćevapčići (feoil mhionaithe griollta agus mar ispíní), pljeskavica (cosúil le burgar), sarma (cabáiste agus feoil mhionaithe), agus kajmak (uachtar téachta).
Freisin is mó leo alcól, go hairithe rakía (rakija), driogtha ó torthaí áirithe agus tá sé le fáil ar fud an réigiúin. Deirtear gurb é Slivovitsa (šljivovica), déanta le pluma, an deoch náisiúnta.
Spórt.
Tá spórt mar gné tábhachtach i sochaí Seirbia. Tá móréileamh áirithe ar na spóirt seo a leanas sacair, cispheil, leadóg, eitpheil agus peil-uisce. Mar aon le clubanna proifisiúnta spóirt sa Spáinn tá clubanna áirithe gníomhach i spóirt éagsúla. Is iad "Red Star", "Partizan", agus "Beograd" i mBéalgrád, "Vóvaidín" i Novi Sad, "Radnički" i Kragujevac agus "Spartak" in Subotica na cinn is mó agus is rathúla sa tír.
Is é sacair an spórt is cáiliúil i Seirbia. Thar na blianta tháinig roinnt imreoirí peile cáiliúla ón réigiúin mar Dragan Džajić agus le déanaí Nemanja Vidić (a imríonn le Manchester United), Dejan Stanković agus Branislav Ivanović. Le déanaí níl ag éirí go maith leis an bhfoireann náisiúnta cé gur glac sí páirt i gCorn an Domhain trí huaire as na cúig cinn is déanaí. Is iad Red Star agus Partizan (as Béalgrád) na príomh clubanna sacair sa tír. Is é Red Star an t-aon club ón Oirthar a bhuaigh príomh corn UEFA (sechas Steaua Bucarest), bhuaigh siad Corn na hEorpa sa bhliain 1991. Bhí Partizan mar an chéad foireann ón oirthiar a d'imir i craobh corn Eorpach (1966). Glaotar an Dearbaí Síoraí ar iompairc an dá club agus é mar an iompairc spóirt is spreagúil ar domhain. Imríonn siad i SuperLiga na Seirbia leis breathnóirí is mó as na spóirt go léir. Is é Partizan curadh na tír faoi láthair.
I leith na cisphéile is í Seirbia ceann de na tiortha is mó clú aige lasmuigh na Stáit Aontaithe. Tá craobh an domhain buaite ag na foireann na bhfear dhá huaire (1998 agus 2002), craobh na heorpa trí huaire (1995, 1997, agus 2001), agus bonn airgid sna cluichí Oilimpeacha 1996. Sa 20 bliain is déanaí tá 22 imreoirí Seirbeach tar eis imirt san NBA, Predrag "Peja" Stojaković (Sárimreoir NBA trí huaire), Vlade Divac (Sárimreoir NBA 2001 NBA agus Dámhachtain na Laoch FIBA), Predrag Danilović, Vladimir Radmanović, Nenad Krstić, Marko Jarić, agus Željko Rebrača ina measc. Tá clú agus cáil bainte amach ag "Scoil Cóitseálaí na Seirbia" de bhárr na traenálaithe a tháinig uaidh. Bhí Partizan mar croabh an hEorpa sa bhliain 1992.
Tá móréileamh áirithe freisin ar leadóg de bhárr rath Novak Đoković, agus rath áirithe na mban frieisn ma shampla Ana Ivanović agus Jelena Janković.
Tagairtí.
S


Béalgrád.
Is í Béalgrád príomhchathair na Seirbia agus an chathair is mó sa tír chéanna. Tá sí lonnaithe ar chumar na habhainn Sava agus Danóibe. 'Sé an chiall atá ag a hainm ná Cathair Bán. Tá níos mó ná 1.6 miliúin daoine ann agus tá thart at 3 miliúin sa cheantar iomláin uirbeach. Tá sí mar cheann de na cathracha is mó i lár na hEorpa.
Thart ar an 6ú mílaois bhí an cultúr réamhstairiúil is mó san Eoraip, Vinča, ag forbairt san áit. Níos déanaí bhí Thraco-Dacians ina chónaí sa réigiúin agus i ndiaidh 279 RC, thóg na Ceiltigh an chathair agus glao siad Singidūn air. Ghabh na Rómhánaigh an áit i rith réimeas Augustus, agus tugadh cearta cathrach dó i lár an dara haois. Lonnaigh na Slavaigh é sna 520í, athraigh riall na cathrach cúpla huaire idir na Francaigh, Biosántaigh agus Ungáraigh ach sa 13ú haois thóg an Rí Seirbiach, Stephen Dragutin (1282–1316), é mar príomhchathair a ríocht. Sa bhliain 1521 ghabh na hOtamánaigh Béalgrád. Thóg na Habsurgaigh é roinnt uaire i rith na cogaidh leis na hOtamánaigh agus scriosadh chuid mhaith den chathair. Sa bhliain 1841 bhí Béalgrád arís mar phríomhchathair Seirbia. D'fhán tuaisceart Bhéalgrád mar dún faire na Habsburgaigh go dtí an bhliain 1918. Agus í mar suíomh straitéiseach, throideadh ina leith i measc 115 cogaidh agus scroiseadh í 44 huaire. Bhí Béalgrád mar phríomhchathair an Iúgslaiv ón bhliain 1918 go dtí a lánscor deiridh sa bhliain 2006.
Tá stadas áirithe riaracháin ag Béalgrád i riarú na tíre. Roinneadh an achar uirbeach suas i 17 bardais, comhairle áitiúil ag gach ceann acu. Tógann sí 3.6% de achar na tíre agus 22.5% de daonra na tíre ina chónaí sa chathair.
Tír Eolas.
Tá Béalgrád lonnaithe 116.75 méadar os cionn leibhéal na farraige agus suíonn sé ar chumar na Danóibe agus Sava. Suíonn craoí stáiriúil na cathrach, Kalemegdan, ar bhruach dheis an dá abhainn. Ón 19ú haois, tá an cathair ag forbairt ó dheas agus soir; i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, tógadh Novi Beograd (Béalgrád Nua) ar bhruach clé na habhainn Sava, ag ceangal Béalgrád le Zemun. Tá an chathair tar eis fás agus comhphobail bheag mar Krnjača agus Borča a áireamh. Tá achar lár na cathrach 360 cileaméadar cearnaithe, ach leis an achar uirbeach tá 3,223 km2 aige. Tríd an stair, bhí Béalgrád ag scaradh an Iarthar ón Oirthear.
Ó bhruach dheis na Sava, tá lár na cathrach dronnlach. Isé Cnoc Torlak ag 303 m an point is airde i mBéalgrád. Ó dheas na cathrach tá sliabh Avala (511 m) agus Kosmaj (628 m). Ar taobh eile na haibhneacha tá an talamh plánach don chuid is mó.
Aeráid.
Is í raon na meán-theocht mhíosúil a bhíonn ag Béalgrád ná 0.4 °C i mí Eanáir go 21.8 °C i mí Iúil, leis an meán bliana ag 12.2 °C. Tá 31 laethanta sa bhliain ina mbíonn an teocht os cionn 30 °C, agus 95 laethanta ina mbíonn an teocht os cionn 25 °C. Faigheann Béalgrád 680 miliméadar deascadh sa bhliain. Bíonn 2,025 uaireannta cloig aige ina mbíonn an ngriain ag spalpadh. Go hoifigiúil is é an teocht is airde a bhí acu riamh i mBéalgrád ná +43.6 °C, ar an 24 Iúil 2007, agus an teocht is isle a bhí acu ná −26.2 °C ar an 10 Eanáir 1893.


Baile Átha Í.
Tá Baile Átha Í suite san iar-dheisceart de chontae Chill Dara.


Xibe.
a> a dathaíodh sa bhliain 1882 i Qapqal Xibe.
Dream eitneach sa tSín is ea na Xibe (leaganacha eile den ainm céanna iad "Xibo" agus "Sibe"). Tá cónaí ar chuid acu i Xinjiang (Sinkiang) in Iarthar na Síne agus sa Mhancúir in oirthuaisceart na Síne. Is as an Manchúir do shinsir na Xibe i Xinjiang, ach sa bhliain 1764, d'aistrigh Impire na Síne go dtí Xinjiang iad le go mbeadh daoine iontaofa aige in aice le teorainn thiar na hImpireachta a chosaint.
Na Xibe (agus na Manchúraigh) a bhfuil cónaí orthu sa Mhanchúir féin, is í an tSínis chaighdeánach a labhraíonn siad. Tá an teanga Xibe beo i Zinjiang, áfach, agus í ó dhúchas ag 40,000 duine. Canúint Manchúirise atá ann go bunúsach, agus baintear úsáid as an aibítir Mhanchúrach le hí a scríobh, cé go bhfuil na Xibe tar éis an aibítir a leasú le go mbeadh sí níos oiriúnaí d'fhuaimeanna na canúna.
Tá na Xibe ar ceann de na grúpaí eitneacha a bhfuil aitheantas oifigiúil na n-údarás acu sa tSín. Mar sin, is féidir an teanga a fhoghlaim agus a staidéar in aon scoil traenála amháin i gceantar féinrialaitheach Yili.


Éamann Iognáid Rís.
Dob é Éamann Iognáid Rís (Béarla: Edmund Ignatius Rice; 1 Meitheamh 1762 – 29 Lúnasa 1844) bunaitheoir na mBráithre Críostaí.
Cúlra agus óige.
Rugadh é ar an gcéad lá de Mheitheamh, 1762 i gCallainn, Contae Chill Chainnigh. Feirmeoirí ab ea a thuismitheoiri, Roibéard Rís agus Margaret Tierney.
Deireadh a shaoil.
Fuair sé bás i bPort Láirge.


Wir sind Helden.
Is banna pop-cheoil iad Wir sind Helden (AIF: [vɪɐ zɪnt hɛldn], "Is laochra sinn"). Is as an Ghearmáin dóibh.


Ulbha.
Is oileán Albanach é Ulbha (Béarla: "Ulva"), in aice le hOileáin Muile. 12 chiliméadar ar fhad atá sé, le 16 áitritheoir.


Ár Jokela.
Thit Ár Jokela (Fionlainnis: "Jokelan kouluammuskelutapaus" nó "Jokelan koulusurmat") amach ar an 7 Samhain, 2007, i Lárionad Scoile Jokela ("Jokelan koulukeskus") i sráidbhaile Jokela i gceantar Tuusula san Fhionlainn. Chaith duine de dhaltaí na scoile, Pekka-Eric Auvinen (Meitheamh 1989-7 Samhain 2007), na céadta urchar ina thimpeall agus mharaigh sé naonúr daoine, mar atá, cúigear buachaillí óga a bhí ag foghlaim sa scoil, banaltra scoile, ardmháistreás na scoile agus bean cúig bliana fichead a bhí ag freastal ar chlár oideachais aosaigh sa scoil. Sa deireadh, chuir sé lámh ina bhás féin. Cé go raibh sé beo i gcónaí nuair a tháinig na póilíní air agus é ina luí ar an urlár, shíothlaigh sé go gairid ina dhiaidh sin in ospidéal Töölö i Heilsincí.
Na hImeachtaí.
Ar an 7 Samhain 2007, timpeall is ag a 11.40 a'chlog, thosaigh Pekka-Eric Auvinen, duine de dhaltaí na scoile, ag lámhach ina thimpeall leis an bpiostal (SIG Sauer Mosquito, calabra.22) a thug sé leis go dtí an scoil. Bhí an piostal aige go dlíthiúil, nó bhí sé díreach tar éis ceadúnas a fháil. I rith an chéad fhiche nóiméad eile, mharaigh sé ochtar daoine de dhaltaí nó d'fhoireann na scoile. Cuid de na daltaí agus de na múinteoirí, d'fhan siad socair sna seomraí ranga, agus glas ar an doras, ach d'éalaigh cuid mhaith eile as foirgneamh na scoile lena n-anam. Ghortaigh cuid acu iad féin nuair a bhris siad fuinneoga le teacht amach.
Ag a 11.44 a'chlog, cuireadh fios ar na póilíní, agus tháinig an chéad chonstábla go dtí an scoil ag a 11.55. Sa deireadh, bhí timpeall is céad póilín san áit, ina measc Grúpa Karhu, aonad speisialta na bpóilíní. Nuair a fuair na póilíní radharc ar Auvinen, scaoil sé urchar ina dtreo, ach níor bhuail an t-urchar aon duine acu. Ansin, chuaigh sé as radharc orthu arís, sula raibh d'uain acu aimsiú a fháil air ná dul i dteagmháil cumarsáide leis. Ag a 13.53 a'chlog, tháinig na póilíní trasna ar Auvinen, agus é ina luí i leithreas na scoile. Bhí sé tar éis é féin a chaitheamh sa chloigeann, ach bhí sé beo i gcónaí. Tugadh go hOspidéal Töölö é, áit ar bhásaigh sé ag a 22.15 a'chlog.
De réir mar a d'aithin na póilíní, scaoil Auvinen 76 urchar, ar a laghad. Bhí leathmhíle de chartúis ar fad aige, áfach. Bhí sé ag iompar canna peitriliam leis, fosta, agus rinne sé iarracht an scoil a chur trí thine.
An Gunnadóir.
Tá idir ardranganna bunscoile ("peruskoulun yläaste", do dhaltaí ó 13 bliana go 15 bliana d'aois) agus coláiste ("lukio", do dhaltaí ó 16 bliana go 18 mbliana d'aois) ag oibriú i Lárionad Scoile Jokela. Bhí Pekka-Eric Auvinen ag freastal ar an tríú rang den "lukio", agus é lena scrúduithe ardteistiméireachta ("ylioppilastutkinto") a chur de sa bhliain a bhí chugainn. Bhí sé ocht mbliana déag d'aois. Ní raibh taifead coiriúil aige, ach b'é an scéal a bhí ag dul timpeall i ndiaidh na n-imeachtaí go bhfuair sé bulaíocht ar scoil. Tá an dá bh'fhéidir ann, áfach.
Bhí cárta ballraíochta aige ón "Helsinki Shooting Club", club aimsitheoireachta i Heilsincí. Bhí an cárta ar fáil do chách, ar acht go bhfreastlódh sé ar chúrsa gairid slándála. Nuair a chuaigh sé ar lorg ceadúnais, thaispeáin sé an cárta ballraíochta do na póilíní lena chruthú go raibh an aimsitheoireacht mar chaitheamh aimsire aige. Theastaigh uaidh piostal ar chalabra naoi milliméadar a cheannach, ach níor thug na póilíní ceadúnas dó le haghaidh a leithéide. Is é an cineál piostal a ceadúnaíodh dó ná piostal ar chalabra.22, a bhí ní b'oiriúnaí don tosaitheoir. Ní raibh drogall ar na póilíní an ceadúnas a bhronnadh air, ó nach raibh taifead coiriúil aige. Fuair sé an ceadúnas ar an 19 Deireadh Fómhair 2007, cupla seachtain roimh an ár.
Ceoltóir proifisiúnta is ea athair Auvinen, agus a mháthair páirteach i saol na polaitíochta sna Glasaigh. Maidir leis an mac, bhí sé ag cur suime i gcúrsaí na polaitíochta ó bhí sé ina bhrín óg, ach le déanaí, bhí sé ag éirí díograiseach i leith smaointí Friedrich Nietzsche faoin osduine. D'fhág sé ina dhiaidh cineál forógra ina raibh sé ag caitheamh anuas ar an gcuid ba mhó den chine dhaonna, agus é den bharúil go raibh meath ag teacht ar an gcine daonna, ó nach raibh an roghnú nádúrtha ag dealú na rogha ón díogha a thuilleadh. Mar sin, thug sé le fios go raibh sé ag iarraidh an roghnú sin a chur i gcrích ina scoil féin tríd na daoine laga a mharú. Bhí tionchar ón náisiúnachas Fionlannach, ón gciníochas agus ón nua-Naitsíochas le haithint ar a chuid scríbhinní chomh maith, ach san am céanna, cháin sé na maolchloignigh, ó bhí sé barúlach gur daoine den droch-chineál a bhí iontu, agus é féin ina osduine.
Bhí sé ina ábhar mór diospóireachta i ndiaidh an áir, cén tionchar a bhí ag Pentti Linkola ar smaointeachas anordúil Pekka-Eric Auvinen. Ceannródaí don Ghlasachas ab ea Pentti Linkola san Fhionlainn, scríbhneoir a thug rabhadh faoi na dainséir a bhí ag bagairt ar an timpeallacht nádúrtha thiar sna seachtóidí, nuair nach raibh sé faisiúnta go fóill. De réir a chéile, d'iompaigh Linkola in aghaidh an daonlathais agus é ag fógairt gur chóir na lagracháin a mharú agus na daoine láidire a chur i gceannas ar na cúrsaí. Cé go bhfuil blas láidir an Darwineachais shóisialta ar a mbíonn sé a rá ar na saolta seo, agus a lán daoine ag cur "éicea-fhaisisteachas" ina leith, bíonn fáilte roimhe i gcónaí ina lán áiteanna toisc an stádas a bhain sé amach sna ciorcail acadúla leis an ról a bhí aige mar cheannródaí do ghluaiseacht na nGlasach. Bhí máthair Pekka-Eric Auvinen ina ball den fhaicsean Ghlasach a bhí tugtha do ghnéithe áirithe de smaointeachas Linkola, agus chuir an fear óg féin in iúl ina chuid scríbhinní go raibh urraim aige do Linkola.


Cill Airne.
Baile i gContae Chiarraí in Éirinn is ea Cill Airne. Tá an baile suite ar bhruach thiar thuaidh Loch Léin, cuid de Pháirc Náisiúnta Chill Airne. Is iomaí nithe is díol spéise atá sa bhaile agus sa cheantar máguaird amhail Ardeaglais Mhuire, Caisleán an Rois, Teach Mhucrois, Lochanna Chill Airne, Na Cruacha Dubha, Dún Lóich agus araile.
Baile Turasóireachta.
Is í Cill Airne an t-ionad turasóireachta is cáiliúla agus is mó a bhfuil forbairt thráchtála déanta air in Éirinn. Is baile margaidh í atá lonnaithe san áit a dtagann bóithre Luimnigh-Bheanntraí agus Chorcaí-Thrá Lí le chéile agus is í baile ardeaglaise dheoise Chaitliceach Chiarraí í. Tá clú is cáil ar fud na cruinne ar na radhairc rómánsúla de lochanna is de shléibhte atá le feiceáil sa cheantar. Tá iomrá ar shaibhreas, éagsúlacht agus raidhse fhlóra an cheantair chomh maith (ina measc "Arbtus unedo" agus an raithneach thearc úd "Trichomanes radicans") Tá roinnt séadchomharthaí ársa inspéise ann chomh maith. Sa bhaile féin is é an t-aon fhoirgneamh arbh fhiú trácht air ná Ardeaglais Naomh Muire (1842-55), a dhear Augustus Welby Pugin; tá sé seo ar cheann de na heiseamláirí is fearr sa tír de shéipéil a tógadh i stíl na hAthbheochana Gotaí.


CLG Áth an Mhuilinn (Luimneach).
Páirceanna inar imriodh cluichí Gaelacha i bParóistí Mhóin a’Lín agus Áth an Mhuilinn ó bhlianta na 1880í.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Áth an Mhuilinn.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Mhuire Cúnamh na gCríostaithe timpeall Ollscoil Luimnigh i mbruachbhailte Caladh Uí Threoigh agus Áth na Coite ar thaobh thoir Cathair Luimnigh idir abhainn na Grúdan, na Sionainne agus na Maoilchéirne agus Bóthar Bhaile Átha Cliath. Toisc ná fuil ach daonra beag áitiúil sa pharóiste anois, tagann an-chuid dá imreoirí as contaetha eile.
Cluichí.
Bhi traidisiun na hiomána níos láidre sa cheanntar ó bhunú CLG suas go dti blianta na 1970í nuair a leathnaigh bruachbhailte na cathrach amach chuig Calaidh Uí Threoigh. Imrítear peil agus iomáint ach tá an pheil níos láidre sa chlub.
Stair.
Tá tagairtí ann faoi chluiche iomána a imríodh sa pharóiste i bpáirc in aice Crosbhóthar Chill Mhuire (san áit a bhfuil an "Kilmurry Lodge Hotel" suite anois) sa bhliain 1887 idir Máigh Rua agus Béal Átha Shiomóin. Bhí club ar leith dárbh ainm "Cill Mhuire" sa cheanntar le linn blianta tosaigh CLG agus bhí club eile as Áth na Coite ag imirt faoin ainm "Craobh Emmet" san am chéanna. Tá tuairiscí ann i nuachtáin an tráth sin faoi na sluaite móra a tháinig chun féachaint ar chomórtaisí peile agus iomána a d'eagar Cill Mhuire le linn blianta na 1890í.
Maraon lena lán clubanna eile sa chontae, thit an dá chlub as a chéile le linn an An Chéad Cogadh Domhanda agus blianta na dTrioblóidí. Is é cluiche iomána a imríodh sa bhliain 1909 an tagairt deireannach a bhfuil ann anois do Chill Mhuire agus níl aon tuairisc faoi Chroabh Emmet níos déanaí ná comórtas iomána sóisear inar ghlacadar páirt i Mí Meán Fómhair na bliana 1919.
Le linn an tréimhse ò bhlianta na 1920í suas go dti an bhliain 1957 nuair athbhunaíodh Móin a' Lín, d'imir iománaithe agus peileadóirí na háite le Átháin nó le Naomh Pádraig
Ós rud é nár scoilt paróiste Mhuire Cúnamh na gCríostaithe ó pharóiste Mhóin a' Lín go dti an bhliain 1980, is é Áth an Mhuilinn an club is óige sa chontae faoi láthair. Cuireadh tús le fóirne na nóg sa bhliain 1999 agus le fóirne sinsear sa pheil sa bhliain 2002 agus san iomáint sa bhliain 2004. Sular bhunaíodh an club, d'imir formhór iománaithe agus peileadóirí an pharóiste le Móin a' Lín.
Shroich Áth an Mhuilinn cluiche leath-cheannais Peile Sóisear B Chontae Luimnigh i ndiaidh dóibh buachaint ar Phailís Chaonraoí i gcluiche ceannais na cathrach sa bhliain 2005 agus chailleadar cluiche ceannais Peile Sóisear A na Cathrach i gcoinne Na Piarsaigh sa bhliain dár gcionn.
Páirc Imirthe.
D'imir an club ar dtús in Ollscoil Luimnigh ach tá a bpáirc féin, Faiche na Rós, ar chíos acu ar bhruach na Sionainne i bPáirc Teicneolaíochta Plassey ón mbliain 2003. Ceaptar gur imríodh na céad cluichí Gaelacha sa cheanntair ar an suíomh céanna ag deireadh an 19ú aois.
Imreoirí Cáiliúile.
a> sa chluiche leath-cheannais, 28ú Lúnasa 2004
Imríonn Gearóid Óg Ó Coileáin ("Ger Collins"), ball d'fhoireann peile sinsir Luimnigh faoi láthair, le Áth an Mhuilinn agus ghlac iar-pheileadóirí an chontae le linn blianta na 1980í, Gearóid Ó Coileáin ("Gerry Collins") agus Seosamh Ó Roideacháin ("Joe Redington") páirt i mbunú an chluib.
Tagairtí.
Ath An Mhuilinn (Luimneach)
Ath An Mhuilinn (Luimneach)
Ath An Mhuilinn (Luimneach)


CLG Móin a' Lín.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Móin a' Lín.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Móin a' Lín ar thaobh thoir Cathair Luimnigh sa limistéar idir Abhann na Grúdan agus Abhann na Maoilchéirne ar thaobh theas Bóthar Bhaile Átha Cliath. Tagann formhór dá imreoirí as na bruachbhailte Caladh Uí Threoigh, Áth na Coite, An Chill Bhán agus Móin a' Lín, as sráidbhaile Béal Átha Shiomóin agus as ceanntracha tuaithe an pharóiste ar nós Cill Ónáin, Baile an Mhuilinn agus Cúil Uí Sheighneáin.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint. Cé gur cheanntar iomána ar dtús é, tá an pheil níos láidre sa chlub le tríocha bliain anuas.
Stair.
Ós rud é ná raibh Móin a' Lín ach an leath tuathach de pharóiste Naomh Phádraig suas go dti an bhliain 1970, bhí clubanna eile i gcónaí ag mealladh imreoirí na háite chucu. Nuair ná raibh aon chlub da chuid féin acu eagraithe san áit, bhí traidisiún ann i gceanntair áirithe an pharóiste imirt le Naomh Pádraig, Átháin, Clochán agus Saor Theas.
Bhíodh an iomáint agus an pheil á imirt sa cheanntair ag roimh blianta na 1880í agus, i ndiaidh rialacha caighdeánacha a ghlacadh don dá spórt, bunaíodh roinnt clubanna ann. Ina measc siúd, bhí "Craobh Emmett", "Cill Mhuire", "Áth na Coite" agus "Béal Átha Shiomóin" gníomhach le linn blianta tosaigh CLG agus tá tagairt ann faoi chluiche iomána a d'imir Béal Átha Shiomóin i gcoinne Máigh Rua sa bhliain 1887. Le linn blianta na 1890í, eagraíodh an-chuid comórtaisí sa pharóiste inar ghlac fóirne móra na cathrach agus oirthear an chontae páirt.
Ach thit gach club sa cheanntar as a chéile le linn an Chéad Chogaidh Domhanda agus na dTrioblóidí. Is é cluiche iomána a imríodh sa bhliain 1909 an tagairt deireannach a bhfuil ann anois do Chill Mhuire agus níl aon tuairisc faoi Chroabh Emmet níos déanaí ná comórtas iomána sóisear inar ghlacadar páirt i Mí Meán Fómhair na bliana 1919.
Atheagraíodh club peile in Áth na Coite le linn blianta na 1920í agus, nuair a d'éirigh sé sin arís as imirt i ndiaidh cúpla bliain, d'imir fóirne iomáint agus peil faoin ainm "Móin a' Lín" suas go dti An Dara Chogadh Domhanda. Is ar éigin a chláraíodh an club go hoifigiúil mar ba é Átháin ó bhruach eile Abhann Na Maoilchéirne an club ba láidre sa chontae ag an am.
Páirceanna inar imriodh cluichí Gaelacha i bParóistí Mhóin a’Lín agus Áth an Mhuilinn ó bhlianta na 1880í.
Athbhunaíodh club faoin ainm "Fág an Bealach Béal Átha Shiomóin" timpeall na bliana 1940, agus i ndiaidh dóibh buachaint ar Naomh Iosaef chun Craobh Iomána Sóisear na Cathrach a ghabháil sa bhliain 1948, d'éiríodar as an imirt nuair a athbhunaíodh Móin a' Lín sa bhliain 1957.
Cé gur éirigh leis an gclub nua i gCraobh Iomána Sóisear an Chontae i ndiaidh dóibh buachaint ar Naomh Mhuire Ráth Caola i gcluiche ceannais na bliana 1961 agus arís ar An tÁth Leacach i gcluiche ceannais na bliana 1971 agus Craobh Peile Sóisear Chontae Luimnigh a ghabháil leo sa bhliain 1969 tar éis dóibh an bua d'fháil ar Chill Mocheallóg, ba chlub sóisear leis an mbéim ar an iomáint den chuid ba mhó é Móin a' Lín suas go dtí an bhliain 1978. Sa bhliain sin, d'éirigh leo i gCraobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh i ndiaidh an bua d'fháil ar Naomh Ciarán agus i gCraobh Faoi-21 agus i gCraobh Mionúir an Chontae chomh maith.
Tháinig cúlú ar an bpeil agus ar an iomáint le linn blianta na 1980í ach, nuair a tháining fás mór ar dhaonra an pharóiste le linn blianta na 1990í, d'fhás an club ina theannta. Bhuadar craoibh chontae san iomáint idirmheánach i ndiaidh dóibh sárú ar Shaor Theas agus faoi thrí sa pheil sinsear, tar eis dóibh Áth Dara a chloí sa bhliain 2002, Naomh Ciarán i gcluiche ceannais na bliana 2005 agus Áth Dara arís sa bhliain 2010.
Páirc Imirthe.
Cheannaigh an club a phríomhpháirc imirthe ar Bhóthar na Seanscoile sa bhliain 1969 agus a dara pháirc sa Bhaile Nua sa bhliain 1996. Roimhe sin, bhíodh páirceanna ar chíos acu i gCill Ónáin agus i gCill Mhuire.
Imreoiri Cáiliúla.
I measc imreoiri cáiliúla an chlub ar imir ar fhoireann Luimnigh chomh maith, tá na h-iománaithe Brian Ó Gadhra ("Brian Geary") agus Damien Mac Cosgair ("Damien Cosgrave") as blianta na 2000í agus na peileadóiri Seosamh Ó Roideacháin ("Joe Redington") as blianta na 1980í agus Muiris Ó Gaibhín ("Muiris Gavin") agus Micheál Ó Cruadhlaíoch ("Mike Crowley") as blianta na 2000í.
Naisc sheachtracha.
a>, Srath-chomórtas Iomána Sóisear B Chathair Luimnigh i Móin a' Lín ar an 22ú Aibreán 2001.
Tagairtí.
Moin A Lin
Moin A Lin
Moin A Lin


CLG Mungairit.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Mungairit.
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste Mungairit ar imeall thiar Luimnigh, 7km ó lár na cathrach. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile Mungairit, ceanntrair tuaithe máguaird ar nós Caimchín, Oileán Uí Dhubháin agus An Ráth Mhaol, bruachbhailte An Ráithín agus Gabhal Dá Bhóthar sa chuid thuaidh de pharóiste Mungairit agus ó bhruachbhailte Tuar an Dúill agus Baile Uí Chaoimh i bparóiste Naomh Pól. Cé go bhfuil club eile, Craobh Chumhra, ann i bparóiste Mungairit/Craobh Chumhra, is féidir le gach peileadóir agus iománaí as an bparóiste uile imirt le Mungairit.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint. Cé go raibh béim an pharóiste dírithe go mór i dtreo na hiomána suas go dti blianta na 1980í, tá an pheil níos láidre sa chlub le deich mbliain anuas.
Stair.
Bhí an iomáint beo fós ar imeall Chathair Luimnigh nuair a bhunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus cláraíodh club dárbh ainm dó "Mungairit" timpeall bhliana 1885. Nuair a scoilt coiste an chontae go gairid ina dhiaidh sin, thit an club sin as a chéile, d'aistrigh formhór na nimreoirí go dti Saor Theas, an club iomána ba láidre i Luimneach ag an am a bhuiagh Craobh an Chontae sna blianta 1888, 1889 agus 1890.
Cuireadh tús le club nua faoin ainm "Feachtasóirí Mungairit" sa bhliain 1894 agus tá tuairisc ann foi chluiche a chailleadar i gcoinne Óglaigh na hÉireann Baile an Gharrdha i gCromadh i Mí Dheireadh Fómhair na bliana 1895. Bhí foireann iomána sách-láidir acu ag tús an 20ú chéad nuair a bhíodar an-ghníomhach i gcomórtaisí suas go dti an bhliain 1904 ach is beag tuairisc a bhfuil ann fós faoi na Feachtasóirí ina dhiaidh sin.
Maraon le mórán ceanntair eile sa chontae, thit cluichí Gaelacha as a chéile sa pahróiste le linn an Chéad Chogaidh Domhanda agus na dTrioblóidí agus níor atheagraíodh club nua ann go dti an bhliain 1929 nuair a chláraigh sé le Coiste an Chontae. Bunaíodh club eile, Craobh Chumhra, sa chuid theas de pharóiste Mungairit/Craobh Chumhra don chéad uair sa bhliain 1885 agus ath-eagraíodh é ar roinnt ócáid on am sin i leith. D'imir an dá chlub le chéile mar "Mungairit/Craobh Chumhra" idir na blianta 1961 agus 1968.
Cé gur tháinig Craobh Iomána Sóisear an Chontae chúcu sa bhliain 1936 i ndiaidh dóibh buachaint ar An Ospidéal, sa bhliain 1940 tar éis dóibh an lámh in uachtar d'fháil ar Chill Fhionáin agus arís sa bhliain 1945 nuair a sháraíodar ar Dhrom Chollachair sa chluiche ceannais, níor fhan Mungairit i bbhfad sa ghrád sinsear. Ba iománaithe sóisear iad an chuid is mó den am go dtí gur bhuadar ar Bhrú na Déise chun an Craobh Sóisear a ghabháil don cheathrú uair sa bhliain 1969. I ndiadh dóibh buachaint ar An nGleann Rua i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach Luimnigh na bliana 1975, shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear na Cathrach sna blianta 1978, 1982 agus 1983 ach níor éirigh leo dul níos faide i gCraobh an Chontae. Nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988, ba chlub iomána idirmheánach é Mungairit agus tá siad ag imirt gan stad sa ghrád chéanna ó shin i leith.
Bhí béim an chluib dírithe ar an iomáint suas go dtí gur bhuadar ar Ghearóid Ó Gríofa chun Craobh Peile Idirmheánach Luimnigh na bliana 1997 a ghabháil. Shroicheadar cluiche cheannais Craobh Peile Sinsear an Chontae sa bhliain 2001 ach chailleadar i gcoinne Drom Chollachair. Thiteadar síos go dti an dara grád sa bhliain 2003, d'fhilleadar ar an gcéad iarracht nuair a sháraíodar ar Ghallbaile chun an Craobh Idirmheánch a bhuachaint don dara uair ach thiteadar as an bpríomhghrád arís sa bhliain 2007.
Páirc Imirthe.
a> ar an 6ú Bealtaine 2001.
D'imir Mungarirt ar thailte Chomhairle Chontae Luimnigh i sráidbhaile Mungairit go dtí gur osclaíodh a bpáirc imirthe féin i Móintín sa bhliain 2002.
Imreoiri Cáiliúile.
I measc imreoiri cáiliúla an chlub ar imir ar fhoireann Luimnigh chomh maith, tá na h-iománaithe Liam Ó Donnchú ("Liam O'Donoghue") a bhuaigh bonn Craobh na hÉireann sa bhliain 1973), agus Brian Ó Beaglaíoch ("Brian Begley"), ar imir ar fhoireann peile chontae chomh maith le linn blianta na 2000í.
Tagairtí.
Mungairit
Mungairit
Mungairit


Seanchill.
Baile i ndeisceart chontae Bhaile Átha Cliath is ea Seanchill ("Shankill" as Béarla). Is bruachbhaile é agus tá sé suite gar do Bhré (Cill Mhantáin) agus Dún Laoghaire.


Ráth Mhichíl.
Bruachbhaile i mBaile Átha Cliath is ea Ráth Mhichíl atá suite gar do Sheanchill agus Baile Mhic Fheorais.


Deilginis.
Baile Oidhreachra i mBaile Átha Cliath is ea Deilginis ("Dalkey" as Béarla).


CLG Craobh Chumhra.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Craobh Chumhra.
Suíomh.
Tá sé bunaithe i leath-pharóistí Craobh Chumhra, an chuid theas de pharóiste Mungairit/Craobh Chumhra i lár Chontae Luimnigh, 10km siar ó dheas ó lár Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as sráidbhaile Craobh Chumhra agus na ceanntracha tuathe máguaird ar nós Léim an Fhia, Cill Pheacáin agus An Sceachánach, ach is féidir le gach peileadóir agus iománaí as paróiste uile Mungairit/Craobh Chumhra imirt le Craobh Chumhra. Tagann chuid dá imreoirí as Mainistir chomh maith, paróiste ar thaobh theas Craobh Chumhra ná fuil aon club CLG ann.
Cluichí.
Imríonn Craobh Chumhra an pheil agus an iomáint ach bhí béim an chluib dírithe i gcónaí go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Cé gur bhnaíodh club iomána i gCraobh Chumhra sa bhliain 1885, dúnadh agus ath-eagraíodh é ar roinnt ócáid on am sin i leith. Tá tuarisc ann ón mbliain 1885 faoi chomórtas iomána a imríodh i mBaile an Fhaoitigh inar bhuaigh Saor Theas thar Naomh Mícheál, Na Seamróga agus Craobh Chumhra.
Sna blianta ná raibh an club gníomhach, d'imir iománaithe na háite le club eile an pharóiste Mungairit, Saor Theas nó Feadamar. Bhí club dá chuid féin ag paróiste Mainistir ó am go ham le linn blianta tosaigh CLG. Tá cúntas ann ó Mhí Samhna na bliana 1895 faoi chluiche a chailleadar i gcoinne Saor Theas i mBaile Uí Shíoda agus bhíodar ag glacadh páirt i gcomórtaisí iomána i lár agus oirthar an chontae suas go dti An Chéad Chogadh Domhanda.
D'imir Craobh Chumhra in éineacht le Mungairit mar "Mungairit/Craobh Chumhra" idir na blianta 1961 agus 1968. Nuair a scrios an club sin, bunaíodh an club Craobh Chumhra atá sa lá inniu ann.
Ba chlub beag sóisear é Craobh Chumhra suas go dtí an bhliain 2001 nuair a bhuadar Craobh Iomána Sóisear B na Cathrach i ndiaidh an lámh in uachtar d'fháil ar Sháirséiligh na Mainistreach sa chluiche ceannais. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, d'éirigh leo Baile Bricín a shárú chun Craobh Iomána Sóisear B Chontae Luimnigh a bhuachaint. Sa bhlian 2007, shroicheadar cluiche leath-cheannais Craobh Iomána Sóisear A an chontae.
Ós rud é go raibh club peile sinsear sa pharóiste le linn blianta na 200í, mealladh na himreoirí ab fhearr chuig Mungairit agus bhí blianta ann nuair ná raibh aon fhoireann dá chuid féin ag Craobh Chumhra i gCraobh Peile Sóisear B na Cathrach.
Páirc Imirthe.
a>, Srath-chomórtas Iomána Sóisear B Chathair Luimnigh i Móin a' Lín ar an 22ú Aibreán 2001.
Nuair a ath-bhunaíodh Craobh Chumhra, d’imríodar ar thailte a bhí ar chíos acu ó fheirmeoir na h-áite ach, nuair a fuair sé bás, ní raibh aon páirc imeartha ar feadh roinnt blianta. Sa bhliain 1988, cheannaíodar páirc i Sceach an Átha, lámh le sráidbhaile Craobh Chumhra ach atá suite i bparóiste Mainistir, agus osclaíodh í sa bhliain 1991.
Imreoirí Cáiliúile.
Ba é Pádraig Mac Aodha ("Patsy Keyes") an chéad imreor as Craobh Chumhra a d’imir do chontae nuair a roghnaíodh é ar fhoireann peile Luimneach sa bhliain 1995.
Tagairtí.
Craobh Chumhra
Craobh Chumhra
Craobh Chumhra


CLG Naomh Pádraig (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Naomh Pádraig.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Naomh Pádraig ar an dtaobh thoir de Chathair Luimnigh. Tagann formhór na nimreoirí as ceanntracha ar nós Páirc, Tobar na Pingine, Garraí Eoin, Saingil, An Réabóg agus Bóthar Bhaile Átha Cliath.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint agus bhí an béim céanna ar an dá sport i gcónaí sa chlub.
Stair.
Is é Naomh Pádraig an club CLG is sine i gCathair Luimnigh. Bhí traidisiún láidir cluiche Gaelacha sa limistéar sular bhunaíodh é go hoifigiúil sa bhliain 1886 agus tá sé ag imirt an dá chód gan stad ón am sin i leith. Ba pharóiste tuaithe ar imeall na cathrach é Naomh Pádraig ag deireadh an 19ú agus chabhraigh sin go mór le aitheantas ar leith a spreagadh i measc baill an chluib. Lasmuigh de Chlochán, ní théann stair leanúnach aon chluib eile sa chathair níos faide siar ná an bhliain 1962. Murab ionainn agus sean-pharóistí eile na cathrach, ní raibh aon chlub eile riamh gníomach i gceanntair Naomh Pádraig an lae inniu sna grádanna fásta ach bhí fóirne óga ann ag imirt faoin ainm "Garraí Eoin" le linn blianta deiridh na 1970í.
Ba chlub an-láidir é Naomh Pádraig le linn blianta tosaigh CLG agus tá tagairtí ann do chomórtaisí inar ghlacadar páirt le linn blianta na 1880í. Bhí iomaíocht ghéar idir Naomh Pádraig agus na fóirne paróiste eile ar nós Naomh Eoin agus Naomh Mícheál agus chuidigh sí sin le fás na peile sa chathair. Cé gurbh iad Na Trádálaithe an club ba mhó sa spórt in Éirinn ag an am, bhuaigh Naomh Pádraig orthu i gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1890 agus chosnaíodar an teideal sa bhliain dár gcionn nuair a chasadar arís ar an bhfoireann céanna. Cé gur bhuadar Craobh Iomána Sóisear an Chontae tar éis dóibh An Caisleán Nua Thiar a chloí sa bhliain 1905, thiteadar faoi scáth na clubanna mór na cathrach go gairid ina dhiaigh sin, go mór mór Clocháin agus Éire Óg san iomáint agus Na Trádálaithe sa pheil.
Ba chlub sóisear den chuid ba mhó é Naomh Pádraig suas go dti an bhliain 1940 agus tháinig Craobh Iomána Sóisear an Chontae chúcu arís sa bhliain 1934 i ndiaidh dóibh buachaint ar Chill Fhionáin sa chluiche ceannais. Tháinig feabhas ar an scéal le linn blianta an Éigeandála agus d'éirigh leo arís i gCraobh Peile Sinsear an Chontae sna bhliain 1943, nuair a bhuadar ar foireann an Airm, 9ú Deasún, sa chluiche ceannais. Chosnaíodar an teideal i gcoinne Bhaile Dhá Thuile sa bhliain dár gcionn agus ghabhadar an chorn don uair dheireannach go dti seo sa bhliain 1954 nuair a bhuadar ar Sáirséalaigh an Chonartha sa chluiche ceannais.
D'éirigh le iománaithe an chluib sa am chéanna. Tháinig Corn Sinsear an Chontae go dti An Réabóg don chéad uair sa bhliain 1949 nuair sháraíodar ar Na Gearaltaigh, foireann na Roinne Thoir, sa chluiche ceannais agus d'fhan sí ina seilbh nuair a bhuadar ar fhoireann roinne eile, Gaeil na Cathrach, sa bhliain dár gcionn.
Ghlac Naomh Pádraig páirt i gcraobhacha sinsir an chontae san dá chód suas go dti blianta na 1970í ach thit iománaithe agus peileadóirí an chluib síos go dti grád sóisear le linn blianta na 1980í. Le linn blianta deiridh na 1990í, cuireadh an-iarracht isteach sna fóirne óga agus tháinig toradh ar an obair sin nuair a ghabh Naomh Pádraig Craobh Peile Sóisear A Chontae Luimnigh sa bhliain 2005 i ndiaidh dóibh an bua d'fháil ar Chnoc Uí Choileáin sa chluiche ceannais.
Páirc Imirthe.
Tá an club ag imirt i bPáirc Phádraig sa Réabóg le blianta fada. Cuireadh tús le clár mór forbartha le linn blianta na 1990í agus osclaíodh na háiseanna nua sa bhliain 1997.
Iimreoiri Cáiliúile.
I measc imreoiri cáiliúla an chlub a d'imir ar fhoireann Luimnigh chomh maith, tá na hiománaithe Pádraig Ó Coinín ("Paddy Cunneen") ó bhlianta na 1950í agus Seán Mac Donnchadha ("John Mc Donagh") ó bhlianta na 1960í agus an peileadóir Diarmuid Ó Faoláin ("Dermot Phelan") ó bhlianta na 2000í.
Tagairtí.
Naomh Padraig (Luimneach)
Naomh Pádraig (Luimneach)
Naomh Pádraig (Luimneach)


Grozny.
Is í Grozny (Rúisis: Грозный; Seisnis: Соьлжа-ГIала, Sölƶa-Ġala) príomhchathair na Seisnia. Tá an chathair suite i ndeisceart na Rúise, cois Sunzha. Dar le daonáireamh na bliana 2002, bhí cónaí ar 210,720 daoine sa chathair. Sa bhliain 2008 bhí 226 101 duine ina gcónaí i nGrozny.
Dún.
Bhunaigh na Rúisigh an chathair sa bhliain 1818 mar dhún cogaíochta. Tar éis an chogaidh fuair an áit stádas baile. Tháinig na mílte daoine go dtí an baile ar thóir ola. In 1897 ní raibh ach 15,600 ina gcónaí sa bhaile ach i 1913 bhí níos mó ná 30,000 ann.
Príomchathair réigiúin.
Bhunaíodh cúige féinrialaitheach na Seisneach ar 30 Samhain 1922, agus roghnaíodh Grozny mar phríomhchathair uirthi. Ba Rúisigh iad formhór mhuintir Grozny, ach bhí líon na Seisneach ann ag méadú agus iad ag teacht isteach ón réiigiún máguaird. Thóg na húdaráis a lán tithe sa chathair agus osclaíodh ollscoil agus aerphort. Faoi 1989 bhí breis is 400,000 duine ina gcónaí sa chathair.


Ballaonaid Chónaidhm na Rúise.
Tá Cónaidhm na Rúise comhdhéanta as cúig bhallaonad is ceithre scór, agus beirt ionadaithe ag gach aonad riaracháin den chineál sin i gComhairle na Cónaidhme, arb é teach uachtarach na Parlaiminte sa Rúis. Is féidir na haonaid seo a aicmiú ina sé chatagóir, mar atá, poblachtaí, cúigí - "область/oblast´" an téarma Rúisise, críocha ("край/krai" an téarma Rúisise), cúigí féinrialaitheacha ("автономная область/avtonomnaya oblast an téarma Rúisise), ceantair fhéinrialaitheacha (Rúisis: "автономный округ/avtonomnyi okrug") agus Cathracha Cónaidhme.


Teangacha Tuircice.
Grúpa tábhachtach teangacha is ea na teangacha Turcacha nó na teangacha Tuircice a labhraítear sa Mhion-Áise agus i Lár na hÁise. Tá teangacha Tuircice ó dhúchas ag 180 milliún duine.
Bhí an tuairim ag a lán teangeolaithe sna laethanta a bhí go raibh a leithéid d'fhine teangacha ann agus na teangacha Altaecha, agus d'áirigh siad na teangacha Tuircice agus éagsúlacht teangacha eile san Áise san fhine seo: na teangacha Mongólacha, an Chóiréis, an tSeapáinis, na teangacha Tungúsacha, ach go háirithe. Ní raibh siad ar aon fhocal faoi na teangacha go léir a d'aicmeofaí sa ghrúpa: d'fhágfadh duine acu an Chóiréis ar lár, d'fhágfadh an duine eile an tSeapáinis ar lár, agus mar sin de.
Inniu, ní bhíonn na teangeolaithe cinnte a thuilleadh, an féidir gaol a aithint idir na teangacha Tuircice agus na teangacha Mongólacha féin, cé go raibh an dá ghrúpa seo curtha san áireamh sa chuid is mó de na teoiricí Altaecha. Maidir leis na teangacha Tuircice féin, tá siad chomh gaolmhar le chéile is gur féidir leis an neamh-theangeolaí féin na cosúlachtaí a aithint.
Is iad na príomhthréithre is dual do na teangacha seo go léir ná comhcheol na ngutaí agus an táthú. Is éard atá i gceist le comhcheol na ngutaí ná go mbíonn gutaí den chineál chéanna (gutaí cúil nó gutaí tosaigh) le cloisteáil ar fud an fhocail go léir, agus caithfidh gutaí na n-iarmhíreanna a bheith ar aon chineál le gutaí an tamhain. Is é is brí leis an táthú, arís, go gcuirtear iarmhír i ndiaidh a chéile leis na focail sna teangacha seo, agus ciall nó tasc ar leith ag dul le gach iarmhír. Mar shampla, sa Tuircis féin, deirtear
Tabhair faoi deara, anois, gurb ionann -"lar"- agus -"ler"-, mar shampla, ó thaobh an tasc de atá acu sa ghramadach: seasann an dá iarmhír seo don uimhir iolra, ach braitheann sé ar an gcineál gutaí atá i dtamhan an fhocail féin, cé acu leagan den iarmhír seo a úsáidtear. San fhocal "çocuk", níl ach gutaí cúil ann, agus mar sin, cuirtear an leagan -"lar"- leis, ós guta cúil é [a], ach san fhocal "gülüş", níl ach gutaí tosaigh ann, agus mar sin, is é an leagan -"ler"- a chuirtear leis.
Cuir sonrú sa litir aisteach sin ı. Fuaimnítear í cosúil leis an gcomhcheangal litreach úd /ao/ sa Ghaeilge, is é sin, mar ghuta cúil a fhreagraíonn don ghuta tosaigh "i". Sa Tuircis, tá sé riachtanach an dá chineál "i" a aithint thar a chéile, agus mar sin, is comharthaí do ghutaí difriúla iad an t-i gan ponc (I ı) agus an t-i faoi phonc (İ i). Anois, agus na teangacha Tuircice iar-Shóivéadacha ag éirí as an aibítir Choireallach, is minic a bhaineann siad úsáid as an nós céanna le difríocht an dá ghuta seo a chur in iúl.


An tSuvaisis.
Teanga Tuircice is ea an tSuvaisis a labhraítear taobh thiar de na Sléibhte Úralacha i lár na Rúise. Tá sí ina teanga oifigiúil i bpoblacht fhéinrialaitheach na Suvaise, arb í Cheboksary a príomhchathair, agus í suite idir Kazan agus Nizhniy Novgorod. Tugann lucht a labhartha "Чăвашла" nó "Čăvašla" ar a dteanga féin. Níl na tuairiscí ag teacht le chéile faoi líon na gcainteoirí, ach is féidir glacadh leis go bhfuil an tSuvaisis ag níos mó ná aon mhilliún duine. Tá stór focal na Suvaisise breac le hiasachtaí ón Rúisis, ó na teangacha Finne-Úgracha agus ó na teangacha Iaránacha, agus is í an aibítir Choireallach a úsáidtear le hí a bhreacadh síos. Tá an tSuvaisis an-difriúil leis na teangacha Tuircice eile, agus í dothuigthe ag a gcainteoirí. An chuid eile de na teangacha Tuircice, bíonn siad sách intuigthe ag cainteoirí a chéile, agus mar sin, is féidir a rá nach teanga Tuircice í an tSuvaisis sa ghnáthchiall, ach gur chóir grúpa níos sine a phostaláidiú a mbeadh an tSuvaisis agus an tSean-Tuircic ina mbaill de. Is é sin, d'fhorbair na teangacha Tuircice eile as an tSean-Tuircic, ach cé go bhfuil an tSuvaisis gaolmhar leis an tsean-Tuircic, ní aisti a d'fhorbair sí. D'fhéadfá a rá, más deirféaracha dá chéile iad na teangacha Tuircice eile, gurb í an tSuvaisis an aintín.
Críostaithe is ea na Suvaisigh de ghnáth, má tá aon chreideamh ar leith acu. Mar sin, ní raibh gá acu leis na téarmaí Muslamacha a bhíonn le fáil sna teangacha Tuircice eile. Agus an méid sin ráite, tá cuid mhaith focal Araibise agus Peirsise i ngnáthúsáid sa tSuvaisis.


Muircheartach Ua Briain.
Ba Ard-Rí go bhfreasúra (ó 1101 go dtí 1118) é Muircheartach Ua Briain (t. 1050 – t. 10 Márta 1119).
Mac le Toirdhealbhach Ua Briain (árd rí Éirinn ó 1055 go 1086 agus garmhac Brian Bóirmhe) ab ea Muircheartach. Ó ríshliocht Dál gCais a bhí sé, agus rugadh é in aice le gCill Dá Lua i gContae an Chláir. Ghabh sé ríocht Áth Cliath sa bhliain 1075 i rith árd ríocht a hathair. Fuair Toirdhealbhach bás sa bhliain 1086 agus roinntear Mumhan i trí chuid idir Muircheartach, Tadhc agus Diarmaid, a thrí mhic. Fuair Tadhc bás go luath, áfach, agus dhíbir Muircheartach Diarmaid as an cúige chun cumhacht a ghlacadh dó féin.
Léarscáil Éirinn timpeall ré Muircheartaigh
Chuaigh Muircheartach ar ruathar go Mide agus Laighean sa bhliain 1089 agus ghlac sé ríochta Laighean agus Áth Cliath. Sa bhliain 1093, ghéill a dhearthair Diarmaid dó i gCaiseal, agus ghéill Domhnaill mac Flainn Ua Maíl Shechnaill, rí Uí Néill Teamhrach freisin.
Insíonn Annála Inis Faithleann faoi "cogadh mór" a tharla idir Muircheartach agus ríthe Leath Cuinn le tacaíocht Gofraid, rí Lochlannaigh Átha Cliath. Chuaigh Muircheartach ar mórshiúil chuig Baile Átha Cliath. Dhíbir sé Gofraid as an gcathair agus mharaigh sé Domhnaill mac Flainn Ua Maíl Shechnaill.
Sa bhliain 1101, ghlac sé ard ríocht Éirinn agus chuaigh sé ar "turas an rí" timpeall na cúigí chun géilleadh na ríthe ruireach a dhaingniú. Bhí tionóil mór ag Muircheartach inar bhronnaigh sé dún Caiseal don Eaglais. An bhliain ina dhiaidh sin, rinne sé comhaontas le Magnus III an tIorua de bharr pósadh Sigurd mac Magnus leis a hiníon.
D'éirigh Muircheartach tinn sa bhliain 1114 agus ghabh Diarmaid ríocht Mumhan ó Muircheartach. Dhíbir sé as cathair Luimní é agus thóg sé níos mó ná bliain go dtí go raibh neart a dhóthain ag Muircheartach cumhacht a ghlacadh ar ais. Bhí coimhlint aige le Dhiarmaid ó 1114 ar aghaidh maidir le ríocht an cúige.
Fuair Muircheartach Ua Briain bás sa bhliain 1118.
Muircheartach Ua Briain, Ard Rí


Makka Sagaipova.
Amhránaí Seisneach í Makka Umarovna Sagaipova (Seisnis: Макка Умаровна Сагаипова). Rugadh Makka Sagaipova ar an 14 Feabhra 1987 i nGrozny na Seisnia. Tá amhráin scríobhtha aici i Rúisis agus i Seisnis. Tá an-ghnaoi ag na daoine óga uirthi mar úsáideann sí tacanna nua-aimseartha le sean-téacsanna ina cuid amhráin. Is damhsóir í fosta i ngrúpa ceoil, Lovzar.
Beathaisnéis.
Iníon cheoltóra cairdín Úmar Sagaidhpóv í. Thosaigh sí ag canadh nuair a bhí sí 6 bliana d'aois, agus bhain sí páirt i ngrúpa ceoil Lovzar nuair a shroich sí 8 mbliana d'aois. Tá cónaí uirthi anois i Moscó. Téann sí go Coláiste Snagcheoil agus Pop-cheoil Moscó agus go Dámh Eacnamaíochta in Ollscoil an Stáit, Moscó. Tá dhá dhlúthdhiosca curtha amach aici.
Tagairtí.
Sagaidhpova, Macca
Sagaidhpova, Macca


An Abcáisis.
Is í an Abcáisis ceann amháin den dá theanga oifigiúil san Abcáis sa Seoirsia. Tugann an mhuintir "Аҧсуа" ar a dteanga féin.
Chuir Peter von Uslar an aibítir Choireallach le 37 litir ar an teanga sa bhliain 1862. Sa bhliain 1909 cuireadh aibítir Choireallach le 55 litir ar an teanga. Ó 1926 go 1928 thug Nícolaidh Marr an aibítir Laidineach don teanga. Arís sa bhliain 1938, fuair an teanga aibítir nua - an Aibítir Sheoirseach an ama seo agus bhí an aibítir seo ar úsáid go dtí bás Stailín. Ansin cuireadh an aibítir Choireallach i bhfeidhm ar an teanga arís, agus tá an teanga fosta scríobhtha san aibítir seo go dtí an lá atá inniu ann.


Dioscó.
Sé ceol dioscó ceol a sheinntear sna clubanna oíche. Tá an saghas ceoil seo comónta i measc daoine óga. D’fhás na clubanna seo sna seachtóidí i gcomparáid leis na ‘hops’ fadó. D’éirigh leis an gceol seo go mór mar bhí an lucht óga ag éirí as na slithe traidisiúnta. Bhí tionchar mór ag ceol dioscó ar an-chuid saghsanna ceol ina ndiaidh, mar shampla ceol damhsa leictreonach, pop-cheol agus ceol R&B.


Elliot Minor.
Is banna rac-ceoil é Elliot Minor (roimhe seo "The Acadamy") as Sasana, An Ríocht Aontaithe. Bhain a gcéad trí amhráin áiteanna san 'UK Top 40'. Is iad Alex Davies (canadh, giotár, pianó agus scríbhneóir), Ed Minton (canadh/giotár), Dan Hetherton (canadh/drumaí), Ali Paul (méarchlár), agus Ed 'Teddy' Hetherton (dordghiotár).
Blianta Luath.
Thosaigh Elliot Minor mar bhanna fuaimiúil le Alex Davies agus Ed Minton sna bhlianta 2004 go 2005. In a mbliain deirneach ar scoil, rinne siad stiúideo taifeadta in a n-árasán. Chaith siad a gcuid ama ansin ag scríobh amhráin, á thaifeadadh agus ag comhall. Bhí ag éirigh go híontach leobh, ach bhí fadhb amháin acu. Bhí drumadóir de dhíth orthu.
Deireadh Fómhair 2005, bhuail Alex Davies le Dan Hetherton sa Minster School in Eabhrac, an áit céanna mar ar bhuail siad le chéile den chéad uair blianta roimhe. Sheinn Dan leis an banna agus go luath glacadh leis mar bhall nua.
Dá gceolchoirm, bhí dordgiotáraí agus seinteoir mhéarchláir uathu. Chun na bearnaí seo a líonadh, ghlac Ed Hetherton, dearthair Dan, agus Ali Paul, cara Alex, páirt sa bhanna.
Samhain 2006, is ea a thosaigh siad ag taifeadadh i Los Angeles.
2007.
Thosaigh siad ag seoladh Webisodes gach Luan ar Youtube.
Sheol siad trí shingil i mbliana. Sheoladar Parallel Worlds ar 8 Aibreán, Jessica ar 6 Lúnasa agus The White One Is Evil ar 29 Deireadh Fómhair.
Bhí siad ag teastail agus ag seint ceoil ó Mharta an bhliain seo. Sheinn siad go rímhinic san Ríocht Aontaithe agus in Éirinn, mar aon le Whelans, i mBaile Átha Cliath.
B'iad an banna tacaíochta le McFly ar a dturas airéine i rith Samhain agus Nollaig 2007.
2008.
Bhí turas An Ríocht Aontaithe agus Éire acu ón Eanair go dtí mBealtaine.


An tSuvais.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an tSuvais. Tá an phoblacht suite i gceartlár na Rúise Eorpaigh. I 2002 bhí cónaí ar níos mó ná 1,300,000 duine. Tá teorainn aici leis an Mhordóiv theas, Tatarstáin thoir agus Mairí El thuaidh. Is é Cheboksary an phríomhchathair agus é suite timpeall 650km thoir ó Moscó.


An Tatarstáin.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Tatarstáin. Tá an phoblacht suite i gceartlár na Rúise Eorpaigh idir an Vólga agus an Cama. Tá teorainn aici leis an Udmuirt, an tSuvais, Mairí El agus an Bhaisceartastáin. Sa bhliain 2002 bhí níos mó ná 3,700,000 duine ina gcónaí sa phoblacht.
Tíreolaíocht.
Tá an phoblacht suite timpeall 800 km thoir ó Mhoscó. Tá sí suite idir aibhneacha Volga agus Kama. Téann sí a fad le Sléibhte na hÚraile.
Crios Ama.
75px Tá an Tatarstáin suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Lochanna.
Is é Qaban an loch is mó sa phoblacht.
Acmhainní nádúrtha.
Tá ola, gás nádúrtha, gipseam agus a leithéad le fáil sa Tatarstáin. Meastar go bhfuil níos mó ná billiún tonna de chuid stocanna ola sa phoblacht.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Poblacht na Tatarstáine roinnte ina 43 réigiún. Féach Aonaid Riaracháin na Tatarstáine.


An Udmairt.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Udmairt. Tá an phoblacht suite in oirthear na Rúise Eorpaigh.


An Túvais.
Teanga Tuircice is ea an Túvais. Tá an teanga á labhairt i dTúva na Rúise, taobh thuaidh den Mhongóil. Thairis sin, tá canúintí Túvaise á labhairt ag dreamanna beaga sa Mhongóil agus sa tSín. Tá sí ó dhúchas ag 200,000 duine, a bheag nó a mhór, agus í ina teanga oifigiúil i dTúva chomh maith leis an Rúisis. Níl sí ina teanga scríofa ach ón mbliain 1930, nó roimhe sin, ba nós le muintir Thúva a gcuid scríbhneoireachta a dhéanamh trí mheán na Mongóilise.
Murab ionann agus na teangacha Tuircice eile, ní bhfuair an Túvais mórán focal ar iasacht ón Araibis ná ón bPeirsis. Ní raibh na Túvaigh riamh ina Muslamaigh, nó is iad an Búdachas agus an Seamanachas reiligiúin thraidisiúnta na dTúvach. Fuair siad an Búdachas ón Tibéid tríd an Mongóil, agus mar sin, bhí an Mhongóilis an-tábhachtach mar fhoinse focal iasachta. Le déanaí, is iomaí téarma Rúisise a chuaigh in úsáid sa Túvais, go háirithe sa téarmaíocht nua-aimseartha.


Oliver St. John Gogarty.
Ba mháinlia, scríbhneoir, deachainteoir, lúthchleasaí agus polaiteoir Éireannach é Oliver St. John Gogarty ("Oiliféir Mag Fhógartaigh" i nGaeilge; rugadh 17 Lúnasa 1878 agus d'éag 22 Meán Fómhair 1957).
Saol.
Rugadh i gCearnóg Pharnell i mBaile Átha Cliath é. Agus é ina mhacléinn leighis chrom sé ar ag cumadh dánta agus amhráin grinn a thuil clú éigean dó. Bhí meas nach beag ag W.B. Yeats ar a chuid filíochta agus chuir sé neart dá dánta i gcló ins an "Oxford Book of English Verse". Bhain Gogarty bonn cré umha ag na Cluichí Oilimpeacha i 1924 dá dhán "Ode to the Tailteann Games".
Ba mháinlia chluais deaslámhach é agus cáil air dá réir. Lúthchleasaí den scoth ab ea é is d'imir sé sacair le foireann Bohemian FC.
Cheannaigh sé teach mór i Rinn Mhaoile, Co. na Gaillimhe, áit ar chaith sé neart ama agus ar thug roinnt mhaith daoine mór le rá cuairt air.
Bhí carr aige fán am sin, rud thar a bheith annamh agus cáil air mar gheall ar luas a thaistil.
Tar éis bunadh an Saorstát rinneadh seanadóir de. Oíche amháin rinne buíonn fhearaibh é a fhuadach agus de réir dealramh rún acu é a mharú ar bhruach na Life. Lena aclaíocht agus neart bhris sé saor agus isteach leis sa sruth ag snámh leis chun sabháltacht. Gheall sé go mbronnadh sé péire eala ar abhainn na Life, i mbuíochas don abhainn. Rinneadh amhlaidh agus rinne sé comóradh ar an eachtra seo ina dhán "An Offering of Swans", 1923.
Bunaíodh an caractéir Buck Milligan in "Ulysses" air agus bhí aighneas idir é féin agus James Joyce fán léiriú bréagach dár le Gogarty a dtugadh air.
Tar éis sin is uile d'fhág sé Éirinn agus chuir sé faoi, faoi dheireadh, i Nua-Eabhrac, áit ar bhfuair sé bás sa bhliain 1957.
Leabhair.
St. John Gogarty, Oliver
St. John Gogarty, Oliver
St. John Gogarty, Oliver


Claonbholscaire.
Is é is claonbholscaire (Béarla: "spin doctor") ann ná duine atá fostaithe ag polaiteoir, comhlacht nó cumann áirithe le heolas claonta a scaipeadh ar mhaith lena fhostóir. Is féidir a rá go bhfuil sé de thasc ag an gclaonbholscaire a chasadh féin a bhaint as an eolas leis an gcuma is maith lena fhostóir a fhágáil air.
Is é an difríocht idir caidreamh poiblí den ghnáthchineál agus claonbholscaireacht ná go bhfuil an claonbholscaire d'aonturas ag iarraidh fíricí a choinneáil faoi cheilt nó an fhírinne a chur as a riocht. Ar ndóigh, ní bhíonn an difríocht soiléir, agus is minic a bhíonn na polaiteoirí ag cur claonbholscaireachta i leith a chéile.


André-Marie Ampère.
Ba fisiceoir Francach é André-Marie Ampère (20 Eanáir, 1775 – 10 Bealtaine, 1836), deirtear gur aimsigh sé tréithe an leictreamaighnéadais. Glaodh an t-aonad SI do shruth leictreach, an aimpéar, ina dhiaidh.
A óige.
Rugadh é i Lyon, sa Fhrainc, agus bhí cónaí ar sa sráidbhaile, Poleymieux-au-Mont-d'Or, ón mbliain 1775 go 1836. Mar pháiste éachtach, bhí an-suim aige i bhfoghlaim agus eolas a aimsiú ó aois óg, deirtear gur úsáid sé clocha agus brioscaí le suimeanna móra a dhéanamh amach, sular fhoghlaim sé a chuid uimhreacha. Thosaigh a athair ag múineadh Laidine dó, ach stop sé nuair a bhí sé soiléir go raibh sé níos fearr ag an mata. Chun saothar Euler agus Bernoulli a thuiscint, bhí air an Laidin a fhoghlaim pé scéal é.
Sa bhliain 1796 bhuail sé le Julie Carron, iníon ghabha a bhí ina chónaí in aice le Lyon. Sa bhliain 1799 pósadh iad. Ón mbliain 1796 ar aghaidh, mhúin Ampère an matamaitic, an cheimic agus teangacha. Sa bhliain 1801 chuaigh sé go Bourg, le bheith mar ollamh le fisic agus ceimic. D'fhán a bhean chéile breoite agus a mhac óg (Jean Jacques Ampère) ag Lyon. Fuair sí bás sa bhliain 1804, agus bhí an-tionchar ag a báis air. Sa bhliain chéanna, ceapadh é mar ollaimh mata sa lycée i Lyon.
Tá clú agus cáil ag Ampère i gcúrsaí eolaíochta de bharr an nasc a rinne sé idir leictreachas agus maighnéadas, agus ag chuir tús le staidéar an leictreamaighnéadais. Ar an 11 Meán Fómhair, 1820 chuala sé faoi aimsiú H. C. Ørsted, go ndéanann sruth voltach gníomh ar snáthaid maighnéadach, agus seachtain ina dhiaidh sin, léirigh sé páipéar ag míniú céard a bhí ag tarlú ansin.
Oidhreacht agus laethanta deireanacha.
Lean sé ag staidéar ar an leictreamaignéadas, agus d'fhionn sé teoiric mhatamaiticiúil a mhínigh na heachtraí a bhí feicthe cheana féin agus a réamhaithrigh rudaí nua freisin.
Bhí "Essai sur la philosophie des sciences, ou exposition analytique d'une classification naturelle de toutes les connaissances humaines", mar saothar deireanach Ampère a d'fhoilsíodh i ndiaidh a bháis.
Fuair sé bás i Marseille agus cuireadh é sa Cimetière de Montmartre, i bPáras.
Ampère, André-Marie
Ampère, André-Marie
Ampère, André-Marie


An Úisbéiceastáinis.
Teanga Tuircice is ea an Úisbéiceastáinis nó an Úisbéicis ("O‘zbek tili" nó "Ўзбек тили"). Labhraíonn 23.5 milliún duine í, go háirithe san Úisbéiceastáin. Tá cuid mhór canúintí ann, agus iad an-difriúil le chéile, ach mar sin féin, tuigeann na hÚisbéicigh go léir an chanúint chaighdeánaithe.
Cosúil leis na teangacha Tuircice eile, fuair an Úisbéiceastáinis a lán focal ar iasacht ón bPeirsis agus ón Araibis. Thairis sin, áfach, d'imir an Pheirsis (nó an Táidsícis) an-tionchar ar fhuaimeanna na hÚisbéiceastáinise, ionas nach bhfuil comhcheol na ngutaí sa teanga chaighdeánach, cé gur ceann de na saintréithre is tábhachtaí é ag na teangacha Tuircice. Bíonn sé le fáil ina lán canúintí, áfach.
Roimh bhlianta an tSóivéadachais, ba nós leis na hÚisbéicigh a gcuid scríbhneoireachta a dhéanamh san aibítir Arabach. Tugtar "Chagatay" nó "Chag'otay" ar an gcineál caighdeán a bhí acu san am sin. Bhí an teanga Chagatay á saothrú ag lucht labhartha na dteangacha Tuircice ar fud Lár na hÁise go dtí gur thosaigh na húdaráis Shóivéadacha ag forbairt leaganacha caighdeánacha de na canúintí áitiúla agus ag cur na haibítre Coireallaí i bhfeidhm orthu. B'ansin a tháinig an Úisbéicis ar an bhfód an chéad uair mar theanga scríofa ar leith.
Nuair a tháinig deireadh le ré an Aontais Shóivéadaigh, chinn na hÚisbéicigh, cosúil lena lán eile de na náisiúin iar-Shóivéadacha a raibh teangacha Tuircice á labhairt acu, ar na litreacha Laidineacha a chur in ionad na litreach Coireallach. Murab ionann agus na náisiúin eile den chineál sin, áfach, ní dhearna siad aithris ar chóras litrithe na Tuircise. Roghnaigh siad scéim thraslitrithe nach mbeadh aon litir ann nárbh fhéidir a scríobh ar an méarchlár caighdeánach Meiriceánach. Mar sin, in áit sínte fada nó comharthaí foghraíochta eile den chineál sin a ghreamú de na litreacha, chuaigh siad i dtuilleamaí uaschamóga.


Tuusula.
Ceantar (Fionlainnis: "kunta") ar aon leibhéal le cathair é Tuusula (Sualainnis: "Tusby") agus é suite sách cóngarach do Heilsincí (An Fhionlainn), cé nach bhfuil sé ag críochantacht leis an bpríomhchathair.
Is iad na cathracha is na ceantair a bhfuil teorainneacha ag Tuusula leo ná Järvenpää, Vantaa, Nurmijärvi, Hyvinkää, Mäntsälä, Sipoo, agus Kerava. Tá Tuusula suite timpeall an locha úd Tuusulanjärvi. Tá trí shráidbhaile nó áitreabh i dTuusula, mar atá, Hyrylä (Sualainnis: "Skavaböle", 20,000 duine), Kellokoski (Sualainnis: "Mariefors", 4,300 duine), agus Jokela (5,300 duine). Bhí an áit dátheangach go dtí an bhliain 1943, ach anois, níl ach an Fhionlainnis oifigiúil sa cheantar. Mar sin féin, maireann pobal beag Sualainnise i ndeisceart an cheantair.
Ba luath a thosaigh Tuusula ag dul chun tionsclaíochta, agus inniu féin, níl an dífhostaíocht go dona san áit. Sa bhliain 1915, bunaíodh ospidéal siciatrach i gKellokoski.
Tá iomrá ar Tuusula mar áit mhór chultúrtha freisin. Sa bhliain 1872, fuair scríbhneoir náisiúnta na Fionlainne, Aleksis Kivi, bás i mbothán beag i dTuusula. Timpeall ar chasadh an chéid, shocraigh a lán ealaíontóirí síos in aice leis an loch, cois bhóthar na trá. Ina measc, bhí an scríbhneoir Juhani Aho, a bhí pósta ar an bpéintéir Venny Soldan-Brofeldt; an ceolchumadóir cáiliúil Jean Sibelius, an file J. H. Erkko agus a lán eile.
Sna 1990idí, bhí clú agus cáil ar an dráma úd "Skavabölen pojat" ("Na Buachaillí ó Skavaböle"), a thug cur síos ar shaol beirt bhuachaillí óga i Hyrylä sna seachtóidí agus sna hochtóidí. Cé gur dráma Fionlainnise a bhí ann, bhí ainm Sualainnise ar an áit sa dráma, toisc go dtagadh na stócaigh ar cuairt chuig a seanmháthair i Hyrylä, bean a raibh Sualainnis ó dhúchas aici. Ba é an drámadóir Antti Raivio a scríobh an dráma agus a stiúraigh an chéad léiriú de. Tá leagan scannánaithe le dul ar an scáileán sa bhliain 2009.
I Mí na Samhna 2007, mharaigh fear óg darbh ainm Pekka-Eric Auvinen ochtar daoine agus é féin le piostal i scoil i Jokela.


Pentti Linkola.
Scríbhneoir, fealsamh éiceolaíoch, éaneolaí féinteagasctha agus easaontóir Fionlannach is ea Kaarlo Pentti Linkola, a rugadh ar an 7 Nollaig 1932 i Heilsincí. Cé gur sa phríomhchathair a saolaíodh é, chaitheadh sé cuid mhór dá am faoin tuath, agus chuir sé suim i gcúrsaí na timpeallachta agus na héiceolaíochta luath go leor. Chaith sé cúpla bliain ag staidéar bitheolaíochta in Ollscoil Heilsincí, ach d'éirigh sé as go luath, ó b'fhearr leis bheith ag éanadóireacht amuigh faoin aer. Chuidigh sé leis na héaneolaithe ag déanamh breathnóireachta agus ag coinneáil súile ar na héanacha, agus scríobh sé caibidlí dá lán foilseachán faoi éanacha na Fionlainne.
Sa bhliain 1959, chrom sé ar an iascaireacht mar shlí bheatha. Faoin am céanna, thosaigh sé ag scríobh paimfléid faoin teideal "Isänmaan ja ihmisen puolesta eikä ketään vastaan" ("Ar mhaithe leis an tír dhúchais agus leis an duine, gan dochar a dhéanamh d'aon duine"). Tháinig an paimfléad i gcló sa bhliain 1960. B'é ab ábhar don phaimfléad ná cúrsaí na síochána agus an tsíochánachais, nó bhí sé ag moladh do na daoine óga gan dul sna saighdiúirí agus an tseirbhís neamharmtha a roghnú ina áit. Ba scannal mór é sin san am, nó bhí an coinscríobh éigeantach san Fhionlainn ansin (agus tá sé i bhfeidhm inniu féin), agus cé gur cheadaigh an dlí an tseirbhís neamharmtha, bhí an chuid ba mhó den tsochaí an-naimhdeach ina leith siúd a roghnaigh í. Ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh sé as an síochánachas, nuair a thosaigh sé ag craobhscaoileadh an Darwineachais shóisialta.
Sa bhliain 1971, d'fhoilsigh Linkola an chéad bhailiúchán d'altanna faoi chúrsaí na héiceolaíochta, mar atá, "Unelmat paremmasta maailmasta" ("Na Brionglóidí faoi Dhomhan ab Fhearr ná Seo"). I rith na mblianta, d'éirigh sé ní ba duairce agus ní ba chruálaí ina shaoldearcadh. Nuair a tháinig an chéad leabhar eile leis i gcló, mar atá, "Toisinajattelijan päiväkirjasta" ("As Dialann an Easaontóra"), sa bhliain 1979, bhí sé ag moladh Hitler, toisc go raibh Hitler ag marú daoine, agus ag caitheamh anuas ar dhaoine cosúil le hAlbert Schweitzer, ó bhí siad ag sábháil daoine. Sa leabhar seo ba túisce a chuir sé i míotar an prionsabal atá taobh thiar dá smaointeachas ó sin i leith, is é sin, an bithlárnachas in áit an daonlárnachais. Is éard atá sé a rá ná go bhfuil an duine daonna ag cur na timpeallachta nádúrtha ó mhaith, agus go bhfuil an timpeallacht nádúrtha níos tábhachtaí ná an duine daonna. Mar sin, ní mór na daoine iomarcacha a mharú scun scan, éirí as úsáid na teicneolaíochta agus sochaí nua a chur ar bun a bheadh bunaithe ar an eacnamaíocht fhéinchothaitheach agus ar an talmhaíocht.
D'fhorbair sé na smaointí seo i gcupla leabhar a d'fhoilsigh sé ina dhiaidh sin, mar atá, "Johdatus 90-luvun ajatteluun" (1989, "Uraiceacht Smaointeachas na Nóchaidí") agus "Voisiko elämä voittaa?" (2004, "An bhféadfadh an bheatha bua a bhreith?")
Linkola, P
Linkola, P


Baile Phib.
Bruachbhaile ar an taobh thuaidh de Bhaile Átha Cliath is ea Baile Phib. Tá sé suite idir lár na cathrach, Cabrach, Glas Naíon agus Droim Conrach. Níl sé ach dhá chiliméadar ón Life. Téann an Chanáil Ríoga tríd an gceantar agus is é Coirnéal Uí Dhughaill lár an cheantair.
Iompar agus Eolas Ginearálta.
Tá leabharlann Bhaile Phib suite ar an gCuarbhóthar Thuaidh (NCR).
Tá an club sacair An Cumann Peile Bóithéimeach suite i bPáirc Chnocán Uí Dálaigh, agus club galf dhá mhaide agus cúirteanna leadóige suite i Shandon.
Tá seirbhísí Bus Átha Cliath i bhfeidhm ann (uimhreacha: 4, 4A, 10, 10A, 19, 19A, 38, 38A, 38B, 38C, 83, 120, 121, 122, 140)
Tá brú An Óige suite ar Shráid Mhuinseo, agus an t-Ospidéal Mater Misercordiae suite ar Shráid Eccles.


Harry Houdini.
Doilfeoir, draíodóir, éachtóir agus éalú-eolaí ab ea Harry Houdini. Rugadh faoin ainm "Erik Weisz" (leagan eile: "Ehrich Weiss") é i mBúdaipeist san Ungáir ar an 24 Márta 1874, agus d'éag sé ar an 31 Deireadh Fómhair 1926.
Giúdach Ungárach ab ea Ehrich Weisz, agus chuaigh sé ar imirce go Meiriceá in éineacht lena thuismitheoirí agus lena chuid deartháracha nuair a bhí sé ceithre bliana d'aois. Shocraigh an teaghlach síos in Appleton i stát Wisconsin, áit a raibh a athair ag obair ina raibí. B'éigean don teaghlach aistriú go Nua-Eabhrac nuair a bhí Ehrich ina dhéagóir.
Tús a Ghairmréime.
Bhí Ehrich ag cleachtadh ealaíona éagsúla sorcais ó bhí sé óg, agus sa bhliain 1893, chuir sé suim sa doilfeoireacht agus sa draíodóireacht. B'ansin a thosaigh sé ag tabhairt Harry Houdini air féin. Bhí a chuid cairde ag tabhairt "Harry" air le fada - bhí sé ní b'fhusa le fuaimniú ná "Ehrie" - agus fuair sé an sloinne ó Jean Eugène Robert-Houdin, doilfeoir Francach a mhair sa naoú haois déag. Ar dtús, bhí sé ag cleachtadh cleasanna cártaí den chineál thraidisiúnta, ach ní raibh mórán ratha air san obair sin. Nuair a chuaigh sé le héalú-eolaíocht, áfach, d'éirigh leis go gleoite.
Sa bhliain 1893, casadh bean óg, Bess Rahmer, air i gConey Island, a bhí ina healaíontóir stáitse chomh maith leis féin. Phós sé Bess, agus bhí sí ina cúntóir stáitse aige an chuid eile dá shaol.
An tÉalú-Eolaí.
Ar dtús, ní raibh ag éirí le Houdini, ach sa bhliain 1899, casadh Martin Beck air, fear mór ilsiamsa ag an am. Chuaigh éalú-eolaíocht Houdini go mór i bhfeidhm ar Beck, agus mhol sé don ealaíontóir gan bacadh ach leis na héaluithe feasta. Go gairid ina dhiaidh sin, bhí Houdini ar a chamchuairt sna tithe ilsiamsa ar fud na Stát Aontaithe agus, sa bhliain 1900, san Eoraip féin.
Rí na nGlas Lámh.
Tugadh "Rí na nGlas Lámh" air, agus thaispeáin sé a chuid cleas sa Ghearmáin, i Sasana, in Albain, san Ollainn, sa tSualainn agus sa Rúis féin. Ba nós le Houdini dul i dteagmháil leis na póilíní áitiúla agus iarraidh orthu é a ghlasáil isteach sa phríosún, ionas go bhféadfadh sé éalú a dhéanamh. Sula ndúnfaí an doras air, dhéanfaí corpchuardach air le féachaint chuige nach mbeadh gléas a shaortha féin aige. I Moscó dó, d'éalaigh Houdini as vaigín iarnróid a bhí ceaptha le príosúnaigh a thabhairt go dtí an tSibéir.
Bhí an t-airgead ag tonnadh isteach, agus d'iompaigh Houdini ina thoicí. Níor náir leis a shaibhreas nua a thaispeáint don tsaol mhór. Cheannaigh sé culaith a bhí déanta le haghaidh na Banríona Victeoiria féin, mar a deirtí, agus bhronn sé ar a mháthair féin í. Cheannaigh sé teach mór i Harlem freisin.
Nuair a thosaigh an lucht féachana ag éirí gann, agus na héalú-eolaithe eile ag déanamh aithrise ar a chuid cleas, b'éigean do Houdini smaointí nua a fháil. D'éirigh sé as cleas na nglas lámh, agus d'oibrigh sé amach dóigheanna eile lena éalú-eolaíocht a thaispeáint. Go tipiciúil, ba é an bunsmaoineamh ná go rachadh sé isteach i gcillín beag a bhí á líonadh le huisce de réir a chéile. Ba é an Cillín Síneach Uisce (an "Chinese Water Torture Cell") an leagan ba mhó le rá den chleas seo. Chrochfaí Houdini bun os cionn i gcillín beag agus an t-uisce ag dul in airde istigh ansin. Thosaigh sé ar an éalú seo a chleachtadh sa bhliain 1912, agus chaith sé an chuid eile dá ghairmréim i mbun an chlis seo, go bunúsach. Cleas dainséarach go leor a bhí ann, nó chaithfeadh Houdini stad den análú ar feadh trí nóiméad.
Cumhachtaí Neamhshaolta?
Chreid a lán daoine go raibh cumhachtaí osnádúrtha, neamhshaolta ag Houdini a ligfeadh dó a chuid éaluithe a dhéanamh, agus glacadh buntáiste ar an gcreideamh seo le lucht féachana a mhealladh isteach. Níor thug Houdini féin le fios riamh, áfach, go mbeadh cumhachtaí den chineál seo aige. A mhalairt ar fad, fear mór sceipteachais a bhí ann. Nuair a bhí "meán" spioradachais éigin ag tabhairt le fios go raibh sé ábalta comhrá a choinneáil leis na mairbh, chaithfeadh sé a bheith cúramach nach dtarraingeodh sé súil Houdini air féin, nó ba ghnách le Houdini a thaispeáint don tsaol mhór nach raibh a dhath thar an ngnáthdhoilfeoireacht i gceist le daoine den chineál seo. Bhí Houdini mór le hArthur Conan Doyle, an scríbhneoir a chruthaigh carachtar Sherlock Holmes, ach ós rud é gur fear mór pisreog a bhí i gConan Doyle a chreid go macánta sa spioradachas agus sna cumhachtaí neamhshaolta, d'éirigh eatarthu sa deireadh, ar chúiseanna saoldearcaidh.
Ceannródaí Eitleoireachta.
Chuir Houdini spéis sna heitleáin freisin, agus bhain sé triail as an eitleoireacht sna blianta 1909-1910. Sa bhliain 1910, thug sé a eitleán leis go dtí an Astráil, agus bhí sé ar an gcéad duine ar éirigh leis eitilt chumhacht-thiomáinte a dhéanamh san Astráil gan a eitleán a bhriseadh ag tuirlingt dó. I ndiaidh an turais go dtí an Astráil, áfach, d'éirigh sé as an gcaitheamh aimsire seo.
A Bhás.
Fuair Houdini bás sa bhliain 1926. Nuair a bhí sé ag tabhairt cuairte ar Ollscoil McGill i Montreal, dúirt mac léinn darbh ainm J. Gordon Whitehead leis gur chuala sé nach ndéanfadh buillí láidire sa bholg a dhath do Houdini. Ní raibh d'am ag Houdini é féin a ullmhú do na buillí, nuair a thosaigh Whitehead á ghreadadh sa ghoile. Ina dhiaidh sin, thosaigh an goile ag luí ar Houdini, agus buaileadh breoite é le haipindicíteas. Nuair a réab an aipindic aige, fuair sé bás. Is dócha, áfach, go raibh aipindicíteas air sular casadh Whitehead air.
D'éag Houdini in Ospidéal na nGrást i nDetroit, Oíche Shamhna, sa bhliain 1926. hAdhlacadh é in Queens, Nua-Eabhrac, ceithre lá ina dhiaidh sin.
Houdini agus Hardeen.
Bhí deartháir ag Houdini, Ferencz Dezsö Weiss, a bhí ina éalú-eolaí chomh maith. Rinne a mhuintir "Dash" den ainm Ungáirise sin Dezsö, ach sa deireadh, thug sé Theodore air féin. (Níl gaol ná lúb ghaoil ag an ainm sin "Theodore" le ceachtar den dá ainm Ungáirise a bhí ar Hardeen ó thús, nó is foirm Ungáirise de "Proinsias" é "Ferencz", agus is é "Desiderius" is bunús le "Dezsö".) "Hardeen" nó "Theodore Hardeen" an t-ainm stáitse a bhí ar Theodore. Bhí Theodore ina chúntóir stáitse ag a dheartháir sular phós Harry agus Bess, ach ina dhiaidh sin féin, bhí an bheirt deartháracha an-mhór le chéile. Bhí Hardeen féin ina éalú-eolaí, chomh maith le Houdini, agus uaireanta, chuaigh an bheirt ar an stáitse in éineacht.
Houdini
Houdini
Houdini


Poblacht na Cairéile.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Chairéil, nó "Karjalan tazavaldu" i gCairéilis. Tá an phoblacht suite in iarthuaisceart na Rúise, thuas ó Chathair Pheadair agus tá teorainn aici leis an Fhionlainn ó thiar. Is é Loch Ladoga an loch is mó sa phoblacht. Is Rúisigh iad an chuid is mó den daonra (76.6% sa bhliain 2002). Tá na Cairéiligh sa dara áit le 9.2% den daonra. Níl ach teanga oifigiúl amháin sa phoblacht - an Rúisis, ach tá rún ag rialtas na Cairéile chun an Chairéilis a chur ina teanga oifigiúl in aice leis an Rúisis. Is daoine den Cheartchreideamh Rúiseach iad go mórmhór.


Aigéan.
Is achar mór uisce é aigéan. Tugtar 'Muir' ar chuid d'aigéan. Bíonn uisce na n-aigéan ag síor-ghluaiseacht de bharr na feachtaí is an taoidí a iompraíonn uisce na n-aigéan ó áit go háit. Tá sléibhte is gleannta ar ghrinneall na farraige go díreach mar atá ar talamh. Is oileáin iad cuid de na sléibhte mar éiríonn siad chomh hard sin go bhfuil siad le feiceáil os cionn na farraige. Tugtar dromanna aigéin ar na sliabhraonta is trinsí ar na gleannta.
Aigéin an domhain.
Tá breis is dhá thrian de dhromchla an domhain faoi fharraigí is faoi aigéin. Clúdaíonn an t-aigéan is mó, an tAigéan Ciúin, réimse níos mó den domhan ná na tíortha uile le chéile.


Brad Pitt.
Is aisteoir Meireacánach é William Bradley "Brad" Pitt. Rugadh ar 18 Nollaig 1963 é, agus tá sé ag siúil amach le Angelina Jolie.
Gradaim.
Tá 61 gradam buaite ag Pitt.
Tagairtí.
Pitt, Brad
Pitt, Brad


The Bill.
Is dráma teilifíse faoi saol an phóilín ar UTV é The Bill. Bíonn sé ar siúl Dé Chéadaoin agus Déardaoin ag a hocht a chlog.


Peugeot.
Is déantús charr Fraincis é Peugeot.


Coláiste Belvedere.
Is scoil Íosánach i mBaile Átha Cliath é Coláiste Belvedere. Tá timpeall 900 scoláire ag freastal air.


Seán Mac Brádaigh.
mionsamhail
Is é Ardeaspag Ard Mhacha é Seán Mac Brádaigh (Béarla: "Seán Brady") (rugadh 16 Lúnasa 1939, Laragh, Co. Cabháin).
Saol.
Tar éis fhágaint na scoile dó, bhain sé amach céim in Ollscoil na hÉireann, Maigh Nuad sa bhliain 1960. Lean sé air lena oiliúnt sa Róimh, áit ar oirníodh mar shagart é sa bhliain 1964. Bronnadh dochtúireacht sa diagacht air sa bhliain 1967 ón Ollscoil Lateran sa Róimh freisin. Bhí cónaí air fán am seo sa Choláiste Gaelach.
D'fhill sé ar a chontae dhúchais agus chaith sé na blianta idir 1967 agus 1980 ag teagasc i gColáiste Naomh Pádraig i mbaile Cabháin. Glaíodh ar ais chuig na Róimhe é mar leascheannaire ar an gColáiste Gaelach sa bhliain 1980. Sa bhliain 1993 thosaigh sé mar shagart pharóiste i gCastletara, Co. Cabháin.
Tháinig sé i gcomharbacht ar Ardeaspag Cathal Ó Dálaigh mar Ardeaspag Ard Mhacha ar an gcéad lá de mhí Dheireadh Fómhair 1996.
Sé a rosc easpaig ná "Jesum Christum cognoscore" (Aithnigh Íosa Chríost).
Chuir an Phápa Beinidict XVI, in iúl ar an an seachtú lá déag de mhí Dheireadh Fómhair 2007 go raibh sé de rún aige cairdinéal a dhéanamh de. Rinneadh amhlaidh agus cruthaíodh cairdinéal de i searmanas sa Róimh ar an gceathrú lá is fiche de mhí Shamhna 2007. Ba é an triú cairdinéal in Éirinn ag an tráth céanna é don chéad uair riamh go dtí go bhfuair an Cairdinéal Ó Dálaigh bás.
D'éirigh sé as agus chuaigh amach ar scor ar a seachtó-cúigiú lá bhreithe sa bhliain 2014.
Brady, Seán


Freastalaí Gréasáin.
Freastalaí Gréasáin de chuid Dell (Dell PowerEdge)
An Margadh.
Seo thíos liosta de na príomh-fhreastalaithe Gréasáin a d'fhoilsigh an comhlacht a choinníonn súil ar staitisticí an Idirlín, Netcraft, i i Meán Fómhair 2007.


An Phuinseáibis.
Tá an Phuinseáibis (ਪੰਜਾਬੀ) ar an aonú teanga déag is mó a labhraítear ar fud an domhain, agus í á labhairt ag timpeall is céad milliún duine san India agus sa Phacastáin thar aon áit eile. Cé gur teanga Ind-Eorpach í, is teanga thonúil (teanga thuiníoch) í. Tá a gramadach bunaithe ar an táthú, is é sin, cuirtear iarmhíreanna i ndiaidh iarmhíreanna leis na focail, agus ciall sách cúng le gach iarmhír. Is é gnáthord na bhfocal ná Ainmní-Cuspóir-Briathar (SOV), cosúil leis an Laidin agus leis an Airméinis, mar shampla. (Is é an t-ord atá sa Ghaeilge ná Briathar-Ainmní-Cuspóir, nó VSO.)
Tá stádas oifigiúil ag an bPuinseáibis sa Phuinseáib san India agus i gCathair Chandigarh. I Hariyana san India agus i gCathair Delhi, tá stádas oifigiúil aici freisin, ach ní hí an t-aon teanga oifigiúil amháin í. Is í an teanga is mó a labhraítear sa Phacastáin freisin, ach níl stádas oifigiúil ar bith aici sa tír sin, nó is iad an Béarla agus an Urdais teangacha oifigiúla na Pacastáine.
Is féidir úsáid a bhaint as an aibítir Dhéiveanágrach agus as an aibítir Arabach le Puinseáibis a scríobh, ach is í an aibítir Ghurmúcach is mó a shamhlaítear leis an teanga. Is í an aibítir a úsáideann lucht leanúna an tSaíceachais, agus iad ag saothrú na Puinseáibise thar aon dream eile.
D'fhorbair an Phuinseáibis as an teanga "Sauraseni", a bhí á saothrú i dTuaisceart na hIndia anallód. B'í an teanga "Sauraseni" ba bhunús leis an Hiondúis, an Urdais, agus an teanga "Konkani", leis. Ceann de na teangacha Pracraite a bhí ann - is é sin, caighdeán scríofa a bhí ní ba chóngaraí do chaint na ndaoine ná an tSanscrait, teanga chlasaiceach na hIndia.
Thosaigh litríocht na Puinseáibise faoin am ar tháinig an Saíceachas chun saoil. B'é an chéad ghurú Saíceach, Guru Nanak, a chuir bun le litríocht Shaíceach na Puinseáibise. B'é an cúigiú gurú Saíceach, Guru Arjan Dev, a bhreac síos scrioptúr naofa na Saíceach, "Guru Granth Sahib", an saothar ar a ndearcann na Saícigh mar ghurú i riocht leabhair. Úsáidtear a lán teangacha eile i n"Guru Granth Sahib" freisin, ach is i bPuinseáibis a cumadh an chuid is mó de.


World Wide Web Consortium.
Is é Feadhnacht an Ghréasáin Dhomhanda (nó W3C - "World Wide Web Consortium" as Béarla) an príomh-eagraíocht caighdeán idirnáisiúnta don Ghréasán Domhanda. Bhunaigh Tim Berners-Lee an eagraíocht sa bhliain 1994 ag an Massachusetts Institute of Technology le haghaidh caighdeáin a chruthú don gréasán.
Eagraítear é mar fheadhnacht agus íocann na baill as foireann lán-aimseartha a bhíonn ag comhoibriú ann ag forbairt caighdeán don Gréasán Domhanda. I mí na Nollag 2006 bhí 429 ball ag an W3C agus bhí sé oscailte d'eagraíochtaí eile.
Tá Tim Berners-Lee, athair an Ghréasáin Dhomhanda agus príomh-údar na sonraíochtaí URL, HTTP agus HTML, i gceannas ar an bhfeadhnacht.


Stílbhileoga cascáideacha.
Is teanga stílbhileoga í Stílbhileoga Cascáideacha nó "Cascading Stylesheets" ("CSS") a úsáidtear i bhforbairt bogearraí don Ghréasán le haghaidh cur síos a dhéanamh ar cháipéis atá scríofa i dteanga mharcála. Úsáidtear don chuid is mó í le haghaidh leathanaigh atá scríofa i HTML nó XHTML a stíleáil ach is féidir í a chur i bhfeidhm ar aon cháipéis XML, SVG agus XUL ina measc.


CLG Clochán (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Clochán.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Naomh Eoin thart ar Gharraí Eoin, Bóthar Mulgrave agus Geata Eoin i lár Chathair Luimnigh. ach, ós rud é gur thréig móramh daonra an pharóiste go dtí tithíocht nua ar imeall na cathrach le linn dara leath an 20ú haois, tagann an-chuid dá imreoirí anois óna heastáit timpeall Bóthar Bhéal Átha Shiomóin agus Bóthar Childers ar thaobh thoir na cathrach ar nós Páirc Lynwood, Radharc Chaladh Uí Threoigh agus Páirc Phlásóg na Coille.
Cluichí.
Imrítear an pheil agus an iomáint i gClochán. Cé go raibh béim an chlub dírirthe ar dtús i dtreo na hiomána, tháinig an pheil chun chinn le linn blianta na 1950í agus d’éirigh níos fearr le Clochán sa pheil ón mbliain 1982 i leith.
Stair.
Bhí fóirne ag imirt peile agus iomána lena chéile i lár-chathair Luimnigh sular bhunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus cláraíodh iad go hoifigiúil mar clubanna nuair a ghlacadh le rialacha caighdeánacha an dá spórt. Ina measc siúd, b'iad Na Trádálaithe an fhoireann peile ba láidre sa chontae agus ba iad Naomh Mícheál as paróiste lár na cathrach an club iomána ba láidre sa chathair.
Bhí club eile bunaithe i nGarraí Eoin agus Sráid Mulgrave agus thugadar "Naomh Eoin", ainm paróiste na hardeaglaise, orthu. Shroicheadar cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1889 ach chailleadar i ndiaidh achomharc ó Na Trádálaithe. Tá tuarisc faoi chomórtas peile a d'imríodar i gcoinne Craobh Emmet in Áth na Coite i Mí Márta na bliana 1895 ach is beag tagairt a bhfuil orthu i ndiaidh sin. Is cosúil go raibh an club tar éis titim as a chéile roimh teacht an 20ú aois.
Sa bhliain 1902, tháinig iománaithe agus peileadóirí an pharóiste le chéile chun club nua a eagrú agus ba é Clochán an taon chlub CLG sa chontae a raibh stádas sinsear leanúnach acu sa pheil agus san iomáint araon ón lá sin suas go dtí gur thit na hiománaithe síos go dtí an grád idirmheánach sa bhliain 2002. Bhí an-chuid clubanna gníomhch fós i lár na cathrach le linn blianta na 1900í ach, le teacht An Chéad Cogadh Domhanda agus na dTrioblóidí ina dhiaidh, bhí an mór-chuid díobh, fóirne ar nós Naomh Micheál, na Seamróga, Na Náisiúnaithe agus Na Gearaltaigh, tar éis titim as a chéile. Mhair Clochán, áfach, agus thángadar chun chinn le linn blianta na 1910í nuair a ghabhadar Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh faoi cheathar i ndiaidh an bua d'fháil ar Caisleán Uí Chonaill i gcluiche ceannais na bliana 1914, Cathair Laighin sa bhliain 1915, Feadamar sa bhliain 1916 agus An Caisleán Nua Thiar sa bhliain 1918.
a> ar an 20ú Meitheamh 2009.
Tar éis dóibh an chorn a bhuachaint arís sa bhliain 1926, tháinig meath éigin orthu nuair ba iad Éire Óg club mór na hiomána sa chathair agus Átháin sa chontae. Chomh maith le sin, bhí clubanna nua gairmiúile ar nós Garda agus Tuamhan (a bhí bunaithe sna Fórsaí Cosanta agus a athainmníodh "An 12ú Cathalán" i ndiaidh An Dara Cogadh Domhanda) ag mealladh imreoirí a bhí ag teacht chun na cathrach ó chontaethe eile.
Ach tháinig Clochán ar ais i ndiaidh dóibh sárú ar Naomh Pádraig sa bhliain 1957 chun Craobh Iomána Sinsear an Chontae a ghabháil don chúigiú uair agus bhuadar arís é sna blianta 1958, 1968, 1971 agus 1986. D'fhanadar i measc cumhachtaí móra na hiomána suas go dti blianta na 1990í ach ba bhuille mór é dóibh nuair a thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 2001. D'éirigh leo an príomh-ghrád a bhaint amach arís sa bhliain 2007 nuair a bhuadar Craobh Iomána Idirmheánach an chontae na bliana sin ach thiteadar síos arís sa bhliain 2010.
Ní raibh cáil mór ar fhóirne peile Clocháin suas go dti an bhliain 1955 nuair a bhuadar ar Sháirséalaigh an Chonartha i gcluiche ceannais craobh sinsear an chontae. D'éirigh leo arís i gcomórtaisí na mblianta 1959, 1967, 1969, 1970 agus 1971. Tháinig ré órga eile chucu nuair a bhuadar an craobh faoi sheacht idir na blianta 1982 agus 1996. Ach mar an gcéanna lena niománaithe, tá na peileadóirí tar éis dul i léig chomh maith agus níor éirigh le Clochán cluiche leath-cheannais craobh sinsear an chontae a shroichint ón mbliain 1996. Sa bhliain 2010, thit peileadóirí an chluib síos go dti an grád idirmheánach i dteannta leis na hiománaithe.
Tá Clochán sa dara áit i measc buaiteoirí Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh tar éis an chorn a ghabháil ar cheithre uair déag agus sa tríú áit san iomáint tar éis bua d’fháil faoi dheich. Bhuadar an dá chorn sna blianta 1971 agus 1986, rud nár éirigh le aon chlub eile sa chontae a dhéanamh riamh.
Páirc Imirthe.
a> ar an 9ú Bealtaine 2009.
D’imir Clochán ar pháirceanna éigin i gceantar Saingil sarar cheannaíodh Páirc Clocháin ar chúinne Bóthar Childers agus Lána an Mhuileann Fola le linn blianta na 1970í.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoiri cáiliúla an chlub, tá Micheál Mac an Chrois ("Mickey Cross" a bhuaigh boinn Craobh na hÉireann sna blianta 1934 agus 1936) agus Éamonn Ó Creagáin ("Eamonn Cregan" a bhuaigh bonn Craobh na hÉireann sa bhliain 1973).
Tagairtí.
Clochan (Luimneach)
Clochan (Luimneach)
Clochan


Cúla 4.
Clár teilifíse do leanaí ar TG4 is ea Cúla 4.


Comhrá.
Sainmhiniú: ‘séard is comhrá ann ná an chumarsáid idir beirt nó níos mó ar thuairimí agus smaointí de gach saghas.
Foghlaimíonn daoine conas comhrá a bheith acu ag aois an-óg ach tá saghasanna comhráite difriúla ag baint le gach tír.
Fadó in Éirínn ní raibh aon teilifís ná radio le fáil agus mar sin braith daoine ar an comhrá mar cumarsáide. Chuaigh siad ag bothántaíocht tríd na comharsana ag caint lena muintir na háite. Mar sin bhí a lán scéalta acu agus bhí nós béaloideas ann
Anseo in Éireann tá traidisiúin an-mhór againn sa chomhrá… Bhuel, sa chúlcaint níos mó ná an chómhrá! Tá an-suim againn i ngnó daoine eile agus mar sin bíonn an-chuid le rá againn do dhaoine eile.
Tá teanga dhifiriúil i ngach tír. Mar shampla,an francaíse, an spainnis agus an gearmanis. Is í an ghaeilge teange náisiúnta na hÉireann ach tá caniúntí difiriúla i ngach chontae. Níl a lán béim ar an ngaeilge sa lá atá inniu seachas sa ghaeltacht. Mar sin ní bhíonn mórán comhrátí as gaeilge.
Tá a lán saghsanna comhrá mar shampla...argóintí, leachtaí, comhrá rómánsúil, comhrá dáiríre, comhrá greannmhar,
Nuair a bhíonn daoine ag argóint bíonn siad ag béiceadh lena céile, bíonn siad feargach, agus uaireanta éiríonn daoine foréigneach


Family Guy.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é Family Guy faoi chlann chraiceáilte atá ina gcónaí i mbaile ficseanúil darb ainm Quahog, Oileán Rhode. Chruthaigh Seth MacFarlane é. Tá cúigear sa chlann, an t-athair Peter Griffin, an mháthair, Lois Griffin, agus triúr páistí, Chris Griffin, Meg Griffin agus Stewie Griffin. Tá madra ann chomh maith, Brian Griffin is ainm dó, a bhíonn ag caint freisin. Tá an-chuid téamaí i ngach scéal. Tá an-usáid bainte ag na scríbhneoirí as Reiligiún, Gnéas, saol ginearálta, an mbás, daoine cáiliúla agus an-chuid eile.
Stair.
Cruthú na chéad is dara séasúir sa bhliain 1999 tar éis a rug 'Larry Shorts' suntas den Comhairle Craoladh FOX i rith na bhfógraí an t-Super Bowl i 1999. Fógraíodh a chealú ach de bharr bogadh i chumhacht i bhFOX agus caoineadh amach ó na lucht leanúna tharla freaschur don socrú sin. Tar éis sin, rinne siad sraith eile ach arís chealú sé. Chuir athritheanna ar 'Adult swim' an tseó ar ais in iúl agus bhí na scoaoilí DVD conáchas, le dhíolacháin breis is 2.2 mhilliún cóipeáile i bhliain amháin, rud éigin a spreagadh suim úr i FOX sa sraith. D'fhill Family Guy ar ais i léithreacht i 2004, ag déanamh dhá sraitheanna níos mó (iomlán 5) agus ag déandamh scanánn díreach go DVD, 'Stewie Griffin; the untold story'. Tosaíodh an 6ú sraith á craoladh i bhFómhair 2007, le sraith eile á phleanála do Fómhair 2008. Le chéile le sin, chuaigh Family Guy isteach i 'syndication' i bhFómhair 2007.


N20.
right
Is príomh-bhóthar náisiúnta Éireannach é an N20 idir Luimneach agus Corcaigh.


N19.
Is príomhbhóthar náisiúnta Éireannach é an N19. (Ón N18 (Luimneach-Inis-Gaillimh), go dtí Aerfort na Sionainne).


CLG Na Piarsaigh (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Na Piarsaigh.
Suíomh.
Tá Na Piarsaigh bunaithe i bparóistí Coróin Naofa Mhuire agus Críost Rí ar an dtaobh thuaidh de Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as fobhailte Cathair Daibhín, Cuarbhóthar Thuaidh, Cloch an Mhéara agus Fearann Seoin timpeall Bóthar na hInse.
Cluichí.
Cé go bhfuil béim an chluib dírithe i dtreo na hiomána, imrítear peil agus iomáint. Tá clú mór bainte amach ag Na Piarsaigh i gomórtaisí na nóg.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 1968 chun freastal ar na bruachbhailte nua a bhí á thógáil sa cheanntar ag an am agus ba iar-bhaill CLG Sairséalaigh an Chonartha (a thit as a chéile sa bhliain 1998) iad roinnt dá bhunaitheoirí.
Cé gurb é Na Piarsaigh an taon chlub amháin anois sna gráid fásta ar thaobh thuaidh na cathrach, bhí roinnt clubanna ann i gceanntar Sparr Thuamhan ó bhunú CLG. Ina measc, bhí Carraig an Chonartha a bhuaigh Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1891, Na Sáirséalaigh agus An Conradh, a chaill cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1941. Tháinig Na Sáirséalaigh agus An Conradh le chéile sa bhliain 1942 mar "Sáirséalaigh an Chonartha" agus bhuaigh an club sin craobh sinsear an chontae trí bhliain as a chéile san iomáint idir na blianta 1951 agus 1953 agus dhá uair déag sa pheil idir na blianta 1946 agus 1975.
Bhí clubanna eile ann in Uí Chuanach, an chuid de pharóiste An Páirtín/Míleac/UíChuanach atá suite i gContae Luimnigh. D'imríodar faoin ainm "Uí Chuanach" le linn blianta na 1890í agus bhí club eile dárbh ainm dó "Fánaithe Lansdún" a gníomhach le linn blianta na 1930í. Atheagraíodh Fánaithe Lansdún mar club peile arís sa bhliain 1979 ach thiteadar as a chéile sa bhliain 1996.
Nuair a bhunaíodh Na Piarsaigh, bhí an béim céanna ar an dá sport ar dtús agus shroich an club cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1982. Ach ó lár blianta na 1980í, tá an béim dírithe ar an iomáint, go mór mór i ndiaidh dóibh an grád sinsear a bhaint amach sa bhliain 1992 nuair a bhuadar Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh. Cé nár éirigh leo fós i gCraobh Sinsear an Chontae, is club an-láidir é Na Piarsaigh i gcomórtaisí iomána na nóg.
Níor imir Na Piarsaigh aon pheil in aon chor idir blianta deireadh na 1980í agus an bhliain 1995 nuair a bhí socrú acu le CLG Fánaithe Lansdún. Spreagadh suim nua sa spórt sa chlub le teacht na Mílaoise agus bhuaigh na peileadóirí Craobh Sóisear A an Chontae sa bhliain 2006.
Páirc Imirthe.
Ainmníodh páirc imeartha Na Piarsaigh i gCathair Daibhín i gcuimhne Nollaig Ó Dromghuaill, ball bunaitha an chlub ar imir ar fhoireann Átha Cliath i gcluiche ceannais Craobh Iomána na hÉireann sa bhliain 1961). Ceannaíodh í go gairid i ndiaidh bunú an chlub agus ba ansin a osclaíodh an clubtheach nua-aimseartha i gContae Luimnigh.
Imreoiri Cáiliúile.
I measc imreoiri cáiliúla an chlub, tá Damien Ó Coigligh ("Damien Quigley" ar a bhronnadh an gradam Sár-Imreoir na Bliana i ndiaidh á imirt i gcluiche ceannais Craobh Iomána na hÉireann sa bhliain 1994) agus iar-pheileadóir Luimnigh le linn blianta na 1980í Tomás de Brún ("Tom Browne").
Tagairtí.
Piarsaigh (Luimneach)
Piarsaigh (Luimneach)
Piarsaigh (Luimneach)


Dlús.
San Fhisic, séard is dlús substainte ann ná mais aonad toirte dí. Is í ρ (an litir Ghréigeach ró) de ghnáth an tsiombail a úsáidtear le haghaidh an dhlúis. I gcásanna áirithe (mar shampla, sna Stáit Aontaithe agus an tionscal ola agus gáis), sainmhínitear dlús freisin mar mheáchan in aghaidh an aonaid toirte; cé go mbeadh sé níos cruinne sainmheáchan a thabhairt air.


CLG Tobar Phádraig.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Tobar Phádraig.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa chuid theas de pharóiste Tobar Phádraig/Baile Brún, 10km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile Tobar Phádraig agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós An Fhaiche, Áit Tí Flainn agus An Bheárna Choill. Cé go bhfuil club eile, Baile Brún, ann i bparóiste Tobar Phádraig/Baile Brún, is féidir le gach peileadóir agus iománaí as an bparóiste uile imirt le Tobar Phádraig.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint ach bhí béim an chlub i gcónaí go láidir ar an iomáint óna bhunú. Is é Tobar Phádraig an club iomána is láidre sa chontae le daichead bliain anuas agus ba é an taon chlub amháin i Luimneach a raibh foireann sinsear agus idirmheánach aige (chomh maith le foireann sóisear B) go dtí gur thit an dara fhoireann síos go dti grád sóisear A sa bhliain 2008.
Stair.
Cé go raibh an-shuim ag muintir na háite i gcónaí san iomáint, ní raibh aon chlub dá gcuid féin acu roimh an mbliain 1943. D'imir foireann faoin ainm "Tobar Phádraig" i roinnt comórtaisí iomána le linn blianta na 1890í agus is cosúil gur chláraíodh club faoin ainm sin mar gur ghlacadar páirt i gCraobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1895. Tá cúntas ann chomh maith faoi chuiche a chailleadar i gcoinne Béal Átha Grean i gcomórtas i gCill Mocheallóg i Mí Mhárta na bliana céanna ach níl aon trácht ann faoin gclub ina dhiaidh sin. Le linn blianta tosaigh an 20ú aois, d’imir iománaithe na háite san am sin leis an gclub eile sa pharóiste, Baile Brún, agus le clubanna paróistí eile i ngar don sráidbhaile ar nós Mungairit, Áth Dara agus Craobh Chumhra.
Sa bhliain 1943, deineadh an chéad iarracht ar chlub oifigiúil a bhunú i dTobar Phádraig ach thit sé as a chéile i ndiaidh dhá bhliana. Ach d'éirigh le muíntir na háite ar an dara ócáid agus athbhunaíodh an club atá fós sa lá inniu ann sa bhliain 1947.
Ghnóthaigh Tobar Phádraig a chéad chorn chontae, an Craobh Iomána Sóisear A, sa bhliain 1955 agus ba sa bhliain 1965 a tháinig Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh chuig an gclub don chéad uair i ndiaidh an lámh in uachtar d’fháil ar Naomh Ciarán sa chluiche ceannais. Buadh an chorn arís sa bhliain 1969 agus, i ndiaidh an teideal a chosaint sa bhliain dár gcionn, aithníodh Tobar Phádraig mar rogha na coitianta chun an craobh a bhuachaint beagnach gach bliain ó shin i leith.
a> ar an 20ú Meitheamh 2009.
Tháinig glún eile chun chinn chun craobhacha na mblianta 1977, ’79, ’82, ’83 agus ’84 a ghabháil leo. Ach b'iad na deich mbliain i ndiaidh an chorn a bhuachaint arís sa bhliain 1987 an tráth ba thorthúla istair Thobar Phádraig. Ní amháin gur bhuadar Craobh Sinsear an Chontae sna blianta 1988, ’90, ’93, ’95, ’96 agus ’97, ach tháinig Craobh Iomána Sinsear Club na Mumhan go dti an club sna blianta 1988 agus 1990 chomh maith.
Le teacht na Mílaoise, bhí cumhachtaí nua ar nós Átháin, Áth Dara agus Garrdha Uí Spiolláin ag teacht chun chinn in iomáint an chontae ach d’éirigh le Tobar Phádraig an craobh a bhuachaint arís sna blainta 2000 agus 2003. Tá an teideal buaite acu ar sheacht nuair déag agus tá siad sa dara áit i measc buaiteoirí an choirn.
B’iad blianta na 1960í agus na 1970í ré órga peile Tobar Phádraig nuair a bhuadar Craobh Peile Sóisear A an chontae sna blianta 1964, 1970 agus 1978. Cé gur bhuadar Craobh Peile Sóisear A na Cathrach ar roinnt ócáid le linn blianta na 1990í agus na 2000í, cuireadh suim sa pheil ach amháin nuair ná raibh na hiománaithe fós ar thóir craobh an chontae.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imeartha an chlub suite i gceartlár shráidbhaile Tobar Phádraig. Ceannaíodh le linn blianta na 1950í í agus tá sí ainmnithe i gcuimhne Antóin Uí Bhriain ("Tony O'Brien"), an chéad iománaí as Tobar Phádraig ar imir ar fhoireann sinsear an chontae.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla an chlub, tá iar-bainisteoir foireann Luimnigh Risteárd Ó Binéid ("Richie Bennis") agus Proinsias Ó Nualáin ("Frankie Nolan") a bhuaigh bonn Craobh na hÉireann sa bhliain 1973 agus Leonárd Ó hIonrachtaigh ("Leonard Enright"), Gearóid Ó Ciarba ("Gary Kirby"), Ciarán Ó Ciardha ("Ciarán Carey") agus Brian Ó Muirí ("Brian Murray").
Tagairtí.
Tobar Phadraig
Tobar Phadraig
Tobar Phadraig


CLG Sáirséiligh na Mainistreach.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Sáirséiligh na Mainistreach.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóistí Naomh Nioclás agus Naomh Mhuire ar an dtaobh thoir-thuaidh de Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhruachbhaile Corrbhaile agus ó Oileán an Rí. Tá an cuid de pharóiste Naomh Nioclás ar bhruach thuaidh na Sionainne suite i gContae an Chláir agus imríonn iománaithe agus peileadóirí na mbruachbhailte Bruach na Sionainne agus Baile Thiar le CLG An Páirtín.
Cluichí.
Imrítear an pheil agus an iomáint sa chlub. Bhí béim an chluib dírithe i dtreo na hiomána nuair a bhunaíodh é ach bhi na Sáirséiligh níos gníomhaí sa pheil le linn blianta lár na 2000í. Tá an béim céanna ar an dá chód anois.
Stair.
Cé ná raibh cluichí Gaelacha chomh láidir sin riamh sa cheanntar seo ina bhfuil mór-thraidisiún rugbaí, bhíodh clubanna ann ó am go chéile i bparóiste Naomh Mhuire ó bhunú Cumann Lúthchleas Gael. Ina measc siúd, tá tagairt ann faoi fhoireann a d'imir faoin ainm "Naomh Mhuire" i gcomórtas peile ag deireadh an 19ú aois ach níl tuairisc ann gur chláraíodh aon chlub go hoifigiúil faoin ainm sin ag an am. Is ar éigin gur imir peileadóirí agus iománaithe na linne as an bparóiste le clubanna eile sa chathair ar nós Na Trádálaithe, Na Seamróga, Na Náisiúnaithe agus Éire Óg.
Bhí club dárbh ainm dó "Corrbhaile" gníomhach le linn blianta na 1940í ach thit an cheann deireannach, a bhunaíodh le linn blianta thosaigh na 1970í faoin ainm "Naomh Mhuire", as a chéile sa bhliain 1988. Shroich an club sin cluiche ceannais Craobh Peile Sóisear na Cathrach sa bhliain 1981 ach chailleadar i gcoinne Baile Brún. Ghlac club eile faoin ainm "Corrbhaile" páirt i gcomórtaisí na nóg le linn blianta na 1970í. Nuair a d’éirigh an dá chlub sin as an imirt, théadh formhór imreoirí na háite chuig Naomh Pádraig nó chuig Clochán.
Bunaíodh Sáirséiligh na Mainistreach sa bhliain 1994 ach, ós rud é ná raibh páirc imirthe dá gcuid féin acu riamh, tháinig an fás go mall chucu agus tá siad ag imirt sa ghrád sóisear B san dá sport óna mbunú. Bhí béim an chlub ar dtús ar an iomáint agus bhuadar Craobh Iomána Sóisear B Cathair Luimnigh sna bhlianta 1997 agus 1998 ach níor éirigh leo aon chraobh eile a bhaint amach i gcomórtaisí fásta ó shin i leith. I láthair na h-uaire, tá an club níos láidre sa pheil ná san iomáint.
Páirc Imirthe.
Imríonn Sáirséaligh na Mainistreach móramh dá gcuid cluichí i gColáiste Mhainchin i gCorrbhaile.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc bunaitheoirí an chluib, bhí Micheál Mac An Airchinnigh a d’imir ar fhoireann iomaint an chontae le linn blianta na 1997í.
Tagairtí.
Sairseiligh Na Mainistreach
Sairseiligh Na Mainistreach
Sairseiligh Na Mainistreach


Almaty.
Is í Almaty an chathair is mó sa Chasacstáin. Tá an baile suite in oir-thuaisceart na tíre in aice le Sléibhte Tian Shien. Bhí Almaty ina príomhchathair ar an tír go dtí an bhliain 1997 nuair a d'athlonnaigh an rialtas an phríomhchathair go dtí Astana.


Diobúití (cathair).
Is í Diobúití (Béarla: "Djibouti", Araibis: جيبوتي, Somáilis: "Jabuuti") príomhchathair Poblacht Diobúití, agus is í an chathair is mó san tír chomh maith.


An Amáiris.
Is í an Amáiris (አማርኛ "āmariññā") an teanga is tábhachtaí san Aetóip agus an t-aon teanga amháin a bhfuil stádas oifigiúil aici ar fud na tíre. Is í an dara teanga Sheimíteach is mó cainteoirí. Is é an córas a úsáidtear le hAmáiris a bhreacadh ar pár ná cineál aibítir shiollach ar a dtugtar "abugida". San aibítir seo, seasann gach litir d'aon siolla amháin, ionas go bhfuil comhartha an chonsain agus comhartha an ghuta cumasctha le chéile sa litir; san am céanna, is féidir a aithint i gcónaí, cén chuid den litir a sheasann don ghuta nó don chonsan.
Mar theanga Sheimíteach, tá an Amáiris gaolmhar leis an Araibis, leis an Aramais, agus leis an Eabhrais. Is iad na gaolta is dlúithe atá aici i Leathinis na hAraibe, áfach, na teangacha a bhí á labhairt ag muintir Dheisceart na hAraibe sula ndeachaigh an Araibis (nach raibh inti ach teanga an Tuaiscirt ar dtús) ina n-áit le teacht an Ioslaim.
Murab ionann agus an Araibis is an Eabhrais (nó an Ghaeilge), cuireann an Amáiris an aidiacht roimh an ainmfhocal (cosúil leis an mBéarla). Tionchar ó theangacha neamh-Sheimíteacha an réigiúin is cúis leis an athrú seo, is dócha. Ceann eile de shaintréithre na dteangacha Séimíteacha nach bhfuil chomh coitianta san Amáiris is ea na "hiolraí briste", a úsáidtear go minic san Araibis - is é sin, cuirtear uimhir iolra an ainmfhocail in iúl tríd na gutaí taobh istigh den fhocal a athrú. Ní féidir a rá go mbeadh na hiolraí briste seo imithe go hiomlán as an Amáiris, ach tá sé i bhfad bhfad níos tipiciúla iarmhír iolra a chur leis an ainmfhocal. Na hiolraí briste a úsáidtear i gcónaí, is iasachtaí iad go minic as an teanga Ge'ez. Is éard atá i gceist leis an teanga Ge'ez ná seanteanga chlasaiceach na hAetóipe a mbaintear úsáid éigin aisti i gcónaí san eaglais. Tá sí gaolmhar leis an Amáiris, ach is dócha go bhfuil an gaol leis an Tigrinis níos dlúithe.
Siúd is nach mbíonn na hiolraí briste coitianta san Amáiris a thuilleadh, tá córas na dtamhan tríchonsanach is dual do na teangacha Seimíteacha ann, agus baintear úsáid as le focail nua a fhréamhú is a chumadh san Amáiris.


The Great Dictator.
Scannán ón mbliain 1940 is ea The Great Dictator, leis an aisteoir grinn mór le rá, Charlie Chaplin. Bhí Chaplin ina stiúrthóir ar an scannán agus bhí sé sa dá phríomhpháirt aisteoireachta chomh maith. Bhí sé seo ar an gcéad scannán cainte uaidh, chomh maith le bheith ar an scannán is mó rath uaidh. B'aoir nimhneach é ar an bhFaisisteachas. Is díol suntais é an scannán seo, ós rud é nár thuig go leor daoine cé chomh holc is a bhí na Naitsithe ag an am sin, mar nach raibh eolas ag an bpobal faoi na campaí báis. Ach déantar cur síos sonrach ar ghéarleanúint na nGiúdach sa scannán seo.
Plota.
Cuirtear in aithne muid ar dtús leis an mbearbóir Giúdach gan ainm (Chaplin) agus é ag troid sa Chéad Chogadh Domhanda ar son a thíre féin, Tomainia (tír fhicseanach arb ionann í agus an Ghearmáin). Buailtear é sa cheann ag deireadh an chogaidh agus caitheann sé fad fiche bliain in ospidéal agus a chuimhne caillte aige.
Filleann sé ar a ghairm bheatha ag deireadh na tréimhse sin agus gan tuiscint dá laghad aige ar chás polaitiúil a thíre féin, áit a bhfuil deachtóir darb ainm Adenoid Hynkel (Chaplin arís, agus é ag déanamh aithrise ar Adolf Hitler) tar éis teacht i réim. Is cuid thábhachtach í den phlota agus den ghreann, go bhfuil an bearbóir Giúdach ina mhacasamhail den deachtóir uafásach seo a bhfuil an ghráin dhearg aige ar na Giúdaigh.
Déantar aoradh chomh maith ar Benito Mussolini, i bhfoirm an deachtóra fhicseanaigh Benzino Napaloni, atá ina cheannaire ar thír darb ainm Bacteria. Léirítear caidreamh cumhachta áiféiseach na beirte seo, tríd an eachtra ina bhfuil na deachtóirí ag iarraidh idirbheartaíocht a dhéanamh faoi smacht a ghlacadh ar Osterlich (An Ostair).
Stíl.
Cé gur aoir thar a bheith searbhasach í seo, bíonn atmaisféar thar a bheith éadrom ann ar feadh an scannáin go léir. Tá greann ropánta Chaplin le sonrú go mór ann agus baineann sé an-leas as chun ábhar an scannáin a aoradh. Radharc cáiliúil amháin ná an rince a dhéanann an deachtóir Hynkel le balún mór atá ina mhacasamhail den domhan agus réamhcheol Lohengrin le Richard Wager á sheinm sa chúlra.
Gradam.
I 1997, d'fhógair Leabharlann Chomhdháil SAM an scannán seo a bheith "suntasach go cultúrtha, go stairiúil nó go haeistéiticiúil" agus roghnaíodh é le bheith caomhnaithe i gClárlann Scannán Náisiúnta na Stát Aontaithe.


Uibhle.
Baile beag é Uibhle (Béarla: "Oola") atá i gContae Luimnigh i lár iarthar na hÉireann. Tá sé gar do chathair Luimnigh i gCúige na Mumhan, Poblacht na hÉireann.
Ar phríomhbhóthar an N24 idir Luimneach agus Port Láirge atá an baile agus tá Tiobraid Árann 12 km soir ó dheas uaidh.
Ar an mbaile beag féin tá teach pobail (Eaglais Mhuire gan Smál), stáisiún peitril, siopa ginearálta a osclaíonn go dtí go mbíonn sé déanach, péire tithe tábhairne, páirc imeartha, oifig an phoist, comhar creidmheasa, halla pobail, agus díoltóir bláthanna ina measc.
Stair.
Níl ballóga Chaisleán Uibhle i bhfad ón mbaile beag. Fuarthas beanna an fhia mhóir anseo sa mbliain 1825 agus bhí caoi mhaith orthu. Sa mbliain 1828 thángthas ar thrumpa práis agus ar shleá agus ar reanna saighde cré-umhaí. Tugadh na rudaí seo d’iarsmalann Choláiste na Trionóide i mBaile Átha Cliath.
Iompar.
Cé nach mbíonn seirbhís traenach chuig an mbaile níos mó, tá mórstáisiún Gabhal Luimnigh in aice láimhe. Cónaí ar thart ar 500 duine in Uibhle faoi láthair.


Aston Villa Football Club.
Is club peile as Aston i mBirmingham é Aston Villa Football Club. Bunaíodh i 1874 é. Is Meiriceánach é a Chathaoirleach, Randy Lerner.
Imríonn "na Bithiúnaigh" a gcluichí sa staid Villa Park. Imríonn siad sa Premier League agus is é Martin O'Neill an traenálaí atá acu.
Traenálaithe móra.
Aston Villa


Kevin Rudd.
B'é Kevin Michael Rudd Príomh-Aire na hAstráile ó 3 Nollaig 2007 go 24 Meitheamh 2010 agus arís ó 27 Meitheamh 2013 go 18 Meán Fómhair 2013.
B'eisean an 26ú príomh-aire ar an Astráil sa bhliain 2007 agus é ag teacht i gcomharbas ar John Howard. Tháinig Julia Gillard in oifig mar phríomh-aire sa bhliain 2010, ach fuair Rudd an oifig den dara huair ar 27 Meitheamh 2013. D'éirigh sé as an bpost ar 18 Meán Fómhair 2013.
Ar an 12 Feabhra 2008, mhol Kevin Rudd rún, inar ghabh sé leithscéal oifigiúil le Bundúchasaigh na hAstráile.
Luathsahol.
Rugadh Kevin Rudd ar an 21 Meán Fómhair, 1957. Rinne a chuid ollscoilaíochta ag an Australian National University in Canberra. Bhain sé céim bhaitsiléarachta amach i Léinn Áiseach. Tá Sínis líofa aige.
D'éirigh Rudd ina fheisire i dTeach Ionadaithe na hAstráile do thoghcheantar Griffith, Queensland sa bhliain 1998.
Rudd, Kevin
Rudd, Kevin


CLG Gaeil Baile na Cora.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Gaeil Baile na Cora.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Bantiarna Lourdes ar an dtaobh theas de Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as na ceantair Baile na Cora agus Bóthar de hÍde ina bparóiste féin, as Baile Shinéid agus An Ráth Bhán i bparóiste Banríona na Síochána agus as ceannntair eile ar thaobh theas na cathrach.
Cluichí.
Imrítear ach peil sa chlub agus tá sé nascaithe le Sean-Chríostaithe i gcomhair na hiomána.
Stair.
Ní raibh aon pharóiste Bantiarna Lourdes ann roimh An Dara Cogadh Domhanda agus ba cheanntar tuaithe é ag an am sin. Ar dtús, d'imir muintir na háite le Mungairit, Saor Theas nó le clubanna móra na cathrach ar nós Éire Óg, Clochán agus Na Trádálaithe.
Bhí club dárbh ainm dó "Baile na Cora" gníomhach sa cheanntar ó bhlianta na 1920í agus tá tuairisc faoi chluiche iomána a d'imríodar i gcoinne Na Ceapaí Móire sa bhliain 1926. Is cosúil gur thiteadar as a chéile ag deireadh blianta na 1930í. Bhí club eile dárbh ainm dó "Na Páirceanna Glasa" ann le linn blianta na 1940í agus na 1950í agus bhuadar Craobh Iomána Mionúir an Chontae sa bhliain 1947. Ghabh club an pharóiste in aice láimhe, "Naomh Iosaef", Craobh Peile Sóisear na Cathrach sna blianta 1953, 1954 agus 1960.
Le linn blianta na 1960í, bunaíodh club eile sa cheantar ar a dtugadh "Naomh Breandán" agus bhuadar Craobh Peile Sóisear na Cathrach sa bhliain 1968 ach níl aon tuairisc fúthu i ndiaidh na bliana 1970í. Timpeall na bliana 1965, d'imir foireann óg as an gceanntar faoin ainm "Ruairí Mhic Easmuin" ar feadh bliain nó dhó.
Ath-bhunaíodh an club atá sa lá inniu ann faoin ainm "Gaeil Baile na Cora" sa bhliain 1979. I measc dóibh a chabhraigh go mór le athbheochan na gcluichí Gaelacha sa cheanntar, bhí an tiriseoir cáiliúil Séamus Ó Ceallaigh, a scríobh faoin ainm cleite "Camán".
Tháinig peileadóirí Gaeil Baile na Cora le chéile le iománaithe CLG Sean-Chríostaithe le linn blianta na 1980í ach d'fhan an beirt acu mar chlubanna ar leith. D'ainneoin sin, d'imir fórine óga an dá chlub faoin ainm "Baile Na Cora" san iomáint agus sa pheil le linn blianta na 1990í.
Nuair ná raibh aon club gníomhach ar thaobh theas na cathrach sna blianta díreach roimhe sin, d’imir formhór peileadóirí ha h-áite le Na Trádalaithe, Sean-Chríostaithe agus Mungairit.
Cé gur éirigh leo craobhacha na cathrach agus an chontae a ghabháil i ngrádanna na nóg, sé Craobh Peile Sóisear B na Cathrach an t-aon chomórtas fásta a bhuaigh Gaeil Baile na Cora óna bhunú. D’imríodar peil sa ghrád Sóiser A suas go dti an bhliain 2004.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe an chlub ar Eastáit Bhagóid i nGáirdíní Baile na Cora ar chíos ó Chomhairle na Cathrach óna bhunú.
Imreoirí Cáiliúile.
D’imir iar-iománaí an chontae Gearóid Ó hÉigeartaigh ("Ger Hegarty"), ball foireann Luimnigh i gluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann na bliana 1994, ar fhoireann peile Gaeil Baile na Cora.
Tagairtí.
Gaeil Baile Na Cora
Gaeil Baile Na Cora


Buzz Aldrin.
Is iar-spásaire Meiriceánach é Buzz Aldrin (rugadh ar an 5 Eanáir 1930 é mar Edwin Eugene Aldrin, Jr.) a bhí ar an dara duine a shiúil dromchla na Gealaí. Rugadh in Glen Ridge, New Jersey é.
Bhí sé ar an misiún spáis úd Apollo 11 a rinne tuirlingt i Muir na Sáimhe ar an 20 Iúil, 1969, agus in éineacht lena chomhspásaire, Neil Armstrong, chaith sé dhá uair an chloig go leith ar dhromchla na Gealaí ag déanamh taiscéalaíochta. D'fhan an tríú spásaire, Michael Collins ag fithisiú na Gealaí sa Mhodúl Ceannasaíochta le linn chuairt na beirte eile ar ár satailít.
Aldrin, Buzz
Aldrin, Buzz


Foireann drumaí.
Cnaguirlis é foireann drumaí, atá comhdhéanta de dhrumaí, ciombail agus uaireanta cnaguirlisí eile (mar shampla clog bó, bloc adhmaid, clingíní, tambóirín, gangdhruma agus araile), atá eagraithe in aice le chéile do dhrumadóir amháin ina aonar. Buailtear iad le bata druma, nó scuaba agus mailléid chomh maith. I gcás an dord-druma agus an ard-hata, buailtear iad le troitheáin.
Is féidir na drumaí agus na ciombail éagsúla a chur le chéile in aon fhormáid, agus breathnaíonn sé ar an saghas ceoil atá i gceist. Mar shampla, i rac-cheol is iad an sreangdhruma agus an dord-druma a úsáidtear chun an buille a chruthú, ach i snagcheol cuirtear an béim ar an ard-hata agus an ciombal creatháin.
Trealamh eile.
Gléas eile a úsáidtear uaireanta ná méadranóm, meaisín a chruthaíonn fuaim ar gach buille. Leis an méadranóm, bíonn an drumadóir in ann an buille a choimeád i gceart. Ceapann drumadóirí eile go bhfuil an méadranóm ró-chruinn, agus dá thoradh sin beagáinín mí-nádúrtha.


CLG Baile Brún.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Baile Brún.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa chuid thuaidh de pharóiste Tobar Phádraig/Baile Brún, 8km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile Clár Aidhne agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Broisceach, Tír Bhú, Carraig Ó gCoinneall agus Baile Brún. Cé go bhfuil club eile, Tobar Phádraig ann i bparóiste Tobar Phádraig/Baile Brún, is féidir le gach peileadóir agus iománaí as an bparóiste uile imirt le Baile Brún.
Cluichí.
Imrítear an pheil agus an iomáint i mBaile Brún ach bhí béim an chlub dírithe i gcónaí go láidir i dtreo na hiomána óna bhunú.
Stair.
Ba limistéar iomána i gcónaí é paróiste Tobar Phádraig/Baile Brún agus bunaíodh an club go hoifigiúil faoin ainm "Droichead an Chalaidh" sa bhliain 1890. Tá tuairiscí ann fúthu ag glacadh páirt i gcomórtaisí le linn blianta na 1900í ach tugadh "Baile Brún" orthu nuair a bhuadar ar Chill Mocheallóg i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear Contae Luimnigh na bliana 1915. Chuir An Chéad Cogadh Domhanda agus Na Trioblóidí go mór astu agus, nuair a thosnaigh craobhacha sóisir an chontae arís le teacht na síochána, ba é Cill Díoma an club ba láidre sa cheanntar.
Níor éirigh le Baile Brún arís sa chomórtas go dtí gur tháinig Craobh Iomána Sóisear na Cathrach chucu sa bhliain 1946. Bunaíodh club eile sa pharóiste, Tobar Phádraig, an bhliain dár gcionn agus bhí ar Bhaile Brún fanacht go dtí an bhliain 1959 sular bhuadar an chorn céanna arís.
Níorbh fhada go raibh Tobar Phádraig tar éis éirí níos láidre ná Baile Brún ach, nuair a bhuaigh an club nua Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh don chéad uair sa bhliain 1965, spreagadh suim nua sa seanchlub. Thosnaíodar ag imirt sa ghrád sinsear i ndiaidh buachaint ar ar Dhún Bleisce chun Craobh Iomána Sóisear an Chontae a ghabháil don dara uair sa bhliain 1967. Bhí orthu fanacht go dti an bhliain 1983 sular shroicheadar cluiche cheannais iománna sinsear an chontae don chéad uair, áit a bhuaigh Tobar Phádraig orthu.
Tháinig an chorn chúcu faoi dheireadh sa bhliain 1989. Leanadar ar aghaidh chun Craobh Iomána Sinsear Club na Mumhan a bhuachaint ach chailleadar cluiche ceannais Craobh na hÉireann i gcoinne An Gleann Mór as Contae Chill Chainnig. Bhuaigh Baile Brún Craobh Iomána Sinsear an Chontae arís sa bhliain 1992 ach, nuair a thit an aois ar an bhfoireann sinn, thiteadar síos go dtí an grád idirmheánach sa bhliain 2005.
Thosnaigh ré na peile i ndáiríre i mBaile Brún sa bhliain 1981 nuair a bhuadh Craobh Sóisear A Contae Luimnigh agus ghabhadar seilbh ar chorn idirmheánach an chontae seacht mbliain ina dhiaidh sin ach thit suim sa pheil le linn bliainta na 1990í
Páirc Imirthe.
Tá príomhpháirc imirthe an chluib suite 200m ó dheas ó Chrosbhóthar Clár Aidhne agus osclaíodh clubtheach mór ann le linn blianta na 1980í. Osclaíodh páirc imeartha eile idir Crosbhóthar Clár Aidhne agus séipéal Bhaile Brún sa bhliain 2007.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúile an chlub, tá iarbhainisteoir foireann Luimnigh Tomás Ó Riain ("Tom Ryan") a bhuaigh bonn Craobh na hÉireann sa bhliain 1973 agus Traolach Ó Cionnaith ("Terence Kenny"), Uinseann Ó Conchúir ("Ollie O’Connor") agus Seosamh Ó Conchúir ("Joe O’Connor") a d'imir ar fhoireann sinsear an chontae le linn blianta na 1980í agus blianta na 1990í. D’imir Traolach Ó Cionnaith ar fhoireann peile Luimnigh chomh maith. Is ball Baile Brún é Séamus Ó hArtagáin, Rúnaí Coiste Chontae Luimnigh idir na blianta 1986 agus 2007.
Tagairtí.
Baile Brun
Baile Brun
Baile Brun


CLG Sean-Chríostaithe.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Sean-Chríostaithe.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Banríona na Síochána ar an dtaobh theas de Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as eastáit ar nós Baile Shinéid, Páirc Uí Chinnéide agus An Ráth Bhán ina bparóiste féin, as Cnoc Theas i bparóiste Na Clainne Naofa, as Baile na Cora agus Bóthar de hÍde i bparóiste Bantiarna Lourdes agus as ceannntair eile ar thaobh theas na cathrach.
Cluichí.
Iomáint amháin a imrítear sa chlub agus tá sé nascaithe le Gaeil Baile na Cora i gcomhair na peile.
Stair.
Ní raibh aon pharóiste Banríona na Síochána ann roimh An Dara Cogadh Domhanda agus ba cheanntar tuaithe é ag an am sin ina raibh traidisiún mór na hiomána. Ar dtús, d'imir muintir na háite le Saor Theas nó le clubanna móra na cathrach ar nós Éire Óg, Na Trádálaithe agus Clochán.
Bunaíodh Sean-Chríostaithe sa bhliain 1962 chun freastal ar iar-dhaltaí Scoil na mBráthar Sráid Seasnáin a bhí i measc na meánscoileanna ba láidre in Éirinn san iomáint ag an am. Bhuadar ar Chlocán i gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh na bliana céanna ach ba san iomáint a raibh príomh-bhéim an chlub. D’imríodar sa ghrád sinsear suas go dtí lár blianta na 1970í nuair chuaigh an club i léig mar ná raibh an oiread sin iománaithe ag teacht chúcu ó Scoil na mBráthar.
Ionas go mbeadh imreoirí óga in ann teacht chúcu, chuireadar fúthu i bparóiste Banríona na Síochána agus thángadar le chéile le club na nóg Cnoc Theas. D’imríodar faoin teideal "Sean-Chríostaithe/Cnoc Theas" i gcomórtaisí na n-óg le linn blianta tosaigh na 1980í agus shroicheadar cluiche ceannais Croabh Iomána Mionúir an Chontae na bliana 1984. Sna blianta ina dhaiadh sin, d’éiríodar as an bpeil ar fad nuair a nascaíodar le Gaeil Baile na Cora agus d'imir fórine óga an dá chlub faoin ainm "Baile Na Cora" san iomáint agus sa pheil le linn blianta na 1990í.
Bhuaigh Sean-Chríostaithe Craobh Iomána Idirmheánach an chontae sa bhliain 1992 ach ní raibh scuad doimhin go leor acu riamh chun feachtas éifeachtach a dhéanamh ar Chraobh Sinsear an Chontae agus bhíodar ag troid i gcoinne an ísliú i gcónaí. Thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 1999 agus bhíodar ag imirt iomáint sóisear A faoin mbliain 2007.
Páirc Imirthe.
Tá Sean-Chríostaithe ag imirt sa Ráth Bán óna mbunú. I ndiaidh dóibh an suíomh a cheannach ó Chomhairle na Cathrach, tá siad tar éis dhá pháirc imirthe a chur síos agus clubtheach a thógáil le linn blianta na 2000í.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chlub, tá Beircheart Ó hArtagáin ("Bernie Hartigan") a bhuaigh bonn Craobh Iomána Sinsear na hÉireann sa bhliain 1973, agus Gearóid Ó hÉigeartaigh ("Ger Hegarty") a d'imir ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais na bliana 1994.
Tagairtí.
Sean Chriostaithe
Sean Chriostaithe


Cleveland.
Is é Cleveland an dara cathair is mó in Ohio, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá sí suite in oirthuaisceart na stáit, i gContae "Cuyahoga" ar taobh theas Loch Erie.
Tá níos mó ná 2.2 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar Chleveland.
Bunaíodh i 1796 é. Ainmníodh an chathair i gcuimhne ar "Moses Cleaveland", príomh-suirbhéir.
D'fhás tionscal déantúsaíochta mar gheall ar iompar áitiúil d'iarnród agus d'uiscebhealach intíre. Chuir Minnesota amhiarann trí Na Locha Móra. Tháinig gual aneas.


Frank McGuinness.
Is drámadóir, file agus aistritheoir iomráiteach Éireannach é Frank McGuinness nó Proinsias MacAonghusa (rugadh 29 Iúil 1953, i gContae Dhún na nGall).
Saol.
Tógadh agus oiliú i mBun Cranncha i gContae Dhún na nGall é sular bhain sé céim amach i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Thuil sé clú lena chéad Dráma "The Factory Girls" (1982) agus neartaigh a chlú nuair a chuireadh a dráma "Observe the Sons of Ulster Marching towards the Somme" (1986) ar an stáitse, ar dtús, in Amharclann na Mainistreach agus ansin go forleathan. Bronnadh neart duaiseanna air de bharr sin.
Tá roinnt mhaith aistriúcháin de dhrámaí clasaiceacha le drámadóirí cos súil le Anton Chekhov, Henrik Ibsen agus Bertolt Brecht déanta aige. Foilsíodh bailiúchán filíochta leis den ainm "Booterstown" sa bhliain 1994.
Bhí sé ina léachtóir sna roinnte bhéarla in Ollscoil Uladh agus Maigh Nuad sular thosaigh sé mar scríobhnóir cónaitheach i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Faoi láthair tá sé ina Ollamh le scríbhneoireacht cruthaíoch i rannóg na Bhéarla, Drámaíocht agus Scannán i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.


An Laitvis.
Is í an Laitvis teanga na Laitvia.


'Diagacht an Choirp', teagasc de chuid an Phápa Eoin Pól II..
Teagasc de chuid an Phápa Eoin Pól II, a bhí mar ábhar de shraith 129 léacht a thug an Pápa le linn a chuid éisteachtaí Céadaoine idir Mheán Fómhair 1979 agus Samhain 1984 is ea Diagacht an Choirp.
Is athnuachan é Diagacht an Choirp ar an insint oifigiúil, ach dar ndóigh fanann an Pápa dílis do thátail fhadbhunaithe na hEaglaise maidir le dea-iompar agus é ag breathnú ar fhoilsiú Dé i ndáiríre le teagasc tathagach ar dhiagacht na collaíochta agus an phósta a thabhairt.
B'é céad mhórtheagasc a phápachta é agus bailíodh is foilsíodh na haithisc iomlána in aon saothar amháin ina dhiaidh sin. Rinneadh athrá ar théamaí Dhiagacht an Choirp agus forbraíodh iad in go leor de chuid imlitreacha, litreacha agus sheanmóirí Eoin Pól. Bunaítear an teagasc nó caiticiosma ar roinnt sleachta ón mBíobla agus déantar machnamh agus leathnú amach orthu, go háirithe an téacs a thógtar as an leabhar Geineasas ag tús an Bhíobla. Déantar machnamh ar cén rud é bheith i do dhuine daonna, bheith cruthaithe i d'fhireann nó i do bhaineann agus ar an gcollaíocht freisin. Is iarracht í "Diagacht an Choirp" teagasc na hEaglaise ar na cúrsaí sin a mhíniú agus a chosaint.
Roinntear aithisc Dhiagacht an Choirp i gcodanna suntasacha agus tá fad réasúnta mór ann. Tá sé ráite ag leithéidí Chríostóir West gur fhorbairt an-mhór í Diagacht an Choirp i nDiagacht na hEaglaise Caitlicí. Deirtear gurb í cur chuige Dhiagacht an Choirp céim mhór i bhforbairt na diagachta.
Is suimiúil an leagan amach atá ag Diagacht an Choirp. Ós rud é gur tugadh é ó bhéal le linn éisteachtaí na Céadaoine, bíonn go leor athrá ann agus tabharfaidh tú é seo faoi deara má dhéanann tú iarracht an leagan scríofa a léamh. Ag an am céanna áfach feileann an cur chuige seo intinn rothlaíoch an Phápa - fágann sé téamaí agus filleann sé orthu ar ball. Cuidíonn sé seo freisin, d'fhéadfá a rá, leis an ábhar a dhoimhniú i d'intinn féin. Is leagan amach ciorclach seachas líneach atá ann.
I soiscéal Mhatha, nuair a chuireann na Fairisínigh ceist ar Íosa i dtaobh an cholscartha, tagraíonn Sé do sheift Dé ó thús. Cuireann sé síos ar an loighic a bhaineann léi. Rinne an Cruthaitheoir ó thús iad fireann agus baineann (Gein. 1:27). Agus an Pápa ag déanamh staidéir ar chaibidlí luatha an leabhair Geineasas, díríonn sé ár n-aird ar thrí bhuntaithí an duine, sé sin; aonraiceas bunaidh, aontacht bhunaidh agus nochtacht bhunaidh. Séard is ciall le haonraiceas bunaidh ná go bhfuil an chéad duine, sé sin Adamh, leis féin agus éagsúil ó gach dúil bheo eile. Toisc go bhfuil an duine cruthaithe in íomhá Dé agus toisc go bhfuil sé mar chuid de bhuntréithe Dé go mbronnann Sé É féin gan truailliú, ní féidir leis an duine teacht ar thuiscint iomlán de féin gan é féin a thabhairt mar bhronntanas ionraic nó, is dóigh, íobairt a dhéanamh. Tá gairm ó Dhia ag an duine maireachtáil i bpáirt le duine eile agus do dhuine eile agus is é seo bunús a chuid daonnachta. Is cineál de sméar mhullaigh na cruthaíochta é cruthú an duine ina fhireann agus ina bhaineann agus a gcomhrannpháirteacht ina gcéile.


Ródaire.
Sampla den chineál ródaire a úsáidtear i dtithe agus in oifigí le líonra logánta a cheangal leis an Idirlíon
Is gléas crua-earraí ríomhaireachta é ródaire a threoraíonn paicéid idir líonraí ríomhaireachta - focal eile ar an treorú seo ná ródú. Tá an-chuid ródairí éagsúla i bhfeidhm ar líonraí an domhain, cuid acu ag ródú an-chuid trácht ar líonraí móra teileachumarsáide, cuid acu ag ródú paiceád ó ríomhairí pearsanta ar líonraí pearsanta i dtithe amach ar an Idirlíon.
Geata ródairí.
Is minic a aimsítear ródairí beaga i dtithe agus in oifigí agus iad ag ródú paicéad ón líonra logánta san fhoirgneamh go dtí an líonra fairsing (an t-Idirlíon). Tugtar "geata ródairí" ar ródairí den chineál seo. Úsáideann siad aistriú seoltaí líonra ("NAT" i mBéarla) le ligint do na riomhairí ar fad ar an líonra an seoladh IP agus an ceangal Idirlín céanna a roinnt. Suíonn an geata seo idir an móideim leathanbhanda agus an líonra logánta nó amanna, bíonn an móideim mar chuid den ródaire.


Compás.
Is éard is compás nó compás mairnéalaigh ann ná gléas a úsáidtear leis na ceithre hairde a aithint thar a chéile agus leis an treoir cheart a aimsiú. Tá snáthaid mhaighnéadach ann agus í á casadh de réir mar a luíonn línte an réimse mhaighnéadaigh timpeall an Domhain. Taobh thiar den tsnáthaid, tá aghaidh an chompáis, agus airde an chompáis péinteáilte nó priontáilte uirthi i bhfoirm a chuirfeadh bláth i gcuimhne duit, agus a dtugtar rós an chompáis uirthi. Nuair a luíonn leath thuaidh na snáthaide le tuaisceart an róis, is féidir na hairde eile a aithint ar an rós.
Airde an Chompáis as Gaeilge.
In áiteanna, go háirithe i nGaeilge na Mumhan, is féidir "pointe" a chloisteáil in áit "lámh". Seasann an dá fhocal seo do "by" an Bhéarla (siar ó thuaidh lámh thiar = "nortwest by west").
Na hairde a thugtar thuas, tugtar san fhoirm iad a bheadh á húsáid ar bhord an bháid atá ag dul i dtreo áirithe. An breathnóir a d'fheicfeadh an bád chuige ó threo áirithe, bheadh córas eile in úsáid aige as Gaeilge. An bád atá ag seoladh ó thuaidh - i dtreo an tuaiscirt - is féidir linn a rá freisin go bhfuil sí ag seoladh aneas - ó threo an deiscirt. Cosúil leis sin, deirtear go bhfuil an bád atá ag teacht ó threo an iarthair, go bhfuil sí ag teacht aniar, an bád atá ag teacht ó threo an oirthir go bhfuil sí ag teacht anoir, agus an bád atá ag teacht ó threo an tuaiscirt go bhfuil sí ag teacht aduaidh.


Boards.ie.
Is suíomh idirlín díospóireachta Éireannach é Boards.ie, a bhfuil breis is 115,000 cuntas cláraithe, 600,000 snáithe agus breis is 7 milliún teachtaireacht ann. Tá sé ar na cinn is mó in Éirinn. Déantar plé ar an iliomad ábhar ann agus an plé sin bunaithe i gcomhthéacs Éireannach, cé go bhfuil daoine ann ar fud an domhain atá ina mball den suíomh. Comhshuímh leis iad boards.jp, boards.co.nz agus boards.us.
Stair.
I bhFeabhra 1998, bhunaigh an Dr. John "Cloud" Breslin agus Tom "DeVore" Murphy fóram amháin le cur ar chumas úsáideoirí an chluiche ríomhaire Quake in Éirinn, a bheith á phlé. Cuireadh fóraim eile leis de réir a chéile agus seoladh boards.ie sa bhliain 2000. Bhí gá le comhlacht Éireannach darb ainm "Boards" a bhunú chun an fearann Éireannach.ie a fháil ag an am sin. Cláraíodh é mar Boards.ie Limited, leis an oifig um Chlárú Cuideachtaí i mBaile Átha Cliath. Bhuaigh an suíomh gradam Golden Spider agus Zeddy sa bhliain 2001.
Struchtúr.
Tá an suíomh faoi úinéireacht cúigir, darb ainm riarthóirí. Déanann na riarthóir smacht riartha agus eagarthóireachta an tsuímh a tharmligean chuig na céadta modhnóir neamhíoctha. Tá sé de chumhacht ag na modhnóirí seo teachtaireachtaí na mball a athrú agus a ghlanadh chomh maith le cosc a chur ar bhaill nach leanann na rialacha.
Tá beagnach míle fóram ann, idir phoiblí agus phríobháideach. Is féidir le ball ar bith fóram nua a mholadh, ach is gá dó/di go leor tacaíochta a fháil ó bhaill eile.
Tá sé saor in aisce le bheith i do bhall. Tá fiú réimse sóisialta leis an suíomh anois, agus imeachtaí sóisialta á n-eagrú ag na baill éagsúla le bualadh le chéile go pearsanta.
Conspóid.
Bhagair MCD cás dlí ar an suíomh sa bhliain 2006, mar gheall ar an tuairisciú diúltach a bhí ar siúl ar an suíomh i leith reáchtáil na féile ceoil Oxegen, a bhíonn ar siúl acu go bliantúil. Ba ghá srian a chur ar an bplé a bhí ar siúl faoin bhféile seo ar an suíomh dá bharr.
Fóraim Ghaelacha.
Tá cúpla fóram ann don Ghaeilge, mar atá, an Fóram 'Gaeilge (Irish)' atá ina fhóram dátheangach ar chúrsaí Gaeilge agus 'Teach na nGealt', atá ina fhóram lán-Ghaelach le haghaidh plé ar ábhar ar bith.


Scoil na Mainistreach i dTiobraid Árann.
Bhunaigh Éamann Iognáid Rís an scoil. Is é an daoine a bhunaigh na Christian Brothers.
Tá ceithear pairceanna atá sa scoil. Tá halla sport agus tá ceithear bordanna leadóige atá ann. Tá bhialann sa scoil agus siopa beaga. Tá siopa mór in aice an scoil agus téann na daltaí go dtí an siopa chun lón agus milséan a ceannach. Ag an droim na scoile tá triúr cuairteanna cispheileanna. Tá clós sa scoile chun sacar a imirt.


An Haváis.
Is teanga Astrainéiseach í an Haváis ("‘Ōlelo Hawai‘i"). Tá stádas na teanga oifigiúla aici i Stát Haváí sna Stáit Aontaithe, chomh maith leis an mBéarla.
Ar chúiseanna éagsúla, tháinig laghdú mór ar líon chainteoirí dúchais na Haváise ó na 1830idí go dtí na 1950idí. Go bunúsach, chuaigh an Béarla in áit na Haváise ar sé cinn de na seacht n-oileán. Faoi láthair, níl sí ó dhúchas ach ag 0.1% de mhuintir an stáit.
Mar sin féin, tá na cúrsaí ag dul i bhfeabhas arís ón mbliain 1949 anuas. Thosaigh muintir an stáit ag cur suime sa tseanteanga arís, agus í á saothrú agus á teagasc dá réir. Sa bhliain 1984, cuireadh tús le naíonraí poiblí Haváise, "Pūnana Leo", le tumoideachas a thabhairt do na páistí sa teanga. Bunaíodh scoileanna tumoideachais eile ina dhiaidh sin.
Ceann de na teangacha Polainéiseacha í an Haváis, agus mar sin, tá sí gaolmhar leis an Maorais, leis an teanga Rapa Nui agus lena lán teangacha dá labhraítear timpeall an Aigéin Chiúin. D'fhorbair na misinéirí Críostaí ó na Stáit Aontaithe caighdeán scríofa don Haváis sna 1820idí, agus d'éirigh scríbhneoireacht agus léitheoireacht coitianta sa teanga. Cúis iontais é go bhfuil an Haváis beagnach imithe inniu, cé go raibh sí ina teanga láidir chultúrtha sa 19ú haois - le fírinne, is féidir meath na Haváise a chur i gcomparáid le himeacht na Gaeilge.
Tá níos mó ná aon teoiric amháin ann le meath na teanga a mhíniú. Sa naoú haois déag, tháinig na sluaite de dhaoine go dtí Oileáin Haváí nach raibh ach Béarla acu mar theanga comhchumarsáide, agus iad ar nós cuma liom i leith theanga dhúchasach na n-oileán. Cuireann dream amháin an milleán ar an muintir isteach seo. Is fearr le dream eile, arís, cuimhne a choinneáil air gur bunaíodh scoileanna Béarla sna hoileáin nuair a shealbhaigh na Stáit Aontaithe iad, agus gur theastaigh ó mhuintir dhúchasach Haváí féachaint chuige go mbeadh Béarla maith ag a gclann, le go mbeadh oideachas maith orthu. Mar sin, de réir a chéile ní raibh aon duine sásta a chlann a chur sna scoileanna Haváise, agus sa deireadh thiar, dúnadh iad in éagmhais daltaí. Tá an tríú dream den bharúil gur choisc an rialtas an teanga scun scan le dlí a chuaigh ar leabhar na reacht sa bhliain 1896. Le bheith beacht, níor chuir an dlí seo cosc leis an teanga sa tsochaí fré chéile, ach d'fhoráil sé go gcaithfeadh gach scoil tús áit a thabhairt don Bhéarla mar theanga theagaisc, le haitheantas a fháil ó údaráis oideachais an rialtais.
Inniu, ní mhaireann an Haváis beo bríomhar ach in Oileán Ni'ihau. Maoin phríobháideach é an t-oileán, ach tá dearcadh cairdiúil ag na húinéirí ar an teanga, agus na bundúchasaigh a bhfuil cónaí orthu i Ni'ihau, is í an Haváis a dteanga dhúchais, agus caithfidh siad an Béarla a fhoghlaim ar scoil. Sna hoileáin eile, áfach, ní chasfaí ach an corrdhuine ort a mbeadh an Haváis ó dhúchas aige. Glactar leis go bhfuil sí ó dhúchas ag dhá chéad duine ar fad, an chuid is mó acu ina gcónaí i Ni'ihau. Tá sí foghlamtha ag dhá mhíle duine eile, áfach, de bharr na n-iarrachtaí athbheochana.


Joachim Lelewel.
Staraí náisiúnaíoch Polannach ab ea Joachim Lelewel (rugadh é i Vársá ar an 22 Márta 1786 agus fuair sé bás i bPáras ar an 29 Bealtaine 1861), agus dlúthbhaint aige le gluaiseacht an Rómánsachais sa Pholainn. Cé gur náisiúnaí Polannach a bhí ann, ba Ghearmánaigh Phrúiseacha a shinsir, agus an sloinne sin féin "Lelewel" bunaithe ar "von Löwensprung". B'í máthair mhór an staraí, Konstanze von Löwensprung "née" Jauch, a d'athraigh an sloinne ó Löwensprung go Lelewel.
Fuair Joachim Lelewel a chuid oideachais in Ollscoil Vilnius, a bhí ina lárionad tábhachtach ag na náisiúnaithe Polannacha san am. B'ansin a thosaigh sé ag léachtóireacht nuair a bhí a chéim bainte amach aige. Chaith sé trí bliana i Vársá (1818-1821), áit a raibh sé ina bhall de Chumann Chairde an Léinn ("Towarzystwo Przyjaciół Nauk", TPN). Sa bhliain 1824, bhain na Rúisigh a oifig de, ó bhí siad den tuairim go raibh sé ina réabhlóidí dainséarach. D'fhill sé go Vársá, áit ar toghadh ina Fheisire é sa bhliain 1829. Bhí sé páirteach in Éirí Amach na Samhna sa bhliain 1830, agus nuair a chloígh na Rúisigh an cheannairc, chuaigh sé ar deoraíocht go dtí an Fhrainc. Sa bhliain 1833, chuir na húdaráis Fhrancacha d'fhiachaibh air glanadh leis as an tír, agus ansin, shocraigh sé síos sa Bhruiséil. B'ansin a chaith sé an chuid eile dá shaol, cé gur éag sé i bPáras.
Scríobh sé lear mór leabhar staire, go háirithe faoi stair na Polainne.
Lelewel, Joachim
Lelewel, Joachim
Lelewel, Joachim
Lelewel, Joachim
Lelewel, Joachim


H. G. Wells.
Scríbhneoir Sasanach ab ea Herbert George Wells (21 Meán Fómhair 1866 - 13 Lúnasa 1946) a bhí ina cheannródaí don Fhicsean Eolaíochta. Is minic a chuirtear i gcomparáid le Jules Verne é. Ba mhinic a bhí sé ar an chéad scríbhneoir a bhain úsáid as móitíf áirithe ina chuid scríbhneoireachta sular éirigh sí coitianta san fhicsean eolaíochta, agus má fheictear dúinn inniu go bhfuil blas an "chliché" ar a lán dár scríobh sé, is éard is cúis leis ná nach raibh na clichéanna féin ina gclichéanna go fóill nuair a chéadcheap sé iad.
Cé gur mar scríbhneoir ficsin eolaíochta is mó a aithnítear inniu é, scríobh sé a lán eile, go háirithe leabhair pholaitiúla. Sóisialaí a bhí ann riamh, agus nuair a chuaigh sé anonn in aois, d'éirigh a chuid leabhar níos polaitiúla agus níos teagascúla - agus, mar sin, níos doléite. Is iad na luathshaothair fhicsin eolaíochta is mó a léitear inniu, cosúil le "The Time Machine", "The Invisible Man", "The First Men on the Moon" agus "The War of the Worlds". Tá leagan Gaeilge den "War of the Worlds" ann, mar atá, "Cogadh na Reann", agus cóip de ar fáil i Leabharlann na gCeithre Máistrí i gColáiste Ollscoile na Gaillimhe.
Wells, Herbert George
Wells, Herbert George
Wells, Herbert George
Wells, Herbert George


Coláiste Mhuire.
Is bunscoil agus meánscoil lán-Ghaelach de chuid na mBráithre Críostaí é Coláiste Mhuire. Tá sé suite ar Bhóthar Ráth Tó sa Chabrach i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath faoi láthair, cé go mbíodh sé lonnaithe ag Cearnóg Pharnell ar feadh na mblianta fada suas go dtí 2003. Bunaíodh an scoil ar dtús sa bhliain 1931 in Uimhir 6 Sráid Fhearchair. Ach bogadh í go Cearnóg Pharnell go gairid ina dhiaidh sin sa bhliain 1933. Is é mana na scoile ná "Pro Deo Pro Patria" (Ar son Dé, ar son na Tíre).
Bunú an Choláiste.
Osclaíodh an Coláiste ar 5 Deireadh Fómhair 1931 ar dtús, in Uimhir 6 Sráid Fhearchair ar an taobh theas den chathair. Ba é an Br. M.R. Ó Tatháin an chéad phríomhoide ag an scoil nua. Ocht nduine dhéag de bhuachaillí a bhí i láthair ar an gcéad lá. Bogadh é go 25 Cearnóg Pharnell ar an taobh thuaidh sa bhliain 1933. D'fhán an Coláiste ag an ionad sin ar feadh seachtó bliain.
Imeacht na mBráithre.
D'fhág na Bráithre deireanacha an coláiste sa bhliain 1993. Tá siad ina n-iontaobhaithe ag an scoil go fóill ach níl aon duine acu fágtha san fhoireann teagaisc.
Imeacht ó Chearnóg Pharnell.
Ba ghá don choláiste an t-áitreabh ag cearnóg Pharnell a fhágáil sa bhliain 2003, mar gheall ar an droch-chaoi a bhí ar an bhfoirneamh. Tugadh cóiríocht shealadach dó ar bhóthar Ráth Tó ina dhiaidh sin. Ní léir cén todhchaí atá i ndán don scoil amach anseo.


Almazán.
Bardasacht i gcúige Soria, Castilla y León, sa Spáinn is ea Almazán. Tá timpeall ar 5,755 duine ina gcónaí ann.


Adam Mickiewicz.
B'é Adam Bernard Mickiewicz (Zaosie 24 Nollaig 1798 - Cathair Chonstaintín 26 Samhain 1855) file náisiúnta na Polainne. In éineacht le Juliusz Słowacki agus Zygmunt Krasiński, áirítear é ar an bhfile is mó de chuid an Rómánsachais Pholannaigh, agus é á chur i gcomparáid le Byron féin ó am go ham.
A Óige.
Uaisle ab ea muintir Mickiewicz ó thaobh na dtaobhann. Mikołaj Mickiewicz a bhí ar a athair, agus b'í Barbara "née" Majewska a mháthair. D'fhás sé suas sa Liotuáin stairiúil, i gceantar ar cuid den Bhealarúis é inniu. Chuaigh sé ag staidéar in ollscoil Vilnius (Wilno), agus ansin, chuir sé suim sa náisiúnachas agus sa réabhlóideachas. San am seo, bhí críochdheighilt tar éis dul ar an bPolainn agus ar an Liotuáin, agus theastaigh ó na Polannaigh a dtír a shaoradh ó bhráca na Prúise, na hOstaire is na Rúise. Mar sin, bhí cumainn rúnda ag obair go gníomhach i measc an aos léinn.
Mickiewicz mar Scríbhneoir.
I ndiaidh dó a chéim a bhaint amach, chuaigh Adam óg ag múinteoireacht i Kaunas (Kowno) sa Liotuáin. Sa bhliain 1823, tháinig na péas ar a lorg, agus díbríodh as fód a dhúchais é. Shocraigh sé síos i gCathair Pheadair, ach ó bhí sé tar éis cupla leabhar filíochta a fhoilsiú cheana féin, fuair sé fáilte chairdiúil ó scríbhneoirí Rúiseacha na háite ar thaitin a chuid dánta leo. Thairis sin, chuaigh a chuid dea-bhéasaíochta agus óráidíochta go mór i bhfeidhm ar aos intleachta na cathrach. Sa bhliain 1825, chaith sé seal sa Chrimé, agus fuair sé inspioráid sraith dánta a chumadh - "Sonety Krymskie", nó Soinéid na Crimé.
Sa bhliain 1828, d'fhoilsigh sé dán mór eipiciúil - "Konrad Wallenrod". Tugann an mórshaothar seo cur síos ar na Ridirí Teotanacha, agus iad ag cur cogaidh ar na Liotuánaigh Phágánta. Fáthscéal atá ann a fuair spreagadh ó choimhlint na bPolannach agus na Rúiseach, ach níor aithin cinsirí an tSáir é, agus mar sin, cuireadh an dán i gcló.
Nuair a fuair Mickiewicz cead taistil arís, thréig sé an Rúis agus chuaigh sé ar imirce go dtí an Ghearmáin, agus ina dhiaidh sin, go dtí an Iodáil. B'ansin a chum sé an chéad dá dhán eipiciúla eile, mar atá, "Dziady" ("Oíche Shamhna") agus "Pan Tadeusz" ("An Tiarna Tadeusz"). Úrscéal iomlán i bhfoirm véarsaíochta is ea "Pan Tadeusz", agus is é an saothar is faide a tháinig as a pheann. Cur síos atá ar shaol na tuaithe is na n-uasal sa Liotuáin (is é sin, i sean-Ard-Diúcacht na Liotuáine, - le fírinne, tá fód dúchais Mickiewicz sa Bhealarúis inniu), agus é suite sa bhliain 1812, faoin am ar fhéach na Polannaigh is na Liotuánaigh lena sean-neamhspleáchas a bhaint amach arís, le cuidiú Napoleon.
Sa bhliain 1832, thréig Mickiewicz an Iodáil agus d'aistrigh sé go Páras. Chaith sé cupla bliain i mbochtanas, agus phós sé Celina Szymanowska, bean Pholannach de phór Ghiúdach. Níor iompaigh an pósadh amach rathúil, nó buaileadh Celina breoite le galar intinne go gairid ina dhiaidh sin. Fuair Adam Mickiewicz post léachtóireachta sa "Collège de France", ansin, mar Ollamh le Léann Slavach. San am seo, áfach, bhí sláinte a intinne ag teip air féin, agus an cruachás a ndeachaigh sé tríd. Níor éirigh an léachtóireacht leis, nó bhí sé ag tarraingt cúrsaí polaitíochta agus creidimh chuige nuair ba chóir dó bheith ag tabhairt cuntais ar an litríocht. Sa bhliain 1844, i ndiaidh trí bliana léachtóireachta, d'éirigh sé as an bpost. Bhí sé faoi thionchar fhealsúnacht Mheisiasach Andrzej Towiański, smaointeoir mistiúil reiligiúnda ón bPolainn a bhí ag cur faoi san Fhrainc i dtús na 1840idí, agus ní raibh smaointeachas Towiański ag taithneamh le rialtas na Fraince ná fiú le cuid mhaith de na himirceoirí Polannacha i bPáras.
Dealbh cuimhneacháin i gCearnóg Główny (Cracó) do Mickiewicz
Nuair a phléasc trioblóidí réabhlóideacha amach ar fud na hEorpa sa bhliain 1848, d'fhéach Mickiewicz le Léigiún Polannach a earcú as measc lucht na himirce - arm a rachadh go dtí an Pholainn leis an tír a shaoradh ó bhráca na Rúise. Ina dhiaidh sin, bhunaigh sé an iris úd "La Tribune des Peuples", nó "Ardán na Náisiún", i bPáras. Bhí an iris dírithe ar chás na náisiún is na náisiúntachtaí a bhí faoi bhráca na Rúise agus na gcumhachtaí móra eile a chur os comhair an tsaoil mhóir. Ní raibh an iris ag teacht amach ach ar feadh bliana, nó ansin, b'éigean do na húdaráis Fhrancacha í a dhúnadh síos faoi bhrú ambasáid na Rúise.
Deireadh a shaoil.
Fuair Adam Mickiewicz bás sa bhliain 1855. San am sin, bhí na Sasanaigh agus na Rúisigh ag cur cogaidh ar a chéile faoin gCrimé, agus theastaigh ó Mickiewicz saighdiúirí Polannacha a earcú ina Léigiún Polannach le páirt a ghlacadh sa chogadh. Nuair a bhí sé ag tabhairt cuairte ar champa míleata sa Tuirc, tholg sé calar, agus stiúg sé leis an aicíd seo go luath. hAdhlacadh i bPáras é, ach tugadh a chnámha go dtí Cracó sa Pholainn sa bhliain 1900.
Mickiewicz, Adam
Mickiewicz, Adam
Mickiewicz, Adam
Mickiewicz, Adam


Amfaibiach.
Is ainmhithe veirteabracha iad na hamfaibiaigh (ón nGréigis "αμφις" "dhá" and "βιος" "saol"), le raon mór tréithe is stíleanna beatha, de ghnáth le 4 chos, craiceann faireogach, gan lanna ná aon fhiafhás eile. Maireann na larbhaí san uisce, agus análaíonn trí ghiolbhaigh sheachtracha chleiteacha. Téann sé trí chlaochlú le linn a fháis nuair a chrapann is a imíonn na giolbhaigh. Análaíonn an t-ainmhí fásta le scamhóga, agus i méid áirithe tríd an gcraiceann. 3 phriomhrang díobh ann: salamandair is eirc, froig is buafa, agus caochailigh gan chosa. Tá tuairim agus 6,200 speiceas d'amfaibiaigh a mhaireann.


Béal Átha an Ghaorthaidh.
Ceantar Gaeltachta i gCnoic na Seithe i gContae Chorcaí is ea Béal Átha an Ghaorthaidh, le daonra thart faoi 750.
Scoileanna.
Tá dhá scoil sa cheantar: Scoil Fhionnbarra (scoil naisiúnta) agus Scoil Mhuire (ceardscoil). Tá tuairim is 120 dalta ag freastal ar scoil Fhionnbarra agus thart faoi 75 dalta ag freastal ar Scoil Mhiure.
Coláiste na Mumhan.
Coláiste samhraidh is ea Coláiste na Mumhan. Sa bhliain 1904 a bunaíodh an Coláiste agus is é an t-ainm a bhí air ag an am ná "Coláiste Múinteoireachta na Mumhan" - ag díriú go príomha ar theagasc na Gaelainne do mhúinteoirí. Thosnaigh an coláiste le foirgneamh ar chíos ón Sagart Paróiste. Ina dhiaidh sin leathnaíodh amach na cúrsaí a bhí ag an gColáiste do dhéagóirí Chontae Chorcaí, agus ansin go dtí an tír uilig
An Ghaelainn i mBéal Átha an Ghaorthaidh.
De réir daonáireamh Phoblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 544 duine i mBéal Átha an Ghaorthaidh. Dúirt 435 (83.5% de dhaoine 3 mbliana d'aois +) duine go raibh an Ghaelainn acu agus dúirt 186 duine (35.7%) go n-usáideánn siad an Ghaelainn go laethúil lasmuigh den chóras oideachais.
An Cairdinéal Manning.
Rugadh agus tógadh an Cairdinéal Timothy Manning (15 Lúnasa, 1909—23 Meitheamh, 1989) i mBéal Átha an Ghaorthaidh sula ndeachaigh sé go Meiriceá. Ba iad Cornelius Mannning agus Margaret Cronin a thuismitheoirí.
Cumann peile.
Tá cumann peile ag Béal Átha 'n Ghaorthaidh. Bunaiodh sa bhliain 1957 é. Ba é An t-Athair Micheál Ó Murchú an chéád uachtarán. Ba é Seán Ó Rinn an Leas-Uachtarán agus ba é Liam Ó Seartan an cathaoirleach. Bhí Conchúr ó Cróinín mar chaptaen ar an bhfoireann.


Eamonn Dunphy.
Is pearsa teilifíse agus raidió Éireannach é Eamonn Martin Dunphy (Gaeilge: "Éamonn Máirtín Ó Donnchaidh"), a saolaíodh i nDroim Conrach i mBaile Átha Cliath ar an 3 Lúnasa, 1945. Is iar-imreoir sacair é, a d'imir i lár na páirce le Manchester United, York City, Millwall, Charlton Athletic, Reading F.C., Shamrock Rovers agus an fhoireann náisiúnta. Duine conspóideach atá ann, a cuireann a thuairimí i láthair ar an raidió, agus na cláir sacair ar RTÉ.
B'é Dunphy a chúlscríobh féinbheathaisnéis Roy Keane sa bhliain 2002.
Tagairtí.
Dunphy, Eamonn
Dunphy, Eamonn
Dunphy, Eamonn
Dunphy, Eamonn


An Mhordóiv.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Mhordóiv.
Crios Ama.
75px Tá an Mhordóiv suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Lochanna.
Tá timpeall cúig chéad loch sa phoblacht.
Acmhainní nádúrtha.
Tá móin, uisce mianraí agus acmhainní eile le fáil sa Mhordóiv.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Poblacht na Moldóive roinnte ina 22 réigiún. "Féach Aonaid Riaracháin na Moldóive".
Pobal.
Ainm Rúiseach is ea "na Mordóvaigh" agus é ag tagairt do dhá dhream eitneacha éagsúla, mar atá, na hÉarsaigh agus na Moicsigh. Dá réir sin, tá dhá theanga ag na Mordóvaigh, an Éarsais agus an Mhoicsis, agus níl siad intuigthe go rómhaith ag cainteoirí a chéile. Tá gaol sách dlúth acu le chéile, áfach, agus is minic a ghlactar leis gur canúintí iad agus gur chóir iad a nascadh dá chéile mar aon teanga amháin, an Mhordóivis.
De réir dhaonáireamh na Rúise sa bhliain 2002, is Rúisigh iad an chuid is mó den daonra (60.8%). Mordóvaigh iad 31.9% den daonra. An chuid eile de mhuintir na poblachta, is Tataraigh agus Úcráinigh iad.
Oideachas.
Is iad na scoileanna ardoideachais is tabhachtaí sa phoblacht ná Ollscoil Stáit na Mordóive agus Institiúid Oideolaíochta Stáit na Moldóive i Saransk.
Mhordóiv, An


Máthairchlár.
Is eard is máthairchlár ann ná an príomhchlár ciorcad as a mbíonn córais chasta leictreonacha (ar nós ríomhaire) comhdhéanta.
Máthairchlár an Ríomhaire Pearsanta.
I ríomhairí pearsanta, bíonn an máthairchlár suite laistigh den bhosca córais. Bíonn roinnt comhpháirteanna suite go fisiceach ar an máthairchlár ar nós an láraonad próiseála (LAP) agus an príomhchuimhne. Bíonn comhpháirteanna eile ceangailte leis an máthairchlár trí shreangáin nó tríd na sliotáin fhorlíontacha atá suite ar an máthairchlár. Déanann gach crua-earra cumarsáid leis an LAP trí busanna atá suite go fisiceach ar an máthairchlár nó atá i bhfoirm sreangáin atá ceangailte leis.


Podchraolachán.
Is éard is podchraolachán ann ná modh oibre le comhaid dhigiteacha mheán - comhaid fhuaime agus físchomhaid - a scaipeadh ar an Idirlíon trí fhothaí sindeacáitithe le hiad a sheinm ar sheinnteoirí iniompartha meán nó ar ríomhairí pearsanta. D'fhéadfá a rá gur saghas cláracha raidió atá i gceist ach amháin gur tríd an Idirlíon a dháiltear iad, agus gur féidir éisteacht leo ag pé am is rogha leat. Sa Ghaeilge, is fearr podchraoladh a thabhairt ar an gcomhad nó ar an ábhar atá sa chomhad, agus podchraolachán nó podchraoltóireacht ar an modh oibre, ach úsáideann an Béarla an téarma "podcast" sa dá chiall. An duine a bhíonn ag taifeadadh ábhair i bhfoirm podchraolta agus ag scaipeadh comhad podchraolta, is féidir podchraoltóir a thabhairt air.
An téarma Gaeilge.
B'é Conn Ó Muineacháin, iriseoir agus blagadóir, a chum an téarma Gaeilge, agus b'eisean fosta a chuir tús leis an bpodchraoltóireacht Gaeilge ina bhlag, "An tImeall". Maidir leis an mbuntéarma Béarla, "podcast", is comhthruailliú é as an dá fhocal úd "iPod" agus "broadcast".
An téarma Béarla.
B'é an t-iriseoir Ben Hammersley a chruthaigh an focal Béarla in alt a scríobh sé don nuachtán úd "The Guardian" ar an 12 Feabhra, 2004. B'é Apple iPod an chéad seinnteoir iniompartha ar forbraíodh bogearra (ríomhchlár) podchraoltóireachta lena aghaidh. Ceadaíonn na scripteanna podchraolacháin na comhaid phodchraolta a aistriú go huathoibríoch a fhad leis an ngléas iniompartha i ndiaidh iad a lódáil anuas (a íoslódáil) ón Idirlíon.
Modh oibre an phodchraolacháin.
Is minic a chuireann leathanaigh ghréasáin na bpodchraoltóirí an t-ábhar céanna ar fáil i bhfoirm íoslódála dírí agus beoshrutha. Is é an difríocht is tábhachtaí idir iad siúd agus an t-ábhar podchraolta ná gur féidir an podchraoladh a shindeacáitiú, síntiús a shocrú leis, agus é a lódáil anuas go huathoibríoch nuair a chuirfear ábhar nua ar fáil. Le sin a dhéanamh, ní mór gléas léite fothaí a bheith suiteáilte ar do ríomhaire, agus é in ann fothaí a léamh sna formáidí RSS ("Really Simple Syndication" - Sindeacáitiú Fíorshimplí) nó Atom.
Nuair a bhítear ag scaipeadh comhaid phodchraolta, is é an rud atá ar siúl ná go n-aistrítear comhaid mheáin - comhaid físe nó fuaime le haghaidh ríomhaire - ón bhfreastalaí chuig an ríomhaire cliaint. Lódálann an ríomhaire cliaint anuas comhaid XML arb iad seoltaí Idirlín na gcomhad meán atá iontu. De ghnáth, is é an cineál ábhar atá sna comhaid mheán ná fuaim nó fís, ach is féidir íomhánna, téacs, comhaid PDF nó do rogha cineál comhad eile a bheith ann chomh maith.
Ar dtús, cruthaíonn an podchraoltóir - nó an té a sholáthraíonn ábhar don phodchraoltóir - cruthaíonn sé comhad, ar nós comhad fuaime i bhformáid MP3, mar shampla. Ansin, cuirtear an comhad seo ar fáil ar an Idirlíon faoi sheoladh Idirlín, is é sin, faoi aitheantóir aonfhoirmeach acmhainne. De ghnáth, cuirtear an comhad ar an bhfreastalaí gréasáin, ach is féidir úsáid a bhaint as rianairí BitTorrent chomh maith. Is féidir na comhaid a chur ar fáil don tsaol mhór nó an rochtain a theorannú do dhream ar leith.
Ansin, tugann an podchraoltóir le fios do na síntiúsóirí go bhfuil ábhar nua ann. Le sin a dhéanamh, caithfidh sé tagairt a dhéanamh don phodchraolachán i gcomhad de chineál eile, comhad a dtugtar fotha air. Is éard is fotha ann ná liosta de na haitheantóirí aonfhoirmeacha acmhainne (na seoltaí gréasáin) ar féidir an podchraoladh a rochtain tríothu. Is gnách an liosta seo a fhoilsiú i bhformáid RSS, cé gur féidir an fhormáid úd Atom a úsáid chomh maith. Tugann an RSS eolas breise i dtaobh an phodchraolta, ar nós lá a fhoilsithe, teideal an chláir agus cur síos ar an tsraith phodchraolta agus ar a cuid eipeasóidí, cuir i gcás. Is féidir liosta iomlán na n-eipeasóidí a chur in aon fhotha RSS amháin, ach bíonn sé níos coitianta liosta gearr de na heipeasóidí is deireanaí a dhéanamh de, mar shampla nuair atá fotha nuachta ann. Go ginearálta, ní bhíonn ach ábhar ó aon duine amháin in aon phodchraoladh amháin, ach le déanaí, tá sé ag éirí níos coitianta go dtéann dornán daoine le chéile le "comh-phodchraoladh" nó "podchraoladh sóisialta" a léiriú.
Cuireann soláthraí an ábhair an fotha ar fhreastalaí gréasáin, agus glactar leis go bhfanfaidh sé ansin. Is é sin seoladh gréasáin an fhotha (aitheantóir nó aimsitheoir aonfhoirmeach na hacmhainne). Tugann an soláthraí le fios don lucht éisteachta go bhfuil a leithéid d'fhotha ann.
An gléas léite podchraolacháin a choinníonn súil ar phodchraoladh ar leith, is ríomhchlár é a bhíonn á reachtáil sa chúlra a fhad is a bhíonn an ríomhaire féin ag obair. Seiceálann sé an fotha go tráthrialta. Má thagann athrú ar shonraí an fhotha ó seiceáladh an turas deireanach iad, aithneoidh an gléas léite seoladh gréasáin na míre is úire, agus tosóidh sé á lódáil anuas ón ngréasán go huathoibríoch. Ansin, is féidir an eipeasóid nua a sheinm, a athsheinm agus a chur i dtaisce, cosúil le gach cineál comhad ríomhaire. Tá feidhmchláir ann a aistríonn an t-ábhar íoslódáilte go díreach chuig seinnteoir iniompartha meán an úsáideora, agus é ceangailte den ríomhaire le sreang USB, mar shampla.
Is é an cineál teicneolaíocht atá i gceist leis an bpodchraolachán ná "teicneolaíocht an bhrú". Is é sin, is é soláthraí na faisnéise, an podchraoltóir féin, a roghnaíonn na comhaid le haghaidh an fhotha, agus an síntiúsóir ag baint a rogha as na cainéil fotha atá ar fáil. Cé nach mbíonn an t-úsáideoir ag "tarraingt" na gcomhad aonair anuas ón ngréasán, tá blas áirithe de "theicneolaíocht na tarraingthe" ann freisin, nó tá an t-úsáideoir i dteideal síntiús a shocrú leis an iliomad cainéal, nó éirí as a sheansíntiús. Na seirbhísí "brú" a bhí ann ar an Idirlíon roimh lá an phodchraolacháin, cosúil le PointCast, níor cheadaigh siad rochtain chomh forleathan ar ábhar chomh hilghnéitheach.


Ike Turner.
Ike Turner sa bhliain 1997.
Ceoltóir Meiriceánach ab ea Ike Wister Turner (5 Samhain, 1931 – 12 Nollaig, 2007), a thuill clú domhanda dó fhéin mar dhuine den bheirt sa bhanna Ike & Tina Turner, in éineacht leis a iar-bhean Tina Turner. Cumadóir agus léiritheoir ceoil a bhí ann chomh maith, a chaith leathchéad bliain ag seinm gach saghas ceoil, mar shampla na gormacha, ceol soul, rac-cheol agus func. Dearbhaítear uaireanta gurb é Turner a thaifead an chéad ceirnín rac-cheoil, leis an rian "Rocket 88" sa bhliain 1951. Glacadh é agus Tina Turner istigh sa Rock and Roll Hall of Fame sa bhliain 1991.
Bhásaigh Turner sa bhaile sa bhliain 2007 i San Marcos, California, in aice le San Diego in aois seachtó sé mbliana dó.
Turner, Ike
Turner, Ike
Turner, Ike
Turner, Ike


Breinigerberg.
Sráidbhaile in iarthar na Gearmáine is ea Breinigerberg. Tá sé suite i Rhine-Westphalia Thuaidh, 70 km taobh thiar de Cologne agus 15 km taobh thiar de Aachen. Bhí 971 daoine ina gcónaí in Breinigerberg i mbliain 2005 (30/12/2005).


Blag.
Is éard is blag ann ná dialann idirlín, nó leathanach gréasáin a gcuirtear iontrálacha nua leis i rith an ama, agus na hiontrálacha á gcur ar taispeáint ionas gurb í an iontráil is úire an ceann is airde thuas. Tá an focal féin, "blog" as Béarla, bunaithe ar an téarma "weblog" nó "web logbook", is é sin, logleabhar gréasáin.
Is féidir a rá gurbh é an nuachtghrúpa (is éard is nuachtghrúpa ann ná an téarma a thagraíonn do chláracha plé ar an gcóras úd Usenet) "mod.ber" an chéad bhlag a bhí ann riamh. Ba é Brian E. Redman a bhunaigh an nuachtghrúpa seo sa bhliain 1983. Bhí úsáid an fhóraim diospóireachta á baint as cosúil leis na nuachtghrúpaí eile, ach ba nós le Redman achoimrí tráthrialta a thabhairt ar na diospóireachtaí deireanacha agus ar rudaí spéisiúla eile a bhí ar siúl ar an Usenet. Níor mhair "mod.ber" ach ocht mí.
Thosaigh na dialanna Idirlín ag dul i bhfairsinge timpeall na bliana 1994, ach níor cumadh an téarma sin "blog" ach sa bhliain 1999. Ba é Jorn Barger a cheap an téarma "weblog", agus is éard a bhí i gceist aige ná fíor-logleabhar gréasáin, is é sin, dialann scimeála Idirlín ina dtugadh sé cur síos ar rudaí spéisiúla éagsúla ar tháinig sé trasna orthu ar a chamchuairt ar an nGréasán. Ba é Peter Merholz, áfach, a rinne an athanailis ar an bhfocal "weblog" mar "we blog", agus go gasta ina dhiaidh sin, thosaigh na daoine ag tagairt don "bhlagáil", is é sin, ag baint úsáide as an mbriathar úd "to blog" sa chiall "do logleabhar gréasáin a leasú, ábhar nua a chur leis".
Faoin am sin a chuaigh na blaganna i bhfairsinge, agus bunaíodh láithreáin Ghréasáin a bhí deartha le haghaidh bhlagadóirí, agus iad ag tairiscint uirlisí agus bogearraí le haghaidh blagála. Ba é an t"Open Diary", a hosclaíodh i Mí Dheireadh Fómhair 1998. An bhliain a bhí chugainn, bhunaigh Brad Fitzpatrick, ceannródaí blagála, an pobal Gréasáin úd LiveJournal. Ba iad Evan Williams agus Meg Hourihan a chuir tús le Blogger.com sa bhliain chéanna.


Ríge.
Is í Ríge príomhchathair na Laitvia. Tá sí suite ar chósta na Mara Bailte. Is í an chathair is mó sna Stáit Bhaltacha í le daonra 722,485 aici.


Uimhir phríomha.
Is eard is uimhir phríomha uimhir dhearfach iomlán, roinnteoir aon agus féin.


Túva.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea Túva nó Poblacht Thúva (Rúisis: Республика Тыва, "Respublika Tyva"; Túvais: Тыва Республика, "Tyva Respublika").


An Chairéilis.
Teanga Fhinneach is ea an Chairéilis. Tá an teanga seo á labhairt i bPoblacht na Cairéile in iarthuaisceart na Rúise. Tá an teanga an-chosúil leis an bhFionlainnis ach níl siad intuigthe go rómhaith ag cainteoirí a chéile.
Labhraítear an Chairéilis i bPoblacht na Cairéile thar aon áit eile. Thairis sin, tá sí ó dhúchas ag dornán daoine i gCúige Tver, níos faide ó dheas sa Rúis. Rinne na Cairéalaigh imirce go Tver i ndiaidh na bliana 1617, nuair a thit fód a ndúchais leis an tSualainn, agus eagla orthu go ndéanfaí géarleanúint orthu ar chúiseanna reiligiúin.
Is deacair a rá, cá mhéad duine a labhraíonn an teanga inniu. Bhí sí á labhairt ag tríocha míle duine san Fhionlainn féin roimh an Dara Cogadh Domhanda, ach nuair a shealbhaigh an tAontas Sóivéadach an chuid den Chairéil a bhain leis an bhFionlainn, scaipeadh na Cairéalaigh seo ar fud na Fionlainne. Ansin, ligeadh an teanga i ndearmad, go háirithe nuair a d'fhás an chéad ghlúin eile aníos, agus iad ag foghlaim na Fionlainnise mar phríomhtheanga. Mar sin féin, glactar leis go bhfuil Cairéilis ag deich míle duine, a bheag nó a mhór, san Fhionlainn.
Ní mór cuimhne a choinneáil air gur minic a thugann na Fionlannaigh "Cairéilis" ar an gcineál Fionlainnise a labhraítear faoin tuath in Oirthear na Fionlainne inniu, go háirithe timpeall Joensuu. Ní Cairéilis atá ann ach canúint Fionlainnise nach bhfuil mórán difríochta idir í agus canúintí eile an oirthir i ndiaidh an iomláin. Scéal eile ar fad gur chuir cuid mhór fíor-Chairéalaigh fúthu sa taobh seo den tír i ndiaidh an chogaidh, go háirithe i Valtimo, ceantar tuaithe i dtuaisceart chúige na Fionlainne Thoir. Tá tionchar na gCairéalach le haithint i gcónaí ar shaol, ar chanúint agus ar chultúr Valtimo.
Cé go bhfuil na Rúisigh ina dtromlach i bPoblacht na Cairéile sa Rúis inniu, is féidir teacht ar shráidbhailte faoin tuath ansin i gcónaí ina bhfuil Cairéilis ó dhúchas ag gach aon duine. Cairéalach is ea duine as gach naonúr (11 % den daonra) i bPoblacht na Cairéile, ach is follasach nach bhfuil an teanga ag gach duine a deir gur Cairéalach é féin.
Samplaí.
"Jumal suvaičči muailmua muga äijäl, ga andoi aino Poijan, ku ni üksi häneh uskojis ei kaduos, a suas ilmanigäzen eloksen." (Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Eoin, an tríú caibidil, an séú véarsa déag.)
Fionlainnis, ar mhaithe leis an gcomparáid: "Sillä niin on Jumala maailmaa rakastanut, että hän antoi ainokaisen Poikansa, jottei yksikään, joka Häneen uskoo, hukkuisi, vaan saisi iankaikkisen elämän."
Gaeilge (de réir Bhíobla Mhaigh Nuad): "Óir ghráigh Dia an domhan chomh mór sin, gur thug sé a Aonghin Mic uaidh i dtreo, gach duine a chreideann ann, nach gcaillfí é ach go mbeadh an bheatha shíoraí aige."


Neinéitsis.
Teanga Shamódach is ea an Neinéitsis. Tá an teanga seo á labhairt ag na Neinéitsigh i dtuaisceart na Rúise. Níl ann ach ceann de na teangacha Samódacha. Tá dhá chanúint ann, mar atá, Neinéitsis an Tundra agus Neinéitsis na Foraoise.


Ceantar Féinrialaitheach na Neinéitseach.
Is ceantar féinrialaitheach é Ceantar Féinrialaitheach na Neinéitseach. Bunaíodh an ceantar seo le rialtas dúchais a chinntiú do na Neinéitsigh sa bhliain 1929. Sa bhliain 2002, bhí cónaí ar 25,942 Rúiseach, 7,754 Neinéitseach agus 4,510 gCoimeach sa cheantar.


An Lucsambuirgis.
Is í an Lucsambuirgis an teanga is mó a labhraítear i Lucsamburg, agus í ó dhúchas ag trí chéad míle duine. Go bunúsach, níl ann ach canúint Meán-Ghearmáinise, agus í an-ghaolmhar leis na canúintí Meán-Ghearmáinise eile, cosúil le caint na ndaoine i gKöln, mar shampla.
Níl an Lucsambuirgis ina teanga oifigiúil sa tír ach ón mbliain 1984 i leith. Tá litriú ar leith aici ón mbliain 1946 anuas, ach rinneadh leasuithe air sa bhliain 1999. Baintear úsáid ócáidfhreastalach aisti sna scoileanna le rudaí deacra a mhíniú sa chaint, ach is iad an Ghearmáinis agus an Fhraincis na teangacha scríofa a chleachtar. Bíonn an Lucsambuirgis le cloisteáil ar an raidió agus ar an teilifís go minic, ach ní bhaintear mórán úsáide aisti sna clómheáin, cosúil leis na nuachtáin agus na leabhair. Is í an Fhraincis teanga an dlí agus na reachtaíochta i Lucsamburg, agus ní thagann leabhar na reacht i gcló in aon teanga eile, cé go bpléann parlaimint Lucsamburg na dlíthe nua trí mheán na Lucsambuirgise. Ní teanga oifigiúil í an Lucsambuirgis san Aontas Eorpach ach an oiread, agus ní chuirtear aistriúchán oifigiúil Lucsambuirgise den reachtaíocht Eorpach ar fáil do na saoránaigh - glactar leis mar phrionsabal go bhfuil an Fhraincis ag cách.
Tá saol poiblí Lucsamburg dírithe ar dhaoine a bhfuil an trí theanga acu idir Lucsambuirgis, Ghearmáinis agus Fhraincis. Is í an Fhraincis teanga na bhfógraí poiblí, ach is í an Ghearmáinis is mó a úsáidtear sna nuachtáin. Má thagraíonn nuachtán d'fhocail a labhair polaiteoir, státseirbhíseach nó boc mór éigin eile as Lucsambuirgis nó Fraincis, is sa teanga sin a thabharfar na focail, agus má thráchtar ar an reachtaíocht, ní thabharfar an tagairt ach as Fraincis. Deirtear go bhfuil tríbhéascna ("triglossia") i bhfeidhm sa tír.
Cé gur canúint de chuid na Gearmáinise í an Lucsambuirgis, tá sí á forbairt ina teanga chaighdeánaithe ar leith, agus is é dearcadh mhuintir Lucsamburg gur siombail lárnach dá bhféiniúlacht náisiúnta í. Go háirithe le linn an Dara Cogadh Domhanda, nuair a bhí Lucsamburg forghafa ag na Naitsithe, theastaigh ó mhuintir na tíre tabhairt le fios nach raibh siad ina nGearmánaigh, más ionann a bheith i do Ghearmánach agus a bheith i do Naitsí.
Ba é Michel Rodange (1827-1876) a chuir tús le litríocht na Lucsambuirgise, agus is dócha gurb é Josy Braun (a rugadh sa bhliain 1938) an scríbhneoir comhaimseartha is tábhachtaí. Sa bhliain 1997, d'fhoilsigh Braun an chéad úrscéal bleachtaireachta sa teanga.


Darach Ó Scolaí.
Scríbhneoir, drámadóir, ealaíontóir agus foilsitheoir é Darach Ó Scolaí.
Bhuaigh "An Cléireach", úrscéal leis atá suite sa chéad leath den 17ú haois, Duais an Oireachtais 2007. D'fhoilsigh Leabhar Breac an leabhar i 2007. Foilsíodh an dara húrscéal leis, "Na Comharthaí", in 2014.
Léiríodh dhá dhráma stáitse leis an údar, "Coinneáil Orainn" (An Taibhdhearc 2005) agus "An Braon Aníos" (Salamandar 2006, 2007). Scannánaíodh dhá ghearrdhráma eile leis, "Cosa Nite" (Rosg 1998) agus "An Leabhar" (Rosg 2000). Bhuaigh "Coinneáil Orainn" Duais Bhaitéir Uí Mhaicín agus an BBC NI Stewart Parker Award 2006. Tá scripteanna "Coinneáil Orainn" agus "An Braon Aníos" ar fáil ó Leabhar Breac, agus foilsíodh leagan próis de "Cosa Nite" (Rosg 2000).
Tá leabhair do léitheoirí óga scríofa freisin aige. Sa tsraith "Scéalta Staire" (Leabhar Breac) scríobh sé "Gráinne Mhaol Ní Mháille", "Tadhg Dall Ó hUiginn", "Mánas Ó Dónaill" agus "Seán Ó Néill," agus d'fhoilsigh sé aistriúchán ar "Treasure Island" le Robert Louis Stevenson, "Oileán an Órchiste" (Leabhar Breac, 2014)
Bhunaigh Darach Ó Scolaí an comhlacht foilsitheoireachta Leabhar Breac i 1995 in éineacht lena dheartháir, an clóghrafadóir, Caomhán Ó Scolaí. Is iad Leabhar Breac a d'fhoilsigh na húrscéalta le Liam Mac Cóil, "An Dochtúir Áthas" (1995), "An Claíomh Solais" (2000), agus "Fontenoy" (2006), agus an t-úrscéal is deireanaí le Seán Mac Mathúna, "Hula Hul".
Is é a bhunaigh an chomhdháil ealaíne Ealaín ar Oileán in Inis Oírr i 2004 i gcomhar le Val Ballance, agus is é atá á stiúradh ó shin.


Seán Mac Mathúna.
Gearrscéalaí, úrscéalaí agus drámadóir as Trá Lí i gContae Chiarraí é Seán Mac Mathúna. Bhain sé cáil nach beag amach lena chnuasach gearrscéalta "Ding agus Scéalta Eile" (An Comhlacht Oideachais, 1983). Ó shin foilsíodh leabhair leis i nGaeilge agus i mBéarla, agus léiríodh dráma leis, "Gadaí Géar na Geamhoíche" in Amharclann na Mainistreach. Bhuaigh an dara cnuasach gearrscéalta leis, "Banana" (Cois Life), Gradam Uí Shúilleabháin in 1999. Foilsíodh an t-úrscéal "Hula Hul" leis (Leabhar Breac) in 2007.
Naisc sheachtracha.
Mac Mathúna, Seán


Leabhar Breac (foilsitheoir).
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach is ea Leabhar Breac. Bhunaigh Darach Ó Scolaí agus Caomhán Ó Scolaí an comhlacht sa bhliain 1995. Ba é an t-úrscéal "An Dochtúir Áthas" le Liam Mac Cóil an chéad leabhar a d'fhoilsigh siad, agus ó shin tá leabhair uile Liam Mhic Cóil foilsithe acu mar aon le mórchuid leabhar eile. Ón mbliain 2001 is é Darach Ó Scolaí atá i mbun stiúrtha an chomhlachta atá lonnaithe i gClochar na Locha in Indreabhán i nGaeltacht Chois Fharraige. Ar na leabhair is deireanaí a foilsíodh le Leabhar Breac tá "Fontenoy" le Liam Mac Cóil, a bhuaigh Gradam Uí Shúilleabháin 2006, "Hula Hul" le Seán Mac Mathúna, agus "An Cléireach" le Darach Ó Scolaí a bhuaigh Duais an Oireachtais 2007.


Ceantar Féinrialaitheach Neinéitseach Iamáil.
Is ceantar féinrialaitheach é Ceantar Féinrialaitheach na Neinéitseach Iamáil. Bunaíodh an ceantar seo le rialtas dúchais a chinntiú do na Neinéitsigh sa bhliain 1930. Sa bhliain 2002, bhí cónaí ar 298,359 Rúiseach, 66,080 Úcráineach, 27,734 Tatarach agus 26,435 Neinéitseach sa cheantar.


Críoch Krasnoyarsk.
Is críoch nó "krai" sa Rúis í Críoch Krasnoyarsk. Is í Krasnoyarsk príomhchathair an réigiúin. Bunaíodh an chríoch seo sa bhliain 1934. Tá sí suite i lár na Sibéire, agus í ag sroicheadh ó shliabhraon Sayan (theas) go leithinis Taymyr (thuaidh). Ritheann an abhainn úd Yenisei agus a cuid craobh-aibhneacha (an Kan, an Angara, an Podkamennaya Tunguska agus Nizhnyaya Tunguska) tríd an gcríoch. Tá aeráid na críche ilchríochach, is é sin, bíonn sé fuar feannta sa gheimhreadh, ach éiríonn sé te bruite sa samhradh.
Is í Krasnoyarsk an chathair is mó sa chríoch. Cathracha tábhachtacha eile iad Norilsk, Achinsk, Lesosibirsk, Minusinsk, Nazarovo, Zelenogorsk, agus Zheleznogorsk.


Poblacht Choimí.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea Coimí.


Cúige Féinrialaitheach na nGiúdach.
Is é Cúige Féinrialaitheach na nGiúdach an t-aon cúige féinrialaitheach amháin sa Rúis. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1930.


Microsoft Access.
Is córas bainistíochta bunachar sonraí (CBBS) é Microsoft Access. Is cuid den fhoireann bhogearraí Microsoft Office é. Bainistíonn sé bunachair shonraí choibhneasta.
Úsáidí.
Tá sé deartha i gcomhair bunachair shonraí shimplí agus líon beag daoine. Ní bheadh na feidhmeanna céanna aige agus a bheadh ag táirgí ar nós Oracle, SQL Server nó MySQL. Úsáideann sé SQL mar an teanga sainmhínithe sonraí agus an teanga ionramhála sonraí, cé gur féidir an chuid is mó de na hoibríochtaí a bhaint amach trí chomhéadan grafach.


Coláiste Naomh Antaine.
Coláiste oiliúna do bhráithre Proinsiasacha Éireannacha a bhí i gColáiste Naomh Antaine i Lobháin (nó Coláiste na nGael) san Ísiltír Spáinneach, a bhí lárnach i bhfeachtas an fhrith-reifirméisin in Éirinn, agus i gcur chun cinn na litríochta clóite Gaeilge sa 17ú haois.
Bunú an Choláiste.
Bunaíodh Coláiste Naomh Antaine san Ísiltír Spáinneach (An Bheilg) sa bhliain 1607 mar choláiste oiliúna do noibhéisigh agus do bhráithre Proinsiasacha as Éirinn. Ba é Flaithrí Ó Maolchonaire, bráthar Proinsiasach agus Easpag Thuama (1609), a bhunaigh an coláiste le cead Rí na Spáinne, Philip II. Ní raibh sa choláiste ar dtús ach foirgneamh beag a bhí ar chúl shéipéal Naomh Antaine. Ceal spáis b'éigean áit nua a lorg.
Bliain tar éis a bhunaithe tháinig Ó Néill, (Iarla Thír Eoghain) agus Ó Dónaill, Ruairí Ó Dónaill ar cuairt ar an gcoláiste ar an 9 Samhain 1607. Chaitheadar an geimhreadh sa choláiste sular thugadar aghaidh ó dheas ar an Róimh.
I 1617 tógadh an coláiste atá ann inniu.
Stair.
De ghnáth bhíodh idir tríocha agus dhá scór bráithre sa teach agus théadh roinnt acu go hÉireann agus go hAlban ina misinéirí. Bhí ardchlú ar an gColáiste mar ionad léinn agus is ann, leis, a forbraíodh an chlódóireacht Ghaeilge; is iomaí sin saothar creidimh, staire agus leabhar tagartha Gaeilge a cuireadh i gcló sa Choláiste. Bhí spiorad an Fhrith-Reifirméisin le sonrú go láidir sna saothair sin agus chuaigh siad i bhfeidhm go mór ar lucht creidimh in Éirinn, in Ultaibh go háirithe. Comhairleoirí leis na ceannairí Ultacha a bhí ag cur fúthu in Ísiltír na Spáinne a bhí sna Proinsiasaigh agus nuair a ceapadh Aodh Mac Aingil ina Ardshéiplíneach don Reisimint Ghaelach agus ina Bhardach ar an gColáiste araon neartaigh ar an tábhacht a bhí ag an gColáiste.
Bhí dlúthbhaint ag lucht an Choláiste le roinnt pleananna a beartaíodh maidir le hionradh a dhéanamh ar Éireann ar chostas na Spáinne, ionradh ina mbeadh reisimintí Gaelacha i Mór-Roinn na hEorpa ar thús cadhnaíochta. Tháinig meath ar líon na bProinsiasach tar éis ré Chromail agus is ionad cultúrtha Teach San Antoine anois ar a dtugtar "The Louvain Institute for Ireland in Europe" ('Insitiúid Lováin ar mhaithe le hÉirinn san Eoraip').
An Chlólann.
Ba ghearr go raibh an coláiste i gcroílár fheachtas na bProinsiasach in aghaidh an reifirméisin in Éirinn. Chuir na Proinsiasaigh rompu clólann a bhunú chun ábhar spioradálta a leathadh in Éirinn. Chuir siad clólann agus cló Gaelach á ndéanamh i 1611, agus ba an i 1616 a clóbhualadh leabhar an athar Fhlaithrí féin, "Desiderius", nó "Sgathán an Chrábhaidh". I 1618 foilsíodh Scathán Shacramuinte na hAithrídhe le hAodh Mac Cathmhaoil (Aodh mac Aingil). Chomh maith leis na leabhair dhiaganta d'fhoilsigh na bráithre ábhar eile i nGaeilge.
B'as an gcoláiste a cuireadh Micheál Ó Cléirigh go hÉirinn chun ábhar a bhailiú do Annála na gCeithre Máistrí. D'fhoilsigh na Bráithre foclóir Gaeilge Uí Chléirigh sa bhliain 1643.
Bhí an sagart Brian Mac Giolla Coinnigh ina ghairdian ar an gcoláiste ó na blianta 1637-1641, agus foilsíodh a "Riaghuileacha Threas Uird S. Froinsias" i Lobháin sa bhliain 1641.
Ba i gColáiste Naomh Antaine a chaith an captaen Somhairle Mac Domhnaill deireadh a shaoil. Ceaptar gur ag an gcoláiste a d'fhág sé Duanaire Finn, an leabhar laoithe fiannaíochta a chur sé á scríobh c.1630.


Mícheál Ó Cléirigh.
a>, le síniú Uí Chléirigh ag barr an liosta.
Staraí agus príomhúdar "Annála na gCeithre Máistrí" ab ea Mícheál Ó Cléirigh (t. 1590 – 1643) Scríobh sé na hAnnála in éineacht le "Lughaidh Ó Cléirigh", Fearghas Ó Maolchonaire agus Lughaidh Ó Duibhgeannáin. Duine den teaghlach clúiteach staraithe ó Chill Bhairdne i dTír Chonaill. Tadhg an t-ainm a baistíodh air, agus tugadh Tadhg an tSléibhe go coitianta air, nó gur thóg sé an t-ainm Mícheál nuair a chuaigh sé sna Bráithre Proinsiasacha i gColáiste Naomh Antaine i Lobháin.
Faoi stiúir an ghairdiain, Aodh Buí Mac an Bhaird (1580-1635), cuireadh go hÉirinn ag bailiú seanchais ó lámhscríbhinní é, agus le cúnamh óna chomhleacaithe, Cú Choigcríche Ó Cléirigh, Fearfeasa Ó Maolchonaire, Lughaidh Ó Duibhgeannáin, chuir sé i dtoll a chéile "An Reim Rioghroidhe" i 1630, "An Leabhar Gabhála" i 1631, agus an t-ollsaothar ar a tugadh "Annála na gCeithre Máistrí" (1636). D’oibrigh sé freisin ar an naomhsheanchas agus ar fhoclóir a foilsíodh i 1643. Cailleadh i Lobháin é c.1643
Déantar léiriú ficseanúil ar Mhícheál Ó Cléirigh i Lobháin san úrscéal An Cléireach (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí.


Flaithrí Ó Maolchonaire.
Proinsiasach Éireannach agus diagaire mór le rá ab ea Flaithrí Ó Maolchonaire (Béarla: "Florence Conry", Laidin: "Florentius Conrius"). Mhair sé sa 16ú agus sa 17ú haois, agus aithnítear ar mhórscríbhneoirí Gaeilge na linne é.
A Shaol.
Tháinig Flaithrí chun saoil i Figh i gContae Ros Comáin, thart ar an mbliain 1560. Fítheal Ó Maolchonaire ab ainm dá athair, agus Onóra a bhí ar a mháthair. Bhí an litríocht agus an seanchas i ndúchas a mhuintire, agus iad ina n-ollúna ag Síol Muireadhaigh i gCúige Chonnacht. Mar sin, fuair sé oiliúint an ollaimh, idir fhilíocht, stair agus seanchas. Bhí cáil ar leith ar a sheanathair, Muirgheas Mac Pháidín Uí Mhaolchonaire, nó ba croiniceoir tábhachtach é sa 16ú haois.
Ar dtús, chuaigh Flaithrí le ceird an fhile, ach ansin, chuir sé suim sa saol eaglasta. Chuaigh sé ag déanamh staidéir in Ollscoil Lováin agus i gcoláiste na bProinsiasach i Salamanca. Chuaigh sé in Ord na bProinsiasach agus é ag déanamh taighde ar shaothar San Agaistín ach go háirithe. De réir mar a mhaígh Lúcás Uaidín, léigh Flaithrí Ó Maolchonaire saothar iomlán San Agaistín seacht n-uaire ó thús go deireadh. Tháinig sé ar ais go hÉirinn a bhí le páirt a ghlacadh i gCath Chionn tSáile. Nuair a theip ar an ionradh seo, d'fhill sé ar ais go dtí an Spáinn i gcuideachta Aodha Rua Uí Dhónaill, nó bhí siad le tuilleadh cuidiú a iarraidh ar Philib a Trí, Rí na Spáinne, le súil is go n-éireodh leo saoirse a bhaint amach d'Éirinn. Mar a d'iompaigh an scéal amach, áfach, thug spiairí Sasanacha nimh d'Aodh Rua a fuair bás sa Spáinn go gairid i ndiaidh an tír a bhaint amach. Anamchara le hAodh Rua ab ea Flaithrí, agus é ina athair faoistine ag an Dálach nuair a bhí sé ag éileamh roimh a bhás i Simancas. Ina dhiaidh sin féin, bhí Flaithrí Ó Maolchonaire an-ghníomhach ag cur leas na hÉireann chun cinn i gcúirt Rí na Spáinne. Nuair a bhain Iarla Thír Chonaill agus Iarla Thír Eoghain amach Douai i Mí Dheireadh Fómhair, 1607, fuair siad Flaithrí Ó Maolchonaire rompu ansin, agus i ndiaidh an gheimhridh, thionlaic sé go dtí an Róimh iad.
Bhí dualgaisí troma eaglasta ar Fhlaithrí Ó Maolchonaire chomh maith, nó sa bhliain 1606, cheap Caibidil na bProinsiasach i dToledo ina Phroibhinseal ar phroibhinse Phroinsiasach na hÉireann i mBealtaine 1606. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, b'éigean dó an obair seo a fhágáil faoi fhear ionaid darbh ainm Muiris Ultach.
I mBealtaine 1607, d'oscail Flaithrí Ó Maolchonaire coláiste ar leith, Coláiste Naomh Antaine, do na Proinsiasaigh Éireannacha i Lováin. Ba é Rí na Spáinne a bhronn na tailte ar na Proinsiasaigh le haghaidh an choláiste. Ar an 30 Márta 1609, hainmníodh é do phost an Ard-Easpaig ar dheoise Thuama, agus go gairid sin, choisric an Cairdinéal Maffeo Barberini don oifig seo é. (Sa bhliain 1623, chuaigh Maffeo Barberini i dtáin na bPápaí faoin ainm Urbanus VIII.) Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh sé ar ais go dtí an Spáinn le stocaireacht a dhéanamh ar son Iarla Thír Eoghain sa chúirt.
Bhí sé go mór mór ag cur in aghaidh gach sórt comhthuisceana idir na Caitlicigh in Éirinn agus Rí Shasana. Sa bhliain 1615, sheol sé litir ó Valladolid chuig na Caitlicigh a ghlac páirt i gcomhthionól na parlaiminte i mBaile Átha Cliath sa bhliain roimhe sin, ó thoiligh an comhthionól sin leis an dóigh ar choigistigh an Choróin tailte agus eastáit Thiarna Thír Chonaill agus Thiarna Thír Eoghain.
D'fhoilsigh Flaithrí Ó Maolchonaire a chéad leabhar, "Desiderius", i Lováin sa bhliain 1616. Aistriúchán a bhí ann ar an saothar cráifeach Spáinnise "El Desseoso". Trí bliana ina dhiaidh sin, tháinig an dara leabhar amach in Antuairp. Tráchtas Laidine ar cheist na Giniúna gan Smál a bhí ann. Chaith sé an chuid ba mhó de na 1620idí in Ísiltír na Spáinne, ach sa bhliain 1627, thug sé aghaidh ar Mhaidrid arís. Ansin a shíothlaigh sé faoi dheoidh, i mainistir áitiúil na bProinsiasach, ar an 18 Samhain 1629. Sa bhliain 1654, áfach, tugadh a chorp go dtí Lováin agus cuireadh in athuair é i dtailte an choláiste a bhunaigh sé beagnach leathchead bliain roimhe sin.
A Shaothar.
Ó thaobh na Gaeilge de, is dócha gurb é "Desiderius" a phríomhshaothar. Aistriúchán Gaeilge atá ann ar thráchtas a scríobhadh i gCatalóinis an chéad uair. Is dócha gur sagart d'Ord San Iaróim a chum an buntéacs, fear darbh ainm Miguel Comalada.. Thairis sin, d'aistrigh sé leagan Spáinnise den Teagasc Chríostaí go Gaeilge sa bhliain 1593, agus sheol sé cóip den aistriúchán seo go hÉirinn cúig bliana ina dhiaidh sin. Is é an teideal a bhí ar an saothar seo ná "Don Teagasc Chríostaí anseo, arna thiontú d'Fhlaithrí Ó Maolchonaire as Spáinnis go Gaeilge in anno Domini 1593" Tá leideanna ann gur scríobh sé croinic freisin.
Leabhair.
O Maolchonaire, F
O Maolchonaire, F
O Maolchonaire, F


Billy Joel.
Is amhránaí, pianódóir, scríbhneoir, cumadóir agus ceoltóir Meiriceánach é William Joseph Martin "Billy" Joel (9 Bealtaine 1949 a rugadh é). D’eisigh sé a chéad amhrán mór-ráchairte, "Piano Man", sa bhliain 1973. Is é an séú ceoltóir is mó díol sna Stáit Aontaithe é, dar leis an RIAA. Bhí amhráin rathúla ag Joel san 1970idí, 1980idí agus na 1990idí. Tá sé Ghradam Grammy buaite aige agus díoladh breis is 150 milliún dá chuid go dtí seo. D’éirigh sé as rac-cheol a thaifeadadh sa bhliain 1993 ach lean sé air ag dul ar camchuairt. Bhí an cheolchoirm dheireanach dá chuid in Éirinn i bPáirc an Chrócaigh ar 29 Iúil 2006.
Óige.
Rugadh é sa Bronx i Nua-Eabhrac agus tógadh é i Hicksville, Nua-Eabhrac. Is duine de bhunadh Giúdach é agus tháinig a athair go Meiriceá ar dtús agus é ag teitheadh ó na Naitsithe sa Ghearmáin. Bhí suim mhór ag Billy sa cheol agus é óg, go háirithe sa cheol clasaiceach Eorpach. Thosaigh sé ar sheinm an phianó a fhoghlaim agus é an-óg. Rinneadh tromaíocht air go minic agus é ar scoil mar gheall ar an tsuim a bhí aige sa cheol, agus gan suim dá laghad aige sa spórt. Bhí sé ina dhornálaí ar feadh tamaill, scil a d’fhoghlaim sé chun é féin a chosaint. Ach d’éirigh sé as an spórt tar éis gur briseadh a shrón i dtroid amháin. D’fhág sé an mheánscoil gan cháilíocht agus chrom sé ar ghairm cheoil a bhaint amach dó féin.
Gairm Cheoil.
Chinn Billy ar bheith ina cheoltóir tar éis dó The Beatles a fheiceáil ar The Ed Sullivan Show sa bhliain 1964. Ba iad ‘The Echoes’ an chéad bhanna a mbíodh sé ag seinm leo. D’athraigh an banna a n-ainm dhá uair go dtí The Emeralds and ansin go dtí The Lost Souls. D’fhág sé an banna sin ansin le dul ag seinm leis an mbanna, The Hassles, arbh as Long Island iad. D’eisigh an banna sin dhá albam; The Hassles (1967) agus Hour of the Wolf (1968) chomh maith le ceithre shingil ó na halbaim sin. Theip go tubaisteach ar an hiarrachtaí ó thaobh díolachán de agus tháinig deireadh leis an mbanna sa bhliain 1969. Tar éis dó seo tarlú, chruthaigh Joel dísreach le drumadóir The Hassles, John Small, darbh ainm Attila. D’eisigh siad an t-aon albam amháin sa bhliain 1970 agus scoir ansin.
Is gnách go mbíonn úinéireacht an taifeadta luaite leis an gcomhlacht ceirníní. Ach tá Billy Joel ar na ceoltóirí a bhfuil an n-ainm féin mar úinéir cóipchirt ar na ceirníní uaidh féin.
Tionchar ar a Chuid Ceoil.
Chuaigh go leor cineálacha ceoil i bhfeidhm ar Billy Joel agus é i mbun cumadóireachta. Ar dtús ba é an ceol clasaiceach a d’imir tionchar air. Ach ba iad na ceoltóirí is mó a chuaigh i bhfeidhm air ná Ray Charles agus The Beatles, go háirithe Paul McCartney. Is é ‘Ray’ an dara ainm ag iníon Joel, Alexa Ray Joel, in onóir Ray Charles.
Saol Pearsanta.
Phós Billy Joel trí huaire i ndiaidh a chéile. Bhí sé pósta lena bhainisteoir gnó, Elizabeth Webber (Elizabeth Small) ó 1973 go 1982, le Christie Brinkley ó 1985 go 1994 agus rugadh iníon amháin dóibh, mar atá, Alexa Ray Joel. Phós sé a bhean chéile reatha, Kate Lee, ar 2 Deireadh Fómhair 2004.
Tá fadhbanna alcóil ag Joel le fada an lá agus tá tréimhsí caite aige in ionaid athinmheacháin tríd na blianta.
Naisc Sheachtracha.
Joel, Billy
Joel, Billy


An Eoráise.
An EoráiseIs mórchríoch í an Eoráise a bhfuil achar 53,990,000 km² (nó 10.6%) de dhromchla an domhain aici. Tá daonra 4.6 billiún aici, níos mó ná 69% de dhaonra iomlán an domhain.
Eoráise


Fontenoy (úrscéal).
Is é Fontenoy an tríú húrscéal atá foilsithe ag an scríbhneoir Éireannach Liam Mac Cóil. Foilsíodh sa bhliain 2005 é, agus bhuaigh an leabhar Gradam Uí Shúilleabháin 2006. D'fhoilsigh Leabhar Breac é. Is é ISBN an leabhair ná 0-8983322-5-7.
An scéal.
Tuairisc fhicseanúil atá san úrscéal atá bunaithe ar leathanaigh chlóbhuailte i gcló Gaelach a fuarthas i seanbhosca cartlainne in Chartres na Fraince. Cuntas atá sna leathanaigh sin a scríobh príomhphearsa an scéil, an Captaen Seán Ó Raghallaigh, ar Chath Fontenoy, "Tuairisig nó Tuarasgbháil ar an gCath clúmhail ris a ráidhtear Fontenoy fearadh i bhFlóndras sna Tír Íochtair san mbliadhain d'Aois ár dTighearna 1745". San úrscéal, trí eachtrú an chatha agus trí na ceisteanna a ardaítear faoi scríobh na staire, ríomhtar turas pearsanta an scríbhneora óig.
Léirmheasanna.
Ina léirmheas ar an úrscéal san Irish Times (12 Samhain 2005) mhol Alan Titley an t-úrscéalaí go háirithe as a chúram, a chruinneas, agus a shoiléire. Sa "Limerick Leader", dúirt Tadhg Dubh Ó Cróinín, "Ceann des na húrscéalta is fearr agus is cumhachtaí dá bhfuil léite agamsa le fada. Cuimhnigí ar Luimneach! Ceannaigí Fontenoy!"


An Cléireach.
Úrscéal leis an scríbhneoir agus drámadóir Éireannach Darach Ó Scolaí is ea "An Cléireach". Bhuaigh an t-úrscéal Duais an Oireachtais i 2007, agus Gradam Uí Shúilleabháin i 2008.. D'fhoilsigh Leabhar Breac an leabhar i 2007.
Saighdiúir agus cléireach atá in earráid lena choirnéal faoi ardú céime is ea fear inste an scéil. I dtuaisceart na Mumhan sa bhliain 1650, agus fuíleach arm an rí ag cúlú ó fhórsaí na parlaiminte, castar buíon filí agus scríobhaithe ar a chéile agus, beag beann ar an namhaid atá sna sála orthu, caitheann siad oíche ag seanchas cois tine. Sna scéalta a insíonn Cearbhall Óg Ó Dálaigh, Toirdhealbhach Carrach Ó Conchubhair agus an Fear Flatha Ó Gnímh, tagann plota eile chun cinn san úrscéal, fear óg a leagtar mar chúram air leabhar beannaithe, atá i seilbh a mhuintire le trí chéad bliain, a thabhairt slán ó ionradh Shasana ar an tír i 1601. Tugann an cúram oidhreachtúil seo as Éirinn go dtí an Ísiltír Spáinneach é, as sin go dtí an Bhóihéim, áit a nglacann sé páirt i gCath an tSléibhe Bháin mar mhuscaedóir i gcomplacht an chaptaein Somhairle Mac Domhnaill, agus as sin go Coláiste Naomh Antaine sa Lobháin i gcuideachta an Bhráthair Micheál Ó Cléirigh, an Bhráthair Eoghan Rua Mac an Bhaird, agus an athar Brian Mac Giolla Coinnigh, agus ar ais go hÉirinn i lár Chogadh na Comhdhála agus Chogadh Chromail. Cé go dtagann an t-aighneas idir an cléireach agus an coirnéal chun cinn roimh dheireadh na hoíche seanchais sin in Éirinn, is sa bhliain 1667 a thugtar snátha an scéil le chéile agus fear inste an scéil ar deoraíocht in Ostend na hÍsiltíre.
Leagann Tadhg Dubh Ó Cróinín sa Limerick Leader béim ar inchreidteacht agus dealraitheacht na scríbhneoireachta a mheallann an léitheoir isteach sa scéal agus a chuireann ina luí air go bhfuil sé i gcorplár na cuilithe pé áit a ngluaiseann an t-aicsean. Is ar an úrscéal mar fhicsean comhaimseartha a chuireann Philip Cummings béim in Lá Nua agus ar chleasaíocht an údair, agus in insint féin-chomhfhiosach an scéalaí san úrscéal ach go háirithe.
Naisc Sheachtracha.
Cléireach, An


Somhairle Mac Domhnaill.
Rugadh Somhairle Mac Domhnaill i nGlinne Aontroma t.1580 agus cailleadh é i Lobháin sa Bheilg t.1632. Mac le Séamas Mac Domhnaill Dhúin Lúiche agus le Máire Ní Néill (de shliocht Chloinne Aodha Buí, agus garmhac le Somhairle Buí Mac Domhnaill, taoiseach iomráiteach na nGlinne agus an Rúta.
Fear Comhcheilge.
Bhí sé páirteach le lucht comhcheilge i gCúige Uladh i 1615 agus nuair a theip ar an éirí amach a bhí beartaithe acu d'éalaigh sé go hAlbain mar a raibh sé páirteach in éirí amach Chlann Domhnaill, agus ar feadh cúpla mí d'éirigh leo na Caimbéalaigh a chur dá gcosa agus athseilbh a ghlacadh ar a gcuid seantailte in Íle, Diúra, Colbhasa agus i gCionn Tíre. Theith siad Albain nuair a tháing Iarla Eara Gael go Ceann Tíre ar cheann airm ina n-aghaidh.
Sa bhliain 1616 ghabh sé long i Lathairne agus lean sé den troid in Inse Gall. Ghabh sé long Francach ansin, agus sheol sé go Dunkirk le buíon Albanach a bhí ag iarraidh liostáil in arm na Spáinnesan Ísiltír.
Cé gur chuir an Fhrainc agus Sasana go láidir ina choinne, agus go mb'éigean do Shomhairle agus buíon dá chuid fear tearmann a lorg i mainistir i nDunkirk, rinne Ó Néill agus Ó Domhnaill idirghabháil ar a son agus scaoileadh saor iad.
Saighdiúir.
Bhain sé céim captaein amach in arm na Spáinne san Ísiltír, agus bhí complacht muscaed faoina cheannas i reisimint Verdugo a throid i gCath an tSléibhe Bháin sa Bhóihéim i 1620. Thuill sé moladh speisialta ón Impire Ferdinand II mar gheall ar a chalmacht sa chath sin.
D'fhill sé ar an Ísiltír i 1624 agus chaith sé tréimhse ar dualgas in Ostend, mar a raibh an sagart Proinsiasach Brian Mac Giolla Coinnigh ina shéiplíneach aige.
Blianta ina dhiaidh sin bhí mac le Somhairle, Séamas mac Somhairle Mac Donmhnaill, ina leascheann feadhna ag a chol seisir, Alastair mac Colla Chiotaigh Mac Domhnaill, in Albain (1644-45), agus in Éirinn ina dhiaidh sin.
Fear Leabhar.
Sa tréimhse a chaith sé in Ostend chuir sé bailiúchán laoithe, Duanaire Finn, agus bailiúchán filíochta á scríobh ag an scríobhaí agus saighdiúir Aodh Ó Dochartaigh. Tá tábhacht ar leith leis an mbailiúchán laoithe fiannaíochta atá i nDuanaire Finn, a scríobhadh i 1627, ó thaobh na litríochta de. D'fhoilsigh an Dr Eoin Mac Néill agus Gerard Murphy eagrán trí imleabhar den Duanaire 1908-1953.
Ceaptar go bhfuair Somhairle Mac Domhnaill bás i gColáiste Naomh Antaine sa Lobháin, agus gur ag an gColáiste a d'fhág sé a chuid leabhar, Duanaire Finn agus Leabhar Uí Chonchubhair Doinn ina measc.
Somhairle Mac Domhnaill sa Litríocht.
Tugtar léiriú ficseanúil ar an gcaptaen Somhairle Mac Domhnaill san úrscéal An Cléireach (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí, ina bhfuil cur síos ar Chath an tSléibhe Bháin agus ar laethanta deiridh an chaptaein i gColáiste Naomh Antaine i Lobháin.


Cath an tSléibhe Bháin.
Bhí Cath an tSléibhe Bháin'", 8 Samhain 1620 ("Bílá hora" a tugtar ar an Sliabh Bán sa tSeicis) ar cheann de na chéad cathanna a fearadh i gCogadh Tríocha Bliain, mar a chuir arm 25,000 fear de chuid airm Fherdinand I, Impire Naofa na Róimhe faoin gceannaire Karel Boneventura Buquoy, agus airm na Léige Caitlicí faoi Johan Tzerclaes Cúnta Tilly, an ruaig ar 20,000 Bóiméach agus amhas faoi Christian Anhalt ag Bíla Hora, láimh le Prág. Chuir an cath deireadh le tréimhse Bóihéimeach an Chogadh na dTriocha Bliain.
Réamhrá.
D’éirigh go maith ar dtús le héirí amach na bProtastúnach sa Bhóihéim, agus d’éirigh leo scóp an éirí amach a leathnú trí Fheardorcha V, Toghdóir na pailitíne a thogha mar rí orthu féin/ Ach d’iompaigh an taoide ina gcoinne nuair a chruinnigh Maximilian 1, Diúc na Báváire, fórsaí na Léige Caitlicí. Chuir sé siúd Tilly ar cheann airm go Prág. Lean Christian Anhalt é agus tháinig sé amach rompu ar bhóthar Phráig lena chuid fórsaí féin,
An Cath.
Chruinnigh an ceannaire Bóihéimeach, Christian Anhalt, a chuid saighdiúirí, agus ghlacadar seilbh ar an gcnoc ("Bílá Hora" sa tSeicish, "Weißer Berg" sa Ghearmáinis, nó an Sliabh Bán) ag dúnadh bhóthar Phráig ar Tilly. Bhí ionad maith cosanta acu, a eite dheas le caisleán seilge, sruthán lena eite chlé, agus sruthán is talamh riascach amach rompu.
I gcampa Tilly an oíche sular tugadh an cath, tháinig an tAthair Doiminic, sagart Caipisíneach, i láthair chomhairle na gceannairí le pictiúr d’Áradh na nAoirí a bhí loite ag na Protastúnaigh, rud a chur fearg ar na saighdiúirí caitliceacha. De réir tuairiscí áirithe ba é an sagart a ghríosaigh na ceannairi chun cath a thabhairt an mhaidin dár gcionn in ainneoin neart an namhad ina n-ionad inchosanta ar an gcnoc os cionn an bhóthair.
Le moch maidneachán lae d’ordaigh Tilly a chuid fear san ionsaí, dhreapadar an cnoc agus, tar éis dhá uair an chloig dianthroda, bhris siad línte cosanta an namhad, agus ruaigeadh arm Annhalt.
I measc na saighdiúirí a fuair moladh speisialta ón Impire mar gheall ar a gcrógacht sa chath bhí an captaen Somhairle Mac Domhnaill a bhí i gceannas ar chomplacht muscaed i reisimint Verdugo.
Toradh an Chatha.
Agus arm na Bóihéime briste, ghabh Tilly seilbh ar Phrág agus tháinig deireadh leis an éirí amach. D’ealaigh an rí Feardorcha agus a bhean Elizabeth (as sin a fuair sé an leas-ainm Rí an Gheimhridh). Cuireadh seachtar is fiche de na huaisle a bhí i gceannas an éirí amach chun báis i gCearnóg an tSeanbhaile i bPrág.
De réir a chéile cuireadh deireadh le saoirse chreidimh sa Bhóihéim agus theith na Protastúnaigh nó ruaigeadh iad as an tír. In iarracht na cúigí ceannairceacha san Ísiltír a thimpeallú ghabh arm na Spáinne an Phailitín. Ba ansin, agus na Protastúnaigh i riocht a mbuailte sa ghearmáin, a tháinig an Danmhairg isteach sa chogadh.
Cath an tSléibhe Bháin sa Litríocht.
Tá Cath an tSléibhe Bháin mar chúlra le cuid mhór de na himeachtaí san úrscéal An Cléireach (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí


Ó Néill.
Ó Néill an teideal a thugtaí ar thaoiseach oidhreachtúil Thír Eoghain ón 13ú anuas go deireadh an 16ú haois. Fear de shloinne Uí Néill a bhíodh sa taoiseach, agus treabhchas de chuid Chineál Eoghain a bhí sna Niallaigh. Mhaígh an t-aos dána gur de shliocht ríthe agus ardríthe iad na Niallaigh chomh fada siar le teacht na nGael go hÉirinn. Roghnaítí an taoiseach as an dearbhfhine - gach fear de shliocht sheanathair an tseantaoisigh.
Ó Néill á ghairm.
Os comhair an phobail ag Leac na Rí i dTulaigh Óg a ghairtí Ó Niall, agus is iad na daoine a dhéanadh é Ó hÁgáin, taoiseach an treabhchais ba shinsearaí de lucht tí Uí Néill, agus Ó Catháin, an t-uirrí ba thábhachtaí aige. Is éard a bhí sa ghairm pósadh siombalach idir an Niallach agus flaitheas na Teamhrach.
Tiarnas Uí Néill.
Tír Eoghain a thugtaí ar thiarnas Uí Néill, agus is éard a bhí ann leath Thír Eoghain trí lár Chúige Uladh ó chósta Chiannacht Uí Chatháin aduaidh beagnach go teorainn na Mí. Ní raibh i dTír Eoghain ó cheart ach an chuid lárnach den tiarnas. B’ionann í agus Contaetha Thír Eoghain agus Ard Mhacha an lae inniu. I nDún Geanainn a bhí príomháras Uí Néill, agus sa cheantar a bhí mórthimpeall air, talamh méith a bhí ag síneadh le Loch nEathach agus leis an Abhainn Mhór, a bhí croílár a chumhachta.
Armas Aodha Uí Néill, agus a armas féin roinnte ina cheathrúna le harmas Bhúrcaigh Uladh mar éileamh ar a dtailte.
Ttimpeall lár an tiarnais a bhí príomhthailte Uí Néill féin, agus tailte an lucht tí, dream a raibh cearta oidhreachtúla acu ar an tiarnas. Orthu sin bhí muintir Ágáin, muintir Dhoibhlin, muintir Choinne agus muintir Dhonnaíle. Acusan a bhí cuid mhór den talamh idir Baile Uí Dhonnaíle agus bruach Loch nEathach. Bhí siad saor ó bhuannacht (ní raibh orthu cothabháil a chur ar fáil d’arm Uí Néill) ach bhí sé de dhualgas orthu cothabháil a dhéanamh ar Ó Néill agus a mhuintir. As an lucht tí is mó a tháinig maoir agus feidhmeannaigh Uí Néill agus bhí gradam acu dá bharr.
Chomh maith leo sin bhí gnáththaoisigh Thír Eoghain: Ó Mealláin sa Mheallánacht, Mac Con Allaigh agus Ó Gormghaile i gCineál Maoin, Mac Cathmhaoil sa Chlosach, Mac Dónaill in Achadh na Cloiche, Mac Murchú i Muintir Bhirn, Mac Canna i Muintir Bhreasail srl.; agus ar theorainneacha Thír Eoghain bhí na hUirríthe, taoisigh a ghéill (go traidisiúnta) d’údarás Uí Néill ach a bhí neamhspleách air ar go leor bealaí: Ó Catháin i gCiannachta, Mac Mathúna in Oirghialla, Ó hAnluain san Oirthear. In amanna d’fhéadfaí Mag Uidhir i bhFear Manach agus Mac Aonghasa in Uíbh Eachach a áireamh orthu seo.
Taoisigh Cháiliúla.
Ar na Niallaigh ba mhó cáil bhí an taoiseach deireanach a gaireadh Ó Néill de i dTulaigh Óig, Aodh mac an Fhir Dhorcha nó Aodh Mór Ó Néill, Iarla Thír Eoghain: Seán Donnaighleach Ó Néill (t.1530-1567); Conn Bacach Ó Néill, Iarla Thír Eoghain.


Brian Mac Giolla Coinnigh.
Sagart in Ord Naomh Proinsias ba ea Brian Mac Giolla Coinnigh (t.1582-t.1662) a chuir Gaeilge ar "Riaghuil treas uird S. Froinsias" agus a ghlac páirt lárnach in obair na bProinsiasach i Lobháin agus in Éirinn.
Ar an Mór-Roinn.
B'as Cúige Chonnacht é, agus cuireadh mar mhac léinn chun na Spáinne é ar dtús, agus ansin go Coláiste Naomh Antaine i Lobháin san Ísiltír Spáinneach i 1621. Oirníodh é ar an 19 Feabhra 1622. Bhí sé ina sheiplíneach i gcomplacht an chaptaein Somhairle Mac Domhnaill i bhFlóndras i 1623.
In Éirinn.
D'fhill sé ar Éirinn i 1627, agus i 1637 bhí sé ina ghairdian ar choinbhint an Oird i nGaillimh. Sa bhliain sin ceapadh ina ghairdian ar choláiste na nGael i Lobháin, Coláiste Naomh Antaine. Is sa tréimhse sin a d'aistrigh sé "Riaghuil Threas Uird S. Froinsias" agus cuireadh i gcló é i Lobháin i 1641. I 1644 ceapadh é ina phroibhinsial ar an Ord in Éirinn, agus ghlac sé páirt Nuinseas an Phápa, Jean Baptiste Rinnucini, in aghaidh Mharcas Urmhumhan san aighneas a bhí in Éirinn idir lucht Chomhairle Chinn Choinnigh agus an Rí ag an am.
Le linn an chogaidjh thug sé treoir d'oifigigh Chaitliceacha na Comhdhála cuntas a choinneáil ar imeachtaí an chogaidh, agus is dócha gur dá thoradh sin a scríobhadh Cín Lae Ó Mealláin.
Tar éis teip Chomhairle Chill Chainnigh, agus do Oilibhéar Cromail an tír a chur faoi smacht, b'éigean do Bhrian Mac Giolla Coinnigh dul ar a theitheadh. Tuairiscítear go raibh sé ar a sheachaint i sléibhte Chúige Uladh i 1656, agus go raibh sé ina phríosúnach in Inis Bó Finne i 1657.
Sa Litríocht.
Déantar léiriú ficseanúil ar Bhrian Mac Giolla Coinnigh san úrscéal An Cléireach (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí, a lonnaíonn é i gCill Chainnigh i 1649 agus ag cúlú trí Thuamhumhan le harm an rí i 1650.
Tagairtí.
"Aodh Mac Aingil agus an Scoil Nua-Ghaeilge i Lobháin", Tomás Ó Cleirigh, An Gúm 1935, 1985
"Beatháisnéis 1570-1781", Máire Ní Mhurchú & Diarmuid Breathnach, An Clóchomhar Tta, 2001
"Rialacha San Froinsias", eag. Pádraig Ó Súilleabháin OFM, Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath, 1953


Alastair mac Colla Chiotaigh Mac Domhnaill.
Saighdiúir a bhí in Alastair mac Colla Chiotaigh Mac Domhnaill (t.1610-1647) a bhain cáil amach mar gheall ar na cathanna a bhuaigh sé i gcuideachta Mharcas Montrós ar Chunúntóirí na hAlban sna blianta 1644-46.
Óige Alastar.
I gColbhasa na hAlban a rugadh Alastair, áit a raibh talamh ag a athair Colla Ciotach. Bhí airde agus neart thar an gcoitiantacht ann. Cé go raibh a shinsear i gceannas ar mhórchuid d'Inse Gall tráth, bhí Caimbéalaigh Chlann Chailín (Protastúnaigh a bhí i gcomhghuaillíocht leis na ríthe Stiubhardacha i nDún Éideann) a bhí tagtha i réim ina n-áit. Ruaig na Caimbéalaigh Colla Ciotach as Colabhsa sa bhliain 1639 agus chuaigh siad go hÉirinn.
Éirí Amach in Éirinn.
Chuaigh Alastair i reisimint Archibald Stewart i gCúil Raithin. Nuair a d'éirigh na Gaeil amach sa bhliain 1641 thréig sé an t-arm agus thug sé dhá chomplacht leis. Bhris sé cath ar Stewart ach b'éigean dó cúlú siar thar Banna nuair a tháinig an Ginearál Robert Monró go hÉirinn. Bhí sé in arm an ghinearáil Féilim Ó Néill nuair a bhuaigh Monró orthu ag Gleann Mhic Coinn láimh le Rath Bhoth 16 Meitheamh 1642. Gortaíodh Alastair sa chath agus b'éigean é a iompar ón láthair. chaith sé tréimhse ina othar láimh leis an Iúir.
Alastair ar ais i measc na nAlbanach.
I bhfómhar na bliana 1642 bhailigh Alastair agus a dheartháir Raghnal a gcuid fear, agus thugadar creach mhór as Ciannacht Uí Chatháin leo go campa na nAlbanach i gCúil Raithin. Bhí cúis na nGael in ísle brí i gCúige Uladh ag an am, agus is cosúil gur tairgeadh saoirse a athar agus a chuid deartháireacha, a bhí i ngéibheann in Albain, dó mar mhalairt ar a sheirbhís i n-aghaidh na nGael. Ní raibh mórán muinín ag na hAlbanaigh as agus, go gairid ina dhiaidh sin, d'fhill sé ar champa na nGael.
Caithréim Alastar in Albain.
Sa bhliain 1644 rinneadh maor-ghinearál de in arm na Comhdhála agus cuireadh ar ceann dhá mhíle fear é go hAlbain chun fóirithint a dhéanamh ar Mharcas Montrós agus ar lucht leanúna an rí in Albain. In Albain, chuir Alastair roimhe ar dtús na Caimbéalaigh a ruaigeadh as seantailte a shinsir agus Clann Domhnaill a shlógadh ar son an rí agus in aghaidh na Cunúinte. Bhris sé cath ar na gCunantóirí ag Tippermuir, Obair Déin, Inbhear Locha, Alt Éireann (9 Bealtaine 1645), Alford agus Kilsyth.
Ar ais in Éirinn.
I 1647, nuair a bhí Montrós agus arm an Rí buailte, d'éalaigh Alastair agus buíon dá chuid fear as Cionn Tíre. Chuaigh sé in arm Laighneach an ghinearáil Thomas Preston agus bhí sé páirteach sa chath a troideadh i gCnoc an Loinsigh (8 Lúnasa 1647) in aghaidh arm parlaiminteach Mhichael Jones. Chaith sé tréimhse i mbarda Chluain Meala sular cuireadh siar i gcabhair ar an nginearál Theobald Taaffe é i nDeasmhumhan.
Troideadh cath idir arm Taaffe agus arm na parlaiminte faoina gceannaire Murchadh na dTóiteán Ó Briain, Barún Inse Coinn i gCnoc na nOs (13 Samhain 1647). Bhí Alastair i gceannas ar dheas an airm. Cé gur chlis ar an eite chlé bhris saighdiúirí Alastar trí línte na Parlaiminte. Gabhadh Alastair, agus timpeallaíodh a chuid saighdiúirí agus imríodh ár orthu. Tar éis an chatha maraíodh Alastair go fealltach le piléar i gcúl an chinn.
Alastair sa Bhéaloideas.
Is iomaí scéal faoi Alastair sa bhéaloideas in Éirinn, agus go háirithe in Albain. Nuair a bhí Alastair ag troid i gCath Inbhear Locha ghabh sé Donncha Mac Cailín, Caimbéalach Achadh na mBreac, i gcomhrac. De réir an scéil, thug Alastair rogha dó idir an chroch agus a dhícheannadh. Is é an freagra a thug an Caimbéalach air sular mharaigh sé é. 'An dá dhíogha agus gan aon rogha!'
Tá port ceoil ainmnithe as Alastair coitianta in Éirinn 'Máirseáil Alastram' agus caoineadh 'Gol na mBan sa Ár' a dúirt bean Alastar agus í á chaoineadh tar éis Chath Chnoc na nOs.
Alastair mac Colla Chiotaigh sa Litríocht.
Scríobh Annraoi Ó Liatháin úrscéal "Buíon Éireannach in Albain" (Sáirséal & Dill 1975) a dhéanann cur síos ar chaithréim Alastar agus Mhontróis in Albain.


Sraithmharfóir.
Is éard is sraithmharfóir ann ná duine a bhfuil triúr daoine, ar a laghad, maraithe aige ar mhaithe le sult agus sásamh síceolaíoch, agus tréimhse sách fada scíthe idir gach dhá dhúnmharú. Is é sin, bíonn sé ag marú duine i ndiaidh duine go tráthrialta. Bíonn neamhord frithshóisialta pearsantachta de chineál éigin ag luí ar na sraithmharfóirí go léir, ach má bhíonn féin, is annamh is féidir síceapaite i gciall cheart an téarma a chur ina leith. Ní bhíonn siad ina síocóisigh, áfach - is é sin, ní aithneofá ar dhuine acu gur "fear buile" atá agat ansin. A mhalairt ar fad, is féidir leo "púicín na slánchéille" a chur orthu féin. Is minic a bhaineann siad sult collaí de chineál éigin as a gcuid gníomhartha. De ghnáth, is féidir scéim éigin a aithint ar na dúnmharuithe a dhéanann an sraithmharfóir - bíonn na híobartaigh cosúil le chéile, nó tugann an ciontóir an íde chéanna do gach corpán, mar shampla.
Dealraíonn sé gur cumadh an focal féin "sraithmharfóir" (Béarla: "serial killer") thiar sna seachtóidí, nuair a bhí sraithmharfóirí míchlúiteacha cosúil le Ted Bundy agus David Berkowitz i mbéal an phobail. Is dócha gur gníomhaire de chuid an FBI a cheap an téarma - b'fhéidir Robert Ressler, a bhí sáite ina lán fiosruithe faoi shraithmharfóirí, go háirithe cásanna Jeffrey Dahmer agus Richard Chase.
Is gá an difríocht a aithint idir an sraithmharfóir agus an sluamharfóir (nó an spraoimharfóir) ná go maraíonn an sraithmharfóir a chuid íobartach ina nduine agus ina nduine, de ghnáth, leis an dúil a shásamh agus go gcaithfidh sé scíth a ligean idir na hócáidí. An spraoimharfóir, arís, tá sé ag dul le dúchas ag marú daoine roimhe gan scíth ar bith a bheith ag teastáil uaidh.


Cearbhall Óg Ó Dálaigh.
Tá cáil ar an bhfile agus cláirseoir Cearbhall Óg Ó Dálaigh (fl.1630) mar chluanaí ban agus mar gheall ar an amhrán grá "Eileanóir a Rún" ach go háirithe.
Ainm coitianta i measc muintir Dhálaigh ab ea Cearbhall, agus bhí níos mó ná file amháin den sloinne sin a raibh an t-ainm sin air. B’as an bPailís, láimh le Guaire, i gContae Loch Garman don Chearbhall Óg Ó Dálaigh a chuirtear ina leith gur chum sé an t-amhrán Eileanóir a Rúin. Iníon le Sir Murchadh Caomhánach ab ea Eileanóir, as Poll an Mhóintigh, láimh le Ros Mhic Thriúin i gContae Loch Garman.
Eileanóir a Rún.
De réir an tseanchais d’éalaigh Eileanóir Chaomhánach le Cearbhall an lá a raibh sí ceaptha fear eile a phósadh. Deirtear gur tháinig sé chuig an gcóisir bainise chun ceol a chasadh agus gur thit sé i ngrá leis an mbrídeog. Chum sé an t-amhrán Eileanóir a Rún ansin chun í a mhealladh leis.
Amhráin agus Dánta Eile.
Tá amhrán eile ar marthain, i stíl na crosántachta, "Seachrán Chearbhaill", a bhaineann leis an scéal céanna, agus leagtar ar Chearbhall Óg freisin é. Chomh maith leis sin tá dán i lámhscríbhinn againn ó Chearbhall céanna agus é mar fhreagra ar dhán ón athair Pádraigín Haicéad. Cuireadh an scéal "Mac na Míchomhairle" ina leith go coitianta sa bhéaloideas, ach meastar anois nach bhfuil aon bhunús leis sin.
Cearbhall Óg Ó Dálaigh sa Cheol.
Tá leagan de Sheachrán Cheabhall le Joe Éinniu ar fáil ar dhlúthdhiosca leis an leabhar "Joe Éinniu: Nár fhágha mé Bás Choíche" le Liam Mac Con Iomaire (Cló Iarchonnachta 2007); agus leagan eile de ar dhlúthdhiosca le Peadar Ó Ceannabháin, "Mo Chuid den tSaol" (Cló-Iarchonnachta). Ceapadh go coitianta gur bhain an Seachrán le scéal nach maireann a scríobh Cearbhall Óg, scéal a bhfuil tagairtí do sna lámhscríbhinní mar 'Aiste Chearbhaill'.
Cearbhall Óg Ó Dálaigh sa Litríocht.
Déantar léiriú ficseanúil ar Chearbhall Óg Ó Dálaigh san úrscéal An Cléireach (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí, a lonnaíonn in arm an Rí é i 1651 agus san Isiltír Spáinneach i 1662.


Beanntraí.
Baile i gContae Chorcaí is ea Beanntraí.
Rugadh William Máirtín Ó Murchadha i mBeanntraí sa bhliain 1844.
Tagairtí.
Beanntraí


Na Stáit Bhaltacha.
Léarscáil - Na Stáit Bhaltacha
Baineann na tíortha seo leis an AE, leis na Náisiúin Aontaithe agus le hECAT.


Carl Jung.
Síciatraí agus smaointeoir Eilvéiseach ab ea Carl Gustav Jung (26 Iúil, 1875 – 6 Meitheamh, 1961), a chuir go mór leis an síceolaíocht anailíseach.
Jung, Carl
Jung, Carl
Jung, Carl
Jung, Carl


Cúige na hAstracháine.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige na hAstracháine. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre ar chósta Mhuir Chaisp.


Diosca fuillimh.
a>. Tá imtharraingt mhillteanach an dúphoill ag baint ábhair den ghnáthréalta, ionas go gcruthaítear diosca fuillimh timpeall an dúphoill. Is féidir dúphoill a aithint ar an radaíocht a bhíonn dioscaí den chineál seo a astú.
Is éard is diosca fuillimh ann ná diosca atá comhdhéanta as ábhar scaipthe agus é ag dul timpeall ar lárchorpán éigin, ar nós réalta óg, prótairéalta, abhacréalta bhán, neodrónréalta, nó dúpholl. Is dual don diosca fuillimh éagobhsaíocht inmheánach a dhéanann athroinnt ar an móiminteam uilleach taobh istigh den diosca, agus an t-ábhar ag titim ar chonair bhíseach isteach i dtreo an lárchorpáin. Sa phróiseas seo, cruthaítear fuinneamh, agus é á astú i gcruth radaíochta leictreamaighnéadaí. An cineál radaíochta a astaíonn an diosca fuillimh, tá sé ag brath ar an gcineál lárchorpáin atá i gceist. Más réalta óg nó prótairéalta atá ann, tá an diosca ag caitheamh radaíochta infridheirge uaidh, agus más dúpholl nó neodrónréalta atá ann, tá an diosca ag astú x-ghathanna nó gáma-radaíochta.


Móiminteam uilleach.
Má tá réad againn agus é ag dul timpeall ar lárphointe éigin, is é is móiminteam uilleach ann ná cainníocht fhisiceach atá ina tomhas ar chumas an réada an rothlú nó an t-imrothlú seo a choinneáil ar obair. Go háirithe, má tá mais ag dul timpeall ar ais rothlaithe, tá an móiminteam uilleach ag brath ar chomh fada ón ais seo atá an mhais, chomh trom agus atá an mhais, agus chomh luath is atá sé ag timpeallú na haise.
Tá sé i ndúchas na réad go léir a móiminteam uilleach a choinneáil (a imchoimeád), mura n-imrítear casmhóimint (torc) ón taobh amuigh orthu. Mar sin, má fheicimid scátálaí ag casadh timpeall ar an leac oighir, nuair a shínfidh sé a lámha amach, beidh sé ag casadh níos maille, ach nuair a tharraingeoidh sé a lámha chuige féin, tosóidh sé ag casadh i bhfad níos luaithe, leis an seanmhóiminteam uilleach a choinneáil.


Loch Measca.
Is loch aolchloiche le hachar 22,000 acra (89km ciliméadar cearnaithe) é Loch Measca ("Lough Mask" as Béarla) atá suite i gContae Mhaigh Eo, Éire. Tá sé suite ó thuaidh o Loch Coirib in iarthar Chonnacht. Is é Loch Measca an loch uachtarach den dá loch, agus folmhaíonn siad isteach in Abhainn na Gaillimhe, anoir-aduaidh trí chathair na Gallimhe, isteach i gcuan na Gaillimhe. Tagann roinnt mhaith turasóirí ag iascaireacht ar thóir na mbreac sa loch chuile bhliain.


Coinneáil Orainn.
Bhuaigh Coinneáil Orainn, an chéad dráma stáitse leis an scríbhneoir agus ealaíontóir Darach Ó Scolaí, Duais Bháitéir Uí Mhaicín i 2004, agus Gradam BBC NI Stewart Parker i 2006. D'fhoilsigh Leabhar Breac script an dráma i 2005.
Plota.
Tá rúnaí deireanach na Roinne sa tóir ar an mbeirt Ghaeilgeoirí deireanacha, agus tá go maith, nó go dtagann sé orthu! Ach ní mar a síltear bítear. Aor grinn atá sa dráma faoi theanga, bhréaga, mhaorlathas agus deontaisí Gaeltachta, i dtraidisiún Myles na gCopaleen, dar le Norma-Jean Kenny sa Galway Advertizer, ina ndéanann an t-údar tráchtaireacht agus cáineadh gan staonadh ar institiúidí na Gaeilge in Éirinn.
Léiriú.
Is é Darach Mac Con Iomaire a léirigh an dráma do Thaibhdhearc na Gaillimhe i 2005. Cuireadh an dráma ar an stáitse sa Taibhdhearc i nGaillimh, in amharclann an Axis i mBaile Átha Cliath, i Ráth Cairn, i nGaoth Dobhair, i dTír an Fhia agus in Árainn. Sna príomhpháirteanna bhí Brídín Nic Dhonncha, Peadar Ó Treasaigh, Donncha Mac Con Iomaire agus Morgan Cooke. Is é Dara Magee a dhearaigh an seit.


An Braon Aníos.
Is é An Braon Aníos an dara dráma leis an scríbhneoir agus ealaíontóir Éireannach Darach Ó Scolaí. An compántas Salamandar a léirigh é i 2006 agus i 2007. D'fhoilsigh Leabhar Breac an script i 2007.
Plota.
Tá Micil agus Nóra sáinnithe ina dteach agus an fharraige mhór ag ardú ina dtimpeall. De réir mar atá an taoile ag dortadh isteach sa mhullach ar an tseanlánúin déantar plé ar cheisteanna móra an tsaoil: ardú na farraige agus cúlú na Gaeltachta, mná tí cantalacha agus coláistí samhraidh, Osama bin Laden agus an tÓsón Léar, agus, dár ndóigh, an GRÁ. Ansin tagann fear na gcoláistí samhraidh len iad a thabhairt slán — nó an dtagann? Ina léirmheas in Foinse rinne Feargal Ó Béarra cur síos ar an dráma mar shalamandar de chic do dhrámaíocht na Gaeilge.
Léiriú.
Cuireadh An Braon Aníos ar an stáitse den chéad uair in Áras na nGael i nGaillimh mar chuid den fhéile Project '06. An t-údar féin a léirigh é don chompántas Salamandar. Is iad Pádraig Ó Tuairisc, Peadar Ó Treasaigh, Sorcha Ní Chéide agus Sinéad Ní Fhlatharta a bhí sna príomhpháirteanna. Rinne an dráma camchuairt Ghaeltachta i 2006 agus cuireadh ar an stáitse é i Ros Muc, i gCois Fharraige, i gCorr na Móna, in Eanach Mheáin agus in Inis Oírr. Ainmníodh Pádraig Ó Tuairisc don Aisteoir is Fearr i bProject '07.
I 2007 rinneadh léiriú nua ar an dráma, agus Áine Ní Dhroighneáin páirteach in áit Shinéad Ní Fhlatharta. Cuireadh an dráma ar an stáitse in Amharclann na Cathrach, Gaillimh, sa Project i mBaile Atha Cliath, sa Chultúrlann i mBéal Feirste, in Amharclann Chois Fharraige, i Ráth Cairn, agus ar an bhFeothanach i gCarraí.


Ealaín ar Oileán.
Comhdháil bhliantúil do lucht ealaíne a reachtáiltear in Áras Éanna in Inis Oírr is ea Ealaín ar Oileán.
Is iad Darach Ó Scolaí agus Val Ballance a bhunaigh an chomhdháil i 2004. Ealaíontóirí ag labhairt le healaíontóirí is téama don chomhdháil. I nGaeilge a reachtáiltear an chomhdháil agus cuirtear fáilte roimh gach duine ar spéis leis na healaíona. Is i ndeireadh na Bealtaine bhíonn an chomhdháil ar bun.'
Ar na healaíontóirí a bhí páirteach go dtí seo tá Cliodna Cussen, Alan Titley, Biddy Jenkinson, Liam Mac Cóil, Ríonach Ní Néill, Seán Ó Flaithearta, Nuala Ní Dhomhnaill, Joe Steve Ó Neachtain, Rachel Holstead, Dara Ó Conaola, Feargal Ó Béarra, Seán Mac Mathúna, Feargus Ó Conchúir, Róisín Elsafty, Ceara Conway, Louis de Paor, Rónán Ó Snodaigh, Andrias de Staic, Tadhg Mac Dhonnagáin.


Na Stáit Nordacha.
Is iad an Danmhairg, an Fhionlainn, an Ghraonlainn, an Iorua, an Íoslainn, an tSualainn, Oileáin Åland agus Oileáin Fharó na Stáit Nordacha (Danmhairgis/Ioruais/Sualainnis: "Norden", Faróis: "Norðurlond", Fionlainnis: "Pohjoismaat", Graonlainnis: "Nunat Avannarliit", Íoslainnis: "Norðurlöndin").


Met Éireann.
Oifig meitéareolaíochta náisiúnta na hÉireann is ea Met Éireann. Bunaíodh sa bhliain 1936 é. Cuid den Roinn Comhshaoil, Oidhreachta agus Rialtais Áitiúil atá ann. Is é Met Éireann an príomhsholáthróir a chuireann eolas faoin aimsir agus faoi sheirbhísí bainteacha ar fáil do mhuintir na hÉireann.
Stair.
Ar an 8 Deireadh Fómhair 1860, tarchuireadh an chéad bhreathnadóireacht aimsire ‘fíor-ama’ ó Oileán Dhairbhre, gar do chósta Chontae Chiarraí. Bhí an stáisiúin aimsire seo ina chuid den líonra a bhunaigh na húdaráis Chabhlaigh ar fud chóstaí na hÉireann agus na Breataine (chun cabhrú leo rabhaidh stoirme a thabhairt do longa).
Fiú nuair a bhain Éire amach neamhspleáchas, lean Oifig Meitéareolaíochta na Breataine ar aghadih ag freastal ar riachtanais na hÉireann ó thaobh cúrsaí aimsire de. Faoi lár na 1930dí, ámh, ba léir go raibh custaiméir suimiúil nua ar an mbealach. Sa bhliain 1936, áfach, bunaíodh Seirbhís Meitéareolaíochta na hÉireann d'fhonn eolas aimsire a sholáthar don eitlíocht thrasatlantach.
Ceapadh Austen H. Nagle, an chéad Stiúrthóir, i mí Dheireadh Fómhair, agus d’imigh sé i mbun oibre i gceannceathrú na heagraíochta nua ar Shráid San Aidrias i mBaile Átha Cliath. Ghlac an eagraíocht uirthi féin na freagrachtaí riaracháin a bhíodh ar an eagraíocht Bhriotanach i mí Aibreáin 1937: san áireamh bhí
Ar dtús, bhí baill foirne ar iasacht ó Londain le hobair i bhFaing i gContae Luimnigh, (bhí báid eitilte ag feidhmiú san áit). Faoin mbliain 1941, áfach, bhí an eagraíocht Éireannach ábalta freastal ar na freagraíochtaí a bhí uirthi lena hacmhainní féin.
Ghlac an eagraíocht uirthi an fhreagracht as réamhaisnéisí aimsire a sholáthar a chraol Raidió Éireann, a cuireadh ar fáil ó Shasana sa tréimhse eatramhach, den chéad uair sa bhliain 1948. Thosaigh sí ag soláthar réamhaisnéisí do nuachtáin laethúla Sa bhliain 1952. Osclaíodh an Lároifig nua Anailíse agus Réamhaisnéise ag an gCeanncheathrú, atá anois ag 44 Sráid Uí Chonaill Uachtarach, Baile Átha Cliath, sa bhliain 1961. Sa bhliain 1962 thosaigh a réamhaisnéisí ag craoladh beo ar Theilifís Éireann.
Thosaigh réamhaisnéisí taifeadta ar an teileafón i rith 1960dí, íomhánna satailíte sna 1960dí agus ré na ríomhaireachta i rith na 1970í.
Ba bhall iomlán Eagraíocht Dhomhanda Meitéareolaíochta ó na 1950dí ar aghaidh agus ba bhall bunaidh í den Lárionad Eorpach do Réamhaisnéisí Aimsire Meánraon agus den Eagraíocht Eorpach Satailítí Meitéareolaíochta, EUMETSAT. Ghlac an eagraíocht páirt i gcruthú gníomhaireachtaí comhoibritheacha amhail EUMETNET agus ECOMET. Ó 1989 ar aghaidh ba bhall í de HIRLAM, comhfhiontar chun forbairt a dhéanamh ar shamhail uimhriúil do réamhaisnéisí gearr-raoin.
Sa bhliain 1979, bhog an tSeirbhís chuig Foirgnimh a Ceanncheathrún i nGlas Naíon. Sa bhliain 1996, d’athraigh an tSeirbhís a hainm chuig "Met Éireann".
Struchtúr.
Is é Déaglán Ó Murchadha an Stiúrthóir,
Tá Liam Campbell (Leas-Stiúrthóir Oibríochtaí agus Riarachán)
Tá Tom Sheridan (Leas-Stiúrthóir/ Tacaíocht Eolaíochta agus Theicniúil)
Seirbhísí 3itlíochta.
Aeradróm Mhic Easmainn, Baile Dhónaill; Aerfort Bhaile Átha Cliath, Aerfort Chnoc Mhuire, Aerfort Chorcaí; Aerfort na Sionainne.
Stáisiúin bhreathnadóireachta.
Béal an Mhuirthead; Biorra: Cathair Saidhbhín: Cill Chainnigh; Cionn Mhálanna; Clár Chlainne Mhuiris; Cluain Eois; An Muileann gCearr; Réadlann Dhairbhre, Ros Láir.
Modhanna.
Le linn na bliana 2005 rith samhail HIRLAM ceithre huaire sa lá ar bhraisle Linux de chuid Met Éireann agus an réamhaisnéis ghearrthréimhseach (suas le 48 uair roimh ré) bunaithe go príomha ar an aschur. (Comhthionscadal idir seirbhísí náisiúnta meitéireolaíochta na hÉireann, na Spáinne, na hÍsiltíre agus na dtíortha Nordacha is ea HIRLAM). Tugann an Tonnsamhail Réamhaisnéise (WAM) réamhaisnéis ar dhálaí ar an lear agus rith sí lena taobh.
Sa raon 3-7 lá roimh ré is iad na treoir a chuireann an tIonad Eorpach um Réamhaisnéisí Meánraoin (ECMWF) i Reading na Breataine príomhbhunús na réamhaisnéisí.


An Eastóinis.
Is í an Eastóinis ("eesti keel" [ˈeːsti ˈkeːl]) teanga oifigiúil na hEastóine. Tá an teanga ag 1.1 milliún duine san Eastóin, agus ag roinnt phobal timpeall an domhain chomh maith. Is teanga Fhionn-Úgrach í, a bhfuil gaol gar aici leis an bhFionlainnis. Is é an rud is mó a tharraing súil na dteangeolaithe ar an Eastóinis ná go n-aithníonn an teanga fuaimeanna gearra, fada agus "sárfhada".
Stádas na hEastóinise.
Ar feadh i bhfad, ní raibh san Eastóinis ach caint na cosmhuintire, nuair a bhí tiarnaí coimhthíocha, ar nós na ridirí Teotanacha, na nDanmhargach, na Sualannach agus na Rúiseach ag mursantacht ar an tír agus ag brú anuas a gcuid teangacha ar na hEastónaigh. Le fírinne, fuair siad an t-ainm sin féin - Eastónaigh - ar iasacht ón nGearmáinis, nó is é an t-aon ainm a bhí acu orthu féin go traidisiúnta ná "maarahvas" ("muintir na tíre"), agus iad ag tabhairt "maakeel" ("teanga na tíre") ar an teanga. Ní dheachaigh sé chun leasa do stádas na teanga go raibh seirfeachas i bhfeidhm ar an tír.
I dtús na naoú haoise déag, chuir an mac léinn óg Kristjan Jaak Peterson an chéad bhun le litríocht na hEastóinise. Bhí sé ar an gcéad mhac léinn riamh in Ollscoil Tartu (nó Ollscoil Dorpat, san am sin) a d'admhaigh gur de mhuintir na tíre é. San am sin, ba í an Ghearmáinis teanga an teagaisc san Ollscoil, agus na huaisle a raibh Gearmáinis ó dhúchas acu ag cur a gclainne ag staidéar ansin. File a bhí i bPeterson freisin, agus chum sé dánta tírghrá a chuaigh i dtáin litríochta na hEastóine, cé gur cailleadh an file féin go hóg le heitinn - ní raibh sé ach bliain is fiche d'aois nuair a shíothlaigh sé sa bhliain 1822. Ceiliúrann na hEastónaigh Lá na Teanga Dúchais ar an 14 Márta, lá breithe Peterson.
Sa naoú haois déag, tháinig an-bhorradh ar an litríocht Eastóinise go háirithe faoi thionchar na hEagnaíochta, ach ó nach raibh san Eastóin féin ach cúige Rúiseach san am, ní raibh ardú stádais i ndán don teanga ach i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, nuair a bhain an tír amach a saoirse ón Rúis.


Seán Ó Neachtain (Scoláire Gaeilge).
Scríobhaí agus file Gaeilge ab ea Seán Ó Neachtain (t.1640-1729). Bhí sé ina fear léinn lárnach i gciorcal liteartha Gaelach i mBaile Átha Cliath ag deireadh an 17ú haois agus tús an 18ú haois. Thairis sin, bhí sé mar mháistir scoile, aistritheoir, agus ina scríbhneoir próis. Rinne sé go leor dá shaothar léinn ina éineacht lena mhac, Tadhg, agus lean Tadhg den obair sin tar éis bhás a athar.
A Óige agus a Theaghlach.
Rugadh é i gCluain Oileáin, paróiste an Droma, i gCo. Ros Comáin. Tadhg ab ainm dá athair. Chaill a mhuintir na tailte a bhí acu le linn ré Chromail. Chaith Seán tamall ina spailpín ina dhiaidh sin i gContae na Mí agus phós sé Úna de Nógla, ar scríobh sé "Rachainn fón gcoill leat, a mhaighdean na n-órfholt" di. Fuair sí bás go gairid ina dhiaidh sin agus bhog Seán go Baile Átha Cliath. Phós sé Úna Ní Bhroin ansin, bean a bhí gaolta leis an Ardeaspag Edmond Byrne, de réir cuma.
Rugadh Tadhg dóibh sa bhliain 1671 agus beirt pháistí eile ina dhiaidh sin, darb ainm Lúcás agus Anna. Bhí cónaí orthu go léir i gceantar Shráid Thomáis ar an taobh theas den chathair, áit a raibh teach scoile ag Seán. Fuair Úna bás ar 5 Feabhra 1706/7 agus scríobh sé dán caointe di. Tá an dán seo le fáil i "Nua-Dhuanaire II", le Breandán Ó Buachalla.
Saothar.
Chaith Seán an-chuid ama ar aistriúcháin a dhéanamh ar ábhair chráifeacha, ach ní go ró-mhaith a bhí sé ag an gceird seo, dar le Cathal Ó hÁinle. Bhain a chuid filíochta le cúrsaí agus polaitíocht an lae. Cé nach filíocht den scoth a bhí ann, léirigh sé tuiscint an-mhaith ar mheadarachtaí agus ar fhoclaíocht ina chuid dánta.
Rinneadh sé aoradh ina chuid scríbhinní ar scríobhaithe Gaeilge eile cosúil le Diarmaid Ó Conchubhair agus Cathal Ó Luinín, fir a raibh sé in achrann leo de réir cuma. Bhí rian an tSeacaibíteachais le sonrú go mór ar a chuid dánta agus a chuid scéalta. Sampla maith de seo ná an dán a scríobh sé ("Dhá fhear déag is Píobaire") agus é ag cur in aghaidh na sagart a shéan na Stíobhartaigh in Aibiúráisean 1709. Tá an dán seo curtha in eagar ag Pádraig Ó Fágáin, ina leabhar, "Éigse na hIarmhí". Ina éineacht leis sin, chum sé caoineadh darb ainm "Fáth Éagnach mo Dheor" ar an dara bean chéile ag Séamus II, Máire, sa bhliain 1715.
Ach is é an saothar is mó cáil uaidh ná Stair Éamuinn Uí Chléire de réir Sheáin Uí Neachtain. Scéal é seo ar shaol fir, a bhfuil cuma dhírbheathaisnéiseach air. Chuir Eoghan Ó Neachtain eagar air agus d’fhoilsigh é sa bhliain 1918.
I measc na scéalta eile uaidh tá "An Gleacaí Géaglonnach", "Imeachtaí Cúigear", agus "Jacobides et Carina". Tá sé ráite ag Cathal Ó hÁinle, go raibh buneilimintí an úrscéil le fáil i saothair phróis Uí Neachtain, ach nár tháinig an fhorbairt cheart orthu sa Ghaeilge, faoi mar a tharla i gcás an Bhéarla ag an am. Níl na scéalta eile seo curtha in eagar ná i gcló go fóill.
Fuair sé bás i mí na Márta 1728/29. Dúirt a mhac Tadhg gur scríobh sé "Do ghuidh mé Muire Mháthair", ar leaba a bháis.
Leabhair.
Neachtain, Seán Ó
Neachtain, Seán Ó
Neachtain, Seán Ó
Neachtain, Seán Ó


Séamas II Shasana.
Bhí Séamas II (14 Deireadh Fómhair 1633 - 16 Meán Fómhair 1701) ina rí ar Shasana, Albain agus Éirinn ó 6 Feabhra 1685 go 11 Mí na Nollag 1688. Tugtar an leasainm "Séamas an Chaca" air go dímheasúil sa traidisiún Gaelach, mar gheall ar an gclaidhreacht a shamhlaítear leis i leith Chath na Bóinne. Tháinig a mhac céile, Liam Oráiste (nó Liam III) agus a iníon Máire i gcomharbacht air nuair a cuireadh as cumhacht é i Sasana. Fuair sé bás i Saint Germain.


Séarlas II, Rí Shasana, na hÉireann agus na hAlban.
Bhí Séarlas II (29 Bealtaine 1630 - 6 Feabhra 1685) ina rí ar Shasana, Albain agus Éirinn. Tháinig sé i gcóróin mar chomharba a athar, Séarlas I, nuair a tháinig deireadh le ré Chromail sa bhliain 1660. Rinneadh é a chórónú ar 23 Aibreán 1661 agus mhair a réimeas go dtí 1685. Níor saolaíodh aon pháiste dlisteanach dó agus tháinig a dheartháir Séamus II, Diúc Eabhraic, i gcomharbacht air.


Hula Hul.
Úrscéal a foilsíodh sa bhliain 2007 leis an scríbhneoir Éireannach Seán Mac Mathúna is ea "Hula Hul". Scéal grá atá san úrscéal a suitear le linn Chogadh Cathartha na hÉireann. Is ón liú fiaigh Ciarraíoch a thagann teideal an leabhair.
Plota.
Baineann an scéal le Mait Dálaigh, oifigeach in arm na Poblachta a bhfuil máchail ar a chos, an cam reilige. Mar gheall ar an máchail sin níor luigh Mait le bean riamh. Castar cailín aimsire air, Cáit Ní Bhric, a bhfuil a saol caite in aimsir aici. Baineann an t-urscéal lena scéal siúd, agus le scéal Bhreen, cluanaire óg slachtmhar atá le tabhairt mar phríosúnach ag an gcaptaen Mait Dálaigh go dtí an Seana-Bhaile in éineacht le 'despatch-box' mistéireach i laethanta deireanacha an Chogaidh. Ina léirmheas ar an leabhar in Foinse tugann Máirín Ní Fhinneadh seod ar an leabhar, agus tagraíonn do Sheán Mac Mathúna mar údar nach gcloíonn le gnásanna ach a ligeann dá pheann aclaí an domhan, an stair agus ár gcuid cinntíochtaí a iompú bunoscionn.


Mars (barra seacláide).
Is barra seacláide é Mars á dhéanamh agus á sholáithear ag Mars Incorporated. Ar dtús, cruthaíodh agus rinneadh é i Slough sna Ríocht Aontaithe sa bhliain 1932. Is é cheann de na barraí seacláide is aitheannta ar domhan inniu é.
Stair.
Sa bhliain 1932, thug Frank C. Mars $50,000 dá mhac Forrest chun tús a chuir lena gnó féin darbh ainm 'Mars Limited' i Slough. Rinneadh na chéad barraí Mars ar an Luain den lá saoire bainc Lúnasa den bhliain sin.
Sa bhliain 1933, bhí an t-éileamh ag ardú go tapaigh, agus árdaíodh an meitheal oibre ó 12 go 100 chloigne.
Idir 1940 agus 1945, in ainneoin An Dara Chogadh Domhanda, lean an táirgeadh de Bharraí Mars ar aghaidh agus dáileadh iad ar an t-arm.
Sa bhliain 1959, ceapadh an mana "A Mars a Day Helps You Work, Rest and Play".
Sa bhliain 1991, d'easportáiliú Barraí Mars chuig An Rúis don chéad uair, tar éis titim Cumannachas. Bhí éileamh as chuimse ar na mbarraí agus mar sin, chiondáil siad na barraí go dtí ceathrar an duine.
Sa bhliain 1996, thomhais suirbhé go raibh Barra Mars ite ag 70% den phobal sa bhlian roimh ré.
Sa bhliain 2006, athraíodh ainm an bharra ó 'Mars' go 'Believe' chun tacaíocht a thaispeáint don fhoireann sacair Sasanach sa Chorn Domhanda
Difriúlacht Idirnáisiúnta.
Sa bhliain 2002, athraíodh an Barra Mars UK. Rinneadh an eithneagán níos éadroime, rinneadh an seacláid i bhfad níos tanaí, agus laghdaíodh meáchan an bharra. Freisin, athraíodh an pacáistiú.
Freisin, athraíodh an mana tradisiúnta, "A Mars a day helps you work, rest and play", go, "Pleasure you can't measure"," mar shíltear go mbéadh sé níos tarraingtí do mhná. San am atá chaite, níor cheannaigh morán mná an barra toisc é a bheith diríthe ar fhir den chuid is mó.
Ó samhradh an bhliain 2006 ar aghaidh, tá gach barra Mars déanta i gCeanada gan-pis talún.
Barra Mars Deep-Fried.
Is barra Mars é seo atá clúdaithe i mbatráil agus bruite in ola. Cruthaíodh é i Stonehaven, Albain sa bhliain 1995. Tá siad ar fáil i roinnt siopaí sceallóga in Eirinn, An Bhreatain, An Astráil, An Nua-Shéalainn agus i gCeanada.


Séarlas I, Rí Shasana, na hÉireann agus na hAlban.
Bhí Séarlas I (19 Mí na Samhna 1600 - 30 Eanáir 1649) ina rí ar Shasana, Albain agus Éirinn. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Séamus I Shasana. Bhí sé i gcóróin ó 27 Márta 1625 go dtí gur chuir fórsaí na Parlaiminte chun báis é ar 30 Eanáir 1649. Nuair a tháinig deireadh leis an "Interregnum" faoi cheannas Oilibhéir Cromail, cuireadh an mhonarcacht ar bun arís agus cuireadh an mac ba shine leis i réim, mar Sheárlas II.


Liam III Shasana.
Bhí Uilliam III nó Uilliam Oráiste (14 Mí na Samhna 1650 - 8 Márta 1702) ina rí ar Shasana, Albain agus Éirinn ina éineacht lena bhean chéile Máire II, ó 13 Feabhra 1689 go lá a bháis. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair céile, Séamus II, nuair a thairg an Pharlaimint an choróin dó, tar éis gur cuireadh Séamus as cumhacht. Tháinig Áine i gcomharbacht air.


An Bhóinn.
Is abhainn i gCúige Laighean, Éire, í an Bhóinn'". Tá sí thart ar 112 km (70 míle) ar fhad óna foinse ag Tobar na Tríonóide, in aice le Cairbre, Contae Chill Dara. Trasnaíonn sí Contae na Mí agus tagann sí ar Mhuir Éireann ag Droichead Átha.
"Droichead na Bóinne, ag breathnú ó thuaidh"Tá Droichead na Bóinne, cuid den mótarbhealach M1, suite 3 km siar ó Dhroichead Átha. Is é an droichead cáblach is faide in Éirinn é; tá sé suite don chuid is mó i gContae na Mí, ach tá roinnt de i gContae Lú chomh maith.
Tá tábhacht stairiúil, seandálaíochta, agus mhiotaseolaíochta ag baint leis an mBóinn. Luíonn an abhainn in aice le Caisleán Bhaile Átha Troim, Teamhair na Rí, an Uaimh, Cnoc Shláine, An Mhainistir Mhór, agus cathair mheánaoiseach Dhroichead Átha. Is féidir teacht ar shéadchomharthaí stairiúla agus seandálaíochta eile i nGleann na Bóinne freisin, mar shampla Ceanannas, crosa Ceilteacha agus caisleáin. Tharla Cath na Bóinne ar bhruach na Bóinne in aice le Droichead Átha sa bhliain 1690.


Gaelscoil Thulach na nÓg.
Gaelscoil i nDún Búinne i gContae na Mí is ea Gaelscoil Thulach na nÓg. Bunaíodh í sa bhliain 1998 agus ainmníodh í as abhainn na Tulchan, atá in aice na háite. Is scoil idirchreidmheach í. Tá 152 dalta ag freastal uirthi i láthair na huaire.


Knacker.
Tá athrú tagtha ar míniú agus tuiscint an fhocail "knacker" le déanaí. Ar dtús chiallaigh "knacker" an duine a dhéanadh rindreáil ar ainmhithe, capaill agus mar sin de le bia agus ábhair eile ar nós gliú a chur ar fáil. Focal maslach ba ea é, níos deireanaí, a rinne tagairt do bhaill den lucht siúil, ach le tamall beag anois 'séard atá i gceist ag an téarma ná "skanger", "scobe" nó "scumbag". Úsáidtear na focail Ghaeilge "scabhtaer", nó "dailtín" le cur síos a dhéanamh orthu seo go minic.
Tá feiniméan "an knacker" le feiceáil agus le mothú go géar in Éirinn le roinnt blianta anuas. Táthar le feiscint i ngach baile na tíre, gan mórán measa ar an dlí nó ar dhaoine eile. Tá sé ráite fiú go bhfuil a fo-chultúir féinigh acu toisc go gcónaíonn siad i ngeiteonna móra, gan mórán teangmháile leis an "ngnáth-Éireannach". Níl sé deacair iad a aithint agus iad gléasta an t-am ar fad in éadaí reatha, salacha, agus "knackertash" déisteanach, gránna orthu. Is grúpa contúirteach iad agus ní mór dúinn uile bheith chúramach ina leith. Is cúis iad "na knackers" don chuid is mó den iompar frithshóisialta. atá chomh coitianta sa lá atá inniu ann in Éirinn agus ar a bhfuil méadú mór tagtha le déanaí. Deirtear nach bhfuil sé ceart ná cóir an mileán a chur ar na daoine seo, gan oideachas agus gan dóchas. IS deirtear chomh maith go bhfuil níos mó tacaíochta de dhíth orthu agus gur faoin rialtas atá sé chun an fhadhb dheacair seo a réiteach.


Joe Dolan.
B'amhránaí clúiteach Éireannach é Joseph Francis Robert Dolan (16 Deireadh Fómhair 1939 - 26 Mí na Nollag 2007), nó Joe Dolan, mar ab fhearr aithne air. An Muileann gCearr i gContae na hIarmhí a áit dúchais, ach bhí cónaí air i mBaile Átha Cliath le blianta fada.
Gairm Cheoil.
Bhí a chéad phost aige leis an nuachtán áitiúil, "The Westmeath Examiner". Ach chuaigh sé leis an gceol chomh luath is a bhí an phrintíseacht sin críochnaithe aige.
Bhain sé cáil amach in Éirinn ar dtús sa bhliain 1964 lena bhanna féin, "The Drifters", leis an amhrán 'The Answer to Everything'. In éineacht leis sin, is mór an clú a bhí ar na hamhráin eile leis, 'Good Lookin' Woman' agus 'Make me an Island' (a bhain áit Uimh. 1 amach sna cairteacha ceoil i 14 tír, sa bhliain 1969). Bhí sé ar an gcéad cheoltóir ón Iarthar le ceolchoirm a chur ar siúl san Aontas Sóivéadach sa bhliain 1978, nuair a bhí seó dá chuid ar siúl i Moscó.
Ábhair Shuime.
Chuaigh sé faoi scian sa bhliain 2005 chun cromán nua a fháil. Cuireadh an seanchromán a bhí aige ar ceant chun airgead a bhailiú le haghaidh na carthanachta, Autism Action. Díoladh é ar eBay ar €680.
Bás.
Fuair sé bás ar Lá Fhéile Stiofán sa bhliain 2007, díreach i ndiaidh a trí a chlog um thráthnóna, agus é go dona tinn in Ospidéal Príobháideach an Mater. Bhí roinnt dá chuid seónna curtha ar ceal aige mar gheall ar an tinneas roimhe sin. Ceaptar go bhfuair sé bás faoi dheireadh ó rith fola inchinne. Adhlacadh é ina áit dúchais sa Mhuileann gCearr, áit ar fhreastail breis is 2,000 duine ar a shochraid.


Ard-Rúnaí na Náisiún Aontaithe.
Is é ceannaire na Rúnaireachta, ceann de phríomh-eagraíochtaí na Náisiún Aontaithe, é Ard-Rúnaí na Náisiún Aontaithe. Glacann an tArd-Rúnaí ról urlabhraí agus ceannaire "de facto" na Náisiún Aontaithe.
Is é António Guterres, ón bPortaingéil an tArd-Rúnaí reatha. Tháinig sé i gceannas ar 1 Eanáir 2017, agus tiocfiadh a théarma chun deiridh ar 31 Nollaig 2020.
Ard-Rúnaithe na Náisiún Aontaithe.
Nóta: Ba é Alger Hiss an tArd-Rúnaí gníomhach sealadach ar Chomhdháil na Náisiún Aontaithe um Eagraíocht Idirnáisiúnta, a bhí in eagar ó mhí Aibreáin go mí an Mheithimh 1945.


An tSlóivéinis.
Is teanga Shlavach í an tSlóivéinis sa tSlóivéin agus sna críocha ina timpeall. Tá sí ag dhá mhilliún duine, agus an chuid is mó acu tá cónaí orthu sa tSlóivéin féin. Is í teanga oifigiúil na Slóivéine í, agus í ar ceann de na teangacha oifigiúla san Aontas Eorpach freisin.
Tá an tSlóivéinis á scríobh ó laethanta an Reifirméisin anuas, ach níor tháinig an caighdeán nua-aimseartha ar an bhfód ach sa naoú haois déag. Is é is cúis leis seo ná go bhfuil a lán canúintí éagsúla sa tír, agus is féidir a mhaíomh nach aon teanga amháin a bhí sa tSlóivéinis go stairiúil. Inniu féin, labhraítear canúintí atá an-difriúil leis an teanga chaighdeánaithe. In Prekmurje, in oirthear na Slóivéine, agus in Resia, áit san Iodáil ina bhfuil mionlach Slóivéanach, baintear úsáid as an gcanúint áitiúil mar theanga scríofa freisin.
Ba iad Primož Trubar, Jurij Dalmatin, agus Adam Bohorič na chéad scríbhneoirí a bhain úsáid as an teanga. Theastaigh uathu briathar Dé a chraobhscaoileadh i measc na cosmhuintire i dteanga na cosmhuintire, agus ba é sin an cineál litríochta a bhí á chumadh acu: caiticiosmaí, leabhair urnaíochta, aistriúcháin nó míniúcháin ar an mBíobla. San am chéanna, áfach, bhí iarrachtaí idir lámhaibh acu an teanga a chaighdeánú, focail a bhailiú agus liostaí focal a chur i dtoll le chéile. Ba é Adam Bohorič a chaighdeánaigh an chéad cheartlitriú don teanga, litriú a bhí an-difriúil le córas an lae inniu. Mar shampla, is mar "Bohorizh" a litreofaí ainm an fhir féin de réir an chórais seo.
Sa naoú haois déag, áfach, cuireadh an córas nua-aimseartha scríbhneoireachta in áit litriú Bohorič. Bhí an ceartlitriú nua múnlaithe ar an tSeirbea-Chróitis agus ar an tSeicis, lena chinntiú go mbeadh lucht labhartha na dteangacha seo in ann adhmad éigin a bhaint as an tSlóivéinis scríofa, agus nach dtiocfadh an litriú idir iad agus an teanga seo. San am sin, bhí an Pan-Slavachas go mór i mbéal an phobail sna tíortha ina raibh ceann de theangacha an ghrúpa seo á labhairt, agus theastaigh ó na Pan-Slavaigh aon teanga scríofa amháin a fhorbairt do na Slavaigh go léir. A fhad is nach mbeadh a leithéid ann, dhéanfaidís iarracht, ar a laghad, na teangacha liteartha Slavacha a dhéanamh chomh inléite ag cainteoirí a chéile agus ab fhéidir.
Bhí cuid de na Slóivéanaigh ag cur spéise san Iliriachas freisin, is é sin, aontú na Slóivéinise is na Seirbea-Chróitise. Sa naoú haois déag, thugtaí "Iliris" ar an tSeirbea-Chróitis, agus bhí cuid de na Slóivéanaigh den tuairim gur chóir aon teanga chaighdeánach amháin a bheith in úsáid ag na Slóivéanaigh agus ag na h-"Ilirigh" eile. Mar a d'iompaigh an scéal amach, mheath na hiarrachtaí orthu, nó bunaíodh caighdeán na Seirbea-Chróitise ar an gcanúint "štokavski", a bhí á labhairt sa tSeirbia, sa Chróit agus sa Bhoisnia araon. B'fhearr leis na Slóivéanaigh na canúintí "kajkavski" agus "čakavski", nach labhraítear ach sa Chróit, mar dhúshraith don teanga nua liteartha, ach níor tugadh aird orthu, agus mar sin, ghabh siad leor lena dteanga chaighdeánaithe féin. Ón taobh eile de, áfach, d'fhág an tIlireachas a aithne féin ar an teanga. An chéad úrscéalaí Slóivéanach, Josip Jurčič (1844-1881), mar shampla, bhain seisean úsáid as focail Sheirbea-Chróitise ina chuid scríbhneoireachta.
Ceanada.
I 2011 bhí Slóivéinis an máthairtheanga do 10,775 duine i gCeanada shíos ó 13,135 duine i 2006.
An Eilvéis.
Sa bhliain 2000 bhí Slóivéinis an máthairtheanga do 1,601 duine san Eilvéis.
An Iodáil(Friuli-Venezia Giulia).
Tá sé measta go bhfuil idir ar 70,000-85,000 cainteoirí dúchasach Slóivéinis i gcónaí i Friuli-Venezia Giulia.
An Ostair.
Tá sé measta go bhfuil Slóivéinis an príomtheanga do timpeall ar 0.3% do daonra an Ostair. Tá cuid is mó do na cainteoirí Slóivéinis i gcónaí i Carinthia agus Styria.
S.A.M..
De réir an American Community Survey 2006-2010 bhí Slóivéinis an príomtheanga do 9,348 duine i S.A.M.. Bhí 36.3%(3,395) dóibh i gcónaí i Ohio.
Slóvéin.
Is í Slóivéinis an teanga náisiúnta agus an teanga oifigiúl sa tSlóivéin. I 2002 bhí Slóivéinis an máthairtheanga do 87.8% do daonra an tSlóivéin.


Benazir Bhutto.
Ba pholaiteoir Pacastánach í Benazir Bhutto (Urdais: بینظیر بھٹ), a rugadh ar an 21 Meitheamh 1953 i gKarachi. Bhí sí ar an gcéad bhean a toghadh mar cheannaire ar stát Moslamach. Bhí sí ina príomhaire ar an bPacastáin idir na blianta 1988 agus 1990, agus arís ón mbliain 1993 go 1996. Feallmharaíodhí ar an 27 Nollaig, 2007 tar éis slógaidh pholaitiúil. Bhí a hathair Zulfikar Ali Bhutto ina phríomhaire ar an bPacastáin freisin sna 1970idí, sular crochadh é sa bhliain 1979.
A hÓige.
Rugadh í ar 21 Meitheamh 1953. Bhí an-bhaint ag a muintir leis an bpolaitíocht agus seilbh acu ar thailte móra sa tSind. Ba é Zulfikar Alî Bhutto a hathair agus ba í an Béagam Nusrat Ispahani Bhutto, Ioránach, a máthair. Chuaigh sí ar scoileanna Caitliceacha agus bhain amach Meiriceá, áit ar ghnóthaigh sí BA le honóracha in Harvard. In Oxford thug sí faoin bhfealsúnacht, faoin bpolaitíocht agus faoin ngeilleagar, in éineacht le reachtaíocht idirnáisiúnta agus le taidhleoireacht.
A Teaghlach.
D'fhill sí abhaile sa bhliain 1977 chun dul i mbun na taidhleoireachta, ach bhris an t-arm a hathair, arbh é an Príomh-Aire é ag an am, agus crochadh é tar éis é a chiontú i ndúnmharú (cé gur cuireadh amhras sa bhreith). Ruaigeadh Benazir Bhutto agus a máthair chun na Breataine, agus fuair deartháir léi bás sa Fhrainc, bás nach raibh saor ó amhras.
Phós sí Asif Ali Zardari sa bhliain 1987, agus bhí triúr clainne acu.
Polaitíocht.
Chuaigh sí i gceannas ar Pháirtí Phobal na Pacastáine, agus é faoin lánsmacht aici go lá a báis. D'fhill sí abhaile sa bhliain 1986, bhain amach bua sna toghcháin agus chuaigh i réim. (Cailleadh Zia ul-Haq, an ginearál a chroch a hathair, idir an dá linn.) D'éirigh leis an Uachtarán Ghulam Ishaq Khan í a bhriseadh ar shéala na caimiléireachta sa bhliain 1990; i gceann tamaill fógraíodh neamhchiontach í agus tháinig sí i réim arís. Chuaigh sí i bpáirt le polaiteoirí eile agus leis na ginearáil, agus go fiú le Jamiat Ulema-e-lslami, dream coimeádach Ioslamach. D'oir sin don chaidreamh a bhí a rialtas ag iarraidh a dhéanamh leis na Talaban ar maithe le teorainn neamhchorrach agus le comhchaidreamh le tíortha iarShóivéideacha i lár na hÁise.
Chuir sí i leith an Uachtaráin Farooq Leghari go raibh baint aige le marú a dearthár Murtaza; chuir cairde Mhurtaza an choir chéanna ina leithse. Briseadh arís í agus chaill a páirtí na toghcháin. Chuaigh sí thar lear ar eagla a naimhde, ach d'fhill nuair a thug an tUachatarán nua Pervez Musharraf pardún di féin agus dá fear céile. (Bhí an Ginearál Musharraf tar éis teacht i réim mar cheannaire rialtais mhíleata.)
Sa bhliain 2007 a tháinig Benazir Bhutto ar ais, agus an-fháilte roimpi, ach rinneadh ionsuithe uirthi; tháinig sí slán ó ionsaí féinmharaithe a d'fhág 136 duine marbh. D'fhógair an tUachtarán Musharraf toghcháin nua, ach bhí caibidlí deacra aige féin agus ag Benazir Bhutto lena chéile idir an dá linn: coinníodh sa bhaile ar feadh tamaill í.
Benazir Bhutto á cur féin in iúl os comhair a lucht leanúna.
Feallmharú.
Ar 27 Nollaig 2007, agus Benazir Bhutto ar an mbealach chun cruinnithe de chuid a páirtí i Rawalpindi, rinne fear a bhí in aice léi buama a phléascadh; gortaíodh í féin agus mórán eile, agus cailleadh í san ospidéal. Tógadh círéibeacha; d'fhógair urlabhra de chuid al-Qaida gurbh iadsan ba chúis leis an bpléascadh ach shéan urlabhra eile é.
Tagairtí.
Bhutto, Benazir
Bhutto, Benazir
Bhutto, Benazir


Bairiam.
Is é an bairiam (siombail cheimiceach: Ba) dúil uimhir a 56. Ceann de na miotail chré-alcaileacha atá ann, agus é sách nimhiúil d'orgánach an duine, cé go bhfuil sé sách cosúil leis an gcailciam ó thaobh na ceimice de. Tá seacht n-iseatóp cobhsaí ann, agus bairiam an dúlra comhdhéanta astu. Sa speictreascópacht, is ar an líne uaine a aithnítear é, agus úsáidtear é sna roicéid tine ealaíne le dath uaine a chruthú.


Éamon Ryan.
Is polaiteoir é Éamon Ó Riain (i mBéarla: "Éamon Ryan"; 28 Iúil 1963 a rugadh é), atá ina cheannaire ar an bpáirtí glas is mó in Éirinn, mar atá, an Comhaontas Glas. Ba Theachta Dála é ar son Bhaile Átha Cliath Theas idir 2002 agus 2011, agus ba é an tAire Cumarsáide, Fuinnimh agus Acmhainní Nádúrtha é idir 2007 agus 2011.
Sonraí Pearsanta.
Rugadh Éamon Ó Riain i mBaile Átha Cliath agus tógadh é i nDún Droma agus i mBaile an Mhuilinn. Oileadh é i gColáiste Gonzaga i ndeisceart Bhaile Átha Cliath ar dtús agus d'fhreastail sé ar an ollscoil i UCD, áit ar bhain sé céim amach sa tráchtáil. Mhaígh sé féin gur fhás a shuim i gcúrsaí glasa tar éis dó cúrsa éiceolaíochta a dhéanamh don Mheánteist. Comhthogadh é ar dtús ar Chomhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath, nuair a d'éirigh Seán Ó Gormlaigh as a shuíochán siúd, tar éis dó a bheith tofa chun na Dála. Atoghadh Ó Riain sna toghcháin áitiúla i 1999 agus d'éirigh leis suíochán Dála a bhuachaint sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 2002, nuair a mhéadaigh líon na nGlasach sa Dáil faoi thrí. Bhí sé i mbun dhá ghnó rothaíochta sular toghadh é chun na Dála, mar atá, "Irish Cycling Safaris" agus "Belfield Bike Shop". Tá sé pósta leis an scríbhneoir Victoria White agus tá ceathrar páistí óga acu. Tá cónaí orthu i gCluain Sceach.
Ina cheannaire ar an gComhaontas Glas.
Cé gur chaill sé a shuíochán Dála i 2011, chuaigh Eamon Ryan san iomaíocht do cheannaireacht an Chomhaontais Ghlais in éineacht le beirt eile, mar atá, an Cllr. Malcolm Noonan agus Phil Kearney, tar éis do John Gormley éirí as an bpost. Fógraíodh go raibh an bua ag an Rianach ar 27 Bealtaine 2011 tar éis do bhaill an pháirtí vótáil sa toghchán tríd an bpost. Deir sé go bhfuil sé dírithe mar cheannaire ar atógáil an pháirtí agus ar theagmháil nua a dhéanamh le muintir na hÉireann amach anseo.
Naisc Sheachtracha.
Ryan, Eamon
Ryan, Eamon
Ryan, Eamon
Ryan, Eamon
Ryan, Eamon


Cruach (miotal).
Is ionann an chruach agus cóimhiotal iarainn a bhfuil ábhairín beag carbóin (timpeall ar 0.2 - 1.7 %) ann. Tabhair faoi deara gurb ionann ainmníoch agus ginideach an fhocail Ghaeilge de réir an chaighdeáin oifigiúil: an chruach, na cruach. Úsáidtear an fhoirm "cruaidh" (an chruaidh, na cruadhach) i gcanúintí áirithe freisin.
Is é an tionchar a imríonn an carbón ar an iarann ná na hadaimh a choinneáil le chéile níos daingne, ionas nach féidir iad a asáitiú chomh furasta. Cuireann sin leis an teacht aniar atá sa chruach, i gcomparáid leis an ngnáthiarann.
Cé gurb é an carbón, go bunúsach, a dhéanann cruach den iarann, is minic a chuirtear cóimhiotail éagsúla eile leis an iarann le cineálacha speisialta cruach a tháirgeadh: mangainéis, vanaidiam, cróimiam, agus tungstan, cuir i gcás.
Bhí na daoine ábalta cruach a tháirgeadh ó laethanta an Renaissance anuas, ach níor éirigh sí coitianta roimh lár na naoú haoise déag, nuair a tháinig próiseas Bessemer agus tiontaire Bessemer ar an bhfód. B'iad an t-innealtóir Sasanach, Henry Bessemer, agus an miotalóir Meiriceánach, William Kelly, a tháinig ar an smaoineamh faoin am céanna beag beann ar a chéile. Bhí an próiseas in úsáid taobh amuigh den Eoraip leis na céadta bliain anuas, le fírinne, ach níor rith le haon duine roimh Kelly agus Bessemer é a chur i bhfeidhm ar an mórscála sa tionsclaíocht.


Kokoomus.
Is é Kokoomus, go hoifigiúil Kansallinen Kokoomus, nó an Páirtí Náisiúnta "Kokoomus", páirtí Coimeádach na Fionlainne. Bunaíodh ar an 9 Mí na Nollag 1918 é. Is iad na fiontraithe príobháideacha is mó a thacaíonn leis an bpáirtí, ach thairis sin, tá baint réasúnta dlúth aige le hAKAVA, is é sin, ceardchumann na n-oibrithe a bhfuil oideachas ollscoile orthu. Tá an páirtí den tuairim, freisin, gur chóir don Fhionlainn ballraíocht a lorg in Eagraíocht Chonartha an Atlantaigh Thuaidh (ECAT).


Daniel O'Donnell.
Is ceoltóir Éireannach é Daniel O'Donnell (a rugadh ar an 12 Nollaig 1961) ó Chionn Caslach i gContae Dhún na nGall. Ó thosaigh sé ag ceol sna 1980idí, tá clú agus cáil air in Éirinn agus sa Bhreatain, agus le déanaí d'éirí go maith leis sna Stáit Aontaithe.
Chraol TG4 sraith coirmeacha ceoil i mbliain 2009 le Daniel O'Donnell. Léiríonn an t-amhránaí as Ceann Casla a chumas agus ina bhfeictear an gean atá ag a lucht leanta air.
Mar aon leis na coirmeacha, tá agallaimh (as Gaeilge) le Daniel mar mhaisiú ar na cláracha seo ina gcaitheann sé súil siar ar a shaol agus ar a ghairm mar amhránaí.
Tháinig Daniel sa 13ú háit ar an tríú sraith déag Strictly Come Dancing sa bhliain 2015.
Tagairtí.
O'Donnell, Daniel
O'Donnell, Daniel
O'Donnell, Daniel


Toirdhealbhach Carrach Ó Conchubhair.
Thart faoin mbliain 1649 a mhair an file Toirdhealbhach Carrach Ó Conchubhair, agus cé nach bhfuil ar marthain dá chuid filíochta ach trí dhán, tá sé ar cheann de na foinsí is tábhachtaí Gaeilge ar chogaí 1641-1652 in Éirinn.
Tuairisc.
Ní fios cén uair a saolaíodh an file Toirdhealbhach Ó Conchubhair, nó cén uair a fuair sé bás. Ó fhianaise na canúna tuairmíonn Mag Craith gur ó Oirthear Uladh dó. Go deimhin, ní mhaireann mar fhianaise air ach na trí dhán a chuir Cuthbert Mhag Craith OFM i gcló i leabhar comórtha an Athar Luke Wadding. Dar le John Minahane, saighdiúir a bhí ann in arm Eoghan Rua Ó Néill, agus throid sé i gCnoc an Loingsigh in aghaidh arm an ghinearáil Michael Jones. Is léir óna chuid filíochta go raibh féith an ghrinn san fhile.
Dánta.
I ndán amháin dá chuid tugann an file 'saighdiúir singil' air féin (cé go gceapann Mag Craith gur oifigeach a bhí ann). Ach tríd síos ina chuid dánta cruthaíonn sé pictiúr de féin dúinn mar fhear grinn a bhfuil teanga ghéar fheantach air. Sa dán (a cumadh i stíl na crosántachta) "An gcuala tú cúrsa Corinel Seónsa?" déanann sé magadh faoin Marcas Urmhumhan agus faoin Vícunta Móta Gairéad. Tugann sé le fios i bpéire de na dánta gur saighdiúir a bhí ann, agus go deimhin tá an-tábhacht leis an dá dhán sin mar fhoinse Ghaeilge ar chogaíocht na 17ú haoise agus mar léiriú ar dhearcadh na nGael ar na himeachtaí sin. Go deimhin, cé is moite de "Cín Lae Ó Mealláin" níl a mhacasamhail ar fáil ón tréimhse sin.
Sa Litríocht.
Déantar léiriú ficseanúil ar Thoirdhealbhach Carrach Ó Conchubhair mar an meirgire caivilíreach 'Toirealach Ó Conchúir' in arm an rí sa bhliain 1650 san úrscéal "An Cléireach" (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí.
Tagairtí.
Conchubhair, Toirdhealbhach Carrach Ó


Cín Lae Ó Mealláin.
Cuntas Gaeilge is ea Cín Lae Ó Mealláin (nó Cín Lae Uí Mhealláin) a coinníodh ar imeachtaí an chogaidh in Éirinn ó 1641 go 1647.
Dialann chogaidh atá sa chín lae a thosaíonn ar an 22 Deireadh Fómhair 1641 a thagann chun deiridh go tobann i mí Feabhra 1647. Cuntas lom tuairisciúil atá inti ar an gcogadh i gCúige Uladh agus i gCúige Laighean agus é scríofa ó sheasamh na nUltach. Ón gcaoi a bhfuil sí scríofa ba dhóigh go raibh sé i gceist ag an údar í a líonadh amach agus a athdhréachtú níos deireanaí. Le linn an chogaidh thug an sagart Proinsiasach Brian Mac Giolla Coinnigh treoir do na hoifigigh Chaitliceacha in arm an rí cuntas a choinneáil ar an gcogadh, agus is dóigh gur dá bharr sin a coinníodh an chín lae seo. Síltear go coitianta gurb é séiplíneach an uachtaráin Féilim Ó Néill, an sagart Proinsiasach Toirdheabhlach Ó Mealláin, údar na cín lae.
Tá tábhachtach ar leith leis an gCín Lae mar cháipéis staire. Ní hamháin gur cuntas comhaimseartha ar imeachtaí an chogaidh in Éirinn é, ach cés moite de na dánta a chum Toirdhealbhach Carrach Ó Conchubhair is beag eile a bhaineann leis na himeachtaí sin a mhaireann i nGaeilge.
Is in Ollscoil na hÉireann, Corcaigh atá an bhunscríbhinn anois.


Mícheál Ó hAirtnéide.
Éireannach ab ea Mícheál Ó hAirtnéide nó Michael Hartnett (rugadh ar an 18 Meán Fómhair 1941 é agus d'éag sé ar an 13 Deireadh Fómhair 1999) a chum a chuid shaothar i nGaeilge agus Béarla.
Saol agus Saothar.
Rugadh i gCromadh i gContae Luimnigh é agus d'fhás sé aníos sa Chaisleán Nua Thiar i dteach a mháthar móire faoin tuath. Mhaígh sé go gcloiseadh sí Mamó ag labhairt Gaeilge lena cuid cairde san áit sin. A thúisce is a bhí an Ardteistiméireacht críochnaithe aige chuaigh sé ar deoraíocht go Londain.
Is luath a tháinig Mícheál i gcrann mar scríbhneoir. Tharraing a luath shaothar súil John Jordan air. Bhí Jordan ina Ollamh i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Chaith sé bliain ag freastal ar an ollscoil, ach sa bhliain 1966, d'fhill sé go Londain ar feadh achar gearr. Ansin, casadh Rosemary Grantley air, agus phós siad ar an 4 Aibreán 1966.
Sa bhliain 1968, tháinig an chéad leabhar filíochta leis, "Anatomy of a Cliché", i gcló. Thabhaigh an foilseachán seo aitheantas, clú agus cáil dó, agus roimh dheireadh na bliana céanna, chuaigh sé ar ais go hÉirinn.
Ba tús é sin do thréimhse bhisiúil scríbhneoireachta, agus go tiubh sna sálaí ar a chéile, tháinig leabhair nua fhilíochta uaidh. Sa bhliain 1969, d'fhoilsigh sé "Old Hag of Beare", an bhliain dár gcionn cuireadh "Selected Poems" i gcló, dhá bhliain ina dhiaidh sin tháinig an cnuasach úd "Tao". Sa bhliain 1973, arís, foilsíodh an leagan Béarla a rinne sé de "Romancero Gitano" leis an bhfile Spáinneach Lorca: "Gypsy Ballads, a version of the Romancero Gitano of Federico Garcia Lorca" (1973).
Sa bhliain 1974, chinn sé ar bhogadh ar ais go háit iargúlta i gContae Luimnigh, agus sa leabhar úd "Farewell to English" a d'fhoilsigh sé sa bhliain dar gcionn, d'fhógair sé go raibh sé le slán a fhágáil ag an mBéarla agus lena chuid filíochta a chumadh as Gaeilge feasta. Foilsíodh Adharca Broic (1978), An Phurgóid (1983) agus (1984) sna blianta beaga ina dhiaidh sin.
Luigh sé isteach leis an ól, agus dá dheasca, tháinig deireadh lena phósadh. Sa bhliain 1984, d'fhill sé ar an bpríomhchathair agus chas sé ar ais ar an mBéarla lena chuid dánta a chumadh. Foilsíodh neart leabhar leis sa dá theanga, ar nós "Inchicore Haiku" (1985), "A Necklace of Wrens" (1987), "An Damh Mhac" (1987), "Poems to Younger Women" (1989), "The Killing of Dreams" (1992), "Ó Bruadair, Selected poems of Dáibhí Ó Bruadair" (1985), "Ó Rathaille The Poems of Aodhagán Ó Rathaille" (1999), "Collected Poems" ina dhá leath sna blianta 1984 agus 1987 agus "New and Selected Poems" (1995).
Sa deireadh, tháinig galar crua-ae air i ndiaidh an oiread sin druncaeireachta, agus sa bhliain 1999, fuair sé bás den aicíd seo.
Tar éis a bháis, cuireadh "Collected Poems", díolaim iomlán a chuid filíochta, i gcló sa bhliain 2001. Is griangrafadóir é a mhac Niall, atá bainteach leis an bhfeachtas Shell chun Sáile.
Saothar.
Airtneada, Mícheál Ó h
Airtneada, Mícheál Ó h
Airtneada, Mícheál Ó h
Airtneada, Mícheál Ó h


Rónán Mac Aodha Bhuí.
Craoltóir Éireannach le Raidió na Gaeltachta é Rónán Mac Aodha Bhuí, a rugadh ar an 6 Bealtaine 1970 i gCorcaigh ach a tógadh i nGaoth Dobhair, áit a bhfuair sé a chuid scolaíochta i mBunscoil an Bhun Bhig agus i bPobalscoil Ghaoth Dobhair. Rinne sé staidéar ar an iriseoireacht i mBaile Átha Cliath agus chaith tamall ag obair ar stáisiúin éagsúla raidió agus teilifíse, ina measc Radio Ireland, RTÉ agus Raidió na Gaeltachta. Rinne sé roinnt iriseoireachta leis an bpáipéar nuachta Anois agus le Lá.
Tá sé ag obair faoi láthair in RTÉ Raidió na Gaeltachta i nGaoth Dobhair. Bhunaigh sé an Ciorcal Craiceáilte, club gealtachais a bhí i mbarr a réimse ar feadh roinnt blianta sna nóchaidí. Le tamall anuas bíonn an Cabaret Craiceáilte á reachtáil aige i nGaoth Dobhair uair sa mhí, agus i gceantair eile ó am go ham.
Is mac é le Fionntán Mac Aodha Bhuí (1924-12), ailtire, pleanálaí agus gníomhaire teanga. Is é Rónán an duine is óige d'ochtar clainne.


An Vallúin.
Glaoitear an Vallúin (Fraincis: Wallonie, Gearmáinis: Wallonien, Ollainnis: Wallonië, Vallúinis: Waloneye) ar dheisceart na Beilge.
Tagairtí.
Vallóin


Catalão.
Cathair i nGoiás na na Brasaíle is ea Catalão. Tá an chathair suite i ndeisceart an stáit. Bunaíodh san ochtú haois déag í. Tá breis is 60,000 duine ina gcónaí san áít.


Flogging Molly.
Is banna cheoil as Los Angeles, California, SAM é Flogging Molly.
Is iad na seachtar sa banna ná: Dave King (amhránaí, giotár, bodhrán, srl.), Bridget Regan (feadóg stáin, píopaí), Dennis Casey (giotár), Nathen Maxwell (dordghiotár), Bob Schmidt (mandolin, banseo, basúcaí, srl.), George Schwindt (drumaí), agus Matt Hensley (bosca ceoil).


Athléiriú staire.
Is éard atá i gceist le hathléiriú na staire ná cineál cluiche rólghlactha le gnéithe d'imeachtaí staire ar leith nó de thréimhse staire ar leith a athchruthú. Is féidir nach bhfuil i gceist ach cath amháin nó cogadh amháin, cuir i gcás, ach is féidir an t-athléiriú a dhéanamh ar scála níos fairsinge.
Ní smaoineamh nua ann féin é an t-athléiriú staire. Sna Meánaoiseanna féin, d'fhéadfadh na ridirí aithris a dhéanamh ar na sean-Rómhánaigh agus iad ag dul ar turnaimint. Maidir leis na Rómhánaigh, ba nós leo athléiriú a dhéanamh, abair, ar chathanna aithnidiúla a staire féin ina gcuid amfaitéatar. I ré an Victeoirianachais, bhí sé faiseanta aithris a dhéanamh ar throscán is ar thaipéisí na Meánaoiseanna. Sna laethanta a bhí, áfach, theastaigh ó na daoine leas polaitiúil éigin a bhaint as na himeachtaí sin. Mar shampla, d'fhéadfadh aicmí ceannais na sochaí imeachtaí den chineál seo a mhaoiniú ar acht is go gcuirfí béim ar dhlisteanacht stairiúil a gcumhachta féin sa tír. Rud nua is ea é go ndéanann daoine athléiriú ar shaol na laethanta a bhí toisc go bhfuil suim acu sa stair, agus iad ag iarraidh eolas a scaipeadh i measc na cosmhuintire i dtaobh na staire.


Cluiche rólghlactha oll-ilimreoirí ar líne.
Is éard is cluiche rólghlactha oll-ilimreoirí ar líne (giorrúchán Béarla: "MMORPG") ann ná cineál cluiche rólghlactha a nglacann na sluaite imreoirí páirt ann trína ríomhairí féin ar fud an domhain, agus iad ag idirghníomhú le chéile.
Cosúil leis na cluichí rólghlactha go léir, glacann gach imreoir pearsantacht a charachtair fhicseanúil féin, agus é ag stiúradh ghníomhartha an charachtair seo de réir na rialacha atá leagtha amach. Is é an difríocht is mó idir na cluichí oll-ilimreoirí agus na cluichí rólghlactha eile ná go gcoinníonn foilsitheoir an chluiche timpeallacht a imeartha ag imeacht gan stad gan staonadh mar réaltacht fhíorúil, agus an domhan seo ag fás is ag forbairt de réir a dhlíthe inmheánacha féin.
Cluichí aithnidiúla mór-ráchairte den chineál seo is ea World of Warcraft, Dofus, agus RuneScape.
Tá an-ráchairt ar na cluichí oll-ilimreoirí ar fud an domhain. Bhí níos mó ná cúig mhilliún déag de dhaoine ag imirt ceann de na cluichí seo sa bhliain 2006.
Gabháil scaileáin ón gcluiche oll-ilimreoirí úd "Daimonin"
Comhthréithe.
Cé gurb iomaí craiceann a chuir na cluichí oll-ilimreoirí díobh, agus leaganacha an lae inniu an-difriúil lena réamhtheachtairí go minic, is féidir comh-bhuntréithe a aithint is dual don chuid is mó de na cluichí seo.
Téamaí.
An chuid is mó de na cluichí oll-ilimreoirí, tá siad bunaithe ar an scéalaíocht fantaisíochta - ar an bhfinscéalaíocht, go bunúsach. Tá cinn áirithe acu ag meascadh ficsean eolaíochta, fantaisíocht an chlaímh is na hasarlaíochta nó coirscéalaíocht tríd an ngnáthfhantaisíocht. Cinn eile fós, téann siad ar lorg téamaí i ngreannáin Mheiriceánacha, sa litríocht briotaise nó i seánraí liteartha so-aitheanta eile. Is minic a dhéantar forbairt ar na téamaí ar dhóigheanna cosúla agus trí thascanna cosúla a chur roimh an imreoir, abair, dul ar tóraíocht de shórt éigin, cath a chur ar arrachtaí, nó robáil a dhéanamh agus éadáil a chonlach.
Dul ar aghaidh.
Sa chuid is mó de na cluichí oll-ilimreoirí, is é an príomhchuspóir ná carachtar an imreora a fhorbairt. Tugann a lán cluichí pointí saoltaithí don imreoir de réir mar a chuireann sé gníomhartha agus éachtaí i gcrích, agus é ag baint úsáide as na pointí seo le leibhéil níos airde forbartha a shroicheadh. Ar na leibhéil seo, tagann scileanna nua ag na himreoirí, agus an carachtar ag éirí níos eolaí ina cheird féin. Go tradisiúnta, is é an dóigh is coitianta le pointí saoltaithí a chruinniú ná arrachtaí a mharú agus tascanna tóraíochta a chríochnú, i d'aonar nó i gcomhoibriú le carachtair eile. Ina lán cluichí, is féidir teacht ar aghaidh trí earraí a chruinniú - cuid mhaith de na hearraí, is gléasra iad a thagann isteach úsáideach sa troid, agus go traidisiúnta, is é an comhrac aonair an ghnáthdhóigh leis na huirlisí seo a bhailiú. Faightear locht ar an bhfáinne fí seo, uaireanta: caithfidh tú uirlisí a fháil le bheith in ann cath a chur, ach ansin, ní mór duit comhrac aonair a throid leis na hearraí seo a ghnóthú. Iad siúd a bhfuil dearcadh criticiúil acu ar na cluichí seo, tugann siad "muileann coise na leibhéal" ar an bhfáinne fí seo. Cruthaíodh an cluiche rólghlactha úd "Progress Quest" d'aonturas mar scigaithris ar an ngné seo de na cluichí oll-ilimreoirí.
Seanchleachtas eile sna cluichí seo is ea é go gcaithfidh an t-imreoir, sa deireadh, dul i gcomhar le carachtair eile le dul chun cinn ar an luas is fearr. Is é oighear an scéil seo, áfach, go gcaithfidh an t-imreoir faillí a dhéanamh ina chuid dualgaisí sa saol mór taobh amuigh de dhomhan an chluiche le freastal ar riachtanaisí a chuid cairde cluiche. Cuid de na cluichí, tugann siad aitheantas do na deacrachtaí seo, ach mar sin féin, tá an fhadhb seo ar ceann de na lochtanna is mó a fhaightear ar chluichí den chineál seo.
Caidreamh agus Cuideachta.
Cuireann na cluichí oll-ilimreoirí go léir ar chumas na n-imreoirí dul i dteagmháil le chéile. Tá sé ag brath ar an gcineál cumarsáide a cheadaíonn an cluiche, an bhfuiltear ag súil le caidreamh de chineál eile ó na carachtair.
Baineann a lán cluichí den chineál seo leas as scileanna caidrimh na n-imreoirí trí thacaíocht a thabhairt do chuallachtaí is do ghildeanna taobh istigh den chluiche (bíodh is gur dual do chuallachtaí den chineál sin teacht ar an bhfód cuma cé acu a thugann an cluiche tacaíocht dóibh nó nach dtugann). Dá thoradh sin, is iomaí imreoir a bhíonn ina bhall de chumann den tsórt seo i ndiaidh dó tréimhse réasúnta a chaitheamh i mbun an chluiche, nó fiú i gceannas ar a leithéid. Bíonn na heagraíochtaí seo ag súil lena lán óna gcuid ball, ar nós teacht chun cabhrach do na baill eile in am an ghátair.
Fiú má sheachnaíonn an t-imreoir na cuallachtaí foirmiúla, caithfidh sé, de ghnáth, dul i bhfoireann le carachtair eile le linn an chluiche agus ról speisialtóra a ghlacadh air féin. I gcluichí atá bunaithe ar an troid agus ar an gcomhrac, is iad na gnáthróil ná an "tanc", is é sin, an carachtar a théann idir buillí an námhad agus baill eile na feadhna, "fear an leighis" le féachaint chuige go gcneasaítear cneácha na mball eile, agus "fear na hurchóide", an duine is fearr le dochar a dhéanamh do na naimhde. Ról coitianta eile é "fear na n-orthaí" atá in ann tionchar a imirt ar na naimhde, ionas go dtiocfaidh laghdú ar a scileanna troda, mar shampla. Cuireann an cluiche ar chumas an imreora ról ar bith den chineál seo a ghlacadh air, nó fiú gnéithe na ról éagsúil a mheascadh, nó gan aon ról acu a dhéanamh. Mar sin féin, is minic a thugann an t-imreoir taithneamh do ról ar leith, agus é sásta an pháirt chéanna a dhéanamh ina lán cluichí oll-ilimreoirí éagsúla.
I gcuid de na cluichí ilimreoirí, táthar ag súil leis go bhfuil an t-imreoir sásta ról a charachtair a ghlacadh - is é sin, cloí leis na nósanna is dual don chineál carachtar atá sé a imirt ó thaobh cainte agus iompraíochta de, fiú más ionann sin agus faillí a dhéanamh i gcuspóirí eile, cosúil le cruinniú an fháltais agus na bpointí saoltaithí. An chuid is mó d'imreoirí na gcluichí seo, áfach, ní ghlacann siad róil a gcarachtar orthu ar an dóigh seo, agus mar sin, ní fhéadfá a rá gur cuid den "dea-bhéasaíocht" é an rólghlacadh. Mar sin féin, tá imreoirí ann ar mhaith leo cloí lena róil mar seo, agus cuireann cluichí áirithe "freastalaithe rólghlactha amháin" ar fáil dóibh siúd. Na cluichí oll-ilimreoirí nach bhfuil gnéithe an rólghlactha ag baint leo, tugtar "MMOG" orthu uaireanta, is é sin, cluichí oll-ilimreoirí ar líne.
Bíonn modhnóirí cluiche nó máistrí cluiche ann, ar féidir dóibh bheith ina bhfostaithe ar pá nó ina n-imreoirí deonacha, agus iad ag iarraidh súil éigin a choinneáil ar dhomhan an chluiche. Cuid de na máistrí cluiche, is féidir go bhfuil teacht acu ar shaintréithe cluiche nach bhfuil ar fáil do chách nó ar fhaisnéis ón taobh istigh i leith an chluiche.
Cultúr.
Is iomaí gné is dual do na cluichí seo go léir, agus is iomaí duine a bhfuil taithí aige ar cheann de na cluichí. Mar sin, sa bhreis ar chultúr an chluiche ar leith, is féidir tagairt a dhéanamh do chomhchultúr na gcluichí go léir. Mar shampla, ós rud é go bhfuil aicmí éagsúla de charachtair sa chuid is mó de na cluichí, ní mór céimeanna ar leith a ghlacadh le cothrom Féinne a chinntiú idir na himreoirí ar leith, agus is minic a bhíonn na himreoirí ag éileamh go gcuirfear cis ar dhream ar leith de na himreoirí, nó go mbainfear de dhream eile í.
Sampla eile is ea "muileann coise na leibhéal", ar tráchtadh air cheana féin. Ina lán cluichí i dtús stair an tseánra, b'í an dóigh ba luaithe le dul chun cinn sa chluiche ná na harrachtaí céanna a mharú arís agus arís eile. Tá an "mheilteoireacht" seo sách coitianta sna cluichí inniu féin, agus is ábhar díospóireachta é i measc na n-imreoirí i gcónaí, an bhfuil mórán sult le baint as an meilteoireacht ar aon nós, agus an cuid rólárnach í de na cluichí.
Bíonn a lán tuismitheoirí buartha faoin dúil nimhe a bhíonn ag a gclann sna cluichí seo. Cuid de na himreoirí, tá dímheas acu orthu siúd nach bhfuil "saol dá gcuid féin faighte acu", ó bhíonn siad ag cur amú an iomarca ama i mbun an chluiche. An chuid eile, arís, caitheann siad anuas orthu siúd nach bhfuil sásta "troid cheart a chur suas" i bpáirc chatha an chluiche. Sa bhliain 2005, chuir an tSín srianta leis an imreoireacht: níl cead agat ach trí uair an chloig a chaitheamh i mbun an chluiche in aghaidh an lae, agus má sháraíonn tú an teorainn sin, bainfear cuid dá neart is dá scileanna de do charachtar.
Ailtireacht an Chórais.
An chuid is mó de na cluichí oll-imreoirí, baineann siad úsáid as an freastalaí. An bogearra a chruthaíonn an "ollchruinne" agus a choinníonn ag imeacht í, tá sé á rith gan stad gan staonadh ar an bhfreastalaí, agus an t-imreoir ag dul i muinín bogearra cliaint le teacht i dteagmháil leis. Is féidir go dtugann an bogearra cliaint rochtain don imreoir ar ollchruinne iomláin na himreoireachta, ach is féidir freisin go gcaithfidh tú forlíonadh ar leith a cheannach le gnéithe nó limistéir áirithe de chuid an chluiche a rochtain. Úsáidtear an cineál sin formáide sna cluichí úd "Everquest" agus "World of Warcraft", mar shampla. De ghnáth, caithfidh na himreoirí táille a íoc leis an mbogearra cliaint a cheannach, ach tá sé de chlaonadh inniu rochtain a thairiscint do na húsáideoirí trí bhrabhsálaithe gréasáin nó bogearra réamhshocraithe eile ar féidir úsáid an chliaint a bhaint as.
Tá cluichí oll-ilimreoirí ann freisin a gcaithfidh tú síntiús a íoc leo uair in aghaidh na míosa. Is dual don chluiche oll-ilimreoirí bheith ar obair ar líne gan sos, agus ní mór airgead a bhailiú ó na húsáideoirí agus ó na fógróirí gan sos freisin leis an gcluiche a choinneáil ag imeacht agus a fhorbairt.
Is féidir don chluiche bheith á rith ar níos mó ná aon fhreastalaí amháin, agus na freastalaithe beag beann ar a chéile. Ansin, is féidir go seasann gach ceann acu dá chruinne nó dá dhomhan féin, agus na himreoirí ar na domhain éagsúla seo gan teagmháil le himreoirí na ndomhan eile. Ina lán cluichí den chineál seo, ní thoilltear ach cupla míle imreoir ar aon domhan amháin, ach is eisceacht thábhacht é "EVE Online" a bhí in ann dhá chéad míle imreoir a thoilleadh ar aon domhan amháin i Lúnasa 2007.
Stair.
Níor tháinig na cluichí oll-ilimreoirí ar an bhfód ach i dtús na nóchaidí. Mar sin féin, is iad na chéad chluichí ilimreoirí ó dheireadh na seachtóidí is bunús leis na cluichí oll-ilimreoirí ar fad. B'é an chéad cheann acu seo ná "Mazewar", cé gur forbraíodh tuilleadh cluichí den chineál seo go gairid ina dhiaidh sin don chóras PLATO, córas teagaisc ríomhchuidithe Ollscoil Illinois a raibh an-tábhacht leis i gcúrsaí na ríomhtheicneolaíochta san am. Sa bhliain 1984, cruthaíodh an cluiche úd "Islands of Kesmai". Cluiche cosúil le "Rogue" a bhí ann, is é sin, cluiche a raibh comhéadan úsáide leathghrafach air - is gnách cluichí den chineál seo a ainmniú as an gcluiche úd "Rogue" ón mbliain 1980. I gcluiche den chineál seo, tá mapa déthoiseach ann a thaispeánann cá bhfuil an carachtar, ach san am céanna, tá an cluiche ag tabhairt faisnéise agus ag cur tascanna roimh an imreoir i bhfoirm scríofa. Murab ionann agus "Rogue", áfach, cluiche ilimreoirí ab ea "Islands of Kesmai". B'é an chéad chluiche rólghlactha ilimreoirí fíor-ghrafach ná "Neverwinter Nights", áfach. Bhí sé le fáil ó America Online, agus Uachtarán an ghnólachta sin, Steve Case, á chur chun cinn go pearsanta.
Sa bhliain 1995, baineadh na srianta úsáide den NSFNET, agus hosclaíodh an tIdirlíon do na forbróirí príobháideacha. B'ansin a tháinig na chéad chluichí "oll"-ilimreoirí ar an bhfód. B'é "Meridian 59" an chéad chluiche mór-ratha den chineál seo, agus b'é an ceann ba túisce a bhain úsáid as grafaic thríthoiseach as peirspictíocht an imreora. Tháinig "The Realm Online" ar an bhfód beagnach san am céanna, áfach, agus is féidir a rá gurbh é an chéad chluiche den chineál seo ar chuir an saol mór sonrú ann i ndáiríre. Foilsíodh "Ultima Online" sa bhliain 1997, agus is dócha gurbh é an chéad chluiche mór-ráchairte den chineál seo, cé gur tharraing "Nexus: The Kingdom of the Winds" súil an tsaoil mhóir san Áise ar an gcineál seo cluichí. B'é "EverQuest" a chuir na cluichí oll-ilimreoirí i lár an aonaigh san Iarthar.
Ghnóthaigh lucht a ndeartha brabús maith airgid ar na cluichí sin i laethanta luatha an tseánra, agus mar sin, tá an-iomaíocht idir déantóirí na gcluichí seo ón am sin i leith. Inniu, tá cluichí den chineál seo ar fáil ar chonsóil imeartha cluichí agus i dtimpeallachtaí nua, agus tháinig an-fheabhas ar an imreoireacht ó thaobh compoird agus suilt de. Ghlac "World of Warcraft", de dhéantús an ghnólachta úd Blizzard, ceannas ar an margadh do na cluichí síntiúis, ach tá margadh eile ann do na cluichí a mhaoinítear ar an bhfógraíocht agus ar na hearraí taobh istigh d'ollchruinne an chluiche féin a cheannaíonn na himreoirí i rith an chluiche, ionas nach bhfuil praghas ar an gcluiche féin. Eisceacht is ea an cluiche úd "The Guild Wars", a sheachnaíonn an iomaíocht leis na cluichí oll-ilimreoirí eile, ó nach ngearrann sé díot ach an t-aon táille amháin i dtús an chluiche (is é sin, ní chaithfidh tú an síntiús a íoc go tráthrialta). Cé go bhfuil an córas seo íocaíochta (aon táille amháin) in úsáid i gcluichí eile, is é "Guild Wars" an t-aon cheann amháin den chineál sin a bhfuil ráchairt air i gcónaí.


Audrey Hepburn.
Ba aisteoir Briotanach í Audrey Hepburn (4 Bealtaine 1929 - 20 Eanáir 1993). Rugadh in Ixelles na Beilge í, agus chaith sí a hóige sa tír úd, san Ísiltír, agus i Londain Shasana sular thug sí aghaidh ar na Stáit Aontaithe. D'fhreastail sí ar scoil chónaithe i Sasana agus saoránach Briotanach a bhí inti. Ba mhinic í gléasta in éadaigh deartha ag Hubert de Givenchy ina cuid scannán. Fuair sí bás de bharr ailse ina teach féin san Eilvéis.
Mar gheall ar phost a hathair le comhlacht árachais Sasanach, thaistil an teaghlach sách minic idir an Bheilg, an Ísiltír, agus Sasana. Ó 1935 go 1939, d’fhreastail Hepburn ar Miss Rigden's School, scoil neamhspleách do chailíní in Elham, Kent, in oirdheisceart Shasana. Chaith sí tréimhse an Dara Cogadh Domhanda san Ísiltír, mar a bhfaca sí carráistí traenach lán de Ghiúdaigh ar a mbealach go dtí na campaí géibhinn.


Sun Tzu.
Ginearál agus straitéisí míleata Síneach ab ea Sun Tzu nó Sun Wu (t.544 RC - t.496 RC). Tá cáil ar leith air as an leabhar dá chuid, "Ealaíon na Cogaíochta". Déanann an leabhar áirithe seo cur síos ar na nithe atá ag teastáil chun an leas is fearr a bhaint as an gcogaíocht ar mhaithe le bua tapa neamhchostasach a fháil.
A Chúlra.
Scríobh sé trí chaibidil déag an leabhair seo i Ríocht Wu, cé gurbh as Stát Ch’i é ó dhúchas. Chuaigh an leabhar agus pearsantacht an fhir féin, chomh mór sin i bhfeidhm ar rí Wu, gur cheap sé é ina ghinearál ar a fhórsaí armtha sa bhliain 512 RC. D’éirigh le saighdiúrí Wu an bua an fháil ar na naimhde ba mhó acu, na Ríochtaí Yueh agus Ch’u ar feadh scór bliain. Fuair Sun Tzu agus rí Wu bás thart ar 496 RC.
Deireadh le tionchar Sun Tzu.
Leanadh treoracha míleata Sun Tzu i stát Wu ar feadh tamaill i ndiaidh a bháis agus bhí rath leanúnach ar an stát i gcúrsaí cogaíocht dá bharr. Ach bualadh arm Wu go trom nuair a rinneadh faillí sna treoracha seo agus tháinig deireadh leis an ríocht sa bhliain 473 RC.
Aistriúcháin.
D’aistrigh Íosánach, an tAthair J.J.M. Amiot, an leabhar go Fraincis ar dtús ("Art Militaire des Chinois") sa bhliain 1782. Bhí scéal ann go raibh an leabhar beag seo faoi deara an ratha a bhí ar ghairm mhíleata Napoléon Bonaparte, ach níl aon fhianaise cheart ann ina leith seo. Deirtear gur imigh sé tionchar ar straitéisí míleata Mao chomh maith. D’aistrigh P.F. Calthrop an leabhar go Béarla ar dtús sa bhliain 1905. Rinne Lionel Giles aistriúchán Béarla eile air sa bhliain 1910, arb é an leagan is mó úsáide sa teanga sin (le fáil thíos).


Mario Rosenstock.
Is aisteoir, fuirseoir, aithriseoir agus ceoltóir Éireannach é Mario Rosenstock (rugadh 31 Lúnasa 1971). Bhain sé a cháil is mó amach ar an gclár grinn raidió "Gift Grub" agus mar gheall ar na hamhráin agus na carachtair a d'eascair ón tsraith sin.
Cúlra.
Bhí sinsir Ghiúdacha ón nGearmáin aige ar thaobh a athar agus tá an file Gaeilge Gabriel Rosenstock ina uncail aige. Tá líofacht na Gaeilge ag Mario féin agus is minic go mbíonn an Ghaeilge in úsáid aige ina chuid sceitsí grinn.
Gairm.
Bhain sé cáil amach ar dtús ar an sobaldráma Glenroe, i bpáirt an dochtúra, David Hanlon. Ach bhain sé an cháil is mó amach mar gheall ar na sceitsí grinn a thosaigh sa bhliain 1999 ar an stáisiún raidió, Today FM. I measc na gcarachtar a ndéanann Rosenstock aithris orthu ar an gclár, tá Bertie Ahern, Colin Farrell, Roy Keane agus Daniel O'Donnell. Bhí cáil mhór ar an scigamhrán a chan sé, "José and his Amazing Technicolor Overcoat", ina ndearna sé aithris ar an mbainisteoir sacair, José Mourinho. Scaip scéal an amhráin chomh fairsing sin ar an idirlíon gur chuala Mourinho féin é agus thug ard-mholadh dó é féin.
Ghlac sé páirt Roy Keane, sa dráma ceoil grinn, I, Keano sa bhliain 2005.
D'éirigh leis áit Uimh.1 a bhaint amach sna cairteacha ceoil leis an scigamhrán, 'Leave Right Now', a rinne aithris ar amhrán le Will Young, agus an t-amhrán á chanadh ag an bpeileadóir sacair Éireannach, Roy Keane. Rinne an t-amhrán magadh faoi Keane agus é ag fágáil an chlub peile, Manchester United F.C..
Naisc Sheachtracha.
Rosenstock, Mario
Rosenstock, Mario
Rosenstock, Mario


An Oiséit Thuaidh-An Aláin.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea An Oiséit Thuaidh-An Aláin.


An Bhuiriáit.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Bhuiriáit.
Tíreolaíocht.
Taobh tíre na Buiriáite díreach amach ó Ulán-Ude
Tá an phoblacht suite i ndeisceart láir na Sibéire ar chósta oirthir Loch Baikal.
Crios Ama.
75px Tá an Bhuiriáit suite i gcrios ama Irkutsk (IRKT/IRKST).
Acmhainní nádúrtha.
Tá ór, tungstan, sinc agus úráiniam le fáil sa phoblacht.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Poblacht na Buiriáite roinnte i 21 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin na Buiriáite".


An Iongúiséit.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea An Iongúiséit.


An Chailmíc.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Chailmíc.
Tíreolaíocht.
Tá an phoblacht suite i ndeisceart na Rúise ar chósta Mhuir Chaisp.
Crios Ama.
75px Tá an Chailmíc suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Acmhainní nádúrtha.
Tá ola, gás nádúrtha agus gual le fáil sa phoblacht.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Poblacht na Cailmíce roinnte ina 13 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin na Cailmíce".


An Chabairdín-Bhalcáir.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Chabairdín-Bhalcáir.


Mairí El.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea Mairí El.


Fuirseoir.
Fuirseoir i mbun a cheirde
Is ionann Fuirseoir nó Fear grinn agus duine a chuireann siamsaíocht ar fáil do lucht féachana trín iad a chur ag gáire. Is gnách go n-íoctar an duine as an obair seo. Déantar é seo trí scéalta grinn a insint nó trí eachtraí áiféiseacha a chur ar siúl nó trí ghreann ropánta. Tugtar 'fuirseoir ar a bhoinn' ar fhuirseoir a bhíonn ag caint go díreach leis an lucht féachana os a c(h)omhair, agus é/í á c(h)ur féin in iúl.
Bíonn stíleanna grinn difriúla ag na fuirseoirí éagsúla. Bíonn blas na polaitíochta agus cúrsaí reatha ar ghreann Bill Maher agus George Carlin i Meiriceá, agus bhí an aoir pholaitiúil le sonrú go mór ar ghreann an fhuirseora Éireannaigh, Dermot Morgan. Ach bíonn an greann ag leithéid Tommy Tiernan bunaithe ar a shaol féin nó ar chúrsaí an tsaoil, áit a mbeadh leithéidí Ross Nobel ag baint leasa as áiféis chun daoine a chur ag gáire. Cuireann fuirseoirí iad féin i láthair go beo, nó ar an raidió nó ar an teilifís go minic. Is minic go mbíonn an chuid is mó fuirseoirí ag déanamh a gcoda agus iad ag dul ar camchuairt lena seó féin ar fud na tíre nó ar fud an domhain, go háirithe ag Féiltí Grinn a bhíonn á reáchtáil ar fud an domhain.
Tá rath mór ar ghnó na fuirseoireachta in Éirinn i láthair na huaire. Tá cáil idirnáisiúnta bainte amach ag go leor fuirseoirí Éireannacha agus duaiseanna idirnáisiúnta amhail Duais Grinn Perrier, buaite ag breis is duine amháin acu.
San áireamh leis sin, tá cáil idirnáisiúnta ar na himeachtaí agus ar na féilte grinn a chuirtear ar siúl go bliantúil in Éirinn, amhail Féile Ghrinn Chill Chainnigh agus Féile Ghrinn Bulmers i mBaile Átha Cliath (luaite thíos).


Asunción.
Is í Asunción (go hiomlán: "Nuestra Señora Santa María de la Asunción") príomhchathair Pharagua agus an chathair is mó sa tír. Sa bhliain 2002, bhí cónaí ar 512,112 duine sa chathair féin. Má chuirtear San Lorenzo, Fernando de la Mora, Lambaré, Luque, Mariano Roque Alonso, Ñemby agus Villa Elisa san áireamh, is féidir a rá go bhfuil 1.8 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar na príomhchathrach.


Poblachtaí na Rúise.
Seo liosta poblachtaí na Rúise.


Úráiniam.
Is é an t-úráiniam dúil uimhir a 92, agus is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná U. Miotal geal insínte é nach bhfuil ach iseatóip radaighníomhacha aige. Tá úráiniam an dúlra comhdhéanta as ceithre iseatóp, mar atá, 238U (99.284 %), 235U (0.711 %), 234U (0.0054 %) agus 236U (iarsmaí beaga). Tá na hiseatóip seo go léir fadsaolach, nó is é úráiniam a 234 an ceann is giorra leathré - timpeall ar aon cheathrú milliún bliain. Maidir leis na hiseatóip eile, bíonn an meath ag teacht orthu siúd i bhfad níos maille fós, nó tá siad go léir na milliúin bliain ar leathré. Is é úráiniam a 238 an ceann is fadsaolaí acu go léir, nó tá sé ceithre mhórmhilliún bliain ar leathré.
Is é úráiniam a 235 an ceann is féidir a úsáid sna buamaí adamhacha agus sna himoibritheoirí núicléacha, nó is iseatóp ineamhnaithe é - go praiticiúil, is é an t-aon núiclíd ineamhnaithe a bhfuil teacht uirthi sa dúlra. Maidir leis an gcineál meath radaighníomhach a thagann ar an úráiniam, is é an t-alfa-mheath é, de ghnáth, agus is rud tipiciúil é ag núiclídí troma cosúil le hiseatóip an úráiniam.
Ba é an ceimiceoir Gearmánach Martin Heinrich Klaproth a d'aithin an t-úráiniam agus a d'ainmnigh é sa bhliain 1789. An púdar dubh a d'aonraigh Klaproth, níorbh é an t-úráiniam féin é, mar a shíl sé, ach ocsaíd an úráiniam. Ba é Eugène-Melchior Péligot a rinne an chéad eiseamal den mhiotal féin, sa bhliain 1841.Níor tuigeadh radaighníomhaíocht an úráiniam roimh dheireadh na naoú haoise déag, nuair a d'aithin an t-eolaí Francach Henri Becquerel go raibh an úráinildéshulfáit potaisiam K2UO2(SO4)2 in ann "smúit" a fhágáil ar phláta neamhnochta grianghrafadóireachta. Is é an tátal a bhain sé as an scéal go raibh gathanna dofheicthe ag teacht as an úráiniam agus go raibh na gathanna seo ag oibriú ar an bpláta mar a bheadh solas iontu.
Is é an ochtocsaíd trí-úráiniam, U3O8, an chomhdhúil is tábhachtaí agus is cobhsaí dá bhfuil ag an úráiniam. Is ionann í agus an phicbhleind. Ocsaíd thábhachtach eile í an dé-ocsaíd, UO2. Tá a lán staideanna ocsaídiúcháin ag an úráiniam, ach is iad +IV agus + VI na huimhreacha ocsaídiúcháin is coitianta. Ian tábhachtach é an t-ian úráinile UO22+. San ian seo, is é an staid ocsaídiúcháin atá ag an úráiniam ná +VI, agus téann an t-ian i gcomhdhúile le hainiain na n-aigéad: samplaí iad an chlóiríd úráinile UO2Cl2 agus an tsulfáit úráinile UO2SO4.
Urainiam


Poblacht Altae.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea Altae.


Adygea.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea Adygea.


An Charaitsé-Shiorcáis.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Charaitsé-Shiorcáis.


An Chacáis.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Chacáis ("Khakassia"). Tá sí suite i lár na Sibéire.
Muintir an réígiúin.
Tá breis is leath-mhilliúin duine ina gcónaí sa réigiún. Chuir go leor Rúisigh fúthu sa Chacáis in aimsir Impireacht na Rúise agus an USSR. Mar sin, is Rúisigh iad tuairim is 80% de mhuintir na Cacáise agus ní bhaineann ach 12% leis an bpobal dúchasach.
Príomhchathair.
Is í Abakan, atá suite cois Yenisei ar an taobh deas de dhamba Krasnoyarsk, príomhchathair na Cacáise.. Tá sé tuairim is 4200 km slí ó Mhoscó. Tá breis is 150,000 duine ina gcóaní sa chathair.
Eacnamaíocht.
Is iad an mhianadóireacht agus an t-adhmad na príomhthionscail.


Poblacht Shácha.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea Sácha.


Olonkinbyen.
Is lonnaíocht atá suite ar oileán Ioruach Jan Mayen é Olonkinbyen. Níl ach 18 duine ina gcónaí sa lonnaíocht faoi láthair agus oibríonn siad sa stáisiún aimsire agus sa stáisiún raidió. Is príomhbhaile "de facto" an oileáin é Olonkinbyen. Faigheann muintir na lonnaíochta leictreachas as trí ghinneadóir atá suite sa bhaile.


Stóras tánaisteach.
Úsáidtear an téarma stóras tánaisteach i réimse na ríomhaireachta le haghaidh stóras sonraí ar ghléasanna nach bhfuil ceangailte go díreach leis an láraonad próiseála (i gcodarsnacht le stóras príomhúil a bhíonn ceangailte go díreach leis an LAP).


An Dagastáin.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Dagastáin.


An Bhaisceartastáin.
Poblacht chónaidhme de chuid na Rúise is ea an Bhaisceartastáin nó an Bhaiscír.


Réigiún Eacnamaíochta na Sibéire Thoir.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta na Sibéire Thoir nó "Восто́чно-Сиби́рский экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Meteor.
Is comhlacht teileachumarsáide é Meteor (nó "Meteor Mobile Communications Limited") in Éirinn. Cheannaigh Vodafone an grúpa Eircell (a bhí mar chuid d'Eircom), i 2001, agus d'athraigh siad an t-ainm ó "Eircell" go "Vodafone Ireland".
Ansin cheannaigh Eircom an grupa Meteor sa bhliain 2005 ar €420m, ach choimeád siad an t-ainm Meteor. Tá cheanncheathru na cuideachta suite i mBaile Atha Cliath in Éirinn.
Forás.
Bhuaigh Meteor a gCeadúnas sa bhliain 2000, agus tá siad ag fás go tapaí ó shin, le cúnamh mór óna seirbhís "Free Meteor to Meteor texts for life" agus "Call a friend for free".


Telefónica O2 Ireland.
Is é Telefónica O2 Ireland nó O2 an fochuideachta Éireannach den chomhlacht ilnáisiúnta teileachumarsáide Telefónica ("atá brandaithe mar O2")
Tá a cheanncheathrú lonnaithe i mBaile Atha Cliath. Tá 43.5% den mhargadh acu nó 1.6m custaiméirí in Éirinn.


Futurama.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é Futurama. Sraith beochana atá ann, cruthaithe ag Matt Groening, an fear a chruthaigh The Simpsons.
Scéal.
Is i Nua Eabhrac sa bhliain 3000 atá an tsraith bunaithe. Oibríonn na carachtair do chomhlacht seachadta darb ainm "Planet Express".


Féilim Ó Néill.
Ceannaire ar na Gaeil a d'éirigh amach i gCúige Uladh i 1641 ab ea Féilim Ó Néill, (a bhásaigh i 1653) as Cionn Aird i dTír Eoghain.
Cúlra.
Ba de shliocht Uí Néill, taoisigh Thír Eoghain, Féilim, mac mic le Éinrí Óg Ó Néill a bhí ar an bhfíorbheagán den sliocht sin a raibh talamh fós acu i dTír Eoghain tar éis na Plandála. Ba mar gur thaobhaigh Einrí Óg leis na Sasanaigh in aghaidh Uí Néill, Aodh Mór, i gCogadh na Naoi mBliana, a ceadaíodh dó an talamh sin a choinneái i gCionn Ard ar bhruach na hAbhann Móire. Fuair sé oiliúint mar dhlíodóir i "King's Inns" Shasana, agus teachta de chuid pharlaimint na hÉireann a bhí ann sna 1630dí.
Éirí Amach.
Ní hé amháin go raibh míshásamh ar an líon daoine a cuireadh as seilbh a gcuid talún le linn na Plandála, ach bhí na Caitlicigh, agus na Gaeil ach go hárithe, a bhí fós i seilbh talún faoi bhagairt go leanúnach ag parlaimint Phrotastúnach Shasana in Éirinn. I ndeireadh na 1630dí agus i dtús na 1640dí, agus ráflaí á leathadh go raibh plandáil nua á beartú, chuaigh Féilim Ó Néill i bpáirt le Caitlicigh eile i gcomhcheilg chun Baile Átha Cliath agus bailte eile a ghabháil agus ceannas a bhaint amach, agus é d'aidhm acu a gcearta mar Chaitlicigh agus féinrialtas a éileamh in ainm an Rí. Bhí Féilim Ó Néill freagrach as an ionsaí ar bhailte Chúige Uladh. Chinn ar lucht na comhcheilge Baile Átha Cliath a ghabháil nuair a ghabh na húdaráis beirt díobh, Mag Uidhir agus Mac Mathúin, roimh an éirí amach. D'éirigh Féilim agus muintir an tuaiscirt amach mar sin féin, ach ba ghearr go raibh smacht caillte aige ar na Gaeil a chuaigh san ionsaí ar na plandóirí a bhí i seilbbh a gcuid tailte. Nuair a chinn ar Fhéilim Ó Néill tuaisceart agus oirthear an chúige a ghabháil ghluais sé ó dheas in aghaidh Bhaile Átha Cliath. Rinne siad iarracht Droichead Átha a ghabháil ar dtús, ach chinn orthu, agus scaipeadh furmhór a gcuid fórsaí.
Comhairle Chill Chainnigh.
Leath an t-éirí amach ar fud na tíre agus, faoi earrach na bliana 1642 bhí an tír cés moite de na ceantair timpeall ar Bhaile Átha Cliath, Corcaigh, Doire agus oirthear Chúige Uladh i seilbh na gceannairceach. Bhunaigh na huaisle Caitliceacha Comhdháil Chill Chainnigh a bhí mar rialtas "de facto" neamhspleach ar an tír go dtí 1649. Bhí Féilim Ó Néill ina theachta de chuid na parlaiminte
I 1642, tar éis briseadh tubaisteach in aghaidh na nAlbanach i nGleann Mhic Coinn, láimh le Ráth Bhoth, tháinig Eoghan Rua Ó Néill (mac dearthár le hAodh Mór Ó Néill) i dtír le buíon d'iar-oifigigh ó Reisimint Uí Néill de chuid na Spáinne, agus toghadh é ina ghinearál ar arm na nUltach in áit Fhéilim Uí Néill. Cé go raibh teannas idir an dá Niallach throid Féilim Ó Néill faoi cheannas Eoghain Rua ina dhiaidh sin. Bhris sé go hoifigiúil le hEoghan Ruadh i 1648 nuair a thaobhaigh sé leis na ríogaithe.
Bás.
Nuair a tháinig deireadh leis an gCogadh Cathartha i Sasana tháinig Oilibhéar Cromail go hÉirinn ar cheann arm na parlaiminte i 1649, agus taobh istigh de dhá bhliain ghlac sé ceannas ar an tír. Tar éis bhás Eoghain Ruaidh ba é Easpag an Chlochair, Éibhear Mac Mathúna, a cuireadh i gceannas ar armna nUltach. Bualadh arm na nUltach go tubaisteach i Scairbh Sholais i 1650. Cé go raibh Féilim Ó Néill páirteach sa chath, d'éalaigh sé an t-ár. Chosain sé Dún Chnoc Séaelas i dTír Eoghain in aghaidh arm na parlaiminte. Gabhadh é ar an 4 Feabhra 1653 i gcaisleán an Rocháin i dTír Eoghain. Tugadh go Baile Átha Cliath é, ciontaíodh as tréas é, agus crochadh é.
Féilim Ó Néill sa Litríocht.
Is cosúil gurb é rúnaí agus séiplíneach Fhéilim Uí Néill, Toirdhealbhach Ó Mealláin, a scríobh an cuntas "Cín Lae Ó Mealláin" ina bhfuil cuntas ar an gcogadh agus ar imeachtaí Fhéilim Uí Néill ach go háirithe.[1]
Déantar léiriú ar Fhéilim Ó Néill mar charachtar stairiúil san úrscéal "Dún na Cinniúna" le hAnnraoi Ó Liatháin. Is ar an gcosaint a rinne sé ar Dhún Chnoc Séarlas atá an t-úrscéal bunaithe.[2]
Tá cur síos ar bhriseadh arm Fhéilim Uí Néill i gCath Ghleann Mhic Coinn i 1642 san úrscéal "An Cléireach" le Darach Ó Scolaí.[3]
Tagairtí.
^ 'Cín Lae Ó Mealláin', "Annalecta Hibernica III", Coimisiún Láimhscríbhinní na hÉireann, 1931
^ "Dún na Cinniúna", Annraoi Ó Liatháin, Sáirséal & Dill 1966
^ "An Cléireach", Darach Ó Scolaí, Leabhar Breac, 2007


John Edwards.
Is polaiteoir Meiriceánach de chuid an Pháirtí Dhaonlathaigh é John Edwards (ar 10 Meitheamh 1953 a rugadh é). Bhí sé ina Sheanadóir sna Stáit Aontaithe ar feadh téarma amháin le haghaidh Carolina Thuaidh, idir 1999 agus 2005. Le linn an toghcháin uachtarántachta i 2004, ba é Edwards iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh le haghaidh phost an Leas-Uachtaráin. Bhí Edwards ina iarrthóir d'ainmniúchán an pháirtí don uachtarántacht i 2008. Chuir Edwards béim ar throid in aghaidh na bochtaineachta agus tionchar lucht rachmais sna Stáit Aontaithe, chomh maith le seirbhís sláinte choiteann do chách. Cé nár éirigh lena fheachtas mar iarrthóir, deirtear go raibh tionchar aige ar pholasaithe na bpríomh-iarrthóirí eile, Barack Obama agus Hillary Clinton.
Tacú le Barack Obama.
Ar 14 Bealtaine 2008, chuir John Edwards in iúl go poiblí go raibh sé ag tacú le Barack Obama mar iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh d'Uachtarántacht na Stát Aontaithe.
Naisc Sheachtracha.
John Edwards i mbun stocaireachta sa bhliain 2007


Óige Ghlas.
Is í Óige Ghlas ("Young Greens" as Béarla) eagraíocht na n-óg ag an gComhaontas Glas in Éirinn.
Stair.
Bunaíodh í i Márta 2002. Ar an mórchuid, bíonn an eagraíocht seo ag díriú ar shuim sa pholaitíocht ghlas a spreagadh i measc mhic léinn na n-ollscoileanna, chomh maith len iad a earcú don pháirtí. Bunaíodh an eagraíocht sna ceithre phríomhchampas ar dtús, ach tá sí i ndiaidh scaipeadh amach de réir a chéile go dtí institiúidí tríú leibhéal eile faoin am seo.
Agus Mí na Nollag 2007 ann, tá cumainn de chuid Óige Ghlas le fáil in ocht n-ollscoil, mar atá, UCC, UCD, TCD, NUIG, NUIM, DLIADT, UL, IT Leitir Ceanainn agus Ollscoil na Banríona, Béal Feirste.
Gníomhaíochtaí.
Bhí an eagraíocht páirteach i bhfeachtais pholaitiúla éagsúla go dtí seo. Ina measc bhí an feachtas i gcoinne an chogaidh san Iaráic, chomh maith le feachtais tacaíochta ar son Phrótacal Kyoto agus ar son na Cóirthrádála. In éineacht leis sin, bíonn feachtasaíocht ar siúl acu ar son cearta daonna, cosaint na timpeallachta agus maoiniú breise don oideachas. Bíonn an eagraíocht ag feidhmiú ar bhonn náisiúnta agus áitiúil araon.


South Park.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach í South Park. Sraith beochana atá ann, a chruthaigh Trey Parker agus Matt Stone do Comedy Central. Cuireadh tús leis an tsraith sna Stáit Aontaithe ar 13 Lúnasa 1997 agus cuireadh tús leis an dara sraith déag i Meiriceá ar 12 Márta 2008.
Scéal.
Sraith í seo faoi cheathrar buachaillí atá ina gcónaí i mbaile beag, darb ainm South Park, atá suite i sléibhte Colorado is bíonn rudaí aisteacha ag tarlú sa bhaile seo go minic.
Tá clú agus cáil mhór ar an gclár seo, agus lucht féachana mór aige ar fud an domhain.
Stair.
Bunaíodh an seó ar charachtair a bhí cruthaithe ag Trey Parker agus Matt Stone sa bhliain 1992, nuair a bhí siad san ollscoil le chéile agus léiríodh ar Comedy Central ar dtús é. Bíonn sé ar siúl anois ar TG4 in Éirinn trí mheán na Gaeilge ó 2007 agus ar fud an domhain as Fraincis, as Gearmáinis, srl.
Um an dtaca seo, tá 11 sraith agus scannán ann, agus beidh an dara leath den sraith 12 ag tosnú san fhomhair.
Scannán: "South Park: Bigger, Longer & Uncut".
Scannán is ea (1999) atá bunaithe ar an tsraith teilifíse.


2008.
Bliain bhisigh ab ea an bhliain 2008.


Réigiún Eacnamaíochta na Sibéire Thiar.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta na Sibéire Thiar nó "За́падно-Сиби́рский экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Críoch Altae.
Is críoch í Críoch Altae. Is é Barnaul príomhchathair an réigiúin. Bunaíodh an chríoch seo sa bhliain 1937.


Ceantar Féinrialaitheach na gCántach is na Mainseach.
Is ceantar féinrialaitheach é Ceantar Féinrialaitheach na gCántach is na Mainseach. Bunaíodh an ceantar seo le rialtas dúchais a chinntiú do na Chántaigh agus na Mainsigh sa bhliain 1939. Sa bhliain 2002, bhí cónaí ar 946,590 Rúiseach, 123,238 Úcráineach, 107,637 Tatarach, 17,128 Chántach agus 9,894 Mainseach sa cheantar.


Cúige Novosibirsk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Novosibirsk.


Cúige Kemerovo.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Kemerovo.


Cúige Omsk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Omsk.


Cúige Thomsk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Thomsk.


Cúige Tyumen.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Tyumen.


Ceantar Féinrialaitheach Agin-Buiriáit.
Ba ceantar féinrialaitheach é Ceantar Féinrialaitheach Agin-Buiriáit. Ar 1ú Márta 2008, tiocfaidh an ceantar seo le chéile le Cúige Chita mar Críoch Zabaykalsky. Sa bhliain 2002, bhí cónaí ar 45,149 Buiriátach agus 25,366 Rúiseach sa cheantar.


CLG Séamus Mac Stiofáin (Cill Chainnigh).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i bparóiste Naomh Pádraig, i gCathair Chill Chainnigh é CLG Séamas Stiofáin.
Craobh Comórtas na gClub.
Ba iad CLG Séamus Mac Stiofáin na ceannródaithe do chumainn Chill Chainnigh i gCraobh Comórtas na gClub. B'iadsan curaithe na bliana 1976, 1982 agus 2005.
Féile na nGael.
Tá comórtas uile Éireann Faoi 14 buaite ag foireann an pharóiste sna blianta 1981, 1983, 1989, 1994,1996,2003,2008 an chéad dá uair mar fhoireann scoile Scoil Naomh Pádraig agus uaidh sin mar fhoireann an Chumainn.
Tagairtí.
Seamus Stiofáin (Cill Chainnigh)
Seamus Stiofáin (Cill Chainnigh)
Séamus Stiofáin(Cill Chainnigh)


Dunnes.
Is sraith ollmhargaí í Dunnes nó Dunnes Stores i bPoblacht na hÉireann agus i dTuaisceart Éireann, agus tá cúpla ollmhargadh aici sa Bhreatain agus sa Spáinn. Tá an tsraith ar an gceann is mó den saghas sin in Éirinn, go hairithe ós sa tír sin a bunaíodh í, agus díolann sí éadaí, earraí baile agus bia.
Stair.
Bhunaigh sean-Bhen Dunne an comhlacht i gCorcaigh sa bhliain 1944. Tá a ainm á athrú ó "Dunnes Stores" chuig "Dunnes" de réir a chéile.Thosaigh an pháirt bia den chomhlacht sna 1960-idí. D’oscail an chéad stór i 1966 i gCornelscourt, Baile Átha Cliath. Bhí clú agus cáil ar an gcomhlacht mar gheall ar an conspóid leis an cumann miondíol na hoibritheoirí, a dhiúltaigh chun earraí ón Aifric Theas faoin gcinedheighilt a láimhseáil. Toisc é seo, bhí ar Rialtais na hÉireann é a dhéanamh mídleathach chun earraí a iompórtáil isteach sa tír ón Aifric.
I 2007, d’oscail said an chéad stór do teicstíl amháin ar sráid Anraí, Baile Átha Cliath. Bhrandaíodh an stór mar “Dunnes” seachas “Dunnes Stores”. Ar an 24 Deireadh Fomhair 2007 chinntigh Míchéal Heffernan an tainm nua, sé sin “Dunnes”.


Tesco Ireland.
Is é Tesco Ireland an brainse Éireannach de Tesco plc. Is é Tesco Ireland an tsraith ollmhargaí is mó in Éirinn. Tá ollmhargaí acu faoin ainm "Tesco" den chuid is mó, chomh maith le "Tesco Extra" le haghaidh siopaí níos mó, agus "Tesco Express" i gcomhair siopaí beaga.
Tesco Ireland sna 1980idí.
Ba é "Tesco Ireland" an t-ainm a bhí ar ghrúpa ollmhargaí in Éirinn sna 1980idí. Sa bhliain 1986 díoladh iad chuig an comhlacht H Williams a d'imigh as trádáil an bliain dár gcionn.
Quinnsworth/Crazy Prices.
B'ollmhargadh in Éirinn a thosaigh sna 1970idí é Quinnsworth. Bhi an t-ainm Crazy Prices tugtha acu ar a gcuid siopaí móra. Ba é Associated British Foods (ABF) an t-úinéir. I 1997 díoladh iad chuig Tesco plc agus foirmíodh "Tesco Ireland". Chomh maith leis seo cheannaigh Tesco Lifestyle Sports, ach de bharr ceannach thar barr amach ag an mbainistíocht díchumaiscíodh é.
Tesco.
De réir a chéile athraíodh ainmneacha na siopaí chuig "Tesco Ireland", agus baineadh úsáíd as leagan gorm de lógó Tesco.
Anois tá Tesco ag cur an lógó a úsáidtear sa Bhreatain ar a gcuid siopaí agus tá an lógó "Tesco Ireland" ag imeacht as úsáíd.
Nuacht le déanaí.
Tá Tesco faoi bhrú faoi láthair chun a gcuid praghasanna a ísliú mar gheall ar an mbearna ollmhór idir na praghsanna i bPoblacht na hÉireann agus na praghsanna i dTuaisceart na hÉireann.


SuperValu.
Is sraith ollmhargaí é SuperValu i bPoblacht na hÉireann agus i dTuaisceart Éireann. Tá cúpla siopa sa Spáinn acu freisin. Is é an grúpa Musgrave úinéir an chomhlachta.
Stair.
Bhunaigh Musgrave an comhlacht sa bhliain 1960 mar VG. Sa bhliain 1979 athraíodh ainm na siopaí móra de chuid VG chuig SuperValu, agus athraíodh ainm na siopaí beaga chuig Centra.
Tá SuperValu tar éis neart comhlachtaí a cheannach, H Williams, L&N agus Wellworths ina measc.
Earraí agus seirbhísí.
Tá siopaí SuperValu go léir ina seancheadúnais (franchises).
Tá trí bhranda acu le haghaidh a gcuid earraí: SuperValu, an gnáthbhranda; SuperValu Nice Price, branda lascaine; agus SuperValu Supreme, branda a bhfuil na hearraí ar ard-chaighdeán.


Cúige Irkutsk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Irkutsk.


Lidl.
Is sraith ollmhargaí ollmhór dhomhanda é Lidl Stiftung & Co. KG. Glaotar Lidl ar a gcuid siopaí.
Stair.
Bunaíodh Lidl sa Ghearmáin sna 1930idí. Anois tá níos mó ná 6,000 siopaí acu ar fud an domhain (3,000 sa Ghearmáin).
I 1988 d'oscail siad a chéad shiopa taobh amuigh den Ghearmáin sa Fhrainc.
Is é an grúpa Schwarz úinéir an chomhlachta.


Aldi.
Siopa de chuid Aldi Süd
Is sraith ollmhargaí ollmhór dhomhanda é Aldi. Déanann dhá chomhlacht ar leith an tsraith seo: "Aldi Nord" agus "Aldi Süd". Seasann ALDI i gcomhair Albrecht Discount.
Stair.
Bhunaigh Karl agus Theo Albrecht Aldi in Essen, sa Ghearmáin i 1913. De réir a chéile osclaíodh a lán siopaí ar fud na Gearmáine. I 1966 de bharr troid idir Karl agus Theo Albrecht, fós na húinéirí den comhlacht ag an am, roinneadh an comhlacht.
Aldi Nord.
Ciallaíonn Aldi Nord "Aldi Tuaisceart". Glaotar é seo orthu mar is leo na siopaí Aldi go léir i dtuaisceart na Gearmáine. Is leo siopaí Aldi freisin i go leor tíortha eile, An Fhrainc agus An Spáinn ina measc. Tugtar an t-ainm "Aldi Markt" ar a gcuid siopaí.
Aldi Süd.
Ciallaíonn Aldi Süd "Aldi Deisceart". Is leo na siopaí i ndeisceart na Gearmáine. Is leo siopaí Aldi i dtíortha eile freisin, Éireann, An Bhreatain agus Meiriceá ina measc. Úsáidtear an t-ainm Aldi le haghaidh a gcuid siopaí, seachas san Ostair agus sa tSlóváic (sna tíortha sin úsáidtear an t-ainm "Hofer").


Cúige Chita.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Chita.


Réigiún Eacnamaíochta an Chianoirthir.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta an Chianoirthir nó "Дальневосто́чный экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Cúige Amur.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Amur.


Cúige Mhagadan.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Mhagadan. Is é Magadan an phríomhchathair agus é suite ar chósta an Aigéin Chiúin.


Ceantar Féinrialaitheach na Siuicsíoch.
Ba ceantar féinrialaitheach é Ceantar Féinrialaitheach na Siuicsíoch. Bunaíodh an ceantar sa bhliain 1930. Sa bhliain 2002, bhí cónaí ar 27,918 Rúiseach, 12,622 Siuicsíoch, 4,960 Úcráineach agus 1,534 Eiscimeach sa cheantar.


Réigiún Eacnamaíochta Chugais Thuaidh.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Chugais Thuaidh nó "Се́веро-Кавка́зский экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Réigiún Eacnamaíochta Thuaidh.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Thuaidh nó "Се́верный экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Superquinn.
Is sraith ollmhargaí é Superquinn i bPoblacht na hÉireann.
Stair.
Bhunaigh Feargal Quinn an comhlacht i 1960 i nDún Dealgan. I 2005 cheannaigh Select Retail Holdings Superquinn ó chlann Quinn.
Níl aon siopa acu i gCúige Uladh nó Cúige Chonnacht ach tá a lán siopaí acu i gCúige Laighean, ach go háirithe timpeall Baile Átha Cliath. Tá trí shiopa acu i gCúige Mumhan freisin.


Rufus Wainwright.
Ceoltóir, amhránaí, scríbhneoir ceoil Ceanadach-Mheiriceánach is ea Rufus McGarrigle Wainwright, a rugadh ar 22 Iúil 1973. Thosaigh sé ag taifeadadh ceoil i 1998 agus ón am sin, tá naoi n-albam déanta aige, chomh maith le neart traiceanna a fhaightear ar dhíolaimí agus fuaimrianna scannáin.
Saol.
Rugadh Rufus i Rhinebeck, Nua-Eabhrac. Amhránaithe ceol tíre iad a thuismitheoirí, Kate McGarrigle agus Loudon Wainwright III. Fuair a thuismitheoirí colscaradh agus é ina pháiste, agus chaith Rufus mórchuid a óige i Montréal lena mháthair. Agus scileanna pianó aige ón aois 6, chuaigh sé ar chamchúirt don chéad uair ag an aois 13.


Centra.
Is sraith ollmhargaí é Centra in Éirinn atá faoi cheannais ag an ngrúpa Musgrave. Tá níos mó ná 522 ollmhargadh Centra in Éirinn (120 i dTuaisceart Éireann) faoi láthair agus tá thart ar 14,000 duine fhostaithe ag an gcomhlacht.
'VG' a tugadh ar an ngrúpa ollmharagaí sna seascaidí. Tharla athbhrandú air i 1979. SuperValu a thugtar ar na hollmharagaí móra agus Centra ar na cinn bheaga. Rinne Centra €652.6m i 2002. Tá Centra in iomaíocht díreach le Spar, Mace, agus Londis.


Réigiún Eacnamaíochta Volga-Vyatka.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Volga-Vyatka nó "Во́лго-Вя́тский экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Cúige Kirov.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Kirov. Bunaíodh an cúige seo sa bhliain 1934. Is é Kirov an phríomhchathair.
Crios Ama.
Tá Cúige Kirov suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Kirov roinnte ina 39 réigiún. "Féach Aonaid Riaracháin Chúige Kirov".


Quinn group.
Tá grupa staidéar é Quinn Group, Tá a gceannceathru in Éirinn in Derrylin, Fear Manach, agus a amana "Strength through diversity".
Ostan.
Tá alan Ostan acu, in Éirinn, mar shampla an Slieve Russell agus an Buswells, baile Atha Cliath, sa Seic mar shampla an Hilton Prague, agus i Sasanna, mar shampla an Belfry, an Crown Plaza agus an Holiday Inn.


Cúige Nizhny Novgorod.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Nizhny Novgorod. Bunaíodh an cúige seo sa bhliain 1936. Is é Nizhny Novgorod an phríomhchathair.
Crios Ama.
Tá Cúige Nizhny Novgorod suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).


Asda.
Is sraith ollmhargaí é Asda sa Ríocht Aontaithe.
An Chuideachta.
Cheannaigh an grúpa Wal-Mart Asda sa bhliain 1999. Ansin cheannaigh Asda an grúpa "Safeway Stores (Ireland)" i dTuaisceart Éireann ón ngrúpa Morrisons.
Nuair a cheannaigh Wal-Mart Asda, d'fhás Asda go tapa, agus tá 264 ollmhargadh acu faoi láthair, le breis is 150,00 duine fostaithe iontu.
Tagann an t-ainm as Asquith Dairies
Wal-Mart.
Bhunaigh Sam Walton an grúpa miondíolacháin seo sa bhliain 1962, ar dtús thosaigh an cuideachta le siopa amháin faoin ainm "Walton's five and Dime" agus d'fhás sé go han-tapa. Cheannaigh an grúpa ollmhargaí idirnáisiúnta, ar nós Asda, agus tá breis is 1.9 milliún duine fostaithe acu anois ar fud an domhain.
Is é "Saving You Money Every Day" mana na cuideachta faoi láthair.


Réigiún Eacnamaíochta Volga.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Volga nó "Пово́лжский экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Cúige Phenza.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Phenza.


Stavropol Krai.
Is comheintiteas críochach de Chónaidhm na Rúise í Stavropol Krai (Gaeilge: "Réigiún Stavropol"). Is é Stavropol príomhchathair an réigiúin. Bunaíodh an Réigiún seo sa bhliain 1934.


Aer Árann.
Ceanncheathrú na haerlíne i mBaile Átha Cliath
B'aerlíne é Aer Árann a bunaíodh i 1970. Eitlíonn siad ar fud na hÉireann, chomh maith le roinnt aerfoirt sa Ríocht Aontaithe agus sa Fhrainc. Tá ceannceathrú na haerlíne suite i mBaile Átha Cliath. Cheannaigh Padraig Ó Céidigh an aerlíne sa bhliain 1994.


EasyJet.
Aerlíne is ea EasyJet. Bunaíodh an aerlíne sa bhliain 1995. Eitlíonn EasyJet trasna na hEorpa. Tá seacht gcursa is trí chéad aige idir ochtó cathair. Tá a ceannceathrú suite i Londain, Sasana. Tá a príomhbhunáit in Aerfort Luton i Londain.
D'iompraigh siad timpeall 37 milliún paisinéir sa bhliain 2007. Tá EasyJet in iomaíocht le Ryanair ach go háirithe, chomh maith le Air Berlin, Jet2.com agus Aer Lingus.
Cheannaigh EasyJet 40% den chomhlacht "TEA Switzerland", agus d'athraigh siad ainm na haerlíne go "EasyJet Switzerland" sa bhliain 1998. Cheannaigh siad an aerlíne "Go Fly" sa bhliain 2002.


Walmart.
An chéad siopa ag Sam Walton, in Bentonville, Arkansas. Siopa "Five and Dime" a bhí ann. Lárionad fáilte é anois.
Comhlacht miondíola Meiriceánach is ea Wal-Mart Stores, Inc., nó Walmart, a reachtálann slabhra siopaí lascaine móra ilranna agus siopaí trádstórais. Is é an comhlacht is mó ar domhan é.
Bhunaigh Sam Walton an grúpa sa bhliain 1962 le siopa amháin in Bentonville, Arkansas, agus d'fhás an comhlacht go tapadh. Cheannaigh Walmart ollmhargaí taobh amuigh de na Stáit Aontaithe freisin, mar shampla Asda sa Bhreatain agus Seiyu sa tSeapáin. Tá breis is 2.2 mhilliún duine á bhfostú acu ar fud an domhain.
Bíonn Walmart in iomaíocht le SuperValu agus siopaí móra eile i Meiriceá.
An mana atá acu ná "Save Money, Live Better".


Pilib III na Spáinne.
Bhí Pilib III (14 Aibreán, 1578 – 31 Márta, 1621) ina rí ar an Spáinn.


Críoch Krasnodar.
Is críoch de chuid na Rúise í Críoch Krasnodar. Bunaíodh an chríoch seo sa bhliain 1937.


Cúige Rostov.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Rostov.


Cúige Vologda.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Vologda. Is é Cherepovets an chathair is mó ach is é Vologda an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Vologda suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Vologda roinnte ina 26 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Vologda".


Cúige Tver.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Tver. Is é Tver an chathair is mó agus an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Vologda suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Tver roinnte ina 36 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Tver".


Cúige Leningrad.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Leningrad. Is í Cathair Pheadair an phríomhchathair.


Réigiún Eacnamaíochta Thiar Thuaidh.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Thiar Thuaidh nó "Се́веро-За́падный экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Cúige Novgorod.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Novgorod.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite in Iarthuaisceart na Rúise idir Cathair Pheadair agus Moscó.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Novgorod suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).


Cúige Pskov.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Pskov.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite in Iarthuaisceart na Rúise thiar theas ó Chathair Pheadair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Novgorod suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Vologda roinnte ina 24 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Pskov".


Cúige Smolensk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Smolensk.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Smolensk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 25 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Smolensk".


Jet2.com.
Low Fare Finder House, ceannáras na haerlíne
Aerlíne ísealchostais is ea Jet2.com. Eitlíonn siad go háiteanna ar fud na hEorpa. Cuideachta Sasanach atá ann.
Eitlíonn siad ó Bhéal Feirste, Blackpool, Leeds, Mhanchain, agus 34 háit eile i Sasana, Albain agus sa Bhreatain Bheag. hAthraíodh an t-ainm ó "Channel Express" go "Jet2.com Ltd" sa bhliain 2006, agus d'aistrigh siad a gceannceathrú ó Bournemouth go hAerfort Idirnáisiúnta Leeds Bradford.
D'iompair siad timpeall 2.8 millún duine i 2006. Tá timpeall is 4,000 duine fostaithe acu. Tá an grúpa ag fás go tapa bliain tar eis bliana.


Loch Peipus.
Is loch mór fionnuisce é Loch Peipus (Eastóinis: "Peipsi-Pihkva järv", Rúisis: "Псковско-Чудское озеро (Чудско-Псковское озеро)", Gearmáinis: "Peipussee") suite ar an teorainn idir an Eastóin agus an Rúis i dtuaisceart na hEorpa.
Is é an cúigiú loch is mó in Eoraip tar éis na lochanna Ladoga agus Onega thuas ó Chathair Pheadair sa Rúis, Vänern sa tSualainn, agus Saimaa san Fhionlainn.
Peipus, Loch
Peipus, Loch


Cúige Yaroslavl.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Yaroslavl. Is é Yaroslavl an chathair is mó agus an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Yaroslavl suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Yaroslavl roinnte ina 17 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Yaroslavl".


Cúige Mhoscó.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Mhoscó. Is é Moscó an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Mhoscó suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Mhoscó roinnte ina 17 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Mhoscó".


Réigiún Eacnamaíochta (An Rúis).
Bhí na réigiúin eacnamaíochta bunaithe le haghaigh staitisticí agus gnó amháin.
Liosta na Réigiún Eacnamaíochta.
Réigiúin Eacnamaíochta


Réigiún Eacnamaíochta na hÚraile.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta na hÚraile nó "Ура́льский экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Réigiún Eacnamaíochta Láir Dubhithreach.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Láir Dubhithreach nó "Центра́льно-Чернозёмный экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Réigiún Eacnamaíochta Láir.
Ceann amháin de chuid na réigiúin eacnamaíochta is ea Réigiún Eacnamaíochta Láir nó "Центра́льный экономи́ческий райо́н" as Rúisis.


Supermac's.
Sreang bialann is ea Supermac's in Éirinn. Osclaíodh an chéad bhialann sa bhliain 1978 i bpríomhshráid Bhéal Átha na Sluaighe i gContae na Gaillimhe. Tá breis agus 90 bialann de chuid na sreinge in Éirinn anois, go háirithe i nGaillimh. Pat McDonagh, iar-mhúinteoir, a bhunaigh an comhlacht agus eisean atá mar ardfheidhmeannach uirthi fós.
Díolann Supermac's mearbhia den chuid is mó: sceallóga, burgair, píotsa, iasc, sicín, uachtar reoite, creatháin bhainne, caoineoga is araile.
Supermac's a urraíonn foireann iománaíochta na Gaillimhe.


Fair City.
Is sobaldráma é "Fair City" atá á chraoladh ar RTÉ ó bhí Meán Fómhair na bliana 1989 ann. Tá sé suite i mbruachbhaile ficseanúil den ainm "Carrigstown" a mheabhraítear é a bheith suite i mBaile Átha Cliath Thuaidh. Craoltar é ceithre huaire sa tseachtain ar feadh an bhliain ar fad agus is ceann de na sobaldrámaí is cáiliúla ar teilifís Éireann é. Tugann an comhlacht árachais FBD urraíocht don chlár.


Cúige Bhelgorod.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Bhelgorod. Is é Belgorod an phríomhchathair.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite timpeall 500-700 km ó Mhoscó.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Bhelgorod suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Na hAonaid Riaracháin Chúige Bhelgorod
Tá Cúige Bhelgorod roinnte ina 17 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Bhelgorod".


Cúige Kursk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Kursk. Is é Kursk an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1934.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite timpeall 500-700 km ó Mhoscó.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Kursk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Lochanna.
Tá níos mó na 145 lochanna saorga agus timpeall 550 linne sa chúige.
Achmhainní Nádúrtha.
Is príomhtháirgeoir iarnmhéine na tíre é Cúige Kursk.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Kursk roinnte ina 28 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Kursk".


Penneys.
Is miondíoltóir é Penneys (nó Primark mar a thugtar air i Sasana) atá ag feidhmiú in Éirinn, i Sasana agus sa Spáinn.
Díolann siad éadaí ag 34 siopa in Éirinn, 125 cinn sa Ríocht Aontaithe agus 4 cinn sa Spáinne, agus breis is 26,000 duine á bhfostú acu.
Tá a gceanncheathrú i mBaile Átha Cliath agus i Reading, Sasana.
Stair.
Osclaíodh an chéad siopa ar Shráid Mháire, i mBaile Átha Cliath, Éireann, sa bhliain 1969. D'oscail Arthur Ryan and Micaela Mitchell í. Cheannaigh an comhlacht siopaí ó "C&A" i Sasana, agus d'athraigh siad an t-ainm go "Primark". Is é an t-ainm a úsáidtear in Éirinn ná "Penneys". Sa bhliain 2005, cheannaigh an comhlacht na siopaí "LittleWoods", i Sasana, ar £409 milliún, agus chruthaigh siad 40 shiopa "Primark". Dhíol siad na siopaí eile do New Look agus do chomhlacht eile. Is é Arthur Ryan an príomhbhainisteoir inniu fós. Sa bhlian 2006, d'oscail siad an chéad shiopa sa Spáinn, agus thaining seacht siopa eile ar a shála ó shin i leith. Tá an comlacht ag súil le h-oscailt siopaí i dtíortha eile.


Cúige Lipetsk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Lipetsk. Is é Lipetsk an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1954.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Lipetsk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Lipetsk roinnte ina 18 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Lipetsk".
Radhairc.
Is i Polibino atá an céad túr hipearbolóideach sa domhain. Thóg Vladimir Shukhov an túr seo sa bhliain 1896.


Cúige Voronezh.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Voronezh. Is í Voronezh an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1934.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Voronezh suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Voronezh roinnte ina 18 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Voronezh".


Cúige Kaliningrad.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Kaliningrad. Is é Kaliningrad an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1946.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Kaliningrad suite i gcrios ama Oirthir na hEorpa (EET/EEST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 13 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Kaliningrad".


Cúige Bryansk.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Bryansk. Is é Bryansk an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1944.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Bryansk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Na haonaid riaracháin Chúige Bryansk
Tá an cúige roinnte ina 27 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Bryansk".


Cúige Kaluga.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Kaluga. Is é Kaluga an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1944.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Kaluga suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 24 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Kaluga".


Cúige Oryol.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Oryol. Is é Oryol an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1944.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Oryol suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 24 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Oryol".


Cúige Thambov.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Thambov. Is é Tambov an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1937.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Thambov suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 23 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Thambov".


Cúige Shakhalin.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Shakhalin. Is é Yuzhno-Sakhalinsk an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1947.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 17 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Shakhalin".


Críoch Kamchatka.
Is "críoch" de chuid na Rúise í Críoch Kamchatka. Is é Petropavlovsk-Kamchatsky an phríomhchathair. Bunaíodh an chríoch sa bhliain 2007 de réir chumaisc idir Ceantar Féinrialaitheach na gCoiriaiceach agus Cúige Kamchatka.
Crios Ama.
75px Tá Críoch Kamchatka suite i gcrios ama Kamchatka (PETT/PETST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an chríoch roinnte ina 11 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chríche Kamchatka".


Ceantar na gCoiriaiceach.
Is "ceantar" de chuid na Chríche Kamchatka sa Rúis é Ceantar na gCoiriaiceach nó "Чав’чываокруг" i gCoiriaicis. Is é Palana an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Ceantar na gCoiriaiceach suite i gcrios ama Kamchatka (PETT/PETST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 4 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Cheantair Fhéinrialaithigh na gCoiriaiceach".


Críoch Khabarovsk.
Is "críoch" de chuid na Rúise í Críoch Khabarovsk. Is é Khabarovsk an phríomhchathair. Bunaíodh an chríoch sa bhliain 1938.
Crios Ama.
75px Tá Críoch Khabarovsk suite i gcrios ama Vladivostok (VLAT/VLAST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an chríoch roinnte ina 17 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chríche Khabarovsk".


Cúige Luhansk.
Is cúige (oblast) de chuid na hÚcráine é Cúige Luhansk.


Críoch Phrimorsky.
Is "críoch" de chuid na Rúise í Críoch Phrimorsky. Is é Vladivostok an phríomhchathair. Bunaíodh an chríoch sa bhliain 1938.
Crios Ama.
75px Tá Críoch Phrimorsky suite i gcrios ama Vladivostok (VLAT/VLAST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an chríoch roinnte ina 22 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chríche Phrimorsky".


Cúige Arkhangelsk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Arkhangelsk. Is é Arkhangelsk an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Arkhangelsk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Arkhangelsk roinnte ina 20 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Arkhangelsk".


Cúige Mhurmansk.
Is cúige de chuid na Rúise é Cúige Mhurmansk. Is é Murmansk príomhchathair an chúige.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Mhurmansk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá Cúige Mhurmansk roinnte ina 5 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Mhurmansk".


Cúige Ivanovo.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Ivanovo. Is é Ivanovo an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1936.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite timpeall 300 km thoir thuaidh ó Mhoscó
Crios Ama.
75px Tá Cúige Ivanovo suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 21 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Ivanovo".


Cúige Kostroma.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Kostroma. Is é Kostroma an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1944.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite timpeall 300 km thoir thuaidh ó Mhoscó
Crios Ama.
75px Tá Cúige Kostroma suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Aibhneacha.
Is iad an Volga agus an Kostroma na príomhaibhneacha sa chúige.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 24 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Kostroma".


Cúige Thula.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Thula. Is é Tula an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1937.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Thula suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 23 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Thula".


Cúige Ryazan.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Ryazan. Is é Ryazan an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1937.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Ryazan suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 25 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Ryazan".


Titus Oates.
Bhí Titus Oates (Meán Fómhair 15, 1649 – Iúil 12/13, 1705) ina éitheoir Sasanach a chum bréaga faoi chomhcheilg Chaitliceach i Sasana chun rí na linne, Seárlas II, a mharú. Thosaigh ráig ghéarleanúna nua i gcoinne na gCaitliceach mar gheall air seo agus ba é an tArdeaspag Éireannach, Oilibhéar Pluincéid, a bhí ar an duine deireanach a cuireadh chun báis mar gheall ar eagla na comhcheilge.
Oates, Titus
Oates, Titus


Mionnú Éithigh.
Tugtar mionnú éithigh ar fhianaise bréige os comhair na cúirte faoi mhionn. Is cion ionchúisithe é an mionnú éithigh i dtíortha an Dlí Choitinn. Tugtar "éitheoir" ar an duine a bhfuil an choir seo déanta aige.


Eoghan Rua Mac an Bhaird.
File as Cill Bharúin i gContae Dhún na nGall ab ea Eoghan Rua Mac an Bhaird (c1570-c1630) a thaistil go dtí an Mhór-Roinn le Ruairí Ó Domhnaill i 1607 san eachtra ar a dtugtar fós Teitheadh na nIarlaí agus a chum caointe ar mhór-uaisle na nGael a cailleadh ann.
Tír Chonaill.
Ba i gCill Bharúin i dTír Chonaill thart faoin mbliain 1570 a saolaíodh Eoghan Rua Mac an Bhaird de shliocht filí an Bhaird, filí oidhreachtúla Uí Dhomhnaill. Cailleadh a athair, Uilliam Óg Mac an Bhaird, sa bhliain 1576, agus chum sé an dán 'Rob soraidh t'eachtra a Aoidh Ruaidh' nuair a d'imigh Ó Domhnaill chun na Spáinne ag iarraidh cabhrach i 1602. Phós sé Máire Ní Chléirigh, agus bhí sé féin ar dhuine den teaghlach a fuair pardún ó Shasana nuair a tháinig deireadh le Cogadh na Naoi mBliana i 1603.
An Mhór-Roinn.
D'imigh sé thar sáile i gcuideachta Uí Dhomhnaill (Ruairí) agus Uí Néill (Aodh Mór) i Meán Fómhair na bliana 1607. Chuaigh sé ó Fhlóndras go dtí an Róimh, agus as sin ar ais go Flóndras. Bhí sé sa Róimh arís idir 1613-1625. Ar an Mór-Roinn chaoin sé Ruairí agus Cafarr Uí Dhomhnaill sa dán a chum sé dá ndeirfiúr Nuala 'A bhean fuair faill ar an bhfeart', agus ceaptar gur aistrigh sé leabhar ar chúrsaí míleata d'Aodh mac Ruairí mar chuid den fheachtas chun ionsaí a dhéanamh ar Éirinn as an Ísiltír i 1625-27.
Mac leis ab ea an sagart Proinsiasach Aodh Buí Mac an Bhaird (c1591-1635) a bhí ina ghairdian ar Choláiste na nGael (Coláiste Naomh Antaine i Lobháin). Bhí mac eile leis freisin sna Proinsiasaigh, Fearghal Óg Mac an Bhaird a crochadh in Éirinn i 1642.
Eoghan Rua Mac an Bhaird sa Litríocht.
Déantar léiriú ficseanúil ar Eoghan Rua Mac an Bhaird agus ar a mhac, Aodh Buí, in "An Cléireach", úrscéal le Darach Ó Scolaí.


Ritchie Jones.
Is peileadóir sacair é Ritchie Jones. Imríonn sé faoi láthair le Oldham Athletic. Bhí sé ag imirt le Manchester United nuair a bhí sé níos óige.


Cúige Vladimir.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Vladimir. Is é Vladimir an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1944.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige suite timpeall 200 km thoir ó Mhoscó.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Vladimir suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 16 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Vladimir".


Cúige Chelyabinsk.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Chelyabinsk. Is é Chelyabinsk an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1934.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Chelyabinsk suite i gcrios ama Yekaterinburg (YEKT/YEKST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 27 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Chelyabinsk".


Cúige Sverdlovsk.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Sverdlovsk. Is é Yekaterinburg an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1934.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Sverdlovsk suite i gcrios ama Yekaterinburg (YEKT/YEKST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 30 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Sverdlovsk".


Cúige Kurgan.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Kurgan. Is é Kurgan an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1943.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Kurgan suite i gcrios ama Yekaterinburg (YEKT/YEKST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 24 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Kurgan".


Cúige Orenburg.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Orenburg. Is é Orenburg an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1934.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Orenburg suite i gcrios ama Yekaterinburg (YEKT/YEKST).
Aibhneacha.
Is í an Úrail an phríomhabhainn sa chúige.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 35 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Orenburg".


Críoch Pherm.
Is "críoch" de chuid na Rúise í Críoch Pherm. Is é Perm an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 2005 de réir chumaisc idir Cúige Pherm agus Ceantar Féinrialaitheach Choimí-Pheirmiaiceach.
Crios Ama.
75px Tá Críoch Pherm suite i gcrios ama Yekaterinburg (YEKT/YEKST).
Achmhainní Nádúrtha.
Sa chríoch úsctar ola, gás nádúrtha, gual, ór, diamaint agus a leithéad.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an chríoch roinnte ina 33 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chríche Pherm".


Cúige Shamara.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Shamara. Is é Samara an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1928.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Shamara suite i gcrios ama Shamara (SAMT/SAMST).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 27 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Shamara".


Cúige Sharatov.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Sharatov. Is é Saratov an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1934.
Crios Ama.
left Tá Cúige Sharatov suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 38 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Sharatov".


Cúige Ulyanovsk.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Ulyanovsk. Is é Ulyanovsk an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1943.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Ulyanovsk suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 21 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Ulyanovsk".


Cúige Volgograd.
Is "cúige" de chuid na Rúise é Cúige Volgograd. Is é Volgograd an phríomhchathair.
Crios Ama.
75px Tá Cúige Volgograd suite i gcrios ama Moscó (MSK/MSD).
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 33 réigiún. Féach "Aonaid Riaracháin Chúige Volgograd".


Cúige Shumy.
Is "cúige" de chuid na hÚcráine é Cúige Shumy.


An Chrimé.
Is "poblacht fhéinrialaitheach" de chuid na hÚcráine í an Chrimé. Tá an phoblacht suite i leathinis na Crimé ar chósta thuaidh na Mara Duibhe.
Is iomaí treibh a ghabh is a d'athghabh an Chrimé i rith na staire. Ina measc siúd, bhí na Gréagaigh, na Gotaigh, na hIaránaigh, na Hunaigh, na Casáraigh, Rúisigh Chív, na Biosantaigh, na Cipseácaigh, agus na Mongólaigh. Ceann de na ríochtaí ba tábhachtaí i stair na Crimé ab ea Cánacht na Crimé. Ina dhiaidh sin, thit an leathinis le himpireacht na Tuirce, agus san ochtú haois déag, shealbhaigh Impireacht na Rúise í. Ní ba déanaí, tháinig an tAontas Sóivéadach in áit na Rúise Impiriúla, agus nuair a bhain na poblachtaí Sóivéadacha amach a neamhspleáchas, b'í Poblacht na hÚcráine a choinnigh an Chrimé.
Is iad na Tataraigh Chriméacha muintir dhúchasach na Crimé, ach inniu, is mionlach beag iad: Tataraigh iad 13 % de dhaonra na poblachta féinrialaithí. Nuair a bhí Stailín ag rialú an Aontais Shóivéadaigh, ruaigeadh na Tataraigh Chriméacha ar fad go dtí an Chasacstáin, agus níor tháinig siad ar ais ach le déanaí.
Is í an Úcráinis an teanga oifigiúil, ach is tromlach iad na Rúisigh sa phoblacht, agus cé go bhfuil scéimeanna athbheochana Úcráinise á gcur chun cinn sa Chrimé, dealraíonn sé nach bhfuil fonn ar bith ar na Rúisigh malairt teanga a tharraingt orthu féin. Mar sin, is í an Rúisis caint na sráide i gcónaí. Is iomaí Úcráineach eitneach a bhfuil a chuid Rúisise níos líofa ná a chuid Úcráinise, agus de réir an daonáirimh, tá an Tatairis Chriméach féin níos coitianta mar theanga dhúchais sa Chrimé ná an Úcráinis.
Na hAonaid Riaracháin.
Léarscáil an réigiúin i bPoblacht Fhéinrialaitheach na Crimé.
Tá an phoblacht roinnte ina 25 réigiún.


Carraig Mhachaire Rois.
Baile i gContae Mhuineacháin is ea Carraig Mhachaire Rois ("Carrickmacross" as Béarla). Bhuaigh sí comórtas "Tidy Towns" do bhailte móra cúpla bliain ó shin


Cúige Cherkasy.
Is "cúige" de chuid na hÚcráine é Cúige Cherkasy.
Na hAonaid Riaracháin.
Léarscáil na réigiún i gCúige Cherkasy.
Tá an cúige roinnte i 20 réigiún.


Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann).
Is iad Óglaigh na hÉireann nó Fórsaí Cosanta na hÉireann, an tArm, an tAerchór, agus an tSeirbhís Chabhlaigh atá ag cosaint Phoblacht na hÉireann. "Irish Defence Forces" a thugtar orthu as Béarla.
Saighdiúirí - Arm na hÉireann
Arm.
Is é Arm na hÉireann an brainse is mó de na hÓglaigh, agus ocht míle go léir de shaighdiúirí ar fiannas ansin. Tá trí bhriogáid cos-slua ann faoi láthair, is é sin, briogáid an Deiscirt, briogáid an Oirthir, agus briogáid an Iarthair.
Mairnéalaigh - Seirbhís Chabhlaigh na hÉireann
Cabhlach.
Tá ceanncheathrú na Seirbhíse Cabhlaigh suite in Inis Sionnach i gCuan Chorcaí. Tá 1,144 mairnéalach ar fiannas sa tSeirbhís Chabhlaigh, agus ocht long ann ar fad. Is iad na longa ná LÉ Emer (P21), LÉ Aoife (P22), LÉ Aisling (P23), LÉ Eithne (P31), LÉ Orla (P41), LÉ Ciara (P42), LÉ Niamh (P52), agus LÉ Róisín (P51).
Aerchór.
Is é Aerchór na hÉireann aerfhórsa Bhuan-Óglaigh na hÉireann, agua é lonnaithe in Aerfort Mhic Easmainn, i gContae Átha Cliath. Tá thart ar 850 duine ar fiannas san Aerchór i láthair na huaire.


Mairéad Ní Mhaonaigh.
Is amhránaí agus fidléir í Mairéad Ní Mhaonaigh (a rugadh sa bhliain 1962) as Gaoth Dobhair, Dún na nGall, Éire.
Beathaisnéis.
Tá clú agus cáil ar Mhairéad mar bhall ar an grúpa fíorcháiliúil Altan. Tógadh í féin, a deartháir Gearóid agus a deirfiúr Anna i gCois Claidí i nGaoth Dobhair, agus d'fhreastail sí ar Phobalscoil Ghaoth Dobhair. Múinteoir agus príomhoide bunscoile ba ea a hathair, Proinsias (Francie) i scoil an Luinnigh. Bhí cáil ar Francie mar fhidléir, mar dhrámadóir (scríobh sé geamaireachtaí d'Amharclann Ghaoth Dobhair ar feadh na mblianta) agus mar chumadóir an amhráin 'Gleantán Glas Ghaoth Dobhair.
D'fhoghlaim Mairéad an ceol óna hathair agus ón fhidléir cáiliúil Dinny McLaughlinn (a raibh an grúpa traidisiúnta Aileach aige) agus d'fhoghlaim sí amhráin traidisiúnta Thír Chonaill fosta le linn a hóige. Casadh an ceoltóir Frankie Kennedy uirthi nuair a bhí sí cúig bliana déag d'aois agus chuaigh siad beirt le bunmhúinteoireacht i mBaile Átha Cliath. Chaith siad cúpla bliain ag seinm le chéile agus phós siad sa bhliain 1981. Tar éis tamall de bhlianta d'éirigh siad as an mhúinteoireacht agus thosaigh ag seinm go lánaimseartha lena ngrúpa Altan. Fuair Frankie bás go hóg sa bhliain 1994 ach lean Mairéad agus an grúpa ar aghaidh agus bhain cáil agus gradam idirnáisiúnta amach.
In 2008, rinne Mairéad a chéad albam aonarach a chríochnadh. Tugadh "Imeall" air.
Altan.
Íomhá: Canúintí_Ceoil_-Mairéad_Ní_Mhaonaigh-www.TG4.ie-_5780533755_4450668e19_o.jpg|thumb|border|right|* "Horse with a Heart" (1989)


Tiësto.
Is é Tiësto (rugadh mar Tijs Michiel Verwest ar 17 Eanáir, 1969 i Breda, Brabant Thuaidh, An Ísiltír) ceann de na DJanna is cáiliúla ar domhan i gceol trance.
Chuir sé DJ Tiësto ar féin ach dá chúpla albam deiridh d’fhág sé an focal DJ amach agus thosaigh sé ag glaoch Tiësto amháin ar féin. Roghnaíodh é mar an DJ is fearr ar domhan 3 uair ina dhiaidh a chéile, in 2002, 2003 agus in 2004 sa chomórtas "Djmag".


Cathal Buí Mac Giolla Ghunna.
Duine de na filí ba cháiliúla i gCúige Uladh ab ea Cathal Buí Mac Giolla Ghunna. (t. 1680-1756). Rugadh é timpeall 1680 i bhFear Manach, chaith sé seal ina ábhar sagairt, ach chuaigh le filíocht agus le cairréireacht ina dhiaidh sin. Is é An Bonnán Buí amhrán magúil faoi bhás éin den tart, an saothar is cáiliúla dá chuid agus bíonn leaganacha de á gcanadh go fóill ar fud na hÉireann.
D'fhoilsigh an scoláire Breandán Ó Buachalla bailiúchán dá shaothar: "Cathal Buí: Amhráin" sa bhliain 1975.
Ficsean.
Tá Cathal Buí mar charachtar san úrscéal "Rún an Bhonnáin" le Proinsias Mac a' Bhaird a foilsíodh sa bhliain 2010.


Granada.
Is í cathair Granada na Spáinne príomhchathair an réigiúin Granada. Tá sí suite faoi shléibhte an Sierra Nevada mar a bhfuil cumar an dá abhainn, an Darro agus an Genil, 738 méadar os cionn leibhéal na mara. De réir daonáirimh sa bhliain 2005 bhí 236,982 duine sa chathair, agus beagnach leathmhilliún sa cheantar uirbeach.
Is ann atá an Alhambra, daingean agus caisleán de chuid na Múrach, ceann de na hiarsmaí stairiúla is tábhachtaí agus is clúití sa Spáinn a thugann léargas ar chultúr Muslamach, Giúdach agus Críostaí na cathrach. Tugtar Albaicin ar cheantar traidisiúnta Arabach na cathrach agus tá siopai agus gnólachtaí Múracha ann i gcónaí.
Stair.
Bhí lonnaíocht Ibeirea-Cheilteach ann fadó agus tháinig lonnaitheoirí eile ar a seal ón Chartaig, ón Ghréig agus ón Róimh. Thug na Rómhánaigh Illiberis ar an gcathair agus bhí a mboinn airgid féin aici faoina réimeas. Nuair a thit impireacht na Róimhe rinne na Viseagotaigh ionradh ar leithinis na hIbéire agus ionad tábhachtach riaracháin agus míleata acu sa chathair.
Chuir pobal Giúdach fúthu i bhfobhaile de chuid na cathrach ar ar tugadh 'Gárnata' agus chabhraigh siad le Tariq ibn-Ziyad an chathair a ghabháil do na Múraigh i 711. Thug na Múraigh Ilbira ar an gcathair agus thug na Críostaithe Elvira uirthi. Rinneadh príomhchathair aisti ar Chailifeacht Cordóba. Bhí an-chuid achrainn sa Chailifeacht ar feadh na mblianta agus scroiseadh an chathair i 1010. Nuair a atógadh í, bhí Garnáta ina dlúthchuid den chathair nua agus is as sin a tháinig ainm nua na cathrach. Faoi rítheaghlach Zirid, rinneadh éimireacht neamhspleách de Granada agus d'fhás sí amach thar an Darro go dtí an áit ina bhfuil an Alhambra anois.
Ríocht Granada.
I 1228 d'imigh an prionsa Almohad, Idris chun na hAfraice agus bhunaigh Ibn al-Ahmar an rítheaghlach Muslamach b'fhadmharthanaí ar leithinis na hIbéire - na Nasrid. Bhí feachtas láidir ar bun ag ríthe agus uaisle Críostaí chun an Spáinn a athghabháil ó na Múraigh agus tar éis dóibh Córdóba a ghabháil i 1236, chuaigh na Nasrid i gcomhghuallaíocht leis an Rí Ferdinand as Castile. Tugadh Ríocht Granada ar an stát i 1238. Foríthe do ríocht Castile a bhí sa taifa ansin ar feadh 250 bliain. Chabhraigh siad leis na ríthe Críostaí trádáil a dhéanamh leis an Maghreb san Afraic ach de réir a chéile cúngaíodh an ríocht agus faoi 1492 ní raibh inti ach limistéir bheag ar chósta na Meánmhara. Arabais an teanga oifigiúil agus an mháthairtheanga a bhí inti.
Chuir fionnachtana tíreolaíocha na Portaingéile isteach ar an trádáil leis an Afraic agus chuaigh ríocht Granada i léig. Le haontú Ríochta Castile agus Aragon i 1479 chaith na ceannairí Críostaí súile santacha ar an méid a bhí fágtha de shealús na Múrach sa Spáinn. Cuireadh léigear ar Granada agus ghéill an rí deireanach Muslamach, Muhammad XII, nó Boabdil mar a thug na Spáinnigh air, do na 'Ríthe Caitliceacha' ar an 2 Eanáir 1492.
Tugadh cead do na Muslamaigh a gcreideamh a chleachtadh ach faoi 1499 tosaíodh ar ghéarleanúint agus de réir a chéile cuireadh iachall orthu iompú ina gCaitlicigh nó imeacht leo chun na hAfraice. Ina ainneoin sin tá carachtar láidir Múrach ag an chathair i gcónaí agus tugann na sluaite cuairt uirthi dá bharr sin.
Tá an-cháil ar Ollscoil Ghranada agus caitheann na mílte mac léinn as gach cearn den Eoraip seal inti.


Scoil saothair.
Scoil chónaitheach le haghaidh dilleachtaí agus páistí míréireacha is ea an scoil saothair. Tháinig coincheap na scoile saothair ar an bhfód sa naoú haois déag, agus b'é ba chuspóir leis na scoileanna saothair ná na hamhais bheaga a choinneáil istigh ó na sráideanna, ionas nach rachaidís le coiriúlacht ná le meirdreachas, agus ceird éigin a mhúineadh dóibh, ionas go bhféadfaidís déanamh as dóibh féin nuair a thiocfaidís i mbun a méide.
In Éirinn, bhí na scoileanna saothair sách coitianta fiú nuair a bhí an cineál seo scoileanna dúnta le fada an lá sa Ríocht Aontaithe. Sa deireadh, tháinig sé chun solais go raibh drochíde á tabhairt do na páistí i gcuid de na scoileanna, agus b'éigean na scoileanna deireanacha saothair a dhúnadh. Inniu féin, bíonn iar-dhaltaí de chuid na scoileanna seo ar lorg éirice, agus a saol curtha ó mhaith ag an gcruatan a d'fhulaing siad ina n-óige.
Bunú na Scoileanna.
Sa bhliain 1868, tháinig an tAcht um Scoileanna Saothair ar leabhar na reacht. Bhí na scoileanna seo dírithe ar dhilleachtaí agus ar pháistí ar thréig a dtuismitheoirí iad. B'iad na manaigh agus na mná rialta ba mhó a bhíodh ag reachtáil na scoileanna saothair in Éirinn. Sa bhliain 1900, shroich líon na scoileanna saothair a uasmhéid in Éirinn, agus ocht míle páiste ag freastal ar 71 scoil den tsaghas seo ar fud an oileáin. Sa bhliain 1908, reachtaíodh an tAcht um Páistí a d'fhoráil go gcaithfeadh cigire ar leith cuairt a thabhairt ar na scoileanna seo uair in aghaidh na bliana.
Ré an tSaorstáit.
Níor athraigh an Chéad Dáil ná bunú an tSaorstáit a dhath faoi na scoileanna saothair. Sna tríochaidí, áfach, chuir na húdaráis an chéad chron sa chineál saoil a bhí ag na páistí sna scoileanna saothair. Sa bhliain 1933, tháinig deireadh leis na scoileanna saothair sa Ríocht Aontaithe, ach má tháinig, níor mhothaigh údaráis na hÉireann gur chóir dóibh aithris a dhéanamh ar an ngníomh sin. Go gairid ina dhiaidh sin féin, áfach, tháinig tuarascáil ó choiste a raibh staidéar déanta aige ar choinníollacha an tsaoil sna scoileanna saothair. Is iomaí locht a fuair an coiste orthu. Mar shampla, bhí siad plódaithe le páistí, agus maidir leis an oiliúint agus leis an oideachas a bhí ar fáil do na daltaí, ní raibh sé thar mholadh beirte ach an oiread. Ní bhíodh na pobail áitiúla ag tabhairt tacaíochta do na scoileanna saothair ná do na daltaí - fiú má bhí ceird acu, ní bhfaighfidís jab ar bith sa chomharsanacht. Go ginearálta, ní raibh saol ar fónamh ar fáil d'aon duine a raibh scoil saothair críochnaithe aige. Mar sin féin, b'é an chonclúid a bhain lucht scríofa na tuarascála seo as an scéal gur chóir na scoileanna saothair a fhágáil faoi chúram na n-ord reiligiúnda as sin amach, fosta.
An Drochshaol ag Teacht chun Solais.
Sa bhliain 1943, chuaigh scoil saothair trí thine sa Chabhán. Fuair cúigear cailín déag is fiche bás, chomh maith le bean chnagaosta amháin. Níor cuireadh an dlí ar na mná rialta a bhí i gceannas ar an áit, áfach. An bhliain dár gcionn, thuairiscigh an Cigire P. Ó Muircheartaigh go raibh na páistí ag stiúgadh le hocras sna scoileanna saothair. Bhí an Muircheartach ar buile faoin dóigh a raibh na mná rialta ag déanamh neamhshuime de chruachás na rudaí beaga, agus dúirt sé gur smál náire ar thír Chríostaí a bhí ann. Má dúirt féin, áfach, níor athraigh mórán. Sa bhliain 1945, áfach, chinn an Roinn Oideachais an phá chéanna a íoc leis na múinteoirí sna scoileanna saothair agus a bhí ar fáil do na gnáthmhúinteoirí, agus cuireadh dhá oiread eile airgid le maoiniú na scoileanna féin.
An tAthair Ó Flannagáin in Éirinn.
Sa bhliain 1946, tharraing imthoscaí na scoileanna saothair aird choitianta arís, nuair a tháinig an tAthair Éamonn Ó Flannagáin ar cuairt go hÉirinn. Sagart Caitliceach Gael-Mheiriceánach ab ea an Flannagánach seo - b'as Contae Ros Comáin dó - agus clú is cáil air toisc go raibh sé ag iarraidh fóirithint a thabhairt do na dilleachtaí agus na páistí gan dídean trí iad a eagrú ina bpobal féinrialaitheach - "Boys Town". Nuair a chonaic sé an chaoi a bhí ar scoileanna saothair na hÉireann, bhí sé scanraithe ar fad. Tharraing sé callán agus racán poiblí le go ndéanfadh na Teachtaí Dála rud éigin le bail cheart a chur ar na scoileanna seo, ach níor éirigh leis mórán a chur i gcrích: sa deireadh, b'éigean dó imeacht as Éirinn faoi bhrú an Stáit agus na hEaglaise araon. Fuair an tAthair Ó Flannagáin bás le taom croí go gairid ina dhiaidh sin, agus d'fhuaraigh an diospóireacht ansin gan torthaí praiticiúla.
An Seanchruatan gan Athrú.
Is iomaí scannal a tharraing na scoileanna saothair sna blianta ina dhiaidh sin, ach is beag a rinneadh le feabhas a chur orthu. Sa bhliain 1947, fuair gasúr beag a bhí trí bliana d'aois bás i scoil saothair i Ráth Droma, Contae Chill Mhantáin, nuair a cuireadh ag folcadh in uisce te bruite é. Cuireadh coiste ag fiosrú an scéil, agus b'é an breithiúnas a thug siad ná go raibh foireann na scoile chomh siléigeach ina gcuid oibre is gur coir a bhí ann, ach ba chuma leis an Roinn Oideachais faoi. Sa bhliain 1951, arís, lochtaigh an cigire stáit a raibh sé de dhualgas air súil a choinneáil ar na scoileanna seo, lochtaigh sé na scoileanna saothair toisc nach raibh siad go maith ag tabhairt aire do na páistí ná ag caitheamh leo mar ba chóir.
D'fhéach an Eaglais leis na scannail a choinneáil faoi cheilt. Sa bhliain 1960, mar shampla, fuair na Gardaí amach go raibh bráthair darbh ainm Pól Mag Aonghusa ag baint úsáide as na cailíní óga faoina chúram le haghaidh scannáin phornagrafaíochta. B'fhearr leis an Ard-Easpag an scéal a shocrú taobh istigh den Eaglais, agus níor cuireadh an dlí ar an mBráthair Mag Aonghusa roimh an mbliain 1997.
Deireadh Ré na Scoileanna Saothair.
I rith na seascaidí, tharraing drochshaol na bpáistí sna scoileanna saothair callán i ndiaidh calláin, agus thosaigh an tuiscint ag teacht ag an tsochaí ar fad go raibh sé in am éirí as an scoil saothair go hiomlán. Sa bhliain 1970, d'eisigh giúistís ar shloinne dó Ó Cinnéide tuarascáil ar shaol na scoileanna saothair, agus é ag moladh iad a dhúnadh, ó chuir na himthoscaí ansin úrscéalta Charles Dickens i gcuimhne dó. Mar sin féin, níor tháinig deireadh leis na scoileanna seo ach de réir a chéile, agus bhí scannail nua ar na bacáin go fóill.
Oidhreacht na Scoileanna Saothair.
Ón mbliain 1989 i leith, foilsíodh roinnt leabhar dírbheathaisnéisiúil le scríbhneoirí a raibh tréimhse caite acu sna scoileanna seo nuair a bhí siad óg, cosúil le "The God Squad" le Paddy Doyle, "Fear of the Collar" le Patrick Touher, "Suffer the Little Children" le Mary Raftery, agus "Freedom of Angels" le Bernadette Fahy. Choinnigh na leabhair seo ceist na scoileanna saothair i mbéal an phobail sna nóchaidí, agus sa deireadh, rinne an Taoiseach Parthalán Ó hEachthairn leithscéal poiblí as an dóigh ar fhág an stát Éireannach na dilleachtaí i lámha na n-ord eaglasta gan súil cheart a choinneáil ar mhí-iompar coiriúil na mbráithre is na mban rialta. Cuireadh an dlí ar dhaoine de na ciontóirí ba mheasa, agus bhí an Eaglais sásta céad milliún punt a bhronnadh an Stát le héiric a íoc leo siúd ar bhain na bráithre nó na mná rialta mí-úsáid ghnéis astu.


Cúige Kherson.
Is "cúige" de chuid na hÚcráine é Cúige Kherson.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 18 réigiún.


Cúige Zaporizhia.
Is "cúige" de chuid na hÚcráine é Cúige Zaporizhia. Is é Zaporizhia an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige seo sa bhliain 1939.
Na hAonaid Riaracháin.
Tá an cúige roinnte ina 20 réigiún.


Bráithre Críostaí.
Bhunaigh Éamann Iognáid Rís Ord na mBráithre Críostaí (go hoifigiúil sa Laidin "Congregatio Fratrum Christianorum") sa bhliain 1802 i bPort Láirge. San oideachas a bhí a bpríomh-aidhm agus laistigh de roinnt blianta bhí scoileanna acu i gCarraig na Siúire, Dún Garbhán, Corcaigh, agus Baile Átha Cliath.
Sa lá inniu tá scoileanna acu ar fud na tíre in Éirinn, agus san Astráil, sa Ríocht Aontaithe, san Nua-Shéalainn (agus roinnt tíortha eile) freisin.
Le déanaí in Éirinn d'fhógair na Bráithre Críostaí go bhfuil said ag éirí as an ról bainistíochta scoile a bhíodh acu. Tá an ról sin acu ó bunaíodh an t-Ord, ach níl go leor Bráithre inniu chun bainistíocht a dhéanamh ar na scoileanna. Tá "Iontaobhas Scoile Éamonn de Rís" (nó "The Edmund Rice Schools Trust") á bhunú acu agus is é an t-Iontaobhas seo a eagróidh bainistíocht na scoileanna as seo amach.


Dáithí Ó hÓgáin.
Ollamh le Béaloideas na hÉireann i gColáiste na hOllscoile Baile Átha Cliath ba ea Dáithí Ó hÓgáin MA PhD. Rugadh é i gContae Luimnigh agus ba scríbhneoir é i mBéarla agus i nGaeilge chomh maith le bheith ina scoláire. Bhásaigh sé Nollaig na bliana 2011.
Is iomaí leabhar atá scríofa aige – lena n-áirítear sé chnuasach filíochta agus trí chnuasach gearrscéalta, ocht leabhar taighde, deich n-eagrán agus saothair níos éadroime – chomh maith le mórán altanna taighde faoi litríocht, béaloideas, stair agus sanaseolaíocht in irisí léinn agus i gciclipéidí. Sé leabhar déag atá scríofa aige i nGaeilge, seacht gcinn is fiche i mBéarla, agus dhá leabhar dhátheangach, agus tá eagráin éagsúla dá chuid leabhar foilsithe i dtíortha ar leith. Is san idirphlé idir béaloideas agus litríocht is mó atá a spéis chomh maith le léiriú na staire i bhfoinsí béaloidis agus an saibhriú a dhéanann an béaloideas ar an samhlaíocht aonair agus ar an gcultúr cruthaitheach.
Ghnóthaigh sé céim BA sna Nuatheangacha i gColáiste na hOllscoile, BÁC, MA i dTeanga agus Litríocht na Gaeilge agus PhD sa Bhéaloideas (Ollscoil na hÉireann). Bhí sé ina reachtaire ar an gCumann Gaelach agus é i gCOBÁC. Bhí baint lárnach aige le dréachtaí mholtaí UNESCO faoi chosaint bhéaloideas an domhain i 1987, agus bhí sé ina chomhbhunaitheoir ar an Ionad Eorpach do Chultúr Traidisiúnta i mBudapest i 1994. Tá léachtaí tugtha aige agus a chuid filíochta léite aige ar fud na hÉireann agus i dtíortha eile, Sasana, Coimre, Alba, An Fhrainc, Monaco, An Bheilg, An Ghearmáin, An Pholainn, An Liotuáin, An Eastóin, An Rúis, An Ungáir agus an Íoslann ina measc. Tá aithne air mar chraoltóir raidió agus teilifíse, agus léiríodh ceithre dhráma raidió dá chuid.


An Leapóintis.
Is éard is Leapóintis ann ná teanga nó canúint Cheilteach a bhí á labhairt sa cheantar ar thug na Rómhánaigh "Gallia Cisalpina" (an Ghaill Chios-Alpach, nó an Ghaill ar an taobh seo de na hAlpa) air idir 700 RC agus 400 RC. Is ionann "Gallia Cisalpina" agus tuaisceart nó iarthuaisceart na hIodáile sa lá atá inniu ann. Glactar leis gur canúint nó dlúthghaol de chuid na Gaillise a bhí sa Leapóintis, agus mar sin, is ceann de theangacha Ceilteacha na Mór-roinne í.
Níl mórán ar eolas faoin Leapóintis. D'fhág lucht a labhartha ina ndiaidh dornán d'inscríbhinní in aibítir Lugano. Aibítir is ea í atá bunaithe ar chóras litrithe na hÉatrúscaise - seanteanga a bhí á labhairt i Leathinis na hIodáile go forleathan sular tháinig an Laidin i réim go forleathan. Thángthas ar na hinscríbhinní Leapóintise timpeall ar Lugano, in aice leis an dá loch úd Lago di Como agus Lago Maggiore. Sa cheantar céanna, baineadh úsáid as córais chosúla scríbhneoireachta le teangacha eile, ar nós na Raetaise agus na Veinéitise, a scríobh, agus is dócha go bhfuil gaol ag aibítir Rúnach na dtreibheanna Gearmáinice leis an aibítir seo freisin.
Ar dtús, b'í an Ghaillis a d'fhág an Leapóintis in áit na leathpingine ina fód dúchais féin, nó tháinig treibheanna Gailleacha anall ó bhruach eile na habhainne úd Po le socrú síos sa cheantar. Ansin, sa dá aois dheireanacha roimh bhreith Chríost, b'iad na Rómhánaigh a shealbhaigh "Gallia Cisalpina", agus an teanga Laidine ag teacht sna sálaí acu, ní nárbh ionadh.
Níl na saineolaithe go léir ar aon tuairim faoi na hinscríbhinní Leapóntacha. Tá cuid acu barúlach go bhfuil na cinn is sine de na hinscríbhinní scríofa i dteanga nach bhfuil baint dá laghad aici leis na Ceiltigh, teanga atá gaolmhar leis an tsean-Liogúiris. De réir na tuisceana seo, ba chóir an t-ainm úd "Leapóintis" a chur in áirithe don teanga seo, agus "Gaillis Chios-Alpach" a thabhairt ar theanga Cheilteach na n-inscríbhinní eile. B'é seo an dearcadh coitianta go dtí tús na seachtóidí, nuair a d'fhoilsigh an saineolaí Michel Lejeune a shaothar faoi na hinscríbhinní Leapóntacha. Ina dhiaidh sin, glacadh leis go fairsing gur teanga Cheilteach a bhí sa Leapóintis - teanga chomh heisceachtúil leis an gCeiltibéiris, b'fhéidir, ach teanga Cheilteach mar sin féin. Tuiscint réasúnta nua is ea gurb aon teanga amháin iad an Leapóintis agus an Ghaillis Chios-Alpach.
Fuair an teanga a hainm ó na Leapóntaigh ("Lepontii"), treibh sheanársa a raibh cónaí orthu sa phroibhinse Rómhánach a dtugtaí Rhaetia uirthi - is ionann í Rhaetia agus codanna de thuaisceart na hIodáile, den Eilvéis agus de dheisceart na Gearmáine inniu. Is iomaí saineolaí léinn Cheiltigh a thugann "Leapóintis" ar chanúintí Ceilteacha Thuaisceart na hIodáile réamh-Rómhánaí go léir, ach tá cuid de lucht an léinn Cheiltigh den bharúil gurbh fhearr difríocht a aithint idir na Leapóntaigh, treibheanna bundúchasacha Ceilteacha eile na hIodáile agus na treibheanna ón nGaill a shealbhaigh Tuaisceart na hIodáile nuair a bhí annálacha na staire á scríobh cheana féin.
Tá na hinscríbhinní Leapóintise is sine ag dul níos faide siar ná an cúigiú haois RC. An ceann a fuarthas i gCastelletto Ticino, tháinig sé chun saoil sa séú haois RC, agus is dócha gur breacadh an ceann ó Sesto Calende síos sa seachtú haois RC. An cultúr a mbaineann na hinscríbhinní leis, tugann lucht na seandálaíochta Cultúr Golasecca air, agus iad inbharúla gur cultúr Ceilteach a bhí ann. Maidir leis an dáta a luaitear le héag na Leapóintise, níl ann ach tuairimíocht atá bunaithe air nach bhfuil aon inscríbhinn níos deireanaí ar fáil sa teanga.
Leapóintis


Lios na gCearrbhach.
Is cathair í Lios na gCearrbhach ar an taobh thiar-theas de Bhéal Feirste i dTuaisceart Éireann. Tugtar "Lisburn" ar i mBéarla de ghnáth, ach úsáidtear an t-ainm "Lisnagarvey" uaireanta freisin in ainmneacha scoileanna, clubanna spóirt agus do phearsaí poiblí mór le rá. Rinneadh cathair de go hoifigiúil i 2002 mar chuid de cheiliúradh órga Bhanríon na Ríochta Aontaithe. Tá sé suite ar dhá thaobh abhainn an Lagáin agus mar sin roinnte idir dhá chontae, An Dún agus Aontrom. Dar le daonáireamh 2001 bhí 71,465 duine i Lios na gCearrbhach. Cé gur tugadh stádas cathrach dó níl ann dáiríre ach baile mór tuaithe.
Bunaigh Louis Crommelin agus inimircigh eile Hugeunot an tionscal lín i Lios na gCearrbhach sa bhliain 1698 Tá iarsmalann lín ar fáil i seanteach an Mhargaidh i gcearnóg an Mhargaidh.


Carghas.
Tréimhse liotúrgach troscadh agus tréanais is ea an Carghas sna heaglaisí Críostaí. Maireann sé ó Céadaoin an Luaithrigh go dtí an Cháisc, agus tá a mbealaí féin ag na haicmí éagsúla creidimh chun na dátaí a ríomh. De réir an Nuathiomna chaith Íosa Críost daichead lá sa bhfásach agus an Diabhal ag cur cathú air, agus is i gcuimhne air seo a bhíonn lucht creidimh ar troscadh agus ar tréanas sa tréimhse seo, mar íobairt agus mar phíonós sula ndéantar aiséirí Chríost a cheiliúradh Domhnach Cásca.
Stair.
Tháinig an focal "Carghas" as an Laidin "Quadragesima" a bhríonn 'Daicheadú'. Is é an focal Fraincise den Carghas ná "Carême".
Áiríonn na Eaglaisí san traidisiún Biosántach (m.sh.Ceartchreidmheachas) na laethana Carghas go difriúil. Tá traidisiúin áitiúil difriúil freisin san Eaglais Ortadocsacht an Oirthir.
Troscadh.
Is é Carghas seal go traidisiúnta i mbun troscadh. Ba an traidisiún úsáideach toisc go raibh sé seal nuair ba riachtanach bia cé ata coinnithe den geimhreadh a bheith ite roimh d'éirigh sé lofa. San am a chuaigh thart, níor ith a lán Caitlicigh feoil cé is moite den iasc ar na hAointe i rith Carghas. Inniu éiríonn a lán daoine as milseáin srl a ithe le linn an Charghais.


Baile Bhuirne.
Baile beag in iar-dheisceart Co. Chorcaí, ar an teorainn le Co. Chiarraí, is ea Baile Bhuirne. (Uaireanta "Baile Mhúirne" nó "Baile Bhúirne") Tá sé suite siar ó thuaidh ó Chathair Chorcaí, cóngarach do Mhaigh Chromtha, i gCnoic Dhoirí na Sagart.
Turasóireacht agus an Ghaelainn.
Is áit tharraingteach é agus tá an turasóireacht go láidir ann. Anuas air sin, tá sé suite sa Ghaeltacht oifigiúil.


Cúil Raithin.
Is baile mór é Cúil Raithin i gContae Dhoire i dTuaisceart Éireann, in aice le béal abhainn na Banna agus timpeall leath bealaí idir Béal Feirste agus Doire Cholm Cille.
Dar le daonáireamh na bliana 2001 bhí cónaí ar os cionn 24,000 duine sa bhaile. Baile gnaitheach tionsclaíochta agus margaidh atá ann agus is ann atá cuid de na leibhéil ioncaim is airde i dTuaisceart Éireann. Tá galfchúrsaí, tránna ionad seoltóireachta agus áiseanna caitheamh aimsire agus siamsaíochta eile sa chomharsanacht a thugann caighdeán an-ard maireachtála don phobal.
Tá suíomh an-suntasach an mbaile mar a bhfuil droichead thar an abhainn. Tugtar an Diamaint ar chearnóg an bhaile agus is atá halla an bhaile agus Eaglais Naomh Pádraig de chuid Eaglais na hÉireann; agus tamall lasmuigh den bhaile féin tá campas Ollscoil Uladh agus an Riverside Theatre, a bhfuil an-cháil orthu ó thaobh a gcuid ailtireachta.
Is i gceantar Chúil Raithin a thángthas ar na hiarsmaí lonnaíochta daonna is sine in Éirinn. Bhí an baile ar cheann den dá phobal uirbeach a d'fhorbair Cuideachtaí Londain ag tús an 17ú haois le linn Phlandáil Uladh - tugadh ainm an bhaile ar an chontae ar feadh tamaill sular tugadh (London)Derry air. D'fhás an baile le teacht na tionsclaíochta i rith an 19ú haois agus mhéadaigh an daonra go mór tar éis an Dara Cogadh Domhanda, go háirithe nuair a rinneadh cinneadh go mbunófaí ollscoil ann sna seascaidí. Osclaíodh stáisiún traenach ann ar an 4 Nollaig 1855.


Cathaoir Ó Dochartaigh.
Taoiseach ar chlann Uí Dhochartaigh in Inis Eoghain, Tír Chonaill ba ea Cathaoir Ó Dochartaigh (1587-1608).
Ní raibh sé ach 14 bliana d'aois nuair a tháinig sé i gcomharbacht ar a athair Seán Óg. Bhí ridireacht faighte ag a sheanathair Seán mór ó Rí Shasana sa bhliain 1541 ionas go bhféadfadh sé a thailte a choinneáil mar Thiarna Inis Eoghain. Rinneadh ridire de Chathaoir nuair a bhí sé ina dhéagóir as ucht troid ar thaobh na Sasanach i gCogadh an Dá Aodh. Tugadh cuireadh go Londain dó agus d'fhill é go hÉirinn mar aimiréal ar chathair nua Dhoire Cholm Cille. Ach bhí aighneas go minic idir é agus na plandóirí agus cuireadh tréas ina leith. Tar éis dó a dhílseacht a thabhairt don Choróin sa chogadh mór i gcoinne Aodh Ó Néill agus Cúige Uladh a bheith bánaithe agus curtha faoi smacht ag plandóirí d'éirigh sé amach agus loisc sé Doire go talamh - mharaigh sé Gobharnóir na cathrach chomh maith. Ach ní raibh ar a shon aige ach gur cuireadh fórsa láidir ina choinne.
Cuireadh chun báis é agus crochadh a cheann in airde ar phíce i mBaile Átha Cliath mar phíonós don 'audacious traitor'.
O Dochartaigh, C
O Dochartaigh, C
Ó Dochartaigh, C


An Normainn.
Is réigiún in iar-thuaisceart na Fraince í An Normainn. Ba í seo áit dhúchais na Normannach. Bhíodh sí ina ríocht neamhspleách ag na Lochlannaigh sna meánaoiseanna.


Liam I Shasana.
Bhí Liam I Shasana nó Liam Concar (t.1027/1028 – 9 Meán Fómhair 1087) ina Dhiúc ar an Normainn ó 1035 agus ina rí ar Shasana ó 1066, tar éis dó ionradh a dhéanamh ar an tír sin lena arm agus an Rí Arald a chur as coróin. Tháinig a mhac Liam II i gcomharbas air.
Cúlra agus Óige.
Rugadh Liam sa bhliain 1027 nó 1028. Ba é mac mídhlisteanach Dhiúc na Normainne, Roibeard I, fear a shíolraigh go díreach ó Rolf Lochlannach, agus thugtaí Liam Bastard air mar gheall air seo. Herleva ab ainm dá mháthair, iníon súdaire ó Falaise. Fuair Roibeard bás nuair nach raibh ach seacht mbliana d'aois slánaithe ag Liam agus rinneadh Diúc na Normainne den bhuachaill óg. Bhí Liam faoi choimirce a uncail, Ardeaspag Rouen, agus bhí sé siúd mar leasrí aige go dtí go raibh aois fir bainte amach aige. Is iomaí cogadh a fearadh le linn réimeas Liam agus is iomaí éirí amach a rinne na barúin Normannacha ina choinne chun a dhúshlán a thabhairt. Ach ba láidir an phearsa é agus thuill sé clú mar cheannaire agus mar shaighdiúir díograiseach agus brúidiúil, rud a chabhraigh leis iomlán na Normainne a chur faoina smacht. Sa bhliain 1049, phós sé Matilda Fhlóndrais, arbh í iníon Chunta Baldwin Fhlóndrais agus bhí Ailfrid Mór mar shinsear aici chomh maith.
A Éileamh ar Ríocht Shasana agus Cath Hastings.
Liam Concar, le George Vertue (1648-1756)
I bhfad sular rugadh Liam, ba ghá do rítheaghlach Shacsanaigh an Iarthair teitheadh go dtí an Normainn sa bhliain 1013, de bharr ruathair na Lochlannach. Bhí Éadbhard Coinfeasóir ina chónaí sa Normainn go dtí gur tháinig sé i gcoróin i Sasana sa bhliain 1042, nuair a bhí Liam féin 14 bliain d'aois. Thug sé talamh dá chomhghuaillithe Normannacha nuair a d'fhill sé ar Shasana, ar mhaithe le cumhacht na mbarún Sacsanach a laghdú. Dealraíonn sé gur ainmnigh Éadbhard Liam mar chomharba aige sa bhliain 1051. Nuair a fuair Éadbhard bás, d'ainmnigh an Witenagemot duine d'iarlaí cumhachtacha Shasana, Arald Mac Godwin, mar rí. Chinn Liam ar éileamh a chur isteach ar choróin Shasana mar dhuine de ghaolta Éadbhaird, mar thoradh ar an mbeart seo.
Ag an am céanna, bhí gaiscíoch Ioruach darbh ainm Arald Hadraada, a shíolraigh ó Canute, ag ullmhú cabhlaigh le hionradh a dhéanamh ar Shasana. Tháinig sé i dtír ar Abhainn an Humber ar 18 Meán Fómhair 1066, agus ghabh sé Eabhrac dhá lá ina dhiaidh sin. Mháirseáil an Rí Arald a arm ó thuaidh agus bhuail siad na Lochlannaigh agus maraíodh Hadraada ag Cath Dhroichead Stamford, ar 25 Meán Fómhair.
Ar 28 Meán Fómhair, tháinig Liam agus a chabhlach i dtír, gar do Pevensey Kent. Mháirseáil Arald a arm ó Eabhrac go Kent le dul i ngleic le harm Liam ag Cath Hastings, ar 14 Deireadh Fómhair. D'ordaigh Liam dá arm ligean orthu gur ag cúlú a bhí siad ach d'ionsaigh siad arm Araild ansin nuair a briseadh ar ord a shaighdiúirí siúd agus iad ag iarraidh dul sa tóir ar shaighdiúirí Liam a bhí ag teitheadh, mar dhea. Maraíodh Arald sa chath nuair a buaileadh é sa tsúil le saighead agus chúlaigh arm na Sacsanach. Thogh an Witan Edgar Atheling mar chomharba Araild, ach thairg sé siúd an choróin do Liam, de réir cuma. Agus é ag iarraidh a chuid cumhachta a dhaingniú, chuir Liam cosc ar chreachadóireacht agus gheall sé gur fuascailt íseal a bheadh i gceist. San áireamh leis sin, thairg sé pardún do na Sacsanaigh go léir nach raibh ag troid ar son Araild.
Liam ina Rí ar Shasana.
Léarscáil den achar talún a bhí faoi smacht Liam i Sasana agus sa Fhrainc, tar éis dó Sasana a ghabháil.
Cluicheadh an Tuaiscirt.
D'éirigh go leor de na Sacsanaigh amach i gcoinne Liam sna blianta beaga i ndiaidh dó teacht i gcoróin, go háirithe i dtuaisceart na ríochta. D'éirigh le Liam na ceannaircí seo a chur faoi chois agus rinne a arm léirscrios ar an gceantar máguaird, eachtra a tugadh 'Cluicheadh an Tuaiscirt' uirthi.
Leabhar Domesday.
D'ordaigh Liam suirbhé Domesday sa bhliain 1085. Bailíodh eolas faoin talamh go léir ar fud Shasana agus rinneadh taifead de i Leabhar Domesday. Rinneadh an suirbhé seo ar mhaithe le cúrsaí gearrtha cánach agus tá sé ina shár-fhoinse eolais do staraithe an lae inniu i leith na tréimhse sin. Rinneadh taifead ann ar an méid talún a bhí ag gach ridire, ar an méid sráidbhailte a bhí ann agus ar an gcineál feirmeoireachta agus curaíochta a bhí ar siúl iontu. D'úsáid Liam an t-eolas seo le fáil amach cén chumhacht mhíleata agus cén cineál maoine a bhí ar fáil dó sa tír. Ba é an t-aon rí san Eoraip i rith na meánaoiseanna a rinne a leithéid.
Mionn Salesbury.
Sa bhliain 1086, thug Liam ar na huaisle go léir teacht go Salisbury, áit a raibh orthu mionn dílseacht dó a thabhairt. Agus an mhóid seo á tabhairt acu, bhí ag éirí le Liam réimse na ndílseachtaí áitiúla a bhain le húinéireacht talún sa chóras Feodach a sheachaint. Bhí sé i gceist aige go gcuirfeadh sé seo stop le ceannaircí ina choinne ina dhiaidh sin.
Smacht na Normannach.
Bhí tionchar buan ar Shasana ag cuid mhaith de na hathruithe a thug Liam ar an saol tar éis dó teacht i gcoróin. Cruthaíodh uasaicme Normannach nua os cionn na Sacsanach dúchasach agus faoi 1086, bhí 80% de thalamh na ríochta faoi úinéireacht na Normannach. Tugadh ísliú céime do na Sacsanaigh i gcúrsaí riaracháin, polaitiúla agus eaglasta chomh maith agus na Normannaigh ag glacadh na bpost ba thábhachtaí dóibh féin. Thairis sin, rinneadh teanga oifigiúil den Fhraincis, teanga dhúchais na Normannach agus fágadh an Béarla, teanga an mhóraimh in áit na leathphingine, cé go ndearna Liam féin iarrachtaí é a fhoghlaim. Cheap Liam fear Iodálach darbh ainm Lanfranc, ina Ardeaspag ar Chanterbury, chun atheagrú a dhéanamh ar an eaglais i Sasana agus chun smacht na Normannach uirthi a chinntiú.
Ach seans maith gurbh é an t-athrú ba mhó a d'imir concas na Normannach ar Shasana ná an caidreamh eachtrach nua a cruthaíodh. Roimhe seo, ba ó thuaidh i dtreo Chríoch Lochlann, a d'fhéach na Sasanaigh go cultúrtha agus go polaitiúil. Ach anois bhí saol Shasana, idir eacnamaíoch agus chultúrtha, dírithe ar an bhFrainc agus ar an Mór-Roinn.
A Bhás.
Fuair Liam bás ar 9 Méan Fómhair 1087, tar éis dó é féin a ghortú go marfach nuair a thit sé ar chorr iarainn a dhiallaite agus é ag cur an bhaile Mantes faoi léigear, sa Fhrainc. Adhlacadh a chorpán i Séipéal San Stiofán, i gCaen. Scrios gráscar Cailvíneach an chuid ba mhó dá chorp sa 16ú haois agus scriosadh an chuid dheireanach a bhí fágtha, cnámh leise dá chuid, i rith Réabhlóid na Fraince.
Tháinig an dara mac leis, Liam Rufus, i gcomharbacht air, tar éis don mhac ba shine leis, Roibeard Curthose, éirí amach ina choinne sa Normainn sula bhfuair sé bás.


An Tuircméinis.
Teanga Tuircice is ea an Tuircméinis, agus í ar ceann de na teangacha Oghuz, cosúil leis an Tuircis agus an Asarbaiseáinis. Is í teanga oifigiúil na Tuircméanastáine í, ach thairis sin, tá mionlaigh mhóra Thuircméanacha le fáil san Iaráic, san Iaráin, san Afganastáin agus sa Tuirc. Tá sí ag 3,430,000 duine ina tír dhúchais féin, ach labhraíonn beagnach dhá oiread eile sna tíortha timpeall na Tuircméanastáine í. Naoi milliún ar fad is ea na cainteoirí dúchais ar fud an domhain.
Tá dlúthghaol ag an Tuircméinis leis an Tatairis Chriméach (nach ionann í agus an Tatairis i gciall cheart an fhocail ach teanga Tuircice eile) agus leis an teanga Salar, atá le cloisteáil i gCúige Xinjiang sa tSín. Tá an Tuircméinis intuigthe ag na Turcaigh agus ag na hAsarbaiseánaigh freisin.
Inniu, is í an aibítir Laidineach a úsáidtear go hoifigiúil leis an Tuircméinis a scríobh. Ba é an deachtóir Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow a thug isteach í i dtús na nóchaidí. Mar sin féin, baintear úsáid as an tseanaibítir Choireallach go forleathan fosta. Nuair a bhí Nyýazow ina bheatha, ba nós le páirtithe an fhreasúra a gcuid leathanach Gréasáin a fhoilsiú san aibítir Choireallach le cur in iúl nach raibh siad sásta leis an deachtóireacht. Choinnigh an agóidíocht sin an córas Coireallach beo go dtí an lá atá inniu ann.
Bhí an Tuircméinis á scríobh leis an aibítir Arabach go dtí an bhliain 1929. Ina dhiaidh sin, cuireadh na litreacha Laidineacha ina háit. Le teacht an Stailíneachais, áfach, d'éirigh an tAontas Sóivéadach as an aibítir Laidineach a chur i bhfeidhm ar theangacha nua, agus anois, ceapadh litriú nua fós a bhí bunaithe ar an aibítir Choireallach. Bhí an córas seo in úsáid ón mbliain 1938 i leith.
D'fhéach an deachtóir leis an teanga a athrú ar bhealaí eile fós. Mar shampla, bhaist sé ainmneacha nua ar mhíonna na bliana. D'ainmnigh sé Mí Eanáir as féin, agus Mí Aibreáin as a mháthair. Thug sé ainmneacha nua tírghráúla ar na míonna eile.


Leifear.
Príomhbhaile riaracháin Dhún na nGall is ea Leifear (Béarla: "Lifford"). Tá an baile suite i ngleann abhainn na Finne agus is ann atá ceanncheathrú Chomhairle Contae Dhún na nGall, ach is í Leitir Ceanainn an baile is mó agus is tábhachtaí sa chontae ó thaobh gnó de.
Bhí caisleán ag Maghnus Ó Domhnaill san áit sa 16ú haois agus d'fhás an baile timpeall air. Bhunaigh Arm Shasana garastún ann agus níor fhág sé go dtí gur bunaíodh an Saorstát i 1922. Tá droichead thar an Fheabhail a nascann Leifear leis an Sraith Bán i gContae Thír Eoghain. Bád farantóireachta a úsáideadh go dti gur tógadh an droichead sa bhliain 1730. Tógadh an droichead atá ann anois sa bhliain 1964. Le linn na dTrioblóidí, sa bhliain 1968, tugadh iarracht ar an droichead a phléascadh.


Liam II Shasana.
Bhí Liam II (t. 1056 – 2 Lúnasa 1100) ina rí ar Shasana ó 1087-1100. Bhí cumhachtaí aige sa Normainn chomh maith. Ba é an dara mac ag Liam I. Tháinig deartháir níos óige leis, Anraí I, i gcomharbas air.


Cill Dara.
Baile is ea Cill Dara ("Kildare" as Béarla) i gContae Chill Dara. De réir an béaloideas bhunaigh Bríd Naofa an baile. Bhronn taoiseach an méid talún is a chlúdaigh a brat uirthi. Leag sí a brat síos ar an talamh agus thosaigh sé ag méadú. Thóg Bríd eaglais nó cill in aice le dair. Is de bharr sin a ghlaotar "Cill Dara" (.i. an chill in aice leis an dair) air.
An ardeaglais i gCill Dara


Anraí I Shasana.
Bhí Anraí I (t. 1068/1069 – 1 Mí na Nollag 1135) ina rí ar Shasana ó 1100 go dtí lá a bháis. Bhí sé ar an gceathrú mac ag Liam I agus tháinig sé i gcomharbas ar a dheartháir Liam II, fear a bhí gan oidhre. Fuair sé an bua ar an deartháir ba shine leis, Roibeard Curthose, chun teideal Dhiúc na Normáine a bhaint amach sa bhliain 1106. Tugadh an leasainm Beauclerc ar Anraí mar gheall ar an tsuim a bhí aige sa léann, chomh maith le Leon an Chirt mar gheall ar an bhforbairt a rinne sé ar an gcóras dlí agus riaracháin sa tír lena linn. Tháinig a chol ceathrair Stiofán i gcomharbas air.


Stiofán Shasana.
Bhí Stiofán nó Stiofán Blois (t. 1096 – 25 Deireadh Fómhair 1154) mar a tugadh air go minic, ina rí ar Shasana ó 1135 go lá a bháis. Tháinig sé i gcóróin tar éis d'Anraí I bás a fháil agus bhí sé ar an rí deireanach de rítheaghlach na Normainne, ar an tír sin. Tháinig a chol ceathrair Anraí II i gcomharbas air.


Anraí II Shasana.
Bhí Anraí II (5 Márta 1133 – 6 Iúil 1189) ina rí ar Shasana agus ina Dhiúc agus ina Thiarna ar chuid mhaith den Fhrainc, den Bhreatain Bheag agus d'Éirinn, ón mbliain 1154 go lá a bháis. Tháinig sé i gcomharbacht ar a chol ceathrair, Stiofán. Bhí sé ar an gcéad duine de theaghlach Phlantaigíneach le bheith ina rí ar Shasana. Ba le linn a réimeas siúd a tháinig na Normannaigh go hÉirinn, rud a chuir tús leis an gcaidreamh achrannach idir Éire agus Sasana, a mhaireann go dtí an lá atá inniu ann. Tháinig Risteard I i gcomharbacht air.


Risteard I Shasana.
Bhí Risteard I nó Risteard Leonchroí (8 Meán Fómhair 1157 – 6 Aibreán 1199) mar ab fhearr aithne air, ina rí ar Shasana agus ina cheannaire ar an Impireacht Ainsivíneach ó 6 Iúil 1189 go lá a bháis. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Anraí II. Bhí cáil na calmachta air, agus chaith sé tamall fada ag troid sna Crosáidí.
Bás.
Fuair Risteard bás agus é ag cur caisleáin faoi léigear, gar do Limoges sa Fhrainc. Buaileadh le saighead crosbhogha é idir a mhuineál agus a ghualainn chlé agus tháinig morgadh ar an gcneá.
Sula bhfuair sé bás, d'iarr sé ar a oifigigh gan an fear a scaoil an tsaighead a chrochadh nuair a bheadh deireadh leis an léigear, toisc go raibh meas aige ar urchar an fhir ar éirigh leis an rí a bhualadh. Cé gur comhlíonadh mian Risteaird nach gcrochfaí an saighdeoir a bhí i gceist, níor éirigh leis an bhfear féin teacht slán agus maraíodh é trí fheannadh i ndeireadh na dála.
Comharbacht.
Tháinig deartháir níos óige leis, Eoin I, i gcomharbacht air.


Eoin Shasana.
Bhí Eoin (24 Mí na Nollag 1166 – 19 Deireadh Fómhair 1216) ina rí ar Shasana ó 6 Aibreán 1199 go dtí lá a bháis. Tháinig sé i gcoróin a shean-dheartháir
Risteard I Rí ("aithnidiúil níos déanaí mar " Coeur de Lion"). Gnóthaigh Eoin na leasainmneacha "Sans Terre" (Gaeilge:"Gan críoch", Béarla: "Lackland") ós rud nárbh é an mac ba shine agus dá bhrí sin ní bhfuair sé comharbas talún. Chaill sé talamh a bhí aige sa bhFrainc freisin, agus glaoítear "Claíomh-bog'" ("nó "Soft-sword" i mBéarla") air toisc an líomhain go raibh sé neamhinniúlacht i gcúrsaí míleata. Ba rí Plantagenet nó Angevin é.
Mar phearsa stairiúil, ba dhuine aithnidiúil é mar gur ghéill sé do na móruaisle talún agus shínigh sé an Magna Carta, doiciméad a d'fhág a teorainn flaithis laghduithe. Sonraítear síniú an 'Magna Carta' mar chéim chun tosaigh in éabhlóid daonlathais na linne seo.
Bhain sé cáil amach níos déanaí i meoin an phobail mar namhaid Robin Hood, sna finscéalta faoin bhfear úd. Tháinig a mhac, Anraí III, i gcomharbas air.
Breith.
Saolaíodh Eoin Rí ag Pálás Beaumont, Oxford,
B'é an cúigiú mac é agus an duine deireanach d'ochtar páistí a rugadh d'Anraí 11 Shasana agus d'Eleanor na hAcatáine,
De réir údair áirithe, ag féachaint d'fhanúint Eoin ag Woodstock,
garr d'Oxford, in éineacht le Eleanor i Mí na Márta na bliana 1166,
dearbhaíonn siad gur sa bhliain sin 1166 agus ní sa bhliain 1167 a rugadh Eoin.
B'é Eoin deartháir sóisearach leasghaolmhar, ar thaobh na máthar,
de Marie na Champagne agus Alix na Fraince. B'iad na paistí seo páistí a mháthair agus í pósta don chéad uair le Louis VII na Fraince. Chuireadh an pósadh ar neamhní níos moille.
B'é deartháir óg Ghuillaume, Cunta Poitiers; Henri le Jeune (an Rí Óg); Matilda, Bandiúc na Sacsaine; Risteard I Leonchroí; Geoffroy II, Diúc na Briotáine; Leonora, Banríon na Caistíle agus Jeanne na Sicile.
Luathshaol.
Cé gurb é Eoin 'mac an cheana' a athar, mar an duine is óige ní raibh sé ag súil le hoidhreacht, agus de dheasca sin fuair sé an leasainm "Gan-talamh" (nó sa Bnéarla "Lackland"), roimh dó theacht i gcoróin.
Bhí a shaol teaghlaigh corraiceach go leor, mar go raibh a mháthair agus a shean-deartháireacha, arís is arís bainteach le reibiliúin i gcoinne Anraí. Chuir Anraí Eleanor faoi ghlas i bpríosúin sa bhliain 1173, nuair nach raibh Eoin ach ina pháiste beag.
Agus é ina pháiste, bhí Eoin geallta le Alys (fuaimnithe 'Alice' sa Bhéarla), iníon agus oidhre d'Humbert III na Saváí. Bhí tuismitheoirí Eoin ag dúil go leathnóidh an pósadh tionchar ríshliocht na hAngevin trasna na nAlp, mar gur ghealladh oidhreacht na Saváí, Phiemonte, Mhaurienne, agus na sealúchais eile a bhí ag an Cunta Humbert, d'Eoin.
Oideachas agus inniúlacht.
Bhí dúil ag Anraí ar dtús báire go bhfaigheadh Eoin oideachas cuí le dul anonn chuig na hEaglaise, agus dá bharr sin ní bheadh comharbas talún nó eile de dhith air. Sa bhliain 1171, áfach, chuaigh Anraí i mbun idirbheartaíocht chun cuir ar chumas a mhac a bheith pósta le hiníon an Chunta Humbert III na Saváí (té nach raibh mac aige féin go dtí sin agus mar sin bhí cliamhain uatha). Tar éis sin, ní raibh trácht a thoille faoi Eoin bheith ina ábhar sagairt. Bhí sár-oideachas faighte ag beirt tuismitheoirí Eoin- Bhí Aonraí ilteangach, agus d'fhreastail Eleanor ar léachtaí in institiúid a bhí le bheith ina Ollscoil, sé sin Ollscoil Pháras- sa bhreis ar sin, d'fhoghlaim siad an dlí agus rialtas, reiligiún, agus litríocht.
Bhí oideachas den scoth faighte ag Eoin. Tá fianaise ann go raibh De Sacramentis Christianae Fidei le Hugues de Saint-Victor, Magister Sententiarum le Pietro Lombardo, An Tráchtas le Origen, agus stair Shasana—a d’fhéadfadh a bheith Roman de Brut le Wace, bunaithe ar Historia Regum Britanniae le Geoffroy de Monmouth.
Go dearfa, shínigh Eoin Rí dréacht Chairt ag deireadh na
h-idirbheartaíochta, i bpobal ar pháirc in 'Oileán na Cairte, i Runnymede, Sasana ar an 15 Meitheamh–18 Meitheamh 1215. Ghlac sé roinnt ama ina dhiaidh sin agus na daoine go léir bailithe leo, go dtí go raibh na cáipéisí deireanacha ullmhaithe ag na cléirigh a d'oibrigh in oifigí an rí, agus bhí orthu iad a sheoladh faoi 'Shéala an Rí', chuig na n-oifigeach cuí. San aimsir sin ní raibh conradh nó doiciméad oifigiúil gan séala a bheith greamaithe ar a bhun.
Risteard as láthair.
Le linn do Risteard bheith as láthair ar an Triú Crosáid ó 1190 go 1194, rinne Eoin iarracht fáil réidh le William de Longchamp, Easpag Ely agus a ghiúisteoir ceaptha.
Bhí gnaoi an phobail ar Eoin níos mó ná ar de Longchamp i Londain, agus i mí Dheireadh Fómhair 1191 d'oscail saoránaigh Londan geataí na cathrach dó nuair a bhí de Longchamp
faoi ghaibhniú sa túr. Gheall Eoin go mbeadh saoránaigh na cathrach in ann iad fhéin a rialú mar chomún in éiric aitheantais a thabhairt do Eoin mar oidhre toimhdean
Richard. Seo ceann de na heachtraí a thug ar daoine Eoin a mheabhrú mar bhithiúnach san fhinscéal Robin Hood.
Agus é ar a shlí abhaile ón Chrosáid, gabh Leopold V, Diúc na hOstaire Richard, agus chuir Anraí VI, an tImpire Naofa Rómhánach é i bpríosúin. Bhí ar Eleanor fuascailt mhór a íoc chun é a scaoileadh saor. Agus é ar ais i Sasana sa bhliain 1194, thug Richard maithiúnas d'Eoin agus d'ainmnigh sé é mar a oidhre.
Réimeas.
Nuair a bhfuair Risteard bás, theip ar Eoin aitheantas iomlán a fháil mar rí. De réir daoine áirithe b'é a nia óg, Artúr I na Briotáine, mac le Geoffrey, deartháir déanach Eoin, an t-oidhre dlisteanach. Throid Artúr in aghaidh Eoin, le tacaíocht Rí Philip II na Fraince, chun an suíochán ríoga a bhuachaint. Bhí toradh marfach ar an choinbhleacht idir Artúr agus an Rí Eoin. de réir Chonradh le Goulet, thug Philip tosaíocht do John thar Artúr, agus shocraigh siad lena chéile faoi vasáilleach Eoin ar an Normainn agus na críocha Angevineacha. Bhí an síocháin eatarthu
Bhí barúin Phoitou comh trína chéile mar gheall an cogadh gur sheol siad achainí ar lorg an cor a chur ina cheart ó Rí na Fraince. Bhí Rí na Fraince ina ardtiarna feodach i leith críoch áirithe ar an mór-roinn. D'eisigh Rí na Fraince toghairm ar Eoin teacht chun cúirte agus cúisimh áirithe a fhreagairt, ceann díobh gur fhuadaigh sé Isobel d'Angouleme agus gur phós sé í níos déanaí, cé go
raibh sí réamhgheallta do Guy de Lusignan.
Dhiúltaigh Eoin an toghairm, agus, faoin dlí feodach, de réir gur theip sé freastail ar a thiarna, d'fhógair an Rí na Fraince éileamh críche ar fhearainn Eoin agus é ina Chunta Poitou. Mhaígh Rí na Fraince gur leis na críocha a bhí ag Eoin go dtí sin sa bhFrainc, ach amháin talamh Eoin i nGascogne in iardheisceart na Fraince. D'ionsaigh na Francaigh an Normainn díreach ina dhiaidh sin; d'infheistigh an Rí Philip II Artúr I le na feoid go léir a bhí tráth ag Eoin (cé is moite de an Normainn) agus gheall sé a iníon Marie dó mar bhean chéile.
Nuair a bhí cogadh ar siúl ag Eoin sa bhliain 1203, d'ordaigh sé na longchlóis
go léir (fiú na cinn a bhí intíre, mar Ghloucester) i Sasana long amháin ar a laghad a sholáthair dó. Bhí na longchlóis nua thógtha, mar Phortsmouth, freagrach as roinnt cinn a thógáil. D'ainmnigh sé Portsmouth ina bhaile nua chabhlaigh. (Bhí longchlóis tógtha ag na ríthe
Angla-Shacsanach, mar Éadbhard an tAdmhálaí ar an chósta theas ag Sandwich, agus an ceann is tábhachtaí ag Hastings.) Ag deireadh na bliana 1204, bhí 45 rámhlong ar fáil dó, agus ó sin ar aghaidh fuair sé ceithre cinn nua gach bliain. Chruthaigh sé Aimiréalacht, comhdhéanta de ceithre aimiréal.
I rith Eoin Rí a bheith i réim tháinig feabhas mór ar dearadh long, méid breise seolta agus caisleáin tosaigh inbhainte san áireamh.
Chruthaigh sé longa móra iompartha dá ngairtear 'buisses'. Faigheann Eoin an chreidiúint in amanna as an cabhlach ríoga nua-aimseartha (Béarla: Royal Navy) a bhunú. Tagann an méid atá ar eolas againn ó na 'Pipe Rolls', toisc nach raibh na h-éachtaí seo taifeadta ag na croiniceoirí agus lúth-staraithe.
Bhí súil ag Eoin trioblóid a sheachaint i Sasana agus sa Bhreatain Bheag agus é imithe thar sáile ag troid ar son a chuid tailte a fháil ar ais, le phósadh a iníon neamhdlisteanach, Joan, chuig Llywelyn ab Iorwerth nó Llywelyn Fawr (Gaeilge: Llywelyn Mór).
I rith na coimhlinte, rinne Artúr iarracht a mháthair mhór Aliénor d'Aquitaine a fhuadú, ag Mirebeau, ach buadh air agus ghabh fórsaí Eoin é. Cuireadh Artúr i bpríosúin ar dtús i bhFalaise agus ansin i Rouen. Níl na staraithe cinnte dearfa de cad a bhí i ndán d'Artúr.
De réir na hAnnála Margam, ar an 3ú Aibreán 1203: Tar éis Artúr a bheith a bheith gafa ag Eoin agus coimeádta beo i bpríosúin ar feadh tamaill i gcaisleán Rouen... nuair a bhí (Eoin) ar meisce mharaigh sé Artúr lena lámh féin agus tar éis cloch trom a cheangal lena choirp chaith sé é isteach sa Séin.
Mhaígh Hubert de Burgh, áfach, oifigeach i gceannas ar an dúnfort i Rouen, gur fhág sé Artúr ag an Cháisc 1203 faoi chúram gníomhairí an Rí a bhí curtha ann le haghaidh é a spochadh. Thug sé le fois go bhfuair Artúr bás mar gheall ar turraing. D'aistarraing de Burg a ráiteas níos déanaí agus mhaigh sé go raibh sé fós beo, ach ní fhaca éinne Artúr beo arís.
Cheap pobal na Briotáine agus níos déanaí pobal na Normainne go raibh sé dúnmharaithe agus d'éirigh siad amach i gcoinne an Ri Eoin.
I dteannta le Artúr a ghabháil, ghabh Eoin deirféar Artúr, a neacht Aliénor de Bretagne.
Aighneas le hArtúr I na Briotáine.
gur féidir leis níos mó tionchair a imirt ar an Eaglais. Nuair nach raibh réiteach ar fáil ar an aighneas, thogh an Caibidil, faoi rún, ball da gcuid féin mar Ardeaspag. D'fhorchuir Eoin
an dara toghchán orthu agus tháinig ainmní nua as.
Nuair a tháinig an bheirt díobh i láthair os comhair an Phápa sa Róimh,
chuir an Pápa Innocentius III na toghcháin ar neamhní, agus toghadh Steven Langton iarrthóir an Phápa, d'ainneoin ionadaithe an rí Eoin bheith ina choinne. Thí tacaíocht na mbarún agus a lán Easpag i Sasana ag Eoin agus dhiúltaigh Eoin glacadh le Langton. Sciorr Eoin an Caibidil i Mí Iúil 1207.
agus ghearr an Pápa urghaire ar an Ríocht mar aisfhreagra. Ghabh Eoin tailte na hEaglaise toisc gur theip an Eaglais mar frithbheart seirbhís fheodach a sholáthair.
Beartaíocht le Bordeaux.
Sa bhliain 1203, thug Eoin Rí díolúine fhioscach do saoránaigh agus ceannaithe Bhordeaux ón 'Grande Coutume' a íoc, an cháin is mó a bhí le n-íoc acu ar easpórtáil earraí. Ar malairt, gheall réigiúin Bhordeaux, Bayonne agus Dax tacaíocht d'Eoin in aghaidh Choróin na Fraince. D'éirigh le ceannaithe Ghascon a gcuid fíonta a dhíol i Sasana, don chéad uair gan bac, nuair a d'osclaíodh na calafoirt eatarthu i gcóir shaorthrádáil. An bhliain dar gcionn, dheonaigh Eoin saorthrádáil do La Rochelle agus Phoiteau.
Aighneas leis an Phápa.
Tar éis d'Ardaspag Chanterbury Hubert Walter bás a fháil sa bhliain 1205, d'éirigh argóint idir an Rí Eóin agus an Pápa Innocentius III. D'éiligh Caibidil Ardeaglais Chanterbury go raibh an dlínse amháin acu comharba i dteideal a toghadh in áit Hubert agus thogh siad Reginald, iarrthóir áitiúil. Bhí suim áfach, ag na hArdaspaigh ar fud Sasana agus ag an Rí sa rogha chomharba don oifig chumhachtach seo. B'é John de Gray rogha an Rí, fear dá chuid féin, ionas gur féidir leis níos mó tionchair a imirt ar an Eaglais. Nuair nach raibh réiteach ar fáil ar an aighneas, thogh an Caibidil, faoi rún, ball dá gcuid féin mar Ardeaspag. D'fhorchuir Eoin an dara toghchán orthu agus tháinig ainmní nua as. Nuair a tháinig an bheirt díobh i láthair os comhair an Phápa sa Róimh, chuir an Pápa Innocentius III na toghcháin ar neamhní, agus toghadh Steven Langton iarrthóir an Phápa, d'ainneoin ionadaithe an rí Eoin bheith ina choinne. Thí tacaíocht na mbarún agus a lán Easpag i Sasana ag Eoin agus dhiúltaigh Eoin glacadh le Langton. Sciorr Eoin an Caibidil i Mí Iúil 1207. agus ghearr an Pápa urghaire ar an Ríocht mar aisfhreagra. Ghabh Eoin tailte na hEaglaise toisc gur theip an Eaglais mar frithbheart seirbhís fheodach a sholáthair.
Bhí aighneas idir an Phápa Innocentius III agus an Rí Eoin maidir le chomharb Ardeaspaig Canterbury, a lean ar aghaidh ó 1205 go dtí 1213.
Aighneas leis na mBarúin.
I ndiaidh gur éirigh leis Éirí Amach na Breataine Bige a chur faoi chois sa bhliain 1211, agus deireadh a chur leis an aighneas leis an Phápa, dhírigh Eoin a chuid airde chuig a shealúchas thar sáile. Chríochnaigh cogaí na hÉorpa leis an bhriseadh ag Cogadh Bhouvines (1214), agus bhí ar Eoin glacadh le síocháin neamhfhabhrach leis an Fhrainc.(Fuair Eanrai V Ri Shasana an Normainn agus Acquitaine ar ais sa bhliain 1420) Do thiontaigh an briseadh ag Bouvines móramh na mbarún i gcoinne Eoin, bhí cuid acu ina aghaidh ón am a bhí Eoin coinnealbháite ag an Phápa. D'aontaigh na barúin le chéile agus d'éiligh siad lamháltais. Bhuail Eoin Rí leo ag Runnymead, gearr do Londan ar an 15 Meitheamh 1215 le haghaidh an Magna Carta a shéalú. De réir gur shínigh Eoin an Chairt faoi bhrú, áfach, thug an Pápa cead dó í a chuir ar neamhnaí ag deireadh na cogaíochta.
Éag.
Agus é ag cúlaitheach, thóg Eoin Rí slí shábháilte timpeall talamh riascach an Wash mar go raibh fonn air an ceantar in Oirthear Anglia (East Anglia sa Bhéarla) a bhí i lámha reibiliúnach a sheachaint.
Thóg a trucail bhagáiste (agus seoda na Ríochta Aontaithe san áireamh) an bealach díreach trasna an cheantair, áfach, agus scuabadh a ghiúirléidí go léir amach leis an taoide.
Bhuail an caillteanas seo Eoin go trom, agus chuir sé isteach ar a shláinte agus ar a shlánchiall.
Tholg sé dinnireacht agus ag bogadh ó áit go háit, d'fhan sé i gCaisleán Sleaford roimh bás a fháil ar an 18 Deire Fómhar 1216 i gCaisleán Newark, Nottinghamshire (a bhí i Lincolnshire san am sin, ach atá anois i Nottinghamshire).
Chuireadh é in Ardeaglais Worcester, Sasana.
Tháinig a mhac, a bhí a naoi mbliana d'aois, i gcomharbacht ar agus déanadh Anraí III Shasana. Cé gur mhaígh Rí Louis na Fraince i gcónaí gur leis coróin Shasana, taobhaigh na barúin leis an Rí nua agus thug siad droim lámha do Louis Rí.
Ghéill Louis an teideal úinéireachta agus Conradh Lambeth a shíniú aige sa bhliain 1217.


Anraí III Shasana.
Bhí Anraí III (1 Deireadh Fómhair 1207 – 16 Mí na Samhna 1272) ina rí ar Shasana ó 1216 go dtí lá a bháis. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Eoin I. Rinneadh rí de nuair a bhí sé ina pháiste agus mhair a réimeas ar feadh 56 bliain. Tháinig a mhac, Éadbhard I, i gcomharbacht air.


Long.
Long.(1) ceann báid (2) ceann bulba (3) ancaire (4) cabhail (clébhord) (5) scriú-lián (6) deireadh (7) simléar (8) fhordhéanmhas (9) deic.
Is éard is long ann ná modh iompair ar uisce. Tá longa in úsáid leis na mílte bliain chun daoine agus lastaí a iompar. Bíonn innill sa chuid is mó de longa an lae atá inniu ann. Gineann na hinnill seo cumhacht chun na liáin faoin uisce a thiomáint agus an long a bhrú ar aghaidh. Úsáidtear rámha, céaslaí agus seolta chomh maith.
Iompraíonn tancaeir agus lastlonga lastaí leachtacha ar nós ola agus arbhar. Iompraíonn longa coimeádán na céadta coimeádán le gach saghas earra iontu.
Thóg na hÉigiptigh báid abhann timpeall 3000 RC. Faoi 1500 RC chuaigh siad ar aistir farraige go hoirthear na hAfraice, agus thógadar soithigh timpeall 20 m ar fhad chuige sin. Is iad seo na longa is luaithe a bhfuil taifid iontaofa phictiúrtha orthu ar fáil, agus stiúraíodh iad le maidí rámha thar dheireadh na loinge. Meastar go ndearna na Féinicigh an-dul chun cinn sa loingseoireacht mar rinne siad trádáil ar fud na Meánmhara, ach níor fhág siad aon taifead pictiúrtha. Bhí aistir bliana á ndéanamh ag na Sínigh faoin 1ú céad. Bhí an stiúir treo ar dheireadh na loinge in úsáid san Eoraip faoi 100 AD, agus bhí longa 3 is 4 chrann le bulcaidí uisce-dhíonta san Eoraip faoi 200. Thóg na Gréagaigh is na Rómhánaigh rámhlonga a d'úsáideadh maidí rámha so-ionramháilte don chuid is mó den tiomáint, agus seol cearnach in úsáid nuair a bheadh an ghaoth fabhrach. Bhíodh seol mór cearnach crochta ar chrann aonair ar shoithigh Rómhánacha trádála 28-56 m ar fhad, agus chabhraíodh seol níos lú, ar chrann cinn, leis an stiúradh. Stiúrtaí iad le dhá mhaide rámha nó rámh fada thar dheireadh na loinge. Bhí longa na nUiginneach 20-40 m ar fhad. Thiomáintí iad le rigéar cearnach mór is maidí rámha, agus stiúrtaí iad le rámha ollmhór thar an deasbhord i ndeireadh na loinge. Faoin 15ú céad bhí an carbhal le seol laidineach forbartha ag na Portaingéalaigh ina longa 3 is 4 chrann, a bhí in ann taisteal thar na haigéin. As seo tháinig an carrac (an gaileon), le seolta cearnacha in ionad na seolta laidineacha, agus d'fhás an caiseal tosaigh gur chaith sé amach thar thosach na loinge. Faoi seo, bhí an stiúir treo ar dheireadh na loinge i ngnáthúsáid fhorleathan freisin. Ag an tréimhse chéanna sa tSín, bhí longa 1,500 tonna in úsáid, ina measc longa a bhí plátáilte le hiarann agus armtha le canónacha ó 1371 ar a laghad. Tháinig na Meiriceánaigh chun cinn sa loingseoireacht leis an gclipéar, a bhí níos mó, agus go minic níos tapa, ná na longa Briotanacha. Shaothraigh na Briotanaigh na clipéir tae, ar sampla maith díobh an Cutty Sark, chun tae is earraí eile a fháil ón oirthear. Ach beagnach díreach ina dhiaidh sin cuireadh as feidhm iad le tógáil Chanáil Suais i 1869, áit nach raibh gaoth ar fiú trácht uirthi, ionas gur chaill na clipéir thapa a mbuntáiste i dtrádáil leis an oirthear. I 1802 bhí an chéad long gaile, an Charlotte Dundas, ag obair mar thuga ar chanáil Fhoirthe is na Cluaidhe in Albain. An chéad long gaile a thrasnaigh an tAtlantach, an Savannah a tógadh i Meiriceá, tiomáineadh leis an inneall í ar feadh 3½ lá as an 25 lá den aistear. An chéad aistear iomlán le gal trasna an Atlantaigh, ba é an soitheach Sirius, long 700 tonna de chuid na Breataine, a rinne é i 1838. Rinne long cháiliúil de chuid Brunel le lián bíse mar thiomáint, Great Britain, í déthónach le cabhail iarainn, a céad aistear trasna an Atlantaigh i 1844. Le teacht longa le hinnill gaile ardbhrú i 1860 bhí deireadh le réimeas na long seoil. Le tuirbíní gaile a fuinnmhíodh an Mauritania nuair a bhuaigh sí an Ribín Gorm (an t-aistear is tapa trasna an Atlantaigh) i 1907. I 1892 fuarthas paitinn don inneall díosail, agus inneall mar seo a d'fhuinnmhigh an Scandia, long 5,000 tonna, i 1912 a léirigh éacht maidir le costas is éifeacht i dtaisteal trasna na n-aigéan. Níor cuireadh innill díosail i longa paisinéirí go dtí na 1970idí. I 1968 tógadh an Queen Elizabeth le tuirbíní gaile, ach nuair a athchóiríodh í i 1987 cuireadh innill díosail/leictreacha isteach chun tuilleadh cumhachta is luais a fháil ar chostas níos lú. Tháinig soithigh a bhí tiomáinte le himoibreoirí núicléacha chun gal a sholáthar do na tuirbíní, ach níor úsáideadh iad i loingeas cumarsáide fós de bharr an ardchostais. Úsáidtear i loingeas míleata iad, fomhuireáin, iompróirí aerárthach, agus bristeoirí oighir. Faoi na 1970idí tógadh tancaeir a dhíláithríonn 600,000 tonna is iad lánluchtaithe.


Basalt.
Tugtar basalt ar charraig easbhrúite bholcánach, is é sin, carraig a cruthaíodh nuair a d'fhuaraigh laibhe go cloch i ndiaidh di brúchtadh amach as an talamh.
In Éirinn, is é an tOir-Thuaisceart - is é sin, stáitín Thuaisceart Éireann - an réigiún is mó basailt. Basalt atá i gceist leis na clocha i gClochán an Aifir (Clochán na bhFomhórach), abair, nó cruthaíodh an Clochán ar fad nuair a d'fhuaraigh sruthán laibhe.


Éadbhard I Shasana.
Bhí Éadbhard I (17 Meitheamh 1239 – 7 Iúil 1307) ina rí ar Shasana ó 1272 go 1307. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair Anraí III. Longshanks (Cosa fada) an leasainm coitianta a bhí air, mar gur fear ard a bhí ann. Ba é an rí Sasanach a rinne gabháil ar an mBreatain Bheag faoi dheireadh agus a rinne iarracht Ríocht na hAlban a ghabháil chomh maith, cé gur theip air san iarracht sin. Tháinig a mhac Éadbhard II i gcomharbacht air.


Dúglas.
Bruachbhaile de chuid Chorcaí é Dúglas (i mBéarla: "Douglas"), ar thaobh theas na cathrach, timpeall ar cheathar chiliméadar ó lár na cathrach. Tá 25,655 duine ina gcónaí i nDúglas. Ní raibh ann ach sráidbhaile beag go dtí an 20ú céad, ach tá borradh agus fás tagtha ar air le blianta beaga anuas.
Oideachas.
Tá cúig bhunscoil agus ceithre mheánscoil sa cheantar. Tá bunscoil amháin ina Gaelscoil, Scoil An Athar Tadhg Ó Murchú. Níl coláiste 3ú leibhéil ar bith ann, ach tá sé gar do choláístí sa chathair.


Éadbhard II Shasana.
Bhí Éadbhard II (25 Aibreán 1284 – 21 Meán Fómhair 1327), ina rí ar Shasana ó 1307 go dtí gur athríodh é i Mí Eanáir 1327.
Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Éadbhard I. Tharraing sé achrann go minic, mar nach mbíodh sé ag tabhairt airde ar mhianta agus ar thoil na n-uaisle agus dúnmharaíodh é ar deireadh. Tháinig a mhac, Éadbhard III, i gcomharbacht air.


Coláiste na Toirbhirte.
Meánscoil phríobháideach do bhuachaillí faoi iontaobhacht Bhráithre na Toirbhirte is ea Coláiste na Toirbhirte (i mBéarla: "Presentation Brother's College"). Tá sé suite i lár Chathair Chorcaí.
Tá traidisiún láidir rugbaí i gColáiste na Toirbhirte, ach imrítear an-chuid spórt eile, cosúil leis an rámhaíocht, ann.
Bunaíodh an scoil sa bhlian 1878, ach bhí sé ar an South Mall.


Éadbhard III Shasana.
Bhí Éadbhard III (13 Mí na Samhna 1312 – 21 Meitheamh 1377) ina rí ar Shasana. Tháinig sé i gcóróin agus é 14 bliain d'aois, tar éis gur cuireadh a athair, Éadbhard II, as oifig. Mhair a réimeas ar feadh breis is 50 bliain agus tháinig an Phlá Mhór ar Shasana lena linn. Tháinig a gharmhac, Risteard II, i gcomharbacht air.


An Phlá Mhór.
Pictiúr d'íospartaigh na Plá Móire, i mBíobla Toggenburg (1411)
B'ionann an Phlá Mhór nó an Galar Dubh agus galar marfach a scaip go rábach ón Áise ar fud na hEorpa san 14ú haois. Meastar go bhfuair breis is aon trian de dhaonra na hEorpa bás mar gheall uirthi. Dreancaidí galraithe ar fhrancaigh ba chúis leis an nGalar Dubh.
Phlá Mhór, An
Phlá Mhór, An


Bogearraí saora.
Is éard atá i gceist le bogearraí saora ná cód foinseach bogearraí a bheith ar fáil go réidh don úsáideoir agus é a bheith saor le hathruithe a dhéanamh don chód is a roinnt le daoine eile gan choinníollacha ceadúnais a shárú. Ní ceist airgid atá á plé leis an gcur síos seo, ní gá do na bogearraí bheith saor in aisce. Mar a deir Richard Stallman, bunaitheoir an Free Software Foundation, is é "saoirse cainte" atá i gceist, seachas "beoir saor in aisce".
Stair.
Sna caogaidí, seascaidí agus seachtóidí, ba gnáth rud é na cearta bogearraí saor do úsáideoirí ríomhairí. Bhí na gnó crua earraí sásta le seo, mar bhí an pobal ag cruthú bogearraí a chur fiúntach lena táirge. I 1980 chuir rialtas na Stáit Aontaithe Cóipcheart Bogearraí san dlí.
Bhunaítear an Eagraíocht um Bogearraí Saor, nó "Free Software Foundation" as Béarla san bhliain 1985.


Risteard II Shasana.
Bhí Risteard II (6 Eanáir 1367 – 14 Feabhra 1400) ina rí ar Shasana ó 1377, go dtí gur cuireadh as córóin é sa bhliain 1399. Tháinig sé i gcomharbacht ar a sheanathair, Éadbhard III. Tháinig Anraí IV, i gcomharbacht air siúd.


Mit brennender Sorge.
Is é is ciall leis na focail Ghearmáinise Mit brennender Sorge ná "le buaireamh dóite". Leis na focail seo a thosaigh an tréadlitir a d'eisigh an Pápa Pius XI ar an 10 lá de Mhárta 1937 (cé gurbh é an dáta oifigiúil a bhí le léamh ar an tréadlitir féin ná Domhnach na Páise, an 14 Márta). Tréadlitir a bhí ann a lochtaigh na Naitsithe, agus í dírithe ar easpaig Chaitliceacha na Gearmáine, agus léigh sagairt pharóiste na Gearmáine go léir os ard sna tithe pobail. Dúirt an Pápa Pius XI féin gurbh é Eugenio Pacelli (ní ba deireanaí, an Pápa Pius XII) a dhréachtaigh agus a chum an tréadlitir. Níor tugadh aon réamhfhógra faoin tréadlitir, agus scaipeadh ar chúla téarmaí ar fud na Gearmáine í, le féachaint chuige nach gcuirfeadh na Naitsithe bac léi.
Scríobhadh an tréadlitir as Gearmáinis, seachas as Laidin, rud as an ngnáth i saol na hEaglaise. Bhí tábhacht phraiticiúil, chomh maith le tábhacht shiombaileach, le rogha seo na teanga.
As an Tréadlitir.
"Aon duine a mhórann cine ar leith, pobal ar leith, Stát ar leith, nó cineál ar leith Stáit, nó foinsí na cumhachta polaitiúla, nó aon rud eile a bhfuil luach ann don phobal dhaonna - cibé cé chomh tábhachtach nó onórach agus atá sé ó thaobh an tsaoil shaolta de - aon duine a mhórann rudaí den chineál seo thar an gceart agus a ardaíonn ar leibhéal an íoladhartha iad, aon duine a chuireann as a chuma agus as a chosúlacht ordú an domhain mar a dhear is mar a chruthaigh Dia é - scinneann an duine sin i bhfad ón bhfíor-chreideamh i nDia agus ó choincheap na beatha de réir an chreidimh sin."
"Thug an Dia seo, an Máistir Ardcheannasach seo, thug Sé aitheanta is orduithe Uaidh nach bhfuil a bhfiúntas ag brath ar an am ná ar an áit, nach bhfuil beann acu ar an tír ná ar an gcine. Mar a chaitheann grian Dé a solas ar aghaidh gach duine, is ionann A dhlí do gach duine gan díolúine gan phribhléid. Na ríthe is na géillsinigh, an lucht faoi choróin agus na daoine gan choróin, an saibhir agus an bocht, caithfidh siad go léir A bhriathar a urramú. Mar is dual don Té a chruthaigh, is dual Dó go dtugann idir dhaoine aonair agus phobail de dhaoine cluas éisteachta Dó, cibé cé hiad féin."
"Ní rithfeadh ach le duine an-éadomhain coincheap an Dé náisiúnta agus an reiligiúin náisiúnta a chumadh, nó is é Dia Cruthaitheoir na hOllchruinne, Rí agus Reachtaire na náisiún go léir, agus níl sna náisiúin uile ach "deoir sa bhuicéad" i gcomparáid lenA ollmhórgacht."


Martin Dillon.
Scríbhneoir agus iriseoir ó Thuaisceart Éireann é Martin Dillon. Chaith sé ocht mbliana déag ag obair don BhBC, agus é i ndiaidh roinnt úrscéalta agus drámaí a chumadh. Mar sin féin, is iad a chuid leabhar faisnéise agus tuairisceoireachta is mó a thuill a chlú dó. B'é an leabhar "Shankill Butchers" ba mhó a bhí i mbéal an phobail, ach nuair a foilsíodh í, thosaigh na sceimhlitheoirí Protastúnacha á imeaglú le bagairtí. Le teacht slán ó na sceimhlitheoirí, chuaigh sé ar imirce, ar dtús go dtí an Fhrainc, agus níos déanaí go dtí na Stáit Aontaithe.


Aerfort Chorcaí.
Aerfort idirnáisiúnta Éireannach is ea Aerfort Chorcaí. D’oscail an t-aerfort ar an 16 Deireadh Fómhair 1961. Sa bhliain 2010, bhain 2.4 milliún duine úsáid as an aerfort.
Suíómh.
Tá an t-aerfort suite ocht gciliméadar ó lár Chathair Chorcaí, agus cóngarach do shuíomh na haerpháirce a bhí ann roimhe sin, ar a dtugtaí Farmers Cross. Rinne réamh-bhreathnadóireachtaí meitéareolaíochta ag an suíomh seo i 1946-47.
Tá an suíomh tugtha go háirithe do cheo. Tarlaíonn seo siocair a shuímh gar don chósta theas agus a airde os cionn leibhéal na farraige.
Stair.
D’oscail an t-aerfort i mí Dheireadh Fómhair 1961. Ar dtús, ní dhearna breathnadóireacht ach amháin ar iarratas. Ansin, chóir dheireadh 1961 rinneadh iad ar bhonn 24 uair agus mar sin bhí an stáisiún mar pháirt de líonra sionoptach na Seirbhíse Meitéareolaíochta.
Osclaíodh rannóg réamhaisnéise do chuspóirí eitlíochta sa bhliain 1966 agus de réir mar a mhéadaigh an t-éileamh ar réamhaisnéisí ginearálta, cuireadh isteach seirbhís uathoibríoch aimsire teileafóin. Dhún an rannóg réamhaisnéise eitlíochta sa bhliain 1988, agus ghlac an Lároifig Eitlíochta ag Aerfort na Sionainne freagracht as na réamhaisnéisí.


Aonaid Riaracháin na Seisnia.
Léarscáil na Seisnia. Réigiúin—dubh, lonnaíochta—dearg, agus aibhneacha—gorm.


Anraí IV Shasana.
Bhí Anraí IV (3 Aibreán 1367 – 20 Márta 1413) ina rí ar Shasana ó 1399-1413. Ba gharmhac é le hEduard III agus tháinig sé i gcomharbacht ar a chol ceathrair, Risteard II. Tháinig Anraí V i gcomharbacht air siúd.
Anraí IV Shasana
Anraí IV Shasana
Anraí IV Shasana


Anraí V Shasana.
Bhí Anraí V (16 Meán Fómhair 1387 – 31 Lúnasa 1422) ina rí ar Shasana ó 1413-1422. Bhí sé ar an rí ba rathúla ar Shasana ó thaobh cogaíochta de. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Anraí IV agus tháinig Anraí VI i gcomharbacht air siúd.
Anraí V Shasana
Anraí V Shasana


Anraí VI Shasana.
Bhí Anraí VI (6 Mí na Nollag 1421 – 21 Bealtaine 1471) ina rí ar Shasana. Ba é an t-aon mhac ag Anraí V agus tháinig sé i gcoróin nuair a bhí sé ina leanbh naoi mí d'aois. Tháinig Éadbhard IV i gcomharbacht air.
Anraí VI Shasana
Anraí VI Shasana
Anraí VI Shasana


Éadbhard IV Shasana.
Bhí Éadbhard IV (28 Aibreán 1442 – 9 Aibreán 1483) ina rí ar Shasana ar feadh dhá thréimhse éagsúla le linn Chogadh na Rósanna. Ba shraith cogaí cathartha i Sasana na meánaoiseanna é Cogadh na Rósanna (1455–1489). Bhí coimhlint idir Teaghlach Lancaster agus Teaghlach Eabhraic le haghaidh choróin Shasana.
Bhí aon mhac amháin ag Anraí V (a d'éag sa bhliain 1422), Anraí VI Shasana. Tháinig sé i gcoróin nuair a bhí sé ina leanbh naoi mí d'aois, agus feallmharaíodh é i dTúr Londan ar an 21 Bealtaine 1471.
Rí Éadbhard IV.
Rós Bán - Siombail Eabhrac
Cuireadh Anraí VI as coróin ar an 4 Márta 1461, agus tháinig Éadbhard IV i gcomharbacht air, go dtí 2 Deireadh Fómhair 1470. Cuireadh Anraí i gcoróin sa bhliain 1470 agus as coróin arís cúpla mí níos déanaí.
Rinneadh rí d'Éadbhard don dara huair, ar an 11 Aibreán 1471 go dtí lá a bháis, sa bhliain 1483 (b'fhéidir fuair sé bás le niúmóine nó tíofóideach, agus é 40 bliain d'aois).
Comharbas .
Tháinig a mhac, Éadbhard V, i gcomharbacht air.
Tháinig deireadh le Cogadh na Rósanna sa bhliain 1489 nuair a tháinig Anraí Túdar i gcoróin.
Éadbhard IV Shasana
Éadbhard IV Shasana
Éadbhard IV Shasana


Éadbhard V Shasana.
Bhí Eduard V ina rí ar Shasana ar feadh dhá mhí sa bhliain 1483. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Eduard IV. Bhí sé go mór faoi thionchar a uncail Risteard, Diúc Gloucester, le linn an ama sin. Cuireadh é féin agus a dheartháir Risteard Shrewsbury i mbraighdeanas i dTúr Londan agus fuair siad bás ansin. Níor corónaíodh riamh é. Tháinig a uncail i gcomharbacht air mar Risteard III.
Éadbhard V Shasana
Éadbhard V Shasana
Éadbhard V Shasana


Túr Londan.
An Túr Bán - Príomhfhoirgneamh an Túir, i lár an daingin
Is ionann Túr Londan nó An Túr, agus daingean, pálás agus príosún ríoga i Londain, atá suite ar an taobh thuaidh d'abhainn na Tamaise. Tá cáil ar leith air mar go gcuirtí naimhde an rí nó na banríona i mbraighdeanas nó chun báis ann, go háirithe daoine a raibh tréas curtha ina leith. Is séadchomhartha náisiúnta agus díol spéise do thurasóirí anois é.


Abhainn na Tamaise.
Abhainn mhór i ndeisceart Shasana í an Tamais nó Thames. Tá cathair Londan suite cois Thames. Tá an Tamais 346 km (215 míle) ar fhad. Is i nGloucestershire atá foinse na habhann le fáil.


Muiris Ó Súilleabháin.
Ba scríbhneoir Éireannach é Muiris Ó Súilleabháin (19 Feabhra 1904 – 25 Meitheamh 1950) a bhain cáil amach leis an leabhar Fiche Blian ag Fás, a foilsíodh as Gaeilge agus as Béarla faoin teideal "Twenty Years a' Growing" sa bhliain 1933. Sa scéal seo, déanann Ó Súilleabháin cur síos ar a shaol féin agus é ag éirí aníos ar an mBlascaod Mór, an t-oileán is mó de Na Blascaoidí i gContae Chiarraí.
Glactar leis go bhfuil an saothar seo ar cheann de chlasaicí na hÉireann, agus is sampla maith é de chanúint Gaeilge na Mumhan. Tá sliocht as an scéal le clúdach ar scrúdú na hArdteistiméireachta in Éirinn, sliocht nach raibh san áireamh sa chéad leagan den scéal toisc nach raibh An Gúm sásta é a fhoilsiú, de bharr go dtéann beirt bhuachaillí isteach i dteach tábhairne ann.


Cogadh na Rósanna.
Rós Dearg - Siombail Lancaster
Rós Bán - Siombail Eabhrac
Ba shraith cogaí cathartha i Sasana na meánaoiseanna é Cogadh na Rósanna (1455–1489). Bhí coimhlint idir Teaghlach Lancaster agus Teaghlach Eabhraic le haghaidh choróin Shasana. Shíolraigh an dá dhream ó Eduard III agus ó theaghlach Plantagenet. Tháinig deireadh leis nuair a tháinig Anraí Túdar i gcoróin.


Jean-Marie Le Pen.
Is polaiteoir Francach é Jean Marie Le Pen (20 Lúnasa 1928 a rugadh é, La Trinité-sur-Mer, An Fhrainc). Is eisean a bhunaigh an Front National, páirtí atá go mór ar an eite dheis agus ar a bhfuil a hiníon Marine Le Pen ina ceannaire ón mbliain 2011. Bhí sé san iomaíocht cúig uaire i dtoghchán uachtaránachta na Fraince. Bhain sé an dara háit amach sa chéad bhabhta vótála sa bhliain 2002 ach bhí bua éasca ag Jacques Chirac sa dara bhabhta vótála.
Le Pen, Jean-Marie
Le Pen, Jean-Marie


Nicolas Sarkozy.
Ba uachtarán na Fraince idir 2007 agus 2012 é Nicolas Sarkozy, an 23ú uachtarán na Fraince (rugadh Nicolas Paul Stéphane Sarközy de Nagy-Bocsa ar an 28 Eanáir 1955, 17ú arrondissement, Páras, An Fhrainc).
Fuair sé an ceann is fearr ar Ségolène Royal sa dara babhta den toghchán uachtaránachta ar an 6 Bealtaine 2007. Tháinig sé i gcomharbacht ar Jacques Chirac ar an 16 Bealtaine 2007.
Roimh a uachtaránacht, ba é ceannaire an "UMP" (Aontacht chun Gluaiseachta Coitianta) é. Ceapadh mar Aire Gnóthaí Baile é sa chéad rialtas de chuid Jean-Pierre Raffarin ó Bealtaine 2002 go Márta 2004 agus ansin ceapadh mar Aire Airgeadais é i rialtas deireanach Raffarin ó Márta 2004 go Bealtaine 2005. Ceapadh arís mar Aire Gnóthaí Baile é i rialtas Dominique de Villepin (2005-2007).
Ba Uachtarán Chomhairle Ginearálta "départment" (contae) Hauts-de-Seine é ó 2004 go 2007 agus ba mhéara é ar Neuilly-sur-Seine, ceann de na "communes" (bailte) is saibhre sa Fhrainc ó 1983 go 2002. Ceapadh é mar Aire Cáinaisnéise é i rialtas Édouard Balladur (RPR, réamhtheachtaí an UMP) i rith téarma deireanach Francois Mitterand.
Tá Sarkozy go mór i bhfábhar dlí agus oird agus ba mhaith leis geilleagar na Fraince a athbheochan. Gheall sé go neartófar an "entente cordiale" leis an Ríocht Aontaithe agus go mbeadh níos mó comhoibrithe leis na Stáit Aontaithe.
Tugtar an leasainm Sarko air go forleathan.
Sarkozy, Nicolas
Sarkozy, Nicolas
Sarkozy, Nicolas


Uinseann Ó Colla (Mad Dog Coll).
Coirpeoir agus drongadóir Meiriceánach de phór Thír Chonaill a bhí in Uinseann Ó Colla (Béarla: Vincent Coll, nó Mad Dog Coll - "An Madra Mire"), a saolaíodh i nGaoth Dobhair ar an 20 Iúil 1908 agus a cailleadh i Nua-Eabhrac ar an 8 Feabhra 1932. Dúnmharfóir agus amhas den chineál ba mheasa ab ea é, nó i measc an fhiche éigin duine a mharaigh sé, bhí buachaill beag nach raibh ach cúig bliana d'aois. Bhí baint aige le drongadóirí móra na linne, cosúil le Dutch Schultz, Lucky Luciano, agus Bugsy Siegel. Chuala an saol mór air, agus scannánaíodh scéal a bheatha cúpla uair. I rith a shaoil ghairid, is iomaí duine a ghlac col leis, i bhfianaise an oiread daoine is a mharaigh sé. Sa deireadh, d'ullmhaigh a chuid naimhde an chinniúint chéanna dó féin. Lámhach triúr fear acu siúd é i siopa poitigéara i nDeisceart Nua-Eabhraic, nuair nach raibh sé ach trí bliana fichead d'aois.
Vincent Coll (lár) ag fágáil na cúirte i Nua-Eabhrac sa bhliain 1931
A Mhuintir.
B'iad Tuathal Óg Mac Colla ó Ghaoth Dobhair agus Áine Máire Nic Dhonnchadha (Anna Mary Duncan) ó Bhaile Átha Cliath tuismitheoirí Vincent Coll. Casadh ar a chéile an chéad uair i mBrooklyn, Nua-Eabhrac sa bhliain 1892 iad, áit a ndeachaigh an bheirt acu ar imirce roimhe sin. Phós siad gan mhoill, agus rugadh an chéad duine clainne dóibh i ndeireadh na bliana dár gcionn, iníon ar bhaist siad an t-ainm Florence uirthi. Ansin, áfach, chinn siad ar dul abhaile go Gaoth Dobhair. Is amhlaidh gur theastaigh ó Thuathal dul i seilbh agus i gcúram na feirme a fuair sé le hoidhreacht óna athair, Tuathal Mór, nó "Tuathal na Stócach", mar ab aithnid do mhuintir na háite é, toisc gur rugadh clann mhór dó, lá a shaoil.
Tús a Shaoil.
Saolaíodh clann mhór mhac don lánúin i nGaoth Dobhair, ach fuair cuid mhór acu bás ina dtachrán, agus níor mhair aon fhear acu mórán thar fiche bliain d'aois. B'ansin a tháinig Vincent féin chun saoil ar an 20 Iúil 1908. Bhí triúr deartháireacha aige nár cailleadh ina dtachráin, agus iad uile níos sine ná eisean.
Ní raibh saol an fheirmeora ag éirí go rómhaith le Tuathal Óg i nGaoth Dobhair. Mar sin, chinn na tuismitheoirí filleadh arís go Meiriceá. Bhain siad amach Nua-Eabhrac ar an 12 Aibreán 1909, agus shocraigh siad síos i dtionóntán i mBronx. Plódcheantar suarach a bhí ann san am, agus na coirpigh is na ciontóirí ag mursantacht leo ar fud na háite, rud a cheadaigh na póilíní faoi chroí mhór mhaith. Mura ndeachaigh ag an teaghlach i nGaoth Dobhair, ní bhfuair siad saol ar fónamh sna Stáit ach an oiread. Ní raibh siad ocht mbliana san Oileán Úr, nuair a fuair Áine, máthair Vincent, bás le niúmóine. I ndeireadh na bliana 1920 agus i dtús na bliana 1921, arís, shíothlaigh beirt deartháireacha de chuid Vincent go gairid sna sálaí ag a chéile - Charles a bhí seacht mbliana déag san am, agus Tomás, a bhí ar an duine ba sine acu, agus é trí bliana fichead. Eitinn ba thrúig bháis dóibh. B'iad Peter agus Vincent an t-aon bheirt amháin a fágadh beo, agus ní raibh Vincent ach dhá bhliain déag d'aois. Maidir le hathair na mbuachaillí, Tuathal, bhí sé ag dul le druncaeireacht agus ag déanamh faillí ina chlann le fada an lá. Is beag crann taca a bhí ann dóibh, mar sin.
Oiliúint an Ógchiontóra.
I ndiaidh bhás a máthara, cuireadh Peter agus Vincent i ndilleachtlann Chaitliceach i Staten Island. Chaith Vincent trí bliana ansin, go dtí gur fágadh faoi chúram a aintín Mary Friel é i mBronx. Ní raibh Aintín Máire ábalta mórán dea-bhéasaíochta a mhúineadh don bhuachaill, agus sa deireadh, b'í Florence, a deirfiúr, a ghlac Vincent agus Peter chuici. Bhí Florence pósta ar fhear darbh ainm Joe Reddan, agus bhí an lánúin sin sáite go domhan i saol na coiriúlachta. Níorbh aon dea-shampla do na buachaillí óga iad.
Ní raibh mórán suime ag Vincent sa scolaíocht, agus cé go raibh sé in ainm is a bheith ag freastal ar scoil phoiblí i mBronx, b'fhearr leis a bheith ag múitseáil. Bhí sé ag dul le mionchoirpeacht cheana féin, ag éileamh dúchíosa ar na díoltóirí sráide agus ag ionsaí aon duine go fíochmhar nach mbeadh géilliúil dó. Ógchiontóir den chéad scoth, nó b'fhéidir den díogha dheireanach, a bhí ann nuair nach raibh sé ach ceithre bliana déag d'aois.
San am seo, bhí drong de bhuachaillí óga faoina chomandracht cheana féin, agus iad ag déanamh coireanna de réir na n-orduithe a gheobhaidís uaidh. Ón taobh eile de, bhí naimhdeas mór idir Vincent agus mórchiontóir ógánta eile na comharsanachta, buachaill Giúdach arbh ainm dó Arthur Flegenheimer. Ní ba deireanaí, fuair an saol mór aithne ar an stócach seo faoin ainm Dutch Schultz, agus baint aige le saol coiriúil Vincent feasta, freisin.
Tholg Vincent an eitinn nuair a bhí sé cúig bliana déag d'aois, agus cuireadh i dteach téarnaimh in Otisville é le biseach a fháil. D'éalaigh sé ón áit sin féin, agus beag beann ar an bhfuacht amuigh agus ar an ngalar, chaith sé deireadh an fhómhair agus tús an gheimhridh sna sráideanna. Sa deireadh, rugadh air agus coinníodh cúpla mí in ospidéal an bhardais é go dtí gur tháinig cuma éigin sláinte air.
Mhair Vincent ag déanamh coireanna ar feadh tamaill eile, ach i Mí Lúnasa 1926, ghearr an chúirt téarma dó i lárionad ceartúcháin na n-ógchiontóirí in Elmira, Stát Nua-Eabhraic. Cé go raibh an áit seo ceaptha mar ionad ceartúcháin do na hógchiontóirí le hiad a athoiliúint ar dhóigh dhaonnachtúil, le fírinne bhí brúidiúlacht agus céasadóireacht ag rith damhsa ar fud an ionaid. Bhí na háitritheoirí ag bualadh agus ag éigniú a chéile go minic, agus na séiléirí ag dul i muinín na láimhe láidre le spraic éigin a chur orthu.
Is léir nár fhoghlaim Vincent ach tuilleadh scileanna coiriúla ina leithéid d'áit. Is é an tátal a bhain údaráis an lárionaid as mo dhuine ná nach raibh ciall aige do chúrsaí moráltachta ná dúthracht ann chun oibre. Nuair a scaoil siad saor leis an chéad uair, chrom sé ar an gcoiriúlacht gan mhoill, agus cuireadh isteach é arís eile. Faoi dheireadh, sa bhliain 1929, d'fhág sé Elmira go deifnideach.
An Lánchosc agus an Choirpeacht.
Faoin am seo, bhí Dutch Schultz, sean-namhaid Vincent ó laethanta a óige, sáite i ngnó na biotáille mídhlíthiúla. Bhí cosc ar an mbiotáille i Meiriceá, ach má bhí féin, bhí na daoine ag ól leo ní ba mhó ná riamh, agus na coirpigh ag éirí saibhir ag díol alcóil. Bhí cinniúint Dutch Schultz sách cosúil le saol Vincent: peasghadaí a bhí ann a chuaigh le gnó na biotáille nuair a tháinig an Lánchosc i bhfeidhm. Sa bhliain 1928, chuir Schultz agus fear darbh ainm Joey Noe síbín ar bun ar an airgead a bhí saothraithe ag Schultz ag robáil is ag gadaíocht. D'fhostaigh Schultz amhais mhóra an cheantair le smacht a fháil ar ghnó na biotáille timpeall a shíbín féin. Sa deireadh, bhí impireacht stiléireachta agus díoltóireachta biotáille aige, agus úinéirí a lán síbíní ar teaghrán aige: chaithfeadh na tábhairneoirí dúchíos a íoc leis, nó ba dóibhsean ba mheasa.
Nuair a d'imigh Vincent ó Elmira, chuaigh sé ar lorg oibre i ndrong Schultz. Ar dtús, thosaigh sé ag spallaíocht le cailín Schultz, Trixie Tralee, i gcomhchlos Schultz féin, agus shaighid Schultz a gharda cosanta, cránaí mór fir darbh ainm Bo Weinberg, i Vincent le ceacht a mhúineadh dó. Cé gur fear mór a bhí i Weinberg, ní trodaí sciliúil a bhí ann, agus níor thóg sé mórán ama ná oibre ar Vincent é a leagan. Ba mhór an t-imprisiún a d'fhág Vincent ar Dutch Schultz ansin, agus bhí an boc mór sásta dearmad a dhéanamh den tsean-naimhdeas agus Vincent a fhostú mar ruifíneach agus mar dhúnmharfóir íoctha.
Chuaigh Vince i ngleic lena chuid tascanna le díograis mhór Shádach. Mar shampla, uair amháin, bhí beirt deartháireacha Éireannacha, John agus Joe Rock ag díol biotáille i mBronx i bhfad sular chuala aon duine iomrá ar Vince ná ar Schultz féin. Ó dhiúltaigh siad deachú a íoc le Schultz, tugadh ar Vince díoltas a imirt orthu. Is é an rud a rinne Vince ná fear acu a fhuadach agus leadhbairt uafásach a thabhairt dó. Nuair a bhí an fear bocht crochta ar a ordóga de bhacáin seamlais, chuir Vince scriosán éadaigh ar a shúile a bhí ar maos le hábhar silte ó fhear a raibh gónairith air. Is féidir leis na baictéir ghónairith tonnta na súl a ionfhabhtú agus a athlasadh go dona, agus mar sin, nuair a scaoil Vince saor le Joe Rock, bhí sé ina chreapaltán dall, agus é sásta éirí as gnó na biotáille ar an toirt.
Ag Scarúint le Schultz.
Níor fhan Vince i bhfad ag obair do Schultz, nó ní raibh meon na beirte sin ag teacht le chéile. Ní bhíodh Vince sásta aird a thabhairt ar orduithe aon duine, nó ba dóigh leis gurbh aige féin ab fhearr a bhí fios a ghnó féin, ach ar ndóigh, theastaigh ó Schultz nach rachadh aon duine dá chuid cúlaistíní chun cearmansaíochta air. Rinne Vince agus drongadóir eile darbh ainm Carmine Barelli ruathar mór robála, agus thit sé ar chrann an Éireannaigh an chuid ba mhó den obair pleanála agus ullmhúcháin a dhéanamh. Bhí Vince den bharúil go raibh curadhmhír na creiche - ocht míle déag dollar - ag dul dósan, ach theastaigh ó Barelli an chreach a roinnt go cothrom. Chuaigh sé ar lorg cuidiú ó Schultz, agus b'é deireadh an scéil gurbh é Schultz féin a thóg an tríú cuid den chreach: ní bhfuair Coll agus Barelli ach sé mhíle dollar an duine. Ní raibh Vince sásta, agus mar sin, d'fhág sé slán ag Schultz le cromadh ar a dhrong féin a chur ar bun. Mheall sé chuige drongadóirí míshásta as measc chúlaistíní Schultz, agus mharaigh sé Barelli nuair a sceith seisean le Schultz go raibh Coll ag dul in iomaíocht leis.
Thosaigh Coll ag imeaglú na dtábhairneoirí a bhí ag íoc táille cosanta le Schultz, agus é ag áitiú orthu go mba chóir dóibh an deachú a thabhairt dósan feasta. D'fhuadaíodh sé trucailí dáileacháin alcóil de chuid Schultz. Bhí na póilíní féin barúlach go raibh sé ag déanamh dea-oibre ag cur as do Schultz. D'éirigh ina chogadh dearg idir Coll agus Schultz, agus maraíodh naonúr déag, ar a laghad, sa chogadh sin.
Bás a Dhearthára agus Fuadach "Big Frenchy".
Ba le linn an chogaidh seo a mharaigh lucht leanúna Schultz deartháir Vince, Peter Coll. Ní ceannaire carasmatach ar aon leibhéal lena dheartháir a bhí ann, mar Pheter, ach gnáthchiontóir. Mar sin féin, bhí ról tábhachtach aige, ó bhí sé ábalta maolú ar mheon fíochmhar a dhearthára. Maraíodh ar an 30 Bealtaine 1933 é. Cé gur fear cruálach a bhí ann riamh, chuaigh Vince thar cheasaí ar fad anois. Mharaigh a dhrong duine i ndiaidh duine de lucht leanúna a namhad, agus d'ionsaigh siad garáiste de chuid Schultz leis na meaisíní agus na leoraíonna istigh a scrios ar fad. Sa deireadh, d'fháiltigh Schultz na póilíní féin isteach chuige le go mbeadh cosaint "éigin" aige ar chuthach Vince.
I Meitheamh 1931, d'fhuadaigh Coll "Big Frenchy", nó George Jean de Mange - boc mór i saol na coiriúlachta a bhí ina pháirtnéir gnó ag Owney Madden, "an Diúc". Drongadóir cliste a bhí i Madden agus é ar duine acu siúd a bhí ag cur malairt cuma ar an gcoirpeacht eagraithe: bhí sé á "príomhshruthú", agus é ina fhear gnó den ghnáthchineál i mbreis ar a bheith ina choirpeoir. Bhí aithne aige ar na maithe is na móruaisle freisin. D'íoc Madden luach fuascailte a chara gan mhoill, ach is léir nach raibh sé sásta a leithéid d'uirísliú a mhaitheamh do Coll. Bhí namhaid thar a acmhainn ag Coll anois.
Fuadach Billy Warren.
Go gairid ina dhiaidh sin, robáil Coll fear darbh ainm Billy Warren. Bhí Warren ina "bhaincéir" ag geallghlacadóirí agus ag lucht cearrbhachais: d'fhéadfadh sé dhá chéad míle dollar a iompar taobh istigh dá chóta le hiasacht thobann a thabhairt don té a bhí ina call, ar ús millteanach ard, ar ndóigh. Tháinig Coll agus a leathbhádóir aniar aduaidh ar Warren, agus b'éigean don "bhaincéir" an 83,000 dollar a thabhairt uaidh a bhí ar iompar aige.
Níor thaitin an eachtra seo le Madden. Bhí sé inbharúla go raibh Coll ag tarraingt calláin agus trioblóide, ag cur na ndaoine trí chéile agus ag cur isteach ar an ngnó. Thairis sin, bhí speisialtóireacht Coll - an fhuadaitheoireacht - ag dul as faisean, ó bhí an iomarca poiblíochta agus gáifeachais ag baint léi. B'fhearr le "mafiosi" na ré nua a gcuid oibre a dhéanamh go ciúin agus ligean orthu nach raibh iontu ach fir ghnó den ghnáthchineál. Ní raibh fear taomach taghdach spadhartha cosúil le Coll ró-oiriúnach do stíl nua na coirpeachta eagraithe. Mar sin, lá de na laethanta, chaithfeadh sé imeacht.
Marú Michael Vengelli.
Lean sé leis ag cur cogaidh ar Schultz, ach ansin, tharraing sé súil an tsaoil mhóir air féin le heachtra nár chúis mhaíte í go díreach. D'fhéach sé le Joey Rao, fear tábhachtach i mbaicle Dutch Schultz agus namhaid pearsanta de chuid Coll féin, a mharú i bplódcheantar Iodálach nuair a bhí ina neartlá. Má d'éirigh le Rao teacht slán ó na hurchair, fágadh Michael Vengelli, tachrán cúig bliana, gonta go héag ar an tsráid, agus ghortaigh an lámhach cúigear páistí eile go dona. Is follasach go raibh muintir Nua-Eabhraic ar fad ag bagairt an míle murdar ar na "mafiosi" go léir i ndiaidh na n-imeachtaí seo, agus bhí sibhialaigh ag caint faoi ghrúpaí forairdill a chur ar bun le deireadh dearfa a chur leis na coirpigh eagraithe, ó nach raibh an chosúlacht ar na póilíní go bhféadfaidís é a dhéanamh, iad féin. Follasach go leor, ní raibh na drongadóirí féin róshásta le claochlú seo an atmaisféir. Bhí sé ag déanamh dochair don ghnó.
Na Póilíní ar Thóir an "Mhadra Mire".
Bhí tóir buile ag na póilíní ar Coll i ndiaidh mharú Michael Vengelli. Bhí bás an linbh ar fud na nuachtán, agus na hiriseoirí ag éileamh go n-agrófaí díoltas míthrócaireach ar Coll agus ar a chuid drongadóirí gan triail chúirte ar bith. Cuireadh ina leith go raibh siad ar meisce nuair a mharaigh siad an tachrán, agus gur bhain siad sult de chineál éigin as an ainghníomh. Tugadh "dreancaidí i mbréagriocht an duine" orthu, agus ainmneacha ba mheasa ná sin. B'é ba toradh don atmaisféar seo ná gur mharaigh na póilíní roinnt daoine a raibh siad in amhras orthu, daoine gorma go minic, nach raibh baint ar bith acu le gnóthaí cama Coll.
Cuireadh bleachtairí ar stádar i bplódcheantar na nIodálach - bleachtairí a raibh Iodáilis ó dhúchas acu - ach is ar éigean a d'éirigh leo leathfhocal a bhaint as muintir an cheantair, nó thug siad urraim don "omertà", dlí an tosta. Chuaigh na bleachtairí ar lorg Joey Rao féin.
Bhí Rao díreach tar éis Dutch Schultz a thréigean le dul i gcomhar le boc mór na droinge Sicilí, Cino Terranova. Roimhe seo féin, tháinig sé slán as cúpla iarracht dúnmharaithe, nó bhí cleas diabhalta aige le cur isteach ar aon duine a bheadh ag féachaint le hé a mharú: bhíodh sé ag roinnt boinn airgid ar na páistí, agus mar sin, bhíodh slua acu ina mhórthimpeall gach áit dá rachadh sé, agus chaithfeadh an dúnmharfóir dul sa seans go mbuailfeadh a urchar duine de na páistí.
Fuair na póilíní an chéad leid thábhachtach ó dhuine eile ar fad seachas Rao, fear óg darbh ainm Tommy Trabino. Andúileach agus díoltóir drugaí a bhí ann. Nuair a chuir na póilíní ceastóireacht air, rinne siad céasadóireacht de, ionas gur bhris siad dhá easna air. Ní raibh sé sásta fianaise a thabhairt sa chúirt ina dhiaidh sin, agus b'éigean don ionchúisitheoir sa deireadh cead a chos a fhágáil aige.
Sa deireadh, theip ar na póilíní a ndóthain fianaise a bhailiú in aghaidh Coll. D'éirigh leo, áfach, é a chúiseamh i gcoir eile, mar atá, seilbh mhídhlíthiúil ar arm tine. Ó bhí sé ciontaithe sa choir seo uair amháin cheana féin, níor glacadh léi mar oilghníomh a thuilleadh, ach mar fheileonacht.
Coll agus Legs Diamond.
Idir an dá linn, bhí Coll ag déanamh taiscéalaíochta i dTuaisceart Stát Nua-Eabhraic, i ríocht Legs Diamond. Ní raibh an gnó ag éirí le Legs mar a bhíodh. Mar sin, ghlac Coll an plean go rachadh sé i gcomhar le Legs ag gáinneáil le biotáille, agus nuair a bheadh an bheirt acu ina suí go socair agus ag fáil an lámh in uachtar ar na dronga eile, d'fhéadfadh sé Legs a mharú agus a leathsan den ghnó a shealbhú.
B'as Cúige Uladh do Legs, nó Seán Ó Móráin (Jack Moran), chomh maith le Vincent Coll. Ba lucht inimirce ó Éirinn iad a thuismitheoirí, agus phós siad i gContae an Chabháin. Fear mór banaíochta a bhí ann, mar Legs, agus háram iomlán de chailíní deasa dathúla aige le freastal ar a riachtanaisí craicinn, cé go raibh sé pósta freisin, ar ndóigh. Tháinig sé slán as a lán iarrachtaí maraithe, ach má tháinig féin, criathraíodh chomh dona é is go raibh a shláinte ag teip air i dtús na dtríochaidí, cé nach raibh sé mórán thar an deich mbliana fichead d'aois.
Na hoibríochtaí a bhí ar shiúl ag Coll in Albany le Legs Diamond a mharú nó le comhoibriú a chur ar bun leis - is dealraitheach nach raibh a fhios ag Coll féin cé acu den dá rud a bhí sé a iarraidh a dhéanamh i ndáiríre - tharraing siad súil na bpóilíní i dtreo na háite, agus caitheadh na fir ba scanrúla i ndrong Coll i dtóin an phríosúin. Is dócha nár chinn sé ach anois gurbh fhearr dó comhoibriú le Legs ar dtús agus é a mharú ina dhiaidh sin. Chuaigh sé i dteagmháil le Legs, agus tháinig siad ar chomhthuiscint.
Cuid den chomhthuiscint sin ab ea go gcaithfeadh Coll airgead a shaothrú le Legs a choinneáil glan ón bpríosún. Ghlac sé leis gurbh é an fuadach a thabhódh an t-airgead dó. Bhí sé beartaithe aige fear darbh ainm Connie Immermann a fhuadach, úinéir club oíche a raibh an-seasamh aige i measc choirpigh na háite. De thaisme, áfach, d'fhuadaigh sé deartháir Connie, George Immermann. D'éirigh leis, áfach, 25,000 dollar a shaothrú ar an jab, slám maith a shásaigh Legs.
D'éirigh an comhoibriú go maith le Coll ar dtús, ach ansin, thosaigh na póilíní ag ionsaí a chuid síbíní. Rinne na ruathair seo an-dochar dá ghnó, agus dá réir sin, bhí a chuid naimhde ag sealbhú na muráití uaidh.
Dúnmharú Joe Mullins.
Chinn Coll ar ghníomh as an ngnáth a dhéanamh lena chinntiú go dtabharfaí ómós dó arís. Dhúnmharaigh sé Joe Mullins, comhoibritheoir tábhachtach de chuid Dutch Schultz. Fuair bleachtairí radharc ar phláta ceadúnais na ndúnmharfóirí agus tháinig siad ar lorg an ghluaisteáin, ionas go raibh siad ábalta breith ar Vincent "Jimmie" De Lucia, duine de chúlaistíní Coll. Cuireadh croscheistiú air, ach is deacair a rá, ar baineadh eolas ar bith as. Bhí sé ní ba tábhachtaí go bhfuair na póilíní lipéad beag páipéir aige a raibh uimhir ghutháin breactha síos air. Chabhraigh an uimhir seo leis na bleachtairí ceann de na hóstáin a aithint ina raibh cónaí ar chuiditheoirí de chuid Coll. Nuair a fuair siad greim ar cheann amháin an tslabhra, mar sin, d'éirigh leo an ceann eile a tharraingt chucu. I ndiaidh an chéad óstán a chuardach, fuair siad amach faoin gceann eile, agus sa deireadh, bhí Coll féin gafa acu.
Gafa....
Is beag scanradh a bhain na póilíní as an Madra Mire nuair a chonaic sé chuige iad. Ar ndóigh, bhí i bhfad níos mó eagla air roimh scuad dúnmharfóirí de chuid Dutch Schultz. Ní raibh na póilíní in ann é a scanrú ar aon nós, nó sa phríosún, bheadh sé slán sábháilte ó Schultz.
D'aithin an finné súl - fear oibre a chonaic an dúnmharú - "toirpéad" Coll, fear darbh ainm Dominick "Tuffy" Odierno, chomh maith le Frank Giordano mar dhúnmharfóirí Joe Mullins. Bhí Giordano ina ilcheardaí i ndrong Coll, nó bhíodh sé freagrach as ullmhúcháin phraiticiúla na gcoireanna: bheadh seisean ag cur an lóistín in áirithe agus ag tiomáint an ghluaisteáin éaluithe. Mar sin, bhí sé nádúrtha gurbh eisean a bhí ag an roth stiúrtha an iarracht seo freisin.
Ciontaíodh Tuffy agus Giordano i ndúnmharú Mullins sa deireadh. Ar an 3 Nollaig 1931, fuair siad breith an bháis, agus is éard a bhí daite dóibh ina dhiaidh sin ná an chathaoir leictreach i bpríosún Sing Sing. Bhí Dutch Schultz míshásta leis an mbreith seo, agus é suite siúráilte nárbh iad na fir seo a bhí ciontach. Nuair a bhí Tuffy ag fanacht leis an mbás i Sing Sing, fuair sé síntiús airgid ó Schultz le haghaidh toitíní agus eile le maolú ar phian na laethanta deireanacha. Dealraíonn sé go raibh Tuffy ag obair do Schultz faoi choim, agus é ina spiaire aige siúd i ndrong Coll. Ní rithfeadh le Schultz bheith chomh flaithiúil sin do dhuine de chúlaistíní Coll, ach cúis éigin den chineál sin a bheith aige leis.
Go gairid i ndiaidh bhreith Giordano agus Odierno, bhí Coll féin á ionchúisiú i ndúnmharú an tachráin. Le linn na próise seo, maraíodh Legs Diamond. Níor thángthas ar na ciontóirí, cé go raibh sé soiléir gurb iomaí drongadóir i Nua-Eabhrac a raibh cúis aige le hé a mharú.
Bhí na húdaráis meáite ar Coll a dhaoradh chun báis as dúnmharú an bhuachalla bhig, ach sa deireadh, bhí fuar acu. Bhí dlíodóir an Mhadra Mire ábalta a áitiú ar an gcoiste cúirte nárbh aon iontaoibh é príomhfhinné na gcúisitheoirí. Mar sin, ní raibh de rogha acu i ndiaidh an iomláin ach Coll a éigiontú.
...agus Scaoilte Saor Arís!
Ar ndóigh, bhí na nuachtáin agus lucht a léite ar coipeadh le fearg, nuair a chualathas go raibh cead a chos ag an Madra Mire, agus é ar a sheanléim. Ar an 11 Eanáir 1932, áfach, rugadh ar Coll arís, agus é díreach ag caitheamh mhí na meala lena chailín Lottie (bhí siad tar éis ceadúnas pósta a lorg is a bhaint amach ón mbreitheamh, ach is dealraitheach nár phós siad riamh i ndáiríre). Bhí na póilíní ag déanamh go raibh Coll tar éis a ordú dá chuid cúlaistíní Dutch Schultz a mharú. Bhí Schultz beo breabhsánta i gcónaí, áfach, agus ní raibh fianaise ar bith ag na póilíní in aghaidh Coll. Mar sin, scaoil siad saor leis i ndiaidh tamaillín, ach má scaoil, bhí an chuma ar an scéal go raibh na húdaráis meáite anois ar ghéarleanúint cheart a dhéanamh ar an Madra Mire. San am céanna, bhí na hiriseoirí ag scríobh leo faoin gcogadh dearg idir Coll agus Dutch Schultz. Bhí na coirpigh ag léamh nuachtán chomh maith leis na daoine eile, agus chrom siad ar an gcogaíocht a bhítí a shamhlú leo.
Ródach na Féile Bríde.
Ar an 1 Feabhra 1932, mharaigh lucht leanúna Dutch Schultz beirt fhear de dhrong Coll sa bhaile acu. Fuair bean de lucht a n-aitheantais bás sa teagmháil chomh maith. Is dócha go rabhthas ag iarraidh Coll féin a mharú, ach nuair nár tháinig scuad an bháis ar an mboc mór féin, ghabh siad leor leis na cúlaistíní.
Níor mhaolaigh "ródach na Féile Bríde" ar iarrachtaí Coll dul i gceannas ar shaol coiriúil Nua-Eabhraic. D'éirigh na drongadóirí eile fíorneirbhíseach, agus an dóigh a raibh Coll ag ionsaí a gcuid síbíní. De réir cosúlachta, bhí sé ag féachaint le gnó na biotáille a shealbhú le lámh láidir. Bhí Owney Madden, úinéir an "Cotton Club" agus rí na grúdarlannaíochta i Nua-Eabhrac, ar an duine ba mhó a bhí buartha. Bhí cuid mhór de shíbíní na háite i dtuilleamaí Madden agus a chuid grúdarlann le haghaidh beorach, agus mar sin, fear a bhí ann a raibh seasamh as an ngnáth aice i saol coiriúil na cathrach.
Chuir Coll brú ar Madden, agus é ag iarraidh cuid de bhrabús na ngrúdarlann a ghearradh air mar chíos dubh. Ní bhfuair sé ach an cur ó dhoras, áfach. Mar sin, chinn Coll ar Jack Marron, a bhí pósta ar dheirfiúr Madden, a fhuadach agus 100,000 dollar a éileamh mar phraghas a fhuascailte. Níor fhuadaigh sé Marron, áfach - ní dhearna sé ach scairt teileafóin a chur ar Marron agus a rá leis go maródh sé Marron mura n-íocfaí an tsuim airgid sin leis.
Chuaigh Madden i dteagmháil le Coll, agus é ag áitiú air nach bhféadfadh sé a leithéid de shlám airgid a chur ar fáil dó gan dul i gcomhchainteanna lena chuid páirtnéirí gnó. Thug Coll spás dó go dtí an 9 Feabhra.
A Bhás.
Bhí tráthnóna ann nuair a bhain Coll amach Sunnyside i New Jersey, áit a raibh lucht aitheantais aige, agus gnóthaí coiriúla le socrú leo. Ag filleadh abhaile ón gcruinniú a bhí aige leo siúd, bhuail Coll agus an fear a bhí á chomóradh mar gharda cosanta, bhuail siad isteach i ndruglann "London Chemists" ag 314 West Twenty-Third Street in aice le hÓstán "Cornish Arms", áit a raibh cónaí ar Coll agus ar a chailín Lottie.
Chuaigh Coll i mbosca teileafóin sa siopa le scairt a chur ar Madden, ach ní bhfuair sé cead cainte leis an mboc mór. An duine a d'fhreagair, bhain sé comhrá fada as Coll, ionas go mbeadh d'uain ag scuad an bháis a gcuid oibre a chur i gcrích. Bhí an Madra Mire ag caint ar an nguthán i gcónaí nuair a bhain gluaisteán na murdaróirí amach "London Chemists". Ní raibh maith ar bith sa gharda cosanta, nó a thúisce is a chonaic sé buíon an bháis ag teacht isteach, sheangaigh sé leis ar a bharraicíní. Dhírigh na dúnmharfóirí a gcuid arm tine ar an mbosca teileafóin ar a suaimhneas, i nganfhios do Coll, agus aimsiú maith acu. Bhi Coll i mbun comhrá i gcónaí nuair a criathraíodh le cúig philéar déag é, agus bhí sé marbh sular thit sé as a sheasamh.
B'iad Leonard Scarnici agus Anthony Fabrizzo a mharaigh Coll, agus Bo Weinberg ag tiomáint an ghluaisteáin. Ní raibh fad saoil i ndán d'aon duine acu. Maraíodh Fabrizzo ar an 20 Samhain 1932 i ndiaidh dó iarracht theipthe a thabhairt ar Bugsy Siegel a mharú. Maidir le Scarnici, cuireadh chun báis é ar an 27 Meitheamh 1935. Dúnmharú bleachtaire a thabhaigh an pionós dó, ach ag fanacht leis an mbású dó i Sing Sing, d'admhaigh sé ceithre dhúnmharú déag ar fad, dúnmharú Coll ina meascsan. Chuaigh ceal i mBo Weinberg i ndiaidh an 9 Meán Fómhair 1935. Creidtear gurbh iad cúlaistíní Dutch Schultz a mharaigh iad, ó bhí Weinberg ag comhoibriú le Lucky Luciano in aghaidh Schultz. B'iad Luciano agus a chuid comhghuaillithe a mharaigh Schultz go gairid ina dhiaidh sin.
Coll sa Phopchultúr.
Scannánaíodh scéal beatha Coll féin faoi dhó, sa bhliain 1962 agus sa bhliain 1992, faoin teideal céanna, "Mad Dog Coll". John David Chandler a rinne an pháirt sa seanscannán, agus Christopher Bradley a bhí sa phríomhról sa cheann nua. Sa tsraith teilifíse ó na caogaidí agus na seascaidí, "The Untouchables", chonacthas William Martin "Clu" Gulager sa ról.


Annála Inis Faithleann.
Is annála iad Annála Inis Faoithleann a scríobh manaigh Mainistir Inis Faoithleann ar Locha Léin i gContae Chiarraí idir an céad agus an ceathrú haois déag.
Is croinic é an leabhar ar stair na hÉireann, agus tá iontrála ann ó 433 AD chuig 1450 AD. Scríobhtar níos mó na 2,500 iontrála ar an tréimhse sin. Is í an Ghaeilge an teanga atá in usáid inti, ach tá tionchar an Laidin le feiceáil freisin, toisc gurb iad manaigh le heolas ar Laidin an Eaglais a scríobh iad.
Chomh maith leis an gcroinic stairiúil, tá cúntas gearr ar stair na hÉireann roimh teacht an Chríostaíocht. Is cúntas samhail-Bíoblach é agus is dócha go raibh tionchar ag Leabhar Gabhála na hÉireann ar an méid sin.
Tá an leabhar ins an Bodleian Library in Ollscoil Oxford anois.


Tomás Ó Criomhthain.
Fear de bhunadh na mBlascaod ab ea Tomás Ó Criomhthain (21 Nollaig 1856 – 7 Márta 1937). Rugadh é sa bhliain 1856 agus chaith sé formhór a shaoil ar an oileán. Scríobh sé dhá leabhar, "Agallamh na hInse" agus "An tOileánach", agus aistríodh go teangacha éagsúla iad ó shin. Is clasaicí dírbheathaisnéiseacha iad na leabhair a thug léargas bríomhar ealaíonta ar shaol na ndaoine a mhair sna Blascaodaí lena linn. Cé go bhfuil cáil ar dhírbheathaisnéisí eile de chuid na Gaeltachta, tugtar an chraobh de ghnáth do Ó Criomhthain.
Spreag Brian Ó Ceallaigh as Cill Áirne Tomás chun cínlae a scríobh na blianta tar éis an Chéad Chogadh Domhanda - chruthaigh sé don oileánach go bhféadfadh tuairiscí faoi shaol na ngnáthdhaoine i gceantar iargúlta a bheith spéisiúil trí shampla de scéalta le Maxim Gorky agus Pierre Loti a thabhairt dó le léamh. Scríobh Ó Criomhthain litreacha gach lá chuig Ó Ceallaigh agus ba as na cuntais sin a cuireadh an leabhar An tOileánach le chéile.
Ba é Tomás an duine deireanach de sheisear clainne agus déantar iontas fós féin den chur síos atá aige ar a bheith ag diúl as cíoch a mháthar agus é ceithre bliana d'aois. Ní bhfuair sé mórán scolaíochta mar nár fhan múinteoirí i bhfad riamh ar an oileán agus de réir a thuairisce bhí saol breá aige ina gharsún ag seilg agus ag iascach.
Phós sé Máire Ní Chatháin sa bhliain 1878 agus cé go raibh deichniúr leanbh aici bhásaigh go leor díobh go hóg agus ní raibh saol fada aici féin.
Fuair Tomás Ó Criomhthain bás sa bhliain 1937 ach maireann a cháil mar gheall ar an aird a tugadh ar a chuid leabhar.


Gaeilgeoir.
Go bunúsach is duine a labhraíonn Gaeilge é Gaeilgeoir. Sa Ghaeltacht áfach is ionnan é agus foghlaimeoir Gaeilge, agus is téarma leathmhaslach é ar dhuine a bhfuil a dhíograis i leith na teanga níos mó ná a chumas chun í a labhairt. Bíonn Gaeilgeoirí ag Gaeilgeoireacht.


Risteard III Shasana.
Bhí Risteard III (2 Deireadh Fómhair 1452 – 22 Lúnasa 1485) ina rí ar Shasana ó 1483 go dtí lá a bháis. Ba é an rí deireanach ar Shasana de theaghlach Eabhrac agus de ríora Plantagenet. Tháinig deireadh le Cogadh na Rósanna nuair a briseadh ar a arm agus nuair a maraíodh é féin, ag Cath Pháirc Bosworth. Tháinig Anraí VII, an chéad rí Túdarach, i gcomharbacht air. Scríobh an dramadóir clúiteach William Shakespeare dráma mór le rá faoi Risteard III, ina léiríodh é mar bhithiúnach uafásach.


Anraí VII Shasana.
Bhí Anraí VII (28 Eanáir 1457 – 21 Aibreán 1509) ina rí ar Shasana ó 22 Lúnasa 1485 go dtí 21 Aibreán 1509. Tháinig deireadh le Cogadh na Rósanna nuair a tháinig sé i gcoróin tar éis dó an bua a fháil ar Risteard III ag Cath Pháirc Bosworth. 'Túdar' an sloinne a bhí air agus chuir sé tús le Ré na dTúdarach nuair a tháinig sé i gcoróin, tréimhse a mhair go dtí 1603.


Anraí VIII Shasana.
Bhí Anraí VIII (28 Meitheamh 1491 – 28 Eanáir 1547) ina rí ar Shasana ó 21 Aibreán 1509, go dtí lá a bháis. Ba é a bhris an nasc idir ríocht Shasana agus an Eaglais Chaitliceach chomh maith le glacadh leis an teideal, Rí na hÉireann. Bhí sé de cháil air gur phós sé sé huaire i ndiaidh a chéile. Tháinig a aon mhac, Éadbhard VI, i gcomharbacht air. Ba Máire I Shasana agus Eilís I Shasana iad a hiníonacha.


Cath Pháirc Bosworth.
Troideadh Cath Pháirc Bosworth ar 22 Lúnasa 1485. Cuireadh deireadh le Cogadh na Rósanna leis an gcath seo, nuair a maraíodh an rí Risteard III agus nuair a cuireadh buaiteoir an chatha, Anraí Túdar, i gcoróin.


Dlí Boyle.
Beochan ag taispeáint na hidirghaolmhaireachta idir brú (P) agus toirt (V) nuair atá mais agus teocht tairiseach.
D'aimsigh Robert Boyle,a bhí ina cheimiceoir agus ina fhisicí, an dlí atá ainmnithe uaidh, sé sin Dlí Boyle (nó uaireanta Dlí Boyle-Mariotte), agus d'fhoilsigh sé na sonraí sa bhliain 1662. De réir Dhlí Boyle;


Dlí Charles.
Beochan ag taispeáint na hidirghaolmhaireachta idir toirt (V) agus teocht (T).
Is é Dlí Charles ceann de dhlíthe na teirmidinimice, arb ionann é agus Dlí an Gháis Idéalaigh.
Is le turgnamh a d'fhonn Charles an dlí atá ainmnithe uaidh.i. méadaíonn toirt gáis de mhéid 1/273 dá thoirt ag 0 °C, in aghaidh gach céime a ardaítear an teocht, má bhíonn an brú tairseach; agus mar an gcéanna, crapfaidh sé de mhéid 1/273 dá thoirt ag 0 °C in aghaidh gach céime a íslítear an teocht."
D'fhoilsigh Joseph Louis Gay-Lussac an dlí seo sa bhliain 1802, ach rinne sé tagairt d'obair a bhí déanta ag Jacques Charles timpeall na bliana 1787. Dá bhrí sin, tá an Dlí seo curtha i leith Charles.
Bhí 'Dlí Charles' réamh-mheasta ag Guillaume Amontons sa bhliain 1702. Bíonn Dlí Charles, Dlí Boyle agus Dlí Gay-Lussac curtha le chéile i Comhdhlí na nGás. Tá 'Dlí an Gháis Idéalaigh' comhdhéanta de 'Comhdhlí na nGás' agus Dlí Avogadro.


Éadbhard VI Shasana.
Bhí Éadbhard VI (12 Deireadh Fómhair 1537 – 6 Iúil 1553) ina rí ar Shasana agus é ina bhuachaill óg. Ba é an t-aon mhac ag Anraí VIII agus tháinig sé i gcoróin nuair a bhí sé naoi mbliana d'aois. Ba é an chéad mhonarc Protastúnach ceart ar an tír sin. Bhí an tsláinte go dona aige i gcónaí agus fuair sé bás go hóg. Rinne Protastúnaigh chumhachtacha iarracht oidhreacht na corónach a aistriú go dtí bean óg darbh ainm An Bantiarna Jane Grey, ionas go bhfanfadh monarc Protastúnach i gcoróin ina dhiaidh. Bhí sí seo ina bhanríon neamhoifigiúil ar feadh naoi lá, ach theip ar an gceannairc seo ar deireadh agus tháinig deirfiúr Chaitliceach Éadbhaird, Máire I, i gcoróin.


An Bhantiarna Jane Grey.
Bhí an Bhantiarna Jane Grey (1536/7 — 12 Feabhra 1554) ina banríon ar Shasana ar feadh naoi lá in Iúil 1553, le linn géarchéim chomharbachta. Tugadh 'Banríon na Naoi Lá' uirthi mar gheall air seo. Ba ghar-neacht le hAnraí VIII í agus chinn a athair agus Protastúnaigh thábhachtacha eile ar iarracht a dhéanamh í a chur i gcoróin tar éis don rí Protastúnach Éadbhard VI bás a fháil. Rinneadh é seo d'fhonn bac a chur ar an gCaitliceach, Máire Túdar, deirfiúr Éadbhaird agus an iníon ba shine le hAnraí VIII, teacht i gcoróin. Ach theip ar an gceannairc seo, ceal tacaíochta ón bpobal i gcoitinne. Cuireadh í chun báis tar éis do Mháire teacht i réim.


Cluain Sceach.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath í Cluain Sceach. Tá an mosc is mó in Éirinn lonnaithe ann.


Baile an Mhuilinn (Baile Átha Cliath).
Bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath is ea Baile an Mhuilinn. D'eascair an logainm ó mhuileann a bhíodh á fheidhmiú ar abhainn na Dothra, na blianta fada ó shin.
Spórt.
Bunaíodh club gailf Bhaile an Mhuilinn sa bhliain 1907. Bhíodh club sacair Shamrock Rovers lonnaithe ann freisin.


Dún Droma.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Dún Droma. Tá sé suite i limistéar Chontae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin. Tá stáisiún Luas agus ionad siopadóireachta cáiliúil ann. Bhí cónaí ar an bpolaiteoir Séamus Ó Braonáin agus ar an rothaí Stephen Roche i nDún Droma.


Taipéis Bayeux.
Radharc amháin ó Thaipéis Bayeaux
Is éadach fada bróidnithe í Taipéis Bayeux ("Tapisserie de Bayeux" as Fraincis), ar a n-insítear scéal na n-imeachtaí a bhain le hionradh na Normannach faoi cheannas Liam Concar, ar Shasana. Tá sí ar taispeáint in iarsmalann speisialta in Bayeux na Fraince faoi láthair.


Cath Hastings.
Ag Cath Hastings, a troideadh maidin Shathairn ar 14 Deireadh Fómhair 1066, chloígh na Franc-Normannaigh, faoi Liam Concar, Diúc na Normainne, na Sasanaigh, faoi rí Shasana, Arald Godwinson, agus d'éirigh le Diúc na Normainne, Ríocht Shasana a ghabháil. Bhí an blár catha aon chiliméadar déag ó thuaidh de Hastings, gearr don bhaile Battle, an lá inniu.
Ba í tosca an chatha ná gur bhfuair Éadbhard an Choinfeasóra bás, agus níor fhan aon sliocht air, in Eanáir 1066, rud a chur streachailt chomharbais ar bun idir roinnt éilitheoirí ar a ríchathaoir. Rinneadh rí ar Shasana de Arald go gairid tar éis bháis Éadbhaird, ach bhí air aghaidh a thabhairt ar ionraí an Diúic, a dheartháir féin Tostig agus Harald Hardråde (Rí na hIorua). Chloigh Hardråde agus Tostig arm Sasanach (a bhí bailithe le chéile faoi dheifir) ag Cath Fulford ar 20 Meán Fómhair 1066, agus bhí an beirt acu ina sheal féin treascartha ag Arald i gCath Stamford Bridge, cúig lá ina dhiaidh sin. Fágadh básanna na díse, Tostig agus Hardråde ag Stamford Bridge, an rí Liam amháin mar chéile comhraic tromchúiseach Araild. Fad is a bhí Arald agus a chuid fórsaí ag teacht chucu féin, ghla an Rí Liam a chuid fórsaí ionraidh i dtír i ndeisceart Shasana ag Pevensey ar 28 Meán Fómhair, 1066 agus bunaíodh trácheann an choncais. Cuireadh iachall ar Arald máirseáil go tapa ó dheas le, ag bailiú fórsaí ’s a d’imigh sé


Geolaíocht.
Is éard is geolaíocht ann (ón nGréigis: γη, ge, "domhan"; agus λόγος, logos, "caint" nó go díreach "ag caint faoin Domhan") ná an eolaíocht agus an staidéar a ndéantar ar an Domhan, agus na h-ábhair soladacha áirithe atá le fáil ann. Clúdaíonn an eolaíocht seo staidéar ar rudaí ar nós carraigeacha, ithir, geamchlocha agus rudaí a bhaineann leis an gcomhdhéanamh, struchtúr, airí fisiceach, stair agus na próisís a bhí i gceist i bhforbairt an domhain. Ceann de na domhaneolaíochtaí atá ann.
Tagairtí.
Creathanna talún


Zak Starkey.
Ceoltóir Sasanach is ea Zak Starkey a rugadh ar an 13 Meán Fómhair 1965 i Londain. Drumadóir atá ann, an céad mac a saolaíodh leis an ndrumadóir Ringo Starr (fíor-ainm Richard Starkey) ón bhanna cáiliúil The Beatles agus a chéad bhean Maureen Cox. Tá rath agus cáil tuillte ag Starkey inniu mar drumadóir agus tuargainteoir tréitheach, agus tá sé le feiceáil taobh thiar den fhoireann drumaí leis na ngrúpaí The Who agus Oasis.
Tagairtí.
Starkey, Zak


William O'Brien.
Ba náisiúnaí Éireannach é William O'Brien (2 Deireadh Fómhair 1852 – 25 Feabhra 1928). Iriseoir, réabhlóidí, polaiteoir, scríbhneoir, agus ball de Pharlaimint na Breataine a bhí ann. Bhí baint mhór aige le leasú talaimh ag deireadh na 19ú aoise agus sa luath 20ú aois, chomh maith lena chuid oibre ar son Féinrialach in Éirinn. I Maigh Eala, i gContae Chorcaí a rugadh é.
O Brien, William
O Brien, William
O Brien, William


Pete Townshend.
Ceoltóir Sasanach é Pete Townshend, nó Peter Dennis Blandford Townshend mar a saolaíodh é ar an 19 Bealtaine, 1945 i gChiswick, Londain. Tá cáil mhór bainte amach ag Townshend agus a lán duaiseanna buaite aige mar ghiotáraí, cumadóir, amhránaí agus scríbhneoir. Ba leis an rac-bhanna Sasanach The Who a thuill sé an rath is mó atá aige, agus bhí an-tionchar aige leis a chuid oibre.
Cé gur aithnítear é go mór mar ghiotáraí, tá a lán uirlisí eile seinnte aige ar a chuid albam, mar shampla an méarchlár, na drumaí, an bainseo agus an dord-ghiotár.
Tagairtí.
Townshend, Pete
Townshend, Pete
Townshend, Pete
Townshend, Pete


Keith Moon.
Bhí Keith John Moon (23 Lúnasa, 1947 – 7 Meán Fómhair, 1978) ina dhrumadóir leis an rac-bhanna Sasanach The Who. Fuair sé aitheantas agus meas mar gheall ar a chuid drumadóireacht, ach míchlúiteachas ag an am ceánna de bharr a stíl bheatha dhíobhálach. Tháinig Moon isteach sa ghrúpa in áit Doug Sandom sa bhliain 1964, agus sheinn sé ar gach albam a sheol siad óna gcéad ceann My Generation sa bhliain 1965 go dtí Who Are You sa bhliain 1978. Eisíodh an ceann seo dhá sheachtain roimh a bháis mar thoradh ar ródháileog timpisteach.
Tagairtí.
Moon, Keith
Moon, Keith


Toirdhealbhach Ua Briain.
Ard-Rí Éirinn go bhfreasúra ab ea Toirdhealbhach Ua Briain (1009–14 Iúil 1086). Garmhac Bhriain Bóramha agus neacht Dhonnchaidh mac Briain, Ard-ríthe eile, a bhí ann.
Bhí éileamh aige ar ríocht na tíre ón mbliain 1055, nuair a thosaigh sé ag cur i gcoinne a uncail Donnchadh, go dtí a bhás sa bhliain 1086. Bhí teagmháil aige leis an bPápa Gréagóir VII agus le hArd-Easpaig rathúil Canterbury, Lanfranc. Shocraigh sé cathair Luimnigh mar phríomhchathair a ríochta. Thóg sé ríocht chathair Ghallach Átha Cliath ó mhuintir na cathrach sin sa bhliain 1072, agus bhronn sé í ar a mhac Muircheartach mar phrintíseacht ríochta. Tá fianaise go raibh lámh aige i bpolaitíocht Mhanann agus na Breataine Bige. Bhásaigh sé sa bhliain 1086 i gCeann Coradh tar éis tréimhse fhada fhulaingthe agus aithreachais, de réir na n-annála.


Nunavut.
Is é Nunavut an chríoch is mó i gCeanada. Bunaíodh an chríoch sa bhliain 1999 de réir scartha ó Chríocha an Iarthuaiscirt. Is é Iqaluit ar Oileán Baffin an príomhbhaile.
Tíreolaíocht.
Clúdaíonn Nunavut 1,932,255 km² (746,048 míle cearnach) de talún agus 160,935 km² (62,137 míle cearnach) d'uisce i dTuaisceart gCeanada. Sa chríoch tá chuid den mhórthír, an chuid is mó de na oileánra Artach, agus gach ceann de na hoileáin i mBá Hudson, James Bay, agus Ungava Bay (comh maith le na nOileán Belcher) a bhain leis na Críocha an Iarthuaiscirt roimh an scoilt. Dá mbeadh Nunavut ina thír, bheadh sé an 15ú tír is mó ar dhomhain.
Tá theorainn chríche aige le na Críocha an Iarthuaiscirt ar oileáin éagsúla chomh maith leis an mórthír, Manitoba ó dheas ar mhórthír Nunavut, Saskatchewan ar an dtaobh thiar theas agus tá teorainn talún bheag le Talamh an Éisc agus Labradar ar Oileán Killiniq. Rionntar teorainneacha muirí leis na cúigí; Québec, Ontario, agus Manitoba agus leis an nGraonlainn.
Is é Barbeau Peak (2,616 m (8,583 ft), ar Oileán Ellesmere, an pointe is airde i Nunavut. Is é 0.015 duine in aghaidh gach ciliméadar cearnach an dlús daonra, agus tá sé ar cheann de na cinn is ísle sa domhan. Mar chomparáid, tá thart ar an limistéar céanna ag an nGraonlainn agus tá beagnach dhá uair an daonra ann.
Stair.
Sa blianta suas go dtí na 1970óidí, bhí roinnt plé ar scoilteadh na Críocha an Iarthuaiscirt i dhá chríoch ar leith chun léiriú níos fearr a dhéanamh ar an gcarachtar dhéimeagrafach a bhí ag na gcríoch. Sa bhliain 1966, mol coimisiún fiosrúcháin phoiblí ar rialtas sna Críocha Iarthuaiscirt, gan deighilt a dhéanamh ar na Críocha Iarthuaiscirt ag an am. Sa bhliain 1976, mar chuid den idirbheartaíocht a bhí ar bun idir Inuit Tapiriit Kanatami agus rialtas na cónaidhme faoi thalamh na bundúchasaí, pléadh roinnt na Críocha an Iarthuaiscirt. Ar 14 Aibreán 1982, tionóladh reifreann ar fud na Críocha Iarthuaiscirt maidir le scoilt, le tromlach na cónaitheoirí ag vótáil i bhfabhar an scoilt agus thug an rialtas cónaidhme chomhaontú coinníollach seacht mí ina dhiaidh sin. Socraíodh chomhaontú na talún i Meán Fómhair 1992 agus bhí sé daingnithe ag beagnach 85% de na vótálaithe in Nunavut. Ar 9 Iúil 1993, ritheadh an ‘’tAcht um Chomhaontú na Talún Éilimh Nunavut’’ agus an ‘’tAcht um Nunavut’’ i bParlaimint Ceanada, agus cuireadh i gcrích an scoilt ar 1 Aibreán, 1999.
Daonra.
De réir daonáireamh 2006 bhí daonra de 29,474 ag Nunavut, le 24,640 daoine ag aithint iad féin mar Ionúiteach (83.6% den daonra iomlán), 100 mar Chéad Náisiún (0.34%), 130 Métis (0.44%) agus 4,410 mar neamh-bundúchasacha (14.96%).
Tá an ráta fáis daonra Nunavut a bhfad os cionn meáin Cheanada le blianta fada, den chuid is mó is mar gheall ar rátaí breithe atá i bhfad níos airde ná meán Cheanada. Idir Aibreán agus Iúil 2010, chonaic Nunavut an ráta fáis is airde daonra in aon chríoch nó chúige i gCeanada, ag ráta de 1.01%.
Mar sin féin, tá an ráta imirce ard i Nunavut mar gheall go bhfuil go leor daoine Ionúiteacha ó dhúchas ag fágáil an chríoch ar mhaithe le deiseanna eacnamaíocha níos fearr in áiteanna eile.
Creideamh.
Ar an iomlán, tá 93.2% den daonra ina Chríostaí. De réir an daonáireach 2001 bhí 15,440 (58%) leis an Eaglais Anglacánach Cheanada, 6,205 (23%) leis an Eaglais Chaitliceach Rómhánach, agus 1,175 (4%)le Pentecostal.
Teanga.
Is iad na Teangacha Ionúiteach (Inuktitut agus Inuinnaqtun) comh maith le Béarla agus Fraincis na teangacha oifigiúla.
I dtuarascáil don Roinn Oideachais Nunavut sa bhliain 2000 "(Aajiiqatigiingniq Language of Instruction Research Paper)" deir Ian Martin ó Ollscoil York go bhfuil bagairt "fadtéarmach do theanga na pobail Ionúiteacha ón mBéarla a bhfuil i ngach áit, agus go bhfuil polasaithe teanga scoile reatha agus na cleachtais reatha maidir leis an teanga ag cur leis an mbagairt" má leanann scoileanna Nunavut le polasaithe na Críocha an Iarthuaiscirt. Soláthraíonn sé plean teanga a 20-bliain chun "sochaí dhátheangach a fheidhmíonn go hiomlán, i nInuktitut agus i mBéarla" faoi 2020.
I ndaonáireamh 2006 tuairiscíodh go raibh 2,305 duine (7.86%) ina gcónaí in Nunavut gan aon eolas acu ar cheachtar de na teangacha oifigiúla Cheanada (Béarla nó Fraincis).
Geilleagar.
Ba C$2.198 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Nunavut sa bhliain 2012.
Plátaí Clárúcháin.
Pláta Clárúcháin NunavutTá clú agus cáil ar plátaí clárúcháin Nunavut ar fud an domhain mar gheall ar an gcruth atá orthu, múnlaithe ar nós béar bán. Bhí an cruth seo in úsáid ag na Críocha Iarthuaiscirt ó na 1970óidí agus nuair a bhunaíodh Nunavut sa bhliain 1999 lean siad leis an dearadh uathúil. Tá sé in úsáid ó shin.


Toirdhealbhach Ua Conchobhair.
Ard-Rí Éirinn ó 1119 go 1156 ab ea Toirdhealbhach mac Ruaidhrí Ua Conchobhair.
Ríocht Chonnachta.
Rugadh Toirdhealbhach sa bhliain 1088 i gCúige Chonnachta. Ghlac sé ríocht Chonnachta sa bhliain 1106 D'fhás sé i gcumhacht sa chúige sin, trí caisliú an tír, polaitíocht glic agus comhghuaillíocht le hArd-Rí an t-am sin, Muircheartach Ua Briain ó Mumhan. Nuair a tháinig tinneas ar Muircheartach sa bhliain 1114, d'fhan teideal an Ard-Rí saor ar feadh tréimshe, agus shíl Toirdhealbhach go raibh seans aige. Chuaigh sé ar mórshiúil chuig Baile Átha Cliath sa bhliain 1118 agus ghlac sé ríocht an mbaile. Faoin am sin, bhí ceangailt siombalach ag ríocht Áth Cliath le Ard-Ríocht na tíre. Le Áth Cliath agus a chúige láidir fhéin aige, bhí éileamh láidir ag Toirdhealbhach ar an ríocht sin.
Árd Rí na hÉireann.
Tar éis bás Muircheartach Ua Briain in 1118, roinn Toirdhealbhach Mumhan idir shliocht Ua Briain i tuaisceart an chúige agus shliocht an Eógánacht i ndeisceart an chúige. D'fhorbair sé troid idir a chomhghuaille Tighearnan Ua Ruairc Bréifne agus Diarmait Mac Murchada ó Laighean. Bhí sé an rí ruaireach is chumhachtaí sa tír, agus glaoíodh Árd-Rí air.
Sna blianta in a dhiaidh 1140, bhí coimhlint aige le Muircheartach Mac Lochlainn, rí Chineal Eoghain i gcríocha na hUí Néill sa tuaisceart. Choimead Toirdhealbhach a héileamh ar an ríocht ach i ndáiríre bhí Mac Lochlainn chomh cumhachtach leis faoin am seo. Sa bhliain 1114, briseadh fórsaí Toirdhealbach i gcogadh mara in aice Inis Eoghain, agus cailleadh ríocht Áth Cliath go Muircheartach Mac Lochlainn. Fuair sé bás i 1156 agus cuireadh é i gCluain Mhic Nóis.
Toirdhealbhach Ua Conchobhair, Ard Rí


Máire I Shasana.
Bhí Máire I (18 Feabhra 1516 – 17 Mí na Samhna 1558) ina banríon ar Shasana agus ar Éirinn ó 19 Iúil go dtí lá a báis. Bhí sí ina iníon Anraí VIII, rí ar Shasana agus na banríona Caitríona Aragón. Ba í an ceathrú monarc Túdarach agus tá cáil ar na hiarrachtaí a rinne sí chun a Caitliceachas Rómhánach a athbhunú i Sasana. Bhí sé mar thoradh ar na polasaithe seo gur cuireadh beagnach trí chéad Protastúnach chun báis le linn a réimis, agus tugadh an leasainm 'Máire Fhuilteach' uirthi de bharr an tslada seo. Aistríodh Sasana ina tír Phrotastúnach arís nuair a tháinig leath-dheirfiúr Mháire, Eilís I, i gcomharbacht uirthi.


Hirohito.
B'é an tImpire Shōwa (昭和天皇, Shōwa tennō) (29 Aibreán, 1901 – 7 Eanáir, 1989) an 124ú Impire na Seapáine idir an 25 Nollaig 1926 agus lá a bháis sa bhliain 1989. Sa Domhan Thiar tá aithne níos fearr air mar an t-Impire Hirohito, an t-ainm pearsanta a thugtaí air le linn a shaoil (tugadh an t-ainm Shōwa air tar éis a bháis).


Seoirse I na Breataine Móire.
Bhí Seoirse I (28 Bealtaine 1660 – 11 Meitheamh 1727) in rí ar an mBreatain Mhór ó 1 Lúnasa 1714. Ba Ghearmánach é agus an chéad rí ar an mBreatain de shliocht Hanover. Tháinig a mhac, Seoirse II, i gcomharbacht air.


Baile Uí Dhálaigh, Contae Thír Eoghain.
Is sráidbhaile é Baile Uí Dhálaigh (Béarla: "Ballygawley" nó "Ballygawly") atá suite i gContae Thír Eoghain, Éire. Tá sé suite thart fá 21 chiliméadar siar ó dheas de Dhún Geanainn, agus ó thuaidh den chrosbhealach an A5 (N2) ó Bhaile Átha Cliath go Doire, agus an A4 (N16) ó Bhéal Feirste go Sligeach ag an timpeallán Bhaile Uí Dhálaigh, a sheachthreorann an sráidbhaile.
Tá an baile suite i gComhairle Bhuirg Dhún Geanainn agus Tír Eoghain Theas. Comhchruinneann an sráidbhaile thart ar dhá shráid atá ar chruth 'L', an Príomhshráid agus Sráid na hEaglaise. Tógadh roinnt eastáit ar imeall an bhaile ar na maillaibh, ar nós Páirc an Ghráinseach agus Siúlán Lios Congail. Tá an chuid is mó de áiseanna an bhaile suite i lár an sráidbhaile, trí thíthe phobail, dhá bhunscoileanna, agus neart ghnólachtaí ina measc. Bhí 642 dhuine ina gcónaí ansin de réir an daonáireamh i 2001. Tá trí scoil suite sa bhaile; Bunscoil Naomh Muire, Bunscoil Riachmóin, agus Ardscoil Naomh Ciarán.


Lamborghini.
Is cuideachta Iodálach é Lamborghini (nó "Automobili Lamborghini S.p.A.") a thógann carranna spóirt. Tá a cheanncheathrú i sráidbhaile beag darbh ainm Sant'Agata Bolognese, in aice le Bologna. Is fochuideachta den déantúsóir carranna Audi AG é Lamborghini anois, agus déanann sé cuid de na feithiclí is tapúla agus is daoire ar domhan.
Bhunaigh Ferruccio Lamborghini an chuideachta sa bhliain 1963. Tarracóirí a bhí á ndéanamh aige ar dtús sa mhonarcha Lamborghini Trattori S.p.A..


Ferruccio Lamborghini.
Déantúsóir carranna ba ea Ferruccio Lamborghini a rugadh ar an 28 Aibreán 1916 i sráidbhaile Renazzo i gcúige Ferrara. Rinne sé a shaibhreas mar dhéantúsóir tarracóirí agus gléasanna aerchóireála agus bhí an-spéis aige i gcarranna spóirt. Thug sé faoi deara go raibh cuid de na páirteanna céanna i gcarranna spóirt agus a bhí sna tarracóirí a bhí aige féin. Bhí cúpla Ferrari aige ach ní raibh sé sásta leo agus thosaigh sé ar a charranna féin a thógáil.
Thuill a chuid carranna an-cháil ar fud an domhain mar gheall ar a ndearadh agus a luas, go háirithe an Lamborghini 350GT a sháraigh an Ferrari ar gach bealach.
Lamborghini, F
Lamborghini, F


Air Southwest.
Is aerlíne é Air Southwest a bunaíodh i 2003 nuair a chuir British Airways stad le eitiltí idir Londain agus Iardheisceart Shasana. Tá a gceannceathrú in Aber Plymm (Plymouth), Sasana. Eitlíonn siad ó Tewynn Pleustri (Newquay), Corn na Breataine freisin.
I Meán Fomhair 2010, cheannaigh Eastern Airlines an comhlacht.
Eitlíonn siad ón aerfoirt sin go dtí Baile Átha Cliath agus Corcaigh in Éirinn.


Seoirse II na Breataine Móire.
Bhí Seoirse II (10 Mí na Samhna 1683 – 25 Deireadh Fómhair 1760) ina rí ar an mBreatain Mhór agus ar Éirinn ó 11 Meitheamh 1727 go lá a bháis. B'é Seoirse an monarc Briotanach deireanach a rugadh taobh amuigh den tír. Laghdaigh cumhacht na monarcachta le linn a réimis, agus cumhacht an rialtais i lámha an chéad Phríomhaire "de facto" sa Bhreatain, Robert Walpole. Tháinig a gharmhac, Seoirse III, i gcomharbacht air.


Robert Walpole.
Glactar leis gurbh é Robert Walpole (26 Lúnasa 1676 – 18 Márta 1745) céad Phríomh-Aire "de facto" na Breataine. Ní haon phost oifigiúil a bhí i gceist agus níor tugadh "Príomh-Aire" air ag an am. Ach aithnítear go raibh an stádas sin aige i ndáiríre, mar gheall ar an tionchar mór a bhí aige ar an gcomhaireacht sa tréimhse sin.
Walpole, Robert
Walpole, Robert
Walpole, Robert


An Cumann Gaelach (Ollscoil na Banríona).
An Cumann Gaelach Ollscoil na Banríona (nó Ollscoil na Ríona) (Béarla:" Queen's University / QUB"), Béal Feirste
Bunaíodh Cumann Gaelach na hollscoile seo go luath sa bhliain 1906, agus ar an 30ú Eanáir 1906 a bhí an chéad cruinniú.
Stair.
Ba é seo an chéad chumann ar an ollscoil a raibh baint aige leis an Ghaeilge, cé go raibh ranganna Gaeilge ar siúl roimhe seo ag lucht a bhunaithe. Bhí an Cumann Gaelach ar an chéad chumann teanga ar an ollscoil fosta, nó ní raibh ar an ollscoil ag an am ach roinnt cumann aclaíochta, an Literary and Scientific Society agus an Christian Union. Mar sin de, tá an Cumann Gaelach i measc na cumainn is sine ar an ollscoil seo.
Is iomaí athrú a tháinig ar an tsochaí agus ar an ollscoil ó bunaíodh an Cumann. Sa bhliain 1906, ní raibh ach ceithre chéad mac léinn cláraithe ar an ollscoil, agus ina measc seo ní raibh ach cúig Chaitliceach is fiche - sa lá atá inniu ann, tá thart fá fiche míle mac léinn ar an ollscoil, agus is Caitlicigh breis is leathchuid acu seo. Protastúnaigh ar fad a bhí i lucht bunaithe an Chumainn. Ní raibh aon baint ag an Ghaeilge leis an pholaitíocht nó leis an tseicteachas in intinn an phobail i rith na tréimhse seo, agus tá sé fós mar phríomhchuspóir ag an Chumann dearcadh neamhsheicteach i leith na Gaeilge a chur chun cinn.
Sir William Porter MacArthur (1884-1964).
Ba é William MacArthur (1884-1964) an chead uachtarán, mac léinn le leigheas a bhí ann nuair a bunaíodh an Cumann, agus d'fhoghlaim sé a chuid Gaeilge i gCloch Cheannfhaolaidh in iarthar Thír Chonaill. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh sé le bheith ina shaighdiúir in arm Shasana, agus bhain an teideal 'Lt-Gen. William MacArthur, KCB, DSO, OBE, FRCP, FRCPI' amach dó féin. Is doiligh a shamhlú go mbeidh a leithéid d’Uachtarán againn arís!
1920í 7 1930í.
Ó am a bhunaithe go dtí 1920, ní raibh tionchar ar bith ag cúrsaí polaitíochta ar an Chumann. Chuaigh tríoblóidí na 1920idí go mór i bhfeidhm ar ghluaiseacht na Gaeilge ar fud an Tuaiscirt, áfach, agus is ansin a tháinig cuma sheicteach ag an dearcadh a bhí ag daoine i leith na Gaeilge. Ar an drochuair, ní raibh pobal Protastúnach na hollscoile chomh gníomhach sa Chumann ó shin i leith. Idir 1925 agus 1929 bhí an Cumann beagnach marbh ar fad, go dtí gur tháinig athbheochán ar ghluaiseacht na Gaeilge san ollscoil thart fán bhliain 1930.
Sa bhliain 1936 bunaíodh an Comhchaidreamh, eagras a raibh sé mar chuspóir aige nascanna a chothú idir cumainn Ghaelacha na n-ollscoileanna uilig. Bhí dlúthbhaint ag Cumann na hOllscoile seo leis na cumainn Ghaelacha eile in Éirinn go dtí na 1970idí - bhíodh díospóireachtaí agus drámaí ar siúl ó am go ham a raibh baint ag mic léinn na n-ollscoileanna eile leo - ach ar an drochuair tá na nascanna seo imithe i léig, cé go bhfuil sé ar intinn againn iad a chothú arís.
1950í, 1960í 7 1970í.
Chuaigh an Cumann ó neart go neart idir 1950 agus 1970, toisc go raibh méadú mór ar líon na mac léinn i rith na tréimhse seo agus go raibh athbheochan cultúrtha na Gaeilge an-láidir i mBéal Feirste. Bunaíodh iris an Chumainn, An Scáthán, sa bhliain 1950, agus eisíodh é trí nó ceithre huaire in aghaidh na bliana. I rith na 1960idí agus na 1970idí, chuaigh baill an Chumainn go Gaeltacht Bhéal an Átha Móir i dTír Chonaill go rialta, agus rinne siad a lán oibre ar son an phobail ansin, mar shampla, chuidigh siad le muintir na háite ionad pobail a thógáil. Bhí breis is 300 ball ag an Chumann i rith na 1970idí, rud nach raibh le feiceáil roimhe nó ó shin, ach tá súil againn go mbeidh a leithéid d'athbheochan le feiceáil arís gan mhoill!
Na laethanta seo.
Sa lá atá inniu ann, is í an Ghaeltacht a dtugann an Cumann cuairt uirthi go rialta ná Rann na Feirste, toisc go mbíonn na mic léinn le Gaeilge ag freastal ar chúrsaí samhraidh ansin mar chuid den chéim. Téimid go dtí an Spidéal i gCo. na Gaillimhe uair sa bhliain fosta, ionas go mbeidh taithí ag na baill ar chanúintí eile na Gaeilge, seachas bheith eolach ar chanúint an Tuaiscirt amháin. Is léir go bhfuil ré úr na Gaeilge le feiceáil ar an ollscoil seo, mar gheall ar ghluaiseacht na Gaelscolaíochta sa chathair seo agus ar fud na Éireann. Tá léar mór daoine anois ar an ollscoil a bhfuil Gaeilge acu, idir fhoghlaimeoirí agus chainteoirí líofa, agus is ar na daoine seo a bhíonn an Cumann ag freastal.


Heath Ledger.
Aisteoir Astrálach óg mór le rá ba ea Heathcliff Andrew Ledger (4 Aibreán 1979 – 22 Eanáir 2008). Bhain sé cáil amach i Hollywood mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i scannáin amhail "The Patriot", "Monster's Ball", agus "Brokeback Mountain" (páirt a thuill ainmniúchán Oscair dó). Bhí bailchríoch díreach curtha aige ar a ról mar 'The Joker' sa scannán "The Dark Knight". Bhí sé i mbun scannán nua a dhéanamh, "Imaginarium of Doctor Parnassus", nuair a fuair sé bás. D'éag sé gan choinne i Manhattan, Nua-Eabhrac. Ceaptar go raibh ródháileog piollairí suain mar thrúig bháis.
Bhain Ledger Gradam an Acadaimh i mí Fheabhra, 2009, bliain i ndiaidh a bháis.
Naisc Sheachtracha.
Ledger, Heath
Ledger, Heath
Ledger, Heath


Aben Humeya.
Bhí Aben Humeya (1520–1569) i gceannas ar an Éirí amach Múrach i gcoinne Pilib II na Spáinne i réigiún Alpuharras, in aice le Granada. Fernando de Córdoba y Valor an t-ainm Spáinneach a baisteadh air ach Muhammad ibn Umayya a ainm dúchasach Múrach.
D'éirigh sé amach i gcoinne Rí na Spáinne nuair a cuireadh cosc ar úsáid na hArabaise agus nósanna na Moslamach sa bhliain 1568 agus gairmeadh rí de ach tuairiscítear gur tíoránach ceart a bhí ann agus cuireadh chun báis é ina phálás i Lanjarón i mí Dheireadh Fómhair na bliana 1569 agus cé gur tháinig a chol ceathar Abén Aboo i gcomharbacht air níor mhair an choimhlint ach dhá bhliain eile.
Humeya, Aben
Humeya, Aben


Birmingham City Football Club.
Is club sacair i mBirmingham é Birmingham City Football Club. Bunaíodh é sa bhliain 1875. Is é Alex McLeish bainisteoir na "Blues" faoi láthair. Tháinig Birmingham City 19ú sa Premier League séasúr 2007-2008, agus bharr fuair siad ísliú, ach an tséasúr dár gcionn fuair siad ardaithe arís chuig an Premier League.


Carraig na Siúire.
Baile i gContae Thiobrad Árann in Éirinn, is ea Carraig na Siúire atá (mar a léiríonn an t-ainm) suite ar Abhainn na Siúire. Bhí daonra de 5,906 sa bhaile dar le daonáireamh na bliana 2006.
Suíomh.
Is sa chúinne thoir theas de Thiobrad Árann atá Carraig na Siúire suite, timpeall 20 ciliméadar ó Chluain Meala. Mar a tharlaíonn sé tá an baile buailte le teorainneacha trí chontae: Contae Thiobraid Árann, Contae Phort Láirge agus Contae Chill Chainnigh. Tugtar Carraig Bheag ar an gcuid den bhaile atá ar bhruach theas na habhann, agus Carraig Mhór ar an gcuid atá i dTiobrad Árann.
Iompar.
Osclaíodh stáisiún Traenach an bhaile ar an 15 Aibreán 1853, agus tá seirbhís traenach ann go fóill go Luimneach agus Port Láirge.
Stair.
Tógadh Carraig na Siúire ar dtús ar oileán taobh ó thuaidh de Phort Láirge ach de réir a chéile cuireadh aibhneacha beaga ar atreo ionas go raibh talamh tirim timpeall an bhaile. Chuir teaghlach rachmasach Normannach fúthu sa cheantar go luath sa 14ú haois, na Buitléirigh, dream a raibh an-tionchar acu ar stair na hÉireann. Thóg siad caisleán láidir ar bhruach thuaidh na Siúire in aice leis an áit a bhfuil an phríomhshráid anois.
Ghabh fórsaí na Parlaiminte an baile le linn ghabháil Chromail sa bhliain 1649. Rinne saighdiúirí as Cúige Uladh iarracht an baile a athghabháil ach cuireadh an ruaig orthu agus cailleadh cúig chéad acu.
Bhunaigh na Buitléirigh tionscal olla sa bhaile sa bhliain 1670 agus bhí rath áirithe ar an mbaile ar feadh breis agus céad bliain mar gheall ar an olann agus tionscail eile - iascach, criadóireacht agus gnóthaí eile a bhain leis an abhainn. Bhí suas le 11,000 sa bhaile faoin mbliain 1799. Ach mar gheall ar dhleachta a ghearr Rialtas na Breataine ar an tionscal olla tháinig air, mhéadaigh an bhochtaineacht agus chuaigh na sluaite ar imirce. Thit an daonra go mór fosta mar gheall ar an Ghorta Mhór.
Bhí Carraig na Siúire i seilbh na bPoblachtánach ar feadh tamaill le linn an Chogadh Cathartha go dtí gur ghabh arm an tSaorstáit í sa bhliain 1922. Faoin am sin bhí tionscal cadáis bunaithe sa bhaile chomh maith le huachtarlann. Ach bhain níos mó tábhachta ó thaobh na heacnamaíochta leis an tionscal súdaireachta a cuireadh ar bun sna 1930í a chuir fostaíocht ar fáil do mhórán den chéad uair riamh. Lean an imirce ar aghaidh áfach agus chuaigh a lán de bhunadh an bhaile go Baile Átha Cliath, go Sasana agus níor faide ó bhaile.
Ba mhór an tubaiste don bhaile é nuair a dúnadh cuideachta súdaireachta Pollack & Plunder sa bhliain 1985 mar go raibh na mílte duine sa bhaile fostaithe acu nó ag brath ar dhuine de na fostaithe. Bhí lagtrá fada i gCarraig na Siúire go dtí gur bunaíodh monarcha SRAM agus roinnt ghnólachtaí eile sna 1990í. Thosaigh an daonra ag fás ansin den chéad uair le dhá chéad bliain. Níor mhair monarcha SRAM ach go dtí an bhliain 2006 ach tá an daonra ag fás i gcónaí, é anois ina bhaile suanleasa do Phort Láirge agus do Chluain Meala.


Daonáireamh.
Taighde ag Edwin Chadwick, sa bhliain 1889
Is bealach é daonáireamh chun faisnéis a bhailiú faoi gach duine sa daonra. Is téarma é a úsáidtear de ghnáth maidir le daonáireamh daonra agus tithíochta a dhéantar, de réir mholtaí na Náisiún Aontaithe, gach deich mbliana. Baintear an-úsáid as daonáireamh ar son taighde, chun ionadaíocht dhaonlathach a chinntiú, agus chun bearta eacnamaíocha agus sóisialta a phleanáil.
Tá sonraí faoin dhaonáireamh a rinneadh sa tSín sa bhliain 2AD ar fáil go fóill - áiríodh go raibh 59.6 milliún duine in Impireacht na Síne ag an am. Dar leis an mBíobla rinne Impire na Róimhe daonáireamh thart faoin am céanna, ach níl sonraí ar fáil.


Colm Ó Cíosóig.
Ceoltóir Éireannach as Baile Átha Cliath é Colm Ó Cíosóig (rugadh é ar an 31 Deireadh Fómhair 1964). Is drumadóir é Ó Cíosóig, a bhí ina bhunaitheoir ar an bhanna mór le rá Éireannach/Sasanach My Bloody Valentine, in éineacht leis a chara Kevin Shields. Chaith sé na blianta idir 1984 agus 1995 sa bhanna, agus b'eisean a chum an rian "Touched" ar a n-albam cáiliúil "Loveless" sa bhliain 1991. Nuair a cuireadh deireadh leis an mbanna, thosaigh sé scéim eile darbh ainm Hope Sandoval & the Warm Inventions, le Hope Sandoval ón ngrúpa Meiriceánach Mazzy Star.
I mí na Samhna 2007, tháinig My Bloody Valentine ar ais le chéile, agus tá Ó Cíosóig ag seinm leo fós.


Ailfrid Mór.
Bhí Ailfrid nó Ælfred, ón Sean-Bhéarla Ælfrēd, a fhoghraítear mar [ˈælfreːd]) (t. 849 – 26 Deireadh Fómhair 899), ina rí ar ríocht dheisceartach na nAngla-Sacsanach i Wessex Shasana, ó 871 go dtí 899. Bhain sé cáil amach mar gheall ar a chosaint ar an ríocht sin ó na Lochlannaigh.
Ailfrid Mór
Ailfrid Mór


Crois Mhic Lionnáin.
Sráidbhaile i ndeisceart Ard Mhacha, is ea Crois Mhic Lionnáin, ar an mbóthar idir Dún Dealgan agus An Chéide. Dar le daonáireamh na bliana 2001 bhí 1,459 duine ann.
Meastar gur ainmníodh an baile as Eoghan Mac Lionnáin, a raibh síbín aige sa cheantar san 18ú haois.
Is i gcuimhne ar an gCairdinéal Tomás Ó Fiaich, scoláire mór staire agus gaeilge a d'éag sa bhliain 1990 a ainmníodh cearnóg an tsráidbhaile.
Bhí bunáit mhór ag Arm na Breataine agus ag an Constáblacht Ríoga Uladh sa cheantar ar feadh na mblianta agus ní raibh fáilte ar bith rompu. Maraíodh 58 póilín agus 124 saighdiúir ar a laghad i ndeisceart Ard Mhacha le linn na dtrioblóidí, go leor díobh sin i gCrois Mhic Lionnáin féin.
In ainneoin bunáit an airm a bheith suite beagnach sa mhullach ar a bpáirc pheile, agus na saighdiúirí a bheith ag cur isteach de shíor ar chluichí agus ar imreoirí, rinne peileadóirí na háite an-ghaisce agus bhuaigh siad Craobh Shinsear Chlubanna Peile na hÉireann sna bliana 1997, 1999, 2000 agus 2007.
Teangacha.
Bhí eolas de saghas éigin ar an Gaeilge ag 23.39% don daonra.Bhí eolas ar Albainis Uladh ag 2.19% don daonra. Ní raibh Béarla an céad teanga do 1.92% do daonra Crois Mhic Lionnáin.
Reilgiún.
Bhí 95.42% ó cúlra Caitliceach. Bhí 3.64% don daonra ó cúlra Protastúnachas nó reilgiún Críostaíocht eile.


Seoirse IV na Ríochta Aontaithe.
Bhí Seoirse IV (12 Lúnasa 1762 – 26 Meitheamh 1830) ina rí ar Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann ó 29 Eanáir 1820 go lá a bháis. Bhí sé ina leasrí ag a athair, Seoirse III, nuair a bhí tinneas meabhrach ag luí go trom air siúd, ó 1811 go dtí 1820. D'éirigh leis an mBreatain agus a comhghuaillithe an bua a fháil ar fhórsaí Napoleon le linn a réimis siúd. Is iomaí cur isteach a rinne Seoirse ar chúrsaí polaitíochta sa ríocht, go háirithe maidir le Fuascailt na gCaitliceach. Tháinig a dheartháir, Liam IV, i gcomharbacht air.


Tomás Ó Fiaich.
Portráid oifigiúil den Chairdinéal Tomás Ó Fiaich
Scoláire agus sagart ab ea Tomás Ó Fiaich (3 Mí na Samhna 1923 – 8 Bealtaine 1990). Rugadh i gCoilleach Eanach i gContae Ard Mhacha in Éirinn é an 3 Samhain 1923, tógadh é i gCamloch agus chuaigh sé chun na hollscoile i Maigh Nuad, Cill Dara. Oirníodh ina shagart é sa bhliain 1948 agus chaith sé tamall ag obair ina dheoise féin. Chaith sé tamall i mbun staidéar iarchéime agus ghnóthaigh sé céim M.A. i Stair na hÉireann ó Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Rinne sé staidéar in ollscoil Chaitliceach Lováin na Beilge chomh maith. Fuair sé post mar léachtóir le Stair in Ollscoil Mhaigh Nuad cúig bliana ina dhiaidh sin. Ceapadh ina Ollamh le Nuastair na hÉireann é sa bhliain 1959. Bhí sé ina leasuachtarán ar an gColáiste ó 1970 go 1974, agus ina Uachtarán ina dhiaidh sin go dtí gur ceapadh é ina Ardeaspag ar Dheoise Ard Mhacha sa bhliain 1977 mar chomharba ar an gCairdinéal William Conway. Rinneadh Cairdinéal de an 30 Meitheamh, 1979. Bhain conspóid lena cheapachán mar gheall ar a dhílseacht dá dhúiche féin, dúiche a bhí sáite sna trioblóidí idir Poblachtánaigh, Dílseoirí agus Arm na Breataine lena linn. Samhlaíodh do rialtais na Breataine agus na Poblachta go raibh Ó Fiaich ró-bháúil leis na 'Sealadaigh'.
Throid sé go láidir in aghaidh naimhde na Gaeilge le linn dó a bheith i Maigh Nuad, agus chuir sé go mór le scoláireacht na teanga lena linn chomh maith. Bhí aithne mhaith air i nGaeltacht Thír Chonaill agus is iomaí lá a chaith sé ar cuairt inti.


Liam IV na Ríochta Aontaithe.
Bhí Uilliam IV (21 Lúnasa 1765 – 20 Meitheamh 1837) ina rí ar Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann agus ar Hanover ó 26 Meitheamh 1830 go dtí lá a bháis. Ba é an tríú mac ag Seoirse III agus tháinig sé i gcomharbacht ar a dheartháir, Seoirse IV. Tháinig a neacht, Victoria, i gcomharbacht air siúd.


Victoria na Ríochta Aontaithe.
Bhí Victoria (24 Bealtaine 1819 – 22 Eanáir 1901) ina banríon ar Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann ó 20 Meitheamh 1837, agus ar an gcéad Bhanimpire ar an India ó 1 Bealtaine 1876, go dtí lá a báis ar 22 Eanáir 1901. Mhair a réimeas ar feadh 63 bliain, tréimhse níos faide ná mar a bhí ag monarc Briotanach eile ar bith. Tugtar 'An Ré Victeoiriach' ar aimsir a réimis. Tháinig a mac, Éadbhard VII, i gcomharbacht uirthi.


Éadbhard VII na Ríochta Aontaithe.
Bhí Éadbhard VII (9 Samhain 1841 – 6 Bealtaine 1910) ina rí ar an Ríocht Aontaithe, na Tiarnais Bhriotanacha agus mar Impire na hIndia ó 22 Eanáir 1901 go dtí lá a bháis ar 6 Bealtaine 1910. Tháinig sé i gcomharbacht ar a mháthair, Victoria. Tháinig an dara mac leis, Seoirse V, i gcomharbacht air.


Seoirse V na Ríochta Aontaithe.
Bhí Seoirse V (3 Meitheamh 1865 – 20 Eanáir 1936) ar an gcéad rí ar an Ríocht Aontaithe de rítheaghlach Windsor, teideal a chruthaigh sé as an gcraobh Bhriotanach den rítheaghlach Gearmánach Saxe-Coburg-Gotha. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Éadbhard VII. Chomh maith leis seo, bhí Seoirse ina impire ar an India agus ba é an chéad rí ar Shaorstát Éireann. Fearadh an Chéad Chogadh Domhanda le linn dó a bheith ina rí. Tháinig a mhac, Éadbhard VIII, i gcomharbacht air.


Éadbhard VIII na Ríochta Aontaithe.
Bhí Éadbhard VIII (23 Meitheamh 1894 – 28 Bealtaine 1972) ina rí ar an Ríocht Aontaithe agus ar na Tiarnais Bhriotanacha thar lear, chomh maith le bheith mar Impire na hIndia. Mhair a réimeas ó bhás a athair, ar 20 Eanáir 1936, go dtí gur éirigh sé féin as an gcoróin ar 11 Mí na Nollag 1936. Spreag sé géarchéim bhunreachtúil nuair a theastaigh uaidh bean Mheiriceánach cholscartha darbh ainm Wallis Simpson a phósadh. D'éirigh sé as an gcoróin ar mhaithe lena rogha bean chéile a phósadh agus tháinig a dheartháir, Seoirse VI, i gcomharbacht air.


Georgetown.
Is é Georgetown (daonra measta 213,705 sa bhliain 2002) príomhchathair na Guáine, agus an chathair is mó sa tír. Tá sí suite ar an Aigéan Atlantach ar béal abhann Demerara agus feidhmíonn sí mar ionad riaracháin agus tráchtála. Bhunaigh an Leifteanant Cornal Robert Kingston baile ar bhéal an Demerara nuair a ghabh an Bhreatain seilbh ar an gcóilíneacht sa bhliain 1781. Ach ba iad na Francaigh a d'fhorbair an baile nuair a thóg siad an chóilíneacht ón mBreatain bliain ina dhiaidh sin. La Nouvelle Ville a thug na Francaigh ar an mbaile agus cuireadh bonn maith daingean faoi fhoirgnimh an bhaile ionas nach ndéanfadh tuilte dochar dóibh.
Cúpla bliain ina dhiaidh sin (1784) tugadh an chóilíneacht ar ais do na hOllanaigh agus thug siad sin Stabroek mar ainm air, ach athainmníodh arís eile é nuair a tugadh Georgestown air in ómós don Rí Seoirse III na Breataine. Bronnadh stádas oifigiúil cathrach ar Georgetown sa bhliain 1842 nuair a bhí an Bhanríon Victoria i réim. Léiríonn ainmneacha na sráideanna tionchar na dtíortha éagsúla a bhí i gceannas ar an gcóilíneacht ó cuireadh ar bun í.
Tá teach an rialtais agus príomhionaid riaracháin agus gnó na tíre i Georgetown.


Bujumbura.
Is í Bujumbura príomhchathair na Burúine ar bhruacha thoirthuaidh Loch na Tangainíce. Is í Bujumbura an chathair is mó sa tír, agus príomhionad eacnamaíochta agus riaracháin na tíre. Is calafort tábhachtach í chomh maith agus báid fharantóireachta ag taisteal idir í agus Kigoma sa Tansáin. Tá tionscail suiminte, icstíle agus gallúnaí sa chathair.
Rinneadh forbairt ar shráidbhaile beag mar cheanncheathrú míleata le linn d'Impireacht na Gearmáine a bheith i gceannas ar an tír. Nuair a bhí an Chéad Chogadh Domhanda thart ghabh an Bheilg seilbh ar an tír agus d'úsáid siad Bujumbura mar lárionad riaracháin ar Ruanda-Urundi.
Athaimníodh mar Usumbura í nuair a ghnóthaigh an Bhurúin a neamhspleáchas sa bhliain 1962.
Baile cóilíneach atá i lár na cathrach le margadh mór, staid spóirt, mosc, ardeaglais agus ollscoil. Tá músaem geolaíochta ann freisin. In aice na cathrach tá páirc náisiúnta Rusizi, an áit ina raibh na taiscéalaithe David Livingtone agus Henry Morton Stanley nuair a bhí foinse na Níle á lorg acu.


David Livingstone.
Misinéir, dochtúir agus taiscéalaí as Albain ba ea David Livingstone (19 Márta 1813 - 1 Bealtaine 1873). Ba é Livingstone an chéad Eorpach a leag súil ar Mosi-oa-Tunya nó Easanna Victoria mar a bhaist sé orthu in ómós do Bhanríon Shasana na linne. Spreagadh é chun foinse na Níle a lorg agus chaith sé na blianta fada i mbun misinéireachta taiscéalaíochta san Afraic.
Rugadh é sa bhliain 1813 agus d'éag sé ar Lá Bealtaine 1873.
Tagairtí.
Livingstone, D
Livingstone, D


Mosi-oa-Tunya.
thumb
Eas i nDeisceart na hAfraice is ea Mosi-oa-Tunya (An Deatach Toirniúil) nó "Victoria Falls" idir an tSaimbia agus an tSiombáib. Aithnítear gurb iad seo na heasanna is mó ar domhan. Titeann Abhainn an Zambesi 108 méadar síos na heasanna atá 1.7 ciliméadar ar leithead agus tá an-chuid d'ainmhithe agus d'éin na hAfraice le feiceáil mórthimpeall orthu. Is Ionad Oidhreachta Domhanda Mosi-oa-Tunya agus meallann sé na sluaite cuairteoirí gach bliain.
Bhí cónaí ar neacha daonna agus réamhdhaonna sa cheantar suas le trí mhilliún bliain ó shin agus tá déantáin ar nós uirlisí clochaoise, airm, ornáidí agus uirlisí tochailte faighte ann a bhaineann leis an tréimhse sin agus le tréimhsí go leor ó shin. Ba é an tAlbanach David Livingstone an chéad Eorpach a chonaic na heasanna ar an 17 Samhain 1855.


Mícheál Ó hEithir.
Tráchtaire agus iriseoir spóirt Éireannach ab ea Mícheál Ó hEithir (2 Meitheamh, 1920 – 24 Samhain, 1996), nó "Michael O'Hehir" mar atá aithne air as Béarla. Tá meas tuillte ag Ó hEithir mar dhuine de na craoltóirí is cáiliúla agus is tábhachtaí in Éirinn riamh, agus tugtar "guth Chumainn Lúthchleas Gael" air go minic.
Agus é ina ógánach fós, scríobh Ó hEithir litir chuig Radio Éireann ag iarraidh scrúdú tráchtaireachta a bhaint amach. Thugadar cúig nóiméad dó, ag déanamh trácht ar chluiche de chuid an NFL idir Loch Gorman agus an Lú. Bhí sé chomh maith sin ná gur scaoileadh leis an dara leath ar fad a dhéanamh.
Tagairtí.
Eithir, Mícheál Ó h
Eithir, Mícheál Ó h
Eithir, Mícheál Ó h
Eithir, Mícheál Ó h
Eithir, Mícheál Ó h
Eithir, Mícheál Ó h


Seoirse VI na Ríochta Aontaithe.
Bhí Seoirse VI (14 Nollaig 1895 – 6 Feabhra 1952) ina rí ar an Ríocht Aontaithe agus ar na Tiarnais Bhriotanacha ó 11 Nollaig 1936 go dtí lá a bháis.
Tháinig sé i gcoróin gan choinne, nuair a d'éirigh an deartháir ba shine leis, Éadbhard VIII, as an gcoróin go tobann.
Thug an rí cuairt ar Bhéal Feirste ar an 28 Iúil 1937. Phléasc roinnt buamaí de chuid an IRA. Deirtear uaireanta gur rinne an tIRA iarracht Seoirse VI a fheallmharú, ach ní raibh a shaol i mbaol is cosúil.
Ba é an tImpire deireanach ar an India (go dtí 1947) agus an Rí deireanach ar Éirinn (go dtí 1949).
Tháinig a iníon, Eilís II i gcomharbacht air.


Cher.
Is ceoltóir agus aisteoir Hollywood as Los Angeles, California sna Stáit Aontaithe í Cher (a rugadh mar Cherilyn LaPierre Sarkisian on 20 Bealtaine, 1946).
Gradaim.
Tá 155 ghradam buaite ag Cher.


Tom Cruise.
Aisteoir Meiriceánach é Tom Cruise, a rugadh ar an 3 Iúil 1962. D'éirigh go maith leis in Hollywood sna 1980idí agus anois is é duine dena haisteoirí is cáiliúla agus is saibhre sa domhan. Bhí sé pósta ar Nicole Kidman go dtí 2001 agus ar an mbanaisteoir Katie Holmes idir 2006 agus 2012.


Nicole Kidman.
Aisteoir Astrálach í Nicole Kidman a rugadh ar an 20 Meitheamh, 1967. Rugadh i Honolulu, Haváí í nuair a bhí a tuismitheoirí a cur fúthu ansin go sealadach. Bhain sí gradam Oscar fá choinne páirt a ghlac sí sa scannán rathúil "The Hours". Bhí sí pósta ar Tom Cruise, tráth, agus tá sí pósta le Keith Urban faoi láthair.
Scannáin.
Kidman, Nicole
Kidman, Nicole


Lost.
Is clár teilifíse í "Lost" ó na Stáit Aontaithe a leannan saol marthanóirí timpiste eitleáin ar oileán tropaiceach.
Thosaigh "Lost" ar 22 Meán Fómhair 2004 agus craoladh an eipeasóid dheireanach ar 23 Bealtaine 2010. Ba í ceann de na sraitheanna teilifíse is cáiliúla ar domhan. Taispeánadh "Lost" ar ABC i Meiriceá, ar SKY ONE sa Bhreatain agus ar RTÉ 2 in Éirinn. Is iad Damon Lindelof, J.J. Abrams agus Jeffrey Lieber na déarthóirí.
Sraith 1.
Tosnaíonn an clár díreach i ndiadh an timpiste agus leantar scéal na 14 príomh-carachtair; Jack Sheppard (Matthew Fox), Kate Austen (Evangeline Lilly), John Locke (Terry O'Quinn), Charlie Pace (Dominic Monaghan), James "Sawyer" Ford (Josh Holloway), Sayid Jarrah (Naveen Andrews), Claire Littleton (Emilie de Ravin), Jin Kwon (Daniel Dae Kim) agus a bhean chéile Sun (Yunjin Kim), Michael Dawson (Harold Perrineau) agus a mhac Walt Llyod (Malcom David Kelley), Boone Carlyle (Ian Somerhalder) agus a dheirfiúir Shannon Rutherford (Maggie Grace), agus Hugo "Hurley" Reyes (Jorge Garcia). Tuigimid níos mó faoi na gcarachtair nuair a bhíonn spléacadh siar acu. Faigheann Boone bás sa sraith seo.
Sraith 2.
Tugtar roinnt carachtair nua isteach i rith an dara sraith, Mr. Eko (Adewale Akinnuoye-Agbaje), Ana Lucia Cortez (Michelle Rodriguez) agus Libby (Cynthia Watros) a bhí ar cúl an eitleán nuair a tharla an timpiste. Chomh maith leo siúd bhí Desmond Hume (Henry Ian Cusick) agus Ben Linus/Henry Gale (Michael Emerson) a bhí ar an oileán cheanna féin. Faigheann Shannon, Ana Lucia agus Libby bás sa sraith seo agus fágann Michael agus Walt an t-oileán ar bád.
Sraith 3.
Feictear carachtair nua arís ag tús an tríú sraith. Is iad Juliet Burke (Elizabeth Mitchell) a bhí ar an oileán cheanna féin, agus cúpla a bhí ar an eitleáin, Nikki Fernandez (Kiele Sanchez) agus Paulo (Rodrigo Santoro). Faighean Mr. Eko, Nikki, Paulo agus Charlie bás sa sraith seo.
Sraith 4.
Tá an sraith seo bunaithe ar na ndaoine ó na lastloinge. Tá an sraith seo dírithe ar cén saghais daoine atá siad agus cad atá siad ar an oileán le déanamh, cén fáth agus cé atá taobh thiar dóibh. Ceapaim Locke go bfhuil siad dáinseireach ach ceapaim Jack go bhfuil siad in ann slí a lorg abhaile agus is cuma cad atá na ndaoine eile ag iarraidh ar an oileán. Feicimid cad a déanfaidh na "oceanic 6" sa todhcaí, nuair atá siad ar ais sa gnáthshaol.


Eoleolaíocht.
Is í an Eoleolaíocht (Béarla: "Scientology") an creideamh a chum agus a cheap an scríbhneoir ficsin eolaíochta L. Ron Hubbard sa bhliain 1952. Creideamh é a bhí go minic ina chúis achrainn ó thús a staire, agus is minic nach mbíonn sé soiléir cé acu creideamh nó córas teiripe agus comhairleoireachta atá ann. Cuirtear ina leith fosta go bhfuil blas áirithe den cheoldráma spáis ar thuiscint na hEoleolaíochta ar réamhstair an chine dhaonna.
Tugtar "Eaglais na hEoleolaíochta" ar an eagraíocht a choinníonn súil ar chleachtais agus chreideamh cheart na hEoleolaíochta agus a chraobhscaoileann ar fud an domhain í. Cuireadh tús leis an "eaglais" mar eagraíocht reiligiúnach sa bhliain 1953, ach roimhe sin, bhí córas féinchabhrach dá dhéantús féin ag Hubbard, an diainéitic nó "Dianetics". Dúirt sé féin gur "fealsúnacht reiligiúnach fheidhmitheach" a bhí san Eoleolaíocht, nó dúshraith a bhféadfaí reiligiún nua a thógáil uirthi.
Nuair a fuair Hubbard féin bás, tháinig David Miscavige i gcomharbacht air mar phríomhcheannasaí eaglasta. Go bunúsach, tá Miscavige ina chathaoirleach boird ar an "Religious Technology Center", nó "Lárionad na Teicneolaíochta Reiligiúnaí". Is é an Lárionad seo úinéir na dtrádmharc a bhaineann leis an Eoleolaíocht, cosúil leis na hainmneacha "Scientology" agus "Dianetics" féin.
L. Ron Hubbard sa bhliain 1950
Teagascann an Eoleolaíocht gur neacha neamhbhásmhara iad na daoine a rinne dearmad dá ndúchas. An duine a dteastaíonn uaidh biseach a fháil agus teacht i dteagmháil lena fhíor-nádúr arís, caithfidh sé dul faoi iniúchadh ("auditing"). Is éard is ciall leis an "iniúchadh" ná cineál comhairleoireacht spioradálta a chuireann ar chumas an othair gabháil trína chuid trámaí síceacha in athuair leis na srianta a bhaint dá intinn a d'fhág na trámaí seo uirthi.
Ón lá ar tháinig sí chun saoil, tá an Eoleolaíocht ina hábhar conspóide agus achrann, idir chreideamh agus eagraíocht. Tá sé ráite ag go leor iriseoirí, cúirteanna agus ranna rialtais i dtíortha éagsúla, gur cultas mífholláin dainséarach í Eaglais na hEoleolaíochta. Thairis sin, dúirt a lán acu go mbíonn lucht stiúrtha an chultais ag glacadh buntáiste ar ghnáthbhaill na heaglaise agus ag saothrú an airgid mhóir orthu - is é sin, gur fiontar neamhscrupallach camghnó í an Eoleolaíocht. Is é an freagra is nós leis na hEoleolaithe féin a thabhairt ar na líomhaintí seo gur bolscaireacht de chuid grúpaí sainleasa atá ann agus go bhfuiltear ag baint fola as seanchoilm chneasaithe. Sna Stáit Aontaithe, tá stádas an reiligiúin ag an Eoleolaíocht, agus an eaglais díolmhaithe ó na cánacha, mar a bhíonn na heagraíochtaí reiligiúnacha sa tír sin.
Tá cuid mhaith eagraíochtaí carthanais agus gnólachtaí dá gcuid féin ag na hEoleolaithe, cosúil le "Narconon", atá dírithe ar lucht mí-úsáidte na ndrugaí a athshlánú is a athinmhiú; "Criminon", leis na coirpigh a leigheas agus a chur i mbealach a leasa; "Volunteer Ministers", agus iad ag tabhairt sóláis do dhaoine atá in ísle brí nó i gcruachás; agus an "World Institute of Scientology Enterprises", foras a sholáthraíonn oiliúint do lucht gnó de réir mhodh oibre na diainéitice. Is é an locht is minicí a fhaigheann criticeoirí na hEoleolaíochta ar na heagraíochtaí seo ná nach bhfuil iontu go bunúsach ach cleas earcaíochta.
Cuid acu siúd a thréig eaglais na hEoleolaíochta, tá siad ag iarraidh an diainéitic agus fealsúnacht na hEoleolaíochta a fhorbairt, a fheabhsú agus a chraobhscaoileadh beag beann ar an eaglais. Tugann siad "Crioslach na Saoirse", nó an "Free Zone", orthu féin. Tá fuath na ndaol ag lucht na heaglaise ar na heoleolaithe neamhspleácha seo, agus is é an t-ainm atá acu orthu ná "na hioraí rua" ("the squirrels").
Sa bhliain 1966, bhunaigh Hubbard cabhlach d'Eaglais na hEoleolaíochta, an "Sea Org" nó an Eagraíocht Farraige. I dtús a staire, bhí lucht na hEagraíochta Farraige ag caitheamh cultacha catha a chuirfeadh sainéide Chabhlach na Stát Aontaithe i gcuimhne duit, agus longa acu le haghaidh seoltóireachta. Inniu féin, tá stádas na scothaicme ag lucht an "Sea Org" san eaglais, cé nach mbíonn na hEoleolaithe chomh tugtha don tseoltóireacht agus don loingseoireacht agus a bhí tráth. Chaith Hubbard seal gairid ina oifigeach cabhlaigh nuair a bhí sé óg, agus cineál cumha air i ndiaidh na laethanta sin nuair a bhunaigh sé an "Sea Org", is dócha.
An Diainéitic.
Tá an Eoleolaíocht bunaithe ar an gcóras féinchabhrach a d'fhorbair L. Ron Hubbard sna daichidí, an "diainéitic" mar a thugann sé air. Tá an diainéitic bunaithe ar theicníocht comhairleoireachta a dtugann Hubbard iniúchóireacht (Béarla: "auditing") uirthi, agus is é is cuspóir leis ná cuimhní an duine ar na heachtraí míthaitneamhacha ina shaol a mhúscailt agus a athbheochan. Ar dtús, bhí an diainéitic ceaptha mar chineál nua síciteiripe, seachas mar dhúshraith do reiligiún nua.
Thosaigh Hubbard a ghairmréim mar scríbhneoir garrfhicsin agus ficsin eolaíochta. Scríobh sé, fiú, úrscéal aorach faoi shaol an gharrscríbhneora, "Typewriter in the Sky", a chuaigh i dtáin an fhicsin eolaíochta agus a bhfuil clú agus cáil air i gcónaí mar scéal maith greannmhar. Maidir leis an diainéitic, bhreac Hubbard síos an chéad leabhar fúithi sa bhliain 1948. Tugtar "The Original Thesis", An Tráchtas Bunaidh, ar an leabhar seo. Leabhar féinfhoilsithe príobháideach a bhí ann. Cibé scéal é, áfach, tharraing an tráchtas seo a lán airde ar Hubbard, ionas go bhfuair sé caoi ar chúpla alt faoin diainéitic a fhoilsiú ar irisí cosúil leis an "Explorers Club Journal" agus an "Astounding Science Fiction". Bhí suim ag John W. Campbell Jr., eagarthóir an "Astounding", sa diainéitic, agus fuair sé tacaíocht ón Dochtúir Joseph A. Winter fosta. Síciatraí oilte a bhí i Winter a d'fhéach le hailt faoin diainéitic a fhoilsiú ar irisí eolaíocha síciatrachta, ach ní raibh fáilte rompu ansin. Go gairid ina dhiaidh sin, d'éirigh ina chogadh dearg idir Hubbard agus Winter, agus sa bhliain 1951, d'fhoilsigh Winter an chéad leabhar criticiúil, acadúil riamh faoin diainéitic: "A Doctor's Report on Dianetics",
Roimhe sin, áfach, scríobh Winter an réamhrá don leabhar faoin diainéitic a d'fhoilsigh Hubbard sa bhliain 1950: "Dianetics: The Modern Sense of Mental Health". Bhí an ceann seo ar liosta na leabhar ab fhearr díol ar an "New York Times" go deireadh na bliana, agus d'fhoghlaim na mílte daoine modhanna oibre na diainéitice go paiteanta. Tháinig gluaiseacht iomlán diainéitice ar an bhfód, agus Hubbard á adhradh ag lucht na gluaiseachta. Thuig Hubbard go raibh airgead le saothrú ar an diainéitic, agus chuaigh sé le léachtóireacht mar shlí bheatha. Bhunaigh sé an chéad fhondúireacht diainéitice in Elizabeth in aice le Newark, áit a ndeachaigh na chéad chleachtóirí diainéitice, nó "iniúchóirí", ar scoil.
Ní mó ná sásta a bhí na síciatraithe gairmiúla. Bhí Morris Fishbein, eagarthóir an "Journal of the American Medical Association" agus fear mór réasúnaíochta agus sceipteachais a raibh clú agus cáil air san am agus an dóigh a mbíodh sé ag ionsaí is ag lochtú gach sórt dochtúirí bréige agus leighis mhaide, - bhí Fishbein den tuairim nach raibh sa diainéitic ach síocanailís an bhacaigh bhoicht, agus nach raibh baint ag coincheap na diainéitice le haon chineál eolaíochta. Sa bhliain 1951, chuir na húdaráis sláinte i New Jersey an dlí ar fhondúireacht diainéitice Hubbard toisc go raibh sí ag teagasc míochaine gan cheadúnas oifigiúil. Ba é deireadh an scéil sin go ndeachaigh an fhondúireacht i mbá.
Bhí cleachtóirí áirithe den bharúil go raibh siad tar éis radharc a fháil ar an saol a bhí acu roimh an saol seo le cúnamh na diainéitice, agus thosaigh lucht leanúna na diainéitice ag cardáil cheist an ath-ionchollaithe eatarthu féin go díograiseach. Níor thaitin an casadh seo i leith an reiligiúnachais le Campbell ná le Winter, ó bhí siad dóchasach i gcónaí as an diainéitic a thabhairt isteach i bpríomhshruth na heolaíochta is na míochaine. Bhí Hubbard breá sásta leis an smaoineamh, áfach, agus thosaigh sé ag iompú na diainéitice ina reiligiún. D'fhorbair sé coincheap an "téiteáin" (Béarla: "thetan"), arb ionann é go bunúsach agus an t-anam sna reiligiúin eile.
Sa bhliain 1951, freisin, cheap Hubbard an t-"E-mhéadar" nó an "leictrishícimhéadar", gléas teicneolaíochta a bhíonn in úsáid ag na hiniúchóirí inniu féin le riocht intinne an duine a aithint atá faoi iniúchadh acu. Deir criticeoirí na hEoleolaíochta nach bhfuil ann go bunúsach ach ionstraim a thomhaiseann friotaíocht leictreach na colainne.
Ón Diainéitic i dtreo na hEoleolaíochta.
Sa bhliain 1952, d'fhoilsigh Hubbard "Scientology, a Religious Philosophy". Ba é an leabhar seo an chéad chéim a ghlac Hubbard leis an "eolaíocht", an diainéitic, a iompú ina reiligiún i gceart. Faoi dheireadh na bliana 1953, bhunaigh sé an chéad trí eaglais eoleolaíochta, mar atá, "Eaglais na hEolaíochta Meiriceánaí" ("Church of American Science"), "Eaglais na hEoleolaíochta" ("Church of Scientology"), agus "Eaglais na hInnealtóireachta Spioradálta" ("Church of Spiritual Engineering"). Ar an 18 Feabhra 1954, chuir dornán de lucht leanúna Hubbard an chéad chraobh dá gcuid féin ar bun i gCalifornia le caoinchead óna bhfáidh, Eaglais Eoleolaíochta Chalifornia. Sna blianta ina dhiaidh sin, chuaigh an Eoleolaíocht i bhfairsinge i dtíortha an Bhéarla: i Sasana, in Éirinn, san Afraic Theas agus san Astráil. Déanta na fírinne, i ndiaidh bhunú na craoibhe i gCalifornia, tháinig an chéad chraobh áitiúil ar an bhfód taobh amuigh de na Stáit Aontaithe cheana féin, in Auckland, príomhchathair na Nua-Shéalainne.
Bunú agus Fódú na hEaglaise.
Sa bhliain 1955, bhunaigh Hubbard Eaglais Bhunaidh na hEoleolaíochta ("Founding Church of Scientology") i Washington D.C. Mar a fheicimid, niorbh í an eaglais seo an chraobh bhunaidh, cibé faoin ainm. Inniu, tá músaem na hEoleolaíochta á reachtáil in áras na heaglaise seo. Bhí cónaí ar Hubbard san áras sna blianta 1955-1959.
Sa bhliain 1957, d'éirigh le Hubbard aitheantas áirithe oifigiúil a bhaint amach don Eoleolaíocht mar reiligiún, nó bhronn an tSeirbhís Ioncaim Intíre ("Internal Revenue Service", IRS, nó údarás cánachais na Stát Aontaithe) díolúine ón gcánachas ar Eaglais na hEoleolaíochta i gCalifornia. Fuair na craobhacha áitiúla eile sna Stáit Aontaithe an stádas seo chomh maith, ar feadh tamaill, ach sa bhliain 1958, thosaigh an tSeirbhís Ioncaim Intíre na fiosruithe le fáil amach, an raibh an stádas seo dlite don Eoleolaíocht i ndiaidh an iomláin. Mar ba mhinic ina dhiaidh sin, bhí an cheist á cur, cé acu reiligiún "bona fide" nó fiontar gnó a bhí ann. Sa bhliain 1959, d'aistrigh Hubbard go Sasana, áit ar chónaigh sé go lár na seascaidí.
Trioblóidí leis na hÚdaráis.
Bhí trioblóidí eile ag an ngluaiseacht san am seachas ceist na díolúine ó cháin. Tháinig drochamhras ag an Údarás Bia agus Drugaí ("Food and Drug Administration", FDA) ar an E-mhéadar, nó bhí lucht an údaráis den tuairim gur gléas neamhdhlíthiúil leighis a bhí ann. Ar an 4 Eanáir 1963, rinne na húdaráis ruathar ar oifigí na hEoleolaíochta, agus ghlac siad seilbh ar na céadta E-mhéadar. Ón lá sin i leith, greamaítear lipéad de gach E-mhéadar a bhfuil an rabhadh le léamh air nach gléas leighis atá ann ach gléas reiligiúnach.
I lár na seascaidí, thosaigh na húdaráis san Astráil ag cur in aghaidh na hEoleolaíochta. Chuir stát Victoria cosc leis an Eoleolaíocht sa bhliain 1965, agus stáit eile ag déanamh aithrise air ina dhiaidh sin. Bhí an cosc seo bunaithe ar Thuairisc Anderson, fiosrú oifigiúil ar mhodhanna oibre na hEoleolaíochta, agus é ainmnithe as an dlíodóir Kevin Victor Anderson a bhreac síos an tuairisc. Bhí an tuairisc an-chriticiúil i leith na hEoleolaíochta, agus í ag tabhairt le fios nach raibh inti ach cur i gcéill agus seafóid. Na saineolaithe a thug a dtuairimí d'Anderson, bhí siad barúlach nár chéadcheap Hubbard aon rud nua riamh: na cleachtais Eoleolaíochta a raibh éifeacht éigin iontu, ar siadsan, ní raibh iontu ach hiopnóis den chineál a bhí in úsáid roimh lá na hEoleolaíochta.
Chaith na hEoleolaithe na blianta ag iarraidh an cosc a chur ar ceal, agus idir an dá linn, bhaist siad an t-ainm cleite "Church of the New Faith" (Eaglais an Chreidimh Nua) ar an eaglais le teacht slán ón gcosc.
An Eagraíocht Farraige - Scothaicme na hEoleolaíochta.
Agus é ag iarraidh foirceadal na hEoleolaíochta a fhorbairt agus a thabhairt chun foirfeachta, ba mhinic a bhí Hubbard á bhréagnú féin agus ag teacht salach ar a raibh ráite aige ní ba mhoiche. Mar sin, an duine ar theastaigh uaidh fanacht dílis do theagasc an fháidh, chaithfeadh sé glacadh le gach spadhar de chuid Hubbard mar a bheadh foilsiú fírinne ó Dhia ann. Sa bhliain 1966, d'éirigh Hubbard as ceannasaíocht na heaglaise le dul le scríbhneoireacht. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, bhunaigh sé an "Sea Org", an Eagraíocht Farraige, le haghaidh a chuid caidrí scothaicme. Bhí trí long ag an Eagraíocht Farraige, mar atá, an "Diana", an "Athena", agus an "Apollo", arbh í an bhratlong í. Mí i ndiaidh bunú na hEagraíochta Farraige, d'fhógair Hubbard go raibh fionnachtain nua thábhachtach déanta aige, agus ba é ba toradh don "fhionnachtain" seo ná an pacáiste nua foghlama a chuirfeadh ar cumas an dalta an chéim i gcóras na hEoleolaíochta a bhaint amach ar ar tugadh "OT III", nó Tríú Céim an Téiteáin Oibríoch. Ar dtús, ní raibh Tríú Céim an Téiteáin Oibríoch ar fáil ach amháin don "Sea Org", agus ní raibh an cúrsa á theagasc ach amháin ar bhord na long. Dúirt Hubbard gurbh é cuspóir an chúrsa seo ná na constaicí a bhaint d'intinn an duine a bhí ag cur isteach ar an dul chun cinn spioradálta.
Sa bhliain 1967, bhain an tSeirbhís Ioncaim Intíre an díolúine ón gcánachas den Eoleolaíocht. Is é an breithiúnas a thug siad ar stádas na hEoleolaíochta ná gur fiontar gnó a bhí ann agus é ag saothrú airgid do Hubbard, seachas eagraíocht reiligiúnach nó charthanach. Chaith na hEoleolaithe breis is fiche bliain ag iarraidh an bhreith seo a chur ar ceal sna cúirteanna, rud a d'éirigh leo i ndeireadh na dála.
Sna 1970idí, chrom Eaglais na hEoleolaíochta ar fheachtas ar ar thug siad "Operation Snow White" - mar is léir ón ainm, bhí an oibríocht seo dírithe ar an míchlú a bhaint den Eoleolaíocht. Is é an cur chuige a bhí ag lucht an fheachtais ná buirgléireacht a dhéanamh in oifigí na n-údarás Stáit leis na cáipéisí a ghoid nó a scrios nach raibh fabhrach don Eoleolaíocht. Sa bhliain 1979, gearradh pionós dá lán ardfheidhmeannach i gcóras maorlathais na hEaglaise as na coireanna a rinne siad le linn Oibríocht Snow White, Mary Sue Hubbard (bean chéile L. Ron Hubbard) ina measc. Le linn na próise dlí, tháinig sé chun solais freisin go raibh feachtas - "Operation Freakout" - idir lámhaibh acu leis an scríbhneoir Paulette Cooper a chiapáil, ionas go rachadh sí as a meabhair: ba é cuspóir na nEoleolaithe go gcaithfí í a chur i dteach na ngealt. Bhí Cooper tar éis an Eoleolaíocht a cháineadh go trom i leabhar a d'fhoilsigh sí sa bhliain 1971, "The Scandal of Scientology". Sa bhliain 1985, i ndiaidh blianta fada dlíthíochta, shocraigh an Eoleolaíocht agus Cooper eatarthu beag beann ar aon chúirt dlí nach mbeadh sí ag scríobh faoin Eoleolaíocht agus nach mbeadh na hEoleolaithe á ciapadh feasta.
Na h"Íoraí Rua" - na hEoleolaithe Neamhspleácha.
Sa bhliain 1982, bunaíodh Lárionad na Teicneolaíochta Reiligiúnaí ("Religious Technology Center") chun súil a choinneáil ar thrádmharcanna na nEoleolaíochta agus ar chóipcheart scríbhinní Hubbard. Faoin am céanna, tháinig Crioslach na Saoirse - fochultúr na nEoleolaithe neamhspleácha - ar an bhfód. Ní féidir a rá gur aon eagraíocht amháin iad na hEoleolaithe neamhspleácha, áfach. Tá cuid acu ag iarraidh a gcasadh féin a bhaint as teagasc Hubbard, agus cuid eile den tuairim gurb iad féin na hEoleolaithe "ceartchreidmheacha", agus gach sórt daoine idir eatarthu ann freisin.
An eagraíocht is tábhachtaí atá ann, ar a dtugtar "Ron's Org" (agus an t-ainm ag tabhairt le fios gurb iad lucht na heagraíochta seo atá ag cloí le fíortheagasc L. Ron Hubbard), is é Bill Robertson a bhunaigh sa bhliain 1982 í. Chaith Bill Robertson seal san Eagraíocht Farraige ina Chaptaen ar bhratlong na heagraíochta. Is é an tuiscint a bhí ag Robertson ná gur theastaigh ó Hubbard gan a chuid smaointí a choinneáil ón saol mór, agus nuair a chonaic sé go raibh an tsaor-rochtain seo ar idéanna an fháidh á srianadh le cóipchearta agus le paitinní ag Lárionad na Teicneolaíochta Reiligiúnaí, thréig sé an Eaglais. Bunaíodh an Lárionad sa Ghearmáin, tír atá thar a bheith naimhdeach ar an Eaglais oifigiúil Eoleolaíochta, toisc go bhfuil údaráis na tíre sin den tuairim gur seict mhífholláin í an Eoleolaíocht agus í ag iarraidh a saoirse a bhaint de dhaoine ar dhóigh nach bhfuil comhoiriúnach le Bunreacht na Gearmáine. Ón taobh eile de, tá siad den tuairim nach bhfuil "Ron's Org" ag ionsaí saoirse na saoránach. Is é an breithiúnas a thug Ursula Caberta, polaiteoir Gearmánach agus saineolaí ar an Eoleolaíocht, gur cineál "meatadón ionadach" atá san Eoleolaíocht Neamhspleách dóibh siúd atá ag iarraidh biseach a fháil i ndiaidh na tréimhse a chaith siad san eaglais oifigiúil.
Is é an t-ainm a thugann na hEoleolaithe Oifigiúla ar na hEoleolaithe Neamhspleácha ná "squirrels" - na hÍoraí Rua, agus is iomaí iarracht a rinne siad leis na híoraí rua a chur faoi chois. Is le Lárionad na Teicneolaíochta Reiligiúnaí paitinní an ghléasra a úsáideann na hiniúchóirí Eoleolaíocha (an tE-mhéadar, cuir i gcás), rud a chiallaíonn go mbíonn na hEoleolaithe oifigiúla den tuairim go bhfuil na h-"íoraí rua" ag baint mí-úsáide as téarmaí agus teicníochtaí na hEoleolaíochta. Ón taobh eile de, ní féidir reiligiún a chur faoi chóipcheart, ó bheadh sin ag teacht salach ar shaoirse an chreidimh.
Bás Hubbard agus Próis Dlí an "Cult Awareness Network".
Sa bhliain 1983, bhronn Ard-Chúirt na hAstráile stádas an reiligiúin ar an Eoleolaíocht in athuair, beag beann ar na srianta a chuir údaráis na stát Astrálach léi roimhe sin. Trí bliana ina dhiaidh sin, ar an 24 Eanáir 1986, fuair Hubbard bás in aice le San Luis Obispo i gCalifornia, agus tháinig David Miscavige i gcomharbas air.
Ón mbliain 1991 ar aghaidh, thosaigh an Eoleolaíocht, nó daoine aonair a raibh baint éigin acu leis an Eoleolaíocht ag tabhairt próiseanna dlí dóibh siúd a bhí ag fáil lochta ar an gcreideamh, go háirithe an "Cult Awareness Network", eagraíocht a tháinig ar an bhfód i ndeireadh na seachtóidí i ndiaidh mhórthubaiste na seicte úd "Peoples Temple" a rinne slua-fhéinmharú i Jonestown sa Ghuáin sa bhliain 1978. Sa bhliain 1991, d'fhoilsigh an iris úd TIME alt cuimsitheach faoin Eoleolaíocht, "Scientology - The Thriving Cult of Greed and Power", agus ó bhí stiúrthóir an "Cult Awareness Network", Cynthia Kisser, faoi agallamh san alt seo, dhírigh na hEoleolaithe a bhfuath ar an eagraíocht. D'éirigh le ceann de na cúiseanna dlí dochar mór a dhéanamh don CAN ó thaobh an airgid de, nó fágadh an eagraíocht báite i bhfiacha, agus sa deireadh, breithníodh an eagraíocht ina féimheach. Cheannaigh na hEoleolaithe iarsmaí na heagraíochta bancbhriste agus rinne siad a gcuid féin den CAN. Inniu, is leis na hEoleolaithe lógó agus ainm an "Cult Awareness Network".
Próis Dlí Steven Fishman.
Sa bhliain 1993, chuir na hEoleolaithe an dlí ar Steven Fishman, iarbhall den eaglais. Le linn na próise, tháinig cúpla dosaen leathanach d'ábhar rúnda na nEoleolaithe chun solais, ina measc sin an scéal faoi réamhstair an chine dhaonna, a bhfuil blas an droch-cheoldráma spáis air, go háirithe an scéal faoi Xenu, an deachtóir réaltrach a chuir tús le sibhialtacht an Domhain, de réir na hEoleolaíochta. De ghnáth, ní bhfaigheadh ach téiteáin oibríocha an ardleibhéil amach faoin taobh seo den Eoleolaíocht. Chuaigh na scéalta seo ar fud an Idirlín, agus sa deireadh, ní raibh an dara rogha ag an Eaglais ach a admháil go raibh na scéalta seo ann agus gur cuid de theagasc rúnda na hEaglaise a bhí iontu.
Aitheantas don Eoleolaíocht mar Reiligiún.
Sa bhliain 1993, d'éirigh leis an Eaglais aitheantas oifigiúil a bhaint amach sna Stáit. Dhíolmhaigh na húdaráis chánach an Eaglais agus na heagraíochtaí bainteacha ón gcánachas. Dá thoradh sin, thosaigh Roinn Gnóthaí Eachtracha na Stát Aontaithe ag lochtú na Gearmáine faoin gcúngú seo ar shaoirse chreidimh na nEoleolaithe agus ag glacadh gearáin na nEoleolaithe faoi shárú na gceart daonna sa Ghearmáin i ndáiríre. Sa bhliain 1997, d'fhoilsigh na hEoleolaithe fógra leathanaigh ar an "International Herald Tribune", a bhí leagtha amach mar litir oscailte chuig Helmut Kohl, Seansailéir na Gearmáine san am, agus iad ag cur "géarleanúint na nEoleolaithe" i gcomparáid le géarleanúint na nGiúdach sna 1930idí. Shínigh cuid mhaith aisteoirí agus boic mhóra eile ó Hollywood an litir sin, ina measc Goldie Hawn agus Dustin Hoffman. Is é an freagra a thug Roinn Gnóthaí Eachtracha na Stát Aontaithe agus tuarascálaí na Náisiún Aontaithe ar an litir oscailte seo go raibh leatrom agus leithcheal á dhéanamh ar na hEoleolaithe sa Ghearmáin, ach go raibh sé as compás cás na nEoleolaithe a shamhlú leis an Uileloscadh.
Sa bhliain 2000, bhronn an Iodáil aitheantas dlíthiúil ar an Eoleolaíocht mar reiligiún, agus ó shin i leith, fuair an eaglais an t-aitheantas céanna sa tSualainn, sa Spáinn, sa Phortaingéil, sa tSlóivéin, sa Chróit, san Ungáir, sa Chirgeastáin agus sa Téaváin.
Daoine Cáiliúla.
Ghlac Hubbard leis ó thús go mbeadh sé tábhachtach boic mhóra agus daoine cáiliúla a earcú don Eoleolaíocht. Sa bhliain 1955, chuir sé tús le feachtas ar leith - "Project Celebrity" - le daoine cáiliúla a tharraingt chun Eoleolaíochta. Rinne sé liosta de na daoine cáiliúla a theastaigh uaidh le haghaidh Eaglais na hEoleolaíochta. Bhí iar-aisteoir mná na scannán gan fhuaim Gloria Swanson agus an pianódóir snagcheoil Dave Brubeck ar na daoine cáiliúla ba luaithe a chuaigh sna hEoleolaithe.
Inniu, tá aithne ar go leor aisteoirí i Hollywood agus ealaíontóirí siamsaíochta eile i Meiriceá mar Eoleolaithe. Orthu siúd tá Tom Cruise, Kirsty Alley, John Travolta, Lisa Marie Presley (iníon Elvis Presley) agus Isaac Hayes. Tá cuid mhór oibre déanta ag Tom Cruise ach go háirithe ag craobhscaoileadh an chreidimh i measc na ndaoine.
Deir na criticeoirí go dtugtar a lán pribhléidí do na daoine cáiliúla i saol na hEoleolaíochta. Is é an locht is mó a fhaightear ar an Eoleolaíocht go gcaithfidh na gnáthbhaill praghsanna as compás a íoc as cúrsaí spioradálta na heaglaise, agus is minic a chloistear an líomhain go bhfuil na daoine cáiliúla díolmhaithe ó na praghsanna seo.


Charles Dickens.
Ba é Charles John Huffam Dickens (7 Feabhra 1812 - 9 Meitheamh 1870) an scríbhneoir Béarla ba mhó le rá i ré an Victeoirianachais. Scríobhadh sé úrscéalta lán daoine as an ngnáth agus imeachtaí barrúla, agus é á bhfoilsiú i bhfoirm sraithe. Scríbhneoir mór-ráchairte a bhí ann lena linn féin, agus ní dheachaigh a chuid leabhar as cló riamh i ndiaidh a bháis ach an oiread.
Cuireadh Gaeilge ar thrí úrscéal le Dickens. Ba é Seán Mac Maoláin a d'aistrigh "A Tale of Two Cities" faoin teideal "Scéal fá Dhá Chathair" (is é sin, "Scéal faoi Dhá Chathair" sa Chaighdeán), agus chuir Seán Ó Ruadháin Gaeilge ar "David Copperfield". Bhí Gaeilge Uladh ag aistritheoir an chéad leabhar acu, agus ba as Contae Mhaigh Eo don Ruadhánach, rud a chiallaíonn go bhfuil an dá aistriúchán Gaeilge difriúil go leor le chéile ó thaobh na canúna de. D'aistrigh An t-Athair Pádraig Ua Duinnín an leabhar A Christmas Carol faoin teideal "Duan na Nodlag".
A Shaol.
Tháinig Charles Dickens chun saoil i Landport in aice le Portsmouth - is cuid de chathair Portsmouth inniu é. Bhí sé ar an dara duine ba sine den ochtar clainne dár saolaíodh dá thuismitheoirí. Bhí a athair, John Dickens, ag obair in oifig pá an chabhlaigh i bPortsmouth, agus Elizabeth Barrow a bhí ar a mháthair. Nuair a bhí sé cúig bliana d'aois, d'aistrigh an teaghlach go Chatham i gKent, agus sa bhliain 1822, nuair a bhí deich mbliana slánaithe aige, shocraigh siad síos i gCamden Town.
Dealraíonn sé nach raibh sé in aon chruachás ina chéad óige, ach mar sin féin, ba nós leis a rá nár tugadh aire cheart dó nuair a bhí sé óg. Choinnigh sé cuimhne chruinn ar imeachtaí a óige, rud a cheadaigh dó cur síos inchreidte a thabhairt ar smaointí páistí ina chuid úrscéalta. Cé gur minic a bhíodh sé ag súgradh amuigh nuair a bhí sé óg, bhí sé tugtha don léitheoireacht freisin, go háirithe d'úrscéalta rógaireachta Henry Fielding agus Tobias Smollett. Bhí a thuismitheoirí ina suí go socair nuair a bhí sé ina bhuachaill bheag, rud a cheadaigh dó oideachas éigin a fháil i Scoil William Giles i Chatham.
Tháinig deireadh tobann leis an saol seo, áfach, nó ní raibh John Dickens in ann bainistí cheart a dhéanamh ar a chuid airgid. Fuarthas dócmhainneach é, agus cuireadh i mbraighdeanas é i bpríosún na bhféichiúnaithe i Marshalsea - san am sin, bhí sé coitianta téarma príosúnachta a ghearradh d'fhéichiúnaithe dócmhainneacha. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh an teaghlach go léir go Marshalsea freisin, ó nach raibh lóistín eile ar fáil - ba é Charles óg an t-aon duine acu nach ndeachaigh sa phríosún, ó bhí Elizabeth Roylance, cara de chuid an teaghlaigh, sásta dídean a thabhairt dó i gCamden Town. Chuaigh eachtra an phríosúin go mór i bhfeidhm ar Charles mar sin féin, agus bhain sé an-ghaisneas as na cuimhní seo sa chur síos a thug sé ar phríosún na bhféichiúnaithe ina úrscéal "Little Dorrit".
Go gairid roimh chimiú a athar, áfach, thosaigh Charles ag obair i monarcha snasán bróg, Warren's Blacking Warehouse, i Hungerford Stairs, timpeall ar an áit a bhfuil stáisiún traenach Charing Cross inniu. Bhí sé ag saothrú sé scillinge an tseachtain ag greamú lipéid de phrócaí snasán bróg. Obair throm chruálach a bhí ann a chuaigh go mór mór i bhfeidhm ar Charles óg, agus is iomaí uair a chaith sé súil ar shaol na bpáistí a bhí ag obair i monarchana na linne i Sasana ina chuid úrscéalta. Tharraing saoltaithí an oibrí páiste súil an scríbhneora ar chúrsaí an tsaoil oibre agus ar na fadhbanna sóisialta a bhí ag baint leis an obair thionsclaíoch sa tír.
Ní raibh Charles óg i bhfad ag obair sa mhonarcha, nuair a fuair máthair a athar, Elizabeth Dickens, bás. D'fhág sí ceithre chéad agus deich bpunt is dhá scór mar oidhreacht ag a mac, ionas go raibh athair Charles in ann leabhar a chuid fiach a ghlanadh agus príosún na bhféichiúnaithe a fhágáil. D'fhan Charles óg tamall i monarcha na snasán bróg ina dhiaidh sin féin, agus ghlac sé col lena mháthair toisc nár chuir sí deireadh leis an téarma oibre sin ar an toirt. Is é an dearcadh a bhí ag Charles ar na cúrsaí teaghlaigh ina dhiaidh sin gur chóir don fhear bheith i gceannas ar an líon tí, agus ní bhíodh muinín aige as na mná.
Tharraing sé ar chuimhní na tréimhse seo go mór mór nuair a scríobh sé a úrscéal "David Copperfield". Ba é an saothar ab ansa leis an scríbhneoir féin, agus ní raibh aon leabhar eile leis chomh saibhir céanna in ábhar dírbheathaisnéiseach.
I ndiaidh dó slán a fhágáil ag an monarcha chuaigh Charles óg ag staidéar i scoil chónaithe i dTuaisceart Londan, mar atá, Wellington House Academy. Ní raibh an áit thar moladh beirte mar scoil, nó bhí an mhúinteoireacht go dona, agus an príomhoide ag céasadh na ndaltaí, gan trácht a dhéanamh ar an meath a tháinig ar an bhfoirgneamh féin. Na drochscoileanna cónaithe a bhíonn coitianta go leor i saothar Dickens, is léir go bhfuil siad go léir bunaithe ar a bhfaca an scríbhneoir sa Wellington House Academy.
Sa bhliain 1827 thosaigh Dickens ag obair ina mhionchléireach in oifig dlíodóirí, agus i ndiaidh dó gearrscríbhneoireacht a dhéanamh d'fhág sé an comhlacht le dul le ceird an tsaorthuairisceora ag tabhairt cur síos ar imeachtaí cúirte. Chaith sé na blianta fada i mbun na hoibre seo, agus tháinig tuiscint aige ar chruachás na ndaoine bochta a raibh de cheann dána iontu dul ar lorg a gcirt ón dlí. Is féidir tionchar na mblianta sin a aithint ar úrscéalta cosúil le "Nicholas Nickleby", "Dombey and Son", agus "Bleak House" thar aon leabhar eile: is é is ábhar don úrscéal seo ná ábhar áiféiseach dlí, "Jarndyce in aghaidh Jarndyce" a mhaireann i gcaingean ar feadh na gcéadta bliain.
Dickens, Charles
Dickens, Charles
Dickens, Charles


Athbhreithniúchas (stair na hÉireann).
I gcomhthéacs staraíocht na hÉireann, tagraíonn an téarma úd athbhreithniúchas don scoil fhrithnáisiúnaíoch staraíochta a tháinig ar an bhfód i dtús na seachtóidí. B'iad an dá leabhar úd "Towards a New Ireland" le Gearóid Mac Gearailt agus "States of Ireland" le Conchúr Crús Ó Briain a chuir tús leis an athbhreithniúchas.
Tá an tAthbhreithniúchas bunaithe ar an dearcadh nach raibh smaoineamh an scarúnachais - an scarúint iomlán ón Ríocht Aontaithe - fréamhaithe go domhain i dtraidisiún na hÉireann, agus nár theastaigh ó fhormhór mór na nÉireannach riamh ach rialtas dúchais a fháil gan Impireacht na Breataine a cheistiú ná Poblacht neamhspleách dá gcuid féin a chur ar bun. Mar sin, síleann na hathbhreithneadóirí nach raibh sna Poblachtánaigh ná i Sinn Féin riamh ach dream d'antoiscigh gan dlisteanacht stairiúil a bhain a leas féin as muintir na hÉireann. Thairis sin, glacann na hathbhreithneadóirí le coincheap an dá náisiún in oileán na hÉireann, mar atá, na Caitlicigh Ghaelacha agus na Protastúnaigh Ghallda, agus an dá náisiún seo i dteideal "Éireannaigh" a thabhairt orthu féin chomh maith le chéile.
Is é an tuiscint atá ag na hathbhreithneadóirí orthu féin gurbh iadsan na staraithe oibiachtúla a tháinig le staraíocht na hÉireann a shaoradh ó bhráca an Náisiúnachais. Iad siúd nach n-aontaíonn leo, áfach, tá siad den tuairim go bhfuil na hathbhreithneadóirí ag caitheamh anuas ar na Náisiúnaithe agus ag ionsaí laochra náisiúnta na hÉireann ar bhonn idé-eolaíoch, gan a gceart a thabhairt dóibh. Thairis sin, deir siad go bhfuil dhá chaighdeán morálta in úsáid ag na hathbhreithneadóirí, ceann do na Gaeil agus ceann eile do na Gaill nach bhfuil leath chomh dian. Mar sin, tá criticeoirí an athbhreithniúchais barúlach nach bhfuil ann go bunúsach ach scoil Ghallbhách staraíochta.


Seoirse Mac Thomáis.
Gaeilgeoir mór le rá ó Shasana ab ea Seoirse Mac Thomáis, nó George Derwent Thomson (1903- 3 Feabhra 1987). Rinne sé staidéar ar an nGaeilge agus ar an nGréigis ó bhí sé ina leathstócach, agus bhí páirt nár bheag aige i saol na Gaeilge ar feadh i bhfad. Bhí sé mór le Muiris Ó Súilleabháin agus le daoine eile sa Bhlascaod Mór, agus chabhraigh sé le Muiris a mhórshaothar dírbheathaisnéise "Fiche Bliain ag Fás" a réiteach don chló.
Cé gurbh í an Ghréigis Chlasaiceach a d'fhoghlaim sé ar dtús, bhí suim aige i nGréigis na ndaoine freisin. Ba mhinic a théadh sé go dtí an Ghréig, agus fuair sé aithne ar uasal agus íseal sa tír sin.
I gcúrsaí polaitíochta, ba Chumannach é Seoirse Mac Thomáis. Bhí grá ionraic aige don chosmhuintir, agus tuiscint phraiticiúil aige dá gcás: in Éirinn dó, mar shampla, bhí sé go tréan ag éileamh go gcuirfí oideachas ceart ar fáil do mhuintir na Gaeltachta ina dteanga féin. Maidir leis an Aontas Sóivéadach, áfach, bhí sé neamhchriticiúil ar fad i dtaobh Stailín. Bhí sé barúlach, má bhí an saol ag dul chun donais san Aontas Sóivéadach ar aon nós, gurbh é tréigean an Stailíneachais sa bhliain 1956 ba chúis leis.
Mac Thomáis, Seoirse
Mac Thomáis, Seoirse
Mac Thomáis, Seoirse
Mac Thomáis, Seoirse


Mark Twain.
Scríbhneoir Meiriceánach, óráidí poiblí, aorthóir, iriseoir, goineadóir agus fear mór nathadóireachta ab ea Samuel Langhorne Clemens, nó Mark Twain (30 Samhain 1835 - 21 Aibreán 1910). Ba iad na húrscéalta greannmhara "The Adventures of Huckleberry Finn" agus "The Adventures of Tom Sawyer" ba mhó a thabhaigh a chlú dó, ach le fírinne, ba scríbhneoir bisiúil agus iriseoir proifisiúnta é ar tháinig a lán eile as a pheann. Deirtear inniu gurbh é Twain an chéad scríbhneoir riamh a bhain adhmad ceart as caint na ndaoine sna Stáit Aontaithe.
A Shaol.
Saolaíodh Samuel Langhorne Clemens i bhFlorida i stát Missouri (is é sin, ní i stát Florida a rugadh é ach i sráidbhaile Florida i stát Missouri) ar an 30 Samhain 1835, ach d'aistrigh a mhuintir go Hannibal (stát Missouri) chois abhainn Mississippi nuair a bhí Sam ceithre bliana d'aois. Bhí St. Petersburg, baile dúchais Tom Sawyer agus Huck Finn in úrscéalta Mark Twain, bunaithe ar Hannibal.
Fuair athair Sam bás le niúmóine nuair a bhí an buachaill aon bhliain déag d'aois. Bliain ina dhiaidh sin fuair sé fostú ina phrintíseach clódóra. Sa bhliain 1851, thosaigh sé ag obair ina chlóchuradóir do nuachtán a dhearthár Orion Clemens, an "Hannibal Journal", agus d'fhoilsigh sé ailt ar an nuachtán ó am go ham.
Nuair a shlánaigh sé ocht mbliana déag d'aois, d'fhág sé Hannibal le seal a chaitheamh ag clódóireacht in áiteanna eile, ar nós Nua-Eabhrac, Cincinnati, agus Philadelphia. Chaitheadh sé cuid mhór dá am saor sna leabharlanna poiblí ag tarraingt oideachais chuige féin. D'fhill sé abhaile nuair a bhí sé dhá bhliain is fiche d'aois.
Ina dhiaidh sin, chuaigh sé ag foghlaim cheird an phíolóta ar longa móra na habhann, agus bhain sé amach a chuid dintiúr sa bhliain 1859. Mheall sé a dheartháir, Henry, chuig an gceird chéanna, ach, ar mhí-ámharaí an tsaoil, fuair Henry bás nuair a phléasc an galinneall ar bhord a loinge, ar an 21 Meitheamh 1858. Bhí Mark Twain á mhilleánú féin faoi bhás a dhearthár go lá a bháis féin, ní nach ionadh.
Shaothraigh Sam óg a chuid ag píolótaíocht long go dtí gur thosaigh cogadh cathartha na Stát Aontaithe sa bhliain 1861. Ansin, cuireadh srianta leis an loingseoireacht abhann, agus b'éigean do mo dhuine éirí as an gceird. Ar dtús, chaith sé dhá sheachtain ina óglach ag troid ar son an Deiscirt mar dhea, ach ansin, thréig sé an feachtas sin agus lean sé a dheartháir go dtí Nevada, áit a raibh post faighte ag Orion ina rúnaí do ghobharnóir na críche (ní raibh Nevada ina stát go fóill). Chaith Sam agus Orion dhá sheachtain ag taisteal i gcóiste na litreach, agus spreag an turas fada seo Sam chun iriseoireachta. Tá na leabhair "Roughing It" agus "The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County" bunaithe ar eachtraí Sam sa tréimhse seo dá shaol.
Shocraigh Sam Clemens faoi i Virginia City, Nevada, agus bhain sé triail as saol an mhianadóra ansin. Ní raibh mórán maithe ann ag mianadóireacht, ach fuair sé post ag an nuachtán áitiúil, an "Territorial Enterprise". Ansin a bhaist sé "Mark Twain" air féin freisin. Fuair sé an t-ainm seo ó theanga na loingseoireachta, nó is ionann "mark twain" agus marc a dó, is é sin, doimhneacht dhá fheá.
Sa bhliain 1864, chuaigh Mark Twain go San Francisco, agus casadh scríbhneoirí óga eile air ansin, ar nós Bret Harte nó Artemus Ward. Is féidir go raibh cumann grá éigin aige leis an mbanfhile óg Ina Coolbrith. Faoin am sin a bhain Twain amach an chéad chlú, nó foilsíodh an scéal "The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County" ar an 18 Samhain 1865 ar an "New York Saturday Press". An bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh sé go dtí Oileáin Sandwich (inniu, Haváí), agus scríobh sé scéalta taistil faoi na hoileáin a thabhaigh tuilleadh clú dó mar scríbhneoir.
Sa bhliain 1867, mhaoinigh nuachtán áitiúil cuairt ar thíortha na Meánmhara dó. Ar an turas seo a bhreac sé síos sraith de litreacha taistil a foilsíodh faoi chlúdach leabhair faoin teideal "The Innocents Abroad". Ansin a fuair sé aithne ar Mheiriceánach óg darbh ainm Charles Langdon, agus nuair a thaispeáin Charles pictiúr a dheirféar Olivia (Livy) dó, thit Twain i ngrá leis an gcailín ar an toirt.
Twain, Mark
Twain, Mark
Twain, Mark


Oileáin Marshall.
Tír Mhicrinéiseach is ea na hOileáin Marshall atá suite san Aigéan Ciúin.


Fidsí.
Tír Mheilinéiseach is ea na hOileáin Fhidsí atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Suva an phríomhchathair.


Oileáin Sholamón.
Tír Mheilinéiseach is ea na hOileáin Sholamón atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Hóiniára an phríomhchathair.
Sceir chorail ar an oileán Gizo


Brúiné.
Is tír í Brúiné Darasalám in oirdheisceart na hÁise. Is é Bandar Seri Begawan an phríomhchathair. Tá an tír suite ar oileán Bhoirneo agus tá teorainn aici leis an Mhalaeisia.


Oileáin Mhaildíve.
Tír atá suite i ndeisceart na hÁise is ea na hOileáin Mhaildíve. Is é Malé an phríomhchathair.
Bhíodh na hOileáin Mhaildíve ina mball de Chomhlathas na Náisiún ach d'éirigh siad as sa bhliain 2016.
Atall Lhaviyani sna hOileáin Mhaildíve


Doiminice.
Tír is ea Doiminice atá suite i Muir Chairib. Is é Roseau an phríomhchathair.


Greanáda.
Tír is ea Greanáda atá suite i Muir Chairib. Is é St. George's an phríomhchathair.
Lonaigh na Francaigh ann sa chéad uair sa bhliain 1650, agus mharaigh siad an chuid ba mhó de na bundúchasaigh. Ghéill na Francaigh Greanáda do na Sasanaigh le Conradh Pháras sa bhliain 1763. Ar an 25 Deireadh Fómhair 1983, rinne na Stáit Aontaithe ionradh ar oileán Ghreanáda, darbh ainm "Operation Urgent Fury".


Mick Jagger.
Is rac-cheoltóir, aisteoir, cumadóir, léiritheoir agus fear gnó Sasanach é Sir Michael Phillip "Mick" Jagger (saolaíodh é ar an 26 Iúil, 1943). Tá cáil bainte amach aige ó na 1960idí go dtí an lá inniu ina phríomh-amhránaí sa bhanna The Rolling Stones.
D'fhás sé suas i gKent i Sasana, agus ba múinteoirí iad a tuismitheoirí. De réir an irisleabhar Rolling Stones, bhain Mick taitneamh as a bheith ag canadh ó aois óg. Chan sé i gcóir na heaglaise, agus is é sin an tús a ghairm. Thosaigh an banna ceoil "The Rolling Stones" i mile naoi gcéad seasca a haon, le Mick Jagger agus a comhscolaire, darbh ainm Keith Richards - ba é an giotáraí. Ar dtús, beadh and Banna ag seint ag sosanna ceolchoirmeacha eile, gan tuarastal, ach i 1963, thosaigh an tóir ullmhór an banna, nuair a chuir siad amach bhur gcéad amhrán ‘The Last Time’. Shroich sé uimhir amháin sna chairteanna ceoil, mar sin, tar éis seo bhí The Rolling Stones sa spotsolas.
Ag an am céanna, bhí Jagger ag freastal ar Scoil Eacnamaíochta Londain, ach tar éis cúpla bliain, d’éirigh sé as mar gheal ar an rath an banna. Leis an rath an banna, thosaigh na fadhbanna drugaí Mick Jagger agus Keith Richards. Beadh Jagger i gconaí cáiliúil de thoradh a fadhb leis an dlí agus na drugaí agus alcól. I 1970, cheannaigh Jagger teach mainéir i Hampshire (bhí an t-airgead mór ag teach ar a bhealach anois), ach i 1971, bhog an banna iomláin ó dheas an Fhrainc, chun cánacha a sheachaint.
I rith na 1970idí, d’fhoghlaim Jagger chun an giotar a sheineann (roimh sin bhí sé ach ag canadh), agus d’iarr an banna saghas ceoil difriúla a sheinn chomh maith le rac, mar shampla dioscó agus an punc. Ar dtús na 1980s, chuir Mick Jagger amach a chéad albam aonair, agus díoladh an albam go maith. Ghlac sé páirt i ‘Live aid’, le Bob Geldof agus amhráiní eile chun airgead a bhailiú le hagaidh na daoine bochta san Aifric. Mar shampla, i 1985 i Philadelphia, shein sé le David Bowey, agus Tina Turner (nuair a stróic sé a sciorta di ag deireadh an léiriú). Lean a shlí ar agaidh tríd na 1990s agus 2000s, lán le rath, agus dúirt sé i 2007 go raibh sé cinnte go mbeadh an banna ag leanadh ar agaidh sa todhchaí, gan dabht.
Chomh maith leis an gceol, tá saol Mick Jagger cáiliúil mar gheal ar an t-uafás mná go mbeadh sé le lena sholas. Bhí se pósta faoi dhó – le Bianca de Macias i 1970, agus le Jerry Hall i 1990, ach bhí an beirt colscartha. Thosaigh sé ag dul amach le L’Wren Scott i 2000, agus chuir sí a lámh ina bhás féin i 2014 – bhí Jagger fíor-chroíbhriste tar éis seo. Ta seachtar páistí aige – an páiste is cáiliúla atá aige ná Georgia May Jagger, an maincín.
Ó 2002, is ridire é, ach saghas, cuireann sé sin in éadan a dhearcadh ‘anta-an-rialtas’.
Ar an iomlán, ceaptar gur é Mick Jagger an seintear rac-ceol is fearr riamh, agus d’ainneoin a ghotha,maidir leis an dlí, mná agus drugaí, rinne sé éifeacht ullmhór iontach ar fud an domhain rac-ceoil.
Tagairtí.
Jagger, Mick
Jagger, Mick


Richard III (dráma).
Seanchlúdach de script an dráma "Richard III"
Is dráma é Richard III, a scríobh an dramadóir Sasanach clúiteach William Shakespeare ag deireadh an 16ú haois. Tá an dráma bunaithe ar shaol an rí stairiúil Risteard III. Léirítear Risteard mar bhithiúnach gránna sa dráma seo. Is iomaí aisteoir cáiliúil a ghlac le páirt Risteaird agus tá cáil ar na leaganacha scannáin a rinne Laurence Olivier agus Ian McKellen.


Laurence Olivier.
Bhí Laurence Olivier (22 Bealtaine 1907 – 11 Iúil 1989) ar na haisteoirí is mó sa 20ú haois. B'ollmhór an cháil a bhain sé amach mar aisteoir stáitse, aisteoir scannán agus mar stiúrthóir. Tá cáil ar leith air mar gheall ar an aisteoireacht a rinne sé i ndrámaí Shakespeare.
Olivier, Laurence
Olivier, Laurence
Olivier, Laurence


Tóga.
Is tír san Afraic é Tóga. Is é Lomé an phríomchathair. Is iar-choilíneacht Fhrancach í. Cóilíneacht de chuid na Gearmáine a bhí ann roimhe sin (1884-1914).


Ian McKellen.
Is aisteoir Sasanach mór le rá é Ian Murray McKellen (25 Bealtaine 1939 a rugadh é). Bhain sé cáil amach ar dtús mar aisteoir stáitse sa Ríocht Aontaithe, ach aithnítear anois é mar aisteoir scannán in Hollywood chomh maith.
Naisc Sheachtracha.
McKellen, Ian
McKellen, Ian


Tuvalu.
Tír Pholainéiseach is ea Tuvalu atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Funafuti an phríomhchathair.
Tagairtí.
Funafuti, oileán de chuid Tuvalu


Macbeth (dráma).
An t-aisteoir Charles Kean i bpáirt Macbeth sa bhliain 1858
Is dráma traigéide leis an ndrámadóir clúiteach Sasanach, William Shakespeare, é Macbeth'". Is é an traigéide is giorra agus is fuiltí dá chuid. Bhunaigh Shakespeare plota Macbeth go garbh ar rí stairiúil na hAlban, de réir an chuntais a thug Raphael Holinshed ar a shaol. Aithnítear go forleathan, áfach, go scinneann scéal an dráma i bhfad ón bhfírinne stairiúil.
Dátú an Dráma.
Ní féidir a rá cén t-am go beacht a scríobhadh Macbeth, ós rud é gurb iomaí athrú agus leasú a rinne Shakespeare ar an téacs i ndiaidh an chéad leagan. Is iomaí saineolaí a shíleann gur chum an t-údar sna blianta 1603-1606 é, a bheag nó a mhór. Tá an chuma ar an scéal go raibh an dráma ceaptha le corónú an Rí Séamus a hAon a cheiliúradh, sa bhliain 1603 - ba de shliocht Banquo an Rí Séamus, de réir mar a chreid sé féin, ar a laghad - agus mar sin, is dócha nár cumadh an dráma roimh an mbliain sin. Tá siad ann freisin ar dóigh leo gur sa bhliain 1605 nó 1606 a tháinig Macbeth ar pár, ó aithníonn siad tagairtí do Chomhcheilg an Phúdair agus do na próiseanna dlí ina diaidh.


Nua-Ghuine Phapua.
Is tír í Nua-Ghuine Phapua san Aigéine. Is í Port Moresby an phríomhchathair.


MediaWiki.
Is bogearra é MediaWiki a úsáidtear le vicíanna a chur ar fáil. Úsáideann gach vicí de chuid na Fondúireachta Wikimedia (an Vicipéid san áireamh) Mediawiki mar an inneall len é a chur ar fáíl. Tá tóir ar MediaWiki san earnáil phríobháideach freisin mar mhodh dáileacháin eolais.
Is bogearra foinse-oscailte é MediaWiki atá dáilte faoin gCeadúnas GNU do Dhoiciméadú Saor.


Poblacht Éimin.
Tír Arabach is ea Poblacht Éimin, atá lonnaithe sa Mheánoirthear in iardheisceart na hÁise. Tá teorainn aici leis an Araib Shádach thuas agus Óman thoir. Is é Sanaa an phríomhchathair.
I mí Eanáir 2015, bhí gcuifear an Govenment na Éimin ag reibiliúnaithe Iaráinis-tacaíocht.
Tagairtí.
E


Grúpa forairdill.
Is éard is grúpa forairdill ná grúpa neamhfhoirmeálta daoine a bhíonn ag déanamh póilíneachta as a stuaim féin nó ag baint sásaimh as ciontóirí beag beann ar na húdaráis oifigiúla nó dhlíthiúla. Forairdeallaí, iolra forairdeallaithe, an téarma Gaeilge ar bhaill de ghrúpaí den chineál seo.


Stáit Chónaidhme na Micrinéise.
Tír Mhicrinéiseach is ea Stáit Chónaidhme na Micrinéise atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Palikir an phríomhchathair ach is é Weno an chathair is mó sa tír.


Aerfort Iarthar Éireann Chnoc Mhuire.
Aerfort idirnáisiúnta Éireannach is ea Aerfort Iarthar Éireann Chnoc Mhuire. Tá sé suite trí chiliméadar ó Bhaile Chathail in oirthear Chontae Mhaigh Eo, 205m os cionn leibhéal na farraige.
I 2007 bhain 557,000 duine úsáid as an aerfort.


Liosta tíortha de réir daonra.
Is liosta é seo de thíortha an Domhain de réir daonra, idir thíortha atá neamhspleách agus iad siúd atá spleách ar thír éigin eile. Sampla de thír spleách is ea Vailís agus Futúna (féach thíos) atá faoi rialú na Fraince.
Ar an tábla seo, tá cló iodálach ar ainmneacha na gcríoch spleách. Rangaítear na tíortha neamhspleácha sa chéad cholún. Tugtar in iúl an céatadán den daonra domhanda atá ag gach tír freisin, sa chúigiú colún.
Tagann na figiúirí ó fhoinsí difriúla agus ní bhíonn siad i gcónaí inchurtha lena chéile. Tá 7,393,832,000 duine nach mór ar an Domhan faoi láthair. Mar gheall ar an éagsúlacht foinsí ní hionann suim na bhfigiúirí sa tábla agus an figiúr domhanda seo.


Rammstein.
Ceolfhoireann miotail nó "Tanz-Metal" é Rammstein agus é lonnaithe i mBeirlín sa Ghearmáin. Is iad Till Lindemann, Richard Z. Kruspe, Paul H. Landers, Oliver "Ollie" Riedel, Christoph "Doom" Schneider agus Christian "Flake" Lorenz baill na ceolfhoirne. Cé gur gnách leis an mbanna a gcuid amhrán a rá as Gearmáinis, bhain siad amach cáil nach beag timpeall an domhain. Faoi láthair tá siad tar éis cúig albam a eisiúint, agus an séú ceann ar na bacáin.
Stair.
Ba é Richard Z. Kruspe a chuir an banna ar bun. Ba é an chéad fhoireann a bhí aige ná "Orgasm Death Gimmicks", banna a bhunaigh sé i ndiaidh dó cur faoi i mBeirlín sa bhliain 1989. San am sin, bhí Kruspe go mór mór faoi thionchar bannaí Meiriceánacha cosúil le "KISS". Nuair a thit Balla Bheirlín, d'fhill Kruspe abhaile go Schwerin, áit a raibh Till Lindemann ina dhrumadóir sa bhanna úd "First Arsch". Bhí cónaí ar Kruspe faoi aon díon le hOliver Riedel agus Christoph "Doom" Schneider agus an bheirt acu ag seinm i mbannaí dá gcuid féin. Thosaigh Kruspe agus an bheirt sin ag comhoibriú le ceol de chineál nua a dhéanamh, ceol a bheadh ag baint úsáide as meaisíní chomh maith le ceoluirlisí den ghnáthchineál. Ansin chuala Kruspe Till Lindemann ag canadh amhrán os cionn a chuid oibre, agus d'fhruiligh sé mar fhonnadóir é.
Sa bhliain 1994 ghlac Rammstein páirt i gcomórtas do bhannaí amaitéaracha agus bhain siad an chraobh. Ba é an duais a bhí ag dul don bhuaiteoir ná leas a bhaint as stiúideó proifisiúnta le ceithre amhrán a thaifeadadh. Nuair a chuala Paul Landers an taifeadadh, bhí sé faoi dhraíocht ar fad agus chuaigh sé sa bhanna chomh maith le duine.
Ansin bhí fear de dhíth orthu le seinm ar na méarchláir. Bhí aithne ag Paul Landers ar Christian Lorenz, agus an bheirt acu tar éis ceol a dhéanamh in éineacht roimhe sin. Ar dtús bhí Lorenz idir dhá chomhairle, ach i ndeireadh na dála bhí sé sásta dul i Rammstein.


An tSalvadóir.
Is tír i Meiriceá Láir í an tSalvadóir. Tá an tír suite ar chósta an Aigéin Ciúin (theas) agus tá teorainn aici le Hondúras (thuas), agus Guatamala (thoir thuas). Is í San Salvador an phríomhchathair.
Tagairtí.
S


Poblacht na hAfraice Láir.
Is tír san Afraic í Poblacht na hAfraice Láir. Is í Bangui an phríomhchathair.
Eas Boali ar an Abhainn Mbali


Poblacht an Chongó.
Is tír san Afraic í Poblacht an Chongó. Is í Brazzaville an phríomhchathair.


Críoch Shomáile.
Is tír nach bhfuil aitheanta san Afraic í Críoch Shomáile. Is í Hargeisa an phríomhchathair.
Na Sléibhte Cal Madow i gCríoch Shomáile


Óman.
Tír Arabach atá suite ar chósta Mhurascaill Óman is ea Óman. Is í Muscat an phríomhchathair.


An Tíomór Thoir.
Tír is ea an Tíomór Thoir atá suite in oirdheisceart na hÁise. Is í Dili an phríomhchathair.
Tagairtí.
T


Montsarat.
Críoch thar lear de chuid na Ríochta Aontaithe is ea Montsarat, atá suite i Muir Chairib. Ba é Plymouth an phríomhchathair roimh bhrúchtadh bolcánach Chnoc Soufrière sa bhliain 1995. Tá an rialtas suite in Brades faoi láthair ar an taobh thuaidh den oileán.


San Héilin.
Críoch thar lear de chuid na Ríochta Aontaithe is ea San Héilin. Tá an chríoch suite i lár an Aigéin Atlantaigh. Is é Jamestown an phríomhchathair.
D’fhionn an taiscéalaí Gailíseach João da Nova an t-oileán ar 21 Bealtaine, 1502 ar a thuras farraige ón India.
a> 5 go leith bliana ar deoraíocht


Jamestown (San Héilin).
Radharc ar Jamestown ón gcuan
Is é Jamestown príomhchathair nó príomhbhaile na críche San Héilin. Bhí an baile bunaithe sa bhliain 1659 ag Comhlacht Briotanach na hIndia Thoir. Tá tuairim is 1,000 duine ina gcónaí sa bhaile inniu. Tá eaglais, cuan agus áiseanna eile le fáil sa bhaile.
Láthair Jamestown ar oileán San Héilin


Paul Brady.
Amhránaí agus scríbhneoir amhrán é Paul Brady (a rugadh ar an 19 Bealtaine, 1947) ón Srath Bán i gContae Thír Eoghain, Tuaisceart Éireann. Tá clú agus cáil air mar cheoltóir leis na grúpaí The Johnstons agus Planxty agus mar cheoltóir aonarach freisin.
Tá amhráin scríofa aige do leithéidí Tina Turner, Santana agus Brooks and Dunn.
Bhronn Ollscoil Uladh céim oinigh air i nDoire, ar 6 Iúil 2009, mar aitheantas ar an méid atá déanta aige do cheol traidisiúnta na hÉireann agus mar aitheantas ar an mbua atá aige i scríbhneoireacht amhrán comhaimseartha.


Lisa Gerrard.
Is ceoltóir, amhránaí agus cumadóir Astrálach í Lisa Gerrard. Rugadh i Melbourne í ar an 12 Aibreán 1961. Éireannaigh iad a tuismitheoirí. Bhain sí clú agus cáil idirnáisiúnta amach mar chuid den ghrúpa Dead Can Dance, le Brendan Perry, fear de phór na hÉireann a rugadh i Londain.
Tagairtí.
Gerrard, Lisa
Gerrard, Lisa


Oileán na Tríonóide agus Tobága.
Tír is ea Oileán na Tríonóide agus Tobága atá suite i Muir Chairib, 11 km amach ó chósta thuaiscirt Veiniséala. Is é Port of Spain an phríomhchathair. Tá eacnamaíocht na tíre bunaithe ar an pheitriliam agus ar an pheitriceimiceáin.


Oileáin Chomóra.
Tír atá suite san Aigéan Indiach is ea iad Oileáin Chomóra. Is í Moroni an phríomhchathair.


Rinn Verde.
Tír atá suite san Aigéan Atlantach amuigh ó chósta na hAfraice is ea Rinn Verde. Is é Praia an phríomhchathair.


Poblacht Dhaonlathach Arabach an Sahára.
Tír san Afraic nach bhfuil aitheanta is ea Poblacht Dhaonlathach Arabach an Sahára. Is é El Aaiún an phríomhchathair ainmniúil ach tá an rialtas suite i mBir Lehlou in oirthuaisceart an Sahára Thiar.


Nárú.
Tír Mhicrinéiseach is ea Nárú atá suite san Aigéan Ciúin. Níl aon phríomhbhaile oifigiúil ar an oileán ach tá an rialtas suite i Yaren


Ron Paul.
Ron PaulIs polaiteoir Meiriceánach é Ronald Ernest Paul (rugadh 20 Lúnasa 1935), ar a dtugtar Ron Paul de ghnáth. Tá sé ina Ionadaí Poblachtach ar 14ú Ceantar Comhdhála Texas ón mbliain 1997. Tá clú air mar idé-eolaí liobraíoch. Bhí sé ina iarrthóir d'ainmniú an Pháirtí Phoblachtaigh i dtoghchán Uachtaránach na bliana 2008. Is dochtúir leighis é, freisin.
Gairmréim.
Cosnaíonn sé an saoirse go paiseanta sa chomhdála de na Stáit Aontaithe ó 1978. Tá clú agus cáil air de bharr a chúntas votála agus tugtar "Dr No" air go minic mar is é an ball níos coiméadaí den chomhdála.
Naisc sheachtracha.
Paul, Ron
Paul, Ron


Domhnach Broc.
Is ceantar cathrach é Domhnach Broc ("Donnybrook" as Béarla) atá suite i ndeisceart Bhaile Átha Cliath, príomhchathair na hÉireann. Tá an ceantar suite i gceantar poist Bhaile Átha Cliath a Ceathair, agus is minic a thugtar le fios go bhfuil "meon BhÁC 4" - scothaicmeachas agus Gallbhá - láidir i nDomhnach Broc. Mar sin, tugann Gaeilgeoirí áirithe "Domhnach Brocach" ar an áit uaireanta.
Tá ceanncheathrúna a lán eagraíochtaí éagsúla lonnaithe i nDomhnach Broc, ar nós Raidió Telefís Éireann (RTÉ), chomh maith le ceanncheathrú rugbaí Chúige Laighean. Tá príomhoifigí Chumann Rugbaí na hÉireann ag obair os comhair an staidiam i nDomhnach Broc, agus foireann rugbaí Laighean ag imirt a gcluichí baile sa staidiam.
Stair.
Ciallaíonn Domhnach Broc "Cill Naomh Broc". Bean de sheachtar iníonacha Dhallbhronaigh ó Chontae na Mí ab ea Broc. Deirtear gur bhunaigh Broc clochar ar bhruach na Dothra san ochtú haois, agus tá stáisiún na nGardaí agus reilig suite ansin anois.
I ngnáthchaint an Bhéarla, baintear úsáid as leagan Béarla an logainm, "Donnybrook", le tagairt do chíréibí is do scliúchais. Creidtear gurbh é aonach Dhomhnach Broc is bunús don fhocal seo. Bhí aonach aithnidiúil i nDomhnach Broc ón meánaois i leith, ach má bhí, chuala an saol mór iomrá ar an meisceoireacht a bhain leis an aonach agus ar an mbruíonachas is ar an mbrilsce a tháinig sna sálaí ag an meisce. Bhí an foréigean chomh dona is gur éiligh an Eaglais Chaitliceach cosc a chur leis an aonach, agus sa bhliain 1855, tháinig deireadh leis. Níl de chuimhne ar an aonach inniu ach ainm an ollmhargaidh úd "Donnybrook Fair".


Oileáin na dTurcach agus Caicos.
Críoch thar lear de chuid na Ríochta Aontaithe is ea Oileáin na dTurcach agus Caicos. Tá an chríoch suite i dtuaisceart an réigiún Chairib, taobh thoir theas ó na Bahámaí agus ó thuaidh ón Easpáinneoil, 914 km amach ó Miami. Turasóireacht agus seirbhísí airgeadais eischósta na codanna is tábhachtaí i ngeilleagar na n-oileán. Tá 49,000 duine ina gcónaí ar na hoileáin, 23,769 ar Providenciales.
Tá an dá ghrúpa oileán ann, mar atá na hOileáin Caicos agus Oileáin na dTurcach. Tá an hOileáin Caicos i bhfad níos mó ná an grúpa eile. Daoine ó Bheirmiúda ag cruinniú salainn na chéad áitritheoirí Eorpacha ar na hoileáin sna 1680idí. Bhain na foghlaithe mara úsáid fhorleathan as na hoileáin luatha. Chuir Dílseoirí ó na 13 choilíneacht fúthu sna hoileáin sna 1780idí. Rinne siad iarracht barra mar an chadás a shaothrú, ach d'éirigh siad as i ndiaidh tamaill mar gheall ar neamthorthúlacht na hithreach agus chuaigh siad le cruinniú an tsalainn.


Cill (bitheolaíocht).
Is í an chill ((ón Laidin 'cella', rud a chiallaíonn "seomra beag") an t-aonad bunúsach struchtúrach, feidhmiúil, agus bitheolaíoch de ghach orgánach beo, agus an t-aonad is lú gur féidir a mhacasamhlú go neamhspleách. Go minic, tugtar "bloic thógála na beatha" orthu. Glaoitear Bitheolaíocht cheallach ar staidéar na gceall.
Bíonn cealla comhdhéanta de chíteaplasma a bhíonn scannánfholaithe, ina bhfuil go leor bithmhóilíní, mar shampla próitéiní agus aigéid núicléasacha. Is féidir orgánaigh a rangú mar aoncheallach (comhdhéanta de chill aonair; lena n-áirítear baictéir) nó ilcheallach (lena n-áirítear plandaí agus ainmhithe). Cé nach ionann líon na gceall i plandaí agus ainmhithe ó speiceas go speiceas, bíonn thart ar 100 trilliún (1014) cill san duine. Tá an chuid is mó de na cealla i bplandaí agus ainmhithe sofheicthe ach amháin faoin micreascóp, le toisí idir 1 agus 100 micriméadar.
Ba ea Robert Hooke a chéad d'aimsigh an chill, sa bhliain 1665. Deir 'Teoiric na gCeall', a tháinig chun cinn sa bhliain 1839 a bhuí le Matthias Jakob Schleiden agus Theodor Schwann, go mbíonn gach orgánach comhdhéanta de chill amháin nó níos mó, gurb iad na cealla aonad bunúsach an struchtúir agus na feidhme, i ngach orgánach beo, go dtagann gach cill ó chill eile a bhí ann roimhe, agus go bhfuil, ag gach cill, an fhaisnéis oidhreachtúil is gá chun feidhmeanna na cille a rialú agus faisnéise a tharchur don chéad ghlúin eile. Tháinig cealla chun cinn ar an Domhan, ar a laghad 3.5 billiún bliain ó shin.


Oileáin Bhriotanacha na Maighdean.
Críoch thar lear de chuid na Ríochta Aontaithe is ea iad Oileáin Bhriotanacha na Maighdean. Tá an chríoch suite i Muir Chairib. Is é Road Town an príomhbhaile.


Staid Hristo Botev (Blagoevgrad).
Is staid ilchuspóireach spóirt i mBlagoevgrad na Bulgáire í Staid Hristo Botev. Úsáideann an foireann sacair PFC Pirin Blagoevgrad an staid faoi láthair. Is féidir 16,000 duine a thoilleadh sa staid.


Sliabh Süphan.
Is bolcán in oirthear na Tuirce é Sliabh Süphan nó "Süphan Dağı" as Tuircis. Tá an sliabh suite thuas ó Loch Van. Is é an dara bolcán is airde sa Tuirc.


Estadio Regional de Los Andes.
Is staid ilchuspóireach spóirt i Los Andes na Sile í Estadio Regional de Los Andes. Úsáideann an foireann sacair Trasandino an staid faoi láthair. Is féidir 3,313 duine a thoilleadh sa staid.


Vesturbyggð.
Is bardasacht i Vestfirðir na hÍoslainne í Vesturbyggð. Sa bhliain 2007 bhí 920 duine ina gcónaí ann.


Accenture.
Is comhlacht domhanda comhairliú bainistíochta, seirbhísí teicneolaíochta agus foinsithe allamuigh é Accenture. Téann Accenture i gcomhpáirt lena chuid cliant chun cuidiú leo a beith ina ngnólacht agus ina rialtas a bhfuil ardfheidhmíocht ag baint leo. Chuige sin cuireann Accenture taithí atá thar ne bearta ar fáil, mar aon le cumas cuimsitheac i ngach tionscal agus feidhim gnó, agus taighde fairsing ar na comhlactaí is rathúla ar domhan. Le breis is 175,000 duine i 49 tír, ghin an comhlacht glainioncam de US$19.70 billiún sa fhioscach dar chríoch an 31 Lúnasa, 2007.
Cumann Gaelach Accenture.
I mí Iúil 2007 bunaíodh "Cumann Gaelach Accenture". Tá sé i gceist ag an gCumann Gaelach an Ghaeilge a chur chun cinn sa chomhlacht, agus pobal Gaeilgeoirí a chruthú agus a chothabháil.
Le breis is 250 duine cláraithe mar baill is ceann de na grúpaí sóisialta is mó i Accenture in Éirinn.


John Donne.
B'fhile Sasanach é John Donne (1572 – 31 Márta, 1631) le linn réimeas Rí Séamus I Shasana.
Donne, John
Donne, John


IA-32.
Ia ailtireacht tacar treoracha é IA-32 nó "Intel Archtitecure" 32 giotán a úsáidtear ar mhicreaphroiseálaithe Intel.


Viswanathan Anand.
Is ficheallaí é Viswanathan Anand (11 Nollaig 1969 a rugadh i Chennai, san India).
Tháinig sé i gcomharbacht ar Vladimir Kramnik mar Churadh Domhanda Fichille ar an 29 Meán Fómhair 2007, nuair a bhuaigh sé Comórtas Chraobh an Domhain i gCathair Mheicsiceo. Fuair sé an ceann is fearr ar Kramnik i sraith cluichí don chraobh dhomhanda i mBonn, an Ghearmáin i mí Deireadh Fómhair 2008 (+3 -1 =7).
Choimeád Anand an chraobh dhomhanda nuair a bhuaigh sé ar Veselin Topalov i sraith cluichí i Sóifia sa bhliain 2010. Bhí na fir dubha aige sa chluiche deireanach ar an 11 Bealtaine ach fuair sé an ceann is fearr ar Topalov chun bua 6.5-5.5 a fháil.
Chaill sé an teideal sa bhliain 2013 tar éis dó cailliúnt i sraith cluichí i gcoinne Magnus Carlsen (+0 -3 =7).
Bhuaigh sé Comórtas Chraobh Fichille na hIndia nuair nach raibh sé ach 16 bhliain d'aois. Bhí cáil air i gcónaí ó thaobh cé chomh tapaidh a d'imríodh sé. Aithníodh é mar cheann de na himreoirí is fearr ar domhain é ó thús na 1990í i leith.
Anand, Viswanathan
Anand, Viswanathan


Tacar treoracha.
Is é an grúpa iomlán struchtúrtha é tacar treoracha de charachtair agus de shainithe atá le haistriú chuig an ríomhaire de réir mar a ritear oibríochtaí.


Sliabh Kazbek.
Is bolcán suanach i Sléibhte Cugais é Sliabh Kazbek (Rúisis:Казбек, "Kazbek"; Oiséitis:Урсхох, "Urskhokh"). Tá an sliabh suite ar an teorainn idir an Rúis agus an tSeoirsia. Is é Sliabh Kazbek an tríú ball is airde sa tSeoirsia. Tugtar "Mqinvari" air sa tSeoirsis, focal a chiallaíonn "Sliabh Oighir".
Tagairtí.
Kazbek


Sliabh Karisimbi.
Is bolcán suanach i Sléibhte Virunga é Sliabh Karisimbi atá suite ar an teorainn idir Ruanda agus Poblacht Dhaonlathach an Chongó. Is é Sliabh Karisimbi an sliabh is airde sa sliabhraon.


Sliabh Takahe.
Is bolcán suanach é Sliabh Takahe atá suite 64 km thoir theas ó Sliabh Toney i gCríoch Marie Byrd in Antartaice.


Sliabh Napier.
Is bolcán suanach é Sliabh Napier atá suite i Victoria na hAstráile. Ceann amháin de chuid na bolcán is óige sa tír, tá sé lonnaithe i bPáirc Náisiúnta Sliabh Napier 270 km thiar ó Mhelbourne agus 17 km theas ó Hamilton, Victoria.


Sliabh Recheshnoi.
Is bolcán suanach atá suite i Sliabhraon Ailiúit ar oileán Umnak é Sliabh Recheshnoi.


Spásteileascóp Hubble.
Teileascóp is ea Spásteileascóp Hubble a scaoileadh chun bealaigh thiar sa bhliain 1990, agus é ag timpeallú an Domhain ó sin i leith. Is féidir leis an spásteileascóp seo íomhánna i bhfad níos fearr de na réaltaí agus na reanna neimhe eile a thabhairt dúinn ná leis na teileascóip atá suite ar dhroim an domhain, ó nach bhfuil aer an atmaisféir ag cur isteach air, agus é thuas sa spás. Ní hé spásteileascóp Hubble an chéad teileascóp den chineál seo, ach is é an ceann is mó a chuir le heolas an chine dhaonna ar an domhainspás.
Tá an spásteileascóp seo ainmnithe as Edwin Hubble, réalteolaí Meiriceánach a bhí ina cheannródaí i dtaighde na réaltraí.


Oileán Paulet.
Bolcán agus oileán atá suite amach ó chósta oirthuaiscirt Leithinis na hAntartaice. B'é turas taiscéalaíochta Briotanach faoi chúram James Clark Ross a tháinig ar an oileán sna blianta 1839-1843.
Is coilíneacht do phiongaine Adelie é an t-oileán agus tuigtear go bhfuil níos mó ná 200,000 ceann ann.


Sliabh Tendürek.
Is bolcán in oirthear na Tuirce é Sliabh Tendürek nó "Tendürek Dağı" as Tuircis. Tá an sliabh suite in aice leis an Iaráin.


Sliabh Andrus.
Is bolcán suanach i Sliabhraon Ames i gCríoch Marie Byrd na hAntartaice é Sliabh Andrus. Tá an sliabh lonnaithe 3.2 km thoir theas ó Sliabh Boennighausen.
Tá caildéara 4.5 km ar leithead suite ar mhullach an bholcáin.


Sliabh Moulton.
Sliabh leathan atá clúdaithe le sneachta agus oighear is ea Sliabh Moulton san Antartach. Is bolcán marbh é an sliabh atá lonnaithe 16 km thoir ó Shliabh Berlin i Sléibhte Flood i gCríoch Marie Byrd.
Léarscáil thopagrafach sléibhte Moulton agus Berlin


FIDE.
Is é an Fédération Internationale des Échecs, nó FIDE ("Comhaontas Idirnáisiúnta na Fichille" as Gaeilge), an bord bainistíochta idirnáisiúnta fichille.
Bunaíodh FIDE i bPáras ar an 24 Iúil 1924. Is é "Gens una sumus" (Is pobal amháin muid) mana na heagraíochta. Ag an am seo (Eanáir 2008), tá 158 ball ag FIDE agus is é Kirsan Ilyumzhinov (uachtarán na Cailmíce, poblacht fhéinrialaitheach Rúiseach) uachtarán FIDE.


Uetersen.
Cathair i dtuaisceart na Gearmáine is ea Uetersen. Tá sé suite i Schleswig-Holstein, an stáit is tuaisceartaí sa tír, agus san iarthuaisceart de Hamburg. Ritheann an abha Pinnau tríd an gcathair. Bhí 17,865 daoine ina gcónaí in Uetersen i mbliain 2006.


Sliabh Aragats.
Is sliabh agus bolcán marbh é Sliabh Aragats atá suite thiar thuas amach ó phríomhchathair na hAirméine, Yerevan. Is é an ball is airde sa tír.
Aragats


Arenal (bolcán).
Bolcán beo i gCúige Alajuela, Cósta Ríce, is ea Arenal. Tá sé suite in iarthuaisceart na tíre timpeall 90 km ó Shan José. Bhí an sliabh aithinte mar bholcán sa 19ú haois ag taighdeoirí iasachta. Tugtar na h-ainmneacha "Volcan Costa Rica, Rio Frio", Bolcán "Canastos" agus "Cerro de los Guatusos" air ag an am sin. Is é Arenal an bolcán is óige agus is gníomhaí i gCósta Ríce. Tá sé níos mó ná 4000 bliain d'aois.


Corazón.
Bolcán suanach is ea Corazón atá suite 30 km thiar theas ó phríomhchathair Eacuadór.


Öræfajökull.
Is bolcán beo atá clúdaithe le hoighear é Öræfajökull. Tá an bolcán lonnaithe i bPáirc Náisiúnta Skaftafell in oirdheisceart na hÍoslainne.


Bosco.
Ba chlár teilifíse Éireannach a craoladh sna seachtóidí agus sna hochtóidí é Bosco.
Bosco féin.
Bhí Bosco ina phuipéad le gruaig dhearg agus éadaí glasa agus bána air (nó uirthi, ní raibh a inscne luaite ar an gclár) i gcónaí.
Na láithreoirí.
I rith na mblianta bhí roinnt mhaith láithreoirí ag obair le Bosco, leithéidí Jonathan (Ryan), Marian (Richardson), Frank (Twomey), Gráinne agus Philip.


Sliabh Frakes.
Bolcán suanach i Sléibhte Crary i gCríoch Marie Byrd na hAntartaice is ea Sliabh Frakes. Is í Sliabh Frakes an ball is airde sa sliabhraon.


Sliabh Steere.
Is sliabh agus bolcán atá suite 6.4 km ó Sliabh Frakes i gCríoch Marie Byrd na hAntartaice é Sliabh Steere.


Sliabh Overlord.
Is sliabh mór agus bolcán marbh é Sliabh Overlord. Tá sé suite ar chríoch Ardchláir Deception, 80 km isteach ó chósta Mhuir Ross agus thoir ó oighearshruth Aviator. Tá an chuid is mó den cón clúdaithe le hoighear, agus tá caildéara 1.9 km ar leithead aige. Ceaptar go bhfuil an bolcán marbh mar tá na carraigeacha bolcánacha ar an taobh thiar níos mó ná 7 milliún bliain d'aois.


Sliabh Melbourne.
Bolcán beo atá suite idir Bá Wood agus Bá an Talún Nua i gCríoch Victoria na hAntartaice is ea Sliabh Melbourne. Tháinig James Clark Ross ar an sliabh sa bhliain 1841 agus thug sé an t-ainm "Melbourne" in ainm príomh-aire na Ríochta Aontaithe, an Tiarna Melbourne.


Na Balcáin.
Is réigiún tíreolaíoch agus stairiúil iad na Balcáin nó uaireanta na Stáit Bhalcánacha atá suite in oirdheisceart na hEorpa. Clúdaíonn an réigiún timpeall 550,000 km²(212356.19 mi.2) agus cónaíonn timpeall 55 milliún duine ann. Tagann an t-ainm ó na Sléibhte Balcánacha a ritheann ó lár na Bulgáire trasna go dtí oirthear na Seirbia.
Sainmhíniú agus Teorainn.
Is áit í leithinis na mBalcán in oirdheisceart na hEorpa atá timpeallaithe le huisce ar thrí thaobh: Muir Aidriad siar, An Mheánmhuir ó dheas agus an Mhuir Dhubh soir. De ghnáth deirtear gurb iad na haibhneacha Danóib, Sava agus Kupa an teorainn ó thuaidh.
Léarscáil na mBalcán sa bhliain 1891
Balcáin, Na


Sliabh Akutan.
Bolcán beo in Alasca is ea Sliabh Akutan. Tá sé lonnaithe i Sliabhraon Ailiúit ar na hOileáin Ailinie.


Sliabh Azuma.
Bolcán beo atá suite ar oileán Honshū na Seapáine is ea Sliabh Azuma.


Mainistir Bheigthí.
Fothracha mainistreach Cistéirsí cois Bóinne i gContae na Mí is ea Mainistir Bheigthí ("Bective Abbey" as Béarla). Bhunaigh Murchad Ua Maeil Sheachlainn, Rí na Mí, í sa bhliain 1150 mar fho-mhainistir den Mhainistir Mhór, agus tiomnaíodh í don Mhaighdean Bheannaithe. Bhíodh suíochán ag ab na mainistreach seo i bParlaimint na Páile sna meánaoiseanna, agus é ina údarás saolta agus spioradálta araon. Bhí sí ar na chéad mhainistreacha in Éirinn a cuireadh faoi chois le linn Dhíscaoileadh na Mainistreacha sna blianta 1535/36, ó ba rud é go raibh sí chomh gar sin d'ionad cumhachta na nGall i mBaile Átha Cliath.
In ainneoin nach bhfuil ach fothracha ann anois, tá dea-chaoi orthu i gcomparáid le go leor dá leithéid ón ré chéanna. Is séadchomhartha náisiúnta í agus tá í ar oscailt don phobal.
Ábhair Shainspéise.
Rinneadh cuid de radhairc an scánnáin "Braveheart", le Mel Gibson, a scannánú i Mainistir Bheigthí sna 1990idí.


An Mhainistir Mhór.
Ba í An Mhainistir Mhór an chéad mhainistir Chistéirseach in Éirinn. "Mellifont Abbey" a thugtar uirthi sa Bhéarla, ainm a tháinig ón Laidin: 'Tobar Meala'. Bunaíodh í sa bhliain 1142. Tá sí suite i gContae Lú, thart ar 10km ó Dhroichead Átha. Níl fágtha di anois ach fothracha agus is séadchomhartha náisiúnta é an suíomh.


Sliabh Hampton.
Sliabh agus bolcán marbh is ea Sliabh Hampton. Tá sé suite i gCríoch Marie Byrd na hAntartaice. Is é an ceann is tuaisceartaí sa Sliabhraon Executive Committee


Sliabh Nares.
Sliabh mór atá suite theas ó Sliabh Albert Markham i Sléibhte Churchill is ea Sliabh Nares.


Sliabh Morning.
Bolcán suanach atá suite in aice le Sliabh Discovery agus thoir ón oighearshruth Koettlitz i gCríoch Victoria is ea Sliabh Morning.


Críoch Victoria.
Críoch san Antartaice is ea Críoch Victoria, teorantach le Muir Ross thoir agus le Críoch Wilkes thiar. Tháinig James Clark Ross ar i Mí Eanáir 1841 agus thug sé an t-ainm Críoch Victoria uirthi in ainm Banríona Victoria na Ríochta Aontaithe.
Tá na Sléibhte Trasantartacha suite sa réigiún.


Carraig Phádraig.
Is seandaingean agus láthair eaglasta stairiúil í Carraig Phádraig ("The Rock of Cashel" as Béarla). Tá sí suite ar imeall bhaile Chaisil, i gContae Thiobraid Árann. Níl ach fothracha ann anois, cé gur séadchomhartha náisiúnta í agus tá athchóiriú déanta ag Oifig na nOibreacha Poiblí ar chuid mhaith de na foirgnimh ar an láthair. Tá an baile suite in aice leis an mbóthar náisiúnta ó Bhaile Átha Cliath go Corcaigh, an N8. Baineann an chuid is mó de na foirngimh ar an láthair ón 12ú agus ón 13ú haois, cé go raibh an áit ina ríchathaoir ag Ríthe na Mumhan ar feadh na gcéadta bliain roimhe sin.


Caiseal (Tiobraid Árann).
Baile i gContae Thiobraid Árann é Caiseal (nó Caiseal Mumhan). Ta séadchomhartha náisiúnta cáiliúil, Carraig Phádraig, suite in aice leis. Suite in aice leis an mbóthar náisiúnta ó Bhaile Átha Cliath go Corcaigh, an N8, atá an baile.


Sliabh Discovery.
Bolcán atá suite thoir ón oighearshruth Koettlitz i gCríoch Victoria na hAntartaice is ea Sliabh Discovery.


Sliabh Scott.
Sliabh atá suite ar an taobh thiar de Críoch Graham in Antartaice is ea Sliabh Scott.


Porak.
Bolcán suanach atá suite sa Sliabhraon Vardenis timpeall 20 km thoir theas ó Loch Sevan is ea Porak. Tá sé suite ar an teorainn idir an Airméin agus an Asarbaiseáin


Loch Sevan.
Is é an loch is mó san Airméin ná Loch Sevan.
Sevan


Veronica Guerin.
B'iriseoir Éireannach í Veronica Guerin (5 Iúil, 1958 - 26 Meitheamh, 1996) a bhí maraithe ag mangairí drugaí Éireannacha sa bhliain 1996. Bhí Guerin ag scríobh faoi choirpigh éagsúla a bhí gníomhach i mBaile Átha Cliath don nuachtán Sunday Independent. Cé gur bhain sí úsáid as leasainmneacha ina cuid iriseoireachta, thosaigh sí ag fáil bagairtí mar gheall ar an obair a bhí á dhéanamh aici. Lámhachadh í don chéad uair agus í sa bhaile ar an 30 Eanáir, 1995.
Maraíodh Guerin an bhliain ina dhiaidh sin, agus í ina suí ina hOpel Calibra ag na soilse tráchta ar Mótarbhealach Nás na Rí, cúpla míle amuigh ón gcathair. Ba bheirt fhear a bhí ag taisteal ar ghluaisrothair a rinne an t-ionsaí, sular theith siad go tapaidh ón láthair. D'éag Guerin ar an toirt.
Bhuail an nuacht le freagairt fheargach ón phobal, a bhí ar buile leis an gcoir uafásach seo. "Ionsaí ar an nDaonlathas" a bhí ann, mar a dúirt Taoiseach an lae Seán de Briotún faoin eachtra.
Tagairtí.
Guerin, Veronica
Guerin, Veronica
Guerin, Veronica
Guerin, Veronica


Leonid Brezhnev.
Bhí Leonid Ilyich Brezhnev (Rúisis: Леони́д Ильи́ч Бре́жнев, Leonid Il'ič Brežnev; 19 Nollaig, 1906 – 10 Samhain, 1982) ina cheannaire ar an Aontas Sóivéadach idir an 14 Deireadh Fómhair 1964 agus lá a bháis sa bhliain 1982. Is é an ceannaire a chaith an tréimhse is faide sa phost seo, ach amháin Iósaf Stailín.
A óige.
Rugadh Brezhnev i gKamenskoe (inniu: Dniprodzerzhyns'k) san Úcráin, agus b'iad a thuismitheoirí Illya Yakovlevich Brezhnev, fear oibre i dteilgcheárta cruach, agus a bhean Natalia Denisovna. Rúiseach ab ea Illya Brezhnev, agus Úcráineach a bhí i Natalia Denisovna. Bhí blas na hÚcráinise ar chaint Leonid Brezhnev riamh, agus go dtí an bhliain 1952, chláraigh sé é féin mar Úcráineach (ina dhiaidh sin, mhothaigh sé é féin ina Rúiseach, de réir cosúlachta). Ar nós a lán daoine óga a raibh cúlra an lucht oibre acu san am san Aontas Sóivéadach, fuair Leonid oideachas innealtóireachta agus teicneolaíochta. Ar dtús, rinne sé staidéar ar bhainistíocht úsáide talún, agus ina dhiaidh sin, ar an miotalóireacht. Bhain sé amach a chéim ó Scoil Theicneolaíoch na Miotalóireachta i nDniprodzerzhyns'k, agus é ag dul le hinnealtóireacht i dtionsclaíocht iarainn agus cruach na hÚcráine Thoir. Chuaigh sé sna Cumannaigh Óga sa bhliain 1923, agus sna Cumannaigh féin sa bhliain 1931.
Sna blianta 1935-36, bhí Brezhnev sna saighdiúirí ina choinscríofach. Rinne sé cúrsa foghlama i scoil tancanna, agus ina dhiaidh sin, chaith sé seal ina choimeasár polaitiúil i monarcha tancanna. Sa bhliain 1936, cuireadh ag obair in Dnepropetrovsk é, agus sa bhliain 1939, rinneadh Rúnaí Páirtí in Dnepropetrovsk de. Ansin, chuaigh sé i gceannas ar thionsclaíocht armálacha na cathrach.
Bhain Brezhnev leis an chéad ghlúin de Chumannaigh Shóivéadacha nár choinnigh cuimhne ar bith ar na laethanta roimh an Réabhlóid agus a bhí ró-óg le páirt a ghlacadh sa troid faoi cheannasaíocht an pháirtí i ndiaidh bhás Léinín sa bhliain 1924. Nuair a chuaigh Brezhnev sa Pháirtí, b'é Stailín a bhí ina cheannaire agus ina dheachtóir air chomh maith leis an tír go léir. Is iomaí Cumannach cosúil le Brezhnev a tógadh le Stailíneachas agus nach rithfeadh leo tuairimí Stailín a cheistiú ar aon nós. Iad siúd a tháinig slán as an bPurgú Mór sna blianta 1937-1939, d'fhéadfaidís dul chun cinn a dhéanamh go sciobtha, nó is iomaí folúntas a bhí le líonadh go hard i gcóras an Pháirtí agus sa státseirbhís féin.
San arm.
Sa bhliain 1941, d'ionsaigh na Naitsithe an tAontas Sóivéadach. Cosúil lena lán feidhmeannach meánleibhéil eile, preasáladh Brezhnev féin san arm. Chuidigh sé leis na monarchana a aistriú ó Dnepropetrovsk go hOirthear an Aontais Shóivéadaigh sula dtitfeadh an chathair leis na Gearmánaigh (rud a tharla ar an 26 Lúnasa 1941), agus ina dhiaidh sin, bhí sé ag obair ina choimeasár polaitiúil.
I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain chéanna, rinneadh leas-cheannasaí an riaracháin pholaitiúil ar an bhfronta theas de Bhrezhnev, agus is é an chéim a bronnadh air ná Coimeasár Briogáide.
Sa bhliain 1942, nuair a bhí an Úcráin forghafa ag na Gearmánaigh, cuireadh Brezhnev go dtí na Sléibhte Cugasacha mar leas-cheannasaí an riaracháin pholaitiúil ar an bhfronta Tras-Chugasach. I Mí Aibreáin 1943, cuireadh i gceannas ar riarachán polaitiúil an ochtú harm déag é. Níos deireanaí sa bhliain chéanna, chuaigh an t-arm sin le Fronta na hÚcráine, agus an tArm Dearg ag fáil an lámh in uachtar arís agus ag ascnamh anoir tríd an Úcráin.
B'é Nikita Khrushchev an coimeasár polaitiúil ab airde céim ar an bhFronta, agus bhí sé ag cabhrú le Brezhnev dul chun cinn a dhéanamh sa pháirtí. Nuair a tháinig deireadh leis an Dara Cogadh Domhanda san Eoraip, bhí Brezhnev ina Ard-Choimeasár Polaitiúil ar Cheathrú Fronta na hÚcráine. B'iad saighdiúirí an Fhronta seo ba túisce a shealbhaigh Prág i ndiaidh ghéilleadh na nGearmánach.
Ceannaire.
I Mí Lúnasa 1946, d'fhág Brezhnev slán ag an Arm Dearg, agus é ina Mhaor-Ghinearál faoin am seo. Chaith sé blianta an chogaidh ar fad ina choimeasár - is é sin, ina aoire polaitiúil - seachas ina cheannasaí míleata. I ndiaidh dó seal a chaitheamh ag atógáil na hÚcráine, rinneadh an Chéad Rúnaí in Dnepropetrovsk de arís. Sa bhliain 1950, bhain sé amach suíochán sa tSóivéid Uachtarach, is é sin, i bparlaimint an Aontais Shóivéadaigh. Sa bhliain 1952, bhain sé amach ballraíocht ar Lárchoiste an Pháirtí Chumannaigh, agus é ina iarrthóir don Phraesaidiam (sin é an t-ainm a bhí ar Bhiúró Polaitiúil an Pháirtí san am).
Casadh Brezhnev agus Khrushchev ar a chéile an chéad uair sa bhliain 1931, go gairid tar éis do Bhrezhnev dul sa Pháirtí. Roimh i bhfad, bhí sé ina dhalta coimirce ag Khrushchev, agus é ag déanamh a bhealaigh suas i gcóras an Pháirtí. Bhí sé ina Chéad Rúnaí Páirtí i bPoblacht Shóivéadach na Moldóive ón 3 Samhain 1950 go dtí an 16 Aibreán 1952.
Fuair Stailín bás i Márta 1953, agus nuair a rinneadh atheagrú ar an bPáirtí ina dhiaidh sin, cuireadh deireadh leis an bPraesaidiam agus tháinig an sean-Bhiúró Polaitiúil ar an bhfód arís. Cé nach bhfuair Brezhnev suíochán sa Bhiúró Polaitiúil nua, cuireadh i gceannas ar riarachán polaitiúil an Airm agus an Chabhlaigh é, agus bronnadh céimíocht an Leifteanant-Ghinearáil air. Is dócha gurbh é Khrushchev a shocraigh an chéim suas seo dó. Faoin am seo, bhí Khrushchev ina Ard-Rúnaí ar an bPáirtí cheana féin. Ar an 7 Bealtaine 1955, rinneadh Chéad Rúnaí an Pháirtí i bPoblacht Shóivéadach na Casacstáine de Bhrezhnev.
I Mí Feabhra 1956 fuair Brezhnev ordú filleadh go Moscó. Anois, bhí sé ina iarrthóir le haghaidh ballraíocht sa Bhiúró Polaitiúil, agus cuireadh i gceannas na n-armálacha, thionscadal an spáis agus na tionsclaíochta troime. Anois, bhí sé ar duine de na cúlaistíní ba tábhachtaí a bhí ag Khrushchev, agus i Meitheamh 1957, thacaigh sé le Khrushchev nuair a bhí seisean ag cur catha ar na sean-Stailínigh, an "faicsean frith-Pháirtí", a raibh daoine ar nós Vyacheslav Molotov, Georgy Malenkov agus Lazar Kaganovich i gceannas air. Nuair a bhí an drong seo cloíte, bhain Brezhnev amach ballraíocht iomlán sa Bhiúró Polaitiúil.
Sa bhliain 1952, bronnadh céim Dhara Rúnaí an Lárchoiste ar Bhrezhnev, agus, i Mí Bealtaine 1960, rinneadh Uachtarán Phraesaidiam na Sóivéide Uachtaraí, is é sin, bhí sé ina cheann stáit anois, ó thaobh an ainm de. Cé go raibh an fhíorchumhacht dílsithe do Khrushchev, mar Rúnaí Páirtí, chuir an chéim seo ar chumas Bhrezhnev taisteal a dhéanamh thar lear. San am seo a thug sé taithneamh d'éadaí galánta agus ghluaisteáin an Iarthair, rud a thabhaigh cuid mhór míchlú dó sna laethanta a bhí le teacht.
Go dtí an bhliain 1962, a bheag nó a mhór, bhí Khrushchev ina shuí go socair mar cheannaire ar an bPáirtí, ach ag dul anonn sna blianta dó d'éirigh sé cineál taomach, agus thosaigh sé ag cur isteach ar na ceannairí eile. Thairis sin, bhí fadhbanna eacnamaíochta an stáit Shóivéadaigh ag dul chun donais go sciobtha, rud a chuir tuilleadh brú ar Khrushchev mar cheannaire. Bhí Brezhnev ag cur na cuma air féin leis an saol mór go raibh sé dílis do Khrushchev i gcónaí, ach, sa bhliain 1963, chuaigh sé i gcomhcheilg le ceannairí áirithe eile le Khrushchev a chur as cumhacht. Tá sé tuairiscithe ag Gennadiy Voronov, ar a laghad, go raibh Brezhnev ina cheann feadhna ar an gcomhcheilg. I measc na gcomhcheilgeoirí, bhí Alexey Kosygin, Nikolay Podgornyi, Aleksandr Shelepin agus ardfheidhmeannaigh eile. Sa bhliain sin, tháinig Brezhnev chun comharbais ar Frol Kozlov mar Rúnaí an Lárchoiste. Bhí Kozlov faoi choimirce ag Khrushchev le fada, ach anois, bhí sé ag dul ar an drabhlás le druncaeireacht, agus mar sin bhí sé nádúrtha go leor fear nua a chur ina áit. Anois, áfach, bhí an chosúlacht ar na cúrsaí cibé scéal é go mbeadh Brezhnev ar an chéad Ard-Rúnaí eile.
Ar an 14 Deireadh Fómhair, agus Khrushchev ar saoire, d'imir na comhcheilgeoirí a gcleas. Chuaigh Brezhnev agus Podgornyi i bhfianaise an Lárchoiste ag lochtú Khrushchev faoi dhrocheacnamaíocht, thíorántacht (is é an téarma a cheap siad le tagairt d'ansmacht Khrushchev ná "voluntarizm") agus dhrochbhéasaíocht. Ceapadh Brezhnev ina Chéad Rúnaí ar an bPáirtí, b'é Kosygin a d'iompaigh ina Phríomh-Aire, agus rinneadh Uachtarán d'Anastas Mikoyan. (Sa bhliain 1965, d'éirigh Mikoyan as, agus tháinig Podgornyi ina áit.)
Nuair a bhí Khrushchev ina neart, bhí Brezhnev ag tacú leis an bpolasaí a bhí aige tíorántacht Stailín a nochtadh agus a phoibliú, éiric a mbrise a thabhairt do na hiar-phríosúnaigh agus an saol cultúrtha agus intleachtúil a thabhairt chun liobrálachais. Ag dul i gceannas ar an stát dó, áfach, chuir Brezhnev deireadh leis an bhforbairt agus thosaigh sé ag casadh an chloig ar ais. D'éirigh sé an-choimeádach ina dhearcadh. In óráid a thug sé i Mí Bealtaine 1965, agus fichiú cothrom lae an bhua ar an nGearmáin sa Dara Cogadh Domhanda á cheiliúradh, rinne sé an chéad tagairt chairdiúil do Stailín. I Mí Aibreáin 1966, ghlac sé air céim an Rúnaí Ghinearálta, an chéim a bhí ag Stailín go dtí an bhliain 1952. Sa bhliain 1966, freisin, gearradh príosúnacht fhada don bheirt scríbhneoirí úd Yuli Daniel agus Andrey Sinyavskiy. B'é seo an chéad mhórthriail taispeántais den chineál seo i ndiaidh bhás Stailín, agus is é an chiall a baineadh aisti go raibh an tAontas Sóivéadach ag cromadh ar ais ar an gcineál ansmacht a bhí á imirt ar na scríbhneoirí agus ar na hintleachtóirí faoi Stailín. Faoi cheannas Yuri Andropov, fuair na seirbhísí rúnda - Coiste na Slándála Stáit, nó KGB - ar ais cuid mhór den chumhacht a bhí acu faoi Stailín, ach, míle buíochas le Dia, níor tháinig purguithe móra na dtríochaidí agus na ndaichidí ar ais.
Sa bhliain 1968, bhuail an chéad ghéarchéim rialtas Bhrezhnev. Ansin, bhí ceannairí Cumannacha na Seicshlóvaice, faoi cheannas Alexander Dubček, ag iarraidh an córas Cumannach a liobrálú ("Earrach Phrág"). I Mí Iúil, chuir Brezhnev i leith na Seiceach go raibh siad ag féachaint leis an gCumannachas a "athbhreithniú", go raibh siad ag dul le "frith-Shóivéadachas", agus, i Mí Lúnasa, chuir sé gairm shlógtha ar thíortha Chonradh Vársá an tSeicshlóvaic a ionsaí agus rialtas Dubček a chloí. Chuaigh na heasaontóirí ag agóidíocht sna sráideanna i gcathracha Sóivéadacha. B'é an freagra a thug Brezhnev go raibh an tAontas Sóivéadach i dteideal ladar a chur i gcúrsaí inmheánacha na dtíortha Sóisialacha eile le tarrtháil a thabhairt don tSóisialachas. B'é seo "foirceadal Bhrezhnev", mar a bhaist na hiriseoirí Iartharacha air, ach le fírinne, ní raibh ann ach seanpholasaí Sóivéadach, nó bhí ceannairc eile den chineál chéanna cloíte ag Khrushchev san Ungáir sa bhliain 1956.
Brezhnev, Leonid
Brezhnev, Leonid
Brezhnev, Leonid


Georges Pompidou.
B'é Georges Jean Raymond Pompidou (5 Iúil 1911 - 2 Aibreán 1974) Uachtarán na Fraince idir 1969 agus 1974.
Pompidou, George
Pompidou, George
Pompidou, George
Pompidou, George


An Chearnóg Dhearg.
Is í an Chearnóg Dhearg (Rúisis: Красная площадь, "Krasnaya ploshchad") an chearnóg is cailiúla i Moscó na Rúise. Roineann an chearnóg an Chreimil ón cheantar trádála tradisiúnta Kitay-gorod. Feictear ar an gcearnóg mar lár na cathrach ós rud é go spréann na príomhsráideanna amach uaithi.
Ainm agus Bunús.
Is féidir stair na cearnóige a fheiceáil trí saothair ealaíne eagsúla, mar shampla i bpictiúir le Vasily Surikov, Konstantin Yuonand agus daoine eile. Bhíodh an áit clúdaithe le foirgnimh adhmaid, ach fuair Ivan III réidh leo sa bhliain 1493 mar bhí bagairt tine ann i gcónaí. Diaidh ar ndiaidh, baineadh úsáid as an gceantar oscailte mar príomh-áit margaíochta sa chathair. Níos deanaí arís, baineadh úsáid as le haghaidh searmanais poiblí agus forograíochta, agus corónú Sár na Rúise.
Tagann an t-ainm ón "krasnaya" a chiallaíonn "dearg" nó "áilleacht". I dtús báire úsáideadh é le chuir síos ar Ard-eadglais Naomh Basil agus i ndiaidh sin don chearnóg in aice leis. Meastar gur bhfuair sé an t-ainm sa 17ú haois.


Cistéirsigh.
Is ord manach de chuid na hEaglaise Caitlicí é Ord na gCistéirseach, ar a dtugtar na Cistéirsigh nó na Manaigh Bhána (mar gheall ar an aibíd bhán a chaitheann siad) chomh maith. Bhunaigh Robert Molesme an chéad mhainistir Chistéirseach sa bhliain 1098 ag Mainistir Cîteaux, agus bunaíodh an chéad mhainistir Chistéirseach in Éirinn ag an Mainistir Mhór, i gContae Lú.
Cistéirsigh


Laksaa.
An cuan agus an seanbhaile
Baile atá suite ar chósta Oileáin Mhanann is ea Laksaa'". Sa bhliain 2001 bhí 1,725 duine ina gcónaí sa bhaile.
Is as an tSean-Lochlainnis ("Laxa" - "Abhainn na mBradán") a tháinig an focal Laksaa.
Sa 19ú haois, bunaíodh an tionscal is mó sa bhaile - mianadóireacht luaidhe agus since. Faoi láthair is í an turasóireacht an tionscal is tábhachtaí, áfach.


Plútóiniam.
Is é an plútóiniam dúil uimhir a 94, agus is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Pu. Dúil radaighníomhach atá ann, nó níl oiread agus aon iseatóp cobhsaí amháin aige. Baineann sé le grúpa na n-achtanóideach (na n-achtainídí), agus is dúil trasúránach é freisin, ós rud é go bhfuil sé níos troime ná an t-úráiniam. Úsáidtear é i ndéantús na mbuamaí adamhach, rud a thuill an-mhíchlú don dúil seo.
Síltear go coitianta nach bhfuil an plútóiniam ar fáil sa dúlra, ach níl an scéal chomh simplí sin, nó is iseatóp príomhordúil é an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil ag an bplútóiniam, 244Pu. Tá sé ceithre scór milliún bliain ar leathré - achar fada ama, a shílfeá, ach mar sin féin, níl sé ach tamall beag i gcomparáid le haois an Domhain. Mar sin, ní mhaireann ach iarsmaí beaga den phlútóiniam seo sa nádúr, i bhfad níos lú ná den úráiniam nó den tóiriam, agus iad níos fadsaolaí ná é.
Is é 239Pu an t-iseatóp a úsáidtear sna buamaí adamhacha, agus é ar an iseatóp is tábhachtaí ó thaobh na teicneolaíochta de. Tá sé ceithre mhíle fichead de bhlianta ar leathré.
Nuair atá an plútóiniam aonraithe ina dhúil, is éard atá ann ná miotal insínte agus loinnir an airgid ann, ach tiocfaidh smúit ocsaídí agus hidrídí air de réir mar a imoibreoidh ocsaigin agus uisce an atmaisféir leis. Nuair a bheidh an smúit sách ramhar, tosóidh sí ag titim ina scraitheanna den phlútóiniam. Is dual do na scraitheanna seo dul trí thine as a stuaim féin - mar a deirtear, is comhdhúile pireafóracha iad. Cuireann an adhaint spontáineach seo leis an dainséar a bhaineann le láimhseáil an phlútóiniam.
Is dual don phlútóiniam carnadh a dhéanamh i smior na cnáimhe, agus is nimh radaighníomhach é. Tá sé réasúnta fonnmhar chun imoibriúcháin, leis, nó imoibríonn sé le nítrigin, le carbón agus le sileacan, gan trácht ar na halaiginí. Trom-mhiotal atá ann, agus shílfeá go bhfuil sé nimhiúil ar chúiseanna ceimiceacha freisin, ach níl sé chomh dona sin dáiríre: is í an radaighníomhaíocht is príomhchúis le chomh dainséarach is atá sé.
Tá ceithre staid choitianta ocsaídiúcháin ag an bplútóiniam, chomh maith le staid amháin atá níos annaimhe, agus a dath féin ag gach staid sa tuaslagán uisce. Bíonn na hiain Pu3+ gorm, agus na hiain Pu4+ bíonn siad donnbhuí. An t-ian PuO2+, a fhágann an plútóiniam ar an staid ocsaídiúcháin V, nó +5, tá an dath pinc ann. Tá an t-ian PuO22+, nó Pu(VI), tá sé cineál pinc-fhlannbhuí, agus maidir leis an ian PuO33-, nach mbíonn chomh coitianta leis na staideanna ocsaídiúcháin eile, tá dath uaine nó sórt liathuaine ann.
a> - an "Fat Man" nó an Fear Ramhar, a caitheadh ar Nagasaki i ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda.


Sting.
Ceoltóir Sasanach as Wallsend i dtuaisceart na tíre é Gordon Matthew Thomas Sumner, CBE (rugadh é ar an 2 Deireadh Fómhair, 1951), nó Sting mar atá aithne i bhfad níos fearr air. Bhí Sting ina dhord-ghiotáraí, amhránaí agus cumadóir sa racbhanna The Police ag deireadh na 1970idí agus tús na 1980idí, sular chuir sé tús le tréimhse fhada rathúil mar cheoltóir ina aonar.


Séadchomharthaí Náisiúnta na hÉireann.
Tugtar Séadchomharthaí Náisiúnta na hÉireann ar na foirgnimh agus ar na struchtúir i bPoblacht na hÉireann ar bhronn an Rialtas "tábhacht náisiúnta" orthu.
Tá sé leagtha amach in Acht na Séadchomharthaí Náisiúnta céard atá le déanamh le cosaint agus coimirce a sholáthar do na hiarsmaí stairiúla, seandálaíochta nó ealaíonta. Tá sé fágtha faoi Sheirbhís na Séadchomharthaí Náisiúnta an reachtaíocht faoi chosaint na séadchomharthaí náisiúnta a chur i bhfeidhm agus oidhreacht seandálaíochta na hÉireann a chaomhnú.


Caisleán na Cathrach.
Tá Caisleán na Cathrach ar na caisleáin is mó i bPoblacht na hÉireann. Chuir an tiarna Conchúr Ó Briain á thógáil ar oileán sceireach in abhainn na Siúire sa bhliain 1142, áit a raibh daingean cloiche (nó ‘cathair’) cheana. Ba shampla é den daingniú a thug na Normannaigh isteach, agus tiarna de shliocht na Normannach a shealbhaigh é ina dhiaidh sin; sa bhliain 1375 bronnadh an caisleán ar Shéamas de Buitléir, a rabhthas tar éis Barún na Cathrach a dhéanamh de toisc a dhílse a bhí sé d'Éadbhard III, Rí Shasana.
D’fhan an caisleán i seilbh na mBuitléarach, agus cuireadh go mór leis sa 15ú haois agus sa 16ú haois. (Is í an chuid is sine de an taobh is gaire don tsráid.) Thaobhaigh Buitléaraigh na Cathrach le hAodha Rua Ó Néill agus é ag dul i ngleic le fórsaí na Banríona Eilís sa dara cuid den 16ú haois. B’fhéidir go raibh an caisleán ar an daingean ba láidre in Éirinn ag an am, agus sa bhliain 1599 chuir Robert Devereux, Iarla Essex, faoi léigear é. Theip air é a ghabháil nó go bhfuair sé dhá ghunna mhóra ó Phort Láirge. I gceann trí lá bhí an caisleán gafa aige, mar, mar a deir Annála Ríochta Éireann, ‘leagadh an leath ba neasa dóibh den bhaile [an taobh thoir], gonadh iar sin dob éigean dóibh sin an baile a thabhairt d’Iarla Essex agus don Bhainríon’.
I gcogaí an 17ú haois cuireadh an caisleán faoi léigear arís dhá uair. Sa bhliain 1647 ghéill George Mathew, caomhnóir Thiarna óg na Cathrach, do Thiarna Inse Choinn, fear páirte na Parlaiminte, tar éis dó siúd bua a fháil ag Cnoc na nEas. Sa bhliain 1650 ghéill sé arís do Chromail nuair a dúirt sé siúd leis an ngarastún go ligfeadh sé dóibh ‘march away with your baggage, arms, and colours, free from injuries or violence’. Gnáth-thairiscint ba ea í sin i gcúrsaí cogaidh ag an am agus glacadh léi, ó ba léir nach seasfadh an caisleán i gcoinne na ngunnaí móra.
Bhí an caisleán ag dul chun raice faoi am seo, agus ba mhar sin dó go ceann dhá chéad bliain eile. Sa bhliain 1840 d’iarr Iarla Ghleann Gall ar William Tinsley an Halla Mór a dheisiú, obair a chríochnaigh sa bhliain 1846. Ar an drochuair níor chóiriú cruinn é ó thaobh na staire de, ach d’fhág sé an chuma ar an gcaisleán atá air go fóill.
Cailleadh Tiarna deiridh na Cathrach sa bhliain 1961, agus thit an caisleán ar an stát. Dúchas a choinníonn caoi anois air.
Tá tarraingt na gcuairteoirí ar an gcaisleán i gcónaí. Tá turais threoraithe le fáil agus seónna closamhairc ina lán teangacha.
Naisc Sheachtracha.
Cathrach, Caisleán na


An Chathair (Tiobraid Árann).
Baile mór i ndeisceart Thiobraid Árann is ea an Chathair (Cahir as Béarla), áit a dtugtaí ’’Cathair Dhún Iascaigh’’ uirthi tráth. Tagann an logainm ón daingean cloiche a tógadh fadó ar oileán in abhainn na Siúire, abhainn a bhfuil an Chathair suite ar a bruach. Tá breis is 2,500 duine ina gcónaí ann agus a lion ag méadú, agus tá breis is 5,000 duine sa cheantar máguaird. Is féidir Cluain Meala, Caiseal agus Tiobraid Árann a bhaint amach faoi cheann tríocha nóiméad de thiomáint, agus shroichfeá Corcaigh, Luimneach agus Port Láirge faoi cheann uair an chloig.
Stair agus Radhairc.
Tá caisleán suntasach sa Chathair ar leis na Buitléaraigh é tráth agus a mheallann a lán cuairteoirí anois. Rinneadh deisiú éigin air idir na blianta 1840 agus 1846, agus an eagraíocht Dúchas atá ina fheighil anois. Léiríonn sé a thábhachtaí a bhí an Chathair anuas go dtí an 16ú haois mar ionad ceannais agus cosanta i ndeisceart Chúige Mumhan. Tháinig Cromail chun na Cathrach sa bhliain 1650 agus lig don gharastún géilleadh agus imeacht.
Anuas go dtí an 17ú haois ní raibh sa Chathair ach sráidbhaile, agus ba é an margadh an príomhghnó a bhí ann riamh. Sa 19ú haois bhí beairic mhór ann agus reisimintí marcra ar lonnú ann.
Bhí na sléibhte faoi choillte móra anuas go dtí an 17ú haois, agus tá a n-iarsmaí fós ann, cé go bhfuil neart crann neamhdhúchasach measctha tríothu. Tá a lán siúlóidí oidhreachta ann, agus tá éileamh ar shiúlóid Choill Ghleann Garaidh, coill mheasctha sna Gaibhlte. Tá Cnoc Mhaoldonn ar an taobh theas den bhaile mór agus Uaimh Bhaile Mhistéalaí siar ó dheas uaidh. Bhí tóir ar bhradáin riamh san áit, mar is léir ón seanlogainm "Cathair Dhún Iascaigh", agus is breá le lucht iascaireachta an chora éisc atá os comhair an chaisleáin amach ar an taobh eile den droichead.
Théadh cóistí Charles Bianconi idir Cluain Meala, an Chathair agus Caiseal, agus sheasaidís ag teach sa Chearnóg mar a bhfuil "The Galtee Inn" anois.
An t-ailtire nótálta John Nash a dhear teampall breá paróiste de chuid Eaglais na hÉireann sa Chathair, teampall atá ar cheann de thrí fhoirgneamh eaglasta dá chuid in Éirinn.
Iar-Ghaeltacht.
Baineann an Chathair le barúntacht Uíbh Eoghain agus Uíbh Fhathaidh Thiar (Uí Fathadh agus Uí Fothadh Thiar), ceantar a raibh Gaeilge na nDéise an-láidir anuas go dtí na 1830í. Is dócha go raibh an teanga ag 99% den phobal chomh déanach leis an mbliain 1800. Bhí 60% á labhairt fiú sna 1860í, agus chomh déanach le tríochaidí an 20ú haois bhíodh sí le cloisteáil sa Chathair lá margaidh.
Canúint de Ghaolainn na nDéise atá i gceist, agus a comharthaí sóirt féin aici. Rinneadh "árthú" d’"athrú", "ceárthú" de "cheathrú", agus "áirthí" d’"aithrí". Bhíodh meititéis ann: bradán > "burdán", brollach > "burlach", praiseach > "puirseach". Ba mhinic foirm an tabharthaigh uathu le haithint ar an ainmneach uathu: "bróig", "cois", "cluais", "láimh" agus eile. Agus bhí foclóir ar leith ann: "binín" (bean bheag), "coifín" (cónra), "ruaim feirge" (racht feirge), "scrobanta" (críon, caite), "taobh ismuigh" (taobh amuigh), agus mar sin de.
Maidir leis an briathra, feicimid athruithe mar a leanas: teagmhaím > "tangaím", tiomáin > "tumáin". Shéimhítí an saorbhriathar san aimsir chaite: "bhuaileadh é" seachas "buaileadh é". Ba mhinic "de" á úsáid in ionad an ghinidigh rannaigh: "mórán de dhua", "an iomarca de shrian", "leath an oiread de chúram". Is minic a d'úsáidtí foirm neamhspleách an bhriathair nuair a bheadh coibhneas neamhdhíreach ann: "an tslí a bhíodh [a mbíodh] a chosa fillte isteach faoi aige"; "pé áit a bhíodh [a mbíodh] sé ag obair".
Tá seanchanúint an cheantair marbh anois, cé go bhfuil a rian le haithint ar Bhéarla na háite. Bhí roinnt cainteoirí dúchais beo fós i lár an 20ú haois.
Taisteal.
Tá mótarbhealach (an M8) laistiar de Chathair agus is féidir teacht air ón mbaile mór ag Gabhail 10 agus 11. Téann Bus Éireann tríd an mbaile mór go dtí Baile Átha Cliath, Corcaigh, Luimneach agus Port Láirge, agus tá an stad i lár an bhaile mhóir i Sráid an Chaisleáin.
Is fada an Chathair suite ar an iarnród réigiúnach idir Luimneach agus Port Láirge; d’oscail an stáisiún ar 1 Bealtaine 1852. Is annamh traenacha ag seasamh anois ann.
Eamhnú.
Le Scarborough i Sasana


Caisleán.
Is féidir an caisleán a shainmhíniú mar "áit chónaithe dhaingnithe an tiarna agus a lucht leanúna": sin é le rá, baineann idir chúrsaí sóisialta agus chúrsaí ailteoireachta leis. Is féidir leis an gcaisleán an fód a sheasamh i gcoinne ionsaí díreach nó imshuí, agus ní hionann é agus an "teach daingnithe". Seasann an caisleán don tiarnas áitiúil, agus ligeann sé don tiarna smacht a chur ar bhunadh na háite.
Nuair a tógadh na chéad chaisleáin san Eoraip timpeall na bliana 1000 bhí baint acu le sochaí de shaghas áirithe: an córas feodach. Chuaigh an stát Cairilínseach i léig agus rinneadh rud réigiúnach den chumhacht (an feodú), rud ba chúis le coimhlint idir tiarnaí móra agus beaga agus le saol achrannach dá bharr. Tháinig a lán údarás réigiúnach agus áitiúil ar an bhfód agus gá acu le díormaí armtha; ón deichiú haois amach bhí an Eoraip breac le caisleáin dá bharr. Dá láidre iad na prionsaí is ea is lú a tógadh na caisleáin, ach nuair a bhí an chumhacht úd lag chuaigh na háiteanna daingnithe i líonmhaireacht. Sna críocha Gearmánacha, mar sin, áit ar fhan an tImpire tréan anuas go dtí an 13ú haois, bhí moill ar leathadh na gcaisleán go dtí an 12ú haois; ach i lár agus in iarthar na Fraince, áit nach raibh údarás ag an Rí agus a raibh lámh na nDiúc agus na gcuntaí lag go leor, tháinig borradh faoi na caisleáin measartha luath (uaireanta ó dheireadh an 9ú haois). Ón 13ú haois amach cuireadh srian leo de bharr neartú na cumhachta ríoga.
Ní bheadh an t-údarás céanna ag gach tiarna ná caisleáin den saghas céanna acu. Na prionsaí agus na cuntaí, daoine a mbeadh leathantas mór talún faoina smacht acu, thógaidís caisleáin mhóra dá réir le haghaidh a gcuid ridirí, saighdiúirí agus feidhmeannach. Chaithfeadh an tiarna beag a bheith sásta le túr, le teach daingnithe nó le múr féin. Ach dhéanfadh na prionsaí féin a gcuid tailte a threisiú le hionaid bheaga dhaingnithe, agus scata beag fear iontu lena gcosaint. Ar an taobh eile, d'fhéadfadh miontiarnaí éigin caisleán breá a thógáil le brabach creiche nó cíosa. Uaireanta bheadh clúid dídine ann do mhuintire na háite. Níorbh í cosaint na ndaoine ba chuspóir do na tiarnaí agus dá gcuid caisleán, áfach, ach cothú na cumhachta.
Ó thús an 13ú haois amach is mó ná riamh an lámh a bhíonn ag na "hinnealtóirí" i dtógáil na gcaisleán. Go dtí sin ba ghnách áit oiriúnach a fháil mar arbh fhéidir dul i muinín neart na múr. Is éard a bhí mar thoradh ar shaothrú na hailteoireachta míleata (rud a raibh baint aige le teacht chun cinn na n-inneall imshuí) gurbh fhéidir caisleán a thógáil ar láithreán ar bith, beag beann ar dhreach na tíre, agus os a chionn sin gurbh fhéidir caisleáin níos galánta a thógáil.
Bhí na tithe daingnithe ann fós, iad tógtha ag na miontiarnaí agus éagsúlacht ag baint leo de réir an réigiún, na haimsire agus dul chun cinn i gcúrsaí míleata.
Na Chéad Chaisleáin Mheánaoiseacha.
Ba é an clós múrtha nó daingnithe an chéad saghas “caisleáin” agus bhí sé le fáil ar fud na hEorpa. Is éard a bhí ann clós ar ros, port cré ina thimpeall, sonnach tógtha ar bharr an phoirt agus an chré féin bainte aníos as díog. Bheadh an bealach isteach cosanta ag túr. Bhain tiarnaí na Normainne an-fheidhm as an gclós múrtha anuas go dtí an 11ú haois.
Tar éis an chlóis úd tháinig móta agus bábhún: mullóg agus túr ar a bharr, sonnach ina thimpeall agus díog nó “móta” amuigh. Tógadh na chéad chinn sa ré Chairilíneach idir an Réin agus an Loire. Ansin tosaíodh á dtógáil i dtuaisceart na hEorpa, sa Danmhairg sa 12ú haois agus lastoir den Eilbe sa 13ú haois. I sean-Fhraincis déanann an focal “motte” tagairt don mhóta agus don mhullóg araon, agus b’fhearr, mar sin, an abairt “mullóg agus bábhún” a úsáid.
Bhí na daingin seo ó 50 méadar go 200 méadar trasna agus ó 10 go 60 méadar ar airde. Is minic a rinneadh an mhullóg d’aonghnó, cé gurbh fhéidir feidhm a bhaint as mullóg nádúrtha, agus uaireanta chuirfí sruth ar mhalairt slí chun an díog a líonadh. Bheadh droichead crochta ó fhrithbhalla na díge anonn thar thúr adhmaid geata chun barr na mullóige. B’fhéidir nach mbeadh ann ach an mhullóg lom, ach ba mhinic daingean ar a bharr. Uaireanta thógfaí an mullóg ar sheanchaisleán nó ar sheanhalla, agus dhéanfaí áiteanna stórais nó carcair de na seanseomraí thíos faoi dhaingean nua.
Bheadh an tiarna ina chónaí sa daingean ar bharr na mullóige nó thíos sa chlós. Ba ghnách a leithéid de dhaingean a dhéanamh d’adhmad ar dtús agus cúpla urlár ann, b’fhéidir, le haghaidh seomra cónaithe agus áit stórais. Sa chlós bheadh tithe, botháin agus stáblaí le fáil. De réir a chéile agus de réir mar ab fhéidir, thógfaí daingean cloiche.
a> cruinn de chuid na Fraince (Château-de-Gisors) agus múr ard ina thimpeall ar mhullóg shaorga.
Caisleáin Chloiche.
Anuas go dtí an 12ú haois gheofá caisleáin chloiche in éineacht le caisleáin chré agus adhmaid, ach ina dhiaidh sin is iad na caisleáin chloiche a tháinig chun tosaigh. Mar sin féin, ní raibh an saghas eile gan feidhm; baineadh úsáid as caisleáin éigin adhmaid ar feadh i bhfad, agus sa 15ú haois bhí caoi á coinneáil fós ar chaisleán adhmaid de chuid Owain Glyndŵr ag Sycharth sa Bhreatain Bheag, caisleán a tógadh sa 11ú haois.
Sa chuid dheireanach den 12ú haois tháinig athrú ar dhealramh na gcaisleán. Roimhe sin bheadh súil agat le beagán túr, bealach isteach ann gan gheata crochta, agus daingean mór istigh nach mbeadh scoilteanna saghead ann. Bheadh an caisleán curtha in oiriúint do luí na talún, rud a d’fhéadfadh cruth neamhchothrom a fhágáil air. Faoi thús an 13ú haois bheadh súil agat le caisleán polagánach, agus túir suite ag na cúinní le haghaidh lámhach leatrasna. Sheasfadh na túir amach ó na múrtha agus scoilte saighead le fáil iontu ag gach leibhéal. Ní bheadh daingean mór ann i gcónaí, de bharr an chostais, b’fhéidir, ach bheadh slí chónaithe sna túir mhóra. Dá mbeadh daingean ann bheadh sé cruinn nó polagánach. B’fhusa an bealach isteach a chosaint, agus dhá thúr leathchruinne ar gach taobh de a mbeadh pasáiste eatarthu thuas. Bheadh geata crochta nó dhó ann freisin.
Caisleáin Chrosáideacha.
Tar éis an Chéad Chrosáid bunaíodh a lán stát nua san Mheán-Oirthear: prionsacht Aintíoch, Ríocht Iarúsailéim, Contae Eideasa, Contae Tripilí. Na Crosáidithe a bhunaigh iad sin thóg siad caisleáin lena gcumhacht a dhaingniú, caisleáin ar dhear saoir Shíreacha iad. Bhí cuma chearnach orthu agus bhí túir chearnacha ag gach cúinne nár sheas amach mórán ón imbhalla.
Sa chéad chuid den 13ú haois ba iad na oird mhíleata (ar nós na Ridirí de Spidéilirí, na dTeamplóirí agus na Ridirí Teotanacha) ba mhó a thóg caisleáin sna stáit nua. Iadsan a bhunaigh Krak des Chevaliers, Margat agus Belvoir. Níor chosúil na caisleáin úd le chéile ach amháin sa mhéid gur ghnách leo múrtha comhlárnacha a bheith acu. Ní ar dhaingean lárnach a bheadh an lucht cosanta ag brath ach ar mhúrtha a bhí suite os cionn a chéile chun gurbh éigean don namhaid an bhearna bhaoil a chur díobh idir an chéad imbhalla agus an dara ceann.
Rinneadh aithris ar na caisleáin úd san Eoraip: nuair a thóg Éadbhard I Shasana (iarChrosáidí) ocht gcaisleán sa Bhreatain Bheag sa chuid dheireanach den 13ú haois, mar shampla, bhí ceathrar acu ina gcaisleáin chomhlárnacha.
Tugadh rudaí nua eile isteach. San Oirthear ba mhinic scoilte saighead sna himbhallaí ag gach leibhéal, rud nár thaitin mórán le saoir an Iarthair toisc gur shíl siad go bhféadfadh a leithéid na múrtha a lagú; ach rinneadh athchomhairle le linn Éadbhard I. Is dócha freisin go bhfuarthas na poill lámhaigh mar iasacht ón Oirthear, áit a raibh siad le fáil le fada an lá.
Tógáil.
Tá mórán le foghlaim ó Thaipéis Bayeux faoi dhaingin na luathmheánaoiseanna - mullóga agus bábhúin - cé go bhfuil a lán eolais eile le fáil fós ó thaighde seandálaíoch. Is léir ar aon chuma nár dheacair iad a thógáil: thabharfaí meitheal le chéile, shocrófaí leagan amach na mullóige, agus chuirfí daoine ag tochailt agus ag carnadh cré. Ní raibh gá le saineolas, agus b'fhurasta sonnaigh agus foirgnimh a atógáil ach adhmad a bheith le fáil.
Meastar go dtógfadh sé timpeall 40 lá ar thimpeall 50 duine gnáthmhullóg a thógáil. Bhí cuid acu níos daoire ná a chéile: tógadh mullóg agus bábhún i gCluain Eois sa bhliain 1211 ar £20, costas mór, toisc gurbh éigean sclábhaithe a thabhairt isteach chuige.
Ní nach ionadh, ba dhaoire go mór caisleán cloiche ná daingean cré agus adhmaid. Chosnódh caisleán beag féin, ar nós Chaisleán Peveril, timpeall £200; chosain Caisleán Orford, áit níos mó, £1,400 nuair a tógadh é sa dara cuid den 12ú haois; bhí costas an-mhór ag gabháil leis na caisleáin ba mhó, ar nós Chaisleán Dover, áit a chosain timpeall £7,000 idir na blianta 1112 agus 1191. Bheadh sé d'acmhainn ag an gCoróin an t-uafás a chaitheamh, mar a tharla nuair a tógadh Château-Gaillard ar chostas idir £15,000 agus £20,000 nó mar sin idir na blianta 1196 agus 1198, ach rachadh sé rite le tiarna beag caisleán fónta a thógáil agus b'éigean an pinginí a choigilt chuige.
Túr cruinn agus scafaill air. Tá poill ann mar a raibh na scafaill roimhe sin.
Thógfadh sé beagnach deich mbliana caisleán cloiche a chríochnú, agus bheadh ar an tiarna an costas a sehasamh ar feadh an ama. Níor mhór an teacht isteach óna lán mainéar (idir £1,000 agus £10,000) a chaitheamh ar chaisleán mór sa 12ú haois, agus níor lú an costas sa 13ú haois. Chaith Éadbhard I £80,000 idir na blianta 1277 and 1304 ar chaisleáin sa Bhreatain Bheag, agus £95,000 idir na blianta 1277 and 1329..
Bhí cúiseanna maithe le costas an chaisleáin cloiche: bhí ar an tógálaí siúinéirí, saoir chloiche, gaibhne agus oibrithe eile a fhostú, ábhar tógála a fháil agus a cheannach, costas iompair a íoc, agus ba dheacair oibrithe a choinneáil dá mbeidís gan íoc. Ansin b'éigean caoi agus cóir a choinneáil ar an gcaisleán agus é críochnaithe; bheadh mórán adhmaid ann agus is minic a bhíodh sé glas, i dtreo is gurbh éigean an-aire a thabhairt dó. Sa chuid dheireanach den 12ú haois chosnódh sé idir £20 and £50 in aghaidh na bliana deis a chur ar chaisleán ar nós Chaisleán Exeter.
Ba é an cúram ba mheasa le tógálaí cloch a fháil, agus ba mhór an buntáiste cairéal a bheith in aice láithreach.Uaireanta bheadh cloch le baint san áit féin, mar a tharla agus a lán caisleán Francach á dtógáil - Château de Chinon, Château de Coucy agus Château Gaillard.
Níorbh fhéidir na caisleáin a thógáil gan fearas a úsáid chuige, ar nós an chrann rotha coise agus an bharra. Bhí scafaill in úsáid agus iad i bhfad níos fearr ná a leithéidí sa seanreacht.
Caisleáin na hÉireann (15ú-16ú haois).
Bhí an saol suaite go maith in Éirinn ón 14ú haois amach, agus is iomaí caisleán a tógadh dá bharr ar fud na tíre. Níor chaisleáin an-mhóra iad; de ghnáth ní bheadh iontu ach daingean ceithre hurlár no mar sin agus bábhún ina thimpeall. Bhí éagsúlacht éigin ag baint leo d'ainneoinn na cosúlachta a bhí eatarthu i ngeall ar a leagan amach, agus baint ag an scéal le toil an tiarna, le cuspóirí an tógálaí agus le luí na talún. Is minic a tógadh caisleán cois abhann, agus bhí roinnt acu le fáil cois farraige, go háirithe i gCúige Connacht. Is léir ó chuntais an 17ú haois nach mbíodh flúirse troscáin iontu, cé nach mbídís gan só eile - tine agus deoch.


An tSiúir.
Is abhainn i gCúige Mumhan, i ndeisceart na hÉireann í an tSiúir. Éiríonn sí ar an mBearnán Éile i dtuaisceart Chontae Thiobraid Árann agus sníonn sí isteach san Atlantach idir An Dún Mór agus Rinn Duáin gar do cathair Phort Láirge. Tá an abhainn 185 ciliméadair (115 míle) ar fad.
Is iad na príomhbailte ar an abhainn seo ná An Chathair, Cluain Meala, Carraig na Siúire agus Cathair Phort Láirge. Is é an Pointe Droichid is giorra don farraige ar an abhainn seo ná Droichead Rice i gCathair Phort Láirge. Tá bád fartha tras-abhann ar An tSiúir idir An Pasáiste i gcontae Phort Láirge agus Baile Hac i gcontae Loch Garman


An Chosaiv.
Tír atá suite in oir-dheisceart na hEorpa is ea an Chosaiv (Albáinis: "Kosovë" nó "Kosova", Seirbis: "Косово" nó "Kosovo"). Tá an Chosaiv teorantach leis an Albáin (thiar theas), le Montainéagró (thiar) agus le Poblacht na Macadóine (theas).
Bhí an Chosaiv mar chuid de dheisceart Seirbia ach níor tugadh aitheantas di, mar thír. Fógraíodh Forógra na Saoirse ón tSeirbia ón tSeirbia ar an 17 Feabhra 2008. Ach tá an Chosaiv faoi chúram na Náisiún Aontaithe ón bhliain 1999.
Tíreolaíocht.
Sa bhliain 2005 bhí níos mó ná dhá mhilliún duine ina gcónaí sa chúige. Is Albánaigh iad an chuid is mó den daonra (92% sa bhliain 2007). Tá na Seirbigh sa dara áit le 5.3%.
Is í Priština (600,000 duine) an phríomhchathair agus an chathair is mó. Is iad na cathracha eile is mó sa Chosaiv ná
Tír sléibhtiúil is ea an Chosaiv. Tá na sléibhte Šar suite i ndeisceart agus oirdheisceart na tíre agus iad teorantach leis an Mhacadóin. Is é Đeravica (2,656m) an sliabh is airde sa chúige agus é suite in aice leis an teorainn idir an Chosaiv, an Albáin agus Montainéagró.
Is iad na príomhaibhneacha ná an Drin Bán, Sitnica, Morava, agus Ibar.
Stair.
Tugadh an Chosaiv isteach mar chuid de Sheirbia sa bhliain 1913 tar éis Cogadh na mBalcán|Chogadh na mBalcán. Rinneadh cuid den Iúgsláiv dí nuair a tháinig deireadh leis an gCéad Cogadh Domhanda sa bhliain 1918.
Sa bhliain 1974 rinneadh cúige neamhspleách de chuid na hIúgsláive Tito den Chosaiv. Bhí an stádas seo ag an gcúige go dtí an bhliain 1990.
Fógraíodh neamhspleáchas na Cosaive sa bhliain 1991 ach chuir rialtas na Seirbia an cúige fá smacht go dtí Cogadh na Cosaive sa bhliain 1999.
Fógraíodh neamhspleáchas na Cosaive sa pharlaimint ar an 17 Feabhra 2008. Faoi láthair, tá an tír faoi chúram na Náisiún Aontaithe.


Đeravica.
Is é Đeravica an sliabh is airde sa tSeirbia. Tá sé suite sa Chosaiv, an tSeirbia, in aice leis an teorainn le Montainéagró.


R.E.M..
Ba bhanna rac-cheoil Meiriceánach iad R.E.M. Bunaíodh iad in Athens, Georgia sa bhliain 1980 le Michael Stipe (príomhamhránaí), Peter Buck (giotár), Mike Mills (dordghiotár), agus Bill Berry (drumaí agus cnagadh). Ba cheann de na chéad bhannaí rac malartach i mbéal an phobail iad R.E.M., agus tugadh aird orthu ar dtús mar gheall ar an stíl ghiotár airpéitseach ag Buck agus na gutha neamhshoiléir ag Stipe. Chuir R.E.M. amach a gcéad singil, "Radio Free Europe", i 1981 ar an lipéad ceirníní neamhspleách Hib-Tone. Lean an ceirnín breisithe "Chronic Town" i 1982, an chéad cheirnín ag an ghrúpa ar I.R.S. Records. Chuir an banna amach a gcéad albam, "Murmur", i 1983, a bhí molta ag criticeoirí, agus chuir siad lena gcáil sna blianta ina dhiaidh mar thoradh de cheirníní eile, camchuairtí leanúnacha, agus tacaíocht ó raidió coláistí. I ndiaidh blianta ratha faoi chuim, bhí cnag cuilithe ag R.E.M. leis an singil "The One I Love" i 1987. Shínigh an banna le Warner Bros. Records i 1988, agus chuir siad tús le tacaíocht do chúiseanna pholaitiúla agus timpeallachta agus iad ag seinnt i láithreacha mhóra ar fud an domhain.
Nuair a bhí rath cuilithe ag bannaí rac malartach don chéad uair, sna luath-nóchaidí, cuireadh R.E.M. san áireamh mar cheannródaí an seánra, agus chuir siad amach an dá albam is rathúla go tráchtála acu, "Out of Time" (1991) agus "Automatic for the People" (1992). Chlaon an dá albam sin ó fhuaim bhunaithe an bhanna. D'fhill an banna ar fhuaim rac leis an albam "Monster" i 1994. Chuir siad tús lena gcéad chamchuairt i gceann sé bliana chun an albaim a thacú; loiteadh an chamchuairt de dheasca éigeandálaí leighis a bhí ag trí bhall an ghrúpa. Athshínigh R.E.M. i 1996 le Warner Bros. do US$80 milliún, an conradh taifeadta is costasaí riamh ag an am. D'fhág Bill Berry an banna an chéad bhliain eile go síochánta, agus lean Buck, Mills, agus Stipe ar aghaidh mar bhanna trípháirteach. Lean R.E.M. ar aghaidh sa chéad deich mbliana eile, ag athrú a stíl cheoil, agus le rath measctha go tráchtála agus go léirmheastach. Ionduchtaíodh an banna isteach sa Rock and Roll Hall of Fame i 2007.
Bunú: 1980-1981.
I Mí Eanáir 1980, bhuail Michael Stipe le Peter Buck sa siopa ceirníní in Athens inar obair Buck. Fuair an bheirt amach go raibh a mblas ceoil cosúil le chéile, go háirithe an punc-rac agus an prótaphunc, Patti Smith, Television agus The Velvet Underground ina measc. Dúirt Stipe, "Tharla go raibh mé ag ceannach na ceirníní ar fad a bhí [Buck] ag sábháil dó féin." Bhuail Stipe agus Buck le Mike Mills agus Bill Berry, comhmhic léinn san University of Georgia, gan mhoill ina dhiaidh sin. Sheinn an bheirt sin ceol le chéile ó nuair a bhí siad in Ardscoil. D'aontaigh an ceathrar dul i gcomhar le chéile ar roinnt amhrán; dúirt Stipe níos moille "Ní raibh scéim mhór riamh taobh thiar de." ". Chaith a mbanna, fós gan ainm, roinnt míonna ag cleachtadh agus sheinn siad a gcéad sheó ar 5ú Aibreáin 1980 ag cóisir lá breithe cara leo, in eaglais Easpagóideach athchóirithe. Smaoinigh an banna ar ainmneacha ar nós "Twisted Kites", "Cans of Piss", agus "Negro Wives", ach rinne siad cinneadh ar "R.E.M.", a roghnaigh Stipe go fánach ó fhoclóir.
D'éirigh baill an bhanna as an ollscoil sa deireadh chun a n-aird a dhíriú ar a ngrúpa forbatha. D'aimsigh siad bainisteoir, Jefferson Holt, úinéir siopa ceirníní ó Chapel Hill, Carolina Thuaidh. Chuaigh ceolchoirm R.E.M. ina bhaile féin chomh mór i bhfeidhm air, bhog sé go Athens. Bhí rath go láithreach beagnach ag R.E.M. in Athens agus sa cheantar mórthimpeall; mhéadaigh na sluaite ag a gceolchoirmeacha go seasta, rud a bhí cúis le roinnt faltanais i saolréim ceoil Athens. Bhí R.E.M. ar chamchuairt le linn na bliana go leith i ndiaidh sin ar fud Deisceart na Stáit Aontaithe. Bhí sé an-doiligh don bhanna ar an chamchuairt mar ní raibh cuairt do ghrúpaí malartacha ag an am. Bhí ar an bhanna an chamchuairt a dhéanamh i seanveain ghorm, tiomáinte ag Holt, agus mhair baill an ghrúpa ar liúntas bia $2 in aghaidh an lae.
Le linn an tsamhraidh 1981, thaifead R.E.M. a gcéad singil, "Radio Free Europe", i stiúideo carrsheirbhíse an léiritheora, Mitch Easter, i Winston-Salem, Carolina Thuaidh. Cuireadh an singil amach ar an lipéad ceirníní neamhspleách áitiúil Hib-Tone. Bhí míle cóip sa chéad chomhdhlúthú, agus díoladh an deireadh iad go tapa. In ainneoin an comhdhlúthú teoranta, bhí an singil molta ag léirmheastóirí, agus luaigh an "New York Times" í mar cheann de na deich singil is fearr sa bhliain.
Ceirníní I.R.S. agus rath cultais: 1982-1986.
Thaifead R.E.M. an ceirnín breisithe "Chronic Town" le Mitch Easter i Mí Dheireadh Fómhair 1981, agus bhí sé ar intinn acu é a chuir amach ar lipéad neamhspleách nua darbh ainm Dasht Hopes. Fuair I.R.S. Records cóip thaispeáinte den chéad seisiún taifeadta ag an bhanna le Easter, áfach, cóip a bhí ag scaipeadh ar feadh míonna. Dhiúltaigh an banna airleacan ón lipéad mór RCA Records, agus shínigh siad conradh le I.R.S. i Mí na Bealtaine 1982. Chuir I.R.S. amach "Chronic Town" i Mí Lúnasa na bliana sin mar a gcéad éisiúint i Meiriceá. Mhol léirmheas "NME" an cheirnín an t-atmaisféar rúndiamhair ag na hamhráin, agus chríochnaigh siad, "Tá sé go hiontach rud chomh neamhéigeantach agus chomh cleasach seo a chloisteáil."
Phéireáil I.R.S. R.E.M. le léiritheoir Stephen Hague ar dtús chun a gcéad albam a thaifeadadh. Ní raibh an banna sásta leis an bhéim a chur Hague ar fhoirfeacht teicniúil, agus d'iarr baill an bhanna ar I.R.S. an taifeadadh a dhéanamh le Easter. Cheadaigh I.R.S. seisiún "tástála," agus d'fhill an banna ar Carolina Thuaidh. Thaifead siad an t-amhrán "Pilgrimage" ansin le Easter agus comhpháirtí taifeadta Don Dixon. Nuair a d'éist siad leis an rian, thug I.R.S. cead don ghrúpa an t-albam a thaifeadadh le Dixon agus Easter. Mar gheall ar a ndrocheachtra le Hague, thaifead an banna an t-albam trí mhodh frithoibríochta; dhiúltaigh siad clíséanna an rac-cheoil, ar nós aonréid ghiotáir nó síntéiseoirí, a bhí coitianta ag an am, a chur ina gceol, chun mothú suthain a chur air. Moladh an t-albam críochnaithe, "Murmur", go hard ag léirmheastóirí nuair a cuireadh é amach i 1983, agus d'ainmnigh "Rolling Stone" é mar a n-albam na bliana. Shroich an t-albam uimhir 36 ar an chairt albam "Billboard". Ba leagan ataifeadadh "Radio Free Europe" an príomhshingil, agus shroich sé uimhir 78 ar an chairt singlí "Billboard" i 1983. In ainneoin an moladh a tugadh don albam, níor díoladh ach 200,000 cóip "Murmur", méid a bhí níos lú ná mar a bhí Jay Boberg ó I.R.S. ag brath air.
Bhí R.E.M. ar theilifis náisiúnta don chéad uair ar "Late Night with David Letterman " i Mí Dheireadh Fómhair 1983, agus sheinn siad amhrán nua neamhainmnithe le linn an chláir. Cuireadh an teideal "So. Central Rain (I'm Sorry)" ar an amhrán sa deireadh, agus ba é an chéad singil óna ndara halbam, "Reckoning" (1984), a bhí taifeadta le Easter agus Dixon chomh maith. Mholadh an t-albam go léirmheastach; scríobh Mat Snow ó "NME" "dearbhaíonn "Reckoning" gur R.E.M. ceann de na grúpaí is corraithí agus is iontaí ar an phláinéad." Cé gur shroich "Reckoning" uimhir 27 ar an chairt albam sna Stáit Aontaithe—i bhfad níos airde ná bunús na bannaí rac-choláistí ag an am—ní raibh sé níos airde ná uimhir 91 sa Bhreatain, de dheasca dáilte uireasaigh agus easpa ama ar an raidió.
a>, le linn an chamchuiart 1985 ag R.E.M. D'athraigh an banna a dtreo lena dtríú halbam, "Fables of the Reconstruction" (1985). Roghnaigh R.E.M. Joe Boyd, fear a d'obair le Fairport Convention agus Nick Drake, mar léiritheoir in áit Dixon agus Easter, agus thaifead siad é i Sasana. Bhí na seisiúin níos doilí ná mar a shíl baill an bhanna go mbeidh siad, agus bhí siad dearóil mar gheall ar dhoineann an gheimhridh agus drochbhia; bhí an banna ar tí cliste mar thoradh na gcúrsaí. Tháinig comhthéacs an albaim ó ghruaim na seisiún sa deireadh. Chruthaigh Stipe snáitheanna scéil i stíl mhiotaseolaíocht an deiscirt; luaigh sé in agallamh i 1985 gur ghlac sé spreagadh ón "smaoineamh ar seanfhir ina suí cois tine, ag seachadadh ... finscéalta agus fabhalscéalta ar an chlann clainne." Díoladh níos mó cóipeanna "Fables of the Reconstruction" ná ceirnín ar bith eile a bhí curtha amach ag I.R.S. i Meiriceá go dtí an pointe sin. Ní raibh rath mór ag an cheirnín san Eoraip, áfach, agus bhí glacadh measctha aige go léirmheastach; shíl roinnt criticeoirí go raibh sé duairc agus taifeadta go dona. Mar aon leis na ceirníní roimhe sin, thug raidió na cuilithe neamhaird ar shinglí an albaim. Bhí leisce ar an bhanna rath cuilithe a fháil, rud a bhí ag cur frustrachas ar I.R.S.
Fuair R.E.M. Don Gehman dona gceathrú halbam, fear a léiriú saothair John Mellencamp. Bhí guth Stipe níos gaire do thús cadhnaíochta an cheoil sa toradh, "Lifes Rich Pageant" (1986). Dúirt Peter Buck in agallamh leis an "Chicago Tribune" i 1986, "tá Michael ag éirí níos fearr sna rudaí atá sé ag déanamh, agus tá a mhuinín ag méadú. Agus sílim go dtaispeántar sin sa teilgean a ghutha." Bhí díolacháin an albaim i bhfad níos fearr ná "Fables of the Reconstruction", agus shroich sé uimhir 21 ar an chairt albam "Billboard". Thug raidió na cuilithe tacaíocht don singil "Fall on Me" chomh maith. Ba é "Lifes Rich Pageant" an chéad albam ór ag an banna, mar díoladh níos mó ná 500,000 cóip i Meiriceá. Cé go raibh tacaíocht R.E.M bunaithe ar raidió na gcoláistí Meiriceánach fós, bhí an banna ag fáil cnaga ar raidió na cuilithe don chéad uair; bhí frithbheart ó raidió rogha 40 na cairte fós, áfach. I ndiaidh dea-thoradh "Lifes Rich Pageant", chuir I.R.S. "Dead Letter Office" amach, díolaim amhrán a bhí taifeadta ag an bhanna le linn a seisiún albam. Bhí cuid mhór na rianta eisithe mar thaobhanna-B, nó neamheisithe roimhe sin. Gan mhoill ina dhiaidh sin, theaglamaigh I.R.S. físeáin cheoil R.E.M. (seachas "Wolves, Lower") agus chuir siad iad amach mar an chéad éisiúint fhíseán ag an bhanna, "Succumbs".
Rath na hurfhuascailte: 1987-1993.
Ní raibh Don Gehman in ann an cúigiú halbam R.E.M. a léiriú, agus chomhairligh sé Scott Litt dóibh. Léireoidh Litt an chéad chúig albam eile ag an bhanna. Bhí cuid de na liricí pholaitiúla is soiléire ag Stipe ar "Document" (1987), go háirithe ar "Welcome to the Occupation" agus "Exhuming McCarthy, freagairtí ar an atmaisfeár polaitiúil coimeádach sna S.A.M. sna hochtóidí faoi uachtaránacht Ronald Reagan. Scríobh John Pareles ina léirmheas an albaim sa "New York Times", "tá "Document" muiníneach agus ládasach; má tá R.E.M. ar tí bogadh ó stádas banna cultais go gnaoi na coitiantachta, forógraíonn an t-albam go rachaidh an banna ansin ar breith a mbéil féin." Ba albam urfhuascailte é "Document" do R.E.M., agus shroich an chéad singil, "The One I Love", rogha 20 na cairte sna S.A.M., sa Bhreatain, agus i gCeanada. I Mí Eanáir 1988, ba é "Document" an chéad albam ag R.E.M. a díoladh milliún cóip. Mar thoradh d'urfhuascailt an bhanna, dhearbhaigh clúdach "Rolling Stone" i Mí na Nollag 1987 gurb é R.E.M. "An banna rac is fearr i Meiriceá."
D'fhag R.E.M. I.R.S. nuair a bhí a gconradh caite, mar níor dháil siad a gceirníní thar sáile go sásúil, agus shínigh siad leis an lipéad mór Warner Bros. Records. Chuir I.R.S. amach an díolaim "Eponymous" i 1988. Bhí bunús singlí an bhanna ar an cheirnín, chomh maith le roinnt amhráin annamha. Thaifead an chéad albam an bhanna le Warner Bros., "Green" (1988), i Nashville, Tennessee, agus léirigh sé an grúpa ag baint tástála lena bhfuaim. Bhí rianta an albaim sa réimse ón chéad singil, an t-amhrán teann "Stand" (cnag mór i Meiriceá), go hábhair níos polaitiúla, ar nós an t-amhrán rac "Orange Crush" faoin Chogadh Vítneam, agus "World Leader Pretend," faoin Chogadh Fhuar. Tá 4 mhilliún cóip "Green" díolta ar fud na cruinne. Thacaigh an banna an t-albam lena gcamchuairt is mó agus is forbartha go hamharcach; bhí teilgin agus scannáin ealaíne ar an ardán. I ndiaidh an chamchuairt "Green", rinne baill an bhanna cinneadh neamhoifigiúil sos a thabhairt ar feadh na chéad bhliana eile, an chéad sos fada i stair an bhanna.
Tháinig R.E.M. le chéile arís i lár 1990 chun a seachtú n-albam, "Out of Time", a thaifeadadh. Bhí an stíl cheoil ag an bhanna ar an albam seo an-difriúil óna n-albaim roimhe sin, mar chum baill an bhanna amhráin le ionstraimíocht neamhthraidisiúnta do rac-cheol, maindilíní, orgáin, agus giotáir fuaimiúla ina measc. Cuireadh "Out of Time" amach i Mí an Mhárta 1991, agus ba é an chéad albam R.E.M. ar bharr na cairteacha sna S.A.M. agus sa Bhreatain. Díoladh 4.2 milliún cóip an albaim sna Stáit Aontaithe amháin, agus 12 mhilliún cóip ar fud na cruinne go dtí 1996. Ba chnag domhanda í "Losing My Religion", príomhshingil an albaim, agus casadh í go rialta ar raidió agus ar MTV. Ba í "Losing My Religion" an singil is airde ar na cairteacha ag an bhanna sna S.A.M., agus shroich sí uimhir a ceathair ar an chairt "Billboard". "Ní raibh mórán eachtraí athraithe saoil inár slí beatha mar gheall ar chomh dréimreach is a bhí ár slí beatha" arsa Mills blianta ina dhiaidh. "Más maith leat bheith ag labhairt faoi eachtraí athraithe saoil, sílim gur 'Losing My Religion' an ceann is gaire." Ba chnag mhór í an dara shingil, "Shiny Happy People" (ceann de na trí amhrán ar an cheirnín le guth Kate Pierson ó The B-52's, banna Athens eile), agus shroich sé uimhir 10 sna S.A.M. agus uimhir a sé sa Bhreatain. Chruinnigh "Out of Time" seacht n-ainmniúchán do R.E.M. ag bronnadh na nduaiseanna Grammy i 1992, an méid ainmniúchán is mó ag ealaíontóir ar bith sa bhliain sin. Bhain an banna trí dhuais: an t-Albam Ceoil Mhalartaigh is Fearr, agus dhá cheann do "Losing My Religion", an Físeán Ceoil Ghearr is Fearr, agus an Taispeáint Popcheoil is Fearr le Beirt nó Grúpa le Guth. Níor chuaigh R.E.M. ar camchuairt chun "Out of Time" a chur chun cinn; sheinn siad sraith seónna aonánach ina háit, taispeáint a bhí taifeadta do "MTV Unplugged" ina measc.
D'fhill R.E.M. chuig an stiúideo i 1991, i ndiaidh roinnt míonna saoire, chun a gcéad albam eile a thaifeadadh. Chuir siad amach "Automatic for the People" i ndeireadh 1992. Cé go raibh sé ar intinn ag an bhanna albam níos crua a dhéanamh i ndiaidh innigh bhoig "Out of Time", bhí "Automatic for the People" dubhach sa deireadh, dúirt "Melody Maker" gur "bhog [sé] i sraoilleadh níos cráite fós". Bhí an t-albam ag baint le téamaí caillte agus dobróin, ag bhí spreagtha leis an "mothú ... [go bhfuil] tríocha bliain thairis agat," dar le Buck. Bhí cóiriúchán téad déanta ag iardhordghiotáraí Led Zeppelin John Paul Jones ar roinnt amhrán. I mbarúlacha neart léirmheastóirí (chomh maith le Buck agus Mills), is é an t-albam is fearr ag an bhanna. Shroich "Automatic for the People" uimhir 1 ar chairt na Breataine, agus uimhir 2 i Meiriceá; bhí trí shingil ón albam i rogha 40 na cairte Meiriceánaí chomh maith, "Drive", "Man on the Moon", agus "Everybody Hurts". Díoladh ionann agus deich milliún cóip an albaim ar fud na cruinne. Mar aon le "Out of Time", ní dheachaigh an banna ar camchuairt chun an albaim a thacú. Mar thoradh den chinneadh seo, agus an chuma fhisiciúil a bhí ar Stipe, thosaigh luaidreáin go raibh an amhránaí ag fáil bháis; shéan an banna iad go tréan.
"Monster" agus "New Adventures in Hi-Fi": 1994-1996.
I ndiaidh dhá albam faoi shiúl mall, ba "cheirnín 'rac', leis an rac i gcomharthaí athfhriotail" é "Monster", dar le Buck. I gcodarsnacht leis na halbaim roimhe, bhí giotáir fhiartha, easpa fordhubála, agus blas glam-rac na 1970í sa cheol "Monster". Mar aon le "Out of Time", bhí "Monster" i marr na cairte i Meiriceá agus sa Bhreatain. Díoladh ionann agus naoi milliún cóip an albaim ar fud an domhain. Ba iad "What’s the Frequency, Kenneth?" agus "Bang and Blame" an dá shingil dheireanacha ag an bhanna i rogha 40 na cairte Meiriceánaí, cé go raibh gach singil ón albam i rogha 30 na cairte Briotanaí.
I mí Eanáir 1995 chuir R.E.M. tús lena gcéad chamchuairt i gceann sé bliana. Ba rath mór í an chamchuairt go tráchtála, ach ba sheal doiligh é don ghrúpa. Ar 1ú Márta, thit Berry i meirfean ar an ardán i Lausanne, an Eilvéis. Tharla sé go raibh ainéaras inchinne air. Cuireadh é faoi scian gan mhoill, agus tháinig sé chuige féin go hiomlán i gceann míosa. Níorbh ainéaras Berry ach tús sraith fadhbanna sláinte a shuaitheadh an chamchuairt "Monster". Rinneadh obráid bhoilg ar Mills i Mí Iúil chun greamán stéige a bhaint; mí i ndiaidh sin, bhí obráid éigeandála déanta ar Stipe chun maidhm sheicne a dheisiú. I ainneoin na bhfadhbanna a bhí acu, bhí bunús albaim nua thaifeadta ag an ghrúpa agus iad ar an bhóthar. Thug an banna taifeadáin ocht-rian leo chun na gceolchoirmeacha agus na dtástálacha fuaime a thaifeadadh, agus bhain siad úsáid astu mar bhonn an albaim.
Athshínigh R.E.M. le Warner Bros. Records i 1996 do US$80 milliún, an conradh taifeadta is costasaí riamh ag an am. Bhí "New Adventures in Hi-Fi" (1996) sa dara háit ar an chairt Mheiriceá agus i mbarr cairte na Breataine ar dtús, ach níor díoladh ach cúig mhilliún cóip an albaim sa deireadh, cúlú ón rath a bhí ag an ghrúpa sa chúig bliana roimhe sin. Mhaígh an scríbhneoir "Time" go raibh díolacháin an albaim níos lú ná na halbaim roimhe mar bhí cumhacht tráchtála an rac malartach san iomlán ag meath. Sa bhliain chéanna, scar R.E.M. lena mbainisteoir Jefferson Holt; bhí sé ina scéal reatha gur tharla sin mar thoradh de chúisimh gnéaschiaptha a bhí curtha roimhe ag ball oifig bhaile an bhanna in Athens. Chuaigh dlíodóir an ghrúpa, Bertis Downs, i mbun bainisteoireachta.
Imeacht Berry agus "Up": 1997-2000.
Tháinig an banna le chéile i dteach saoire Buck i Kauai, Hawaii, chun taispeánta a thaifeadadh don chéad albam eile. Bhí sé ar intinn ag an bhanna a bhfuaim a athchruthú, le lúba drumaí agus tástálacha cnaguirlisí san áireamh. Go díreach nuair a bhí na seisiúin ag tosú i nDeireadh Fómhair, d'inis Berry do bhaill eile an bhanna, i ndiaidh míonna athmhachnaimh agus díospóireachtaí le Downs agus Mills, go raibh sé ag éirí as an ghrúpa. Dúirt Berry leo nár éirigh sé as an bhanna dá scoirfidís mar thoradh, agus d'aontaigh Stipe, Mills agus Buck leanúint mar bhanna trípháirteach, le beannacht Berry. D'fhógair Berry a n-imeacht go poiblí trí seachtaine níos moille. Dúirt Berry leis na meáin, "Níl ann ach nílim chomh tógtha leis seo a dhéanamh agus a bhínn roimhe seo ... tá an post is fearr sa domhan agam. Ach táim sásta anois suí siar agus machnamh a dhéanamh agus b’fhéidir nach bheith i mo phop-réalt go fóill." D'admhaigh Stipe go mbeadh an banna difriúil gan rannpháirtí mór: "Domsa, do Mike agus do Peter, mar R.E.M., an R.E.M. muid fós? Measaim gur madra fós madra tríchosach. Níl ann ach ní mór dó rith go difriúil."
Chuir an banna a seisiúin thaifeadadh sceidealaithe ar ceal mar thoradh den imeacht Berry. "Gan Bill, bhí sé difriúil, mearbhlach," a dúirt Mills blianta ina dhiaidh. "Ní raibh a fhios againne cad a dhéanamh go díreach. Níor fhéidir linn cleachtadh a dhéanamh gan dhrumadóir." Chuaigh na baill R.E.M. fágtha ag obair arís i Mí Feabhra 1998 i Toast Studios i San Francisco. Chuir an banna deireadh lena gcomhoibriú le Scott Litt, a mhair deich mbliana, agus d'fhostaigh siad Pat McCarthy chun an cheirnín a taifeadadh. Fostaíodh Nigel Godrich mar léiritheoir cúnta, agus d'obair iarbhall Screaming Trees Barrett Martin agus drumadóir camchuairte Beck Joey Waronker. Bhí na seisiúin ciaptha le teannas, agus bhí an grúpa láimh le scaoileadh. D'eagraigh Bertis Downs cruinniú éigeandála; shocraigh baill an bhanna a bhfadhbanna, agus d'aontaigh siad go leanfaidís ar aghaidh mar ghrúpa. Ba í "Daysleeper" an chéad singil ón albam "Up" (1998), a bhí i rogha 10 na cairte ar dtús i Meiriceá agus i mBreatain. Ba theip choibhneasta an t-albam, áfach; níor díoladh ach 900,000 cóip i lár 1999 sna Stáit Aontaithe, agus níor díoladh ach dhá mhilliún cóip ar fud na cruinne sa deireadh. Nuair a bhí díolacháin R.E.M. ag meath i Meiriceá, bhí bonn tráchtála an bhanna ag bogadh chun na Breataine, tír inar díoladh níos mó ceirníní R.E.M. in aghaidh an duine ná i dtír ar bith eile agus tír ina raibh singlí R.E.M. i rogha 20 na cairte go rialta.
Bliain i ndiaidh eisiúint "Up", chum R.E.M. an scór ionstraime don scannán beathaisnéiseach Andy Kaufman "Man on the Moon", an chéad rud dá gcineál don ghrúpa. Tháinig teideal an scannáin ón amhrán "Automatic for the People" darbh ainm céanna. Cuireadh an t-amhrán "The Great Beyond" amach mar shingil ón albam fuaimrian "Man on the Moon". Níor shroich "The Great Beyond" ach uimhir 57 ar an phop-chairt Mheiriceánach, ach ba í an singil is airde ag an bhanna ar chairt na Breataine; shroich sé uimhir a trí i 2000.
"Reveal" agus "Around the Sun": 2001–2005.
Thaifead R.E.M. bunús an dara halbam déag acu, "Reveal" (2001), i gCeanada agus in Éirinn ó Bhealtaine go Deireadh Fómhair 2000. Bhí an "siúl doilíosach" céanna ag "Reveal" mar a bhí ag "Up"; bhí drumadóireacht Joey Waronker ar an albam, agus bhí lámh ag Scott McCaughey (comhbhunaitheoir an bhanna The Minus 5 le Buck) agus bunaitheoir na Posies Ken Stringfellow chomh maith. Díoladh níos mó ná ceithre mhilliún cóip an albaim ar fud an domhain, ach sna Stáit Aontaithe níor díoladh ach an méid cóipeanna céanna is a bhí ag "Up". Ba í "Imitation of Life an chéad singil, agus shroich sé uimhir a sé sa Bhreatain. Rinne an tOirmhinneach Al Friston, agus é ag scríobh do "Rock's Backpages", cur síos ar an albam ná "lán le sáráilleacht i ngach cor agus casadh," i gcodarsnacht lena "n-obair gan mórán dealraimh, go bunúsach, ar "New Adventures in Hi-Fi" agus "Up"." Ar an chuma chéanna, scríobh Rob Sheffield sa "Rolling Stone" gur "atosú spioradálta, bunaithe ar atosú ceolmhar" é "Reveal", agus mhol sé a "háilleacht iontach go buan"
I 2003, chuir Warner Bros. amach an albam díolama "[", le dhá amhrán nua, "Bad Day" agus "Animal" ina mheasc. Sa bhliain chéanna, ba mhór an ábhar iontais é nuair a tháinig Bill Berry ar an láthair le linn ceolchoirme R.E.M. i Raleigh, Carolina Thuaidh. Chan sé gutha tacaithe ar "Radio Free Europe", agus ansin sheinn sé na drumaí ar "Permanent Vacation", amhrán luath de chuid R.E.M.; bá í an chéad taispeáint aige leis an bhanna i ndiaidh a scoir.
Chuir R.E.M. "Around the Sun" amach i 2004. Le linn léiriú an albaim i 2002, dúirt Stipe, "tá glór ag an albam go bhfuil sé ag imeacht ón chúpla albam roimhe seo isteach i raon R.E.M. anaithnid. Sórt bunúsach agus uallach." I ndiaidh éisiúint an albaim, dúirt Mills, "sílim, go hionraic, go raibh sé beagán níos moille sa deireadh ná mar a bhí ar intinn acu, i dtéarmaí luas na hamhráin san iomlán." Bhí glacadh measctha ag "Around the Sun" go léirmheastach, agus ní raibh sé níos airde ná uimhir 13 ar an chairt "Billboard". Bhí an chéad singil ón albam, "Leaving New York", i rogha 5 na cairte sa Bhreatain. D'fhostaigh an banna drumadóir camchuairte lánaimseartha nua, Bill Rieflin, a bhí ina bhall de Ministry roimhe sin, don cheirnín agus an chamchuairt ina dhiaidh. Chuaigh R.E.M. ar an chamchuairt Vote for Change i ndeireadh 2004 le Bruce Springsteen, Pearl Jam, Bright Eyes agus grúpaí eile. Le linn 2005, bhí an banna ar an chéad chamchuairt an domhain acu ón chamchuairt "Monster" deich mbliana roimhe sin. Bhí R.E.M. páirteach sa Live 8 i Londain i rith na camchuairte.
"Accelerate": 2006–2011.
Chuir EMI, ar leo an chatalóg I.R.S., amach albam díolama a chuimsigh saothar R.E.M. le linn na mblianta a chaith siad ar an lipéad darbh ainm "And I Feel Fine... The Best of the I.R.S. Years 1982-1987" i 2006. Cuireadh amach an DVD ' ag an am chéanna. I Meán Fómhair na bliana sin, sheinn an ceathrar baill an bhanna ó thús le chéile dona n-ionduchtú isteach sa Georgia Music Hall of Fame. Agus iad ag cleachtadh don deasghnáth, thaifead an banna clúdach "9 Dream" le John Lennon do ', albam ómóis do thairbhe Amnesty International. Ba é an t-amhrán, curtha amach mar shingil don albam agus don fheachtas, an chéad taifeadadh ag an bhanna le Bill Berry óna himeacht beagnach deich mbliana roimhe sin. Ainmníodh R.E.M. d' ionduchtú sa Rock and Roll Hall of Fame sa Deireadh Fómhair 2006, an chéad bhliain agus iad inainmnithe. Glacadh an banna isteach sa Halla in éineacht le ceithre ainmnitheach eile sa bhliain sin ag an deasghnáth ionduchtaithe sa Waldorf-Astoria Hotel i Nua Eabhrac ar an 12ú Márta 2007. D'ionduchtaigh Eddie Vedder, príomhamhránaí le Pearl Jam, an grúpa isteach sa Halla, agus sheinn siad ceithre amhrán le Bill Berry.
Thosaigh obair ar an ceithre albam déag ag an bhanna i dtosach 2007. Thaifead an grúpa leis an léiritheoir Jacknife Lee i Vancouver agus i mBaile Átha Cliath, áit inar sheinn siad cúig sheó san Amharclann Olympia idir 30ú Meitheamh agus 5ú Iúil mar "cleachtadh oibrithe". Cuireadh "R.E.M. Live", an chéad albam beo ag an bhanna (ó cheolchoirm i mBaile Átha Cliath i 2005), amach i nDeireadh Fómhair 2007. Chuir R.E.M. "Accelerate" amach i dtosach 2008. Bhí an t-albam ag uimhir a dó ar an chairt "Billboard" ar dtús, agus ba é an t-ochtú albam ag an bhanna i mbarr na cairte sa Bhreatain. Shíl léirmheastóir "Rolling Stone" David Fricke go raibh "Accelerate" níos fearr ná na halbaim eile ag an bhanna i ndiaidh imeacht Berry; mhaígh sé gurb é "ceann de na ceirníní is fearr a rinne R.E.M. riamh."
Stíl Cheoil.
In agallamh i 1988, chuir Peter Buck síos ar amhráin choitianta R.E.M. ná "rudaí sa mhionghléas, meánluas, dothuigthe, scoth-rac-tíre bailéadach. Sin an rud a síleann gach duine agus ar mhodh, is fíor é." Cuirtear cumadóireacht ar fad i leith an bhanna go hiomlán, cé go gcumann baill aonair bunús amhrán áirithe in amanna. Bíonn vóta cothrom ag gach ball sa chóras cumadóireachta; d'admhaigh Buck, áfach, gurb annamh é nuair a leanann Stipe smaoineamh nach maith leis, mar is liriceoir an bhanna é. Roinneadh an obair sa chóras cumadóireachta i measc na bunbhaill: scríobh Stipe na liricí, agus leag sé amach séiseanna; dhruid Buck an banna le treonna ceoil nua; agus chuir Mills agus Berry an dlaoi mhullaigh ar na dréachtaí mar go raibh níos mó taithí ceoil acu.
Canann Michael Stipe i "bhfíoracha gutha olagónach, caointe, stuach", dar le beathaisnéisí R.E.M. David Buckley. Armónaíonn Stipe le Mills go minic in amhráin; sa chufa i "Stand", canann Mills agus Stipe liricí i ndiaidh a chéile, agus déantar comhrá mar thoradh. Bhí ailt luatha faoin bhanna dírithe ar an stíl amhránaíochta ag Stipe (chuir an "Washington Post" síos uirthi ná "mungailt"); bhí a liricí dothuigthe go minic mar gheall uirthi. Dhearbhaigh an scríbhneoir "Creem" John Morthland, "níl a fhios agam fós cad atá na hamhráin seo faoi, mar ní raibh mé nó duine ar bith eile atá aithne agam air ábalta liricí R.E.M. a aithint riamh," ina léirmheas ar "Murmur". Dúirt Stipe i 1984, "níl ann ach an bhealach a chanaim. Dá ndéanfainn iarracht í a stiúradh, bheadh sí bréagach go leor." D’áitigh léiritheoir Joe Boyd ar Stipe a hamhránaíocht a dhéanamh níos soiléire le linn an taifeadadh "Fables of the Reconstruction."
Seasaigh Stipe air go raibh cuid mhór a liricí luatha "seafóideach"; dúirt sé, "tá a fhios acu go léir nach bhfuil focail, "per se", le roinnt mhór an stuif luaith. Níor chuimhin liom orthu fiú." Leis an fhírinne a rá, d'oibrigh Stipe go dian ar na liricí i gcuid mhór amhrán luath R.E.M. Mínigh Stipe i 1984 go raibh a liricí cosúil le "pictiúir simplí" nuair a thosaigh sé, ach i ndiaidh bliana d'éirigh sé leamh den dóigh sin agus "thosaigh mé ag baint trialach as liricí gan chiall soiléir go cruinn, agus lean sé ar aghaidh ó shin amach." I lár na n-ochtóidí, agus amhránaíocht Stipe ag éirí níos soiléire, rinne an banna cinneadh go mbeadh ciall níos liteartha ag a liricí. Mhínigh Mills, "nuair atá trí cheirnín déanta agat agus tá roinnt amhrán scríofa agat agus tá siad ag éirí níos fearr agus níos fearr go liriciúil, ba í an chéad chéim eile ná duine éigin a chur ceist ort, an bhfuil tú ag rá rud ar bith? Agus bhí an mhuinín ag Michael ag an phointe sin ná "táim" a rá..." Bhí amhráin ar nós "Cuyahoga" agus "Fall on Me" ar "Lifes Rich Pageant" ag baint le cúrsaí truaillithe. Phléigh Stipe le cúrsaí níos polaitiúla ina liricí ar "Document" agus "Green". "Níor ach fritoradh é ár ngníomhaíochas polaitiúil agus ábhair na n-amhrán don áit ina raibh muid, agus na rudaí a bhí timpeall orthu, agus b' fhíoruafás é," arsa Stipe níos moille. "Ní raibh rud ar bith le déanamh i 1987 agus '88 ach bheith gníomhach" Cé gur choinneáil Stipe ag scríobh amhrán faoi chúrsaí polaitiúla ar nós "Ignoreland" agus "Final Straw", bhí albaim níos moille dírithe ar ábhair eile. Phléigh "Automatic for the People" le "mortlaidh agus bás. Stuif mhórfhoclach go leor," dar le Stipe, ach rinne "Monster" léirmheas ar grá agus cultúr na gcoitiantachta.
Dearbhaíonn mórán daoine gurb í an stíl ghiotáir ag Peter Buck ná an gné is idirdhealaithí sa cheol R.E.M. Le linn na 1980í, chuir an stíl "tíosach, airpéitseach, fileata" ag Buck an banna rac-tíre Meiriceánach na 1960í The Byrds i gcuimhne d'iriseoirí ceoil Briotánacha. Dúirt Buck "bhí tionchar mór ag [giotáraí na Byrds] Roger McGuinn orm mar ghiotáraí." Rinneadh codarsnachtaí leis an seinm giotáir ag Johnny Marr, sa ghrúpa rac malartach comhaimseartha The Smiths. Cé gur chuir Buck i gcéill go raibh suim aige sa bhanna, d'admhaigh sé gur chuir daoine isteach air ar dtús nuair a chuir siad ceisteanna air dá mbeadh tionchar ag Marr air, agus cháin sé na Smiths mar thoradh. Seachnaíonn Buck aonréid ghiotáir de gnáth; mhínigh sé i 2002, "Tá a fhios agam go mbíonn daoine ar mire nuair a sheinneann giotáraí aonréid te, ach ní chumaim amhráin atá fóirsteanach do sin, agus níl suim agam ann. Is féidir liom iad a dhéanamh dá mbeadh sé orm, ach ní maith liom iad." Tá tionchar ag Paul McCartney agus Chris Squire ó Yes ar an stíl séiseach atá ag Mike Mills ar an dordghiotár; dúirt Mills, "Sheinn mé dord séiseach i gcónaí, cosúil le dord pianó ar dhóigheanna... Ní raibh sé ar intinn agam riamh an dord bun-nóta traidisiúnta, glasáilte sa druma speiche, a sheinm." Tá níos mó oiliúint cheoil ag Mills ná ag baill eile an bhanna, agus dúirt sé go raibh sé "níos éasca [dom] réaltacht a dhéanamh de smaoinimh cheoil dothuigthe" mar thoradh.
Oidhreacht.
Bhí R.E.M. thar a bheith tábhachtach sa chruthú agus san fhorbairt de sheánra rac malartach. Dearbhaíonn Allmusic, "Is iad R.E.M. an pointe nuair a rinneadh rac malartach den iarphunc." Sna luath-ochtóidí, bhí an rac malartach ag R.E.M. i gcontrárthacht le seánraí an iarphunc agus na nuathoinne a tháinig roimhe. Thug an iriseoir ceoil Simon Reynolds faoi deara gur ghlac ghluaiseacht an iarphunc ag deireadh na 1970í agus ag tosach na 1980í "sraitheanna ceoil ón bhiachlár", go háirithe ó na 1960í, agus, "i ndiaidh dímhearaithe an iarphunc agus scéimeanna an Pop Nua, mhothaigh sé go saorthach bheith ag éisteacht le ceol bunaithe ar misteachas agus ar géilleadh aoibhinn." Dhearbhaigh Reynolds gur thug R.E.M. ceol na 1960í ar ais ina chuimhne le "clingeacha giotáir plangent agus guta sa stíl ceol tíre," agus gur "mhúscail siad, go tnúthánach agus go dothuigthe, samhlaoidí agus teorainneacha úr do Mheiriceá"; mhaígh sé gurbh iad "ceann de na dhá bhanna rac malartach is fearr na linne." I ndiaidh eisiúna "Murmur", bhí éifeacht níos mó go ceolmhar agus go tráchtála ag R.E.M. ná ag grúpaí luatha eile sa seánra malartach a bhí á fhorbairt, agus fágadh roinnt grúpaí jangle pop eile ina ndiaidh.
Ba spreagadh é an rath luath ag bhí ag R.E.M. do bhannaí malartacha eile. Thagair "Spin" don "eiseamláir R.E.M."—cinnidh a rinne R.E.M. ina slí bheatha a thabhairt treoirlínte do ealaíontóirí malartacha eile ina slite beatha féin. Scríobh Charles Aaron i "Spin", "Léirigh siad cé chomh fada agus a fhéadfadh le banna faoi chuim, spreagtha sa phunc, a dhul istigh sa tionscal gan a n-ionracas ealaíonta a dhíol i mbealach fhollasach ar bith. Fuair siad amach an bhealach le ceannach isteach, chan díol amach-lena rá ar chaoi eile, bhain siad amach an Aisling Bhoithéimeach Mheiriceánach." Dúirt Steve Wynn de Dream Syndicate, "Thionscain siad cluiche liathróide úrnua do na bhannaí eile go hiomlán a ghlacadh leis cibé acu gurb é Sonic Youth nó na Replacements nó Nirvana nó Butthole Surfers.


Palau.
Tír Mhicrinéiseach is ea Palau atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Melekeok an phríomhchathair ach is é Koror an chathair is mó sa tír.


Gorillaz.
Banna ceoil samhalta nó fíorúil is ea iad Gorillaz a chruthaigh Damon Albarn and Jamie Hewlett sa bhliain 1998. Tá ceithre phearsa bhréagach nó charachtar grafach sa bhanna fíorúil - Murdoc Niccals, 2D, Noodle agus Russel Hobbs. I ndáiríre, comhoibraíonn ceolteoirí éagsúla chun an cheoil a chumadh ach is é Damon Albarn amháin a bhfuil buanbhaint aige leis an togra mar cheoltóir.


Oifig na nOibreacha Poiblí.
Tá Oifig na nOibreacha Poiblí ar cheann de na comhlachais stáit is sine in Éirinn. Bunaíodh í i Lúnasa 1831, chun maoirseacht náisiúnta a dhéanamh ar oibreacha poiblí, idir shibhialta agus mhíleata, amhail tógáil bóithre agus iarnróid, chomh maith le feabhsú uiscebhealaí. Chuir an Oifig cuid mhaith de na hoibreacha ar siúl le linn an Ghorta Mhóir, chun faoiseamh a chur ar fáil don chosmhuintir.
Ó shin i leith, is é an dualgas is mó atá ar an oifig ná chun aire a thabhairt agus athchóiriú agus cosaint a dhéanamh ar oidhreacht thógtha agus nádúrtha na hÉireann agus ar shéadchomharthaí na hÉireann. Le linn na 1960idí, bhí an Oifig i mbun athchóiriú a dhéanamh ar Chaisleán Chill Chainnigh agus forbairt Pháirc Náisiúnta Chill Airne. Ó shin i leith, tá athchóiriú déanta aici ar leithéidí Chaisleán Bhaile Átha Cliath agus ar Thithe an Rialtais ag Sráid Mhuirfean.


Samó.
Tír Pholainéiseach is ea Samó atá suite san Aigéan Ciúin. Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa nó Independent State of Samoa a thugtar uirthi go hoifigiúil. Bhain sí neamhspleáchas amach ón Nua-Shéalainn sa bhliain 1962.
Is iad Upolu agus Savaiʻi na príomhoileáin. Is í Apia an phríomhchathair. Tá sí suite in Upolu.


Tonga.
Tír Pholainéiseach is ea Tonga atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Nukuʻalofa an phríomhchathair agus an chathair is mó.


Vanuatú.
Tír Mheilinéiseach is ea Vanuatú atá suite san Aigéan Ciúin. Is é Port Vila an phríomhchathair agus an chathair is mó.


San Críostóir-Nimheas.
Tír is ea San Críostóir-Nimheas atá suite i Muir Chairib. Is é Basseterre an phríomhchathair agus an chathair is mó sa tír.
Nimheas i dtosach an ghrianghraif agus San Críostóir sa chúlra


San Uinseann agus na Greanáidíní.
Tír is ea iad San Uinseann agus na Greanáidíní atá suite i Muir Chairib. Is é Kingstown an phríomhchathair agus an chathair is mó sa tír.


Araicnid.
Is rang iad Araicnid ("Arachnida") de ainmhíthe inveirteabrach sa fo-fíleam Chelicerata.


CLG Chontae Aontroma.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Aontroim, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Aontroma, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Stair.
Ba sa bhliain 1885 a bunaíodh Gaeil Bhéal Feirste (nó Ceannródaithe Bhéal Feirste mar ab’fhearr aithne orthu san am), an chéad chlub de chuid Chumann Lúthchleas Gael i gContae Aontroma. Is don Athair J. Ó Raghallaigh (arbh as Loch gCaol ó dhúchas dó) a théann an chreidiúint uile as bratach Mhicheál Uí Chíosóg a ardú sa chontae.
Go gairid ina dhiaidh sin tháinig ceithre chlub iomána eile ar an fhód, mar a bhí: Cláirsigh Bhéal Feirste, Lámha Dearga Lios na gCearrbhach, Club William Orr agus Raonairí Divis.
Díol spéise é, b’fhéidir, an mhír eolais a tháinig ón Ard-Chomhairle lena chur in iúl "go bhfuarthas £3 ó Aontroim mar tháillí ballraíochta don bhliain 1885."
I ndiaidh Scoilt Pharnell, d’imigh na cúig chlub in Aontroim in éag agus níor tugadh faoi Chumann Lúthchleas Gael a chur ar a bhonnaí arís sa chontae go dtí mí Dheireadh Fómhair 1898. Ba é Club Iomána na Craoibhe Rua, nuair a bunaíodh é, a chuir tús leis an ghluaiseacht. Chuir oifigigh an chlub ráiteas amach ag impí "ar fheara C.L.G. Aontroma agus Uladh an t-aighneas polaitiúil a bhí eatarthu a chur i leataobh agus seasamh le chéile arís eile de mheon na aontachta agus na cairdine faoi bhratach na sean-Ghael sa bhliain stairiúil seo, comóradh céad bliain 1798."
Le himeacht aimsire, tháinig clubanna C.L.G. eile ar an fhód agus nuair a bunaíodh An Bord Contae i 1900/01 d’fhéadfaí a rá, gan aon amhras, go raibh Athnuachan Ghaelach na hÉireann in Aontroim faoin lán seoil.
Duaiseanna.
1964, ‘65, ‘66, ‘67, ‘70, ‘72, ‘73, ‘74, ‘76, ‘78, ‘79, ‘80, ‘81, ‘82, ‘88, ‘89, ‘91, ‘92, ‘94, ‘95, ‘96, ‘98, ‘99, '00, 2002, '06
Tagairtí.
A


Everton Football Club.
Is club peile Sasanach é Everton Football Club atá suite i Learpholl. Bunaíodh an Everton sa bhliain 1878. Imríonn sé i nGoodison Park. Na dathanna baile a chaitheann sé ná léinte ghorma, briste bána agus stocaí bána. As baile, caitheann sé léinte bhána le bríste agus stocaí dubha.


Comhshaol.
Is éard is comhshaol ann ná téarma a chuireann síos ar rudaí beo agus neamhbheo ar ann dóibh go nádúrtha ar an Domhan nó cuid de (mar shampla, comhshaol i dtír ar leith). Cuimsíonn an téarma roinnt comhábhar riachtanacha.


Bord na Gaeilge UCD.
Bunaíodh Bord na Gaeilge UCD sa bhliain 1997 leis an aidhm an Ghaeilge agus an cultúr Gaelach a chur chun tosaigh san Ollscoil is mó in Éirinn. Ó shin i leith cuireadh iliomad tionscnamh sa tsiúil, tionscnaimh atá ag dul ó neart go neart.
I measc na dtionscnamh sin tá Scéim Chónaithe Ghaeilge Bhord na Gaeilge. Baineann na mic léinn seo le dámhanna eagsúla de chuid na hOllscoile agus eagraíonn siad imeachtaí eagsúla leis an teanga a chur chun tosaigh. Chomh maith leis sin tá sé ar chumas na mac léinn seo modúl faoi leith a dhéanmh mar chuid de clár "Horizons UCD" a chuireann traenáil orthu le cumarsáid a dhéanamh, imeachtaí a eagrú agus obair a dhéanamh leis na meáin., léinn seirbhíse atá i gceist anseo nó 'service learning' mar a ghlaotar air i dtíortha eile.
I mbliana, bhí na scileanna seo le feiceál go soiléar le linn 'Sheachtain na Gaeilge UCD', 4-8 Feabhra 2008.I measc na n-imeachtaí a eagraíodh bhí 'Peilfield', comórtas ollmhór sa pheil Ghaelach ina raibh mic léinn ó gach dámh de chuid na hOllscoile páirteach. Bhí le lucht Dlí agus Gnó i mbliana. Ina theannta sin bhí céilí amuigh faoi aer leis an gCumann Ceol Traidisiúnta, Ceolchoirm mór in Tripod, Cuairt ó Hector Ó hEochagháin agus cuairt ón mbanna ceoil Kíla. Bhí Oifigeach Gaeilge Aontas na Mac Léinn fíor díograiseach i mbun na pleanna seo ar fad. Faoi láthair tá Cumann Gaelach na hOllscoile ag comóradh 100 bliain ar an bhfód agus tá ócáid beartaithe leis seo a cheiliúradh ar an 27 Feabhra. Níos déanaí sa mhí beidh Comórtas Dramaíochta na nOllscoileanna in Belfield.
Scéim Chónaithe Ghaeilge UCD.
Cuireadh tús le sceim chónaithe Bhord na Gaeilge i gColaiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath sna 1990idí. Bunaíodh an scéim chun deis a thabhairt do Ghaeilgeoirí na hollscoile úsáid a bhaint as a gcuid Gaeilge ar bhunús laethúil agus iad ina gcónaí ar an gcampas i mBelfield. Bíonn sé de dhualgas ar lucht na scéime an Ghaeilge a chur chun cinn timpeall na hollscoile, agus mic leinn eile a spreagadh chun an teanga a labhairt chomh fada agus is féidir. I dtús báire bhí arasán amháin ag an scéim in aras cónaithe "Merville" san ollscoil. Anois, tá ceithre árasán ann, agus cuirtear lóistín ollscoile ar lascaine ar fáil do sé mhac leinn déag, idir bhuachaillí is cailíní, chuile bhliain.
Bíonn ochtar mac léinn sa chéad bhliain ar an scéim, agus ochtar atá sna blianta níos airde. Chun áit a fháil ar an scéim chónaithe, ní mór foirm iarratais a líonadh amach agus agallamh a dhéanamh. Tá liosta na n-iarratasóirí ag dul i bhfad bliain i ndiaidh bliana. Ní cheadaítear do mhic léinn níos mó ná dhá bhliain a chaitheamh ar an scéim san iomlán.
I mbliana, tá an-chuid imeachtaí á neagrú ag muintir na scéime. I gcomhar leis an gCumann Gaelach agus le Bord na Gaeilge UCD, bíonn siad páirteach i gcur chun cinn na teanga ar bhealaí éagsúla, go mórmhór seachtain na Gaeilge UCD. Bíonn an tseachtain seo ann go luath i mí Feabhra gach bliain. Le déanaí, saolaíodh "Spraoi UCD" (oíche siamsaíochta i mBeár na Mac Léinn, le fócas ar an nGaeilge) agus "Peilfield" (turnaimint pheile do mhic léinn le haíonna spéisialta, m.sh. Mícheál Ó Muircheartaigh). Tá súil acu siúd a bhí bainteach leis an dá ócáid seo go leanfaidh a gcoincheapa ar aghaidh mar thraidisiúin bhliantúla amach anseo.


Inis Bó Finne (Contae na Gaillimhe).
Is oileán í Inis Bó Finne a bhfuil achar 9.4 km2 (3½ míle cearnach) aici agus atá suite timpeall 8 km (5 míle) ó chósta Chontae na Gaillimhe, Cúige Chonnacht, Éire, agus a bhfuil fáil ar le bád farantóireachta ón Chloigeann.
Thóg Colmán mainistir ann sa 7ú haois, áit ar thóg an eaglais Mainistir Cholmáin sa 13ú haois. Thóg foghlaí mara as an Spáinn caisleán ar an oileán agus úsaideadh é mar cuid bhunáit mhíleata Bhriontanach sa 17ú haois sruthlamach.
Bhí na gná-fhadhbanna ag feirmeoirí agus iacairí mar gheall ar leithlisiú. Cosúil le oileáin eile, bhí titim mór ina daonra. Sa bhliain 1841 (roimh an Ghorta Mhóir), ba é 1,404, a thit go 762 sa bhliain 1901 agus 200 sa bhliain 1996. Le déanaí, tá an turasóireacht ag cuidiú comh maith le hiascaireacht gliomaigh, agus tá dhá óstán ann. Seirbhisí eile atá ann ná stáisiún cumhachta, siopaí, oifig phoist, bialann, scoil agus séipéal.
Tagairtí.
Inis Bó Finne


Adewale Akinnuoye-Agbaje.
Adewale Akinnuoye-Agbaje i Mí na Feabhra 2007
Is aisteoir é Adewale Akinnuoye-Agbaje a rugadh sa Bhreatain ar 22 Lúnasa 1967. Is ón Nigéir dá mhuintir agus chuir siad fúthu i Londain. Rugadh Akinnuoye-Agbaje in Islington agus tá ceathrar deirfiúr aige. Tá a lán teangacha aige - Béarla, Iodáilis, Iarúibis (teanga a thuismitheoirí) agus Svahaílis. Bhain sé amach céim mar Mháistir sa Dlí i gColáiste an Rí i Londain. Is Búdaí é Akinnuoye-Agbaje agus tá sé ar lucht leanúna Arsenal F.C.
Rinne Adewale páirt an bhithiúnaigh Simon Adebisi ar "Oz", clár de chuid HBO, agus páirt Mr Eko ar "Lost", clár teilifíse de chuid ABC i Meiriceá. D'iarr sé cead scoir de bharr bhás a thuismitheoirí agus chun scannán a stiúradh. Déanann sé a chuid féin d'aon pháirt a fhaigheann sé (rud ba chúis leis an iomrá gur chaill sé a pháirt in “Lost” toisc gur ghabh sé neamhchuidiúlacht an charachtair air féin).
Tháinig sé os comhair an cheamara den chéad uair sa bhliain 1994 i bhfíseán Dawn Penn le haghaidh "No, No, No (You Don't Love me)", amhrán lasta dá cuid. Timpeall an ama chéanna bhí sé feiceáil san fhíseán a bhí ag gabháil le "Jealousy", amhrán de chuid na Pet Shop Boys a raibh an-ráchairt air. Is iomaí páirt a rinne sé i scannáin ó shin, agus bhí sé ina ath-thíoránach Afracach in "The Bourne Identity" (2002).


Cnámha chaol na láimhe.
In anatamaíocht an duine, séard is caol na láimhe, nó rosta, ann ná an ceangailt caol inlúbtha idir an rí agus bos na láimhe. Go bunúsach is sraith dhúbálta de chnámha beaga gearra, na carpasaigh, atá fite fuaite chun bacán solúbtha a chruthú. Ceadaíonn alt chaol na láimhe (articulatio radiocarpea) trí chéim de shaoirse.


Naveen Andrews.
Is aisteoir é Naveen William Sidney Andrews a rugadh ar an 17ú Eanáir, 1969 i Londain. Athnaítear Andrews mar gheall ar a rólanna sna scannáin The English Patient agus Grindhouse, chomh maith lena ról mar Sayid Jarrah ar clár teilifíse ABC, Lost.
Andrews, Naveen
Andrews, Naveen


Henry Ian Cusick.
Rugadh aisteoir Henry Ian Cusick ar an 17ú Aibreáin, 1967 i dTrujillo, Peiriú. D'fhás sé ar Oileán na Tríonóide agus Tobága go dtí go raibh sé 15 bhliain d'aois chuaigh sé chun cónaí san Albain. Tá Cusick mar Desmond Hume ar clár teilifíse de chuid ABC, Lost.
Naisc Sheachtracha.
Cusick, Henry Ian
Cusick, Henry Ian


Inchinn.
In ainmhithe, is í an inchinn ionad riartha an chórais lárnaigh néaróige, a chúisíonn iompair. Tá an inchinn lonnaithe sa cheann, cosanta ag blaosc an chinn, agus i ngiorracht do threalamh príomhúil céadfach; radharc, éisteacht, cothromaíocht, blas agus boladh. Tá inchinn ag na veirteabraigh ar fad, agus tá inchinn lárnaithe ag formhór na n-inveirteabrach. Tig leis an inchinn a bheith an-chasta. Mar shampla, tá thart ar 23 billiún néarón san inchinn dhaonna, agus gach ceann acu sin ceangailte le suas le 10,000 néarón eile.
Tá na néaróga cráiniacha mar chuid den lárchóras néarógach atá ceangailte go dlúth leis an inchinn.


CLG Chontae an Chabháin.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae an Chabháin, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae an Chabháin, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Bhí an chéad chruinniú ag an coiste ar an 27 Deireadh Fómhair, 1887, an bhliain chéanna ina bunaíodh an CLG féin, cé go raibh clubanna ann roimhe sin.
Ba é Ballyconnell an chéad chlub sa chontae, agus glaodh na Ballyconnell Joe Biggars orthu, tar éis an réabhlóidí Joe Biggars.
Is í Páirc Bréifne páirc an chontae, a osclaíodh go h-oifigiúil ar an 22 Iúil, 1923.


Matthew Bellamy.
Bellamy i 2004Ceoltóir Sasanach is ea Matthew James Bellamy, a rugadh ar an 9 Meitheamh sa bhliain 1978 i gCambridge. Is eisean an t-amhránaí, seinnteoir giotáir agus seinnteoir méarchláir sa bhanna ceoil Muse. Is é an príomh-scríobhneoir amhráin agus fórsa cruthaitheach an bhanna. Is aindiachaí é Bellamy.
Giotáraí tréitheach é Bellamy, agus chríochnaigh a "riff" ón rian "Plug in Baby" ag uimhir a hocht sa tsuirbhé "Top 100 Riffs" a bhí déanta ag an iris "Total Guitar". Seineann Belly roinnt giotáir éagsúla, mar shampla Manson, Fender 'Aloha' Stratocaster, Gibson Les Paul DC Lite, Gibson SG, Jackson Randy Rhoads, Parker 'Fly', Peavey EVH Wolfgang agus Yamaha Pacifica.
Tagairtí.
Bellamy, Matthew
Bellamy, Matthew
Bellamy, Matthew


Alkmaar.
Cathair atá suite i dtuaisceart na hÍsiltíre is ea Alkmaar, agus é nasctha le hAmstardam trí "Rijksweg 9" (mórbhealach an A9). Sa bhliain 2007 bhí 94,216 duine ina gcónaí sa chathair. Tá clú agus cáil ar fud an domhain ar mhargadh cáise traidisiúnta Alkmaar.
Turasóireacht.
Is díol spéise do thurasóirí é margadh cáise na cathrach, lonnaithe ag an Waagplein. Is éard ata sa Waagplein ná cearnóg taobh amuigh den "Waag", nó an teach meáite, ait inar ndéanadh gach saghas ábhar (cáis ach go háirithe) a mheá. Go traidisiúnta, bíonn an margadh ar siúl ar an gcéad Aoine in Aibreán, agus bíonn margadh deireanach an tséasúir ann ar an gcéad Aoine de Mheán Fomhair. Ní fíormhargadh é, ach taispeántas a léiríonn sean-traidisiún na cáiseoireachta, mar a bhí fadó in Alkmaar. Deanann sé ceiliúradh ar cháis thraidisiunta an réigiúin. Ní féidir cáis a cheannach ag an margadh féin, ach bíonn seastáin go flúirseach ina thimpeall, áit ar féidir an uile ní a cheannach, idir cáis agus cuimhneacháin.
Tá oifig turasóireachta na cathrach lonnaithe sa Waag, chomh maith le hiarsmalann cáise. Ina theannta sin, tá dhá amharclanna, pictiúrlann mhór, agus iarsmalanna éagsúla eile sa chathair (iarsmalann bheorach agus ceann eile go hiomlán bunaithe ar an ngrúpa "The Beatles" ina measc). Ó thaobh siamsaíochta oíche de, ta an t-uafás tithe tabhairne lonnaithe mórthimpeall ar an Waag.


Dlí Ohm.
a>, ar an gclé, sruth I timpeall an chiorcaid, ag seoladh fuinneamh leictreach go dtí an fhriotaíocht R. Ón bhfriotóir, filleann an sruth go dtí an foinse, ag críochnú an chiorcaid.
Maíonn dlí Ohm go bhfuil an sruth, i gciorcad leictreach, atá ag dul trí sheoltóir idir dhá phointe, i gcoibhneas díreach leis an difríocht poitéinsil (sé sin titim i voltas) trasna an dá phointe, agus i gcoibhneas inbhéartach leis an bhfriotaíocht eatarthu.
Is riail bhunúsach í i gcúrsaí srutha leictrigh. “Má bhíonn foinse voltais mar chill leictreach nó dineamó ann, agus má cheanglaítear ceann amháin de sheoltóir miotalach líneach le teirminéal dearfach na foinse, is an ceann eile leis an teirminéal diúltach, sreabhann sruth leictreach tríd an seoltóir. Is é an voltas a fheidhmíonn chun an sruth a bhrú chun tosaigh, agus is é dlí Ohm go bhfuil an sruth direach i gcomhréir leis an voltas idir cinn an tseoltóra, nó go bhfuil an cóimheas idir voltas (i voltais, V) is an sruth (in aimpéir, A) ina thairiseach”.
Tugtar an fhriotaíocht ar an gcóimheas thuas, agus is é an t-óm (n) a aonad. Más beag an fhriotaíocht is maith an seoltóir chun seolta leictrigh, agus más an-mhór an fhriotaíocht ní shreabhann oiread ar fiú trácht air de shruth.
Ainrnnítear an riail seo in onóir don eolaí Gearmánach Georg Ohm (1787-1854) a d'fhionn an ceangal I = V/R.


Emilie de Ravin.
Emilie de Ravin ag na MuchMusic Video Awards 2007
Is ban-aisteoir Astrálach í Emilie de Ravin a rugadh ar an 27ú Nollaig, 1981. Tá cáil ar de Ravin mar gheall ar a ról i gclár teilifíse de chuid "ABC", Lost mar Claire Littleton agus mar Emily Kostich sa scannáin Brick.
Saol roimh Cáil.
Rugadh agus tógadh de Ravin i Mount Eliza, Victoria, na hAstráile. Rinne sí staidéir ar an bailé óna raibh sí naoi mbliana d'aois i scoil bhailé Christa Cameron i Melbourne agus mhúin a mháthar ón baile í. Nuair a bhí sí cúig-déag bliana d'aois ligeadh isteach san "Austrailian Ballet School" í, áit nach glacadh ach na dámhsóirí ab fhearr. Agus í ansin ghlac sí páirt i léiriúcháin de chuid an "Austrailian Ballet" agus "Danceworld 301" chomh maith. Rinne de Ravin staidéir ar an aisteoireacht sa "National Institute of Dramatic Art" san Astráil agus le "Prime Time Actors Studio" i Los Angeles.
Gairm.
Emilie de Ravin ag na MuchMusic Video Awards 2007
An chéad ról mór a bhí ag de Ravin ná mar Curupira sa clár teilifíse Beastmaster. I ndiaidh sin lean sí uirthí chun ról a fháil mar eachtráin/hibrid daonna, Tess Harding, sa clár teilifíse de chuid "the WB", Roswell. Fuair sí an ról seo i Roswell mí amháin i ndiadh di Los Angeles a shroiceadh agus ní raibh sí ach ocht mbliana déag d'aois ag an am. Níos déanaí, sa bhliain 2004, fuair sí páirt mar príomh-aisteoir sa i Lost mar Claire Littleston, bean torrach. Sa bhliain 2006 bhí páirt aici i dhá scannáin, Brenda Carter i The Hills Have Eyes, agus mar Emily Kostich i Brick, scannán a bhfuair fáiltiú ollmhór ag an Sundance Film Festival an bliain sin. Sa bhliain 2007 fuair de Ravin onóir uaidh an "Austrailians In Film Council", ghradam atá faighte ag leithéidí Nicole Kidman, Russell Crowe, Heath Ledger agus Hugh Jackman. Sa bhliain 2008 beidh de Ravin páirteach sna scannáin Ball Don't Lie agus The Perfect Game. Tá raflaí ann go mbeidh sí ag glacadh páirt Rosalie Hale san athchóiriú ar Twilight a mbeidh á dhéanamh go luath, ach níl sé seo cinntithe go fóill.
Saol Pearsanta.
Phós De Ravin aisteoir, Josh Janowicz ar 19ú Meitheamh, 2006, ach scair siad óna chéile i Mí Eanáir, 2007. Tá an beirt i mbun colscartha a fháil.
Naisc Sheachtracha.
De Ravin, Emilie
De Ravin, Emilie


The Blizzards.
Is banna ceoil Éireannach é The Blizzards. Bunaíodh an banna sa bhliain 2003 agus tá dhá albam acu, "A Public Display of Affection" agus The Domino Effect.


Michael Emerson.
Is aisteoir Meiriceánach é Michael Emerson a rugadh ar an 7ú Meán Fomhair, 1954. Tá cáil air mar gheall ar a charachtair Ben Linus sa clár teilifíse Lost, de chuid ABC.
Emerson, Michael


Volkswagen Lupo.
Gluaisteán de dhéantús na Gearmáine is ea an Volkswagen Lupo. Bhí saol na cathrach ar intinn ag an déantúsóir nuair a dhear sé an gluaisteán beag seo, agus bhí an carr á thairgeadh ag an gcomhlacht Volkswagen ón mbliain 1998 go dtí 2005. Tá toilleadh innill beag ag an gcuid is mó de na carranna seo (1.0 lítear), agus tá siad sách eacnamaíoch ó thaobh na gcostas reatha de. Cé go bhfuil an carr seo beag, tá a dhóthain spáis taobh istigh - is féidir 833 lítear de bhagáiste a chur isteach i Lupo amháin leis na suíocháin chúil in íochtar.


Matthew Fox.
Aisteoir Meiriceánach is ea Matthew Fox. Rugadh Fox i bPennsylvania i Méiriceá ar an 14ú Iúil 1966. Tógadh i stát Wyoming é, áfach. Ba iad a rólanna sa chlár teilifíse Party of Five agus mar an príomhcharachtar i Lost, Mack Sheppard a thuill clú dó..
Fox, Matthew


An Cumann Gaelach (COBÁC).
Bunaíodh An Cumann Gaelach, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath (COBÁC) ("Cumann Gaelach UCD" go neamhoifigiúil) sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath sa bhliain 1908. An aidhm atá ag an gcumann ná an Ghaeilge a chur chun cinn trí imeachtaí sóisialta a eagrú agus trí labhairt na teanga a spreagadh ar champas na hOllscoile.
Tá nasc láidir idir stair an chumainn agus saol na Gaeilge le céad bliain anuas, rud atá soiléir ón mbaint atá ag iar-reachtairí an chumainn leis an nGaeilge a chur chun cinn. Bhí tionchar nach beag ag an gcumann ar shaol na hollscoile agus d'fhág go leor iarbhall a lorg ar stair na tíre. Chuir na hiarbhaill seo go mór le heagraíochtaí Gaeilge timpeall na tíre, le riarachán an stáit agus le saol sóisialta na tíre. Bhí Tomás de Bhaldraithe agus Cearbhall Ó Dálaigh ina measc siúd. Le blianta beaga anuas is iondúil go mbíonn breis is míle ball sa chumann agus go mbíonn sé ar na cumainn is mó sa choláiste.
Ballraíocht.
D'éirigh leis an gCumann breis is dhá mhíle ball a fháil sa bhliain 2010/11. Bhí 872 ball acu sa bhliain 2007-08, is 1500 sa bhliain 2008/09.
Duaiseanna.
Bhuaigh an cumann "Comórtas na gCumann Gaelacha Tríú Leibhéal", duais arbh fhiú €2,000 é sa bhliaian 2011. An bhliain roimhe bhaineadar duais aitheantas amach sa chomórtas céanna, thánagadar sa dara háit an bhliain roimhe sin tar éis dóibh e a bhuachaint sa bhliain 2007.
Bonn Óir an Chumainn Ghaelaigh.
Bhronntaí bonn óir i laethanta tosaigh an chumainn don bhall ba mhó a chabhraigh le cur chun cinn na Gaeilge, nós a athmhúsclaíodh i mbliain chomóradh céad bliain an chumainn.
Gradam De hÍde.
Bronann an cumann Gradam De hÍde ar dhuine taobh amuigh den choláiste a meastar eácht ar leith ar son na teanga a bheith déanta acu.
Imeachtaí an Chumainn.
Eagraíonn an Cumann Seachtain na Gaeilge sa choláiste, Seónna Faisin, Léachtaí Acadúla, Ceolchoirmeacha, Laethanta Spóirt is cuireann siad an iris "COGAR!" amach. Bíonn céilithe rialta ag an gCumann, leis, i mBeár na Mac Léinn. Is iondúil go n-eagraíonn an Cumann turas deireadh seachtaine chuig Oireachtas na Samhna pé áit ina mbíonn sé.
Seachtain na Gaeilge 2008.
Ardaíodh próifíl an Chumainn go mór i ndiaidh Sheachtain na Gaeilge (4-8 Feabhra 2008). Cuireadh tús leis an tseachtain le céilí taobh amuigh. Ar oíche Luain bhí oíche shóisialta ann le bunfhrásaí na Gaeilge a mhúineadh do mhic léinn Erasmus. Ar an Máirt, tháinig Hector Ó hEochagáin chuig an gColáiste le caint a thabhairt agus codanna dá chlár, "Amú san Oz", a thaispeáint. Ar Oíche Mháirt, bhí Tráth na gCeisteanna ag an gCumann i gClub Chonradh na Gaeilge ar Sráid Fhearchair na hArdchathrach. Ar maidin Chéadaoin, chuaigh baill den chumann amach ar na sráideanna ag bailiú airgid don charthanacht Bóthar. Bailíodh €3,597.17 in iomlán. Ar Oíche Chéadaoin eagraíodh Oíche Mhór darbh ainm "An Liathróid" sa chlub oíche Tripod ar sráid Fhearchair. Bhí céilí mór ann le ceol ó Ghrúpa Tí Sult. Ar an Déardaoin eagraíodh comórtas peile darbh ainm Peilfield in éindí le baill ón Scéim Chónaithe a eagraíonn Bord na Gaeilge UCD. Thug Mícheál Ó Muircheartaigh óráid do na himreoirí agus don slua ar an lá. Sheinn Kíla i mBeár na Mac Léinn an oíche sin. Ar an Aoine, bhí "Éacht Aistriúcháin"; aistríodh altanna go Gaeilge ar an suíomh idirlín vicipéid.
Bál na Gaeilge.
Bíonn dinnéar foirmeálta ag an gCumann gach bliain. Bhí 'Comóradh 100' ag an gCumann ar an 27 Feabhra 2008 le ceiliúradh a dhéanamh ar stair an Chumainn (cé gur an céadú seisiún, seisiún na bliana ina dhiaidh sin). Eagraíodh an dinnéar san Óstán Radisson i dTeach Lorcáin, Baile Átha Cliath agus bhí dornán aoíchainteoirí ann ina measc an tAire Éamon Ó Cuív TD agus Mícheál Ó Muircheartaigh.
Foilseacháin.
Tosaíodh ar an iris "COGAR!" a chur amach sa bhliain 2010. Foilsíonn an cumann leabhráin staire agus bileoga eolais ó am go chéile.


Jorge Garcia.
Is aisteoir é Jorge Garcia a bhfuil cáil air mar gheall ar a rólanna sa clár teilifíse Becker mar Hector Lopez agus ar Lost mar Hugo "Hurley" Reyes.
Rugadh Garcia ar 28ú Aibreáin, 1973 in Omaha, Nebraska sna Stáit Aontaithe.
Garcia, Jorge
Garcia, Jorge


Lios Póil.
Baile beag i gContae Chiarraí na hÉireann is ea Lios Póil. Tá sé suite in aice le Bealach Náisiúnta Tánaisteach an N86 thart ar ocht gciliméadair soir ón Daingean ar thaobh Chill Airne agus 40 km ó Thrá Lí ar leithinis Chorca Dhuibhne. Cuid de Ghaeltacht Chontae Chiarraí atá ann.
Daonra.
Ta Lios Póil déanta suas do dhá pharóiste Cinn Áird agus Minn Áird.Sa daonáireamh 2011 bhí 388 daoine i Minn Áird shuas duine amháin ó 387 i 2006.Bhí 355 daoine i Cinn Áird i 2011 síos ó 381 sa daonáireamh i 2006. San iomlán bhí 743 daoine I Lios Póil de réir an daonáireamh i 2011.
An Ghaelainn.
Tá Lios Póil suite i nGaeltacht Chorca Dhuibhne. Tá Lios Póil roinnte i dhá toghroinn Cinn Áird agus Mhin Áird. De réir daonáireamh bPoblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 745 duine i Lios bPóil. Dúirt 593(79.6%) duine go bhfuileadar ábalta Gaelainn a labhairt. Dúirt 237(31.8%) duine go labhair siad an Gaelainn go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.
Feidhmeanna.
Braitheann eacnamaíocht Lios Póil go mór ar an gceantar máguaird toisc go bhfuil deiseanna fostaíochta sa sráidbhaile féin teoranta go maith. Tuath oscailte is ea an tírdhreach mórthimpeall a úsáidtear le haghaidh talmhaíochta den chuid is mó, foinse fostaíochta traidisiúnta atá fíorthábhachtach. Foinse fostaíochta eile is ea an cairéal atá cóngarach do Lios Póil. Tá formhór an daonra fostaithe in earnáil na seirbhísí, mar shampla an tionscal turasóireachta. Taistealaíonn go leor daoine ón gceantar go dtí lárionaid eile le haghaidh oibre.i. Trá Lí nó An Daingean go háirithe.
Seirbhísí Pobal.
Tá réimse bunúsach de sheirbhísí ar fáil sa sráidbhaile agus ina chóngaracht. Mar shampla, tá oifig an phoist, Scoil Náisiúnta Naomh Eoin Baiste, Séipéal Naomh Eoin Baiste, Siopa Uí Chatháin, Halla Poiblí, Tigh Tábhairne Uí Shúilleabháin, gort peile agus forbairtí tithe saoire suite i lios Póil. Téann go leor daoine go dtí An Daingean i gcomhair a lán seirbhísí eile mar níl siad le fáil in Abha Na Scáil ach an oiread.
Féile Lios Póil.
Bíonn an fhéile seo ar siúl i mí Lúnasa. Bíonn rud éigin ar siúl do gach aoisghrúpa le linn na féile, mar shampla rince Gaelach, ealaíon, tráth na gceist, ceirdeanna, tóraíocht taisce le cairt, caid, tarrac téide, lúthchleasaíocht agus siúlóid sléibhe.


Maggie Grace.
Rugadh Margaret Grace Denig (Maggie Grace) ar an 21ú Meán Fomhair, 1983 i gColumbas, Ohio sna Stáit Aontaithe. Is ban-aisteoir í a bhfuil cáil uirthi mar gheall ar a ról ar sraith teilifíse ABC, Lost mar Shannon Rutherford.
Grace, Maggie
Grace, Maggie


Josh Holloway.
Rugadh Josh Holloway in San Jose, California ar an 20ú Iúil, 1969. Is aisteoir é Holloway a athnítear mar James "Sawyer" Ford ar an gclár teilifíse Lost.
Holloway, Josh
Holloway, Josh


Jason McKay.
Is dornálaí gairmiúil é Jason McKay atá bunaithe i mBéal Feirste. Is as Droichead na Banna, Contae an Dúin é agus rugadh e ar an 11 Deireadh Fómhair, 1977. Bíonn sé ag troid ag formheanmheáchan, agus ba churadh na hÉireann é ag trom-mheáchan éadrom é tráth. Ag leibhéal amaitéarach, bhí an bua aige i gcoinne John Duddy. Bronnadh teideal churadh Ulaidh air ansin sa chatagóir "meánmheáchan éadrom sinsear".
McKay, Jason
McKay, Jason


Máire Mhac an tSaoi.
Is scoláire agus duine de mhórfhilí na Nua-Ghaeilge í Máire Mhac an tSaoi, a rugadh i mBaile Átha Cliath, Éire sa bhliain 1922.
Cúlra.
Rugadh Máire Mhac an tSaoi, nó Máire MacEntee mar a thugtaí uirthi, i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1922, an duine ba shine den triúr clainne a rugadh do Sheán Mac an tSaoi agus dá bhean chéile Máiréad (née de Brún). Polaiteoir sinsearach ba ea a hathair: múinteoir ba ea a máthair. D'fhreastail sí ar Choláiste Alexandra, áit ina raibh a máthair ag múineadh, ar Chlochar Loreto i Ráth Fearnáin, ar Ollscoil na hÉireann, Baile Átha Cliath agus ar an Institut des Hautes Études en Sorbonne sa Fhrainc. Rinne Mhac an tSaoi staidéar ar theangacha nua-aoiseacha agus ar an Léann Ceilteach. Ar na daoine a chuaigh i gcion uirthi luann Máire a máthair Máiréád go háirithe, Míchéal Ó hAodha, Gearóid Ó Murchú, Roger Chauviré, Colm Ó Lochlainn, an tOllamh Vendryes agus go háirithe a huncail, an Mons. Pádraig de Brún. Uncail eile léi ba ea an Cairdinéal Michael Browne.
Ba bhall bunaidh agus Theachta Dála de chuid Fhianna Fáil Seán Mac an tSaoi, a bhí ina Thánaiste in Éirí Amach na Cásca. Múinteoir ba ea Margaret de Brún (as Luimneach) ag Coláiste Alexandra. Ba phoblachtóir ise freisin. Ba dhuine de scoláirí Gaeilge ba mhó an chéid é an Moinsineoir Pádraig de Brún.
Sa bhliain 1962 phós Máire Conor Cruise O'Brien, divorcé cúig bliana níos sine ná í féin, a cailleadh sa bhliain 2008. Bhí beirt pháistí uchtaithe acu. Ba bhall í d'Aosdána.
Is i nGaeilge atá an chuid is mó dá saothar scríofa. Duine de na daoine is mó a bhfuil cur amach acu ar Ghaelainn Chúige Mumhan is ea Máire Mhac an tSaoi. Bhí dán léi "Jack" agus gearrscéal "An Bhean Óg" ar churaclam na hArdteistiméireachta ó 2006 go 2009.
Ba scoláire í i Scoil an Léinn Cheiltigh, Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath ar feadh tamaill agus ba Scoláire Taistil í ó 1945 go 1947. Bhí Mhac an tSaoi ar fhoireann na Roinne Gnóthaí Eachtracha ar seirbhís sa Fhrainc, sa Spáinn, i Strasbourg agus ag na Náisiúin Aontaithe, agus ar fhoireann an "English-Irish Dictionary" (BÁC: Oifig an tSoláthair, 1959) faoi eagarthóireacht an Ollaimh Tomás de Bhaldraithe. Tá roinnt filíochta ó ré na Gaeilge Clasaicí curtha in eagar aici in irisí léannta agus ábhar próis freisin, m. sh. "Dhá Sgéal Artúraíochta" (BÁC: Institiúid Ard-Léinn BhÁC, 1946).
Duine d'fhilí móra Gaeilge na linne seo is ea Máire Mhac an tSaoi. Tá an-eolas teicniúil aici ar na foirmeacha traidisiúnta agus ar an nGaeilge Chlasaiceach agus cleachtann sí stíl thomhaiste ina cuid dánta a thugann dánta na scol chun cuimhne — cé gur file nua-aoiseach idirnáisiúnta í.
Sa bhliain 1991, bhronn Ollscoil na hÉireann dochtúireacht oinigh sa Léann Ceilteach ar Mháire Mhac an tSaoi. Taifeadadh dá cuid is ea Máire Mhac an tSaoi: guth an fhile (Indreabhán: Cló Iar-Chonnachta, 1992). Tá dírbheathaisnéis i mBéarla, "The same age as the state", foilsithe ag O'Brien Press. (2003).
Bhuaigh a húrscéal, "Scéal Ghearóid Iarla" (Indreabhán, Leabhar Breac, 2010) Gradam Ui Shúilleabháin 2011.


Ross O'Carroll.
Imreoir iománaíochta le Baile Átha Cliath agus Cill Mochuda na Crócaigh is ea Ross O'Carroll. D'imir sé do fhoireann shinsir Bhaile Átha Cliath den chéad uair i gComórtas Laighin 2007 i gcoinne Loch Gorman agus scóráil sé 1-01. Bhí sé ar an bpainéal nuair a bhuaigh foireann Bhaile Átha Cliath Craobh Peile na hÉireann sa bhliain 2011. Is deartháir é leis an bpeileadóir Rory O'Carroll.
Bhuaigh sé Craobh Laighin le foireann mhionúir Bhaile Átha Cliath sa bhliain 2005.
Bhuaigh sé Craobh Laighin le foireann faoi 21 Bhaile Átha Cliath sa bhliain 2007.
Bhuaigh sé an Corn Dr. Croke, Craobh Éireann na scoileanna le Coláistí Átha Cliath.
O Carroll, Ross
O Carroll, Ross


Home and Away.
Is sobaldráma Astrálach é Home and Away ("Sa Bhaile is i gCéin") a léirítear i Sydney na hAstráile ag Seven Network ón bhliain 1987 i leith. Dhírigh an clár ar charachtair Phippa agus Thom Fletcher a bhí i gceannas ar an Summer Bay Caravan Park agus a chónaigh ansin le scata páistí ar altramas, mhéadaigh scóp an chláir le himeacht aimsire cé go bhfuil sliocht na gcarachtar sin fós le feiscint sa chlár agus an Caravan park lárnach ann chomh maith. Craoltar an clár i mórán tíortha; an Ríocht Aontaithe, an Nua-Shéalainn, Éire, An Eastóin, an Fhrainc, an Iorua, an tSualainn, Iosrael agus roinnt mhaith tíortha de chuid na hÁise.


Seacht.
Is clár teilifíse é Seacht de chuid TG4. Thosaigh sé ar an 7ú Aibreán, 2008. Leanann an clár seachtar mac léinn atá sa chéad bhliain ar acadamh taibh-ealaíon i mBéal Feirste. Díríonn an plota ar Eithne, cailín ceanndána ionraic suaite, arbh é a caidreamh rollchóstóra le Pete, DJ neamhiontaofa ach mealltach príomhscéal drámatúil na sraithe. Is bitseach fealltach mailíseach uaillmhianach í Joanne, a chreideann go gcuideoidh a caidreamh le léachtóir léi duais mhór an acadaimh a bhaint - scoláireacht shé mí le hamharclann mór-le-rá sa West End. Beartaíonn Linda theacht chun an acadaimh le héalú óna athair smachtúil agus ansin, faigheann sí grá, cairdeas agus treoir nua ina saol. Tá an-tálann agus pearsantacht tharraingteach ag Decko, ach tá a easpa féinmhuiníne agus cuthaileacht ag cur as dó - agus is é féin atá thíos leis i gcás croí-bhristeach grá gan chúiteamh don spéirbhean Caroline. Is duine uaillmhianach díograiseach é Brian, a bhfuil barraíocht dúile sa chollaíocht aige: ní bhacann sé le caidrimh - déanfaidh fling aon oíche cúis dósan! Coinneoidh an scéal loinneach an lucht féachana ar bís agus pearsantachtaí agus caidrimh á bhforbairt agus á bhfí de réir mar a théann an tsraith ar aghaidh.
"Tá stíl nua-aimseartha ar leith ag baint leis an tsraith drámaíochta seo atá iontach éagsúil ón gnáthchlár Gaeilge, agus seasann sé amach dá bharr. Na dathanna a fheiceann muid ar an scáileán, tá siad láidir agus dána. Tá na carachtair láidir fosta, iad go léir an-difriúil óna chéile, ó thaobh stíle, pearsantachta agus tuairimíochta de."
Pete.
Tá pearsantacht tharraingteach ag Pete Ó Gaire, DJ, damhsóir agus falsóir agus tá sé de bhua aige béal bán a dhéanamh nuair a bhíonn cúrsaí ag teannadh air. Fiú nuair a ghabhann na péas é de thairbhe an dúil atá aige i substaintí mídhleathacha. Ní chuireann a easpa freagrachta isteach ná amach air go dtí go dtiteann sé i ngrá leis an cailín stuama Eithne. Cuirtear bac beag roimhe nuair a chuireann sé i gcontúirt a díbeartha ón Acadamh í mar gheall ar 'stunt' i gcarr a fuair sé 'ar iasacht'. Caitheann Pete an chuid eile den téarma ag iarraidh cruthú do ghrá geal a chroí gurb eisean an fear díthe. Is é a fhaigheann sé ar son a chuid trioblóide ná cnap mór míthuiscintí.
Caroline.
Canann Caroline, agus seinneann sí an dordveidhil mar a bheadh aingeal inti, agus tá cuma aingil uirthi. Séimh, neamhchinnte di féin, géilliúil - tá Caroline beagáinín thar a riocht. In ainneoin na céille, tá sí splanctha i ndiaidh Brian, agus sách soineanta le creidbheáil go bhfanfaidh sé níos mó ná oíche amháin. Ní ciallmhar an nós atá aici bheith mar 'sidekick' do Joanne ach an oiread, ach ní léir an méid seo do Caroline go mbíonn sé ró-mhall. Agus is amhlaidh atá le grá an fhir atá díreach os a comhair. Tá mearbhall uirthi, tá sí saonta agus is baolach go bhfaighidh an 'crush' atá aici ar Bhrian an lámh in uachtar uirthi.
Brian.
Os a choinne sin, is slíomadóir lofa agus banaí neamhthrócaireach é Brian Joyce - mar a admhaíonn sé féin. Is breá leis mná. Ach aon iomrá ar chaidreamh agus tugann sé do na boinn. Ach tá sé sin go breá óir tá sé ionraic fá dtaobh de. 'Alpha male' an ghrúpa agus sár-cheoltóir, is maith le Brian é féin a chur os comhair an tsaoil ach ní sásta atá sé nuair a dhéantar ceap magaidh de. Agus déantar, i bhfad níos minice ná má a cheapann sé féin. An rud a shábhálann Brian ná nach seachnaíonn sé obair chrua. Agus cuireann easpa muiníne a theaghlaigh - a chreideann gur 'loser' é Brian - cuireann sé sin lena uaillmhian agus lena dhíograis chun áit a bhaint amach dó féin. Lena chois sin, is boc greannmhar é.
Eithne.
Níl aon deifir ar Eithne scaoileadh le Pete. I bhfírinne, baineann sí sult as bheith ag breathnú air agus é faoi bhrú. Sár-amhránaí ar beag léi an phleidhcíocht, tá go leor íobairt déanta ag Eithne chun áit a ghnóthú san Acadamh agus níl sé i gceist aici an deis mhór a chaitheamh san aer. Ach ní mór di bheith beagáinín níos réchúisí, dearmad a dhéanamh ar shean-achrainn agus admháil di féin go bhfuil sí fiáin i ndiaidh Pete. Nó ní go deo a fhanfaidh an leaid bocht.
Decko.
Tá glór ag Decko a sháraíonn an iomaíocht, agus fadhb féinmhuiníne a fhágann nach bhfuil sé iomlán compordach ag tarraingt aird an phobail air féin. Tá sé cúthail i measc na gcailíní, faoi laincisí ag a chuid dabhtanna faoina íomhá, agus ní ritheann sé leis go gcaithfidh sé é seo a chur de sula mbeidh aon rath air. Tá sé in éad lena chara dathúil, an banaí, Brian, agus ag an am céanna, tá sé scanraithe ag a mhná ósta 'uaigneach'. Ach is é a chuid grá gan chúiteamh don spéirbhean Caroline - nach bhfuil leath chomh neamhurchóideach agus a cheapfá - a tharraingíonn chuige féin é i ndeireadh na dála.
Joanne.
Tá Joanne Crosbie contúirteach (mar atá a máthair, Leah freisin). Neamhthrócaireach, an-deisbhéalach, thar a bheith millte, tá aird Joanne ar an stáitse mór. Agus tá sí sách uaillmhianach chun a rún a chur i gcrích. An t-aon rud atá ag ceilt uirthi ná tálann. Agus is saghas faidhbe é sin. Léachtóir a mhealladh - sin réiteach amháin ar an scéal, ach ní ise an t-aon duine a bhfuil an plean sin aige. Tá sé de nós ag an chailín seo an rud - agus an té - atá uaithi a fháil i gcónaí, ach tá tréithe eile aici. Miotal. Agus má tá sé i ndán go dteipfidh ar Joanne Crosbie, teipfidh uirthi ar a bealach gáifeach féin.
Linda.
Do chailín a mhaíonn gur mór léi an fhírinne a inse, tá a lán rún agus bréag á gceilt ag Linda Donovan. Ní cheileann sí a claonadh gnéasach áfach, agus cuireann póg dhíograiseach amháin lena cailín an beár iomlán ina dtost. Is le gach rud eile a bhfuil fadhbanna aici. Tá Linda ar an Acadamh le héalú óna hathair stróinéiseach a chuireann le báiní í - agus a bhfuil sé de nós aige theacht ar ais gan choinne. Tá eagla a craicinn uirthi go bhfaighidh daoine amach cé dar díobh í, agus tá sí ag streachailt le dúil fíochmhar a mhúsclaítear inti dá cara is fearr, Eithne, a bhfuil sí ag roinnt seomra léi. Fiáin, dílis agus ionraic go smior - is cailín maith í Linda atá ag dul trí dhroch-am.
Clár 1.
Tá tintrí ealaíne i ndán do chroí na féile, Pete agus don spéirbhean, Eithne. Ach insíonn Pete, atá fiáin ina diaidh, bréag agus chóir a bheith go gcaitear Eithne amach. Tá ráchairt mhór ar Bhrian i measc na mban, ach níl ádh ar bith le Decko bocht. Tá Joanne ag tarraingt trioblóide, agus tá Caroline thar a riocht.
Clár 2.
Tagann Linda chun na hAcadaimh lena cailín, ag tarraingt aird na mbuachaillí. Cinneann Joanne ar bheart a mhillfidh plean Pete chun Eithne a mhealladh. Titeann Decko i ngrá le Caroline, atá fiáin i ndiaidh Bhriain. Agus tugann Eithne tacaíocht do Linda nuair a dhéanann a cailín feall uirthi.
Clár 3.
Faigheann Pete bronntanas gan choinne gan fáilte ar a bhreithlá. Ach léiríonn sé go bhfuil miotal ann nuair a sheasann sé le cara atá i gcruachás. Tuigeann Eithne go bhfuil sí i ndiaidh a seans le Pete a lot. Tá Joanne ag suirí le léachtóir, agus bristear croí Decko nuair a bhaineann Caroline úsáid as chun éirí mór le Brian. Forbraítear dúil rúnda Linda in Eithne.
Clár 4.
Náiríonn Brian é féin os comhair an tsaoil ar an teilifís. Tagann athair Linda, léiritheoir ceoil gan trua gan taise, ar ais lena ciapadh. Agus tá Joanne ar buille nach bhfuil aon rud á fhail aici ar son a caidrimh le léachtóir, Bill.
Clár 5.
Tagann Linda i dtarrtháil ar Bhrian agus cuireann sí bac air conradh aontaobhach a shíniú lena hathair. Síleann Pete go bhfuil rud éigin ag dul ar aghaidh idir Eithne agus Linda. Codlaíonn Caroline le Brian. Ach nuair a thugann Brian droim láimhe léi, is chuig Decko a thiontaíonn sí.


Belfield.
Áit í Belfield ar thaobh deiscirt Bhaile Átha Cliath, in Éirinn. Fuair sé an t-ainm "Belfield" ó theach Belfield agus Demense, ceann de na hocht airí a bhí ceannaithe nuair a bunaíodh an príomhchampas ag Coláiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath.
Moladh Belfield sular beartaíodh go mbeadh an t-aerphort Bhaile Átha Cliath lonnaithe i mBaile Choilín. Faoi láthair tá Belfield comhchiallach leis an gColáiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath toisc go bhfuil sé an suíomh ina bhfuil príomhchampas na Ollscoile sin (106 acra) suite.
Sa tsuíomh sin atá páirc oifige Belfield, áit ina bhfuil Hewlett-Packard, agus Páirc Belfield, áit ina imríonn foireann sacair an Choláiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath.


Samúraí.
Ba théarma d'uasal-aicme mhíleata na Seapáine réamh-thionsclaithe é Samúraí. Tagann an focal ón mbriathar ársa samorau, a d'athraigh go saburau, a chiallaíonn "chun freastal" mar sin is searbhónta atá sa Samúraí, sé sin le rá gur searbhónta Thiarna atá ann.


The Kanyu Tree.
Banna popcheoil is ea The Kanyu Tree. Is as Bóthar na Trá, Gaillimh iad. Tá triúr deartháireacha sa bhanna. Deirtear go bhfuil siad cosúil le "The Beach Boys" sa tslí is go mbíonn siad ag canadh in armóin go minic, ach le fuaim níos nua-aimseartha.
Baill an bhanna.
Bhí an banna ar Pop4, clár ceoil ar TG4. Chuadar ar chamchuairt sa Bhreatain ag tabhairt tacaíochta don bhanna "The Saw Doctors".


Ailceimic.
"The alchemist" le William Fettes Douglas (1822 - 1891)
I stair na h-eolaíochta, tagraíonn ailcheimic do fhoirm luath de fhiosrú an nádúir agus disciplín luath fealsúnachta agus spioradálta araon, agus an dá cheann acu ag meascadh gnéithe uathu seo a leanas an Cheimic, an Mhiotalóireacht, an Fhisic, an Leigheas, an Astralaíocht, an tSéimeolaícht, an Misteachas, an Spioradáltachas agus an Ealaíon mar chuid de aon mhór-fhórsa.


Tommy Peoples.
Is fidléir Éireannach é Tommy Peoples. Rugadh i mBaile Suingean, Contae Dhún na nGall é sa bhliain 1948. Bhí sé mar bhall de go leor grúpaí ceoil, 1691 agus The Bothy Band ina measc. Is gnáth dó ceol a chasadh ina aonair lenár linn. Tá teicníc faoi leith aige a mbreathnaítear air mar stíl atá dílis do stíl fidléireachta Dhún na nGall, agus is minic a ghlaotar "virtuoso" air. Tá cónaí air ina bhaile dúchais, Baile Suingean, i láthair na huaire, agus is fidléir í a iníon Siobhan Peoples chomh maith.
Oibríonn Tommy Peoples mar cheoltóir traidisiúnta cónaithe ag an Balor Arts Centre i nDún na nGall.
Dioscliosta.
Comhoibriú - Matt Molloy, Paul Brady agus Tommy Peoples


Maik Taylor.
Is imreoir sacair ó Thuaisceart Éireann é Maik Taylor. Imríonn sé faoi láthair le Birmingham City.
Taylor, Mark


Martin Taylor.
Is imreoir sacair Sasanach é Martin Taylor. Imríonn sé faoi láthair le Watford mar chúlaí. D'imir sé cheana le Birmingham City.
Taylor, Mark


San Lucia.
Tír is ea San Lucia ("Saint Lucia" sa Bhéarla) atá suite i Muir Chairib. Is í Castries an phríomhchathair agus an chathair is mó sa tír.


Líoma.
Príomhchathair Pheiriú agus an chathair is mó sa tir úd is ea Líoma (Spáinnis: "Lima"). Tá an chathair suite i ngleannta na n-aibhneacha Chillón, Rímac agus Lurín agus ar chósta an Aigéin Chiúin. Bhunaigh an "conquistador" Spáinneach úd Francisco Pizarro an chathair ar 18 Eanáir 1535 mar Chathair na Ríthe. B'é an chathair is tábhachtaí i bPeiriú na Spáinne, agus tar éis Chogadh Shaoirse Pheiriú rinneadh príomchathair na tíre de.
Sa bhliain 2006 bhí 7.8 milliún duine ina gcónaí sa chathair.


Menri (Mainistir).
Is mainistir Bhúdaíoch í Mainistir Mhenri (སྨན་རི "sman ri" - Sliabh an Leighis) atá suite sa Tibéid. Bunaíodh í sa bhliain 1405 ag Nyammey Sherab-gyeltsen (1356-1416). Tar éis tamaill, d'iompaigh sí ina mhainistir Bhön is tabhachtaí sa Tibéid. Faoi láthair, tá an lucht mainistreach suite i Dolanji na hIndia


Carlo Farina.
Cumadóir agus veidhleadóir Barócach ón Iodáil ba ea Carlo Farina (1600 – 1639). Rugadh é i Mantova na hIodáile agus fuair sé bás i Vín na hOstaire.
Tagairtí.
Farina, Carlo
Farina, Carlo
Farina, Carlo


Liam Ridgewell.
Is peileadóir sacair Sasanach é Liam Ridgewell. Imríonn sé faoi láthair do Birmingham City. Rugadh i Londain sa bhliain 1984 é.
Ridgewell, Liam


Sebastian Larsson.
Is imreoir sacair Sualannach é Alfe Inge Sebastian "Bissen" Larsson. Imríonn sé faoi láthair do Birmingham City. Rugadh in Eskilstuna na Sualainne sa bhliain 1985 é.
Naisc Sheachtracha.
Larsson, Sebastian


Nuuk.
Is í Nuuk príomhchathair agus an chathair is mó sa Ghraonlainn. Tá an chathair suite ar chósta iarthair na tíre, 240 km theas ón Ciorcal Artach. Sa bhliain 2012 bhí 16,181 duine ina gcónaí sa chathair. Tugtar an t-ainm Danmhairgis "Godthåb" ar an chathair freisin, ach ón bhliain 1979 is é an fhoirm Ghraonlainnise an fhoirm oifigiúil.
Bhí an chathair bunaithe ag Hans Egede, misinéir Ioruach sa bhliain 1728. Nuair a shroich Egede an cósta, bhí Ionúitigh ina gcónaí i Kangeq in aice le Nuuk. Ag an am seo bhí an Ghraonlainn ina choilíneacht Ioruach. Faoi láthair tá Danmhargaigh agus Graonlannaigh ina gcónaí sa réigiún le chéile.


Achernar.
Tá Achernar (α Eri, Alfa Eridani) ar an réalta is gile ar réaltbhuíon na hAbhann, agus tá sé ar an ochtú réalt is gile ar spéir na hoíche. Tá sé suite in aice leis an bpointe is faide ó dheas ar an réaltbhuíon.


Inis Iocht.
Is oileán agus contae de chuid na Ríochta Aontaithe í Inis Iocht ("Isle of Wight" as Béarla). Tá sí suite trí mhíle amach ó chósta theas Chontae Hampshire i Sasana, agus í scartha ón mórthír ag caolas mara a dtugtar Solent air. Tá an-ráchairt ar an oileán seo ón ré Victeoiriach i leith, mar ionad saoire. Tá cáil uirthi as áilleacht a tírdhreacha chomh maith.
Tá stair shaibhir ilghnéitheach ag Inis Iocht. Ríocht neamhspleách a bhí ann ar feadh tamaillín sa chúigiú haois déag. Bhí cónaí ar an bhfile Alfred Lord Tennyson ansin, agus chaith an Bhainríon Victeoiria féin deireadh a saoil in Osborne House, an teach saoire a bhí aici in Inis Iocht. Áit mhór tógála bád a bhí in Inis Iocht riamh, ach, de bharr na forbartha teicneolaíochta, tógadh eitleáin uisce san oileán freisin, chomh maith leis an gcéad sciorrárthach (árthach foluaineach) i stair an chine dhaonna.
Ba chuid de Chontae Hampshire í go dtí an bhliain 1890, agus tá canúint an oileáin an-chosúil le canúint tuaithe Hampshire, cé go bhfuil cuid mhaith focal dá gcuid féin ag muintir Inis Iocht. Bhí 132,731 duine ina gcónaí san oileán sa bhliain 2001, agus aon duine amháin ag déanamh feisireachta dóibh i bparlaimint Westminster - rud a chiallaíonn gur í Inis Iocht í an toghcheantar is mó sa tír.
San úrscéal ficsin eolaíochta "The Day of the Triffids" le John Wyndham, shocraigh iarmharáin na holltubaiste domhanda in Inis Iocht sa deireadh, le coilíneacht dá gcuid féin a bhunú ansin.


Caisleán Windsor.
Caisleán Windsor ar 5 Samhain 2006
Is é Caisleán Windsor an caisleán is mó ar domhan ina bhfuil daoine ina gcónaí ann go fóill. Tá sé suite sa chontae Sasanach Berkshire. Rianaítear a stair siar go dtí aimsir Liam Concar, agus is é an caisleán is faide úsáid leanúnach ar domhan mar gheall air sin. Tá sé ar cheann de na príomhárais chónaithe atá ag Banríon na Ríochta Aontaithe, Eilís II, in éineacht le Pálás Buckingham agus Pálás Hollyrood in Albain.


Tarbh Suite.
Fear naofa Sioux ab ea Tarbh Suite (Sioux: "Tatanka Iyotake", "Tatanka Iyotanka" nó "Ta-Tanka I-Yotank", Béarla: Sitting Bull, tugtaí an leasainm Slon-he nó "Mall" air freisin; t. 1831 – 15 Nollaig, 1890). Saolaíodh é in aice leis an Abhainn Grand i nDakota Theas, agus mharaigh na póilíní é ag Tearmainn Meiriceánach Dúchasach Standing Rock agus iad ag iarraidh é a chur faoi ghlas.
Tá áit cháiliúil aige i stair Mheiriceánach agus i stair Mheiriceánach Dhúchasach mar gheall ar an pháirt a ghlac sa bhua in aghaidh Lt. Col. George Armstrong Custer agus an 7ú Reisimint Mharcra de chuid an Arm Meiriceánach ag Cath Little Bighorn ar an 25 Meitheamh 1876, rud a chonaic sé i mbrionglóid cheana féin.
Níos déanaí, chaith sé seal ag obair le Buffalo Bill Cody sa Wild West Show.


Pálás Buckingham.
Is é Pálás Buckingham príomháras cónaithe mhonarc na Breataine, mar atá, Eilís II. Cuirtear imeachtaí agus ócáidí stáit ar siúl sa Phálás agus is díol suime mór é do thurasóirí. Tógadh í ar dtús sa bhliain 1703 mar áras cónaithe do Dhiúc Buckingham, ach fuair Seoirse III é dó féin sa bhliain 1761. Bhíodh an t-ainm Teach Buckingham air, tráth.


Truman Capote.
Ba scríbhneoir Meiriceánach é Truman Capote (30 Meán Fómhair, 1924 – 25 Lúnasa 1984). Scríobh sé scéalta, úrscéalta, drámaí agus ábhar neamhfhicseanach. Tá meas mór ar roinnt acu, go háirithe an nóibhille "Breakfast at Tiffany's" (1958) agus "In Cold Blood" (1965), "úrscéal neamhfhicsin" mar a thug an scríbhneoir air.
Bunaíodh timpeall fiche scannán agus dráma teilifíse ar scéalta le Capote.
A Shaol.
Rugadh Truman Streckfus Persons i New Orleans ar an 30 Meán Fómhair 1924, agus ba iad a thuismitheoirí Archulus Persons agus cailín seacht mbliana déag darbh ainm Lillie Mae Faulk. Ní raibh sé ach ceithre bliana d'aois nuair a fuair an lánúin colscaradh, agus ansin tugadh go Monroeville i stát Alabama é, áit ar thóg muintir a mháthar é. Ba ansin a chuir Truman aithne ar chailín darbh ainm Nelle Harper Lee. Bhí siad ina ndlúthchairde go lá a bháis, agus chabhraigh Harper le Truman an leabhar cáiliúil "In Cold Blood" a scríobh.
Sa bhliain 1933 d'aistrigh Truman go Nua-Eabhrac, áit a raibh cónaí ar a mháthair agus ar a fear céile nua. B'as Cúba do Joseph Capote, agus é sásta glacadh le Truman mar mhac agus a shloinne féin a bhronnadh ar an mbuachaill. Mar sin a rinneadh Truman García Capote de Truman Streckfus Persons.
Thosaigh Truman ag scríobh scéalta nuair nach raibh sé ach aon bhliain déag d'aois. Mar a dúirt sé féin, bhí sé ag traenáil scríbhneoireachta mar a bhíonn páistí eile ag traenáil veidhlíneadóireachta nó pianódóireachta, nó gach lá i ndiaidh na gceachtanna scoile chaitheadh sé trí huaire an chloig ag scríbhneoireacht. Bhí sé dúghafa leis an scríbhneoireacht san am, dar leis féin. Sa bhliain 1935 chuaigh sé ar Scoil na Tríonóide (Trinity School), scoil ullmhúcháin i Nua-Eabhrac, agus ina dhiaidh sin bhí sé ag freastal ar Acadamh Míleata Iósaf (St Joseph Military Academy). Sa bhliain 1939 d'aistrigh muintir Capote go Greenwich i stát Connecticut, agus chuaigh Truman ar an ardscoil áitiúil. Mar ba dual don ábhar scríbhneora, bhí sé ag cumadh ábhair do "Green Witch", iris liteartha na scoile, chomh maith le nuachtán na scoile. Tháinig an teaghlach ar ais go Nua-Eabhrac sa bhliain 1942, agus chuaigh Truman ar Scoil Franklin (Franklin School), ar a dtugtar Dwight School nó Scoil Dwight inniu. Scoil phríobháideach in Uachtar an Taoibh Thiar nó Upper West Side a bhí ann. Bhain Truman amach a ardteastas ón scoil seo sa bhliain 1943, agus sin a raibh d'oideachas scoile aige.
Bhí Truman fós ina dhalta scoile i Scoil Franklin nuair a thosaigh sé ag timireacht oibre don iris "The New Yorker". Go bunúsach, ní raibh i gceist ach a bheith ag sórtáil cartún agus ag déanamh gearrthóga nuachta, mar a dúirt Truman ní ba déanaí. Chaith sé dhá bhliain ansin, ach nuair a tharraing sé fearg an fhile Robert Frost air féin, tugadh an sac dó.
Is é an bharúil a bhí ag Truman Capote ar an seal oibre seo ní ba déanaí nach raibh mórán ann mar jab, ach mar sin, bhí se buíoch beannachtach go raibh obair de chineál éigin aige san am, ó bhí sé meáite gan tuilleadh ama a chur amú in aon seomra ranga: ba é a dhianbharúil gur cinniúint don scríbhneoir a pheann agus nach féidir le haon ollamh coláiste scríbhneoireacht a theagasc don duine nach dual dó an cheird sin, ná dúchas na scríbhneoireachta a bhaint den duine a bhfuil sé ann.
I ndiaidh dó an jab a chailleadh shocraigh sé síos i dteach lucht a ghaoil in Alabama áit ar chrom sé ar a chéad úrscéal, is é sin, "Summer Crossing".
Bhí Truman Capote mór le Harper Lee, a chomharsa i Monroeville, Alabama, agus mhair an cairdeas go lá a bháis-sean. Bhunaigh Truman carachtar Idabel sa leabhar "Other Voices, Other Rooms" ar Lee, agus ba eisean a thug inspioráid do charachtar Dill Harris san úrscéal "To Kill a Mockingbird" a thabhaigh Duais Pulitzer do Lee. Ní ba déanaí, chuidigh Lee le Capote an t-eolas a bhailiú ó mhuintir na háite le haghaidh "In Cold Blood", an t-úrscéal fíricsin faoi dhúnmharú mhuintir Clutter i Holcomb, Kansas, i Mí na Samhna 1959.
Capote, Truman
Capote, Truman
Capote, Truman
Capote, Truman
Capote, Truman
Capote, Truman
Capote, Truman


Rashaant (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Rashaant (Mongóilis:Рашаант).


Gurvanbulag (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Gurvanbulag (Mongóilis:Гурванбулаг).


Saikhan (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Saikhan (Mongóilis: Сайхан).


Bulgan (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Bulgan Aimag. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre. Is é Bulgan an phríomhchathair.
Tíreolaíocht.
Tá an cúige ag críochantacht leis na cúigí Khövsgöl (thuaidh), Arkhangai (thiar theas), Övörkhangai (theas), Töv (thoir theas), agus Selenge (thoir thuaidh). Is limistéar sléibhtiúil é tuaisceart an chúige agus é clúdaithe le foraois a chuirfeadh na hAlpa i do chuimhne. Is iad an Orkhon agus an Selenge na príomhaibhneacha sa chúige.
Iompar.
Tá aerfort beag, ceann nach bhfuil ach aon rúidbhealach ann agus é féin gan phábháil, suite i mBulgan (UGA/ZMBN). Bíonn na heitleáin ag eitilt go tráthrialta ó Bhulgan go Ulánbátar, Khovd agus Mörön.


Garry O'Connor.
Is peileadóir sacair Albanach é Garry O'Connor (7 Bealtaine 1983 a rugadh é). Imríonn sé faoi láthair do Hibernian FC. Imríonn sé freisin d'fhoireann idirnáisiúnta na hAlban.
O'Connor, Garry


Mikael Forssell.
Mikael Forssell ag síniú a ainm dá lucht leanúna
Is imreoir sacair ón Fhionlainn é Mikael Forssell a rugadh ar 15 Márta 1981 in Steinfurt na Gearmáine. D'imir sé i sraith na n-óg le HJK san Fhionlainn sna blianta 1994–1997. Sna blianta ina dhiaidh sin, d'imir sé mar thosaitheoir le roinnt clubanna i Sasana (Birmingham City agus Chelsea), sa Ghearmáin (Hannover) agus san Fhionlainn. Imríonn sé le Veikkausliga Club HJK faoi láthair, club san Fhionlainn. Sna blianta 1999–2014 d'imir sé freisin d'fhoireann náisiúnta na Fionlainne.
Forssell, Mikael


Cameron Jerome.
Is imreoir sacair Sasanach é Cameron Jerome. Imríonn sé faoi láthair do Birmingham City.
Jerome, Cameron


Gary McSheffrey.
Is imreoir sacair Sasanach é Gary McSheffrey a rugadh ar 13 Lúnasa 1982. As Coventry dó. Tá sé ag imirt le Scunthorpe United ón mbliain 2014 i leith. D'imir sé ar an bpáirc 418 uair (247 uair le Coventry City).
San am atá thart d'imir sé sa Football League agus sa Premier League le Stockport County, Luton Town, Birmingham City, Nottingham Forest agus Leeds United. D'fhill sé ar Coventry City sa bhliain 2010, ansin tamall le Chesterfield, agus ag tosnú i 2014, le Scunthorpe United.
McSheffrey, Gary


Stuart Parnaby.
Is imreoir sacair Sasanach é Stuart Parnaby. Imríonn sé faoi láthair le Birmingham City. D'imir se le Middlesbrough roimhe sin.
Parnaby, Suart


Fabrice Muamba.
Is imreoir sacair Sasanach é Fabrice Muamba. Imríonn sé faoi láthair le Bolton Wanderers. D'imir sé le Birmingham City roimhe sin.
Muamba, Fabrice


David Murphy.
Is peileadóir sacair Sasanach é David Murphy. Imríonn sé faoi láthair do Birmingham City.
Murphy, David


Jordon Mutch.
Is imreoir sacair Sasanach é Jordan Mutch. Imríonn sé faoi láthair le Birmingham City. Rugadh ar 2 Nollaig, 1991 é in Derbyshire.
Mutch, Jordan


Daniël de Ridder.
Is imreoir sacair ón Ísiltír é Daniël de Ridder. Imríonn sé faoi láthair le Wigan Athletic. D'imir sé cheanna le Birmingham City, Celta Vigo agus Ajax. Rugadh é ar 6 Márta 1984 in Amstardam.
De Ridder, Daniël
De Ridder, Daniël


Franck Queudrue.
Is peileadóir sacair ón Fhrainc é Franck Queudrue. Imríonn sé faoi láthair do Lens sa Fhrainc. D'imir sé cheanna le Birmingham City, Fulham agus Middlesbrough. Rugadh é ar 25 Lúnasa, 1978 i bPáras.
Queudrue, Franck


Mehdi Nafti.
Is imreoir sacair ón Túinéis é Mehdi Nafti. Imríonn sé faoi láthair do Birmingham City.
Nafti, Mehdi


Olivier Kapo.
Is imreoir sacair ón Fhrainc é Olivier Kapo (r.27 Meán Fómhair, 1980 i Abidjan, An Cósta Eabhair). Imríonn sé faoi láthair le Wigan Athletic sa Premier League. D'imir sé le Auxerre, Juventus agus Birmingham City roimhe sin.
Kapo, Olivier
Pascal, Blaise


Radhi Jaïdi.
Is imreoir sacair ón Túinéis é Radhi Jaïdi. Imríonn sé faoi láthair le Birmingham City. Rugadh é ar 30 Lúnasa, 1975 i dTúinis.
Jaïdi, Radhi


Khövsgöl (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Khövsgöl Aimag. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre. Is é Mörön an phríomhchathair.
Tíreolaíocht agus stair.
Is limistéar sléibhtiúil é an cúige. Tá Sléibhte Khangai suite i ndeisceart an chúige. Is é Loch Khövsgöl an loch is tábhachtaí sa chúige.
Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931. B'é Khatgal an lárionad riaracháin go dtí an bhliain 1933.
Iompar.
Tá aerfort le rúidbhealach pábháilte amháin suite i Mörön (ZMMN/MXV). Tá an t-aerfort nasctha le Úlánbátar le eitilte rialta.


Louis XVI na Fraince.
Bhí Laoiseach XVI (23 Lúnasa 1754 – 21 Eanáir 1793) ina rí ar an bhFrainc, ó 1774 go dtí 1792. Ba é Rí na Fraince le linn na Réabhlóide ansin agus chuir an rialtas réabhlóideach chun báis é as ardtréas, ar 21 Eanáir 1793. Tháinig deireadh leis an monarcacht absalóideach sa Fhrainc tar éis dó bás a fháil.


Pálás Versailles.
Seanphálás ríoga de chuid na Fraince is ea Pálás Versailles ("Château de Versailles" as Fraincis). Tá sé lonnaithe in Versailles, áit atá ina bruachbhaile de Pháras anois. Tosaíodh ar an bPálás a thógáil le linn Laoiseach XIV agus rinneadh lárionad cumhachta de do mhonarcacht absalóideach na Fraince, réimeas a mhair go dtí Réabhlóid na Fraince. Tá tarraingt na dturasóirí san áit go fóill.
Bunús an Árais Ríoga.
Cuireadh tús leis an áitreabh ríoga in Versailles nuair a thóg Laoiseach XIII lóistín sealgaireachta dó féin idir na blianta 1623 agus 1634.
Tógáil an Pháláis.
Nuair a tháinig Laoiseach XIV i réim tháinig fonn air áit mhór réimis a bhunú dó féin chun a chumhacht a dhaingniú sa Fhrainc. Chinn sé ar ar lóistín sealgaireachta a athar i Versailles a mhéadú agus a mhaisiú chuige. Tosaíodh ar an obair sa bhliain 1662 agus an t-ailtire Louis La Vau ina bun.


Gilitín.
Is ionann Gilitín agus uirlis básaithe a d'úsáidtí, go háirithe sa Fhrainc le linn na Réabhlóide sa tír sin. Ainmníodh é as an bhfear a mhol é ar dtús; an Dr. Joseph-Ignace Guillotin. Maraítear duine le gilitín trí dhícheannú. Úsáideadh é chun duine a chur chun bás don uair dheireanach sa Fhrainc, sa bhliain 1977.


Dashinchilen (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Dashinchilen (Mongóilis:Дашинчилэн).


Bayan-Agt (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Bayan-Agt (Mongóilis:Баян-Агт).


Bayannuur (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Bayanuur (Mongóilis:Баяннуур).


Büregkhangai (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Büregkhangai (Mongóilis: Бүрэгхангай).


Bugat (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Bugat (Mongóilis: Бугат).


Khangal (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Khangal (Mongóilis: Хангал).


Khishig-Öndör (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Khishig-Öndör (Mongóilis: Хишиг-Өндөр).


Khutag-Öndör (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Khutag-Öndör (Mongóilis: Хутаг-Өндөр).


Mogod (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Mogod (Mongóilis: Могод).


Orkhon (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Orkhon (Mongóilis: Орхон).


Selenge (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Selenge (Mongóilis: Сэлэнгэ).


Teshig (Bulgan).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Bhulgan na Mongóile thuaidh is ea Teshig (Mongóilis: Тэшиг).


Tögrög.
Is é an tögrög (Mongóilis: төгрөг), nó tögrög na Mongóile, airgeadra na Mongóile. Is é MNT an cód ISO a bhaineann leis. Tháinig sé isteach ar 9 Nollaig 1925.


George Armstrong Custer.
Oifigeach in Arm na Stát Aontaithe ba ea George Armstrong Custer (5 Nollaig, 1839 – 25 Meitheamh, 1876), a bhí ina cheannfort marcra le linn an Chogaidh Chathartha agus na gCogaí Indiacha sa tír sin san 19ú haois. Thuill sé cáil mhaith mar cheannfort cliste cróga, ach briseadh agus maraíodh é ag Cath Little Bighorn agus é ag troid in aghaidh na Meiriceánach Dúchasach. Tugtar "Custer's Last Stand" ar an eachtra seo i stair Mheiriceá.
Custer, George Armstrong
Custer, George Armstrong
Custer, George Armstrong


Patsy Cline.
B'amhránaí Meiriceánach í Patsy Cline (ainm baiste: "Virginia Patterson Hensley"; 8 Meán Fómhair, 1932 – 5 Márta, 1963). Ceol Tíre agus pop-cheol a bhí á chanadh aici, agus bhain sí clú agus cáil domhan|domhanda amach ag tús na 1960idí leis na h-amhráin
Cailleadh í, áfach, i dtuairt eitleáin ag buaic a cáil sa bhliain 1963. Ní raibh ach scór go leith bliain slánaithe aici.
Cline, Patsy
Cline, Patsy
Cline, Patsy
Cline, Patsy


The Crickets.
Ba bhanna rac-cheoil Meiriceánach as Lubbock, Texas é The Crickets. Bhunaigh an t-amhránaí agus cumadóir Buddy Holly an grúpa sna 1950idí. Bhain Holly úsáid as The Crickets mar bhanna taca suas go dtí an bhliain 1959 nuair a scoilteadh iad. Cé gur shocraigh siad an banna a chur ar ais le chéile, cailleadh Holly cúpla mí níos déanaí.
Lean The Crickets ar aghaidh ag seinm le chéile agus ag seoladh albam.
Tagairtí.
Crickets, The


Roy Scheider.
B'aisteoir cáiliúil Meiriceánach é Roy Richard Scheider (10 Samhain 1932 – 10 Feabhra 2008). Bhain sé cáil amach i scannáin éagsúla, amhail "Jaws" leis an stiúrthóir mór le rá, Steven Spielberg, agus "Marathon Man". Fuair sé bás in ospidéal i Little Rock, Arkansas, sna Stáit Aontaithe. Bhí cóireáil á cur air ansin le haghaidh ailse.
Naisc Sheachtracha.
Scheider Roy
Scheider Roy
Scheider Roy


Gary Neville.
Is iar-imreoir sacair é Gary Neville (rugadh é ar an 18 Feabhra 1975 i Manchain Shasana). D'imir sé le Manchester United F.C.. Bhíodh sé ina bhall d'fhoireann náisiúnta Shasana.
Neville, Gary
Neville, Gary


CORBA.
Is caighdeán é an Ailtireacht Choiteann Bróicéara Iarratas ar Oibiachtaí nó CORBA ("Common Object Request Broker Architecture" as Béarla) a cuireadh chun cinn ag an ngrúpa OMG le haghaidh cumarsáid idir córais a dhéanamh níos éasca. Is féidir le comhpháirteanna dáilte ar nóid éagsúla ar an líonra agus scríofa i dteangacha éagsúla cumarsáid a dhéanamh.


Patrice Evra.
Is imreoir sacair Francach é Patrice Evra a rugadh ar an 15 Bealtaine 1981, atá ag imirt faoi láthair le Manchester United sa Premier League. D'imir sé le A.S. Monaco roimhe sin.
Evra, Patrice
Evra, Patrice


Owen Hargreaves.
Is imreoir sacair é Owen Hargreaves. Imríonn sé faoí láthair le Manchester United F.C. D'imir sé le FC Bayern München ón bhliain 2000 go 2007. Tá sé fiche is a seacht bliana d'aois.
Hargreaves, Owen


Arald Godwinson.
Bhí Arald Godwinson nó an Rí Arald (c.1022 – 14 Deireadh Fómhair 1066), ina rí ar Shasana ar feadh tréimhse ghearr idir bás Éadbhaird Coinfeasóir agus ionradh na Normannach agus teacht i réim Liam I. Fuair sé bás i gCath Hastings, agus é ag iarraidh an ruaig a chur ar an arm Normannach a bhí díreach tar éis teacht i dtír i Sasana ón bhFrainc.


Övörkhangai (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Övörkhangai Aimag. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre. Is é Arvaikheer an phríomhchathair.
Tá mainistir Shankh, ceann amháin de na mainistreach is sine agus is tábhachtaí sa tíre, suite sa chúige.
Iompar.
Tá aerfort le rúidbhealach neamhphábháilte amháin suite in Arvaikheer (AVK/ZMAH). Tá an t-aerfort nasctha le Ulánbátar agus Altae.


Galt (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Galt (Mongóilis:Галт). Sa bhliain 2000 bhí 5328 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Mainistir Shankh.
Is mainistir Bhúdaíoch í Mainistir Shankh (Mongóilis: Шанх хийд). Tá an mhainistir suite i gCúige Övörkhangai na Mongóile. Is í ceann amháin de na mainistreacha is sine agus is tábhachtaí sa Mhongóil. Bhí sí bunaithe sa bhliain 1647 ag Öndör Gegeen Zanabazar.


Baile an Chollaigh.
Is baile satailíte atá suite timpeall 8 gcileaméadar ó Chathair Chorcaí, i gContae Chorcaí na hÉireann é Baile an Chollaigh (Béarla: Ballincollig). Tá an baile suite in aice le hAbhainn na Laoi ar an mbóthar réigiúnach R608. Sa bhliain 2006, measadh go raibh 16.308 duine ina gcónaí i mBaile an Chollaigh. Is iad seo a leanas na bailte is cóngaraí: Baile Nora, na hUamhanna, Cill na hOmnaí, Inis Cara, an Bhlárna (an baile ina bhfuil Cloch na Blarnan suite), agus Teamhair. Tá Baile an Chollaigh gar do Bhaile an Easpaigh agus do Wilton, bruachbhailte Chorcaí.
Stair.
Thóg Muintir Barrett Caisleán Bhaile an Chollaigh le linn réimeas Éadbhard III Shasana. Tagann ainm bharúntacht Bhaile an Chollaigh ó ainm Mhuintir Barrett. Ghabh reibiliúnaigh an caisleán ó Andrew Barrett sa bhliain 1641, ach caitheadh amach iad ag fórsaí Parlaiminte Shasana faoi Mhurchadh Ó Briain, Iarla Inse Uí Chuinn sa bhliain 1645.


Language Freedom Movement.
Bunaíodh an Language Freedom Movement ("LFM") ("Gluaiseacht Saoirse Teanga" nó "GST" as Gaeilge) sa bhliain 1966. Ba í aidhm na gluaiseachta ná cur in aghaidh athbheochan stát-urraithe na Gaeilge in Éirinn. Thacaigh na scríbhneoirí Gaeilge Séamus Ó Grianna ("Máire") agus John B. Keane leis an bhfeachtas.
Chuir lucht tacaíochta na Gaeilge isteach ar chruinnithe an LFM. I mí Lúnasa 1966, chuir lucht agóide isteach ar chruinniú agus chan siad "God Save the Queen" ag greannú iad siúd a bhí ag freastal ar an gcruinniú.
I mí Mheán Fómhair na bliana 1966, bhí cruinniú ag an LFM i dTeach an Ardmhéara i mBaile Átha Cliath, ach bhí lucht an LFM báite i measc slua mór Gaeilgeoirí. Chuir agóideoirí na Gaeilge isteach ar an gcruinniú, ag caitheamh bhratach na Ríochta Aontaithe agus ag iarraidh bratach na hÉireann a bhaint ón stáitse. Tharla scliúchas beag freisin. Bhí an grúpa Misneach i measc lucht na Gaeilge.
Níor cuireadh ord ar an gcruinniú go dtí gur labhair Dónal Ó Móráin, ceannaire Gael Linn ón bpóidiam. Dúirt sé go mba cheart go mbeadh lucht an LFM ábalta caint ag a gcruinniú féin, má éistear le hargóintí na n-agóideoirí chomh maith. Ní dhearna na Gardaí faic chun smacht a chur ar an gcruinniú agus bhí plé faoi sin sa Dáil.
D'éirigh leis an LFM ceist na Gaeilge éigeantaí a chur ar an gclár oibre polaitiúil. Nuair a bunaíodh an LFM, fuarthas teip iomlán san Ardteistiméireacht tar éis teipe sa scrúdú Gaeilge. Cuireadh deireadh leis an nós sin sa bhliain 1973. Ón mbliain 1974 amach, ní raibh gá leis an nGaeilge chun poist a fháil sa Státseirbhís.
Ceaptar gur shásaigh na hathruithe seo lucht tacaíochta an LFM, mar bhásaigh an ghluaiseacht ina dhiaidh sin.


Erdenebulgan (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Erdenebulgan (Mongóilis:Эрдэнэбулган). Sa bhliain 2000 bhí 2,739 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Tsagaan-Üür (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tsagaan-Üür (Mongóilis:Цагаан-Үүр). Sa bhliain 2000 bhí 2,421 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Cúigí na Mongóile.
Tá an Mhongóil comhdhéanta as cúige (aimag) amháin is fiche. Tá stádas speisialta ag an bpríomhchathair, Ulánbátar.


Alofi.
Is é Alofi príomhbhaile Niue. Sa bhliain 2001 bhí 614 duine ina gcónaí sa bhaile. Tá an baile comhdhéanta as dhá shráidbhaile, "Alofi Thuas" (256 duine) agus "Alofi Theas" (358 duine), áit ina bhfuil an rialtas suite. Tá an baile suite i gceartlár an chuain Alofi, ar chósta iarthair an oileáin.


Niue.
Oileán agus críoch fhéinrialaithe de chuid na Nua-Shéalainne is ea Niue. Tá an t-oileán suite 2,400 km thoir thuaidh ón Nua-Shéalainn. Is é Alofi príomhbhaile na tíre.
Tagairtí.
An Nua-Shéalainn


Alag-Erdene (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Alag-Erdene (Mongóilis:Алаг-Эрдэнэ). Sa bhliain 2005 bhí 2,992 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931. Tá an ceantar ag críochtanacht le Loch Khövsgöl thuas.


Arbulag (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Arbulag (Mongóilis: Арбулаг). Sa bhliain 2000 bhí 4,478 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Bürentogtokh (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Bürentogtokh (Mongóilis: Бүрэнтогтох). Sa bhliain 2005 bhí 4,251 duine ina gcónaí sa chúige. Tá lár an cheantair ar bhruach na habhann Delgermörön, 51 km thiar ó Mhörön agus 722 km ó Ulánbátar. Bunaíodh an ceantar sa bhliain 1931.


Bayanzürkh (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Bayanzürkh (Mongóilis: Баянзүрх). Sa bhliain 2000 bhí 4,202 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an ceantar sa bhliain 1931.


Chandmani-Öndör (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Chandmani-Öndör nó Chandman'-Öndör (Mongóilis: Чандмань-Өндөр). Sa bhliain 2000 bhí 3,036 duine ina gcónaí sa chúige. Tá lár an cheantair suite 758 km amach ó Ulánbátar. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Tarialan (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tarialan (Mongóilis: Тариалан). Sa bhliain 2000 bhí 6,070 duine ina gcónaí sa chúige. Tá lár an cheantair suite 160 km thoir ó Mhörön agus 521 km ó Ulánbátar. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Khankh (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Khankh (Mongóilis: Ханх). Sa bhliain 2000 bhí 2,140 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Ikh-Uul (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Ikh-Uul (Mongóilis: Их-Уул). Sa bhliain 2000 bhí 3,959 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Jargalant (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Jargalant (Mongóilis: Жаргалант). Sa bhliain 2000 bhí 5,068 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Rashaant (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Rashaant (Mongóilis: Рашаант). Sa bhliain 2000 bhí 5,068 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Renchinlkhümbe (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Renchinlkhümbe (Mongóilis: Рэнчинлхүмбэ). Sa bhliain 2000 bhí 4,284 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Shine-Ider (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Shine-Ider (Mongóilis: Шинэ-Идэр). Sa bhliain 2000 bhí 4,348 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1923.


Tömörbulag (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tömörbulag (Mongóilis: Төмөрбулаг). Sa bhliain 2000 bhí 4,174 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Tosontsengel (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tosontsengel (Mongóilis: Тосонцэнгэл). Sa bhliain 2000 bhí 4,161 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Tsagaannuur (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tsagaannuur (Mongóilis: Цагааннуур). Sa bhliain 2000 bhí 1,317 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1985.


Tsagaan-Uul (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tsagaan-Uul (Mongóilis: Цагаан-Уул). Sa bhliain 2005 bhí 5,145 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1931.


Tsetserleg (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tsetserleg (Mongóilis: Цэцэрлэг). Sa bhliain 2000 bhí 5,876 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1930.


Tünel (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Tünel (Mongóilis: Түнэл). Sa bhliain 2000 bhí 4,556 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1952.


Ulaan-Uul (Khövsgöl).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Khövsgöl na Mongóile thuaidh is ea Ulaan-Uul (Mongóilis: Улаан-Уул). Sa bhliain 2000 bhí 3,726 duine ina gcónaí sa chúige. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1933.


Mörön.
Lárionad riaracháin i gcúige Khövsgöl sa Mhongóil is ea Mörön. Tá ospidéal, iarsmalann, amharclann, oifig an phoist agus scoileanna le fáil sa bhaile. Tá an baile suite ar láthair na mainistreach Möröngiin Khuree. Bunaíodh an mhainistir sna blianta 1809-1811 ar bhruach na habhann Delgermörön.


Bulgan (Cathair).
Lárionad riaracháin chúige Bulgan is ea Bulgan. Sa bhliain 2005 bhí 11,984 duine ina gcónaí sa bhaile.


Giovanni Trapattoni.
Is iar-imreoir peile Iodálach atá ag obair ina thraenálaí inniu é Giovanni Trapattoni, a rugadh i Milano na hIodáile ar an 17 Márta, 1939. Bhí sé i gceannas ar fhoireann náisiúnta na hÉireann ar feadh cúig bliana ó 2008 go 2013. Bhuaigh sé trí Scudetto (craobh na hIodáile) agus Corn na hEorpa faoi dhó mar chosantóir agus imreoir lár páirce leis an Milan.
Chaith sé tréimhse fhada rathúil mar thraenálaí le foireann na hIodáile, Bayern München i mBundesliga na Gearmáine, A.C. Milan, Internazionale agus Juventus i Serie A na hIodáile agus an fhoireann Ostarach, Red Bull Salzburg.
Is é Giovanni Trapattoni an traenálaí Iodálach is rathúla ag leibhéal na gclubanna: tá deich dteideal náisiúnta i gceithre thír dhifriúla buaite aige. Bhuaigh sé gach comórtas club UEFA agus an Corn Idirilchríochach nuair a bhí sé ina bhainisteoir ar Juventus.
Imreoir.
In úsáid mar imreoir lár páirce a bhí tugtha don chosaint nó mar fíorchosantóir, bhí ról lárnach ag Trapattoni i Milan Nereo Rocco. Bhaineadar an "scudetto" faoi dhó, Corn na hEorpa faoi dhó, Corn na gCorn uair amháin agus Corn Idirilchríochach amháin, chomh maith le Coppa Italia 1966-67.
Chaith sé ceithre shéasúr déag ag imirt le Milan, 274 cluiche sraithe san iomlán. Ina dhiaidh sin chaith sé séasúr amháin le Varese, ansin d’éirigh sé as.
Traenálaí.
Is é Giovanni Trapattoni an t-aon traenálaí sa domhain, in éineacht leis an Ostarach Ernst Happel, craobh náisiúnta a bhuachaint i gceithre thír dhifriúla (iomlán de dheich dteideal náisiúnta san Iodáil, Gearmáin, Portaingéile agus an Ostair) agus faoi láthair, tá sé an ceathrú traenálaí sa domhain (an dara san Eoraip) don líon na trófaithe idirnáisiúnta ag leibhéal club buaite.
In éineacht leis an Gearmánach Udo Lattek, is é Trapattoni an t-aon traenálaí na trí príomh-comórtais UEFA don club a bhuachaint. Tá sé an aon traenálaí gach comórtas club UEFA a bhuachaint freisin (gach leis an Juve) agus coinníonn sé uimhir curiarrachta de thrófaithe buadh i gCorn UEFA le trí buanna.
Naisc Sheachtracha.
Trapattoni, G
Trapattoni, G
Trapattoni, G


An Mhongóilis.
Teanga Mhongólach is ea an Mhongóilis. Is í teanga oifigiúil na Mongóile í, áit a bhfuil sí á labhairt ag corradh is 2 mhilliún duine. Is í an aibítir Choireallach a úsáidtear leis an Mongóilis a scríobh sa Mhongóil féin, ach is í an aibítir Mhongólach atá in úsáid sa tSín. Le fírinne, is deacair a rá, an canúintí nó teangacha Mongólacha iad na leaganacha den teanga a labhraítear sa tSín. Sa Mhongóil féin, tá caighdeán na Mongóilise bunaithe ar an gcanúint a labhraítear sa stát sin, is é sin, an "Chalcha-Mhongóilis". Na Mongólaigh sa tSín, áfach, úsáideann siad i gcónaí an caighdeán clasaiceach a théann leis an aibítir Mhongólach. Tá sé i gceist ag na Mongólaigh sa Mhongóil féin cromadh ar ais ar a gcuid seanlitreach a úsáid, ach níor éirigh leis an athrú seo go rómhaith fós. Tá an scríbhneoireacht Chlasaiceach á múineadh sna scoileanna inniu, agus súil leis go rachaidh sí in úsáid níos forleithne de réir a chéile.
Teanga tháite ghreamaitheach í an Mhongóilis, is é sin, teanga shintéiseach, agus mar sin, is minic a chuirtear iarmhír i ndiaidh a chéile le tamhan an fhocail chun foirmeacha gramadaí a chruthú nó focail nua a fhréamhú. Tá deilbhíocht shaibhir ag na briathra, ó thaobh na n-aimsirí, na modhanna agus na rangabhálacha de, ach ní chuirtear pearsa an ainmní in iúl le haon iarmhír ar leith - caithfidh tú an t-ainmní a lua. (Is é sin, níl foirm sa Mhongóilis cosúil le "labhraím" na Gaeilge - caithfidh tú "labhraíonn mé" a rá.) Maidir leis na hainmfhocail, tá ocht dtuiseal acu: an t-ainmneach, an ginideach, an tabharthach, an t-áinsíoch, an t-ochslaíoch, an t-uirliseach, an tionlacthach, agus an treóch.
Fuair an Mhongóilis a lán focal ar iasacht ó theangacha an réigiúin: an Tibéidis, an tSean-Tuircic, an tSanscrait, na teangacha Tungúsacha, agus an tSínis. Le déanaí, is iad an Béarla agus an Rúisis a fuair an lámh in uachtar mar fhoinsí iasachta - sa Mhongóil féin, ar a laghad. Tá coiste téarmaíochta ag stát na Mongóile ag soláthar téarmaí aistrithe, agus mar sin, tá an Mhongóilis réasúnta glan ó iasachtaí nua-aimseartha. Scéal eile, ar ndóigh, gur aistriúcháin focal ar fhocal ar na téarmaí coimhthíocha iad na téarmaí nuachumtha go minic.


An Choptais.
Is í an Choptais an chéim dheireanach i bhforbairt stairiúil na hÉigiptise. Go bunúsach, tháinig an Choptais ar an bhfód mar theanga nuair a thosaigh na hÉigiptigh ag scríobh a dteanga dhúchais leis na litreacha Gréagacha. Ó nach raibh an aibítir Ghréagach oiriúnach don Éigiptis mar a bhí sí, cuireadh roinnt litreach as aibítir Dheamótach na hÉigiptise leis an gcóras Gréagach. Mar sin a cruthaíodh an aibítir Choptach.
Mhair an Choptais á labhairt agus á scríobh ag Críostaithe na hÉigipte go dtí an seachtú haois déag, nuair a chuaigh sí in éag mar theanga labhartha. Ón naoú haois déag, áfach, tá sí á saothrú mar theanga léannta ag na Coptaigh, go háirithe san Eaglais Choptach.
Na téacsaí Coptaise atá fágtha againn, is féidir difríochtaí áirithe a aithint eatarthu a thugann le fios go raibh canúintí éagsúla ó dhúchas ag na scríbhneoirí. Is iad an chanúint Shaithídeach agus an ceann Bohaerach an dá cheann is tábhachtaí. Is í an chanúint Shaithídeach an ceann is mó litríochta, ach más amhlaidh féin, is í an chanúint Bhohaerach atáthar ag iarraidh a athbheochan mar theanga labhartha.
Tá an Choptais breac le focail iasachta ón nGréigis, ó bhí siad riachtanach leis an gcreideamh Críostaí a phlé. Ón taobh eile de, áfach, nuair a bhí sí ina neart, d'fhág an Choptais a lán focail iasachta sna teangacha eile a bhí á labhairt timpeall na hÉigipte, go háirithe sa tSean-Núibis agus san Araibis Éigipteach. Is féidir, áfach, focail Choptaise a fháil san Eabhrais agus san Araibis Chlasaiceach féin.


Aibítir Choptach.
Is í an aibítir Choptach an aibítir ina scríobhtar an Choptais. Tá sí fós á húsáid sna heaglaisí Coptacha faoi láthair.
Litreacha Coptacha sa cló Meimfíseach (Bohaerach)


Dundgovi (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Dundgovi Aimag nó Dundgobi Aimag. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre timpeall 245 km theas ón phríomhchathair, Ulánbátar. Is é Mandalgovi an phríomhchathair.


Conradh Liospóin.
Is conradh Eorpach é Conradh Liospóin. Shínigh ballstáit an AE é i bpríomhchathair na Portaingéile ar an 13 Nollaig, 2007. Ghlac muintir na hÉireann le Conradh Liospóin ar an 2 Deireadh Fómhair 2010, agus iad ag vótáil don dara huair.
Ainm iomlán an chonartha.
Is é an t-ainm iomlán ná "Conradh Liospóin ag leasú an Chonartha ar an Aontas Eorpach agus an Chonartha ag Bunú an Chomhphobail Eorpaigh".
Leagan amach an Chonartha.
Tá 272 leathanaigh sa leagan Gaeilge den conradh.
Brollach.
Conradh Liospóin ag leasú an Chonartha ar an Aontas Eorpach agus an Chonartha ag bunú an Chomhphobail Eorpaigh, arna dhéanamh i Liospóin, an 13 Nollaig 2007
Airteagail.
Leasuithe ar an gConradh ar an Aontas Eorpach agus ar an gConradh ag Bunú an Chomhphobail Eorpaigh
Prótocail.
A. Prótacail a chuirfear i gceangal leis an gConradh ar an Aontas Eorpach, leis an gConradh ar fheidhmiú an Aontais Eorpaigh agus, de réir mar is iomchuí, leis an gconradh ag bunú an chomhphobail Eorpaigh do fhuinneamh adamhach
B. Prótacail a chuirfear i gceangal le Conradh Liospóin
Míniú ar na hAirteagail.
Airteagal 1 Mionathraíonn an t-airteagal seo na conarthaí eile maidir leis an Brollach, Forálacha Ginearálta, Prionsabail Dhaonlathacha, Institiúidí, Comhar Feabhsaithe, Forálacha Ginearálta maidir leis an nGníomhaíocht Sheachtrach, An Comhbheartas Eachtrach agus Slándála, Comhbheartas Slándála agus Cosanta agus na Forálacha Críochnaitheacha.
Airteagal 2 (an ceann is mó). Sé seo an chuid den conradh a leasaíonn an Conradh ag bunú an Chomhphobail Eorpaigh, ar a dtabharfar An Conradh ar Fheidhmiú an Aontais Eorpaigh as seo amach.
Leasaíonn sé 75 ailt sa conradh eile ina áirítear iomaí cineálacha gnóthaí ag plé leis an geilleagar, cearta an duine, cearta an oibrí, iompar, cáineachas, forais an AE, béascna, turasóireacht, sláinte, fuinneamh srl.
Airteagal 3 Deir an t-airteagal seo go mbeidh an conradh i bhfeidhm go dtí go tiocfaidh conradh eile ina ionad.
Airteagal 4 Míníonn an t-airteagal seo go bhfuil leasaithe éagsúla sna prótacail ceangailte leis an conradh.
Airteagal 5 Míníonn an t-airteagal seo athchruthú agus athuimhriú na conarthaí leasaithe atá mar bhunús Conradh Liospóin.
Airteagal 6 Míníonn an t-airteagal seo daing₩neoidh gach stát an conradh de réir a rialacha féin agus go rachaidh an conradh i ngníomh ar an 1 Eanáir 2009 nó ar an chéad lá den mhí tar éis don stát deiridh é a dhaingniú.
Airteagal 7 míníonn an t-airteagal seo gur foilsíodh an conradh i ngach teanga oifigiúil den AE agus go mbeidh an cháipéis bhunaidh i dtaisce ag rialtas na hIodáile, a sheolfaidh macasamhail den conradh chuig gach ballstáit.
Nuálaíochtaí Tábhachtacha.
Cuirfidh an Cairt um Chearta Bunúsacha, fógartha ag an AE i 2000, na ballstáit faoi cheangal dlíthiúil.
Cumascófar cúram an tArd-ionadaí do Ghnóthaí Eachtracha agus don Bheartas Slándála agus an Coimisinéir Caidreamh Seachtrach agus Beartas Comharsanachta Eorpach
Gheobhaidh Feis na hEorpa, a thoghann na daoine go díreach, breis cumhachtaí trí an nós imeachta comhchinnidh a leathnú amach i mórán réimsí. Beidh cúramaí breise ag na feiseanna tíorthúla freisin.
Leathnófar vótáil tromlach dúbailte sa Chomhairle Eorpach go tuilleadh réimsí ó 2014 ar aghaidh.
Cúram nua ar feadh tréimhse dhá bhliain go leith chun gnó an Chomhairle a eagrú níos fearr in ionad an t-uachtarántacht a bhogann thart gach sé mhí.
Ligeann sé seo don AE conarthaí idirnáisiúnta a shíniú.
Gnóthaí Eachtracha an AE.
De réir an conradh, is réimse beartais é caidreamh eachtracha a bhfuil gá le aontoilíocht i measc baill an AE. Cumascófar cúram an tArdionadaí do Ghnóthaí Eachtracha agus don Bheartas Slándála le cúram an Coimisinéir Caidreamh Seachtrach agus Beartas Comharsanachta Eorpach chun líon na coimisinéirí a laghdú. Beidh an tArdionadaí mar leas-uachtarán ar an gCoimisiúin agus beidh foireann thaighleoireachta acu. Glaofar an tArdionadaí an Aontais do Ghnóthaí Eachtracha agus don Bheartas Slándála ar an té seo sa conradh.
Feiseanna na hEorpa agus tíorthúla.
Neartófar Feis na hEorpa, a thoghann na daoine go díreach, faoin conradh. Roimh an conradh seo, tháinig formhór réimsí beartais faoi nós imeacht comhchinnidh. I ndiaidh daingniú an conradh, baineann an nós imeachta seo (ar a glaotar "an gnáth nós imeachta reachtaíochta" anois) le beagnach gach réimse de beartais an AE agus dá bhrí sin beidh na cumhachtaí céanna ag Feis na hEorpa agus atá ag an Chomhairle, agus feidhmeoidh an dá fhoras le chéile mar reachtas dá sheomra. Sna beagán réimsí atá fágtha (ar a glaotar "nósanna imeachta reachtaíochta sainiúil" anois), tá an ceart ag an Fheis chun toiliú le beart ón gComhairle, nó a mhalairt go cruinn, seachas sna beagán cásanna nuair a bhíonn an sean nós imeachta Comhairliúchain i bhfeidhm (nuair ar gá don Chomhairle dul i gcomhairle le Feis na hEorpa roimh guth a chaitheamh ar moladh an gCoimisiúin agus aird a thabhairt ar tuairimí an bhFeis. Níl sí faoi cheangal tuairimí an bhFeis seachas an dualgas dul i gcomhairle léi. Caithfear dul i gcomhairle leis an Fheis arís má imíonn an Chomhairle rófhada ón moladh bunaidh).
Faigheann an Fheis cumhachtaí níos láidre agus níos leithne ar cáinaisnéis an AE ina iomlán, ní amháin caiteachas neamhéigeantach.
Bronnfar cúram níos mó in athchóiriú ar bith ar an Conradh AE (Airteagal 33 nua in ionad Airteagal 48) agus chun freagairt do iarratais nua do bhallraíocht (Airteagal 34 nua in ionad Airteagal 49) ar na feiseanna tíorthúla. Beidh feiseanna tíorthúla in ann bearta a churann comhoibriú breithiúnach i gnóthaí sibhialta chun cinn a chros (Airteagal 69d nua).
Vótáil sa Chomhairle.
Tabharfaidh an conradh nós imeachta vótála nua isteach i gComhairle an Aontas Eorpaigh le haghaidh reachtaíocht nach bhfuil gá le cinntí d'aon toil dóibh. Sroichtear an "tromlach cáilithe", mar a glaotar ar, nuair a chaitheann tromlach de na ballstáit (55%) atá ionadaíodh do tromlach na saoránaigh uile (65%) guth ar son moladh. Nuair nach bhfuil an Chomhairle ag feidhmiú ar moladh an gCoimisiúin, méadaítear tromlach riachtanach de na ballstáit uile go 72% agus fanann an ceanglas daonra mar i gcéanna. Chun bac a chur ar reachtaíocht caithfidh ar a laghad 4 tír bheith i gcoinne moladh.
Réimsí beartais.
De réir an conradh, cuirfear rud eile in áit comhdhéanamh trí "cholún" an AE. Méadófar inniúlachtaí an AE i dhá réimsí reachtaíochta suntasacha nó "colúin" - Beartas Eachtrach agus Slándála (an dara colún) agus Comhoibriú Póilíneachta agus Breithiúnach i gCúrsaí Coiriúla (an treas colún) - ag an t-am céanna.
Is féidir le na ballstáit diúltú bheith páirteach i roinnt do na réimsí beartais seo. Tugann an conradh rogha deis do tíortha diúltú bheith páirteach i mbeartais AE i réimse póilíneacht agus dlí coiriúil.
Uachtarán Comhairle na hEorpa.
Cruthaíonn buanchúram nua Uachtarán Comhairle na hEorpa sa conradh. Tá an duine seo, iar-phríomhaire go ródhócha, mar Uachtarán ar Comhairle na hEorpa ar feadh tréimhse dhá bhliain go leith in ionad an córas atá ann faoi láthair ina mbíonn gach stát mar uachtarán ar feadh tréimhse sé mhí. Tarlaíonn an toghchán i measc na taoisigh rialtais, trí córas vótáil tromlach cáilithe, agus is féidir an t-Uachtarán a chur as a chúram ar an dóigh chéanna. Ciallaíonn sin go roghnófar, ní toghfar, an té roghnaithe ag na taoisigh rialtais. Níl aon ó Feis na hEorpa,
Méadú agus dealú.
Tá forálacha sa conradh do stáit ar mian leo bheith mar ballstát den AE chun cloí le luachanna an AE. Tá forálacha ann freisin ionas gur féidir le ballstát scaradh ón aontas i gceart agus go dleathach.
Athrú aeráide agus dlúthpháirtíocht fuinnimh.
Tá comhaontaithe breise sa conradh maidir le athrú aeráide agus an troid i gcoinne téamhú na cruinne, atá leagtha síos mar spriocanna ag an AE. Lena chois sin, leasaíodh forálacha éagsúla sna conarthaí chun dlúthpháirtíocht maidir le fuinneamh agus athraithe do bheartas fuinnimh an AE a chur sa conradh.


Bayan-Ölgii (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Bayan-Ölgii Aimag. Tá an cúige suite in iarthar na tíre. Is é Ölgii an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1940. Tá an cúige teorantach leis an Rúis, an Chasacstáin agus leis an tSín. Tá Sliabh Khüiten suite sa chúige. Is Casacaigh iad an chuid is mó den daonra (88.7%).


Caitlín Maude.
Ba scríbhneoir, file, aisteoir, amhránaí sean-nóis agus gníomhaí Gaeilge as Conamara í Caitlín Maude (22 Bealtaine 1941 - 6 Meitheamh 1982).
Óige.
Tháinig Caitlín Maude chun saoil sna Doiriú, i gCasla, Conamara. Ise an dara duine clainne a saolaíodh do John Joseph Maude agus a bhean chéile, Máire Nic an Iomaire. D'fhreastail sí ar an meánscoil i Móinteach Mílic i gContae Laoise agus i gColáiste Chroí Mhuire sa Spidéal. Chuaigh sí go dtí Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, áit a ndearna sí staidéar ar an mBéarla, ar an nGaeilge, ar an bhFraincis agus ar an Matamaitic. Bhronn rialtas na Fraince scoláireacht Sambro uirthi tar éis di an marc is airde a bhaint amach i scrúduithe na chéad bhliana.
Gairm Bheatha agus Drámaíocht.
Chuaigh sí le múinteoireacht tar éis di an chéim a bhaint amach, agus í ag obair i scoileanna éagsúla ar fud na tíre ar feadh tréimhse. Bhí Maude ag plé drámaíocht ó laethanta na meánscoile amach agus cáil uirthi as páirt Mháire sa dráma "An Triail", le Mairéad Ní Ghráda. I mbreis air sin, scríobh sise agus Mícheál Ó hAirtnéide dráma in éineacht, dar teideal "An Lasair Choille".
Bhí suim aici sa cheol freisin. Sa bhliain 1975 tháinig albam sean-nóis léi, "Caitlín", amach ó Ghael-Linn.
Filíocht agus amhránaíocht.
Bhí saint ag Caitlín i léann agus i bhfoghlaim riamh, dar lena tuismitheoirí. Scríobhadh sí dánta ó bhí sí ina cailín óg, agus dúirt sí féin gurbh í an tSiúr Ailbhe, a bhí ag múineadh Gaeilge di i gColáiste Chroí Mhuire, a thug an chéad spreagadh di chun dul i mbun pinn. Bhí friotal solúbtha comhaimseartha ina cuid filíochta agus rian an tochta uirthi.
Amhránaí dearscnaithe ar an sean-nós a bhí inti agus stór amhrán mór grá aici.
Cúrsaí Sóisialta agus an Pholaitíocht.
Bhí suim mhór aici i gcúrsaí sóisialta agus polaitíochta, go háirithe i leith na mbochtán. Rinne sí stocaireacht i gcoinne an Chómhargaidh Eorpaigh.
Bhíodh sí páirteach sna mórshiúlta a bhíodh ar siúl ar son na Stailceoirí Ocrais i dTuaisceart Éireann. Scríobh sí dán darbh ainm "I m'Áit Dhúchais ó Thuaidh" in ómós do Bhobby Sands tar éis dó bás a fháil ar stailc ocrais sa bhliain 1981. Thug sí tacaíocht d'fheachtas "Misneach" chomh maith.
Gníomhaíocht ar son na Gaeilge.
Ba dhuine í Caitlín a bhí go mór ar son athbheochan na Gaeilge agus d'oibrigh sí go dúthrachtach chun bonneagar phobal na Gaeilge a fheabhsú. Bhunaigh sí club darbh ainm 'An Bonnán Buí' do Ghaeil Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1969 agus bhí sí páirteach i mbunú Scoil Lán-Ghaelach Santain, i dTamhlacht.
Saol Pearsanta.
Phós Caitlín Maude Cathal Ó Luain ar 27 Nollaig 1969. Saolaíodh mac amháin dóibh, darb ainm Caomhán.
Bás.
Fuair Caitlín Maude bás le hailse ar an 6 Meitheamh 1982. Cuireadh i reilig Sheosaimh í i mBóthar na Bruíne, Contae Átha Cliath.
Naisc sheachtracha.
Maude, Caitlín
Maude, Caitlín
Maude, Caitlín
Maude, Caitlín
Maude, Caitlín
Maude, Caitlín


Móinteach Mílic.
Baile i gContae Laoise is ea Móinteach Mílic ("Mountmellick" as Béarla).
Naisc Sheachtracha.
Móinteach Mílic ón taobh theas


Caisleán Mhaigh Nuad.
Caisleán mór meánaoiseach ar tógadh sa 13ú haois is ea Caisleán Mhaigh Nuad. Tá fothracha an chaisleáin suite i lár bhaile Mhaigh Nuad. Bhí sé ina dhaingean ag an gcraobh de Mhuintir Mhic Gearailt a bhí lonnaithe i gCill Dara. Cuireadh codanna nua leis an gcaisleán ag amanna éagsúla agus baineann na foirgnimh is déanaí leis an 17ú haois. Bhí na Gearaltaigh ina Leas-Ríthe ar Éirinn ag Sasana le linn na meánaoiseanna agus chiallaigh sé sin go raibh Maigh Nuad mar lár-ionad cumhachta agus príomhchathair na tíre, nach mór, le linn na tréimhse sin. Is séadchomhartha náisiúnta é an caisleán anois agus tháinig na fothracha faoi choimirce an stáit sa bhliain 1991 agus tosaíodh ar obair athchóirithe a dhéanamh sa bhliain 2000.
Tús an Chaisleáin.
Sular tháinig na Normannaigh na hÉirinn, bhí ceantair Mhaigh Nuad mar chuid de ríocht Uí Fáeláin, áit a bhí faoi smacht na mBranach. Bhronn Anraí II Tiarnas Laighean ar Strongbow i 1172 agus bhronn sé siúd talamh i gCill Dara ar Mhuiris Mac Gearailt, a raibh Maigh Nuad mar chuid di. Bhí an Muiris céanna ina shinsear ag Gearaltaigh Chill Dara agus Iarlaí Dheasmhumhan. Dealraíonn sé gur thóg sé foirgneamh cosanta as adhmad ar dtús i 1176. Tógadh an chéad chaisleán cloiche ansin thart ar 1200.
Dul Chun Cinn na nGearaltach.
Faoi dheireadh an 13ú haois, bhí muintir Mhic Gearailt ar na teaghlaigh Angla-Normannacha ba thábhachtaí in Éirinn. I mBealtaine 1316, rinne Éadbhard II Iarla ar Chill Dara de Sheán Mac Gearailt as "dea-sheirbhís" mar cheannaire an airm a chuir i gcoinne ionradh Éadbhaird Brús ar Chill Dara. Bhí caisleán Mhaigh Nuad ina chuid lárnach de chumhacht na nGearaltach an tráth sin agus dúradh ag an am gurbh é "ceann de na tithe Iarla is mó in Éirinn".
Cinsealacht na nGearaltach.
Cuireadh tús le cinsealacht Ghearaltaigh Chill Dara nuair a rinneadh iarla de Ghearóid Mac Gearailt nó 'Gearóid Mór' sa bhliain 1478. Thuig rí Shasana na linne, Anraí VII, gurbh é an Gearaltach an t-aon tiarna a bhí in ann Éire a rialú agus a smachtú go héifeachtach ar a shon. Le linn réimeas Ghearóid, rinneadh feistiú agus cóiriú sóúil ar Chaisleán Mhaigh Nuad agus bhí leabharlann chuimsitheach ann, ina raibh leabhair as Laidin, Gaeilge, Béarla agus Fraincis. Ag tús an 16ú haois bhí Caisleán Mhaigh Nuad suite i lár mainéir mhóir de bhreis is 550 acra (220 heicteár) agus bhí sé ar cheann amháin den dá áit in Éirinn ina raibh páirc fianna an t-am sin.
Éirí Amach Thomáis an tSíoda.
Bhí caidreamh achrannach ann idir Gearaltaigh Chill Dara agus coróin Shasana ó aimsir Ghearóid Mhóir i leith. Bhí an rialtas i Sasana thar a bheith amhrasach faoi dhílseacht na nGearaltach agus b'ábhar buartha dóibh a chumhachtaí is a bhí an teaghlach ag éirí in Éirinn. Gairmeadh mac Ghearóid Mhóir, Gearóid Óg, go Sasana arís agus arís eile chun a dhílseacht don choróin a dheimhniú agus cuireadh i bpríosún é go mion minic ansin. Gairmeadh go Sasana arís é i 1534 agus d'fhág sé Éire go drogallach agus a mhac Tomás (nó Tomás an tSíoda, mar ab fhearr aithne air) fágtha i gceannas ina dhiaidh aige. Cé nach bhfuil fianaise dhearfa ann ar an ábhar, meastar gurbh eol do Ghearóid Óg go n-éireodh a mhac amach tar éis dó imeacht go Sasana, rud a rinne sé ar 11 Meitheamh 1534, nuair a shéan sé údarás an rí agus dhiúltaigh dá pholasaithe ag cruinniú chomhairle an rí i Mainistir Mhuire i mBaile Átha Cliath. Ansin chuir sé caisleán Bhaile Átha Cliath faoi léigear ach theip air an daingean sin a ghabháil.
Ceapadh Sir William Skeffington mar Fhear Ionaid nua an Rí agus dhírigh sé ar éirí amach na nGearaltach a chur faoi chois. D'éirigh leis caisleán Mhaigh Nuad a thógáil go héasca, de bharr fealltóra ar an taobh istigh, de réir cuma. Cuireadh 25 fear a bhí ag cosaint an chaisleáin chun báis agus crochadh duine eile acu, gníomh ar tugadh "Pardún Mhaigh Nuad" air. Ghéill Tomás go luath ina dhiaidh sin agus cuireadh go Túr Londan é. I ndiaidh dhá bhliain i mbraighdeanas, cuireadh chun báis é in éineacht le cúigear dá uncailí. Géilleadh teidil, eastáit agus caisleáin na nGearaltach don choróin agus bhí deireadh le cinsealacht na nGearaltach agus níor bronnadh an Iarlacht ar éinne eile go dtí 1552, nuair a tugadh é mar oidhreacht do Ghearóid, an 11ú hIarla.
Athfhorbairt an Chaisleáin.
Faoi thús an 17ú haois, bhí droch-chaoi ar an gcaisleán. Sa bhliain 1629, cheannaigh Iarla Chorcaí, Richard Boyle, caomhnóireacht Sheoirse Óig, 16ú hIarla Chill Dara, agus rinneadh sé athfhorbairt agus athmhúnlú suntasach ar an seanchaisleán. Rinne sé cleamhnas idir Seoirse Óg agus a iníon féin, Siobhán, tamall ina dhiaidh sin chomh maith. Tógadh an chuid is mó den chaisleán atá le feiceáil anois, le linn an ama sin.
Scrios agus Tréigean Deireanach an Chaisleáin.
Bhí an caisleán féin i lár na troda go minic le linn Chogaí na Comhdhála agus bhí sé faoi smacht grúpaí éagsúla le linn an ama sin, go dtí gur ghabh fórsaí Caitliceacha faoi Eoghan Rua Ó Néill é agus scrios é. Ní raibh cónaí ar éinne ann tar éis bhás an 16ú hIarla i 1656 agus tháinig drochbhail air arís.
Thart ar 1707, rinne an 19ú hIarla fiosrú faoi athchóiriú a dhéanamh ar an gcaisleán, ach d'aimsigh go raibh fíor-dhrochbhail air agus nárbh fhiú é. Bhí sé mar thoradh air seo gur chinn sé ar a phríomh-áras cónaithe nua a thógáil ag Carton, siar ó Mhaigh Nuad agus bhí deireadh iomlán tagtha le cónaí na nGearaltach sa chaisleán.
Naisc Sheachtracha.
Mhaigh Nuad, Caisleán


Dornod (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Dornod Aimag (Mongóilis: "Cúige an oirthir"). Tá an cúige suite in oirthear na tíre. Is é Choibalsan an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1941.
Iompar.
Tá aerfort le rúidbhealach pábháilte amháin suite i Choibalsan (COQ/ZMCD). Tá an t-aerfort nasctha le Ulánbátar le eitilte rialta.


Orkhon (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Orkhon Aimag. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre. Is í Erdenet an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1994


Bayan-Öndör (Orkhon).
Sum (ceantar) atá suite i gCúige Orkhon na Mongóile thuaidh is ea Bayan-Öndör (Mongóilis: Баян-Өндөр). Tá príomhchathair chúige Orkhon, Erdenet, suite sa chúige.


Erdenet.
Is í Erdenet (Mongóilis: Эрдэнэт / ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ) príomhchathair chúige Orkhon agus an dara chathair is mó sa Mhongóil. Tá an chathair suite i dtuaisceart na tíre idir na haibhneacha Selenge agus Orhon, agus tuairim is 240 km thiar thuas ó Ulánbátar. Sa bhliain 2006 bhí 83,160 duine ina gcónaí sa chathair.


Mainistir Möröngiin Khuree.
Mainistir Bhúdaíoch is ea Mainistir Möröngiin Khuree. Bunaíodh an mhainistir sna blianta 1809-1811. Ag tosach na 20ú haoise bhí níos mó ná 1300 láma ina gcónaí sa mhainistir ach scriosadh í sa bhliain 1937. Tá ballóg na mainistreach fós le feiceáil ar bhruach na habhann Delgermörön. Sa bhliain 1990 bunaíodh mainistir nua ar an taobh thiar den baile Mörön leis an t-ainm Danzadarjaa Khiid.


Loch Khövsgöl.
Is é Loch Khövsgöl an dara loch is mó sa Mhongóil. Tá an loch suite in iarthuaisceart na Mongóile in aice leis an Rúis agus na Sléibhte Sayan. Tá 70% de chuid fionnuisce na Mongóile sa loch. Is é ceann amháin de chuid na lochanna is sine sa domhain. Ceaptar go bhfuil an loch níos mó ná 2 mhilliún bliain d'aois.


Arvaikheer.
Príomhbhaile Övörkhangai na Mongóile is ea Arvaikheer. Sa bhliain 2006 bhí 24,200 duine ina gcónaí sa bhaile. Tá an mhainistir Bhúdaíoch Gandan Muntsaglan Khiid suite sa bhaile.


Govisümber (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Govisümber Aimag. Tá an cúige suite i gceartlár na tíre. Is é Choir an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1994.


Darkhan-Uul (Cúige).
Cúige (Aimag) de chuid na Mongóile is ea Darkhan-Uul Aimag. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre. Is é Darkhan an phríomhchathair. Bunaíodh an cúige sa bhliain 1994.


Franz Liszt.
Cumadóir agus pianódóir Ungárach ab ea Franz Liszt (Ungáiris: "Liszt Ferenc") (22 Deireadh Fómhair, 1811 – 31 Iúil, 1886). Meastar inniu go bhfuil sé i measc na pianódóirí is fearr riamh, agus bhí páirt lárnach aige i bhforbairt an Neudeutsche Schule (An Scoil Ghearmánach Nua).
Lizst, Franz
Lizst, Franz
Lizst, Franz
Lizst, Franz


Maigh Chromtha.
Baile margaidh in Iarthar Chorcaí is ea Maigh Chromtha ("Macroom" as Béarla). Sníonn an tSuláin, craobh-abhainn de chuid na Laoi, tríd an mbaile. Bhí 2,985 duine ina gcónaí ar an mbaile, de réir an daonáirimh a rinneadh sa bhliain 2002.
Bhí an bua ag foireann peile Mhaigh Chromtha i gCraobh Idirmheánach an Chontae sa bhliain 2010.
Naisc Sheachtracha.
Caisleán Mhaigh Chromtha, i lár an bhaile


Art Ó Laoghaire.
Ba chaptaen Caitliceach Éireannach in Arm na hOstaire san 18ú haois é Art Ó Laoghaire (t.1747 - 4 Bealtaine 1773). Bhí sé pósta le hEibhlín Dubh Ní Chonaill, bean a bhfuil caoineadh mór le rá faoina fear céile, "Caoineadh Airt Uí Laoghaire", luaite léi.
Óige.
Bhain Art le teaghlach Caitliceach in Iarthar Chorcaí. Bhí neart saibhris ag an teaghlach seo, in ainneoin na bPéindlíthe a bheith i bhfeidhm ag an am. Fearacht go leor d'fhir óga Chaitliceacha na haicme sin in Éirinn, d'fhág sé an tír agus é go hóg chun seirbhís a thabhairt in arm Caitliceach ar an Mór-Roinn. Shocraigh Art féin ar arm Impireacht na hOstaire agus ba ghearr go raibh ard-stádas bainte amach aige mar shaighdiúir oilte cumasach. Chaith sé tamall mar Husár Ungáireach faoin mBanimpire Máire Treasa agus d'fhill ar Éirinn ansin sa bhliain 1767 le bheith ina chónaí ar thalamh a mhuintire i Ráth Laoich.
Art ar ais in Éirinn.
Ba dhuine calma teasaí é Art agus níor thúisce é ar ais in Éirinn ná go raibh sé ag cothú trioblóide le mór-uaisle Gallda an cheantair. Chuaigh sé in achrann go háirithe le hArd-Shiarriam Chorcaí, Abraham Morris, a bhí ina chónaí i Hanover Hall.
Bás.
Maraíodh Ó Laoghaire in aice le Carraig an Ime agus cuireadh é ar dtús i gCill na Martra, mar nach gceadódh Morris dá bhean chéile é a chur lena mhuintir i Mainistir Chill Cré. Cuireadh ansin é faoi dheireadh, tar éis do Mhorris an tír a fhágáil.
Naisc Sheachtracha.
Scríobh Brían Óg Ó Murchú amhrán darbh ainm 'The Ballad of Art O' Laoghaire', atá bunaithe ar scéal Airt, agus a bhás.
Laoghaire, Art Ó
Laoghaire, Art Ó
Laoghaire, Art Ó


Ulánbátar.
Is é Ulánbátar (Mongóilis: Улаанбаатар, traslitriú: "Úlánbátár", brí «laoch dearg») príomhchathair na Mongóile.


Eibhlín Dubh Ní Chonaill.
Aithnítear Eibhlín Dubh Ní Chonaill (t.1743-c.1800) mar chumadóir an chaointe cháiliúil, "Caoineadh Airt Uí Laoghaire". Ba í Eibhlín Dubh bean chéile Airt Uí Laoghaire.
Óige agus Cúlra.
Bhain Eibhlín Dubh le muintir Uí Chonaill i nDoire Fhíonáin, i gContae Chiarraí. Bhí go leor airgid déanta ag Muintir Uí Chonaill ón smugláil agus iad ina gcuid d'iarsmaí na huas-aicme Gaelaí Cailicí i gCiarraí. Ba é Domhnall Mór Ó Conaill a hathair, Muiris a' Chaipín ab ainm dá dheartháir a raibh gnó mór smuglála á reachtáil aige agus bhí sí ina haintín ag Dónall Ó Conaill. Pósadh í le Conchubharach ó na Foidhrí agus í ina chailín cúig bliana d'aois, ach ba sheanfhear caite é agus fuair sé siúd bás taobh istigh de thréimhse sé mhí.
Eibhlín agus Art.
Thit Eibhlín i ngrá le hAirt Uí Laoghaire go gearr tar éis dó filleadh ón Mór-Roinn. Phós siad i gcoinne thoil mhuintir Uí Chonaill, a bhí buartha go dtarraingeodh teasaíocht Airt aird na n-údarás Gallda orthu agus ar an ngnó a bhí ar bun acu ar chósta cúlráideach Chiarraí. Bhí triúr clainne acu le chéile.
Naisc Sheachtracha.
Chonaill, Eibhlín Dubh Ní
Chonaill, Eibhlín Dubh Ní
Chonaill, Eibhlín Dubh Ní
Chonaill, Eibhlín Dubh Ní
Chonaill, Eibhlín Dubh Ní


Santiago de Compostela.
Is é Santiago de Compostela príomhchathair Chomhphobal fhéinrialaitheach na Gailíse. Tá sé suite in iarthuaisceart na Spáinne i gcúige A Coruña. Is í an ardeaglais ceann sprice na hoilithreachta a dtugtar Camino de Santiago uirthi. Ba Cathair San Séam an t-ainm a bhi ag na Gaeil ar an áit sa Mheánaois.
Deirtear go dtagann an t-ainm "compostela" ó "campus stellae" na Laidine, i.e. "faiche réalta", rud a fhágann go gciallaíonn Santiago de Compostela "Naomh Séamus na faiche réalta". Tá baint ag an ainm leis an scéal gur tugadh cnámha Naomh Séamas anall ón Meánoirthear go dtí an Spáinn, áit ar cuireadh iad agus a bhfaca aoire réalt os a gcionn. Tógadh eaglais san áit agus ardeaglais ina dhiaidh sin.
Tá an ardeaglais in aice chearnóg mhór na seanchathrach. Ar an taobh eile den chearnóg tá Pazo de Raxoi (Pálás Raxoi), halla na cathrach agus áit chruinnithe "Xunta" (rialtas) na Gáilíse. Ar thaobh na láimhe deise de staighre na hardeaglaise tá Hostal dos Reis Católicos, óstán a thóg na Monarcaí Caitliceacha Isabella I agus Ferdinand II do na hoilithrigh (anois is parador é).
Tá clú ar Ollscoil Santiago freisin.
Baisteadh ceann d'oird mhíleata na Spáinne, Ord Santiago, as an gcathair (ar nós Calatrava, Alcantara agus Montesa).
Tá sí ar an gcathair is mó báisteach san Eoraip de bhárr na gaoithe láidre aniar ón Aigéan Atlantach agus na sléibhte a bheith timpeall air.
Inniu féin tugann oilithrigh as gach cearn a n-aghaidh ar an gcathair ar son thaisí an Naoimh.


A Coruña (cúige).
Is í A Coruña (nó: La Coruña as Spáinnis, La Corogne as Fraincís) cheann de na ceithre chúige a dhéanann suas Comhphobal Fhéinrialaitheach na Gailíse. Tá sé timpeallaithe ag an Aigéan Atlantach ó thuaidh agus san iarthar, an chúige Pontevedra ó dheas agus an chúige Lugo san oirthear.
Is í A Coruña príomhchathair na cúige.
Ta an chathair Santiago de Compostela suite sa chúige seo chomh maith. Dá bharr siúlann na mílte oilithrigh tríd an gcúige seo ar an mbealach go dtí tuama Naomh Shéamais. Freisin tá an chontae agus ceann Finisterra cáiliúl i measc tuarasóirí agus oilithrigh.
Tá stair na cúige an-suimiúl ó thaobh nasc idir na cathracha timpeall na cúige (mar shampla El Ferrol), agus ó thaobh an pháirt a ghlac an chúige sna cogaidh éagsúla i rith stair na Spáinne.


A Coruña.
Is í A Coruña (Spáinnis: La Coruña, Gaeilge: Cathair na Cruinne) an dara cathair is mó sa Ghailís in iarthuaisceart na Spáinne. Is í príomhchathair na cúige í.
Deirtear go háitiúil go tagann an t-ainm ón "gColóin Ársa", nó Túr Earcail, a bhfuil fós ina seasamh inniu, ach ní aontaítear go huile leis an dtuairim seo. Teach solais a bhí ann ar feadh 2,000 míle bliain. In aice an túir, tá compás (Rosa de los Vientos- "Rós na Gaoithe") le siombailí Ceilteacha a fhreagraíonn dona tíortha Ceilteacha uilig. Deirtear gur tháinig na chéad Ceiltigh (Clann Mhíle) go hÉireann ón áit seo fadó. Deireann roinnt go dtagann sé ón bhfocal "Coróin", agus nach gciallaíonn an "a" ach an t-alt sonrach mar an gcéanna as Gaeilge. Tóg faoi deara freisin an cosúlacht fuaimníochta idir "Coruña" ( [koˈɾuɲa]) agus "Cruinne" ([kɾʲɪna]). Deir roinnt go bhfuil nasc éigin eatarthu.
Is port an-ghnóthach í an chathair agus í suite ar an chósta Atlantach. Tá an chathair tábhachtach ó thaobh trádal talmhaíochta de ar fud an réigiúin. Tá scaglann ola ann comh maith.
Tá clú agus cáil ar an chlub sacair, Deportivo de La Coruña, a bhfuil sa chéad sraith i sacar na Spáinne.


Real Club Deportivo de La Coruña.
Is club peile Spáinneach é Real Club Deportivo de La Coruña, S.A.D. Bunaíodh an club sa bhliain 1906. Imríonn sé sa chathair A Coruña (An Ghailís) sa pháirc "Estadio Municipal de Riazor" a bhfuil áit le haghaidh 34,600 lucht féachana.
An Tús.
Sa bhliain 1902 d'fhill José María Abalo, fear as A Coruña, óna am ag staidéar i Sasana, agus thóg sé an cluiche leis. D'imir sé é lena chuid cara sa réileán tairbh.
Sa bhliain 1904 bhunaigh siad foireann darbh ainm (?), tar éis tamall thug an giomnáisiam Sala Calvet iad faoi deara agus thosaigh siad ag imirt é freisin.
I mí na Nollaig 1906, bhunaigh na fir foireann darbh ainm Club Deportivo de la Sala Calvet, agus tar éis tamall d'athraigh sé go dtí "Deportivo de Coruña". Tar éis dhá bhliain eile, fuair an fhoireann an marc ríoga ón Rí Alfonso XIII agus glaodh Real Club Deportivo de La Coruña air.
Athrú go Foireann Proifisiúnta.
Lean Deportivo ag imirt sna sraitheanna éagsúla sa Ghailís agus an tír go dtí an bhliain 1928, nuair a bunaíodh an tsraith Spáinneach. Theip air Deportivo cáiliú don “Primera División” ach d'imir siad sa "Segunda División" ar dtús, bhuaigh siad ar Real Madrid sa Copa del Rey, go dtí gur cháiligh siad don Primera División sa bhliain 1929.
Bhuaigh siad an copa del Rey sa bhliain 1995 agus arís sa bhliain 2002.
Bhuaigh siad an chéad corn sraithe sa séasúr 1999/2000.
Eile.
Coimeádann an fhoireann an t-ainm "La Coruña" cé go bhfuil an chathair go hoifigiúil "A Coruña".


Úfó.
Is éard is úfó ann ná réad atá ag eitilt agus nach féidir a aithint ná a mhíniú go sásúil. Bíonn gach cineál scéalta seafóideacha ag dul timpeall agus iad ag cur in iúl gur spásárthaí ó phláinéad eile iad na húfónna, ach tá an fhírinne níos simplí: réadanna amuigh ar an spéir atá iontu nár haithníodh - dá n-aithneofaí mar spásárthaí ó phláinéad eile iad, ní úfónna a bheadh iontu a thuilleadh!
An chuid is mó de na húfónna, is féidir iad a mhíniú ar chúiseanna nádúrtha - scéal eile, ar fad, nach mbíonn a fhios ag na daoine an míniú ceart. Inniu, mar shampla, is fánach duine amach ó na mairnéalaigh a chuala iomrá ar ghealán San Elmo, ar feiniméan nádúrtha é go hiomlán, gan bhaint dá laghad leis na harrachtaigh ón spás. Thairis sin, áfach, níor éirigh leis na saineolaithe féin gach aon fheiniméan de chuid an atmaisféir a mhíniú go hiomlán - cosúil leis na splancanna liathróide nó leis na soilse talún, arb iad an díol spéise is mó anseo iad.
Na Soilse Talún agus an Bolcánachas.
Cineál caorthinte atá sna soilse talún is mó a fheictear in áiteanna a bhfuil bolcánachas, talamhchreathanna nó saintréithre eile geolaíochta le haithint. In áit den chineál sin a chonaic an t-eitleoir Kenneth Arnold, an fear a chuir tús le histéire mhór na n-úfónna thiar i ndeireadh na 1940idí, a chuid "sásar ag eitilt". Nó is amhlaidh go raibh Arnold ag eitilt in aice le Sliabhraon na Cascáide in iarthar Mheiriceá Thuaidh. Raon de bholcáin bheo é Sliabhraon na Cascáide, siúd is nach minic a bhíonn na bolcáin seo ag brúchtadh. Is dócha go bhfuil gníomhaíocht mhaighnéadach sa talamh ag baint leis an mbolcánachas seo, agus baint éigin aici leis na soilse san aer, ach teastaíonn tuilleadh taighde leis an mbaint sin a shainmhíniú go sásúil.
Comhaid faoi Cheilt?
Ó am go ham, bíonn cailleacha éagsúla uafáis ag scaoileadh scéalta timpeall ag tabhairt le fios go bhfuil an fhírinne faoi na húfónna curtha i bhfolach ar an saol mór ag comhcheilg an lucht rialtais, agus na comhaid ag cur thar maoil le tuairiscí rúnda nach dtaispeántar dúinn. Rinne an sraithscéal teilifíse úd "The X-files" seó mór de na liomhaintí seo, agus is dócha gur thuill sé seó mór airgid do lucht a scannánaithe fosta. Mar sin féin, is fíor go mbíonn comhaid den chineál seo ann, agus iad ag gríosú na ndaoine do gach sórt tuairimíochta agus teoiricí comhcheilge a fhad is a choinnítear faoi cheilt iad. Tá na húfó-eolaithe féincheaptha agus na saineolaithe ar aon bharúil i dtaobh aon rud amháin ar a laghad: is é sin, go mba chóir an cineál seo doiciméad a phoibliú. Ar ndóighe, creideann na diograiseoirí comhcheilge go nochtfadh na comhaid gur spiaire de chuid na bhfear beag uaine atá san Uachtarán Bush (nó rud éigin cosúil leis sin). Na réalteolaithe, áfach, is é a mbarúil-sean ná go bhfuil an rúndacht féin ag cruthú níos mó fadhbanna ná cibé poiblíocht: dá mbeadh comhaid rúnda den chineál seo ar fáil go hoscailte, d'fhéadfadh na saineolaithe míniúcháin nádúrtha a thabhairt ar na himeachtaí i gceist agus míshuaimhneas na ndaoine a mhaolú.
J. Allen Hynek agus na hÚfónna.
Iad siúd atá eolach ar stair an fhicsin eolaíochta, is dócha gur aithin siad teideal an scannáin a bhain amach a chlú do Steven Spielberg thiar sna 1970idí. Bhí an tOllamh Hynek páirteach i ndéanamh an scannáin mar chomhairleoir eolaíoch. Maidir le saol Hynek féin, ollamh fiúntach le réalteolaíocht a bhí ann, go dtí gur earcaigh Aerfhórsa na Stát Aontaithe é le scagadh a dhéanamh ar na tuairiscí a bhí tugtha ag na heitleoirí ar na húfónna a bhí feicthe acu. Bhí Hynek drochamhrasach go maith i dtaobh na n-úfónna ar tús, ach de réir a chéile, d'éirigh sé iontach díograiseach fúthu, agus é suite siúráilte gur feiniméan tábhachtach a bhí i gceist - nó sin é an port a bhíodh sé a sheinm leis na meáin chumarsáide, ar a laghad.
Bíonn lucht díograise na h-"úfó-eolaíochta" ag áitiú orainn, ar ndóigh, gur spásárthaí de chuid na n-arrachtach eachtardhomhanda iad na húfónna. Is mór an taca dóibh é gur athraigh saineolaí oilte cosúil le Hynek a bharúil i dtaobh na bhfeiniméan seo i rith a chuid taighde orthu. Nach mba chóir na húfónna a ghlacadh i ndáiríre anois, ó chuaigh leithéid Hynek le húfó-eolaíocht i ndiaidh dó spléachadh a thabhairt ar na comhaid rúnda? - Sin é an cineál caint a chluinfeá ag na díograiseoirí. Ar an drochuair, tá míniú eile ann: nuair a tháinig deireadh le tionscadal an Aerfhórsa, bhí Hynek chomh sáite sna húfónna agus nach raibh sé in ann leanúint leis ag déanamh taighde ar an fhíor-réalteolaíocht a thuilleadh. Ós rud é go raibh bia agus beatha de dhíth air mar sin féin, agus é in ann a thuiscint go raibh airgead mór i gcultas na n-úfónna, chuaigh sé ag tabhairt óráidí do na díograiseoirí lena chuid a shaothrú, agus é ag cur gothaí an díograiseora air féin leis an lucht féachana. Sin é an chiall chiniciúil is féidir a bhaint as an scéal.


Pobal na Síochána.
Bronnadh Duais Nobel ar son na síochána ar bheirt de bhunaitheoirí Phobal na Síochána, Máiréad Corrigan agus Betty Williams i 1976.


Grúdaireacht bhaile.
thumb
Is é grúdaireacht bhaile nuair a cruthaíonn daoine pearsanta deochanna meisciúla ar son iad féin agus a chairde. Is féidir neart rudaí a úsáid, athraíonn giosta an siúcra atá ann chuig alcóil agus Dé-ocsaíd charbóin.
Taitníonn grúdaireach bhaile le daoine ata luath acu ar blas agus costas. Is caitheamh amisire é d'ól pearsanta agus is féidir a bhaint as roint le cairde agus clan, comh maith le pairt a glacadh i gcómórtas grú amaithéarigh. Grúdaíonn siad le fáthana neamhtrachtála.
Sa Mheiricéa, go minic, úsáidtear arbhar nó ris ar ais ina braich mórán. I Sasana agus sa Bheilg, úsáidtear síucra i roinnt.
Is féidir le grúdaire bhaile dul tríd go leor nó beagán ceimeanna. Níos mó ceimeanna, níos mó blas! Ceannaíonn an grúdaire “kit” eastóscán braiche leannlusa agus cuireann sé uisce (agus b’fhéidir siúcra) a dhéanamh braichlis. Anseo, cuireann sé giosta leann a coipeadh an bhraichlis. Tar éis idir ceithre agus seacht lá, cuirtear an bheoir nua seo i mbuideál. Tar éis seachtain eile, tá an bheoir réidh le n-ól.
Is féider leis an grúdaire bhaile beoir níos fearr a dhéanamh trí fiuchadh eastóscán braiche ná uisce agus leannlusa ar feadh leathuair a dhéanamh braichlis. Tar éis seo, cuireann giosta leann grúdaire “eastóscán” go seo, mar thuas.
Déantar an bheoir is fearr nuair a dhéanann an grúdaire bhaile a eastóscán fein. Anseo, meascann sé braich basctha le huisce te. Tar éis uair a chloig, draeneann sé an bhraichlis mhilse (eastóscán) ón braich basctha, ag spreachalú níos mó uisce te a fáil de uile. Ansin, fiuchtar an bhraichlis go léir, mar thuas.


An Damaisc.
Is í an Damaisc ("دمشق") príomhchathair na Siria. Tá tuairim is 1,669,000 duine ina gcónaí sa chathair.. Tá sí suite cois Barada in iardheiscearrt na tíre 80km (50 míle) slí ó chósta thoir na Meánmhuire, ar ardchlár 680m (2,200 troigh) os cionn leibhéil na farraige. Tá an aeráid breacthúr. Is seanchathair í an Damaisc agus baineann tábhacht ar leith léi sa Leiveaint ó thaobh an chultúir agus an reiligiúin de. Roghnaíodh an Damaisc mar phríomhchathair Arabach an chultúir don bhliain 2008.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa dara mílaois roimh Chríost, agus bhí sí mar phríomchathair na nUmayyad ó 661-750. Tar éis bhua na n-Abasach, tháinig Baghdad i gcomharbas uirthi agus tháinig meath ar an Damaisc.
Athbheochan a bhí i gceist le ré na n-Ayyubid agus na Mamluk sa Damaisc.
Faoi smacht na nOtamánach, tháinig meath mór uirthi, ach roghnaíodh mar phríomhchathair na Siria í tar éis don tír sin neamhspleáchas a bhaint amach i 1946.
Oideachas.
Is í an Damaisc príomhionad oideachais na Siria. Is í Ollscoil na Damaisce an ollscoil is mó agus is sine sa tír.
Spórt.
Tá sacar, cispheil, snámh agus leadóg bhoird coitianta sa Damaisc. Is iomaí club spóirt atá lonnaithe sa chathair, mar shampla clubanna sacair Al-Jaish, Al Wahda agus Al Majd.
Páirceanna.
Is í Tishreen an pháirc is mó sa chathair. Bíonn seó bláthanna ar siúl sa pháirc gach bliain. Tá páirceanna Aljahiz, Al sibbki, Altijara agus Alwahda suite sa Damaisc chomh maith.
Córas iompair.
Tá Aerfort Idirnáisiúnta na Damaisce tuairim is 20km ó lár na cathrach. Tá mionbhusanna an-tábhachtach san iompar poiblí sa Damaisc agus tá tuairim is 100 líne sa chathair.


Love Ulster.
Is eagraíocht é Love Ulster (Gaeilge: "Bíodh Grá Agat d'Uladh") a cuireadh ar bun chun meas a thaspéaint do dhaoine a fuair bás i rith na dtrioblóidí i dTuaisceart Éireann.


Cumann na gCarad.
Cumann reiligiúnach is ea Cumann na gCarad, nó na Caecair. Tháinig an Cumann ar an bhfód i Sasana sa seachtú haois déag, agus glactar leis gurbh é George Fox, easaontóir Sasanach a mhair sna blianta 1624-1691, a bhunaigh an ghluaiseacht. Bhí sé míshásta leis na coimhlintí agus na cogaí idir na dreamanna reiligiúnda a chonaic sé ina thimpeall, agus é ag iarraidh teorainneacha na seicteacha éagsúla a shárú is a tharchéimniú trí Chríostaíocht ghlan a chraobhscaoileadh mar a thuig sé féin í.
George Fox - an duine is mó clú acu siúd a bhí páirteach i mbunú an Chumainn
Is é an "solas istigh" dúshraith an "Chaecarachais", is é sin, Dia i gcroí an duine agus i gcoinsias an duine. Níl mórán deasghnátha foirmeálta ag Cumann na gCarad, agus ceadaíonn siad an-saoirse coinsiasa dá chéile.


Morrissey.
Is ceoltóir Sasanach é Steven Patrick Morrissey (Morrissey ar a dtugtar de ghnáth) a rugadh i nDavyhulme, Manchain ar an 22 Bealtaine 1959, mac le tuismitheoirí Éireannacha. Tháinig sé ar mbéal an phobail sna hoctóidí, nuair a bhí sé ina phríomhscríbhneoir agus amhránaí don ghrúpa rac malartach The Smiths. Bhí an-rath ar an ngrúpa i Sasana ach bhris siad suas i 1987 agus lean Morrissey ar aghaidh gan iad. Deirtear go rialta go raibh sé cheann de na daoine is tábhachtaí i bhforbairt an rac malartach ag an am seo. Is duine follasach é chomh maith agus bíonn a thuairimí conspóideach go minic maidir le cearta ainmhí agus ciníochas, i measc nithe eile.
I 2008, sheol Morrissey a cheirnín "Greatest Hits".
Tús a shaoil.
Rugadh agus tógadh Morrissey i Manchain. Is as Baile Átha Cliath iad a thuismitheoirí, Peter Morrissey agus Elizabeth Dwyer. Chuaigh siad ar imirce sular rugadh Steven i 1959.
Nuair a bhí sé óg, thosaigh Morrissey ag éisteacht le hamhránaithe baineann cosúil le Dusty Springfield, Sandie Shaw, Marianne Faithfull and Timi Yuro. Chomh maith leis sin, bhí suim aige i sraithscéal teilifíse 'kitchen sink', scannáin réalaíoch, an t-aisteoir James Dean agus na scríbhneoirí Oscar Wilde and Shelagh Delaney. Chomh maith leis sin, tharla na "Moors Murders" ag an tráth seo: ghoid, bhraith gnéasach agus mharaigh Ian Brady and Myra Hindley thriúr páistí agus beirt déagóirí ó Manchain idir mí Iúil 1963 agus Deireadh Fómhair 1965. Mar sin, tháinig tráma mhór ar an Morrissey óg ag an am seo toisc go raibh eagla air.
Nuair a bhí sé ina dhéagóir, bhí sé láidir agus ní chuir na buachaillí dána Morrissey ar a thóin. É sin ráite, bhí uaigneas agus dúlagar air agus thug na dochtúirí leigheas speisialta dó. Lean sé caitheamh aimsire seo ar aghaidh i rith a shaoil faraor. D'fhreastail sé St. Mary's Secondary Modern School agus Stretford Technical School, agus fuair sé torthaí de na trí "O-Levels" (Béarla Litríocht san áireamh). Ina dhiaidh sin, d'oibrigh sé le Oifig na gCoimisinéirí Ioncaim ar feadh tamall ach ní aontaítear leis an post seo leis agus chuaigh sé ar an "dole".
Dúirt Morrissey le déanaí go raibh dada aige le linn a óige ach pop-cheoil: bhí sé fite fuaite leis. Scríobhadh sé litreacha chuig na irisí ceoil (NME, Melody Maker agus araile) go rialta agus labhair sé a intinn i gcónaí. Chuaigh sé chuig na ceolchoirmeacha freisin, T-Rex ag an gcéad dul síos i 1972.
Tagairtí.
Morrissey
Morrissey
Morrissey


Reachlainn.
Is oileán é Reachlainn (Rathlin), atá suite deich gciliméadar ó chósta thuaidh Chontae Aontroma, Tuaisceart Éireann. Is é Reachlainn an áit is tuaisceartaí i dTuaisceart Éireann. Tá cuma L ar an oileán - tá achar 7 gcimiléadar ón gcósta thoir go dtí an cósta thiar agus achar 4 chiliméadar ón gcósta thuaidh go dtí an cósta theas.
Níl ach 75 daoine ina gcónaí ar an oileán (daonáireamh 2001). Níl oileán eile i dTuaisceart na h-Éireann le pobal buan.
Stair.
Is ar Reachlainn a tharla an chéad sceimhle Lochlannach ar Éirinn, de réir Annálacha Ulaidh. D'fhoghlaigh na Lochlannaigh eaglais an oileáin agus loisc siad roinnt foirgneamh sa bhliain 795.
Rinneadh ár ar mhuintir Chlainn Mhic Dónaill a bhí ag lorg tearmainn ar Reachlainn sa bhliain 1575. Mharaigh na Sasanaigh gach fear, bean agus páiste den chlann. Cuireadh na céadta duine chun báis.
Mharaigh Protastúnaigh de Chlann Mhic Cailín idir 100 agus 3,000 Caitlicigh de Chlann Mhic Dónaill ar Reachlainn sa bhliain 1642. Caitheadh na scórtha bean ó na haillte.


Eoghan Ó Gramhnaigh.
Sagart agus scoláire Gaeilge ba ea Eoghan Ó Gramhnaigh (Béarla: "Eugene O'Growney"). Rugadh é ar 25 Lúnasa 1863 ag Baile Átha Faithlinn i mBaile Átha Buí i gContae na Mí agus cailleadh é ar 18 Deireadh Fómhair 1899 in Los Angeles in California.
Le Béarla a tógadh é, agus deirtear nach raibh a fhios aige go raibh an Ghaeilge ann nó gur thug mac léinn i gColáiste Naomh Fíonán san Uaimh eolas dó uirthi.
Chuaigh sé ar Choláiste Naomh Pádraig i Maigh Nuad sa bhliain 1882, agus lean sé air ag déanamh staidéir ar theanga, ar sheandachtaí agus ar stair na hÉireann. Théadh sé ar saoire sa Ghaeltacht, áit ar fhoghlaim sé conas an teanga a labhairt. Rinneadh sagart de sa bhliain 1888 agus ceapadh é mar shagart cúnta i mBaile na Carraige i gContae na hIarmhí. Sa bhliain 1891 ceapadh é mar Ollamh le Léann Ceilteach i Maigh Nuad, agus timpeall an ama chéanna rinneadh eagarthóir Irisleabhar na Gaedhilge de, iris a raibh roinnt alt dá chuid foilsithe cheana inti.
"Simple Lessons".
An inscríbhinn os cionn uaigh an Ghramhnaigh
Bhí Ó Gramhnaigh ar dhuine den dream a bhunaigh Conradh na Gaeilge sa bhliain 1893. Toghadh é mar Leas-Uachtarán an Chonartha toisc é a bheith mór le Dubhghlas de hÍde, agus bhí an post sin aige go dtí lá a bháis. Is é an saothar is mó a tharraing clú air "Simple Lessons in Irish," sraith ceachtanna a foilsíodh in Irisleabhar na Gaedhilge agus sa Weekly Freeman ar dtús. Ba é an Conradh a chuir na "Simple Lessons" amach ina leabhar sa bhliain 1894. Bhí ráchairt an-mhór air agus díoladh na mílte cóip de.
Sa bhliain 1894, agus an tsláinte ag teip air, thug sé a aghaidh ar Arizona agus ar Chalifornia, mar a bhfuair sé bás den eitinn in aois a shé bliana is tríocha. Cuireadh é i Reilig Chalvaire os cionn Los Angeles. Sa bhliain 1903 aistríodh a chorp go dtí Maigh Nuad ar chomhairle chraobhacha Meiriceánacha Chumann na Gaeilge agus le cead uachtarán Mhaigh Nuad.
Naisc Sheachtracha.
Gramhnaigh, Eoghan Ó
Gramhnaigh, Eoghan Ó
Gramhnaigh, Eoghan Ó
Gramhnaigh, Eoghan Ó


Irisleabhar na Gaedhilge.
B'irisleabhar Gaeilge é Irisleabhar na Gaedhilge, a bhíodh á fhoilsiú ón mbliain 1882 go dtí 1909. Bhí sé ina thréimhseachán tábhachtach do lucht Athbheochan na Gaeilge sa tréimhse roimh bhunú Shaorstát Éireann. Bunaíodh an t-irisleabhar seo ag lucht Aondacht na Gaedhilge, eagraíocht a bunaíodh sa bhliain 1880. Conradh na Gaeilge a bhí freagrach as an bhfoilseachán i ndiaidh 1884.
I measc na scríbhneoirí a bhíodh ag scríobh ann bhí Pádraig Mac Piarais, Dubhghlas de hÍde, An tAthair Peadar Ua Laoghaire, Úna Ní Fhaircheallaigh, An tAthair Eoghan Ó Gramhnaigh agus Eoin Mac Néill. I measc na n-ábhar a foilsíodh bhí filíocht, gearrscéalta, stair, béaloideas, amhráin, léirmheasanna leabhar, dinnseanchas, seanfhocail, ábhar d’fhoghlaimeoirí Gaeilge agus cur síos ar obair Chonradh na Gaeilge.


Gealán San Elmo.
Is éard atá i gceist le gealán San Elmo nó spréacharnach San Elmo ná feiniméan leictreach aimsire ina gcruthaítear plasma thart ar réad talmhaithe a bhfuil réimse leictreach san aer ina thimpeall. Go bunúsach, sórt breo gorm nó vialaite é gealán San Elmo agus é ag breathnú cosúil le tine. Feictear an tine seo ar struchtúir fhada bhioracha, ar nós seolchrainn na mbád agus sciatháin na n-aerárthaí. Is iad an ocsaigin agus an nítrigin - an dá ghás is coitianta in atmaisféar an Domhain - is cúis le dath na spréacharnaí seo, agus iad ag oibriú cosúil leis an neon sna soilse neoin.


Raúl Castro.
Tá Raúl Castro ina Uachtarán ar Chúba ón mbliain 2008 i leith. Rugadh é ar an 3 Meitheamh, 1931. Tháinig sé mar chomharba ar a dheartháir Fidel Castro ar an 24 Feabhra 2008.
Castro, Raul


Club Chonradh na Gaeilge.
Club sóisialta agus beár Gaelach is ea Club Chonradh na Gaeilge nó Club an Chonartha atá sé suite in íoslach cheanncheathrú Chonradh na Gaeilge, ag 6 Sráid Fhearchair i mBaile Átha Cliath 2, Éire. Cuirtear réimse fairsing d'imeachtaí cultúrtha Gaelacha ar siúl sa Chlub.
Bunaíodh An Club sa bhliain 1969.


Ourense (cúige).
Is cúige í Ourense atá suite in iarthuaisceart na Spáinne, in oirdhesiceart comhphobal féinrialaitheach na Ghailís. Tá teorainn aige leis an gcúige Pontevedra san iarthar, Lugo sa tuaisceart, León agus Zamora san oirthear, agus leis an bPortaingéil ó dheas. Le achar 7,278 km² is é an t-aon cúige talamhiata sa Gháilís.
Is í Ourense, príomhchathair an chúige, an t-aon áit lárnach le dlúth daoine; tá cónaí ar formhór muintir na háite faoin dtuath.
Tá cónaí ar 343,768 ann, le 30% dóibh sa phríomhchathair. Tá 92 contae sa chúige, chomh maith le Ourense is iad Verín, Ribadavia, Allariz, A Rua, Carballiño, Viana do Bolo, agus Xinzo de Limia bailte tábhachtacha na háite.
Tá Ourense timpeallaithe ag sléibhte, agus dá bharr sin tá an cúige leithlisíthe i gcomparáid leis an gcósta dlúth doanrach agus talamh torthúil sa chuid eile den chomhphobal. San am a d'imigh romhainn bhí sé chomh iargúlta sin nach raibh slí taistil amach as an gcúige seachas taisteal ar traein go dtí gur tógadh mótarbhealach nua-aimseartha le déanaí. Fiú ar an teorann aneas leis an bPortaingéil, scarann na sléibhte na dhá chúltúr.


Ourense.
Is cathair í Ourense in iarthuaisceart na Spáinne, agus is í príomhchathair an chúige Ourense sa Ghailís. Tá daonra 107,186 aici, agus is é sin 30% de dhaonra an chúige ar fad.
Stair.
Bunaíodh an baile in am na Rómhánach. Áit mhaith ab ea é le cosaint bealach thar an abhainn Miño. Tar éis na Rómhánach, bhí sé mar chuid den Ríocht Suebi ón 5ú haois go dtí an 7ú haois, go dtí gur ghabh agus gur mhill na Múraigh é sa bhliain 716. Rinne Alfonso III atógáil ar an áit timpeall na bliana 877. Chuir ionsaí na Normannach agus na nArabach Al-Mansur meath leis an gcathair arís. Bhí sé ar ais mar chathair thábhachtach faoi réim Sancho II agus a dheirfiúr Doña Elvira sa 11ú haois.
Tuarasóireacht.
Tá trí chuid den chathair ann a bunaíodh aoiseanna éagsúla; an mheánaois, an 19ú haois agus an achar comhaimseartha. Cosúil le formhór bhailte na Spáinne tá an "Plaza Mayor" mar anam na cathrach. Is í an Ard-Eaglais an foirgneamh is tábhachtaí sa chathair. Is í an dara ard-eaglais is sine sa Ghailís (bunaíodh é sa bhliain 572, agus atógadh í sa 13ú haois. Tá stíl Rómhánúil ann, chomh maith le stíl Ghotach freisin.
Tá droichead iontach ag dul thar an abhainn Miño, mar atá, an Ponte Vella. Thóg na Rómhánaigh ar dtús é, agus rinne an t-easpag Lorenzo atógáil air sa bhliain 1230.
Barallete.
Bhain lucht líofóra na sceana agus lucht na scáthanna fearthainne úsáid as "argot" darbh ainm "Barallete", ba bhéarlagair é seo inar úsáideadh focail nuachumtha nár thuig aon duine eile in ionad gnáthfhocal.


An tAindiachas.
Seasamh fealsúnach é An tAindiachas, ina maítear nach bhfuil aon Dia ná Ard-Bheith ann. Tugtar Aindiachaí ar dhuine a leanann an fhealsúnacht seo. Is minic go gcuirtear ina leith gur creideamh atá ann, amhail creideamh spioradálta ar bith, ach maíonn na haindiachaithe féin gur cruinne 'easpa creidimh' a thabhairt air.
Is é an tAindiachas a mhalairt don diachas.
Tugann 2.3% de dhaonra an domhain aindiachaithe orthu féin sa lá atá inniu ann, agus tugtar neamhdhiachaí (daoine nach gcreideann in aon dia nó gur cuma leo) ar 11.9% sa bhreis. Tugann idir 64-65% de mhuintir na Seapáine aindiachaí, agnóiseach, nó neamhchreidmheach orthu féin, agus 48% sa Rúis. Ní hionann líon na n-aindiachaithe i stáit an Aontais Eorpaigh, le céadatán níos lú ná 10% san Iodáil agus tíortha eile, agus chomh hard le 85% sa tSualainn.
I measc na gcúiseanna a thugann aindiachtaithe dá n-easpa creideamh luaitear fadhb an oilc, easpa fianaise go bhfuil aon dia ann, agus éagsúlacht agus breágnú idir na ráitis i dtaobh Dé a dhéanann creidimh éagsúla.
Cé gur minicí nach gcreideann aindiachaithe in aon rud osnádúrtha, tá fealsúnachtaí ann a chreideann in imeachtaí osnádúrtha gan aon chreideamh i nDia acu, mar shampla, an Búdachas.
Stair.
Maítear gurb é an fealsamh SeanGhréigeach, Diagoras, a bhí ar an gcéad aindiachaí ceart, cé nár tháinig forás ceart ar an gcoincheap go dtí aimsir na hEagnaíochta.


Baile Dúill.
Is ceantar cósta sa chuid theas d'Fhine Gall, Éire é Baile Dúill (Béarla "Baldoyle").
Suíomh agus Rochtain.
Tá Baile Dúill suite soir ó thuaidh ó chathair Bhaile Átha Cliath. Tá teorainn aige le Domhnach Míde,
Port Mearnóg, Cill Fhionntain, agus Cois Bá. Is féidir teastail ar bhóthar an chósta ó Bhaile Átha Cliath díreach ar aghaidh go Binn Éadair. Chomh maith le sin, tá raon rothar, ó Chill Fhionntain trí Bhóthar an Stáisiúin, nó ó Dhomhnach Míde, nó ó Phort Mearnóg. Freastalaíonn Bus Átha Cliath agus Iarnród Éireann ar Bhaile Dúill.
Is é Grange fearainn Domhnach Míde. Roimhe sin ba talamh feirme é.
Ainm.
Tagann an t-ainm dúiche ón focail baile agus "dubh-ghaill" a chiallaíon "strainséir dorcha". Is é an t-ainm a thug said ar na Danar chun idirdhealú a dhéanamh idir na Lochlannaig nó "gruaig bhán" ("finn-ghaill") a socraíodh den chéad uair in Éirinn sa bhliain 841-842. Níl aon fhianaise le fáil go bhfuil “Baile Doyle” le baint le focail Doyle.
Gnéithe agus Forbairt.
Is sráidbhaile Bhaile Dúill inniu príomhshráid chósta. Tá eaglais Chaitliceach Rómhánach ann. Chomh maith le sin tá halla phobail, brainse leabharlann, roinnt siopaí, tithe tábhairne, agus meánscoil, Naomh Muire. Beagán intíre, i measc na tithe fo-uirbeacha níos sine, atá líomatáiste siopadóireachta beag, cumann peile agus áiseanna eile. Ón mbóthar chósta atá scoil mór eile, dara leibhéal: Pobalscoil Neasáin agus an teach tábhairne, aitheanta go maith, an Ail Finn. Ar an mbóthar Dhomhnach Míde atá eastát tionsclaíocha éadroma. Tá bunscoil chomhoideachais, Bunscoil Naomh Labhrás ann freisin. Tá séipéal eile Chaitliceach Rómhánach sa sráidbhaile.
I measc na cónaitheoirí áitiúla atá na Bráithre Críostaí, a bhfuil a teach scoir atá suite sa bhaile.
Sna bliantaí luatha 2000, bhí Baile Dúill curtha ag croílár mór chun chlár tógála tithe leis an ráschúrsa díolta le forbróirí. Bhi tús curtha leis na forbairtí nua, arb ainm "An Cósta", ag bagairt ar ionad áitiúil nua ar imeall thuaidh an Domhnach Míde, Cluain Ghrífín. D'oscail stáisiún Dart, Chluain Ghrífín, i mí Aibreáin 2010 ag freastal ar Baile Dúill agus forbairtí ráschúrsa ar nós "An Cósta", agus Domhnach Míde thuaidh.
Tá gnóthaí sa cheantar ionadaíochta ag Seomra Tráchtála an “Baile Dúill-
Nótaí stairiúil.
Church of St. Laurence O'Toole, Baldoyle
lena suíomh cois uisce dhídeanach, ina bonn Lochlannach ar feadh blianta fada. Curtha é faoi chois sa deireadh ag ionsaí rí an Laighen.
Tá cur síos ar Bhaile Dúill san Fhoclóir Topagrafaíochta na hÉireann. Ba sráidbhaile substaintiúil iascaireachta tuaithe é.
Bhí an pharlaimint thuasluaite ar siúl ag Eaglais na Gráinsí, ainm a dtugtar níos fearr mar "Mainistir na Gráinsí", atá suite anois i nDomhnach Míde agus a bhí athchóiriú go páirteach ag deireadh an 20ú haois.
Ráschúrsa Bhaile Dúill.
a> le haghaidh an "Metropolitan Plate" ag Ráschúrsa Bhaile Dúill, 16 Márta 1923
Don chuid is mó den 20ú haois, bhí Baile Dúill aithnidiúl le haghaidh a ráschúrsa, a bhí ar cheann de thrí sa cheantar cathrach Bhaile Átha Cliath. Bhí talamh oscailte sa tsráidbhaile ina ionad neamhfhoirmiúil de rásaí capall sa naoú haois déag, agus moladh go mbeadh cruinnithe rás ann bliantúil ag an suíomh i 1842. Osclaíodh chúrsa nut i mBealtaine 1874, a lean ar aghaidh in úsáid go rialta ar feadh níos mó ná céad bliain, go dtí our dúnadh é i Lúnasa 1972 mar gheall ar dheacrachtaí airgeadais a bhaineann leis na costais a d'fhéadfadh athchóirithe riachtanacha. An bhliain ina dhiaidh, ar 31 Deireadh Fómhair, 1973, thóg ceann de na héalú is iontach agus móruchtúil ó phríosún Éireannach nuair a bhí trí cinn de na príomh-phearsanra Sealadach IRA a bhi aertharlóithe chun saoirse i héileacaptar gadaíochta ó Phríosún Mhuinseo. Bhí siad in ann ábalta an héileacaptar a thabhairt chun talún ag an ráschúrsa nach raibh in úsáid ag an am. D’éalaigh na comhaltaí IRA i gcarranna a bhi ag feithimh ann.
Le roinnt blianta anuas, le linn na 1960í,
tháinig Ráschúrsa Bhaile Dúill an ceann scríbe le haghaidh siúlóidí urraithe carthanachta bliantúla, a bhí cuirtha ar súil go mbéadh airgead ar fáil don Lár-Chlinic Íocshláinte. Sa bhliain 1968, is é pearsantacht teilifíse Jimmy Savile a bhí i gceannas ar an siúlóid.
Peil.
Is é Baile Dúill, baile de dhá fhoireann AUL, agus Baldoyle United. Rugadh agus tógadh i mBaile Dúill is iad peileadóir idirnáisiúnta Robbie Brady, imreoir lúthchleas Phádraig James Chambers agus peileadóir idirnáisiúnta Wesam Alias.
Gaa.
Tá Na Dubh Gall an fhoireann áitiúil CLG agus tá foirne i ngach aoisghrúpa a fhreastalaíonn ar chailíní agus do bhuachaillí.
Lúthchleasaíocht.
Is é Michael Farrelly Curadh Uile-Éireann le haghaidh Léim Fada agus Raíbealaí sa bhliain 2015.


Dún na Séad.
Baile cósta i gContae Chorcaí is ea Dún na Séad ("Baltimore" as Béarla). D'eascair an leagan Béarla den logainm ó ainm Gaelach eile ar an áit, mar atá, Baile an Tí Mhóir. Bhí an baile ina dhaingean ag Muintir Uí Dhrisceoil, a bhí ina dtrádálaithe agus ina bhfoghlaithe mara sa cheantar sin tráth. Tá caisleán dá gcuid suite i lár an bhaile go fóill. Rinneadh athchóiriú air seo le déanaí agus is díol spéise do thurasóirí anois é.
Stair.
Rinne foghlaithe mara ón Ailgéir an baile a ionsaí sa bhliain 1631, agus rug siad cuid mhór de mhuintir an bhaile ar ais chun na hAfraice leo mar sclábhaithe.
Turasóireacht.
Is ionad mór turasóireachta é Dún na Séad. Tá cuid mhaith staire ag baint leis an áit agus tá sé ina lár-ionad iompair go dtí na hoileáin máguaird.


Steorn.
Is comhlacht é Steorn (IPA [stjɔːn]) atá bunaithe i mBaile Átha Chliath. Bunaíodh an comhlacht le plé le ríomhthráchtáil (ar an Idirlíon) ach tar éis na tubaiste 'dot.gone', tháinig laghdú ar méid na foirne a bhí ann. D'fhógair siad i 2003 gur aimsigh siad foinse fhuinnimh shaor a bhain le maighnéid. Sa bhliain 2006, chuir siad dúshlán os comhair lucht idirnaisiúnta na heolaíochta an próiseas a chruthú nó a dhiúltú. I 2007, theip ar taispeántas a bhí acu i Londain ach deir siad go ndéanfa athtriail ar an bpróiseas i 2008 le súil le go mbeidh a inneall ORBO le fhorbairt i ndáiríre.


Na Blascaodaí.
Grúpa oileán suite amach ó chósta Chorca Dhuibhne i gContae Chiarraí is ea na Blascaodaí. Níl éinne ina gcónaí ar na hoileáin ó d’aistríodh na daoine deireanacha amach ón mBlascaod Mór i 1953.
Saibhreas Cultúrtha.
Tá cáil ar na hoileáin mar gheall ar an saibhreas cultúrtha a bhí ag baint le muintir na n-oileán. Rinne dream acadúil ón taobh amuigh staidéir theangeolaíocha agus antraipeolaíocha ar na hoileánaigh. Bhí baint mhór ag an obair seo leis na saothair litríochta a scríobh roinnt de mhuintir na n-oileán. I measc na saothar seo bhí, An tOileánach le Tomás Ó Criomhthain, Peig le Peig Sayers agus Fiche Blian ag Fás le Muiris Ó Súilleabháin.
Áilleacht.
Muiris Ó Súilleabháin
Tomás Ó Criomhthain
Tagairtí.
Blascaodaí


An Blascaod Mór.
Radharc ar an mBlascaod mór ón mórthír
Is é An Blascaod Mór an t-oileán is mó i measc na mBlascaodaí. Tá sé suite thart ar dhá mhíle amach ó chósta Chorca Dhuibhne i gContae Chiarraí.
Stair.
Bhí daoine ina gcónaí ar an oileán ar feadh trí chéad bliain ar a laghad go dtí 1953 tráth a d'fhógair Rialtas na hÉireann nach bhféadfadh siad urrús a thabhairt maidir le sábháilteacht na n-oileánach. Bhi daonra seasmhach ann de thimpeall is 160 duine ó 1841 go 1911. A bpríomhshlí maireachtála ná meascán d'iascaireacht is d'fheirmeoireacht. Mar a tharla in oileáin eile, áfach, nuair a theip ar an iascaireacht, chuaigh go leor daoine ar imirce, go mór mhór go Meiriceá. Sna blianta deiridh, ní raibh aon seirbhísí ar an mBlascaod Mór seachas oifig poist agus scoil. Mar sin, bhíodar ag brath ar an mórthír. An t-aon modh taistil a bhí acu ná an naomhóg, agus tá roinnt de na báid seo le feiscint fós ag Cé Dhún Chaoin. Beartaíodh an t-oileán a thréigint sa bhliain 1953 agus gan ach 22 duine fágtha ar an oileán. Anois ní bhíonn daoine ann ach amháin le linn an tsamhraidh, nuair a thagann cuairteoirí chun an cheantair chun a stair agus a chultúr a bhlaiseadh.
Sna seachtóidí, cheannaigh Meiriceánach saibhir, Taylor Collings, dhá thrian de ghabhaltáis an Bhlascaoid Mhóir. Dhíol sé do chomhlacht Éíreannach, An Blascaod Mór Teoranta, iad.
Sa bhliain 2009, d’fhógair an tAire Comhshaoil, Oidhreachta & Rialtais Áitiúil, John Gormley, agus an Dr Máirtín Mhainséaraigh, Aire Stáit le freagracht d'Oifig na nOibreacha Poiblí (OPW) go raibh an chríoch mhullaigh curtha ar cheannach an tsealúchais talún is mó ar an oileán.
Bhí an rialtas i mbun comhchainteanna le Blascaod Mór Teoranta, le tamall de bhlianta anuas ionas go dtiocfadh stráice substaintiúil den Bhlascaod Mór faoi úinéireacht phoiblí agus é ar intinn ag an rialtas Páirc Náisiúnta Stairiúil a bhunú san áit.
Chuir a roinn maoiniú de dhá mhilliún euro ar fáil chun ceannach na talún a chur i gcrích.
Saibhreas Cultúrtha.
Tá cáil ar na Blascaodaí mar gheall ar an saibhreas cultúrtha a bhí ag baint le muintir na n-oileán. Tháinig dream acadúil ar cuairt go rialta chuig an oileán idir deireadh an 19ú aois agus tús an 20ú aois ag déanamh staidéir theangeolaíocha agus antraipeolaíochta ar na hoileánaigh. Bhí baint mhór ag an obair seo leis na saothair litríochta a scríobh roinnt de mhuintir na n-oileán. I measc na saothar seo bhí, An tOileánach le Tomás Ó Criomhthain, Peig le Peig Sayers agus Fiche Bliain ag Fás le Muiris Ó Súilleabháin.
An Blascaod Mór sa lá atá inniu ann.
I rith an tsamhraidh, is féidir bád a fháil isteach go dtí an oileán ó Dhún Chaoin nuair a bhíonn an fharraige sách ciúin. Tá an ché ag Faill Mór, áit as a n-iompraíonn báid farantóireachta paisinéirí go dtí na Blascaodaí idir mí Aibreáin agus mí Dheireadh Fómhair gach bliain. Nasc tábhachtach leis na Blascaodaí is ea Dún Chaoin.
Is fothracha iad tithe Uí Chriomhthain agus Uí Shúilleabháin ach rinneadh athshlánú ar theach Pheig Sayers agus bhí sé ag in úsáid mar chuid de bhrú a bhí ar an oileán go dtí le gairid.
Áilleacht.
Muiris Ó Súilleabháin
Tomás Ó Criomhthain
Ionad an Bhlascaoid Mhóir.
Tháinig Ionad an Bhlascaoid Mhóir ar an bhfód sa bhliain 1993. Tógadh an foirgneamh ar an míntír i nDún Chaoin mar thoradh ar chomhoibriú idir Fondúireacht an Bhlascaoid, eagras áitiúil, agus rialtas na hÉireann. Riarann Rannóg na Séirbhisí Oidhreachta de chuid Oifig na nOibreacha Poiblí (OPW) an tIonad anois. Bíonn sé ar oscailt ón gCáisc go dtí Deireadh Fómhair. Tagann timpeall 50,000 cuairteoirí go dtí an tIonad, rud a chuireann go mór le saol socheacnamaíoch an cheantair. San ionad, déantar iarracht saol an oileáin a chur i láthair agus léargas a thabhairt do na cuairteoirí ar na cúinsí sóisialta a ba bhun leis na saothair a scríobh na hoileánaigh as Gaelainn. Tá mionsamhlacha, grafaicí, gnéithe closamhairc agus foireann de threoraithe ar fáil san ionad.


Beiginis.
Is í Beiginis an t-oileán is lú i measc na mBlascaodaí. Tá sí suite thart ar míle amach ó chósta Chorca Dhuibhne i gContae Chiarraí idir An Blascaod Mór agus an mórthír.


Celtic Connections (seó raidió).
Is clár raidió seachtainiúil é Celtic Connections sna Stáit Aontaithe.
Craoltar Celtic Connections ó champas Ollscoil Illinois Theas. Is é Bryan Kelso Crow an láithreoir. Ar an gclár cloistear ceol traidisiúnta ó Éire, Albain, agus Sasana. Le sin go minic bíonn ceol ó Meiriceá Thuaidh agus ó tíortha Eorpacha eile freisin. Craoltar an clár ag níos mó ná 100 stáisiún agus tá sé ar fáil ar líne ag.


Pionsóireacht.
Is éard is pionsoireacht ná ealaín oscartha de bhunús Eorpach a úsáideann airm ghearrtha, sáite nó tuargana leis an lámh (in áit iad a chaitheamh, a lámhach nó a shuíomh). Tháinig an spórt chun cinn le linn Athbheochan na hEorpa.


Rage Against the Machine.
Is banna ceoil é Rage Against the Machine a bunaíodh sa bhliain 1991 i Los Angeles, California, SAM. Is iad Zach De La Rocha (amhránaí), Tom Morello (giotár), Tim Comerford (dordghiotár) agus Brad Wilk (drumaí) na ceoltóirí atá sa bhanna. Meascann siad ceol hip hap, miotal trom agus func le chéile chun stíl shainiúil a dhéanamh. Iompraíonn a liricí teachtaireacht réabhlóideach pholaitiúil.
Rage Against the Machine.
Is é an t-albam féin-teidealach an chéad album ó RATM. Scaoileadh é ar an tríú lá de Mhí na Samhna, 1992. Shroich sé platanam triarach agus eisíodh ceithre shingil as ("Killing in the Name", "Bombtrack", "Bullet in the Head" agus "Freedom").
Evil Empire.
Is é "Evil Empire" an dara albam ó RATM. Scaoileadh é ar an gcúigiú lá déag de mhí Aibreáin, 1996.


Beochan.
An toradh beochana nuair a ritear na frámaí thuas i ndiaidh a chéile
Is é is beochan ann ná léiriú sciobtha de sheicheamh íomhánna socra leis an aidhm go n-aireofar go bhfuil siad ag gluaiseacht. Braitheann éifeacht gach uile caighdeán a chuireann pictiúir ag bogadh ar sheasmhacht físe – aga moille i bhfreagairt na súile do radharcanna, rud a fhágann íomhánna breise ar an tsúil. Má léirítear seicheamh d’íomhánna socra ag ráta sách scioptha, thar teorainn ar a thugtar an mhinicíocht chónasctha, airímid mothú radhairc leanúnach seachas na híomhánna aonaracha. Más difríochtaí beaga iad atá idir na híomhánna leanúnacha, aireofar mar ghluaiseachtaí iad.
Tugtar cartún ar bheochan atá déanta de líníochtaí. Is samplaí iad "Tom agus Jerry" agus "Mobile Suit Gundam" den chineál beochana seo.


Dustin Turcaí.
Dustin Turcaí sa bhliain 2005
Carachtar puipéid Éireannach is ea Dustin Turcaí nó Dustin Hoffman (nó "Dustin an Turcaí" uaireanta) (Béarla: "Dustin the Turkey"). Cé go dtugtar turcaí air, maíonn sé féin gur turcaí-bhultúr atá ann. An cháil is mó atá ar Dustin ná mar charachtar ar an gclár teilifíse do pháistí, "The Den", a bhíonn á ar RTÉ 2. Tá sé páirteach sa chlár sin ó bhí 1990 ann. Ach aithnítear é as go leor rudaí éagsúla a bheith déanta aige mar charachtar grinn, lena n-áirítear, amhráin, físeáin, geamaireachtaí agus fógraí teilfíse. Roghnaíodh é le déanaí mar iarratasóir na hÉireann sa Chomórtas Eoraifíse don bhliain 2008, leis an amhrán "Irelande Douze Pointe".


Coláiste Benildus.
Bunaíodh Coláiste Benildus i 1966. Is meanscoil í, do bhuachaillí amháin. Tagann na daltaí go dtí an scoil ó Stigh Lorcáin, Dún Droma, Baile na nGabhair, Áth an Ghainimh, Baile an tSaoir agus An Chéim.
Imríonn an scoil go leor cluichí, ach is iad iománaíocht agus peile na príomh chluichí sa scoil. Imreoidh an foireann peile sinsear sa craobh ceannais, roinn A, Baile Átha Cliath. Bhuaigh an foireann in aghaidh Coláiste Eoin sa cluiche leath-ceannais.
Téann an Luas tríd na páirceanna den scoil.


Stigh Lorgan.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Stigh Lorgan nó Stigh Lorcáin (Ghlactaí leis na leaganacha "Tigh Lorcáin" agus "Teach Lorcáin" san am atá caite) (Béarla: "Stillorgan"). Tá sé suite i limistéar Chontae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin.
Tá club de chuid Chumann Lúthchleas Gael, Cill Mochuda na Crócaigh suite ann. Bunaíodh an chéad ionad siopadóireachta in Éirinn i Stigh Lorgan sa bhliain 1966. Is é Coláiste Benildus an scoil is mó sa cheantar. Rugadh William Orpen i Stigh Lorgan, is tá eastát tithíochta "Orpen" a ainmníodh ina onóir fós le feiceáil ann.


Joan Baez.
Is amhránaí, ceoltóir agus cumadóir amhrán í Joan Chandos Baez. Rugadh ar an 9 Eanáir 1941 í, in Oileán Staten, Nua Eabhrac. Is soprano í, le réimse gutha trí ochtach, agus stíl ghuthach shainiúil aici.
Bhain sí cáil amach ag tús na 1960idí mar amhránaí tíre. Cé gur chum sí roinnt amhrán (mar shampla "Blessed Are", "Diamonds & Rust") tá níos mó cáil aici ó bheith ag canadh amhrán cumtha ag daoine eile, Bob Dylan ach go háirithe, ach chan sí amhráin cumtha ag The Beatles, The Rolling Stones, Paul Simon agus cumadóirí nach iad freisin.
Ba gníomhaí sóisialta í i rith a saol. Bhí sí gníomhach ar son chearta daonna (sna Stáit Aontaithe agus i dtíortha eile), i gcoinne Chogadh Vítneam, i gcoinne an dá Chogadh Iarácach, ar son na timpeallachta, ar son chearta don lucht leispiach agus aerach agus in aghaidh phionós an bháis. Chaith sí tamall i bpríosún sa bhliain 1967 tar éis léirsithe i gcoinne Chogadh Vítneam.
Rugadh a máthair in Albain agus a hathair i Meicsiceo. Ba bhaill de Chumann na gCarad é teaghlach Baez. Ba fisiceoir é athair Joan ach dhiúltaigh sé bheith páirteach i dtionscal na n-armadóireachta.
Phós sí David Harris, gníomhaí frith-choinscríobh, sa bhliain 1968. Bhí mac amháin acu, Gabriel. Cuireadh deireadh cairdiúil leis an bpósadh sa bhliain 1973.
Tagairtí.
Baez, Joan
Baez, Joan


Bratach na Siombáibe.
Tá bratach na Siombáibe déanta suas de cúig dhath, glas, buí, dearg agus dubh.


Serie A.
Is é an Serie A an sraith peile is airde san Iodáil. Imríonn 20 clubanna san sraith. Ó nuair a thosaigh sé sa bhliain 1898, tá sé buaite ag seacht gclubanna déag.


Mobile Suit Gundam.
Clár teilifíse den chineál anime is ea Mobile Suit Gundam (Seapáinis: 機動戦士ガンダム "Kidō Senshi Gandamu", "Saighdiúir Soghluaiste Gandam") nó MSG uaireanta, atá scríofa agus stiúrtha ag Yoshiyuki Tomino. Léiríodh é den chéad uair sa tSeapáin ar an "Nagoya Broadcasting Network" idir 7 Aibreán 1979 agus 26 Eanáir 1980; craoladh 43 eipeasóid. Ón chéad sraith Gundam sin, is iomaí clár leantach agus clár gaolta a rinneadh.
Atheagraíodh an chéad sraith ina trí scannán don phictiúrlann sa bhliain 1981. Dhear Yoshiyaku Yasuhiko na carachtair agus chuaigh Kunio Okawara i gcúram na dearaí meicniúla, róbó ollmhór an teidil (RX-78-2 Gundam) ina measc.
Bhuaigh an clár duais Animage Anime Grand Prix sna blianta 1979 agus 1980.
Achoimre.
Sa chruinne shamhailteach Ghundam, tharla san UileChéad 0079 gur fhógair an Phrionsacht Zeon a neamhspleáchas ó Chonaidhm an Domhain agus thosaigh cogadh an neamhspleáchais. Tá iarmhairtí díreacha ag an gcoimhlint ar gach ilchríoch an domhain agus ar beagnach gach coilíneacht spáis agus gach lonnaíocht gealaí. Tá an lámh in uachtar ag Zeon trí chineál nua airm: cultacha soghluaiste daonna. Séanann gasra taiscéalaíochta ó Zeon a gcuid orduithe agus ionsaíonn siad bunáit gan chríochnú darbh ainm Side 7 (.i. Taobh 7). De thaisme, faigheann saoránaigh Side 7 arm nua na Conaidhme: an Gundam. Le tacaíocht ó shaighdiúirí Chonaidhm an Domhain ar lonnú ag an iompróir "White Base", téann an fhoireann nua teifeach seo i gcionn oibre chun an Cogadh Bliana Amháin a chur i dtreo eile.
Zeta.
Tá "Mobile Suit Zeta Gundam" ("Kido Senshi Zeta Gandamu" i tSeapáinis. "Culaith Gluaisteach Zeta Gunnadamba" as Gaeilge) ar an clár de Mobile Suit Gundam. (Sort "sequel" mar a dearfá as Béarla). B’iad na stiúrthóirí ná Yoshiyuki "Bas gach duine" Tomino agus Hikazu Yasuhiko. Na dearthóirí - Kunio Okawara, Mamoru Nagano, Kazumi Fujita. Craoltóir Nagoya Broadcasting Network (agus A.N.N.).


Briotais.
Is é is briotais ann ná staidéar ar rudaí atá "folaithe", rúndiamhair nó neamhshaolta. Is é an tuiscint atá ag an mbriotaiseoir ar an saol ná go bhfuil an fhírinne folaithe ó shúil an duine, agus go gcaithfidh sé teacht ar an bhfírinne fholaithe sin. Bíonn na briotaiseoirí ag plé le piseoga agus le horthaí, chomh maith leis na reiligiúin éagsúla - go háirithe le reiligiúin mhisteacha ar nós an Ghnóiseachais - ach ní gnách dearcadh ar na reiligiúin mhóra dhomhanda, cosúil leis an gCríostaíocht, leis an Ioslam nó leis an Hiondúchas, mar shampla - mar "bhriotais". Is féidir ciall briotaise a bhaint as reiligiúin den tsórt seo, ach is gnách leis an gcléir cheartchreidmheach dímheas a bheith acu ar chiallúcháin den chineál seo. Mar shampla, ní bhíonn scoláirí reiligiúnda an Ghiúdachais sásta ar aon nós leis an dóigh a bhfuil an Cabála, nó an leagan briotaisiúil den Ghiúdachas, ag éirí faiseanta i measc na ndaoine cáiliúla i Meiriceá inniu.
Tá an téarma sin, "briotais", cineál uileghabhálach, nó is féidir gach sórt rudaí neamhshaolta, beagnach, nach cuid d'aon mhór-reiligiún iad a aicmiú mar "bhriotais". Bíonn sé deacair acu siúd féin a dhéanann taighde comparáideach ar na reiligiúin an "bhriotais" a shainmhíniú mar rud. Dúirt Nicholas Goodrick-Clarke, ollamh ollscoile in Exeter a bhfuil staidéar déanta aige ar thraidisiúin rúndiamhrachta an Iarthair gurb ionann an bhriotais, go bunúsach, agus tuiscint áirithe ar na cúrsaí reiligiúnda nó neamhshaolta a tháinig ar an bhfód i rith an chéad chupla aois i ndiaidh bhreith Chríost in Oirthear na Meánmhara, agus gurb iad na príomh-chomhábhair sa mheascán seo ná an Cabála - traidisiún rúndiamhair an Ghiúdachais - an Nua-Phlatónachas, an Gnóiseachas, agus na tráchtais draíochta agus ailceimice a scríobh lucht an Heirméiteachais, is é sin, lucht leanúna Hermes Trismegistus.


Briotáis.
Is baile beag í Briotáis ata suite idir Tamhlacht i mBaile Átha Cliath agus Baile Coimín i gContae Chill Mhantáin.


An Ros, Co. Átha Cliath.
Sráidbhaile i dtuaisceart Átha Cliath is ea An Ros. Tá sé suite 25km ó lár na cathrach. Is cuid de Chontae Fhine Gall é freisin.
Ros, An


Seachtain na Gaeilge.
a> i gcomhair Seachtain na Gaeilge, 1913
Féile bhliantúil é Seachtain na Gaeilge.
Bíonn an méid sin imeachtaí ar siúl as Gaeilge go maireann an fhéile níos mó ná seacht lá. Anois cuirtear tús leis an bhféile Gaeilge seo ar 1 Márta, agus leanann sé ar aghaidh go Lá Fhéile Pádraig ar an 17 Márta. Is é is cuspóir na féile ná an Ghaeilge a chur chun cinn ar fud na hÉireann agus ar fud an domhain.
Bíonn an fhéile eagraithe ag Conradh na Gaeilge. Is é an mana atá acu ná “Croí na Teanga – It’s You!”.
Raidió.
Gach SnaG bíonn Raidió Rí-Rá le cloisteáil ar an gcóras FM i gcathracha éagsúla ar fud na tíre. De gnáth is féidir le éinne cluas a chur leis an stáisiún ar an idirlíon ag.
Rith.
Bíonn an céad ann i mbliana (). Is é an rud atá i gceist le rith ná go mbeidh daoine i chuile cheantar ag spreagadh na Gaeilge agus iad ag rith.
Ceol.
Eisíonn an eagraíocht dlúthdhiosca ceoil gach bliain in am don fhéile, mar atá Ceol '09, Ceol '08, Ceol '07, Ceol '06 agus SnaG '05. Bíonn amhránaí Éireannacha agus popamhránaithe ar na dhlúthdhioscaí seo, mar shampla Léimigí Thart le Des Bishop, Cailín na Gaillimhe le Mundy agus Grá dom Leonadh le The Swell Season.
Tá Ceol '16 le hEoghan Mac Diarmuda ar fáil ar líne (ar). Tá 'Ag Smaoineamh Os Ard le hEd Sheeran ar an dhlúthdíosca seo, chomh maithe le hamhráin ó The Coronas, Kodaline, The Delorentos, HamsandwicH srl.
Stair.
Bhunaigh Conradh na Gaeilge Seachtain na Gaeilge sa bhliain 1903 agus athbhunaíodh é sa chaoi ina bhfuil sé faoi láthair in 1977.


An Dáréag (scuad de chuid na nÓglach).
B'iad an Dáréag nó an Scuad nó an Dá Aspal Déag an t-aonad cáiliúil de chuid Óglaigh na hÉireann a bhunaigh Mícheál Ó Coileáin le cur in aghaidh lucht faisnéise na nGall i rith Chogadh na Saoirse. Bhí an scuad dírithe ar ghníomhairí de chuid na nGall a fheallmharú.
Cúlra.
Ar an 10 Aibreán 1919, d'fhógair an Chéad Dáil go mbeadh sé de pholasaí feasta constáblaí de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann a eascoiteannú. San am sin, ní raibh Sinn Féin sásta foréigean d'aon chineál a cheadú go hoifigiúil. Is iomaí constábla a ghéill don bhaghcatáil, don tsíor-áitiú agus don mhion-imeaglú. Mar sin féin, ní dhearna cuid eile de na constáblaí ach éirí ní ba bhagarthaí fós ar na hÓglaigh, agus i Mí Iúil 1919, d'iarr an Coileánach ar Risteard Mag Aoidh baicle bheag a roghnú le haghaidh feallmharfóireachta.
Na Feallmharfóirí.
B'iad na chéad daoine a roghnaíodh ná Páidín Ó Dálaigh, a bhí i gceannas ar an mbaicle, chomh maith le Mícheál Mac Dónaill, Ben Bairéad, Séamas Ó Conaire, Séan Ó Dúill, Joe Leonard, Pat McCrae, Jim Slattery, agus Bill Stapleton. Bhí siad fostaithe go lánaimseartha, agus tuarastal seachtainiúil á íoc leo.
B'é an Sáirsint Bleachtaire "The Dog" Smith an chéad duine a feallmharaíodh ar ordú an Choileánaigh. Lámhachadh é ar an 30 Iúil 1919 in aice le Droim Conrach i mBaile Átha Cliath. Ina dhiaidh sin, is iomaí duine eile a mharaigh an scuad. Ina measc, bhí péas gan sainéide agus, uaireanta, státseirbhísigh a bhí ag déanamh scime do Shinn Féin. Cuid de sheirbhís faisnéise na nÓglach a bhí sa Scuad, agus an Coileánach i gceannas ar an tseirbhís faisnéise.


Raidió X.
Stáisiún raidió Gaelach nua a thosaigh á chraoladh ó Sheachtain na Gaeilge, i mí Mhárta 2008, é Raidió X. Tá an stáisiún á reáchtáil ag Conradh na Gaeilge. Is ar an idirlíon amháin atá sé á chraoladh i láthair na huaire.
Comórtas an Ainm Nua.
Tá comórtas á chur ar siúl chun ainm nua a bhaisteadh ar an stáisiún nua seo. Is é an spriocdháta do mholtaí an phobail ná Lá 'le Pádraig, 2008.


Pierce Brosnan.
Aisteoir, léiritheoir agus comhshaolaí Éireannach cáiliúil atá lonnaithe i Méiriceá anois, is ea Pierce Brendan Brosnan (Gaeilge: "Piaras Breandán Ó Brosnacháin", 16 Bealtaine, 1953, a rugadh é). Rugadh agus tógadh é san Uaimh, i gContae na Mí, ach bhog é féin agus a mháthair go Londain Shasana nuair a bhí sé aon bhliain déag d'aois, áit a ndeachaigh sé leis an aisteoireacht. Is é an cháil is mó atá ar Brosnan ná go raibh sé i bpáirt spiaire clúiteach na scannán, James Bond, i gceithre scannán de chuid na sraithe sin.
Naisc Sheachtracha.
Brosnan, Pierce
Brosnan, Pierce
Brosnan, Pierce


James Bond (Carachtar).
Carachtar spiaire ficseanúil a chruthaigh an scríbhneoir Sasanach, Ian Fleming, is ea James Bond. Chruthaigh Fleming an carachtar seo mar charachtar úrscéil ar dtús, sa bhliain 1952. Scríobhadh 14 úrscéal faoi agus cuireadh tús le sraith scannán á déanamh faoin gcarachtar ó 1963 i leith. Is trí na scannáin is mó atá eolas ag an bpobal ar an gcarachtar.
Tagairtí.
Bond, James Bond


Dara Ó Cinnéide.
Craoltóir agus iar-pheileadóir is ea Dara Ó Cinnéide, a rugadh i gContae Chiarraí ar an 25 Aibreán 1975. D'imir sé le Ciarraí idir 1994 agus 2005, agus tá trí bhonn buaite aige i gCraobh na hÉireann.
Ag imirt peile.
D'imir Ó Cinnéide a chéad chluiche idir-chontae in aghaidh Dhún na nGall sa tSraith Náisiúnta sa bhliain 1994. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann den chéad uair sa bhliain 1997, nuair a bhuaigh Ciarraí ar Mhaigh Eo sa chluiche ceannais. D'aimsigh Ó Cinnéide dhá chúl agus cúig chúilín is fiche sa bhliain 2000, ceithre chúilín sa chluiche ceannais. Bhuaigh Ciarraí ar Ghaillimh sa chluiche sin. Bhí sé ina chaptaen ar an bhfoireann a fuair an lámh in uachtar i gcoinne Mhaigh Eo sa chluiche ceannais sa bhliain 2004. Agus é ag glacadh an choirn, thóg sé a óráid ar fad as Gaeilge.
Lean Ó Cinnéide ar aghaidh ag imirt lena chlub An Ghaeltacht go dtí an bhliain 2007.
Raidió agus teilifís.
Oibríonn sé ina léiritheoir ar an gclár An Saol Ó Dheas ar Raidió na Gaeltachta. Bíonn sé le feiceáil freisin uaireanta ar TG4 mar aoi ar na cláir spóirt.
Is é Dara Ó Cinnéide an láithreoir ar an irischlár seachtainiúil Seó Spóirt ar TG4 anois.


Páidí Ó Sé.
Ba pheileadóir agus bainisteoir peile Éireannach é Páidí Ó Sé a rugadh i lár na Gaeltachta i gCeann Trá, Contae Chiarraí ar an 16 Bealtaine, 1955 agus a shíothlaigh ar an 15 Nollaig, 2012. Bhí an-rath air mar imreoir sna foirne cáiliúla ó Chiarraí idir na seachtóidí agus na hochtóidí, agus é ina chaptaen ón mbliain 1985 ar aghaidh. Bhuaigh sé cúig ghradam Sárimreora i ndiaidh a chéile idir na blianta 1981 agus 1985.
D'imir Ó Sé lena chlub peile áitiúil an Ghaeltacht, agus le foireann Chiarraí Thiar. Tá triúr nia aige a d'imir do fhoireann Chiarraí - Dara, Tomás agus Marcas - mic a dhearthár Mícheál, nach maireann. Fuair Páidí bás le taom croí ar an 15 Nollaig, 2012.
Tábhairneoir agus iar-Gharda a bhí ann. Phós sé Máire, múinteoir scoile ón Daingean ó dhúchas, agus saolaíodh triúr clainne acu - Neasa, Siún agus Pádraig Óg.
A Chéad Óige.
Saolaíodh Páidí Ó Sé i gCeann Trá i gcroílár Ghaeltacht Chiarraí sa bhliain 1955. Eisean an dara as triúr buachaill, Mícheál an deartháir ab shine agus Tom an deartháir ab óige. Fuair sé a chuid oideachais bhunscoile leis an mbunscoil áitiúil, Scoil Náisiúnta Chill Mhic a’ Domhnaigh. Cuireadh meánoideachas air leis na mBráithre Críostaí sa Daingean, Coláiste Bhréanainn i gCill Áirne agus Coláiste Mhíchíl i Lios Tuathail. Sa mheánscoil a céadchothaíodh a ghrá don chaid, agus bhuaigh sé ceithre chorn sinsir dá choláiste i ndiaidh a chéile idir na blianta 1971 agus 1974.
Chuaigh sé isteach sna Ghardaí agus chaith sé ceithre bliana leis an bhfórsa i Luimneach.
Club.
Fear Gaeltachta go smior a bhí i bPáidí. D'imir sé a chéad chluiche le foireann sinsir na Gaeltachta thiar sa bhliain 1969, agus gan ach ceithre bliana déag sroichte aige. Bhuaigh sé a chéad bhonn sa roinn Ciarraí Thiar leis an gclub sa bhliain 1970.
Bhí cumas imeartha Pháidí tugtha faoi deara ag bainistíocht na foirne Ciarraí Thiar chomh maith, agus thosaigh sé amach ar ghairm thar a bheith rathúil leis an bhfoireann seo. Shroich Ciarraí Thiar barr a réime sa bhliain 1984 nuair a cháiligh siad do chluiche ceannais an chontae, agus Páidí ina imreoir-bhainisteoir orthu. Bhuaileadar le Ciarraí Theas sa chluiche cinniúnach siúd, agus bhain siad an corn leis an bhfarasbarr is lú, 1-7 go 1-6.
D'éirigh le foireann Pháidí seilbh a choimeád ar an gcorn sa bhliain dár gcionn, le bua in éadan Feale Rangers.
Bhí Páidí ag imirt le club na Gaeltachta fós sa bhliain 1988, ag gnóthú bonn Chiarraí Thiar an bhliain seo.
Foirne Idirchontae Chiarraí.
Bhris Páidí isteach i bhfoireann na sinsear den chéad uair sa bhliain 1974. D'imir sé a chéad chluiche ag an leibhéal seo sa chluiche sraithe seo in aghaidh na Gaillimhe. Lean Ciarraí ar aghaidh gan mórán stró, go dtí gur shroicheadar cluiche ceannais na sraithe i gcoinne Ros Comáin. Críochnaíodh na foirne cothrom ar an lá agus bhain Ciarraí an corn amach sa deireadh tar éis athimirt. An-tús a bhí ann don fhear óg naoi mbliana d'aois, agus a chéad bhonn sraithe sa phóca aige. D'éirigh le Páidí greim a choimeád ar a áit san fhoireann don chraobh chomh maith agus d'imir sé a chéad chluiche chraoibhe i gcoinne Phort Láirge.
Sa bhliain 1975, thosaigh Ciarraí amach ar ré órga úr nua faoi bhainistíocht an iar-pheileadóra Mick O'Dwyer. Bheadh Páidí ina chnámh droma don fhoireann iomráiteach siúd, foireann a molfar go deo mar an ceann is fearr riamh.
Bhuaigh Páidí a chéad bhonn Mumhan sa bhliain chéanna, agus na curaidh Corcaigh á chur as coróin acu, rud a bhíonn ina ábhar áthais do mhuintir na Ríochta i gcónaí. Níorbh fhada go raibh áit daingnithe acu i gcluiche ceannais na hÉireann. Thug foireann óg Chiarraí aghaidh ar churaidh reatha na hÉireann Bhaile Átha Cliath, foireann a bhí ar bharr a mhaitheasa agus a aithníodh fud fad na tíre mar rogha na coitianta. Níor tugadh mórán seans don dream óg siúd ón Ríocht, an fhoireann ab óige riamh i stair Chiarraí. Déarfadh Páidí níos déanaí go bhfuaireadar spochadh ceart ó lucht na Dubs roimh tús an chluiche, agus iad ag ceistiú "Cá bhfuil na sinsir?".
Ní raibh éinne ag súil le dúshlán cheart ó Chiarraí, lucht na príomhchathrach ach go hairithe. Bhí na Dubs i bhfad chun cinn ó thaobh taithí agus laethanta móra i bPáirc an Chrócaigh de, rud a sheasfadh leo sna seachtó nóiméad a bhí le teacht. Sin ráite, bhí imreoirí óga Chiarraí an-aclaí, an-eagraithe agus bhíodar in ann teacht chun páirce gan fhaitíos dá laghad. Ar Bhaile Átha Cliath amháin a bhí an brú. Cuireadh luíochán rompu, agus bhain dhá chúl ó John Egan agus Ger O'Driscoll an-stangadh astu. Bhí an lá leis an Ríocht. Bronnadh a chéad bhonn uile-Éireann ar Phaidí agus é ach fiche bliain d'aois. An chéad mhór-éacht i ré órga nua an chontae a bhí ann, agus bhí Páidí ann i lár an aonaigh. Bhí na síolta curtha ag O'Dwyer agus a fhoireann óg, síolta a thiocfadh faoi bhláth arís agus arís eile sna blianta a bhí le teacht.
Sa bhliain 1985, rinneadh captaen de Pháidí agus bhailigh sé a 10ú bonn Mumhan le bua cuimsitheach i gcoinne Chorcaí le farasbarr de dhá chúl glan idir na foirne. Bhí bonn uile-Éireann eile ar na bacáin agus thug Ciarraí aghaidh ar Bhaile Átha Cliath don dara bliain as a chéile sa chluiche ceannais. Ní raibh ach aon nóiméad déag imithe sa chluiche nuair a ghnóthaigh Jack Ó Sé cúl cinniúnach don Ríocht, agus bhíodar go mór chun tosaigh agus iad ag filleadh ar na seomraí feistis ag leath am. Rinne na Dubs coimhlint cheart den ócáid sa dara leath, ámh, buíochas le dhá chúl ó Joe McNally. Ach ní ghéillfeadh foireann Chiarraí agus bhí an lá ag an Ríocht uair amháin eile, le scór deiridh 2-12 go 2-8. Lena 7ú bonn sa phóca aige, bhí Páidí cothrom leis an gcuriarracht mar a sheas sé siar sna laethanta seo. Don chéad uair riamh, b'eisean a dhreap suas na staighre cáiliúla siúd ar Ardán Uí Ógáin chun Corn Mhic Uidhir a ardú ar son a chontae.
Bhí sé ar an líon beag daoine a thug a óráid sa Ghaeilge amháin, rud nach dtarlaíonn go ró-mhinic.
Bhí sé thar a bheith soiléir go raibh ré órga na Ríochta thart nuair a ghlac Corcaigh seilbh ar chorn Mumhan uair amháin eile sa bhliain 1987. Agus Ciarraí caite i leataobh arís an bhliain dar gcionn, chinn O'Dwyer ar Pháidí a fhágáil as painéal Chiarraí. Níor labhraíodh oiread is focal amháin idir an bheirt ar feadh trí bliana dá bharr.
Ciarraí.
Bhí Páidí sásta fanacht amuigh ón spotsolas ar feadh tamaill fhada, go dtí gur chuir sé a ainm chun cinn mar bhainisteoir ar shinsir Chiarraí sa bhliain 1995. Bhí peileadóirí Chiarraí in ísle brí agus Corcaigh ag fáil an lámh in uachtar sa chúige le tamall cheana. Ní raibh corn uile-Éireann buaite ag Ciarraí ó laethanta imeartha Pháidí fhéin, agus ní raibh cuma ar bith ar chúrsaí go bhfeabhsóidís le tamall fada eile. Dúshlán ollmhór a bhí roimhe.
An Iarmhí.
Ní raibh ach seachtain thart nuair a nochtadh gan choinne gurb eisean a thiocfadh i bhfeighil ar fhoireann Chontae na hIarmhí, in éineacht lena shean-chomrádaí Gaeltachta Tomás Ó Flatharta. Chuir bainistíocht Pháidí borradh úr nua faoin fhoireann, agus chothaigh sé féinmhuinín agus uaillmhian nua a bhí go mór in easnamh go dtí seo. Sin ráite, fuair an Iarmhí léasadh ceart ag lámha Chiarraí ar an 10 Márta 2004, sa cheathrú babhta den sraith náisiúnta. Dhearbhaigh Páidí ní ba déanaí sa chláir faisnéise úd "Marooned" gurb é "an lá ba mheasa i mo shaol riamh, cé is moite de bhásanna agus a leithéid". Bhí fíor-chreathadh bainte as, ach d'fheabhsaigh cúrsaí beagán de réir a chéile as seo amach, go dtí gur bhain an Iarmhí a chéad chorn Laighean riamh le bua 0-12 go 0-10 i gcoinne Laoise. Éacht stairiúil a bhí ann, ceann a ndaingneofaí go deo é mar laoch sa chontae seo.
An Clár.
Tháinig Páidí i gceannas ar pheileadóirí an Chláir do chraobh na bliana 2007. Bhíothas ag súil go mbeadh sé in ann draíocht de shaghas éigin a imirt ar chúrsaí an chontae, ach chlis na Cláirinigh i gcoinne Phort Láirge sa chéad bhabhta. Chuir cliseadh eile in aghaidh Aontroma deireadh lena laethanta bainisteoireachta.
An Fear Gnó.
Níorbh fhada go raibh a dhóthain de shaol an Gharda aige. D'éirigh sé as sa bhliain 1981, chun aghaidh a thabhairt ar dhúshlán úr nua mar thábhairneoir. D'fhill sé ar Ghaeltacht Chiarraí agus ghlac sé teach ósta i nDún Chaoin darb ainm Kruger Kavanagh's ar chíos. An teach tábhairne is faide siar in Éirinn, a deirtear.
Bhíodh sé de sprioc aige ón chéad lá riamh a thábhairne féin a oscailt, agus bhain sé an bheart seo amach sa bhliain 1985 nuair a osclaíodh teach Pháidí Uí Shé ar Ard a Bhóthair ina bhaile dúchais Ceann Trá. Ar na daoine mór le rá a bhí ann le haghaidh na hócáide ná Cathal Ó hEochaidh, Taoiseach an lae.
D'éirigh go geal leis an ngnó nua, agus thagadh na mílte chun sult a bhaint as - daoine cáiliúla san áireamh amhail Bill Clinton, Tom Cruise, Martin Sheen, Dolly Parton, Parthalán Ó hEachthairn agus Brian Ó Comhain.
Rinne Páidí a seacht ndícheall i gcónaí chun an tír agus Ciarraí a chur chun cinn, agus é ag mealladh turasóirí, lucht gnó agus lucht spóirt i dtreo na dúiche seo.
Bhí sé ina stiúrthóir ar Fáilte Éireann tráth.
A Dhearcadh Polaitiúil.
Ní raibh baint díreach ag Páidí Ó Sé leis an bpolaitíocht le linn a shaoil, ach bhí an-mheas aige d'Fhianna Fáil, rud nár cheilt sé riamh. Thug sé tacaíocht poiblí don pháirtí, agus bhí sé cairdiúil le roinnt de bhoic mhóra an pháirtí.
Cuireadh na Nollag.
Thángthas ar chorp Uí Shé abhaile i gCeann Trá go luath ar maidin an 15ú Nollaig 2012, cuireadh na Nollag faighte aige, mar a deirtear sa dúiche siúd ag tagairt do bhásanna um Nollaig. Tháinig a bhás tobann aniar aduaidh ar chách, agus é in ard-mheanma an oíche roimhe.
Bhí maithe agus móruaisle na hÉireann i láthair ag an sochraid, idir lucht spóirt, polaiteoirí, siamsóirí agus daoine mór le rá eile. Craoladh Aifreann na sochraide go beo ar an dteilifís agus ar an idirlíon ar RTÉ News Now.
Bhí Mícheál Ó Muircheartaigh ina fhear an tí ag an sochraid. "Tá ár rí imithe uainn", mar a dúirt sé.
Ag labhairt dó ag an sochraid, dúirt Uachtarán Chumann Lúthchleas Gael Liam Ó Néill - “Ní ag baill Chumann Lúthchleas Gael amháin a bhí aithne agus eolas ar Pháidí Ó Sé de bharr a raibh déanta aige don eagraíocht agus do shaol na hÉireann leis na blianta agus níor cheil sé riamh ach an oiread a ghrá don Ghaeilge, don chultúr agus dá cheantar dúchais.”
Oidhreacht.
Tá rian Pháidí Uí Shé fágtha go tréan ar phobal na hÉireann. Tá a theach tábhairne i nGaeltacht Chiarraí ag dul ó neart go neart fós, agus is léir nach bhfuil a cháil agus a iomrá ag maolú cé go bhfuil fear an tí imithe ar shlí na fírinne.
Tá comórtas caide dá chuid á reáchtáil fós ina cheantar dúchais ar bhun bliantúil, craobh a mheallann foirne ón tír seo agus ar fud an domhain.
Bronnadh Gradam an Uachtaráin ar chlann Uí Shé ar an 15 Márta 2013, mar ómós don méid atá bainte amach ag Páidí agus a dhaoine muinteartha sa Chumann Lúthchleas Gael. Nochtadh dealbh de Pháidí in Ard an Bhóthair ar an 16 Bealtaine 2015.


Francach (ainmhí).
Is é is francach nó luch Fhrancach nó luchóg mhór ann ná creimire den ghéineas "Rattus". Is iad na cineálacha is tábhachtaí sa ghéineas seo ná an francach donn ("Rattus norvegicus") agus an francach dubh ("Rattus rattus"). Uaireanta, áfach, tugtar "francach" ar chreimirí de chineálacha eile freisin a bhfuil an mhéid chéanna iontu, cé nach bhfuil ach lúb bheag ghaoil acu leis na fíor-fhrancaigh.
Tabhair faoi deara go bhfuil ciall eile leis an bhfocal "francach" i nGaeilge Mhaigh Eo, is é sin, an chearc Fhrancach nó an turcaí.
Bíonn na francaigh níos mó ná na gnáthluchóga (an géineas úd "Mus"). Go ginearálta, bíonn siad níos faide ná dhá cheintiméadar déag (timpeall ar chúig orlaí).
Na francaigh is mó a bhíonn ar fáil sna tíortha Iartharacha inniu, baineann siad leis an gcineál "Rattus norvegicus", is é sin, an francach donn (cé gur minicí a bhíonn siad liath ná donn). Is féidir leis an bhfrancach donn bheith 25 cm ar fad, agus an t-eireaball ar aon fhad leis an gcabhail (is é sin, 25 cm eile). De ghnáth, bíonn na fireannaigh timpeall ar 350 g ar mheáchan, agus na baineannaigh 100 g níos éadroime, ach is féidir le haonáin mhóra meáchan leath cileagraim a shroicheadh. Bíonn na francaigh ábalta fuaimeanna a aithint go híogair, agus iad ábalta ultrafhuaimeanna a chloisteáil - is é sin, fuaimeanna atá ró-ard ó thaobh na tuine de le go gcloisfeadh an duine iad. Thairis sin, tá bolú maith acu. Dealraíonn sé, áfach, nach bhfuil radharc a súl thar moladh beirte, nó tá siad dathchaoch - is é sin, ní aithníonn siad ach cupla dath, cosúil leis an duine a bhfuil dathdhaille dhearg-uaine air.
Is uiliteoir - ainmhí uiliteach - é an francach, is é sin, is féidir leis beagnach gach sórt a ithe, idir fheoil agus phlandaí. Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air gurb é an t-arbhar an cineál bia is tábhachtaí don fhrancach. Taithníonn uibheacha scrofa, macarón agus cáis go mór mór leis na francaigh. Istoíche is mó a bhíonn siad i mbun a gcuid mioscaise, agus níl aon chaill orthu ag snámh, ach is é an difríocht idir an francach donn agus an francach dubh, amach ón dath, nach bhfuil an cineál donn leath chomh maith ag dreapadh agus an cineál dubh. Bíonn na francaigh dhonna an-mhaith ag tochailt, agus iad ábalta cathracha gríobháin de phoill a dhéanamh sa talamh, an dóigh a mbíonn siad ag tochailt rompu. Ainmhí cliste é an francach donn, leis. Sa bhliain 2007, haithníodh go bhfuil meiteachognaíocht ag an bhfrancach donn - is é sin, go bhfuil sé in ann é féin a aithint mar aonán agus a thuiscint go bhfuil sé ag smaoineamh.
Is féidir leis an bhfrancach donn fiu cúig ál a bhreith in aghaidh na bliana, má fhabhraíonn na himthoscaí dó. Ní bhíonn na baineannaigh ach 21 lá ag iompar, agus bíonn timpeall ar seacht gcinn bheaga san ál de ghnáth, cé gur féidir fiú ceithre cinn déag a bheith ann uaireanta. Is féidir don fhrancach aois trí bliana a bhaint amach, ach faigheann an chuid is mó acu bás roimh dheireadh an chéad bhliain acu.


Bogearraí mailíseacha.
Bunús agus cuspóirí.
Cuid de na bogearraí mailíseacha, ní raibh iontu ar dtús ach turgnaimh eolaíochta nó clis mhagaidh. Iad siúd a d'fhorbair iad, ní raibh siad ag iarraidh dochar tromchúiseach a dhéanamh d'aon duine ná dá ríomhaire. Na ríomhchláraitheoirí óga a bhíodh á scríobh, ní raibh i gceist acu ach éirí eolach ar bhealaí na víreas, go háirithe chomh tapa agus a bhí siad ag léim ó ríomhaire go ríomhaire. Dealraíonn sé nach raibh ach cleas magaidh i gceist leis na víris ab fhairsinge a leath, chomh déanach leis an mbliain 1999.
Na víris atá ceaptha le loitiméireacht a dhéanamh nó leis na sonraí a dhíothú, tá níos mó i gceist leosan ná cleas magaidh. In imeacht ama, áfach, tháinig víris eile ar an bhfód agus iad dírithe ar bhrabús gnó a dhéanamh trí úsáid a bhaint as ríomhairí daoine eile i nganfhios dóibh. Is féidir leis an gcoirpeach dul i muinín na ríomhairí ionfhabhtaithe (truaillithe) le litreacha turscair (spam) a chur sa ríomhphost, ábhar coiriúil (pornagrafaíocht leanaí, mar shampla) a choinneáil ar stóras, nó ionsaí diúltaithe seirbhíse a chur i gcrích mar shracaireacht.
Na víris is na péisteanna.
Is iad na víris is na péisteanna na cineálacha bogearraí mailíseacha is mó a bhíonn i mbéal an phobail. Is éard atá i gceist leo ná bogearraí atá á leathadh mar a bheadh tolgadh galair ann. Is é is víreas ann ná ríomhchlár atá tar éis é féin a chur le ríomhchlár úsáideach éigin. Nuair a rithfear an ríomhchlár seo, rithfear an víreas san am céanna, agus na bogearraí úsáideacha eile á thruailliú ar an dóigh chéanna. Mar sin, níl sa víreas féin, go bunúsach, ach oideas a atáirgthe féin. Is féidir, áfach, "pálasta" a chur leis an oideas seo, is é sin, an chuid den víreas a chuireann gníomhaíochtaí eile i gcrích, agus iad docharach go minic. (Tháinig an téarma sin "pálasta" ón spásaireacht, nó is éard atá i gceist leis an bpálasta ansin ná na daoine nó an taiscéalaí spáis atá á iompar ag an roicéad.) Tá an víreas i dtuilleamaí bogearraí eile le hé féin a atáirgeadh is a leathadh, ach níl srianta den chineál sin leis an bpéist: bíonn na péisteanna á leathadh féin ó ríomhaire go ríomhaire tríd na líonraí ríomhairí, cosúil leis an Idirlíon. Bhí víris agus péisteanna ann roimh lá an Idirlín féin, áfach. San am sin, bhí siad ag dul ó ríomhaire go ríomhaire nuair a bhí na geocaigh ríomhairí, abair, ag cóipeáil ríomhchláir óna chéile agus ag tabhairt dioscaí le ríomhchláir ar iasacht dá chéile.
Na capaill Thraíocha, na trealaimh fhréamhrochtana, agus na doirse cúil.
Le go bhféadfadh an ríomhchlár mailíseach dul chun dochair don ríomhaire, caithfidh sé a bheith folaithe, nó mura bhfuil, is féidir go n-aithneoidh an t-úsáideoir go bhfuil rud éigin cearr, ionas go gcuirfidh sé an ríomhaire as nó go scriosfaidh sé an bogearra naimhdeach sula mbeidh an camghnó déanta. Ar ndóigh, ní mór fíor-chuspóir an bhogearra mhailísigh a choinneáil faoi cheilt leis an úsáideoir a mhealladh chun é a shuiteáil ar an ríomhaire. Na bogearraí mailíseacha atá bunaithe ar an smaoineamh seo, tugtar capaill Thraíocha, nó Traígh, orthu.
Sa chiall is fairsinge, is é is ciall le "capall Traíoch" ná bogearra a mheallann an duine chun é a shuiteáil agus úsáid chiallmhar éigin a bhaint as, ach nuair a shuiteálfaidh an t-úsáideoir é, tiocfaidh pálasta folaithe isteach a bhfuil urchóid éigin ag baint leis. Is féidir don Traíoch cleas mailíseach éigin a imirt ar an úsáideoir, mar shampla a chuid sonraí a scrios, ach inniu, is minicí a shuiteálfaidh an Traíoch tuilleadh ríomhchláir lena úsáid féin a bhaint as an ríomhaire. Tugtar scaoilteoir ar an gcineál Traíoch a úsáidtear le síol a chur le heipidéim phéisteanna tríd an chéad phéist a scaoileadh saor ar an chéad ríomhaire.


Ian Fleming.
B'údar, iriseoir agus mairnéalach cabhlaigh le linn an Dara Cogadh Domhanda é Ian Lancaster Fleming (28 Bealtaine 1908 – 12 Lúnasa 1964). Is é an cháil is mó atá air ná gur chruthaigh sé carachtar an spiaire James Bond, fear ar scríobh sé 12 úrscéal agus naoi ngearrscéal faoi, chomh maith leis an scéal do pháistí, "Chitty Chitty Bang Bang".
Naisc Sheachtracha.
Fleming, Ian
Fleming, Ian
Fleming, Ian


Des Bishop.
Fuirseoir Meiriceánach atá gníomhach in Éirinn é Des Bishop ("Deasún Mac an Easpaig" as Gaeilge). Saolaíodh agus tógadh é i Nua-Eabhrac, ach bhog sé go Contae Loch Garman sa bhliain 1990. Tá a chuid fuirseoireachta bunaithe go mór ar na rudaí a thugann sé faoi deara mar núíosach sa tír seo.
Tá tallann ar leith aige chun aithris a dhéanamh ar dhaoine agus an t-ábhar a chloiseann sé a ionramháil go cliste ina chuid seónna ar bhealach atá greannmhar, neamhurchóideach.
Tá sé ag obair i réimse na siamsaíochta in Éirinn ó dheireadh na nóchaidí, tráth ar thosaigh sé ag láithriú seónna san "International Comedy Cellar" i gcathair Bhaile Átha Cliath. Is é an t-aisteoir Ardal O'Hanlon, mar aon le Kevin Gildea agus Barry Murphy, a bhunaigh an t-ionad agus tá Deasún i mbun riaradh na háite anois in éineacht lena dheartháir Aidan. Cuireann an club ardán ar fáil do dhaoine óga a bhfuil suim acu in ealaín an fhuirseora. Chuir an áis seo ar a chumas féin forbairt a dhéanamh ar a ghairm agus é ag seasamh os comhair lucht féachana. Tá clú idirnáisiúnta air ó bheith páirteach i bhféilte móra siamsaíochta in Aspen, i nDún Éideann, i Montréal agus i gCill Chainnigh.
Tháinig Bishop san ochtú áit ar an gcéad sraith "Dancing with the Stars" sa bhliain 2017.
Dúshlán pearsanta.
Chuir pobal na hÉireann aithne air den chéad uair sa bhliain 2000 nuair a bhí sé páirteach i sraith chláracha teilifíse ar RTÉ a bhí bunaithe ar théamaí tráthúla nuachta dar teideal "Don’t feed the Gondolas". Bhí air éirí as an gclár ar chúinsí pearsanta. Tháinig sé chun solais ina dhiaidh sin go raibh an ailse ag cur as dó ag an am. Níor lig sé dá chuid fadhbanna sláinte an ceann is fearr a fháil air, áfach, agus is amhlaidh a bhain sé miotal as an scéal chun aird a tharraingt ar an ngalar.
Dúshlán gairmiúil.
Tá nós aige plé le daoine atá ar imeall na sochaí agus le topaicí achrannacha a sheachnaítear go minic. Ceistíonn sé os ard na claonta agus na tuairimí dochta atá sa tsochaí. Creideann sé gurb é an bealach is fearr le teacht ar thuiscint phearsanta ar chruacheisteanna an tsaoil ná é féin a lonnú i gceartlár na ndaoine a bhíonn faoi chaibidil aige.
Chuir lucht féachana aithne air de bharr na sraithe teilifíse "The Des Bishop Work Experience" ar RTÉ. Bhain sé leas as genre theilifís na réaltachta chun solas a scalladh ar an mbealach a chaitear le fostaithe a bhíonn a iarraidh maireachtáil ar an íosphá in Éirinn. Lean na ceamaraí é agus é ag tóraíocht oibre in earnálacha na lónadóireachta agus na turasóireachta. Chaith sé tréimhsí ag obair in Abrakebabra i bPort Láirge, san Aquadome i dTrá Lí, in Superquinn i nDún Dealgan agus in Óstán an Central i mBaile Átha Cliath mar chuid den dúshlán sin.
Voyeur.
Lean sé le sraith dhúshlánach eile a taispeánadh ar RTÉ dar teideal "Joy in the Hood". Sa chás seo, chaith sé tréimhsí ag maireachtáil i gceantair bhochta a raibh droch-chlú orthu i gcathracha móra na hÉireann. Tharraing an tsraith conspóid mar gheall ar an bpictiúr réadach den chruatan a léiríodh ó thaobh fadhbanna sóisialta i mBaile Munna, Baile Átha Cliath; Cnoc na hAoine i gCorcaigh; An Cnoc Theas i Luimneach agus ceantair bhochta i mBéal Feirste.
Le linn dó a bheith i mBéal Feirste bhí sé de dhánacht ann a rá le Protastúnaigh go raibh siad níos cosúla lena gcomharsana Caitliceacha ná mar a shamhlaigh siad féin. Sa Chnoc Theas i Luimneach, áit a bhfaca sé neart cruatain, mhaígh sé go gcabhródh a chlár teilifíse le geilleagar an cheantair trí thurasóirí a mhealladh isteach a d’fhéadfaí a robáil. Tharraing na cláracha a rinneadh i gCnoc na hAoine, Corcaigh agus i mBaile Munna, Baile Átha Cliath, achrann nuair a chuir polaiteoirí agus cinnirí pobail ina leith go ndeachaigh sé thar fóir le cúrsaí ainnise mar mhaithe leis an magadh.
Is é Deasún a chruthaigh an seó “hip-hopera” dar teideal ‘RAP ÉIRE’ in éindí le Arthur Riordan. Bhí an scéal grinn bunaithe ar Mheiriceánach uaillmhianach a fuair measctha suas leis an dream contráilte nuair a bhí an Tíogar Ceilteach i mbarr a réime. Léiríodh an seó ar dtús in Ionad Ealaíon an Project i 2001 agus ina dhiaidh sin in Amharclann Andrews Lane. Bhí Deasún ar an stáitse chuile oíche le linn an chéad shraith in ainneoin é bheith ag fáil ceimiteiripe don ailse a bhí ag cur as dó. Cuireadh an chéad dáta léirithe a bhí beartaithe don seó ar athló tar éis dó a fháil amach go raibh an galar air. Tháinig sé féin agus Riordan le chéile arís agus scríobh siad an dara hiarracht le chéile dar teideal "Shooting Gallery", a léiríodh i mBaile Átha Cliath i 2005.
An Ghaeilge.
Is é an dúshlán is déanaí a tharraing sé chuige féin ná bliain a chaitheamh i nGaeltacht Chonamara ag foghlaim na teanga. Chuir sé roimhe dóthain líofachta a bhaint amach le go mbeadh ar a chumas seó i nGaeilge a chur i láthair agus a bheith ábalta “comhrá Gaeilge a dhéanamh leis an nGaeilgeoir is géarchúisí dá bhfuil ann”.
Deir sé go bhfáiltíonn sé roimh lucht éisteachta atá criticiúil. “Níl sé sách maith go gceapfadh daoine gur leor cúpla focal toisc gur Meiriceánach mé. Caithfidh mé tabhairt faoi i gceart”.
Agus é ag cloí leis an bprionsabal sin, tá sé tar éis bliain a chaitheamh ag maireachtáil i nGaeltacht Chonamara mar dhúshlán do shraith nua teilifíse atá le taispeáint ar RTÉ dar teideal "In the Name of the Fada". Déileálann an chéad eagrán sa tsraith le Deasún ag cur aithne ar dhaoine áitiúla, an timpeallacht thiar agus an áit a mbeidh sé ag cur faoi; clárú do ranganna Gaeilge agus na daoine a chabhróidh leis socrú isteach. Feictear é i mbun gníomhaíochtaí éagsúla le muintir na háite a chabhróidh lena stór focal a leathnú le linn babhtaí dornálaíochta, ceardlanna drámaíochta agus cluichí peile.
Bhain sé feidhm as a chuid Gaeilge nua chun leagan Gaeilge den rap-rian Jump Around, le House of Pain a thaifead. Cuimsíodh an t-amhrán, Léimigí Thart, ar an gceirnín Ceol '08.
Tá Deasún Mac an Easpaig ina chónaí in Éirinn ó bhí sé ceithre bliana déag d’aois. Is cosúil go bhfuair sé bata agus bóthar ó scoil i Flushing, Queens, a raibh sé ag freastal uirthi agus é ina dhéagóir. Bheartaigh a athair, a raibh gaolta in Éirinn aige, é a chur go scoil chónaithe i Loch Garman. D’fhreastail sé ar an ollscoil i gCorcaigh ina dhiaidh sin, áit ar thug sé faoin stáitse den chéad uair.
In agallamh a rinne Deasún leis an "New York Times" thug sé le fios go raibh tionchar an-mhór ag a mháthair ar na téamaí a bhíonn faoi chaibidil aige ina shaol gairmiúil. Tá sé ráite aige chomh maith to bhfuil sé thar a bheith mórtasach as an obair a rinne sí le daoine gan dídean i gcathair Nua-Eabhrac.
Cuimhneoidh lucht féachana pictiúrlainne le cion ar Dheasún i bpáirt bheag caimeo a bhí aige ag rapáil i gcúl tacsaí i Nua-Eabhrac sa scannán "In America" (2003) a rinne Jim Sheridan.
Naisc Sheachtracha.
Bishop, Des
Bishop, Des


An Bhinn Bhorb.
Sráidbhaile é an Bhinn Bhorb i gCo. Thír Eoghain. Tá sé suite direach ar an teorainn le contae Ard Mhacha. Tá an bhinn féin, as a bhfuil an sráidbhaile baiste, os cionn na habhann ar thaobh Thír Eoghain. Is ar a mullach sin atá an caisleán tógtha; cé gur seandún atá ann, is Sasanach de mhuintir Wingfield, sa 17ú haois a thóg an caisleán atá fós ann.
Cath na Binne Boirbe, 1646: bhí bua ag Eoghan Rua Ó Néill anseo ar Munroe Shasana.


John Banville.
Scríbhneoir, úrscéalaí agus scriptscríbhneoir de chuid na hÉireann é John Banville (rugadh i Loch Garman ar 8 Nollaig 1945). Bronnadh an Duais Man Booker ar Banville as an 18ú húrscéal aige, "The Sea", agus an Duais Franz Kafka i mí Bealtaine, 2011. Scríobhann sé coirfhicsean faoin ainm cleite Benjamin Black.
Saol.
Tógadh i Loch Garman é, áit ar fhreastal sé ar mheánscoil Naomh Peadar. B'é an duine ba óige de thriúr é. An chéad phost a bhí aige ná mar oifigeach chléireach le hAer Lingus agus thapaidh sé an deis neart taistil a dhéanamh. Bhí cónaí air sna Stáit Aontaithe Mheiriceá i rith an bhliain 1968-9 sular fhill sé ar Éirinn. Earcú é mar fhotheagrathóir ar an nuachtáin "The Irish Press". I rith an tréimhse seo is ea a chur sé peann le pár agus a fhoilsíodh an chuid is túisce dá shaothar. D'obair sé leis "The Irish Times" freisin sular luí sé isteach go lánaimseartha leis an scríobh cruthaíoch. Bhí sé ina bhall de Aosdána ar feadh seal sular éirigh sé as, le deis a thabhairt do ealaíontóir éigean eile. Ó am go chéile scríobhann sé faoin ainm chleite Benjamin Black.
Stíl.
Deirtear gur saor fhocail den scoth sa Bhéarla é Banville. De ghnáth is cuir síos ar saol fear scothaosta, a bhíonn idir lámha aige agus an fear ag breathnú siar ar a shaol atá casta ag eachtra tábhachtach a mhúnlaíonn a shaol is a dhearcadh. Tá réalachas, neamhréalachas, fírinne, bréaga agus samhlaíocht fite fúite le chéile go minic sa chaoi nach bhfuil tuiscint dearfa ar a bhfuil ar siúl ag an léitheoir.
Duaiseanna.
Banville, John
Banville, John
Banville, John
Banville, John


The Star-Spangled Banner.
Is é The Star-Spangled Banner () amhrán náisiúnta na Stát Aontaithe. Ba é an file amaitéarach Francis Scott Key a chum an téacs sa bhliain 1814. Dhá bhliain roimhe sin, bhí na Stáit Aontaithe agus Sasana ag cur cogaidh ar a chéile, agus le linn an chogaidh seo, chonaic Key an cath a cuireadh faoi Baltimore i Maryland le linn an chogaidh seo. Chuaigh na longa cogaidh Sasanacha i dtír i mBá Chesapeake, ach d'éirigh leis na saighdiúirí a bhí ar garastún i bhFort McHenry, dúnfort in aice le Baltimore, stop a chur le hionsaí na Sasanach. Ní raibh i gceist leis an amhrán ar dtús ach dán a chum Key leis an eachtra seo a chur i míotar, agus is é an teideal a chuir sé air ná "The Defense of Fort McHenry".
Maidir leis an bhfonn, ní raibh ann ach amhrán ólacháin ó Shasana ar dtús, "To Anacreon in Heaven", agus ba é an ceolchumadóir Sasanach John Stafford Smith a chum é. Bhí na Meiriceánaigh an-doirte don fhonn, agus is iomaí cineál líricí a chuir siad leis.
Níor glacadh go hoifigiúil leis an mBratach Ghealréaltach mar amhrán náisiúnta ach sa bhliain 1933, nuair a bhí Herbert Hoover ina Uachtarán ar na Stáit Aontaithe. Bhí stádas oifigiúil ag an amhrán i gCabhlach na Stát Aontaithe ón mbliain 1889, agus bhítí á sheinm mar fháilte roimh an Uachtarán go hoifigiúil ón mbliain 1916.
Roimh an mBratach Ghealréaltach, bhí úsáid á baint as amhráin thírghráúla eile, go háirithe as "Hail, Columbia", a cumadh an chéad uair mar fhonn máirseála don Uachtarán George Washington.
Is féidir an Bhratach Ghealréaltach a chanadh as Gaeilge. Ba é an tAthair Eoghan Ó Gramhnaigh a chum an leagan Gaeilge thíos.
Téacs Gaeilge.
Bhí an t-aistriúchán seo á scaoileadh timpeall ar an liosta ríomhphoist GAELIC-L thiar sna 1990idí. An tAthair Eoghan Ó Gramhnaigh a d'aistrigh ón mBéarla.


Mol Ní Mhaoileoin (amhrán).
Amhrán tíriúil é Mol Ní Mhaoileoin (Béarla: "Molly Malone", nó "Cockles and Mussles") a bhfuil meas "amhrán náisiúnta Bhaile Átha Cliath" air. Is é is ábhar don amhrán ná scéal spéirbhean a bhí ina mangaire éisc sa chathair agus a fuair bás go hóg.
Stair.
Níl Mol Ní Mhaoileoin bunaithe ar aon phearsa stairiúil. Tháinig an bailéad a ó pheann James Yorkston ó Dhún Éideann timpeall na bliana 1880. Chraol TG4 clár faisnéis, “Scéalta Átha Cliath – Molly Malone”, sa bhliain 2011. Tá formhór na saineolaithe, dar leis an gclár seo, den tuairim gur cumadóireacht is ea scéal Mholly agus bhí trácht ar an amhrán seo san Albain den chéad uair.
An meascán den ghreann is den traigéid atá ann, is é faisean na linne is bun leis, nó bhí amhráin den chineál seo á gcumadh go fairsing san am, faoi thionchar "O my darling Clementine".
Béaloideas.
Bíonn scéalta éagsúla ag dul timpeall faoi phearsa Mhol Ní Mhaoileoin, cuid acu ag tabhairt le fios go gcaitheadh sí na laethanta ag díol éisc agus na hoícheanta ag dul le striapachas. De réir scéalta eile, bhí sí ar an mbeagán banmhangairí éisc "nach" raibh ag cleachtadh meirdreachais mar shlí bheatha breise.
Sa bhliain 1987, tógadh dealbh i Sráid Grafton i mBaile Átha Cliath le cuimhne a choinneáil ar Mhol Ní Mhaoileoin. Bíonn leasainmneacha leathgháirsiúla ag muintir na háite ar an dealbh, ós rud é go gcuireann sí in iúl go raibh cíocha móra éiritheacha ag Mol. Thairis sin, taispeánann an dealbh Mol ag caitheamh éadaí na seachtú haoise déag, nuair a bhí sé faiseanta ag na mná cuid mhór dá gcíocha a fhágáil ris.
An bailéad agus saol na cathrach.
Tá an sobalscéal Éireannach "Fair City" ainmnithe as tús an leagain Bhéarla den amhrán seo ("In Dublin's fair city...").
Is gnách le lucht tacaíochta Chumann Lúthchleas Gael i mBaile Átha Cliath, lucht tacaíochta fhoireann rugbaí Chúige Laighean, agus fhoireann rugbaí na hÉireann an t-amhrán a chanadh leis na lúthchleasaithe a spreagadh chun teagmhála.


Joe Higgins.
Is iar-pholaiteoir Éireannach é Joe Higgins (Gaeilge: "Seosamh Ó hUiginn)". Rugadh é ar an 1 Bealtaine 1949. Ba é Higgins an t-aon Teachta Dála ón Pháirtí Sóisialach idir 1997 agus 2007. Chaill sé a shuíochán san olltoghchán sa bhliain 2007, ach bhí sé ina TD arís ó 2011 go dtí 2016.
Luathshaol.
Rugadh é i Lios Póil i gContae Ciarraí sa bhliain 1949. D'fhreastail sé ar Scoil na mBráithre Chríostaí sa Daingean. I ndiaidh sin, thosaigh sé ag staidéar chun bheith ina shagart. Cuireadh go dtí coláiste cléireach i Minnesota sna Stáit Aontaithe san 1960í é mar chuid dá chuid oiliúna. Bhí agóidí frith-Chogadh Vitneaim agus an feachtas Chearta Sibhialta ar siúl ag an am agus bhí tionchar acu siúd ar a dhearcadh polaitiúil.
D'fhill sé go hÉireann agus bhain sé céim amach sa Bhéarla agus sa Fhraincís i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Chaith sé tamall ag múineadh i scoileanna lárchathracha i mBaile Átha Cliath.
Polaitíocht.
Chuaigh sé isteach i bPáirtí an Lucht Oibre nuair a bhí sé mar mhac léinn agus bhí sé gníomhach sa Militant Tendency ("An Claonadh Míleatach"), grúpa den eite chlé sa pháirtí. Dibríodh Higgins agus daoine eile san Militant Tendency sa bhliain 1989. Bhunaigh siad "Militant Labour" ach thosaigh an páirtí ar úsáid a bhaint as an ainm "An Páirtí Sóisialach" sa bhliain 1996.
Toghadh Higgins mar bhall de Chomhairle Chontae Fhine Gall sa bhliain 1991 agus bhí sé ina bhall den Chomhairle go dtí 2004. Toghadh é mar Theachta Dála sa bhliain 1997 i nDáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar. Toghadh arís é in Olltoghchán 2002.
Chaill sé a shuíochán sa bhliain 2007 ach d'éirigh leis é a bhuachan arís in Olltoghchán 2011, tar éis dó a bheith tofa mar Fheisire de chuid Pharlaimint na hEorpa ar son Bhaile Átha Cliath i 2009. Do thoghchán ginearálta 2011 tháinig aontas coiteann de chuid na heite clé, darbh ainm Comhghuaillíocht na hEite Clé Aontaithe le chéile le dul in iomaíocht leis na páirtithe eile.
Níor ghlac Higgins páirt san Olltoghchán 2016.


Roddy Doyle.
Scríbhneoir is drámadóir Éireannach is ea Roddy Doyle (Ruaidhrí Ó Dúill) a rugadh i gCill Bharróg, Baile Átha Cliath, 8 Bealtaine 1958.
Saol.
Tógadh i gCill Bharróg é. Bhain sé amach céim i mBéarla agus tíreolaíocht i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Chaith sé tréimhse fada ag múineadh sular luí sé isteach go lánaimseartha leis an scríbhneoireacht sa bhliain 1993. Rinneadh scannáin mór le rá de chuid dá úrscéalta. Bhain sé an Booker Prize sa bhliain 1993. Tá cónaí air i mBaile Átha Cliath lena bhean chéile Belinda agus tá triúr clainne orthu.
Naisc sheachtracha.
Doyle, Roddy
Doyle, Roddy
Doyle, Roddy


Scorbach.
Is éard is scorbach ann ná galar a thagann ar dhaoine nach bhfuil ag fáil a ndóthain vitimín C (aigéad ascorbach) as a gcuid bia. Is iad na hairíonna a bhaineann leis an scorbach ná spotaí sa chraiceann agus cur fola na seicní smugacha. Má fhágtar an galar ag dul chun donais, tosóidh an drandal ag cur fola freisin, agus na fiacla ag titim amach. Iompóidh na spotaí sa chraiceann ina gcneánna oscailte, agus sa deireadh, gheobhaidh an t-othar bás.
Is galar é an scorbach a raibh aithne ag na sean-Ghréagaigh féin air. Bhíodh sé an-choitianta i measc na mairnéalach agus na bhfoghlaithe mara nach raibh teacht acu ar thorthaí ná ar chaora a mbeadh an vitimín iontu. Is fada a bhí a fhios ag na daoine go raibh lusanna ann a leigheasfadh an scorbach go sciobtha, ach ní bhfuarthas an chéad tuiscint ar an scorbach mar ghalar easpa roimh an ochtú haois déag. Sa bhliain 1753, áfach, d'fhoilsigh James Lind, lia de chuid Chabhlach na Breataine Móire, tráchtas faoin scorbach, agus é ag tagairt do na horáistí is do na torthaí ciotrais eile mar leigheas maith ar an scorbach.


Trey Parker.
Trey Parker sa bhliain 2007
Is beochantóir, scríbhneoir scannán, stiúrthóir scannán, aisteoir gutha, aisteoir agus ceoltóir Meiriceánach é Randolph Severn "Trey" Parker III (19 Deireadh Fómhair 1969 a rugadh é). Is é an cháil is mó atá air ná gurbh é duine de chruthadóirí na sraithe beoite, South Park, in éineacht le Matt Stone.
Naisc Sheachtracha.
Parker, Trey
Parker, Trey


Matt Stone.
Matt Stone ar 20 Eanáir 2007
Is beochantóir, scríbhneoir scannán, stiúrthóir, léiritheoir, aisteoir gutha, aisteoir agus ceoltóir Meiriceánach é Matthew Richard "Matt" Stone (26 Bealtaine 1971 a rugadh é). Is é an cháil is mó atá air ná gurbh é duine de chruthaitheoirí na sraithe beoite, South Park, in éineacht le Trey Parker.
Naisc Sheachtracha.
Stone, Matt
Stone, Matt


Amharclann an Gheata.
Is amharclann i mBaile Átha Cliath í Amharclann an Gheata (Béarla: "The Gate Theatre"). Bhunaigh Mícheál Mac Liammóir agus Hilton Edwards í sa bhliain 1928. Tá sí le fáil ag 1 Rae Cavendish i gCearnóg Pharnell.
Stair na hAmharclainne.
Ar an 13 Deireadh Fómhair 1928, d'oscail Amharclann an Gheata don chéad uair, le léiriú Peer Gynt (Henrik Ibsen). Ach reáchtáladh an dráma sin sa Phéacóg (Amharclann na Mainistreach).


Abhcóide.
Is ionann abhcóide agus dlíodóir de chineál áirithe, i gcuid mhaith de thíortha an dlí choitinn.


Dlí Coiteann.
Is éard atá i gceist leis an Dlí Coiteann ná córas dlí a chuireann an bhéim is mó ar chleachtas na gcúirteanna - ar an bhfasach (is é sin, ar an réamhshampla) - seachas ar leabhar na reacht. Na dlínsí ina bhfuil an Dlí Coiteann i bhfeidhm, is tíortha agus críocha iad a bhfuil tionchar láidir ag traidisiún dlí Shasana agus na Breataine Bige orthu. Go tipiciúil, is iar-choilíneachtaí de chuid na Ríochta Aontaithe iad.
Taobh amuigh de thíortha an Bhéarla, is é an Dlí Sibhialta an córas dlí is coitianta.
II. Teacht Dlí Shasana go hÉirinn: Dlí na nAngla-Normannach
1169: Ionradh na nAngla-Normannach i Loch Garman faoi stiúr Richard FitzGilbert de Clare, Iarla Pheambróg (Strongbow).
1171: Tionól Chomhairle Rí Anraí II i bPort Láirge. Gníomh siombalach – bhí Comhairle an Rí, Curia Regis, mar comhlacht cinnteoireachta rí-thábhachtach i gcomhair ríthe feodacha na nAngla-Normannach.
An Státchiste: leis an gCisteoir i gceannas air.
An tSeansaireacht: leis an Seansailéir i gceannas air.
Bhí cumhacht ghlan ag an Rí ag an am seo agus bhí an chomhairle mar an phríomh-fhearas feidhmiúcháin nuair a bhí an rí as láthair, mar shampla, i rith na gCrosáidí, nó nuair a bhíodh sé thar lear. Le himeacht ama tháinig forbairt ar an gcomhairle chun córas cúirteanna, parlaimint agus rialtas feidhmiúcháin a chuimsiú, agus fágadh an rí nó an bhanríon mar cheann Stáit siombalach.
Ba í Éire an chéad tír lasmuigh den Bhreatain inar cuireadh córas Dlí Coiteann na nAngla-Normannach i bhfeidhm.
1066: Concas na Normannach ar Shasana.
Bhí príomh-neart na Normannach préamhaithe ina gcuid saighdiúirí agus ina gcuid arm, ach an fíor-bhua a bhí acu agus an modh fadthéarmach a bhí acu na Sasanaigh a chur faoi smacht ná a n-ard-chumas riaracháin. Múnlú, mionleasú agus forbairt ar na córais agus ar na struchtúir a bhí sa tír cheana is ea a rinne siad seachas aon mhórleasú suntasach.
• Bhunaigh siad rialtas lárnaithe leis an Rí mar fhoinse gach cirt.
• Chuir siad tús le córas feodach tionóntachta faoinar shainigh seilbh talún, an príomh-saibhreas ag an am, an chéimlathas shóisialta.
- Thugadh an Rí deontais de straicí móra talún do na príomh-uaisle: na príomh-thionóntaí / ard-tionóntaí
- Thugadh na hard-tionóntaí seo “seirbhísí” pearsanta in arm an Rí agus d’iocaidís cáin leis ar ócáidí ar leith.
- Thugadh na hard-tionóntaí deontais talún do na fo-thionóntaí, agus thugaidís sin deontais talún do dhaoine níos ísle ar an scála sóisialta.
- Bhí struchtúr pirimide ag an gcóras a raibh gach fear saor sa ríocht san áireamh ann.
- Gné riachtanach den chóras ab ea an nasc pearsanta a bhí idir an tionónta agus a thiarna. Sa bhreis ar an dílseacht a bhí ag gach géillsineach don Rí, thug gach tionónta mionn dílseachta dá thiarna agus thug an tiarna geallúint an tionónta a chosaint.
• Chun a chuid údaráis a threisiú, thaistealaíodh an Rí timpeall na tíre agus é i mbun cúirte. Ceann dá chuid feidhmeanna ab ea éisteacht le gearáin agus le hachainíocha a chuid géillsineach. Le h-imeacht ama rinneadh an ról seo a tharmligean chuig oifigigh a ghníomhaigh in ainm an Rí: na breithiúna.
• Thar am, bunaíodh córas cúirteanna i Westminster (agus níos déanaí, córas parlaiminte). Chomh maith le h-éisteacht le cásanna a thagadh go Londain, théadh na breithiúna ag taisteal timpeall na tíre faoi dhó sa bhliain ar na Seisiúin (“Assizes.”).
• Bhí dhá feidhim ag na Seisiúin – údarás an Rí a threisiú, agus a chinntiú go raibh corpas dlí aonchineálach á chur i bhfeidhm ar fud na ríochta – an “ Dlí Coiteann”. Dheineadh na breithiúna athbhreithniú ar na sean-nósanna áitiúla dlí. Dá mbeidís i gcomhréir leis an Dlí Coiteann dhéanfaidís iad a chomhnascadh leis, agus dhiúltaídís do na sean-nósanna eile.
• Ós rud é go raibh cumhacht gan teorainn ag an Rí, bhí cumhacht ollmhór ag a chuid breithiúna maidir le forbairt agus cóiriú an Dlí. Míníonn an ról ag bhí ag breithiúna i bhforbairt an luath-dhlí choitinn an tábhacht leanúnach atá acu fós sa chóras seo.
(ii) Deighilt idir an córas Dlí Choitinn agus an córas Dlí Shibhialta
Bhí ról lárnach ag breithiúna i gcóras Dlí Coiteann Shasana ón tús. Is iad a chuir an dlí i bhfeidhm ar fud na ríochta agus le himeacht ama is iad a rinne forbairt agus cíoradh ar an dlí. Tarmligeadh cumhacht an rí chucu chun rialacha bunúsacha an Dlí a leagan síos. Aithníodh na rialacha seo mar Dhlí Coiteann Shasana. Aithnítear anois aon chóras dlí ina ndéanann breithiúna an dlí a leagan síos mar chóras Dlí Choitinn.
I gcodarsnacht leis seo, bunaíodh na córais dlí ar Mhór-roinn na hEorpa ar théacsanna dlí Romhánacha a thángthas orthu sna Méan-Aoiseanna. Ní raibh mórán cros-síolrú idir an Mhór-roinn agus Sasana sa tréimhse fhorbartha seo agus d’fhorbair dhá chóras dlí a bhí an-éagsúil óna chéile. Ar feadh i bhfad, bhí scoláirí na Mór-roinne ag braith go tréan ar na téacsanna Rómhánacha, go dtí go ndearnadh an códú cuimsitheach a athnímíd mar shaintréith chórais Dhlí Shibhialta an lae inniu. Tosaíodh air seo le Cód Napoléon in 1804.
Ag an tús, bhí an Dlí Coiteann dolúbtha. Cloíodh go treán le fasaigh agus dá réir sin bhí sé deacair ceartas a fháil i gcásanna ina ndearnadh éagóir faoi leith. D’fhás an nós achainí a dhéanamh leis an Rí ag lorg faoisimh. Nuair a d’fhás líon na n-achaníocha, leagadh an cúram plé leo ar an Seansailéir. B’é siúd duine de phríomh-oifigigh an Rí agus cúlra sa Dlí Canónta aige. Dheineadh sé cinneadh i ngach cás de réir thuillteanais an cháis sin sa Chúirt Seansaireachta. Bhí na rialacha níos solúbtha, agus is í an aidhm a bhí leo ná teacht ar leigheas don éagóir i gceist. Tháinig fás agus forbairt ar Chothromas mar chóras, agus faoi thús an 19ú Aois, bhí córas rialacha chomh daingean leis an Dlí Coiteann i gceist le Cothromas. Sa lá atá inniu ann, cuirtear an Cothromas i bhfeidhm go comhthreomhar leis an Dlí Coiteann sna cúirteanna céanna.
Is samplaí de fhaoisimh chothromasacha iad an urghaire, sainchomhlíonadh, cealú, urbhac agus an dlí maidir le hiontaobhais.
Bhí tábhacht ról na mbreithiúna mar lucht déanta dlí soiléir ó thús an Dlí Choitinn ach tháinig an Pharlaimint chun cinn mar reachtóir dlí níos déanaí. Le teacht na Meánaoiseanna, aithníodh an dlí parlaiminteach nó an Reachtaíocht mar bhealach chun srian a chur le cumhacht an Rí agus mar fhoinse mhalairteach dlí. Cé go raibh moill ar na cúirteanna glacadh leis go bhféadfaí tosaíocht a thabhairt don reachtaíocht thar an Dlí Coiteann, i ndeireadh thiar, aithníodh go raibh údarás cuimsitheach ag an bParlaimint rialacha agus dlí a leagan síos agus gurb é ról na mbreithiúna ná an dlí sin a fhorléiriú.
(v) Ról na mBreithiúna mar lucht déanta dlí
- An Teoiric Dhearbhaitheach– déanann na breithiúna an dlí a nochtadh agus a dhearbhú.
- An Ról Cruthaitheach – athnítear anois go bhfuil ról cruthaitheach na mbreithiúna an-ghar don reachtaíocht.
- Áit nach bhfuil reachtaíocht le réimse dlí a rialú is iad na breithiúna a bheartaíonn conas a chuirtear an dlí i bhfeidhim. Ainneoin chorpas mór reachtaíochta le blianta anuas, tá méid shuntasach de Dhlí Shasana agus de Dhlí na hÉireann fós préamhaithe sa Dlí Coiteann.
- Áit a ndéanann an pharlaimint reachtaíocht, tá ról tábhachtach ag na breithiúna forléiriú a dhéanamh ar an reachtaíocht sin.
- In Éirinn, tá cumhacht bhreise ag na breithiúna; is féidir leis na cúirteanna a dhearbhú go bhfuil Acht den Oireachtas (nó cuid de) neamhbhaillí toisc go bhfuil sé bun os cionn le forálacha an Bhunreachta. Ar an mbonn céanna, is féidir leo an Dlí Coiteann a mhódhnú chun teacht leis an mBunreacht.


Cill Bharróg.
Is bruachbhaile in oirthuaisceart Bhaile Átha Cliath í Cill Bharróg. Tá sí suite ar chósta thuaidh Bhá Bhaile Átha Cliath idir Cluain Tarbh agus Cois Bá. Tá sí teorainn ar theorainn le Domhnach Míde agus leis an gCúlóg freisin. Tá an Bulla Thuaidh le feiceáil amach ó chósta Chill Bharróg.
Tá an ceantar faoi dhlínse Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath.
Bhí Cill Bharróg níos fairsinge tráth. Tógadh Cois Bá agus Domhnach Míde ar chuid dá thalún.
Tá stáisiún DART ag Cill Bharróg. Osclaíodh an stáisiún ar an 1 Meitheamh 1969. Tógadh roinnt mhaith eastát tithíochta i gCill Bharróg ó na 1960í i leith.
Tá trí bhunscoil i gCill Bharróg - Scoil Eoin, scoil "Educate Together" na Bá Thuaidh agus Gaelscoil Míde (a bhí lonnaithe i nDomhnach Míde tráth). Níl meánscoil ar bith sa dúiche faoi láthair (Márta 2008) ó dhúnadh Pobalscoil an Ghleanntáin Ghlais sa bhliain 2007.
Spórt.
Is é Naomh Barróg an club áitiúil de chuid Chumann Lúthchleas Gael. Bunaíodh an club sa bhliain 1974. Imríonn siad ar Pháirc Bharróg, gar don stáisiún DART.


Coláiste Phádraig, Droim Conrach.
Ollscoil Éireannach í Coláiste Phádraig, nó Coláiste Phádraig, Droim Conrach mar a ghlaoitear uirthi de ghnáth chun idirdhéalú a dhéanamh leis na gcoláistí eile a bhaineann úsáid as an ainm céanna. Bunaíodh an coláiste sa bhliain 1875 i nDroim Conrach, baile i dtuaisceart na príomhchathrach Baile Átha Cliath. Comhcholáiste de chuid Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath atá inti, ón bhliain 1993 ar aghaidh.
Is é Coláiste Phádraig an coláiste oiliúna múinteoirí is mó in Éirinn, le níos mó ná dhá mhíle mac léinn ag staidéar ann.


An Bulla Thuaidh.
Trá Chnocán Doirinne ar an mBulla Thuaidh
Is oileán é An Bulla Thuaidh (nó Oileán an Tharbh Thuaidh) atá suite i mBá Bhaile Átha Cliath, beagnach comhthreomhar le cósta thuaidh na bá idir Cluain Tarbh agus Ráth Eanaigh. Tá an oileán 5 chiliméadar ar fad agus 800 méadar ar leithead. Tá trá gainmheach ó cheann ceann an oileáin ar a chósta theas-thoir.
Stair.
Bhí fadhb i gcónaí ag Bá Bhaile Átha Cliath le líonadh le glár, go háirithe ag béal na Life agus ag an am céanna, bhí dhá oitir gainimh sa Bhá - an Bulla Thuaidh agus an Bulla Theas. Bhí oitir gainimh eatarthu freisin a bhí ag cur isteach ar longa ag seoladh go dtí Port Bhaile Átha Cliath. Tógadh dhá bhac chun an chuisle cuain a choimeád slán - "Balla an Bhulla Theas" agus "Balla an Bhulla Thuaidh". Tógadh Balla an Bhulla Theas idir 1715 agus 1830 agus tógadh Balla an Bhulla Thuaidh idir 1820 agus 1825. Doimhníodh an chuisle cuain ag béal na Life ó 1.8m go dtí 4.8m sna 48 mbliana tar éis tógála Balla an Bhulla Thuaidh. Leagadh an glár a scuabadh ón gcuisle cuain ar an mBulla Thuaidh agus thosaigh an t-oileán ag fás.
Teacht ar an Oileán.
Tá droichead adhmaid idir Cluain Tarbh agus an oileán. Tá cabhsa leathan idir Ráth Eanaigh agus an oileán.
Úsáid an Oileáin.
Tá pobal buan beag ar an oileán, agus dhá ghalf-chúrsa. Tá dealbh Réalta na Mara ag ceann Bhalla an Bhulla Thuaidh.
Tá an oileán liostáilte ag UNESCO mar thearmann bithsféir.
Bulla Thuaidh
Bulla Thuaidh


An Tulcha.
Is abhainn Éireannach í An Tulcha (gin. na Tulchann), a bhíonn ag sreabhadh trí Chontae na Mí agus trí Chontae Bhaile Átha Cliath. Tá an Tulcha ar na trí abhainn is tábhachtaí i mBaile Átha Cliath, in éineacht leis an Life agus an Dothra.


An Dothra.
Is í Abhainn na Dothra (an Dothra) (Béarla: "The Dodder") ceann den trí phríomhabhainn i mBaile Átha Cliath, in Éirinn, lena n-áirítear an Life (Abhainn na Life), a bhfuil an Dothar ina craobh-abhann is príomhúla dá cuid, agus an Tulcha (Abhainn na Tulchann).
Cúrsa na habhann agus an abhainnchóras.
Éiríonn an Dothra ar thaobh tuaisceartach Shliabh Chipiúr i Sléibhte Chill Mhantáin as roinnt mhaith sruthanna beaga. Téann na huiscí uachtair, lena n-áirítear Tromanallison, ag sní ó Dhromchla Chipiúr. Ansin tagann Mareen’s Brook le chéile léi, Uiscí Fhionn an Chaorthainn Dhoinn (the Cataract of the Brown Rowan) san áireamh, agus, ina dhiaidh sin, ceanglaíonn iomlán an srutha uisce sin leis na sruthanna Cot Brook agus Slade Brook.
Tá dhá thaiscumar lonnaithe i mBóthar na mBruíne, i ngleann ar chúrsa na habhann darb ainm Gleann an Smóil, a aithnítear gur cuid thábhachtach agus phríomha i gcóras soláthair uisce Bhaile Átha Cliath iad.
Tá an Dothra 26 ciliméadar (16 mí) ar fad. Téann cúrsa an abhann thar bhráid ar Thamhlacht agus ansin ar Theach na Giúise, dhá bruachbhailte Bhaile Átha Cliath, sula shníonn sí trí Ráth Fearnáin, Teach Méalóg, Ráth Garbh, Baile an Mhuilinn, Cluain Sceach, Domhnach Broc, agus Droichead na Dothra, go dtí go dtéann sí isteach i sruth abhann na Life gar den Rinn, díreach ag an bpointe sin ina dtéann uiscí na Canála Móire isteach inti freisin ag Doga na Canála Móire.
Tá cora díreach roimh an ndroichead ag Droichead na Dothra agus is abhainn taoide í ag an bpointe sin a dtéann an droichead ag Bóthar Lansdún thairsti amach, a bheag nó a mór. Tá an Dothra agus Abhainn na Tulchainn, atá ar chóimhéid, a bheag nó a mór, ar an dá abhainn is mó i mBaile Átha Cliath, i ndiaidh na Life.
Craobh-aibhneacha.
Is iad craobh-aibhneacha príomha dá cuid a dtéann le sruth leis i ndiaidh Ghleann an Smóil, áit ina dtéann a lán sruthanna in éineacht leis, agus roimhe ar an gcúrsa, freisin, ná An Dothra Bheag (Owendoher River) agus an chraobh-abhainn dá cuid, Sruthán an Teampaill Ghil (Whitechurch Stream), an Deargail Bheag (the Little Dargle River) (agus Sruth an Chaisleáin agus craobh-aibhneacha dá cuid eile san áireamh), Abhainn na Stéille nó Abhainn Dhún Droma, Abhainn na hEala (nó Uisce na hEala), agus an sruthán beag sin, Sruthán Mucrois.
Nasc leis an bPoitéal.
Sa 13ú haois, tógadh nasc idir Abhainn an Phoitéil, gurb craobh-abhainn de chuid na Life í féin, agus an Dothra ag Cora Baile an Ridire, díreach ó thuaidh Theach na Giúise, agus tá uisce ag sní tríd an nasc sin as sin amach. Thagthaí cuid mhaith de sholáthar uisce Cathair Bhaile Átha tríd an nasc sin, tráth. Tugadh an t-ainm “Cúrsa-uisce na Cathrach,” (nó “the City Watercourse”) air, agus shníodh a chúrsa trí Theach Mealóg. I lár na 20ú haoise, cuireadh cuid de i bpíopaí agus ní ba dheireanaí briseadh an nasc de dheasca forbartha tithe. Níl fágtha de sa lá atá inniu ann ach cainéal bheag ag eascair amach ón gcora, a dtagann go críoch go tobann ag 100m d’fhad ón gcora, ar a mhéid, agus cúpla sreabhadh faoin talamh nach bhfuil sofheicthe, leis.
Stair.
Tráth dá raibh, sholáthraíodh an Dothra sruthanna uisce chun a lán muilleann a chur ar oibríocht, ach níl aon dóibh fós ag obair: Faoi lár na 14ú aoise, bhí muileann ag muintir de Meones, an teaghlach arna ainmníodh Ráth Maonais astu, ar an abhainn. Sa 16ú haois ba le muintir Talbot, sinsir na Talbots i Mount Talbot, roinnt mhaith de na tailte sa cheantar. San 17ú agus san 18ú aois bhí Muintir Domvile, arbh leis cuid mhaith de Theach Mhéalóg, i bhfeidhm ar rochtain ar an abhainn, a chuaigh trína eastáit, go héifeachtach. Faoin am sin bhí an Dothra ina príomhfhoinse uisce ólacháin do phobal Bhaile Átha Cliath, agus cuireadh i leith mhuintir Domvile gur thapaigh siad an deis an chumhacht a raibh acu ar rochtain ar an abhainn chun borradh a chur faoin gcumhacht polaitiúil a raibh acu sa chathair, agus iad ag bagairt go gcuirfidís cúrsa na habhann ar mhalairt slí, mura ghlactar lena n-éilimh.
Taoide tuile.
Bíonn tuilte i gceantair in aice na habhann nuair a chuireann an sí thar bruach ó am go ham, toisc go bhfuil a cúrsa róghearr agus éadomhain chun an méid sin uisce a dhoirteann isteach inti óna cuid chraobh-aibhneacha tar éis báisteach trom a thitim, a thógáil. Is abhainn í an Dothra “a mbíonn ag cur thar bruach go minic agus a bhfuil sé amach uirthi gur abhainn ‘mhaidhmní í a mbíonn maidhm tuilte inti go minic nuair a bhíonn stoirm báistí.”
Maraíodh Arthur Usher i dtuile nuair a chuir an abhainn thar bruach i mhí an Mhárta 1628. Bhí sé ina Leaschléireach Ríchomhairle na hÉireann a raibh “tógtha sa sruth tuilte gan éinne in ann é a shábháil, cé go raibh roinnt mhaith daoine... bhí a chuid cairde ab ghiorra dó ar an dá bhruach”
Tharla an dá tuilte sa Dothra roimh 1986 ar an 25 Lúnasa 1905 agus ar an 3 agus an 4 Lúnasa 1931. Chuaigh cúrsa Hairicín Charley (Hurricane Charley) (a litrítear go minic mar “Charlie” in Éirinn) thar bráid ar dheisceart na tíre ar an 25 Lúnasa 1986. Laistigh de 24 uair, steall gearr ar 200 mm (beagnach 8 n-orlaí) báistí ar Shliabh Chipiúr, agus thit 100 mm i mBaile Átha Cliath ag an am céanna, rud a d’fhág go raibh tuilte timpeall na cathrach, in a lán áiteanna ar fad bhruacha na Dothra san áireamh, agus gur tharla go raibh a lán caillteanais agus deacrachtaí ag daoine dá bharr sin.
Is fada a tugadh aird air an fhíric gur fíordheacair an rud é fadhb na tuilte a réiteach, de bharr an rímhéid uisce sin a théann sa sruth san abhainn le linn tréimhsí báistí troime.
Flóra agus fána.
Tá neart flóra agus fána ar fad na habhann. Toisc go dtéann cúrsa na habhann ag sní trí cheantar limistéar uirbeach, áfach, is fadhb mór é an truailliú le fada anuas.
Flóra.
Tá neart éagsúlachta maidir leis an bhflóra ar fad chúrsa na habhann. Tá a lán brífítí (Bryophytes) agus algae inti, alga glas snáithíneach (filamentous green algae) ach go háirithe. Níl mórán speiceas ionrach a thaifeadtar ar fad na habhann seachas "crocosmia", glúineach bhiorach agus lus na pléisce.
Fána.
Tá roinnt mhaith speiceas d’éan uisce a chónaíonn sa Dothra lena n-áirítear an mallard, an chorr réisc, an cruidín, an scúp leathchruinn, an chearc cheannann, an chearc uisce, an ghlasóg liath, an gobadán coiteann agus an eala bhalbh; déanann an spioróg a nead sna crainn ar thaobh bhruacha na habhann. Tá an sionnach coitianta le feiceáil ar fad na habhann, chomh maith leis an mbroc agus chonacthas an madra uisce ann freisin. Le blianta beaga anuas tá líon bheag fhia lachan mandracha atá suite le déanaí ar taobh na habhann. In 2013, tuairiscíodh gur tháinig Iontaobhas Fiadhúlra na hÉireann ar mhadraí uisce agus iad ag déanamh suirbhéireacht ar fhiadhúlra ar fad na habhann.
I measc na speiceas éisc atá san abhainn cuimsítear an breac donn, an breac geal, an cailleach rua, an garmachán agus an eascann. Is féidir teacht ar bhradáin Atlantacha in uisce chúrsa íochtarach na habhann, freisin.
Táthar agus súil leis go bhfillfeadh bradáin Atlantacha agus eascanna loimpre chun cónaí sa chuid is mó den abhainn más rud é go gcuirfear in áit dréimirí speisialta le haghaidh iasc nó “fish ladders”, agus an abhainn gan na héisc sin le breis is 200 bliain.
An iascaireacht agus an iascaireacht slaite.
Tá tóir ar an Dothra i measc mhuintir Bhaile Átha Cliath mar abhainn chun dul leis an iascaireacht agus iascaireacht slaite. Cuirtear tús leis an séasúr iascaireachta ar an 17 Márta agus críochnaíonn sé ar an 30 Meán Fómhair.


Droichead na Dothra.
Bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath is ea Droichead na Dothra ("Ballsbridge" as Béarla). Ainmníodh an ceantar agus an baile as an droichead atá ar an abhainn agus baisteadh sloinne an fhir a thóg an droichead ar dtús, Ball, ar an áit as Béarla. Tá Droichead na Dotha suite i "mBaile an Fheamrógaigh" atá ar fud An Dothra i ndeisceart Baile Átha Cliath, is droichead cloiche trí áirse atá ann a thógadh i 1791.
Is ceantar galánta agus saibhir é Baile an Fheamrógaigh agus tá aithne ar an gceantar de bharr an réadmhaoin costasach atá ann. Ní ghlaotar Baile an Fheamrógaigh air go minic, glaotar Droichead na Dothra air ina áit.
Bhíodh Droichead na Dothra de Bhailecheantar Baile an Fheamrógaigh ach níl a thuilleadh.


An Rinn (Contae Bhaile Átha Cliath).
Seanoifig an Phoist sa Rinn
Bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath is ea An Rinn ("Ringsend" as Béarla).


Caitríona I na Rúise.
Bhí Caitríona I (Rúisis: Екатерина I Алексеевна) ina banimpire ar an Rúis ó 1725 go 1727. Tuathánach a bhí ina hathair, ach thit an tImpire Peadar Mór i ngrá léi agus phós í go rúnda sa bhliain 1707. Bhí naonúr mac agus iníon acu. Tar éis do Pheadar bás a fháíl, tháinig Caitríona i gcomharbas air, ach cailleadh i ndiaidh chúpla bliain.


Peadar II na Rúise.
Bhí Peadar II (Rúisis: Пётр II Алексеевич nó Pyotr II Alekseyevich) (23 Deireadh Fómhair, 1715 – 30 Eanáir, 1730) ina impire ar Impireacht na Rúise idir 1727 agus 1730, cé go raibh sé ach ina bhuachaill óg fós.
Nuair a cailleadh Peadar II, bhí deireadh leis an líne fhireann díreach sa Ríshliocht Romanov.


François Mitterrand.
Ba uachtarán na Fraince idir 1981 agus 1995 é François Mitterrand (26 Deireadh Fómhair, 1916 - 8 Eanáir, 1996).
Mitterrand, Francois
Mitterrand, Francois
Mitterrand, Francois
Mitterrand, Francois


Núiclíd.
Is é is brí leis an téarma fisice núiclíd ná cineál núicléis, nó cineál adaimh, má chaitear súil ar leith ar núicléas an adaimh. Na hadaimh a bhfuil an uimhir chéanna prótón agus an uimhir chéanna neodrón acu go léir, is samplaí den núiclíd chéanna iad.
Na núiclídí a bhfuil an uimhir chéanna prótón acu, is iseatóip de chuid na dúile céanna iad. Iseatóip iad an gnáthcharbón 12-C agus an radacarbón 14-C.
Na núiclídí a bhfuil an uimhir chéanna neodrón acu, is iseatoin iad. Iseatoin iad an tritiam (an hidrigin radaighníomhach 3-H) agus an gnáth-héiliam 4-He.
Is éard is maisuimhir ann ná an tsuim a gheofar má shuimítear uimhreacha prótón agus neodrón na núiclíde. Más ionann maisuimhir dhá núiclíd, is iseabair iad. Iseabair iad an radacarbón 14-C agus an ghnáth-nítrigin 14-N.


Paul Scofield.
B'aisteoir Sasanach é Paul Scofield (21 Eanáir 1922 – 19 Márta 2008). Bhí ar dhuine de na haisteoirí ba mhó clú agus cáil san 20ú haois. Bhain sé clú amach san aisteoireacht amharclainne agus scannán araon. An saothar ba mhó a luaitear leis ná an leagan den dráma stáitse, "A Man for All Seasons", a ndearnadh scannán de agus a raibh Scofield sa phríomhpháirt ann, mar atá, páirt Thomas More. Thuill an scannán gradam Oscair agus BAFTA dó sa bhliain 1967. Fuair sé bás go suaimhneach ó leoicéime agus é ina chodladh.
Naisc Sheachtracha.
Scofield Paul
Scofield Paul
Scofield Paul


Wells Fargo.
Is comhlacht seirbhísí airgeadais é Wells Fargo.
Stair.
Chuir an borradh mór a tháinig ar gheilleagar Chalifornia i ndiaidh gur thángthas ar ór ag Muileann Sutter i 1849 fás ar thionscal an iompair.
Bhunaigh Henry Wells agus William Fargo, i bpáirt le hinfheisteoirí eile, sa bhliain 1852 an comhlacht Wells Fargo le freastal ar éileamh an iompair.
D'iompar an comhlacht a chéad ualaí ó Chósta an Oirthir go dtí campaí mianadóireachta i gCailifornia.
Chomh maith le cúrsaí iompair bhí an comhlacht ag saothrú seirbhís baincéireachta.
D'ofráil Wells Fargo iasachtaí airgid dóibh siúd a bhí suim acu ór a cheannach agus a dhíol, rud a chuidigh go mór le fás gheilleagar Chalifornia.
Cóiste scitheanna an modh iompair ba ghnách leo a úsáid leis an deannach óir agus cáipéisí tabhtacha gnó a iompar.


Muileann Sutter.
Muileann Sutter sa bhliain 1850.
Ba muileann sábhadóireachta é Muileann Sutter (Béarla: "Sutter's Mill") gur leith an ceannródaí John Sutter sa naoú haois déag. Bhí sé suite i Coloma, California, SAM ar bhruach Abhainn Mheiriceánach (Béarla: "American River").


Gradaim an Acadaimh.
Is ionann Gradaim an Acadaimh ("The Academy Awards" as Béarla), nó Na hOscair, agus gradaim a bhíonn á mbronnadh ag Acadamh Ealaíona agus Eolaíochtaí na Scannán (AMPAS) i Stáit Aontaithe Mheiriceá chun aitheantas a léiriú d'fheabhas na ndaoine gairmiúla i dtionscal na scannán, idir stiúrthóirí, aisteoirí agus scríbhneoirí. Déantar é seo ag searmanas gach uile bhliain.
Bíonn sé ar cheann de na himeachtaí teilifíse is mó ar domhan ó thaobh lucht féachana de.
Bronntar deilbhín óir ar an duine a thugann an svae leis/léi i gcatagóir ar bith de na gradaim.
Stair.
Cuireadh tús leis na Gradaim ar 16 Bealtaine 1929.
Sa bhliain 1953, craoladh na Gradaim ar an teilifís don chéad uair (19 Márta ar NBC, agus ansin ABC ó 1960).


An Abhainn Mheiriceánach.
Radharc ar an abhainn ó champus Ollscoil Stát Chalifornia, Sacramento
Tá An Abhainn Mheiriceánach ("Río de los Americanos" i dtréimhse Mheicsiceach) suite i stáit Chalifornia, i SAM. Tá áit shuntasach bainte amach aici i stair SAM, mar láithreán tógála Muileann Sutter, áit inar fionnadh ór i 1848. Chuir an eachtra seo tus leis an Fuadar Óir i gCalifornia. Sreabhann an abhainn óna fhoinse sna Sléibhte Sierra Nevada, tríd Sacramento isteach san Abhainn Shacramento, ar a slí go Bá San Francisco. Tá clú aici de réir a fánsruth bán.


A Man for All Seasons.
Dráma is ea A Man for All Seasons leis an dramadóir Sasanach Robert Bolt. Déantar cur síos sa dráma seo ar chás Thomas More, agus é ag iarraidh gan géilleadh d'fhorlámhas an Rí Anraí VIII ar an Eaglais Chaitliceach i Sasana, san 16ú haois. Cé gur cur síos drámata é an dráma seo, tá sé bunaithe ar chuid mhaithe dá raibh á rá agus á scríobh ag More go stairiúil. Rinneadh scannán de sa bhliain 1966, le Paul Scofield i bpáirt More, agus bhí Robert Bolt féin páirteach in ullmhú an scéil mar scannán. Thuill an scannán slám mór de ghradaim an Acadaimh.


Thomas More.
Thomas More, le Hans Holbein
Ba dhlíodóir, údar agus státaire Sasanach é Naomh Thomas More nó Sir Thomas More (7 Feabhra 1478 – 6 Iúil 1535). Is é an cháil is mó atá air ná gur cuireadh chun báis é mar nach n-aithneodh sé forlámhas an Rí, Anraí VIII, ar an Eaglais Chaitliceach i Sasana. Ba mhairtíreach Caitliceach é mar gheall air seo agus rinneadh naomh den Eaglais Chaitliceach de. Ba scoláire agus scríbhneoir cumasach é agus ba é duine de na daonnachtaithe ba mhó lena linn agus is é an leabhar "Utopia", an saothar is cáiliúla dá chuid.


Fuadar Óir Chalifornia.
Ar bord loinge chuig California ag tús an Fhudair
Thosnaigh Fuadar Óir Chalifornia ar an 24 la d'Eanáir, 1848 le fionnachtain óir ag Muileann Sutter (Béarla: "Sutter's Mills") i gColoma, California. Scaip an nuacht chuig gach cearn den tír agus thar sáile, agus mheall an scéal 300,000 duine go California ón chuid eile de SAM agus thar lear.
Forbhreathnú.
Bealaí chuig California in 1849
Loingeas trádála ag líonadh duganna San Francisco i 1850 nó 1851.
Ionsaí na mbunduchasaigh ar lonnaíocht mianadóirí
Chuireadh tús leis an bhFuadar Óir ag Muileann Sutter, gearr do Choloma.
D'aimsigh James W. Marshall píosaí óir agus é i mbun oibre mar shaoiste, ag togáil muileann sábhadóireachta, le haghaidh an cheannródaí John Sutter. Chonaic Marshall giotaí den mhiotail ag soilsiú i bhfuíollchainéal an mhuilinn, ar bhruach Abhainn Mheiriceánach.
Gan a mhór a dhéanamh de, thug Marshall an méid a bhfuair sé do Sutter agus chuir an beirt acu na píosaí mhiotail faoi thriail, go priobháideach. Dhearbhaigh na teisteanna gur ór a bhí faighte acu. Bhí díoma ar Sutter faoin scéal seo, mar gur cheap sé nach rachadh sé chun tairbhe dó agus na pleanna a bhí roimhe chun impireacht talmhaíochta a chur ar bun san áit.
Cheap sé go mbeadh na sluaite ag triall ar an cheantar ar thór an óir agus ar an drochuair bhí an ceart aige. Gan mórán muille, spréigh raflaí amach faoin scéal agus dheimhnigh scéal a d'fhoilsigh an tUasal Samuel Brennan, ceannaí agus foilsitheoir nuachtáin i San Francisco,faoin an eachtra i Mí Márta 1848.


An Ultais.
Teanga Gearmáinice nó canúint, de chuid an Bhéarla nó na hAlbainise, í an Ultais (ainmneacha eile a chonacthas ar na meáin Ghaeilge is ea iad Albainis Uladh agus an UIlainnis) a labhraítear go príomha i gceantair thuaithe in oirthuaisceart an Dúin, i gContae Aontroma, in oirthear Chontae Dhoire agus in oirthear Dhún na nGall. Is léir go bhfuil an t-ainm "Ultais" bunaithe ar an ainm "Ullans" a chum an polaiteoir Aontachtach Ian Adamson sna 80í. Tugann cainteoirí traidisiúnta "Scotch" ar a gcanúint.
De ghnáth aithnítear cúig chanúint san Albainis.i. Albainis Lárnach, Albainis an Tuaiscirt (a dtugtar "Doric" uirthi in amanna), Albainis na nOileán (Inse Orc agus Sealtainn), Albainis an Deiscirt, agus Albainis Uladh nó an Ultais. Is í Albainis Lárnach an chanúint a úsáideann dhá thrian de na cainteoirí. Scríobh an chuid is mó de na mórscríbhneoirí Albainise sa chanúint seo fosta, mar shampla, Allan Ramsay, Robert Fergusson, Robert Burns, agus R. L. Stevenson. Tá cás i bhfad níos láidre ag Albainis na nOileán agus Albainis an Tuaiscirt a bheith aitheanta mar theangacha ar leith ná atá ag Albainis Uladh.
Má ghlactar leis an Ultais mar theanga ar leith, is féidir a rá gur teanga Gearmáinice atá ann, cosúil leis an mBéarla, an Ollainnis, an Ghearmáinis agus na teangacha Lochlannacha. Mar sin, tá sí cosúil leo ar go leor bealaí.
Bhí an Albainis á labhairt i gcúirt Ríocht na hAlban ón 14ú haois go dtí an 17ú haois (ba é Séarlas II an rí deireanach a raibh blas Albanach aige). Tháinig an teanga go hÉirinn in aimsir na bPlandálacha, ach tháinig an grúpa is mó le linn na 1690í, am a raibh gorta in Albain.
Is cineál nó leagan réigiúnach den Albainis í an Ultais agus sainmhínítear í i reachtaíocht feidhmithe Chomhaontú Bhéal Feirste (Aoine an Chéasta) mar “an cineál Albainise a fhaightear i gcodanna de Thuaisceart Éireann agus i nDún na nGall”.
Aithníonn an Biúró Eorpach um Theangacha Neamhfhorleathana Albainis na hAlban agus an Ultais araon mar theangacha mionlaigh.
Fuair an dá leagan den Albainis a lán focal ar iasacht ó Ghaeilge na hAlban, ach is léir nach teangacha Gaelacha iad. De réir taighde a rinne Derrick McClure i 1995 agus Caroline Macafee i 1997, is focail Cheilteacha iad 0.8% de na focail san Albainis (d'fhéadfadh an figiúr seo a bheith rud beag ní b'airde i gcás na hUltaise).


The Chieftains.
Grúpa ceoil traidisiúnta Éireannach atá ar na Chieftains, a bhí bunaithe sa bhliain 1963. Is iad Paddy Moloney, Michael Tubridy, Matt Molloy, Kevin Conneff, Seán Keane, Martin Fay, agus Derek Bell na baill a bhí ag seinm leis an mbanna i rith na blianta. Is é Maloney atá ina cheannaire ar an mbanna, agus is eisean a scríobhann nó a chóiríonn an chuid is mó den saothar atá acu.
Is ón leabhar "Death of a Chieftain" leis an údar Éireannach John Montague a thagann ainm an bhanna.
Tá ceol seinnte agus taifeadta ag na Chieftains le roinnt mhór ceoltóirí mór le rá eile, ar nós Van Morrison, Moya Brennan, Mark Knopfler, Loreena McKennitt, Mick Jagger, Elvis Costello, Roger Daltrey, Nanci Griffith, Tom Jones, Sinéad O'Connor, James Galway, The Corrs, Art Garfunkel, Sting, Rosanne Cash, Jim White, Tom Partington, Ziggy Marley, Lyle Lovett, Jackson Browne agus daoine eile.
Is iomaí duaiseanna atá buaite acu chomh maith, mar shampla an Duais Grammy, Gradaim an Acadaimh amháin, Duais Emmy amháin agus an Duais Genie fosta.
Naisc sheachtracha.
Chieftains, The


Elba.
Is oileán é Elba ("Isola d'Elba" san Iodáilis) i dTuscáin ("Toscanana" san Iodálais) na hIodáile, agus é suite san fharraige, 20 km amach ó bhaile chósta Piombino. Is é an t-oileán is mó d'oileánra na Tuscaine é, agus an triú is mó tar éis an tSicil agus an tSairdín, i bPoblacht na hIodáile.
Tá Elba agus na hoileáin eile (Gorgona, Capraia, Pianosa, Montecristo, Giglio agus Giannutri) d'oileánra na Tuscaine cosanta mar tá siad taobh istigh den Pháirc Náisiúnta ("Parco Nazionale Arcipelago Toscano" in Iodáilis). Tá an Chorsaic, atá faoi riail na Fraince, timpeall 50 km siar ó Elba.
Roinntear an oileán in ocht gComún: Portoferraio, Campo nell'Elba, Capoliveri, Marciana, Marciana Marina, Porto Azzurro, Rio Marina and Rio nell'Elba.
Tá dromchla tuairim agus 224 ciliméadar cearnach agus líne chósta tuairim agus 147 km aige.
Is é Monte Capanne, ag 1,018 meadair, an sliabh is airde ann. Tá daonra cothrom le 30 000 ina gcónaí san oileán
Stair.
I seanchas an oileáin, ba iad na Ligures Ilvati a chéad bhronn ainm ar an oileán, agus bhí clú ar an oileán sa chianaois, toisc a mhianach ársa iarainn. Thug na sean-Ghréagaigh "Aethalia" (blaidhm) mar ainm air, de réir go raibh lasracha na bhfoirnéisí a bhí i mbun táirgíochta mhiotail ina gné shuntasach ann.
Tar éis Conradh Fontainebleau, cuireadh Louis xviii, dearthair an Louis a dícheannaíodh le linn na réabhlóide, i gcoróin agus díbríodh Napoleon I chuig Elba, shrois sé Portoferraio, 3 Bealtaine, 1814 le tús a chur len a thréimhse deoraíochta. Ligeadh dó garda pearsanta sé chéad fear a choimeád, maille lena líon tí agus scaifte iarghinearáil dá chuid. Cé gur chaith Napoleon a shaol saor gan choisc ar an oileán, bhí an Cabhlach Ríoga ag faire ar an oileán.
Bhunaigh sé 'cúirt' ag a phríomhtheach oifigiúil, áit ar fháiltigh sé roimh chuairteoirí mar an scriobhneoir Sir Walter Scott.
Ainneoin spiairí chuile áit agus bruig Shasanach amuigh ar an fharraige, d'fág sé Elba faoi rún i ndorchadas na hoíche sa bhliain 1815


An Abhainn Shacramento.
Is í an Abhainn Shacramento an abhainn is faide i gCalifornia, SAM. Tosnaíonn sí amach ó chomhchumar Ghabhailín Dheas ("South Fork" sa Bhéarla) agus Ghabhailín Láir ("Middle Fork" sa Bhéarla) na habhann, gar do Mount Shasta ar Shliabhraon na Cascáide ("Cascade Range" sa Bhéarla.). Sreabhann an abhainn ansin ó dheas fad 719 chiliméadar, trí thuaisceart an Ghleann Láir ("Central Valley" sa Bhéarla) Chalifornia, idir Sliabhraon Chósta an Aigéin Chiúin agus an Sierra Nevada.
Naisc sheachtracha.
Sacramento


John Sutter.
Ceannródaí Eilvéiseach (cé gur sa Ghearmáin a rugadh é) ab ea Johann Augustus Sutter Uasal (28 Feabhra, 1803 – 18 Meitheamh, 1880) a raibh a ainm i mbéal an phobail, toisc an bhaint a bhí aige leis an bhFuadar Óir i gCalifornia agus le bunú "Dún Sutter" ("Sutter's Fort" i mBéarla) i Sacramento. Cuireadh tús leis an bhFuadar Óir ag Muileann Sutter, nuair a d'aimsigh James W. Marshall ór in aice le Muileann Sutter. Cé gur bhain Sutter clú amach mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i bhFuadar an Óir, go híorónta áfach, nuair a fuair sé bás, ní raibh mórán maoine aige toisc gur theip ar a ghnóthaí fiontair, ach bhí rathúnas ar ghnóthaí an mhac ba shine leis, John Augustus Sutter Jr.
Sutter, John
Sutter, John


Coloma.
Baile beag is ea Coloma, i gContae El Dorado, California, SAM. Tá sé suite timpeall 14 ciliméadar iarthuaisceart denorthwest of Placerville, California.
Tá clú agus cáil ar Choloma, mar d'aimsigh James W. Marshall ór ann, don chéad uair riamh i gCalifornia, ag Muileann Shutter. Chuir aimsiú an óir tús leis an Fuadar Óir i gCalifornia. Cónaíonn timpeall 300 duine i gColoma faoi láthair.


Pápa Greagóir VII.
Bhí Pápa Naofa Greagóir VII (1020 nó 1025 – 25 Bealtaine, 1085), nó "Hildebrand", mar phápa ó 22 Aibreán, 1073 go dtí a bháis. Bhí sé mar cheann de na pápaí is tábhachtaí riamh. Tá clú agus cáil air de bharr na leasuithe a chur Hildebrand i bhfeidhm san eaglais sa 11ú aois. Mar sin, tá tábhacht ar leith leis i stair na hEaglaise. Samhail, i Salerno
Saol.
Rugadh Hildebrand Bonizi i Slovana na hIodáile tuaraim is 1020. Ba mhac le gabha é. Fuair sé a chuid oideachas sa Róimh agus chuaigh sé i mainistir Cluny sa Bhuirgiund.
Níos déanaí agus é ina phápa, bhí Hildebrand páirteach sa conspóid insealbhaithe, inár throid sé leis an Impire Naofa Rómhánach Anraí IV. Bhí coimhlint chumhachta agus bhí Hildebrand agus Anraí IV ag iarraidh ceannas a bhaint amach
Oidhreacht.
Ardaigh an Pápa Beinidict XIII a stádas go "naomh" de sa bhliain 1728.


Bratach na Brasaíle.
Siombail oifigiúil náisiúnta don Bhrasaíl í bratach na Brasaíle. An leagan den bhratach atá in úsáid inniu, níor tugadh isteach í ach sa bhliain 1992, ach bhí leaganacha eile den bhratach chéanna ann ón mbliain 1889 anuas.
Cur síos ar an mBratach.
Taispeánann an bhratach liathróid dhúghorm istigh i muileata buí, agus an muileata féin ina luí os comhair cúlra uaine. Taobh istigh den liathróid, feictear seacht réalta fichead - sa chéad leagan den bhratach, ní raibh ach aon réalta fichead ann - agus na focail "Ordem e Progresso" - "Ord agus Forás" - le léamh ar stiall bhán chuaraithe a ritheann fiarthrasna na liathróide. Tháinig an mana seo ó phosaitíbheachas an fhealsaimh Fhrancaigh Auguste Comte, a bhí ina dhia bheag ag aos intleachta Mheiriceá Theas go léir tráth. Is é is brí leis ná nach mbíonn rath ach san áit ina mbíonn an smacht, mar a deir an seanfhocal Gaeilge.


Arm Zapatista Fuascailte Náisiúnta.
Eagraíocht pharaimíleata dúchasach réabhlóideach i Chiapas i Meicsiceo is ea an t-Arm Zapatista Fuascailte Náisiunta (as Spáinnis, "Ejército Zapatista de Liberación Nacional, EZLN"). Thóg siad a ainm ó Emiliano Zapata.


Biarritz.
Is baile í Biarritz (Bascais: "Miarritze") a bhfuil ar chósta Bhá na Bioscáine in iardhesiceart na Fraince. Tá sé suite i dTír na mBascach. Tá clú agus cáil air mar bhaile cois farraige, de bharr na dtránna, a bhfuil an-oiriúnach don surfáil.
Imríonn foireann rugbaí Biarritz Olympique sa Parc des Sports Aguiléra. Imrítear pelota go coitianta sa cheantar freisin.


Nós.
Is iris chomhaimseartha Ghaeilge í "NÓS" a chlúdaíonn ceol, scannáin, taisteal, cúrsaí reatha, dearadh agus gníomhachas. Seoladh an chéad eagrán ar an 17 Márta 2008 (Lá Fhéile Pádraig) le linn Sheachtain na Gaeilge. Foilsítear an iris go démhíosúil agus cuirtear ábhar in airde ar líne go laethúil.
Stair.
Foilsíodh an iris go míosúil, saor in aisce, ar an idirlíon ar dtús, go dtí gur cuireadh leagan clóite a raibh costas air amach. Tar éis tamaill éiríodh as cló na hirise is foilsíodh í go míosúil, saor in aisce, i bhfoirm PDF agus taobh istigh de "Ghaelscéal". Táthar tar éis filleadh ar an leagan clóite anois, agus bíonn an t-eagrán roimhe le fáil ar an suíomh.
Ábhar.
Is iomaí ábhar a scríobhann na hiriseoirí faoi, mar shampla cúrsaí reatha, gnéas, ceol, scannáin agus taisteal. Is é Tomaí Ó Conghaile, iar-leaseagarthóir le "Lá Nua" agus láithreoir le BBC Raidió Uladh, bunaitheoir agus eagarthóir "NÓS".
Teanga.
Is i nGaeilge na hÉireann (agus uaireanta i nGaeilge na hAlban) a scríobhann iriseoirí "NÓS" ach i mblianta tosaigh na hirise bhíodh alt amháin fánach Béarla ann a dhéanann spochadh as an tslí a mbíonn ailt fhánacha Ghaeilge i roinnt de na nuachtáin Bhéarla.


The Division Group.
Is banna ceoil as California é The Division Group. Is iad Ben Kenney, Ashley Mendel agus Neal Evans na ceolteoirí sa ghrúpa.


Alexander Dubček.
Ba pholaiteoir agus ceannaire stáit é Alexander Dubček (27 Samhain, 1921 – 7 Samhain, 1992). Le linn an dara cogadh domhanda, throid sé i gcoinne na naitsithe agus na nGearmánach. I Lúnasa na bliana 1944 ghlac sé pairt in Éirí Amach Náisiúnta na Slóvaice, agus gortaíodh é.
Ar feadh tréimhse, sna blainta 1968-1969, bhí sé ina cheannaire ar an tSeicslóvaic. Rinne sé iarracht an Cumannachas a mhaolú agus an Daonlathas a chur i bhfeidhm.
Tugtar 'An tEarrach Phraha' air seo, ach theip air agus tháinigh deireadh le réabhlóid Dubček.
Dubcek, Alexander
Dubcek, Alexander
Dubcek, Alexander


Jawaharlal Nehru.
Ceannaire Indiach ab ea Pandit Jawaharlal Nehru (Hiondúis: जवाहरलाल नेहरू) (14 Samhain, 1889 - 27 Bealtaine, 1964). Bhí sé i gceannas ar Pháirtí na Comhdhála ("Congress Party" sa Bhéarla), agus ina dhuine maighdeogach i ngluaiseacht Indiach chun scárúint ón rialtas Briotanach sa fichiú aois.
Cheapadh é mar a chéad Phríomh-Aire ar Phoblacht na hIndia sa bhliain 1947. Bhí tionchar nach beag aige ar an stáitse idirnáisiúnta ina dhiaidh sin.
Bhreathnódh air mar cheannaire an Triú Domhain.
Bhí sé ina uasalathair nó patrarc chlann Nehru-Gandhi. Ba é Panditji ("Dalta") agus Pandit Nehru na hainmneacha peata is mó a raibh gean air ag an phobal.


Clark Gable.
Aisteoir finscéalach íocónach Meiriceánach ab ea Clark Gable (1 Feabhra, 1901 – 16 Samhain, 1960). Cuimhnítear air mar shár-aisteoir, agus scannáin mar "Mutiny on the Bounty", "San Francisco" agus "Gone with the Wind" fágtha aige le hoidhreacht againn, i measc na 75 scannáin a rinne sé.
Is dóch gurbh é "Gone with the Wind", scannán a rinneadh de leabhar Margaret Mitchell an ceann a rinne a ainm agus a chlú agus a d'fhág againn mar réalta é. Ba é an ról is clúití a bhí aige ná a pháirt mar Rhet Butler.
Naisc sheachtracha.
Gabel, Clarke
Gabel, Clarke
Gabel, Clarke


Braveheart.
Ba scannán stairiúil ó 1995 é Braveheart. Stiúraigh Mel Gibson an scannán agus bhí sé féin sa phríomhpháirt aisteoireachta. Déantar cur síos sa scannán seo ar scéal an trodaí saoire Albanaigh, Uilleam Uallas, agus ar an éirí amach a raibh sé páirteach ann i gcoinne riail na Sasanach in Albain, faoin rí Éadbhard I. Carachtar tábhachtach eile sa scéal ná an fear a bhí ina rí ar Albain ina dhiaidh sin, Roibeard Brús.
Gradaim.
Bhí an-ráchairt ar an scannán seo nuair a eisíodh é agus bronnadh cúig cinn de ghradaim an Acadaimh air, an gradam don stiúrthóir is fearr le haghaidh Mel Gibson san áireamh.
Scannánú.
Cé go raibh iomlán an scéil suite in Albain agus i Sasana, scannánaíodh cuid mhaith den scannán in Éirinn, mar gheall ar dhreasachtaí cánach a chuir an tAire Rialtais, Mícheál D. Ó hUiginn ar fáil do thionscal na scannán tamall roimhe sin. Baineadh úsáid as an bhFórsa Cosanta Áitiúil mar shaighdiúirí le haghaidh na gcathanna sa scannán agus baineadh úsáid as Caisleán Bhaile Átha Troim agus Mainistir Bheigtí i gContae na Mí mar chúlraí chomh maith.
Míchruinneas Stairiúil.
Cé go raibh an-rath ar an scannán seo, glacadh leis i gcoitinne go raibh go leor míchruinneas stairiúil ag baint leis, maidir leis na carachtair agus na heachtraí éagsúla sa scéal.
Tagairtí.
Braveheart


Harpo Marx.
Ba é Arthur Marx (roimhe Adolph Marx), ach, i mbéal an phobail, Harpo Marx (23 Samhain, 1888 - 28 Meán Fómhair, 1964) ceann de na Bráithreacha Mharxs, grúpa de shiamsóirí Vaudeville agus Amharclann Bhroadway a bhain clú níos déanaí amach mar fhuirseoirí san tionscal scannáiníochta. Bhí aithne fhorleathan ar a thrádmharcanna:: sheinn sé cláirseach; i gcónaí balbh le linn léirithe, cé gur minic a shéad sé corn nó lig sé fead chun cumarsáide, gan chaint le daoine; agus d'úsáideadh sé fearais stáitse go minic..
Luthshaol agus gairmeacha.
Chomhcheangal, Harpo len a bheirt deartháir, Julius (níos déanai "Groucho") agus Milton, chun "The Three Nightingales" a chur ar bun.
Bás.
Fuair Harpo Marx bás ar an 28 Meán Fómhair, 1964 in aois a 75 tar éis do dul faoi scian i gcóir obráid chroítheoscailte.
Naisc sheachtracha.
Marx, Harpo
Marx, Harpo
Marx, Harpo
Marx, Harpo


Litríocht na Gaeilge.
Tá litríocht na Gaeilge á saothrú le míle go leith bliain. Ba í an Ghaeilge an teanga liteartha ba thábhachtaí in Éirinn anuas go dtí an 19ú haois, cé go raibh an teanga ag cúlú de réir a chéile ón 17ú haois amach. Tá daoine ag scríobh i nGaeilge ón 7ú haois amach agus ba ghearr gur tháinig bláthú suntasach ar an litríocht sin. De réir a chéile beartaíodh ‘Gaeilge na scol,’ canúint liteartha a bhí á úsáid in Albain agus in Éirinn araon anuas go dtí an 17ú haois. Bhí litríocht fhoirmiúil phoiblí ann agus saothair eile a bhí níos pearsanta, leithéidí na ndánta cúirtéiseacha grá. Tríd is tríd, cuireadh an treise ar an bhfilíocht seachas ar an bprós. San 18ú haois, tar éis imeacht na seanphátrún, bhí litríocht ghreanta ghalánta á cumadh fós, ach chuaigh cúrsaí litríochta i laige sa dara cuid den 19ú haois de réir mar a mheath an teanga. I ndeireadh na haoise sin, áfach, tháinig neart suntasach sa náisiúnachas cultúrtha agus Athbheochan na Gaeilge mar chomhartha air. Uaidh sin amach bhí litríocht nua-aoiseach á saothrú i nGaeilge, agus sa 20ú haois tháinig cuid den scríbhneoireacht is fearr in Éirinn ó lámh na scríbhneoirí Gaeilge.
Ón ré is luaithe anuas go dtí na Meánaoiseanna: 500–1500.
Tá ceann de na litríochtaí iar-Chlasaiceacha is sine in Iarthar Eorpa ag an nGaeilge.
Chuaigh na hÉireannaigh i mbun scríobh agus léamh na teanga san aibítir Rómhánach ar theacht na Críostaíochta sa 5ú haois, nuair a thug misinéirí an Laidin chun na hÉireann. Dá bhrí sin tháinig dream nua léannta ar an bhfód, idir thuataí agus chléir. Roimhe sin bhí feidhm á baint as an ogham le haghaidh inscríbhinní.
Is éard atá sa chuid is luaithe de litríocht na Gaeilge scéalta atá bunaithe ar bhéaloideas ársa agus liricí. Cumadh an fhilíocht is luaithe sa 6ú haois agus thugann sé léargas ar an spioradáltacht nó ar an dúlra. Uaireanta scríobhadh í ar imeall lámhscríbhinní maisithe.
Lámhscríbhinn maisithe is ea "Leabhar Ard Mhacha" a scríobhadh sa 9th haois. I Laidin atá an chuid is mó di ach tá roinnt de na samplaí is sine den Sean-Ghaeilge le fáil ann freisin. Tá sí ar na lámhscríbhinní is luaithe de chuid na nInse a bhfuil cóip beagnach iomlán den Tiomna Nua ann. Ferdomnach Ard Macha (a d’éag in 845 nó 846) an scríobhaí a rinne í. Scríobh sé an chéad chuid den lámhscríbhinn in 807 or 808 do Thorbach, comharba Phádraig.
Tugann Annála Uladh cuntas ar na blianta idir 431 agus 1540. Bhreac Ruaidhrí Ó Luinín na hiontrálacha anuas go dtí an bhliain 1489 dá phátrún Cathal Óg Mac Maghnusa ar oileán i Loch Éirne.
Scríobhadh an Rúraíocht sa 12ú haois agus cuireann sí síos ar laochra a bhain le hoirthear Chúige Uladh agus tuaisceart Chúige Laighean. Prós is mó atá ann agus sleachta filíochta tríd. Tá cuid den ábhar i Sean-Ghaeilge agus cuid eile i Meán-Ghaeilge. Bhaineann friotal na scéalta is luaithe leis an 8ú haois agus tá tagairt déanta do phearsana agus d’imeachtaí i ndánta a bhaineann leis an 7ú haois.
Sna seanmhainistreacha dúchais a scríobhadh tromlach na lámhscríbhinní ón tréimhse ón 9ú go dtí an 12ú haois. Ón 13ú haois anuas go dtí an 17ú haois, áfach, bhí na lámhscríbhinní á scríobh ag dream eile, baill de theaghlaigh mhóra liteartha, Clann Mhic Aodhagáin, Clann Mhic Fhir Bhisigh, Muintir Chléirigh, Muintir Dhálaigh, Muintir Dhuinnín, Clann Uí Mhaolchonaire agus eile. Ba faoi choimirce clann uaisle áirithe a shaothraigh formhór mór na dteaghlach seo.
Tá an t-uafás filíochta ann a cumadh sna Meánaoiseanna agus ina dhiaidh sin. Faoin 12ú haois bhí ceisteanna stíle, friotal agus foclóra socraithe, agus is beag athrú a tháinig ar an scéal idir é sin agus an 17ú haois. Ba thábhachtaí an fhilíocht ná an prós mar mheán litríochta. Ba chanúint ghreanta fheidhmiúil í Gaeilge na scol agus meadarachtaí casta ag baint léi, agus múineadh í sna scoileanna léinn in Éirinn agus in Albain araon. Staraithe, dlíodóirí agus filí a fáisceadh as na scoileanna, dream a bhíodh ag brath ar na huaisle mar phátrúin. Cumadh roinnt mhór véarsaíochta comhghnásaí a mhol nó a chaoin na pátrúin úd, ach cumadh roinnt filíochta den scoth freisin agus dánta pearsanta san áireamh. Bhí iomrá ar leith le Gofraidh Fionn Ó Dálaigh (sa 14ú haois), le Tadhg Óg Ó hUiginn (sa 15ú haois) agus le hEochaidh Ó hEoghusa (sa 16ú haois) agus bhaintí tairbhe as an bhfilíocht is fearr mar áis foghlama sna scoileanna. Bhí “leabhar” (bailiúchán mór lámhscríbhinní lán d’ábhar ginealach agus eile) ag gach teaghlach uasal. Bhain na filí ba léannta leis an gcuid ab airde céim den phobal: b’fheidhmeannaigh chúirte iad ach síleadh go raibh cumhacht dhraíochtúil acu freisin.
Bhí tábhacht leis an Dinnseanchas ("Dindsenchas"), dánta a thug cuntas ar logainmeacha na hÉireann agus a luaigh imeachtaí agus pearsana a bhain leis na háiteanna sin. Eolas é a bhí fite fuaite in oiliúint agus i saothar na bhfilí.
Ní raibh mná le fáil i measc na bhfilí ba léannta, ach bhí léamh agus scríobh ag roinnt ban uasal ar a laghad, agus tá dánta againn a scríobh cuid acu sa 16ú agus sa 17ú haois. Ar na filí sin tá Isibeul Ní Mhic Chailín (1499-?), Brighid, iníon Éinrí Mhic Ghearailt (c. 1589-1682), Fionnghuala, iníon Dhomhaill Uí Bhriain (c. 1577?), agus Caitilín Dubh (fl. 1624-9). D’fhéadfadh mná a bheith ina bpátrúin mhóra freisin, mar a bhí Mairgréag Ní Chearbhaill sa 15ú haois agus í molta ag na filí as a féile.
Bhí an prós á shaothrú i gcónaí sna Meánaoiseanna. Tháinig scéalta nua isteach leis na Normannaigh sa 12ú haois agus d’fhág siad a rian ar an traidísiún dúchasach. Tamall ina dhiaidh sin bhí scéalta á n-aistriú ón mBéarla.
Sraitheanna miotaseolaíochta.
Tá ceithre phríomhshraith miotaseolaíochta sa chuid is luaithe de litríocht na Gaeilge. Tá baint ag an gcéad cheann leis na Tuatha Dé Danann. Is í an Rúraíocht an dara ceann agus cuntas inti ar eachtraí a bhaineann le Conchobar mac Nessa. Inti freisin atá "Táin Bó Cúailnge". Baineann an tríú ceann le Fionn Mac Cumhaill, lena mhac Oisín agus lena gharmhac Oscar. Baineann an ceathrú ceann le ríthe na hÉireann, ó Labraid Loingsech (a deirtí go ndearnadh Ard-Rí na hÉireann de timpeall 431 BC) go dtí Brian Borumha sa 11ú haois. Tá na scéalta seo breac le sleachta filíochta a shoiléiríonn buaicphointí na hinsinte. I leaganacha den chuid dhéanach den ré mheánaoiseach is mó atá na scéalta seo le fáil, ach is minic a scríobhadh sa Ghaeilge is ársa iad ar dtús agus a rian sin orthu fós, rud a shoiléiríonn saol na hÉireann roimh theacht na Críostaíochta.
Litríocht Iar-Chlasaiceach.
Nuair a briseadh ar na Gaeil i gCath Chionn tSáile, tháinig meath ar sheansaol agus sheanlitríocht na nGael. Tá cuid thábhachtach d'oidhreacht na nGael ar fáil dúinn fós mar gheall ar shaothair a cumadh sa 16ú céád, mar shampla "Annála Ríoghachta Éireann" a cumadh faoi stiúir Mhíchíl Uí Chléirigh (1575-1645) agus "Forus Feasa ar Éirinn" le Seathrúin Chéitinn.
Tháinig deireadh le scoileanna na mbard agus leis an seanfhilíocht, agus baineadh úsáíd as méadraíocht na n-amhrán. Filí clúiteacha ba ea Seathrún Céitinn, Piaras Feiritéar (1600?–1653), Pádraigín Haicéad (1600-54), Dáibhí Ó Bruadair (1625-98) agus Aogán Ó Rathaille (1670-1728).
An 18ú céad agus an 19ú céád.
Cé go raibh deireadh tagtha le ré na bpátrún, lean go leor daoine ar aghaidh ag cumadh saothar i nGaeilge, mar shampla Peadar Ó Doirnín (1704-68), Aindrias Mac Craith (1708-95), Donnchadh Ruadh Mac Con Mara (1715-1810), Eoghan Ruadh Ó Súilleabháin (1748-84), Eibhlín Dhubh Ní Chónaill (1748-1800), a chum "Caoineadh Airt Uí Laoghaire", nuair a maraíodh Art, a fear céile, sa bhliain 1773, Brian Merriman (1747-1805), an file a chum "Cúirt an Mheán Oíche", Antaine Ó Reachtabhra (1784-1835).
Litríocht na Nua-Ghaeilge.
Thosaigh litríocht na Gaeilge ag forbairt as an nua, nuair a tháinig úrscéal an Athar Peadar Ua Laoghaire, "Séadna", i gcló sa bhliain 1907, go gairid i ndiaidh do Dhubhghlas de hÍde a óráid mhór a thabhairt uaidh faoi chomh tábhachtach is a bhí sé an galldachas a ruaigedh as Éirinn. Is fíor nach raibh i leabhar an Athar Peadar ach dornán scéalta ón mbéaloideas, agus iad ceangailte le chéile le scéal an ghréasaí Séadna féin, fear a dhíol a anam leis an diabhal agus ar diúltaíodh faoina ligean isteach in Ifreann chomh maith leis na Flaithis. Mar sin féin, bhí Gaeilge líofa nádúrtha ann, rud a thaitin go mór mór le lucht athbheochana na teangan. I ndiaidh "Shéadna", aistriúcháin nó athinsintí ar scéalta clasaiceacha ba mhó a tháinig ó pheann an Athar Pheadair, leithéidí an leagain Ghaeilge a rinne sé de "Don Quixote", agus dála go leor daoine aithnidiúla eile i saol na Gaeilge, scríobh sé dírbheathaisnéis freisin, "Mo Scéal Féin", a áirítear ar bhunchlocha litríocht na Gaeilge chomh maith céanna.
Is mar réabhlóidí ba mhó a bhain Pádraig Mac Piarais amach a chlú iarbháis, ach is gá aird a tharraingt air gur scríbhneoir Gaeilge a bhí ann, leis. Scríobh sé roinnt gearrscéalta rómansúla, traigéideacha fiú, agus iad suite i saol na Gaeltachta. Is é "Eoghainín na nÉan" an ceann is mó a théann i bhfeidhm ar an léitheoir, go háirithe ar an léitheoir atá eolach ar chinniúint an scríbhneora.
Bhí Pádraic Ó Conaire ina státseirbhíseach sóisearach i Londain nuair a chuala sé iomrá ar athbheochan liteartha na Gaeilge. B'as Gaillimh dó, agus canúint an cheantair timpeall aige, siúd is gur féidir lorg Ghaeilge Chontae an Chláir a aithint ar a stíl fosta, canúint a chuaigh i léig idir an dá linn. Scríobh sé scéalta faoi imirce na nÉireannach go Sasana, faoin saol crua a bhí acu thall ansin, faoin bhfánaíocht agus faoi athbheochan an spioraid náisiúnta. B'é an t-úrscéal greanntragóideach úd "Deoraíocht" a mhórshaothar. Thairis sin, scríobh sé roinnt mhaith gearrscéalta agus altanna iriseoireachta.
Is iad na dírbheathaisnéisí Gaeltachta a cuireadh i gcló idir an dá chogadh domhanda, áfach, na clasaicigh mhóra chomhaimseartha. An triúr is clúití acu, is iad "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain, "Peig" - tuairisc a thug Peig Sayers ar imeachtaí a beatha féin, agus "Fiche Bliain ag Fás" le Muiris Ó Súilleabháin. B'as an mBlascaod Mór do na dírbheathaisnéisithe seo: seandaoine a bhí sa chéad dís acu, agus iad ag tabhairt cur síos ar a saol féin i nGaeilge ghlan an oileáin; ach fear óg a bhí i Muiris, agus súil eile ar fad aige ar na cineálacha imeachtaí a bhí ar siúl san áit. Thar aon rud eile, bhí na leabhair seo ceaptha le Gaeilge mhaith dhúchasach de chuid na sean-Ghaeltachta aonteangaí a scaipeadh i measc na scoláirí, ach is é an gnáthghearán inniu ná gur baineadh mí-úsáid pholaitiúil as na leabhair seo - Peig go háirithe - le coimeádachas cultúrtha agus reiligiúnda a chur chun cinn i measc na bpáistí, dála shíolteagasc na dtíortha ollsmachtúla.
Is deacair gan an cheist a chur, nárbh fhearr do na máistrí scoile an dírbheathaisnéis ó Ghaeltacht Chúige Uladh, "Rotha Mór an tSaoil" le Micí Mac Gabhann, a chur os comhair na ndaltaí in áit an triúr Blascaodach. Scéal is ea é gur beag duine nach gcuirfeadh sé spéis ann, nó bhí saol suimiúil ag Micí: chuaigh sé go Meiriceá le hór a bhaint as talamh sioctha Alasca in Klondyke, agus é ag saothrú luach a phasáiste ag rúpáil oibre anseo is ansiúd, aon áit a raibh na fostóirí sásta post a thabhairt d'Éireannach a bhí - mar a fheictear don léitheoir - dall go leor ar an mBéarla an chuid ba mhó den am.
Bhí muintir na gcúigí eile ag fáil deacair ciall a bhaint as an litríocht Mhuimhneach. Mar sin, bhí siad den tuairim gur chóir a gceart a bhaint amach do na canúintí eile sa litríocht. B'iad an bheirt deartháracha ó na Rosa, Séamus Ó Grianna agus Seosamh Mac Grianna, na scríbhneoirí ba mhó ó Chúige Uladh. Bhí siad páirteach i gCogadh Saoirse na hÉireann agus i gCogadh Cathartha na hÉireann, agus chaith siad tamall i mbraighdeanas i ndiaidh an dá chogadh, ach bhain gach duine acu deireadh súile den náisiúnachas a fhad agus a bhí leas mhuintir na Gaeltachta i gceist. Tá an frustrachas le haithint ar go leor dár scríobh siad. Mar sin féin, bhí siad sách difriúil le chéile mar scríbhneoirí. Scríobhadh Seosamh, an duine ab óige acu, leabhair uaillmhianacha ardealaíonta, leithéidí an úrscéil "An Druma Mór" agus na dírbheathaisnéise "Mo Bhealach Féin"; ach sháraigh air mórán ratha a bhaint amach dó mar scríbhneoir. Tháinig críoch dheifnideach lena chuid scríbhneoireachta nuair a cuireadh i dteach na ngealt é agus síocóis dhúlagrach ag luí ar a intinn. Maidir le Séamus, áfach, chaith sé a shaol ag scríobh leabhar i ndiaidh a chéile i stíl sheanaimseartha rómansúil, go dtí gur éirigh sé as an nGaeilge ar fad roimh dheireadh a bheatha sna seascaidí. Le teann éadóchais i dtaobh thodhchaí na teanga, chuaigh sé leis an ngluaiseacht Language Freedom Movement, a bhí in aghaidh mhúineadh éigeantach na Gaeilge.
Fógra dátheangach i mBéarla agus Gaeilge
Is é Máirtín Ó Cadhain an scríbhneoir Gaeilge ba thábhachtaí san fhíchiú haois, áfach. Duine nua-aimseartha ar fad a bhí ann, fear a chuir spéis bheo bhíogúil i gcúrsaí a chomhaimsire sa bhaile is i gcéin, agus é ag baint úsáide as gach cineál cleasa nua ina chuid scríbhneoireachta leis an teanga agus an litríocht a thabhairt i gcrann. Scríobh sé roinnt mhaith gearrscéalta agus trí úrscéal nár tháinig ach an chéad cheann acu, "Cré na Cille", amach lena shaol féin. Úrscéal atá ann a thugann cur síos criticiúil ar shaol na Gaeltachta ó bhéal na marbhán atá ag déanamh créafóige sa reilig - rud ba mhó a shamhlófaí le litríocht Mheiriceá Theas. Connachtach a bhí i Máirtín, agus é ag cloí le gramadach a chanúna féin, fiú i gcomhthéacsanna ar ghá, dar leat, caighdeánú níos déine ná sin a chur i bhfeidhm ar an teanga. Ní raibh drogall ar bith air roimh fhocail de chuid canúintí eile, ó Ghaeilge na hAlban, ón Nua-Ghaeilge Chlasaiceach agus ó bhéarlagair na dtéarmadóirí i mBaile Átha Cliath a ghlacadh isteach ina chuid Gaeilge de réir mar a theastódh uaidh.
Go háirithe i ndiaidh an dara cogadh domhanda, chuaigh scríbhneoirí neamh-Ghaeltachta i mbun pinn, daoine nár fhoghlaim an teanga ach ar scoil. Rinne cuid acu léirscrios ar an teanga leis na struchtúir amscaí Béarlachais a d'úsáididis ina gcuid scríbhneoireachta, ach ón taobh eile de, d'éirigh le cuid acu téamaí nua a thabhairt isteach i litríocht na teanga. Áirítear Diarmaid Ó Súilleabháin agus Eoghan Ó Tuairisc ar daoine de na scríbhneoirí is tábhachtaí acu siúd. Bhí Eoghan Ó Tuairisc ina dhealbhadóir agus ina ealaíontóir sula ndeachaigh sé leis an scríbhneoireacht. Scríobh sé na húrscéalta tábhachtacha stairiúla "L'Attaque", faoi imeachtaí Bhliain na bhFrancach i gContae Mhaigh Eo, agus "Dé Luain", faoi Éirí Amach na Cásca. Tá an leabhar seo scríofa de réir mar a chomhcheanglaítear na smaointí, seachas de réir mar a thiteann na himeachtaí amach. Scríobh Breandán Ó Doibhlin aistí agus úrscéalta uaillmhianacha nua-aimseartha, agus bhí Seán Ó Riordáin ar fhilí móra na tíre de réir gach caighdeán.
Scríbhneoirí Gaeilge lasmuigh d'Éirinn.
Tá roinnt scríbhneoirí Gaeilge le fáil i dtíortha lasmuigh d’Éirinn. In Éirinn a rugadh a bhformhór ach tá údair ann a rugadh san Ísiltír (Alex Hijmans), i Meiriceá (Séamas Ó Neachtain), san Fhionnlainn (Panu Petteri Höglund) agus san Astráil (Colin Ryan). Tá úrscéalta, gearrscéalta agus filíocht foilsithe acu agus an Ghaeilge á húsáid acu mar theanga oibre, chruthaíochta agus chaidrimh seachas mar chomhartha féiniúlachta.


James J. Braddock.
James J. Braddock sa bhliain 1935
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea James J. Braddock (7 Meitheamh, 1905 – 29 Samhain, 1974).
Bhaist a thuismitheoirí James Walter air ach d’athraigh sé a ainm go James J. in ómós don bheirt iar-churadh domhanda James J. Corbett agus James J. Jeffries. Chaill sé mórán airgid i rith an Spealta Mhóir i 1929. Ar an chúis sin, agus siocair go raibh sé i ndiaidh a dheasóg a bhriseadh an bhliain roimhe sin, b’éigean dó obair a lorg mar dhugaire neamhoilte chun a bhean agus a thriúr clainne a chothú. Cionn is gur tháinig sé aniar ó na tubaistí seo chun craobh an domhain a bhaint thug Damon Runyon "The Cinderella Man" air.
Saol.
In "Hell’s Kitchen", i gCathair Nua-Eabhrac, a rugadh James Braddock, cúpla céad slat siar ó Madison Square Garden, príomhionad dornálaíochta an domhain, agus áit a mbainfeadh sé féin cuid mhór babhtaí ní ba mhoille ina shaol. Bhí a mhuintir beo bocht, agus mar sin ní bhfuair sé mórán de shó an tsaoil, ná mórán oideachais fiú. Dálta a chuid cairde uilig ba é mian a chroí peil Mheiriceánach a imirt le "Fighting Irish" (Ollscoil Notre Dame), ach murab ionann agus mórán dá chairde, bhí an mianach spóirt go smior ann. Tháinig an bhochtaineacht salach ar a chuid pleananna, áfach, agus b’éigean dó dul amach ag obair agus é fós an-óg.
Dornálaíocht.
Ní raibh an daibhreas mar bhac ar an dornálaíocht. Mar amaitéarach bhí sé ina churadh trom-mheáchain agus scothmheáchain ar New Jersey ag an am céanna. Sa rannóg scothmheáchain a chuaigh sé leis an dornálaíocht ghairmiúil nuair a bhí sé bliain agus fiche d’aois. Taobh istigh de thréimhse trí bliana throid sé sé bhabhta agus daichead. Chríochnaigh seacht gcinn acu ar comhscór, chaill sé cúig cinn, agus bhuaigh sé an chuid eile, ceann is fiche acu sin le buillí scoir.
I 1928 fuair sé tairiscint troid in éadan Tommy Loughran, fear a bhí ina iomaitheoir craoibhe aitheanta. I rith an bhabhta sin bhris sé roinnt de na cnámha ina lámh dheas agus chaill sé an troid le breith mhóraimh. Mar bharr ar an donas, nuair a fuair an Coimisiún Dornálaíochta amach go raibh sé ag iarraidh troid le dorn briste, chealaigh siad a cheadúnas dornálaíochta. Nuair nach raibh sé in ann troid ná oibriú thit sé i lionn dubh, agus ar feadh roinnt míonna bhí sé cráite ar fad ag an dúlagar. Faoi dheireadh chuaigh sé ag lorg deirce ó eagraíocht fóirithinte rialtais. Ghoill sé seo go mór air, agus thug sé an t-airgead ar ais a luaithe agus a bhí sé d’acmhainn aige.
Agus é ag dul d’obair láimhe ar na dugaí b’éigean dó bheith i muinín a chiotóige, rud a d’fhág a chiotóg chomh láidir lena dheasóg agus a chuidigh go mór leis sa dornálaíocht ina dhiaidh sin. Bhí sé cairdiúil i gcónaí lena bhainisteoir, Joe Gould. Chuireadh Gould an-bhrú air agus bá ghnách leis dul ag traenáil go rialta. I Meitheamh na bliana 1934 tharla gur fágadh an dornálaí cáiliúil John “Corn” Griffin gan céile iomaíochta dhá lá roimh an bhabhta. Nuair a dúirt Joe Gould le bainisteoir Griffin go raibh Braddock sásta a bheith mar shop in áit na scuaibe, glacadh leis an tairiscint le fonn, nó ní raibh dornálaí ar bith eile ar fáil. Ag cruinniú éigeandála den Choimisiún Dornálaíochta rinneadh athnuachan ar cheadúnas James J. Braddock, agus cé nach raibh sé i ndiaidh troid le cúig bliana, leag sé Griffin le buille scoir.
I mí Lúnasa throid sé in éadan John Henry Lewis, fear a bheadh ina dhiaidh sin ina churadh domhanda scothmheáchain. Nuair a bhuail sé Lewis, agus Art Lasky seacht mí ina dhiaidh sin, fuair sé an seans a raibh sé féin agus Joe Gould ag fanacht leis: troid in éadan an churaidh dhomhanda, Max Baer. Bhí foireann bhainistíochta Baer den bharúil láidir gur mó an t-ádh ná an ealaín a bhí ag baint le Braddock, agus nach mbeadh stró ar bith ar Baer an gus a bhaint as. Bhí Baer mar rogha na coitiantachta, agus bhí na geallghlacadóirí ag tairiscint 1 in aghaidh 10 go mbuailfeadh sé Braddock.
Ar 13 Meitheamh, 1935, in Madison Square Garden Bowl, bhain James J. Braddock craobh-bhabhta trom-mheáchain an domhain le cinneadh d’aon ghuth ó na breithiúna. Bhí sé tríocha bliain d’aois, ceithre bliana ní ba shine ná Baer agus ní ba lú ná é go mór. An oíche sin d’admhaigh an t-iarchuradh go bhfuair sé an bascadh ba mheasa dá bhfuair sé riamh agus go raibh sé i ndiaidh Braddock a mheas go mór faoina chumas.
I mí an Mheithimh 1937 throid sé in éadan Joe Louis i bPáirc Comiskey, os comhair caoga míle duine. Leag sé Louis i ndiaidh dhá nóiméad, ach tháinig an fear óg chuige féin go gasta, ghlac sé ceannas ar an bhabhta agus taobh istigh de leathuair an chloig bhí curadh domhanda nua ann. I ndiaidh an bhabhta fuarthas amach go bhfuair Braddock instealladh don airtríteas díreach roimh ré, rud a d’fhág mairbhe agus laige ina sciathán clé. Ina ainneoin sin throid sé go fíochmhar. Roinnt blianta ina dhiaidh sin, nuair a cuireadh ceist ar Louis cérbh é an dornálaí ba chróga ar throid sé ina éadan riamh, d’ainmnigh sé Braddock.
Sheas sé sa chró dornálaíochta gairmiúil den uair dheireanach i 1938 nuair a throid sé in éadan Tommy Farr ón Bhreatain Bheag. Bhí Farr chun tosaigh go luath sa bhabhta, ach tháinig Braddock aniar agus leag sé Farr trí huaire sular bhain sé an troid le cinneadh d’aon ghuth.
I 1942 liostáil sé féin agus Joe Gould in Arm Stáit Aontaithe Mheiriceá agus thraenáil siad saighdiúirí sa chomhrac aonair.
Fuair James J. Braddock bás i 1974 agus é in aois a naoi mbliana agus trí scór.
Braddock, J
Braddock, J
Braddock, J


Irène Némirovsky.
Úrscéalaí ba ea Irène Némirovsky (Ирина Леонидовна Немировская, "Irina Leonidovna Nemirovskaïa"), iníon le baincéir Rúiseach de bhunadh Giúdach
Saolaíodh Némirovsky ar an 24 Feabhra 1903 in Cív. Ba bheag an tsuim a chuir a máthair inti. Ní hamháin sin ach shéanadh sí gur léi í ó am go chéile, fiú, ar eagla go gceapfaí go raibh sí féin sean. Fuair sí bás ar 17 Lúnasa 1942.
Luathshaol.
B’in St.Petersburg na Rúise a chaith Irene an chéad chuid dá saol agus ba mháistreás Fhrancach a thóg í; dá bharr sin, labhair Irène Fraincis le cumas cainteora dhúchasaigh nó geall leis. Chomh maith le Fraincis, bhí Giúdais, Bascais, Fionlainnis, Polainnis agus Béarla ar a toil aici.
Bhí ar mhuintir Némirovsky teitheadh roimh réabhlóidithe na Rúise agus chaith siad an bhliain 1918 san Fhionlainn. D’aistrigh siad go dtí an Fhrainc go luath sa bhliain 1919 agus chuir siad fúthu i bPáras, áit ar fhreastal Irène ar an Sorbonne, ollscoil cháiliúil Pháras agus bhain sí céim litríochta amach, le gradam. B'ansin a chuir sí tús lena cuid scríbhneoireachta agus gan ach 18 mbliana slánaithe aici.
1919", Irène Némirovsky, un destin en images", Olivier Corpet (dir.), Paris, Denoël, 2010.
Shocraigh muintir Némirovsky síos go maith i bPáras agus chaith siad saol compordach meánaicmeach ann. Scríobh Irène chuig cara léi gur chaith sí a cuid ama ag dul ó chóisir go cóisir; ag ceann de na cóisirí sin chuir sí aithne ar Mhichel Epstein, baincéir Rúiseach. Phós sí Michel sa bhliain 1926 agus rugadh beirt iníonacha dóibh: Dénise a rugadh sa bhliain 1929 agus Elisabeth a rugadh sa bhliain 1937.
Scríbhneoireacht.
Foilsíodh a céad úrscéal, "David Golder" i 1929. Bhí rath láithreach ar an úrscéal, ina n-insítear faoi bhaincéir Giúdach nach féidir leis a iníon chráite a shásamh. Iompaíodh ina scannán é i 1930. Rinneadh scannán agus dráma dá céad úrscéal eile, "Le Bal" (1930), a bhfuil mar phríomhthéamaí aige iníon ar caitheadh go dona léi agus díoltas déagóra.
Faoin am a rugadh Elisabeth bhí naoi n-úrscéal foilsithe aici, agus an-aitheantas bainte amach aici i measc lucht na litríochta. D’aithin scríbhneoirí Giúdacha (mar shampla, Joseph Kessel) mar aon le scríbhneoirí frith-Sheimiteacha (mar shampla, Robert Brasillach) í mar údar den chéad scoth. I ndiaidh sin is uile, níor tugadh an tsaoránacht a bhí á lorg aici sa bhliain 1939 di ná dá muintir.
Cogadh.
Thug sí faoi phlean eile: cé gur rugadh agus tógadh mar Ghiúdach í, d’iompaigh sí féin agus a fear céile ar an gCaitliceachas agus baisteadh iad mar aon leis an mbeirt iníonacha go luath ar maidin an 2 Feabhra 1939. Scríobh sí ailt freisin do dhá iris fhrith-Sheimiteacha: Candide agus Gringaire, ag súil, is dócha, go bhféadfadh sí cúlra Giúdach an teaghlaigh a cheilt ar na húdaráis agus a gcuid féin a chosaint ar an ngéarleanúint a bhí á déanamh ar an bpobal Giúdach sa Fhrainc.
Le tús an chogaidh i mí Mheán Fómhair, thug Irène agus Michel a n-iníonacha go hIssy-l’Éveque, sráidbhaile dúchais an fheighlí a bhí acu, fad is d’fhan siadsan i bPáras. Tar éis a raibh fulaingthe acu agus caillte acu sa Rúis, bhí leisce orthu a n-áit chónaithe a chailliúint arís. Díreach sular shroich na Naitsithe Páras, áfach, theith Irène agus Michel go hIssy-l’Éveque. D’éirigh cúrsaí an-deacair ina dhiaidh sin: Chonacthas iad mar Ghiúdaigh gan stát, in ainneoin an bhaiste; bhí ar Mhichel éirí as a phost sa bhanc; bhí cosc ar shaothair nár shaothar Airianach é, agus, mar sin, níor foilsíodh saothar Irène a thuilleadh; bhí orthu an suaitheantas buí, siombail na nGiúdach a chaitheamh. Tháinig dlíthe eile i bhfeidhm i mí Dheireadh Fómhair 1940 agus i mí an Mheithimh 1941 agus de réir na ndlíthe seo d’fhéadfaí Giúdaigh a chur faoi choinneáil ina dtithe féin nó iad a dhíbirt go sluachampaí géibhinn.
In ainneoin na ndeacrachtaí seo go léir, lean an gnáthshaol ar aghaidh: rinne Dénise a Céad Chomaoineach, lean Irène ag scríobh agus d’éirigh léi cúpla gearrscéal a fhoilsiú faoi ainm cleite. Scríobh sí beathaisnéis Chekhov agus úrscéal eile, "Les Feux de l’Automne", nár foilsíodh go 1957. Ach, an rud ba shuntasaí ná gur thosaigh sí ar "Suite Français," úrscéal a bhí roinnte i gcúig chuid, nó nóibhille. An plean a bhí aici ná é a mhúnlú cosúil le sraith ceoil, agus an cúigiú siansa le Beethoven mar eiseamláir aici.
Ghabh póilíní na Fraince, a bhí ag feidhmiú faoi stiúir na nGearmánach, Irène Nemirovsky ar an 13 Iúil 1942 ag cur ina leith gur “dhuine gan stát de shliocht Giúdach í.” Agus í ag imeacht, ní dúirt sí lena hiníonacha ach: “Is ag dul ar thuras atá mé anois.” Scuabadh í go campa géibhinn i bPithiviers ar dtús agus ansin iompraíodh í mar aon le 928 Giúdach eile go hAuschwitz, áit ar shroich sí ar an 17 Iúil. De réir na gcáipéisí oifigiúla fuair sí bás den tífeas ar an 17 Lúnasa.
Rinne Michel a sheacht ndícheall eolas a bhailiú fúithi, ach ní raibh tásc ná tuairisc uirthi. Scríobh sé chuig Pétain, Marascal, ag míniú go raibh drochshláinte ag a bhean agus ag impí air eisean a chur ina háit. Mar fhreagra ar an impí seo, tháinig siad agus ghabh siad é. Cuireadh go Creusot, go Drancy agus as sin go hAuschwitz, díreach go dtí an seomra gáis é.
Athmhaisiú.
Tá clú agus cáil ar Irène Némirovsky anois de bharr an tsaothair Suite Français, saothar atá i bhfoirm dhá nóibhille, nár éirigh léi a chríochnú, de bharr na n-eachtraí a luadh thuas. Léirítear saol na Fraince le linn na tréimhse ón 4 Meitheamh 1940 go dtí an 1 Iúil, 1941, an tréimhse chéanna ina raibh na Naitsithe i réim i bPáras. An rud is suntasaí faoin saothar seo ná gur scríobh sí é le linn na tréimhse sin ach nár dhialann nó tuairisc shimplí a bhí i gceist. Ní bheifeá ag súil leis an machnamh atá déanta aici ar na heachtraí a bhí ag titim amach go comhaimseartha, go háirithe nuair a chuirtear an méid a bhí á fhulaingt aici féin ag an am san áireamh.
Bhí an leabhar nótaí, ina raibh an lámhscríbhinn breactha síos ag Irène, coinnithe ag iníon Irène, Dénise, ar feadh caoga bliain agus í ag ceapadh gur dhialann a máthar a bhí ann agus go ngoillfeadh sé an iomarca uirthi í a léamh. Ag deireadh na nóchaidí, bheartaigh sí na cáipéisí a bhain lena máthair a bhronnadh ar chartlann Fhrancach agus sular thug sí ar aghaidh iad d’oscail sí an leabhar nótaí agus thuig sí céard a bhí ann. In ionad é a chur go dtí an chartlann, chuir sí chuig teach foilseacháin é agus nuair a foilsíodh é shroich sé barr an liosta de na leabhair shárdhíola láithreach i 2004.
Nemirovsky, Irene
Nemirovsky, Irene
Nemirovsky, Irene


Simone de Beauvoir.
Francach ab ea Simone de Beauvoir, údar, fealsamh, gníomhaí agus iriseoir (9 Eanáir 1908 – 14 Aibreán 1986). Bhí sí ina scríbhneoir bisiúil: cuimsíonn a cuid saothair úrscéalta, aistí ar chúrsaí fealsúnachta agus polaitíochta, beathaisnéisí agus dírbheathaisnéis. Tá clú agus cáil uirthi mar gheall ar a húrscéalta meitifisiciúla agus a tráchtas "Le Deuxième Sexe", anailís chuimsitheach ar ansmacht na mban, atá ina bhunchloch don fheimineachas comhaimseartha.
A hóige.
Fuineadh agus fáisceadh de Beauvoir i bPáras agus bhí scoth oideachais uirthi. Fágadh an teaghlach ar an ngannchuid nuair a breithníodh ina fhéimheach a seanathair máthar.
Tháinig Simone agus a deirfiúr Hélène faoi anáil a n-athar agus é féin a thug grá na litríochta agus na drámaíochta dóibh. (Rinneadh ealaíontóir de Hélène dá bhrí sin). Bhí sé ag súil le mac ach dúirt sé le Simone go raibh “intinn fir” aici. Bhí dúil a anama san oideachas aige mar éalú as bochtaineacht an teaghlaigh.
D’éirigh le Simone ina cuid léinn in aois linbh. Ina déaga a bhí sí nuair a shocraigh sí a bheith ina scríbhneoir iomráiteach. Rug sí an barr léi i gcúrsaí scoláireachta ach bhí sí an-tógtha leis an bhfealsúnacht agus d’fhreastail sí ar ollscoil i bPáras chun staidéar a dhéanamh ar an ábhar sin.
Bhuail sí le Jean-Paul Sartre ansin agus is ar an gcaoi sin a thosaigh dlúthchaidreamh ar feadh an tsaoil. Sa bhliain 1929, bronnadh an "agrégation" san fhealsúnacht uirthi. Ba í de Beauvoir, nó Castor mar a tugadh uirthi toisc go raibh a sloinne cosúil leis an bhfocal “béabhar” as Béarla, an duine ab óige a fuair an duais seo riamh ag an am.
Í meánaosta.
Sna 1940í, foilsíodh a céad úrscéal "L’invitée" ("She came to stay"): saothar meitifisiciúil a bhaineann leis na caidrimh chasta atá ar siúl i measc triúir agus atá bunaithe ar an ménage à trois idir de Beauvoir, Sartre agus bean óg darbh ainm Olga Kosakiewicz.
Le linn na tréimhse seo, chuir de Beauvoir amach scríbhinní ar eitic agus eiseachas. Deirtear go dtugtar léirmheas sothuigthe ar an eiseachas Francach sa leabhar "Pour une Morale de L’Ambiguité" (The Ethics of Ambiguity). Soiléirítear roinnt neamhréireachtaí sna príomhshaothair sa ghort, "L'Être et le Néant" (Being and Nothingness) le Sartre féin san áireamh.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda agus ar son chúis an eiseachais, bhunaigh sí an iris "Les Temps Modernes" in éineacht le Sartre, Maurice Merleau-Ponty agus baill eile de lucht intleachta na héite clé. Dá dheasca sin, bhí sí in ann a cuid smaointe a chur chun cinn ar raon fairsing ábhar, an cumannachas agus an t-aindiachas, cuir i gcás.
Sa bhliain 1949 foilsíodh "Le Deuxième Sexe" agus leis sin ghnóthaigh Simone de Beauvoir cáil mar smaointeoir radacach. Tráchtas ar staid na mban atá i gceist a ndéantar cur síos an chos ar bolg sa tsochaí phatrarcach. Trí mhionchuntas a bhaineann le miotaseolaíocht, sibhialtacht, reiligiún, anatamaíocht agus traidisiún, taispeánann de Beauvoir idirdhealú i gcoinne na mban atá le fáil leis na cianta cairbreacha. Ba iad na gnéithe ba chonspóidí sa leabhar ná a cuid tuairimí faoi mháithreachas, ghinmhilleadh agus phósadh. (Déantar comparáid idir an ceann deireanach agus an striapachas). Dar leis an údar, meastar go bhfuil na mná ina gclaonadh sóisialta agus tá ar na mná féin an bhunbharúil seo a chur ar leataobh chun dul ar aghaidh. Is iad na coincheapa is tábhachtaí i bhfealsúnacht an eiseachais ná saor-rogha agus freagracht phearsanta.
D’eisigh sí an t-úrscéal "Les Mandarins" (The Mandarins) óna caidreamh paiseanta leis an scríbhneoir Meiriceánach Nelson Algren agus bhuaigh sí an Prix Goncourt, an duais litríochta is mó sa Fhrainc, dá thoradh sin.
Anonn sna blianta.
Shiúil sí an domhan agus bhuail sí le ceannairí cumannacha ar nós Fidel Castro, Che Guevara agus Mao Tse-Tung. Bhí an-tóir ar a dialanna taistil. I rith na 50í agus na 60í, bhí de Beauvoir ina scríbhneoir rathúil, idir aistí agus ghearrscéalta á gcur amach aici. I ndeireadh na gcaogaidí a thosaigh sí céad imleabhar a dírbheathaisnéise ina bhfuil anailís ar a tógáil shrianta mheánaicmeach.
Bhí lámh bheo i saoirse na mban aici san am ba thréine an ghluaiseacht sa Fhrainc. Bhí sí páirteach san fheachtas ar son an ghinmhillte agus bhí an ginmhilleadh dleathach sa tír ó 1974.
A bás agus a hoidhreacht.
Bhí sí ocht mbliana déag is trí scór d’aois nuair a fuair sí bás den niúmóine. Adhlacadh í in aice lena leathbhádóir ionúin Sartre sa Cimitière du Montparnasse i bPáras agus bíonn an-phlé faoin tionchar a bhí acu ar a chéile. Tá meas mór ar de Beauvoir mar intleachtach fadbhreathnaitheach agus scríbhneoir ildánach. Tugtar aitheantas di mar cheannródaí an fheimineachais sa 20ú haois. D’fhág sí oidhreacht thathagach ficsin agus neamhfhicsin ina diaidh.
I 2006 tugadh Passerelle Simone de Beauvoir mar ainm ar dhroichead nua coisithe trasna abhainn na Seinne i bPáras le hurraim do dhuine de na mná is cáiliúla sa Fhrainc.
Tagairtí.
Beauvoir
Beauvoir
Beauvoir
Beauvoir
Beauvoir
Beauvoir


Kings (scannán).
Scannán Éireannach agus dátheangach ón mbliain 2007 is ea Kings, faoi stiúir Tom Collins. Tá an scannán bunaithe ar an dráma le Jimmy Murphy, "The Kings of the Kilburn High Road". Déantar cur síos ar scéal scata cairde as Conamara a bhuaileann le chéile arís ag sochraid duine dá ngrúpa, 30 bliain tar éis dóibh dul ar imirce go Sasana.
Scéal.
Gabhann scata fear óg ar imirce ó Chonamara go Sasana i lár na 1970idí, agus iad go huaillmhianach ar thóir beatha níos fearr. Bhí siad lena saibhreas a dhéanamh agus le filleadh ar an mbaile arís.
Buaileann siad le chéile arís, tríocha bliain níos déanaí ag sochraid an charad ab óige acu, Jackie. Is i gcónra a fhilleann Jackie agus bailíonn a chairde ag an tórramh.
Tá athrú mór ar an saol agus orthu féin ón gcéad lá a ndeachaigh siad ar a mbád bán. "D’fhéadfadh muid a bheith mar kings” is iad na focail deireanach.
Gradaim.
Roghnaíodh é mar iarrthóir na hÉireann le haghaidh chatagóir an scannáin is fearr i dteanga eachtrannach, i nGradaim an Acadaimh, 2008, cé nár éirigh leis a chraobh a thabhairt leis ar deireadh. Ach d'éirigh leis cúig ghradam IFTA a bhuachan sa bhliain chéanna.
Foireann Aisteoirí.
Is iad Colm Meaney, Brendan Conroy agus Donal O'Kelly na príomhaisteoirí


Jane Griffin.
Jane Griffin, an Bhantiarna Franklin (4 Nollaig 1791 – 18 Nollaig 1875) – bean chéile an taiscéalaí Sir John Franklin, taistealaí agus duine de na ceannródaithe tosaigh chun na Tasmáine.
Saol.
Ba í Jane an dara hiníon de thriúr a bhí ag John Griffin agus a bhean Jane Guillemard. Fear libhré agus ina dhiach sin gobharnóir de chuid an chomhlachta Goldsmith ab ea John Griffin. Fuair a máthair bás nuair a bhí Jane trí bliana d’aois.
Ba de shliocht Úgónach an dá chlann. Rugadh Jane i Londain – bhí cónaí orthu i mBedford Place i Londain. Thug Miss Pellatrau oideachas di sa bhaile i dtosach agus ina dhiaidh sin, d’fhreastail sí ar scoil chónaithe ghalánta a bhí ag Miss Van den Enden in Chelsea. Tar éis di an scoil a fhágáil, lean Jane uirthi ag cur oiliúint uirthi féin. In ionad fuáil a dhéanamh nó úrscéalta rómánsúil a léamh, léigh sí leithéidí “"Logic, or The Right Use of Reason"” agus “"The Improvement of the Mind"” le Isaac Watts. Chuir sí suim sa stair freisin agus rinne sí staidéar ar an Laidin, an Fhraincis, an Iodáilis, Céimseata agus Uimhríocht. Thug sí cuairteanna ar Oxford agus Cambridge freisin, ach ag tús an naoú céad déag, ní bhíodh deis ag mná freastal ar an ollscoil.
Chaith sí sé mhí i gCorn na Breataine lena huncail John Guillemard agus a bhean. Mhúin seisean ailgéabar, stair, gramadach agus fealsúnacht di. D’fhoghlaim sí conas ficheall a imirt freisin.
Bhí suim ag a hathair san eolaíocht, sa taisteal agus taiscéalaíocht agus bhí an-tionchar aige seo ar Jane. Nuair a bhí sí fós sna déaga thaisteal sí ar fud Shasana, go Devonshire in 1809 agus go tuaisceart na Breataine Bige in 1810, áit ar dhreap sí Mount Snowdon (an binn is airde sa Bhreatain Bheag, 3,560 troigh). Lean sí den nós sin i rith a saoil – ag dreapadh sléibhte arda pé áit a ndeachaigh sí. I mí Lúnasa 1814, chun barr feabhais a chur ar oideachas a n-iníonacha, bheartaigh John Griffin ar mhórthuras na Mór-roinne a dhéanamh. Chaith siad dhá bhliain ag taisteal ar fud na hEorpa – go dtí Páras, Flórans, An Róimh agus An Ghinéiv – áit ar dhreap Jane Mont Blanc (an binn is airde san Eoraip, 15,781 troigh).
A pósadh le John Franklin.
Bhí Jane cairdiúil le Eleanor Anne Porden, file, a bhí pósta le John Franklin. Fuair sise bás den eitinn sa bhliain 1825. Phós Jane agus John Franklin ar an 5 Samhain 1828.
Bronnadh ridireacht ar John Franklin sa bhliain 1829. I gcaitheamh na trí bliana ina dhiaidh sin, bhíodh sí scartha óna fear céile ar feadh tréimhsí fada go minic nuair a bhíodh sé ar dualgas leis an gCabhlach Ríoga sa Mheánmhuir. Sa bhliain 1836 ceapadh é mar leifteanant-ghobhanóir na Tasmáine, áit ar shroich siad ar an 6 Eanáir 1837.
A caidreamh le coilíneacht na hAstráile.
Chuir an Bhantiarna Franklin spéis láithreach sa choilíneacht agus rinne sí go leor taiscéalaíochta ar chósta an deiscirt agus an iarthair. Sa bhliain 1839 ba ise an chéad Eorpach mná a rinne turas thar tír idir Port Phillip agus Sydney. In Aibreán na bliana sin, thug sí cuairt ar an lonnaíocht nua ag Melbourne, áit ar bronnadh aitheasc uirthi a bhí sínithe ag 65 de phríomhshaoránaigh na háite, a luaigh a cineáltas, a dea-mhéin agus a carthanacht. Spreag sí féin agus a fear céile bunú meánscoileanna do bhuachaillí agus do chailíní araon. In 1841 thug sí cuairt ar Dheisceart na hAstráile agus chuir sí ina luí ar an ngobhanóir, an Coirnéal George Gawlerm, píosa talún atá suite os cionn Mhurascaill Spencer a chur ar leataobh chun leacht i gcuimhne ar Matthew Flinders a chur suas. In 1841-42 ba í Jane an chéad Eorpach mná a thaistil ó Hobart go Cuan Macquarie.
Bhí go leor comhfhreagrais aici le Elizabeth Fry faoi na mná a bhí ina ndaoránaigh sa choilíneacht, agus rinne sí a dícheall a gcás a fheabhsú agus a leasú.
Cuireadh ina leith go raibh tionchar míchuí aici ar a fear céile agus a dhualgais oifigiúla á gcomhlíonadh aige. Is cinnte go raibh sé sásta gur chuidigh sí leis cuid dá fhadhbanna a réiteach agus is dócha go ndeachaigh siad i gcomhar lena chéile nuair a bunaíodh an cumann eolaíochta as ar eascair Cumann Ríoga na Tasmáine ina dhiaidh sin. Nuair a athghaireadh Franklin ag deireadh na bliana 1843 thaistil siad go Melbourne i dtosach agus ansin go dtí an Nua-Shéalainn ar a mbealach ar ais go Sasana.
I ndiaidh dá fear céile dul ar iarraidh.
Thosaigh a fear céile amach ar a aistear mara deireanach go dtí an tArtach i Mí na Bealtaine 1845 agus nuair a tuigeadh go raibh tubaiste éigin tar éis tarlúint dó chaith an Bhantiarna Franklin a dúthracht ar feadh na mblianta ag iarraidh fírinne an scéil a dhearbhú. Rinne sí urraíocht ar cheithre shluaíocht (in 1850, 1851, 1852 agus 1857) ag iarraidh a fear céile a aimsiú. Ar deireadh d’aimsigh Francis McClintock (as Dún Dealgan) fianaise in 1859 go raibh Sir John Franklin tar éis bás a fháil dhá bhliain déag roimhe sin, gar do King William Island i gCeanada, ar an 11 Meitheamh 1847. Maíodh i dtuairicsí níos luaithe gur chas siad ar an gcanablacht chun teacht slán, ach dhiúltaigh an Bhantiarna Franklin glacadh leis an scéalta sin agus chaith drochmheas ar an taiscéalaí John Rae, arbh é an chéad duine a d’fhill le scéala cinnte faoi chinniúint a fir chéile.
Faoi 1860 ní fhéadfaí níos mó a dhéanamh, agus chaith an Bhantiarna Franklin an chuid eile dá saol ina cónaí i Sasana agus ag taisteal ar fud an domhain. D’éag sí i Londain ar an 18 Iúil 1875.
Bean neamhghnách ab ea an Bhantiarna Franklin. Ba bhean chliste, oilte í, a mhair sa ré Victeoiriach agus a leag amach caighdeán maireachtála a bhí ina eiseamláir do lonnaitheoirí tosaigh na Tasmáine. Chuir na hiarrachtaí diongbháilte a rinne sí fírinne an scéil maidir lena fear céile a aimsiú go mór leis an eolas a bhí ag daoine go dtí sin ar réigiúin an Artaigh.
Griffin, Jane
Griffin, Jane
Griffin, Jane


Liam Ó Floinn.
Donal Lunny, Andy Irvine, Liam O'Flynn, & Paddy Glackin, Celtic Connections, 31 Eanáir 2012
Ba ar an 7 Bealtaine 1945 i gCill, Co Chill Dara, Éire, a rugadh an t-oirfideach cáiliúil Liam Ó Floinn'". Is iomaí ceolchoirm agus taifeadadh atá déanta ag an mháistirphíobaire uilleann seo le popréaltaí agus le rac-réaltaí (ar nós Mark Knopfler, Kate Bush, Enya, Sinéad O’Connor, Mary Black, Afro Celt Sound System, Van Morrison, The Everly Brothers, John Cage, Nigel Kennedy srl), le ceolfhoirne (saothair Shaun Davey ach go háirithe ach go leor eile chomh maith ar nós Proms na BBC) agus fiú amháin leis an bhfile Éireannach Seamus Heaney, buaiteoir Dhuais Nobel na Litríochta sa bhliain 1995. Ach in ainneoin na ngaiscí seo uilig is mar cheoltóir an-ábalta traidisiúnta is mó atá meas ag an phobal ar Liam Óg Ó Floinn. Sa bhliain 2007, an deichiú bliain den scéim gradam náisiúnta áitithe seo, bronnadh Gradam Ceoil TG4 air.
A chúlra ceoil.
Agus é fós sa chliabhán bhí an Floinneach ar maos sa cheol traidisiúnta. Amhránaí agus múinteoir pianó í a mháthair ó Chontae an Chláir a raibh féith an cheoil inti ó dhúchas. Máistir scoile agus fidléir é a athair. Ba mhinic seisiúin cheoil sa teach acu agus é óg, agus leithéidí Junior Crehan agus cara a athar, an Sáirsint Tom Armstrong, píobaire, ag tarraingt orthu. Tháinig Liam faoi dhraíocht na bpíob láithreach. Dalta go leor eile, thosaigh sé amach ar an fheadóg stáin agus chaith sé seal chomh maith ag streachailt leis an fhidil sular aimsigh sé a ghairm ar an phíb uilleann. Gan ach bliain déag slánaithe aige bhí an Floinneach óg ag freastal ar mháistir-ranganna leis an phíobaire cáiliúil ó Áth Cliath, Leo Rowsome. Níorbh fhada gur chuir sé aithne ar bheirt eile de laochra móra na bpíob uillinn, mar a bhí Séamus Ennis agus Willie Clancy. Triúr iad seo a chinntigh gur tháinig an uirlis chasta éachtach seo slán ón bhás a síleadh a bheith i ndán di i lár an chéid seo caite. Mar theist ar an mheas a bhí aige ar an phíobaire nua tréitheach a bhí tagtha ina measc, sula bhfuair Ennis bás i 1982 bhronn sé a uirlis féin ar Liam Óg a bhí mar dhlúthchara aige fán am sin. Ní nach ionadh a tugtar “"Rí na bPíobairí"” air inniu.
Bunú Planxty.
Agus é ina dhéagóir ba ghnách le Liam bualadh isteach go seisiúin cheoil ag teach leanna mhuintir Dowling sa Chorrchoill (Prosperous), sráidbhaile beag ciúin i gContae Chill Dara, áit ar casadh Donal Lunny, Andy Irvine agus Christy Moore air. (Thart fán am céanna seo, na seascaidí, a bhuaigh sé duaiseanna suntasacha as a thallann ceoil ag Oireachtas na Gaeilge agus ag Fleadh Cheoil na hÉireann.) Ba leis an triúr seo a bhunaigh sé an t-ollghrúpa Planxty ag tús na seachtóidí. Grúpa é seo a chuir borradh nua-aoiseach agus cor úr i scéal cheol traidisiúnta na hÉireann agus a thóg go hardáin eile thar sáile é. Maireann a thionchar inniu féin agus níl port Planxty seinnte go fóill.
Ag seinm ar fud an domhain.
Ó shin i leith tá an domhan uilig siúlta ag an Fhloinneach, agus is aoibhinn leis a uirlis shainiúil féin a thabhairt os comhair phobail cheithre hairde na cruinne. Tá seinnte aige ar na hardáin mhóra go léir – An Barbican Centre agus an Royal Albert Hall i Londain Shasana, an Lincoln Centre i Nua Eabhrac Mheiriceá, Stade de France i bPáras na Fraince (i gcomhpháirt le Féile Idircheilteach Lorient) gan ach cuid acu a lua.
Chomh maith leis sin is breá leis a uirlis a chur ag treabhadh in iomairí nua ceoil, rud atá cruthaithe go héifeachtach aige le ceoltóirí ó chúlraí éagsúla ceoil le dhá scór bliain anuas. I Meitheamh na bliana 2003 tugadh cuireadh dó píosa a chum Shaun Davey mar rosc-amhrán na gCluichí Speisialta Oilimpeacha a sheinm os comhair an domhain mhóir ag Oscailt Oifigiúil na gCluichí i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath, Éire. Ba é sin an ócáid spóirt ba mhó ar domhan an bhliain sin.
Ina theannta sin, tá iarrtha air go minic ceol nua a chumadh d’ócaidí móra i scéal mhuintir na hÉireann agus i Samhain na bliana 1997 sheinn sé píosa acu seo, “An Droichead”, ag insealbhú Mháire Mhic Ghiolla Íosa mar ochtú Uachtarán na hÉireann. Léiríonn an saothar seo an bua atá ann cumadóireacht úrnua a dhéanamh taobh istigh de mhúnlaí an cheoil thraidisiúnta.
Arís, i nDeireadh Fómhair na bliana 2002, chuir sé a chéad ollphíosa ceoil do phíobaire aonair, “Endurance”, os comhair an phobail den chéad uair. Ba é Ionad Oidhreachta Átha Í i gContae Chill Dara, Éire, a choimisiúnaigh an saothar seo air in ómós Ernest Shackleton, taiscéalaí cáiliúil molach agus Cill Darach eile. In ainneoin go bhfuil éileamh ag lucht déanta scannán ar a chuid ceoil (“Cal”, “The Field”, “Roses From Dublin”, “A River Runs Through It”, “Kidnapped” srl) agus ag cumadóirí clúiteacha eile ar nós John Williams, Mike Oldfield nó Shaun Davey, níor thréig sé na foinsí riamh as ar bhlais sé an ceol an chéad lá. Is fíor freisin gur duine séimh, cúthail neamhphostúil atá ann i gcónaí.
Taifeadtaí.
Tá os cionn leathchéad taifeadadh déanta ag Liam Óg Ó Floinn agus téann sé ar camchuairt go rialta fós. Tá a bhanna féin aige, "The Piper’s Call Band" (leis an ghiotáraí clúiteach Arty McGlynn agus an seinnteoir cnaguirlisí Liam Bradley – agus is minic aíonna speisialta ag seinm leo chomh maith). Tagann siad seo le chéile ó am go ham le taispeántas fíorshnasta a chur i láthair agus déanann sé corrchoirm cheoil le Planxty fós. Agus is méanar don té a fhaigheann an deis a bheith i láthair agus Liam Óg Ó Floinn ag seinm leis na grúpaí seo, le ceolfhoirne an domhain nó ina aonar fiú. Mar, le binneas, le glaineacht agus le draíocht a chuid seanma mheallfadh sé an eala ón chuain is an chaora óna huain.


Al Capone.
Ba drongadóir Iodál-Meiriceánach é Alphonse Gabriel Capone (17 Eanáir, 1899 – 25 Eanáir, 1947), nó mar ab fhearr aithne air Al Capone nó Colméadan ("Scarface" sa Bhéarla). Bhí sé ina cheannaire ar shindeacáit coire a bhí bainteach le smuigleáil bhiotáille agus gnóthaí eile a bhí neamhdhlíthiúil le linn toirmisc an óil sna Stáit Aontaithe sna Fichidí agus sna Tríochaidí.
Capone, Al
Capone, Al


Binse Fiosraithe um Ábhair Phleanála agus Íocaíochtaí Áirithe.
Bunaíodh an Binse Fiosraithe um Ábhair Phleanála agus Íocaíochtaí Áirithe le cúrsaí pleanála i mBaile Átha Cliath a fhiosrú. Is é an breitheamh Alan Mahon atá i gceannas ar an mBinse agus is é Binse Fiosraithe Mahon a thugtar air go hiondúil. Tháinig an Breitheamh Mahon i gcomharbacht ar an mbreitheamh Fergus Flood (tugadh Binse Fiosraithe Flood air i rith ceannaireacht Flood).
Tionchar ar Pharthalán Ó hEachthairn.
D'fhógair Parthalán Ó hEachthairn go n-éireodh sé as a phost mar Thaoiseach agus mar cheannaire Fhianna Fáil ar 2 Aibreán 2008 de bharr an bhrú a bhí ag teacht air ón mbinse fiosraithe.


Baile Phámar.
Sráidbhaile agus bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath is ea Baile Phámar (Béarla: "Palmerstown"). Is cuid den cheantar riarthach Contae Átha Cliath Theas é.


Inse Chór.
Baile nó bruachbhaile i gContae Átha Cliath Theas í Inse Chór (Béarla: "Inchicore") atá suite i ndeisceart Chathair Átha Cliath. Sníonn abhainn na Camóige tríd an mbaile sula ritheann sí isteach sa Life thíos ag Stáisiún Heuston sa chathair.
Imríonn an club sacair úd St. Patrick's Athletic a gcluid cluichí i bPáirc Richmond atá suite sa cheantar chéanna.


Colm Meaney.
Aisteoir Éireannach mór le rá, ó Bhaile Átha Cliath, is ea Colm Meaney (Gaeilge: "Colm Ó Maonaigh") (30 Bealtaine 1953 a rugadh é). Tá cáil mhór bainte amach aige i Meiriceá, agus cé go bhfuil sé ina chónaí ansin go lánaimseartha, bíonn sé páirteach i gcláir agus i scannáin Éireannacha go fóill. Bhí a chéad pháirt Ghaelach i scannán aige le déanaí, i Kings, ina n-insítear scéal na n-eisimirceach Éireannach go Sasana.
Naisc Sheachtracha.
Meaney, Colm
Meaney, Colm


Paul McGrath.
Iar-imreoir sacair idirnáisiúnta Éireannach é Paul McGrath. Rugadh i Londain, Sasana é ar an 4 Nollaig 1959, mac le máthair Éireannach agus athair Nigéarach. Chaith sé na blianta fada mar pheileadóir rathúil le clubanna móra i Sasana agus foireann Phoblacht na hÉireann. Tá sé i measc na céad daoine den chine gorm a bhain cáil amach in Éirinn.
Tá sé éirithe as an spórt inniu, agus tá cónaí air i Móin na gCaor, Contae Loch Garman.
Naisc sheachtracha.
McGrath, Paul
McGrath, Paul
McGrath, Paul


Mel Gibson.
Mel Gibson sa bhliain 1990
Aisteoir, stiúrthóir, léiritheoir agus scríbhneoir scannán Astrálach-Meiriceánach é Mel Columcille Gerard Gibson (3 Eanáir 1956 a rugadh é).
Cúlra agus Óige.
Rugadh é i Nua-Eabhrac ach bhog a mhuintir go dtí an Astráil nuair a bhí sé dhá bhliain déag d'aois, áit ar chaith sé cuid mhaith dá shaol. Ba as Éirinn a mháthair agus is mar gheall air sin a ainmníodh é as na naoimh Éireannacha Mel agus Colm Cille.
Gibson, Mel
Gibson, Mel
Gibson, Mel


Oisín Mac Fhinn.
Oisín, le François Gérard (1801)
Ba phearsa fhinscéalach de chuid na bhFiann é Oisín nó Oisín Mac Fhinn. Ba mhac le Fionn Mac Cumhaill agus le Sadhb é. Ba é an cháil ba mhó a bhí é ná gur chaith sé trí chéad bliain i dTír na nÓg le Niamh Chinn Óir. De réir an tseanchais, d'fhill sé ar Éirinn i ndiaidh na tréimhse sin agus cumha air i ndiaidh a mhuintire (nath cainte sa Ghaeilge é: "Oisín i ndiaidh na Féinne"). Chuir Niamh fainic air gan tuirlingt dá chapall in Éirinn, mar go raibh sé chomh sean sin, ach thit sé dá dhiallait tar éis dó iarracht a dhéanamh carraig mhór a iompar.
Laoch agus file mór le rá a bhí ann agus is eisean scéalaí na Fiannaíochta.


Pádraig Ó Domhnaill.
"Pádraig Mhícheál Airt Ó Domhnaill (rugadh sa bhliain 1838 i nGaoth Dobhair, Co. Dhún na nGall. Cuireadh chun báis i Londain ar an 17ú Nollaig 1883.
Bhí Pádraig le Siobhán Ní Ghallchóir as a bhaile féin, ar an long Kinfauns Castle ar turas go dtí An Aifric Theas i mí Iúil 1883. Bhí James Carey agus a bhean agus a seachtar páiste faoi ainm bréige 'Power' ar an long céanna.
D'aistrigh siad i bPort Elizabeth go long eile an 'Melrose' a bhí ar a bhealach go Natal. D'ól Carey cuid mhór agus bhí sé béalscaoilte.
Chuir sé aithne ar Phádraig agus d'imir siad cártaí. D'éirigh achrann eatarthu. Scaoil Pádraig trí urchar i gcorp an fhealltóra.
Fuaireas ciontach é i gcás cúirte i Londain.


Eliezer Ben-Yehuda.
Eliezer Ben-Yehuda ag obair ar a fhoclóir
Iriseoir agus teagascóir a bhí in Eliezer Ben Yehuda (Eabhrais: אֱלִיעֶזֶר בֶּן־יְהוּדָה). Rugadh leis an ainm Eliezer Isaac Perelman Elianov é in Luzhky, sa Liotuáin, ar an 7ú Eanáir 1858. Bhí ról lárnach aige in athbheochan na hEabhraise, atá ina teanga labhartha agus litríochta anois, ó thús ghluaiseacht an Haskala. Bhí sé ina eagarthóir ar nuachtán Eabhraise agus scríobh sé foclóir cáiliúil sa teanga sin.
D'éag sé in Iarúsailéim ar an 16 Nollaig 1922. Rinne sé staidéar i bpáirt le raibí ar ghramadach na teanga. Bhí sé in ann feidhmiú mar aistritheoir freisin. Bhí suim aige i leabhair de chuid scríbhneoirí a raibh an smaoineamh acu litríocht shaolta na hEabhraise a athbheochan agus go mbeadh sí ina teanga nua-aimseartha.
Cosúil le go leor buachaillí Giúdacha a tógadh in Oirthear na hEorpa san am, bhí sé i dteagmháil leis an Eabhrais scrioptúrach agus leis an Talmud ar feadh 9 mbliana. In aois a trí bliana, thosaigh sé ag staidéar na dtéacsanna móra liotúirgeacha ar nós an Tórá. Tar éis bhás a ​​athar, nuair a bhí sé cúig bliana d'aois, d'fhág a mháthair faoi chúram a uncail é.
I 1878, chuaigh sé chun staidéar a dhéanamh ar an leigheas i bPáras, ach tar éis trí bliana stad sé dá chuid staidéir nuair a tholg sé an eitinn. In Aibreán 1879, d'fhoilsigh sé a chéad alt polaitiúil, "Ceist Shuntasach", éileamh a bhí ann aiséirí Iosrael a chur ar bun ar chríocha Iosrael leis an Eabhrais mar theanga, mar ní raibh aon náisiún gan teanga choitianta, dar leis. Foilsíodh alt leis dar teideal She'elah Lohatah (“Ceist Atá ag Dó na Geirbe”) i 1879. San alt seo, a thionscain gluaiseacht an tSiónachais pholaitiúil, d’fhéadfá a rá, maíonn sé nach féidir leis an Eabhrais a bheith ann mar theanga athbheoite, ach amháin má fhilleann an náisiún Giúdach ar thalamh a sinsear.
Leag Mac Yehúda an-bhéim ar labhairt na hEabhraise sa teaghlach. Bhí sé cúramach gan ach Eabhrais a labhairt leo, i ndáiríre. Mar shampla, nuair a rugadh a chéad mhac dó, dhein sé mór-iarrachtaí ionas nach gcloisfeadh an mac aon teangacha eile seachas an Eabhrais timpeall air. Tá scéal ann fiú gur thug sé amach dá bhean chéile toisc gur chan sí amhrán lena mac ina teanga dhúchais trí dhearmad. Rinne sé iarracht, tionchar a imirt ar theaghlaigh eile a bhí ina gcónaí gar dó ach is beag an rath a bhí air. Tharla athbheochan sna Kibbutzim lasmuigh d'Iarúsailéim i ndáiríre, ach níl amhras ar bith ann ná go raibh ról na ceannaireachta siombalaí ag Yehúda.
De réir na gcuntas, ní raibh urlabhra ag a mhac go dtí aois a cheithre bliana. Tá go leor finscéalta ag baint le scéil Mac Yehúda agus bheadh sé go deas staidéar cuimsitheach faoina bheatha a fheiceáil i nGaeilge. Scríobh Muiris Ó Laoire leabhar dar teideal "Athbheochan na hEabhraise - Ceacht don Ghaeilge" faoi athbheochan theanga na hEabhraise.
Ben‑Yehuda, Eliezer
Ben‑Yehuda, Eliezer


Patrick MacGill.
Ba file agus úrscéalaí Éireannach é Patrick MacGill (24 Nollaig 1889–Samhain 1963), agus aithne air mar "The Navvy Poet", toisc go raibh sé ag obair mar spailpín roimh dul i mbun na scríobhneoireachta dó.
Rugadh Patrick, an duine ba shine de theaghlach aon duine déag feirmeora bhig, ar na Gleannta i dTír Chonaill.
Níor chaith sé féin ach trí bliana ar scoil. Chuaigh sé "chun a'Lagáin" is é dhá bhliain déag d'aois áit ar fhostaigh feirmeoir as Tír Eoghain é. Dhá bhlain ina dhiaidh sin, chuaigh sé go hAlbain mar oibrí prátaí - "olc go leor d'fhir ach marfach do mhná" mar a scríobh sé. Nuair a bhí se ag sclábhaíocht, bhí se ag léamh agus ag scríobh.
Sa bhliain 1910, foilsíodh "Gleanings from a Navvy's Scrapbook", leabhar ina raibh chan amháin amhráin agus filíocht ach aistriúcháin ar shaothar La Fontaine agus Goeth.
B'éigin dó féin na costais foilseacháin a dhíol, ar nós mangaire, ó dhíol go doras i mbaile Grianaig ("Greenock sa Bhéarla)" ar thaobh Abhainn Chluaidh ("Clyde side sa Bhéarla") mar sin féin, ba sin an saothar a tharraing clú air mar an 'Navvy Poet'.
Naisc sheachtracha.
MacGill, Patrick
MacGill, Patrick
MacGill, Patrick
MacGill, Patrick


Frith-Reifeirméisean.
Ré i stair na Críostaíochta ab ea an Frith-Reifeirméisean. Ag am an Reifirméisin, d’admhaigh go leor Caitlicigh go raibh lochtanna ar an Eaglais ach ní raibh sé i gceist acu dul chomh fada is a chuaigh Martin Luther chun cúrsaí a athrú.
Dúirt an Pápa Pól III go raibh gá le leasuithe. Chuir sé tús le Comhairle Thrionta (1545-1563). Rinne an Chomhairle seo roinnt socraithe faoi dóigh ar cheart an Eaglais a reáchtáil agus cén dóigh ar cheart sagairt a thraenáil. Chomh maith leis sin, áfach, dúirt an Chomhairle nach raibh an ceart ag Luther ná ag John Calvin.


Na Gleannta.
Is baile beag iad na Gleannta ("Glenties" as Béarla), atá suite in iarthuaisceart lár chontae Dhún na nGall. Fuair an baile a ainm de réir go mbuaileann dhá ghleann le chéile san áit ina bhfuil sé suite.
Achan bhliain bíonn Scoil Samhraidh ina onáir ar siúl. Tá go leor fidléirí thart ar cheantar na nGleannta agus bíonn féile ar siúil gach Deireadh Fomhair ag taispeáint an stíl fidléireachta Dhún na nGall.
B'as na Gleannta don file agus údar, Pádraig Mac a'Ghoill ("Patrick MacGill sa Bhéarla"). Tá dealbh dó ag seasamh ar an droichead i lár an bhaile.
I gcultúr coiteann.
Bhain an t-údar Brian Friel úsáid as an áit mar eiseamláir ina
shaothar fhicsin's faoin bhaile d'arbh ainm Ballybeg. Bhí an dráma Dancing at Lughnasa suite i mBallybeg.
Naisc sheachtracha.
Gleannta


Bugs Moran.
Rugadh George Clarence "Bugs" Moran (a rugadh leis an ainm agus sloinne "Adelard Cunin") in St. Paul Minnesota, ar an 21 Lúnasa 1891, de réir a bheathaisnéisí, Jimmy Anderson, agus fuair sé bás i Leavenworth Federal Penitentiary, 25 Feabhra 1957. Ba drongadóir as Chicago é, le linn aimsir an Toirmisc Óil i SAM.


Hawley Harvey Crippen.
Ba lia Meiriceánach é Hawley Harvey Crippen (11 Meán Fómhair 1862 – 23 Samhain, 1910), nó an Dr. Crippen, mar ab fhearr aithne air, a cuireadh chun báis i bpríosún Pentonville, i Londain Shasana de dheasca gur dhúnmharaigh sé a bhean chéile.
Saol.
Rugadh Crippen in Coldwater, Michigan, SAM. Cáilíodh é mar dhochtúir leighis agus ar feadh 28 bliain chleacht sé a ghairm in Detroit, Philadelphia agus i Nua-Eabhrach. Ba i Nua-Eabhrac a casadh air Cora Turner, cailín seacht mbliana déag d'aois.
Sa bhliain 1903 ghlac sé post mar bhainisteoir comhlachta leighis i Londain agus an bhliain dár gcionn phós sé Cora. Tamall gairid ina dhiaidh sin, áfach, thit sé i ngrá le Ethel Le Neve, comhoibrí agus bean dhóighiúil de réir gach cuntais, agus chinn sé ar a bhean chéile a mharú. I mí na Feabhra 1910 thug sé miosúr marfach Scopolamine di, srac sé a corp óna chéile agus chuir sé i bhfolach i siléar é.
I mí Iúil tháinig an péas ar an gcorp. Idir an dá linn thug Crippen agus a bhean nua, a bhí gléasta in éide gasúir, a n-aghaidh ar Cheanada ar bord an SS Montrose.
Ar an drochuair, d'aithin duine dá comhphaisinéirí é agus nuair a chuaigh sé i dtír in Québec gabhadh é.
Naisc sheachtracha.
Crippen, Hawley Harvey
Crippen, Hawley Harvey


Foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann.
Is í Foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann foireann rugbaí oileáin na hÉireann. Imríonn siad i gComórtas na Sé Náisiún ina bhfuil dhá "grand slam" buaite acu - ceann sa bhliain 1948 agus arís sa bhliain 2009.


Foireann rugbaí náisiúnta na hAlban.
Imríonn foireann rugbaí náisiúnta na hAlban rugbaí ar son na hAlban. Imríonn siad i gComórtas na Sé Náisiún.
Fuair siad an ceann is fearr ar Shasana sa chéad chluiche rugbaí idirnáisiúnta ag Raeburn Place sa bhliain 1875. Is é The Flower of Scotland (Plúr na hAlban) amhrán na foirne.


Foireann rugbaí náisiúnta na Breataine Bige.
a>, an tosaí ba bhisiúla sa spórt lena lá (geansaí dearg air, ar dheis)
Is í Foireann náisiúnta rugbaí na Breataine Bige (Breatnais: "Tîm rygbi'r undeb cenedlaethol Cymru") an fhoireann rugbaí don Bhreatain Bheag. Imríonn siad ar son na Breataine Bige i gcomórtaisí idirnáisiúnta. Bíonn siad páirteach gach bliain i gComórtas na Sé Náisiún leis an Iodáil, leis an Fhrainc, agus le hÉirinn, Albain, agus Sasana.
Fuair an Bhreatain Bheag an bua i gComórtas na Sé Náisiún 26 uaire. Theip orthu 8–0 sa chéad chluiche idirnáisiúnta acu, i gcoinne Shasana ar 19 Feabhra 1881. Ar 26 Samhain 2004 bhain siad amach an bua ba mhó riamh acu—98-0 i gcoinne na Seapáine. An chailliúint ba mheasa dár fhulaing siad ná 96–13 roimh an Afraic Theas ar 27 Meitheamh 1998.
Imríonn an fhoireann freisin sa Rugby World Cup achan cheithre bliana.


Sex Pistols.
Nuair a tháinig punc-rac ar an bhfód i lár na 1970idí, bhain an grúpa clúiteach agus míchlúiteach Sex Pistols rath agus cáil mhór amach, agus feictear orthu inniu mar cheann de na príomhbhannaí ón aicme seo riamh. Cé nár mhair siad ach trí bliana ar dtús, bhí tionchar an-láidir acu ar chúrsaí ceoil agus ar an gcultúr go leathan.
Bunaíodh sa bhliain 1975 i Londain iad, faoi bhainisteoireacht Malcolm McLaren.
Luathbhlianta.
D'eascair an grúpa as The Strand, banna a bhíodh á sheinm le chéile i Londain ón bhliain 1972. Déagóirí den lucht oibre a bhí ann - Steve Jones ag canadh, Paul Cook mar dhrumadóir agus Wally Nightingale ag seinm an ghiotáir. De réir chuntas a thabharfadh Jones níos déanaí, bhíodh seisean agus Cook ag seinm ar uirlisí ceoil a bhí goidte acu. Ceoltóirí eile a bhíodh á chasadh le The Strand - nó The Swankers mar a thugtaí orthu uaireanta eile - ná Jim Mackin ar an orgán agus Stephen Hayes agus, go gairid, Del Noones ar an ndordghiotár.
Ba gnách baill an bhanna casadh le chéile ar bhonn rialta ag dhá shiopa éadaí ar Kings Road, sa cheantar Chelsea - Acme Attractions, de chuid John Krivine agus Steph Raynor (áit ina raibh Don Letts ag obair ina bhainisteoir) agus Too Fast to Live, Too Young to Die de chuid Malcolm McLaren agus Vivienne Westwood. Osclaíodh siopa McLaren agus Westwood sa bhliain 1971 faoin ainm Let It Rock, le athbheochan Teddy Boys na gcaogaidí mar théama. Athainmníodh an siopa an bhliain dár gcionn chun díriú ar athbheochan de stíl eile - stíl an "rocker" a bhí bainte le Marlon Brando. Mar a thug John Lydon níos déanaí: "Beirt shysters a bhí i Malcolm agus Vivienne. Dhíolfaidís rud ar bith d'aon fhaisean a bhíodar in ann greim a fháil ar". I gceann tamaill, bheadh an siopa mar áit lárnach do slua an phuinc-raic, ag mealladh daoine mór le rá ar nós Sid Vicious, Marco Pirroni, Gene October, agus Mark Stewart.
Go luath sa bhliain 1974, chuir Jones ina luí ar McLaren lámh cúnta a thabhairt don bhanna. Agus é ag teacht isteach mar bhainisteoir beag ná mór orthu, d'íoc McLaren an chéad seomra cleachtaidh a bhí acu. Glacadh Glen Matlock isteach mar dhord-ghiotáraí, mac léinn ealaíona a bhíodh ag obair anois agus arís ag Too Fast to Live, Too Young to Die. I Mí na Samhna, bhog McLaren go Cathair Nua-Eabhrac ar feadh tamall beag. Sular fhág sé an tír, bhí smaoineamh nua eile aige agus ag Westwood don tsiopa. Thugadar "Sex" air mar ainm, le béim úr nua ar "neamh-fhaisean" S&M. Tar éis seal caite aige ag bainistiú agus ag cur an bhanna na New York Dolls chun cinn ar feadh roinnt mhíonna, d'fhill McLaren ar Londain i Mí Bealtaine na bliana 1975. Le stíl agus meon radacach na bpuncanna i Lower Manhattan mar spreagadh aige - Richard Hell ón ghrúpa Television ach go háirithe - shroich McLaren an fód dúchais le ní ba mhó spéise ná riamh sa bhanna The Strand.
Idir an dá linn, bhí an banna ag cleachtadh le chéile go minic, le cara McLarean Bernard Rhodes ag coimeád súile orthu, agus bhí a gcéad seó poiblí seinnte acu. Díreach i ndiaidh fhilleadh McLaren, tugadh bata agus bóthar do Nightingale agus ghlac Jones - nach raibh ar a chompord riamh mar phríomhamhránaí - a áit mar ghiotáraí. De réir an iriseora agus iar-oibreoir McLarean Phil Strongman, bhí an t-ainm QT Jones and the Sex Pistols (nó QT Jones & His Sex Pistols= tógtha acu.
Bhí McLaren i dteagmháil le Sylvain Sylvain de chuid na New York Dolls, ag impí air teacht go Sasana chun a bheith ina amhránaí. Nuair a thit an tóin as an scéim seo, thosaigh gach dóibh ag lorg amhránaí áitiúil. Mar a dúirt Matlock: "Bhí gruaig fhada ar gach duine ansin, fear an bhainne fiú, dá mbeadh gruaig ghearr ag duine éigin, stadfaimis iad sna sráideanna agus d'iarrfaimis ar mhaith leo a bheith ina n-amhránaithe". I measc na ndaoine a bhuaileadar leis sa chaoi seo ná Midge Ure, a bhí gnóthach lena bhanna féin Slik. Tugadh triail do Kevin Rowland chomh maith, fear a chuirfeadh an banna úd Dexys Midnight Runners le chéile trí bliana ní ba dhéanaí, ach ní dheachaigh i gcion ar éinne ach Matlock. Agus iad ag streachailt leis an obair, cuireadh scairt ar Richard Hell, ach dhiúltaigh seisean an cuireadh.
I Mí Lúnasa 1975, tháinig siad ar fear óg naoi mbliana d'aois John Lydon, a bhí le feiceáil go rialta ar Kings Road. Bhí t-léine de chuid Pink Floyd á chaitheamh aige ar an lá úd, ach leis na focail "I hate" scríofa go garbh air agus le poill scriobtha trí na súile. agus an rud ar fad ceangailte le chéile le bioráin dúnta. Ar an oíche seo nó an oíche ina dhiaidh, níltear cinnte, tugadh Lydon chuig teach tábhairne ina aice láimhe chun bhualadh le Jones agus Cook. Mar a dúirt Jones: "Tháinig sé isteach le gruaig uaine. Mheas mé go raibh aghaidh an-spéisiúil aige. Thaitin an chuma bhí air liom. Bhí rud ar leith aige, ach nuair a thosaigh sé ag labhairt, ba "asshole" ceart é. Ach glic fós". Agus an áit druidte don oíche, bhogadar go léir chuig Sex, siopa McLaren. Ní raibh pioc suime riamh ag Lydon a bheith ag canadh, ach chuir sé taispeántas beag ar siúl dóibh agus é ag canadh an amhráin "I'm Eighteen" le hAlice Cooper in éineacht leis an júcbhosca. Níorbh ann ach ábhar magaidh ag baill an bhanna agus iad sna trithí ag gáire faoi, ach chuir Lydon ina luí orthu cleachtadh a dhéanamh le Lydon as seo amach.
Ag cuimhneamh na laethanta seo ní ba dhéanaí, dúirt Lydon: "Áit ghruama ar fad a bhí sa Bhreatain na luath-seachtóidí. Bhí sé dulta ó rath amach is amach, le bruscar ar na sráideanna, dífhostaíocht iomlán - bhí beagnach chách ar stailc. Tógadh gach duine i gcóras oideachais a d'inis duit go neamhbhalbh nach raibh dóchas nó ionchas gairme ar bith agat, má thagann tú ó thaobh mí-cheart an tsaoil".
Seinneadh Nick Kent, iriseoir ón New Musical Express (NME) leis an mbanna anois is arís, ach d'fhág sé ar an toirt nuair a dtugadh Lydon isteach. I Mí Mheán Fómhair, fuair McLaren áit chleachtaidh don ghrúpa arís don ghrúpa, a bhí ag cleachtadh sna pubanna go dtí seo. Bhí post lánaimseartha ag Cook, agus bhí sé ar tí éirí as.


Matthew Webb.
Ba é an Captaen Matthew Webb (19 Eanáir 1848 – 24 Iúil 1883) an chéad duine a d'éirigh leis an Mhuir nIocht a shnámh, gan cúnamh. Ar an 25 Lúnasa 1875 shnámh sé ó Dover, Shasana go Calais san Fhrainc, taobh istigh de 22 uair a chloig.
Luath-óige agus gairmréim.
Rugadh Webb i nDawley, Shropshire. Bhí 12 páiste ag a athair, a bhí ina dhochtúir ó Coalbrookdale. Liostáil sé leis an gCabhlach Ríoga agus chuir sé isteach trí bliana mar phrintíseach le Rathbone Brothers ó Learpholl,Shasana.
Curiarracht snámha Mhuir nIocht.
Ar an 12 Lúnasa 1875 rinne Webb a chéad iarracht an Mhuir nIocht a thrasnú, ach theip air toisc go raibh an ghaoth ró-láidir agus an fharraige ró-gharbh dó.
Ar an 24 Lúnasa 1875 thosaigh sé ar a dara iarracht, ó Admiralty Pier i nDover. Ar dtús báire, roimh dul isteach dó, d'ith sé bricfeasta mór bagúin agus uibheacha agus chaith sé siar gloine cláiréid leis!
Bhí a chorp smeartha le hola muice mara roimh dul isteach san uisce dó. D'úsáid sé an bhéim bhrollaigh agus é ag snámh. Chuir sruth láidir taoide, maille le cealgaí ó smugairlí róin coiteann, isteach go mór air, agus é amuigh ó Cap Gris Nez.
D'éirigh leis áfach cladach Chalais a bhaint amach, tar éis 21 uair agus 45 nóiméad san fharraige.
Bás.
Ar an 24 Iúil 1883, rinne Webb iarracht snámh trasna na guairneáin in Abhainn Niagara ag bun Eas Niagara i gCeanada. Chuir sé an chéad chuid de slán. Ach níor tháinig sé aníos as an bpoll súraic i lár na habhann.
Naisc sheachtracha.
Webb, Matthew
Webb, Matthew


Mícheál Ó Duibhir.
Is iar-pheileadóir Gaelach agus iar-bhainisteoir as Contae Chiarraí é Mícheál Ó Duibhir (Béarla: "Mick O'Dwyer") a rugadh ar an 9 Meitheamh 1936 sa Choireán. Meastar go bhfuil sé ar duine de na peileadóirí agus bainisteoirí is fearr sa spórt riamh.
Eisean a bhí i bhfeighil fhoireann Chiarraí le linn ré órga na Ríochta idir na blianta 1975 agus 1989, tréimhse ina bhuadar ocht gcorn uile-Éireann agus dhá chorn déag Mumhan.


Johnny Rotten.
Amhránaí agus ceoltóir Sasanach is ea John Joseph Lydon (a rugadh ar an 31 Eanáir 1956) nó Johnny Rotten mar atá aithne is fearr air. Canann Lydon mar phríomhamhránaí sna rac-ghrúpaí Sex Pistols agus Public Image Ltd. Saolaíodh é i Londain, mac le h-athair as Tuaim i gContae na Gaillimhe agus máthair as Contae Chorcaí. Conaíonn sé inniu i Los Angeles, California.


Algaí.
Is plandaí simplí fótaisintéiseacha iad na hAlgaí, cuid díobh aoncheallach agus cinn eile ilcheallach.
Is plandaí uisce iad a bhformhór agus glaoitear feamainn ar na cinn is mó agus is coimpléasaí. Meastar iad i measc 'na bplandaí' mar gheall ar a gcumas fótaisintéiseach, agus 'simplí', toisc nach bhfuil orgáin leithleacha na bplandaí uaisle acu
(m.sh. duileoga, fréamhacha nó fíocháin soithíocha).
Is féidir iad a idirdhealú ó protozoa, mar nach bhfuil an cumas fótaisintéiseach ag na protozoa.
Tá go leor díobh photoautotrophic, cé go mbíonn grúpaí acu mixotrophic, ag fáil fuinnimh ní amháin ó a gcumas fótaisintéiseach, ach freisin ó iontógáil nó comhshamhlú carbóin orgánaigh trí osmotrophy, myzotrophy, nó phagotrophy.


Piaras Béaslaí.
Scríbhneoir Gaeilge, trodaí saoirse d'Éirinn agus saighdiúir ab ea Percy Frederick Beazley, nó Piaras Béaslaí. Rugadh i Learpholl é ar an 10ú Márta 1881, agus fuair sé bás ar an 22ú Meitheamh 1965 i mBaile Átha Cliath. Scríobh sé drámaí agus dánta, ach is é an saothar litríochta is tábhachtaí dár tháinig óna pheann ná an t-úrscéal fáthchiallach "Astronár".
A Chéad Óige.
Éireannaigh ab ea a thuismitheoirí, Nannie Hickey (Áine Ní Ící) agus Patrick Langford Beazley. Ní raibh focal Gaeilge i bpluc ceachtar acu, ach mar sin féin, bhí suim acu i gcás na hÉireann. Fuair Piaras óg féith na scríbhneoireachta ó thaobh na dtaobhann freisin, nó scríobh Nannie a lán dánta agus scéalta tírghráthúla faoi Éirinn agus faoi laochra na hÉireann nuair a bhí sí óg, agus chaith Patrick Langford Beazley na blianta fada ina eagarthóir ar nuachtán na gCaitliceach i Learpholl.
Fuair Piaras óg an chéad bhunscolaíocht i Wallasey i Learpholl, ach ansin, cuireadh ag foghlaim é i gColáiste San Proinsias Xavier. Scoil Chaitliceach do chlann na meánaicme Éireannaí i Learpholl a bhí ann agus í á reáchtáil ag na hÍosánaigh. D'éirigh le Piaras go maith ar scoil, ó bhí sé tar éis tús a chuid Laidine, Fraincise agus Gréigise a fhoghlaim óna athair cheana féin, nuair a tháinig sé go dtí an coláiste. Fear mór léitheoireachta ab ea a athair, agus ba mhinic a léadh sé os ard scéalta as na leabhair do Phiaras agus dá dheartháireacha. Faoi thionchar na léitheoireachta seo, chuir Piaras óg suim san amharclannaíocht agus sa drámaíocht. Ina bhuachaill óg dó, bhí sé ag scríobh drámaí beaga cheana féin.
An Gaeilgeoir Óg.
Ní raibh ann ach déagóir óg nuair a thosaigh sé ag foghlaim na Gaeilge as a stuaim féin. Bhí sé i dtuilleamaí na n-irisí is na dtéacsleabhar lena chuid Gaeilge a fhoghlaim, nó cé gur thosaigh Conradh na Gaeilge ag soláthar ceachtanna i Learpholl féin i ndeireadh na naoú haoise déag, níor cheadaigh a chúthaileacht don ógánach freastal orthu ar dtús.
Is deacair a rá cathain a chuaigh Piaras an chéad uair go hÉirinn, ach is ansin is túisce a casadh cainteoirí líofa Gaeilge air, nó ní raibh baint ar bith aige le saol na Gaeilge i Learpholl. Sin mar a thugann sé féin le fios ina chuid cuimhní cinn, ar a laghad. Ón taobh eile de, áfach, cúis náire ab ea é do Phiaras riamh i measc na náisiúnaithe Éireannacha gur Sasanach a bhí ann, is é sin, gur rugadh is gur tógadh i Sasana é, agus ina fhear fásta dó, bhí sé ag iarraidh a áitiú ar na daoine gurb in Éirinn a saolaíodh é. Mar sin, is féidir gurb i Learpholl a casadh an chéad chainteoir dúchais air, cé gurbh fhearr leis a shíleadh gurb in Éirinn a tharla sé.
Ón taobh eile de, tá a fhios againn go raibh lucht gaoil aige i gCiarraí, agus uncail leis ina shagart paróiste sa Ghaeltacht. Ar cuairt ansin dó, tháinig an-fheabhas ar a chuid Gaeilge, agus é ag bailiú is ag breacadh síos sleachta béaloidis ó sheanchaithe an cheantair leis an teanga a fhoghlaim ní b'fhearr fós. I bhfad ní ba déanaí, d'fhoilsigh sé na sleachta seo in irisí Gaeilge.
An tÁbhar Iriseora.
Nuair a chríochnaigh sé an scoil, bhí a chuid tuairiscí thar barr ar fad, ach ina dhiaidh sin féin níor thogair sé ardoideachas a tharraingt air. B'fhearr leis a chuid a shaothrú ar iriseoireacht, cosúil lena athair féin. Thairis sin, theastaigh uaidh rud éigin fónta a dhéanamh ar mhaithe leis an nGaeilge agus cúis na teanga a chur chun cinn.
D'fhoilsigh Béaslaí an chéad chupla mionsaothar sa bhliain 1899, nuair a ghlac irisleabhar Éireannach i Londain, "New Ireland", le dán scigiúil agus le gearrscéal beag uaidh.
Sa bhliain 1900, d'éirigh le Piaras an chéad jab ceart iriseoireachta a fháil. Fuair sé post sóisearach ag an "Wallasey News and Wirral General Advertiser" i Learpholl. Ní raibh i gceist ach leathsheachtanán áitiúil an Pháirtí Liobrálaigh, ach mar sin féin, tús a bhí ann. Faoin am seo, thosaigh gníomhaíocht Phiarais sna cumainn Éireannacha i Learpholl. Bhí sé tar éis cuairt a thabhairt ar Oireachtas na Gaeilge i mBaile Átha Cliath agus alt ardmholtach a fhoilsiú faoi ar an "Catholic Times" cheana féin, sula ndeachaigh sé i gcraobh áitiúil Chonradh na Gaeilge. D'iompaigh sé amach nach raibh mórán Gaeilge ag aon duine de na Conraitheoirí áitiúla, agus ar an toirt rinneadh múinteoir Gaeilge de Phiaras féin. Ar dtús, d'fhéadfá a rá gur bhain obair an Chonartha mealladh as, ach i rith an ama, chabhraigh an Conradh leis teacht i dteagmháil le cainteoirí dúchais agus tuilleadh a fhoghlaim uathusan. Casadh a lán cainteoirí ó Ghaeltacht Mhaigh Eo air, agus d'éirigh sé eolach ar a gcanúint siúd.
I dtús báire, bhí Piaras ina bhall de Chraobh Learphoill den Conradh. Bhí cainteoirí dúchais sa dá chraobh eile sa chathair, ach ní bhfuair sé aithne cheart orthu ach sa bhliain 1902, nuair a chuaigh sé i gCraobh Bootle.
Bhí sé ina bhall ghníomhach den "Celtic Literary Society" chomh maith, agus é an-díograiseach ag glacadh páirte in imeachtaí an dá chumann. Ba mhaith leis siamsaíocht agus amharclannaíocht freisin, agus ba mhinic é i bpáirt an tsiamsóra ag cur na ndaoine eile ag gáire lena chuid geáitsí. Bhíodh sé ag aithris filíocht Ghaeilge ag ócáidí an CLG. Tríd is tríd, bhí sé ag éirí ina fhear tábhachach i measc Ghaeil óga Learphoill.
Chaith sé seal beag ag obair ina fho-eagarthóir don "Liverpool Daily Post", ach d'éirigh sé as go sciobtha. Bhí sé ar bís aistriú go hÉirinn, nó mhothaigh sé gurb ansin a bhí a chinniúint, agus é chomh sáite i saol na gcumann Gaelach is a bhí. Ní raibh obair ar fáil dó in Éirinn, ach ó bhí athrú áite de chineál éigin de dhíth air, chuaigh sé ag lorg oibre in áiteanna eile i Sasana.
Fuair sé post ag an "Rochester & Chatham Journal" i Kent. Ní raibh ann ach liarlóg áitiúil nuachtáin a raibh dearcadh Coimeádach aici. Bhí an tuarastal go dona, agus ní raibh an obair ag taithneamh le Piaras ach an oiread. Sa deireadh thiar, d'imigh Piaras ón nuachtán in éineacht le duine eile de na heagarthóirí, Breatnach dar shloinne Bennet. Fuair Bennet post sa phríomhchathair agus mheall sé Piaras go Londain chomh maith. I Londain, thosaigh sé ag freastal ar imeachtaí na craoibhe áitiúla de Chonradh na Gaeilge, agus fuair sé go leor cairde nua, gan trácht a dhéanamh ar na seanchairde agus an lucht gaoil a casadh air ag ócáidí an Chonartha. I measc an lucht aitheantais seo, bhí Liam P. Ó Riain, Fionán Mac Coluim, Mícheál Breatnach, agus go leor eile. Ní ba deireanaí. d'admhaigh Piaras go raibh sé ag adhradh Fhionáin Mhic Coluim mar a bheadh laoch ann. Casadh Pádraic Ó Conaire féin air i measc lucht Gaeilge Londan.
Ar dtús, níor éirigh leis post a fháil i Londain. Chaith sé saoire na Nollag sa bhaile i dteach a thuismitheoirí, ach ina dhiaidh sin, d'fhill sé go dtí an phríomhchathair. Sa deireadh, áfach, b'éigean dó a admháil nach raibh an iriseoireacht ag éirí leis i ndeisceart Shasana, agus tháinig sé ar ais go Learpholl.
An Conraitheoir.
Chuaigh sé le hobair Chonradh na Gaeilge ansin arís. Anois, d'athraigh sé craobh, nó chuaigh sé i gcraobh Bootle. Lucht oibre ba mhó a bhí sa chraobh sin, agus cuid mhór acu ina gcainteoirí dúchais ón nGaeltacht.
I mBealtaine 1902, tháinig an chéad sliocht béaloidis i gcló ar an gClaidheamh Solais a bhí bailithe ag Piaras sa Ghaeltacht. Ba é seo tosach a chuid scríbhneoireachta as Gaeilge. San am céanna, bhí sé gnóthach i gConradh na Gaeilge, agus sna blianta 1903-1904, chaith sé seal ina chathaoirleach ar Choiste Ceannais an Chonartha i Learpholl. Nuair a bhí an t-údarás sin aige, bhí sé ábalta a lán imeachtaí cultúrtha Gaeilge a chóiriú agus a eagrú. Má stáitsigh an Conradh i Learpholl dráma Gaeilge, is follasach go raibh lámh ag Piaras san obair sin.
Bhí Fionán Mac Coluim, fear fuinnimh an Chonartha i Londain, á adhradh ag Piaras. Theastaigh uaidh an sracadh céanna a chur i gConradh Learphoill agus a bhí, dar leis, i gConradh Londan.
Faoin am seo, thosaigh sé ag cur suime sa náisiúnachas Éireannach. Chuaigh sé le lúthchleasaíocht sa CLG, nó bhí sé barúlach gur chóir dó, mar Ghael, é féin a ullmhú i gcomhair troda ar son shaoirse na hÉireann. A bhuí leis an stádas a bhí aige sa Chonradh, bhí cairde Éireannacha aige anois, ach san am céanna, ba chúis náire dó nach raibh nósanna na hÉireann aige, agus sórt míchompoird air uaireanta i gcuideachta na nÉireannach. Mar sin, d'fhéadfá a rá go raibh sé ag iarraidh athsheilbh a fháil ar an Éireannachas ba dual dó ó thaobh na dtaobhann, agus gur cuid den athghabháil seo ab ea an taitneamh a thug sé don Ghaeilge agus an tsuim a chuir sé sa náisiúnachas.
Nuair a bhí Piaras sáite i gcúrsaí an Chonartha, d'éirigh sé mór le bean a bhí cúig bliana ní ba sine ná eisean, Delia Hurley, nó Brighid Ní Mhuirthile, mar a thugadh Piaras uirthi ina chuid scríbhinní príobháideacha. Ba ise a chéad searc, ach níor bhláthaigh an grá riamh thar ghnáthchairdeas. Bhí a lán rudaí eile seachas an grá ag déanamh scime dó agus á choinneáil corraithe corrthónach san am seo. Ó thaobh amháin de, theastaigh uaidh cabhrú le forbairt an Chonartha i Learpholl, ach ón taobh eile, bhí mífhoighne air a aghaidh a thabhairt ar Éirinn. Ní raibh a fhios aige, áfach, conas a shaothródh sé a chuid thall ansin - cén tslí bheatha a bheadh aige. Bhí sé ag smaoineamh ar thimireacht a dhéanamh don Chonradh, - sin nó dul ag múineadh scoile.
Chaith sé trí seachtaine i mBaile Átha Cliath i Lúnasa 1904, agus é ag freastal ar imeachtaí Oireachtas na Gaeilge ansin. Ní dhearna an turas seo ach méadú ar a mhífhoighne, agus chaith sé na míonna ina dhiaidh sin ag cur is ag cúiteamh leis féin, arbh é seo an t-am ceart le dul go hÉirinn.
Go hÉirinn.
Nuair a tháinig an tEarrach, shocraigh sé suas a intinn. D'aistrigh sé ó Learpholl go Baile Átha Cliath i mBealtaine 1905. Ba ansin a ghlac sé an t-ainm nua air féin - "Pierce" Beazley in áit Percy sa Bhéarla. Thóg sé roinnt ama air an fhoirm cheart Gaeilge a roghnú - Piaras Béaslaigh, Béaslaoi nó Béaslaí. Tháinig an t-aistriú go hÉirinn aniar aduaidh ar a thuismitheoirí agus ar a chuid cairde i gConradh na Gaeilge, agus iad á aireachtáil uathu go mór mór. Bhí a thuismitheoirí ag cur postorduithe chuige fad is nach raibh jab aige, ach san am céanna, bhí a athair sásta admháil nach mbeadh mórán dul chun cinn i ndán dó dá bhfanfadh sé i Learpholl. Sna litreacha a bhí sé a fháil óna athair san am seo, is féidir a aithint go raibh seisean agus a mhuintir á chronú go mór, ach ba léir fosta gur cúis bhróid agus sástachta ab ea é don athair gur fear fearúil neamhspleách a bhí i bPiaras anois.
Ó bhí ról lárnach aige i gConradh na Gaeilge i Learpholl, ba mhór an buille dá chuid cairde fosta an dóigh ar sheangaigh sé leis as an áit. Fuair sé litreacha uathu inar léirigh siad go raibh siad buartha faoi thodhchaí an Chonartha sa chathair ina uireasa, agus cuid acu ag tabhairt le fios nach mbeadh Gaeilge ar bith acu murach an díograis a léirigh Piaras féin don teanga. Is soiléir gur duine d'fhir mhóra an Chonartha a bhí ann go dtí sin, cé nach raibh ann ach ógfhear.
Is dócha go raibh cumha éigin air féin i ndiaidh a shaoil thall, go háirithe go gairid i ndiaidh dó teacht go hÉirinn, ó nach raibh post ná gléas beo aige. Tháinig athrú air sin de réir a chéile, áfach, nó is amhlaidh go raibh obair ar fáil d'ógiriseoir i mBaile Átha Cliath, agus an borradh a bhí díreach ag teacht ar ghnó na nuachtánaíochta sa chathair. Lean sé leis ag cur ábhair chuig na nuachtáin, agus níor thóg sé mórán ama air cuid de na hailt seo a fheiceáil i bprionta. Bhí an "Weekly Freeman" sásta a chuid alt agus aistí a fhoilsiú go tráthrialta, ach go háirithe.
Craobh an Chéitinnigh.
Nuair a bhí ioncam agus slí bheatha socair aige, chuaigh Piaras i gCraobh an Chéitinnigh de Chonradh na Gaeilge, i dtús na bliana 1906. Bhí clú na díograise ar an gCraobh seo, agus bhí cuid mhór de bhaill na craoibhe le páirt thábhachtach a dhéanamh i stair na hÉireann fós. Muimhnigh ab ea na baill, sin nó foghlaimeoirí a raibh luí ar leith acu le canúint na Mumhan. Le fírinne, bhí sé mar scéal magaidh ag lucht an Chonartha nár tháinig traein amháin ó Chorcaigh go Baile Átha Cliath nach raibh gníomhairí de chuid Chraobh an Chéitinnigh ag fanacht léi ar ardán an stáisiúin, agus iad meáite ar gach cainteoir dúchais a thuirlingeodh ón traein a earcú dá gcraobh. Ní raibh ann ach greann, ar ndóigh, ach is dócha go ndeachaigh Muimhneachas agus náisiúnachas na craoibhe go mór i gcion ar Phiaras, agus ó b'í Gaeilge Chiarraí an chanúint ba túisce a d'fhoghlaim sé féin, ba dual dó dul sa chraobh áirithe seo ó thaobh na teanga de freisin.
I gCraobh an Chéitinnigh, fuair Piaras Béaslaí aithne ar a lán de mhaithe is de mhóruaisle na gluaiseachta: Pádraig Ó Duinnín, fear an fhoclóra; Shán Ó Cuív, a cheap a litriú féin don Ghaeilge, nó an "Letiriú Shimplí" ("an litriú simplí"); "Tórna", nó Tadhg Ó Donnchadha; "Fiachra Éilgeach", nó Risteard Ó Foghludha; agus Máire Ní Chinnéide, a raibh sé daite di cuimhní cinn Pheig Sayers a chur in eagar. Casadh Cathal Brugha ar Phiaras roimhe sin féin.
Ábhar Scríbhneora.
Sa bhliain 1906, scríobh Piaras Béaslaí dráma Gaeilge le haghaidh chomórtas an Oireachtais. Dráma laochais a bhí ann, agus is é an teideal a bhí air ná "Cormac na Coille". Bhí an-dóchas ag Piaras as duais, ach ní raibh na moltóirí sásta leis an dráma. Bhí siad inbharúla go mbeadh an stíl ní b'oiriúnaí don ghearrscéal ná don dráma. Ón taobh eile de, rug sé an chraobh leis lena aiste léirmheastóireachta liteartha, nó bhí na moltóirí an-sásta leis. Le fírinne, ní raibh mórán feabhais ar an aiste, ach is dócha go raibh an Béaslaíoch ina cheannródaí mar léirmheastóir, agus gurbh é sin thar aon rud eile a thuill an duais dó.
Colúnaí Gaeilge.
Sa bhliain 1906, thosaigh Piaras Béaslaí ag scríobh colún Gaeilge ar an bh"Freeman's Journal". Go gairid ina dhiaidh sin, fuair sé, mar dhíograiseoir mór teanga agus amharclannaíochta, ábhar maith scríbhneoireachta nuair a bhris an chonspóid amach faoi dhráma John Millington Synge, "The Playboy of the Western World" ("Buachaill Báire an Domhain Thiar"). Bhí an Béaslaíoch orthu siúd a tharraing callán ar an amharclann lena mhíshástacht a chur in iúl, agus ghabh na péas é. Nuair a tugadh os comhair na cúirte é, rinne sé ócáid agóide den tseisiún, agus gearradh fíneáil dhá phunt de. Rinne an pionós seo mairtíreach agus laoch den Bhéaslaíoch i súile na nGaeilgeoirí.
Faoin am seo, thosaigh Bráithreachas na Poblachta ag iarraidh an Béaslaíoch a earcú. Ba é a chara Cathal Brugha a d'áitigh air dul sna Bráithre. In Áras na bhForaoiseoirí, 41 Cearnóg Parnell, a mhóidigh an Béaslaíoch mionnaí an Bhráithreachais.
Rud eile fós, toghadh ar Choiste Gnó Chonradh na Gaeilge é ar Ard-Fheis an Chonartha sa bhliain 1907. Tharraing sé súil na gConraitheoirí air féin ar bhealach eile fós, nuair a thug sé léacht do Chraobh an Chéitinnigh faoin teideal "Longar Langar na hÉireann". (Is éard atá i gceist le "longar langar" ná ceann de na teilgeanacha uamacha cainte sa Ghaeilge a chiallaíonn mí-ordú agus meascán mearaí.) Bhí an léacht seo dírithe ar smaointí praiticiúla a chur os comhair na gCéitinneach faoin dóigh cheart leis an nGaeilge a athbheochan. Mhol an Béaslaíoch Gaeilge a chur i ngnáthúsáid sna nuachtáin, sna siopaí agus sna gnóthaí. Ní raibh sé sásta le hobair na dtéarmadóirí, nó bhí sé barúlach go mbeadh sé ní ba tábhachtaí nuachtán Gaeilge a chur ar bun a mheallfadh léitheoirí i dtreo na teanga.
Chuir sé béim ar leith ar Ghaeilge agus ar thraidisiún na Gaeltachta mar chrann taca don chineál litríocht Gaeilge a bhí ag teastáil uaidh. "Ná glacaimis le scríbhneoir Gaeilge mura bhfuil tobar a fheasa ag brúchtaíl le fíoruisce na Gaeltachta". Mhol sé freisin go mbunófaí amharclann ar leith le haghaidh na ndrámaí Gaeilge. Tríd is tríd, theastaigh infreastruchtúr cultúrtha Gaeilge uaidh: nuachtáin, leabhair don ghnáthléitheoir, amharclann, agus araile. Is féidir a rá go raibh ciall instinneach aige d'fhírinní bunaidh na sochtheangeolaíochta, do riachtanaisí sochúla na Gaeilge agus a hathbheochana.
An Drámadóir.
Sa bhliain 1907, chuaigh "Cormac na Coille", an dráma nár ghnóthaigh an duais, chuaigh sé ar stáitse an chéad uair riamh. Ba í Craobh an Chéitinnigh a léirigh é. Fuair Piaras mianach an scéil ó "Philaster, or Love Lies a-Bleeding", seandráma Béarla a léiríodh an chéad uair timpeall na bliana 1600. Ghaelaigh sé an dráma seo ó thús deiridh, agus shocraigh sé na himeachtaí i saol na Gaeilge sa bhliain 1600. Rinne an Béaslaíoch a dhicheall le sochaí na sean-Ghael a athchruthú ar an stáitse, ach san am céanna, is féidir an locht a fháil ar an saothar go dtéann sé chun donais ag druidim chun deiridh dó, agus an méaldráma ag fáil an lámh in uachtar ar an dráma. Iarracht fhiúntach a bhí ann, ach mheath sí ar an scríbhneoir sa deireadh. Ina dhiaidh sin féin, bhí cuid mhaith buanna ag an saothar, agus is dócha go bhféadfadh amharclannaí sciliúil é a léiriú go maith tríd na codanna iomarcacha a ghearradh amach agus béim a chur ar shuáilcí an tsaothair.
Bhí Piaras ag déanamh dul chun cinn mar iriseoir san am seo freisin. Bhí sé ag scríobh an cholúin Ghaeilge don "Freeman", ar ndóigh, ach thairis sin, scríobhadh sé ailt don "Evening Telegraph", nuachtán den chineál éadrom a bhí á fhoilsiú ag an ngnólacht céanna. Bhí oifig chúng eagarthóireachta an "Telegraph" ina gclub ag iriseoirí na háite, rud ar thagair James Joyce féin ina úrscéal mór "Ulysses", agus rachadh sé rite le Piaras agus eagarthóirí eile an pháipéir obair fhónta a chur i gcrích san am agus na fámairí seo go léir ag déanamh séis a gcomhrá ina dtimpeall.
Maidir leis an gcolún Gaeilge, bhí sé an-ilghnéitheach ó thaobh an ábhair de. Is é an teideal a bhí air ná "I bhFochair na nGaedheal" (sa seanlitriú), is é sin, i bhfochair na nGael, in aice leis na Gaeil, i gcuideachta na nGael, in éineacht leis na Gaeil. Is léir go mbíodh Piaras ag tabhairt cur síos ar chúrsaí ghluaiseacht na Gaeilge, ar obair na dtimirí, ar Oireachtas na Gaeilge agus ar imeachtaí cultúrtha eile sa teanga. Thairis sin, áfach, bhí gach sórt eile ann, idir nuacht agus saothar cruthaitheach, gan dearmad a dhéanamh de na stumpaí béaloidis agus béal-litríochta ón nGaeltacht. Bhí stíl a scríbhneoireachta go mór faoi thionchar Ghaeilge na Mumhan agus scéalta laochais na seanchaithe, agus uaireanta, bhí lucht labhartha na gcanúintí eile míshásta leis an gcineál teanga a chleachtadh sé.
An Chéad Ghearrscéal.
"An seanollamh ionraic Gaelach" - is é sin, Dubhaltach féin - "ina shuí go stuama, mar ba dual dó, gan scéin ná scáth ina radharc, agus an phéist de mheisceoir Ghallda" - an fear a mharaigh é - "ar a aghaidh amach. D'aithin an Gall a raibh eatarthu agus d'éirigh friochadh fuatha agus mire ina chroí. Rug sé ar scian a bhí ar an mbord agus sháigh sé go feirc í i gcliabh an tseanchaí."
Is é sin, is laoch léannta gan cháim é an Gael, agus is caimiléir cam é an Gall, agus sin a bhfuil de: níl tucaidí intuigthe ag an nGall lena ndéanann sé, níl ann ach go bhfuil an fhios aige an Gael a bheith ina Ghael agus ina dhea-dhuine dá réir, agus é féin a bheith ina dhrochdhuine toisc gur Gall é, agus mar sin, maraíonn an Gall an Gael cionn is go bhfuil sé in éad leis.
D'fhoilsigh an Béaslaíoch scéal eile i dtús na bliana 1909, "Eachtra an Ghiolla Dhuibh". Bhí an scéal seo fréamhaithe go domhain in ithir na scéalaíochta traidisiúnta, agus na laigí ba dual di ag baint leis. Ní raibh Béaslaí dóchasach as an nGaeilge mar mheán scríbhneoireachta a bheadh oiriúnach do shaol na cathrach. Mar a dúirt sé féin, ní fhásfadh aon litríocht Gaeilge as clocha Bhaile Átha Cliath sula mbeadh an Ghaeilge ina gnáth-theanga ag muintir na cathrach. Cineál ancheist a bhí ann, nó cé nár chreid sé go ródhaingean i litríocht uirbeach Gaeilge mar fhéidearthacht, ní fhéadfadh sé fanacht ina thost mar scríbhneoir Gaeilge ach an oiread.
Bhí baint ag Béaslaí le Cumann na hÉigse freisin. Bhí an Cumann seo in ainm is a bheith ag athbheochan na gcúirteanna filíochta a bhí ann i ré na Gaeilge Clasaicí. Is fearr a rá, áfach, go raibh sé ag déanamh aithris ar Gorsedd na mBard sa Bhreatain Bheag.
An Fínín.
Mar a chonacthas, bhí Piaras ina bhall de Bhráithreachas na Poblachta. "Club Teeling" an t-ainm a bhí ar an gcraobh den Bhráithreachas a raibh Piaras páirteach ina gníomhaíocht. Faoin am seo, ní raibh mórán idir lámhaibh ag an mBráithreachas go fóill. Go bunúsach, chaithfeá dul ar chruinniú uair in aghaidh na míosa, agus ag an gcruinniú sin duit, d'íocfá scilling leis an gciste a bhí bunaithe ag an mBráithreachas chun airm thine a cheannach le haghaidh na réabhlóide a bhí le teacht an lá ab fhaide anonn.
Ní raibh an Bráithreachas ag ullmhú na ceannairce armtha go fóill, áfach. Sa bhliain 1908, bhí sé de dhánacht i bPiaras a rá i gceann dá chuid colún go mbainfeadh Éire amach a saoirse go fóill, i ndiúnas ar "ropairí nimhe" Shasana, cé nach raibh a fhios ag aon duine fós "cé acu le lámh láidir nó le gliceas" a thiocfadh an tsaoirse sin. Bhí níos mó béime ar an ngliceas san am, nó bhí an Bráithreachas ag díriú ar insíothlú na n-eagraíochtaí náisiúnaíocha cultúrtha, cosúil le Cumann Lúthchleas Gael agus Conradh na Gaeilge, le fir óga a earcú le hoiliúint chogaidh a thabhairt dóibh. Sna blianta seo, ní raibh mórán stádais ná céimíochta ag an mBéaslaíoch sa Bhráithreachas go fóill, agus dealraíonn sé nach raibh sé ina ghunnadóir mór ach oiread leis an gcuid eile acu. Bhí meas mór ag an gConradh agus ag lucht na Gaeilge ar Bhéaslaí mar óráidí líofa Gaeilge, agus má bhí, níor leasc le Piaras leas a bhaint as a scileanna óráidíochta le soiscéal an Bhráithreachais a chraobhscaoileadh.
Ceist na dTáillí.
Níorbh é sin an t-aon soiscéal a bhí aige do lucht an Chonartha, áfach. Nuair a chuaigh sé ar an gCoiste Gnó, d'éiligh sé go n-athrófaí béim chomórtas drámaíochta an Oireachtais ó na drámaí fada ar na drámaí aonghnímh. Maidir le ceist na dtáillí - is é sin, ceist na n-arduithe pá a bhí le híoc leis na múinteoirí a bheadh ag múineadh Gaeilge - bhí Béaslaí agus Craobh an Chéitinnigh go léir ar na "cancráin" (mar a thug Pádraic Mac Piarais orthu in alt ar an g"Claidheamh Soluis" i Márta 1908) a bhí ag tacú leis an bhfeachtas ar son na dtáillí. Bhí ceist na dtáillí ina hábhar conspóide sa Chonradh féin, ach san am céanna, bhí sí ag déanamh scime do Phiaras le fada an lá, nó bhí sé ag éileamh ina chuid colún le fada an lá go n-íocfaí tuilleadh pá le gach máistir is máistreás scoile a bheadh sásta Gaeilge a mhúineadh. Nuair nach raibh tromlach na gConraitheoirí sásta le scéim na dtáillí, agus polasaí eile á chur chun cinn acu le dátheangachas a chothú sa scolaíocht, d'éirigh Piaras as an gCoiste Gnó i ndeireadh na dála.
Mar iriseoir, bhí Piaras den tuairim gur chóir do lucht na ceirde aire a thabhairt dá leas agus cur le chéile ar a son féin. Nuair a bunaíodh Cumann Iriseoirí na hÉireann, nó "Cumann Lucht Irise" na hÉireann de réir na Gaeilge comhaimseartha, bhí Piaras páirteach in obair an Chumainn
Cumann Oisín agus an Litriú Simplí.
Cumann eile a bhí Piaras a bhunú ab ea Cumann Oisín, cumann a bhí dírithe ar litríocht na Gaeilge a chothú agus a fhorbairt. Tháinig an cumann seo chun saoil in Earrach na bliana 1910, agus i measc na mball, bhí daoine cosúil le Fiachra Éilgeach, Tórna, agus Máire Ní Chinnéide. Tugadh léachtaí Gaeilge ar litríocht na nGael agus ar litríocht an domhain, ó Chúirt an Mheán-Oíche go "Chanson de Roland". B'í an fhilíocht an chloch ba mhó ar phaidrín an Chumainn, áfach, go háirithe aistriúcháin Ghaeilge ar dhánta cáiliúla i dteangacha eile.
Faoin am seo, bhunaigh Shán Ó Cuív - Seán Ó Caoimh sa ghnáthlitriú - agus Osborn Ó hAimhirgín an Cumann um Litriú Simplí, nó an "Cuman um Letiriú Shimplí", mar a litrigh siad féin ainm an Chumainn. Bhí baint ag an mbeirt sin le Cumann Oisín freisin. Bhí an chuid ba mhó de ghluaiseacht na Gaeilge an-mhíshásta leis an Litriú Simplí. Go bunúsach, litriú a bhí ann a bhí bunaithe ar fhuaimniú Ghaeilge na Mumhan, agus é neamhspleách ar fad ar litriú traidisiúnta na Gaeilge. Ní raibh Béaslaí féin sásta leis an Litriú Simplí, nó thuig sé nach sásódh sé ach lucht labhartha Ghaeilge na Mumhan. Mar sin féin, cheadaigh sé don chumann cupla saothar leis féin a fhoilsiú sa litriú.
Bhí baint ag Béaslaí le coláiste na Mumhan freisin, i mBéal Átha an Ghaorthaidh. Sa bhliain 1910, thug sé sraith léachtaí ansin faoi nualitríocht na Gaeilge - is é sin, saothar Sheathrúin Chéitinn agus gach dár tháinig ina dhiaidh. Rud nua ar fad a bhí i gceist leis na léachtaí seo, agus tharraing siad súil na nuachtán féin. Bhí Domhnall Ó Corcora ag freastal ar na léachtaí seo, agus é ina mhac léinn san am. Ba le linn na léachtaí seo a chuir Ó Corcora an oiread suime i bhfilíocht Ghaeilge na Mumhan is go scríobhfadh sé a leabhar cáiliúil Béarla faoi fhilíocht na Gaeilge, "The Hidden Ireland", an lá ab fhaide anonn.
Ní raibh fad saoil i ndán do Chumann Oisín. Bhí an iomarca dual ar choigeal na mball taobh amuigh den Chumann, agus níor éirigh leo tuilleadh a earcú. Mar sin, tháinig deireadh le gníomhaíocht an Chumainn tar éis Earrach na bliana 1911.
Múscailt na Collaíochta.
Sa bhliain 1911, nuair a bhí sé ag druidim isteach le haois a dheich mbliana fichead, thug Piaras nóisean do chailín óg darbh ainm Maud Clancy. Bhí lúb bheag gaoil ag Piaras le Maud, agus mar sin, is dócha gur ghlac sé leis ó thús nach raibh rath ar bith i ndán d'aon fhíorchumann grá idir an dís acu. Agus an méid sin ráite, bhí sé féin barúlach nár dhúisigh aon bhean eile an tsuim i ngrá collaí aige roimh Maud. Mar sin féin, ní dhearna sé riamh ach amhráin Ghaeilge a mhúineadh don ghirseach.
Maidir leis na cúrsaí polaitíochta, réabhlóideachais agus poblachtánachais, bhí borradh díreach ag teacht fúthu faoin am seo, agus ar ndóigh, bhí an tríú Bille um Rialtas Dúchais na hÉireann díreach ag dul faoi bhráid na Parlaiminte i Westminster. San am céanna, áfach, bhí Piaras ar duine de na fir óga a bhí ag cur sracadh nua i mBráithreachas na Poblachta. Nuair a tháinig Óglaigh Uladh, nó an chéad ionchollú den UVF, ar an bhfód i measc Phrotastúnaigh an Tuaiscirt, thosaigh an Bráithreachas ag druileáil in araicis an lae a chaithfidís buille a bhualadh ar a son. Bhí Piaras ag freastal ar na seisiúin dhruileála seo ag 41 Cearnóg Parnell.
Faoi thionchar an atmaisféir sa Bhráithreachas, thosaigh sé ag scríobh an t-aon úrscéal amháin a d'fhoilsigh sé, "Astronár". Téama tábhachtach sa leabhar is ea an troid a chuireann pobal faoi chois ar son a shaoirse, cé go bhfuil an scéal coimhthithe d'aon turas ó shaol na hÉireann, nó tá na himeachtaí suite i dtír shamhailteach in Oirthear na hEorpa, "Amora", agus í faoi chois ag muintir "Kratónia". Is é Astronár ainm an phríomhlaoich freisin, agus ainmneacha Gréigise nó bréag-Ghréigise ar na carachtair ar fad. Is dócha gurb as Béarla a scríobh sé an chéad dréacht agus gur chuir sé Gaeilge air ina dhiaidh sin.
Beirt na Bodhaire Bréige.
Bhí sé ag plé le hamharclannaíocht freisin, nó léirigh sé agus a chompántas aisteoirí dráma le Sceilg (Seán Ua Ceallaigh), "Cú Roí", a bhain amach duais an Oireachtais sa bhliain 1911. Chuaigh an dráma ar an stáitse ar Oireachtas na chéad bhliana eile. Ba mhinic a thráchtadh Béaslaí ar na cúrsaí drámaíochta agus ar thábhacht na drámaíochta d'athbheochan na teanga ina cholúin Ghaeilge. Thuig go leor eile i gCraobh an Chéitinnigh go raibh siamsaíocht phoiblí sa teanga de dhíth le súil agus gnaoi an phobail a tharraingt uirthi, agus iad ag léiriú drámaí ar an Oireachtas ón mbliain 1910 i leith. Sa bhliain 1913, léirigh Piaras dráma a d'aistrigh sé ón bhFraincis agus a d'athshuigh sé i saol na Gaeilge tríd na hainmneacha agus na tagairtí cultúrtha a athrú. Is é an dráma a bhí i gceist ná an chóiméide éadrom "Les Deux Sourds" le Jules Moinaux ón naoú haois déag, agus ba é an teideal a thug an Béaslaíoch air ná "Beirt na Bodhaire Bréige".
Óglaigh na hÉireann.
Dealraíonn sé gur sheachain Piaras Béaslaí agus a chuid cairde Gaelacha mórán ladair a chur i gcúrsaí polaitíochta le linn an Fhrithdhúnta Mhóir. Bhí a n-aird ar an Náisiúnachas agus ar an bPoblachtánachas. Tháinig an chéad ionchollú d'Óglaigh Uladh ar an bhfód i measc Phrotastúnaigh an Tuaiscirt faoin am seo. Cé gur tháinig an Rialtas Dúchais ar leabhar na reacht, bhí na luaidreáin ag imeacht ar fud na hÉireann nach mbeadh Arm na Breataine Móire sásta urchar ar bith a scaoileadh leis na hAontachtóirí, dá bhféachfaidís-san le feidhmiú an Achta um Rialtas Dúchais a chosc le lámh láidir. Ba é an t-aisfhreagra ba dual ná fórsa d'Óglaigh Chaitliceacha a bhunú. Ar ndóigh, bhí Piaras Béaslaí i láthair ag cruinniú bunaithe na nÓglach ar an 11ú Samhain 1913 i dTeach Ósta Wynn. B'é Béaslaí a cheap an t-ainm féin - Óglaigh na hÉireann.
Bhí an Béaslaíoch sna hÓglaigh ó thús báire, agus é ag druileáil go dúthrachtach. Fuair sé an-tacaíocht óna athair san obair seo, nó bhí an sean-Bhéaslaíoch thar a bheith bródúil as gaisce a mhic. San am céanna, bhí sé buartha brónach faoi Phiaras, nó thuig sé, ar ndóigh, an dainséar a bhí ag baint leis an tsaighdiúireacht. I litir a bhreac sé síos faoin am seo, thug sé rabhadh dá mhac go raibh na hairm thine thar a bheith contúirteach mar rudaí, agus gur chóir do Phiaras bheith cúramach thar an riachtanas agus é ag úthairt le gléasra an bháis.
Ina Shaoririseoir Arís.
Cé go raibh Piaras ag dul le saighdiúireacht, ní dhearna sé dearmad de chúrsaí na hamharclainne ach an oiread. Sa bhliain 1914, chuaigh "Fear an Scéilín Grinn", dráma leis an mBéaslaíoch a bhí bunaithe ar mhóitíf de chuid an bhéaloidis, chuaigh an dráma seo ar an stáitse an chéad uair riamh, agus léiríodh "Beirt na Bodhaire Bréige" in athuair faoi dheireadh Mhí Eanáir den bhliain chéanna. Ón taobh eile de, áfach, bhí sé de mhí-ádh ar Phiaras gur chaill sé a jab mar cholúnaí Gaeilge. Níltear cinnte cén fáth ar chinn lucht foilsitheoireachta an "Freeman" ar Bhéaslaí a bhriseadh as a phost. Tá dhá mhíniú ann: ní raibh eacnamaíocht an chomhlachta foilsitheoireachta sách maith le híoc as na colúin Ghaeilge, sin nó bhí na foilsitheoirí buartha faoin mbaint ródhlúth a bhí ag Piaras Béaslaí leis na hÓglaigh. Níl ceachtar den dá mhíniú seo róshásúil, áfach, nó de réir na fianaise atá ann bhí an gnó ag éirí go maith leis na foilsitheoirí, agus an brabús ag tonnadh isteach go talcánta tréan. Maidir leis na cúrsaí polaitíochta, is é an laige a bhaineann leis an dara míniú ná nach raibh seasamh glactha ag an bh"Freeman" in aghaidh na nÓglach san am.
Cibé scéal é, ba ar an 6 Márta 1914 a foilsíodh an colún deireanach ó pheann Phiarais Béaslaí ar an bh"Freeman". Chuaigh an Ghaeilge i ndísc sna nuachtáin ar fad i rith na bliana céanna. Nó nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, bhí spás ag teastáil le haghaidh na scéalta cogaidh, agus ba iad na colúin Ghaeilge ba túisce a d'imigh.
Chaithfeadh Béaslaí a chuid a shaothrú ar shaoririseoireacht arís. San am céanna, bhí dráma nua á chleachtadh ag a chuid aisteoirí, cóiméide dar teideal "Cluiche Cártaí", a bhí bunaithe ar dhráma Béarla ón ochtú haois déag. Is féidir an leagan Gaeilge den dráma - "Three Weeks after Marriage" le hArthur Murphy an buntéacs - a cháineadh, toisc gur bhain an Béaslaíoch an aoir agus an chriticeoireacht shóisialta den scéal, agus é ag cur na spéise ba mhó i scéal grá na lánúine óige. Ní thig linn a rá, áfach, nach mbeadh tuiscint dá chuid féin ag Béaslaí ar cheist na drámaíochta Gaeilge, agus cúiseanna aige leis an éadromú a rinne sé ar an dráma.
Nuair a bhí Bealtaine na bliana 1914 ag druidim chun deireanais, thug Béaslaí léacht Béarla ar chúrsaí amharclannaíochta na Gaeilge, agus é ag trácht go cuimsitheach ar an dearcadh a bhí aige féin ar cheisteanna na drámaíochta. Bhí sé míshásta leis an mí-eagar a bhí ar shaol na hamharclannaíochta Gaeilge. Ní fhéadfá "gluaiseacht" drámaíochta a thabhairt ar an lucht amharclannaíochta a bhí ann, ó bhí gach baicle bheag bhídeach ag tochras ar a ceirtlín féin. San am céanna, bhí Béaslaí den diantuairim go raibh an-phoitéinseal in amharclannaíocht na Gaeilge d'obair athbheochana na teanga ar acht is go bhfréamhódh traidisiún na haisteoireachta sa Ghaeltacht. Ní raibh sé ag dréim le hamharclannaíocht ardealaíonta, ach le siamsaíocht éadrom a d'fhéadfadh na sluaite móra a mhealladh i dtreo na teanga.
Na Réamannaigh ag Glacadh Seilbhe ar na hÓglaigh.
San am céanna, d'fhéach John Redmond, cathaoirleach Pháirtí Pairliminteach na hÉireann, le smacht a fháil ar Óglaigh na hÉireann. Ar chúla téarmaí, chuaigh Redmond i dteagmháil le hEoin Mac Néill, arbh é cathaoirleach na nÓglach é. Fear scolártha a bhí ann nach raibh mórán den mhíleatachas ag roinnt leis, agus is dealraitheach gur chuir lucht an Bhráithreachais i gcathaoir na heagraíochta é le plán mín a chur ar na hÓglaigh i súile an tsaoil mhóir. Nuair a thosaigh Mac Néill polasaithe na nÓglach a shocrú beag beann ar an mBráithreachas, tháinig sé aniar aduaidh ar dhaoine cosúil le Piaras Béaslaí féin. Ba é deireadh an scéil gur thoiligh tromlach na nÓglach na Réamannaigh a ligean isteach san eagraíocht. Bhí Béaslaí orthu siúf nach raibh sásta leis an gcinneadh seo. Bhain sé stangadh agus mealladh as go raibh Óglaigh shinseartha cosúil le Bulmer Hobson - fear a raibh an-mheas ag Béaslaí air - go raibh fir den chineál sin fonnmhar chun comhoibriú le John Redmond ar a choinníollacha siúd. D'eisigh Béaslaí agus lucht a chomhthuairime, fiú, ráiteas agóide, agus iad ag cáineadh an dóigh ar ghlac na Réamannaigh seilbh ar na hÓglaigh. Ina measc siúd a shaighneáil an ráiteas seo, bhí Pádraig Mac Piarais, chomh maith le Con Colbert, Éamonn Ceannt, agus Seán Mac Diarmada.
Ina dhiaidh sin, thosaigh na Réamannaigh ag tonnadh isteach sna hÓglaigh. Bhí lucht an Bhráithreachais, cosúil le Béaslaí, míshásta leis an bhforbairt seo, nó má bhí smacht réasúnta acu ar na hÓglaigh roimhe sin, níor fágadh ach complachtaí scaipthe scartha acu anois, ceann anseo agus ceann eile ansiúd.
Ag Amharclannaíocht ar fud na Mumhan.
Ní dhearna Béaslaí dearmad de chúrsaí na hamharclannaíochta Gaeilge ach an oiread. Le scíth a fháil ó chúrsaí na príomhchathrach, chuaigh sé go Corcaigh le haghaidh camchuairt amharclannaíochta. Ar an 18ú lá de Mhí Iúil, 1914, chuaigh compántas aisteoireachta Phiarais ar stáitse i Halla an Athar Maitiú le "Beirt na Bodhaire Bréige" agus le "Cluiche Cártaí" a dhéanamh. Níor éirigh leis na drámaí ach dornán beag daoine a mhealladh i gCathair Chorcaí féin, ach nuair a d'fhág siad an chathair, fuair siad na sluaite ag fáiltiú rompu sna bailte beaga, cosúil le Maigh Chromtha, Béal Átha an Ghaorthaidh agus Inse Geimhleach. Bhí Piaras Béaslaí agus na haisteoirí breá sásta leis an dóigh a ndeachaigh an amharclannaíocht i bhfeidhm ar chainteoirí dúchais na Mumhan, agus an port le cloisteáil go raibh ní ba mhó tairbhe ina gcuid oibre don teanga sa Ghaeltacht ná in aon iarracht eile dá ndearna na Gaeilgeoirí ó Bhaile Átha Cliath sa taobh seo den tír.
Ina Sháirsint Druileála sa Mhumhain.
Ó bhí a jab mar nuachtánaí caillte aige, ní raibh cúis ar bith ag Piaras filleadh go róluath go dtí an phríomhchathair i ndiaidh an chamruathair aisteoireachta. D'iarr Traolach Mac Suibhne air
"díorma fíor-Ghaelach d'Óglaigh a bhunú is a dhruileáil sa Mhumhain". Fadhb a bhí ann dar le cuid mhaith daoine sa Chonradh go raibh na hÓglaigh ag bréagadh na bhfear óg go léir chucu féin, ionas nár fágadh d'uain ag aon duine acu an teanga a fhoghlaim ná a chur chun cinn. Bhí Shán Ó Cuív, mar shampla, buartha faoin dóigh a rachadh fairsingiú an Náisiúnachais agus an Óglachais faoin tuath i bhfeidhm ar an teanga: an mbeadh teacht ar dhruileálaithe a bheadh idir ábalta agus shásta Óglaigh a oiliúint trí mheán na Gaeilge? Thug Traolach Mac Suibhne agus Piaras Béaslaí an imní a bhí ar Shán Ó Cuív, agus chaith Béaslaí deireadh an tsamhraidh ag druileáil na bhfear i mBéal Átha an Ghaorthaidh.
Scoilt na nÓglach.
Go gairid ina dhiaidh, chuaigh scoilt ar na hÓglaigh. San am seo, bhí Piaras Béaslaí ina chinsire ar sheachtanán na nÓglach, "The Irish Volunteer". Ag cruinniú choiste na nÓglach i Mí Mheán Fómhair 1914, lochtaigh lucht leanúna John Redmond an seachtanán toisc nach raibh sé ag tacú leis an mBreatain Mhór sa chogadh a bhí díreach tar éis pléascadh amach. Bhí an scoilt idir na Réamannaigh agus na frith-Réamannaigh chomh fíochmhar is go raibh ceannairí na nÓglach ag beartú gunnaí ar a chéile.
An chuid ba mhó de na hÓglaigh, chuaigh siad le Redmond, agus tugadh na h"Óglaigh Náisiúnta" orthu siúd. Bhí Piaras Béaslaí ar duine acu siúd nár thaobhaigh le Redmond, agus ghreamaigh an seanainm - Óglaigh na hÉireann - díobhsan.
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, shíl muintir na Ríochta Aontaithe, nó an chuid ba mhó acu, nach mairfeadh sé i bhfad. Cuid mhór de na hÉireannaigh féin thug siad creidiúint don phort a bhí á chanadh ag na Sasanaigh go raibh siad ag cur catha ar son na náisiún beag go ginearálta agus ar son na Beilge ach go háirithe. Bhí an Bheilg sealbhaithe ag na Gearmánaigh i dtús an chogaidh, toisc gur cuid dá bplean slógtha ab ea an Bheilg a úsáid mar dhroichead le hionsaí a bhagairt ar an bhFrainc. Tír Chaitliceach amach is amach ab ea an Bheilg, rud ar bhain na Sasanaigh an-leas as ina gcuid bolscaireachta agus iad ag áitiú ar na hÉireannaigh tacaíocht a thabhairt don chogaíocht.
Thuig Béaslaí go bhféadfadh Conradh na Gaeilge scoilt faoi cheist an chogaidh cosúil leis na hÓglaigh. Nuair a tháinig an Coiste Gnó le chéile an chéad uair eile i dtús Mhí Mheán Fómhair, mhol sé an polasaí go seachnófaí an cogadh mar ábhar cainte agus nach léireodh aon duine tuairim ar leith i dtaobh an chogaidh ag imeachtaí an Chonartha.
Duais Drámaíochta Arís!
Bronnadh duais drámaíochta an Oireachtais ar Phiaras Béaslaí sa bhliain 1914. "An Scaothaire" ba teideal don dráma a thuill dó í. Ní raibh compántas aisteoirí an Oireachtas ábalta an dráma a léiriú ansin, áfach.
Bhí baint ag an mBéaslaíoch leis an nuachtán úd "Éire-Ireland" a raibh Art Ó Gríofa ina Eagarthóir air. Go bunúsach, preasorgán bolscaireachta de chuid Bhráithreachas na Poblachta a bhí ann. Ní raibh mórán teacht aniar sa nuachtán, nó choisc na húdaráis é i dtús Mhí na Nollag. Nuair a mhair sé, áfach, cuireadh Piaras Béaslaí go Learpholl ar lorg tacaíochta ón bpobal Gaelach sa chathair.
An tÉirí Amach á Ullmhú.
I Mí Mheán Fómhair, bunaíodh Coiste Míleata do Bhráithreachas na Poblachta. Bhí sé de chúram ar an gCoiste seo ceannairc armtha a ullmhú in éadan an Rialtais. Ba iad Pádraic Mac Piarais, Éamonn Ceannt, Seosamh Pluincéad agus Seán Mac Diarmada baill an Choiste seo. Thosaigh siad ag pleanáil cathanna sráide agus ag cur eagair chirt ar na hÓglaigh le haghaidh an lae mhóir. De thoradh na hoibre seo, ceapadh Béaslaí ina Leas-Cheannasaí ar Chéad Chathlán na nÓglach. Bhí an Cathlán seo leis an gceantar i lár na cathrach timpeall ar Shráid na hEaglaise a chosaint le linn an éirí amach a bhí na Bráithre a phleanáil. Mar sin, ba mhinic a chuaigh Piaras Béaslaí ag spaisteoireacht sa chuid sin de Bhaile Átha Cliath i ndiaidh an cheapacháin, lena chinntiú go mbeadh na háiteanna go maith ar eolas aige. Chaith sé ráithe freisin ina bhall de Chlub Raidhfilí Thuaisceart Bhaile Átha Cliath ag cleachtadh aimsitheoireachta.
De réir mar a bhí pleanáil na ceannairce míleata ag dul chun cinn, bhí Béaslaí ag éirí ní ba chaidreamhaí leis an bPiarsach. Ní raibh an bheirt fhear seo rómhór le chéile roimhe sin, ó bhí siad in adharca a chéile faoi pholasaithe athbheochana teanga an Chonartha go minic. Ní raibh an Piarsach ina bhall de Chraobh an Chéitinnigh ach an oiread, agus bhí sé de nós ag lucht na Craoibhe a shíleadh gurbh é an Piarsach thar aon duine eile a d'ionchollaigh an cineál dearctha a bhí siad féin ag iarraidh a chloí sa Chonradh. Chuaigh an Piarsach i mBráithreachas na Poblachta i bhfad i ndiaidh Bhéaslaí, agus ina chuid cuimhní cinn, thug Béaslaí le fios nach raibh an Piarsach thar moladh beirte mar cheannaire comhcheilge. Cé go raibh na spiairí Gallda - na bleachtairí polaitiúla a dtugtaí na "G-men" orthu as Béarla - á leanúint timpeall na cathrach, agus daoine acu chomh míchúramach is go bhféadfá iad a fheiceáil is a aithint an áit a raibh siad ag teacht sna sálaí agat, dúirt an Piarsach leis an mBéaslaíoch nach n-aithneodh sé na fir seo ar aon nós. Bhí Piaras Béaslaí féin ábalta sonrú a chur sna bleachtairí, an chuid ab fheiceálaí acu ar a laghad, agus tháinig sé aniar aduaidh ar fad air nach mbeadh súile an Phiarsaigh chomh cleachta céanna.
I Mí Feabhra 1915, gaireadh Leas-Cheannfort ar an gCéad Chathlán den Bhéaslaíoch. Thosaigh sé ag caitheamh sainéide an oifigigh, agus is ar éigean a chuirfeadh sé de í ar aon nós, ar a laghad sna míonna roimh Éirí Amach na Cásca.
"An Scaothaire" ar Stáitse.
In Earrach na bliana 1915, d'éirigh le Béaslaí a dhráma nua, "An Scaothaire", a stáitsiú. Cosúil leis na drámaí a tháinig óna pheann roimhe sin, leagan Gaelaithe de bhunsaothar i dteanga eile a bhí ann. Go bunúsach, fuair Piaras mianach an scéil as "The Liar" le Samuel Foote. Dráma ón ochtú haois déag a bhí ann. Maidir le Foote féin, bhunaigh seisean a shaothar ar dhráma Fraincise, "Le Menteur" le Pierre Corneille. Níorbh é Corneille féin a cheap cnámha an scéil ach an oiread - bhailigh sé iad as "La Verdad Sospechosa" ("An Fhírinne in Amhras") leis an Spáinneach Juan Ruiz Alarcón y Mendoza. Bhain an Béaslaíoch an chuid ba mhó den aoir den dráma nuair a chuir sé in oiriúint don chultúr Ghaelach é, ach mar sin féin, tharraing an chóiméide seo an-lucht féachana nuair a léiríodh í.
Sealbhú an Chonartha.
Sa bhliain 1915, bhí sé ina chúis mhór díospóireachta ag na Conraitheoirí, ar chóir Cóiriú an Chonartha - is é sin, bunreacht Chonradh na Gaeilge - a athrú nó a athleasú, agus, go háirithe, ar chóir don Chonradh seasamh a ghlacadh i bhfách le neamhspleáchas na hÉireann ar leibhéal an bhunreachta. Go bunúsach, bhí Dubhghlas de hÍde agus lucht a leanúna ag iarraidh an Conradh a choinneáil slán ó pholaitíocht, agus lucht an Bhráithreachais meáite ar a gcuma féin a chur ar an eagraíocht go léir.
Bhí Béaslaí orthu siúd a bhí ag féachaint le heagraíocht náisiúnaíoch a dhéanamh den Chonradh, ar ndóigh. B'é an port a bhí acu ná gur chóir na seanfhondúirí seanbhunaithe nach raibh an sracadh ceart iontu a chaitheamh i dtruflais na staire agus daoine nua beoga bríomhara a chur ina n-áit. Na hathruithe a bhí á moladh do struchtúr stiúrtha an Chonartha, bhí blas polaitiúil orthu go leor, agus iad á bplé i gcomhthéacs an chatha a bhí an "eite chlé" (na Bráithre) agus an "eite dheas" (lucht na neamhpholaitiúlachta) a chur ar a chéile faoin gcumhacht sa Chonradh. Mar shampla, nuair a bhí sé faoi chaibidil coistí contaetha a chur ar bun mar dhlúthchuid d'eagraíocht an Chonartha, d'fhéadfá a shíleadh gur leasú daonlathach a bheadh ann a thabharfadh tuilleadh cead cainte do mhuintir na hÉireann go léir i gcúrsaí an Chonartha, in áit an chuid ba mhó den chumhacht a chomhchruinniú i lámha Ghaeilgeoirí na príomhchathrach. Ní mar sin a chonaic Piaras Béaslaí an scéal, áfach. Cháin sé an smaoineamh seo, ó shíl sé go mbeadh lucht na "heite deise" ag iarraidh daoine coimeádacha ón tuath a tharraingt isteach le pleananna na mBráithre a chur ar neamhní.
Sa samhradh, ba nós le Béaslaí dul ag tabhairt léachtaí i gColáiste na Mumhan. Sa bhliain 1915, áfach, ní raibh fáilte chomh croíúil céanna roimhe ansin agus a shíl sé, nó bhí deacrachtaí aige le lucht an choláiste féin, agus ba dóigh le sáirsint áitiúil Chonstáblacht Ríoga na hÉireann gur ábhar sceimhlitheora a bhí ann, mar Phiaras. Le fírinne, bhí cúis mhaith ag an gConstáblacht bheith drochamhrasach ina thaobh, tar éis an seal a chaith sé ag druileáil na nÓglach i mBéal Átha an Ghaorthaidh roimhe sin.
I ndiaidh na léachtaí a thabhairt uaidh chuaigh Béaslaí go Dún Dealgan, áit a raibh Ard-Fheis á ceiliúradh ag Conradh na Gaeilge. Ag an Ard-Fheis áirithe seo i ndeireadh Mhí Iúil den bhliain 1915, shealbhaigh na Bráithre agus an "eite chlé" an Conradh go hiomlán, agus d'éirigh Dubhghlas de hÍde as an Uachtaránacht. Bhí Béaslaí orthu siúd a bhí ag áitiú ar de hÍde dul ar athrú comhairle, ach ní raibh gar ann.
Bhí Béaslaí i láthair ar Reilig Ghlas Naíon nuair a thug Pádraic Mac Piarais a óráid chlúiteach in ómós do Dhiarmuid Ó Donnabháin Rosa ("na hamadáin, na hamadáin, na hamadáin, d'fhág siad ár gcuid Fíníní marbha againn, agus a fhad is a bheidh na huaigheanna seo ann, ní féidir an tsíocháin a choinneáil in Éirinn in uireasa na saoirse"). Ní raibh Béaslaí ródhíograiseach faoin óráid, áfach, nó b'éigean dó an t-am ar fad a chaitheamh ina sheasamh ar garda in ónóir don fhear mharbh, agus claíomh mór trom á bheartú aige.
Fear na Milliún Punt.
Nuair a bhí an bhliain 1915 ag druidim chun deireanais, tháinig dráma nua ó pheann Bhéaslaí, "Fear na Milliún Punt". Coiméide earráidí a bhí ann agus í suite sa timpeallacht a raibh an-aithne ag an scríbhneoir uirthi, mar atá, Inse Geimhleach sa Mhumhain. Is é is spreagadh don spraoi ná go bhfuil sé tuigthe ag na carachtair go bhfuil milliúnaí ó na Stáit Aontaithe ar cuairt san áit. Ar ndóigh, tá gach duine ag iarraidh fáil amach cé hé an milliúnaí, agus an féidir slám airgid a mhealladh uaidh ar dhóigh éigin.
Bhí sé ag déanamh scime do Phiaras Béaslaí i gcónaí nach raibh na hÓglaigh ag dul chun leasa don Ghaeilge. Theastaigh uaidh athbheochan na teanga a dhéanamh feiceálach trí shuaitheantas Gaeilgeoireachta a chaitheamh. Rud a bhí ann ar baineadh triail as roimhe sin. An Réalt Eolais a bhí ar an gcéad iarracht den chineál seo, ach is tapaidh a chuaigh an réalta sin as úsáid. Bhí scéimeanna réigiúnacha nó áitiúla den chineál chéanna ann, áfach. I dTír Chonaill, bhí an Dochtúir Pádraig Ó Dónaill, Easpag Ráth Bhoth, tar éis cumann dá chuid féin, Clann Eithne, a bhunú leis an nGaeilge a choinneáil beo breabhsánta sa deoise. Bhí baill na heagraíochta seo ag caitheamh suaitheantais dá gcuid, Bonn Chlann Eithne, ach ó bhí blas na biogóideachta agus an fhrith-Phrotastúnachais oscailte ar an gcumann, ní raibh caidreamh maith ag a bhallra leis an gConradh. Modh oibre eile a rith le Béaslaí ná cineál cumann ridireachta nó máisiúnachais a bhunú a thabharfadh móid rúnda gan ach Gaeilge a labhairt le haon duine a raibh an teanga aige. Baineadh triail as an smaoineamh seo freisin sular tháinig sé ag an mBéaslaíoch, nó bhí a leithéid d'eagraíocht ann agus Craobh Rua na Gaeilge. Eagraíocht Ultach a bhí ann fosta. Chuir an Chraobh Rua gothaí rúndachta agus diamhrachta uirthi féin mar chineál cleas síceolaíoch, leis an teanga a dhéanamh ní ba tarraingtí agus ní ba mheallacaí.
Bhí Béaslaí ag iarraidh cumann ar leith nó gluaiseacht ar leith a bhunú do na cainteoirí gníomhacha Gaeilge. Arís, tháinig chun solais go raibh ciall phraiticiúil ag Béaslaí do cheisteanna móra na sochtheangeolaíochta. Is dócha go raibh sé tuigthe aige nach de cheal cainteoirí dúchais go príomha a chuaigh an Ghaeilge in éag i ndiaidh an Drochshaoil, ach in uireasa na struchtúr sóisialta a choinneodh na cainteoirí le chéile ag labhairt na Gaeilge. Anois, bhí sé ag féachaint le struchtúir den chineál sin a chur ar bun sa phríomhchathair, le go bhféadfadh na daoine a saol go léir a chaitheamh trí mheán na teanga ansin féin.
San am seo, bhí Béaslaí ag timireacht don Bhráithreachas freisin. Chaith sé cúpla seal i Learpholl i dtús na bliana 1916 ag iarraidh raidhfilí a cheannach thar cionn Chomhairle Mhíleata an Bhráithreachais. Bhí an tÉirí Amach á ullmhú.
Ar an 4ú lá de Mhí Feabhra, bhí Béaslaí orthu siúd a chuir bun le heagraíocht nua Gaeilge, "An Fáinne". Eagraíocht faoi mhóid a bhí ann, agus chaithfeadh na baill mionna a thabhairt nach labhróidís ach Gaeilge le chéile. Go teoiriciúil, bhí an Fáinne beag beann ar an gConradh, ach is follasach go raibh sé go mór i dtuilleamaí an Chonartha le haghaidh baill agus áiseanna. An Fáinne a shamhlaítear leis an nGaeilge agus le Conradh na Gaeilge inniu, ba é suaitheantas na heagraíochta áirithe seo é i dtús báire. Ba é Béaslaí féin a ceapadh mar Uachtarán don eagraíocht. Baill eile ab ea Liam Ó Rinn, Peadar Toner Mac Fhionnlaoich ("Cú Uladh"), Tadhg Ó Scanaill, agus Liam Ó Briain.
Éirí Amach na Cásca.
Nuair a tháinig Domhnach na Cásca, fuair Béaslaí ordú teacht go Halla na Saoirse le páirt a ghlacadh i gcruinniú na Comhairle Míleata. Cé nach raibh sé ina bhall den Chomhairle, bhí cead isteach ansin aige. Fuair sé le héisteacht go raibh an tÉirí Amach curtha ar ceal go ceann tamaill, ach gur chóir dó fanacht le tuilleadh orduithe in éineacht le hoifigigh eile an Chéad Chathlán. Chaith sé an chuid eile den lá i gcuideachta Mhíchíl Uí Choileáin agus Dhiarmada Uí Eigeartaigh, ach nuair a d'fhill sé ar Áras na gCéitinneach le teacht na hoíche, fuair sé an t-ordú ó Éamonn Ó Dálaigh go raibh an t-éirí amach le tosú ar an lá arna mhárach.
Is beag is féidir a rá faoina ndearna Béaslaí i rith an Éirí Amach, dar le Pádraigh Ó Siadhail. Go bunúsach, chaith sé an chuid ba mhó den am ar diúité timpeall Shráid na hEaglaise agus sna Ceithre Cúirteanna, ach ní luaitear i gcuimhní cinn na nÓglach é ach ar éigean. Níor thrácht sé féin mórán ar imeachtaí coincréiteacha an Éirí Amach, cé gur mhaígh sé go ginearálta gur fhág an eachtra an-lorg air.
Cime mar Chách.
I ndiaidh an Éirí Amach, cibé scéal é, fuair sé é féin i mbraighdeanas cosúil leis na hÓglaigh eile a ghlac páirt sna himeachtaí (agus cuid mhaith acu, cosúil le hEoin Mac Néill, nár ghlac). Bhí Béaslaí ar duine acu siúd a bailíodh go dtí an Rotunda i dtús báire agus a seoladh go Beairic Richmond in iarthuaisceart na cathrach ina dhiaidh sin. (Inniu, tá Scoil Mhíchíl - scoil de chuid na mBráithre Críostaí - san áit, in Inse Cóir.) Casadh cairde ar Bhéaslaí ansin, ní nárbh ionadh, daoine cosúil le Liam Ó Briain, a chaill a Fháinne i rith na n-imeachtaí. Bhain sé mealladh as an mbeirt fhear an beagán Gaeilge a bhí á labhairt ag na hÓglaigh le linn an Éirí Amach. B'é an chuma a bhí ar an scéal ná gur chuir na Gaeilgeoirí ba líofa agus ba dílse féin an teanga uathu agus sceitimíní an chogaidh orthu.
Ar an gcéad lá de Mhí Bealtaine, tháinig na bleachtairí polaitiúla, na "G-men", go dtí an Bheairic leis na "boic mhóra" a phiocadh leo as measc na gcimí, agus Piaras Béaslaí ar duine acu siúd. Tugadh os comhair na cúirte míleata é, agus ansin, d'fhan sé lena bhreithiúnas i bPríosún Chill Mhaighneann. Nuair a bhí ceannairí an Éirí Amach á gcur chun báis i gclós an phríosúin, chuala Béaslaí a bhreith féin - trí bliana i ndaorbhroid. Bhí Béaslaí meáite ar bhás an mhairtírigh a fháil ar son na páirte a bhí aige sa cheannairc, ach nuair a chuala sé go raibh sé le seal chomh fada sin a chur de i gcarcair Ghallda, tháinig an-dúlagar intinne air. Bhí súil aige le píonós trom ó thús, toisc gur Sasanach ó Learphall a bhí ann go bunúsach, agus é ag déanamh go mbeadh meas an tréatúra ag na breithiúna air.
Bhí a fhios ag athair Phiarais go raibh a mhac i dtóin phríosúin, agus é buartha brónach faoi, ach staon sé ó chuairt a thabhairt air i bPortland. Is amhlaidh nár cheadaigh údaráis an phríosúin do na cimí ach aon litir amháin a sheoladh is a fháil in aghaidh na ráithe, agus chaillfeadh an príosúnach an ceart seo féin dá mbeadh cuairteoirí aige. B'fhearr le hathair Phiarais cead scríofa na litreach a fhágáil ag an bhfear óg i ndiaidh an iomláin.
Bhí an comhphobal idirnáisiúnta - na Stáit Aontaithe ach go háirithe - ag cur brú ar an Ríocht Aontaithe scaoileadh saor leis na cimí polaitiúla. Baineadh cuid mhór den diansmacht de Phiaras Béaslaí agus a leithéidí dá thoradh sin, agus haistríodh an Béaslaíoch go príosún Lewes in aice le Brighton i Sussex. Anois, áfach, ní raibh coiscthe orthu labhairt le chéile. Is iomaí boc mór de chuid na gluaiseachta náisiúnta a casadh ar Phiaras sa phríosún seo, cosúil le hÉamon de Valera, Eoin Mac Néill, agus Annraoi Ó Beoláin. Bhí an Ghaeilge agus teangacha eile á dteagasc agus á bhfoghlaim. Bhí cead ag na cimí freisin peann a chur ar pár, agus ní raibh aon mhoill acu leas a bhaint as an gceart seo.
I Mí an Mheithimh, 1917, thug rialtas Shasana maithiúnas ginearálta do phríosúnaigh na Cásca. Ar an 19 Meitheamh, tháinig Piaras agus na cimí eile go Baile Átha Cliath, agus fáilte na laochra rompu ansin.
I ndiaidh an Bhraighdeanais.
Sna blianta i ndiaidh an Éirí Amach agus an bhraighdeanais, bhí an chéad chumann grá agus craicinn riamh ag Piaras Béaslaí. Eibhlín Ní Shúilleabháin a bhí ar an mbean, agus í ag obair ina máistreás scoile i gCiarraí. Casadh Eibhlín ar Phiaras i gColáiste na Mumhan, agus an bheirt acu ag bualadh le chéile ó am go ham ag imeachtaí Gaelacha. Ní bhídís in aice a chéile ach go hannamh, áfach, agus sa deireadh, d'éirigh siad as, ó bhí deartháir ag Eibhlín ina shaighdiúir dubh. Thairis sin, bhí meabhairghalar ar dhuine de ghaolta Eibhlín, rud a raibh an-náire agus an-stiogma ag baint leis san am. Is é an tagairt a rinne Piaras d'Eibhlín i bhfad ina dhiaidh sin gurbh ise an chéad chailín riamh a "mheall" é chun an "gníomh drúise" a dhéanamh.
Le teacht an Fhómhair, thosaigh Piaras ag obair ina eagarthóir don "Chlaidheamh Soluis", iris Chonradh na Gaeilge. San am céanna, bhí sé le feiceáil go minic in Óstán Vaughan, áit a dtagadh gníomhaithe tábhachtacha na gluaiseachta náisiúnta cosúil le Mícheál Ó Coileáin féin. Bhí an t-óstán suite chois Chearnóg Rutland (inniu, Cearnóg Parnell), agus b'ansin a bhí ceanncheathrú Chraobh an Cheitinnigh fosta.
Bás a Dhearthár agus Bás Thomáis Ághas.
D'imigh Piaras faoi dheifir ó Shasana le freastal ar shochraid Thomáis Ághas freisin. Ócáid mhór taispeántais a bhí ann, nuair a tháinig na hÓglaigh le chéile an chéad uair ó laethanta an Éirí Amach agus iad ag máirseáil faoi éide mhíleata.
Fáinne an Lae.
Thosaigh sé ag cur a chuma féin ar an g"Claidheamh Soluis" anois. Thug sé ainm nua ar an iris, mar atá, "Fáinne an Lae", agus chuir sé tuilleadh leathanach léi. Bhí sé meáite freisin ar an mBéarla a íosmhéidiú agus an chuid ba mhó den pháipéar a fhágáil faoin ábhar Gaeilge. Ní dhearna sé dearmad de chúrsaí amharclannaíochta ach an oiread. Nuair a fuair sé litir ó Mhícheál Mac Liammóir a dúirt go rachadh sé go mór chun sochair don teanga dá stáitseodh an Amharclann Náisiúnta i mBaile Átha Cliath dráma Gaeilge uair amháin in aghaidh na míosa, bhreabhsaigh an Béaslaíoch suas, agus é den tuairim nach raibh moladh Mhic Liammóir ag dul sách fada ar aon nós. D'éiligh sé féin go mbunófaí amharclann ar leith le haghaidh na drámaíochta Gaeilge.
An Coinscríobh Conspóideach.
San am seo, ní raibh na daoine ábalta mórán aird a thabhairt ar chúrsaí na hamharclannaíochta Gaeilge ar aon nós, corrach is uile mar a bhí saol polaitiúil na tíre - rud a ghoill ar an mBéaslaíoch, agus é ag tathant ar a chuid léitheoirí suim a chur i gcúrsaí cultúir fiú nuair a bhí an troid pholaitiúil ar son shaoirse na hÉireann ag dul i ngéire. Bhí an tír an-bhuartha faoin gcoinscríobh san am, rud nach raibh ann, dar leis na náisiúnaithe Gaelacha, ach preasáil.
Bhí úsáid an Fháinne ag dul chun leitheadúlachta in Éirinn san am, nó ghlac Coiste Gnó Chonradh na Gaeilge an cinneadh i Mí Dheireadh Fómhair 1917 go gcaithfeadh timirí an Chonartha an Fáinne a chur chun cinn anois mar chuid dá ngnáthchúraimí. Bhí Piaras Béaslaí féin ag éirí buartha faoi thodhchaí an Fháinne, áfach. Is é an tuiscint a bhí aige féin ar an bhFáinne ná go raibh sé dírithe ar chleachtadh na Gaeilge labhartha a bhuanú. Chaithfeadh sé dul le gnáthlabhairt na teanga, dar leis an mBéaslaíoch. Is é an chiall a bhain Gaeilgeoirí áirithe as an suaitheantas seo, áfach, ná gur sórt siombail stádais a bhí ann. Dá mbeadh an Fáinne ort, bheadh an "chéim" bainte amach agat, agus ansin, ní chaithfeá tuilleadh a dhéanamh leis an teanga a choinneáil i mbéal na ndaoine.
Príosúnacht Nua.
Chuaigh lucht na gluaiseachta náisiúnta le chéile chun cur in aghaidh an choinscríofa, ach nuair a thosaigh siad ag déanamh agóide, ní raibh cúl ar an Rialtas iad a chaitheamh i dtóin phríosúin. Ar an 10ú lá de Mhí Aibreáin 1918 cimíodh Piaras Béaslaí. Daoradh chun ceithre mhí príosúnachta é, agus tugadh go Muinseo é leis an bpionós a chur isteach. Níor caitheadh go rógharbh leis, áfach. Thagadh Risteard Ó Foghludha ar cuairt chuige go minic, ó bhí sé ag cur Fháinne an Lae in eagar thar cionn Bhéaslaí. Gnáthchuairteoir eile a bhí in Annraoi Ó Beoláin, a thugadh toitíní agus páipéar scríbhneoireachta leis.
Chaith an Béaslaíoch cuid mhaith den tréimhse príosúnachta seo ag scríbhneoireacht. Scríobh sé dánta, aiste critice liteartha - aiste a bhí ceaptha ina intinn aige i bhfad roimhe seo, agus a bhreac sé síos anois, ó bhí an uain aige - agus gearrscéal amháin, "An Firín Beag Adhmaid". Chuaigh an t-ábhar seo i gcló i bh"Fáinne an Lae", cuid mhór de díreach mar a tháinig sé óna pheann, agus é sa phríosún i gcónaí.
Ar an 10 Bealtaine 1918, tugadh an Béaslaíoch go malairt príosúin - ó Mhuinseo go Bóthar na Croimghlinne i mBéal Feirste. Bhí Muinseo ag teastáil le haghaidh tuilleadh cimí Éireannacha. Bhí an Rialtas ag iarraidh an lámh láidir a imirt ar na náisiúnaithe Éireannacha, nó bhí an cogadh ag dul i ngéire san am seo, rud a d'fhág a shliocht ar pholasaí Éireannach an rialtais Ghallda. Bhí an Marascal Ludendorff díreach ag féachaint leis an deis dheireanach a thapú chun an cogadh a bhuachan, rud a d'fhág an-imní ar na Sasanaigh agus an chuma ag teacht ar an scéal go bhféadfaidís féin é a chailleadh fós. Mar sin, d'éirigh siad ní ba déine i leith na nÉireannach.
Scaoilte Saor Arís.
Ligeadh an Béaslaíoch amach ar bannaí ar an 18 Bealtaine 1918, agus thaistil sé faoi éide an tsagairt go Cluain Tairbh. Ansin, chuaigh sé go hÓstán Vaughan i mBaile Átha Cliath, áit ar chuala sé ó Mhícheál Ó Coileáin go raibh sé beartaithe ag na húdaráis é a dhíbirt go Sasana i ndiaidh dó a théarma príosúnachta a chur de, beart nár éirigh leis na Sasanaigh anois.
Mar sin féin, chaith an Béaslaíoch an chéad tamall eile dá shaol ar a theitheadh ó na húdaráis. Bhíodh culaith mná air ar feadh tamaill leis na bleachtairí a chur ar strae. Bhí lóistín dá chuid féin aige sa phríomhchathair, ach thagadh sé go hÓstán Vaughan (ar a dtugadh sé "Tigh na mBeach" ina chuid scríbhinní féin, mar chód, ar eagla go bhfaigheadh na póilíní seilbh orthu) leis an gcorroíche a chodladh ansin.
I bhfad ina dhiaidh seo, mhaígh Piaras Béaslaí go raibh an-chaidreamh aige le Mícheál Ó Coileáin agus le hAnnraí Ó Beoláin san am seo. Dúirt sé gurbh é an leasainm a bhí ag an mBeolánach ar an triúr acu ná an Triúr Muscaedóirí. Is é tuairim Phádraig Uí Shiadhail, áfach, nach raibh Béaslaí chomh gar don bheirt eile acu agus a shíl sé, nó mar a thug sé le fios. Is amhlaidh gur scoláire, scríbhneoir agus Gaeilgeoir a bhí i mBéaslaí riamh, seachas fear oirbheartaíochta agus cogaíochta. Is dócha go raibh caidreamh aige leis an mBeolánach agus leis an gCoileánach san am, ach má bhí féin, bhí deisceabail eile ag an mbeirt sin, agus iad ní ba ghaire dóibh ná an Béaslaíoch - Gearóid Ó Súilleabháin agus Diarmaid Ó hÉigeartaigh, mar shampla.
An Fear Mór Ban.
Dealraíonn sé gur le cailíní éagsúla a chaitheadh Piaras Béaslaí a chuid laethanta san am sin, más fíor a bhfuil le léamh ina dhialann. Ar a laghad, luann sé a lán cailíní a raibh sé ag suirí leo. Is deacair a rá, an raibh caidreamh collaí aige leo, ach deir an dialann go raibh "Máire Ní Chl." "i mo sheomra istoíche" ar an 28 Bealtaine 1919, agus nuair a chuaigh sé ar chéilí taobh amuigh de Bhaile Átha Cliathi dtús Mheán Fómhair, bhí bean darbh ainm Cissie Nic Dhomhnaill ina chuideachta ansin, agus é "ag suirí le Cissie faoi scáth na gcrann"
Leanfar den Obair!
Ar an gcéad lá de Mheitheamh 1918 d'fhoilsigh an Béaslaíoch eagarfhocal ar "Fháinne an Lae" agus é ag éileamh go "leanfaí den obair" gan teip, cé go raibh a lán daoine mór le rá de chuid na gluaiseachta i dtóin phríosúin i gcónaí. San am chéanna dúirt sé go raibh fadhbanna eile ag luí ar an iris i mbreis ar phríosúnú na bhfeidhmeannach tábhachtach, is é sin, bhí an páipéar gann ar nós na dtráchtearraí eile, ó bhí an cogadh ag cur isteach ar an trádáil. Bhí na trioblóidí leis na húdaráis ag dul chun donais, áfach, agus is é an port a bhí á cheol ag an rialtas san am gur eagraíocht cheannairceach a bhí i gConradh na Gaeilge agus go raibh gluaiseacht na Gaeilge ag saighdeadh faoi sceimhlitheoirí. Mar sin bhí an chuma ag teacht ar an scéal nach bhféadfaí mórimeachtaí poiblí a chóiriú leis an nGaeilge a chur chun cinn - imeachtaí cosúil leis an Oireachtas - ó nach mbeadh na póilíní sásta ceadúnas a thabhairt do "chumann réabhlóideach" cosúil le Conradh na Gaeilge.
San am seo bhí Piaras Béaslaí i gcroílár shaol na Gaeilge ag ullmhú eagrán ar leith d´"Fháinne an Lae" le haghaidh an Oireachtais. Bhí sé ag déanamh a dhichill lena chinntiú nach rachadh obair chruthaitheach na scríbhneoirí Gaeilge in abar le linn an mhíshuaimhnis pholaitiúil sa tír, nó bhí sé barúlach gur chóir bullaitín liteartha ceithre leathanach a chur i gcló as Gaeilge uair in aghaidh na míosa, le go bhféadfadh pobal na Gaeilge cleachtadh ceart a fháil sa teanga. Chuir Piaras beart leis an mbriathar, nó san am seo bhí irisí na Gaeilge breac le hábhar a tháinig óna pheann-san.
An Scríbhneoir Aibí.
Faoin am seo chrom an Béaslaíoch ar scéalta a scríobh a bhí ní ba nua-aimseartha agus ní b'aibí ó thaobh na stíle agus an ábhair de ná a raibh cumtha aige roimhe seo de ghearrscéalta. Anois bhí sé ag ceapadh "fíorscéalta" mar a thug sé féin orthu, cé nach athinsint lom a bhí iontu ar imeachtaí a tharla. Is fearr a rá go raibh siad bunaithe ar mhóitifeanna a tháinig as saoltaithí an scríbhneora féin. Bhí tagairtí ann do shaol is do ghluaiseacht na Gaeilge agus d'eachtraí a d'éirigh don údar nuair a bhí sé ag troid ar son na saoirse. Scéalta ón tréimhse seo iad "Tír na nÓg i bPort Láirge", "Fleadh na Réaltann" ("Fleá na Réaltaí" de réir chaighdeán an lae inniu), "An Firín Beag Adhmaid" agus "An Loch Draíochta". Ón taobh eile de, níor cheadaigh fuadar na linne dó mórán drámaíochta a scríobh, rud a ghoill air is dócha. D'fhéach sé chuige, áfach, go mbeadh drámaíocht le feiceáil ar an Oireachtas, nó chuir sé gairm chruinnithe ar a raibh fágtha dá shean-chompántas aisteoireachta, agus chrom siad ar an dráma "An Dochtúir Bréige" a chleachtadh - aistriúchán a bhí ann ar "Le Médecin malgré lui" le Molière, an seanmháistir Francach, agus ba é Fionán Ó Loingsigh a chuir Gaeilge ar an mbuntéacs.
Bhí "Fáinne an Lae" ina ábhar plé ag Ard-Fheis Chonradh na Gaeilge sa bhliain sin. Bhíothas ag éileamh go n-éireofaí as foilsitheoireacht na hirise scun scan, nó bhí feidhmeannaigh áirithe de chuid an Chonartha míshásta le chomh tearc is a bhí na leathanaigh san iris - ba é an ganntanas páipéir ba chúis leis seo, áfach, agus ní ar an mBéaslaíoch a bhí an locht. Chuir Seán Ua Conchubhair, a bhí i mbun chúrsaí airgid "Fháinne an Lae", in iúl do lucht na hArd-Fheise nach raibh an iris ag cailleadh airgid a thuilleadh, agus mar sin, chuir sé ina dtost iad siúd ar mhaith leo "Fáinne an Lae" s chur ar ceal. Ní raibh Piaras Béaslaí féin láithreach ag an Ard-Fheis, nó b'eagal leis go gcuirfí ruaigeadh air as Éirinn dá dtiocfadh na péas air ar an traein.
"An tÓglach".
Agus é ar a sheachnadh ó lámh thapa na nGall bhí an-uaigneas ar Phiaras nuair a bhí a chuid cairde agus lucht aitheantais bailithe go Cill Airne. San am sin áfach, i Samhradh na bliana 1918, casadh Mícheál Ó Coileáin air agus tairiscint aige don Bhéaslaíoch: bhí iris nua le cur ar bun le haghaidh Óglaigh na hÉireann, agus theastaigh ón gCoileánach go rachadh Piaras i gceannas ar an iris sin, mar eagarthóir. Ghlac an Béaslaíoch leis an tairiscint seo go breá sásta, agus ar an 15ú Lúnasa 1918 tháinig an chéad eagrán den iris nua i gcló. "An tÓglach" a bhí uirthi.
Ní raibh mórán Gaeilge le feiceáil ar an "Óglach", áfach. Cé gur áitigh an Béaslaíoch ar na léitheoirí gach úsáid a bhaint as pé blúirín den teanga a bhí acu, ní fhoilseofaí ailt iomlána as Gaeilge ar an iris féin. Uaireanta bhí an cúpla focal ann ag saighdeadh chun troda nó ag cur misnigh ar na léitheoirí, ach sin a raibh ann i ndáiríribh.
Léigh freisin.
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras
Beaslai, Piaras


Robert Whittaker.
B'éiceolaí plandaí, Meiriceánach é Robert Harding Whittaker (27 Nollaig 1920 – 20 Deireadh Fómhair 1980), a bhí gníomhach ó na caogaidí go dtí na seachtóidí. Rugadh é in Wichita, Kansas, agus bhain sé B.A. amach in Washburn Municipal College (anois Ollscoil Washburn) i dTopeka, Kansas, agus, i ndiaidh seirbhís mhíleata, gnóthaigh sé Ph.D. ag Ollscoil Illinois. Bhí post teagaisc agus taighde aige in Washington State College, Hanford, Washington, i Hanford National Laboratories (obair cheannródaíochta aige ansin in úsáid rianairí radaighníomhacha i staidéar na n-éiceachóras), Brooklyn College, Ollscoil California-Irvine, agus sa deireadh, Ollscoil Cornell.
Ba é Whittaker a chéad mhol (sa bhliain 1969) an Córas Cúig Ríocht le haicmiú a dhéanamh ar neacha an Nadúir. An Tacsanomaíocht a thugtar ar an gcineál chórais seo. Seo a leanas na Cúig Ríocht a mhol sé: Animalia, Plantae, Fungi, Protista, agus Monera.
Naisc sheachtracha.
Whittaker, Robert
Whittaker, Robert


Ríocht (bitheolaíocht).
Sa tacsanomaíocht, aicmítear orgánaigh de réir a gcosúlachtaí. Is í an Ríocht (nó Regnum'") an rang tacsanomaíochta is airde (de réir staire), nó (sa Chóras Trí-fhearainn) an rang faoi bhun Fhearainn.
Tá an Ríocht roinnte i ngrúpaí níos lú, a ghlaoitear fílim ("phyla") orthu
(nó i gcomhthéacsanna áirithe Ranna). Faoi láthair, i dtéacsleabhair Mheiriceánacha, úsaidtear an 'Córas Sé Ríocht', mar a leanas: Animalia, Plantae, Fungi, Protoctista, Archaea, agus Eubacteria. Úsáideann Éire, an Ríocht Aontaithe agus an Astráil, srl. an 'Córas Cúig Ríocht'; (Animalia, Plantae, Fungi, Protista, agus Prokaryota nó Monera). Ba é an t-éiceolaí Robert Whittaker, a chum an córas seo, sa bhliain 1969.
Rinne Carolus Linnaeus (1707-17780), an luibheolaí Sualannach, a chum aicmiú na n-orgánach, idirdhealú idir dhá ríocht d'orgánaigh beo mar shampla, Animalia le ríocht na n-ainmhithe, agus Vegetabilia do ríocht na bplandaí. Roinn Linnaeus gach ríocht i ranganna, níos déanaí i bhFílim nó phyla i gcóir ainmhithe agus rannóga na bplándaí.
De réir a chéile, dealraíodh cé chomh tábhachtach is atá an t-idirdhealú prokaryote/eukaryote, agus chuir Stanier agus van Niel moltaí Edouard Chatton, chun cinn ins na seascaidí.
Cúig Ríocht.
D'aithin Robert Whittaker na Fungi (Fungais sa Ghaeilge) mar ríocht sa bhreis. Mar gheall ar sin, mhol sé, sa bhliain 1968, an córas cúig ríocht.
Bhí tóir ar an córas nua seo, ach go háirithe san Eoraip agus le mionleasú tá sé fós i réim i measc an lucht léinn, nó tá sé in úsáid mar bhunús le haghaidh na gcóras ilríocht.
bhí a Phlantae, den chuid is mó, ina uatrófaigh ilcheallacha,
a Animalia ina heitreatrófaigh ilcheallacha, agus a Fhungi ina
sapratrófaigh ilcheallacha. Na ríochtaí a bhí fágtha, Protista agus Monera, ba coilíneachtaí aoncheallacha agus coilíneachtaí simplícheallacha iad.
Sé Ríocht.
Timpeall na bliana 1980 chuireadh béim ar an fhíligineacht agus ar na ríochtaí a athsainmhíniú mar ghrúpaí
monaifíléiteacha, comhdhéanta de orgánaigh neasghaolmhara.


Charlton Heston.
B'aisteoir mór-cháile Meiriceánach é Charlton Heston (4 Deireadh Fómhair 1924 – 5 Aibreán 2008). Bhain a chuid aisteoireachta go mór le Ré Órga Hollywood. Bhuaigh sé gradam Acadaimh dá pháirt sa scannán "Ben-Hur".
Bhí Heston ina uachtarán ar an National Rifle Association i Meiriceá idir na blianta 1998 agus 2003.


Inis Uí Mhaolcluiche.
Oileán is ea Inis Uí Mhaolcluiche (Béarla: "Coney Island") atá suite i gCuan Shligigh timpeall 8 km (5 míle) ó bhaile Shligigh i gCúige Chonnacht na hÉireann. Tá pobal buan beag ar an oileán, chomh maith le teach tábhairne.


Mein Kampf.
a>. An chéad eagrán ón mbliain 1925
Leabhar is ea Mein Kampf (Gaeilge: "Mo Chath Féin") a scríobh nó a dheachtaigh Adolf Hitler, an deachtóir de bhunadh Ostarach a bhí ina cheannaire ar an nGearmáin le linn ré na Naitsithe sa tír sin. Is é is ábhar don leabhar ná dírbheathaisnéis agus smaointe polaitiúla an údair, nó an idé-eolaíocht Naitsíoch mar atá aithne uirthi inniu.
Foilsíodh an chéad imleabhar sa bhliain 1925 agus an dara ceann sa bhliain 1926. Is é is ábhar don chéad imleabhar ná saol Hitler féin, agus an dara himleabhar ag tabhairt cur síos ar an ngluaiseacht Naitsíoch. "Eine Abrechnung" ("Reicneáil" nó "Cuntas") is teideal don chéad imleabhar, agus "Die nationalsozialistische Bewegung" ("An Ghluaiseacht Shóisialach Náisiúnta") atá ar an dara ceann. Chuidigh Rudolf Hess le Hitler an leabhar a chríochnú, ach ní luaitear mar chomhúdar é in aon eagrán den leabhar. Bhreac Hess agus Emil Maurice an chéad imleabhar síos ó bhéal Hitler nuair a bhí sé i bpríosún, agus scríobh sé an dara ceann nuair a bhí cead a chos aige arís. Rinneadh ceartuithe agus athruithe beaga ar na heagráin nua ó sin i leith, de réir mar a theastódh ó Hitler. Dheachtaigh Hitler leabhar eile fós le cur síos ar a chuid tuairimí i leith an pholasaí eachtraigh, ach níor foilsíodh an ceann sin riamh i ré an Tríú "Reich". Maidir le "Mein Kampf", áfach, bhí an-ráchairt ar an gceann sin ó tháinig Hitler i gcumhacht sa Ghearmáin, agus ba nós cóip den leabhar a bhronnadh, abair, ar na lánúineacha nuaphósta.
Thiomnaigh Hitler an chéad imleabhar dóibh siúd a fuair bás le linn cheannairc Bheoirhalla na Saoránach ("Bürgerbräukeller") i München sa bhliain 1923, an iarracht réabhlóide ar gearradh téarma príosúin do Hitler mar gheall uirthi. I dtús an dara himleabhar, arís, mhol sé Dietrich Eckart, an foilsitheoir a thug a lán idéanna do Hitler agus a fuair bás cúpla bliain sular chríochnaigh Hitler an leabhar. Bhí urraim mhór ag Hitler d'Eckart agus é buíoch beannachtach as ar fhoghlaim sé ón bhfear seo.
Achoimre.
Leagan Fraincise den leabhar ón mbliain 1934, a haistríodh is a foilsíodh gan chead Hitler


Na Cluichí Gaelacha.
Tugtar cluichí Gaelacha ar na cluichí dúchasacha a imrítear in Éirinn - peil Ghaelach na bhFear, peil Ghaelach na mBan, iomáint, camógaíocht, cluiche corr agus liathróid láimhe. Bhí na sean-spóirt Éireannacha ag imeacht i léig de réir a chéile agus an 19ú haois ag druidim chun deiridh, ach tugadh borradh an-mhór dóibh nuair a thosaigh an tAthbheochan Gaelach, agus le bunú an Chumainn Lúthchleas Gael sa bhliain 1884 ach go háirithe.
Is iad na cluichí seo cluichí traidisiúnta náisiúnta na hÉireann. Réachtalaíonn Cumann Lúthchleas Gael iad (tá cumann speisialta ag peil na mban). Tá ceanncheathrú CLG i bPáirc an Chrócaigh, Baile Átha Cliath.
Stair.
Tá stair an-fhada ag cluichí Gaelacha, go mór mhór ag iománaíocht, cluiche a bhí ar siúl ag na Ceiltigh. Sa naoú haois déag, áfach, thosaigh laghdú ag teacht ar na cluichí seo. Fear é Micheal Cusack a bhí tugtha don Ghaeilge agus bhí an-imní air freisin faoin laghdú. Shocaigh sé aghaidh a thabhairt ar an gceist agus na cluichí a thabhairt chun fóirfe arís. Chas sé le roinnt daoine eile a bhí chomh díograiseach céanna leis féin. Is de bharr an fheachtais seo a bunaíodh Cumann Lúthchleas Gael ar an gcéad lá de mhí na Samhna 1884 i dTiobraid Árann.
Inniu.
Murach bunú an chumainn agus iarrachtaí an uasail Cusack, is cinnte beagnach nach mbeadh na cluichí Gaelacha againn inniu. Thug an Cumann deis do dhaoine a bheith páirteach sna cluichí, chuidigh sé leis an mbród agus a bhféinmheas mar phobal Éireannach. Tá fréamhacha an chumainn fite fuaite sa bpobal ag léibhéil éagsúla, sa pharóiste, sa chontae, go réigiúnach agus go náisiúnta. Tá an eagraíocht ar cheann de na cinn is mó ar domhan. Tá 3,000 cumann nó níos mó acu agus is mór an líon a thagann faoi thionchar an chumainn sa gcóras oideachais ach go háirithe. Fiú, tá cluichí Gaelacha le fáil ar fud an domhain. Imrítear craobh ceannais na gcluichí i bPáirc an Chrócaigh Bhaile Átha Cliath.
Peil.
"Féach Peil Ghaelach"
An cluiche Gaelach is mó a imrítear ná peil. Imríonn dhá fhoireann i gcluiche. Bíonn 15 imreoir ag gach foireann. Déanann na h-imreoirí iarracht cúilín nó cúl a fháil (is fiú cúl amháin 3 chúilín). Tá sé beagán cosúil le sacar agus le cispheil.
Iomáint/camógaíocht.
"Féach Iomáint agus Camógaíocht"
Imríonn fir iománaíocht, agus imríonn mná camógaíocht. Bíonn na cluichí an-chosúil le chéile. Tá cuid mhaith de na rialacha cosúil le peil, ach bíonn camán ag gach imreoir.
Liathróid láimhe.
"Féach Liathróid láimhe"
Imríonn beirt daoine an cluiche seo in aghaidh a chéile ar phinniúr nó ar chúirt le balla.
Cluiche corr.
"Féach Cluiche corr"
Tá cluiche corr cosúil le daorchluiche, agus imrítear le bata agus sliotar é.
Cluichí Gaelacha, Na


Hayley Dee Westenra.
Is soprán Nua-Shéalannach í Hayley Dee Westenra. Rugadh í ar an 10 Aibreán 1987 i Christchurch, an Nua-Shéalainn. Shroich a céad halbam Pure, a eisíodh go hidirnáisiúnta, uimhir a haon ar na cairteacha clasaiceacha sa Ríocht Aontaithe agus tá níos mó ná dhá mhilliún cóip de díolta ar fud an domhain. Chuaigh sí isteach sa ghrúpa Éireannach Celtic Woman i mí Lúnasa 2006 agus chuaigh sí ar an mbóthar leo in earrach na bliana 2007.
Tá gradaim bronnta ar Westenra ó thaobh a ceoil de sa Nua-Shéalainn agus áiteanna eile. Tá ceolchoirmeacha tugtha aici do dhaoine mór le rá ar fud an domhain agus is ambasadóir í do UNICEF freisin. Tá sí tar éis moladh mór a fháil mar gheall ar a hobair charthanachta.
Beathaisnéis.
Tá beirt phaistí eile ag tuismitheoirí Westenra – Sophie agus Issac. Tá suim mhór ag an teaghlach i gcúrsaí ceoil. B’amhránaí a seanmháthair agus ba phianódóir a seanathair.
Thosaigh a gairm cheoil nuair a bhí an phríomhpháirt aici i ndráma na Nollag agus í ar scoil. Ní raibh sí ach sé bliana d’aois. Chonaic múinteoir amháin léi an dráma agus chuir sí comhairle uirthi uirlis cheoil a fhoghlaim. D’fhoghlaim sí an dóigh leis an gceol a léamh agus an veidhlín, an pianó agus an fhliúit Shasanach a sheinm.
Nuair a bhí sí dhá bhliain déag d’aois, thaifead Westenra albam samplach darb ainm Walking in the Air. Thaifead sí an t-albam do chairde agus dá muintir agus ní dhearnadh ach thart ar 1,000 cóip. Tamall beag ina dhiaidh sin, tar éis deireadh a chur lena halbam, thosaigh sí féin agus a deirfiúr ag seinm ar na sráideanna in Christchurch. Tharraing an bheirt acu slua mór agus chuir bean amháin ceist orthu an raibh aon rud taifeadta acu. B’iriseoir an bhean, a bhí ag obair le Canterbury Television, agus thug sí cuireadh do Hayley a bheith ar an teilifís.
Chuir Gray Bartlett, stiúrthóir le comhlacht cothaithe ceolchoirme, suim inti tar éis í a fheiceáil ar an teilifís. Tairgeadh beart taifeadta di go gearr ina dhiaidh sin le Universal New Zealand.
Rath idirnáisiúnta.
Cé go raibh a lán ratha ar a halbaim sa Nua-Shéalainn, ní raibh mórán eolais uirthi go hidirnáisiúnta go dtí go bhfuair sí conradh le Decca Records. Thaifead sí "Pure" leo, dlúthdhiosca d’amhráin chlasaiceacha agus amhráin thraidisiúnta na Maorach. Go dtí seo, tá níos mó ná dhá mhilliún cóip den dlúthdhiosca Pure díolta ar fud an domhain.
Sa bhliain 2004, sheinn sí sa Nua-Shéalainn, san Astráil, sa tSeapáin agus sa Ríocht Aontaithe. Nuair a bhí sí sa Ríocht Aontaithe, thug sí ceolchoirm speisialta don Phríomh-Aire Tony Blair, Colin Powell, Condoleeza Rice agus an tUachtarán George Bush.
Tar éis an t-albam "Pure" a eisiúint, bhog Westenra agus a clann go Londain. Tá sí fós ina cónaí in árasán lárnach ann cé gur fhill a clann abhaile go Christchurch.
Tá a lán suime ag mo mhuintir i gcúrsaí ceoil. Nuair a bhí mé óg, chuireadh mo sheanmháthair ar a glúin mé agus chanadh sí amhráin cosúil le Danny Boy dom. B’amhránaí í níos luaithe ina saol agus foinse amhrán dom chomh maith.”
Obair charthanachta.
Is í Hayley an t-ambasadóir is óige a bhí ag UNICEF riamh. Sa bhliain 2005, thug Westenra cuairt ar Ghána chun aird a tharraingt ar a tionscadal, Bikes for Ghana, agus chun airgead a fháil do UNICEF.
Bhuail mé le cailíní ar tugadh rothair dóibh agus chonaic mé chomh tábhachtach is a bhí siad dóibh. Theastaigh ceann ar iasacht uainn chun grianghraf a thógáil ach ní raibh siad sásta ceann a thabhairt dúinn. Bhí an-drogall orthu.
Tá an tionscadal tar éis 6,000 rothar a chur ar fáil do pháistí i nGána ionas go mbeidh siad in ann freastal ar scoil agus go mbeidh siad in ann saol níos fearr a chruthú as seo amach.
Bhí Hayley mar ambasadóir do Save the Children, i Hong Cong agus le gairid ghlac sí páirt i bhfeachtas feasachta cíoch sa Nua-Shéalainn.
A saol i Londain.
Tá Hayley tar éis a lán taistil a dhéanamh ar fud an domhain ach tá sí lánsásta anois a bheith ina cónaí i Londain. “Is í Londain mo dhara baile – is cathair chorraitheach, ilchultúrtha í,” dar léi. Ní bhíonn aon amhras ar an ráiteas seo ach amháin nuair a thagann foireann rugbaí na Nua-Shéalainne go dtí an Ríocht Aontaithe. Is sonóg onórach í do na All Blacks agus nuair a sheasann sí chun amhrán náisiúnta na Nua-Shéalainne a chanadh bíonn ríméad uirthi agus imíonn a smaointe chuig a baile i “dtír an scamaill mhóir bháin”.
Tagairtí.
Westenra, Hayley Dee


Vincent O'Brien.
Rugadh an Dr. Micheal Vincent Ó Briain ar an 9 Aibreán, 1917 i mBaile na hEaglaise, Co. Chorcaí agus fuair sé bás ar an 1 Meitheamh 2009. Ba thraenálaí capall rása é. Vótáladh é mar an tionchar ba mhó ar stair na rásaíochta capall, dar le vótáil a eagraíodh sa nuachtán "The Racing Post". Thraenáil sé sé chapall chun Dearbaí Epsom a bhaint amach agus ba é an Barrthraenálaí Sasanach faoi dhó agus níl ansin ach blaisín dá chuid gaiscí.
Ar dtús, bhí sé ina thraenálaí do léimrásaí agus bhuaigh sé an Grand National ag Learpholl trí huaire: le EarlyMist i 1953, Royal Tan i 1954 agus Quare Times i 1955. Is dócha gurbh é an capall léimráis ab fhearr a thraenáil sé ná Cottage Rake a bhuaigh Corn Óir Cheltenham faoi thrí sna caogaidí. Bhuaigh sé an Cliathrás Seaimpíneach (Champion Hurdle) chomh maith, trí bliana i ndiaidh a chéile, le Hatton’s Grace.
Go gairid ina dhiaidh sin, dhírigh sé ar rásaí ar an réidh agus bhunaigh sé a stáblaí i mBaile Dúill in aice le Caiseal, Co. Thiobraid Árann. An chéad chapall rása ar an réidh den chéad scoth a bhí aige ná Ballymoss agus ba leis an bhfear gnó Meiriceánach John McShain an capall seo. I 1957, thóg an bromach Duaiseanna Dhearbaí na hÉireann (Irish Derby Stakes) agus Duaiseanna St. Leger (St. Leger Stakes) i Sasana. Bhí an lá leis i 1958 chomh maith, nuair a bhain sé Prix de l’arc de Triomphe na Fraince.
Rug Ballymoss an chraobh leis sa bhliain chéanna nuair a roghnaíodh é mar Chapall Eorpach na Bliana. Ba é céad bhuaiteoir O’Brien i nDearbaí Epsom ná Larkspur i 1962. Ba iad a chuid buaiteoirí eile ná Sir Ivor (1968), Nijinsky (1970), Roberto (1972), The Minstrel (1977) agus a cheann deireanach, Golden Fleece i 1982.
Na seachtóidí.
I rith na seachtóidí, bhunaigh O’Brien agus an t-uinéar Robert Sangster, chomh maith le cliamhain O’Brien, John Magnier, siondacáit Coolmore, a chuaigh ó neart go neart mar ghnó capall rása agus síolraithe, suite ag Graí Coolmore agus ar fheirmeacha in Kentucky agus san Astráil freisin. Ba é an meascán den bhua dochreidte a bhí ag O’Brien na capaill is fearr ar domhan a phiocadh in éineacht le géire intinne i gcúrsaí gnó Magnier a bhrúigh chun cinn Graí Coolmore go tús áite sa domhan ráis agus cúis bhróid dóibh na sóchmhainní a bhí acu, níos mó ná aon ghraí ráis eile san Eoraip, sa Mheánoirthear, nó i Meiriceá fiú.
Ba í an tseift rúnda a bhí acu ná sliocht an chapaill Northern Dancer a úsáid. Síolraíodh an capall seo i gCeanada agus bhuaigh sé Dearbaí Kentucky. Bromach dá shliocht a bhí in Nijinsky, an capall ab fhearr a thraenáil O’Brien riamh, is dócha. Stiúir Lester Piggot é chun Dearbaí Epsom a bhuachan agus bhí Piggot ceangailte go dlúth le stáblaí Bhaile Dhúill, i rith na mblianta ba rathúla, idir na seascaidí deireanacha agus na seachtóidí. Sa deireadh, vótáladh O’Brien mar an traenálaí ab fhearr sa tSeilg Náisiúnta san fhichiú haois agus ina dhiaidh sin, an traenálaí ar an réidh ab fhearr san fhichiú haois. Vótáladh chomh maith é mar an duine ba mhó i stair na rásaíochta capall i vóta ollmhór sa nuachtán The Racing Post. Ba é Lester Piggot an dara duine ba mhó i ngrúpa de chéad iomaitheoir, a bhí roghnaithe go cúramach ag foireann de shaineolaithe rasaíochta. Fuair O’Brien 28% den vóta iomlán.
A mhac David.
Chuaigh mac le O’Brien, David, leis an traenáil chomh maith agus bhuaigh sé Dearbaí Epsom i 1984 le Secreto, a bhain an rás de cheann ó chapall a athar El Gran Senor. Ba é David an traenálaí ab óige riamh a bhuaigh Dearbaí Epsom, Dearbaí na hÉireann agus Dearbaí na Fraince.
D’éirigh David as an traenáil, tar éis gur rugadh a chéad mhac Andrew, cinneadh a bhain preab uafásach as domhan na rásaíochta. Lean díospóireacht leanúnach an eachtra seo agus daoine ag rá go leanfadh sé lorg a athar agus go mbainfeadh sé an chraobh de i ndeireadh báire. D’éirigh Vincent as an traenáil sna nóchaidí tar éis gur bhuaigh Royal Academy an Breeders’ Cup Mile ag Páirc Belmont in Elmont, Nua-Eabhrac i 1990. Fostaíodh Aidan O’Brien in Coolmore ansin, chun tabhairt faoi fhreagrachtaí traenála Vincent. I gcodarsnacht le Vincent, a bhí páirteach i ngach chuid de roghnú, de thraenáil agus de shíolrú na gcapall, an t-aon ról atá ag Aidan ná cibé capall atá ceannaithe ag nó síolraithe ag Coolmore a thraenáil. Tugann an ról níos cúinge seo an deis d’Aidan an t-uafás buaiteoirí a chur amach ó shliocht dochreidte capall Vincent, ag cinntiú ainm Coolmore mar an comhlacht eachra folaíochta is mó ar domhan.
A bhean agus a chlann.
Phós Vincent Jacqueline Wittenoom ó Perth, an Astráil i 1951 agus bhí cúigear clainne acu, triúr inionacha Elizabeth (McClory), Susan (Magnier), Jane (Myerscough) agus beirt mhac, Charles agus David, a chuaigh leis an traenáil.
Caith Vincent O’Brien agus a bhean leath de gach bliain ina baile dúchais siúd, Perth, an Astráil agus an chuid eile den bhliain in Éirinn.
Fuair sé bás ar an 1 Meitheamh 2009.
O'Brien, Vincent
O'Brien, Vincent
O'Brien, Vincent
O'Brien, Vincent


Léicean.
Gaolmhaireacht shiombóiseach idir fungas (an mícibiont) agus chomhpháirtí fótaisintéiseach (an fótaibiont nó an fícibiont), is ea léicean. Go hiondúil, is alga glas nó cianabaictéir é an fótaibiont. Déanann cealla an fhótabiont
Is eol dúinn go gcoinníonn roinnt léicean algaí buíghlas nó, i gcás amháin, alga donn. Coinníonn roinnt léicean algaí gormghlas agus cianabaictéir mar fhótabiontí; sna cásanna seo, féadann an cianabaictéir (an comhábhar siombóisigh sa chas seo) sainfheidhmiú mar bhaictéar fosaithe nítrigine atmaisféarach


Luftwaffe.
Is é is brí leis an bhfocal Gearmáinise Luftwaffe ná "aerfhórsa" - níos cruinne, "aerarm". Bhí an t-ainm sin ar dhá aerfhórsa i stair mhíleata na Gearmáine: aerfhórsa na Naitsithe sna blianta 1933-1946, agus aerfhórsa Phoblacht Chónaidhme na Gearmáine ón mbliain 1956 i leith. Is é an t-ainm a bhí ar aerfhórsa na Gearmáine Impiriúla ná "Luftstreitkräfte", nó "fórsaí aerchogaidh", agus i bPoblacht Dhaonlathach na Gearmáine, thugtaí "Luftstreitkräfte der Nationalen Volksarmee" - "Fórsaí Aerchogaidh an Airm Náisiúnta Phobail" - ar an aerfhórsa.
Eitleán cogaidh den déanamh "Eurofighter Typhoon" agus suaitheantas an "Luftwaffe" uirthi (2007)


Corcovado.
Sliabh eibhir i Rio de Janeiro is ea Corcovado ("cruiteachán" as Portaingéilis), 710m in airde. Tá sé suite san Choille Tijuca.
Radharc san oíche ó Chorcovado


Coláiste Feirste.
Is iar-bhunscoil lán-Ghaeilge é Coláiste Feirste, atá suite i gceantar na bhFál i mBéal Feirste, i gContae Aontroma. Bunaíodh an scoil sa bhliain 1990.


Díscaoileadh na Mainistreacha.
B'ionann Díscaoileadh na Mainistreacha nó Cur faoi Chois na Mainistreacha, agus an próiseas foirmiúil idir 1536 agus 1541 trínar chuir rí Shasana, Anraí VIII, deireadh le pobail na manach i Sasana, sa Bhreatain Bheag agus sa chuid sin d'Éirinn a bhí faoi smacht na corónach ag an am sin, chomh maith lena maoin a choigistiú. Bronnadh an t-údarás air chuige seo leis an Acht Ardcheannais a rith an Pharlaimint sa bhliain 1534, rud a chiallaigh go raibh Anraí mar Cheann Ardcheannasach na hEaglaise, agus leis an gCéad Acht um Chur faoi Chois (1536) agus an Dara hAcht um Chur faoi Chois (1539).


Mark Vaughan.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Mark Vaughan. Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Kilmacud Crokes. Bhí Vaughan ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2005, 2006 agus i 2007. Glacann sé na ciceanna saora le haghaidh Baile Átha Cliath. Bhain sé Craobh Sinsir Peile Bhaile Átha Cliath dhá uair agus Craobh Sinsir Peile Laighean uair amháin.
Vaughan, Mark
Vaughan, Mark


Donnchadh Mac Fhionnlaoich.
Is polaiteoir é Donnchadh Mac Fhionnlaoich nó Dinny McGinley mar is fearr aithne air as Béarla (rugadh 27 Aibreán, 1945 i nGaoth Dobhair, Co. Dhún na nGall) atá ina Theachta Dála agus ina Aire Stáit Gaeltachta. Is ball é den pháirtí polaitíochta Fine Gael.
Cúlra.
Rugadh Mac Fhionnlaoich i nGaoth Dobhair, áit ina bhfuil cónaí air go fóill. Fuair sé a chuid oideachais dara leibhéal i gColáiste Íosagáin, Baile Bhúirne, Co. Chorcaí; Coláiste Phádraig, Droim Conrach; agus An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, áit ar bhain sé céim BA amach. D'oibrigh sé mar mhúinteoir bunscoile sula ndeachaigh sé leis an bpolaitíocht. Bhí an post deireanach múinteoireachta aige i mbunscoil áitiúil i nGaoth Dobhair, Scoil Chonaill, An Bun Beag, áit ar chaith sé roinnt blianta ag feidhmiú mar phríomhoide.
Saol Polaitíochta.
Toghadh Mac Fhionnlaoich den chéad uair go Dáil Éireann le linn an olltoghacháin i mí Feabhra, 1982. Bhí réimse leathan freagrachtaí air agus é ar bhinse tosaigh Fhine Gael: urlabharaí ar son Cúrsaí Óige (1987-88); An Ghaeltacht (1988-91); An Ghaeltacht agus Leas Imirceach (1991-94); Cúrsaí Óige (1994); Ealaíona, Oidhreacht, an Ghaeltacht agus na hOileáin (2001-02); Cosaint (2002-04); agus Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta (2004-07). Ceapadh é mar Aire Stáit sa Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta i mí an Mhárta 2011, tar éis d'Fhine Gael comhrialtas a bhunú le Páirtí an Lucht Oibre.
Bhí Mac Fhionnlaoich ina Chathaoirleach ar an gComhchoiste don Ghaeilge idir 1995 agus 1997. Is iarbhall é den Chomhchoiste Cúrsaí Sóisialacha agus Mionghnó agus tá sé ina bhall de Thionól Parlaiminte na Breataine agus na hÉireann ó bhí 1993 ann.
D'fhógair sé i mí an Mheithimh 2006 go mbeadh sé ag éirí as an bpolaitíocht ag Olltoghchán 2007, ach d'athraigh sé an cinneadh seo i mí Feabhra 2007 mar gur mheas sé go mbeadh seans níos fearr aigesean an dáilcheantar a chosaint ar son Fhine Gael ná mar a bheadh ag iarrthóir nua. D'éirigh leis an suíochán a bhaint in athuair san Olltoghchán i mí na Bealtaine 2007.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Linne Salmhaigh.
Is ea an Linne Salmhaigh (Sean-Ghaeilge "Tracht Reamhra") an caolas idir Albain agus Sasana, i Muir Éireann.


Solasbhliain.
Tomhas ar fhad is ea an solasbhliain - an fad atá solas in ann taisteal i bhfolús in aon bhliain amháin. Is ionann é seo agus 9,460,730,472,580,800 méadar (thart ar 9.461 Peitiméadar).


Dónall Ó Conchúir.
Ba fhile Gaeilge é Dónall Ó Conchúir. Rugadh é ar an gCnoc Dubh, i bparóiste Chuileann, i nDúthalla sa bhliain 1847. D'fhreastail sé ar scoil Chuileann agus d'fhág sé nuair a bhí sé sé bliana déag d'aois. Chuir sé an-suim i gcónaí i gcúrsaí polaitíochta agus ina theanga dhúchais.
Chuir an Gúm a dhuanaire i gcló den chéad uair sa bhliain 1932 faoin teideal "Duanaire Dúithch' Ealla" agus cuireadh athchló air sa bhliain 1935. Chuaigh sé as gcló le fada agus mar sin scaoileadh eagrán nua den leabhar darb ainm "Duanaireacht Sruthán Dúthalla" sa bhliain 1984.
Cailleadh Dónall Ó Conchúir ar an 27 Meán Fómhair 1930.
Ba é Seán Ua Cadhla a chuir na dánta in eagar den chéad uair agus murach é ní bheadh an leabhar againn.


David Attenborough.
Tá David Attenborough (a rugadh i Londain, Sasana ar an 8 Bealtaine 1926) ar dhuine de na craoltóirí agus nádúraithe is cáiliúla ar domhan. Aithnítear é ar dhuine de na ceannródaithe is tábhachtaí i léiriú clár faisnéise ar an dúlra. Tá a shlí bheatha mar aghaidh aitheanta agus guth údarásach na gclár dúlra ar an BBC ag dul siar 50 bliain. Tharraing sé clú air féin mar scríbhneoir agus láithreoir na sraithe "Life" i gcomhar le hAonad Stair an Dúlra sa BBC. Léiríodh naoi sraith de "Life": cnuasach clár atá ina shuirbhé cuimsitheach ar gach cineál ainmhí agus fásra dhomhanda. Meastar go raibh lucht féachana de 500 milliún duine ag "Life on Earth".
Óige an tsaineolaí.
D’fhás Attenborough aníos i dTeach an Choláiste ar Champas Choláiste na hOllscoile, Leicester, áit a raibh a athair, Frederick, ina phríomhoide. Bhí beirt deartháireacha ag David – Richard Attenborough (an t-aisteoir agus stiúrthóir scannán iomráiteach) agus John (a bhí ina fheidhmeannach leis an gcomhlacht Alfa Romeo). I rith an Dara Cogadh Domhanda, d’uchtaigh a thuismitheoirí beirt chailíní Giúdacha a bhí ina dteifigh ón Eoraip.
Chaith Attenborough cuid mhór dá óige ag bailiú iontaisí, cloch agus eiseamal nádúrtha eile. Agus gan é ach seacht mbliana d’aois, thug an seandálaí suntasach, Jacquetta Hawkes, spreagadh dó leanúint ag cur lena ‘iarsmalann’ phearsanta. Cúpla bliain ina dhiaidh sin, thug duine dá dheirfiúracha uchtaithe píosa ómra dó a bhí líonta le créatúir réamhstairiúla; caoga bliain ina dhiaidh sin, bheadh an iontaise chéanna mar bhunús an chláir "The Amber Time Machine".
D’fhreastail Attenborough ar Scoil Ghramadaí Wyggeston in Leicester. Ghnóthaigh sé scoláireacht chuig Cambridge, áit a ndearna sé staidéar ar gheolaíocht agus zú-eolaíocht. Bhain sé céim amach sna hEolaíochtaí Nádúrtha. Idir 1944 agus 1946 lean sé dá chuid staidéir acadúil, an babhta seo ar an antraipeolaíocht, i Scoil na hEacnamaíochta, Londain. Ar chríochnú a chéime dó, chaith sé dhá bhliain i dTuaisceart na Breataine Bige agus in Albain mar chuid dá Sheirbhís Náisiúnta sa Chabhlach Ríoga.
I 1950, phós Attenborough Jane Elizabeth Ebsworth Oriel. Mhair an pósadh go dtí a bás siúd i 1997. Bhí beirt pháistí (Robert agus Susan) ag an lánúin.
Slí bheatha sna meáin.
Tar éis dó an cabhlach a fhágáil, fostaíodh Attenborough mar eagarthóir ar théacsleabhair eolaíochta do pháistí. Ní raibh an t-eachtránaí óg róthógtha le cúrsaí foilsitheoireachta, áfach, agus sa bhliain 1950, chuir sé isteach ar phost mar léiritheoir raidió leis an BBC. Cé nár éirigh leis an post a fháil, chuir Mary Adams, Ceannaire na Craoltóireachta Fíorasaí, le seirbhís úrnua teilifíse an BBC, suim in iarratas an eolaí óig.
Ar nós thromlach mhuintir na Breataine Móire ag an am sin, ní raibh teilifíseán ag Attenborough agus ní raibh ach clár teilifíse amháin feicthe aige ina shaol go dtí sin! Ghlac sé le tairiscint Adams, áfach, dul ar chúrsa oiliúna agus, i 1952, fostaíodh é go lánaimseartha sa BBC.
Léiritheoir sa Rannóg Cainte (rannóg na gclár neamhfhicsin) a bhí ann agus i measc na dtionscadal a bhí faoina stiúir bhí an clár thráth na gceist, "Animal, Vegetable, Mineral" agus sraith ar cheol tíre, dar teideal "Song Hunter", á cur i láthair ag Alan Lomax.
Cuireadh tús lena bhaint le cláir Stair an Dúlra nuair a ceapadh Attenborough ina láithreoir ar an tsraith "The Pattern of Animals". Clár stiúideo a bhí ann inar phléigh an bitheolaí Julian Huxley an úsáid a bhain na hainmhithe i Zú Londan as duaithníocht, taispeántais suirí agus a leithéid. Ag eascairt as an gcaidreamh sin leis an zú, shocraigh Attenborough agus maor theach na reiptílí, Jack Lester, tabhairt faoi thionscadal i bhfad níos dúshlánaí agus eachtrúla: an tsraith "Zoo Quest", bunaithe ar thurais ar fud an domhain chun ainmhithe a bhailiú don zú.
Sa bhliain 1957, nuair a chuir an BBC Aonad Stair an Dúlra ar bun go hoifigiúil in Bristol, dhiúltaigh Attenborough a chlann óg a aistriú ó Londain. Bheartaigh sé a rannóg féin a bhunú, áfach: An tAonad Taistil agus Taiscéalaíochta.
Ó 1965 go 1969, bhí Attenborough ina Cheannaire ar an BBC. I measc na gclár a ndearna sé coimisiúnú orthu sa ré sin bhí "Match of the Day", "Civilisation", "The Ascent of Man", "The Likely Lads", "The Old Grey Whistle Test" agus "The Money Programme". Léiríonn an éagsúlacht seo i gcineálacha na gclár tuairim Attenborough gur chóir go mbeadh an réimse is leithne clár á chraoladh ag an BBC. Le linn na tréimhse céanna, ceann de na dualgais mhóra a bhí ar Attenborough ná an teilifís dhaite a thabhairt isteach sa Bhreatain Mhór.
Ina phost mar Stiúrthóir ar Rannóg na gClár idir 1969 agus 1972, bhí Attenborough freagrach as cláir BBC 1 agus BBC 2. Shocraigh sé, áfach, gan glacadh leis an tairiscint a bheith ina Cheannasaí (Príomhstiúrthóir) ar an BBC. I 1972, d’éirigh sé as a phost feidhmiúcháin chun filleadh ar léiriú clár, ag maíomh, mar leithscéal, nach raibh na hoileáin Galapagos feicthe aige go fóill!
Ó shin i leith, tá idir chláir aonair agus shraitheanna fada curtha i gcrích aige i réimse leathan ábhar ó ealaín treibheanna dúchasacha (a raibh an clár "The Tribal Eye" ar cheann acu) go cláir ar an ngéarchéim comhshaoil atá ag bagairt ar éiceolaíocht na Cruinne (leithéidí "State of the Planet"). Ábhar dáiríre, tromchúiseach a bhí i gceist i gcláir ar nós "Sharing Planet Earth": iniúchadh ar an tionchar atá ag an gcine daonna ar an bpláinéad. A mhalairt ar fad a bhí in "Fabulous Animals", sraith ina raibh ainmhithe miotaseolaíocha, ar nós na gríbhe, faoi mhionscrúdú ag an saineolaí!
Gradaim.
Is liosta le háireamh é an líon gradam oifigiúil a thuill David Attenborough as ucht a chuid gaiscí craoltóireachta agus, sa bhliain 1985, bronnadh ridireacht air. I measc na nduaiseanna atá bainte aige, tá Bonn Institiúid na hÉiceolaíochta agus Bhainistíocht an Chomhshaoil ("The Institute of Ecology and Environmental Management Medal") (2006), mar aitheantas ar a bhfuil déanta aige chun cur le dearcadh agus tuiscint an phobail ar an eiceolaíocht.
Chaith David Attenborough a ochtódú breithlá ag scannánú olltoirtísí ar na hOileáin Galapagos; ina measc bhí an olltoirtís, Lonesome George, a bhí thart ar an aois chéanna leis an taiscéalaí léannta.
Foinsí Eolais.
Attenborough, David
Attenborough, David
Attenborough, David


Graham Norton.
Graham Norton sa bhliain 2004.
Is fuirseoir, aisteoir agus láithreoir teilifíse Éireannach é Graham Norton (Gaeilge: "Graham Ó Neachtain"), nó "Graham William Walker" mar a rugadh é ar an 4 Aibreán 1963 i nDroichead na Bandan, Contae Chorcaí. Bhain sé clú mhór amach leis a charachtar Father Noel Furlong sa tsraith Father Ted.
Duine aerach oscailte atá ann, agus tá sé ar dhuine de na daoine homaighnéasacha is cáiliúla in Éirinn agus an Ríocht Aontaithe.
Norton, Graham
Norton, Graham
Norton, Graham
Norton, Graham


Míceolaíocht.
Is í an mhícheolaíocht (b3) (ón Ghréighis "μύκης", bunbhrí "Fungais") an brainse eolaíochta a dhéanann stáidéar ar na fungaí, a n-airíonna géiniteach agus bithcheimiceach, a dtacsanomaíocht, agus a n-úsáid dhaonna mar fhoinse dhóiteáin, mhíochaineach (eg peinicillin), bhia, (e.g. beoir, fíon, cáis, beacáin inite) agus siabhraiginí, maille lena ndainséir, mar shampla nimhiú nó ionfhabhtú.
D'eascair ón mhíceolaíocht an fhítea-paiteolaíocht, an staidéar ar ghalair plandaí, agus bíonn dlúthchónasc eatarthu toisc gur pataigin phlandaí formhór na bhfungas. Tugtar mícheolaí ar an bitheolaí a bhíonn ag plé leis an mhícheolaíocht.


Zó-eolaíocht.
Is í an Zó-eolaíocht ("nó an mhíoleolaíocht") (ón Ghréigis: ζῴον, zoion, "ainmhí"; agus λόγος, logos, "eolas") an brainse den bhitheolaíocht ina ndéantar staidéar ar bheatha ainmhithe. Rangaítear na hainmhithe ó aimsir Arastatail de réir cosúlachtaí seachtracha is timpeallachta. Chuir Linnaeus go mór leis an rangú, ionas go n-ainmítear gach ainmhí (is planda) le dhá ainm Laidineacha, ceann don ghné is ceann don speiceas. Leath réimse na míoleolaíochta go mór le cur i bhfeidhm modhanna oibre is tuiscintí as sutheolaíocht, fiseolaíocht, cíteolaíocht, bithcheimic, géineolaíocht is éiceolaíocht. Ba mhór an chabhair modhanna turgnamhacha nua freisin, agus forbairtí in ionstraimí de shaghas micreascóp leictreonach.


Prótaisteach.
Is grúpa ilchineálach d'orgánaigh iad na prótaistigh ina n-áirítear na heocaróit nach féidir a aicmiú i ríocht eocarótach eile ar bith, ar nós na bhfungas, na n-ainmhithe, nó na bplandaí. De ghnáth, déiléaltar leo mar an ríocht Protista nó Protoctista.
Is grád paraifíléiteach iad na prótaistigh seachas grád monaifíléiteach nádúrtha, agus mar sin ní bhíonn mórán tréithe i gcomhpháirt eatarthu, ach amháin go bhfuil eagar sách simplí acu go léir—bíonn siad aoncheallach, nó bíonn siad ilcheallach gan fíocháin ardshainfheidmeacha acu. Chum Ernst Haeckel an téarma "protista" sa bhliain 1866(an tSean Ghréigis-πρώτος (protos), an chéad).


Ernst Haeckel.
Bitheolaí, nádúraí, fealsamh, lia, agus ollamh suntasach Gearmánach ab ea Ernst Heinrich Philipp August von Haeckel (16 Feabhra, 1834 — 9 Lúnasa, 1919).
Ba mínitheoir luath sa Ghearmáin é ar theoiricí Darwin ar an éabhlóid. Rinne Haeckel taighde ar ainmhithe mara gan chnámh droma.
Tháinig Haeckel ar na mílte speiceas nua. Ba é an chéad duine riamh a tharraing craobh ghinealaigh na n-ainmhithe, ag taispeáint an comhchaidreamh idir na foirmeacha beatha. Agus cheap Haeckel na coincheapa fíleam, fíligineacht, éiceolaíocht agus an ríocht Protista.
Tagairtí.
Haeckel, Ernst
Haeckel, Ernst
Haeckel, Ernst


Amoebozoa.
Is mór-ghrúpa de phrótasóin aiméabóideacha iad na amoebozoa, ina n-áirítear an chuid is mó díobh a ghluaiseann trí bhíthin sreabhadh inmheánach cíteaplasmach. Bíonn cuma mhaol mhéarach ar a gcuid bréagphóidiamaí saintréitheach, ar a dtugtar lóbaphóidiamaí. Tá síad aoncheallach don chuid is mó, agus faightear go minic in ithireacha agus i ngnáthóga uisceacha iad; maireann cinn eile mar shimbóisigh i dteannta le orgánaigh eile, pataiginí san áireamh. I measc na n-amoebozoa tá na slam-mhúscáin ann, orgánaigh ilnúicléatacha nó ilcheallacha a dhéanann spóir agus atá infheicthe ag an tsúil de ghnáth.


Peter Mandelson.
Is polaiteoir Sasanach é Peter Mandelson (21 Deireadh Fómhair, 1953 a rugadh é). Ba Coimisinéir Eorpach don Trádáil é i gCoimisiún Barroso ón bhliain 2004 go 2008.
Naisc.
Mandelson, Peter
Mandelson, Peter
Mandelson, Peter


Nihilí.
Is é is brí leis an bhfocal Laidine "nihil" ná "neamhní, a dhath ar bith, faic na ngrást".
Bunús an Fhocail.
Ba é Ivan Turgenyev (1818-1883), an scríbhneoir Rúiseach, a chuir an téarma i mbéal an phobail go coitianta, ach ansin, bhí sé ag tagairt do radacaigh Rúiseacha de chineál áirithe. An fealsamh Gearmánach Friedrich Heinrich Jacobi (1743-1819) a thug isteach é i dtéarmaíocht na fealsúnachta. Bhí Jacobi buartha faoin drochthionchar a bhí, dar leis, ag an réasúnachas saolta ar mhoráltacht na sochaí. Bhí sé barúlach go n-iompódh an réasúnaí saolta gan Dia ina "nihilí" nach mbeadh moráltacht ar bith aige.
Kierkegaard agus an "Leibhéaladh".
Maidir leis an bhfealsamh Danmhargach Søren Kierkegaard, níor bhain sé úsáid as an téarma sin "nihileachas", ach bhí coincheap cosúil aige - "leibhéaladh". Is é is leibhéaladh ann ná an dóigh a gcuireann an duine aonair a indibhidiúlacht faoi chois, ionas nach féidir aon rud ar leith ná aon chuspóir ar leith a aithint air a thuilleadh. Mar sin, bhí sé buartha faoin nihileachas a thiocfadh ar an bhfód de dheasca an leibhéalta, is é sin, an dóigh a gcaighdeánófaí gach gné den tsaol faoi thionchar an ollchultúir nua-aimseartha, ionas nach bhfágfaí spás ná slí ag an indibhidiúlacht.
Nihileachas agus Nietzsche.
Is minic a shamhlaítear coincheap an nihileachais leis an bhfealsamh Gearmánach Friedrich Nietzsche. Bhí Nietzsche den bharúil gurb ionann an nihileachas agus patuaire i leith an tsaoil - an nós cuma liom, mar a déarfá. Bhí Nietzsche an-diúltach don nihileachas sa chiall seo, agus ba é a thuairim gur nimh don anam daonna a bhí ann. Ón taobh eile de, bhí sé den tuairim gur dea-chomhartha a bhí ann má tháinig a leithéid de smaoineamh ar an bhfód agus an nihileachas, nó chreid sé gur géarchéim riachtanach a bhí ann don duine dhaonna agus go gcaithfeadh an duine a chath féin a chur ar an nihileachas - gur céim riachtanach forbartha a bhí ann.
Úsáid stairiúil an fhocail.
Go stairiúil, tagraíonn an téarma do ghluaiseacht sa Rúis sa dara leath den naoú haois déag. Níorbh ionann iad na nihilithe seo agus nihilithe i gciall nua-aimseartha an fhocail. Go bunúsach, ba radacaigh iad na nihilithe seo a bhí den tuairim gur chóir dul i muinín na láimhe láidire le sochaí na Rúise a leasú. Bhí an-tionchar acu ar ghluaiseacht na Naroidnící agus ar Pháirtí Sóisialach Réabhlóideach na Rúise.


Clann.
Is ionann clann an duine agus an chéad ghlúin dá shliocht, is é sin, na páistí (na mic agus na hiníonacha) a saolaíodh dó. Faoi thionchar an Bhéarla, úsáidtear an focal "clann" go minic le tagairt don teaghlach, ach ba chóir an úsáid seo a sheachaint.


Bod.
Bod neamhtheann agus bod atá éirithe
Is é an bod an chuid de bhaill ghiniúna an fhir a sháitear isteach i bhfaighin na mná le linn na comhriachtana, leis an síol a chur isteach i mbroinn na mná. Úsáideann an fear (agus ainmhithe fireannacha na mamach placainteach eile) a bhod lena mhún a chaitheamh freisin.
Anatamaíocht.
Bíonn breall ar bharr na sáfaí. Is é an breall an chuid is íogaire den bhod. Bíonn cadairne nó bosán ag bun na sáfaí. Istigh sa chadairne atá na magairlí. Is baill iad a bhfuil cruth ar nós uibheacha orthu na magairlí. Gintear síol an fhir sna magairlí.
Is é an bod an t-aon ball den choirp, fireann nó baineann, ar féidir méadú agus laghdú as féin. Níl an cumas seo ag aon ball eile den choirp. De ghnáth, bíonn an bod neamhtheann, ach chomh luath is a thagann éirí ar fhear, tosaíonn fuil ag líonadh an bhoid agus éiríonn sé, sé sin le rá méadaíonn sé agus éiríonn sé níos faide. Bíonn sé crua.
Ainmneacha malartacha.
Ball fearga ainm malartach air freisin. Is iomaí leasainm atá ag fir ar a mbaill. I measc na leasainmneacha atá air, tá adharc, ball, bod, boidín, cipín, crann clis, cuiteog, ispín, matán an ghrá, pilibín, slat, slat fhearga, slat na seirce. I ndáiríre, níl teorainn le líon na n-ainmneacha ar an mbod.


Eibhear.
Cinéal carraig is ea eibhear, a úsáidtear go minic i bhfoirgníocht.


An Sliabh Mór.
Is sliabh i dtuaisceart Oileán Acla é an Sliabh Mór (671 m). Is é an sliabh is airde ar an oileán é. Tá baile tréigthe agus tuama ársa ar an bhfána theas. Bhí coilíneacht Phrotastúnach i nDumha Goirt, ar an taobh thoir den sliabh, i rith an 19ú haois. Is ag bun an tsléibhe a bhí teach saoire ag Heinrich Böll.


Gairbhéal.
Clochanna scaoilte idir 2-75 milliméadar is ea gairbhéal. Úsáidtear gairbhéal go minic ar bhóthar ciúin.


Néifinn.
Sliabh in oirthear Chontae Mhaigh Eo is ea Néifinn (806 m), gar do Chrois Mhaoilíona. Is í an dara sliabh is airde i gCúige Chonnacht.


Itamar Ben-Avi.
B'é Itamar Ben-Avi (31 Iúil, 1882 go 8 Aibreán, 1943) - céad mhac Eliezer Ben Yehúda. B'é Itamar Ben-Avi an chéad chainteoir dúchais Eabhraise le beagnach 2,000 bliain, de réir gach cosúlachta. Ainm eile a thugtar air ná Ben-Zion Ben-Yehúda. Rugadh é i gCathair na Sean-Iarúsailéime. Deborá a bhí ar a mháthair. Is ionann Itamar agus ainm an chrainn pailme, siombail an tSiónachais. Thosaigh sé ag baint feidhm as an leagan seo dá ainm i ndiaidh bhás a mháthar. Is ainm é a theastaigh uaithi a thabhairt air nuair a rugadh é ach ní raibh glacadh ag daoine timpeall uirthi leis mar ainm ag an am. Bhain sé feidhm as an ainm seo agus é i mbun chúrsaí liteartha go príomha. Níor labhair a thuismitheoirí ach Eabhrais leis ó lá go lá, rud fíor-neamhchoitianta san am sin, uathuil i ndairire. De réir sheanchas an teaghlaigh, níor labhair Itamar aon fhocal in aon teanga go dtí go raibh sé in aois a 4 bliana. Tá scéal ann gur chan a mháthair amhrán Rúisise leis tráth trí thimpiste nó trí dhearmad b'fhéidir agus nuair ba léir dá athair céard a tharla gur phléasc sé le fearg. Bhí tionchar mór ag an eachtra seo ar Itamar agus thosaigh sé ag caint ó shin amach.


Proinsias Mac an Bheatha.
Scríbhneoir Gaeilge ab ea Proinsias Mac an Bheatha. Ní raibh an Ghaeilge ó dhúchas aige ach thug sé faoi í a fhoghlaim is bhain úsáid as leagan Gaeilge a ainm. Rugadh is togadh sna Sé Chontae é go dtí go raibh sé ina dhéagóir. Bhí lámh aige i mbunú an nuachtáin Ghaeilge "Inniu" i 1943, agus é ina dhuine de bhunaitheoirí Ghlúin na Buaidhe freisin, i ndeireadh na bliana 1942. Bhí baint aige le bunú Foilseacháin Náisiúnta Teoranta sa bhliain 1947. Is iad beathaisnéis Shéamuis Uí Chonghaile "Tart na Córa" (1962), an díolaim aistí "Seosamh Mac Grianna agus cursaí eile" (1970) agus an t-úrscéal stairiúil "Cnoc na hUamha" na leabhair is tábhachtaí a tháinig óna pheann. Scríobh sé leabhair dírbheathaisnéise freisin, "Téid focal le Gaoth" (1967) agus "Téann buille le cnámh"(1983), chomh maith le "I dTreo na Gréine" (1988), leabhar aistí dírbheathaisnéisiúla ina dtugann sé cur síos ar stair na hirise Inniu agus ar an dóigh ar tháinig deireadh léi. Is é is ábhar don leabhar staire "Dóchas Aduaidh" ná bunú na nÉireannach Aontaithe. Rinne sé taighde ar dhuine de laochra an Éirí Amach sa bhliain 1798, Jemmy Hope, agus tháinig an leabhar "Jemmy Hope - an Chéad Sóisialaí Éireannach" i gcló sa bhliain 1985. Bhí an-mheas aige ar scríbhneoirí Thír Chonaill mar Shéamus Ó Grianna, agus ar feadh tamaill, bhí sé mór lena dhearthair Seosamh Mac Grianna. Bhí sé ag iarraidh aithris a dhéanamh ar stíl scríbhneoireachta na beirte sin ina chuid saothar féin.
Tá cartlann de chuid Mhic an Bheatha le fáil do scoláirí "bona fide" i Leabharlann Shéamuis Uí Argadáin, Ollscoil na hEireann, Gaillimh.


Tom Munnelly.
Bailitheoir cumasach amhrán traidisiúnta ab ea Tom Munnelly (25 Bealtaine 1944 - 30 Lúnasa 2007)
Is i Ráth Maonais i mBaile Átha Cliath a rugadh é agus chuaigh sé ar scoil ar Cheardscoil Bhóthar an Chlochair. Agus é gan ach cúig bliana déag d’aois, d'fhág sé an scoil agus chuaigh sé ag obair i monarcha teicstílí.
Ag bailiú amhrán Béarla.
Bhí spéis ag Tom in amhráin phobail ó bhí sé ina dhéagóir. D’eascair an spéis seo óna thaithí ar sheisiúin amhránaíochta i measc a phobail áitiúil agus ó bheith ag campáil leis na gasóga. Theastaigh ó Tom cur lena stór amhrán féin – ba bheag cnuasach amhrán dúchasach a bhí foilsithe ag an am – agus thosaigh sé ag bailiú amhrán ar ghléas taifeadta ón tréimhse luath sin. Amhráin i mBéarla gan tionlacan ceoil a bhí á mbailiú aige.
Tar éis do Tom Munnelly gluaisteán a fháil i 1964, thóg sé an bóthar air féin agus thosaigh sé ag bailiú níos faide ó bhaile. Cleachtadh amháin a bhí aige ná bualadh isteach go teach tábhairne áitiúil, cibé áit ina raibh sé, agus fiafraí den dream istigh an raibh aithne acu ar aon duine a bhíodh ag casadh seanamhrán. Is minic a fuair sé daoine a bhí toilteanach amhrán a chanadh dó, nó ar a laghad fuair sé tuairisc ar sheandhuine éigin sa cheantar a raibh amhráin aige nó aici.
John Reilly.
Nuair a bhí Tom amuigh ar cheann de turais bhailiúcháin seo, ar a chonláin féin i 1965, tharla eachtra suntasach dó; casadh John “Jacko” Reilly air i gContae Ros Comáin. Duine den lucht siúil a bhí i John Reilly agus bhí sé in ísle sláinte agus beo bocht nuair a bhuail Tom leis. Mar sin féin bhí saibhreas iontach amhrán aige agus an-ghlór aige le hiad a chasadh. Bhí an-tionchar ag amhránaíocht John ar Tom sa mhéad is gur threoraigh sé é go láidir i dtreo an amhráin dhúchasaigh seachas na hamhráin folk a bhí go mór i réim ag an am, agus a raibh an-tóir ag Tom orthu go dtí sin. Chas John Reilly bailéad “The Maid and the Palmer” do Tom, cé gur thug seisean “The Well Below the Valley” air. Bhí trácht i lámhscríbhinn ar an mbailéad seo ach níor bailíodh é sa traidisiún béil le 150 bliain anuas, agus níor bailíodh in Éirinn riamh roimhe sin é. Tá an t-amhrán sin anois go láidir i dtraidisiún na tíre seo, agus cáil idirnáisiúnta air freisin, toisc gur eisigh Christy Moore é tar éis dó leagan John Reilly a chloisteáil.
Thar na blianta thaifead Christy Moore, Sinéad O’Connor agus daoine eile nach iad amhráin eile de chuid John Reilly, “The Raggle Taggle Gypsy” agus “Lord Baker” ina measc. Faraor géar níor mhair John i bhfad i ndiaidh dó casadh le Tom – fuair sé bás i 1969 in aois a 44. Sa bhliain 1978 eisíodh na taifid úd a rinne Tom Munnelly de John Reilly ar an gceirnín The Bonny Green Tree – Songs of an Irish Traveler.
Cúntóir taighde.
Casadh bailitheoirí ceoil agus béaloidis eile ar Tom agus é i mbun a chuid oibre agus beirt a thug spreagadh dó ach go háirithe ab ea Séamus Ennis agus Bert Lloyd. Chuireadar siúd Tom in aithne don scoláire oirc Meiriceánach D K Wilgus, Ollamh le hAmhráin Tíre Angla-Mheirceánacha in Ollscoil California, Los Angeles. Ba chruinniú cinniúnach é sin mar fuair Tom post mar chúntóir taighde ag obair le Wilgus ó 1969 go 1971 as. Bhí sé fós ag obair sa mhonarcha ach tar éis dó lá oibre a chuir de théadh sé ag obair ar chlárú, cur síos agus innéacsú a dhéanamh ar na hamhráin a bhí bailithe i 1,750 lámhscríbhinn de chuid Choimisiún Béaloideasa Éireann. Tar éis na blianta a chaitheamh ag saothrú sa ghort ar a chostas féin agus in a am saor féin, bhí sé á íoc anois chun taighde a dhéanamh ar na hamhráin a raibh an oiread sin geana agus eolais aige orthu.
Tháinig casadh níos fearr fós sa scéal mar i 1971 chuir an Roinn Oideachais Scéim Bailiúcháin Ceoil ar bun agus bhí an píobaire Breandán Breathnach mar stiúrthóir air. Bhí aithne aige sin ar Tom Munnelly agus eolas ar a chuid oibre agus thairg sé post do Tom mar an chéad bhailitheoir lánaimseartha amhrán ar an scéim áirithe sin. Bhí Tom in ann éirí as an obair sa mhonarcha agus aird iomlán a thabhairt ar bhailiú amhrán.
An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath.
I 1975 aistríodh an scéim agus an bailiúcháin ceoil agus amhrán seo ón Roinn Oideachais go dtí Roinn Bhéaloideas Éireann (comharba ar Choimisiún Béaloideasa Éireann 1935-1971) sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. De bharr an aistrithe seo thosaigh Tom ag léachtóireacht ar thraidisiún amhránaíochta na hÉireann mar chuid den chúrsa céime sa mbéaloideas. Bhí scil agus bua ar leith ag Tom mar léachtóir. Ní hamháin go raibh eolas thar na bearta aige faoin ábhar ach bhí fuinneamh agus carasma aige a ghríosaigh an lucht éisteachta le grá agus meas ar thraidisiún na n-amhrán dúchasach; duine géarchúiseach agus fíorghreannmhar ab ea Tom freisin agus de réir a chéile scaip clú agus cáil air agus bhí síoréileamh air mar léachtóir sna Stáit Aontaithe agus ar fud na hEorpa ag comhdhálacha agus ag féilte ceoil iomadúla.
Cé go raibh Tom Munnelly ag léachtóireacht san ollscoil bhí sé ag bailiú leis i gcónaí agus sa mbliain 1978 d’aistrigh sé ó Bhaile Átha Cliath agus chuaigh sé chun cónaithe i gContae an Chláir go buan i dtreo is go bhféadfadh sé díriú ar an obair bhailiúcháin. As sin amach ba é Tom an t-aon bhailitheoir lánaimseartha seachtrach a bhí fostaithe ag Roinn Bhéaloideas Éireann. Rinne sé breis agus 1,500 taifeadadh d’amhráin, béaloideas agus ceol. Tá breis is 20,000 amhrán sa bhailiúchán sin agus tá cáil ar Tom gurb eisean a chnuasaigh an bailiúchán amhrán is mó a rinne duine aonair riamh; chruthaigh sé córas innéacsaithe, bunaithe ar chóras innéacsaithe G Malcolm Laws, le dul in oiriúint do thraidisiún na hÉireann agus rinne sé obair éachtach ag déanamh trascríobh ar na hamhráin freisin.
Taobh amuigh den obair a rinne Tom mar bhailitheoir le Roinn Bhéaloideas Éireann (nó Cnuasach Bhéaloideas Éireann UCD mar a thugtar anois air), bhí sé gafa go huile agus go hiomlán le saol an cheoil thraidisiúnta in Éirinn i gcoitinne. Bhí Tom flaithiúil, lách lena chuid eolais agus go mion minic ní raibh le déanamh ach glaoch air le ceist faoi véarsa amhráin nó leagan neamhchoitianta éigin agus bhíodh an t-eolas ar bharr a ghoib aige. Bhí cuimhne dhochreidte aige is mó fadhb chasta a réitigh sé i bpreabadh súl; bhí sé mar a bheadh “Google” na linne seo i bhfad sula raibh caint ar a leithéid.
Taobh amuigh de na hailt agus foilseacháin cheoil a scríobh sé, na ceirníní a d’fhoilsigh sé agus na léachtaí, craolacháin agus comhdhálacha náisiúnta agus idirnáisiúnta a raibh páirt aige iontu, bhí Tom Munnelly sáite i ngach réimse de cheol tíre na nÉireann, nach mór.
1970.
In éineacht le Breandán Breathnach, Seóirse Bodley agus an Dr Hugh Shields, bhunaigh sé Cumann Ceoil Tíre na hÉireann. Bhí sé mar bhall coiste go deireadh a shaoil.
1978 – 1991.
É ina chathaoirleach ar Scoil Samhraidh Willie Clancy, ar a bhfreastalaíonn breis is míle duine chuile bhliain.
1981.
Toghadh ar Choiste Comhairleach na Comhairle Ealaíon um Chartlann Ceoil Tíre na hÉireann.
1982 – 1991.
Do bhunaigh agus reáchtáil sé an Cumann le Béaloideas agus Ceol Tíre an Chláir.
1983 – 1985.
Mar bhall ainmnithe ar bhord na Comhairle Ealaíon d’Ealaíona an Iarthair Láir.
1985 – 1988.
Ina bhall de Chomhairle Ealaíon na hÉireann.
1988 – 1993.
Ina chathaoirleach ar bhord Taisce Ceoil Dúchais na hÉireann. É ina bhall den bhord go deireadh a shaoil.
1990 go deireadh a shaoil.
Bunaitheoir agus cathaoirleach ar Fhéile Amhránaíochta an Chláir.
Tagairtí.
Munnelly, Tom
Munnelly, Tom
Munnelly, Tom
Munnelly, Tom


Málaga (cúige).
Tá Cúige Mhálaga suite ar an gcósta, i ndeisceart na Spáinne, sa chomhphobal féinrialaithe Andalucía. Tá teoirainn aici leis na cúigí Cádiz, Sevilla, Córdoba agus Granada chomh maith agus an Mheánmhuir.
Tá achar 7,308 km² aici, le daonra de 1,641,098 (2012). Tá cónaí ar 2/5 de na daoine seo sa phríomhchathair Málaga.
Tá clú agus cáil uirthi i dtionscal na tuarasóireachta, de bharr na tránna iontacha ar an gcósta, go háirithe an Costa del Sol. Chomh maith leis sin tá rúdaí eile súimiúla le féiceail sa chúige sléibhtiúil ar nós fothracha El Chorro nó an Torcal in Antequera.
Tá an magnum opus a scríobh an cumadóir Cúbach Ernesto Lecuona, "Malagueña", ainmnithe i ndiaidh ceol na ngiofóg ón réigiún seo.
Tá 100 contae sa chúige seo. Is iad na Marbella, Vélez-Málaga, Antequera agus Ronda cathracha tábhachtacha eile.


Málaga.
Is chathair port í Málaga in Andalucía, i ndeisceart na Spáinne, ar an gCosta del Sol den Mheánmhuir. Tá 568,507 daoine ina chónaí ann ach le daonra na bruachbailte san aird tá breis agus 1 mhilliún ina gcónaí ann, an cuigiú achar uirbeach sa Spáinn. Tá Málaga timpeallaithe ag sléibhte, le dhá abhainn tábhachtacha ag sruth tríd an ait.
Tá Seachtain na Cásca agus Fhéile Málaga ("Feria de Málaga") ar fhéilte tábhachtacha na cathrach.


Granada (cúige).
Tá Granada mar chúige i ndeisceart na Spáinne in Andalucía. Tá teoirainn aici leis na cúigí Albacete, Murcia, Almería, Jaén, Córdoba, Málaga, agus an Mheánmhuir. Tá Granada mar an phríomhchathair.
Tá achar 12,635 km², le daonra 918,072 (tá cónaí ar 30% den daonra seo sa príomhchathair), tá 168 contaetha aici.
Tá an sliabh is airde i Leithinis na hIbéire, Mulhacén (3,481 méadar ar airde), suite i Granada.
Roineann Granada an Páirc Náisiúnta Sierra Nevada (suite sa sliabhraon Sierra Nevada) leis an gcúige Almería.
Faigheann an réigiún tuarasóirí de bharr ailtreacht na Múraigh agus an Páláis, Alhambra. Sa gheimhreadh is féidir scíáil a dhéanamh san áit, is í an ait scíáil is faide ó dheas san Eoraip.


Cúigí na Spáinne.
Is iad cúigí na Spáinne na caoga réigiún ina bhfuil an tír roinnte, tar éis di a bheith roinnte ar dtús ina gComhphobail Fhéinrialaitheacha agus roimh di a bheith roinnte ina gcontaetha.
Níl na cúigí chomh tábhactach a thuilleadh toisc go bhfuil cuid mhaith de dualgaisí riaracháin a bhíodh orthu bainte agus curtha ar na comhphobail féinrialaitheacha anois. Úsáidtear iad fós i gcomhthéacs dúichí toghchán, seoltaí poist, uimhreacha gutháin áitiúla, agus le haghaidh tagartha tír eolaíocha.
De gnáth ainmnítear na cúigí i ndiaidh príomhbhailte an cheantair. Is iad Álava, Asturias, Vizcaya, Cantabria, Gipúzcoa, Islas Baleares, La Rioja agus Navarra na heisceachtaí. Níl ach dhá chathair a bhfuil mar phríomhchathair ar Chomhphobal nach bhfuil mar phríomhchathair ar an gcúige: Mérida in Extremadura agus Santiago de Compostela san Ghailís.
Níl ach cúige amháin ag an seacht gComhphobal seo a leanas: Asturias, Na hOileáin Bailéaracha, Cantabria, La Rioja, Maidrid, Murcia agus Navarra.


Cruachán.
Sliabh in iarthar Oileán Acla gar do chósta thiar na hÉireann é Cruachán. Is éCruachán an sliabh is faide siar san oileán. Is iad aillte Chruacháin na haillte is airde in Éirinn, agus iad ar na tríú haillte mara is airde san Eoraip freisin. Tá siad 668m ar airde.


Robert Lloyd Praeger.
Ba eolaí agus staraí Éireannach é Robert Lloyd Praeger (25 Lúnasa 1865 - 5 Bealtaine 1953). D'obair sé i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann ó 1893 go 1923. B'eisean an chéad duine a roghnaíodh mar uachtarán na Taisce agus an Cumann Sléibhteoireachta na hÉireann freisin. Fuair sé bás i mBaile Átha Cliath.


Errol Flynn.
B'aisteoir Meiriceánach é Errol Leslie Thomson Flynn (20 Meitheamh 1909 - 14 Deireadh Fómhair 1959).


Poses.
Is é "Poses" an dara albam de chuid Rufus Wainwright, a seoladh i 2001 le DreamWorks Records
Scríobhtar an t-amhrán "One Man Guy" le hathair Rufus, Loudon Wainright III.
Is amhrán de chuid Paul McCartney agus John Lennon é "Across the Universe" a thaifead Rufus le haghaidh an scannáin "I am Sam".


Rufus Wainwright (albam).
Is é "Rufus Wainwright" an chéad albam de chuid Rufus Wainwright, amhránaí-scríbhneoir ceoil Ceanadach-Mheiriceánach. Seoladh é i 1998 le DreamWorks Records.


Yoshiyuki Tomino.
Thosaigh gairm bheatha Yoshiyuki Tomino (富野 由悠季) sa bhliain 1963 ag scríobh cláracha scéalta agus scripteanna don chlár teilifíse "Tetsuwan Atomu" ("Astro boy"). Ar Aibreán 1979 thosaigh "Mobile suit Gundam"(Culaith gluaisteach Gunnadamba as Gaeilge) ag rith ar an teilifís agus anois tá an meitsraith fós ag rith. Bhuaigh sé stiúrthóir is fearr ag an Aonach Idirnaisúinta Beochana Thóiceo i 2006 chun an scannán "Mobile suit Zeta Gundam: Heirs to the Stars. Bhuaigh dhá chlár teilifíse de chuid Tomino an Gradam Beochana Animage: Mobile Suit Gundam i 1979-1980 agus Space Runaway Ideon sa bhliain 1980. Anois is arís scríobh Tomino na hamhráin do chláracha teilifíse agus chuidigh sé le scríbhneoirí amhrain eile lena n-áirítear Neil Sedaka.
Gairm bheatha.
"Maraigh ar fad iad" leasainm atá ag a lán dá lucht leanta ar Yoshiyuki, cé nach maraítear an oiread sin carachtar sna scéalta a scríobhann sé; faigheann cuid dá laochra bás ag sábháilt an Domhain. (sa "Space runaway Ideon" fuair gach duine bás).


Mobile Suit Gundam Wing.
Is clár teilifíse beor meica Mobile suit Gundam Wing isteach sa an linat-aom Taréis Coilineacht. Tá Gundam wing ag creidmheas le ollmhórach méadaitheach an meitsraith Gunnadamba.
Cùlra.
Thosaigh an clár sa bhliain Taréis Coilineacht 195:an tosaidh de Oibríocht Meitear. Chuig Gunnadambaí a thosaidh ag cogadach treallchogaíocht i gcoinne OS fo an deachtóir faisisteach Treize Khushrenada. Tar éis cúpla eipeasóid na pilotaí (Heero Yuy,Duo Maxwell,Trowa Barton,Quatre Raberba Winner agus Chang Wufei) buail suas agus cuidigh.
Tuairisc na meáin.
Bhí an beor ar súil as bearla ón bhliain 2000 go 2001, agus rith an clár ar feadh 49 eipeasóid agus scannán amháin: Gundam Wing Endless Waltz. Bhí an dubaíl Béarla ar Cartoon Network eachtraighach ó Peter Cullen as Voltron.
Cáineadh.
Tá an clar beachtaigh ar an beochan olc agus na yaoi dó-gangaid an fíoras níl aon na pilotaí homaighnéasach.


Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington.
Bhí Arthur Wellesley, an chéad díuc Wellington (1 Bealtaine, 1769 - 14 Meán Fómhair, 1852) ar dhuine de na saighdiúirí agus státairí ba thábhachtaí sa mBreatain i rith na naoú haoise déag.
In Éirinn a rugadh é (ag 29 Sráid Mhuirfean Uachtarach i mBaile Átha Cliath, an óstán Merrion inniu), de mhuintir cháiliúil den Uaisle.
San arm, chaith sé tamall ina aide-de-camp do dhá Lord Lieutenant in Éirinn.
Toghadh é ina fheisire i bParlaimint na hÉireann.
Gníomhaíocht mhíleata.
Throid Wellesley san Ísiltír agus san Ind, i gCath Seringapatam sa gCeathrú Cogadh Anglo-Mysore. Déanadh gobharnóir ar Seringapatam agus ar Mysore de ina dhiaidh sin.
Tharraing Wellesley cáil air féin mar ghinearál i leithinis na Spáinne agus na Poirtingéile i rith chogaidh Napoleon.
Tugadh grád "marascal machaire" (field marshall) dhó tar éis buanna in aghaidh na Fraince ag Cath Vitoria in 1813.
Tar éis dhíbirt Napoleon in 1814, chaith sé tréimhse ina ambasadóir chun na Fraince. Déanadh Diúc de. Bhí sé i gceannas ar an arm a bhuail Napoleon ag Cath Waterloo sa bhliain 1815.
Príomh-aire.
Teach Mornington, i mBÁC, áit a rugadh Wellesley
Chaith Wellesley dhá thréimhse ina phríomh-aire leis na Tóraithe, ar dtús idir 1828-30 agus arís in 1834.
Ba ea Wellesley a bhí ina phríomh-aire le teacht Fuascailt na gCaitliceach i 1829.
Bhí Wellesley ina phríomh-cheannasaí ar arm na Breataine go dtí gur cailleadh é in 1852.
Tagairtí.
Wellington
Wellington
Wellington
Wellington


Chromalveolata.
Is Eocarót é an foghrúpa Chromalveolata, a chéad mhol Thomas Cavalier-Smith mar mhionleasú dá ríocht Chromista, beartaithe ar dtús aige sa bhliain 1981.
Tá Chromalveolata ghlactha faoi láthair mar cheann de na seisear craobhacha is mó d'Eocarót. Is féidir breathnú air mar "ríocht", cé nach nach bhfuil rangú foirmiúil tacsanomaíochta tugtha dó.
Cé gur chaill grúpaí éagsúla, m.sh. na cealla fabhránacha agus
na coinligh uisce a gcumas fótaisintéisiú, is orgánaigh uatrófacha an cuid is mó díobh. Úsáideann gach chromalveolata
clóraifill a agus c, agus go leor díobh líocha choimhdeacha.


Déchont.
Is cill eocarótach dé-lascaideach é an Déchont.
Einsímí.
Déanann an déchont dhá ghéin a chomhtháthú in aonad amháin: códaíonn dhá géin, sinteáis thímidiláite agus dí-ocsaídeáis dhéhidreafóláite, próitéin dhé-fheidhmeach (Cavalier-Smith, 2006).
Aistríonn an t-aonchont (Cill (bitheolaíocht) eocarótach aon-lascaideach) géinte faoi seach.
Gaolta.
Rinneadh taighde a thabharfadh le fios gur ón aonchont a d'eascair na hAipisteachoint (ainmhí, fungais agus a leithéidí). agus aiméibí, agus gur ón déchont a d'eascair Archaeplastida (plándaí agus a ngaolta), Excavata, Rhizaria, agus Chromalveolata. Thug an t-eolaí Cavalier-Smith le tuiscint gur déchoint iad na Apusozoa agus nach incertae sedis iad.
Ní léir go fóill cén gaol atá ag na déchoint le chéile. Deir Cavalier-Smith go mbaineann Excavata agus Rhizaria leis na Cabozoa agus Archaeplastida agus Chromalveolata le Corticata, ach cuireann staidéar amháin eile ar a laghad in iúl go mbaineann Rhizaria agus Chromalveolata le haon chraobh amháin.


Thomas Cavalier-Smith.
Is ollamh le Bitheolaíocht Éabhlóideach é Thomas (Tom) Cavalier-Smith FRS, FRSC, NERC (r. 21 Deireadh Fómhair, 1942), ins an Roinn Zó-eolaíochta, Ollscoil Oxford. Tá a lán scríofa aige faoi chatagórú na bprótaisteach nó Protista.


Magairlí an Deamhain.
Sliabh beag in oirthuaisceart Chonamara is ea Magairlí an Deamhain nó Binn Gharbh, (645 m), ar an gcladach thoir den Chaoláire Rua. Tá sé suite ar imeall Shléibhte Mhám Toirc gar do Shlí an Iarthair. "Devilsmother" a deirtear i mBéarla.


Aicmiú eolaíoch.
Ocht gcéim na haicmiúcháin bhitheolaíochta.
Is éard is aicmiú bitheolaíoch, nó aicmiú eolaíoch sa bhitheolaíocht ann, ná modh eolaíoch le haghaidh orgánach a rangú i ngrúpaí, mar shampla géineas nó speiceas, de réir na gcosúlachtaí struchtúir agus feidhme a bhíonn eatarthu.. Tugtar tacsa tacsóin (uatha: tacsón) ar ghrúpaí mar seo agus an tacsanomaíoch a thugtar ar an chineál bitheolaíochta a phléann le haicmiú ar neacha an Nádúir.
Tá aicmiú na n-organach na linne seo, fréamhaithe in obair an luibheolaí Sulannach Carolus Linnaeus, a rangaigh speicis de réir comhthréithe fisiciúla. Tá athbhreithniú déanta ó shin, ar na grúpálacha seo chun a gcomhsheasmhacht a fheabhsú, ionas go mbeadh siad i gcomhréir le prionsabal Darwin, sé sin le rá 'gur shíolraigh na speicis go léir ó shinsearacha coiteann éigin'. Le teacht isteach an mhodha chladistice, ag deireadh an 20ú haois, thosaigh an tacsanomaíocht fhíliginiteach ag éirí coitianta i roinnt réimsí de chuid na bitheolaíochta, ina ngrúpáiltear orgánaigh de réir a n-gaolmhaireacht amháin, bunaithe ar thátal éabhlóideach, gan aird a thabhairt ar chosúlacht mhoirfeolaíochta. Thiomáin an fhíligéineolaíocht mhóilíneach, a úsáideann seichimh NAD mar sonraí, go leor leasuithe le déanaí, agus is dócha go leanfaidh sin ar aghaidh. Baineann an aicmiú bitheolaíoch le heolaíochta na córasaíochta bitheolaíocha.
Sainmhíniú.
Shainmhínigh Ernst Mayr 'Aicmiú' mar "Eagrú na n-aonán i sraith ordlathach de ranganna neadaithe, ina a chuirtear le chéile ranganna den chineál céanna, nó a bhaineann le leibhéal amháin ordlathach, go cuimsitheach i ranganna níos cuimsithí, ar an chéad leibhéal eile atá níos airde." Shainmhínítear 'rang' mar "bailiúchán d'aonán den chineál céanna". (Tabhair faoi deara go n-úsaidtear an focal "rang" go measartha ar leithligh i gcomhair cheann de na leibhéil san ordlathas bitheolaíochta.)
Tá an t-aicmiú Bitheolaíochta bunaithe ar an chosúlacht a bhíonn idir orgánaigh a shíolraigh ón shinsearach is gaire. Dá réir sin, is iad na hairíonna nó tréithe tábhachtacha le haicmiú sa bhitheolaíoch ná iad siúd atá 'homalógach', ie, a bhfuarthas ó shinsearach coiteann. Ní mór iad seo a dheighilt ó tréithe analógacha.
Tá an cumas na heitilte ag na héin agus na hialtóga araon ach ní bhaintear úsáid as an chosúlacht seo chun iad a aicmiú i dtacsón (a "rang"), toisc nach bhfuil sé mar oidhreacht acu ó shinsearach coiteann. In ainneoin na difríochtaí eile go léir eatarthú, is é an bhfíric go mbeathaíonn ialtóga agus míolta móra araon a n-óg ar bhainne, cheann de na gnéithe a úsáidtear chun aicmiú an bheirt acu mar mamaigh, ós treith é a bhfuarathas trí oidhreacht ó shinsearach coiteann.
Sa lá atá inniu ann, áfach, bíonn formhór na n-eolaithe den tuairim go bhfuil an rangú seo míchruinn agus as dáta.
Baineann Aicmiú Bitheolaíoch leis an eolaíocht córasaíocht bhitheolaíoch.
Rangaítear rudaí beo i dtrí Ríocht san tacsanamaíocht nua-aimseartha mar seo a leanas;
Archaea (i gcéaduair mar Archaebacteria) -- Baictéir (i gcéaduair mar Eubacteria) -- Eukaryota.


Monera.
Léaráid 1. Cúig Ríocht. Deirtear anois go bhfuil na heocaróit comhdhéanta d'fhearann idirghaolmhar amháin, agus tá na baicéir agus na haircéabhaicteir mar chomhpháirt den ríocht Monera.
Tá an Ríocht Monera comhdhéanta de bhaictéir agus orgáinigh eile, an mórchuid díobh ina orgáinigh bídeacha, aoncheallacha lena n-ábhar ghéiniteach scaoilte sa chill.
Ní mar sin atá plandaí, ainmhithe agus eocaróit eile
(núicléas fíor), is i núicléas na cille a mbíonn na crómasóim agus na géinte.
Tráth bhí an tuiscint ann go raibh Monera ina aon de chúig ríocht na bitheolaíochta, ach tá an tuiscint ann anois go bhfuil dhá ríocht i gceist: na heobaictéir agus na aircéabhaictéir.
Bhí cill phrócarótach ag tromlach na n-orgánach sa Ríocht Monera (sé sin gan núicléas) Mar gheall ar seo,ar uairibh glaoití Prócarót nó Prócaróit ar an Ríocht seo.


Comórtas na Sé Náisiún.
Is comórtas rugbaí é Comórtas na Sé Náisiún. Imríonn Éire, Sasana, an Bhreatain Bheag, Albain, an Fhrainc, agus an Iodáil sa chomórtas gach bliain.


Christopher McCandless.
Féinphortráid Christopher McCandless, os comhair an bus ina fuair sé bháis
Iarchéimí Meiriceánach ba ea Christopher Johnson McCandless, nó "Alexander Supertramp" mar a thugadh sé air féin (12 Feabhra 1968 – 18 Lúnasa 1992). Tar éis dó céim a bhaint amach sa bhliain 1990, d'fhág McCandless a mhuintir agus a bhaile dúchais i Virginia agus chuaigh sé ar seachrán ar fud na tíre go dtí gur shroich sé Alasca.
Abhainn Toklat, áit a raibh an bus
Ar a thuras deireanach níor thug sé leis ach beagán bia agus trealaimh. Fuair sé bás cúig mhí ina dhiaidh sin in aice le Páirc Náisiúnta Denali i seanbhus a bhí mar áit chónaithe aige.
Sa bhliain 1996 scríobh Jon Krakauer "Into the Wild", leabhar a bhí bunaithe ar shaol McCandless. Uaidh sin a d'eascair scannán a raibh an teideal céanna air sa bhliain 2007. Sean Penn a stiúir é agus rinne Emile Hirsh an phríomhpháirt.
McCandless, Christopher
McCandless, Christopher


Clais Mhór.
Is sráidbhaile í an Chlais Mhór ("Clashmore" i mBéarla) atá lonnaithe in Iarthar Chontae Phort Láirge, Éire. Suite ar an R671, tá an Chlais Mhór tuairim is cúig mhíle déag ó Dhún Garbhán agus ocht míle ó Eochaill i gContae Chorcaí.
Spóirt.
Tá stair fhada ag muintir peile agus iománaíochta na Claise Móire a théann siar go bunú an CLG. Imríonn an Chlais Mhór lena gcomharsan, Cionn tSáile Beag agus bhí rath ag an dá fhoireann roimh agus i ndiaidh a dteacht le chéile. Bunaíodh club peile i gCionn tSáile Beag sa bhliain 1885, bliain tar éis a cuireadh tús leis an gCumann Lúthchleas Gael. Laistigh de sé bliana, bhí Craobh Peile Phort Láirge buaite acu faoi dhó, sa bhliain 1886 agus arís i 1891. In iomlán, tá naoi gcraobh buaite ag foireann na Claise Móire/ Cionn tSáile Beag: 1886, 1891, 1903, 1904, 1905, 1906, 1907, 1920, 1925. I mbliana, tá an club ag imirt ar leibhéal sinsir arís sa pheil agus ar leibhéal idirmheánach san iománaíocht. Tá ocht tuilsoilse ag an bpáirc imeartha, a bhuí le deontas ón gCrannchur Náisiúnta.
Áiseanna.
Tá ceithre tigh tábhairne le fáil sa cheantar, "The Decies Bar", "The Rising Sun" agus 'The Old Still' sa tsráidbhaile féin agus "The Ole Mill", lonnaithe I mBaile an Phoill, cúpla nóiméad ón gClais Mhór. Chomh maith leis sin, tá trí siopa timpeall na háite. Athchóiríodh sean-shéipéal ag barr an tsráidbhaile agus anois tá ionad oidhreachta le fáil ina áit.


Rhizaria.
Is grúpa prótaisteach ar mhórán speiceas ann é Rhizaria. Bíonn cruthanna éagsúla acu, ach is prótasóin aiméaboideacha iad don chuid is mó. Tá bréagphóidiamaí filiméadacha, líontánacha nó micrifhidín-tacaithe acu. Táirgíonn a lán díobh sliogáin nó cnámharlaigh, is féidir na struchtúir seo a bheith coimpléasc go leor agus cuimsíonn na cinn seo
tromlach mór na n-iontaisí prótasónacha. Bíonn miteacoindre ag beagnach iad uile maille le criostaí feadánacha.


Na Rosa.
Ceantar na Rosa le feiceáilt i ndearg
Is réigiún i gContae Dhún na nGall iad na Rosa ("The Rosses" i mBéarla). Áit ina bhfuil baile an Clocháin Liath agus na ceantracha Gaeltachta Rann na Feirste agus Anagaire.
Tá an réigiún suite idir paróiste Ghaoth Dobhair agus baile na nGleannta.


Fíleam.
Sa tacsanomaíocht bitheolaíochta, is éard is fíleam ná aicme tacsanomaíoch faoin ríocht agus os cionn an ranga. Tagann an focal ón Sean-Ghréigis φυλαί (phylai), na grúpaí vótaíochta chlannlárnacha i gcatharstáit na Sean-Ghréige.


Rang (bitheolaíocht).
Sa tacsanomaíocht bitheolaíochta, is éard is Rang ná aicme tacsanomaíoch idir Ord agus Fíleam.
Mar shampla, úsáidtear an Rang Mammalia in aicmiú Rang iad nó Ainmhí úsaidte in aicmiú na gcon, atá san Fhíleam Chordata (ainmhithe le nótacordaí) agus an Órd Carnivora (mamaigh atá ina fheoiliteoirí)


Excavata.
Is grúpa prótaisteach ar mhóran gcluichreán é Excavata. Coinníonn an catagóir fíliginiteach seo cineálacha éagsúla d'fhoirmeacha saorbheathacha agus siombóiseacha, san áireamh roinnt seadán atá tabhtach i ngalar daonna.


Robert Koch.
Bhain Heinrich Hermann Robert Koch (11 Nollaig 1843 - 27 Bealtaine 1910) clú amach toisc a chuid taighde i ngort na ngalar teagmhálach, go háirithe aonaránú "Bacillus anthracis" 1877. Fuair sé an Duais Nobel(lia-eolaíocht) sa bhliain 1905.
Rugadh Robert Koch in Clausthal-Zellerfeld, sa Phrúis (nó "Niedersachsen na Gearmáine" an lá atá inniu ann) ar an 11 Nollaig 1843. Bhí athair Robert ag obair i dtionscal na mianadóireachta gual; ach bhí air dul chuig Ollscoil Göttingen, agus fuair sé dintiúirí an dochtúra nuair nach raibh sé ach 23 bliana d'aois. Thosaigh sé ag obair ansin in áiteanna difriúla fud fad na Gearmáine.
Tagairtí.
Koch, Robert
Koch, Robert
Koch, Robert


Kilimanjaro.
Is é Kilimanjaró (nó Cilimeaindearó) an sliabh is airde san Afraic. Tá an sliabh 5895 méadar ar airde. Tá Kilamanjaro sa Tansáin, san Afraic Thoir.
Geolaíocht.
Is bolcán suanach é ach níor phléasc sé le 360,000 bliain anuas.  Stratabholcán neamhghníomhach is ea Kilimanjaró.
a> gar do bharr an tsléibheKilimanjaro ón aer


Prócarót.
Bunstruchtúr baictéir, ceann den dá chineál prócarót.
Tugtar prócaróit ar orgánaigh nach bhfuil fíornúicléas ná orgánaidí eile faoi scannán acu.
Tá siad éagsúil leis na heocaróit, orgánaigh a bhfuil a gcuid ceall le fáil i struchtúir chasta faoi scannán
agus a bhfuil núicléas acu. Tá formhór na bprócarót aoncheallach agus níl a gcuid ábhar géineach bailithe faoi scannán. Tagann an t-ainm ó Shean-Ghréigis: "πρό" (pro) = roimh agus "κάρυον" (karyon) = cnó, agus an iarmhír "ώτης" (-ōtēs).
Tá na procaróit roinnte ina dhá bhfearann: na baictéir agus na haircéigh nó "archaea". Síleadh tráth nach bhfaighfeá aircéigh ach amháin in áiteanna doicheallacha a raibh an-chuid teasa, pH (tomhas aicíde) nó radaíochta iontu. Aithnítear anois go maireann aircéigh i ngnáthóga de gach saghas.


Fearann (bitheolaíocht).
180pxSa tacsanomaíocht bitheolaíochta, is éard is fearann (freisin mar sár-ríocht, nó impire) ná aicme tacsanomaíoch níos aoirde ná ríocht. De réir 'Córas na dTrí Ríocht, ceaptha ag' Carl Woese sa bhliain 1990, tá 'Crann na Beatha' comhdhéanta de na trí fhrarann seo a leanas; Aircéigh, Eobaictéir agus Eocaróit.
Léiríonn leagan amach na dtacsón na bundifríochtaí éabhlóideacha sna géanóim.


Carl Woese.
Micribhitheolaí Meiriceánach ab ea Carl Richard Woese (15 Iúil 1928 - 30 Nollaig 2012). Rugadh é i Syracuse, Nua-Eabhrac) agus d'fhreastal é ar Deerfield Academy agus Amherst College. Eolaí aithnidiúil é toisc gur shainmhínigh sé Archaea (fearann úr nua nó ríocht na mbeatha) i 1977 trí tacsanomaíocht fíliginiteach ar 16S RNA ribeasómach, teicníc cheannródaíocht Woese agus í in úsáid go fóill mar chleachtas caighdeánach. Cailleadh é i 2012 tar éis deacrachtaí ó ailse briseáin..


Meiriceá Laidineach.
Tugtar Meiriceá Laidineach (Portaingéilis: "América Latina"; Spáinnis: "Latinoamérica" nó "América Latina"; Fraincis: "Amérique latine") ar an réigiún sna Críocha Mheiriceá ina bhfuil na teangacha Rómánsúla á labhairt mar phríomhtheangacha.


Fosúchán nítrigine.
Is é is fosúchán nítrigine ann ná an próiseas ina dtiontaítear nítrigin atmaisféarach (N2), a bhíonn neamh-imoibríoch agus nach féidir le formhór na neacha beo í a úsáid, go comhdhúile níotráite (mar shampla, amóinia NH3, níotráit (NO3−) agus dé-ocsaíd nítrigine(NO2))
Is próiseas nádúrtha é seo do roinnt prócarót éagsúla, baictéir san áireamh, achtanabaictéir, agus cineálacha áirithe baictéir anaeróbacha. Glaoitear "dé-asatrófaigh" ar na miocrorgánaigh atá in ann nítrigin an atmaisféir (N2) a fhosú.


Amóinia.
Is í an amóinia an ceann is tábhachtaí de chomhdhúile dénártha na hidrigine is na nítrigine. Is í a foirmle cheimiceach ná NH3, agus is gás í le teocht an tseomra faoi ghnáthbhrú an atmaisféir. Is furasta an amóinia a aithint ar a boladh bréan sainiúil. Nuair a thuaslagfar amóinia san uisce, gheofar tuaslagán bunata atá in ann aigéid a neodrú. Is é an t-ian amóiniam NH4+ is toradh d'imoibriú na hamóinia is an uisce, agus é á iompar sna comhdhúile mar a bheadh ian miotail ann. Mar sin, is féidir salainn éagsúla amóiniam a chruthú agus iad an-chosúil le salainn mhiotail. Samplaí de seo iad an chlóiríd amóiniam agus an níotráit amóiniam. Úsáidtear an chlóiríd amóiniam mar spíosra - cuirtear le liocras í le blas níos géire a thabhairt dó. Maidir leis an níotráit amóiniam, is leasú talún agus ábhar pléasctha í.
Is nimh é an gás amóinia a oibríonn go dona ar na scamhóga, ach san am chéanna, is amhábhar tábhachtach í don tionsclaíocht. Bíonn sí ar fáil go nádúrtha i mún an duine agus na n-ainmhithe, go háirithe má fhágtar an mún sin ag iompú, agus mar sin, is féidir le seanfhual na n-ainmhithe feirme an dúlra a thruailliú go dona. Is í an amóinia an pointe tosaigh dá lán craobhacha den tionsclaíocht cheimiceach. Tá sé an-deacair an nasc idir an dá adamh i móilín na nítrigine N2 a bhriseadh leis an nítrigin sin a cheapadh i gcomhdhúile ceimiceacha, agus nuair a d'éirigh leis an gceimiceoir Fritz Haber sa Ghearmáin nítrigin an atmaisféir a chlaochlú go hamóinia sa tsaotharlann, bhí an t-aireagán seo chomh tábhachtach is gur thuill sé Duais Nobel na Ceimice do Haber.


Aircéigh.
Is grúpa de bhaictéir prócarótach agus aoncheallach iad na haircéigh (Laidin: Archaea). Sa tslí seo tá siad cosúil le baictéir, ach ní mar an gcéanna a d'eascair siad agus ta siad aicmithe i ranganna ar leith ins an gCóras na dTrí Fhearann. Bhí nós ann cheana na horgánaigh seo a lipéadú mar aircéabhaictéir. Tá an t-ainm seo dímholta, áfach, ó ghlacadh go leathan an córas trí ríocht.


MP3.
Is formáid ionchódaithe fhuaime í MP3 (nó MPEG-1, Sraith 3 mar a thugtar uirthi go foirmeálta). Stóráiltear fuaim chomhbhrúite i gcomhaid MP3. Baineann MP3 úsáid as algartam comhbhrúite le cailliúint sa phróiseas comhbhrúite. Éiríonn leis an bpróiseas seo cóimheas comhbhrúite de tuairim agus 10:1 amach gan mórán titim i gcaighdeán na fuaime. Tá clú agus cáil ag baint le MP3 mar mhodh le comhaid fhuaime a chomhbhrú, go háirithe len iad a híoschóipeáil ón Idirlíon.


Comhbhrú fuaime.
Is sampla de chomhbhrú sonraí é comhbhrú fuaime'". Is é an aidhm atá leis ná méid comhaid fhuaime a laghdú. Cuirtear algartaim chomhbhrúite fuaime i bhfeidhm i mbogearraí fuaime trí dí-chomhbhrú fuaime ("audio codec" i mBéarla) sna bogearraí.
Comhbhrú Fuaime gan Cailliúint.
Is samplaí iad Monkey's Audio, FLAC agus Shorten d'fhormáidí comhbhrúite fuaime gan cailliúint.
Comhbhrú Fuaime le Cailliúint.
Is samplaí iad MP3 agus Vorbis d'fhormáidí comhbhrúite fuaime le cailliúint.


Cóimheas comhbhrúite sonraí.
Is coincheap ríomheolaíochta é an cóimheas comhbhrúite sonraí a úsáidtear leis an laghdú i méid na sonraí a stóráiltear i gcomhad a mheas, nuair a chuirtear algartam comhbhrúite sonraí i bhfeidhm air.
Cóimheas comhbhrúite sonraí = Méid díchomhbhrúite/Méid comhbhrúite
Mar shampla, is é 10:1 an cóimheas comhbhrúite sonraí atá ag an fhormáid fhuaime MP3.


Comhbhrú sonraí.
Sa ríomheolaíocht is ionann comhbhrú sonraí agus an próiseas ina dhéantar ionchódú ar eolas ag baint úsáide as níos lú giotán ná mar a d'úsáidfeadh leagan neamhionchódaithe. Úsáidtear scéim ionchódaithe éigin leis seo a chur i bhfeidhm. Sampla de scéim ionchódaithe is ea dá n-úsáidfeadh an t-alt seo an giorrúchán "ion." in ionad "ionchódú/ionchódaithe". Is samplaí iad MP3 agus ZIP de chomhaid ina chuirtear comhbhrú sonraí i bhfeidhm orthu.
Comhbhrú sna hIlmheáin.
De bharr go n-úsáideann na meáin dhigiteacha an-chuid spáis, is minic a chuirtear comhbhrú sonraí i bhfeidhm orthu. Tá modhanna ar leith ann le comhbhrú íomhá, comhbhrú fuaime agus comhbhrú físe a chur i bhfeidhm.


Loch Deán.
Loch gar don Tochar sa Chúige Laighean is ea Loch Deán.


Acaill Bheag.
Oileán beag ar chósta theas Acla is ea Acaill Beag. Tá teach solais ar a chósta theas. Níl pobal seasta ann ó na 1960í ar aghaidh, ach anois bíonn daoine ina chónaí ann ar feadh a chuid laethanta saoire.


Géineas.
180pxSa tacsanomaíocht bitheolaíochta, is éard is Géineas ná aicme tacsanomaíoch faoi Fine agus os cionn Speiceas. Tagann an focal ón Laidin "genus" "sliocht, teaghlach, cineál, inscne"),agus is rang tacsanomaíoch íseal-leibhéil é a núsáidtear in aicmiú na n-orgánach beo agus iontaisí.
Cosúil le mórchuid na n-aonad tacsanomaíocht eile, is féidir na géinis bheith roinnte ina fho-ghéineis (uimh.uatha- fo-ghéineas) Tá díospóireacht ag dul ar aghaidh faoi láthair maidir leis an bealach is fearr gur féidir géineas a shainmhíniú go cruinn.


Leabharlann Náisiúnta na hÉireann.
Leabharlann Éireannach í Leabharlann Náisiúnta na hÉireann (Béarla: "National Library of Ireland") atá suite i mBaile Átha Cliath i bhfoirgneamh a bhí deartha ag an ailtire Éireannach Thomas Newenham Deanea. An tAire Ealaíon, Spóirt agus Turasóireachta atá freagrach as.


Abhainn na Muaidhe.
Abhainn in iarthar Chontae Shligigh agus oirthuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea an Mhuaidh. Téann sí ón Sliabh Gamh go Cuan Chill Ala. Bíonn go leor bradáin ann.


Inis Arcáin.
Inis Arcáin (dath buí) agus na hoileáin eile máguaird, amach ó chósta Iarthar Chorcaí
Oileán amach ó chósta Iarthar Chorcaí í Inis Arcáin ("Sherkin Island" as Béarla). Bíonn báid farantóireachta ag taisteal anonn is anall idir an t-oileán agus Dún na Séad. Tá pobal beag ina gcónaí ann agus braitheann geilleagar an oileáin go mór ar an turasóireacht.


Gníomhas aonpháirtí.
Is éard is gníomhas aonpháirtí ann ná dearbhú a chuireann an duine chuig na húdaráis faoina ainm féin le cur in iúl go bhfuil sé de rún aige rud éigin a dhéanamh, go háirithe ainm a athrú. An duine a athróidh a ainm trí ghníomhas aonpháirtí, caithfidh sé, go bunúsach, ráiteas faoi mhionn nó mionnscríbhinn a bhreacadh síos ina bhfuil sé ag tabhairt le fios go bhfuil sé meáite ar a sheanainm a thabhairt suas agus an t-ainm seo eile a tharraingt air féin.
Is é an gníomhas aonpháirtí an t-aon bhealach amháin le d'ainm a athrú go dlíthiúil in Éirinn. Ina dhiaidh sin féin, is gá cuimhne a choinneáil air go bhfuil córas dlí na hÉireann bunaithe ar dhlí coiteann Shasana, agus cuireann an dlí coiteann béim mhór ar an ngnáthamh, seachas ar leabhar na reacht. Mar sin, is iad an úsáid agus an t-iomrá is bun leis an "gceartainm", agus más mian leat ainm ar leith a tharraingt ort, caithfidh tú féachaint chuige, thar aon rud eile, gurb é sin an t-ainm a thugann do chuid cairde ort agus a n-aithnítear thú air.
Le haitheantas a fháil do do ghníomhas aonpháirtí, caithfidh tú dul i dtuilleamaí Choimisinéir na Mionn.


Coimisinéir Mionn.
Is duine é Coimisinéir na Mionn a bhfuil cead agus aitheantas na n-údarás aige mionnscríbhinní agus ráitis faoi mhionn a dheimhniú. De ghnáth, is dlíodóir é an Coimisinéir seo, agus is é an Príomh-Bhreitheamh a cheapann é. Mar sin féin, is féidir le haon duine a bhfuil dintiúir dhlí agus teastas dlíodóra aige cúis an Choimisinéara a dhéanamh.
Má chaitheann tú fianaise a chur os comhair na cúirte i bhfoirm mionnscríbhinne, ní mór duit dul i muinín an Choimisinéara seo. Ansin, féachfaidh an Coimisinéir chuige go dtabharfaidh tú an fhianaise chuí - seiceálfaidh sé an t-ábhar i ndréachtleagan na mionnscríbhinne -, agus go dtuigeann tú an rud atá tú a rá sa mhionnscríbhinn. Sa deireadh, tabharfaidh tú na mionna ina fhianaise agus síneoidh tú an ráiteas. An duine a ghlacfaidh dualgaisí na mionn air féin, is gnách dó "an leabhar a thabhairt", is é sin, an lámh a chur ar an Tiomna Nua nó, más Giúdach é, ar an Sean-Tiomna le linn na mionn.
Gearrfaidh an Coimisinéir táille ort as a chuid seirbhísí de réir rialacha na gcúirteanna.


Toghairm.
Ní mór don chléireach nó don bhreitheamh a ainm a chur leis an gcáipéis chomh maith.


Mionnscríbhinn.
Is éard is mionnscríbhinn ann ná ráiteas nó cáipéis a thugtar faoi mhionn. Go tipiciúil, is é an rud a bhíonn i gceist le mionnscríbhinn ná fianaise a chuireann an finné ar fáil don chúirt.
Le go mbeadh an mhionnscríbhinn bailí ó thaobh an dlí de, ní mór do Choimisinéir na Mionn a bheith i láthair agus an finné ag tabhairt na fianaise uaidh. Caithfidh an finné an leabhar a thabhairt, is é sin, lámh a chur ar an mBíobla (nó ar an Sean-Tiomna, más Giúdach é), agus focail an mhionna a labhairt i ndiaidh an choimisinéara. Mura ligfidh a chuid barúlacha i leith an chreidimh dó an leabhar a thabhairt, is féidir leis an bhfinné a chuid fianaise a thabhairt gan baint don Bhíobla. Sa chás sin, ní thugtar mionnscríbhinn ar an doiciméad, ach dearbhascadh.


Gearánaí.
Is é an gearánaí (nó an gearánach) an páirtí i gcúis dlí a bhfuil an chaingean tionscanta aige - is é sin, an duine a "chuir an dlí" ar an gcosantóir. Mar shampla, is féidir go bhfuil sé thíos le coir, agus é ar lorg réiteach dlí. Má éiríonn leis, beidh breithiúnas na cúirte fabhrach dó, agus ansin, tabharfaidh an chúirt an t-ordú cúirte is cuí.


Réiteach dlí.
Is éard is réiteach dlí ann ná an dóigh a gcuireann an chúirt cearta nó pionóis i bhfeidhm trí ordú cúirte a eisiúint. Mar shampla, má chaill tú suim áirithe airgid de dheasca na coire a rinneadh ort, is é an réiteach dlí ná go n-ordóidh an chúirt don chiontóir an tsuim chéanna airgid a íoc leat.


Urghaire.
Is éard is urghaire ann ná ordú cúirte a éilíonn ort rud éigin ar leith a chur i gcrích nó staonadh ó rud éigin ar leith a chur i gcrích nó a chleachtadh. Má dhéanann tú neamhshuim den urghaire, féadfar pionós a ghearradh ort. I dteanga an dlí, deirtear go n-"eisíonn" an chúirt urghaire.


Cosantóir (dlí).
I gcúrsaí dlí is é an cosantóir an páirtí ar cuireadh an dlí air nó atá á chúiseamh. Tugtar cúisí air más coir atá i gceist.


Feileonacht.
Téarma dlí é feileonacht a thagraíonn do choireanna tromchúiseacha. Ní téarma oifigiúil i ndlí na hÉireann é a thuilleadh. Is é an téarma a úsáidtear inniu ná "tromchion" (mar a deirtear san Acht um Bhannaí ón mbliain 1997) agus "cion inghabhála" (mar a deirtear san Acht um Dhlí Choiriúil ón mbliain 1997). De réir na n-achtanna seo, is ionann mar rud é an tromchion agus an cion inghabhála - is é sin, cion a ngearrtar príosúnacht cúig bliana nó níos faide don duine a rinne é. Sa ghnáthchaint, is féidir an dá choincheap sin a chur in iúl leis an seantéarma sin "feileonacht", cé nach n-úsáidtear i leabhar na reacht é.
Má chuirtear an dlí ar an duine toisc go bhfuil sé faoi amhras feileonachta (tromchiona), nó má chreidtear go bhféadfadh sé tuilleadh feileonachtaí (tromchionta) a dhéanamh dá dtabharfaí cead a chos dó, is féidir leis an gcúirt bannaí a dhiúltú, de réir an Achta um Bhannaí.
Má chreidtear ar chúiseanna réasúnacha go bhfuil feileonacht (cion inghabhála) déanta ag an duine, féadfaidh na Gardaí é a ghabháil gan bharántas gabhála agus a choinneáil faoi ghabháil i stáisiún na nGardaí ar feadh dhá uair déag, le go gcuirfear ceastóireacht air.
An cion nach bhfuil chomh tromchúiseach leis an bhfeileonacht, tugtar oilghníomh (neamh-thromchion, cion neamh-inghabhála) air.


Oilghníomh.
Seantéarma dlí é oilghníomh nach n-úsáidtear i ndlí na hÉireann a thuilleadh, ach is é is brí leis ná coir nach bhfuil chomh tromchúiseach leis an bhfeileonacht. Is iad na téarmaí a d'fheicfeá i ndlí na hÉireann inniu ná "neamh-thromchion" agus "cion neamh-inghabhála". Is ionann an dá rud mar choincheap, áfach, agus is féidir "oilghníomh" a thabhairt ar na neamh-thromchionta nó na cionta neamh-inghabhála sa ghnáthchaint.
Tá a leithéid de théarma ann freisin agus mionchion. Úsáidtear an téarma seo go hoifigiúil i mBunreacht na hÉireann, ach níl sé soiléir cad é atá i gceist leis. Is é cleachtas na gcúirteanna ná go ndearctar ar an gcion mar mhionchion, mura féidir príosúnacht níos faide a ghearradh don chiontóir ná dhá mhí déag. Mar sin, is oilghníomh (neamh-thromchion, cion neamh-inghabhála) gach mionchion, ach ní mionchion gach oilghníomh.


Dúnorgain.
Is éard is dúnorgain ann ná marú duine nach dúnmharú é. Dúnorgain atá i gceist mura bhfuil mailís réamhcheaptha ag baint leis an marú, mar shampla má mharaigh an ciontóir duine a bhí ag spochadh faoi. Focal baininscneach é dúnorgain - is é an ginideach ná dúnorgaine nó dúnoircne.


Dúnmharú.
Is é is dúnmharú nó murdar ann ná marú duine le mailís réamhcheaptha. An duine a mharóidh duine eile agus fearg air, is dócha nach mbeidh dúnmharú déanta aige ach dúnorgain. Má bhí rún nó plean ag an marfóir roimh ré an duine áirithe sin a mharú, nó má rinneadh an marú ar dhóigh chruálach - agus an marfóir, abair, ag céasadh an íobartaigh agus ag baint suilt as - is é an dúnmharú a rinne sé. I dtíortha an Dlí Choitinn, áfach, glacfar leis an dúnbhású tionóisceach mar dhúnmharú, mas féidir a rá go ndearna an ciontóir neamhshuim ghlan den dainséar a tharraing sé ar na daoine eile. Mar shampla, má bhíonn tú ag láimhseáil tréanphléascáin gan aird ar bith a thabhairt ar na rialúcháin slándála, is dócha go gcúiseofar i ndúnmharú thú má mharaíonn do chuid pléascán duine éigin.
Dúnmharuithe in aghaidh gach 100,000 áitritheoir sna tiortha éagsúla
Is iad na fir a dhéanann an chuid is mó (nócha faoin gcéad) de na dúnmharuithe ar fud an domhain, go háirithe na fir óga (17-30 bliain d'aois). Tá Éire, an Íoslainn agus an tSeapáin ar na tíortha is lú dúnmharuithe. Cé gur gnách leis na meáin chumarsáide an-challán a tharraingt faoi gach dúnmharú, is iad na tíortha forbartha an chuid is sábháilte ar domhan ó thaobh na ndúnmharuithe de. Tá an Bhrasaíl (agus Meiriceá Theas go ginearálta), an Rúis agus an Afraic Theas ar na tíortha is mó dúnmharuithe amuigh.


Cúlpháirtí.
Cúlpháirtí a thugtar ar an duine a chabhraíonn leis an gcoirpeach an cion a dhéanamh go hindíreach, mar shampla tríd an gcion a phleanáil nó a mhaoiniú.


Comhchoirí.
Is é an comhchoirí nó an neartaitheoir an duine a chabhraíonn go díreach leis an gcoirpeach an cion a dhéanamh. Is é an difríocht idir an comhchoirí agus an cúlpháirtí ná go bhfuil an comhchoirí i láthair na coire.


Ordú urchoisc.
Is éard is ordú urchoisc ann ná ordú cúirte a choisceann ar an duine fanacht sa bhaile, toisc go bhfuil sé de chlaonadh ann foréigean a dhéanamh ar a theaghlach. In Éirinn, tá eisiúint an ordaithe urchoisc bunaithe ar an Acht um Fhoréigean Baile ón mbliain 1996. Is í an chúirt dúiche a eisíonn na horduithe urchoisc. An duine a bhíonn á bhualadh nó á chéasadh ag a chéile nó ball eile dá theaghlach go tráthrialta, caithfidh sé freastal ar éisteacht cúirte le hordú urchoisc a bhaint amach don duine fhoréigneach.
Má théann an duine atá faoi ordú urchoisc, má théann sé i gcóngar dá theaghlach, is féidir leis na Gardaí é a ghabháil láithreach bonn. Thairis sin, is cion coiriúil ann féin é an t-ordú a shárú, agus is féidir príosúnacht dhá mhí déag a ghearradh don chiontóir.


Ordú sábháilteachta.
Ordú cúirte is ea an t-ordú sábháilteachta a eisíonn an chúirt le srianta a chur le duine a bhfuil de chlaontacht ann foréigean a dhéanamh ar bhaill a theaghlaigh féin. An duine a bhfuil ordú sábháilteachta i bhfeidhm ina dhiaidh, tá cead aige fanacht sa bhaile lena theaghlach, ach is féidir leis na Gardaí é a ghabháil is a chúiseamh i gcion coiriúil má dhéanann sé foréigean ar bhall dá theaghlach nó má bhagraíonn sé a leithéid a dhéanamh.
In Éirinn, tá eisiúint na n-orduithe seo bunaithe ar an Acht um Fhoréigean Baile ón mbliain 1996.


Cleamhnas.
Is éard is brí le cleamhnas ná fear agus bean a thabhairt in araicis a chéile le lánúin a dhéanamh díobh agus le pósadh a shocrú dóibh. Ba nós le muintir na Gaeltachta - agus le muintir na tuaithe i nGalltacht na hÉireann féin - cleamhnas a dhéanamh do na cailíní óga beag beann ar a dtoil féin i bhfad ní ba deireanaí ná sa chuid eile d'Iarthar na hEorpa.
Rinneadh trácht ar na nósanna cleamhnais ina lán leabhar Gaeilge faoi sheansaol na hÉireann - "Peig" le Peig Sayers, mar shampla. Ón taobh eile de, is éard is ábhar don úrscéal úd "Tae le Tae" le Maidhc Dainín Ó Sé ná ceannairc na ndaoine óga in aghaidh an chleamhnais agus na bpóstaí socraithe den tseanchineál.
An Cleamhnas Gaelach.
An fear a raibh bean chéile ag teastáil uaidh, thabharfadh sé aghaidh ar theach an chailín le clapsholas. De ghnáth, bheadh buidéal uisce beatha ("buidéal cúig naigín") aige, agus fear eile ina chuideachta - cara leis a bheadh sásta é a mholadh os comhair athair na brídeoige. Nuair a bhainfidís teach an chailín amach, thabharfaidís an buidéal d'fhear an tí, agus ansin, shocródh an triúr fear acu an scéal eatarthu agus iad ag ól an uisce beatha. Ní chuirfidís ceist ar bith ar an gcailín. Go bunúsach, ní bheadh ach an cailín ba sine de chlann iníonacha an tí ar fáil le haghaidh pósadh - an iníon a bhí "in aice an dorais", mar a déarfá. Má bhí iníon eile ag teastáil ón gcuairteoir, chaithfeadh sé fanacht go mbeadh na hiníonacha eile pósta cheana féin.
Ní raibh mórán bainte ag an ngrá rómánsúil leis an gcleamhnas, ar ndóigh. Ba é an rud ba mhó ba suim le fear an tí, an raibh an suiríoch ag saothrú sách maith le bia agus beatha a choinneáil le teaghlach, an raibh feirm mhaith talún nó maoin shaolta eile aige. Ón taobh eile de, is léir go raibh an spré (nó an "crodh" i nGaeilge Uladh) ar ceann de na clocha ba mhó ar phaidrín an ghrúim.
D'fhéadfaí an cleamhnas a fhágáil faoin duine a dtugtaí basadaeir nó babhdóir air, is é sin, duine a raibh sé mar phroifisiún aige cleamhnaisí a dhéanamh do dhaoine óga. Ba é Dan Pheaidí Aindí Ó Súilleabháin ó Chiarraí an basadaeir ba chlúití in Éirinn riamh, agus deirtear go ndearna sé ceithre chéad cleamhnas.
I Lios Dúin Bhearna i gContae an Chláir, is gnách Féile an Chleamhnais a cheiliúradh inniu féin, i Mí Mheán Fómhair. Is ar éigean is féidir a rá gur ócáid shocraithe cleamhnaisí atá ann - thar aon rud eile, is ócáid pléaráca é a tharraingíonn turasóirí go dtí an áit.


Giulio Natta.
Ceimiceoir Iodálach ab ea Giulio Natta (26 Feabhra 1903 Imperia - 2 Bealtaine 1979 Bergamo) a ghnóthaigh Duais Nobel sa Cheimic i 1963 le Karl Ziegler ar son a chuid oibre ar ardpholiméirí.


Béowulf.
An chéad leathanach don lámhscríbhinn do Beowulf
Seandán eipiciúil sean-Bhéarla is ea "Béowulf" [ˈbeːəwʊlf] nach fios cé a chum. Cumadh an saothar litríochta Angla-Sacsanach seo idir an 8ú agus an 11ú haois, agus ba timpeall na bliana 1010 a scríobhadh an lámhscríbhinn is sine atá ar fáil. Dán fada le 3183 líne atá ann a thug spreagadh do scríbhneoirí go leor le míle bliain auas.


Dorothea Jordan.
Aisteoir ab ea Dorothea Jordan (21 Samhain 1761 – 5 Iúil 1816) a bhí ina compánach cáiliúil ag Rí Liam IV na Ríochta Aontaithe ar feadh 20 bliain nuair a bhí teideal Diúc Clarenton aige.
Dorothea nó Dorothy/Dora Bland an t-ainm a baisteadh uirthi, agus ba as Port Láirge ó dhúchas í.
Jordan, Dorothea
Jordan, Dorothea
Jordan, Dorothea


Samuel de Champlain.
Portráid iarbhásach de Samuel de Champlain
Rugadh Samuel de Champlain (ar a dtugtar "athair na Fraince Nua" c.1580-1635) i dteaghlach Protastúnach timpeall na bliana 1580 agus bhí cónaí air i mbaile Brouage, calafort ar chósta thiar na Fraince. Rinne sé turas trí Cheanada sular éag sé i Québec sa bhliain 1635. Mairnéalach agus loingseoir den scoth a bhí ann agus ba é a bhunaigh Cathair Québec. Thaiscéal sé an Loch Champlain agus chuir sé a ainm féin uirthi. Chuir sé tús leis an trádáil idir an Fhrainc agus Meiriceá Thuaidh, go háirithe an trádáil fionnaidh.


Diego Velázquez.
Bhí Diego Rodríguez de Silva y Velázquez (6 Meitheamh, 1599 – 6 Lúnasa, 1660), ar ar tugadh Diego Velázquez go coitianta, ina phéintéir Spáinneach. Ba é a bhí ina phríomhealaíontóir i gcúirt an rí Felipe IV.
Velázquez, Diego
Velázquez, Diego
Velázquez, Diego


Tommy Makem.
Ceoltóir, amhránaí agus scéalaí Éireannach ab ea Thomas Patrick 'Tommy' Makem (4 Samhain, 1932 – 1 Lúnasa, 2007). Thuill sé aitheantas ar dtús mar bhall den ghrúpa "The Clancy Brothers and Tommy Makem".
Tagairtí.
Makem, Tommy
Makem, Tommy
Makem, Tommy


Apusozoa.
Tá Apusozoa ("ó na focail Gréigise ἄπους- gan chosa, agus ζώο- ainmhí") comhdhéanta de ghéinis éagsúla phrótasónaí lascnaideacha. Bíonn meánmhéid na nApusozoa idir 5-20 μm, agus iad aimsithe in ithireacha agus gnáthóga uiscíochta, ina n-itheann siad baictéir. Tá trí ord diobh; apusomonadida, ancyromonadida, agus hemimastigidida.


Paul Scholes.
Is imreoir sacair é Paul Scholes a rugadh ar an 16 Samhain 1974, atá ag imirt faoi láthair le Manchester United. Tá 96 cúl scóráilte aige le United.


Ron Atkinson.
Iar-imreoir agus traenálaí sacair is ea Ron Atkinson. Bhí sé ag obair mar thraenálaí le Kettering Town, Cambridge United agus West Brom ón bhliain 1971 go 1981. D'oibrigh sé le Manchester United ón bhliain 1981 go 1986. Bhuaigh sé an FA Cup sa bhliain 1983. Ansin, bhí sé ag obair mar thraenálaí ar West Brom, Atlético de Madrid, Sheffield Wednesday ón bhliain 1987 go 1991. Bhí sé ag obair le Aston Villa F.C. ón bhliain 1991 go 1994.
D'oibrigh sé le Coventry City, Sheffield Wednesday arís agus Nottingham Forest ón bhliain 1995 go 1999. Bhí Atkinson ina thraenálaí ar Peterborough ón bhliain 2006.
Atkinson, Ron


Duncan Edwards.
B'imreoir sacair Sasanach é Duncan Edwards (1 Deireadh Fómhair 1936 – 21 Feabhra 1958). D'imir sé le Manchester United ón bliain 1953 go 1958, nuair a d'éag sé sa tubaiste ar a dtugtar "Tubaiste Aeir München".
Edwards, Duncan
Edwards, Duncan


Gary Pallister.
Iar-pheileadóir sacair is ea Gary Pallister (r. 30 Meitheamh 1965, Kent, Sasana). D'imir sé le Manchester United ó 1989 go 1998 agus Middlesbrough F.C. ó 1998 go 2001.


Rio Ferdinand.
Is imreoir sacair Sasanach é Rio Ferdinand (r.7 Samhain 1978). Imríonn sé faoi láthair le Manchester United agus le foireann idirnáisiúnta Shasana. D'imir sé le Leeds United agus West Ham United roimhe sin.
Ferdinand, Rio
Ferdinand, Rio


Michael Carrick.
Is imreoir sacair é Michael Carrick. Imríonn sé faoi láthair le Manchester United. D'imir sé le West Ham United ó 1998 go 2004. D'imir sé le Tottenham Hotspur roimhe sin.


Steve Bruce.
Is iar-imreoir agus traenálaí peile é Stephen Roger "Steve" Bruce. Tá sé ina thraenálaí ar an bhfoireann sacair Sunderland. Roimhe sin bhí sé ina thraenálaí ar Birmingham City (2001-2007) agus Wigan Athletic. D'imir sé le Manchester United ón bhliain 1987 go dtí 1996.
Bruce, Steve
Bruce, Steve


Carlos Tévez.
Is imreoir sacair é Carlos Tévez, a rugadh 5 Feabhra 1984, atá ag imirt faoi láthair le Manchester City. Bhí sé ag imirt le Boca Juniors agus Corinthians ón bhliain 2001 go 2006. Bhí sé ag imirt le West Ham United ón séasúr 2006 go 2007 agus ansin le Manchester United go dtí an bhliain 2009, Juventus ar 2006 agus i 2015 d'fhill sé ar Boca Juniors.


Andrew Johnson (Peileadóir).
Is imreoir sacair é Andrew Johnson. Imríonn sé faoi láthair le Fulham. D'imir sé le Crystal Palace agus Everton roimhe sin.


Nemanja Vidić.
Is imreoir sacair é Nemanja Vidić. Imríonn sé sacair le Manchester United. D'imir sé le Spartak Moscow roimhe sin.


Danny Welbeck.
Is imreoir sacair é Danny Welbeck (rugadh é sa bhliain 1990). Imríonn sé faoi láthair le Manchester United.


Andy Cole.
Is peileadóir sacair é Andy Cole. Imrionn sé sacair do Sunderland faoi láthair. Bhí sé ag imirt le Arsenal, Fulham, Manchester City, Portsmouth, agus Manchester United roimhe sin.


Phil Jagielka.
Is imreoir sacair é Phil Jagielka a rugadh ar an 17 Lunasa 1982, atá ag imirt faoi láthair do Everton F.C. D'imir sé sacair le Wigan Athletic ón bhliain 2002 go 2007.


Victor Anichebe.
Is imreoir sacair é Victor Anichebe a rugadh ar an 23 Aibreáin 1988, atá ag imirt faoi láthair le Everton F.C.


Tim Howard.
Is imreoir sacair Meiriceánach é Tim Howard, a bhí ag imirt le Manchester United F.C. (2003-2007) ach atá ag imirt le Everton F.C. anois.


Leon Osman.
Is imreoir sacair é Leon Osman (r.17 Bealtaine, 1981 i Wigan, Sasana). Imrionn sé faoí láthair le Everton F.C.


Joseph Yobo.
Is peileadóir sacair é Joseph Yobo. Tá sé ag imirt le Everton F.C. faoi láthair. Bhí sé ar an "Match!Magazine" sa bhliain 2007 leis an ainm "Yobo Cop" air.


Leighton Baines.
Is imreoir sacair é Leighton John Baines, a rugadh ar an 11 Nollaig 1984. Tá sé ag imirt faoi láthair le Everton F.C., agus Wigan Athletic níos túisce.


Tim Cahill.
Is imreoir sacair Astrálach é Tim Cahill a rugadh 6 Nollaig 1979, atá ag imirt faoi láthair le New York Red Bulls. D'imir Cahill ar feadh tamall le Millwall F.C.
Cahill, Tim
Cahill, Tim
Cahill, Tim


Joleon Lescott.
Is imreoir sacair Sasanach é Joleon Lescott a rugadh 16 Lúnasa 1982, atá ag imirt faoi láthair le Manchester City. Bhíodh sé ag imirt le hEverton F.C. agus ar feadh tamall le Wolverhampton Wanderers roimhe sin. Cúlaí ar chlé atá ann.


Lee Carsley.
Bainisteoir agus iar-imreoir sacair is ea Lee Carsley, a rugadh i mBirmingham Shasana ar 28 Feabhra, 1974. D'imir sé le roinnt clubanna sacair, mar atá, Derby County F.C., Blackburn Rovers F.C., Coventry City F.C., Everton F.C. agus Birmingham City F.C.. D'imir Carsley le foireann náisiúnta sacair Phoblacht na hÉireann chomh maith. Imreoir lár páirce a bhí ann.
Carsley, Lee


Mikel Arteta.
Is imreoir sacair é Mikel Arteta (r. 26 Márta, 1982 i San Sebastián, Gipuzkoa, i dtír na mBascach sa Spáinn). Imríonn sé faoi láthair le Everton F.C. Imreoir lár páirce atá ann.
D'imir se le F.C. Barcelona, Rangers agus Real Sociedad roimhe sin.


Yakubu Aiyegbeni.
Is imreoir sacair é Yakubu Aiyegbeni. Bhí sé ag imirt le Middlesbrough agus Portsmouth roimhe sin. Imríonn sé le Everton F.C. faoi láthair.


Tony Hibbert.
Is imreoir sacair é Tony Hibbert. Imríonn sé faoi láthair le Everton.


Nuno Valente.
Is iar-imreoir sacair é Nuno Jorge Pereira Silva Valent. D'imir sé le Everton ón mbliain 2005 go 2009. Rugadh é i Liospóin, Portaingéil.


Roy O'Donovan.
Is imreoir sacair Éireannach é Roy O'Donovan a rugadh 10 Lúnasa 1985, atá ag imirt faoi láthair le Coventry City. D'imir O'Donovan le Cork City F.C. ó 2005 go 2007 agus le Sunderland go 2010.


Phil Neville.
Is imreoir sacair é Philip (Phil) Neville, atá ag imirt faoi láthair le hEverton F.C. sa Premier League. Bhí sé ag imirt le Manchester United roimhe sin ón bhliain 1994 go dtí 2005. Tá a dheartháir Gary ag imirt fós le Manchester United.


Anthony Gardner.
Is imreoir sacair é Anthony Gardner a rugadh 19 Méan Fómhair 1980, atá ag imirt faoi láthair le Hull City. D'imir sé le Tottenham Hotspur ó 2000 go 2007. Roimhe sin, bhí sé ag imirt le Everton.


John Ruddy.
Is imreoir peile é John Ruddy, a rugadh 24 Samhain 1986, atá ag imirt faoi láthair le Norwich City. D'imir sé cheanna le Everton F.C. Is coimeádaí cúil é.


Manuel Fernandes.
Is peileadóir sacair é Manuel (Manny) Henrique Tavares Fernandes. Imríonn sé faoi láthair do Everton F.C.. Rugadh 5 Feabhra 1986 i Liospóin, An Phortaingéil.


James Vaughan.
Is imreoir sacair é James Vaughan a rugadh 14 Iúil 1988, atá ag imirt faoi láthair le Everton F.C.


Andy van der Meyde.
Is imreoir sacair Dúitseach é Andy van der Meyde (r. 30 Meán Fómhair 1979). Imríonn sé faoi láthair le WKE in Emmen, san Ísiltír. D'imir sé cheanna le Everton F.C. agus le PSV Eindhoven.


Iain Turner.
Is imreoir sacair é Iain Turner. Imríonn sé faoi láthair le foireann Everton F.C. mar cúl báire.


Stephen Connor.
Is imreoir sacair é Stephen Connor, atá ag imirt faoi láthair le Everton F.C.


Dan Gosling.
Is imreoir sacair é Dan Gosling a rugadh ar an 2 Feabhra 1990, a bhí ag imirt le Everton F.C. ón mbliain 2008 go 2010. Tá sé ag imirt le Newcastle United faoi láthair.


John Irving (Peileadóir).
Is imreoir sacair é John Irving a rugadh 19 Meán Fómhair 1989. Bhí sé ag imirt leEverton F.C., ach ón mbliain 2009 bhí sé ag imirt le Bala Town F.C. sa Bhreatain Bhig.


Patrick Boyle.
Is imreoir sacair é Patrick Boyle a rugadh 20 Márta 1987, atá ag imirt faoi láthair do Partick Thistle. Dímir sé cheanna le Everton F.C.


Steven Pienaar.
Is peileadóir sacair é Stephen Pienaar. Imríonn sé faoi láthair le Everton F.C..


John Paul Kissock.
Is peileadóir sacair é John Paul Kissock. Tá sé gan club faoi láthair, dímir sé cheanna do Everton F.C., Hamilton Academical an club deireanach a bhí aige.


Jack Rodwell.
Is imreoir sacair é Jack Rodwell. Imríonn sé faoi latháir le Everton F.C.. D'imir sé an cluiche v Blackburn Rovers sa 16 Lúnasa, 2008. Bhuaigh Blackburn 3-2.


Scott Spencer.
Is imreoir sacair é Scott Spencer (rugadh 1 Eanáir 1989). Imríonn sé faoi láthair le Southend United. Dimir sé cheanna le Everton.


Stefan Wessels.
Is imreoir sacair Gearmánach é Stefan Wessels. Ón mbliain 1998 i leith, d'imir sé as a chéile le FC Bayern München, FC Köln, FC Everton, agus VfL Osnabrück. Tá sé le FC Basel san Eilvéis faoi láthair.


Bjarni Viðarsson.
Is peileadóir sacair é Bjarni Þór Viðarsson. Imríonn sé faoi láthair do KV Mechelen. D'imir sé cheanna le Everton F.C..


Lukas Jutkiewicz.
Is imreoir sacair é Lukas Jutkiewicz. Imríonn sé faoi láthair le Coventry City. D'imir sé cheanna le Everton F.C..


Éric Cantona.
Iar-imreoir sacair ón Fhrainc is ea Éric Cantona (a rugadh ar an 24 Bealtaine 1966 i Marseille). Bhí rath ag Cantona ina thacaí sna foirne Leeds United agus Manchester United i Sasana. Tháinig cáil ar leith air tar éis gur thug sé cic do dhuine de lucht leanúna Crystal Palace Richard Shaw ar an 25 Eanáir sa bhliain 1995.
Tagairtí.
Cantona, Eric


Fusobacterium.
Is géineas de bhaictéir ghradhiúltacha, snáithíneacha, anaeróbacha iad Fusobacterium, cosúil le Bacteroides. Glacann Fusobacterium páirt i ngalair daonna, m.sh. galar drandail, siondróm Lemierre, agus othras dromchlachnis san áireamh. Cé gur tuairiscíodh roimhe go raibh Fusobacterium ar fáil go rialta in orafharaing an duine, is í tuairim an lae inniu í ná gur cheart plé le Fusobacterium mar bhaictéar pataigine.


Duffy.
Is amhránaí Breatnach í Aimee Anne Duffy ("Duffy") (23 Meitheamh 1984 a rugadh í sa Bhreatain Bheag).


Estadio Santiago Bernabéu.
Is staid na foirne sacair Spáinneach Real Madrid é Estadio Santiago Bernabéu, atá suite i Maidrid.


Ryan Giggs.
Is traenálaí agus iar-imreoir sacair é Ryan Joseph Giggs a rugadh mar Ryan Joseph Wilson ar an 29 Samhain 1973. D'imir sé le Manchester United go 2014. Bainisteoir cúnta Manchester United atá ann faoi láthair. Comhúinéir Salford City F.C. é freisin.
Giggs, Ryan
Giggs, Ryan
Giggs, Ryan


Mikaël Silvestre.
Is imreoir sacair é Mikaël Silvestre, a imríonn faoi láthair le Werder Bremen. D'imir sé le Arsenal, Rennes agus Internazionale ón bhliain 1995 go 1999. Bhí sé ag imirt le Manchester United roimhe sin.


Florent Malouda.
Imreoir sacair Francach é Florent Malouda. In Cayenne i nGuáin na Fraince a rugadh agus a tógadh é. D'imir sé le Chelsea F.C.. Tá sé ag imirt faoi láthair le Trabzonspor sa Tuirc.


Bryan Robson.
Is iar-imreoir agus bainisteoir sacair é Bryan Robson (r. 11 Eanáir 1957). D'imir sé sacar le Manchester United ón bhliain 1981 go 1994. Bhí sé ina bhainisteoir le West Brom agus Sheffield United ón bhliain 2004-2008.
Robson, Brian


Dwight Yorke.
Is imreoir sacair é Dwight Yorke, atá ag imirt faoi láthair le Sunderland A.F.C.. D'imir sé cheanna le Manchester United


Cogadh Canudos.
Is éard a bhí i gceist le Cogadh Canudos ná coimhlint i gcúlriasca Bahia sa Bhrasaíl idir rialtas na Brasaíle agus seict reiligiúnda na g"Conselhistas" a chuir fúthu san iargúltacht. Ba é an seanmóirí Antônio Vicente Mendes Maciel, nó "An Comhairleoir" ("Conselheiro"), as Portaingéilis, a bhunaigh an tseict reiligiunda seo.
Antônio Vicente Mendes Maciel (nó "Antônio Conselheiro") tar éis a bháis
Cruachás Mhuintir na gCúlriasc.
Bhí Bahia ar ceann de na cúigí ba bhoichte ar fud na Brasaíle. Na daoine a raibh cónaí orthu ansin, iar-sclábhaithe agus bundúchasaigh a bhí iontu nach raibh mórán seasaimh acu sa tsochaí. Bhí fáilte ag muintir Bahia roimh gach sórt seanmóirithe reiligiúnda a bhí ag gealladh feabhas an tsaoil, cosúil le hAntônio, nó bhí siad in umar an éadóchais ar fad ag a gcruachás. Bhí Antônio agus lucht a leanúna ag dul ó bhaile go baile, agus é ag tabhairt óráidí ina raibh sé ag gealladh go dtiocfadh athrú réabhlóideach ar na cúrsaí ar fad. Shiúil sé cúigí bochta na Brasaíle - Ceará, Pernambuco, Sergipe agus Bahia - agus daoine ó gach áit ag greamú den díorma a bhí á leanúint.
Bunú Canudos.
Sa bhliain 1893, shocraigh seisean agus lucht a leanúna i gCanudos in aice le cathair Monte Santo i dtuaisceart Bahia. Tháinig tuilleadh daoine ina dhiaidh sin le cur fúthu i gCanudos, agus sa deireadh, bhí an áit éirithe chomh mór is go raibh an tseict ag déanamh scime do mhuintir na gcathrach ina timpeall. Bhí trioblóid éigin ag na "Conselhistas" (mar a thugtaí ar bhaill na seicte) le trádálaí adhmaid i gcathair Juazeiro, agus bhain sé scanradh as méara na cathrach: bhí sé suite siúráilte go raibh na seicteoirí leis an áit a ionsaí. Mar sin, d'áitigh an méara ar na húdaráis fheidearálacha saighdiúirí a sheoladh go Bahia le muintir na gcathrach máguaird a chosaint ar na "Conselhistas". Chuaigh beirt mhanach go Canudos le headráin a dhéanamh sa chonspóid, ach ní raibh gar ann. Sa deireadh, thug rialtas an chúige ar an gCaptaen Virgílio Pereira de Almeida Canudos a thabhairt chun síochána. Thug an Captaen a aghaidh ar Canudos agus tríocha saighdiúir á thionlacan, ach ansin, bhris na "Conselhistas" an cath orthu go hiomlán, agus maraíodh na saighdiúirí go léir.
Tús an Chogaidh.
Chuir an nuacht seo rialtas feidearálach na Brasaíle trí chéile ar fad. Ní raibh Stáit Aontaithe na Brasaíle ach úrbhunsithe, agus is é an chiall is réidhe a bhain an tUachtarán Prudente de Moraes as an scéal gur ceannairc mhonarcaíoch nó scarúnach a bhí ann. Ar an 21 Samhain 1896, d'ionsaigh colún nua saighdiúirí Canudos, 104 fear ar fad faoi cheannas an Leifteanant Pires Ferreira. Fuair siad rompu leathmhíle fear de chuid Antônio Conselheiro, agus iad ag beartú tuanna agus uirlisí lainne eile. D'eirigh leis na seicteoirí an cath a bhriseadh ar na saighdiúirí agus ruaigeadh a chur orthu, ach san am céanna, maraíodh céad go leith fear de na seicteoirí féin.
Fórsa Sluaíochta Febrônio de Brito.
Anois, bhí an rialtas feidearálach ag éirí mífhoighneach i ndáiríre. Ghléas Aire an Chogaidh, an Ginearál Francisco de Paula Argolo, sluaíocht nua chun Canudos a ionsaí, agus anois, bhí breis is leathmhíle saighdiúir ann. Ba é an Maor Febrônio de Brito a bhí i gceannas ar an gcolún. Nuair a bhain na saighdiúirí amach Canudos, áfach, fuair siad amach go raibh an áit daingnithe go maith, agus a muintir ar bís chun cogaidh. Thosaigh an cath ar an 6 Eanáir 1897. Ar dtús, bhí ag éirí go maith leis na saighdiúirí, ó bhí airm nua-aimseartha agus airtléire acu. Ina dhiaidh sin féin, bhí muintir Canudos ábalta an cath a bhriseadh orthu agus iad a ruaigeadh as an áit, nó bhí lucht leanúna Antônio Conselheiro i bhfad ní ba líonmhaire ná na saighdiúirí.
"A Matadeira" ("an Marfóir", an ceann is mó de na gunnaí móra a bhí in úsáid ag an bhfórsa a chuir deireadh le Canudos)
Fórsa Sluaíochta Antônio Moreira César.
Ní raibh de rogha ar an Arm ach fórsa sluaíochta a ghléasadh a bheadh ní ba mhó ná colún Febrônio de Brito. Ar an 6 Márta 1897, shroich díorma nua Canudos. Bhí trí chathlán cos-slua, cathlán amháin marcshlua agus cathlán amháin airtléire ann, agus an Coirnéal Antônio Moreira César, fear a raibh taithí cogaidh aige, i gceannas ar an iomlán. I ndiaidh dhá lá, áfach, bhí an Coirnéal féin marbh, agus fórsaí an Rialtais scaipthe.
An Mórionsaí agus Deireadh an Chogaidh.
Anois, chinn an Rialtas ar an scéal a réiteach le lámh chomh láidir agus a bheadh ar fáil. Cuireadh gairm chruinnithe ar Chaibinéad an Chogaidh, agus thug Aire an Chogaidh féin cuairt ar Monte Santo le tír-raon an chatha a thaighde. I Monte Santo, tháinig slua mór saighdiúirí le chéile, trí mhíle fear ar fad, chomh maith le ceárta mhór de ghléasra cogaidh, ar nós habhatsair agus gunnaí móra.
Ní raibh an cogadh ag éirí le muintir Canudos a thuilleadh, nó fuair Antônio Conselheiro féin bás ar an 22 Meán Fómhair 1897. Creidtear go raibh an dinnireacht air, agus go raibh sé tar éis a chóras imdhíonachta a chur ó mhaith lena chuid cleachtais diantréanais. Bhí an bia ag rith gann ar mhuintir Canudos ar fad, agus nuair a chuaigh na saighdiúirí isteach i gCanudos ar an 2 Deireadh Fómhair tar éis an áit a bhombardú seachtain i ndiaidh seachtaine, ní bhfuair siad ansin ach triúr fear a bhí ábalta buille a bhualadh ar a son.
Cuid mhór de mhuintir na háite a mhair beo go nuige seo, mharaigh na saighdiúirí iad. Is iomaí bean de lucht leanúna Antônio a d'éignigh siad freisin. Níor tháinig ach 150 duine acu beo. Cuireadh cuid de na mná go drúthlanna, agus maidir le hAntônio Conselheiro, dhí-adhlaic na saighdiúirí a chorpán agus bhain siad a chloigeann de, mar shiombaile don bhua.
Sna Meáin.
Eachtra dhrámatúil i stair na Brasaíle é Cogadh Canudos, agus mar sin, thug sé inspioráid do scríbhneoirí agus d'ealaíontóirí.
Sa bhliain 1902, cúig bliana i ndiaidh dheireadh an chogaidh, d'fhoilsigh an scríbhneoir Brasaíleach Euclides da Cunha a thuarascáil chlasaiceach faoi chogadh Canudos, "Os Sertões" ("Na Cúlriasca"), arb í an fhoinse stairiúil is tábhachtaí a thugann cur síos ar imeachtaí an chogaidh. hAistríodh an leabhar go Béarla faoin teideal "Rebellion in the Backlands".
Leabhar ficseanúil faoi Chogadh Canudos é an t-úrscéal "La Guerra del Fin del Mundo" ("Cogadh Dheireadh an tSaoil") le Mario Vargas Llosa, an scríbhneoir Peiriúch a bhain amach Duais Nobel na Litríochta.
Sa bhliain 1997, tháinig an scannán "Guerra de Canudos" ("Cogadh Canudos") leis an stiúrthóir Brasaíleach Sérgio Rezende ar an scáileán. Ba é José Wilker a rinne páirt Antônio Conselheiro.
Sa bhliain 2007 a rinne an scannánaí Brasaíleach Paulo Fontanelle scannán faisnéise faoina sliocht sleachta siúd a tháinig slán as Canudos, "Sobreviventes - Os Filhos da Guerra de Canudos" ("Na hIarmharáin - Clann Chogadh Canudos").


A55.
Is bóthar tábhachtach i mBéal Feirste é an A55. Tugann sé trácht thart fá imeall na cathrach, ag nascadh Cnoc na gCóiníní in oirthear na cathrach le Dún Liam sa tuaisceart. Tá codanna den bhóthar níos fearr ná a chéile i gceantair dhifriúla na cathrach de réir an tráchta. In oirthear na cathrach is mótarbhealach dúbailte é an A55 den chuid is mó, ach bíonn brú tráchta air go fóill. In iarthar na cathrach baineann an A55 feidhm as seanbhóithre beaga.


N22.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N22, idir Corcaigh agus Trá Lí.


Peadar de Barra.
Iar-pholaiteoir Éireannach ón pháirtí Fine Gael é Peadar de Barra (Béarla: "Peter Barry"), a rugadh ar an 10 Lúnasa, 1928 i gCathair Chorcaí. Toghadh é ina Theachta Dála don chéad uair ag olltoghchán na bliana 1969. Bhí de Barra gníomhach san idirbheartaíocht a rinne rialtas na hÉireann sular shínigh siad an Comhaontú Angla-Éireannach sa bhliain 1985.
Mac leis an bpolaiteoir Antaine de Barra atá ann.


Basshunter.
Is ceoltóir as an tSualainn é Basshunter (fíorainm: "Jonas Erik Altberg"), a rugadh ar an 22 Nollaig 1984.


Aeráid.
Meánteocht dromchla bhliantúil ó 1961 go 1990
Is é rud is aeráid ann ná an meán agus an comharthú ar aimsir réigiúin, i rith achair measartha fada.
Is féidir Criosanna aeráide a shainmhíniú i dtéarmaí teochta agus déine báistí chun cur síos a dhéanamh ar a leithéid agus gaineamhlach, Steip na hEoráise, Foraoisí báistí agus oighearchaidhp pholach.
Séard is pailéichlíomeolaíocht ann ná staidéar agus cur síos ar na clíomaí ársa ag baint úsáide as eolas ó fhoinsí neamhbhitheach, cosúil le dríodar ó ghrinneall locha agus
croíocháin oighir agus as eolas bitheach cosúil le fáinní crainn agus coiréal.
Is samhlacha matamaiticiúla d'aeráid na sean-aimsire, na linne seo agus na todhchaígh iad samhlacha aeráide agus is féidir úsáid a bhaint astu chun patrúin na nathruithe go ceann i bhfad a réamh-mheas.
Aicmiú Köppen.
Is é aicmiú aeráide Köppen ceann de na haicmí aeráide is forleithne a bhaintear úsáid as.
B'é an t-aeráideolaí Gearmánach Wladimir Köppen a d'fhorbair é ar dtús, timpeall na bliana 1900
(mhionathraigh Köppen é arís i 1918 agus i 1936).
Tá sé bunaithe ar an choincheap gurb é an fásra
dúchasach an léiriú is fearr den aeráid; mar sin,
tograítear ciumhaiseanna chriosanna aeráide leis an bhfásra i gceist.
Comhcheanglaíonn sé an mheánteocht bhliantúil agus mhíosúil agus déine báistí.


An Meán-domhan.
Is é an Meán-domhan (Béarla: "Middle-earth"; tá an téarma seo bunaithe ar "Middangeard" an tSean-Bhéarla agus ar "Miðgarður" na hÍoslainnise) an ilchríoch shamhailteach ina bhfuil imeachtaí an úrscéil fhantaisíochta Tiarna na bhFáinní le J. R. R. Tolkien suite.
Samhail den Aon Fháinne Amháin, arb é buninneall na n-imeachtaí é in úrscéal Tolkien.
Tíreolas.
Cheap Tolkien an Meán-domhan mar ilchríoch sa chruinne ar a dtugann sé "Arda". Cuimsíonn Arda an Domhan, is é sin, "Imbar" nó "Ambar", chomh maith leis an nGrian, an Ghealach agus na réaltaí. Is cuid den ollchruinne é Arda - is é "Eä" an ollchruinne.
Mar a chruthaigh Eru Ilúvatar (is é sin, Dia) an Domhan ar dtús, bhí dhá ilchríoch ann: an Meán-domhan, nó "Endor", agus na Tailte Neamhbhásmhara ("The Undying Lands") nó an Ríocht Bheannaithe ("The Blessed Realm") - "Aman". Bhí an dá ilchríoch seo dealaithe ó chéile ag an bhFarraige Mhór, "Belegaer".
Aman.
In Aman a bhí cónaí ar na "Valar", is é sin, ar na "miondéithe" nó na hardaingil a bhí cosúil le déithe na miotaseolaíochtaí Gréagacha, Rómhánacha agus Gearmánacha. Ós rud é gur Caitliceach cráifeach ab ea Tolkien, ba leasc leis ollchruinne mhiotasúil a chruthú nach mbeadh aon Dia amháin os a cionn, agus mar sin, chuir sé Eru Ilúvatar ag rialú Arda. Ón taobh eile de, bhí dúil aige riamh sna miotaseolaíochtaí réamh-Chríostaí agus ina gcuid déithe freisin, agus chruthaigh sé na "Valar". B'as Aman ó dhúchas do na hEilbh, na h"Eldar", chomh maith.
Númenór.
Bhí an t-oileán úd "Númenór" suite san Fharraige Mhór - nó sna Farraigí Dealaitheacha, "The Sundering Seas" - idir Aman agus an Meán-domhan. Bhronn na "Valar" ar an gcine daonna é, ó tháinig na Daoine chun fortachta do na hEilbh le linn Chogadh na Seod, cogadh a chuir na hEilbh ar Mhorgoth, an "Vala" a d'iompaigh ina "dhiabhal". Mar sin, thug muintir Númenór "Yôzâyan", nó Tír an Bhronntanais, ar Númenór ina dteanga féin, an teanga "Adûnaic". Bhí teangacha na nEalbh, an teanga "Sindarin" agus an teanga "Quenya", á labhairt is á staidéar go forleathan i Númenór.
Bhí déanamh na réalta ar Oileán Númenór, agus é roinnte ina shé réigiún: an cúig leathinis (Andustar, Hyarnustar, Hyarrostar, Orrostar agus Forostar) agus an séú réigiún i lár an oileáin (Mittalmar). I lár Mittalmar a bhí sliabh Meneltarma, agus ar mhullach an tsléibhe, thagadh slua mór de mhuintir an oileáin le chéile trí huaire in aghaidh na bliana, le h"Erukyermë" (teacht an Earraigh), "Erulaitalë" (lár an tsamhraidh) agus "Eruhantalë" (altú an fhómhair) a cheiliúradh agus buíochas is urraim a thabhairt d'Eru Ilúvatar. Ba é Armenelos príomhchathair Númenór, agus bhí an cuan úd Rómenna in oirthear an oileáin suite taobh istigh de chríocha Mittalmar, idir an dá leathinis úd Orrostar agus Hyarrostar.
D'iompaigh muintir Númenór ina seoltóirí agus ina mairnéalaigh mhóra, go háirithe faoi cheannas Vëantur, a bhí ina cheannasaí ar chabhlach an rí (tá cur síos air seo le léamh sa scéal "Aldarion and Erendis", sa leabhar "Unfinished Tales"). Bhí sé de gheasa orthu, áfach, gan seoladh chomh fada siar leis an Ríocht Bheannaithe. I rith an ama, thosaigh an cosc seo ag cur isteach orthu, ó shíl siad go mbeadh neamhbhásmhaireacht agus saol síoraí suthain ar fáil sna Tailte Neamhbhásmhara. Sa deireadh, d'éirigh siad as Eru Ilúvatar a urramú agus teangacha na nEalbh a labhairt. Ansin, ghléas an rí Ar-Pharazôn fórsa sluaíochta de longa leis an Ríocht Bheannaithe a ionsaí agus an neamhbhásmhaireacht a bhaint amach do na Daoine le lámh láidir. Nuair a chuaigh an fórsa sluaíochta i dtír thiar in Aman, áfach, tháinig feirg ar Eru Ilúvatar, agus bhain sé an Bronntanas de na Daoine: chuir sé Númenór i dtóin phoill leis an gcuid is mó de mhuintir an oileáin.
Ar dtús, diosca mín leibhéalta ab ea Imbar. Nuair a chuaigh muintir Númenór in anuabhar air, áfach, chuir Eru Ilúvatar athrú cuma ar an domhan: bhain sé an Ríocht Bheannaithe de dhromchla an Domhain, agus rinne sé liathróid de: anois, má chuaigh longa na ndaoine ar lorg Aman, níor tháinig siad sa deireadh ach ar an áit ar imigh siad. Ina dhiaidh sin féin, áfach, bhí longa draíochta na nEalbh in ann Aman a bhaint amach agus an "Cosán Díreach" ("The Straight Path") nó an "Bealach Caillte" ("The Lost Road") á thaisteal acu.
Samhailchomhartha tábhachtach é an "Cosán Díreach" i miotaseolaíocht phríobháideach Tolkien. D'fhéadfá a rá go seasann léirscrios Númenór do thitim an chine dhaonna, don dóigh ar chaill an duine an ceangal díreach do Dhia agus an caidreamh nádúrtha a bhí aige Leisean.
An Meán-domhan féin.
Ar dtús, bhí cuma shiméadrach ar an Meán-domhan, ach ansin, rinne Melkor (Morgotħ), an "Vala" a chuaigh chun ceannairce ar Eru Ilúvatar, rinne sé an-scrios ar an ilchríoch, agus chuir sé an tsiméadracht as a riocht. Bhí an ilchríoch roinnte ina dhá fo-ilchríoch, ceann amháin ó thuaidh agus an ceann eile ó dheas, agus slabhraí fada sléibhte thiar agus thoir sa dá fho-ilchríoch. Bhí na sliabhraonta ainmnithe as na dathanna: na Sléibhte Bána ("White Mountains"), na Sléibhte Gorma ("Blue Mountains"), na Sléibhte Liatha ("Grey Mountains"), agus na Sléibhte Dearga ("Red Mountains").
Diosca mín a bhí in Arda ar dtús. Chruthaigh na "Valar" dhá lampa mhóra mhillteanacha le solas a thabhairt: Illuin agus Ormal. Thóg an "Vala" Aulë, an saor agus an tógálaí, - thóg sé dhá thúr mhóra, Helcar i bhfad ó thuaidh agus Ringil i bhfad ó theas. Cuireadh Illuin ar Helcar, agus shuigh na "Valar" Ormal ar Ringil. Idir an dá lampa, san áit a raibh an dá chineál solas á mheascadh, bhí cónaí ar na "Valar" in oileán Almaren. Nuair a mhill Melkor an dá lampa, scriosadh oileán Almaren, agus fágadh farraigí móra san áit a raibh na lampaí. Chuaigh na "Valar" chun cónaithe taobh amuigh den Mheán-domhan go dtí Aman, áit ar bhunaigh siad a ríocht féin, "Valinor". Tugadh Farraige Helcar ar an bhfarraige thuaidh, agus baisteadh an t-ainm "Beleriand" ar na críocha taobh thiar de na Sléibhte Gorma. Chruthaigh Melkor sliabhraon nua, Sléibhte an Cheo ("The Misty Mountains") le cur as don "Vala" Oromë, a raibh de nós aige dul ag sealgaireacht sa Mheán-domhan fiú i ndiaidh do na "Valar" aistriú go Valinor.
An Chéad Aois.
An chuid is mó de na himeachtaí "staire" a luaigh Tolkien leis an gCéad Aois sa Mheán-domhan, is in Beleriand a thit siad amach. Taobh istigh de chríocha Beleriand, bhí ríochtaí folaithe na nEalbh: Doriath, arbh é an Rí Elu Thingol (Elwë Singollo) a rialaigh í, agus Gondolin, arbh é Turgon a bhunaigh í. Áit thábhachtach eile ab ea Nargothrond, dún daingnithe arbh é an tEalbh Finrod Felagund a bhunaigh é. Thoir sna Sléibhte Gorma a bhí cónaí ar na hAbhaic, agus iad tar éis dhá chathair mhóra a ghearradh sa chloch, Belegost agus Nogrod. Bhí an abhainn mhór úd Sirion ag rith idir Oirthear agus Iarthar Beleriand. San Oirthear, bhí ríocht Ossiriand in inbhear na habhann úd Gelion - ba í Ossiriand ríocht na treibhe sí ar a dtugtar na hEilbh Liatha. Taobh thuaidh de Bheleriand, bhí na réigiúin úd Nevrast, Hithluin, agus Dor-lómin, chomh maith le Sléibhte an Iarainn ("Iron Mountains"), áit a raibh Angband, dún Melkor. Ba é Cogadh na Feirge ("War of Wrath") idir lucht leanúna na "Valar" agus sluaite armtha Melkor a chuir deireadh leis an gCéad Aois.
An Dara agus an Tríú hAois.
Sa Dara agus sa Tríú hAois, ba iad na réigiúin ba tábhachtaí in Iarthar an Mheán-domhain ná Eriador, Gondor, Sléibhte an Cheo, agus gleannta na habhann móire úd Anduin. Is iad na Sléibhte Gorma, nó Ered Luin, teorainn nádúrtha Eriador san iarthar, agus iad ag rith in aice leis an bhfarraige. Tá Mithlond, nó na Cuanta Liatha ("Grey Havens"), suite in Inbhear Lhûn: is ansin a théann na hEilbh ar bord loinge le haghaidh a thabhairt ar an Ríocht Bheannaithe. Mar a chonaic muid thuas, ní féidir an Ríocht Bheannaithe a shroicheadh ón Meán-domhan a thuilleadh, ach amháin le longa draíochta na nEalbh, agus iad in ann an Cosán Díreach ("the Straight Path") a sheoladh go dtí Valinor.
Is iad Sléibhte an Cheo teorainn nádúrtha Eriador thoir. Ritheann an sliabhraon seo ón tuaisceart a fhad le hIsengard, nó Orthanc, áit a bhfuil cónaí ar an draíodóir Saruman. I Sléibhte an Cheo a ghearr na hAbhaic an chathair is mó agus is áille dá gcuid riamh, "Khâzad-dum" nó "Moria".
In Eriador a bhunaigh iarsmaí mhuintir Númenór an ríocht úd Arnor, nó Tír an Rí. Níos déanaí, thit an ríocht seo as a chéile ina trí mhionríocht, mar atá, Arthedain, Cardolan, agus Rhudaur. Nuair a thit imeachtaí Thiarna na bhFáinne amach, áfach, bhí na ríochtaí seo ligthe i ndearmad cheana féin. Bhí tír na Hobad, nó an tSír ("the Shire"), suite in Eriador freisin, chomh maith le hImladris nó Gleann na Scoilte, áitreabh de chuid na nEalbh, cóngarach do thaobh thiar Shléibhte an Cheo. Ba é an tEalbh Elrond a bhí i gceannas ar mhuintir Ghleann na Scoilte, agus é ina sheanchaí mór acu, ó bhí sé beo ó laethanta na Chéad Aoise anuas.
Taobh thoir de Shléibhte an Cheo, bhí an réigiún mór úd "Rhovanion", chomh maith le "Lothlórien", tír de chuid na nEalbh, agus Galadriel ina banríon uirthi. Píosa maith ó theas, bhí coill Fangorn, agus an tEinteach - sórt fathach i riocht crainn - Crannfhéasóg ("Treebeard") ag rialú ansin. Ritheann an abhainn úd Anduin trí Lothlórien, agus taobh thoir de Fangorn. Aniar ón abhainn a bhí an Mhodarchoill. Níos faide soir fós a bhí Erebor, nó an Sliabh Uaigneach, agus an dragan Smóg ag cur faoi ansin. Ansin atá an chathair na tSratha ("Dale") freisin. Daoine daonna iad muintir na cathrach sin, agus a lán caidrimh acu leis na hAbhaic.
Taobh theas agus thoir de Shléibhte an Cheo a bhí ríocht na Rochann - is é an leagan Béarla a bhí ag Tolkien ná "Rohan", ach san iarfhocal a chuir sé le "Tiarna na bhFáinní", dúirt sé go bhfuil Rohan "bunaithe ar an bhfoirm Rochann, seanfhoirm Rochand", agus mar sin, is féidir Rocha nó tír na Rochann a thabhairt uirthi as Gaeilge. Bhí na Rochannaigh ina gcomhghuaillithe ag muintir Gondor, a raibh a dtír suite taobh theas de Rochainn. De shliocht Númenór ab ea muintir Gondor. Taobh thoir de Gondor, bhí Mordor suite, tír a bhí timpeallaithe ag na sléibhte ó thrí thaobh, agus b'ansin a bhí cónaí ar Sauron, an Tiarna Dubh, sa Túr Dorcha, nó Barad-dûr. Bhí na tailte ó theas ó Gondor - Harad, nó an Deisceart - faoi fhorlámhas Sauron, agus a muintir naimhdeach do Gondor.
Stair.
Sa díolaim mhiotaseolaíoch a chuir Christopher Tolkien, mac an scríbhneora, in eagar i ndiaidh bhás J.R.R. Tolkien féin, mar atá, "The Silmarillion", aithnítear ceithre mhórthréimhse stairiúla, mar atá, "Ainulindalë", "Blianta na Lampaí", "Blianta na gCrann" agus "Blianta na Gréine". Sa Mheán-domhan féin, áfach, thosaigh taifead na staire nuair a mhúscail na hEilbh an chéad uair, sa Chéad Aois. Faoin am sin a d'éirigh an Ghrian an chéad uair, freisin. B'ansin a thosaigh Blianta na Gréine, agus ní cuimhin leis na hEilbh féin a dhath ón am roimhe sin - Tosach na Laethanta, mar a thugann muintir an Mheán-domhain féin air.
"Ainulindalë".
I dtús báire, bhí Eru Ilúvatar ann, is é sin, Dia, agus chruthaigh Sé spioraid mhóra, na h"Ainur". Mhúin Sé do na h"Ainur" ceol a dhéanamh, agus thosaigh siad ag seinm leo, de réir an téama a thug Ilúvatar dóibh. An t"Ainu" ba láidre acu ar fad, Melkor, ar ar tugadh Morgotħ ní ba deireanaí, chuir sé an téama as a riocht, agus ansin, thug Ilúvatar téamaí nua, ionas gur éirigh an ceol róchasta le bheith intuigthe ag na h"Ainur" féin. Sa deireadh, ghair Ilúvatar an ceol chun saoil: "Eä!" - "bíodh sé ann!" - agus ansin, d'iompaigh ceol na n"Ainur" - an truailliú a mheasc Melkor tríd san áireamh - ina ollchruinne, nó "Eä". Cuid de na h"Ainur", thuirling siad ansin ar "Eä" le snas a chur ar a raibh cruthaithe ag Ilúvatar.
Tús na Laethanta.
Nuair a chuaigh na h"Ainur" síos in "Eä" le h"Arda" a fhoirmiú agus a ullmhú le haghaidh Chlann Ilúvatar - is é sin, na Daoine agus na hEilbh - tháinig Melkor agus a chuid ansin freisin, agus iad ag cur ó mhaith obair na n"Ainur" eile. Roinntear na h"Ainur" ina dhá rang: is iad na "Valar" an chuid is cumhachtaí acu, agus thairis sin, tá na "Maiar" ann. B'é Melkor an t"Ainu" ba láidire acu, ach b'é Manwë ceannasaí na n"Ainur". Bhí baint ag gach "Vala" le gné áirithe den domhan, agus b'ansin a bhí a chuid cumhachtaí fócasaithe. Bhí dúil ag Melkor sna hantoisceachtaí - an teas mór, an fuacht mór, na talamhchreatha, an dorchadas dubh, an solas dallraitheach agus araile. Ar dtús, rachadh sé rite leis na "Valar" eile bac a chur ar Melkor. Ansin, áfach, tháinig Tulkas go hArda, agus in éineacht le Tulkas, bhí na "Valar" sách láidir le Melkor a ruaigeadh go dtí an dorchadas timpeall ar Arda, agus ansin, chrom siad arís ar an obair Arda a ullmhú do mhúscailt Chlann Ilúvatar.
Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh Blianta na Lampaí. Ar dtús, bhí Arda mín leibhéalta, agus rinne na "Valar" dhá lampa móra le solas a chaitheamh air. B'iad na hainmnacha a thug siad ar na Lampaí ná Illuin agus Ormal. I lár Arda, áit a raibh solas an dá Lampa le feiceáil, a bhí cónaí ar na "Valar" in Oileán Almaren. Tugtar Earrach Arda ar an tréimhse seo fosta: bhí na "Valar" díreach tar éis an chuma ab fhearr leo a chur ar Arda, agus Melkor fágtha ar imeall na hollchruinne, taobh amuigh de Bhallaí na hOíche (Béarla: "the Walls of Night"). San am seo, thosaigh na coillte ag fás, agus na chéad ainmhithe ag teacht chun saoil. Ansin, áfach, d'éirigh le Melkor seangú isteach arís, agus chuir sé deireadh le hEarrach Arda, nuair a scrios sé an dá Lampa.
I ndiaidh scrios na Lampaí, thosaigh blianta na gCrann. Tharraing na "Valar" siar go Valinor in Iarthar Arda, agus rinne an "Vala" Yavanna, Bronntóir na dTorthaí, rinne sí dhá chrann móra le solas a thabhairt ar Valinor, mar atá, Telperion, an Crann Airgid, agus Laurelin, an Crann Óir. Bhí an dá Chrann ag tabhairt solais d'Aman, ach d'fhan an Meán-domhan i ndorchadas, gan de sholas ansin ach na réaltaí.
Na hImeachtaí sa Chéad Aois.
I dtús na Chéad Aoise, dhúisigh na hEilbh in Oirthear an Mheán-domhain in aice le Loch Cuiviénen. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh na "Valar" i dteagmháil leo, agus iad ag áitiú ar na hEilbh an oilithreacht a dhéanamh anoir go Valinor. Cuid de na hEilbh, níor thug siad aird air seo, agus scar siad leis an gcuid eile. San am seo, d'éirigh le Melkor na "Valar" eile a bhréagadh chun é a scaoileadh saor, agus nuair a d'éirigh, chuaigh sé go dtí an Meán-domhan le heasaontas a chothú i measc na nEalbh. D'éirigh leis beirt phrionsaí Sí, Fëanor agus Fingolfin, a chur in adharca a chéile, agus mharaigh sé athair na beirte acu, Finwë. Ghoid sé na "Silmaril"í, trí sheoid a raibh solas an dá Chrann iontu, agus scrios sé na crainn féin.
Chuir Fëanor gairm chruinnithe ar an treibh sí a raibh baint aige féin léi, na "Noldor", agus chuaigh siad ar lorg Melkor go Beleriand. B'é Fëanor a thug an leasainm úd "Morgotħ" - Namhaid Dubh an Domhain - ar Melkor. Thug seisean agus a chlann mhac na mionna go bhfaighfidís athsheilbh ar na "Silmaril"í nó go bhfaighfidís bás san iarracht. B'é Fëanor féin a bhí i gceannas ar an gcéad dream de na "Noldor", agus Fingolfin ar an dream ba mhó a bhí ag teacht ina ndiaidh. Rinne na "Noldor" stad in Alqualondë, áit a raibh cónaí ar na "Teleri", treibh eile de shíoga. Cuanchathair a bhí ann, ach ní raibh na "Teleri" sásta áis a gcuid long a thabhairt do na "Noldor". Ansin, d'ionsaigh Fëanor agus lucht a leanúna na "Teleri", mharaigh siad cuid mhaith acu, agus ghoid siad a gcuid long. Tugadh an Chéad Fhionaíl (Béarla: "The First Kinslaying") ar na himeachtaí seo. Sheol lucht leanúna Fëanor leo ar na longa goidte, agus fágadh lucht leanúna Fingolfin ar an mblár fholamh. Ní raibh de rogha acu ach an fharraige a thrasnú ag Helcaraxë, áit a raibh an t-oighear chomh pacáilte is go bhféadfá é a shiúl go dtí an Meán-domhan.
Sna himeachtaí a lean, maraíodh Fëanor. Tháinig Fingolfin agus an chuid ba mhó de chlann mhac Fëanor slán, áfach, agus bhunaigh siad ríochtaí cumhachtacha ina dhiadh sin. Idir an dá linn, thóg na "Valar" an dá thoradh deireanacha a bhí fágtha den dá chrann agus rinne siad an Ghrian agus an Ghealach díobh. Mar sin, thosaigh Blianta na Gréine, agus is gnách glacadh leis gurb é Chéad Éirí na Gréine fíorthús na Chéad Aoise freisin.
Rinne na "Noldor" léigear ar Angband, daingean Melkor, agus iad ag coinneáil diansúil ar an áit le nach seangódh an Namhaid as an áit. Mar sin féin, bhí sé ábalta fórsaí a chur amach trí bhealaí rúnda ó am go ham, agus na "Noldor" ag cur troda ar na fórsaí seo. A fhad is a mhair an t-imshuí seo, áfach, bhí síocháin i réim sa chuid is mó den Mheán-domhan - An tSíocháin Fhada.
I rith na Síochána Fada, dhúisigh na Daoine, agus rinne siad a mbealach thar na Sléibhte Gorma go Beleriand. Sa deireadh, áfach, d'éirigh le Morgotħ an léigear a bhriseadh, agus ansin, d'ionsaigh sé ríochtaí na nEalbh sa Mheán-domhan. Chloígh sé gach ceann acu, fiú Gondolin, an chathair cheilte. B'é an t-aon rath amháin a bhí ar na Daoine agus na hEilbh araon gur éirigh le Beren, fear daonna, agus Lúthien, cailín de phór na nEalbh is na "Maiar", an "Silmaril" a bhaint de choróin Morgotħ. Fuair Beren agus Lúthien bás go gairid ina dhiaidh sin, ach bhí Mandos, an "Vala" a thugann aire d'anamacha na marbh, - bhí sé sásta iad a ghairm chun beatha arís, ar acht is nach bheicfeadh aon Duine Beren ina bheo arís, agus go mbeadh Lúthien sásta bás an duine dhaonna a fháil. Cuid an-tábhachtach de mhiotaseolaíocht phríobháideach Tolkien écéal grá Beren agus Lúthien. Is iad na hainmneacha seo atá le léamh ar thuama Tolkien agus a mhná céile, fiú.
Mharaigh na hAbhaic Thingol, athair Lúthien, agus ghoid siad an "Silmaril" uaidh. Le cuidiú na nEinteach, rinne Beren luíochán roimh na hAbhaic agus sciob sé an "Silmaril" uathu. Thug sé an "Silmaril" do Lúthien, ach fuair an bheirt acu bás - agus b'é an fíorbhás é an iarracht seo - go gairid ina dhiaidh sin. D'fhág siad an "Silmaril" ag a mac Dior. B'é Dior a bhunaigh an ríocht úd Doriath in athuair. Nuair a fuair clann mhac Fëanor amach go raibh ceann de na "Silmaril"í ag Dior, tháinig siad á éileamh air, agus nuair a dhiúltaigh sé an tseoid a thabhairt dóibh, mharaigh siad é. Scrios siad Doriath freisin - b'é seo an Dara Fionaíl ("the Second Kinslaying"). Ní bhfuair siad an "Silmaril", áfach, nó d'éalaigh iníon Dior, Elwing, uathu, agus an tseoid aici. Fuair triúr mac de chuid Fëanor - Celegorm, Curufin, agus Caranthir - bás, agus iad ag iarraidh seilbh a fháil ar an "Silmaril".
I ndeireadh na Chéad Aoise, ní raibh saoirse ag na hEilbh ná ag na Daoine ach amháin in inbhear na habhann úd Sirion, ina measc siúd Eärendil a phós Elwing. Tharraing clann Fëanor trioblóid arís, áfach, agus iad ag éileamh an "Silmaril" dóibh féin. D'éirigh ina chogadh idir iad agus lucht leanúna Eärendil, - b'é sin an Tríú Fionaíl ("The Third Kinslaying" as Béarla). Ansin, thug Eärendil agus Elwing an "Silmaril" leo trasna na farraige go dtí Valinor le cabhair na "Valar" a iarraidh. Bhí na "Valar" sásta cuidiú leo, agus tháinig siad go dtí an Meán-domhan le Morgotħ a phríosúnú.
Na hImeachtaí sa Dara hAois.
I dtús na Dara hAoise, fuair na Daoine an t-oileán úd Númenór mar bhronntanas ó na "Valar", nó "Yôzâyan", Tír an Bhronntanais, mar a thug siad air ina dteanga féin, an "Adûnaic". San am céanna, is iomaí Ealbh a fuair fáilte ó na "Valar". Bhí na Númenóraigh ní b'fhadsaolaí ná na Daoine eile. Chuaigh siad le seoltóireacht, agus iad ag teacht ar cuairt i gcuanta an Mheán-domhain agus ag múineadh scileanna nua do mhuintir na n-áiteanna sin. I rith na blianta, áfach, tháinig éad ar na Númenóraigh leis na hEilbh, ó bhí saol suthain síoraí acu siúd. Nuair a bhí na Númenóraigh i bpraidhm a gcumhachta (seachas i mbarr a maitheasa), bhí siad ina dtiarnaí agus ina dtíoránaigh ar Dhaoine an Mheán-domhain, in áit a bheith ag tabhairt cabhrach agus oideachais dóibh.
- i dteanga rúnda a chuid seirbhíseach, a chiallaíonn, a bheag nó a mhór: "Seo an tAon Fháinne Amháin le hiad a aimsiú, seo an tAon Fháinne Amháin le hiad a rialú, seo an tAon Fháinne Amháin le hiad a thabhairt go dtí an Dorchadas agus a chur faoina shlabhraí". Nuair a chuir Sauron an tAon Fháinne ar a mhéar féin, áfach, d'aithin ríthe na nEalbh céard a bhí i gceist aige, agus chaith siad a bhfáinní féin uathu sula raibh d'uain ag Sauron iad a chur faoi smacht.
San am seo, bhí Sauron ag caitheamh a scáile ar Númenór. Ní raibh na ríthe sásta bás a fháil go sásta síochánta i ndiaidh a gcuid suilt a bhaint as an saol. Ina áit sin, bhí siad ag cloí leis an mbeatha go santach. Sna laethanta a bhí, bhí muintir Númenór riamh dílis agus buíoch do na "Valar" agus d'Eru, ach anois, bhí siad ag déanamh dearmaid den chíos a bhí dlite uathu do na "Valar". Bhí siad ag éirí faoi chinniúint an Duine, is é sin, an bhásmhaireacht. Scoilt muintir Númenór ina dhá leath, mar atá, lucht leanúna an Rí, nach raibh ag teastáil uathu ach tuilleadh cumhachta a bhaint amach do Númenór beag beann ar na hEilbh agus na "Valar", agus na Fíréin, a d'fhan dílis do na hEilbh agus a thug aird ar fhocail Eru Ilúvatar i gcónaí.
Bhí Sauron chomh cinnte ann féin is gur fhógair sé gurbh eisean Rí na nDaoine. Níor thaitin an ghaisciúlacht seo le hAr-Pharazôn, rí deireanach Númenór, nó bhí sé den tuairim gurbh eisean Rí na nUile Dhaoine. Mar sin, ghléas sé fórsa armtha agus sheol sé go dtí an Meán-domhan le dúshlán Sauron a thabhairt. Thuig Sauron nach mbeadh seans ar bith aige in aghaidh a leithéid de shluaite armtha, agus bhí sé sásta é féin a ghéilleadh d'Ar-Pharazôn a rinne príosúnach de. Bhí Sauron ábalta a shaoirse a fháil ar ais lena chuid bladaireachta, agus go gairid ina dhiaidh sin, bhí sé ina chomhairleoir ag Ar-Pharazôn. D'inis sé don rí gurbh é Melkor an fíor-Dhia, agus nach raibh i gceist le hEru Ilúvatar ach bréag de chuid na "Valar". Thosaigh an Rí ag géarleanúint na bhFíréan, agus maraíodh cuid mhór acu mar íobairt do Melkor. Nuair a d'éirigh Ar-Pharazôn sean, d'áitigh Sauron air gur chóir dó ionsaí a thabhairt faoi Valinor le rún an tsaoil shíoraí a bhaint amach ó na "Valar" le lámh láidir. Bhí eagla ar Ar-Pharazôn roimh an mbás, agus mar sin, chruinnigh sé cabhlach millteanach cogaidh le seoladh go Valinor. Rith le hAmandil, a bhí i gceannas ar na Fíréin, go bhféadfadh sé sampla Eärendil a leanúint agus trócaire a iarraidh ar na "Valar". Mar sin, sheol sé go Valinor beag beann ar Ar-Pharazôn agus a chabhlach, ach níor chualathas iomrá air riamh ina dhiaidh sin. San am céanna, d'ullmhaigh Elendil, mac Amandil, agus an bheirt mhac aige siúd, Isildur agus Anárion, na Fíréin chun éalú ó Númenór le himirce a dhéanamh go dtí an Meán-domhan.
"Akallabêth" agus deoraíocht shliocht Elendil.
Nuair a chuaigh Ar-Pharazôn i dtír in Aman, tharraing sé fearg Eru Ilúvatar anuas air féin. Scriosadh cabhlach agus arm Ar-Pharazôn go hiomlán, agus chuir Ilúvatar athrú cuma ar an Domhan. D'fhág Sé déanamh na liathroide air, agus scar sé ó Aman é, ionas nach bhféadfá Valinor a bhaint amach le gnáthlong arís. Níor fhág Sé ach aon Bhealach Díreach amháin ón Meán-domhan go hAman, agus ní fhéadfadh ach longa draíochta na nEalbh an bealach sin a aimsiú. Maidir le Númenór, d'éirigh na farraigí suas ina dtaoide tuile, agus shuncáil siad an t-oileán ar fad. B'é seo an Díle (Béarla: "The Downfall"), nó, mar a thugtar air i dteanga mhuintir Númenór, "Akallabêth".
D'éirigh le hElendil agus a chlann mhac Númenór a fhágáil in am, ach fuair Tar-Míriel, banríon Númenór, bás sa Díle, cé go raibh sí dílis d'Eru Ilúvatar agus do na hEilbh. Bhí sí pósta ar Ar-Pharazôn in aghaidh a tola. Nuair a thosaigh na huiscí ag líonadh suas, d'fhéach sí le mullach an tsléibhe naofa Meneltarma a bhaint amach le trócaire a iarraidh ar na "Valar" nó ar Eru Ilúvatar, ach ansin, bháigh an tuile í sular tháinig sí in airde.
Bhunaigh Elendil agus a mhic dhá ríocht do Dhaoine sa Mheán-domhan: Arnor agus Gondor. Bhí spiorad Sauron tar éis seangú ar ais go dtí an Meán-domhan i ndiaidh na Díleann i Númenór, agus ansin, chuaigh sé i riocht duine arís. D'éirigh sé bagrach ar na Daoine agus ar na hEilbh arís go dtí go ndeachaigh na Daoine agus na hEilbh le chéile arís le Cogadh na Comhghuaillíochta Deireanaí a chur ar Sauron. Fuair Elendil, Anárion agus rí na nEalbh, Gil-galad, bás sa chogadh seo, ach d'éirigh leis an gComhghuaillíocht Sauron a mharú, nó, ar a laghad, a riocht daonna a mharú. Maidir le hIsildur, ghearr sé an tAon Fháinne de lámh Sauron agus choinnigh sé aige féin é in éiric bhás a mhuintire. Ní raibh Isildur sásta an Fáinne a scrios, nó, le bheith beacht, níor lig an Fáinne dó é a dhéanamh. Thug sé faoi deara go ndéanfadh an Fáinne dofheicthe é, dá gcuirfeadh sé ar a mhéar é. Ní raibh a fhios aige, áfach, go raibh toil dá chuid féin ag an bhfáinne. Nuair a chuir Isildur air féin é le teacht slán ó dhiorma d'oir, shleamhnaigh an fáinne dá mhéar, agus fuair na hoirc radharc ar Isildur is mharaigh siad é. Sin é an tuige go dtugtar Cabhóg Isildur ("Isildur's Bane") ar an bhFáinne freisin.
I ndiaidh bhás Isildur, cailleadh an Fáinne, agus níor chualathas a dhath faoi ar feadh i bhfad.
Na hImeachtaí sa Tríú hAois.
Tá imeachtaí Thiarna na bhFáinní suite sa Tríú hAois. I ndiaidh do na "Dúnedain" - iarsmaí mhuintir Númenór - seadú sa Mheán-domhan, tháinig dhá ríocht mhóra de chuid na nDaoine ar an bhfód san ilchríoch, Arnor agus Gondor. Bhí na hEilbh ag cailleadh a seanmhisnigh, agus iad ag imeacht leo as an Meán-domhan. Mar sin, d'fhan ríochtaí dá gcuid anseo agus ansiúd. Ag druidim chun deireanais don Tríú hAois, d'éirigh Sauron láidir arís, agus é ag santú an tAon Fháinne Amháin. Neach réamh-Hobadach, nó cineál Hobaid, darbh ainm Sméagol a tháinig i seilbh an Fháinne ar dtús, ach ós rud é gur chuir urchóid inmheánach an Fháinne a shaol ó mhaith air, d'éalaigh sé as measc a mhuintire, agus an Fáinne á choinneáil bheo thar ghnáthfhad saoil na ndaoine is na hobad. Rinne sé dearmad dá ainm, agus is é an t-ainm a ghlac sé air ná Gollum, in aithris an cineál fuaime a dhéanfadh a scornach agus é ag slogadh. Sa deireadh, d'éirigh leis an Hobad Biolbó Baigín an Fáinne a mhealladh ó Gollum. Thug Bilbo an Fáinne dá ghaol óg, Fródó, ach ansin, fuair searbhóntaí Sauron, na Marcaigh Dhubha ("Black Riders") nó na Taibhsí Fáinne ("Ringwraiths") amach faoin áit a raibh an Fáinne. B'éigean do Fródó éalú ón tSír, ceantar dúchais na Hobad, agus cabhair a iarraidh ar na hEilbh in Imladris (Béarla: "Rivendell"). B'é an chomhairle a ghlac na hEilbh agus ionadaithe na gciníocha eile ná gur chóir an Fáinne a leá sa tine chéanna ar tháinig sé aisti, is é sin, i Sliabh na Cinniúna (Béarla: "Mount Doom", sa teanga Sindarin "Orodruin" nó "Amon Amarth"), bolcán i Mordor, ríocht Sauron. I ndiaidh eachtraí sceitimíniúla, d'éirigh le Fródó agus a shearbhónta dílis an Fáinne a thabhairt a fhad le Sliabh na Cinniúna. Sa deireadh, bhí dúil nimhe ag Fródó féin san Fháinne, ionas nach bhféadfadh sé é a chaitheamh isteach, ach ansin, bhain Gollum an Fáinne de, agus thit sé féin síos i laibhe an bholcáin, agus an Fáinne leis.
Na "Valar".
Is iad na "Valar" na h"Ainur" is airde céim. D'fhéadfá ardaingil a thabhairt orthu. Chruthaigh Eru Ilúvatar iad sular chruthaigh Sé an Ollchruinne ("Eä"), an Grianchóras ("Arda") agus an Domhan ("Imbar"). Luaigh Tolkien na "Valar" seo, ach is dócha nach bhfuil iontu ach na "Valar" is mó cumhachta - ríthe agus banríonacha na "Valar". Is í an teanga "Valarin" a labhraíonn siad. Murab ionann agus na teangacha "Quenya" agus "Sindarin", ní dhearna Tolkien mórán forbartha riamh ar an teanga seo. Is féidir, áfach, teacht ar bhlúiríní di ina chuid lámhscríbhinní, a foilsíodh i ndiaidh a bháis sa tsraith "The History of Middle-earth". Bhí focail na teanga seo ní b'fhaide ná focail na dteangacha "Sindarin" agus "Quenya". Mar shampla, is é an leagan "Valarin" d'ainm Tulkas ná "Tulukastâz".
Na hEilbh.
Dhúisigh na hEilbh roimh na Daoine, agus iad neamhbhásmhar. Is é sin, ní thiocfadh an tseanaois orthu, ach d'fhéadfaidís bás a fháil i machaire an áir nó ar bhealach foréigneach eile. Is iad na teangacha a labhraídís ná an teanga "Quenya" agus an teanga "Sindarin". B'í an teanga "Quenya" an tseanteanga léannta, ach b'i an teanga "Sindarin" an ghnáthchaint. Ó am go ham, thagair Tolkien do chanúintí éagsúla den teanga "Sindarin" a d'fhéadfadh a bheith chomh difriúil le chéile is nach dtuigfeadh lucht a labhartha a chéile ach ar éigean.
Tá cuid mhaith iarsmaí den teanga "Quenya" fágtha i lámhscríbhinní Tolkien. Tá lucht díograise ann agus iad ag iarraidh an teanga a chaighdeánú agus a úsáid le chéile, fiú. Cé go bhfuil a lán focal agus abairtí sa teanga "Sindarin" le fáil i scríbhinní Tolkien freisin, níl sé leath chomh furasta leagan caighdeánaithe den t"Sindarin" a oibriú amach. Is amhlaidh nach raibh mórán suime ag Tolkien riamh sna teangacha beo, nó b'fhearr leis taighde a dhéanamh ar na teangacha marbha (an Sean-Bhéarla, mar shampla) agus ar an teangeolaíocht stairiúil - is é sin, ar an dóigh a n-athraíonn agus a bhforbraíonn na teangacha i rith na gcéadta bliain. Mar sin, cé gur thug sé an-chur síos ar an dóigh ar fhorbairt na dtamhan éagsúil i leaganacha "stairiúla" éagsúla de na teangacha Ealbhacha, níor bhac sé riamh le gramadach ná téacsleabhar na dteangacha seo a chur ar fáil dá chuid léitheoirí.
Na hAbhaic.
De réir mar a d'inis Tolkien sa "Silmarillion", ba é Aulë a chruthaigh na hAbhaic. Ar dtús, ní raibh toil dá gcuid féin acu, agus ní raibh siad ábalta a dhath a dhéanamh as a stuaim féin: chaithfeadh Aulë iad a "chianrialú". Thuig Aulë ansin nach raibh sé in ann neacha intleachtúla a chruthú a bheadh inchurtha le clann Ilúvatar, agus d'ardaigh sé a chasúr leis na hAbhaic a scrios arís. Ansin, áfach, d'éalaigh na hAbhaic óna chasúr, nó bhí Eru tar éis trua a ghlacadh le hAulë agus A bheannacht a thabhairt dá obair.
Saoir chloiche sciliúla iad na hAbhaic, agus cónaí orthu i hallaí móra a ghearrann siad i gcloch na sléibhte. Is í an duáilce is mó a bhíonn acu ná an tsaint atá acu sa saibhreas agus san ór. Tá teanga dá gcuid féin acu, an teanga "Khuzdul", agus is é "Khâzad" a n-ainm sa teanga seo. Teanga rúnda í nach mbíonn á staidéar ach ag na hAbhaic féin, agus mar sin, níor bhac Tolkien ach cupla focal di a sholáthar - is é sin, gáir chatha na nAbhac: "Baruk Khâzad, Kházad ai-mênu!" ("Tuanna na nAbhac, na hAbhaic anuas oraibh!") Is í Comhchaint an Iarthair an teanga a bhíonn siad a labhairt leis na ciníocha eile. Na hainmneacha atá orthu ina dteanga féin, tá siad chomh rúnda is nach mbreacann siad síos iad fiú ar a gcuid tuamaí. Na gnáthainmneacha "poiblí" a bhaist Tolkien orthu i dTiarna na bhFáinní, cosúil le "Gimlí", "Glóin", "Trór" agus "Tráin", fuair sé ón Íoslainnis (nó ón tSean-Lochlainnis) iad.
Na Daoine.
Tugtar "Edain" ar na Daoine sa teanga "Sindarin", agus is é "Atani" an leagan "Quenya". Dhúisigh na Daoine ní ba deireanaí ná na hEilbh, agus murab ionann agus iadsan, tá na Daoine básmhar. Is é an tuiscint a bhí ann ar dtús gur "bronntanas" ab ea an Bás a fuair na Daoine ó Eru Ilúvatar, nó éalú a bhí ann ón Domhan, bealach éalaithe nach raibh ar fáil do na hEilbh ná do na "Valar" féin. Nuair a thruailligh Melkor croíthe na nDaoine, áfach, tháinig eagla orthu roimh an mbronntanas, agus thosaigh siad ag dearcadh air mar a bheadh damnú ann. Ghlac siad col leo féin agus lena nádúr féin. Sin é an tuige ar fhéach muintir Númenór, mar shampla, neamhbhásmhaireacht agus saol síoraí ar an domhan seo a bhaint amach dóibh féin trí Valinor a ionsaí.
Sa Tríú hAois, bhí dhá ríocht mhóra ag na Daoine in Iarthar an Mheán-domhain: Gondor agus Rocha. B'iad sliocht na bhFíréan ó Númenór a bhunaigh Gondor. Na Rochannaigh, arís, tháinig siadsan ó Thuaisceart an Mheán-domhain, agus ní raibh cultúr chomh forbartha acu agus ag muintir Gondor. Maidir leis na Númenóraigh "nach" raibh dílis d'Eru Ilúvatar, is é sin, lucht leanúna an Rí Ar-Pharazôn, bhí cuid dá sliochtsan le fáil sa Mheán-domhan freisin, agus thugtaí "na Númenóraigh Dhubha" orthu. Is iomaí duine acu a bhí ar fiannas i sluaite armtha Sauron.
Nuair a d'imigh ríocht Arnor de dhroim an tsaoil i dtuaisceart an Mheán-domhain, chuaigh sliocht na bhFíréan ansin le fánaíocht sna coillte. Duine d'Fhánaithe an Tuaiscirt ("Rangers of the North") ab ea Aragorn, nó an Taistealaí ("Strider"), a bhain amach ríchathaoir Gondor i ndeireadh Thiarna na bhFáinní.
Is iad na teangacha a bhí á labhairt ag na Daoine ná an teanga "Adûnaic" (i Númenór) agus ina dhiaidh sin, an teanga "Westron" nó "Comhchaint an Iarthair", an teanga choitianta ar fud an Mheán-domhain sa Tríú hAois. Bhí a dteanga féin ag na Rochannaigh, agus í gaolmhar leis an gComhchaint - rud a thug Tolkien in iúl trí hiad a chur ag labhairt Sean-Bhéarla. Iad siúd de mhuintir Númenór a d'fhan dílis do na hEilbh, bhí siad ag staidéar agus ag cleachtadh theangacha na nEalbh freisin. Bhí líofacht na dteangacha seo ag Aragorn, cuir i gcás. Maidir leis na Númenóraigh Dhubha, is dócha go raibh an teanga "Adûnaic" acu.
Níor bhac Tolkien riamh leis an teanga "Westron" a fhorbairt mórán, nó is é an tuiscint a bhí aige ná gur sheas an Béarla i dTiarna na bhFáinní don "Westron". Maidir leis an "Adûnaic", d'fhág sé cupla abairt agus sceits gramadaí againn. Tá an chuid is mó den ábhar seo ar fáil sa leabhar úd "Sauron Defeated", an naoú cuid den "History of Middle-earth".
Na Hobaid.
Hobaid iad príomhlaochra an úrscéil: Biolbó Baigín, Fródó Baigín, Sam Gamgee, Merry Brandybuck, agus Peregrin Túc. Tá cónaí ar an gcuid is mó de na Hobaid sa tSír ("The Shire") in Eriador. Cuid de Ríocht Arnor a bhí sa tSír a fhad is a mhair an ríocht sin. Is gnách leis na Hobaid a gcónaí a dhéanamh i bpoill faoi thalamh, cé go mbíonn tithe ag an gcuid is saibhre acu. Cineál Daoine iad go bunúsach, ach amháin go bhfuil siad i bhfad níos ísle fás ná na fíor-Dhaoine. Is í an teanga a labhraíonn siad ná an "Westron", cé go raibh teanga eile acu fadó, agus í ní ba chosúla le teanga na Rochann. Mhair cuid mhaith focal ón tseanteanga i ngnáthchaint na Síre. Chuaigh Merry Brandybuck sna saighdiúirí i Rochainn, áit a gcluineadh sé an teanga á labhairt ina thimpeall go minic, agus d'aithin sé cuid mhaith focal óna chanúint féin i mbéal na Rochannach.
Ní raibh a fhios ag cuid mhór de mhuintir an Mheán-domhain an focal "hobad", agus is é an t-ainm a bhí acu ar na hobaid ná "leathdhaoine" (Béarla: "Halflings", an teanga "Sindarin": "periannath"). Níor thaitin an t-ainm seo leis na hobaid, áfach.
Na hOirc.
Cineál arrachtaigh ab ea na hOirc, agus iad i seirbhís Sauron (d'éirigh le Saruman, áfach, arm Orc dá chuid féin a ghoradh is a chothú). Níl sé soiléir cérbh as dóibh ó thús, ach dealraíonn sé gur cine a bhí iontu a chruthaigh Morgotħ trí dhaoine agus eilbh a thruailliú lena olcas. Cibé scéal é, ní raibh grá ag na hOirc d'aon rud: bhídís riamh ag troid le chéile, agus ní thabharfaidís urraim ar bith do Sauron féin ach go bé go raibh an bás ag bagairt ar chách a rachadh chun diúnais ar an Tiarna Dubh.
Cheap Sauron teanga rúnda dá chuid searbhóntaí, an Teanga Dhubh, ach ní raibh grá ag na hOirc don teanga féin, agus níor bhac siad le caighdeán Sauron a thabhairt leo. Mar sin, thit an teanga as a chéile ina canúintí scaipthe, agus mar sin, b'éigean do na hOirc an Chomhchaint - an "Westron" - a úsáid le haghaidh cumarsáide eatarthu féin go minic, ó nach dtabharfaidís canúintí coimhthíocha a dteanga féin.
Na hEintigh.
Tugann na hEintigh ("Ents" as Béarla; tá an t-ainm seo bunaithe ar fhocal Sean-Bhéarla a chiallaíonn "fathach") aire do na crainn, agus iad féin an-chosúil leis na crainn, ach amháin go bhfuil caint agus tuiscint acu. B'í an "Vala" Yavanna a d'áitigh ar Eru Ilúvatar na hEintigh a chruthú leis na crainn a chosaint ar na Daoine, na hEilbh agus na hAbhaic. D'fhoghlaim na hEintigh an chaint agus na teangacha ó na hEilbh, ó theastaigh uathu siúd bheith in ann caint a dhéanamh le cách. (Coinnigh cuimhne air gurb é an t-ainm a bhí ag na hEilbh orthu féin sa teanga "Quenya" ná "quendi", is é sin, "na cainteoirí".) Tá a dteanga féin ag na hEintigh, ach níl aon neach eile ábalta an teanga sin a fhoghlaim, nó tá na focail an-fhada, agus an ghramadach chasta. Bíonn na hEintigh ábalta teangacha na gciníocha eile a fhoghlaim go gasta, áfach. Bíonn siad an-mhall ina gcuid nósanna, ach is féidir leo a bheith iontach dainséarach mar naimhde.


Mary Poppins (scannán).
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1964 is ea Mary Poppins. Ghlac Julie Andrews, Dick Van Dyke, Karen Dotrice, Matthew Garber, David Tomlinson, Glynis Johns, Hermione Baddeley, agus Ed Wynn páirt ann.


The Wizard of Oz (scannán).
Scannán Meiriceánach is ea "The Wizard of Oz" ("Asarlaí Oz") (1939).


Snow White and the Seven Dwarfs (scannán 1937).
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1937 is ea "Snow White and the Seven Dwarfs" ("Sneachta Bán agus na Seacht Draoidín"). Ghlac Adriana Caselotti, Lucille La Verne, Pinto Colvig agus Roy Atwell páirt ann.


Maiara Walsh.
Banaisteoir is ea Maiara Walsh (18 Feabhra 1988). Meiriceánach é a hathair agus as an mBrasaíl dá máthair. Tá Portaingéilis, Spáinnis agus Béarla aici. Bhí páirt Ana Solis sa séú séasúr de sheó de chuid ABC, "Desperate Housewives"
agus páirt Meena Paroom i sitcom de chuid Disney Channel, "Cory in the House".
Walsh, Maiara
Walsh, Maiara


Pinocchio (scannán 1940).
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1940 is ea Pinocchio. Ghlac Cliff Edwards, Dickie Jones, Christian Rub, Mel Blanc, Walter Catlett, Charles Judels, Evelyn Venable, agus Frankie Darro páirt ann. Tá sé bunaithe ar an leabhar "Eachtraí Pinocchio" le Carlo Collodi


Futbol'nyj klub Kuban'.
Club peile atá suite i Krasnodar, Críoch Krasnodar, An Rúis is ea Futbol'nyj klub Kuban'. Bunaíodh an club sa bhliain 1928. Imríonn an fhoireann a cuid cluichí sa staid "Kuban" (do 32,000) in Krasnodar.
Naisc sheachtracha.
Kuban


Riocard Baireád.
Cill Chomáin, Iorras, Maigh Eo
Ba fhile as Co. Mhaigh Eo é Riocard Bairéad a mhair  san 18ú haois (1740 –1819). Léirítear fiáine an cheantair arbh as don fhile – Iorras, Co. Mhaigh Eo – ina chuid filíochta.
Chaith sé seal ag múineadh, ach d'éirigh sé as agus chuaigh chun cónaithe ar fheirm bheag. Ba Chaitliceach é. Phós sé dhá uair; ceann amháin ina Phrotastúnach, rud a bhí neamhghnách ag an am.
Ba bhall de na hÉireannaigh Aontaithe é. Ghlac sé páirt san Éirí Amach i 1798 agus chaith seal i bpríosún.
I measc na ndánta a chum sé tá "Preab san Ól" agus "Eoghan Cóir".
Cailleadh sa bhliain 1819 é (8 nó 18 Nollaig).
Tagairtí.
Baireád, Riocard
Baireád, Riocard
Baireád, Riocard
Baireád, Riocard


Turlach.
Cineál locha is ea an turlach a imíonn as amharc uaireanta agus atá le fáil d'fhormhór i limistéir aolchloiche laistiar d'Abhainn na Sionainne. Is minic turlaigh le fáil i limistéir bhoireannacha, agus is annamh a gheofá lasmuigh d'Éirinn iad, cé go bhfuil ceann i Llandeilo sa Bhreatain Bheag.
Cuireann a lán eolaithe an-suim iontu: is mian le geomoirfeolaithe a fháil amach cén chaoi ar cumadh na turlaigh, déanann hidreolaithe taighde ar thuile na dturlach, déanann luibheolaithe taighde ar an bhfásra neamhchoitianta a bhaineann leo, agus scrúdaíonn na míoleolaithe a bhfuil d'ainmhithe ann.
Turlaigh shéasúracha.
Tuileann formhór na dturlach san Fhómhar, i Mí Dheireadh Fómhair de ghnáth, agus triomaíonn siad idir Mí Aibreáin agus Mí Iúil. Tá turlaigh sa Bhoireann a thuileann i gceann cúpla uair an chloig tar éis báisteach throm agus a d'fhéadfadh trá arís i gceann cúpla lá. Téann an taoide i bhfeidhm ar roinnt turlach: líonann agus tránn Loch Chathair Ghlasáin de ló is d'oíche sa samhraidh agus é cúig chiliméadar ó Chuan na Gaillimhe. Bíonn an chuid is mó de na turlaigh dhá mhéadar ar doimhne, ach tá cuid acu níos doimhne fós; tá turlaigh ann i ngar do Ghort agus iad timpeall cúig mhéadar ar doimhne i lár an gheimhridh. Tá cuid acu níos leithne ná a chéile: tá tuarlach Ráth Asáin, atá laistiar de Chreachmhaoil i gContae na Gaillimhe, tá sé ar an gceann is mó in Éirinn, agus é timpeall dhá chiliméadar ar leithead.
Foirmíocht.
I limistéir aolchloiche atá na turlaigh uile le fáil. Is é an chúis atá leis seo gur féidir le fearthainn an aolchloch a leá, go háirithe má tá an fhearthainn úd aicídithe de bharr dé-ocsaíd charbóin a thabhairt léi anuas ón atmaisféar. Méadaítear gága na cloiche i dtreo gur féidir leis an bhfearthainn uile dul faoi thalamh, í ag imeacht trí bhearnaí a d'fhéadfadh a bheith chomh cúng le scoilt nó chomh leathan le huaimh. Sa chás sin deirtear go bhfuil an aolchloch carstaithe. Lastoir d'Abhainn na Sionainne is minic an aolchloch clúdaithe le síobán oighearshruthach, ach is gann é an síobán úd thiar, rud a fhágann nach bhfuil gréasán ceart aibhneacha ann toisc go dtéann an t-uisce síos tríd an gcloch agus go n-éiríonn aníos ina fhuaráin. Tá fuaráin mhóra le fáil thiar agus iad ag soláthar uisce chun na Coiribe agus chun Cuan na Gaillimhe.
Nuair a éiríonn an maoschlár sa gheimhreadh agus nach féidir leis na bealaí faoi thalamh an oiread sin uisce a iompar, b'fhéidir go dtiocfadh uisce maoschláir ar barr ina thurlach.
Is minic nach bhfuil sna haibhneacha thiar ach roinnt turlach atá innealtóirí draenála a cheangal dá chéile ón 19ú haois i leith. Mar seo a rinneadh Abhainn an Chláir, agus gan sa chuid lárnach di ach turlach mór, an ceann ba mhó in Éirinn, agus é 6.5 ciliméadar ar leithead.
Súmairí.
Is gnách le turlaigh líonadh agus trá trí shúmairí. Ní gá gur poill iad siúd; b'fhéidir nach mbeadh iontu ach log agus púróga istigh ann. Uaireanta tá fuarán in áit amháin agus súmaire in áit eile, ach de ghnáth déantar idir líonadh agus thrá san áit chéanna. Tá cúpla turlach á gcothú ag aibhneacha agus ag uisce aníos araon.
An t-uisce a thránn i súmaire téann sé faoi thalamh agus anonn chun fuaráin a d’fhéadfadh a bheith roinnt ciliméadar as sin. De ghnáth is mór an mhoill a bheadh ar uisce agus é ag imeacht trí charraige, gan de luas faoi ach cúpla méadar sa lá nó cúpla ceintiméadar féin. In aolchloch charsaithe is annamh moill air: b’fhéidir go mbeadh sé ag gabháil 100 méadar san uair ag imeacht ón turlach dó.
Cailc charbóin.
Tá aolchloch déanta de chailc charbóin, agus fágann an t-uisce ina dhiaidh ina screamh bhán í ag trá dó sa turlach. Agus an t-uisce ag teacht ar uachtar, tugann sé dé-ocsaíd charbóin uaidh don atmaisféar agus do phlandaí, rud eile is cúis le screamh chailc charbóin a bheith ann mar dhríodar.
Uaireanta tá deasca liathbhán le fáil i dturlaigh thráite agus cuma páipéir air. Tá sé déanta de snáithíní algaí a fhásann go borrúil le linn na haimsire breá.
Is minic atá deasca bán nó bánbhuí le fáil faoin bhfásra nó faoin móin. Níl as “mharla bán” seo ach cailc charbóin. Tá sé le fáil i leath na dturlach nó mar sin, agus fágadh ann é na mílte bliain ó shin nuair a bhíodh na turlaigh lán go bruach ar feadh na bliana.
Plandaí agus ainmhithe.
Bíonn féar lingeach gearr, cíob agus luibheanna ag fás sa chuid is mó de na turlaigh. Sa Bhoireann is minic tor cúigmhéarach na mbláthanna buí ("Potentilla fruticosa") agus rú léana ina gcomhartha ar theorainn uachtair an uisce. Níos faide síos bíonn sailchuach chon ag fás, agus i dturlaigh éigin bheadh "Viola persicifolia", planda gann, le fáil méadar síos arís; bíonn magairlín corraigh agus lus cré ag fás ar thaobhanna an dturlach, agus bíonn briosclán ag fás leath slí síos agus ar thóin na dturlach is éadoimhne.
Má tá limistéar riascach gar don súmaire b’fhéidir go mbeadh mismín, duileasc abhann agus glasair léana bheag ann, in éineacht le féar altach agus le "Ranunculus flammula". Ní bhfaighfeá i bhformhór na súmairí triomaithe ach carraigí, agus caonach dubhaithe tirim orthu - "Cinclidotus" agus sailchaonach.
Bíonn ainmhithe ann: froganna, eirc, snáthaidí mara a chónaíonn sna tuarlaigh is mó agus a mhaireann i ngága faoi thalamh nuair a thránn an t-uisce. Is é an scéal céanna ag ribí róibéis agus ag míolta uisce é, agus san áit nach mbíonn iasc bíonn dreancaidí uisce agus séaclaí, iad ag síolrú agus ag fás go tapa. Is minic leithphéistí agus seilidí iomadúil, agus iad beo i mbéal fuaráin nó i riasc in aimsir thirim.
Má tá uisce le fáil ar feadh na bliana beidh éin ann. Tá iomrá ar Ráth Asáin i gContae na Gaillimhe agus an oiread sin géanna bánéadanacha, ealaí glóracha, lachan rua agus praslachain ann, gan trácht ar lapairí sa gheimhreadh.
Caomhnú na dturlach.
Is iad na rudaí is mó a chuireann na turlaigh i gcontúirt an draenáil, an iomarca innilte, an t-eotrófú, baint na móna agus an mharla, oibriú na gcairéal, áitriú spréite, úsáid an uisce agus athrú aeráide.
Is maith an áit iad na turlaigh chun beithígh a chur ag innilt, agus glár aoil á fhágáil ann. Ach is iomaí feirmeoir ar dóigh leis go mbíonn talamh maith á chur amú ag an tuile gheimridh agus gur fearr na turlaigh a dhraenáil. Dá bhrí sin, déantar clais a bhaint trí lár an turlaigh chun uisce breise a thabhairt amach, go minic mar chuid de scéimeanna móra draenála. Tá an tríú cuid de thurlaigh na hÉireann triomaithe cheana agus tá an obair ar siúl i gcónaí. Ar an drochuair, ní maith an rud é ó thaobh na timpeallachta de: ní féidir le hainmhithe agus le plandaí na dturlach teacht slán gan tuile shéasúrach. Ní gá go rachadh sé ar sochar don fheirmeoir féin, mar cailleann an talamh an glár agus níl de leigheas air sin ach leasú ceimiceach a úsáid, ábhar a ritheann chun srutha. Chomh maith leis sin, b'fhéidir nach mbeadh an ithir thanaí in ann satailt na gcrúb a sheasamh i rith an gheimhridh.
Tá turlaigh luaite anois ag an AE mar ghnáthóga tábhachtacha agus mar éiceachórais screamhuisce. Dá bhrí sin ní mór measúnacht agus monatóireacht a dhéanamh ach baint a bheith ag an gcaomhnú le rudaí atá ag dul i bhfeidhm ar oibriú na dturlach. Deir lucht taighde go bhfuil práinn le plean caomhnaithe agus gur gá eolas níos fearr a fháil dá bharr ar chúrsaí éiceahidreolaíochta san abhantrach agus sna turlaigh féin.
Tríd is tríd, is cimíneachtaí iad na turlaigh agus iad i seilbh an stáit nó na bhfeirmeoirí. Aithnitear gur gá dul chun cainte leis an oiread úinéirí agus is féidir chun taighde agus measúnacht a dhéanamh ar na láithreáin. Síleadh tráth go raibh méid 81.6 ciliméadar cearnach sna turlaigh ina n-iomláine, ach dealraíonn sé anois gur meastachán iomarcach é sin. Meastar anois gurb é is dóichí gur meánmhéid deich heicteár atá san 204 turlach atá ann.


Cumann Litríochta na Fionlainne.
Is éard atá i gceist le Cumann Litríochta na Fionlainne, nó Suomalaisen Kirjallisuuden Seura ná cumann léinn agus cultúir a mbíonn foilsitheoireacht idir lámhaibh aige chomh maith. Tá sé de chuspóir ag an gCumann oidhreacht chultúrtha na Fionlainne a chur i míotar, a thaighde agus a scaipeadh. Tá ceanncheathrú an Chumainn suite i Heilsincí, i dteach uimhir a haon chois na sráide úd Hallituskatu.
Iad siúd a bhunaigh an Cumann sa bhliain 1831, bhí baint acu le hOllscoil Heilsincí, agus iad ag iarraidh an Fhionlainnis a athbheochan mar theanga liteartha agus mar sheoid náisiúnta. Ba é an file Elias Lönnrot, eagarthóir na heipice náisiúnta Kalevala, a cheap an focal úd "kirjallisuus" ("litríocht") le haghaidh ainm an Chumainn (murach é, is dócha go mbeadh an focal "literatuuri" in úsáid san Fhionlainnis).


Əbülfəz Elçibəy.
Polaiteoir Asarbaiseánach agus iar-easaontóir Sóivéadach a bhí in Əbülfəz Elçibəy (Abulfaz Elchibey). Saolaíodh i Naxçıvan é ar an 24 Meitheamh 1938, agus shíothlaigh sé in Ankara sa Tuirc ar an 22 Lúnasa 2000.
B'é Əbülfəz Qədirqulu oğlu Əliyev a fhíorainm, ach mar scríbhneoir, bhaist sé an sloinne Elçibəy ("Teachtaire Uasal") air féin. B'é an chéad Uachtarán san Asarbaiseáin a vótáladh isteach go daonlathach, ar an 17 Meitheamh 1992. Bhí sé féin ina intleachtóir leathanaigeanta, ach nuair a bhí sé ina Uachtarán, bhí an Asarbaiseáin díreach sáite i gcogadh leis an Airméin, rud a spreag an náisiúnachas go mór mór. Mar sin, bhí sé sásta náisiúnaithe pan-Turcacha a cheapadh mar Airí Rialtais.
Níor éirigh le rialtas Elçibəy, ach an oiread, cuma cheart chiallmhar a chur ar eacnamaíocht na tíre ná fiú an cogadh a bhuachan, agus bhí na hAirí náisiúnaíocha féin lofa le breabaireacht.
Ní raibh Elçibəy ábalta síocháin a choinneáil ná a chothú sa tír. I dtús an Mheithimh 1994, bhí na trúpaí Airméanacha ag ascnamh leo go tiubh isteach ar chríocha na hAsarbaiseáine, agus d'éalaigh Elçibəy féin as an bpríomhchathair le teacht slán.
Ní raibh Elçibəy ábalta an tír a rialú go héifeachtach, fiú le cabhair ó na comhairleoirí (ar bhaill de na Faolchúnna Liatha iad) a tháinig chuige ón Tuirc Bhí Elçibəy ag comhoibriú go dlúth leis na Faolchúnna Liatha, eagraíocht Fhaisisteach sa Tuirc a bhí ag iarraidh na hiar-phoblachtaí Sóivéadacha a bhfuil teangacha de phór Tuirceach á labhairt iontu a aontú in aon tír amháin, an "Tuirceastáin Mhór".
Ansin, áfach, b'é an sean-mhaorlathach iar-Shóivéadach Heydər Əliyev a shealbhaigh an chumhacht i ndiaidh Elçibəy, agus i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain chéanna, gaireadh Uachtarán nua de go hoifigiúil.
D'fhill Elçibəy go Baku sa bhliain 1997 le dul le polaitíocht arís, agus é ina bhall de pháirtí an fhreasúra.
Sa bhliain 2000, haithníodh go raibh ailse phróstataigh air. Cailleadh go gairid ina dhiaidh sin é in Ankara, an Tuirc, áit a ndeachaigh sé ar lorg leighis.
Tagairtí.
__INDEX__


Abhainn na hÉirne.
Is abhainn mhór in iarthar Chúige Uladh í an Éirne. Síneann sí 120 ciliméadar óna foinse i Loch Gamhna go Bá Dhún na nGall ar an tAigéan Atlantach. Tá Inis Ceithleann i gContae Fhear Manach tógtha ar an abhainn, idir an dá Loch Éirne.


An Chreimil.
Is í an Chreimil an daingean istigh i Moscó, ina bhfuil cónaí ar Uachtarán na Rúise. Is éard is bunús leis an bhfocal sin ná "Кремль" ("Kreml'") na Rúisise, a chiallaíonn "dúnfort", go háirithe dúnfort i gcroílár na cathrach. Bíonn "creimileanna", nó dúnfoirt den chineál seo, i seanchathracha Rúiseacha eile freisin, ach is í an Chreimil i Moscó an ceann a aithníonn na daoine lasmuigh den Rúis.
Luadh an Chreimil i Moscó an chéad uair riamh i gcáipéis ón mbliain 1331. Roimhe sin, bhain na scríbhneoirí úsáid as an bhfocal "grad" - focal ón tSean-Slaivis Eaglasta a chiallaíonn "cathair", cosúil le "gorod" na Rúisise. Bhí dúnfort de chineál éigin ansin sa dóú haois déag, ar a laghad. Tá a fhios againn gur dhaingnigh agus gur fhairsingigh an Prionsa Yuri Dolgorukiy (nó "Seoirse Lámhfhada") an "grad" go mór sa bhliain 1156. D'ionsaigh na Mongólaigh Moscó sa bhliain 1237, agus chuir siad an dúnfort trí thine. San am sin, bhí na Rúisigh i dtuilleamaí adhmaid le tithe a thógáil, agus mar sin, bhí sé furasta an Chreimil a dhó. hAtógadh an Chreimil in athuair sa bhliain 1339, as dair.
Ba é Ivan Kalita ("Eoin an Spliúcháin"), prionsa Mhoscó, a thóg na chéad fhoirgnimh chloiche sa Chreimil sna 1320idí agus sna 1330idí.
Chreimil, An
Chreimil, An
Chreimil, An


Guthán.
Is gléas teileachumarsáide é an guthán, ón nGréigis τηλέ (i bhfad) agus φωνή (guth), a úsáidtear chun fuaim (nó caint ach go háirithe) a tharchur agus a ghlacadh, go hiondúil idir bheirt nó níos mó ag caint le chéile. Tá an guthán, nó an teileafón agus an fón mar a tugtar air chomh maith, i measc na ngléasanna tí is coitianta sa domhan nua-aimseartha. Mar aon le sin, is ceann dos na huirlisí gnó is tábhachtaí ar domhan é. Is beag gnólacht nach bhfuil guthán acu.


Goldfrapp.
Is banna ceoil leictreonach ón mBreatain iad Goldfrapp. Bhunaigh Alison Goldfrapp (príomhamhránaí/sintéiseoir) agus Will Gregory (sintéiseoir) an banna i Londain Shasana sa bhliain 1999.
Stair.
Tháinig cáil ar Alison Goldfrapp i dtosach báire ag tús na nóchaidí mar aoi-amhránaí leis na healaíontóirí leictreonacha Tricky agus Orbital. Cuireadh an cumadóir Will Gregory in aithne di i 1999 agus d'airigh an bheirt acu go bhféadfadh siad oibriú le chéile. Bhunaigh siad banna ansin ag úsáid sloinne Alison mar ainm dó.


Fantasia (scannán).
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1940 is ea Fantasia. Ghlac Leopold Stokowski, Deems Taylor, Philadelphia Orchestra, agus Walt Disney páirt ann.


Dumbo.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1941 is ea Dumbo. Ghlac Edward Brophy, Herman Bing, Margaret Wright, Sterling Holloway agus Cliff Edwards. Tá sé bunaithe ar an leabhar le Helen Aberson agus Harold Perl.


Amedeo Avogadro.
Ba scoláire Iodálach é Lorenzo Romano Amedeo Carlo Avogadro di Quareqa edi Carreto, an Cunta de Quareqa agus Carreto (9 Lúnasa 1776 – 9 Iúil 1856).
Is ceimiceoir iomráiteach é toisc gurb é a chéad léirmhínigh teoiric na mhólarachtana agus an mheáchain móilíneachna. Cheap sé an hipitéis úd Dlí Avogadro.
In ómós dó, is eol dúinn uimhir na mbunaonán (adaimh, móilíní, iain nó cáithníní eile) i mól substainte, 6.02214199 x 1023, mar uimhir Avogadro.


Bambi.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1942 is ea "Bambi". Ghlac Bobby Stewart, Donnie Dunagan, Hardie Albright, John Sutherland, Paula Winslowe, Peter Behn, Tim Davis, Sam Edwards, Cammie King, Will Wright, Ann Gillis, agus Sterling Holloway páirt ann. Tá sé bunaithe ar an leabhar "Bambi, A Life in the Woods" le Felix Salten. Eisíodh scannán leantach "Bambi II", mar fhíseán, i mí Feabhra 2006.


Irelande Douze Pointe.
Ba é "Irelande Douze Pointe", an t-amhrán a bhí á chanadh ar son na hÉireann i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse i 2008. Chan an puipéad Dustin Turcaí an t-amhrán. Rinneadh go leor cáineadh ar an amhrán toisc go raibh puipéad ag canadh in áit duine, ach ina ainneoin sin tá na geallghlacadóirí ag tabhairt corrlach 5-1 air.
Toradh.
Chan Dustin an t-amhrán i mBéalgrád ar 20 Bealtaine 2008, sa chomórtas leath-cheannais. Ach theip ar an amhrán cáiliú don chomórtas ceannais.


Boris Johnson.
Is polaiteoir, iriseoir agus staraí é Alexander Boris de Pfeffel Johnson PC, ar a dtugtar Boris Johnson. Freastalaíonn sé mar Rúnaí Stáit Gnóthaí Eachtracha agus an Chomhlathais as 2016 amach agus tá sé ina Fheisire (MP) ag ionadaíocht Uxbridge agus Ruislip ó 2015. Roimhe sin, d’ionadaigh sé Henley ó 2001 go 2008 mar Fheisire agus bhí sé ina Mhéara Londan ó 2008 go 2016. Agus é ina bhall den Pháirtí Choimeádach, tuigtear dó féin gur coimeádach aon-náisiúnach é agus tá páirt glactha aige le beartais atá liobrálach ar mhodh eacnamaíoch agus sóisialta.
Saol luath.
Rugadh é i Nua-Eabhrac ar an 19 Meitheamh 1964 i dteaghlach saibhir Sasanach den ard-mheán aicme. Fuair sé a chuid oiliúna sa Scoil Eorpach sa Bhruiséil, in Ashdown House School agus in Eton College. Rinne sé staidéar ar an Léann Clasaiceach in Balliol College, Oxford, agus toghadh é ina uachtarán den Oxford Union in 1986.
Gairme.
Thosaigh sé a ghairm mar iriseoir ag obair in "The Times" ach briseadh as an bpost sin de bharr faisnéise bréige a chuir sé a chéile. Tamaillín níos déanaí ceapadh é mar chomhfhreagraí de "The Daily Telegraph" sa Bhruiséil agus bhí tionchar suntasach ag a chuid ailt ar an tuairim Eoraisceipteach de chuid eite dheis na Breataine a a raibh borradh fúithi ag an am sin. B’eagarthóir cúnta é ó 1994 go 1999 sular éirigh leis cúraim an Eagarthóra a bhaint amach in "The Spectator" ó 1999 go 2005. Toghadh é ina Fheisire ag ionadú Henley in 2001 nuair a chuaigh sé isteach sa Pháirtí Coimeádach agus bhí sé sa scáth-chomh-aireacht, faoi cheannasaíocht Michael Howard agus David Cameron araon. Chloígh sé le gnás an Páirtí Coimeádaí den chuid is mó ach thóg sé seasamh ní ba liobrálaí ar bhealach sóisialta maidir le ceisteanna dála cearta lucht Leispiach, Aerach, Déghnéasach agus Trasinscneach i vótaí na parlaiminte. D’éirigh le Johnson a bheith ina dhuine de na polaiteoirí ba mór le rá sa Bhreatain de bharr an méid a bhí sé le feiceáil ar teilifís agus an tóir ar a shaothair scríofa, in irisí agus i leabhair freisin.
Roghnaíodh é le bheith an t-iarrthóir Coimeádach sa toghchán méara in 2008, d’éirigh leis an ceann is fearr a bhaint amach ar Ken Livingstone, an sealbhóir oifige as Páirtí an Lucht Oibre, agus d’éirigh as a suíochán sa pharlaimint. Le linn a chéad téarma mar mhéara, chuir sé cosc ar chaitheamh alcól ar an gcóras iompair agus rinne sé gaisce ar son na hearnála airgeadais i Londain, agus thug sé isteach busanna nua Routemaster, chomh maith leis an scéim rothair phoiblí ar cíos agus an carr cábla ar an Tamais. In 2012 toghadh é arís mar mhéara ag buachan Livingstone den athuair, agus rinne sé maoirsiú ar Cluichí Oilimpeacha an tsamhraidh le linn a dhara théarma san oifig. Toghadh é ina Fheisire mar ionadaí lucht Uxbridge agus Ruislip Theas, agus d’éirigh sé as cúram an mhéara an bhliain ina dhiaidh sin. Ba mhórphearsa é i bhfeachtas Vote Leave chun an Ríocht Aontaithe a tharraingt siar as an Aontas Eorpach agus ar éirigh leis in 2016. Ceapadh é mar Rúnaí Eachtracha faoi cheannasaíocht Phríomhaire Theresa May.
Is pearsa conspóideach i measc lucht polaitíochta agus iriseoireachta na Breataine é. Tá a chuid tacadóirí tar éis é a mholadh mar phearsa greannmhar siamsaíochta a bhfuil a ainm in airde agus a mheallann vótaí ó dhaoine nach vótálann feisirí an pháirtí Choimeádaigh de ghnáth. Ar an taobh eile den scéal, tá sé cáinte ag lucht na heite clé agus ag lucht na heite dheis agus cuirtear ina leith gur éilíteach mímhacánta leisciúil é atá tógtha leis an gcaint chiníoch. Tá roinnt mhaith beathaisnéisí scríofa faoi agus léirítear é mar phearsa i roinnt mhaith saothair ficseanúla freisin.
Naisc Sheachtracha.
Johnson, Boris
Johnson, Boris
Johnson, Boris


Ian.
a>3−). Tá níos lú fuinnimh ag na hachair le dath dearg i gcomparáid leo siúd le dath buí orthu.Is éard is ian (ón tSean Ghreigis "ἰόν" = "rud a théann") ann ná adamh nó móilín a chaill nó a ghnóthaigh fiúsleictreon amháin nó níos mó, agus fágtar an t-adamh nó an móilín luchtaithe dá réir sin.
Glaoitear ainian ar ian le lucht diúltach ("ian diúltach"), nuair atá níos mó leictron ná prótón aige in a núicléas.
Os a choinne sin, glaoitear caitian
ar ian le lucht deimhneach ("ian deimhneach"), nuair atá níos lú leictron ná prótón aige in a núicléas.
Déantar idirdhealú idir iain aonadamhacha, a bhíonn comhdhéanta d'adamh amháin (m.sh. Cl -, Na+, Fe2+...) agus na hiain pholadhamhacha (m.sh. SO42 -, NO3 -...) a bhíonn comhdhéanta de níos mó ná adamh amháin.
Déanmhaíocht ian aonadamhach agus poladmhach.
Is minic a cumtar iain aonadamhacha agus/nó iain pholadhamhacha nuair a nascann iain eiliminteacha lena chéile, a leithéid agus H+ le móilíní neodracha, nó nuair a gnóthaítear iain eiliminteacha ó mhóilíní neodracha
Sampla den tsaghas seo is ea an ian amóiniam NH4+, a
chruthaíonn amóinia NH3 nuair a ghlacann sí prótón, H+.
Tá an méid chéanna prótón (H+) agus go bunúsach an chumraíocht chéanna freisin acu, cé go bhfuil prótónuimhireacha difriúla acu.
Tá an prótón sa bhreis (H+) agus ní an suimiú nó an dealú leictreon freagracht as an lucht.
Tá an t-idirdhealú seo idir leictreon a bhaint ón móilín iomlán tábhachtach i gcórais mhóra
mar go hiondúil chruthaítear iain a bhíonn níos seasmhaí le leictreonscealla comhlánaithe.
Mar shampla níl NH3+ seasmhach, toisc go bhfuil fiús-sceall neamhiomlán ag timpeallú nítrigin agus de réir sin is ianfhréamh é.


Johann Bayer.
Réalteolaí agus dlíodóir Gearmánach ab ea Johann Bayer (1572 – 7 Márta 1625). Rugadh i Rain, Bavaria é. Rinne sé staidéar ar an bhfealsúnacht in Ingolstadt i 1592, agus tar éis a chuid staidéir ansin chuaigh sé go Augsburg agus thosaigh sé ag obair mar dhlíodóir. Chuir sé suim sa réalteolaíocht in Augsburg. Ba spéis leis an tseandálaíocht freisin.
Sheol sé a réaltatlas, "Uranometria", sa bhliain 1603.


William Thomson.
Ba fisiceoir matamaiticiúil agus innealtóir Éireannach é William Thomson, an 1ú Barún Kelvin, OM, GCVO, PC, PRS, FRSE, (26 Meitheamh 1824 – 17 Nollaig 1907).
Rugadh William Thomson aig 21-25 Ceàrnag Colaisde an Ear ann am Beul Feairte ann an 1824. Bha an àite seo na dhachaigh nas fhaide air adhart dhan chiad taigh-dhealbh ann am Beul Feairte –
‘The Kelvin’. Thàinig athair a’ Mhorair Kelvin gu bhith na Àrd-ollamh Matamataig ann an Oilthigh Ghlaschu.Fhritheal Kelvin clasaichean oilthigh bho aois 10. Sgrìobh e a’ chiad pàipear saidheansail aige, fon fhear-ainm ‘PQR’, nuair a bha e dìreach 16.Na dheugaire dh’ ionnsaich e Frangais math gu leòr gus obair an eòlaiche matamataig Frangach Jean Baptiste Joseph Fourier a leughadh. Bha Philip Kelland, Àrd-ollamh Matamataig aig Oilthigh Dhùn Èideann air obair Fourier mu bhun-bheachd teas a chàineadh. Thuirt Kelvin le misneachd gu robh Kelland ceàrr – agus nas fhaide air adhart dh’ aontaich eòlaichean-saidheans leis.
Eadar 1841 is 1845 fhritheal Kelvin Oilthigh Cambridge. Bha e na oileanach fìor mhath – ged a chuir e iongnadh air athair le bhith a’ caitheamh na bh’ aige de dh’ airgead air bàta.Rinne sé obair thábhachtach in Ollscoil Ghlascú agus é ag plé le anailís mhatamaiticiúil ar leictreachas agus teirmidinimic, agus chuir sé go mór le tógáil na fisice mar disciplín.
Tá a ainm i mbéal an phobail toisc gurb é a d'fhorbair an scála Kelvin le haghaidh na dearbhtheochta a thomhais. Bhronnadh an gradam Barún air as ucht a mhórghníomhartha, agus tá "Kelvin" díorthaithe ó ainm na habhann an abhainn Kelvin, a tharshreabhann Ollscoil Glascú na hAlban. Bhí slí beatha eile aige mar innealtóir teileagrafach agus aireagóir, obair a tharraing clú dó agus a d'fhág é ina dhuine saibhir laochmhar agus onórach.
Thompson, William
Thompson, William


The Stone Roses.
Is grúpa rac-cheoil mór le rá as Manchain, Sasana é The Stone Roses, a bhain cáil idirnáisiúnta amach leis a gcéadligean "The Stone Roses" sa bhliain 1989. Luaitear an t-albam seo go minic nuair a phléitear na ceirníní is fearr riamh. Feictear orthu inniu mar cheannródaithe, ós rud é go raibh siad ar cheann de na racghrúpaí neamhspleácha (nó "indie", mar a tugtar air as Béarla) ba mhó a tháinig as an gcathair siúd ag deireadh na hochtóidí agus tús na nóchaidí.
Cé go raibh meas mór tuillte acu leis an céad albam, bhí fadhbanna acu le conarthaí ceoil ina dhiaidh sin agus chuir siad cúig bliana amú sular scaoil siad an dara cheann. Cuireadh deireadh leo go hoifigiúil tar éis seó lag mí-chlúiteach ag an bhFéile Reading sa bhliain 1996.
Tháinig bunbhaill an ghrúpa le cheile in athuair sa bhliain 2011 agus d'imigh siad amach ar chamchuairt sa bhliain 2012.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Is comórtas Eorpach bliantúil é Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse (Béarla: "Eurovision Song Contest", Fraincis: "Concours Eurovision de la Chanson") ina nglacann baill ghníomhacha Aontas Craolacháin na hEorpa (ACE) páirt.
Cuireann gach ballstát amhrán isteach chun a bheith curtha i láthair ar an teilifís beo agus ansin caitheann siad vótaí d'amhráin na dtíortha eile chun an t-amhrán is fearr sa chomórtas a bhaint amach. Glacann gach tír páirt trí cheann de na stáisiúin teilifíse atá ina mbaill den ACE. Tá sé mar thasc ag an stáisiún teilifíse sin amhrán agus amhránaí a roghnú chun páirt a ghlacadh sa chomórtas idirnáisiúnta.
Craoltar an Comórtas gach bliain ó bhliain a thionscnaimh (1956) agus is é an clár teilifíse is sinne agus fós ar siúl ar domhain. Breathnaíonn a lán daoine ar an teagmhas sin (is é an teagmhas is mó ar domhain seachas tionóil lúthchleas). Luaitear figiúirí don lucht féachana idir 100 milliún agus 600 milliún le blianta beaga anuas. Craoltar an Eoraifís lasmuigh den Eoraip freisin, i dtíortha mar an Airgintín, an Astráil, Ceanada, an tSín, an Éigipt, an India, an tSeapáin, an Iordáin, Meicsiceo, an Nua-Shéalainn, an Téalainn, na hOileáin Fhilipíneacha, an Chóiré Theas agus Uragua cé nach nglacann siad páirt sa chomórtas. Ón mbliain 2000, craoltar an comórtas ar an idirlíon.
Bunús.
Sna 1950idí, bhí an Eoraip ag athfhorbairt i ndiaidh an Dara Chogaidh Domhanda agus chuir Aontas Craolacháin na hEorpa (ACE), atá bunaithe san Eilvéis coiste ad hoc ar bun chun bealaigh nua a lorg chun tíortha na hEorpa a thabhairt le chéile trí chláir shiamsaíochta. Ag cruinniú coiste a comóradh i Monacó i mí Eanáir 1955, choincheap Marcel Bezençon, ard-stiúrthóir teilifís na hEilvéise agus cathaoirleach coiste, idé an chomórtais amhránaíochta idirnáisiúnta, ina nglacfadh tíortha páirt i gclár teilifíse amháin a dtarchuirfeadh go comhuaineach do gach tír san aontas. Bhí an comórtas bunaithe ar Fhéile Cheoil Sanremo ón Iodáil. Chonacthas an comórtas mar thurgnamh teicneolaíocha i dteilifíseán beo mar, san am sin, tionscadal uaillmhianach a bhí ann roinnt tíortha a nascadh le chéile i ngréasán idirnáisiúnta mar sin. Ní raibh teilifís satailíte ann ag an am sin agus gréasán micreathoinne domhanda a bhí i gceist leis an nGréasán Eoraifíse mar a deirtear le. Cheadaigh Comhthionól Ginearálta ACE an coincheap, dá ngaireadh "Eurovision Grand Prix" ag an am sin, i gcruinniú a comóradh sa Róimh an 19 Deireadh Fómhair 1955 agus beartaíodh go mbeadh an chéad comórtas ar siúl i rith an earraigh sa bhliain 1956 in Lugano, an Eilvéis. Baineadh George Campey, iriseoir Briotanach úsáid don chéad uair as an ainm "Eurovision" maidir le gréasán an ACE in "London Evening Standard" sa bhliain 1951.
Bhí an chéad comórtas ar siúl an 24 Bealtaine 1956 i mbaile Lugano, an Eilvéis. Ghlac seacht dtír páirt sa chomórtas-chuir gach tír dhá amhrán isteach sa chomórtas agus mar sin, bhí 14 amhrán san iomlán. B'é seo an t-aon chomórtas inar cheadaíodh níos mó ná amhrán amháin ó gach tír a cur i láthair: ón mbliain 1957, ní raibh ach amhrán amháin ceadaithe ó gach tír. Bhuaigh an Eilvéis, an tír aíochta, an chéad comórtas sin.
Tugadh "Eurovision Grand Prix" ar an gcomórtas ar dtús. Glacadh an t-ainm "Grand Prix" seo leis na tíortha Frainciseora agus tugadh "Le Grand-Prix Eurovision de la Chanson Européene" ar an gComórtas. Ní úsáidtear "Grand Prix" a thuilleadh agus cuireadh "Concours" (comórtas) in ionad "Grand Prix" sna tíortha sin. Baintear úsáid as an nGréasán Eoraifíse chun cláir nuachta agus spóirt a chraoladh go hidirnáisiúnta, i measc teagmhas eile lena n-eagraítear leis an ACE. In aigne an phobail, áfach, tá an t-ainm "Eurovision" i gcomhlachas go géar leis an gComórtas Amhránaíochta.
Formáid.
Tá formáid an chomórtais tar éis athrú trí na blianta, cé go mbíonn dearbhphrionsabail an chomórtais mar seo a leanas i gcónaí: cuireann na tíortha rannpháirteacha amhráin isteach sa chomórtas agus cuirtear na hamhráin seo i láthair le linn chlár teilifíse bheo a chraoltar go comhuaineach ar fud ghréasán na hEoraifíse do gach tír. Bíonn craoltóir teilifíse ina ionadaí do gach tír: de ghnáth is é sin eagraíocht craolta poiblí na tíre, ach níl sé sin an cás i gcónaí. Bíonn ceann de na tíortha rannpháirteacha ina n-óstach don chomórtas agus seoltar an tarchar ón hall sa chathair aíochta. I rith an chláir seo, agus tar éis gach amhrán a bheith curtha i láthair, leanann na tíortha ar aghaidh chun vótaí a chaitheamh d'amhráin na dtíortha eile: ní cheadaítear vóta a chaitheamh do do thír féin, áfach. Ag deireadh an chláir, fógraítear an buaiteoir - is é sin an tír leis an líon pointí is mó. Is é gradam an bhua mar dhuas an chomórtais ach de ghnáth bronntar trófaí ar scríbhneoirí an amhráin. Tugtar cuireadh don tír bua an comórtas a óstáil an bhliain dár gcionn.
De ghnáth, osclaíonn láithreoir amháin nó níos mó an clár, ag cur fáilte roimh lucht féachanna an seó. Uaireannta, feictear gearrthóga físe den tír aíochta i rith an chláir. Idir na hamhráin agus fógairt na dtorthaí, cuirtear gníomh idirlinne i láthair. Cuimsíodh hidirlinnte sin gníomhartha mar The Wombles (1974) agus céad chur i láthair den seó Riverdance (1994).
Is é réamhdhréacht do Te Deum le Marc-Antoine Charpentier an ceol téama a seinntear roimh agus tar éis chraoltaí Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Tarlaíonn babhta ceannais de sheó Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse de ghnáth i rith oíche Dé Sathairn, ag 19.00 UTC (20.00 BST, nó 21.00 CEST). Rognaítear Satharn amháin i mí na Bealtaine, ach tharla an comórtas ar Déardaoin cheana (1956) agus chomh luath mar mhí an Mhárta.
Ag vótáil.
Is féidir le gach tír san Eoraip páirt a ghlacadh sa chomórtas. Canann siad i ngach teanga, ach go háirithe as Béarla, ach is féidir amhrán a chanadh as Gaeilge, Iodális, i Fraincis, srl.
Tíortha.
Cuimsíonn baill ghníomhacha eagraíochtaí craolacháin le tarchur a bhfuil ar fáil do 98% de na teaghlaigh ina dtír ar a laghad.


Iasc Troda Siamach.
Bíonn móréilimh ar an speiceas an tIasc Troda Siamachan ("Betta splendens") i measc iad siúd a chothaíonn umair iasc teochreasa mar bhealach caitheamh aimsire.
Is í abhainn an Mekong in oirdheisceart na hÁise a áit dúchais agus tá an t-ainm 'pla-cad' (" an t-iasc a chailgeann") tugtha dó i dTéalainnis).
Fásann B. splendens de gnáth comh fada le 6.0 cm (~ 2.3 in), ach is féidir le cineál áirithe díobh 8.0 cm (3.5 in.) a shroisint. Ar na mallaibh, bhí póraitheoirí in ann "Betta splendens ollmhór" a chruthú, a bhí níos fuide ná 8.0 cm (3.5 in.), a gcead do ghéinte sóite a ionramháil.
Is ball iad na Betta den Fine Osphronemidae (nó Gourami mar is fearr aithne orthu) agus den ord Perciformes, ach a bhí trath aicmithe mar chuid den fhine Anabantidae. Cé go bhfuil beagnach 50 cineál Betta ar fáil, bíonn móréilimh ar B. splendens, ach go háirithe sna Stáit Aontaithe.
Troda Siamach


Łukasz Fabiański.
Is imreoir sacair na polainne é Łukasz Fabiański, imríonn sé faoi láthair le Arsenal.
Fabianski, Lukasz


Jon Tester.
Is é Jon Tester (rugadh ar 21 Lúnasa 1956) seanadóir Stát Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Montana. Is ball den Pháirtí Daonlathach é. Togadh ar dtús go dtí Seanad Stát Aontaithe Mheiriceá é sa bhliain 2006; roimhe sín bhí sé ina uachtarán ar Sheanad Stáit Montana.
Naisc sheachtracha.
Tester, Jon
Tester, Jon


Chordates.
Is ainmhithe iad na Chordates (Gréigis: χορδωτά, khordota "le téad) le nótacorda, néarthéad droma folamh, scoilteanna faraingeacha,endostíl, agus eireaball iar-anasach ar feadh, ar a laghad tréimhse, dá saolréanna. Ar bhonn tacsanomaíoch, áirítear san fhíleam an fo-fhíleam Vertebrata, lena n-áirítear mamaigh, éisc, amfaibiaigh, reiptílí agus éin; Tunicata, lena n-áirítear Salpidae agus Ascidiacea (Gaeilge:ascaidí); agus Cephalochordata, a chuimsíonn na Amfaibhiorach (Gaeilge: lansógaigh). Tá baill an fhílim Chordata déthaobhach siméadrach, céalóim deuterostoacha, agus
léiríonn na cordaigh veirteabracha Scoilteadh (bitheolaíocht) scoilteadh.
Cuirtear Hemichordata i ar aghaidh mar an ceathrú bhfofhíleam de chuid na gcordach, lena n-áirítear na Enteropneusta nó na péisteanna dearcáin, ach anois caitear leis de ghnáth mar fíleam ar leith. Eisean chomh maith leis an bhfíleam Echinodermata, lena n-áirítear crosóga mara, Cuánn mhara, súmairí mhara agus a bhfhine, is ea 'gaolta is gaire na gCordach. Tá Cordaigh primitíbheacha, ó ar a laghadh chomh luath leis an Tréimhse Caimbriach, ar eolas againn.
Is grúpa éagsúil é Chordata, atá oiriúnithe do líon mór nideoige éiceolaíochta agus a rinne, i rith stair na héabhlóide, oiriúnuithe iontach, go háirithe chuig thimpeallachta agus atmaisféir an Domhain, ach chomh maith leis sin chuig timpeallachta uiscíochta nó amfaibiaigh. Thaispeáin na cordaigh go bhfuil cumas iontach acu le haghaidh féinrialúcháin agus eagrúcháin inmheánaigh, is féidir roinnt acu, mar shampla éin agus mamaigh, teocht an choirp a ardú agus a choinneáil tairiseach. Chuir na fachtóirí seo agus eile le haimpléiseachta an ghrúpa, a lig dóibh rialú níos a chur i bhfeidhm ar a gcuid imoibrithe meitibileach agus córais chasta neirbhísigh a fhorbairt.
Tacsanomaíocht.
Tógadh an scéimire seo a leanas as an tríú eagrán den leabhar "Vertebrate Palaeontology". Ach é a bheith struchtúrtha ar bhealach a thaispeánann na gaolta éabhlóideacha (cosúil le cladagram ("cladogram" sa Bhéarla"), coimeádtar ranganna traidisiúnta a bhí in úsáid i dtacsanamaíocht Linnaeaus.
Fíligineacht.
Nóta: Tugann na línte le fios an bealach gur dóigh a théann na gaolta éabhlóide, san áireamh tá tacsa marbh, curtha in iúl le mhiodóg.
Bunús.
Ní heol dúinn faoi láthair cad é bunús na gCordach. B'iad éisc laghdaithe nó eiseamail lansógaigh na céad cordach so-aitheanta ón Tréimhse Chaimbriach.
B'fhéidir gur tháinig righneas an nótacorda chun cinn, ar an gcéid ásc, le haghaidh éifeachtúlachta crapadh matánach snámha a athrú (i gluaiseachtaí S-chruthach)
I bhfoclaibh eile, le haghaidh na colainne a lúbadh, caithfidh struchtúr righin dolúbtha a bheith ag meatán le tarraingt in aghaidh, agus is é an nótacorda san lúththréimhse an phríomhthréith. Ceal struchtúír righin dolúbtha, is é an toradh a bhéas ar chrapadh matánach ná ciorrú an ainmhí agus ní gluaisne iarbhír go bhféadfaí an t-ainmhí snámh.


Mark Pryor.
Is é Mark Pryor (10 Eanáir, 1963 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá shóisearach ó Arkansas. Is ball den Páirtí Daonlathach é. Togadh ar dtús go dtí an Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá i 2003.
Bhí sé ina bhall de Teach na nIonadaithe Arkansas ó 1991 go 1994.
Rugadh i Fayetteville, Arkansas é.
Naisc.
Pryor, Mark
Pryor, Mark


The Beach Boys.
Racghrúpa Meiriceánach é The Beach Boys. Bunaithe sa bhliain 1961, thuill siad cáil agus rath le dlútharmóiní agus liricí a rinne cur síos ar chultúr na n-óg i gCalifornia sna laethanta seo - tonnmharcaíocht, cailíní agus carranna.
Ar dtús, bhí an banna comhdhéanta de Brian Wilson (amhránaí, ceoltóir, cumadóir), a dheartháireacha Carl agus Dennis, a gcol ceathrair Mike Love agus cara leo Al Jardine. B'é an príomh-chúigréad seo, in éineacht le David Marks agus Bruce Johnston, a bhí glactha isteach sa Rock and Roll Hall of Fame sa bhliain 1988.
Tagairtí.
Beach Boys
Beach Boys


Animorphs.
Leabhair ficsin eolaíochta le K.A. Applegate is ea "Animorphs". Is é Jake príomhcarachtar sna leabhair.


Desmond Tutu.
Rugadh Desmond Mpilo Tuto sa Transvaal ar an 7 Deireadh Fómhair 1931. Cé gur mhian leis a bheith ina lia, ní raibh sé d'acmhainn ag a chlann íoc as an oiliúint agus chuaigh sé leis an mhúinteoireacht. D’éirigh sé as a phost múinteoireachta nuair a ritheadh Acht Oideachais Bantu mar agóid in aghaidh na ndrochionchas oideachais d’Afracaigh na hAfraice Theas. Rinne sé staidéar ar an diagacht agus oirníodh mar mhinistir Anglacánach é i 1960.
Oideachas.
Ghnóthaigh sé bunchéim agus céim mháistreachta sa diagacht in "King's College" i Londain (1962-1966) agus d’oibrigh sé mar shéiplíneach go páirtaimseartha fosta le linn an ama sin. D’úsáid sé a chuid léachtaí san Afraic Theas idir 1967-1972 chun aird a dhíriú ar dhálaí phobal na nAfracánach. Mhaigh sé i litir chuig príomh-aire na linne sin go raibh an staid na hAfraice Theas mar a bheadh bairille púdair ann a d’fhéadfadh pléascadh uair ar bith.
Ceapadh mar shéiplíneach ollscoile é i 1967 agus bhí sé ina léachtóir in Ollscoil Náisiúnta Lesotho idir 1970-1972. Ba é an chéad Afracánach é a ceapadh mar Dhéan Anglacánach ar Johannesburg i 1975.
Feachtais.
I 1976, d’fhás éirí amach ollmhór i gcoinne na cinedheighilte as círéibeacha Soweto i gcoinne úsáid na hAfracáinise mar mheán teagaisc éigeantach i scoileanna na ndaoine gorma agus ó sin amach, thug Tuto a thacaíocht do bhaghcat eacnamaíoch ar a thír. Chuir sé go fuinniúil i gcoinne pholasaí agus chur chuige an Uachtaráin Reagan sna Stáit Aontaithe i leith na hAfraice Theas, is é sin “rannpháirtíocht chuiditheach” agus “go n-áiteofaí go cairdiúil” ar an rialtas ansin dul i ngleic le fadhb na cinedheighilte.
Bhí sé ina Easpag ar Lesotho idir 1976 agus 1978 agus ansin ina Rúnaí Ginearálta ar Chomhairle Eaglaisí na hAfraice Theas. Chuir sé i gcoinne na cinedheighilte go láidir, go soiléir agus go neamhbhalbh san Afraic Theas agus thar lear. Fuair sé tacaíocht ó bheagnach gach eaglais. Ina chuid scríbhneoireachta agus léachtaí, mhol sé go seasta go mbeadh athmhuintearas eatarthu siúd ar fad a bhí bainteach le cinedheighilt. Ba é rialtas geal na tíre a fuair an cáineadh is láidre uaidh ach cháin sé go géar fosta an oirbheartaíocht fhoréigneach a d’úsáid roinnt de na grúpaí frith-chinedheighilte leithéidí an Comhar Náisiúnta Afracach.
Ba mhinic a rinne sé comparáid idir cinedheighilt agus Naitsíochas agus cumannachas. Dá dheasca sin, chúlghair an rialtas a phas dhá uair agus chaith sé tréimhse ghearr i bpríosún i ndiaidh mháirseáil agóide i 1980.
Rinneadh Easpag ar Johannesburg de i 1985 agus i 1986, ba é an chéad duine gorm riamh é a chuaigh i gceannnas na hEaglaise Anglacánaí san Afraic Theas. Bhí sé ina Uachtarán ar Chomhdháil Uile-Afracach na nEaglaisí (1987-1997). In 2006, ainmníodh ina bhall de phainéal comhairleach na Náisiún Aontaithe um Chosc ar Chinedhíothú é.
In 2005 d’iarr sé ar cheannairí an domhain saorthrádáil a chur chun cinn le tíortha bochta agus deireadh a chur le cánacha troma ar dhrugaí frith-SEIF. Thug sé rabhadh do rialtas an Chomhair Náisiúnta Afracaigh faoi bhaol na caimiléireachta. Cháin sé an leatrom ar chearta an duine sa tSiombáil.
Bhí baint aige le feachtas domhanda a raibh sé mar aidhm aige breith gach leanbh a chlárú.
Ina chuid scríbhneoireachta i réimse na síceolaíochta sóisialta, bhain sé ciall as taighde eolaíoch ar fhréamhacha na hatrua, an altrúchais agus an chaidrimh dhaonna shíochánta mar aon leis an tábhacht agus an tairbhe a bhaineann le maithiúnas agus athmhuintearas. Bhí sé cáinteach faoin leithcheal a dhéanann Críostaithe ar homaighnéasaigh agus faoi dhearcaidh choimeádacha ar homaighnéasacht ina eaglais féin agus dúirt gurbh ionann homaifóibe agus ciníochas. Ar thoghadh an Chairdinéil Joseph Ratzinger mar phápa i 2005, dúirt go raibh dóchas aige go dtoghfaí duine a mbeadh intinn níos oscailte aige faoi mhinistreacht ban agus seasamh níos réasúnta aige faoi choiscíní, SEIF agus VED.
Iosrael agus na Palaistínigh.
Thug sé aitheantas don ról tábhachtach a bhí ag Giúdaigh sa streachailt in aghaidh na cinedheighilte. Thacaigh sé le hIosrael faoin imní a bhí air faoi chúrsaí slándála agus cháin sé an bhuamáil fhéinmharaithe agus an gríosú chun fuatha, Bhí sé go mór chun tosaigh san fheachtas i bhfabhar dínascadh na Palaistíne le Iosrael. Mhaigh sé go raibh cosúlachtaí idir an tslí a gcaitheann Iosrael le Palaistínigh agus mar a caitheadh le daoine gorma na hAfraice Theas le linn bhlianta na cinedheighilte agus dúirt sé nach bhféadfaí slándáil Iosrael a chinntiú trí chos ar bolg a dhéanamh ar phobal eile daoine.
I 1989 agus é ar cuairt in Iosrael, mhol sé go nguífí ar a son siúd ba chúis leis an fhulaingt agus d’iarr sé ar Dhia cuidiú leo maithiúnas a thabhairt agus gan tabhairt ar dhaoine eile fulaingt. Ghlac Giúdaigh áirithe leis sin mar mhasla dóibh féin agus d’íospartaigh na Naitseach. Tharraing a chuid tuairimí i bhfabhar na Palaistíne, míghnaoi eagraíochtaí Giúdacha éagsúla air. Reáchtáil An Eagraíocht Shíónach Mheiriceánach feachtas agóidíochta in aghaidh a chuairteanna ar ollscoileanna agus d’eagraigh mic léinn agóidí nuair a bronnadh Gradam Phléadalaí Idirnáisiúnta ar son na Síochána air.
I ndiaidh d’Fhórsaí Cosanta Iosrael 19 sibhialtach a mharú in Beit Hanoun i 2006, bhí ar Tutu a thuras ansin mar cheannaire ar mhisean aimsiú fíoras ar son na Náisiún Aontaithe, a chur ar ceal de bharr, a dúirt sé, gur dhiúltaigh Iosrael cead taistil dó. Dúirt An Conradh in aghaidh Clúmhillte nach raibh ceapachán Tutu cuí de bharr gur breathnóir claonta a bheadh ann.
D’ionsaigh sé Tony Blair as tacaíocht a thabhairt do Mheiriceá faoi cheist na hIaráice. Maidir le daoine a bhí faoi amhras as sceimhlitheoireacht a bheith á gcoinneáil gan chúiseamh, dúirt sé gur smál ar charachtar na Stát Aontaithe a bhí sa champa X-ray in Guantanomo Bay agus go raibh reachtaíocht na Breataine a cheadaigh daoine a choinneáil 28 lá gan chúiseamh iomarcach agus dochosanta.
Gradaim.
Go dtí seo ina shaol, bronnadh 96 gradam air lena n-áirítear, Duais Nobel na Síochána (1984), Gradam Pacem Terris (1987), Duais Albert Schweitzer don Daonnúlachas, Duais Magubela don tSaoirse, Duais Síochána Gandhi agus Duais Síochána Sydney (1999) as a chuid oibre mar cheannasaí ar an Choimisiún um Fhírinne agus Athmhuintearais.
Tutu, Desmond
Tutu, Desmond


Ernest Shackleton.
Ernest Henry Shackleton sa bhliain 1908
Taiscéalaí Gall-Ghaelach ab ea Sir Ernest Henry Shackleton, Kt., CVO, OBE (15 Feabhra 1874 – 5 Eanáir 1922).
Idir na blianta 1901 agus 1922, thug Shackleton, a rugadh i gContae Chill Dara in Éirinn, faoi cheithre thuras taiscéalaíochta san Antartach. Le linn an aistir a thug sé faoi ar bord an "Nimrod", thaistil sé níos faide ó dheas ná aon duine de lucht a chomhaimsire. Mar aitheantas ar an éacht seo a bronnadh ridireacht air. Sheas sé i dtoghchán i 1906 ar son Pharlaimint Shasana, gan toradh. Bhí baint aige le fiontair ghnó, a raibh mar chuspóir acu airgead a ghnóthú ar son taiscéalaíochta sa Mhol Theas.
Is mar gheall ar an bpáirt a ghlac sé, ina cheannaire ar an Turas Impiriúil Taiscéalaíochta Treas-Antartach ó 1914-1916 is mó atá clú agus cáil ar Shackleton sa lá atá inniu ann.
A chúlra.
Is i gContae Chill Dara, in Éirinn a rugadh Ernest Shackleton, de shinsearacht Ghall-Ghaelach. Ernest an mac ba shine as deichniúr clainne a bhí ag Henry Shackleton agus Henrietta Sophia Graven, a bhean chéile. Tógadh i gCill Dara é go dtí go raibh sé sé bliana d’aois, nuair a bhog an teaghlach go Baile Átha Cliath. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, d’fhágadar Éirinn ar fad, agus chuireadar fúthu i Londain.
Fuair sé post mar phrintíseach ar long trádála agus é sé bliana déag d’aois, le cabhair óna athair. Faoi 1898, bhí sé cáilithe mar Mháistir-Mhairnéalach, a chuir ar a chumas a bheith i gceannas loinge.
An tAntartach.
Thart ar an am sin, bhí turas taiscéalaíochta Antartach arna eagrú ag Robert Falcon Scott agus fuair Shackleton post leis mar oifigeach sóisearach ar an long "Discovery". Seo an rud a chuir tús lena chuid aistear go dtí an tAntartach. I 1902, roghnaigh Scott beirt, Shackleton agus Edward Wilson, le teacht leis chun iarracht a dhéanamh an Mol Theas a aimsiú. D’éirigh leo dul níos mó ná 412 ciliméadar níos cóngaraí don Mhol ná a d’éirigh le duine ar bith rompu, ach b’éigean dóibh iompú ar ais. Bhuail drochaimsir, easpa bia agus tinneas iad. Cuireadh Shackleton abhaile go luath ós rud é go raibh sé breoite leis an scorbach agus cuireadh fáilte mhór roimhe nuair a shroich sé Londain arís.
Idir 1903 agus 1907, d’iompaigh Shakleton ar chúrsaí gnó, le hairgead a ghnóthú ar son turais eile chun an Antartaigh. Le tacaíocht ó fhir gnó agus ón gCumann Ríoga Geografach, sheol long Shackleton, an Nimrod, ón Nua-Shéalainn i dtreo an Antartaigh. Is ar an turas seo a tugadh an leasainm, “Boss” ar Shackleton, de bharr a chumais mar cheannaire, a bhí bunaithe go mór ar chairdeas agus ar ómós. Chuireadar fúthu i gcampa bunaidh in Oileán Ross agus thugadar aghaidh ar an Mol Theas uaidh sin. I 1909, shroich Shackleton pointe nach raibh ach 97 míle ón Mol Theas, sular éigean dó iompú ar ais. Bheartaigh Shackleton iompú ar ais. Chinn sé ar chomhairle nach bhféadfadh an fhoireann uile filleadh slán dá leanfaidís ar aghaidh. Cé go raibh bia gann, dhreap an fhoireann Mount Erebus, d’aimsigh siad suíomh an Phol Maighnéadach Theas. Ba iad an chéad ghrúpa a trasnaigh an sliabhraon Treas-Antartach agus a leag cos ar Ardchlár an Antartaigh Theas. Nuair a tháinig an grúpa ar ais chuig an gcampa bunaidh i mí Feabhra 1909, fuaireadar litir ón Nimrod ag rá gur fhág sí dhá lá roimhe sin. Chuir Shackleton agus a fhoireann an campa trí thine chun go bhfeicfeadh criú na loinge iad. D’éirigh leo agus bhí an fhoireann go léir ar bord loinge ar an mbealach abhaile laistigh de chúpla lá.
Taiscéalaíocht an Endurance.
Cé gur shroich Amundsen an Mol Theas i 1911, thosaigh Shackleton ag pleanáil turais eile – an Turas Impiriúil Taiscéalaíochta Treas-Antartach. Ar an turas seo, a nglaotar “Aistear Shackleton” nó “Taiscéalaíocht an Endurance” air go minic, bhí sé de sprioc ag Shackleton siúl trasna na hIlchríche Antartaí agus an Mol Theas a aimsiú ar an mbealach.
Cé nár éirigh le Shackleton san iarracht seo, léirigh sé ceannasaíocht den scoth i rith an aistir. D'fhág Endurance Plymouth i ndeisceart Shasana i 1915 ag triall ar an gCiorcal Antartach. Bhuail tubaiste iad i Muir Weddell. Chuaigh an Endurance i bhfostú sa leac oighir agus chuaigh sí go tóin poill. Threoraigh Shackelton a fhoireann chun tearmainn ar Oileán an Eilifint. Uaidh sin, le cúigear fear, an Ciarraíoch Tom Crean ina measc, sheol sé trasna 1,287 ciliméadar d’fharraige oscailte an Aigéin Antartaigh i mbád beag go hOileán Georgia Theas. B’éigean dóibh limistéar garbh sléibhtiúil a chur díobh, chun stáisiún seilg míolta móra ar an taobh eile den oileán iargúlta a bhaint amach. Is ansin, i bhfad na haimsire, a bhí Shackleton in ann long a thionól agus a fhoireann a thabhairt ar ais slán ó Oileán an Eilifint ar an gceathrú hiarracht. Tar éis 22 mí a chaitheamh san Antartach, tháinig gach aon fear slán ón Endurance.
A bhás.
In ainneoin na ndeacrachtaí a bhí aige ar thuras taiscéalaíochta an Endurance, d’eagraigh Shackleton turas eile i 1922. Bhuail taom croí é in Rio de Janeiro, ar an mbealadh ó dheas. Fuair sé bás go luath ina dhiaidh sin ar bord loinge amach ó chósta Oileán Georgia Theas. Tá sé curtha in Grytviken ar an oileán.
Tagairtí.
Shackleton, Ernest
Shackleton, Ernest


Máire Ní Chochláinn.
Is polaiteoir Éireannach de chuid an pháirtí Fianna Fáil í Máire Ní Chochláinn (Béarla: "Mary Coughlan", a rugadh ar an 28 Bealtaine sa bhliain 1965). Is Teachta Dála í, agus roghnaíodh í mar Thánaiste ar an 7 Bealtaine 2008 i gcomh-aireacht Bhriain Uí Chomhain.
Rugadh i nDún na nGall í. Ba Theachta Dála de chuid Fhianna Fáil é a h-athair, Cathal Coughlan.
Naisc Sheachtracha.
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni
Chochlainn, Maire Ni


Brian Seosamh Ó Luineacháin.
Ba pholaiteoir Éireannach agus Teachta Dála de chuid Fhianna Fáil é Brian Seosamh Ó Luineacháin (Béarla: "Brian Lenihan") (21 Bealtaine, 1959 — 10 Meitheamh, 2011)..
Bhí sé ina Theachta Dála ó 1996 nuair a bhuaigh sé fothoghchán i nDáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar. Atoghadh é ag gach olltoghchán ina dhiaidh sin.
Ceapadh é mar Aire Leanaí sa bhliain 2002. Aireacht shóisear ab ea an Aireacht Leanaí ag an am sin ach bhí cead aige dul go dtí cruinnithe an chaibinéid.
Tar éis olltogchán na bliana 2007 cheap an Taoiseach, Bertie Ahern, é mar Aire Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí.
Tháinig Brian Ó Comhain i gcomharbacht ar Ahern sa bhliain 2008 agus cheap sé Ó Luineacháin mar Aire Airgeadais. Ba é an tAire Airgeadais ó 2008 go dtí 2011 agus bhí air déileáil leis na géarchéimeanna airgeadais agus baincéarachta a bhuail Éire ag an am sin. Tar éis dhá bhliain ag dul i ngleic leis na fadhbanna bhí air glacadh le scéim tarrthála ón gCiste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta agus ón Aontas Eorpach ag deireadh na bliana 2011.
Tar éis d'Fhianna Fáil a bheith buailte go dona in Olltoghchán 2011, ba é an t-aon Teachta Dála de chuid an pháirtí sin a bhuaigh suíochán Dála i mBaile Átha Cliath. Ba mhac le Brian Ó Luineacháin é agus toghadh é chun na Dála an chéad uair i 1996 chun suíochán a athar a líonadh tar éis dó siúd bás a fháil de thinneas. Sceith TV3 an scéal go raibh ailse air um Nollaig 2009. Cailleadh é de thairbhe ailse an phaincréis ar an 10 Meitheamh 2011.
Phós sé Patricia Ryan sa bhliain 1997 agus bhí beirt clainne acu (mac agus iníon). Ba chainteoir Béarla agus Gaeilge é.


Jake (Animorphs).
Carachtar ficseanúil óna leabhair Animorphs is ea Jake Berenson.


Máire Ní Ainifín.
Is ball d'Fhianna Fáil agus iar-Theachta Dála í Máire Ní Ainifín (i mBéarla "Mary Hanafin"). Ba mhúinteoir í. Tá idir Ghaeilge agus Bhéarla aici. Iníon í le Des Hanafin nach maireann.
Tá Ní Ainifín ag seasamh san Olltoghchán 2016.


An Páirtí Coimeádach (An Ríocht Aontaithe).
Tá An Páirtí Coimeádach (Leasainm:Tóraí) ar cheann de na páirtithe polaitiúla is sine agus is mó sa Ríocht Aontaithe.


David Cameron.
Is é David William Donald Cameron (nó Dàibhidh Camshron mar a deir Gaeil na hAlban) Iar-Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe agus iar-cheannaire an Pháirtí Choimeádaigh.
Óige.
Rugadh Cameron ar an 9 Deireadh Fómhair 1966 i Londain. Tógadh i bPeasemore i mBerkshire é. Ba iad Ian Donald Cameron agus Mary Fleur Mount a thuismitheoirí. D'fhreastail sé ar Ollscoil Átha na nDamh (Béarla: Oxford University) agus chuaigh leis an bpolaitíocht.
Polaitíocht.
Toghadh mar bhall de pharlaimint na Ríochta Aontaithe é sa bhliain 2001. Tháinig sé i gcomharbas ar Michael Howard mar cheannaire an Pháirtí Choimeádaigh sa bhliain 2005.
Tar éis an toghcháin náisiúnta sa bhliain 2010, chuir na Coimeádaigh agus an Páirtí Daonlathach Liobrálach (a bhí faoi cheannas Nick Clegg) comhrialtas ar bun. Ar an 11 Mí na Bealtaine 2010, ceapadh Cameron mar phríomh-aire na tíre. Ceapadh Clegg mar leas-phríomh-aire.
Tar éis an toghcháin náisiúnta ar an 8 Bealtaine 2015, bhí an bua ag na Coimeádaigh, gan an Páirtí Daonlathach Liobrálach, faoi cheannas David Cameron.
D'éirigh Cameron as príomh-aireacht na tíre i mhí Lúnasa 2016 tar éis do mhuintir na Breataine cúl a thabhairt don Aontas Eorpach.
Naisc sheachtracha.
Cameron, David
Cameron, David


Colin Farrell.
Is aisteoir Éireannach é Colin James Farrell (31 Bealtaine 1976 a rugadh é) a bhfuil an-cháil bainte amach aige sa scannáin i Meiriceá. Tógadh é i gCaisleán Cnucha, i mBaile Átha Cliath.
Naisc Sheachtracha.
Farrell, Colin
Farrell, Colin
Farrell, Colin


Batt O'Keeffe.
Iarpholaiteoir de chuid Fhianna Fáil é "Batt" (Bartholomew) O'Keeffe ("Parthalán Ó Caoimh" as Gaeilge) a rugadh ar 2 Aibreán 1945. Ba Teachta Dála é ar son Iar-Thuaisceart Chorcaí agus IarAire Fiontar, Trádála agus Fostaíochta i rialtas na hÉireann, tar éis dó teacht i gcomharbacht ar Máire Ní Chochláinn.
Naisc Sheachtracha.
O'Keeffe, Batt
O'Keeffe, Batt
O'Keeffe, Batt
O'Keeffe, Batt
O'Keeffe, Batt
O'Keeffe, Batt
O'Keeffe, Batt


Joe Duffy.
Láithreoir Éireannach é Joe Duffy, a rugadh i mBaile Formaid, Baile Átha Cliath sa bhliain 1956. Tá sé ina chónaí i gCluain Tarbh anois.
Nuair a bhí sé óg, bhí an-suim aige sa Chumann Lúthchlas Gael. Thosaigh sé ag staidéar ceartas sóisialta ag Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath sa bhliain 1977. Agus é ag freastal ar an gcoláiste, toghadh é ina uachtarán ar Aontas na Mac Léinn in Éirinn sa bhliain 1979. Ghlac sé post mar oifigeach promhaidh sa bhliain 1982.
Sa lá atá inniu ann, tá sé ina láithreoir ar "Liveline", clár raidió de chuid RTÉ, a chraoltar gach lá den tseachtain idir 13:45 agus 15:00. Is é Al Pacino an t-aisteoir is fearr leis. Is breá leis a bheith ag péinteáil, rud a dhéanann sé gach lá. Bhuaigh sé an Gradam Jacobs sa bhliain 1992, mar aitheantas ar an obair a rinne sé ar chlár Gay Byrne.


Ronan O'Gara.
Imreoir rugbaí Éireannach is ea Ronan John Ross O'Gara (rugadh é ar an 7 Márta, 1977 i San Diego, California). D'imir sé mar leathchúlaí amuigh le Cúige Mumhan, foireann na hÉireann, agus foireann na "British and Irish Lions".
Chuaigh sé ar scoil i gColáiste na Toirbhirte i gCorcaigh. D'imir sé le Cork Constitiution.
Bhuaigh O'Gara Corn na hEorpa le Mumhan sna blianta 2006 agus 2008.
Tagairtí.
O Gara, Ronan
O Gara, Ronan


Andrew Trimble.
Imreoir rugbaí is ea Andrew David Trimble a rugadh i gCúil Raithin, Contae Dhoire ar 20 Deireadh Fómhair, 1984. Imríonn sé le Cúige Uladh agus foireann náisiúnta na hÉireann.


Nuala Ó Faoláin.
Iriseoir, léiritheoir teilifíse, léirmheastóir leabhar, múinteoir agus údar Éireannach as Baile Átha Cliath ba ea Nuala Ó Faoláin (1 Márta 1940 – 10 Bealtaine 2008). Bhain sí clú idirnáisiúnta amach le leabhar cuimhní cinn ("Are You Somebody?"), lena húrscéal ("My Dream of You") agus le leabhar reacaireachta ("The Story of Chicago May"). Bailíodh iad go léir ar liosta leabhar sárdhíola an nuachtáin The New York Times.


Ciarán Ó Canáin.
Is polaiteoir Éireannach é Ciarán Ó Canáin (Béarla: "Ciarán Cannon"), a roghnaíodh ina cheannaire ar an bPáirtí Daonlathach ar 17 Aibreán 2008, le dul in ionad Mháire Ní Áirne agus a bhí ina Teachta Dála do Fine Gael i nGaillimh Thoir níos deánaí tar éis Toghchán Ginearálta 2011. Bhí sé ar an gcéad Seanadóir a toghadh mar cheannaire i stair an pháirtí.
Tréimhse Mar Ionadaí Tofa.
Toghadh Ciarán Ó Canáin ina ionadaí tofa poiblí an chéad uair mar chomhairleoir contae i mBarda Locha Riach i gContae na Gaillimhe, i dtoghcháin áitiúla 2004. Sheas sé in Olltoghchán 2007 i nGaillimh Thiar ach theip air suíochán a bhaint amach, cé gur cheap an Taoiseach chun an tSeanaid é ina dhiaidh sin. D'éirigh leis an bua a fháil ar an Seanadóir Fiona O'Malley, le bheith tofa mar cheannaire an Pháirtí Dhaonlathaigh i 2008.


Billy Connolly.
Is aisteoir, fuirseoir agus ceoltóir é William "Billy" Connolly, a rugadh ar 24 Samhain 1942 in Anderston, Glaschú, in Albain. Tá aithne air chomh maith mar "The Big Yin" (an Fear Mór): tá Connolly sé throigh (nó 1.83 méadar) ar airde.
Thosaigh sé ag obair sna seascaidí mar tháthaire (déantóir coirí i gceart), ach d'éirigh sé as agus thosaigh sé ag seinm ceoil tíre. Ba bhall é den bhanna Humblebumbs le Gerry Rafferty, agus sa bhliain 1974 fuair sé conradh ceoil le Polydor.
Sna seachtóidí chuaigh sé le fuirseoireacht, ceird a chleachtann sé fós. Ina theannta seo, déanann sé roinnt aisteoireachta, agus tá sé le feiceáil sna scannáin "Open Season", Lemony Snicket's "A Series of Unfortunate Events", "Pocahontas", "The Last Samurai" agus "Man Who Sued God".
Sa bhliain 1997 bhuaigh Connolly Gradam BAFTA, rud a rinne sé arís sna blianta 1998 agus 1999. Sa bhliain 1997 bhuaigh sé duais eile i gcomhair an scannáin "Mrs. Brown".
Bhí sé pósta tráth le hIris Pressagh, agus tá sé pósta anois leis an síceolaí agus iar-aisteoir Pamela Stephenson. Tá cúigear páistí aige (triúr le Stephenson agus beirt le Pressagh). Is iad na trádmharcanna atá aige ná a fhéasóg agus a bhainseó. Maíonn Connolly gurb seisean an t-aon aisteoir amháin a fuair bás i scannán de chuid na Muppets.
I Mí na Nollag sa bhliain 2003 bronnadh CBE air.
Tagairtí.
Connolly, Billy
Connolly, Billy
Connolly, Billy
Connolly, Billy
Connolly, Billy


Al-Ándalus.
Al Andalus (Araibis: الأندلس) - Faoi am an 8ú aois bhí chuid mhaith de Leithinis na hIbéire (711-718) cloíte ag na Múraigh ón Aifreac Thuaidh. Bhí na gabháil seo mar chuid den forleathnú Impireacht Moslamach Umayyad. Bhí cheantair ó thuaidh a d'fhan neamhspleách, go ginearálta bhí siad sa réigiún Asturias, Navarra agus An Aragóin.
D'aithin riail Ioslai, Chríostaí agus Judaigh mar "daoine an leabhar", agus bhí cead acu a chleachtadh, ach bhí pionóis áirithe de bhárr stádas. Bhí méid na daoine a thiontaigh reiligiún ag dul i méid.
Bhí easaontú i gcomhphobail na Moslamaigh sa tír. Ba muintir na Berber ón Aifric Thuaidh formhór an airm Moslamach agus bhí coimhlint idir iad féin agus na Arabaigh sa Meán Oirthir. Tar éis tamaill bhí daonra Múrach suite i cheantair áirithe, mar shampla Ghleann abhainn, cósta Valencia, agus réigiún sléibhtiúil Granada.
Bhí Córdoba, mar príomhchathair an cailifeacht, agus ba í an chathiar is mó, is saibhis, agus is sofaisticiúil in iarthair Eorpach Meánaoiseach. Bhí caidreamh iontach idir scoláire muslamach agus judach leis an Eoraip de bharr an ghabháil seo, ach faoi am an 11í aois scair an cailifeacht i ríocht beaga, agus bhí na stáit Críostaíodh in ann talamh a ghabháil dó féin agus a gcui chumhacht a daingnigh. Tháinig Moslamaigh eile, na Almoravigh agus na Almohadaigh, a rinne athaontú ar an ríocht Moslamach ach ní raibh siad in ann stop a chuir le chumhacht agus láidreacht na stáit chríostaíodh.


An Athghabháil.
Bhí an Athghabháil (Spáinnis: "Reconquista") mar tréimhse a mhair 750 bhliain. Sa tréimhse seo d'fhás na ríochtaí Críostaí agus díog ar ndíog thóg siad talamh ó Stáit na Moslamach.
Lig na ceannairí Spáinneacha orthu go raibh siad ag troid ar son an Críostaíochta sa leithinis, ionas go gheobhaidís tacaíocht ón bPápa sa Róimh agus tíortha Críostaí eile. I ndáiríre ní raibh sé chomh simplí sin, uaireanta troideadh siad i gcoinne a chéile, uaireanta troideadh Moslamaigh le ríthe Críostaí, rinne siad conarthaí, bhris siad na conarthaí agus phós siad a chéile. Bhí grúpaí eile a athródh taobh ag braith ar an airgead a gheobhaidís.
Thosaigh an athghabháil ag tús an 8ú aois, agus go hoifigiúil thosaigh an athghabháil sa bhliain 722 ag Cath Covadonga.
Chríochnaigh an athghabháil sa Phortaingéil sa bhliain 1249 le gabháil an Algarve faoi réim Afonso III.
Tháinig an fíor athghabháil chun deiridh ar an 2 Eanáir 1492 le gabháil Granada, faoi réim Rí Ferdinand II na hAragóine agus banríon Éilis I ó Castilla, na Ríthe Caitliceacha (los Reyes Católicos).


Siar ón Bhanna.
Is téarma coitianta é Siar ón Bhanna (Béarla: "West of the Bann") a chuireann síos ar réigiún iarthar Thuaisceart Éireann, ar an taobh siar den Bhanna (abhainn a ritheann tríd an chúige aneas ó thuaidh). Is téarma é atá in úsáid ag lucht polaitíochta an Tuaiscirt chun tagairt a dhéanamh do áiteanna ina bhfuil formhór an phobail ina gCaitlicigh nó ina náisiúnaigh.
Go stairiúil is í an chuid soir ón abhainn é an talamh talmhaíochta is fearr in Ulaidh (agus is dócha in Éirinn), agus is ansin a chónaíonn an chuid is mó de dhaoine Phrotastúnacha agus aontachtóirí sa tír go dtí an lá atá inniu ann.
Deir polaiteoirí náisiúnacha i dtólamh gur é an réigiún seo, atá "siar ón Bhanna", an leath is boichte de Thuaisceart Éireann, mar gheall ar easpa infheistíochta le fada. Ní mar oirthear an chúige atá sé - áit a bhfuil naisc iontacha gasta aige leis An Bhreatain Mhór. Ní hé amháin go mbíonn m.sh. Cathair Dhoire scoite amach ón chuid eile den Ríocht Aontaithe, ach go bhfuil sé sroichte ón chuid eile d'Éirinn (Contae Dhún na nGall go fiú) ó thaobh an gheilleagair de.


Robert Downey, Jr..
Aisteoir, ceoltóir agus léiritheoir Meiriceánach is é Robert Downey, Jr., a rugadh ar an 4 Aibreán, 1965. Bhain sé cáil amach i Hollywood mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i scannáin amhail "Chaplin", "Short Cuts", "Good Night, and Good Luck", agus "Iron Man".
Tús a shaoil.
Rugadh Downey i gCathair Nua-Eabhrac, Nua-Eabhrac don stiúrthóir Robert Downey, Sr. agus an aisteoir Elsie Downey. Tá deirfiúir níos sine aige, Allyson Downey, atá ina haisteoir freisin. Rugadh a athair mar Robert Elias, ach d'athraigh sé a ainm nuair a bhí sé óg mar ba mhaith leis téigh isteach san airm.
Thosaigh Downey a slí bheatha mar aisteoir nuair a bhí sé cúig bliana d'aois sa scannáin a athar "Pound". Dhá bhliain tar éis sin, bhí páirt aige sa "Greaser's Palace". Mar gheall ar phost a athar, bhog an teaghlach go minic nuair a bhí Downey óg. Bhí sé ina chónaí i gConnecticut, Nua-Eabhrac, California agus Londain. Nuair a fhuair a thuismitheoirí colscaradh sa bhliain 1978, chuig sé go dtí California lena athair, agus a dheirfiúir ina cónaí lena máthair i Nua-Eabhrac ach, sa bhliain 1982, d'éirigh Downey as Santa Monica High School agus d'fhill sé ar Nua-Eabhrac chun obair mar aisteoir. Mar déagóir, d'fhreastal sé ar an Stagedoor Manor Performing Arts Training Center i Nua-Eabhrac.
An tús.
Chuir Downey tús lena slí bheatha ghairmiúil sa bhliain 1985 nuair a ghlac sé páirt ar an gclár teilifíse "Saturday Night Live", ach chaill sé an post an bliain ina dhiaidh sin. Áfach, tharraing 1985 páirteanna eile mar Jimmy Parker, le toabh James Spader, sa "Tuff Turf" agus an bulaí Ian sa "Weird Science". Mar gheall ar na scannáin seo, agus a phríomhpháirt sa "The Pick-Up Artist" le Molly Ringwald, tá sé uaireante curtha san áireamh mar ball den Brat Pack, grúpa aisteoirí a bhain cáil amach sa scannáin áirithe sna 80idí.
Sa bhliain 1987, láithrigh Downey sa "Less Than Zero" le James Spader mar andúileach drugaí. Bhí a léiriú molta go mór, ach bhí éifeacht eile ag an scannán ar Downey. Duirt sé go raibh a charachtar mar áibhéil dó féin agus, mar gheall ar seo, d'éirigh sé ina "áibhéil an carachtair" freisin. Ach tar éis "Less Than Zero", faigh sé páirteanna sa scannáin níos mó mar "Air America" agus "Soapdish".
Ceol.
Chan Robert Downey, Jr. amhráin a bhí páirteach i gcuid den a scannáin agus, sa bhliain 2004, scaoil sé an albam "The Futurist". Tá deich rian ann, ocht scríofa le Downey agus dhá amhrán chlúdaigh. Ceann de na rianta ná "Broken", a sheinn i rith admhálacha a scannáin "Kiss Kiss, Bang Bang".
Naisc sheachtracha.
Downey Jr, Robert
Downey Jr, Robert
Downey Jr, Robert


Shane Horgan.
Anailísí le RTE Sport agus iar-imreoir rugbaí is ea Shane Horgan (rugadh é i mBaile an Bheileogaigh, Contae na Mí, ar an 18 Iúil, 1978). D'imir sé le Cúige Laighean agus foireann na hÉireann.
Saol.
D'imir sé rugbaí le Boyne RFC agus peil Ghaelach le foireann mionúr Chontae na Mí. Nuair a bhí sé óg, d'fhreastail sé ar Scoil Naomh Mháire i nDroichead Átha. Nuair a bhí sé críochnaithe sa scoil, chuaigh sé go dtí Club Lansdowne sa bhliain 1997 agus sa bhliain 1998 d'imir sé a chéad chluiche i gcomhair Chúige Laighean.
Anois imríonn sé sa chúl-líne i gcomhair Chúige Laighean agus Éireann. Go dtí an lá inniu, tá 52 cluiche imeartha aige i gcomhair Chúige Laighean sa Chorn Heineken, agus sna cluichí seo ghnóthaigh sé 18 úd agus preabchic amháin, 93 pointe san iomlán. Ón mbliain 1996 go dtí 1998, d'imir sé ar fhoireann Éireann Óige agus ansin ón mbliain 1998 go dtí 2000 bhí sé ar fhoireann faoi fiche a haon na hÉireann. Sa bhliain 2000, d'imir sé a chéad chluiche le phríomhfhoireann na hÉireann, agus tá sé ag imirt leo fós. Leis an bhfoireann seo, tá 100 pointe aimsithe aige as 59 chluiche. Sa bhliain 2005 bhí sé páirteach i dturas na British Lions go dtí an Nua-Shéalainn, agus d'imir sé trí chluiche leo.
D'éirigh sé as an imirt ar 12 Márta 2012 mar gheall ar fadhbanna a bhain le hobráid ar a ghlúin.


Jim Carrey.
Rugadh James Eugene "Jim" Carrey ar an 17 Eanáir, 1962 i Ontario, Ceanada. Is fuirseoir, aisteoir, agus fear ghrinn é. Bhain sé cáil amach i Hollywood mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i scannáin amhail "Ace Ventura", "The Mask", "Dumb and Dumber", "The Cable Guy", "Liar Liar", "The Truman Show", agus "Eternal Sunshine of the Spotless Mind".
Saol.
I Newmarket, Ontario a tháinig Jim Carrey ar an saol sa bhliain 1962, agus bhí suim mhór aige san aisteoireacht ó aois óg. Ina óige, d'fhreastail sé ar an Blessed Trinity Holy School i North York ar feadh dhá bhliain, agus ina dhiaidh sin an Albershot High School nuair a bhí sé ina chónaí i mBurlington. Sa bhliain 1980, bhog sé go Los Angeles agus chuaigh sé i mbun oibre mar fhuirseoir ag an gclub cáiliúil "The Comedy Store".
Sa bhliain 1983, bhuaigh Carry mion-pháirt sa scannán "Rubberface", agus páirt eile sa scannán "Copper Mountain" níos déanaí sa bhliain chéanna. Bliain níos déanaí, fuair sé a chéad phríomhpháirt sa scannán "Ace Ventura: Pet Detective".
I measc na scannáin is mó atá déanta aige ná "The Mask", "Dumb And Dumber" agus "Bruce Almighty". Tá dhá ghradam Golden Globe buaite aige.
Tá cónaí air i mBurlington anois.


Anthony Horowitz.
Scríbhneoir is ea Anthony Horowitz (a rugadh ar an 5 Aibreán 1956 i Londain Shasana).
Saol.
Rugadh Horowitz i Stanmore, Middlesex, i Sasana, i dteaghlach Giúdach. Ba i gcomharsanacht Ghiúdach a chónaigh siad. D'oibrigh a athair don príomh-mhinistéir Harold Wilson. Bhi saol ard-mheánaicmeach acu go bhfuair a athair bás. Bhí bancbhriseadh á thuar orthu faoin am sin, áfach, agus a gcuid acmhainní curtha i bhfolach ag an athair gan a chur in iúl dona theaghlach cá háit. Níor thángthas ar an airgead ó shin.
Scríobhann sé leabhair do pháistí agus d'ógánaigh (50 díobh go nuige seo) chomh maith le scripteanna don teilifís. Ar an saothar sin tá "Power of Five", script do "Midsummer Murders (1997)", agus an tsraith "Alex Rider". Is é atá sa tsraith seo ná úrscéalta agus gearrscéalta faoi dhéagóir a dhéananns spiaireacht. Rinne MGM scannán de cheann de na húrscéalta seo, "Stormbreaker", sa bhliain 2006.
Phós sé a bhean chéile sa bhliain 1988 in Hong Cong. Tá sé ina chónaí lena bhean i Londain Thuaidh faoi láthair. Tá beirt pháistí acu.
Horowitz, Anthony


Batman.
Carachtar ficseanúil é Batman a chonacthas an chéad uair sna greannáin "Detective Comics" i mí na Bealtaine 1939. B'iad Bob Kane agus Bill Finger a chéadcheap an laoch seo, ach is nós gan ach Kane a lua, ós rud é gurbh eisean a tharraing é.
An pearsa.
Is é an fíorainm atá air ná Bruce Wayne. Gróintín saibhir é a bhfuil cónaí air i Mainéar Wayne, ar mainteach é i gCathair Gotham, cathair shamhailteach agus í múnlaithe ar chathair Nua-Eabhraic ó thaobh na staire de, cé go bhfuil an t-atmaisféar níos duairce i nGotham. Cuidíonn a chara is a leathbhádóir, Robin, leis, chomh maith lena ghiolla Alfred Pennyworth. Is é cúlra an scéil gur mharaigh coirpeach tuismitheoirí Bruce Wayne os comhair a shúl nuair a bhí sé ina bhuachaill óg, agus gur chinn sé ansin a shaol a thiomnú don troid in aghaidh na gcoirpeach.
An "Batmobile", nó an "Bat"-ghluaisteán
Níl cumhachtaí neamhshaolta ag Batman mar a bhíonn ag an gcuid is mó de laochra osdaonna na gcoimicí Meiriceánacha, cosúil le Superman. Mar sin féin, fear an-láidir, an-chliste, an-aclaí atá ann. Caitheann sé púicín dubh a chuirfeadh Zorro i gcuimhne duit, chomh maith le culaith dhubh agus liath (an "Batsuit") agus crios uirlisí. Tá gluaisteán speisialta aige chomh maith, an "Batmobile", agus é á coinneáil i bhfolach sa "Batcave", seomra rúnda faoi Mhainéar Wayne.
Tá cuid mhaith naimhde ag Batman, agus iad níos cumhachtaí ná a chéile. Ina measc tá Joker, Catwoman, Penguin, Two-Face, Riddler, Scarecrow, Mister Freeze, Poison Ivy, Ra's Al Ghul, agus Bane.
Ar an scáileán.
Is iomaí scannán agus sraith teilifíse a rinneadh faoi Batman.


Tadhg Mac Dhonnagáin.
Is ceoltóir Éireannach as Contae Mhaigh Eo é Tadhg Mac Dhonnagáin.
As Achadh Mór in oirthear Chontae Mhaigh Eo dó.
Óige.
seinnteoir ceoil cumasach ba ea a mháthair ar an bpianó agus ar an orgán.
Fuair sé féin agus a bheirt deartháireacha ceann mar bhronntanas. Ba chiotóg é cé gur dheasóga iad an bheirt eile: mar sin d'fhoghlaim sé an giotár mar dheasóg agus is mar sin a sheinneann sé anois é "cé go n-airím go mbeadh rithim níos fearr agam dá mbeadh sé foghlamtha an bealach eile agam".
Scolaíocht áitiúil a fuair Tadhg agus, ag uair amháin, bhí seisear den teaghlach sa scoil bheag nach raibh inti ach 20 páiste. Mar sin, baineadh siar as Tadhg nuair a chuaigh go scoil chónaithe Iarfhlatha Naofa i dTuaim.
"Athrú cultúir mór a bhí ann - slua mór buachaillí agus iad ar fad ag bataráil a chéile. Bhí an ghráin agam air agus d'fhág mé tar éis bliana. Thosaigh mé ansin sa mheánscoil áitiúil sa mbaile agus shocraigh mé síos go breá."
Cháiligh sé féin mar mhúinteoir bunscoile i gColáiste Phádraig i nDroim Conrach agus fuair sé seans tuilleadh eolais a chur ar an gceol.
Múinteoireacht agus obair theilifíse.
Chaith sé cúig bliana mar mhúinteoir i nGaelscoil i Léim an Bhradáin agus thosaigh ag obair sa teilifís.
"Thaitin an obair sin go mór liom ach bhí spreagadh de dhíth orm. Ar bhealach is laige é sin i nduine a bhíonn ag scríobh agus ag canadh - bíonn siad ag lorg spreagtha agus aiseolais. Baineann leis an gcruthaitheacht, is dócha. Bhí mé fós ag múinteoireacht nuair a thosaigh mé ag obair sa teilifís den chéad uair ar an gclár do pháistí réamhscoile 'Dilín Ó Deamhas'. Na naíonáin bheaga a bhíodh á dteagasc agam agus sheas an taithí sin liom. Thaitin an obair theilifíse go mór liom mar bhí mé ábalta ionchur cruthaitheach a bheith agam agus fuair mé deis scripteanna agus scéalta a scríobh. Sin an spéis a bhí agam sa teilifís ariamh, go mbeadh baint agam leis an bpictiúr leathan, leis na smaointe a chuaigh isteach sa chlár.
"De bharr mo thaithí fuair mé cuireadh triail a dhéanamh don irischlár nua, 'Cúrsaí', agus ghlac siad liom. B'in 1987 agus bhí baint agam leis an gclár sin ar feadh trí bliana déag."
"Bhí rudaí an-difriúil le hais mar atá siad anois. Ba é 'Cúrsaí' an t-aon (seachas ceann nó péire eile) rud as Gaeilge a bhí ag dul amach ar an aer agus bhí na hacmhainní bunúsach go leor. Ní raibh mórán tacaíochta taobh istigh de RTÉ dó. D'athraigh rudaí nuair a ceapadh Cathal Goan ina eagarthóir. An rud a chonaic Cathal nach bhfaca daoine roimhe ná, toisc gur clár mionlaigh a bhí ann, bhí i bhfad níos mó saoirse ag an bhfoireann ná mar a bhí ag an dream a bhí ag obair ar na cláir Bhéarla."
Thug sé isteach léiritheoirí óga nua, ina measc Ferdia Mac Cana agus Sheila de Courcy.
"As sin a d'fhás 'Cúrsaí Ealaíne', agus chuaigh mé féin agus Síle i mbun oibre air. Bhí Michael D. Higgins ina Aire Ealaíon, Cultúir agus Gaeltachta ag an am agus bhreathnaigh sé, cosúil linne, ar an nGaeilge mar acmhainn chultúrtha. Bhí an-spéis ag na healaíontóirí féin ann agus mheall an clár daoine nach raibh an Ghaeilge ar a dtoil acu. Tá mé an-bhródúil as an obair a rinneamar leis an gclár 'Cúrsaí Ealaíne' agus, ó baineadh den aer é, tá folús ann nár líonadh go fóill. Níl aon chlár ar an teilifís anois ar nós 'Rattlebag' an raidió a chuireann muid ar an eolas faoi na healaíona ar fad."
Ceol.
Rinne Mac Dhonnagáin taifeadadh ar 2 albam de cheol comhaimseartha agus é i mBaile Átha Cliath.
Bhíodh sé ag casadh a chuid amhrán sa Chafé Gorm go rialta. As sin fuair sé cuireadh ó Ghael Linn albam a dhéanamh; bhí cúpla amhrán taifeadta aige le Raidió na Gaeltachta roimhe sin.
Sa bhliain 1988 a eisíodh "Solas Gorm". Ina dhiaidh sin, seoladh "Raifteirí san Underground".
Cumann sé amhráin do pháistí óga agus sa bhliain 1997 d'eisigh sé dlúthdhiosca dar teideal Bliain na nAmhrán. Bhain sé úsáid as ainm cleite, Futa Fata Féasóg, agus anois tá suíomh gréasáin bunaithe aige faoin ainm sin (www.futafata.com) chun cumadh an cheoil nua-aimseartha Ghaeilge a chur chun cinn. Faoin lipéad sin, tá cnuasach amhrán as an gcéad dá albam atheisithe aige. Le cabhair ó Fhoras na Gaeilge, rinne sé Imíonn an tAm.
"Ní raibh fáil a thuilleadh ar an dá albam agus, rud eile, níor eisíodh Solas Gorm riamh i bhfoirm dlúthdhiosca. Tá mic léinn dara agus tríú leibhéal ag déanamh staidéir ar roinnt mhaith de na hamhráin seo mar dhánta agus ba mhaith liom go mbeadh an deis acu iad a chloisteáil mar phíosaí ceoil, mar is amhráin ó cheart iad."
Tá lucht éisteachta nua anois aige ó tháinig an t-idirlíon ar an saol, Meiriceánaigh go mór mhór.
"Táim ag casadh le blianta d'eachtrannaigh ar chúrsaí Oideas Gael i dTír Chonaill agus bíonn an-suim agam i conas mar a ghlacann siad le mo cheol."
I measc na n-amhrán atá ar an dlúthdhiosca sin tá "Amhrán an Ghaeilgeora Mhóir", an t-aon cheann ar deineadh taifeadadh as an nua air.
"Roghnaigh mé na hamhráin a thaitníonn leis an lucht éisteachta. Scríobhaim i gcónaí faoi rudaí a bhaineann le mo shaol féin; ní féidir liomsa scríobh de réir foirmle. Tá an-ghrá agam don amhrán mar fhoirm ealaíne. Cuireann na hamhráin tréimhsí de do shaol i gcuimhne duit; téann siad amach ansin ar na tonnta agus tá siad an-chumhachtach. Bhínn ag scríobh filíochta ach cheap mé nach raibh dóthain cumarsáide ann. Ceann de na rudaí is mó a thaitníonn liom mar fhonnadóir ná go dtugann amhrán cead do dhaoine breithiúnas a dhéanamh ort. Bíonn daoine níos mó ar a gcompord ag éisteacht le hamhráin. B'fhearr liom an cáineadh ná gan aon aird a bheith á tabhairt orm!"
Tá cónaí air i gConamara leis a bhean chéile agus a gceathrar páistí.
Roghnaíodh é mar 'Uachtarán an Oireachtais' sa bhliain 2007 i gCahair na Mart.
Is é Seanán Ó Coistín an dalta is iomráití a mhúin sé.
Tagairtí.
Dhonnagain, Tadhg Mac
Dhonnagain, Tadhg Mac


Rory Best.
Imreoir rugbaí Éireannaigh is ea Rory Best. Rugadh é i bPas an Phointe, i gContae Ard Mhacha, ar an 15 Lúnasa, 1982. Imríonn sé ar son Cúige Uladh agus ar son foireann na hÉireann.


Michael Jackson.
Amhránaí, ceoltóir agus cumadóir popamhrán a bhí i Michael Joseph Jackson a rugadh i nGary, Indiana ar an 29 Lúnasa 1958 agus a cailleadh i Los Angeles ar an 25 Meitheamh 2009. Thugtaí "Rí an Phopcheoil" air le fada, agus áirítear ar na healaíontóirí popchultúir is mó ratha, ráchairte agus tionchair é i stair an phopcheoil. D'fhág sé a lorg ar an bhfaisean agus ar an damhsa chomh maith leis an bpopcheol féin, agus bhí a shaol príobháideach féin i mbéal an phobail ar feadh breis is dhá scór bliain.
In éineacht lena chuid deartháireacha bhain sé amach an chéad chlú chomh fada siar leis an mbliain 1964, nuair a bhí sé ag amhránaíocht sa cheolfhoireann "The Jackson Five". Ina dhiaidh sin, i dtús na seachtóidí, thosaigh sé ag amhránaíocht ina aonar. An t-albam úd "Thriller" a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1982, níor sháraigh aon albam é ar an tsuim airgid a shaothraigh sé don amhránaí. Albaim mhór-ratha eile iad "Off the Wall" ón mbliain 1979, "Bad" ón mbliain 1987, "Dangerous" ón mbliain 1991, agus "HIStory" ón mbliain 1995.
Ceann de na gaiscí móra ar éirigh leis a dhéanamh is ea é gur athraigh sé cuma na bhfíseán ceoil. Ar dtús, ní raibh iontu ach cleas promóisin don cheol féin, ach rinne Michael Jackson saothair ealaíne iontu féin díobh. Leis na físeáin a rinne sé do na hamhráin úd "Billie Jean", "Beat It", agus "Thriller", bhí sé in ann lucht mór féachana a bhaint amach i measc daoine nárbh ionann a dtoighis cheoil. Lena chuid físeán agus lena geáitsí stáitse bhí sé ábalta teicníochtaí úra damhsa a chur ar fud an domhain, ar nós "siúl na gealaí" (an "moonwalk") agus "siúl an róbait" (an "robot"). Leis an gcineál ceoil a dhéanadh sé agus lena chuid damhsa, bhí sé in ann draíocht a chur ar dhaoine nárbh ionann a n-aois, dath a gcraicinn ná a gcúlra cultúrtha, agus thug sé spreagadh dá lán ceoltóirí agus siamsóirí éagsúla.
Bronnadh a lán duaiseanna air. Mar shampla, bhain sé amach an "Grammy" cúig uaire déag. Thug sé uaidh cuid mhór de na milliúin dollair a shaothraigh a chuid ceoil dó, le cúiseanna uaisle daonnúla a chur chun cinn.
Bhí saol pearsanta Jackson ina chúis conspóide thar na blianta, áfach. Chuaigh sé faoi scian an mháinlia phlaistigh go minic lena chosúlacht a dhéanamh níos óigeanta, ach ní dhearna an sceanairt seo mórán maitheasa dó, agus chuir na meáin agus lucht a adhartha araon cron san athrú a bhí ag teacht air de dheasca na síorlansóireachta seo.. Phós sé faoi dhó, an chéad uair sa bhliain 1994 agus an dara huair sa bhliain 1996, agus thug sé suas triúr clainne. Bhí sé ag ullmhú camchuairt dhomhanda nua, "This Is It", nuair a fuair sé bás le taom croí. De réir na dtuairiscí, bhí sé faoi thionchar drugaí ar nós própafól agus lórazapam, agus is é an breithiúnas a thug cróinéir Chontae Los Angeles ar an scéal gur dúnbhású a bhí i gceist - dúnorgain nó dúnmharú.
Cúlra.
Rugadh naonúr clainne le Joseph agus Katherine Jackson: Jackie, Tito, Rebbie, Jermaine, Marlon, Michael, La Toya, Randy agus Janet. Deirtear gur chuir a athair brú mór orthu agus iad ag fás aníos sa bhaile, agus níor thug sé cead daofa súgradh le páistí eile. Thaispeáin Michael go raibh talann fé leith aige agus é ina bhuachaill óg.
80idí agus 90idí.
D'eisigh Michael a chéad albam leis a chuid deartháireacha sa bhanna Jackson 5. Sa bhliain 1972, d'eisigh sé a chéad cheirnín mar cheoltóir ina aonar. As seo amach, thuill sé clú agus cáil dó fhéin le h-albaim rathúla ar nós "Off the Wall" (1979), "Thriller" (1982), "Bad" (1987), "Dangerous" (1991) and "HIStory" (1995). Ba "Thriller" an albam is rathúla ariamh a bhí ann, tá níos mó ná 100 milliúin cóip den ceirnín díolta ar fad na cruinne.
B'é Jackson a chlaochlaigh físeán ceoil, chun iad a bheith ina gcruth ealaíona, le damhsaí casta ar nós an "robot" agus an "moonwalk". Deireann ceoltóirí hip hap agus R&B sa lá atá inniu ann gur mór an tionchar a bhí ag Jackson ar a gcuid ceol. Tá sé i measc na ceoltóirí gorma is rathúla riamh. Tá Jackson ar dhuine den dream beag ceoltóirí a ghlacadh isteach sa 'Rock and Roll Hall of Fame' faoi dhó. I measc na duaiseanna agus éachtaí atá buaite aige ná ocht 'Guinness World Records', trí Ghradam Grammy déag, trí shingil déag a shroich barr na gcairteacha agus 750 milliún albam díolta. Sa bhliain 2008, eisíodh an ceirnín is déanaí "Thriller25". Díoladh 1.8 milliún cóip taobh istigh de dhá sheachtain déag.
00idí.
Cé gur éirigh go maith lena cheirnín stiúideo is déanaí, "Invincible" (2001), níor éirigh go maith lena chuid saothair eile. Sa bhliain 2008, eisíodh an ceirnín is déanaí "Thriller25". Díoladh 1.8 milliún cóip taobh istigh de dhá sheachtain déag.
Fuair sé bás ar an 25 Meitheamh 2009 nuair a bhuail taom croí é.
Saol pearsanta.
Tá na milliúin dollar deonta aige do charthanachtaí éagsúla. Ar an lámh eile, ámh, leanann conspóid in a dhiaidh i gcónaí ina shaol pearsanta. Na líomhaintí is mó atá curtha ina leith ná go raibh máinliacht plaisteach déanta aige go tráthrialta agus gur bhain sé mí-úsáid ghnéasach as leanaí, ach fuarthas é neamh-chiontach i 2004 i ndiaidh triall fhada.
Tagairtí.
Jackson, Michael
Jackson, Michael
Jackson, Michael


Beanna Boirche.
Is sliabhraon iad na Beanna Boirche atá suite i mBarúntacht Mhúrn in iardheisceart Chontae an Dúin i dTuaisceart Éireann.


Peter Stringer.
Is iarimreoir rugbaí é Peter Stringer (rugadh 13 Nollaig 1977) a d'imir d'fhoireann rugbaí na Mumhan agus d'fhoireann rugbai na hÉireann. Tá cónaí air i gCorcaigh. Ba i gcoinne na hAlban a d'imir sé a chéad chluiche don fhoireann náisiúnta. Níl sé ró-ard, seasann sé ag 5'7". I gcluiche a d'imir sé i gcoinne na Breataine Bige fuair sé an scór deireanach a bhain an cluiche. Bhuaigh sé corn na hEorpa le Cúige Mumhan sna blianta 2006 agus 2008.
Tagairtí.
Stringer, Peter
Stringer, Peter


Clíona Ní Chiosáin.
Is í Clíona Ní Chiosáin réalta an chláir "Aifric", clár teilifíse atá dírithe ar dhaoine óga a chraoltar ar an stáisiún lán-Ghaeilge TG4. Taobh amuigh den aisteoireacht, cuireann sí seó raidió seachtainiúil le hainm "Speig Neanta" i láthair ar Raidió na Life, craoltóir lán-Ghaeilge i mBaile Átha Cliath.
As Leamhcán i gContae Átha Cliath di, is é Aifric an chéad phost aisteoireachta a ghlac sí riamh. Is Gaeilgeoirí iad a thuismitheoirí - a hathair Éamon Ó Ciosáin atá ina léachtóir le Fraincis in Ollscoil na hÉireann, Má Nuad agus a máthair Anne Gallagher atá ina stiúrthóir ar an teanglann san áit chéanna. As Árainn Mhór, Contae Dhún na nGall di ó dhúchas. Tá deirfiúr amháin níos óige aici, Bebhinn.
Sa bhliain 2008, ainmníodh Clíona sa chatagóir "Banaisteoir Is Fearr i bPríomhpháirt i gClár Teilifíse/Scannán".
Naisc Sheachtracha.
Chíosain, Clíona Ni


Liosta sliabhraonta in Éirinn.
Seo é liosta shliabhraonta na hÉireann. Tá siad liostáilte de réir cúigí agus ansin de réir contaetha. Tá sléibhte ar leith marcáilte i gcló "iodálach" tar éis ainm an tsliabhraoin.


Heydər Əliyev.
Polaiteoir Asarbaiseánach agus deachtóir a bhí in Heydər Əlirza oğlu Əliyev (Heydar Aliyev) (10 Bealtaine 1923-12 Nollaig 2003).
Luathshaol.
Is deacair cur síos ceart a thabhairt ar imeachtaí a shaoil, ach dealraíonn sé gurb i Naxçıvan a tháinig sé chun saoil. Bhain sé amach céim san oideachas i scoil traenála na múinteoirí i Naxçıvan, agus chaith sé seal ag staidéar ailtireachta. Ba nós leis a áitiú go ndeachaigh sé ag foghlaim staraíochta in Ollscoil Stáit Bakı, ach is é an tuairim atá ag lucht an tsaineolais go ndeachaigh sé go Leningrad le freastal ar scoil slándála an stáit ansin.
KGB.
Sa bhliain 1944, chuaigh Əliyev ag obair do Choimeasáracht Phobail Slándála an Stáit (NKGB) san Asarbaiseáin, is é sin, an eagraíocht chéanna ar ar baisteadh KGB - Coiste Slándála an Stáit - sa bhliain 1954. Rinne Əliyev an-dul chun cinn sa KGB, agus sa bhliain 1967, bhí sé ina Mhaor-Ghinearál agus ina cheannasaí ar an KGB san Asarbaiseáin.
Sa bhliain 1969, cheap Leonid Brezhnev é ina Ard-Rúnaí ar an bPáirtí Cumannach san Asarbaiseáin, ó bhí sé de chlú air go raibh sé ar dóigh ag cur troda ar an mbreabaireacht is ar an gcaimiléireacht. B'éigean dó féin, áfach, go leor caimiléireachta a dhéanamh le gnaoi Brezhnev a tharraingt air féin. Nuair a tháinig Mikhail Gorbachev i mbun na gcúrsaí san Aontas Sóivéadach, thug sé bata is bóthar d'Əliyev mar bhreabaire is mar chaimiléir.
Teacht i gcumhacht.
D'fhan Əliyev i Moscó go dtí an bhliain 1990, nuair a d'fhill sé ar Naxçıvan. Ansin dó, chuir sé é féin chun tosaigh mar náisiúnaí measartha, agus de réir a chéile, shealbhaigh sé an chumhacht sa chúige, beag beann ar Ayaz Mütəllibov a bhí ina Uachtarán ar an Asarbaiseáin san am.
San am seo, bhí an cogadh idir an Airméin agus an Asarbaiseáin ag cur chun géaradais, agus i mBealtaine 1992, b'éigean do Mütəllibov éirí as agus an Uachtaránacht a fhágáil ag Əbülfəz Elçibəy a bhí i gceannas ar eagraíocht pholaitiúil an fhreasúra, Fronta Pobail na hAsarbaiseáine.
Ní raibh an tUachtarán nua ábalta Naxçıvan a athshealbhú ó Əliyev. Sa deireadh thiar, i Meitheamh 1993, d'éirigh na fórsaí armtha amach in aghaidh Elçibəy, agus b'éigean dósan an Uachtaránacht a fhágáil ag Əliyev.
Deachtóireacht.
Chaith Əliyev an chuid eile dá shaol ag rialú na hAsarbaiseáine ar nós an deachtóra. Bhí sé in ann infheisteoirí a mhealladh ón gcoigríoch le hairgead a shuncáil in eacnamaíocht na tíre, go háirithe i dtionsclaíocht na hartola. San am céanna, áfach, d'fhás an bhreabaireacht as éadan, go dtí gur rangaíodh an Asarbaiseáin ar an tír ba mheasa éilliú ar fud an domhain.
Bás.
Thosaigh a shláinte ag teip ar Əliyev sa bhliain 1999, nuair b'éigean dó aghaidh a thabhairt ar na Stáit Aontaithe le dul faoi scian an mháinlia. Rinneadh máinliacht seach-chonaire air i gCleveland. Níor mhair sé ach cúpla bliain ina dhiaidh sin, ach bhí de sheal aige a mhac féin, İlham Əliyev, a cheapadh mar Uachtarán nua sula bhfuair sé bás.
Əliyev, Heydər
Əliyev, Heydər


Abhainn Mississippi.
Abhainn i SAM í an Mississippi. Tá foinse na habhann i Loch Itasca i stát Minnesota. Sníonn sí trasna na tíre agus isteach san aigéan ag Murascaill Mheicsiceo. Tá an Mississippi ar an abhainn is faide sa tír (2,320 míle / 3,734 ciliméadair ar fad), ach amháin an Missouri (2,341 míle / 3,767 ciliméadair), craobh-abhainn lei.


Loch Itasca.
Loch oighreach beag í Loch Itasca (timpeall 1.8 míle cearnach), atá suite in iarthuaisceart an stáit Mheiriceánaigh Minnesota. Foinse na habhainn Mississippi atá ann, an dara habhainn is faide sa tír.


Córdoba.
Cathair in Andalucía i ndeisceart na Spáinne is ea Cordoba agus í mar phríomhchathair ar an gcúige Córdoba. Suite taobh ó thuaidh den Guadalquivir, bhunaigh Claudius Marcellus í in aimsir na Rómhánaigh. Bhí daonra 325,453 ann sa bhliain 2008.
Is cathair measartha mór sa lá atá inniu ann í, agus chuireann foirgnimh ársa na cathrach, an am a chuaigh thart i gcuimhne dúinn. Ba í Córdoba príomhchathair an cailifeacht a rialaigh an Spáinn Muslamach tráth. Ceapann staraí gurb í Córdoba, le 500,000 cloigne sa 10ú haois, an chathair ba mhó in iarthar na hEorpa agus b'fhéidir ar domhan.


Córdoba (cúige).
Is cúige é Córdoba i ndeisceart na Spáinne, lastuaidh den comhphobail féinrialaithe Andalucía. Tá fairsinge 13,769 km² ann agus daonra de 803,038 duine (2009). Ta 40% acu siúd ina gcónaí sa phríomhchathair Córdoba, agus tiús daonra 58/km2 ann. Tá 75 chontae le fáil sa chúige.


Crágchoimpléasc.
Sa cheimic, tugtar crágchoimpléasc ar an gcineál coimpléasc a chruthófar má théann liogann ildéadach i dteagmháil le hadamh lárnach, ionas go mbeidh an t-adamh leabaithe istigh i "gcrág" na liogainne. Is é an t-aigéad eitiléindé-aimínteatraicéiteach (an tEDTA) an chomhdhúil chrágach is tábhachtaí. Mar is léir ón ainm, tá ceithre charbocsailghrúpa ann ar féidir leo dul i dteagmháil le hian miotail, cuir i gcás.


Carbocsailghrúpa.
Is é is carbocsailghrúpa ann ná feidhmghrúpa ceimiceach a bhfuil adamh carbóin amháin, dhá adamh ocsaigine agus adamh hidrigine amháin ann. Is mar -COOH is minicí a scriobhtar i bhfoirmlí simplí struchtúrtha é. Is dual don fheidhmghrúpa seo prótalú a dhéanamh, is é sin, prótón a thabhairt uaidh agus imoibriú a dhéanamh le substaintí alcaileacha (bunata). Mar sin, is feidhmghrúpa aigéadach é an carbocsailghrúpa. Ar an gcarbocsailghrúpa a aithnítear an chuid is mó de na haigéid orgánacha, is é sin, na carbocsailaigéid. Carbocsailaigéid shimplí iad an t-aigéad formach HCOOH (aigéad na seangán), an t-aigéad aicéiteach CH3COOH (aigéad an fhínéagair), agus an t-aigéad bútaireach CH3CH2CH2COOH (aigéad an ime).


Liogann.
Sa cheimic, tugtar liogann ar an adamh, ar an ian nó ar an móilín atá ceangailte d'ian miotail ar adamh lárnach é don choimpléasc le nasc ceimiceach. Go ginearálta, tugann an liogann leictreoin dá cuid ar iasacht don adamh lárnach, agus bíonn sé éagsúil, cé acu nasc comhfhiúsach nó nasc ianach atá i gceist. Mar sin, is minic is féidir a rá go bhfuil an liogann ag oibriú mar bhun de réir theoiric Lewis.


Cléópatra.
Banríon ab ea Cléópatra (as Gréigis, Κλεοπάτρα Φιλοπάτωρ; 69 r. Chr. – 30 r. Chr). Rialaigh sí an tSean-Éigipt in aice lena hathair, agus ansin lena deartháireacha, agus sa deireadh ina haonar.
De réir nós na nÉigipteach, bhí Cléópatra pósta ar a deartháir. Bhí caidreamh collaíochta aici le hIúil Caesar nuair a thaisteal sé go dtí an Éigipt sa bhliain 48 r. Chr., áfach. Rugadh mac di le Caesar, ar ar bhaist sí an t-ainm Caesarion, agus bhí Caesar sásta an atharthacht a admháil. Mar sin féin, níor fhág sé aon oidhreacht ag Caesarion ina thiomna. Ní rithfeadh leis riamh Cléópatra a phósadh, ach an oiread, nó bheadh a chnaipe déanta mar pholaiteoir sa Róimh dá bpósfadh. Tar éis a bháis, bhí triúr páiste ag Cléópatra in éineacht le Marcus Antonius. Nuair a bhuaigh Ágastas orthu ag cath Actium, theith Cléópatra. Fuair Antonius bás faoina lámh fhéin agus deirtear gur sháigh sé é fhéin sa bholg lena chlaíomh gearr Rómhánach. Chuir Cléópatra lámh ina bás féin freisin, trí ghreim nimhneach asp de réir na miotaseolaíochta, ar an 12ú lá Lúnasa, 30 r. Chr. Is léir gur mharaigh Ágastas Caesarion, in aois ocht mbliana déag dó agus é ag teitheadh sa bhliain chéanna.


Urochordata.
Is fo-fhíleam iad na Urochordata nó Tunicata agus meastar iad mar chordaigh.


Tommy Burns.
B'imreoir agus bainisteoir sacair Albanach é Thomas "Tommy" Burns (16 Nollaig, 1956 – 15 Bealtaine 2008). Ba leis na foirne Ceiltigh Ghlaschú agus Kilmarnock a d'imir sé, agus roghnaíodh é chun imirt leis an bhfoireann idirnáisiúnta in ocht gcluiche chomh maith. Tar éis dó an spórt a fhágáil mar imreoir, tháinig sé ar ais ina bhainisteoir ar na gCeiltigh idir 1994 agus 1997. Chaith sé bliain amháin ina dihiaidh sin ina bhainisteoir ar Reading F.C. i Sasana, sular éirigh sé as an spórt don uair deireanach.
Nocht na Ceiltigh go raibh Burns ag fualaingt le h-ailse chraicinn ar an 29 Márta 2006. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, ar an 10 Márta 2008, fograíodh go raibh babhta nua tosaithe ag Burns leis an galar céanna, agus go raibh sé ag dul ar chúrsa leighis arís. Níor mhair Burns ach dhá mhí níos faide.
Burns, Tommy
Burns, Tommy
Burns, Tommy
Burns, Tommy
Burns, Tommy


Carl Friedrich Gauss.
B'eolaí agus matamaiticeoir Gearmánach é Johann Carl Friedrich Gauss (Gearmáinis: "Gauß", Laidin: "Carolus Fridericus Gauss") (30 Aibreán 1777 – 23 Feabhra 1855) a chuir go mór le forbairt sna réimsí uimhirtheoiric, staitisticí, anailís, geoiméadracht difreálach, geodasaíocht, leictreastataic, réalteolaíocht, agus optaic. Tugtar "prionsa na matamaitice" air.
Páiste éachtach a bhí ann ina óige, agus ní raibh ach bliain amháin agus fiche slánaithe aige nuair a chríochnaigh sé a shárshaothar "Disquisitiones Arithmeticae" sa bhliain 1798.
Gauss, Carl Friedrich
Gauss, Carl Friedrich
Gauss, Carl Friedrich


Martin Cahill.
Coirpeach míchlúiteach as Baile Átha Cliath in Éirinn ab ea Martin Cahill (23 Bealtaine, 1949 – 18 Lúnasa, 1994), a bhí freagrach as roinnt coireanna a fuair aird mhór ó na meáin in Éirinn. Thug na nuachtáin an leasainm "The General" air chun leabhal a sheachaint agus iad ag trácht ar na hainghníomhartha a bhíodh idir lámhaibh aige.
Lámhachadh Cahill agus é ag fágáil a thí i Ráth Maonais. Creidtear gurb é an tIRA a rinne é. Chuir an tIRA i leith Cahill go raibh sé ag díol pictiúirí goidte leis na sceimhlitheoirí Protastúnacha. De réir na teoirice eile, bhí beirt chomhchoirithe de chuid Cahill, Seán Mag Giollagáin agus Seán Mac Thréinfhir, tar éis sreang mhór díoltóireachta drugaí a chur ar bun. Thosaigh Cahill ag éileamh a chuid féin den bhrabús, rud nár thaitin leis an mbeirt eile.
Mar sin, chuaigh siad i dteagmháil leis an IRA, ag áitiú orthu siúd gurbh é Cahill an díoltóir mór drugaí agus go raibh sé ag iomportáil héaróine. Bhí sé de pholasaí ag an IRA san am díoltóirí héaróine a mharú, agus mar sin, mharaigh siad Cahill. Ní féidir a rá, áfach, nach mbeadh páirtíocht choiriúil Cahill leis na Dílseoirí ina spreagadh breise acu le hé a mharú.
Scannán.
Sa bhliain 1998, stiúraigh John Boorman scannán dar teideal "The General", agus é bunaithe ar imeachtaí beatha Cahill. B'é Brendan Gleeson a rinne an phríomhpháirt. Thabhaigh an scannán duais an stiúrthóra ab fhearr do Boorman i bhFéile Scannánaíochta Cannes.
Tá príomhcharachtar an scannáin "Ordinary Decent Criminals" le Kevin Spacey bunaithe ar Cahill freisin.
Tagairtí.
Cahill, Martin
Cahill, Martin
Cahill, Martin
Cahill, Martin


Arthur C. Clarke.
Scríbhneoir ficsin eolaíochta agus cumadóir ab ea Arthur C. Clarke, CBE, Sri Lankabhimanya (16 Nollaig 1917 – 19 Márta 2008)
Rugadh Clarke sa bhliain 1917 i Minehead, Sasana. Sa bhliain 1956, chuaigh sé go Srí Lanca, agus bhí cónaí air i Srí Lanca go deireadh a shaoil. Bhí clú agus cáil air, go háirithe mar gheall ar an úrscéal agus scannán ', a scríobh sé in éineacht le Stanley Kubrick. Fuair sé bás i Srí Lanca i mí na Márta 2008.
Tagairtí.
Clarke, Arthur C.
Clarke, Arthur C.
Clarke, Arthur C.


An Amasóin.
Is í an Amasóin nó "Amazon" an abhainn is mó ar domhan. Tá sí suite i Meiriceá Theas. Is iad an Amasóin agus an Níl na haibhneacha is faide ar domhan. Tá breis is 1,100 craobhabhainn ag an Amasóin, 17 díobh breis is 1,500 km (930 míle) ar fhad.


Loch Tanganyika.
Tá Loch Tanganyika suite i lár na hAfraice. Clúdaíonn an t-uisce 32,900 km². Is é an loch is faide ar domhan é. Sníonn uisce uaidh isteach go dtí an Congó.


An tAigéan Artach.
Tá an tAigéan Artach i dtuaisceart an domhain. Clúdaíonn sé limistéar 14,056,000 km². Is é an tArtach an t-aigéan is lú ar domhan.


An Ghiúdais.
Teanga Ghearmáinice í an Ghiúdais atá bunaithe ar chanúintí Gearmáinise an Iarthair, go háirithe ar na canúintí a labhraítear i ngleann na Réine. Bhí sí á labhairt ag na Giúdaigh Ghearmánacha a shocraigh síos sa Pholainn faoi dheireadh na meánaoiseanna le teacht slán ó na géarleanúintí ní b'fhaide siar. Faoi thionchar na Polainnise agus na dteangacha eile in Oirthear na hEorpa, d'athraigh an Ghiúdais go mór, agus d'fhorbair a teanga scríofa go neamhspleách ar an nGearmáinis eile. Mar sin, ní mór a rá inniu gur teanga ar leith atá ann seachas canúint na Gearmáinise.
Tá sé le haithint go soiléir i gcónaí ar an nGiúdais gur canúint ó Iarthar na Gearmáine atá ann, áfach. Mar shampla, deirtear "eppes" as Giúdais in áit "etwas" "rud éigin", agus is foirm é "eppes" a chloistear ina lán canúintí san Iarthar ("ebbes" a deirtear i Lucsamburg, mar shampla).
Is í aibítir na hEabhraise a úsáidtear leis an nGiúdais a bhreacadh síos, agus tá an teanga breac le focail iasachta ón Eabhrais, mar is dual do theanga Ghiúdach.
Tús a Staire.
Tá an rann beag seo timpeallaithe ag téacs glan-Eabhraise. Is féidir a aithint air gurb é an cineál Giúdaise a bhí á labhairt san am ná gnáth-Mheán-Ard-Ghearmáinis agus í breac le hiasachtaí Eabhraise cosúil le "makhazor", leabhar urnaithe, agus "beis hakneses" (is mar "beit ha-kneset" a fhuaimnítear i Nua-Eabhrais é), sionagóg, nó "teach cruinnithe", "teach pobail".
Sa cheathrú haois déag thosaigh borradh éigin ag teacht faoi litríocht na Giúdaise. San aois sin agus sa chéad aois eile chuaigh téacsanna éagsúla Giúdaise i gcló: amhráin, dánta agus téacsanna greannmhara i meascán Gearmáinise agus Eabhraise. San am chéanna thosaigh na Giúdaigh ag cur leaganacha Giúdaise de litríocht shaolta Ghearmánach i bprionta freisin. Is é an sampla is luaithe de ná "Dukus Horant", dán fada eipiceach agus é bunaithe ar mhóitíf Ghearmánach.
Clóbhuailteoireacht.
Nuair a tháinig an preas prionta in úsáid, is léir gur chuir sé go mór leis an bhfoilsitheoireacht Giúdaise freisin. Ceann de na leabhair ba tábhachtaí dár cuireadh i gcló sa tséú haois déag a bhí sa "Bovo-Bukh" ("Bovo-Leabhar" nó "Leabhar faoi Bovo") le hElia Levita. Is é Levita an chéad údar Giúdaise is aithnid dúinn ina ainm. Scríobh sé an leabhar go luath sa tséú haois déag, ach níor foilsíodh an chéad eagrán ach sa bhliain 1541. Bhí an-ráchairt ar an m"Bovo-Bukh", áfach, agus tháinig dhá scór atheagrán i gcló, ar a laghad. Rómáns laochais agus ridireachta atá ann, agus é bunaithe ar an scéal Normannach Fraincise faoin laoch úd Boeve de Haumtone - nó Sir Bevis of Hampton, mar is eol do lucht an Bhéarla é. Saothar tábhachtach eile ón tréimhse chéanna é "Widuwilt" nó "Kinig Artus Hof", agus mar a deir an dara teideal, is scéal Artúraíochta é. Tá an saothar seo bunaithe ar "Wigalois", rómáns a tháinig ó pheann Wirnt von Grafenberg i ré na Meán-Ard-Ghearmáinise. Scríbhneoir mór le rá eile a bhí in Avraham ben Schemuel Pikartei, a d'fhoilsigh athinsint Giúdaise de leabhar Iób sa bhliain 1557.
Ní bhíodh na mná sa tsochaí thraidisiúnta Aisceanásaíoch in ann Eabhrais a léamh, nó ní raibh cead acu freastal ar na scoileanna Eabhraise. Scéal eile áfach go raibh léamh agus scríobh na Giúdaise acu. Mar sin tháinig litríocht sa teanga sin ar an bhfód agus í dírithe ar na mná ach go háirithe. Is dócha gurbh iadsan ba mhó a léadh rómánsaí ridireachta cosúil leis an m"Bovo-Bukh", agus thairis sin, scríobhtaí saothair chráifeacha sa teanga lena n-aghaidhsan, ar nós "Tseno Ureno" - cé gur Giúdais atá sa leabhar féin, Eabhrais atá sa teideal, agus is é is brí leis ná "Tagaigí go bhfeice sibh" - tagairt atá ann do Laoi na Laoithe 3:11 sa tSean-Tiomna: "Tagaigí go bhfeice sibh, a iníona Iarúsailéim..." Tá teanga "Tseno Ureno" i bhfad níos glaine ó iasachtaí Eabhraise ná, cuir i gcás, Giúdais na fichiú haoise, ó bhí an leabhar dírithe ar mhná nach raibh léann ná Eabhrais acu, agus chomh moch sin i bhforbairt na Giúdaise ní dheachaigh na hiasachtaí léannta greamaithe go smior sa teanga go fóill. Tugtar "Bíobla na mBan" ar "Tseno Ureno" go minic, nó is saothar teagascúil é a mhíníonn an Sean-Tiomna agus an dlí Giúdach do na mná.


Hugh Lane.
Portráid de Hugh Lane ó 1906
Ba dhéileálaí ealaíne Éireannach é Sir Hugh Percy Lane (9 Samhain 1875 – 7 Bealtaine 1915). An cháil is mó atá atá air ná gur bhunaigh sé an chéad dánlann nua-ealaíne sa domhan in Éirinn. Is é seo Dánlann Hugh Lane, atá suite ar Chearnóg Pharnell i mBaile Átha Cliath.
Óige.
Rugadh Hugh Lane do James William Lane agus Frances Adelaide Persse. Ba as Corcaigh muintir Lane agus as Gaillimh muintir Persse agus bhí Lady Gregory ina aintín leis. Tógadh Hugh Lane i gCorn na Breataine i Sasana, cé gur rugadh é in Éirinn, i gContae Chorcaí. Bhí sé ina dhéileálaí ealaíne i Londain faoin mbliain 1901.
Coincheap na Dánlainne Nua-Ealaíne.
Tar éis dó cuairt a thabhairt ar a aintín, Lady Gregory, in Éirinn agus taispeántas péintéireachta comhaimseartha a fheiceáil ansin, shamhlaigh Lane go bhféadfaí dánlann a bhunú ina bhféadfaí an chuid is fearr d'ealaín nua-aimseartha na hÉireann agus an domhain mhór a chur ar taispeáint, taobh le taobh. Ón am sin ar aghaidh, dhírigh Lane a chuir iarrachtaí go léir ar bhailiú na healaíne nua-aimseartha ó Éirinn, Sasana agus ón Mór-Roinn, don dánlann nua. Osclaíodh an dánlann nua seo ar 20 Eanáir 1908 i dTeach Clonmell ar Shráid Fhearcair, i mBaile Átha Cliath. Ach bhí deacrachtaí le hionad buan a fháil don bhailiúchán agus bhí Lane féin imithe ar shlí na fírinne sular lonnaíodh an bailiúchán i ndánlann bhuan, i dTeach Charlemont ar Chearnóg Pharnell.
Bás.
Fuair Lane bás mar phaisinéir ar an RMS Lusitania, nuair a cuireadh an long sin go tóin poill le toirpéad ó fhomhuireán Gearmánach le linn an Chéad Chogaidh Dhomhanda.
Naisc Sheachtracha.
Lane, Hugh
Lane, Hugh
Lane, Hugh


Séarlas Mór.
Dob é Charlemagne nó Séarlas Mór mar a tugtar air sa Ghaeilge, (Laidin: Carolus nó Karolus Magnus) an duine b’éachtaí ar Eoraip le linn na Meánaoise. Rí na bhFranc ab ea é (768–814) agus lena linn, d’aontaigh sé a bhformhór d’Iarthar na hEorpa le chéile, agus leag sé síos na bunsraitheanna i gcomhair na Fraince agus na Gearmáine de chuid na linne seo.
Ghabh sé ríchathaoir na bhFranc sa bhliain 768 agus rinneadh Rí na hIodáile de ón bhliain 774 ar aghaidh. Ón bhliain 800 rinneadh Impire Naofa Rómhánach de, 300 bliain roimhe sin. Tugtar Impireacht na gCairlínseach ar an stát méadaithe a bhunaigh Séarlas Mór.
Tháinig Séarlas Mór agus a dheartháir Carlomán i gcomharbacht ar a n-athair Pépin Gearr (Fraincis: Pépin le Bref) sa bhliain 768, nuair a d’éag Pépin. Ar dtús, thí an beirt acu ina gcomh- rialtóirí ach nuair a fuair Carlomán bás go tobann sa bhliain 771, faoi imthosca gan mhíniú, fágadh Séarlas mar Rí na bhFranc gan agó.
Faoi réimeas an rí choinnigh sé polasaithe a athair i leith na pápachta agus chuaigh siad d'aontaobh. ag baint na cumhachta ó na Lombairdigh i dtuaisceart na hIodáile, agus i gceannas ar ionradh isteach ar na Moslamaigh sa Spáinn. Chuaigh sé i mbun feachtais freisin in aghaidh na Sacsanach san oirthear, ag déanamh Críostaithe astu ar phionós an bháis, as a d’eascródh a imeachtaí ar nós Ár Verden. Bhain Séarlas Mór barr a mhaitheasa amach nuair a chorónaigh
an Pápa Leo III é mar Impire na Rómhánach Lá Nollag san Bhaisleac Ársa Naomh Pheadair.


Craobhchomórtas Sinsear na hÉireann sa Pheil.
Is í Craobhchomórtas Sinsear na hÉireann sa Pheil an chraobh is tábhachtaí sa pheil Ghaelach. Eagraíonn Cumann Lúthchleas Gael an chraobh seo gach bliain. Glacann foireann ó gach contae in Éirinn (ach amháin Contae Chill Chainnigh) páirt sa chraobh, chomh maith le foirne ó Londain agus ó Nua Eabhrac.
Formáid.
Imrítear craobh i ngach cúige in Éirinn (glacann Londain agus Nua Eabhrac páirt i gCúige Chonnacht). Roimh 2001, chuaigh na buaiteoirí sna craobhacha seo díreach ar aghaidh go cluichí leathcheannais na hÉireann. Anois ní mór dóibh imirt i gcluichí ceathrú ceannais. Bíonn ar na foirne a chailleann cluiche i gcraobh na gcúigí cluichí a imirt eatarthu féin agus go dtí go bhfuil ceithre fhoireann fágtha le dul ar aghaidh go dtí na cluichí ceathrú ceannais, áit a imríonn siad in aghaidh na foirne a bhuaigh craobhacha na gcúigí. Leanann Craobh na hÉireann ar aghaidh go dtí an cluiche ceannais.
Bíonn an cluiche ceannais ar siúl ar an Domhnach deireanach i mí Mheán Fómhair. Imríonn an dá fhoireann i gcoinne a chéile i bPáirc an Chrócaigh, agus is é seo an cluiche is tábhachtaí agus an duais is mó sa spórt. Bíonn Uachtarán na hÉireann, an Taoiseach agus daoine tábhachtacha eile ag freastal ar na himeachtaí freisin. Bronntar Corn Sam Mhic Uidhir ar an bhfoireann a bhuann cluiche ceannais na hÉireann. Tá níos mó craobhacha buaite ag foireann na "Ríochta" nó Contae Chiarraí ná foireann ar bith eile.
Buaiteoirí.
Nóta: Ní raibh craobh na hÉireann ar siúl i 1888 de bharr turas i Meiriceá.


Charlotte Perrelli.
Amhránaí Sualannach í Charlotte Perrelli, a rugadh ar 7 Deireadh Fómhair, 1974, faoin ainm Anna Jenny Charlotte Nilsson. Bhuaigh sí an Comórtas Amhrán Eoraifíse sa bhliain 1999. Roghnaíodh í mar iarratasóir na Sualainne sa Chomórtas Eoraifíse don bhliain 2008, leis an amhrán "Hero".
Tagairtí.
Perrelli, Charlotte
Perrelli, Charlotte


Dervish.
Banna traidisiúnta ó Chontae Shligigh in Éirinn ba ea Dervish. Bunaíodh an banna seo sa bhliain 1989. Roghnaíodh Dervish mar iarratasóir na hÉireann i gComórtas Eoraifíse na bliana 2007, ach críochnaigh Dervish san áit dheireanach.


Shaka Zulu.
Ba rí Zulu é Shaka (Tshaka, Tchaka nó Chaka; t.1787 – t.22 Meán Fómhair 1828). Rialaigh sé Impireacht na Súlú i ndeisceart na hAfraice. Is é Shaka an taoiseach Súlú is cáiliúla a bhí ann.


Ouagadougou.
Is í Ouagadougou (AIF: /ˌwɑgəˈduːguː/, Mossi AIF: [wɑgədəgə]) príomhchathair Buircíne Fasó. Lárionad riaracháin, cumarsáide, cultúrtha agus eacnamaíochta na tíre is ea í, agus is í an chathair is mó sa tír í chomh maith. Áiríodh daonra 1,181,702 (2006). Tugtar Ouaga uirthi mar ghiorrúchán go minic.
Cumadh an t-ainm Ouagadougou sa chúigiú haois déag nuair a bhí treabhanna Yonyonse agus Ninsi lonnaithe sa cheantar. Bhídís in aighneas le chéile de shíor go dtí an bhliain 1441 nuair a bhuaigh Wobri, laoch de chuid na Yonyonse ar an dream eile. Ba é sin a thug "Wogodogo", a chiallaíonn "an áit ina dtugtar onóir agus urram do dhaoine" ar an gceantar. Tá ainm an lae inniu bunaithe ar litriú na Fraincise atá coitianta in iarchóilíneachtaí na Fraince.


Cat.
Is ainmhí clóis é an cat ("felis catus"), nó an cat clóis/tí/baile, mar a thugtar air uaireanta chun idirdhealú a dhéanamh idir é agus féilínigh eile.
Cur síos.
Mamach beag feoiliteach atá i gceist. Deineann na cait fuaim faoi leith; deirtear go mbíonn an cat ag crónán.
Tá caidreamh fada ag an gcat leis an gcine daonna, ar a laghad 9,500 bliain, mar pheata agus chun an ruaig a chur ar mhíolra.
Creachadóir tréitheach é, agus meastar go bhfuil thart ar 1,000 speiceas á fhiach aige mar bhia.


Hämeenlinna.
Cathair bhardais is ea Hämeenlinna (Sualainnis: "Tavastehus") atá suite sa chúige stairiúil úd Häme i ndeisceart na Fionlainne. Tá cónaí ar 48,000 duine, a bheag nó a mhór, sa chathair. Tagann ainm na cathrach ó Chaisleán Häme, caisleán a tógadh sa Mheánaois agus é suite sa chathair.
Stair na cathrach.
Bhí áitreabh réamhstairiúil suite anseo le fada, chois Loch Vanajavesi. In aice le lár na cathrach, i Varikonniemi, atá iarsmaí áitribh ó thús na meánaoise nó ón iarannaois, agus is é an chiall a bhain scoláirí áirithe as gurb ansin a bhí cathair Vanai, a luaitear i bhfoinsí áirithe Rúiseacha. Cúis conspóide í an teoiric seo i gcónaí, áfach.
Tógadh an caisleán ag deireadh na 13ú haoise chun cumhacht na Sualannach a neartú i lár na Fionlainne. Tháinig sráidbhaile ar an bhfód in aice leis chun seirbhísí agus táirgí a chur ar fáil do mhuintir an chaisleáin.
Bunaíodh Hämeenlinna mar chathair sa bhliain 1639. Go luath ina dhiaidh sin, bhog Rí na Sualainne an chathair ciliméadar amháin ó dheas go dtí na cnoic ar a bhfuil sí suite anois.
Tá cáil ar an gcathair mar gheall ar na scoileanna agus acadaimh ina bhfuair roinnt Fionlannaigh cháiliúla tús a n-oideachais.
hOsclaíodh an chéad líne iarnróid sa tír idir Hämeenlinna agus Heilsincí sa bhliain 1862. Tógadh an stáisiún traenach (Fionlainnis: "rautatieasema") atá ann inniu sa bhliain 1921.


An Bhulgáiris.
Teanga Shlavach í an Bhulgáiris, agus í an-difriúil leis an gcuid is mó de na teangacha Slavacha eile, ós rud é go bhfuil sí tar éis córas díochlaonta na n-ainmfhocal a chailleadh ina iomláine. San am céanna, choinnigh an Bhulgáiris na haimsirí a chuaigh i léig sa chuid eile de na teangacha Slavacha, agus forbraíodh tuilleadh acu faoi thionchar na Gréigise agus na dteangacha Balcánacha - tá infhilleadh na mbriathar i bhfad níos casta sa Bhulgáiris ná sna teangacha Slavacha eile, agus a lán aimsirí comhshuite ann. Ón taobh eile de, áfach, chuaigh infinideach an bhriathair i léig sa Bhulgáiris go hiomlán. Níl ach an Mhacadóinis cosúil leis an mBulgáiris ó thaobh na gramadaí de, ach ansin, is iomaí Bulgárach a deir nach bhfuil sa Mhacadóinis ach canúint Bulgáirise.
Is í an chéad teanga liteartha a bhí á saothrú ag na Bulgáraigh ná an tSean-Slaivis Eaglasta, a dtugtar Sean-Bhulgáiris uirthi chomh maith. Níos déanaí, go háirithe sa cheathrú haois déag, bhítí ag scríobh agus ag foilsiú téacsanna i Meán-Bhulgáiris, nach raibh ina teanga aonadach ar aon dóigh: ní raibh ann ach meascán den tSean-Slaivis Eaglasta agus de chaint na ndaoine, agus bhí a thuairim féin ag cách faoin dóigh cheart leis an dá chuid seo a mheascadh.
Tháinig an Nua-Bhulgáiris, a bhfuil a gramadach múnlaithe ar chaint na ndaoine, ar an bhfód sa 19ú haois. San am seo, áfach, bhí caint na ndaoine tar éis cuid mhór focal iasachta a fháil ón Tuircis, rud nár thaitin leis na Náisiúnaithe. Mar sin, tugadh isteach cuid mhór focal léannta ón tSean-Slaivis agus ón Rúisis féin sa teanga scríofa.
Is í an t-aon aibítir amháin a úsáidtear sa Bhulgáiris inniu ná an aibítir Choireallach. I ndiaidh leasú na haibítire sa bhliain 1945, nuair a caitheadh na litreacha úd ѣ /æː/ agus ѫ /ɔ̃/ i dtraipisí, is ionann litreacha na Bulgáirise agus na Rúisise. Scéal eile é, áfach, go bhfuil difríochtaí san fhuaimniú. Fuaimnítear Щ щ na Bulgáirise mar /ʃt/ ("sht" de réir litriú an Bhéarla), agus maidir leis an "gcomhartha crua" Ъ ъ /ɤ̞/, /ə/, nach bhfuil ann sa Rúisis ach comhartha a sheasann do theorainn idir dhá shiolla, fuaimnítear mar ghuta doiléir ("guta cúnta") é sa Bhulgáiris.


Uilliam II na Gearmáine.
Ba é Uilliam II (27 Eanáir 1859 - 4 Meitheamh 1941) impire deireanach na Gearmáine (Kaiser). Bhí sé ina rí ar an bPrúis. Bhí sé i gceannas ar Impireacht na Gearmáine agus Ríocht na Prúise ón 15ú Meitheamh 1888 go dtí an 9ú Samhain 1918. Ba é an garpháiste is sinne ag Banríon Victoria na Breataine agus bhí sé gaolta le go leor de mhonairc agus prionsaí na hEorpa.
Rinneadh rí de in 1888, bhris sé an Seansailéir, Otto Von Bismarck, as a phost in 1890 agus chur sé an Ghearmáin ar "Chúrsa Nua" trodach i ngóthaí eachtracha a chríochnaigh le eisean ag tabhairt tacaíocht don Ostair-Ungair ins an ghéarchéim i mí Iúil 1914 a chur tús leis an gCéad Chogadh Domhanda laistigh de chúpla lá. Bhí pearsa bladhmannach agus luathintinneach aige rinne sé cinntí agus ráítís místuama ar ábhair conspóideacha uaireanta gan chomairle a fháil óna airí, ag críochnú le hagallamh tubaisteach leis an "Daily Telegraph" i 1908 agus chaill sé formhór a thioncar dá bhárr. Shochraigh a chuid príomhghinearál, Paul von Hindenburg agus Erich Ludendorff, polasaithe i rith an Cheád Chogadh Domhanda le beagán meas ar an rialtas sibhialtach. Ba cheannaire cogaidh neamhéifeachtach é agus chaill sé tacaíocht an airm. Thug sé suas coróin i mí na Samhna 1918 agus theith sé ar deoraíocht go dtí an Ísiltír.
Beathaisnéis.
Saolaíodh Uilliam ar an 27ú Eanair 1859 ins an Kronprinzenpalais (Pálás an Rídhamhna), Beirlín go An Prionsa Fredrick William na Rúise agus a bhean chéile, An Banphrionsa Ríoga Victoria, an iníon is sinne ag Banríon Victoria na Breataine. Nuair a rugadh é, bhí a sheanuncail, Fredrick William IV, mar Rí na Prúise, agus bhí a sheanathair agus comhainmneach mar leasrí. Ba é an chéad garpháiste a bhí ag an Banríon Victoria agus an Prionsa Ailbhe, ach níos tábhachtaí, de bhárr gurbh é an chéad mhac a bhí ag Rídhamhna na Prúise, ó 1861 bhí Uilliam mar oidhre an rí sa Phrúis agus i ndiadh 1871 in Impireacht na Gearmáine.
Mar gheall ar breith tóna trámach fágadh é le lámh chlé seargtha de bharr pairilis Erb


Actinopterygii.
Áirítear na hActinopterygii (uimhir iolra de "Actinopterygius") sa rang ina bhfuil na héisc gaeiteacha ar fáil.
Tacaíonn spíone nó "lepidotrichia", a bhíonn comhdhéanta de cnámh nó d'adharc, eiteacha na n-iasc seo, murab ionann is na heití fheolmhara liopacha atá mar chomhartha sóirt ag na héisc san aicm Sarcopterygii ag a mbíonn lepidotrichia freisin acu.
Greamaíonn ga-eiteacha na n-actinopterygii do díreach leis na heilimintí cnámharlaigh neasacha nó bunaidh, na radúlacha, a seasann don nasc nó an ceangal idir na heití seo agus an cnámharlach inmheánach (na criosanna peilbheacha agus brollaigh).
Go huimhriúil, is iad na hactinopterygii an rang is mó i dtreis sna veirteabraigh, a chuimsíonn beagnach 99% de na níos mó ná 30,000 speiceas. Tá siad uileláithreach ar fud na dtimpeallachtaí mara agus fionnuisce, ón fharraige mhór dhomhain chun na sruthanna sléibhe is airde. Téann méide na speiceas a mharthain i raon ó Paedocypris, ag 8 mm, go dtí an tIasc Gréine ollmhór, ag 2,300 kg, agus an Rámhach fad-chollainneach, ar 11 m.
Saintréithe.
Bíonn éisc gaeiteacha le fáil i bhfoirmeacha éagsúla go leor. Taispeántar sa léaráid, ar thaobh na láimhe clé, na gnéithe is mó den iasc gaeiteach tipiciúil
Aicmiú.
Go traidisiúnta bhí na hactinopterygii roinnte i bhfo-aicmí " 'Chondrostei' " agus " 'Neopterygii' ". Bhí na Neopterygii, faoi seach, roinnte sna hinfrearanganna " 'Holostei' " agus " 'Teleostei' ". Tugann roinnt fianaise moirfeolaíocha le fios go bhfuil na Neopterygii paraifíliginiteach; mar sin féin, d'eagraigh obair le déanaí, bunaithe ar ord na dtacsón, an seicheamh éabhlóideach síos go dtí leibhéal an oird, bunaithe go príomha ar an stair fhada an staidéir moirfeolaíocha. Tá an t-aicmiú seo, mar aon le tacsanomaíocht ar bith eile, bunaithe ar taighde fíliginiteach,ata ag síorathrú.
Céad-Láithreáin Siolúracha atá ar marthain


Áine na Rúise.
Bhí Áine (Rúisis: Анна Иоанновна, Anna Ioannovna) ina banimpire ar an Rúis ó 1730 go 1740. Iníon le Peadar Mór a bhí inti. Phós sí Friedrich Wilhelm, diúc Courland, i mí na Samhna 1710, ach fuair seisean bás agus é ar an mbealach abhaile ó Chathair Pheadair i mí Eanáir 1711. Tháinig sí i gcomharbas ar an Impire Peadar II sa bhliain 1730. Banimpire uathlathach a bhí inti.


Ivan VI na Rúise.
Bhí Ivan VI Antonovich (Rúisis: Иоанн VI; Иоанн Антонович, "Ivan Antonovich"), (23 Lúnasa, 1740 - 16 Iúil, 1764), ina impire ar an Rúis ar feadh bliana ó 1740 go 1741. Tar éis coup d'état, cuireadh i bpríosún é agus chaith sé formhór a shaoil i bpríosún. Maraíodh sa bhliain 1764 é nuair a rinneadh iarracht é a tharrtháil.


Pádraig Ua Maoileoin.
Ba scríbhneoir Éireannach é Pádraig Ua Maoileoin. Rugadh é sa bhliain 1913 i nDún Chaoin, agus chaith sé 30 bliana ag obair mar Gharda Síochána. Garmhac le Tomás Ó Criomhthain ab ea é. Bhí sé fostaithe chun obair a dhéanamh ar an Irish-English Dicionary. Eisean a réitigh don chló an t-eagrán caighdeánaithe de leabhar Thomáis, "An tOileánach".
Tagairtí.
Maoileoin, Pádraig Ua


Tom Jones (Amhránaí).
Amhránaí Breatnach a bhfuil cáil air ar fud an domhain is ea Sir Thomas Jones Woodward, OBE, Kt (7 Meitheamh 1940 a rugadh é), nó Tom Jones, mar is fearr aithne air. Is breitheamh é ar The Voice UK.
Tagairtí.
Jones, Tom
Jones, Tom
Jones, Tom


Dún Chaoin.
Is sráidbhaile i nGaeltacht Chiarraí é Dún Chaoin. Tá sé suite i bhfad siar ar Leithinis Chorca Dhuibhne. Tá Dún Chaoin suite ag an gceann is faide siar den leithinis, agus is é an lonnaíocht is faide siar in Éirinn é. Tá an sé suite go príomha ar feadh an R559 (Cuaird Cheann Sléibhe) agus ar feadh bóthair áitiúil a nascann leis an R559, agus lonnaíocht scaipthe atá ann. Tá Dún Chaoin thart ar sé chiliméadar déag taobh thiar de Dhaingean Uí Chúis. Tá Dún Chaoin neadaithe i ngleann méith, le Bealach an Oileáin ar an taobh thiar agus Cnoc an Fhiolair ar an taobh thoir. Tá failltreacha drámatúla ar feadh an chósta, agus tá cé suite siar ó dheas ón lonnaíocht. Tá trá ag Com Dhíneol siar ó dheas ón lonnaíocht freisin. Tá nasc an-láidir ag Dún Chaoin leis na Blascaodaí ó thraidisiún. Aon bhaile fearainn déag ar an mórthír atá sa pharóiste, agus na Blascaodaí atá suite thart ar thrí mhíle amach san fharraige.
Déimeagrafaic.
Sa bhliain 2006 bhí 163 duine ina gcónaí i dToghroinn Ceantair Dhún Chaoin, de réir an daonáirimh. Cé go bhfuil Gaelainn ag formhór na ndaoine sa Toghroinn Ceantair agus cé go n-úsáideann a bhformhór an teanga ar bhonn laethúil, de réir an daonáirimh, tá titim ar líon na nGaeilgeoirí soiléir - ábhar buartha atá ann do lucht na Gaelainne.
De réir daonáireamh Poblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 176 duine i nDún Chaoin. Dúirt 135 (79.9%) duine go raibh siad ábalta Gaelainn a labhairt. D'úsáid 100 (59.2%) duine an Ghaelainn go laethúil taobh amuigh don chóras oideachas.
An Ghaelainn, Stair agus Oidhreacht Chultúrtha Dhún Chaoin.
Tá dlúthbhaint idir Dún Chaoin agus an cultúr Gaelach, agus is ceann scríbe é ó thús ré na hAthbheochana ag scoláirí idirnáisiúnta ar suim leo staidéar a dhéanamh ar an teanga, agus ar chultúr agus ar scéalta an cheantair. Is ann a rugadh Peig Sayers, agus cuireadh scríbhneoirí cáiliúla ón mBlascaod mar Pheig féin, Tomás Ó Criomhthain agus Muiris Ó Súilleabháin i reilig Dhún Chaoin.
Tháinig roinnt longa de chuid Armáid na Spáinne ag lorg fothana i mBealach an Oileáin sa bhliain 1588, agus briseadh cuid acu ann. Anois tá cuimhneachán le feiscint ar na faillte os cionn na háite.
Baintear luach saothair cuibheasach maith as cúrsaí turasóireachta i nDún Chaoin anois agus tá roinnt mhaith daoine sáite sa ghnó seo ar shlí amháin nó slí eile. Tá titim i líon na ndaoine atá ag brath ar an bhfeirmeoireacht mar shlí bheatha. Ó thosnaigh Grúpa Chiarraí ag cur deireadh leis an bhfeirmeoir beag éiríodh as táirgeadh an bhainne agus ní inniu ná inné a dúnadh uachtarlann Dhún Chaoin, uachtarlann a bhíodh thar a bheith tábhachtach i saol an pharóiste.
Is ag dul i léig leis atá cúrsaí iascaireachta freisin agus anois tá iasc, ar nós an ghliomaigh, ag éirí gann. Tá roinnt daoine ag gabháil do chúrsaí farantóireachta ar na báid a thugann cuairteoirí go dtí na Blascaodaí le linn bhiaiste na dturasóirí. Déanann cuid mhaith de chosmhuintir an pharóiste a bpinginí lasmuigh dá bparóiste dúchais. Níor éirigh le hÚdarás na Gaeltachta aon mhonarcha a bhunú sa pharóiste. Ach ní luaitear mórán bochtanais le Dún Chaoin ach oiread.
Tarraingíonn áilleacht an cheantair agus muintearas na ndaoine go leor cuairteoirí go Dún Chaoin. Spreag an áilleacht seo stiúrthóir scannán David Lean chun a scannán cáiliúil "Ryan's Daughter" a dhéanamh i nDún Chaoin (go mór mhór i gCom Dhíneoil) sna blianta 1968 agus 1969. Tarraingíonn an scannán sin daoine chun an cheantair suas go dtí an lá inniu féin. Ba é déanamh "Ryan's Daughter" agus an rachmas a lean é a chuir bonn faoi go leor daoine.
Oidhreacht Nádúrtha.
Tá an lear ag Bealach an Oileáin ainmnithe ina Limistéar Caomhantais Speisialta. Tá clú agus cáil ar scéimh nádúrtha an cheantair mar gheall ar a shuíomh, agus na radharcanna drámatúla farraige de na Blascaodaí agus den Aigéan Atlantach.
Áiseanna agus seirbhísí.
Tá tigh tábhairne amháin suite i nDún Chaoin faoi láthair (Krugers), séipéal (Seipéal Naomh Gobnait), bunscoil (Scoil Náisiúnta Naomh Gobnait), brú leis An Óige, bialann agus
ceardlann potadóireachta a bhíonn ar oscailt i rith an tsamhraidh. D’oscail Ionad an Bhlascaoid Mhóir ar dtús i 1993, agus bíonn se ar oscailt ón gCáisc go dtí Deireadh
Fómhair. Tá an ché ag Faill Mór, áit as a n-iompraíonn báid farantóireachta paisinéirí go dtí na Blascaodaí idir mí Aibreáin agus mí Dheireadh Fómhair gach bliain. Nasc tábhachtach leis na Blascaodaí is ea Dún Chaoin.
Lonnaíocht scaipthe tuaithe atá an, a bhfuil lár tíreolaíochta inaitheanta aige ag an gcrosbhóthar gar do thábhairne Kruger agus An Pórtán. Tá an chuid eile de na háiseanna i nDún Chaoin, an scoil agus an photadóireacht san áireamh, suite ag ceann theas na
lonnaíochta ar an R559. Tá dhá limistéar (áit a bhfuil grúpa mór doimhin d’fhoirgnimh) ag An gCeathrú; agus tá líon mór d’áitribh líneacha ag Baile na Rátha gar do Krugers. Tá gráigeanna níos lú d’áitribh ar bhóithríní caocha - tá Baile an Bhiocáire i measc na gceann is sine acu. Mar gheall ar fhorbairt líneach ar feadh na mbóithre, tá an tsoiléire seo á mhaolú agus na ceantair á nascadh ina chéile le blianta beaga anuas.
An greasán lonnaíochta atá ann sa cheantar ná tithe tuaithe, ar dhlús íseal, scaipthe thar achar fairsing tíreólaíochta. Faightear roinnt forbairtí ina bhfuil tithe ar an déanamh ceanann céanna le feiscint le blianta beaga anuas, rud nach bhfuil ag teacht leis an mblas tuaithe. Le tamall de bhlianta, tógadh go leor tithe aonuaire, cuid
mhaith acu seo ina dtithe saoire. Ce go bhfuil a lán áitreamh ann, tithe saoire is ea a bhformhór.
Bonneagar.
Níl aon infreastruchtúr poiblí séarachais ann faoi láthair. Cuireann príomhphíobáin phoiblí leorsholáthar uisce ar fáil do Dhún Chaoin.


Alastair III na Rúise.
Bhí Alastair III (10 Márta, 1845 – 1 Samhain, 1894) (Rúisis: Александр III Александрович, "Alexander III Alexandrovich") ina impire ar an Rúis ó 13 Márta 1881 go dtí lá a bháis sa bhliain 1894.
Beathaisnéis.
Ní raibh puinn foighne aige le haon chineál liobrálachais nó radacachais, ná tuiscint aige do leasuithe sóisialta a athara, Alastair II. Nuair a fuair Alastair a Dó bás, bhí an Ginearál Loris-Melikov go díreach in éis a phlean a chumadh leis an gcóras rialtais a leasú. Mhol sé, i measc rudaí eile, ná coistí comhairleacha a chur ar bun le cead cainte a fhágáil ag an gcosmhuintir in ullmhú na ndlíthe úra. Is maith an léiriú, áfach, ar mheon Alastair a Trí an breithiúnas a thug sé ar scéimeanna an Ghinearáil: is é a bhí idir lámhaibh ag Loris-Melikov, dar leis, ná "céim fhealltach choiriúil á glacadh i dtreo an bhunreachta". Bunreacht, poblacht agus daonlathas - ní raibh iontu sin, dar le hAlastair a Trí, ach focail gháirsiúla nár chóir a labhairt os ard ina fhianaise. B'ionann an bunreacht agus srianta dlí á gcur le cumhacht an Impire - ach ó shíl Alastair gurb ó láimh dheis Dé a fuair sé a chumhacht, bhí meas an diamhasla aige ar aon chosc a chuirfí leis an úsáid a bhainfeadh sé as tíolacthaí Dé.
B'ionann an t-uathlathas, faoi chomandracht Alastair a Trí, agus cead a gcinn á fhágáilt ag na póilíní agus ag an rúnseirbhís. Ná creid, áfach, go mbainfeadh an polasaí seo a dhath den lobhadh uilechoiteann ar fud na Rúise. Siúd is go raibh lear maith státseirbhísigh go hionraic ar fad ag iarraidh a ndualgaisí a chomhlíonadh go dúthrachtach dicheallach, ba mhinic ab ionann cead a gcinn agus cead a mbreabtha, sna cúlriasca ach go háirithe, áit a raibh "Dia i bhfad thuas agus an tImpire i bhfad i gcéin".
Mhéadaigh Alastair go mór millteanach ar líon agus ar chumhachtaí na bpéas is na mbleachtairí rúnda. Bhí an tír foirgthe le spiadóirí ag iarraidh comhcheilgeanna radacacha a thabhairt chun tsolais, agus nuair a chuaigh díobh theacht ar aon chomhcheilg cheart, níor shíl siad a dhath de cheann a chumadh as a bhfantaisíocht féin. Na cumhachtaí speisialta a bhí ag na péas armtha faoin dlí cogaidh, bhítí an-mhíchúramach faoina n-úsáid, rud a chuir rialtas an dlí is an chirt go mór mór i mbaol.
Ní féidir a rá nach mbeadh tacaíocht na ndaoine lena raibh idir lámhaibh ag Alastair. Bhí cuid mhaith den chosmhuintir ar aon bharúil leis gurb ó Dhia a fuair an tImpire a chumhacht, cibé faoin gcos ar bolg a bhí na mionstátseirbhísigh áitiúla a imirt ar na daoine: ní chuirfeadh an scológ ba bhoichte féin a mhilleán sin ar "Dheaid" ("batyushka"), mar a thugadh uasal agus íseal na Rúise ar an Sár.
Lena cheart a thabhairt don Tríú hAlastair, fear stuama a bhí ann i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh nach gcuirfeadh acmhainní na tíre amú ag fearadh cogaí in aisce. Siúd is nach raibh claonadh i mo dhuine chun leasuithe liobrálacha polaitiúla, chuir sé an-suim i gcúrsaí na heacnamaíochta agus na tionsclaíochta. Bhí polasaithe forbartha tionsclaíochta aige agus iad cineál cosúil lena bhfuil ar cois sa Rúis inniu, nó rinne sé a dhicheall airgead, infheistíochtaí agus infheisteoirí a mhealladh isteach ón gcoigríoch. Chuidigh an Cúnta Sergey Witte - fear uasal de phór Ghearmánach a bhí ina Aire Airgeadais ag an Impire - leis go mór mór san obair seo. Faoi chúram Witte, bhí geilleagar na tíre ag borradh go sciobtha sa deich mblian deireanacha den naoú haois déag, agus fir ghnó na Rúise ag glacadh páirte i bhforbairt na tionsclaíochta chomh maith leis na hinfheisteoirí coimhthíocha. Bhí an Rúis ag ceangal nasc leis an saol ina timpeall ar go leor bealaí.
An Caipitlíochas sa Rúis.
Ní raibh mórán tionchair ag an "gcomhdhlúthú eacnamaíoch" seo ar shaol na cosmhuintire, áfach. Bhí na daoine bochta ag dul i líonmhaireacht faoin tuaith; siúd is gur thug cuid mhaith de dhaoine óga na tuaithe aghaidh ar mhonarchana na cathrach, d'fhan saol na scológ, den chuid ba mhó, mar a bhíodh sé riamh roimhe sin, beag beann ar shaol na n-uasal is na n-intleachtóirí sna cathracha. Ní raibh mórán suime ag na scológa i ndul chun cinn na heacnamaíochta ná na teicneolaíochta. B'é an talamh an chloch ba mhó ar a bpaidrín. Tuilleadh talún a bhí de dhíobháil ar an scológ, i gcruth is go gcothódh sé é féin is a mhuintir. Ós rud é nach raibh glainíneacht ná sláinteachas ar eolas ag na scológa, bhí na hulpóga is na galair ag siúl orthu, agus i bhfianaise chomh gann is a bhí an bia, ní raibh mórán imdhíonachta iontu ar na tolgáin, ach an oiread. Más ag fás féin a bhí an daonra, bhí an saol go dona i gcónaí, agus an mhortlaíocht ard.
Bhí seansanna áirithe san Impireacht do dhuine ghustalach dul chun cinn a dhéanamh, áfach. Siúd is go raibh cara sa chúirt de dhíobháil ar an státseirbhíseach a bhí ag iarraidh post ní b'fhearr a bhaint amach, is iomaí duine ar bheagán fáltais nó de phór íseal ar éirigh éacht leis i saol an ghnó nó sa léann is san eolaíocht.
In ainneoin na ndea-chomharthaí seo - nó b'fhéidir dá dtoradh? - bhí míshástacht á fairsingiú ar fud na tíre. Ní raibh na scológa féin sásta lena seanchuid a thuilleadh, agus iad ag dul chun cearmansaíochta ar na tiarnaí talún anseo agus ansiúd. Bhí ceannaircí ann agus na scológa ag ionsaí maintithe na dtiarnaí talaimh, á gcur le thine nó ag déanamh loitiméireacht ar an troscán istigh. Chuir a leithéid d'ainghníomhartha eagla mhór ar na huaisle, agus iad ag éileamh ar an Stát smacht a choinneáil ar an daoscarshlua le lámh láidir.
Cuid de na huaisle féin, bhí siad thíos leis an aois nua. Ó nach raibh siad in ann, cuir i gcás, modhanna torthúla oibre a chur in úsáid ar a gcuid tailte ná déanamh as dóibh féin ar aon dóigh eile, shíl siad go rabhthas ag imirt éagóra orthu, ó bhí an bochtanas ag bagairt orthu - agus iad ina ndaoine uaisle! Bhí siad barúlach go raibh gléas a mbeatha dlite dóibh ón saol mór, agus iad ar lorg a gcirt (mar a tuigeadh dóibh féin) ón Stát. Nuair a dhiúltaigh an Cúnta Witte faoina n-achainí iad, chuaigh siad le hantoisceachas na heite deise, agus iad ag fógairt go hard na spéire go raibh na faisin nua ag cailleadh na hImpireachta.
Siúd is go raibh an lucht oibre ag forbairt mar aicme ar leith sa tsochaí cheana féin, ní raibh scoilt ná teorainn shoiléir ag dealú lucht oibre na monarchan ó scológa na tuaithe go fóill. Ní chaitheadh an gnáthfhear oibre ach seal sa mhonarcha, nó is ar éigean a bhacfadh sé leis an gcineál sin oibre, murach go raibh sé ar a theitheadh ó na trioblóidí sealadacha thiar sa sráidbhaile - drochbhliain churadóireachta, triomach nó mífhortún eile den chineál sin. A thúisce is a thiocfadh bláth is bisiú ar an ngléas beo faoin tuath, áfach, ba ghnách leis an lucht oibre éirí as obair na monarchan arís. Ar ndóigh, ní raibh na toscaí seo ag fabhrú don cheardchumannachas ná do throid an lucht oibre ar mhaithe le feabhas a gcáis; mar sin, sheachain lucht an rachmais na trioblóidí oibreachais. Ach, san am céanna, chuir sé isteach go mór mór ar úinéir na monarchan nach bhféadfadh sé a chuid táirgíochta a phleanáil roimh ré ná a chuid táirgí a dhíol leis na custaiméirí ach iad a bheith ar stóras cheana. Ní fhéadfadh sé réamhíocaíocht a ghlacadh as na táirgí nach raibh aige go fóill, nó ní fhéadfadh sé a bheith ina mhuinín go mbeadh a dhóthain lucht oibre aige leis na tráchtearraí sin a tháirgeadh do lucht a gceannaithe.
Lá an tSóisialachais ag gealadh.
Agus, ar ndóigh, sula raibh aon lucht oibre ann arbh fhiú a n-ainm iad, tháinig an Sóisialachas isteach cheana féin. Bhí na Sóisialaigh Réabhlóideacha ar an chéad mhórghluaiseacht Shóisialach in Impireacht na Rúise, agus iad ag iarraidh na scológa a ghríosú chun réabhlóide. B'as na scológa céanna - as prólatáirigh na tuaithe - ba mhó a bhí muinín acu leis an réabhlóid a chur i gcrích, ós rud é nach gcreidfidís go mbeadh an beagán lucht oibre sna monarchana in ann mórán a athrú i sochaí na tíre. Faoin tuath a bhí na sluaite síoraí.
Ba oidhrí do na Naroidnící iad na Sóisialaithe Réabhlóideacha, idir smaointeachas agus mhodhanna oibre. Is é an cuspóir a bhí acu ná stát Sóisialach a dhéanamh den Rúis, tír de chineál nua nach mbeadh i gcall caipitlíochais, buíochas leis an sóisialachas instinneach a bhí i ndúchas na scológ, dar leo. Nuair a thug Seosamh Mac Grianna Cumannach air féin, agus é ag rá go raibh an Cumannachas i ndúchas mhuintir na Gaeltachta, bhí dul amú air: b'fhearr dó a rá gur Sóisialaí Réabhlóideach a bhí ann sa chiall Rúiseach.
Nuair a bhí an naoú haois déag ag druidim chun deiridh, tháinig an Marxachas ceartchreidmheach i gcoimhlint le Sóisialachas dúchasach, Rúiseach na n-iar-Naroidnící. Sa bhliain 1903, gan ach cúig bliana i ndiaidh bhunú Pháirtí Sóisialach Daonlathach na Rúise, scoilt an páirtí, nuair a scar na Meinséivigh agus na Boilséivigh le chéile. B'iad na Meinséivigh an chuid de na Sóisialaithe Daonlathacha a bhí den tuairim gur chóir don pháirtí a mhuinín a chur sna sluaite síoraí. Na Boilséivigh, áfach, bhí siad inbharúla go gcaithfeadh an páirtí a bheith ina "mheitheal tosaigh", ina fheadhain dhruidte nach bhfáilteodh isteach ach an rogha is an togha, agus na sluaite á dtreorú ag feidhmeannaigh an Pháirtí a bheadh ardeolach ar theoiricí agus ar phrionsabail an Mharxachais.
An tAntoisceachas ag Dul chun Treise.
Fuair na gluaiseachtaí antoisceacha, réabhlóideacha tacaíocht fhorleathan ón lucht oibre, gan aon trácht a dhéanamh ar na mionlaigh náisiúnta, a raibh, ar ndóigh, an náisiúnachas ag borradh ina measc, i ndiúnas ar phóilíní an tSáir. Chruinnigh lucht leanúna timpeall ar gach cineál antoisceachais, ós rud é nach raibh an liobrálachas measartha ag obair go fónta. Ar ndóighe, bhí uaisle soilsithe trócaireacha ag iarraidh scolaíocht agus oideachas a chur chun cinn i measc mhuintir na tuaithe agus ospidéil is otharlanna a thógáil is a reachtáil. Ba mhinic, áfach, nach raibh na forais seo ach ag déanamh na hoibre ba chóir don Stát a dhéanamh. An neamhshuim a rinne an Stát de leas na cosmhuintire, b'ábhar éadóchais do na liobrálaigh mheasartha féin í.
Ní raibh an chumhacht anlathach in inmhe freasúra measartha a aithint thar na sceimhlitheoirí is na réabhlóidithe cibé scéal é, áfach. A mhalairt ar fad. Is iomaí giolla oibre de chuid an tSáir a bhí géarbharúlach gur chóir cath a chur ar na liobrálaigh is ar na hiar-naroidnící thar aon dream eile, ó ba rud é gurbh iad na dreamanna seo an chontúirt ba mhó, agus an sórt cuspóirí praiticiúla, intuigthe, measartha, pragmatúla, inbhainte amach, a bhí acu. Na grúpaí ba mhó antoisceachais, áfach, ar nós na mBoilséiveach, ní raibh siad ach ag díospóireacht agus ag geamhthroid le chéile faoina gcuid teoiricí nach raibh baint dá laghad acu leis an réaltacht. Bhail, sin é an breithiúnas a thug na péas ar an scéal. Mar sin, níor bhac siad le mórán géarleanúna a dhéanamh ar radacaigh na heite clí, fad is a bhí na liobrálaigh ann.
Maidir leis an míshuaimhneas a bhí ag leitheadú i measc na mionlach náisiúnta le teacht an scarúnachais is an náisiúnachais, ba seanscéal é cheana féin go n-éireodh na Polannaigh amach in éadan an tSáir gach uair dá bhfaighfidís an t-áiméar. Thairis sin, áfach, ní raibh na Fionlannaigh féin chomh dílis don Impireacht agus a bhídís, tráth den tsaol. Nó nuair a rith leis an Sár an frithghníomhach seoibhineach Mikhail Bobrikov a chur i mbun na Fionlainne mar Ghobharnóir Ginearálta, thart faoi chasadh an chéid, chrom fear nua an Impire seo ar shainstádas na Fionlainne mar Ard-Diúcacht ar leith a chur ar ceal. Theastaigh uaidh dlúthchuid den Impireacht a dhéanamh den tír. Cuireadh an Rúisis in áit na Sualainnise agus na Fionlainnise mar theanga oifigiúil sa státseirbhís, agus cuireadh cosc le cuid mhaith nuachtán a bhíodh ag fáil loicht ar pholasaithe oifigiúla na hImpireachta. B'é ba toradh dó seo ná gur tháinig deireadh leis an tseanmhuinín a bhíodh ag na Fionlannaigh as a nImpire go nuige sin, agus iad ag tosú ag cur spéise i gcomhoibriú agus i gcomh-uisce faoi thalamh le réabhlóidithe rúnda na Rúise.


Perciform.
Cuimsíonn na Perciformes, (nó "Percomorphi" nó "Acanthopteri"), thart ar 40% de na héisc cnámhacha go léir..


Dmitri Anatolyevich Medvedev.
Is é Dmitri Anatolyevich Medvedev (14 Meán Fómhair 1962 - Státaire rúisis. 3ú hUachtarán na Rúise (2008 - 2012). An Príomh-Aire na rúise (ar 8 bealtaine, 2012).
Tháinig sé i gcomharbacht ar Vladímír Pútín, tar éis dó bua mór a fháil sa toghchán uachtaránachta sa bhliain 2008. Bhí sé mar Leas-Phríomh-Aire ag Pútín roimhe sin. Déanadh príomh-aire do Phútín tar éis dó an uachtaránacht a ghéilleadh do Medvedev. I Meán Fómhair na bliana 2011, d'fhógair Medvedev nach seasfadh sé don darna téarma sa toghchán an bhliain ina dhiaidh. Fuair Pútín an bua sa toghchán sin agus beidh sé ag teacht i gcomharbacht ar Medvedev mar uachtarán sa 2012.
Meidveideiv, Dmítrí
Meidveideiv, Dmítrí


An Renaissance.
Is éard atá i gceist leis an Renaissance, nó leis an Athbheochan, nó leis an Athbheochan Léinn, mar a thugtar air i nGaeilge freisin, ná gluaiseacht chultúrtha a thosaigh san Iodáil i ndeireadh na Meánaoise, is é sin sa 14ú haois, agus a chuaigh ar fud na hEorpa ina dhiaidh sin. An focal sin féin "renaissance" is focal Fraincise é a chiallaíonn athbhreith nó athbheochan, agus é bunaithe ar "rinascimento" na hIodáilise. "Re-" an réimír Laidine arb ionann é agus "ath-" na Gaeilge ó thaobh na céille de, agus is é "nascere" an briathar Laidine a chiallaíonn "breith, saolú". Tháinig deireadh leis an "Renaissance" mar ghluaiseacht chultúrtha sa 17ú haois.
Ní dheachaigh an Renaissance i bhfeidhm ar gach tír san Eoraip chomh domhain le chéile, cé gur chuir aireagán an chló inaistrithe agus úsáid an pháipéir an-luas faoi scaipeachán na smaointí nua. Mar ghluaiseacht chultúrtha, chuir an Renaissance béim ar athbheochan na Laidine agus ar úsáid na dteangacha labhartha sa litríocht araon. Dar le lucht a chomhaimsire, ba é an file Francesco Petrarca ("Petrarch" an leagan Béarla dá ainm) an ceannródaí a chuir tús le hathmheasúnú seo na litríochta clasaicí mar fhoinse inspioráide, sa 14ú haois.
Le linn an Renaissance forbraíodh teicníochtaí nua a chuir ar chumas na n-ealaíontóirí cur síos níos cruinne a thabhairt ar an réaltacht ina gcuid pictiúr, an pheirspictíocht líneach ach go háirithe, agus de réir a chéile cuireadh cuma nua ar an gcóras oideachais chomh maith. I gcúrsaí polaitíochta chuir an Renaissance spreagadh i bhforbairt na taidhleoireachta nua-aimseartha, agus i gcúrsaí na heolaíochta chuir sé béim ar thábhacht na mbreathnuithe. Is minic a deir lucht scríofa na staire gur droichead ón Meánaois go dtí an Nua-aois a bhí i gceist leis an mórathrú meoin seo. Cé gur tháinig réabhlóid san eolaíocht agus sa tsochaí féin sna sálaí ag an Renaissance, is iad na saothair ealaíne is mó a tharraingíonn ár súil ar an tréimhse sin inniu, chomh maith le cuimhne na "bhfear "Renaissance", is é sin fir léannta ileolacha ar nós Michelangelo nó Leonardo da Vinci.
Glactar leis go coitianta gurb i bhFlórans a thosaigh an Renaissance sa 14ú haois. Is iomai teoiric a cuireadh chun tosaigh lena mhíniú conas a tháinig an Renaissance ar an bhfód agus céard ba chúis leis: luaitear imthoscaí chathair Fhlórans, an cineál sochaí a bhí ann ó thaobh an chultúir agus na sochaí de, agus muintir Medici ag rialú na cathrach is ag tál a bhféile ar na healaíontóirí. Is minic a thagraítear do na fir léinn ón nGréig a d'éalaigh ó thrúpaí na Tuirce Otamánaí go dtí an Iodáil chomh maith.
Is iomaí craiceann a chuir scriobh staire an Renaissance de, agus bhí an-diospóireacht i measc na staraithe faoin tréimhse seo, faoina tábhacht agus faoina carachtar. Sa naoú haois déag ba nós an-urraim a thabhairt don Renaissance agus d'fhir mhóra an Renaissance mar laochra cultúrtha, rud nach bhfuil ag teacht le coincheap an Renaissance mar thréimhse ar leith. Mar a dúirt an staraí ealaíne Erwin Panofsky, na staraithe is mó a chuireann amhras i gcoincheap an Renaissance, is staraithe iad nach raibh mórán suime acu riamh sa taobh aeistéitiúil den scéal. I gcúrsaí ealaíontóireachta agus eolaíochta níl sé deacair an Renaissance a aithint mar thréimhse ar leith, dar le Panofsky.
Renaissance Luath.
Thosaigh an Renaissance i bhFlórans timpeall na bliana 1300 A.D. Nuair a thit Cathair Chonstaintín, d'éalaigh na mílte scoláire Gréigeach go Flórans, agus thóg siad na leabhair Ghréagacha agus Rómhánacha leo. Fáth eile gur thosaigh an Renaissance in Flórans ná go raibh teaghlach an-saibhir ann darbh ainm "Medici", a bhí mar phátrúin ar roinnt daoine mór le rá ag an am sin.
Ba theaghlach an-chumhachtach agus an-tábhachtach iad na Medici i rith an Renaissance i bhFlórans. Ba é Giovanni di Bicci de Medici an duine a rinne iad chomh saibhir sin. Ba é Cosimo il Vecchio de’Medici an chéad Medici a bhí mar rialóir ar Flórans. Bhí tóir mhór air agus nuair a fuair sé bás tugadh an t-ainm "Pater Patriae" ("athair na tíre") air. Ba é Piero il Gottoso de’Medici rialóir Flórans ina dhiaidh. Rialóir lag ab ea é ach bhí a mhac ar dhuine de na daoine ba cháiliúla i stair na hIodáile.
Duine an-tréitheach ab é Lorenzo il Magnifico de’Medici: ba lúthchleasaí, fhile, baincéir iontach, agus pátrún mór na healaíona é. Thug sé airgead d'ealaíontóirí mór le rá ar nós Leonardo da Vinci, Michelangelo Buonorroti, agus Sandro Botticelli. Cosúil lena sheanathair, Cosimo, sheol sé daoine tríd an Eoraip agus go dtí an Oirthear ag lorg lámhscríbhinní. Stóráladh na lámhscríbhinní seo i leabharlann Lorenzo, an chéad leabharlann phoiblí san Eoraip. Bhí a lán naimhde aige, áfach, agus ar Dhomhnach Cásca 1478 rinne siad iarracht Lorenzo agus a dheartháir Giuliano a mharú. Rop siad Giuliano ach d’éalaigh Lorenzo. I ndiaidh na heachtraí sin chuaigh drong feargach trí na sráideanna ag marú daoine a cheap siad a bhí bainteach leis an ionsaí. Fuair Lorenzo il Magnifico de’ Medici bás ar an 8ú lá de mhí Aibreán 1492 ina villa in Careggi.
Ba é Piero, mac Lorenzo, céad rialóir eile ar Flórans. Ba rialóir an-lag é, agus theith sé Flórans nuair a d’ionsaigh na Francaigh é. D’imigh na healaíontóirí cáiliúla chomh maith. D’imigh siad go dtí an Róimh áit a raibh failte rompu. Mar sin bhí an Róimh mar phríomhchathair ar an Renaissance.
Sa chúigiú haois déag bhí na pápaí i gceannas ar an Róimh. Ba phrionsaí cumhachtacha iad chomh maith a raibh suim láidir acu sa pholaitíocht. Ba phátrúin mhóra na healaíne iad freisin.
An tArd-Renaissance.
Bhí baint mór ag an pápa Nicholas V leis an Renaissance. Bhí suim mhór aige i leabhair agus bhunaigh sé Leabharlann na Vatacáine sa bhliain 1475. Sa bhliain 1453 ghabh na Túrcaigh Cathair Chonstaintín agus rinne sé iarracht an méid ba mhó leabhair ar féidir leis a shabháil. Phleanáil sé “La Basilica di San Pietro in Vaticano” chomh maith. Pápa eile mór le rá ná Sixtus IV. Chuir sé feabhas mór ar chathair na Róimhe. Leathnaigh sé na sráideanna agus thóg sé droichid agus eaglaisí. Bhí a lán drochphápaí ann chomh maith, áfach. An ceann ba mheasa dóibh ná Alexander VI. Bhí a lán páistí aige agus thug sé poist tábhachtach dá chlann mar shampla rinne sé cairdinéal dá mhac.
Tháinig athbhreith in ábhair eile, mar shampla san eolaíocht agus sa fhealsúnacht. Roimh an Renaissance bhí ar dhaoine leabhair a chóipeáil le lámh, ach that ar an mbliain 1450 cheap Johann Gutenberg an clóphreas miotail inaistrithe. Ba mhodh an-éasca agus an-tapaidh é an clóphreas chun leabhair a chóipeáil agus a scaipeadh. Tríd an modh nua seo a úsáid scaip an t-eolas ar pháipéir go tapaidh.
D’athraigh an réalteolaíocht go mór i rith an Renaissance. Ceann de na réalteolaí ba cháiliúla den tréimhse ná Nicholas Copernicus. Chreid sé gur chas an domhan ar a ais féin agus go ndeachaigh sé timpeall na gréine. Níor inis sé a chuid smaointí le héinne agus níor foilsíodh a leabhar "De Revolutionibus Orbium Coelestium" ("I dtaobh Imrothlú na Sféar Neimhe") go dtí go bhfuair sé bás sa bhliain 1543.
Rugadh Galileo Galilei i bPisa sa bhliain 1564. B'ollamh le matamaitice é agus sa bhliain 1593 d’fhionn sé go dtiteann rudaí de thoirteanna difriúla ag an ráta céanna. Sa bhliain 1609 chuala sé faoi aireagán san Ísiltír; an teileascóp. Rinne sé a cheann féin agus d’fhionn sé ceithre ghealach de chuid Iúpatair. Chruthaigh sé sin go raibh an ceart ag Copernicus. I mí an Mheithimh 1633 cháin an pápa Urban VII é agus bhí air a a chuid smaointí a aistharraingt. Fuair sé bás naoi mbliana ina dhiaidh sin. Mar gheall ar a chuid oibre thábhachtaí sa réalteolaíocht tugadh an t-ainm “Padre di Scienza Moderna” - athair na heolaíochta nua-aimseartha - dó.


Feileastram.
Is bláth é an feileastram a aimsítear in uiscí éadomhain ar fud na hEorpa, oirthear na hÁise agus iar-thuaisceart na hAfraice. Is speiceas é den ghéineas "Iris" "nó "Iridaceae'.
Bíonn sé faoi bláth ó deireadh Mí Bealtaine go Lúnasa. Tá sé le feiscint ar fúd na hÉireann agus athnaítear mar planda dúchasach é. Bíonn bláth buí le peiteal chomh mór le 8cm go 10cm.
Sa bhfomhair tá faighneog mór trí-dhéagláin lán de síolta ar a bhárr.


Loch Titicaca.
Loch atá suite ar an teorainn idir an Bholaiv agus Peiriú i Meiriceá Theas é Loch Titicaca. Is é an loch leis an toirt chiúbach is mó ar an mór-roinn.


Calcúta.
Cathair Indiach í Calcúta (Beangáilis: "Kolkata" কলকাতা), nó Calcutta mar a thugtaí uirthi roimh na bliana 2001, atá suite in oirthear na tíre ar bhruach oirthearach na hAbhainn Hooghly. Príomhchathair an stáit Beangál Thiar atá inti, agus príomhchathair na hIndia suas go dtí an bhliain 1911, le tinn ré an Raj Briotanach.
Tá daonra thart ar 4.5 milliún sa chathair féin, le timpeall 9 milliún eile sa cheantar máguaird. Is í an tríú ceirtleán uirbeach is mó sa tír, agus an ceathrú cathair is mó chomh maith.


An Clochán Liath.
Is baile é An Clochán Liath ("Dungloe" as Béarla) i gContae Dhún na nGall. Cé go bhfuil sé sa Ghaeltacht, níl mórán Gaeilge á labhairt sa bhaile níos mó. Is é an Clochán Liath príomhbhaile cheantar Na Rosa, agus tá clú agus cáil air mar bhaile thurasóireachta mar gheall ar Fhéile Mháire an Chlocháin Léith ("Mary From Dungloe") a mheallann na mílte gach mí Lúnasa.
Radharc do phríomhshráid an Chlocháin Liath.


Ailt an Chorráin.
Is baile í Ailt an Chorráin ("Burtonport" as Béarla) i gContae Dhún na nGall, Éire. Tá an baile sa Ghaeltacht agus is port tábhachtach iascaireachta é.


Anagaire.
Sráidbhaile is ea Anagaire ("Annagry" as Béarla) i gContae Dhún na nGall, Éire. Tá Anagaire i nGaeltacht Thír Chonaill, ach níl sé chomh láidir leis na ceantair máguaird, ar nós Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair. Bhí cónaí ar 253 duine in Anagaire sa bhlian 2011.


Ard an Rátha.
Is baile i gContae Dhún na nGall, Éire é Ard an Rátha ("Ardara" as Béarla). Is baile beag é le daonra do beagnach 600, ach tá forbairt agus fás ag teacht ar an bhaile le blianta beag anuas.


Bun Cranncha.
Is baile é Bun Cranncha ("Buncrana" as Béarla) i gContae Dhún na nGall, Éire. Is é Bun Cranncha an darna baile is mó sa chontae i ndiaidh Leitir Ceanainn agus an baile is mó in Inis Eoghain. Tá sé suite ar chósta Loch Súilí, an t-inbhear is doimhne san Eoraip. Bunaíodh an lonnaíocht sa 15ú aois thart ar chaisleán chlann Uí Dhochartaigh, ach níl ach an Daingean fágtha go fóill.


Timur Bacach.
Rí Mongólach ab ea Timur, Emir Timur, Amir Temur تیمور - Tēmōr, "Tīmūr bin Taraghay Barlas", nó "Timūr Gurkānī" (1336 – 19 Feabhra 1405). Rialaigh sé impire san Áise. Mac Taraghay, a rialaigh treibh i lár na hÁise, ab ea é.


Míle Oíche agus Oíche.
Bailiúchán finscéalta ó na tíortha Ioslamacha é Míle Oíche agus Oíche, nó na hOícheanta Arabacha, mar a thugtar orthu go minic i dtíortha an Bhéarla. Is é fráma an scéil go bhfuil col glactha ag an Rí Shahryar leis na mná go léir, agus é tar éis a chéad bhean chéile a mharú, nuair a fuair sé amach nach raibh sí dílis dó. Ansin, bhí sé ag pósadh mná i ndiaidh mná, agus iad á gcur chun báis ar an chéad lá tar éis lá a bpósta. Sa deireadh, thairg iníon an Ard-Visír, Sheherazade, an rí a phósadh. Le teacht an tráthnóna, thosaigh Sheherazade scéal a insint dá fear céile, ach níor inis sí deireadh an scéil, agus mar sin, b'éigean don Rí Shahryar bás an chailín a chur ar fionraí, go dtí go gcluinfeadh sé deireadh an scéil. Chuala, ach ansin, thosaigh an cailín ar an gcéad scéal eile, agus b'éigean do Shahryar an pionós báis a chur ar fionraí in athuair. Sa deireadh, chaith sé míle oíche agus oíche ag cloisteáil lena bhean chéile ag scéalaíocht, agus ina dhiaidh sin, ní bhfuair sé óna chroí a thuilleadh Sheherazade a chur chun báis.
Maidir leis na scéalta sa bhailiúchán, tháinig siad óna lán foinsí cosúil le béaloideas na hAraibe is na hÉiméine, chomh maith le miotaseolaíocht na Measpatáime, an litríocht Pheirseach, an Éigipt, an tSiria, an Mhion-Áise agus eile. Is féidir a rá gurb é an bailiúchán réamh-Ioslamach de scéalta Peirseacha, "Hazar Afsan" ("Míle Scéal") an chéad síol le Míle Oíche agus Oíche. Tabhair faoi deara gur ainmneacha Peirsise iad Sheherazade agus Shahriyar - "bean ón gcathair" is brí le Sheherazade, agus ciallaíonn Shahriyar "rí" nó "flaith".
Creidtear go dtéann "Míle Oíche agus Oíche" mar choincheap siar go dtí an naoú haois i ndiaidh bhreith Chríost, ach níl lámhscríbhinní Araibise fágtha againn a bheadh chomh sean sin. An lámhscríbhinn is sine atá ann, breacadh síos í sa cheathrú haois déag.
Cuireadh an chéad suim i "Míle Oíche agus Oíche" san Iarthar sa naoú haois déag, nuair a tháinig an chéad aistriúchán Fraincise i gcló, an ceann a rinne Antoine Galland. Maidir leis an leagan Iartharach, tá scéalta áirithe ann nach bhfuil ar fáil sna leaganacha Araibise den bhailiúchán, cosúil leis an gceann faoi lampa draíochta Aladdin, an ceann faoi Ali Baba agus an daichead robálaithe, nó an ceann faoi Sindbad na Seacht dTuras Mara. Is dócha gur fíor-fhinscéalta Arabacha iad sin freisin, ach fuair na haistritheoirí Iartharacha ó fhoinsí eile iad.


An Prionsa.
Tráchtas is ea An Prionsa ("Il Principe"}. Scríobh an scríbhneoir Niccolò Machiavelli é sa bhliain 1537. Tugann an tráchtas comhairle neamhscrupallach don mhonarc. Saghas treoirleabhair do phrionsa Iodáileach ar conas an stát a rialú is ea é.


Snámh.
Nuair a bhíonn duine ag snámh, bíonn sé ag gluaiseacht san uisce, gan chabhair shaorga de ghnáth. Is féidir leis an snámh bheith úsáideach agus is féidir leis bheith ina chaitheamh aimsire nó ina spórt freisin. Is iad folcadh, fuarú, taisteal, iascaireacht, éalú agus spórt na húsáidí is mó a bhaineann leis.


Bán.
Is dath é bán. Nuair chuirtear na dathanna go léir sa speictream infheicthe le chéile, feictear an dath bán. Dath neamthchrómatach atá ann, mar níl fordhath ar bith aige. Is féidir solas bán a fheiceáil má chuirtear dearg, glas agus gorm le chéile.


Gorm.
Feiceann tú an dath gorm nuair a fheiceann tú solas le tonnfhad ceannasach idir 440–490 nm. Príomhdhath suimitheach is ea é. Siombail leac oighir, uisce, na spéire, chailm agus bhróin is ea an dath gorm.


Georgy Malenkov.
Polaiteoir Sóivéadach de phór Macadónach ab ea Georgy Maximilianovich Malenkov (Rúisis: Гео́ргий Максимилиа́нович Маленко́в, "Georgij Maksimilianovič Malenkov"; 8 Eanáir, 1902 – 14 Eanáir, 1988). Bhí Malenkov ina Cheannaire ar an Pháirtí Cumannach sa tír, agus dlúth-chomhoibritheoir le hIósaf Stailín. Chaith sé tréimhse ghearr in oifig mar cheannaire na tíre ar fad idir mí na Márta agus mí Meán Fómhair 1953 tar éis bás a chomhghuaillí Stailín. Ina dhiaidh sin, chaith sé seal eile mar Phríomh-aire ar Aontas na Sóivéide idir na blianta 1953 agus 1955.
Tar éis dó a bheith ainmnithe mar iarrthóir don Pholitburo, tháinig Malenkov isteach ann sa bhliain 1946. Ní túisce a bhí sé isteach ann nuair a thit sé as fabhar le Stailín, mar gheall ar iomaíocht nua ó Andrei Zhdanov agus Lavrentiy Beria. Bhí Malenkov in ann meas an cheannaire a bhuachaint ar ais, go h-áirithe le titim Zhdanov. D'aontaigh Malenkov agus Beria le chéile, agus d'fhan an bheirt slán sábháilte nuair a ghlanadh comhghuaillaithe Zhdanov go léir ón pháirtí agus seoladh iad chuig na gcampaí géibhinn. Sa bhliain 1952, ceapadh Malenkov mar Rúnaí an Lárchoiste CPSU, páirt den Ardrúnaíocht (an Secretariat). Nuair a bhásaigh Stailín sa bhliain 1953, ardaíodh Malenkov suas go dtí an oifig is airde a bheadh aige riamh. Le tacaíocht Bheria, d'éirigh sé chun a bheith ina Chathaoirleach ar Chomhairle na nAirí. Bhí air éirí as ar an 13 Márta, ámh, de bharr cur in aghaidh láidir ó bhaill eile den Phraesaidiam. Thóg Nicíte Cruistsiof an oifig Céad-Rúnaí i mí Meán Fómhair, rud a chur tús le tréimhse "duumvirate", nó cumhachtroinnt idir eisean agus Malenkov.
D'fhan Malenkov san oifig ar feadh dhá bhliain. I rith na blianta seo, bhí sé glórach agus oscailte ina mhí-shástacht le h-airm núicléacha. Chomh maith le sin, bhí sé i bhfabhar an geilleagar a áth-dhíríú ar earraí tomhaltais in áit tionscail trom, rud a dhéanfadh a chomharba Cruistsiof (1955-1964) níos déanaí.
B'éigean do Mhalenkov a phost a fhágáil i mí Feabhra 1955, nuair a thosaíodh ionsaithe air mar gheall ar a chomhghuallaíocht le Beria (eisean a chuireadh chun báis mar bhrathadóir i mí na Nollag 1953), agus an mhoill leis na leasuithe a bhí geallta aige, athshlánaíodh na bpríosúnach polaitíochta ach go h-áirithe. D'fhan sé sa Phraesaidiam, a tháinig isteach in áit an Pholitburo. Sa bhliain 1957, áfach, bhí air éirí as arís nuair a rinne sé iarracht mí-rathúil an ruaig a chur ar Chruistsiof, i gcomhoibriú le Nikolai Bulganin, Vyacheslav Molotov, agus Lazar Kaganovich ("an Grúpa Frith-Pháirtí", mar a thugtaí orthu). Níor daoradh iad chun báis, mar a ndéantaí i laethanta Stáilín, ach cuireadh laghdú ollmhór ar an tionchar a bhí acu ar pholaitíocht na tíre.
Sa bhliain 1961, caitheadh Malenkov amach ón pháirtí Cumannach, agus seoladh é ar deoraíocht taobh istigh den Aontas Sóivéadach. Tar éis tamaill, ghlac sé post nua mar bhainisteoir ar ghléasra hidrileichtreach san Chasacstáin. Ina bhlianta deireanach, canadh sé leis an gcór in Ardeaglais Yelokhovsky, i Moscó. Ní bhfuair a bhás aird ar bith ón stát sa bhliain 1988.
Naisc sheachtracha.
Malenkov, Georgy
Malenkov, Georgy
Malenkov, Georgy


Dearg.
Solas le tonnfhad ceannasach idir 625-740 nm a bhíonn i gceist leis an dath dearg. Príomhdhath suimitheach is ea é. Ní féidir le duine daonna aon tonnfhad níos faide ná an tonnfhad seo a fheiceáil.


Lúthchleasaíocht.
Is éard atá i gceist le lúthchleasaíocht, nó lúthchleasaíocht raoin agus faiche, ná saghas spóirt ina úsáidtear gníomhaíocht choirp ar nós reathaíocht, caitheamh agus léim chun comórtas a bhuachaint.
De ghnáth, déantar idirdhealú eatarthu idir raonmhíreanna agus coimhlintí faiche.


Éamon Mac Giollamóir.
Is polaiteoir Éireannach é Éamon Mac Giollamóir (Béarla: "Eamon Gilmore")(24 Aibreán 1955 a rugadh é), a bhí ina cheannaire ar Pháirtí an Lucht Oibre idir 2007 agus 2014. Is Teachta Dála é ar son Dhún Laoghaire sa Dáil ó 1989 agus sa bhliain 2011 ghlac sé ról an Tánaiste agus Aire Gnóthaí Eachtracha. D'fhógair sé ar an 26 Bealtaine 2014 go raibh ag éirí as a phost mar cheannaire an pháirtí agus go mbeadh sé ag éirí as ról an Tánaiste ar an 4 Iúil 2014 tar éis gur éirigh go dona lena pháirtí sna toghcháin áitiúla agus Eorpacha.
Saol.
Rugadh Éamon Mac Giollamóir ar an 24 Aibreán 1955 sa Chealtrach, Contae na Gaillimhe. Fuair sé a chuid oideachais meánscoile i gColáiste Ghearrbhaile, Béal Átha na Sluaighe agus ina dhiaidh sin d'fhreastail sé ar Ollscoil na hÉireann, Gaillimh áit ar chaith sé bliain mar Uachtarán Aontais na Mac Léinn. Bhí sé ina Uachtarán ar Aontas na Mac Léinn in Éirínn ó 1976 go 1978. Ag an am sin, bhí a ainm luaite le Sinn Féin Oifigiúil. Sa bhliain 1985, toghadh Mac Giollamóir mar chomhalta ar Chomhairle Contae Bhaile Átha Cliath. Toghadh é do Dháil Éireann den chéad uair ag olltoghchán na bliana 1989 agus atoghadh é ag gach olltoghchán ó shin i leith.
Idir 1994 agus 1997 ba Aire Stáit é ag Roinn na Mara. Ó 1992 ba bhall den Daonlathas Clé é go dtí gur nascadh an páirtí sin le Páirtí an Lucht Oibre sa bhliain 1999. Nuair a d'éirigh Pat Rabbitte as ceannaireacht an pháirtí i mí Lúnasa 2007, d'fhógair Mac Giollamóir go mbeadh sé ina iarrthóir don cheannaireacht. Fuair sé tacaíocht fhorleathan taobh istigh den pháirtí agus fógraíodh ina cheannaire é d'aon ghuth ar an 6 Meán Fómhair gan ballóid ar bith.
Níór ghlac sé páirt san Olltoghchán 2016.


Cairbre.
Sráidbhaile beag Éireannach é Cairbre (Béarla: "Carbury", ach uaireanta feictear "Carbery" chomh maith), atá suite in iar-thuaisceart Chontae Chill Dara, ar an mbóthar R402 idir an Bóthar Buí agus Éadan Doire, gar don teorainn le Contae Uíbh Fhailí.
Stair.
Tá fianaise sríofa ann de lonnaíocht sa cheantar ó na laethanta págánacha i leith. Ar Sidh Nechtain a bhí an lonnaíocht seo dírithe, nó Cnoc Chairbre mar a thugtar inniu air. File iomráiteach a bhí ina Rí Laighean a bhí i Nechtain, agus thóg seisean daingean gar do mullach an chnoic. Tá tobar naofa ag bun an chnoic chomh maith atá mar fhoinse na Bóinne. Nuair a leag an Chríostaíocht cos sa tír den chéad uair, thugadar Tobar na Tríonóide air, an leagan atá i bhfeidhm ó shin i leith.


Oíche Chiúin.
"Stille Nacht" le Franz Gruber
Cumadh an t-amhrán naofa Nollag, Oíche Chiúin ag an teagascóir agus orgánaí Franz Gruber agus an cléireach Joseph Mohr. Casadh é don chéad uair ar 24 Nollaig 1818 in eaglais naomh Nioclás in Oberndorf in Salzburg san Ostair. Is é ceann de na hamhráin naofa Nollag is aitheanta ar domhan é.


Zombaí.
Grúpa aisteoirí a bhfuil cuma agus gothaí zombaithe orthu
Is éard atá i gceist le zombaí ná corpán agus é athbheoite le horthaí marbhdhraíochta. Is é an creideamh Afra-Chairibeach, an vúdú, is bunús leis an bhfocal féin "zombaí", ach tá coincheap an mharbháin athbheoite le fáil ina lán miotaseolaíochtaí ar fud an domhain. Creideann lucht an vúdú gur féidir le hasarlaí draíocht chumhachtach a oibriú ar an marbhán agus é a ghairm chun beatha arís. Ní bheidh an zombaí ina bheatha i gceart, áfach, ach ina "neamh-mharbh", agus ó nach bhfuil toil ná tuiscint dá chuid féin aige, fanfaidh sé faoi smacht an mharbhdhraoi a d'aiséirigh é.
Bíonn na zombaithe an-choitianta i scannáin uafáis ár linne. Ba é George A. Romero a chuir tús leis an bhfaisean lena scannán "Night of the Living Dead" ón mbliain 1968. Ba é Romero a chruthaigh steiréitíopa an zombaí mar is minice a chastar sna scannáin agus sna coimicí uafáis orainn é sa lá atá inniu ann. Is é an phríomhdhifríocht idir zombaithe an bhéaloidis Chairibigh agus zombaithe an phopchultúir ná nach mbíonn zombaithe na scannán uafáis faoi smacht aon mháistir: ní bhíonn siad ach ag dul timpeall ina n-amadáin gan chiall, agus aon duine a chasfar orthu, ionsóidh siad é, ionas go dtolgfaidh sé féin galar na "zombaíochta" uathu. Is minic freisin a bhíonn zombaithe na scannán ag baint bhaill an choirp de na daoine beo le páirteanna nua a chur in áit na feola atá ag meath de chnámharlach an zombaí. Sa scannán "Return of the Living Dead" le John A. Russo, bhí na zombaithe an-chosúil le daoine beo, nó bhí toil agus tuiscint dá gcuid féin acu, ach san am céanna, theastaigh uathu go géar inchinn na ndaoine beo a ithe, le maolú ar an bpian a bhí á gcéasadh féin.
Is iomaí scannán a théann i dtuilleamaí an choincheapa a dtugtar "apacailipsis na zombaithe" air. I bplota den chineál sin, iompaíonn galar nó nimh rúndiamhair an chuid is mó den chine dhaonna ina zombaithe, ionas go dtiteann an tóin as an tsibhialtacht ar fad, agus ní fhágtar ach dornán daoine ag cur catha ar na sluaite móra de na zombaithe. Bhí scannán Romero, mar shampla, bunaithe ar an smaoineamh seo, agus le déanaí, tá sé le haithint ar an úrscéal úd "Cell" le Stephen King. Tá "apacailipsis na zombaithe" sách cosúil le bunsmaoineamh an scannáin "Invasion of the Body Snatchers" ón mbliain 1956. Sa scannán seo, ba iad na "corpsciobthóirí" ón spás a thuirling ar an Domhan lena gcuid íobartach a iompú ina neacha neamh-mharbha a bhí an-chosúil le zombaithe.
Níltear cinnte, cárb as ar tháinig an focal sin "zombaí". Is féidir gurb é "jumbie" is bun leis, focal gnáthchainte sna hIndiacha Thiar a chiallaíonn "taibhse". Focal spéisiúil eile é "nzambi", focal as an teanga Kikongo. Is é is ciall leis ná "spiorad an duine mhairbh". Cibé scéal é, is dócha gur tháinig an téarma ó cheann de theangacha Bantúcha na hAfraice trí Fhraincis Háítí. Focal eile is fiú a lua sa choimhthéacs seo ná "nzúmbe", ón teanga Kimbundu. Is é is brí leis ná "taibhse".
Na Zombaithe sa Phopchultúr.
Dealraíonn sé gurbh é William Seabrook (1884-1945) a thug isteach an zombaí - an focal - i leathchaint an phopchultúir Mheiriceánaigh leis an leabhar "The Magic Island" a tháinig i gcló sa bhliain 1929. Scríbhneoir agus taistealaí a bhí i Seabrook agus an-suim aige sa chanablacht agus sa vúdú. Sa bhliain 1932, rinne an stiúrthóir Victor Halperin an scannán "White Zombie", a bhí ar an gcéad scannán uafáis faoi na zombaithe a chuaigh ar an scáileán riamh sna Stáit Aontaithe. Ba é Bela Lugosi a rinne páirt an zombaí. Na scannáin zombaí a dhéantar inniu, áfach, tá siad go mór mór faoi thionchar "The Night of the Living Dead" le George Romero. Fuair Romero féin a bhunsmaoineamh as an úrscéal "I am Legend" le Richard Matheson. Ní luann an leabhar ná an scannán na "zombaithe", ach ar ndóigh, ní raibh lucht féachana an scannáin i bhfad ag samhlú an fhocail sin le haisling Romero.
Póstaer le rabhadh faoi ráig shamhalta zombaithe
Úsáidtear coincheap an zombaí mar mheafar i gcriticeoireacht shóisialta freisin, in amhráin agóide mar shampla. Na daoine nach ndéanann ach an rud a ordaítear dóibh, cuirtear i gcomparáid le zombaithe iad.


Tom O'Sullivan.
Peileadóir is ea Tom O'Sullivan. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí
O'Sullivan, Tom
O'Sullivan, Tom


Diarmuid Ó Murchú.
Iar-pheileadóir is ea Diarmuid Ó Murchú (Béarla: Diarmuid Murphy). As an Daingean i gContae Chiarraí dó. D'imir sé mmar chúl báire le Ciarraí agus a chumann áitiúil, an Daingean.
D'éirigh sé as an imirt tar éis dó a bheith ar fhoireann rathúil Chiarraí a bhain Craobh na hÉireann amach sa bhliain 2009. Bronnadh a thríú duais All-Star air mar aitheantas chomh maith.


Killian Young.
Peileadóir is ea Killian Young. As Contae Chiarraí dó. Rugadh é sa bhliain 1987. Imríonn sé le Ciarraí agus bronnadh an gradam "Óg-imreoir na Bliana" air sa bhliain 2007.
Young, Killian
Young, Killian


Aodhán Ó Mathúna.
Peileadóir is ea Aodhán Ó Mathúna (Béarla: "Aidan O'Mahony") a rugadh ar an 6 Lúnasa 1982. As Contae Chiarraí dó. D'imir sé le foireann Chiarraí. Ghlac Ó Mathúna páirt sa chéad sraith "Dancing with the Stars" sa bhliain 2017. Bhuaigh sé an chomórtas le Valeria Milova.


Pádraig Reidy.
Peileadóir is ea Pádraig Reidy. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí
Reidy, Pádraig
Reidy, Pádraig


Marc Ó Sé.
Peileadóir is ea Marc Ó Sé. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le foireann an chontae agus lena chlub, An Ghaeltacht. Ba pheileadóirí clúiteacha iad a uncail Páidí agus a dheartháir Darragh. Tá deartháir eile, Tomás, ag imirt le foireann an chontae fós.


Déaglán Ó Súilleabháin.
Peileadóir is ea Déaglán Ó Súilleabháin (Béarla: "Declan O'Sullivan"). As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé ina thosaí le Contae Chiarraí agus a chlub Piarsaigh na Dromoda. Tá gradaim All-Star buaite aige faoi dhó, agus b'eisean captaen na foirne nuair a bhuaigh Ciarraí an Chraobh sna blianta 2006 agus 2007.


Paul Galvin.
Peileadóir is ea Pól Ó Gealbháin (Béarla: "Paul Galvin"), a rugadh ar an 15 Feabhra 1980. As Contae Chiarraí dó, d'imir sé le foireann Chiarraí, agus bhí sé ina chaptaen ar an bhfoireann don bhliain 2008.
Imríonn sé iomáint lena chlub chomh maith.


Séamus Ó Scannláin.
Peileadóir is ea Séamus Ó Scannláin (Béarla: "Séamus Scanlon"). As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí
Scanlon, Séamus
Scanlon, Séamus


Tomás Ó Sé.
Peileadóir is ea Tomás Ó Sé, a rugadh ar an 21 Meitheamh 1978. As Corca Dhuibhne in iarthar Chontae Chiarraí dó. Chaith sé cúig bliana déag le foireann Chiarraí agus lena chlub, An Ghaeltacht. Uncail leis is ea an iar-pheileadóir agus bainisteoir Páidí Ó Sé agus deartháireacha leis is ea Darragh Ó Sé agus Marc Ó Sé.
Se, Tomas O
Se, Tomas O
Se, Tomas O


Colm Cúipéir.
Peileadóir is ea Colm Cúipéir (Béarla: "Colm "Gooch" Cooper") a rugadh ar an 3 Meitheamh 1983. Is as Contae Chiarraí é. Imríonn sé le foireann Chiarraí. Tugtar "Gooch" air mar leasainm.
Saol.
Thosaigh Cooper ag imirt le foireann Chiarraí sa bhliain 2002, agus bhuaigh se gradam All-Star an bhliain sin. Bhuaigh “Gooch” corn na hÉireann don chéad uair sa bhliain 2004 agus bronnadh All-Star air arís. Chaill Ciarraí an cluiche ceannais an bhliain ina dhiaidh sin ach in ainneoin sin fuair Cooper gradam All-Star.
Bhuaigh Ciarraí ar Mhaigh Eo i gcluiche ceannais 2006. Sa bhliain 2007, bhuaigh siad craobh na hÉireann arís agus b'All-Star é Cooper. D'imir siad sa chluiche ceannais don chúigiú bliain as a chéile sa bhliain 2008 ach bhuaigh Tír Eoghain orthu.
Sa bhliain 2009, ní raibh Cooper ag imirt ag barr a réime ag tús na bliana. Bhí sé réasúnta ciúin sna chluichí i gCraobh na Mumhan, agus ansin fágadh seisean agus Tomás Ó Sé ar an taobhlíne don chluiche in aghaidh Aontroma. Tháinig sé chun solais gurb é pionóis a bhí i gceist, ós rud é go raibh an bheirt acu amach ar an ól tar éis chluiche amháin eile. Mar sin féin, seoladh chun pháirc é níos déanaí sa chluiche, áfach, agus bhí páirt lárnach aige i mbua na Ríochta ar an lá seo. Bhí an chuma ar an scéal go raibh ceacht foghlamtha ag Cooper, agus chruthaigh sé an méid sin le taispeántas thar barr in aghaidh Bhaile Átha Cliath sa chéad chluiche eile. D'aimsigh sé cúl cinniúnach go luath ar an lá seo, agus chríochnaigh sé an cluiche le 1-08. Bhí bua ollmhór ag an Ríocht, le seacht gcúilín déag le spáráil i ndeireadh na dála.
Tagairtí.
Cúipéir, Colm
Cúipéir, Colm
Cúipéir, Colm


Cíarán Mac Donnchaidh.
Peileadóir is ea Cíarán Mac Donnchaidh (Béarla: "Kieran Donaghy") a rugadh ar an 22 Bealtaine 1983 i gContae Chiarraí. Imríonn sé ina thosaí le foireann peile Chiarraí. Lán tosaí ard agus láidir atá ann, a bhuaigh an gradam "Imreoir na Bliana" sa bhliain 2006.
Donnchaidh, Cíarán Mac
Donnchaidh, Cíarán Mac
Donnchaidh, Cíarán Mac


Eoin Brosnan.
Peileadóir Ciarraíoch is ea Eoin Brosnan. As Cill Airne dó. D'imir sé caid le sinsir an chontae mar thosaí ó 2000 go 2009.
Brosnan, Eoin
Brosnan, Eoin


Bryan Sheehan.
Peileadóir is ea Bryan Sheehan. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí
Sheehan, Bryan
Sheehan, Bryan


Darragh Ó Sé.
Peileadóir is ea Darragh Ó Sé, a rugadh ar an 1 Aibreán 1975. As Contae Chiarraí dó agus is ceantálaí é ó thaobh ghairm de. Imríonn sé lena chlub, an Ghaeltacht, agus d'imir sé le foireann Chiarraí idir 1994 agus 2009. Imreoirí mór agus láidir atá ann, d'éirigh sé as an imirt idirchontae agus é fós ag barr an spóirt, agus é ag imirt a chluiche deireanach i gcluiche ceannais na bliana 2009 sa bhua in éadan Chorcaí. Tá níos mó cluichí imeartha aige sa chraobh ná aon pheileadóir eile riamh. Bronnadh gradaim All-Star air trí uaire, cé nár bhain sé an gradam úd Peileadóir na Bliana amach riamh.
Ag tús na bliana 2010, bhí caint agus ráflaí sna meáin nach mbeidh Ó Sé ag filleadh ar an bhfoireann, ach bhí sé amhlaidh sa bhliain 2009 chomh maith agus tháinig sé ar ais. Agus é faoi agallamh le Dara Ó Cinnéide ar Raidió na Gaeltachta ar an 17 Feabhra 2010, scaoil Ó Sé an nuacht go raibh sé ag éirí as chun níos mó ama a chaitheamh lena chlann. D'admhaigh sé nach mbeidh sé furasta a bheith ag féachaint ar chúrsaí mar chuid de lucht leanta na foirne sna cluichí móra, ach dhearbhaigh sé go bhfuil an-mhuinín agus meas aige sna pheileadóirí óga atá ag teacht i gcomharbacht air. Fuair sé ardmholadh ó laoch Chiarraí Jack Ó Sé a dúirt go raibh an-mheas aige air, agus gur ambasadóir a bhí ann do Chiarraí ar feadh sé bliana déag.
Nia an iar-imreora Páidí Ó Sé atá ann, agus imríonn a dheartháireacha Tomás agus Marc sna foirne chéanna.


Kieran Cremin.
Peileadóir is ea Kieran Cremin. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.
Cremin, Kieran
Cremin, Kieran


Seán O'Sullivan.
Peileadóir is ea Seán Bán O'Sullivan. As an gCromán i gContae Chiarraí dó. Ghnóthaigh sé boinn uile-Éireann sé mar thosaí le sinsir an chontae sna blianta 2006, 2007 agus 2009.
O'Sullivan,Seán
O'Sullivan, Seán


Darran O'Sullivan.
Peileadóir is ea Darran O'Sullivan. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le foireann peile an chontae. Bhí an Súilleabhánach ina chaptaen ar an bhfoireann nuair a bhaineadar Craobh na hÉireann sa bhliain 2009.
O'Sullivan,Darran
O'Sullivan, Darran


Declan Quill.
Peileadóir is ea Declan Quill. As Contae Chiarraí dó. Bhíodh sé ag imirt le CLG Coiste Chontae Chiarraí, agus imríonn sé lena chlub fós.
Quill, Declan
Quill, Declan


Ronan Hussey.
Peileadóir is ea Ronan Hussey. As Contae Chiarraí dó. Bhíodh sé ag imirt le CLG Coiste Chontae Chiarraí, agus imríonn sé lena chlub fós, is é sin Sneem GAA.
Hussey, Hussey
Hussey, Ronan


Mossie Lyons.
Peileadóir is ea Mossie Lyons. As Contae Chiarraí dó. Bhíodh sé ag imirt le CLG Coiste Chontae Chiarraí, agus imríonn sé lena chlub fós.
Lyons, Mossie
Lyons, Mossie


Donnacha Walsh.
Peileadóir is ea Donnacha Walsh a rugadh ar 3 Iúil 1984 i dTrá Lí i gContae Chiarraí. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí agus le Cumann Peile Réalt na Mara, an Cromán.


Mike Frank Russell.
Peileadóir is ea Mike Frank Russell. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Tommy Griffin.
Peileadóir is ea Tommy Griffin. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Paul O'Connor.
Peileadóir is ea Paul O'Connor. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Mícheál Quirke.
Peileadóir is ea Mícheál Quirke. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Daniel Bohane.
Peileadóir is ea Daniel Bohane. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Kieran O'Leary.
Peileadóir is ea Kieran O'Leary. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Tomás Breathnach (peileadóir).
Fear spóirt Éíreannach is ea Tomás Breathnach (Béarla: "Tommy Walsh"). As Trá Lí i gContae Chiarraí dó. Tar éis dó bonn caide uile-Éireann a ghnóthú le sinsir Chiarraí sa bhliain 2009, d'aistrigh se go Melbourne chun imirt le foireann peile Astrálaí St Kilda.
Breathnach, Tomás
Breathnach, Tomás


Rónán Ó Flatharta.
Peileadóir is ea Rónán Ó Flatharta. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le CLG Coiste Chontae Chiarraí.


Airciméidéas.
Matamaiticeoir, fisicí, innealtóir, airegóir, agus réalteolaí Gréigeach ab ea Airciméidéas Shioracús (Gréigis: Ἀρχιμήδης) (t. 287 RC – t. 212 RC). Cé nach bhfuil sonraí a shaoil an-shoiléir, meastar go bhfuil sé ar dhuine de na h-eolaithe is mó sa tseaniarsma clasaiceach riamh. I measc na forbairtí a rinne sé i bhfisic ná bunú an hidreastatachas agus prionsabal an luamháin a mhíniú.
An scéilín is cáiliúla a insítear faoi Airciméidéas ná an lá a chum sé modh nua chun rud le cruth neamhrialta a thomais. Léim sé amach as an bhfolcadh ina raibh sé suite, agus rith sé amach lomnocht ar an sráid ag scairteadh "Iúiríce!" (Gréigis: "εύρηκα!"), "Tá sé faighte agam!").


Sergey Dovlatov.
Bhí Sergey Donatovich Dovlatov (nó "Dovlatov-Mechik", "Серге́й Дона́тович Довла́тов" nó "Довлатов-Мечик") ar scríbhneoirí móra na Rúise san fhichiú haois. Rugadh in Ufa ar an 3 Meán Fómhair 1941, agus básaíodh i Nua-Eabhrac é ar an 24 Lúnasa 1990.
Ba iad tuismitheoirí Dovlatov an stiúrthóir amharclainne Donat Isaakovich Mechik agus an t-eagarthóir liteartha Nora Sergeyevna Dovlatova. Tháinig Sergey Dovlatov chun saoil in Ufa, ach ón mbliain 1944 i leith, bhí cónaí ar an teaghlach i Leningrad. Sa bhliain 1959, chuaigh Sergey ag foghlaim an léinn Fhionlannaigh san ollscoil, agus chaith sé dhá bhliain go leith i mbun an staidéir seo. Bhí sé mór le Joseph Brodsky agus lena lán daoine eile a bhí le dul le scríbhneoireacht agus le filíocht. Níor éirigh an staidéar leis go rómhaith, agus sa deireadh, ruaigeadh as an ollscoil é. Ina dhiaidh sin, b'éigean dó dul sna saighdiúirí, agus chaith sé trí bliana ar fiannas i dtrúpaí na Roinne Gnóthaí Inmheánacha - ina shéiléir, go bunúsach. Nuair a d'fhill sé abhaile, ní raibh deireadh leis na scéalta a bhí le hinsint aige dá chuid cairde i saol na litríochta. Thosaigh sé ag staidéar iriseoireachta agus ag scríobh gearrscéalta. Chuaigh sé ag obair i nuachtán na hollscoile teicneolaíochta.
Sna blianta 1972-1975, bhí sé ina chónaí san Eastóin, a bhí ina "poblacht" Shóivéadach san am. Shaothraíodh sé a chuid ag iriseoireacht san am, agus é ag scríobh altanna do na nuachtáin áitiúla Rúisise. Thairis sin, áfach, is iomaí cineál eile oibre a chleachtadh sé. Mar shampla, bhí sé ina threoraí ag na turasóirí i bpáirc náisiúnta in aice le Pskov. Sa bhliain 1975, chuaigh sé ar ais go Leningrad, agus é ag iriseoireacht ansin chomh maith.
Bhí sé ag scríobh gearrscéalta an t-am ar fad, ach is fuar an fháilte a fuair a chuid scríbhinní sna hirisí liteartha. D'éirigh leis scéilín amháin a fhoilsiú sa bhliain 1974 san iris "Юность/Yunost" ("An tAos Óg"), ach nuair a bhí an teach foilsitheoireachta úd "Eesti Raamat" ("An Leabhar Eastónach") ar tí an chéad leabhar le Dovlatov a chur i gcló, choisc an KGB an foilsiú.
Bhí irisí na ndeoraithe Rúiseacha sna tíortha Iartharacha sásta scríbhinní le Dovlatov a phriontáil, rud nár thaitin leis na húdaráis san Aontas Sóivéadach féin. Le teacht slán ón ngéarleanúint, d'éalaigh sé leis, ar dtús go Vín, agus ina dhiaidh sin go Nua-Eabhrac. Sna Stáit Aontaithe, thosaigh sé féin ag foilsiú na hirise "Новый американец/Novyi amerikanets" ("An Meiriceánach Nua"). Foilseachán liobrálach do lucht na deoraíochta ón Aontas Sóivéadach a bhí ann. Anois, chuaigh a chuid leabhar i gcló ceann i ndiaidh a chéile, agus i lár na n-ochtóidí, bhí an "New Yorker" sásta na chéad aistriúcháin Bhéarla a fhoilsiú.
Fuair Sergey Dovlatov bás i Nua-Eabhrac le taom croí.
Inniu, áirítear Dovlatov ar na scríbhneoirí is mó a thaitníonn leis an ngnáthléitheoir Rúiseach. Bhí cluas mhaith aige don teanga labhartha, agus stíl ghonta ghreannmhar aige. Ba iad na gearrscéalta ba mhó a thabhaigh a chlú dó, ach thairis sin, scríobh sé cúpla úrscéal gairid freisin, ar nós "Иностранка/Inostranka" ("An Bhean ón gCoigríoch"), "Заповедник/Zapovednik" ("An Pháirc Náisiúnta") agus "Зона/Zona" ("An Crioslach"). Tá an tríú leabhar an-spéisiúil acu siúd a bhfuil scríbhinní Aleksandr Solzhenitsyn faoi Oileánra na gCampaí Géibhinn léite acu, nó is cur síos é ar an saol i gcampaí géibhinn an Aontais Shóivéadaigh é chomh maith, ach is í peirspictíocht an tséiléara atá i gceist ag Dovlatov.
Dovlatov, Sergey
Dovlatov, Sergey
Dovlatov, Sergey


Tomás Dáibhis.
Bhí Tomás Dáibhis (14 Deireadh Fómhair 1814 - 16 Meán Fómhair 1845), nó "Thomas Osborne Davis" as Béarla, ina scríbhneoir réabhlóideach a bhí mar phríomh-eagraí agus file ghluaiseacht Éire Óg. Ba náisiúnaí cultúrtha é, agus chuir sé an teanga Ghaeilge chun cinn. Ba é a dúirt "a people without a language is only half a nation".
Rugadh é i Mala i gCorcaigh. Rinne sé staidéar i Coláiste na Tríonóide, áit ar bhain sé céim amach sna healaíona.
Ba é a scríobh an dán cáiliúil A Nation Once Again, ónar tháinig an t-amhrán náisiúnach den ainm céanna.
Daibhis, Tomas
Daibhis, Tomas
Daibhis, Tomas
Daibhis, Tomas
Daibhis, Tomas


KGB.
Seasann na litreacha cinniúnacha úd KGB (Rúisis: "КГБ") do "Комитет государственной безопасности/Komitet gosudarstvennoy bezopasnosti", is é sin, Coiste Slándála an Stáit. B'é an coiste seo an scátheagras a chuimsigh rúnseirbhís, póilíní rúnda agus seirbhísí faisnéise an Aontais Shóivéadaigh sna blianta 1954-1991. Nuair a tháinig deireadh leis an Aontas Sóivéadach, tugadh ainm nua ar sheirbhísí rúnda na Rúise, is é sin, "Федеральная служба безопасности/Federal'naya sluzhba bezopasnosti" nó FSB ("ФСБ"), is é sin, an tSeirbhís Fheidearálach Slándála. Sa Bhealarúis, choinnigh na seirbhísí rúnda an seanainm Rúisise, ach is é KDB an leagan Bealarúisise ("Камітэт дзяржаўнай бяспекі/Kamitet dziaržaǔnaj biaspieki").
Bunús agus Forbairt an KGB.
B'é "Cheka", nó Coimisiún Neamhghnách na hUile Rúise um Chath in aghaidh na Frithréabhlóide is na Sabaitéireachta, an chéad rúnseirbhís a bhí ag obair sa Rúis Shóivéadach i ndiaidh do Léinín an chumhacht a shealbhú. Bunaíodh ar an 20 Nollaig 1917 é. I rith na mblianta, is iomaí ainm nua a baisteadh ar "Cheka", cosúil le OGPU ("Объединённое государственное политическое управление/Ob'yedinyonnoye gosudarstvennoye politicheskoye upravleniye" - Riarachán Aontaithe Polaitiúil an Stáit) sa bhliain 1923, NKGB ("Народный комиссариат государственной безопасности/Narodnyi komissariat gosudarstvennoy bezopasnosti" - Coimeasáracht Phobail Slándála an Stáit) sa bhliain 1941, MGB ("Министерство государственной безопасности/Ministerstvo gosudarstvennoy bezopasnosti" - Roinn Slándála an Stáit) sa bhliain 1946, agus araile. Cúrsaí polaitíochta ba chúis leis na hathruithe éagsúla seo. I Márta 1953, chumaisc Lavrentiy Beriya Roinn Slándála an Stáit agus Roinn na nGnóthaí Inmheánacha in aon Roinn amháin (MVD, "Министерство внутренних дел/Ministerstvo vnutrennykh del" - Roinn na nGnóthaí Inmheánacha), ach roimh dheireadh na bliana céanna, cuireadh Beriya chun báis, agus scaradh an dá Roinn ó chéile arís. B'ansin a tháinig an KGB ar an bhfód. Bhí an coiste seo ceangailte go dlúth de Chomhairle na nAirí - rialtas an Aontais Shóivéadaigh - agus é ag tabhairt aire do shlándáil inmheánach agus eachtrach an stáit Shóivéadaigh agus ag bailiú faisnéise faoi shicréidí na stát eile. Ar an 5 Iúil 1978, d'athraigh ainm oifigiúil an KGB ó "Choiste Slándála an Stáit ag Comhairle Airí an Aontais Shóivéadaigh" go "Coiste Slándála Stáit an Aontais Shóivéadaigh", agus rinneadh Aire Rialtais de chathaoirleach an Choiste.
Tháinig deireadh le stair an KGB, nuair a bhain an Coirnéal-Ghinearál Vladimir Kryuchkov, Ceannasaí an KGB, leas as acmhainní na seirbhíse slándála san iarracht a rinne seisean agus coimeádaigh eile an Bhiúró Pholaitiúil leis an gcumhacht a sciobadh ó Mikhail Gorbachev i Mí Lúnasa 1991. Thit an tóin as an g"coup d'état" seo, agus caitheadh Kryuchkov i dtóin an phríosúin. Chuaigh an Ginearál Vadim Bakatin i gceannas ar an KGB, agus bronnadh na cumhachtaí air an t-eagras a scor. Ar an 6 Samhain 1991, tháinig dhá sheirbhís slándála nua in áit an KGB, mar atá, an SVR ("Служба Внешней Разведки/Sluzhba Vneshney Razvedki") nó Seirbhís na Faisnéise Eachtraí, agus an FSB a luadh thuas. Tá an FSB an-chosúil leis an sean-KGB ó thaobh na heagraíochta de.
Ó lá a bhunaithe, bhí fórsa slándála stáit an Aontais Shóivéadaigh ceaptha "mar chlaíomh is mar sciath chosanta" do Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh agus don réabhlóid Bhoilséavach. I dtús a staire, is iomaí éacht a d'éirigh leis an bhfórsa, nó san am sin, ní raibh córas státslándála na dtíortha eile, cosúil leis an Ríocht Aontaithe agus na Stáit Aontaithe, leath chomh dian is a shílfeá, agus mar sin, bhí sé an-fhurasta ag gníomhairí rúnda an Aontais Shóivéadaigh sleamhnú isteach i státseirbhís na dtíortha seo. Is iomaí duine san Iarthar a fuair an idé-eolaíocht Chumannach tarraingteach go leor, agus mar sin, bhí na Sóivéadaigh in ann gníomhairí a earcú as measc mhuintir na dtíortha féin. Sampla maith de seo ab ea Cúigear Cambridge, is é sin, cúigear Sasanach a bhí ag staidéar in Ollscoil Cambridge nuair a d'earcaigh slándáil stáit an Aontais Shóivéadaigh iad: Kim Philby, Donald Duart Maclean, Guy Burgess, Anthony Blunt agus an cúigiú fear nár haithníodh riamh go foirmeálta.
B'é an t-éacht spiaireachta ba mhó a d'éirigh leis na Sóivéadaigh ná gur insíothlaigh siad Tionscadal Manhattan, an tionscadal a bhí ar obair ag na Meiriceánaigh leis an mbuama adamhach a fhorbairt. Bhí beirt fhisiceoirí de chuid an tionscadail, mar atá, Klaus Fuchs agus Theodore Alvin Hall, ag obair do na Sóivéadaigh.
Ní hamháin go raibh an KGB agus a réamhtheachtairí ag bailiú faisnéise - bhí siad ag géarleanúint naimhde polaitiúla Stailín fiú i dtíortha inar chreid siad iad féin slán sábháilte. Ina measc siúd, bhí iarsmaí na nGardaí Bána ó laethanta Chogadh Cathartha na Rúise, a fuair tearmann sna tíortha Iartharacha, nó Leon Trotscaí, a bhí ina bhall den Rialtas Bhoilséavach ar dtús, agus a chuaigh ar deoraíocht go Meicsiceo nuair a d'éirigh idir é agus Stailín. D'éirigh leis na Sóivéadaigh spiaire dá gcuid féin, Cumannach óg ón gCatalóin darbh ainm Ramón Mercader, a sheangú isteach i gciorcal aitheantais Throtscaí, agus mharaigh sé an sean-Bhoilséavach le buille piocóide sa chloigeann.
I mblianta an Chogaidh Fhuair, bhí an KGB ag déanamh páirt thábhachtach ag cosaint córas aonpháirtí an stáit Chumannaigh tríd na heasaontóirí polaitiúla a smachtú is a ghéarleanúint. Chuir an KGB brú mór ar dhaoine ar nós Aleksandr Solzhenitsyn agus Andrey Sakharov. D'éirigh leis an KGB freisin cuid mhaith faisnéise a bhailiú faoi eolaíocht is faoi theicneolaíocht an Iarthair. Mar shampla, bhí an t-eitleán forshonach Sóivéadach, Tupolev Tu-144, múnlaithe ar an "Concorde", an t-eitleán forshonach a bhí á forbairt ag na Francaigh agus na Sasanaigh in éineacht.
In imeacht na mblianta, thosaigh an tobar ag trá ar an KGB, áfach. I ndiaidh don Aontas Shóivéadach Éirí amach na hUngáire a chloí sa bhliain 1956 agus deireadh a chur le hEarrach Phrág sa bhliain 1968, tháinig an tuiscint ag cuid mhór d'aos óg idéalach an Iarthair nach raibh san Aontas Shóivéadach ach tíorántacht bhrúidiúil. Mar sin, ní raibh an oiread sin de mhuintir an Iarthair sásta cuidiú leis an Aontas Sóivéadach a thuilleadh. Sna blianta deireanacha, b'éigean do na Sóivéadaigh airgead a íoc lena gcuid cúlaistíní Iartharacha.
Modh Oibre an KGB.
Mar is gnách do na seirbhísí faisnéise ar fud an domhain, bhí idir fhoireann dhlíthiúil agus fhoireann neamhdhlíthiúil de chuid an KGB ag oibriú i ngach tír choimhthíoch. Bhí na gníomhairí dlíthiúla ag cur gothaí an taidhleora orthu féin, agus díolúine thaidhleoireachta acu ó dhlíthe na tíre sin. Dá bhfaighfeadh údaráis na tíre amach go raibh gníomhaire dlíthiúil ag déanamh spiaireachta, b'é an rud ba mheasa a d'fhéadfadh tarlú dó ná go ruaigfí as an tír sin é agus go gcaithfeadh sé dul abhaile. Maidir leis na gníomhairí neamhdhlíthiúla, ba léir nach raibh díolúine den chineál sin acu, agus dá mbéarfaí orthu, chaithfidís a shéanadh go raibh baint ar bith acu le rialtas an Aontais Shóivéadaigh.
Bhí na Sóivéadaigh ábalta cuid mhaith gníomhairí ardleibhéil a earcú sna tíortha Iartharacha, ó bhí an idé-eolaíocht Chumannach sách tarraingteach i súile a lán daoine ansin. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, arís, bhí cuid mhaith daoine nach raibh ina gCumannaigh, bhí siad buíoch beannachtach de na Sóivéadaigh as an éacht a rinne a gcuid trúpaí ag treascairt thíorántacht Hitler. Ina dhiaidh sin féin, áfach, tháinig maolú ar an gcairdiúlacht idé-eolaíoch i rith na mblianta, nuair a thosaigh radacaigh óga an Iarthair ag lochtú an Aontais Shóivéadaigh faoin gconradh a shínigh Molotov agus Ribbentrop sa bhliain 1939 faoi chríochdheighilt Oirthear na hEorpa agus faoin dóigh ar chloígh na Sóivéadaigh éirí amach na hUngáire sa bhliain 1956 agus gluaiseacht dhaonlathach na Seicshlóvaice sa bhliain 1968. Ní raibh anlathas na seanfhear faoi Leonid Brezhnev ag taithneamh leis an dream seo ach an oiread. Mar sin, b'éigean don KGB dul i muinín dúmháil agus breabaireachta le gníomhairí nua a earcú san Iarthar.
Kim Philby ar stampa poist ón APSS (1990)
Ní raibh struchtúr chomh dian ag an KGB neamhdhlíthiúil, de ghnáth.
Cosúil leis na seirbhísí spiaireachta eile, d'aithin an KGB na "gníomhairí" thar na "rialtóirí". B'iad na gníomhairí a bhailíodh agus a sholáthraíodh an fhaisnéis, agus b'iad na rialtóirí a sheachaideadh chuig an gCreimil í agus a d'íocadh leis an ngníomhaire. Ba mhinic a bhí sraith fhada de rialtóirí éagsúla ag aon ghníomhaire amháin i rith na mblianta a chaith sé i mbun oibre. Íorónta go leor, nuair a tháinig Kim Philby go Moscó, ní raibh cead isteach aige i gCeanncheathrú an KGB, ó nach raibh ann ach gníomhaire coimhthíoch de chuid an KGB, seachas rialtóir.
Is iomaí gníomhaire neamhdhlíthiúil a rugadh sa Rúis féin, agus chaithfeadh an KGB cúlra na ngníomhairí seo a chumadh is a cheapadh go cairéiseach ó thús deiridh agus féiniúlacht duine eile a bhronnadh orthu. Bhí dhá fhéidearthacht ann: d'fhéadfaí féiniúlacht duine bheo a thabhairt dó, agus an duine seo ag cuidiú leis an gcúlra bréige a sholáthar; nó d'fhéadfaí féiniúlacht duine mhairbh a bhronnadh air agus an chuma a chur ar na cúrsaí nach bhfuair an duine seo bás ar aon nós.
Bhí gníomhairí an KGB sách minic ag plé leis an gcineál oibre is minicí a shamhlaítear leis na spiairí: ag goid nó ag grianghrafadh caipéisí rúnda agus ag seachadadh faisnéise trí bhoscaí rúnda litreach. Thairis sin, bhain an KGB úsáid fhorleathan as na h"agents provocateurs", is é sin, gníomhairí a sheangaigh isteach i measc lucht leanúna an duine a bhí le fuadach, le marú nó le clúmilleadh. Bhí siad ag insíothlú na ndreamanna éagsúla polaitiúla freisin: má bhí brúghrúpa éigin an-naimhdeach i dtaobh an Aontais Shóivéadaigh, chothaigh na gníomhairí seo easaontas idir baill an ghrúpa.
Stair an KGB.
Bunaíodh "Cheka", nó an Coimisiún Neamhghnách (is é sin, Coimisiún a raibh cumhachtaí neamhghnácha bronnta air) sé seachtaine i ndiaidh Réabhlóid Dheireadh Fómhair. Bhí sé leis an stát úr Boilséavach a chosaint in aghaidh a chuid naimhde "buirgéiseacha", go háirithe in aghaidh na nGardaí Dearga. Ó thús báire, bhí sé de nós ag an gCoimisiún easaontas polaitiúil a chealú tríd na "frithréabhlóidithe" a cheistiú agus a chéasadh go brúidiúil. Ba "frithréabhlóidí" gach duine a rabhthas in amhras faoi, ar ndóigh. Ní ba déanaí, dúirt Léinín féin nach dtiocfadh an stát Boilséiveach slán as tréimhse na héiginnteachta i ndiaidh na réabhlóide, ach go bé go raibh an Coimisiún ann. Ar an 20 Nollaig 1920, cuireadh bun le Rannóg na Faisnéise Coimhthíche, nó INO ("Иностранный отдел/Inostrannyi otdel") le faisnéis a bhailiú ón gcoigríoch. Baisteadh ainm nua ar an gCoimisiún féin, is é sin, OGPU, nó Riarachán Aontaithe Polaitiúil an Stáit, agus sin é an t-ainm a choinnigh sé ar feadh na bhfichidí agus na dtríochaidí.
Bhí oibríochtaí an OGPU ag dul i bhfairsinge sa bhaile agus i gcéin, ach de réir mar a bhí an pharanóia ag dul chun donais ar Stailín, bhí a misneach ag teip ar lucht na rúnseirbhíse. Nuair a bhí Stailín ag rialú na tíre, b'éigean do lucht slándála an stáit "comhchealga" a "nochtadh" nach raibh ann ar aon nós, ach amháin in intinn an deachtóra féin. B'é Stailín féin a dhéanfadh anailis ar an bhfaisnéis a bhí bailithe ag na gníomhairí, agus ní raibh aon duine de lucht na rúnseirbhíse féin sách dána le conclúidí a bhaint as an eolas beag beann ar Stailín féin. Na tuairiscí a fuair Stailín le feiceáil, ba mhinic a bhí lucht na rúnseirbhíse tar éis iad a chóiriú agus a dhathú leis an rud ba mhian leis a insint don deachtóir. Sa deireadh thiar, cuireadh cuid mhaith oifigigh de chuid na seirbhíse faisnéise chun báis le linn na bPurguithe Móra faoi dheireadh na dtríochaidí, agus thosaigh an tOGPU go léir ag titim as a chéile. Sa bhliain 1938, cuireadh Genrikh Yagoda chun báis - an t-oifigeach a bhí i gceannas ar an OGPU sna blianta 1934-36 agus a chóirigh na chéad trialacha móra taispeántais. An t-oifigeach a tháinig i gcomharbas ar Yagoda, Nikolay Yezhov, fuair sé an bás céanna sa bhliain 1940. Ar dtús, chuir sé na Purguithe Móra i gcrích, de réir orduithe an deachtóra, agus ina dhiaidh sin, cúisiodh é féin faoi choir éigin nach ndearna sé ar aon nós - díreach mar a rinneadh leis na mílte daoine a maraíodh ar orduithe Yezhov féin.
I ndiaidh na bpurguithe, tosaíodh ag atógáil na heagraíochta - NKGB, nó Coimeasáracht Phobail Slándála an Stáit, a bhí uirthi anois. Níor athraigh an ceannasaí nua, Lavrentiy Beriya, a dhath faoin dóigh a raibh an tseirbhís rúnda ag iarraidh Stailín a ghiúmaráil trí chreidiúint a thabhairt dá chuid teoiricí comhcheilge. San am céanna, áfach, bhí ag éirí go maith leis an tseirbhís a cuid gníomhairí a shuí in áiteanna tábhachtacha i saol na dtíortha Iartharacha. Tháinig cuma nua ar an eagraíocht arís sa bhliain 1947, nuair a rith leis an Aire Gnóthaí Eachtracha Vyacheslav Molotov "Coiste Eolais" nua ("Комитет информации/Komitet informatsii" as Rúisis) a bhunú. Bhí an Coiste seo ceaptha leis an rúnseirbhís - an MGB (Roinn Slándála an Stáit), a bhí uirthi anois - a chumasc le seirbhís faisnéise an Airm (GRU, nó "Главное Разведывательное Управление/Glavnoye Razvedyvatel'noye Upravleniye" - "Príomh-Riarachán na Faisnéise"). Nuair a chaill Molotov an meas mór a bhí ag Stailín air, ligeadh an Coiste Eolais i ndearmad.
Idir an dá linn, bhí Beriya, a bhí i gceannas ar an Roinn Gnóthaí Inmheánacha, bhí sé ag comhchruinniú cumhachta ina lámha féin. Bhí sé ag dréim le teacht i gcomharbas ar Stailín. Sa bhliain 1953, fuair Stailín bás, agus ansin, chumaisc Beriya an MGB agus an MVD le chéile. Bhí baill eile an Phraesaidiam (sin é an t-ainm a bhí ar Bhiúró Polaitiúil an Pháirtí Chumannaigh san am seo) barúlach go mbeidís féin i gcontúirt dá sealbhódh Beriya an chumhacht, agus bhain siad tosach de. Cúisíodh faoi "ghníomhaíocht choiriúil in aghaidh an Stáit agus an Pháirtí" é, agus cuireadh chun báis é faoi dheifir. Scoilteadh an MVD arís, agus fuair an sean-MGB ainm nua: an KGB, nó Coiste Slándála an Stáit ag Comhairle Airí an Aontais Shóivéadaigh.
An chéad chathaoirleach ar an KGB a raibh uaillmhianta thar a cheart féin aige, b'é Aleksandr Shelepin é. Bhí sé i gceannas ar an gCoiste sna blianta 1958-61, agus nuair a chaill Khrushchev a oifig mar Ard-Rúnaí an Pháirtí Chumannaigh, bhí Shelepin orthu siúd a ghlac páirt sa "c"h"oup" seo. Mar sin féin, tugadh bata is bóthar do Shelepin agus dá choimircí, Vladimir Semichastnyi. Ba chuimhin le Brezhnev an dóigh a raibh Beriya ag iarraidh dul i gceannas ar an Aontas Sóivéadach i ndiaidh bhás Stailín, agus níor theastaigh uaidh an iomarca cumhachta a fhágáil ag ceannairí an KGB i dtréimhse na héiginnteachta i ndiaidh imeacht Khrushchev,
B'é Yuri Andropov a tháinig i gcomharbas ar Shelepin agus ar Semichastnyi. Bhí seisean ar an duine ab fhaide a d'fhan i gceannas ar an KGB, agus ar an duine ba mhó cumhachta, leis. D'éirigh leis suíochán an Ard-Rúnaí a bhaint amach dó féin nuair a cailleadh Brezhnev sa deireadh, ach níor mhair sé féin i bhfad ina dhiaidh sin. Fad is a d'fhan sé i gceannas, bhí an KGB an-dian ag iarraidh muintir an Aontais Shóivéadaigh a choinneáil faoi smacht agus pionós a ghearradh dóibh siúd nach dtabharfadh an urraim cheart don idé-eolaíocht.
B'é Vladimir Kryuchkov ceannasaí deireanach an KGB. Bhí sé míshásta leis an ngleasnast a bhí á chur chun cinn ag Mikhail Gorbachev, agus bhí sé orthu siúd a d'fhéach le Gorbachev a chur as oifig le lámh láidir sa bhliain 1991. Faoin am seo, áfach, ní raibh eagla ar na daoine roimh an KGB a thuilleadh, agus nuair a thit an tóin as an g"coup d'état" seo, bhí port an KGB seinnte. Cuireadh an KGB ar ceal ar an 6 Samhain 1991, agus tháinig dhá eagraíocht nua ina áit: an tseirbhís státslándála, nó an FSB, agus an tseibhís spiaireachta, SVR.
Bhí Vladimir Putin, Príomh-Aire agus iar-Uachtarán na Rúise, ina ghníomhaire don KGB. Ar dtús, bhí sé ag coinneáil súile ar na mic léinn in Ollscoil Leningrad, agus ina dhiaidh sin, bhí sé ag obair don KGB sa Ghearmáin Thoir.


Nikolai Lobachevsky.
Ba mhatamaiticeoir iomráiteach Rúiseach é Nikolai Ivanovich Lobachevsky (Rúisis: Никола́й Ива́нович Лобаче́вский) (1 Nollaig, 1792 – 24 Feabhra, 1856). Na h-éachtaí is tábhachtaí a bhain sé amach ina chuid oibre ná forbairt na geoiméadrachta neamh-Eoiclídeach agus an modh Dandelin-Gräffe.
Críochnaíodh a mhórshaothar "Geometriya" sa bhliain 1823, ach níor fhoilsíodh é ina fhoirm ceart go dtí an bhliain 1909, tamall fada tar éis a bháis. Leabhair eile a scríobh sé ná "New Foundations of Geometry" (1835-1838), "Geometrical Investigations on the Theory of Parallels" (1840) agus "Pangeometry" (1855).
Bhí Lobachevsky pósta le Varvara Alexivna Moisieva, agus bhí seachtar clainne acu.
Lobachevsky, Nikolai
Lobachevsky, Nikolai
Lobachevsky, Nikolai


Akureyri.
Akureyri, Norðurland eystra, An Íoslainn.
Is í Akureyri (nó "Akureyrarkaupstaður") an dara cathair is mó i bPoblacht na hÍoslainne. Is í príomhchathair an réigiúin Norðurland eystra, agus tá 17,304 duine ina gcónaí ann.


Lou Macari.
Iar-imreoir sacair é Luigi "Lou" Macari, a rugadh in Albain ar 7 Meitheamh 1949 do thuismitheoirí Iodálacha. D'imir sé le Celtic ó 1970 go 1973. D'imir sé le Manchester United ón bhliain 1973 go dtí an bhliain 1984. Bhí sé ina bhainisteoir ar roinnt clubanna fosta. D'oibrigh sé mar bhainisteoir ar Swindon Town ó 1984 go 1989, ar West Ham United ón séasúr 1989/1990 agus ar Birmingham City i 1991. Bhí sé ina bhainisteoir ar Stoke City ó 1991 go 1993. Bhí sé ina bhainisteoir ar Celtic ón séasúr 1993/1994. D'oibrigh sé le Stoke City arís ó 1994 go 1997 agus le Huddersfield Town ó 2000 go 2002.


Frank O'Farrell.
Iar-imreoir agus traenálaí sacair is ea Frank O'Farrell (rugadh i gCorcaigh ar an 9 Deireadh Fómhair 1927 é). D'oibrigh sé ina thraenálaí le Weymouth, Torquay United, Leicester City, Manchester United, Cardiff City, foireann náisiúnta na hIaráine, agus le Al-Shaab (in Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha).
O'Farrell, Frank
O'Farrell, Frank
O'Farrell, Frank
O'Farrell, Frank


Ríkisútvarpið.
Is é Ríkisútvarpið (RÚV'") craoltóir stáit náisiúnta na hÍoslainne. Cuireann sé an stáisiún teilifíse Sjónvarpið ("An Teilifís"), agus na stáisiúin raidió Rás 1 ("Bealach 1") agus Rás 2 ("Bealach 2") ar fáil. Bunaíodh é ar an 20 Nollaig 1930, agus tá ceanncheathrú i Réicivíc aige.


Cesc Fàbregas.
Is imreoir sacair é Francesc "Cesc" Fàbregas Soler (rugadh 4 Bealtaine 1987, An Chatalóin, An Spáinn). Tá sé ag imirt faoi láthair le Chelsea F.C. Bhuaigh sé an PFA Young Player Of The Year i mBealtaine 2008.
Beathaisnéis.
Rugadh Francesc "Cesc" Fàbregas i Soler ar an 4ú lá de mhí meitheamh 1987. Imríonn sé leis an gclub Chelsea i Sasana. Is peileadóir profisúinta é agus imríonn sé i lár na páirce. Geansaí uimhir a ceathar a chaitheann sé. Is peileadóir cumasach agus cruthaitheach é Fabregas agus tá sé lán le tallann. Is é captaen na foirne é agus is imreoir spreagúil agus tabhachtach é don fhoireann.
Thosaigh Fabregas ag imirt sacair leis an bhfoireann áitúil. Chonaic na daoine ó Barcelona é ag imirt agus bhí a fhios acu go mbíodh sé imreoir feabhas as seo amach. D’imir sé lena foirne óga i mBarcelona go dtí an bhliain 2003. Ansin thug Arsene Wenger tairiscint do chun tar ar Sasna agus imir leis an cumann Arsenal. Tháinig sé go Sasna nuair a bhí sé sé bliana déag d’aois agus thosaigh sé saol nua i tír cogríche.
Ta dhá céad seachtó cluichí imirhe aige le Arsenal go dtí seo. San am sin tá daichead sé cúl faighe aige agus ochtó sé cúnta don cúl aige. Nuair a chuaigh Thierry Henry go Barcelona sa bhlian 2007 thóg Fabregas an brú ar a gualainn mar an príomhimreoir sa cumann.
Is as an Spainn é agus maidir le sin imríonn sé leis a fhoireann náisúinta. Tá a lán talann sa Spáinn anois agus da bhrí le sin níl áit sa foireann le haghaidh Fabregas. Ach, i rith an Corn an Domhan san Aifric Theas bhí páirt ríthábachtach aige mar ionad. Mar shampla, sa cluiche ceannais tháing sé as an mbinse agus thug sé an cúnta go Iniesta agus bhuaigh Spáin an corn is mó sa domhain.
I rith an samhraidh 2010 bhí tuairimíocht dian go théach sé ar ais abhaile I mBarcelona chum imirt leis an foireann is mó sa domhain. Deirtear go raibh tairiscint de £30 millúin ó Barcelona chun Fabregas a ceannaigh ach d’eitigh Arsenal an tairiscint sin. Ach fós tá tuairimíocht ann go mbogaigh sí i 2011. Ach go dtí an lá seo is imroeir Arsenal é.
I mí an Iúil an samhradh seo, nuair a bhí an foireann Spáinnis ar an stáitse I Madrid ag taispant an corn an domhain agus go tobann rug cupla imroeirí greim ar Fabregas agus bhí ar geansaí Barcelona a caitheamh. Duirt a lán daoine gur caithigh sé imir le Barcelona tar éis an eachtra sin.
Is talann mór é Fabregas agus tá a lán daoine sasta go imríonn sé le Arsenal fós.
Fabregas, Cesc


Emmanuel Adebayor.
Is imreoir sacair é Emmanuel Adebayor (r.26 Feabhra, 1984 i Lomé, Tóga). Imríonn sé faoí lathair le Tottenham Hotspur FC. D'imir sé le FC Metz, AS Monaco agus Manchester City FC roimhe sin.
Adebayor, Emmanuel


Baile an Mhóta (Baile Átha Cliath).
Áit i ndeisceart Bhaile Átha Cliath is ea Baile an Mhóta. Is ceantar tionsclaíoch é don chuid is mó, cé go bhfuil roinnt eastáit tithíochta sa cheantar chomh maith. Ar na comhlachtaí móra a bhfuil ionad acu i mBaile an Mhóta tá TV3, Smurfit, DHL, Johnson Brothers agus Exel.


Saludos Amigos.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1943 is ea Saludos Amigos. Bhí Lee Blair, Mary Blair, Pinto Colvig, Walt Disney, Norman Ferguson, Frank Graham, Clarence Nash, José Oliviera, Fred Shields, agus Frank Thomas páirteach ann.


Daniel Radcliffe.
Aisteoir Sasanach is ea Daniel Jacob Radcliffe (23 Iúil 1989 a rugadh é)
Naisc Sheachtracha.
Radcliffe, Daniel
Radcliffe, Daniel


Orlando Bloom.
Is aisteoir Sasanach é Orlando Jonathan Blanchard Bloom (13 Eanáir 1977 a rugadh é).
Scannáin.
Bloom, Orlando
Bloom, Orlando


Sveriges Television.
Is é Sveriges Television (SVT,) craoltóir stáit náisiúnta na Sualainne. Bunaíodh é ar an 1 Iúil, 1979, agus tá ceanncheathrú i Stócólm aige.


Norsk rikskringkasting.
Is é Norsk rikskringkasting (NRK) craoltóir stáit náisiúnta na hIorua. Bunaíodh é i 1924, agus tá ceanncheathrú i Osló aige.


Samsung Tocco.
Is fón é an Samsung Tocco nó an F480. Sheol Samsung é i mí Iúil na bliana 2008. Is é an Tocco an chéad fhón póca a cuireadh in oiriúint don Ghaeilge. Tá sé curtha in iúl ag an gcomhlacht go mbeidh gléas tuarthéacs don Ghaeilge mar chuid den fhón agus go mbeifear in ann seirbhísí uile an fhóin a úsáid trí Ghaeilge. Seoladh é ar 2 Iúil 2008. Is é an chiall atá leis an bhfocal 'Tocco', ná 'Tadhall' nó 'Teagmháil' as Iodáilis.
Gnéithe.
Tá scáileán tadhaill ag an bhfón, chomh maith le ceamara, agus raidió.
Cruthú an leagain Ghaeilge.
Dar le comhlacht "Samsung", thóg sé cúig mhí orthu an tseirbhís tuarthéacs a chur i bhfeidhm ar an bhfón nua. Beidh 44,000 focal Gaeilge mar chuid den acmhainn Ghaelach seo agus beidh an fón curtha in oiriúint do 11 theanga eile, in éineacht leis an nGaeilge. Ba é an chomhlacht "Nuance", a d'aistrigh an bogearra tuarthéasc T9 go Gaeilge, le cabhair ó Fhoras na Gaeilge.


Steve Coppell.
Is bainisteoir sacair é Steve Coppell (r. ar an 9 Iúil 1955). Tá sé ina bhainisteoir ar Chathair Bhriostó. D'imir sé le Manchester United idir na blianta 1975 - 1983, agus ansin le Tranmere Rovers ón bhliain 1973 go dtí 1975. Roimhe sin, bhí sé ina bhainisteoir ar Crystal Palace ón bhliain 1984 - 1993 agus ar Reading n bhliain 2003 go 2009
Coppell, Steve
Coppell, Steve


Béaloideas na hÉireann.
Bíonn traidisiún láidir béaloidis ag neart pobal tuaithe ar fud an domhain, Éire san áireamh. De ghnáth, baineann an béaloideas le heachtraí stairiúla a tharla sa gceantar máguaird, m.sh. bá tragóideach iascairí, nó le heachtraí daoine cáiliúla ón stair, m.sh. Gráinne Mhaol. Caitheamh aimsire a bhíodh sa mbéaloideas roimh ré na litearthachta fairsinge, ach tá suim réasúnta mór fós in ealaín insinte scéil sa lá atá inniu ann, cé go bhfuil formhór an phobail dulta i dtuilleamaí na teilifíse agus na meán cumarsáide eile le haghaidh a gcuid nuachta agus a gcuid seanchais.


Áine Kendal.
Ba Áine Kendal (1484–26 Iúil 1506 i Buda i mBúdaipeist sa Ungáir) cuntaois Kendal agus banríon na hUngáire agus na Bóihéime í. Bhí sí ina bean ar an rí Ladislas II Jogaila ó 1502 go dtí 1506.
Saol.
Phós sí an rí Ladislas II Jogaila i Székesfehérvár (i Laidin Alba Regalis), san Ungáir ar 29 Meán Fómhair 1502 agus corónaíodh í ina banríon i Székesfehérvár ar lá céanna freisin. Rugadh mac di nuair a bhásaigh sí sa bhliain 1506.
Naisc le hArd-Ríthe na hÉireann.
Is de sliocht an Ard-Rí Bhriain Bhórumha na hÉireann agus Dhiarmada Mac Murchadha, rí Laighean tríd an chlann de la Pole.


The Three Caballeros.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1944 is ea The Three Caballeros'". Ghlac Clarence Nash, José Oliveira, agus Joaquin Garay páirt ann.


Yle.
Is é Yleisradio (Yle), nó Rundradion as Sualainnis, craoltóir stáit náisiúnta na Fionlainne. Bunaíodh é i 1926, agus tá ceanncheathrú i Heilsincí aige.


Gareth Bale.
Is imreoir sacair é Gareth Bale. Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid. D'imir sé le Southampton F.C. agus Tottenham Hotspur roimhe sin.
Bale, Gareth


Sean-Éigipt.
Is iad na pirimidí na siombalaí is so-aitheantaí don sibhialtacht ársa na hÉigipte.
Is seansibhialtacht í an tSean-Éigipt a bhí suite in oirthuaisceart na hAfraice sa réigiún timpeall na Níle ina bhfuil an Éigipt nua-aimseartha ina seasamh sá lá atá inniu ann.
Deirtear gur cuireadh tús leis an tsibhialtacht timpeall na bliana 3150 RC leis an aontú polaitiúil idir an Éigipt Uachtarach agus an Éigipt Íochtarach faoi cheannas an chéid Fharó (tá fianaise ón snoíodóireachtaí na carraigeacha ar na lochtáin na Níl), agus lean sí ar aghaidh ag forbairt le linn na trí mhílaois ina dhiaidh sin.
Roinntear stair na sibhialtachta ina tréimhsí seasmhacha, ar a tugtar "Ríochtaí", agus na tréimhsí neamh-sheasmhacha eatarthu ar a tugtar "Tréimhsí Idirmheánacha". Tar éis na ríochta deireanach, an Ríocht Nua a tugtar air, thug an tsibhialtacht aghaidh ar ré ina raibh meath mall ag tarlú, le hionraí rialta ó stáit eile ón réigiún máguaird. Críochnaíodh riail na bhFarónna go hoifigiúil sa bhliain 31 RC nuair a ghlac Impireacht na Róimhe, an tsárchumhacht nua, seilbh ar an réigiún, agus rinneadh cúige Rómhánach di.
Rud amháin a chuir go mór le fás na Sean-Éigipte ná an méid sochair a bhain siad amach as na dálaí a bhí ar fáil i ngleann abhann na Níle. Le huisciú an ghleanna, bhí siad ábalta táirgí barrachais a chruthú, rud a spreag forbairt sóisialta agus cultúrtha. Le hacmhainní breise, rinne na húdaráis urraíocht ar saothrú mianraí an ghleann, luathfhorbairt ar chóras scríbhneoireachta, tionscadail tógála agus talmhaíochta, trádáil leis an réigiún máguaird, agus arm a bhí in ann an tír a chosaint ó namhaid agus ceannas na sibhialtachta a dhearbhú. Na daoine a spreag agus a eagraigh na gníomhaíochtaí seo ná na scoth-scríobhaithe, na ceannairí, agus na riarthóirí a bhí go léir faoi smacht an Fharó, an ceannaire diaga a chinntigh comhoibriú agus aontacht na nÉigipteach le córais reiligiúnacha ilchasta.


Società Sportiva Lazio.
Is club peile Iodálach é Società Sportiva Lazio, agus tugtar "SS Lazio" nó "Lazio" air de ghnáth. Imríonn an club i Serie A, agus is é Edoardo Reja an traenálaí.
Bunaíodh an club ar 9 Eanáir 1900. Bán agus gorm dathanna an chlub, agus roghnaíodh iad le homós do Chluichí Oilimpeacha na Gréíge.
Naisc sheachtracha.
Lazio


Amaral.
Is banna rac-ceoil é Amaral. Is as Zaragoza, Spáinn dóibh.
Tús na grúpa.
Foirmíodh an grúpa i 1997. Is iad Eva Amaral (ceoiltóir) agus Juan Aguirre (giotáraí). Bhí Amaral sa ghrúpa "Bandera blanca" (bratach bán) agus Aguirre sa ghrúpa "Días de vino y rosas" (laethanta fíonta agus rósanna). Nuair a bhí siad ag scríobh amhrán amháin le chéile, chinn siad grúpa féin a foirmigh.


Konstantin Chernenko.
Bhí Konstantin Ustinovich Chernenko (Rúisis: Константи́н Усти́нович Черне́нко, "Konstantin Ustinovič Černenko") (24 Meán Fómhair, 1911 – 10 Márta, 1985) ina Ard-Rúnaí ar Pháirtí Cumannach an Aontais Shóivéadaigh ar feadh bliain amháin, idir 13 Feabhra 1984 agus 10 Márta 1985.
Malenkov, Georgy
Malenkov, Georgy
Malenkov, Georgy


Bodhrán.
Is cnaguirlis Éireannach é an bodhrán. Saghas druma atá ann. Úsáidtear go minic é i gceol traidisiúnta na hÉireann. Déanta as seithe gabhair, bíonn trastomhas idir 25 agus 65 ceintiméadar (10" agus 26") air, ach bíonn tromlach na mbodhrán idir 35 agus 45 cm (14" agus 18"). Buailtear an bodhrán leis an lámh, nó le slat bheag ar ar dtugtar cipín nó cnámh.


Cairlinn.
Is baile beag i gContae Lú é Cairlinn atá suite cois Loch Cairlinn. Tá an baile gar don teorann idir Phoblacht na hÉireann agus Tuaisceart Éireann, 12 míle ó Dhún Dealgan agus 8 mile ón Iúr. Tá timpeall 1,000 daoine ina gcónaí ann.
Bunú.
Thart faoi 800 bliain ó shin thóg Hugh de Lacy Caisleán Rí Sheáin ar carraig straitéiseach. Ina dhiaidh sin chuir daoine fúthú in aice leis an gcaisleán le haghaidh sábháilteacht agus de bharr bunaíodh sráidbhaile Cairlinn.


An Giall.
Dráma Gaeilge is ea An Giall, a scríobh an scríbhneoir clúiteach Éireannach, Breandán Ó Beacháin.
Scríobh an Dráma.
Scríobh an Beachánach an dráma seo le spreagadh agus tacaíocht ó Ghael Linn, go háirithe ó fhear darbh ainm Riobard Mac Góráin. Bhíodh Mac Góráin ina eagarthóir ar Comhar agus d'fhoilsigh sé cuid mhaith de shaothar Gaeilge an Bheachánaigh san iris lena linn, chomh maith le bheith ina dhlúthchara óil leis.
Bhí an dráma le bheith réitithe do shéasúir drámaíochta an fhómhair i 1957, ach ní raibh ag éirí leis an mBeachánach bailchríoch a chur ar an script. Cuireadh go dtí an Spáinn é le deontas ó Ghael Linn chun saoire a chaitheamh agus an dráma a chríochnú. Chríochnaigh sé gníomh eile thall, ach bhí an chuid dheireanach fós le scríobh aige fiú nuair a bhí na cleachtaí foirmiúla á dtosú. Ach d'éirigh leis an snas deiridh a chur air in am don chéad léiriú.
An Chéad Léiriú.
Cuireadh an dráma ar stáitse an chéad uair ar 16 Meitheamh 1958, nó Lá Bloom, in Amharclann an Damer. Ba é Proinsias Mac Diarmada a bhí mar léiritheoir agus Eibhlín Ní Chathail Riabhaigh mar léiritheoir cúnta aige. B'aisteach an tús é don dráma, nuair a chuaigh clár leictreachais na hamharclainne trí thine ar an gcéad oíche oscailte, mar nach raibh sé in ann do shoilsiú trom amharclainne. Is ar éigean gur leanadh leis an seó mar gheall ar an eachtra seo.
Bhí an halla lán go doras gach oíche de thréimhse an chéad léirithe go léir agus b'éigean é a chur ar siúl ar feadh seachtain eile chun an t-éileamh a bhí air a shásamh.
Níor cuireadh an leagan bunaidh seo den dráma ar stáitse arís go dtí 1979, áfach, nuair a cuireadh ar siúl in Amharclann an Damer arís é. Cuireadh ar siúl é an uair sin le tacaíocht ó Bhord na Gaeilge agus ón gComhairle Ealaíon.
Plota.
Gabhann poblachtánaigh saighdiúir Sasanach mar ghiall agus bítear ag bagairt air go gcuirfear chun báis é, mura scaoilfear príosúnach poblachtánach saor i mBéal Feirste.
Leagan Béarla.
Rinneadh aistriúchán Béarla den dráma chomh maith, darbh ainm "The Hostage" agus cuireadh ar siúl i Londain é.
Léiriú nua don Chomóradh Caoga Bliain.
Bhí léiriú nua den dráma curtha ar siúl in Amharclann an Damer arís, chun comóradh caoga bliain a dhéanamh ar an dráma. Bhí sé curtha ar siúl ag Aisteoir Bulfin, ar 14 agus 15 Meitheamh 2008.


David Moran.
Peileadóir is ea David Moran a rugadh ar 29 Meitheamh 1988. As Contae Chiarraí dó. Imríonn sé le Contae Chiarraí. Mac leis an iar-pheileadóir mór le rá Ogie Moran atá ann. D'imir sé le foireann mionúir Chiarraí i gcluiche ceannais na hÉireann sa bhliain 2006, agus tá sé ina bhall de foireann faoi-21 i láthair na huaire. Tugadh áit sa scuaid sinsir dó don tSraith Náisiúnta sa bhliain 2008, agus ghlac sé páirt sna chluichí in aghaidh Dhún na nGall, Thír Eoghain agus Dhoire. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann leis an bhfoireann faoi-21 sa bhliain 2008 chomh maith.
Choimeád Moran a áit i scuaid Chiarraí don tSraith arís sa bhliain 2009.


Ross McConnell.
Peileadóir is ea Ross McConnell. As Baile Átha Cliath dó. Imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Daithí Mac Éinrí.
Peileadóir is ea Daithí Mac Éinrí (Béarla: "David Henry"). As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Paul Griffin.
Peileadóir is ea Paul Griffin, as Baile Átha Cliath, agus imríonn sé le foireann a chontae agus Kilmacud Crokes. Is cosantóir é.


Paul Casey.
Peileadóir is ea Paul Casey. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Colin Moran.
Peileadóir is ea Coilín Ó Móráin (Béarla: "Colin Moran"). As Baile Átha Cliath dó, d'imir sé le foireann a chontae idir na blianta 1998 agus 2008. Rinneadh captaen na foirne de sa bhliain 2007.
Bhí air éirí as an imirt sa bhliain 2009 agus é ocht mbliana is fiche d'aois. Bhí gortuithe ag cur isteach air le tamall fada, agus níor imir sé cluiche ar bith sa bhliain seo.


Shane Ryan.
Peileadóir agus iománaí is ea Shane Ryan. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae agus Naomh Mearnóg. Imríonn sé i lár na páirce le Baile Átha Cliath agus bronnadh All Star air sa bhliain 2008. Bhuaigh sé Craobh Laighean le Baile Átha Cliath sna blianta 2002, 2005, 2006, 2007 agus 2008. Bhuaigh sé Corn Sigerson le DCU freisin (2006).


Gerard Brennan.
Peileadóir is ea Gerard Brennan. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.
Contae.
Bhuaigh sé Craobh na hÉireann le Baile Átha Cliath in éadan Chiarraí i 2011 ag Páirc an Chrócaigh.


Declan O'Mahony.
Peileadóir is ea Declan O’Mahony. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Imríonn sé i lár na páirce.


Darren Magee.
Peileadóir is ea Darren Magee. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Imríonn sé i lár na páirce.


Alex Stepney.
Iar-imreoir sacair é Alexander Cyril Stepney. Rugadh i Surrey, Sasana, é sa bhliain 1942. D'imir sé mar chúl báire le Manchester United sna seascaidí agus sna seachtóidí.


Derek Murray.
Peileadóir is ea Derek Murray. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é.


Bernard Brogan.
Peileadóir is ea Bernard Brogan. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é agus imríonn sé leis an gclub Naomh Oilibhéar Pluincéad/Eoghan Ruadh. Is deartháir é le Alan Brogan agus Paul Brogan. Is mac é le iarimreoir Bhaile Átha Cliath Bernard Brogan a bhuaigh Craobh na hÉireann i 1977 (all star) agus 1978 agus is nia é le Jim Brogan a d'imir le Baile Átha Cliath agus a bhí mar roghnaitheoir nuair a bhuaigh Baile Átha Cliath Craobh na hÉireann i 1995 in éadan Thír Eoghain.
Idir-chontae.
Bhuaigh Bernard Crobh Laighean le Baile Átha Cliath i 2007 agus 2008. Bronnadh All-Star air i 2010 don sár-iarracht a rinne sé sna lán-tosaithe. Bronnadh an gradam, imreoir na bliana 2010 ar Bernard Brogan ag bronnadh na nduaiseanna all star i City West i mBaile Átha Cliath. Níor bhuaigh imreoir as Baile Átha Cliath an gradam seo riamh roimhe seo. Bhuaigh a deartháir Alan dhá All Star roimhe seo agus a dhaid All-Star i 1979.
Idirnáisiúnta.
D'imir Bernard ar son na hÉireann don chéad uair ar an 23 Deireadh Fómhair i bPáirc na nGael i Luimneach. Chríochnaigh an chéad teist leis an scór 40 (1-8-10) - 47 (0-14-5) in éadan na hAstráile agus scóráil Brogan (1-1-0).


Iasan Scorlóg.
Peileadóir is ea Iasan Scorlóg (Béarla: "Jason Sherlock"). As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é. Bhuaigh sé Craobh Peil Sinsearach na hÉireann lena chontae sa bhliain 1995.
Scorlóg, Iasan
Scorlóg, Iasan
Scorlóg, Iasan


Conal Keaney.
Peileadóir Gaelach agus iománaí is ea Conal "Keano" Keaney (Gaeilge: Conal Ó Cianaigh, rugadh ar 24 Meán Fómhair 1982). As Baile Átha Cliath dó, agus d'fhrestail sé ar Choláiste Thír An Iúir Duibhe. Imríonn sé le foireann a chontae agus le Baile Buadáin Naomh Éanna (Ballyboden St Enda's). Is tosaí é.
Bhuaigh sé Craobh Peile Faoi 21 na hÉireann agus Craobh Laighean le Baile Átha Cliath i 2003. Bhuaigh sé Craobh Sinsir Peile Laighean le Baile Átha Cliath i 2005, 2006, 2007, 2008 agus i 2009. Bhuaigh Conal Craobh Sinsear Iomána Bhaile Átha Cliath i 2007, 2008 agus i 2009 le Baile Buadáin Naomh Éanna.


John Leonard.
Peileadóir is ea John Leonard. As Baile Átha Cliath dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is lánchúilí é.


Zadar.
Cathair sa Chróit é Zadar'". Bhí 70,000 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006. Tá an chathair suite ar leithinis os comhair na n-oileán Ugljan agus Pasman.
Ainm.
Luadh an chathair den chéad uair i scríbhinn Gréigeach mar ar tugadh Ίαδασινοί ("Iadasinoi") ar phobal na háite, agus d'athraigh an t-ainm go "Iader" (nó "Iadera" sa Laidin). As sin tháinig "Jadra" nó "Jadera" sna meánaoiseanna. Tugadh "Jatara", "Zara" agus "Diadora" ar an gcathair ina dhiaidh sin, "Jadre" sa tSeanFhraincis, "Jadora" in Araibis, "Jazara", "Jara" agus "Sarra" i Spáinnis. Ghlac Poblacht na Veinéise seilbh uirthi sa 15ú haois, agus "Zara" mar ainm uirthi, ainm a choinnigh Impireacht na hOstaire sa 19ú haois, ach athraíodh an t-ainm go "Zadar" i 1910, ainm a buanaíodh i 1945. Léiríonn an iliomad leaganacha tábhacht stairiúil na cathrach.
Stair.
Bhí cónaí ar dhaoine sa cheantar leis na mílte bliain, ón nuachlochaois féin. Faoi 700 RC bhí ceannaithe agus mairnéalaigh lonnaithe san áit agus iad i ngleic leis na Gréigigh. Rinne na Rómhánaigh ionradh ar an gceantar i lár na dara haoise RC agus rinneadh 'municipium' Rómhánach de Ladera i 59 RC. Bhí rath ar an gcóilíneacht ar feadh na gcéadta bliain go dtí go ndearna treabhanna Hun ionradh i 441 agus 447 AD. Tar éis d'impireacht an Iarthair titim as a chéile ba chuid de Ríocht na nOstragotach í Zadar go dtí gur ghabh impireacht an Oirthir an ceantar i 536. Tamall gearr ina dhiaidh sin thosaigh na Slávaigh ag teacht isteach sa cheantar agus tá a sliocht i seilbh na Cróite go fóill. Bhí achrann idir an dream nua agus na seanchóilíneachtaí a mhair ar feadh na gcéadta bliain eile. Tháinig Zadar slán mar gheall ar a hionad deachosanta agus mhair an oidhreacht Rómhánach agus an ceangal le Biosantiam. Bhí stát Cróátach ag teacht in inmhe timpeall ar Zadar agus bunaíodh ríocht Chróátach i 925 ach níor mhair sí i bhfad. Ghlac na Veinéisigh seilbh ar an Dalmáit i 998.
Sa bhliain 1099 rinne an rí Ungárach Coloman ionradh ar Ríocht na Cróite agus ghéill Zadar dá údarás in 1105. Lean na Veinéisigh orthu ag ionsaí idir 1111 agus 1154 agus idir 1160 agus 1183. D'éirigh Zadar amach sa bhliain 1183 agus rinne achainí ar an bPápa agus ar ríocht na hUngáire, ach bhí an Ceathrú Chrosáid ar bun agus a lucht eagraithe ag brath ar an Veinéis chun saighdiúirí a thabhairt i longa chun na hÉigipte. Mar nach raibh go leor airgid ag na Crosáideoirí chun íoc as na longa rinne an Doge Enrico Dandalo margadh leo agus cuireadh Zadar faoi léigear. Gabhadh an chathair agus bhí sí faoi rial na Veinéise in athuair. Is iomaí éirí amach a bhí ann ina dhiaidh sin go dtí go raibh Zadar faoi rial na hUngáire aris i 1358. Ach mar gheall ar chogadh cathartha san Ungáir dhíol an Rí Ladislas Anjou an chathair ar ais leis an Veinéis ar 100,000 ducat. De réir mar a tháinig Impireacht na Túirce chun cinn sa réigiún mhéadaigh tábhacht Zadar mar dhaingean Veinéiseach.
Tar éis don Veinéis titim i 1797 ghabh Impireacht na hOstaire seilbh ar an Dalmáit agus aontaíodh Zadar leis an gcuid eile den Chróit. Bhí seilbh ag na Francaigh uirthi ar feadh tréimhse ghearr mar chuid de ríocht na hIodáile (1806-1813). Ghabh na hOstaraigh seilbh ar an Dalmáit arís sa bhliain 1813. Le linn tréimhse Napoleon foilsíogh an chéad nuachtán Dalmáiteach "Kraglski Dalmatin - Il Regio Dalmata" i Zadar. Faoi réimeas na hOstaire bhí an-iomaíocht idir Iodálaigh agus Slávaigh sa cheantar agus an náisiúnachas ag teacht chun cinn tar éis 1848. Ghabh arm na hIodáile seilbh ar Zadar i mí na Samhna 1918 agus rinneadh cathair Iodálach di i 1920, faoi Chonradh Rapallo, agus Zara mar ainm oifigiúil uirthi. Thosaigh daoine ag tréigean na cathrach nuair a tháinig na Fasaistigh i gcumhacht san Iodáil.
Tar éis don Ghearmáin ionradh a dhéanamh ar an Iúgslaiv i 1941 rinneadh cúige Iodálach den Dalmáit, osclaíodh campaí géibhinn do Shlávaigh agus rinneadh cos ar bolg ar mhuintir na háite. Nuair a ruaigeadh Mussolini as oifig ghéill rialtas Pietro Badoglio do na comhghualaithe. Ghabh na Gearmánaigh seilbh ar Zadar agus d'fhulaing an chathair go mór ó bhuamáil na gComhghuallaithe. Maraíodh na mílte agus scriosadh séadchomharthaí stairiúla. Theith na mílte de shliocht na hIodáile agus nuair a chúlaigh na Gearmánaigh ghabh treallchogaithe Tito an chathair. Lonnaigh Cróitigh inti agus ba chuid de Phoblacht Fheidearálach Shóisialach na Iúgsláive í feasta.
D'fhás an chathair go mear faoin réimeas nua, tógadh bóithre agus monarchana agus cuireadh tús le tionscal na turasóireachta. Bhí an-chuid fostaíochta i Zadar agus caighdeán maireachtála i bhfad níos airde inti ná i gceantair eile sa tír. Thit an Iúgsláiv as a chéile tar éis bhás Tito agus thosaigh cogaí idir na poblachtaí éagsúla. Tháinig meath ar eacnamaíocht Zadar sa tréimhse seo, go háirithe mar gheall ar bheartas príobháidithe a chuir deireadh le formhór na gcuideachta rafara a bhí inti. Le linn chogadh na Saoirse d'ionsaigh fórsaí Seirbeacha an chathair le gunnaí móra agus bhí sí faoi léigear ar feadh dhá bhliain. Tháinig deireadh leis an gcogadh i 1995.


An Iúgslaiv.
Tugadh an Iúgslaiv ar thrí aonad éagsúla polaitiúla sa bhfichiú haois. "Tír na Slavach ó Dheas" is ciall leis an ainm i dteangacha Slavacha na mBalcán.
Ba í "Ríocht na hIúgslaive" an chéad tír ar tugadh an t-ainm uirthi, agus d'eascair sí as Ríocht na Seirbeach, na gCróiteach agus na Slóivéineach a bunaíodh ar an i Nollaig 1918 nuair a cruthaíodh aontas idir stáit na Slóivéineach, na gCróiteach agus na Seirbeach agus ríocht na Seirbe. Athraíodh ainm na tíre go "Ríocht na hIúgslaive" ar an 3 Deireadh Fómhair 1929. Ba é Rí Alexander I, ceannaire na ríochta.
Rinne an Iodáil agus an Ghearmáin ionradh ar an tír i 1941 agus mar gheall ar na heachtraí a tharla le linn an Dara Cogadh Domhanda cuireadh an ríocht ar ceal sa bhliain 1945.
D'fhógair treallchogaithe cumannach (na Páirtínigh) "An Iúgslaiv Dhaonlathach Fheidearálach" sa bhliain 1943 agus athraíodh an t-ainm go "Daonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive" sa bhliain 1946 agus rialtas comhchumannach i gceannas. Athraíodh an t-ainm arís sa bhliain 1963, go "Poblacht Shóisialach Fheidearálach na hIúgslaive". Bhí an tír comhdhéanta de shé phoblacht shóisialach: an tSlóivéin, An Chróit, An Bhoisnia-Heirseagaivéin, Montainéagró, An tSeirbia agus An Mhacadóin. Thit an Iúgslaiv as a chéile sna cogaí a lean bás Tito.
Bunaíodh "Poblacht Fheidearálach na hIúgslaive" i mí Mhárta 1992 agus í comhdhéanta den dá thír nár fhág an Chónaidhm, an tSeirbia agus Montainéagró ach cuireadh deireadh go hoifigiúil leis an Iúgsláiv nuair a d'fhógair an dá thír sin a neamhspleáchas i mí Mheithimh, 2006.
Iugslaiv, An
Iugslaiv, An


Gaeltacht Bhóthar Sheoighe.
Is Nua-Ghaeltacht i mBéal Feirste, Tuaisceart na hÉireann í Gaeltacht Bhóthar Seoighe.


Bóthar na bhFál.
Is é Bóthar na bhFál an príomhbhóthar a théann tríd iarthar Bhéal Feirste i dTuaisceart na hÉireann. Is ann atá cónaí ar an phobal náisiúnach is mó sa chathair, agus tugann go leor turasóirí cuairt air anois mar gheall ar stair na dtrioblóidí ó 1968 i leith. Tá an ceantar mór dílseach, Bóthar na Seanchille, buailte leis agus balla síochána eatarthu.
Bóthar tuaithe a bhí ann i dtús ama ach rinneadh forbairt ar thithíocht ann sa naoú haois déag agus na muilte móra línéadaigh á dtógáil. Leagadh an-chuid de na tithe beaga a bhí ann sna 1960í agus tógadh árasáin ar nós Divis Tower. Le linn na tréimhse céanna tháinig dream daoine le chéile chun pobal Gaelach agus bunscoil a bhunú. Cuireadh go láidir in aghaidh Phobal Feirste ach d'éirigh leo dul chun cinn mór a dhéanamh agus tá pobal láidir Gaelach ann anois agus aitheantas Gaeltachta á lorg acu.
Bhí cónaí ar Shéamus Ó Conghaile, an ceannaire sóisialach, i gceantar na bhFál i mblianta luatha an 20ú haois agus chuir sé eagar ar na hoibrithe sna muilte lín. Mhair an traidisiún sóisialach ar feadh na mblianta chomh maith leis an phoblachtachas. Ba é Bóthar na bhFál an chuid ba mhó daonra de thoghcheantar Bhéal Feirste Thiar do pharlaimint na Breataine agus sheas iarrthóirí poblachtacha éagsúla sna toghcháin ó rinneadh an chríochdheighilt ar Éirinn i 1920. Cuireadh cosc ar bhratach na hÉireann a thaispeáint agus thosaigh an ceannaire seicteach Ian Paisley ciréib nuair a cuireadh an trídhathach ar taispeáint in oifigí an Phoblachtánaigh Billy McMillan i 1964.
Thosaigh pobal na bhFál ar fheachtas chun cearta sibhialta a bhaint amach go gairid ina dhiaidh sin, ag éileamh go gcuirfí deireadh le leatrom creidimh ó thaobh tithíochta agus fostaíochta. D'ionsaigh dílseoirí na léirsithe ar son cearta daonna agus cuireadh sráideanna iomlána tithe trí thine.
Cuireadh Arm na Breataine ar na sráideanna i 1969 agus fáilte ag na daoine rompu ar feadh tamaill. Ach ba é dearcadh an airm go raibh an locht ar Phoblachtánaigh faoi na ciréibeanna agus chuir siad cuirfiú ar an cheantar i 1970. Maraiodh ceathrar agus bhí naimhdeas idir an pobal agus na saighdiúirí ar feadh na mblianta fada ina dhiaidh sin. In ainneoin na ndeacrachtaí uile a bhí acu mhair spiorad láidir pobail sa cheantar agus tá cáil ar an ionad Gaelach, an Chultúrlann, agus ar Fhéile Feirste le blianta mar gheall ar a bhfuil déanta acu chun an cultúr a chur chun cinn.


Vilnias.
Is í Vilnias ("Wilno" as Polainnis) príomhchathair na Liotuáine, agus an chathair is mó sa tír le daonra de 553,904 duine (Nollaig 2005). Tá Vilnias suite in oirdheisceart na Liotuáine () ag cumar aibhneacha Vilnia agus Neris. Nuair a bhí an Liotuáin níos mó ba í seo lár tíreolaíoch na tíre.
Stair.
Ní fios go díreach cathain ar bunaíodh í ach déantair taigairt di i litreacha an Ard-Diúca Gediminas sa bhliain 1323. Bhain Vilnias buaic a cumhachta amach le linn do Sigismund August a bheith i réim nuair a bhog sé a chuairt ann sa bhliain 1544. Bhí na Rúisigh i gceannas ar feadh i bhfad agus ba bheag Liotuánach a chónaigh sa chathair go dtí an 20ú haois.
Ghabh an Pholainn seilbh ar Vilnias tar éis an Chéad Chogadh Domhanda go dtí gur ghlac an Aontacht Shóivéideach seilbh uirthi arís i 1939. Rinne an Ghearmáin ionradh ar an Liotuáin i mí Mheithimh 1941 agus cuireadh dhá ghetto ar bun chun na Giúdaigh a dhíothú. Trí bliana ina dhiaidh sin ghabh an Arm Dearg an chathair arís agus bhí an Liotuáin i seilbh na Rúise go dtí gur fhógair Ard-Chomhairle Phoblacht Shóisialach na Liotuáine a neamhspleáchas ar an 11 Márta 1990.
Rinne na Sóivéidigh iarracht an éirí amach a chur faoi chois ach ghéill siad aitheantas don Liotuáin faoi dheireadh i mí Lúnasa na bliana 1991. Tá an-fhorbairt déanta ar Vilnias ó shin agus is cathair nua-aimseartha Eorpach anois í agus athnuachan déanta ar a lár stairiúil.


Fionn Mac Cumhaill (scríbhneoir).
Scríbhneoir Gaeilge ab ea Mánas Mac Cumhaill, a scríobh a chuid leabhar faoin ainm cleite Fionn Mac Cumhaill. Tháinig sé chun saoil sa bhliain 1885 i Leitir Catha i gceantar na Rosann i dTír Chonaill, agus táilliúir ab ea a athair. Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste Adhamhnáin i Leitir Cheanainn agus i gColáiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath. Nuair a bhí sé óg, chuaigh sé ag sclábhaíocht sna Stáit Aontaithe freisin. Chuaigh Mánas óg le múinteoireacht i ndiaidh dó seal a chaitheamh ag foghlaim léinn i gColáiste Uladh timpeall ar an mbliain 1909, ach ina dhiaidh, fuair sé post sa Státseirbhís, agus is ansin a d'fhan sé an chuid eile dá shaol oibre. Bhí sé páirteach i ngluaiseacht na Gaeilge agus throid sé i gCogadh na Saoirse, agus i ndiaidh an chogaidh, fuair sé deacair post a fháil ar dtús. Bhí sé pósta ar bhean as Contae Liatroma darbh ainm Bríd Ní Chanainn. Fuair sé bás sa bhliain 1965.
An t-ainm cleite a ghlac sé air, is leasainm é a fuair sé sa choláiste. Chruthaigh sé thar barr ag lúthchleasaíocht, agus mar sin, bhí a chuid comhscoláirí barúlach nár mhiste ainm an laoich mhóir ón bhFiannaíocht a thabhairt ar Mhánas.
Ba dual do mhuintir Mhánais an seanchas agus an scéalaíocht, agus nuair a thosaigh sé féin ag scríbhneoireacht, bhí sé go leor faoi thionchar na stíle traidisiúnta béal-litríochta a d'fhoghlaim sé óna mhuintir. Ní dhearna Mánas riamh mórán forbartha ón leibhéal sin anuas mar scríbhneoir, agus is dócha nár theastaigh uaidh riamh ach litríocht éadrom a sholáthar do na cainteoirí dúchais, litríocht a bheadh fréamhaithe go daingean in ithir an tseanfhóid. Téama lárnach ab ea saol a phobail agus a cheantair féin ina chuid scríbhinní. Thairis sin, fear mór creidimh agus crábhaidh a bhí ann, i bhfad níos mó ná na scríbhneoirí Gaeltachta eile féin.
Bhí Mánas óg go leor nuair a cailleadh a mháthair, rud a thug an-drochbhuille dó de réir mar is féidir a aithint ar a chuid leabhar. Is minic a thugann sé cur síos ar bhuachaill beag sa chruachás céanna ina raibh sé féin ina bhrín óg dó, agus é ag dul i muinín an reiligiúin le maolú a fháil ar a mhéala.
San úrscéal beag "Is é Dia an Fear is Fearr", d'inis sé scéal buachalla bhig ó Éirinn a chuaigh le buachailleacht bó sna Stáit Aontaithe nuair a d'fhás sé aníos - buachaill beag eile a chaill a mháthair go moch ina shaol. Eachtraí ón Iarthar Fiáin atá i gceist le cuid mhór d'imeachtaí an leabhair bhig seo, ach sa deireadh thiar thall, is í an chráifeacht a fhaigheann an ceann is fearr ar an scríbhneoir agus ar an bpríomhphearsa araon.
De na leabhair a tháinig as peann Fhinn Mhic Cumhaill, is iad "Na Rosa go Brách" agus "Gura Slán le m'Óige" an dá cheann is mó a gcuirfeadh léitheoir ár linne féin suim iontu. Cosúil le go leor scríbhneoireacht Gaeltachta ón tréimhse chéanna, tá siad an-tábhachtach mar chaipéisí sóisialta, agus an cur síos atá iontu ar nósanna an phobail, gan dearmad a dhéanamh den chomhrá nádúrtha i nGaeilge ghlan na laethanta a bhí. Rud eile fós, mar a dúirt Séamas Ó Searcaigh, "ba deacair Fionn Mac Cumhaill a shárú agus é ag cur síos ar throid".


Pádraig Ó Spealáin.
Is iar-pheileadóir Éireannach é Pádraig Gearóid Ó Spealáin, nó "Pat Spillane" mar atá aithne air as Béarla, a rugadh ar an 2 Nollaig na bliana 1957 i dTeampall Nua, Contae Chiarraí. Luaitear a ainm go minic mar dhuine de na himreoirí is fearr a tháinig as an Ríocht, nó an tír fhéin, riamh.
Tá gach duais atá ar fáil sa spórt buaite ag Ó Spealáin, lena chlub áitiúil agus le foireann Chiarraí.
Ba pheileadóirí iad a dheartháireacha Mick agus Tom chomh maith.
Tá Ó Spealáin éirithe as an imirt inniu, ach tá sé gníomhach fós mar láithreoir teilifíse agus scríbhneoir spóirt. Cé go bhfuil a chuid tuairimí conspóideach uaireanta, tá meas tuillte aige mar shaineolaí macánta agus siamsúil. Beidh cuimhne go deo ar an mhagadh a rinne sé ar chuid imeartha Thír Eoghain sa bhliain 2003, nuair a thug sé 'puke football' ar an chineál peile a bhí á imirt acu. Chuir sé an clár "The Sunday Game" i láthair ar RTÉ go dtí an bhliain 2009 agus tá colún seachtainiúil aige sa nuachtán "Sunday World".


Ash.
Is racghrúpa as Dún Pádraig, Contae an Dúin i dTuaisceart na hÉireann é Ash, a bunaíodh sa bhliain 1992. Aicmíodh iad sa seánra "Britpop" ar dtús sna nóchaidí.


Toraigh.
Oileán ar chósta na hÉireann is ea Toraigh. Tá Toraigh ar cheann de cheithre oileán amach ó chósta Dhún na nGall ar a mbíonn daoine ina gcónaí i rith na bliana - is iad Árainn Mhór, Inis Fraoch agus Oileán Ruaidh na hoileáin eile. Gaeilge is mó a labhraítear ar an oileán agus tá canúint shainiúil dá chuid féin aige.
Stair.
Deirtear gurbh i dToraigh a bhí cónaí ar Rí na bhFomórach, Balar dar leis an mhiotaseolaíocht, agus is iomaí tagairt a dhéantar dó féin agus do Lugh Lámhfhada i mbéaloideas Thír Chonaill. Luaitear Colm Cille leis an oileán fosta.
An t-oileán sa lá atá inniu ann.
Tá an t-oileán timpeall 5km ar fhad agus 1km ar leithead, agus tá cónaí ar thimpeall is 180 duine ann. Ceithre shráidbhaile atá ann: An Baile Thoir, An Baile Thiar, An Lár agus Úrbhaile, ach is iad an Baile Thiar agus an Baile Thoir na príomhbhailte. Is sa Bhaile Thiar atá cónaí ar an gcuid is mó de mhuintir an oileáin agus is ann atá an bhunscoil agus an mheánscoil, an siopa, teach an phobail, oifig an phoist, an Gailearaí, an caife, an clubtheach, an t-óstán, an brú óige, lóistín leaba agus bricfeasta, an t-ionad sláinte agus oifig an Chomharchumainn suite.
Ó chaith an t-ealaíontóir Sasanach Derek Hill seal ar Thoraigh tá scaifte ealaíontóirí clúiteacha de chuid an oileáin féin tagtha ar an bhfód.
Is é Tor Mór an pointe is airde ar Thoraigh agus is cosúil gur air atá ainm an oileáin bunaithe. Ar nós oileán eile ar chósta na hÉireann (An Blascaod mar shampla) bhí agus tá a rí féin tofa ag muintir Thoraigh. Is é Patsaí Dan Mac Ruairí an rí faoi láthair.
Is minic a bhíonn an t-oileán scartha ó thír mór le linn stoirmeacha an gheimhridh mar nach bhfuil aerfort ar bith ann, ach tá seirbhís fharantóireachta ag freastal air as cósta Thír Chonaill. Tá iarsmaí stairiúla agus seandálaíochta ar Thoraigh agus méadú ag teacht ar thionscal na turasóireachta. Ba ar an iascaireacht a mhair na daoine ó thús ama, agus gliomaigh agus crúbóga is mó a dhéanann airgead do na hiascairí.
Litríocht agus amhránaíocht.
Scríobh an tAthair Eoghan Ó Colm leabhar bunaithe ar a sheal san oileán, Toraigh na dTonn inar bhfuil cur síos ar sheanchas agus ar shlí bheatha na ndaoine. Bhailigh Coslett Ó Cuinn sagart de chuid Eaglais na hÉireann, béaloideas ar an oileán, agus bhí tóir ag Clannad ar na hamhráin, mar atá ag Lillis Ó Laoire.
Is seanamhrán ó Chontae Dhún na nGall é Báidín Fheilimí, agus is é is ábhar don amhrán ná an dóigh ar briseadh bád beag in Oileán Thoraí.


Gartán.
Paróiste i dTír Chonaill, Éire, is ea Gartán. Is ann a rugadh duine de naomhphatrúin na hÉireann, Colm Cille. Tá na bailte Mín an Lábáin, Gartán, Gleann Domhain agus an Tearmann ann.


Pisa.
Cathair san Iodáil is ea Pisa. Tá sí suite ar bhruach abhainn Arno, agus is í príomhchathair Chúige Pisa í, i réigiún na Tuscáine. Tá cáil dhomhanda ar an túr claonta atá inti. Tá daonra de 90,000 duine inti.
Ní fios cathain ar bunaíodh an chathair, ach tá fianaise ann go raibh na Pealascaigh, na Gréagaigh, na hEatruscaigh agus na Liogúirigh sa cheantar. Léiríonn fianaise na seandálaíochta go raibh trádáil á dhéanamh leis an Ghréig sa 5ú haois RC. Rinne na Rómhánaigh cóilíneacht de Phisa sa bliain 180 RC. Bhí easpag lonnaithe inti ó 313 AD ar aghaidh.
Cathair chumhachtach mhuirí ba ea Pisa le linn na meánaoiseanna agus chuir sí longa ar fáil don phápa Gréagóir I chun cogadh a chur ar Biosantiam, agus bhí sí páirteach i gcogaí éagsúla eile mar stát neamhspleách nó mar chuid d'impireachtaí éagsúla. Mhair glór-réim na cathrach go dtí an 13ú haois nuair a chloígh cabhlach Genoa í ar an 6 Lúnasa 1284. Mar gheall ar an cuan a bheith ag dul i léigle sioltadh tháinig meath ar thrádáil agus ar chumhacht mhíleata Phisa ach tháinig sí chun cinn mar ionad léinn le bunú na hollscoile sa bhliain 1343.
Ba i bPisa a rugadh Galileo Galilei duine d'eolaithe móra an domhain. Rinneadh tionsclaíocht éadrom a fhorbairt sa bhfichiú haois ach scriosadh cuid mhaith den chathar sa Dara Cogadh Domhanda.
Tá an-cháil ar ailtireacht Phisa, go háirithe ar an túr claonta sa Piazza de Miracoli (Túr Claonta Pisa).


Theo Walcott.
Is imreoir sacair é Theo Walcott (r. 16 Márta 1989). As Berkshire i Sasana dó. Imríonn sé faoi láthair le Arsenal F.C. D'imir sé sacar le Southampton ón bhliain 2004 go 2006.


Sol Campbell.
Is imreoir sacair é Sulzeer Jeremiah Campbell (r.18 Mean Fómhair 1974). Imríonn sé faoi láthair le Portsmouth F.C. D'imir sé sacair le Tottenham Hotspur ón bhliain 1992 go 2001. D'imir sé le Arsenal F.C. ón bhliain 2001 go 2006. Is cosantóir é.


Seán Mac an tSaoi.
Ba pholaiteoir sinsearach Éireannach é Seán Mac an tSaoi (22 Lúnasa, 1889 – 10 Eanáir, 1984), nó "Sean MacEntee" as Béarla. Ball den pháirtí Fianna Fáil, bhí sé ina Thánaiste idir na blianta 1959 agus 1965.


Delio Rossi.
Is iar-imreoir agus traenálaí peile é Delio Rossi (r.26 Samhain 1960 i Rimini, An Iodáil). Tá sé ina thraenálaí ar an bhfoireann pheile Palermo.
Rossi, Delio


Plean Schlieffen.
Is éard a bhí i gceist le Plean Schlieffen ná plean slógtha Arm Impiriúil na Gearmáine a bhí dréachtaithe ag Alfred von Schlieffen, Marascal Machaire a bhí ina Cheann Foirne ar Arm na Gearmáine sna blianta 1891-1905. Is é an rún a bhí ag Schlieffen leis an bplean ná a chinntiú nach dtógfadh sé mórán dua ná ama ar an Arm an Fhrainc a chloí.
Ceann de chúiseanna an chogaidh ab ea na pleananna réamhcheaptha a bhí ag na cumhachtaí go léir leis an gcogadh a bhuachan. Ba é Plean Schlieffen, plean slógtha na Gearmána, a tharraing an cogadh anuas ar an ilchríoch.
Go bunúsach, bhí an plean bunaithe ar an smaoineamh go n-ionsófaí an Fhrainc gan seans a fhágáil aici eagar ceart cogaidh a chur ar a cuid saighdiúirí in am.
Chrom Schlieffen ar an bplean a oibriú amach sa bhliain 1904. San am seo, bhí an tImpire Uilliam a Dó ag éirí buartha faoin mbagairt a d'aithin sé san Fhrainc agus sa Rúis araon. Shíl sé go bhféadfadh an dá namhaid a thír a ionsaí in éineacht, agus d'iarr sé ar Schlieffen plean a dhréachtú a chuirfeadh ar chumas na Gearmáine teacht slán as cogadh an dá chathéadan. Chríochnaigh Schlieffen an plean sa bhliain 1905.
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, b'é an plean seo an t-aon cheann a fuair na ginearáil Ghearmánacha i dtaisceán na Foirne Ginearálta. (Bhí Schlieffen féin ag iompar na bhfód le dhá bhliain anuas cheana.) Ar an drochuair, ní raibh sé indéanta an chéad chéim den phlean - slógadh an Airm - a chur i gcrích gan neodracht na Beilge agus Lucsamburg a shárú.
Nuair a chuir an tImpire Uilliam a Dó gairm shlógtha ar a chuid saighdiúirí, shíl sé nach raibh sé ach ag beartú an chlaímh, ach le fírinne, b'ionann an slógadh agus an t-ionsaí ar an mBeilg. Ó bhí neodracht na Beilge ráthaithe ag an mBreatain Mhór, tharraing an tImpire na Sasanaigh isteach sa chogadh leis an mbeart seo.


An Chorrchoill.
Baile i gContae Chill Dara, Poblacht na hÉireann í an Chorrchoill (Béarla: "Prosperous") atá suite i dtuaisceart an chontae ar an acomhal idir na bóithre R403 agus R408. Le daonra 1,939 duine (daonáireamh na bliana 2006), is é an 14ú baile is mó sa chontae, le fás 27.3 faoin gcéad le feiceáil ó daonáireamh na bliana 2002.
Seasann an baile timpeall 40 ciliméadar nó 25 mhíle thiar ó Bhaile Átha Cliath, idir na bailte Claonadh agus Fiodh Alúine.


Ousmane Dabo.
Is imreoir sacair é Ousmane Dabo (r. 8 Feabhra 1977). D'imir sé le Rennes, Inter, Parma, AS Monaco, Atlanta, agus Manchester City F.C. roimhe sin. Imríonn sé faoi láthair le S.S. Lazio.


Dimitar Berbatov.
Is imreoir sacair é Dimitar Berbatov (r.30 Eanáir 1981 i Blagoevgrad, An Bhulgáir). Imríonn sé faoí láthair le Manchester United. Ó 2006 go 2008, bhí sé ag imirt le Tottenham Hotspur. D'imir sé le CSKA Sofia agus Bayer Leverkusen roimhe sin.
Berbatov, Dimitar
Berbatov, Dimitar


Gareth Barry.
Is imreoir sacair é Gareth Barry (r.23 Feabhra 1981). Imríonn sé faoi láthair le Manchester City. D'imir sé le Aston Villa roimhe sin.


Jimmy Bullard.
Is iar-imreoir sacair é Jimmy Bullard (r.23 Deireadh Fómhair 1978 i Londain, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Hull City. D'imir sé le West Ham United, Peterborough United agus Wigan Athletic. D'imir sé le Fulham ó 2006 go 2009. Ansin chuaigh sé ar iasacht go hIpswich Town, agus faoi dheireadh go Milton Keynes Dons.


Mícheál Ó Laoire.
Abhcóide agus polaiteoir sinsearach Éireannach ab ea Mícheál Ó Laoire (8 Bealtaine, 1936 – 11 Bealtaine, 2006), nó "Michael O'Leary" mar atá aithne air as Béarla. Agus é ina cheannaire ar Pháirtí an Lucht Oibre, chaith sé sealanna mar Aire Saothair, Aire Fuinnimh agus Tánaiste. Níos déanaí ina shaol, d'aistrigh sé go dtí Fine Gael.
A shaol.
Mac le tábhairneoir, rugadh Mícheál Ó Laoire i gCathair Chorcaí sa bhliain 1936. Oileadh é ag Coláiste na Toirbhirte, Coláiste na hOllscoile Corcaigh agus ansin Ollscoil Columbia i Nua-Eabhrac. Tar éis dó filleadh abhaile, thosaigh sé ag éirí gníomhach i bpolaitíocht an lucht oibre, agus fostaíodh é mar Oifigeach Oideachais ag Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothair na hÉireann.
Toghadh Ó Laoire go Dáil Éireann don chéad uair mar iarrthóir ón Lucht Oibre tar éis bua in olltoghchán na bliana 1965. Agus é istigh sa Dháil, thosaigh sé ag iarraidh seasamh eite chlé a pháirtí a neartú. Ar dtús, bhí sé glan in aghaidh comhrialtas a chuir ar bhun le Fine Gael, ach tar éis olltoghchán na bliana 1969, bhí sé den tuairim go raibh gá ann le stráitéis nua. Nuair a bhunaigh an dhá pháirtí comhrialtas sa bhliain 1973, ceapadh Ó Laoire ina Aire Saothair.
Sa bhliain 1977, rinne sé iarracht ceannaireacht an pháirtí a bhaint amach dó féin, ach fuair Proinsias Mac Bhloscaidh an ceann is fearr air. D'éirigh Mac Bhloscaidh as an bpost, áfach, nuair a chaill sé a shuíochán ag an olltoghchán sa bhliain 1981, agus roghnaíodh Ó Laoire d'aon ghuth chun teacht i gcomharbacht air. Sa bhliain 1979, toghadh é go Parlaimint na hEorpa ón thoghcheantar Bhaile Átha Cliath.
I rith an chomhrialtais idir Fine Gael agus an Lucht Oibre idir 1981 agus 1982, rinneadh Tánaiste agus Aire Fuinnimh de. Go gairid tar éis briseadh an rialtais ag olltoghchán na bliana 1982, shiúil Ó Laoire amach as an bpáirtí agus chuaigh sé isteach i bhFine Gael. Toghadh é ar ais sa Dháil arís.
Sa bhliain 1985, chuir Ó Laoire bille comhalta phríobháidigh ar cholscaradh ós comhair na Dála. Leis an éacht seo, cuireadh a lán brú ar an rialtas, agus bhí orthu reifreann a eagrú sa bhliain ina dhiaidh sin.
Nuair a bhunaíodh an Páirtí Daonlathach sa bhliain 1985, deirtear gur mhachnaigh sé faoi dul isteach leo.
Ní dheachaigh Ó Laoire san iomaíocht in olltoghchán na bliana 1987, agus d'fhill sé ar ais ar Chorcaigh chun obair a dhéanamh mar abhcóide arís. Ceapadh é mar bhreitheamh den Chúirt Dúiche sa bhliain 1997.
Bhásaigh Ó Laoire agus é ar shaoire san Fhrainc i mí na Bealtaine na bliana 2006.


Liam Brady.
Is iar-imreoir agus traenálaí peile Éireannach é Liam "Chippy" Brady (Gaeilge: "Liam Ó Brádaigh"), a tháinig ar an saol i mBaile Átha Cliath ar an 13 Feabhra sa bhliain 1956. Bhí Brady ina thraenálaí cúnta ar fhoireann Phoblacht na hÉireann, i bhfoireann Giovanni Trapattoni. Chomh maith le sin, tá sé fós ina cheannaire ar Fhorbairt na nÓgánach ag Arsenal i Sasana.
Imreoir galánta i lár na páirce a bhí ann, a bhí in ann smacht tréitheach a chóiméad ar an liathróid agus a bhí ábalta seansanna a chruthú dó féin agus a chéile imeartha. Bhain sé cáil agus rath amach le Arsenal agus Juventus i Serie A na hIodáile, chomh maith le 72 cluiche san fhoireann náisiúnta.
Nuair a d'éirigh sé as an imirt, bhí tréimhse réasúnta neamh-rathúil ag Brady mar thraenálaí ar na bhfoirne Celtic Football Club san Albain agus Brighton & Hove Albion ar ais i Sasana.
Is iar-saineolaí sacair é ar an teilifís chomh maith, a mbíonn le feiceáil ar RTÉ.
Clubanna.
Chuir Brady tús leis a ghairmréim le hArsenal. Bhog sé anall go Londain sa bhliain 1970 chun imirt leis na Gunners mar bhuachaill scoile ar dtús, agus é cúig bhliain déag. Shínigh sé conradh gairmiúil leo ar a bhreithlá sa bhliain 1973, agus d'imir sé a chéad chluiche mar imreoir gairmiúil i gcoinne Birmingham City ar an 6 Deireadh Fómhair, 1973. Thosaigh sé an cluiche seo ar an mbinse mar fhear ionaid, ach tháinig sé ar an bpáirc in áit Jeff Blockley. D'ainneoin an tús maith a bhí aige sa cheann seo, ní raibh sé in ann amhlaidh é a dhéanamh sa chéad chluiche eile, ceann an-thábhachtach in éadan Tottenham Hotspur, a gcomharsana i dTuaisceart Londan. Mar thoradh, níor thug an bainisteoir Bertie Mee seans sa chéadfhoireann dó ach anois is arís ar feadh tamaill. Chríochnaigh Brady a chéad séasúr (1973-74) le trí chluiche déag imeartha aige, ceithre astu mar fhear ionad.
Sa chéad séasúr eile, thuill Brady áit rialta sa chéadfhoireann, agus as seo amach bhí sé i measc na n-imreoirí ab fhearr a bhí acu i lár na seachtóidí. Le ceapadh Terry Neill ina thraenálaí agus filleadh Don Howe mar thraenálaí, shroich imirt Brady a bhuaicphointe. B'eisean a chuir an t-armlón ar fáil do bhuailteoirí na foirne, fir ar nós Malcolm MacDonald agus Frank Stapleton. Shroich Arsenal trí chluiche ceannais an Choirn FA i as a chéile, idir 1978 agus 1980. Níor bhuaigh siad ach ceann amháin sa bhliain 1979 in aghaidh Manchester United, agus b'é Brady a chuir tús leis an ghluaiseacht a críochnaíodh le cúl cáiliúil Alan Sunderland a bhuaigh an cluiche sa nóiméad deireanach.
Bhí Brady ag imirt ag barr a mhaitheasa ag an am seo, mar a léiríonn ceann de na cúil a d'aimsigh sé le hArsenal - tar éis dó seilbh a ghlac ar an liathróid ó Peter Taylor, sheol sé cic chatach isteach ó imeall na cearnóige go dtí cúinne an eangaigh sa bhua 5-0 in éadan Tottenham Hotspur ar an 23 Nollaig, 1978. I rith an tréimhse seo, vótáladh Brady mar Imreoir na Bliana ag an gclub faoi thrí, agus roghnaíodh é mar Imreoir na Bliana PFA sa bhliain i979. Bhí sé ar an imreoir ba thréithí i bhfoireann réasúnta lag Arsenal, nach raibh ábalta dúshlán dáiríre a chur le chéile chun na duaiseanna is mó a bhaint amach, mar shampla the Division One title, agus nuair a bhí 1979-80 ann bhí ráflaí ann go mbeadh sé ag fágáil na Gunners chun dúshlán úr nua a fháil.
Sa tséasúr seo, bhí taispeántas réasúnta rathúil ag Arsenal sa Cup Winners' Cup final, cé gur chaill siad an cluiche ceannais in aghaidh Valencia tar éis ciceanna pionóis. Ar an mbóthar go dtí an cluiche seo, fuair siad an ceann is fearr ar Juventus 1-0 sa chluiche leath-cheannais. Chuaigh taispeántas Brady go mór i gcion ar fhathaigh na hIodáile sa chluiche seo, agus cheannaigh siad é ag deireadh an tséasúir 1980 le luach £500,000. Cuimhnítear Brady mar duine de na himreoirí ab fhearr le hArsenal riamh, ag imirt 307 cluiche do na Gunnadóirí, ina ghnóthaigh sé 59 cúl agus chruthaigh sé a lán eile.
Chaith Brady dhá shéasúr le Juventus, ag gnóthú dhá bhonn sa Chraobh Iodálach sna blianta 1981 agus 1982. B'é Brady a fuair an t-aon chúl amháin (ó chic píonós) sa bhua 1-0 in aghaidh Catanzaro a bhain an teideal dóibh sa bhliain 1982. Nuair a tháinig Michel Platini go dtí Juventus sa tsamhradh 1982, bhog Brady ar aghaidh go Sampdoria. Ní ba déanaí, d'imir sé le hInternazionale (1984-1986) agus Ascoli (1986-1987), sular fhill sé ar Londain chun imirt le West Ham (1987-1990).
Foireann náisiúnta na hÉireann.
Cé gur d'imir Brady 72 cluiche don fhoireann náisiúnta ina ghnóthaigh sé 9 gcúl, níor ghlac sé páirt in aon chomórtas tábhachtach - mar gheall ar a ghortuithe agus fionraí díreach roimh Euro 88. Shocraigh sé deireadh a chur leis a ghairmréim idirnáisiúnta nuair a bhí na cluichí cáiliúcháin ar siúl d'Italia 90. Tháinig sé ar ais nuair a cháiligh an fhoireann do na cluichí ceannais, ach choimeád bainisteoir Jack Charlton na himreoirí a bhí aige sna babhtaí cáiliúcháin, mar bhí seans sna tuilte acu.
Naisc sheachtracha.
Brady, Liam
Brady, Liam
Brady, Liam
Brady, Liam


RTÉ a hAon.
Is stáisiún teilifíse é RTÉ a hAon atá mar chuid de RTÉ. Chraol an chéad chlár i mí na Nollag, 1961.
RTÉ One +1.
"Féach RTÉ a hAon +1"


Terry Keane.
Colúnaí nuachtáin agus iriseoir faisin cáiliúil Éireannach ab ea Terry Keane (1939 - 1 Meitheamh 2008), a raibh an cháil is mó uirthi as a bheith mar leannán ag an bpolaiteoir conspóideach Cathal Ó hEochaidh, ar feadh 27 bliain.
Óige.
Rugadh Terry Keane mar Ann Teresa O'Donnell i nGuilford, Surrey, i Sasana sa bhliain 1939. B'Éireannaigh iad a tuistí agus iad mar dhochtúir agus oifigeach bainc. Chaith sí cuid mhaith ama in Éirinn le linn an Dara Cogadh Domhanda agus d'fhill sí ar an tír sin ní ba dhéanaí le céim dlí a bhaint amach i gColáiste na Tríonóide, cé gur fhág sí an ollscoil gan chéim, i ndeireadh na dála. Phós sí an t-abhcóide Ronan Keane tamall gearr ina dhiaidh sin, cé gur tháinig deireadh leis an bpósadh sna 1990idí.
Gairm Bheatha mar Iriseoir.
Thosaigh Terry Keane mar iriseoir faisin le The Irish Times and The Sunday Press ar dtús. Ach chaith sí an chuid is mó dá cuid ama mar iriseoir le "The Sunday Independent" agus alt cúlchainte á scríobh aici darbh ainm "The Keane Edge". Tháinig deireadh searbh leis an gcaidreamh oibre sin tar éis di scéal a caidrimh rómánsaigh le Cathal Ó hEochaidh a dhíol le "The Sunday Times", nuachtán a bhí i ngéar-iomaíocht le "The Sunday Independent" ag an am.
Caidreamh le Cathal Ó hEochaidh.
In agallamh a cuireadh uirthi sa bhliain 1999 ar The Late Late Show le Gay Byrne, d'admhaigh Keane go raibh sé mar leannán ag Cathal Ó hEochaidh le 27 bliain anuas. B'eol do chuid mhaith den phobal gurbh amhlaidh a bhí, cé nár admhaíodh riamh go poiblí é go dtí sin. B'iomaí uair a dhéanadh Keane tagairt dá leannán cáiliúil ina halt nuachtáin seachtainiúil, leis an leasainm 'Sweetie'. Ach d'admhaigh sé i gclár faisnéise roinnt blianta ina dhiaidh sin, go raibh aiféala uirthi faoin dochar a rinne sí nuair a nocht sí an caidreamh sin go poiblí.
Bás.
Fuair Terry Keane bás ó ailse ar 1 Meitheamh 2008, in Ospidéal Naomh Uinseann i mBaile Átha Cliath agus 68 bliain slánaithe aici. Bhí sí tinn le tamall fada anuas roimhe sin.
Tagairtí.
Keane, Terry
Keane, Terry
Keane, Terry
Keane, Terry


RTÉ a Dó.
Lógó RTÉ a Dó (2004–2014)
Is stáisiún teilifíse é RTÉ a Dó (Béarla: "RTE2") atá mar chuid de RTÉ. Chraol an chéad chlár ar an 2 Samhain 1978. Tá a cheannáras suite i nDomhnach Broc, i mBaile Átha Cliath.


RTÉ Nuacht Raidió Digiteach.
Is stáisiún raidió ag craoladh ar Raidió Digiteach (DAB) é RTÉ Nuacht Raidió Digiteach atá mar chuid de RTÉ. Thosaigh sé ag craoladh ar 30 Meitheamh 2007.


Bo Diddley.
Amhránaí, cumadóir agus giotáraí rac-cheoil ba ea Bo Diddley (30 Nollaig, 1928 – 2 Meitheamh, 2008), a rugadh mar Ellas Otha Bates i McComb, Mississippi, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Luaitear Diddly go minic mar cheoltóir a bhí ar tosach ag aistriú ó na gormacha go rac-cheol.
Is iomaí ceoltóir nua-aimseartha a tháinig faoi anáil a chuid ceoil, go háirithe giotáraithe.
Diddley, Bo
Diddley, Bo
Diddley, Bo


Gareth Southgate.
Is iar-imreoir agus traenálaí peile é Gareth Southgate (r.3 Meán Fómhair 1970). D'imir sé le Crystal Palace, Aston Villa agus Middlesbrough. Tá sé ina thraenálaí ar an bhfoireann sacair Middlesbrough.
Southgate, Gareth
Southgate, Gareth


Steed Malbranque.
Is imreoir sacair é Steed Malbranque (r.6 Eanáir, 1980). D'imir sé le Olympique Lyonnais, Fulham F.C. agus Tottenham Hotspur. Imríonn sé faoí láthair le Sunderland A.F.C.


Baile na hAbhann.
Baile fearainn sa Ghaeltacht i gContae na Gaillimhe is ea Baile na hAbhann. Is é an cháil is mó atá air ná go bhfuil ceanncheathrú an stáisiúin teilifíse Ghaelaigh TG4, suite san áit seo.
Tagairtí.
Baile na hAbhann


Carlo Ancelotti.
Is iar-imreoir agus traenálaí peile é Carlo Ancelotti (r.10 Meitheamh, 1959). Níl sé i bpost bainistíochta faoi láthair. Tá sé ina thraenálaí ar an bhfoireann Chelsea.
Ancelotti, Carlo
Ancelotti, Carlo


Felix von Luckner.
Ba bhall d'aicme uasal na Gearmáine é Felix Graf von Luckner (saolaíodh i nDresden, 9 Meitheamh 1881; fuair bás i Malmö, an tSualainn, 13 Aibreán 1966. Bhí sé ina oifigeach cabhlaigh, údar agus mairnéalach aithnidiúil agus bhain sé an leasainm 'Der Seeteufel' (An Deamhan Mara) amach dó féin—agus dá chriú an leasainm "Die Piraten des Kaisers" (Foghlaithe mara an Impire)—le haghaidh na n-éachtaí ina raibh baint aige leo agus é i bhfeighil ar an long seoil tráchtála, an SMS "Seeadler" (Iolar na Mara) i 1916–-1917.
D'ainmnigh dhá thaobh an choinbhleachta é ina ghaiscíoch agus laoch, toisc go raibh sé ina nós aige an cogadh a stiúradh go rathúil gan taismigh.
Ba sin-garmhac é de "Nicolas Luckner", Marascal na Fraince agus ardcheannasaí ar Arm na Fraince ar an Réin, a ardaíodh ina chunta ag Rí na Danmhairge sa 18ú haois.
Phósadh faoi dhó é, an chéad uair le Petra (née Schultz) agus bhí iníon acu d'arbh ainm Inge-Maria, a saolaíodh i 1913, agus sa dara dul síos phós sé Ingeborg (née Engeström), arbh as Malmö na Sualainne di.
Felix von Luckner, laoch chogaidh na Gearmáine.
An chéad turas.
In aois a trí déag, d'éalaigh Luckner i bhfad ó bhaile chun seó faoi ré na mbuachaillí bó is na nIndiach Meiriceánach, "Buffalo Bill's Wild West Show", a fheiscint. Liostáil sé, faoi ainm bréige "Phylax Lüdecke", mar bhuachaill cábáin neamhíoctha ar an long seolta Rúiseach "Niobe", a bhí ag taisteal idir Hamburg (sa Ghearmáin) agus an Astráil.
Thuit Luckner thar bord i lár an aigéin, áfach, agus bhí drugall ar chaptaen Rúiseach na loinge an long a aisiompú chun é a shabháil. Bhí ar phríomh-máta na loinge brú ar an chaptaen Luckner a shábháil agus é ag díriú harpúin go díreach ar chroí an chaptaein. Scinn albatras ollmhór anuas chun lámh Luckner a urghabháil ina ghob ach bhí sé in ann greim a fhail ar chos an éin.
Cé gur ghortaíodh an éan é le linn an eachtra, chuaigh an clampar, idir greadú na sciathán ollmhór agus bailiú na n-éan eile timpeall air, chun tairbhe dó mar bhí sé níos éasca teacht air san fharraige.
Il-saothraí.
Tar éis do Luckner Fremantle, in Iarthar na hÁstraile, a shroichint, d'éalaigh sé ón phost a bhí aige ar an long agus chaith sé roinnt bliana ag obair anseo is ansiúd: dhíol sé an "War Cry" i gcóir an Salvation Army, ba choimeádaí cúnta teach solais é (go dtí gur chuireadh an ruaig air tar éis a bheith aimsithe ag choimeádaí óstáin i leaba lena iníon!) sealgaire cangarú, oibrí sorcais, dornálaí proifisiúnta toisc a
neart eisceachtúil, iascaire, mairnéalach, garda an Uachtaráin Diaz in arm Mheicisceo, oibrí tógála iarnróid, fear beáir, coiméadaí tábhairne.
Bhí sé ar fiannas le hArm na Sile, ar feadh tamaill ghearr, cúisithe as muca a ghoid, d'fhulaing a ghlúine a bheith briste faoi dhó, agus caite as otharlann in Iamáice mar nach raibh a dhóthain airgid aige.
Ba draíodóir tréitheach freisin é Luckner- chuir Kaiser Wilhelm an-suim sna cleasanna a bhí aige agus is minic a bhfuair sé cuireadh teacht ar bord loinge chun sult agus siamsa a sholáthair do na daoine uaisle agus mór le rá a bhéas ar luamh an Impire.
Ar ais sa Ghearmáin.
In aois a fiche is a dó chuaigh sé isteach i scoil traenála, an Scoil Mhairneálachta i Luebeck, mar bhí fonn air an scrúdú le bheith in a mháta a bhaint amach. Ar dheireadh nuair a bhí am na scrúdaithe ann, tháinig sineál imní air i ndiaidh an iomlán. An scrúdú ar pháipéar, bhí sé ar siúl go ceann sé lá, agus ina dhiaidh sin thosaigh an scrúdú béil. Nuair a bhí gach rud curtha thart aige, tháinig an stiúrthóir, chraith sé lámh leis agus dúirt sé " A Fhelix, tá an scrúdú i do phóca agat."
Sa bhliain 1908, d'fhostaigh an comhlacht Hamburg-Deisceart-Meiriceá (Hamburg-Südamerikanisch Line) ar bord an Petropolis, mar oifigeach faire é.
Nuair a bhí trí seachtainí curtha thart aige in a oifigeach faire thug an long an fharraige mhór uirthi féin agus síos an Elbe leo.
Chaith sé trí ráithe ar an bPetropolis go dtí go raibh sé réidh le h-aghaidh seirbhíse na h-aon bhliana amháin a chaitheamh i gCabhlacht na hImpire agus coimisiún a bhaint amach. Ní raibh fonn air dul abhaile chuig a mhuinntir go dtí gur bhain sé gairm fhiúntach bheatha amach agus éadaí an Impire dha chaitheamh aige go h-onórach.
D'fhill sé faoi dheireadh ar Halle an der Saale a bhaile dúchais agus é ina leifenent ar farraige agus bhuail sé leis a athair, mháthair agus a ghaolta go léir.
An Chéad Chogadh Domhanda.
"SMS Seeadler" le Christopher Rave


Tobac.
Tobac a chaitear i bpíopa.
Is éard is tobac ann ná duillí úra na bplandaí sa ghéineas úd "Nicotiana" a leasaítear ar bhealach ar leith le haghaidh úsáide mar dhruga. Is é an dóigh is minice a gcaitear tobac ná é a chur ag cráindó i dtoitín, i bpíopa nó i dtodóg agus an toit a análú isteach. Sa Ghaeilge, deirtear go bhfuiltear ag "caitheamh" tobac, ach úsáidtear an leagan "tobac a ól" freisin, go háirithe sna canúintí deisceartacha.
Is é an "Nicotiana tabacum" an cineál is mó a chuirtear, ach baintear úsáid as an gcineál "Nicotiana rustica" chomh maith. Tá an "rustica" chomh saibhir sa nicitín is gur féidir é a úsáid le nicitín a tháirgeadh mar fheithidicíd. Bíonn na seamain bhundúchasacha i Meiriceá Theas ag úsáid an chineáil sin mar dhruga sícideileach freisin.
An planda.
Baineann an planda tobac leis an bhfine úd "Solanaceae", agus mar sin, tá gaol aige le plandaí mar stoc an aingil, práta, lus mór na coille, mandrác, píobar dearg, tráta, agus ubhthoradh.
An tobac san Oileán Úr.
Tháinig nós úsáide an tobac ón Oileán Úr, nó tá an planda féin ag fás ansin le hocht míle bliain, ar a laghad. Táthar á chaitheamh ón mbliain 3000 RC i leith, a bheag nó a mhór. Ar dtús, d'úsáidtí é mar fhrith-heilminteach, is é sin, mar chógas a chuireann ruaigeadh ar na seadáin (na paraisítí) as an gcorp trí néal a chur orthu. Bhí sé á chaitheamh i ndeasghnátha reiligiúnacha na mbundúchasach Meiriceánach chomh maith, agus a lán treibheacha den tuairim go raibh draíocht agus druagántacht ar leith ag baint leis. Bhí na hAstacaigh i Meicsiceo barúlach, mar shampla, gurbh é an dia úd Xochipilli nó "Prionsa na mBláth" a bhronn an tobac ar na daoine, agus ba nós leo "dia na gcúig lus" nó Macuilxochitl a thabhairt ar Xochipilli freisin - chreid siad go raibh cúig lus naofa ann a raibh tábhacht ar leith acu i súile an Phrionsa, agus an tobac ar cheann acu. I ndiaidh do na hEorpaigh an tOileán Úr a shealbhú, d'fhoghlaim siad úsáid an tobac, agus inniu féin, tá ról nach beag ag an tobac i saol eacnamaíoch na Stát Aontaithe.
An tAinm.
"Tobac" an leagan caighdeánach d'ainm an phlanda agus an táirge i nGaeilge an lae inniu. Focal firinscneach é, agus an bhéim ar an dara siolla. Feictear an leagan "tobaca" i scríbhneoireacht Chúige Uladh fosta, agus is é an leagan a bhí ag filí Oirthear Uladh ná "tambac". Tháinig an focal tríd an mBéarla ón Spáinnis, ach is deacair a rá, cá bhfuair an Spáinnis féin é. Glactar leis gurb as ceann de na teangacha "Arawak" a tháinig sé - teangacha a labhraítear, nó a labhraítí, timpeall na Cairibe. Ón taobh eile de, áfach, bhí focal cosúil á úsáid sa tsean-Spáinnis agus sa tsean-Iodáilis le tagairt do lusanna éagsúla leighis, focal a tháinig ón Araibis. Scéal eile fós gurb é "túpac" an focal Ceatsuaise ar "ríoga", agus ba phribhléid ríoga é an tobac ("sayri" an focal Ceatsuaise) ag na hIncigh. Síltear freisin go bhfuil gaol ag an bhfocal le hainm Thobágo (i bPoblacht Oileán na Tríonóide is Thobágo).
Stair úsáide an tobac.
Bhí an tobac á úsáid san Oileán Úr i bhfad roimh theacht na nEorpach, ach ba nós do na bundúchasaigh Mheiriceánacha srianta éigin a chur leis an úsáid. Mar shampla, d'fhéadfadh an t-asarlaí nó an seaman siabhráin agus mearuithe súl a tharraingt air féin trína lán tobac a úsáid, agus é in ann na siabhráin a chiallú de réir a thuisceana reiligiúnaí féin, ach ní bhlaisfeadh na daoine eile den tobac, ó shílfidís go raibh draíocht ann. Agus ar ndóigh, ba nós le treibheacha áirithe píopa a chaitheamh le séala a chur ar an gconradh síochána. Cibé scéal é, searmanas ar leith ab ea é tobac a chaitheamh, agus ba iad na hEorpaigh ba túisce a rinne nós laethúil de. Tháinig borradh mór ar úsáid an tobac i ndiaidh do James Bonsack an meaisín rollta toitíní a chéadcheapadh sa bhliain 1880. Faoi lár na fichiú haoise, áfach, chuaigh an tuiscint ar feadh an domhain go raibh an tobac thar a bheith dainséarach don tsláinte, agus de réir a chéile, thosaigh na daoine ag éirí as an nós.
An tobac agus an tsláinte.
Glactar leis inniu go bhfuil sé mífholláin ar fad tobac a chaitheamh. Ba iad na heolaithe Gearmánacha ba thúisce a d'aithin chomh dainséarach agus a bhíonn an tobac don tsláinte, thiar sna 1930idí, ach bhí an tuiscint seo an-mhall ag dul i bhfeidhm ar na caiteoirí tobac. Thar aon rud eile, ba sa Ghearmáin Naitsíoch ba thúisce a tháinig an ghluaiseacht in aghaidh an tobac ar an bhfód, agus le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí na comhghuaillithe den tuairim nach raibh ann ach leannán smaoinimh eile de chuid na Naitsithe, nó bhí a lán idéanna áiféiseacha acu siúd faoi chúrsaí na sláinte mar chuid d'uaisliú an chine.
Sa bhliain 1950, áfach, d'fhoilsigh Richard Doll alt tábhachtach ar an "British Medical Journal" faoin mbaint a bhí ag an tobac le hailse na scamhóg, agus i gceann ceithre bliana eile, dheimhnigh an "British Doctors' Study" - staidéar a rinneadh ar nósanna caite tobac na ndochtúirí sa Ríocht Aontaithe - go raibh priacal na hailse scamhóg agus an taom croí ní b'airde ag lucht an tobac.
Is iad na scamhóga, an croí agus na bealaí riospráide is mó atá faoi bhagairt ag na galair a bhaineann leis an tobac. Nicitín is cúis leis an dúil nimhe a thugann na daoine don tobac, agus is iad na nimheanna eile is cúis leis an ailse a thagann sna sála ag an andúil. Go bunúsach, is iad na hidreacarbóin aramatacha ilnúicléacha is mó a tharraingíonn ailse ar an gcaiteoir tobac. Is minic a thugtar "tarra" ar na hidreacarbóin seo, nó cineál tarra atá iontu go bunúsach, is é sin, meascán hidreacarbón a úscann as ábhar orgánach agus é ag cráindó.
I ngeall air seo ar fad tá cosc curtha ar chaitheamh tobac in ionaid oibre, tithe tábhairne agus clubanna oíche i mórán tíortha; san Eoraip agus Meiriceá ach go háirithe.


Salvador Dalí.
Ealaíontóir clúiteach Spáinneach ba ea Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech, (11 Bealtaine, 1904 – 23 Eanáir 1989). Rugadh an péintéir osréalach i Figueres na Catalóine. Línitheoir oilte a bhí ann agus cáil air mar gheall ar na híomhánna aisteacha taibhseacha a bhí ina shaothar osréalach. Mhaígh sé féin go raibh tionchar ag a shinsir Arabacha ar a dhúil san aistíl agus sa gháifeachas, ach luaitear tionchar mháistrí an Renaissance leis chomh maith. Bhí baint aige le scannáin a léiriú chomh maith agus spéis aige i ngrianghrafadóireacht agus i ndealbhadóireacht chomh maith le scríbhneoireacht. ba mhinic a tharraing sé níos mó airde ar an saol neamhghnách a chaith sé ná ar a shaothar. Ba chara mór dá chuid an file Federico García Lorca.
Leabhair.
Dalí
Dalí
Dalí


Josip Broz Tito.
Bhí Josip Broz Tito (Script Choireallach: Јосип Броз Тито) i gceannas ar Phoblacht Fheidearálach Shóisialach na Iúgslaive ó 1945 go dtí gur éag sé ar an 4 Bealtaine 1980.
Rugadh Josip Broz Tito ar an 7 Bealtaine 1892 (nó 25 Bealtaine go hoifigiúil).
D'eagraigh sé an treallchogaíocht fhrith-fhaisisteach in aghaidh fhórsaí na Gearmáine agus na hIodáile le linn an Dara Cogadh Domhanda. D'éirigh leis poblachtaí éagsúla na tíre a choinneáil le chéile i ndiaidh an chogaidh, agus cé gur fhógair sé gur comhchumannach é, d'fhan sé neamhspleách ar an Aontas Sóivéadach. Bhí arm ollmhór aige chun an neamhspleáchas sin a chosaint, ach níor mhair an Iúgslaiv i bhfad tar éis a bháis.
Tito


John McGahern.
An scoil, Achadh an Mhuilinn
Úrscéalaí iomráiteach as Éirinn ab ea John McGahern (a rugadh 12 Samhain 1934 agus a d'éag 30 Márta 2006).
Saol.
Beairic, The Barracks, Uachtar Thíre, Cootehall, Ros Comáin
Saolaíodh é i mBéal an Átha Móir, Co Liatroma agus is ann a chónaigh sé go dtí gur shíothlaigh a mháthair, múinteoir bunscoile. Bhog an teaghlach go Contae Ros Comáin agus chuaigh siad chun cónaí lena athair, rud a bhí tionchar mór aige ar a shaol agus go háirithe ar a shaothar.
Cáilíodh é mar mhúinteoir bun scoile i gColáiste Phádraig, Droim Conrach agus chaith sé tréimhse ag teagasc i Scoil Eoin Bhaiste i gCluain Tarbh sular cuireadh iallach air éirí as a phost tar éis foilsiú "The Dark" dó, de dheasca go ndúradh go raibh baint ag an scéal le pornagrafaíocht.
Chaith sé seal sna Ríocht Aontaithe sular fhill sé ar Chontae Liatroma, áit ar luigh sé isteach go dúthrachtach leis an scríbhneoireacht.
Fuair sé bás de bharr ailse i mBaile Átha Cliath in aois 71 bliana dó. Adhlacadh é taobh lena mháthair ionúin in Achadh an Mhuilinn.
Saothair.
McGahern, John
McGahern, John
McGahern, John
McGahern, John
McGahern, John


Anraí IV na Fraince.
Bhí Anraí IV (13 Nollaig 1553 - 14 Bealtaine 1610) ina rí ar an bhFrainc ó 2 Lúnasa 1589 go dtí 14 Bealtaine 1610, nuair a feallmharaíodh é. Ba é an rí ar éirigh leis deireadh a chuir leis na cogaí reiligiúnacha sa Fhrainc, chomh maith le deireadh a chur leis an ngéarchéim chomharbais a bhí ar siúl, nuair a thiontaigh sé ina Chaitliceach le teacht i gcoróin.
Chuir sé Forógra Nantes i bhfeidhm sa bhliain 1598, rud a bhronn saoirse reiligiúnach áirithe ar Phrotastúnaigh na Fraince agus a réitigh ceist an chreidimh sa Fhrainc ar feadh tamall áirithe.
Ginealach.
Ba é an chéad rí de shliocht Bourbon agus bhí a shliocht ina ríthe ar an bhFrainc go leanúnach go dtí Réabhlóid na Fraince.


Louis XV na Fraince.
Bhí Laoiseach XV (15 Feabhra 1710 – 10 Bealtaine 1774) ina rí ar an bhFrainc ó 1 Meán Fómhair 1715 go dtí 10 Bealtaine 1774.


Yuri Andropov.
Polaiteoir Rúiseach i laethanta an Aontais Shóivéadaigh ab ea Yuri Vladimirovich Andropov (Rúisis: Ю́рий Влади́мирович Андро́пов) (15 Meitheamh, 1914 – 9 Feabhra, 1984). Bhí sé ina cheannaire ar an Aontas Sóivéadach ar feadh cúig mhí dhéag idir an 12 Samhain, 1982 agus lá a bháis sa bhliain 1984.
Andropov, Yuri
Andropov, Yuri
Andropov, Yuri


Ana Ivanović.
Is iar-imreoir leadóige Seirbiach í Ana Ivanović (Seirbis: Ана Ивановић) a rugadh ar an 6 Samhain 1987 i mBéalgrád. Bhuaigh sí Craobhchomórtas Oscailte Leadóige na Fraince sa bhliain 2008.
Naisc.
Ivanović, Ana
Ivanović, Ana
Ivanović, Ana


.cat.
Is fearann cineálach é an FBL.cat a bhaineann le Catalóinis agus saíocht na Catalóine. D'fhorbair ICANN agus an Fundació puntCAT na beartais a bhaineann leis. Tugadh cead dó i mí Meán Fómhair 2005.
Stair.
Sula raibh.cat ar fáil, bhí leisce ar dhreamanna agus ar dhaoine áirithe leas a bhaint as fearainn .es, .fr, .it (ag brath ar an tír ina raibh siad) ar a gcuid láithreáin gréasáin agus roghnaíodar fearainn eile. Baineann láithreán gréasáin cathair Girona sa Chatalóin, feidhm as fearann .gi ("http://www.ajuntament.gi/", ciallaíonn "ajuntament" comhairle na cathrach), cé go bhaineann.gi le Gibraltar.
Mar réiteach ar an fhadhb seo, ceadaíodh.cat i 2005 do gach láithreán gréasáin a bhfuil baint aige leis an Chatalóinis agus le saíocht na Catalóine.
Srianta.
De réir na rialacha a bhaineann le feidhm a bhaint as an fearann.cat, níl cead ag aon duine feidhm a bhaint as más é cait ábhar an láithreán gréasáin acu. Ní mór baint a bheith ag an láithreán leis an Chatalóinis.
Tionchar in áiteanna eile.
I mí Aibreán 2008, chuir Daniel Turp, ionadaí ón Parti Québécois, tús leis an feachtas, tionscadal agus achainí chun fearann.qc a chruthú. Luaigh sé go raibh an feachtas chun an fearann.cat a ghnóthú mar fasach dó.
Tá feachtas faoi lán sheoil an fearann.gal a ghnóthú don Ghailísis. Tá cumann darbh ainm Puntogal i dtús cadhnaíochta chun.gal a fháil ar an dóigh chéanna is a bhfuair lucht na Catalóinise an fearann.cat


Morten Gamst Pedersen.
Is imreoir sacair é Morten Gamst Pedersen (r.8 Meán Fómhair, 1981). Imríonn sé faoi láthair le Blackburn Rovers. D'imir sé le Tromso ón bhliain 2000 go dtí 2004. Chaith sé geansaí uimhir a 12.
Pedersen, Morten Gamst


Thucydides.
Bhí Túicididéas (Béarla: Thucydides, Gréigis: Θουκυδίδης. Rugadh c.460 R.Ch. agus d'éag c.395 R.Ch.) ina staireolaí sa tSean-Ghréig. Scríobh sé Stair Chogadh na Peilipinéise - cur síos ar an gcogadh idir Sparta agus an Aithin sa chúigiú chéad roimh Chríost. Glaoítear athair na staireolaíochta air ós rud é gur thug sé cúntas cruinn beacht ar an gcogadh bunaithe ar an bhfianaise gan tagairt do chumhacht na ndéithe.


Cephalochordata.
Is grúpa cordach simplí mara é an fofhíleam Cephalochordata ("ó 'kephalé', "ceann" agus 'khordé', "corda" sa tSean-Ghréigis"), nó amphioxus sa ghnáth chaint.
Is minic iad a bheith faighte adhlactha i ngaineamh in áiteanna éadomhana na bhfarraigí trópaiceacha nó measartha.
San Áis, saothraítear iad ar bhonn tráchtála i gcómhair beathaithe daoine agus ainmhithe. Scrúdaítear go mion iad
Is ábhair scrúdaithe iad sa zó-eolaíocht, toisc go léiríonn siad bunús na gcordach.
Leagan amach fisiceach.
Fásann na Cephalochordata comh fada le cúig cheintiméadar, ach is féidir leo ocht gceintiméadar a shroicint. Cosúil le na cordaigh, tá trí thréith thabhachtacha acu, néarfheadán droma, scoilteanna geolbhaigh agus eireaball iaranasach.
Comh maith le sin, tá cosúlacht eile acu, matáin cóirithe i mbloic dá ngairtear mióimírí.


Lipidí.
thumb
Is téarma leathan é Lipidí nach bhfuil dea-shainithe. Folaíonn an téarma gach móilín atá sailltuaslagtha (lipi-fileach), móilíní atá sa nádúr, mar shampla saillte, céaracha, olaí, colaistéaról, stéarólaí, vitimíní sailltuaslagtha (mar vitaimíní A, D, E and K), monaiglicrídí, déghlicrídí, fosfailipidí, agus eile. Is iad na príomhfheidhmeanna bitheolaíocha atá ag na lipidí ná stóráil fuinnimh, feidhmiú mar chomhábhar structúrach na gcillscannán, agus ach go háirithe gníomhú mar mhóilíní comharthaíochta.
Cé go n-úsáidtear an téarma ‘lipid’ go comhchiallach leis an téarma 'saill' nó 'geir', ní hionann iad, ach is foghrúpa de lipidí iad na saillte agus tugtar ‘tríghlicrídí’ mar ainm ceimiceach orthu. Ná éirí measctha idir ‘tríghlicrídí’ agus aigéid shailleacha!
Is lipidí iad na haigéid shailleacha agus a dhíorthacha (ina measc tá trí-, dé-agus monaiglicrídí agus fosfailipidí), maille le meitibilítí eile ina mbíonn meitibilítí le stéaról mar chomhpháirt iontu, mar shampla colaistéaról.Is í an triail eibleachtach an modh garbh le haghaidh láithreachta nó neamhláithreachta lipidí i samplaí a dhearbhú.
Is grúpa ilchineálach é na lipidí de chomhdhúile ceimiceacha agus bíonn go leor feidhmeanna ríthábhachtacha bitheolaíochta ag baint leo ar nós comhábhair struchtúracha i gcillscannáin, stóráil fuinnimh, agus a bheith rannpháirteach i gcumarsáide comharthaíochta.
De réir sainmhínithe leathan, is móilíní beaga hidreafóbach nó amfaifileach a tionscnaíodh go hiomlán nó i bpáirt as na fo-aonaid bithcheimiceacha nó na “bloic tógála” iad na lipidí: na grúpaí céataicil agus isipréin. Ag úsáid an chur chuige seo, is féidir na lipidí a roinnt in ocht gcatagóir: aicil shailleacha, glicrilipidí, glicreafosfailipidí, sfingailipidí, siúcrailipidí,
polaicéatídí (díorthaithe ó comhdhlúthú foaonaid céataicile.) agus
lipidí stéaróil agus préanóil (díorthaithe ó comhdhlúthú foaonaid isipréine)


Vincent van Gogh.
Ba mhinic nár scríobh sé ach "Vincent" mar shíniú.
Péintéir Iar-Impriseanaíoch Ollannach a bhí i Vincent Willem van Gogh (30 Márta 1853 – 29 Iúil 1890). Tá a shaothar i measc na cinn is cáiliúla agus is daoire riamh, mar shampla "Lucht Ite Prátaí", "Lusanna gréine", "An Oíche Réaltach", "Feileastraim" agus "Portráid den Dr. Gachet".
Meabhairshláinte.
Bhí fadhbanna meabhairshláinte ag van Gogh, agus cabhair ar bith. Mar shampla, ar an 23 Nollaig 1888, tar éis achrainn le Paul Gauguin, bhain Vincent van Gogh píosa as a chluas féin. Níos déanaí, chuir van Gogh lámh ina bhás féin san Fhrainc sa bhliain 1890.


FET y de las JONS.
Páirtí polaitiúil sa Spáinn ab ea FET y de las JONS - Falange Española Tradicionalista y de las Juntas de la Ofensiva Nacional-Sindicalista. Is éard is brí leis an ainm fada ná "Falang Spáinneach na dTraidisiúnaithe agus na gCoistí um Ionsaí Náisiúnta Sindeacáiteach". Tháinig an Falang seo ar an bhfód ar an 19 Aibreán 1937, díreach le linn Chogadh Cathartha na Spáinne. San Fhalang, chuaigh dhá pháirtí éagsúla ón eite dheas le chéile, mar atá, na traidisiúnaithe a bhí ag éileamh go gcuirfí an ríocht ar bun arís sa tír agus go gcuirfí rí de chlann Bourbon á rialú, agus na sindeacáitigh náisiúnta a raibh níos mó suime acu i ndeachtóireacht nua-aoiseach i stíl Hitler. I ndiaidh do Franco bua a bhreith ar lucht na Poblachta sa Chogadh Cathartha, b'é an Falang an t-aon pháirtí amháin a bhí ceadaithe sa Spáinn.
Sa bhliain 1949, fuair an Falang ainm nua - "Movimiento Nacional", nó an Ghluaiseacht Náisiúnta. I ndiaidh bhás Franco, d'imigh an Ghluaiseacht seo de dhroim an tsaoil, siúd is go maireann dreamanna beaga antoisceacha sa Spáinn inniu féin a mhaíonn gurbh iadsan fíor-oidhrí na Gluaiseachta.
Ní raibh mórán tionchair ag an bhFalang ar na polasaithe praiticiúla riamh, áfach. Club comhrá faoi chúrsaí polaitíochta a bhí ann go bunúsach agus na Falangaigh ag plé moltaí éagsúla radacacha, ach is ar éigean a cuireadh smaoineamh ar bith dá gcuid i gcrích. Bhí Franco i gceannas ar an tír agus é á rialú mar ab fhearr leis féin, agus dearcadh traidisiúnta coimeádach an tsaighdiúra phroifisiúnta aige.


CrimethInc..
Is é CrimethInc. feachtas ainriaileach a thosaigh i Meiriceá Thuaidh sna nóchadaí. Tá cáil orthu i measc ainriailigh de bhárr na leabhair atá scríte acu; "Days of War, Nights of Love" (2000), "Recipes for Disaster" agus "Expect Resistance" (2007). Is é atá i gceist acu ná a thaispeant don lucht phobail gur bhféidir slite beatha difriúla, saoir, gan rialtas nó airgead, a bheith acu. Tá dlú-bhaint acu sa pholaitíocht, ní i todhchán ach i gcoinne cogaidh agus chun seachaint an timpeallacht.


Doireann Ní Bhriain.
Is léiritheoir raidió neamhspleách í Doireann Ní Bhriain [ˈdˠərʲiːn nʲiː ˈvrʲiːənʲ] (rugadh 1952). Thosaigh sí a slí beatha sna meáin ag léamh scéalta do pháistí ar chlár teilifíse. D'imigh sí ar aghaidh ansin le bheith ina pearsa raidió ar RTÉ ar feadh 20 bliain go dtí gur éirigh sí as sa bhliain 1993.
B'fhada ina tuairisceoir í ar an gclár raidío "Women Today" (Mná Inniu), agus tháinig cáil uirthi de bharr an chláir sin. Bhí sí ina láithreoir ag an gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1981. Sa bhliain 1993 bhuaigh sí "Jacob's Award" dá saothar le Raidió Éireann.
Luathshaol.
Ba í Ní Bhriain an chéad pháiste idir tríur a rugadh i mBaile Dúill i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath. Neasa Ní hAnnracháin, aisteoir, ba ea a máthair, agus Seán Ó Briain, státseirbhíseach, ba ea a hathair. Rinne sí craoltóireacht den chéad uair in aois a hocht mbliana di i ndráma raidió lena máthair, a bhí ina ball de chompántas aisteoirí Raidió Éireann. Bhí Bearla agus Gaeilge ar a toil aici agus suim aici riamh i dteangacha. Rinne sí staidéar i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus bhain céim amach sa Fhraincis agus sa Spáinnis. Ina dhiaidh sin chaith sí cúpla bliain ag múineadh sa Nigéir. Shiúil sí an domhan d'ainneoin a raibh le déanamh aici.
Gairmréim luath le RTÉ (1972-1981).
Thosaigh Ní Bhriain a gairmréim le RTÉ i 1972, mar láithreoir chláir do leanaí. Ansin bhí sí ina comhláithreoir ar an gclár irise "Tangents", agus bhí sí ar dhuine de na chéad láithreoirí mná sa réimse cúrsaí reatha. Dúirt sí gur aithin daoine í, pé áit a ndeachaigh sí. Níorbh fhéidir léi cos a chur thar tairseach amach gan aird na ndaoine a tharraingt uirthi féin, rud a chuir isteach uirthi. D'fhág sí RTÉ agus chuaigh ag múineadh amuigh faoin tuath i gCéinia ar feadh bliana. Chuaigh sí ar ais go hÉirinn sa bhliain 1976.
Sa bhliain 1979 thosaigh ag obair mar thuairisceoir don chlár cúrsaí reatha "Women Today" ar an raidió, a bhí á laithriú ag Marian Finucane ag an am. Dúirt sí níos déanaí nach bpléadh tuairisceoirí mná ach cúrsaí baile agus cúrsaí stíle, agus nár ghnách do mhná clár cúrsaí reatha a léiriú ag an am, rud a d'fhág gur mhór an rud é an clár áirithe seo a bheith ann." I gceann tamaill thosaigh sí ag malartú obair an láithreora le Finucane.
Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1981.
Lasmuigh d'Éirinn aithnítear Ní Bhriain mar láithreoir Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse i 1981. Mar ullmhú don ócáid rinne sí bunstaidéar ar theanga gach tíre a bhí páirteach sa chomórtas, cé nár labhair sí i rith an tseo ach Bearla, Gaeilge agus Fraincis. D'fhógair sí roimh ré go mbéadh na coistí in ann votáil i dteanga ar bith.
Ba é Richard Lewis a dhear an gúna a chaith sí; ba léi féin na bróga agus na seodra.
Ós rud é go dtaitníonn ceol traidisiúnta léi, ba mhór aici idirlinn darbh ainm "Timedance" a chum Planxty. Ba é an t-amhrán ab fhearr léi Ding-A-Dong, iarracht na hÍsiltíre sa bhliain 1975.
Gairmréim ar fad le Raidió 1 (1981-1993).
Tar éis Eurovision 1981 d'fhág Ní Bhriain RTÉ arís chun tairbhe a bhaint as scoláireacht Phárasach "Journalists in Europe". I rith na hochtóidí bhí sí ag obair i seomra nuachta RTÉ i mBéal Feirste (áit ar bhuail sí lena fear céile, Andy Pollak) agus láithríodh sí an "Book Programme" ar Raidió 1. Rinne sí staidéar ar léiriúchán raidió i ndeireadh na n-ochtóidí, agus ina dhiaidh sin chabhraigh sí le Mike Murphy "The Arts Show" a léiriú. Chuaigh sí ar scor ó RTÉ sa bhliain 1993 chun féile "L'imaginaire Irlandais" a léiriú i bPáras, áit ar fhan sí do dtí an bhliain 1996.
Saol agus gairmréim is déanaí.
Faoi láthair tá Ní Bhriain ina cónaí i mBaile Átha Cliath agus ag obair mar bhainisteoir ealaíon. Déanann sí clár raidió a léiriú go neamhspleách. Tá obair déanta aici ag RTÉ agus ag TG4 mar thraenálaí gutha agus láithreoireachta.
Bíonn Ní Bhriain agus a fear céile ag obair chun an Ghaeltacht a chothú, agus tá sí ar bhord Chultúr na hÉireann.
Tógadh mar Chaitliceach í ach stad sí den chreideamh a chleachtadh ina fichidí, agus chuaigh sí san Eaglais Úinitéireach sna nóchaidí. Tá cláir fhaisnéise déanta aici faoi reiligiúin mhionlaigh in Éirinn agus faoin laghdú a tháinig ar thionchar na Eaglaise Chaitlicí ar chreatlach shóisialta na hÉireann.


Lá Bloom.
Ócáid cheiliúrtha chultúrtha bhliantúil ar 16 Meitheamh is ea Lá Bloom (nó Lá Fhéile Bloom, Lá 'le Bloom, Lá Blúm scaití) ("Bloomsday" as Béarla). Déantar ceiliúradh agus athachtú ar an lá seo ar na heachtraí a thiteann amach san úrscéal Ulysses le James Joyce, ar 16 Meitheamh 1904. Is i m Baile Átha Cliath is mó a bhíonn na himeachtaí seo ar siúl, os rud é gur ansin atá an t-úrscéal suite. Tógadh ainm na hócáide ó shloinne phríomhcharachtar an úrscéil, Leopold Bloom. Bíonn leithéidí bricfeastaí, siúlóidí, léamhanna den leabhar is cuir i láthair dhrámatúla ar siúl.


Leopold Bloom.
Is é Leopold Bloom an príomhcharachtar i leabhar cáiliúil James Joyce, Ulysses. Comhlíonann sé ról Odaiséas agus é ag taisteal thart i mBaile Átha Cliath ar feadh lae. Déantar an lá seo a cheiliúradh gach bliain ar an 16 Meitheamh (an dáta a d'úsáid Joyce sa leabhar) agus tugtar Lá Bloom air in ómós don charachtar úd.
Beatháisnéis Fhicseanúil.
Rugadh Bloom sa bhliain 1866. Mac le Rudolf Virág (Giúdach as Szombathely na hUngáire) a tháinig go hÉirinn, thiontaigh ina Phrotastúnach, d'athraigh a ainm go Rudolph Bloom agus chuir lámh ina bhás féin) atá ann. Ellen Higgins, Protastúnach Éireannach a mháthair. Níl sé timpeallghearrtha. Bhí cónaí orthu i Sráid Clanbrassil i bPortobello. Thiontaigh Leopold ina Chaitliceach chun Marion (Molly) Tweedy a phósadh ar an 8 Deireadh 1888. Rugadh iníon, Millicent (Milly), dóibh sa bhliain 1889; cailleadh a mac Rudolph (Rudy), a rugadh i mí na Nollag 1893, nuair nach raibh ach 11 lá slánaithe aige. Tá an teaghlach ina gcónaí i 7 Sráid Eccles i mBaile Átha Cliath.
Tagairtí.
Bloom, Leopold
Bloom, Leopold


Fioscaireacht.
Is éard is fioscaireacht (Béarla: "phishing"; is féidir "iascaireacht sonraí" a thabhairt ar an bhfeiniméan seo freisin) ann ná fiosrú sonraí pearsanta ar an Idirlíon le mí-úsáid a bhaint astu. Mar shampla, is féidir don fhioscaire uimhir chuntais an duine a mhealladh uaidh chun a chuid airgid a ghoid.


Tethys.
Satailít de chuid Shatarn í Tethys. Ba é Giovanni Domenico Cassini a chuir an chéad sonrú inti thiar sa bhliain 1684. Níl inti go bunúsach ach leac oighir, agus í ar ceann de na reanna neimhe is mó ailbéideachta sa Ghrianchóras - is é sin, frithchaitheann sí cuid mhór den solas a bhuaileann í. Is iad an dá shainchomhartha is mó ar dhromchla Tethys ná an cráitéar úd Odysseus ar an leathsféar iartharach, agus é 400 ciliméadar ar trastomhas, agus an gleann úd Ithaca Chasma atá céad ciliméadar ar leithead agus 2000 ciliméadar ar fad. Tá Tethys féin 1066 ciliméadar ar mheán-trastomhas. Tá dhá Thraíoch ag Tethys, mar atá, Telesto agus Calypso.


Dione.
Satailít de chuid Shatarn í Dione. B'é Giovanni Domenico Cassini a chuir an chéad sonrú inti thiar sa bhliain 1684.


Mimas.
Mimas. Tabhair faoi deara cráitéar Herschel ar dheis.
Satailít de chuid Shatarn é Mimas. B'é William Herschel a tháinig trasna air sa bhliain 1789. Tá Mimas ar an rinn neimhe is lú sa Ghrianchóras a bhfuil cuma na liathróide uirthi a bheag nó a mhór. Tá sé beagáinín níos lú ná 400 ciliméadar ar trastomhas, agus é criathraithe le cráitéir. Tá an ceann is mó acu 120 ciliméadar ar trastomhas, agus é ainmnithe as an bhfear a d'fhionn an ghealach - Herschel.


Nioclás Ó Braonáin.
Fear spóirt Éireannach é Nioclás Ó Braonáin (rugadh é ar an 3 Nollaig, 1953 i gConachadh, Contae Chill Chainnigh) (Béarla: "Nickey Brennan"), a bhí ina iománaí ag a chlub áitiúil Conahy Shamrocks sa chontae agus foireann idirchontae Chill Chainnigh sna seachtóidí. Tar éis dó éirí as mar imreoir, chaith sé dhá bhliain idir 1995 agus 1997 ina bhainisteoir ar an bhfoireann chéanna.
Bhí Ó Braonáin ina Uachtarán ar Cumann Lúthchleas Gael ó 2006 go dtí 2009.


Leonardo DiCaprio.
Is aisteoir agus léirtheoir é Leonardo DiCaprio a rugadh ar an 11 Samhain, 1974 i Los Angeles, California. Tá iomadúil duaiseanna buaite aige, Golden Globe don a charactar sa scannáin "The Aviator" (2004) san áireamh. Bhain sé ciall amach go hidirnáisiúnta sa "Titanic" (1997) le James Cameron, scannán leis an ioncan chomhlán is mó go dtí 2010. Sna 00í, fuair DiCaprio moltaí aird ó chriticeoirí agus cuid mhór ainmniúchán don a scannáin mar "Catch Me If You Can" (2002) agus "The Departed" (2006). Tá a scannáin is déanaí, "Shutter Island" (2010) agus "Inception" (2010), i measc a scannán is brabúsaí a slí bheatha.
Tús a shaoil.
Rugadh DiCaprio do Irmelin, iar-rúnaí dlí, agus George DiCaprio, ealaíontóir agus léirtheoir greannán. Bhuail siad lena chéile agus iad ag freastal ar ollscoil. Ainmníodh é Leonard mar, nuair a bhí a mháthair ag féachaint ar phictiúir le Leonardo Da Vinci, chic sé don chéad am. Nuair a bhí sé bliain d'aois, fuair a thuismitheoirí colscaradh agus bhí sé ina chónaí leis a mháthair. Bhí siad ina gcónaí i gcomharsanachtaí difriúla i Los Angeles agus a mháthair ag obair postanna éagsúla, ag déanamh iarrachta a thacaigh leo.
An tús.
Thosaigh DiCaprio a shlí bheatha le fograí agus scannáin oideachais. Ag 14 bliana d'aois, fuair sé post ag fógairt carranna Matchbox. A chéad post mór ná páirt ar an tsraith "Parenthood", ach níorbh fhada gur chríoch an seó. Tar éis sin, fuair sé cúpla páirteanna beaga ar shraitheanna mar "The New Lassie" agus "Roseanne".
Bhí a chéad scannáin "Critters 3", scannáin uafáis ficsin eolaíochta a scaoileadh sa bhliain 1991. Go luath tar éis sin, d'éirigh sé ina bhall foirne rialta ar an tsraith "Growing Pains" mar bhuachaill gan dídean. Áfach, bhí sé sa bhliain 1992 a fhuair sé a chéad páirt mhór sa scannán. Roghnaigh Robert De Niro é as 400 aisteoir óg eile chun príomhpháirt a fháil sa "This Boy's Life" le Ellen Barkin agus De Nior féin.
Naisc sheachtracha.
DiCaprio, Leonardo
DiCaprio


Joseph Gordon-Levitt.
Is aisteoir é Joseph Gordon-Levitt (a rugadh ar an 17 Feabhra 1981 i Los Angeles, California)
Scannáin.
Gordon-Levitt, Joseph
Gordon-Levitt, Joseph


Tom Hanks.
Is aisteoir é Tom Hanks (a rugadh ar an 9 Iúil 1956), a bhfuil slí beatha iontach rathúil bainte amach aige i Hollywood ó thús na 1980í. Is aisteoir ilgnéitheach é Hanks, a bhfuil ábalta dhul i mbun réimse mhór carachtair. Tá $3.3 billiúin saothraithe ag scannáin Hanks, éacht millteanach mór i gcomhthéacs an Box Office domhanda.
Naisc.
Hanks, Tom
Hanks, Tom


ABBA.
Banna pop-cheoil Sualannach ab ea ABBA, a bhí gníomhach idir na blianta 1972 agus 1982. B'ar an gcairdeas idir na ceoltóirí Björn Ulvaeus agus Benny Andersson a bunaíodh an grúpa, in éineacht leis na h-amhránaithe Anni-Frid Lyngstad (nó Frida de ghnáth) agus Agnetha Fältskog. Bhuaigh siad Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1974.
Acrainm é ainm an bhanna, atá bunaithe ar ainmneacha na mball.


Miroslav Klose.
Is imreoir sacair é Miroslav Klose. Imríonn sé faoi láthair le FC Bayern München sa Bundesliga. Thosaigh sé a shlí beatha le Homburg. Tháinig clú agus cáil air i rith a hama le Kaiserslautern ón bhliain 1998 go 2004. D'imir sé le Werder Bremen ón bhliain 2004 go 2007. Cheannaigh FC Bayern München é i 2007.
Cé gur rugadh sa Pholainn é, imríonn sé leis an fhoireann náisiúnta na Gearmáine. Deireann sé go gcreideann sé gur Eorpach é, ní Polannach nó Gearmánach. Tá se posta le cailín Polannach agus labhraíonn a chlann le chéile as Pholannais.
Fuair sé 5 cúl sa Corn FIFA an Domhain 2002 sa tSeapáin agus An Chóiré Theas, le Rivaldo, an dara chuid is mó sa chomórtas sin. Le 8 cúl, b'é Ronaldo an scóraí is mó. D'éirigh leis arís sa Chorn FIFA an Domhain 2006 sa Ghearmáin. Fuair sé 5 cúl arís, ach neamhchosúil leis an comórtas 4 bliain ó shin, b'é an méid is mó. Mar thoradh, bhuaigh sé an bróga óir. Sa Chorn FIFA an Domhain 2010 san Afraic Theas, scóraigh se in aghaidh an Astráil agus Sasana. Fuair sé dhá chúl i gcoinne An Airgintín sa chluiche ceathrúcheannais. San iomlán, tá 61 cúl aige ó 108 cluiche leis an bhfoireann naisiúnta, an dara chuid is mó tar éis Gerd Muller.
Klose, Miroslav


P.S. Ó Riain.
Iománaí is ea P. S. Ó Riain (Béarla: "P. J. Ryan") a rugadh i mBaile Sheáin ar an 15 Meitheamh 1977. As Cill Chainnigh dó, agus d'imir sé le foireann a chontae idir 1999 agus 2012. Is coimeádaí cúil é.


Brian Ó hÓgáin.
Iománaí is ea Brian Ó hÓgáin (Béarla: "Brian Hogan"). As Cill Chainnigh dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Willie O'Dwyer.
Iománaí is ea Willie O’Dwyer. As Cill Chainnigh dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é.


West Ham United Football Club.
Is club peile as Londain é West Ham United Football Club Imríonn na "Hammers" sa Premier League agus is é Slaven Biliç an traenálaí atá acu. Is é 'Upton Park' an stáid ina imríonn siad. Bunaíodh an club sa bhliain 1895.


York City Football Club.
Club peile atá suite in Eabhrac, Sasana is ea York City Football Club, nó amanta "Minstermen" as Béarla. Tá an fhoireann ag imirt i gFootball League Two sa Sasana, agus is é Bootham Crescent a staid baile.


Lucas Neill.
Is imreoir sacair é Lucas Edward Neill (r. 9 Meitheamh, 1978 i Sydney, An Astráil). Imríonn sé faoi láthair le West Ham United. Tá sé ina chaptaen.
D'imir sé le Millwall ón bhliain 1995 go 2001, agus d'imir sé le Blackburn Rovers ón bhliain 2001 go 2007. Bhí sé ina chaptaen ar an fhoireann Blackburn Rovers.
Imríonn Lucas faoi láthair le foireann náisiúnta na hAstráile.
Neill, Lucas
Neill, Lucas
Neill, Lucas


Alan Curbishley.
Is iar-imreoir agus traenálaí é Alan Curbishley (r. 8 Samhain, 1957). D'imir sé le West Ham United, Birmingham City, Aston Villa F.C. agus Charlton Athletic ón bhliain 1975 go 1984. D'imir sé le Brighton & Hove Albion agus Charlton Athletic arís ón bhliain 1984 go 1990.
Bhí sé ag obair mar thraenálaí ar Charlton Athletic ón bhliain 1991 go 2006. Bhí Curbishley ina thraenálaí ar West Ham United ó Nollaig 2006 go Meán Fómhair, 2008.
Curbishley, Alan


David McGurk.
Is imreoir sacair é David Michael McGurk (r. 30 Meán Fómhair, 1982 in Middlesbrough i Sasana). Faoí láthair tá sé ag imirt le York City F.C. D'imir sé le Darlington ón bhliain 2001 go 2006.


David Bentley.
Is imreoir sacair é David Michael Bentley (r.27 Lúnasa, 1984 i Peterborough, Sasana). Imríonn sé faoí láthair le Tottenham Hotspur F.C. D'imir sé le Arsenal F.C. ón bhliain 2001 go 2006. D'imir sé le Blackburn Rovers ò 2006 go 2008. Tá sé fiche is a ceathair bliana d'aois.


Bobby Zamora.
Is imreoir sacair é Robert Lester "Bobby" Zamora (r.16 Eanáir, 1981 i Londain, Sasana). Imríonn sé faoí láthair le Fulham. D'imir sé le Brsitol Rovers agus Brighton & Hove Albion ó 1999 go 2003. D'imir sé le Tottenham Hotspur ó 2003 go 2004. D'imir sé le West Ham United ó 2004 go 2008. Tá sé fiche is a seacht blian d'aois.


Darren Bent.
Is imreoir sacair Sasanach é Darren Ashley Bent (rugadh ar an 6 Feabhra, 1984 é, i Londain, Sasana). Tá sé ag imirt faoi láthair ina thosaí le Sunderland. Roimhe sin, chaith sé tamall le Tottenham Hotspur. D'imir sé le Ipswich Town ón bhliain 2001 go 2005, agus le Charlton Athletic F.C. ón bhliain 2005 go 2007.
Tá Sunderland ag imirt i bhfad níos fearr anois faoi Steve Bruce ná mar a bhí siad faoi Roy Keane. Tá Bent lárnach sa athnuachán seo.
Bhí cúl asiteach aige in aghaidh Learpholl le déanaí nuair a bhuail an liathróid in aghaidh balúin mhóir agus chas sé an treo a bhí sé ag dul.
Bent, Darren
Bent, Darren
Bent, Darren


Jonathan Woodgate.
Is imreoir sacair é Jonathan Simon Woodgate (r.22 Eanáir, 1980 i Middlesbrough i Sasana). Imríonn sé faoí láthair le Tottenham Hotspur. D'imir sé le Leeds United ón bhliain 1998 go 2003. D'imir sé le Newcastle United i séasúr 2003-2004. D'imir sé le Real Madrid ó 2004 go 2007 agus le Middlesbrough ó 2007 go 2008. Tá sé ag imirt le Tottenham ó shin i leith.


RTÉ Raidió 1.
Is príomhstáisiún raidió ag an gcraoltóir seirbhíse poiblí Éireannach, Radio Telefís Éireann é RTÉ Raidió 1.


David Moyes.
Is traenálaí agus imreoir sacair é David William Moyes (r.25 Aibreán, 1963). Tá sé ina bhainisteoir ar fhoireann sacair Everton F.C.. Bhí sé ina imreoir lena lán clubanna. D'imir sé le Celtic ó 1980 go 1983, le Cambridge United ó 1983 go 1985 agus le Bristol City ó 1985 go 1987. D'imir Moyes le Shrewsbury Town agus Dunfermline roimhe sin. D'imir sé le Hamilton agus Preston N.E. ó 1993 go 1998. Bhí sé ina thraenálaí ar an bhfoireann Preston N.E. ó 1998 go 2002. Tá sé ina thraenálaí ar an bhfoireann Everton anois.
Moyes, David
Moyes, David


Brett Emerton.
Is imreoir sacair é Brett Michael Emerton (r.22 Feabhra, 1979). Imríonn sé faoí láthair le Blackburn Rovers. D'imir sé le Sydney Olympic ón bhliain 1996 go 2000. D'imir sé le Feyenoord ón bhliain 2000 go 2003.
Emerton, Brett
Emerton, Brett
Emerton, Brett


Allianz Arena.
Is staid na foirne sacair FC Bayern München agus TSV 1860 München é Allianz Arena, atá suite i München, sa Ghearmáin le toilleadh 60,000 daoine. Imríonn foireann peile na Gearmáine san Allianz Arena freisin. Beidh an craobh den UEFA Champions League ar siúl ansin sa bhliain 2012.
Osclaíodh an staid sa bhliain 2005, agus bhog Bayern München agus 1860 München isteach ann ag tús an tséasúir 2005/06 ón "Olympiastadion". Tá an Allianz Arena suite níos faide amach ón chathair ná an "Olympiastadion", i mbruachbhaile darbh ainm Fröttmanning.
Lastar an staid suas nuair a bhíonn cluiche ar siúl i rith na hoíche: dearg nuair a bhíonn Bayern München ag imirt, gorm nuair a bhíonn 1860 München ag imirt agus bán nuair a bhíonn foireann náisiúnta na Gearmáine ag imirt.


Alan Hutton.
Is imreoir sacair é Alan Hutton (r.30 Samhain, 1984). Imríonn sé faoí láthair le Tottenham Hotspur. D'imir sé le Rangers F.C. ón mbliain 2002 go 2008.
Hutton, Alan


Paul Ince.
Is traenálaí agus iar-imreoir sacair é Paul Emerson Carlyle Ince (r.21 Deireadh Fómhair, 1967). Tá sé ina thraenálaí ar an fhoireann sacair Blackburn Rovers.
Blianta imreoir.
D'imir Ince le West Ham United ón bhliain 1985 go 1989, le Manchester United ón bhliain 1989 go 1995. D'imir sé le Internazionale ón bhliain 1995 go 1997. D'imir Ince le Liverpool F.C. ón bhliain 1997 go 1999 agus Middlesbrough ón bhliain 1999 go 2002. D'imir sé le Wolves ón bhliain ón bhliain 2002 go 2006. D'imir Paul le Swindon Town sa bhliain 2006 agus Macclesfield Town sa bhliain 2007.
Blianta traenálaí.
Bhí sé ina thraenálaí ar Macclesfield Town ar an séasúr 2006-2007. Bhí sé ina thraenálaí ar an fhoireann Milton Keynes Dons ón séasúr 2007-2008. Tá sé ina thraenálaí ar an fhoireann Sasanach Blackburn Rovers ó 2008.
Manchester United.
D'imir sé le Manchester United ón bhliain 1989 go 1995. Bhuaigh sé an Premier League ón séasúr 1992-1993 agus 1993-1994. Bhuaigh sé an Corn F.A. ar an bliana 1990 agus 1994. Bhuaigh sé an League Cup ar an bhliain 1992.
Ince, Paul


Inis Meáin.
thumb
Tá Inis Meáin mar cheann d’Oileáin Árann i gcuan na Gaillimhe. Mar is léir ón aimn,
tá Inis Meáin suite i lár báire idir an dá oileán eile, Inis Mór (an ceann is mó de na trí hoileáin) agus Inis Oírr (an t-oileán is faide soir agus is gaire do chósta Chontae an Chláir).
Tá an t-oileán 4 km x 2.5 km trí mhíle ar fad agus ar leithead. Tuairim is 150-200 duine atá ag maireachtáil ann. Tá sé suite cúig mhíle déag ó chósta thiar Chonamara in iarthar na hÉireann, 30 míle ó chathair na Gaillimhe. Fíor-Ghaeltacht atá ann.
Thar na blianta thug roinnt de na filí agus scríbhneóirí cáiliúla in Éirinn cuairt ar Inis Meáin, mar shampla John Millington Synge, Augusta Gregory agus Pádraig Mac Piarais le tabhairt faoina gcuid scríbhneoireachta agus le Gaeilge a fhoghlaim chomh maith. Mar thoradh air sin, fuair an t-oileán an leasainm "Ollscoil na Gaeilge".
An t-oileán.
Ta réimse mór leacracha cloch aoil le feicáil in Inis Meáin, rud nach bhfuil fairsing ar fud na hEorapa. D’oibrigh munitir an oileáin leis na glúnta leis an talamh a stocáil. Thógadar claíocha cloch le talamh an oileáin a roinnt agus le foscadh a thabhairt do dhuine agus d’ainmhí.
Áiseanna agus seirbhisí.
Ní raibh mórán áiseanna le fáil in Inis Meáin sa sean-am ach sa lá atá inniu ann tá teilifíseanna, leathanbhanda srl le fáil. Tá neart lóistín le fáil ar an oileán, ina measc óstán, B&B agus tithe lóistín. Níl ach siopa amháin, séipéal amháin agus teach tábhairne amháin ann. Bíonn banaltra lánaimsire ag freastal ar mhunitir na háite, chomh maith le dochtúir 3 uair sa tseachtain. Tá trí mhuileann gaoithe in Inis Meáin agus úsáidtear an fuinneamh a ghnítear le díshallanú a dhéanamah ar an sáile. Bíonn an t-ionad tumadóireachta gnóthach i rith an tsamhraidh. Tá sé suite le taobh na dTithe Saoire.
Tagann bád go hInis Meáin ó chalafort Ros a’ Mhíl 2 uair sa ló. Tá aeradróm in Inis Meáin agus bíonn eitilt de chuid Aer Árann ann faoi dhó sa ló.
Oideachas.
Tá naíonra ar an oileán. "Scoil Náisiúnta Inis Meáin" a thugtar ar an mbunscoil. Bunaíodh meánscoil sa bhliain 2001 agus tá tuairim is 20 dalta ag freastal uirthi, cuid acu atá ar scoláireachtaí agus nach as an oileán iad ó dhúchas. Cónaíonn siad le teaghlaigh áitiúla.
Cniotáil Inis Meáin.
Tá comhlacht cníotála, Cniotnáil Inis Meáin ann. Bíonn earraí an
chomhlachta seo ar díol i gcathracha móra ar fud an domhain.
Dún Chonchúir.
Is é Dún Chonchúir an ceann is feiceálaí de chaisil chiorclacha nó ubhchruthacha na n-oileán: an caiseal cloiche is mó d'aon cheann eile dá leithéid in Oileáin Árann. Tá sé suite ar an bpointe is airde d'Inis Meáin.
Dún Fearbhaí.
Is éard atá i gceist le Dún Fearbhaí ná caiseal a tógadh san ochtú nó sa naoú haois. Tá an dún seo neamhghnáthach sa mhéid is go bhfuil cruth cearnógach air seachas an gnáthchruth ciorclach. De réir cosúlachta d’úsáidtí é ar chúiseanna cosanta agus deasghnátha.
Leaba Chinnderig.
Déanann muintir an cheantair oilithreacht bhliantúil chuig an suíomh seo ar an 15 Lúnasa. Uaigh a bhaineann leis an seachtú haois déag AD atá i gceist: de réir an traidisiúin cuireadh banphrionsa Laighneach anseo. Tá sé suite i lár an oileáin taobh thiar de theach an tsagairt.
Cathaoir Synge agus Teach Synge.
Teach Synge, atá ina mhúsaem anois
Is amhlaidh gur anseo a fuair JM Synge a chuid inspioráide agus é ag scríobh "The Playboy of the Western World, Riders to the Sea" srl. Ba mhinic leis teacht chuig Inis Meáín: chaith sé samhraidh 1898-1902 ar an oileán.
Ba í an "chathaoir" an áit ab ansa leis ann. Tá sí le fáil ag barr na haille le taobh Inis Mór agus radharc le fáil ar an oileán sin agus ar an Aigéan Atlantach.
D'fhan an an scríbhneoir i dteaichín Bhríd agus Pháidín Mhic Donnchadha. Tá leabharlann bheag lena thaobh ina bhfuil earraí cuimhneacháin le fáil. Bhí muintir Mhic Dhonnchadha ina gcónaí sa teach go dtí na 1970idí. Tá sé athchóirithe anois agus osclaíodh don phobal é i mí Lúnasa 1999.
Leaba Dhiarmada agus Ghráinne.
Seo an séadchomhartha stairiúil is luaithe in Inis Meáin: uaigh a bhaineann leis an tréimhse neoiliteach nó an Chré-umaois luath (c. 4000 – 1400 roimh Chríost). Fuair sé a ainm ón lánúin tragóideach ó mhiotaseolaíocht ársa na hÉireann.
Teampall na Seacht Mac Rí.
Níl mórán den séipéal seo fágtha. Deirtear go bhfuil an naomh óna bhfaigheann sé a ainm curtha in aice an tséipéil ag an doras ó dheas. San am ar caitheadh b’áit oilithreachta do mhuintir an cheantair agus d’oilithrigh ó mhórthír na hÉireann é. Bíonn stáisiúin anseo gach bliain ar an 15 Lúnasa.


Bratphortach.
Portach mór i réigiún cothrom is ea bratphortach. Tá go leor bratphortaigh san leathsféar thuaidh, go háiríthe in Éirinn agus Albain, agus freisin san tundra sa Rúis agus Ceanada. Tá an chuid is mó den bhratphortaigh in Éirinn faoi smacht Bord na Móna. Bíonn siad faoi chosaint go minic.


An Tibéid.
a> seo mídhleathach sa Tibéid inniu, faoi dhlí na Síne
Réigiún san Áise is ea an Tibéid. Tá sí suite ar ardchlár i dtuaisceart na Himiléithe. 4,900 méadar an mheán-airde agus is é an réigiún is airde ar domhan é. Bhí an Tibéid neamhspleách roimh 1950, ach anois tá sí faoi smacht Dhaon-Phoblacht na Síne. Tá Rialtas na Tibéide ar Deoraíocht i nDaramsala na hIndia.
Tibéid, An


Dónal Óg Ó Cíosóg.
Iománaí as Cluain i gContae Chorcaí is ea Dónal Óg Ó Cíosóg (Béarla: "Dónal Óg Cusack"). Imríonn sé mar chúl báire dá chlub áitiúil agus le foireann a chontae.
Taobh amuigh den pháirc imeartha, bhí a ainm i mbéal an phobail sa bhliain 2008 mar bhall gníomhach den dream siúd a bhí ag iarraidh fáil réidh le bainisteoir Gerald McCarthy. Lean an t-achrann ar feadh míosa, go dtí gur éirigh McCarthy as dá bharr.
Fear aerach atá ann, rud a thug sé le fios i mí Dheireadh Fómhair 2009 i ndírbheathaisnéis s'aige, "Come What May", agus labhair sé faoin ábhar le Ryan Tubridy ar chlár an Late Late Show na seachtaine chéanna.


Brian Ó Murchú.
Iománaí is ea Brian Ó Murchú (Béarla: "Brian Murphy") a rugadh sa bhliain 1982. Is as Contae Chorcaí é agus d'imir sé dá fhoireann chontae idir 2004 agus 2008. Ba chosantóir é, ar bronnadh Sárimreoir na bliana air sa bhliain 2006.


Seán Óg Ó hAilpín.
Iománaí agus peileadóir Fidsíoch-Éireannach is ea Seán Óg Ó hAilpín a rugadh ar an 22 Bealtaine 1977.
D’imir sé d’fhoireann sinsir Chorcaí sa pheil agus san iománaíocht agus dá chlub Na Piarsaigh. San iománaíocht, bhuaigh sé trí bhonn Uile-Éireann, cúig bhonn Chúige Mumhan agus Sraith Náisiúnta amháin. Leis an fhoireann peile bhain sé Craobh na Mumhan uair amháin agus an tSraith Náisiúnta uair amháin.
Bhuaigh sé dhá chraobh chontae lena chlub, Na Piarsaigh. Chomh maith leis sin, bronnadh an gradam Sárimreoir na Bliana air faoi thrí agus ainmníodh é mar Iománaí na Bliana in 2004.
Saol .
Rugadh Ó hAilpín ar oileán Rotuma, 646 ciliméadar ó thuaidh ó phríomhoileáin Fhidsí. Is as Fear Manach a athair, Seán Ó hAilpín, a d’oibrigh ar rige ola, agus is é Rotuma áit dhúchais a mháthar, Emilie. Tá cúigear eile sa chlann: Teu, Sarote, Setanta, Aisake agus Etaoin.
Bhog an teaghlach go Sydney, an Astráil nuair a bhí Seán Óg trí bliana d’aois agus thosaigh sé ag imirt spóirt ansin, go háirithe rugbaí sraithe. Chuaigh siad ón Astráil go hÉirinn i 1988 agus shocraigh siad síos sa Bhlarna. Thóg sé tamall ar Sheán Óg dul i dtaithí ar an áit nua seo ach ina scoil, an Mhainistir Thuaidh i gcathair Chorcaí, thosaigh sé ag imirt peile agus iománaíochta agus d’fhoghlaim sé a chuid Gaeilge.
D’fhreastail sé ar Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath agus fuair sé céim in Airgeadas, Ríomhairíocht agus Fiontraíocht. Tá sé ag obair do Bhanc Uladh i gCorcaigh.
Le Foireann Chorcaí.
D’imir Ó hAilpín a chéad chluiche le foireann sinsir Chorcaí i 1996 agus bhain sé amach a chéad bhonn sinsir i 1998 nuair a fuair Corcaigh an ceann is fearr ar Phort Láirge i gCluiche Ceannais na Sraithe.
An bhliain ina dhiaidh sin, agus an réalta Corcaíoch Jimmy Barry-Murphy ina bhainisteoir, bhuaigh foireann óg Chorcaí ar an gClár i gCluiche Ceannais na Mumhan. Ar lá báistí i bPáirc an Chrócaigh bhí an bua ag Corcaigh arís agus fuair Seán Óg a chéad bhonn Uile-Éireann. Bhí bliain mhaith ag na peileadóirí freisin ach theip orthu i gCluiche Ceannais na hÉireann in aghaidh na Mí.
Chuaigh iománaithe Chorcaí ar stailc in 2002 nuair a gortaíodh imreoir go dona agus ní raibh dochtúir foirne i láthair. Bhí Seán Óg ina urlabhraí ar son a chomhghleacaithe agus i ndeireadh ghéill Bord an Chontae d’éilimh n-imreoirí.
Bhí roinnt blianta órga ag na Corcaígh tar éis na stailce. Fuair siad an ceann is fearr ar Phort Láirge i gCluiche Ceannais na Mumhan, 3-16 in aghaidh 3-12. Bhí cluiche ceannais iontach ann an bhliain sin, Corcaigh in aghaidh Chill Chainnigh, agus bhí an bua ag na Cait ag an deireadh. Cé gur theip orthu sa chluiche deireanach, bronnadh gradam Shárimreoir na Bliana ar Sheán Óg agus ar a dheartháir Setanta.
In 2004 bhí Port Láirge mar fhreasúra i gCluiche Ceannais na Mumhan arís. Bhí cluiche thar barr idir an dá chéile comhraic seo agus bhuaigh an Déise 3-16 in aghaidh 1-21. Ach chuaigh Corcaigh trí na cluichí cáilithe agus bhuaigh siad ar Chill Chainnigh i gCluiche Ceannais na hÉireann.
In 2005 d’éirigh leo Craobh na Mumhan a bhuachan agus d’imir Corcaigh in aghaidh na Gaillimhe i gCluiche Ceannais na hÉireann. Cluiche taitneamhach, crua a bhí ann ach bhí an lá le Corcaigh. Ba é Seán Óg captaen na foirne an bhliain sin agus thug sé óráid i nGaeilge agus é ag fáil Chorn Liam Mhic Cárthaigh. An bhliain dár gcionn, bhí na Corcaígh ar thóir trí Chraobh as a chéile ach chaill siad an cluiche ceannais i gcoinne a sean-naimhde Cill Chainnigh.
Lean Ó hAilpín ar aghaidh ag imirt le foireann Chorcaí go 2010 nuair a dúirt an bhainisteoir, Denis Walsh, nach mbeadh sé mar chuid den painéal. Thraenáil sé leis an bhfoireann in 2012 ach d'fhógair Seán Óg ar 2 Samhain an bhliain sin go raibh sé ag éirí as an fhoireann idirchontae.


Diarmuid Ó Súilleabháin (iománaí).
Iománaí is ea Diarmuid Ó Súilleabháin (Béarla: "Diarmuid O’Sullivan"), a rugadh ar an 27 Iúil 1978. As Contae Chorcaí dó, agus d'imir sé le foireann a chontae mar lánchúlaí. Tugtar an leasainm 'The Rock' air. Deartháir leis is ea an tosaí Paudie O'Sullivan.


Shane O'Neill.
Iománaí is ea Shane O’Neill. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Rónán Ó Corráin.
Iománaí is ea Rónán Ó Corráin (Béarla: "Ronan Curran") a rugadh sa bhliain 1981. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is leathchúlaí é.


Harry Redknapp.
Is traenálaí agus iar-imreoir peile Sasanach é Harry James Redknapp (r.2 Márta, 1947). Bhíodh sé ina bhainisteoir ar fhoireann Tottenham Hotspur ó 2008-2012 agus ina bhainisteoir ar fhoireann QPR ó 2012-2016. Cé gur chaith sé seal i gceannas ar fhoireann náisiúnta na hIordáine, níl aon cháil ar an obair a rinne sé ann.
Blianta imeartha.
Bhí Redknapp ina imreoir le cúig chlub - d'imir sé le West Ham United ó 1964 go dtí 1972, le Bournemouth ó 1972 go dtí 1976, le Brentford ón tséasúr 1975 go dtí 1976 agus le Seattle Sounders idir 1976 agus 1979.
Blianta bainisteoireachta.
Bhí sé ina thraenálaí ar chúig chlub - Bournemouth idir 1983 agus 1992, West Ham United idir 1994 agus 2001, Portsmouth F.C. idir 2002 agus 2004, Southampton ón tséasúr 2004 go dtí 2005 agus ansin Portsmouth. Bhuaigh sé an Corn Intertoto le West Ham United sa bhliain 1999, agus an Corn F.A. sa bhliain 2008 le Portsmouth. Tá sé ina thraenálaí le Tottenham Hotspur anois.
Redknapp, Harry
Redknapp, Harry


Tomás Ó Cionnaith.
Iománaí is ea Tomás Ó Cionnaith (Béarla: "Tom Kenny"). As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Imríonn sé i lár na páirce.


Seán Gairnéir.
Iománaí is ea Seán Gairnéir (Béarla: "John Gardiner"). As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is leathchúlaí é. Imríonn sé lena chlub Na Piarsaigh freisin.


Gearóid Ó Conchúir.
Iománaí is ea Gearóid Ó Conchúir (Béarla: "Jerry O'Connor"). As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Imríonn sé i lár na páirce.


Portsmouth Football Club.
Is club peile atá suite i Portsmouth, Sasana is ea Portsmouth Football Club. Tá an fhoireann ag imirt sa Championship i Sasana, agus is é Fratton Park a staid baile. Bhuaigh an fhoireann Corn F.A. 2008 agus fuair sé áit i gCorn UEFA don tséasúr 2008/2009.


Fratton Park.
Is staid na foirne sacair Portsmouth F.C. é Fratton Park, atá suite i Portsmouth, Sasana. Is é 20,688 toilleadh an staid.


Alain Perrin.
Is iar-thraenálaí peile é Alain Perrin (a rugadh ar an 7 Deireadh Fómhair, 1956 i Lure, An Fhrainc). Bhí sé ina thraenálaí ar an bhfhoireann pheile Troyes AC ó 1993 go 2002, le Marseille ó 2002 go 2004, Al-Ain ó 2004, Portsmouth F.C. ó 2005 agus FC Sochaux ón tséasúr 2006-2007. Bhí sé ina thraenálaí ar Olympique Lyonnais don tséasúr 2007-2008.
Perrin, Alain
Perrin, Alain
Perrin, Alain


Abdullah Öcalan.
Is é Abdullah "Apo" Öcalan ceannaire Pháirtí Lucht Oibre na Cordastáine ("Partiya Karkerên Kurdistan", PKK). Rugadh é ar an 4 Aibreán 1948 i Ömerli, Şanlıurfa, sa Cordastáin Thuaidh (oirdheisceart na Tuirce). Maoch a bhí sé nuair a raibh sé óg, agus chuir sé tús don ghrúpa Marxach an PKK i 1978, chun stát Marxach Coirdíneach neamhspléach a bhunadh.
Bhí sé sa tSiria thuas go 1998, ach ansin chuir rialtas na Tuirce an-bhrú ar rialtas na Siria chun é a chur as an tír úd. Rugadh na Turcaigh air i mí Feabhra sa bhliain 1999 i Nairobi, i gCéinia, le cabhair ó na Stáit Aontaithe Mheiriceá. Anois tá sé i bpriosún ar Oileán İmralı, sa Tuirc. Níl príosúnach ar bith eile san phríosún, agus tá 1,000 saighdiúrí ar garda ann.


Tbilisi.
Is é Tblisi (Seoirsis: თბილისი) príomhchathair na Seoirsia agus an chathair is mó ann. Bunaíodh an baile sa 5ú haois ag Vakhtang Gorgasali, rí Seoirseach Kartli. Sa bhliain 2005 bhí timpeall milliún duine ina gcónaí sa chathair.


Graham Rix.
Is iar-imreoir agus iar-thraenálaí peile é Graham Rix (r.23 Deireadh Fómhair, 1957), a bhí ina imreoir le cúig chlub - Arsenal F.C. ó 1975 go 1988, Cean ó 1998 go 1991, Le Havre ón tséasúr 1991-1992, Dundee United ó 1992 go dtí 1993. D'imir Rix le Chelsea F.C. don bhliain 1995. Bhí sé ina thraenálaí le Portsmouth F.C. ó 2001 go 2002 agus ansin le Oxford United agus Hearts ó 2004 agus 2005 go 2006.
Rix, Graham


Beircheart Ó Conchúir.
Iománaí Éireannach is ea Beircheart Ó Conchúir (Béarla: "Ben O’Connor") a rugadh ar an 25 Eanáir 1979. As Baile Nua Sheandroma i gContae Chorcaí dó, imríonn sé ina thosaí le foireann a chontae.


Timmy McCarthy.
Iománaí is ea Timmy McCarthy. Rugadh ar an 7 Meán Fómhair 1977 é i gCaisleán Ó Liatháin i gContae Chorcaí, mar a bhfuil sé ina chónaí go fóill. Imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é.


Niall Ó Cárthaigh.
Iománaí is ea Niall Ó Cárthaigh (Béarla: "Niall McCarthy". As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é.


Neil Ronan.
Iománaí is ea Neil Ronan. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é.


Caoimhín Ó Cáinte.
Iománaí is ea Caoimhín Ó Cáinte (Béarla: "Kevin Canty") a rugadh sa bhliain 1986. As Inis Eonáin i gContae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é.


Paudie O'Sullivan.
Iománaí is ea Paudie O’Sullivan. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is tosaí é. Deartháir leis is ea an lánchúlaí Diarmuid O'Sullivan.


Valtimo.
Ceantar nó "kunta" i gCúige na Fionlainne Thoir é Valtimo. Sa bhliain 2008, bhí dhá mhíle go leith de dhaoine ina gcónaí ansin. Tá an ceantar 838 ciliméadar cearnacha ar achar, agus é ag críochantacht le Nurmes, Rautavaara agus Sotkamo. Tá cnoic, nó fiú sléibhte beaga, i Valtimo a shroicheann a fhad le 335 méadar aníos ó dhromchla na farraige.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, chuir timpeall ar mhíle duine ó Suojärvi sa Chairéil fúthu i Valtimo, nuair a ghéill an Fhionlainn a gceantar dúchais don Aontas Shóivéadach. Is í an Chairéilis, seachas an Fhionlainnis, teanga dhúchais an lucht imirce seo, agus í le cloisteáil i Valtimo inniu féin.


Cogadh Cathartha na Fionlainne.
Cogadh ab ea Cogadh Cathartha na Fionlainne (Fionlainnis: "sisällissota" nó "kansalaissota"; úsáideann lucht na heite deise an t-ainm "vapaussota" nó "Cogadh na Saoirse", agus d'fheicfeá an leagan "luokkasota" nó "Cogadh na nAicmí" ag scríbhneoirí ón eite chlé; uaireanta, baintear leas as na leaganacha "vuoden 1918 sota", cogadh na bliana 1918, nó "vuoden 1918 tapahtumat", imeachtaí na bliana 1918) a fearadh san Fhionlainn idir trúpaí Sheanad na Fionlainne (arbh ionann é agus rialtas na Fionlainne san am) agus gardaí Thoscaireacht Pobail na Fionlainne idir an 27 Eanáir agus an 16 Bealtaine 1918. Thugtaí "na Dearga" nó "na Gardaí Dearga" ar thrúpaí na Toscaireachta Pobail, agus b'iad "na Bána" nó "na Gardaí Bána" díormaí an tSeanaid. Fuair na Dearga tacaíocht ón Rúis Shóivéadach, agus tháinig Arm Impireacht na Gearmáine chun fortachta do na Bána. Bhí roinnt óglach ón tSualainn ag cuidiú leis na Bána fosta.
a> sa bhliain 1918. Bhí cath Tampere ar an gcath ba mhó sa chogadh seo. Nuair a bhí na Dearga ag éalú roimh na Bána a bhí ag druidim isteach aduaidh, fuair siad dídean sa chathair. Sa deireadh, bhí an chathair imdhruidte ag na Bána, agus chuir na sluaite móra Dearga istigh ansin troid éadóchasach ar a son.
Bhí Cogadh Cathartha na Fionlainne fite fuaite le géarchéim uile-Eorpach san am céanna, is é sin, timpeall ar dheireadh an Chéad Chogadh Domhanda. De dheasca an chogaidh, thit an tóin as Impireacht na Rúise, agus thosaigh na fórsaí polaitiúla éagsúla ag troid faoin gcumhacht. San Fhionlainn, chuaigh scoilt tríd an náisiún chomh maith, agus dá thoradh sin, tháinig dhá lárionad cumhachta ar an bhfód, agus a chuid trúpaí armtha ag an dá cheann acu. Sa deireadh, phléasc cogadh amach idir na Bána is na Dearga nuair a bhí Mí Eanáir 1918 ag druidim chun deireanais.
I ndeireadh an chogaidh, b'iad na Bána a bhris an cath ar na Dearga. Scaoil an Rúis a greim den Fhionlainn, ach ansin, fágadh an tír faoi smacht na Gearmáine go deireadh an chogaidh. Nuair a chaill an Ghearmáin an cogadh, chuaigh neamhspleáchas na Fionlainne i bhfeidhm faoi dheireadh, ach faoi bhrú na gcumhachtaí móra in Iarthar na hEorpa, chaithfeadh na Fionlannaigh poblacht dhaonlathach a ghairm dá dtír. Roimhe sin, bhí sé socraithe cheana féin go gcorónófaí an prionsa Gearmánach Friedrich Karl von Hessen-Kassel ina rí ar an tír. B'éigean don phrionsa a ríocht a thabhairt suas, áfach, ó nár éirigh leis an nGearmáin an Chéad Chogadh Domhanda a bhuachan.
Is é an Cogadh Cathartha an tréimhse is mó conspóide i stair na Fionlainne, agus d'fhág sé goimh ar an tír agus ar an tsochaí a bhí i bhfad ag goilliúint ar na Fionlannaigh. Mar is gnách i gcogadh cathartha, rinne lucht leanúna an dá thaobh a lán ainghníomhartha coiriúla. Le linn an chogaidh agus ina dhiaidh, caitheadh na céadta duine i dtóin phríosúin ar an tsiocair go raibh baint éigin acu leis na Dearga. Fuair timpeall ar thríocha seacht míle duine bás sa chogadh. Triúr as gach ceathrar, ba Dearga iad, agus bhásaigh an chuid is mó acu sna campaí géibhinn i ndiaidh an chogaidh, murar maraíodh scun scan iad tar éis dóibh iad féin a ghéilleadh do na Bána. Le linn thréimhse an sceimhle, dúnmharaíodh cuid mhaith Bána, chomh maith le Rúisigh a bhí ag cur fúthu sa tír. An chuid eile de na mairbh, fuair siad bás i bpáirc an áir.
Ainmneacha an chogaidh.
Tá an cogadh cathartha inniu féin ina chnámh spairne idir na Fionlannaigh, agus mar sin, is fada nach raibh siad in ann aontú le chéile faoi ainm ceart an chogaidh. Ar chúiseanna polaitiúla nó idé-eolaíochtúla, bhí ainmneacha cosúil le "vapaussota" ("Cogadh na Saoirse"), "luokkasota" ("Cogadh na nAicmí"), "punakapina" ("Ceannairc na nDearg") agus "torpparikapina" ("Ceannairc na Scológ" nó "Ceannairc na dTionóntaí Talún") in úsáid. Iad siúd nach maith leo tacaíocht a léiriú d'aon taobh, is fearr leo ainmneacha cosúil le "kansalaissota" ("an Cogadh Cathartha"), "vallankumous" ("an Réabhlóid"), "kapina" ("an Cheannairc") nó "veljessota" ("Cogadh na nDeartháracha" - cuir an ceann seo i gcomparáid le "Cogadh na gCarad" in Éirinn). Níos neodraí fós, is féidir "cogadh na bliana 1918" nó "imeachtaí an Earraigh 1918" a thabhairt ar an gcogadh.
Thug rialtas na nDearg - Toscaireacht an Phobail - "réabhlóid" ("vallankumous") ar na himeachtaí ó thús. Bhí "troid na saoirse", "vapaustaistelu", in úsáid ag na Dearga chomh maith, go háirithe ag ócáidí sollúnta ar nós sochraidí, agus tagairt á déanamh do dhuine de na Gardaí Dearga a fuair bás i bpáirc an áir. Bhí an téarma "kansalaissota", "cogadh cathartha", le cloisteáil ar an dá thaobh go coitianta, Thairis sin, ba ghnách leis na Bána trácht ar an gceannairc ("kapina") nó ar an gceannairc dhearg ("punakapina"). Nuair a bhí an cogadh ag druidim chun deireanais, d'éirigh sé ní ba choitianta i measc na mBán "vapaussota", "cogadh na saoirse", a rá, agus iad ag cur béime ar an gcogadh mar throid in aghaidh na Rúise Deirge, a bhí ag tacú le Dearga na Fionlainne.
Inniu, is gnách leis na staraithe an téarma "sisällissota" (téarma nua-aimseartha ar chogadh cathartha, ach is é is ciall leis focal ar fhocal ná "an cogadh inmheánach") a úsáid, ós rud é go bhfuil sé níos neodraí ná na téarmaí eile. Thairis sin, is fearr é ná "kansalaissota" ("cogadh na saoránach") mar ainm ar chogadh cathartha, ós rud é gur féidir le saighdiúirí ó thíortha eile páirt a ghlacadh i gcogadh "inmheánach" i dtír eile. Mar a dúirt an staraí Fionlannach Heikki Ylikangas, is fearr an téarma "sisällissota" a úsáid, nó bhí "saoránaigh" ó cheithre thír (an Fhionlainn, an Rúis, an Ghearmáin agus an tSualainn) ag troid, agus mar sin, ní bhfuair sé chomh ciallmhar céanna úsáid a bhaint as an leagan "kansalaissota".
Nuair a tháinig deireadh leis an Aontas Sóivéadach, thosaigh daoine áirithe ar an eite dheas an leagan "vapaussota" a úsáid arís. Is ar éigean a d'fheicfeá é ag daoine nach mbeadh ag iarraidh tuiscint pholaitiúil ar leith ar an gcogadh a chur chun cinn.
Cúlra agus cúiseanna an chogaidh.
Is féidir bunrúta an chogaidh a aithint sa dóigh a raibh Ard-Diúcacht na Fionlainne ag éirí ní ba saibhre agus ní ba nua-aimseartha i rith na naoú haoise déag. Bhí an tionsclaíocht ag fás, agus na daoine ag éirí ní ba líonmhaire. Thairis sin, bhí siad ní ba cheanndána ag cur a gcuid barúlacha polaitiúla in iúl. D'athraigh struchtúr na sochaí, nuair a d'éirigh aicme na bhfeirmeoirí agus aicme na mbuirgéiseach ní ba chumhachtaí.
Thairis sin, áfach, chuir na hidé-eolaíochtaí nua - an Sóisialachas, an Náisiúnachas agus an Liobrálachas féin - sracadh úr sa lucht oibre sna monarchana agus sna scológa bochta faoin tuath. Tháinig gluaiseacht an lucht oibre ar an bhfód san Fhionlainn faoi dheireadh na naoú haoise déag. B'iad na gluaiseachtaí pobail éagsúla, na gluaiseachtaí athbheochana reiligiúnda san áireamh, a thug an chéad spreagadh. Faoi thionchar an Náisiúnachais, bhí gluaiseacht an lucht oibre féin sásta cuspóirí áirithe na náisiúnaithe a chur chun cinn, go háirithe ardú stádais na Fionlainnise in aghaidh na Rúisise agus na Sualainnise. Sa bhliain 1905, chuaigh lucht oibre na Fionlainne ar stailc lena ndlúthpháirtíocht a léiriú don réabhlóid a phléasc amach sa Rúis san am céanna. B'ansin a chuala gach Fionlannach iomrá ar an ngluaiseacht sin agus b'ansin a tuigeadh chomh láidir is a bhí sí.
An Dáil, nó an Pharlaimint, a bhí ag rialú na Fionlainne (a fhad is a cheadódh impire na Rúise) go nuige sin, bhí sí bunaithe ar an aicmeachas, agus ó nach "aicme" oifigiúil a bhí sa lucht oibre, ní raibh ceart ag na hoibrithe vóta a chaitheamh. Sa bhliain 1906, tháinig córas nua i bhfeidhm, agus fuair gach saoránach, na mná chomh maith leis na fir, cead vótála i dtoghcháin na parlaiminte. Níor bhain an leasú seo mórán den teannas sóisialta, áfach, nó ní raibh an tImpire sásta na billí radacacha a shíniú a bhí á rith ag na Feisirí Fionlannacha. D'éirigh an lucht oibre mífhoighneach agus míshásta leis an gcóras polaitiúil.
Thairis sin, bhí na náisiúnaithe ag dul chun radacachais agus ag dul i mbun na láimhe láidre le saoirse a bhaint amach don Fhionlainn. Nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach, tháinig gluaiseacht rúnda ar an bhfód san Fhionlainn - "jääkäriliike", nó Gluaiseacht na bhFianóglach - a bhí ag earcú fir óga le haghaidh arm na Gearmáine. Bhí sé de chuspóir ag an ngluaiseacht seo go bhféadfadh na hóglaigh cath a chur ar na Rúisigh agus oiliúint saighdiúra a fháil in arm na Gearmáine a chuirfeadh ar a gcumas níos déanaí cogadh ceart saoirse a fhearadh ar son na Fionlainne agus in aghaidh na Rúise.
Ní mór a lua freisin go raibh meath ag teacht ar chóras polaitiúil Impireacht na Rúise ó thús na fichiú haoise i leith, go háirithe i ndiaidh don Chéad chogadh Domhanda briseadh amach. Sna sálaí ag an gcogadh, tháinig an ghéarchéim pholaitiúil. Sa deireadh, thit an tír as a chéile go hiomlán, agus na dreamanna éagsúla ag dréim leis an gcumhacht agus ag cur troda ar a chéile.
De dheasca an dá réabhlóid sa Rúis sa bhliain 1917, scoilt an Fhionlainn ina dhá leath ó thaobh na polaitíochta de. Chuir na Boilséivigh brú ar na Sóisialaigh Fhionlannacha réabhlóid a chur i gcrích sa tír le Sóisialachas a chur ar bun. Tá sé ina chnámh spairne, áfach, cén ról a bhí ag na Sóisialaigh Rúiseacha in imeachtaí na bliana 1918 san Fhionlainn. Mar sin féin, is tábhachtach cuimhne a choinneáil air gur cuid den Rúis ab ea an Fhionlainn san am. Bhí imthoscaí na Fionlainne an-chosúil le himthoscaí na máthairthíre móire, agus mar sin, bhí na cúrsaí ag forbairt ar an dóigh chéanna.
Bhí dhá ról ag an nGearmáin i réamhstair an chogaidh. Ó thaobh amháin, bhí sí ag tacú náisiúnaithe na Fionlainne agus iad ag iarraidh troid a chur ar an Rúis le saoirse a bhaint amach dá dtír dhúchais. Is léir go raibh na Gearmánaigh an-sásta treisiú le gluaiseachtaí scarúnachais den chineál sin sa Rúis. Ón taobh eile de, áfach, bhí lucht rialtas na Gearmáine ag maoiniú na mBoilséiveach freisin, agus sa deireadh, chuir siad traein speisialta ar fáil do Léinín agus do bhoic mhóra eile na gluaiseachta Boilséiví. Bhí dóchas ag na Gearmánaigh as na Boilséivigh dul i gceannas ar an Rúis agus síocháin a dhéanamh leis an nGearmáin, ionas nach gcaithfeadh na Gearmánaigh cogadh a chur ar an dá chathéadan a thuilleadh.
Uasal agus Íseal san Fhionlainn.
D'fhág an t-aicmeachas a lorg ar na Fionlannaigh, agus iad deighilte ina dhá ndream ó thaobh na heacnamaíochta, na polaitíochta agus na gcúrsaí sóisialta de: na huaisle in aghaidh na cosmhuintire, an lucht ar an anchuid in aghaidh an lucht ar an ngannchuid, na fostóirí in aghaidh an lucht oibre, agus araile. Buíochas leis an gcaipitleachas tionsclaíoch, bhí saol an lucht oibre ag dul i bhfeabhas de réir a chéile ó dheireadh na naoú haoise déag i leith. Ón taobh eile de, áfach, bhí an uasalaicme ag saibhriú i bhfad ní ba sciobtha. Nuair a tháinig deireadh le cumhacht an Impire sa bhliain 1917, ní raibh na Fionlannaigh in ann cur le chéile le síocháin inmheánach a chur ar bun ina dtír. Ina áit sin, thosaigh an eite dheas agus an eite chlé ag cur troda ar a chéile faoin gcumhacht. Bhí an dá thaobh ag iarraidh neamhspleáchas a bhaint amach don Fhionlainn mar stát ar leith, ach ní raibh siad ag teacht le chéile faoi aon rud eile.
Bhí a lán deacrachtaí éagsúla ag dul leis an ngéarchéim seo. Bhí an bia ag éirí gann agus an dífhostaíocht ag dul chun donais. Dá réir sin, thosaigh an lucht oibre ag dul ar stailc agus ag tarraingt trioblóidí. Ní raibh constáblacht ná fórsa póilíní ann a mbeadh muinín ag gach dream polaitiúil astu. Mar sin, thosaigh an uasalaicme agus na buirgéisigh ag bunú Gardaí Bána ("järjestyskunta", nó "cór síochána"; ní ba déanaí, thugtaí "suojeluskunta" nó "cór cosanta" ar thrúpa den chineál seo). San am céanna, bhí an lucht oibre ag bunú Gardaí Síochána ("järjestyskaarti"), nó Gardaí Dearga. (Tabhair faoi deara gurb é "ord" nó "ordú" is bunchiall leis an bhfocal Fionlainnise "järjestys", ach is fearr "síocháin" a úsáid mar aistriúchán Gaeilge, ó thagraíonn an focal sin do "shíocháin" inmheánach na sochaí freisin, de ghnáth.)
Rinne na Gardaí seo téisclim chun cogaidh, agus iad ag dul chun radacachais dá réir. Bhí an náisiún go léir buartha faoina raibh le teacht, ach thar aon rud eile, bhí eagla ar an dá thaobh roimh an taobh eile. Go háirithe i rith na stailce móire i Mí na Samhna 1917, bhí na cúrsaí ag dul chun teannais go luath. Bhí na polaiteoirí sibhialta ag cailleadh cumhachta do na ceannasaithe armtha. Sa deireadh, ní raibh an cogadh le seachaint.
An Réabhlóid i Mí na Márta.
Thug Nioclás a Dó, Impire na Rúise, suas a choróin in Pskov ar an 15 Márta 1917. B'iad na Feisirí - parlaimint na Rúise, nó an Dúma - a chuaigh i gceannas ar an tír, in éineacht leis an Rialtas Sealadach a fuair a chumhacht ón bparlaimint. Bhí an Rúis ag iarraidh an Fhionlainn a thabhairt chun Rúiseachais le blianta anuas, ach tháinig deireadh leis an bhfeachtas sin anois, nuair a d'eisigh an Rialtas Sealadach "Forógra na Márta" ar an 20 Márta 1917. Leis an bhforógra seo, fuair na Fionlannaigh ar ais a sean-fhéinrialtas. Le fírinne, ní bhfuair parlaimint na Fionlainne riamh roimhe seo na cumhachtaí a bhí geallta di sa bhliain 1906. Ó bhí na Daonlathaigh Shóisialta tar éis toghcháin na bliana 1916 a bhuachan, ceapadh Seanad, nó rialtas, don tír a raibh Oskari Tokoi ina chathaoirleach (ina phríomh-aire) air. Bhí seisear Sóisialach agus seisear Neamh-Shóisialach ar an Seanad, agus chrom siad ar a gcuid oibre ar an 26 Márta 1917.
B'iad na rudaí a bhí ar chlár oibre an tSeanaid ná an daonlathas a fhairsingiú agus an ceart crosta a bhaint de Rialtas Sealadach na Rúise i gcúrsaí inmheánacha na Fionlainne. Thairis sin, theastaigh ón Seanad daonlathas an rialtais áitiúil a fhorbairt agus na himthoscaí oibre a fheabhsú trí dhlíthe a reachtú faoi na huaireanta oibre, faoi chúrsaí an leasa shóisialta, faoin scolaíocht éigeantach agus faoi shaoirse an choinsiasa i gcúrsaí creidimh. Bhí na coimeádaigh (Páirtí na Sualainniseoirí, Páirtí na Sean-Fhionlannach agus an chuid de Pháirtí na bhFionlannach Óg a dtugtaí "na fáinleoga" uirthi) agus na neamh-Shóisialaigh eile (na Fionlannaigh Óga Liobrálacha, nó "na gealbhain", chomh maith le páirtí na bhfeirmeoirí) sásta go maith leis an rialtas nua. Bhí an tImpire tar éis a choróin a thabhairt suas, agus daonlathas ag teacht in áit na hImpireachta sa Rúis féin. Bhí deireadh curtha le hiarrachtaí na bhfrithghníomhach i rialtas an Impire an tír a thabhairt chun Rúiseachais. Bhíothas dóchasach as forbairt na heacnamaíochta sa todhchaí. San am céanna, chreid an lucht oibre go bhféadfaí na srianta go léir a bhaint de ghníomhaíocht pholaitiúil na heite clé. Bhí an cosc ar na stailceanna le cur ar ceal, chomh maith leis na teorainneacha a bhí le cead cainte agus clóbhuailte go dtí sin. Bhí an chuma ag teacht ar an scéal go bhfaighfeadh an lucht oibre a gceart sa tsochaí.
An dóchas mór a bhí ag na Fionlannaigh as an todhchaí, níor mhair sé ach tamall. Bhí an saol ag dul chun míshuaimhnis sa tír, agus síocháin na sochaí ag titim as a chéile. Bhí sochaí an aicmeachais agus sochaí an daonlathais in achrann a chéile. Ó thaobh amháin de, bhí cuid mhór de dhearcadh agus de mheon an tseanchórais beo i gcónaí, ach ón taobh eile de, bhí a lán de mhuintir na tíre míshásta glacadh le héagothromaíocht an tseansaoil, agus iad tar éis an chéad bhlaiseadh a fháil den tsaoirse agus den daonlathas. Ní raibh a fhios ag na daoine go fóill, áfach, cén chosúlacht ba chóir a bheith ar shochaí dhaonlathach, agus mar sin, bhí todhchaí na tíre ina cúis easaontais agus achrainn eatarthu. Bhí na cúrsaí ag athrú chomh sciobhtha agus gur chuir sé scáth eagla ar na coimeádaigh agus ar na buirgéisigh. Maidir leis an lucht oibre, áfach, bhí siadsan barúlach nach raibh an saol sách luath ag dul i bhfeabhas. Mar sin, bhí siad ag dréim le réabhlóid.
Saighdiúirí Rúiseacha san Fhionlainn, Márta 1917
Chuaigh staid eacnamúil na tíre chun donais go mór i rith na bliana 1917. I dtús an Chéad Chogadh Domhanda, tháinig borradh mór faoi gheilleagar na Fionlainne, rud a mhothaigh idir íseal agus uasal sa saol laethúil. Nuair a thosaigh an réabhlóid sa Rúis, áfach, tháinig claochlú mór ar na cúrsaí, agus an t-airgeadra ag cailleadh a luacha is an dífhostaíocht ag dul i méadaíocht. Bhain an claochlú seo an-stangadh as an lucht oibre, agus iad ag éirí buartha faoin saol. Chuaigh cuid acu ar stailc, agus bhí trioblóidí anseo agus ansiúd.
Seanad Tokoi.
Faoi na himthoscaí seo, ba chóir do na dreamanna éagsúla sa tsochaí diantacaíocht a thabhairt d'Oskari Tokoi agus a Sheanad leis an tír a choinneáil suaimhneach. Mar a thiontaigh an scéal amach, áfach, rialtas an-lag a bhí i Seanad Tokoi. B'é oighear an scéil nach raibh na Sóisialaithe ná na neamh-Shóisialaithe sásta freastal ceart a dhéanamh ar oibreacha an tSeanaid. Bhí an dá thaobh in achrann a chéile, agus ní raibh na polaiteoirí ab fhearr sásta comhoibriú le chéile. Ní raibh cumhacht eacnamúil ag an lucht oibre, cé go raibh tromlach na parlaiminte acu. Ní raibh tromlach na pairliminte ag na neamh-Shóisialaithe, ach b'iadsan ba mhó cumhachta i gcúrsaí na heacnamaíochta.
Tháinig Pehr Evind Svinhufvud i gceann ar an Seanad i ndiaidh Tokoi, ach ní raibh seisean ábalta a dhath tábhachtach a chur i gcrích ach an oiread. An chumhacht pholaitiúil a d'fhág an tImpire Rúiseach ina dhiaidh, bhí sí scaipthe ar fud na háite: bhí cuid di ag rialtas sealadach na Rúise, cuid eile ag Seanad na Fionlainne, cuid ag an bparlaimint, agus cuid eile fós ag cóip na sráide - ag comhairlí na n-oibrithe agus na saighdiúirí, ag na coistí stailce agus ag na fostóirí is na rachmasóirí. Ní raibh sé indéanta, áfach, gairm chruinnithe a chur ar na dreamanna difriúla seo go léir, le go dtiocfaidís le chéile le todhchaí na tíre a phlé in éineacht - bhí an iomarca mímhuiníne acu as a chéile.
Ní raibh fad saoil i ndán do rialtas Oskari Tokoi, nó bhí ceithre fhadhb mhóra le fuascailt aige: na stailceanna in Earrach na bliana 1917, ganntanas an bhia, caidreamh na Fionlainne leis an Rúis agus ceist na póilíneachta. Bhí an Seanad ábalta na stailceoirí a shásamh réasúnta saoráideach. B'é an t-éileamh ba mhó a bhí ag na stailceoirí ná lá oibre ocht n-uaire an chloig. Thairis sin, theastaigh uathu tuilleadh pá, ó bhí an boilsciú ag creimeadh luach an airgid. Nuair a chuaigh na fostóirí agus an lucht oibre i ndáil chomhairle le chéile, socraíodh na ceisteanna seo, chun leasa don lucht oibre den chuid ba mhó. Chuir an toradh sin an-sracadh sa lucht oibre, ach san am céanna, bhí na fostóirí an-mhíshásta, toisc go raibh siad tar éis a lán a chailleadh ar na stailceanna, agus iad scanraithe fosta ag na trioblóidí foréigneacha a tháinig sna sálaí ag na stailceanna. Thairis sin, fuair na hoibrithe lámh chúnta ó shaighdiúirí radacacha Rúiseacha in áiteanna. Bhí an lucht oibre ag tonnadh isteach sna ceardchumainn. Ní raibh ach 40,000 oibrí sna ceardchumainn i ndeireadh na bliana 1916, ach nuair a bhí bliain amháin thart, bhí 160,000 duine acu ann. Lena leas-san a chosaint ar choinscleo an lucht oibre, bhunaigh na fostóirí agus na feirmeoirí láreagraíochtaí dóibh féin i bhFómhar na bliana 1917, chomh maith.
I rith an Chéad Chogadh Domhanda, thosaigh an bia ag rith gann ar na Fionlannaigh. Sa bhliain 1917, ní raibh arbhar ag teacht ón Rúis le haghaidh aráin a thuilleadh, rud a chuir go mór leis an nganntanas. Ar an 2 Meitheamh 1917, reachtaíodh an tAcht um Bia leis an mbeagán bia a roinnt go cothrom. Ní raibh na húdaráis in inmhe, áfach, an dlí a chur i bhfeidhm ar aon nós, agus d'imigh cuid mhór den bhia ar an margadh dubh. Mar sin, bhí praghasanna an bhia ag dul in airde i gcónaí, beag beann ar an Acht.
Ní raibh ann go bunúsach ach ganntanas arbhair, áfach. Bhí an bia ar ciondáil, agus ní raibh an t-arbhar aráin chomh lárnach sin mar bhia agus nach bhféadfaí rud éigin eile a ithe ina áit. Ní raibh aon ghorta mór ag bagairt ar Dheisceart na Fionlainne roimh chogadh na bliana 1918. Ina dhiaidh sin féin, bhí ceist an ocrais ina ceist mhór pholaitiúil, agus an lucht oibre ag dul chun radacachais toisc go raibh eagla orthu roimh an ngorta.
Acht na gCumhachtaí.
Nuair a thug Ard-Diúc na Fionlainne, an tImpire Nioclás a Dó, suas a choróin, thit a chuid cumhachtaí le Rialtas Sealadach na Rúise. Ní raibh fad saoil daite don rialtas sin, agus ní raibh sé soiléir cad é an bhaint, i ndiaidh an iomláin, a bhí aige leis an bhFionlainn. Faoi imthoscaí na réabhlóide, agus an Rúis féin ag titim as a chéile, ba mhinic a d'athraigh comhdhéanamh an rialtais, agus ón taobh eile de, bhí cumhacht na gcomhairlí áitiúla agus na gcoistí réigiúnda de chineálacha difriúla ag fás.
Sa bhliain 1917, bhí na páirtithe polaitiúla go léir dírithe ar fhéinrialtas na tíre a chur i bhfeidhm arís - bhí sé lagaithe go mór ó thosaigh an Impireacht ar é a bhaint den Fhionlainn ón mbliain 1899 anuas - agus tuilleadh neamhspleáchais a bhaint amach don tír, a fhad agus ab fhéidir. Nuair a bhí trioblóidí agus bruíonachas ar siúl sa tír, agus na grúpaí éagsúla polaitiúla ag cur catha ar a chéile, d'éirigh na neamh-Shóisialaithe drochamhrasach i dtaobh na n-iarrachtaí chun tuilleadh a chur le cumhachtaí na parlaiminte. Maidir leis na Sóisialaithe, bhí siadsan ag iarraidh saoirse a bhaint amach don tír, rud a chuirfeadh, dá n-éireodh leis, le cumhacht agus le seasamh a bpáirtí féin i bpolaitíocht inmheánach na tíre. Ar dtús, bhí na Sóisialaithe ag lorg tacaíochta ó na páirtithe polaitiúla Rúiseacha dá gcuid pleananna, ach b'iad Léinín agus na Boilséivigh an t-aon dream polaitiúil amháin a thug freagra dearfach. Bhí Léinín ag dréim le "coup d'état" ó Shamhradh na bliana 1917 i leith, agus é ag tacú le scéimeanna na Sóisialaithe san Fhionlainn ar chúiseanna oirbheartaíochta: dá n-éireodh leo, lagódh ar sheasamh an Rialtais Shealadaigh sa Rúis féin.
Scoilt seanad Tokoi faoi cheist na cumhachta is airde san Fhionlainn. Bhí dhá bhille dréachtaithe leis an gceist seo a fhreagairt. B'é an Seanadóir Antti Tulenheimo, ó pháirtí na bhFionlannach Óg, agus an coiste a raibh sé ina chathaoirleach air a dhréachtaigh an ceann sin, agus mar sin, tugadh "Lex Tulenheimo" ar an mbille. An bille eile arís, tháinig sé ó na Sóisialaithe. De réir Lex Tulenheimo, gheobhadh an Seanad (is é sin, rialtas na Fionlainne) an chuid ba mhó de na cumhachtaí a bhí ag Rialtas Sealadach na Rúise. D'fhágfaí faoi na Rúisigh polasaithe míleata agus eachtracha na Fionlainne a shocrú agus gairm chruinnithe nó lánscor a chur ar an bparlaimint. Maidir leis an gcineál Acht Cumhachtaí a bhí dréachtaithe ag na Sóisialaithe, ní fhágfaí ach na gnóthaí míleata agus eachtracha faoi na Rúisigh, agus gheobhadh an pharlaimint an chuid ba mhó de na cumhachtaí. B'é bille na Sóisialaithe a fuair faomhadh na Parlaiminte, agus sa bhreis ar na Sóisialaithe, vótáil na náisiúnaithe buirgéiseacha agus páirtí na bhfeirmeoirí ar a son. Bhí na feisirí coimeádacha an-mhíshásta leis an Acht a bhronnfadh an oiread sin cumhachtaí ar an bpairlimint, agus d'fhógair cupla duine acu go n-éireoidís as an bparlaimint scun scan.
Bhí dóchas ag na Sóisialaithe as na Boilséivigh le tacaíocht a thabhairt d'Acht na gCumhachtaí, ach níor éirigh leis an iarracht a rinne na Boilséivigh an chumhacht a shealbhú i gCathair Pheadair ar an 16-18 Mí Iúil 1917 le cuidiú na saighdiúirí is an lucht oibre. Mhair an Rialtas Sealadach ag rialú na Rúise, agus b'é Aleksandr Kerenskiy a chuaigh i gceannas ar an rialtas. Ní raibh an Rialtas Sealadach sásta faomhadh a thabhairt d'Acht na gCumhachtaí. A mhalairt ar fad chuir siad tuilleadh saighdiúirí Rúiseacha ar garastún san Fhionlainn, agus scoir siad pairlimint na Fionlainne ar an 31 Mí Iúil. Bhí parlaimint nua le toghadh in olltoghchán neamhghnách i Mí Dheireadh Fómhair 1917. I rith an tSamhraidh 1917, chuaigh an Fhionlainn go mór i dtábhacht i súile rialtas na Rúise, nó ghlac siad leis go raibh an tír ag teastáil uathu mar sciath chosanta do Chathair Pheadair, agus mar sin, ba leasc leo tuilleadh neamhspleáchais a ghéilleadh do na Fionlannaigh.
Tháinig deireadh le Seanad Oskari Tokoi ar an 13-17 Mí Lúnasa 1917, nuair a d'fhág na seanadóirí tábhachtacha Sóisialacha slán aige. Sna holltoghcháin ar an 1-2 Mí Dheireadh Fómhair 1917, ní bhfuair na Daonlathaigh Shóisialacha an oiread vótaí agus sna toghcháin roimhe sin, agus fágadh san fhreasúra iad. In áit tuilleadh cumhachta a bhaint amach bhí an lucht oibre ag cailleadh a raibh acu roimhe sin - bhí roth mór an tsaoil ag casadh ina n-aghaidh. B'é ba toradh dó sin gur thosaigh an lucht oibre ag éirí éadóchasach faoin daonlathas agus ag dul chun radacachais, go háirithe nuair nach raibh ag maolú ar an nganntanas bia. D'athraigh an ról a bhí á dhéanamh ag gluaiseacht an lucht oibre i bpolaitíocht na tíre. Roimhe sin, bhí an ghluaiseacht ag iarraidh tuilleadh cearta, stádais agus cumhachta a bhaint amach di. Anois, chaithfeadh sí an méid a bhí aici cheana féin a chosaint is a choimeád.
Na coimeádaigh Fhionlannacha a bhí ag cur in aghaidh Acht na gCumhachtaí, bhain siad leas as an dearcadh diúltach a bhí ag an Rialtas Sealadach ar an Acht. Bhí siad ag tacú le cinneadh na Rúiseach ar pharlaimint na Fionlainne a scor. Bhí Carl Enckell, polaiteoir buirgéiseach, ina Státrúnaí Lánchumhachtach (ionadaí oifigiúil d'Ard-Diúcacht na Fionlainne) i gCathair Pheadair, agus é go hoscailte ag cur leas a pháirtí féin chun cinn ansin.
Sa deireadh, ní dheachaigh eachtra Acht na gCumhachtaí chun leasa do na Sóisialaithe ná do na coimeádaigh, nó dá dheasca sin, níor fágadh rialtas láidir sa tír - rialtas a d'fhéadfadh an tsíocháin inmheánach a chinntiú. Ní raibh pairlimint ar bith ann ó Mhí Lúnasa go dtí Mí na Samhna. An chéad duine a fuair bás i ngéarchéim na mblianta 1917-1918, b'iad na póilíní a mharaigh é, agus ní de thaisme a rinneadh é: fear oibre a bhí ann agus é ina phicéad stailce in Ypäjä (ceantar tuaithe é Ypäjä agus é suite in Iardheisceart na Fionlainne, idir Forssa agus Loimaa). Nuair nach raibh rialtas eile ann, b'iad lucht na ngunnaí - na Gardaí Dearga agus na Gardaí Bána - a shealbhaigh an chumhacht.
Réabhlóid Dheireadh Fómhair agus an Stailc Mhór i Mí na Samhna.
Ar an 7 Mí na Samhna, 1917, chuir na Boilséivigh faoi cheannas Léinín an Rialtas Sealadach as cumhacht. B'é sin Réabhlóid Dheireadh Fómhair, nó de réir Fhéilire Iúil a bhí in úsáid sa Rúis san am, is i nDeireadh Fómhair a tharla sé. San am céanna, bhí parlaimint agus parlaiminteachas na Fionlainne ag teacht chucu arís. Bhí an scoilt idir an eite chlé agus an eite dheas tar éis dul chun donais go mór mór san idirlinn. Bhí na Sóisialaithe ag plé na bhféidearthachtaí leis an gcumhacht a thabhairt ar ais don lucht oibre, agus greim an fhir bháite ag na coimeádaigh ar an gcumhacht a bhí acu, ó bhí réabhlóid nua na Rúise ag bagairt ar chearta na heite deise. Tháinig an pharlaimint, a raibh an tromlach ag na neamh-Shóisialaithe inti, le chéile an chéad uair ar an 1 Mí na Samhna 1917, agus ar an 9 Mí na Samhna, chinn na Feisirí ar thriúracht a cheapadh le gnó an cheann stáit a dhéanamh. B'iad na triúraithe seo Santeri Alkio (páirtí na bhfeirmeoirí), Pehr Evind Svinhufvud (páirtí na bhFionlannach Óg) agus Oskari Tokoi(na Daonlathaigh Shóisialta). Níor éirigh leis an triúracht, áfach, dul i gceannas ar an tír i gceart. Maidir leis an bpáirtí Daonlathach Sóisialta agus gluaiseacht an lucht oibre go léir, chaithfidís ceann den dá rogha a bhaint: cromadh ar obair fhoighneach shíochánta i bhfreasúra na parlaiminte, nó dul chun réabhlóide. Rinne na Sóisialaithe neamhshuim den triúracht, agus chuir siad clár oibre dá gcuid féin faoi bhráid an náisiúin, clár oibre a raibh na focail "Me vaadimme"("Tá Muid ag Éileamh") mar theideal air. Is éard a bhí siad a éileamh ná leasuithe éagsúla sóisialta a chur i gcrích, na Cóir Chosanta (is é sin, na Gardaí Bána) a chur ar ceal, Acht na gCumhachtaí a rith is a fhaomhadh, agus torthaí an toghcháin ó Mhí Dheireadh Fómhair a chur ar neamhní. Níor bhac na neamh-Shóisialaithe leis an gclár oibre seo a ghlacadh i ndáiríre, agus ní dhearna an pharlaimint plé ar bith air.
Bhí na Boilséivigh ag cur brú ar na Sóisialaithe Fionlannacha dul chun réabhlóide. Bhí siad fiú ag bagairt an réabhlóid san Fhionlainn a thosú beag beann ar Pháirtí Daonlathach Sóisialta na Fionlainne, mura mbeadh de shracadh sna comrádaithe Fionlannacha an obair a dhéanamh as a stuaim féin. I Mí na Samhna, thosaigh na Boilséivigh Fhionlannacha Eino Rahja, Jukka Rahja agus Adolf Taimi - réabhlóidithe a bhí gníomhach i gCathair Pheadair chomh maith leis an bhFionlainn - an lámh in uachtar a fháil ar Ghardaí Síochána an Lucht Oibre (na Gardaí Dearga). Bhí tábhacht ar leith leis an bhFionlainn do na Boilséivigh. Ó thaobh amháin de, bhí muinín ag Léinín as na saighdiúirí Rúiseacha a bhí ar garastún san Fhionlainn teacht chun fortachta dó in am an ghátair in aghaidh na Rúiseach frith-Bhoilséiveach, dá ndéanfaidís iarracht Léinín a chur as cumhacht. Ón taobh eile de, bheadh an Fhionlainn ina sciath chosanta in aghaidh na Gearmáine Impiriúla. Maidir leis na Sóisialaithe Fionlannacha, bhí siad ag dréim le neamhspleáchas a lorg ó rialtas Léinín ar an 10 Mí na Samhna, ach níor lorg, ó bhí Cathair Pheadair trí chéile i gcónaí.
Ní raibh réabhlóidithe drogallacha na Fionlainne sásta géilleadh do shíoráitiú na mBoilséiveach. Bhí siad idir eatarthu i gcónaí. Bhí Léinín ar a sheachnadh ón Rialtas Sealadach i Heilsincí i dtús an fhómhair, agus san am sin, bhí sé i dteagmháil leis na Sóisialaithe Fionlannacha. Mar sin, bhí a fhios ag na Sóisialaithe san Fhionlainn go raibh rud éigin cosúil le Réabhlóid Dheireadh Fómhair ar na bacáin. Ní raibh siad, áfach, tar éis pleananna comhoibrithe a shocrú leis na Boilséivigh roimh ré. Nuair a tháinig an dream nua i gcumhacht i gCathair Pheadair, hosclaíodh doirse nua do na Sóisialaithe Fionlannacha, ar bhain an diomua sna toghcháin an-mhealladh astu. Bhí an Páirtí Daonlathach Sóisialta á stiúradh ag lucht na measarthachta, agus ní deargréabhlóidithe a bhí sna feisirí pairliminte ach an oiread. Fuair an réabhlóideachas tacaíocht ó chuid de na ceardchumainn agus ó na Gardaí Dearga úrearcaithe. Ní raibh na Boilséivigh i gCathair Pheadair féin róshocair i gcumhacht go fóill, ach an oiread. B'éigean do Léinín trúpaí a aistriú ón bhFionlainn go dtí an phríomhchathair, agus eagla air roimh an bhfrithréabhlóid.
Ar an 9 Mí na Samhna 1917, bhunaigh eagraíochtaí an lucht oibre (an Páirtí Daonlathach Sóisialta, na ceardchumainn agus na Gardaí Dearga) Lárchomhairle Réabhlóide an Lucht Oibre le gníomhaíocht na n-eagraíochtaí éagsúla a chomhordú. Ní raibh an Lárchomhairle seo rófhonnmhar chun réabhlóide, nó nuair a chuaigh ceist na réabhlóide ar vóta sa Lárchomhairle i ndiaidh don phairlimint droim láimhe a thabhairt don chlár oibre "Tá Muid ag Éileamh", ní raibh ach ochtar ball den Lárchomhairle i bhfách leis an réabhlóid, in aghaidh an ochtar déag eile. Rud eile áfach gur fhógair an Lárchomhairle agus na ceardchumainn ollstailc san Fhonlainn. I ndiaidh cupla lá, bhí 85,000 fear oibre ar stailc ar fud na tíre, agus na coistí áitiúla stailce i seilbh an chuid ba mhó de na bailte móra i nDeisceart na Fionlainne. Ní raibh na Sóisialaithe measartha ach ag iarraidh brú polaitiúil a chur ar an bpairlimint, ach ar ndóigh, bhí na radacaigh ag dréim le "coup d'état" agus le réabhlóid, agus dóchas acu as na stailceoirí leis an ngnó a dhéanamh.
D'éirigh leis an stailc mhór chomh maith is go raibh an lucht oibre ag dul chun radacachais agus tuilleadh Sóisialaithe ag éileamh "coup d'état". Ar an 16 Mí na Samhna, chuaigh ceist na réabhlóide ar vóta sa Lárchomhairle arís, agus an iarracht seo, vótáil tromlach beag ar son an "choup d'état". B'iad na ceardchumainn agus na Gardaí Dearga ba mhó a bhí á éileamh. Níor cuireadh an cinneadh i gcrích go fóill, áfach. Na coimeasáir a ceapadh don Choiste Feidhmiúcháin, dhiúltaigh siad na pleananna a chomhlíonadh. Mar sin, cinneadh ar dheireadh a chur leis an stailc mhór ar an 19 Mí na Samhna.
Chuir an Stailc Mhór cor i gcinniúint na tíre ar a lán bealaí. I ndiaidh imeachtaí Mhí na Samhna agus na gcomhairlí a cinneadh, thosaigh scoilt ag teacht ar ghluaiseacht an lucht oibre féin faoi cheist na réabhlóide. I ndiaidh na stailce féin, áfach, ní raibh gach duine de cheannairí na Sóisialaithe tar éis a intinn féin a dhéanamh suas, agus d'fhéadfadh duine a vótáil ar son lucht na réabhlóide ag ócáid amháin tacaíocht a thabhairt do lucht na measarthachta nuair a bhí ceist éigin eile á plé. Le linn na stailce móire, áfach, chaill ceannairí an pháirtí cuid mhór den smacht a bhí acu ar ghluaiseacht an lucht oibre: ní raibh na radacaigh sásta aird a thabhairt ar na horduithe ó cheannairí an pháirtí a thuilleadh. Fuair na Sóisialaithe measartha tacaíocht ón gcuid eile den phairlimint, nuair a glacadh leis na hachtanna faoi lá oibre ocht n-uaire an chloig agus faoin daonlathas sa rialtas áitiúil. Bhí cuid den lucht oibre barúlach nach bhfaighfeadh na hachtanna seo faomhadh na pairliminte choíche murach an stailc mhór.
Bhain sé mealladh mór as Léinín agus na Boilséivigh nach raibh na Fionlannaigh sásta dul chun réabhlóide i ndiaidh an iomláin. Nuair a bhí an bhliain 1917 ag druidim chun deireanais, ní raibh súil ag Léinín as na Fionlannaigh a thuilleadh le "coup d'état" Boilséiveach a chur i gcrích san Fhionlainn. Leis an Stailc Mhór, tháinig chun solais go raibh an-easaontas idir na Boilséivigh Rúiseacha agus na Daonlathaigh Shóisialta Fhionlannacha. I ndiaidh na díomá, d'fhéach Léinín lena mhuinín a chur i radacaigh chlé na Fionlainne agus sna Boilséivigh Fhionlannacha a bhí ag iarraidh brú a chur ar chosmhuintir ghluaiseacht an lucht oibre beag beann ar cheannairí an Pháirtí Dhaonlathaigh Shóisialta.
Thar aon rud eile, áfach, chuir an Stailc Mhór ding idir na Sóisialaithe agus na neamh-Shóisialaithe. Le linn na stailce, chuaigh an foréigean polaitiúil chun donais, nó mharaigh na Gardaí Dearga seisear déag de dhaoine nach raibh ag tacú leis na Sóisialaithe. Thairis sin, fuair ceathrar déag de Ghardaí Bána agus ceathrar de Ghardaí Dearga bás sna scliúchais. Bhí an Fhionlainn i mbealach an chogaidh chathartha.
An Neamhspleáchas.
Ar an 4 Mí na Nollag, d'eisigh an Seanad seo an chéad dréacht d'fhorógra neamhspleáchais na Fionlainne. Ghlac an pharlaimint leis an bhforógra i ndiaidh guthaíochta ar an 6 Mí na Nollag 1917, agus is é an lá sin Lá Náisiúnta na Fionlainne inniu, nó "itsenäisyyspäivä" - Lá an Neamhspleáchais. Chaith na Sóisialaithe vóta in aghaidh an bhille, áfach, agus dhréachtaigh siad forógra neamhspleáchais dá gcuid féin.
Níor bacadh mórán le Forógra an Neamhspleáchais san Fhionlainn ag an am. Cé go raibh an náisiúnachas ag dul i dtreise san Fhionlainn le fada, ní rabhthas ag éileamh neamhspleáchais iomláin fiú sna blianta 1899-1917, nuair a bhí na Rúisigh ag iarraidh an féinrialtas a chur ar ceal agus an tír a thabhairt chun Rúiseachais. Ina áit sin, bhí na Fionlannaigh ag dréim le hathbhunú an tsean-fhéinrialtais nó le hathaontú na Fionlainne leis an tSualainn mar phrionsacht. Nuair a gaireadh poblacht neamhspleách den Fhionlainn, ní raibh ann go bunúsach ach cineál fuascailt éigeandála.
Sa deireadh thiar thall, ní raibh ceachtar den dá mhórghrúpa cumhachta - na Sóisialaithe agus na buirgéisigh - ábalta an neamhspleáchas a chinntiú don Fhionlainn gan tacaíocht a lorg ón gceann eile. Ní raibh aon tír choimhthíoch tar éis aitheantas a thabhairt do neamhspleáchas na Fionlainne, agus d'admhaigh an Seanad féin gur chóir aitheantas na Rúise Sóivéadaí a fháil roimh aon rud eile. Bheadh na tíortha eile sásta glacadh leis an bPoblacht nua, dá mbeadh an Rúis Shóivéadach toilteanach slán agus beannacht a fhágáil ag an bhFionlainn faoi chroí mór maith. Ó b'iad na Sóisialaithe an dream ba mhó a bhí cairdiúil leis na Boilséivigh, chuaigh an Seanad ina dtuilleamaí le haitheantas na mBoilséiveach a iarraidh. Bhí fréamhacha na Sóisialaithe féin sa náisiúnachas Fionlannach, agus mar sin, chuaigh siad ag lorg an neamhspleáchais ó Léinín i Mí na Nollag. Theastaigh an neamhspleáchas ó na Sóisialaithe freisin, nó bhí an náisiúnachas láidir i measc lucht a dtacaíochta féin, agus iad buartha go gcaillfidís vótaí mura n-éireodh leo aitheantas Léinín a bhaint amach.
Le fírinne, ní raibh todhchaí an rialtais Bhoilséivigh soiléir go fóill i Mí na Nollag 1917, agus is dócha go mbeadh Léinín sásta neamhspleáchas a thabhairt do na Fionlannaigh fiú gan na Sóisialaithe mar lucht eadrána. Bhí Svinhufvud sách naimhdeach i leith na mBoilséiveach, rud a chuir cúl áirithe ar na himeachtaí. Sa deireadh thiar thall, ar an 31 Mí na Nollag 1917, chroith Léinín lámh le Svinhufvud agus é ag síneadh doiciméad an aitheantais chuige, doiciméad a bhí sínithe ag ceannairí na mBoilséiveach.
Roimh thús an chogaidh chathartha, fuair an Fhionlainn aitheantas a neamhspleáchais ón Rúis Shóiveadach, ón nGearmáin, ó Impireacht na hOstaire is na hUngáire, ón bhFrainc, ón tSualainn, ón Danmhairg, ón Iorua, ón Eilvéis, agus ón nGréig. Ní raibh Sasana agus na Stáit Aontaithe sásta glacadh leis an bhFionlainn mar thír neamhspleách go fóill. Bhí an Chéad Chogadh Domhanda á chur go fóill, agus an Fhionlainn ag comhoibriú leis an nGearmáin. Maidir leis an Rúis, bhí na cumhachtaí Iartharacha ag súil le rialtas frith-Bhoilséiveach a theacht i gceann na gcúrsaí i gCathair Pheadair a bheadh sásta an tír a tharraingt isteach sa chogadh in athuair.
San am céanna, bhí an Ghearmáin agus rialtas Boilséiveach na Rúise díreach ag tosú ag socrú síochána ar chathéadan thoir an Chéad Chogadh Domhanda. Chuaigh siad i dteagmháil le chéile ar an 1 Nollaig 1917, agus stad na trúpaí den lámhach ar an 6 Nollaig. Síníodh an chéad chonradh faoin sos cogaidh ar an 15 Nollaig, agus chuaigh ionadaithe an dá thaobh i gcomhchainteanna faoin tsíocháin i mBrest-Litovsk (inniu, Bieraście sa Bhealarúis) ar an 22 Nollaig. Bhí an Ghearmáin tar éis an Pholainn agus an Liotuáin a fhorghabháil, agus súil ag na Gearmánaigh go bhféadfaidís an dá thír a shealbhú don Ghearmáin. Thairis sin, áfach, bhí an Eastóin, an Laitvia, an Úcráin agus an Fhionlainn ag teastáil ón nGearmáin.
Gardaí Dearga, Gardaí Bána.
I ndiaidh Réabhlóid na Feabhra sa bhliain 1917, thit an tóin as na fórsaí slándála sa Rúis, an ghnáthchonstáblacht chomh maith leis na póilíní airm. Leis an éagmais seo a leigheas, bunaíodh fórsaí slándála neamharmtha ar dtús. I Mí na Márta agus i Mí Aibreáin, thosaigh na hiarrachtaí chun gardaí síochána - Cóir Chosanta - a bhunú in iardheisceart na Fionlainne. Faoin am seo a chuaigh an lucht oibre ag earcú fir le haghaidh a gcuid gardaí síochána féin. I dtosach báire, bhí an dá chineál gardaí ceaptha le bheith ag coimeád na síochána áitiúla, ach ansin, tháinig malairt cuma ar na cúrsaí. Na stailceanna a thosaigh sna monarchana agus sa talmhaíocht in Earrach na bliana 1917, chomh maith leis na trioblóidí a bhí ag dul leis an nganntanas bia níos deireanaí, agus imeachtaí den chineál seo, thaispeáin siad go raibh blas láidir den bhrúghrúpa pholaitiúil ar an dá shórt gardaí.
Creidtear go coitianta gur ceann de na cúiseanna ba mhó leis an gcogadh ná nach raibh fórsaí láidre slándála ná cosanta sa tír. Ní féidir a rá nach mbeadh cuid mhór den cheart anseo, ach is é an míniú is fearr le staraithe an lae inniu ná gur thit an tsochaí go léir as a chéile. In Earrach na bliana 1917, bhí aon rialtas amháin sa tír, is é sin, seanad Tokoi, ach ní raibh fórsaí maithe slándála ann. Le teacht an Fhómhair, bhí na cúrsaí bun os cionn leis an Earrach: ní raibh rialtas ceart ann, ach bhí dhá chineál fórsaí slándála ann. I ndeireadh na bliana 1917, tháinig an chumhacht fheidhmitheach chuici féin arís, agus thosaigh seanad Svinhufvud ag cur na síochána ar bun arís. Faoin am seo, áfach, bhí an dá chineál Gardaí tar éis cumhacht a thiomsú chucu féin beag beann ar an rialtas, agus nuair a chinn an Seanad arm oifigiúil na Fionlainne a ghairm de na Bána, phléasc cogadh amach idir iadsan agus na Dearga.
Na Cóir Chosanta.
I rith an tSamhraidh 1917, bhunaigh coimeádaigh agus buirgéisigh cóir chosanta ar fud na tíre. Bhí 250-300 cór ann le teacht an Fhómhair. B'é coimeád na síochána ba phríomhthucaid le bunú na gcór seo, ach ar chósta thiar na tíre, thosaigh an mhíshástacht leis na reachtanna um choigistiú an bhia ag imirt a tionchair ar na cóir. In iardheisceart na tíre agus i gceantar Satakunta (timpeall ar Pori, Rauma, agus Kokemäki), bhí na cúrsaí ag dul chun teannais idir na feirmeoirí saibhre agus na scológa bochta. In oirthear na tíre, bhí na náisiúnaithe Fionlannacha an-ghníomhach ag iarraidh téisclim armtha a dhéanamh le go bhféadfaí an tír a scaradh agus a choinneáil scartha ón Rúis. I Mí na Nollag 1917, bhí 20,000 fear ar fiannas sna Cóir Chosanta, agus i gceann an chéad mhí eile, bhí an oiread eile ann - 40,000 ar fad. Fuarthas na raidhfilí ó cheannaithe arm i gCathair Pheadair agus i Viipuri (in oirthear na Fionlainne, inniu Vyborg sa Rúis). I ndiaidh na stailce móire i Mí na Samhna 1917, thosaigh na cóir chosanta éagsúla ag teacht le chéile leis na cuspóirí céanna a bhaint amach: na saighdiúirí Rúiseacha a ruaigeadh as an bhFionlainn, na Gardaí Dearga a choinneáil faoi smacht, an tsíocháin agus an tslándáil phoiblí a chur ar bun sa tír arís agus leas polaitiúil na mbuirgéiseach a chosaint. Níor éirigh leis na Cóir Chosanta, áfach, cur le chéile i gceart ach tamall i ndiaidh thús an chogaidh. An dóigh a raibh na Cóir Chosanta ag gníomhú beag beann ar a chéile in Eanáir 1918, chuir sé tuilleadh luais faoin bhforbairt i dtreo an chogaidh.
Na Gardaí Dearga.
Ar dtús, ba leasc leis an bPáirtí Daonlathach Sóisialta gardaí síochána lucht oibre a bhunú. Na gardaí dearga a bunaíodh sa bhliain 1905, chuaigh siad chun cearmansaíochta ar an bpáirtí féin sa deireadh, agus mar sin, níor theastaigh ón bpáirtí an botún céanna a dhéanamh in athuair. Ar an 12 Bealtaine 1917, tháinig sean-Ghardaí na bliana 1905 le chéile i mórchruinniú Kaisaniemi i Heilsincí, agus bhí cruinnithe den chineál chéanna i dTampere agus in áiteanna eile freisin leis na sean-Ghardaí Dearga a athbheochan. Bhí an páirtí an-mhíshásta go rabhthas ag baint fola as an seancholm seo.
Ní féidir a rá gurbh ionann mar rud iad Gardaí Síochána an Lucht Oibre agus na Gardaí Dearga i dtús báire. In áiteanna, bhí idir Ghardaí Síochána agus Ghardaí Dearga ag druileáil, agus na Gardaí Síochána ní ba láidre, de ghnáth. I ndiaidh na diospóireachta faoi Acht na gCumhachtaí, chomh maith le scor na parlaiminte agus leis an olltoghchán nach raibh ag fabhrú don pháirtí, tháinig athrú dearcaidh ag na Daonlathaigh Shóisialta féin ar na Gardaí. Thairis sin, bhí a fhios ag Sóisialaithena Fionlainne go raibh Boilséivigh na Rúise ag beartú an chumhacht a shealbhú i gCathair Pheadair, agus theastaigh ó na Sóisialaithe san Fhionlainn aithris a dhéanamh orthu. Ar an 20 Deireadh Fómhair 1917 thug na ceardchumainn agus an páirtí ordú oifigiúil chun Gardaí Síochána a bhunú i Heilsincí chomh maith le háiteanna eile. Go bunúsach, theastaigh uathu nach n-earcófaí ach gníomhaithe iontaofa de chuid an Pháirtí agus na gceardchumann ina nGardaí. Bhí Gardaí Síochána an Lucht Oibre ceaptha leis an tsíocháin a choimeád agus a chosaint, ach san am céanna, ba ghléas nua iad le tuilleadh cumhachta a bhaint amach don eite chlé. Bunaíodh cuid mhaith Gardaí den chineál seo i nDeireadh Fómhair agus le linn na stailce móire i Mí na Samhna, nó bhí timpeall ar 350 díorma ann i ndiaidh na stailce. Bhí 30,000-35,000 fear ar fiannas i nGardaí an Lucht Oibre i ndeireadh na bliana 1917, agus iad ag dul chun tábhachta mar mheáchanlár cumhachta sa tír. Fuair na Gardaí seo an chuid ba mhó de na raidhfilí ó na Rúisigh.
Na Gardaí Dearga ag dul chun radacachais.
Saighdiúirí Gearmánacha i Heilsincí, 1918
I rith na stailce móire i Mí na Samhna 1917, chuaigh cuid mhór de Ghardaí Síochána an Lucht Oibre chun radacachais, díreach mar ab eagal le lucht ceannais an Pháirtí Dhaonlathaigh Shóisialta. Thosaigh siad ag déanamh foréigin ar dhaoine ar chúiseanna polaitiúla, agus iad ag iarraidh dul ó smacht an pháirtí, cosúil leis an mbliain 1905. Mar sin, bhí an Páirtí tar éis meáchanlár cumhachta nua a bhunú sa tír, díreach mar a rinne na buirgéisigh, nuair a chuir siad tús leis na Cóir Chosanta. Bhí na Cóir Chosanta féin ag éirí i bhfad ní ba mhíshásta leis na Gardaí Dearga, ó tuigeadh dóibh go bhféadfadh na Sóisialaithe radacacha réabhlóideacha a bheith dainséarach i ndáiríre. Ansin, chuaigh na coimeádaigh ag lorg cuidiú ón nGearmáin. Na gníomhaithe radacacha náisiúnaíocha a bhí ag iarraidh neamhspleáchas a bhaint amach don tír le cuidiú na Gearmáine, fuair siad tacaíocht phríomhshruth na mbuirgéiseach anois. Is dócha go bpléascfadh an cogadh cathartha amach chomh moch le Mí na Samhna 1917, dá mbeadh níos mó raidhfilí ag an dá chineál Gardaí.
Chomh deireanach le Mí na Nollag 1917, d'eisigh an Páirtí Daonlathach Sóisialta forógra oifigiúil ag áitiú gur chóir do Ghardaí an Lucht Oibre urraim a thabhairt don Pháirtí. Mar sin féin, i dtús na bliana 1918, dhiúltaigh na Gardaí Dearga ba láidre i ndeisceart na tíre - na cinn i Heilsincí, i gKotka agus i dTúrcú - do na forógraí seo, agus iad ag tabhairt dúshlán an Pháirtí go hoscailte. Bhí an lá ag na radacaigh, agus bhris an cogadh amach. San am céanna, thosaigh Arm Bán na Fionlainne ag forbairt ar dhúshraith na gCór Cosanta, agus sa deireadh, chuir an tArm seo cogadh ar Fhionlannaigh eile.
Is léir go raibh an chuid ba mhó de chosmhuintir an Pháirtí Dhaonlathaigh Shóisialta in aghaidh an réabhlóideachais agus an chogaidh chathartha. Iad siúd a ghlac an cinneadh deireanach, b'iad na ceannairí sin de chuid an pháirtí a bhí ag braiteoireacht idir an réabhlóid agus an parlaiminteachas ó Fhómhar na bliana 1917 ar aghaidh. Bhí cuid de na daoine measartha den bharúil gurbh fhearr scoilteadh glan a dhéanamh agus na radacaigh a chaitheamh as an bpáirtí. Ó bhí eagla ar an gcuid eile de lucht na measarthachta féin roimh na Cóir Chosanta, agus na Gardaí Dearga ag teastáil uathu mar sciath chosanta. Cosúil leis sin, bhí lucht na measarthachta ag cailleadh cumhachta ar an taobh eile den chlaí, agus iad siúd a bhí ag éileamh go gcuirfí na Dearga faoi chois le lámh láidir ag fáil tuilleadh tacaíochta.
Cnámh na hUillinne.
I rith na bliana 1917, theip ar an dá bhloc cumhachta síocháin inmheánach na sochaí a shábháil. I Mí Eanáir 1918, chuaigh na cúrsaí go sciobtha chun géaradais, nó má rinne ceann den dá pháirtí a dhath as bealach - aon bheart feiceálach polaitiúil nó míleata - thug an páirtí eile cor in aghaidh an chaim ar an toirt. Ní raibh na Bána ná na Dearga fonnmhar chun comhréitigh, agus an dá thaobh ag déanamh téisclime chun cogaidh, ag ceannach raidhfilí agus lón cogaidh. Bhí na Gardaí Dearga fiú ag éirí bagrach ar lucht na measarthachta sa Pháirtí Daonlathach Sóisialta. Ar an 12 Eanáir 1918, bhronn an Pharlaimint na cumhachtaí ar an Seanad "an tsíocháin a dhaingniú" sa tír, le cuidiú na gCór Cosanta. Nuair a chuala na Gardaí Dearga iomrá air seo, tháinig an-deifir orthu ullmhú chun cogaidh. Ar ndóigh, bhí an dá thaobh ag áitiú ar lucht a leanúna go raibh na Gardaí de dhíth mar sciath chosanta ar an taobh eile.
Cuireadh gairm ar Carl Gustaf Emil Mannerheim, ginearál Fionlannach in Arm Impiriúil na Rúise dul i gceannas ar na Cóir Chosanta. Ar an 25 Eanáir 1918, gaireadh Arm Sheanad na Fionlainne de na Cóir Chosanta. Níor ghabh na Gardaí Dearga leor leis seo, go háirithe ó bhí siad ag dul i dtreise buíochas leis an gcoinsíneacht arm a bhí geallta ag Léinín agus a tháinig go dtí an Fhionlainn ar an 26-27 Eanáir. Thosaigh na chéad scliúchais idir an dá chineál gardaí ar an 17-20 Eanáir i Viipuri agus in áiteanna eile in oirthear na tíre, rud a raibh an dá thaobh ciontach ann. Ar an 26 Eanáir, chuaigh na fíor-Ghardaí Dearga agus Gardaí Síochána an Lucht Oibre le chéile in aon eagraíocht armtha amháin, mar atá, Gardaí Dearga na Fionlainne, agus cuireadh gairm shlógtha ar na gardaí seo ar an 27 Eanáir ar a haon déag a chlog iarnóna. I nDeisceart na hOstrabóitne, thosaigh na Cóir Chosanta ag dí-armáil na ngarastún Rúiseach ar an 28 Eanáir, de réir mar a d'ordaigh Mannerheim. Bhí Cogadh Cathartha na Fionlainne pléasctha amach.
An Dá Fhionlainn.
Nuair a d'iompaigh géarchéim na Fionlainne ina cogadh cathartha, chuir an dá thaobh de phríomhchuspóir rompu féin an namhaid a chloí agus leas a lucht leanúna féin a chinntiú. Ní raibh ceachtar den dá thaobh ag cur in aghaidh neamhspleáchas na Fionlainne, ach bhí siad ag teacht salach ar a chéile faoi cé a bhí i dteideal na cumhachta polaitiúla agus cén déanamh ba chóir a chur ar struchtúr polaitiúil inmheánach na Fionlainne. Ón taobh eile de, bhí dornán daoine ar an dá thaobh nach raibh dóchasach as neamhspleáchas na Fionlainne, agus iad den tuairim gur chóir an tír a chur faoi choimirce na Rúise (mar a theastaigh ó dhaoine den chineál seo i measc na nDearg) nó na Gearmáine (mar a theastaigh óna leithéidí sin i measc na mBán).
Dhréachtaigh Toscaireacht Phobail na Fionlainne, agus Kullervo Manner i gceannas uirthi, bille bunreachta don tír a bhí bunaithe ar smaointeachas Sóisialach Daonlathach, agus tionchar air ag bunreachtanna na Stát Aontaithe agus na hEilvéise. Bhí idéalachas Réabhlóid na Fraince le haithint ar an dréachtdhoiciméad seo chomh maith. Ar an 23 Feabhra 1918, chuir an Toscaireacht Phobail an bille seo faoi bhráid Phríomh-Chomhairle an Lucht Oibre, agus ar an 1 Márta, shínigh an Toscaireacht agus Rialtas Boilséiveach na Rúise conradh comhoibrithe le chéile.
Cuireadh i leith na nDearg, níos deireanaí, go ndéanfaidís poblacht Shóivéadach den tír dá ngnóthóidís an cogadh. Níorbh é sin an cuspóir a bhí ag an Toscaireacht Phobail féin ná ag lucht na measarthachta san Fhionlainn Dhearg. Ón taobh eile de, áfach, bhí Boilséivigh Fhionlannacha agus Gardaí Dearga radacacha ann agus iad i bhfad ní b'fhonnmhaire chun an Fhionlainn a aontú leis an Rúis Shóivéadach. Is dócha go mbeadh coimhlint bhinbeach idir an dá chineál Sóisialaithe - iad siúd a raibh neamhspleáchas ag teastáil uathu agus an dornán a bheadh sásta an Fhionlainn a Shóivéadú - dá mbeadh an lá ag na Dearga sa chogadh chathartha.
Bhí sé de chuspóir ag an Seanad i Vaasa an chumhacht i ndeisceart na tíre a bhaint amach don rialtas bhuirgéiseach in athuair. I ndiaidh an bhua sa chogadh, bhí cumhacht an rialtais le daingniú is le cinntiú le lámh láidir - le tacaíocht na gCór Cosanta nó fiú Arm Impiriúil na Gearmáine. Bhí cuid mhór de na Bána inbharúla nach raibh an iomarca daonlathais oiriúnach do na Fionlannaigh - féach na Dearga mar shampla - agus gur chóir srianta a chur leis an daonlathas trí chóras monarcach a chur ar bun. Bhí lucht na measarthachta ar an taobh Bán ag cur in aghaidh an mhonarcachais agus ladar na Gearmáine i gcúrsaí na Fionlainne, go háirithe i dtús an chogaidh. Cosúil leis sin, bhí an Ginearál Mannerheim agus na hóglaigh a fuair oiliúint in Arm na Gearmáine ag teacht salach ar a chéile faoi ról na Gearmáine. Bhí a fhios ag Mannerheim nach raibh na Gardaí Dearga thar moladh beirte mar shaighdiúirí agus nach raibh cuma ab fhearr ná sin ar arm na Rúise faoi láthair. Mar sin, bhí sé barúlach go dtiocfadh raidhfilí Gearmánacha isteach áisiúil, ach ní raibh saighdiúirí Gearmánacha ag teastáil uaidh. Bhí na hóglaigh - na "Jäger" - agus na gníomhaithe a d'earcaigh na "Jäger" den tuairim, arís, gur chóir don Fhionlainn comhoibriú go dlúth leis na Gearmánaigh. Chreid Mannerheim go mbeadh an lá leis na comhghuaillithe sa chogadh mhór, agus bhí cuspóirí pearsanta aige nach raibh teoranta don Fhionlainn. Is amhlaidh gur theastaigh uaidh an rialtas Boilséiveach a chloí i gcomhar le ginearáil Bhána na Rúise agus leis na Sasanaigh agus na Francaigh. Bhí Mannerheim agus na Bána eile ar aon fhocal, áfach, faoi chomh riachtanach agus a bhí sé tuilleadh tailte a shealbhú in Oirthear na Cairéile - bhí canúintí á labhairt ansin a bhí gaolmhar leis an bhFionlainnis, ach ní raibh na ceantair sin ina gcuid d'Ard-Diúcacht na Fionlainne riamh.
An Rúis is an Ghearmáin.
Ag caitheamh an chéad spléachadh duit ar chuspóirí agus ar ghníomhartha na Rúise Sóivéadaí san Fhionlainn, shílfeá go raibh siad ag teacht salach ar a chéile. Ar dtús, bhronn siad neamhspleáchas ar an bhFionlainn agus ar roinnt tíortha eile a bhí ag iarraidh slán a fhágáil ag an Rúis. Ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorghabh na Sóivéadaigh cuid mhór de na tíortha seo arís, agus iad ag áitiú nach raibh siad ach ag teacht chun fortachta dá gcuid cairde ansin. Le fírinne, b'fhearr le Léinín an Fhionlainn a choinneáil faoi fhorlámhas na Rúise ar chúiseanna míleata agus fiú inmheánacha, ach b'éigean an tír a thabhairt suas. Bhí an Ghearmáin ag cur brú ar na Sóivéadaigh, agus na trúpaí Francacha agus Sasanacha ag dul i dtír sa Rúis féin le ladar a chur i gcúrsaí inmheánacha na tíre. Thairis sin, bhí sé ag dul rite leis na Boilséivigh greim a choinneáil ar an Rúis féin, agus an tír ina cíor thuathail i ndiaidh na réabhlóide. Mar sin, chuir Léinín an plána mín ar cheist na Fionlainne, agus é ag tabhairt le fios go raibh sé sásta saoirse a thabhairt do na Fionlannaigh faoi chroí mór maith, le teann na mórurraime a bhí aige do phrionsabal an fhéinchinntiúcháin náisiúnta. Nuair a bhris an cogadh amach sa bhliain 1918, áfach, chuidigh sé go fial flaithiúil leis na Gardaí Dearga san Fhionlainn. Dá mbeadh an lá leis na Dearga, mhaolódh sé go mór ar chruachás na mBoilséiveach. Is beag cabhair a bhí na Rúisigh in ann a thabhairt do na Dearga san Fhionlainn, agus iad féin i ndrocháit.
Fuair na Dearga dhá chineál tacaíochta ón Rúis Shóivéadach: idir raidhfilí do na Gardaí Dearga Fionlannacha agus shaighdiúirí, is é sin, trúpaí Rúiseacha a bhí dílis don rialtas Bhoilséiveach. Na trúpaí Impiriúla - iarshaighdiúirí de chuid Arm Impiriúla na Rúise - a bhí fágtha ar an mblár fholamh san Fhionlainn, bhí siad ag imeacht as an tír go tiubh téirimeach, agus Leon Trotscaí ag áitiú orthu an Fhionlainn a thréigean. Is é an cuspóir a chuir Trotscaí roimhe féin ná arm nua a chur i dtoll le chéile don Rúis Shóivéadach i gCathair Pheadair - Arm Dearg an Lucht Oibre agus na dTuathánach. Is é an ráiteas poiblí a chuala an saol mór ó Léinín ná: "Cuirfidh muid raidhfilí go dtí an Fhionlainn, ach staonfaidh muid ó thrúpaí a chur ansin, ó tháinig chun solais nach féidir na trúpaí a thrust." Mar sin féin, bhí an rialtas Sóivéadach ag cur trúpaí armtha go dtí an Fhionlainn chomh maith. Thairis sin, d'fhógair na Sóivéadaigh cogadh do "Ghardaí Bána frithréabhlóideacha na Fionlainne". Bhí siad míshásta, ar ndóigh, leis an dóigh a raibh na Fionlannaigh Bhána ag dí-armáil na dtrúpaí Rúiseacha i nDeisceart na hOstrabóitne, agus thairis sin, bhí siad dóchasach go mbrisfeadh réabhlóid Shóisialach amach i Lár na hEorpa chomh maith, faoi thionchar na Rúise. Bhí an Rúis chomh fannlag san am agus nach raibh i gceist le fógairt seo an chogaidh ach iarracht chun brú polaitiúil a chur ar an bhFionlainn.
Maidir le hImpireacht na Gearmáine, bhí cúiseanna cumhachta, eacnamaíochta agus míleata aici le ladar a chur i gcúrsaí inmheánacha na Fionlainne. Theastaigh ó na Gearmánaigh a n-úsáid féin a bhaint as acmhainní nádúrtha na tíre. Ó bhí Cathair Pheadair in aice le teorainn thoir na Fionlainne, shíl na Gearmánaigh go bhféadfaidís brú míleata agus polaitiúil a chur ar phríomhchathair na Rúise trí thrúpaí a chur ar garastún in Oirthear na Fionlainne. Thairis sin, bhí na Gearmánaigh buartha faoin ngníomhaíocht a bhí idir lámha ag Cabhlach Ríoga na Sasanach san Aigéan Artach agus chois Murmansk. D'iarr na náisiúnaithe Fionlannacha ar na Gearmánaigh dul i dtír san Fhionlainn i samhradh na bliana 1917, ach san am sin, b'é príomhchuspóir na Gearmáine ná conradh síochána a shíniú leis na Rúisigh, ionas go bhféadfadh an Ghearmáin iomlán a trúpaí a chaitheamh sa chathéadan thiar. Thosaigh na comhchainteanna síochána i mBrest-Litovsk i Mí na Nollag 1917, ach le linn na gcomhchainteanna, fuair na Fionlannaigh geallúint go raibh na hÓglaigh Fhionlannacha le teacht abhaile ón nGearmáin a thúisce agus ab fhéidir. Thairis sin, dhíol na Gearmánaigh 70,000 raidhfil leis na Cóir Chosanta. Ar an 10 Feabhra 1918, chinn Trotscaí ar éirí as na comhchainteanna, cé go raibh Léinín toilteanach an tsíocháin a shocrú leis na Gearmánaigh. Chomhairligh na Gearmánaigh cromadh ar an gcogaíocht arís, ó nach raibh síocháin ar bith le teacht. Anois, áfach, thug siad le fios do na gluaiseachtaí náisiúnaíocha san Fhionlainn agus sna tíortha eile a bhí ag iarraidh a neamhspleáchas a bhaint amach ón Rúis, - thug na Gearmánaigh le fios dóibh seo go dtiocfaidís chun fortachta dóibh ach iad cabhair a iarraidh ar an nGearmáin. Rinne an Seanadóir E. Hjelt mar a hiarradh air. D'ionsaigh na Gearmánaigh an Rúis ar an toirt, agus ní raibh na Rúisigh ábalta an t-ionradh a stopadh. Ar an 3 Márta 1918, shínigh Léinín an conradh síochána i mBrest-Litovsk, agus é sásta an Úcráin, an Pholainn, an Fhionlainn, agus na tíortha Baltacha a thabhairt uaidh. Bhí lucht ceannasaíochta an Airm Impiriúil sa Ghearmáin tar éis Léinín a chur go dtí an Rúis le súil is go n-éireodh leo síocháin chomh fabhrach seo a bhaint amach ón Rúis, agus fíoraíodh an dóchas anois.
Scliúchais sa Chairéil.
Glactar leis go coitianta gur thosaigh na Gardaí Dearga ar an gcogaíocht ag a haon déag iarnóna ar an 27 Eanáir 1918, agus gur chrom na Bána ar an obair chéanna ag a trí réamhnóna ar an 28 Eanáir, is é sin, ceithre huaire an chloig níos déanaí. Ní raibh an scéal chomh simplí sin, nó roimhe sin féin, thosaigh an dá chineál Gardaí ag cur catha ar a chéile sa Chairéil - in Oirthear na Fionlainne - agus chuaigh na scliúchais sin an oiread i ngéaradas agus go raibh cogadh cathartha ar siúl ansin i bhfad roimh dheireadh Mhí Eanáir. Bhí cathair Viipuri, cathair mhór Oirthear na Fionlainne, ar ceann de na háiteanna ba tábhachtaí ó thaobh na cogaíochta de, agus creidtear go raibh lucht ceannasaíochta an dá chineál Gardaí ag saighdeadh a gcuid cairde i Viipuri chun gnímh. Theastaigh ón dá thaobh Viipuri a shealbhú, ach thairis sin, bhí cuid mhór raidhfilí agus trealamh cogaidh eile sa chathair a bhí de dhíth ar na Dearga agus ar na Bána araon.
Thosaigh an chogaíocht ar an 17-20 Eanáir 1918. Ar dtús, chreach na Dearga armlann an Chóir Chosanta áitiúil, ach go gairid ina dhiaidh sin, cheap na Bána coinsíneacht raidhfilí a bhí ag dul do na Dearga i Mikkeli. Ar an 21 Eanáir, d'iarr na Bána i Viipuri ar na cóir chosanta sna ceantair thuaithe máguaird teacht chun fortachta dóibh, agus ar an 22 Eanáir, shealbhaigh an mhuintir isteach seo stáisiún iarnróid na cathrach. Sa deireadh thiar thall, áfach, b'éigean dóibh cúlú ó lár na cathrach go Venäjänsaari. Lean an cathlán leis ag cur troda ar an 27 Eanáir i gKämärä taobh theas de Viipuri, áit ar stop sé na traenacha arm a bhí ag teacht ó Chathair Pheadair, agus na Gardaí Bána ag iarraidh na raidhfilí agus an lón cogaidh a bhí ag teacht ar na traenacha seo a sciobadh leo. Bhí na traenacha ag iompar na n-arm a bhí geallta ag Léinín do Ghardaí Dearga na Fionlainne, agus b'iad Eino Rahja agus Jukka Rahja - na deartháracha Boilséiveacha Fionlannacha - a bhí i gceannas ar na traenacha. Sa deireadh thiar, b'éigean do na Gardaí Bána an cath faoi na traenacha a thabhairt suas, agus bhain na traenacha amach Viipuri sa deireadh. B'iad na Dearga a d'fhan i gceannas ar an gcathair ar feadh tamaill.
Ghlac saighdiúirí Rúiseacha páirt sna scliúchais sa Chairéil, ach má ghlac féin, ní raibh ceannasaíocht ná comandracht ann a choinneodh faoi smacht iad. Bhí saighdiúirí Rúiseacha measctha tríd na Dearga a bhí ag cur troda ar na Bána sa chathair ar an 19 Eanáir agus ar an 22 Eanáir, ach d'fhan an chuid ba mhó den gharastún thiar sna beairicí, nó ní raibh de chroí acu an áit a fhágáil. Ar an 23 Eanáir, áfach, thug coimiseár cúrsaí cogaidh na Rúise, N. Podvoysky, ordú do na saighdiúirí Rúiseacha na Gardaí Bána sa cheantar a dhí-armáil. Idir an dá linn, bhí an cogadh idir na Bána agus na Dearga ag dul i ngéaradas go tiubh, nó bhí na Cóir Chosanta tar éis trúpaí Rúiseacha a dhí-armáil i Sortavala, Antrea, agus i Joensuu. An t-ordú seo a thug Podvoysky, ní raibh sé ag teacht le cinneadh an choiste réigiúnda Rúisigh, a bhí den tuairim gurbh fhearr do na saighdiúirí Rúiseacha gan ladar a chur i gcúrsaí inmheánacha na Fionlainne. Sa deireadh thiar, b'éigean do Podvoysky a ordú a tharraingt siar, nó ní raibh na saighdiúirí Rúiseacha i Viipuri sásta aird a thabhairt air pé scéal é.
"Tá fir na Cairéile go léir ag dul chun cogaidh leis an tír a shaoradh ó náire na hainrialach. Tá muinín againn as fir chróga na hOstrabóitne go gcomhlíonfaidh siad a ndualgas chomh maith."
Tús an Chogaidh.
Gluaisteán armúrtha de chuid na nGardaí Dearga sealbhaithe ag na Bána - Tampere, 1918
Le teacht na hoíche ar an 26 Eanáir, d'ardaigh na Dearga laindéar dearg ar thúr Áras an Lucht Oibre i Heilsincí mar chomhartha go raibh réabhlóid tosaithe sa chathair. Shealbhaigh na Gardaí Dearga Heilsincí ar maidin ar an 28 Eanáir. Thréig seisear Seanadóirí an phríomhchathair le haghaidh a thabhairt ar Vaasa, áit ar lean siad leo ag obair mar Sheanad Vaasa. D'fhéach Pehr Evind Svinhufvud, cathaoirleach an tSeanaid (is é sin, an Príomh-Aire), d'fhéach sé le Vaasa a bhaint amach ar eitleán de chuid chabhlach na Rúise, ach níor éirigh leis an eitleoir Fionlannach an t-inneall a thosú. Sa deireadh, thug an "Tarmo", bristeoir oighir Fionlannach, an Príomh-Aire go Taillinn san Eastóin, agus ina dhiaidh sin, rinne Svinhufvud a bhealach tríd an nGearmáin agus an tSualainn go Tuaisceart na Fionlainne. Níor éalaigh gach duine de na polaiteoirí buirgéiseacha go Vaasa. D'fhan Kaarlo Juho Ståhlberg agus Lauri Ingman, mar shampla, ar a seachnadh i Heilsincí go dtí gur tháinig na Gearmánaigh.
Ar dtús, bhí an cathlán idir an Fhionlainn Dhearg agus an Fhionlainn Bhán ag rith, a bheag nó a mhór, de réir na líne Pori - Ikaalinen - Kuru - Vilppula - Länkipohja - Padasjoki - Heinola - Mäntyharju - Savitaipale - Lappeenranta - Antrea - Rautu. Ar an dá thaobh, áfach, fágadh an dream "mícheart" i seilbh na corr-áite. San Fhionlainn Bhán, d'éirigh leis na Dearga Oulu, Tornio, Kemi, Raahe, Kuopio agus Varkaus a shealbhú. San Fhionlainn Dhearg, arís, bhí na Bána i gceannas ar Uusikaupunki, Siuntio, Kirkkonummi agus timpeallacht Porvoo. Níor mhair na hoileáin imdhruidte i bhfad, áfach. An cineál trúpaí a raibh an lámh in uachtar acu sna ceantair máguaird, ghabh siad na "bunáiteanna" seo i rith na Feabhra.
Bhí an-pháirt ag na hiarnróid sa chogadh seo, agus na trúpaí á n-iompar ar na traenacha. Mar sin, is iomaí cath a cuireadh faoi na hacomhail iarnróid cosúil le Haapamäki, Tampere, Kouvola agus Viipuri. Bhí timpeall ar 50,000-90,000 saighdiúir ag troid ar gach taobh i rith an chogaidh. Óglaigh - is é sin, saighdiúirí saorthoilteanacha - ab ea an chuid ba mhó de na Dearga. Ar an taobh bán, bhí timpeall ar 11,000-15,000 saighdiúir deonacha ag troid. An chuid eile de na trúpaí, ba choinscríofaigh iad, nó cuireadh an Coinscríobh Ginearálta i bhfeidhm san Fhionlainn Bhán ar an 18 Feabhra 1918. An chuid ba mhó de na hóglaigh a chuaigh san arm ar an dá thaobh ní raibh siad ach ar lorg tuarastail agus bia, ach ar ndóigh, is follasach go raibh tucaidí idéalacha ag cuid mhór acu freisin, agus ba mhinic a bhí a muintir ag cur brú orthu liostáil. Ar an taobh dearg, bunaíodh, fiú, complachtaí bansaighdiúirí, agus cailíní óga ag troid iontu - timpeall ar dhá mhíle bean ar fad. Bhí cuid mhaith déagóirí óga páirteach sa chogadh ar an dá thaobh, nach raibh ach 15 go 17 mbliana d'aois.
B'iad na feirmeoirí agus an lucht léinn crann taca an Airm Bháin. Maidir leis na Gardaí Dearga, fir oibre ó na cathracha agus scológa bochta ón tuath a bhí ina mbunús.
Na Gardaí Dearga ag Cogaíocht.
I dtús an chogaidh, ó dheireadh Mhí Eanáir go lár na Márta, b'iad na Dearga a bhí ag ionsaí agus ag dul chun cinn. Ar dtús, b'é Ali Aaltonen a bhí ina cheannasaí ar an Arm, ina dhiaidh sin Eero Haapalainen. Tháinig triúracht cheannasaíochta i gcomharbas ar Haapalainen, a raibh Eino Rahja, Adolf Taimi, agus Evert Eloranta uirthi. D'fhág siadsan an cheannasaíocht ag Kullervo Manner ina ndiaidh. Ní raibh sé i bhfad ag teacht chun solais nach raibh na Dearga thar mholadh beirte mar fhórsaí armtha. Ní raibh mórán oiliúna míleata ar na hoifigigh ná ar na gnáthshaighdiúirí. Ar dtús, bhí na hurchair thaismeacha ní ba dainséaraí ná an lámhach a bhí ag teacht ó na trúpaí bána. Ní raibh eagraíocht cheart ar an arm ach an oiread. Dáiríre is ar éigean a bhí an t-arm dearg ag obair ar aon leibhéal ab airde ná an complacht. Toghadh na cinn chomplachta as measc na ngnáthshaighdiúirí ar vóta, rud a d'fhág go raibh siad an-éagsúil mar cheannasaithe. Ní raibh na Gardaí Dearga in ann mórán teannais ná eagla a sheasamh i machaire an áir, agus ba mhinic a tháinig táinrith agus scaipeadh na mionéan orthu. D'fhéadfadh trúpa iomlán saighdiúirí an cathéadan a thréigean agus filleadh abhaile.
Is léir gurb iomaí ceannasaí nua sciliúil a d'éirigh as measc na nGardaí Dearga trína ghaisce a thaispeáint go praiticiúil. Fir den chineál seo ab ea Hugo Salmela, Mikko Kokko, Oskari Rantala agus Jalmari Parikka. Níor leor cupla fear a raibh éirim cheannasaíochta acu, áfach, le fadhbanna na nGardaí Dearga go léir a fhuascailt. D'fhéach na Dearga leis an ngalar a leigheas trí Scoil Mhíleata Kallio a bhunú i gceantar Kallio i Heilsincí le hoiliúint a chur ar oifigigh nua Dhearga, ach briseadh an cogadh ar na Dearga sula raibh an chéad chúrsa críochnaithe. Sa deireadh, chuaigh ionsaithe na nDearg in abar faoi lár Mhí na Márta, ó bhí an misneach ag teip ar na gnáthshaighdiúirí, agus na scileanna oirbheartaíochta gann ag na hoifigigh.
Bhí an-fhrustrachas ar na Dearga nuair a fuair siad amach nach raibh mórán maithe iontu le cogadh a chur, agus is féidir a mhaíomh gurbh é an frustrachas seo ba chúis le cuid mhór den Sceimhle Dearg. D'éirigh leis na Dearga, áfach, an-troid a chur ar a son i Hauho agus i dTuulos nuair a bhí an tAibreán ag druidim chun deiridh. Sna cathanna seo, bhí na Dearga ag cosaint na sibhialtach a bhí ag éalú leo go dtí an Rúis roimh na trúpaí Bána, ach bhí an cogadh caillte cheana féin.
Na Trúpaí Rúiseacha san Fhionlainn.
Bhí arm na Rúise ag titim as a chéile le teann tuirse agus lagmhisnigh i ndiaidh an chogaidh fhada. Mar sin, níor ghlac saighdiúirí Rúiseacha páirt sna cathanna mórán, ach amháin sa chuid den Chairéil a bhí ag críochantacht le Cathair Pheadair. I bhFómhar na bliana 1917, bhí timpeall is céad míle fear de chuid shean-Arm Impiriúil na Rúise ar garastún sa tír. Nuair a bhí an bhliain 1917 ag druidim chun deiridh, bhí an uimhir seo ag dul i laghad go tiubh, nó bhí na saighdiúirí ag fágáil na tíre mar a bhí pleanáilte, ach thairis sin, is iomaí fear a thréig an t-arm scun scan, gan chead a iarraidh ar aon duine. I dtús an Chogaidh Chathartha, bhí timpeall is seachtó míle saighdiúir Rúiseacha fágtha san Fhionlainn, agus nuair a chuaigh Síocháin Brest-Litovsk i bhfeidhm idir an Rúis Shóivéadach agus an Ghearmáin ar an 3 Márta 1918, ní raibh ach tríocha míle acu fanta. Le teacht an Aibreáin, bhí an chuid ba mhó de shaighdiúirí na hImpireachta glanta leis as an tír.
Sa deireadh, ní raibh ach 7,000-10,000 saighdiúir Rúiseacha páirteach in imeachtaí an Chogaidh Chathartha san Fhionlainn. Bhí cuid acu ar garastún sa tír ó thús ama, agus tháinig an chuid eile ó Chathair Pheadair le linn an chogaidh. Níor éirigh leis na Dearga mórán de na fir seo a chur ag troid ach an oiread: ní raibh ach cupla míle acu i bpáirc an áir ag aon am ar leith. Ón taibh eile de, bhí oifigigh Rúiseacha ag cabhrú leis na Dearga go deireadh na Feabhra, cosúil leis an gCoirnéal M. Svetchnikov in Iarthar na Fionlainne agus I. Yeremeyev in oirthear na tíre. Ní raibh an comhoibriú ag dul go maith, áfach, nó ní raibh Fionlainnis ag na Rúisigh ná mórán Rúisise ag na Fionlannaigh, agus ní raibh muinín ag an dá dhream as a chéile ach an oiread. Fiú nuair a bhí na Dearga ag ionsaí, agus na Rúisigh ag cuidiú leo, ní raibh siad ábalta líne an chathéadain a aistriú ó thuaidh.
Nuair a thosaigh na Gearmánaigh agus na Rúisigh ag cur cogaidh ar a chéile in athuair ar an 18 Feabhra 1918, haistríodh cuid mhór trúpaí Rúiseacha go Cathair Pheadair, agus ní raibh siad le filleadh go dtí an Fhionlainn. Bhí an Rúis Shóivéadach ag tacú leis na Dearga i gcónaí trí raidhfilí agus lón cogaidh a chur chucu, ach ní rabh tuilleadh saighdiúirí ag teacht anoir. Bhí trúpaí Rúiseacha gníomhach i gCuing na Cairéile go deireadh an chogaidh, agus iad ag tacú leis na Dearga ansin, ach b'é an rud ba mhó a bhí i gceist acu ansin ná Cathair Pheadair a chosaint.
Na Gardaí Bána ag Cogaíocht.
Dhí-armáil na Bána na trúpaí Rúiseacha i nDeisceart na hOstrabóitne ón 28 go dtí an 31 Eanáir, agus ní raibh mórán achrainn ann. An Coiste Réigiúnda, a bhí ag déanamh ionadaíocht na Rúise san Fhionlainn, thug sé le fios ar an 24 Eanáir don tSeanad i Vaasa go raibh na trúpaí Rúiseacha "á gcur abhaile mar a bhí pleanáilte". Ar an 30 Eanáir, d'eisigh an Seanad i Vaasa agus Ceanncheathrú an Ghinearáil Mannerheim in éineacht forógra do na saighdiúirí Rúiseacha, ag rá nach raibh "arm na bhfeirmeoirí Fionlannacha" ag cur cogaidh ar na saighdiúirí Rúiseacha. Ón taibh eile de, áfach, is í an bholscaireacht a fuair gnáthshaighdiúirí na mBán le cloisteáil gurbh iad na Rúisigh na príomhnaimhde. Cuid mhór de na hoifigigh Rúiseacha a bhí fanta san Fhionlainn, thacaigh siad leis na Bána. I dtús na bliana 1918, d'ordaigh an rialtas Sóivéadach do na garastúin Rúiseacha san Fhionlainn neodracht a chleachtadh i leith chúrsaí inmheánacha na Fionlainne, agus d'eisigh cupla coiste áitiúil de chuid na saighdiúirí Rúiseacha forógraí neodrachta dá gcuid féin. Mar sin, bhí na hoifigigh Rúiseacha anseo agus ansiúd ag comhoibriú go dlúth leis na Cóir Chosanta. Chabhraigh an Leas-Aimiréal Nikolay Podgurskiy, ceannasaí an chabhlaigh chosanta Rúisigh i Murascaill na Bóitne, leis an nGinearál Mannerheim an garastún Rúiseach i Vaasa a dhí-armáil.
In éiric na tacaíochta a fuair sé ó na hoifigigh Rúiseacha, d'fhéach Mannerheim chuige go bhfaighfidís tuarastal, aíocht, agus bia. D'fhág se cead a gcos acu i Vaasa chomh maith. I Seinäjoki, d'fhan na trúpaí Rúiseacha ina seanáit. Gheall Mannerheim do na Rúisigh go bhfaighfidís coimirce aistir as an tír agus go dtabharfaí a gcuid arm ar ais dóibh ag an teorainn. Ní raibh Mannerheim ábalta an gealltanas seo a chomhlíonadh, áfach. Nuair a tháinig na hÓglaigh ón nGearmáin go Vaasa, d'athraigh an dearcadh ar na Rúisigh go mór. Cuireadh na Rúisigh faoi ghlas i gcampaí géibhinn, agus na trúpaí Bána ag baint a n-úsáide féin as raidhfilí na Rúiseach. I dtús an chogaidh, d'éirigh ina chath idir na Bána agus na Rúisigh i Ruovesi, Vilppula, chois Mäntyharju agus sa Chairéil.
Faoi lár Mhí na Márta 1918, fuair na Bána an lámh in uachtar, agus bhí an chóir leo go deireadh an chogaidh. B'í proifisiúntacht na n-oifigeach, thar aon rud eile, a shocraigh an scéal. An chuid ba mhó de na hoifigigh Bhána, bhí seal caite acu ar fiannas in Arm Impiriúil na Rúise. Thairis sin, bhí óglaigh eachtrannacha ann, chomh maith leis na hÓglaigh Fhionlannacha a tháinig ón nGearmáin. Bhí 1300 duine de na hóglaigh seo, na "jääkärit", páirteach sa chogadh. Dá réir sin, bhí na Bána níos eolaí ar oirbheartaíocht agus ar straitéis an chogaidh, ar phleanáil agus ar fheidhmiú na n-oibríochtaí. Ón taobh eile de, ba léanmhar an scéal é go ndeachaigh na "jääkärit" go dtí an Ghearmáin le bheith in ann saoirse a bhaint amach dá dtír, agus gur tháinig siad abhaile le cath a chur ar chuid dá muintir féin. Lucht oibre a bhí i gcuid de na "jääkärit" féin, agus chaithfidís cogadh a chur ar a muintir agus ar a n-aicme féin. Le fírinne, d'fhan thart ar dhá chéad fear de na hóglaigh seo thiar sa Ghearmáin, agus ní raibh siad páirteach i gcogadh cathartha na Fionlainne ar aon nós.
Maidir leis na gnáthshaighdiúirí sna Gardaí Dearga, is iomaí fear acu nach bhfuair mórán oiliúna ach oiread leis na Dearga. D'fhéadfadh na saighdiúirí a bheith ag siúl leo go hoscailte trasna an mhachaire, gan a bheith ag iarraidh dul ar foscadh ó philéir an namhad, agus iad ag scaoileadh rompu gan aimsiú gan aidhmeáil. Cosúil leis na Dearga, d'fhéadfadh na Bána an cathéadan a thréigean as a stuaim féin le scíth a ligean, gan a thuiscint cé chomh dáiríre a bhí an cás ina raibh siad. Rinne na Cóir Chosanta cupla iarracht le hoiliúint chogaidh a sholáthar dá gcuid saighdiúirí i scoileanna tacair i Vöyri agus i Vimpeli, ach tríd is tríd, b'iad na "jääkärit", na hÓglaigh Fhionlannacha in Arm na Gearmáine, an t-aon dream amháin a raibh idir oiliúint mhíleata orthu agus taithí ar an gcogaíocht acu.
Bhí na cúrsaí idé-eolaíochta ag déanamh scime do lucht ceannais na mBán chomh maith. Shíl siad gurbh fhéidir nach mbeadh cuid mhór de na saighdiúirí sásta cogadh a chur ar na Dearga Fionlannacha. Ní raibh na feirmeoirí beaga ó Lár na Fionlainne agus ón Tuaisceart ní ba saibhre ná an lucht oibre ar an taobh Dearg, agus d'fhéadfaidís, fiú, tuiscint áirithe a léiriú do thucaidí cogaíochta na nDearg. Mar sin, chuir bolscaireacht na mBán an-bhéim ar ról na Rúiseach sa chogadh agus ar chomhoibriú na nDearg leis na Rúisigh. An coinscríobh a cuireadh i bhfeidhm sa chuid Bhán den tír, chuir sé d'iallach ar gach fear dul sna saighdiúirí, iad siúd san áireamh a d'fhéadfadh a bheith fabhrach do na Dearga sa chuid sin den tír. Ón taobh eile de, áirítear gur staon timpeall is 30,000 fear ó dhul in Arm na mBána cé go raibh siad in aois inchoinscríofa, toisc go raibh luiteamas acu leis na Dearga, agus iad drogallach cogadh a chur ar lucht a gcomhbharúla. Is gá a lua freisin go raibh cuid mhór de mhuintir na tuaithe cráifeach go maith, agus iad ag cur in aghaidh an tSóisialachais, ó shíl siad gurbh ionann é agus aindiachas agus éigreideamh.
I dteanga na saighdiúireachta, is gnách "Gardaí" a thabhairt ar thrúpaí den chéad scoth a bhfuil traidisiún ar leith agus "ethos" ar leith acu, cf. mar shampla, na "Coldstream Guards" in Arm na Breataine Móire. An dóigh a n-úsáidtear an téarma sin ("kaarti" as Fionlainnis) i gcoimhthéacs an Chogaidh Chathartha san Fhionlainn, níl sé ag teacht go rómhaith leis an traidisiún míleata. Ní scothdhíormaí a bhí i gceist leis na "Gardaí" san Fhionlainn ar aon nós, ach díormaí tacair a hearcaíodh as measc na cosmhuintire.
Cath Tampere.
B'é an beart cogaidh ba tábhachtaí dá ndearna na Bána ná Cath Tampere ón 16 Márta go dtí an 6 Aibreán 1918. De thoradh an chatha, shealbhaigh na Bána an áit ba mhó tionsclaíochta sa tír ó na Dearga. Ullmhúcháin don chath faoi Tampere ab ea an briseadh tríd an bhfronta a rinne na Bána i Länkipohja i gceantar Längelmäki taobh thoir thuaidh den chathair, chomh maith leis na cathanna lastuaidh agus taobh thiar thuaidh de Tampere ar feadh na líne a rith trí Vilppula, Kuru, Kyröskoski agus Suodenniemi. Nuair a bhuaigh na Bána na cathanna i Lempäälä ar an 24 Márta agus i Siuro ar an 26 Márta, bhí Tampere imdhruidte ag na Bána.
Bhí cath Tampere ar an gcath ba mhó a cuireadh i gCríoch Lochlann riamh, agus 16,000 saighdiúir páirteach ann ar an taobh Bán, 14,000 ar an taobh Dearg. Faoin am seo, bhí na Dearga ag éirí cleachta ar an gcogadh, agus iad dáigh dána dásachtach ag cosaint na cathrach. Níor thaise do na Bána ach an oiread, nó chuir siad rogha a dtrúpaí sa chath. Ar Dhéardaoin Mandála na Fola, an 28 Márta, bhí na Dearga ábalta fanacht ar foscadh agus aimsiú ceart a fháil, agus d'éirigh leo an-éirleach a dhéanamh ar na Bána. Maraíodh leathchéad fear de na hóglaigh a fuair oiliúint sa Ghearmáin, agus chaill aonaid áirithe san Arm Bán níos mó ná fear as gach beirt.
An t-ionsaí a shocraigh an scéal sa deireadh, cuireadh tús leis le lámhach láidir airtléire a bhí dírithe ar lár na cathrach, ar an 3 Aibreán 1918. Bhí trúpaí an dá thaobh ag cur troda faoi gach teach, mar is dual do chathanna cathrach. San am seo, freisin, ní raibh mórán eachtrannach páirteach sa chathair, nó bhí an chuid ba mhó de na Rúisigh glanta as an tír, agus ní raibh teacht na nGearmánach ach ar na bacáin.
Reilig Kaleva tar éis Chath Tampere (Aibreán 1918)
Maraíodh 700-900 duine de na Gardaí Bána. Chaill na Gardaí Dearga 1,000-1,500 duine, ina measc Hugo Salmela, duine de na hoifigigh ab fhearr dá raibh acu. Cimíodh 11,000-12,000 Garda Dearg. Fuair 71 sibhialtach bás, an chuid ba mhó acu faoi chith na n-urchar as na gunnaí móra airtléire. Chuaigh cuid mhór de na sibhialtaigh ar lorg foscaidh sna teampaill, ar nós Ard-Eaglais Tampere agus in Eaglais Alastair ("Aleksanterinkirkko"). Chuaigh ceantair áirithe den chathair, go háirithe Tammela agus Kyttälä, de dhroim an tsaoil go hiomlán.
I ndiaidh chath Tampere, thréig na Dearga iarthar na tíre. Bhí cathanna móra á gcur in oirthear na Fionlainne i gcónaí, go háirithe timpeall Viipuri. Ghabh na Bána an chathair sin ar an 29 Aibreán. Bhí 18,500 saighdiúir Bán agus 7,000 duine de na Gardaí Dearga páirteach sa chath seo. Fuair leathchéad fear de na Bána bás sa chath seo, agus dealraíonn sé gur bhásaigh deichniúr nó dáréag ar an taobh Dearg in aghaidh gach Garda Bán acu siúd. Cimíodh na mílte Dearga freisin, agus tháinig na Bána i seilbh an-chreiche: trí chéad gunna mór airtléire, dhá chéad inneallghunna, traein armúrtha, agus cuid mhór bia agus lón cogaidh.
Teacht na nGearmánach.
Nuair a bhí na Gardaí Bána díreach ag ionsaí Dheisceart na Fionlainne ar chathéadan leathan, tháinig díormaí Gearmánacha i dtír i Hanko ar an 3 Aibreán 1918 faoi cheannas an Mhaor-Ghinearáil Rüdiger von der Goltz, deich míle saighdiúir ar fad. Thairis sin, tháinig díorma eile i dtír i Loviisa ar an 7 Aibreán. Trí mhíle saighdiúir Gearmánacha a bhí ann agus iad faoi cheannas oifigigh dar shloinne Brandenstein. Roimhe sin, bhí siad ar garastún i dTaillinn san Eastóin. Na saighdiúirí a bhí ag ascnamh leo ó Hanko, bhain siad amach Heilsincí ar an 10 Aibreán, agus d'éirigh ina chath idir iad agus na Dearga sa chathair. Ceithre lá ina dhiaidh, bhí na Dearga cloíte acu. Fuair na Gearmánaigh cabhair ó na Bána a bhí ar a seachnadh sa chathair, agus ghlac cupla míle acu siúd páirt sna cathanna. Ar an 21 Aibreán, thit Hyvinkää leis na Gearmanaigh, agus ar an 22 Aibreán, shealbhaigh siad Riihimäki. Ceithre lá ina dhiaidh sin, ghabh siad Hämeenlinna. Na Gearmánaigh a tháinig i dtír i Loviisa, shroich siad Lahti ar an 19 Aibreán, agus nuair a chuaigh siad i seilbh na háite, sháigh siad isteach ding idir Dearga an Oirthir agus Dearga an Iarthair. Le cuidiú na nGearmánach, fuair na Bána an ceann is fearr ar na Dearga go sciobtha. Ón taobh eile de, bhí an Fhionlainn faoi smacht ag na Gearmánaigh anois.
Ról na Sualainne sa Chogadh.
Níor ghlac an tSualainn páirt i gcogadh cathartha na Fionlainne, ach fuair ceanncheathrú na mBán tacaíocht agus cabhair ó 84 oifigeach deonach Sualannach. Thairis sin, tháinig díorma d'óglaigh Shualannacha go dtí an Fhionlainn faoi cheannas an Chaptaein Hjalmar Frisell le troid ar son chúis na mBán. Ní raibh ach timpeall ar leathchéad saighdiúir ann nó níos lú fós, agus b'fhearr cathlán a thabhairt ar an "mbriogáid" seo.
Thairis sin, áfach, d'fhéach saighdiúirí Sualannacha le hOileáin Åland idir an Fhionlainn agus an tSualainn a shealbhú ar an 15 Feabhra 1918. Is í an tSualainnis an t-aon teanga amháin a labhraítear sna hoileáin, agus thug an tSualainn le fios gur "iarr muintir Åland orthu teacht chun fortachta" do na hoileáin. Is dóichiúla, áfach, go raibh lucht rialtais na Sualainne buartha faoi chomh cóngarach agus atá na hoileáin do phríomhchathair a dtíre. Ar an 5 Márta 1918, áfach, chuaigh na Gearmánaigh i dtír sna hoileáin, agus b'éigean do na Sualannaigh filleadh abhaile. Bhí an duine deireanach acu bailithe leis i dtús Mhí Bhealtaine.
An Cogadh san Aer.
Na haerfoirt mhíleata a bhí ag na Rúisigh san Fhionlainn, stop siad ag obair, nuair a d'fhill na heitleoirí go dtí an Rúis, agus an chuid ba mhó acu meáite ar pháirt a ghlacadh i gcogadh cathartha na tíre seo ar thaobh na "mBán" ansin. Fágadh dornán d'eitleáin Rúiseacha ag na Dearga, go háirithe muireitleáin - is é sin, eitleáin nach raibh ábalta tuirlingt ach ar an uisce. Ní raibh eitleoirí Fhionlannacha ar fáil, agus mar sin, d'earcaigh na Dearga cupla eitleoir Rúiseach a bhí fágtha san Fhionlainn. Thosaigh eitleoireacht na nDearg i gceart, nuair a cuireadh cúig eitleán ó Viipuri go Riihimäki faoi dheireadh Mhí Feabhra.
Bhunaigh na Dearga aerscuadrúin i Heilsincí, i dTampere, in Utti in aice le Kouvola, agus i Viipuri. Ní féidir a rá go mbeadh "aerfhórsa" ag na Dearga, nó bhí gach aerscuadrún ag oibriú mar chuid de na trúpaí ar chathéadan a réigiúin féin. Bunaíodh scoil eitleoireachta i Heilsincí, ach níor chríochnaigh aon duine de na daltaí a chúrsa sular ghabh na Gearmánaigh agus na Bána an chathair. Maidir leis na heitleáin a tháinig go Riihimäki, fuair scuadrún Tampere dhá cheann acu agus cuireadh an chuid eile go Kouvola. Na heitleáin a cuireadh go Tampere, b'eitleán spiaireachta ceann acu, den tíopa Nieuport 10, agus b'eitleán trodaíochta an ceann eile, den chineál Nieuport 17. Chuaigh ceithrear eitleoirí Rúiseacha go Tampere freisin, maille le seisear meicneoirí, agus rinneadh an chéad eitilt chogaidh ar an 1 Márta 1918.
Dealraíonn sé go raibh dhá eitleán eile ag na Dearga ar an bhfronta thoir. Shealbhaigh na Bána cupla eitleán roimh dheireadh an chogaidh, agus an chuid eile ina dhiaidh, murar scriosadh sa chath iad. Bhíodh na heitleáin ag bailiú faisnéise, ag caitheamh buamaí nó duilleoga bolscaireachta agus ag iarraidh suíomh na hairtléire naimhdí a aithint, ach ní raibh mórán maithe iontu. Bhí cúiseanna éagsúla leis seo: ní raibh an cheannasaíocht ag oibriú go maith, agus bhí drochbhail ar na heitleáin, nó níor bhac na meicneoirí le caoi cheart a chuir orthu. Bhí na heitleoirí Rúiseacha féin ar nós cuma liom.
Fuair na Bána eitleáin ón tSualainn, agus tháinig siad i seilbh roinnt eitleán a d'fhág na Rúisigh ina dhiaidh. Tugadh ceithre eitleán, ceann acu den tíopa Morane-Saulnier Parasol agus an chuid eile den tíopa N.A.B. Albatros, ón tSualainn faoi dheireadh Mhí Feabhra. Bronntanais a bhí i gceist le dhá Albatros, agus ceannaíodh an tríú ceann ar airgead síos. Bhí sé de rún ag na Bána úsáid a bhaint as na heitleáin le tacaíocht a sholáthar do na trúpaí, ach ní raibh na heitleáin seo rófhreastalach ar imthoscaí an chogaidh chathartha. Ní raibh eitleoirí Fionlannacha ar fáil do na Bána ach an oiread, agus b'éigean dóibh dul i muinín eitleoirí agus meicneoirí Sualannacha. Fuair an Leifteanant Bertil Mårtenson oiliúint an eitleora sa Ghearmáin, ach d'fhan sé sa tír sin le heitleáin a cheannach don Fhionlainn, ionas nár ghlac sé páirt ar bith sa chogadh chathartha. I rith an chogaidh, bhí 29 Sualannach, 7 Rúiseach, 4 Fionlannach agus 2 Danmhargach ag eitilt in aerfhórsa na mBán. Ní raibh i gceist ach spiaireacht agus bailiú faisnéise. Tháinig eitleoirí Ghearmánacha in éineacht leis na trúpaí Gearmánacha, ach ní raibh ról tábhachtach ag na heitleáin Ghearmánacha sa chogadh ach an oiread.
An Sceimhle Polaitiúil.
Bhí an foréigean polaitiúil - an Sceimhle Dearg agus an Sceimhle Bán, mar a deirtear - fite fuaite le cogadh na bliana 1918. Ba chúis náire don dá thaobh an oiread daoine is a cuireadh chun báis gan chúis ceart, agus rinneadh iarrachtaí na básuithe a mhíniú mar fhoréigean primitíbheach nach raibh go díreach ag teastáil ó aon duine de lucht an cheannais. Is é tuiscint na staraithe ar an mbliain 1918 inniu gur cuid dhoscartha den chogaíocht féin a bhí i gceist le sceimhliú na sibhialtach. Fuair an oirbheartaíocht seo spreagadh ó na cogaí cathartha a cuireadh roimh an gceann seo, ó na feachtais fhorleathana sceimhlithe le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus ón bhforéigean polaitiúil a bhí ag éirí coitianta san Fhionlainn roimh an gcogadh cathartha. B'é ba chuspóir leis an sceimhliú ná struchtúir chumhachta an namhad a scrios agus lagmhisneach a chur ar lucht a leanúna. Díoltas pearsanta nó áitiúil a bhí i gceist i gcéatadán áirithe de na básuithe, ach glactar leis go raibh an tríú cuid den Sceimhle Dearg pleanáilte d'aonturas ag lucht ceannais na nDearg. Maidir leis an Sceimhle Bán, tharla an chuid ba mhó de nuair a ghabh na Bána na críocha Dearga, agus is dóigh leis na staraithe gur cogaíocht phleanáilte eagraithe a bhí i gceist leis. Bhí an dá rialtas - idir Thoscaireacht Pobail na nDearg i Heilsincí agus Seanad na mBán i Vaasa - ag áitiú go raibh siad in aghaidh oirbheartaíocht an sceimhle.
B'iad na Colúin Reatha (Fionlainnis: "lentävät osastot", nó "díormaí eitilteacha") a rinne an chuid ba mhó de na hainghníomhartha ar an dá thaobh. Is éard a bhí i gceist leis na Colúin Reatha ná trúpaí bailithe faisnéise nó trúpaí ruathair nach raibh beann ar bith acu ar lucht ceannais áitiúil nó réagúnda na nDearg nó na mBán - bhí siad ag fáil a gcuid orduithe go díreach ó cheanncheathrú na nDearg nó na mBán. Bhí 10-80 saighdiúir i gcolún den chineál seo, agus capaill acu mar ghléas taistil. De ghnáth, bhí siad ní b'óige ná na Gardaí ar an bhfronta, nó d'fhéadfá teacht ar dhéagóirí óga sna colúin seo nach raibh ach trí nó ceithre bliana déag d'aois acu. Bhí fear fásta i gceannas ar na buachaillí seo, agus iad umhal dá údarás doshéanta. Bhíodh na colúin reatha ag bailiú faisnéise, ag déanamh ionsaithe tobanna i stíl treallchogaíochta, ag bású daoine a fuair breith an bháis nó ag marú rompu gan fios fátha ná siocair.
An Sceimhle Dearg.
Mharaigh na Dearga timpeall ar mhíle go leith de shibhialtaigh sna críocha a bhí sealbhaithe acu. Básaíodh cuid mhaith acu i rith na Feabhra, nó timpeall ar sheacht gcéad duine. I Mí an Mhárta, mhaolaigh go mór ar an sceimhle, ach nuair a bhí an cogadh ag teip ar na Dearga agus an Bhealtaine ag teacht, chrom na Dearga ar a gcuid cimí a mharú arís. Is é an cuspóir a bhí leis an Sceimhle Dearg ná iad siúd a mharú a d'fhéadfadh a bheith báúil leis na Bána, toisc go raibh a leithéid de stádas acu sa tsochaí - is é sin, gníomhaithe de chuid na gCór Cosanta, tiarnaí talún, feirmeoirí saibhre, polaiteoirí, póilíní, múinteoirí, státseirbhísigh arda, bainisteoirí tionsclaíochta agus rachmasóirí. Mharaigh na Dearga cuid mhór ministrí de chuid na hEaglaise Liútaránaí, nó go háirithe faoin tuath, ba chuid den chóras traidisiúnta cumhachta iad, de réir na tuisceana a bhí ag na Dearga do na cúrsaí seo.
Tharla cuid mhór d'ainghníomhartha na nDearg timpeall Kouvola nó sa cheantar in aice le Toijala. Is gnách "lárphointí an sceimhle" a thabhairt ar na háiteanna seo. Maraíodh 300-350 duine ansin. Ní mór eirleach Suinula a lua freisin. I Suinula i gceantar Kangasala, mharaigh na Dearga cúigear ball déag den Chór Chosanta áitiúil ar an 31 Eanáir. Ar an 25 Aibreán, cuireadh 23 cime chun báis i Lappeenranta, agus ar an 27 Aibreán, básaíodh 30 cime i bpríosún Viipuri. Thairis sin, básaíodh aon chime déag i gColáiste Pori ar an 6 Feabhra, agus lámhachadh seisear oibrí déag de chuid an chomhlachta úd A. Ahlström ar theorainn Pori agus Noormarkku, i Koliahde, ar an 10 Márta 1918.
An Sceimhle Bán.
Sa Sceimhle Bán, maraíodh idir lucht ceannais de chuid na nDearg agus dhaoine de na gnáthcheannairceoirí agus de lucht a dtacaíochta. Cuireadh an bhéim ba mhó orthu siúd a bhí i gceannas ar na Gardaí Dearga, a raibh lámh acu i gcúrsaí riaracháin na nDearg nó a ghlac páirt sa chogadh nó sa Sceimhle Dearg. B'iad na saighdiúirí Rúiseacha ba mhó a bhí thíos leis na básuithe i ndiaidh na gcathanna. Sa deireadh thiar thall, fuair timpeall ar 7,000 - 10,000 duine bás sa Sceimhle Bán, i bhfad níos mó ná sa Sceimhle Dearg. Ní san am céanna a thit an dá Sceimhle amach. I dtús an chogaidh, i bhFeabhra na bliana 1918, maraíodh timpeall ar 350 duine. Sa chéad mhí eile, cuireadh 500 duine chun báis, ach i rith an Aibreáin agus na Bealtaine, chuaigh an Sceimhle Bán go mór mór chun méadaíochta, nó lámhachadh beagnach dhá mhíle san Aibreán, agus níos mó ná ceithre mhíle sa Bhealtaine. Thosaigh an Sceimhle Bán i ndáiríre, nuair a gabhadh Varkaus, cathair a raibh na Dearga ina seilbh, agus í imdhruidte ag na Bána ó gach taobh. Nuair a ghabh na Bána an áit, agus na Gardaí Dearga cimithe acu, deirtear gur mharaigh siad duine as an deichniúr de na cimí, agus gur caitheadh crainn ar an té a chuirfí chun báis. Mar sin, is gnách "Crannchur Huruslahti" a thabhairt ar na básuithe i Varkaus - loch is ea Huruslahti a bhfuil an chathair tógtha ar an dá thaobh de. Is é fírinne na staire mar a thuigtear inniu é, áfach, ná gur tugadh aird ar ról na ndaoine sna Gardaí Dearga, agus go ndearnadh iarrachtaí gan ach an lucht ceannais a bhású.
Tharla sluamharú eile in ospidéal Harmoinen ar an 10 Márta 1918. Ní bhfuair ach triúr daoine déag bás, ach bhí siombaileachas an-tromchiallach ag baint leis na himeachtaí seo. Nuair a shealbhaigh na Bána ospidéal machaire na Croise Deirge i Harmoinen, mharaigh siad an t-iomlán, beagnach, de na Dearga a bhí ag éileamh lena gcuid cneácha san ospidéal, chomh maith le cuid d'fhoireann an ospidéil.
Nuair a shroich an sceimhle a bhuaicphointe, seachtain dheireanach an Aibreáin agus an chéad seachtain den Bhealtaine, bhí timpeall ar dhá chéad duine á gcur chun báis in aghaidh an lae. I rith Mhí Bhealtaine, lámhachadh 100-150 bean i Lahti a raibh baint acu leis na Dearga. Cuireadh timpeall ar 300-400 bean chun báis i ndiaidh na gcathanna. Is deacair a rá, áfach, cé a maraíodh go gairid i ndiaidh na gcathanna, nuair a bhí na Bána ag cur a gcuid cimí cogaidh chun báis, agus cé a fuair bás i bpáirc an áir.
Iarsmaí an Sceimhle.
Tháinig an sceimhle isteach úsáideach ag an dá thaobh sa chogadh chathartha. Òn taobh eile de, áfach, bhí an-leas á bhaint ag do chuid naimhde as na hainghníomhartha a rinne do chuid trúpaí, agus mar sin, d'iompaigh an sceimhle ina fháinne fí: bhí bolscaireacht na mBán ag áitiú go raibh an Sceimhle Bán riachtanach leis an Sceimhle Dearg a stopadh, agus a mhalairt á fhógairt ar an taobh eile den chlaí, ar ndóigh. Bhí ról tábhachtach ag na nuachtáin agus ag an mbolscaireacht sa chogadh seo. Bhí na nuachtáin ag insint scéalta uafáis faoi choireanna cogaidh an taoibh eile agus ag cóiriú is ag dathú na n-imeachtaí. Bhí an dá thaobh ag éileamh díoltais agus ag cur feillbhirt i leith an taoibh eile. Agus, ar ndóigh, bhí an dá chineál Gardaí ag léamh na bolscaireachta seo. Chreid siad nárbh í áit na trócaire áit an chatha, agus go raibh lucht an taoibh eile meáite ar na stéigeacha a stealladh asat ach tú féin teacht rompu. I ndiaidh an chogaidh, is fada a bhí an ghoimh ag goilleadh orthu siúd a chaill cairde nó gaolta sa chogadh, agus na glúnta a tháinig ina ndiaidh sin féin, ba dual dóibh comhionannú a dhéanamh le taobh a muintire féin sa chogadh. Inniu, áfach, tá an ghoimh ag cneasú sa deireadh, agus na daoine in ann a admháil go raibh an dá thaobh ciontach in ainghníomhartha. Tríd is tríd, bhí an Fhionlainn i bhfad ag teacht chuici féin i ndiaidh an chogaidh, agus is féidir a rá go bhfuil an seanfhaltanas le haithint in áiteanna inniu féin.
Deireadh an Chogaidh.
Faoi bhrú an ionsaí a bhí á thabhairt ag na Bána agus ag na Gearmánaigh in éineacht, fuair an Toscaireacht Pobail riachtanach Heilsincí a thréigean ar an 8 Aibreán agus aghaidh a thabhairt ar Viipuri. Ar an 25 Aibreán, d'éalaigh an chuid ba mhó acu ar aghaidh go dtí Cathair Pheadair. Bhain teitheadh seo na gceannairí an-mhealladh as na Gardaí Dearga. Na carbháin mhóra de Dhearga a bhí ag iarraidh éalú as an tír, ghéill siad iad féin do na Bána sa deireadh idir Lahti agus Hämeenkoski (nó "Koski", san am sin) i dtús Mhí Bhealtaine. Scoir an cúpla dornán deireanacha de na Gardaí Dearga den chath i réigiún Kymenlaakso ar an 5 Bealtaine 1918. Tháinig deireadh leis an gcogadh, nuair a chúlaigh na saighdiúirí Rúiseacha ó bhunáit mhíleata Ino i gCaolas na Cairéile ar an 14 Bealtaine. Bhí Gardaí Dearga na Fionlainne cloíte. Ar dtús, bhí gluaiseacht an lucht oibre san Fhionlainn ag cloí leis an síochánachas, ach anois, briseadh an cath orthu i gcogadh cathartha. Cuid de na cinnirí, chuir siad lámh ina mbás féin. Na Gardaí Dearga a tháinig ina mbeo as an gcogadh agus as an sceimhle, himtheorannaíodh sna campaí géibhinn iad le fanacht leis an tsaoirse nó leis an mbás.
D'fhill na Seanadóirí ó Vaasa go Heilsincí ar an 2 Bealtaine 1918. Níorbh é an tArm Bán a d'fháiltigh iad, ach na saighdiúirí Gearmánacha agus an Maor-Ghinearál Rüdiger von der Goltz, "fíor-cheann stáit na Fionlanne". Beag beann ar na Gearmánaigh, d'eagraigh an Ginearál Mannerheim paráid dá chuid díormaí féin i Heilsincí ar am 16 Bealtaine 1918.
Ní raibh comhchainteanna síochána ar siúl idir na Bána agus na Dearga riamh, agus níor síníodh conradh síochána ar bith ach an oiread.
Na hImeachtaí i nDiaidh an Chogaidh.
Tháinig deireadh leis an gCogadh Cathartha ar an 16 Bealtaine 1918, ach má tháinig féin, bhí iarsmaí an chogaidh ag goilliúint ar an tír go deireadh na bliana céanna ar a laghad. Rinne an cogadh dochar mór do shochaí na Fionlainne, agus easaontas ag scoilteadh na bhFionlannach ina dhá gcampa. Ní hamháin go raibh dhá thaobh an chogaidh in achrann a chéile - ní raibh na Bána go léir ag teacht le chéile ach an oiread. Bhí cuid de na Bána ag tacú leis an monarcacht agus iad ag iarraidh srianta a choinneáil leis an daonlathas. An chuid eile, arís, bhí siad ag tacú leis an bpoblacht, le daonlathas cuimsitheach agus le leasuithe pairliminteacha. Bhí na coimeádaigh antoisceacha ag cur in aghaidh an phairliminteachais ó thús. Maidir leis na coimeádaigh mheasartha, bhí siad ag tacú leis an bpairliminteachas ar dtús, ach tháinig athrú intinne orthu i ndiaidh an chogaidh. B'í ceist an bhunreachta an rud ba mhó a scoilt na Bána. Bhí an chuid ba mhó de na coimeádaigh agus de na neamh-Shóisialaithe eile barúlach, i ndiaidh agus de thoradh an chogaidh, gur chóir na Gearmánaigh a choinneáil san Fhionlainn a fhad agus ab fhéidir. Thairis sin, bhí na gníomhaithe náisiúnaíocha ag dréim le cuidiú ón nGearmáin chun Oirthear na Cairéile a shealbhú ón Rúis.
Thit gluaiseacht an lucht oibre as a chéile freisin, forbairt a thosaigh chomh fada siar le Mí Eanáir 1918. Roghnaigh cuid den ghluaiseacht - na Daonlathaigh Shóisialta - an comhoibriú pairliminteach leis na neamh-Shóisialaithe. An chuid eile, tugadh Sóisialaithe Clé orthu. Ní raibh mórán difríochta idir iadsan agus na Cumannaigh Réabhlóideacha, a bhí tar éis éalú go dtí an Rúis agus iad ag beartú réabhlóid a chur i gcrích san Fhionlainn le tacaíocht na mBoilséavach Rúiseach.
B'é P.E.Svinhufvud a bhí ina Uachtarán sealadach, nó ina Stíobhard Stáit - ceapadh ina cheann stáit é ar an 18 Bealtaine 1918. Maidir leis an rialtas, b'é Seanad buirgéiseach J.K.Paasikivi a bhí ag déanamh an ghnó sin. Bhí an phairlimint ag obair freisin, ach ar ndóigh, ní raibh an chuid is mó de na feisirí Sóisialacha ag glacadh páirte - bhí siad marbh nó cimithe. Ar ndóigh, chaith Impireacht na Gearmáine a scáth ar an tír go léir, a fhad is a d'fhan siad ar garastún san Fhionlainn. Bhí geilleagar na tíre in ísle brí ar fad. Ní raibh a dhath á iompórtáil ná á easpórtáil, agus bhí idir amhábhair agus lucht oibre ag rith gann ar an tionsclaíocht. Thairis sin, bhí na Fionlannaigh tar éis conradh trádála a shíniú leis an nGearmáin, conradh a chuir srianta le heaspórtáil na dtráchtearraí Fionlannacha. Níor tháinig an tír chuici féin ó thaobh na heacnamaíochta de ach i lár na bhfichidí. B'iad an lucht oibre agus na stárseirbhísigh ba mhó a bhí thíos leis an gcúlú eacnamaíochta. Maidir leis na feirmeoirí, áfach, bhí siadsan ag saothrú go maith de réir mar a bhí an bia ag éirí daor. B'í an fhadhb ba mhó sa bhliain 1918 an ganntanas bia. Níor tháinig biseach ar na cúrsaí ach sa bhliain 1919, nuair a thosaigh an bia ag tonnadh isteach ón gcoigríoch.
Ní raibh gach duine sásta leis an "gclaonadh Gearmánach" ("saksalaissuuntaus") seo. Thar aon duine eile, bhí an Ginearál Mannerheim barúlach nár chóir do na Fionlannaigh an iomarca a ghéilleadh do na Gearmánaigh, agus sa deireadh, d'éirigh sé as ar an 27 Bealtaine 1918. Na Feisirí a bhí fágtha de phairlimint na Fionlainne - 111 duine den dá chéad - roghnaigh siad bratach nua don Fhionlainn - bratach na croise goirme, atá in úsáid sa lá atá inniu ann. Roimhe sin, bhí na Fionlannaigh ag baint úsáide as bratach dhearg a raibh leon órga air, an leon céanna atá in armas na Fionlainne. I ndiaidh an chogaidh, áfach, bhí an dath dearg ceangailte go ródhlúth den tSóisialachas.
Faoi bhrú na Gearmáine, mhol an Seanad don Phairlimint prionsa Gearmánach, Friedrich Karl Prinz von Hessen, a cheapadh mar Rí don Fhionlainn. Ar an 9 Deireadh Fómhair 1918, ghéill an Phairlimint don bhrú seo. Bhí an tír ina ríocht anois, ach níor tháinig an Rí i seilbh a ríchathaorach riamh. Bhí ceapachán an Rí bunaithe ar bhunreacht na Sualainne ón mbliain 1772, bunreacht a bhí i bhfeidhm san Fhionlainn fiú i mblianta na hArd-Diúcachta. Bhí an bunreacht seo ina chnámh spairne, áfach, nó bhí na poblachtánaigh den tuairim go raibh an Fhionlainn ina Poblacht ó lá fógartha an neamhspleáchais (an 6 Nollaig 1917), agus nach raibh de dhíth ach deimhniú foirmeálta na fírice comhlíonta seo a chur leis an mbunreacht. Bhí na monarcaithe den tuairim nár glacadh ach le "prionsabal na poblachta", agus cibé scéal é, bhí an chuma ag teacht ar an scéal nach mbeadh formhór na mbuirgéiseach sásta leis an bpoblacht. Ní raibh na monarcaithe sásta leis an sean-bhunreacht Sualannach ach an oiread, áfach. Theastaigh uathu monarcacht nua-aoiseach a chur ar bun, agus bheadh bunreacht nua de dhíobháil le sin a bhaint amach.
Áit na Fionlainne.
Is é an cur síos a thugann na staraithe ar staid na Fionlainne ó thaobh an pholasaí eachtraigh de i samhradh na bliana 1918 gur coilíneacht, coimirceas nó bunáit mhíleata de chuid na Gearmáine a bhí inti. Sa bhliain 1914, fuair na Fionlannaigh iad féin idir dhá thine Bealtaine - an Ghearmáin agus an Rúis Impiriúil, an mháthairthír - ach ansin, thuirsigh an cogadh fada an dá thír. I Mí na Nollag 1917, fuair an Fhionlainn a deis: bhí an Rúis agus an Ghearmáin sáite i gcomhchainteanna síochána (ón 6 Nollaig 1917 i leith), ní raibh na saighdiúirí Gearmánacha ag ascnamh ar an bhfronta thoir, agus bhí an Rúis Shóivéadach ina praiseach. Ar feadh tamaillín, bhí sé fágtha faoi na Fionlannaigh féin slán a fhágáil ag an Rúis agus neamhspleáchas iomlán a bhaint amach. B'é an neamhspleáchas an t-aon rud amháin a raibh formhór mór na bhFionlannach ar aon fhocal faoi, agus mar sin, d'éirigh leis an tír an deis seo a thapú.
Ó nach raibh na Fionlannaigh ar aon fhocal faoi mhórán eile, d'éirigh ina chogadh eatarthu. Idir an dá linn, thosaigh an cogadh arís idir an Rúis agus an Ghearmáin (ar an 18 Feabhra 1918). Na daoine céanna a bhain neamhspleáchas amach don Fhionlainn gan fuil ar bith a dhoirteadh i Mí na Nollag 1917, d'fhág siad an neamhspleáchas sin uathu arís, nuair a thug siad cuireadh don Ghearmáin an tír a ghabháil agus a thabhairt chun síochána. Ina dhiaidh sin, ní raibh cinniúint na Fionlainne fágtha faoi na Fionlannaigh a thuilleadh, - bhí sí ag brath ar chríochthoradh an mhórchogaidh.
An Fhuascailt sa Ghearmáin.
Ar an 11 Samhain 1918, thit an tóin as Impireacht na Gearmáine, agus tháinig deireadh leis an gCéad Chogadh Domhanda. Bhailigh na saighdiúirí Gearmánacha leo as an bhFionlainn ar an 16 Nollaig, agus thug an prionsa Friedrich Karl suas coróin na Fionlainne ar an 20 Nollaig. Ní raibh aon duine san Fhionlainn ag iarraidh monarcacht a dhéanamh den tír a thuilleadh, agus b'iad na poblachtánaigh a fuair an ceann ab fhearr. Gaireadh poblacht dhaonlathach den tír sa deireadh, ar an 17 Iúil 1919, le caoinchead na Sasanach agus na Meiriceánach, a thug aitheantas do neamhspleáchas na Fionlainne ar an 6 nó ar an 7 Bealtaine. Socraíodh an caidreamh idir an Fhionlainn agus an Rúis le Conradh Síochána Tartu a síníodh ar an 14 Deireadh Fómhair 1920. Ar an 25 Iúil 1919, chuaigh an chéad Uachtarán i gceannas ar an tír i ndiaidh toghchán daonlathach - Kaarlo Juho Ståhlberg, agus sna holltoghcháin i Márta 1919, d'éirigh go gleoite leis na Daonlathaigh Shóisialta faoi cheannas Väinö Tanner, Sóisialaí mór le rá nár thug tacaíocht do na Dearga sa chogadh.
F. E. Sillanpää.
Scríobh Frans Eemil Sillanpää, a bhí le Duais Nobel na Litríochta a bhaint amach sa bhliain 1939, scríobh sé an chéad úrscéal faoin gcogadh chomh luath leis an mbliain 1919, "Hurskas kurjuus" ("An Cruatan Cráifeach"). Sa leabhar seo, ghlac sé trua leis na Gardaí Dearga, nó thug sé cur síos ar Juha Toivola, bochtán a bhí chomh dall aineolach is nach raibh sé in ann mórán céille a bhainr as an gcogadh, cé go ndeachaigh sé sna Dearga chomh maith le duine, ionas gur cuireadh chun báis é sa deireadh.
Jarl Hemmer.
Sa bhliain 1931, d'fhoilsigh an scríbhneoir Sualainnise Jarl Hemmer an t-úrscéal "En man och hans samvete" ("Fear agus a Choinsias"), a chaith súil dhaonnachtúil ar an gcogadh. Thuill an leabhar Duais Litríochta Chríoch Lochlann dó.
Väinö Linna.
B'é an mórúrscéal "Täällä Pohjantähden alla" ("Anseo faoin Réalta Pholach") an saothar litríochta ba tábhachtaí a chuaigh i ngleic le himeachtaí an chogaidh. Tháinig sé i gcló ina thrí imleabhar thart faoin mbliain 1960, agus é ag cardáil an chogaidh mar a chonacthas do na Dearga é. D'athraigh sé dearcadh na bhFionlannach ar imeachtaí na bliana 1918 ó bhonn.
Viljo Kajava.
Sna 1960idí a d'fhoilsigh an file Viljo Kajava a bhailiúchán filíochta faoin gcogadh, "Tampereen runot" ("Na Dánta ó Tampere").
Leena Lander.
Le déanaí, foilsíodh a lán úrscéalta tábhachtacha faoin gcogadh seo. Sa bhliain 2003, tháinig an t-úrscéal úd "Käsky" ("An tOrdú") ó pheann Leena Lander. Scríbhneoir tíriúil creidiúnach í Lander a bhfuil a lán úrscéalta dúisitheacha foilsithe aici, agus í tar éis seal fada a chaitheamh in Éirinn fosta. Léirigh Amharclann an Raidió san Fhionlainn leagan drámatúil dá húrscéal sa bhliain 2004 faoin teideal "Susijahti" ("Seilg an Mhic Thíre"), agus sa bhliain 2008, scannánaíodh an t-úrscéal.
Antti Tuuri.
Sna blianta 2006-2008, d'fhoilsigh an scríbhneoir Antti Tuuri trí úrscéal faoi imeachtaí na bliana 1918: "Suuri asejuna Pietarista" ("Traein Mhór na nArm ó Chathair Pheadair"), "Kylmien kyytimies" ("Gíománach na Marbhán"), agus "Surmanpelto" ("Gort an Bháis").
Kjell Westö.
Déanann an duais-úrscéal Sualainnise le Kjell Westö ón mbliain 2006, "Där vi en gång gått" ("An Áit a nDeachaigh Muid Lá den tSaol"), trácht áirithe ar an gcogadh freisin.
Scannáin.
Ar dtús, b'fhearr leis na stiúrthóirí Fionlannacha gan an cogadh seo a chardáil mar phríomhthéama ina gcuid scannán, cé go ndearnadh an corrthrácht air, mar shampla, sa scannán "Silja, nuorena nukkunut" ("Silja, a fuair bás go hóg") le Jack Witikka ón mbliain 1956. (Bhí an scannán bunaithe ar an úrscéal "Nuorena nukkunut" le Frans Eemil Sillanpää.) Sa bhliain 1957, scannánaigh an stiúrthóir Toivo Jalmari Särkkä úrscéal Jarl Hemmer, "En man och hans samvete", faoin teideal Fionlainnise "1918 - mies ja hänen omatuntonsa" ("1918 - fear agus a choinsias"). Sna seascaidí agus sna seachtóidí, chuaigh trí imleabhar an úrscéil "Täällä Pohjantähden alla" ar an scáileán chomh maith, agus b'é an stiúrthóir Edvin Laine a rinne an obair. Ó na nóchaidí i leith, rinneadh sraith de scannáin mhaithe faoi imeachtaí na bliana 1918, cosúil le "Aapo" (ainm an phríomhcharachtair) le Tero Jartti, a chaitheann súil ar chinniúint aon duine amháin sna Gardaí Dearga. Tá "Aapo" bunaithe ar ghearrscéal leis an scríbhneoir Runar Schildt. Sa bhliain 1997, léiríodh an scannán "Lunastus" ("Slánú"), a thugann cur síos ar choimhlintí inmheánacha an mhinistir Phrotastúnaigh le linn an chogaidh. Sa bhliain 2007, tháinig an scannán "Raja 1918" ("An Teorainn sa bhliain 1918") ar an scáileán, agus sa bhliain 2008, scannánaíodh "Käsky" ("An tOrdú"), úrscéal Leena Lander.


Oileán.
Is éard atá i gceist le hoileán ná tírghné (nach mór-roinn í) atá timpeallaithe le huisce. Is í an Ghraonlainn an t-oileán is mó ar domhan. Is é Iáva an t-oileán is mó daonra dá bhfuil ann. "Oileánra" a thugtar ar ghrúpa oileán.


Inis Tíog.
Baile beag i gContae Chill Chainnigh i bPoblacht na hÉireann is ea Inis Tíog (Béarla: "Inistioge"). Tá sé suite 25 ciliméadar thoir theas ó Chathair Chill Chainnigh. SníonnAbhainn na Feoire tríd an mbaile. Tá an iomáint an-láidir sa bhaile, agus tá club iomráiteach de chuid CLG Inis Tíog suite.
Is áit phictiúrtha é, agus Eastáit Woodstock suite míle amháin ón tsráidbhaile. In Inis Tíog a rinneadh na scannáin "Circle of Friends" agus "Widow's Peak".


Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat.
Aerfort san Stráice Gaza gar don teorainn Éigipteach is ea Aerfort Idirnáisiúnta Iasar Arafat. Thóg an t-aerfort a ainm ó Iasar Arafat.
D'oscail é i Samhain 1998, ach mhill an Aerfhórsa Iosraelach é i 2001, tar éis tús an Dara Intifeada. Tá sé dúnta ó shin an am sin. Bhí 400 daoine ag obair ann.


Aaron Flahavan.
Iar-imreoir sacair é Aaron Flahavan (15 Nollaig, 1975- 5 Lúnasa, 2001). D'imir sé le Portsmouth F.C. ó 1994 go 2001. Cúl baire ab ea é.


Sulley Muntari.
Is imreoir sacair é Sulley Ali Muntari (r.27 Lúnasa, 1984 i Konongo, Ghana). Imríonn sé faoi láthair le Internazionale. D'imir sé le Udinese ó 2002 go 2007. D'imir sé le Portsmouth F.C. ón séasúr 2007/2008.


Aerfort Dong Hoi.
Aerfort beag is ea Aerfort Đồng Hới. Tá sé suite 6 chiliméadar ó lár Dong Hoi, Quang Binh, Vítneam. D'oscail an t-aerfort ar 18 Bealtaine 2008.


Aerfort Ca Mau.
Aerfort is ea Aerfort Ca Mau. Tá sé suite in aice le Ca Mau, Vítneam.


Aerfort Tan Son Nhat.
Aerfort idirnáisiúnta is ea Aerfort Tan Son Nhat. Tá sé suite seacht chiliméadar ó lár Cathair Ho Chi Minh, Vítneam. D'oscail an t-aerfort sna 1930idí. I 2007 bhain 11 milliún duine úsáid as an aerfort


Deichniúr.
Is ionann deichniúr nó deichbhliain agus deich mbliana.


Nioclás Inglis.
Iar-imreoir agus iar-bhainisteoir iomána Éireannach é Nioclás Inglis (Béarla: "Nicholas English"), a rugadh i gContae Thiobraid Árann sa bhliain 1962.
Aithnítear Inglis mar duine de na himreoirí is fearr ón chontae, agus roghnaíodh é ina thosaí ar Fhoireann Iomána an Chéid Thiobraid Árann.
I ngairmréim idir-chontae a mhair ar feadh ceithre bliana déag, tá dhá bhonn uile-Éireann, ceithre bhonn i gCraobh na Mumhan, bonn amháin sa tSraith Náisiúnta agus dhá bhonn i gCorn an Iarnróid buaite aige. Tá fiche cúl agus 117 cúilín gnóthaithe aige as 35 cluiche, agus is eisean an tríú scórálaí is fearr riamh i stair iomána an chontae.
Is iomaí duaiseanna a bronnadh ar Inglis chomh maith, taobh istigh agus amuigh den pháirc imeartha. Sa bhliain 1989, vótáladh é mar Texaco Iománaí na Bliana. Tugadh onór mór eile dó sa bhliain 2000 nuair a roghnaíodh é ar fhoireann an Chéid Thiobraid Árann. Tá sé ghradam Sárimreoirí na Bliana aige.
Nuair a d'éirigh Inglis as an imirt, bhí roinnt rath aige mar bhainisteoir ar a chontae dúchais. Sa bhliain 2001, bhuaigh na Tiobradaigh Craobh na Mumhan, Craobh na hÉireann agus an tSraith Náisiúnta.
Luathshaol.
Is sráidbhaile beag é Cuilleann atá suite ar an teorainn idir Contae Thiobraid Árann agus Contae Luimnigh. Rugadh Nioclás Inglis ann sa bhliain 1962, agus fuair sé a chuid oideachais sa cheantar áitiúil.
Cé go raibh traidisiún iomána ag a chlub Laiteann-Cuilleann, ba chlub peile é don chuid is mó agus bhí ar Inglis a scileanna a fhorbairt ina aonar. Fuair sé spreagadh óna athair, áfach, fear a bhí tógtha go mór leis an iomáint áitíúil agus idir-chontae, agus bhí tionchar láidir ag a athair ar shuim an bhuachaill sa spórt.
Níos déanaí, d'fhreastal Inglis ar Scoil Bhráithre Críostaí na Mainistreach i mbaile Thiobrad Árann, agus tháinig borradh maith ina chuid scileanna agus é anseo. Ba le foireann na scoile a fuair sé a chéad blas don rath mar iománaí, le buanna i gCorn an Chrócaigh agus i gCorn Rís. Bhuaigh siad Sciath Mhic Ghearailt chomh maith in éadan Choláise Charraig an Tobair.
Chuaigh Inglis go dtí Coláiste na hOllscoile Corcaigh agus bhain sé céim amach. D'imir sé le foireann iomána an choláiste agus é ag staidéar ann, agus bhuaigh sé cúig bhonn as a chéile i gCraobh Mhic Ghiobúin leo.
Tá Inglis fostaithe faoi láthair i mBanc Aontas na hÉireann agus ina bhall den Choiste Forbartha Iomána.
Club.
Chaith Inglis a ghairmréim ar fad ag imirt leis an gclub Laitean/Cuilleann. Bhuaigh sé bonn peile idirmheánach sa bhliain 1989, bonn sóisir iomána sa bhliain 1992 agus bonn iomána idirmheánach sa bhliain 1996.
Idir-chontae.
Chuir Inglis tús leis a ghairmréim fada agus rathúil sa bhliain 1979 nuair a roghnaíodh é ar fhoireann na mionúraí. Níor fhan sé leo, áfach, mar thit sé as an scuaid, agus bhí air a áit a bhuaigh ar ais. Rinne sé seo sa bhliain 1980, an bhliain ina ghlac sé a chéad bonn uile-Éireann. Nuair a bhí 1981 ann, d'imir sé san fhoireann faoi-21 a bhuaigh Craobh na hÉireann, an tríú bua as a chéile don chontae ag an leibhéil seo.
Dhá bhliain ina dhiaidh seo, sa bhliain 1982, bhris Inglis isteach san fhoireann sinsir. Bhí an fhoireann in ísle brí ag an am, áfach, agus b'éigean dó fanacht ar feadh cúpla bhliain sular tháinig feabhas ar an scéal.
Sa bhliain 1984, ghlac Inglis páirt ina chéad cluiche ceannais na Mumhan, ach le dhá chúl ó fhoireann Chorcaí sa dhá nóiméad deireanacha goideadh an corn díobh. In ainneoin an chaillteanais seo, chuaigh taispeántais Inglis go mór i gcion ar daoine agus bronnadh a dhara ghradam Sáirimreoir air mar aitheantas. An bhliain dar gcionn, chuir sé ceann eile leis. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, sa bhliain 1987, bhuaigh Inglus a chéad corn Mumhan tar éis ath-imirt corraitheach in aghaidh Corcaigh. Clódh na Tiobradaigh arís sa chluiche leathcheannais arís na bliana seo, ámh, le Gaillimh ag fáil an ceann is fearr orthu an babhta seo. Bhí rath pearsanta d'Inglis arís, áfach, agus thóg sé a cheathrú ghradam Sárimreoir abhaile leis.
Sa bhliain 1988, bhain Inglis a chéad chorn amach sa tSraith Náisiúnta, an chéad ceann agus an ceann deireanach. Lean an rath ar aghaidh sa chraobh, agus ghlac Tiobraid Árann Craobh na Mumhan chomh maith. Rinneadh captaen na foirne de don chluiche ceannais, cinneadh a bhí ábhairín conspóideach mar chaill an gnáth-chaptaen a áit as an scuaid. Níor éirigh leis na Tiobradaigh an lámh in uachtar a fháil ar Ghaillimh aris sa chluiche deiridh, ach tugadh Sárimreoir eile d'Inglis.
Tháinig Inglis agus Tiobraid Árann ar ais sa bhliain 1989, agus bhuaigh Inglis a thríú Chraobh Mumhan as a chéile. Fuair siad an lámh in uachtar i gcoinne an tsean-namhad Ghaillimh ar an mbóthar go dtí an chluiche ceannais, agus bhí áit sa chluiche ceannais bainte amach acu arís. Bhuail siad le hAontrom sa chluiche ceannais, agus ní dhearna na Tiobradaigh botún ar bith an babhta seo, agus bhí bua cuimsitheach acu le scór deiridh 4-24 in aghaidh 3-9. Chuir Inglis sár-thaispeántas isteach arís, ina ghnóthaigh sé 2-12 dó féin, an dara scór is mó i stair an choirn. Chríochnaigh sé an bhliain le Sárimreoir eile agus aitheantas mar Texaco Iománaí na Bliana.
Sa bhliain 1990, chaill Tiobraid Árann a gcorón i gCúige Mumhan, agus bhain siad díoltas amach sa bhliain 1991 nuair a bhuaigh Inglis a cheathrú corn Mumhan agus a dara corn uile-Éireann tar éis bua in aghaidh Chill Chainnigh. Bhailigh sé bonn Mumhan eile sa bhliain 1993, nuair a tháinig sé ar an bpáirc mar fhear ionaid i gcoinne an Chláir. Ní raibh an t-ádh orthu sa chluiche deiridh, ceann eile a chailleadar i gcoinne na Gaillimhe. Lean Inglis ag imirt leis an bhfoireann go gtí gur d'éirigh sé as sa bhliain 1996.
Gairmréim bhainisteoireachta.
Sa bhliain 1999, tháinig Inglis isteach mar bhainisteoir ar fhoireann sinsir Thiobraid Árann. Rinne sé atógáil iomláin ar an scuaid, foireann a bhí gan rath ar feadh tamaill, agus bhain siad an tSraith amach sa bhliain seo, don chéad uair ó nuair a bhí 1994 ann. Ina dhiaidh seo, thóg sé a chontae dúchais go dtí cluiche deiridh na Mumhan, agus bhaineader an corn don chéad uair ón bhliain 1993, nuair a bhí Inglis féin ar an bpáirc imeartha. Chloígh siad Gaillimh sa chluiche mór, agus ghlac na Tiobradaigh a 25ú corn uile-Éireann. Sa bhliain 2002, chaill siad in aghaidh Phort Láirge i gcluiche ceannais na Mumhan, agus in aghaidh Chill Chainnigh i gcluiche leathcheannais na hÉireann. D'éirigh Inglis as a phost.
Tagairtí.
Inglis, Nioclás
Inglis, Nioclás
Inglis, Nioclás
Inglis, Nioclás


Francaigh.
Is grúpa eitneach Eorapach iad na Francaigh. Is í an Fhraincis a bpríomhtheanga.


Politics.ie.
Is suíomh idirlín é politics.ie ina bpléitear cúrsaí polaitaíochta na hÉireann agus an domhain mhóir. Is ceann de na suímh díospóireachta is mó in Éirinn é.
Is é David Cochrane úinéir an tsuímh. Is iarghníomhaí sa Pháirtí Daonlathach é agus d'oibrigh mar stiúrthóir feachtais "Libertas" freisin.
Tá nios mó ná 5 mhilliún teachtaireacht curtha ar an suíomh ó bunaíodh é. Níl modhnóireacht trom ar an suíomh. Is é polasaí an tsuímh ná "nach gcuirtear an dlí ar David". Aistríodh freastalaithe an tsuímh go Meireiceá sa bhliain 2008 tar éis bagairtí ó dhlíodóirí.
Tá fóram Gaeilge ar an suíomh.


Aonad 8200.
Is aonad é Aonad 8200 (a léitear mar ocht-dhá chéad, nó "shmone matayim" in Eabhrais) i Rannán na Faisnéise, Sochraidí Cosanta Iosrael a bhfuil freagracht aige faisnéis ó chórais cumarsáide agus ó díchriptiú cóid a bhailiú. Glaoitear "An Láraonad Bailiúchán an Rannáin Faisnéise" air freisin i bhfoilseacháin cogúil, agus ghlaoch "Aonad 515" agus "Aonad 848" air tráth.
Is é an t-aonad is mó sna SCI. Tá sé cosúil leis an "National Security Agency" i SAM, ach is gníomhaireacht chogúil í. Bíonn saighdiúirí ag obair ann, ní feidhmeannaigh rialtais.
I mí Márta 2004, mhol coiste go ndéanfar gníomhaireacht shibhialta de, mar is é sin an nós atá ann i dtíortha eile, ach níor cuireadh na moltaí sin i gcrích fós.
Tá Taoiseach Droinge i gceannas ar Aonad 8200 ach ní fios cé hé an duine seo mar is rún é.


Briogáidire-ghinearál.
Is maor le céim ard i slua é Briogáidire-ghinearál nó Briogáidireghinearál (uaireanta Taoiseach Droinge). Is é an duine atá i gceannas ar dhrong i slua. Bíonn an chéim seo ag ardmhaor i sluaite agus de ghnáth is é an chéim is ísle sna chéimeanna ardmhaor.


Jus ad bellum.
Is nath ón Laidin é "Jus ad bellum" a chiallaíonn cóir chun cogadh. Is slat tomhais é "Jus ad bellum" a bhaintear feidhm as roimh cogadh a fhearadh chun a fhionnadh an bhfuil sé ceart agus cóir cogadh a fhearadh.
Tá rialacha leagtha síos ag na Náisiúin Aontaithe a léiríonn cad iad na fáthanna ar féidir le tír ar bith cogadh a fhearadh (ar nós má tá an tír faoi ionsaí tobann ag tír eile).


Faisnéis mhíleata.
Séard is brí le rannán faisnéise (nó faisnéis mhíleata) ná an roinn agus na fo-aonaid i slua ar bith ar domhain a bhíonn ag bailiú faisnéis (eolas, sonraí, teachtaireachtaí, grianghraif, léarscáileanna agus mar sin de) ionas go mbeidh eolas ag na taoisigh sa rialtais agus iad siúd atá i gceannas ar na sochraidí ar cad atá ag tarlú mórthimpeall orthu ionas go mbeidh siad in ann beartú cad ar chóir dóibh a dhéanamh. De ghnáth bíonn obair rúnda i gceist a lán den am.
Roinn Faisnéise i Stair na hÉireann.
Ní raibh córas faisnéise maith ag eagrais Éireannacha riamh go dtí gur fhearadh Cogadh na Saoirse in Éirinn idir 1919 agus 1921. Ba é Mícheál Ó Coileáin an dara Stiúrthóir ar an Roinn Faisnéise a bhí ag Óglaigh na hÉireann sa bhliain 1919. Chuir sé inneall ceart ar an roinn agus bhí foireann bheag dhíograiseach aige. Ba é Liam Tobin an leas Leas-Stiúrthóir Faisnéise. Bhí Tom Cullen ina Fho-Stiúrthóir Faisnéise. Bhí Frank Thornton ag feidhmiú mar Mhaor Faisnéise.
Bhí gasra beag eile faoi stiúir An Coileánach. Ba iad seo an Sain-Aonad Faisnéise nó mar a thug An Coileánach orthu "An Dáréag Aspail". Bhí 12 óglaigh ina bhaill de agus bhí Paddy Daly i gceannas orthu. An cuspóir a bhí acu na brathadóirí Sasanach a mharú. An beart is mó a rinneadar ná 14 brathadóirí Sasanacha a mharú ar 21ú Samhain 1920, Domhnach na Fola. Go moch ar maidin, chuaigh díormaí beaga isteach i dtithe ar fad Baile Átha Cliath agus lámhach na fir agus iad sa leaba uaireanta. Mar thoradh ar seo, cuireadh deireadh le córas rúnda na Sasanaigh in Éirinn. Níor éirigh leo eolas a fháil ar na taoisigh Éireannaigh as sin amach. Ach ní hiad sin an t-aon dream a mharaíodh an lá sin. Níos déanaí, chuaigh buíonta de shaighdiúirí Sasanacha isteach i bPáirc an Chrócaigh chun díoltas a fháil agus dúnmharaigh siad 14 duine a bhí mar chuid den lucht féachana ag cluiche peile idir Baile Átha Cliath agus Tiobraid Árann.


Linvoy Primus.
Is imreoir sacair é Linvoy Stephen Primus (r.14 Meán Fómhair, 1973). Imríonn sé faoi láthair le Charlton Athletic F.C. D'imir sé le Barnet ó 1994 go 1997 agus le Reading ó 1997 go 2000.


William Gallas.
Is imreoir sacair é William Gallas. Imríonn sé faoi láthair le Tottenham Hotspur. D'imir sé roimhe sin le Arsenal F.C. agus bhí sñe ina chaptaen. D'imir sé le Caen agus Marseille ó 1995 go 2001. D'imir sé le Chelsea F.C. 2001 go 2006.


Ardfhoireann.
An fhoireann atá i gceannas ar shlua is ea Ardfhoireann. Cabhraíonn siad leis an té atá i gceannas ar an slua ina iomlán. D'eascair an comhdhéanamh seo ón Phrúis san 19ú aois.
Struchtúr.
Tugtar litir do gach maor atá ina bhall den Ardfhoireann. Braitheann sé ar cén chuid eagras ina bhfuil sé ag obair.
De bharr sin, tagraítear don maor foirne i shuíochán an chabhlaigh mar C1. T2 an duine atá i gceannas ar obráidí fhaisnéise i slua.
(5) Bearta.
Bíonn an craobh seo freagrach do gnóthaí cogúla nó an t-ollbheart i gcath.
(7) Oiliúint.
Eagraíonn an craobh seo oiliúint do na saighdiúirí agus bíonn dlúth baint acu le craobh na n-obráidí.
(8) Airgead.
Bíonn ceannas ag craobh an airgid ar an bheartas airgeadais don obráid. Uaireanta bíonn baint ag Airgead agus Riarachán lena chéile, ach níl siad freagrach don duine céanna.


Pedro Mendes.
Is imreoir sacair é Pedro Mendes (r.26 Feabhra, 1979). Imríonn sé faoi láthair le Sporting CP. D'imir sé le Vitoria Guimaraes ón mbliain 1999 go 2003. D'imir sé le FC Porto ón séasúr 2003-2004. D'imir sé le Tottenham Hotspur ó 2004 go 2006. Bhí sé ag imirt le Portsmouth ar feadh dhá bhliain, ó 2006 go 2008. D'imir sé ansin le Rangers ón mbliain 2008 go 2010.


Laurent Robert.
Is imreoir sacair é Laurent Robert (r.21 Bealtaine, 1975). Níl club ar bith aige faoi láthair. D'imir sé le Toronto FC sa bhliain 2008. D'imir sé le Montpellier ó 1994 go 1999. D'imir sé le PSG ó 1999 go 2001. D'imir sé le Newcastle United ó 2001 go 2006. D'imir se le ón séasúr 2006-2007. D'imir sé le SL Benfica, Levante agus Derby County roimhe sin.


Loch Súilí.
Loch ar an taobh thiar d'Inis Eoghain i gCúige Uladh is ea Loch Súilí. Tá Leitir Ceanainn suite ar thaobh theas Loch Súilí. Tá Ráth Maoláin ar an taobh thiar agus tá Bun Cranncha in Inis Eoghain. D'imigh na hIarlaí ó Ráth Maoláin i 1607. Bhaineadh an Cabhlach Ríoga úsáid as an loch roimh 1937.


Cogadh na Seacht mBliana.
Cath Kunersdorff i rith an Chogaidh
Bhí mórchumhachtaí uile na hEorpa rannpháirteach i gCogadh na Seacht mBliana (1756-1763) inar maraíodh timpeall milliún duine. Throid comhghuallaíocht den Phrúis, Bunswick Luneburg, an Bhreatain (agus a cóilíneachtaí i Meiriceá Thuaidh agus san Áise) i gcoinne na hOstaire, na Fraince (agus a cóilíneachtaí sa Fhrainc Nua agus san India), ríocht na Rúise, na Sualainne agus na Sacsaine.
Ba é an cogadh seo a chuir deireadh le réimeas na Fraince mar mhórchumhacht impiriúil lasmuigh den Eoraip, agus san Eoraip féin go dtí gur tharla an Réabhlóid. Tháinig an Bhreatain chun cinn dá bharr mar ollchumhacht agus forlámhas aici ar mhórchuid d'fharraigí an domhain go háirithe.
Seacht mBliana, Cogadh na


Franz Mesmer.
Lia agus astralaí Gearmánach ab ea Franz Anton Mesmer (23 Bealtaine, 1734 - 5 Márta, 1815) agus ba é a chum an téarma "magnétisme animal" (maighnéadachas ainmhíoch) nó "mesmerisme" mar a thug daoine eile air. Bunaíodh an hiopnóis ar a chuid taighde agus ar na teoiricí a bhí aige. Rugadh san Eilbhéis é agus tar éis dó staidéar a dhéanamh in ollscoileanna Íosánacha Dillinge agus Ingolstadt, thug sé faoi léann na míochaine in Ollscoile Vín i 1759. Scríobh sé tráchtas ar thionchar na gealaí ar cholainn an duine. Phós sé baintreach shaibhir agus chuaigh ag obair mar dhochtúir i bpríomhchathair Impireacht na hOstaire, Vín. Chum sé a chuid teoiricí faoi mhaighnéadachas ainmhíoch agus thuill sé cáil i measc daoine saibhre cumhachtacha ach caitheadh go leor amhrais ar na modhanna a d'usáid sé chun daoine a leigheas, nó bacanna ar shreabhadh fhórsaí na beatha tríd an cholainn a chealú.
Mesmer, Franz
Mesmer, Franz
Mesmer, Franz


Song of the South.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1946 is ea "Song of the South".


The Smiths.
Ba bhanna rac-cheoil as Manchain, Sasana iad The Smiths idir 1982 agus 1987. Ba é Morrissey an príomh-amhránaí agus sheinn Johnny Marr príomh-ghiotár sa bhanna. B'iad Morrissey agus Johnny Marr na príomhchumadóirí chomh maith. Bhris an grúpa suas nuair a d'fhág Marr an banna i 1987. Lean Morrissey ar aghaidh gan Andy Rourke agus Mike Joyce, ag scríobh agus ag canadh amhrán.


Louis Riel.
Polaiteoir ba ea Louis Riel (22 Deireadh Fómhair 1844 - 16 Samhain 1885) a bhunaigh cúige Manitoba i gCeanada, agus bhí sé ina cheannaire ar na "Métis", pobal ar mhachairí Cheanada sa chuid is mó. D'eagraigh sé gluaiseachtaí saoirse dá phobal féin i gcoinne rialtas na tíre, agus tar éis éirí amach a eagrú sa bhliain 1869 chuaigh sé i mbun idirghabhála leis an rialtas agus bunaíodh Manitoba. Chaith sé seal ar imirce i Stáit Aontaithe Mheiriceá mar gheall ar fhear darbh ainm Thomas Scott a chur chun báis le linn an éirí amach. Toghadh trí huaire é chuig parlaimint Cheanada agus é ar a choimeád, ach níor ghlac sé riamh lena shuíochán. Samhlaíodh dó go raibh inspioráid ó Dhia aige mar fháidh agus mar cheannaire, agus chuaigh an creideamh sin i gcionn ar a ghníomhartha.
Bhí sé rannpháirteach in éirí amach eile sa bhliain 1885. Cuireadh tréas ina leith agus cuireadh chun báis é ach maireann a cháil, go háirithe i measc cainteoirí Fraincise i gCeanada, mar laoch de chuid an ghnáthphobail, agus bhí tionchar ag a dhaoradh chun báis ar an gcaidreamh a bhí acu sin leis an mhóramh sa tir go ceann i bhfad.
Riel, Louis
Riel, Louis
Riel, Louis


Opus Dei.
Is eagraíocht é "Opus Dei" (Laidin ar "Obair Dé") nó "Praelatura Sanctae Crucis et Opus Dei" (Laidin ar "Préaláid na Croise Naofa agus Obair Dé") a bhunaíodh ag an sagart Josemaria Escrivá sa bhliain 1928 i Maidrid na Spáinne. Is é aidhm na h-eagraíochta ná deis a thabhairt do thutaigh de chuid na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí saol sásúil do Dhia, ina shaoil ghairimiúla agus teaghlaí tríd oideachas agus cabhair ó bhaill eile, a bheith acu.
Ón bhliain 1982 ar aghaidh aithníodh é mar Phréaláid ann féin san eaglais, le ceanncheathrú sa Róimh. Rinne an Pápa Eoin Pól II naomh de chuid na heaglaise de Josemaria Escriva sa bhliain 2002.
Tarraingíodh aird ar an eagraíocht go hidirnáisiúnta le blianta beaga anuas mar gheall ar an úrscéal "The Da Vinci Code" agus an scannán a rinneadh de sa bhliain 2006.


Young Frankenstein.
Scannán ag Mel Brooks is ea Young Frankenstein ("Frankenstein Óg") (1974).


Janis Joplin.
Amhránaí, cumadóir agus cóiritheoir ceoil Meiriceánach a bhí i Janis Lyn Joplin (19 Eanáir, 1943 – 4 Deireadh Fómhair, 1970), a rugadh i bPort Arthur, Texas. Bhain sí cáil agus rath amach den chéad uair sna 1960idí agus í ag canadh le Big Brother and the Holding Company, agus mar amhránaí ina haonar níos déanaí. Sa bhliain 2004, bhí Joplin ag uimhir 46 ar an liosta "100 Greatest Artists of All Time" a d'fhoilsigh an iris "Rolling Stone".
Fuair Joplin bás de bharr ródháileog hearóine agus í ag stopadh sa Landmark Motor Hotel i Los Angeles, California.
1943-1965.
Rugadh Janis Joplin i bPort Arthur, Texas ar an 19ú Eanáir 1943. Ba í Janis an chéad duine clainne a rugadh don innealtóir de chuid Texaco, Seth Joplin, is dá bhean chéile Dorothy Joplin ("née" East), a bhí ina cláirtheoir i gColáiste Gnó. Saolaíodh beirt clainne eile do mhuintir Joplin, mar atá a mac, Michael, agus iníon amháin eile, Laura, ní ba dheireanaí. Freastalaíodh an teaghlach ar sheirbhísí reiligiúnacha de chuid "Church of Christ". Ba pháiste neamhghnách í Janis Joplin, agus dar lena máthair gur theastaigh níos mó airde uaithi mar pháiste ná mar a bhí i gceist lena páistí eile, agus go mbíodh sí "míshásta nuair nach mbeadh go leor airde á thabhairt uirthi. Níor leor léi an ghnáth"rapport".
Ina déagóir di, chuir sí aithne ar ghrúpa déagóirí a bhí chomh himeallaithe léi féin agus bíodh siad iontach mór le chéile. Bhí roinnt albam na ngormacha ag duine acu, Grant Lyons, agus ina measc siúd bhí albaim le Leadbelly agus Bessie Smith. Ba í Bessie Smith ba mhó a chuaigh i bhfeidhm ar Janis óg. Bhí an oiread sin ómóis ag Joplin do Bhessie Smith gur cheannaigh sí leac uaighe di sa bhliain 1970 nuair a nochtadh di nach ndearnadh amhlaidh riamh, is gur ina luí in uaigh gan aon ainm air a bhí sí. Ina dhiaidh sin, thosaigh Janis ag éisteacht le réimse níos leathaine ceoil, leithéidí Odetta agus Bhig Mama Thornton.
Beadh sí ag ceol le cór eaglasta Phort Arthur, ach dar léi féin nár léir di go raibh glór ar leith aici go dtí go raibh seacht mbliana déag slánaithe aici. Is ag cóisir a bhí sí an lá úd nuair a "fuair sí amach" go raibh feith an cheoil inti. Bhí sé de nós aici agus ag a cuid cairde aithris a dhéanamh ar cheoltóirí mhóra, agus an t-am sin, rinne sí aithris ar Odetta a chuir alltacht ar a cuid cairde.
Ba í an phéinteáil mórshuim Janis nuair a bhí sí fós ar scoil, ach thosaigh sí ag canadh ceoil tíre lena cuid cairde. D'fhreastal sí ar Thomas Jefferson High School i bPort Arthur, ach dar léi féin go mbeadh na daltaí eile ag maistíneacht uirthi, agus is é an rud a bhí le rá aici fúthu in agallamh le Dick Cavett sa bhliain 1970 (an bhliain inar cailleadh í) ná: "They laughed me out of class, out of town and out of the "state", man". Nuair a bhí thart faoi ceithre bliana déag slánaithe aici, chuir sí a lán meácháin suas agus tháinig athruithe mhóra ar a cuma. Bhí an aicne a tháinig uirthi sa tréimhse úd chomh tromchúiseach gur fhág sí coilm ar aghaidh Janis ar theastaigh obráid "dermabrasion" a dhéanamh orthu len iad a leigheas. Níor thaitin na blianta scoile le Janis in aon chor, agus ba mhinic do na scoláirí a bheith eile dá maslú, mar gheall ar an chuma a bhí uirthi ag an am go háirithe. Tugtaí na maslaí "pig", "freak" agus "creep" uirthi go rialta, agus caithidís seile is pinginí léi.
Tréimhsí san ollscoil.
Joplin ar stáitse le Tom Jones sa bhliain 1969
Bhain Janis a dioplóma ardscoile amach sa bhliain 1960 agus bhog sí amach ón bhaile. D'fhreastal sí ar Choláiste Teicneolaíochta Lamar (i mBeaumont, Texas, athainmnithe anois in "Ollscoil Lamar"), áit inar chónaigh sí i suanlios na gcailíní, le linn an tsamhraidh, ach d'éirigh sí as an chúrsa i ndiaidh seimeastair an Fhómhair. Seanchampas tuaithe le meon fíorchoimeádach a bhí i gcampas Lamar, agus is beag siamsaíocht a bhíodh ar fáil do na mic léinn, do mhná ach go háirithe. Éalaíodh Janis Joplin ó shuanlios na gcailíní ar bhonn rialta ar mhaithe le aghaidh a thabhairt ar an "Pharagon", bialann charrsheirbhíse inar déantaí beoir a dháil amach do chustaiméirí ina gcuid soithí féin. Tharraing Janis agus a cuid cairde nua drochmheas a gcomhscoláirí ar bhealaí eile freisin, go háirithe tríd an chairdeas a bhí acu le daoine ghorma, agus trína gcuid iarrachtaí imeascadh cine a chur ar bun sa chaifé áitiúil, Walgreens.
Bhain Janis sult as a cuid gníomhaíochtaí seach-churaclaim le linn di bheith ina hiníon léinn ag Lamar, ach má bhain féin, bhí a dóthain faighte aici i ndiaidh seimeastair an Fhómhair agus cheap sí an coláiste a fhágáil. Ó tharla nach raibh aon rogha fágtha aici (as siocair í a bheith díomhaoin gan tacaíocht airgeadais a tuismitheoirí) d'aistrigh sí aniar go Port Arthur, agus isteach léi i dteach a muintire. Rinne tuismitheoirí Janis margadh léi, is é sin ná go mbeadh cead aici bogadh chun na cathrach dá mbainfeadh sí scrúdú rúnaíochta amach. Cé gur chaill sí roinnt mhaith dá cuid ranganna rúnaíochta d'aon turas, d'éirigh léi sa scrúdú i samhradh na bliana 1961, agus bhog sí isteach lena haintín i Los Angeles, California, áit ar obrigh sí mar oibritheoir eochairphollaire.
I ndiaidh di titim amach lena col ceathrair, áfach, b'éigean do Janis bogadh amach as árasán a haintíne. Fuair sí árasán ar cíos íseal i mbruachbhaile suarach sa Veinéis, in iarthar Los Angeles. Gidh go raibh sí ag maireachtáil i mbréantas ar fad, agus gur ceantar gránna baolach a bhí ann, do mhná go háirithe, bhí draíocht éigin ann do Janis, a bhí meallta ag iarsmaí chultúr na "Beats" agus ag an chur síos a rinne an t-údar Lawrence Lipton ar chultúr an cheantair, faoi mar a bhí sna 50í, sa leabhar "The Holy Barbarians" (1959).
Chuaigh Janis ar an ordóg an samhradh sin lena haisling rómánsúil faoi North Beach Chailifoirnia a fhíoradh. D'imigh sí as radharc a muintire ar feadh dhó nó thrí de mhíonna, agus d'fhill ar theach a tuismitheoirí gan fainic gan foláireamh i bhFómhair na bliana 1961. In ainneoin a ríméid ar fheiceáil a n-iníne arís dóibh, ní mó ná sásta a bhí muintir Joplin Janis a bheith ag únfairt timpeall an tí agus d'impigh siad uirthi tús a chur le plean éicint dá saol. Is chuige sin a chláraigh Janis do chúrsa eile i gColásite Lamar, is a bhfuair sí post di féin mar fhreastalaí ag cúirt babhlála.
An bhliain dar gcionn (1962), thosaigh sí ar chúrsa staidéir san ealaín in Ollscoil Thexas, in Austin, Texas. Faraor, níor chríochnaigh sí a cuid staidéir ann ach an oiread. Foilsíodh alt fúithi sa nuachtán ollscoile, "The Daily Texan", dar teideal "She Dares to Be Different", inar luadh cé chomh tógtha is a bhí sí le saol sóisialta an choláiste, agus leis an cheol, go háirithe leis an uathchláirseach. Más rud é go raibh na hógánaigh in Ollscoil Thexas ní ba héagsúla ná mic léinn de chuid Lamar, fós féin bhí Janis agus a cuid cairde (ar a tugadh "na Beatniks") ina mionlach an-bheag go deo.
Ní raibh cead aici bogadh isteach ann, ach is sa "Gheiteo", árasán mac léinn a bhí suite ar Shráid Nueces, a chaith Janis an chuid ba mhó dá cuid ama is í in Austin.


Manitoba.
Cúige i gCeanada is ea Manitoba, le daonra beag de 1,196,291 (meastachán 2008). Tugadh aitheantas oifigiúil dó sa bhliain 1870 nuair a scaradh amach é ó na "Northwest Territories". Is ó fhocal dúchasach a chiallaíonn "Mórspriorad" a thagann an t-ainm. Is í Winnipeg an phríomhchathair. Ba de bharr éirí amach a d'eagraigh Louis Riel in aghaidh an rialtais a bunaíodh cúige Manitoba.
Geilleagar.
Ba C$58.245 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Manitoba sa bhliain 2012.
Teangacha.
Béarla agus Fraincís na teangacha oifigiúla atá ag Manitoba. De réir daonáireamh 2006 ní raibh ach Béarla ag 82.8% do daonra Manitoba, bhí Béarla agus Fraincís ag 15.1% agus ní raibh ach Fraincís ag 3.2%. Ní raibh Fraincís nó Béarla ag 0.9% do daonra Manitoba.


Sylvain Distin.
Is imreoir sacair é Sylvain Distin (r.16 Nollaig, 1977 i Bagnolet, An Fhrainc). Imríonn sé faoi láthair le Everton F.C.. Bhíodh sé ina chaptaen ar Portsmouth F.C. roimhe sin. D'imir sé le Tours, Guegnon agus PSG chomh maith. D'imir sé le Manchester City F.C. ó 2002 go 2007.
Distin, Sylvain
Distin, Sylvain
Distin, Sylvain


Jason Roberts.
Is imreoir sacair é Jason Andre Dvis Roberts (r.25 Eanáir, 1978 i Londain, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Blackburn Rovers F.C.
D'imir sé le Hayes, Wolverhampton Wanderers agus Bristol Rovers roimhe sin. D'imir sé le WBA ó 2000 go 2004. D'imir sé le Wigan Athletic ó 2004 go 2006. Scór sé v Hull City i 23 Lúnasa, 2008.


Joy Division.
Ba bhanna rac-cheoil, nó iar-phunc mar a aicmítear iad de gnáth, as Manchain, Sasana é Joy Division. Bunaíodh iad mar bhanna punc-rac faoin ainm Warsaw ach thosaigh siad ag athrú na fuaime a bhí acu go dtí go raibh siad i dtosach ar ghluaiseacht nua ar a tugtar iar-phunc.
Mhair Joy Division go dtí na bliana 1980. Bhí siad ar tí an tír a fhágaíl ar a gcéad camchuairt sa Stáit Aontaithe Mheiriceá nuair a chuir an t-amhránaí corrach Ian Curtis lámh ina bhás féin.


Lusitania (long).
Bhí an RMS Lusitania ina long phaisinéirí de chuid na Ríochta Aontaithe. Ba cheann de loinge an Líne Cunard í. Seoladh í i mí Mheán Fómhair 1907 agus d'fhreastail sí ar an mbealach idir Learpholl agus Nua-Eabhrac. Bhí sí ar cheann de na loinge ba mhó agus ba ghasta ar domhan í ag an am sin, agus níor thóg sé ach ceithre lá go leith air an turas a chur di.
Ar 7 Bealtaine 1915 buaileadh ag toirpéad í a scaoileadh leis as U-bhád Gearmánach den mhianach U-20 agus chuaigh sí go tóin poill, gar don Seancheann, Contae Chorcaí agus aon mhíle déag amach ó Chionn tSáile. Bádh an 1198 daoine a bhí ar bord.
B'shin an líon ba mhó a cailleadh in aon eachtra mara amháin sa Chéad Chogadh domhanda. I measc na marbh, bhí 128 saoránaigh de chuid Stát Aontaithe Mheiriceá. Bhí arm lón á iompar ar an long agus sin an fáth a d'ionsaigh na Gearmánaigh é. Shéan rialtas Sasana go raibh arm lón air.


Jermain Defoe.
Is imreoir sacair é Jermain Colin Defoe (r.7 Deireadh Fómhair, 1982 i Londain, Sasana) Imríonn sé faoi láthair le Portsmouth F.C. D'imir sé le West Ham United ó 1999 go 2004. D'imir sé le Tottenham Hotspur ó 2004 go 2008.


Jackie Henderson.
Is iar-imreoir sacair é John Gillespie "Jackie" Henderson (17 Eanáir, 1932 - 26 Eanáir, 2005) D'imir sé le Portsmouth F.C. ó 1949 go 1958. D'imir sé le Wolves roimhe sin. D'imir sé le Arsenal F.C. ó 1958 go 1962. D'imir sé le Fulham F.C. ó 1962 go 1964.
Henderson, Jackie
Henderson, Jackie


Steve Claridge.
Is iar-imreoir agus bainisteoir é Steve Edward Claridge (r.10 Aibreán, 1966). D'imir sé le Fareham Town ón séasúr 1983-1984. D'imir sé le Bournemouth ón séasú 1984-1985. D'imir sé le Weymouth ó 1985 go 1988. D'imir sé le Aldershot ó 1988 go 1990. D'imir sé le Cambridge United ó 1990 go 1994. D'imir sé le Birmingham City F.C. ó 1994 go 1996. D'imir sé le Leicester City ó 1996 go 1998. D'imir sé le Portsmouth F.C. ó 1998 go 2001. D'imir sé le Millwall ó 2001 go 2003. D'imir sé le Weymouth ón séasúr 2003-2004. D'imir sé le Brentford agus Bradford City ó 2004 go 2005. D'imir sé le Bournemouth arís 2006 go 2007. D'imir sé le Harrow Borough ó 2007.
D'oibrigh sé sé ina bhainisteoir le Portsmouth F.C. ó 2001 go 2002. Bhí sé ina bhainisteoir le Weymouth ó 2003 go 2004. D'obraigh sé le Millwall ar an bhliain 2005.


George Graham (imreoir sacair).
Is iar-imreoir agus traenálaí Albanach é George Graham (r. 30 Samhain 1944) D'imir sé le Aston Villa F.C. ó 1961 go 1964. D'imir sé le Chelsea F.C. ó 1964 go 1966. D'imir sé le Arsenal F.C. ó 1966 go 1972. D'imir sé le Manchester United ó 1972 go 1974. D'imir sé le Portsmouth F.C. agus Crystal Palace roimhe sin. Bhí sé ina bhainisteoir le Millwall 1983 go 1986. Bhí sé ina thraenálaí le Arsenal F.C. ó 1986 go 1995.
D'oibrigh sé le Leeds United ó 1996 go 1998. Bhí sé ina thraenálaí le Tottenham Hotspur ó 1998 go 2001.


Dean Kiely.
B'imreoir sacair é Dean Lawrence Kiely (r.10 Deireadh Fómhair, 1970 i Manchain, Sasana). D'imir sé le West Bromwich Albion ó 2007 go 2011. Coventry City ó 1987 go 1990. D'imir sé le York City F.C. ó 1990 go 1996. D'imir sé le Bury ó 1996 go 1999. D'imir sé le Charlton Athletic F.C. ó 1999 go 2006. D'imir sé le Portsmouth F.C. roimhe sin. D'imir sé roinnt cluiche le foireann náisiúnta na hÉireann chomh maith. Is coimeádaí cúil é.


Woody Guthrie.
Cumadóir agus ceoltóir Meiriceánach ab ea Woodrow Wilson "Woody" Guthrie (14 Iúil, 1912 – 3 Deireadh Fómhair, 1967), duine de na ceoltóirí ba mhó le rá sa 20ú haois. Nuair a chailleadh Guthrie ag deireadh na seascaidí, fágadh na céadta amhrán agus bailéad ina dhiaidh, a cuimsíonn plé ar pholaitíocht, amhráin traidisiúnta agus fiú amhráin do pháistí. Sheinn Guthrie gan stad ina shaol, go minic leis an sluán "This Machine Kills Fascists" ("Maraíonn an Meaisín seo Faisistithe") le feiceáil ar a ghiotár. An rian is cáiliúla a tháinig uaidh ná "This Land Is Your Land", a cantar go minic fós i scoileanna Meiriceánacha.
Thaistil Guthrie leis na spailpíní fánacha ó Oklahoma go California, ag foghlaim na hamhráin traidisiúnta agus gormacha a bhí acu ar an dturas. Bhí a chuid cumadóireachta bunaithe ar a thaithí le linn an Spealta Mhóir, agus tá aithne air mar "Troubadour na Dúiche ". Bhí baint aige le grúpaí Cumannacha sna Stáit Aontaithe, ach níor chláraigh sé le páirtí ar bith.
Phós Guthrie trí huaire agus bhí ochtar clainne aige, an ceoltóir Arlo Guthrie ina measc. Is gariníon leis í an ceoltóir Sarah Lee Guthrie. Bhásaigh Guthrie de bharr deacrachtaí le Galar Huntington. In ainneoin an tinneas, chaith Guthrie a laethanta deireanacha ag tabhairt inspioráid do ghlúin nua cheoltóirí, agus bhí sé ina bhéal múinte ar dhaoine ar nós Ramblin' Jack Elliott agus Bob Dylan.
Guthrie, Woody
Guthrie, Woody
Guthrie, Woody


Limburg (an Ísiltír).
deasIs cúige de chuid na hÍsiltíre é Limburg () atá suite in oirdheisceart na tíre. Is é Maastricht an phríomhchathair. Tá teorainneacha aige leis an mBheilg ó dheas, le Brabant Thuaidh ó thiar, le Gelderland ó thuaidh, agus leis an nGearmáin ó thoir.


Martin Coleman.
Iománaí is ea Martin Coleman. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is coimeádaí cúil é.


Oileán Europa.
Is oileán íseal (28 ciliméadar) é Oileán Europa (Fraincis: "Île Europa") amach ó chósta na Mósaimbíce. Tá 22.2 ciliméadar de chósta aige ach níl cuan ná calafort ar bith ann. Tá aerstráice 1,500 méadar ann.
Is tearmann dúlra é Oileán Europa agus is ann a neadaíonn níos mó turtair ghlasa ná in aon áit eile ar domhan. Tá gabhair fhiaine ann a d'fhág lonnaitheoirí ar an oileán san 18ú haois.
Ba ón long Shasanach "Europa" a thug cuairt ar an oileán sa bhliain 1774 a ainmníodh an t-oileán, ach tá sé i seilbh na Fraince ón mbliain 1897. Rinne daoine iarracht cur fúthu ann idir 1860 agus 1920 ach níl ach fothraigh agus uaigheanna ann anois.


Oileáin Spratly.
Oileánra i Muir na Síne Theas is ea Oileáin Spratley. Níl ach timpeall cúig chiliméadar cearnach d'achar iontu ach tá os cionn 100 díobh ann agus iad scaipthe thar achar 400,000 ciliméadar cearnach. Fágann sin go bhfuil na huiscí mórthimpeall orthu an-luachmhar ó thaobh iascaireachta agus meastar go bhfuil ola agus gás faoin uisce. Mar gheall air seo tá éileamh á dhéanamh ag tíortha éagsúla in Oirdheisceart na hÁise ar na hoileáin go léir nó ar chuid acu, an tSín, Vítneam, An Mhalaeisia agus na hOileáin Fhilipíneacha ina measc, agus baol ann i gcónaí go mbrisfeadh cogadh amach idir cuid de na tíortha sin.


Teamhair.
Luaitear Teamhair sna scéalta is sine in Éirinn, agus deirtear go raibh a bpríomhionad polaitiúil ag Tuatha dé Danann ann sular tháinig na Gaeil chun na tíre. Cé nach bhfuil aon fhianaise shoiléir ann go raibh rí amháin ar bith i gceannas ar Éirinn roimh theacht na Críostaíochta is léir ón seanchas agus ón litríocht gurb ionad fíorthábhachtach a bhí inti.
Le linn Éirí Amach 1798 bhí campa ag na hÉireannaigh Aontaithe ar Chnoc na Teamhrach ach d'ionsaigh arm na Breataine iad ar an 26 Bealtaine 1798 agus maraíodh ceithre chéad ar pháirc an áir. Léirítear an tionchar a bhí ag Teamhair ar shamhlaíocht na nGael sa tionól ollmhór a d'eagraigh Dónall Ó Conaill ann sa 19ú haois.
Go luath sa bhfichiú haois tháinig dream de na "British Israelites" go Teamhair agus thochaill siad an cnoc agus iad ag iarraidh teacht ar Áirc an Chonartha. Rinne siad go leor dochar sular ruaigeadh iad. Tá sé de nós ag dreamanna éagsúla a thugann draoithe orthu féin na seanfhéilte Cheilteacha a cheiliúradh ar Chnoc na Teamhrach sa lá atá inniu ann.


Alex McLeish.
Is traenálaí agus iar-imreoir é Alexander "Alex" McLeish (r.21 Eanáir, 1959 i Barrhead, Albain) Tá sé ina thraenálaí ar Birmingham
City ó 2007. D'imir sé le Aberdeen ó 1978 go 1994. D'imir sé le Motherwell roimhe sin. Bhí sé ina thraenálaí ar an fhoireann Motherwell ó 1994 go 1998. D'obraigh sé ina bhainisteoir le Hibernian 1998 go 2001. Bhí sé ina thraenálaí le Rangers ó 2001 go 2006. D'obraigh sé le Albain roimhe sin.
McLeish, Alex
McLeish, Alex


Shane Murphy.
Iománaí is ea Shane Murphy. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


John O'Callaghan.
Iománaí is ea John O’Callaghan. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Stadium of Light.
Is é an Stadium Of Light páirc imeartha na foirne sacair Sunderland A.F.C., atá suite i Sunderland, Sasana. Is é 49,000 toilleadh an staid.


Kevin Hartnett.
Iománaí is ea Kevin Hartnett. As Contae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir é.


Ciaran McGann.
Iománaí is ea Ciaran McGann. As Caisleán Ó Liatháin i gContae Chorcaí dó, agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cosantóir agus tosaí é.


Reebok Stadium.
Is staid na foirne sacair Bolton Wanderers F.C. é Reebok Stadium, atá suite i Bolton, Sasana. Is é 28,723 toilleadh an staid.


Marco Aurelio Soto.
Bhí Marco Aurelio Soto (1846-1908) ina Uachtarán ar Hondúras ón 27 Lúnasa 1876 go dtí an 19 Deireadh Fómhair, 1883. Bhí cáil an liobrálachais air. Is iomaí leasú a rinne sé sa tír lena linn, lena n-áirítear Leabhar Náisiúnta ("Bibliotéca Nacional de Honduras") a bhunú sa bhliain 1880.
Rugadh é i Tegucigalpa ar an 13 Samhain 1846, bhain sé cáilíocht abhcóide amach agus chláraigh sé ina bhall den Ghluaiseacht Leasúcháin ("Movimiento Reformista") a bhunaigh Justo Rufino Barrios sa bhliain 1871.
Bhí sé ina uachtarán ar an tír ar feadh sé bliana. Ba é a rinne príomhchathair na tíre de Tegucigalpa.
Soto, Marcho Aurelio
Soto, Marcho Aurelio


Oirfide.
Is éard is oirfide ann ná gníomhacha atá ceaptha chun pléisiúr nó suaimhneas a thabhairt do dhaoine. Is féidir leis an lucht féachana páirt éighníomhach a ghlacadh sa tsiamsaíocht, ag amharc ar ceoldráma nó scannán mar shampla, nó páirt ghníomhach a ghlacadh, a leithéid agus ag imirt cluichí.
Bíonn 'léamh na litríochta' agus 'spórt a imirt' de gnáth san áireamh mar oirfide, ach is minic a mbreithneofar orthu mar chaitheamh aimsire, toisc go mbíonn rannpháirtíocht ghníomhach i gceist leo agus ní amháin suaimhneas éigníomhach.


Áirc an Chonartha.
Snoíodóireacht rilífe - Ard-Eaglais d'Auch (An Fhrainc)
Dar leis an mBíobla, soitheach beannaithe a bhí in Áirc an Chonartha, mar ar coinníodh na taibléidí cloiche ar a raibh na Deich nAitheanta scríofa. Dar le cuntas an Bhíobla, ordaíodh do Mhaois an Áirc a dhéanamh agus d'iompar beirt shagart í os comhair an phobail agus an airm. Luaitear míorúiltí éagsúla léi ar nós Abhainn na Iordáine a scaradh chun an slua a ligean thairsti, agus thit ballaí Ireachó nuair a iompraíodh an Áirc mórthimpeall orthu agus trompaí á séideadh. Luaitear an Áirc go minic sa Bhíobla agus i bhfinscéalta éagsúla ó shin. Ní fios cad a tharla di ó ghabh na Bablóinigh críocha na nGiúdach. Dúradh go raibh sí san Afraic agus in áiteanna éagsúla sa Mheán-oirthear, agus fiú i dTeamhair in Éirinn.


Lámhcheird.
Is éard is lámhcheird nó ceardaíocht ann ná an saghas oibre ina ndéantar gléasanna úsáideacha agus maisithe le lámha agus uirlisí simplí, go haonraic. Go hiondúil úsáidtear an téarma i gcomhair earraí a bhíonn monaraithe go neamh-meicniúil i mbealaí traidisiúnta.


Sorbonne.
Is foirgneamh sa Cheantar Laidineach i bPáras na Fraince é an Sorbonne. Bhunaigh an diagaí Robert de Sorbon sa 13ú céad é mar choláiste diagachta agus ba chuid de hOllscoil Pháras é. Sa bhliain 1970, scaradh Ollscoil Pháras i dtrí ollscoil déag agus cuid mhaith acu le hainm an Sorbonne ina dteideal féin. Tá cuid de na hollscoileanna seo lonnaithe i gceantar stairiúil an Sorbonne timpeall "rue des Écoles", i gcúigiú "arrondissement" Pháras.


Upton Park.
Is staid na foirne sacair West Ham United é Upton Park, atá suite i Londain, Sasana. Is é 35,303 toilleadh an staid.


Madejski Stadium.
Is staid na foirne sacair Reading F.C. é Madejski Stadium, atá suite i Reading, Sasana. Is é 24,161 toilleadh na staide.


Donncha Ó Moráin.
Is fear spóirt Éireannach é Donncha "Ogie" Ó Moráin (Béarla: "Denis "Ogie" Moran") a rugadh i mBaile an Bhuinneánaigh, Contae Chiarraí ar an 16 Eanáir, 1956. D'fhreastail sé ar scoil chónaithe Rinn Mhic Gormáin, Contae na Mí, sna seascaidí déanacha agus na luath seachtóidí, áit a bhí ról lárnach aige i bhfoireann peile na scoile sin. Bhí rath nach beag ar an bhfoireann sin. Tar éis fhágaint na scoile dó, d'imir sé peil Ghaelach le Shannon Rangers agus foireann idir-chontae Ciarraí sna 1970idí agus 1980idí. Bhí áit lárnach ag Ogie i ré órga na foirne sin, agus tá naoi mbonn buaite aige i gCraobh Peil Sinsearach na hÉireann. Is curiarracht é seo, a roinneann sé fós leis na peileadóirí móra eile ón fhoireann chéanna Pádraig Ó Spealáin, Páidí Ó Sé, Gearóid de Paor agus Mícheál Mac Síthigh.
Is peileadóir é a mhac Daithí Ó Moráin, a d'imir a chéad chluiche sinsir don Ríocht sa tSraith Náisiúnta ar an 1 Feabhra 2009.


Stephen Mallatratt.
B’aisteoir agus scríbhneoir teilifíse agus drámaíochta Sasanach é Stephen Mallatratt (15 Meitheamh 1947 – 22 Samhain 2004). An cháil is mó atá air ná gur scríobh sé an dráma mór-ráchairte, "The Woman in Black", agus an dráma sin bunaithe ar an úrscéal le Susan Hill, leis an ainm céanna. Ba scríbhneoir fadtéarmach é don sobaldráma cáiliúil, "Coronation Street", chomh maith. Fuair sé bás ó leoicéime.
Naisc Sheachtracha.
Mallatratt, Stephen
Mallatratt, Stephen
Mallatratt, Stephen
Mallatratt, Stephen


Scarborough (Yorkshire Thuaidh).
Baile i gcontae Yorkshire Thuaidh i Sasana, is ea Scarborough, atá suite ar chósta na Mara Thuaidh. Tá thart ar 50,000 duine ina gcónaí ann.


An Mhuir Thuaidh.
Grianghraf satailíte den Mhuir Thuaidh
Farraige atá suite idir an Bhreatain, Críoch Lochlann agus Mór-Roinn na hEorpa í an Mhuir Thuaidh. Tá sí breis is 970km (600 mi) ar fhad agus 580 km (360 mi) ar leithead, Tá naisc idir an Mhuir Thuaidh agus an tAigéan Atlantach tríd an Mhuir Ioruach, Muir nIocht agus an Dover Strait.


Yorkshire Thuaidh.
Suíomh Yorkshire Thuaidh i Sasana (Dath Dearg)
Contae i dtuaisceart Shasana é Yorkshire Thuaidh. Cruthaíodh é go reachtúil i 1974 agus is é an contae is mó achar i Sasana.


Zeeland.
deasIs cúige de chuid na hÍsiltíre é Zeeland atá suite in iarthar na tíre ar an gcósta na Muire Thuaidh. Is é Middelburg an phríomhchathair. Tá teorainneacha aici leis an mBeilg ó dheas, an Ollainn Theas ó thuaidh, agus le Brabant Thuaidh ar an taobh thoir.


Dubai.
Cathair mhór is ea Dubai in Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha. Is é Mohammed Bin Rashid Al Maktoum rialtóir Dubai. Is cathair shaibhir í. 1,422,000 an daonra a bhí ag Éimíríocht Dubai i 2006, níos mó ná ceann ar bith eile in Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha.
Eacnamaíocht.
Tá eacnamaíocht laidir ag Dubai. Thosaigh sì le peitrilliam agus gás nádúrtha. Tá trádáil, monaraíocht, turasóireacht agus seirbhísí airgeadais níos tábhachtaí anois, áfach.
Tíreolaíocht.
Tá an chathair suite ar chósta an Aontais, in aice le Murascaill na Peirse. Clúdaíonn éimiríocht Dubai 4114km². Tá Dubai suite i bhFásach na hAraibe, agus is te an aeráid atá ag an éimiríocht.
Stair.
Sa 19ú h-aois, bhunaigh clann Al Abu Falasa éimiríocht Dubai. Cleithiúnaí Abu Dhabi ab ea Dubai go dtí 1833, nuair a tháinig clann Al Maktoum go Dubai ó Abu Dhabi. Cuid d’Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha ab ea Dubai ó 1971 ar aghaidh, nuair a d’fhág a cosantóir, an Ríocht Aontaithe, Murascaill na Peirse.


Córas mear-idirthurais.
Is córas iompair faoi thalamh é córas Metro nó Metro ("Underground", "Subway"). Tá sé cosuil le iarnród. Tá siad le fáil i gcathracha ar fud an domhain, mar shampla Páras, Londain, Moscó, Nua-Eabhrac, agus araile. Beidh Metro ann i mBaile Átha Cliath go luath. "Subway" a thugtar chóras den chineál seo sna S.A.M., agus an "Underground" atá air i Londain.


Philips.
Is comhlacht leictreach é Philips (nó "Koninklijke Philips Electronics N.V."). Déanann siad teilifiséan, agus radió, agus trealamh leictreach eile.


Kuşadası.
Is trá-bhaile agus baile saoire é Kuşadası i gCúige Aydın ar chósta thoir na Mara Aeigéiche sa Tuirc, 90 cm (56 míle) ó dheas ón gcathair Ízmir, agus 71 cm (44 míle) ón bpríomhchathair intíre réigiúnach Aydın.
Is lárionad ceantair agus comharsa é Kuşadası do na ceantair Germencik, Söke agus Selçuk.
Tá Kuşadası gar don chathair ársa Ephesus agus áiteanna suimiúla eile, Miletos, Didim agus Pamukkale san áireamh, agus níl an t-oileán Samos ach achar gairid trasna na farraige ó Kuşadası. Tá isteach is amach le 50,000 duine ina gconaí sa chathair. "Oileán na nÉan" an chiall atá le hainm na cathrach i dTuircis.


Crannchur Náisiúnta.
Is é an Crannchur Náisiúnta, crannchur in Éirinn.
Thosaigh siad ag obair i 1987. Tá alán cluiche acu, mar shampla "Lotto", "EuroMillions", "Lotto Plus", srl...
Bailíonn siad airgid do t-údar mhaithe ar fud na h-Éireann. Bailigh siad €245.5milliún i 2007 do t-údar mhaithe.


Ceann Trá.
Sráidbhaile Éireannach i gContae Chiarraí é Ceann Trá (Béarla: "Ventry"), atá lonnaithe ar Chorca Dhuibhne, seacht gciliméadar taobh thiar den Daingean. B'é Ceann Trá an calafort ba thábhachtaí ar an leithnis fadó, ach ceann scríbe coitianta atá ann do thurasóirí fós inniu.
Tá an sráidbhaile suite ar an imeall thuaidh de Chuan Fhionn Trá i dtírdhreach ardluacha idir an fharraige agus An Chathair Ard, thart ar seacht gciliméadar siar ó dheas ó Dhaingean Uí Chúis ar Chuaird Cheann Sléibhe, R559 – bealach tábhachtach turasóireachta.
An baile.
Ionad beag fócais áitiúil is ea an sráidbhaile don phobal tuaithe máguaird. Tá siopa, tábhairne, bunscoil, saotharlann photaireachta agus oifig phoist ann, chomh maith le cé bheag le haghaidh na n-iascairí áitiúla. Gabhann an turasóireacht ar Chuaird Cheann Sléibhe chun leasa Cheann Trá freisin (mar shampla potadóireacht agus caifé), mar a dheineann an trá bhreá agus an pháirc mhór do charabháin. Bíonn ranganna Gaeilge ar siúl sa halla pobail áitiúil le linn an tsamhraidh. Ar nós lonnaíochtaí eile sa cheantar, is minic a bhionn soláthar lóistín le haghaidh na scolaírí seo ina ioncam tábhachtach do theaghlaigh.
Tá séipéal, tábhairne agus siopa beag suite ag Ard a’ Bhóthair, dhá chiliméadar ó Cheann Trá.
Tá caisleán Ráthanáin sa pharóiste (bhíodh ráth ann roimhe sin). Bhíodh dún ceann tíre, An Dún Beag, suite sé chiliméadar siar ó Cheann Trá, agus maireann na fothracha fós. Tá Cill Mhic an Domhnaigh suite i ngar dó. Is féidir clocháin a fheiscint i gCill Mhic an Domhnaigh.
Foirm Uirbeach.
Tá lár beag mar a sholáthraítear seirbhísí áitiúla ag sráidbhaile Cheann Trá, agus tá a aghaidh sin ar na bóithre R559 agus L-8039. Tá forbairt ribíneach ar thaobh An Daingin de Cheann Trá chomh fada le Baile Mór, agus ar an mbóthar ard, L-8039. Tá forbairt tithíochta saoire, ar stíl bhruachbhailteach, lastuaidh de chroí Cheann Trá, a bhaineann de shuíomh agus de threithiúlacht na háite. Patrún líneach atá ar an mbaile toisc srianta ar fhorbairt ar thaobh na farraige den R559, áit atá ainmnithe ina Phríomh-Limistéar Taitneamhachta Speisialta i bPlean forbartha an Chontae. An patrún traidisiúnta lonnaíochta i gcroí Cheann Trá ná tithe sraithe dhá stór, le struchtúr níos
mó atá trí stór ar airde ag an gceann thiar.
Déimeagrafaic.
Bhí 1901 duine ina gcónaí sna Toghranna Ceantair "Ceann Trá" agus "Na Gleannta" sa bhliain 2006 de réir an daonáirimh. Dúirt 73% go raibh Gaelainn acu, ach ní dúirt ach 43% go raibh úsáid á bhaint acu as an nGaelainn ar bhonn laethúil. Sa tréimhse 2000 go dtí 2006 ceadaíodh 31 iarratas pleanála cónaithe.
De réir an Staideár Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht bhí 448 daoine os cionn trí bhlian d'aois. Labhair 249 (55.6%) Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.
De réir daonáireamh bPoblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 423 duine i gCeann Trá. Dúirt 320(79.4%) duine go bhfuileadar ábalta an Gaelainn a labhairt. Dúirt 140(34.7%) duine go n-úsáideann siad an nGaelainn go laethúil lamuigh don córas oideachas.
Oidhreacht Nádúrtha.
Tá Limistéar ainmnithe Oidhreachta Náisiúnta suite sa cheantar. Trá Fhionn Trá, córas beag dumhcha, loch beag, féarthailte fliucha agus seascann mór giolcaí atá ann. Tá an limistéar idir Cuaird Cheann Sléibhe, R559, agus an fharraige, ainmnithe ina Phríomh-Limistéar Taitneamhachta Speisialta. Tá an tirdhreach seo an-íogair go deo, agus is ar éigean atá acmhainn ar bith forbartha inti, má tá faic in aon chor. Beidh cosc ar fhorbairt ar bith sa limistéar seo, seachas forbairt a bhfuil díolúine speisialta ann di de réir an sceidil do na Rialacháin Phleanála & Forbartha, 2001.
Cuan Fionntrá.
Ar an 4 Deireadh Fómhair 1939, tháinig U-Bhád Gearmánach, U-35, isteach sa chuan agus tháinig 28 príosúnach i dtír. Ba mhairnéalaigh Ghréagacha de chuid an MV Diamantis iad. Bhí cuid de mhuintir an cheantair i láthair, mar shampla Jimmy Fenton, Bearnard Ó Lubhaing, Tadhg Ó Cíobháin, agus Eoghan Ó Cléirigh.


Carrefour.
Is sraith ollmhargaí ollmhór dhomhanda é Carrefour SA. Ciallaíonn "Carrefour" "crosbhóthar" i nGaeilge. Díolann siad earraí grósaera. Tá siopaí acu ar fud an domhain.


Cruthaíochtachas.
Fealsúnacht é an cruthaíochtachas a ghlacann leis gurbh é Dia - de ghnáth, Dia na Críostaíochta, an Ioslaim, nó an Ghiúdachais - a chruthaigh an ollchruinne mar atá sí. Mar is minicí a thuigtear an téarma inniu, is ionann é agus frithéabhlóideachas - is é sin, is é an rud is mó a shamhlaítear leis an "gcruthaíochtachas" ná na bunúsaithe Críostaí a dhiúltaíonn don Darwineachas agus do thuiscint Charles Darwin d'fhorbairt na speiceas.


Ambrós Ó Donnabháin.
Iar-pheileadóir Ghaelach Éireannach é Ambrós Ó Donnabháin (Béarla: "Ambrose O'Donovan"), nó "Rosie" mar a leasainmníodh é. As Gníomh go Leith dó, d'imir sé i lár na páirce leis a chlub áitiúil Gníomh go Leith agus leis an bhfoireann idir-chontae Ciarraí. Bhí sé ina chaptaen ar fhoireann cháiliúil Chiarraí a bhuaigh Craobh Peil Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1984, an bhliain ina raibh an comóradh céad bliain ag an gCumann Lúthchleas Gael.


Mícheál Mac Síthigh.
Peileadóir a bhí iMícheál "Mikey" Mac Síthigh (Béarla: Mikey Sheehy), a rugadh ar an 28 Iúil, 1954 i dTrá Lí, Contae Chiarraí. D'imir sé le foireann Chiarraí sna seachtóidí, sna hochtoidí agus sna nóchaidí. Tá sé ar na cúigear Chiarraíoch a bhuaigh Craobh Peile na hÉireann ocht n-uaire, sna blianta 1975, 1978-1981 agus 1984-1986. Bronnadh seacht ngradam Sárimreoirí na Bliana air, agus sé chorn sa tSraith Peile Náisiúnta.
Roghnaíodh Sheehy mar lántosaí ar dheas i bhFoireann na Mílaoise sa bhliain 1984.


Corfú.
Is oileán Gréigeach é Corfú (Gréigis: Κέρκυρα, Kérkyra, AIF: [ˈkʲe̞ɾkʲiɾa]; SeanGhréigis: Κέρκυρα nó Κόρκυρα; Laidin: Corcyra; Iodáilis: Corfù) sa mhuir Iónach. Tá sé suite amuigh ó chósta "Sarande" na hAlbáine, agus caolas idir 3 go 23 km (2 15 mi) eatarthu.
Tá an t-oileán ina pháirt den limistéar riaracháin nó periphéria (Περιφέρεια)de Chorfú, agus tá 12 den 16 bhardasachtaí nó comúin aige agus níos mó na 96% den daonáireamh (daonáireamh 2001). Is iad na ceithre bhardasacht eisiata ná Ereikoussa, Mathraki, Othonoi, agus Paxoi, agus is oileain faoi leith iad uilig.


Monte Carlo.
Is é an limistéar riaracháin is saibhre i Monacó é Monte Carlo (Ocsatáinis: "Montcarles", Monégasque: "Monte-Carlu") agus creidtear go hearráideach uaireanta go bhfuil sé ina phríomh-chathair, cé nach bhfuil a leithéid ann. Tá clú ar Monte Carlo mar gheall ar a theach cearrbhachais (la Place du Casino), a charasma agus na daoine mór le rá a bhíonn le feiceáil go minic ag siúl a chuid sráideanna.
Tá daonra buan timpeall ar 3000 daoine ann. Áirítear na comharsanachtaí Saint Michel, Saint Roman/Tenao, agus an trá-bhaile Larvotto freisin mar chuid den limistéar. Tá an baile Francach Beausoleil (ainm roimhe seo ná "Haut-Monte-Carlo") in aice le Monte Carlo.
Bunaithe sa bhliain 1866, tá bunús Iodálach leis an ainm 'Monte Carlo'; an bhrí atá leis ná 'Sliabh Shéarlais', i gcuimhne ar an bprionsa Charles III Mhonacó. Tá an sliabh seo ina scairp ag bun na nAlp cois na farraige, áit a bhfuil an baile suite.
Tá an chuid is mó den 'Circuit de Monaco' reáchtáilte i Monte Carlo, ina mbíonn rásaíocht Fhoirmle a hAon ar siúl, agus is ósteagraíocht é freisin do chluichí dornálaíochta chraobh an domhain, an 'European Poker Tour Grand Final' agus an 'World Backgammon Championship', agus araile. D'ainneoin a ainm, tionóltar an Monte Carlo Masters (craobhchluiche idirnáisiúnta leadóige) trasna na teorann sa Fhrainc.
Is ceann de phríomhionaid saoire na hEorpa é Monte Carlo, cé go bhfuil an chuid is mó de na háiteanna is mó tóir orthu i gceantracha eile i Monacó, lena n-áirítear Ardeaglais Mhonacó, Iarsmalann Napoleon, an Iarsmalann Aigéaneolaíochta (lena hiasclann) agus Pálás an Phrionsa, iad seo uilig lonnaithe i Monacó-Ville.


Emirates Stadium.
Is staid na foirne sacair Arsenal F.C. é Emirates Stadium, atá suite i Londain, Sasana. Is é 60,355 toilleadh an staid.


Irish Examiner.
Nuachtán mórbhileoige Éireannach is ea an Irish Examiner (roimhe: "Cork Examiner", "The Examiner"), a chlóbhualadh don chéad uair ar an 30 Lúnasa 1841. Is é Tim Vaughan an eagarthóir reatha.


Ewood Park.
Is staid na foirne sacair Blackburn Rovers F.C. é Ewood Park, ata suite i mBlackburn, Sasana. Is é 31,367 toilleadh an staid.


Acrapolas.
Ciallaíonn an focal Acrapolas 'cathair ard' (Sean-Ghréigis ἀκρόπολις, akrópolis, akró= ard + polis= cathair). Bhí sé coitianta ag daoine, san am a chuaigh thart, tógáil in áiteanna arda ionas go mbeadh staid chosanta acu. De réir a chéile, is minic gur fhás na láithreáin chosanta seo as cuimse gur deineadh cathracha astu, cosúil leis an Róimh agus Cathair na hAithne.


Stamford Bridge.
Is staid na foirne sacair Chelsea F.C. é Stamford Bridge, atá suite sa London Borough of Hammersmith and Fulham, Sasana. Is é 42,055 toilleadh an staid.


Villa Park.
Is staid na foirne sacair Aston Villa í Villa Park, atá suite i Birmingham, Sasana. Is é 42,640 toilleadh an staid.


François Fillon.
Is polaiteoir Francach a bhí ina Phríomh-Aire na Fraince ón mbliain 2007 go dtí 2012 atá i François Fillon. Ba bhall é den pháirtí RPR agus anois is ball é den UMP. Roimh an bpríomh-aireacht bhí sé ina ionadaí, aire, seanadóir agus ball de Conseil général (comhairle ghinearálta) de la Sarthe.
Toghadh Fillon don Assemblée nationale (parlaimint na Fraince) don chéad uair sa bhliain 1981. Ba Aire é idir 1993 agus 1997 i rialtais Edouard Balladur agus Alain Juppé.
Ceapadh mar Aire Saothair é sa bhliain 2002 i rialtas Jean-Pierre Raffarin. Ceapadh mar Aire Oideachais agus Taighde é sa bhliain 2004. Ní raibh sé páirteach i rialtas nua Dominique de Villepin sa bhliain 2005 ach toghadh é mar Sheanadóir don "départment" Sarthe. Ba chomhairleoir é do Nicolas Sarkozy agus é i mbun feachtais don toghchán uachtaránacha, agus cheap Sarkozy é mar Phríomh-Aire é ar an lá tar éis an toghcháin.


Marie Tussaud.
Ba dhealbhóir céarach agus bunaitheoir céirlainne cáiliúla i Londain í Madame Maire Tussaud (1761 – 1850). Tá brainsí de chuid chéirlann Madame Tussaud le fáil ar fud an domhain anois.
Óige.
Rugadh í leis an ainm Marie Grosholtz i Strasbourg. Ba shaighdiúir é a hathair a fuair bás i gCogadh na Seacht mBliana, dhá mhí sular saolaíodh Marie féin. Fuair a máthair post mar fhreastalaí baile don dochtúir Párasach, Philippe Curtius. Ba dhochtúir é Curtius a bhí oilte i snoíodóireacht chéarach, rud a d’úsáid sé chun anatamaíocht a thaispeáint agus mhúin sé an cheird seo do Mharie óg.
Gairm mar Dhealbhóir Céarach.
Bhain Marie cáil amach ar dtús mar gheall ar dhealbha céarach a chruthaigh sí de Voltaire agus an státaire cuartaíochta Meiriceánach, Benjamin Franklin. Díríodh aird an teaghlaigh ríoga orthu mar gheall orthu seo agus fostaíodh í mar theasgascóir ealaíne do dheirfiúr an rí, Louis XVI.
Í Sáite i Réabhlóid na Fraince.
Cuireadh deireadh le hobair Mharie leis an teaghlach ríoga nuair phléasc Réabhlóid na Fraince amach. Caitheadh í i bpríosún mar gheall ar an gceangal ríoga seo agus roinn sí cillín Josephine Beauharnais, a bheadh ina Banimpire ar an bhFrainc ina dhiaidh sin nuair a phósfadh sí Napoleon. Cuireadh iachall ar Mharie maisc mhairbh a dhéanamh dóibh siúd a cuireadh chun báis, chun a dhílseacht don bhunaíocht nua a cruthú. B’obair uafásach é seo, ina mbíodh ar Mharie cuardach a dhéanamh trí charn na gcorpán le teacht ar cheann bainte na ndaoine a bhí ag teastáil. Ina measc seo bhí Louis XVI agus a bhean chéile Marie Antoinette. Bhí an dá mhasc mairbh seo ar na codanna is mó dá taispeántas céarach ina dhiaidh sin.
Imeacht thar Sáile.
Fuair Marie taispeántas an Dr. Curtius mar oidhreacht tar éis dó siúd bás a fháil. Phós sí Francois Tussaud sa bhliain 1795, nuair a ghlac sí le sloinne nua a mbeadh an oiread sin cáile air ina dhiaidh sin mar gheall ar a cuid oibe. Ní raibh ag éirí go maith leis an ngnó agus bheartaigh sí ar dhul thar lear leis an taispeántas go dtí an Bhreatain. D’fhág sí an Fhrainc agus a fear chéile i 1802, chuige sin. Ní fheicfeadh sí ceachtar acu riamh arís.
D’éirigh thar barr le taispeántas Tussaud sa Bhreatain, áit a raibh suim mhór ag an bpobal i ndaoine cáiliúla, anuas ar an bhfonn a bhí ar lucht polaitiúil ansin caitheamh anuas agus damnú a dhéanamh ar mhuintir na Réabhlóide sa Fhrainc, agus na cogaí ar siúl in aghaidh Napoleon ag an am.
Bás.
Bhí an rath ar Marie Tussaud sa Bhreatain agus d’fhan sí ansin go dtí go bhfuair sí bás sa bhliain 1850. Cuireadh an taispéantas ar aghaidh dá sliocht agus bhunaithe a garpháistí an chéirlann san áit a bhfuil sí anois ar Shráid Marylebone i Londain.
Naisc Sheachtracha.
Tussaud, Marie
Tussaud, Marie
Tussaud, Marie
Tussaud, Marie


Séamus Ó Braonáin.
Ba pholaiteoir sinsearach Éireannach leis an bpáirtí Fianna Fáil é Séamus Ó Braonáin (Béarla: "Séamus Brennan", 16 Feabhra 1948 – 9 Iúil 2008). As cathair na Gaillimhe dó, chaith sé tréimshí fada i nDáil Éireann mar Aire Iompair agus Turasóireachta (1989–91), Aire Iompair, Turasóireachta agus Cumarsáide (1991–92), Aire Oideachais (1992–93), Aire Iompair (2002–04), Aire Gnóthaí Sóisialacha, Pobail agus Teaghlaigh (2004–07) agus Aire Ealaíona, Spórt agus Turasóireachta (2007–08).
D'éirigh sé as oifig ar an 6 Bealtaine 2008, de bharr tinnis.
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O
Braonain, Seamus O


Liam Ó Fionnalaigh.
Is iar-iománaí Éireannach é Liam Ó Fionnalaigh (Béarla: "Liam Fennelly"), a tháinig ar an saol ar an 1 Eanáir 1958 i mBaile an Phoill, Contae Chill Chainnigh. Bhí gairmréim rathúil aige ina thosaí le foireann idir-chontae Chill Chainnigh sna 1980idí agus na 1990idí, ina bhuaigh sé trí bhonn i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann. Bhí sé ina chaptaen ar fhoireann na gCat sna laethanta seo chomh maith.
B'iománaithe iad a sheisear deartháir - Gearóid, Mícheál, Caoimhín, Breandán, Seán agus Diarmaid.
Luathshaol.
Rugadh Liam Ó Fionnalaigh i mBaile an Phoill, Contae Chill Chainnigh thiar sa bhliain 1958. Nuair a bhí sé trí bliana d'aois, bhog a theaghlach go Baile Héil, áit ina raibh feirm ceannaithe ag a athair. Léirigh Liam agus a dheartháireacha go léir spéis mhór san iomáint ó aois óg. Ag an scoil náisiúnta i mBaile Héil a d'imir siad an cluiche don chéad uair, agus lean an seachtar acu ar aghaidh chun imirt leis an gclub agus an gcontae áitiúil.
Club.
In óige fós, chuaigh Ó Fionnalaigh isteach mar bhall den chlub CLG Na Seamróga Baile Héil. Club nua a bhí ann ag an am sin, agus bhí a athair i measc na mbunaitheoirí. Bhain Ó Fionnalaigh rath amach leis na Seamróga gan mhoill, ag tosú sa bhliain 1978 nuair a bhí áit lárnach aige san fhoireann sinsearach a bhuaigh a gcéad craobh contae do na Seamróga. Lean siad ar aghaidh le bua sa Chraobh Laighean, ach bhí mí-ádh orthu sa chluiche ceannais i gcoinne na Carraige Duibhe.
Chuir Ó Fionnalaigh dhá bhonn contae eile leis a bhailiúchán sna blianta 1979 agus 1980. Sa bhliain ina dhiaidh sin, 1981, bhuaigh sé a dara bhonn Laighean, agus a chéad bhonn uile-Éireann chomh maith. Bhí gach rud buaite aige ag leibhéal an chlub, ach ní raibh an rath thart. Bhuaigh na Seamróga craobh an chontae arís sna blianta 1982 agus 1983, ag cur boinn Laighean agus uile-Éireann leis sa bhliain 1983. Tar éis tamaill, bhí ocht mbonn aige i comórtas an chontae, le buanna eile sna blianta 1985, 1988 agus 1989. Sa bhliain 1989, bhailigh sé a cheathrú bhonn Laighean agus a thríú bhonn uile-Éireann. I gcluiche ceannais na hÉireann na bliana seo, d'imir na seachtar deartháir Uí Fhionnalaigh ar an bhfoireann chéanna, curiarracht nach brisfear arís, b'fhéidir.


Anraí Ó Riain.
Bhí Anraí Ó Riain (Béarla: "Harry Ryan") ina iománaí, a d'imir ina thosaí leis a fhoireann áitiúil an Clárach i gContae Chill Chainnigh agus an fhoireann idir-chontae Chill Chainnigh. D'imir sé i dhá chluiche ceannais na hÉireann sna blianta 1983 agus 1987, agus bhuaigh sé bonn ór amháin. Chomh maith le sin, bhuaigh sé dhá bhonn sa tSraith Iomána.


Crois an Tornóra (staid).
Is staid fhoireann sacair Cork City í Crois an Tornóra ("Turners Cross" as Béarla), atá suite i gCrois an Tornóra i gCorcaigh, Poblacht na hÉireann. Is é 7,500 toilleadh na staide.
Ba í an chéad staid "lán-suite" agus lán-chlúdaithe in Éirinn i ndiaidh a athchóirithe sa bhliain 2009, an t-aon cheann amháin den chineál sin ar feadh tamaill ghairid sular críochnaíodh Staid Aviva i mBaile Átha Cliath sa bhliain 2010.
Cork City agus Red Star Belgrade ag Crois an Tornóra sa bhliain 2006


Aonchont.
Is Cill (bitheolaíocht) eocarótach aon-lascaideach í an t-Aonchont nó an Unikont ("iolra= Unikonta").
Is baill iad de na Unikonta, an grúpa tacsanomaíocht molta ag an t-eolaí Thomas Cavalier-Smith.
San áireamh sa ghrúpa seo tá cealla eocarótacha aon-lascaideacha, ar a laghad ag a sinsear níos faide siar. Tugann roinnt taighde le fios dúinn gurb í an t-aonchont an sinsearach coiteann a bhí ag na hOpisthokonts (Ainmhí, Fungais agus saghsanna gaolmhara) agus Aiméibí, agus go raibh an Déchont ina shinsear d'Archaeplastida (Plándaí agus a ngaolta), Excavata, Rhizaria, agus Chromalveolata.
Tá comhtháthú géin thriarach ag na haonchoint, próiseas nach mbíonn ar siúl ag na bichoint.
Ionchódaíonn na trí ghéin atá comhtháite le chéile ag na haonchoint thriaracha (ach ní na baictéir ná na bicoint) einsímí le haghaidh núicléitíd pirimidín a shintéisiú: carbamoyl fosfáit synthase, dihydroorotase, aspartate carbamoyltransferase (Cavalier-Smith 2006).
Taispeánannn an crann fíliginiteach seo a leanas na gaolmhaireachtaí idir na príomhghrúpaí d'Eocarót, de réir moltaí Cavalier-Smith.
Tá ceintrín amháin ag na haonchoint (Cavalier-Smith, 2002, 2006). Tá dhá cheintrín ag roinnt aonchoint ach tá bunadh fhoráis difriúil acu ó na déchoint a thaispeánann go raibh éabhlóid choinbhéirseach ar siúl (Cavalier-Smith 2006).


Archaeplastida.
Is príomh-líne de shliocht na n-eocarót í na hArchaeplastida atá comhdhéanta de phlandaí talaimh, algaí glasa agus dearga, agus grúpa beag eile glaoite glúcaifíti.
Tá plastaidí le dhá scannán mórthimpeall orthu ag na horgánaigh seo go léir, a mholfadh gur d'eascair siad go díreach ó
I ngach grúpa eile, tá trí nó a ceathair scannán timpeallaithe ar na plastaidí agus bhí siad faighte go tánaisteach ó algaí glasa agus dearga.


Státrúnaí Lánchumhachtach na Fionlainne.
Ba é an Státrúnaí Lánchumhachtach (Fionlainnis: "ministerivaltiosihteeri". Sualainnis: "ministerstatssekreterare") an státseirbhíseach Fionlannach i gCathair Pheadair a chuirfeadh cúrsaí na Fionlainne faoi bhráid an Impire, nuair a bhí an Fhionlainn ina cuid d'Impireacht na Rúise, mar Ard-Diúcacht.
De réir an dlí, ní fhéadfadh ach saoránach Fionlannach bheith ina Státrúnaí Lánchumhachtach. Sna fiche bliain dheireanacha i stair na hArd-Diúcachta, bhí na Rúisigh ag iarraidh an Fhionlainn a thabhairt chun Rúiseachais, agus iad ag ceapadh Rúisigh ina Státrúnaithe Lánchumhachtacha beag beann ar an dlí.
Bhí an Coiste um Chúrsaí na Fionlainne ag cuidiú leis an Státrúnaí Lánchumhachtach ina chuid oibre.
Maidir leis an bhfocal "ministeri" nó "minister" i dteideal an Státrúnaí, ní thagraíonn sé don Aire Rialtais, ach don "mhinistre" sa tseanchiall taidhleoireachta Fraincise - is é sin, "ministre plenipotentiaire", nó ionadaí lánchumhachtach a fhéadann, cuir i gcás, conarthaí a shíniú thar cionn a rialtais. Sin é an tuige go n-aistrítear an teideal mar Státrúnaí Lánchumhachtach anseo.
Ní raibh an leagan seo in úsáid, áfach, ach ón mbliain 1835 ar aghaidh. Roimhe sin, ní thugtaí ach "státrúnaí" ar an státseirbhíseach seo.
Státrúnaithe Lánchumhachtacha na Fionlainne i gCathair Pheadair.
Robert Henrik Rehbinder - Státrúnaí Lánchumhachtach na Fionlainne, 1811 - 1841


Mise Éire (scannán).
Scannán faisnéise é Mise Éire a thugann cur síos ar imeachtaí staire na hÉireann sna blianta 1896-1918, idir fhorbairt an náisiúnachais in Éirinn, Éirí Amach na Cásca, agus bhua Shinn Féin i dtoghchán na bliana 1918. B'é Gael-Linn a léirigh an scannán. Rinne George Morrison an stiúrthóireacht, agus chum Seán Ó Riada an ceol don scannán. B'iad Pádraig Ó Raghallaigh agus Liam Budhlaeir na tráchtairí. B'é Seán Mac Réamoinn a scríobh téacs na tráchtaireachta.
Seanábhar scannáin atá i "Mise Éire" ó thús deiridh, agus é ar ceann de na chéad scannáin fhaisnéise riamh a cuireadh i dtoll le chéile as an gcineál seo pictiúirí. Chuaigh Morrison ar lorg ábhar pictiúirí de na daoine a bhí sáite sna himeachtaí seo ina lán cartlanna agus aircíovlanna, agus d'éirigh leis, mar shampla, an beagán de na pictiúirí beo a bhí tógtha de Thomás Ó Cléirigh riamh a shuí sa scannán.
Chuaigh "Mise Éire" ar an scáileán an chéad uair sa bhliain 1959 ag Féile na Scannánaíochta i gCathair Chorcaí. Sa bhliain 2006, d'eisigh Gael-Linn an scannán ina dhiosca digiteach (DVD) in éineacht leis an ngearrscannán "An Tine Bheo" agus le nuachtscannán sa tsraith "Amharc Éireann" a thugann cur síos ar an dóigh a ndearnadh an scannán.
Tar éis "Mise Éire", léirigh Gael-Linn agus George Morrison scannán eile den chineál chéanna faoi na himeachtaí staire in Éirinn ina dhiaidh sin, mar atá, "Saoirse?".
Fuair an scannán a ainm ó dhán cáiliúil Phádraic Mhic Phiarais, "Mise Éire".


Gearóid de Paor.
Iar-dhuine spóirt Éireannach é Gearóid "Ger" de Paor (Béarla: "Gerard "Ger" Power") a bhí ina pheileadóir Ghaelach leis an gclub Aibhistín de Staic i gContae Chiarraí agus foireann sinsir Ciarraí.
Luathshaol.
In Áth na Coite, Contae Luimnigh a tháinig Ger de Paor ar an saol ar an 27 Meitheamh, 1952. Bhíodh a athair Jackie ag obair ann le C.I.É., ach bhí air bogadh go dtí Trá Lí i gContae Chiarraí seachtain amháin tar éis breith a mhac. Fear mór spóirt eile a bhí ina athair chomh maith, iománaí rathúil le Luimneach sna 1930idí agus na 1940idí, le Craobh na hÉireann buaite aige sna blianta 1934, 1936 agus 1940. Ní ba dhéanaí ina shaol, d'imir Jackie le Contae Chiarraí freisin, agus deirtear go raibh tionchar mór é ar a mhac. Nuair a thosaigh Ger a ghairmréim idir-chontae fhéin, ba leis an fhoireann iomána Chiarraí faoi-16. Tar éis tamaill beag, ámh, rith sé leis gurb í an pheil a bhí níos tábhachtaí do mhuintir Chiarraí.
Club.
D'imir an Paorach a chuid peile leis an gclub iomráiteach Aibhistín de Staic i dTrá Lí. Thaispeán sé an sárchumas a bhí aige ag aois óg, ag buachaint craobh an chontae leo ag leibhéal faoi-16. Ó shin amach, bhuaigh de Paor seacht mbonn leis an bhfoireann sinsireach, idir na seachtóidí agus na hochtóidí. Ina theannta sin, bhuaigh sé craobh uile-Éireann amháin sa bhliain 1977.
Contae.
Chaith de Paor dhá bhliain le foireann mionúir Chiarraí, agus b'eisean a bhí ina chaptaen orthu nuair a chaill siad cluiche ceannais na hÉireann in aghaidh na Gaillimhe sa bhliain 1970. Ina shinsir dó, bhí áit aige sa scuaid Chiarraí a chaill in athimirt in aghaidh Uíbh Fhaillí sa bhliain 1972, mar fhear ionaid. I rith an tréimhse chéanna, d'imir sé ag leibhéal faoi-21 ar feadh trí bliana chomh maith, ag buachaint bonn uile-Éireann sa bhliain 1973. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, sa bhliain 1975, bhí séasúr an-rathúil ag de Paor leis an bhfoireann sinsearach. Bhain sé a chéad craobh na Mumhan agus Craobh na hÉireann amach na bliana seo, faoi bhainisteoireacht an fhir nua Mícheál Ó Duibhir. Ba thús é le ré glórmhar nua d'fhoireann Chiarraí, agus bhí ról tábhachtach ag de Paor sa cháil nua.
Sa bhliain 1976, bhailigh de Paor a dhara Chraobh na Mumhan. Theip ar Chiarraí i gcluiche ceannais na hÉireann, áfach, nuair a bhain Baile Átha Cliath díoltas amach don chailleadh na bliana roimhe sin. Bliain bhocht a bhí inti arís don Ríocht sa bhliain 1977, nuair a tháinig siad slán as Cúige Mumhan ach chuir na Dubs stad leo arís, i gcluiche leathcheannais den scoth an babhta seo. Nuair a tháinig 1978, bhí an Ríocht réidh le cáil a bhaint amach. Bhí bua éasca acu i gCrobh na Mumhan, agus sheol siad gan stró isteach sa chluiche deiridh chun aghaidh a thabhairt ar lucht na príomhchathrach arís. Cuimhnítear an cluiche féin inniu mar gheall ar an gcúl dalba a d'aimsigh Mícheál Mac Síthigh nuair a labáil sé an liathróid thar ceann Paddy Cullen i gcúl Bhaile Átha Cliath. Bhí an ceann is fearr ag Ciarraí sa deireadh, le scór deiridh cuimsitheach 5-11 go dtí 0-9, agus bhí a dhara bhonn uile-Éireann buaite ag de Paor. Bhuail na foirne chéanna le chéile arís sa bhliain 1979 sa chluiche mór, ach bhí de Paor in easnamh de bharr ghortú (teannán na hioscaide). In ainneoin an díoma sealadach seo, bhí de Paor ag imirt i mbarr a mhaitheasa sna chluichí seo, le ollscóir 2-6 gnóthaithe aige i gcoinne Corcaigh i gcluiche ceannais na Mumhan.
Le buanna in éadan Ros Comáin agus Uíbh Fhaillí sna blianta 1980 agus 1981, mhéadaigh bailiúchán bhoinn de Paor go dtí cúig. Bhí sé ina chaptaen ar an fhoireann sa bhliain 1980, ach bhí air éirí as an gcluiche de bharr ghortú. Bhuaigh Ciarraí Craobh na Mumhan arís sa bhliain 1982, an t-ochtú gcinn don Phaorach. Le Ciarraí slán isteach sa chluiche ceannais arís, bhí seans acu a bheith ina gcéad foireann a bhuaigh cúig chraobh i ndiaidh a gcéile. Bhí Uíbh Fhaillí ós a gcomhair arís, agus bhí an Ríocht go compórdach chun cinn le dhá chúilín idir na foirne le dhá nóiméad fágtha. Ní raibh an cluiche thart ar chor ar bith, áfach. Sheol Uíbh Fhaillí Séamus Darby, an fear ionaid, chun páirce beagnach i ngan fhios d´éinne, agus scóráil sé cúl iontais chun an corn a ghoid dóibh. Ní raibh Ciarraí ábalta scór eile a aimsiú chun an cluiche a chothromú, agus bhí an lá ag lucht ó lár na tíre.
Bhí an Ríocht in ísle brí fós sa bhliain 1983, nuair a chuir Corcaigh deireadh leis a naoiú gCraobh Mumhan i ndiaidh a gcéile. Bhí foireann an Phaoraigh cloíte an babhta seo, ach phreab siad ar ais sna blianta 1984 agus 1985, le dhá bhua thar Bhaile Átha Cliath chun craobh uile-Éireann a bhuachaint. Sa bhliain 1986, bhailigh de Paor a thriú bhonn uile-Éireann i ndiaidh a gcéile le bua réasúnta compórdach in aghaidh Tír Eoghain. B'é shin a sheachtú bonn uile-Éireann. Sa iomlán, bhuaigh Ger de Paor aon bhonn déag i gCraobh na Muman. D'imir sé i naoi gcluiche ceannis na hÉireann, le bua i seacht gcinn astu. Bhí cáil aige i gCorn an Iarnróid chomh maith le foireann na Mumhan, ag buachaint coirn sna blianta 1975, 1976, 1977, 1978, 1981 agus 1982. Honóracha eile a bhronnadh air ná ceithre bhonn sa tSraith Peile Náisiúnta (1974, 1977, 1982 agus 1984) agus sé duais Sárimreoirí na Bliana.
Saol pearsanta.
Agus é éirithe as an imirt, chaith de Paor a am saor ag imirt gailf agus ag cabhrú le foireann iomána Chiarraí. Tá sé pósta le Patsy, le mac amháin Gary agus iníon amháin Jane. Cailleadh Jane de Paor, áfach, ar an 15 Deireadh Fómhair 2007, agus í cúig bliana is scór d'aois. Leoicéime a bhí cúis leis. D'eagraigh Ger de Paor tiomsaitheoir airgid i gClub Gailf Trá Lí ar an 5 Iúil 2008, chun airgead a bhailiú do trí oispidéal i gcuimhe uirthi.


Páirc Chnocán Uí Dhálaigh.
Is í Páirc Chnocán Uí Dhálaigh ("Dalymount Park" as Bearla) staid na foirne sacair Bohemian F.C., atá suite i Baile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann. Is é 7,955 toilleadh an staid.


Antóin de Nais.
Iománaí is ea Antóin de Nais ("Anthony Nash" as Béarla). As Ceann Toirc, baile i gContae Chorcaí, dó agus imríonn sé le foireann a chontae. Is cúl báire é.
Rugadh de Nais i gCeann Toirc i 1985. Fuair sé a oideachas sa cheantar áitiúil agus in Institiúd Teicneolaíochta Chorcaí. D’imir sé i gCraobh Iomána Sinsearach na hÉireann den chéad uair sa bhliain 2007.


Mícheál Ó Conaill.
Is iar-pheileadóir é Mícheál Ó Conaill (4 Eanáir 1937-), nó Mick O'Connell mar a ghlaoitear air as Béarla. Ciarraíoch is ea é agus d'imir sé le foireann a chontae ó 1956 go 1973. Lúaitear é mar dhuine de na peileadóirí is fearr riamh.
Saol pearsanta.
As Oileán Dairbhre do Mhícheál Ó Conaill. Rugadh é sa bhliain 1937. Iascaire agus feirmeoir ab ea a athair. Tá Ó Conaill pósta, agus tá mac darbh ainm Diarmuid orthú. Scríobh sé a dhírbheathaisnéis, "A Kerry Footballer", sa bhliain 1974.
Peil.
D’imir Ó Conaill i gCraobh Peil Sinsearach na hÉireann
don chéad uair i 1956. Bhuaigh sé Craobh na Mumhan i 1958, 1959, 1960, 1961, 1962, 1963, 1964, 1965, 1968, 1969, 1970 agus 1972. agus craobh na hÉireann i 1959, 1962, 1969 agus 1970.


An Caisleán Nua Thiar.
Is baile i gContae Luimnigh é An Caisleán Nua Thiar (Béarla: "Newcastle West" nó "Newcastle"). Tá an baile suite in iarthar na hÉireann, 21 km (13 míle) ó Mhainistir na Féile ar an N21, an príomhbhóthar ó Luimneach go dtí Trá Lí. Tá níos mó daoine ina gcónaí sa Chaisleán Nua Thiar ná in aon bhaile eile sa chontae ach amháin Luimneach.
Caislean Nua Thiar


Incertae sedis.
"Incertae sedis"—"ar ionad (suíochán) neamhchinnte "— Téarma in úsáid le haghaidh grúpa tacsanomaíoch a sainmhíniú nuair nach bhfuil a ghaolmhaireacht leathan ar eolas.


Lios Tuathail.
Is baile margaidh stairiúil i gContae Chiarraí é Lios Tuathail. Tá an baile suite in iarthar Éireann, 28 km (17 míle) ó Thrá Lí. 4,832 an daonra a bhí ag an mbaile sa bhliain 2011.


Corticata.
Is clade é Corticata ("ceann le choirtéis") i rangú na n-eocarót, a mhol an t-eolaí Cavalier-Smith. Cuimsítear na sárghrúpaí eocarótacha Archaeplastida agus Chromalveolata ann. Níl sé soiléir go fóill gur clade é 'Corticata' (sé sin, go bhfuil gach orgánach ann síolraithe ó shinsearach coiteann).


Baile Uí Thaidhg.
Is baile beag i gContae Chiarraí é Baile Uí Thaidhg (Béarla: "Ballyheigue/Ballyheige"). Tá an baile suite in iarthar Éireann ar chósta an chontae.
Tagairtí.
Ceann Chiarraí, ar an taobh thuaidh de Bhaile Uí Thaidhg. Meallann tránna mar seo cuairteoirí chuig an áit.


Cill Orglan.
Is baile i gContae Chiarraí í Cill Orglan. Tá an baile suite i ndeisceart an chontae.


Oileán Ciarraí.
Is baile beag i gContae Chiarraí é Oileán Ciarraí (Béarla: "Castleisland"). Tá an baile suite in iarthar Éireann i dtuaisceart an chontae.


Cill Flainn.
Is baile beag i gContae Chiarraí í Cill Flainn (Béarla: Kilflynn). Tá an baile suite i dtuaisceart an chontae, i ngar don bhóthar N69 ó Lios Tuathail go Trá Lí.


An Neidín.
Is baile beag i gContae Chiarraí é An Neidín. Tá an baile suite in iarthar Éireann ar chósta an chontae.
Tagairtí.
Neidín, An


An Coireán.
Is baile beag i gContae Chiarraí é An Coireán. Tá an baile suite in iarthar Éireann i ndeisceart an chontae. Bhí cónaí ar 465 dhuine sa Choireán sa mblian 2011. Bhí an Gaoluinn ag 51.3% don daonra ag an am. As an mbaile seo do Mhícheál Ó Duibhir.
Tagairtí.
Cúrsa gailf ag an gCoireán
Coireán, An


Muiris Mac Gearailt.
Iar-pheileadóir Éireannach is ea Muiris Mac Gearailt, nó "Maurice Fitzgerald" mar atá aithne air as Béarla.
Rugadh i gCathair Saidhbhín, Contae Chiarraí é. Imreoir an-rathúil agus an-cháiliúil ab ea é mar thosaí le foireann idir-chontae Chiarraí. Bhuaigh sé Craobh Shinsear Peile na hÉireann i 1997 agus i 2000.


Séamas Ó Muíneacháin.
Iar-pheileadóir Éireannach is ea Séamas Ó Muíneacháin, nó "Seamus Moynihan" mar atá aithne air as Béarla.
Rugadh é i gContae Chiarraí. Imreoir an-rathúil agus an-cháiliúil ab ea é mar chosantóir leis an bhfoireann idir-chontae Ciarraí. Bhuaigh sé Craobh Peil Sinsearach na hÉireann i 1997, i 2000, i 2004 agus i 2006.


Oibiacht (ríomhaireacht).
Is éard is oibiacht ann ná ásc áirithe d'aicme éigin (ríomhchlárú bunaithe ar oibiachtaí).


Formáid.
Is éard is formáid ann ná


Jimmy O'Brien Moran.
Is píobaire uilleann, amhránaí agus saineolaí sa dtradisiún Gaelach é Jimmy O'Brien Moran.
Tagairtí.
O'Brien Moran, Jimmy


Cabozoa.
Mhol an t-eolaí Cavalier-Smith an tacsón Caboza i rangú na n-eocarót (orgánaigh beo le cillnúicléis).
Is clade é comhdhéanta de na Rhizaria agus na Excavata. Níl sé cinnte dearfa go bhfuil na Caboza monaifíléiteach.


Opisthokonta.
Is grúpa leathan Eocarótach iad na opisthokonts (SeanGhréigis: "οπίσθω- (opisthō-)" = "cúl, deiridh" + "κοντός (kontos)" = "cuaille" i.e. lascaid), lena n-áirítear Ríocht na nAinmhithe agus Ríocht na bhFungas, maille leis an fíleam Choanozoa agus Mesomycetozoa i "ríocht" na bprótaisteach. Tugann staidéir le fios gur grúpa monaifíléiteach iad.


Ailbheolach.
Is príomh-líne iad na hAlveolata ("le cuasáin") i measc na protisa. Tá trí fhileam atá an-éagsúil nó eisréimneach i bhfoirm óna chéile ann, ach tá fianaise ann go bhfuil garghaol acu lena chéile, bunaithe ar chomhchosúlachtaí sárstruchtúrach agus géiniteach.


Aerfort Da Nang.
Aerfort idirnáisiúnta is ea Aerfort Da Nang. Tá sé suite i lár Da Nang, Vítneam. D'oscail sé mar "Aerfort Tourane" sna 1930idí. I 2007 bhain 1.45 milliún duine úsáid as an aerfort.


Liosta na réaltaí is gaire don Domhan.
Réaltaí is gaire don Domhan


Pete Seeger.
Ceoltóir agus gníomhaí polaitiúil Meiriceánach ab ea Peter "Pete" Seeger (3 Bealtaine 1919 – 27 Eanáir 2014). Rugadh i gCathair Nua-Eabhraic é. Bhí Seeger i lár na gluaiseachta ar a dtugtar Athbheochan Cheoil Tíre Mheiriceánach sa 20ú haois. Cé gur bhain sé rath amach mar bhall den bhanna The Weavers sna 1940idí, cuireadh srianta air mar gheall ar an bhaint a bhí aige leis an gcumannachas. Tháinig sé ar ais ar a bhfód sna 1960idí, mar cheannródaí an amhráin agóide. Cailleadh é as cúiseanna nádúrtha in oispidéal i gCathair Nua-Eabhrac ar an 27ú lá d'Eanáir, 2014.
Tagairtí.
Seeger, Pete
Seeger, Pete


Cumann Rugbaí na hÉireann.
Is é Cumann Rugbaí na hÉireann ("Irish Rugby Football Union" nó "IRFU" as Béarla) an eagraíocht a rialaíonn rugbaí in Éirinn - Poblacht agus Tuaisceart.
Stair.
Bunaíodh an Cumann ar an 5 Feabhra 1879.


Liosta Bithmhóilíní.
Is í an aidhm atá leis an liosta seo ná bithmhóiliní a thuairisciú.
L.
For substances with an l- or L- prefix such as L-alanine or DL-alanine, please see the parent page (in this case alanine).
Nótaí.
Beidh an leagan Béarla ar dtús agus an leagan Gaeilge ina dhiaidh. Nuair atá Leagan Gaeilge ann beidh an leagan sin chun tosaigh ar an leagan Béarla.


Aigéad aicéiteach.
Is aigéad carbocsaileach é an t-aigéad aicéiteach, nó an t-aigéad eatánóch, arb é is cúis le blas searbh agus le boladh géar an fhínéagair. CH3COOH is foirmle cheimiceach dó. Aigéad réasúnta lag atá ann, cosúil leis na haigéid alcánacha eile, ach mar sin féin, tá an t-aigéad glan sách dainséarach, agus é in ann craiceann a chreimeadh. Imoibrí agus ceimiceán tábhachtach é an t-aigéad aicéiteach a úsáidtear go forleathan mar amhábhar sa tionsclaíocht.
Tugtar aicéatáití ar shalainn an aigéid aicéitigh.


Carbaihiodráit.
Is comhdhúile iad carbaihiodráití comhdhéanta de Charbón, Hidrigin agus Ocsaigin. Tá an Hidrigin agus an Ocsaigin i láthair sa choibhneas céanna agus atá in uisce, 2:1.
Tá na carbaihiodráití (ó 'hiodráití charbóin') nó siúicríde (Sean-Ghréigis σάκχαρον de bhrí "siúcra") i measc na ceithre grúpaí is líonmhaire de mhóilíní, agus tá próitéiní, lipidí, agus aigéid núicléasacha san áireamh.
Bithmhóiliní


Frithghníomhuithe fuilaistrithe.
I míochaine nó leigheas, is éard is frithghníomhaithe fuilaistrithe ann ná freagairt gan choinne san othar atá bainteach le fuilaistriú fola nó comhábhar fola. Chun go n-íoslaghdófaí an baol nó an contúirt a bhaineann le fuilaistriú, moltar gan an chóir leighis a thabhairt ach de réir mar is gá.
Frithghníomhuithe Haemalaíocha Géara Fuilaistrithe (FHGF).
Is é an sainmhíniú ar FHGF, frithghníomhuithe a tharlaíonn taobh istigh de 24 uair a chloig i ndiaidh fuilaistriú agus gnéithe cliniceacha agus/nó saotharlainne den haemalú i láthair (Grúpa Oibre ISBT Capetown, 2006).
Ar na cúiseanna leis an haemalú géar tá neamh-chomhoiriúnacht ABO, neamh-chomhoiriúntacht antaigine eile e.g. Rh D, Kell nó tosca neamh-dhíonacha ar nós tuaslagáin hipeartonacha/hipeatonacha nó táirgí míochaine a meascadh leis an gcomhábhar fola.
Frithghníomhuithe Ailléirgeacha & Anaifiolachtacha Géara Fuilaistrithe (FAAGF).
Tarlaíonn Anaifiolachtacht/Hipiríogaireacht le hothar a réamhíograíodh le haillérigin agus a athnochtar don antaigin airithe sin arís. Tá beagán othar ann a bhfuil dian-easpa IgA orthu agus a fhorbraíonn antashubstaintí do IgA. D'fhéadfadh dian-anaifiolachtacht a bheith ar roinnt de na hothair sin má nochtar le IgA iad trí fhuilaistriú (McClelland, 2001)
Frithghníomhuithe Haemalaíocha Moillithe Fuilaistrithe (FHMF).
An sainmhíniú ar FHMF, gur fianaise atá ann ar ghnéithe cliniceacha nó saotharlainne an haemalaithe a tharlaíonn breis agus 24 uair fichead agus suas le 38 lá i ndiaidh le fianaise shéireolaíoch an antasubstaintí. (Buíon Oibre ISBT, Capetown, 2006)


An Aeinéid.
a> lena athair agus lena mhac.
Dán is ea an Aeinéid (Laidin: Aeneis). Scríobh an file Rómhánach Publius Vergilius Maro (Veirgil) í sa chéad aois RC. Sé laoch an dáin ná an Traíoch Aeinéas. Dhá leabhar déag de dhánta atá san Aeinéid agus b'eipic náisiúnta na hImpireachta Rómhánaigh í. Chreid na Rómhánaigh gurbh é Aeinéas a sinsearach.


Bradford.
Cathair sa Bhreatain is ea Bradford, Yorkshire Thiar. Tá an chathair suite i dtuaisceart Shasana.


Briostó.
Cathair agus contae sa Bhreatain is ea Briostó (Béarla: Bristol). Tá an chathair suite in iarthar Shasana gar d'abhainn an Avon (An Abhainn). Tá clú agus cáil ar an gcathair mar gheall ar an innealtóir cáiliúil Isambard Kingdom Brunel a thóg droichead trasna An Avon lasmuigh den chathair agus a thóg an long mór "SS Great Britain". Tá an long le feiceáil i mBriostó anois agus tugann na mílte daoine cuairt air gach bliain.


Coventry.
Cathair sa Bhreatain is ea Coventry. Tá an chathair suite sa Lár-Réigiún Thiar i Sasana.


Leeds.
Cathair sa Bhreatain is ea Leeds. Tá an chathair suite ar an Abhainn Aire i Yorkshire Thiar Shasana.


Newcastle upon Tyne.
Cathair sa Bhreatain is ea Newcastle-upon-Tyne ("An Caisteal Nuadh" i nGaeilge na hAlban). Tá an chathair suite i dTyne and Wear, oirthuaisceart Shasana. Tá breis is 250,000 duine ina gconaí i Newcastle. Is í Newcastle United an phríomhfhoireann sacair áitiúil.


Eabhrac.
Cathair mhúrtha stairúil is ea Eabharc ag cumar na haibhneacha Ouse agus Foss i dtuaisceart Yorkshire Thuaidh i Sasana.


An Lár-Réigiún Thiar.
Réigiún is ea An Lár-Réigiún Thiar i Sasana. Is iad Birmingham, Coventry, Stoke-on-Trent agus Wolverhampton na bailte is mó ann.


Wolverhampton.
Cathair sa Bhreatain is ea Wolverhampton suite i Staffordshire. Tá an chathair suite sa Lár-Réigiún Thiar i Sasana.


Stoke-on-Trent.
Cathair sa Bhreatain is ea Stoke-on-Trent. Tá an chathair suite sa Lár-Réigiún Thiar i Sasana.


Sír Eabhraic agus an Humber.
Réigiún is ea Sír Eabhraic agus an Humber i Sasana. Is iad Leeds, Sheffield, Kingston upon Hull agus Eabhrac na bailte is mó ann.


Sheffield.
Cathair sa Bhreatain is ea Sheffield. Tá an chathair suite i Sír Eabhraic agus an Humber i Sasana.


An Lár-Réigiún Thoir.
Réigiún is ea An Lár-Réigiún Thoir i Sasana. Is iad Nottingham, Leicester, Lincoln, Derby, Northampton, Mansfield agus Chesterfield na bailte is mó ann.


Derby.
Cathair sa Bhreatain is ea Derby. Tá an chathair suite i nDerbyshire i Sasana.


Nottingham.
Cathair sa Bhreatain is ea Nottingham. Tá an chathair suite sa Lár-Réigiún Thoir i Sasana.


Leicester.
Cathair sa Bhreatain is ea Leicester. Tá an chathair suite sa Leicestershire, i Sasana.


Sasana Thoir.
Réigiún is ea Sasana Thoir i Sasana. Is iad Peterborough, Luton agus Southend-on-Sea na bailte is mó ann.


Oirthuaisceart Shasana.
Réigiún is ea Oirthuaisceart Shasana i Sasana. Is iad Newcastle agus Sunderland na bailte is mó ann.


Iarthuaisceart Shasana.
Réigiún is ea Iarthuaisceart Shasana i Sasana. Is iad Manchain agus Learpholl na bailte is mó ann.


Oirdheisceart Shasana.
Is réigiún í Oirdheisceart Shasana i Sasana. Is í príomhchathair an réigiúin ná Guildford.


Iardheisceart Shasana.
Réigiún is ea Iardheisceart Shasana i Sasana. Is iad Briostó agus Plymouth na bailte is mó ann.


Plymouth.
Plymouth Hoe, radharc ó Chnoc Batten
Cathair Bhriotanach in Devon, Sasana, is ea Plymouth. Tá an chathair suite in Iardheisceart Shasana. Tá Plymouth suite 190 míle (310 km) siar siar ó dheas ó Londain, ar chósta theas Devon idir béil aibhneacha Plym agus Tamar. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 256,600 duine ann.


Kingston upon Hull.
Cathair sa Bhreatain is ea Kingston upon Hull (nó Hull de gnáth). Tá an chathair suite in East Riding of Yorkshire i Sasana. Sa bhliain 2017, tá sí ina Cathair an Chultúir na Ríochta Aontaithe.


Norwich.
Cathair Briotanach sa Norfolk, Sasana is ea Norwich. Tá an chathair suite i Sasana Thoir.


An Béal Bocht.
Úrscéal aorach scríofa as Gaeilge é An Béal Bocht'", leis an scríbhneoir Éireannach Brian Ó Nualláin ("Flann O'Brien") faoin ainm cleite Myles na gCopaleen. Foilsíodh den chéad uair é sa bhliain 1941. Déanann an leabhar scigaithris ar roinnt de na leabhair eile a scríobhadh faoi shaol crua na Gaeltachta, mar shampla "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain agus "Peig" le Peig Sayers. Titeann eachtraí an scéil amach i gCorca Dorcha, réigiún iargúlta den tír ina mbíonn sé ag cur báistí gan stad agus ina gcaitheann muintir na háite a saolta i bhfíorbhochtanas agus easláinte.
Aistriúchán go Béarla.
Foilsíodh aistriúchán go Béarla faoin teideal "The Poor Mouth" sa bhliain 1973, agus luaitear "Flann O'Brien" mar an t-aistritheoir.
Úrscéal Grafach.
Chuir Cló Mhaigh Eo leagan grafach lándaite 100 leathanach den úrscéal amach sa bhliain 2012. Is é Colmán Ó Raghallaigh (Cló Mhaigh Eo) a chóirigh, Breandán Ó Conaire a chuir in eagar, agus is John McCloskey a mhaisigh.


Géaghortú Scamhóige Bainteach le Fuilaistriú (GGSBF).
Ceann de na príomhchúiseanna le básmhaireacht bainteach le fuilaistriú is ea Géarghortú Scamhóige bainteach le Fuilaistriú (GGSBF). Roinntear GGSBF ina 'Géarghortú Scamhóige bainteach le Fuilaistriú' (GGSBF) agus ina 'Géarghortú Scamhóige bainteach le Fuilaistriú Féideartha' (GGSBFF).


Gnaeus Pompeius Magnus.
Ba cheannaire míleata agus polaitiúil de chuid na Poblachta Rómhánaí é Gnaeus Pompeius Magnus, nó Poimpéas (29 Meán Fómhair, 106 RC – 29 Meán Fomhair, 48 RC).
Pompeius Magnus, Gnaeus
Pompeius Magnus, Gnaeus
Pompeius Magnus, Gnaeus


De facto.
Is leagan cainte é ón Laidin an frása "De facto". Is í an chiall atá leis ná "de réir chleachtais" nó "ó ghníomh" ach ní de réir dlí.


Reachtanna Chill Chainnigh.
B'é a bhí i Reachtanna Chill Chainnigh ná sraith de chúig reachta tríochad, rite i gCill Chainnigh sa bhliain 1366, agus ba í an aidhm taobh thiar díobh ná srian a chur ar mheath na nGael-Normannach i dTiarnas na hÉireann.
Bhí Gall-Ghaeil na hÉireann deighilte ina dhá ndream, 'tiarnaí na dteorann', nó na Sasanaigh mheata', agus an dream dílis a bhí fós sna bailte agus sna 'Contaetha Umhla'. Den dream dílis sin rinne Fear Ionad an Rí, Lionel, (an dara mac an Rí Éadbhard III) taca, agus b'é a sprid siúd, sprid ainGhaelach, a tháinig in uachtair i bparlaimint Chill Chainnigh a ghairm Lionel chuige an 18ú lá de Mhí Feabhra 1366.
Bhí an móramh ag lucht na Páile agus b'e an dream sin afé ndear spiorad ghallda na reachtanna.
Seo mar a bhí an réamhraiteas a bhí leis na cúig reachtanna tríochad;


Radovan Karadžić.
Iar-pholaiteoir, file agus síciatraí Serbiach is ea Radovan Karadžić (Seirbis Choireallach: "Радован Караџић"). Rugadh é ar an 19 Meitheamh 1945 i bPetnjica, Poblacht Shóisialta Mhontainéagró, Poblacht Chónaidhme Shóisialta na hIúgslaive). Bhí Karadžić ina uachtarán ar an chéad rialtas Boisniach-Seirbiach, agus b'eisean a bhí i gceannas i rith an Chogaidh Bhoisniach idir na blianta 1992 agus 1995. Mar gheall ar an gcinedhíothú a tharla in Srebrenica sa bhliain 1995 agus coireanna chogaidh eile a rinneadh le linn an chogaidh sin, sa bhliain 1995 d’ordaigh breitheamh ó Bhinse Idirnáisiúnta don Iar-Iúgslaiv go dtabharfaí os comhair Chúirt na Náisiún Aontaithe sa Háig é in éineacht le Ratko Mladić, Ceann Foirne Arm "Republika Srpska" nó an t-Arm Boisniach Seirbiach. Mar thoradh ar sin chaith sé na blianta idir 1995 agus 2008 ar a sheachaint ó na húdaráis. Chaith sé roinnt ama ag obair i mBéalgrád faoin ainm bréige Dragan Dabić sular gabhadh é ar 21 Iúil 2008.
Karadžić, Radovan
Karadžić, Radovan


Niall Tóibín.
Is aisteoir agus fuirseoir Éireannach é Niall Tóibín. Saolaíodh é i gCorcaigh ar an 21 Samhain 1929, i dteaghlach le Gaeilge ó dhúchais. Tógadh Tóibín ar thaobh tuaisceartach na cathrach i mBishop's Field, agus oileadh é ag an Mainistir Thuaidh. Nuair a bhí a chuid oideachas críochnaithe aige, d'fhág sé Corcaigh chun post a fháil sa státseirbhís i mBaile Átha Cliath i mí Eanáir sa bhliain 1947.
Bhí sé gniomhach in Amharclann an Damer mar aisteoir agus mar léiritheoir.
Tá scannáin agus sraitheanna teilifíse déanta aige in Éirinn agus ar fud an domhain, mar shampla Ryan's Daughter agus Bracken sna 1970idí, The Irish R.M. agus Caught in a Free State sna 1980idí, agus níos déanaí Veronica Guerin, Ballykissangel agus Far and Away. In iomlán, tá gairmréim fhada agus rathúil aige a clúdaíonn ceithre deichniúr. Tá aisteoireacht déanta aige don raidió chomh maith, mar shampla a thaispeántas mar aoi ar an gclár Baldi ar BBC Radio 4.
Tagairtí.
Tóibín, Niall
Tóibín, Niall
Tóibín, Niall
Tóibín, Niall


Inter-Active Terminology for Europe (IATE).
Bunachar téarmaíochta idirinstitiúideach an Aontais Eorpaigh is ea Inter-Active Terminology for Europe (IATE). Is sa bhliain 1999 a seoladh an bunachar seo arbh é mar aidhm aige bunachar a chur ar bun i gcomhair théarmaíocht uile an Aontais Eorpaigh ionas go mbeadh teacht gan dua uirthi agus ionas go bhféadfadh na hinistiúidí Eorpacha go léir an téarmaíocht chéanna a úsáid. Tá IATE in úsáid sna hinistiúidí Eorpacha ó bhí samhradh 2004 ann. An 28 Meitheamh 2007 seoladh leagan poiblí de.
Tá ós cionn 1.4 milliúin téarma i dtrí theanga oifigiúla is fiche an Aontais cnuasaithe in IATE, téarmaí a bhí ann roimhe sin i mbunachair téarmaíochta éagsúla de chuid na n-institiúidí Eorpacha.


Gall-Ghaeil.
Pobal measctha de shliocht Gaelach agus Lochlannach ba ea na Gall-Ghaeil (Gàidhlig: Gall-Ghàidhil'"). Bhí siad i réim ar fud réigiún Mhuir Éireann sa chéad chuid de na meánaoiseanna agus d’fhág siad a rian ar an Íoslainn agus ar Oileáin Fharó (na Scigirí).
Stair.
Fáisceadh na Gall-Ghaeil as méadú mór daonra san Iorua díreach roimh ré na nUigingeach, rud a chuir daoine ag saothrú talamh neamh-mhéith atá faoi aiteann amháin anois. Is beag iarsma seandálaíochta a fhaightear sna háiteanna sin tar éis thús na ré Uigingí, rud a chuireann in iúl go raibh na hIoruaigh úd ag dul sa seans thar lear. Ba nádúrtha an rud é go rachadh coilínigh ó iarthar agus ó dheisceart na hIorua siar ó dheas go dtí Inse Ghall agus siar ó thuaidh go dtí an Íoslainn agus na Scigirí. Lonnaigh siad in Inse Orc agus in Inse Ghall tamall maith sula ndeachaigh siad ag creachadh na hÉireann, cé nach cinnte fós cén uair a rinneadh an lonnaíocht sin. Bhí na hoileáin sin an-chosúil leis an Iorua i dtaca le haeráid agus tréithe nádúrtha de.
Ríocht na hIorua c. 1265. As an Iorua a fáisceadh na Gall-Ghaeil.
Éire.
Sa bhliain 795 a thug Lochlannaigh ón Iorua a gcéad ruaig ar Éirinn, de réir na dtaifead. Ina dhiaidh sin d’ionsaigh siad a lán mainistreacha agus teampall, agus faoin mbliain 831 bhí an cósta go léir creachta acu. Is minic a ionsaíodh iad féin agus uaireanta buadh orthu. Mar sin féin, d’eirigh leo lár na tíre a bhaint amach ar na haibhneacha móra agus na lochanna, ach sna 840í thosaigh tiarnaí Éireannacha ag creachadh na Lochlannach in Éirinn. Faoin am seo, áfach, bhí bun déanta ag na Lochlannaigh sa tír agus bhí comhaontuithe á socrú idir iad féin agus taoisigh áitiúla. Bhí Éireannaigh agus Lochlannaigh dulta i gcaidreamh cultúrtha lena chéile, ag pósadh a chéile agus ag tógáil ainmneacha óna chéile. Bhí Ólaf, rí Bhaile Átha Cliath, pósta le hiníon Áeda Finnléith, rí Uí Néill sa tuaisceart, agus chuir na sagaí in iúl go raibh gaol cleamhnais ag os cionn sé mhuintir Lochlannacha le Cerball, rí Osraí. De réir a chéile, freisin, d’iompaigh Lochlannaigh na hÉireann ina gCríostaithe. Ach bhí siad in achrann le chéile, agus thug cuid acu a n-aghaidh ar iarthuaisceart Shasana agus ar an Íoslainn.
Bhí na Lochlannaigh lonnaithe i gContae Loch Garman, i gContae Phort Láirge agus i gContae Luimnigh. Bhí tionchar mór ag a gcuid bailte móra ar a gcúlchríoch, agus bhí an limistéar sin breac lena gcuid feirmeacha. D’fhág siad a rian ar chúrsaí loingseoireachta agus trádála, rud is léir ó na focail a tháinig isteach sa Ghaeilge.
Inse Ghall.
Fear fichille de chuid na nGall-Ghael ó Leódhas (sa Mhúsaem Briotanach i Londain).
An ríocht Ioruach ba luaithe a bunaíodh sa Bhreatain Mhór bhí smacht aici ar Inse Ghall ("Suðreyjar" nó “oileáin theas”) agus ar Oileán Mhanann. Is léir óna bhfuil de logainmneacha Lochlannacha in Inse Ghall go raibh Ioruaigh ag cur fúthu ann de réir a chéile fadó. Is mó an méid logainmneacha Lochlannacha in Leòdhas ("Ljóðhús") ná in aon chuid eile d’Inse Ghall. D’fhág an tSean-Lochlainnis a rian ar Ghàidhlig na n-oileán Albannacha ab fhaide ó thuaidh ón mbliain 800 nó thart air sin.
Faoi dheireadh an 9ú haois bhí Inse Ghall faoi smacht na Lochlannach,
agus cuid den mhór-roinn freisin: ainmníodh Gall-Ghàidhealaibh astu in iarthar na hAlban. D’fhág siad neart iarsmaí ina ndiaidh: na dealga a fuarthas in Íle, in Eilean Bharraigh, i dTiriodh agus i Sandaigh, carn adhlactha i gColbhasa a raibh claíomh, tairní, meá agus boinn de chuid an 9ú haois ann, rúnscríbhinn ar chros in Eilean Bhòid ("..krus thine til Guthle(leif)...") agus a lán eile.
Ón mbliain 914 anuas thosaigh creachairí nua Lochlannacha ag teacht ón Albain, ó na hoileáin thuaidh agus ó thuaisceart Shasana. Faoin am seo bhí seilbh iomlán ar na tailte ab fhearr san Íoslainn. De réir a chéile fuair na ríthe Éireannacha an lámh in uachtar: sa bhliain 941 chreach Muirchertach mac Néill Inse Ghall.
B’amhais de bhunadh Inse Ghall iad na gallóglaigh agus an “sparr” (tua chogaidh) mar chomhartha sóirt acu. Thosaigh ríthe Éireannacha an tuaiscirt agus an iarthair á n-earcú sa 13ú haois i measc na ndreamanna ar buadh orthu i mionchogaí iarthar na hAlban. Ar éigean a tháinig siad tar éis na bliana 1400, áfach, cé go raibh an tseancheird fós ag a sliocht in Éirinn.
Oileán Mhanann.
Y Braaid i lár Oileán Mhanann. Tá iarsmaí de theach de chuid na hIarnaoise (c. 650 RCh) ann agus iarsmaí de dhá theach fhada ón ré Lochlannach (c. 950 AD) ar a chúl.
Bhí Lochlannaigh a ag cur fúthu ann ó lár an 9ú haois amach, agus d’fhan an t-oileán faoi smacht ríthe Lochlannacha anuas go dtí an bhliain 1266. Deirtear gurbh í an chanúint Ghaeilge a bhí á labhairt i nGall-Ghàidhealaibh in Albain an ceann ba ghaire don Mhanainnis, agus ba í seo an chanúint a bhí mar an dara teanga ag Lochlannaigh Mhanann.
An Íoslainn.
Tá tagairt déanta sna sagaí Íoslannacha do roinnt de lonnaitheoirí na tíre sin a tháinig ó Éirinn agus daoir Éireannacha ina dteannta. Bhí gaol ag cuid ag cuid de na Lochlannaigh úd le huaisle na hÉireann. Orthu sin bhí Helgi, fear arbh í Rafarta a mháthair, iníon le Kjarval (Cearbhall). Deir Saga Laxdaela gur rí Éireannach é an Kjarval céanna.
Sa saga céanna deir Unn, bean uasal iomráiteach a bhíodh ina cónaí in Éirinn, gur fhuascail sí Erp, daor Éireannach dá cuid, toisc gur de shliocht uasal é: ba é mac an Iarla Maoldomhnach é.
Ainmneacha na nGall-Ghael.
D'fhág ainmneacha na Lochlannach a rian ar shloinnte agus ar ainmneacha pearsanta in Albain.


Lionel d'Anvers.
Rítheaghlach na Plantagenet Armas Lionel d'Anvers
Ba é Lionel d'Anvers, Diúc Chlarence (29 Samhain, 1338 – 7 Deireadh Fómhair, 1368) an tríú mac (ach an dara duine acu a mhair slán) ag Éadbhard III, Rí Shasana agus Philippa de Hainault.
Rugadh in Antuairp é agus bhí Líonel agus Elizabeth de Burgh, 4ú Chuntaois Uladh (d. 1363) luaite le chéile agus í fós ina leanbh.
Ba é William Donn de Burgh, 3ú Iarla Uladh (d. 1332) athair Elaizabeth agus bhí sí ina bhanoidhre ar a eastát.
Phósadh iad sa bhliain 1352, ach roimhe seo ghlac sé seilbh ar a heastát ollmhóra in Éirinn. Glaodh 'Iarla Uladh' air ó 1347 ar aghaidh.
Tar éis dó a bheith ainmnithe mar ionadaí a athair i Sasana sa bhliain 1346, bhí Lionel comhcheangailte leis an sluaíocht chun na Fraince sa bhliain 1355, ach choimeád sé a phríomh-acmhainn fuinnimh dá chúrsaí in Éirinn.
Ceaptha ina ghobharnóir sa tír, tháinig sé i dtír i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1361, agus i mí na Samhna 1362 ceapadh é mar 'Diúc Chlarence', nuair a athair i mbun iarrachtaí gan toradh coróin na hAlban a aimsiú dó. Bhí iarracht Lionel Stát Gall-Ghaelach a neartú is a athbhunú measartha rathúil;
tar éis parlaimint a eagrú i Chill Chainnigh, a rith Reachtanna Chill Chainnigh i 1367, thréig sé an fiontar agus d'fhill sé ar ais go Sasana.
D'éag banchéile Lionel i mBaile Átha Cliath i 1363, agus d'fhág sí iníon ina diaidh, Philippa, agus níos faide ar aghaidh is iad dírshliochtaigh
Philippa a dhéanadh éileamh faoi chearta ar ríchataoir Theach Eabhrach (Béarla: House of York).
Socraíodh an dara phósadh do Lionel le Violante (c. 1353 - Samhain 1386), iníon tiarna Pavia, Galeazzo Visconti (d. 1378); agus phósadh le chéile iad i Milano an 28 Bealtaine 1368. Go gairid ina dhiaidh sin fuair Lionel bás in Alba (na hIodáile). Bhí tuairimíocht láidir ann, cé nach raibh fianaise léi, gur de réir nimhe a tharla sé agus go raibh athair a chéile Galeazzo páirteach san ghníomh.


An Platónachas.
Mórscoil fhealsúnach de chuid na sean-Ghréige is ea an Platónachas, agus é bunaithe ar theagasc Phlatón (429-347 RCh), fealsamh a mhair san Aithin.
Áitíonn an Platónachas go bhfuil beitheanna ann atá intuigthe iontu féin agus atá neamhspleách ar na céadfaí. Tá leaganacha éagsúla den Phlatónachas ann: na hidéanna i gcoitinne, mar a chuir Platón agus Agaistín síos orthu; na huimhreacha, de réir thuairimí Jamblique de Chalcis nó Albert Lautman; an loighiceachas, mar a chuireann Gottlob Frege agus fealsúna eile síos air. Teoiric í, in éineacht leis an ainmneachas (Uilliam ó Ockham) agus leis an gcoincheapachas (Pierre Abélard), a thugann léargas ar an gciall atá leis na coincheapa cognaíocha (idéanna, uimhreacha, ábhar tairiscintiúil).
Fealsúnacht.
Is é bunús an Phlatónachais Teoiric na bhFoirmeacha. Is iad cineálacha foirfe na réaltachta iad na foirmeacha úd, agus níl sna rudaí airithe (oibiachtaí na gcéadfaí) ach cóipeanna fabhtacha. Ní bhíonn stopadh ar bith orthu ach ag athrú, rud a bhacann orthu a bheith ann i ndáiríre. Tig linn na foirmeacha a áireamh de réir na gcoincheap uilíoch is féidir a dhéanamh amach ó oibiachtaí na gcéadfaí.
Deir Leabhar VI de "An Phoblacht" gurb í Foirm na Maithe an fhoirm is uaisle. Ise is cúis leis na hIdéanna eile, agus tá eolas agus eiseadh gach Foirme eile taobh léi. Ní féidir linn dul amach ar an bhfíoreiseadh ach trí ghníomhú an anama istigh ann féin; sin é le rá, trí úsáid an réasúin. Is í an dialachtaic an uirlis cheart chuige, agus dá bhrí sin is í buaic na n-eolaíochtaí í.
Shamhlaigh na Nua-Phlatónaigh an Mhaith úd leis an Absolóid (an tAon). Tá ceann de na chéad hipitéisí i gComhrá Phairméinídéas bunaithe ar Fhoirm na Maithe. Is í an tSuáilce an t-eolas ceart, agus é ag dul in aitheantas ar an bhfoirm is uaisle den Mhaith. Leis na aitheantas úd a bhaineann na trí chuid den Anam, an réasún, an spiorad agus an tothlú, agus uathu sin a thagann an Eagna, an Misneach agus an Mheasarthacht. Aontaíonn an Chóir na suáilcí eile le chéile, agus gach cuid den Anam ag feidhmiú mar is ceart dá réir.
Chuaigh an Platónachas i bhfeidhm go mór ar smaoineamh an Iarthair. Is minic a mhínítear é mar chuntas ar Chruinne a bhí riamh ann, i gcomórtas leis an traidisiún Giúdach, a deir gur cruthaíodh an Chruinne san aimsir stairiúil. Murab ionann is an tArastotaileachas, deir an Platónachas gur tháinig an Idé roimh an Ábhar, agus samhlaíonn sé an duine leis an anam. Lonnaigh a lán smaointe Platónacha go buan i dtraidisiún na hEaglaise.
An Platónachas sa seansaol.
Chosain Platón an chéad leagan den Phlatónachas de réir theoiric cháiliúil na n-idéanna. Ní hé gur thug Platón cuntas iomlán ar an teoiric sin riamh, ach is í bunús an chuid is mó dá fhealsúnacht í. Is iad na saothair is tábhachtaí "An Phoblacht", "Faedón", "An Fhleá" agus "Pairméiníd", in éineacht le roinnt comhráite Sócraiteacha. Chuaigh Platón i muinín an bhéalteagaisc faoi dheireadh, é ag teacht faoi anáil Phíotágaráis agus claonadh aige chun na hIdéanna agus na hUimhreacha a ionannú, rud nach ndearna sé sna saothair ba luaithe aige.
Láithreán Acadamh Phlatón san Aithin.
Ar dtús cuireadh an Platónachas in iúl in agallamh Phlatón féin, agus Sócraitéas, a mháistir, á úsáid ann chun teagasc áirithe a dhéanamh, cé nach cinnte go bhfuil an teagasc sin ag cur le smaoineamh Shócraitéas mar a bhí sé i ndáiríre. Thugadh Platón a chuid léachtaí san Acadamh, limistéar a bhí taobh amuigh de mhúrtha na hAithne agus a raibh garrán naofa ann. Mhair an scoil ar feadh i bhfad, agus trí thréimhse ag baint léi - an Sean-Acadamh, an Meán-Acadamh agus an tAcadamh Nua.
Bhí Spéasaipas, nia Phlatón, a lean é mar cheann na scoile go dtí an bhliain 339 RCh, agus Xéineacraitéas (go dtí an bhliain 312 RCh), ar na daoine ba shuntasaí den Sean-Acadamh. Thug siad iarracht ar thuairimíocht Phíotágaráis faoi na huimhreacha a aontú le teoiric na bhfoirmeacha.
Sa Mheán-Acadamh (a thosaigh timpeall na bliana 226 RCh agus Airceasalás ina cheann air) ní raibh na Foirmeacha tarchéimnitheach ach le fáil san intinn réasúnach. Ba neach beo é an domhan agus a anam féin aige: an Domhan-Anam. Bhí éagsúlacht ag baint le teagasc an Phlatónachais ag an am, agus d'fhág sé a rian ar an bPíotagárásachas agus ar an bhfealsúnacht Ghiúdach (Fíoló Chathair Alasdair). Bhí sé tugtha don sceipteachas, agus ba ghnách lena lucht leanúna an Stóchas a fheannadh toisc gur chreid an dream úd go raibh an fhírinne cinnte agus gurbh fhéidir dul amach uirthi.
Thosaigh an tAcadamh Nua sa bhliain 155 RCh, agus Cairnéidéas ina cheann air. Bhí rian an sceipteachais fós air.
An Nua-Phlatónachas.
Sa tríú haois AD chuir Plotinus an Nua-Phlatónachas ar bun agus blas an mhisteachais air. Ba é an tAon (an Mhaith) buaic an eisidh, agus eisean a ghin gach rud. B'fhéidir leis an anam é féin a aontú leis an Aon trí dhianmhachnamh agus trí na suáilcí. D'fhág an Nua-Phlatónachas lorg domhain ar smaoineamh an Iarthair agus ar an misteachas Críostaí.
Cuireadh an Acadamh ar bun arís sa tréimhse seo, agus mhair sé nó gur dhún an tImpire Iúistínian é sa bhliain 529 AD.
Platónachas na Meánaoiseanna.
Le linn na meánaoiseanna ba mhó a cíoradh an Platónachas, agus é á chosaint go fuinniúil ar an ainmneachas. Tugadh argóint na n-uilíoch ar easaontas an dá scoil, agus é ar an rudaí a chuir tús leis an bhfealsúnacht agus leis an eipistéimeolaíocht mheánaoiseach. Ba iad Guillaume de Champeaux, Amaury de Chartres agus Gilbert de la Porrée mínitheoirí móra an réalachais Phlatónaigh.
Platónachas an lae inniu.
Ba iad na cosantóirí ba thábhachtaí den Phlatónachas sa ré nua-aoiseach Gottlob Frege agus Bertrand Russell, fealsúna anailíteacha a thug le fios go raibh réimse neamhspleách ann mar a bríonna na dtairiscintí loighciúla agus matamaiticiúla le fáil. Rinne Ludwig Wittgenstein an Platónachas sin a lochtú go géar in "Tractatus logico-philosophicus" agus é ag dul dul i muinín cineál éigin ainmneachais.
Ba chóir matamaiticeoirí “réalacha” a thabhairt ar mhatamaiticeoirí a thaobhaíonn leis an bPlatónachas, mar cuireann an mhatamaitic in iúl go bhfuil fírinne ag baint le rudaí matamaiticiúla sa mhéid go bhfuil siad neamhspleách ar intinn an duine, cé nach gá go mbaineann siad ar fad le hidéanna Phlatón.


Ointeolaíocht.
Is rannóg de chuid na fealsúnachta í an ointeolaíocht (ó Gréigis ὄν, ginideach ὄντος: εἶναι: bheith) agus -λογία: eolaíocht, staidéar, teoiric), staidéar ar an bheith.


Sofaist.
B'fhealsuna iad na sofaistí a bhí ann air le linn aimsir Shócraitéas sa chúigiú haois R.Ch. Bhí siad go maith chun an óráidíocht a mhúineadh. Chreid siad gurbh fhéidir cruth foirmiúil a chur ar an smaointeoireacht agus gurbh fhéidir í a mhúineadh mar cheird.


Alfred Chester Beatty.
Fear gnó agus bailitheoir ab ea Sir Alfred Chester Beatty (1875 – 19 Eanáir 1968)
Meiriceá.
Rugadh é i gCathair Nua Eabhrac sa bhliain 1875. Ba é an duine ab óige de thriúr mac. Bailitheoir stampaí, mianraí agus buidéal snaoise Síneach ab ea é ina óige. Tar éis a chuid scolaíochta i Nua Eabhrac, bhain sé céim amach mar innealtóir miandóireachta ó Ollscoil Columbia.
Chuaigh sé go Denver agus thosaigh sé ag bun an scála ag sluaisteáil carriage i mianaigh. D’oibrigh sé go dian agus bhain sé clú idirnáisiúnta amach go pras mar innealtóir miandóireachta. Bhí an leasainm 'Rí an Chopair' air. Bhunaigh sé comhairleacht miandóireachta fíor-rathúil i Nua Eabhrac i 1908. Bhí sé pósta le Grace Madeleine Rickard ag an am seo agus bhí beirt pháistí acu. Fuair sí bás le fiabhras tiofóideach sa bhliain 1911, áfach.
An Bhreatain.
Agus é in easláinte, chuaigh Beatty go dtí an Bhreatain. Bhunaigh sé comhairleacht nua i Londain agus cheannaigh sé Teach Baroda i nGairdíní Phálas Kensington a bhliain 1912. I 1913, phós sé Meiriceánach eile, Edith Dunn. Bhí sé ag bailiú ar bhonn níos fairsinge anois, agus é ag ceannach lámhscríbhinní Eorpacha agus Peirseacha. Cuireadh a shuimeanna ar bhealach nua nuair a bhí sé féin agus a bhean nua san Éigipt i 1914, mar cheannaigh sé roinnt cóipeanna maisithe den Koran sna basáir. Spreagadh a shuim i bpéintéireacht Shíneach agus Sheaipíneach agus é san Áise i 1917. Tarraingíodh a shúil ar ábhar fíormhaisithe, peannaireacht álainn agus ceangal bhreátha, ach bhí luí aige le téacsanna a chaomhnú dá luacht stairiúil.
Rinne Chester Beatty cion mór do sholáthar amhábhar straitéiseach do na Comhghuaillithe le linn an Dara Cogadh Domhanda, agus rinneadh ridire de ina dhiaidh sin.
Éire.
I 1950, d’aistrigh Chester Beatty a bhailiúchán go Baile Átha Cliath. Bhí leabharlann aige don bhailiúchán, agus osclaíodh í sa bhliain 1954. Bronnadh an chéad saoránacht oinigh Éireannach riamh air I 1957.
Fuair Chester Beatty bás sa bhliain 1968, agus tá a uaigh suite i Reilig Ghlas Naíon. Fágadh a bhailiúcháin le huacht chun leas an phobail, agus ceann d’institiúidí náisiúnta na hÉireann is ea Leabharlann Chester Beatty ag Caisleán Bhaile Átha Cliath anois.


Geneva.
Cathair mhór san Eilvéis í an Ghinéiv (,, Franc-Phroibhinsis: "Geneva"), an dara cathair is mó sa tír de réir daonra tar éis Zürich agus an chathair is mó sa réigiún Romandie, an chuid den tíre ina labhraítear Fraincis mar phríomhtheanga. Suite san áit ina sníonn Abhainn na Róine amach as Loch na Ginéive, is í príomhchathair Chantún na Ginéive í.
Feictear ar an Ghinéiv inniu mar chathair dhomhanda, ós rud é go bhfuil roinnt eagraíochtaí idirnáisiúnta bunaithe sa chathair. Mar shampla, tá ceanncheathrú de chuid na Náisiúin Aontaithe agus an Chrois Dhearg san áit seo, agus is ann a síníodh Coinbhinsíuin na Ginéive.
Sa bhliain 2007, léirigh suirbhé a bhí déanta ag Mercer Consulting go raibh an dara caighdeán maireachtála is airde ar domhain ag an Ghinéiv, tar éis Zürich arís.
Ceaptar gur de bhunús Ceilteach é ainm na cathrach. "Genava" a thugtar uirthi i dtéacsanna ó ré na hImpireachta Rómhánaí.
Teangacha.
Ba í Fraincís an teanga is comónta san Ghinéiv le 72.3%(128,622) ag úsáid í sa bhaile. Béarla an dara teanga is comónta le 4.4%(7,853) ag úsáid í sa bhaile. Spáinnis an tríú teanga is comónta le 4.2%(7,462) ag úsáid í sa bhaile. D'úsáid 4.1% (7,320) Iodáilis, 4%(7,050) Gearmáinis agus 113 Rómainis.


Glas.
Feiceann tú an dath glas nuair a fheiceann tú solas le tonnfhad ceannasach idir 520–570 nm. Ní príomhdhath dealaitheach é. Príomhdhath suimitheach is ea é, áfach. Siombail dóchais agus fáis is ea an dath seo i gcultúir áirithe, ach tá baint aige le bás, tinneas, éad nó an diabhal i gcultúir eile. Is minic áfach a bhíonn baint aige leis an nádúr.


Hugo de Lacy, Tiarna na Mí.
Bhronn Anraí II, sular fhág sé Éire, Iarlacht na Mí, ar Hugo de Lacy (t.1135-1186}.
Is é a bhí ann ná "the land of Meath as fully as Murchard Hua Melachlin or any before him held it", nó beagnach milliún acra talamh. Fuair de Lacy an talamh, cé nach raibh sé ach tar éis ómós 'fear Midhe' d'fháil, tamall beag roimhe, mar atá inste ag Tighearnach.
D'fhág Anraí Éire an 27ú d'Aibreán 1172 agus laistigh de sheacht míosa bhí 'tiarnas na hÉireann' bunaithe aige, tiarnas Sasanach a mhair nó go ndearna Anraí VIII ríocht de.


Abaimectin.
Is meascán é Abaimectin (Béarla: "Abamectin") d'avermectiní ina bhfuil a gcomhréir 80% avermectin B1a agus níos lú ná 20% avermectin B1b.
Tá airíonnana bitheolaíochta agus tocsaineolaíocha na gcomhdhúl seo, B1a agus B1b an-chosúil lena chéile.
Is comhdhúile feithidicídúla nó frithphéistúla iad na havermectiní, díorthaithe ón baictéar ithreach "Streptomyces avermitilis."


Philippa de Hainault.
Ba bhean chéile Éadbhard III rí Shasana í Philippa de Hainault (24 Meitheamh, 1311 – 15 Lúnasa, 1369).
Rugadh í i Valenciennes (a bhí i bhFlóndras lena linn, ach atá anois san Fhrainc) agus b'iníon Guillaume I de Hainaut agus Jeanne de Valois (1294-1352) í, agus gariníon d'Philib III na Fraince.


Ágreda.
Bardasacht i gcúige Soria, Castilla y León, sa Spáinn is ea Ágreda. Tá timpeall ar 3,212 duine ina gcónaí ann.
Tagairtí.
Agreda


Alconaba.
Bardasacht i gcúige Soria, Castilla y León, sa Spáinn is ea Alconaba. Tá timpeall ar 165 duine ina gcónaí ann.


Aldealafuente.
Bardasacht i gcúige Soria, Castilla y León, sa Spáinn is ea Aldealafuente. Tá timpeall ar 120 duine ina gcónaí ann.


Aigéad aibiteach.
Is aigéad roisíneach agus an príomh-ghreannach é an tAigéad Aibiteach (Béarla: "Abietic acid", "abietinic acid" nó "sylvic acid"), in adhmad phéine agus roisín. Is féidir é a aonrú ó roisín (tríd isiméiriú) agus is é an t-aigéad is flúirsí de na haigéid orgánacha neasghaolmhara a chomhdhéanann an chuid is mó de roisín, an cion soladacha d'olaroisín na gcrann buaircíneach.
Bithmhóiliní


Kuopio.
Is í Kuopio an chathair is mó in Oirthear na Fionlainne. Bhí cónaí ar breis is 90,000 duine ansin sa bhliain 2008. Tá lár na cathrach timpeallaithe ag Loch Kallavesi, agus a lán botháin saoire sa chathair, toisc go bhfuil cuid mhór trá agus cladaí ansin. Tá Kuopio suite i gCúige na Fionlainne Thoir, arb í Mikkeli a phríomhchathair, cé nach bhfuil sí ach leath chomh mór le Kuopio ó thaobh an daonra de.
Tógadh an chéad eaglais i gKuopio sa séú haois déag, agus an t-áitreabh ag fás aníos ina timpeall. Bhronn an Gobharnóir Peadar Brahe cairt na cathrach ar Kuopio an chéad uair sa bhliain 1653, ach tháinig meath ar an áit ina dhiaidh sin. Fuair Kuopio cairt nua sa bhliain 1775 ó Ghustaf a Trí, Rí na Sualainne. Tháinig an-fhorbairt ar Kuopio de réir is mar a bhí na bealaí tráchta ag dul chun feabhais: gearradh canáil Taipale in aice le Varkaus sa bhliain 1840, agus hosclaíodh canáil Saimaa sa bhliain 1856. Tháinig an t-iarnród a fhad le Kuopio sa bhliain 1889. Bunaíodh na chéad mhonarchana i gKuopio sa naoú haois déag.
Tháinig Ollscoil Kuopio ar an bhfód mar choláiste acadúil sna 1970idí, agus fuair sé ainm na hollscoile sa bhliain 1984.
Is é Cnoc Puijo is mó a tharraingíonn turasóirí go dtí an chathair, agus túr ard craolacháin tógtha sa mhullach ar an gcnoc. Tá bialann á reachtáil thuas sa túr freisin, agus í ag dul timpeall, ionas gur féidir leis na cuairteoirí lán a súl a bhaint as na lochanna agus na hoileáin máguaird. Tógadh an túr sa bhliain 1963, ach roimhe sin, bhí dhá thúr ní b'ísle ar an gcnoc.
Is é an rud is mó a shamhlaíonn muintir na Fionlainne le Kuopio ná canúint Oirthear na Fionlainne. Canúint í a bhfuil blas na tuaithe uirthi, agus is díol iontais dá lán a thagann go Kuopio go bhfuil an chanúint le cloisteáil go nádúrtha sa chathair.
Tá clú agus cáil ar mhargadh na cathrach freisin, áit a bhfuil bia an Oirthir le ceannach, go háirithe an "kalakukko", nó builín aráin a bhfuil muiceoil agus iasc bácáilte istigh ann. Is é an cineál éisc is minicí a úsáidtear ná an pollán, arb é an cineál éisc is mó a mharaítear i gceantar na lochanna in oirthear na Fionlainne.


XHTML.
Is teanga mharcála í an Teanga Inbhreisithe Mharcála Hipirtéacs, nó XHTML (gíorrúchán ar "Extensible HyperText Markup Language"), a úsaideann doimhneacht HTML ach a chloíonn le sintéis XML. Tar éis an leagan HTML 4.0, ní bheidh níos mó leaganacha ar fáil. Tá úsáid HTML ar leathanaigh Idirlín á athchur le XHTML, is é sin cáipéis HTML scríofa mar fheidhmchlár XML 1.0. Tá dhá leagan den XHTML ar fáil faoi láthair, 1.0 agus 1.1.
Is feidhmiúchán Teanga Chaighdeánach Mharcála Ghinearálaithe (SGML) í HTML, teanga mharcála an-solúbtha, is feidhmiúchán XML í an XHTML, fo-thacar níos sriantaí de SGML.


Aigéad aspartach.
An tAigéad Aspartach, "Asp", "D"
Is éard is aigéad aspartach ná α-aimínaigéad leis an fhoirmle cheimiceach HO2CCH(NH2)CH2CO2H.
Tá eolas ar an ainian carbocsaileach den aigéid aspartaigh mar aspartáit. Is ceann de na 20 aimínaigéad próitéingineach í an L-isiméir, i.e., bloic tógála na próitéine. Is iad GAU agus GAC a chódáin.


Aramatacht.
a>e. Tá fíorstruchtúr na beinséine idir eatarthu idir an dá chuid seo.
Is airí cheimiceach í an aramatacht. Bíonn sí le fáil i gcomhdhúile ceimiceacha orgánacha ina bhfuil na naisc shingil agus na naisc dhúbailte ag teacht sna sálaí ag a chéile de réir na foirmle struchtúrtha - is é sin, is naisc chomhchuingeacha dhúbailte iad. I gcomhdhúil aramatach, ní bhíonn gnáthiompar ceimiceach na nasc dúbailte le haithint ar an gcomhdhúil, ó tá an difríocht idir an dá chineál nasc imithe, agus cineál naisc "leathdhúbailte" tagtha ina n-áit.
Is é an fáinne beinséine an córas aramatach is simplí, ach tá córais aramatacha ann is casta ná é.


SGML.
Is meititheanga agus caighdeán ISO í an Teanga Chaighdeánach Mharcála Ghinearálaithe ("SGML".i. "Standard Generalized Markup Language") chun teangacha marcála a chruthú. D'eascair SGML as an Teanga Mharcála Ghinearálaithe (GML) IBM a chuir Charles Goldfarb, Edward Mosher agus Raymond Lorie chun cinn sna 1960í.
Stair.
Foilsíodh SGML sa bhliain 1986 mar oidhre teanga eile, GML ("Generalized Markup Language"), a chum Charles Goldfarb and cúpla duine eile. Bhí Goldfarb ina cheann tionscadail ag IBM (International Business Machines Corporation) ag an am. Tharraing GML clú air, agus d'fhág sé IBM agus chuaigh i mbun SGML.
Bhain na Comhphobail Eorpacha feidhm as SGML mar chaighdeán a gcuid foilseachán de réir FORMEX (Formalized Exchange of Electronic Publications). Chum siad Mark-It, an chéad pharsálaí SGML nach raibh srianta de réir na sonraíochtaí ba dhéanaí de SGML.
Déanann SGML idirdhealú bunúsach idir comhdhéanamh loighciúil cáipéise (teidil, caibidlí, paragraif, léaráidí), rud a thaispeántar le marcálaithe, agus an nochtadh, rud atá taobh leis an gcineál foilseacháin atá i gceist (leabhar, iris, scáileán etc.) agus a chuirtear in iúl trí litreacha, trí ailíniú agus spásáil na bparagraf agus eile. Ligeann sé d'fhoras an chuma chéanna a chur ar a chuid cáipéisí uile ach gan cloí i gcónaí leis an gclóghrafaíocht chéanna.
Is féidir eilimintí SGML a pharsáil mar chrann sonraí i nodaireachtaí difriúla, i dtreo gurb í an cháipéis an bun-nód agus gur nóid thánaisteacha iad rudaí atá i nodaireachtaí eile (téacs, grafaicí). Cuireann SGML áiseanna ar fáil chun nascadh a dhéanamh le haonáin sheachtracha agus nótaí a chur leo.


The Sunday Game.
Clár teilifíse spóirt Éireannach é The Sunday Game, an príomhchlár a thaispeánann na cluichí Gaelacha ar Radio Teilifís Éireann. Craoltar é gach Domhnach ar RTÉ a Dó le linn an tsamhraidh, nuair a bhíonn Craobh Peile agus Craobh Iomána na hÉireann ar siúl. Tá sé á chraoladh ón bhliain 1979, agus inniu tá sé ar cheann de na cláir is sine ar an stáisiúin seo. Bhí The Sunday Game ag comóradh a 30ú bliain sa bhliain 2008.
De ghnáth, taispeántar buaicphointí ó chluichí an lae agus ansin bíonn díospóireacht idir na saineolaithe sa stiúideo (iar-imreoirí iad don chuid is mó). B'é Michael Lyster a chuir an clár i láthair ó na 1970idí ar aghaidh, ach sa lá atá inniu díríonn seisean ar na cluichí beo. Chaith Pádraig Ó Spealáin dhá bhliain ag cur na buaicphointí i láthair, go dtí gur tháinig Des Cahill isteach ina áit don bhliain 2009.


Gaelcholáiste Chill Dara.
Gaelscoil Chaitliceach is ea Gaelcholáiste Chill Dara, atá suite sa Churrach i gContae Chill Dara. Bunaíodh Gaelcholaiste Chill Dara sa bhliain 2003. D'fhág an chéad rang an scoil sa bhliain 2008.
Bhuaigh an scoil comórtas "Scléip!" (comórtas tallainne na n-iarbhunscoileanna lán-Ghaeilge) sa bhliain 2007.
Thosaigh siad sa bhlian dhá mhíle is a cúig le "Siamsa Cois Life". Is seó in ionad ealaíne an Riverbank i nDroichead Nua é, eagraithe ag na daltaí chun a dtallanna a thaispeáint, ina measc Damhsa, Drámaíocht, Canadh agus Ceol.


Bearnaraigh Mòr.
Galláin Chalanis agus an droichead idir an Bearnaraigh Mòr agus Leòdhas
Is oileán í an Bearnaraigh Mór (nó díreach Bearnaraigh) taobh le Leòdhas, Comhairle nan Eilean Siar, sna hInse Ghall. Sa bhliain 2013 bhí 252 duine ina gcónaí ann.


San Siro.
Is í an San Siro staid peile chathair Milano san Iodáil. Imríonn Milan agus Inter ann. Is é an "Giuseppe Meazza" ainm oifigiúil na staide ach tá sí lonnaithe i gceantar San Siro na cathrach.
a> i gcoinne Milan, Márta 2007)


Zlatan Ibrahimovic.
Is imreoir sacair é Zlatan Ibrahimovic (rugadh 3 Deireadh Fómhair, 1981 i Malmö, An tSualainn), atá ag imirt mar ionsaitheoir le A.C. Milan agus ar iasacht ó Barcelona. Roimhe sin, bhí tréimhsí aige le Malmö FF, Ajax, Juventus agus Inter i Serie A na Iodáile. An leasainm a tugtar air ná "Ibracadabra", mar gheall ar a chuid draíochta ar an bpáirc imeartha.
Imríonn sé go rialta le foireann idirnáisiúnta na Sualainne chomh maith.
Ibrahimovic, Zlatan
Ibrahimovic, Zlatan
Ibrahimovic, Zlatan


Sliabh Shasta.
Is bolcán in iarthar na Stát Aontaithe é Mount Shasta'". Tá sé suite i gContae Siskiyou, i dtuaisceart Chalifornia. Tá Mount Shasta 4,322 méadar ar airde, an dara sliabh is airde i Sliabhraon na Cascáide agus an cúigiú ceann is airde i gCalifornia.
Creidtear go dtagann an t-ainm "Shasta" ó fhocal Rúisise ar "bán"--"tchastal" ("bán, geal, glan"). Ba iad na Rúisigh na chéad Eorpaigh a rinne iarracht an chuid sin de Mheiriceá Thuaidh a choilíniú. Is é "Úytaahkoo" an t-ainm a thugtar ar an sliabh i dteanga an phobail bhundúchasaigh sa cheantar, is é sin an pobal 'Carúc' (Karuk nó Karok i mBéarla).
Tá Sliabh Shasta comhdhéanta de cheithre chón bolcánach. Le 10,000 bliain anuas phléasc Shasta uair amháin gach 800 bliain ar an meán. Le linn na 4,500 bliain is déanaí, phléasc sé uair amháin gach 600 bliain ar an meán. An bhliain 1786 an uair dheireanach ar phléasc sé. Tá fúmaróil, scoilteanna as a n-éalaíonn deatach, ar an sliabh, rud a léiríonn go bhfuil Shasta beo mar bholcán i gcónaí.
Uytaahkoo


Sliabhraon na Cascáide.
Sliabhraon in Iarthar Mheiriceá Thuaidh é Sliabhraon na Cascáide a ritheann ó dheisceart na Colóime Briotanaí aduaidh trí Stát Washington agus Stát Oregon a fhad le tuaisceart California. Sliabhraon bolcánach é Sliabhraon na Cascáide, agus an chuma ar an scéal go bhfuil cuid mhaith de na bolcáin ansin gníomhach i gcónaí. Na brúchtanna bolcánacha a tharla i Meiriceá Thuaidh ó thosaigh an cuntas staire, is i Sliabhraon na Cascáide a tharla siad go léir.
Cascáide, Sliabhraon na


Baicteriocin.
Is tocsaini próitéineacha iad na Baicteriociní, táirgthe ag baictéir le haghaidh bacainn a chur air fáis tréithchineálacha baictéaracha atá neasghaolmhar nó cosúil leo.


Bilearúibin.
Is táirge buí dianscaoilte de ghnáth catabalachta haem é bilearúibin. Tá haem cumtha as haemaglóibin, príomh-chomhchuid d'fhuilchoirpíní dearga.


Tighearnán Ua Ruairc.
Ba rí Bréifne é Tighearnán Ua Ruairc, (Sa Bhéarla "Tiernan O'Rourke"). Chuimsigh Bréifne a linne Deoise na Cille Móire an lá atá inniu ann agus achar eile 'Iarthar Bréifne' nó 'Bréifne Uí Ruairc' i gContae Liatroma.
Ba rí é gan trua gan taise agus ceann de na rithe cúige ba rathúla in Éirinn, sa Dara Céad Déag.


Robert Green.
Is imreoir sacair é Robert Paul Green (r. 18 Eanáir 1980 i Chertsey, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Queens Park Ranger. D'imir sé le West Ham United ó 2006 go 2012, agus le Norwich City ó 1999 go 2006. Is coimeádaí é.


Cadaverine.
Is móilín le boladh gráiniúil é Cadaverine, táirgthe trí hidrealú próitéine le linn morgadh fíocháin ainmhithe.
Is dé-amín tocsaineach leis an fhoirmle NH2(CH2)5NH2
é Cadaverine, atá cosúil le Puitrescine (sa Bhéarla; "Putrescine"). Glaoitear peantán- 1,5--dé-amín agus peinteameitiléin-dé-amín air freisin.


Maltós.
thumb
Is déshiúicríd é Maltós (nó "siúcra braiche"), C12H22O11, foirmithe as dhá aonad ghlúcóis le nascáil α(1→4). Díorthaítear é trí hidrealú teoranta stáirse, aonad den pholaiméir seo.
Is é an darna aonad nó bhall de sraitheanna bithcheimiceacha tábhachtacha de slabhraí ghlúcóis.


Aigéad dí-ocsacoileach.
Is aigéad orgánach de chuid an domlais é an t-aigéad dí-ocsacoileach, nó an "dí-ocsacoláit", an t-"aigéad coileanóch", nó an "3α,12α-díhiodrocsa-5β-coileanáit". Ceann de na haigéid thánaisteacha domlais atá ann, agus is seachthoradh meitibileachta de chuid na mbaictéar stéige é.


Bedknobs and Broomsticks.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1971 is ea Bedknobs and Broomsticks. Ghlac Angela Lansbury agus David Tomlinson páirt ann.


The Parent Trap (scannán 1961).
Scannán Disney is ea The Parent Trap (1961).


Enchanted.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 2007 is ea Enchanted. Ghlac Amy Adams, Patrick Dempsey, James Marsden, Timothy Spall, Idina Menzel, Rachel Covey, agus Susan Sarandon páirt ann.


An Coimisinéir Teanga.
Oifig a bunaíodh i 2004 de thairbhe Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003, é An Coimisinéir Teanga. Tá ról maoirseachta ag Oifig an Choimisinéara i leith chur i bhfeidhm na ndualgas teanga a bhfuil cur síos orthu san Acht agus is gá dó/di a bheith neamhspleách i mbun a c(h)úraimí. Ceapadh Seán Ó Cuirreáin mar chéad Choimisinéir ar 23 Feabhra 2004, de réir Chuid 4 den Acht.
Ceapachán.
Is é/í Uachtarán na hÉireann a cheapann an Coimisinéir ar chomhairle an Rialtais. Déantar é seo tar éis do Dháil Éireann agus Seanad Éireann rún a rith ina moltar an ceapachán.
Feidhmeanna an Choimisinéara.
Is gá don Choimisinéir monatóireacht a dhéanamh ar chur i bhfeidhm na ndualgas dátheangachais atá ar ranna agus ar chomhlachtaí stáit, de réir Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003, chomh maith leis na bearta cuí a dhéanamh le cinntiú go mbaintear amach na spriocanna a bhíonn i gceist. Bíonn air/uirthi gearáin a fhiosrú faoi theip ranna agus comhlachtaí poiblí a ndualgais a chomhlíonadh faoin acht nó faoi achtachán ar bith eile a bhaineann le stádas nó úsáid na Gaeilge. Anuas air sin, tá sé mar dhualgas ar an gCoimisinéir comhairle a chur ar mhuintir an phobail faoina gcearta teanga agus comhairle a chur ar chomhlachtaí poiblí faoina ndualgais, chomh maith le tuarascáil bhliantúil a fhoilsiú ar na cúrsaí seo le cur faoi bhráid an Oireachtais. Is ceadmhach don Choimisinéir tráchtaireacht a dhéanamh ar fheidhmiú an Achta chomh maith.
Cumhachtaí an Choimisinéara.
Tá cosúlacht mhór idir na cumhachtaí atá ag an gCoimisinéir Teanga in Éirinn agus a bheadh ag Ombudsman. Tá sé de chumhacht ag an gCoimisinéir eolas, doiciméid nó fianaise bhéil a lorg, lena gcabhrófaí le cur i gcrích a d(h)ualgas. D'fhéadfaí fíneáil €2,000 nó/agus príosúnacht 6 mhí a ghearradh ar dhuine ar bith a gheofaí ciontach as diúltú nó teip comhoibriú leis an gCoimisinéir. Ach tá sé mar pholasaí ag an gCoimisinéir béim a leagan ar chomhpháirtíocht agus ar chomhoibriú agus ní ar bhagairtí dlí.


Dima Bilan.
Is amhránaí popcheoil ón Rúis é Dima Bilan (Rúisis: "Дима Билан"; sean-ainm: "Виктор Белан", Víctor Belan'"). Rugadh i 1981 in Ust-Dzheguta, Karachay-Cherkessia é. Chan Bilan an t-amhrán "Never Let You Go" san Eoraifís don Rúis agus fuair sé an dara háit. Bhuaigh sé an comórtas i 2008 leis an amhrán "Believe". Tá roinnt hit aige sa Rúis agus anois tá sé ag tórú slí bheatha idirnáisiúnta.
Beathaisnéis.
Agus é dhá bhliain d’aois, bhog a chlann go dtí teach a seanmháthair i gcathair Naberezhnye Chelny i dTatarstan. Bhog a chlann arís go dtí Kabardino-Balkaria agus é 6 bliana d’aois. Chuaigh sé ar scoil anseo lena dheirfiúr – áit ina chan sé amhráin agus d’aithris sé dáin ag tionól na maidine.
Bhain sé céim amach ó Choláiste Ceolmhar na Gnesins mar cheoltóir clasaiceach. Chuir Bilan tús lena slí bheatha nuair a fuair sé an 4ú áit ag an bhféile Rúiseach/Laitviach "Tonn Nua" i 2002. I 2003, scaoil sé a chéad albam, "Ночьной Хулиган" (Nochnoj Khuligan/Maistín Oíche) leis na clúdaigh "Caruso" le Lucia Dalla agus "Fever" le Elvis. I 2004, scaoil sé a dara singil rathúil "На Берегу Неба" (Na Beregu Neba/Ag Bruach Na Spéire) – agus ba é sin ainm a dara albaim chomh maith.
Rinne Bilan iarracht Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse a shroicheadh i 2005 leis an amhrán "Not That Simple" ach ní bhfuair sé ach an dara háit i gcomórtas náisiúnta na Rúise. Bhí an t-amhrán táirgithe le Yury Aizenshpis nach maireann – mogal cheoil Rúisigh a bhí cáil air mar gheall ar a obair le Viktor Tsoi san Aontas Sóivéadach. I Mí na Nollag 2005, fuair Bilan dhá gramafón óir i gCathair Pheadair agus Almaty do "Ты Должна Рядом Быть" (Ty Dolzhna Rjadom Byt'), leagan Rúiseach do "Not That Simple". Táthar á rá gurb é an físeán do "Ты Должна Рядом Быть" ceann de na físeáin ba chostasaí i rith stair tionscail an cheoil Rúiseach. I rith taifeadaigh do "Новые песны о главном" (Novye pesny o glavnom/Amhráin nua faoi na príomhrudaí), fuair sé mórdhuais ó ghiúiré gairmiúil an Chéad Bhealaigh. Bhuaigh sé "Fear Gnó na Bliana" de thoradh vótála ar Rambler. Ag deireadh na bliana ghlac sé le cuireadh ó ghníomhaireacht Meiriceánach chun amhráin a chlarú do Peter Pan. Ar 14ú Márta 2006, ghlac Bilan páirt i "Золотая шарманка" (Zolotaja sharmanka/Orgán Sráide Óir) i gCív agus onóraíodh é mar "Amhránaí na Bliana."
Ag seasamh don Rúis san Eoraifís i 2006.
I lár Márta 2006, bhí Bilan roghnaithe inmheánach le Bealach a hAon chun seasamh don Rúis ag Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse in Aithin, an Ghréig. As 37 tír, fuair Bilan an dara háit leis an amhráin pop "Never Let You Go" – bhí an toradh sin cothrom leis an amhrán Rúiseach "Solo" ó Alsou sa chomórtas i 2000.
Scór Bilan 248 pointe – 44 pointe níos lú den bhuaiteoir "Hard Rock Hallelujah" le Lordi ón Fhionlainn. Fuair Bilan 12 pointe ó seacht tír: An Airméin, An Bhealarúis, An Eastóin, An Fhionlainn, Iosrael, An Laitvia, An Liotuáin agus An Úcráin. Is iad An Danmhairg, An Eilvéis, An Íoslainn, An Ríocht Aontaithe, San Mairíne agus An tSualainn na tíortha amháin nach thug pointe do Bhilan.
Bhí beirt rinceoir bailé agus pianó bán clúdaithe le peiteail rós ar an stáitse le Bilan. Tháinig bean le cuma taibhse amach ón bpianó i rith an amhráin. Chaith Bilan veist bhán le huimhir ag léiriú a áit in ordú reatha an chomórtais – 13 sa chlár leath-cheannais agus 10 sa chlár ceannais. Mar gheall ar ndrochthoradh na Rúise an bliain roimhe sin, bhí ar Bilan canadh sa chlár leath-cheannais ar dtús ar an 18ú Bealtaine. Cháiligh sé sa top-deich, ag críochnú sa tríú háit le 217 pointe, agus bhog sé go dtí an seó ceannais.
I mí Iúil 2006, ba é Bilan ceann de ceathrar amhránaí a ghlac páirt san eachtra ba mhó sa Rúis i 2006, "An Samhradh Dearg." Tharla an eachtra sin ar an gCearnóg Dhearg i Moscó. Chan sé ar an stáitse le Shakira, The Black Eyed Peas agus t.A.T.u.
I Meán Fómhair 2006, don dhara bhliain as a chéile, bhuaigh Dima Bilan Amhránaí na Bliana agus Amhrán na Bliana ag Gradaim an Cheoil Rúiseach MTV. Ar an 2ra Samhain, sheas Bilan don Rúis ag MTV EMA i gCóbanhávan.
Ar an 15ú Samhain, fuair Bilan gradam agus chan sé ag Gradaim an Cheoil Domhanda. Bhí a thaispeántas craolú ar Bhealach 4 sa Ríocht Aontaithe agus 130 tír eile, na Stáit Aontaithe san áireamh.
Tagairtí.
Bilan, Dima
Bilan, Dima


Jack Bruce.
Sár dhord ghiotáraí as Albain é John Symon Asher "Jack" Bruce (rugadh 14 Bealtaine 1943), cé go bhfuil cáil freisin air mar amhránaí agus seinnteoir pianó.
Chuir sé suim sa snagcheol ag aois óg agus d'fhág sé an "Royal Scottish Academy of Music and Drama" chun bheith ina sheinnteoir doird proifisiúnta. Bhí sé mar pháirt de go leor bannaí ach is dócha gurb é "Cream" le hEric Clapton agus Ginger Baker an banna is cailiúla a raibh sé ann. Scríobh sé (le Pete Brown) cuid de na hamhrain is mo le rá sna [60daí, ar nós "Sunshine Of Your Love", "White Room", "I Feel Free", srl.
Tar éis Cream thaifead sé go leor albaim atá ar shár-chaighdean, cé nár bhaineadar an méid cáil amach fé mar a bhain Cream. Tar éis dó a theacht as droch thinneas ag tús an chéid seo tosaigh sé ag taifead arís, agus thaifead se albam nua le Robin Trower i 2007, "Seven Moons".
Tagairtí.
Bruce, Jack
Bruce, Jack


Craig Farrell.
Is imreoir sacair é Craig Wayne Farrell (r. 5 Nollaig, 1982 i Middlesbrough, Sasana). Imríonn sé faoí láthair le York City.


Ollie Cahill.
Is imreoir sacair Éireannach é Ollie Cahill (r.29 Meán Fómhair, 1975 i gCluain Meala, Contae Thiobraid Árann, Poblacht na hÉireann). Imríonn sé faoi láthair le Bohemians.
D'imir sé le Shamrock Rovers FC don séasúr 2009-10 agus roimhe sin le Shelbourne ó 2002 go 2006. Roimhe sin bhí sé ag imirt le Clonmel Town agus club Sasanach Northampton Town. Chuaigh sé go dtí Drogheda United. D'aimsigh sé an cúl mór i gcoinne Levadia Tallinn ar an 16 Iúil 2008.
Cahill, Ollie


Colin Healy.
Is imreoir sacair é Colin Healy (r. 14 Márta, 1980 i gCorcaigh, Poblacht na hÉireann). Tá sé ag imirt faoi láthair le Corcaigh arís. D'imir sé roimhe sin le Falkirk in Albain agus é ar iasacht ó Ipswich Town. D'imir sé freisin le Celtic F.C. ó 1998 go 2003. D'imir sé le Sunderland ó 2003 go 2005. D'imir sé le Livingston agus Barnsley roimhe sin.


Liam Kearney.
Is imreoir sacair é Liam Kearney (r.10 Eanáir, 1983 i Corcaigh, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Dandenong Thunder san Astráil, áit a fuair sé ceithre cúil. D'imir sé le Derry City ó 2009-2010, Shelbourne ó 2006 go 2007 agus Cork City ó 2007 go 2009 agus Waterford United sa bliain 2010.


Michael Devine.
Is imreoir peile é Michael Devine (r.19 Márta, 1973 i Cóbh, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Cork City. D'imir sé le Cobh Ramblers ón séasúr 1997/1998. D'imir sé le Waterford United ón séasúr 1999/2000. Is coimeádaí cúil é.


Sliabh Dónairt.
Sliabh in oirthuaisceart na hÉireann is ea Sliabh Dónairt, i gContae an Dúin, Cúige Uladh. Tá sé 849 m in airde agus é ag seasamh beagnach cois na farraige, ar imeall shliabhraon na mBeanna Bóirce.
Tá an Caisleán Nua, baile beag cois trá, suite taobh ó thuaidh faoi. Is féidir radharcanna a fháil, a fhad le Bhéal Feirste, atá 30 míle níos faide ó thuaidh, óna bharr. Tá sé éasca an sliabh a dhreapadh mar tá cosán leagtha síos do chuairteoirí.
Is dócha gurb é an gné is suntasaí faoin sliabh seo ná a bhalla cloiche, sé sin 'Balla an Mhúrn', a síneann amach ar a ghualainn deisceartacha agus iartharacha.


Seán Ó Cuirreáin.
Chaith Seán Ó Cuirreáin deich mbliana ag feidhmiú mar Choimisinéir Teanga in Éirinn. Ba é an chéad duine é a ceapadh sa phost sin, de thairbhe Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003. Ceapadh é ar 23 Feabhra 2004. Bhí sé ina Leas-Cheannasaí ar Raidió na Gaeltachta agus ina iriseoir ansin ar feadh 25 bliana sular ceapadh é.
Seán Ó Cuirreáin ag léamh as a leabhar "Éagóir" ag an seoladh, 19 Bealtaine 2016.
D'éirigh sé as an bpost mar Choimisinéir Teanga ar an 23 Feabhra 2014 mar go raibh sé den tuairim go raibh an Ghaeilge á himeallú diaidh ar ndiaidh. "An rogha a bhí agam ná seasamh siar ó mo cheapachán mar Choimisinéir Teanga ar bhonn prionsabail le haird a dhíriú ar na ceisteanna seo nó leanúint orm agus, ar an bhealach sin, a bheith páirteach sa chur i gcéill," a dúirt sé le.
Saol.
Tógadh Seán Ó Cuirreáin in aice le Gort an Choirce i dTír Chonaill agus d'fhreastail sé ar an ollscoil i nGaillimh. Chaith sé trí bliana ina dhiaidh sin ag obair le Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge agus go páirtaimseartha le RTÉ. Ansin thosaigh sé ag obair le Raidió na Gaeltachta i 1979, áit ar fhan sé go dtí gur ceapadh ina Choimisinéir Teanga é.
Seoladh leabhar dá chuid, "Éagóir - Maolra Seoighe agus dúnmharuithe Mhám Trasna" ar an 19 Bealtaine 2016. Insint úrnua é seo ar scéal Mhaolra Seoighe agus Dúnmharuithe Mhám Trasna, a bhfuil pictiúir stairiúla agus taifid oifigiúla ann nár foilsíodh cheana i bhfoirm leabhair.


K2.
Is é K2, nó "Ketu" mar a tugann na daoine áitiúla air, an dara sliabh is airde ar an domhan (is é Sliabh Everest an ceann is airde). Is páirt de shliabhraon Karakoram é sna Himiléithe atá suite i réigiún na Caismíre ar an teorainn idir Gilgit-Baltistan, an Phacastáin agus Contae Uathrialach Taxkorgan Tajik, sna Tiarnais Nua i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá K2 8,611 méadar (28,251 troigh) ar airde.
Ba iad Lino Lacedelli agus Achille Compagnoni na chéad daoine a shroich barr an tsléibhe, ar an 31ú lá de Mhí Iúil 1954. Baill de ghrúpa Iodálach faoi cheannas Ardito Desio a bhí iontu.


Bangalore.
Cathair mhór san India í Bangalore (Béarla Indiach: ˈbæŋgəloːɾ), nó Bengaluru go hoifigiúil (Kannada: ಬೆಂಗಳೂರು, beŋgəɭuːɾu), an tríú chathair is mó de réir daonra sa tír.
Suite ar an Ardchlár Deccan, príomhchathair an stát Indiach Karnataka atá inti.
Geilleagar.
Tugtar "Silicon Valley na hIndia" uirthi, mar gheall ar an méid mór tionscail atá lonnaithe sa chathair - bogearraí, teileachumarsáid, tionscal trom, aeraspás agus trealamh trom ach go haírithe.


Ósaca.
Is cathair sa tSeapáin í Ósaca (大阪市, Ōsaka-shi), "dara cathair na Seapáine" mar a glaoitear uirthi go forleathan. Luíonn an chathair ar bhéal na hAbhainn Yodo i gCuan Ósaca sa réigiún Kansaí ar an príomh-oileán Honshū. Príomhchathair an Ósaca Prefecture atá inti, agus príomhchathair tráchtála na tíre go tradisiúnta chomh maith.


Denis Behan.
Is imreoir sacair é Denis Behan (r. 2 Eanáir, 1984 i dTrá Lí, Ciarraí, Éire). Imríonn sé i Luimneach faoi láthair. D'imir sé cheanna le Cork City agus Hartlpool United. Scóráil sé 28 cúl le Cork City ón Bhliain 2002 go dtí 2008. D'aimsigh sé a cheathrú agus fiche cúl in aghaidh Sligo Rovers ar an 3 Lúnasa, 2008. D'imir sé 145 cluiche le Cork City ó 2002 go 8 Lúnasa, 2008. Fuair sé an cárta dearg in aghaidh FC Haka ar an 31 Iúil, 2008 sa Chorn UEFA. Bhuaigh FC Haka 4-0.


John O'Flynn.
Is imreoir sacair é John O'Flynn (r.11 Iúil, 1982 i Cobh, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Exeter City. D'aimsigh sé 68 cúl le Cork City ó 2002 go 2008.


Billy Woods.
Is imreoir sacair é Billy Woods (r.24 Deireadh Fómhair, 1973 i Mainistir na Corann, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Cork City. D'imir sé le Tranmere Rovers roimhe sin. D'imir sé le Portadown ón séasúr 1997/1998. D'imir sé le Shamrock Rovers ó 1998 go 2002. Imríonn sé le Cork City anois agus fuair sé an geansaí uimhir a 21.


Louis-Ferdinand Céline.
Scríbhneoir a rugadh i bPáras na Fraince ab ea Louis-Ferdinand Céline (27 Bealtaine 1894 – 1 Iúil 1961). Scríobh sé an leabhar "Voyage au bout de la nuit" (aistrithe go Béarla faoi teideal "Journey to the End of the Night") sa bhliain 1932.


Jean Paul Sartre.
Scríbhneoir agus fealsamh a rugadh i bPáras sa Fhrainc ab ea Jean-Paul Sartre (1905 - 1980). Scríobh sé an t-úrscéal "La Nausée "('Déistin') sa bhliain 1938 agus an" "tráchtas fealsúnach "L’Être et le Néant" ('Beith agus Neamhní') sa bhliain 1943. Ghlac sé páirt sa Dara Cogadh Domhanda. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1964, ach dhiúltaigh sé í.
Sartre, Jean-Paul
Sartre, Jean-Paul
Sartre, Jean-Paul
Sartre, Jean-Paul


Bertrand Russell.
B'fhealsamh, matamaiticeoir agus eolaí é Bertrand Russell (18 Bealtaine 1872 - 2 Feabhra 1970). Rugadh agus tógadh sa Bhreatain Bheag é, ach chaith sé an chuid ba mhó dá shaol i Sasana. Scríobh sé an leabhar "Principia Matimatica" agus an aiste "On Denoting". Chaith sé tamall in Ollscoil Cambridge. Bronnadh an Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1950.
Russell, Bertrand
Russell, Bertrand
Russell, Bertrand


Teangacha Seimíteacha.
Is iad na teangacha Seimíteacha an brainse is tábhachtaí i bhfine na dteangacha Afráiseacha. Labhraítear an chuid is mó acu sa Mheán-Oirthear nó ina thimpeall. is iad an Araibis, an Amairis, an Tigrinis (teanga náisiúnta na hEiritré) agus an Eabhrais na teangacha is líonmhaire cainteoirí sa ghrúpa seo inniu. Teangacha stairiúla Seimíteacha iad an Éablais, an Acáidis, an Fhéinícis agus an Aramais, mar shampla.
a> - 14ú haois Roimh Chríost
Seimíteacha, Teangacha


Kodaline.
Is banna rac-cheoil as Sord, Baile Átha Cliath é Kodaline (21 Demands) mar is fearr aithne orthu anois. Cruthaíodh an banna sa samhradh sa bhliain 2005 agus thosaigh siad ag cumadh amhráin bunaidh ag déanamh iarracht saghais cheoil difriúla a chur le chéile in ord a bhfuaim bunaidh a dhéanamh. Ar an 9ú Márta 2007 d’fhuascail an banna singil darbh ainm "Give Me A Minute" agus bhuail sé uimhir a haon sna cairteanna lom láithreach. Mar seo rinne sé 21 Demands an chéad banna gan síniú riamh an chéad áit a fháil sna cairteanna bunaithe ar díolacháin íosluchtú amháin. Faoi láthair bíonn an banna ag obair ar a n-albam nua, ag cumadh agus ag déanamh a dtaifeadaí gach seachtain.


69 (suíomh gnéis).
a> do "Le Diable au Corps", 1865
Suíomh colainneacha sa chomhriachtain is ea an 69 (nó seasca naoi uaireanta) (ar a dtugtar "soixante-neuf" na Fraincise agus 'pógadh feileacáin') a ligeann do bheirt gnéas béil a dhéanamh ar a chéile. Chun an 69 a dhéanamh glacann an bheirt suíomh coirp sa chruth go bhfuil ball giniúna an duine eile ós comhair an bhéil agus déanann siad gnéas béil ar a chéile ag an uair chéanna.
Tugtar 69 air seo as siocair go gcuireann suíomh coirp na beirte an uimhir 69 i gcuimhne do dhaoine.


Kenneth H. Jackson.
Bhí Kenneth Hurlstone Jackson ar na taighdeoirí ab fhearr a d’oibir ar na teangthacha Ceilteacha ina am. Rugadh i gCroydon Shasana sa bhliain 1909 é.
Rinne sé a chuid staidéir faoi stiúrthóireacht Nora Kershaw Chadwick.
Bhí na sé theangaidh Cheilteacha ar a thoil aige: Briotáinis, Coirnis, Gaeilg na hAlbana, Breatnais, Gaeilg agus Manainnis.
Bhí sé ina mhúinteoir Cheiltise in Harvard i 1939 agus ansin in ollscoil Dhún Éideann i 1949 (áit a rabh sé ina chathaoirleach ar an litríocht Cheilteach).
Ba bhall do chuid mhaith institiúidí móra sa Bhreatain Mhóir agus in Éirinn é.
Scríobh sé cuid mhaith leabharthach tábhachtach, ina measc leabhar ollmhór fá dtaobh do dh’fhóineolaíocht stairiúil na Briotáinise i 1967.
Fuair sé bás i Mí na bhFaoilleach sa bhliain 1991.
Tagairtí.
Jackson, Kenneth H
Jackson, Kenneth H
Jackson, Kenneth H


Tír na nÓg.
Tír mhiotasach san Fhiannaíocht is ea Tír na nÓg ("Tír inna n-Óc" sa tSean-Ghaeilge). Is í an tSíoraíocht is mó cáil uirthi sa bhéaloideas Gaelach í agus is ann a théadh Tuatha Dé Danann agus na sídhe chun cónaithe tar éis dóibh Éire a fhágáil. Tá Tír na nÓg cosúil le Síoraíochtaí eile sa bhéaloideas Gaelach, síoraíochtaí amhail Mag Mell agus Ablach.
Deirtí go raibh Tír na nÓg suite taobh thall d'imeall an domhain ar oileán sa chian-Iarthar agus nárbh fhéidir le duine dul ann gan turas fada crua a chur de nó gan cuireadh a fháil ó na sídhe a chónaíodh ann. Sna scéalta taistil ("eachtra" agus "immram") a raibh tóir orthu sa Mheánaois tugann laochra agus manaigh éagsúla cuairt ar an oileán seo a raibh a áitritheoirí saor ón mbreoiteacht, ón aois agus ón mbás. Is áit í nach ann ach don cheol, don áilleacht, don neart, don óige agus do gach ní taitneamhach sa saol.
Thar aon duine eile, baineann Tír na nÓg le hOisín, mac Fhinn Mhic Cumhaill, a imíonn ann in éineacht le bean álainn, Niamh Chinn Óir. Tar éis seal a chaitheamh ann is mór an fonn atá air filleadh ar Éireann chun a chuid cairde san Fhiann a fheiceáil, ach deirtear leis go bhfuil 300 bliain imithe thart cé go n-áiríonn Oisín nach bhfuil ach tamall de bhlianta caite. Filleann sé ar Éirinn ar chapall Néimhe ach roimh dó imeacht tugtar foláireamh dó gan chos a leagan ar an talamh agus é in Éirinn mar dá ndéanfadh sé amhlaidh thitfeadh aois na dtrí chéad bliain air láithreach. Nuair a bhaineann sé Éire amach fionnann sé go bhfuil na Fianna go léir básaithe. Agus é ar a chamchuairt iarann scata fear air cuidiú leo cloch mhór a bhogadh agus nuair a chromann sé síos chun amhlaidh a dhéanamh titeann sé ar an talamh agus déantar seanfhear de ar an toirt. Roimh dó bás a fháil insíonn sé a scéal do Phádraig Naofa.


Poitou.
a>, éilitheoir chúige Poitou, atá anois ina bharrfhabhair mar armas ag muintir Phoitou
Ba chúige é Poitou in iar-láir na Fraince agus bhí Poitiers ina phríomhchathair. Glaoití Thifalia (nó Theiphalia) ar réigiún Phoitou sa 6ú haois. Tá talamh riascach glaoite Marais Poitevin ar mhurascaill Phoitou, ar chósta thiar na Fraince, díreach ó thuaidh ó La Rochelle.


La Rochelle.
Is cathair í La Rochelle in iarthar na Fraince, agus is calafort í ar Bhá na Bioscáine, ar chiumhais chósta an Atlantaigh. Is í príomhchathair an limistéir riaracháin ("i bhFraincis "département") Charente-Maritime í.
Tá nasc droichid idir La Rochelle agus an t-oileán máguaird, an 'Île de Ré'. Bhí an droichead, an ceann is faide sa bhFrainc agus 2.9 km ar fad, tógtha sa bhliain 1988. Osclaíonn a calafort isteach i gcaolas cosanta, an Pertuis d'Antioche.


Easóg.
Cineál ainmhí beag feoiliteach í an easóg ("Mustela herminea"). Ainmneacha Gaeilge eile iad eas, beainín uasal agus cailín uasal. Bíonn na heasóga le fáil sna réigiúin mheasartha, fho-artacha agus artacha san Eoraip, san Áise agus i Meiriceá Thuaidh. Tugadh roinnt acu go dtí an Nua-Shéalainn freisin le srianta a chur leis na coiníní a bhí ag rith damhsa ar fud na n-oileán.
Bíonn na heasóga amuigh istoíche nó le creapascal an lae. Uaireanta, d'fheicfeá ceann acu de lá freisin.
Maraíonn an easóg feithidí, coiníní, creimirí cosúil le luchóga agus francaigh, éanacha, agus uaireanta, éisc. Tá an easóg in ann ainmhithe is mó ná í féin a mharú. Nuair is féidir léi níos mó ainmhithe a mharú ná a ithe, cuireann sí an farasbarr acu i dtaisce le haghaidh na coise tinne.
Tugann an easóg an-aire dá chríoch féin, agus í ag cur ruaigeadh ar na heasóga eile den ghnéas chéanna a chastar uirthi taobh istigh dá raon. Bíonn níos mó ná aon phluais aici taobh istigh dá raon, agus is minic a bhaineann sí úsáid as pluaiseanna na n-ainmhithe a mharaíonn sí. Cé go bhfuil an easóg chomh beag is atá, tá an baineannach an-fhada ag iompar clainne, mar atá, aon mhí déag. Luíonn sé le réasún nach féidir leis an easóg ach aon ál amháin a bhreith in aghaidh na bliana.
Bíonn an easóg donn, ach i dtíortha ina mbíonn sé ag síobadh sneachta sa gheimhreadh, iompaíonn an easóg bán le nach n-aithneofaí thar an sneachta í.


Gascogne.
Ba phrionsacht í an Ghascogne (nó "La Gascogne" sa bhFraincis) sna Lúth-Mheánaoiseanna in iardheisceart na Fraince.
Sa bhliain 1790, agus Réabhlóid na Fraince críochnaithe, bunaíodh na 'limistéir riaracháin' nó "departments" fud fad na Fraince agus roinneadh agus cumascadh an Ghascogne ina chodanna agus tá sí anois spréite i measc "departments" éagsúla.


Vittorio Emanuele II na Saváí.
B'é Vittorio Emanuele II na Saváí (14 Márta, 1820 – 9 Eanáir, 1878) 'Rí na hIodáile', agus Rí Phiedmont, na Saváí, agus na Sairdíne ó 1849 go dtí 1861. Ghlac sé an teideal "Rí na hIodáile" ar an 18ú Mí Feabhra, 1861, agus b'é an chéad rí é ar an Iodáil aontaithe, teideal a choimeád sé go lá a bháis sa bhliain 1878.
Dealbh an Rí Emanuele 11 i gCathair na Veinéise


Champs-Élysées.
thumb
Is bóthar mór é Champs-Élysées i bPáras. Tá an 'Arc de Triomphe lonnaithe ar bharr na sráide seo. Ag bun na sráide tá an "Place de la Concorde".
Champs-Élysées ón "Arc de Triomphe"


Coldplay.
Is banna ceoil Sasanach é Coldplay'". Chuir siad amach ceithre albam, agus tá roinnt amhráin acu atá clúiteach - mar shampla:"Yellow", "Violet Hill", "Speed of Sound", agus "Viva la Vida".
Gradaim.
Tá 65 ghradam buaite ag Coldplay.


José Manuel Barroso.
Is polaiteoir Eorpach é José Manuel Durão Barroso (rugadh 23 Márta, 1956). Bhí sé mar Phríomhaire na Portaingéile agus mar Uachtarán ar Choimisiún na hEorpa.


Dave Mooney.
Is imreoir sacair Éireannach é Dave Mooney (r. 30 Deireadh Fómhair, 1984 i Baile Átha Cliath, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Leyton Orient. D'imir sé le Shamrock Rovers ó 2004 go 2005. D'imir sé le Longford Town ó 2005 go 2007. Bhí sé le Reading ó 2008 go 2011, i measc iasachtaí go clubanna mar Colchester, Norwich agus Charlton. Scór sé 26 chúl le an fhoireann Longfort. D'imir Mooney le Cork City sa bhliana 2008 agus scór sé a lán chúl. Scór sé 15 chúl.
Sa hEircom League, scór sé v Derry City, Gaillimh Aontaithe, UCD, Sligo Rovers, Bray Wanderers agus daoine eile. Sa Corn UEFA, d'aimsigh sé cúl v FC Haka ar an 17 Iúil, 2008, sa Crosaire Tuirnéir. Rugadh sé i 1984. Ar an 20 Lúnasa, 2008, chuaigh sé go dtí Reading agus fúair sé an geansaí uimhir a dó dheag.
Mooney, Dave


Pete's Dragon.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1977 is ea Pete's Dragon. Ghlac Helen Reddy, Jim Dale, Mickey Rooney, Red Buttons, agus Shelley Winters páirt ann.


Titanic (scannán 1997).
Is scannán ón bhliain 1997 é Titanic. Ba é seo an scannán is mó a thug airgead isteach sa bhliain 1997.
Ar an 23 Márta 1998, bhuaigh an scannán “Titanic” an Oscar don scannán is fearr, is go leor eile, ag Gradaim an Acadaimh.
Tagairtí.
Titanic


Ballykissangel.
Ba chlár teilifíse é Ballykissangel ("Baile Coisc Aingeal", 1996 - 2001).


Milan Baroš.
Is imreoir sacair é Milan Baroš (r.28 Deireadh Fómhair, 1981, i Vigantice, Poblacht na Seice), atá ag imirt faoi láthair le Lyon san Fhrainc. D'imir sé le Banik Ostrava ó 1998 go dtí 2001, sular bhog sé go dtí Liverpool Football Club sa bhliain 2002. D'imir sé leis an bhfoireann seo idir 2002 agus 2005. Tar éis dó Liverpool a fhágáil, chaith sé dhá bhliain ag imirt le hAston Villa.
Baros, Milan


Staid Luzhniki.
Is staid na foirne sacair Torpedo Moskvá í Staid Luzhniki, atá suite i Moscó, an Rúis. Is é 78,360 toilleadh an staid. Is ann a imríodh cluiche ceannais an Champions League sa bhliain 2008, ina raibh an bua ag Manchester United. Eagraíodh na Cluichí Oilimpeacha sa staid céanna sa bhliain 1980.


Johan Elmander.
Is imreoir sacair é Johan Erik Calvin Elmander (r.27 Bealtaine, 1981 in Alinsås, an tSualainn). Tosaí láir atá ann. D'imir sé le Feyenoord ó 2000 go 2004. Roimhe sin, d'imir sé le Brondby IF agus Toulouse. D'imir sé le Bolton Wanderers sna blianta 2008-2011 agus ansin chaith sé trí bliana le Galatasaray. Thug Galatasaray ar iasacht é go Norwich ar feadh bliana (don séasúr 2013-2014). An sin chuaigh sé go Brøndby IF agus Ögryte IS.
Elmander, Johan


Jermaine Jenas.
Is imreoir sacair Sasanach é Jermaine Anthony Jenas (r.18 Feabhra, 1983 i Nottingham, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Tottenham Hotspur. D'imir se le Nottingham Forest roimhe sin. Roimhe sin, d'imir se le Newcastle United ó 2002 go 2005.


Anhui.
Cúige is ea Anhui (Sínis: 安徽省, Pinyin: "Ānhuī Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirthear na tíre.


Fujian.
Cúige is ea Fujian (Sínis: 福建省, Pinyin: "Fújiàn Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirdheisceart na tíre.


Gansu.
Cúige is ea Gansu (Sínis: 甘肃省, Pinyin: "Gānsù Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá sé suite i dtuaisceart na tíre. Tá tuairim is 30 milliún duine ina gcónaí ann. Is Han iad breis is 90% díobh.


Guangdong.
Cúige is ea Guangdong (Sínis: 广东省, Pinyin: "Guǎngdōng Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre. Is é Guangzhou an chathair is mó sa chúige agus is é an phríomhchathair é chomh maith.


Guizhou.
Cúige is ea Guizhou (Sínis: 贵州省, Pinyin: "Guìzhōu Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre.


Hainan.
Cúige agus oileán is ea Hainan (Sínis: 海南省, Pinyin: "Hǎinán Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre.


Jiangxi.
Cúige is ea Jiangxi (Sínis: 江西省, Pinyin: "Jiāngxī Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre.


Hunan.
Cúige is ea Hunan (Sínis: 湖南省, Pinyin: "Húnán Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre.


Yunnan.
Cúige is ea Yunnan (Sínis: 云南省, Pinyin: "Yúnnán Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre.


Sichuan.
Cúige is ea Sichuan (Sínis: 四川, Pinyin: "Sìchuān") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i ndeisceart na tíre.


Zhejiang.
Cúige is ea Zhejiang (Sínis: 浙江, Pinyin: "Zhèjiāng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá cúige suite in oirthear na tíre, agus is é Hangzhou (Sínis: 杭州, pinyin: Hángzhōu) príomhbhaile, suite i dtuaisceart an cúige.


Jiangsu.
Cúige is ea Jiangsu (Sínis: 江西省, Pinyin: "Jiāngsū") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirthear na tíre.


Shandong.
Cúige is ea Shandong (Sínis: 山东, Pinyin: "Shāndōng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirthear na tíre.


Jilin.
Cúige is ea Jilin (Sínis: 吉林, Pinyin: "Jílín") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirthuaisceart na tíre.


Liaoning.
Cúige is ea Liaoning (Sínis: 辽宁, Pinyin: "Liáoníng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirthuaisceart na tíre.


Heilongjiang.
Cúige is ea Heilongjiang (Sínis: 黑龙江省, Pinyin: "Hēilóngjiāng Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in oirthuaisceart na tíre.


Qinghai.
Cúige is ea Qinghai (Sínis: 青海, Pinyin: "qīnghǎi") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá Gansu, an Tibéid, Sichuan agus Xinjiang suite in aice leis.


Hubei.
Cúige is ea Hubei (Sínis: 湖北, Pinyin: "Húběi") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i lár na tíre.


Henan.
Cúige is ea Henan (Sínis: 河南, Pinyin: "Hénán") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i lár na tíre.
Stair.
Ar an 8 Lúnasa 1928 theip ar Dhamba Banqiao i Henan, agus tíofún agus fronta fuar ag bualadh lena chéile. An teip dhamba ba mhó ariamh a bhí ann: Fuair 26,000 duine bás sna tuillte féin agus timpeall ar 140,000 leis an ngorta agus na galair a tháinig ina dhiaidh.


Hebei.
Cúige is ea Hebei (Sínis: 河北省, Pinyin: "Hébĕi") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre.


Shanxi.
Cúige is ea Shanxi (Sínis: 山西省, Pinyin: "Shānxī Shěng") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre.


Shaanxi.
Cúige is ea Shaanxi i nDaon-Phoblacht na Síne. 37,050,000 an daonra atá ag an gcúige suite i dtuaisceart na tíre.
Ar 23 Eanáir 1556, maraíodh thart ar 830,000 duine i gcrith talún i Shaanxi.


Corn Rugbaí an Domhain.
Comórtas idirnáisiúnta rugbaí is ea Corn Rugbaí an Domhain, an príomhchomórtas rugbaí sa domhan. Bhuaigh an Nua-Shéalainn an t-eagrán is déanaí de Chorn an Domhain sa bhliain 2015, agus beidh an chéad cheann eile ar siúl sa tSeapáin sa bhliain 2019. Bronntar Corn William Webb Ellis ar na buaiteoirí.


Ráth Droma.
An phríomhshráid i Ráth Droma
Sráidbhaile in Éirinn is ea Ráth Droma. Tá an sráidbhaile suite in oirthear na tíre i gContae Chill Mhantáin. Tá Ráth Droma suite i ngleann na hAbhann Móire. Bhí 1,586 ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Rugadh an polaiteoir Charles Stewart Parnell i Ráth Droma agus tá músaem ann atá tiomnaithe dó. Ba as Ráth Droma í Anne Devlin, Poblachtach agus bean tí do Robert Emmet.


Na Clocha Liatha.
Baile in Éirinn is ea na Clocha Liatha. Tá an baile suite in oirthear na tíre i gContae Chill Mhantáin. Bhí timpeall ar 17,080 duine sna Clocha Liatha sa bhliain 2011.


An tInbhear Mór.
Is baile í An tInbhear Mór (Béarla: "Arklow") atá suite in oirdheisceart Contae Chill Mhantáin i bPoblacht na hÉireann. Is baile cois fharraige í atá suite ar bhruach abhainn an Abhóca. Thagann ainm an bhaile ón inbhear leathan ag béal an Abhóca. Lonnaigh na Lochlannaigh ar an mbruach thuaidh den abhainn sa 9ú haois agus tagann an logainm Bhéarla "Arklow" ón lonnaíocht seo.
Tá a lán maidir le iascaireacht le deanamh leis an baile seo. Deantar an 'Asgard' anseo.


Áth an tSléibhe.
Baile beag in Éirinn is ea Áth an tSléibhe. Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh.
Ath an tSleibhe


An Cheapach Mhór.
Baile beag in Éirinn is ea An Cheapach Mhór ("Cappamore" as Béarla). Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh agus 20 noiméad ó gCathair Luimní. Is paróiste in Ard-Deoise Chaisil agus Imligh í freisin.
Suíomh agus áiseanna.
Tá an baile suite ar an mbóthar réigiúnach R505 in aice leis na Sléibhte Eibhlinne agus tá sé timpeall 23 km ó gcathair Luimní. Tá feirmeoireacht tábhachtach do geilleagar na háite, go háirithe an tionscal déiríochta. Tá roinnt tithe tábhairne agus siopaí grósaeireachta ag an baile freisin. Is iad na seirbhísí eile le fáil ná neachtlainnín, siopa geallghlacadóra agus clinic tréidliachta.
Eagraítear Taispeántas Talmhaíochta sa Cheapach Mhór gach samhradh a mheallann a lán turasóirí don bhaile.
Scoileanna.
Tá trí scoil náisiúnta sa pharóiste: Scoil Náisiúnta Béal Átha Bó, Scoil Náisiúnta Toinn an Tairbh, agus Scoil Chaitríona. Tá meánscoil amháin ann freisin, Pobailscoil Mhicíl.
Stair.
Cuireann An Gorta Mór isteach go mór ar an gceantair. Chaill an paróiste leath a dhaonra.
Daoine.
Is as Drom Saileach sa Cheapach Mhór é John Hayes, iar-imreoir rugbaí. Bhuaigh sé Corn na hEorpa le foireann na Mumhan sna blianta 2006 agus 2008 agus Comórtas na Sé Náisiún le foireann na hÉireann sa bhliain 2009.
Cheapach Mhor


Cill Mocheallóg.
Sráid Emmett, Geata na mBláthanna ag a barr
Baile in Éirinn is ea Cill Mocheallóg. Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh.
Stair.
Thóg Mocheallóg cill ar an gcnoc taobh thiar thuaidh de bhaile an lae inniu, go luath san seachtú haois. Tá an fothrach di fós ann.


Cromadh.
Baile in Éirinn is ea Cromadh. Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh.


Faing.
Baile in Éirinn is ea Faing. Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh.
Calafort Faing ar bhruach theas Béal na Sionainne i gContae Luimnigh


Garraí Uí Spealáin.
Baile in Éirinn is ea Garraí Uí Spealáin. Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh.


Tobar Phádraig.
Baile in Éirinn is ea Tobar Phádraig. Tá an baile suite in iarthar na tire i gContae Luimnigh.


An tOspidéal.
Baile in Éirinn is ea An tOspidéal (Sean-ainm: "Ospidéal Ghleann Áine"). Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae Luimnigh.
Ospideal


Bord Soláthair an Leictreachais.
Comhlacht stáit in Éirinn is ea Bord Soláthair an Leictreachais nó BSL. Bunaíodh é chun maoirseacht a dhéanamh ar chur an fáil an leictreachas ó bhliain a bhunaithe i 1927. Ach san am i láthair, tá deireadh á chur le monaplacht BSL sa mhargadh leictreachais i bPoblacht na hÉireann de réir a chéile agus léirscaoileadh an mhargaidh á chur i bhfeidhm. I láthair na huaire, tá 95% den chomhlacht faoi úinéireacht an stáit agus an chuid eile mar scaireanna ag fostaithe an chomhlachta.
Stair.
Nuair a bunaíodh Saorstát Éireann, ba léir an gá a bhí le forbairt fuinnimh agus cumhachta le cur le forbairt thionsclaíoch an stáit. Chuir innealtóir Éireannach, an Dr. Thomas A. McLoughlin, plean faoi bhráid an Rialtais chun damba a thógáil ar Abhainn na Sionainne agus stáisiún giniúna leictreachais a thógáil ag Ard na Croise chun leas a bhaint as cumhacht an uisce. Ba dhána an togra a bhí á mholadh, ach glacadh leis agus ceapadh an comhlacht Gearmánach "Siemens-Schuckert" chun an togra a chur i gcrích i 1925. Tosaíodh ar an obair thógála i Meán Fómhair na bliana sin.
Nuair a bhí Scéim na Sionainne á tógáil, ritheadh Acht Bhord Soláthair an Leictreachais tríd an Oireachtas ar mhaithe le bunú Bhord Soláthair an Leictreachais, a bhí le bheith ina chomhlacht corparáideach chun rialáil agus forbairt a dhéanamh ar líonra leictreachais na hÉireann. Faoin Acht seo, cheap an Rialtas céad chomhaltaí an Bhoird; Cathaoirleach lánaimseartha agus seisear ball eile.
Bhí sé de dhúshlán roimh an gcomhlacht nua comhordú a dhéanamh ar chur ar fáil an leictreachais go náisiúnta, ó bhí breis is 300 soláthraí éagsúil bainteach le soláthar leictreachais in Éirinn ag an am, lenar áiríodh údaráis áitiúla agus gnólachtaí móra. Aistríodh a gcúraimí siúd go rathúil go dtí an comhlacht nuabhunaithe, de réir a chéile.
Foinsí Fuinnimh an Chomhlachta.
I measc na bhfoinsí fuinnimh neamh-inathnuaite lena gcuireann BSL cumhacht ar fáil don phobal, tá móin, gual, ola, agus gás. Is iad na foinsí inathnuaite ná uisce agus gaoth.
Giniúint Cumhachta BSL.
Déanann an rannóg seo riaradh ar stáisiúin giniúna an chomhlachta, ag a bhfuil toilleadh suiteáilte iontu d'iomlán 4651MW.
Soláthar Custaiméirí BSL.
Cuireann siad seo soláthar leictreachais ar fáil do bhreis is dhá mhilliún custaiméir in Éirinn, ar custaiméirí miondíola tís iad a bhformhór, de réir téarmaí a bhíonn ceadaithe ag an gCoimisiún um Rialáil Fuinnimh
Líonraí BSL.
Tá an líonra tarchurtha ard-voltais faoi úinéireacht na rannóige seo de BSL.
BSL Idirnáisiúnta.
Is ionann seo agus an chuid idirnáisiúnta de ghnó an chomhlachta. Bíonn an rannóg seo san iomaíocht don obair a bhíonn á tairiscint go hidirnáisiúnta do chomhlachtaí fuinnimh éagsúla.
Bord agus Bainistíocht BSL.
Seo rannóg lucht riartha an chomhlacht i gcoitinne.


Cumann Treodóireacht na hÉireann.
Is eagraíocht náisiúnta é Cumann Treodóireacht na hÉireann (CTÉ) atá dírithe ar an treoleanúint in Éirinn. Is ball foirfe den Chónaidhm Treodóireachta Idirnáisiúnta é.


Pat Scully.
Is traenálaí agus iar-imreoir peile é Pat Scully (r.23 Meitheamh, 1970 i Baile Átha Cliath, Éire). D'imir sé peil le Southend United agus Huddersfield roimhe sin, agus le Shelbourne ó 1996 go 2001.
D'imir sé le Shamrock Rovers agus Drogheda United ó 2001 go 2003.
Bhí sé ina thraenálaí le Kilkenny City sa bhliain 2005. D'obraigh sé le Shamrock Rovers ó 2006 go 2008.
Scully, Pat
Scully, Pat
Scully, Pat


Baile Iúiliáin.
Sráidbhaile i gContae na Mí is ea Baile Iúiliáin ("Julianstown" as Béarla). Tá sé suite in aice an bhóthair réigiúnaigh, R132.


Michael Phelps.
Is snámhóir Meiriceánach é Michael Fred Phelps (a rugadh ar 30 Meitheamh, 1985 i mBaltimore, Maryland).
Bhuaigh Phelps ocht mbonn óir sna Cluichí Oilimpeacha i mBéising sa bhliain 2008. Sháraigh sé curiarriacht Mark Spitz, snámhóir Meireacánach eile, a bhuaigh seacht mbonn óir i München sa bhliain 1972. Fuair Plelps cúig bhonn i gcomórtais aonair agus trí cinn eile i rásaí sealaíochta.
Fuair Phelps sé bhonn óir agus dhá bhonn cré-umha san Cluichí Oilimpeacha san Aithin sa bhliain 2004 freisin.
Phelps, Michael
Phelps, Michael
Rugadh Michael Phelps ar an triochú lá de mhí lúil sa bhlian 1985.Rugadh sé i nDún na Seád i Maryland.Bhí sé ina snámhóir Mericáenach sa bhliain ocht ám.Bhuaigh sé ar an snámhóir is fearr sa domhan sé uaire.Chuaigh sé go dtí an Oileampachatrí huaire.Bhuaigh sé boinn sé deag olimpic.Beidh sé ag dul san imaíochtí sa Oilimpeacha i Londain.Bhuaigh sé ocht mbonn Oir i mBéising.Tá sé ar cheann de phobalar domhain snámhóir is fearr.
Thosaigh Phelps ag Snámhag ag an 'North Baltimore Aquatic Club'.Nuair a bhí sé deich mbliana d'aois bhí sé an duinne is fearr ina aiosghrúpa.Chaith sé an Meiriceánach Oilimpeacha fhoireann nuair a bhí sé cúig deag bliain d'aois.Bhí sé an duinne is óige riamh chun chaith an fhoireann snámha american.
Tár éis an 2008 Oilimpieacha bhunnaigh sé an Michael Phelps bonús na.


Tom Daley (tumadóir).
Is tumadóir Sasanach é Thomas Robert Daley (a rugadh ar 21 Bealtaine 1994 i bPlymouth, Sasana).
Tagairtí.
Daley, Tom
Daley, Tom


Alice in Wonderland (scannán 1985).
Scannán teilifíse ó 1985 is ea Alice in Wonderland.
Tagairtí.
Alice in Wonderland


Didier Zokora.
Is imreoir sacair é Déguy Alain Didier Zokora a rugadh ar 14 Nollaig 1980 in Abidjan, An Cósta Eabhair). Agus é ag imirt le Sevilla sa Spáinn, fuair sé geansaí uimhir a hocht. D'imir sé le Tottenham Hotspur sa Premier League roimhe sin agus le Saint-Etienne sa Ligue 1 roimhe. Sa bhliain 2015 chuaigh sé le FC Pune City in Ard-Sraith na hIndia. D'imir sé le foireann náisiúnta an Chósta Eabhair. Imreoir cosanta lár páirce atá in Didier Zokora.


Michelle Smith.
Is iar-shnámhóir Éireannach í Michelle Smith nó Michelle Smith de Bruin mar a thugtar uirthi anois. Rugadh í ar an 16 Nollaig, 1969 i Ráth Cúil, Co. Bhaile Átha Cliath. Bhain sí cáil amach ag na Cluichí Oilimpeacha in Atlanta i 1996 nuair a bhuaigh sí trí bhonn óir agus bonn cré-umha amháin.
Bhí conspóid ann díreach tar éis na gCluichí hOilimpeacha nuair a chuir an snámhóir Meiriceánach Janet Evans líomhaintí dópála ina leith, líomhaintí nár cruthaíodh. Chuir David Wallechinsky leis an gconspóid freisin nuair a scríobh sé ina leabhar "Complete Book of Summer Olympics" nár bhuaigh Éireannach bonn riamh sa snámh agus nach raibh an churiarracht a bhí ag Smith sna Cluichí Oilimpeacha eile thar mholadh beirte. Bhí conspóid ag baint freisin lena traenálaí agus fear céile Erik de Bruin (phós siad i 1996), a bhí mar iomaitheoir é féin sna Cluichí Oilimpeacha. Bhí tástáil dhearfach aige le haghaidh úsáid drugaí mídhleathacha i 1993 agus cuireadh cosc air páirt a ghlacadh i gcomórtais ar feadh ceithre bliana.
1 1998, dhá bhliain i ndiaidh na gcluichí in Atlanta, cuireadh cosc ceithre bliana ar Smith páirt a ghlacadh i gcomórtais nuair a fuarthas ciontach í as cur isteach ar shampla fuail.
Gairmréim.
Bhí an-suim ag Michelle Smith sa snámh agus í trí bliana déag bhíodh sí ag éirí ag a cúig ar maidin chun a cuid snámha a chleachtadh agus ag an am sin freisin thosaigh sí ag ghlacadh páirte i gcomórtais snámha.
I 1988 ghlac sí páirt sna Cluichí Oilimpeacha in Seoul ach theip uirthi dul níos faide ná na stáideanna cailíochta. Go gairid ina dhiaidh sin bhog sí go Meiriceá áit ar fhreastail sí ar Ollscoil Houston in Texas agus bhí sí mar bhall den fhoireann snámha. De réir a chéile thosaigh feabhas ag teacht ar a meánam cuarda snámha.
I 1992 d'fhág sí Ollscoil Houston le céim sa chumarsáid. I samhradh na bliana sin ghlac sí páirt sna Cluichí Oilimpeacha in Barcelona ach arís níor éirigh go rómhaith léi sna cluichí sin.
I 1993 thosaigh an t-iariomaitheoir Oilimpeach Erik de Brúin á traenáil agus leis na teicnicí nua a mhúin sé di d’éirigh léi an cúigiú háit a bhaint amach sa rás féileacáin 200m sna Craobhchomórtais Dhomhanda i 1994.
I 1995 chruthaigh Michelle curiarrachtaí nua Éireannacha sna rásaí saorstíle 50m, 100m, 400m agus 800m i gCraobh na Eorpa i Vín. Chruthaigh sí curiarrachtaí nua freisin sa snámh droma 200m, sa snámh féileacáin 100 agus 200m agus sa mheacra 200m agus 400m. Ócáid stairiúil a bhí inti mar gurbh í an chéad Éireannach mná chun dhá theideal Eorpacha a bhaint amach sa snámh.
I 1996 rinne Michelle éacht nuair a bhuaigh sí ceithre bhonn, bonn óir sa snámh saorstíle 400m, boinn óir sa mheacra aonarach 200m agus 400m agus bonn cré-umha sa snámh féileacáin 200m. I ndiaidh di na boinn a bhuachan, cuireadh líomhaintí dopála ina leith, rud nár dearbhaíodh ag an am.
1 1997 ghlac Smith páirt i gCraobh na hEorpa in Seville, áit ar éirigh léi dhá bhonn óir agus dhá bhonn airgid a thabhairt léi.
Idir 1996 agus 1997 bhí amhras ar an gCónaidhm Idirnáisiúnta Snámha (FINA) faoin gcaoi nach raibh fáil ar Smith le haghaidh tástálacha randamacha drugaí. Bhí an sceideal traenála a chuir sí isteach fágtha bán seachas a hainm agus náisiúntacht, rud a rinne deacair é súil a choinneáil ar a cuid gluaiseachtaí. Ba chomhartha é seo, dar leo, go raibh rud éigin á cheilt aici. Bhí amhras orthu freisin faoina traenálaí Erik de Bruin, a raibh tástáil dhearfach aige le haghaidh úsáid drugaí mídhleathacha agus faoin tslí ar úsáid sé creidiúnú bréige traenála ó oifigeach Beilgigh chun iontráil a fháil isteach in ionad smachta dópála i 1995. San ionad sin scríobh sé ar fhoirm smachta dópála Michelle ag déanamh caidéis do mhí-eagar na modhanna smachtála drugaí. Roimh thús na gCluichí Oilimpeacha freisin thug an t-anailísí snámha Gary O'Toole le fios go n-éireodh go maith le Michelle sna comórtais ach nach mbeadh an feabhas mór a bheadh uirthi mar gheall ar chúiseanna nádúrtha. Bhí ar an gcraoltóir seirbhíse poiblí RTÉ srian a chur lena chuid ráiteas conspóideach mar go raibh faitíos orthu faoi chás dlíthíochta.
Sa bhliain 1998, chuir FINA bac ceithre bliana ar Smith páirt a ghlacadh i gcomórtais nuair a fuair siad ciontach í as a bheith ag cur isteach ar shampla fuail trí alcól a mheascadh tríd. Chuir sí i gcoinne an chinnidh sin sa Chúirt Eadráin le haghaidh Spóirt (CAS). D'éist painéal de thriúr dlíodóirí spóirt lena cás, an Briotanach Michael Belcoff QC ina measc. Éistíodh leis an gcás go poiblí ar iarratas a dlíodóra agus mar gheall air sin tugadh le fios don phobal go raibh rian den druga corpfhorbartha Androstenedione sna trí shampla a tógadh idir mí na Samhna 1997 agus mí an Mhárta 1998.
Cé gur bhain conspóid leis na gaiscí a rinne sí níor tógadh na boinn Oilimpeacha uaithi agus go dtí an lá atá inniu ann is í an tOilimpeach Éireannach is rathúla a ghlac páirt sna cluichí riamh.
Poist eile.
Sa bhliain 1999 tháinig deireadh oifigiúil le gairmréim Michelle Smith de Bruin mar shnámhóir iomaíoch ach bhí tionchar ag gach a tharla di sa Chúirt Eadráin agus mhúscail sé a suim i gcúrsaí dlí. D'fhill sí ar Ollscoil na hÉireann, Baile Átha Cliath, áit ar bhain sí céim amach sa dlí. Ina dhiaidh sin d’fhreastail sí ar Óstaí an Rí i mBaile Átha Cliath, áit ar bronnadh céim mar abhcóide uirthi i mí Iúil 2005 agus is ansin a bhuaigh sí an comórtas inmhéanach ardcháilithe, Brian Walsh Moot Court. D'fhoilsigh Thomson Round Hall, a céad leabhar, "Transnational Litigation: Juisdiction and Procedure, i 2008".
In 2007 ghlac Michelle páirt sa chlár "Celebrities go Wild" don eagraíocht charthanachta "People in Need". Dhiúltaigh sí dul ar an gclár "The Late Late Show" leis na hiomaitheoirí eile ar fhaitíos go gcuirfí ceisteanna uirthi maidir lena gairmréim snámha. Chríochnaigh sí sa dara háit sa tsraith sin.
Tá Michelle Smith de Bruin ag obair anois mar abhcóide sna Ceithre Cúirteanna i mBaile Átha Cliath.
Smith, Michelle
Smith, Michelle
Smith, Michelle


Baile Mhic Gormáin.
Is sráidbhaile i gContae na Mí é Baile Mhic Gormáin ("Gormanstown" as Béarla). Tá stáisiún traenach ann, a osclaíodh i 1845.


Einsím.
Gliocsalaigh I Daonna. Tá na dhá ian since atá riachtanach ag an einsím, le haghaidh a imoibrithe a chatalú, ar thaispeáint mar sféir corcra, agus tá coscaire einsíme darbh ainm S-heicsiolglútaitión ar thaispeáint mar samhail spáslíonach, ag líonadh dhá láthair ghníomhach.
Is bithmhóilíní iad na heinsímí le héifeacht chatalaíoch (.i. méadaíonn siad ráta imoibrithe ceimiceacha). Is próitéiní iad an chuid is mó de na heinsímí.
In imoibrithe einsímeacha, glaoitear substráití ar na móilíní ag tús an phróisis, agus tiontaíonn an einsím iad go móilíní éagsúla, na táirgí.


Gilmore Girls.
Sraith theilifíse Meiriceánach de chuid "The WB" is ea The Gilmore Girls. (2000 - 2007)


Gwen Stefani.
Is amhránaí Meiriceánach í Gwen Renée Stefani (a rugadh ar 3 Deireadh Fómhair 1969). Is breitheamh í ar The Voice.
Gradaim.
Tá 46 gradam buaite ag Stefani.
Stefani, Gwen
Stefani, Gwen


Growing Pains.
Ba chlár teilifíse Meiriceánach é Growing Pains (24 Meán Fómhair 1985 - 25 Aibreán 1992).


The Brady Bunch.
Clár teilifíse ís ea The Brady Bunch (1969 – 1974).


Alexandre Despatie.
Is iar-thumadóir Ceanadach as Québec é Alexandre Despatie (a rugadh ar 8 Meitheamh 1985 in Montreal). D'éirigh sé as an tumadóireacht sa bhliain 2013.
Tagairtí.
Despatie, Alexandre
Despatie, Alexandre


Leabharlann an Chreidimh.
Tá Leabharlann an Chreidimh (Béarla: "Central Catholic Library") suite in mBaile Átha Cliath, ag 74 Cearnóg Muirfeann.
Tá thart ar 70,000 leabhar agus tréimhseachán sa Leabharlann a bhaineann leis an gCríostaíocht, le reiligiún agus ábhair ghaolmhara. Is féidir na leabhair sa Seomra Iasachta a thógáil ar iasacht. Ní féidir na leabhair ins na Bailiúcháin Speisialta a thógáil ar iasacht, áfach, déantar iad a léamh taobh istigh den tSeomra Léitheoireachta na Leabharlainne. Tá seirbhís chóipeála ar fáil.
Tá an Leabharlann oscailte don phobal Luan-Satharn, 11.00-18.00. Tugtar comhairle don chuairteoir maidir le húsáid na Leabharlainne. Tá saor cead isteach chuig an Leabharlann.


Liosta tíortha de réir OTI.
Seo liosta tíortha de réir OTI (Olltáirgeacht intíre)


John Boyle O'Reilly.
John Boyle O'Reilly sa bhliain 1866
File, úrscéalaí agus gníomhaí ar son na hÉireann ab ea John Boyle O’Reilly (rugadh 28 Meitheamh 1844 agus d’éag 10 Lúnasa 1890).
Astráil.
In aimsir na bhFíníní sna 1860idí, gearradh téarmaí fada príosúnachta ar na céadta acu siúd a bhí páirteach san eagraíocht. Iadsan ar gearradh téarma níb fhaide ná seacht mbliana orthu, díbríodh go dtí an Astráil iad.
De bharr ballraíocht i mBráithreachas na Poblachta, gabhadh O'Reilly agus cuireadh sall go dtí an Astráil mar phríosúnach é.
Cuireadh cuid mhaith acu sin i bPríosún Fremantle in Iarthar na hAstráile. Ina measc bhí John Boyle O’Reilly
Tar éis eachtraí go leor, d’éirigh leis éalú agus a bhealach a dhéanamh go dtí na Stáit Aontaithe
Na Stáit Aontaithe.
Nuair a d’éirigh leis éalú go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá. chuir sé faoi i mBostún. Ba é duine de bhuíonn fíorbheag a d’éirigh leofa éalú as an Astráil.
Ag obair mar iriseoir dó leis an nuachtán "The Pilot" do scaip a cháil agus bhain sé cumhacht mhór amach i measc an phobail Éireannach i gcoitinne. Scríobh sé cuid mhaith leabhair idir filíocht, úrscéalta agus sleachta polaitiúla agus bhí tóir air mar léachtóir freisin.
An Tarrtháil "Catalpa".
Chuir na Fíníní a bhí fós sa bpríosún litir chuig O’Reilly ("glór ón tuama” mar a thug siad air) ag impí air cabhrú leo éalú. Chuaigh seisean agus John Devoy, duine eile de cheannairí na bhFíníní sna Stáit Aontaithe, i mbun oibre. Bailíodh airgead i Meiriceá agus san Astráil chun na seisear a tharrtháil.
> Príomhalt: An Tarrtháil "Catalpa".
"Escape of Fenian convicts from Fremantle, Western Australia", greanadóireacht, 20.5 x 25.6 cm, "Australasian Sketcher, 8 Iúil 1876"
Bás.
Bhí a bhás conspóideach go leor ós rud é gur thóg sé piollairí le a chéile le hoíche mhaith chodlata a bheith aige. Ach dúradh go mb’fhéidir gur chuir sé lámh ina bhás féin. Ar ndóigh níorbh fhéidir é seo a chruthú nó a dhiúltú go dearfa.
Tagairtí.
O'Reilly, John B
O'Reilly, John B
O'Reilly, John B
O'Reilly, John B
O'Reilly, John B


Sraith UEFA na Seaimpíní.
Is é atá i gceist le Sraith na Seaimpíní ("UEFA Champions League" nó "Sraith na gCuradh" mar a chloistear anois agus arís sna i meáin na Gaeilge) ná ilchomórtas sacair Eorpach. Eagraíonn UEFA an comórtas ar bhonn bliantúil. Cuireadh tús leis sa bhliain 1992 nuair a tháinig sé isteach in áit Chorn na hEorpa a bhí ann ón bhliain 1955. Tá an corn dírithe ar na foirne Eorpacha is fearr ó gach tír, agus mar thoradh tá sé ar na duaiseanna is luachmhara sa spórt.
Is í an fhoireann Spáinneach Real Madrid an ceann is rathúla i stair an chomórtais: tá naoi gcorn bainte acu. Is iad Internazionale na curaidh faoi láthair.


Aigéad Sailleach.
Slabhra hidreacarbóin a bhfuil carbocsailghrúpa ag ceann amháin de agus grúpa miotalach ag an gceann eile de é aigéad sailleach. Braitheann iompar agus airíonna saillte den chuid is mó ar struchtúr agus ar chumraíocht na n-aigéad sailleach a chomhdhéanann an tríghlicríd.


Gamma Globulin.
Is aicme phróitéine í gáma-ghlóbailin (nó Ig). Tá gáma-ghlobailiní ar fáil san fhuil, agus aithnítear iad de réir a n-áiteanna trí séiream-leictreafóiréis phróitéineach.


Haptaglóibin.
Is próitéin í Haptaglóibin (giorraithe mar Hp) atá faighte san fhuil-phlasma.
Ceanglaíonn haptaglóibin saor-haemaglóibin scaoilte ó eiritricítí le fhiníocht ard agus dá réir sin cuireann sí bac ar a gníomhaíocht ocsaídiúcháin.


Comhar.
Iris mhíosúil Ghaeilge é Comhar a bpléitear litríocht agus cúrsaí reatha ann.
Stair agus ábhar.
Bhunaigh "An Comhchaidreamh", dream idir-ollscoile, "Comhar" sa bhliain 1942. Comhlacht carthanachta (uimhir 47559) gan scaireanna atá ann. Fáiltionn an iris roimh scríbhneoirí nua Gaeilge agus tá sí dírithe i gconai ar léitheoirí oilte. Ba é Breandán Ó hEithir t-eagarthoir is mó iomrá, agus i measc na scríbhneoirí aitheanta a bhfuil a shaothar le fail inti tá Seán Ó Ríordáin, Máirtín Ó Direáin, Máirtín Ó Cadhain, Alan Titley agus Seán Mac Mathúna. Foilsíonn Comhar roinnt leabhar freisin.
I Mí na Nollag 2007 fógraíodh nach bhfoilseofaí "Comhar" a thuilleadh ó tharla go raibh Foras na Gaeilge chun deireadh a chur leis an deontas a thug siad don iris. I Mí an Mheithimh 2008, áfach, fograíodh go bhfoilseofaí an iris arís tar éis d'Fhoras na Gaeilge athbhreithniú a dhéanamh ar an gcinneadh sin agus an deontas a athnuachan.
Is í Aifric Mac Aodha eagarthóir na hirise faoi láthair, agus is é Seán Tadhg Ó Gairbhí an t-eagarthóir cúnta.
LeabhairCOMHAR.
Ní gá ach sracfhéachaint a thabhairt ar an Siopa Leabhar ar líne ar an leathanach gréasáin le feiceáil go bhfuil neart leabhar ar fáil a bhféadfaí úsáid a bhaint astu sa seomra ranga nó leas a bhaint astu chun suim daoine óga a mhúscailt sa léitheoireacht.


Gobán Saor.
Pearsa i mbéaloideas na hÉireann is ea an Gobán Saor; tá trácht air i roinnt de na saothair Ghaeilge is sine dá bhfuil ann agus mhair sé i scéalta na ndaoine trí na glúnta. Deirtear gur saor sároilte é a bhfuil sé ar a chumas eaglaisí a thógáil do na naoimh ar luas lasrach.
Goibhniu.
Deirtear gurb ionann an Gobán Saor agus an sean-dia Ceilteach Goibhniu. Ba é Goibhniu príomhghabha Thuatha Dé Danann. Ba iad Brighid agus Tuireann a thuismitheoirí. "Na Trí Dé Dána" a thugtaí ar Ghoibhniu agus a dheartháireacha Creidhne agus Luchtaine.
Gofannon.
"Gofannon" a thugtar air i miotaseolaíocht na Breataine Bige. Mac leis an mbandia Dôn a bhí ann.


Inslin.
Is hormón í inslin agus cuireann sí athrú suntasach i gcrích ar an ráta meitibileach agus córais eile an choirp (mar shampla an córas soithíoch). Is í inslin bunúdar; iontógála glúcóis i gcealla an choirp ón fhuil (an t-ae, na matáin, agus fíocháin sailleacha san áireamh), stórála glúcóis i bhfoirm glicigine san ae agus sna matáin, agus baic le húsáid saille mar fhoinse fuinnimh.
Nuair atá an leibhéal insline íseal nó as láthair, ní intógálann an chuid is mó de chealla an choirp glúcós agus tosaíonn an corp ag úsáid saille mar fhoinse fuinnimh.


Ceiritin.
Radharc micreascópach ag taispeáin filiméid ceiritine istigh i gcealla.
Is grúpa muinteartha iad na Ceiritiní arb éard iad ar fad próitéiní snáithíneacha structúracha; righin agus dothuaslagtha, cuireann siad na struchtúir crua ach neamhmhianraithe a bhíonn aimsithe sna reiptílí, éin, amfaibiaigh, agus mamaigh le chéile.


Reiptíl.
Verteabraigh fuarfhuilteacha le chóras aer-análaithe is ea na Reiptílí. Bíonn craiceann láidir orthu faoi chlúdach gainní, acu in áit gruaige nó cleití. Is teitreapóid iad na reiptilí ("le cheithre ghéag, nó síolraithe ó verteagraigh le cheithre ghéag") agus is aimníóit iad freisin, a bhfuil a suthanna mórthimpeallaithe le scannán aimníótacha..
Tá nathracha, laghairteanna, toirtísí, turtair, crogaill agus ailigéadair san áireamh in aicme na Reiptilí. Níl ach aon reiptíl dúchasach amháin in Éirinn, an t-earc luachra.
Beireann formhór an 8,000 speiceas reiptíle uibheacha ar tír agus tagann na hainmhithe óga amach ina gcruth iomlán, gan aon chéim larbhach.
Beobhreith a bhíonn ar siúl ag na scuamátí "(Béarla: squamates)".
Rangú.
Lacerta vivipara, an t-earc luachra (fireannach)


Úiré.
Is comhábhar orgánach í úiré nó carbamide leis an fhoirmle cheimiceach (NH2)2CO.


Arara.
Cathair i bParaíba na Brasaíle is ea Arara.


Cumann Lúthchleas Gael-Mheiriceánach.
Eagras lúthchleasaíochta amaitéarach ab ea an Cumann Lúthchleas Gael-Mheiriceánach (Béarla: "Irish American Athletic Club") a bhí suite i gQueens Nua-Eabhrac. Bunaíodh an é faoin ainm “"Greater New York Irish Athlethic Association"” ar an 30 Eanáir, 1898, athraíodh an t-ainm go “"The Irish American Athletic Club"” tar éis tamaill. Cheannaigh an Cumann ceapach thalún in Laurel Hill, Inis Fada, i ngar do Reilig Chalvaire. Sa bhliain 1898, thóg siad saoráid úrscothach ar talamh feirme. I ndiaidh athchóirithe, ath-osclaíodh an staidiam, "Celtic Park", go foirmeálta ar an 9ú Bealtaine, 1901. Thraenáil agus chuaigh roinnt na lúthchleasaithe Meiriceánacha is fearr san iomaíocht ar raonta agus faichí an Pháirc Ceiltigh, iad ag tarraingt sluaite d’os cionn 20,000. Díoladh Celtic Park le haghaigh tithíochta i 1930.
Le cois buachana in iomaíochtaí áitiúla agus réigiúnacha leis an Amateur Athletic Union, ghlac baill an Chumainn páirt leis an bhfoireann S.A.M. sna Chluichí Oilimpeacha 1904 i St. Louis, sna chluichí Idirsháite 1906 in an Aithin na Gréige, sna Chluichí Oilimpeacha 1908 i Londain agus sna Chluichí Oilimpeacha 1912 i Stócólm.
Cé go raibh Éireannaigh agus Gael-Mheiriceánaigh na chéad ghlúine ar mórchuid an Chumainn, bhí mórán neamh-Ghael páirteach sa Dorn Sciathánach chomh maith. Ina measc a bhí Alvin Kraenzlein, Myer Prinstein, Abel Kiviat, Alvah Meyer, Robert Lawson, Harold Wilson agus Emilio Lunghi. Ag iomaíocht mar bhall den Chumann i St. Louis 1904, bhuaigh Myer Prinstein an léim fhada agus an léim thriarach ar an lá féin, é an t-aon lúthchleasaí amhain a bhuaigh an dá choimhlint sna chluichí féin. Tháinig sé sa chuigiú áit sna daiseanna 60-médar agus 400-méadar. San Aithin 1906, bhuaigh sé an léim fhada aríst, é ag sárú na curiarrachta Peter O’Conner.
Sna Chluichí Oilimpeacha 1908, i Londain Shasana, bhuaigh baill den Chumainn naoi as 23 Bhonn Óir a bhí tógtha ag an bhfoireann S.A.M. I measc na mbuaiteoirí bonn a bhí baill an Chumainn: Charles Bacon, cliath 400-méadar, Ór; George Bonhag, rás foirne 3-mhíle, Airgead; Robert Cloughen, rás 200-méadar, Airgead; John Jesus Flanagan, Caitheamh an Oird, Ór; Johnny Hayes, Maratón, Ór; Harry Porter, Léim Ard, Ór; Mel Sheppard, rás 800-méadar, Ór, rás 1,500-méadar, Ór, rás sealaíochta meascra 1,600-méadar, Ór; agus Martin Sheridan, Teasc-Saorstíle, Ór, Teasc-Stíle Ghréagach, Ór, agus Léim Fhada as Seasamh, Ór. B’iad baill eile Joseph Bromilow, Robert Lawson, Frank Riley, William Robbins agus James P. Sullivan a bhí páirteach san fhoireann Oilimpeach 1908.


Ronnie Drew.
B'amhránaí agus ceoltóir traidisiúnta Éireannach é Ronnie Drew (16 Meán Fómhair 1934 – 16 Lúnasa 2008). Bhí sé ina phríomhamhránaí leis an ngrúpa ceoil thraidisiúnta The Dubliners, rud a thuill an cháil is mó dó. Chuir sé tús le gairm cheoil mar amhránaí aonair sa bhliain 1995.
Óige.
Rugadh Ronnie Drew i nDún Laoghaire sa bhliain 1934. Chaith sé tamall i Sevilla na Spáinne sna 1950idí ag múineadh Béarla agus ag foghlaim cheol na Spáinne agus bhain sé líofacht amach sa Spáinnis ansin.
The Dubliners.
Bhunaigh Ronnie Drew The Dubliners in éineacht le Luke Kelly, Ciaran Bourke agus Barney McKenna i 1962. Bhí an t-ainm "The Ronnie Drew Group" orthu ar dtús, ach ghlac siad an t-ainm "The Dubliners" chucu féin de réir a chéile. Aithníodh Ronnie as an nguth greanach a bhí aige agus é ag canadh agus chuir muintir Bhaile Átha Cliath aithne orthu agus ar a gcuid ceoil le linn dóibh a bheith ag seinm go rialta i dTeach Tábhairne O'Donoghue's ar Rae Mhuirfean. Díríodh aird mhór ar an mbanna nuair a bhí amhrán mór-ráchairte acu i gcairteacha ceoil na Ríochta Aontaithe sa bhliain 1967, mar atá, "Seven Drunken Nights" agus chuaigh an grúpa ar an gclár ceoil cáiliúil, Top of the Pops, chun é a chasadh. Ach chuir RTÉ cosc ar chasadh an amhráin ar a stáisiúin siúd mar gheall ar liricí an amhráin a bheith gáirsiúil, dar leo.
Ach d'éirigh Ronnie tinn tuirseach den síorthaisteal a bhí á dhéanamh ag an mbanna de réir a chéile agus d'fhág sé an banna ar feadh tréimhse idir 1975 agus 1979. D'fhág sé an grúpa go buan ina dhiaidh sin, i 1995. Tugadh onóir dó mar cheoltóir ar 22 Lúnasa 2006 nuair a feistíodh múnla de lorg a lámh ar an gcosán taobh amuigh d'Amharclann an Gaiety i mBaile Átha Cliath.
Bás.
Fuair Ronnie Drew bás ag 2.40in ar 16 Lúnasa 2008 in Ospidéal Naomh Uinseann i mBaile Átha Cliath. Bhí ailse scornaí air le tamall fada roimhe sin agus bhí a bhean chéile tar éis bás a fháil an bhliain roimhe sin. Cuireadh é sna Clocha Liatha, i gContae Chill Mhantáin, áit a raibh sé ag cur faoi le fada go dtí gur bhásaigh sé. Bhí beirt pháistí acu, mar atá, Phelim agus Clíodhna.
Naisc Sheachtracha.
Drew, Ronnie
Drew, Ronnie
Drew, Ronnie
Drew, Ronnie


Mikhail Sholokhov.
Mikhail Sholokhov sa bhliain 1938
Scríbhneoir Rúiseach a bhí i Mikhail Aleksandrovich Sholokhov (rugadh é in aice le Rostov na Donu i ndeisceart na Rúise ar an 24 Bealtaine 1905, agus fuair sé bás ar an 24 Feabhra 1984). Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1965, agus ba é an t-úrscéal fada eipiciúil úd "Тихий Дон/Tikhiy Don" ("An Abhainn Chiúin Don") a thabhaigh an duais dó. Is í dúchinniúint na gCosacach cois Abhainn Don i ndeisceart na Rúise is ábhar don úrscéal.
Saol agus saothar.
Tháinig an scríbhneoir chun saoil i gKruzhlinin, baile beag ar cuid de thailte an "stanitsa" úd Veshenskaya (is é is brí le "stanitsa" ná brainse áitiúil de chuid Arm na gCosacach sa tSean-Rúis), sa cheantar tuaithe timpeall na cathrach úd Rostov na Donu. Bhí athair an scríbhneora, Aleksandr Mikhailovich Sholokhov, ag dul le ceirdeanna éagsúla, idir mhuilleoireacht, fheirmeoireacht, agus cheannaíocht eallaigh. Bean bhocht Úcránach ab ea máthair an scríbhneora, Anastasia Danilovna Chernikova, agus í ina baintreach i ndiaidh Cosacaigh nuair a phós Aleksandr í. Ní raibh ceá ná ciú aici ag an am; níor fhoghlaim sí léamh ná scríobh ach ina bean aosta di, nuair a theastaigh uaithi litreacha a chur chuig a mac cáiliúil.
Bhí Mikhail óg ag freastal ar scoil, ach nuair a bhí sé trí bliana déag d'aois, d'éirigh sé as le dul le cogaíocht i gCogadh Cathartha na Rúise.
Thosaigh sé ag scríbhneoireacht nuair a bhí sé seacht mbliana déag, agus chríochnaigh sé an chéad ghearrscéal dhá bhliain ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1922, chuaigh sé go Moscó, agus é ag dréim lena chuid a shaothrú ar iriseoireacht, ach níor éirigh leis sin ach go measartha. B'éigean dó, mar sin, bia agus beatha a choinneáil leis féin ar obair chrua chorpartha, cosúil le stíbheadóireacht agus saoirsineacht chloiche. Bhí sé ina chuntasóir fosta, ó am go ham. Mar sin féin, bhí a dhóthain ama aige le freastal ar na seimineáir scríbhneoireachta. Theastaigh uaidh dul ar ollscoil freisin le hoideachas ceart a bhaint amach dó, ach nuair nár éirigh leis, d'fhill sé abhaile agus shocraigh síos i Veshenskaya sa bhliain 1924.
Phós sé Mariya Pyetrovna Gromoslavskaya sa bhliain chéanna - bean de phór uasal Chosacach, nó bhí a hathair ina "ataman" - ina ghinearál - ar "stanitsa" de chuid Arm na gCosacach. Saolaíodh ceathrar clainne dóibh: Svetlana Mikhailovna, Aleksandr Mikhailovich, Mikhail Mikhailovich, agus Mariya Mikhailovna.
Bhí Sholokhov ag foilsiú a chuid scéalta sna hirisí ón mbliain 1923 ar aghaidh. Sa bhliain 1926, tháinig na chéad bhailiúcháin i gcló faoi chlúdach leabhair, mar atá, "Донские рассказы/Donskie rasskazy" ("Gearrscéalta ó Abhainn Don") agus "Лазоревая степь/Lazorevaya step" ("An Steip Ghormghlas").
Ba é an mórúrscéal "Тихий Дон/Tikhiy Don" a thabhaigh clú domhanda don scríbhneoir. Foilsíodh ina cheithre imleabhar é ar dtús. Tháinig an chéad trí cinn acu i gcló sna blianta 1927-1928, ach níor cuireadh an ceann deireadh acu ar fáil ach sa bhliain 1940. Is é is ábhar don leabhar ná cinniúint na gCosacach i gCogadh Cathartha na Rúise. Cé go raibh an scríbhneoir féin ina Chumannach ceartchreidmheach, léirigh sé an-tuiscint do chás na gCosacach frith-Bhoilséavach i rith an chogaidh, rud a chuir fearg ar na léirmheastóirí Cumannacha. Thaitin an leabhar le Stailín go pearsanta, áfach, rud a shábháil an scríbhneoir chomh maith leis an leabhar ó lámh thapaidh na rúnseirbhíse. Mar sin, glacadh leis an úrscéal sa deireadh mar cheann de chlasaicigh mhóra na litríochta Sóivéadaí. I rith an Dara Cogadh Domhanda, haistríodh an leabhar gona lán teangacha ar fud an domhain, agus thug na léitheoirí Iartharacha féin an-taitneamh di.
Níor éirigh chomh maith leis an úrscéal mór "Поднятая целина/Podnyataya tselina" ("An Branar Úr"). Foilsíodh an chéad imleabhar sa bhliain 1932, agus an dara ceann sa bhliain 1959. Thug an leabhar seo cur síos ar chomhsheilbhiú na dtailte san Aontas Sóivéadach - is é sin, an "dí-Chulacú" inar cuireadh ruaigeadh ar na mílte scológa as a dtailte toisc go raibh siad ina "bhfeirmeoirí saibhre", ina "gCulacaigh" de réir na tuisceana Cumannaí. Níor éirigh leis an leabhar go rómhaith, agus is dócha nach mbeifeá ag súil lena mhalairt, ó nach dtoillfeadh an ceartchreidmheachas Cumannach agus an fhírinne in aon leabhar amháin.
I rith bhlianta an chogaidh, d'fhoilsigh Sholokhov sleachta as úrscéal cogaidh nach raibh sé ábalta a chríochnú. Thairis sin, scríobh sé an gearrscéal fada "Судьба человека/Sud'ba chelovyeka" ("Cinniúint an Duine") faoi shaighdiúir Rúiseach ina chime ag na Gearmánaigh. Bhí sé ag obair ina chomhfhreagraí cogaidh, agus d'fhoilsigh sé cuid mhaith alt agus gné-alt i stíl cheartchreidmheach Chumannach.
Sa bhliain 1965, bronnadh Duais Nobel na Litríochta air. B'é an t-aon scríbhneoir Sóivéadach amháin a fuair an duais le caoinchead an rialtais Shóivéadaigh.
Fuair sé bás le hailse scornaí, ó bhí sé an-trom ar thobac.
Tagairtí.
Sholokhov, Mikhail
Sholokhov, Mikhail
Sholokhov, Mikhail


Máire Mullarney.
Ba chomhshaolaí Éireannach í Máire Mullarney (née McCormick) (1 Meán Fómhair 1921-18 Lúnasa 2008), a bhí ar dhuine de bhunaitheoirí an Chomhaontais Ghlais.
Óige.
Rugadh i mBaile Átha Cliath í agus bhog sí lena muintir go Giobráltar, nuair a bhí sí an-óg, áit a raibh a hathair mar Ard-Mháistir Poist. D'fhill sí ar Éirinn i 1942 agus oileadh mar altra í in Ospidéal Shráid Bhagóid agus cháiligh sé mar theirpeoir chomh maith.
Saothar a Saoil.
Ba ghníomhaí Esperanto í chomh maith agus scríobh sí leabhar ar fhorbairt agus cur chun cinn na teanga sin, darb ainm "Esperanto for Hope", i 1989. Bhí tionchar mór aici ar scolaíocht bhaile nuair a d'fhoilsigh sí leabhar ar an ábhar, mar atá, "Anything School Can Do, You Can Do Better". Anuas air sin, bhí sí páirteach i mbunú Chumann Pleanála Teaghlaigh na hÉireann. Bhí 11 pháiste aici lena fear céile, Seán.
Bunú an Chomhaontais Ghlais.
Bhí Máire Mullarney páirteach sa pholaitíocht ar dtús mar chuid d'fheachtas le cosc a chur ar phionós corportha sna scoileanna. Bhí sí ar dhuine amháin den ghrúpa daoine a d'fhreastail ar chruinniú i Nollaig 1981 chun páirtí polaitiúil éiceolaíoch (Páirtí Éiceolaíochta na hÉireann, nó An Comhaontas Glas sa lá inniu) a bhunú in Éirinn agus bhí sí mar Chathaoirleach ar an gcruinniú sin. Maítear gur scríobhadh céad fhorógra an pháirtí ar a bord cistine siúd i Ráth Fearnáin. Sheas sí don pháirtí i dtoghcháin Dála trí huaire i ndiaidh a chéile agus toghadh í faoi dheireadh chun Chomhairle Contae Bhaile Átha Cliath Theas i 1991 agus d'fhan sí i mbun an chúraim sin go dtí 1999.
Naisc sheachtracha.
Mullarney, Máire
Mullarney, Máire
Mullarney, Máire


Teach Mealóg.
Is bruachbhaile thiar-theas de chuid Bhaile Átha Cliath é Teach Mealóg ("Templeogue" as Béarla). Ceann de radharcanna an cheantair ná Cnoc Montpelier agus Club Thine Ifrinn.


Na Lochanna Móra.
Is iad na Lochanna Móra (nó na Lochanna Móra Labhrásacha) ná cúig loch fionnuisce atá suite in oirthear na Stát Aontaithe, ar an teorainn le Ceanada - Loch Superior, Loch Michigan, Loch Huron, Loch Erie agus Loch Ontario. Is é an grúpa de locha fionnuisce is mó ar domhan é. Tugtar mara intíre orthu uaireanta, nó "tríú cósta Cheanada agus na Stát Aontaithe".
Ní hiad na lochanna féin amháin atá le fáil sa réigiún, ach roinnt mhór lochanna agus aibhneacha bheaga eile, chomh maith le thart ar 35,000 oileán.
*


John Boorman.
John Boorman sa bhliain 2005
Stiúrthóir agus fear mór scannánaíochta é John Boorman, a tháinig chun saoil i Surrey, Sasana, ar an 18 Eanáir 1933. Sasanach atá ann, agus é ina chónaí in Áth na mBó, Contae Chill Mhantáin, Éire. B'iad a chuid príomhscannán a thabhaigh a chlú dó, cosúil le "Point Blank", "Deliverance", "Excalibur", "Hope and Glory", "The General" agus "Zardoz".
A Óige agus Tús a Ghairmréime.
Rugadh John Boorman i Shepperton i gcontae Surrey. B'iad Ivy Chapman agus George Boorman a thuismitheoirí. Cé nach raibh sé ina Chaitliceach, chuaigh sé ar scoil na Sailéiseach i Chertsey sa chontae céanna. Ar dtús, chuaigh sé le tirimghlantóireacht agus le hiriseoireacht mar shlí bheatha, ach ansin, d'éirigh leis jab a fháil ag an mBBC ag déanamh scannáin fhaisnéise.
Saol Gairmiúil.
Chuir an léiritheoir David Deutsch sonrú sa stiúrthóir óg éirimiúil, agus d'fhostaigh sé Boorman leis an scannán "Catch Us If You Can". B'iad ceoltóirí na foirne úd "The Dave Clark Five" a rinne na príomhpháirteanna, agus a gcuid ceoil ag iompar an scannáin. San am sin - faoi lár na seascaidí - bhí an "Dave Clark Five" ag iarraidh an bua a bhreith ar na "Beatles" san am, agus an scannán ceaptha mar fhreagra ar "A Hard Day's Night", ceolscannán na m"Beatles".
Níor éirigh go rómhaith leis an gcéad scannán sna pictiúrlanna, ach ar a laghad, réitigh sé ród an stiúrthóra go Hollywood. Sa bhliain 1967, stiúraigh sé an chéad scannán do "mhonarcha na n-aislingí" thar sáile, "Point Blank". B'iad Angie Dickinson agus Lee Marvin a rinne na príomhpháirteanna, agus imeachtaí an scannáin bunaithe ar úrscéal bleachtaireachta le Donald Westlake (a shínigh é féin mar Richard Stark). Ag stiúrú an scannáin dó, chaith Boorman súil ar leith ar radharcra Los Angeles, ar Alcatraz - ní raibh an príosún míchlúiteach dúnta ach le cúpla bliain anuas san am, agus b'é seo an chéad scannán a ndearnadh codanna de ansin - agus ar shaol na cathrach go gairid roimh theacht na hipithe. Scéal díoltais atá ann go bunúsach, agus an laoch ag baint a shásaimh as na coirpigh eagraithe.
B'é "Hell in the Pacific" an chéad phríomhscannán eile a rinne Boorman, sa bhliain 1968. Sa scannán seo, faigheann saighdiúir Meiriceánach (Lee Marvin) agus Seapánach (Toshiro Mifune) iad féin in aon oileán beag amháin le chéile le linn an Dara Cogadh Domhanda.
Sa bhliain 1970, rinne Boorman scannán amháin i Sasana, "Leo The Last", a bhí go mór mór faoi thionchar na bhfaisean comhaimseartha scannánaíochta, go háirithe saothar an stiúrthóra Iodálaigh Federico Fellini. Fuair Boorman, fiú, an t-aisteoir clúiteach Iodálach Marcello Mastroianni "ar iasacht" ó Fellini le haghaidh an scannáin seo. D'éirigh leis an scannán go maith i bhFéile Cannes, ach mar sin féin, tá sé sábháilte a rá go bhfuil "Leo The Last" ligthe i ndearmad inniu. Níl sé, fiú, ar fáil mar dhiosca digiteach.
D'éirigh an briseadh mór le Boorman leis an scannán úd "Deliverance" sa bhliain 1972. Cineál scannán uafáis atá ann. Sa scannán seo, téann ceathrar fear meánaicmeacha go dtí na Sléibhte Apaláiseacha lena laethanta saoire a chaitheamh ag bádóireacht. Is fuar an fháilte a fhearann muintir na háite rompu, ansin. B'iad Jon Voight, Burt Reynolds, Ned Beatty, agus Ronny Cox na haisteoirí a rinne páirteanna an cheathrair. Tháinig na mílte ag feiceáil an scannáin, agus bhí Boorman ar an ngearrliosta don Oscar.
I dtús na seachtóidí, bhí Boorman ag dréim le Tiarna na bhFáinní a scannánú, agus é, fiú, i dteagmháil le Tolkien féin. Níor éirigh leis an scéim, ach bhain sé leas áirithe as an obair ullmhúcháin a bhí déanta aige, nuair a chrom sé ar an scannán úd "Excalibur" (1981), a bhí bunaithe ar théamaí na hArtúraíochta.
Sa bhliain 1974, tháinig "Zardoz" ar an scáileán. Bhí an scannán seo bunaithe ar ábhar diostóipeach, agus b'é Seán Connery a rinne páirt an laoich. Scannán conspóideach é "Zardoz" i gcónaí. Tá daoine áirithe den bharúil go raibh gléasadh stáitse an scannáin áiféiseach, gan aon trácht a dhéanamh ar na cultacha "todhchaíocha" a chaith na príomhphearsana. Ón taobh eile de, áfach, tá siad ann a deir gur súil úr bhunúil ar an todhchaí chianmhar a bhí ann, an feistiú aisteach san áireamh.
Níor éirigh chomh maith céanna leis an scannán "Exorcist II: The Heretic". Go bunúsach, scéal leantach a bhí ann don scannán cáiliúil uafáis ón mbliain 1973, "The Exorcist". Ní raibh mórán ratha ar an gceann seo, agus ba dhóbair dó deireadh a chur le gairmréim Boorman mar fhear scannánaíochta.
Maidir le h"Excalibur", b'iad Helen Mirren agus Nicol Williamson a roghnaíodh le haghaidh phríomhpháirteanna an chinn sin. Bhí fuath na ndaol ag an mbeirt seo dá chéile, agus iad an-mhíshásta leis go gcaithfidís comhoibriú, ach is é an cur chuige a bhí ag Boorman ná "an rud is measa leat ná do bhás b'fhéidir gurb é lár do leasa é", mar a déarfadh an seanfhocal Gaeilge. Mar a d'iompaigh an scéal amach, b'é an cur chuige ceart é, ó d'éirigh go gleoite leis an scannán. Rinneadh an scannán seo in Éirinn, áit a raibh cónaí ar Boorman faoin am seo, agus bhí a chlann ag cuidiú leis an stiúrthóir in oibreacha na scannánaíochta.
An scannán a rinne sé sa bhliain 1987 sa Ríocht Aontaithe, "Hope and Glory", b'é an scannán ba mhó dírbheathaisnéise a rinne sé, nó is cur síos é ar imeachtaí a chéad óige i Sasana le linn na Bleaiste. Thabhaigh an scannán seo duais BAFTA dó, agus bhí sé ar an ngearrliosta don Oscar arís. Mar sin féin, níor éirigh go rómhaith leis an gcéad scannán eile a rinne sé, "Where the Heart is". Coiméide a bhí ann a léiríodh sna Stáit Aontaithe, agus b'é ab ábhar dó ná saol an teaghlaigh mhífheidhmiúil.
Roghnaigh Boorman a mhac féin, Charley Boorman, mar phríomhlaoch agus mar churadh éiceolaíochta sa scannán "The Emerald Forest", a rinne sé sa bhliain 1985. Sa scannán seo, bhain Boorman úsáid as eilimintí "intráchtála" cosúil le cailíní nach raibh ach scriosán beag éadaigh orthu agus aicsean is sceitimíní, ach san am céanna, bhí teachtaireacht láidir éiceolaíochta ann. ina dhiaidh sin, scannánaigh Boorman cupla scéal faoi dhaoine a fhaigheann iad féin ar an trá fholamh in áiteanna coimhthíocha nach féidir leo bheith compordach iontu: "Beyond Rangoon" (1995) agus "The Tailor of Panama" (2000). Sa bhliain 1999, ghnóthaigh Boorman duais an stiúrthóra is fearr i bhFéile Cannes leis an scannán "The General", a bhí bunaithe ar imeachtaí saoil an choirpigh chlúitigh Martin Cahill.
Sa bhliain 2006, d'eisigh Boorman an scannán "The Tiger's Tail". Tá imeachtaí an scéil suite in Éirinn i mblianta an Tíogair Cheiltigh.


An Tíogar Ceilteach.
Is é an Tíogar Ceilteach an t-ainm a bhaist na hiriseoirí eacnamaíochta ar Éirinn, nuair a thosaigh geilleagar na tíre ag fás go sciobtha sna nóchaidí. Mhaolaigh beagáinín ar an bhfás sin sa bhliain 2001, ach bhisigh na cúrsaí arís sa bhliain 2003, cé gur féidir maolú áirithe a aithint arís ón mbliain 2007 i leith. Sna blianta seo, tháinig athrú cuma ar an tír go hiomlán ó thaobh na heacnamaíochta de. I ndeireadh na n-ochtóidí, bhí Éire ar ceann de na tíortha ba bhoichte in Iarthar na hEorpa - "an ceann is boichte de na tíortha saibhre" mar a chuir clúdach na hirise "The Economist" i bhfoclaibh é sa bhliain 1988 ("the poorest of the rich"). Deich mbliana ina dhiaidh sin, bhí sí ar ceann de na tíortha ba saibhre.
Cúis conspóide é i gcónaí, cén fáth ar fheabhsaigh eacnamaíocht na hÉireann mar sin, ach de ghnáth, síltear gurb iad na polasaithe a chuir an Stát i bhfeidhm le heacnamaíocht na tíre a fhorbairt a rinne an mhíorúilt: comhpháirtíocht shóisialta an Stáit, na bhfostóirí agus na gceardchumann; na mná ag tonnadh isteach i margadh na hoibre; leibhéal an ardoideachais in Éirinn; an dóigh ar mealladh isteach na hinfheisteoirí ón gcoigríoch; ráta íseal na gcánach a ghearrtar de na gnólachtaí; an Béarla ina ghnáththeanga sa tír; agus an bhallraíocht san Aontas Eorpach.


Giobráltar.
Is críoch thar lear de chuid na Ríochta Aontaithe i ndeisceart na Spáinne é Giobráltar ("Gibraltar" as Béarla). Ghéill an Spáinn an chríoch seo don Bhreatain i gConradh Utrecht sa bhliain 1713 agus tá sé ina ionad tábhachtach cabhlaigh agus trádála ag an Ríocht Aontaithe ó shin, cé bhfuil mian láidir ag an Spáinn an áit a chur faoi smacht na tíre sin arís.


Chris Gunter.
Is imreoir sacair é Chris Gunter (r.21 Iúil, 1989 i Casnewydd, An Bhreatain Bheag). Imríonn sé faoi láthair le Tottenham Hotspur. D'imir se le Cardiff City ó 2006 go 2008.
Gunter


Maigh nEalta.
Sráidbhaile in iar-thuaisceart Chontae na Mí is ea Maigh nEalta ("Moynalty" as Béarla). Tá sé gar don teorainn le Contae an Chabháin.


Cnoc an Línsigh.
Sráidbhaile i ndeisceart Chontae na Mí is ea Cnoc an Línsigh ("Summerhill" as Béarla). Tá sé suite ag pointe trasnú na bóithre R156 agus R158. Is ann a raibh díseart an teaghlaigh Normannaigh, na Línsigh, as a d'eascair an t-ainm. Tá fothracha a gcaisleán le fheiscint go fóill sa sráidbhaile. San seachtú chéad déag troideadh "The Battle of Dungans Hill" i ngar don sráidbhaile.


Roque Santa Cruz.
Is imreoir sacair é Roque Santa Cruz (r.16 Lúnasa, 1981 i Asuncion, Paragua). Imríonn sé faoi láthair le Blackburn Rovers. D'imir sé le Olimpia Asuncion ón séasúr 1998/1999. Bhí sé ag imirt le FC Bayern München ón mbliain 1999 go 2007.
Chuaigh sé go dtí Blackburn sa Samhradh 2007 agus fuair sé geansaí uimhir a naoi. Fuair sé 24 chúl i séasúr a haon le Blackburn Rovers. Rugadh é sa bhliain 1981.


Scott McDonald.
Is imreoir sacair é Scott Douglas McDonald (r.21 Lúnasa, 1983 i Melbourne, An Astráil). Imríonn sé faoi láthair le Celtic. D'imir sé le Southampton ó 2000 go 2002. Bhí sé ag imirt le Motherwell ó 2004 go 2007. Chuaigh sé go dtí Celtic sa bhliain 2007 agus bronnadh geansaí uimhir a 27 air. Sa bhliain 2008, bhain sé uimhir a seacht amach. Rugadh sa bhliain 1983 é.
McDonald, Scott
McDonald, Scott
McDonald, Scott


Giovanni Caboto.
Giovanni Caboto (pictiúr ón 16ú haois)
Taiscealaí Iodálach ab ea Giovanni Caboto (c. 1450 – c. 1498). Ba thaiscealaí é a mhac Sebastian Cabot freisin.
Theastaigh ó Chaboto a bhealach féin go dtí na hIndiacha Thiar a aimsiú. Chuaigh sé go Briostó i Sasana. Fuair sé cabhair ó cheannaithe na cathrach agus cead ó rí Shasana, Annraoi VII. Sa bhliain 1497 d’fhág sé féin agus criú ocht nduine dhéag Briostó sa long "Matthew". Chuaigh siad go h-Éirinn agus ansin lean siad ar aghaidh trasna na h-Atlantaigh. Nuair a tháinig siad i dtír sa Domhan Nua, cheap Caboto go raibh sé san Áise, cosúil le Criostóir Colambas. I ndáiríre, ceaptar go raibh sé i dTalamh an Éisc. Dúirt sé go raibh na farraigí lán de throsc agus go bhféadfadh duine ciseán a thumadh san uisce agus a tharraingt as arís lán d'éisc. Shroich an long Briostó arís ar an 6ú lá Lúnasa.
Agus é i Sasana arís, rinneadh aimiréal de Chaboto. Fuair sé bronntanas £10 ón rí, agus pinsean ina theannta sin. D'fhág sé Sasana arís i 1498, agus cúig long aige. Níor tháinig siad ar ais go Sasana go deo.
Caboto, Giovanni
Caboto, Giovanni
Caboto, Giovanni


An Mheánaois.
Is éard atá i gceist leis an Meánaois ná an tréimhse idir an tSeanaois Chlasaiceach (is é sin, ré na Sean-Róimhe agus na Sean-Ghréige) agus an Nua-aois (an "Renaissance" agus ar tháinig ina dhiaidh). Thosaigh an Mheánaois faoi lár na chéad mhílaoise i ndiaidh bhreith Chríost (~500 AD) agus tháinig deireadh léi míle bliain níos déanaí (~1500 AD), i ré an "Renaissance" agus an Reifirméisin. I dtús na Meánaoise, chaill Impireacht na Róimhe a seantábhacht, agus scoilteadh ina dhá leath í. Ba iad na stáitíní beaga feodacha a tháinig chun tosaigh ansin, agus an Eoraip go léir lán pobail bheaga agus treibheacha - Teotanaigh, Rómánsaigh, Ceiltigh, agus Slavaigh. Bhí sochaí na Meánaoise dealaithe ina haicmí a raibh teorainneacha soiléire eatarthu, agus b'í an Eaglais Chríostaí croílár an chultúir, an léinn agus na litríochta. In Iarthar na hEorpa, bhí an Laidin á saothrú mar chomhtheanga chultúrtha. Maidir leis an eacnamaíocht, bhí sí bunaithe ar an seirfeachas agus ar an bhfeodachas.
Sa lá atá inniu, is fearr le staraithe agús a chur leis an réab idir an seansaol agus an Mheánaois agus ionas go mbíonn idir an tríú agus ochtú haois tréimhse a tugtar, go minic, an tSeandacht Dhéanach air, a bhí ina aistriú mór i ngach réimse: i réimse na heacnamaíocha leis an modh daortáirgthe in ionad an mhodha fheodach; i réimse sóisialta, le dul as radharc coincheap na saoránachta Rómhánaí agus sainmhíniú na n-eastát meánaoiseanna, go polaitiúil le chliseadh ar struchtúir láraithe Impireacht na Róimhe agus dá bharr sin, d'eascair scaipeadh na cumhachta (nó na díláraithe); agus i réimse na idé-eolaíocha agus an chultúir, ionsú agus malartú an chultúir chlasaicigh i gcomhair na gcultúr dialárnach Críostaí nó Ioslamach (gach ceann ina spás féin)
Tagairtí.
In the political for the decomposition of the centralized structures of the Roman Empire that gave way to a dispersion of the power; And in the ideological and cultural for the absorption and substitution of the classical culture for the theocentric Christian or Islamic cultures (each in its space).2


Pádraig Ó Rathaille (Paddy Reilly).
Duine de na ceoltóirí agus amhránaithe is mó le rá i gceol traidisiúnta na hÉireann é Patrick 'Paddy' Reilly a rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 18 Deireadh Fómhair sa bhliain 1939. Tar éis na blianta caite aige mar amhránaí aonair rathúil, le clú agus cáil tuilte aige, tháinig sé isteach mar bhall den bhanna iomráiteach The Dubliners sa bhliain 1996, in áit Ronnie Drew. D'fhan sé ag seinm leis na mBleá Cliathaigh ar feadh naoi mbliana go dtí gur bhog sé go Nua-Eabhrac sa bhliain 2005, agus b'é Patsy Watchorn a ghlac a áit an uair seo.
Aithnítear Paddy Reilly mar bhailéadóir tábhachtach i gceol na hÉireann inniu, agus is eisean a déanann an leagan is cáiliúlí de na h-amhráin "The Fields of Athenry" agus "The Town I Loved So Well".
Fear gnó atá ann inniu chomh maith, le cúpla teach tabhairne faoi úinéireacht aige i gCathair Nua-Eabhraic.
Tagairtí.
Reilly, Paddy
Reilly, Paddy
Reilly, Paddy


Alan Ball.
Fear spóirt Sasanach a bhí in Alan James Ball Jr. (12 Bealtaine, 1945 - 25 Aibreán, 2007), a bhí ina imreoir agus bainisteoir sacair idir na 1960idí agus na 1990idí. Chaith sé a laethanta imeartha leis na clubanna Blackpool, Everton, Arsenal, Southampton (1976 go 1978 agus arís 1981 go 1983) agus Bristol Rovers.
Lean sé ar aghaidh sa spórt mar bhainisteoir ina dhiaidh sin, agus é i gceannas ar sé chlub - Blackpool (mar imreoir-bainisteoir), Portsmouth, Stoke City, Exeter City, Southampton agus Manchester City.
Fuair Alan bás ar an 25 Aibreán 2007 ag bliain amháin agus trí scór d'aois.
Ball, Alan
Ball, Alan
Ball, Alan


Fernando Torres.
Is imreoir sacair é Fernando José Torres Sanz (r.20 Márta, 1984 i Maidrid, An Spáinn). Imríonn sé faoi láthair le Chelsea. D'imir sé le Atlético Madrid ó 2001 go 2007 agus Liverpool ó 2007 go 2011. D'aistrigh sé go Chelsea in Eanáir 2011. Caitheann sé geansaí uimhir a naoi.
Scóráil sé neart chúl le Atlético Madrid agus tá sé tar éis 28 chúl a scóráil le Liverpool go dtí seo.
Íomhánna.
Torres, Fernando


The Reluctant Fundamentalist.
Úrscéal le Mohsin Hamid is ea The Reluctant Fundamentalist a foilsíodh sa bhliain 2007.
Cuir síos atá ann ar comhrá agus caidreamh idir fear óg Pacastánach agus Meiricéanach i gCafé i Lahore i gcaitheamh oíche.
Go bunúsach is scéal é faoin bPacastánach tréitheach seo a chuaigh ar deoraíocht go dtí SAM. Bhain sé rath nach beag amach i Nua Eabhrac tar éis dó freastal ar ollscoil Phrinceton i New Jersey agus bhain sé sult as an saol fíor-Mheirceánach a bhí aige ansin. Tá an scéal bunaithe ar a dhearcadh i gcodarsnacht le dearcadh muintir Mheiriceá tar éis an ionsaí ar Nua Eabhrac i 2001 agus an bhagairt a bhí ann go mbeadh cogadh idir an India agus an Phacastáin. Tá sé fite fuaite le scéal grá an fhir óig. Le titim amach an scéil léirítear dúinn an fáth ar thréig an fear óg SAM. Insítear an scéal ag an fear óg ach is léir go bhfuil an Meiricéanach ag éirí níos míshuaimhní agus an scéal ag dul chun críche.
Duaiseanna.
Bhí an t-úrscéal seo ar an ngearrliosta Booker sa bhliain 2007 agus bhain sé duais Anisfield-Wolf Book Prize agus duais South Bank Show sa bhliain 2008.


Skoczów.
Is baile mór í Skoczów i ndeisceart na Polainne, agus meastar go bhfuil 14,641 duine ina gcónaí sa bhaile. Tá sí suite sa cheantar stairiúl, an Siléis, ar bhruach Abhainn Wisła, an abhainn is faide sa Pholainn.


Céad Chomhairle Nicé.
Rith Céad Chomhairle Nicé idir an 20 Bealtaine agus an 25 Iúil 325 i Nicé ("Nicaea") i ngar do Constantinople (Istanbul san Tuirc den lá atá inniu) ann. Ghlaíodh í ag Constantine a hAon, Impire na Róimhe le dul i ngleic le fadhbanna idir thoir agus thiar san eaglais. D'aontaigh 300 easpaigh le chéile faoi dheireadh an comhdháil agus ba thoradh fíorthábhachtach don Eaglais úr é seo agus í ag forbairt. Ceann de na rudaí is buaine a tháinig as an gcomhdháil sin, ná gur aontaigh siad ar fhochla an Chré ("Credo"), paidir a úsáidtear go forleathan sna heaglaise críostaíochta síos go dtí an lae inniu.
Comhdháil Nicea


Maighréad Ní Churtáin (Margaret Mac Curtain).
An Dr. Maighréad Ní Churtáin
Rugadh Maighréad Ní Churtáin (Béarla: "Margaret Mac Curtain") sa bhliain 1929 i gCorcaigh. B'iad Seán agus Ann Mac Curtáin a tuismitheoirí. Bhain sí céim BA amach in Ollscoil na hÉíreann i gCorcaí agus chuaigh sí isteach san Ord Doiminiceanach, agus tá an t-ainm "Sr. Benvenuta" uirthi go fóill.
Tá gníomhréim acadúil dhearscnaitheach ag Maighréad agus
d'fhoilsigh sí réimse fairsing ábhar i réimse na staire, tionchar na mban i gcomhthéacs na staire agus ról na mban in Éirinn.
Is scoláire, staraí, Doiminiceanach, craoltóir, eagarthóir, iar-léachtóir, Príomhoide Coláiste, Gobharnóir Ollscoile, comhairleoir, agus teangeolaí í.
Bhain sí Ph.D amach sa bhliain 1964 agus sa bhliain chéanna thosaigh sí ag obair sa Roinn Staire i gColaiste na hOllscoile i mBaile Átha Cliath.
Idir na blianta 1968-1973 b'é a héacht nó mórghníomh ná foilsiú na sraitheanna leabhar staire faoi chlúdach bog 'History of Ireland' le Gill & McMillan. "Her free spirit and radical mind set is well known. Pé áit a mbíonn sí tá sí spraíúil, lán be bhrí agus ni féidir gan ligint di thú spreagadh chun cinn. Ceann de na focail a cloistear uaithi nuair a chuireann tú ceist ag lorg comhairle..’Go for it’. What a positive approach…mol an óige.. ach ní do’n ghlún óg amháin a thugann sí am agus comhairle."
Tagairtí.
Churtáin, Maighréad Ní
Churtáin, Maighréad Ní


Kenny Egan.
Is dornálaí Éireannach é Kenny Egan (7 Eanáir, 1982 -). As Cluain Dolcáin i mBaile Átha Cliath dó. Bhuaigh Egan bonn cré-umha i gCraobh na hEorpa sa bhliain 2006. Bhuaigh sé bonn airgid sna Cluichí Oilimpeacha i mBéising sa bhliain 2008.


Darren Sutherland.
Dornálaí Éireannach ab ea Darren Sutherland, "The Dazzler" a thugtaí air, (18 Aibreán, 1982 - 14 Meán Fómhair, 2009). As Baile Átha Cliath dó. Bhuaigh sé bonn cré-umha sa chomórtas mheánmheáchain sna Cluichí Oilimpeacha i mBéising sa bhliain 2008. Chuir sé lámh ina bhás féin ar an 14 Meán Fómhair 2009. Aimsíodh ina árasán i mBromley, Londain é.
Saol.
D'fhoghlaim Sutherland an cheird agus é ag freastal ar Chumann an tSlánaitheora ar Shráid Dorset i lár Bhaile Átha Cliath. Bhog sé go Sheffield i Sasana agus é cúig bliana d'aois, chun traenáil i spórtlann Brendan Ingle. Bhí sé de sprioc aige bonn óir a bhuachan sna Cluichí Oilimpeacha, agus mar thoradh shéan sé roinnt tairiscintí gairmiúla. Tháinig sé ar ais go hÉirinn agus é 20 bliain d'aois chun an Ardteistiméireacht a dhéanamh in éineacht leis na scoláirí eile i nDún Búinne. Tá cónaí ar a thuismitheoirí san Uaimh, i gContae na Mí. Gortaíodh go dona sa tsúil é ag tús a fhichidí, ach tháinig sé ar ais chun coirn uile-Éireann a bhuachan idir na blianta 2006 agus 2008, ag meánmheáchan.
Shínigh sé conradh gairmiúil leis an dtionsnóir Sasanach Frank Maloney i mí Dheireadh Fómhair na bliana 2008, agus bhuaigh sé a chéad troid ag an leibhéal seo i mBaile Átha Cliath in aghaidh Georgi Iliev ar an 18 Nollaig. Mar a dúirt Maloney ar an oíche seo, "Sílim go bhfuil réalta ceart aimsithe againn anseo anocht, agus níl ann ach tús le turas fada". Bhuaigh sé a thrí throid eile chomh maith, i gcoinne Siarhei Navarka (Wigan, Sasana, ar an 9 Márta 2009), Vepkhia Tchilaia (Stoke, Sasana, ar an 29 Meitheamh 2009) agus Gennadiy Rasalev (Londain, Sasana). Bhí sé chun troid arís in aghaidh Tony Jeffries sa Seabum Centre i Sunderland Shasana i mí Dheireadh Fómhair 2009.


Paddy Barnes.
Is dornálaí é Paddy Barnes (rugadh ar 9 Aibreán, 1987). As Béal Feirste dó. Bhuaigh sé bonn cré-umha amháin sna Cluichí Oilimpeacha i mBéising sa bhliain 2008 agus ceann eile i gcluichí Londan sa bhliain 2012.
Barnes, Paddy


Usain Bolt.
Is lúthchleasaí é Usain Bolt (21 Lúnasa, 1986 -). As Trelawney in Iamáice dó. Bhuaigh Bolt trí bhonn óir sna Cluichí Oilimpeacha i mBéising sa bhliain 2008. Bhuaigh sé an bonn óir sna rásaí 100 m, 200 m agus sa rás 4 x 100 m.
Bolt, Usain


Dealbhna.
Is baile beag é Dealbhna suite ar an mbóthar N52, i dtuaisceart Chontae na hIarmhí in Éirinn.
Tá an baile suite 20km ón Mhuileann gCearr agus bhí an t-úrscéal le Brinsley MacNamara an "Valley of the Squinting Windows" suite aige san áit seo. Bhí an Muileann gCearr tuairiscithe mar "Garradrimna" sa leabhar.


Agapanthus.
Bláth síorghlas, ilbhliantúil, tom-dhéanmhach agus a duillí cosúil le strapa is ea an Agapanthus.


Constaintín a hAon, Impire na Róimhe.
Ba é Constantine a hAon, nó Constantine Mór nó Flavius Valerius Constantinus, Impire na Róimhe idir 306 AD agus 337 AD. Rugadh sé thart faoi 280 AD i Naissi agus d'éag sé ar 22 Bealtaine 337 AD)
Bhain Constantine cáil ar leith amach de bharr gur bhain an t-arm rómhánach faoina stiúir úsáid as comhartha Críostaíochta don chéad uair, ag cath droichead Milvio, mar ar chloí sé a namhaid Maxentius, sa bhliain 312 AD.
An bhliain dár gcionn, 313 AD, tugadh cead chleachtaithe a gcreidimh do Chríostaithe san Impireacht Rómhánach.
Chuir Constantine An Chéad Comhdháil Nicea ar bhun sa bhliain 325 AD, rud a raibh tionchar ollmhór aige ar fhorbairt na Críostaíochta.  Mar sin, bhuanaigh sé Féile na Nollag, dar le Seán Ua Cearnaigh.
Bhog Constantine áit lonnaithe na hImpirí Rómhánaigh as an Róimh go dtí an Bhiosáint agus athainmníodh na cathrach, Cathair Chonstaintín in ómós dó.


An Chré.
Cumadh an phaidir An Chré ("Credo": Laidin) ag Céad Chomhairle Nicé sa bhliain 325 AD. Úsáidtear go forleathain é i ndeasghnátha na hEaglaise Críostaí go dtí an la atá inniu ann.
a> agus easpaig ag Céad Chomhairle Nicé (325), agus ina lámha téacs na Cré sa bhfoirm a tugadh di ag an gCéad Chomhairle i gCathair Chonstaintín (381)


Joe Biden.
Is polaiteoir Meiriceánach é Joseph Robinette “Joe” Biden, Jr. a raibh ina leasuachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá (rugadh ar 20 Samhain, 1942). Roimhe seo, bhí é ina sheanadóir sinsearach leis an bPáirtí Daonlathach ón stát Delaware. Bhí sé ina sheanadóir ón bhliain 1973 agus is mór an taithí agus eolas atá aige sa réim gnóthaí eachtracha go háirithe.
Biden, Joe
Biden, Joe


Teangacha Slavacha.
Foghrúpa de chuid na dteangacha Ind-Eorpacha iad na teangacha Slavacha. (Tá an dá leagan, "Slavic languages" agus "Slavonic languages", in úsáid sa Bhéarla, agus d'fheicfeá na téarmaí "Slavóinic" nó "teangacha Slavónacha" sa Ghaeilge uaireanta, faoi thionchar an Bhéarla.) Tá gaol sách dlúth ag na teangacha seo go léir le chéile, rud atá so-aitheanta ag aon duine a bhfuil salacharaíl éigin i gceann de na teangacha seo aige - is é sin, ní chaithfidh sé a bheith ina theangeolaí oilte.
Tá an Bhulgáiris agus an Mhacadóinis an-chosúil le chéile, agus is í an phríomhdhifríocht eatarthu go raibh an Bhulgáiris go mór faoi thionchar na Rúisise agus na Sean-Slaivise Eaglasta ó thaobh na nua-théarmaíochta de, agus an Mhacadóinis níos mó i dtuilleamaí na gnáthchainte agus na n-iarmhíreanna a bhí beo sa ghnáthchaint le nua-théarmaí a chumadh.
An chuid is mó de na teangacha Slavacha, tá sé nó seacht dtuiseal ag na hainmfhocail iontu, ach ón taobh eile de, ní bhíonn ach aon aimsir chaite ag na briathra. Tá am Bhulgáiris agus an Mhacadóinis bun os cionn leis seo, nó tá na tuisil imithe go hiomlán iontu, ach san am céanna, d'fhorbair siad córas an-ghasta d'aimsirí comhshuite faoi thionchar na dteangacha Balcánacha eile.
Cuireann na teangacha Slavacha go léir an-bhéim ar ghné an bhriathair - is é sin, úsáidtear leaganacha difriúla den bhriathar leis an ngníomh críochnaithe nó neamhchríochnaithe a chur in iúl. Mura bhfuil réimír ag an mbriathar, cuirtear ceann leis, cf. Polainnis: "czyta książkę" "léann sé/sí leabhar, tá sé/sí ag léamh leabhair", "przeczyta książkę" "léifidh sé/sí an leabhar, beidh an leabhar léite aige/aici".
Maidir leis an tSean-Slaivis Eaglasta, a bhí in úsáid ag an Eaglais Ortadocsach ar feadh i bhfad le freastal ar riachtanaisí reiligiúnda na Slavach, teanga Shlavach Dheisceartach a bhí ann, agus tá sé sábháilte a rá gur sórt Sean-Bhulgáirise a bhí ann go bunúsach.


Seamróg.
Planda is ea an tseamróg. Is samhailchomhartha Éireannach í. Cineál seamair is ea í. Caithtear ar Lá Fhéile Pádraig í. Is féidir í a ithe freisin. Tá sí mar shamhailchomhartha ag lear mór cuideachtaí Éireannacha, Aer Lingus ach go háirithe.
Is samhailchomhartha í d'fhoireann rugair na hÉireann, Cumann Peile na hÉireann, Aontas Cruicéid na hÉireann, Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann agus a lán eagrais eile nach iad.


An Pholáibis.
Teanga mharbh í an Pholáibis a bhí á labhairt ag treibheacha Slavacha in oirthear na Gearmáine. Teanga Shlavach Iartharach a bhí ann, agus í an-ghaolmhar leis an gCaisiúibis, thar aon teanga eile. Bhí sí á labhairt chois na habhann úd Eilbe, a dtugtar "Labe" uirthi as Seicis.
Fuair an cainteoir dúchais deireanach bás sa bhliain 1756. Seanbhean a bhí ann. Níor forbraíodh teanga liteartha don Pholáibis riamh, ach is féidir teacht ar iarsmaí scríofa in áiteanna, ó chuir cúpla duine suim sa teanga nuair a bhí sí ag saothrú an bháis. Scríobh an feirmeoir Johann Parum Schulze (1677-1740) croinic chuimsitheach faoi shaol na bPolábach, agus an teanga ó dhúchas aige. B'é an ministir Protastúnach Christian Henning von Jessen a bhreac síos an chuid is mó de na teilgeanacha cainte sa teanga atá fágtha. Bhí cónaí ar Schulze i Süthen, agus Jessen lonnaithe i Wustrow. Tá an dá áit suite in aice le Hannover, mar a bhfuil ceantar tuaithe Lüchow-Dannenberg inniu. B'ansin a mhair an teanga ní b'fhaide ná in aon áit eile, agus inniu féin, tugtar "Wendland" nó Tír na Slavach ar an gceantar go minic.


Les Trois Accords.
Banna rac-cheoil agus popcheoil as Québec é Les Trois Accords. Tá dhá albam agus neart físeáin ceoil seolta acu. Canann siad a gcuid amhráin as Fraincis.
Thosaigh an banna sa bhliain 1997 le Olivier Benoit ag canadh agus Simon Proulx ag canadh freisin agus ag seinm an ghiotáir. Sa bhliain 1999, ghlac siad Alexandre Parr ar an ngiotár isteach sa bhanna agus, sa bhliain 2001, thosaigh Pierre-Luc Boisvert agus Charles Dubreuil ag seinm leo, Pierre ar an dordghiotár agus Charles ar na drumaí.
Bhain siad clú agus cáil amach ar dtús lena gcéad albam "Gros Mammouth Album" agus na singlí "Hawaïenne", "Saskatchewan" agus "Lucille". Thuill siad níos mó cáil le "Gros Mammouth Album Turbo", an dara leagan dá h-albam, leis na h-amhráin breise "Loin D'ici" agus "Turbo Sympathique".


SS.
Seasann na litreacha SS do "S"chutz"s"taffel der NSDAP, is é sin, "Scuad Cosanta Pháirtí na Naitsithe". Bhí an SS ar an eagraíocht ba mhíchlúití i stát coiriúil na Gearmáine Naitsíche, agus an-pháirt acu san Uileloscadh. Ar dtús, is mar gharda cosanta d'Adolf Hitler a bunaíodh an eagraíocht. Nuair a ghabh na Naitsithe an chumhacht, d'iompaigh an SS ina "stát taobh istigh den stát féin", eagraíocht ilchraobhach a raibh forais éagsúla chultúrtha agus eolaíochtúla dá cuid féin aici.
Cuireadh an SS ar bun ar an 4 Aibreán 1925. Ar Ard-Fheis an Pháirtí Naitsíoch sa bhliain 1926, fágadh an SS faoi smacht an SA. Is éard a bhí i gceist leis an SA, nó "Sturmabteilung", ná "trúipéirí ruathair" an pháirtí agus iad ní ba neamhspleáiche ar Hitler ná an SS. Sa bhliain 1934, áfach, chuir Hitler an SA faoi chois agus maraíodh cinnirí na heagraíochta seo - is gnách "Oíche na Scian Mór" a thabhairt ar na himeachtaí seo. I ndiaidh na h-"Oíche", hiompaíodh an SS ina eagraíocht neamhspleách.
I ndiaidh na bliana 1945, cuireadh cosc ar an SS sa Ghearmáin, ós rud é gur eagraíocht choiriúil a bhí ann.


An Oiséit Theas.
Réigiún is ea an Oiséit Theas sa Chugas. Ba chuid den tSeoirsia san APSS í ach fuair an chuid is mó di neamhspléachas "de facto" ón tSeoirsia go luath sna 1990í. Tugtar Tskhinvali ar phríomhchathair an réigiúin.
Stair.
Ba chuid d'Impireacht na Rúise agus den APSS í an Oiséit Theas. Nuair a tháinig deireadh leis an APSS, bhí cogadh ann agus fuair an Oiséit Theas neamhspléachas "de facto" ón tSeoirsia. Thosaigh cogadh eile sa bhliain 2008. Rinne an rialtas Seoirseach ionsaí ar an Oiséit Theas. Fuair an Oiséit Theas cabhair ón Rúis agus bhí sos comhraic ann.
Cultúr.
Labhraítear Oiséitis, Rúisis agus Seoirsis sa réigiún. Teanga Iaránach is ea an Oiséitis, agus í á labhairt ag seacht gcéad míle duine san Oiséit
Eacnamaíocht.
Tar éis an chogaidh leis an Seoirsia, bhí eacnamaíocht an-lag ag an Oiséit Theas. Tá feirmeoireacht leorchothaitheach á chleachtadh ag formhór na ndaoine.


An Oiséit.
Réigiún is ea an Oiséit sa Chugas. Ba chuid den tSeoirsia san APSS í an Oiséit Theas ach fuair an chuid is mó di neamhspleáchas "de facto" ón tSeoirsia go luath sna 1990í. Is poblacht sa Rúis í An Oiséit Thuaidh-An Aláin. Labhraítear Oiséitis san Oiséit.
Stair.
Ba chuid den APSS í an Oiséit. Nuair a tháinig deireadh leis an APSS, thosaigh na hOiséitigh agus na hIongúisigh ag troid le chéile san Oiséit Thuaidh. D'fhógair an Oiséit Theas neamhspleáchas ar an Seoirsia. Bhí cogadh ann ach níor chaill an Oiséit Theas a neamhspleáchas de facto. Thosaigh cogadh eile leis an Seoirsia sa bhliain 2008. Thug an Rúis cabhair don Oiséit Theas agus bhí sos comhraic ann.
Ar an 3 Meán Fómhair 2004 tháinig deireadh leis an léigear 3 lá i scoil i mBeslan inar maraíodh 385+ duine


Martin (cathair sa tSlóvaic).
Cathair sa tSlóvaic atá i Martin, nó "Turčiansky Svätý Martin" ("Naomh Máirtín chois Turiec"), mar a bhí ar an áit go dtí an bhliain 1950. Tugann na hUngáraigh "Turócszentmárton" ar an gcathair, agus is é "Turz-Sankt-Martin" an seanainm Gearmáinise. Bhí timpeall 60 míle duine ina gcónaí ansin sa bhliain 2006. Dearctar ar an áit mar lárionad tábhachtach cultúrtha, ós ansin a bunaíodh forais cosúil le Músaem Náisiúnta na Slóvaice agus "Matica Slovenská" ("An Mháthairthír Shlóvacach"), eagraíocht athbheochana na teanga, thiar sa naoú haois déag. Inniu féin, tá leabharlann náisiúnta na Slóvaice ag oibriú i Martin, chomh maith le ceanncheathrú "Matica".
Tá Martin suite in iardheisceart na Slóvaice, 30 ciliméadar soir ó theas ó Žilina, 60 ciliméadar siar ó thuaidh ó Banská Bystrica, agus 230 ciliméadar soir ó thuaidh ón mBratasláiv, príomhchathair na Slóvaice. Ritheann an dá shliabhraon úd Veľká Fatra agus Malá Fatra in aice leis an gcathair, agus le teacht an gheimhridh, bíonn idir mhuintir na háite agus na turasóirí ón gcoigríoch ag tabhairt aghaidh ar na sléibhte le dul ag scíáil.


Santo Domingo.
Is í Santo Domingo de Guzmán (nó Santo Domingo), le daonra 2,253,437 sa bhliain 2006, an phríomhchathair agus an chathair is mó sa Phoblacht Dhoiminiceach, agus an seachtú cathair is mó i Meiriceá Thuaidh. Tá an chathair suite ar an Mhuir Chairib ar inbhear abhann Ozama. Is í an lonnaíocht Eorpach is sine atá ar marthain ar ilchríocha Mheiriceá.
Ba é Bartolomé Colón, deartháir an taiscéalaí Cristobel Colón, a bhunaigh an chathair go hoifigiúíl ar an 5 Lúnasa, 1498, ach bhí Spáinnigh lonnaithe sa cheantar le cúpla bliain roimhe sin.
Rinne spéirling an-damáiste don chathair sa bhliain 1930 agus thug sé sin deis don deachtóir Rafael Trujillo í a atógáil agus Ciúdad Trujillo a thabhairt mar ainm uirthi, ach nuair a maraíodh Trujillo sa bhliain 1961 tugadh a seanainm ar ais di.
Bhunaigh Bartolomeo Colón cóilíneacht agus thug sé La Isabela uirthi in ómós do bhanríon Isabela na Spáinne, ach athraíodh an t-ainm go Santo Domingo go gearr ina dhiaidh sin. Scrios spéirling an baile sa bhliain 1502 agus thóg an Gobharnóir Nicolás de Ovando baile nua ar shuíomh eile in aice láimhe. Tá leagan amach na cathrach sin le feiceáil go fóill sa cheantar cóilíneach nó an Zona Colonial a ainmníodh mar Ionad Oidhreachta Domhanda sa bhliain 1990. Tá páláis agus séipéil mhaorga ón séú haois déag sa cheantar seo a léiríonn stíl ailtireachta na linne.
Baineadh úsáid as Santo Domingo mar cheanncheathrú do chuid mhór den taiscéalaíocht a rinne na Spáinnigh sa domhan nua go dtí gur tháinig cóilíneachtaí eile chun tosaigh go háirithe tar éis don bhfoghlaí mara Sasanach Francis Drake an chathair a ghabháil agus a scrios sa bhliain 1586. Idir 1795 agus 1822 bhí an chathair ina cnámh spairne idir an Spáinn agus an Fhrainc, ach sa bhliain 1821 bhí sí ina príomhchathair ag stát neamhspleách ar ar tugadh Háití Español. Níorbh fhada gur ghabh na comharsana i Háití an tír agus an chathair agus d'fhág go leor de na Spáinnigh dá bharr sin.


Sugababes.
Is popbhanna ó Londain iad na Sugababes atá déanta suas de trí bhaill, Heidi Range agus Amelle Berrabah agus Jade Ewen. Foirmíodh an grúpa i 1998. Tá 31 singil eisithe acu go dtí seo, shroich 6 cinn dóibh barr na cairte. Tá 5 milliún ceirnín díolta acu sa RA go dtí seo.


Pat McCourt.
Is imreoir sacair Éireannach Tuaisceartach é Patrick James "Paddy" McCourt (rugadh 16 Nollaig, 1983 é i Doire), a imríonn leis na Ceiltigh. Is deartháir é le Harry McCourt, iar-thosaí Derry City.
Rochdale.
Fuair McCourt a chuid oideachais i mbunscoil Steelstown i nDoire Cholmcille. Thosaigh sé a ghairmréim le haistriú ó Foyle Harps Y.F.C.go Rochdale A.F.C. ar chonradh ógánaigh.
Shamrock Rovers.
Shínigh Roddy Collins, bainisteoir Shamrock Rovers, é ó Rochdale sa bhliain 2005. B'imreoir é a raibh an-ghean air le leantóirí Rovers ach bhí deacrachtaí airgid acu agus b'éigean dóibh McCourt a dhíol ar deireadh. Shínigh sé ansin le club a bhaile dúchais, Derry City F.C., ar tháille a measadh a bheith timpeall £60,000.
Derry City.
Scóráil McCourt 6 chúl i 31 chluiche do City le linn séasúr 2007 agus bhuaigh sé bonn Chorn Sraithe an FAI. Bhí West Bromwich Albion tar éis suim a thaispeáint san imreoir agus d'fhógair Derry City i Meitheamh 2008 gur tháinig siad ar chomhaontas leis an fhoireann a bhí tar éis ardú céime go dtí an Premier League a bhaint amach.
Celtic.
I Meitheamh 2008, tháinig tuairiscí ar an tsaol gur shocraigh Derry City táille le Celtic agus thaistil McCourt go Glaschú le haghaidh na téarmaí a dhearbhú agus scrúdú dochtúra a fháil i gcampa traenála na gCeilteach i Lennoxtown. Shocraigh West Brom ar tháille idir iad féin, McCourt agus Derry City roimhe sin ach b'fhearr le McCourt aistriú go dtí an club ar thacaigh sé leis agus é ina ógánach. Ar an 19 Meitheamh 2008 d'fhógair Celtic gur shínigh McCourt leis an chlub ar tháille neamh-luaite i ndiaidh socrú ar chonradh trí bliana. Ar 8 Iúil 2008 d'fhógair bainisteoir Thuaisceart Éireann Nigel Worthington go raibh sé chun McCourt a thabhairt ar ais don scuaid idirnáisiúnta.
Naisc sheachtracha.
McCourt, Pat
McCourt, Pat
McCourt, Pat


Peadar Brahe.
Státaire agus fear míleata ón tSualainn a bhí i bPeadar Óg Brahe (rugadh é i gCaisleán Rydboholm i Rydbo, inniu: Österåker, ar an 18 Feabhra 1602, agus shíothlaigh sé ar an 2 Meán Fómhair 1680 i gCaisleán Bogesund i Vaxholm), Sualainnis: "Per Brahe", Fionlainnis: "Pietari Brahe", agus é ina Ghobharnóir Ginearálta ar an bhFionlainn sa tseachtú haois déag. Tá clú agus cáil ar Brahe san Fhionlainn inniu féin toisc go ndearna sé an-fhorbairt ar shaol agus ar shochaí na tíre lena lá. Is é an duine is óige den dá Pheadar Brahe a aithnítear i stair na Sualainne, nó bhí an t-ainm céanna ar a athair mór, sean-Pheadar Brahe, ina chomhairleoir pearsanta ag an Rí Gustaf Wasa. Maidir le Peadar Óg, bhí seisean mór leis an rí Gustaf II Adolph.
Saol.
Bhí Brahe ina Ghobharnóir ar an bhFionlainn sna blianta 1637-1640 agus arís sna blianta 1648-1654. Chuir sé cuma nua ar an gcóras riaracháin agus bhunaigh sé an chéad seirbhís phoist. Thairis sin, chuir sé tús le sraith de chathracha nua, ar nós Raahe, Pietarsaari, Kajaani, Hämeenlinna, Lappeenranta agus Savonlinna. Tá an chathair úd Raahe ainmnithe as Peadar Brahe, nó is é "Brahestad" - "Cathair Brahe" - ainm na háite as Sualainnis. Ní raibh na Fionlannaigh ábalta an consan coimhthíoch sin B a fhuaimniú i gceart, agus rinneadh "Raahe" de Brahe ina mbéal-san.
Ar ordú an Ghobharnóra Brahe, hathraíodh cathair Heilsincí go háit nua a bhí ní b'fheiliúnaí do chuan trádála. Inniu, tugtar "Vanhankaupunginlahti" - "Bá na Seanchathrach" - ar an áit a raibh lár na cathrach roimh chinneadh Brahe.
Chuir Brahe feabhas ar an gcóras oideachais chomh maith. Sa bhliain 1640, faoin am céanna a d'athbhunaigh sé Heilsincí, bhunaigh sé scoil ardoideachais i dTúrcú - Acadamh Ríoga Thúrcú - agus chuaigh sé féin i gceannas ar an acadamh ina Sheansailéir. Síol d'Ollscoil Heilsincí a bhí ann, nó nuair a chuaigh cathair Thúrcú trí thine sa bhliain 1827, haistríodh an tAcadamh go Heilsincí.
Bhí Brahe ina Chúnta ar Visingsö, an t-oileán is mó i Loch Vättern sa tSualainn. Mar sin, is gnách "an Cúnta" a thabhairt air san Fhionlainn. Deirtear "kreivin aikaan" - "in am an Chúnta" - i bhFionlainnis an lae inniu féin, sa chiall "san am ceart", ach ar dtús, ba tagairt é seo don tréimhse a chaith an Cúnta Brahe ina Ghobharnóir ar an bhFionlainn.
Inniu, tá dealbh chuimhneacháin don Chúnta le feiceáil i dTúrcú, agus na focail seo greanta ar dhúshraith na deilbhe: "Iagh war med landett och landett med mig wääl tillfreds" - de réir litriú nua-aimseartha na Sualainnise: "Jag var med landet och landet med mig väl tillfreds", a chiallaíonn "Mise agus an tír seo, bhí muid breá sásta le chéile."
Tagairtí.
Brahe Óg, Peadar
Brahe Óg, Peadar
Brahe Óg, Peadar


An Abcáis.
LéarscáilIs stát páirtaitheanta ar chósta thoir na Mara Duibhe agus ar thaobh thiar theas na Sléibhte Cugais í an Abcáis. Tá sí suite ó dheas ón Rúis agus siar ó thuaidh ón tSeoirsia. Clúdaíonn sí 8,660 ciliméadar cearnach agus tá daonra thart ar 240,000 aici. An phríomhchathair atá aici ná Sukhumi. Ní aithníonn ach an Rúis agus líon beag tíortha Polaití Scarúnaíoch na hAbcáise, ar a dtugtaí Poblacht na hAbcáise nó Apsny tráth. Cé nach bhfuil smacht ag an tSeoirsia ar an Abcáis, féachann Rialtas na Seoirsia, na Náisiúin Aontaithe agus formhór de rialtais an domhain ar an Abcáis mar chuid den tSeoirsia. Bronann bunreacht na Seoirse 'Poblacht Féinrialaitheach na hAbcáise' uirthi.
Is ceist lárnach é stadás na hAbcáise ins an choinbhleacht Seoirseach-Abcásach agus ins an caidreamh Seoirseach-Rúiseach. Bhain an réigiún sult as féinriail laistigh den tSeoirsia Sóivéadach ag an tam a thosaigh an tAontas Sóivéadach ag titim as a chéile ag deireadh na 1980idí.
Abcáis, An


An Mhuir Dhubh.
Is muir intíre í an Mhuir Dhubh atá suite idir an Eoraip agus an Áise. Tá an Bhosparais suite idir an Mhuir Dhubh agus an Mheánmhuir. Clúdaíonn sí 436,400 km2 (168,495.0 sq mi). Tá go leor cathracha ar an gcósta, mar shampla Batumi, Burgas, Constanţa, Giresun, Iostanbúl, Kerch, Kherson, Mangalia, Năvodari, Novorossiysk, Odessa, Ordu, Poti, Rize, Samsun, Sevastopol, Sochi, Sukhumi, Trabzon, Varna, Yalta agus Zonguldak.


Madonna.
Is ceoltóir agus aisteoir Meiriceánach í Madonna Louise Ciccone Ritchie, nó Madonna de gnáth. Rugadh í i Bay City, Michigan ar an 16ú de mhí Lúnasa 1958.
Glaotar "The Queen of Pop" uirthi sna meáin toisc fad agus rath a saol gairmiúil. D'eisigh sí a céad albam, "Madonna", sa bhliain 1983 agus chuaigh sé chun barr na cairte chomh maith lena céad trí albam i ndiaidh sin.
Tá curiarracht bainte amach aici sa "Guiness Book of Records" toisc go bhfuil níos mó ceirníní díolta aici ná mar atá ag aon amhránaí eile ar domhan, le níos mó na 200 mhilliún ceirníní díolta aici faoin am seo.
Go dtí 2014, bhí páirt aici i 22 scannán. Níor éirigh léi an rath céanna a bhaint amach san mheán seo agus a d'éirigh léi i gceol. Ach fós bhuaigh sí gradam "Golden Globe" dá cur i láthair in "Evita", scannán faoi shaol Eva Perón.
Saol pearsanta.
Bhí sí pósta leis an aisteoir Sean Penn, ach scair siad sa bhliain 1989.
Bhí iníon aici, darbh ainm Lourdes, cheanna féin lena traenálaí pearsanta, Carlos Leon, sa bhliain 1996.
Phós sí stiúrthóir scannáin Sasanach, Guy Ritchie sa bhliain 2000. Bhí mac acu le chéile darbh ainm Roco, i mí Lúnasa den bhliain chéanna.
Cruthaigh sí neart conspóide sa bhliain 2006 nuair a rinne sí iarracht páiste ón Mhaláiv, David Banda, a uchtú. Scair Madonna agus Guy óna chéile i 2008.


Russell Brand.
Russell Brand sa bhliain 2008
Is fuirseoir, láithreoir teilifíse agus aisteoir Sasanach é Russell Edward Brand. Rugadh é in Essex ar an 4 Meitheamh 1974. Bhíodh sí pósta ar Katy Perry ó 23 Deireadh Fómhair 2010 go Iúil 2012..
Seó grinn ar do bhoinn.
Bhí a chéad seó grinn mór le rá ag Russell nuair a ghlac sé páirt i gcomórtas grinn, "The Hackney Empire New Act of the Year", sa bhliain 2002. Níor bhuaigh sé ach spreag sé suim John Noel, gníomhaire a bhí i láthair ag an ocáid. Bhí a chéad turas náisiúnta aige i 2006, darbh ainm "Shame", a bhí bunaithe ar scéalta náireacha a tharla in a shaol. Ó shin tá cur i láthair déanta aige i "Little Britain Live" agus "The Secret Policeman's Ball" chomh maith le turas náisiúnta eile i 2007.
Láithreach Teilifíse.
Thosaigh Russell a ghairm teilifíse ar MTV ach chaill sé a phost i 2001 toisc gur ghléas sé mar Osama bin Laden an lá i ndiadh 11. Sa bhliain 2002 rinne sé "RE:brand" ar stáisiún satailíte UK Play, i ngach eagrán rinne sé gníomh sáraithe geise. Sa bhliain 2004 thosaigh sé ag láithreach ar E4 ar seó darbh ainm "Big Brother's Big Mouth" i 2004. D'fhág sé an clár i 2007 ach ghlac sé páirt i "Big Brother Celebrity Hijack" i 2008. Níor éirigh ró-mhaith le clár eile a bhí aige ar E4 darbh ainm "Russell Brand's Got Issues", níor mhair sé ach do shraith amháin. Rinne sé clár grinn ar do bhoinn darbh ainm "Ponderland" ar Channel 4 i 2007, tosóidh an dara sraith sa gheimhreadh 2008.
Aisteoireacht.
Tá aisteoireacht teilifíse déanta ag Russell sa dráma coirscéalta "The Bill", chomh maith leis an gclár grinn "The Abbey" i 2007. Bhí a chéad ról mór le rá aige sa scannán Hollywood 2008 "Forgetting Sarah Marshall", fuair sé léirmheasanna iontacha dá pháirt agus mar sin d'éirigh sé i bhfad níos cáiliúla i Meiriceá thar oíche. Bhí mionpháirt aige sa scannán "Penelope" sa bhliain 2007 chomh maith le ról i "St. Trinians" mar Flash Harry. Beidh a céad scannán eile "Bedtime Stories" le Adam Sandler.
Raidió.
Thosaigh gairm Russell ar an raidió i 2002 ar Xfm ach chaill sé a phost toisc gur léigh sé ábhar pornagrafach ar an aer. In Aibreán 2006 fuair sé post ar BBC 6Music a bhog thall go BBC Radio 2 i mí na Samhna den bhliain céanna. Meallann an clár 2 milliún éisteoir.
Gradaim.
Russell Brand ag láithriú seó i Londain


Kill Bill.
Is é Kill Bill an 4ú scannán eisithe ag an stiúrthóir Meiriceánach, Quentin Tarantino. Bhí sé in ainm a bheithe mar scannán epice amháin ach bhí sé scartha ina dhá scannán toisc gur mhair sé ceithre uair san iomlán. Bhí Vol.1 eisithe i mí Deireadh Fómhair 2003 agus bhí Vol.2 eisithe i mí Aibreáin 2004.
Is scannán díoltais iad faoi feallmharfóir a bhí mar bhall den 'Deadly Viper Assassination Squad'. Éiríonn as a post toisc go bhfuil sí ag iompar clainne chun saol nua a thosú ach ar lá a pósadh déanann a iarcheannasaí, Bill, agus an Assassanation Squad, ionsaí uirthi agus í fós ag iompar. Dhúisíonn sí ó chóma ceithre bhliain níos déanaí agus tá díoltas uaithi.
Achomire.
Ta an scéal briste suas i dhá volume atá déanta suas de chúig caibidil an cheann. Ní insítear an scéal in aird ama, léimeann sé siar is chun tosaigh in am ó chabidil go cabidil.
Osclaíonn an scannán le radharc den Bride (Uma Thurman) cludaithe i bhfuil ar urlár an tséipéil ar lá a pósadh. Tá Bill (David Carradine) ag labhairt léi, déannan an Bride iarracht insint leis go bhfuil sí ag iompar a pháiste ach scaoileann sé urchar in a ceann roimh críochnaíonn sí.
Caibidil 1: 2.
4 bhlian níos déanaí tugann an Bride cuairt ar Jeanie Bell (Vivica A. Fox), ball den Deadly Viper Assassination Squad, a rinne ionsaí ar an Bride ar lá a pósadh. Bíonn siad ag troid lena chéile ach stopann siad nuair a thagann iníon Jeanie abhaile ó scoil. Sa chistin bíonn cupán caife ag an mbeirt mná agus deireann Jeanie go bhfuil brón uirthi ach níl an Bride sásta glacadh leis. Go tobann déanann Jeanie iarracht urchar a scaoileadh ach tá an Bride níos tapúla le a scian, maríonn sí Jeanie os comhair a hiníon. Cé nach raibh sí ag iarraidh é sin a dhéanamh deireann sí go raibh sé tuillte ag a máthair.
Caibidil 2: The Blood-Splattered Bride.
Trí spléachadh siar feiceann muid go rinne ball eile den Squad, Elle Driver (Daryl Hannah), iarracht an Bride a mharú agus í fós i gcóma ach níor lig Bill di é a dhéanamh toisc an easpa onóir a bhí i gecist.
Nuair a dhúisíonn an Bride ón gcóma tá sí trína chéile faoi bás a leanabh gan breith. Tá sí ag iarraidh teacht ar Bill laithreach, goideann sí carr agus fágann sí an ospidéal i ngan fhios d'aon duine.
Caibidil 3: The Origin of O-ren.
Smaoiníonn an Bride faoin gcéad ball den Squad atá sí chun díoltais a fháil ar, O-ren Ishii atá mar bhanríon coireachta i Tokyo. Insíonn an Bride scéal brónach agus foiréigeanach faoi saol O-ren.
Caibidil 4: Man from Okinawa.
Taistlíonn an Bride go Okinawa chun claíomh Samurai a cheannach ón déantóir claímh Samurai is fearr ar domhan, Hatori Hanzo.
Caibidil 5: Showdown at the House of Blue Leaves.
Leanann an Bride O-ren go club oíche darbh ainm House of Blue Leaves ach chun aghaidh a thabhairt ar O-ren caithfidh an Bride troid le a gardaí cosanta, The Crazy 88. Éiríonn leis an mBride an lámh in uachtar a fháil le a claíomh Hatori Hanzo agus sroicheann sí O-ren. Bíonn troid teannasach claímh idir an beirt mná, is troid deacair é ach bíonn an bua ag an Bride, maraíonn sí O-ren.
Críochnaíonn an scannán le radharc de Bhill ag labhairt le comhpháirtí O-ren a bhí ag an gclub oíche nuair a rinne an Bride ionsaí ar. Cuireann sé an ceist uirthi an bhfuil fhios ag an Bride go bhfuil a hiníon fós beo.
Tagairtí.
Kill Bill


Mainistir Bhuithe.
Ardchros Mhuireadhaigh. Féach na radhairc mhionsomracha a snoíodh ina screamh.
Is fothrach mainistreach í Mainistir Bhuithe (Béarla: "Monasterboice") i ndeisceart Chontae Lú, díreach ó thuaidh ó Dhroichead Átha. Bunaíodh lonnaíocht Chríostaí ann ag deireadh an chúigiú chéad. Ceaptar gurb é Baoithe Mac Brónach, a fuair bás timpeall na bliana 521, cléir de shliocht ríthe na Mumhan, a bhunaigh é. Bhí clú agus cáil air mar naomh a rinne míorúiltí ar na heasláin agus fiú ar na mairbh. Bhí an Mhainistir ina lárionad léinn sa cheantar go dtí gur bhunaigh na Cistéirsigh An Mhainistir Mhór) ("Béarla: Mellifont Abbey") sa bhliain 1142.
Ecce Homo nó Gabháil Íosa, Tá Íosa i lár báire agus beirt shaighdiúir taobh leis.
Tá dhá séipéal i measc na bhfothrach, tógtha san cheathrú haois déag nó níos déanaí agus cloigtheach níos luaithe, ach tá clú ar an áit mar gheall ar a cuid ardchros, tógtha san deichiú haois. Tá an cloigtheach 35 méadar in airde, agus cuma mhaith air, cé nach féidir dul isteach ann. Creidtear go raibh sé tógtha mar tearmann faoi choinne na manach in aghaidh ionsaí na Lochlannach, cé nach bhfuil gach duine sásta leis an míniúchán seo. Dódh an mhainistir sa bhliain 1079.
Áirítear Cros Mhuirígh i Mainistir Bhuíthe (c.923 A.D.) mar shárshaothar na n-ardchros uile. Cros le colún ard agus géaga measartha gairid le ciorcal lárnaithe ar an bpointe a ngearrann siad trasna a chéile atá ann (i.e. cros rothlach.). Bhí Muiredach Mac Domhnaill, a fuair bás sa bhliain 923 ina ab ar an mhainistir. Tá os cionn 250 cros in Éirinn. Ní fhaightear ardchrosa san Eoraip ach in Éirinn agus sna tíortha a bhí faoi thionchar na hÉireann ag an am, Alba, Manainn agus Sasana.
An Cloigtheach. Mar chosaint ar ruathair na Lochlannach a tógadh na cloigthithe. B'áiteanna faire agus tearmainn do mhuintir na mainistreach iad. Bhíodh an doras de gnáth 15-20 troigh os cionn na talún agus dréimire inaistrithe suas chuige. Bhíodh ceithre úrlár nó tuilleadh á roinnt laistigh. Tá an cloigtheach 110 troigh in airde inniu. Tá an talamh ina thimpeall ardaithe anois agus tá an caipín coirceogach ar iarraidh.
Léiríonn na h-ardchrosa gaol áirithe le dealbhóireacht ón tSeoirsia agus ón Airméin a d’fhéadfaí a thréithriú mar anáil an mhanachais Cheartcheidmhigh. Ach d’ainneoin sin léiríonn íocónagrafaíocht na gcros nasc le sacrcafagais Luath-Chríostaí na Róimhe. Tugtar Crosa Screaptra orthu chomh maith mar gheall ar sin. Is cosúil gur athchruthú oilithreacht don Róimh a bhí iontu.
Tá radhairc dealbhaithe ar Chros Mhuirígh as an Sean-Tiomna agus as an Nua-Tiomna. Tá creimeadh na haimsire ar dhromchla na gcros eile, an Chros Thuaidh agus an Chros Thiar.


Sarah Palin.
Is polaiteoir Meiriceánach í Sarah Louise Heath Palin (rugadh ar 11 Feabhra, 1964) agus is iar-ghobharnóir Stáit Alasca í. Is ball den Pháirtí Poblachtach í.
Ba bhall de Chomhairle Cathrach Wasilla in Alasca í ó 1992 go 1996 agus toghadh í mar Mhéara Wasilla dhá uaire ó 1996 go 2002. Rinne sí iarracht post mar Leas-Ghobharnóir Alasca a bhaint amach sa bhliain 2002 ach theip uirthi. Ba Chathaoirleach ar Choimisiún Caomhantais Ola agus Gáis, Alasca í ó 2003 go 2004 agus ba Mhaoirseoir Eitice an Choimisiúin í ag an am céanna.
Toghadh í mar Ghobharnóir Alasca i Mí na Samhna, 2006. Ba í an chéad bhean agus an duine is óige riamh chun na hoifige sin a bhaint amach. Bhuaigh sí ar an sealbhóir Poblachtach, Frank Murkowski, sa réamhthoghchán agus bhuaigh sí ar iarrthóir an Pháirtí Dhaonlathaigh, Tony Knowles, san olltoghchán. Fuair sí 48.3% de na vótaí i gcomparáid le 40.9% ag Knowles.
D'fhógair John McCain ar 29 Lúnasa, 2008 gurb í iarrthóir an Pháirtí Phoblachtaigh le haghaidh phost an Leas-Uachtaráin sa toghchán 2008. Ainmníodh í ag Comhdháil Náisiúnta na bPoblachtach i St. Paul, Minnesota sa bhliain 2008.
D'éirigh sí as mar ghobharnóir ar 26 Iúil, 2009. Scríobh sí (le cabhair) leabhar sár-dhíola faoin a saol féin, "Going Rogue: An American Life".
Palin, S
Palin, S


Noel Fielding.
Is fuirseoir, aisteoir agus ealaíontóir Sasanach é Noel Fielding. Rugadh é ar an 21ú de mhí Bealtaine 1973 i Westminster, Londain. D'fhéadadh a rá go bhfuil sé aithnidiúil dá pháirt sa sraith teilifíse "The Mighty Boosh" a scríobhann sé freisin le a phairtnéir grinn, Julian Barratt.
Fielding, Noel
Fielding, Noel
Fielding, Noel


Julian Barratt.
Is fuirseoir, aisteoir agus ceoltóir Sasanach é Julian Barratt (Rugadh 4 Bealtaine 1968). D'fhéadadh a rá go bhfuil sé aithnidiúil dá pháirt sa sraith teilifíse "The Mighty Boosh" a scríobhann sé freisin le a phairtnéir grinn, Noel Fielding.
Tagairtí.
Barratt, Julian
Barratt, Julian
Barratt, Julian
Barratt, Julian


The Mighty Boosh.
Is sraith teilifíse grinn Sasanach é The Mighty Boosh. Sna príomhpháirteanna tá Julian Barratt agus Noel Fielding, a scríobhann é freisin. Meascann an clár greann neamhghnách, ceol agus beochan. Scríobhann Barrat gach píosa ceol sa seó agus dearann Fielding an ealaín agus na grafaicí. Craoltar trí sraith den chlár ar BBC3 go dtí seo agus eisítear gach ceanna dóibh ar DVD freisin.
Sraith 1.
Bhí an céad sraith lonnaithe i Zú darbh ainm "The Zooniverse", áit a oibríonn Vince Noir agus Howard Moon, ach ní gnáth-zú atá ann agus téann an beirt chara ar líon mór eachtraí, taistlíonn siad chuig an Tundra Arctach, Limbó agus fiú 'Monkey Hell'. Craoladh é ar BBC3 ó an 18ú Bealtaine 2004 go dtí an 6ú Iúil 2004, bhí sé déanta suas de 8 chlár agus bhí DVD de eisithe ar Lúnasa 24 2005.
Sraith 2.
Don dara sraith, bhog Vince agus Howard go arasán i nDalston, Sasana le seasman misteach darbh ainm Naboo agus Bollo, ápa a labhraíonn. Fad is atá siad ag iarraidh rath a bhaint amach mar ceoltóirí tarlaíonn go leor eachtraí aisteacha, déanann siad iarracht teacht ar an 'Fountain of Youth' agus bíonn siad i mbaol bás ó Yeti agus Nana olc! Mhair an sraith 6 chlár ó mí Iúil go Lúnasa 2005. Bhí an sraith eisithe ar DVD i bhFeabhra 2006.
Sraith 3.
Thosaigh an triú sraith i Mí na Samhna 2007, an uair seo bhí Vince agus Howard ag obair i siopa Naboo, darbh ainm 'The Nabootique'.


An Feabhal.
Is abhainn é an Feabhal in iarthuaisceart na hÉireann, idir Contae Dhún na nGall agus Contae Dhoire. Tá Doire Cholmcille scoilte ag an abhainn.


Lily Allen.
Is ealaíontóir ceol taifeadadh agus aisteoir Sasanach í Lily Rose Beatrice Cooper (née Allen: Rugadh 2 Bealtaine 1985), aithnid go gairmiúil mar Lily Allen. Is iníon í de Keith Allen agus tairgeoir scannán Alison Owen. D'fhág Allen scoil nuair a raibh sí 15 chun díriú ar feabhsú a scileanna seinm agus cumadóireachta. I 2005 chuir sí cuid dá taifeadtaí suas go poiblí ar MySpace agus lean an poiblíocht go a amhrán a bheith craolta ar BBC Radio 1 agus conradh le Regal Recordings.
I 2009 d'fhógair Allen go mbeidh sí ag tógáil briseadh ó gníomhaíochtaí ceolmhar. D'oscail Allen siopa faisin i 2010 lena deirfiúr, Sarah, dar teideal "Lucy in Disguise", i 2011 thosaigh sí a lipéad ceoil féin. In the Name Of is ainm é an lipéad ceoil.
Saol Luath.
Rugadh Allen i Hammersmith, Iarthar Londain, iníon Keith Allen agus tairgeoir scannán Alison Owen. Tá deirfiúr níos sine aici, Sarah; deartháir níos óige, Alfie Allen, (a raibh mar ábhar a amhrán, "Alfie") agus deirfiúr níos óige, Rebecca. Tá cúpla lath-siblíní aici. Is í iníon dé de amhránaí de Wild Colonials, Angela McCluskey.
Ag aois trí, bhí Allen ar eipeasóid de "The Comic Strip Presents...", "The Yob", a chomh-scríobh a athair. Nuair a raibh Allen ceithre bhliain d'aois d'fhág a athair a chlann. I rith a óige bhí chónaí ar Allen lena chlann ar eastát chomhairle. Socraigh siad níos déanaí i buirge i Tuaisceart Londain dar teideal Islington. Ar feadh tamaillín chónaigh a chlann le fearr grinn Harry Enfield nuair a raibh a mháthair ag súil amach leis. Bhí amhránaí agus giotáraí an Clash, Joe Strummer, gearr do Allen. Tá cuimhneachán maithe ag Allen den seachtain go leith a chaith siad le chéile ag an Féíle Glastonbury mar páirt de comhcoiteann rialta dírithe ar Strummer agus a athair. Níor tháinig stair ceolmhar Strummer isteach i fócas Allen go dtí go fuair sé bhás.
Freastal sí ar cúpla de na scoileanna príobháideach is daora san RA, freastal Allen ar 13 scoileanna in iomlán, alma mater sóisearach Prionsa Charles ina measc, Hill House School, Millfield, Bedales School.
2002-05: Tús Gairme.
Nuair a chuaigh a chlann ar saoire go Ibiza, dúirt Allen lena mháthait go raibh sí ag fanacht lena chairde ach d'fhan sí Sant Antoni de Portmany ina áít. Thuill sí airgead ag obair ag siopa ceirnín 'Plastic Fantastic' agus ag déileáil eacstais. Bhuail Allen lena chéad banisteoir, George Lamb i Ibiza. Chuir sí i leith go raibh é seo síos ar a fadhb ól agus í a bheith mar iníon Keith Allen. Sa deireadh d'úsáid sí nascanna a athair chun a lámha a chur le London Records i 2002. Nuair a d'fhág an feidhmeannach a sínigh Allen, chaill an lipéad ceoil spéis agus d'fhág sí gan a amhránaí ceol tíre, a scríobh a athair den chuid is mó, a scaoileadh. Staidéar sí gairneoireacht ina dhiaidh sin chun bheith mar bláthadóir, ach d'athraigh sí a intinn agus chuaigh sí ar ais go cheol. Thosaigh Allen ag scríobh amhráin, agus taispéan a bainisteoir í do dísreach táirgeadh, Future Cut, i 2004. D'oibrigh siad i stiúideo i íoslach faoi bhfoirgneamh oifige.
I 2005 chur Allen a lámha le Regal Records; thug siad £25,000 chug albam a tháírgeadh, ach ní raibhh siad in ann a lán tacaíocht a thabhairt dí, de bharr go raibh sí gnóthach le eisiúintí eile mar "X&Y" (Coldplay) agus "Demon Days" (Gorillaz). Cruthaigh Allen cuntas ar MySpace ansin agus thosaigh sí ag post taispeána a thaifead sí i mí na Samhna 2005. Mheall na taispeána na mílte éisteoirí, scaoileadh 500 eagrán teoranta de 7" singlí vinil de "LDN", go tapaidh, ag díoladh agur suas go £40. Táirg Allen dhá téip measctha - "My First Mixtape" agus "My Second Mixtape" chun a albam a chur chun cinn com maith. De réir mar a cnuasaigh sí na mílte cairde ar MySpace, thóg "The Observer Music Monthly" (OMM), iris foilsithe i An Observer, spéis inti i mí Márta 2006. Bhí an lipéad ceoil mall le freagairt a thabhairt ar foilseachán a raibh ag iarradh tuarascáil a dhéanamh uirthi de bharr `nach raibh aithne ag mórán daoine taobh amuigh de roinn ealaíontóirí agus stór an lipéad ceoil ar Allen. Fuair sí a chéad clúdach príomhsrutha i tuairiscigh an iris dhá mhí ina dhiaidh.
2006-08: "Alright, Still" agus dianiarrachtaí eile.
Rinne an lipéad ceoil cinne chun níos mó smacht cruthaitheach a thabhairt di de bharr a rathúlacht agus lig siad dí na amhráin a scríobh sí a úsáid in ionad brú a chur uirthi bheith ag obair le tairgeóirí príomhsruthach. Rinne Allen an chinne obair le na tairgeóirí Greg Kurstin agus Mark Ronson, críochnaigh sí an albam i dhá seachtain. Scaoileadh a chéad albam "Alright, Still" i mí Iúíl 2006. Bhí an chuid is mó de na traiceanna réamhéistaithe ar a leathanach MySpace, na singil "Smile", "LDN", "Knock Em Out" agus "Alfie" ina measc. Chuirfear "Smile" ar fáil sna Stáit Aontaithe ar iTunes i mí Meán Fómhar 2006. Roimh Nollaig 2006 bhí an físeán ceoil agur Smile seinnte ar go leor cainéíl ceoil éagsúla chomh maith le beagán seinn ar raidió. D'ainmnigh "Entertainment Weekly" Smile mar cheann de na deich albam is fearr i 2006, fiú nach raibh sé scaoilte sna Stáit Aontaithe. Rinne Allen cúpla fógra chur chun cinn agur "MTV" mar go raibh sí ealaíontóir ceoil na míosa, "Discover and Download", i mí Eanair 2007. Scaoileadh an albam sna Stáit Aontaithe ar an 30ú Eanair 2007, agus fuair sé go 20 ar chairt albam "Billboard". I mí Eanáir 2009, díoladh 960,000 cóipeanna den albam sa Ríocht Aontaithe agus 520,000 cóipeanna sna Stáit Aontaithe.
I 2007, chainn sí ar an staitse páirc nua ag an Féile Glastonbury, in ionad M.I.A a cealaigh a léíriú. I rith an féile cruthaigh sí athbhuaile idir dhá baill den banna cheoil, The Specials, dúirt an giotáraí, Lynval Golding go cabhraigh é seo go mór le an banna cheoil ach teacht ar ais le chéíle arís. Chan sí ar an amhrán a shroich na deich amhrán is fearr, Oh My God, leagan clúdach de na Kaiser Chiefs, le Mark Ronson. Cabhraigh an singil, "Littlest Things", ó albam Allen táirgthe ag Ronson leis "Tairgeoir na Bhliana - Neamh Clasaiceach" a bhua ag na Grammy Awards i 2008. Rinne sí fonnadóireacht taca ar ar cúpla amhráin ar triú albam na Kaiser Chiefs, "Off With Their Heads", i 2008. Bhuaigh sí duais agur a cumadóireachta ó BMI i 2008.
Sínigh Allen conradh aon-sraitheach chun a clár cainte féín a óstáil ar BBC a Trí, dar teideal, "Lily Allen and Friends" bunaithe ar an feiniméan ghréasáin sóisialta a cabhraigh léi a gairme ceol a lainseáil. Bhí aíonna cosúl le Mark Ronson, James Corden, Lauren Laverne, Roisín Murphy, Louis Walsh, agus Danny Dyer. Níor ach mheall an chlár 2 faoin gcéad de na lucht-féachana il-chainéal iomlán in ainneoin an feachtas margaíochta ard-phroifíl. De bharr mear-forbairt Allen mar óstóir teilifíse agus an tóir a raibh ar Allen lena sprioclucht féachana d'fhógair BBC a Trí go mbeadh dara sraith den chlár. Tamaill ina dhaidh sin d'fhógair rialtóir BBC, Danny Cohen nach craolfaidh an dara sraith san Earraigh i 2009 de bharr tiomantais ceoil Lily. Chan Lily ag ceolchoirm i gcabhair ar War Child, gníomhaireacht chosaint leanaí idirnáisiúnta, a cabhraíonn le páistí a raibh tionchar ag cogadh orthu. Tacaithe ag Keane chan Allen "Smile" agus "Everybody's Changing".
2008-11: "It's Not Me, It's You" agus séanas ceolmhar.
Tar éís scaoileadh a chéad albam, bhí a lipéad cheoil, EMI, táthcheanglaithe ag Terra Firma. D'athraigh sí a comhlacht bainistíochta ó "Empire Artists Management" go "Twenty First Artists" fiú gur choimead sí a príomh-foireann. Chuir a lipéad cheoil brú uirthi, albam a criuthú le cúpla scríobhneoirí agus tairgeóirí ach níor oibrigh sé. Sa deireadh, chuaigh Allen ar ais go Greg Kurstin, a scríobh trí amhráin agur "Alright, Still". Tairg Kurstin an albam ag stiúideonna Eagle Rock i Los Angeles. Roimh a chuaigh Allen ar ais go Kus, scríobh Allen na amhráin don albam le Kurstin, a sheinn Kurstin pianó ar. Is athrú é seo go Allen in a scríobh Allen liricí do traiceanna críochnaithe. Dúirt Allen "We decided to try and make bigger sounding, more ethereal songs, real songs... I wanted to work with one person from start to finish to make it one body of work. I wanted it to feel like it had some sort of integrity. I think I've grown up a bit as a person and I hope it reflects that." Post sí dhá taispeána nua ar MySpace agus bhí sé ina intinn aici téip measctha a scaoileadh chun taispéant lena lucht leanúna a stíl nua.
Chuir Allen taispeántais ag an Féíle Inis Iocht ar cheal i 2008, dúirt sí le an tionscnóir féile, John Giddings, go chuir sí an taispeántas ar ceal de bharr go raibh a albam taobh thiar de sceideal. Dúirt Giddings nach raibh an cúis maith go leor agus b'fhéidir go raibh sí ag insint bréag. Rinne Giddings an cinnead gan agairt a dhéanamh uirthi. Bhí pictiúir di ólta agus gan léíne uirthi clúdaithe go mór sa nuacht. Gin a láithreas ag na "Glamour Awards" i 2008 cáineadh comh maith, de bharr go tháinig sí ólta agus gléasta i gúna clúdaithe i figúirí de Bambi gan cloigeann, agus bhí argóint aici le Elton John ar stáitse le go leor mallachtaí. Rinne Allen léiriú ag an Féíle Galstonbury ar an 29ú Meitheamh 2008 le a táirgeoir Mark Ronson. Tiomnagh Allen, a raibh thar a bheith mhothúchánach, a léiriú de "Littlest Things" go dtí a shean-mháthair, a fuair bás an óiche roimh ré. Bhí "It's Not Me, It's You" sceidealta ar dtús agur scaoileadh go luath i 2008, ach chur iomrall Allen agus deachrachtaí cruthaitheach moill ar an albam go an bFómhar 2008. I rith an bFómhar i 2008 bhí EMI ag dul faoi ath-struchtúrú. De bharr an timpeallacht seo, rinne cinneadh dáta scaoileadh an albam a bhogadh. Cruthaigh Matmi clithe ar líne, "Escape The Fear" mar páirt de feachtas margaíochta spriocdhírithe ag daoine nach raibh ar an eolas ar Allen nó an albam. Ó scaoileadh, bhí an cluiche ar barr na chairteanna domhanda, tseachtain na Nollag san áireamh - táim ina bhfuil sé an-deachair an barr a shroichint. Roimh an 18ú Feabhra, bhí an cloiche d'imirtha níos mó ná dhá millúin uair. Sheinn sí agus an giotáraí ó An Clash, Mick Jones, amhrán ó An Clash, "Straight to Hell" ar albam agur don carthanas, Heroes.
Scaoileadh "It's Not Me, It's You" i mí Feabhra 2009. Chuaigh sé go uimhir a haon ar dtús sa RA, i gCeanada, agus san Astráíl agus ag uimhir a chúig sna Stáít Aontaithe. Bhí an albam deimhnithe platanam sa Ríocht Aontaithe. Méadaigh tuilleamh EMI faoi thrí tar éis scaoileadh an albam. Bhí an chéad singil ón albam, "The Fear", ag uimhir a haon ar feadh ceithre seachtain sa RA tar éís a scaoileadh. Fuair an dara singil ón albam, "Not Fair" go uimhir a naoi sna chairteanna. Thosaigh sí a Camchairt Domhanda It's Not Me, It's You i mí Márta, ag camchairt ar feadh na dhá bhliain tar éis go mí Meán Fómhar 2010. Thuill sí an gradam "Songwriter of the Year" ag na Dámhachtainí Ivor Novello i 2010 agur a obair ar an albam le Greg Kurstin. Comh maith le seo, bhuaigh sí "Best Song Musically" agus "Most Peformed Work" le Kurstin agur "The Fear". Bhí an aitheantas seo thar na bearta agur Allen agus glaoigh sí "gradam fiar" orthu. I mí Deireadh Fómhar 2010, bhuaigh Allen a dara Dámhachtain Amhrán Pop BMI ag an eagraíocht ceadúnú ceol Meirceánach Broadcast Music Incorporated agur craoladh raidió fairsing sna Stáít Aontaithe de a amhrán "The Fear". Bhí Allen ainmnithe mar an aghaidh den Gailearaí Náisiúnta Portráidí mar páirt den feachtas margaíochta an gailearaí. Thóg Nadav Kander an pictúir le na focail, "Vocalist, Lyricist, Florist". Cruinnigh Allen agus Jamie Hince, giotáraí do na Kills, £48,350 agur an carthaineacht do páistí "The Hoping Foundation". Chan an péíre "Dream A Little Dream Of Me" ag ceant cáirióice. Fostaigh Karl Lagerfeld, dearthóir ceannasaí agur Chanel Allen go pearsanta agus ghlac sé grianghraf di agur feachtas chun raon só de málaí láimhe, a raibh ré le lainseáil i mí Meán Fómhar 2009.
I mí Meán Fómhar 2009 dúirt Allen go raibh sí ag smaoineamh faoi gairme i aistéóireacht, nach mbeidh sí ag athnuachan a conradh, agus nach raibh aon plean aici albam eile a dhéanamh. I mí Meán Fómhar 2010 rinne sí cad a mbeidh a léíriú deirneach agur dhá go leith bhliain, ag tabhairt tacaíocht go Muse ag Staidiam Wembley i Londain, Sasana. Bhí sí ar an singil rathúil sa RA, "Just Be Good To Green" ag Professor Green i mí Meitheamh 2010. D'oscail Allen agus a deirfúir siopa éadaí dar teideal "Lucy in Disguise" ar an 15ú Meán Fómhar 2010. I mí Samhain, thóg sí caingean dlí i gcoinne Associated Newspapers, an máthairchuideachta de an Daily Mail" tar éís go foilsigh an "Daily Mail" pictúir de a teach ag lua sárú príobháide agus sárú cóipcheartach. Níor thréig Allen ceoil go hiomlán i rith an tam inar dírigh sí ar thosú a chlann. I mí Eanair 2011, láinseáil sí a lipéad ceoil féín, In The Name Of, le tacaíocht airgeadais ó Sony Music. Bhí Cults, dísreach pop torainneach ó Nua Eabhrach an chéad grúpa sínithe den lipéad. An mí ina dhiadh thosaigh sí ag scríobh amhráin den leagan ceoldhrama de "Bridget Jone's Diary", a raibh sceidealta le oscailt i taobh thiar Londain i 2012. Comh maith, i 2011, d'úsáid T-Pain véarsa ó amhrán Allen "Who'd Have Known", mar an curfá den amhrán "5 O'Clock", a raibh an dara singil ó a albam, "Revolver". Scaoileadh an t-amhrán, a chanann Wiz Khalifa ar comh maith, i mí Meán Fómhar 2011, agus fuair sé go uimhir a 10 ar an chairt "Billboard Hot 100", ag déanamh é mar chéad singil Allen le bheith sna 10 amhrán is mó sna Stáít Aontaithe.
2012-Anois: "Sheezus".
Ar an 20 Meitheamh 2012, tvúit Allen go raibh sí sa stiúideo ag obair le Greg Kurstin ar ceoil nua. Níos déanaí, d'athraigh sí a ainm profisiúnta ó Lily Allen go Lily Rose Cooper agus chan sí ar an trac "True Love" ar seú albam stiúideo Pink, "The Truth About Love" a scaoileadh i mí Meán Fómhar 2012.
Dúirt Allen i mí Deireadh Fómhar 2012 go raibh sí sa stiúideo, "throwing shit at the wall and seeing if anything sticks... It's great to work at my own pace with no commitments other than to make music." I mí Feabhra 2013, rinne sí léiriú beo ag seó faisin i bPáras táirgithe ag Mark Ronson, glaoigh sí a "mumback" ar, agus dúirt sí go raibh a albam nua "inspired by her experiences of motherhood". I mí Lúnasa 2013, d'athraigh sí a ainm profisúinta ar ais go Lily Allen agus tvúit sí le rá go mbeidh ceoil nua ag teacht "go luath".
I mí Samhain 2013 taifead Allen clúdaigh de amhrán Keane, Somewhere Only We Know, agur fógra Nollag John Lewis. Scaolta mar singil íoslódach, shroich sé uimhir a haon sa RA ar an 24ú Samhain. Ar an 12ú Samhain 2013, scaoil Allen an físeán ceol do a singil nua, "Hard Out Here" ar a suíomh idirlíon oifigúil. Scaoileadh an singil le íoslódáíl an tseachtain ina dhiadh agus fuair sé go uimhir a naoi ar na chairteanna singil san RA, ag tabhairt dhá singil ag Allen sa 10 amhrán is rathúil ag an am chéanna. Ar an 13ú Eanair 2014, craoladh an amhrán, "Air Balloon", ar Raidió BBC 1 agus scaoiladh é ar an 2ú Márta 2014, mar an dara singil ó triú albam Allen, "Sheezus".
Dearbhaigh Allen i agglamh le BBC Radio 1 ar an 19ú Samhain 2013 go mbeidh sí ag déanamh léiriú ag Féíle Glastonbury 2014. Nocht sí comh maith go scríobh sí amhrán agur a albam nua spreagtha ón achrann Twitter a bhí aici le Azealia Banks i Samhradh 2013.
I mí Nollaig 2013 bhí Allen mar cheann de na sínithe is nua ag Warner Bros. Records de bharr go gnóthaigh Warner Music Group Parlophone ó Universal Music Group i mí Bealtaine 2013.
I agglamh le Graham Norton ar "The Graham Norton Show" ar an 21ú Feabhra 2014, dearbhaigh Allen gur mbeidh Sheezus mar teideal do a albam nua, ag rá go bhfuil sé "a little nod to Kanye West". Tá an albam le bheith scaoilta ar an 5ú Bealtaine 2014.
Saol Pearsanta.
Is lucht leanúna géar don pheil í Allen, ag tabhairt tacaíocht do Fulham F.C. Is lucht leanúna cruicéad í comh maith agus bhí sí ar Test Match Special. Thosaigh Allen ag súil amach le an ceoltóir Ed Simons ó na Chemical Brothers i Meán Fómhar 2007, agus, i mí Nollag d'fhógair Allen go raibh sí ag Simons ag súil le páiste. D'fhualaing Allen iomrall i mí Eanair 2008. Tar éis chúig míosa ag súil amach, críochnaigh an muintearas idir Allen agus Simons, begán tar éís a iomrall. Dúirt Allen gur chaith sí trí seachtain i chlinic síciatrach de bharr dúlagar tar éis an iomrall.
I mí Iúil 2009, thosaigh Allen ag súil amach le Sam Cooper, tógálaí agus maisitheoir. Ar an 5ú Lúnasa d'fhógair Allen go raibh sí ag iompar a chéad pásite le Cooper, buachaill a raibh ann, le mí Eanir an dáta dlite. Bhí deachrachtaí aici go luath sa toircheas, "about a week and a half of really heavy bleeding", a dúirt sí. Déanach i mí Deireadh Fómhar, sé mí isteach san toircheas tolg sí ionfhabhtú víreasach, agus ba chúis é go d'fhulaing sí marbh-bhreith, d'fhógairthe ar an 1ú Samhain. Ar an 6ú Smahain chuaigh Allen isteach san ospidéal, aít a fuair sí cóireáil agur seipticéime. Comhghreamaigh Allen agus Cooper thar saoire na Nollag i mí Nollag 2010, agus iad ar saoire i Bali. Phós siad ar an 11ú Meitheamh 2011, ag séipéail Naomh Séamas (St. James' Church) i Cranham, Gloucestershire, Sasana. Dearbhaigh dearthóir gúna bainise Allen go raibh sí ag iompar ar feadh cúpla mí ar a lá bainise. Bhí iníon ag Allen, Ethel Mary, ar an 25ú Samhain 2011. Bhí a dara páiste aici ar an 8ú Eanair 2013, iníon eile darbh ainm, Marnie Rose.
Polaitíocht.
Fiú gurb í tacadóir den Labour Party, bhí creidiúna le cabhair chun spreagdh éírí amach i gcoinne iar-príomh-aire Sasanach, Gordon Brown, nuair a scríobh si go gach Teachta Parlaiminte ag chuir cheist orthu tacaíocht a thabhairt do leasú do bille fuinneamh. Níos déanaí dearbhaigh sí a tacaíocht agur an Labour Party agus agur ansin agur Príomhaire Gordon Brown go háirithe.
Tar éis go d'fhógair rialtas na Bhreataine pleananna chun beartas trí stailceanna a chur i bhfeidhm agur sárú cóipcheart comroinnt comhad, tháinig Allen amach le tacaíocht a thabhairt le athchiontaitheoirí a dhícheangal. Ag cruthú blag dar teideal, "It's Not Alright" i gcoinne comhroinnt comhad, ina dhiadh sin tháínig sé amach gur chóip sí téacs go díreach ó agglamh le 50 Cent ón súiomh gréasán, Techdirt, gan creidiúint. Lean é seo go malartú ar an Gréasán Domhanda, a buaice i líomhaintí i gcoinne Allen ag rá sháraigh sí cóipcheart ealaíontóirí cheoil eile, ag cruthú téip measctha luath ina gairme, agus ag chur iad ar fáil ar a súomh gréasán. Lainseáil grúpa tacadórí de comhroinnt comhad ionsaí diúltú seirbhíse dubáílte Operation Payback a mhúch láithreán gréasáin Allen agus sprioc siad léirmheastóirí eile.
Ar an 1ú Deireadh Fómhar 2009, scaoil Allen agus roinnt ceolteóirí eile an chéad achainí ceolmhar digiteach ar Domhan dírithe ag brú a chur ar Ceannairí an Domhan a raibh ag freastal ar cruinniú mullaigh athrú aeráíde i Cóbanhávan i mí Nollaig 2009. Bhí clúdach den amhrán Beds Are Burning le Midnight Oil san áireamh sa achainí.
Conspóidí.
De bharr a nemahbhalbhas, bhí Allen mar an suibíocht de go leor conspóidí go luath ina gairme. Rinne sí ráítis díspeagúil fao ceoltóirí Luke Pritchard ó na Kooks, Bob Geldof, Amy Winehouse, Kylie Minogue, agus Katy Perry agus fuair siad beagán aird ón preas. Dúirt sí níos déanaí go raibh sí ag spiocadh as réaltaí pop eile de bharr easpa muinín, ag rá "I felt like 'Oh God, I'm short, fat, ugly and I hate all these people who flaunt their beauty.'"
Ar an 28ú Meitheamh 2007, ghabhtar Allen i Londain de bharr gur dúrú go rinne sí ionsaí ar grianghrafadóir Kevin Rush agus í ag fágaint club óiche i taobh Thiar Londain. Roimh é seo chur sí in iúl nár mhaith léi an aird ón paparazzí ar a blag ar MySpace. Roimh Feabhra 2009 stop sí ag aitheasc conspóidí ar a blag mar go fuair sí é "boring when people just pick stuff up and write about it. People get hurt, people get upset." I mí Meán Fómhar 2009 dhún sí a cuntas My Space agus stop sí ag úsáid Ghréasáin Shóisialta go hiomlán i mí Nollag de bharr an drochíde a rabh a fáil aici. I mí Bealtaine 2009, d'fhoilsigh an iris peil Fraincis, "So Foot" agglamh bréagach le Allen agus dúrú go raibh sí rá rudaí maslach faoi David Beckham agus a bean chéile Victoria Beckham agus Ashley Cole agus Cheryl Cole. Bhí chuid den ábhartha athfoilsithe sa tablóideach Bhreataineach, "The Sun". Ghabh na dhá foilseachán leithscéal agus íoc siad damáistí le Allen.
I mí Lúnasa 2012, bhí sé chuirthe i leith go raibh Allen ina ciníochaí tar éis go scríobh sí "I hate it when black cab drivers spend the entire journey on the phone. I WANTED A CHAT !". D'freagair Allen ag rá go glaotar "black cabs" ar tacsaithe sa Bhreatain agus san Eorap de bharr go bhfuil siad péinteáilte dubh. Bhí daoine ag gearrán go raibh an físeán ceoil agur a singil i mí Samhaiin 2013, "Hard Out Here" ciníoch de bharr go raibh an chuid is mó de na damhsóirí ann daoine gorma agus bhí sí úsáidte i bhealach "dícheadú". Dúirt Allen nach raibh eitneachas fachtóir agus í ag fostaigh na damhsóirí, agus go raibh an físeán breathnú aorach bhoga ar oibiachtú de mná i pap-cheol nua-aimseartha.
Ealaíne.
Chonaic amhráin luath Allen í ag chanadh le tuin tiubh Cocnais i gcoinne léiriúcháin reitreo. D'úsáidtear a ceol mar páirt de taispeántas ag Leabharlann na Bhreataine, ag rianú stair de Béarla Cocnais. Bhí gné eile ina amhrán comh maith, mar an anáil ska ar an dara singil, "LDN". Bhí sí nótáilte agur a úsáid liobrálacha de focail amh in liricí comh maith. Deireann Allen go bíonn náire orthu ag éísteacht le traiceanna ó "Alright, Still", de bharr go chuireann sé i gcuimhne di go raibh sí "sort of over-excitable teenager who desperately wanted attention" nuair a scríobh sí é. Bhí sí ag iarradh bog ar aghaidh ón fuaim reitreo a raibh go leor ealaíontóirí cheoil ag úsáid ó go thosaigh sí, agus chuaigh Allen i dtreo difrúil ina amhráin agus ina liricí i a dara albam stúideo, "It's Not Me, It's You". Is é "The Fear", an chéad singil ón albam trac leictrea-pop ag shéanadh tomhaltachas. Bhí a treo nua cheol agus a toilteanas chun liricí a scríobh faoi ábhar nach raibh comh coiteanta, moltadh ag léirmheastóirí.
Bhí a amhrán "Who'd Have Known" sampláladh i singil T-Pain, "5 O'Clock" de bharr a tuin chainte. Seinn Joe Strummer, chara buan athair Allen, Keith Allen, téipeanna measctha de cheol Brasaíle agus reigé hIamáice agus ska nuair a raibh Allen óg. Dúirt Allen " [I have] always been into very black music" mar ska, reigé, agus ceol hip hap. De bharr nach raibh sí in ann rap, rinne sí chinneadh chun reigé a úsáíd mar pointe tagairt agus í ag déanamh "Alright, Still". Mescann ceol an albam, ceol ska agus reigé le séíseanna popcheol. Bhí tionchar ag teicnicí tobchumadh snagcheol de Blossom Dearie agus Ella Fitzgerald séiseanna Allen. Bhí tionchar ag roinnt seánraí cosúil le snagcheol agus smúrcheol ar na buillí ar an albam.
Gradaim.
Tá 30 gradam buaite ag Allen.


The Corrs.
Is banna ceoil tíre iad The Corrs ó Dún Dealgan, Co. Lú, Éire. Tá an grúpa déanta suas de na siblíní Corrs, Jim (giotár, méarchlár agus gutha), Andrea (gutha, feadóg stáin), Caroline (bodhràn, cnagadh agus gutha) agus Sharon (veidhlín agus gutha).
Tá cúig albam eisithe acu go dtí seo, bhí an-rath acu lena ndara albam "Talk On Corners" a bhain stádas platanaim amach in Éirinn agus thar lear.
Tagairtí.
Corrs, The
Corrs, The


Cath Eachroma.
Tharla Cath Eachroma le linn Chogadh an Dá Rí ("nó Cogadh Rí Liam") ar an 12 Iúil 1691. Maraíodh suas le seacht míle duine ann in aon tráthnóna amháin. Ina measc siúd bhí tuairim is 2,000 de lucht tacaíocht Ri Liam, mar aon leis na mílte de lucht tacaíochta Rí Shéamais. Ba chath cinniúnach é, mar is de bharr an chatha seo a rinneadh Conradh Luimnigh agus a tharla a lán eile ina dhiaidh---na Péindlíthe agus riar na hÉireann idir 1691 agus 1922.
Is reilig mhór í Ármhá Eachroma ach ar chúiseanna éagsúla is beag athrú a rinneadh ar an bpáirc go dtí le fíorghairid. Sa bhliain 1970 chuir Comhairle Chontae na Gaillimhe bóthar mór trí lár na páirce catha. Anois tá ollbhóthar Bhéal Átha Slua go Gaillimh le bheith díreach in aice na páirce agus í ag dul trasna cuid bheag di.
Réamhscéal.
Seasamh cosanta a bhí ag na Seacaibítigh i samhradh na bliana 1691. I rith na bliana roimhe sin chúlaigh siad taobh thiar d'Abhainn na Sionainne, a bhí ina móta timpeall Chúige Chonnacht, agus daingin i Sligeach, i mBaile Átha Luain agus i Luimneach ag cosaint na mbealaí isteach. Ón ionad seo, bhí na Seacaibítigh ag súil le cúnamh míleata a fháil ó Louis XIV na Fraince trí na bailte port, agus, ar dheireadh thiar thall, a bheith in ann an chuid eile den tír a athghabháil.
D'éirigh le Godert de Ginkell, ginearál Ollannach (agus céad Iarla Bhaile Átha Luain), dul trasna Abhainn na Sionainne agus an líne chosanta a shárú ag Baile Átha Luain. Ghabh sé an baile mór le léigear ach maraíodh mórán. Theip ar Mharcas St Ruth (Charles Chalmont), an ginearál Seacaibíteach, teacht roimh an namhaid in am toisc é a bheith ag cruinniú a chuid saighdiúirí, ag fáil fir nua i measc na ropairí, agus ag bailiú fir eile ó na huaisle áitiúla.
Ghluais Ginkel síos an bóthar mór chun Luimnigh agus Gaillimhe, ach tar éis dó Baile Átha na Sluaighe a chur de fuair sé arm St Ruth roimhe ag Eachroim ar 12 Iúil 1891. Bhí timpeall 20,000 fear i ngach arm. Gaeil ab ea formhór arm St Ruth, agus bhí Sasanaigh, Albannaigh, Danair, Ollannaigh, Úgóinigh de chuid Chonradh Augsburg agus Protastúnaigh ó Chúige Uladh in arm Uilliam.
Chuir St Ruth a chuid coisithe ina líne ar dhroim Chill Chumadáin, áit a raibh fálta agus clathacha. Bhí portach ar thaobh na láimhe clé agus cabhsa a raibh sráidbhaile Eachroma agus seanchaisleán os a chionn. Chuir St Ruth an chuid ab fhearr de na coisithe ar an gcliathán eile faoi cheannas an Ridire de Tessé (Philibert-Emmanuel de Froulay), a leascheannaire, in éineacht le formhór an mharcshlua faoi cheannas Phádraig Sairséal.
An cath.
Thug Ginkel iarracht ar bhreith d'ionsaí leataoibh ar an gcliathán oscailte le coisithe agus marcshlua. Chúlaigh siad roimh fhrithionsaí tréan, agus thalmhaigh fórsaí Uilliam ar chúl stácaí mar chosaint ar an marcshlua. Fágadh na hÚgóinigh gan chosaint ar ísleán agus maraíodh neart acu in áit a dtugtar "Log na Fola" anois uirthi. Ansin d'ionsaigh coisithe Uilliam, faoi cheannas Aodh Mac Aoidh, na Seacaibítigh ar dhroim Chill Chumadáin, áit a raibh sraith trinsí, ach ba chrua é a gcás mar tar éis dóibh trinse amháin a ghabháil bheidís faoi lámhach na ngunnaí ón gcéad trinse eile. Rinne na coisithe úd, dream ar Shasanaigh agus Albannaigh a bhformhór, trí ionsaí, agus ba é an chéad cheann a thug an t-achar ab fhaide iad. Bhí orthu cúlú faoi dheireadh, áfach, agus an marcshlua ina ndiaidh. Thug siad an portach orthu féin, áit ar maraíodh nó ar bádh cuid mhaith acu. D'éirigh leis na Seacaibítigh roinnt gunnaí de chuid na namhad a spícéail.
Ní raibh de rogha ag Ginkel ansin ach iarracht a dhéanamh ar dhul ar aghaidh ar an gcabhsa. Ba chóir gurbh fhurasta teacht roimhe agus na cosantóirí chomh tréan sin sa chaisleán. Chuir Mac Aoidh an lucht ionsaí, ar mharcshlua a bhformhór, ar aghaidh ina dhá dhream, ceann acu ag teacht feadh an chabhsa agus ceann eile ag teacht sa treo céanna theas. Ar dtús chuir na cosantóirí ina gcoinne go géar, ach fuair siad amach ansin nár oir a gcuid piléar breise do na muscaeid Fhrancacha a bhí acu, agus nuair a thug reisimint Angla-Ollannach ruathar eile faoi cheannas Henri de Massue (céad Iarla na Gaillimhe) bhain siad amach sráidbhaile Eachroma gan líon mór fear a chailleadh.
Bhí marcshlua ann faoi cheannas an Choirnéil Anraí Lutrell mar chúltaca chun an cliathán a chosaint, ach d'ordaigh Lutrell dóibh cúlú, agus ba ghearr go raibh ar gharastún an chaisleáin géilleadh. Bhí siad á rá go bhfuair Lutrell breab ón namhaid, agus dúnmharaíodh i mBaile Átha Cliath dá bharr é.
Is dócha gur chreid St Ruth gurbh fhéidir an namhaid a chloí, ach fad is a bhí sé ag iarraidh marcshlua na láimhe clé a athchruinniú chun go gcuirfidís ruaig ar mharcshlua Uilliam bhain caor ordanáis an ceann de, rud an bhain an misneach dá chuid fear. Bhain siad na cosa as agus b'fhurasta d'fhórsaí Uilliam teacht timpeall ar na fórsaí Seaicibíteacha. D'aithin Seacaibítigh an chliatháin dheis gurbh fhearr teitheadh ná seasamh, cé go ndearna Sairséal iarracht cúlgharda a chur idir iad agus an namhaid. Bhí cosantóirí Chill Chumadáin timpeallaithe faoin am seo agus thug siad do na boinn é, ach d'fhág an namhaid a gcoirp spréite go tiubh ar an gcnoc.
Toradh an chatha.
Tá a lán meastachán déanta ar an líon fear a maraíodh. Is é an tuairim is coitianta gur maraíodh timpeall 7,000 fear, agus déarfadh daoine éigin gur chaill lucht Uilliam a oiread is 3,000, ach deir staraithe eile gur maraíodh idir 1,000 agus 2,000 duine acu agus gur chaill na Seacaibítigh timpeall 4,000. Chaill na Seacaibítigh mórán oifigeach agus cailleadh roinnt mhór dá lón cógaidh, agus tugadh "Eachroim an áir" ar an gcath.
D'fhág an méid seo gurbh é Cath Eachroma cath na cinniúna sa chogadh. Ghéill Gaillimh ar choinníollacha maithe, agus ghéill príomharm na Seacaibíteach de réir choinníollacha Chonradh Luimnigh tar éis léigir ghearr sa bhliain 1691.
An láithreán.
Thosaigh conspóid in Éirinn faoi phlean chun Mótarbhealach M6 a thógáil trasna cuid de mhachaire an chatha. Chuir lucht timpeallachta, staraithe agus baill den Ord Oráisteach i gcoinne an phlean, ach d'oscail an mótarbhealach sa bhliain 2009.
Íomhánna.
Eachroim
Eachroim
Eachroim


Ranunculus.
Is géineas mór é Ranunculus, (Gaeilge: an Fearbán'") agus cuid mhór speiceas ann, thart faoi 400 speiceas de phlandaí. San áireamh tá cam an ime, an ghlasair léana, an néal uisce agus lus na gcnapán ach ní an gharra bhuí gur Papaveraceae í agus atá mar chuid de chlann na bpoipíní.


Grand Champion International de Course.
Is é Grand Champion International de Course an dara halbam le "Les Trois Accords", banna as Québec. Scaoileadh é ar an 5 Meán Fómhair 2006.


Gros Mammouth Album.
Is é Gros Mammouth Album an chéad albam leis an mbanna "Les Trois Accords". Tá dhá leagan den albam seo ar fáil. Is é "Gros Mammouth Album Turbo" ainm an leagain nua. Tá dhá amhrán bhreise ar an dara leagan, "Turbo Sympathique" agus "Loin D'ici".


Roman Pavlyuchenko.
Is imreoir sacair é Roman Anatolevich Paylyuchenko (r.15 Nollaig, 1981 i Mostovsky, An Rúis). Imríonn sé faoi láthair le Tottenham Hotspur.
D'imir sé le Dynamo Stavropol, Rotor Volgograd agus Spartak Moscow roimhe sin.
Chuaigh sé go dtí Londain i 2008.


Aaron Lennon.
Is imreoir sacair Sasanach é Aaron Justin Lennon (r.16 Aibreán, 1987 i Leeds, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Tottenham. D'imir sé le Leeds United ó 2003 go 2005.


Sóchán.
Léaráid ag taispeáint sócháin ghéinitigh.
Sa bhitheolaíocht, is éard atá i sóchán ná athrú tobann a thagann ar sheicheamh núicléitíde d'ábhair géiniteach an orgánaigh bheo.
Is féidir le hathrú tobann teacht ar ghéin aonarach, nó fiú ar chrómasóm iomlán. Earráid i gcóipeáil na géine is brí leis an sóchán go minic: earráid a tharlaíonn i rith na cilldeighilte, abair, má nochtar an chill don tsolas ultraivialaite nó don radaíocht ianúcháin (is é sin, na x-ghathanna nó an cineál radaíochta a thagann as iseatóip radaighníomhacha), do cheimiceáin so-ghineacha nó do víris áirithe.
Tá a leithéid de rud ann freisin agus hipearshóchán. Is éard atá i gceist leis an hipearshóchán ná meicníocht na cille leis an gcóras imdhíonachta a chur in oiriúint do na miocróib atá díreach á ionsaí. Próiseas é nach dtéann i bhfeidhm ach amháin ar réigiúin áirithe sna cealla glóbailine imdhíonachta, agus is cuid nádúrtha é d'fhrithionsaí an orgánaigh bheo ar na miocróib.
Is minic a shíltear go ndéanann gach sóchán dochar don orgánach agus don speiceas go léir, ach níl an scéal chomh simplí sin. Aithnítear sócháin bhuntaistiúla, sócháin mhíbhuntaistiúla agus sócháin neodracha, ach is dócha go ndéanann an chuid is mó de na sócháin neodracha féin dochar "éigin" don orgánach. Tá sócháin mharfacha ann freisin a thugann bás an orgánaigh.


Darren Fletcher.
Is imreoir sacair Albanach é Darren Barr Fletcher a rugadh ar an 1 Feabhra, 1984 i Dún Éideann. Imríonn sé faoi láthair le Manchester United.
200px
Fletcher, Darren
Fletcher, Darren
Fletcher, Darren


Michael Dawson.
Is imreoir sacair Sasanach é Michael Richard Dawson (r.18 Samhain, 1983 i Northallerton, Sasana). Imríonn sé faoi lathair le Tottenham Hotspur: Is é Dawson an t-imreoir is faide ag imirt leo. D'imir sé le Nottingham Forest ó 2000 go 2005.
Dawson, Michael


Dean Ashton.
Is imreoir sacair Sasanach é Dan Ashton (a rugadh 24 Samhain, 1983 i Swindon, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le West Ham United. D'imir sé le Crewe Alexandra ó 2000 go 2005. D'imir sé le Norwich City ar feadh séasúir amháin.


Villarrobledo.
Bardasacht i gcúige Albacete, Castile-La Mancha, sa Spáinn is ea Villarrobledo. Tá timpeall ar 25.417 duine ina gcónaí ann.


Luka Modrić.
Is imreoir sacair é Luka Modriċ (r.9 Meán Fómhair, 1985 i Zadar, An Chróit). Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid. Roimhe sin d'imir sé le Tottenham HotspurÓó 2008 go 2012. Bhí sé ag imirt le Dinamo Zagreb sa Chróit roimhe sin.


Marquis de Saint Ruth.
Ba ghinearál Francach é Charles Chalmont, Marquis de Saint Ruth (fuair bás 12 Iúil 1691), a bhí i gceannas ar thrúpaí Francacha an Rí Louis XIV, a throid ar son chúis na Seacaibítigh in Éirinn, le linn Chogadh an Dá Rí (nó Cogadh Rí Liam).


Thomas Merton.
Bunainm an tAthair M. Louis ab ea Thomas Merton, manach Caitliceach, file agus scríbhneoir bisiúil a thrácht ar chúrsaí spioradálta agus sóisialta; duine de mhórscríbhneoirí Caitliceacha Mheiriceá Thuaidh san 20ú aois. An 31 Eanáir 1915 in Prades na Fraince a rugadh, an 10 Nollaig 1968 i mBancác na Téalainne a fuair bás.
Saol.
Péintéir as an Nua-Shéalainn a bhí ina athair, Owen Merton, agus ball de Chumann na gCairde as Meiriceá a bhí ina mháthair, Ruth Jenkins. Baisteadh Thomas Merton ina bhall d'Eaglais Shasana. Bhásaigh a mháthair nuair a bhí sé 6 bliana d'aois. San Fhrainc agus i Sasana a cuireadh bunoideachas air. Tar éis dó bliain a chaitheamh in Ollscoil Cambridge, d’fhreastail sé ar Ollscoil Columbia i gCathair Nua Eabhrac, áit ar ghnóthaigh sé céim B.A. (1938) agus céim M.A. (1939). D'iompaigh sé ina Chaitliceach sa bhliain 1938. Tar éis dó bliain a chaitheamh ag múineadh Béarla in Ollscoil Columbia (1938-39) agus in ollscoil Bonaventure (1939-41) gar do Olean, Nua-Eabhrac, chuaigh sé isteach i Mainistir Thrapach Ghéatséamini láimh le Louisville, Kentucky. Rinneadh sagart de sa bhliain 1949. Cailleadh é agus é in aois a 53 bliain le linn comhdhála ar an manachas sa Téalainn nuair a leictreamharaíodh de thaisme é agus é ag teacht amach as an bhfolcadán.
Saothar.
"Thomas Merton Square", plaic chuimhneacháin i lár Louisville, Kentucky
Scríobh Merton os cionn 60 leabhar agus na scórtha aistí. Cnuasaigh filíochta a bhí ar an gcéad saothar dá chuid a foilsíodh, mar atá "Thirty Poems" (1944), "A Man in the Divided Sea" (1946), agus "Figures for an Apocalypse" (1948). I ndiaidh fhoilsiú "The Seven Storey Mountain" (1948) thuill sé clú idirnáisiúnta dó féin. Ábhar spioradálta amháin atá sa chéad saothair óna pheann, ach ó thús na 1960í i leith bhí téamaí sóisialta le sonrú ina chuid scríbhneoireachta agus ina shaothair dheireanacha is léir go raibh léargas ar fhealsúnacht na hÁise agus ar an misteachas aige, tréith neamhchoitianta ag an uair sin i scríbhneoir ón Iarthar.
I 1969, an bhliain tar éis a bháis, foilsíodh "My Argument with the Gestapo", saothar a scríobh sé i 1949 agus arb é an t-aon úrscéal leis. Saothair eile leis is ea "The Waters of Siloe" (1949), stair na dTrapach; "Seeds of Contemplation" (1949); "The Living Bread", tráchtas ar an Eocairist; agus roinnt foilseachán eile a foilsíodh i ndiaidh a bháis, mar atá cnuasach aistí dar teideal "Contemplation in a World of Action" (1971), agus "The Asian Journal of Thomas Merton" (1973). Foilsíodh seacht imleabhar dá dhialanna príobháideacha agus roinnt imleabhar dá litreacha chomh maith.
Naisc sheachracha.
Merton, T
Merton, T
Merton, T


Godert de Ginkell, Céad Iarla Átha Luain.
Ba ghinearál Dúitseach é Godert de Ginkell, nó Godart van Ginkel, Céad Iarla Átha Luain agus Baron van Reede (1644 – 11 Feabhra, 1703) i seirbhís Shasana.
Bhí sé ina bhall den uasalaicme, agus d'iompaigh sé an teideal 'Baron van Reede', agus é ina mhac ba shine de Godart Adrian van Reede, Baron Ginkel. Ina a óige, liostáil sé isteach in arm na hÍsiltíre, agus sa bhliain 1688, lean sé William (nó Liam sa Ghaeilge), Prionsa Oráiste, ar a shluaíocht go Sasana - an "Réabhlóid Ghlórmhar" a díchur Rí Séamas 11.
Sa bhliain dar gcionn, bhain sé clú amach as éacht meabhrán, tóraíocht, scrios agus gabháil reisimint Albanach a rinne frithcheilg agus a thaobhaigh leis an Rí Séamas ag Ipswich, agus a bhí ag máirseáil tríd na "fens" (nó "riasc" sa Ghaeilge).
Ginkell, Godert de


Uma Thurman.
Is banaisteoir Meiriceánach í Uma Thurman a rugadh ar an 29 Aibreán 1970 i mBoston, Massachusetts
Scannáin.
Thurman, Uma
Thurman, Uma


Clóbhis I.
B'é Clóbhis I (t.466 – 27 Samhain 511) céad Rí na bhFranc agus is é a d'aontaigh na treibheanna Francacha go léir le chéile faoi cheannaire amháin. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athar Childeric I, sa bhliain 481 mar Rí na bhFranc Saileach, ceann de na treibheanna a mhair ar ghabháltas taobh thiar den Réine Íochtaraí. B'iad Tournai agus Cambrai lárionaid na Sailíní i gceantar Toxandria, atá anois ar teorann na Fraince agus na Beilge. Chloígh Clóbhis na treibheanna Francacha máguaird agus bhunaigh sé é féin mar rí aonair orthu roimh a bhás.
Croineolaíocht.
Bhí Clóbhis cúig bliana déag nuair a ainmníodh é mar "Rí na bhFranc", réimeas a lean ar feadh tríocha bliain. Is dócha go bhfuil bunús na fírinne sna cuntais seo «"à peu de choses près"». Tugann foinsí eile le fios gur sa bhliain 511 a fuair Clóbhis bás, mar sin b'fhéidir gur sa bhliain 481 (circa) a ghlac Clóbhis post an rialtóra.
Bhí an t-aontas seo le bhean chéile 'den dara ghrád', ábalta síocháin a chinntiú (Gearmáinis: friedelehen), idir Ríocht na bhFranc Réineach agus Ríocht na bhFranc Sailíneach. Is minic a léirmhíníodh na staraithe Críostaí an pósadh go mícheart, gur leannán leapa agus ní bean chéile a bhí sa phósadh. Ach tharla seo de réir míthuiscint na staraithe ar nósanna na nGearmánach agus ar chomhdhéanamh polagamach na dteaghlach Gearmánach, gan phósadh.


Soissons.
Is "commune" (limistéar riaracháin) é Soissons sa département de l'Aisne in Picardie i dtuaisceart na Fraince.
Tá sé suite cois Aisne, timpeall 100 ciliméadar soir ó thuaidh ó Pháras. Tá sé ar na bailte is sine san Fhrainc, agus de réir dealraimh ba é príomhchathair na Suessonaí é.


Childéric I.
B'é Childéric I (c. 440– c. 481) rí na bhFranc Sailíneach ó 457 go dtí go bhfuair sé bás, agus b'athair Chlóbhis I é.
Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair Merovech ("Meroveus" nó "Merovius" sa Laidin), mar rí, de réir na staraithe sa bhliain 457 nó 458.
In éineacht lena ghaiscígh, bhunaigh sé a phríomhchathair i dTournai ar talamh a ghéill na Rómhánaigh dó mar "foederatus" chun socrú síochána a chur i bhfeidhm.


Clotaire I.
B'é Clotaire I (Sean-Ghearmáinis: 'Arm ghlórmhar') glaoite "Clotaire le Vieux" (Fraincis: an tSean) (497 – 561), Rí na bhFranc, ceann de na ceithre mhac a bhí ag an Rí Clóbhis. Rugadh é timpeall na bliana 497 i Soissons (atá anois mar chuid den 'Département d'Aisne', i bPicardie, na Fraince).
An chaoi ar rinneadh Ríocht na Meirvínseach nuair a fuair Clotaire I bás.
Tar éis bás a athar, sa bhliain 511, bhronnadh an baile Soissons air mar oidhreacht trí chomhroinnt na ríochta, maille le cathracha eile, siad sin Laon, Noyon, Cambrai, agus Maastricht agus an cúrsa íochtarach d'abhann na Meuse.
Ba dhuine íonacht uaillmhianach é Clotaire agus bhí fonn air a oidhreacht a mhéadú. B'é an príomh duine a thionscain dúnmharú pháistí a dhearthár Chlodomer sa bhliain 524, agus fuair sé na cathracha Tours agus Poitiers mar a luach saothair.
Ghlac sé páirt i sluaíochtí i gcoinne na Burgúine agus, tar éis léirscriosta na ríochta sa bhliain 534, ghnóthaigh sé Grenoble, Die, agus cuid de na cathracha eile sa cheantair.
Nuair a ghéill na hOstró-Ghóit Provence do na Francaigh, ghlac sé na cathracha Orange, Carpentras, agus Gap. Sa bhliain 531 d'ionsaigh seisean agus a nia Theudebert I na Thuringii agus sa bhliain 542, in éineacht le a dheartháir Childebert I d'ionsaigh sé na Visi-Ghóit sa Spáinn. Tar éis bás a nia mór Theodebald sa bhliain 555, nasc-ghabh Clotaire a chríocha. Tar éis bás
Childebert sa bhliain 558, b'é a bhí ina rí amháin ar Ríocht na bhFranc. Bhí sé ag rialú an chuid is mó den Ghearmáin freisin, chuaigh sé ar sluaíocht isteach i dtír na Sacsaine, agus bí sé ag súil le cíos de 500 bó. Ag deireadh a réimis marcáilte le easaontais inmheánacha, throid a mhac Chram ina gcoinne níos mó ná uair amháin.
Lean sé a mhac isteach sa Bhriotáin, áit a raibh na reibiliúnacha ag lorg tearmainn, dhó Clotaire Charm, a bhean chéile agus a pháistí tar éis iad a chimigh i dteachín tuaithe. Fuair doilíos an ceann is fearr air, agus chuaigh sé ar oilithreacht chuig Tours ag lorg maithiúnas ag tuama Shan Mártan, agus fuair sé bás go gairid ina dhiaidh sin,


Asif Ali Zardari.
Is polaiteoir Pacastánach é Asif Ali Zardari (), a rugadh ar an 26 Iúil 1955 in Karachi. Is leas-cheannaire an "PPP" é - oifig a bhain sé amach tar éis gur feallmharaíodh a bhean chéile, Benazir Bhutto, sa bhliain 2007. Bhuaigh sé toghchán na huachtaránachta sa bhliain 2008.
Zardari, Asif Ali
Zardari, Asif Ali


Deirdre.
"Caoineadh Dheirdre" le J.H.F. Bacon, arna fhoilsiú in "Celtic Myth and Legend" le Charles Squire (1905).
Duine de na pearsanra sa Rúraíocht is ea Deirdre (nó 'Derdriu' sa tSean-Ghaeilge). Sular saolaíodh í thairngir an Draoi Cathbhadh go mbeadh an bhean álainn seo ina cúis achrainn agus fuildhoirte. Ina ainneoin sin, is ise a roghnaíonn Conchobhar Rí mar bhean céile. Ar fheiceáil di fiach dubh ag ól fola ainmhí a maraíodh, deir Deirdre go bpósfaidh sí fear a bhfuil dath bán ar a chorp, dath dearg ar a leicne agus dath dubh ar a chuid gruaige.
Nuair a deir Leabharcham, a buime, go bhfuil na tréithe sin ag fear óg dathúil darb ainm Naoise, titeann Deirdre i ngrá leis. D’ainneoin thairngreacht Chathbhaidh agus an cleamhnais atá déanta le Conchobhar, teitheann Deirdre agus Naoise go hAlban. Cuireann na hUlaidh ina luí ar Chonchobhar cead a thabhairt don dís filleadh ar Éireann, dá bhrí sin, cuireann sé Fearghus Mac Róigh go hAlban chun é seo a chur in iúl dóibh. Ach ar fhilleadh dóibh ar Eamhain Mhacha, ceanncheathrú thuatha Ulaidh, feallmharaítear Naoise agus a dheartháireacha agus gabhann Conchobhar seilbh ar Dheirdre. Seachas géilleadh do Chonchobhar, áfach, léimeann Deirdre de charbad agus é ag gluaiseacht, agus déantar smidiríní dá cloigeann.


Childebert I.
B'é Childebert I, Rí Pháras ó 511 go dtí 558 agus Rí Orléans ó 524 go dtí 558.
B'é an ceathrú mac Chlóbhis I é, agus an tríú as ceithre pháistí a bhí ag an Rí Clóbhis le Chlotilde a bhean chéile.
Tar éis bás a athair, roinneadh an ríocht idir na deartháireacha. Fuair Childebert 1 an baile Páras, an dúiche taobh ó thuaidh chomh fada leis an Somme, san iarthar siar
chuig na Mhuir nIocht, agus leithinis Armorica nó an Bhriotáin. Chuaigh a deartháireacha i gceannas i bpáirteanna eile den ríocht: Theuderich (Fraincis: Thierry I) i Metz, Clodomir in Orléans, agus Clotaire I in Soissons.
Sa bhliain 523, ghlac Childebert páirt i gcogaidh i gcoinne
Godomar, mac Rí na Burgúine. Maraíodh Chlodomer i gcath Vézeronce. Sa bhliain 524, tar éis gur dhúnmharaíodh páistí
Chlodomer, ghabh Childebert na cathracha Chartres agus Orléans.


Conselh de la Lenga Occitana.
Is é Conselh de la Lenga Occitana nó CLO (Gaeilge: "Comhairle na hOcsatáinise") an comhlacht atá freagrach as caighdeán don Ocsatáinis a fhorbairt agus a chur chun cinn. Bunaíodh an chomhairle i 1996-1997. Aicmítear na comhaltaí i trí aicmí - na comhaltaí tofa, na comhaltaí a chomhfhreagraíonn agus comhaltaí an choiste gnó.


Bord na Breatnaise.
Is comhlacht reachtúil é Bord na Breatnaise ("Bwrdd yr Iaith Gymraeg" sa Bhreatnais) a bhunaigh Rialtais na Breataine mar chuid de Reacht na Breatnaise 1993. Tá sé faoi chúram Tionól na Breataine Bige anois. Is é Meirion P. Jones Ardfheidhmeannach an bhoird faoi láthair.
Faigheann an Bord deontas £12m ón rialtas Breatnach chun an Bhreatnais a chur chun cinn agus a héascú.
Tá an Bord freagrach as Reacht na Breatnaise a riaradh agus a chur i bhfeidhm agus deimhniú go comhlíonann comhlachtaí poiblí sa Bhreatain Bheag a gcuid dualgais faoin reacht. Socraíodh ar os cionn 350 bearta don Bhreatnais cheana féin le réimse fhairsing comhlachtaí a ainmníodh i Reacht na Breatnaise.


Forógra neamhspleáchais.
Is nós é forógra neamhspleáchais a mbaineann pobail faoi leith feidhm as chun a neamhspleáchas a léiriú nó a fhoilsiú don saol mór. De ghnáth, gairtear na háiteanna seo ó fhearann tír eile nó chuid de, nó is cúige iad a scarann ó stát. Ní éiríonn le gach forógra neamhspleáchais agus uaireanta bíonn ar stáit a neamhspleáchas a fhógairt níos mó ná uair amháin amhail an Chosaiv. Uaireanta ní éiríonn leis an feachtas chun neamhspleáchas a ghnóthú agus fanann na daoine sin faoi smacht an tír ar theastaigh uathu scaradh ó.
De ghnáth, fógraítear neamhspleáchas gan cead ó na stáit óna fhógraítear neamhspleáchas, agus glaoitear forógra neamhspleáchais aontaobhach orthu sinn. Glaoitear sin orthu chun léiriú nach bhfuil cead nó bunús ag an fhorógra agus dá bharr is gníomh neamhdhleathach é.


Horslips.
Is banna rac-cheoil as Éirin é Horslips. Bhí Horslips gníomhach in Éirinn sna 1970idí. Mheasc Horslips an ceol traidisiúnta le rac-cheol don chéad uair.


Frank-Walter Steinmeier.
Is polaiteoir Gearmánach é Frank-Walter Steinmeier (rugadh i nDetmold 5 Eanáir 1956). Is ball de Pháirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine (SPD) é. Bhí sé ina Leas-Seansailéar ar an Ghearmáin i rialtas Angela Merkel ó d'eirígh Franz Müntefering as, sa bhliain 2007. Ba é aire ghnóthaí eachtra na Gearmáine ón bhliain 2005 go dtí 2009. Toghadh é ar an 18 Meán Fómhair 2008 ag an SPD le dul in iomaíocht le Angela Merkel sa toghcháin don Seansailéaracht sa bhliain 2009. Bhí toradh uafásach ag an SPD sa toghcháin sin, an toradh ba mheasa acu ó dheireadh an Dara Chogadh Domhanda, rud a d'fhág Steinmeier mar cheannaire an fhreasúra sa Bhundestag. Toghadh é mar aire gnóthaí eachtra arís ins an comhrialtas idir an CDU agus an SPD i mí na Nollag 2013. Insealbhaíodh é mar Uachtarán na Gearmáine ar an 19 Márta 2017.
Steinmeier, FW
Steinmeier, FW


Windows Vista.
Is córas oibriúcháin de chuid Microsoft é Windows Vista atá deartha le rith ar ríomhairí pearsanta. Tá Windows 7 an comharba Windows Vista


Makemake (abhacphláinéad).
Is é Makemake an tríú abhacphláinéad is mó sa ghrianchóras, agus é suite i gCrios Kuiper. Níl satailítí dá chuid féin ag an abhacphláinéad seo. Tá meánteocht an dromchla timpeall 30 K, agus an dromchla clúdaithe le meatán, eatán agus nítrigin i bhfoirm sholadach.
B'iad Michael Brown agus a fhoireann a tháinig trasna ar Makemake ar an 31 Márta sa bhliain 2005. I Mí Iúil 2008, sainaithníodh Makemake mar phlútóideach. Is éard is plútóideach ann ná abhacphláinéad atá ag timpeallú na Gréine níos faide amuigh ná Neiptiún.


Middlesbrough Football Club.
Club peile atá suite i Middlesbrough, Sasana is ea Middlesbrough Football Club. Tá an fhoireann ag imirt sa Championship i Sasana, agus is é Riverside Stadium a staid bhaile. Bhuaigh an fhoireann an Corn League i 2004.


Riverside Stadium.
Is staid na foirne sacair Middlesbrough é Riverside Stadium, atá suite i Yorkshire Thuaidh, Sasana. Is é 35,100 toilleadh an staid.


Clodomir I.
Ba Rí na bhFranc i ríocht Orleans, ó 511 go 524, é Clodomir I. Rugadh é timpeall na bliana 495 agus fuair sé bás ar an 25 Meitheamh, 524 i gCath Vézeronce.
Ginealach.
Ba mhac Chlóbhis agus Chlotilde é. Phós sé Gondioque (v.495-v. 532). B'é athair "inter alia" Théodebald, Ghunthar agus Chlodoald é.
Beathaisnéis.
Nuair a fuair a athar bás roinn sé Ríocht na bhFranc lena triúr deartháireacha: Theuderic I, Childebert I, agus Clotaire I. Cé go raibh éileamh críche níos fearr ag Theuderic I, an duine is sine, chuaigh Clodomir I ar aghaidh le socrú a d'fhág leath na críocha i láimhe an triúr eile díobh. B'é sin Ríocht Orléans, bainte ón sean ríocht Syagrius. San áireamh san ríocht seo bhí easpagóideacht Tours, Poitiers agus Orléans.


Grianfhuinneamh.
Grianfhuinneamh a thugtar ar fhuinneamh a thagann ón ngrian. An comhleá eithneach i gcroíleacán na gréine - is rud a dhéanann sé fuinneamh tonnach leictreamaighnéadach den fhuinneamh eithneach sin. An ghrian ansin - déanann sí an fuinneamh sin a radú, agus sin í an fhoinse leis an gcuid is mó den fhuinneamh a mbaineann daoine feidhm as ar domhan.
Breoslaí iontaise is ea an ola, an mhóin, an gual, an gás aiceanta, agus is iontu a thaisctear an grianfhuinneamh sin. An t-adhmad abair - déanann sé grianfhuinneamh a thaisc i gcruth indóite chomh maith. Na hábhair eithneacha agus na dúile radaighníomhacha, is le meath i gcroíleacán an domhain a ghineann siad sin teas. Is ó fhoinsí réaltacha iad sin chomh maith, ach ní ón ngrian iad. Ba linn don domhan a bheith á chruthú a bailíodh isteach iad. An fuinneamh a fhaightear ón ngaoth, nó ó uisce an domhan, is grianfhuinneamh taiscithe é sin leis.
Fuinneamh na dtaoidí afách - ní grianfhuinneamh é seo. Ar an gcuid is mó de, is é aomadh imtharraingteach na gealaí is mó is ciontach le fuinneamh na dtaoidí; agus an gluaiseacht uilleach de bharr rothlú an domhan ar a ais - tá baint bheag aige sin leis an scéal chomh maith.
An fuinneamh atá i dtaisce i bplandaí - is le fótaisintéis a dhéantar é. Tá cealla fótavoltacha ann agus baintear leas astu sin chun grianfhuinneamh a athrú díreach ina fhuinneamh aibhléiseach. Is é an cineál seo fuinneamh aibhléiseach is gnáiche i satailítí a ghabhann timpeall an domhain. Maidir le tithe a théamh de; is é rud a dhéantar grianfhuinneamh a thiomsú le gairis tiomsaithe; agus é a athrú ina theas. De réir a chéile is mó an glacadh atá leis an tslí sin téite ar fud an domhain, go mór mór sna tíortha teo.
Is féidir aibhléis a ghiniúint díreach ó solas na gréine. Nuair a bhuaileann gathanna an gréine dromchla grianphainéil ina bhfuil cealla fótavoltacha ann, cuireann sé na leictreoin ag gluaiseacht i sruth agus séard atá ná aibhléis.


Volta.
Is éard is volta ann ná an t-aonad (i gCóras Idirnáisiúnta na nAonad) a thomhaiseann an poitéinseal leictreach, an difríocht sa phoitéinseal leictreach, agus an fórsa leictreaghluaisneach. Fuair an volta a ainm ó Alessandro Volta, a chéadcheap an "carn voltach", an chéad bhataire leictreach ceimiceach.


Alessandro Volta.
Ba eolaí agus fisiceoir é Alessandro Giuseppe Antonio Anastasio Volta, ó Lombardia, an Iodáil (18 Feabhra 1745 – 5 Márta 1827). Ba é a thionscain an cadhnra aibhléiseach. As Volta a ainmníodh an volta.


Georg Ohm.
Ba eolaí ón Ghearmáin é Georg Simon Ohm. Saolaíodh i 1780 é. Chaith sé a shaol ag obair le aibhléis agus ba é a rinne amach an ceangal más ina voltaí a bhíonn an voltas, is ina aimpéir a bhíonn an sruth. Glaoitear Dlí Ohm ar seo. Is d'Ohm a ainmnítear an riail sin, agus an t-óm, gan amhras.
Fuair sé bás sa bhliain 1854.
Ohm, Georg
Ohm, Georg
Ohm, Georg


Néalsoitheach.
Soitheach gloine is ea néalsoitheach. Aer a bhíonn ann agus é sáithithe le gal uisce. Agus cáithníní fo-adamhacha ag gabháil tríd an néalsoitheach bíonn rian na mbraonta uisce le feiceáil, agus rian na gcaithíní le brath sa néalsoitheach dá réir sin. Is é rud á dhéantar grianghraif de na rianta seo. Ach réimse maighnéadach a dhíriú trasna na tsoithigh, déantar rianta na gcáithníní luchtaithe a fhiaradh, agus bíonn sé le léamh ar fhiaradh gach uile riain cén cineál cáithnín a bhíonn i gceist. Chomh maith leis sin, leithead riain ar bith, tugann sé leid ar mhéid an cháithnín.


Abhac donn.
Rinn neimhe níos mó ná pláinéad agus níos lú ná réalta, is abhac donn é. An tslí a gcruthaítear abhac donn, chuirfeadh sé cruthú réalta i gcuimhne duit ar shlí, ach de cheal maise ní thagann a dhóthain teasa san abhac donn riamh chun go dtosódh an hidrigin ar chomhleá ann. Is deacair abhac donn a bhrath, agus go dtí seo níl ach líon beag reann neimhe aimsithe i mBealach na Bó Finne ar féidir gur abhaic dhonna iad. Mar gheall ar a laghad mais atá iontu é sin, agus iad a bheith ina n-aonar.


Grianghaoth.
An spástaiscéalaí úd "Voyager a hAon" ag teacht a fhad leis an héileathruaill. Is éard is héileathruaill ann ná an chuid den héilisféar atá suite taobh thiar den turraing foirceanta. Tabhair faoi deara nach bhfuil an pictiúr seo ag cur leis na teoiricí is nua, nó is é tuiscint an lae inniu nach bhfuil an héilisféar chomh fadaithe seo faoi thionchar an mheáin idir-réaltaigh.
Is éard is grianghaoth ann ná an sruth de cháithníní luchtaithe atá ag teacht as an nGrian agus á scaipeadh amach sa spás. An chuid is mó de na cáithníní seo, is leictreoin agus prótóin iad, agus faigheann gach ceann acu timpeall ar aon leictreonvolta amháin fuinnimh ón nGrian nuair a fhágann sé í. Tá na cáithníní in ann éalú ó imtharraingt na Gréine, agus an fuinneamh sin á dtiomáint. Faigheann siad cuid den fhuinneamh sin i gcoróin na Gréine, toisc go bhfuil sí an-te, ach níltear ábalta go fóill an chuid eile den fhuinneamh a mhíniú go sásúil.
Is cúis lena lán feiniméan nádúrtha í an ghrianghaoth. Is í a chuireann eireaball leis na cóiméid, nó nuair a thiocfaidh an cóiméad i gcóngar don Ghrian, buailfidh sruth na gcáithníní é, agus ansin, tosóidh sé ag cur damhna as faoi bhrú na grianghaoithe.
Feiniméin eile den chineál sin atá i gceist leis an "aurora borealis" - is é sin, An Chaor Aduaidh, na saighneáin - chomh maith leis an "aurora australis" nó an chaor aneas, nó gealáin atá cosúil leis an gcaor aduaidh agus iad le feiceáil timpeall ar phol theas an Domhain.
Is í an ghrianghaoth is cúis leis na stoirmeacha leictreamhaighnéadacha freisin. Is féidir leis na stoirmeacha seo cur isteach ar chóras aistriú na cumhachta leictrí go tromchúiseach.
Cruthaítear na saighneáin agus na stoirmeacha leictreamhaighnéadacha thuas i maighnéadsféar an Domhain. Is follasach go mbíonn an ghrianghaoth ag idirghníomhú le réimsí maighnéadacha na bpláinéad eile fosta. Síntear maighnéadsféar Iúpatair chomh fada faoi bhrú na grianghaoithe agus go sroicheann sé fithis Shatairn féin. Deirtear go bhfuil "maighnéadeireaball" ag Iúpatar.
Bíonn imthoscaí an spáis áitiúil timpeall an Domhain an-athraitheach, agus an dóigh a mbíonn an ghrianghaoth agus an réimse maighnéadach ag imirt tionchair ar a chéile. Is féidir na síorathruithe a chur i gcomparáid le hathruithe na haimsire thíos ar dhroim an domhain, agus mar sin, is minic a thagraíonn na saineolaithe don spásaimsir.
Agus iad á scaipeadh amach ón ngrian, cruthaíonn na cáithníní grianghaoithe réigiún ar leith timpeall na Gréine agus an ghrianchórais - réigiún a dtugtar héilisféar air. Is é an héileastad teorainn an héilisféir. Ar imeall an héilisféir atá an héileathruaill. Is í an héileathruaill an chuid den héilisféar atá faoi thionchar na sruthanna sa mheán idir-réaltach, ionas nach bhfuil sí sféarúil a thuilleadh. Sa chuid inmheánach den héilisféar, tá an ghrianghaoth ag gluaiseacht go gathach i ngach treo. San áit a mbuaileann an ghrianghaoth faoin héileathruaill cruthaítear tonnta turrainge, agus tugtar turraing foirceanta ar an áit sin.
Réaltghaoth.
Réaltghaoth a thugtar ar "ghrianghaoth" na réaltaí go ginearálta. Bíonn an réaltghaoth an-éagsúil ag réaltaí difriúla. Na fathachréaltaí dearga, bíonn siad ag cailleadh maise go tiubh leis an réaltghaoth agus iad ag druidim le deireadh a ré. Is minic a iompaíonn fathachréaltaí den chineál seo ina n-abhacréaltaí bána in áit pléascadh ina n-ollnóvaí, toisc go bhfuil an iomarca maise caillte acu leis an réaltghaoth san idirlinn.


Rinn (réalteolaíocht).
I gcúrsaí réalteolaíochta, tugtar rinn ar an bpointe thuas ar an spéir (is é sin, ar an sféar neamhaí) a bhfuil réad áirithe ag gluaiseacht ina threo. Tá rinn an Ghrianchórais, nó an pointe is rinn don Ghrianchóras, suite i réaltbhuíon Earcail.
Is é is "frithrinn" ann ná an pointe den sféar neamhaí atá contrártha leis an rinn.


Abhacréalta.
Séard atá in abhacréalta ná réalta ar aon mhais leis an nGrian, nó níos lú ná sin. Dá dtarraingeofá graf de theocht dhromchlach réaltaí éagsúla i gcoinne dhearbhmhéid na réaltaí sin, formhór na réaltaí, is i réimse cúng go maith a bheidís, idir fionnuartas doiléir agus teocht gheal. Is é an príomhsheicheamh a thugtar ar an réimse seo, agus tharla gur réalta measartha mór an Ghrian seo againne, is i lár an réimse sin a bheadh sí.
Tá réaltaí ann nach bhfuil sa phríomhsheicheamh. Is réaltaí ollmhóra fuara iad na fathachréaltaí dearga nó 'na fathaigh dhearga', mar a thugtar orthu. Ídíonn siad seo a gcuid breosla go tapa agus ní fada a mhaireann siad. Taobh amuigh den phríomhsheicheamh tá réaltaí níos lú ná sin, 'na habhacréaltaí bána' mar a thugtar orthu, réaltaí nach n-ídíonn a gcuid breosla ach go mall. Is fada a mhaireann siad. Na habhacréaltaí bána is lú mais, is lú ceann ar bith díobh ó thaobh maise de ná 1% de mhais na Gréine. Dá mba lú ná sin ó thaobh maise iad, an teocht sa chroíleacán acu, ní bheadh sí ard go leor chun comhleá a chur ar siúl, agus is rud a bheadh ann: abhac donn nó pláinéad.


Suth.
Orgánach beo, planda nó ainmhí, i mbun a fhorbartha is ea an suth. Suth an phlanda - is istigh i gclúdach síl an phlanda a bhíonn sé ag forbairt. Chomh fada le forbairt an duine de, is i mbroinn na máthar a iompraítear an suth. "Siogót" a thugtar ar an suth nuair a choimprítear é. Forbraíonn sé leis go dtí deireadh an dara mí. Féatas a thugtar as sin amach air go dtí go mbeirtear é.


Pépin Gearr.
Ba é Pépin III, nó Pépin Gearr () Méara an Pháláis agus Diúc na bhFranc ón bhliain 741, agus Rí na bhFranc ó 751 go 768. Ba é Pépin athair Shéarlais Mhóir agus mac Shéarlais Mhartel.
Rugadh é sa bhliain 715 in Austrasie i mBardas Jupille-sur-Meuse (atá anois ina chuid de chathair Liège na Beilge. Fuair sé bás 24 Meán Fómhair 768 i Saint-Denis (i dtuaisceart Pháras).


U-luach.
Is mór i gceist le U-luach ná an teasdíonadh i dtógáil tithe. Is amhlaidh a dhéanann sé siúd an fuinneamh teasa a chaomhnú taobh istigh den teach féin. Mar shampla, fágtar log aeir i lár na mballaí, agus is teasdíontóir an uair sin an ciseal aeir. Chomh maith leis sin cuirtear cisil de ghloine shnáithíneach nó de chúr polúireatáin isteach sa log chun an teasdíonadh a fheabhsú. Lonnaítear cisil de na hábhair sin ar urlár an áiléir sa teach chomh maith. Is chun teasdíonadh a dhéanamh ar bharr an tí é sin. Is é an tU-luach an t-ainm a thugtar ar luach seoltachta an chisil le linn an oibrithe seo. U-luach ar chiseal ábhair - is é rud é féin: an teaschumhacht a shreabhadh trasna an chisil trí mhéadar cearnach, agus laghdú teochta 1 chéim Celsius idir an dá thaobh den chiseal air. Cuir i gcás go méadófaí ar thiús an ábhair teasdíonta, le cisil bhreise a chur i mballa. Ní hamháin go laghdófaí an uair sin ar an U-luach ba chomhthoradh air sin, ach mhéadófaí an an teasdíonadh chomh maith.
Gloine fuinneoige - is seoltóir maith teasa í. Cailleann teach an-chuid teasa ar an tslí sin - amach trí na fuinneoga. Is minic mar sin gur fuinneoga faoi ghloiniú dúbailte a chuirtear ar theach. Bíonn teasdíonadh le fáil ansin ón aer sa log idir an dá phána, agus laghdaíonn sé sin ar U-luach na fuinneoige.


Glúón.
De réir chrómaidinimic an chandaim, is é an glúón bunaonad nó candam fuinnimh an t-idirgnhíomhú láidir. Faoi mar a iompraíonn fótóin an fórsa leictreamaighnéadach idir dhá cháithnín atá luchtaithe le lucht leictreach, iompraíonn glúoin an fórsa láidir idir dhá cháithnín le lucht datha. Ach i gcodarsnacht le fótóin, a bhaineann le luchtanna leictreacha gan lucht a bheith acu féin, tá na glúóin féin daite mar aon leis na cuarcanna. Dá bhrí sin, is féidir le glúón amháin greamú do ghlúóin eile.
Níl mais ar bith ag an nglúón, agus tá 1 aonad de ghuairne aige, a chiallaíonn gur bósón é. Tá an glúón ar aon dul leis an bhfótón sa mhéid seo. Tá 8 gcinn de ghlúóin ann, i dathanna éagsúla. Ós rud é go n-iompraíonn glúóin lucht datha diri chuarcanna, caithfear go bhfuil dath agus fríthdhath ag gach glúón. Mar shampla, má chuireann cuarc dearg amach glúón chun go dtiontaíonn sé ina chuarc gorm, caithfear go n-iompraíonn an glúón sin 1 aonad de lucht dearg agus 1 aonad de lucht fríthghorm (nó, más fearr leat, -1 aonad de lucht gorm). Ós rud é go bhfuil trí dhath agus trí fhríthdath sa teoiric, cheapfaí b'fhéidir go mb'amhlaidh go mbeadh 3x3=9 glúón ann, ach de réir na teoirice nach ceadmhach do theanglaim shiméadrach gan dath, agus mar sin níl ann do cheann amháin de na 9 nglúón go mbeifí ag súil leis.


Giúl.
Is aonad domhanda an fhuinnimh é giúl (nó joule), sa chóras SI. D'eascair ainm an aonaid ó James Prescott Joule, eolaí Sasanach. Mar shampla ní mó giúl fuinnimh a sholáthar chun mais 0.1kg a chrochadh méadar amháin i gcoinne na domhantarraingthe. Sampla eile is ea é nuair a ritheann sruth aibhléiseach d'aimpéar amháin trí fhriotaíocht d'óm amháin ar feadh soicind amháin. Giúl teasa - sin an méid teasa a sholáthraíonn an ciorcad sin don timpeallacht.


Anders Celsius.
Réalteolaí ón tSualainn ba ea Anders Celsius (27 Samhain 1701 – 25 Aibreán 1744), fear a rinne amach scála teochta mór le rá. Is de Chelsius a ainmníodh an scála sin dár ndóigh. Luach 0 °C a bhíonn ar an scála sin ar reophointe an uisce (an teocht a reonn uisce agus leánn oighear inti). Luach 100 °C a bhíonn ar fhiuchphointe an uisce (an teocht a bhfiuchann an t-uisce inti). Agus 100 céim cothrom a bhíonn idir an dá phointe sin. Is amhlaidh a dhéantar an scála a leanúint sa dá threo ina chéimeanna ionanna teochta - os cionn 100 °C, agus faoi bhun 0 °C.
Celsius
Celsius


Cónocht.
Ar na laethanta sin, is díreach os cionn an Mheánchiorcail a bhíonn an ghrian, agus titeann an oiread céanna solais agus teasradaíochta ón ngrian ar an Leathchruinne Thuaidh is a thiteann ar an Leathchruinne Theas.


Cruinne Oscailte.
Tá teoiric chosmeolaíochta ann a deir go leanfaidh an Chruinne uirthi ag fairsingiú go deo: dá réir seo ní raibh ach Ollphléasc amháin ann agus fairsingiú amháin.


Damhna dorcha.
Ábhar é damhna dorcha sa Chruinne a chreidtear a bheith ann ach nach bhfuil sé aimsithe fós ag eolaithe. Is tríd an méid seo a leanas a thomhas a dhéantar amach an mhais a bhíonn i réaltra: luas na réaltaí ina bhfithisí thart ar lár an réaltra. Ar an tslí chéanna a fhaightear amach mais braisle réaltraí:.i. ó luas na réaltraí thart ar lár na braisle.
Trí na meastacháin sin a dhéanamh a fhaightear amach mais iomlán na Cruinne: is amhlaidh a bhíonn sí seo idir cúig huaire agus deich n-uaire chomh mór le suim mhais na réaltaí infheicthe sa Chruinne. Déantar amach dá bhrí sin go bhfuil an-chuid de mhais na Cruinne atá dofheicthe. Seans gur dúphoill agus abhacréaltaí donna atá i gcuid den damhna dorcha sin, agus meastar freisin gur féidir gur cáithníní fo-adamhacha nár aithníodh fós, an chuid eile de.
*


Déréalta.
a>" - Sirius A agus Sirius B
Córas réaltach is ea déréalta. Dhá réalta, nó réalta agus dúpholl a bhíonn inti; is é comh-aomadh imtharraingteach na reann sin a bhíonn á nascadh le chéile.


Réalta.
Is é rud is réalta ann ná rinn neimhe agus foinse solais. Is amhlaidh a ghineann réalta fuinneamh. Trí bhíthin comhleá eithneach ina croíleacán é sin. Réalta is ea an Ghrian seo againne.
Ní réaltaí iad na pláinéid, na hastaróidigh, ná na gealacha. Ní ghineann siad seo solas. Nuair a dhéanann solas na gréine imbhualadh leo sin, is é rud a dhéanann siad: an solas sin a fhrithchaitheamh. Is liathróidí de ghás te iad na réaltaí. Is í a gcuid imtharraingthe féin a bhíonn a gcoinneáil le chéile. Is réalta sa mheánmhéid í an Ghrian. Is mó faoi mhilliún i ná an Domhan, nó mar sin. Cuid de na réaltaí - is lú ná an deichiú cuid de mhéid na gréine, agus tá réaltaí eile ann agus is mó faoi sheasca iad ná méid na gréine. Timpeall 6,000 °C an teocht atá ar dhromchla na gréine, agus meastar gur 15,000 °C de theocht a bhíonn ina lár.
Dath dearg a bhíonn ar na réaltaí is fuaire, dath buí ar réaltaí i meánraon na teochta, ar an grian abair, agus dath gorm nó bán ar na réaltaí níos teo fós.
Ina réaltbhuíonta a bhíonn na réaltaí. Idir deich gcinn agus deich míle réalta a bhíonn sa bhuíon. Ina réaltraí a bhíonn na réaltbhuíonta seo.


Teanga oifigiúil.
Is é is teanga oifigiúil ann ná teanga a bhfuil stádas ar leith aici i dtír nó i réigiún áirithe. Go ginearálta, is í an teanga oifigiúil an teanga a chloistear i gcúirt an dlí, sa phairlimint agus i gcóras riaracháin an stáit. Glactar leis go bhfuil sé de dhualgas ar údaráis an stáit bheith in ann gach ceist a fhreagairt sa teanga oifigiúil, agus go bhfuil sé de cheart ag an saoránach úsáid a bhaint as an teanga oifigiúil lena chuid gnóthaí a dhéanamh leis na húdaráis chéanna.
De ghnáth, is í an teanga oifigiúil an teanga is mó a labhraítear sa tír, an teanga náisiúnta a shamhlaítear leis an tír. Mar sin féin, is iomaí iarchoilíneacht de chuid na Breataine Móire nó na Fraince san Afraic, mar shampla, a mhaireann ag baint úsáide as teanga na sean-mháthairthíre, is é sin, an Béarla nó an Fhraincis. Is féidir nach bhfuil mórán forbartha déanta ar an ngnáthurlabhra áitiúil mar theanga liteartha, nó go bhfuil scothaicme ardléannta na tíre chomh teann as an líofacht a bhain siad amach sa teanga iarchoilíneach agus gur leasc leo teanga na cosmhuintire a cheadú i gcóras an riaracháin. Is féidir freisin nach bhfuil de theanga comhchumarsáide ag muintir na tíre ach an teanga iarchoilíneach, toisc go bhfuil éagsúlacht teangacha á labhairt sa tír.
Is féidir freisin stádas oifigiúil a bhronnadh ar theanga neamhfhorleathan ar chúiseanna stairiúla nó cultúrtha. Mar shampla, níl an Ghaeilge inniu ach ag dornán beag Éireannach ó dhúchas, ach mar sin féin, tá stádas oifigiúil ag an teanga i bPoblacht na hÉireann. Cosúil leis sin, is teanga oifigiúil í an Mhaorais - teanga Pholainéiseach na mbundúchasach - sa Nua-Shéalainn in éineacht leis an mBéarla, cé go bhfuil an Béarla níos coitianta mar theanga dhúchais i measc na Maorach féin inniu.
Tá tíortha ann nach bhfuil teanga oifigiúil ar bith acu. Mar shampla, níl stádas oifigiúil ar bith ag an mBéarla sna Stáit Aontaithe, cé go bhfuil sí ar an teanga is mó a labhraítear sa tír sin agus é á úsáid sna caipéisí dlí go léir. Maidir leis na stáit aonaracha, tá tríocha ceann acu tar éis teanga oifigiúil a ghairm den Bhéarla. Bíonn na húdaráis áitiúla sásta, áfach, úsáid a bhaint as teangacha na bpobal inimirceach nuair is dóigh leo go bhfuil gá leis sin, agus in áiteanna d'fheicfeá cuid mhaith teangacha ar na fógraí poiblí.
An teanga a bhfuil stádas oifigiúil aici, caithfidh sí freastal ar a lán gnóthaí. Dá réir sin, bíonn sé tábhachtach an teanga a chaighdeánú agus téarmaíocht a sholáthar le go bhféadfaí gach sórt cúrsaí a phlé trína meán. Is minic a bhíonn pleanáil teanga de chineál éigin de dhíth leis an teanga a chur in oiriúint do na gnóthaí poiblí.


Ku Klux Klan.
a>. Cuireann na fir seo an chros adhmaid trí thine le námhaid de chuid an KKK a imeaglú - deasghnáth a shamhlaíonn an saol mór leis an KKK. Deirtear gurbh é William Simmons, a bhunaigh an "dara "Klan" sa bhliain 1915, a chéadcheap an nós.
Is ainm é Ku Klux Klan nó KKK a úsáideann a lán grúpaí dúchasacha sceimhlitheoireachta sna Stáit Aontaithe, go háirithe sa Deisceart. Bíonn lucht leanúna Ku Klux Klan ag ionsaí Gormaigh agus lucht inimirce, agus iad ag iarraidh ardchumhacht an chine bháin a chur chun cinn. Go stairiúil, bhí Ku Klux Klan ag caitheamh róbaí bána agus púicíní ar dhéanamh coirceoige, agus iad ag cur i gcéill gurbh iad taibhsí na saighdiúirí a fuair bás i bpáirc an áir i rith Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe ar son an Deiscirt. Sin é an chuma a bhíonn ar lucht leanúna KKK ina lán scannán, cuir i gcás.
Tháinig an chéad KKK ar an bhfód i ndiaidh an Chogaidh Chathartha, agus é ag dul i muinín sceimhlitheoireachta, foréigin agus linseála leis na hAfra-Mheiriceánaigh, na Caitlicigh agus na Giúdaigh a choinneáil faoi smacht.
Stair.
Iarshaighdiúirí de chuid Arm an Deiscirt a bhunaigh an chéad KKK sa bhliain 1865. Bhí sé ag iarraidh forlámhas an chine bháin a chur ar bun arís trí eagla a chur ar na Tuaisceartaigh a chuir fúthu sa Deisceart (na "carpetbaggers"), ar na Deisceartaigh a bhí ag comhoibriú leis an Tuaisceart (na "scalawags") agus ar na Gormaigh a bhí saortha ó bhráca na daoirse (na "freedmen"). Ar dtús, ní raibh an KKK ach ag bagairt an mhíle murdar ar na daoine seo, agus iad ag marcaíocht istoíche faoi na róbaí bána, ionas gur shíl na daoine piseogacha gur marcaigh neamhshaolta a bhí iontu. De réir a chéile, áfach, chuaigh an KKK i muinín foréigin, dúnmharú san áireamh. Sa deireadh thiar, mhaolaigh ar an ngníomhaíocht seo, ó thosaigh scothaicme thraidisiúnta an Tuaiscirt ag déanamh nach ndéanfadh coiriúlacht an KKK ach fad a chur le rialtas míleata na dtrúpaí Tuaisceartacha sa Deisceart. Mar sin, bhain an uasaicme a tacaíocht den KKK, agus fuair na húdaráis fheidearálacha an ceann is fearr ar na sceimhlitheoirí de réir a chéile i ndeireadh na 1860idí. Cuireadh deireadh deifnideach leis an KKK nuair a reachtaíodh an tAcht um Chearta Sibhialta sa bhliain 1871, agus an tUachtarán Ulysses Grant an-dian ag cur an dlí seo i bhfeidhm ar an Deisceart.
Bunaíodh an dara KKK sa bhliain 1915, ach níor tháinig fíorbhorradh faoi ach i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda. Bhí lucht inimirce ag tonnadh isteach ón Eoraip, go háirithe ó Oirthear na hEorpa. San am céanna, bhí na Gormaigh ag teacht go ceantair thionsclaíochta an Tuaiscirt ar lorg jabanna, agus na saighdiúirí ag filleadh ón gcogadh. Tharraing an plódú seo míshuaimhneas anuas ar an tsochaí, agus ní raibh aon mhoill ar lucht na drochthola a leas féin a bhaint as. Bhí an dara KKK ag saighdeadh na bProtastúnach Bán Angla-Shacsanach chun foréigin ar na Gormaigh, ar na Caitlicigh, ar na Giúdaigh agus ar an lucht inimirce ón Eoraip. Rinne dreamanna áitiúla de chuid an KKK linseálacha agus d'ionsaigh siad tithe príobháideacha agus foirgnimh phoiblí. Bhí sé de dheasghnáth acu crosa adhmaid a chur trí thine in aice le tithe a gcuid naimhde lena n-imeaglú. Sa Deisceart ba mhó a maraíodh daoine, ó bhí an t-aindlí i ndúchas an réigiúin.
Cineál cuallachta nó bráithreachais a bhí i gceist leis an dara KKK, eagraíocht fhoirmiúil a raibh struchtúir aici ar leibhéal náisiúnta agus sna stáit éagsúla araon. Nuair a bhí an eagraíocht i mbarr a méide, timpeall ar lár na 1920idí, bhí fear as gach seisear sna Stáit ina bhall den KKK. De réir a chéile, áfach, thit na baill amach eatarthu féin, agus ní raibh siad in ann an brú ón taobh amuigh a sheasamh ach an oiread. Chuaigh líon na mball i laghad arís, agus sa bhliain 1930, ní raibh ach tríocha míle duine fágtha san eagraíocht. Ní dhearna an Spealadh Mór ná an Dara Cogadh Domhanda ach tuilleadh a bhaint de bhallra an KKK.
Ina dhiaidh sin, is iomaí eagraíocht neamhspleách a bhain úsáid as ainm agus as siombailí an KKK, agus iad ag cur in aghaidh chearta sibhialta an chine ghoirm sna Stáit Aontaithe, go háirithe sna 1950idí agus sna 1960idí. San am sin, is minic a d'éirigh leis na sceimhlitheoirí dul i gcomhghuaillíocht leis na póilíní áitiúla (i mBirmingham i stát Alabama, mar shampla), nó fiú le gobharnóirí stáit, cosúil le George Wallace in Alabama.
Ar an 15 Meán Fómhair 1963, buamáladh Eaglais Bhaisteach na 16ú Sráide i mBirmingham, Alabama, agus maraíodh ceathrar cailíní óga. Ciontaíodh baill de ghrúpaí áitiúla a bhí ag baint úsáide as ainm an KKK.
Ar an 12 Meitheamh 1963, bhuail piléar as raidhfil Medgar Evers sa droim i Jackson, Mississippi, agus shíothlaigh sé ina dhiaidh sin in ospidéal na háite. Gníomhaí i ngluaiseacht na gceart sibhialta ab ea Evers. Fuarthas baill den KKK ciontach sa dúnmharú seo freisin.
Ar an 21 Meitheamh 1964, mharaigh an KKK triúr gníomhaithe óga de chuid na gluaiseachta a bhí ar a mbealach go dtí Longdale i gContae Neshoba san iargúltacht. Tamall roimhe sin, chuaigh teampall de chuid na hEaglaise Aontaithe Modhnaí trí thine i Longdale, agus cuma an choirloiscthe ar an scéal, ó ba nós le lucht na gCeart Sibhialta a gcuid cruinnithe a bheith acu sa teampall. Bhí na fir óga - Gormach agus beirt Ghiúdach - dírithe ar an gcoirloscadh seo a fhiosrú thar cionn ghluaiseacht na gceart sibhialta, ach bhain an KKK an bhearna díobh sular tháinig siad a fhad le Longdale. Bhí páirt ag sirriam an chontae sa choir. Ba é an dúnmharú seo a thug spreagadh don scannán "Mississippi Burning" ón mbliain 1988.
Inniu, measann lucht taighde gur féidir go bhfuil breis is 150 eagraíocht áitiúil ar fud na Stát Aontaithe a dtugann "Ku Klux Klan" orthu féin, agus timpeall ar ocht míle duine gníomhach iontu, nó níos lú. Dealraíonn sé nach mbíonn mórán idir lámha acu ach amháin ar leibhéal áitiúil nó réigiúnach.
Tús an Scéil.
Tháinig seisear iarshaighdiúirí Deisceartacha ó Pulaski, Tennessee le chéile ar an 24 Nollaig 1865 leis an KKK a bhunú, go gairid i ndiaidh dheireadh Chogadh Cathartha SAM. Is é an míniú is réidhe ar ainm na heagraíochta ná go bhfuil an focal Gréigise "kuklos" (cf. "cycle" an Bhéarla) a chiallaíonn "fáinne" agus an focal Gaeilge "clann" curtha le chéile ann. Le fírinne ní raibh sa Ku Klux Klan i dtosach báire ach ceann d'eagraíochtaí bráithriúla den chineál chéanna a bhí ag imirt foréigin ar an muintir isteach ón Tuaisceart (na "carpetbaggers"), ar na Deisceartaigh a chuaigh leis an Tuaisceart (na "scalawags") agus ar na Gormaigh sa Deisceart. Rúnchumainn eile den chineál chéanna a bhí i gceist le Ridirí na Caiméilia Báine ("Knights of the White Camelia"), a bunaíodh sa bhliain 1867 i Louisiana, nó le Cros an Deiscirt ("Southern Cross"), a tháinig chun saoil sa bhliain 1865 i New Orleans.
I ndiaidh an Chogaidh Chathartha, bhí a lán iarshaighdiúirí Deisceartacha ag iarraidh forlámhas an chine ghil a chur i bhfeidhm in athuair, agus iad sásta an cuspóir seo a bhaint amach le lámh láidir. Bhí ainriail agus foréigean ag rith damhsa ina lán áiteanna. Sa bhliain 1866, dúirt Gobharnóir Mississippi, William Lewis Sharkey, go raibh an dlí ag teip i gcuid mhór den stát agus go raibh baiclí d'iarshaighdiúirí an Deiscirt ag siúl rompu mar ba rogha leo, gan aon duine a bheith ag iarraidh iad a stopadh. Bhí an KKK ag cur tithe trí thine agus ag marú daoine gorma le heagla a chur orthu siúd nár mhaith leo seanchóras cumhachta an Deiscirt.
Le déanaí, chuir an staraí Bob Brewer in iúl go raibh sé barúlach gur réamhtheachtaire don KKK iad Ridirí an Fháinne Órga ("Knights of the Golden Circle"), eagraíocht sa Deisceart a bhí ag iarraidh, ar dtús, cuid de thailte Mheicsiceo, Mheiriceá Láir agus na Cairibe - "an Fáinne Órga" - a fhorghabháil do na Stáit Aontaithe agus córas sclábhaíochta an Deiscirt a chur i bhfeidhm orthu. D'earcaigh na Ridirí a gcuid ball as Nua-Mheicsiceo agus as Texas, agus iad ag bunú grúpaí forairdeallacha le ruathair a thabhairt thar teorainn. Scoireadh an eagraíocht seo roimh dheireadh an Chogaidh Chathartha, áfach.
Tháinig baill den KKK le chéile i Nashville, Tennessee, sa bhliain 1867, agus ba é ba chuspóir don chruinniú seo ná struchtúr céimlathach a cheapadh don KKK, ionas go mbeadh balleagraíochtaí áitiúla ann agus iad faoi chomandracht na ceanncheathrún náisiúnta. Toghadh Brian A. Scates ina Uachtarán Náisiúnta ar an KKK. Ós iarshaighdiúirí a bhí i bhformhór mór na mball, bhí siad i dtaithí an chineál seo eagraíochtaí, ach go praiticiúil, níor thug na heagraíochtaí áitiúla aird ar shlabhra oifigiúil na n-orduithe.
Ba é an t-iar-Bhriogáidire-Ghinearál George Gordon a d'oibrigh amach an "Prescript", nó dogma idé-eolaíoch an KKK. Bhí blas láidir air den idé-eolaíocht ar a dtugtar forlámhas an chine ghil. Mar shampla, chaithfí an cheist a chur ar an nua-earcaí, an raibh sé dírithe ar a leithéid de chuspóirí a bhaint amach agus "rialtas an chine ghil" a chur ar bun arís agus "an ceart vótála a thabhairt ar ais do mhuintir an Deiscirt". Le fírinne, áfach, níor baineadh an ceart vótála ach de mhionlach beag na ngeal sa Deisceart, is é sin, iad siúd nár throid in aghaidh an Tuaiscirt nó nár chabhraigh le hArm an Deiscirt go toilteanach. (Bhí a leithéid de rud ann agus an Mhóid Iarainn, nó an "Ironclad Oath", móid a chaithfeadh gach Deisceartach a thabhairt le cead vótála a fháil. Sa mhóid sin, mhionnódh an vótálaí nár throid sé in aghaidh an Tuaiscirt agus nár chuidigh sé le stát na Cónaidhme ar aon nós eile, ach amháin in éadan a thola féin.)
Nathan Bedford Forrest (1821-1877), a bhí ina Leifteanant-Ghinearál in arm an Deiscirt agus ina eagraí ag an KKK. Fear éirimiúil a bhí ann ar a lán dóigheanna, ach san am chéanna, ba chiníochaí doleigheasta é.
De réir mar a deirtear, d'inis Gordon do Nathan Bedford Forrest, iar-thrádálaí sclábhaithe agus iar-Ghinearál in Arm an Deiscirt, go raibh a leithéid d'eagraíocht agus an "Ku-Klux Klan" i mbun oibre anois. Is é an freagra a thug Bedford Forrest ná: "Is maith an rud é, tá sé damanta maith. Is féidir linn úsáid a bhaint as leis na Gormaigh a choinneáil san áit is dual dóibh." Cúpla seachtain ina dhiaidh sin, toghadh Bedford Forrest ina Ard-Draoi nó ina "Ghrand Wizard", is é sin, uachtarán náisiúnta an KKK.
Sa bhliain 1868, agus é á cheistiú ag iriseoirí, dúirt Bedford Forrest gurbh iad naimhde an KKK ná na "carpetbaggers", na "scalawags", na "Loyal Leagues" - is é sin, na conarthaí a bunaíodh i stáit éagsúla an Deiscirt lena n-aghaidh siúd a bhí ag comhoibriú leis na húdaráis nua - agus rialtais nua na stát Deisceartach, ó ba iad na Tuaisceartaigh a chuir ar bun iad. D'áitigh Forrest gur chreid a lán de mhuintir an Deiscirt nach mbeadh na Gormaigh sásta a gcuid vótaí a chaitheamh ar mhaithe leis an bPáirtí Poblachtach, ach go bé go raibh lucht na "Loyal Leagues" ag cur dallamullóg orthu. Faoi thionchar Forrest, dúirt iriseoir amháin sa Deisceart nach raibh i gceist leis an "Loyal League" ach KKK na nGormach.
Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, bhí an KKK ag imeaglú na nGormach nuair a bhí siadsan ag iarraidh oideachas a bhaint amach, vótaí a chaitheamh nó airm a iompar. Chuaigh an KKK ar fud an Deiscirt go tiubh, agus na Poblachtaigh, idir gheal agus ghorm, scanraithe as a meabhair roimh ridirí na róbaí bána. Maraíodh James M. Hinds, a bhí ina bhall de Chomhdháil na Stát Aontaithe, chomh maith le triúr fear a bhí ina mbaill d'oireachtas Charolina Theas agus a lán gníomhaithe polaitiúla eile.
Gníomhaíocht an KKK.
Bhí baill na "Clainne" ag caitheamh púicíní agus róbaí bána le nach n-aithneofaí iad, agus iad ag déanamh a gcuid drochoibre istoíche. Mar sin féin, bhí cónaí ar chuid mhór acu in áiteanna beaga faoin tuath, agus lucht a n-aitheantais in ann sonrú a chur san aghaidh faoin bpúicín.
Bhí an KKK ag ionsaí Gormaigh a bhí ina mbaill de na "Loyal Leagues", agus iad ag imeaglú Poblachtaigh Dheisceartacha agus daoine a bhí ag obair sna "Freedmen's Bureaus", is é sin, biúrónna a cuireadh ar bun le rilíf agus cabhair a thabhairt do na hiar-sclábhaithe. Nuair a mharaigh siad Gormaigh a bhí ina gceannairí pobail, mharaigh siad daoine a raibh róil éagsúla acu sa phobal. Fágadh clanna móra ina ndílleachtaí, agus chaill na heaglaisí a gcuid ministrí. Bhí Gormaigh á marú ag an KKK duine amháin nó ní ba mhó in aghaidh na seachtaine, mar a thuairiscigh na "Freedmen's Bureaus". Bhí treallchogaíocht armáilte ar siúl, agus na mílte Gormaigh ag fáil bháis dá deasca. Cuireadh léirsithe polaitiúla ar bun nach raibh cúis shoiléir leo, ach nuair a d'iompaigh léirsiú den chineál seo ina chíréib, d'fhág sé i bhfad níos mó Gormaigh ná Geala sínte marbh ina dhiaidh. Thagadh lucht na bpúicíní ag scaoileadh urchair isteach na fuinneoga nó ag cur tithe trí thine, cé go raibh daoine daonna istigh. Má bhí an obair ag éirí go maith le feirmeoir gorm, tháinig an KKK le hé a ruaigeadh as a chuid tailte.
Bhí foréigean an KKK dírithe ar a gcuid vótaí a bhaint de na Gormaigh. Maraíodh nó gortaíodh níos mó ná dhá mhíle duine i Louisiana i rith an chúpla seachtain roimh thoghcháin an Uachtaráin i Mí na Samhna 1868. Cé go raibh tromlach Poblachtach 1,071 duine cláraithe i bparóiste St. Landry, níor caitheadh oiread is aon vóta Poblachtach amháin sna toghcháin féin, chomh scanraithe is a bhí na daoine i ndiaidh na ndúnmharuithe. Ba iad na Daonlathaigh Gheala a vótáil in aghaidh Ulysses Grant. Mharaigh nó ghortaigh an KKK níos mó ná céad Poblachtach gorm, agus iad á seilg ar fud na gcoillte mar a bheadh ainmhithe iontu. Tógadh triúr príosúnach déag amach as an gcarcair áitiúil agus maraíodh le hurchair iad, agus thángthas ar mholl 25 duine marbh amuigh sna coillte nach raibh ach leath-adhlactha. Chuir an KKK d'fhiacha ar na daoine a gcuid vótaí a chaitheamh i bhfách leis na Daonlathaigh, agus ansin, fuair na daoine a theastas sin ón KKK.
I Mí Aibreáin 1868, bhí gobharnóir nua le toghadh i Georgia. Chaith muintir Chontae Columbia 1,222 vóta ar son an Phoblachtaigh Rufus Bullock. Nuair a gheal lá na dtoghchán Uachtaránachta, áfach, ní raibh de mhisneach ach in aon duine amháin vótáil i bhfách le Ulysses S. Grant, agus an sceimhle a bhí curtha ag an KKK i muintir an cheantair san idirlinn.
Mharaigh lucht an KKK níos mó ná 150 duine gorm in aon chontae amháin i bhFlorida, agus fuair na céadta eile bás i gcontaetha eile an Stáit chéanna.
Ní raibh an KKK i dtuilleamaí an fhoréigin amháin. Bhí siad ábalta bagairt nó áitiú ar na daoine geala a bhí ag múineadh páistí gorma nó ag cur in aghaidh chuspóirí na "Clainne" ar dhóigh éigin eile. Mar shampla, i Mí na Márta 1871, fuair múinteoir mná dar shloinne Allen cuairteoirí oíche a raibh éadaí bána agus púicíní orthu. Ba as Illinois don Mháistreás Allen, agus scoil aige i gCotton Gin Port, Contae Monroe, Mississippi. Cé go raibh na fir seo á n-iompar go múinte béasach, bhí siad ag iompar airm thine, agus d'áitigh siad ar an Máistreás go neamh-dhébhríoch go gcaithfeadh sí éirí as an múinteoireacht agus an contae a thréigean chomh luath agus ab fhéidir. Dúirt siad léi, chomh maith, nach dtabharfaidís an dara rabhadh. Thuig an Mháistreás cá raibh a leas féin, agus ghread sí léi as an gcontae láithreach bonn.
Faoin mbliain 1868, dhá nó trí bliana i ndiaidh bhunú an KKK, thosaigh ag maolú ar ghníomhaíocht na heagraíochta. Bhí a lán polaiteoirí tábhachtacha sa Deisceart den tuairim nach raibh an KKK ach ag fíorú a dtuairimí siúd sa Tuaisceart nach raibh fonnmhar an Deisceart a chur á rialú ag a mhuintir féin in athuair. Thairis sin, thosaigh gnáthchoirpigh ag baint úsáide as feisteas an KKK le cuma na polaitíochta a chur ar a gcuid coireanna, ionas nach bhféadfaí an dlí a chur orthu gan lucht tacaíochta an KKK a spreagadh chun agóide. Bhí polaiteoirí áirithe, ar nós B. H. Hill ó Georgia, ag áitiú gurbh iad na Tuaisceartaigh féin a d'eagraigh an KKK, le go mbeadh siocair acu an chumhacht a choinneáil acu féin.
An Fhrithbheartaíocht.
Ba iad iarshaighdiúirí Arm an Tuaiscirt i gContae Blount, in Alabama, a d'eagraigh an chéad dream frithbheartaíochta in aghaidh an "Ku Klux Klan". Bhagair siad ar bhaill an KKK go n-agróidís díoltas orthu dá leanfadh an KKK ag ionsaí daoine a bhí dílis do rialtas na Stát Aontaithe agus ag cur teampaill agus scoileanna Gormacha trí thine. Chuaigh na Gormaigh féin faoi arm lena muintir a chosaint i mBennettsville, Carolina Theas, agus iad ag déanamh patróil ar na sráideanna.
Thosaigh muintir na Stát Aontaithe ag iompú in éadan an "Klan", cé go raibh polaiteoirí Daonlathacha ar an leibhéal náisiúnta féin ag déanamh gurbh fhéidir nach raibh a leithéid de rud agus an KKK ann ar aon nós, agus gurbh iad gobharnóirí Poblachtacha an Deiscirt a chum is a cheap an "Klan" ó thús deiridh. Mar sin féin, thosaigh stáit Dheisceartacha ag reachtú dlíthe le srianta a chur leis an g"Klan".
I Mí Eanáir 1871, chuir John Scott, Seanadóir Poblachtach ó Pennsylvania, gairm chruinnithe ar choiste Comhdhála le fianaise a bhailiú faoi ainghníomhartha an KKK. Thug an coiste cluas éisteachta do dháréag finné is dhá scór ar fad, agus breacadh síos dhá imleabhar déag d'fhianaise scanrúil. I Mí Feabhra, chuir Benjamin Franklin Butler, iar-Ghinearál Tuaisceartach agus ball de Chomhdháil na Stát Aontaithe ó Massachusetts, an Bille in aghaidh an KKK faoi bhráid na Comhdhála, agus ar ndóigh, más fíor nár thug Daonlathaigh ghealchraicneacha an Deiscirt mórán grá do mo dhuine roimhe sin féin, bhí fuath na ndaol acu air ina dhiaidh seo. Nuair a bhí an tAcht á chardáil ag an gComhdháil, phléasc tuilleadh trioblóidí amach sa Deisceart, agus is é an tátal a baineadh as sin go coitianta ná go raibh gá leis an dlí seo i ndáiríre. Bhí an foréigean chomh dona is gur iarr gobharnóir Carolina Theas ar an rialtas feidearálach saighdiúirí a chur chuige le go bhféadfadh sé an stát a choinneáil faoi smacht. Chuaigh ródach agus éirleach ar áras na cúirte i Meridian, Mississippi, chomh maith, agus b'éigean d'fhear ghorm amháin a bhí ina ionadaí stáit ansin éalú go dtí na coillte taobh amuigh den chathair le teacht slán ó na círéibeadóirí.
Sa bhliain 1871, shínigh an tUachtarán Ulysses S. Grant bille an Bhuitléaraigh. Anois, bhí dlí ann a d'fhéadfaí a chur ar an KKK. Le cuidiú an achta seo, bhí na húdaráis in ann baill de chuid an KKK a chur os coinne an dlí ag cúirteanna feidearálacha, in áit chúirteanna Stáit, agus ó bhí Gormaigh ina ngiúróirí ina lán cúirteanna feidearálacha (murab ionann agus cúirteanna Stáit sa Deisceart), ní raibh seansanna maithe ag na ciontóirí teacht slán. Fíneáladh nó príosúnaíodh na céadta baill de chuid an KKK le linn na cniogbheartaíochta in aghaidh na heagraíochta.
Meath an Chéad KKK.
Cé go raibh Forrest ag déanamh gaisce as an KKK mar eagraíocht náisiúnta, agus é ag áitiú go raibh breis is leathmhilliún duine ina mbaill de is go bhféadfadh sé féin fórsa dhá scór míle duine a shlógadh i gceann chúig lá, ní raibh eagraíocht cheart ann: ní raibh liostaí ballraíochta ann, ní raibh cumainn áitiúla ann a thabharfadh aird ar na horduithe ó lárionad nó ó cheanncheathrú náisiúnta, agus ní raibh oifigigh áitiúla ann a bheadh páirteach i struchtúir ar leibhéal náisiúnta. Má toghadh duine éigin ina cheann urra nó ina thaoiseach ar bhrainse áitiúil nó réigiúnach, is minic nach raibh ann ach céim oinigh agus nach raibh tionchar ar bith ag an "taoiseach" seo ar a raibh idir lámhaibh ag na fir óga fhiáine.
Sa bhliain 1870, dhearbhaigh giúiré mór feidearálach go hoifigiúil gur eagraíocht sceimhlitheoireachta ab ea an KKK. D'eisigh an giúiré na mílte díotálacha faoi na coireanna sceimhlitheoireachta a bhí déanta ag an KKK. Cuireadh an dlí ar a lán baill de chuid na "Clainne", agus d'éalaigh cuid eile acu ó na réigiúin sa Deisceart a bhí faoi dhlínse an dlí fheidearálaigh. Tháinig ordú ó Bedford Forrest chomh luath leis an mbliain 1869 an KKK a scor mar eagraíocht, agus é ag maíomh go raibh an eagraíocht ag dul ar strae ón gcuspóir "uasal" agus ag dul le coiriúlacht shuarach. Níor thug na dronga áitiúla aird ar an ordú seo, áfach, agus má chuaigh an KKK in éag ina dhiaidh sin, ní scor tobann a bhí ann ach meath de réir a chéile.
Nuair a rinne gnáthbhithiúnaigh coireanna comónta faoi bhratach an KKK, is annamh a bhac na húdaráis áitiúla leis an dlí a chur orthu. Pé scéal é ní raibh giúróirí gorma ann, agus má bhí linseáil faoi chaibidil, ní dhaorfadh na giúiréithe geala aon bhall den KKK, ó bhí eagla ar na giúróirí roimh dhíoltas na g"Klansmen" áitiúla.
Is léir go raibh cuid de na giúróirí breá sásta le "dlí Uí Loingsigh" mar dhóigh leis na Gormaigh a choinneáil faoi smacht. Ina lán stát ní raibh na húdaráis fonnmhar chun an mílíste gorm a shaighdeadh faoin KKK, ó shíl siad go gcuirfeadh sin míchompord ar na geala. Nuair a chuaigh William Holden, Poblachtach a bhí ina Ghobharnóir ar Charolina Thuaidh, i dtuilleamaí an mhílíste leis an KKK a smachtú sa bhliain 1870, ní dhearna sin ach cur le míghnaoi an phobail air. Ceann de na cúiseanna a bhí ann leis an dóigh ar chaill na Poblachtaigh a dtromlach i ndáil reachtaíochta an stáit go gairid ina dhiaidh sin, cé go raibh cúiseanna eile ann. Cibé scéal é, nuair a fuair na Daonlathaigh an tromlach, tháinsigh siad Holden agus bhain siad an Ghobharnóireacht de.
Sna 1870idí, tháinig meath ar an KKK, go háirithe nuair a thosaigh breithiúna fuinniúla ar nós Amos Tappan Ackerman ag cur an dlí ar na daoine a bhí tar éis coireanna a dhéanamh faoi bhratach an KKK. Níor chuir sin deireadh leis an bhforéigean ciníoch, áfach, nó tháinig dreamanna cosúla eile in áit an KKK, ar nós na "Red Shirts" agus an "White League".
Bhí an "White League" gníomhach i Louisiana, agus ba iad Mississippi agus an dá Charolina na stáit ina raibh na Léinte Dearga ag obair. Bhí feachtas oscailte idir lámhaibh acu leis na postanna poiblí a bhaint de na Poblachtaigh, agus san am chéanna, bhí siad ag imeaglú agus ag marú vótóirí gorma agus ag cur isteach ar na Gormaigh agus iad siúd ag iarraidh eagraíochtaí dá gcuid féin a chur ar bun nó vótaí a chaitheamh sna toghcháin. Bhí na Léinte Dearga amuigh ag cur a gcatha le linn na canbhásála agus na dtoghchán féin sna blianta 1874 agus 1876, agus chuidigh siad leis na Daonlathaigh Choimeádacha teacht i gcumhacht arís sa bhliain 1876.
Go gairid ina dhiaidh sin, sa chaingean úd "Na Stáit Aontaithe in aghaidh Cruikshank" (1875), tháinig an Chúirt Uachtarach ar an gconclúid nár bhronn an "Force Act" ón mbliain 1870 na cumhachtaí ar an Rialtas Feidearálach ladar a chur i gcúrsaí na ndaoine príobháideacha - ní fhéadfadh na húdaráis fheidearálacha tionchar díreach a imirt ach ar na stáit. Mar sin, fágadh na Gormaigh gan sciath chosanta ar bith ar lucht rialtais na stát aonair, agus ní raibh na stáit sásta cosc a chur ar ainghníomhartha na ndaoine aonair agus na ndreamanna paraimíleata.
An Scannán Úd "The Birth of a Nation".
Rinne an stiúrthóir D.W.Griffith an-idéalú ar an KKK ar an scannán "The Birth of a Nation". Bhí an scannán bunaithe ar an dráma úd "The Clansman" agus ar an úrscéal úd "The Leopard's Spots", a tháinig ó pheann an scríbhneora Thomas Dixon Jr. Ba as an Deisceart do Dixon féin, agus tháinig sé i mbun a mhéide le linn na hatógála i ndiaidh an chogaidh chathartha. Cosúil lena lán daoine geala ón Deisceart, bhí sé barúlach gur imir trúpaí an Tuaiscirt díoltas thar an gceart ar an Deisceart le linn na hatógála, agus theastaigh uaidh tuiscint na nGeal ón Deisceart ar an atógáil a chur os comhair mhuintir an Tuaiscirt. Nuair a rinne Griffith a scannán, d'éirigh le Dixon go gleoite a chuid cuspóirí a bhaint amach. Bhí an Ku Klux Klan faiseanta anois.
Mar a dúradh, is as an scannán seo a tháinig a lán siombailí agus searmanas a shamhlaítear leis an "gClann" inniu, cosúil leis an leagan "caighdeánaithe" de na róbaí bána agus, fiú, an dóigh a gcuirtear an chros trí thine leis na naimhde a imeaglú. Le fírinne, bhí an scríbhneoir Dixon an-doirte do shaothar Walter Scott agus ar an íomhá rómánsach de chultúr na sean-Alban a bhí á craobhscaoileadh ag Scott. Mar sin, rinne sé cineál "treibh Albanach" i stíl Scott den Ku Klux Klan ina chuid saothar, agus fuair sé spreagadh do na deasghnátha féin ó úrscéalta Scott.
Nuair a bhí "The Birth of a Nation" ag imeacht ar na pictiúrlanna, thuairiscigh na nuachtáin ar fud na tíre go bhfuair an scannán moladh ón Uachtarán Woodrow Wilson, a bhí ina staraí acadúil freisin, agus is follasach go ndeachaigh na tuairiscí seo chun sochair don scannán. Bhí tagairtí do mhórshaothar Wilson, "History of the American People", le feiceáil ar an scannán fosta le craiceann na fírinne léannta a chur air. Tuairiscíodh go bhfaca Wilson an scannán sa Teach Bán, agus gurbh é an breithiúnas a thug sé air ná: "Shílfeá go raibh an stiúrthóir ag scríobh staire le splanc thintrí, agus is é an t-aon locht amháin a fhaighim ar an scannán go bhfuil an oiread sin fírinne ann." ("It's like writing history with a lightning, and my only regret is that it is all so terribly true.") Bhí an chuma ar na focail seo go raibh Wilson ag tacú leis an scannán, go háirithe le taobhshúil ar a chuid tuairimí i dtaobh an KKK agus cheisteanna an chine. Spreag breithiúnas Wilson díospóireacht agus conspóid ar an toirt, agus sa deireadh b'éigean dó ráiteas seachantach a eisiúint leis an bhfaobhar a bhaint de na focail gan iad a shéanadh i gceart.
Scéal Leo Frank.
Scéal eile a chuidigh le hathbheochan an KKK ab ea scéal Leo Frank. Ba é Leo Frank an t-aon Ghiúdach amháin a linseáladh sna Stáit Aontaithe riamh. Bainisteoir monarchan a bhí ann, agus é ionchúisithe i mbanéigniú agus i ndúnmharú Mhary Phagan, cailín trí blian déag d'aois a bhí ag obair i monarcha Frank. Cuireadh an dlí ar Frank faoi dheifir agus daoradh chun báis é, ach go gairid i ndiaidh na trialach tháinig fianaise nua chun solais a bhí ag tabhairt le fios nach raibh Frank ciontach i ndiaidh an iomláin. Mar sin, d'iomalartaigh gobharnóir Georgia, John M. Slaton, an pionós báis go príosúnú saoil, agus dóchas aige go ndaorfaí an t-amhrastach nua, Jim Conley, sa deireadh. Fuadaíodh Frank as an bpríosún, áfach, agus linseáladh ar an 17 Lúnasa 1915 é i bhFrey's Gin, trí chiliméadar soir ó Marietta, Georgia.
Bhain Thomas E. Watson, polaiteoir agus foilsitheoir ó Georgia an-ghaisneas as triail Frank ina chuid iarrachtaí féin leis an KKK a athbhunú. Bhí sé ina eagarthóir ar an iris úd "The Jeffersonian" agus é in ann an-tionchar a imirt ar thuairimí an phobail i Georgia. Ar an iris, bhí sé ag gríosú na sluaite chun Frank a linseáil, agus i ndiaidh na linseála, ghlac sé buíochas leo go raibh a leithéid de ghníomh "gaisce" déanta acu. Fear mór le rá a bhí i Watson i saol polaitiúil Georgia le fada. Thosaigh sé a réim i bPáirtí na bPobalóirí nó an "Populist Party", a raibh tréithe áirithe Sóisialachais le haithint ar a chlár oibre. Nuair a chuaigh sé féin chun rachmais agus chun saibhris, áfach, d'iompaigh Watson in aghaidh gach cineál Sóisialachais, agus chuir sé béim ar an bhfrith-Ghiúdachas agus ar an bhfrith-Chaitliceachas feasta ina chuid tuathghríosóireachta. Sin é an tuige ar ghlac sé páirt in athbhunú an KKK fosta.
D'fhógair William J. Simmons athbhunú an "Ku Klux Klan" i Stone Mountain, Georgia, ar an 25 Samhain 1935 ó mhullach an tsléibhe óna bhfuair an áit a hainm. Cuireadh cros trí thine, agus mhóidigh na fir dílseacht do Nathan Bedford Forrest II, garmhac an ghinearáil a chuir tús leis an gcéad "Chlann". I measc na ndaoine a bhí i láthair, bhí seanfhir a ghlac páirt i ngníomhaíocht na chéad "Chlainne" nuair a bhí siad óg.
Dúirt William Simmons go bhfuair sé inspioráid ó "Phrescript" na chéad Chlainne. Sa doiciméad seo, cuireadh cuspóirí na heagraíochta i bhfocail ar dhóigh shollúnta idéalach, ach mar is eol dúinn, níor thug craobhacha na chéad Chlainne aird ar bith ar na prionsabail idéalacha san obair a bhí idir lámhaibh acu go praiticiúil. Bhí siad ag imeacht rompu ag ionsaí agus ag marú daoine macánta, agus iad ag caitheamh púicíní le lámh thapaidh an dlí a sheachaint, rud nach raibh cuma na crógachta ná na saighdiúireachta air.
An Cúlra Sóisialta.
Nuair a tháinig borradh faoin dara KKK, bhí na Gormaigh díreach ag déanamh imirce go dtí stáit an Tuaiscirt, rud a tharraing caismirt shóisialta. San am chéanna, bhí lucht imirce ag teacht isteach ó thíortha Caitliceacha na hEorpa, agus níor thaitin an fhorbairt seo leis na Protastúnaigh Angla-Shacsanacha, ar ndóigh. Ba iad na cathracha móra tionsclaíochta fócas gníomhaíochta an dara KKK, nó ba ansin ba mhó a bhí na dreamanna eitneacha éagsúla in iomaíocht faoi jabanna. Mar sin, ba é an Tuaisceart, seachas an Deisceart, an réigiún ba mhó tinrimh i ré an dara KKK.
San am sin, ní raibh córas leasa shóisialta ar bith ann, agus mar sin, fuair an lucht oibre riachtanach cuallachtaí nó eagraíochtaí bráithreachais a bhunú a chinnteodh cuidiú do na baill agus dá dteaghlaigh in am an ghátair - mar shampla, má bhí fear oibre ina chomhalta de chuallacht den chineál seo, d'fhéadfadh sé a bheith ina mhuinín go gcoinneodh an chuallacht bia agus beatha lena bhean is lena chlann, dá bhfaigheadh sé bás nó dá gcuirfeadh galar nó timpiste ó obair é. Bhí William Simmons, bunaitheoir na dara Clainne, ina bhall de dhá chuallacht déag éagsúla, agus rinne sé aithris ar na cuallachtaí agus é ag eagrú na Clainne.


Theuderich I.
B'é Theuderich (nó "Thierry Ier" i bhFraincis) an mac ba shine a bhí ag an Rí Clóbhis I, Rí na bhFranc. Rugadh é idir na blianta 485 go 490 agus fuair sé bas sa bhliain 534. Níl eolas ar bith againn maidir ó thaobh a mháthair de. Fuair sé Metz sa bhliain 511 mar oidhreacht tar éis bás a athair. De réir nós na Sailíneach, roinneadh an Ríocht idir na ceithre mic a bhí fágtha agus dá réir sin, fuair na mic eile: Clodomir in Orléans, Childebert i bPáras, Clotaire i Soissons.
Go luath ina réimeas, chuir sé a mhac Théodebert chun troid in aghaidh an Rí Lochlannach Chlochilaich (nó Hygelac de réir Béowulf).


Lille.
Is cathair i dtuaisceart na Fraince í Lille, príomhchathair "Lille-Metropole". Tá sí ar an gceathrú limistéar ceannchathartha is mó sa Fhrainc. Tá Lille suite cois Deûle agus í gar do theorainn na Beilge. Is í príomhchathair réigiúin an Nord-Pas de Calais í agus is í príomhchathair an "départment" Nord í freisin.
Bhí 226,800 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2005 agus bhí 1,091,438 duine ina gcónaí in "Lille-Metropole".
Is crosbhealach tábhachtach í Lille i gcóras iarnród na hEorpa - bíonn an Eurostar ag stopadh ann idir Londain agus Páras agus baineann an chathair le gréasán iarnród mórluais na Fraince freisin.


Mark Robinson.
Is imreoir sacair é Mark Robinson (r. 24 Iúil, 1981 i nGuisborough, Sasana). Imríonn sé faoí láthair le Gainsborough Trinity.


Celtic Football Club scuaid 2007-2008.
An scuaid faoi láthair (2007 - 2008).
Ón 11 Meán Fómhair, 2007
Tagairtí.
Scuaid 2007-2008, Celtic FC


Cillian Sheridan.
Is imreoir sacair Éireannach é Cillian Sheridan a rugadh i gCoill an Chollaigh, Contae an Chabháin, ar 23 Feabhra 1989. Imríonn sé faoi láthair le Ceiltigh Ghlaschú.
Sheridan, Cillian


Coill an Chollaigh.
Is baile beag í Coill an Chollaigh (Béarla: "Bailieborough", ó ainm an phlandálaithe a bhunaigh an baile sa seachtú haois déag), i gContae an Chabháin in Éirinn. Tá sí suite ar an áit ina thagann na bóithre réigiúnacha R165, R191 agus R178 le chéile.


Veigeatóireachas.
Is é an veigeatóireachas an nós gan feoil ná iasc a ithe. Is veigeatóirí iad na daoine a leanann an veigeatóireachas.


Esperanto.
Teanga idirnáisiúnta is ea an teanga Esperanto (baineann Gaeilgeoirí áirithe úsáid as an leagan "Sprantais" freisin).
Tá an teanga Esperanto níos fusa le foghlaim ná aon teanga eile. Is féidir an gramadach go léir a scríobh ar aon leathanach amháin.
Stair.
Chuir dochtúir Polannach, Ludwig Zamenhof, tús leis an teanga sa naoú céad déag agus tá sí ar úsáid ar fud an domhain anois.
An chéad ainm a bhí ar an teanga ná "Internacia Lingvo", "an teanga idirnáisiúnta", ach d'fhoilsigh Ludwik Zamenhof an chéad téacsleabhar faoin ainm cleite "Doktoro Esperanto", "An Dochtúir Dóchasach", agus sa deireadh d'éirigh sé coitianta an t-ainm Esperanto a thabhairt ar an teanga féin.
Is é is brí leis an ainm Esperanto ná "duine dóchasach" ("esper-" "dóchas", -ant- = rangabháil na haimsire láithrí, agus -o = ainmfhocal). Dochtúir a bhí i Zamenhof a bhí an-bhuartha faoin dóigh a raibh na daoine ag baint na céille míchirte as focail a chéile, ó bhí siad leathdhall ar theangacha a chéile.
D'fhás Zamenhof, ar Ghiúdach é féin, aníos i mBiałystok in Oirthear na Polainne, áit a labhraítí Giúdais, Rúisis, Bealarúisis agus Polainnis, agus é an-mheabhrach ar dheacrachtaí an ilteangachais mar sin. Leis an bhfadhb seo a leigheas, cheap sé an teanga Esperanto ag deireadh na naoú haoise déag. Ar an 26 Iúil 1887 a foilsíodh an chéad téacsleabhar Esperanto i Vársá sa Pholainn - cuid den Rúis san am sin, áfach.
Gramadach.
Is í an teanga Esperanto an t-aon teanga bheo ar féidir a lá breithe a shocrú go cruinn, mar sin. Is é an rud a theastaigh ó Zamenhof go mbeadh teanga neodrach idirnáisiúnta ann chun an caidreamh idir na náisiúin a fheabhsú agus a dhéanamh níos fusa, agus go gcuirfí cainteoirí ó chúlraí teanga éagsúla ar chomhchéim.
Athrú radacach a bhí i gceist aige: seachas an Béarla a bhrú ar lucht na Gaeilge i gcónaí, mar shampla, bheadh teanga neodrach a thabharfadh comhchearta do Bhéarlóirí is do Ghaeilgeoirí, agus mar sin chuirfí deireadh le brú na dteangacha móra ar na mionteangacha.
An idirtheangeolaíocht a thugtar ar an mbrainse den teangeolaíocht a bhíonn ag plé leis an gcumarsáid idirnáisiúnta, is leis an teanga Esperanto go príomha.
Tá formhór na bhfocal sa teanga bunaithe ar an Laidin, ar an bhFraincis, ar an nGearmáinis agus ar an mBéarla, agus tá gramadach na teanga rialta go hiomlán. Tá córas cumtha focal na teanga bunaithe ar an táthú rialta, cosúil leis an Tuircis agus an Ungáiris. Is féidir na céadta mílte focal a chumadh le líon teoranta fréamhacha agus timpeall 40 réimír is iarmhír, is tá 17 míle fréamh san fhoclóir aonteangach Esperanto is mó, ar a dtugtar an PIV/"Plena Ilustrita Vortaro" - foilsíodh an leagan ba déanaí sa bhliain 2002.
Foghlaim.
Is fusa i bhfad Esperanto a fhoglaim ná aon teanga bheo eile: is ionann mí Esperanto agus bliain Fraincise nó Gearmáinise. Is féidir le duine í a fhoghlaim ón idirlíon gan mhúinteoir, féach.
b) daltaí a ullmhú chun teangacha eile a fhoghlaim.
Cothaíonn luas na foghlama in Esperanto féin-mhuinín na mac léinn, go háirithe sa tromlach nach bhfuil luí ar leith le teangacha acu. Is mór a d'fhéadfadh a leithéid cabhrú le múineadh na Gaeilge don 70% de dhaltaí bunscoile, dar le taighde John Harris, nach n-éiríonn leo aon dul chun cinn suntasach a dhéanamh sa Ghaeilge i láthair na huaire.
Esperanto inniu.
ELiSO - Esperanto kaj Libera Scio. Esperanto and Free Knowledge, 2013
Meastar go bhfuil tuairim is dhá/trí mhilliún duine ag labhairt Esperanto ar fud an domhain inniu.
Bun-Litríocht.
I samhradh an bliana 2008 d'fhoilsigh Mondial, Nua-Eabhrac leabhar 728 leathanach a thugann léiriú beag ar mhórshaibhreas na bunlitríochta Esperanto, "Concise Encylopedia of original Esperanto Literature 1887-2007" leis an Dr Geoffrey Sutton, féach.
Seo cuid de scríbhneoirí clasaiceacha Esperanto: Na filí Kalmán Kalocsay agus Julio Baghy ón Ungáir, William Auld ó Albain, Jorge Camacho ón Spáinn, Marjorie Boulton ó Shasana, Gaston Waringhien agus Raymond Schwarz ón bhFrainc, Leon Deij ón Ísiltír, Baldur Ragnarsson ón Íoslainn, Edmond Privat ón Eilvéis, Lajos Tárkony ón Ungáir; na húrscéalaithe agus gearrscéalaithe Trevor Steele ón Astráil, Spomenka Štimec ón gCróáit, Karolo Piĉ ó Phoblacht na Seice, John Francis ó Albain, Miguel Fernández ón Spáinn; na haistithe Fernando de Diego ón Spáinn, Eugene de Zilah ón Ungáir, Gaston Waringhien agus a lán eile.
Litríocht aistrithe.
Tá togha litríocht an domhain aistrithe go hEsperanto agus, murab ionann is aistriúcháin go dtí na mórtheangacha, is iad na cainteoirí dúchais a aistríonn a gcuid litríochta féin go hEsperanto: Ungáirigh, mar shamhpla, a aistríonn litríocht na hUngáirise go hEsperanto, is ní Béarlóirí nó Frainciseoirí a d'fhoghlaim Ungáiris. Tá leagan spéisiúil de "Chúirt an Mheán-Oíche" aistrithe go hEsperanto ag an Ollannach ilteangach Albert Goodheir, mar shampla, chomh maith le cuid mhaith d'fhilíocht an Ríordánaigh, a d'aistrigh Meva Maron. D'aithin "PEN International" Esperanto mar theanga liteartha i 1993.
Is suntasach go raibh Esperanto ag beirt díobhsiúd a shínigh Forógra na Poblachta le linn Éirí Amach 1916: Séamus Ó Conghaile agus Joseph Mary Plunkett.
Craolann Raidió na Síne is Raidió na Polainne cláracha in Esperanto gach lá, is craolann tíortha eile mar an Vatacáin, an Iodáil, Cúba, an Eastóin cúpla uair sa tseachtain in Esperanto. D'oscail Leas-Phríomh-Aire na Slóváice, Dušan Čaplović, comhdháil faoi bheartas teanga na hEorpa i mBratislava an 24 Samhain 2006, a raibh Esperanto mar cheann de na 4 theanga oibre inti. Bíonn cruinniú éigin Esperanto ar siúl áit éigin sa domhan gach lá, ach is í an chomhdháil rialta is mó an UK/"Universala Kongreso", a thionóltar i dtír éagsúil gach bliain ag deireadh Iúil/tús Lúnasa, is a thugann 2-3,000 duine ó bhreis is 70 tír le chéile. I Firenze na hIodáile a bhí UK na bliana 2006, i Yokohamo na Seapáine i 2007, i Rotterdam i 2008, i mBialystok na Polainne i 2009 agus i Havána, Cúba i 2010. I Maribor na Slóivéine a bhí EEU-Kongreso (comhdháil d'eagrais náisiúnta Esperanto na 27 bhallstát san Aontas Eorpach) na bliana 2007. D'eagraigh EEU comhdháil faoin oideachas dátheangach agus ilteangach sa Bhruiséil i mí na Nollag 2008. I Herzberg am Harz na Gearmáine, a d'athraigh a hainm go hoifigiúil i 2006 go "Herzberg-die Esperanto-Stadt" (cathair Esperanto), a tionóladh EEU-Kongreso na bliana 2009, agus i nGaillimh a bheidh EEU-Kongreso na bliana 2012, i mí Iúil.
An tOllamh Probal Dasgupta, teangeolaí i gCalcutta na hIndia, atá mar uachtarán ar an UEA/"Universala Esperanto-Asocio", agus an Dr Seán Ó Riain, taidhleoir Éireannach sa Bhruiséil, atá mar uachtarán ar an EEU/"Europa Esperanto-Unio". Sa bhliain 2004 toghadh an chéad chainteoir líofa Esperanto go Parlaimint na hEorpa, an Polannach óg, Małgorzata Handzlik, agus atoghadh i 2009 í. Bhuail Uachtarán Pharlaimint na hEorpa, an tOllamh Jerzy Buzek, le toscaireacht ó EEU an 13 Eanáir 2010.


Paramore.
Is rac-bhanna Meiricéanach é Paramore as Franklin, Tenessee. Tháinig Hayley Williams, Josh Farro agus Zac Farro le chéile timpeall 2002 nuair a chorraigh Hayley Williams ó Meridian, Mississippi go dtí Franklin, Tennessee. Scaoil siad a n-albam tus, "All We Know is Falling", i 2005 ar an lipéad Fueled By Ramen. Scaoil siad a n-dara albam, "Riot!", i 2007, agus fuair sé deimhniúcháin platanam in Eirinn.
Tháinig Taylor York istigh sa banna mar giotáraí rithim i 2008.
Scaoileadh a dtriú albam, "Brand New Eyes", i 2009, a gcéad leis giotáraí nua Taylor York. Fuair sé deimhniúcháin platanam in Eirinn fresin.
D'fhág na deartháir Farro, Josh agus Zac, an banna i 2010 agus fuair Taylor York an seasamh mar giotáraí ar thoraidh.
Scaoil siad an súgartha leathnaithe "Singles Club" sa geimhreadh 2011, a gcéad scaoileadh gan na deartháir Farro, lena n-áirítear an singil "Monster" ó an scánnáin "Transformers: Dark of the Moon".
Tá Paramore faoi ​​láthair a thaifeadadh a n-album nua.


Rory Delap.
Is imreoir sacair é Rory Delap (rugadh é ar an 6 Iúil 1976 i Sutton Coldfield, Sasana). Tá cáil air mar gheall ar an gairmréim fhada atá caite aige sa chluiche. Tá Delap ag imirt le Stoke City faoi láthair.
Slí bheatha san imirt.
Thosaigh Delap ghairmréim mar chosantóir ach nuair a bhí ar an foireann de Derby City de Jim Smith. Bhí sé athláimhe sa seasamh eile. Nil aon seasamh is fearr aige mar tá sé an ildánach. Ach, ta sé an-mhaith ar an ceart. Nuair a bhog sé ón "Derby County" go "Southampton", bhí sé an bunáite costasach aistriú de an chumann, cheannaigh Southampton é le haghaidh cúig déag milliún. D'imir sé sa nochá seacht cluichí de Premier League le Derby City agus chuir báire sé haon deag. Thosaigh sé a slí bheatha sa chumann áitiúil linn "Carlisle United, agus bhí sé cheannach le Jim Smith mar dhá mhíle euros. Sheinn sé leis le Eire ar fiche do ócáid. Tá cáiliúil aige DeLap mar tá aon de caitheamh is faide aige sa peile. Ach ní raibh roghnaigh é mar an foireann na hEireann mar on cluichí an domhain. Bhí sé as an foireann mar sé seachtain de an seasúr de 2002/03 mar ghortaigh sé a múrnan. Bhí sé uafasach mar Delap agus ghortaigh sé féin arís sa seasúr de 2003/04 nuair a ghortaigh sé a múrnan arís, in aghaidh Leeds United. Filleadh sé go an fhoireann sa Deireadh Fómhair agus bhí sé gnáthóir arís. Ach sa Aibreán, ghortaigh sé a chos arís, áfach, bhuaigh sé "Goal of the Season" mar a fhoireann.
Idir sin is tráthas, chuaigh Delap a imirt le Mick McCarthy, an bainisteoir le Sunderland, an áit d'imir sé ar sé ócáid idir an séasúr de 2005 agus 2006, ach ghortaigh sé féin. Ach, ní raibh sé imreoir tábhachtach nuair a rinneadh Roy Keane an bainisteoir de Sunderland agus chuaigh sé ar Stoke City ar iasacht sa Deireadh Fómhair 2006. San chead cluiche le Stoke City in aghaidh Sunderland, fulaing sé gortú uafásach agus bhris sé a chos sa dhá áit nuair a bhí sé ag dúshlánach an balla. D'ainneoin a gortú agus an fíric sin bhí sé ar an taobhlíne le an séasúr de 2006 agus 2007, Cheannaigh an bainisteoir de Stoke City é ar an bun buan. Ar an 15 de Iúil 2007, filleadh Delap san cluiche n aghaidh Stoke City agus Newcastle Town F.C. Téigh i bhfeidhm ar an poiblí tar éis ag filleadh de a gortú agus tabhair ardú céime do Delap chuig an Premier League don séasúr 2008/09
A chlann.
Is John Delap é a athair de Rory as Letterkenny agus is Muara Delap é a máthair as Kells. Bhóg sé go Carsile nuair a bhí sé míona d'aois. Is nia de Paddy Delap, an fear gnó cé atá an bainisteoir leis an nuachtánaí, Clark's Newsagent agus an rás de rothaíocht bliantúil a eagrú ar mhaith le taighde ailse. Is drámadóir é a uncaile eile, Anthony, agus tá clú aige mar bhí a dráma ag imirt san Grianán Theatre san bhaile


Kinshasa.
Is í Kinshasa an chathair is mó i bPoblacht Dhaonlathach an Chongó, agus í ar an gcathair is mó sa tír chomh maith. "Léopoldville" a thugtaí uirthi roimh 1966. Tá sí suite cois Abhainn an Chongó in iarthar na tíre. Sráidbhaile iascaireachta a bhí inti ar dtús, ach is cathair mhór fhuadrach í sa lá atá inniu ann. Tá seacht milliún duine ina gcónaí sa chathair.
Ba é Henry Morton Stanley a bhunaigh an chathair mar ionad trádála sa bhliain 1881, agus baisteadh an t-ainm Leopoldville uirhi in ómós do Rí na Beilge, Leopold II.


Cogadh.
Mars, Rí na ndéithe agus dia na spéire. Dia an chogaidh agus saighdiúirí (i Nordkirchen, an Ghearmáin).
Aighneas i gcaidreamh idirnáisiúnta é cogadh, ina bhfuil foréigean eagraithe á úsáid ag aonaid míleata náisiúnta nó grúpaí neamhrialta chun bua míleata a fháil, nó cuspóir áirithe a bhaint amach. Is coimhlint armtha é, idir dhá ghrúpa míleata nó níos mó.
Tugtar cogadh cathartha ar choimhlint inmheánach, ina cuireann grúpa amháin cogadh ar ghrúpa eile sa stát nó náisiún céanna.


Vacsaíniú.
Vacsaín bhéil, páiste ag fáil vacsaínithe in aghaidh pholaimiailítis.
Is bealach sábháilte agus éifeachtach é vacsaíniú (ar a dtugtar imdhíonadh chomh maith) chun cabhrú leis an gcorp galair áirithe a sheachaint nó chun troid ina gcoinne.
Spreagann na vacsaíní an corp le hantaibheathaigh a tháirgeadh. Is iad na hantaibheathaigh córas cosanta nádúrtha an choirp le troid in éadan galar ionfhabhtaíoch. Tá an t-imdhíonadh ina chuidiú leis an chorp a choinneáil réidh leis an ionfhabhtú a chosc má bhíonn teagmháil ag an duine leis an ghalar.
Déantar vacsaíní ar an iliomad bealaí ag baint úsáide as cuid de fhrídín nó de víreas is cúis le galar. Ní féidir leo an galar a gcosnaíonn siad ina choinne a thabhairt don té a thógann iad, ach go fíorannamh (vacsaín polio béil amháin). Cosnaíonn na vacsaíní a thugtar ag 2, 3 agus 4 mhí d’aois do pháiste ar shé ghalar éagsúla: polaimiailítis, diftéire, teiteanas, triuch, Hib agus meiningeacocúil grúpa C.
Vacsaín bheo tanaithe.
Seo vacsaín a dhéantar ó víreas beo a mionathraíodh chun nach mbeadh sé baolach níos mó. Ar na vacsaíní beo sa sceideal imdhíonachta do leanaí tá polio béil, MMR agus BCG. Is vacsaíní leo iad fiabhras buí agus sórt amháin den vacsaín tíofóideach.
Vacsaín chomhchuingeach.
Seo vacsaíní a dhéantar as cuid den fhrídín agus a chuingrítear le próitéin (e.g. teiteanas nó diftéire). Dá dheasca sin oibríonn na vacsaíní seo níos fearr agus feidhmíonn siad thar tréimhse ama níos faide. Ar na vacsaíní comhchuingeacha sa sceideal imdhíonachta do leanaí tá Hib agus Men C.
Vacsaín dhíghníomhaithe.
Seo vacsaíní a tháirgtear ó fhrídín a mharaítear nó ó thocsain, nó ón dá cheann, nó ag baint úsáide as codanna den fhrídín mar vacsaíní comhpháirteacha nó mar vacsaíní comhchuingeacha.
Vacsaín le tocsóidach ann.
Seo vacsaíní a dhéantar as tocsain (nimh) atá anois neamhbhaolach. Is vacsaíní le tocsóideach iontu iad diftéire agus teiteanas.
Vacsaín maraithe.
Seo vacsaíní a dhéantar nuair a mharaítear frídín nó víreas is cúis le galar. Ar na vacsaíní maraithe atá sa sceideal imdhíonachta do leanaí tá triuch lánchealach agus polio díghníomhaithe. Is vacsaín maraithe é tíofóideach freisin.


Tim Burton.
Is stiúrthóir agus scríbhneoir Meiriceánach é Timothy "Tim" William Burton. Ghnóthaigh sé duais cineama an "Golden Globe" le haghaidh an scannáin "Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street". Tá stíl dhorcha agus ghotach aige.
D’obair sé leis na haisteoirí Johnny Depp agus Helena Bonham-Carter in a lán scannán, mar shampla: "Edward Scissorhands", "Ed Wood", "Sleepy Hollow", "Charlie agus an Monarchan Seacláide" agus "Corpse Bride".
Sa bhliain 2007, rinne sé "Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet Street", leis na haisteoirí Johnny Depp agus Helena Bonham-Carter sna príomhpháirteanna. Bhuaigh an scannán duais le haghaidh an "scannán is fearr", agus an "aisteoir is fearr".
Burton, Tim
Burton, Tim


Richard Wright.
Pianódóir agus seinnteoir méarchláir Sasanach a bhí i Richard William Wright (28 Iúil 1943 - 15 Meán Fómhair 2008), ar a bhfuil cáil domhanda mar gheall ar an tréimhse fhada a chaith sé ag seinm leis an mbanna mór le lá Pink Floyd. Cé nach raibh sé chomh gníomhaí mar chumadóir is a bhí Syd Barrett, Roger Waters agus David Gilmour, chum sé cuid mhór den cheol ar na halbaim mhóra "Meddle", "Dark Side of the Moon", "Wish You Were Here", agus chomh maith le sin "The Division Bell", ceirnín deireanach an bhanna. Ba chomhábhar bunúsach é obair mhéarchláir Wright i bhfuaim an bhanna, agus chuir sé a ghuth le hamhráin uaireanta chomh maith, beo ar an stáitse agus sa stiúideo, mar atá le cloisteáil ar na rianta "Time", "Echoes" agus "Astronomy Domine", a bhí cumtha ag Syd Barrett.
Cuireadh Wright as Pink Floyd sa bhliain 1981, nuair a bhíodar ag obair ar "The Wall", tar éis fadhbanna ina shaol pearsanta agus teannas idir é féin agus Roger Waters, príomhchumadóir an bhanna ag an am. Tháinig sé ar ais níos déanaí, nuair a d'fhág Waters féin, agus chuir sé tús le tréimhse nua rathúil ag comhoibriú le David Gilmour ar cheirníní nua de chuid Pink Floyd, The Division Bell ina measc. Ina dhiaidh sin, lean sé ag seinm le Gilmour ar saothar aonair an ghiotáraí idir 2002 agus a bhás.
D'éag Rick Wright sa bhliain 2008 tar éis streachailt ghearr le hailse, agus é cúig is trí scór bliain d'aois.
Tagairtí.
Wright, Richard
Wright, Richard
Wright, Richard


Brandywell Stadium.
Is é an Brandywell Stadium staid na foirne sacair Derry City F.C.. Bíonn rásaí con ar siúl ann freisin. Tá sé atá suite i i nDoire i dTuaisceart Éireann. Osclaíodh sa bhliain 1928 é. 7,700 an toilleadh.


Abhainn na hAisne.
Is abhainn í an Aisne in oirdheisceart na Fraince, atá ina chraobh-abhainn d'abhainn na hOise. Tá ainm na habhann seo luaite mar chuid d'ainm an líomatáiste riaracháin "Le département de l'Aisne". Is í foinse na habhann ná foraois na hArgonne gar do Sainte-Menehould. Sreabhann sí ó thuaidh agus ansin siar go dtí go nascann sí le habhainn na hOise gar do Chompiègne. Tá fad cúrsa an na hAisne timpeall 290 ciliméadar. Troideadh trí chath fuilteacha le linn an Chéad Chogaidh Dhomhanda i ngleann na hAisne.


Tours.
Is cathair mhór Fhrancach í Tours atá suite in Iarthair Láir na Fraince. Is í an "préfecture" (nó an phríomhchathair) den "département" Indre-et-Loire, ar réimsí íochtaracha d'abhainn na Loire, idir Orléans agus chósta an Atlantaigh. Tá daonra 136 400 aici sa commune ach má thógtar an limistéar uirbeach má go léir san áireamh tá 297631 ina chónaí ann. Glaoitear “Tourangeaux” agus “Tourangelles” ar na n-áitritheoirí. Is minic a nglaoitear «Le jardin de la France» ar an réigiún.
Tá Touraine, an ceantar thart timpeall, aithnidiúil de réir a tháirgeadh fhíona.


Quo vadis?
Tagraíonn an nath cainte Laidineach seo Quo vadis? (cá bhfuil do thriall?) do scéal a insítear i scríbhinní Naoimh Póil faoi Naomh Peadar agus é ar a theitheadh as an Róimh roimh shaighdiúirí Nearó, Impire na Róimhe. Deirtear gur casadh Críost air ar an Via Appia agus d'fhiafraigh Peadar de "Quo vadis, Domine?" (Cá bhfuil do thriall, a Thiarna?). Séard a d'fhreagair Críost ná "Venio Romam iterum crucifigi" (táim ar mo bhealach go dtí an Róimh le go gcrochfar arís mé). Ar an toirt, d'iompaigh Peadar ar ais ar an Róimh. Crochadh ar chros go gairid tar éis sin é.
Tá séipéal sa lá atá inniu ann ar an Via Appia air a ghlaoitear "Domine, Quo Vadis?" ag an áit ar a mhaítear a tharla an eachtra seo.


Craniata.
Is craobh tacsanomaíoch sna Cordaigh ("Chordata") iad na Craniata (uaireanta "Craniota"), ina bhfuil na hainmhithe seo a leanas; Veirteabraigh ("Vertebrata") agus Myxini (an t-iasc-chailleach) mar orgánacha beo.
Ainmhithe le blaosc nó cloigeann is ea Craniata. Athsholáthraíonn Craniata, mar thacsón neamh-rangaithe, úsáid an fhocail "Vertebrata" ("Vertebrata sensu lato") a bhí ann roimhe sin. Is í an difríocht is mó idir an seansainmhíniú agus an sainmhíniú nua ("Vertebrata sensu stricto") ná nach n-áireofar Myxini agus - de ghnáth - na Cephalaspidomorphi mar chuid de na Vertebrata níos mó. Níl veirteabraigh ceart ag na tacsóin seo, saintréith atá riachtanach le bheith rangaithe sna veirteabraigh as seo amach, cé nach raibh seo i gceist roimhe sin (Hickman et al., 2007).


Gnathostomata.
Is grúpa veirteabrach le ghialla iad na Gnathostomata.
Is grúpa iad ar gnách leo bheith measta mar fhoraicme, agus ina measc bíonn na ranganna aithnidiúla d'iasc, d'éan, de mamach, de reiptíl agus d'amfaibiach, agus comhghrúpa eile, na hAgnatha. Tugann taighde úrnua le fios áfach, go bhfuil orainn athmheasúnú a dhéanamh ar na Gnathostomata.
Tá an fhianaise úrnua ó iarsmaí iontaiseacha ag tabhairt le tuiscint gurb iad na Thelodonti na gaolta is dlúithe


Roy Orbison.
B'amhránaí agus cumadóir ceoil é Roy Kelton Orbison (23 Aibreán, 1936 – 6 Nollaig, 1988). Duine de na luath-cheannródaithe rac-cheoil a bhí ann, le gairmréim fhada agus rathúil sa cheol a mhair níos mó ná daichead bliain. I measc na rianta ba cháiliúla a bhí aige ná "Ooby Dooby," "Only the Lonely," "In Dreams," "Oh, Pretty Woman," "Crying," "Running Scared," agus "You Got It". Bhí guth an teanóir aige, agus ní fhacthas é go minic gan a spéaclaí gréine. Bhain sé áit amach sa "Rock and Roll Hall of Fame" sa bhliain 1987.
Orbison, Roy
Orbison, Roy
Orbison, Roy


An Hiondúis.
Is teanga Ind-Eorpach í an Hiondúis (हिन्दी, हिंदी) a labhraítear go forleathan i dtuaisceart agus i lár na hIndia, ar fud "chrioslach na Hiondúise". Bíonn na canúintí an-éagsúil le chéile ó am go ham, agus is deacair a rá go minic, cé acu canúint Hiondúise atá á labhairt i réigiún áirithe, nó teanga neamhspleách. Glactar leis go bhfuil leagan éigin den Hiondúis ó dhúchas ag 41 % de mhuintir na hIndia.
An chanúint is bun leis an Hiondúis Chaighdeánach, tugtar "Khari Boli" uirthi. Tá an chanúint seo á labhairt go nádúrtha in Iarthar Uttar Pradesh. Tá caighdeán na hUrdaise bunaithe ar an gcanúint chéanna, agus mar sin, is ionann iad an Urdais agus an Hiondúis ó thaobh na teanga labhartha de. Úsáidtear an aibítir Arabach leis an Urdais a scríobh, agus an aibítir Dhéiveanágrach leis an Hiondúis a bhreacadh síos. Thairis sin, measctar focail Araibise agus Pheirsise tríd an leagan scríofa den Urdais, agus lucht na Hiondúise i dtuilleamaí na Sanscraite le blas ar leith a chur ar a dteanga féin.
Uaireanta, tugtar "Hiondústáinis" ar an gcineál Hiondúise/Urdaise a labhraíonn an chosmhuintir, cibé cé acu Hiondúigh nó Moslamaigh iad.
Is í an Hiondúis an ceann is mó cainteoirí de theangacha oifigiúla na hIndia, agus í á labhairt sna stáit thuaisceartacha ar nós Rajasthan, Delhi, Haryana, Uttarakhand, Uttar Pradesh, Madhya Pradesh, Chhattisgarh, Himachal Pradesh, Jharkhand, agus Bihar. Ina lán áiteanna, áfach, bíonn teangacha áitiúla nó réigiúnacha á labhairt i mbreis ar an Hiondúis, agus thairis sin, bíonn féiniúlacht láidir ag a lán canúintí, agus lucht a labhartha á gcur chun cinn mar theangacha neamhspleácha. Mar shampla, is é dearcadh oifigiúil an rialtais fheidearálaigh san India gur canúint de chuid na Hiondúise í an teanga "Chhattisgarhi", ach sa bhliain 2000, d'éirigh leis an réigiún ina labhraítear an teanga seo féinrialtas a bhaint amach mar stát ar leith san India (Chhattisgarh ainm an stáit, agus ba chuid de Madhya Pradesh é roimhe sin), agus inniu, tá an teanga Chhattisgarhi á saothrú mar theanga oifigiúil sa stát nua.
Labhraítear cineál Hiondúise i bhFidsí chomh maith, ós rud é gur shocraigh a lán muintir isteach ón India síos i bhFidsí sa naoú haois déag. Is deacair a rá, áfach, an ionann mar theangacha iad Hiondúis Fhidsí agus an Hiondúis sa chiall chúng. Meascán canúintí í Hiondúis Fhidsí a fuair a lán focal ar iasacht ón bhFidsis agus ón mBéarla, agus í féin níos cosúla leis an teanga "Bhojpuri" a labhraítear i stát Bihar agus leis an teanga "Awadhi" atá le cloisteáil i réigiún Awadh (Oudh) i stát Uttar Pradesh. Taispeánann cinniúint an dá theanga seo san India féin cé chomh deacair agus atá sé coincheap na "teanga" agus na "canúna" a shainiú go sásúil: bhí an teanga Awadhi an-tábhachtach mar chaighdeán scríofa sular tháinig an chanúint Khari Boli chun cinn, agus inniu, caitear leis an Awadhi mar nach mbeadh ann ach canúint; maidir leis an teanga Bhojpuri, tá stádas oifigiúil aici i stát Bihar in éineacht leis an Hiondúis agus dhá theanga ghaolmhara eile (an teanga "Magadhi" agus an teanga "Maithili"), ach níl traidisiún liteartha na teanga Bhojpuri leath chomh sean ná chomh tábhachtach agus an litríocht a scríobhadh as Awadhi roimh chaighdeánú na Hiondúise.


An Chéad Phoblacht Fhrancach.
Fógraíodh an Chéad Phoblacht sa Fhrainc, go feidhmeanta An Phoblacht Fhrancach ("République française" sa Fhraincis) ar 21 Meán Fómhair 1792, i rith Muirthéacht na Fraince. Ar an lá sin, athraíodh Laoiseach XVI, agus chuir sin deireadh leis an ríocht Fhrancach. Chuir seo tús le ré nua rialtais mar phoblachtaí san Eoraip.
Mhair an Phoblacht go dtí bunú chéad Impireacht na Fraince sa bhliain 1804. Bhí Napoleon Bonaparte mar cheann de na taoisigh ar an bpoblacht. Ba é an Chéad Chonsal ó 1799 go dtí 1804, nuair a chuir sé deireadh leis an bpoblacht trí é féin a fhógairt mar Impire ar na Francaigh.


The Boomtown Rats.
Banna ceoil Éireannach ab ea The Boomtown Rats (1975-1986) a raibh rath nach beag orthu in Éirinn agus thar lear. Bunaíodh iad sa bhliain 1975 i nDún Laoghaire. D’eascar an t-ainm as ainm na hoibrithe ola sa leabhar beathfháisnéise le Woody Guthrie. Ba iad na baill nuair a bhunaíodh é ná Bob Geldof (amhránaí), Gerry Roberts (giotar), Gerry Cott (giotár), Johnnie Fingers (méarchlár), Pete Briquette (dordghiotar) agus Simon Crowe (drumadóir).
Saothar.
Banna Punc-rac a bhí iontu. Chuaigh dhá amhráin dá gcuid go barr na cairte sna Ríocht Aontaithe, "Rat Trap" agus "I Don't Like Mondays". Bhí tór ar chuid mhaith amhráin eile leobh cos súil le "Looking After No. 1", "Mary of the Fourth Form", "She’s So Modern", "Like Clockwork", "Someone’s Looking At You" agus "Banana Republic".
D'eisigh siad sé Albaim le linn a réimse.
Boomtown Rats


CLG Chontae Thír Eoghain.
Is é CLG Chontae Thír Eoghain an cumann a eagraíonn na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Thír Eoghain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Tagairtí.
T


CLG Chontae Dhoire.
Is é CLG Contae Dhoire an cumann a eagraíonn na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Dhoire, faoi cheannas an Chumainn Lúthchleas Gael.
Peil Ghaelach.
Bhuaigh Contae Dhoire Craobh na hÉireann uair amháin sa bhliain 1993. Bhuaigh siad an tSraith Náisiúnta sa bhliain 2008, an séú cinn i stair an chontae. Shroich siad cluiche ceannais na sraithe arís sa bhliain 2009, ach fuair Ciarraí an ceann is fearr orthu.
Tagairtí.
D


Cannabinól.
Is cannabinóid neamh-shícighníomhach é cannabinól nó CBN. Tá sé ar fáil sa phlanda "Cannabis sativa" nó an chnáib. Is táirge d'imoibrithe ocsaídithe teitrihidracannabinol (THC) é.


David Bowie.
Amhránaí, cumadóir amhrán, aisteoir agus léiritheoir feidhmiúcháin Sasanach ab ea David Bowie (8 Eanáir 1947 -10 Eanáir 2016). Is mórphearsa chultúir é i gcónaí. É féin a athchruthú de shíor, ba é sin misean is stampa David Bowie. Bhí tionchar mhór ag a cheol agus ealaín stáitse ar an rac-cheol i rith na 1970idí agus ó shin.
Ceol.
Bhí a lán amhrán cáiliúil ag David Bowie, mar shampla "Let's Dance", "Starman", "Modern Love", "Heroes", "Under Pressure", "Rebel", agus "Life on Mars".
Gnó.
I rith a shaol, dhíol Bowie tuairim is 140 milliún ceirníní ar fud an domhain. Mar shampla, sa Ríocht Aontaithe, bhronnadh naoi ndeimhniú platanam ar a chuid albaim (agus haon-déan ór). Chuaigh sé isteach sa Rock and Roll Hall of Fame i 1996.
Saol.
Ainm stáitse ab ea David Bowie agus rugadh é faoin ainm David Robert Jones. Rugadh Bowie sa bhliain 1947 i nDeisceart Londain (Brixton). D'fhás a shuim i gceol agus é mar pháiste. Rinne sé staidéar ar ealaín. Thosaigh sé ag obair mar cheoltóir i 1963.
Fuair David bás de bharr ailse ar an 10ú Eanáir 2016.


An Bonnán Buí.
Dán cáiliúil le Cathal Buí Mac Giolla Ghunna is ea An Bonnán Buí. Caoineadh Bonnáin Bhuí a fuair bás de dheasca tart, mar dhea, is ea faoi chaibidil sa dán seo ach i ndáiríre séard atá ann ná leithscéal an fhile i leith a shuim fhéin san ól. Tá ceol curtha leis an dán seo agus is féidir leaganacha den amhrán seo a chloisteáil go forleathan thart fán dtír ar fad.


Camfar.
Is solad céiriúil, bán nó tréscaoilteach é Camfar'", le boladh láidir aramatach. Is terpenóid é leis fhoirmle cheimiceach C10H16O.
Faightear é in adhmad an labhras camfair ("Cinnamomum camphora"), crann mór síorghlas a bhíonn ar fáil san Áis (ach go háirithe i mBoirneo agus Téaváin, dá bhrí sin a ainm ailtéarnach). Bíonn sé ar fáil i gcrinn gaolta eile sa teaghlach labhrach, ach go háirithe Ocotea usambarensis.


Ainmníocht IUPAC.
San Ainmníocht IUPAC tá córas ann le haghaidh gach comhdhúile ceimicí a ainmniú agus tuairisciú ar eolaíocht na ceimice.


Mais mhóilíneach.
Is é is Mais mhóilíneach (giorraithe Mr), dá dtagraítear go coitianta mar meáchan móilíneach (giorraithe MW'"), ann ná mais mhóilín amháin an substainte sin, i gcoibhneas leis an aonad maise adamhaí aontaithe "u" (atá cothrom le 1/12 mhaise adaimh amháin de charbón-12).


Baile na Finne.
Is sráidbhaile é Baile na Finne (Béarla: "Fintown") atá suite i nGaeltacht Dhún na nGall, ar bhruach Loch Finne. Tá Baile na Finne suite idir Leitir Ceanainn, Bealach Féich, An Clochán Liath agus na Gleanntaí. Tá sé 17 míle ó Leitir Ceanainn, 17 míle ó Bhealach Féich, aon mhíle dhéag ón gClochán Liath agus ocht míle ó na Gleanntaí.
An Sráidbhaile.
Deirtear go bhfuair an baile agus an loch an t-ainm Finn ó Fhionngheal, bean álainn a báigheadh sa loch agus í ag iarraidh a deartháir Feargamhain, a bhí gortaithe, a shábháil.
Tá níos lú ná céad duine i sráidbhaile Bhaile na Finne faoi láthair. Tá scoil náisiúnta, teach pobail, oifig an phoist, dhá shiopa, halla paróiste agus dhá theach tábhairne ann. Roimh 1970, bhí cúig scoil sa pharóiste (ag Ceann Garbh, Loch Muc, Sealagán, Béal an Átha Mhóir agus Droim an Aonaigh). Tháinig laghdú ar na huimhreacha mar gheall ar an imirce, áfach. Druideadh na scoileanna agus tógadh ceann lárnach i mBaile na Finne. Anois tá an daonra ag méadú arís.
Bhí dhá choláiste samhraidh i mBaile na Finne sna seachtóidí ach druideadh iad. Tá ceann amháin, Coláiste na gCruach, oscailte arís anois. I mbliana bhí dhá chúrsa ar siúl agus bhí suas le 270 páiste ar fad ag fanacht sna tithe ó Bhaile na Finne go Gleann Fhinne. Duine de na scoláirí ab ea Máire Mhic Ghiolla Íosa, iar-Uachtarán na hÉireann.
Tá seaniarnród cáiliúil sa cheantar, a osclaíodh sa bhliain 1895. Ritheann seantraein, an Mhuc Dhubh, air.
Seán Bán Mac Meanman.
Rugadh an scríbhneoir cáiliúil Seán Bán Mac Meanman i mBaile na Finne. D'fhreastal sé ar scoil an Chinn Ghairbh, cúpla céad slat óna theach cónaithe. Cuireadh Éigse Sheáin Bháin ar bun i 1988 in onóir do Mhac Meanman scríbhneoir agus tá sí ag dul ar aghaidh ó shin. Bíonn sí ar siúl an tríú deireadh seachtaine i mí na Samhna agus bíonn léachtaí, drámaí, comórtas filíochta do pháistí, ceol agus craic i gceist.
Radharc tíre.
Seo ceantar álainn ina bhfuil lochanna agus aibhneacha, chomh maith le sléibhte mar Acla (1961 troigh), Scrig Mhór (1550 troigh) agus Scrig Bheag (1450 troigh). Is minic a thagann siúlóirí chun an cheantair.
Is é Loch Finne, atá trí mhíle ar fhad agus leathmhíle ar leithead, an loch is mó sa cheantar. Tá lochanna eile ann freisin: dhá Loch Muc, Loch na mBradán, Loch Eirig agus Loch Ghleann na mBuachaill. Tá bric sna lochanna seo uilig agus bíonn comórtais iascaireachta ar siúl i rith an tsamhraidh.


An Fál Carrach.
Is sráidbhaile atá suite sa Ghaeltacht in iar-thuaisceart Dhún na nGall é an Fál Carrach (nó na Croisbhealaí). Tá sé suite i bParóiste Chloch Cheann Fhaola. Bhí cónaí ar 860 dhuine san Fhál Carrach sa bhlian 2011.
An crosaire ar an Fhál Carrach
Ainm.
Tá an t-ainm an Fál Carrach in úsáid ó bhí 1850 ann. Shíl O’Donavan go raibh na Crois Bhealaí róchoitianta in Éirinn agus nár lig sé do dhaoine idirdhealú a dhéanamh idir áiteanna. Baineann cainteoirí dúchais úsáid as 'na Crois Bhealaí' go fóill agus iad ag tagairt don bhaile. Bíonn 'Crossroads' le feiceáil ar léarscáileanna áirithe, rud atá bunaithe ar an leagan Gaeilge ach is é 'Robinson’s Town' a bhíonn le feiceáil ar léarscáileanna atá níos sine. Sa lá atá inniu ann, is é 'an Fál Carrach' an t-aon téarma amháin a fheictear.


Loch Finne.
Loch Finne, Contae Dhún na nGall
Loch fionnuisce is ea Loch Finne i gContae Dhún na nGall. Is é Loch Finne, atá trí mhíle ar fhad agus leathmhíle ar leithead, an loch is mó sa cheantar. Deirtear go bhfuair Loch Finne agus Baile na Finne an t-ainm Finn ó Fhionngheal, bean álainn a báigheadh sa loch agus í ag iarraidh a deartháir Feargamhain, a bhí gortaithe, a shábháil.


Aicéitiolcoilín.
Is tarchuradóir néarógach é an t-ábhar ceimiceach Aicéitiolcoilín (giorraithe go minic mar ACh) san néarchóras imeallach (NCI) maille leis an néarchóras lárnach (NCL) i gcuid mhaith orgánach, an duine san áireamh. Is aon le mórán é de na tarchuradóir néarógach san néarchóras uathnómach (NCU) agus an t-aonú tarchuradóir néarógach in úsáid san néarchóras uathnómach. Is é an tarchuradóir néarógach i ngach gainglín uathnómach.


Deasún Ó Máille.
Iar-pholaiteoir Éireannach é Deasún Seosamh "Des" Ó Máille (Béarla: "Desmond Joseph "Des" O'Malley") a rugadh i gcathair Luimní ar an 2 Feabhra 1939. Ba Theachta Dála agus aire rialtais mór le rá é le linn na 1970idí agus na 1980idí, agus é ina bhall den pháirtí Fianna Fáil. Cuireadh as an páirtí é sa bhliain 1985, agus bhunaigh sé an páirtí nua an Páirtí Daonlathach. Bhí sé ina cheannaire ar an bpáirtí idir 1985 agus 1993.


Aictin.
Is próitéin chruinneogach timpeall 42-kDa í Aictin atá i láthair i ngach cill eocarótach (ach amháin i speirm néimeatóide). Is féidir í a bheith ar fáil i dtiúchan níos mó ná 100 μM.


Iarnród Éireann.
Comhlacht iarnróid in Éirinn is ea Iarnród Éireann (IÉ; Béarla: "Irish Rail"). Déanann IÉ freastal ar níos mó ná céad stáisiúin i 23 chontae i bPoblacht na hÉireann (gach contae i Mumha, Laighean, agus Connacht) agus trí chontae i dTuaisceart Éireann (Contae an Dúin, Contae Ard Mhacha agus Contae Aontroma). Na seirbhísí a sholáthraíonn sé ná "Intercity" (Idir-chathair), "Commuter" (Comaitéar) agus "DART" (traenacha leictreacha i gContaetha Átha Cliath agus Chill Mhantáin).


Gleann Maghair.
Baile in oirthear chontae Chorcaí is ea Gleann Maghair.


Kauhajoki.
Cathair bheag in iarthar na Fionlainne is ea Kauhajoki. Ar an 31ú lá de Mhí Bhealtaine 2008, bhí 14,411 duine ina gcónaí ann.
Bhí rialtas na tíre suite sa chathair nuair a bhí Cogadh an Gheimhridh ar siúl idir 1939 agus 1940.


Lyon.
Is cathair í Lyon i lár-oirthear na Fraince. Is í Lyon an triú cathair is mó san Fhrainc, tar éis Párais agus Marseille. Is cathair mhór gnó í Lyon, agus í suite idir Páras agus Marseille. Tá cáil ar an gcathair mar phríomhchathair ghastrónómachais na Fraince agus bhí páirt mór ag Lyon i stair thionscal na scannán freisin. Tá an fhoireann sacair Olympique Lyonnais lonnaithe sa chathair.
Is í Lyon an dara ceantar ceannchathartha is mó san Fhrainc nuair a cuirtear a bruachbhailte agus na cathracha timpeall uirthi san áireamh. Bhí daonra 1,783,400 sa cheantar ceannchathartha sa bhliain 2007.
Is lárionad mór tionsclaíoch í Lyon don tionscal peitriceimiceach, don tionscal cógaisíochta agus don tionscal biteicneolaíochta. Tá tionscal mór bogearraí sa chathair freisin, agus é dírithe go mór ar fhíschluichí.
Is "préfecture" (príomhchathair) an Rhône ("département") í Lyon agus is priomhchathair réigiún Rhône-Alpes í freisin. Thug UNESCO aitheantas don chathair mar Shuíomh Oidhreachta Domhanda.
Bhíodh cáil ag Lyon i gcónaí mar "phríomhchathair thionscal an síoda" agus is lárionad faisin í an chathair fós. Tá ceanncheathrú Interpol agus Euronews lonnaithe sa chathair freisin.


Achtanamícin.
Is aicme ar bith d'antaibheathach polaipeiptídé í Achtanamícin, aonráithe ó bhaictéir ithreach den ghéineas streiptimíceas.


Adanóisín.
Is núicléisíd í Adanóisín, comhdhéanta de mhóilíní adainíní greamaithe chuig pháirt de mhóilín siúcra riobóise (ribafuranós) via nasc β-N9-gliocóisíc.


Défhosfáit adanóisín.
Is núicléitíd í Défhosfáit adanóisín, giorraithe mar DFA. Is eistear é freisin, de chuid an aigéid polafosfarach agus na núicléisíde adanóisín le chéile. Tá DFA comhdhéanta de na grúpí seo a leanas; pireafosfáit, riobós (atá ina aldaipeantós), agus adainín (atá ina bhunnúicléach).
Is táirge dianscaoilte é défhosfáit adanóisín de dífhosfairiliú le trífhosfáit adanaisínáis (TFA áis). Is móilín tábhachtach le haghaidh traschur fuinnimh é i gcealla.


Aimínaigéad.
Sa cheimic, is móilín é an t-aimínaigéad ina bhfuil feidhmghrúpaí aimíní agus carbocsailí le chéile ann. Sa bhithcheimic, tagraíonn an téarma seo d'alfa-aimínaigéid leis an fhoirmle ghinearálta H2NCHRCOOH, arb ionann R agus malartaí orgánach. Sna halfa-aiminaigéid, tá na grúpaí áimíní agus carbocsaláití greamaithe chuig an carbón céanna, glaoite an 'α–charbón'. Bíonn an bunstruchtúr céanna ag na haimínaigéid ar fad. Tá adamh carbóin (C) acu ar fad sa lár, agus ag dul amach uaidh sin mar gha, - aimínghrúpa NH2 (acailceach), grúpa carbocsaile - COOH (aigéad) agus adamh hidrigine atá i gcoiteann ag an haimínaigéid ar fad. Chomh maith leis sin, bíonn adamh/grúpa eile ag na haimínaigéid ar fad. Athraíonn sé seo ag braith ar an aimínaigéad. Tá difríocht idir na halfa-aiminaigéid de réir an cineál taobhshlabhra (R-ghrúp) atá ceangailte chuig a gcarbón-alfa.
Tá éagsúlacht mhór iontu ó thaobh toise, níl ach hidrigin amháin ag glicín, grúpa meitile ag alainín agus grúpa mór heitreafháinneac ag tripteafan.
Ar leith ó na haimínaigéid atá faighte i ngach beathachruth, tá ról ríthábhachtacha ag aimínaigéid neamh-nádúrtha san earnáil tionsclaíochta agus teicneolaíochta, mar shampla, Is alfa-aimínaigéid iad an t-oibreáin chrágtha EDTA agus an t-aigéad nítríl trí-aicéiteach atá tábhachtach i dtionscal na gceimiceán.
Forbhreathnú.
Is iad na haimínaigéid-alfa blocanna tógála an mhóilín próitéine. Tagann aimínaigéid le chéile in imoibriú ceimiceach comhdhlúthúcháin, trí díhiodráitiú sintéise, a scaoileann uisce agus "an t-iarmhar aimínaigéideach" nua, a bhíonn ceangailte le chéile le nasc peiptídeach.
Tá 20 aimínaigéad coitianta ann le próitéiní a fhoirmiú, sainithe ag an cód géiniteach. Is de thoradh líon na n-aimínaigéad agus an seicheamh ina bhfuil siad socraithe a foirmítear próiteiní ar leith. Níl sé neamhchosúil leis an gcaoi a ndéantar focail as an aibítir. Féadtar líon mór millteach focail a dhéanamh as 26 litir na haibtíre. Bíonn roinnt mhaith aimínaigéad i bpróitéiní simplí fiú amháin, e.g. tá thart ar 50 aimínaigéad in inslin (próitéin), tá 500 in haemaglóibin agus tá os cionn 4500 aimínaigéad in uireás (próitéin in pónairí soighe).


Ianasóir.
Tá an focal úd ianasóir bunaithe ar "yeniçeri" na Tuircise. Is éard is brí leis an téarma sin ná "saighdiúirí nua". B'iad na hianasóirí scoth trúpaí armtha na Tuirce (is é sin, Impireacht Otamánach na Tuirce). Chuir an Sabhdán Murad I bun leis na hianasóirí timpeall na bliana 1365, agus b'é an Sabhdán Mahmud II a chuir deireadh leo mar thrúpaí. San am sin, bhí meath tagtha ar na hianasóirí go hiomlán, nó ní raibh siad ag tabhairt aire ar orduithe an tsabhdáin a thuilleadh.
Inniu, coinnítear cuimhne ar cheol máirseála na n-ianasóirí i gcónaí, nó bhain siad úsáid ar leith as na drumaí, rud a chuaigh go mór i gcion ar na ceolchumadóirí Iartharacha san ochtú haois déag.


Maigh Muirí.
Seanchampa saoire Butlin's ag Maigh Muirí
Áit i gContae na Mí is ea Maigh Muirí ("Mosney" sa Bhéarla). D'aithnítí an áit seo mar champa saoire de chuid Butlins ar feadh na mblianta fada, chomh maith le bheith mar ionad na gcluichí craoibhe do Chluichí an Phobail ó 1973 i leith, cé gur tháinig deireadh leis an ngaol seo sa bhliain 2008. Baineadh úsáid as an ionad seo mar chóiríocht dídeanaithe ar feadh tamaill ag tús na haoise seo chomh maith.


Paul Newman.
Paul Newman sa bhliain 2007.
Paul Newman sa bhliain 1968.
B'aisteoir, stiúrthóir, fiontraí, daonnúlaí agus díograiseoir rásaíochta carranna Meiriceánach é Paul Leonard Newman. Fuair sé bás de bharr ailse, ina theach féin i Westport, Connecticut.
Tagairtí.
Newman, Paul


Seacht gCnoc na Róimhe.
Deir an seanchas gurbh é Romulus a bhunaigh an Róimh ar Chnoc Palatinus.
Deirtear freisin go raibh bailte beaga ar fud na Seacht gCnoc ar dtús nach raibh mórán bainte acu le chéile agus nár ghnách dearcadh orthu mar chodanna de shlánaonad ní ba mhó ar a dtabharfaí "an Róimh". Thosaigh muintir na mbailte seo ag glacadh páirte i gcluichí reiligiúnacha in éineacht, agus in imeacht ama d'éirigh siad mór le chéile, agus mar sin chuaigh siad le chéile in aon phobal amháin. Dhraenáil siad na portaigh idir na cnoic agus rinne siad machairí margaidh, nó "fora" ("fóraim") díobh. Níos déanaí, sa 4ú haois RC, tógadh ballaí timpeall ar na Seacht gCnoc, is é sin, Ballaí Servius, a fuair a n-ainm ó Servius Tullius, séú Rí na Sean-Róimhe.


Clóraifill.
Bíonn duilleoga glas de ghnáth cionnas go mbhíonn clórafill iontu.
Tugtar Clóraifill ar an ceimiceán a bhíonn ar fáil i mbeagnach planda glas, algaí, agus cianbhaictéir. Tá an t-ainm díorthaithe ón Ghréigis: χλωρός (chloros "glas") and φύλλον (phyllon "duilleog"). Nuair a thiteann solas na gréine ar an duilleog, ionsúnn an chlóraifill an solas agus le fuinneamh an tsolais tarlaíonn imoibriú idir dé-ocsaíd charbóin agus uisce agus monaraítear glúcós agus ocsaigin. Scaoiltear an ocsaigin amach san aer, agus déantar stáirse agus stórailtear é.


⁊.
Is é "⁊" (Íomhá) an síniú Gaeilge don focal "agus" (i gcomparáid le "&" as Béarla).


Richard Boyle, 1ú Iarla Chorcaí.
Richard Boyle, 1ú Iarla Chorcaí
Ba é Richard Boyle (13 Deireadh Fómhair 1566 – 15 Meán Fómhair 1643) 1ú Iarla Chorcaí nó 'An tIarla Mór' mar a thugtaí air. Ba phearsa thábhachtach é i gcoilíniú na hÉireann sa 17ú haois. Mac leis ba ea an t-eolaí cáiliúil Éireannach Robert Boyle.
Boyle, Richard
Boyle, Richard
Boyle, Richard


Pokémon.
Is sraith saincheadúnas meán é Pokémon a tháinig ar an saol sa bhliain 1996 arna chumadh ag "Satoshi Tajiri" le dhá físchluiche pucóid, "Pokémon Green" agus "Pokémon Red". Inniu, is é Pokémon an saincheadúnas is mó ar domhan, tar éis Mario. Tá níos mo ná tríocha cluiche Pokémon ann anois, chomh maith le clár teilifís agus cluiche cártaí. Tá Pokémon cáiliúil ar fud an domhan, is é "Pikachu" an Pokémon is cáiliúla.
Forbhreathnú.
Bíonn na cluichí ríomhaire an-chosúil lena chéile. I ngach cluiche, nach mór, bíonn an t-imreoir mar thraenálaí Pokémon. Siúlann tú timpeall an domhain le do Pokémon, mar aidhm a bheith an traenálaí is fearr. Sa scéal, troideann tú le traenálaithe eile, agus na hocht "Gym Leaders". Nuair a bhuann tú i gcoinne na "Leaders", faigheann tú suaitheantais. Ag deireadh na cluiche, téann tú go dtí an "Pokémon League", agus b'fhéidir go mbeadh tú i do mháistir Pokémon!
Sa cluiche, is é do phost chun féachaint ar, ghabháil agus traenáil gach Pokémon don domhain. Tá na eolas bailithe ar an "Pokédex", saghas chiclipéid Pokémon. Caitear tú na Pokémon i "Pokéballs", (sféir meicniúil).
Mar a deirtear cheana, baineann a lán marsantachta le Pokémon. Tá an cluiche cártaí an-chosúil le cluichí cártaí eile, cosúil le "Magic: The Gathering" agus "Yu-Gi-Oh". Tá clár teilifíse ann, faoin Ash Ketchum agus a chompánaigh. Tá an scéal an-chosúil leis na físchluichí. Tá níos mó ná ocht scannán déag ag baint le Pokémon ann freisin.
Inniu, tá 720 Pokémon scaoilte go h-oifigiuil ann, leis an séú glúin do chluichí. Tá 18 "Types" (cineál) ann de na Pokémon, agus tá gach Pokémon i gcineál amháin nó dhá chineál, de réir a dtréithe. Is iad: "Normal"," Fighting, Fire, Water, Flying, Grass, Poison, Electric, Ground, Psychic, Rock, Ice, Bug, Dragon, Ghost, Dark, Steel "agus "Fairy" na cineáil sa domhain Pokémon. Tá na cineál an-tábhachtach sna cluichí, mar tá "Water Pokémon" níos fearr ná "Fire Pokémon" agus iad ag troid. Tá láidreachtaí agus laigí le gach cineál. Sa cluiche ríomhaire, phioc do "Rival" (cara páistiuil de ghnáth) an Pokémon níos fearr mar gheall ar na cineálacha ná do Pokémon. Tá sé tábhachtach a traenáil Pokémon eile, chun clúdach a chur ar do laigí.
Tá na Pokémon anseo iomráiteach, mar tá siad na chéad Pokémon ar bhuail tú leis ar dtús d'eachtra. Piocann tú Pokémon amháin as trí de gnáth, agus tá siad do chompánach sna cluiche. Déanann tú an rud céanna i ngach cluiche ach tá Pokémon difriúil iontu. Is iad Bulbasaur (an tosaitheoir "Grass"), Charmander (an tosaitheoir "Fire") agus Squirtle (an tosaitheoir "Water") na tosaitheoirí sna cluichí "Blue" (nó "Green" sa tSeapáin), "Red", agus na cluichí athdhéanta "FireRed", agus "LeafGreen". Is é Pikachu (cineál "Electric") ina aonar mar thosaitheoir sa cluiche "Yellow". Is iad Chikorita, Cyndaquil, agus Totodile na tosaitheoirí sna cluichí "Gold", "Silver", "Crystal" agus sna cluichí athdhéanta "HeartGold" agus "SoulSilver". Is iad Treecko, Torchic, agus Mudkip na tosaitheoirí sna cluichí "Ruby", "Sapphire, Emerald, "agus sna cluichí athdhéanta "OmegaRuby "agus "AlphaSapphire". Tá Turtwig, Chimchar, agus Piplup ann i "Diamond", "Pearl" agus "Platinum" mar tosaitheoirí. Is iad Snivy, Tepig agus Oshawott na tosaitheoirí sna cluichí "Black", "White", "Black 2" agus "White 2". Sna leagain "X "agus "Y, "is iad Chespin, Fennekin agus Froakie na tosaitheoirí. Scaoltar na cluichí is nua OmegaRuby "agus "AlphaSapphire' "ar an domhan i Mí na Samhna 2014. Is as glúin a sé iad, agus imrítear iad ar fine na gconsól "Nintendo 3DS".
Bulbasaur #001.
Is "Grass/Poison" Pokémon iad Bulbasaur. Tá síol mór ar a n-droim. Fás an síol leis an Pokémon, agus bíonn siad ábalta maireachtáil ar feadh cúpla lae, gan aon rud a ithe, mar stóráil siad fuinneamh ina tsíol. San tSeapáin, "Fushigidane" is ainm díobh.
Charmander #004.
Is laghairt iad Charmander. Is "Fire Types" iad Charmander. Tá dóiteán beag ar an deireadh a n-earr. Nuair a bhíonn sé ag cur baistí beidh deatach ag teacht amach as an dóiteán. Déanann na dóiteáin fuaim bheag, tá tú ábalta an doitean a chloisteáil in áiteanna ciúine. Nuair atá Charmander tinn, níl aon dóiteán dó geal. "Hitokage" is ainm díobh sa tSeapáin.
Squirtle #007.
Is "Water Types" iad Squirtle. Is turtair beag iad Squirtle. San tSeapáin, "Zenigame" is ainm díobh. Tar éis a mbreithe, fásann Squirtle sliogáin. Nuair a bhíonn siad i dtrioblóid, téann siad i bhfolach ina tsliogán.
Pikachu #025.
Is príomh-Pokémon sa chlár teilifíse agus an siombail don saincheadúnas é Pikachu. Is luch leictreach iad Pikachu, agus is "Electric Type" iad. Nuair a bhíonn siad i ngrúpa lena chéile, déanann siad scamaill tintreach. Tá siad ábalta sméara a chócaráil lena eireaball. Má theagmhaíonn tú a eireaball, bheadh tú gortaithe ag an leictreachas.
Mewtwo #150.
Is clón é Mewtwo, a rinne eolaithe Mewtwo tar éis scrúdaithe DNA ar an Pokémon Mew. Ní cheapann Mewtwo faoi aon rud ach an troid. Smaoineamh daoine go bhfuil Mewtwo an Pokémon níos cumhachtaí. Bhí Mewtwo ina phríomhcharactar sa chéad scannán. Is "Psychic" Pokémon é Mewtwo. Fuair Mewtwo beirt "Mega Evolutions" sa séú glúin, cineál éabhlóid sealadach. Glaoitear "Mega Mewtwo X" agus "Mega Mewtwo Y" iad, agus tá na "Mega Stones" ("clocha Mega") ar fáil sna cluichí faoi seach.
Togepi #17.
Chonacthas Togepi ón tús sa tsraith teilifíse. Is cineál "Normal/Fairy "("Normal "roimh glúin a sé), iad Togepi. Tá na Pokémon seo an-cáiliúil cosúil le Pikachu. Cuireann Togepi ádh ar a úinéir. "Togepy "is ainm oifigiúil do Togepi sa tSeapáin.


Mullach Eadrad.
Bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath is ea Mullach Eadrad ("Mulhuddart" as Béarla). Tá sé suite siar ó thuaidh ón gcathair agus é i ndlínse Chomhairle Contae Fhine Gall.


Stáisiún Mhullach Íde.
Stáisiún Mhullach Íde sa bhliain 2007
Is é Stáisiún Mhullach Íde an t-aon stáisiún amháin sa cheantar. Bíonn sé an-ghnóthach gach lá, le níos mó ná cúig chéad daoine ag taisteal tríd an stáisiún chuile lá.
Thosaigh George Papworth an obair ar an stáisiún cúpla bliain roimh 1844, agus chríochnaigh sé é ar an 25ú Bealtaine, sa bhliain sin.
Tá sé ar an taobh ó thuaidh den líne ‘DART’, agus é ceangailte le Binn Éadair. Is é Port Mearnóg an stáisiún roimh Mhullach Íde agus Domhnach Báit an chéad stáisiún ina dhiaidh.


Cillian Murphy.
Is aisteoir Éireannach scannáin agus amharclannach é Cillian Murphy a rugadh an 25 Bealtaine 1976. Is minic a dhéanann criticeoirí trácht ar an dóigh a n-éiríonn leis páirteanna fíoréagsúla a dhéanamh agus ar a shúile gorma sainiúla.
Chuir Murphy, arb as Corcaigh ó dhúchas é, tús lena shaol ar an ardán mar cheoltóir rac. I ndiaidh dó diúltiú do chonradh taifeadta, bhí a chéad iarracht ag aisteoireacht go proifisiúnta sa dráma "Disco Pigs" i 1996. Lean sé ag aisteoireacht ansin le páirteanna i léirithe scannáin agus dráma in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe le linn dheireadh na 1990idí agus ag tús an 21ú céad. Thuill sé clú idirnáisiúnta nuair a ghlac sé páirt an laoich sa scannán iar-apacailipteach "28 Days Later". Is iad na páirteanna is cáiliúla a bhí aige ná páirteanna na meirleach in dhá scannán mór-eachtraíochta na bliana 2005: páirt an ‘Scarecrow’ sa scannán sárlaoich "Batman Begins", agus páirt Jackson Rippner sa scéinséir "Red Eye". I ndiaidh sin ghlac sé dhá phríomhpháirt a bhí iontach éagsúil óna chéile agus dár thuill sé clú agus cáil: a léiriú de “Kitten,” an díbeartach trans-inscne sa scannán "Breakfast on Pluto" in 2005, ónar thuill sé ainmniúchán do dhuais Golden Globe, agus a pháirt mar réabhlóidí Éireannach ón mbliain 1920 sa scannán "The Wind That Shakes the Barley", a bhuaigh duais Palme d’Or sa bhliain 2006. Sa bhliain 2008, bhí príomhpháirt ag Murphy sa dráma rómánsach "The Edge of Love" agus bhí caimeo aige agus é ina 'Scarecrow' arís sa chéad chuid eile de Batman, "The Dark Knight".
Is minic a bhíonn Murphy ag obair i Londain nó gar don chathair, áit a bhfuil cónaí air ó 2001, agus níor chuir sé in iúl riamh go raibh fonn air bogadh go Hollywood. Is cosúil nach bhfuil sé ar a shuaimhneas os comhair an phobail i gcultúr an iomráiteachais agus cé go bhfuil sé de nós aige agallaimh a dhéanamh faoina chuid oibre, ní bhíonn sé ar sheónna cainte ar an teilifís ná ní labhraíonn sé leis na meáin faoina shaol pearsanta.
Luathshaol agus ceol.
Rugadh Murphy i nDúglas agus tógadh é i mBaile an Teampaill – dhá bhruachbhaile de chuid chathair Chorcaí – agus tá sé ar an duine is sine de cheathrar páistí.
Oibríonn a athair, Brendan, do Roinn Oideachais na hÉireann agus is múinteoir Fraincise í a mháthair.
Ní hamháin gur oideoirí iad a thuismitheoirí, ach is múinteoirí iad a aintíní agus a uncailí fosta, díreach mar a bhí a sheanathair rompu.
Tá bua an cheoil ag an teaghlach chomh maith agus thosaigh Murphy ag seinm ceoil agus ag scríobh amhrán nuair nach raibh sé ach deich mbliana d’aois.
D’fhreastail Murphy ar an scoil Chaitliceach Coláiste na Toirbhirte, áit ar éirigh go maith leis i gcúrsaí acadúla, cé go mbíodh sé i dtrioblóid go minic agus gur cuireadh ar fionraí é cúpla uair, go dtí gur shocraigh sé agus é sa cheathrú bliain nárbh fhiú an crá é an mí-iompar. Ní raibh mórán suime aige sa spórt, cé gur chuir a scoil an-bhéim air, agus bhraith Murphy nach bhfuair sé tacaíocht iomlán dá chaitheamh aimsirí cruthaitheacha ar scoil. Go fóill féin, ba ar scoil a fuair sé blas na haisteoireachta den chéad uair nuair a ghlac sé páirt i modúl dráma a chuir Pat Kiernan, stiúrthóir Chomhlacht Amharclainne Corcadorca, i láthair. Chuir Murphy síos ar an taithí seo níos moille ina shaol nuair a dúirt sé gur am iontach a bhí ann agus gur mhothaigh sé go hiomlán beo, mothúchán ar a ndeachaigh sé sa tóir ina dhiaidh. Bhí an file agus an t-úrscéalaí William Wall ina mhúinteoir Béarla ag Murphy agus mhol sé dó dul le haisteoireacht ach ag an am sin b’ionann bheith ar an ardán agus bheith ina fhear mór rac.
Agus é sna déaga déanacha agus luathfhichidí, bhí Murphy ag obair i dtreo gairme mar cheoltóir rac agus sheinn sé giotár i roinnt bannaí ceoil in éineacht lena dheartháir Pádraig. Bhí dúil mhór ag an mbeirt sna Beatles agus d’ainmnigh siad a mbanna is rathúla The Sons of Mr. Greengenes as amhrán ón mbliain 1969 a bhí ag Frank Zappa, duine a raibh an-mheas acu air. Chan Murphy agus sheinn sé giotár sa bhanna agus dúirt sé gurbh é speisialtacht an bhanna “wacky lyrics” agus “endless guitar solos.” I 1996, thairg Acid Jazz Records conradh taifeadta cúig albam do The Sons of Mr. Greengenes ach níor shínigh siad an conradh. Ní raibh tuismitheoirí na ndeartháireacha sásta go nglacfaidís leis an gconradh toisc go raibh deartháir Murphy ag freastal ar an meánscoil go fóill. Chomh maith leis sin, níor tairgeadh mórán airgid leis an gconradh agus bheadh orthu cearta amhráin Murphy a ghéilleadh don lipéad ceoil.
Sa bhliain chéanna, thosaigh Murphy ag déanamh staidéir ar dhlí i gColáiste na hOllscoile Corcaigh (UCC) ach theip air i scrúduithe na chéad bhliana toisc, mar a d’admhaigh sé féin, nach raibh sé d’uaillmhian aige é a dhéanamh.
Ní hamháin go raibh sé gnóthach lena bhanna, ach d’admhaigh sé go raibh a fhios aige i ndiaidh dó cúpla lá a chaitheamh in UCC nárbh oiriúnach dlí dá phearsantacht ealaíonta.
Ina theannta sin, nuair a chonaic sé an léiriú stáitse de "A Clockwork Orange", a rinne Kiernan a stiúradh, spreag sé suim san aisteoireacht ann.
Ba é an chéad phríomhpháirt a bhí aige ná páirt i léiriú amaitéarach Chumann Drámaíochta UCC den dráma "Observe the Sons of Ulster Marching Towards the Somme", ach dar leis féin, ba é an phríomhaidhm a bhí aige an uair sin ná bheith ag cóisireacht agus ag bualadh le mná agus nach raibh sé dáiríre faoin aisteoireacht mar ghairm ag an am.
Mar sin féin, thosaigh sé ag bogadh de réir a chéile ón obair mar cheoltóir rac. Agus é ag caint faoin athrú seo níos moille dúirt sé, “I think there’s such a thing as a performance gene. If it’s in your DNA it needs to come out.” Dúirt sé, maidir leis féin, gur tháinig an ghéin seo chun cinn trí mheán an cheoil ar dtús agus d’athraigh sé ansin de réir a chéile gur shoiléirigh sí í féin tríd an aisteoireacht. “I always needed to get up and perform,” a dúirt sé.
Luathobair.
Choinnigh Murphy sa tóir ar Pat Kiernan go bhfuair sé triail aisteora ag Corcadorca agus i mí Mheán Fómhair 1996 rinne sé a chéad phíosa aisteoireachta ar an ardán agus é ar an gcéad duine a ghlac páirt an déagóra thaghdaigh as Corcaigh, sa dráma "Disco Pigs" le Enda Walsh.
Dúirt sé tamall maith ina dhiaidh sin go raibh sé iontach sotalach go deo ag an am agus nach raibh aon rud le cailleadh aige leis, agus gur dócha gurbh oiriúnach iad na tréithe seo don pháirt.
Ó cheart ní raibh "Disco Pigs" le bheith ar siúl ach ar feadh trí seachtaine ach sa deireadh rinne sé camchuairt na hEorpa, an Cheanada agus na Astráile ar feadh dhá bhliain, agus d’éirigh Murphy as an ollscoil agus as an mbanna.
Cé go raibh sé ar intinn aige filleadh ar an gceol, d’éirigh leis ionadaíocht a fháil nuair a chonaic a chéad ghníomhaire é in Disco Pigs agus thosaigh cúrsaí aisteoireachta ag dul i bhfeabhas don aisteoir óg.
Idir na blianta 1997 agus 2003, bhí páirteanna ag Murphy i scannáin neamhspleácha cosúil le "On the Edge" a stiúir John Carney, i ngearrscannáin, lena n-áirítear an gearrscannán Gaeilge/Béarla "Filleann an Feall", agus i mionsraith theilifíse de chuid an BBC, athchóiriú ar "The Way We Live Now". Mar aon le "Disco Pigs", bhí páirteanna aige i gcuid mhór drámaí eile, lena n-áirítear dráma Shakespeare "Much Ado About Nothing", "The Shape of Things" le Neil LaBute, agus "The Seagull" le Chekhov. Amharcann Murphy ar an obair drámaíochta a rinne sé mar obair traenála.
Ghlac Murphy lena ról in "Disco Pigs (scannán)" arís in 2001 sa scannán le léiritheoir neamhspleách Kirsten Sheridan agus chan sé a amhrán féin "So New" thar na teidil chreidiúna agus “You Really Got Me” le The Kinks i radharc cáirióice i dteach tábhairne sa scannán.
Le linn na tréimhse seo, bhog sé ó Chorcaigh go Baile Átha Cliath ar feadh cúpla bliain agus ansin go Londain sa bhliain 2001.
Tharraing a ról sa leagan scannánaíochta de "Disco Pigs" súil an stiúrthóra Danny Boyle agus é ag lorg aisteora don phríomhpháirt sa scannán "28 Days Later".
Eisíodh an scannán sa Ríocht Aontaithe go déanach in 2002, agus faoin Iúil ina dhiaidh sin bhí ag éirí go hiontach leis an scannán gan choinne i Meiriceá agus bhí rath air go hidirnáisiúnta, rud a chuir Murphy os comhair lucht féachana ollmhór den chéad uair.
Thuill ról Jim, marthanóir paindéime, ainmniúcháin do Murphy don duais ‘Duine Nua is Fearr’ ag Gradaim Empire 2003 agus do Léiriú Ceannródaíoch ag Fear ag Gradaim Scannán MTV 2004.
I léirmheas a rinne ComingSoon.net ar an scannán, dúradh, “Cillian Murphy is a superb find... and he gives a breakout performance as a man torn apart by the new world into which he's awakened.”
Ag deireadh na bliana 2003, bhí príomhpháirt ag Murphy sa scannán "Intermission" ina ndéanann sé páirt stocadóir mí ádhúil ollmhargaidh atá tréigthe ag a leannán agus a phleanálann robáil bainc le Colin Farrell. Bhí an scannán seo ar an scannán neamhspleách Éireannach ba rathúla ó thaobh airgid de i stair díoloifige na hÉireann (go dtí gur sháraigh "The Wind That Shakes the Barley" an churiarracht seo in 2006).
Bhí páirteanna cúnta ag Murphy chomh maith ina chéad scannáin Hollywood – "Cold Mountain" agus "Girl with a Pearl Earring". D’fhoghlaim sé conas feoil a ghearradh i seamlas le hullmhú dá ról mar bhúistéir sa dara scannán thuas, cé gur feoilséantóir é féin.
In 2004, thug sé camchuairt na hÉireann agus é sa príomhról-ról an 'Playboy' sa dráma "The Playboy of the Western World", léiriú de chuid Chompántas Amharclainne Druid faoi stiúir Garry Hynes, a bhí ina stiúrthóir ag Murphy in "Juno and the Paycock" le Seán O’Casey agus in "The Country Boy" le John Murphy don chompántacht céanna.
Rath criticiúil.
Ba sa bhliain 2005 a thuill Murphy aitheantas níos forleithne, ar dtús mar gheall ar dhá ról iomráiteacha mar mheirligh: an Dr. Jonathan Crane in "Batman Begins", agus Jackson Rippner sa scéinséir "Red Eye". Iarradh air ar dtús triail aisteora a dhéanamh do pháirt Bruce Wayne/Batman in "Batman Begins", ach níor chreid Murphy riamh go raibh an chruthaíocht cheart aige do pháirt an tsárlaoich. Thapaigh sé an deis bheith ag obair leis an stiúrthóir Christopher Nolan, áfach.
Cé go bhfuair Christian Bale an phríomhpháirt chuaigh Murphy chomh mór sin i bhfeidhm ar Nolan gur thug sé páirt chúnta an Dr. Crane dó, dochtúir a bhfuil taobh eile leis mar shármheirleach ar a dtugtar ‘Scarecrow’. Dúirt Nolan leis an iris "Spin" go bhfuil súile iontacha neamhghnácha ag Murphy agus go mbíodh sé i gcónaí ag cumadh leithscéalta le go mbeadh Murphy in ann a spéaclaí a bhaint de le linn na seatanna teanna.
Sa scannán "Red Eye" de chuid Wes Craven, ghlac Murphy páirt oibrithe i bplota feallmharfa, a chuireann faitíos ar Rachel McAdams ar eitilt thar oíche. Dúirt an criticeoir scannáin ón "New York Times", Manohla Dargis, go raibh Murphy mar a bheadh “picture-perfect villain,” go raibh cuma chomh fuar sin ar a shúilíní gorma go bhféadfaidís uisce a reo agus go raibh scéin ina fhéachaint dhrúisiúil fhaolchonda.
Ainmníodh Murphy le haghaidh roinnt duaiseanna mar gheall ar na páirteanna seo sa bhliain 2005, ina measc ainmniúchán don duais "Meirleach is Fearr" ag Gradaim Scannáin MTV 2006 don scannán "Batman Begins".
In "Entertainment Weekly", airíodh Murphy i measc na "Summer MVPs" sa bhliain 2005, príomhscéal faoi dheichniúr siamsóirí a rinne sárléirithe ceannródaíocha.
Scríobh David Denby ón bpáipéar "The New Yorker", “Cillian Murphy, who has angelic looks that can turn sinister, is one of the most elegantly seductive monsters in recent movies.”
Ag deireadh na bliana 2005 (tús na bliana 2006 san Eoraip), ghlac Murphy páirt Patrick “Kitten” Braden, dílleachta trans-inscne Éireannach a théann sa tóir ar a mháthair, sa gheandrámaíocht de chuid Neil Jordan, "Breakfast on Pluto", scannán atá bunaithe ar an leabhar den teideal céanna le Patrick McCabe. Rinne Murphy triail aisteora don ról in 2001 agus cé gur cheap Jordan go mbeadh Murphy oiriúnach don pháirt bhí stiúrthóir "The Crying Game" idir dhá chomhairle faoi dhul i ngleic le hábhar trans inscne agus ábhar a bhain leis an I.R.A. arís. Ar feadh roinnt blianta, chuir Murphy brú ar Jordan an scannán a dhéanamh sula mbeadh an t-aisteoir róshean don pháirt. In 2004, d’ullmhaigh Murphy don ról trí bhualadh le trasfheisteoir a ghléas é agus a thug amach leis agus le trasfheisteoirí eile é go clubanna oíche. Thug Murphy faoi deara go raibh na daoine seo iontach deisbhéalach agus cheap sé gur fhorbair siad an tréith seo toisc go mbíonn orthu bheith de shíor ag freagairt do mhaslaí a bhíonn daoine claonta ag tabhairt dóibh.
In "Breakfast on Pluto", scéal a thiteann amach i ndomhan ilghnéitheach dathúil d'éadaí rac drithleachta na 1970idí, seónna draíochta, ceantair na soilse deirge agus foréigean an I.R.A., feictear Murphy ag claochlú os ár gcomhair ó dhéagóir andraigíneach go trasfheisteoir taibhseach órfholtach. Dúirt Ruthe Stein ón "San Francisco Chronicle", agus í ag trácht ar Murphy sa pháirt seo, go bhfuil fuinneamh iontach ag baint leis ar an scáileán, mar a léirigh sé roimhe sin in 28 Days Later agus in Red Eye. Dar léi ba rogha iontach é Murphy do ról an bhuachalla andraigínigh Kitten agus go n-éiríonn leis sleamhnú go caolchúiseach ón ngreann go dráma. Maidir leis an líne is fearr le Kitten, 'Oh serious, serious, serious!' tá Ruthe den bharúil go ndéanann Murphy é a chur i láthair “with the full implications of its dual meaning.” Cé go raibh ardmholadh á thabhairt do Murphy fiú sna léirmheasanna a fuair lochtanna sa scannán féin, níor mhol gach duine go spéir é as a pháirt: Cheap "The Village Voice", a cháin an scannán, go raibh léiriú Murphy “unconvincing” agus róghleoite.
Ainmníodh Murphy do Dhuais "Golden Globe" sa chatagóir An t-Aisteoir is Fearr i Scannán Ceoil nó i Scannán Grinn dá pháirt sa scannán "Breakfast on Pluto" agus bhuaigh sé an t-Aisteoir is Fearr ag Gradaim Acadamh Scannán agus Teilifíse na hÉireann.
In alt de chuid Premiere dar teideal “The 24 Finest Performances of 2005” liostaíodh Murphy i ról Kitten. Thug "Entertainment Weekly" onóir do thrí léiriú Murphy na bliana 2005 nuair a d'áirigh siad é san eagrán ag deireadh na bliana dar teideal “Great Performances of 2005.”
In alt a tháinig amach ag deireadh na bliana 2005 in Back Stage, dúradh an méid seo a leanas faoi Murphy: “[he is] a chameleonic performer, a character actor trapped in a leading man's bone structure.”
In 2006 (2007 i Meiriceá Thuaidh), bhí príomhpháirt aige in "The Wind That Shakes the Barley", scannán Ken Loach faoi Chogadh Saoirse na hÉireann agus an Cogadh Cathartha. Bhuaigh an scannán duais Palme d’Or ag Féile Scannán Cannes in 2006 agus ba é an scannán neamhspleách ba rathúla riamh é ag díoloifig na hÉireann.
Is réalaí sóisialach é an stiúrthóir Loach agus déanann sé a scannáin a thaifead in ord. Maidir le roghnú na n-aisteoirí dá scannáin, tá sé iontach dian agus ní roghnaíonn sé ach aisteoirí arb as na ceantair lena mbaineann na scannáin. Mar sin de, ní thugann sé páirteanna d’aisteoirí mór le rá de ghnáth. Toisc gur bhain an scannán le Corcaigh, bhí seans ag Murphy cur isteach ar pháirt Damien O’Donovan, dochtúir óg a iompaíonn ina réabhlóidí, ach bhí air triail aisteora a dhéanamh faoi shé sula bhfuair sé an pháirt sa deireadh. Tá stair fada ag teaghlach Murphy i gCorcaigh; le linn na tréimhse ina bhfuil "The Wind That Shakes the Barley" bunaithe lámhach saighdiúirí na Breataine a sheanathair toisc go raibh sé ag seinnt ceoil Ghaelaigh.
Dúirt an criticeoir Denby an méid seo agus é ag caint faoi chur chuige Murphy agus é ag dul i ngleic le páirt Damien: “Murphy is normally very quiet in movies; he has attained his mystique as an actor by staring at people with baby-blue eyes. In this film, too, he has, at times, a deep stillness, but he has idiosyncratic moments as well, such as when Damien has to execute a teen-ager who has ratted on the I.R.A. Murphy, writhing, shoots the boy and stumbles away, nausea struggling against duty.”
Scríobh Kenneth Turan, scríbhneoir an "Los Angeles Times", "Murphy is especially good at playing the zealotry as well as the soul-searching and the regret, at showing us a man who is eaten up alive because he's forced to act in ways that are contrary to his background and his training."[48] Agus dúradh in "Scotland on Sunday", “Cillian Murphy... exudes a doe-eyed sensitivity that is central to our emotional involvement in the character's development. He is not a macho figure itching for a fight, but a man of peace, reluctantly drawn to the use of force. When he makes a commitment to Irish independence, it is unyielding and entirely believable.” Bhronn "GQ UK" a nduais d’Aisteoir na Bliana 2006 dá obair in The Wind That Shakes the Barley.
Na páirteanna is deireanaí agus an todhchaí.
D’fhill Murphy ar an stáitse idir Samhain na bliana 2006 go dtí Feabhra na bliana 2007 i bpríomhpháirt dhráma John Kolvenbach, "Love Song", in éineacht le Neve Campbell, sa West End i Londain. Bhí an phríomhpháirt aige mar fhisiceoir-spásaire in Aibreán na bliana 2007 (mí Iúil i Meiriceá Thuaidh) agus é mar dhualgas aige an ghrian a athadhaint sa scannán ficsean eolaíochta "Sunshine". Bhí sé in éineacht leis an stiúrthóir Danny Boyle arís sa scannán sin. Bhí páirt aige sa scannán rómánsúil grinn "Watching the Detectives" in éineacht le Lucy Liu; léiríodh an scannán neamhspleách den chéad uair ag an bhFéile Scannán Tribeca 2007 agus dúradh go mbeadh sé le feiceáil Lá San Vailintín na bliana 2008, ach níor láithríodh é sna téatair mar go ndeachaigh an scannán caol díreach go foirm DVD.
Sa bhliain 2008, bhí an phríomhpháirt ag Murphy sa scannán "The Edge of Love". Meascán de cheathairuilleog an ghrá agus scannán beathaisnéiseach a bhí ann, in éineacht le Keira Knightley agus Sienna Miller, agus ghlac Matthew Rhys páirt an fhile Dylan Thomas ann. Is féidir é a fheiceáil arís mar “Scarecrow” sa scannán The Dark Knight, an scannán leantach de "Batman Begins".
Lean an scannán beathaisnéiseach "Hippie Hippie Shake" (in éineacht le Sienna Miller arís) sa bhliain 2009. Ghlac Murphy páirt Richard Neville, eagarthóir na hirise Oz, iris a bhí sícideileach, radacach agus faoi thalamh. Bhí an iris i gcroílár trialach sa bhliain 1971, arbh í an triail ab fhaide agus ba gháirsiúla í i stair na Breataine.
Bhí páirt aige in Peacock ina theannta sin. Scannán scéinséara, síceolaíoch is ea é a bhaineann le fear a bhfuil dhá phearsantacht aige agus a chuir an dallamullóg ar dhaoine gurb eisean a bhean chéile; ghlac Ellen Page páirt sa scannán mar bhean a bhíodh ina shaol fadó.
Bhí trí ról nua don scáileán leagtha amach do Murphy i gcomhair léirithe. Rinne sé "Perrier’s Bounty" i Samhain na bliana 2008, geandrámaíocht coire ó lucht déanta "Intermission". An pháirt a bheidh aige sa scannán seo ná mionchoirpeach atá ar a theitheadh ó mheirleach. Is é Brendan Gleeson a ghlac pháirt an mheirligh. Bhí sé i gceist aige scannán beathaisnéiseach eile a dhéanamh ar a dtugtar, "Dali & I:The Surreal Story", (a cuireadh ar coimeád mar gheall ar stailc aisteora féideartha) in éineacht le Al Pacino, aisteoir lena raibh dúil ag Murphy a bheith ag obair. Ba mar gheall ar scannán a chonaic sé mar dhéagóir, a raibh Pacino ag glacadh páirte ann sa bhliain 1973,
"Scarecrow", an scannán is fearr leis, a thuig sé an cumas cumhachta a bhain le haisteoireacht scannáin.
Uaillmhianta.
Thaitin scannáin John Wayne le Murphy nuair a bhí sé ag fás aníos.
Sa bhliain 2005, dúirt sé go mba mhaith leis páirt an cheoltóra snagcheoil Chet Baker a ghlacadh.
Ba mhaith le Murphy obair leis an stiúrthóir Michael Gondry lá éigin; áirítear Johnny Depp, Meryl Streep agus Philip Seymour Hoffman i measc na n-aisteoirí a bhfuil súil aige go mbeidh sé ag obair leo.
Tá meas ag Murphy ar Jeff Bridges, Sean Penn, Edward Norton agus Joaquin Phoenix ina theannta sin. Nuair a d’iarr an iris, "Jane", air cé acu de na ban-aisteoirí cáiliúla a mba mhaith leis a phógadh, roghnaigh sé Maggie Gyllenhaal agus dúirt sé gur “sionnach dathúil” í agus go raibh sí “cliste”.
Dúirt Murphy nach bhfuil sé ag iarraidh páirt an mheirligh a ghlacadh níos mó, mar nach dteastaíonn uaidh cáil a bheith aige mar aisteoir a ghlacann an pháirt chéanna i gcónaí. Ní theastaigh uaidh bogadh go Los Angeles mar gheall ar dhifríochtaí cultúrtha agus an fad óna chlann. In ainneoin sin, ceapann Murphy go mbeadh sé críonna agus chun tairbhe dó, go healaíonta, scannáin ó Hollywood a dhéanamh mar aon le scannáin bheaga neamhspleácha.
A shaol pearsanta.
Phós Murphy a chailín a bhí ina cónaí leis le fada, Yvonne McGuinness, i lár na bliana 2004. Ealaíontóir is ea í a casadh air sa bhliain 1996 ag ceann dá chuid seónna rac-cheoil. Tá an bheirt ina gcónaí ar an taobh thiar thuaidh de Londain lena mbeirt mhac óga a rugadh sna blianta 2005 agus 2007. Tá an cháil ar Murphy a bheith drogallach agus é ag labhairt faoina shaol pearsanta. Is minic a thugann sé agallaimh faoina shaothar, ach ní bhíonn sé le feiceáil ar sheónna cainte na teilifíse ina mbíonn sé de nós ag aisteoirí labhairt faoina saolta príobháideacha. Níl stílí aige gan trácht ar bholscaire. Taistealaíonn sé gan lucht coimhdeachta agus is minic é i láthair premiére ina aonar. Tugann Murphy ─ atá cúthail agus príobháideach ─ le tuiscint go bhfuil easpa suime aige i gcultúr an iomráiteachais, agus admhaíonn sé gur “dúshlán” é an cairpéad dearg “nach bhfuil mé ag iarraidh a shárú”. Tá cleachtadh aige ar nós maireachtála nach mbeadh suim ag na táblóidigh ann agus is d'aonghnó a dhéanann sé sin. “Níor chruthaigh mé conspóid riamh, ní bhím in éineacht le mná, ní théim amach ar an ragairne.” Tá Murphy cáirdiúil leis na comhaisteoirí Éireannacha, Colin Farrell agus Liam Neeson, agus tugann sé urraim do Neeson mar athair ionaid i saol na scannáin. Is iad siúd a bhí cáirdiúil leis sula raibh sé mar réalta na cairde is gaire do Murphy go bunúsach.
Tá an ceol fós tábhachtach i saol Murphy. Dúirt sé sa bhliain 2004, “Níl de rudaí rabairneacha i mo shaol ach mo chóras steiréó, a bheith ag ceannach ceoil agus ag dul chuig ceolchoirmeacha.” Ní chasann sé ceol a thuilleadh ina bhanna rac-cheoil, ach is minic é a bheith ag casadh ceoil lena chairde agus ina aonar agus, fós, bíonn sé ag cumadh amhrán. Níl sé beartaithe aige banna nua a thosú, rud atá éagsúil ó mhórán d’aisteoirí atá ina gceoltóirí freisin.Fiú dá mbeinn go maith, ní thabharfaí aird orm go deo; d'fhéachfaí orm mar aisteoir a raibh banna ceoil agam mar chaitheamh aimsire.” Is reathaí tiomnaithe é Murphy ina theannta sin.
Tógadh é mar Chaitliceach sular iompaigh sé ina agnóisí nuair a bhí sé ina dhéagóir. Sa deireadh, d’iompaigh sé ina aindiachaí tar éis dó taighde a dhéanamh dá pháirt mar fhisiceoir/spásaire núicléach sa scannán ficsean eolaíochta, "Sunshine". Is feoilséantóir le fada é, ní mar gheall ar agóid mhórálta i gcoinne mharú na n-ainmhithe, ach mar go raibh nósanna míshláintiúla a bhain le talamhghnó ag cur as dó. Cliamhain is ea é do John J. McGuinness, TD i bParlaimint na hÉireann. Ghlac Murphy páirt i bhfeachtas Rock the Vote Ireland 2007 agus é ag díriú ar vótálaithe óga don olltoghchán. Bhí sé i mbun feachtais ar mhaithe le cearta na ndíthreabhach leis an eagraíocht Focus Ireland freisin.
Tagairtí.
Murphy, Cillian
Murphy, Cillian
Murphy, Cillian


An Ceardchumann Seirbhísí, Tionsclaíoch, Gairmiúil agus Teicniúil.
Is é Ceardchumann Seirbhísí, Tionsclaíoch, Gairmiúil agus Teicniúil, nó CSTGT (Béarla: "Services, Industrial, Professional & Technical Union", nó "SIPTU") an ceardchumann is mó in Éirinn, le timpeall 200,000 ball. Is i bPoblacht na hÉireann atá an chuid is mó de bhaill an cheardchumainn, ach tá craobh acu i dTuaisceart na hÉireann chomh maith. Tá ceanncheathrú acu i Halla na Saoirse, i lár Bhaile Átha Cliath.
Cruthaíodh an cumann sa bhliain 1990 nuair a cumascaíodh Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothair na hÉireann agus Cumann Oibrithe na hÉireann le chéile.


UEFA Europa League.
Is comórtas sacair é an UEFA Europa League i gcomhair clubanna sacair na hEorpa, eagraithe ag UEFA. Is é an dara comórtas idirnáisiúnta is tábhachtaí san Eoraip, i ndiaidh Sraith na gCuradh. Cáillíonn clubanna don chorn ag braith ar feidhmíocht an chlub sa tsraithchomórtais agus an corn náisiúnta. Thosaigh an comórtas sa bhliain 1971 agus bhí sé ann in ionad an Choirn Idirchathair. Sa bhliain 1999 fuaireadar réidh le Corn do curraithe Corn agus cumaiscaíodh é le Corn UEFA.
Roimh 2009, thugtaí "UEFA Cup" nó "Corn UEFA" air. Chomh maith le seo bhí comórtas darbh ainm an "Corn Intertoto", ach cumaiscíodh é isteach leis an UEFA Europa League.


José Mourinho.
Is traenálaí peile é José Mário dos Santos Félix Mourinho (rugadh é ar an 26 Eanáir 1963 i Setubal na Portaingéile). Tá sé ina thraenálaí ar an bhfoireann Real Madrid.
Gairmréim traenála.
Chuir Mourinho tús lena ghairmréim leis an bhfoireann Benfica, agus bhí sé i gceannas orthu ar feadh naoi gcluiche. Sa bhliain 2001, chuaigh sé go dtí Leiria chun a bheith ina thraenálaí ar U.D. Leiria. Ina dhiaidh sin, bhí seal rathúil aige le Porto idir 2002 agus 2004, ina bhuaigh siad an Corn UEFA (2003), Sraith na Seaimpíní (2004) agus an Liga Portaingéalach faoi dhó.
Chelsea.
Sa tsamhradh 2003, cheannaigh Roman Abramovich an club Sasanach Chelsea. Thaitin Mourinho go mór le Abramovich, agus sa bhliain 2004 d'fhág Mourinho slán le Porto agus chuaigh sé go dtí Londain chun post a ghlacadh leis an gclub. Chuir Abramovich a lán airgead sa chlub, agus thosaigh siad ag ceannach imreoirí gan mhoill. Thosaigh Mourinho mar thraenálaí i mí Iúil sa bhliain 2004.
200px
Sa tséasúr 2004/05, bhuaigh Chelsea Premier League agus Corn na Sraithe. Sa bhliain 2005/06, bhain siad an Príomhroinn amach arís, ach níor éirigh leo a dhéanamh amhlaidh i Sraith na gCuradh. B'é Learpholl a rinne an éacht seo. Bhuaigh Mourinho an gradam Traenálaí na Bliana don bhliain 2006.
I rith an tsamhraidh 2006, cheannaigh Abramovich na himreoirí Michael Ballack agus Andriy Shevchenko, cé go raibh Mourinho féin sa tóir ar Samuel Eto'o. I mí Mheán Fómhair, bronnadh cárta dearg ar Bhallack i gcluiche in aghaidh Learpholl. I mí Eanáir, 2007, bhí argóint idir Mourinho agus Abramovich, mar bhí Ballack agus Shevchenko ag imirt go dona. Bhí teannas idir an bheirt as seo amach, ach bhuaigh Chelsea Corn na Sraithe agus Corn F.A. fós.
Sa tséasúr nua 2007/08, bhuaigh Chelsea an chéad cluiche i gcoinne Birmingham City, agus an cluiche ina dhiaidh sin i gcoinne Reading. I mí Mheán Fómhair, áfach, ní raibh Chelsea in ann an ceann is fearr a fháil ar Blackburn Rovers, Aston Villa agus Rosenborg. Ar an 20 Meán Fómhair, 2007, d'fhág Mourinho a phost, agus cuireadh Avram Grant isteach ina áit.
Internazionale.
Thosaigh Mourinho mar thraenálaí ar Internazionale ar an 2 Meitheamh, 2008. Bhuaigh Inter an SuperCorn Iodálach i mí Lúnasa 2008. I Sraith na gCuradh, bhuaigh Inter an chéad cluiche agus imríodh comhscór sa chéad cluiche eile. Bhuaigh Inter an Serie A, an Coppa Italia agus Corn na hEorpa sa bhliain 2010.
Naisc sheachtracha.
Mourinho, José
Mourinho, José


An Chéad Chogadh idir na Rómhánaigh agus na Giúdaigh.
Tharla An Chéad Chogadh idir na Rómhánaigh agus na Giúdaigh idir na blianta 66 agus 73 AD. Thosaigh an t-éirí amach sa bhliain 66AD in Judaea go bunúsach de bharr aighneas idir lucht creidimh Ghiúdach agus lucht creidimh Ghréigeach.
I dtosach d'éirigh le na Ghiúdaigh agus scriosadar agus mharaíodar an t-arm Rómhánach, timpeall sé mhíle saighdiúir, a bhí lonnaithe in Judaea fán am sin. Chuir sin olc nach beag ar na Rómhánaigh, a bhailigh arm láidir de 60,000 mhíle saighdiúir faoi cheannas Vespasian agus níos déanaí, tar éis Impire na Róimhe a dhéanamh de Vespasian sa bhliain 69, a mhac Titus, a bhéadh ina Impire freisin, le smacht a chuir ar na nGiúdaigh. Scriosadar agus réabadar an tír i rith blianta an t-éirí amach. Níor fhágadar cloch ar chloch de theampall mór na Ghiúdaigh.
Chuireadh timpeall milliún daoine chun bás agus rinneadh sclábhaí de chuid mhaith Ghiúdaigh eile i rith na blianta seo.
Chuireadh dhá éiríthe amach eile faoi chos sa chéad bhliain dár gcionn, Cogadh Kitos (115-117AD) agus Éirí Amach Bar Kokhba (132-135 AD).
Deirtear gur de dheasca na húafáis seo is ea a thosaigh muintir an Judaea ag scaipeadh thart fán domhan mór. Bhí tionchar ollmhór ag na heachtraí seo ar stair an domhain amach ansin.


Teorainn Roche.
Tugtar teorainn Roche nó ga Roche ar an teorainn timpeall na rinne neimhe nach gceadaítear satailítí i bhfoirm shreabhach taobh istigh di. Is é sin, dá mbeadh deoir mhillteanach leachta ag timpeallú na rinne neimhe taobh istigh de theorainn Roche, thitfeadh sí as a chéile agus na fórsaí taoide á streachailt as a chéile, agus dá mbeadh sí á timpeallú taobh amuigh den teorainn chéanna, choinneodh a himtharraingt féin le chéile í. Ar ndóigh, ní leacht a bhíonn i gceist le satailítí na reann neimhe - bíonn na gealacha comhdhéanta as cloch agus as oighear. Mar sin féin, tá tábhacht phraiticiúil le teorainn Roche mar choincheap. An smionagar a bhíonn ag timpeallú an phlainéid, cuir i gcás, déanfaidh sé fáinne thart ar an bpláinéad taobh istigh de theorainn Roche; ach taobh amuigh den teorainn, tiocfaidh sé le chéile, ionas go gcruthófar satailít nua. Sin é an cineál claonadh a bheidh ann, ar a laghad.
B'é an réalteolaí Francach Édouard Roche a d'oibrigh amach an taobh matamaiticiúil den scéal thiar sa bhliain 1848, agus is as a hainmníodh an coincheap.


Beamish.
Fógra ón ngrúdlann "Beamish & Crawford" - 1919
Is deoch é Beamish'". Leann dubh atá ann, a ghrúdú ag an ngrúdlann "Beamish & Crawford" i gCorcaigh.


Mido.
Is imreoir sacair é Ahmed Hossan Hussein Adelhamid () (r.23 Feabhra, 1983 i Caireo, An Éigipt). Imríonn sé faoi láthair le Wigan Athletic sa Premier League.
Blianta imeartha.
El-Zamalek sa hÉigipt an chéad chlub ar bhain sé leis. D'imir sé le K.A.A. Gent sa séasúr 2000 - 2001 agus chuir aon chúl déag. D'imir sé le Ajax san Isiltír ó 2001 go 2003 agus chuir a lán cúl. D'imir sé le Marseille ó 2003 go 2004 agus bhí sé ag imirt le A.S. Roma ó 2004 go 2006.
D'imir sé le Spurs ó Mhí Eanáir 2006 go dti Samhradh 2007. Bhí ocht gcluiche is daichead aige agus chuir sé trí chúl déag, ach níor thaitin sé le Martin Jol sa bhliain 2007.
150px
Ba mhaith le Gareth Southgate é agus cheannaigh sé Mido i Samhradh 2007. Sa séasúr 2007/08 bhí deich gcluiche ag Mido agus chuir sé dhá chúl, ach ní raibh sé sásta. Sa séasúr 2008/09 d'imir sé sé chluiche agus chuir trí chúl in aghaidh Tottenham, Learpholl agus Portsmouth, rud a thug an-sásamh dó.
Tá sé ar iasacht ag Wigan anois, agus chuir cúl sa chéad cluiche leis an chlub in aghaidh Liverpool i Eanáir, 2009.


Nikolai Rimsky-Korsakov.
Cumadóir ceoil ab ea Nikolai Andreyevich Rimsky-Korsakov (Rúisis: Николай Андреевич Римский-Корсаков, Nikolaj Andreevič Rimskij-Korsakov, freisin Nikolay, Nicolai, agus Rimsky-Korsakoff, rugadh Tikhvin, in aice le Novgorod, 18 Márta 1844; d'éag Lybensk, in aice le St Petersburg, 21 Meitheamh 1908). Ba é duine de na cumadóirí ceoil ba chlúití lena linn agus bhí tionchar aige ar chuid mhaith cumadóirí comhaimsirthe. Bhain sé an chlú is mó amach dá chuid ceoildrámaí, ceol le haghaidh ceolfhoirinn agus amhráin. Ba bhreá leis bheith ag scríobh ceol bunaithe ar an mbéaloideas agus seanscéalta a mhuintir. Bhí saol cruthaíoch thar a bheith torthúil aige. Ag pointe amháin bhí sé mar mhuinteoir ag Sergei Prokofiev.
Ceann de na píosaí is cáiliúla dár scríobh sé ná Sheherazade, scéal an bhean úd i Míle Oíche agus Oíche. Píosa eile leis atá aitheannta go forleathan ná "The Flight of the Bumble Bee" (Eitilt na Beiche).
Rimsky-Korsakov, N
Rimsky-Korsakov, N
Rimsky-Korsakov, N


Lorenzo Ó Meachair.
Duine spóirt Éireannach a bhí i Lorenzo Iognáid Ó Meachair (Béarla: "Lorenzo Ignatius Meagher") (1899–1973), nó Lory Meagher mar a bhí aithne níos fearr air. D'imir Meagher iomáint leis an gclub cáiliúil Tulach Ruáin i gContae Chill Chainnigh sna fichidí agus sna tríochaidí, agus chaith sé na blianta idir 1924 agus 1935 ina bhall de fhoireann sinsir iomána Chill Chainnigh. Is minic a aicmítear Lory Ó Meachair mar duine de na laochra is mó i stair an chluiche. Cruthúnas amháin don mholadh seo ná gur roghnaíodh é i bhFoireann Iomána na Mílaoise sa bhliain 1999.
Tús a shaoil.
Sa bhaile beag Tulach Ruáin i gContae Chill Channigh a saolaíodh Lory Ó Meachair ag casadh an chéid, agus baisteadh é leis an ainm neamhghnách Lorenzo Iognáid. Bhí an t-ainm Lorenzo á úsáid sa chlann ar feadh na blianta fada, agus bhí sean-uncail leis a bhí ina dhochtúir cabhlaigh. Tháinig Lory ar an saol i dteaghlach a bhí an-ghníomhach i bpolaitíocht náisiúnach agus sna cluichí Gaelacha. Creidtear go raibh a athair, Henry Joseph Meagher, ag an gcéad cruinniú a bhí ag an gCumann Lúthchleas Gael riamh nuair a bunaíodh é i nDúrlas, Contae Thiobraid Árann sa bhliain 1884. Ní ábhar ionaidh é gur ghríosaigh Henry a pháistí chun iomáint a imirt.
Taobh amuigh den pháirc imeartha, ba fhear cútháil agus cuibheasach é Lory ina shaol pearsanta. Chaith sé a shaol ar fad ag obair ar an bhfeirm, agus níor phós sé riamh. Bhí sé lán-sásta an cáil a sheachaint, agus é féin a choimeád as an spotsolas. Mar gheall ar an dearcadh seo, bhí sé amhrasach i gcónaí i leith hiriseoirí chomh maith.
Club.
Leis a chlub áitiúil Tulach Ruáin i gContae Chill Chainnigh a d'imir Meagher a chuid iománaíochta, agus bhain sé sult mór as an rath a bhí aige leo. Bhuaigh sé a chéad craobh chontae sa bhliain 1924, éacht a rinne sé arís sna blianta 1925, 1930, 1933 agus 1934.
Idir-chontae.
Thiar sa bhliain 1924 a fuair Meagher a chéad deis chun imirt leis an bhfoireann idir-chontae, i gcluiche in aghaidh Bhaile Átha Cliath. Chaill na Cait an cluiche seo, áfach, ach bhí siad ar ais sa bhliain 1925 nuair a bhain siad Craobh Laighean, agus bhí a chéad corn buaite ag an imreoir óg. Ní raibh ann ach díomá arís dóibh sa chluiche leathcheannais, nuair a fuair Tiobrad Árainn an lámh in uachtar orthu.
Bá bhliain iontach í 1926 do Mhuintir Uí Meachair, nuair a tháinig a dheartháireacha Henry agus Willie isteach i bhfoireann na gCat. Bhí tús maith acu chomh maith, le bua i gCraobh Laighean agus áit ina chéad cluiche ceannais na hÉireann. Thugadar aghaidh ar Chorcaigh ar an lá seo, lá ina raibh Páirc an Chrócaigh clúdaithe faoi bhrat sneacht. Fuair na Ceannarcaigh an bua, le scórlíne deiridh 4-6 go 2-0. Buille tubaisteach a bhí ann do mhuintir iomána Chill Chainnigh, agus tháinig meath mór ar an bhfoireann idir-chontae ar feadh tamaill gearr.
Bhí 1931 ann nuair a thosaigh cúrsaí ag éirí níos fearr do na Cait, agus tháinig siad ar ais le Ó Meachair ina chaptaen orthu. Bhain sé a tríú corn Laighin amach, agus cháiligh Cill Chainnigh don chluiche deiridh arís. Cé a bhí ann ag fanacht dóibh ach na Ceannarcaigh arís. Ócáid iontach a bhí ann, cluiche géar a chríochnaigh ar chomhscór 1-6. Bhí ath-imirt de dhíth mí níos déanaí, cluiche a bhí chomh géar is a bhí an chéad babhta. Bhí Ó Meachair ag imirt ag barr a mhaitheasa ag an am seo, rud a léirigh sé go soiléir le sár-chúilín a chuir sé thar an trasnán ó 90 slat amach. In ainneoin an sár-iarracht a chuir Ó Meachair isteach, ní raibh faic idir na foirne ag deireadh an lae, agus imríodh comhscór arís 2-5. Mar sin, lean an sága ar aghaidh go dtí an tríú cluiche, an dara ath-imirt, ach gortaíodh Ó Meachair sa dara cluiche (easna briste) agus níor ghlac sé aon pháirt. Mar gheall ar ghortú a gcaptaen, ba bheag nar ghéill na Cait agus sheol siad amach foireann óg a chaill le scór deiridh 5-8 go 3-4.
Cé go raibh sé ar thaobh na gcailliúnaithe i ndá chluiche ceannais, níor chaill Lory Ó Meachair muinín ar bith. Bhuaigh na Cait Craobh Laighean arís sa bhliain 1932, agus ghlac siad áit sa chluiche mór arís. Bhí Curaidh na Mumhan,an Clár, ós a gcomhair an bhliain seo. Chuir Ó Meachair sár-thaispeántas isteach arís ar an lá, le cúl ó phoc sleasadh a bhain an corn dóibh, 3-3 in éadan 2-3. Sa deireadh, bhí a chéad bonn uile-Éireann aige.
An bhliain dar gcionn, bhuaigh Ó Meachair agus na Cait boinn sa tSraithchomórtas Iomána Náisiúnta, an chéad uair a bhaineadar an trófaí agus an ceann deireanach go dtí 1962. Lean an rath ar aghaidh i gcraobh na hÉireann, le bua i gCraobh Laighean agus sa chluiche leathcheannais. Luimneach a bhí ann ina n-éadan, ach ní raibh siad ábalta na Cait a chloígh agus thóg Ó Meachair a dara bonn uile-Éireann abhaile. Chaill Cill Chainnigh a gcoróin i gCraobh Laighean áfach sa bhliain 1934. Ní dhearna siad an botún céanna sa bhliain 1935, agus bhain siad an craobh amach arís, an séú ceann do Ó Meachair. Bhuail siad le Luimneach arís sa chluiche mór - curaidh na hÉireann, curaidh an tSraith agus gan chailliúint i 31 cluiche. Mar gheall ar seo, creideadh go mbeadh bua éasca eile ag na Mumhanaigh. Tháinig 46,000 amach go Páirc an Chrócaigh ar lá an chluiche. Cé go raibh an bháisteach ag titim go trom, níor chuir sé isteach ar chaighdeán na hiomána, agus imríodh ceann de na claissaicí. Ní raibh a lán idir na foirne sa chéad leath, ach ag tús an dara leath sheol Ó Meachair, captaen na foirne, cúilín ollmhór thar an trasnán ó lár na páirce, agus d'oscail sé bearna nach ngéillfeadh na Cait arís. Bhí an lá ag na gCait, an tríú bhonn do Ó Meachair. Tar éis an bua stairiúil seo, d'fhógair Ó Meachair go mbeadh sé ag cur deireadh leis a ghairmréim idir-chontae.
"Bród Tullaroan".
Tugtar "Bród Tullaroan" ar an teach ina chaith Lory Ó Meachair a shaol ina chónaí leis a dheirfiúracha, agus tá sé oscailte don phobal sa lá atá inniu ann. Teach feirme dhá stór le díon tuí atá ann ón 17ú haois, a athchóiriú ag tús na 1900idí. Tugann sé léirgeas maith dúinn i saol theaghlaigh feirmeoireachta réasúnta compordach ón ré sin. Tá ionad taispeántais agus músaem le fáil ann a thaispeánann an iliomad éachtaí a rinne Cill Chainnigh sna cluichí Gaelacha. I measc na rudaí atá bailithe ann, tá roinnt de na boinn agus duaiseanna spóirt a bhronnadh ar Ó Meachair le linn a shaoil gaisciúil.


Fearóiciainíd photaisiam.
Is comhdhúil chomhordanáidithe é fearóiciainíd photaisiam, leis an fhoirmle K4[Fe(CN)6]·3H2O.


Afonso Alves.
Is imreoir sacair é Afonso Alves Martin Junior (r.30 Eanáir, 1981 i Belo Horizonte, An Bhrasaíl). Imríonn sé faoi láthair le Middlesbrough.
Blianta imreoir.
D'imir sé le Atlético-MG ó 1997 go 2002 agus bhí sé ag imirt le Örgyte IS ón séasúr 2002/2003. Chuaigh sé go dtí Malmö FF ar 2004 agus d'aimsigh sé 29 chúl le an chlub. D'imir sé le SC Heerenveen ó 2006 go 2008, agus scór sé 45 chúl sa 39 cluichí.
Is maith leo a lán clubanna Alves agus ba mhaith leis an move i Nollaig 2007. Ní raibh an bainisteoir ar áthas.
200px
Middlesbrough.
Ba mhaith leis Gareth Southgate an imreoir agus cheannaigh sé sa Eanáir, 2008 ó £12 million. Ar an séasúr 2007/2008, scór Afonso cúig chúl, agus dhá chúl v Manchester United i Aibreán, 2008.
Scór sé an "hat-trick" v Manchester City i Bealtaine. Bhuaigh Middlesbrough an cluiche 8-1. Ar an séasúr anois, scór sé dhá chúl, v Stoke City i 30 Lúnasa agus v Blackburn Rovers i 25 Deireadh Fómhair. Is maith le Alves Middlesbrough, agus tá sé ag imirt le a lán cluichí.


An Ceathrú Póilí.
Is siopa leabhar Gaeilge é An Ceathrú Póilí, agus é ag obair i gCultúrlann Mac Adam Ó Fiaich i mBóthar na bhFál i mBéal Feirste. Díolann an siopa leabhair Ghaeilge, chomh maith le leabhair Bhéarla a bhfuil baint acu le cultúr dúchasach na hÉireann. Amach ó na leabhair, díolann an siopa ceol Gaelach agus deismireáin dhúchasacha, ar nós T-léinte agus earraí criadóireachta.


Fís Adomnáin.
Ní fios cé hé údár an tsaothair litríochta seo - Fís Adomnáin - ina maítear go gcuirtear síos ar a bhfaca Adomnán Naofa (a cailleadh sa bhliain 704) nuair a taibhríodh Ifreann agus na Flaithis dó. Creidtear gur san deichiú aois nó san aonú aois déag a scríobhadh é agus táthar den tuairim nach suarach a thábhacht sa litríocht mheánaoiseach; go deimhin tá ráite gur réamhtheachtaire Gealach na Coiméide Diaga é, saothar ó pheann an fhile Íodálaigh, Dante.


Práta.
Planda iomráiteach a tháirgeann tiúbair is ea práta (nó an Spáinneach Geal, nó préata nó fata; "Solanum tuberosum").
Speiceas.
Nuair a fhástar plandaí nua ó na tiúbair, is clóin iad seo de na máthairphlandaí. Is luachmhar é seo mar gur féidir tréithe fabhracha a chaomhnú. Tá na mílte cineálacha ann, iad uile den speiceas céanna.
Tá suas le 160 speiceas sa nádúr, agus níl siad gaolta go dlúth i gcónaí.
Stair.
Planda atá dúchasach do Mheiriceá Theas is ea an práta, áit ar saothraíodh é le fada fada le cineálacha buntúsacha mar bharr ó 200 AD ar a laghad. Sna hAindéis Arda ó cheann ceann na hilchríche a bhíodh an práta roimh theacht na nEorpach.
Mar sin, tháinig an práta as Meiriceá Theas ó thús. Timpeall lár an 16ú céad a tugadh isteach sa Spáinn é, agus uaidh sin scaip sé ar fud na hEorpa.
Catalóg, Henry G. Gilbert Nursery
Tá fabhalscéal eile ann, gur thug an ridire Walter Raleigh an práta go hÉirinn as Meiriceá Theas. Ar an 28 Iúil 1586, cuireadh an práta (an práta milis) don chéad uair in Éirinn. Ach is finscéal ann, is cosúil.
Tá finscéal ann gur tháinig an práta go hÉirinn an chéad uair le seoltóirí Spáinneacha ag teitheadh ó na Sasanaigh,i ndiaidh an ionsaí mírathúil le hArmáid na Spáinne sa bhliain 1588. Ach tuagadh an t-ainm "Spáinneach Geal" ar an práta ar dtús, gur tháinig an práta go hÉirinn le trádálaithe as an Spáinn.
Talmhaíocht.
Faoi seo táirgtear 90% de phrátaí an domhain sa seandomhan, oirthear na hEorpa go háirithe. Tá a tháirgeadh domhanda ionchurtha i dtábhacht le táirgeadh na ríse agus na cruithneachta.
Claonadh ag prátaí le galair éagsúla, galair víreasacha is dúchan go háirithe.
Bíonn taighdeoirí is síolraitheoirí ag iarraidh póir fhrithsheasmhacha le táirgiúlacht fheabhsaithe a shaothrú an t-am ar fad, agus san iarracht seo tá na speicis fhiáine le tréithe frithsheasmhacha éagsúla an-tábhachtach sa linn géinte.
Cócaireacht .
Is iomaí cineál bia a dhéantar le prátaí. B'fhéidir gurb iad sceallóga an bia is coitianta a dhéantar le prátaí. Déantar brioscáin phrátaí astu freisin. Táthar an-chosúil lena chéile ach amháin go bhfuil sceallóga níos tibhe agus níos tanaí ná brioscáin phrátaí. Itear sceallóga te; itear brioscáin phrátaí ag teocht an tseomra. Is iomaí blas a bhíonn ar mbrioscáin phrátaí amhail salann agus fínéagar, cáis agus oinniún, blas bagún deataithe, blas curraí, blas Tabasco is araile.


Pat Fenlon.
Is traenálaí agus iar-imreoir sacair é Patrick "Pat" Fenlon (rugadh é ar an 15 Márta, 1969 i mBaile Átha Cliath, Éire). Tá sé ina thraenálaí le Bohemians sa League of Ireland.
Gairmréim imreartha.
D'imir Fenlon le Chelsea i Sasana ó 1986 go 1987. Bhí sé ag imirt le St Patrick's Athletic ó 1987 go 1991. D'imir sé le Bohemians ó 1991 agus 1994 agus chuaigh Pat go dtí an Tuaisceart na hÉireann i 1994 agus d'imir sé le Linfield ar feadh dhá bhliain. Sa tséasúr 1996/1997, d'imir sé le Shamrock Rovers. Roimhe sin, d'imir sé le Shelbourne ó 1997 go 2003.
Gairmréim traenála.
D'obair sé le Shelbourne ó 2003 go 2007. Cheannaigh sé a lán imreoirí sa bhliain 2006. Bhuaigh an club Sraith na hÉireann i 2003, 2004 agus 2006, agus bhí an fhoireann ag imirt sa UEFA Champions League Third Qualifying Round.
Bhí sé ag obair le Cathair Doire ó Eanáir go Bealtaine 2007. Ní raibh na torthaí go maith agus cuireadh amach e tar éis cúpla mhí. Tháinig Peter Hutton isteach mar thraenálaí nua, agus tá Stephen Kenny ag obair leis an bhfhoireann anois.
Bhí sé ina thraenálaí le Bohemians agus bhuaigh an League of Ireland i 2008 agus chuaigh go dtí an Corn FAI Final.


Caisleán Bhaile Shláine.
Caisleán atá suite in aice le Baile Shláine i gContae na Mí é Caisleáin Bhaile Shláine. Chuir muintir Conyngham tús le tógáil an fhoirnimh atá ann faoi láthair i 1785, agus tá cáil mhór air na laethanta seo mar gheall ar na ceolchoirmeacha a bhíonn á reáchtáil ansin go bliantúil, nach mór, ó 1981 i leith.
Naisc Sheachtracha.
Bhaile Shláine, Caisleán


Lucy Lawless.
Is banaisteoir í Lucy Lawless a rugadh ar an 29 Márta, 1968, Auckland, an Nua-Shéalainn.
Scannáin.
Lawless, Lucy
Lawless, Lucy


Wellington.
Is é Wellington príomhchathair na Nua-Shéalainne agus an dara cathair is mó daonra sa tír sin.


Dlí Dalton.
Sa teirmidinimic agus cheimic fhisiceach, maíonn Dlí Dalton, (glaoite freisin "Dlí Dalton faoi Bhrúnna Codánacha") seo a leanas Dlí Dalton'";
Thug John Dalton an dlí eimpíreach seo faoi deara sa bhliain 1801 agus tá sé gaolta le na ghásdlíthe.
Sa mhata, is féidir sainmhíniú a thabhairt ar bhrú mheascán de gháis éagsúla mar an suimiúchán
Seasann formula_3 do bhrúnna codánacha gach gás ar leith.
Á chur i gcás nach n-imoibríonn na gáis lena chéile.
nuair atá formula_5 mólchodán an i-ú chomhbhall, sa mheascán iomlán de na m-chomhbhaill.
Tugann an ghaolmhaireacht atá ar thaispeáint ina dhiaidh seo, bealach dúinn chun tiúchan toirte gáis faoi leith a thomhais.
nuair atá: formula_7 tiúchan an i-ú chomhbhall, curtha in iúl i gcodanna sa mhilliún nó ppm.


Tractatus de Purgatorio Sancti Patricii.
Leabhar a scríobhadh san dara chéad déag idir 1179-1190 i Laidin is ea Tractatus de Purgatorio Sancti Patricii. Scríobhadh é ag manach anaithnid i gCambridgeshire, Sasana, a shínigh é féin mar "H" amháin, chun a h'umhaltacht a thaispeáint. Níos déanaí glaoitear Anraí ó Sawtry air. Aistríodh go neart teangacha eile é agus d'ob é an leabhar ar a bhí an tór is mó sna céadta bliain dár gcionn.
An Scéal.
Thaisteal ridire gaelach den ainm Owein go dtí Purgadóir Naoimh Phádraig le maithiúnas a fháil ar a chuid peacaí trom. Chuireadh comhairle air bheith ina mhanach agus neart rudaí eile a dhéanamh seachas leanacht air, le maithiúnas a fháil ach dár leis, bhí a chuid peacái chomh trom sin nach raibh aon dul as ach Purgadóir Naoimh Phádraig a dhéanamh. Rinne sé amhlaidh agus instear dúinn faoin gciapadh ar fhulaing sé. I ndeireadh na dála d'fhill sé agus maithiúnas faighte aige. As seo is ea a d'fhás an nós thart faoi Éirinn agus níos faide i gcéin oilirtheacht a thabhairt ar Loch Dearg.


Carraig Álainn.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Carraig Álainn. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Liatroma. Bhí 384 duine ina gcónaí i gCarraig Álainn sa bhliain 2011.


Baile Uí Mhurchú.
Baile in Éirinn is ea Baile Uí Mhurchú. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Cill Damháin.
Baile in Éirinn is ea Cill Damháin. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


An Daire Ríoga.
Sráidbhaile in Éirinn is ea an Daire Ríoga. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Fionnmhach, Contae Cheatharlach.
Baile in Éirinn is ea Fionnmhach (Béarla: "Fennagh"). Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Sean Leithgleann.
Baile in Éirinn is ea Sean Leithgleann. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Tigh an Raoireann.
Baile in Éirinn is ea Tigh an Raoireann. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Aird Mhór.
Baile is ea Aird Mhór in Éirinn. Tá an baile suite ar an gcósta i ndeisceart na tíre i gContae Phort Láirge, gar d'Eochaill.
Sráidbhaile iascaireachta atá ann. Tá cónaí ar c. 330 duine ann. Deirtear gurb í Aird Mhór an chéad lónnaíocht Chríostaí in Éirinn: go raibh cónaí ar Naomh Deaglán sa réigiún timpeall 350 – 450 AD agus gur thug sé an creideamh leis roimh theacht Phádraig Naofa.


Lios Mór.
Baile is ea Lios Mór in Éirinn. Tá an baile suite i ndeisceart na tíre i gContae Phort Láirge.


München.
Is í München ("Minga" i gcanúint na Baváire, "Munich" as Béarla) príomhchathair na Baváire,
an ceann is faide ó dheas de stáit fheidearálacha na Gearmáine. Tá an chathair suite cois abhann an Isar, ar craobhacha í de chuid na Danóibe.
Tá tuairim is 1.35 milliún duine ina gcónaí i München, agus dá bharr sin, is í München an tríú cathair is mó sa Ghearmáin, tar éis Bheirlín agus Hamburg. Tá München suite 50 ciliméadar ó na hAlpa Baváracha sa Bhaváir Uachtarach, 520 méadar os cionn leibhéal na farraige.
Ailtireacht agus Bonneagar.
Marienplatz agus an "Neues Rathaus"
Is é Marienplatz príomhchearnóg na cathrach. Is ann atá an foirgneamh cáiliúil, an "Neues Rathaus" (an Halla Baile Nua). Tá an Sean-Halla Baile ("Altes Rathaus") ina sheasamh in aice leis. Tá trí gheata cathrach inniu ann, an "Sendlinger Tor", an "Isartor", agus an "Karlstor" in aice leis an gcearnóg mhór Karlsplatz (nó "Stachus", mar a thugann muintir na háite uirthi). Tá Pálás Nymphenburg ar cheann de na seanfhoirgnimh is mó a tharraingíonn cuairteoirí go München, agus tá sé ar cheann de pháláis mhóra ríoga na hEorpa. Tá sé suite in iarthar na cathrach, i gceantar Neuhausen-Nymphenburg. Ba é an Prionsa Toghthóra ("Kurfürst") Ferdinand Maria a thóg an pálás sa bhliain 1664, agus bhí sé ceaptha mar bhronntanas dá bhean chéile Adelheid, toisc go raibh sí díreach tar éis oidhre a bhreith dó.
Iompar.
Chomh maith le tramanna agus busanna ar fud na cathrach, tá córas traenach ann, ar a dtugtar an "S-Bahn". Is é "Stadtbahn" is ciall leis an ngiorrúchán seo - "iarnród na cathrach". Téann an S-Bahn amach chuig na bruachbhailte, chomh maith le córas traenach faoi thalamh le sé líne, an "U-Bahn". Is é príomhstáisiún traenach München (nó an "Hauptbahnhof") an dara stáisiún is mó sa Ghearmáin, tar éis stáisiún Frankfurt.
Tá aerfort mór ag an gcathair freisin, agus eitiltí ar fud an domhain ar fáil ann.
Bhí tuairt eitleáin i "Flughafen München-Riem" ar 6 Feabhra 1958; maraíodh cuid na foirne sacair Manchester United Football Club.
Spórt.
Is as München don chlub sacair FC Bayern München. Imríonn siad a gcuid cluichí san Allianz Arena. Imríodh cuid de na cluichí i gCorn an Domhain san Arena sa bhliain 2006. Bhí na Cluichí Oilimpeacha ar siúl sa chathair sa bhliain 1972, agus is áit tharraingteach do thurasóirí é an sráidbhaile Oilimpeach, an "Olympiagelände" nó an "Olympiapark".


Bartolomé Colón.
Ba deartháir óg le Cristobel Colón é Bartolomé Colón; (Iodáilis: "Bartolomeo Colombo"; t.1461 – 1515).
Bhí Bartolomeo ina chairteoir i Liospóin na Portaingéile sna 1470í, mar a raibh príomhionad léarscáilíochta an domhain ag an am. Lena dheartháir Cristobel thiomsaigh sé "Fiontar na nIndiacha", scéim chun greim na Portaingéile ar thrádáil na spíosraí leis an Chianoirthear a bhriseadh, trí sheoladh siar thar an Aigéan Atlantach go Oirthear na hÁise. Sna blianta déanacha de na 1480í chuaigh Bartoloméo a chónaí sa Fhrainc, agus rinne sé iarracht spéis rí na Fraince sa scéim a mhúscailt, mar a rinne Cristobel sa Spáinn le Banríon na tíre sin.
Chuala Bartoloméo sa bhliain 1493 go raibh rath ar thuras a dhearthára agus chuaigh sé chun na Spáinne agus Cristobel imithe cheana féin ar a dhara thuras. Le cúnamh airgid ón choróin sheoil sé go dtí an Easpáinneoil (nó Quisqueya sa teanga Taino) i 1494 chun bualadh le Cristobel. D'fhan sé ar an oileán sin ar feadh sé bliana go leith (1494-1500) mar chaptaen ar cheann de na longa nó mar ghobharnóir leis an teideal Adelanto nuair a bhí a dheartháir as láthair. Bhunaigh sé an chathair Santo Domingo de Gusman ar an oileán idir na blianta 1494 agus 1498, atá anois ina phríomhchathair ag an Phoblacht Dhoiminiceach. Rinneadh an-chuid gearán faoina réimeas mar ghobharnóir agus cuireadh é féin, Cristobel, agus deartháir eile Giacomo (nó Diego) i bpríosún agus sheoil Francisco de Bobadilla ar ais chun na Spáinne iad i mí na Nollag 1500. Fuair siad pardún ríoga agus sheoil Bartoloméo le Cristobel ar a thuras deireanach go Meiriceá.
D'ainmnigh Cristobel Colón an t-oileán "St Bartholomé" ina onóir.
Fuair sé bás i Santo Domingo sa bhliain 1515, agus tháinig a dheartháir Diego i gcomharbacht air mar rialtóir na hEaspáinneola.


Sevilla Fútbol Club.
Is club proifisiúnta peile í Sevilla Fútbol Club a imríonn i bpríomhsraith na Spáinne, an Primera División. Bunaíodh an club ar 14 Deireadh Fómhair, 1905. Bhí D. José Luis Gallegos mar an chéad uachtaráin ar an chlub.
Sa bhliain 1890, d'imir an foireann a chéad cluiche agus an chéad chluiche oifigiúil sa tír, in aghaidh Recreativo Huelva. Sa bhliain 1914, bhuaigh siad an "Copa de Sevilla" (Corn Sevilla). Sa bhliain 1935, bhuaigh Sevilla an "Copa del Rey". Le déanaí ta an Corn UEFA buaite acu chomh maith leis an Supercorn UEFA.


Daithí Mac Gearailt.
Is duine spóirt Éireannach é Daithí "Davy" Mac Gearailt (Béarla: "David "Davy" FitzGerald") a rugadh i nDroichead Abhann Uí gCearnaigh, Contae an Chláir ar an 2 Lúnasa 1971. Imríonn sé ina chúl báire leis a chlub iomána áitiúil "Droichead Abhann Ó gCearnaigh" fós, agus d'imir sé le foireann idirchontae an Chláir idir na blianta 1990 agus 2006. Bhain sé rath amach mar imreoir idirchontae, agus tá trí ghradam Sárimreoirí na Bliana buaite aige.
Chaith sé tamall beag mar shaineolaí ar an gclár spóirt The Sunday Game, ach sa tsamhradh 2008 ghlac sé post nua mar bhainisteoir ar fhoireann idirchontae Phort Láirge.


Olympique de Marseille.
Is club peile é Olympique de Marseille a imríonn i gcraobh na peile sa Fhrainc, nó an "Ligue 1". Tá an club lonnaithe sa chathair, Marseille.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 1899.
Bhí sé an club is mó agus an club is rathúla sa Fhrainc sna 1980idí agus na 1990idí.
Bhuaigh Marseille Sraith na Seaimpíní sa bhliain 1993, an bhliain chéanna inár bhuaigh "an club Ligue 1," don cheathrú uair.
Áfach, níor bhuaigh Marseille aon rud tábhachtach ó shin.
In ainneoin sin, tá tacaíocht láidir ag Marseille. De gnáth bíonn an staidiam, an Vélodrome, lán; 60,013 suíochán atá ann.
Is é mana an chlub "Droit Au But", as Gaeilge; "Díreach sa Cúl".


CLG Cill Díoma.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cill Díoma.
Suíomh.
Tá an club bunaithe ar bhruach theas Béal na Sionainne agus ar bhruach thiar Béal na Máighe sa chuid thoirtheas de pharóiste Cill Díoma/Pailís Chaonraoi in Iarthar Chontae Luimnigh, 14km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Cill Díoma agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Baile Uí Chathláin, An Cnoc Rua agus Baile Ó gCathasaigh. Tá club eile, Pailís Chaonraoí, ann i bparóiste Cill Díoma/Pailís Chaonraoí agus is féidir le gach iománaí as an bparóiste uile imirt le Cill Díoma.
Cluichí.
Imrítear ach an iomáint amháin sa chlub faoi láthair ach imríodh an pheil chomh maith suas go dti tús na mílaoise nua. Imríonn formhór peileadóirí Cill Díoma le Pailís Chaonraoí anois.
Stair.
Ba limistéar iomána é baile Cill Díoma ó thús agus bunaíodh an club ag an am gcéanna le bunú CLG féin sa bhliain 1884. Tá tuariscí ann faoi chomórtas iomána a d'eagraigh Cill Díoma sa bhliain 1891 inár bhuaigh Fág an Bealach Áth Dara ar An tAthair Ó Murchú Faing sa chluiche ceannais agus bhíodar an-ghníomhach i gcomórtaisí ar fud an chontae le teacht 20ú aois.
Cé go bhfuil cúntas ann faoi fhoireann ag glacadh páirt i gcomórtaisí peile faoin ainm "Pailís Chaonraoi" sa bhliain 1903, níor scoilt an dara chlub sa pharóiste go hoifigiúil ó Chill Díoma go dti an bhliain 1906. Tá stair an dá chlub nascaithe le chéile ó shin i leith. Thángadar le chéile sa bhliain 1916 ach scoilteadar arís sa bhliain 1920. D’imríodar mar Cill Díoma/Pailís Chaonraoi ón mbliain 1950 go dti gur chuir Coiste an Chontae an club ar fionraí i ndiaidh eachtra le linn cluiche sa bhliain 1959. Tháinig an club aontaithe ar ais arís sa bhliain 1965 ach scoilt Pailís Chaonraoi arís de sa bhliain 1971 nuair a chuadar isteach i Roinn an Iarthair agus d’fan Cill Díoma sa Roinn Cathrach.
Ba bhall de Coiste CLG Thiar an Chontae é CLG Cill Díoma suas go dti an bliain 1954 nuair a atheagráiodh na ranna agus d’aistríodar go dti an Roinn Cathrach.
B’iad blianta na 1930í ré órga iomána Chill Díoma. Sháraíodar ar Chill Mocheallóg i ndiaidh achomhairc chun Craobh Iomána Sóisear an Chontae a bhuachaint sa bhliain 1933. Shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh san dá bhliain ina dhiaidh sin ach bhuaigh Átháin orthu. Cé gur bhuadar craobh sóisear na cathrach sna blianta 1956, 1958, 1982, 1984, 1998, 2000, 2001 agus 2002, níor éirigh leo corn an chontae a ghabháil arís go dti an bhliain 2002 nuair a bhuadar ar Béal Átha Grean sa chluiche ceannais. Is club iomána idirmheánach é CLG Cill Díoma ó shin i leith.
Sa pheil, bhuadar craobh sóisear A na cathrach sna blianta 1955 agus 1980 agus bhuadar craobh sóisear B na cathrach le linn blianta na 1980í agus na 1990í sular éirigh an chlub as imirt leis an liathróid mór.
Tháinig Cill Díoma agus Pailís Chaonraoi le chéile sna gráid óga sa bhliain 2006 faoin ainm "Gaeil Chill Ulta" agus bhuadar craobh peile mionúir B an chontae arís sa bhliain sin.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Chill Díoma suite sa Chnoc Rua, leath-bhealach idir baile Cill Díoma agus Sean-Chill Díoma, 1km ó dheas ó lár an bhaile.
Iimreoirí Cáiliúile.
Sé Pádraig Mac Mathúna ("Paddy McMahon") an imreoir is cáiliúla a tháinig as Chill Díoma. Ba bhall den fhoireann a bhuaigh craobh iomána sóisear an chontae sa bhliain 1933 é agus ghnóthaigh sé boinn Uile-Éireann le Luimneach sna blianta 1934 agus 1936 agus arís sa bhliain 1940 i ndiaidh dó aistriú go dti Átháin.
Tagairtí.
Cill Dioma
Cill Dioma


CLG Pailís Chaonraoí.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Pailís Chaonraoi.
Suíomh.
Tá an club bunaithe ar imeall theas Béal na Sionnaine sa chuid thiarthuaidh de pharóiste Cill Díoma/Pailís Chaonraoi, 18km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Pailís Chaonraoi agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Drom Achair Mhóir, Rinn Mahoilín, an tSeanphailís agus Cill na Siúrach. Cé go bhfuil club eile, Cill Díoma, ann i bparóiste Cill Díoma/Pailís Chaonraoi, is féidir le gach iománaí as an bparóiste uile imirt le Pailís Chaonraoi.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún an pharóiste dírithe ar an iomáint, imríodh an dá chód sa chlub ó thús agus tá an stádas céanna ag an mbeirt acu ar an bpáirc imirthe.
Stair.
Bunaíodh Cill Díoma, an chéad club i bparóiste Cill Díoma/Pailís Chaonraoi, ag an am gcéanna le bunú CLG féin sa bhliain 1884 agus bhí an béim ar an iomáint ann ó thús. Cé go bhfuil cúntas ann faoi fhoireann ag glacadh páirt i gcomórtaisí peile faoin ainm "Pailís Chaonraoi" sa bhliain 1903, níor scoilt an dara chlub sa pharóiste go hoifigiúil ó Chill Díoma go dti an bhliain 1906.
Tá stair an dá chlub nascaithe le chéile ón am sin. Thángadar le chéile sa bhliain 1916 ach scoilteadar arís sa bhliain 1920. D’imríodar mar Cill Díoma/Pailís Chaonraoi ón mbliain 1950 go dti gur chuir Coiste an Chontae an club ar fionraí i ndiaidh eachtra le linn cluiche sa bhliain 1959. Tháinig an club aontaithe ar ais arís sa bhliain 1965 ach scoilt Pailís Chaonraoi de don tríú uair sa bhliain 1971 nuair a chuadar isteach i Roinn an Iarthair agus d’fan Cill Díoma sa Roinn Cathrach. D’fhill Pailís Chaonraoi ar ais ar an Roinn Cathrach sa bliain 1978.
Ba chlub sóisear é Pailís Chaonraoi í gcónaí ó am a bhunú. Cé gur bhuaigh Clochán orthu i gcluiche ceannais iomána sóisear an chontae sa bhliain 1912, níor éirigh leo aon chaobh a bhuachaint go dti gur tháinig corn peile mionúir B an chontae chucu sa bhliain 1996. Ba é sa pheil sóisear B a bhuadar a gcéad corn sna gráid fásta, craobh na Cathrach sa bhliain 2001. Tar éis craobh iomána sóisear B na Cathrach a ghabháil cúpla bliain as a chéile, chuadar suas go dti grad sóisear A sa bhliain 2009.
Tháinig Pailís Chaonraoi agus Cill Díoma le chéile sna gráid óga sa bhliain 2006 faoin ainm "Gaeil Chill Ulta" agus bhuadar craobh peile mionúir B an chontae arís sa bhliain sin.
Páirc Imirthe.
Ta páirc imirthe Pailís Chaonraoi suite i gceartlár an bhaile in aice an tseipéil. Osclaíodh í sa bhliain 1951.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúile an chlub, tá Micheál Mac Eochaidh ("Mike Keogh"), cúlbáire Luimnigh i gcluiche ceannais peile faoi-21 sa bhliain 2000, agus Eoin Ó Síocháin ("Eoin Sheehan") a ghnóthaigh scór 4-5 do Luimneach le linn cluiche i gcoinne Port Láirge i gCraobh Peile Sinear na Mumhan sa bhliain 1987.
Tagairtí.
Pailis Chaonraoi
Pailis Chaonraoi
Pailis Chaonraoi


Bus (ríomhaireacht).
Is cainéal cumarsáide sonraí in ailtireacht ríomhaireachta, é bus. Aistrítear sonraí idir chomhpháirteanna ríomhaireachta thar an mbus.


Forimeallach.
Tugtar forimeallach ar ghléas crua-earraí a cheanglaítear le ríomhaire; m.sh., clóire, scanóir, is araile.


Monatóir (ríomhaireacht).
Is é an monatóir (nó níos foirmeálta, "aonad fístaispeána") an príomhghléas aschuir a bhíonn ag ríomhaire. Ar feadh na mblianta, bhíodh monatóirí bunaithe ar an dteicneolaíocht feadán ga‑chatóideach (CRT). Cé go bhfuil siad seo in úsáid fós, tá formhór na gceann nua bunaithe ar theicneolaíocht an LCD (taispeáint leachtchriostail). Tá siad seo in úsáid i ríomhairí glúine ar feadh na mblianta ach is iad an gnáthrogha le ríomhairí deisce anois de bharr titim i gcostais déantúsaíochta agus go mbíonn níos lú spáis agus níos lú cumhachta ag teastáil uathu.


Cluain Meala.
Is baile i gContae Thiobraid Árann in Éirinn í Cluain Meala. Bhí daonra de 17,908 sa bhaile dar le daonáireamh na bliana 2011. Is í Cluain Meala an baile is mó sa Chontae. Is baile suntasach í Cluain Meala i stair na hÉireann de bharr na frithbheartaíochta láidir a thárla ann in Aibreán - Bealtaine 1650 i gcoinne airm Chromail. Sníonn abhainn na Siúire tríd an bhaile.


Dónal Ó Seancháin.
Is iománaí Éireannach Dónal Ó Seancháin (Béarla: "Dan Shanahan") a rugadh ar an 4 Eanáir 1977 i Lios Mór, Contae Phort Láirge. Imríonn sé ina thosaí leis a chlub áitiúil Lios Mór agus an fhoireann idir-chontae Phort Láirge. Dearctar air mar duine de na h-imreoirí is fearr atá ann, agus bronnadh an duais Iománaí na Bliana air sa bhliain 2007.


Martti Ahtisaari.
Is iar-Uachtarán de chuid na Fionlainne é Martti Oiva Kalevi Ahtisaari, a rugadh ar an 23 Meitheamh 1937 i Viipuri. Sa lá atá inniu ann, is taidhleoir ag na Náisiúin Aontaithe é ar ar bronnadh Duais Síochána Nobel sa bhliain 2008 mar aitheantas dá bhfuil bainte amach aige ina chuid oibre síochána idirnáisiúnta.
Ahtisaari, Martti
Ahtisaari, Martti
Ahtisaari, Martti
Ahtisaari, Martti


Liosta logainmneacha sa Bhriotáin.
Seo liosta na logainmneacha sa Bhriotáin. Is fearr leaganacha Ceilteacha de na logainmneacha i dtíortha Ceilteacha a úsáid sa Vicipéid Gaeilge. Tá na leaganacha seo bunaithe ar an mapa ar Leathanach a Dó sa téacsleabhar úd "Colloquial Breton" le hIan Press agus Herve ar Bihan (Routledge, Londain agus Nua-Eabhrac 2004)


Roazhon.
Is í Roazhon (nó Rennes na Fraincise) príomhchathair na Briotáine. Tá sí ina príomhchathair freisin ar Il-ha-Gwilen (Fraincis: "Ille-et-Vilaine"), an "département" is faide soir sa Bhriotáin. Níl Briotáinis á labhairt go nádúrtha timpeall Roazhon a thuilleadh, nó is iad an Fhraincis agus an chanúint Fhraincise "Gallo" teangacha na tuaithe sa taobh seo den Bhriotáin. "Resnn" is ainm don chathair i nGallo.
Tá cónaí ar chorradh is dhá chéad míle duine i Roazhon, agus má chuirtear pobal an cheantair máguaird san áireamh gheofaí breis is leathmhilliún duine. Bhí Edmond Hervé ina Mhéara ar Roazhon ar feadh tríocha bliain, agus tháinig Daniel Delaveau i gcomharbas air sa bhliain 2008. Baill de Pháirtí Sóisialach na Fraince iad an bheirt acu.
Logainmneacha.
Thug na Gailligh "Condate" ar an áit: comhrac an dá uisce. Tá an chathair suite idir dhá abhainn, "l'Ille" et "la Vilaine", ach tháinig an t-ainm atá anois uirthi ó ainm an phobail áitiúla, na "Redones" nó na "Riedones". I Laidin thugtaí "Civitas Redonum" uirthi.
Aeráid.
Aeráid aoibhinn mhara atá ag an gcathair, cé nach cois farraige atá sí suite. Faigheann sí níos lú ná 700mm de bháisteach in aghaidh na bliana. Bíonn an geimhreadh fliuch agus measartha aoibhinn, agus bíonn an samhradh measartha tirim gan a bheith róthe.
Suíomh.
Tógadh an chathair ar ros os cionn chóngar dhá abhainn; spréigh sí ó thuaidh ar dtús agus níor shroich sí an taobh theas go dtí an 15ú haois. Ansin tógadh tithe ar na hardáin máguaird, ach ba mhinic a d’fhág an Vilaine an chuid ab ísle den chathair faoi uisce, fadhb nár fuasclaíodh go dtí an 19ú haois.


CLG Átháin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Átháin.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Chaisleáin Uí Chonaill, an taon paróiste amháin sa chontae gur chuid de Dheoise Chill Dálua é, ar bhruach thoir na Sionainne i dTuaisceart Chontae Luimnigh, 10km soir ó thuaidh ó lár Chathair Luimnigh ar bhóthar Bhaile Átha Cliath. Tagann formhór dá imreoirí as baile Caisleán Uí Chonaill, as sráidbhaile Montpelier agus as na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Lios na Graí, Baile an Bharraigh, Átháin agus Guaig.
Cluichí.
Imrítear an iomáint agus an pheil in Átháin agus tá craobhacha sinsir an chontae buaite acu sa dá chód ach bhí béim an chlub dírithe i gcónaí go láidir óna bhunú i dtreo na hiomána.
Stair.
Fiú amháin roimh bhunú oifigiúl CLG, bhí traidisiún bríomhar iomána sa limistéar díreach soir ón gcathair. I measc na gclubanna ba láidre sa chontae le linn blianta deiridh an 19ú déag, bhí dhá cheann ó pharóiste Caisleán Uí Chonaill, "Caisleán Uí Chonaill" agus "Cnoc na Sailí". D'éirigh leis an mbeirt acu Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh a bhuachaint, Cnoc na Sailí i ndiaidh dóibh sárú ar Abrahamaigh Ráth Caola sa bhliain 1900, agus Caisleán Uí Chonaill nuair a fuaradar an lámh in uachtar ar Chromadh i gcluiche ceannais na bliana 1909.
Tagann an chéad tuairisc nuachtáin faoi imirt na gcluichí Gaelacha sa pharóiste ó Mhí Nollaig na bliana 1887 nuair a chaill Caisleán Uí Chonaill cluiche ceannais Comórtas Iomána Chill Mhuire i gcoinne CLG Saor Theas. Tá tagairt eile ann do chluiche iomána sa bhliain 1895 i gCill Mhuire arís inar bhuaigh Saor Theas ar fhoireann dárbh ainm di "Átháin" agus bhí foireann ann ag imirt faoin ainm "Baile an Bharraigh" nuair a chailleadar cluiche iomána i gcoinne Máigh Rua i Mí Feabhra na bliana 1903. Bhí foireann peile sa cheanntar ag an am gcéanna faoin ainm "Áth na Coite", a bhí bunaithe i leath-pharóiste Mhóin a' Lín agus tháinig roinnt dá imreoirí as paróiste Chaisleán Uí Chonaill. Ach maraon lena lán clubanna eile sa chontae, thiteadar go léir as a chéile le linn na dTrioblóidí agus An Chéad Cogadh Domhanda.
Bunaíodh club an lae inniu ann sa bhliain 1926. Ós rud é go raibh an-chuid daoine ag teacht isteach sa pharóiste le linn togáil stáisiún ginnte hidrileictreach Ard na Croise ag an am, d’fhás club Átháin go tapaidh agus i gcionn ach dha bhliana, bhí Craobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh gafa acu nuair a sháraíoadar ar Chill Mhíde i gcluiche ceannais na bliana 1928. I ndiaidh dóibh buachaint ar Bhrú Rí sa chomórtas chéanna sa bhliain 1930, thosnaíodar ag imirt sa phríomhghrád, áit ina bhfuilid ann fós gan stad ó shin i leith.
Ní raibh orthu fanacht ach bliain amháin sula raibh craobh iomána sinsear an chontae ina seilbh don chéad uair tar éis dóibh an lámh in uachtar d'fháil ar Chromadh. B’iad blianta na 1930í ní amháin ré órga iomána Átháin ach ré órga iomána Luimnigh chomh maith. Idir na blianta 1931 agus 1948, tháinig corn an chontae cúig uair déag ar ais go dti an paróiste. Le linn an trátha chéanna, bhuaigh Luimneach Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sna blianta 1934, 1936 agus 1940 agus b’as Átháin beagnach leath na fóirne ar gach ócáid.
a> (1916-1994) in Áth na Coite
Ag tús a réimis, ba iad Éire Óg príomh-iomaitheoirí Átháin ach, aisteach le rá, níor chas an beirt acu riamh orthu féin i gcluiche ceannais sinsear an chontae. Bhuaigh an club as Caisleán Uí Chonaill ar Chill Díoma i gluichi ceannais na bliana 1934 agus 1935 ach, ina dhiaidh sin, ba sna cluichí idir Átháin agus Cromadh an coimhlint ba ghéire i gcúrsaí iomána Luimnigh. Thagadh sluaite móra chun féachaint orthu agus bhí blas iomaíocht polaitiúil an ama eatharthu chomh maith. Bhí bá ag cuid de lucht leanúna Átháin leis an IRA agus agus cuid lucht leanúna Cromadh leis Na Léinte Gorma.
Nuair a d’éirigh glún na bhfathach as an imirt, tháinig meath ar ratha Átháin, Cé gur bhuadar ar Na Gearaltaigh, foireann na Roinne Thiar, chun craobh iomána sinsear an chontae a bhuachaint arís sa bhliain 1955, níor fhilleadar ar an gcluiche ceannais go dti gur sháraíodar ar Thobar Phádraig sa bhliain 1998. Chosnaíodar an chorn i gcoinne Cill Mocheallóg sa bhliain dár agus bhuadar arís í sa bhliain 2004. I ndiaidh dóibh an teideal a bhuachaint ar naoi n-uair déag, is iad Átháin fós an club iomána is rathúla sa chontae.
Cé go bhfuil clú ar Átháin mar chlub iomána, ba iad an fhoireann ba láidre i bpeil an chontae chomh maith le linn blianta na 1930í. I ndiaidh dóibh buachaint ar Mhainistir na Féile chun craobh peile sinsear an chontae a ghabháil don chéad uair sa bhliain 1935, níor chailleadar cluiche peile d'aon saghas suas go dti an bhliain 1940 fad is a bhí craobhacha na mblianta 1936, 1937, 1938 agus 1939 á mbuachaint acu.
Is beag toradh, áfach, a raibh ag peileadóirí Átháin ó shin i leith. Nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988, be chlub peile idirmheánach iad agus shroicheadar cluiche ceannais an chontae sa ghrád sin cúpla bliain ina dhiaidh ach thiteadar síos go dti an grád sóisear A sa bhliain 2001.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Átháin, Páirc Mhic Aodha, suite sa Gharraí Nua, Lios na Graí agus osclaíodh an clubáras sa bhliain 1995. Ainmníodh í i gcuimhne Mhichíl Mhic Aodha (1912-1982).
Imreoirí Cáiliúile.
I measc na niománaithe cáiliúile Átháin, tá Mícheál Mac Aodha ("Mick Mackey"),
a dheartháir Seán Mac Aodha ("John Mackey"), Seán de Paor ("Jackie Power"), Pádraig Ó Scanláin ("Paddy Scanlon") agus Tadhg Ó Riain ("Timmy Ryan Goodbye"), baill foireann iomána Luimnigh le linn blianta na 1930í, agus Oilibhéar Ó Móráin ("Ollie Moran") atá ag imirt ar fhoireann sinsear an chontae ón mbliain 1997. Sé Seán Ó Catháin ("John Keane"), lán-taca ar fhoireann sinsear Luimnigh le linn blianta na 1980í agus na 1990í, an peileadóir is mó le rá a tháinig as Átháin le seasca bliain anuas.
Rosc Catha.
Tá cáil faoi leith ar rosc catha Átháin, "Ar aghaidh, Átháin! Tá na prátaí ag beiriú!" ("Come on Ahane! The spuds are boiling!" as Béarla), i mbéaloideas iomána Luimnigh.
Tagairtí.
Athain
Atháin
Athain


CLG Áth Dara.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Áth Dara'".
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste Áth Dara in lár Chontae Luimnigh ar bhruach theas Abhann na Máighe, 22km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Áth Dara agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós An tSeantsráid, Caisleán Riobáird agus Cluain Searbhóg.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún na hiomána níos láidre sa cheanntar, imríonn Áth Dara peil agus iomáint sa ghrád sinsear. Is é Clochán an taon chlub eile sa chontae a bhfuil foireann sa phríomhghrád acu sa dá chód.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Áth Dara suite ar Bhóthar na Mainistir Duibhe, 500m ó lár an bhaile.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib, tá an tiománaí Marcus Ó Foghlú ("Mark Foley") a roghnaíodh mar Sárimreoir na mblianta 1996 agus 2001 agus an peileadóir Stiofán Ó Laimhín ("Stephen Lavin") atá ar fhoireann sinsear an chontae faoi láthair.
Naisc sheachtracha.
a> ar an 8ú Bealtaine 2009.
Tagairtí.
Ath Dara
Ath Dara
Ath Dara


CLG An Cnocán (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Cnocán.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i leath-pharóiste Teampall Uí Bhrídeáin sa chuid theas de pharóiste Pailís na Gréine/Teampall Uí Bhríodáin idir Pailís na Gréine agus Imleach in Oirthear Chontae Luimnigh, 30km soir ó dheas ó Cathair Luimnigh. Níl aon baile nó sráidbhaile san áit agus tagann formhór na nimreoirí ó na ceantracha tuaithe Garraí Dúlais, An Cnocán, Baile an Fhaoitigh, Deirc agus Teampall Uí Bhrídeáin mórthimpeall Carraig an tSáirséalaigh ach is féidir le gach peileadóir agus iománaí as paróiste uile Pailís na Gréine/Teampall Uí Bhríodáin imirt leis An gCnocán.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiúin láidir peile ag síneadh siar go dti an 19ú aois sa cheanntar, imrítear peil agus iomáint sa Chnocán. Tá béim an chluib dírithe fós i dtreo na peile.
Stair.
Ba é an limistéar thart ar an teorann idir Oirthear Chontae Luimnigh agus Deisceart Chontae Thiobraid Árann ceartlár na peile in Éirinn nuair a bhunaíodh An Cnocán sa bhliain 1884 agus tá tuairiscí ann faoi chomórtaisí peile a d'eagraíodar le linn blianta tosaigh CLG. Bhí trí fhoireann peile láidir sa cheantair ag an am agus d’aistirgh imreoirí idir An gCnocán, Pailís na Gréine agus Úlla ó bhliain go bliain. Chomh maith le sin, tháinig roinnt mhaith des na peileadóirí ar fhoirne mhóra na cathrach ar nós Na Trádálatihe as an bparóiste.
Bhuadar ar Phailís na Gréine, a bhí nascaithe leis An gCnocán faoin ainm "Pailís Aontaithe" sa bhliain sin, i gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1897 agus bhí roinnt imreoirí ón gCnocán ar fhoireann Úlla a ghabh an chorn sa bhliain 1900. Shroich An Cnocán an cluiche cheannais faoin a ainm féin dhá bhliain ina dhiaidh sin ach chailleadar i gcoinne Na Trádálaithe.
Ba é an tréimhse idir na blianta 1928 agus 1942 ré órga peile An Chnocáin. I ndiaidh dóibh an cluiche ceannais a chailliúint i gcoinne An Gleann ceithre bhliain as a chéile idir na blianta 1928 agus 1931, bhuadar Craobh Peile Sinsear an Chontae faoi dheireadh sa bhliain 1940. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, bhain Mainistir na Féile díoltas orthu i gcluiche ceannais na bliana 1942.
Tháinig meath ar an gclub nuair a chailleadar an-chuid imreoirí don imirce le linn blianta na 1950í agus thiteadar síos go dtí an grád sóisear. Sa thréimhse céanna, bhí Pailís na Gréine agus Úlla ag dul i bhfeabhas agus chaill An Cnocán roinnt mhaith imreoirí dóibh siúd chomh maith. Níor tháinig leigheas ar an scéal go dtí gur bhuadar Craobh Peile Sóisear B Chontae Luimnigh sna blianta 1987 agus 1994.
Thosnaigh an iomáint sa Chnocán sa bhliain 1992 ach, ós rud é go bhfuileadar ag imirt i roinn ina bhfuil an iomáint i bhfad níos láidre ná an pheil, níl aon comórtas buaite ag an gCnocán sa chód óna bhunú.
Páirc Imirthe.
Níl a pháirc imirthe féin ag an gCnocán ach imríonn siad ar pháirc ar chíos I nGarraí Dúlais.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc na n-imreoirí cáiliúile a raibh baint acu leis An gCnocán, tá Risteard Ó Cuinn ("Dick Quin"), peileadóir idir-chontae Luimnigh le linn blianta na 1900í agus Séamus de Nais ("Jim Nash") a bhuaigh bonn Craobh Peile Sinsear na hÉireann sa bhliain 1896.
Tagairtí.
Cnocan
Cnocan
Cnocan


CLG Baile Bricín/An Bóthar Mór.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Baile Bricín/An Bóthar Mór.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Baile Bricín/An Bóthar Mór in Oirthear Chontae Luimnigh, 15km soir ó dheas ó Cathair Luimnigh. Níl aon baile nó sráidbhaile sa pharóiste agus tagann formhór dá imreoirí ó na ceantracha tuaithe ar nós An Bóthar Mór, Baile Bricín, Cathair Éile, Carraig An Phearsúin agus Lodain atá suite idir Baile an Fhaoitigh agus Cathair Chinn Lis.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint agus d’ainneoin go bhfuil traidisiún níos láidre san iomáint sa cheanntair, cuireann an club an béim céanna ar an dá chód.
Stair.
Bunaíodh an club faoin ainm "Baile Bricín" sa bhliain 1885 agus d'imríodar i gcomórtaisí a bhí á eagrú ag clubanna ar nós An Bóthar, Saor Theas, Pailís na Gréine agus Cill Mhuire le linn blianta deiridh na 1880í. Ach ós rud é go raibh na ceithre chlub iomána ba láidre sa chontae ag an am, Saor Theas, Cathair Laighin, An Bóthar agus Máigh Rua, suite ar imeall pharóiste Baile Bricín/An Bóthar Mór, ní rabhadar ro-ghníomhach le linn blianta na 1890í agus is cosúil nár ghlacadar páirt i gCraobh Iomána an Chontae roimh thús an 20ú aois. Is é tuairisc ó Mhí Bhealtaine na bliana 1903 faoi chluiche idir Greanach agus Baile Bricín i gComórtas Iomána Bhrú na Déise an tagairt scríofa is sine don chlub atá ar fáil fós.
Tháinig an chéad chorn go dti an paróiste sa bhliain 1912 nuair a ghabh Baile Bricín Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh. Níor imríodh an grád sin idir na blianta 1914 agus 1928 ach d’éirigh le Baile Bricín arís sa bhliain 1919 nuair a tháinig Craobh Iomána Sóisear an Chontae chuig an bparóiste don chéad uair.
Toisc gur tháinig formhór dá nimreoirí as cuid thuaidh an pharóiste ag an am, athraíodh ainm an chluib go dti "An Bóthar Mór" le linn blianta na 1920í agus ba faoin dteideal sin a bhuadar Craobh Iomána Sóisear an Chontae don dara uair sa bhliain 1932. Chuaigh an club i léig ina dhaiadh sin, d’fhill an tainm ar ais go "Baile Bricín" agus, lasmuigh de Chroabh Iomána Sóisear na Roinne Thoir sa bhliain 1975, níor bhuadar teideal ar bith suas go dti blianta na 1990í. Tar éis dóibh cluichí cheannais na bliana 1990 a chailliúint i gcoinne Cnoc Áine agus na bliana 1993 i gcoinne Béal an Átha, bhuadar ar Chromadh chun Craobh Iomána Sóisear A an Chontae a ghabháil don tríú uair sa bhliain 1994.
Shroich Baile Bricín cluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae ar an gcéad iarracht sa bhliain dár gcionn ach bhuaigh Pailís na Gréine orthu tar éis cluiche conspóideach agus tá siad ag fanacht fós ar iomáint sinsear a imirt.
Ba bheag an béim a bhí ar an bpeil sa chlub suas go dti an bhliain 2001 nuair a bhuaigh Baile Bricín Craobh Sóisear B an Chontae. Chailleadar cluiche ceannais Craobh Sóisear A an Chontae i gcoinne Na Piarsaigh sa bhliain 2005.
Socraíodh ar ainm an chluib a athrú go "Baile Bricín/An Bóthar Mór" sa bhliain 2008 chun an dá thaobh den pharóiste a athaint.
Páirc Imeartha.
D’imir an club a chuid cluichí i bpáirc an phobail in aice Scoil Náisiúnta Chathair Éile go dtí gur osclaíodh a pháirc imeartha féin trasna an bhóthair uaithi sa bhliain 2008.
Imreoirí Cáiliúile.
D’imir Damien de Brún ("Damien Browne") ar fhoireann iomána an chontae le linn blianta na 1990í agus Seán Mac Uileagóid ("John McElligot") ar fhoireann peile Luimnigh le linn blianta na 2000í agus ghnóthaigh Seán Ó Riain ("Johnny Ryan") scór aonair 7-0 i gluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Chontae na bliana 1932.
Tagairtí.
Baile Bricin Bothar Mor
Baile Bricin Bothar Mor
Baile Bricin Bothar Mor


Teanga thonúil.
Is éard is teanga thonúil nó teanga thuiníoch ann ná teanga ina bhfuiltear ag baint úsáid as toin nó tuineanna éagsúla le focail a aithint thar a chéile. Is é sin, i dteangacha den chineál seo is féidir nach bhfuil de dhifríocht idir dhá fhocal ach an ton, ach san am céanna, gur dhá fhocal éagsúla iad ó thaobh na brí agus na sanasaíochta de.
Tá a fhios ag an saol mór gur teanga den chineál seo í an tSínis, ach le fírinne, bíonn teangacha tonúla an-choitianta in Oirthear na hÁise, san Afraic, agus i measc theangacha bundúchasacha an Oileáin Úir. Bíonn tréithe tonúlachta le haithint ar a lán teangacha eile uaireanta, áfach.


Jörg Haider.
Polaiteoir Ostarach ab ea Jörg Haider (26 Eanáir 1950 - 11 Deireadh Fómhair 2008). Ba ghobharnóir chúige Kärnten agus ceannaire "Comhghuaillíochta ar son Todhchaí na hOstaire (BZÖ - Bündnis Zukunft Österreich)" é nuair a fuair sé bás i dtimpiste bóthair (agus é ag tiomáint faoi thionchar alcóil).
Ba cheannaire é ar "Pháirtí Saoirse na hOstaire (FPÖ - Freiheitliche Partei Österreichs)", páirtí eile ar an eite dheis, ar feadh i bhfad. D'éirigh sé as mar chathaoirleach an FPÖ sa bhliain 2000 ach ba eisean an duine is mó le rá sa pháirtí i gcónaí. Cuireadh amach ón FPÖ é sa bhliain 2005, tar éis dó an BZÖ a bhunú. Fuair an BZÖ 10.7% de na vótaí in olltoghcháin na Ostaire, 2008, agus fuair an FPÖ 17.54%.
Ba dhuine conspóideach é i gcónaí, go háirithe mar mhol sé cuid de pholasaithe na Naitsithe.
Tagairtí.
Haider, Jorg
Haider, Jorg
Haider, Jorg


CLG Pailís na Gréine.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Pailís na Gréine.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Pailís na Gréine/Teampall Uí Bhríodáin in Oirthear Luimnigh, 22km soir ó dheas ó Cathair Luimnigh thart ar bhóthar an N24. Tagann formhór dá imreoirí ó na bailte Pailiís Na Gréine, An Seanphailís agus An Coinicéar agus sna ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Rás, An Bhreac-choill agus An Garrán Mór. Tá club eile, An Cnocán, sa leath theas den pharósite timpeall Carraig an tSáirséalaigh ach is féidir le gach peileadóir agus iománaí as paróiste uile Pailís na Gréine/Teampall Uí Bhríodáin imirt le Pailís na Gréine.
Cluichí.
Cé go raibh traidisiún na peile níos láidre sa pharóiste suas go dti An Dara Chogadh Domhanda, tá an béim céanna ar an dá chód sa chlub faoi láthair.
Stair.
Bunaíodh an club go hoifigiúil sa bhliain 1887 i gceanntar ina raibh cluichí Gaelacha á imirt ar feadh blianta roimh bhunú Cumann Lúthchleas Gael. Bhí trí fhoireann peile láidir ann le linn blianta na 1890í agus d’aistirgh imreoirí idir Pailís na Gréine, An Cnocán agus Úlla ó bhliain go bliain. San am chéanna, bhí mór-tradisiúin lúthchleasaíochta sa pharóiste chomh maith, go mór mór i gcaitheamh an mheácain, an chasúir agus an teasc, agus é eagraithe mar chuid den chlub. D’éirigh le fear as an bPailís, Pádraig Ó Riain, bonn ór a bhuachaint sa chasúr i gCluichí Oilimpeacha na bliana 1920 agus é ar fhoireann Mheiriceá.
Bhuaigh Na Trádálaithe ar Phailís na Gréine, a bhí nascaithe leis An gCnocán faoin ainm "Pailís Aontaithe" sa bhliain sin, i gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1897 agus bhí roinnt imreoirí ón bparóiste ar fhoireann Úlla a ghabh an chorn sa bhliain 1900. Shroich An Cnocán an cluiche cheannais dhá bhliain ina dhiaidh sin ach chailleadar i gcoinne Na Trádálaithe.
Maraon le mórán ceanntracha eile i ndeisceart agus in oirthear an chontae, d’fhás an iomáint go tapaidh sa chuid thuaidh den pharóiste le linn blianta na 1900í agus bhuaigh Pailís na Gréine Craobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh don chéad uair sa bhliain 1915 tar éis dóibh buachaint ar Ghreanach sa chluiche cheannais. Níor raibh aon ádh ag an gclub sna blianta ina dhiaidh sin i gomórtaisí an chontae suas go ti deireadh An Dara Cogadh Domhanda nuair a rugadar Craobh Sóisear na peile leo sna blianta 1948 agus 1956 agus an iomáint arís sa bhliain 1958.
I ndiaidh dóibh sárú ar Naomh Mhuire, Ráth Caola chun craobh sóisear an chontae a bhuachaint arís sa bhliain 1968, shroich iománaithe Pailís na Gréine cluiche cheannais Craobh Sinsear an Chontae na bliana dár gcionn ach bhuaigh Tobar Pádraig orthu. Le fiche bliain anuas, tá príomh-fhoireann iomána an chluib ag dul suas agus síos idir na gráid sinsear agus idirmheánach. Tar éis dóibh buachaint ar Bhaile Bricín i gcluiche ceannais Craobh Idirmheánach an Chontae na bliana 1995, thiteadar ar ais afg deireadh na bliana 2000. D'éiríodar arís dhá bhliain ina dhiaidh sin nuair a bhuadar ar An tÁth Leacach chun an craobh idirmheánach a ghabháil don dara uair ach níor fhanadar ach dhá bhliain sa phríomh-ghrád agus is club iomána idirmheánach é Pailís na Gréine ó shin i leith.
Níor éirigh go maith leis an bpeil i bPailís na Gréine ó bhlianta na 1960í suas go go dti an bhlian 1994 nuair a bhuadar Croabh Peile Sóisear an Chontae don tríú uair sa bhliain 1994. I ndiaidh bhuachaint ar Bhaile Stiabhana chun Craobh Peile Idirmheánach an Chontae a ghabháil sa bhliain 2005, shroicheadar cluiche ceannais Croabh Peile na gClub Idirmheánach na Mumhan ach chailleadar i goinne Raonaithe Caribre as Corcaigh.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Paili na Gréine suite i mbaile Pailís na Gréine ar bhóthar Cathair Fuinse.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoiri cáiliúile Pailís na Gréine, tá Risteárd de Stóc ("Dick Stokes"), iománaí ar fhoireann iomána Luimnigh le linn blianta na 1940í, agus Lorcán Ó Duibhír ("Lorcan O’Dwyer") atá ar fhoireann peile an chontae faoi láthair.
Tagairtí.
Pailis Na Greine
Pailis Na Greine
Pailis Na Greine


CLG An Cheapach Mhór.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Cheapach Mhór.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste An Cheapach Mhór ag bun Sliabh Feidhlim in Oirthear Chontae Luimnigh, 20km soir ó Cathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as baile An Cheapach Mhór agus as na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Tóin an Tairbh, Béal Átha Bó, Cnoc na Carraige agus Cuilleanach.
Cluichí.
Imrítear an pheil agus an iomáint sa Cheapach Mhór agus, d’ainneoin go bhfuil traidisiún na hiomána níos láidre sa cheanntair, cuireann an club an béim céanna ar an dá chód faoi láthair.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 1887 i gceartlár cheanntar láidir na hiomána ach bhí fóirne neamh-oifigiúil gníomhach san áit sna blianta roimhe sin. Toisc go raibh na clubanna iomána ba láidre sa chontae ag an an am, Máigh Rua agus An Bóthar, ar bhéal dorais An Cheapach Mhór, ba mhall é an fás ar dtús agus is cosúil go raibh roinnt imreaoirí ón bparóiste ar fhoireann Mháigh Rua a bhuaigh an chéad Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1887.
Cé gur imir an club i gcomórtaisí a eagraíodh in oirthear an chontae le linn blianta na 1890í, níor ghlac An Cheapach Mhór páirt i gCraobh Iomána an Chontae don chéad uair go dti an bhliain 1896. D'éirigh thar bharr leo sa chomórtas sa bhliain dár gcionn nuair a shroicheadar an cluiche ceannais ach bhí an míádh orthu gur chasadar ar fhoireann fíor-láidir Riobárd Emmet Cill Fhionáin agus chailleadar ar an scór 4-9 i gcoinne 4-8. Bhuaigh Cill Fhionáin Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann na bliana 1897 ar son an chontae.
Bhí toradh níos rathúla ar chluiche ceannais na bliana 1904. Tháinig corn an chontae chuig an bparóiste don chéad uair nuair a bhuadar Bhaile an Gharrdha.
Níor éirigh go maith leo nuair a thosnaigh na comórtaisí arís i ndiaidh dTrioblóidí agus, maraon le an-chuid clubanna in oirthear an chontae, bhíodar faoi scáth Átháin le linn blianta na 1930í agus na 1940í. Ba chlub iomána sóisear é An Cheapach Mhór agus ba bheag toradh a bhí ar a gcuid saothar go dti gur sháraíodar ar Saor Theas i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Oirthir na bliana 1948. Bhaineadar céim eile amach nuair a bhuadar ar Bhaile an Chaisleáin chun Craobh Iomána Sóisear an Chontae na bliana 1952 a thabhairt abhaile leo.
Thosnaigh an bua sin ré órga na hiomána sa pharóiste agus d’éirigh leo Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh a ghabháil faoi cheathar tar éis an lámh in uachtar d'fháil ar Ghaeil an Iarthair sa bhliain 1954, ar Chlochán sa bhliain 1956, ar Naomh Pádraig sa bhliain 1959 agus ar Dhrom Chollachair sa bhliain 1964.
Bhí an aois ag teacht anuas ar an bhfoireann le linn blianta na 1960í nuair a bhí clubanna láidre nua ar nós Tobar Phádraig, Cill Mocheallóg agus Saor Theas ag teacht chun chin. Bhí ar An gCeapach Mór fanacht go dti blianta na 1980í sular shroicheadar cluiche ceannais sinsear an chontae arís. I ndiaidh dóibh chailliúint i gcoinne Tobar Phádraig sna blianta 1984 agus 1988, tháinig meath ar an iomáint agus thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 2002.
Lasmuigh den bhliain 1925 nuair a bhuaigh Faing orthu i gluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Chontae, ba bheag an suim a raibh ag an gclub sa pheil suas go dti blianta na 1990í nuair a bhuadar Craobh Faoi-21 an Chontae. Chailleadar cluiche cheannais Craobh Peile Sóisear an Chontae faoi thrí sular bhuadar é sa bhliain 2003.
Páirc Imirthe.
Ta páirc imirthe An Cheapach Mhór suite sa Phortán Ard, 1km ó thuaidh ón mbaile. Osclaíodh é le linn blianta na 1980í.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúile an chlub ar imir ar fhoireann chontae Luimnigh tá Dónall Ó Floinn ("Donie Flynn", iománai blianta na 1960í), Micheál Ó Lonargáin ("Mick Lonergan", iománaí blianta na 1980í) agus Diarmuid Mac Síthigh ("Diarmuid Sheehy", peileadóir blianta na 1990í agus na 2000í).
Tagairtí.
Cheapach Mhor
Cheapach Mhor
Cheapach Mhor


CLG Cill Tíle/Drom Chaoin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cill Tíle/Drom Chaoin'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cill Tíle/Drom Chaoin in Oirthear Chontae Luimnigh, 25km soir ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as baile Cill Tíle, sráidbhaile Drom Chaoin agus na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Páirc na Seamróige, Baile an Mhuilinn agus Corrlis.
Cluichí.
Tá traidisiún láidir peile agus iomána sa cheanntar agus imrítear an dá chód sa chlub.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Cill Tíle/Drom Chaoin suite i mBaile Bhóidin, 1km soir ó lár bhaile Chill Tíle.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla Cill Tíle/Drom Chaoin, tá Tomás Mac Seoin ("Tom Jones") a imir ar fhoireann peile Luimnigh le linn blianta na 1980í.
Tagairtí.
Cill Tsile Drom Chaoin
Cill Tsile Drom Chaoin
Cill Tsile Drom Chaoin


Liosta comhdhúile neamhorgánacha ceimiceacha.
Is í an aidhm atá leis an liosta seo ná comhdhúile neamhorgánacha ceimiceacha a thuairisciú.
K.
Krypton Difluoride - KrF2


CLG Dún Bleisce.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Dún Bleisce.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa chuid de pharóiste Dún Bleisce atá i gContae Luimnigh. Tá an trian eile de i gCLG Chontae Thiobraid Árann, áit a bhfuil club eile dárbh ainm dó "An Gleann Gearr" suite. Tagan formhór imreoirí Dún Bleisce as baile Dún Bleisce féin, as na ceanntracha tuaithe an pharóiste maguaird ar nós Faill Uí Chléirigh, An Cúige agus Rinn an Mheana agus as baile agus leath-pharóiste Úlla.
Cluichí.
Imrítear ach an iomáint amháin sa chlub agus tá sé nascaithe le Úlla i gcomhair na peile.
Stair.
Fiú amháin roimh bhunú Chumann Lúthchleas Gael, imríodh an-chuid iomána in oirthuaisceart Chontae Luimnigh agus nuair a eagraíodh comórtaisí go hoifigiúil, b’iad clubanna na háite ar nós Máigh Rua, Saor Theas, Cathair Laighin, An Bóthar agus An Cheapach Mhór a tháinig ar dtús chun tosaigh. Bunaíodh Dún Bleisce sa bhliain 1888 agus ghlacadar páirt i gcomórtaisí a eagraíodh in Oirthear Chontae Luimnigh agus Iarthar Chontae Thiobraid Árann le linn blianta deiridh an 19ú aois ach ach ba chlub beag iomána i measc na bhfathach é le linn an tréimhse sin.
D'imríodar an pheil chomh maith sa am sin ach, mar an gcéanna leis an iomáint, bhí clubanna láidre ar nós Úlla agus Pailís na Gréine ar bhéal an dorais. Níl aon tuairisc ann faoi imirt ne hiomána nó na peile le linn na dTrioblóidí agus, mar an gcéanna lena lán clubanna eile sa chontae um an dtace sin, is cosúil go raibh an club neamh-ghníomhach ar feadh roinnt blianta.
Nuair ath-thosníodh na craobhacha i ndiaidh teacht na síochána, ba sa pheil a d'éirigh le Dún Bleisce ar dtús. Bhuadar Craobh Sóisear an Chontae sa bhliain 1928 i ndiaidh dóibh Caisleán Uí Mhathúna a chloí sa chluiche ceannais. Tháing Úlla agus Dún Bleisce le chéile faoin ainm "Raonaithe an Bhaile Nua" ag tús blianta na 1930í agus chailleadar cluiche ceannais craobh sinsear an chontae faoi dhó i gcoinne An Ghleanna sna blianta 1933 agus 1934.
Níor tháinig an iomáint chun chinn go dti blianta na 1930í nuair a tháinig Craobh Iomána Sóisear an Chontae chucu sa bhliain 1937 tar éis dóibh buachaint ar Theampall an Ghleanntáin i ndiaidh achomhairc agus d'éirigh leo arís sa chomótas sa bhliain 1941 nuair a sháraíodar ar An gConradh sa chluiche ceannais. D’ímríodar gan toradh sa ghrád sinsear ar feadh roinnt blianta ina dhiaidh sin sular fhilleadar ar ais ar an ngrád sóisear ach, cé gur bhuadar Craobh Iomána Sóisear Oirthear Luimnigh sna blianta 1961, 1962 agus 1967, níor éirigh leo arís i gcraobh an chontae.
Cuireadh an-iarracht isteach ar na gráid óga le linn blianta na 1960í agus, nuair a shroich na himeroirí na grádanna fásta, bhuaigh Dún Bleisce Craobh Iomána Sinsear Oirthear Luimnigh don chéad uair sa bhliain 1974. Ach cé gur chlub sinsear é ón am shn i leith, níor éirigh leo i gcomórtaisí an chontae. B’iad 1989, nuair bhuaigh Baile Brún orthu, agus 2000, nuair a chailleadar le cúilín amháin i gcoinne Tobar Phádraig, na blianta ba thorthúile dóibh nuair a shroich Dún Bleisce cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh.
Ta mór-cháil bainte amach ag Dún Bleisce as a bhfóirne óga. Ghabhadar naoi gCraobh Iomána Mionúir Chontae Luimnigh idir na blianta 1946 agus 2003 agus tá Craobh Iomána Faoi-21 an Chontae gafa acu ar cheithre ócáid idir na blianta 1966 agus 2005. Le linn blianta na 1960í, bhuaigh an-chuid imreoirí mionúir agus faoi-21 ón bparóiste boinn iomána an chontae le Dún Bleisce agus boinn peile an chontae le Úlla.
Is é Craobh Sóisear an Oirthir na bliana 1968 an chorn dheiridh a bhuaigh Dún Bleisce mar club peile sular thángadar le chéile le Úlla.
Páirc Imirthe.
a> ar an 30ú Bealtaine 2009.
Tá páirc imirthe Dún Bleisce suite i gceartlár an bhaile, gan ach 300m ón bPríomhshráid ar Bhóthar Úlla. Osclaíodh sa bhliain 1994 í agus chríochnaíodh na seomraí feistithe sa bhliain 2002.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúile Dún Bleisce, tá Liam Ó Mórdha ("Willie Moore"), a bhuaigh bonn Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann le foireann Luimnigh sa bhliain, agus imreoiri contae na 2000í Donncha Ó Maoldomhnaigh ("Dinny Moloney") agus Mícheál Mac Gearailt ("Mike Fitzgerald").
Tagairtí.
Dun Bleisce
Dun Bleisce


CLG Úlla.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Úlla.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa chuid de pharóiste Sulchóit/Úlla atá suite in Oirthear Chontae Luimnigh, 25km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh ar bhóthar an N24. Tá an dá thrian eile de suite i gContae Thiobraid Árann, áit a bhfuil club eile dárbh ainm dó "Sulchóit" suite. Tagann formhór imreoirí Úlla as baile Úlla féin, as na ceanntracha tuaithe an pharóiste maguaird ar nós Caisleán Lóid, Móin na hAidhle, An Baile Beag agus Baile Uí Bhriain agus as baile agus paróiste Dún Bleisce.
Cluichí.
Imrítear ach an pheil amháin sa chlub agus tá sé nascaithe le Dún Bleisce i gcomhair na ha hiomána.
Stair.
Bhí traidisiún láidir peile i gcónaí ins na paróistí ar an dteorann idir Contae Luimnigh agus deisceart Contae Thiobraid Árann agus tá tagairtí ann faoi chomórtaisí á imirt sa cheanntar roimh bhunú CLG sa bhliain 1884. Ceaptar gur bhumaíodh club faoin ainm "Úlla" go hoifigiúil sa bhliain 1888. Bhí trí fhoireann peile láidir sa cheanntair ag an am agus d’aistirgh imreoirí idir An Cnocán, Pailís na Gréine agus Úlla ó bhliain go bliain. Chomh maith le sin, tháinig roinnt mhaith des na peileadóiri ar fhóirne mhóra na cathrach ar nós Na Trádálatihe as an bparóiste.
Bhuaigh Úlla Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1900 tar éis dóibh Mainistir na Féile a chur síos sa chluiche ceannais. D’éirigh leo arís sa pheil sinsear leis an bua d'fháil ar Mhainistir na Féile sa bhliain 1918 agus arís sa bhliain 1922 agus ar Bhaile an Londraigh] sa bhliain 1925 agus b’fhéidir go mbeadh tuilleadh craobh buaite acu le linn an tréimhse sin muna raibh Cogadh na Saoirse agus An Cogadh Cathartha ag cur isteach go mór ar imirt na peile.
Thit an club as a chéile ar feadh cúpla bliana ina dhiaidh sin. D'imir roinnt dá nimreoirí ar fhoireann Dún Bleisce a bhuaigh Corn Peile Soisear Chontae Luimnigh sa bhliain 1928 agus roinnt eile ar fhoireann An Chnocáin a chaill cluiche ceannais craobh sinsear an chontae ceithre uair as a chéile i gcoinne An Ghleanna idir na blianta 1928 agus 1931. Tháing Úlla agus Dún Bleisce le chéile faoin ainm "Raonaithe an Bhaile Nua" ag tús blianta na 1930í agus chailleadar cluiche ceannais craobh sinsear an chontae faoi dhó i gcoinne An Ghleanna sna blianta 1933 agus 1934. Ina dhiaidh sin, b’iad Átháin agus An Cnocán na clubanna ba láidre in oirthear an chontae agus thit Úlla, a bhí ag imirt arís ar a naonar, síos go dti an grád sóisear. Bhuadar Corn Peile Sóisear an Chontae sa bhliain 1946 agus nuair a d’fhilleadar ar imirt peile sinsear, ghbhadar craobh an chontae do chúigiú uair sa bhliain 1961 i ndiaidh buachaint ar fhoireann na roinne Gaeil an Iarthair sa chluiche ceannais.
Le linn blianta deiridh na 1960í, ba é Úlla an club peile ba láidre i gcomórtaisí na nóg ach níor éirigh leo arís sa pheil sinsear go dti an bhliain 1979 nuair a bhfuaireadar an lámh in uachtar ar Eas Géibhtine. Bhuiagh Coláiste Thumhan orthu sa bhliain dár gcionn agus ba í sin an uair dheireannach a d'imríodar i gcluiche ceannais an sinsear chontae. Thiteadar síos ón ngrád uachtarach sa bhliain 2002 agus tá siad ag imirit peile idirmheánach ó shin i leith.
Páirc Imirthe.
D’imir Úlla le blianta ar pháirc an phobail sa Ghléib ar imeall theas an bhaile agus, i ndiaidh á ceannach timpeall na bliana 2003, tá áiseanna dá chuid féin á fhorbairt ar an suíomh.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúile Úlla, d’imir Dáithí Ó Cuirc ("Davy Quirke") ar fhoireann Luimnigh I gcluiche ceannais na Mumhan sa bhliain 1965 agus Dónal Mac Giobún ("Donal Fitzgibbon") agus Risteárd Ó Baoill ("Richard Bowles") i gcluiche ceannais na bliana 1991.
Tagairtí.
Ulla
Ulla


CLG Cnoc Uí Choileáin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cnoc Uí Choileáin.
Tagairtí.
Cnoc Uí Choileáin
Cnoc Uí Choileáin


CLG Feadamar.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Feadamar'".
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste Feadamar in lár Chontae Luimnigh, 16km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as baile Feadamar agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós An Carnán, Baile an Fhainínigh agus Páirc na Carraige.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún an iomána níos láidre sa cheanntar, imrítear peil agus an iomáint sa chlub.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Feadamair suite i mBuaile an Bhoird, 1km siar ó lar an bhaile.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla Feadamair, tá Pádraig Ó Clochasaigh ("Paddy Clohessy") a bhí ar fhóirne Luimnigh na bliana 1934, 1936 agus 1940 nuair a bhuadar Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann agus Éamonn de Phrionnbhíol ("Eddie Prendeville") ar imir ar fhoireann an chontae le linn blianta na 1970í.
Tagairtí.
Feadamar
Feadamar
Feadamar


CLG Máigh Rua/An Bóthar.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Máigh Rua/An Bóthar'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Máigh Rua/An Bóthar ar bhruach Abhann na Maoilchéirne in Oirthear Chontae Luimnigh, 13km soir ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as baile Máigh Rua agus na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Maide Buí agus Ceapach na hAithne ar thaobh thauidh an abahinn agus i sráidbhaile An Bóthar agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Lios Mothláin agus An Briotás ar an dtaobh theas.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún an iomána níos láidre sa cheanntar, imrítear peil agus iomáint sa chlub ach tá an béim dírithe go láidir i dtreo na hiomána.
Páirc Imirthe.
Tá Páirc Uí Artaigh, príom-pháirc imirthe Máigh Rua/An Bóthar, suite ar phríomhshráid baile Máigh Rua. Baintear úsáid chomh maith as sean-pháir imirthe An Bóthar i mBóthar Sceiche Gainimh lámh le Crosbhóthar Uí Bhéara ar an N24.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla Máigh Rua/An Bóthar, tá Seosamh Mac Uaid ("Joe Quiad") a bhí ar fhóirne Luimnigh a chaill cluichí ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann na mblianta 1994 agus 1996 agus ar a bhronnadh an gradam Sárimreoir na Bliana na mblianta céanna, Eoin Ó Néill ("Owen O’Neill"), a bhí ar fhoireann na bliana 1996, agus Séamus Ó hIcí ("Séamus Hickey") a bhí ar fhoireann na bliana 2007.
Tagairtí.
Maigh Rua Bothar
Maigh Rua Bothar
Maigh Rua Bothar


CLG Cathair Chinn Lis.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cathair Chinn Lis'".
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste Cathair Chinn Lis/Inse Shan Labhráis in Oirthear Chontae Luimnigh, 14km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí Chathair Chinn Lis as baile Cathair Chinn Lis, sráidbhaile Cathair Laighin agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Céad Acra, Baile Bhrúid, Boscaill agus Dún Mhaoláin.
Cluichí.
Imrítear ach peil amháin sa chlub agus tá sé nascaithe le Cathair Laighin i gcomhair na hiomána. Cé go an beirt acu suite sa pharóiste chéanna agus imríonn siad ar an bpáirc imirthe céanna, is clubanna ar leith iad.
Páirc Imirthe.
Imríonn Cathair Chinn Lis ar pháirc imirthe Chathair Laighin, Páirc Cuimhneacháin an tAthair Uí Aodha, suite i mBoscaill, 1km ó dheas ó bhaile Chathair Chinn Lis ar bhóthar Bhaile an Mhistéalaigh.
Imreoirí Cáiliúile.
D’imir Colm ó hIcí ("Colm Hickey") ar fhoireann peile sinsir Luimnigh le linn blianta na 2000.
Tagairtí.
Cathair Chinn Lis
Cathair Chinn Lis


CLG Cathair Laighin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cathair Laighin.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cathair Chinn Lis/Inse Shan Labhráis in Oirthear Chontae Luimnigh, 14km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí Chathair Laighin as baile Cathair Chinn Lis, sráidbhaile Cathair Laighin agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Céad Acra, Baile Bhrúid, Inse Shan Labhrais, Boscaill agus Dún Mhaoláin.
Cluichí.
Imrítear ach an iomáint amháin sa chlub agus tá sé nascaithe le Cathair Chinn Lis i gcomhair na peile. Cé go bhfuil an beirt acu suite sa pharóiste chéanna agus go nimríonn siad ar an bpáirc céanna, is clubanna ar leith iad.
Stair.
Fiú amháin roimh bhunú Chumann Lúthchleas Gael, imríodh an-chuid iomána in oirthuaisceart Chontae Luimnigh agus nuair a eagraíodh an cluiche go hoifigiúil faoi rialacha chaighdeánacha, b’iad clubanna na háite ar nós Máigh Rua, Saor Theas agus An Bóthar a tháinig ar dtús chun tosaigh. Chomh maith le craobhacha an chontae, bhí comórtaisí á eagrú ag clubanna ar nós Máigh Rua, Saor Theas, Pailís na Gréine agus Cill Mhuire le linn blianta deiridh na 1880í agus is iontusan a bhfuil na céad tagairtí d'fhoireann Cathair Laighin.
Ghlac Cathair Laighin an seans chun a gcuid comharsanna a leanúint sa bhliain 1896 nuair a bhuadar Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh don chéad uair tar éis dóibh sárú ar Bhaile an Gharrdha sa chluiche ceannais. Chailleadar cluiche cheannais na bliana 1898 i ndiaidh athimirte i gcoinne Na Seamróga nár chríochnaíodh ach tháinig corn an chontae ar ais chuig an bparóiste sna blianta 1905 agus 1907.
Nuair a bhuaigh Clochán orthu i gcluiche cheannais sinsear an chontae na bliana 1916, tháinig meath tobann ar iomáint an chluib. Ba dheachair dóibh imirt le linn na dTrioblóidí. Nuair a atheagráiodh na comórtaisí le teacht na síochána, ba é Feadamar an club ba láidre sa cheanntar agus thit Cathair Laighin síos go dti an grád sóisear.
Cé gur sháraíodar ar Chill Mocheallóg chun Craobh Iomána Sóisear an Chontae a bhuachaint sa bhliain 1927 agus arís sa bhliain 1931, bhíodar faoi scáth na dtrí chlub mhór na huaire, Átháin, Cromadh agus Éire Óg, agus theip orthu aon dul chun chinnn a dhéanamh sa ghrád sinsear.
Ba chlub sóisear i gcónaí í Cathair Laighin ó bhlianta na 1940í go dti an bhliain 2008. Níor éirigh leo Craobh Iomána Sóisear Oirthear Luimnigh a bhuachaint go dti an bhliain 1971 nuair a sháraíodar ar Bhaile Bricín. Tar éis dóibh cluiche cheannais an chontae a chailliúint faoi dhó, i gcoinne An Gleann Rua sa bhliain 1974 agus i gcoinne An Chaisleáin Nua Thiar sa bhliain 2001, tháinig iomáint idirmheánach chuig Cathair Laighin faoi dheireadh nuair a bhuadar Craobh Iomána Sóisear A Chontae Luimnigh don tríú uair sa bhliain 2007.
D'imir Cathair Laighin peil chomh maith suas go dti gur bhunaíodh Cathair Chinn Lis sa bhliain 1984. Le linn blianta na 1940í, thángadar le chéile le peileadóirí Cathair Fuinse ar feadh roinnt blianta chun imirt faoin ainm "Cóstóirí Ráth Shiúrdáin". Bhí foireann sách-láidir ag Cathair Laighin féin le linn blainta na 1950í agus na 1960í nuair a shroicheadar cluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Oirthir sna blianta 1956, 1957, 1962 agus 1969 ach chailleadar iad go léir.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Chathair Laighin, Páirc Cuimhneacháin an tAthair Uí Aodha, suite i mBoscaill, 1km ó dheas ó bhaile Chathair Chinn Lis ar bhóthar Bhaile an Mhistéalaigh. Is í príomh-ionad cluichí Gaelacha in Oirthear Luimnigh.
Imreoirí Cáiliúile.
Ba é Val Ó Murnáin ("Val Murnane") as Cathair Laighin cúl báire foireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Mionúir na hÉireann sa bhliain 1984.
Tagairtí.
Cathair Laighin
Cathair Laighin


CLG Saor Theas.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Saor Theas.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa pharóiste thuathach Domhnach Mór/Cnoc Aodha ar imeall theas Cathair Luimnigh, 8km ó dheas ó lár na cathrach. Tagann formhór dá imreoirí ó na sráidbailte Baile an Fhaoitigh, Drom Bainne, Carn Fhearaígh agus Baile Síoda agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Ráth Shiúird, Lios an Fháltaigh agus Baile an Róistigh ina bhfuil an-chuid tithe aonair suite.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint sa chlub ach bhí an béim dírithe i gconaí go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Bunaíodh an club go hoifigiúil i mí Bealtaine na bliana 1884, sé mhí roimh bhunú Cumann Lúthchleas Gael féin agus ceaptar gurb é an dara chlub an is sine sa chontae i ndiaidh Chromadh. Ós rud é ná fuil baile ceart sa pharóiste, bhí mór-dhíospóireacht faoi ainm an chlub agus cinneadh ar ainm ársa na háite nuair ba chuid de saoirsí na cathrach í.
Tá tagairtí ann dá chéad cluiche iomána i gcoinne Brú na Déise i mí Lúnasa na bliana sin. Tá cúntas ann freisin faoi chomórtas iomána a d'eagraigh Saor Theas i mBaile an Fhaoitigh ag deireadh na bliana 1884 inar bhronnadh corn airgead orthu tar éis dóibh buachaint ar Chraobh Chumhra, Naomh Mícheál agus Na Seamróga. Ceaptar gurbh é seo an chéad chomórtas a d'imríodh sa chontae faoi rialacha caighdeánacha CLG.
Ba é Saor Theas an club iomána ba láidre sa chontae le linn blianta tosaigh an Chumainn agus d’imríodar sa chéad cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1887. I ndiaidh dóibh an cluiche sin a chailliúint i gcoinne Máigh Rua, d’éirigh leo an chorn a ghabháil sna blianta 1888 i ndiaidh dóibh díoltas a bhaint amach i gcoinne Máigh Rua, sa bhlian 1889 tar éis an lámh in uachtar d'fháil ar Chathair Laighin agus arís sa bhliain 1890 nuair a bhuadar ar Chill Fhionáin.
Is cosúil go raibh club eile gníomhach i bparóiste Domhnach Mór/Cnoc Aodha ag an am gcéanna mar tá tuairisc ann faoi fhoireann dárbh ainm dó "Baile an Róistigh" a chaill cluiche iomána i gcoinne Feadamar i Mí Eanáir na bliana 1896.
Níor éirigh chomh maith leo i ndiaidh leathnú na hiomána sa chontae le linn blianta na 1900í. Cé gur bhuadar Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae sa bhliain 1911, thit an club as a chéile idir na blianta 1918 agus 1924 de dheasca staide polaitúla an ama. Ba chlub iomána sóisear é suas go dti an bhliain 1943 ach ní raibh aon ádh leo san iomáint sinsear go dti blianta na 1960í nuair a bhuaigh Cill Mocheallóg orthu tar éis athimirt i gcluiche ceannais na bliana 1967.
B’iad blianta na 1970í dara ré órga na hiomána sa chluib agus ghabhadar corn an chontae sna blianta 1972, 1976, 1978 agus 1981 tar éis dóibh buachaint ar Thobar Phádraig, Bhrú Rí, Chill Íde agus Chill Mocheallóg i gcluichí ceannais na mblianta sin. Tháinig an meath anuas orthu arís nuair a thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 1997 agus, d’ainneoin iad cluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh a shroichint faoi shé ón am sin, níor éirigh leo fós filleadh ar an ngrád sinsear.
Ghlac Saor Theas páirt i gCraobh Peile Sinsear an chontae go dti gur tháinig grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988. Ba pheileadóirí idirmheánacha iad ina dhaiadh sin, thiteadar síos go dti an grád sóisear A sa bhliain 1990, d'fhilleadar ar bpeil idirmheánach tar éis dóibh an bua d'fháil ar Átháin igcluiche ceannais Craobh Peile Sósear A Chontae Luimnigh na bliana 2002 ach thiteadar síos arís i ndiaidh na bliana 2008.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Saor Theas, Páirc Uí Dubhlaoigh, suite i gceartlár an pharósite i gCnoc Aodha.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúile Saor Theas, tá Éamonn Ó Greacháin ("Eamon Grimes"), captaen Luimnigh a bhuaigh craobh sinsear na hÉireann sa bhliain 1973, agus a chomráidí ar an bfhoireann sin Pádraig Ó hArtagáin ("Pat Hartigan") agus Seosamh Mac Cionnaith ("Joe McKenna") ar a bhronnadh an gradam Sárimreoirí na Bliana orthu aon uair déag eatarthu.
Dathanna.
Chítear na stríocanna glasa is ór go minic ar ráschúrsaí na hÉireann agus na hEorpa mar is iad dathanna an airgeadóra SP Mac Mánais ("JP McManus"). Ba chathaoirleach an chluib Saor Theas é SP le linn blianta na 1970í agus d'aimnigh sé roinnt dá chapaill ar nós "Joe McKenna" agus "Grimes" i ndiaidh iománaithe cáiliúile an chluib.
Tagairtí.
Saor Theas
Saor Theas
Saor Theas


Raidiam.
Is é an raidiam (Ra) dúil uimhir a 88. Ceann de na miotail chré-alcaileacha atá ann, agus é iontach cosúil leis an mbairiam ó thaobh na saintréithe ceimiceacha de. Tá iseatóip an raidiam go léir radaighníomhach, ach ós rud é go bhfuil leathré sách fada ag cuid acu, níl sé dodhéanta taighde a dhéanamh ar cheimic an raidiam, cé go bhfuil dainséar áirithe ag baint leis.
Is é 226Ra an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil ag an raidiam, agus é ar fáil go tearc sna mianta úráiniam, ós rud é gur ceann de na céimeanna i meathshlabhra an úráiniam é. Tá an t-iseatóp seo 1602 bliain ar leathré, agus is é an cineál meath radaighníomhach a thagann air ná an t-alfa-mheath. Is é an radón - iseatóp a 222 - is toradh don mheath seo. Mar sin, cuireann gach aon bhlúirín raidiam radón uaidh, agus sin é an tuige gur tugadh "eisileadh raidiam" ("Radiumemanation" as Gearmáinis) ar an radón ar dtús.
Má aonraítear raidiam ina dhúil ghlan, gheofar miotal a bhfuil loinnir bhán ann, ach ós rud é gur miotal cré-alcaileach é cosúil leis an maignéisiam, an cailciam, an strointiam, agus an bairiam, is dual dó imoibriú le hocsaigin an aeir, ionas go dtiocfaidh brat dubh ocsaíde air.
Ní hamháin go bhfuil contúirt sa raidiam toisc go bhfuil sé radaighníomhach, nó is miotal trom é, agus é in ann seangú isteach sa cholainn agus carnadh sna cnámha, ó tá sé cosúil leis an gcailciam ó thaobh na ceimice de.
Bhí an-tábhacht leis an raidiam d'fhorbairt na raideolaíochta, nó b'é an raidiam an chéad dúil cheimiceach a haithníodh mar dhúil radaighníomhach. B'iad Pierre agus Marie Curie a chuir sonrú sna línte speictreacha is dual don raidiam sa bhliain 1898, línte nach raibh baint acu le haon dúil cheimiceach a raibh aithne acu uirthi. Is é an tátal a bhain siad as na línte speictreacha gur tháinig siad trasna ar dhúil anaithnid. Ó bhí an dúil sin ag astú gathanna a raibh an-fhuinneamh iontu, bhaist siad "raidiam" uirthi - ainm atá bunaithe ar an bhfocal Laidine a chiallaíonn "ga", nó "radius". D'aonraigh Marie Curie agus André-Louis Debierne an chéad eiseamal raidiam sa bhliain 1902. Ar dtús, d'éirigh leo clóiríd raidiam (RaCl2) a tháirgeadh, agus ansin, leictrealaigh siad tuaslagán na clóiríde seo. Bhain siad úsáid as an mearcair mar chatóid: nuair a dhí-ocsaídigh an chatóid na hiain raidiam Ra+ go raidiam miotalach, meascadh na hadaimh raidiam tríd an mearcair, ionas gur cruthaíodh malgam. Ina dhiaidh sin, dhealaigh Curie agus Debierne, an raidiam agus an mearcair ó chéile tríd an malgam a dhriogadh in atmaisféar hidrigine.
Níor thuig Curie ná cuid mhór de cheannródaithe na raideolaíochta chomh dainséarach agus a bhí an radaighníomhaíocht. Fuair Marie Curie féin bás le leoicéime arb é an raidiam ba chúis léi.


CLG An Bhánóg.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Bhánóg.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste tuaithe Na Bánóige ar bhruach Abhann na Máighe in nDeisceart Chontae Luimnigh idir Cromadh agus Brú Rí, 26km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó na cheanntracha tuaithe pharóiste Na Bánóige ar nós Ros an Teampaill, An Bhánóg agus Aithnid agus ó shráidbhaile An tÁth Leacach agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós An Dromainn, Drom an Chomair agus Ráth Chanann i bparóiste An Dromainn/ An tÁth Leacach.
Cluichí.
Imrítear ach an pheil amháin sa chlub agus tá sé nascaithe leis An tÁth Leacach i gcomhair na hiomána.
Stair.
Bhí an iomáint beo fós i bparóiste Na Bánóige nuair a bhunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus tá tagairtí ann faoi fhoireann ón áit a d’imir i gcomórtaisí faoin ainm "Baile an Choillín" idir blianta na 1890í agus na 1900í agus d’imir foireann eile faoin ainm "Garrán na Sílíní" sna blianta roimh an gCéad Cogadh Domhanda. Ach níor chláraíodh aon chlub go hoifigiúil faoi na hainmneacha sin agus níl aon trácht orthu ó bhliana na 1910í i leith.
Sular bhunaíodh An Bhánóg féin sa bhliain 1950, d’imir iománaithe agus peileadóirí an pharóiste leis na clubanna in aice leo ar nós Cromadh, an dara club iomána ba láidre sa chontae le linn blianta na 1930í agus na 1940í, Baile an Gharrdha, a bhuaigh Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1911, Greanach agus Brú Rí.
Sé bhliain ina dhaiadh sin, tháinig an chéad chorn chuig an gclub nua nuair a bhuadar ar Ardach tar éis achomhairc i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Iarthair. I ndiaidh dóibh aistriú chuig Bórd an Deiscirt sa bhliain dár gcionn, bhuadar Craobh Iomána Sóisear na roinne sin sa bhliain 1962 agus arís sa bhliain 1972.
Ba é sin buaichphoínte iomána Na Bánóige. Toisc gur pharóiste beag gan baile nó sráidbhile é An Bhánóg, laghdaigh an daonra le linn blianta na 1970í agus na 1980í. Ba dheacair don chlub a dhóthain imreoirí a chur ar an bpáirc agus bhí orthu teacht le chéile leis An tÁth Leacach agus éirí as an iomáint ar fad sa bhliain 1993. Cé ná raibh traidisiún láidir ag an spórt sa chlub, ní raibh ach an pheil amháin fágtha acu. Buadh orthu i roinnt cluiche ceannais Craobh Sóisear B an Deiscirt sular tháinig an chéad teideal peile chucu sa bhliain 2007. Agus tháinig an chéad chorn an chontae chuig an bparóiste sa bhliain dár gcionn nuair a bhuadar ar Chill Chuarnáin i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear B Chontae Luimnigh.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Na Bánóige suite i Ros an Teampaill, 2km soir ó Chrosbhóthar na Bánóige. Imríonn siad ar pháirc An tÁth Leacach, atá suite i sráidbhaile An tÁth Leacach, ar ócáid.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla Na Bánóige, tá Proinsias Ó Coisdealbha ("Frankie Costello") agus Aindrias Ó Donnuartaigh ("Andy Dunworth") a bhí ar fhoireann iomána sinsir Luimnigh le linn blianta na 1960í.
Tagairtí.
Bhanog
Bhanog


CLG An Charraig Dhubh (Luimneach).
Is club de chuid CLG i gContae Luimnigh é CLG An Charraig Dhubh.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Chill Fhionáin in nDeisceart Chontae Luimnigh ag bun Sliabh Riabhaigh idir Cill Mocheallóg agus Baile an Londraigh, 45km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Chill Fhionáin, ó cheantracha tuaithe an pharóiste máguaird ar nós Baile an Anama, Baile an Bhoscnóidigh, Baile Thomáis agus Garraí an Léisigh agus ó chenatracha tuaithe paróiste Ard Pádraig ar nós Ard Pádraig, Bóthar na bPotairí, Ard Ó bhFaoláin agus Gleann Oisín. Is féidir le peileadóirí as paróiste Eithbhinn imirt leis An gCarraig Dubh.
Ainm.
Tagann ainm an chluib ón gCarraig Dubh i Sliabh Riabhach a fhéachann síos ar an dá pharóiste Cill Fhionáin agus Ard Pádraig.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint sa cheanntar, imrítear an pheil sa chlub chomh maith. Tá béim dírithe go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Bhí an iomáint á imirt i bparóistí Chill Fhionáin agus Ard Pádraig nuair a bhunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus, i ndiaidh rialacha caighdeánacha á ghlacadh don sport, thosnaigh fóirne ón gceanntar ag glacadh páirt i gcomórtaisi a bhí á eagrú i nDeisceart Chontae Luimnigh agus i dTuaisceart Chontae Chorcaí. Bunaíodh an chéad chlub sa cheanntar faoin ainm "Cill Fhionáin" timpeall na bliana 1886 agus shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliaina 1890 nuair a bhuaigh Saor Theas orthu i Ráth Luirc, an taon uair amháin a imríodh an cluiche lasmuigh den chontae.
Is cosúil gur thit an club sin as a chéile le linn scoilt mhor an Pháirnéalaigh i gcluichí Gaelacha Luimnigh agus, nuair a atheagraíodh an Coiste Chontae ina dhiaidh sin, chláraigh an club go hoifigiúil sa bhliain 1894 faoin ainm "Riobárd Emmett Cill Fhionáin". Ba ghairid go rabhadar arís i measc na gclubanna iomána ba láidre sa chontae agus bhuadar ar scór 4-9 i gcoinne 4-8 ar An gCeapach Mór i ndiaidh sár-chluiche ceannais i bPáirc an Mhargaidh i Luimneach chun Craobh Sinsear an Chontae na bliana 1897 a ghabháil.
Sa tráth sin, tháinig foireann an chontae ón gclub a bhuiagh craobh sinsear an chontae na bliana céanna. Bhuaigh Cill Fhionáin ar An gCarraig Dubh (Corcaigh) i gcluiche ceannais na Mumhan agus ar Thulach Ruáin (Cill Chainnigh) chun Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann a thabhairt ar ais go Luimneach don chéad uair.
Ghabh iománaithe Chill Fhionáin Craobh Sinsear an Chontae arís dhá bhliain ina dhiadh sin nuair a bhuadar go trom ar Loch Goir ach ba í sin uair dheireanach a shroicheadar cluiche ceannais an chomórtais. Nuair a atheagaríodh craobhacha an chontae i ndiaidh na dTrioblóidí, ba chlub iomána sinsear fós iad ach bhíodar ag iomáint sa ghrád sóisear le linn blianta na 1930í. Bhuadar ar Cathair Fuinse chun Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt a ghabháil sa bhliain 1934 agus d’éirigh leo arís sna blianta 1940 agus 1944 ach níor tháinig faic chucu le linn blianta na 1950í agus na 1960í.
Tá tuairiscí ann faoi fhoireann ag iomáint faoin ainm "Ard Pádraig" i gcoinne Craobh Emmet Cill Fhionáin, Cill Mocheallóg, Baile an Gharrdha, Tobar Phádraig agus Béal Átha Grean i gcomórtas Chill Mocheallóg sa bhliain 1895. Ghlac an fhoireann chéanna páirt i gCraobh Iomána Sinsear an Chontae na bliana sin agus bhuaigh Baile an Gharrdha orthu i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae na bliana 1910 ach is beag trácht a bhfuil orthu ina dhiaidh sin go dti gur chláraíodar arís sa bhliain 1927. Ba iománaithe sóisear iad ina dhiaidh sin ach bhí blianta ann nuair nár éirigh leo foireann a chur ar an bpáirc.
Tháinig na clubanna le chéile sa bhliain 1973. Ar dtús, d’imríodar faoin ainm "Ard Pádraig" sna blianta cothrorm agus faoin ainm "Cill Fhionáin" sna blianta neamh-chothrom agus ba mar "Cill Fhionáin" a bhuadar ar Bhrú na Déise chun Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt a ghabháil sa bhliain 1975. Sa bhliain 1982, d’imríodar faoin ainm "Ard Pádraig" nuair a sháraíodar ar Mháigh Rua i gluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear A Chontae Luimnigh.
Ghlacadar "An Charraig Dhubh" mar ainm ar an gclub aontaithe sa bhliain 1988 agus bhíodar ag imirt iomána idirmheánaigh nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain chéanna. Ba chlub sinsear iad i ndiaidh dóibh Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh a bhuachaint sa bhliain 1993 ach d’filleadar ar ais ar an dara grád ar a dtoil féin sa bhliain 1999. Bhíodar ag imirt sa ghrád sóisear A sa bhliain dár gcionn agus tá siad ag iomáint fós ann.
Ba chlubanna sóisear peile peile i gcónaí iad Cill Fhionáin, Ard Pádraigh agus an Charraig Dhubh. Bhuaigh Baile an Londraigh ar Chill Fhionáin i ndiaidh athimirte i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Deiscirt na bliana 1945.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Na Carraige Duibhe suite i mbaile Chill Fhionáin, 300m ó thuaigh ó lár an bhaile.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla an chluib, tá Donnchadha Ó Greacháin ("Dinny Grimes"), captaen an chéad fhoireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1897, Seán Mac Cárthaigh ("Jackie McCarthy"), a d’imir ar fhoireann an chontae le linn blianta na 1980í, Pádraig Ó hIferanáin ("Pat Heffernan") a bhí ar fhoireann Luimnigh le linn blianta na 1970í agus a mhac Pádraig Óg Ó hIfearnáin ("Pat “Beefy” Heffernan") a d’imir i gcluiche ceannais Craobh Iomána na hÉireann na bliana 1994.
Tagairtí.
Charraig Dubh (Luimneach)
Charraig Dubh (Luimneach)
Charraig Dubh (Luimneach)


CLG Cill Mocheallóg.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cill Mocheallóg.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Chill Mocheallóg in nDeisceart Chontae Luimnigh, 35km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as baile Cill Mocheallóg agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Baile Uí Choileáin, Baile an Ghadaí, Cnoc Samhna agus An Chúil Rua. Is féidir le peileadóirí as paróiste Eithbhinn imirt le Cill Mocheallóg chomh maith.
Cluichí.
Imrítear an pheil agus an iomáint i gCill Mocheallóg ach tá béim an chluib dírithe go láidir i dtreao na hiomána.
Stair.
Maraon leis na bailte eile i lár agus i ndeisceart Chontae Luimnigh, eagraíodh cluichí Gaelacha i gCill Mocheallóg go foirmiúil le linn blianta tosaigh na 1880í agus is cosúil gur bhunaíodh an club cúpla mí sular chuireadh tús le CLG féin i Mí Shamhna na bliana 1884. Tá Cill Mocheallóg ag imirt gan stad faoin ainm céanna ó shin i leith.
Eagraíodh comórtaisí iomána agus peile sa bhaile i ndiaidh rialacha caighdeánacha a ghlacadh don dá chód agus tá cúntaisí ann faoi chomórtas iomána na bliana 1895 inar ghlac Ard Phádraig, Cill Fhionáin, Baile an Gharrdha, Tobar Phádraig agus Béal Átha Grean páirt chomh maith le Cill Mocheallóg.
Ach d’ainneoin go bhfuil paróiste Chill Mocheallóg suite i gceartlár limistéar láidir iomána, bhain an club cáil amch ar dtús sa pheil. Sháraíodar ar An gCaislea Nua Thiar sa bhliain 1908 chun Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh a bhuachaint don chéad uair agus chosnaíodar an teideal sa bhliain dár gcionn i gcoinne An Ghleanna. Bhíodar ar ais sa chluiche ceannais sa bhliain 1916 nuair a fuaradar an lámh in uachtar ar Mhainistir na Féile.
Cé gur shroicheadar cluichí ceannais Craobh Sóisear an Chontae na bliana 1910, nuair a chailleadar i gcoinne Caisleán Uí Chonaill, agus na bliana 1913, nuair a bhuaigh Baile Brún orthu, níor tháinig an iomáint chun chin sa chlub go dti gur ath-thosnódh na comórtaisí i ndiaidh na dTrioblóidí. Ach tar éis dóibh an bua d’fháil ar Mháigh Rua chun craobh na bliaina 1925 a ghabháil, d’aistrigh béim an chluib i dtreo na hiomána agus is ansin atá sé ón am sin i leith.
Déirigh leo arís i gCraobh Iomána Sóisear an Chontae sna blianta 1939 agus 1943 ach ní raibh aon ádh acu sa ghrád shinsear le linn réimis Átháin. Ach d’aistrigh an scéal i ndiaidh dóibh an chorn sóisear a ghbháil don cheathrú uair sa bhliain 1956 agus, nuair a bhuaigh Luimneach Craobh Iomána Sóisear na hÉireann na bliana 1957 le cúigear as Cill Mocheallóg ar an bhfoireann, spreagadh suim nua sa chlub agus sa pharóiste.
Trí bhliain ina dhiaidh sin, bhíodar i gcluiche ceannais Chraobh Sinsear an Chontae don chéad uair. Bhuaudar go héasca ar Chlochán agus is ceann des na clubanna iomána is láidre sa chontae é Cill Mocheallóg ón lá sin i leith. Tháinig an chorn ar ais chúcu arís sa bhliain 1967 nuair a bhuadar ar Saor Theas agus, i ndiaidh dóibh buachaint ar Chill Íde i gcluiche ceannais na bliana 1973, thosnaigh an iomaíocht géar idir iad agus Tobar Phádraig nuair a chosain Cill Mocheallóg a dteideal ina gcoinne san dá bhliain dár gcionn.
Tháinig glún eile chun chin nuair a bhuadar ar Saor Theas i gcraobh na bliaina 1985 agus d’éirigh leis an ngrúpa sin ní amháin Craobhacha Sinsir a ghabháil ach Craobhacha na Mumhan Chontae na mblianta 1992 agus 1994 chomh maith. Le linn blianta na 1990í agus na 2000í, d’éirigh go mór le Cill Mocheallóg i gcomórtas mionúi agus faoi-21 ach, lasmuigh dóibh cluichí ceannais na bliana 1999 a chailliúint i gcoinne Átháin agus na bliana 2005 i gcoinne Garrdha Uí Spiolláin, tá an club ag feitheamh fós sa ghrád sinsear ar thorthai a saothar sna grádanna óg.
Cé go bhfuil an pheil faoi scáth na hiomána i gCill Mocheallóg ó bhlianta na 1920í i leith, bíonn blianta ann ina ndéantar iarracht leis an liathróid mór. Bhuadar Craobh Peile Sóisear an Deiscirt trí uair as a chéile idir na blianta 1937 agus 1939 agus, i ndiaidh dóibh imirt faoin ainm "Cnoc Samhna" le linn blianta na 1950í agus na 1960í, tháinig an chorn thar nais chúcu sa bhliain 1969. D’imríodar sa ghrád sinsear le linn blianta na 1970í agus bhuadar Craobh Peile Sinsear na Roinne tar éis dóibh an lámh in uachtar d’fháil ar fhoireann láidir Chromadh sa bhliain 1978 ach bhíodar ar ais ag imirt peile sóisir go gairid ina dhiaidh sin.
I dteannta leis an iomáint, d’éirigh leis an club sa pheil sna grádanna óga le linn blianta na 2000í ach, d'ainneoin gur bhuadar Craobh Mionúir an Chontae sna blianta 2005 agus 2008, níor chuireadh aon foireann peile faoi-21 ar an bpáirc ina ndiaidh.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Chill Mocheallóg, Páirc Mhic Ghearailt, suite i gceartlár bhaile Chill Mocheallóg ar Shráid Emmett agus is í an dara láthair féachana sa chontae i ndiaidh Páirc na nGael i gCathair Luimnigh. Is féidir le suas le 6,000 lucht féachanna bailiú inti agus imrítear cluichí idirchontae agus cluichí ceannais na gcraobhacha chontae inti.
Ainmníodh an pháirc i gcuimhne Sheáin Mhic Ghearailt, rúnaí Coiste CLG Luimnigh Theas idir na blianta 1939 agus 1971. Chomh maith le dhá ardáin, lochtáin agus ceithre sheomra feistis, tá halla mór traneála agus ionad liathróid láimhe ar an suíomh chomh maith.
Imreoirí Cáiliúila.
I measc iománaithe cáiliúla Chill Mocheallóg, tá Sárimreoirí na Bliana Pádraigt Ó Ceallaigh ("Paddy Kelly") ó bhlianta na 1980í, Mícheál Ó hUallacháin ("Mike Houlihan") agus Dáithí Ó Cléirigh ("Dave Clarke") ó bhlianta na 1990í agus Aindrias Ó Seachnasaigh ("Andrew O’Shaughnessy") ó bhlianta na 2000í. Scóráil Muiris Ó Dúlaing ("Mossie Dowling") an cúl a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann na bliana 1973.
Tá Seán Caoimhín Ó Breacáin ("JK Bracken"), a bhí i láthair ag an gcrinniú inar bhunaíodh CLG sa bhliain 1884, curtha i Reilig Bhaile Thancaird i bParóiste Chill Mhocheallóg.
Tagairtí.
Cill Mocheallog
Cill Mocheallog)
Cill Mocheallog


CLG Stáicéirí de Bhailís.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Stáicéirí de Bhailís.
Ainm.
Tá an club ainmnithe in onóir an tÉireannach Aontaithe Pádraig “An Stáicéir” de Bhailís (1733-1798) a rugadh sa Thír Mhór, Baile Mháirtín agus a chrocadh ag na Sasanaigh i gCill Fhionáin i ndiaidh Éirí Amach na Bliana 1798.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Builgidín/Baile Mháirtín i nDeisceart Chontae Luimnigh idir Cnoc Loinge agus Cill Mocheallóg, 37km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as as ceanntracha tuaithe an pharóiste ar nós Builgidín, Baile Mháirtín, Baile an Mhághúnaigh agus Baile an Scálaigh. Tagann roinnt peileadóirí as paróiste Eithbhinn chomh maith.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint sa cheanntar, imrítear an pheil sa chlub chomh maith. Tá an béim go láidir I dtreo na hiomána. Tá Stáicéirí de Bhailís nascaithe le Eithbhinn i gcomhair comórtaisí na nóg agus imríonn siad faoin ainm "Gaeil Cois Sléibhe".
Stair.
Tá paróiste Builgidín/Baile Mháirtín suite i lár limistéar traidisiúnta na hiomána agus bunaíodh an chéad club ann faoin ainm "Na Stáicéirí" sa bhliain 1885. Ghlacadar páirt i gcomórtaisí iomána a d’eagraíodh le linn blianta deiridh na 19ú aoise ach is ar éigin ar éirigh leo mórán a bhuachaint mar bhíodar faoi scáth Cill Fhionáin, an club ba láidre sa chontae ag an am.
Tá cúntas ann faoi bhua fóirne faoin ainm "Builgidin" ar Mhainistir i gcomórtas Brú na Déise i Mí Bhealtaine na bliana 1903 ach tugadh "Na Stáicéirí" ar an gclub suas go dti blianta na 1930í. Bhí blianta ann sa tréimhse sin nuair ná rabhadar gníomhach de dheasca na dTrioblóidí nó d'easpa imreoirí ach, nuair a atheagraíodh iad le linn blianta deiridh na 1930í, ghlacadar "Stáicéirí Baile an Mhághúnaigh" mar ainm orthu.
Idir an dá linn, shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt na bliana 1933. inar bhuaigh CLG Cill Mocheallóg orthu ach ní rabhadar in ann leanúint ar an bhforbairt. Tháinig "Builgidin" ar ais mar ainm ar fhóirne mhionúra an chluib le linn blianta na 1940í agus ba na "Na Stáicéirí" arís iad go léir ó bhlianta dheiridh na 1940í suas go dti blianta lár na 1960í nuair a thiteadar as a chéile arís.
Athbhunáiodh an club atá sa lá inniu ann faoin ainm "Stáicéieí de Bhailís" sa bhliain 1972 agus tháinig an dul chun chin go tapaidh orthu. Bhuadar ar Béal Átha Grean chun Croabh Iomána Sóisear A an Deiscirt na bliana 1976 a ghabháil agus d’éirigh leo Craobh an Chontae a bhuachaint sa bhliain dár gcionn nuair a sháraíodar ar Mháigh Rua sa chluiche ceannais. Ach níor éirigh leo fanacht i bhfad sa ghrád sinsear agus, i ndiaidh na glúine sin éirí as an imirt, thit an iomáint i léig.
Tháinig feabhas éigin ar an scéal nuair a bhuadar Craobh Iomána Sóisear B an Chontae faoi dhó sna blianta 1989 agus 1992 ach bhí orthu fanacht go dti an bhliain 2008 sular éirigh leo Craobh Iomána Sóisear A an Deiscirt a ghabháil arís. Mí amháin ina dhiaidh sin, shroich an fhoireann cluiche ceannais an chontae ach chailleadar i gcoinne Móin na nGé.
Sa bhliain 1992, buadh an chéad agus taon chorn peile riamh i stair Stáicéieí de Bhailís, Craobh Sóiser B an Desicirt.
Páirc Imirthe.
D’imir Stáicéirí de Bhailís i lárionad pobal Builgidín/Baile Mháirtín I mBaile an Mhághúnaigh go dti gur cheannaigh an airgeadóir SP Mac Mánais é. D’oscláiodar a pháirc imirthe féin 1km siar ón seanpháirc i mBaile an Scálaigh i gceartlár an pharóiste sa bhliain 2008 agus is anseo a bhfuil an chéad ionad uile-aimsear CLG sa chontae. Bhí Páirc Chuimhneacháin An tAthair Seán Ó Riain oscailte sa bhliain 2013.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib tá Brian Ó Riain ("Brian Ryan") ar imir ar fhoireann iomána sinsear an chontae le linn blianta na 1970í.
Tagairtí.
Staiceiri De Bhailis
Staiceiri De Bhailis
Staiceiri De Bhailis


CLG Fánaithe na Camóige.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Fánaithe na Camóige.
Suíomh.
Tá sé bunaithe sa chuid thiar thuaidh de pharóiste Brú na Déise/Meánas/An Ghráinsigh i lár Chontae Luimnigh, 20km ó dheas ó Cathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile Meánas agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar bhruach Abhann na Camóige ar nós An Crián, Cathair an Ghiolla Mhóir agus Cúil Fhionn agus Cuilleanach ach is féidir le iomanaithe agus peileadóirí ón gcuid eile den pharóiste timpeall baile Brú na Déise imirt leo freisin.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint agus d’ainneoin traidisiún na hiomána a bheith níos láidre sa cheanntair, cuireann an club an béim céanna ar an dá chód faoi láthair.
Níl aon club na nóg dá gcuid féin ag Fánaithe na Camóige agus imríonn peileadóirí agus iománaithe uile an pharóiste le Brú na Déise. Tugtar an t-ainm "An Ghráinsigh" ar an bhfoireann faoi-21 nuair a bhíonn sí nascaithe le club ó pharóiste eile.
Stair.
Bunaíodh an club sa bhliain 1925 nuair a bhí CLG sa chontae ag teacht ar ais chuige féin i ndiaidh na dTrioblóidí. Roimhe sin, ní raibh ach an club amháin sa pharóiste, Brú na Déise, ach is cosúil gur thárla achrann inmheánach iontu i ndiaidh iad cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1925 a chailliúint i gcoinne An Chaisleáin Nua Thiar.
Bhuaigh Fánaithe na Camóige Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt ar an gcéad iarracht sa bhliain 1926 ach, tar éis An tOspidéal buachaint orthu sa bhliain 1929, níor shroicheadar cluiche ceannais an chomórtais sin arís riamh. Le linn blianta na 1950í, thit an club as a chéile ar feadh roinnt blianta agus, i ndiaidh á atheagrú, d’éirigh níos fearr leo sa pheil ar dtús.
Bhuadar Craobh Peile Sóisear an Deiscirt sa bhliain 1970 agus bhuaigh Gallbhaile orthu i gcluiche ceannais na bliana dár gcionn ach thit imirt an dá chód siar le linn blianta na 1980í. Ós rud é go rabhadar i gconaí faoi scáth Brú na Déise, tá Na Fánaithe ag imirt na peile agus na hiomána sa ghrád sóisear B ón am sin i leith. Tar éis dóibh an lámh in uachtar d'fháil ar {CLG Garrdha Uí Spiolláin|Gharrdha Uí Spiolláin chun Croabh an Deiscirt a ghabháil, bhuaigh An Cheapach orthu i gcluiche cheannais Craobh Peile Sóisear B Chontae Luimnigh sa bhliain 1995. Shroicheadar cluiche leath-cheannais craobh an chontae sa ghrád sin san iomáint sa bhliain 2002 nuair a bhuadar Craobh Sóisear B an Deiscirt.
Páirc Imirthe.
Cheannaigh Fánaithe na Camóige a bpáirc imirthe lámh le sráidbhaile Meánas le linn blianta na 1950í.
Imreoirí Cáiliúile.
D’imir Pádraig Mac Aodha ("Patsy Keyes") ar fhoireann peile Luimnigh le linn blianta na 1990í.
Tagairtí.
Fanaithe Na Camoige
Fanaithe Na Camoige
Fanaithe Na Camoige


CLG Eithbhinn.
Is club de chuid Chumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é Eithbhinn.
Suíomh.
Tá an club le fáil i bparóiste Eithbhinn in nDeisceart Chontae Luimnigh idir Cill Mocheallóg agus Ráth Luirc, 42cm ó dheas ó Chathair Luimnigh. Níl baile nó sráidbhaile sa pharóiste agus tagann formhór na n-imreoirí ó bhailte fearainn ar nós Eithbhinn, Gharraí na Déirce, Bhaile Sheoinicín agus Bhaile an Charrúnaigh.
Cluichí.
Ní imríonn an club ach iománaíocht amháin. Níl nasc ar leith acu le haon chlub eile i gcomhair na peile. Imríonn formhór pheileadóirí an pharóiste le Stáicéirí de Bhailís, le Cill Mocheallóg, le Béal Átha Grean nó le An Charraig Dhubh.
Tá Eithbhinn nasctha le blianta faoin ainm "Gaeil Cois Sléibhe" le Stáicéirí de Bhailís i gcomórtais na n-óg.
Stair.
Ba limistéar láidir iománaíochta riamh í paróiste Eithbhinn agus bhí cluichí á n-imirt ann sular glacadh le rialacha caighdeánacha tar éis bhunú CLG sa bhliain 1884. Cláraíodh an club go hoifigiúil sa bhliain 1887 agus tá sé ag imirt faoi ainm "Eithbhinn" ó shin i leith. Tá tuairisc ann ar chluiche iománaíochta sinsearach a bhuaigh siad i gcoinne an Ospidéil i mBrú na Déise i Mí Mheán Fomhair na bliana sin. Ghlac fóirne as an nDromainn agus as Feadamar páirt sa chomórtas sin chomh maith le foireann Bhrú na nDéise, agus is cosúil gur casadh ar Eithbhinn arís iad le linn na bliana 1887.
Bhí an club ag imirt sna comórtais iománaíochta a cuireadh ar siúl i nDeisceart Luimnigh agus i dTuaisceart Chorcaí le linn na 1890í agus na 1900í, ach toisc go raibh fóirne láidre ag dul in iomaíocht leo ag an am, ar nós Chill Fhionáin agus Bhéal Átha Grean, níor éirigh go maith le hEithbhinn i gcraobhacha oifigiúla an chontae roimh an gCéad Chogadh Domhanda.
Nuair a d'ath-thosnaigh an iománaíocht shóiseareach i ndiaidh Chogadh na gCarad shroich Eithbhinn cluiche ceannais Chraobh an Deiscirt sa bhliain 1927 ach bhuaigh Cill Mocheallóg go trom orthu. Bhí orthu fanacht go dti an bhliain 1937 sular tháinig an chéad chorn chuig an bparóiste tar éis dóibh buachaint ar an Ospidéal i gcluiche ceannais Chraobh Iomána Sóisear an Deiscirt agus níor tháinig teideal ar ais chucu go dti an bhliain 1977 nuair a sháraigh siad ar Stáicéirí de Bhailís. D'imir na Stáicéirí díoltas ar a gcomharsa, áfach, nuair a ghnóthaigh siad Corn Iomána Sóisear an Chontae sa bhliain chéanna.
Ba chlub iománaíochta sóisearach A é Eithbhinn nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm i gcomhair craobhacha sinsearacha agus idirmheánacha an chontae sa bhliain 1988 agus tá siad ag imirt sa ghrád céanna ó shin i leith. Ba bheag nár éirigh leo an dara grád a bhaint amach sa bhliain 1992 ach theip siad i gcoinne an Ghleanna Rua i gcluiche ceannais Chraobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh sa bhliain sin agus chaill siad an cluiche deireanach arís sa bhliain 2007 i gcoinne Chathair Laighin.
Bhí foireann peile shóisearach B ag Eithbhinn i lár na 1990í ach d’eirigh an club as i ndiaidh bliain nó dhó.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe an chluib suite in Eithbhinn lámh leis an séipéal agus an scoil náisiúnta.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla Eithbhinn, d’imir Tomás de Blaod ("Tom Bluett") ar fhoireann Luimnigh sna 1960í, Éamonn Ó Riabhaigh ("Ned Rea") a bhuaigh bonn Chraobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1973 (bhí sé tar éis aistriú chuig club Fág an Bealach i mBaile Átha Cliath ag an am) agus Tomás Mac Uaid ("Tommy Quaid"), cúlbháire i bhfoireann shinsearach an chontae idir na blianta 1976 agus 1993.
Tagairtí.
Eithbhinn
Eithbhinn


Siombail cheimiceach.
Is giorrúchán é an Siombail cheimiceach de ainm an eilimint cheimiceach, de gnáth ón ainm laidineach.
De bhárr foinse na hainmneacha a bheith ón laidin nó an Gréigis, uaireannta ní aithnítear é msh; tá Na an siombail i gcomhair Sóidiam (Laidin; "natrium") agus Au i gcomhair Ór (Laidin; "aurum").
Sa tSín, faigheann gach eilimint cheimiceach idéagraf áirithe mar a shiombail.
*


CLG Móin na nGé.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Móin na nGé.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa pharóiste thuathach Móin na nGé in Iarthar Luimnigh idir An Caisleán Nua Thiar agus Tuar Na Fola, 52km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó na sráidbailte Trá agus Móin na Gé agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Baile Sheáin, Goirtín an Gharraí agus Baile Uí Chionaoith agus téann teorainn an pharóiste suas go dti imeall An Chaisleáin Nua Thiar. Imríonn iománaithe ó pharóiste Áth an tSléibhe agus peileadóirí ó pharóiste Teampall an Ghleanntáin leo ó am go ham.
Cluichí.
Imrítear peil agus iomáint agus, cé go bhfuil traidisiún na hiomána níos láidre sa chlub, tá an béim céanna ar na dá chod faoi láthair.
Stair.
Bhí mórán clubanna peile agus iomána sa cheanntar mórthimpeall Móin na nGé le linn blianta tosaigh CLG agus bunaíodh club faoin ainm "Liam Uí Bhriain" sa pharóiste sa bhliain 1896. Tá tuairisc fúthu ag glacadh páirt i gluiche iomána i gcoinne Tuar na Fola i Mí Márta na bliana 1899 agus bhíodar an-ghníomhach i gcomórtaisí iomána ar fud iarthair an chontae sna blianta dár gcionn.
Ba chlub láidir é Móin na nGé ag tús an 20ú chéad. Bhuaigh Éire Óg orthu i gCraobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1902 ach ba é sin an taon bhliain amháin i stair an chluib inar shroich Móin na nGé cluiche ceanais an chomórtais. Ba chlub iomána sinsear é suas go dti An Chéad Cogadh Domhanda ach, maron lena lán clubanna eile sa chontae, thiteadar as a chéile ar feadh roinnt bliana le linn na dTrioblóidí. Le linn an tréimhse chéanna, tháining feabhas mór ar an iomáint sa Chaisleán Nua Thiar agus mhealladar an-chuid imreoirí ó pharóiste Mhóin na nGé chucu.
Nuair a atheagraíodh an club le linn blianta na 1920í, d’imríodar ar feadh roinnt blianta sa ghrád sóisear san iománt agus sa pheil ach ba chlub sóisear iad le teacht blianta na 1930í. I ndiaidh dóibh gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Iarthair na bliana 1934 a chailliúint i gcoinne Cnoc an Doire, thit lágtrá fada ar an iomáint agus ar an bpeil sa chlub. Níor éirigh le Móin na nGé rud ar bith a bhuachaint suas go dti blianta na 1950í nuair a chuadar as feidhm arís ar feadh cúpla bliana de dheasca an eisimirce. Thángadar ar ais sa bhliain 1956 ach, lasmuigh den bhua ar Ghreanach chun Chraobh Iomána Sóisear an Iarthair na bliana 1973 a ghabháil, ní raibh aon ádh leo go dti blianta na 1990í nuair a bhuadar Craobh Peile Sóisear B Chontae Luimnigh. D’éirigh leis na hiománaithe an lámh in uachtar d'fháil ar Bhaile Brún i gcluiche ceannais Craobh Sóisear A an Chontae na bliana 1997 agus ba chlub idirmheánach é Móin na nGé sa dá chód nuair a bhuadar ar Átháin chun Corn Peile Síosear A an Chontae a ghabháil sa bhliain 2001.
Bhí na himreoirí céanna ar na fóirne iomána agus peile le linn blianta na 1990í agus, nuair a tháinig an aois anuas orthu, thit iománaithe Mhóin na nGé síos go dti an grád sóisear A sa bhliain 2004 agus lean na peileadóirí iad sa bhliain dár gcionn. Ach i ndiaidh glún nua tar éis teacht chun chinn, d'fhill na hiománaithe ar an dara grád nuair a bhuadar ar Stáicéirí de Bhailís chun Chraobh Sóisear A an chontae a ghabháil don dara uair sa bhliain 2008.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe an chluib, Páirc na nGael, suite i sráidbhaile Móin na nGé.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an pharóiste, tá Liam Ó hEochaidh ("Willie Haugh", ball foireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsear na hÉirann sna bliain 1918, nuair ba chaptaen é, agus arís sa bhliain 1921), Labhrás Ó Síocháin ("Larry Sheehan" a bhuaigh bonn Craobh Peile Sinsear na hÉireann sa bhliain 1896) agus Seán Ó Flaithimhín ("John Flavin", fear ionad ar fhoireann Luimnigh a chaill cluiche ceannias iomána sinsear na hÉireann na bliana 1994).
Tagairtí.
Moin Na Nge
Moin Na Nge
Moin Na Nge


CLG Eas Géibhtine.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Eas Géibhtine.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Eas Géibhtine/Baile Stiabhana in Iarthar Chontae Luimnigh ar bhruach theas Bhéal na Sionainne, 28km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as baile Eas Géibhtine, as sráidbhaile Baile Stiabhana agus as na ceantracha tuaithe máguaird ar nós An Bán Riamhach, Baile an Naisigh, Máigh an Iarla agus Cluain Riasc.
Cluichí.
Tá cáil níos mó bainte amach ag Eas Géibhtine sa pheil ach imrítear ach an iomáint amháin sa chlub faoi láthair agus tá sé nascaithe le Baile Stiabhana i gcomhair na peile. Cé go bhfuil an beirt acu bunaithe sa pharóiste chéanna, is clubanna ar leith iad le coistí riaracháin ar leith acu.
Stair.
Cé go bhfuil tagairtí ann faoi imirit na hiomána idir Eas Géibhtine agus Cill Díoma roimh bhunú CLG sa bhliain 1884, ceaptar gur bhunáiodh an club timpeall na bliana 1890 mar "Deasúnaigh Eas Géibhtine" agus d’imríodar iomáint agus peil ó thús. D'eagraigh Na Deasúnaigh comórtas iomána sa bhliain 1891 agus tá tuairiscí ann faoi chluichí a d'imríodar i gcoinne Saor Theas agus An tAthair Ó Murchú Faing. Ghlacadar páirt i gCraobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1895 nuair a atheagraíodh coiste na chontae i ndiaidh scoilt An Pháirnéalaigh agus bhíodar gníomhach i gcomórtaisí peile agus iomána a eagraíodh in iarthar agus i lár an chontae le linn blianta na 1890í.
Tá stair an chluib ceangailte go mór le Baile Stiabhana, an dara chlub sa pharóiste. Ó am go ham, d’imríodar le chéile faoin ainm "Eas Géibhtine/Baile Stiabhana" nó ní raibh aon chlub ann i mBaile Stiabhana nó d’imiríodar faoin ainm "Eas Géibhtine" bliain amhín agus faoin ainm "Baile Stiabhana" sa bhliain dár gcionn nó d’imríodar peil faoin ainm "Baile Staibhana" agus iomáint faoin ainm "Eas Géibhtine" nó d’imríodar i gcoinne a chéile mar chlubanna ar leith. Ba iad "Baile Stiabhana" a bhuaigh Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1964 agus bhuaigh na himreoirí céanna arís é sa bhliain dár gcionn faoin ainm "Eas Géibhtine". Ach cé go bhfuil naisc láidir eatharthu, ba chlubanna ar leith i gconaí iad.
Bhí béim an pahrósite ar an bpeil ar dtús agus chaill na Deasúnaigh cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh i gcoinne Na Trádálaithe sa bhliain 1905. D’aistrigh an béim i dtreo na hiomána le linn blianta na 1930í agus bhuadar ar An gCeapach Mór chun Craobh Sóisear Iomána an Chontae a ghabháil sa bhliain 1935.
Ach tháinig meath ar rátha an dá chód le linn blianta na 1950í de dheasca eisimirce agus chuir an club mór-iarracht isteach i dtraenáil imreoirí óga. Tháinig feabhas mór ar an bpeil dá bharr agus bhuadar Craobh Sinsear an Chontae sa bhliain 1965, i ndiaidh dóibh an lámh in uachtar d'fháil ar Sháirséalaigh an Chonartha, sa bhliain 1966, nuair a sháraíodar ar Chlochán sa chluiche ceannais, agus arís sa bhliain 1972 tar éis Úlla a chloí.
Ba chlub sinsear peile é Eas Géibhtine suas go dti an bhliain 1992 ach bhíodar ar ais sa ghrád uachtar nuair a bhuadar Craobh Peile Idirmheánach an Chontae sa bhliain céanna. Thiteadar síos arís sa bhliain 1998 agus bhí Eas Géibhtine ar tí ísliú go dti grád sóisear A sa bhliain 2001 nuair a chin an club ar éirí as an bpeil agus imirt ach an iomáint amháin sa ghrád sóisear A. Bhí an dá chlub ag imirt le chéile i gcomórtaisí óga chomh maith le Cill Chuarnáin faoin ainm "Na Deasúnaigh" le linn na mblianta díreach roimhe sin.
Páirc Imirthe.
D’imir Eas Géibhtine i “bPáirc na Siúicre” i Máigh an Iarla, leath-bhealach idir Eas Géibhtine agus Baile Stiabhana, ar dtús ach cheannaíodar a bpáirc imirthe féin ar Shráid na hEaglaise i mbaile Eas Géibhtine sa bhliain 1954. Imríonn Baile Stiabhana ar an bpáirc céanna. Le linn blianta na 1980í, d’imir foireann peile an chontae formhór dá cuid cluichí ansin.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadórií cáiliúile Eas Géibhtine, tá Pádraig Baróid ("Paddy Barrett") ar imir ar fhoireann na hÉireann i gcoinne na hAstráile sa bhliain 1988 agus Seán Ó Gallachóir ("Shane Gallagher") agus Pádraig Ó Reannacháin ("Pa Ranahan") atá ar fhoireann sinsear an chontae faoi láthair.
Tagairtí.
Eas Geibhtine
Eas Geibhtine


CLG Baile Stiabhana.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Baile Stiabhana'".
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste Eas Géibhtine/Baile Stiabhana in Iarthar Chontae Luimnigh ar bhruach theas Bhéal na Sionainne, 28km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile Baile Stiabhana, ó bhaile Eas Géibhtine agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós An Bán Riamhach, Máigh an Iarla agus Cluain Riasc.
Cluichí.
Imrítear ach peil sa chlub agus tá sé nascaithe le Eas Géibhtine i gcomhair na hiomána.
Páirc Imirthe.
Níl aon páirc dá gcuid féin ag Baile Stiabhana agus baintear úsáid as páirc imirthe Eas Géibhtine atá suite ar Shráid na hEaglaise i mbaile Eas Géibhtine.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúla Baile Stiabhana, tá Antóin Ó Móráin ("Anthony Moran") a bhí ar fhoireann Luimnigh le linn blianta na 1980í agus Seán Ó Gallachóir ("Shane Gallagher") agus Pádraig Ó Reannacháin ("Pa Ranahan") atá ar fhoireann sinsear an chontae faoi láthair.
Naisc sheachtracha.
a> ar an 8ú Bealtaine 2009.
Tagairtí.
Baile Stiabhana
Baile Stiabhana


CLG Naomh Ciarán (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Naomh Ciarán'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cúil Cheapach/Cill Cholmán in Iarthar Chontae Luimnigh idir Ráth Caola agus Faing, 40km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as ceanntracha tuaithe an pharóiste ar nós Cill Cholmáin, Cúil Cheapach, An Chraobh agus An Coinicéar agus as sráidbhailte Ardach agus Carraig Chiarraí agus na ceanntracha tuaith máguaird i bparóiste Ardach/Carraig Chiarraí ar nós Dún gConmhaoile, Cnoc na Boithe agus Ráth Rónáin. Is féidir le iománaithe as na paróistí An Gleann, Seanghualainn, Baile Dhá Thuile agus Áth an tSléibhe imirt le Naomh Ciarán chomh maith.
Cluichí.
Tá traidisiún láidir peile agus iomána sa dá pharóiste agus bhí an béim céanna sa chlub ar an dá chód suas go dti blianta na 1970í nuair a shroich Naomh Ciarán cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh don chéad uair. Cé gur imrítear an iomáint fós, tá an pheil níos láidre sa chlub ón am sin i leith.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Naomh Ciarán suite I gCúil Cheapach, lámh leis an séipéal agus an scoil náisiúnta. Baintear úsáid ar ócáid as seanpháirc Ardaigh atá suite i mbaile Ardach.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúla an chluib ar imir ar fhoireann sinsear Luimnigh, tá Pádraig Ó Laochdha ("Pa Leahy") as blianta na 1970í, Liam Baróid ("Liam Barrett") as blianta na 1980í agus Seán Mac Cárthaigh ("Johnny McCarthy") as blianta na 2000í.
Tagairtí.
Naomh Ciaran (Luimneach)
Naomh Ciaran (Luimneach)
Naomh Ciaran


CLG Teampall an Ghleanntáin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é Teampall an Ghleanntáin.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Teampall an Ghleanntáin thuas sna conic idir An Caisleán Nua Thiar agus Mainistir na Féile in Iarthar Chontae Luimnigh, 60km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile Teampall an Ghleanntáin agus ceanntracha tuithe an pharóiste maguaird ar nós Ráth Chathail, An Inse Bhán agus Dún Mhic Cionaoith, as baile agus paróiste Mainistir na Féile agus as baile agus paróiste Áth na Sléibhe.
Cluichí.
Imrítear ach an iomáint amháin sa chlub. Ce ná fuil aon nasc oifigiúl ag Teampall an Ghleanntáin leis na clubanna peile in aice leo, tagann imreoirí ón Athair Ó Cathasaigh agus ó Áth na Sléibhe chucu i gcomhair na hiomána.
Imríonn peileadóirí an pharóiste le Móin na nGé, Tuar na Fola, An tAthair Ó Cathasaigh agus Áth an tSléibhe. I roinnt grád na nóg, tá Teampall an Ghleanntáin nascaithe le Tuar na Fola faoin ainm "Gaeil an Ullacháin".
Stair.
Ba pharóiste peile é Teampall an Ghleanntáin nuair a eagraíodh cluichi Gaelacha ar dtús agus ghlac imreoirí na háite páirt i gcomórtaisí peile in Iarthar Luimnigh sular bhunaíodh an club go hoifigiúil sa bhliain 1989. Chailleadar cluichí ceannais Craobh Peile Sinsear Iarthar Luimnigh sna blianta 1902, 1905 agus 1906. Tá cúntas ann ó Mhí Samhna na bliana 1905 faoi chomórtas ina raibh an cluib ag fail an lámh in uachtar ar Chaisleán Uí Mhathúna i gcomórtas san Fheothanach sular chríochníodh an cluiche go luath toisc go raibh an oíche tar éis titim.
Maraon lena lán paróistí in oirthear agus in iardheisceart an chontae, leathnaigh an iomáint go tapaidh iontu sna blianta díreach roimh an gCéad Cogadh Domhanda agus cuir an club an chéad fhoireann le chéile sa bhliain 1913. Bhí an béim céanna ar an dá chód i dTeampall an Ghleanntáin nuair a ath-thosnaíodh craobhacha sóisear an chontae i ndiaidh na dTrioblóidí agus chailleadar cluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Iarthair i gcoinne Caisleán Uí Mhathúna sa bhliain 1930. Ach d’athraigh an scéal nuair a bhuaigh na hiománaithe ar Chill Díoma chun Chraobh an Iarthair a ghabháil sa bhliain dár gcionn agus tá an lámh in uachtar ag an gcamán sa chlub ón am sin i leith.
B’iad blianta na 1930í an ré ba thorthúla i stair imirthe an chluib. D’éirigh leo aris i gCraobh Iomána Sóisear an Iarthair sa bhliain 1937 agus leanadar ar aghaidh chun bhuachaint ar Dhún Bleisce i gcluiche ceannais Craobh an Chontae. Ach d’ordaigh Coiste an Chontae go nathimreofaí an cluiche, dhiúltaigh Teampall an Ghleanntáin teacht ar an bpáirc agus bronnadh an teideal ar Dhún Bleisce.
Ba é sin buaichphoínte iomána Teampall an Ghleanntáin. Chailleadh an-chuid imreoirí don imirce le linn blianta na 1940í agus na 1950í agus bhí roinnt blianta ann nuair ná raibh a dhóthain iománaithe fágtha sa phaaróiste chun fhoireann a chur ar an bpáirc. Tháinig feabhas éigin ar an scéal nuair a cheannaíodar a bpáirc imirthe féin sa bhliain 1978 agus bhuadar Craobh Iomána Sóisear B an Iarthair sna blainta 1983, 1990, 1991 agus 1992. Tar éis cluiche ceannais na bliana 1991 a chailliúnt i gcoinne Na Piarsaigh, tháin an chéad chorn chontae chuig an bparóiste nuair a sháraíodar ar Ghallbhaile i gCraobh Iomána Sóisear B Chontae Luimnigh na bliana dár gcionn.
Ní raibh go leor imreoirí acu sa scuad chun fanacht ach ar feadh cúpla bliain sa ghrád sóisear A. Thángadar le chéile le Athair Ó Cathasaigh agus Áth na Sléibhe chun iomáint faoin ainm "Eoin Rua" i ngrádanna
na nóg sna blianta 1993 agus 1997 ach ba dheacair fóirne a eagrú idir trí chlub. Déirigh níos fearr le Teampall an Ghleanntáin nuair a a d’fhilleadar orthu féin agus, tar éis glún nua a chur le chéile, bhuadar ar Dhún Bleisce chun Craobh Iomána Sóisear B an Chontae a ghabháil don dara uair sa bhliain 2007.
Cé gur shroich Teampall an Ghleanntáin cluiche ceannais Craobh Sóisear B an Iarthair sa bhliain 1985, laghdaigh an suim sa pheil nuair a bhí ag éirí leis an iomáint le linn blianta na 1990í. D’éirigh an club as an sport ar fad sa bhliain 1998.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Teampall an Ghleanntáin suite i Ráth Chathail, 2km soir ó lár an sráidbhaile. Thosníodh ar chlár fhorbartha sa bhliain 1998 agus tá cothromaíocht agus draenáil na páirce agus togáil an ardáin féachanna críochnaithe anois.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúile an chluib ar imir a fhóirne an chontae, tá Liam Ó Cuill ("Billy Quill") as blianta na 1930í, Liam Ó Murchú ("Liam Murphy") as blianta na 1980í agus Séan Ó Ríordáin ("John Riordan") agus ('Séamus Ó Ríordáin") as f’oirne mionúir agus faoi-21 blianta na 2000í.
Tagairtí.
Teampall an Ghleanntain
Teampall an Ghleanntain


CLG An Cheapach (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Cheapach'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste An Cheapach idir Áth Dara agus Eas Géibhtine in Iarthar Contae Luimnigh, 25km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an chluib as sráidbhaile An Cheapach, as na ceanntracha tuaithe an pahróiste maguaird ar nós An Curraichín agus Baile an Gharráin, as sráidbhaile Croh agus as ceanntracha tuaithe pharóiste Cróch/Cill na Fíonaí ar nós Cill na Fíonaí agus Ard na bPréachán.
Cluichí.
Imrítear ach an pheil amháin sa chlub agus tá sé nascaithe le Cill na Fíonaí i gcomhair na an hiomána.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Na Ceapaí suite sa sráibhaile lámh leis an séipéal agus an scoil náisiúnta.
Imreoirí Cáiliúile.
D’imir Peadar Ó Deaghaidh ("Peter O’Dea") ar fhoireann peile sinsir Luimnigh le linn blianta na 2000.
Tagairtí.
Cheapach (Luimneach)
Cheapach (Luimneach)


CLG Gearóid Ó Gríofa.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Gearóid Ó Gríofa.
Ainm.
Tagann ainm an chluib ón údar Gearóid Ó Gríofa (1803-1840). Scríobh sé an úrscéal "The Collegians" atá bunaithe ar thragóid an "Colleen Bawn" a thárla i Leamhchoill ag tús an 19ú céad.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Leamhchoill/Baile Dhá Thuile ar bhruach theas Béal na Sionainne in Iarthar Contae Luimnigh i ngleann an Abhainn Bhán idir Faing agus An Gleann, 55km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an chluib as na bailte Baile Dhá Thuile, sráidbhaile Leamhchoill agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Fliain Mór, Lios an Riadaigh agus Cluain Leathaird.
Cluichí.
Imrítear ach an pheil amháin sa chlub. Ní imrítear an iomáin go forleathan sa cheanntar. Is é Naomh Ciarán an club iomána is gaire don chlub.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Ghearóid Uí Gríofa suite i bhFionnú, 2km soir ó Bhaile Dhá Thuile.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúla an chluib, tá Damien Ó Riada ("Damien Reidy"), ar imir ar fhoireann sinsear Luimnigh le linn blianta na 1990í.
Tagairtí.
Gearoid O Griofa
Gearoid O Griofa


CLG Tuar na Fola.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Tuar na Fola.
Tagairtí.
Tuar Na Fola
Tuar Na Fola


CLG Cnoc an Doire (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cnoc an Doire.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cnoc an Doire/Cluain Cath in Iarthar Chontae Luimnigh idir An Caisleán Nua Thiar agus Baile an Gharrdha, 40km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhailte Cnoc an Doire agus Cluain Cath agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Lios an Uisce, Áith Liní agus Ráth Bhroíle.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún an iomána níos láidre sa pharóiste, imrítear peil agus hiomáint i gCnoc an Doire. Tá béim an chluib dírithe go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Bhí an iomáint ag leathnú siar trí Chontae Luimnigh nuair a ghlacadh le rialacha caighdeánacha an spóirt i nidiaidh bhunú CLG sa bhliain 1884. Eagraíodh fóirne ar dtús sna bailte margaidh ar nós Cromadh, Brú na Déise, Baile an Gharrdha agus An Caisleán Nua Thiar agus, ina dhiaidh sin, sna paróistí tuaithe máguaird. Thosnaigh iománaithe Cnoc an Doire ag teacht le chéile chun imirt i gcoinne a gcomharsana agus, sa bhliain 1887, bunaíodh club sa pharóiste faoin ainm "Peadar Ó Néill Ó Cruadhlaíoch" i cuimhne Fhínínigh cháiliúil na háite.
Ghlac an club páirt i gcomórtais a eagraíodh i lár agus in iarthar an chontae le linn blianta na 1880í agus na 1890í agus is cosúil gur ghlacadar "Cluain Cath" mar ainm orthu féin nuair a thosnaíodar ag imirt i gcraobhacha oifigiúla an chontae. Tá tuairiscí ann ón mbliain 1903 faoi chluichí iomána agus peile a chailleadar i gcoinne Fíodhnach i gcomórtas Fíodhnach. Tháinig feabhas ar an iomáint sa pharóiste ina dhiaidh sin agus bhí an club ag imirt faoin ainm "Cnoc an Doire" sa bhliain 1911 nuair a bhuaigh Ráth Caola orthu i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh.
Tá tuairisc ann faoi chluiche i gcomórtas iomána Na Feothanaí a imríodh ar Dhomhnach Cásca na bliana 1916 inar bhuaigh Cill Mhíde ar orthu ach ba bheag iomáint a d’imríodar sna blianta díreach ina dhiaidh sin de dheasca na dTrioblóidí agus ba chlub iomána sóisear é Cnoc an Doire nuair a ath-thosnaíodh craobhacha an chontae le teacht na síochána.
Tháinig foireann láidir chun chinn le linn blianta na 1920í agus, i ndiaidh dóibh buachaint ar Ráth Caola chun Craobh Iomána Sóisear an Iarthair na bliana 1929 a ghabháil, shroicheadar cluiche ceannais an chontae ach chailleadar i gcoinne Clochán. Buadh Craobh an Iarthair arís sna blianta 1931 agus 1936 ach, nuair a d’éirigh imreoirí na glúine sin as an imirt, tháinig cúlú ar iomáint Chnoc an Doire.
Níor chuireadar fóirne dá gcuid féin ar an bpáirc idir na blianta 1943 agus 1946 nuair a thángadar le chéile le Ráth Caola faoin ainm "An Drom Ard/Ráth Caola" chun páirt a ghlacadh i gCraobh Iomána Sinsear an Chontae. Bhíodar ar ais ag imirt ar a son féin sa bhliain 1947 nuair a bhuadar ar Ardach chun Craobh Iomána Sóisear an Iarthair a ghabháil don cheathrú uair. Leanadar ar aghaidh i Mí Shamhna na bliana céanna chun sárú ar Bhrú na Déise i gcluiche ceannais Craobh an Chontae.
Ba chlub iomána sinsear é Cnoc an Doire idir na blianta 1948 agus 1952 ach ní raibh a dhóthain imreoirí acu chun fanacht i bhfad sa phríomghrád. I ndiaidh dóibh filleadh ar an ngrád sóisear, thosnaigh a gcomharsanna Cill Mhíde, Greanach Baile an Gharrdha agus An Caisleán Nua Thiar ag teacht chun chinn, mhealladar imreoirí ó Chnoc an Doire agus thit an club as a chéile sna grádanna fásta idir na blianta 1959 agus 1964. Idir an dá linn, bhí an obair á dhéanamh acu sna grádanna óga agus, i ndiaidh dóibh filleadh ar an iomáint sóisear, bhuadar Craobh Iarthair na bliana 1967.
Toisc go raibh fóirne iomána láidre ar nós Cill Íde agus Tuar na Fola san Iarthar ag an am gcéanna, níor éirigh leis an nglún sin tuilleadh a bhuachaint. Cé gur shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Iarthair sna blianta 1974, 1977, 1993, 1995 agus 2002, bhíodh club eile ag teacht chun chinn i gcónaí agus bhí ar Chnoc an Doire fanacht go dtí an bhliain 2004 sular éirigh leo faoi dheiridh. Nuair a bhuadar ar Cathair Fuinse i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Chontae, d’éiríodar as an ngrád sin don chéad uair i leath-chéad bliain agus tá siad ag imirt iomáint idirmheánach o shin i leith.
Ós rud é go raibh an béim dírithe i gcónaí ar an iomáint, cuireadh iarracht isteach sa pheil ach amháin sna blianta sin inar bhuadh ar an bhfoireann iomána go luath sa samhradh. D’éirigh leo ó am go ham i gCraobh Peile Sóisear B an Iarthair agus bhí foireann sách-láidir ag Cnoc an Doire le linn blianta na 1990í. Chailleadar cluiche ceannais Craobh Sóisear B an Chontae na bliana 1998 i ndiaidh athimirt i gcoinne Áth Dara ach, nuair a thángadar ar ais sa bhliain dár gcionn, bhuadar ar Bhaile Bricín chun an teideal a ghabháil. D’imríodar sa ghrád sóisear A ar feadh roinnt blianta agus, i ndiaidh dóibh titim ar ais go dtí an bunghrád, bhuaigh Cnoc Áine orthu i cluiche ceannais an chontae sa bhliain 2005.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe an chluib suite 100m ó dheas ó phríomhshráid sráidbaile Cnoc an Doire taobh thiar d’Oifig an Phoist. Ba pháirc an phobail í nuair thosnaigh Cnoc an Doire ag imirt inti sa bhliain 1936 ach ceannaíodh í sular chothromaíodh an dromchla imirthe timpeall na bliana 1980. Osclaíodh go hoifigiúil í sa bhliain 1986.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib, tá an Mícheál Ó Dualainn ("Mike Dowling") a bhuaigh bonn Sraithchomórtas Iomána Náisiúnta ar fhoireann Luimnigh sa bhliain 1971, Tomás Condún ("Tom Condon"), iománaí idir-chontae blianta na 2000í, agus Seán Ó Loideáin ("John Lydon") a d’imir ar fhoireann Luimnigh le linn blianta na 2000í.
Tagairtí.
Cnoc An Doire (Luimneach)
Cnoc An Doire (Luimneach)
Cnoc An Doire


CLG Fíonach/Cill Mhíde.
Club de chuid CLG i gContae Luimnigh is ea CLG Fíonach/Cill Mhíde.
Tagairtí.
Fionach Cill Mhide
Fionach Cill Mhide
Fionach Cill Mhide


CLG Cróch/Cill na Fíonaí.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cróch/Cill na Fíonaí.
Tagairtí.
Croch Cill Na Fionai
Croch Cill Na Fionai


Skara Brae.
Grúpa ceoil as Ceanannas i gContae na Mí, Éire, is ea Skara Brae. Thosaigh Clann Uí Dhomhnaill ag seinm uirlisí ceoil nuair a bhí siad ana-óg agus iad ag fás aníos i gCo. na Mí. Cé gur chónaí siad ansin le linn a hóige, ba as Rann na Feirste, Contae Dhún na nGall tuismitheoirí s'acu agus d'fhoghlaim siad a lán amhráin Conallach uatha. Agus ansin a chas siad le ar Dáithí Sproule, mac léinn óg as Doire.
Thaifead siad an chéad ceirnín "Skara Brae" sa bhliain 1971, agus go dtí an lae inniu ann, molaítear é mar cheann dena ceirníní traidisiúnta is tábhachtaí a rinneadh ariamh. Chuir siad tionlacáin agus an giotár le sean-amhráin, rud nár rinneadh choíche roimhe sin.


Liam Ó Muirthile.
File, iriseoir agus scríbhneoir Éireannach is ea Liam Ó Muirthile (1950 -).
Saol.
Ba é an chéad duine de naonúr clainne é. Chuaigh sé ar scoil ag Clochar na Toirbhirte, ag Scoil Chríost Rí agus ag Coláiste Chríost Rí. I 1968 chuaigh sé chun Coláiste na hOllscoile, Corcaigh ar scoláireacht ón mBardas agus bhain céim BA amach sa Ghaeilge agus sa Fhraincis. Chaith sé tréimhsí sa Fhrainc le linn a chúrsa ollscoile.
Bhí sé ag saothrú na Gaeilge óna óige amach. Thugadh sé cuairt ar Ghaeltacht Chorca Dhuibhne ón am a raibh sé ar an meánscoil, agus thaínig sé faoi anáil an Ríordánaigh agus an Riadaigh, a bhí i mbarr a réime san Ollscoil ag an am. Bhí aithne aige freisin ar Sheán Ó Tuama, arbh é an tOllamh le Gaeilge é. Bhí sé féin, Michael Davitt, Nuala Ní Dhomhnaill agus Gabriel Rosenstock ag gabháil don Ghaeilge in éineacht an tráth sin agus baint acu leis an iris filíochta "Innti".
Bhain Ó Muirthile Baile Átha Cliath amach i 1972. Bhí sé ag obair i nGael-Linn ar feadh tamaill agus fuair sé post in RTE go luath ina dhiaidh sin. Bhí sé ar fhoireann lánaimseartha na Nuachta ó 1973 go dtí 1991, ag obair ar an raidió agus ar an teilifís. D'éirigh sé as a phost i 1991 chun breis ama a chaitheamh ag scríobh. Scríbhneoir lánaimseartha agus saoririseoir é ó shin. Bhíodh colún seachtainiúil Gaeilge aige in The Irish Times ó 1989 go 2003.
Ba é "Tine Chnámh" a chéad chnuasach filíochta agus ghnóthaigh sé Duais an Ríordánaigh san Oireachtas. Bronnadh duais an Fhorais Ghael-Mheiriceánaigh air sa bhliain 1984, Gradam an Bhuitléaraigh (1996), Gradam Chló Iar-Chonnacht (2000) agus Duais na Comhairle Eálaíon (2001). Tá dlúthdhiosca den fhile ag léamh i dteannta an chnuasaigh "Sanas" (2007).
Tá a lán drámaí scríofa ag Ó Muirthile. Léirigh Amharclann de hÍde a dhráma "Tine Chnámh" i mBaile Átha Cliath i 1993, "Fear an Tae" in Amharclann Lána Aindriú i mBaile Átha Cliath i 1995 agus "Liodán na hAbhann" sa bhliain 2000. Ghnóthaigh an t-úrscéal "Ar Bhruach na Laoi" duais Oireachtais 1995.
Is ball de Aosdána Ó Muirthile agus tá cónaí air i mBaile Átha Cliath.


CLG An Dromainn/An tÁth Leacach.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Dromainn/An tÁth Leacach'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste An Dromainn/An tÁth Leacach in nDeisceart Chontae Luimnigh ar bhruach Abhann an Chamhaoir idir Brú na Déise agus Brú Rí, 32km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó shráidbhaile An tÁth Leacach, ó na ceantracha tuaithe an pharóiste máguaird ar nós An Dromainn, Drom an Chomair agus Ráth Chanann agus ó cheanntracha tuaithe pharóiste Na Bánóige ar nós Ros an Teampaill, An Bhánóg agus Aithnid.
Cluichí.
Imrítear ach an iomáint amháin sa chlub agus tá sé nascaithe leis An mBánóg i gcomhair na peile.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe An Dromainn/An tÁth Leacach suite i sráidbhaile An tÁth Leacach lámh leis an séipéal agus an scoil náisiúnta.
Imreoirí Cáiliúile.
D’imir Seán Ó Nianáin ("Johnny Neenan") ar fhoireann iomána sinsear Luimnigh le linn blianta na 1970í.
Tagairtí.
Dromainn Ath Leacach
Droimin Ath Leacach


CLG An tAthair Ó Cathasaigh.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An tAthair Ó Cathasaigh.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Mhainistir na Féile in Iarthar Chontae Luimnigh, ar theorann Chontae Chiarraí 65km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá nimreoirí as baile Mainistir na Féile féin, as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós An Drom Tarsna, Cnoc na Sionnach, Cill Conléith agus Bealach Beithe agus as paróiste Teampall an Ghleanntáin.
Cluichí.
Ós rud é ná fuil traidisiúin na hiomána chomh láidir sin sa cheanntair, imrítear ach peil amháin sa chlub. Cé ná fuil sé nascaithe le haon club ar leith i gcomhair na ha hiomána, imríonn formhór iománaithe Mainistir na Féile le Teampall an Ghleanntáin nó le Tuar na Fola.
Stair.
Téann stair an chluib siar go dti an bhliain 1884 nuair a chláraigh sé faoin ainm "Mainistir na Féile" agus tá sé ag imirt peile gan stad ón lá sin. Ba é an sagart cáiliúil náisiúnach tAthair Liam Ó Cathasigh, a d’eagraigh comórtaisí lúthchleasaíochta agus peile sa pharóiste sular bhunaíodh Cumann Lúthchleas Gael go hoifigiúil, an chéad cathaoirleach.
Ba chlub láidir peile í Mainistir na Féile le linn blianta tosaigh CLG agus d'imríodar i gcomórtaisí a eagraíodh in Iarthar Chontae Luimnigh agus i gContae Chairraí. Lean slua mór agus banna práis cáiliúil Mainistir na Féile na peileadóirí go dti Ráth Caola i gcomhair cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh na bliain 1898 ach bhuaigh Na Trádálaithe orthu an lá sin. Bhí orthu cluichí cenannais na bliana 1900 (i gcoinne Úlla), 1904 agus 1911 (an beirt i gcoinne Na Trádalaithe) a chailliúint chomh maith sular tháinig an corn chucu faoi dheireadh sa bhliain 1914 nuair a bhuadar ar Na Trádálaithe. Chosnaíodar an teideal sa bhliain dár gcionn nuair a ghéill Na Trádálaithe dóibh gan imirt.
Tá tuaiirisc ann faoi chomórtas iomána a eagraíodar i Mainistir Féile inar bhuadar cluiche i gcoinne Móin na nGé ach, lasmuigh de sin, is beag tagairt a bhfuil ann don iomáint i stair an chluib.
Ba iad An Gleann na peileadóirí ba láidre in iarthar an chontae le linn blianta na 1920í agus bhí ar Mhainistir na Féile fanacht go dti an bhliain 1932 i gcomhair an chéad bua eile nuair a sháraíodar ar Chill Beithine i gcluiche ceannais an chontae. Ba iad blianta 1940í an tréimhse ba thorthúile i stair an chluib agus tháinig an corn ar ais chuig Mainistir Na Féile sna blianta 1941, 1942 agus 1947.
Cé gur éirigh leo Craobh Peile Mionúir an Chontae a bhuachaint faoi dhó le linn blianta na 1950í agus an corn faoi-21 sna blianta 1969 agus 1972, ní raibh aon ádh acu i gcomórtaisí fásta ar feadh daichead bliain i ndidaidh ré órga blianta na 1940í. Le linn an ama sin, athraíodh ainm an chlub go dti "An tAthair Ó Cathasaigh" in onóir a bhunaitheora. Nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988, b’éigean dóibh titim síos go dti peil idirmheánach. Ach d’athraigh an scéal sa bhliain 1991 nuair a bhuadar na Craobhacha Peile Idirmheánach, Faoi-21 agus Mionúir an Chontae sa bhliain chéanna.
Bhí orthu cluichí ceannais na bliana 1994, 1995, 1996 agus 1998 a chailliúint sular tháinig Craobh Sinsear an Chontae ar ais chuig Mainistir na Féile i ndiaidh buachaint ar Béal an Átha sa bhliain 2000. Ghabhadar an corn don ochtú uair sa bhlian 2006 tar éis Naomh Seanán a chloí sa chluiche ceannais.
Tá clú mór bainte amach ag An Athair Ó Cathasaigh i gcomótaisí na nóg. Tá corn mionúir an chontae buaite acu faoi sheacht agus an corn faoi-21 faoi chúig. Agus i ndiaidh dóibh Craobh Peile Sóisear A an Chontae a ghabháil sa bhliain 2007, b'iad An tAthair Ó Cathasaigh an chéad chlub riamh i gContae Luimnigh a raibh foireann peile sinsear agus idirmheánach acu ag an am céanna.
Páirc Imirthe.
Rud aisteach faoi An tAthair Ó Cathasaigh ná go bhfuil a pháirc imirthe suite i gContae Chiarraí. Osclaíodh í le linn blianta na 1990í i Máigh Inse ar bhruach thiar Abhann na Féile ar bhóthar Lios Tuathail agus tógadh pailliún mór ar an suíomh le linn na mblianta dár gcionn.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúile an chluib, tá Seosamh Mac Mílis ("Joe Myles"), captaen foireann Luimnigh a bhuaigh Croabh Peile Mionúir na Mumhan sa bhliain 1956 agus Pádraig de Brún ("Pádraig Browne"), ball foireann sinsear an chontae le linn blianta na 2000í.
Tagairtí.
Athair O Cathasaigh
Athair O Cathasaigh


CLG Ráth Caola.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Ráth Caola.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Ráth Caola in iarthar an chontae, 35km siar ó Chathair Luimnigh ar bhóthar an N21. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Ráth Caola agus ó na bhailte máguaird ar nós Coill tSeáin, Caisleán Bhun Tráisce, Sceach na Bláithche agus Baile Liam.
Cluichí.
Cé go n-imrítear iomáint faoin ainm an pharóiste "Naomh Mhuire" agus peil faoin ainm "Seán Uí Fhinn" (i gcomóradh laoch Cogadh na Saoirse), is club amháin atá ann. Tá traidisiún na gcluichí Gaelacha sa cheantair bunaithe san iomáint agus bhí béim an pharóiste dírithe ina treo suas go dtí blianta na 1970í ach tá an pheil níos láidre sa chlub ón am sin i leith.
Stair.
Bhí an pheil agus an iomáint á imirt i Ráth Caola sular bhunaíodh CLG sa bhliain 1884. Níos déanaí, eagraíodh comórtais idir foirne pharóiste ar fud Chontae Luimnigh. Imríodh an chéad chluiche riamh sa chontae faoi treoir CLG i Mí Aibreán na bliana 1885 nuair a chas peileadóirí Ráth Caola ar Chill Mhíde i Ráth Caola.
Ba é "Abrahamaigh Ráth Caola" an chéad chlub oifigiúil sa pharóiste nuair a bunaíodh é sa bhliain 1886. Bhaineadar cáil amach dóibh féin ar dtús mar iománaithe. Ghlacadar páirt i Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh don chéad uair sa bhliain 1895 nuair a atheagraíodh coiste an chontae i ndiaidh scoilt an Pháirnéalaigh agus shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear an Chontae faoi dhó, sa bhliain 1900 nuair a bhuaigh Cnoc na Sailí orthu, agus sa bhliain 1905 nuair a chailleadar an cluiche ceannais i gcoinne Cathair Laighin. Ach is é an chéad tagairt do chluiche Gaelacha sa pharóiste ná cuntas ón mbliain 1894 faoi fhoireann darbh ainm di "Ráth Caola" ag cailliúint cluiche peile sa Chaisleán Nua Thiar i gcoinne na nóstach.
Sna blianta i ndiaidh neamhspleáchas, bhí trí chlub sa pharóiste, "Ráth Caola" sa bhaile féin, "An Drom Ard" sa chuid tuaithe de agus "Baile Uí hAnnluain" sa chuid deisceart de. Buadh ar Ráth Caola i gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear an Chontae sa bhliain 1924.
Tháinig an triúr le chéile chun foireann amháin a chur ar an bpáirc faoin ainm "Ráth Caola" sa bhliain 1941, tháinig Cnoc an Doire leo idir na blianta 1943 agus 1946 agus bhí sár-fhoireann iomána acu le linn blianta na 1940í. Ach bhí an mí-ádh orthu gurb é sin ré órga Átháin chomh maith agus bhuadar ar Ráth Caola i gcluichí ceannais ceannais Craobh Sinsear an Chontae na mblianta 1944, 1944 agus 1946.
Tugadh "An Drom Ard/Ráth Caola" ar an bhfoireann iomána nuair a ghabhadar Craobh Sóisear an Chontae i ndiaidh dóibh buachaint ar Bhrú Rí tar éis achomhairc sa bliain 1948 agus arís ar Chlochán tar éis athimirt sa bhliain 1950 ach níor aontaigh na trí chlub go hoifigiúil faoi choiste amháin go dtí an bhliain 1952 nuair a ghlac na foirne na hainmneach atá orthu faoi láthair.
Bhí foireann iomána sinsear ag Naomh Mhuire idir na blianta 1969 agus 1975 nuair a thiteadar síos chuig an ngrad sóisear A agus tá siad ag imirt sa ghrád sóisear B ón mbliain 1999 i leith.
Bhuaigh Seán Uí Fhinn ar Na Trádálaithe chun Craobh Peile Sóisear an Chontae sa bhliain 1954 ach thit imirt na peile i léig sa pharóiste le linn blianta na 1960í agus na 1970í. Tháinig feabhas ar an scéal le linn blianta na 1980í nuair a bhuadar Craobh Sóisear A an Chontae sa bhliain 1991 ach, cé go raibh Seán Uí Fhinn ag imirt mar fhoireann idirmheánach ina dhiaidh sin, tá siad ar ais sa ghrád sóisear A ón mbliain 1995 i leith.
Ós rud é go bhfuil daonra an bhaile ag titim, bhí deacrachtaí ar leith ag an gclub ag deireadh na Mílaoise ach tá feabhas tar éis teacht ar a fhoirne óga le déanaí, go mór mór sa pheil.
Páirc Imirthe.
Cé go bhfuil ionad mór cluichí Gaelacha i mbaile Ráth Caola í bPáirc Mhichíl Uí Nia, tá a pháirc imeartha féin ag CLG Ráth Caola i nGarraí an Phortaigh ar bhóthar Eas Géibhtine.
Imreoirí Cáiliúla.
I measc imreoirí cáiliúla Ráth Caola, tá an tiománaí Proinsias Ó Nianáin ("Frank "Bugs" Neenan") a d'imir ar fhoireann sinsear Luimnigh le linn blianta na 1950í, na deartháireacha Séamus agus Réamonn Ó Dochartaigh ("Séamus" and "Ray O’Doherty"), peileadóirí idir-chontae le linn blianta na 1980í, agus Séamus Ó Broin ("Séamus Byrnes"), lár-thosaigh ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Craobh Peile Faoi-21 na h Éireann sa bhliain 2000.
Tagairtí.
Rath Caola
Rath Caola
Rath Caola


CLG An Fheothanach/Caisleán Uí Mhathúna.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é An Fheothanach/Caisleán Uí Mhathúna.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Máigh Thamhnach ar bhruach na Daoile idir An Caisleán Nua Thiar agus Drom Chollachair in Iarthar Chontae Luimnigh, 50km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí as baile Caisleán Uí Mhathúna, as sráidbhaile An Fheothanach agus as na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Cúil an Rua, Baile Uí Ghoillín, Áth an Mhoilc agus Fán Liatháin.
Cluichí.
Cé go nimrítear iomáint faoin ainm "An Fheothanach" agus peil faoin ainm "Caisleán Uí Mathúna", is club amháin atá ann. Bhí traidisiún na peile níos láidre sa pharóiste suas go dti blianta na 1950í ach tá an béim tar éis iompú i dtreo na hiomána ón am sin.
Stair.
Bhí an pheil á imirt sa cheanntar nuair a bhunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus ba iad "Raonaithe na Daoile" an chéad chlub nuair a chuireadh tús leis i bparóiste Máigh Thamhnach sa bhliain 1890. Tá tuairisc ann faoi chluiche a bhuadar ar Naomh Íde Áth na bhFuinseog i gcomótas Chill Íde sa bhliain 1994 agus chaill Raonaithe na Daoile cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain dár gcionn i gcoinne Na Trádálaithe, ceann des na clubanna peile ba láidre in Éirinn ag an am.
Bhris Na Raonaithe ina dhá chuid sa bhliain sa bhliain 1903 nuair a thug na himreoiri ó thaobh thuaidh Abhann na Daoile an tainm "Caisleán Uí Mhathúna" orthu féin agus thosnaigh iad siúd ar an mbruach theas ag imirt faoin ainm "An Fheothanach". Níor bhuaigh ceachtar díobh corn ar bith suas go dti an bhliain 1928 nuair a sháraigh Caisleán Uí Mhathúna ar Chnoc Uí Choileáin chun Craobh Peile Sóisear an Iarthair a ghabháil. Leanadar ar aghaidh sa bhliain dár gcion nuair a bhuadar ar Choill Bheithine i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear Chontae Luimnigh na bliaina 1930.
Ba iad An Fheothanach an club peile ba láidre sa pharóiste o bhlianta na 1930í suas go dti an bhliain nuair a tháinig an dá chlub le chéile. Cé gur choimeádar na hainmneacha ar leith, bheartaíodar go mbeadh aon taon choiste amháin ag an gclub nua.
Tar éis an aontais, d’aistrigh an béim i dtreo na hiomána agus bhuaigh An Fheothanach ar Chill Mocheallóg i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Chontae sa bhliain 1954 agus bhí beirt imreoir ón glub ar fhoireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsear na Mumhan sa bhliain dár gcionn. Bhí foireann sinsear iomána láidir acu idir na blianta 1955 agus 1965 agus arís le linn blianta na 1980í ach, toisc go raibh cumhachtaí nua ar nós Tobar Phádraig, Cill Mocheallóg agus Saor Theas ag teacht chun chinn ag an am céanna, níor éirigh leis An bhFeothanach Craobh Iomána Sinsear Contae Luimnigh a ghabháil riamh. Tháinig meath ar an iomáint le linn blianta deiridh na 1990í nuair a thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 1995 agus go dti an grád sóisear A sa bhliain 2007.
Ní raibh mórán le rá faoi peileadóirí Chaisleán Uí Mhathúna idir aontú an chluib agus an bhliain 1979 nuair a bhuadar ar Bhaile Stiabhana chun Craobh Peile Sóisear an Iarthair a ghabháil. Nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988, ba chlub peile sóisear A fós é Caisleán Uí Mhathúna. Bhuadar Croabh Peile Sóisear A Chontae Luimnigh do dara uair sa bhliain 1993 ach níor fhahnadar ag imirt peile idirmheánach ach ar feadh cúpla bliain sular thiteadar ar ais go dti an grad sóisear A.
Páirc Imirthe.
Osclaíodh páirc imirthe an chluib, Páirc Mhic Uaid, i gCúl Ui Rua, leath-bhealach idir An bhFeothanach agus Caisleán Uí Mhathúna sa bhliain 1982. Ta sí ainmnithe i gcuimhne iar-imreoir an chluib, An Garda Séamus Mac Uaid, a mharaíodh ar dualgas dhá bhliain roimhe sin. Tá ionad mór liathróid láimhe ar an suíomh freisin.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc na niománaithe cáiliúile An Fheothanach, tá Séamus Mac Uaid ("Séamus Quaid", ball foireann Loch Garman a bhuaigh an Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1960), Tomás Mac Uaid ("Tommy Quaid") agus Seán Ó Flanagáin ("John Flanagan") a bhí ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1980 agus Seosamh Mac Uaid ("Joe Quiad") a bhí ar fhóirne na mblianta 1994 agus 1996 agus ar a bhronnadh an gradam Sárimreoir na Bliana sna blianta céanna.
Tagairtí.
Fheothanach Caislean Ui Mhathuna
Fheothanach Caislean Ui Mhathuna
Fheothanach Caislean Ui Mhathuna


CLG Cill Íde.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cill íde.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cill Íde in Iarthar Chontae Luimnigh idir Mainistir na Féile agus Drom Chollachair, 55km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a nimreoirí as sráidbhaile Áth na bhFuinseog agus as na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Ráithíneach, An Bealach, Ceann Tóchair agus Cill Íde.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint sa cheanntar, imrítear an pheil sa chlub chomh maith. Tá an bhéim dírithe go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Bhí an pheil agus an iomáint á imirt i bparóiste Chill Íde nuair a ghlacadh le rialacha caighdeánacha an dá sport tar éis bhunú CLG sa bhliain 1884 ach is cosúil go raibh suim níos mó san áit ar dtús sa liathróid mór. Cláraíodh club faoin ainm "Naomh Íde Áth na bhFuinseog" timpeall na bliana 1890 agus tá tuairisc ann faoi chomórtas peile a eagraíodh sa pharóiste sa bhliain 1894 inar bhuaigh Raonaithe na Daoile orthu i bpáirc Chonaill Mhaingnéir i gCill Íde.
Maraon lena lán paróistí in oirthear agus in iardheisceart an chontae, leathnaigh an iomáint go tapaidh ann ag tús an 20ú aois agus tá cúntas ann ón mbliain 1901 faoi chomórtas iomána in Ardach inar bhuaigh Teampall an Ghleanntáin ar Áth na bhFuinseog. Níl mórán tagairtí don chlub ó na blianta díreach ina dhiaidh sin agus thit sé as a chéile le linn na dTrioblóidí.
Atheagroídh é faoin ainm "Áth na bhFuinseog" sa bhliain 1923 agus bhuaigh An Gleann orthu igcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Iarthair na bliana 1926. Tháinig an iomáint chun chinn i ndiaidh dóibh an tainm a athrú go "Cill Íde" sa bhliain 1935 agus tá an lámh in uachtar ag an liathróid beag sa chlub ón am sin i leith. Shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear an Iarthair don chéad uair sa bhliain 1939 ach chailleadar i gcoinne Greanach.
Tháinig laghdú mór ar dhaonra an pharóiste le linn blianta na 1950í agus níor éirigh le Cill Íde ar an bpáirc sna grádanna fásta san am sin. Ach cuireadh iarracht mór isteach sna grádanna óga. Shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Mionúir an Chontae na bliana 1957 ach níor fhan baill na fóirne sin sa tír de dheasca an lagtrá eacnamaíochta. Ach tháinig glún nua le chéile i ndiaidh dóibh Craobh Iomána Faoi-21 an Iarthair a bhuachaint sa bhliain 1965 agus, cé nár éirigh leo Craobh Sóisear na Roinne a ghabháil, chinneadar ar imirt na hiomána sinsear sa bhliain 1972.
Bhí trí chlub an-láidir sa chontae ag an am sin agus ba chosúil é ná buadh Cill Íde Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh riamh i ndiaidh dóibh cluichí ceannais na bliana 1973 a chailliúint i gcoinne Cill Mocheallóg, na bliana 1976 i gcoinne Saor Theas agus na bliana 1979 i gcoinne Tobar Phádraig. Ach d'fhan an dóchas iontu agus d’éirigh leo faoi dheiridh nuair a sháraíodar ar Saor Theas sa bhliain 1980.
Tháinig a gcomharsanna Tuar na Fola chun chinn chomh maith le linn an tréimhse sin. Bhí iomaíocht géar idir na clubanna agus thagadh na sluaite chun féachaint ar chluichí Craobh Iomána Sinsear an Iarthair le linn blianta na 1970í agus tús na 1980í.
Ba í an bhliain 1980 buaicphoíonte iomána Chill Íde. Ba chlub sinsear fós é nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988 ach bhí an brú i gconaí orthu agus thiteadar síos sa bhliain 1991. D’fhilleadar ar an gcéad iarracht nuair a bhuadar Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae na bliana 1992 agus d’fhanadar sa phríomhghrád go dti gur thiteadar síos arís sa bhliain 2007.
Ní raibh mórán le rá faoi pheileadóirí Chill Íde ó bhlianta na 1940í go dti gur bhuadar Craobh Peile Sóisear B an Chontae sa bhliain 1987. Tá siad ag imirt fós sa ghrád sin.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Chill Íde suite i lár an pharóiste i Ráithíneach, lámh leis an séipéal agus an scoil náisiúnta.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla Chill Íde, tá Pádraig Mac Muiris ("Paudie Fitzmaurice") a roghnaíodh mar Sárimreoir na bliana 1984, a dheartháir Liam Mac Muiris ("Canon Willie Fitzmaurice") a imir ar fhoireann Luimnigh le linn blianta na 1970í agus Dónall Ó Floinn ("Don Flynn"), imreoir sinsear an chontae le linn blianta na 1980í.
Tagairtí.
Cill Ide
Cill Ide
Cill Ide


CLG Cromadh.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cromadh.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cromadh ar bhruach Abhann na Máighe i lár Chontae Luimnigh, 22km ó dheas ó Cathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Cromadh, ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Cathair Easa agus An Carraigín agus ó pharóiste Mainistir.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún na hiomána níos láidre sa cheanntar, imrítear an pheil agus an iomáint sa chlub. Bhí tréimhse ann le linn blianta na 1970í agus na 1980í nuair a d'éirigh níos fearr le Cromadh sa pheil ach tá an béim dírithe anois go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Bhí traidisiún láidir iomána i gcónaí ann thart ar bhuach na Máighe agus is cosúil gurb é Cromadh an club CLG is sine atá gníomhach go leanúnach i gContae Luimnigh. Tá tuairisc ann faoi bhunú chluib faoin ainm "Cromadh Abú", a bhí mar rosc catha ag clann na nGearaltach, tar éis crinniú i halla bhaile Cromadh i Mí Mhárta na bliana 1884, ocht mí roimh bhunú CLG féin. Imríodh ach an iomáint ar dtús agus ghlacadar páirt i gcomórtaisí a eagraíodh i lár agus i ndeisceart an chontae i ndiaidh glacadh le rialacha caighdeánacha an spóirt. Nuair a atheagríodh coiste an chontae i ndiaidh scoilt An Pháirnéalaigh, ghlac Cromadh Abú páirt i gCraobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1895. Tá tuairiscí ann chomh maith faoi cluichí Corn Uí Mhurchú i dTobar Phádraig i Mí Eanáir na bliana 1896 inar bhuaigh Feachtasóirí Mungairit ar iománaithe Cromadh Abú agus Naomh Pádraig ar pheileadóirí an chluib.
Thosnaigh iománaithe an chluib ag teacht chun chinn ag tús an 20ú aois. Ghabhadar Craobh Iomána Sinsear Iarthar Luimnigh don chéad uair sa bhliain 1907 agus tháinig Craobh Iomána Sinsear an Chontae chucu an bliain dár gcionn nuair a bhuadar ar Chathair Laighin sa chluiche ceannais.
Cé go raibh deacrachtaí móra ag gach club sa chontae le fóirne a chur ar an bpáirc le linn na dTrioblóidí agus sna blianta i ndidaidh an Chogaidh Cathartha, d’éirigh le Cromadh arís chorn an chontae a bhaint amach sa blianta 1919 agus 1924, nuair a bhuadar ar Fheadamar agus arís sa bhliain 1929 i ndiaidh dóibh An Cheapach Mhór a chloí sa chluiche ceannais. Díreach ina dhiaidh sin, thosnaigh an coimhlint ba ghéire i scéal iomána Luimnigh. Idir na blianta 1931 agus 1948, chas Cromadh agus Átháin ar a chéile naoi uair i gcluiche ceannais iomána sinsear an chontae agus d’éirigh le Cromadh an bua a fháil sna blianta 1940 agus 1941.
Tháinig meath tobann orthu le linn blianta na 1950í agus thiteadar síos chuig an ngrád sóisear agus níor éiríodar arís go dti gur bhuadar Craobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh sa bhliain 1965. Suaus go dti blianta na 1990í nuair a rabhadar ag imirt iomána sóisear arís, níor éirigh leo ach Craobh Iomána Sinsear an Deisccirt a bhuachaint sa bhliain 1984. Ach tháining feabhas ar an scéal le teacht na Mílaoise de bharr an-iarracht a chur isteach sna fóirne óga. Bhuadar Croabh Iomána Sóisear an Chontae sa bhliain 1996, Craobh Iomána Idirmheánach Luimnigh na bliana 1998 agus bhíodar ar ais i gcluiche ceannais sinsear an chontae sa bhlian 2007 nuair a chailleadar i gcoinne Áth Dara.
Sa bhliain 1954, ath-thosnaíodh an pheil sa chlub don chéad uair ó bhlianta tosaigh an 20ú aois agus tháinig Craobh Peile Sóisear an Deiscirt chucu sa bhliain 1958. Le linn blianta na 1970í, bhí béim an chluib ag titim i dtreo na peile agus ghabh Cromadh Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bliain 1976 nuair a bhuadar ar Úlla agus arís sa bhliain 1983 tar éis dóibh an lámh in uachtar d'fháil ar Naomh Ciarán sa chluiche ceannais. I dteannta leis an iomáint, chuaigh an pheil i léig chomh maith le linn blianta deiridh na 1980í sular sháraíodar ar Naomh Seanán chun Craobh Peile Sóisear A Chontae Luimnigh a bhuachaint sa bhliain 1999.
Páirc Imirthe.
Is í Páirc na nGael ar Bhóthar an Teampaill, 1 km siar ó lár an bhaile páirc imirthe an Cromadh. Cé go bhfuileadar ag imirt gan stad ar an suíomh céanna ó bhlianta na 1880í, níor cheannaigh an club é go dti an bhliain 1974.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imritheoirí cáiliúile Cromadh, tá Séamus de Róiste ("Jim Roche") agus Seán Ó Conaill ("Jackie O’Connell"), baill d’fhóirne Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sna blianta 1934 agus 1936, Seán Ó Gealbháin ("John Galvin"), peileadóirí blianta na 2000í agus Stiofán Ó Luasa ar imir peil agus iomáint ar fhoireann an chontae le linn blianta na 2000í.
Tagairtí.
Cromadh
Cromadh
Cromadh


CLG Brú Rí.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Brú Rí.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cnoc na Carraige/Brú Rí idir Cromadh agus Ráth Luirc i nDeisceart Chontae Luimnigh, 35km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as baile Brú Rí agus as ceanntracha tuaithe an pharóiste ar nós Doire Álainn, Garraí Phaighean, Cnoc an Bhodaigh agus Daichead Acra. Tagann roinnt peileadóirí as paróiste Eithbhinn chomh maith.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint sa cheanntar, imrítear an pheil sa chlub chomh maith. Tá an béim an chluib dírithe go láidir i dtreo na hiomána ach bhí tréimhse ann le linn blianta na 1990í nuiar a bhí foireann sinsear ag Brú Rí sa dá chód.
Stair.
Bhí roinnt fóirne gníomhach sa pharóiste nuair a réitíodh rialacha caighdeánach na hiomána i ndiaidh bunú CLG sa bhliain 1884 agus d’imríodar faoi ainmneacha éagsúla go dti gur chláraíodh club faoin ainm "Club Iomána Luimneach Theas" sa bhliain 1893. Bhí dhá choiste riarachán i gContae Luimnigh ag an am sin, iad deighlte mar thoradh ar an achrann polaitiúla faoi Pharnell, agus ba é cathaaoirleach an chluib agus sagart an pharóiste, an tAthair Eoghan Mac Síthigh, ceannaire na buíona frith-Pharnell.
Bhuaigh Luimneach Theas Croabh Iomána Sinsear an Chontae díreach ina diaidh nuair a sháraíodar ar Naomh Mícheál i gcluiche ceannais na bliana 1893 ach bhris an club suas ina pharóistí éagsúla nuair a aontaíodh coiste an chontae go gairid ina dhiaidh sin. Lean an chuid a bhí fágtha i bparóiste Cnoc na Carraige/Brú Rí féin ag imirt faoin ainm "Brú Rí" ach níor éirigh leo i gcraobh eile ar bith go dti gur thiteadar as a chéile le linn na dTrioblódí.
Eagraíodh dhá chlub ina áit nuair a ath-thosnaíodh na comórtaisí i ndiaidh teacht na síochána ach níor éirigh le "Cnoc na Carraige" rud ar bith a bhuachaint ar pháirc an imirthe agus ba é Craobh Iomána Sóisear an Descirt na bliana 1930 an taon toradh amháin ar shaothar "Bhrú Rí" sular éirigh an beirt acu as an imirt ar fad timpeall na bliana 1940.
D’athraigh an scéal i ndiaidh dóibh athbhunú mar chlub aontaithe amháin faoin ainm "Brú Rí" sa bhliain 1944. Nuair a bhuadar ar An nGleann Rua chun Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt a ghabháil don dara uair sa bhliain 1948, d’fhan an chorn sin sa pharóiste ar feadh ceithre bhliain go dti gur sháraíodar ar Shaor Theas i gcluiche cheannais Craobh Iomána Sóisear an Chontae.
Níor éirigh le Brú Rí áit buan a ghreamú dóibh féin san iomáint sinsear agus thiteadar ar ais go dti an grád sóisear ar roinnt ócáid go dti gur bhuadar ar Bhaile Brún chun Craobh Sóisear an Chontae a ghabháil don dara uair sa bhliain 1966. Tá siad ag imirt sa phríomhghrád go leanúnach ón am sin i leith ach níor shroicheadar cluiche ceannais craobh an chontae go dti an bhliain 1982 nuair a fuair Tobar Phádraig an lámh in uachtar orthu. Bhíodar thar nais i gcluiche ceannais na bliana 1994 ach chailleadar i gcoinne a gcomharsan as Cill Mocheallóg ar an ócáid sin.
Tháinig seans eile chúcu sa bhliain 2006 agus d’érigh leo ar an tríú iarracht nuair a bhíodar ach cúilín amháin chun tosaigh ar Thobar Phádraig i ndiaidh an réiteoir an fheadóg dheiridh a shéideadh ar chraobh sinsear an chontae.
Ní raibh mórán le rá faoi pheil Brú Rí suas go dti an bhliain 1977 nuair a fuaireadar an lámh in uachtar ar Fheadamar chun seilbh a ghlacadh ar Chraobh Sóisear A an Chontae. Músclaíodh an suim arís sa liathróid mhór nuair a bhuadar an chorn sin don dara uair sa bhliain 1992 agus Craobh Peile Idirmheánach an Chontae dhá bhliain ina dhiaidh sin tar éis dóibh An Gleann a shárú. Cé gur thiteadar síos sa bhliain dár gcionn, bhíodar ar ais ag imirt peile sinsir ar an gcéad iarracht nuair a bhuadar ar Ghaeil Ghailtí i gcluiche ceannais Craobh Idirmheánach an Chontae na bliana 1996. Chinneadar ar fhilleadh ar pheil sóisear ar a dtoil féin go gairid ina dhiaidh sin, sháraíodar ar An gCeapach chun Craobh Peile Sóisear A Chontae Luimnigh na bliana 2003 a bhuachaint ach thiteadar as an dara grád arís sa bhliain 2008.
Páirc Imirthe.
Imríonn fóirne an chluib ar pháirc an phobail taobh thiar den scoil náisiúnta, 1km soir ó lár-bhaile Brú Rí ar Bhothar Chill Mocheallóg.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib, tá Séamus Ó Briain ("Jim O’Brien") ar imir ar fhoireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsear na hÉireann sa bhliain 1973, Stiofán Mac Donnchadha ("Stephen McDonagh"), ball foireann Luimnigh i gcluichí ceannais Craobh na hÉireann na blianta 1994 agus 1996 agus Pádraig Poitéar ("Pat Potter"), peileadóir an chontae le linn blianta na 1980í.
Tagairtí.
Bru Ri
Bru Ri
Bru Ri


CLG Brú na Déise.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Brú na Déise.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa chuid thiar theas de pharóiste Brú na Déise/Meánas/An Ghráinsigh i lár Chontae Luimnigh, 30km ó dheas ó Cathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile Brú na Déise agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Baile Uí Dhroighneáin, Baile na gCailleach agus Baile Ríosóid ach is féidir peileadóirí agus iománaithe ón gcuid eile den pharóiste timpeall sráidbhaile Meánas imirt leo freisin.
Cluichi.
Imrítear peil agus iomáint agus d’ainneoin traidisiún na hiomána a bheith níos láidre sa cheantar, cuireann an club an béim céanna ar an dá chód faoi láthair.
Stair.
Cé go bhfuil tagairtí ann faoi chluiche iomána idir Brú na Déise agus Saor Theas i mí Lúnasa na bliana 1884, níor bhunaíodh an club go hoifigiúil go dtí an bhliain 1887. Tá sé i bhfeidhm gan stad faoin ainm céanna ón lá sin i leith.
Nuair a ghlacadh le rialacha caighdeánacha na peile agus na hiomána i ndiaidh bhunú CLG, d'eagraigh na clubanna comórtaisí eatharthu féin agus bhí clú mór ar an gceann a imríodh i mBrú na Déise. Tá tuairiscí ann faoi chluichí iomána sa bhaile inar ghlac foirne as Eithbhinn, An tOspidéal, Feadamar, An Dromainn agus Cnoc Áine páirt i Mí Meán Fómhair na bliana 1887.
Bhí cumhacht na hiomána dlúite i gceathrú thoir-thuaidh an chontae suas go dtí an bhliain 1897 agus, cé go raibh mór-shuim sa chluiche i mBrú na Déise ag an am, níor éirigh go maith leo le linn an tréimhse sin. Fiú amháin nuair a tháinig na céad craobhacha chontae go dtí deisceart an chontae, b’iad Cill Fhionáin agus Cromadh na foirne ba láidre sa cheantar. Mar sin féin, shroicheadar cluiche leath-cheannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1904 agus iad ag imirt faoin ainm "Réalta Brú na Déise" nuair a bhuaigh An Cheapach Mhór orthu.
D’athraigh an scéal áfach le linn blianta na 1920í. D’ainneoin gur tharla an cogaíocht ba ghéire le linn an Chogaidh Cathartha sa limistéar idir Brú na Déise agus Cill Mocheallóg, thosnaigh an club ag imirt arís díreach ina dhiaidh agus shroicheadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1922. Cé gur chailleadar go dona i gcoinne Éire Óg an lá sin, bhíodar arís arís ann trí bhliain ina dhiaidh ach bhuaigh An Caisleán Nua Thiar orthu.
Is cosúil é gur tharla achrann éigin tar éis cluiche ceannais na bliana 1925 mar bhunaíodh club eile an pharóiste, Fánaithe na Camóige díreach ina dhiaidh agus bhuaigh an fhoireann sin Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt ar an gcéad iarracht sa bhliain 1926. Bhí Brú na Déise féin ag imirt iomána sóisir le linn blianta tosaigh na 1930í agus cé gur bhuadar an comórtas sin roinnt uair le linn blianta na 1940í agus blianta na 1960í, níor éirigh leo riamh Craobh Iomána Sóisear an Chontae a ghabháil.
Ba chlub iomána sinsear é nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae sa bhliain 1988 ach bhíodar tar éis titim síos go dti an grád idirmheánach le teacht na Mílaoise. D’fhanadar anseo go dti gur bhuadar Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh sa bhliain 2008.
Lasmuigh den bhliain 1926 nuair a bhuaigh An Gleann orthu i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Chontae, ní raibh mórán trácht ar Bhrú na Déise mar chlub peile suas go dtí blianta na 1970í. Tháinig Craobh Peile Sóisear an Deiscirt chucu don chéad uair sa bhliain 1972 agus ba chlub peile idirmheánach é le teacht na ngrád teoranta. D’fhilleadar ar ais ar pheil sóisear an bhliain dár gcionn agus níor thangadar ar ais go dtí gur ghabhadar Craobh Peile Sóisear A an Chontae i ndiaidh dóibh buachaint ar Chnoc Uí Choileáin sa bhliain 2008.
Páirc Imirhte.
Bhí páirceanna ar chíos ag Brú na Déise sa pharóiste sular cheannaíodar a bpáirc imeartha féin sa bhliain 1956. Nuair a osclaíodh é le cluiche iomána idir Luimneach agus Corcaigh i mí Aibreáin na bliana dár gcionn, tháinig slua 6,000 daoine chuig lárionad nua spóirt ina raibh cúrsa mini-ghalf, cúirteanna leadóige agus áiseanna traenála agus féachana a bhí réabhlóideach in Éireann le linn blianta crua na 1950í. Is í páirc Brú na Déise, atá suite 500km ó Phríomhshráid an bhaile ar Bhóthar an Ospidéil, fós an tríú páirc iomána is tábhachtaí sa chontae.
Imreoirí Cáiliúla.
I measc imreoirí cáiliúla Brú na Déise, tá iománaithe Luimnigh blianta na 1980í Mícheál Ó Roghaill ("Mike Reale") agus Antóin Ó Riordáin ("Anthony O’Riordan", captaen foireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Mionúir na hÉireann sa bhliain 1984) agus cúlbáire foireann peile sinsear an chontae le linn blianta na 2000í Seán Ó Cadhla ("Seán Kiely").
Tagairtí.
Bru Na Deise
Bru Na Deise
Bru Na Deise


CLG Cill Chuarnáin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cill Chuarnáin'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cill Chuarnáin in Iarthar Chontae Luimnigh, 25km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as sráidbhaile Cill Chuarnáin agus as na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Ard Lomáin, Baile Sheoinicín agus Páirc na mBó.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint sa cheanntar, imrítear an dá chód sa chlub agus tá ag éirí níos fearr ag an bpeil sa chlub le déanaí.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Cill Chuarnáin suite i lár an pharóiste in aice na scoile náiisiúnta agus lámh leis an mbóther N69.
Imreoirí Cáiliúile.
Is ball den chlub é Pádraig Ó hÍobhais ("Paddy Ivess") a d'imir ar fhoireann Luimnigh I gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear na Mumhan sa bliain 1991.
Tagairtí.
Cill Chuarnain
Cill Chuarnain
Cill Chuarnain


CLG Áth an tSléibhe.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Áth an tSléibhe.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Áth an tSléibhe idir An Gleann agus Mainistir na Féile in Iarthar gContae Luimnigh, 60km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an chluib as baile Áth an tSléibhe agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Gort na gCros, An Chúil, Cnoc na gCoirneach agus Gleann an Ghabhair.
Cluichí.
Tá paróiste Áth an tSléibhe suite díreach ar theorann Chontae Chiarraí agus tá traidisiún láidir peile sa cheanntar. Ós rud é ná imrítear an iomáint go forleathan sa pharóiste, imrítear ach an pheil amháin sa chlub. Is iad Naomh Ciarán, Tuar na Fola, Teampall an Ghleanntáin agus Móin na nGé na clubanna iomána is gaire do Áth an tSléibhe.
Stair.
Cé go raibh an pheil á imirt go forleathan sa cheanntar le linn blianta deiridh an 19ú céad, níor bhunaíodh aon club i bparóiste Áth an tSléibhe go dti an bliain 1905. Roimhe sin, d’imir peileadóirí na háite le Mainistir na Féile, An Gleann agus Máigh Mheáin i gContae Chiarraí. Níl aon tagairt ann d'fhóirne ag imirt faoi ainm "Áth an tSléibhe" nó faoi aon ainm eile gaolmhar leis an bparóiste i gcomórtaisí a eagraíodh in Iarthar Luimnigh nó i dtuaisceart Chiarraí le linn blianta na 1990í.
Ós rud é go raibh foireann an-láidir ag Mainistir na Féile le linn blianta na 1900í agus na 1910í, mealladh roinnt des na himreoirí ab fhearr chucu ó na paróistí lámh leo. Ina measc siúd bhí Áth an tSléibhe agus níor éirigh go maith leis an gclub nua sna blianta díreach i ndiaidh a bhunú.
D’athraigh an scéal nuair a bhuadar cluiche ceannais an Iarthair chun cluiche ceannais Craobh Peile Sóisear Chontae Luimnigh na blian 1919 a shroichint ach níor imríodh é de dheasca na dTrioblóidí. Bhí ar Áth an tSléibhe fanacht go dti nn bhliain 1937 sular tháinig an deis arís chucu. Ach d’ainneoin Craobh an Iarthair a ghabháil sa bhliain sin i ndiaidh dóibh an lámh in uachtar d'fháil ar Bhaile Stiabhana agus arís sna blianta 1948 agus 1949, níor shroicheadar cluiche ceannais Craobh Peile Sóisear Chontae Luimnigh go dti an bhliain dár gcionn nuair a buadar ar Sháirséalaigh an Chonartha.
Tháinig corn sóisear an chontae chuig an bparóiste don dara uair sa bhliain 1963 tar éis dóibh Pailís na Gréine a chloí agus bhí Áth an tSléibhe ar ais sa ghrád sinsear don dara uair. Cúig bhliain ina dhiaidh sin, bhuadar ar Sháirséalaigh an Chonartha i gcluiche cannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh ach, nuair a thosnaigh an fhoireann sin ag titim as a chéile, bhíodar ar ar ag imirt peile sóisir arís le linn blianta na 1980í.
Tháinig feabhas ar an scéal le blianta na 1990í nuair a tháinig glún nua le chéile chun Craobh Faoi-21B an Chontae a ghabháil sa bhliain 1995. Buadh Craobh Peile Sóisear A an Chontae sa bhliain 1997 tar éis dhá athimirt i gcoinne Béal an Átha agus Craobh Peile Idirmheánach Chontae Luimnigh sa bhliain 2002 le bua ar Ghallbhaile agus shoicheadar cluiche ceannais Craobh Sinsear an Chontae na bliana dár gcionn ach chailleadar i gcoinne Drom Chollachair/Béal an Átha. Thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 2006, bhíodar ar ais sa phríomhghrád láithreach bonn tar éis buachaint ar Ghallbhaile arís i gcluiche ceannais Craobh Idirmheánach na bliana 2007 ach níor fhanadar ach bliain amháin ann sular thiteadar síos arís.
Páirc Imirthe.
Tá Páirc na nGael, Áth an tSléibhe suite i dTeampall an tSléibhe, 2km soir ó lár an bhaile ar bhóthar Charraig Chiarraí.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúla an chluib, tá Tadhg de Bhulbh ("Timmy Woulfe") agus Seán Ó Maoláin ("Johnny Mullane") a d'imir ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear na Mumhan sa bliain 1965 agus Pádraig Ó hEathairn ("Pat Ahern") a bhí ar an bhfoireann i gcluiche ceannais na bliana 2003.
Tagairtí.
Ath An Tsleibhe
Ath An Tsleibhe


CLG Gaeil Ghailtí.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Gaeil Ghailtí.
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste Coill Bheithne/Gleann na gCreabhar ar dhá thaobh Sléibhte na Gailtí sa chúinne oir-dheisceart Chontae Luimnigh, 60km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an chluib as bailte Coill Bheithne agus Gleann na gCreabhar agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós An Leacain Darach, An Inse Cham agus Ceathrú an Chaisleáin.
Cluichí.
Ós rud é ná fuil traidisiúin na hiomána chomh láidir sin sa cheanntair inar thagann teorainn Chontae Luimnigh, Contae Thiobraid Árann agus Contae Chorcaí le chéile, imrítear ach peil amháin sa chlub. Cé ná fuil sé nascaithe le haon club ar leith i gcomhair na ha hiomána, imríonn formhór iománaithe an pharóiste leis An Gleann Rua.
Stair.
Tá tagairtí ann faoi imirt na peile i nGleann na gCreabhair ón mbliain 1885 nuair a chláraigh club ón mbaile le coiste riaracháin i nDeisceart Luimnigh ach is beag trácht a bhfuil ann ar an gclub nó ar an gcoiste ina dhiaidh sin. Tá cúntas ann faoi chluiche peile a chaill foireann ó Choill Bheithne i gcoinne Imleach as Contae Thiobrad Árann i mí Bealtaine na bliana 1895 agus deirtear gur bhuaigh na himreoirí céanna ar Fhánaithe Ghleann Árann (a ghabh Craobh Peile Sinsear na hÉireann na bliana sin ar son Thiobraid Árann) i Lios Fearnáin sa bhliain 1896.
Ba é club faoin ainm "Gleann na gCreabhar" an chéad cheann as an bparóiste a chláirigh go hoifigiúil le CLG sa bhliain 1929 agus lean "Coill Bheithne", club eile ón gcuid den pharóiste ar thaobh theas na nGailtí, iad cúpla seachtain ina dhiaidh sin. Chas an beirt ar a chéile i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear Luimnigh Theas na bliana sin agus chaill Coill Bheithne cluiche ceannais an chontae i gcoinne Caisleán Uí Mhathúna. Dhá bhliain in a dhiaidh sin, áfach, d’éirigh leo corn Peile Sóisear an Chontae a ghabháil nuair a bhuadar ar Chlochán agus lean Gleann na gCreabhar iad sa bhliain dár gcionn i ndiaidh an bua a fháil ar Chlochán.
Nuair nár éirigh le ceachtar an dá chlub le linn na mblianta d’ar gcionn, chinneadar ar aontú faoin ainm "Fánaithe Ghailtí" sa bhliain 1935 agus tháinig Craobh Peile Sóisear an Chontae chuig an bparóiste don tríú uair sa bhliain 1942. Déirigh leis an gclub aontaithe arís sa bhlian 1957 nuair a bhuadar ar Ardach. D’ainneoin iad cluiche leath-cheannais an chomórtais a shroichint faoi thrí idir na blianta 1960 agus 1965, ba é sin an craobh chontae dheireannach a bhuaigh Na Fánaithe.
Thárla scoilt sa bhliain 1963 nuair a athbhunaíodh Gleann na gCreabhar agus lean peileadóirí Choill Bheithne ag imirt mar Fánaithe Ghailtí ach thángadar le chéile arís sa bhliain 1970 faoin ainm "Gaeil Ghailtí". Níor tháinig feabhas ar an scéal go dti gur eagraigh an club aontaithe fóirne na nóg agus ba é toradh na oibre sin ná Corn Peile Sóisear an Chontae nuair a chloíadar Seán Uí Fhinn i gcluiche ceannais na bliana 1988. Thainig Gaeil Gailtí, Baile an Londraigh agus Garrdha Uí Spiolláin le chéile sa bhliain 1991 faoin ainm "Fánaithe Gleann an Chorráin" agus bhuadar Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh na bliana sin. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, ba chlub peile sinsear é Gaeil Ghailtí nuair a ghabhadar Craobh Idirmheánach an Chontae ach níor fhanadar an ach ar feadh trí bhliana agus tá siad ar ais ag imirt peile idirmheánaigh ó shin i leith.
D’eagraigh Gaeil Ghailtí foireann iomána sa bhliain 1955 ach níor fhan sí ann ach ar feadh cúpla bliana. Ba oibreoirí foraíseacha agus tógála iad móramh na nimreoirí.
Páirc Imirthe.
’Sé Páirc Sheáin Uí Mhathúna pairc imirthe Gaeil Ghailtí agus ainmníodh í in onóir bunaitheoir Bráithreachas na Poblachta a rugadh i gCoill Bheithne. Tá sí suite i gCeathrú an Chaisleáin, 2km siar ó Choill Bheithne agus osclaíodh í sa bhliain 1958.
Imreoirí Cailiúile.
I measc peileadóirí cáiliúile Gaeil Ghailtí, tá Liam de Róiste ("Willie Roche"), a bhí ar fhoireann Luimnigh I gcluiche ceannais Craobh Peile na Mumhan na bliana 1991 agus Seán Ó Cuáin ("John Quane") ar imir ar fhoireann na hÉireann i gcoinne na hAstráile sa bhliain 1999 agus ar imir i gcluichí ceannais Peile Sinsear na Mumhan sna blianta 1991, 2003 agus 2004.
Tagairtí.
Gaeil Gailti
Gaeil Gailti


CLG An tOspidéal/Cathair Fuinse.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An tOspidéal/Cathair Fuinse.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste An tOspidéal/Cathair Fuinse in Oirthear Chontae Luimnigh ar theorann Chontae Thiobraid Árann, 30km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó bhaile An tOspidéal, ó bhaile Cathair Fuinse agus ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Cloch an Bhiolair, Ráth Shiúrdáin, Cill Frois agus An Seanbhaile.
Cluichí.
Tá traidisiún láidir peile agus iomána sa cheanntar agus imrítear an dá chód sa chlub.
Stair.
Nuair a tháinig CLG i bhfeidhm ar dtús, bhí an dá sport á imirt sa pharóiste. Bhí an lámh in uachtar ag an bpeil san Ospidéal agus ba í Cathair Fuince lárionad na hiomána sa cheanntair. Bunaíodh club faoin ainm "An tOspidéal" go hoifigiúil sa bhliain 1885 agus d’imir siad faoin ainm "Cnoc na mBua" ar feadh roinnt blianta ag tús an 20ú aois.
Ba chlub sóisear é nuair a atheagraíodh na comórtaisí tar éis na dTrioblóidí agus shroich An tOspidéal cluiche ceannais Craobh Sóisear an Deiscirt sa dá chod sa bhliain 1926. Tháinig an craobh chucu don chéad uair san iomáint sa bhliain 1929 i ndiaidh bhuachaint ar Fhánaithe na Camóige ach, cé go raibh foireann maith láidir acu ar feadh cúig bhlian déag ina dhiaidh sin, níor éirigh leo i gCraobh Iomána Sóisear an Chontae.
Tháinig scoilt le linn blianta na 1940í nuair a bhuníodh club iomána Cathair Fuinse, lean An tOspidéal san iomáint agus d’imir peileadóirí an pharóiste le club eile dárbh ainm dó "Cill Frois/An tOspidéal". Ghabh an club peile Craobh Sóisear an Deiscirt don chéad uair i ndiaidh dóibh shárú ar Ghallbhaile i gcluiche ceannais na bliana 1950 agus d’éirigh leo arís sna blianta 1955 agus 1956. Le linn na tréimhse céanna, d’imir peileadóirí Cathair Fuinse in éineacht le peileadóirí Cathair Laighin ar feadh roinnt blianta faoin ainm "Cóstóirí Ráth Shiúrdáin".
Thit an iomáint agus an pheil i léig ina dhaiadh sin go dti gur tháinig An tOspidéal agus Cathair Fuinse le chéile arís faoin ainm "Na Fianna" sa bhliain 1972. D’éirigh leo i gCraobh Iomána Sóisear an Deiscirt an bhliain dár gcionn ach d’éiríodar as an iomáint ar fad sna blianta 1975 agus 1976 nuair a bhí nasc i bhfeidhm le Cnoc Áine inar imir peileadóir an dá pharóiste le Na Fianna agus na hiománaithe le Cnoc Áine. Tháinig an chéad theideal an chontae chuig an bparóiste nuair a bhuaigh Na Fianna ar Ulla i gcluiche ceannais Croabh Peile Sóisear Chontae Luimnigh sa bhliain 1975.
Nuair a chuireadh deireadh leis an gcomhaontas le Cnoc Áine, thosnaíodar ag imirt iomána agus peile faoi ainm an pharósite. Sa bhliain 1983, ba iad An tOspidéal/Cathair Fuinse an chéad chlub a bhuaigh Craobh Peile Sóisear A (i ndiaidh bhuachaint ar An nGleann) agus Craobh Iomána Sóisear A an Chontae (tar éis Ardach a chloí) sa bhliain chéanna.
I ndiaidh Craobh Peile Idirmheánach an Chontae a bhuachaint sa bhliain 1989, shroich An tOspidéal/Cathair Fuinse trí chluiche ceannais Craobh Sinsear an Chontae as a chéile ach chailleadar i gcoinne Fánaithe Ghleann an Chorráin sa bhliain 1991, An Chaisleáin Nua Thiar sa bhliain 1992 agus Chlocháin sa bhliain 1993. Bhí an míádh orthu ar a gceathrú iarracht chomh maith nuair a bhuaigh Baile an Londraigh othu sa bhliain 1999.
Ba chlub sinsear sa dá chód é An tOspidéal/Cathair Fuinse tar éis dóibh an bua d’fháil ar Shaor Theas i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae na bliana 2002 ach níor fhan na hiománaithe ann ach ar feadh dhá bhliana. Thiteadar síos go dti an tríú grád an bhliain dár gcionn ach d’filleadar ar an iomáint idirmheánach ar an gcéad iarracht nuair a bhuadar Croabh Sóisear A an Chontae don dara uair i ndiaidh dóibh Cill na Fíonaí a shárú i gcluiche ceannais na bliana 2005.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe An tOspidéal/Cathair Fuinse suite in aice an tséipéil i mbaile An tOspidéal.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib, tá na hiománaithe Séamus Ó Cearrbhaill ("Jimmy Carroll"), a bhí ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann na bliana 1980, agus Damien Ó Roghaill ("Damien Reale"), captaen na fóirne i gcluiche ceannais Craobh na hÉireann sa bhliain 1980; agus PS Ó Gairbheith ("PJ Garvey") a bhí ar fhoireann Luimnigh a chaill cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear na Mumhan sa bhliain 1991.
Tagairtí.
Ospideal Cathair Fuinse
Ospideal Cathair Fuinse
Ospideal Cathair Fuinse


Pádraig Ó Sionnaigh.
Is iar-imreoir iomána Éireannach é Pádraig Ó Sionnaigh (Béarla: "Pat Fox") a rugadh ar an 8 Iúil 1961 in Áth na Cairte, Contae Thiobraid Árann. D'imir sé leis a chlub áitiúil Éire Óg agus an fhoireann idir-chontae Thiobraid Árainn sna 1980idí agus na 1990idí.
Tá dhá bhonn buaite aige i gCraobh Iomána na hÉireann, chomh maith le trí ghradam Sárimreoirí na Bliana.


CLG Cnoc Áine.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Cnoc Áine.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Cnoc Áine timpeall Loch Goir idir Brú na Déise agus An Ospidéal i nDeisceart Chontae Luimnigh, 28km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá imreoirí ó na sráidbhailte Cnoc Áine agus Eiltiún ó na ceantracha tuaithe máguaird ar nós Baile an Bhagóidigh, Coill Bhaile Eoghain, Tobar Phádraig agus Loch Gair.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún an iomána níos láidre sa cheantar, imrítear an pheil agus an iomáint sa chlub ach tá an béim dírithe fós go láidir i dtreo na hiomána.
Stair.
Bhí an iomáint beo fós i bparóiste Cnoc Áine nuair a bunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus tá tuairisc ann faoi chomórtas iomána sóisear a eagraíodh i mBrú na Déise i mí Mheán Fómhair na bliana 1887 inar bhuaigh foireann faoin ainm "Cnoc Áine" ar Fheadamar. Is cosúil é, áfach, gurbh é "Loch Goir" an chéad club a bhunaíodh go hoifigiúil sa cheantar. Shroicheadar siúd cluiche ceannais Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana 1899 ach níor aimsíodar scór ar bith nuair a bhuaigh Cill Fhionáin go trom orthu.
Tá cuntaisí ann faoi chomórtas iomána inar ghlac foireann faoin ainm "Eiltiún" páirt sa bhliain 1903 ach, lasmuigh de sin, níl mórán tagairt faoi chluichí Ghealacha i bparóiste Cnoc Áine le linn blianta tosaigh an 20ú aois agus ní raibh aon chlub gníomhach ann le linn An Chéad Cogadh Domhanda agus na dTrioblóidí. Tá tuairisc ann faoi chomórtas iomána in Eiltiún inar bhuaigh An tOspidéal ar fhoireann ag imirt faoin ainm "Coill Bhaile Eoghain". Le linn blianta na 1930í, d’imir peileadóirí an pharóiste le Brú na Déise, An Ospidéal agus Cnoc Loinge sular atheagraíodh club Cnoc Áine sa bhliain 1936.
Thosnaíodar ag imirt i gcomórtais agus tá tuairisc ann faoi chluiche a bhuaigh an club nua i gcoinne Chill Mocheallóg i mBuilgidin i Mí Deireadh Fómhair na bliana 1937. Tháinig Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt chucu don chéad uair sa bhliain 1941 agus bhuadar Craobh an Chontae sa bhliain 1953 nuair a bhfuaradar an lámh uachtar ar rogha na coitianta Saor Theas sa chluiche ceannais. Níor éirigh leo sa ghrád sinsear agus d’fhilleadar ar an iomáint sóisear i ndiaidh roinnt beag bliana.
Bhí nasc i bhfeidhm sna blianta 1975 agus 1976 leis Cathair Fuinse, a bhí ag imirt faoin ainm "Na Fianna" ag an am, inar imir peileadóir an dá pharóiste le Na Fianna agus na hiománaithe le Cnoc Áine.
Tháinig feabhas arís ar an iomáint le linn blianta na 1990í. Ghabhadh Craobh Sóisear A an Chontae don dara uair sa bhliain 1991 tar éis athimirt a bhuachaint ar Bhaile Bricín agus tháinig Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae chucu nuair sháraíodar ar Mhungairit i gcluiche ceannais na bliana 2001.
Imríodh an pheil ar dtús faoin ainm "Eiltiún" ach, cé go raibh foireann láidir mionúr acu le linn blianta deiridh na 1930í, ní raibh aon ádh acu go dti gur bhuadar Craobh Peile Sóisear A Chontae Luimnigh sa bhliain 1982. Sé bhliain ina dhiaidh sin nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm i gcraobhacha sinsear agus idirmheánach an chontae, bhí Cnoc Áine ag imirt peile sóisear arís. Le béim an chluib ag díriú arís i dtreo na hiomána, ba ghairid ina dhiaidh sin ná gur thiteadar síos go dti an grád sóisear B ach tháinig feabhas ar stadas na peile sa chlub nuair a bhuadar ar Chnoc an Doire i gcluiche ceannais Craobh Peile Sóisear B Chontae Luimnigh na bliana 2005.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imeartha Cnoc Áine suite i lár an pharóiste i gCoill Bhaile Eoghain, leath-bhealach ar an mbóthar idir Brú na Déise agus An Ospidéal.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib, tá Tomás Ó Dabhóc ("Tommy Cooke"), ball foireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann sa bhliain 1940, an tiománaí Pádraig Ó Ciarba ("Patrick Kirby") a d’imir ar fhoireann sinsear Luimnigh le linn blianta na 2000í agus Antóin Ó Ciarba ("Anthony Kirby"), a d'imir peil le foireann sinsear an chontae le linn blainta na 1980í.
Tagairtí.
Cnoc Aine
Cnoc Aine
Cnoc Aine


CLG An Gleann Rua (Luimneach).
Is club de chuid Chumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Gleann Rua.
Suíomh.
Tá an club le fáil i bparóiste thuaithe an Ghleanna Rua/Bhaile Uí Argáin ar thaobh an tSléibhe Riabhaigh idir Cill Fionáin agus Baile an Londraigh i nDeisceart Chontae Luimnigh, 50cm soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an Ghleanna Rua ó bhailte fearainn an pharóiste ar nós Bhaile Uí Argáin, an Ghleanna Rua, An Chaoil agus Bhaile an Phiaródaigh, ó bhaile agus ó pharóiste Bhaile an Londraigh agus ó pharóiste Choill Bheithne/Ghleann na gCreabhar.
Cluichí.
An iománaíocht amháin a imrítear sa chlub agus tá sé nasctha le Baile an Londraigh i gcomhair na peile. Imríonn iománaithe as Cill Beithne/Gleann na gCreabhar peil le Gaeil Ghailtí.
Stair.
Cé go raibh traidisiún na hiomána beo i bparóiste an Ghleanna Rua roimh bhunú CLG, is í an pheil ba láidre sa cheantair ag deireadh an 19ú haois. Bunaíodh an club go hoifigiúil sa bhliain 1885 agus d'imir siad an pheil faoin ainm "An Gleann Rua" agus an iománaíocht faoin ainm "Baile Uí Argáin".
D’éirigh go maith leo sa pheil ar dtús. Tá cuntas ann ó Mhí Mhárta na bliana 1896 ar chluiche idir an Gleann Rua agus Cill Dairbhre as Contae Chorcaí i gComórtas Peile Chill Fhionáin, cluiche a chríochnaigh gan scór ó cheachtar den dá fhoireann. Amach sa bhliain chéanna ba é an Gleann Rua an chéad chlub as deisceart an chontae a shroich cluiche ceannais Chraobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh nuair a bhuaigh na Trádálaithe orthu.
D'imir iománaithe Bhaile Uí Argáin chomh maith i gComórtas Chill Fhionáin na bliana 1896 agus tá tuairisc ann ar chluiche a chaill siad i gcoinne Bhrú Rí. Maraon le mórán ceantair eile i ndeisceart agus in oirthear an chontae, d’fhás an iománaíocht go tapa sa pharóiste tar éis do Chill Fhionáin Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann a bhuachaint ar son Luimnigh sa bhliain 1897. Ach ós rud é go raibh clubanna láidre ag teacht chun cinn sa cheantar ar nós Bhaile an Londraigh agus Chill Beithne sa pheil agus ar nós Chill Fhionáin agus Chill Mocheallóg san iománaíocht, níor éirigh leis an nGleann Rua i gcomórtas ar bith anuas go dti na 1970í. Bhí blianta ann, go mór mór le linn na dTrioblóidí agus le linn na 1950í, nuair ba dheacair dóibh foireann a chur ar an bpáirc.
D'athraigh an scéal nuair a bhuaigh siad Craobh Iomána Sóisear an Deiscirt den chéad uair tar éis dóibh an lámh in uachtar a fháil ar Bhéal Átha Grean i gcluiche ceannais na bliana 1974. Lean siad ar aghaidh chun Craobh an Chontae a bhaint i ndiaidh dóibh Cathair Laighin a shárú.
Sna blianta díreach ina dhiaidh sin buadh orthu trí huaire as a chéile i gcluiche ceannais Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae, i gcoinne Mhungairit sa bhliain 1975, i gcoinne Fheadamar sa bhliain 1976 agus i gcoinne an Átha Leacaigh sa bhliain 1977, agus b’éigean dóibh filleadh ar an iománaíocht shóiseareach nuair a cuireadh deireadh leis an ngrád idirmheánach sa bhliain 1978. Tháing siad ar ais chuig an dara leibhéal i ndiaidh dóibh buachaint ar Eithbhinn chun Craobh Iomána Sóisear A Contae Luimnigh a ghabháil den dara huair sa bhliain 1992.
Chuir athbheochan na peile i mBaile an Londraigh le linn na 1990í isteach ar an iománaíocht sa Ghleann Rua ar feadh bliana nó dhó agus d’iompaigh an roth orthu sa bhliain 1999. Ach bhí siad ar ais ag imirt san iománaíocht idirmheánach an chéad iarracht eile nuair a tháinig Craobh Iomána Sóisear A an Chontae chuig an nGleann Rua den tríú huair sa bhliain 2000. Ba bheag nár chlub sinsearach iad cúig bliana ina dhiaidh sin ach, d'ainneoin na sáriarrachta a rinne siad ag deireadh cluiche ceannais Chraobh Iomána Idirmheánach an Chontae, lig siad tharstu an deis i gcoinne Bhaile an Gharraí.
Níl aon trácht ar pheil sa chlub ó na 1920í nuair a atheagráiodh na comórtaisí i ndiaidh Chogadh na Saoirse agus Chogadh na gCarad. Tá formhór pheileadóirí an pharóiste ag imirt le Baile an Londraigh ón am sin i leith.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imeartha an chlub suite sa Ghleann Rua lámh leis an séipéal agus leis an scoil náisiúnta.
Imreoirí Cailiúile.
D’imir Micheál Ó Briain ("Mike O’Brien") ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Chraobh Iomána Sinsearach na hÉireann na bliana 2007. Bíonn Seán Ó Murchú ("Johnny Murphy"), peileadóir an chontae sna blianta dhá mhíle, ag iománaíocht leis an nGleann Rua.
Tagairtí.
Gleann Rua (Luimneach)
Gleann Rua


CLG Garrdha Uí Spiolláin.
Is club de chuid Chumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é Garrdha Uí Spiolláin'".
Leasainm.
Tugtar “Na Preabadóirí” (“"The Bouncers"”') ar fhoirne Gharrdha Uí Spiolláin. Ní fios go díreach cárb as don ainm. Deir roinnt daoine go raibh faicsean ann i dtús an 19ú haois agus an t-ainm sin orthu. Deir daoine eile gur tháinig an leasainm ó chluiche cártaí dárbh ainm dó "Bounce" as Béarla a d’imrítí go forleathan sa pharóiste ag tús an 20ú haois.
Suíomh.
Tá an club le fáil i bparóiste Chnoc Loinge/Ghleann Bruacháin, áit atá suite i nDeisceart Chontae Luimnigh 35cm soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór na n-imreoirí ó bhaile Chnoc Loinge, sráidbhaile Gharrdha Uí Spiolláin, ó bhailte fearainn i bparóiste Chnoc Loinge/Ghleann Bruacháin ar nós Bhaile Mhistéala na dTamhan agus Ghleann Bruacháin, agus ó bhaile Ghallbhaile agus bailte fearainn ar nós na gCaológ, Dhún Trí Liag, an Chnocáin Bhric agus an Chaisleáin Chria sa chuid de pharóiste Ghallbhaile/Lios Fearnáin atá suite i gContae Luimnigh.
Cluichí.
An Iománaíocht|iománaíocht amháin a imríonn an club, agus tá sé nasctha le Gallbhaile i gcomhair na peile.
Stair.
Cé go bhfuil an iománaíocht níos láidre sa pharóiste ó na 1950í, bhí an lámh in uachtar ag an bpeil i mblianta tosaigh CLG. Tá tagairtí ann d’fhoireann a d’imir peil faoin ainm "Garrdha Uí Spiolláin" sna 1880í. Bunaíodh an club go hoifigiúil cúpla bliain ina dhiaidh sin agus ba bheag nár bhuaigh siad Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1898, ach chaill siad an cluiche leathcheannais i ndiaidh achomairc ó na Trádálaithe.
Maraon lena lán clubanna eile sa chontae, thit siad as a chéile le linn na dTrioblóidí agus an Chéad Chogadh Domhanda ach eagraíodh club nua faoin ainm "Cnoc Loinge" le teacht na síochána. Cé gur bhuaigh siad Craobh Peile Sóisear Dheisceart Luimnigh sa bhliain 1927, bhí siad faoi scáth Ghallbhaile sna 1930í agus sna 1940í.
Bunaíodh Garrdha Uí Spiolláin mar chlub iománanaíochta sa bhliain 1952. Lean Cnoc Loinge orthu ag imirt peile anuas go dti na caogaidí deireanacha, nuair d’aontaigh an dá chlub faoin ainm "Garrdha Uí Spiolláin". D’fhás an iománaíocht go tapa i ndiaidh bhua Chraobh Shóisearach an Deiscirt den chéad uair sa bhliain 1955 agus, i ndiaidh dóibh sárú ar fhoireann Chill Mhíde, tháinig an chéad Chraobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh chuig Garrdha Uí Spiolláin cúig bhliain ina dhiaidh sin.
Cé gur bhuaigh siad Craobh an Chontae arís sna blianta 1970, 1978 agus 1984, níor éirigh go maith leo mar fhoireann iomána shinsearach go dti na 1990í. Tar éis Craobh Iomána Idirmheánach Chontae Luimnigh a bhreith leo sa bhliain 1996, shroich siad cluiche ceannais na Craoibhe Sinsearaí an bhliain dár gcionn ach buadh go dona orthu ag Tobar Phádraig.
Bhí siad ar ais sa chluiche ceannais sa bhliain 2004 nuair a chaill siad le cúilín amháin i gcoinne Átháin ach bliain ina dhiaidh sin tháinig an chorn faoi dheireadh chuig Cnoc Loinge nuair a chloígh na Preabadóirí na naimhde ab fhíochmhaire acu, Chill Mocheallóg.
I ndiaidh dóibh aontú le Cnoc Loinge, d’éirigh go maith le Garrdha Uí Spiolláin sa pheil. Tar éis Craobh Sóisear an Deiscirt a bhreith leo den chéad uair sa bhliain 1960, bhuaigh siad Craobh Peile Sóisear A Chontae Luimnigh sa bhliain 1976 tar éis dóibh Cnoc Uí Choileáin a bhualadh agus arís sa bhliain 1980 nuair a bhuaigh siad ar Bhrú Rí sa chluiche ceannais. Ach cé gur thaínig Craobh Sóisear B an Chontae chuig an gclub sa bhliain 1993, bhí an bhéim á cur ar an iomáint faoin am sin agus d’éirigh na Preabadóirí as an bpeil ar fad sa bhliain 2000 nuair a d’aontaigh siad le Gallbhaile.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Garrdha Uí Spiolláin, Páirc Uí Dubhlaoigh, suite 800m ó lár bhaile Cnoc Loinge in aice Radharc an Iarnróid.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla Garrdha Uí Spiolláin a d’imir ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann, tá Muiris Ó Cearrbhaill ("Mossy Carroll") ón mbliain 1980, a dheartháir Proinsias Ó Cearrbhaill ("Frankie Carroll") ó na blianta 1994 agus 1996 agus TS Ó Riain ("TJ Ryan") ó na blianta 1994, 1996 agus 2007
Tagairtí.
Garrdha Ui Spiollain
Garrdha Ui Spiollain


CLG Drom Chollachair/Béal an Átha.
Is club de chuid CLG i gContae Luimnigh é CLG Drom Chollachair/Béal an Átha.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Drom Chollachair/Béal an Átha in Iarthar Chontae Luimnigh, 60km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as baile Drom Chollachair, as sráidbhaile Béal an Átha agus as na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Cnoc Túis, Gort na Tiobraide, Goirtín an Gharraí agus An Bhuaile.
Cluichí.
Cé gurbh clubanna dírithe go láidir i dtreo na hiomána iad Drom Chollachair agus Béal an Átha ó thús an 20ú aois suas go dti an bhliain 1987 nuair a thángadar le chéile, d'imir an beirt acu an pheil agus an iomáint. Bhí an béim an chluib aontaithe fós ar an iomáint suas go dti teacht na Mílaoise nuair a tháinig an liathróid mór chun chinn agus ba é Drom Chollachair/Béal an Átha an club peile ba láidre sa chontae le linn blianta na 2000í.
Stair.
Sa bhliain 1887, cláraíodh club peile faoin ainm "Gort na Tiobraide" le Coiste Chontae Luimnigh ach is cosúil gur scoilt sé sna blianta ina dhiaidh sin mar tá tagairtí ann faoi chomórtas peile sa bhliain 1902 inar ghlac fóirne faoi ainmneacha "Drom Chollachair" agus "Béal an Átha" páirt. Eagraíodh Béal an Átha go hoifigiúil sa bhliain 1898 agus bunaíodh Drom Chollachair mar chlub ar leith sa bhliain 1904.
Bhí an béim ar dtús ar an bpeil sa dá chlub ach, maraon lena lán paróistí in oirthear agus i ndeisceart an chontae, leathnaigh an iomáint go tapaidh iontu sna blianta díreach roimh an gCéad Cogadh Domhanda. Ghlac foireann faoin ainm "Béal an Átha" páirt i gcomórtas i nDrom Chollachair i Mí Lúnasa na bliana 1902, an chéad tagairt d'imirt na hiomána sa pharóiste. Nuair a ath-thosnaíodh craobhacha sóisear an chontae ina dhiaidh, ba é Béal an Átha an club ba láidre ar dtús agus bhuadar Craobh Iomána Sóisear an Iarthair sa bhliain 1932 ach, ó bhlianta na 1940í amach, bhí an lámh in uachtar ag an gclub eile.
Tháinig Craobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh don chéad uair chuig Drom Chollachair sa bhliain 1949 nuair a sháraíoadar ar An gCeapach Mór sa chluiche ceannais agus, cé nár éirigh leo san iomáint sinsear, bhuadar ar Mháigh Rua chun Craobh Sóisear an Chontae a ghabháil arís sa bhliain 1959 agus ar Phailís na Gréine i gcluiche ceannais na bliana 1963. D’éirigh níos fearr leo sa phríomhghrád ar an dtríú iarracht. Shroicheadar cluiche ceannais Iomána Sinsear an Chontae na bliana 1964 ach buadh go trom orthu ag An gCeapach Mór.
Tháinig meath ar an iomáint san dá chlub ina dhiaidh sin agus níor tháinig aon chorn ar ais chuig an bparóiste go dti bliain Comóradh an Chéid nuair a bhuaigh Drom Chollochair Croabh Iomána Sóisear A an Iarthair na bliana 1984. Ach bhí daonra an pharóiste ag dul i laghad ag an am agus thosnaigh an dá chlub ag imirt le chéile i gcomórtaisí na nóg. Nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfeidhm sa chontae don bhliain 1988, chinneadar ar aontú faoin ainm "CLG Drom Chollachair/Béal an Átha".
Déirigh go maith leis an gclub nua ar dtús san iomáint agus bhuadar Craobh Iomána Sóisear an Chontae don cheathrú uair sa bhliain 1993 ach thiteadar ar ais go dti an tríu ghrád sa bhliain 2002.
Cé gur shroich Dom Chollachair cluiche ceannais Craobh Sóisear an Iarthair sna blianta 1931, 1980 agus 1982, níor éirigh le ceachtar acu craobh peile ar bith a bhuachaint nuair a d’imríodar mar chlubanna ar leith. D’athraigh an scéal nuair a tháinig Craobh Peile Sóisear B an Chontae chuig Drom Chollachair/Béal an Átha sa bhliain 1992 agus, i ndiaidh buachaint ar an An gCeapach Mór i gcluiche ceannais Craobh Idirmheánach an Chontae na bliana 1998, ba chlub sinsear peile iad don chéad uair. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, chailleadar cluiche ceannais Craobh Sinsear an Chontae i gcoinne An tAthair Ó Cathasaigh ach bhíodar ar ais an bhliain dár gcionn nuair a sháraíodar ar Mhungairit.
Chosnaíodar an chorn sa bhliain 2004 i gcoinne An Caisleán Nua Thiar agus bhuadar Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh don cheathrú uair sa bhliain 2008 nuair a bhaineadar an teideal ó Bhaile an Londraigh. Níos déanaí sa bhliain, ba iad Drom Chollachair/Béal an Átha an chéad chlub sa chontae ar éirigh leo i gCroabh Peile Sinsear Club na Mumhan nuair a sháraíodar ar Cill Mhuire/Ui Bhreacáin as An gClár sa chluiche ceannais.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Drom Chollachair/Béal an Átha suite 500m ó lár bhaile Drom Chollachair ar Bhóther an Chaisleáin Nua Thiar.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla an chluib, tá na hiománaithe Dónal Ó Bruadair ("Donie Broderick") agus Eoghan Ó Nuanáin ("Eugene Noonan") a bhí ar fhoireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Sinsear na Mumhan sa bhliain 1995 agus na peileadóirí Iason de Stóc ("Jason Stokes"), Tomás de Stac ("Tommy Stack") agus Mícheál Ó Riada ("Mícheál Reidy") a bhí ar fhoireann Luimnigh i gcluichí ceannais Craobh Sinsear na Mumhan na mblianta 2003 agus 2004.
Tagairtí.
Beal an Atha
Beal an Atha
Beal an Atha


CLG An Caisleán Nua Thiar.
Is club de chuid Chumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Caisleán Nua Thiar.
Naisc sheachtracha.
a> ar an 9ú Bealtaine 2009.
Tagairtí.
Caislean Nua Thiar
Caislean Nua Thiar
Caislean Nua Thiar


CLG An Gleann (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG An Gleann'".
Suíomh.
Tá sé bunaithe i bparóiste An Ghleanna ar bhruach theas Béal na Sionainne in Iarthar Contae Luimnigh, 60km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an chluib as baile An Gleann agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Coill Fhéinne, Baile Mhic Giolla tSeanáin, Baile Uí Choileáin agus Cathrach.
Cluichí.
Tá paróiste An Ghleanna díreach ar theorann Chontae Chiarraí agus tá traidisiún láidir peile sa cheanntar. Imrítear ach an pheil amháin sa chlub. Cé gur dheineadh iarracht foireann iomána a bhunú tráth, ní imrítear an spórt sin go forleathan sa pharóiste. Is é Naomh Ciarán an club iomána is gaire don Ghleann.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe An Ghleanna, Páirc Uí Chathaláin, suite 1km ó dheas ó lár an bhaile ar Bhóthar Áth an tSléibhe.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúla an chluib, tá Seán Ó Ceallaigh ("John Kelly"), captaen buaiteoirí Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh ar cheithre ócáid (1926, 1929, 1930, 1931), agus Liam Ó Luing ("Liam Long"), a d’imir ar fhoireann sinsear Luimnigh le linn blianta na 1980í.
Tagairtí.
Gleann (Luimneach)
Gleann


CLG Greanach/Baile an Gharrdha.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Greanach/Baile an Ghardha.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Baile an Gharrdha/Greanach in lár Chontae Luimnigh ar dhá thaobh Cnoc Fírinne idir Ráth Caola agus Cromadh, 30km siar ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór dá nimreoirí as baile Baile an Gharrdha agus as na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Greanach, Bodastóic, Baile Bhológ agus Baile Uí Fhaoileáin.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint] sa cheanntar, imrítear peil sa chlub chomh maith. Tá an béim dírithe go láidir i dtreo na hiomána. Tá mór-cháil bainte amach ag Greanach/Baile an Gharrdha sa chamógaíocht.
Stair.
Bhí traidisiún láidir iomána i gcónaí ann i lár Chontae Luimnigh agus bhí clubanna ann i mbailte ar nós Cromadh agus Cill Mocheallóg sular chuireadh tús le CLG féin. Níl tuairisc oifigiúil ar fáil anois faoi bhunú club faoin ainm "Baile an Gharrdha" ach bhí iománaithe an bhaile gníomhach i gcomórtaisí a eagraíodh i ndiaidh glacadh le rialacha caighdeánacha an spóirt sa bhliain 1884.
Ghlacadar leis an ainm "Óglaigh na hÉireann Baile an Gharrdha" orthu féin le linn blianta na 1890í agus tá tuairisc ann faoi chluiche a bhuadar ar Fheachtasóirí Mungairit i gComórtas Cromadh sa bhliain 1895. Ghlacadar páirt i gCraobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh na bliana céanna agus shroicheadar an cluiche ceannais sa bhliain dár gcionn ach chailleadar i gcoinne Cathair Laighin.
Bhíodar ar ais arís i gcluiche ceannais na bliana 1904 nuair a bhuaigh CLG An Cheapach Mhór orthu ach, i ndiaidh dóibh an lámh in uachtar d’fháil ar Ard Pádraig chun Craobh Iomána Idirmheánach an Chontae na bliana 1910 a ghabháil, d’éirigh leo sa phríomhghrád nuair a sháraíodar ar Fheadamar sa bhliain dár gcionn. Bhain Feadamar díoltas amach orthu i gcluiche ceannais na bliana 1912 agus chuir sin deireadh le ré órga iomána Bhaile an Gharrdha.
Tá tuairisc ann faoi chluiche idir foireann faoin ainm "Greanach" agus Brú Rí i gComórtas Iomána Bhéal Átha Grean ar Lá Márta na bliana 1896 ach is cosúil nár chláraíodh club ofigiúil ar thaobh theas Cnoc Fírinne go dti an bhliain 1901. Thángadar chun chinn díreach i ndiaidh an chluib eile sa pharóiste nuair a bhuadar ar Chaisleán Uí Chonaill chun Craobh Iomána Sóisear Chontae Luimnigh na bliana 1914 a ghabháil. Chuir An Chéad Chogadh Domhanda agus Éirí Amach na Cásca amach go mór ar an gcomórtas sin agus níor imríodh an cluiche ceannais sin go dti Mí Aibreán na bliana 1917. Bhí an toradh céanna nuair a chas an beirt arís orthu féin i gcluiche ceannais na bliana 1916 a imríodh i Mí Mheithimh na bliana 1918.
Ba chlubanna iomána sóisir iad Greanach agus Baile an Gharrdha nuair a thosnigh na craobhacha arís le teacht na síochána. Bhí an lámh in uachtar ag Greanach le linn blianta na 1920í agus le Baile an Gharrdhale linn blianta na 1930í agus bhí foireann láidir ag an mbeirt acu le linn blianta na 1940í nuair a bhuaigh Greanach Craobh Iomána Sóisear an Chontae na bliana 1942 agus Baile an Gharrdha dhá bhliain ina dhiaidh sin. Thángadar le chéile sa bhliain 1945 faoin ainm "Greanach/Baile an Gharrdha" chun páirt a ghlacadh san iomáint sinsear agus shroicheadar cluiche ceannais Craobh an Chontae ar an gcéad iarracht ach chailleadar i gcoinne Átháin.
Scoilt na clubanna trí bhliain ina dhiaidh sin, d’aontaíodar arís sa bhliain 1955 agus scoilteadar do tríú uair sa bhliain 1966. Bhuaigh Greanach ar Stáicéirí de Bhailís chun Craobh Iomána Sóisear an Chontae a bhailiú sa bhliain 1976 agus lean Baile an Gharrdha iad sa chomórtas chéanna trí bhliaina ina dhiaidh sin tar éis dóibh sárú ar Cill Mhíde. Ba chlubanna sinsir iad suas go dti an bhliain 1985 ach thit an eisimirce le linn lagtrá blianta na 1980í go trom ar an bparóiste agus bhi an beirt acu ar ais ag imirt iomána sóisear nuair a tháinig na grádanna teornata i bhfeidhm sa chontae i gcomhair na bhiana 1988. Bhí blianta ann nuair ba dheacair dóibh fóirne a chur ar an bpáirc agus, ós rud é go rabhadar ag imirt le chéile sna grádanna óga, tháinig na clubanna sinsir le chéile arís sa bhliain 1990 faoin ainm "Gaeil Cnoc Fírinne". Trí bhliain ina dhiaidh sin, athraíodh go "Greanach/Baile an Gharrdha" é.
Toisc go raibh iomaíocht gear idir cuid theas agus cuid thuaidh an pharóiste i rith na mblianta, níorbh éasca dóibh aithne ar leith a chur in áit don chlub nua ach, nuair a tháinig an chéad chorn chontae peile ar ais chucu i ndiaidh dóibh buachaint ar Úlla i gcluiche cheannais Craobh Sóisear B na bliana 1996, d’fhás an nasc i measc na nimreaoirí. Sháraíodar ar An gCaisleán Nua Thiar chun Craobh Iomána Sóisear A an Chontae na bliana 1998 a ghabháil agus ba chlub iomána sinsear arís é nuair a bhuardar ar An nGleann Rua i gcluiche ceannais Craobh Idirmheánach an Chontae sa bhliain 2005.
Bhuaigh Baile an Gharrdha Craobh Peile Sóisear B an Chontae mar chlub aonar sa bhliain 1989 agus d’éirigh leis an gclub aontaithe an teideal a ghabháil don dara uair nuair a sháraíodar ar Chaisleán Uí Mhathúna i gcluiche ceannais na bliana 2002.
Bhí Greanach/Baile an Gharraí i measc na gclubanna camógaíochta ba láidre sa tír le linn blianta na 1990í agus bhuadar Craobh Club Sinsear na hÉireann ar dhá ócáid.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Greanach/Baile an Gharrdha suite i mBaile an Gharrdha, 200m soir ó dheas ó lár an bhaile ar Bhóthar Chill Mocheallóg.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc iománaithe cáiliúla Chill Íde, tá Éamonn Chawke ("Ned Chawke"), lán-thosaigh deas ar fhoireann Luimnigh a bhuaigh Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann na bliana 1940 agus Dómhnall Ó Gráda ("Donal O’Grady"), imreoir sinsear an chontae le linn blianta na 2000í.
Tagairtí.
Greanach Baile An Gharrdha
Greanach Baile An Gharrdha
Greanach Baile An Gharrdha


CLG Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean.
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Béal Átha Grean/Cluain Comhartha idir Baile an Gharraí agus Ráth Luirc i nDeisceart Chontae Luimnigh, 40km ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór a imreoirí as sráidbhailte Béal Átha Grean agus Baile an Chaisleán agus as na ceanntracha tuaithe máguaird ar nós Muileann Driú, Cluain Comhartha, Cúil an Ghabhann agus Draighneán. Is féidir le peileadóirí as paróiste Eithbhinn imirt le Baile an Chaisleán/Béal Átha Grean.
Cluichí.
Cé go bhfuil traidisiún níos láidre ag an iomáint sa cheanntar, imrítear an pheil agus an iomáint i mBaile an Chaisleáin/Béal Átha Grean. Tá béim an chluib dírithe i dtreo na hiomána.
Stair.
Bhí an iomáint á imirt i bparóiste Béal Átha Grean/Cluain Comhartha faoin am a bhunaíodh CLG sa bhliain 1884 agus tá cúntas ann faoi chluiche i gcomórtas iomána Chill Mocheallóg i Mí Bealtaine na bliana 1895 inar bhuaigh Ard Phádraig ar fhoireann a bhí ag imirt faoin ainm "Béal Átha Grean".
Níor bhunaíodh an club go hoifigiúil go dti an bhliain 1900 agus d’imríodar ar dtús faoin ainm "Béal Átha Grean". Bhí an iomáint ag fás go tapaidh ag an am sin sa chontae agus shroich an club nua cluiche ceannais Craobh Sinsear an Chontae na bliana 1906 ach chailleadar I gcoinne Cathair Laighin. Cuireadh stad leis an imirt le linn na dTrioblóidí agus ba chlub iomána sóisear é Béal Átha Grean nuair a ath-thosnaíodar le linn blianta na 1920í.
Bhí foireann peile a d'imir faoin ainm "Cluain Comhartha" gníomhach sa pharóiste sna blianta roimh an gCéad Chogadh Domhanda agus tá tuairisc ann faoi chluiche a bhuadar ar Dhrom Chollachair i mBéal Átha Grean i Mí Mhárta na bliana 1905. Is dócha gurbh an club céanna a bhí ann ach gur bhaineadh úsáid as ainmneacha ar leith i gcomhair na peile agus na hiomána.
Athraíodh ainm an chluib ó Bhéal Átha Grean go dti "Baile an Chaisleáin" sa bhliain 1930 ach níor tháinig aon toradh as sin go dti an bhliain 1946 nuair a bhuadar ar Chill Díoma chun Craobh Iomána Sóisear an Iarthair a ghabháil. Bhuadar an chorn arís trí uair as a chéile sna blianta 1952, 1953 agus 1954 ach níor éirigh leo craobh an chontae a thabhairt ar ais leo sa thréimhse sin. Shroicheadar cluiche ceannais na bliaina 1952 ach chailleadar i gcoinne An Cheapach Mhór.
D’aistrigh an club ón Roinn Thiar go dti An Roinn Theas sa bhliain 1957 agus sháraíodar ar An mBánóg chun Croabh Iomána Sóisear an Deiscirt a bhuachaint sa bhliain dár gcionn. Athraíodh ainm an chluib don dara uair go dti "Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean" sa bhliain 1960 ach bhíodar an-chiúin ar pháirc an imirthe suas go dti blianta na 1970í. Shroicheadar agus chailleadar cluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear na Roinne sna blianta 1973, 1974, 1976 agus 1978 agus chailleadar i gcoinne Garrdha Uí Spiolláin don dara uair sa bhliain 1978 i gcluiche ceannais Croabh Iomána Sóisear an Chontae.
D’éirigh le Baile an Chaisleán/Béal Átha Grean Craobh Iomána an Deiscirt a ghabháil faoi dheireadh sa bhliain 1985 agus bhuadar ar a gcomharsana Cill Mhíde roimh lucht féachana ollmhór i gcluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear A Chontae Luimnigh na bliana 1986. Ba chlub sinsear iad an bhliain dár gcionn ach níor fhanadar ann ach bliain amháin mar, nuair a tháinig na grádanna teoranta i bhfheidhm i gcomhair na bliana 1988, cuireadh Baile an Chaisleán/Béal Átha Grean ag imirt na hiomána idirmheánaigh.
Thit na hiománaithe síos go dti an grád sóisear A sa bhliain 2001 agus ba bheag nár thángadar ar an gcéad iarracht ach bhuaigh Cill Díoma orthu i gcluiche ceannais Craobh Sóisear A an Chontae na bliaina dár gcionn. Ba é sin an ócáid ba ghaire dóibh filleadh ar an iomáint idirmheánach go dti seo.
Ní raibh mórán le rá faoi pheileadóirí Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean suas go dti an bhliain 1987 nuair a chailleadar cluiche ceannais Craobh Sóisear B an Chontae i gcoinne Cill Íde. D’éirigh leo an teideal a bhuachaint sa bhliain 1994 nuair a bhuadar ar Chill Díoma.
Tá cáil ar leith bainte amach ag Baile an Chaisleáin/Béal Átha Grean sa chamógaíocht agus ba iad an club ba láidre sa chontae le linn blianta na 1970i. Bhuadar Craobh Camógaíochta Sinsear Club na hÉireann sa bhliain 1978.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Bhaile an Chaisleáin/Béal Átha Grean suite 500km siar ó lár sráidbhaile Béal Átha Grean ar Bhóthar Fhíonaigh. Osclaíodh go hoifigiúil í sa bhliain 1990 agus tá clár mór forbartha i bhfeidhm ó shin i leith. Ós rud é go bhfuil ardán clúdaithe, ceithre seomra feistithe, páirc traenála agus lochtáin tógtha inti, tá an-éileamh ar an bpáirc i gcomhair cluichí craobh an chontae.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc imreoirí cáiliúla Bhaile an Chaisleáin/Béal Átha Grean, tá Seán Ó Brosnacháin ("John Bresnihan") a bhuaigh bonn Iomána Mionúir na hÉireann sa bhlian 1984 agus Gearóid Mac Conmara ("Ger McNamara") a d’imir ar fhoireann peile Luimnigh le linn blianta na 1990í.
Tagairtí.
Baile An Chaisleain Beal Atha Grean
Baile An Chaisleain Beal Atha Grean
Baile An Chaisleain Beal Atha Grean


CLG Gallbhaile (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Gallbhaile.
Suíomh.
Tá an club bunaithe sa chuid de pharóiste Gallbhaile/Lios Fearnáin atá suite i nDeisceart Contae Luimnigh, i nGleann Eatharlaigh ar imeall Sléibhta na nGailtí, 45km soir ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tá leath eile an pharóiste i gContae Thiobraid Árann, áit a bhfuil club dárbh ainm dó "Eatharlach".
Tagann formhór imreoirí an chluib as baile Gallbhaile, as na ceanntracha tuaithe an pahróiste maguaird ar nós Na Caológa, Dún Trí Liag, An Cnocán Breac agus An Caisleán Cria agus as baile Cnoc Loinge, sráidbhaile Garrdha Uí Spiolláin agus as ceanntracha tuaithe máguaird i bparóiste Cnoc Loinge/Gleann Bruacháin ar nós Baile Mhistéala na dTamhan agus Gleann Bruacháin.
Cluichí.
Imrítear ach an pheil amháin sa chlub agus tá sé nascaithe le Garrdha Uí Spiolláin i gcomhair na an hiomána.
Stair.
Fiú amháin roimh bhunú oifigiúil CLG, imríodh an pheil go forleathan in oirdheisceart Chontae Luimnigh ach níl aon trácht faoi aon chlub bunaithe i leath thiar pharóiste Gallbhaile/Lios Fearnáin go dti an bhliain 1905 nuair a chláraigh "Cnoc Mór na nGaibhlte" le Coiste an Chontae. Tá tuairisc ann faoi chluiche ceannais comórtas peile Baile an Londraigh a chailleadar i gcoinne Cnoc na mBua, An tOspidéal i Mí Dheireadh Fomhair na bliana sin. Roimhe sin, is cosúil gur imir peileadóirí na háite le Baile an Londraigh nó le Eatharlach i gContae Thiobraid Árann.
Ní raibh mórán le rá faoin gclub go dti gur atheagraíodh Roinn CLG Deisceart Luimnigh sa bhliain 1925 agus bhuadar Craobh Peile Sóisear an Deiscirt don chéad uair sa bhliain 1928 faoin ainm "Gallbhaile". Dhá bhliain ina dhiaidh sin, d’éirigh leo Craobh Peile Sóisear an Chontae a bhuachaint don chéad uair nuair a sharaíodar ar Sheanghualainn sa chluiche ceannais.
Shroich foireann ón bparóiste faoin ainm "Na Caológa" cluiche ceannais Craobh Peile Sóisear an Deiscirt na bliana 1933. Ach cé gur tháinig craobh na roinne ar ais chuig Gallbhaile sna blianta 1946 agus 1948, is beag toradh a raibh ar a gcuid saothar i gcomórtaisí an chontae go dti blianta na 1960í.
Nuair a bhuaigh Clochán orthu sa bhliain 1969, ba é Gallbhaile an chéad chlub as deisceart an chontae a shroich cluiche ceannais Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh ón mbliain 1932 ach bhí an mí-ádh orthu gur tháinig foireann láidir eile as an roinn, Cromadh, le linn blianta na 1970í. Cé gur tháinig Gallbhaile chun chin le linn blianta na 1980í agus cé gur bhuadar Craobh Peile Idirmheánach Chontae Luimnigh sa bhliain 1993 i ndiaidh bliain amháin a chaitheamh sa dara ghrád, bhí orthu fanacht go dti an bhliain 1994 sular bhuadar Craobh Sinsear an Chontae don chéad uair i ndiaidh buachaint ar An Athair Ó Cathasaigh.
Bhí an bua acu arís trí bhliain ina dhiaidh sin, ní ar an bpáirc imirthe ach i ndiaidh achomhairc I gcoinne Ollscoil Luimnigh ach, d’ainneoin go raibh ag éirí leo i ngrádanna na nóg san am chéanna, thiteadar síos go dti an grád idirmheánach sa bhliain 2001. Bhí na seansanna acu filleadh ar an bpríomhghrád ach chailleadar cluiche ceannais Craobh Peile Idirmheánach Chontae Luimnigh faoi dhó i gcoinne Áth an tSléibhe sna blianta 2002 agus 2007.
Cé ná raibh mórán traidisiún sa spórt sa pharóiste go dti sin, thosnaigh an iomáint sa chlub le linn blianta deiridh na 1970í. Shroich Gallbhaile cluiche ceannais Craobh Iomána Sóisear B Chontae Luimnigh sa bhliain 1992 ach chailleadar i gcoinne Teampall an Ghleanntáin. D’éiríodar as an spórot sa bhliain 2000 nuair a thángadar le chéile le Garrdha Uí Spiolláin. Bhí roinnt imreoirí as Gallbhaile ar fhoireann Garrdha Uí Spiolláin a bhuaigh Craobh Iomána Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 2005.
Páirc Imirthe.
D’imir Gallbhaile le blianta ar páirc an phobail i lár an bhaile sular cheannaíodar a pháirc imirthe féin 1km laistiar ón sean-pháirc.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadórií cáiliúla Gallbhaile, tá Mícheál Ó Coise ("Mike Quish"), ball foireann na Mumhan a bhuaigh Corn Idirchúigeach na Peile sa bhliain 1978 agus Tadhg Ó Coimín ("Timmy Cummins") ar ir imir ar fhoireann Luimnigh I gcluiche ceannais Craobh Peile Sinsear na Mumhan sa bhliain 1991. Is é Seán Ó Cadhla ("John Kiely") an taon iománaí an chluib ar imir ar fhoireann sinsear Luimnigh.
Tagairtí.
Gallbhaile (Luimneach)
Gallbhaile


CLG Naomh Seanán (Luimneach).
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Naomh Seanán'".
Suíomh.
Tá an club bunaithe i bparóiste Seanghualainn/Baile Riobard/Faing ar bhruach theas Béal na Sionainne in Iarthar Contae Luimnigh, 50km siar ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór imreoirí an chluib as na bailte Faing agus Seanghualainn agus as na ceanntracha tuaithe maguaird ar nós Seanad, Clais Ghainimh, Bairrgeoin agus An Chorrghráig.
Cluichí.
Imrítear ach an pheil amháin sa chlub. Cé gur dheineadh iarracht foireann iomána a bhunú tráth, ní imrítear an spórt sin go forleathan sa pharóiste. Is iad Eas Géibhtine agus Naomh Ciarán na clubann iomána is gaire do Naomh Seanáin.
Páirc Imirthe.
Tá páirc imirthe Naomh Seanán suite i lár bhaile Faing. Is anseo a chruthaíodh an chéad dromchla imirthe uile-aimsear sa chontae.
Imreoirí Cáiliúile.
I measc peileadóirí cáiliúla an chluib, tá Conchúir Ó Maoláin ("Conor Mullane") agus Eoin Ó Riain ("Ian Ryan"), a imríonn ar fhoireann sinsear Luimnigh le linn blianta na 2000í.
Tagairtí.
Naomh Seanan (Luimneach)
Naomh Seanan


CLG Baile an Londraigh.
Is club de chuid Chumann Lúthchleas Gael i gContae Luimnigh é CLG Baile an Londraigh.
Suíomh.
Tá an club le fáil i bparóiste Baile an Londraigh ar imeall na nGaibhlte i nDeisceart Chontae Luimnigh, 45cm ó dheas ó Chathair Luimnigh. Tagann formhór na n-imreoirí ó Bhaile an Londraigh, ó bhailte fearainn an pharóiste ar nós Chnoc Uí Dheá, an Spidéail, Bhaile Pháiscín agus Cholláin agus ó bhailte fearainn pharóiste an Ghleanna Rua/Bhaile Uí Argáin ar nós Bhaile Uí Argáin, an Ghleanna Rua agus Bhaile an Phiaródaigh.
Cluichí.
Ní imrítear ach an pheil agus tá an club nasctha leis an g Gleann Rua i gcúrsaí iománaíochta.
Stair.
Fiú amháin roimh bhunú oifigiúil CLG, d'imrítí an pheil go forleathan in oirdheisceart Chontae Luimnigh. Tá grianghraf d'fhoireann ann agus "Seamróga Bhaile an Londraigh" orthu ón mbliain 1888 agus tá cuntas ann ar chluiche peile a imríodh idir na Seamróga agus Eatharlach ó Thiobraid Árann sa bhliain 1885 ach is beag tagairt eile a rinneadh don ainm sin go dtí an 20ú céad. Nuair a athbhunaíodh Craobh Peile Sóisear Chontae Luimnigh sa bhliain 1911 bhuaigh Baile an Londraigh ar Chaisleán Uí Mhathúna sa chluiche cheannais agus d’fhan an chorn sa pharóiste ar feadh sé bliana déag mar níorbh fhéidir le Coiste an Chontae an chraobh a eagrú le linn an Chéad Chogadh Domhanda agus na dTrioblóidí.
Idir an dá linn d’fhás an pheil go tapa sa pharóiste. Bhuaigh siad Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh sa bhliain 1917 agus ba iad na himreoirí chéanna a bhí ar fhoireann Luimnigh a chaill cluiche cheannais Chraobh Peile Sóisear na hÉireann sa bhliain chéanna i gcoinne Bhaile Átha Cliath.
Tar éis dóibh Craobh Sóisear an Chontae na bliana 1920 a bhuachaint sa bhliain 1924 agus i ndiaidh cluiche ceannais sinsearach na bliana 1925 a chailliúint i gcoinne Úlla, ní raibh rath ar Bhaile an Londraigh sa phríomhghrád go ceann seachtó bliain eile. Cé gur bhuaigh siad an Chraobh Shóisearach den tríú huair sa bhlian 1933 (i ndiaidh buachaint ar Átháin) agus den cheathrú uair sa bhliain 1952 (tar éis Úlla a chloí sa chluiche ceannais), níor lean siad orthu ag imirt peile sinsearach ach bliain nó dhó i ndiaidh na mbuanna sin.
Ba ghruama an tréimhse i bpeil an Deiscirt idir na blianta 1925 agus 1969 nuair nár shroich aon chlub ón roinn cluiche ceannais sinsearach an chontae. Agus nuair a tháinig feabhas ar an scéal, bhí an lámh in uachtar ag Cromadh sna 1970í agus ag Gallbhaile sna 1980í.
Ach i ndiaidh mórobair a dhéanamh sna comórtais óga, chruinnigh glúin nua i mBaile an Londraigh sna 1990í. D'aontaigh siad le Gaeil Ghailtí agus Garrdha Uí Spiolláin faoin ainm "Fánaithe Gleann an Chorráin" chun Craobh Peile Sinsear Chontae Luimnigh a bhuachaint sa bhliain 1991. Tháinig corn sóisearach an chontae ar ais chuig an gclub den chúigiú huair nuair a bhuaigh siad ar Ghearóid Ó Gríofa agus ba chlub sinsearach arís é Baile an Londraigh sa bhliain 1998 i ndiaidh éirí leo i gcoinne Phailís na Gréine chun Craobh Peile Idirmheánach an Chontae a bhaint. Bhí an Chraobh Shinsearach ina seilbh acu an bhliain dár gcionn nuair a bhuaigh siad ar Chathair Fuinse agus arís sa bhliain 2007 tar éis dóibh Béal an Átha a shárú.
Páirc Imeartha.
Leis na blianta fada bhí Baile an Londraigh ag imirt ar pháirceanna a bhí ar cíos acu timpeall an bhaile. Orthu siúd bhí "Páirc Osborne" (mar a bhfuil an tIonad Cúram Lae suite anois), "Páirc Stiofán Uí Loinsigh" (mar a bhfuil monarchan Galtee Wood suite anois), "Páirc Bhreathnach" (anois "Páirc Uí Bhuachalla") agus "Páirc Mhic Craith" ar Bhóthar Ghallbhaile. Ceannaigh siad a bpáirc imirthe féin lámh leis an mbaile ar Bhóthar Chill Fhionáin sa bhliain 1981.
Imreoirí Cáiliúla.
I measc peileadóirí cáiliúla Bhaile an Londraigh a d’imir ar fhoireann Luimnigh i gcluiche ceannais Carobh Peile Sinsear na Mumhan, tá Seán Ó Mídheach ("John Meade") sa bhliain 1965, Gearóid Breathnach ("Ger Walsh") sa bhliain 1991 agus Seán Ó Murchú ("Johnny Murphy") sna blianta 2003 agus 2004.
B’as paróiste Baile an Londraigh freisin do Phroinsias Ó Duinnín ("Frank Dineen"), Uachtarán agus Ardrúnaí CLG i mblianta deiridh an 19ú aois. Ba é an Duiníneach an té a cheannaigh Páirc an Chrócaigh agus tá Lochtán Uí Dhuinnín ann ainmnithe ina onóir.
Tagairtí.
Baile An Londraigh
Baile An Londraigh


Ionradh na Moslamach.
Thosaigh Ionradh na Moslamach sa Spáinn sa bhliain 711, faoi riail cailifeacht na hUmayyadaigh (Al-Walid I) agus faoi cheannas Tariq ibn Ziyad. Bhí an airm déanta suas don chuid is mó le Beirbeirigh, muintir iarthuaisceart na hAfraic a iompaigh ina Moslamaigh le déanaí. Rinne siad ionradh ar Ríocht Críostaíodh na Viseagotaigh suite ar Leithinis na hIbéire. Go lua sa bhliain 711 thrasnaigh Tariq ibn Ziyad agus a chuid fórsaí an Mhuir, b'fhéidir ag Giobráltar, agus lean siad ó thuaidh, neartaigh Emir Musa ibn Nusair (cheannasaí Tariq) agus a chuid fórsaí Tariq an bhliain dar gcionn.
I rith an feachtas 8 mbliana seo, forghabh na Moslamaigh an leithnis ar fad ach amháin cheantair san iarthuaisceart (An Ghailís agus Asturias) agus An Tír Bhascach. Glao na Moslamaigh al-Andalus, agus bhí sé mar chuid de Impireacht na hUmayyad.
Chuaigh siad soir ó thuaidh trasna na Piréiní ach bhí an lámh in uachtar ag an Francach Charles Martel ag cath Tours (Poitiers) sa bhliain 732.


Cusco.
Cathair is ea Cusco (Cuzco nó Qusqu) atá suite in oirdheisceart Pheiriú i ngar do Ghleann Urubamba sna hAindéis. Is í príomhchathair Réigiún Cusco agus Chúige Cusco í. Bhí 427,218 duine ina gcónaí i gCusco sa bhliain 2015 de réir meastúcháin oifigiúil. B'í príomhchathair Impireachta na nInceach í.


Sárimreoirí na Bliana 2006.
Is liosta é seo de na himreoirí a fuair ainmniúcháin agus a roghnaíodh mar Shárimreoirí na Bliana don bhliain 2006.
Ainmniúcháin.
Fógraíodh na hainmniúcháin don bhliain 2006 ar an 18 Deireadh Fómhair.
Iománaíocht.
Cúlbáirí: Dónal Óg Cíosóg (Corcaigh), Daithí Mac Gearailt (An Clár), Séamas Mac Fhearaigh (Cill Chainnigh)
Lán-tacaithe: Brian Ó Murchú (Corcaigh), Diarmaid Ó Súilleabháin (Corcaigh), J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Nollaig Ó hÍcí (Cill Chainnigh), Eoin Ó Murchú (Port Láirge), Tomás Ó Fiannaí (Port Láirge), Pól Ó Corráin (Tiobraid Árann), Proinsias Ó Leocháin (An Clár), Damien Roghaill (Luimneach)
Leath-tacaithe: Tomás Breatnach (Cill Chainnigh), Séamas Ó Raghaill (Cill Chainnigh), Seán Tennyson (Cill Chainnigh), Cainneach Mac Craith (Port Láirge), Antóin de Brún (Port Láirge), Rónán Ó Corráin (Corcaigh), Seán Gairnéir (Corcaigh), Éamann Ó Corcáin (Tiobraid Árann), Seán Mac Mathúna (An Clár)
Lár na páirce: Gearóid Ó Conchúir (Corcaigh), Tomás Ó Cionnaith (Corcaigh), Derek Ó Loinn (Cill Chainnigh), Séamas Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Seán Mac Craith (Tiobraid Árann), Daithí Mac Beinéid (Port Láirge)
Leath-tosaithe: Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Eoin Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Dónal Ó Sheancháin (Port Láirge), Mícheál Breatnach (Port Láirge), Niall Ó Cárthaigh (Corcaigh), Beircheart Ó Conchúir (Corcaigh), Antóin Ó Ceamada (An Clár), Séamas Ó hÓgáin (Laois)
Lán-tosaithe: Seosamh Ó Déin (Corcaigh), Brian Ó Corcáin (Corcaigh), Máirtín Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Aodhán Ó Fógartaigh (Cill Chainnigh), Antóin Mac Dhuifinn (An Clár), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Damien Ó hAodha (Gaillimh), Seán Ó Maoláin (Port Láirge), Seosamh Ó Beirgin (Uíbh Fhailí)
Peil.
Cúlbáirí: Stiofán Cluxton (Baile Átha Cliath), Gearóid Ó Connachtáin (An Iarmhí), Alan Ó Coirc (Corcaigh)
Lán-tacaithe: Marcas Ó Sé (Ciarraí), Tomás Ó Súilleabháin (Ciarraí), Pól Mac Dhuifinn (Baile Átha Cliath), Carl Ó Laitheasa (Dún na nGall), Barra Ó hEoghain (Fear Manach), Proinsias Beilliú (Ard Mhacha), Seósamh Ó hUiginn (Laois), Graham Ó Cáinte (Corcaigh), Ceitheach Ó hUiginn (Maigh Eo)
Leath-tacaithe: Séamas Ó Muíneacháin (Ciarraí), Aodhán Ó Mathúna (Ciarraí), Briain Mac Cuilín (Baile Átha Cliath), Gearóid Ó Spealáin (Corcaigh), Peadar Gairnéir (Maigh Eo), Aaron Mac Thiarnáin (Ard Mhacha), Carl Ó Slatara (Uíbh Fhailí), Barra Ó Dúinín (Dún na nGall), Diarmaid de Bláca (Gaillimh)
Lár na páirce: Nioclás Ó Murchú (Corcaigh), Dara Ó Sé (Ciarraí), Rónán Mag Aireachtaigh (Maigh Eo) Cíarán Ó Faoláin (Baile Átha Cliath), Seán Ó Riain (Baile Átha Cliath), Pól Mag Ráine (Ard Mhacha)
Leath-tosaithe: Alan Diolún (Maigh Eo), Cíarán Mac Dónaill (Maigh Eo), Pól Ó Gealbháin (Ciarraí) Seán Ó Súilleabháin (Ciarraí), Alan Ó Brógáin (Baile Átha Cliath), Iasan Scorlóg (Baile Átha Cliath), Conall Ó Cianaigh (Baile Átha Cliath), Pól Ó Bardáin (An Longfort), Ros Ó Maonaile (Laois)
Lán-tosaithe: Cíarán Mac Donnchaidh (Ciarraí), Colm Cúipéir (Ciarraí), Rónán Ó Cléirigh (Ard Mhacha), Stiofán Mac Dónaill (Ard Mhacha), Conor Mac Muireartaigh (Maigh Eo), Séamas Mac an Mháistir (Corcaigh), Niall Mac Con Midhe (Uíbh Fhailí), Pádraig Ó Brolcháin (An Doire), Briain Mac Caomhánaigh (An Longfort)
Buaiteoirí.
Tugadh amach na duaiseanna don bhliain 2006 ar 24 Samhain san Ostán Citywest, Contae Átha Cliath, ag searmanas a chraoladh go beo ar RTÉ. Bronnadh an duais "Sárimreoirí Peile na Bliana" ar Cíarán Mac Donnchaidh, Ciarraí agus an duais "Sárimreoirí Iománaíochta na Bliana" ar Anraí Ó Sibhleáin, Cill Chainnigh.


Beirt Fhear Oibre.
Péire deilbh le Oisín Kelly is iad Beirt Fhear Oibre (Béarla: "Two Working Men") atá suite in aice le Halla an Chontae, i gCorcaigh. Maraon le saothair ealaíne poiblí eile in Éirinn, cuireadh ainm aitiúl orthu, agus is "Cha and Miah" a chuirtear orthu freisin. Trí bhliain a chaith Kelly ag tógadh na ndealbh.
Stair.
An dara dealbh le Kelly á dtaispeáint in áit poiblí ab ea Beirt Fhear Oibre. An chéad ceann ná Clann Lir, a nochtadh sa Ghairdín Cuimhneacháin i mBaile Átha Cliath i 1966. Sa bhliain sin, fruilíodh Kelly chun dealbh nua a dhéanamh chun chur lasmuigh de Halla na Saoirse i mBaile Átha Cliath.
Rud éigin eile is cúis aiféala dom nár cuireadh suas dealbh Oisín Kelly den fhear óg agus an fear níos sine os comhair Halla na Saoirse.
In ionad sin, nochtadh an dealbh os comhair halla nua chontae Chorcái, an foirgneamh nua is airde in Éirinn, i 1969. (D'fhan an halla chontae ina fhoirgneamh is airde in Éirinn go 2008.)
Cuireadh an dealbh i leataobh le linn tamaill agus an halla chontae á athfhorbairt, ach cuireadh ar ais iad i 2006.
Cuma agus Leagáid.
Beirt fhear a léiríonn na deilbh, duine díobh ard agus tanaí, agus an duine eile níos ísle ague níos leathain. Tá caipin ar an bhfear níos ísle, agus tá a lámha siar. Tá lámha an fhir níos airde ar a chromáin. Tá an beirt acu ag féachaint suas sa spéir, b'fhéidir ar bharr an fhoirgnimh. Príomhtheachtaireacht na dealbh ná cuntas gairid ar shonraí beatha an "gnáthdhuine Éireannach" a thabairt, agus iad ag féachaint ar shaothair chríochnaithe in Éirinn.
Le linn na blianta, cuireadh "Cha" agus "Miah" ar na deilbh. Tagraíonn an ainm le ainmneacha dhá phearsa Chorcaí ar an gclár teilifíse "Hall's Pictorial Weekly" ar a chuaigh an-mheas sna seachtóidí.


Joe Behan.
Is polaiteoir Éireannach é Joe Behan (30 Iúil, 1959 a rugadh é). Toghadh é mar Theachta Dála do dháilcheantar Chill Mhantáin san olltoghchán sa bhliain 2007. Ba bhall d'Fhianna Fáil é ach d'éirigh sé as an bpáirtí ar an 17 Deireadh Fómhair, 2008 tar éis na cáinaisnéise.
Is múinteoir é Behan agus is iar-bhall de Chomhairle Contae Chill Mhantáin agus de Chomhairle Baile Bhré é freisin.
Tá Behan ag seasamh san Olltoghchán 2016.
Naisc Sheachtracha.
Behan, Joe
Behan, Joe
Behan, Joe


Loch Dearg.
Is loch beag í Loch Dearg nó Loch Geirg (Béarla: "Lough Derg") atá suite i gContae Dhún na nGall timpeall 7 gciliméadar ó thuaidh de bhaile beag Paiteagó. Tá achar de 890 heachtáir (2200 acra) inti agus tá sí éadomhan go leor. Í lár na locha tá oileán beag ar a ghlaoitear "Station Island" nó Purgadóir Naoimh Phádraig. Tá tór ar an áit seo mar ionad oilithreachta ón dara haois déag, nuair a scríobhadh an leabhar cáiliúil "Tractatus de Purgatorio Sancti Patricii".


Anatamaíocht na n-éan.
Tá go leor oiriúnuithe uathúla le feiceáil i struchtúr fiseolaíoch nó in anatamaíocht na n-éan, an chuid is mó dóibh ag tabhairt cúnamh d'eitilt. Tháinig córas cnámharlaigh éadrom le haghaidh eitilte chun cinn sna héin, maille le mhatáin cumhachtacha, agus córais imshruthaithe agus riospráide a d'fhéadfadh ligean don éan eitilt.


Franz Müntefering.
Is polaiteoir Gearmánach é (rugadh 16 Eanáir 1940 in Neheim, an Ghearmáin).
Bhí sé ina aire tráchta, tógála agus tithíochta ó 1998-1999. Bhí sé ina chathaoirleach ar an SPD ó 2002-2005. Rinneadh aire den roinn oibre agus cúrsaí sóisiálta de,idir 2005 agus 2007 agus é ina leas-seansailéar i gcomhrialtas Angela Merkel. Ansin d'éirí sé as an bpolaitíocht ar feadh bliana le cúram a thabhairt dá bhean chéile a fuair bás i rith na bliana úd de bharr ailse. Toghadh é mar cheannaire ar an SPD i gcomharbacht ar Kurt Beck, ar an 18 Deireadh Fómhair 2008. D'éirí sé as mar cheannaire an SPD ar an tríú lá déag de mhí Shamhna 2009 tar éis an toradh tubaisteach a bhí ag an SPD sa toghchán náisiúnta i mí Meán Fómhair 2009. Níor lig sé dá ainm dul ar aghaidh mar iarrathóir le go haththoghadh é ag comhdháil náisiúnta an SPD.
Müntefering, Franz
Müntefering, Franz


Windows 7.
Is córas oibriúcháin de chuid Microsoft é Windows 7 atá deartha le rith ar ríomhairí pearsanta. Díoladh don phobal é don chéad uair ar an 22 Deireadh Fómhair 2009. Measann formhór na ndaoine a bhain feidhm as go fóill gur fheabhsú ar Windows Vista é.


Meantán Gorm.
Tá an t-éan, an Meantán Gorm, "Cyanistes caeruleus", 10.5 go 12 cm (4.2 go 4.8 orlach,) ar fhad, ina chomhpháirt den Ord Passeriformes, sa chlann Paridae.
Tá an t-éan ar fáil go forleathan agus tá sé ina phóraitheoir cónaithe fud fad chrios measartha agus fo-artach na hEorpa agus na hÁise, i bhforaois dhuillsilteacha agus measctha. Is éan cónaithe é, sé sin, ní théann an chuid is mó díobh ar imirce.


Fuiseog.
Tá an t-éan, an Fhuiseog, ina chomhpháirt den Ord Passeriformes, sa chlann Alaudidae agus bíonn na fáinleoga ar fáil sa Sean-Domhan, maille le tuaisceart agus deisceart na hAstráile; spréigh ceann amháin, an Fhuiseog Adharcach, go dtí Meiriceá Thuaidh.


Tomás Ó Doinn.
Fear spóirt Éireannach is ea Tomás Ó Doinn (Béarla: "Tommy Dunne") a rugadh ar an 21 Bealtaine 1974 i dTuaim Uí Mheára, Contae Thiobraid Árann. B'imreoir rathúil idirchontae é le Tiobraid Árann idir 1993 agus 2005, agus bronnadh trí ghradam Sárimreoirí na Bliana air agus gradam Iomána na Bliana amháin sa bhliain 2001.
Imríonn Ó Doinn leis a chlub Tuaim Uí Mheara fós.


Pádraig Ó hArtagáin.
Iar-iománaí Éireannach is ea Pádraig Ó hArtagáin (Béarla: "Pat Hartigan") a tháinig ar an saol sa bhliain 1950 i gContae Luimnigh. D'imir sé le foireann iomána idirchontae Luimnigh sna 1970idí, tréimhse an-rathúil dó: bhain sé cúig ghradam Sárimreoirí na Bliana amach. Meastar inniu go raibh sé ar na himreoirí is fearr a tháinig as an gcontae riamh.


Väinö Tanner.
Duine de pholaiteoirí móra na Fionlainne sa 20ú haois a bhí i Väinö Alfred Tanner (Heilsincí 12 Márta 1881 - Heilsincí 19 Aibreán 1966).
Bhí a athair ag obair don iarnród, agus iníon scolóige ab ea a mháthair. Mar sin féin, bhain an buachaill óg amach an Ardteistiméireacht agus rinne sé staidéar ar an eacnamaíocht agus ar an dlí. Bhí sé an-sáite i ngluaiseacht na gcomharchumann. Sa bhliain 1907 a vótáladh isteach an chéad uair é i dtoghcháin na Pairliminte, agus é ina bhall de pháirtí na nDaonlathach Sóisialta. Cé gur Sóisialaí a bhí ann, bhí sé barúlach gur chóir don pháirtí comhoibriú leis na buirgéisigh mheasartha.
Níor ghlac sé páirt i gCogadh Cathartha na Fionlainne, agus é an-diúltach do na Gardaí Dearga. Dúirt sé nach raibh sa chogadh ach coiriúlacht agus amaidí. Nuair a tháinig na Daonlathaigh Shóisialta chucu arís i ndiaidh an chogaidh, chuaigh sé i gceannas ar an bpáirtí.
In Ard-Fheis na bliana 1926, chuir Väinö Hupli agus lucht a leanúna d'fhiacha ar Tanner éirí as oifig an chathaoirligh sa pháirtí. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, ceapadh ina Phríomh-Aire é.
Bhí an-mheas ag na maithe agus na móruaisle ar Tanner taobh amuigh dá pháirtí féin. Nuair a bhí boic mhóra na heite deise agus an tsaoil ghnó ag útamáil leis an smaoineamh deachtóireacht a dhéanamh den Fhionlainn in aithris ar an Iodáil Fhaisisteach, d'fhiafraigh an gróintín toiciúil tionsclaíochta Rafael Haarla de Tanner, an mbeadh seisean sásta dul i gceannas ar an tír ina dheachtóir i ndiaidh an "choup d'état". Dhiúltaigh Tanner go múinte, agus é go tréan ar son an daonlathais.
Sa bhliain 1930, fuair lucht leanúna Tanner an ceann ab fhearr ar Hupli sa pháirtí, agus ceapadh ina chathaoirleach ar na Daonlathaigh Shóisialta arís é.
Bhí Tanner ina Phríomh-Aire sna blianta 1926-1927, ina Aire Airgeadais sna blianta 1937-1939, ina Aire Gnóthaí Eachtracha sna blianta 1939-1940, agus ina Aire Trádála agus Tionsclaíochta sna blianta 1940-1942. Bhí sé ina chathaoirleach ar ghluaiseacht idirnáisiúnta na gcomharchumann sna blianta 1927-1945.
Bhí an tAontas Sóivéadach an-mhíshásta le chomh maith is a d'éirigh le Tanner an lucht oibre a choinneáil ag tacú le cuspóirí cogaidh na Fionlainne sa Dara Cogadh Domhanda. I ndiaidh an chogaidh, chuir na Sóivéadaigh brú ar an bhFionlainn pionós príosúin a ghearradh do Tanner, mar "choirpeach cogaidh". Chaith Tanner na blianta 1946-1948 sa phríosún. Bhí coimpléasc capaill ann, áfach, agus tháinig sé réasúnta slán as an ngéibheann. Chuaigh sé le polaitíocht arís i ndiaidh bhlianta an bhraighdeanais, agus bhí sé ina chathaoirleach ar an bpáirtí in athuair sna blianta 1957-1962.
Tanner, Vaino
Tanner, Vaino
Tanner, Vaino
Tanner, Vaino


Pori.
Cathair in Iarthar na Fionlainne í Pori (Sualainnis: "Björneborg", nó "Cathair na mBéar" - leagan truaillithe den ainm seo is ea an leagan Fionlainnise). Bhí 76,355 duine ina gcónaí ansin ar an 31 Lúnasa 2008. Is í féile an tsnagcheoil, nó "Pori Jazz", is mó a thabhaíonn clú don áit taobh amuigh den Fhionlainn, ach thairis sin, tá clú ar na cladaí gainimh in Yyteri agus ar an bhfoireann áitiúil haca oighir, "Porin Ässät".
Is iomaí uair a chuaigh an chathair trí thine, agus nuair a tharla sin an uair dheireanach, faoi dheireadh na naoú haoise déag, thug an tImpire ar an ailtire Georg Theodor von Chiewitz cuma nua a chur ar an áit ar fad. Theastaigh ó Chiewitz cuma níos fairsinge a bheith ar an gcathair, agus a aithne sin ar chuid mhór de Phori inniu féin.
Tá clú ar an inscríbhinn Laidine ar halla na cathrach freisin: "Curia Arctopolis" ("áras Chathair na mBéar"). Ó nach bhfuil mórán Laidine ag muintir na cathrach, is é an chiall a bhain lucht an ghrinn as na focail ná "kuri ja ankara poliisi" ("smacht agus dianphóilíniú").


Smólach.
Is éan parsaireach í (san Ord Passeriformes) an smólach, sa chlann nó fhine Turdidae, a bhíonn ar fáil go mór mór ach ní go heisiatach sa Sean-Domhan.


Duais Nobel na Síochána.
Bronntar Duais Nobel na Síochána gach bliain ar an duine a rinne an obair is fearr ar son na síochána.


Jean-Marie Gustave Le Clézio.
Jean-Marie Gustave Le Clézio 2008
Is scríbhneoir é Jean-Marie Gustave Le Clézio (rugadh Nice, an Fhrainc, 13 Aibreán 1940). Bhuaigh sé an Prix Renaudot sa bhliain 1963 mar gheall ar a úrscéal "Le Procès-Verbal" agus bhuaigh sé an Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 2008.
Le Clézio, Jean-Marie Gustave
Le Clézio, Jean-Marie Gustave
Le Clézio, Jean-Marie Gustave


Prix Renaudot.
Duais litríochta is ea an Prix Renaudot sa Fhrainc.


Prix Goncourt.
Duais litríochta is ea an Prix Goncourt (Gaeilge: 'Duais Goncourt') sa Fhrainc. Is í an duais seo an duais litríochta is mó agus is sine sa Fhrainc.
Ba é le hairgead a d'fhág an scríbhneoir Francach Edmond de Goncourt le huacht a bunaíodh an Prix Goncourt, rud a deineadh sa bhliain 1896. Do bunaíodh an "Société littéraire des Goncourt" (Gaeilge: 'Cumann Liteartha na Goncourt') go hoifigiúil sa bhliain 1902 agus do moladh an chéad Prix Goncourt riamh ar an 21ú lá de mhí na Nollag sa bhliain 1903 don scríbhneoir John-Antoine Nau, mar aitheantas ar a úrscéal "Force ennemie" (1903).
Chomh maith leis an Prix Goncourt, moltar an "Société littéraire des Goncourt "na duaiseanna seo a leanas gach bliain: an Prix Goncourt de la Poésie; an Prix Goncourt de la Nouvelle; an Prix Goncourt de la Biographie; an Prix Goncourt de la Jeunesse, agus an Prix Goncourt du Premier Roman.


Muiris Ó Daimhín.
Feirmeoir agus lúthchleasaí Éireannach ab ea Muiris Ó Daimhín (1842 - 1927), nó "Maurice Davin" as Béarla, a rugadh i gCarraig na Siúire, Contae Thiobraid Árann. Bhí sé ar duine de bhunaitheoirí an Chumainn Lúthchleas Gael nuair a chuireadh tús leis an eagraíocht sa bhliain 1884. B'eisean an chéad uachtarán ar an gcumann chomh maith, agus an t-aon duine a chaith dhá thréimhse san oifig seo.
Roimhe sin, ba shár-lúthchleasaí é Ó Daimhín agus bhí curiarrachtaí domhanda bainte amach aige, rud a thuill clú idirnáisiúnta dó sna 1870idí.
Tá Ardán Daimhín i bPáirc an Chrócaigh ainmnithe in ómós dó.


Caisleán an Chomair.
Is é Caisleán an Chomair (Béarla: "Castlecomer") príomhbhaile thuaisceart Chontae Chill Chainnigh, Poblacht na hÉireann. Bhí timpeall ar 1,531 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006. Tá an baile san áit a dtagann na bóithre N78 agus R694 le chéile, deich míle taobh thuaidh de chathair Chill Chainnigh.
Tagann ainm an bhaile ó chaisleán áitiúil a thóg na Normannaigh thiar sa bhliain 1171 ar mhullóg a bhfuil geataí an Castlecomer Demesne suite uirthi inniu.


Capall.
Mamach crúbach is ea an capall nó an t-each. Is ainmhithe móra ceathairchosacha iad na capaill. Is é "Equus caballus" an t-ainm eolaíoch. Úsáidtear an t-aimhe le haghaidh spórt agus le haghaidh obair.
Téarmaí.
Capaill a úsáid freisin i spóirt.
I nGaeilge na hÉíreann, is é "capall" an focal is coitianta, cé go n-úsáidtear "each" freisin. I nGaeilge na hAlban is é "each" an gnáthfhocal.
"Stail" a thugtar ar an bhfireannach agus "láir" a thugtar ar an mbaineannach. Tugtar "searrach" ar an ainmhí óg. Baineann na focail "gearrán, cairiún," agus "gillín" le capall spochta.
Capall.
Meastar go bhfuil baint idir an focal Gaeilge “capall” agus focal na Laidine, “caballus”. Ní léir an ón bhfocal "caballus" a d'eascair an focal Gaeilge nó an focal dúchasach atá ann.


Eilifint.
Is ainmhí mór é an t-eilifint. Ainmneacha eile ar an míol seo ná 'Ailbhean' (ó Ghaeilge na hAlban), nó 'Torc-Each' (is ar nós each le starrfhiaile toirc é). Mamach atá ann. Tá na heilifintí le fáíl san Afraic agus san Áise. Tá trí speiceas ann: "Loxodonta africana" agus "Loxodonta cyclotis" san Afraic agus "Elephas maximus" san Áise.


Madra.
Ainmhí clóis is ea an madra (madadh nó gadhar'") ("Canis lupus familiaris"). Mamach atá ann. D'eascair madraí an lae atá inniu ann ón mac tíre. Mar gheall ar an bpórú a rinne daoine is mór an éagsúlacht atá ann i measc na gcineál éagsúla. Tá na madraí flúirseach go maith ar fud an domhain.


Luch.
Is mamach beag í luch agus baint aici le hord na gcreimirí. Is an luch thí ("Mus musculus") an speiceas is mó iomrá, agus tá an luch mhóinéir ("Apodemus") líonmhar in áiteanna éigin, cé go ndéanann iolair, seabhaic agus a leithéidí creach uirthi.
Tá roinnt creimirí ann atá dealraitheach le lucha agus atá le fáil i dtithe uaireanta. Orthu sin tá "Peromyscus leucopus" (an luch chosbhán) agus "Peromyscus maniculatus".
Is iomaí ainmhí agus éan a itheann lucha - nathracha, madraí rua agus eile. Mar sin féin, tá an luch ar cheann de na géinis mhamacha is rathúla toisc gur féidir léi maireachtáil san oiread sin áiteanna.
Is féidir le lucha dochar a dhéanamh, go háirithe nuair a itheann siad barra. Is féidir leo díobháil a dhéanamh do thithe agus galracha a spré trí chac agus trí sheadáin.
Istoíche is mó a bhíonn lucha sa siúl. Níl radharc na súl go han-mhaith acu agus téann siad i muinín a gcluasa géara agus ina gcumas bolaíochta chun teacht ar bhia.


Gabhar.
Ainmhí is ea an gabhar. Mamach le crúba atá ann.
Téarmaí.
Tugtar "pocán" nó "pocaide gabhair" ar an bhfireannach agus "minseach" ar an mbaineannach. "Meannán" a thugtar ar an ainmhí óg. "Gobhar" a deirtear i nGaeilge na hAlban.
Sanasaíocht.
Sean-Ghaeilge “gabor”, Ceiltis *gabros, Ind-Eorpais *kapro- (pocán).


Muc.
Is mamach crúbach í an mhuc. Uiliteoir is ea í.


Bó.
Ainmhí mór is ea an bhó. Mamach le crúba atá ann. Faightear bainne ó bha. Tá tuairim is 1.3 billiún bó ar domhan (281,700,000 san India). D'eascair ba an lae atá inniu ann ón úras ("Bos primigenius").


Leon.
Ainmhí feoiliteach is ea an leon. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na bhFelidae é. Is é an leon an saghas cait is mó ar domhan sa lá atá inniu ann ach amháin an tíogar. Tá leoin ina gcónaí san Afraic, agus tá grúpa beag ann san India freisin.
Leoin ag an zú i mBaile Átha Cliath


Mac tíre.
Is é an mac tíre nó an faolchú liath an t-ainmhí fiáin is mó san fhine úd "Canidae", is é sin, fine na gcúnna. De réir an taighde a rinneadh ar an aigéad dí-ocsairibeanúicléasach i gcillíní na bhfaolchúnna, is ionann bunús an mhic thíre agus an mhadra cheansaí ó thús. Aithnítear roinnt fospeiceas, ach níl na bitheolaithe ar aon fhocal faoi líon ná faoi roinnt cheart na bhfospeiceas. Go bunúsach, glactar leis go mbíonn na mic thíre ina gcreachadóirí ardleibhéil ina gcuid éiceachóras, is é sin, ní bhíonn aon chreachadóir ag marú mic thíre le hiad a ithe. Níl siad chomh hoiriúnaitheach leis na cúnna eile, ach mar sin féin, bíonn siad in ann déanamh as dóibh féin ina lán timpeallachtaí éagsúla, idir choill, fhásach, shléibhte, thundra, "taiga", fhéarthailte, agus fiú imeall na cathrach.
Bhí na faolchúnna flúirseach go maith ar fud na hEoráise agus Mheiriceá Thuaidh, tráth, ach d'imigh sin agus tháinig seo: níl ach iarsmaí beaga dá sheanghnáthóg fágtha ag an mac tíre inniu. Is é is cúis leis seo ná an cúngú a rinne an duine isteach ar a ghnáthóg agus na feachtais léirscriosta a cuireadh ar an mac tíre go forleathan, agus na daoine barúlach go raibh an mac tíre dainséarach dóibh féin, go háirithe do na páistí. Mar sin féin, is é breithiúnas an Aontais Idirnáisiúnta um Chaomhnú an Dúlra (IUCN) i gcónaí nach bhfuil an faolchú liath, mar speiceas, faoi bhagairt ar bith. Bítear ag marú na mac tíre ina lán áiteanna inniu féin, ar mhaithe leis an spórt nó leis na páistí a chosaint orthu, ach ón taobh eile de, tá siad faoi chosaint an dlí in áiteanna eile.
Bíonn na mic thíre, de ghnáth, 0.6 - 0.9 méadar ar airde, 1.3 - 2 méadar ar fad, agus 30 - 40 cileagram ar mheáchan. Na cinn ba mhó a maraíodh sa tSibéir agus i Meiriceá, bhí siad timpeall ar 80 cileagram. Tá an baineannach 20 % níos lú ná an fireannach. Bíonn na baineannaigh níos cúinge sa soc agus san éadan freisin, agus a gcuid cos níos giorra ná ag na fireannaigh.
Tá an mac tíre in ann taisteal fada a dhéanamh. Bíonn sé ag cur thart ar dheich gciliméadar de in aghaidh uair an chloig nuair a bhíonn sé ag déanamh fánaíochta, ach má theastaíonn uaidh creach a mharú, is féidir leis luas 65 chiliméadar in aghaidh uair an chloig a shroicheadh. Tá lapaí an mhic thíre an-oiriúnach dá lán cineálacha tír-raoin, agus is ainmhí méarshiúlach é, is é sin, ainmhí atá ag dul ar a bharraicíní - ní chuireann sé iomlán a shála ar an talamh. Cabhraíonn sin leis an mac tíre an meáchan a leathadh go cothrom ar an sneachta, ach go háirithe.
Bíonn dath an chlúimh éagsúil go maith - liath, rua, donn nó dubh, bain do rogha astu - agus níl sé as an ngnáth teacht ar phobal mac tíre a bhfuil na dathanna seo go léir le fáil ina measc, cé go mbíonn pobail aondathacha ann chomh maith - pobail bhána nó dhubha, de ghnáth. Bíonn na faolchúnna dubha coitianta go maith i Meiriceá agus san Iodáil, agus iad sách tearc sna tíortha eile.
Déanann na mic thíre a gcúpláil sa chéad tríú cuid den bhliain, ó Eanáir go hAibreán. Sna domhanleithid arda is deireanaí a chúplálann siad. Maireann an baineannach ag iompar clainne ar feadh trí scór lá, agus bíonn cúig nó sé choileán san ál tipiciúil.


Claonadh.
Sráidbhaile Éireannach ar bhruach na Life i gContae Chill Dara is ea Claonadh (Béarla: "Clane"). Tá sé suite sa bharúntacht Claonadh, 32 km ó Bhaile Átha Cliath ag an crosaire idir na mbóithre réigiúnacha R403 agus R407, idir Maigh Nuad agus an Nás i dtuaisceart an chontae.
Le daonra 4,968 duine sa bhliain 2006, is é an 8ú baile is mó i gContae Chill Dara, agus an 78ú ceann is mó i bPoblacht na hÉireann.


Baile Formaid.
Bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Baile Formaid () atá suite seacht gciliméadar taobh thiar den chathair, taobh theas de Pháirc an Fhionnuisce. Tá teoiranneacha ag an mbaile le Séipéal Iosóid sa tuaisceart, le Baile Bhailcín sa deisceart, le hInse Chór san oirthear, agus le Baile Phámar agus Cluain Dolcáin san iarthar. Tá an baile ag críochantacht le habhainn na Life sa tuaisceart agus leis an Chanáil Mhór sa deisceart.


Lia Fáil.
Is gallán Éireannach é an Lia Fáil atá ina sheasamh ar an bhForrad ar Chnoc na Teamhrach i gContae na Mí. De réir bhéaloideas na hÉireann, corónaíodh gach ceann de Ard-Ríthe na hÉireann ann suas go dtí Muirchertach mac Ercae sa bhliain 500.
Deirtear gurb iad Tuatha Dé Danann a thóg an Lia Fáil go hÉireann.


Pornagrafaíocht.
Is éard is pornagrafaíocht ann ná cur síos lom díreach ar an gcomhriachtain nó ar ghníomhartha collaí de chineál éigin eile, nach bhfuil de chuspóir leis ach éirí craicinn a chur ar lucht a fhéachana. Bhí pornagrafaíocht de chineál éigin ann ó thús na staire, ach le déanaí, tá an phornagrafaíocht iompaithe ina tionsclaíocht mhór mhillteanach, de réir mar a d'éirigh na daoine níos caoinfhulangaí i leith na collaíochta poiblí. Bhí an-bhaint ag an bhforbairt seo le teacht na meán nua cumarsáide, cosúil leis na fístaifeadáin, na seinnteoirí dioscaí digiteacha agus an tIdirlíon féin.
Tá sé ina chúis mhór conspóide, an féidir idirdhealú a dhéanamh idir pornagrafaíocht agus ealaín anghrách. Bíonn na daoine idir dhá chomhairle freisin faoi thionchar na pornagrafaíochta ar nósanna craicinn na ndaoine, ar an gcoirpeacht chollaí (an banéigniú ach go háirithe), agus ar sheasamh na mná sa tsochaí. Tá cuid de na feiminithe den bharúil gur "bolscaireacht chogaidh in aghaidh na mban" atá sa phornagrafaíocht, mar shampla. Bíonn lucht eaglaise agus creidimh ag cur catha ar an bpornagrafaíocht freisin, agus iad den tuairim go spreagann sí na daoine chun gníomhartha craicinn a chleachtadh nach bhfuil inghlactha ó thaobh an reiligiúin de. Rud eile fós, is dóigh le cuid mhór acu gur drochrud ann féin í an phornagrafaíocht, de réir an Bhíobla, ó dúirt Íosa: "Duine ar bith a bhreathnaíonn ar bhean le dúil inti, tá adhaltranas déanta aige léi cheana féin ina chroí." (Math 5:28)
Ón taobh eile de, tá go leor daoine barúlach nach féidir cosc a chur ar an bpornagrafaíocht gan dochar a dhéanamh don tsaoirse cainte agus tuairimíochta sa tsochaí. Áitíonn siad freisin go bhfuil na torthaí taighde ag tabhairt le fios nach spreagann an phornagrafaíocht daoine chun banéigniú a dhéanamh, ós iad na tíortha is mó cead cainte na tíortha is lú banéignithe.
Stair.
Tá an focal féin "pornagrafaíocht" curtha i dtoll le chéile as dhá thamhan Gréigise a chiallaíonn "striapach" agus "scríobh", is é sin, "scríbhneoireacht faoi striapacha".
Tá an phornagrafaíocht linn le fada, is féidir a tús a rianú siar go dtí an tréimhse réamhstairiúil fiú le mionsamhlacha cloiche a bhfuil gnéasorgáin mhéadaithe orthu. Níor thosaigh an phornagrafaíocht a bhfuil aithne againne uirthi go dtí an ré Victeoiriach. Ag an am seo tosaíodh ar a dhéanamh mídhleathach. An Danmhairg an chéad thír a rinne dleathach é, sa bhliain 1969.
Táthar ag déanamh cur síos éigin ar an gcomhriachtain agus ar an saol collaí ó tháinig an tsibhialtacht chun saoil, ach dealraíonn sé nár cruthaíodh coincheap na pornagrafaíochta roimh ré an Victeoirianachais sa naoú haois déag. Roimhe sin, ba é an dearcadh coitianta a bhí ann nach ndéanfadh sé dochar as an ngnáth duit pictiúir a fheiceáil a raibh cur síos iontu ar chomhriachtain, fiú má bhí diansrianta curtha leis an ngníomhaíocht féin. Bhaintí úsáid as an bpornagrafaíocht sna scigphictiúir pholaitiúla, mar shampla.
Nuair a tháinig fothracha na cathrach Rómhánaí úd Pompeii chun solais sna 1860idí, bhain pictiúir phornagrafacha na sean-Rómhánach an-stangadh as na Victeoirianaigh, ó bhí saothar na seanúdar Laidine á staidéar go dian acu, agus iad ag adhradh na sibhialtachta Rómhánaí. Ní raibh súil acu lena leithéid, agus d'fhéach siad leis na pictiúir agus na deilbheacha a choinneáil i bhfolach ó na haicmí ísle, na mná agus na páistí.
Cineálacha pornagrafaíochta.
De ghnáth, tugtar pornagrafaíocht bhog ar an gcineál pornagrafaíochta nach dtaispeánann na baill ghiniúna. Pornagrafaíocht chrua atá i gceist má thaispeántar os coinne an cheamara iad.
Úsáid na Pornagrafaíochta.
Is as Meiriceá a thagann mórchuid na staitisticí maidir le húsáid na pornagrafaíochta, i SAM, is iad na stáit is coimeádaí is mó a cheannaíonn pornagrafaíocht, stáit a bhfuil cosc acu ar phósadh aerach – ceannaítear 11% níos mó iontu. Bíonn leath d’fhir ag breathnú ar phornagrafaíocht gach seachtain agus breathnaíonn breis is 70% d’fhir ar phornagrafaíocht gach mí. Tá staidéir eile as an tSualainn a léiríonn rátaí a chuirfeadh an rud céanna in iúl, arís eile. Bíonn 66.7% ag breathnú ar scannáin chraicinn uair sa mhí is 90% cúpla uair sa bhliain thall. Bhí 98% de fhir agus 72% de mhná tar éis breathnú ar scannán craicinn riamh ann. Dar le staidéar ón mbliain 1989 bhí 92% de bhuachaillí SAM tar éis Playboy a fheiceáil nó a léamh faoi aois 15. Tosaíonn páistí Mheiriceá ag breathnú ar chruaphornagrafaíocht ag meán- aois de 11.
Ó thaobh an idirlín, tá na scannáin ghnéis go mór sa treis i gcomórtas le gach úsáid eile; 25% de na cuardaigh ar fad a dhéantar ar an idirlíon baineann siad le pornagrafaíocht, agus ba iad na focail ‘sex’ agus “porn” an ceathrú agus an séú téarma ba mhó a cuardaíodh. 43% de gach úsáideoir idirlíon a bhaineann úsáid as pornagrafaíocht. Cúisíonn tionscal na scannán leathair rachmas mór, sa bhliain 2006 ba $97 billiún a tuilleadh de bharr na pornagrafaíochta go domhanda.
Rinneadh staidéar i Montréal ar fhir shingle a léirigh go mbreathnaíonn siad ar 40 nóiméad de phornagrafaíocht sa tseachtain, i gcomparáid leo siúd i gcaidreamh a bhreathnaíonn air ar feadh 20 nóiméad. Tháinig cáil ar leith ar an staidéar seo toisc gur theip orthu teacht ar fhear nach raibh scannán leathair feicthe riamh aige. Dar le 66.5% d’fhir go raibh breathnú ar phornagrafaíocht inghlactha i mbealach éigin, agus d’aontaigh 50% de mhná óga.
Deir saineolaithe áirithe gur de dheasca na scannán leathair a bhíos na galair thógálacha ghnéis ag dul i méadaíocht chomh maith leis na toirchis ag déagóirí. Sa bhreis air sin tá foréigean i gcoinne na mban le feiceáil ina lán físeán craicinn, mar aon le maslaí béil.


Dmitri Shostakovich.
Ba chumadóir Rúiseach é Dmitri Dmitriyevich Shostakovich (), nó "Дмитрий Дмитриевич Шостакович" sa Rúisis. (25 Meán Fómhair 1906 – 9 Lúnasa 1975).


Igor Stravinsky.
Ba chumadóir Rúiseach é Igor Fyodorovich Stravinsky (Rúisis: Игорь Фёдорович Стравинский) (17 Meitheamh 1882 – 6 Aibreán 1971).
Stravinsky, Igor
Stravinsky, Igor
Stravinsky, Igor


Baile Bhailcín.
Is bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Baile Bhailcín ("Walkinstown" an Bhéarla) atá suite taobh theas den chathair, timpeall sé chiliméadar ó lár na cathrach. Tá Baile Bhailcín ag críochantacht leis na mbailte eile Cromghlinn san oirthear, Droimeanach sa tuaisceart, na Glaschnoic sa deisceart agus Baile an Mhóta, an Cloigín Gorm agus Cluain Dolcáin san iarthar.
Bruachbhaile lánfásta atá ann, ina bhfuil tithíocht sraithe príobháideach don chuid is mó. Tá an tionscal éadrom atá ann dírithe ar Bhóthar an Mhíle Fhada, in iarthar an bhaile.
Bhí daonra 5,910 ann sa bhliain 2006, dar leis an Phríomh-Oifig Staidrimh.


Gleann Oistín.
Ceantar tuaithe in iarthar Chontae Mhaigh Eo is ea Ghleann Oistín (Béarla: "Glenhest").
Tá Gleann Oistín suite 10km thoir-thuaidh ó mBaile Uí Fhiacháin. Tá séipéil, mbunscoil agus ionad pobail ann.


James Hoban.
B'ailtire Éireannach é James Hoban (t. 1758 - 8 Nollaig, 1831), a dhear roinnt foirgnimh poiblí in Éirinn agus i Stáit Aontaithe Mheiriceá. An t-éacht is mó a rinne sé ná an Teach Bán i Washington, D.C.
A shaol.
Tháinig Hoban ar an saoil i mBaile Mhic Dháith, baile beag in aice le Callainn, Contae Chill Chainnigh, agus tógadh é ar eastát an Iarla Bhaile Mhic Dháith ag Gráinseach Chuffe, áit inar fhoghlaim sé ceird na cearpantóireachta. Ina dhiaidh sin, fuair sé a chuid oideachais san ailtireacht ag Cumann Ríoga Bhaile Átha Cliath.
Tar éis Réabhlóid Mheiriceá, d'fhág Hoban an tír seo agus chuir sé faoi i Meiriceá. Chuir sé bun le gairmréim mar ailtire i Philadelphia sa bhliain 1781. An bhliain dar gcionn, thaisteal sé go dtí Carolina Theas, agus dhear sé roinnt foirgnimh ann, Teach Stáit Carolina Theas i gColumbia ina measc.
Sa bhliain 1792, b'é Hoban an buaiteoir i gcomórtas a cuireadh ar siúl chun dearthóir an árais uachtaránachta nua a roghnú, an Teach Bán mar a tugadh air níos déanaí. Bhí plean Hoban bunaithe ar Theach Laighean i mBaile Átha Cliath, ach rinne sé foirgneamh dhá stór de, tar éis iarratas ó George Washington. Tógadh an foirgneamh idir na blianta 1793 agus 1800.
Bhí Hoban ar duine de na h-ailtirí maoirseachta a bhí ag obair ar Chnoc an Chaipeatóil i Washington, ag cur i gcrích scéimeanna a bhí deartha ag Dr. William Thornton.
Chaith Hoban an chuid eile dá shaol i Washington, D.C., ag obair anois is arís ar fhoirgnimh poiblí agus scéimeanna rialtais eile, bóithre agus droichid ina measc. Dhear sé Rossenarra House in aice leis an tsráidbhaile Cill Mogeanna i gContae Chill Chainnigh chomh maith, sa bhliain 1824.
Bhásaigh Hoban i Washington, D.C. ar an 8 Nollaig, 1831.
Hoban, James
Hoban, James
Hoban, James
Hoban, James


Antóin Ó Tuathail.
Iar-pheileadóir agus pearsa teilifíse is ea Antóin Ó Tuathail (Béarla: "Anthony Tohill") a rugadh ar an 2 Lúnasa 1971 i Suitreach, Contae Dhoire. D'imir sé le foireann idir-chontae Dhoire idir 1991 agus 2003, agus bhuaigh sé Craobh na hÉireann uair amháin sa bhliain 1993. Chomh maith le sin, tá dhá bhonn buaite aige i gCorn Uladh agus ceithre bhonn sa tSraith Náisiúnta. Roghnaíodh é mar Shárimreoir sna blianta 1992, 1993, 1995 agus 2000.
Tar éis dó éirí as an spórt mar imreoir, ghlac sé post mar shaineolaí ar an gclár teilifíse The Sunday Game. Sa bhliain 2008, ceapadh é ina roghnaitheoir ar fhoireann na hÉireann a d'imir in aghaidh na hAstráile sa pheil chomhrialacha.


Tíotán (gealach).
Is é Tíotán an tsatailít is mó atá ag Satarn, agus é ar an dara gealach is mó sa ghrianchóras ar fad. Is é Tíotán an t-aon ghealach amháin a bhfuil atmaisféar substaintiúil aici, rud a choinnigh a dhromchla ceilte ar na réalteolaithe ar feadh i bhfad. Nítrigin, N2, is mó atá san atmaisféar (98.4 %). Tá an fuíoll comhdhéanta as an meatán CH3 agus as hiodracarbóin eile, chomh maith le comhdhúile simplí hidrigine, nítrigine agus carbóin (cianaigin C2N2, abair, nó ciainíd hidrigine, HCN).
Tá Tíotán 50 % níos mó ná ár nGealach féin ar trastomhas, agus 80 % níos troime ná í. Is é Ganymede an t-aon satailít nádúrtha amháin sa ghrianchóras a sháraíonn méid Tíotán, agus tá Mearcair níos lú ná Tíotán, cé go bhfuil sé níos troime. Ba é an réalteolaí Ollannach Christiaan Huygens a chuir an chéad sonrú riamh i dTíotán, thiar sa bhliain 1655.


KC Stadium.
Is staid na foirne sacair Hull City, East Riding of Yorkshire é Kingston Communications Stadium, atá suite i Hull, Sasana. Is é 25,404 toilleadh an staid.


Hull City Association Football Club.
Club peile Sasanach is ea Hull City Association Football Club atá suite i Kingston upon Hull. Bunaíodh sa bhliain 1904 é. Tá an fhoireann ag imirt sa Premier League faoi láthair, agus is é an "KC Stadium" a staid baile. Is é Phil Brown an traenálaí atá aige.


Ózón.
Is móilín tríadamhach é Ózón, atá comhdhéanta de trí adamh ocsaigine. Is foirm nó allatróp den mhóilín ocsaigine é, nach bhfuil comh chobhsaí le gnáthmhóilín na hocsaigine, ina bhfuil dhá adamh ocsaigine ann O2. Ag leibhéal na talún, is truailleán aeir é ózón le éifeachtaí dochracha do chóras riospráide an ainmhí agus an duine. San atmaisféar uachtarach, ionsúnn ózón an chuid radaíocht ultraivialait a thagann ón ghrianradaíocht, agus a d'fhéadfadh a bheith díobhálach, roimh theacht chun na talún di.
Tá ózón ar fáil i dtiúchan íseal fud fad atmaisféar an domhain. Tá a lán feidhmiúcháin thionsclaíocha agus tomhaltacha aige. B'é ózón an chéad allatróp de dhúil cheimiceach aitheanta san eolaíocht, b'é Christian Friedrich Schönbein, a chéadléirigh gur gás ar leith é sa bhliain 1840 agus a thug an t-ainm ózón air.
Focal Gréigise é 'ózón', leis an bhrí " boladh", os rud é go mbíonn boladh suntasach ag aer nó ocsaigin trína ngabhann díluchtú leictreachais. D'aimsigh Jacques-Louis Soret an fhoirmle O3 d'ózón sa bhliain 1865 agus dheimhnigh Schönbein í sa bhliain 1867.


Meatánól.
Is é an meatanól, nó an t-alcól meitile, an ceann is simplí de na halcóil, agus is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná CH3OH. Is minic a ghiorraítear an fhoirmle sin go MeOH, ina seasann Me don mheitilghrúpa CH3-.
Le teocht an tseomra, is dual don mheatanól bheith ina leacht éadrom soghalaithe nach bhfuil dath ar bith ann. Rachaidh sé trí thine go héasca, má thagann an gal i dteagmháil le tine oscailte. Tá boladh suntasach ann cé go bhfuil sé ábhairín níos séimhe agus níos milse ná boladh an eatanóil.
Nimh atá sa mheatanól, toisc go gclaochlaíonn sé go formaildéad i meitibileacht an duine. Déanann an meatanól dochar ar leith do reitine na súile, agus mar sin, is minic a fhágtar iarmharáin an nimhiú meatanóil dall ar fad go lá a mbáis.


Pádraig Ó Donnagáin.
Polaiteoir Éireannach de Phairtí Fhine Gael ab ea Pádraig Sáirséal Ó Donnagáin (nó i mBéarla, "Patrick Sarsfield (Paddy) Donegan") (29 Deireadh Fómhair 1923 - 26 Samhain 2000).
Toghadh Ó Donnagáin don chéad uair san olltoghchán sa bhliain 1954 mar Theachta Dála do dháilcheantar Chontae Lú. Chaill sé a shuíochán ag an gcéad olltoghchán eile ach d'éirigh leis arís sa bhliain 1961 agus toghadh é i ngach olltoghchán ó shin go dtí 1977. D'éirigh sé as an bpolaitíocht sa bhliain 1981.
Ceapadh mar Aire Cosanta i gcomhrialtas 1973 é (idir Fhine Gael agus Pháirtí an Lucht Oibre).
Conspóid.
Chuir Cearbhall Ó Dálaigh Bille na gCumhachtaí Éigeandála faoi bhráid na Cúirte Uachtaraí i 1976 chun a chinntiú go raibh sé de réir Bhunreacht na hÉireann, agus é ag iarraidh cearta an tsaoránaigh a chosaint.
An 18 Deireadh Fómhair 1976 sínigh Cearbhall Ó Dálaigh Bille na gCumhachtaí Éigeandála.
Trí lá níos déanaí (18 Deireadh Fómhair 1976), thug Paddy Donegan (Fine Gael) masla dó ("Thundering disgrace" a dúirt na nuachtáin ag an am ach is cosúil go raibh na focail níos láidre i ndáiríre), agus é ina Aire Cosanta. Bhí an tAire ag labhairt roimh oifigigh Airm na hÉireann i Muileann gCearr.
An 22 Deireadh Fómhair 1976, d'éirigh Ó Dálaigh as oifig mar uachtarán nuair nár ghlac an Taoiseach, Liam Mac Cosgair, le héirí as oifig Donegan.
Ceapadh Pádraig Ó Donnagáin mar Aire na Talún é ag deireadh na bliana 1976.


Edmond Halley.
Réalteolaí, geoifisiceoir, matamaiticeoir, meitéareolaí agus fisiceoir Sasanach ba ea Edmond Halley (8 Samhain, 1656 – 14 Eanáir, 1742).
Rugadh Halley in Haggerston, Shoreditch, Sasana, agus bhí a athair siúd ina choire gallúnaí saibhir. Thaispeáin Halley óg an-suim sa mhatamaitic. D'fhoilsigh sé páipéir ar an ghrianchóras agus ar ghrianspotaí, agus é fós ina fhochéimí.
Tar éis dó Oxford a fhágáil, sa bhliain 1676, thug sé cuairt ar San Héilin, oileán atá suite san Atlantach Theas, agus é ar intinn aige staidéar a dhéanamh ar na réaltaí sa Leathsféar Theas.


Phil Brown.
Is bainisteoir agus iar-imreoir sacair Sasanach é Phillip "Phil" Brown (rugadh é ar an 30 Bealtaine, 1959 i South Shields, Sasana). Tá sé ina bhainisteoir ar Hull City sa Premier League.
Gaimréim imeartha.
D'imir Brown le Hartlepool United ó 1978 go dtí 1985, agus ansin le Halifax Town ó 1985 go 1988. Cheannaigh Bolton Wanderers é sa bhliain 1988. Chaith sé na blianta idir 1994 go 1996 le Blackpool.
Gaimréim bhainisteora.
Bhí George Burley ina bhainisteoir ar Derby County idir 2003 agus 2005, ach bhí droch-chaidreamh idir é féin agus an mbord, agus d'éirigh sé as i mí an Mheithimh, 2005. Bhí suim mhór ag Phil san obair agus rinneadh bainisteoir nua de. Ní raibh na torthaí go maith, áfach, agus briseadh é as a phost tar éis seacht mí.
Tá Brown ina bhainisteoir ar Hull City inniu agus tá an fhoireann ag imirt sa Premier League. Bhí an club ag bun an Championship i mí na Nollag, 2006 agus tugadh an sac don bhainisteoir Phil Parkinson. Bhuaigh Hull craobh an Championship Play-Off Final sa bhliain 2008 agus d'imir siad sa Premier League don séasúr 2008-09. Íslíodh iad ag deireadh séasúr 2009-10 agus níor athnuadh a chonradh.
Brown, Phil
Brown, Phil


Lambert McKenna.
Is foclóirí agus eagarthóir é an tAthair Láimhbheartach Mac Cionnaith (Béarla: "Lambert McKenna"). Chuir sé eagar ar fhoclóir Gaedhilge-Béarla i 1935 agus "English Irish Phrase Dictionary" i 1911. Saolaíodh an tÍosánach Mhic Cionnaith sa bhliain 1870 i gCluain Tairbh i mBaile Átha Cliath agus d'éag sé i 1956.
Saothar.
McKenna, Lambert
McKenna, Lambert
McKenna, Lambert


Galen.
Bhí Galen as Pergamon (rugadh timpeall na bliana 129 i bPergamon, agus d'éag timpeall na bliana 199), ina lia Gréagach.
Rinne sé neart fionnachtana ar chúrsaí leighis trí mionscrúdú a dhéanamh ar ainmhithe áirithe cosúil le muca, madraí agus moncaithe. Glacadh lena thuairimí i leith ghníomhaíochtaí an chroí, na n-artairí agus na bhféitheacha, go dtí an bhliain 1628 nuair a tháinig teoiric William Harvey chun cinn, is é sin go sreabhann an fhuil timpeall na colainne de bharr imbhualadh an chroí a fheidhmíonn mar chaidéal.1 Ní fios go baileach cé mhéad alt léannta ar scríobh sé ach meastar go raibh níos mó ná 400 dóibh. Scríobhadh i nGréigis iad. Cailleadh cuid mhaith dóibh nuair a dódh Leabharlann Chathair Alastair agus le scrios Impireacht na Róimhe scaipeadh iad. Siad na cinn is mó atá le fáil anois ná na cinn a haistríodh go hAraibis agus ar bhunaigh na hArabaigh agus níos déanaí na hEorpaigh a léann leighis. Bhí tionchar ollmhór ag a chuid tuairimí sna Meánaoiseanna. I ndeireadh thír thall, agus an leigheas agus an eolaíocht ag forbairt, ba léir go raibh cuid mhaith dá chuid tuairimí míchruinn.
Tagairtí.
Galen
Galen
Galen
Galen


Sanasaíocht.
Staidéar stair na bhfocal is ea sanasaíocht. Baineann an staidéar seo le cá huair ar tháinig focal isteach i dteanga, cá háit ónar tháinig sé agus cad é mar a d'athraigh sé trí am maidir lena fhoirm agus a chiall. Tá an tsanasaíocht bunaithe ar dhlíthe na foghraíochta stairiúla agus an éabhlóid shéimeantach de na téarmaí atá i gceist.
Toisc go bhfuil teangacha éigine ró-shean le heolas díreach a aimsiú futhu (eolas scríofa mar shampla), is minic a bhaintear úsáid as teangeolaíocht chomparáideach le heolas a athchruthú. Trí úsáid teicníce a thugtar an "modh comparáideach" uirthi, is féidir le teangeolaithe fios a bhaint amach faoi mhatháirtheangacha roinnte agus iad ag amharc ar theangacha gaolta.


Osmóis.
Próiseas na hosmóise insamhlaite ar ríomhaire
Is próiseras é an Osmóis ina idirleathann tuaslagóir (go minic uisce) trí scannán leaththréscaoilteach, ó tuaslagán le
tiúchan tuaslagáite íseal (poitéinseal uisce ard) go dtí tuaslagán le tiúchan tuaslagáite ard (poitéinseal uisce íseal),
Is próiseas fisiceach é ina ngluaiseann tuaslagóir, ó thaobh amháin go taobh eile, gan inchur fuinnimh, trí scannán leaththréscaoilteach (tréscaoilteach don tuaslagóir, ach ní don tuaslagáit) a indhealaíonn dhá tuaslagán


Killian Brennan.
Is imreoir sacair Éireannach é Killian Brennan (r.31 Eanáir, 1984 i nDroichead Átha, Éire). D'imir sé le Bohemians agus faoi láthair is leis na Shamrock Rovers atá sé ag imirt.
D'imir sé le Dublin City ó 2003 go 2004. Bhí sé ag imirt le Cathair Doire ó 2004 go 2007 agus d'imir sé sa chluiche leatcheannais i gCorn FAI sa bhliain 2005 agus i gCorn UEFA sa bhliain 2006.
Cheannaigh Bohemians é sa bhliain 2007 agus chaith sé geansaí uimhir a seacht. Bhuaigh sé an FAI League of Ireland leo.


Hermann Göring.
Ba pholaiteoir agus ceannairí míleata Gearmánach é Hermann Wilhelm Göring (nó Goering, mar a litrítear é freisin) (12 Eanáir 1893 – 15 Deireadh Fómhair 1946), duine de na ceannairí ba thábhachtaí i bPáirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine (na "Naitsithe"). Bhí sé ina cheannasaí ar an Luftwaffe, aerfhórsa na Gearmáine, agus an duine a bhí roghnaithe ag Adolf Hitler chun teacht i gcomharbacht air.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, daoradh chun báis é ag na Trialacha Nuremberg ach chuir sé lámh ina bhás féin an oíche dar gcionn.
Göring, Hermann
Göring, Hermann
Göring, Hermann


Baile Choitín.
Baile in Éirinn is ea Baile Choitín. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Baile Garbháin.
Baile in Éirinn is ea Baile Garbháin. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Baile Chaisleáin Bhéarra.
Baile in Éirinn is ea Baile Chaisleáin Bhéarra. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Baile na Martra.
Baile na Martra, lár an bhaile
Baile in Éirinn is ea Baile na Martra (Béarla: "Castlemartyr"). Tá an baile suite in oirthear Chontae Chorcaí. Tá cónaí ar timpeall is 500 duine ann.


Béal Átha an Cheasaigh.
Baile in Éirinn is ea Béal Átha an Cheasaigh. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Béal Átha Leice.
Baile in Éirinn is ea Béal Átha Leice. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


An Bhlarna.
Baile in Éirinn is ea an Bhlarna. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.
Eacnamaíocht agus turasóireacht.
Tá turasóirí, Meiriceánaigh ach go háirithe, an-tábhachtach in eacnamaíocht an cheantair. Is iomaí óstán agus brú dóibh ata suite sa cheantar. Tá clú agus cáil ar Caisleán na Blarnan, Cloch na Blarnan agus ionad siopadóireachta na Blarney Woollen Mills. Deirtear go mbeidh bua na bladaireachta ag gach duine a phógann an chloch.
Na meáin.
Is é The Muskerry News, páipéar míosúil, nuachtán áitiúil an cheantair. Tá stáisiúin raidió áitiúla le fáil sa cheantar: RedFM, C103, 96fm agus Life FM.
Naisc.
Bhlárna, An


Bréantrá.
Baile in Éirinn is ea Bréantrá. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Bun an Tábhairne.
Baile in Éirinn is ea Bun an Tábhairne. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Carraig Uí Leighin.
Baile in Éirinn is ea Carraig Uí Leighin. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Cill na Mallach.
Baile in Éirinn is ea Cill na Mallach. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Cluain.
Baile in Éirinn is ea Cluain. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Droichead na Bandan.
Baile in Éirinn is ea Droichead na Bandan. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.
Sráid Oilibhéir Pluincéid, Droichead na Bandan


An Góilín.
Baile in Éirinn is ea An Góilín. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.
Góilín


Mainistir Fhear Maí.
Baile in Éirinn is ea Mainistir Fhear Maí (Béarla: "Fermoy"). Tá an baile suite i gContae Chorcaí, ar an Abhainn Mhór.


Maigh Eala.
Baile in Éirinn is ea Maigh Eala nó Mala. Tá an baile suite i gContae Chorcaí. Bhí 7,864 duine ina gcónaí i Mala sa bhliain 2006.


Rinn an Scidigh.
Sráid-bhaile in Éirinn is ea Rinn an Scidigh. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Ros Ó gCairbre.
Baile in Éirinn is ea Ros Ó gCairbre. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


An Sciobairín.
Baile in Éirinn is ea An Sciobairín. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.
Sciobairín


An Seangharraí.
Baile in Éirinn is ea An Seangharraí. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.
Seangharraí


Sráid an Mhuilinn.
Baile in Éirinn is ea Sráid an Mhuilinn. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.


Emmy Rossum.
Is aisteoir Meiriceánach í Emmanuelle Grey "Emmy" Rossum (a rugadh ar an 12 Meán Fómhair 1986 i Nua-Eabhrac). Is ban-aisteoir í a bhfuil cáil uirthi mar gheall ar a ról sa scannán "The Day After Tomorrow".


Gaeil.
Na Gaeil a tugadh riamh ar bhunmhuintir na hÉireann, na hAlban (Gaeilge na hAlban: "na Gàidheil") agus Mhanann (Gaeilge Mhanann: "ny Gaeil"), agus é le tuiscint go raibh saghas éigin Gaeilge á labhairt acu uile. Ainm é a thagann ó "Goídil" (gοi:δil') na sean-Ghaeilge. (D'fhéadfadh siúd teacht ón ainm a thug na Breatnaigh ar choilínigh Éireannacha in iarthar na Breataine tar éis thitim na hImpireachta Rómhánaí.)
Is fada na Gaeil á samhlú leis na Ceiltigh, ach is léir ón bhfianaise sheandálaíoch nach bhfuil an scéal chomh simplí sin.
Éire.
Tamall éigin tar éis 8000 RC tháinig na chéad daoine Méasailiotacha chun na hÉireann agus iad ina bhfiagaithe agus ina gcnuasaitheoirí. Ní fios cén teanga a bhí acu, ach idir 4500 agus 4000 RC tháinig daoine Neoiliteacha agus iad ina bhfeirmeoirí. Thug siad caoirigh, gabhair, beithígh agus barra (go háirithe cruithneacht agus eorna) leo. Áitíonn scoláirí éigin gur leosan a tháinig an chéad teanga Ind-Eorpach, teanga a n-eascródh an Ghaeilge aisti níos faide anonn.
Tháinig Éire faoi anáil chultúir mhóra ábhartha na hEorpa: thosaigh an Chré-Umhaois ann timpeall 2500 RC agus thosaigh an tIarannaois timpeall 800 RC. Ba ghnách riamh úsáid an iarrainn a chur i leith na gCeilteach de bharr iarsmaí a fuarthas i lár na hEorpa agus iad chomh sean le 8000 RC, ach is beag fianaise atá le fáil ar ionradh Ceilteach, agus is mó an trácht a dhéantar anois ar idirleathnú teicneolaíoch ná ar idirleathnú pobail. Tá le tuiscint as sin nach gá teacht na nGael agus déanamh na n-earraí iarainn a chomhcheangal le chéile, d'ainneoin na bhfinscéalta a chuireann síos ar ionraí aniar.
Muintir Mhéasailiotach a bhí ann ar dtús: iad ag seilg, ag iascaireacht agus ag cnuasach.
Tháinig an fheirmeoireacht mar chuid den tréimhse Neoiliotach, agus leachtanna móra á dtógáil. Sa Chré-Umhaois tógadh leachtanna nua, ach in ionad na seantuamaí comhchoiteanna tháinig uaigheanna aonair, leaca cloiche istigh iontu agus soithí maiseacha. Sa Iarannaois tosaíodh ag tógáil dúnta móra agus an chuid is mó acu le fáil in iarthar na tíre.
Cibé athruithe cultúrtha a tharla i measc na scothaicme, is léir go raibh an-leanúnachas ag baint le saol na ngnáthdhaoine: tá an fhianaise le fáil sna hiarsmaí a thugann léargas ar bheatha mhuintir na tuaithe ó ghlúin go glúin, agus iad á gcur féin in oiriúint go dlúth d'aeráid agus do luí na tíre maidir le modhanna curadóireachta, le cothú, le ceirdeanna. Neartódh sin leis an tuairim go raibh na Gaeil ann ón aimsir Neoiliotach amach, béascna agus teanga ar leith acu agus iad in ann pobail nua a Ghaelú de réir mar a tháinig siad siúd isteach. D'fhágfadh sin gur tábhachtaí cultúr ná cine.
Tá rian na seandachta ar chuid mhaith de na logainmneacha freisin, rud eile a chuireann an leanúnachas in iúl.
Manainn.
Sa ré Mhéasailiotach a tháinig na chéad daoine chun Oileán Mhanann, agus lean feirmeoirí iad sa ré Neoiliotach, mar a tharla in Éirinn. Tháinig an t-athrú céanna ar na tuamaí agus eile de réir na tréimhse. B'fhéidir gur ón mBreatain a tháinig na chéad fheirmeoirí, ach meastar gur tháinig dream nua isteach ó Éirinn timpeall 700 AD, rud atá le haithint ar na hinscríbhinní oghaim. a>.
Maidir le cúrsaí teanga, is féidir na Manannaigh a áireamh ar na Gaeil. Bhí an teanga Ghaeilge acu ón 8ú haois amach, agus mhair sí fiú tar éis theacht agus lonnú na Lochlannach. Bhí sí láidir go leor mar theanga phobail chomh déanach leis an 18ú haois.
Albain.
P-Cheiltis a bhí á labhairt i ndeisceart na tíre le linn na Rómhánach, agus glacann a lán scoláirí leis gur theanga P-Cheiltise í an Phiochtais a bhí á labhairt sa tuaisceart sa luathmheánaoiseanna. Bunaíodh Ríocht na bPiochtach roimh an 6ú haois AD agus mhéadaigh de réir a chéile; faoin 12ú haois bhí Gaeilge, Lochlainnis agus Béarla (san oirdheisceart) le cloisteáil ann.
Ba í an Ghaeilge teanga Dhál Riada, ríocht Ghaelach a bhí le fáil in Earra-Ghaidheal in oirdheisceart na tíre timpeall an 4ú haois AD. Is léir go raibh Éireannaigh á bhfódú féin ann, agus déarfadh scoláirí éigin go raibh Gaeilge á labhairt ann i bhfad roimhe sin. Leathnaigh an teanga leis an gCríostaíocht agus ghéill an Phiochtais de réir a chéile; faoin 12ú haois bhí Gaeilge á labhairt sa chuid ba mhó den tír. Ach bhí limistéar an Bhéarla ag méadú agus nósanna nua ag teacht isteach: cuireadh an feodachas agus na chéad bhailte móra cairte ar bun, agus tháinig uasalaicme nua isteach - ridirí agus eaglaisigh Fhrancacha agus Angla-Fhrancacha. Is dócha, freisin, go raibh an dátheangachas ag éirí coitianta i gceantair an oirthir agus go raibh buntáiste na cumhachta ag an mBéarla. Faoin 13ú haois bhí an Ghaeilge ag cúlú; bheadh na "Gàidheil" le fáil thiar feasta, sna Garbhchríocha, in Inse Gall agus feadh Mhaol na nGall.
Na Gaeil sa bhaile.
Má tá ceangal idir cine agus teanga, is léir gur ar éigean atá na Gaeil ann inniu. Tá Gaeltachtaí na hÉireann agus na hAlban ag meath i gcónaí, agus cailleadh an cainteoir dúchais deireanach ar Oileán Mhanann sna seachtóidí. In Éirinn tháinig an meath mór sa 19ú haois thar aon aois eile; bhí an dátheangachas (nó saghas dátheangachais) ag fás, bhí an Béarla i réim i gcúrsaí poiblí, agus ba é an Drochshaol an babhta marfach. In Albain (Inse Gall agus na Garbhchríocha) sa tréimhse chéanna is beag baint a bhí ag an teanga in intinn na ndaoine le dul chun cinn, agus ní dhearnadh freastal uirthi. Meas béarlagair a bhí ar an teanga in Oileán Mhanann; b'fhearr duit Béarla.
Na hÉireannaigh.
Sa bhliain 2006 ba í an Ghaeilge príomhtheanga an phobail agus an tí ag 3% den daonra. (4,422,100 duine a bhí ina gcónaí in Éirinn sa bhliain 2008). Meastar go bhfuil idir 20,000 agus 80,000 cainteoir dúchais ann (cé go mbeadh a bhformhór meánaosta nó ina seandaoine). Sa bhliain 2007 mheas an Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta go raibh timpeall 17,000 duine le fáil i gceantair mar a raibh neart Gaeilge á húsáid. Ach tá an meath ar siúl sa Ghaeltacht gan stad fiú ó bunaíodh an Stát – ó 250,000 cainteoir líofa sa Ghaeltacht ansin go dtí timpeall 30,000 anois (má tá a líon chomh mór sin féin).
Lasmuigh den Ghaeltacht bhí an Stát ag brath ar na scoileanna riamh chun ‘Gaeil Nua’ a dhéanamh. Theip air sin; tá daltaí na hÉireann ag foghlaim Gaeilge de dheoin nó d’ainneoin le timpeall seachtó bliain, agus gan ach Béarla ag a bhformhór mór tar éis an tsaoil. Le tamall de bhlianta anuas, áfach, tá borradh ag teacht faoin líon daoine a bhfuil Gaeilge ar a dtoil acu de bharr scolaíocht lánGhaeilge. Astu sin a fáiscfear an chéad ghlúin eile de chainteoirí dúchais. Tá an teanga ag lonnú i measc cuid den mheánaicme chathrach, go háirithe sna cathracha móra - Baile Átha Cliath sa deisceart, Doire agus Béal Feirste sa tuaisceart. Dream uirbeach na Gaeil feasta, cé gur deacair a líon a mheas faoi láthair.
Na hAlbannaigh.
In Albain tá líon na gcainteoirí dúchais ag dul i laghad i gcónaí, ach tá líon na ndaoine le Gàidhlig mhaith ag dul i méid i nDún Éideann agus i nGlaschú, áiteanna a bhfuil tumoideachas ar fáil.
Bhí 58,652 cainteoirí Gàidhlig ann sa bhliain 2001, de réir an daonáirimh (sin 1.2% den daonra os cionn trí bliana d’aois). Sin laghdú timpeall 7,300 duine (11% den iomlán) ó dhaonáireamh 1991. In Inse Gall atá an chuid is mó de chainteoirí fós, ach níl céatadán is airde ná 61% le fáil ann.
Is cosúil go mbeidh sláinte na Gàidhlig ag brath ar an meánaicme feasta, mar a tharla cheana in Éirinn. Béarla ar na hoileáin, Gàidhlig sna sráideanna.
Na Manannaigh.
San 19ú haois is mó a mheath an Mhanainnis, mar theanga (mar a síleadh) gan feidhm gan éifeacht; ach sa bhliain 1899 bunaíodh "Yn Çheshaght Ghailckagh". Nuair a cailleadh na cainteoirí dúchais deireanacha i lár an 20ú haois bhí daoine eile ag foghlaim na teanga.
Comhartha dátheangach i nDúlais, príomhbhaile Mhanann.
Anois tá tumoideachas le fáil i mbunscoil amháin agus an Mhanainnis á múineadh mar theanga bhreise i scoileanna eile; is féidir céim sa teanga a fháil ó Choláiste Mhanann agus ó Lárionad an Léinn Mhanannaigh. I gcúig cinn de na naíscoileanna baintear feidhm as Manainnis amháin, a bhuíochas sin ar chomhlacht darb ainm "Mooinjer Veggey". Is féidir a rá anois go bhfuil Gaeil arís i Manainn, más í an teanga féin an tomhas.


Erwin Rommel.
Bhí Erwin Johannes Eugen Rommel (rugadh 15 Samhain 1891 agus d'éag 14 Deireadh Fómhair 1944) ina cheannasaí tábhachtach den arm Gearmánach i rith an Dara Cogadh Domhanda.
Thóg sé páirt in san Chéad Chogadh Domhanda
El Alamain.
Bhain Rommel an cháil is mó amach mar cheannasaí ar an arm Gearmánach a throid in aghaidh na Sasanaí san fhásach i dtuaisceart na hAfraice. De bharr a dul chun chinn in aghaidh Montgomery, an ceannaire Sasanach, ghlaodh "Sionnach an Fhásaigh" air. (Gearmáinis:). Faoi dheireadh bualadh é ag cath El Alamain.
D'fhill sé ar an Ghearmáin ach bhí amhras ar na Naitsithe go raibh sé bainteach leis an iarracht Adolf Hitler a mharú san comhcheilg ar an 20 Iúil 1944.
Bás.
Chuir Rommel lámh ina bhás fhéin tar éis brú millteanach air ó na Naitsithe. Ach in ainneoin sin, adhlacadh é le chuile onóir.


Bonn (cathair).
Is cathair sa Ghearmáin í Bonn. Tá an chathair suite ar bhruacha na Réine, fiche ciliméadar ó dheas de Köln i stát Nordrhein-Westfalen. Ba phríomhchathair na Gearmáine Thiar í Bonn ón mbliain 1949 go 1990. Bhí sí mar shuíomh rialtas na Gearmáine aontaithe ó 1990 go 1999. Thosaigh institiúidí rialtais ag bogadh ó Bhonn go Berlin sa bhliain 1998. Bogadh an dá theach de pharlaimint, an Bundestag agus an Bundesrat chomh maith leis an tseansailéireacht agus áit cónaithe an Uachtaráin.
Is lárionad polaitíochta agus riaracháin í Bonn fós mar d'fhan timpeall leath de rinn an rialtais sa chathair agus athlonnadh roinnt gníomhaireachtaí rialtais ó áiteanna eile sa tír go Bonn freisin. Bronnadh an teideal "Cathair Chónaidhme" uirthi chun aitheantas a thabhairt dá stádas.
Ta 16 institiúid de na Náisiúin Aontaithe lonnaithe i mBonn faoi láthair.
Rugadh Ludwig van Beethoven i mBonn sa bhliain 1770.


Baile na Caillí.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Baile na Caillí. Tá an baile suite i gContae an Chláir.


Baile Uí Bheacháin.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Baile Uí Bheacháin. Tá an baile suite i gContae an Chláir. Tá na foilsitheoirí leabhair Moinín lonnaithe i mBaile Uí Bheacháin.
An nGaelainn i Bhaile Uí Bheacháin.
I 2011 dúirt 184(40.1%) duine a bhfuil cónaí orthu i mBaile Uí Bheacháin go raibh an nGaelainn acu. Dúirt deichniúr(2.1%) go n-úsáideadar an nGaelainn go laethúil lasmuigh den córas oideachas.
Tagairtí.
http://census.cso.ie/sapmap2011/Results.aspx?Geog_Type=ED&Geog_Code=16010&CTY=16


Baile Uí Bheoláin.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Baile Uí Bheoláin. Tá an baile suite i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 152 dhuine i mBaile Uí Bheoláin sa bhlian 2011.


Carraig an Chabhaltaigh.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Carraig an Chabhaltaigh (Béarla: Carrigaholt). Tá an baile suite i gContae an Chláir.
Rugadh Eoghan Ó Comhraí ag Dún Átha in aice le Carraig an Chabhaltaigh.


An Chreatlach.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Chreatlach. Tá an baile suite i gContae an Chláir.


Cill an Dísirt.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Cill an Disirt. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 378 duine i sráidbhaile gCill an Dísirt sa bhlian 2011.


Cill Chaoi.
Baile in Éirinn is ea Cill Chaoi. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


Cill Mhichíl.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Cill Mhichíl. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


An Chríoch.
Sraidbhaile in Éirinn is ea An Chríoch. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


Cill Rois.
Baile in Éirinn is ea Cill Rois. Tá an baile suite ar chósta thiar na tíre i gContae an Chláir.


Cill na Móna.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Cill na Móna. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


Cora Chaitlín.
Baile in Éirinn is ea Cora Chaitlín. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir, idir Luimneach agus Inis. Bhí cónaí ar 1,773 duine i gCora Chaitlín sa bhlian 2011, shíos aon duine amháin ó 1,174 duine sa mblian 2006.


Cora Finne.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Cora Finne. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí 689 duine ina gcónaí i gCora Finne sa bhliain 2011.


Cuar an Chláir.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Cuar an Chláir. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir, i ngar do Chill Rois.


Cuinche.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Cuinche. Tá an baile suite in iarthar na tíre in oirdheisceart Chontae an Chláir. Bhí cónaí ar 935 duine i gCuinche sa bhliain 2011.


Droichead Abhann Ó gCearnaigh.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Droichead Abhann Ó gCearnaigh. Tá an baile suite i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 2,507 duine i nDroichead Abhann Ó gCearnaigh lá an daonáireamh 2011.


Droichead an Chláir.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Droichead an Chláir. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Tá an baile ainmnithe tar éis an Caisleán an Chláir. Seasann sé ar oileán sa chuid inseolta cúinge Abhainn na Fhorghais. Sa bhliain 1590 ainmníodh Contae an Chláir tar éis an caisleán, áit a bhí i suíomh straitéiseach. Is Mainistir an Chláir é, paróiste sa Deoise Chaitliceach Rómhánach Chill Dá Lua.
Is é iománaíochta an spórt imirte is mó atá le fáil i nDroichead an Chláir.


Droichead Uí Bhriain.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Droichead Uí Bhriain (Béarla: "O'Brien's Bridge" nó "O'Briensbridge"). Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


An Dún Beag.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Dún Beag (nó Doonbeg). Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 272 duine sa sráidbhaile Dún Beag sa bhliain 2011.
Trump.
Ar an 11 Feabhra 2014, cheannaigh Donald Trump cúrsa gailf in aice le Dún Beag, "Trump International Golf Links". Ar an 12 Bealtaine 2014, bhí fáilte mhór roimh an uasal Donald Trump nuair a thug sé cuairt ar chontae an Chláir.
an droichead, An Dún Beag


Eidhneach.
Is sráidbhaile in Éirinn í Eidhneach. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. I 2011 bhí cónaí ar 204 duine i sráidbaile Eidhní.


An Fhiacail.
Baile fearainn in Éirinn is ea An Fhiacail. Tá an Fhiacail suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 113 dhuine san Fhiacail sa mblian 2011. Bhí Gaoluinn ag 53.6% don daonra ag an am.


An Geata Bán.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Geata Bán. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 176 dhuine sa Gheata Bán sa bhliain 2011


Lios Ceannúir.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Lios ua Concobhair. Tá an baile suite ar chósta thiar na tíre i gContae an Chláir. Tá sé lonnaithe ar bhóthar an R478 idir an Leachtagus Dúlainn. Sa chéad leath den fhichiú haois bhí sé i nGaeltacht an Chláir. Tá Aillte an Mhothair 5km (trí mhíle) siar ón sráidbhaile. Rugadh John Philip Holland sa cheantar. Bhí cónaí ar 129 duine i shráidbhaile Lios Ceanúir sa bhlian 2011.


Lios Uí Chathasaigh.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Lios Uí Chathasaigh (Béarla: "Lissycasey "). Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


Mileac.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Mileac. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


Mullach.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Mullach. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 229 duine ann sa bhliain 2006 agus 680 duine sa cheantar ar fad.


An Scairbh.
Baile in Éirinn is ea an Scairbh. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir. Bhí cónaí ar 816 duine i Scairbh sa bhlian 2011.


Tuaim Gréine.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Tuaim Gréine. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir.


Tuath Ó gConaíle.
Sraidbhaile in Éirinn is ea Tuath Ó gConaíle. Tá an baile suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir idir An Scairbh agus Cill Dalua.
Tá daonra thart ar 600 sa bhaile - de réir torthaí daonáirimh 2006.


Kampala.
Cathair in Uganda is ea Kampala. Príomhchathair na tíre atá ann. Bhí daonra 1,208,544 ag Kampala sa bhliain 2002.


An Bháinseach.
Baile is ea an Bháinseach in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.


Buiríos Uí Chéin.
Baile is ea Buiríos Uí Chéin in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.


Cill an Áil.
Baile is ea Cill an Áil in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.


Cloch Shiurdáin.
Baile is ea Cloch Shiurdáin in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.


Dúrlas Éile.
Baile is ea Dúrlas Éile nó Durlas go hoifigiúil (Béarla: "Thurles") in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann. Tá daonra 8,000 ann.


Fiodh Ard.
Baile mór i gContae Thiobraid Árainn is ea Fiodh Ard (an "choill ard") (Béarla: "Fethard"), agus é suite ar an nGlais Álainn. Tagann fuaimniú an ainm i mBéarla ó /fið ard/ na seanGhaeilge. Tá os cionn 1,300 duine ina gcónaí ann.
B’ábhar suntais Fiodh Ard riamh mar cheann de na bailte daingnithe margaidh a bunaíodh le linn Éadbhard I. Tá na ballaí cúig throigh is fiche ar airde agus tá an chuid is mó díobh ar marthain fós, murab ionann is bailte móra eile dá leithéid in Éirinn.
Tá clú na gcapall ar an gceantar: ní beag an t-iomrá atá ar Ghraí na Cúile Móire, agus tá a lán stáblaí rásaíochta ann.
Stair.
Timpeall na bliana 1200 is dócha gur roghnaigh tiarna Normannach – Uilliam III de Braose, an 11ú tiarna d’Abergavenny sa Bhreatain Bheag – cnoc Fhiodh Ard mar áit a mbunófaí baile mór. Bhí teampall agus reilig ann, agus bhí tábhacht ar leith leis an margadh, ó bhí rath an bhaile mhóir ag brath chomh mór sin ar an gcuradóireacht a bhí ar siúl ina thimpeall. Tugadh cairt buirgéise d’Fhiodh Ard, rud a bhronn pribhléidí áirithe ar na buirgéisigh – cíosanna socraithe, a gcúirt féin agus fíneálacha socraithe ach amháin sna cásanna ba thromchúiseacha. Meastar gur tháinig cuid mhaith den phobal anoir ó Shasana nó ón mBreatain Bheag.
Rí Eoin ó "De Rege Johanne".
Chaill Uilleam de Braose Fiodh Ard sa bhliain 1208 toisc é a bheith in aighneas leis an Rí Eoin, agus sa bhliain 1215 bronnadh an baile mór ar ardeaspag Chaiseal. Ba leis an ardeaspagóideacht é anuas go dtí an 16ú haois. Bhí teacht isteacht ag dul don Eaglais ó na tailte, agus bhronn Uilleam ar Ospidéal Naomh Eoin Baiste i mBaile Átha Cliath é. (Níor bhuan an socrú é, mar thug Ab an Ospidéil an teacht isteach úd ar ais do na hardeaspaig go luath sa 14ú haois.)
Bhí rath ar Fhiodh Ard sa 13ú haois; bhí síoda, iasc mara, salann, gual, tairní, adhmad agus pucáin fhíona á ndíol ann. Ní raibh an ceantar amuigh saor ó chontúirt; bhí ropairí ann, agus i lár na haoise ba ghá coillte a leagan in aice leis an mbaile mór toisc gur creachadh agus gur maraíodh roinnt ceannaithe. I dtús an 14ú bhunaigh na hAgaistínigh mainistir lasmuigh den bhaile mór.
I dtreo dheireadh an 13ú haois bhí Éire ag éirí suaite, agus ba léir go raibh gá le múradh. Sa bhliain 1292 cheadaigh an Rí do na buirgéisigh balla a thógáil le hairgead a gearradh ar feadh seacht mbliana ar earraí a díoladh sa bhaile mór. Sa bhliain 1375 ceadaíodh deontas eile, agus luadh ballaí cloiche, rud a thabharfadh le tuiscint gur bhallaí adhmaid agus cré a bhí ann roimhe sin. Sa 15ú haois ceadaíodh dhá dheontas mhúrtha eile ar a laghad, agus múradh talamh breise lastuaidh agus laistiar den seanbhaile mór: bhí Fiodh Ard ag méadú.
Comhartha eile ar an méadú sin ba ea na tithe a bhí á dtógáil taobh amuigh de na ballaí, agus bhí tábhacht le Fiodh Ard mar ionad riaracháin: sa chuid dheiridh den 15ú haois bhíodh Iarlaí Dheasmhumhan i láthair ag cúirteanna Fhiodh Ard agus ag foilsiú reachtanna ann. Sa bhliain 1552 fuair sé cairt ríoga ó Éadbhard VI a cheadaigh do na húdaráis déileáil le cúrsaí dlí gan chur isteach ón taobh amuigh, pribhléid ar dhíol siad aisti le cíos bliantúil aon mharc déag.
An 17ú hAois.
D’éirigh leis an gcorparáid cairt ríoga eile a fháil sa bhliain 1608, a bhuíochas sin ar an Ridire John Everard, mórán. Dream suntasach i ngnóthaí Fhiodh Ard ba ea muintir Everard chomh luath leis an 15ú haois, agus rinne John Everard móid dílseachta d’Eilís I, cé gur Chaitliceach é. Bhí lé ag an mBainríon leis, agus fuarthas cairt dá bharr; méadaíodh an Chorparáid, agus bronnadh breis pribhléidí le tráchtáil a chur chun cinn. Ordaíodh go dtógfaí halla tionóil, agus sa bhliain 1612 cheadaigh Séamas I dhá theach dídine a thógáil, ceann do mhná agus ceann eile d’fhir. Bhí tithe nua cónaithe á dtógáil agus méadaíodh an fhaiche mhargaidh.
Sa 17ú haois thosaigh na cogaí arís. Ghéill Fiodh Ard do Mhurchadh Ó Briain, Tiarna Inse Uí Chuinn, a bhí ag troid ar son Pharlaimint Shasana, agus ghéill arís do Chromail trí bliana ina dhiaidh sin, sa bhliain 1650. Bhí Cromail ar an mbealach chun Cill Chainnigh, agus scríobh sé chun Spícéir Dháil Shasana faoi Fhiodh Ard, "as having a very good wall with round and square bulwarks, after the old manner of fortification". Bhí a chuid saighdiúirí ar stáisiún sa Mhainistir Agaistíneach.
An Nua-Aois.
San 18ú haois bhí Fiodh Ard ag dul chun raice, agus deir Leabhair na Corparáide go raibh simléirí contúirteacha ag sé dhuine is caoga sa bhliain 1718. Ba é réiteach an scéil sa 19ú haois na iarsmaí a leagan in áit iad a dheisiú, rud a d’fhág bearna mhór in oidhreacht na háite. Chaill an Mhainistir Agaistíneach an túr thiar sa bhliain 1835, agus níl ach aon gheata amháin fágtha i mballaí an bhaile mhóir.
Cúrsaí Teanga.
Tá Fiodh Ard suite sa Trian Meánach in oirdheisceart an chontae, barúnacht a n-áiríodh 9,167 duine (26.4% den phobal) mar chainteoirí Gaeilge sa bhliain 1851, cé nach dóichí scéal ná gur fomheastachán an méid sin - níor dheacair 5% a chur leis ar a laghad. Daichead bliain ina dhiaidh sin, i ndaonáireamh na bliana 1891, áiríodh 1,258 duine (7.9% den phobal) mar chainteoirí Gaeilge. Dá fhad siar a rachfá is ea is treise a bheadh an teanga, agus níl aon amhras ná go mbíodh an teanga á labhairt i mbailte móra Chúige Mumhan sna meánaoiseanna agus chomh déanach leis an 19ú haois. I lár an 18ú haois chloisfeá idir Bhéarla agus Ghaeilge á labhairt i bhFiodh Ard, agus mhéadódh ar an méid Gaeilge lá margaidh nó aonaigh nuair a thiocfadh muintir na tuaithe isteach ag díol agus ag ceannach.
Is dócha go raibh roinnt cainteoirí dúchais le fáil fós sa cheantar i dtús an 20ú haois. Canúint de Ghaeilge na nDéise a bhíodh á labhairt ann, ach tá sí marbh anois.
Caisleán Teimhneáin.
Bhí baint ag Buitléaraigh Dhún Búinne le Caisleán Teimhneáin beagnach ó thús, de réir na dtaifead atá le fáil. Sa bhliain 1353 phós Peadar, an dara tiarna, Caitríona, iníon le John de Bermingham, a bhí ina thiarna ar Theimhneán. Sa 15ú haois bhí Buitléaraigh dhifriúla ag éileamh na háite, agus deirtear gur shocraigh Iarla Urmhuman sa bhliain 1420 gur cheart an t-aighneas a réiteach le comhrac beirte idir Éamonn Dhún Búinne (an 5ú Barún), agus Éamonn de Buitléir eile - mac le hAb Chill Mhaighneann. B'fhada an comhrac é ach maraíodh an Barún agus fuair Buitléaraigh Chill Mhaighneann an caisleán. Tríocha bliain ina dhiaidh sin, le cúnamh dlí agus óir, shealbhaigh Buitléaraigh Dhún Búinne arís é, agus ba leo é anuas go dtí an 17ú haois. Shealbhaigh daoine eile ar shála a chéile é ina dhiaidh sin, agus is le húinéir príobháideach anois é.
Is cosúil gur tógadh an caisleán ar an ngnáthbhealach ar dtús - daingean simplí agus bábhún ina thimpeall. De réir a chéile cuireadh leis, agus anois is mó go mór é ná mar a bheadh sé ceithre chéad bliain ó shin. Murab ionann is formhór chaisleáin na tíre, is áit chónaithe fós é.
Caisleán Chnoc an Choiligh.
Éamonn mac Shéamais de Buitléir, Barún Dhún Búinne agus tiarna Chaisleáin Chill Teimhneáin, a thóg an chéad chaisleán ag Cnoc an Choiligh timpeall na bliana 1465 dá dhara mac Peadar. Bhí na Buitléaraigh úd i dteann a réime i gContae Thiobraid Árann idir na blianta 1448 agus 1517. Maraíodh Peadar sa bhliain 1502, agus sa bhliain 1536 thug a mhac Piaras cuid de thailte Chnoc an Choiligh uaidh d’Iarla Urmhumhan agus do Thomás Buitléar. Nuair a treascraíodh Iarla Dheasmhumhan sa bhliain 1592 treascraíodh na Buitléaraigh freisin, agus chaill siad an caisleán agus na tailte a bhain leis. Chuaigh Cnoc an Choiligh ó dhuine go duine ina dhiaidh sin, agus is le húinéir príobháideach inniu é.
Tá an caisleán gan díon, ach is maith an bhail atá air mar sin féin. Tá sé ar an mbeagán caisleán in Éirinn a bhfuil bábhún fós acu.


Ros Cré.
Baile is ea Ros Cré in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.
Gnó.
Tá mórán ollmhargadh sa bhaile cosúil le Tesco, SuperValu, Spar agus an siopa as An Ghearmáin, Lidl. Tá Dunnes Stores nua sa bhaile agus is siopa an-mhór é.
Tá dhá óstáin sa bhaile- Damer Court agus Racket Hall ar an N7. Tá go leor bialanna sa bhaile cosúil le bialanna Síneach, bialann Iodáileach agus McDonalds.


An Teampall Mór.
Baile is ea an Teampall Mór in Éirinn. Tá an baile suite i gcontae Thiobraid Árann Thuaidh.
Teampall Mór, An


Tiobraid Árann (baile).
Baile is ea Tiobraid Árann in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.
Stair.
Bhunaigh na Lochlannaigh socraíocht ar oileán i dtús. Ag deireadh an dara aois déag thóg an Rí Normannach, Séan, caisleáin ann, ach níl rian an chaisleáin le fheiscint anois.
Dún Sasanach a bhí i dTiobrad Árainn. Bhí suas le 10,000 saighdiúirí ann i rith an Céad Cogadh Domhanda, agus úsáidtear é chun saighdiúirí nua a thraenáil don chogadh san Fhrainc.


An Tulach Sheasta.
Teach an phobail ar an Tulach Sheasta
Baile is ea an Tulach Sheasta in Éirinn. Tá an baile suite i gContae Thiobraid Árann.


Teiteanas.
Is riocht sláinte nó míochaine é an Teiteanas a théann i bhfeidhm ar na néarmhatáin agus a d'fhéadfadh cur isteach ar an anáil.
Tá an néartocsain teitataomain (sa Bhéarla: "tetanospasmin"), táirgthe ag an bhaictéar "Clostridium tetani", freagrach as príomh-airíonna an ghalair, sé sin an ríog dhoshrianta.
Frídíní san ithir agus in aoileach a théann isteach sa cholainn trí ghearradh oscailte nó dó is cúis leis. Téann teiteanas i bhfeidhm ar an néarchóras agus tig leis an duine a mharú.
Crapadh ainneonach matánach ins na paraveirteabra


Sealad Holaicéineach.
Sealad geolaíoch is ea an Holaicéineach, a thosaigh 11,700 blian ó shin, agus atá fós ar siúl. Tá an Holaicéineach san Tréimhse Cheathartha, agus tháinig sé tar éis an tSealaid Phléisticéinigh. Is tréimhse idiroighreach é.
Tagann a ainm ó na focail Gréigise ὅλος (holos, "go hiomlán nó ar fad") agus καινός (kainos, "nua"), a chiallaíonn "go hiomlán úrnua". Aithnítear é, leis an tréimhse the reatha, ar a dtugtar Croineolaíocht iseatópach, agus is féidir é a mheas mar thréimhse idiroidhreach san Oighearaois reatha, bunaithe ar an fhianaise sin.
Cuimsíonn an Sealad Holaicéineach freisin fás agus tionchar na speiceas daonna fud fad an domhain, lena n-áirítear a stair scríofa, forbairt na sibhialtachtaí móra, agus an trasdul suntasach foriomlán i dtreo an tsaoil uirbigh. Táthar den tuairim go mbíonn tionchar an-tábhachtach ag an duine ar Dhomhan na linne seo, agus a chuid éiceachórais, agus ar éabhlóid na speiceas, lena n-áirítear fianaise litisféarach, nó níos déanaí fianaise atmaisféireach ar thionchair an duine. Mar gheall ar seo, beartaíodh go sonrach téarma nua, an Sealad Antrapoicéineach, agus úsáidtear é go neamhfhoirmiúil le haghaidh an chuid is déanaí den stair nua-aimseartha agus an tionchair shuntasaigh daonna ón Réabhlóid Neoiliteach (thart ar 12,000 bliain roimhe seo)
Holaicéineach


Ailse mhuineál na broinne.
Is ailse urchóideach í ailse mhuineál na broinne nó an ailse cheirbheacsach'". Is é an víreas sineánómach daonna, nó an papalómaivíris daonna, nó VSD ("HPV" i mBéarla), is cúis leis an ailse, víreas a scaiptear ó dhuine go duine le linn gníomhaíochta gnéis (ní gá gur comhriachtain a bheadh i gceist). Is féidir le fir agus mná araon an víreas a tholgadh.
Tá os cionn 100 cineál VSD ann ach níl ach 13 cinn acu aitheanta mar chúis leis an gcineál seo ailse agus bíonn dhá cheann díobh – cineálacha 16 agus 18 – ina gcúis do 70% de na cásanna. Is féidir gur comhartha don ghalar seo é fuiliú na faighne, ach is minic nach mbíonn airíonna ar bith le haithint roimh fhorbairt na hailse tromchúisí.
Nuair nach bhfuil an ailse ach i dtús a forbartha, is féidir dul i muinín máinliachta le hí a leigheas, eisceadh logánta san áireamh. Níos déanaí i bhforbairt na hailse, beidh ceimiteiripe agus radaiteiripe ag teastáil freisin.
Is é an ceirbheacs oscailt na broinne.
Tá vacsaín i gcoinne an víreas sineánómach daonna (VSD) á hofráil chun girseacha óga a chosaint ar an dá chineál is coitianta den víreas is mó is trúig leis an ailse seo, mar atá, VSD-16 agus VSD-18 (Vacsaín HPV). Tá sé incheaptha go mbeidh vacsaín ann a dhíonfaidh an t-othar ar na cineálacha eile den víreas seo ar féidir leo an ailse seo a tharraingt air.
Úsáidtear smearadh Pap, modh oibre a chéadcheap George Nicolas Papanicolaou, leis an ngalar a aithint go luath rud a ligeann do na cnáimhseoirí é a leigheas le hobráid cuíosach simplí.
Eipidéimeolaíocht.
Is féidir le hailse cheirbheacs a bheith iontach tromchúiseach. Tá an ráta is airde d’ailse cheirbheacs in Iarthar na hEorpa, in Éirinn. Is í seo an dara cúis bháis is coitianta ó ailse i measc mná san aoisghrúpa 25 - 39 bliain d'aois.
Sa bhliain 2015 in Éirinn
Féach freisin.
Vacsaín HPV


Diaibéiteas.
Is siondróm meitibileachta neamhordúil é diaibéiteas, de ghnáth is de thoradh cúiseanna oidhreachtúila agus timpeallachta ag gníomhú i gcomhar lena chéile a éiríonn na leibhéil glúcóis (siúcra) san fhuil ró-ard (hipirglicéimea) le haghaidh sláinte maith. Tarlaíonn seo toisc nach bhfuil dóthain insline ann nó toisc go bhfuil an inslin olltáirgthe easnamhach i mbealach éigin. De ghnáth bíonn leibhéil ard siúcra san fhuil in éineacht le leibhéil ard colaistéaróil san fhuil agus de réir a chéile, d’fhéadfadh dianfhadhbanna a bheith ann dá bharr. Mar sin féin is féidir smacht a chur ar an diaibéiteas.
Cineál 1 (Diaibéiteas Inslinspleách) – tarlaíonn an ceann seo de ghnáth sula sroichtear 35 bliana d’aois. De ghnáth bíonn comharthaí éagsúla i gceist agus tugtar aird leighis dó go mear. Ní dhéanann an cineál diaibéitis seo inslin, dá bhrí sin, tá sé riachtanach instealladh insline a thabhairt uair amháin ar a laghad in aghaidh an lae.
Cineál 2 (Diaibéisteas neamh-inslinspleách) – tarlaíonn seo i ndiaidh 40 bliain d’aois agus de ghnáth baineann sé le bheith róthrom agus/nó le stair diaibéitis sa teaghlach. De ghnáth ó thaobh cóir leighis níl gá le hinstealltaí insline ach tá cailliúint meáchain de dhíth agus tá gá le haiste bia ar leith a leanúint (gan mórán siúcra ná saille ach le carbaihiodráití neamh-mhínphróiseáilte éagsúla a chuidíonn leis an inslin oibriú go héifeachtúil sa chorp). Uaireanta ní leor cailliúint meáchain agus bíonn táibléid de dhíth chun cuidiú ionas go n-oibreoidh inslin an duine níos fearr.
Diaibéiteas a thosaíonn déanach, cineál ar leith atá ann.


Galair agus ionfhabhtuithe gnéastarchurtha.
a>, foilsithe ag Rialtas na Poblachta, deirtear;"Seachain galair véinéireach ... Comh dainséarach le philéir an namhad."
Go dtí go raibh fáil ag an phobal ar chógais ghnásúla, de gnáth bhí na galair agus ionfhabhtuithe ghnéastarchurtha doleigheasta, agus ní raibh i gceist i gcóir leighis ach fuascailt na siomptóm. Ba é an "London Lock Hospital" an chéad ospidéal deonach, a bhunaíodh sa bhliain 1746, le haghaidh na galair seo a rialú agus a scriosadh
Is é atá sna galair ghnéastarchurtha (GGT) ná ionfhabhtú a spréitear ó dhuine go duine trí chaidreamh collaí. Baictéir, víris, agus orgánaigh micreascópacha atá san fhuil, sa tseamhan, i sreabháin na colainne, nó a lonnaíonn sa réimse púbasach is cúis leis na GGT. Ach amháin i gcás SEIF, is féidir cóir leighis a dhéanamh ar thromlach na GGT, chomh luath agus a dhéantar fáthmheas orthu. Is tábhachtach an rud é cóir leighis a fháil go luath mar is féidir leis na GGT buandochar trom a dhéanamh. Uaireanta eascraíonn riochtaí mar ionfhabhtú peilbheach ainsealach, riochtaí urchóideacha, neamhthorthúlacht, toircheas eicteoipeach, agus ionfhabhtú ar linbh nuabheirthe ó GGT gan chóireáil.
Rangú agus téarmeolaíocht.
Go dtí na 1990idí, bhí aithne fhorleathan air GGT mar ghalair veinéireacha: sa Laidin is é 'Veneris' an tuiseal ginideach an fhocail 'Venus' (Gaeilge 'Véineas'), bandia an ghrá a bhí ag na Rómhánaigh. Bhí frása 'galar sóisialta' úsáidte freisin mar sofhriotal.
B'iad na hoifigigí sláinte poiblí a thóg isteach an téarma 'ionfhabhtú gnéastarchurtha' (nó IGT) i dtosach.


Conradh Versailles.
Conradh síochána idirnáisíunta ab ea an Conradh Versailles, a chuir deireadh leis an gCéad Cogadh Domhanda idir na Comhghuaillithe agus an Ghearmáin. Síníodh é ar an 28 Meitheamh 1919 i bPálás Versailles i bPáras na Fraince, cothrom cúig bliana ón lá a fheallmharaíodh Ard-diúc Franz Ferdinand na hOstaire, ceann de na h-eachtraí ba mhó a chuir tús leis. Cé gur chuir an sos cogaidh a bhí sínithe ar an 11 Samhain 1918 stad leis an troid féin, lean an idirbheartaíocht ar aghaidh ar feadh sé mhí ag Comhdháil Síochána Pháras sular ghlacadh leis.


Studs Terkel.
Studs Terkel sa bhliain 2007
Iriseoir clúiteach Meiriceánach ab ea Louis "Studs" Terkel (16 Bealtaine 1912 – 31 Deireadh Fómhair, 2008) a bhí ina aisteoir, ina staraí, agus ina chraoltóir ar feadh na mblianta fada i Siceagó. Bhain sé clú amach ar son a chuid agallamh le gnáthmhuintir na tíre agus ar son a sheasamh neamhbhalbh ar son cearta daonna.
Terkel, Studs
Terkel, Studs
Terkel, Studs


Bulla- agus béarmhargadh.
Tarbh (bulla-) agus béar (béar-) os comhair an stocmhalartáin i bhFrankfurt - "Frankfurter Wertpapierbörse" (FWB)
Tugtar bullamhargadh agus béarmhargadh ar an dá chineál treocht ar an stocmhalartán nó ar an margadh.
Bullamhargadh.
Is é is bullamhargadh ann ná margadh ina bhfuil na praghsanna ag dul in airde. "Bulla" a thugtar ar an amhantraí atá ag iarraidh airgead a shaothrú ar an mbullamhargadh. I nGaeilge na Gaeltachta, déarfaí freisin go bhfuil "fuadach ar an margadh". Níl stádas oifigiúil ag an leagan seo, áfach. Chloisfeá ar aonach an bheostoic é, sna laethanta a bhí.
Ar an stocmhalartán, bíonn an bullamhargadh ann nuair a bhíonn na hinfheisteoirí dóchasach as an todhchaí agus iad ag súil le tuilleadh ardú ar na praghsanna. Mar sin, bíonn siad ag iarraidh scaireanna a cheannach le go bhféadfaidís iad a dhíol níos daoire níos déanaí, sin nó airgead a shaothrú ar na díbhinní.
Béarmhargadh.
Is éard is béarmhargadh ann ná margadh ina bhfuil praghsanna na scaireanna nó na dtráchtearraí ag titim. Tugtar "béar" ar an amhantraí atá ag iarraidh airgead a shaothrú ar an mbéarmhargadh. Téarma Béarla is ea an focal sin "béarmhargadh" a haistríodh focal ar fhocal go Gaeilge. "Aonach briosc" an téarma dúchasach, ach dealraíonn sé nach bhfuair na téarmadóirí an leagan seo sách soiléir le stádas oifigiúil a bhronnadh air. Téarma traidisiúnta de chuid na n-aontaí beostoic é.
Ar an mbéarmhargadh, tá gach infheisteoir ag dul in éadóchas faoin todhchaí, agus é ag iarraidh fáil réitithe dá chuid scaireanna ar phraghas chomh buntáisteach agus is féidir, sula gcaillfidh siad a bhfuil fágtha den luach iontu. Dá thoradh sin, leathfaidh an dearcadh duairc ar fud an mhargaidh, agus sa deireadh, is féidir go n-iompóidh an béarmhargadh ina chliseadh mhór agus na hinfheisteoirí ag iompairc le chéile ag iarraidh na scaireanna a dhíol uathu.
Léim an chait mhairbh.
Má thagann feabhas beag gearrshaolach ar na praghsanna i ndiaidh dóibh titim fhada a chur díobh, tabharfaidh na hanailiseoirí stocmhalartáin léim an chait mhairbh air, más é an tuairim atá acu nach leor é le deireadh a chur leis an mbéarmhargadh. Tá an leagan cainte seo bunaithe ar an meafar "go léimfeadh an cat marbh féin dá dtitfeadh sé ó airde mhór anuas."


Kaspar Capparoni.
Aisteoir Iodálach is ea Gaspare "Kaspar" Capparoni (rugadh 1 Lúnasa, 1964 san Róimh).
Naisc sheachtracha.
Capparoni, K
Capparoni, K


Martin Weinek.
Is aisteoir agus fear gnó é Martin Weinek. Saolaíodh é sa bhliain 1964 i Leoben san Ostair. Bhain sé cáil amach sa tsraith teilifíse "Inspector Rex".
Naisc sheachtracha.
Weinek, Martin
Capparoni, Martin


Sum (An Mhongóil).
thumb
Is éard is sum (Mongóilis: сум, «saighead») ann ná dara léibhéal roinn riarcháin sa Mhongóil. Roinnfear na hAimags i sum (315 acu).
Go ginearálta riarann gach sum réigiún 4,200 cm² le thart ar 5,000 daoine, pobal fáin den chuid is mó.
Roinnfear gach sum arís i "bags". De ghnáth níl na bags seo úsáideach ach le haigheadh chlainn fanaí a chuir i ngrúpa agus ní bhíonn daonra buan iontu.
Go hoifigiúil agus uaireanta ar léirsceáil, bíonn ainm difriúl ag lár an sum ón sum é féin. Go praicticiúl, áfach, tugann gach duine an ainm chéana, fiú na daoine aitiúil, ainm an sum ar lár an sum.


Sóifia.
Is í Sóifia (Bulgáiris: София) príomhchathair Phoblacht na Bulgáire. Is í an chathair is mó freisin í le daonra 1,395,568. Tá sí suite in iarthar na tíre, ag bun an Sliabh Vitosha, agus is í craoí lár riarú, cultúr, eacnamaíoch, agus oideachas na tíre í.
Tá an chathair an-sean, téann stair na cathrach (Serdica-Sredets-Sofia) chomh siar agus 7000 bliain; tá lonnaíocht réamhstairiúl tochailte i lár na cathrach in aice an phálás ríoga chomh maith agus in áiteanna níos faide amach Slatina agus Obelia. Tá na ballaí caomhnaithe ón 7ú haois RC, nuair a bhunaigh na Tráicigh an chathair in aice an fuarán tábhachtach atá fós ag obair inniu.


Norðurland vestra.
thumb
Ceann de réigiúin na hÍoslainne is ea Norðurland vestra agus leathantas 12,737cm² aici. Tá sé suite sa tuaisceart.
Is é Sauðárkrókur an chathair is mó atá sa réigiún agus 3,000 daoine ann.


Springfield, Illinois.
Is cathair i Stáit Aontaithe Mheiriceá í Springfield. Príomhchathair Illinois is ea Springfield. Bhí daonra 116,482 ag an gcathair sa bhliain 2006.


Scarlett Johansson.
Is aisteoir Meiriceánach-Danmhairgeach í Scarlett I. Johansson (a rugadh ar an 22 Samhain 1984 i Nua-Eabhrac).
Naisc sheachtracha.
Johansson, Scarlett
Johansson, Scarlett
Johansson, Scarlett


Novosibirsk.
Is é Novosibirsk (Rúisis: "Новосибирск") príomhchathair an cúige Novosibirsk agus tá sé mar an tríú chathair is mó sa Rúis. Tá sé mar an chathair is mó sa tSibéir agus is é croílár riaracháin Ceantar Cónaidhme na Sibéire, tá sé suite san iardheisceart den cónaidhme.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1893 mar suíomh a thrasnóidh droichead an Iarnróid Tras-Sibéarach an abhainn mhóir Ob, glaodh Novonikolayevsk air do Naomh Niocláis, ainm céanna den sár ag an am, Niocláis II, ab ea é. D'oscail an droichead sa bhliain 1897. Bhí an ait níos tábhachtaí fós nuair a chríochnaíodh Iarnróid Turcastáin-Sibéarach ag cruthú bealach idir Novosibirsk agus Lár na hÁise agus an Muir Chaisp.


Michelle Obama.
Is dlíodóir Meiriceánach í Michelle Obama (rugadh "Michelle LaVaughn Robinson" ar an 17 Eanáir, 1964 i Chicago, Illinois) atá pósta le huachtarán na tíre Barack Obama. Bhain sí céim amach in Ollscoil Princeton agus Harvard Law School, sular ghlac sí post ina cathair dúchais leis an gcomhlacht Sidley Austin, áit ar bhuail sí lena fear chéile. Tá beirt chlainne orthu; Malia Ann agus Natasha (Sasha, a tugtar uirthi).


An Fheothanach.
Sráidbhaile nó ceantar tuaithe is ea an Fheothanach in Éirinn. Tá an Fheothanach suite i ngar do Chnoc Bréanainn thart ar 11 ciliméadar siar ó thuaidh ó Dhaingean Uí Chúis i nGaeltacht Chontae Chiarraí.
An sráidbhaile.
Tá an sráidbhaile suite ar chrosaire an L5005 leis an L12052, L5007 agus L12234 agus sroicheann an trácht trí an lonnaíocht buaic phointe i rith séasúr an tsamhraidh.
D’fhorbair an sráidbhaile mar Chlochán siar ó acomhal an bhóthair L5005 leis an L5007, ach níl mórán de fágtha.
Déimeagrafaic.
Tá an ceantar suite laistigh de TRC Chill Chuáin. Tá daonra an TRC seo tar éis a bheith ag méadú (447 i 1996, 453 i 2002 agus 464 i 2006). Tá Gaelainn ag breis is 90% de mhuintir Chill Chuáin, de réir an daonáirimh. Is í an talmhaíocht an fhoinse fostaíochta is mó i gCill Chuáin.
As an bhFeothanach don léitheoir nuachta Siún Nic Gearailt.
Feidhmeanna agus Áiseanna.
Soláthraíonn an Fheothanach réimse de sheirbhísí chuig a ceantar máguaird, lena bunscoil, teach tábhairne agus halla pobail. Tá oifigí Raidió na Gaeltachta suite san iardheisceart, agus tá séipéal cóngarach go leor. Tá cé in aice láimhe ag Duinín.
Oidhreacht Nádúrtha.
Tá ceantair Áiseanna Príomha agus Tánaisteacha Speisialta suite siar ón bhFeothanach. Tá
ceantar mór bogaigh giolcacha mórdtimpeall ar Abha na Feothanaí atá gan chosaint faoi láthair.


Réabhlóid Bolivarach.
Gluaiseacht shóisialta agus próiseas polaitiúil Veiniséalach is ea an Réabhlóid Bolivarach, nó Revolución Bolivariana i Spáinnis. Is é Simón Bolívar, ceannaire sa troid ar son neamhspleáchais Mheiriceá Laidinigh ón Spáinn, mar inspioráid don Réabhlóid Bolivarach seo cé go gcuirtear craiceann sóisialach ar a chuid smaointe. Is é cuspóir na Réabhlóide Bolivaraí réimeas sóisialach a chur ar siúl i Veiniséala agus i dtíortha eile i Meiriceá Laidineach. Cuireadh tús leis an tionscadal polaitiúil seo sa bhliain 1998 nuair a tháinig Hugo Chávez chun cumhachta mar uachtarán ar an tír úd.


Na Meirvínsigh.
B'iad na Meirvínsigh, ríshliocht na bhFranc Saileach, an chéad ríora a tháinig i gcumhacht san réigiún (dá ngairmfear Francia sa Liadin air) a bhí comhréireacha, den chuid is mó de, leis an Ghaill, ó lár an chúigiú go dtí deireadh an ochtú haois. Bhí craobhacha an teaghlaigh ríoga in adharca lena chéile go minic. Nuair a bhí réimeas na Meirvínsigh ag teacht chun deiridh san ochtú haois, diaidh ar ndiaidh ní raibh fágtha ag an rí ach cumhachtaí deasghnátha. Cuireadh deireadh ar fad le ríshliocht na Meirvínsigh sa bhliain 751, nuair a tionscnaigh Pépin Gearr éirí amach nó coup d’état sa phálás, a bhris an tsean-ríshliocht Meirvínseach. Disealbhíodh Childéric III agus bunaíodh ríshliocht na gCairilínseach.
B'é an chéad ionadaí stairiúil de chuid na Meirvínseach ná Childéric I (c. 440– c. 481), mac Mhéró agus athair Chlóbhis. B'é Tournai a phríomhchathair, bunaithe ar na bhfearainn a bhfuair sé ó na Rómánaigh mar "fhoederatus". B'é Clóbhis, mac mic Méró, áfach, de dheasca feachtas míleata, a mhéadaigh i
ndáiríre Ríocht na bhFranc (laidin "regnum francorum") ar dtús san oirthear, i dtailte na nAlmánach agus ansin, in Acatáin san iardheisceart (a bhí i lámha na Viseagotach).


Méró.
De réir finscéil, b'é Méró (411-457) (Laidin: "Meroveus" nó "Merovius"; Fraincis: "Mérovée" Gearmáinis Merovech) bunaitheoir ríshliocht Meirvínseach na bhFranc Sailíneach, treibh a bhain ardcheannas amach i measc na bhFranc níos déanaí ar aghaidh. Is í an chiall atá leis an bhfocal 'Marwig' sa tsean Ghearmáinis ná 'troid (wi-g) iomráiteach (ma-ri)'. Cuir seo i gcomparáid le "mare" (Gaeilge: cáiliúil) agus "vecht" (Gaeilge: troid), san Ollainnis nua-aimseartha. Thug an chéad ríshliocht ríoga de chuid na bhFranc "Meirvínsigh" ("sliocht Mhéró") orthu féin.
Is beag an t-eolais ata ar fáil mar gheall air ina dhiaidh sin i stair na bhFranc. D'ainmhígh Gregorius Turonensis é, ach uair amháin, mar athair Childéric I agus ag an am céanna ag cur amhras ar a shliocht ó Chlodio. Admháiltear sa lá atá inniu ann go bhfaigheann an míniú seo a fhoirmiú i bhfinscéal arna dtuairisciú ag Frédégaire. Idirshuigh sé ar thagairt Ghregorius, ag rá gurb é Méró mac an bhanríon, bean Chlodio; ach go raibh a athair ina dhia-farraige, bistea Neptuni. Níl aon fhianaise stairiúla eile ann gur mhair Méró riamh. Tá roinnt taighdeoirí den tuairim go raibh Méró ina dhia nó ina leath-dhia ag na bhFrainc roimh iad a bheith iompaithe ina gCríostaithe. Bhí sé molta go dtagraíonn Méró d'abhainn "Merwede" na hOllainne, sa lá atá inniu ann atá mar chuid den deilt "Réin-Meus-Scheldt" ach go stairiúil a bhí ina phríomh fhochuideachta na Réine, sa cheantar ina raibh, de réir na staraithe Rómhánach, áit chónaithe na bhFranc Sailíneachan ann uair amháin. Tugann teoiric eile le fios gur finscéal é seouilig a chruthaíodh chun stair mhiotaseolaíoch a thabhairt mar thacaíocht do riail na bhFranc in Iarthar na hEorpa.


Comhrialtas.
Is ionann comhrialtas agus dhá pháirtí nó ghrúpa pholaitiúla ag teacht le chéile i bparlaimint chun móraimh rialtais a chruthú. Is minic go dtarlaíonn sé seo nuair nach bhfuil sé de chumas ag páirtí nó grúpa ar bith móramh a bhaint amach leo féin. Is modh rialtais coitianta é seo i gcuid mhaith de thíortha daonlathacha an domhain.
Comhrialtais in Éirinn.
Cruthaíodh an chéad chomhrialtas in Éirinn nuair a tháinig scata páirtithe éagsúla le chéile chun Fianna Fáil a chur as cumhacht i 1948, rud a mhair ar feadh trí bliana. Ó tháinig Fianna Fáil i gcumhacht an chéad uair leo féin i 1933, ba iad an t-aon pháirtí a bhí in ann móramh rialtais a chruthú sa Dáil gan comhrialtas a chruthú. Bhí sé ina phrionsabal acu gan dul i gcomhrialtas, ach bhí orthu an riail sin a chaitheamh i dtraipisí sa bhliain 1989 agus Cathal Ó hEochaidh mar cheannaire acu, nuair ab é rogha an dá dhíogha acu glacadh le dul i gcomhrialtas leis an bPáirtí Daonlathach nó cumhacht a chailleadh. Bhí gach uile rialtas i bPoblacht na hÉireann ina chomhrialtas ó shin i leith.


Caipitleachas.
Is córas eacnamúil é an caipitleachas, a mbíonn's cosaint faoi dhlí ar réadmhaoin phríobháideach.


Báidín Fheilimí.
Is seanamhrán ó Chontae Dhún na nGall é Báidín Fheilimí, agus is é is ábhar don amhrán ná an dóigh ar briseadh bád beag in Oileán Thoraí.


Miriam Makeba.
B'amhránaí iomráiteach í Miriam Makeba, nó Mama Afrika, a rugadh in Johannesburg san Afraic Theas ar an 4 Márta 1932 agus a fuair bás de thoradh taom croí ar an 10 Samhain 2008 tar éis ceolchoirme in Castel Volturno na hIodáile. Chan sí amhráin a raibh meascán iontu den snagcheol agus de cheol traidisiúnta a tíre dúchais, agus bronnadh Gradam Grammy uirthi sa bhliain 1966.


Na Viseagotaigh.
Bhí Na Viseagotaigh (Laidin: "Visigothi, Wisigothi, Vesi, Visi, Wesi," nó "Wisi") agus na hOstrogotaigh an dá grúpa den treibhe Gotaigh in oirthear na Gearmáine. Le chéile is iad seo na tréibhe a chuir isteach ar Impireacht na Róimhe i rith Tréimhse an Imirce (300-700). Throid na Viseagotaigh in aghaidh na Rómhánaigh i rith an 4ú haois, sa bhliain 410 d'ionsaigh siad an Róimh faoin Rí Alaric.
Faoi dheireadh lonaigh siad i ndeisceart na Gaille mar foederati na Róimhe. Thit siad amach leo agus bhunaigh siad a ríobh féin leis an bpríomhchathair i Toulouse. Go mall, sín siad a réim amach i dtreo na Spáinne ag fáil réidh leis na vandail. Sa bhliain 507 ag Cath Vouillé, bhris na Francaigh, faoin Rí Clóbhis I iad. Tar eis é sin ní raibh ach Septimania acu i ndeisceart na Fraince agus bhí a ríocht teorannaithe ag an Spáinn, bhris siad an chúige Biosantánach Spania agus Ríocht Suebeach an Ghailís agus bhíon an leithinis iomláin tógtha acu.
Timpeall na bliana 589, thiontaigh na Viseagotaigh, faoi Rí Reccared I, ó críostaí Airiasaigh, go dtí an chreideamh Nícé. Tá foinsí stairiúil na tréimhse scáinte. Sa bhliain 711 nó 712 bhris fórsaí Arabach agus Berbereach airm Viseagotaigh ag Cath Guadalete agus chailleadh cheannairí tábhachtach, ina measc Rí Roderick, na Viseagotaigh. Ina dhiaidh agus de bhárr Ionradh na Moslamach thit an ríocht as a chéile, tá staraí fós ag phlé na chúiseanna na titim. Lean féiniúlacht gotach ar aghaidh i ndiaidh loit an ríocht go háirithe i Ríocht Asturias agus an Marca Hispanica, ach d'imigh na Viseagotaigh mar treibhe as.
Tá a lán fágtha ina dhiaidh ag na Viseagotaigh, ina measc eaglaisí agus cathracha móra (an t-aon grúpa a thóg cathair nua tar éis na Rómhánaigh agus roimh na Cairilínseach. An oidhreacht is fearr a d'fhág siad ina dhiaidh na an córas, an Liber iudiciorum, a raibh mar bún don modh dlí go dtí deireadh na meánaoiseanna.


Impireacht Naofa Rómhánach.
An Impireacht Naofa Rómhánach timpeall na bliana 1600.
Stát i lár na hEorpa ba ea an Impireacht Naofa Rómhánach (Gearmáinis: "Heiliges Römisches Reich" (HRR), Laidin: "Sacrum Romanum Imperium" (SRI)), a mhair ó 962 go 1806. Ba é Otto Mór an chéad Impire agus ba é Proinsias II an t-Impire deireanach. "Impireacht Naofa Rómhánach an Náisiúin Ghearmánaigh" a thugtaí uirthi go hofigiúil (Gearmáinis: "Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation", Laidin: "Sacrum Romanum Imperium Nationis Germanicæ") ón 16ú haois go dtí gur tháinig deireadh léi san ochtú céad déag.
I mbuaic a réime bhí Ríocht na Gearmáine, Ríocht na hIodáile agus Ríocht na Burgúine faoi smacht na himpireachta. Is ionann na críocha seo agus an Ghearmáin (ach amháin deisceart Schleswig), an Ostair (ach amháin Burgenland), Lichtinstéin, an Eilvéis, an Bheilg, an Ísiltír, Lucsamburg, Poblacht na Seice, an tSlóivéin (ach amháin Prekmurje) chomh maith le cuid mhaith den Fhrainc (Artois, Alsace, Franche-Comté, Savoie agus Lorraine), den Iodáil (an Lombaird, Piodmant, Emilia-Romagna, an Tuscáin, agus Alto Adige-an Tioróil Theas go mór mhór), agus den Pholainn (an tSiléis, Pomerania, agus Neumark go mór mhór). De ghnáth, ní bhíodh smacht iomlán ag an impire ar na céadta, prionsachtaí, diúcachtaí, contaetha agus cathracha saora go léir san impireacht. In ainneoin an ainm ní leis an Róimh ach le lár na hEorpa a bhaineann an Impireacht Naofa Rómhánach.


The Burial at Thebes.
Is dráma é The Burial at Thebes a scríobhadh ag an scríbhneoir clúiteach Éireannach Seamus Heaney, bunaithe ar an tragóid Gréigeach a chumadh san cúigiú céad roimh Chríost ag Sophocles.
Plota.
Faigheann Antigone, iníon Oedipus, amach gur mharaigh a beirt deartháireacha a chéile ag troid i gcoinne a chéile i gcogadh. Ligeann Creon rí Thebes duine dóibh a adhlacadh de réir deasghnátha na h-ama agus caitear amach an duine eile gan adhlacadh mar fhealltóir. Téann Antigone a bhfuil geallta le mac Creon, Haemon, glan ina gcoinne agus tar éis di an dearthár náirithe a adhlacadh cuirtear faoi ghlas i bpluais í le bás a fháil.
Faoin am a thagann athrú intinne ar Creon tá lámh curtha aici ina bás fhéin. Faigheann a mhaicín mhánla, Haemon agus a bhean chéile Eurydice básanna tubaisteacha freisin ag deireadh na tragóide chlasaiceach seo.


Rote Armee Fraktion.
Suaitheantas na droinge. Taispeánann sé fo-inneallghunna den déanamh "Heckler & Koch".
Drong radacach sceimhlitheoirí ón eite chlé a bhí i Rote-Armee-Fraktion ("Faicsean an Airm Dheirg"), nó "Drong Baader-Meinhof" mar ba mhinic a thugtaí uirthi sna nuachtáin) a bhí gníomhach i bPoblacht Chónaidhme na Gearmáine ón bhliain 1970 go dtí an bhliain 1998. B'iad Andreas Baader, Gudrun Ensslin, Ulrike Meinhof, Horst Mahler agus daoine eile a bhunaigh an drong sa bhliain 1970, faoi thionchar an radacachais chlé agus an fhrithimpiriúlachais a bhí faiseanta san am. Bhí siad ag déanamh aithrise ar na treallchogaithe cathartha i Meiriceá Theas, go háirithe na "Tupamaros" in Uragua. Mharaigh sceimhlitheoirí na droinge 34 duine, robáil siad a lán bancanna, agus rinne siad a lán buamálacha. Sa bhliain 1998, d'fhógair siad go raibh siad éirithe as an bhfeachtas míleata.
Is é an t-ainm a thug an drong uirthi féin ná "Rote-Armee-Fraktion" nó "RAF", ach ba nós leis na nuachtáin iad a ainmniú as Andreas Baader agus Ulrike Meinhof. Bhí clú áirithe ar Meinhof mar iriseoir radacach sular tháinig an drong sceimhlitheoireachta ar an bhfód. Bhí ról ní ba tábhachtaí ag Gudrun Ensslin sa drong, áfach.
Chuir Baader agus Ensslin lámh ina mbásanna féin i bPríosún Stammheim i Stuttgart sa bhliain 1977, bliain amháin i ndiaidh Meinhof. Tháinig Horst Mahler slán, agus chuaigh sé le radacachas na heite deise agus leis an Nua-Naitsíochas ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 2008, scannánaigh an stiúrthóir Gearmánach Uli Edel scéal na droinge faoin teideal "Der Baader-Meinhof-Komplex" ("Coimpléasc Baader agus Meinhof"). Bhunaigh sé an scannán ar leabhar leis an iriseoir Gearmánach Stefan Aust.
Cúlra.
Sna seascaidí, tháinig glúin óg ar an bhfód sa Ghearmáin Thiar a bhí an-chriticiúil ar iompraíocht na n-aithreacha agus na máithreacha i ré an Naitsíochais. Fuair na daoine óga locht ar an gcaipitleachas, ar an saol buirgéiseach agus ar an daonlathas parlaiminteach féin. Faoi thionchar na n-agóidí in aghaidh chogadh Vítneam agus na ngluaiseachtaí radacacha eile sna Stáit Aontaithe, d'éirigh cuid den tsochaí an-mhíshásta leis na polasaithe Meiriceánacha. Bhí na mic léinn ag agóidíocht sna sráideanna ar fud na hEorpa. San am seo, bhí an Ghearmáin á rialú ag an gComhrialtas Mór nó an "Grosse Koalition", comhrialtas na nDaonlathach Sóisialta (an eite chlé) agus na nDaonlathach Críostaí (na coimeádaigh), ionas nach raibh freasúra clé ar bith sa pharlaimint nó an "Bundestag" (Dáil na Cónaidhme). Mar sin, thug radacaigh óga na n-ollscoileanna "Ausserparlamentarische Opposition" (APO) nó an Freasúra Easphairliminteach orthu féin. I ndeireadh na seascaidí, áfach, thit an Freasúra Easphairliminteach as a chéile. Chinn cuid de na radacaigh óga triail a bhaint as an bpolaitíocht pharlaiminteach, dhaonlathach mar sin féin, agus iad ag áitiú go raibh sé incheaptha an tsochaí a athrú ar dhóigh shíochánta, nuair a shealbhódh na radacaigh forais an stáit is na sochaí - "Marsch durch die Institutionen" nó an Mháirseáil tríd na Forais a thug siad ar an bpolasaí seo. Iad siúd a bhí ag iarraidh an mháirseáil seo a chur díobh, chuaigh cuid mhór acu sna Daonlathaigh Shóisialta agus iad ag iarraidh a gcuid smaointeachais féin a scaipeadh sa pháirtí.
Maidir leis na radacaigh dholeigheasta nár chreid a dhath sna forais dhaonlathacha, bhí cuid áirithe acu le dul le sceimhleoireacht. Bhí siad den bharúil gur chóir cath a chur ar na "himpiriúlaithe Meiriceánacha" in Iarthar na hEorpa féin, agus go raibh an spairn lann agus an ghleic armtha riachtanach leis na cuspóirí a bhaint amach. Bhí cuid mhór den eite chlé sásta tuiscint agus bá a léiriú do Dhrong Baader-Meinhof, i dtús a réime ar a laghad, agus chualathas a lán intleachtóirí clúiteacha ag cosaint na droinge os comhair an tsaoil mhóir.
Na sceimhlitheoirí a bhí páirteach in oibreacha uafáis na droinge, is féidir iad a dhealú ina dtrí ghlúin nach raibh mórán caidrimh eatarthu. Bhain Baader, Ensslin, Meinhof agus Mahler leis an gcéad ghlúin. Nuair a cuireadh an dlí orthu i bpríosún Stammheim, b'iad lucht na dara glúine a bhí amuigh ag sceimhlitheoireacht. Bhí na glúine difriúil go leor le chéile ó thaobh na hidé-eolaíochta agus na heagraíochta de. Mar sin féin, róshimpliúchán a bheadh ann dá ndéarfaí gur trí dhrong éagsúla a bhí iontu.
Grúpa beag ab ea na sceimhlitheoirí seo. Is éard a deir teoiric na radacach clé go bhfuil meitheal tosaigh de dhíth leis an gcéad lasair a chur i mbarrach na réabhlóide, ach is í an tuiscint a bhí ag drong Baader-Meinhof orthu féin go raibh tuilleadh daoine de dhíth leis an obair cheannródaíochta sin a dhéanamh, agus nach raibh iontu féin ach cuid den mheitheal tosaigh. Nuair a bhí an drong gníomhach, bhí 60-80 duine ag glacadh páirte sa sceimhlitheoireacht féin. Thairis sin, creidtear go raibh thart ar 300 duine ag tacú leo.
Ní raibh mórán ratha ar fheachtas míleata na droinge i ndiaidh an iomláin. An dáimh agus an luiteamas a bhí ag cuid d'intleachtóirí na tíre leo ar dtús, ní raibh sé i bhfad ag tréigean, agus an grúpa ag marú daoine agus ag pléascadh buamaí. Mharaigh siad 34 duine, agus gortaíodh cuid mhór eile. Thairis sin, fuair 20 duine de na sceimhlitheoirí féin bás i machaire an áir. I ndiaidh Fhómhar na bliana 1977 - "der deutsche Herbst", nó "Fómhar na Gearmáine" - d'achtaigh Feisirí an "Bundestag" a lán reachtanna nua éigeandála a chúngaigh ar chearta sibhialta na saoránach Gearmánach go leor, ach ba chuma leis an gcuid is mó de na Gearmánaigh faoi sin, nó san am, bhí siad chomh dubh dóite de na sceimhlitheoirí is go raibh siad sásta tuilleadh cumhachtaí a bhronnadh ar na húdaráis faoi chroí mhór mhaith.
An Réamhscéal.
Is féidir an chéad spreagadh do chruthú na droinge a aithint sa dóigh ar mharaigh póilín darbh ainm Karl-Heinz Kurras an mac léinn Benno Ohnesorg ar an 2 Meitheamh 1967, nuair a bhí na mic léinn ag agóidíocht in aghaidh Reza Pahlavi, Impire na hIaráine, agus é díreach ar cuairt sa Ghearmáin. D'fhéach na húdaráis le Kurras a chosaint ar an dlí, rud a chuir tuilleadh luais faoin dóigh a raibh gluaiseacht na mac léinn ag dul chun radacachais. Bhain cuid de na mic léinn deireadh súile de dhaonlathas na Gearmáine, agus thosaigh siad ag síleadh gur chóir an córas rialtais a chur de dhroim an domhain le lámh láidir. B'as measc na radacach seo a tháinig sceimhlitheoirí an RAF chomh maith le grúpaí cogúla eile, ar nós "Bewegung des Zweiten Juni" ("Gluaiseacht an Dara Lá de Mhí an Mheithimh"), "Die Revolutionären Zellen" ("Na Cillíní Réabhlóideacha"), agus "Die Rote Zora" ("Zora Dhearg").
Ní raibh na radacaigh óga sásta daoine a mharú ar mhaithe leis an réabhlóid go fóill, ach bhí siad barúlach gur chóir loitiméireacht a dhéanamh mar agóid pholaitiúil. Mar sin, chuir Gudrun Ensslin, Andreas Baader, Thorwald Proll agus Horst Söhnlein dhá mhórionad siopadóireachta trí thine i bhFrankfurt ar an 2 Aibreán 1968. Bhain siad úsáid as maidhmitheoirí ama a bhí socraithe ar na buamaí dóiteáin a adhaint in am marbh na hoíche, ionas nach mbeadh aon duine i ndainséar. Ní dhearnadh dochar ar bith d'aon duine ach an oiread, ach rinne an cleas seo an-léirscrios sna hionaid siopadóireachta. Agóid in aghaidh an chogaidh i Vítneam a bhí ann, agus na buamaí dóiteáin ceaptha mar chineál aithris shiombalach ar na buamaí napailme a bhí in úsáid ag na Meiriceánaigh i Vítneam. Cibé scéal é, ní raibh na póilíní i bhfad ag teacht ar lorg na gciontóirí, agus rugadh orthu ar an 4 Aibreán. Ghearr an breitheamh trí bliana braighdeanais do gach duine acu as an gcoirloscadh seo, ach ansin, d'achomharc siad in aghaidh na breithe. Fágadh cead a gcos acu ar dtús, ach nuair a d'eitigh an chúirt is airde an t-achomharc, chuaigh Ensslin agus Baader ar a seachnadh ó na húdaráis. In éineacht le Horst Mahler, an dlíodóir a bhí á gcosaint, chinn siad ar chromadh ar threallchogaíocht chathartha ar nós na d"Tupamaros" in Uragua. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, d'éirigh leis na póilíní Baader a cheapadh agus a chaitheamh i dtóin phríosúin.
An Chéad Ghlúin.
a> ina hiriseoir óg. Bhí sí ag obair don iris pholaitiúil úd "Konkret", agus í pósta ar fhoilsitheoir na hirise tráth. Fuair an foilsitheoir tacaíocht rúnda ó rúnseirbhís na Gearmáine Thoir, "Stasi".
Níor thosaigh an drong ag cur fíor-threallchogaíochta ach ar an 14 Bealtaine 1970, nuair a scaoil siad saor le Baader le lámh láidir. Tugadh Baader as an bpríosún go dtí an "Deutsche Zentralinstitut für Soziale Fragen" nó Lár-Institiúid na Gearmáine um Thaighde na nImthoscaí Sóisialta - fondúireacht neamhspleách taighde i mBeirlín a bunaíodh i ndeireadh na naoú haoise déag. Bhí Ulrike Meinhof le leabhar taighde a scríobh, - a dúirt sí, - agus theastaigh uaithi agallamh a chur ar Baader in áras na hInstitiúide. San am seo, iriseoir measúil a bhí i Meinhof i gcónaí, agus na húdaráis breá sásta comhoibriú léi. Mar a d'iompaigh an scéal amach, áfach, rinne na sceimhlitheoirí ruathar ar an Institiúid agus bhain siad amach saoirse do Baader le lámh láidir. Gortaíodh Georg Linke, duine d'oibrithe na hInstitiúide, go dona, nuair a scaoil duine de na sceimhlitheoirí urchar leis. Ag an ócáid seo, d'éalaigh Meinhof ó láithreán na n-imeachtaí in éineacht leis na sceimhlitheoirí agus d'fhág sí slán ag an saol dlíthiúil.
Ar an 5 Meitheamh 1970, d'fhoilsigh iris na n-ainrialaithe i mBeirlín, "Agit 883", forógra na droinge faoin teideal "Die Rote Armee aufbauen!" ("An tArm Dearg le hearcú!"). Chaith Ensslin, Baader, Mahler, Meinhof, Peter Homann, Brigitte Asdonk agus timpeall is dáréag eile an chuid ba mhó de shamhradh na bliana 1970 san Iordáin le hoiliúint an treallchogaí a fháil ó na Palaistínigh.
Ar dtús, ní raibh an drong ag marú daoine, ach ag robáil bancanna agus ag goid gluaisteán le bheith in ann saol a chaitheamh ar chúla téarmaí. Mar shampla, robáladh trí bhanc ar an 29 Meán Fómhair 1970, agus seisear daoine déag ag glacadh páirte sna ruathair seo. Tháinig na robálaithe i seilbh breis is 209,000 marg Gearmánach. De réir mar a thuairiscigh an iris úd Der Spiegel ina dhiaidh sin, áfach, ní raibh Faicsean an Airm Dheirg ciontach ach i dhá cheann den trí robáil seo, nó b'iad na hainrialaithe ó Ghluaiseacht an Dara Meitheamh a rinne an tríú ceann. Ar an 9 Deireadh Fómhair 1970 rug na póilíní ar Horst Mahler, Irene Goergens, Ingrid Schubert, Brigitte Asdonk, agus Monika Berberich, agus iad go léir páirteach sna robálacha, de réir mar a chreid na póilíní.
I Mí Aibreáin 1971, chuir an drong an doiciméad straitéise "Das Konzept Stadtguerilla" ("An Treallchogaíocht sa Chathair mar Choincheap") os comhair an tsaoil mhóir. Go gairid ina dhiaidh sin, bhí barántas ar an drong ar fud na Cónaidhme go léir. B'iad Baader, Ensslin, Meinhof, Holger Meins agus Jan-Carl Raspe lucht ceannais na chéad ghlúine.
Bhí na póilíní ag éirí neirbhíseach, nó bhí sé fógartha sa doiciméad go raibh na sceimhlitheoirí dírithe ar urchair a scaoileadh le haon chonstábla a d'fhéachfadh le breith orthu. Ar an 15 Iúil 1971, goineadh Petra Schelm go héag, nuair a bhí sí ag cur in aghaidh na bpóilíní agus iad ag iarraidh í a cheapadh. Ar an 22 Deireadh Fómhair, maraíodh an póilín Norbert Schmid, agus dhá mhí ina dhiaidh sin, póilín eile darbh ainm Herbert Schoner. Ar an 1 Márta 1972, mharaigh na póilíní Herbert Epple, ábhar ceardaí a bhí ag tiomáint gluaisteáin ar meisce. Ní raibh baint dá laghad aige leis an drong, ach nuair a rinne sé iarrachtaí teacht slán ó na póilíní a bhí ag féachaint le breith air, shíl siadsan gur sceimhlitheoir a bhí ann. I ndiaidh do na póilíní tóir fhada a chur ar Epple, loisc duine acu fo-mheaisínghunna leis, ionas go bhfuair an buachaill bás ar an toirt.
Terrace Club i bhFrankfurt - grianghraf ón mbliain 1972. Bhuamáil an drong an foirgneamh seo, toisc go raibh sé suite in aice le bunáit mhíleata na Meiriceánach.
Sa bhliain 1972, thosaigh an drong ag buamáil bunáiteanna míleata de chuid na Meiriceánach sa Ghearmáin, chomh maith le foirgnimh de chuid an stáit Ghearmánaigh. Mharaigh cúig pheitrealbhuama ceithrear daoine sa bhliain sin, agus gortaíodh breis is tríocha. Ar an 11 Bealtaine 1972, bhuamáil an drong an "Terrace Club" in aice le bunáit mhíleata de chuid na Meiriceánach, ionas go bhfuair an Leifteanant-Choirnéal Paul A. Bloomqvist bás, agus gortaíodh triúr daoine déag eile. I mí Iúil 1972, d'éirigh leis na póilíní lucht ceannais na chéad ghlúine a chimiú - Andreas Baader, Gudrun Ensslin, Jan-Carl Raspe, Ulrike Meinhof, Holger Meins agus Gerhard Müller.
Sa phríosún dóibh, thosaigh na sceimhlitheoirí ag éileamh stádas an chime cogaidh, agus chuaigh siad ar stailc ocrais le béim a chur ar an éileamh seo. Fuair duine acu, Holger Meins, bás ar an 9 Samhain 1974, nuair a bhí sé tar éis a chuid putóg a chur ó mhaith leis na stailceanna ocrais. D'éirigh leis na cimí, áfach, súil na radacach clé ar fud na Gearmáine a tharraingt orthu féin leis na stailceanna sin. Nuair a thosaigh an phróis dlí, tháirg dlíodóirí mór le rá iad a chosaint, dlíodóirí a raibh dáimh acu leis an eite chlé. Tháinig an fealsamh Francach Jean-Paul Sartre féin ar cuairt chuig Baader, Meinhof agus Ensslin le dul chun réasúin leo. I ndiaidh na teagmhála, áfach, labhair sé go dímheasúil faoi Baader i gcomhrá príobháideach.
Chuaigh an dlí ar na sceimhlitheoirí i mBealtaine 1975, agus na breithiúna, na cúisitheoirí agus na cosantóirí ag teacht le chéile sa phríosún ina raibh na cúisithe á gcoinneáil - Stammheim in aice le Stuttgart. (Inniu, tugtar Foras Peannaideach Stuttgart, nó "Justizvollzugsanstalt Stuttgart", ar an áit.) Ar an 29 Samhain 1975, gearradh príosúnacht ocht mblian do Meinhof. I Mí Aibreáin 1977, daoradh Baader agus Ensslin chun príosúnachta lena saol.
Ar an 9 Bealtaine 1976, fuair na séiléirí rompu Meinhof ina cillín féin agus í marbh, nó bhí sí tar éis í féin a chrochadh. Féinmharú a bhí ann, de réir an choiste oifigiúil. I bhFómhar na bliana 1977, d'fhéach "dara glúin" na droinge le saoirse a bhaint amach do na ceannasaithe lena lán ainghníomhartha feiceálacha, ach nuair nár éirigh leis na hiarrachtaí seo, chuir Ensslin, Baader agus Jan-Carl Raspe lámh ina mbásanna féin i Stammheim ar an 18 Deireadh Fómhair 1977. Bhain Raspe agus Baader úsáid as na hairm thine a fuair siad faoi choim ón abhcóide Arndt Möller, agus chroch Ensslin í féin as cábla leictreachais. D'fhéach Irmgard Möller le hí féin a mharú le scian, ach níor sháigh sí sách domhain í, agus d'éirigh leis na dochtúirí tarrtháil a thabhairt di. Go gairid ina dhiaidh sin, ar an 12 Samhain 1977, chroch Ingrid Schubert - bean eile acu siúd a bhí ag bunú na droinge - í féin i bpríosún eile, i München.
I ndiaidh na n-imeachtaí, chuaigh na ráflaí timpeall i measc lucht tacaíochta na sceimhlitheoirí gur mharaigh na húdaráis iad i Stammheim. Is léir gur scéal gan dealramh a bhí ann, ach le déanaí, tháinig sé chun solais go raibh gléasra cúléisteoireachta suiteáilte i gcillíní na gcimí, ionas go raibh a fhios ag na húdaráis go raibh airm thine ag na sceimhlitheoirí agus iad dírithe ar lámh a chur ina mbásanna féin.
An Dara Glúin.
Nuair a fuair lucht na chéad ghlúine iad féin i mbraighdeanas, tháinig glúin úr ina n-áit. Cuid mhór de lucht na dara glúine, bhí baint acu leis an "Sozialistisches Patientenkollektiv", nó Comhar Sóisialach na nOthar. Tháinig an eagraíocht seo ar an bhfód sa bhliain 1970 i measc othair i gclinic siciatrach i Heidelberg, agus ar dtús, bhí sí ceaptha mar chineál "féinteiripe" nó "comhartheiripe", is é sin, bhí na hothair le sláinte a bhaint amach as a stuaim féin agus iad ag cur le chéile. Mic léinn ab ea na "hothair Shóisialacha" seo, agus iad faoi thionchar an fhaisin chomhaimseartha intleachtúil.
Bhí ról tábhachtach ag Siegfried Haag agus Klaus Croissant i bhforbairt na dara glúine fosta. Dlíodóirí a bhí iontu agus iad ag cosaint lucht na chéad ghlúine. Ina dhiaidh sin, chuaigh siad ar a seachnadh, agus iad ag earcú tuilleadh daoine don drong.
Ar an 27 Feabhra 1975, trí lá roimh thoghchán na bhfeisirí ar dháil (nó "Abgeordnetenhaus") Bheirlín Thiar, d'fhuadaigh Gluaiseacht an Dara Lá de Mhí an Mheithimh fear darbh ainm Peter Lorenz, a bhí ina bhoc mhór sa pháirtí choimeádach. D'éiligh na fuadaitheoirí go scaoilfí le roinnt sceimhlitheoirí a bhí faoi ghlas, agus mar sin, fuair roinnt bhall de chuid an RAF féin a saoirse ar ais. Na sceimhlitheoirí a saoradh ar an dóigh seo, tugadh ar an eitleán go dtí Daon-Phoblacht Éimín Theas, agus ansin, bhí na fuadaitheoirí sásta cead a gcos a ligean le Lorenz. Ina dhiaidh sin, áfach, chrom na cimí scaoilte ar an sceimhlitheoireacht in athuair, agus chinn lucht rialtais na Gearmáine gan tabhairt isteach don chineál seo dúmhálaíochta a thuilleadh.
Ina dhiaidh seo, áfach, dhírigh an dara glúin ar shaoirse a bhaint amach do lucht na chéad ghlúine thar aon rud eile. Ar an 24 Aibreán 1975, ghabh na sceimhlitheoirí ambasáid na Gearmáine i Stócólm. Bhí seisear sceimhlitheoirí ag coinneáil cuid den ambasáid faoi smacht agus ag éileamh saoirse do Baader, Ensslin agus an chuid eile den Chéad Ghlúin. Mharaigh siad beirt taidhleoirí Gearmánacha, agus sa deireadh, phléasc buama dá gcuid de thimpiste, ionas go ndeachaigh an ambasáid go léir trí thine. Fuair beirt sceimhlitheoirí bás sa dóiteán - Ulrich Wessel agus Siegfried Hausner - ach d'éirigh leis na gialla teitheadh leo. Rugadh ar na sceimhlitheoirí eile, mar atá, Hanna Krabbe, Karl-Heinz Dellwo, Lutz Taufer, agus Bernhard Rössner. B'é an dlíodóir Siegfried Haag a d'earcaigh na sceimhlitheoirí seo, ach ní raibh sé féin páirteach sa ruathar. Ar an 30 Samhain 1976, ghabh na póilíní Haag, agus tháinig siad ar a lán doiciméad aige - pleananna le haghaidh na ruathar a bhí le déanamh sa bhliain a bhí chugainn. Ni raibh na póilíní in ann, áfach, ciall a bhaint as na caipéisí seo in am, nó bhí siad scríofa i dteanga chódaithe. Thairis sin, tháinig ceannasaí nua i gcomharbas ar Haag, bean a raibh na húdaráis díreach i ndiaidh scaoileadh saor léi - Brigitte Mohnhaupt.
Ar an 7 Aibreán 1977, mharaigh "Kommando Ulrike Meinhof", nó Cománlach Cuimhneacháin Ulrike Meinhof, - mharaigh siad Siegfried Buback, an t-ionchúisitheoir is airde céim i gcóras dlí na Gearmáine. Fuair beirt fhear de lucht a thionlactha, Wolfgang Göbel agus Georg Wurster, bás sa teagmháil freisin. Tháinig an "cománlach" ar muin gluaisrothair, agus ag tiomáint thart le gluaisteán Buback dóibh, scaoil siad na hurchair chinniúnacha leis an triúr fear.
Ar an 30 Meitheamh 1977, maraíodh an baincéir Jürgen Ponto. Bhí aithne phearsanta ag bean de na sceimhlitheoirí, Susanne Albrecht, ar Ponto, agus cead isteach aici ina theach. D'fháiltigh Ponto isteach í maille le beirt sceimhlitheoirí eile, Christian Klar agus Brigitte Mohnhaupt. Scaoil Klar an chéad urchar, agus ansin, thosaigh Mohnhaupt ag loscadh air, ionas gur ghoin sí go héag é. D'éalaigh Klar, Albrecht agus Mohnhaupt ar an ngluaisteán a bhí á tiomáint ag Peter-Jürgen Boock. I ndiaidh na n-imeachtaí, d'fhógair na sceimhlitheoirí nach raibh siad ach ag iarraidh Ponto a fhuadach, agus gur maraíodh é nuair a thosaigh sé á chosaint féin ar na hiarrachtaí seo. Níor bréagnaíodh an leagan seo den scéal ach sa bhliain 1991.
Ar an 25 Lúnasa 1977, d'fhéach na sceimhlitheoirí le hÁras an "Bundesanwaltschaft" (is é sin, oifigí an Ionchúisitheora Fheidearálaigh) a ionsaí i gKarlsruhe, ach níor éirigh leis an iarracht seo.
Shroich feachtas na sceimhlitheoirí barr a ghéaradais le linn "Fhómhar na Gearmáine" nó "Der Deutsche Herbst", is é sin, Fómhar na bliana 1977. Ar an 5 Meán Fómhair, d'fhuadaigh siad Hanns-Martin Schleyer, a bhí ina Uachtarán ar Chumann Fostóirí na Gearmáine ("Bundesverband der Arbeitgeber"). An ceathrar fear a bhí á dtionlacan, maraíodh iad go léir. D'éirigh na fuadaitheoirí go scaoilfí saor le lucht na chéad ghlúine, cosúil le Baader agus Ensslin. Ansin, chuir Helmut Schmidt, Seansailéir na Gearmáine, gairm scoile ar an Mórfhoireann Géarchéime ("der Grosse Krisenstab"), cineál rialtas fairsingithe a raibh feisirí de chuid gach páirtí uirthi. Ba í an Mhórfhoireann seo a bhí i gceannas ar an nGearmáin Iartharach go dtí gur tháinig deireadh le himeachtaí an "Fhómhair". I Mí Dheireadh Fómhair, reachtaigh an "Bundestag", nó Pairlimint Chónaidhme na Gearmáine, an Dlí um Chosc ar Chaidreamh, nó an "Kontaktsperregesetz". Chuir an dlí seo ar chumas na n-údarás cosc ar na sceimhlitheoirí sa phríosún bheith i dteagmháil lena gcuid dlíodóirí.
Ní raibh rialtas na Gearmáine sásta géilleadh d'éilimh na sceimhlitheoirí. Le tuilleadh brú a chur ar an rialtas, d'fhuadaigh an PFLP - drong radacach Mharxach ón bPalaistí a raibh an RAF ag comhoibriú leo - eitleán paisinéirí de chuid an Lufthansa, an "Landshut". Ba é an "Captaen Mairtíreach Mahmúd", nó Zohair Youssif Akache, a bhí i gceannas ar an gcománlach. Thurling an "Landshut" i Mogaidisiú sa tSómáil, ach ansin, ar an 18 Deireadh Fómhair 1977, d'ionsaigh "Grenzschutzgruppe 9", feadhain fórsaí speisialta ón nGearmáin, an t-eitleán, agus maraíodh triúr den cheathrar sceimhlitheoirí. Ní bhfuair aon duine de na sibhialtaigh bás sa teagmháil, ach bhí captaen an eitleáin, Jürgen Schumann, maraithe ag an Mairtíreach Mahmúd in Aden, áit ar thuirling an "Landshut" sular bhain sí amach Mogaidisiú. Goineadh an t-aeróstach Gabriele Dillmann, chomh maith le duine den fhórsa speisialta.
Nuair a tháinig deireadh le fuadach an "Landshut", chaill na sceimhlitheoirí i Stammheim deireadh an dóchais, agus chuir siad lámh ina mbásanna féin ar an 18 Deireadh Fómhair. Bhásaigh Gudrun Ensslin, Andreas Baader, agus Jan-Carl Raspe, ach bhí na dochtúirí in ann Irmgard Möller a choinneáil beo.
Mharaigh na fuadaitheoirí Hanns-Martin Schleyer. Thángthas ar a chorpán i Mulhouse (Gearmáinis: Mülhausen) san Fhrainc, in aice le teorainn na Gearmáine ar an 19 Deireadh Fómhair. Inniu féin, níl sé soiléir cé a rinne an dúnmharú féin. Na sceimhlitheoirí a bhí páirteach i bhfuadach Schleyer, níor inis siad an taobh sin den scéal.
Ar an 11 Bealtaine 1978, rug na póilíní Iúgslavacha ar Brigitte Mohnhaupt, Peter-Jürgen Boock, Sieglinde Hofmann agus Rolf Clemens Wagner i Zagreb. Thairg an Iúgslaiv iad a eiseachadadh go dtí an Ghearmáin, dá mbeadh an rialtas Gearmánach sásta ochtar Crótach a bhí ar a seachnadh ó na húdaráis Iúgslavacha sa Ghearmáin a chimiú agus a thabhairt don Iúgslaiv in éiric na sceimhlitheoirí. Ní raibh an Ghearmáin sásta na Crótaigh a fhágáil faoi luí na bíse ag an Iúgslaiv Chumannach, agus mar sin, cheadaigh na hIúgslavaigh do na sceimhlitheoirí aghaidh a thabhairt ar Éimín Theas.
Ar an 25 Meitheamh 1979, rinne an RAF iarracht Alexander Haig, ardcheannasaí na dtrúpaí Meiriceánacha san Eoraip (agus ina dhiaidh sin, Aire Gnóthaí Eachtracha, nó "Secretary of State", nuair a bhí Ronald Reagan ina Uachtarán ar na Stáit Aontaithe), a mharú le buama. Chuir siad ábhar pléasctha i bpíobán a bhí ag rith faoin tsráid i gcóngar le Ceanncheathrú ECAT i gCasteau sa Bheilg, agus nuair a bhí a ghluaisteán pearsanta ag tabhairt Haig go dtí an Cheanncheathrú, mhaidhm na sceimhlitheoirí an buama faoin tsráid. Tháinig Haig slán as an iarraidh mharfa, ach rinneadh mangarae dá ghluaisteán.
Sna blianta 1978-1982, bhí iarsmaí na sceimhlitheoirí ar a seachnadh sa Mheán-Oirthear nó sa Ghearmáin féin.
An Tríú Glúin.
Mar a fuair Údarás Cosanta an Bhunreachta, nó an "Verfassungsschutz", amach, bhí timpeall ar fiche óglach armtha agus 250 cúlaistín nó tacadóir gníomhach sa tríú glúin den drong. Rinne an ghlúin seo a lán ruathar sabaitéireachta agus mharaigh siad boic mhóra de chuid an tsaoil pholaitiúil nó eacnamúil. D'fhoilsigh an drong doiciméad clár oibre i Mí Bealtaine 1982, an "Mai-Papier", nó Doiciméad na Bealtaine, agus iad ag fógairt ansin go raibh siad le bun-choincheap na droinge a athrú. Ní raibh siad ag iarraidh saoirse a bhaint amach le lámh láidir do lucht na chéad ghlúine, ach ag pleanáil gníomhartha sceimhle go mionchruinn agus ag dul i gcomhar leis na dronga sceimhlitheoireachta eile san Eoraip, ar nós an "Action Directe" ("An Gníomh Díreach") san Fhrainc, na "Brigate Rosse" ("Na Briogáidí Dearga) san Iodáil agus na "Cellules Communistes Combattantes" ("Na Cealla Cathacha Cumannacha") sa Bheilg.
Níl mórán ar eolas faoi na daoine a bhí páirteach in obair na tríú glúine. Níos mó ná duine as gach beirt, níl a fhios ag údaráis dlí na Gearmáine cérbh iad féin nó cad iad na hainmneacha a bhí orthu. Iad siúd a bhfuil a n-ainmneacha ag na húdaráis, ní raibh ach Wolfgang Grams agus Birgit Hogefeld i gceannas ar an drong, de réir dealraimh. Maidir leis na dúnmharuithe a rinne an drong sna blianta 1985-1993, níl a fhios ag na húdaráis ach ainm aon duine acu siúd a bhí páirteach. Murab ionann agus sna seachtóidí, ní raibh radacaigh eile na heite clé sásta cuidiú ná comhoibriú leis na sceimhlitheoirí a thuilleadh.
Ar an 1 Feabhra 1985 lámhachadh Ernst Zimmermann, bainisteoir an chomhlachta armála úd MTU, istigh ina theach féin. Ní heol cérbh iad a rinne é. Ar an 8 Lúnasa 1985 mharaigh Birgit Hogefeld agus Eva Haule saighdiúir Meiriceánach darbh ainm Edward Pimental. Ghoid siad a chárta aitheantais uaidh, agus baineadh leas as an gcárta ina dhiaidh sin leis an aerbhunáit Mheiriceánach úd "Rhein-Main Air Base" in aice le haerfort Frankfurt a insíothlú agus a bhuamáil. Bhí an Action Directe agus Rote Armee Fraktion ag comhoibriú le chéile leis an ruathar seo a dhéanamh. Fuair saighdiúir amháin agus sibhialach amháin bás sa phléasc, agus gortaíodh aon duine déag. Ina dhiaidh sin, d'eisigh na sceimhlitheoirí litir admhála a raibh suaitheantais an dá dhrong uirthi. Lochtaigh na cléradacaigh dúnmharú Pimental go fíochmhar, ós rud é nach raibh ann ach gnáthshaighdiúir a maraíodh ar an t-aon chúis amháin go raibh a chárta aitheantais ag teastáil ó na sceimhlitheoirí. Níos déanaí, d'admhaigh na sceimhlitheoirí féin gur botún polaitiúil a bhí ann.
Ar an 9 Meitheamh 1986 fuair bainisteoir an chomhlachta Siemens bás in éineacht le tiománaí a ghluaisteáin, Eckhard Groppler. Pléasc bhuama a mharaigh iad, agus ina dhiaidh sin ghlac "Cománlach Mara Cagol", cománlach sceimhlitheoireachta de chuid RAF, freagracht as an mbuamáil. Creidtear go raibh lámh ag Horst Ludwig Meyer sa ghníomh seo. Maraíodh Meyer sa bhliain 1999 san Ostair, nuair a d'éirigh ina throid lámhaigh idir é agus na póilíní áitiúla.
Ar an 10 Deireadh Fómhair 1986 mharaigh beirt daoine aineoil Gerold von Braunmühl, taidhleoir de chuid Roinn Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine in Ippendorf, Bonn, é, áit a raibh cónaí air.
Ar an 30 Samhain 1989 scaoileadh urchar marfach le hAlfred Herrhausen, bainisteoir an Bhainc Ghearmánaigh ("Deutsche Bank"). Baincéir as an ngnáth a bhí ann, mar Herrhausen, nó bhí féith intleachtóra ann agus é sásta cluas thuisceanach a thabhairt do radacaigh chlé féin. Bhí suim aige i bhfadhbanna na dtíortha bochta freisin, agus é buartha faoin dóigh a raibh a lán tíortha tearcfhorbartha báite i bhfiacha.
Sa bhliain 1990 thairg an tAire Dlí agus Cirt Klaus Kinkel na sceimhlitheoirí i bpríosúin na Gearmáine a scaoileadh saor, ar acht is go n-éireodh an chuid ghníomhach den ghluaiseacht as na hionsaithe. Níor thángthas ar aon chomhthuiscint phoiblí faoi sin, ach sa bhliain 1991 bhí RAF sásta "fairsingiú na gníomhaíochta a chur ar ceal" mar a dúirt siad féin. Inniu, is eol dúinn go raibh na sceimhlitheoirí idir dhá chomhairle faoin tairiscint seo. Bhí Brigitte Mohnhaupt orthu siúd a dhiúltaigh, theastaigh ó sceimhlitheoirí eile ar nós Karl-Heinz Dellwo agus Lutz Taufer glacadh leis an tairiscint.
Ar an 1 Aibreán 1991 maraíodh Detlev Karsten Rohwedder, a bhí i gceannas ar an "Treuhandanstalt", nó údarás príobhádaithe na maoine poiblí a thit leis an nGearmáin aontaithe ó Dhaonphoblacht na Gearmáine, is é sin, an stát cumannach in oirthear na Gearmáine. Ní raibh na húdaráis in ann a shocrú sa chás seo féin cérbh iad na ciontóirí. Deich mbliana ní ba deireanaí, thug anailis an aigéid dhí-ocsairibeanúicléasaigh i ruainne gruaige a fuarthas in áit an ghnímh, - thug an anailis sin le tuiscint gur le Wolfgang Grams an ruainne gruaige. Fuarthas locht ar thoradh na hanailise seo, áfach.
Istoíche idir an 26 agus an 27 Márta 1993 buamáladh Peannadlann Weiterstadt le breis is 200 kg ábhair phléasctha. Cuireadh trí fhoirgneamh lóistín agus an foirgneamh riaracháin de dhroim an domhain, agus rinne an mhórphléasc damáiste don chuid eile den pheannadlann a chlúdaíonn trí chiliméadar cearnacha. Ní bhfuair aon duine bás, nó ní raibh an peannadlann ach á tógáil san am sin.
Ar an 27 Meitheamh 1993 gabhadh Birgit Hogefeld agus Wolfgang Grams i mBad Kleinen. Tháinig an fheadhain speisialta úd Grenzschutzgruppe 9 (GSG 9) i láthair le cabhrú leis na gnáthphóilíní. D'éirigh leis na póilíní Hogefeld a chimiú go néata, ach d'éirigh ina chogadh dearg idir Grams agus lucht a ghabhála, agus ba é ba toradh don scéal gur maraíodh Grams agus duine de na póilíní speisialta, fear darbh ainm Michael Newrzella. I ndiaidh na n-imeachtaí, d'éirigh an tAire Gnóthaí Inmheánacha Rudolf Seiters as.
Sa bhliain 1992 tháinig an teoiric ar an bhfód nach raibh an "tríú glúin" ann ar aon nós, ach gurbh iad na seirbhísí rúnda a rinne gníomhartha sceimhlitheoireachta na glúine sin le brú a chur ar an tsochaí agus ar na polaiteoirí tuilleadh maoiniú a thabhairt do na seirbhísí sin. Ba iad an triúr iriseoirí úd Gerhard Wisnewski, Wolfgang Landgraeber agus Ekkehard Sieker a chuir an teoiric seo faoi bhráid an tsaoil mhóir, ar dtús ar an gclár nuachta agus tráchtaireachta úd "Monitor" ar an tseirbhís chraolacháin ARD, agus ina dhiaidh sin, faoi chlúdach leabhair. Is é an dearcadh a bhí ag an gcuid ba mhó de na tráchtairí - ar nós an t-eolaí polaitiúil Alexander Strassner as Ollscoil Regensburg - nach raibh ann ach gnáth-theoiric chomhcheilge nár chóir an iomarca creidiúna a thabhairt di, a fhad is nach raibh fianaise ann.


Leitir Mealláin.
Oileán beag is ea Leitir Mealláin ar chósta thiar na hÉireann i gConamara, Contae na Gaillimhe. Tá an t-oileán suite sa Ghaeltacht timpeall 36 míle ó chathair na Gaillimhe i Loch Lurgan agus thart ar 14 míle ón gCeathrú Rua. Ceann de thrí oileán is ea Leitir Mealláin i nGarmna, agus tá na hoileáin eile, Tír an Fhia agus Leitir Móir, suite ar an taobh thoir de.
Ciallaíonn "Leitir" 'taobh cnoic'. Bhí Leitir Mealláin i seilbh Loingsigh Bhearna tráth. Ghlac na Comerford seilbh ar an áit thart ar an mbliain 1840. Bhí thart ar 1700 acra agus 77 teach ar an oileán ag an am.


Gary Doherty.
Bhí Gary Doherty ina pheileadóir. Rugadh é ar 31 Eanáir 1980 i gCarn Domhnach, Contae Dhún na nGall. Imreoir sacair ard a bhí ann agus é 6'1" ar airde. D'imir sé le Wycombe Wanderers, i Sraith Sacair 2. Tugtar "the Doc" agus "the Ginger Pele" air.
Thosaigh Gary Doherty ag imirt go gairmiúil le Luton Town sa bhliain 1997. D'imir sé 84 cluiche i dtrí shéasúr leo. Cheannaigh Tottenham Hotspurs é ar €1 milliún i mí Márta 2000. D'imir sé go maith an séasúr sin, ach an bhliain ina dhiaidh sin níor éirigh leis chomh maith sin. Bhris sé a chos sa chluiche in aghaidh "Torquay" i Meán Fómhair. Tháinig sé ar ais an bhliain sin, ach ní raibh sé ag imirt mar a bhíodh.
Ag Tottenham, shocraigh Gary Doherty isteach mar chosantóir. D'imir sé an-mhaith i dtús sa bhliain 2004. Áfach bhris sé a chos.
Díoltar Gary Doherty go "Norwich City".
Éire.
D'imir sé go hiondúil d'Éirinn mar buailteoir. Thosaigh Doherty ag imirt d'Éirinn i gcluiche in aghaidh an Ghréig i 2000.


Na Briogáidí Idirnáisiúnta.
Bhí Bratach Na Briogáidí Idirnáisiúnta mar an gcéanna le Bratach an Phoblacht Spáinneach le réalt trí-phointe i lár
Bhí Na Briogáidí Idirnáisiúnta mar aonaid míleata poblachtánach a throid i Cogadh Cathartha na Spáinne. Bhunaigh óglaigh ó tíortha difriúla, gan baint ag stáit ar bith, iad agus taisteal siad go dtí an Spáinn le tacaíocht a thabhairt do Dara Poblacht na Spáinne agus a chuid fórsaí sa Cogadh Cathartha ó 1936 go dtí an bhliain 1939. Bhí thart ar 32,000 daoine ó 53 náisiún i measc na briogáidí seo. Throid siad i gcoinne fórsaí Náisiúnacha na Spáinne a d'éirigh amach faoi cheannas an Ginearál Francisco Franco le chabhair ón Ghearmáin agus an Iodáil.
Sonraí.
Bratach na hIodáile Cathlán Garibaldi
Tagairtí.
Briogáidí Idirnáisiúnta, Na
Briogáidí Idirnáisiúnta, Na


Mo Mowlam.
Ba pholaiteoir Briotanach í Marjorie "Mo" Mowlam Ph.D (18 Meán Fómhair 1949 - 19 Lúnasa 2005), a bhí ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus a chaith tréimhse ina Aire Stáit i dTuaisceart na hÉireann idir 1997 agus 1999.
Bhí Mo Mowlam ina hAire Stáit sa Tuaisceart nuair a shíníodh Comhaontú Aoine an Chéasta sa bhliain 1998.
Bhíodh aithne uirthi mar duine a bhí lán le carasma pearsanta agus a bhí in ann labhairt go díreach agus go neamhbhalbh ar chúrsaí.
Thuill sí meas chomh maith mar gheall ar a troid rathúil in aghaidh ailse inchinne.
Bhí ainm in airde aici go forleathan mar duine de na polaiteoirí ba mhó a raibh gean uirthi ón dream "New Labour" sa Ríocht Aontaithe.
Mowlam, Mo
Mowlam, Mo
Mowlam, Mo


Baile Brigín.
Sráidbhaile i dtuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath, i gceantar riaracháin Chontae Fhine Gall is ea Baile Brigín ("Balbriggan" as Béarla).


Gabriel Byrne.
Aisteoir Éireannach a bhfuil cáil bainte amach aige go hidirnáisiúnta é Gabriel James Byrne (12 Bealtaine 1950 a rugadh é). Tá sé ina chónaí i Nua-Eabhrac i láthair na huaire. Is cainteoir líofa Gaeilge é agus bíonn iarrachtaí ar siúl aige go minic chun an teanga a chur chun cinn go poiblí agus sna meáin chumarsáide.
Óige.
Rugadh Gabriel Byrne i nDroimneach i mBaile Átha Cliath, do Dan Byrne, a bhí ina chúipéir agus d'Eileen Byrne, a bhí ina banaltra. Fuair sé a oideachas ó na Bráithre Críostaí agus chaith sé tamall i gcliarscoil nuair a bhí sé an-óg, ach d'éirigh sé aisti tar éis tamaill agus a chreideamh iomlán caillte aige. D'fhill sé ar Éirinn agus chaith sé tréimhsí i bpostanna éagsúla, go dtí gur chinn sé ar fhreastal ar an ollscoil. Bhain sé céim amach sa teangeolaíocht agus sa tseandálaíocht i UCD, áit ar éirigh leis líofacht a bhaint amach sa Ghaeilge chomh maith.
A Shaol Gairmiúil.
D'oibrigh Byrne sa seandálaíocht nuair a d'fhág sé UCD ach choinnigh sé a ghrá don teanga. Scríobh sé an chéad dráma teilifíse, Draíocht, do TG4, stáisiún teilifíse na Gaeilge nuair a thosaigh sé ag craoladh in 1996.
Sular thosaigh sé a ghairm mar aisteoir bhí neart postanna éagsúla ina measc: seandálaí, cócaire, trodaí tairbh agus muinteoir Spáinise. Thosaigh sé ag aisteoireacht agus é 29 agus chuir sé tús lena ghairm ar stáitse le Focus Theatre agus le Amharclann na Mainistreach i mBaile Átha Cliath. Ina dhiaidh sin chuaigh sé ag aisteoireacht leis an Royal ag Byrnesan agus an Royal National Theatre i Londain.
Bhain Byrne cáil amach sa sraith deireanach don chlár teilifíse The Riordans in Éirinn as a d'eascair an clár Bracken. Bhí Byrne sa phríomhpháirt. An chéad ról scannánaíochta a bhí aige ná mar King Uther Pendragon sa scannán King Arthur a léirigh John Boorman i 1981.
I láthair na huaire tá Byrne i ról Dr. Paul Weston, teirpeoir i sraith seachtainiúil mór le rá HBO In Treatment. Thug an New York Times "latest Dr. McDreamy" na teilifíse air dá ról agus bhuaigh sé an gradam Golden Globe don aisteoir ab fhearr i sraith teilifíse i 2008. Ghnóthaigh sé a chéad ainmniúchán Emmy (an príomh-aisteoir ab fhearr i sraith teilifíse) chomh maith an bhliain céanna.(B'é Byran Cranston as Breaking Bad a bhuaigh)
D'fhill sé ar an amharclannaíocht i 2008, ghlac sé ról King Arthur i Camelot le ceolfhoireann Nua Eabhrac ón 7 Bealtaine go dtí an 10 Bealtaine, ról a ghlac mórlaochra na haisteoireachta, Richard Burton agus Richard Harris leis cheana.
Bhí Byrne le feiceáil i leagan scannánaíochta d'úrscéal meitifisiceach Flann O'Brien At Swim Two Birds, áit a bheidh sé ag aisteoireacht le Colin Farrell agus Cillian Murphy. Bhí an t-aisteoir Brendan Gleeson i mbun léirithe agus tá an scannán le teacht amach i 2010. I nDeireadh Fómhair 2009, d'fhógair Gleeson dá gcuirfí deireadh le Bord Scannánaíochta na hÉireann mar a bhí i gceist ag rialtas na hÉireann go mb'fhéidir go dtitfeadh an léiriú as a chéile.
Naisc Sheachtracha.
Byrne, Gabriel
Byrne, Gabriel
Byrne, Gabriel


Siondróm Aagenaes.
Is galar é an Siondróm Aagenaes arb é is promhthréith ann hipeapláise ó bhroinn na soithí limfe. Is cúis leis limféidéime na gcos agus colastáis athfhillteach na naonachta. Is féidir leis an ngalar seo éirí níos measa agus dul ar aghaidh gur chúis leis cioróis heipiteach agus heipitíteas ollcheallach, maille le fhiobróis sna conairí iompracha.
Tá a chúis ghéiniteach anaithnid, ach tá sé faighte le hoidhreacht go huathshómach aonarach agus suíonn an ghéin i gcrómasóm 15q.
Bíonn aimhrialtacht ghinearálaithe limfeach mar ghné choitianta an reachta,
agus is féidir go bhfuil bunús na mácháile limfegéiniteach (Béarla: lymphangiogenetic)
Aagenaes, Siondróm


Hipitéis Avogadro.
Is éard is Hipitéis Avogadro ann (dá ngairtear uaireanta Dlí Avogadro nó Prionsabal Avogadro) ná Gásdlí thurgnamhaigh, a
cheanglaíonn toirt gáis le méid na substainte gáis atá i láthair.
De réir hipitéis Avogadro; "Is ionann uimhir na móilíní i gcomhthoirteanna de na gáis chéanna nó éagsúla, nuair atá siad uile ag an mbrú agus ag an teocht chéanna."
"I gcás maise ar leith de ghás idéalach, bíonn toirt agus méid (móil) an gháis comhréireach go díreach, má tá an teocht agus an brú tairiseach".
Nuair a mheasctar dhá ghás "gan" imoibriú ceimiceach a tharlú eatarthu, bíonn toirt an mheascáin cothrom le suim na ngás a meascadh. Má tharlaíonn imoibriú ceimiseach eatarthu ansin, is minic freisin a bhíonn toirt an toraidh (más gás é) cothrom le suim toirteanna na ngás a d'imiobrigh, m.s. toirt amháin higrigine agus toirt amhain clóirín ag tabhairt dha thoirt d'aigéad hidreaclórach.
Go fíormhinic, áfach, ní bhíonn toirt an gháis a ghintear cothrom le suim toirteanna na ngás a d'imoibrigh, m.s. dha thoirt hidrigine agus toirt amhain ocsaigine ag tabhairt dhá thoirt ghal uisce, agus trí thoirt hidrigine agus toirt amháin nítrigine ag tabhairt dhá thoirt amóinia.


Cogadh an Dá Rí.
B'é Cogadh an Dá Rí an cogadh a fearadh idir Séamus II Shasana agus Liam III Shasana ó 1689 go 1691. Ba Chaitliceach é Séamas agus mar sin ní raibh uaisle Shasana sásta glacadh leis mar rí. B'fhearr leo Liam, prionsa Ollannach. Bhí ar Shéamas teitheadh ó Shasana agus tháinig Liam go dtí an tír sin. Fearadh cuid den chogadh in Éirinn, agus bualadh fórsaí Shéamais, mar shampla i gCath na Bóinne agus i gCath Eachroma.


Mitch Mitchell.
Ba dhrumadóir Sasanach é John "Mitch" Mitchell (9 Iúil, 1947 – 12 Samhain, 2008). Bhain sé cáil amach mar bhall den bhanna The Jimi Hendrix Experience, rac-ghrúpa Jimi Hendrix, idir 1966 agus 1970. Drumadóir tréitheach a bhí ann, a mheasc rac-cheol agus snagcheol le chéile ina chuid drumadóireachta chun saghas ceoil nua a chruthú, ceol cumaisc (Béarla: "fusion") a tugtar air.
Cailleadh Mitchell de bharr chúiseanna nádúrtha i bPortland, Oregon, cúig lá tar éis chamchuairt a chríochnú i Meiriceá.


Ros Neamhlach.
Trá-bhaile agus ceantar in Éirinn is ea Ros Neamhlach. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.
Is as Ros Neamhlach é Mícheál Ó Cléirigh, duine a scríobh Annála na gCeithre Máistrí.
Trá Ros Neamhlach.
Tá brat gorm ag trá Ros Neamhlach, as is é ceann do na Trá is deise san tír.
Tá cumann surf ann ag an trá, agus is minic a feictear comórtas ar an trá mar gheall ar na tonntracha a tagann isteach ón muir Atlantach.
Mainistir Proinsiasach:.
Tá stair thart ar 500 bliain ag na Proisiasach i Tír Chonaill, Oscail an Mainistir nua san bliain 1952. Tá músaem ar an ionad freisin.
Ord Oráisteach.
Is é Ros Neamhlach suíomh an t-aon mórshiúl Ord Oráisteach san Poblacht. Ní bíonn trioblóid ag an mórshiúl seo.


Loch Lao.
Loch mór idirthaoideach is ea Loch Lao, ag béal Abhainn na Lagáine in oirthear Chúige Uladh. Ceanglaíonn an loch Béal Feirste agus Muir Éireann.


Roger Garland.
Ba é Roger Garland (1933 a rugadh é) an chéad Teachta Dála de chuid an Chomhaontais Ghlais. Toghadh é in Olltoghchán 1989 i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Theas agus chaill sé a shuíochán in Olltoghchán 1992. Cé gur theip air a bheith atofa san olltoghchán sin, d'éirigh le Trevor Sargent a bheith tofa i mBaile Átha Cliath Thuaidh ag an am céanna, rud a chiallaigh gur choinnigh an páirtí a n-ionadaíocht sa Dáil.
Naisc Sheachtracha.
Garland, Roger
Garland, Roger
Garland, Roger


Harald zur Hausen.
Is lia Gearmánach é Harald zur Hausen (rugadh 11 Márta 1936) a bhain an Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis sa bhliain 2008.
Saol agus Saothar.
Rugadh é in Gelsenkirchen sa Ghearmáin, agus d'fhreastail sé ar meánscoil ("Gymnasium") Vechta sular rinne sé staidéar ar leigheas i mBonn, Hamburg agus Düsseldorf. Tar éis tamaill mar chúntóir leighis sa Ghearmáin bhog sé go Philadelphia, SAM áit ar chaith sé roinnt bliana sular fhill sé ar Ollscoil Würzburg mar ollamh i 1969. Sa bhliain 1977 bhog sé go Ollscoil Freiburg, mar ar rinne sé chuir síos ar an baint idir HPV6 agus faithne na pite. Sa bhliain 1983 rinne sé an fionnachtain mhór go raibh dlúthbhaint idir HPV 16 agus 18 agus Ailse Muineál na Broinne. De bharr seo is ea a bhronnadh an Duais Nobel air sa bhliain 2008. Lig an fionnachtain seo do thaighdeoirí an vacsaín in aghaidh ailse muineál na broinne a fhorbairt.
Roinn sé an Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Luc Montagnier agus Francoise Barré-Sinoussi a rinne fionnachtain ar an víreas atá taobh thiar de SEIF.
Hausen, Harald zur
Hausen, Harald zur


Dún Geanainn.
Baile i gContae Thír Eoghain is ea Dún Geanainn ("Dungannon" as Béarla). Is é an tríú baile is mó sa chontae (tar éis na hÓmaí agus an tSratha Báin) agus bhí daonra 11,139 ina gcónaí ann de réir dhaonáireamh 2001. Bhí dlúthbhaint stairiúil idir an baile seo agus muintir Uí Néill ó bhí dún nó caisleán acu ansin ar feadh na mblianta fada go dtí aimsir Aodha Uí Néill.


Clann na Poblachta.
13ú Dáil. An Dáil ar an 18 Feabhra 1948. Bhí seachtar i gClann na Poblachta (dath = bánghlas)
Páirtí polaitiúil Éireannach ab ea Clann na Poblachta.
Stair an pháirtí.
Bhunaigh gníomhaithe poblachtaigh Seán Mac Giolla Bhríde "(Béarla: Seán MacBride)", Nollaig Hartnett, Seán Mac Uighilín "(Béarla:Jack McQuillan)" agus Micheál Ó Ceallaigh an páirtí sa bhliain 1946. Ba é Mac Giolla Bhríde ceannaire an pháirtí. Thacaigh a lán daoine a bhí mí-shásta le Fianna Fáil leis an gClann agus d'fhás an páirtí go tapaigh. Bhuaigh an páirtí dhá fhothoghchán sa bhliain 1947. Ghair De Valera olltoghchán go luath sa bhliain 1948 chun cur isteach ar fhás an pháirtí nua. Fuair Clann na Poblachta 13.2% de na vótaí san olltoghchán agus 10 suíochán sa Dáil.
Bunaíodh an chéad rialtas idir-pháirtí tar éis an olltoghcháin. Tháinig Fine Gael, Páirtí an Lucht Oibre, Páirtí an Lucht Oibre Náisiúnta, Clann na Poblachta, Clann na Talmhan agus roinnt Teachtaí neamhspleácha le cheile chun Fianna Fáil a chur as oifig. Ba é Seán A Mac Coisdealbha Taoiseach an rialtais nua mar níorbh fhéidir le Clann na Poblachta glacadh le ceannaire Fhine Gael, Risteard Ó Maolchatha. Fuair an Clann dhá áit sa chomh-aireacht - ceapadh Mac Giolla Bhríde mar Aire Gnóthaí Eachtracha agus ceapadh Nollaig de Brún mar Aire Sláinte.
D'fhág Éire an Comhlathas Briotanach sa bhliain 1949.
D'éirigh de Brún as an rialtas agus as an gClann sa bhliain 1951 nuair nár thacaigh an rialtas leis an Scéim Máthar agus Linbh. Bhí easaontas sa Chlann maidir leis an scéim freisin - bhí an Eaglais go mór in éadan na scéime agus níor thacaigh Mac Giolla Bhríde le de Brún.
Tháinig meath ar an bpáirtí tar éis na conspóide agus ní bhfuair an páirtí ach 4.1% de na vótaí agus 2 shuíochan sa Dáil sa chéad olltoghchán eile (níos déanaí sa bhliain 1951). Toghadh de Brún mar Theachta Dála neamhspleách.
Ghlac Clann na Poblachta páirt i dtoghcháin suas go dtí 1965 ach bhí an páirtí i gcónaí i bhfad níos laige na mar a bhí sé ar dtús.
Olltoghcháin (1948-1965).
Torthaí Chlann na Poblachta in olltoghcháin


Reial Club Deportiu Espanyol de Barcelona.
Is club spóirt Spáinneach é Reial Club Deportiu Espanyol de Barcelona a imríonn i mBarcelona, tá clú agus cáil ag a fhoireann pheile. Imríonn sé sa staid Cornellá-El Prat.
Cé go bhfuil níos mó cáil ag Barcelona, is é an séú foireann is ráthúla sa tír. Tá iomaíocht fiachmhaire idir an Espanyol agus Barcelona. Tá nasc idir an foireann seo agus náisiúnachas na Spáinne. Go stáiriúl bhí lucht leanúna níos saibhre (go traidisiúnta ó bruchbhaile Sarrià) le níos mó meas acu ar údaráis lárnach na Spáinne i gcomparáid le FC Barcelona, foireann a bhfuil gaol láidir le náisiúnachas An Chatalóin.
E


Inis Oírr.
Tugtar Inis Oírr, Inis Oirthir nó Inis Thiar go minic ar an oileán is lú de chuid Oileáin Árann amach ó chósta na Gaillimhe (i gcuan na Gaillimhe) in iarthar na hÉireann. Tá Inis Meáin agus Inis Mór suite ar an taobh thiar d'Inis Oírr.
Stair.
Is é Naomh Caomhán éarlamh an oileáin. Ba dheartháir leis é Naomh Caoimhin, bunaitheoir Ghleann Dá Loch. Cé go dtugtar "Inis Oírr" ar an oileán go hoifigiúil, bhíodh ainm oifigiúil eile, "Inis Oirthir", air roimhe sin, agus tugtar "Inis Thiar" air go traidisiúnta.
An t-oileán sa lá atá inniu ann.
Tá timpeall 300 duine ina gcónaí ar an oileán faoi láthair, agus tá sé suite i nGaeltacht Chonnacht.
Tagann eathar ann ó Ros an Mhíl i gConamara agus ó Dhúlainn i gContae an Chláir, chomh maith leis na hoileáin eile. Baineann tábhacht mhór leis an turasóireacht ar an oileán. Chomh maith le sin, tagann go leor daoine ann agus iad ag iarraidh a nGaeilge a fheabhsú.
An Ghaeilge ar Inis Oírr.
Dúirt 98.3% do daonra Inis Oírr go raibh Gaoluinn acu sa bhlian 2011. Dúirt 197 duine (83.1%) go labhraíonn siad an Gaoluinn go laethúil lasmuigh den chóras oideachais. Tá an céadtadán de Ghaelgeóirí laethúila ar Inis Oírr i bhfad níos airde ná mar a bhfuil sé sna hOileáin Árann san iomlán (63.5%).
Siúlóid Inis Oírr.
Tógann an tsiúlóid seo idir 3½ agus 4 uaire an chloig. Is féidir an tús a fheiceáil ag Cnoc Raithní, carn chiorclach ar chúl na trá agus ar thaobh na láimhe clé den pháirc peile.
Cnoc Raithní.
Níor thángthas ar an séadchomhartha seo nó go raibh feiceáil air i ndiaidh stoirme sa bhliain 1885. Tá sé ann ó aimsir na Cré-umhaoise, 1500 R.C., agus dar leis na saineolaithe, tógadh mar charn adhlactha é. De réir an tseanchais ba iad na Firboilg an chéad dream a raibh cónaí orthu ar an oileán tar éis dóibh teitheadh ann le n-éalú ó lucht ionsaithe.
Teampall Chaomháin.
Bhí Caomhán ina dheisceabal le Naomh Éanna. Tá fothracha an tséipéil ag dul siar go dtí an 10-14ú céad agus bhíodh gaineamh shéidte le glanadh as. Feictear dramhcharn ó aimsir na Luathchríostaíochta nó na meánaoise ar am mbealach isteach sa reilig. Tá Leaba Chaomháin le feiceáil sa reilig freisin.
An Plassey.
Sa bhliain 1960, cuireadh an Plassy suas ar charraig na Finise le linn stoirm fhiáin. Níor báitheadh aon duine mar shábháil na hoileánaigh gach éinne a bhí ar bord. Níos faide amach tá teach solais atá 37m ar airde le feiceáil. Oibríonn sé go huathoibríoch ón mbliain 1978. Scairteann a sholas 20 muirmhíle ó bhaile san oíche.
Cill na Seacht nIníon.
Is fothrach de mhainistir taobh istigh de dhún beag cloiche í Cill na Seacht nIníon. Tá altóir agus cloch a bhfuil crios greanta isteach inti le feiceáil anseo.
Caisleán Uí Bhriain.
Is caisleán trí stóir é seo a thóg na Brianaigh a bhí in úinéireacht an oileáin go dtí an bhliain 1585. Tá an caisleán tógtha taobh istigh de Dhún Fhormna, dún a thóg daoine an oileáin sa Chlochaois.
Tobar Éannna.
Deirtear go raibh cónaí ar Naomh Éanna i gclochán coirceogach in aice láimhe agus is mór an t-ómós atá ag na hoileánaigh don tobar seo. De réir an tseanchais, is deachomhair é má éiríonn leat eascann a fheiceáil sa tobar.
Cill Ghobnait.
Tógadh an séipéilín beag seo san 8ú nó 9ú haois. Deirtear gur theith Naomh Gobnait, patrún Bhaile Bhuirne, go hInis Oírr le n-éalú óna naimhde ar mhórthír na hÉireann.


Pat Gilroy.
Is iar-pheileadóir Gaelach agus iar-bhainisteoir Chontae Bhaile Átha Cliath é Pat Gilroy (rugadh 16 Lúnasa, Baile Átha Cliath). Bhí iar-bhainisteoir Mickey Whelan, Paul Nugent agus Paddy O'Donoghue ag obair leis mar roghnaitheoirí i 2011. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann mar bhainisteoir le Baile Átha Cliath in éadan Chiarraí i 2011 ag Páirc an Chrócaigh.
Bhuaigh Pat craobh na hÉireann le Baile Átha Cliath i 1995 mar fhear ionaid. Bhain sé Craobh na hÉireann na gClubanna i 2008, Craobh Laighean na gClubanna agus Craobh Bhaile Átha Cliath i 2007 le St Vincents CLG.
D'imir a dhaid Jackie Gilroy le Baile Átha Cliath chomh maith. Bhuaigh sé craobh Laighean le Baile Átha Cliath i 1992, 1993, 1994 agus arís i 1995.
Gilroy, Pat
Gilroy, Pat
Gilroy, Pat
Gilroy, Pat


Alexander Hleb.
Is imreoir sacair Belarúsach é Aliaksandr Paŭlavič Hleb, nó "Alexander Hleb" as Béarla. Faoi láthair imríonn sé do fhoireann sacair Barcelona agus do fhoireann náisiúnta na Belarúise. B'fhearr leis ag imirt sa lár ag ionsaí nó sa "poill" taobh thiar desna ionsaithe ach uaireanta imríonn sé ar an taobh dheis sa lár.


Abakan.
Is é Abakan (Rúisis: Абака́н; Cacáisis: Ағбан) príomhchathair Phoblacht na Cacáise. Tá an chathair suite i ndeisceart na Sibéire.


Ailéin de Diúc.
Is polaiteoir Éireannach é Ailéin de Diúc (Béarla: "Alan Dukes") a rugadh ar an 20 Aibreán 1945. Is iar-cheannaire Fhine Gael é agus iar-Theachta Dála do Chill Dara agus do Chill Dara Theas.
Tús a shaoil.
Rugadh de Diúc i nDroimneach. Ba é státseirbhíseach sinsear ó Chontae Chiarraí a athair. Rugadh a mháthair gar do Bhéal an Átha i gContae Mhaigh Eo.
Fuair sé a chuid scolaíochta ag Coláiste Mhuire (Scoil na mBráithre Críostaí) i gCearnóg Parnell. Tairgeadh roinnt scoláireachtaí dó agus é ag fágail na scoile, scólaireacht Gaeilge ina measc. Lean a shuim sa Ghaeilge ar fad a shaol agus cloistear go rialta é ar chláir Gaeilge.
Roimh na polaitíochta.
Fuair sé post mar eacnamaí le Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann (an IFA") sa bhliain 1969. Chuaigh Éire isteach sa Comhmhargadh sa bhliain 1973 agus bhog de Diúc go dtí An Bhruiséil mar chuid de thoscaireacht an IFA. Chaith sé tamall ag obair mar cheann foirne an Choimisinéara Eorpach ó Éirinn, Risteard de Búrca.
An Pholaitaíocht.
Sheas de Diúc mar iarrthóir de Pháirtí Fhine Gael i ndáilcheantar na Mumhan sa bhliain 1979 ach níor éirigh leis. Bhí tacaíocht láidir aige ón lucht feirmeoireachta go dtí gur tháinig ceannaire na bhfeirmeoirí, T.J. Maher, isteach sa rás. Toghadh Maher.
Sheas sé ar son Fhine Gael in olltoghchán na bliana 1981 i ndáilcheantar Chill Dara. Toghadh é agus ceapadh é mar Aire Talmhaíochta ar a chéad lá sa Dáil. Ba é Gearóid Mac Gearailt an Taoiseach nua a thug an ceapachán dó.
Níor mhair an rialtas (comhrialtas idir Fhine Gael agus Pháirtí an Lucht Oibre) ach go dtí mí Feabhra 1982. Chaill an rialtas vóta buiséid sa Dáil tar éis cánach bhreisluacha a chur ar bhróga páistí.
Bhí olltoghchán eile níos déanaí sa bhliain 1982 agus bhunaigh Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre comhrialtas nua. Ceapadh de Diúc mar Aire Airgeadais.
Bhí saothar crua aige mar Aire Airgeadais. Bhí fiacha troma ar an stát agus bhí ráta ard dífhostaíochta agus ráta ard eisimirce. Bhí easaontas idir pháirtithe an rialtais ar an slí cheart chun dul i ngleic le fadhbanna na tíre. D'éirigh Páirtí an Lucht Oibre as an rialtas sa bhliain 1986 agus ceapadh de Diúc mar Aire Cirt.
Ceannaire Fhine Gael.
Chaill Fine Gael 20 suíochán in olltoghchán na bliana 1987 agus d'éirigh Gearóid MacGearailt as mar cheannaire. Toghadh de Diúc mar chomharba do MhacGearailt. Bhí Seán de Briotún agus Peadar de Barra san iomaíocht freisin.
Ba é Cathal Ó hEochaidh, ceannaire Fhianna Fáil, Taoiseach ag an am seo. I rith feachtais toghchánaíochta roimh an olltoghcháin, gheall Fianna Fáil go gcaithfidís siad níos mó airgid agus d'ionsaigh siad go géar na gearraithe siar a bhí ar bun ag Fine Gael. Ach, tar éis an olltoghcháin, d'athraigh siad a bport agus thosaigh siad leis a ngearraithe siar féin.
In óráid a thug sé i dTamhlacht ar an 2 Meán Fómhair 1987, d'fhógair de Diúc an Stráitéis Tamhlachta. Thacódh Fine Gael leis an rialtas dá mbeadh siad ag cur polasaithe Fhine Gael i gcrích. Ba rud nua i bpolaitaíocht na tíre an polasaí seo.
Tugadh deis don rialtas dul i ngleic le fadhbanna bhuiséadacha na tíre. Ba é an straitéis ba chúis le rathú gheilleagar an stáit sna 1990í. Níor bhain de Diúc mórán tairbhe as, áfach. Ghair Ó hEochaidh olltoghchán sa bhlain 1989 agus ní bhfuair Fine Gael ach 5 shuíochán sa bhreis. D'fhan Ó hEochaidh mar Thaoiseach i gcomhrialtas leis an bPáirtí Daonlathach.
Toghchán Uachtaránachta 1990.
Bhí míshástacht i bhFine Gael tar éis olltoghcháin 1989. Cheap roinnt Teachtaí Dála go raibh gá de cheannaire nua. Thug toradh an toghcháin uachtaránaigh sa bhliain 1990 deis dóibh. Chríochnaigh iarrthóir Fhine Gael, Austin Currie, sa triú áit, an toradh is measa riamh ag iarrthóir ón bpáirtí. Bhí ar de Diúc éirí as mar cheannaire go luath i ndiaidh an tubaiste agus tháinig Seán de Briotún i gcomharbacht air.
Rialtas an Bhogha.
Ba cúlbhinseoir é de Diúc tar éis an chennaireacht a chaiiiúnt ach d'fhill sé go dtí an Bínse Tosaigh sa bhliain 1992. Rinneadh iarracht an cheannaireacht a bhaint de de Briotún sa bhlain 1994. Ghlac de Diúc páirt san iarracht agus bhí air filleadh go na cúlbhinsí. Ceapadh de Briotún mar Thaoiseach "Rialtas an Bhogha" (comhrialtas idir Fhine Gael, Pháirtí an Lucht Oibre agus an Daonlathas Clé) ach níor tugadh aireacht do de Diúc.
Ceapadh mar Aire é arís i mí Nollag 1996 sa Roinn Iompair, Fuinnimh agus Cumarsáide ach níor aththoghadh an rialtas in olltoghchán na bliana 1997.
Ceapadh de Diúc mar chathaoirleach Ghluaiseacht Eorpach na hÉireann. Mar child dá dhualgaisí sa phost seo, thug sé comhairle do thíortha oirthear na hEorpa a bhí ag iarraidh dul isteach san Aontas Eorpach.
Thacaigh sé le Micheál Ó Nuanáin agus é ag iarraidh ceannaireacht an pháirtí a bhuachaint sa bhliain 2001. D'éirigh leis an Nuanánach.
Tar éis na Polaitaíochta.
Chaill de Diúc in olltoghchán na bliana 2002. Chaill Fine Gael 21 den 54 shuíochán a bhí ag an bpáirtí roimh an olltoghcháin. Dúirt roinnt tráchtairí áitiúla nach raibh sé ag tabhairt a dhóthain aire dá dháilcheantar agus go raibh sé níos tógtha le ceisteanna Eorpacha agus ceisteanna na tíre.
D'éirigh sé as an bpolaitaíocht sa bhliain 2002. Ceapadh mar phríomhstiúrthóir "Institiúid Gnóthaí Idirnáisiúnta agus Eorpacha". Tá sé gníomhach fós i bhFine Gael agus is Leas-Uachtarán an pháirtí é.
Cheap an t-Aire Airgeadais, Brian Ó Luineacháin, é mar stiúrthóir ar leasa an phobail ar Bhanc Angla-Éireannach i Mí na Nollag 2008.
Saol Pearsanta.
Tá de Diúc ina chonaí i mbaile Chill Dara ón mbliain 1981. Is polaiteoir áitiúil í a bhean, Fionnuala. Tá beirt iníonacha acu.


Baile Lifín.
Baile in Éirinn is ea Baile Lifin. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


Baile na nGallóglach.
Baile in Éirinn is ea Baile na nGallóglach (Béarla: "Milford" nó "Millford"). Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


An Baile Nua.
Baile in Éirinn is ea An Baile Nua ("Newtowncunningham" as Béarla). Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


Bealach Féich.
Baile in Éirinn is ea Bealach Féich. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


An Bhroclais.
Baile in Éirinn is ea An Bhroclais. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


Bun an Phobail.
Baile in Éirinn is ea Bun an Phobail. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


Bun Dobhráin.
Baile in Éirinn is ea Bun Dobhráin ("Bundoran" i mBéarla), atá suite i ndeisceart Chontae Dhún na nGall.
Turasóireacht.
Tá clú leitheadach ar Bhun Dobhráin de bharr na toinní arda agus dá bhrí sin, tá earnáil surfála mhór sa bhaile. Tagann na mílte daoine ó achan chearn den domhain le triall a bhaint as na toinní agus tá clú ar an bhaile de bharr na casinoanna freisin.


Bun na hAbhann.
Baile in Éirinn is ea Bun na hAbhann. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre i gContae Dhún na nGall.


Seán Mac Giollarnáth.
Scríbhneoir agus fear béaloidis a bhí i Seán Mac Giollarnáth (1880 – 29 Eanáir 1970). Ba é an breitheamh sna Cúirteanna Dúiche i gConamara lena chois sin.
I gCoill an Bhógaigh i bparóiste Chluain Chaoin i gceantar Bhéal Átha na Slua a rugadh Seán Mac Giollarnáth ar an 13ú Meán Fómhair, 1880. Breac-Ghaeltacht a bhí sa gceantar sin ag an am. Ní raibh Gaeilge ag muintir Sheáin Mhic Ghiollarnáth ach bhí cailín aimsire as Ros Muc ag obair sa teach. Ba bheag Béarla a bhí aici siúd agus is ar an gcaoi sin a fuair Mac Giollarnáth eolas ar an nGaeilge, i dtosach.
Fuair Seán Mac Giollarnáth post sa Státsheirbhís i Londain agus é ina fhear óg agus is ansin, i bpríomhchathair na Breataine, a chuir sé aithne ar leithéidí Phádraic Uí Chonaire agus Mhicheál Breathnach. Bhí Mac Giollarnáth bainteach le Conradh na Gaeilge i Londain agus ghlac sé móid Bhráithreachas na Poblachta ansin freisin. Ach ní raibh sé gníomhach nuair a tharla an tÉirí Amach i 1916.
Chuaigh Seán Mac Giollarnáth leis an iriseoireacht ar bhonn lán-aimseartha nuair a d’fhill sé abhaile go hÉirinn i 1908. Bhí sé ina eagarthóir ar an iris "An Connachtach" agus, ina dhiaidh sin arís, bhí sé ina Leas-Eagarthóir ar an "gClaidheamh Solais", nuachtán an Phiarsaigh. Ach bhí aidhmeanna eile ina cheann aige seachas an scríbhneoireacht agus na scéalta; thosaigh Seán Mac Giollarnáth ag déanamh staidéir ar an dlí. Bhain sé a cháilíochtaí sa dlí amach i 1920, tráth a raibh sé dhá scór bliain d’aois.
Ceapadh é ina Bhreitheamh ar na Cúirteanna Dúiche in iarthar na Gaillimhe i 1925, stádas a bhí aige ar feadh 25 bliain.
Ba sa tréimhse sin a chur sé a láimh dháiríre i gcúrsaí béaloidis. Ba i 1941 a cuireadh leabhar Mhic Giollarnáth "Annála Beaga as Iorras Aithneach" i gcló den chéad uair. Seoid í an leabhar seo ar bhealaí go leor- glór mhuintir na linne sin ag trácht ar an saol a bhí ag an nglúin a tháinig rompu agus níos faide siar. Tá sé ráite go bhfuair Mac Giollarnáth go leor den eolas agus den bhéaloideas de bhárr na gairme a bhí aige – fear riartha an dlí i ndúichí Chonamara. Ach d’fhill sé ar a dhúiche féin ar imeall thoir an chontae freisin agus i 1949 foilsíodh a shaothar, "Mo Dhúthaigh Féin".
Ba sa mbliain dar gcionn – 1950 – a chríochnaigh Seán Mac Giollarnáth a thréimhse mar Bhreitheamh sna Cúirteanna Dúiche in aois a dheich mbliana agus trí scóir. Ach níor chuir sin deireadh lena chuid oibre sna Cúirteanna mar lean sé ar aghaidh ag obair mar dhlíodóir. Choinnigh sé leis an mbéaloideas freisin agus thug Ollscoil na hÉireann Céim Oinigh LL.D. do as an obair sin i 1959.
Rinne Seán Mac Giollarnáth cuimse oibre ag cur na mbailiúchán béaloidis i dtoll a chéile, ach, ar ndóigh, tá an-aitheantas ag dul freisin do na daoine a thug na scéalta agus an t-eolas sin dó. Bhí cuimse acu thart sa gceantar seo. Bhí Seán Mac Giollarnáth pósta le Tríona Ní Fhearáin agus bhí triúr mac acu. Fuair sé saol fada freisin. Bhí sé deich mbliana le cois na cheithre scóir nuair a bhásaigh sé i 1970. Tá scéalta agus eolas faoi shaol Iorras Aithneach agus Chonamara a bheadh imithe uainn anois, curtha ar pháipéar ag Seán Mac Giollarnáth – fear dlí agus fear béaloidis den scoth.


Tonnfhad.
San fhisic séard is tonnfhad ann ná an fad idir aonaid athfhilteach tonn forleata ag minicíocht áirithe. Úsáidtear an litir Gréigeach lambda (λ), le chur síos a dhéanamh air.
Mar sin, tá gaol comhréireach inbhéartach idir tonnfhad agus minichíocht, ciallaíonn sin go bhfuil an tonnfhad beag nuair atá an minichíocht ard, leis an luas chéanna ciallaíonn minichíocht ísle go bhfuil an tonnfhad níos faide.


Oileán Mhic Dara.
Radharc ar Theampall Mhic Dara ar Lá Mhic Dara
Tá Oileán Mhic Dara suite cúpla míle amach ó Cheann Mhása, thart ar cheithre mhíle siar ó shráidbhaile Charna, Contae na Gaillimhe - amuigh san Aigéan Atlantach. Tugtar "Cruach na Cara" mar ainm eile ar an oileán freisin. Cruach mar gheall ar an gcruth atá air - agus cara (cora) - tá cosán déanta de charraigeacha ag gabháil trasna go hOileán Muirleach.
Dé réir na seandálaithe tá Teampall Mhic Dara, an t-aireagal atá suite in oirthear an oileáin in onóir do Mhac Dara, ar cheann de na foirgnimh oidhreachta is sine agus is tábhachtaí atá in Éirinn. Ceann de na sonraí is suimiúla atá ag baint leis is ea go bhfuil an díon déanta de chlocha agus go bhfuil sé sách géar. Síltear, mar gheall air seo, gur tógadh an teampall sa 6ú haois.
Is léir gur naomh den 6ú haois é Mac Dara agus ó thaobh na staire de níl mórán eolais le fáil faoi ach is cinnte go raibh sé ina phátrún ag pobal Mhaorais agus ag na hiascairí áitiúla i gConamara Theas.
Sa bhéaloideas tá dhá scéal spéisiúla a bhaineann le Mac Dara. Sa bhliain 1684 sa leabhar "West or H. iar Connaught" le Ó Flaitheartaigh, tá trácht ar bháid ag taisteal idir Oileán Máisean agus Oileán Mhic Dara. Scríobhadh go ligeadh na báid síos a gcuid seolta trí huaire i dtreo an oileáin ar fhaitíos go leanfadh aon mhí-ádh iad. Leantar leis an traidisiún seo i gcónaí agus tá sé láidir go fóill i measc an phobail sa lá atá inniu ann.
Tá sliocht eile in "Hardimans History of Galway" a dhearbhaíonn gur sloinne é Mac Dara (rud a bhí neamhchoitianta i liosta na Naomh) agus gur thuig na bádóirí go raibh "sionnach" mar ainm ar an naomh agus nár ghlac siad leis seo mar gheall ar phiseog a deir má fheictear sionnach, giorria, nó coinín nó fiú amháin má chloistear a leithéid d'ainm agus tú ag dul amach ag iascaireacht - nach bhfuil maith ar bith duit dul amach. Ach cuireadh ceist faoin stair seo agus athraítear litriú (agus míniú) an ainm go "síothnach" agus i 1971 rinneadh Mac Dara a athchoisricean mar naomh agus phátrún na mbádóirí.
Sa bhliain 1975 rinne Oifig na nOibreacha Poiblí deisiúchán mór ar an teampall agus thug an Rialtas aitheantas dó mar leacht náisiúnta. Ina dhiaidh sin sna hochtóidí d'úsáid An Post pictiúr den teampall ar stampa cuimhneacháin.
Leis na cianta bíonn ceiliúradh ann lá an phátrúin - 16 Iúil - le hoilithreacht go dtí an t-oileán. Bíonn an tAifreann á léamh ann agus bíonn geallta bád agus rásaí lúthchleasa ann um thráthnóna. Téann na céadta amach ar na báid iascaireachta ó Cheann Mhása agus is iontach an radharc ar lá breá bheith ag freastal ar an Aifreann in oirthear an oileáin agus ag breathnú amach ar an armáid de bháid agus an ciúnas thart i ngach uile áit.
Is thíos faoin séipéal ag Aill na hIomlachta a chuireas na báid daoine nó ainmhithe i dtír ar an oileán. Ciallaíonn iomlacht iompar thar uisce. Tá tobar beannaithe atá tirim ó thuaidh den séipéal agus Ballaí an Díthreabhaigh - fothrach botháin cloiche - in aice leis. Ó thuaidh, tá an cósta níos airde, an Aill Bhuí a thugtar air. Tá scoilt dhomhain san aill - an Fhuaigh Bheag a thugtar air seo (fuaigh = scoilt). An Sceird Bheag a thugtar ar an bpointe is faide ó thuaidh ar an oileán; an Poll Gorm a thugtar ar an gcuan beag ar an gcósta thuaidh, ansin an Fhuaigh Mhór agus ansin Poll an Gheamaire. An Geamaire a thugtar ar an gcladach anseo.
Ar chósta thiar theas an oileáin tá bloc mór cloiche a dtugtar Mullán na bhFathach air. Tá creathnach bhreá le fáil ar an gcósta taobh thiar den mhullán.
An Leag Dheirg a thugtar ar an gcuid seo den chósta agus fuair sé a ainm ó dhath dearg na creathnaí nuair a nochtas sí aníos tríd an taoide trá. Deirtear má bhaineann tú creathnach anseo lá breá go mbrisfidh an aimsir.


Fínis.
Is oileán é Fínis atá suite ceathrú míle amach ó chósta Roisín na Mainiach, agus ar féidir siúl amach an trá chuige nuair a bhíonn an taoide amuigh nó dul isteach ann i gcurach. Iomaire íseal talún atá ann agus é ag síneadh siar ó dheas, é míle agus ceathrú ar fad agus ceathrú míle ar leithead. Is ón bhfocal "fiodh", a chiallaíonn coill, agus "inis", a chiallaíonn oileán, a tháinig an t-ainm Fínis.
Sna 1890idí, roinn Bord na gCeantar Cung an t-oileán ina gharranta fada caola agus tógadh claíocha fada trasna an oileáin. Faoi láthair tá na garranta nochta síos go cloch beagnach, agus tá an gaineamh carntha suas in aghaidh na gclaíocha. Níl le feiceáil ach barr na gclaíocha ag gobadh aníos as dumhcha fada gainimh agus gleannta caola clochacha eatarthu.


Micheál Ó Nuanáin.
Is polaiteoir Éireannach agus iar-cheannaire de chuid Fhine Gael é Micheál Ó Nuanáin (Béarla: "Michael Noonan") a rugadh ar 21 Bealtaine 1943. Is Teachta Dála é do dháilcheantar Luimnigh Thoir. Ceapadh mar aire é i rialtas Ghearóid Mac Gearailt agus i rialtas Shéain de Briotún.
Rugadh Ó Nuanáin i gcathair Luimnigh agus fuair sé a chuid scolaíochta go háitiúil. Cháiligh sé mar mhúinteoir i gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Mhúin sé i "Crescent College" i Luimneach. Toghadh mar chomhairleoir contae é sa bhliain 1974.
Toghadh mar Theachta Dála é in olltoghchán na bliana 1981 agus atoghadh é i ngach olltoghchán as sin amach. Ceapadh é mar Aire Cirt sa bhliain 1982. Mar aire, chuir sé scéal faoin gcúléisteacht teileafóin mídhleathach a bhí ar siúl ag rialtas Chathail Uí Eochaidh os comhair an phobail. Ceapadh é mar Aire Tionscail, Tráchtála agus Trádála sa bhliain 1986. Tugadh cúraimí na Roinne Fuinnimh dó tar éis do Pháirtí an Lucht Oibre an rialtas a fhágáil. Bhí Fine Gael sa fhreasúra ó 1987 go dtí 1994. Bhí Ó Nuanáin ar an mbinse tosaigh i gcónaí, mar urlabhraí Airgeadais agus mar urlabhraí Iompair, Fuinnimh agus Cumarsáide ina dhiaidh sin.
Bunaíodh an comhrialtas bogha ceatha sa bhliain 1994 sin agus ceapadh Ó Nuanáin mar Aire Sláinte. Bhí conspóid maidir le táirgí fola galracha ann agus é ina Aire Sláinte. Tholg roinnt daoine heipitíteas tar éis dóibh fuilaistrithe a fháil. Ba í Seirbhís Fuilaistriúchán na hÉireann a bhí freagrach as an bhfuil agus lean siad ag soláthar fola nuair a bhí a fhios acu go raibh seans ann gur fuil ghalrach a bhí inti. Cáineadh Ó Nuanáin mar gheall ar an tslí a bhí an Roinn Sláinte ag déileáil leis na hothair a bhí ag lorg cúitimh ón stát. Bhí air leithscéal a ghabháil sa Dáil le muintir mná amháin a fuair bás díreach tar éis cúitimh a fháil.
Bhí Fine Gael ar ais sa fhreasúra tar éis olltoghcháin na bliana 1997. Ceapadh Ó Nuanáin mar urlabhraí airgeadais. Ghlac páirtí parlaiminte Fhine Gael le rún mímhuiníne a thug Ó Nuanáin agus a chomhghleacaí, Jim Mitchell, isteach i gcoinne ceannaire an pháirtí, Seán de Briotún, sa bhliain 2001. Thogh an páirtí Ó Nuanáin mar chomharba ar de Briotún.
Bhí toradh tubaisteach ag Fine Gael in olltoghchán 2002. Níor bhuaigh an páirtí ach 31 shuíochán i gcomparáid le 54 a bhí acu roimh an toghchán. D'éirigh Ó Nuanáin as mar cheannaire an pháirtí ar an lá céanna.
Atoghadh é in olltoghchán 2007. Athcheapadh é mar urlabhraí airgeadais Fhine Gael sa bhliain 2010 tar éis teip ar iarracht Richard Bruton ceannaireacht an pháirtí a bhaint ó Éanna Ó Coinnigh. Ceapadh mar Aire Airgeadais é tar éis olltoghchán 2011 i gcomhrialtas idir Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre. Tá Ó Nuanáin ag seasamh san Olltoghchán 2016.
Phós sé Florence Knightley, bunmhúinteoir ó Chaisleán na Mainge, Ciarraí sa bhliain 1969. Bhí triúr mac agus beirt iníon acu. Labhair Ó Nuanáin ar chlár teilifíse RTÉ sa bhliain 2010 faoina bhean a bhí ag fulaingt le galar Alzheimer. Fuair a bhean, Florence, bás ar an 23ú Feabhra, 2012 le niúmóine.
I mí Bhealtaine 2017, d'fhogair sé go mbeadh sé ag dul ar scor ag an gcéad olltoghchán eile.


Conor McPherson.
Drámadóir agus stiúrthóir Éireannach is ea Conor McPherson (6 Lúnasa 1971 a rugadh é).
Cúlra agus Óige.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é agus rinne sé staidéar ar fhealsúnacht agus ar an mBéarla sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, áit ar thosaigh sé ag scríobh agus ag stiúradh drámaí. Bhain sé máistreacht amach san fhealsúnacht sa bhliain 1993, in éineacht lena bhunchéim.
Naisc sheachtracha.
McPherson, Conor
McPherson, Conor
McPherson, Conor


Cuasár.
Is éard is cuasár nó réad cuasairéaltach ann (d'fhéadfá "réad réaltchosúil" a thabhairt air freisin) ná réad réalteolaíoch a aithnítear sa teileascóp mar phonc (cosúil le réalta), agus é faoi dheargaistriú láidir. Is é is brí leis an deargaistriú ná an dóigh a n-aistrítear na línte speictreacha i dtreo an deirg faoi thionchar iarmhairt Doppler. Is é an chiall is gnách a bhaint as an scéal ná go bhfuil na cuasáir ag druidim uainn go gasta agus iad suite i bhfad bhfad uainn.


Críochdheighilt na hÉireann.
Chuaigh an Chriochdheighilt ar Éirinn ar an 3 Bealtaine 1921, nuair a cuireadh an tAcht um Rialtas na hÉireann ón mbliain 1920 i bhfeidhm. Ar an 6 Nollaig 1922, gaireadh Saorstát den oileán go léir, ach ar an lá arna mhárach, tharraing na Sé Contaetha in oirthear Uladh as an Saorstát, de réir na rogha a bhí fágtha acu. Chruthaigh an Chríochdheighilt dhá stát in oileán na hÉireann, mar atá, Tuaisceart Éireann agus Deisceart Éireann, ar a dtugtar Éire inniu.
Is gnách le pobal Aontachtach an Tuaiscirt "Ulaidh" nó "Ulster" a thabhairt ar an stáitín. Tá cúige traidisiúnta Uladh níos mó ná an stáitín sin, nó tá naoi gcontae ann: Dún na nGall, Muineachán, an Cabhán, Fear Manach, Tír Eoghain, Doire, Ard Mhacha, an Dún, agus Aontroim. Inniu, is cuid den Phoblacht iad an chéad trí cinn acu, agus an chuid eile acu suite i stáitín an Tuaiscirt.
Cuid den Ríocht Aontaithe é stáitín an Tuaiscirt, ach is stát neamhspleách í Poblacht na hÉireann.
Stair.
I ndiaidh na bliana 1910, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go mbainfeadh na hÉireannaigh amach an Rialtas Dúchais, nó bhí Páirtí Parlaiminteach na hÉireann dingthe isteach idir dhá pháirtí móra na Parlaiminte i Westminster, agus na Liobrálaigh ag brath ar thacaíocht na nÉireannach leis an tromlach a choinneáil. B'é an Rialtas Dúchais an praghas a chaithfidís a íoc as an tacaíocht sin. Bhí na hAontachtóirí - Protastúnaigh a bhformhór, agus cónaí ar an gcuid ba mhó acu i gCúige Uladh - ag cur i gcoinne an Rialtas Dúchais chomh maith le neamhspleáchas iomlán na hÉireann, ó bhí eagla orthu nach bhfágfaí stádas ar bith acu i dtír a bheadh faoi chois na hEaglaise Caitlicí. Sa bhliain 1912, shínigh na hAontachtóirí, faoi cheannas Edward Carson, forógra poiblí - Cúnant Uladh - agus iad ag tabhairt an leabhair go ndiúltóidís amach is amach don Rialtas Dúchais dá bhféachfaí lena leithéid a chur i bhfeidhm ar Chúige Uladh. Le beart a chur le briathar in am an ghátair, bhunaigh siad fórsa paraimíleata - Fórsa Óglaigh Uladh - agus d'iompórtáil siad airm thine ón nGearmáin ar chúla téarmaí. (Rinne lucht Éirí Amach na Cásca an cleas céanna roinnt bhlianta ina dhiaidh sin.) Mar fhreagra ar Óglaigh Uladh, chuir na Náisiúntóirí ar fud na hÉireann eagraíocht mhíleata dá gcuid féin ar bun - is é sin, Óglaigh na hÉireann, a bhí meáite ar an Rialtas Dúchais a chinntiú d'Éirinn i ndiaidh an chogaidh, sa chás is go rachadh Londain siar ar a gealltanas faoi thionchar na nAontachtóirí, agus an dearcadh dáigh dochomhairleach a bhí acu siúd. De réir a chéile, áfach, d'insíothlaigh Bráithreachas na Poblachta na hÓglaigh. Rúnchumann réabhlóideach ab ea an Bráithreachas, agus é dírithe ar neamhspleáchas iomlán a bhaint amach d'Éirinn. Náisiúntóirí radacacha ab ea baill an Bhráithreachais, cosúil le Pádraig Mac Piarais. Ó bhí dhá eagraíocht pharaimíleata - Óglaigh Uladh agus Óglaigh na hÉireann - ag druileáil agus ag máirseáil timpeall go hoscailte, bhí cogadh cathartha ag bagairt ar an tír, ach nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach, cuiread an ghéarchéim ar fionraí. Chuaigh an Rialtas Dúchais ar leabhar an dlí, ach má chuaigh féin, ní raibh sé le dul i bhfeidhm ach i ndiaidh an chogaidh.
Rinneadh cnámh spairne den cheist seo arís, nuair a d'éirigh na Náisiúntóirí amach um Cháisc na bliana 1916 i mBaile Átha Cliath. Chuir na saighdiúirí Gallda an t-éirí amach faoi chois leis an mbrúidiúlacht a d'fhoghlaim siad i bpáirc an áir in Ilchríoch na hEorpa, agus cuireadh cúigear déag de cheannairí na Náisiúntóirí chun báis, an chuid ba mhó acu i bpríosún Chill Mhaighneann i mBaile Átha Cliath. Ní dhearna cruálacht na Sasanach ach tuilleadh gríosú a thabhairt don Náisiúnachas radacach, nó nuair a cimíodh na Náisiúntóirí measartha in éineacht leis na fíor-radacaigh, ní raibh an chéad dream acu i bhfad ag tolgadh an réabhlóideachais ón dara dream. B'é an neamhspleáchas iomlán a bhí ag teastáil uathu anois, seachas an Rialtas Dúchais. Tháinig torthaí na forbartha seo chun solais sna holltoghcháin i Mí na Nollag 1918, nuair a bhain Sinn Féin - páirtí na scarúnaithe - amach tromlach na suíochán parlaiminte in Éirinn. Ní dheachaigh Feisirí Shinn Féin go Westminster riamh. Ina áit sin, tháinig siad le chéile i mBaile Átha Cliath le parlaimint ar leith a bhunú d'Éirinn, parlaimint ar thug siad Dáil Éireann uirthi. Is é an rud a bhí déanta acu ansin ná slán a fhágáil ag an Ríocht Aontaithe go deo, cé nach bhfuair siad aitheantas aon tíre dá neamhspleáchas go fóill. San am céanna, thosaigh Óglaigh na hÉireann, a ghlac leis gurbh iad féin arm na tíre úrbhunaithe, - thosaigh siad ag cur cogaidh ar na fórsaí Gallda in Éirinn. Rinneadh an chéad ionsaí in Eanáir 1919 ar an tSulchóid Bheag i gContae Thiobraid Árann, agus maraíodh beirt saighdiúirí dubha Caitliceacha a bhí ag seoladh coinsíneacht geiligníte.
Sa bhliain 1920, bhí sé ina chogadh dearg idir na hÓglaigh agus fórsaí armtha na Breataine Móire. Ansin, reachtaigh na Sasanaigh an tAcht um Rialtas na hÉireann (Government of Ireland Act). B'é an tAcht seo a dheighil Éire ina dhá dlínse, mar atá, Deisceart Éireann agus Tuaisceart Éireann. Dearbhaíodh an chríochdheighilt in athuair sa Chonradh Angla-Éireannach sa bhliain 1921. Chuir an Conradh deireadh leis an treallchogaíocht agus chruthaigh sé Saorstát Éireann, stát a bhí beagnach neamhspleách, ar an taobh theas den teorainn. Thug an Conradh aitheantas don scoilt a dhealaigh na hAontachtóirí Protastúnacha, arbh in Ultaibh ba mó a bhí cónaí orthu, agus iad ag roghnú na Breataine Móire thar neamhspleáchas na hÉireann, ó na Náisiúntóirí Caitliceacha, arbh fhearr leo stát neamhspleách dá gcuid féin a bheith acu.
Cé gur choinnigh Tuaisceart Éireann an nasc leis an Ríocht Aontaithe, fuair sé féinrialtas áirithe chomh maith, agus bunaíodh parlaimint ar leith don stáitín. Níorbh iad na hAontachtóirí féin a d'éiligh a leithéid. Go bunúsach, bhí feisirí fadfhulangacha na Parlaiminte i Westminster ag iarraidh freagra forásach flaithiúil a thabhairt ar cheist na hÉireann - gach gné den cheist seo a raibh siad dubh dóite di le fada an lá. Bhí na hAontachtóirí sásta a gcuid féin a dhéanamh den chóras nua féinrialtais. Stát dlíthiúil daonlathach ab ea stáitín an Tuaiscirt, a d'áitigh siad, agus mar sin, d'fhanfadh sé taobh istigh den Ríocht Aontaithe, ó b'é sin ba mhian le tromlach a mhuintire. Maidir leis na náisiúntóirí Éireannacha, áfach, shíl siad gur críochdheighilt mhídhlíthiúil a bhí ann, nach raibh ag teacht le toil an tromlaigh uile-Éireannaigh. Bhí siadsan inbharúla nach raibh an stáitín dlisteanach ná daonlathach - b'é a dtuairim-san nach raibh ann ach stát saorga a bhí ceaptha le haghaidh na bProtastúnach amháin.
Nuair a scaradh an Tuaisceart ón gcuid eile den oileán, bhí duine as an triúr den daonra ansin ina náisiúntóir. Dhiúltaigh na Caitlicigh don stáitín, díreach mar a dhiúltaigh na Protastúnaigh d'aon chineál neamhspleáchas d'Éirinn rompu. B'é seo ba chúis leis na Trioblóidí: níor éirigh leis na hAontachtóirí an pobal Caitliceach a chló leis an stát nua, agus ní raibh na Náisiúntóirí sásta éirí as aisling na hÉireann athaontaithe.
Tháinig Tuaisceart Éireann ar an bhfód nuair a bhí cogadh á chur ar fud na hÉireann. Fuair 557 daoine bás de dheasca an fhoréigin pholaitiúil sna blianta 1920-22, le linn Chogadh na Saoirse agus go gairid ina dhiaidh. As an iomlán seo, bhí 303 daoine ina gCaitlicigh (cuid acu ina nÓglaigh freisin), agus 172 ina bProtastúnaigh. Saighdiúirí dubha nó dearga a bhí i mbeirt dhaoine is ceithre scór acu. I mBéal Feirste a thit an chuid ba mhó de na hainghníomhartha amach, nó maraíodh 452 dhaoine ansin, 267 daoine acu ina gCaitlicigh. Sa chuid eile den oileán, b'iad na hÓglaigh ó thaobh amháin de agus an dá chineál saighdiúirí ón taobh eile de a bhí ag cur catha ar a chéile. B'é an chuma a bhí ar na cúrsaí sa Tuaisceart ná go raibh na dreamanna Dílseacha agus an fórsa póilíní cúnta a dtugtaí na B-Speisialtaigh air ag ionsaí agus ag marú Caitlicigh le díoltas a agairt ar an bpobal iomlán as a raibh déanta ag na hÓglaigh. Is é an chiall a bhain na Náisiúntóirí as seo ná gur pogram a bhí ann, is é sin, go raibh géarleanúint á déanamh orthu ar chúiseanna seicteacha amháin.
Sa bhliain 1920, mar shampla, mharaigh na hÓglaigh Cigire Ceantair de chuid Chonstáblacht Ríoga na hÉireann, fear dar shloinne Swanzy, taobh amuigh de theampall Protastúnach i Lios na gCearrbhach. Ansin, d'imir na Dílseoirí díoltas ar phobal Caitliceach na háite ar fad, nó chuir siad cuid mhór den cheantar Chaitliceach trí thine. Mar sin féin, cé go raibh i bhfad ní ba mhó Caitlicigh thíos leis na gníomhartha uafáis (58 % acu siúd a fuair bás, cé nach raibh ach triúr as gach deichniúr de mhuintir na háite ina gCaitlicigh), rinne lucht an dá thaobh coireanna den chineál sin. Is léir go raibh muintir an Deiscirt féin an-mhíshásta leis an íde a fuair a gcomhreiligiúnaigh thuaidh, agus mar sin, thosaigh siad ag baghcatáil tráchtearraí an Tuaiscirt. Daoine de cheannairí an tSaorstáit úrbhunaithe, Mícheál Ó Coileáin ina measc, fiú, - bhí siad inbharúla gur chóir ionsaí míleata a thabhairt faoin Tuaisceart. Stopadh na pleananna seo, áfach, nuair a d'éirigh ina chogadh dearg idir na Saorstátairí agus na Poblachtánaigh, agus idir an dá linn, bhí sé de sheal ag Aontachtóirí an Tuaiscirt córas láidir stáit a chur ar bun is a bhuanú ina stáitín. De thoradh Chogadh Cathartha na hÉireann, áfach, tháinig an tIRA ar an bhfód. Is éard a bhí i gceist leis an IRA ná scoilteán de shean-Óglaigh na hÉireann: dornán de náisiúnaithe dochomhairleacha a bhí meáite ar an dá stát in Oileán na hÉireann a chur de dhroim an tsaoil le Poblacht na mblianta 1919-1921 a athbhunú.
Sa bhliain 1925, bhí a lán náisiúnaithe Éireannacha ag súil leis go gcuirfí an chríochdheighilt ar ceal, nó, ar a laghad, go bhfágfadh Coimisiún na Teorainne cuid mhór de chríocha an stáitín thuaidh ag an Saorstát. Níor mhol an Coimisiún ach an corr-mhionathrú anseo agus ansiúd, agus buanaíodh críochdheighilt na hÉireann mar a bhí sí, a bheag nó a mhór. San am sin, thug an Saorstát aitheantas "de facto" don Teorainn, cé nach raibh lucht rialtais an tSaorstáit róshásta léi mar rud. Sa bhliain 1937, tháinig bunreacht nua i bhfeidhm in Éirinn a raibh an-lámh ag Éamon de Valera ina dhréachtú. In Alt a Dó agus in Alt a Trí sa bhunreacht seo a socraíodh gurbh ionann Éire, mar stát, agus oileán na hÉireann. Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air gur aithin an bunreacht teorainneacha na bliana 1922 go sealadach, go dtí go n-athaontófaí an tír.


J. M. W. Turner.
J. M. W. Turner - Féinphortráid (1798)
Ba ealaíontóir Rómánsúil Sasanach é Joseph Mallord William Turner. Rugadh é i Maiden Lane in Covent Garden, Londain, ar an 23 Aibreán 1775. William Gay Turner ab ainm dá athair agus Mary Marshal ab ainm dá mháthair.
Tháinig tinneas intinne ar a mháthair agus é óg, b’fhéidir de bharr bhás a dheirféar óige agus iníon a mháthar, Helen Turner. Fuair sí siúd bás in Bedlam, teach na ngealt.
D'fhág an scéal seo an teaghlach chomh suaite sin gur cuireadh Turner go dtí teach a uncail ar thaobh a mháthar in Brentford, baile a bhí tamall siar ó Londain ar bhruach Abhainn an Támais. Is anseo a tháinig suim aige sa phéintéireacht. An bhliain dar gcionn chuaigh sé ar scoil in Margate ar chósta Kent.
Chuaigh sé isteach i scoil ullmhúcháin Acadamh Ríoga n hEalaíona sa bhliain 1789 agus é ceithre bliana déag d’aois, agus ghlac an tAcadamh leis an bhliain dár gcionn. Ar dtús chuir sé suim san ailtireacht, ach d'áitigh an t-ailtire Thomas óg Hardwick air leanúint den phéintéireacht. An bhliain dár gcionn taispeánadh an chéad uiscedhath ag Turner ag an Taispeántas Samhraidh. Sa bhliain 1796 taispeánadh an chéad phictiúr ola a rinne sé, "Iascairí ar an bhFarraige".
"The Fighting Téméraire tugged to her last Berth to be broken up", 1838
In ainneoin a ndearna Turner de phictiúir iontacha ola, is iad a chuid uiscedhathanna tírdhreacha na saothair is mó clú dá chuid. Tugtar "ealaíontóir an tsolais" air. Tá an-cháil ar fad ar na bpictiúr a rinne sé den "Téméraire" agus í á tarraingt chun áit a briste, pictiúr atá le feiceáil i nDánlann Náisiúnta Shasana, Londain.
Shiúil Turner an Eoraip, taisteal a thosaigh sa Fhrainc agus san Eilvéis sa bhliain 1802, agus chuaigh sé ag déanamh staidéir sa Louvre i bPáras an bhliain chéanna. Is iomaí cuairt a thug sé ar an Veinéis freisin.
Is mór an cúnamh a fuair é ó Walter Ramsden Fawkes, cara maith leis a bhí ina chónaí in Farnley Hall in aice le Otley in Yorkshire. Chuaigh Turner go dtí Otley den chéad uair sa bhliain 1797 in aois a fhiche bliain. Chuaigh áilleacht an cheantair i bhfeidhm go mór air agus is minic a thug sé cuairt air ina dhiaidh sin. Fuair sé spreagadh chun "Hannabal ag Trasnú na hAlpa" a dhéanamh ó stoirm a chonaic sé agus é ag Farnley Hall.
Ba mhinic Turner ar cuairt ag George O’Brien Wyndham, an Triú Iarla Egremont, i dTeach Petworth in West Sussex. Rinne sé pictiúir den cheantar máguaird agus de cheantar Sussex ar fad.
Nuair a chuaigh Turner in aois d’éirigh sé saghas aisteach. Is beag dlúthchara a bhí aige seachas a athair, a bhí in aontíos leis le tríocha bliain. D'fhág bás a athar sa bhliain 1822rian an-trom air, agus ó shin amach thagadh babhtaí gruaime air. Níor phós sé riamh ach bhí beirt iníon aige le Sarah Danby, iníon a rugadh sa bhliain 1801 agus iníon eile a rugadh sa bhliain 1811.
Fuair sé bás i dteach Danby ar an naoú lá déag de Nollag 1851.
Foinse.
Turner, JMW
Turner, JMW


Buí.
Feiceann tú an dath buí nuair a fheiceann tú solas le tonnfhad ceannasach idir 570–580 nm. Príomhdhath dealaitheach is ea é.


Seán Ó Mainnín.
Dornálaí ab ea Seán Ó Mainnín ("Sean Mannion") a rugadh i Snámh Bó, Ros Muc i gContae na Gaillimhe ar an 6 Deireadh Fómhair 1956.
Throid sé 57 uair, ag buachan 42 (14 "Knock-out"), chaill sé 14 (3 knock-out"), agus troid amháin a bhí ar chomh-scór. Mar sin throid sé i 440 babhta, le céatadán "knock out" de 24.56%. Chaith Seán go leor dena shaol idir Bostún, Mheiriceá agus Ros Muc, agus faoi láthair tá sé ar ais i Ros Muc mar thraenálaí ar chlub dornálaíochta Mike Flaherty.
Ba é an troid i gcoinne Mike McCallum ar an 19 Deireadh Fómhair 1984, i Madison Square Garden, Nua Eabhrac, an troid ba mhó i saol dornálaíochta Sheáin. Ba le haghaidh an craobh mheánmheáchain an troid seo. Chaill sé an troid, áfach, ach tugtar creidiúint do Sheáin Ros Muc a chuir ar an mapa. Bhí ainm Ros Muc scríofa go hornáideach ar bhásta a dhráir dhornála. Mar seo, bhí ainm Ros Muc os comhair an tsaoil mhóir.


John Key.
Is é John Phillip Key Príomh-Aire na Nua-Shéalainne agus ceannaire Pháirtí Náisiúnta na Nua-Shéalainne. Rugadh é in Auckland sa bhliain 1961 ar an naoú lá de mhí Lúnasa. Toghadh é mar bhall de Theach na nIonadaithe sa bhliain 2002. Tháinig sé i gcomharbacht ar an bpolaiteoir Don Brash mar cheannaire an Pháirtí Náisiúnta sa bhliain 2006. Toghadh é mar phríomh-aire na Nua-Shéalainne i mí na Samhna, 2008.
Tagairtí.
Key, John
Key, John


Coláiste an Eachréidh.
Is Gaelcholáiste é Coláiste an Eachréidh atá suite i mBaile Átha an Rí i gContae na Gaillimhe. Bunaíodh an scoil i mí Lúnasa sa bhliain 2006 faoi choimirce Choiste Gairmoideachais Chontae na Gaillimhe. Scoil chomhoideachais agus ilchreidmheach is ea í. Síneann an scoilcheantar ó Órán Mór go Baile Locha Riach, ó Bhaile Átha na Sluaighe go Tuaim, agus ó dheas go dtí Gort Inse Guaire.
Eachréidh, Coláiste an


Cnoc na gCaiseal.
Sráidbhaile in iardheisceart na hÉireann is ea Cnoc na gCaiseal'". Tá an sráidbhaile suite i dtuaisceart Chiarraí. Bhí 721 duine ina gcónaí i gCnoc na gCaiseal sa bhliain 2006.
Peil.
Bunaíodh cumann peile Chnoc na gCaiseal sa bhliain 1932. D'imir Jack McElligott, Eddie Walsh, Eddie Roche, Seán O Connor, Seán McElligott, Jack O Connell, Éamonn Walsh agus Mike Brosnan le foireann Chiarraí. D'imir Bertie agus Jack Murphy le hÁth Cliath (agus Cúige Laighean), John Fitzgerald le Cill Dara, Tim O Connor le Loch Garman agus Denis Roche le Tiobraid Árann.


Brosnach.
Sráidbhaile in iardheisceart na hÉireann is ea Brosnach. Tá an sráidbhaile suite i dtuaisceart Chiarraí i ngar d'Oileán Chiarraí. Cuid de Shliabh Luachra atá ann. Faoi láthair, tá timpeall is 1200 duine ina gcónaí i mBrosnach. Tá dhá eaglais, dhá scoil, oifig poist agus cúig thigh tábhairne suite sa pharóiste. Tá sé suite gar do chontaetha Chorcaí agus Luimnigh agus do na bailte seo a leanas: Cnoc na gCaiseal agus Oileán Ciarraí i gContae Chiarraí, Mainistir na Féile agus Cnoc Uí Choileáin i gContae Luimnigh, Baile Deasumhan agus Séipéal na Carraige i gContae Chorcaí.
An Ghaelainn Thraidisúinta i mBrosnach.
Bhí cainnteoirí dúthchasacha Gaeiilge fós le cloisint i mBrosnach agus sa cheanntar timpeall uirthi san fhichiú haois: aon trian de mhuintir an pharóiste sa bhliain 1911. Bhí Gaolainn le cloisint ann fiú sna 1930í agus thainig an tOllamh Ó Cuiv ar chainteoirí Gaolainne cóngarach go leor don sráidbhaile ina dhiaidh sin aris, sa mbliain 1949.


An Ionúitis.
Is í An Ionúitis (ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ) an t-ainm a thugtar ar na teangacha Ionúitise ar fad a labhraítear i gCeanada. Tugtar aitheantas don Ionúitis mar teanga oifigiúil i Nunavut agus i gCríocha an Iarthuaiscirt agus tá aitheantas dlíthiúil tugtha ag Nunavik (ceantar i Quebec). Labhraítear an teanga seo ó thuaidh de "líne na gcrann", ceantair i dTalamh an Éisc agus Labradóir, Québéc, Manitoba ina measc. Tá sí níos forleithne sna Chríocha Nunavut, agus Críocha an Iarthuiscirt, agus cósta an Iúcáin.
Críocha an Iarthuiscirt agus an Iúcáin.
Glaoitear Ionúitigh nó Inuvialuit ar na hIonúití atá ina chónaí sna Chríocha Iarthuiscearta agus den cuid is mó tá siad ina chónaí sa Réigiún Lonnaithe na nIonúiteach atá ar an gcósta Artach. Gaoitear ‘’’Inuvialuktun’’’ ar an ngrúpa canúintí a labhraítear sa réigiún seo, ach tá na trí chanúintí atá sa grúpa seo an difriúil óna chéile.
Nunavut.
Is í Nunavut an réigiún is mó sa domhan Ionúiteach. Tá ceithre teanga oifigiúil ag Nunavut: Béarla, Fraincis, Inuktitut agus Inuinnaqtun, ach níl sé soiléir go bhfuil Inuktitut agus Inuinnaqtun ina dteangacha difriúla nó canúintí don teanga céanna. Uaireanta úsáidtear "Inuktitut" le cur síos a dhéanamh ar an dhá teanga. Tá thart ar 24,000 Ionúití ina gconaí sa chríoch agus tá Inuktitut ag 80% acu (3,500 acu a labhair Inuktitut amháin). Dár leis an daonáireamh 2001, tá an teanga níos coitianta i measc na seandaoine ná na daoine óga agus go bhfuil stop churtha le cúlú an teanga agus tús le fás an teanga arís.
Dáileadh na dteangacha Ionúitise san Artach.


Smithsonian Institution.
Is bailiúchán de ionaid taighde agus oideachais de chuid SAM é an Smithsonian Institute.
Cruthaíodh é ar an 10 Lúnasa 1846 go reachtúil as oidhreacht an eolaí Shasanaigh James Smithson a fágadh ina uacht ag an stát Meiriceánach sa bhliain 1829. Bunaíodh é i Washington, D.C. leis an 'an eolas domhanda a threisiú agus a scaipeadh' mar chuspóir.
Tá ocht n-iarsmalann déag, chomh maith leis an nGáirdín Ainmhithe Náisiúnta, ina mbaill den Smithsonian, rud a fháganns gurb é an coimpléasc iarsmalainne is mó ar domhan é. Tá níos mó ná 142 milliún nithe faoina gcúram.
Tá ról lárnach aige sa taighde, oideachas, ealaíon, stair, fisic, seandálaíocht, bitheolaíocht, agus neart réimsí eile. Déanann an Institiúid urraíocht ar chuid mhaith taighde i réimsí leathana eolais.
Tá naoi roinn den iarsmalann Smithsonian lonnaithe ar an dá thaobh den National Mall i Washington DC.
Iarsmalanna agus Ionaid Taighde de chuid an Smithsonian.
An "National Air and Space Museum"


Droimeanach.
Is bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath é Droimeanach. Tá sé suite i ndeisceart na cathrach agus é ag críochantacht le Baile Bhailcín, le Cromghlinn, le hInse Chór agus leis an gCanáil Mhór. Tá an bruachbhaile i gceantar poist Bhaile Átha Cliath 12.
Tá caisleán de chuid na Normannach, "Caisleán Dhroimeanaigh", suite sa cheantar.
Tá "Ospidéal Mhuire na Leanaí, Cromghlinn" suite i nDroimeanach (d'ainneoin a ainm).


Réaltmhéadracht.
Baintear feidhm as an réaltmhéadracht chun tomhas cruinn agus míniú a dhéanamh ar shuíomh agus ar ghluaiseachtaí na réaltraí agus coirp neamhaí eile.
Sa lá atá inniú ann bíonn an t-eolas a aimsítear trí thomhais réaltmhéadrachta an-tábhachtach le haghaidh taighde sa chinéimitic agus i mbunús ár nGrianchórais agus ár réaltra, Bealach na Bó Finne.


Jonathan Swift.
Scríbhneoir agus duine daonnactúil Angla-Éireannach ab ea Jonathan Swift (30 Samhain, 1667 – 19 Deireadh Fómhair, 1745), a scríobh aoir, aistí, paimfléid polaitiúla (do na Fuigeanna ar dtús, agus ansin do na Tóraithe) agus filíocht. Chomh maith le sin, ceapadh é mar Déan ar Ard-Eaglais Naomh Pádraig, Baile Átha Cliath agus bunaíodh Ospidéal Naomh Phádraig é freisin.
Cuimhnítear Swift mar an duine a scríobh na leabhair iomráiteacha
Aicmítear Swift mar duine de na aorthóirí próis ba mhó i stair an Bhéarla.
Níl an clú céanna air mar fhile. Sa chéad áit, d'fhoilsigh Swift gach rud dá chuid scríbhneoireachta faoi ainmneacha cleite, ar nós Lemuel Gulliver, Isaac Bickerstaff, M.B. Drapier, agus uaireanta eile gan ainm ar bith.
Swift, Jonathan
Swift, Jonathan
Swift, Jonathan
Swift, Jonathan


An Iáivis.
Is í Iáivis an teanga a labhraítear sna ceantair i lár agus in oirthear Iáva. Is í an Iáivis teanga dhúchais níos mó ná 75,500,000 duine.


Jos.
Cathair is ea Jos sa Nigéir atá suite ar Archlár Jos. Tá 510,000 duine ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Fuair an chathair a hainm ó shráidbhaile darbh ainm Gwosh a bhí suite ann. Chuir cóilínigh Bhriotanacha Jos an lae atá inniu ann ar bun san fhichiú haois toisc go raibh stán le fáil sa cheantar. Tháinig borradh agus fás sciobhtha ar an gcathair. Baile turasóireachta atá ann. Le linn na 2010í, áfach, maraíodh go leor daoine mar gheall ar chíréibeacha idir Moslamaigh agus Críostaithe an réigiúin.


Seán Ó Céin.
Iománaí rathúil Éireannach ab ea Séan Ó Céin, nó "John Keane" as Béarla (18 Feabhra, 1917 - 1 Deireadh Fómhair, 1975), a d’imir iomáint leis a chlúb áitiúil Cnoc Sióin i gContae Phort Láirge agus le foireann idir-chontae Phort Láirge le linn na 1930idí agus na 1940idí.
Meastar go bhfuil sé ar duine de na himreoirí ab fhearr sa spórt riamh, agus tá áit buaite aige ar Fhoireann Iománaíochta na Mílaoise.


Meitreo Phrág.
Is gréasán córais iompair phoiblí é Meitreo Phrág. Is fobhealach é an gréasán seo agus tá sé suite i bPrág i bPoblacht na Seice. Is é an modh iompair is tapaí timpeall na cathrach agus freastalaíonn sé ar thart is 1,5 milliún duine agus mar sin is é an séú córas meitreo is gnóthaí san Eoraip.
Buneolas.
Tá trí líne sa chóras agus tá dath difriúil ag baint le gach aon líne ar na mapaí agus na comharthaí: Líne A (glas), Líne B (buí) agus Líne C (dearg). Tá 57 stáisiún san iomlán (stáisiúin aistrithe is ea iad 3 acu) agus tá siad ceangailte le beagnach 60 ciliméadar d'iarnród faoi thalamh. Feidhmíonn an meitreo ó 4-5 A.M. go dtí meán oíche gach lá, le sosanna de dhá nó trí noiméad idir traenacha le linn buaicthrátha tráchta. Úsáideann níos mó ná 620 milliún duine Meitreo Phrág gach bliain.
Reáchtálann Comhlacht Iompar Poiblí Phrág ("Dopravní podnik Praha" nó "DP Praha") an meitreo. Oibríonn an comhlacht gach modh iompair phoiblí timpeall na cathrach (an meitreo, na tramanna, busanna, an funicular go Cnoc Petřín agus an t-ardú suíocháin isitigh i Zú Prág). Ón mbliain 1993, ceanglaítear an córas do thraenacha comaitéirí agus do bhusanna agus do charrlochta "páirceála agus taistil". Le chéile, cruthaíonn siad gréasán iompair phoiblí a théann a fhad ón gcathair agus tugtar "Iompar Comhtháite Phrág" orthu (Pražská integrovaná doprava—PID). Cé go bhfuil criosanna difriúla sa chóras agus go bhfuil praghsana difriúla ag baint le gach criosanna, tá an meitreo istigh sa lárchrios go hiomlán.
Tá a lán stáisiún meitreo an-mhór agus tá na bealaí isteach spásáilte réasúnta i bhfad ó chéile. Ach tugann sé sin go mearbhall do thurasóirí, go háirithe ag na croíláir mar Můstek nó Muzeum: níl sé dóthain chun dul go dtí an stáisiún ceart; ní mór do dhaoine an slí amach ceart don dromchla a roghnú freisin nó is féidir go mbeadh duine cúig nó deich nóiméad ar shiúl ón gceann cúrsa a bhí leagtha amach. É sin ráite, áfach, tá comharthaí maithe sna stáisiúin, fiú do dhaoine nach bhfuil Seicis acu.
Leagan amach agus stáisiúin.
Droichead idir Luziny agus Hurka.
Tá córas Mheitreo Phrág leagtha amach mar thriantán, agus tagann na trí líne le chéile i lár na cathrach ag na trí stáisiún aistrithe. Tá dhá halla i ngach stáisiún aistrithe, halla amháin do gach aon líne. Tá difríocht i ndoimhneacht na stáisiún (agus na líne aistrithe) go mór ón a chéile. Is é Náměstí Míru an stáisiún is domhain – tá sé 52 méadar ar doimhneacht. Polladh roinnt iarnróid d’iarann i lár na cathrach ag baint úsáid as an sciath tunaileoireacht. Polladh iarnród d’iarann lasmuigh ag baint úsáid as an modh "gearr agus clúdaigh" agus níl na stáisiúin ach cúpla méadar faoin dhromchla. Téann líne B go páirteach i dtollán gloine os cionn talon.
Tá ardán aonair ag formhór na stáisiún i lár halla an stáisiúin agus freastalaíonn sé ar an dá treo. Tá síleáil díreach ag na stáisiúin fodhromchla agus tá ceann acu neartaithe le colúin. Tá tolláin níos mó ag na stáisiúin doimhneacht le tolláin iarnród ar an dá taobh. Maistear ballaí a lán stáisiún le painéil alúmanaim daite agus tá dath difriúl ag gach stáisiún.
Ticéid.
Córas ticéid gan cheilt is ea Meitreo Prág. Ní mór do phaisinéirí ticéad a cheannach agus a bhailíocht sula dul ar an ardán meitreo. Tá cigire faoi éide ann agus tá cead acu bailíocht an ticéid a hiniúchadh ag aon am sa limistéar ticéid éigeantach.
Is féidir an ticéad céanna a úsáid ar gach modh iompair i bPrág ach amháin ticéid singil comaitéir. Cosnaíonn an bunthicéad (an ceann aistriú) 26 CZK (ón céad lá Eanáir 2008) agus is féidir taistil ar feadh 75 nóiméad (90 nóiméad i rith an tráthnóna, an deiridh seachtaine agus lá saoire stát). Cosnaíonn an ticéad gan aistriú 18 CZK agus tá sé bailíocht achar 5 stáisiún meitreo (ní chuimsítear stáisiún an bhailíocht) agus is féidir aistriú idir líne A, B agus C ach caithfidh an turas a bheith faoi 30 nóiméad san iomlán. Ó Mí na Nollaig 2007, is féidir an bunthicéad aistriú a cheannach le SMS má sheoltar DPT do 902 06 26 (oibreoirí Seiceacha amháin).
Tá pasanna gearrthéarma ar fáil do thréimhse 24 uair (100 CZK), 3 lá (330 CZK) agus 5 lá (500 CZK).
Ina theannta sin, tá pasanna fadtéarmach ar fáil (is gá grianghraf aitheantais) do thréimhse mí amháin (550 CZK), trí mhí (1.480 CZK) nó an pas bliantúil.
Stair.
Scéim Ladislav Rott do Bhardas na Cathrach Phrág
Cé go bhfuil Meitreo Phrág réasúnta nua, bhí a lán pleananna ann roimhe seo chun iompar faoi thalamh a thógáil sa cháthair. Chuir Ladislav Rott an chéad tógra ar aghaidh i 1898 chun iarnród fodhromchla a thógail. Spreag sé bardas na cathrach chun leas a bhaint as na hoibreacha séarachais a chomhlíonadh sa chathar ag an am sin. Theastaigh ó Rott go dtosnóidis ag tochailt tollán don iarnród ag an am chéile. Ach dhiúltaigh na pleanálaithe bailte, áfach. Tógra eile a chuir Bohumil Belada agus Vladimír List ar aghaidh i 1926 ab ea an chéad tógra chun an focail “Meitreo” a lua. Ach diúltadh an tógra sin chomh maith. Sna 1930idí agus 1940idí, bhí dhá plean ann – chun trambhealach faoi thalamh a thógáil (gnáthstoc rollta a rachadh faoi lár na cathrach, nó “réamh-mheitreo” mar a ghlaoitear inniu) agus “fíormheitreo” le córas neamhspleách d’iarnróid. I ndiaidh an dara Chogaidh Domhanda, stopadh an obair go leor cé go raibh na trí líne, A, B agus C beagnach beartaithe go léir.
I dtús na 1960idí, glacadh le coincheap thrambhealaigh fhodhromchla sa deireadh agus ar an 9ú Lúnasa 1967, tosaíodh tógáil an chéad stáisiúin (Hlavní nádraží). Ach sa bhliain céanna, bhí athrú substantiúil sa choincheap mar bheartaigh an rialtas, faoi thionchar comhairleoirí Sóivéadacha, chun córas “fíormheitreo” a thógáil in áit trambhealaigh faoi thalamh. Mar sin de, i rith an chéad bhliain, lean an thógáil ar aghaidh nuair a athraíodh an scéim go hiomlán. Osclaíodh seirbhís rialta ar an Líne C ar an 9ú Bealtaine 1974 idir na stáisiúin Sokolovská (anois Florenc) augs Kačerov. Lean an thógáil ar aghaidh go tapaidh tar éis é sin. I 1978, osclaíodh an chéad chuid ar líne A agus ar deireadh, osclaíodh líne B i 1985. Mar sin, cruthaíodh triantán le na 3 pointe trasnáil. Ó shin, síneadh na hiarnróid ón lár. Síneadh Líne B ó Nové Butovice go Zličín i 1994 agus ó Českomoravská go Černý Most i 1998. Osclaíodh na stáisiúin Kolbenova agus Hloubětín i 2001.
Bhí ainmneach ag 14 stáisiúin a bhí ag baint leis an idé-eolaíocht Chumannach ach ar an 22ú Feabhra 1990, athainmníodh iad chun a bheith neodrach. Bhí busta mór Lenin sa stáisiún Leninova roimh an Réabhlóid Veilbhit ach athainmníodh é go “Dejvická”, ainm sráide in aice láimhe.
San idirlinn, athchóirítear nó athraítear na seanthraein Rúiseacha. Meastar go mbeidh na traein athfheistiú i seirbhís ar feadh 15 bliain eile. Beidh athnuachan an stoic rollta déanta ag an mbliain 2007.
Mí Lúnasa 2002, na líne agus na stáisiúin a bhádh
I mí Lúnasa 2002, d’fhulaing an meitreo de thoradh bá uafásaigh a thiteadh i gcuid den mBoihéim agus limistéir eile in Eoraip Láir. Bádh 14 stáisiún agus dá bhrí sin bhí stad sa chóras iompair i bPrág. Meastar go gcostaigh an damáiste don meitreo timpeall 7 billiún CZK (thar $200 milliún). D’fhan na stáisiúin a bhádh as seirbhís ar feadh roinnt míonna. Athosclaíodh an stáisiún deireanach (Křižíkova) i Márta 2003. Cuireadh órphlataí beaga ag cuid de na stáisiúin chun léibheal an uisce is airde a thaispeáint.
stáisiún Kobylisy, líne C (2004)
Osclaíodh síneadh tuaisceartach de Líne C ar an 26ú Meitheamh le dhá stáisiúin eile – Kobylisy agus Ládví. Síneadh Líne A le déanaí níos faide thoir. Ar 26ú Bealtaine 2006, osclaíodh stáisiún cinn aistir nua, Depo Hostivař. Tógadh an stáisiún i foirgneamh de stáisiún cinn aistir a bhí ann cheana féin. Is é an chéad cuid den chórais a thógadh os cionn talún gan tollán.
Síneadh Líne C le déanaí chun lár na cathrach a cheangail le na túrcheaip mór i bProsek. Osclaíodh 3 stáisiún (Střížkov, Prosek agus Letňany) ar 8ú Bealtaine 2008.
Gnéithe.
Ciallaíonn "Můstek", "droichead beag" agus baineann seo leis an limistéar timpeall an stáisiúin Můstek. Ní raibh tionscnamh ainm an limistéir ar eolas go dtí go thángthas ar fhothrach droichid meánaoisigh le linn tógála an stáisiúin. Corpraíodh na fothrach sa stáisiún agus is féidir iad a fheiceáil in aice bealaigh amach iarthuaisceartach.
Tá an staighre beo ag Náměstí Míru i Vinohrady timpeall 100 méadar ar fad agus, dár leis an dtógálaí, is é an staighre beo is fada in Eoraip. Maireann an turas ar an staighre beo timpeall dhá nóiméad go leith má sheastar gan bogadh.
Idir na stáisiúin I. P. Pavlova agus Vyšehrad, ritheann Líne C isitgh i struchtúr bosca an Droichid Nusle thar gleann rite.
Tugadh “Moskevská” (Stáisiún Moscó) ar an stáisiún Anděl go dtí 1990. D’oscail sé ar an lá céanna in 1985 ná an stáisiún Prazhskaya ar an Meitreo Moscó. Tá roinnt phíosa ealaíne bholscaireachta sa stáisiún a chuireann cairdeas Sóivéadach-Seiceslóvac chun cinn. Is iad sin na samplaí is fearr d’ealaín bholscaireachta ón ré Chumannach atá fós i bPrág.
I rith an ré chumanaigh, scaipeadh ráflaí go raibh seomraí marthanas tógtha do hard-oifigigh sa rialtas i gcás ionsaí núicléacha. Tar éis titime chumannachais, fuarthas amach go raibh seomraí mar sin ann ach ní raibh siad chomh mór nó macnasach mar a mheasadh.
An todhchaí.
Tá pleananna ann chun líne nua, líne D (nó gorm), a thógáil tar éis críochnú fadú líne C. Nascfadh líne D lár na cathrach le deisceart na cathrach agus rachadh sé ó Hlavní nádraží (an príomhstáisiún traenach) trí cheantar Nusle síos go dtí na comharsanachtaí fo-uirbeacha Krč, Libuš and Písnice sa deisceart. Má éiríonn an scéim go maith, tosnóidh an céad cuid den líne timpeall 2013. Moladh líne E chomh maith ach níl aon rud cinnte faoin líne go dtí seo.


Stoidiaca Síneach.
Is timthriall 12 bliain is ea An tStoidiaca Síneach. Tá gach bliain sa timthriall ainmnithe tar éis ainmhí agus tá pearsantacht agus tréithe difriúil agus gach ainmhí. Creidtear go bhfuil tionchar mór ag an ainmhí ar an duine agus tugann an t-ainmhí tréithe don duine i rith a shaol. Tá timthriall 5 bliana na ndúl ag rith in éineacht le timthriall na n-ainmhí, agus tá tréithe ag baint leo seo freisin.


Villalbos.
Bruachbhaile i mBurgos, Castilla y León is ea Villalbos
Rugadh laoch mór i stair na Spáinne, Abolmondar Albo, ann sa bhliain 922.


Liosta d’Fhilí na Gaeilge.
Ag seo liosta filí a scríobh nó a scríobhann i nGaeilge. Ina measc sin tá filí Albannacha a bhain feidhm as Gaeilge liteartha an tseansaoil (Gaeilge "chlasaiceach" na scol) seachas as Gàidhlig.
Naisc sheachtracha.
*
*
Filí na Gaeilge


Club Deportivo Castellón.
Club peile atá suite i gCastellón, An Spáinn is ea Club Deportivo Castellón.


Burgos Club de Fútbol.
Club sacair atá suite i mBurgos, An Spáinn is ea Burgos Club de Fútbol.


Meánscoil Phádraig.
Tá Meánscoil Phádraig suite i nDroichead Nua, i gContae Chill Dara in Éirinn. Tá sí suite os comhar shéipéal paróiste Naomh Chonlaed. Bhunaigh Bráithre Phádraig an scoil i Sráid Charlotte ar an 26ú Lúnasa, 1958 agus 27 dalta ag freastal ar ranganna sa teach ina bhfuil bunscoil an pharóiste anois, taobh le teach an phobail. Osclaíodh an scoil san fhoirgneamh nua sa bhliain 1960 agus 48 dalta ann.


Ruairí Ó Conchúir.
Ba gníomhaire poblachtach Éireannach é Ruairí Ó Conchúir (1883 - 8 Nollaig 1922). Cuimhnítear air mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i gCogadh Cathartha na hÉireann.
Cúlra.
Rugadh Ó Conchúir i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1883. Chaith sé tamall ag obair i gCeanada mar innealltóir iarnróid nuair a bhí sé óg.
Tar éis dó filleadh go hÉireann, bhí sé bainteach le polaitíocht náisiúnach na hÉireann. Ba bhall é den Ancient Order of Hibernians. Imthreorannaíodh é tar éis Éirí Amach na Cásca, 1916.
Cogadh na Saoirse.
Ceapadh mar Stiúrthóir Innealtóireachta Óglaigh na hÉireann (an tIRA) i rith Cogadh na Saoirse, 1919 - 1921.
An Cogadh Cathartha.
Níor ghlac Ó Conchúir leis an gConradh Angla-Éireannach a chuir Saorstát Éireann ar bun ach a chuir deireadh leis an bPoblacht Éireannach a d'fhógair Pádraig Mac Piarais sa bhliain 1916. Bhí sé mionnaithe ag Ó Conchúir agus a chomhglacaithe go mbeadh siad dílis don Phoblacht. Eagraiódh coinbhinsiún d'oifigigh an IRA a bhí in éadan an Chonartha ar 22 Márta, 1922 i mBaile Átha Cliath. Dhiúltaigh siad an Chonradh agus dhiúltaigh siad do cheannas an Dála. Nuair a chuir iriseoir ceist ar Ó Conchúir an raibh siad ag iarraidh deachtóireacht mhileata a chur ar bun in Eirinn, níor shéan sé gurb é sin a bhí i gceist acu.
a> agus Ruairí Ó Conchúir ag bainis an Uiginnigh.
In Aibreán 1922, bhí Ó Conchúir i gceannas ar shlua 200 ball den IRA a d'fhorghabh na Ceithre Cúirteanna i lár Bhaile Átha Cliath. Bhí siad ag súil go spreagfadh an fhorghabháil coimhlint nua leis na saighdiúirí Briotanacha a bhí fós sa tír, agus go n-athaontófaí an tIRA sa chogaíocht. Rinné Mícheál Ó Coileáin iarracht áitiú ar Ó Conchúir na Ceithre Cúirteanna a fhágáil sula thosnódh coimhlint mhíleata idir an dá thaobh den IRA.
I mí Meitheamh 1922, tar éis don gharastún sa Cheithre Cúirteanna an ginearál J.J. Ó Conaill ó arm nua an Saorstáit a fhuadach, d'ionsaigh fórsaí an Saorstáit. Bhain siad úsáid as artléire a fuair siad ar iasacht ón mBreatain. Ghéill Ó Conchúir tar éis dhá lá. Gabhadh é agus cuireadh i bPríosún Mhuinseo é. Spreag an eachtra seo an Cogadh Cathartha. Thosaigh grúpaí i bhfábhar an Chonartha agus grúpaí in éadan an Chonartha ag troid lena chéile timpeall na tíre.
Curtha chun báis.
Cuireadh Ó Conchúir chun báis ar an 8 Nollaig 1922. Mharaigh scuad lámhaigh Ó Conchúir agus tríur Poblachtaigh eile (Liam Ó Maoilíosa, Seosamh Mac Calbhaigh agus Risteard Bairéid). Cuireadh chun báis iad chun díoltais a bhaint amach tar éis maraithe Theachta Dála an Saorstáit, Seán Hales. Ba é Caoimhín Ó hUiginn a d'ordaigh na básanna. Níos lú ná bliain roimhe sin, bhí Ó Conchúir mar fhinné fir ag bainis an Uigínnigh, rud a léiríonn an searbhas a spreag an Cogadh Cathartha.


Ecser.
Sráidbhaile is ea Ecser (Slóvaicis: "Ečer") atá suite in aice le Búdaipeist san Ungáir, agus daoine de chuid an mhionlaigh Shlóvacaigh ina gcónaí ann. Rinneadh an chéad tagairt scríofa dó sa bhliain 1315.


An Claidheamh Soluis.
Páipéir nuachtán náisiúnach Gaeilge í An Claidheamh Soluis a bhí ann ag tús an fichiú haois.
Eagarthóirí.
Bhunaigh Conradh na Gaeilge an nuachtán sa bhliain 1899 agus ba é Eoin Mac Néill an chéad eagarthóir, ó 1899 go 1901. Bhí Pádraig Mac Piarais mar eagarthóir ar an nuachtán ó 1903 go 1909.
Ainm.
Nuair a tháinig an nuachtán seachtainiúil "Fáinne an Lae" faoi smacht an Chonartha i mí Lúnasa 1900, tháinig na nuachtáin le chéile mar "An Claidheamh Soluis agus Fáinne an Lae". Lean an nuachtán ar aghaidh mar "Fáinne an Lae agus an Claidheamh Soluis" (1918–19) "Misneach" (Samhain 1919 - Iúil 1922) "Fáinne an Lae agus an Claidheamh Soluis" (1922–26), agus "An Claidheamh Soluis agus Fáinne an Lae" (Iúil 1926 - Bealtaine 1932). Tháinig deireadh leis an nuachtán sa bhliain 1932.


Cill na Martra.
Sráidbhaile beag in Éirinn is ea Cill na Martra. Tá Cill na Martra suite in iardheisceart Chontae Chorcaí i nGaeltacht Mhúscraí. Tá an sráidbhaile suite 48 ciliméadar siar ó thuaidh ó Chathair Chorcaí, 7 míle ó Mhaigh Chromtha agus naoi gciliméadar ó Bhaile Mhúirne. "Tuath na nDromann" a thugtaí ar Chill na Martra fadó.
Scoil.
Tá bunscoil amháin suite sa cheantar. Scoil Lachtan Naofa a thugtar uirthi. Is é Naomh Lachtain éarlamh an cheantair.
Iompar.
Tá an sráidbhaile suite timpeall is dhá chiliméadar ón mbóthair N22, agus is é Aerfort Chorcaí an t-aerfort is gaire dó.
Gaelainn.
Úsáideann 31% den daonra an Ghaelainn ar bhonn laethúil.


Abhainn an Scáil.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Abha na Scáil nó Abhainn an Scáil. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gCiarraí. Bhí cónaí ar 299 dhuine i shráidbhaile Abha na Scáil sa mblian 2011. Bhí an Gaoluinn ag 54.6% do daonra an shráidbhaile ag an am.


Ard Fhearta.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Ard Fhearta. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gCiarraí.


Mainistir Ó dTorna.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Mainistir Ó dTorna. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gCiarraí.


Gníomh go Leith.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Gníomh go Leith. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gCiarraí.


Clann na Talmhan.
Páirtí polaitiúil Éireannach ab ea Clann na Talmhan.
Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1938 i mBaile Átha an Rí, Contae na Gaillimhe. An phríomh-aidhm a bhí ag an bpáirtí ná go mbeadh guth ag feirmeoirí na tíre sa Dáil. Aidhmeanna eile a bhí ag an bpáirtí ná obair ar leas na feirmeoirí beaga, tacaíocht rialtais a fháil don mhintíreachas, ísliú cánach ar thalamh curaíochta agus níos mó coillteoireachta. Ba é Michael Donnellan an chéad ceannaire den pháirtí.
Toghadh 14 Teachta Dála don pháirtí in olltoghchán na bliana 1943 ach ní bhfuair siad ach 11 suíochán sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 1944. D'éirigh Donnellan as mar cheannaire agus tháinig Joseph Blowick mar chomharba air. Ní bhfuair an páirtí ach 7 suíochán in olltoghchán 1948 ach bhí Clann na Talmhan páirteach den chomhrialtas a cruthaíodh tar éis an olltoghcháin. Ceapadh Blowick mar Aire na dTailte agus ceapadh Donnellan mar Rúnaí Parlaiminteach. Mhair an rialtas go dtí an bhliain 1951. Bhí na postanna céanna ag an mbeirt san dara rialtas idir-pháirtí idir 1954 agus 1957.
Mheath an páirtí tar éis bheith mar chuid den rialtas agus ní raibh ach Blowick agus Donnellan tofa in olltoghchán 1961. Tar éis báis Donnellan sa bhliain 1964, toghadh a mhac mar Theachta Dála d'Fhine Gael san fhothoghchán. Níor sheas Blowick in olltoghchán 1965 agus b'shin deireadh an pháirtí.
Bhí dearcadh réigiúnach ag an bpáirtí i gcónaí. Níor éirigh leis an bpáirtí forleathnú taobh amuigh den iarrthar nó den deisceart.


Julie Fowlis.
Is amhránaí agus píobaire í Julie Fowlis (a rugadh sa bhliain 1979) as Uibhist a-Tuath, na hOileáin Siar, Albain.
Beathaisnéis.
Rugadh agus tógadh Fowlis in Uibhist a-Tuath, oileán beag sna hOileáin Siar, i bpobal bheag Gaeltachta. Thosaigh sí ag canadh agus ag seinm (na píopaí agus an fheadóg mhór) agus í ina páiste óg. Ina theannta sin, bhíodh sí ag damhsa i halla an phobail.
Is ball í den ghrúpa Albanach-Éireannach, Dòchas, a bhuaigh an duais "Best Newcomer award" ag bronnadh gradaim na "Scots Trad Music Awards" sa bhliain 2004. Sa bhliain 2005, d'fhoilsigh Fowlis a céad albam aonair, "Mar a Tha Mo Chridhe". Rinne Iain MacDonald an albam a léiriú. I ndiaidh sheoladh an albaim seo, tháinig cáil domhanda ar Fowliis. B'é 2005 an bhliain ba ghnóthaí i saol Julie go dtí sin, óir d'fhoilsigh "Dòchas" albam úr sa bhliain sin fosta.
Tháinig "Cuilidh" amach sa bhliain 2007 agus bronnadh gradaim air ar fud an domhain. Sa bhliain 2008, rinne Fowlis ceirnín úr a thaifeadadh le Muireann Nic Amhlaoibh, Ross Martin agus Éamon Doorley. Tugadh "Dual" ar an cheirnín. Thaifead sí leagan Ghaeilge na hAlban de "Blackbird", amhrán de chuid The Beatles sa bhliain chéanna chomh maith.
Tá sí pósta le hÉamon Doorley, fidléir sa ghrúpa traidisiúnta Éireannach Danú. Tá iníon amháin acu darb ainm Éabha.


Seán Óg de Paor.
Iar-pheileadóir is ea Seán Óg de Paor (24 Nollaig 1970-).
Rugadh de Paor sa Cheathrú Rua i nGaeltacht Chonamara. Thosaigh sé ag imirt peile agus é ag freastal ar an mbunscoil áitiúil, Scoil Mhic Dara. Ina dhiaidh sin, d'imir sé le Coláiste Iarlaith i dTuaim agus le hOllscoil na hÉireann, Gaillimh. Bhuaigh sé Craobh an Chontae leis an gCeathrú Rua uair amháin.
Peil idir-chontae.
D'imir de Paor le foireann idir-chontae na Gaillimhe ó 1991 go 2005 agus bhuaigh sé Craobh Chonnacht (5 uair) agus Craobh na hÉireann (2 uair). Duine de Shárimreoirí na Bliana ab ea é uair amháin, agus d'imir sé peil chomhrialacha le foireann na hÉireann in aghaidh na hAstráile ceithre bliana as a chéile, ó 1998 go 2001.
Scríbhneoireacht.
D'fhoilsigh Cló Iar-Chonnacha a dhírbheathaisnéis, "Lá an Phaoraigh", i mí Eanáir 2008.


Niall Mòr MacMuireadhaigh.
Bhí Niall Mòr MacMuireadhaigh (nó MacMhuirich) (c.1550-tar éis 1613) ar dhuine de na filí is déanaí a bhain le Chlann Mhuirich (sliocht an fhile chlúitigh Muireadhach Albanach Ó Dálaigh). Tháinig ceithre cinn dá chuid dánta anuas chugainn agus an dán grá aithnidiúil ‘Soraidh slán don oidhche a réir’ ina measc.
De réir sheanchas an teaghlaigh, bhí ocht nginealach déag idir Niall Mòr agus Muireadhach Albanach, a tháinig go hAlbain breis is trí chéad bliain roimhe sin.
Naisc sheachtracha.
MacMuireadhaigh, Niall Mor
MacMuireadhaigh, Niall Mor
MacMuireadhaigh, Niall Mor


Iain Mac a' Ghobhainn.
Scríbhneoir Gaeilge na hAlbain ba ea Iain Mac a' Ghobhainn nó "Iain Crichton Smith". (1 Eanáir, 1928 - 15 Deireadh Fómhair, 1998)
Eagarthóireacht agus Aistriúcháin.
Mac a' Ghobhainn, Iain
Mac a' Ghobhainn, Iain
Mac a' Ghobhainn, Iain
Mac a' Ghobhainn, Iain


An Haicléara Mánas.
Téacs Gaeilge ón naoú haois déag is ea An Haicléara Mánas, agus é scríofa sa chineál Gaeilge a bhí á labhairt timpeall an Chlocháin, Co. na Gaillimhe, san am sin. Pádraig Ó Loideáin, duine de mhuintir na háite a chuaigh ar imirce go Pennsylvania, a chum an scéal, de réir dealraimh. Ba í Nancy Stenson a chuir in eagar é, agus tháinig an leabhar i gcló sa bhliain 2003.
An Scríbhneoir.
Glactar leis gurbh é Pádraig Ó Loideáin ón gceantar tuaithe taobh thiar den Chlochán a cheap an scéal. Ar a laghad ar bith, ba eisean a chuir ar pár é. Rugadh sa bhliain 1832 é, agus ar nós go leor daoine de mhuintir na hÉireann san am, sheol sé ar an mbád bán go dtí an tOileán Úr. Bhain sé amach saoránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 1872. Chaith sé an chuid ba mhó dá shaol i mBristol i stát Pennsylvania, áit ar shíothlaigh sé sa bhliain 1929.
A Chuid Gaeilge.
Cainteoir dúchais a bhí ann, agus ní raibh léamh ná scríobh na Gaeilge aige. Mar sin, bhí sé i dtuilleamaí litriú an Bhéarla leis an lámhscríbhinn a bhreacadh síos. An cineál Gaeilge a chleacht sé, ba é a chanúint dúchais é, agus is féidir linn a lán a fháil amach faoin gcanúint seo, toisc go bhfuil sí litrithe go cruinn de réir an fhuaimnithe. Inniu, níl a dhath fágtha de Ghaeilge dhúchasach an Chlocháin, ach is follasach go bhfuil canúint an Loideánaigh an-chosúil le caint na ndaoine i gCúige Chonnacht inniu, nó leis an leagan liteartha de na canúintí seo, ar a laghad. Níl "An Haicléara Mánas" deacair ná dothuigthe ar aon nós ag an té a bhfuil, abair, Gaeilge Oileáin Árann aige.
An Scéal.
Is é an Haicléara Mánas laoch (nó frithlaoch) an scéil. Tá tús an téacs caillte, ach is féidir an tátal a bhaint as an scéal gur haicléir nó siostalóir - "haicléara" i gcanúint Chonamara - atá ann, agus é ag cleachtadh a cheirde chois cladaigh in Iorras Fhlannáin. Níl sa scéal go bunúsach ach cleas magaidh i ndiaidh a chéile, agus iad á n-imirt ar an haicléir bocht ag fir óga Iorras Fhlannáin. Thar aon rud eile, cé go bhfuil cailín ag an haicléir thiar sa Chlochán, cuireann na hógánaigh d'fhiacha air bean mhíofar mhílítheach de mhuintir an chladaigh a phósadh - bean darbh ainm Nóra Mháirtín, ach is é an t-ainm is coitianta a bhíonn ag muintir na háite uirthi ná an "Pretender".
Go bunúsach, scéal soléite atá i gceist leis an Haicléara Mánas, agus ní féidir a rá go bhfuil sé ródheacair ag an bhfoghlaimeoir. Tá sé i bhfad níos fusa ná an téacs aithnidiúil próis eile úd ón naoú haois déag, Cín Lae Amhlaoibh.
Foinse.
Haicléara Mánas, An


Cois Bá.
Is bruachbhaile in oirthuaisceart Bhaile Átha Cliath é Cois Bá. Tá sé suite ar chósta thuaidh Bhá Bhaile Átha Cliath idir Cill Bharróg agus Cill Fhionntáin, agus é i dteorainn le Baile Dúill freisin. Tá An Bulla Thuaidh le feiceáil amach ó chósta Chois Bá.
Tá an ceantar faoi dhlínse Comhairle Contae Fhine Gall.
Bunaíodh an ceantar sna 1970í. Ceantar cónaitheach é agus tithe dhá urlár ann den chuid is mó, iad leathscoite nó lochtánach agus gairdíní tosaigh agus cúil acu. Tá stáisiún DART ann (Stáisiún Chois Bá). Osclaíodh an stáisiún ar 11 Meitheamh 1973.
Is í an bhunscoil "Scoil Mhuire agus Iósaf" an t-aon scoil amhain sa cheantar.


Blàr Sliabh a' Chlamhain.
Cartùn co-aimsireil a' sealltainn an Seanalair Cope a' dol na dheann air muin eich gu geataichean Berwick, le naidheachd a ruaige fhèin
B'é Blàr Shliabh a' Chlamhain an choinbhleacht is suntasaí a tharla le linn Dara Éirí Amach na Seacaibíteach.
Troideadh an cath ar an 21 Meán Fómhair 1745. Bhain arm na Seacaibíteach, a bhí dílis do mhac Rí Séamuis II, sé sin an prionsa Séamus Proinsias Éadbhard Stiúbhart, an bua amach ar arm Sheoirse II na Breataine Móire, faoi cheannas An ginearál Iain Cope.
Thugtaí 'Cath Gladsmuir' air ar dtús ach troideadh an cath ar Sliabh a' Chlamhain, Lodainn an Ear, ar teorainneacha an bhaile le Tranant
Cùl Choinnich. D'éirigh le na Seacaibítigh cliathán trúpaí an Rialtais a scothadh. Bhí an mheanma go hard i gcampa na Seacaibíteach i ndiaidh an bhua seo agus
Réamhimeachtaí.
I samhradh na bliana 1745, chuir an prionsa Séamus Proinsias Éadbhard Stiúbhart ar a dtugtar go coitianta 'An t-Éilitheoir óg', tús le feachtas le haghaidh ríochtaí na Breataine agus na hÉireann a ghabháil. Bhí athair críonna an phrionsa Séamas II tráth ina rí ar Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann. In aghaidh na gcorrlach, agus le chuidiú ó Mac Dhòmhnaill Dhuibh (Béarla:Donald Cameron of Lochiel, XIX chief of Clan Cameron) cruinnigh an Prionsa buíon airm le chéile, deichniúr duine san iomlán ar dtús, a d'fhás in uimhreacha do dtí go raibh níos mó ná 2000 Albanach ann faoi dheireadh agus mháirseáil siad i dtreo Ghleann Fhionnainn agus ansin Dún Éideann.
An freagairt Hanovarach.
Bhí ar an ginearál Cope, fórsaí an rialtais a ardú chun stop a chur leis an éirí amach. D'ardaigh sé earcaigh, ach bhí formhór díobh gan taithí ar bith, agus a bhí saincheisteanna eile ag cuir isteach ar, lena n-áirítear breoiteachta a phríomh-oifigeach marcshlua. In ainneoin seo, chreid a chuid oifigeach nach mbeadh na reibiliúnaithe sásta ionsaí a chur i bhfeidhm ar fhórsa uilig an airm, lena n-áirítear coisithe agus marcslua.
Ghabh arm an Phrionsa Dún Éideann le beagán nó gan aon troid ar an 16 Meán Fómhair; thaisteal Cope, ar long as Obar Dheathain, go dtí Dùn Barra, ach bhí sé ró-dhéanach chun dúshlán a thabhairt dóibh.
An Blàr.
Ar an 20ú Meán Fómhair tháinig fórsaí Chope ar urgharda an Phrionsa. Chinn Cope seasamh ar an dtalamh a bhí bainte amach aige agus arm an Phrionsa a throid. Tharraing sé suas a chuid airm ó dheas le díog riascach chun a gcuid tosaigh, agus ballaí pháirc timpeall Teach Preston ag tabhairt cosaint dó ar a taobh dheis. Suigh sé a ghunnaí móra ar an taobh thiar den Tranent colliery waggonway, claífort íseal a thrasnaigh láthair an chatha. Thug an Leifteanant Anderson, Seacaibíteach agus mac feirmeoir áitiúil, le fios don Tiarna Seòras Moireach, go raibh bealach den scoth tríd an riasc. Ag tosú ag 4 i.n. bhog an Moireachfórsa iomlán na Seacaibíteachtaobh, iad i dtriúr fear taobh le taobh trí bhearna caol Riggonhead fada ar an taobh thoir de arm Chope. Choinneáil Cope tinte ar lasadh
agus picéid ar gharda i rith na hoíche nuair a bhí na Gaeil ag bogadh ina dtreo.
Ag breacadh an lae, ag a sé a chlog ar an 21ú Meán Fómhair, 1745, breathnaigh dragúin Chope 1,400 gaiscíoch na nGarbhchríoch ar an ionsaí tríd an cheo
agus iad i mbun "wild Highland cries and with the bloodcurdling skirl of the pipes...".skirl bloodcurdling na píopaí..."
Thiontaigh arm Chope droim ar aghaidh chun na Gaeil a fheiceáil agus bhí siad in ann roinnt gunnaí móra a scaoileadh nuair a bhí na Gaeil in aice láimhe.


Dún Déagh.
Is cathair agus ceantair chomhairle in oirthear na hAlban é ´Dún Déagh (Béarla: "Dundee"). Is í an ceathrú cathair is mó sa tír, agus í suite ar bhruach tuaisceartach na habhann Tatha san áit ina ritheann an abhainn isteach sa Mhuir Thuaidh. Sa bhliain 2006, measadh go raibh 1561,561 ina gcónaí sa chathair.


Macabaeigh.
Gluaiseacht saoirse náisiúnta Giúdach ab ea na Macabaeigh (Eabhrais: מכבים‎ or מקבים, "Makabim" nó "Maqabim"; Gréigis: Μακκαβαῖοι, /makav'εï/) a chuir cogadh ar an rí Seiliúcach Aintíochas IV Eipeafáinéas agus a bhain neamhspleáchas amach d'Iosrael roimh am Chríost. Chuir na Macabaeigh an ríshliocht Hasmónach ar bhun agus bhí neamhspleáchas ag na Giúdaigh in Iosrael ó 164 roimh Chríost go 63 roimh Chríost. Bhí cáil orthu mar gheall ar an gcogadh eadarnaíoch a chleacht siad in aghaidh airm Aintíochas.
Sa bhliain 63RC ghabh an taoiseach Rómhánach Poimpéas Iarúsailéim agus chuir sé an ríocht faoi smacht na Róimhe. Lean an ríshliocht Hasmónach ar aghaidh áfach, go dtí 37 roimh Chríost nuair a rinneadh rí de Iarúsailéim den Iodúiméach Héaród Mór.
Ceiliúreann na Giúdaigh Hanukkah i gcomóradh ar bhua na Macabaech ar na Seiliúcaigh agus roinnt míoriúltaí eile, chuile bhliain.


Muine Gall.
Sráidbhaile beag i gContae Uíbh Fhailí is ea Muine Gall ("Moneygall" as Béarla). Sa Mhuine Gall, tá eaglais Chaitliceach, ceithre siopaí, oifig an phoist, bunscoil, stáisiún na nGardaí agus dhá theach tábhairne.
Daoine iomráiteacha.
Tarraingíodh aird an domhain ar an áit bheag seo nuair a rianaíodh duine de shinsir Barack Obama, Uachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá, siar go dtí an ceantar seo.
Iompar.
Téann an mótarbhealach M7 in aice an tsráidbhaile. Tá stad bus i lár an baile agus déanann an bus Baile Átha Cliath/Luimneach stad ann ar a bhealach tríd.
Oideachas.
Tá bunscoil Chaitliceach sa bhaile. Téann na páistí go dtí Ros Cré nó An tAonach don mheánscoil.


Séamus Proinsias Éadbhard Stiúbhart.
Ba mhac Rí Shéamuis II é an Prionsa Séamus, Prionsa na Breataine Bige, Séamus Proinsias Éadbhard Stiúbhart (an "Old Pretender" nó an "chevalier de Saint-George"; 10 Meitheamh 1688-1 Eanáir 1766).
Rinne sé 'éileamh de cheart' ar ríchathaoireacha Shasana, na hAlban agus na hÉireann (mar Shéamus III and VIII) tar éis bás a athair sa bhliain 1701, nuair a d'fhógair a chol ceathrair, Louis XIV na Fraince, é ina rí ar Sasana, Albain agus Éirinn.


Prionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart.
Ar an lá deireanach den bhliain 1720, rugadh leanbh mic do rítheaghlach na Stiúbhartach sa Róimh. B' é eisean an Prionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart, mac Séamus VIII is III agus comharba dlítheach ar Choróin na Breataine. Bhí lúcháir ar neart daoine faoi nuacht a bhreithe, óir bhí seo ag tabhairt dóchas úr do na Seacaibítigh go mbeadh an choróin faighte ar ais ag Teach Ríoga na Stiúbhartach, a chaill siad sa bhliain 1688 agus a bhí anois ag Teach Ríoga Hanovair.


Paul O'Connell.
Is iarimreoir rugbaí gairmiúil é Paul O'Connell ("Pól Ó Conaill") (Rugadh 20 Deireadh Fómhair 1979). D'imir sé le cúige Mumhan, le foireann na hÉireann agus le foireann "The British and Irish Lions". Rugadh i Luimneach é, agus tá Corn na hEorpa buaite aige le Mumhan sna blianta 2006 agus 2008. D'imir sé a chéad chluiche idirnáisiúnta sa bhliain 2002. D'imir sé i gCorn Rugbaí an Domhain sna blianta 2003, 2007, 2011 agus 2015. Bhuaigh se an Choróin Thriarach sna blianta 2004, 2006, 2007, 2009 agus an Chathréim Mhór nó "Grand Slam" sa bhliain 2009. Sa bhliain 2005 d'imir sé leis na "British and Irish Lions" in aghaidh na Nua-Shéalainne, agus bhí sé ina chaptaen ar an bhfoireann sa bhliain 2009 i gcoinne na hAfraice Theas.
Snámh O'Connell nuair a bhí sé níos óige agus bhí sé go hiontach á dhéanamh. Thosaigh sé a traeináil le 'Seal Swimming Club' agus bá ea John Dempsey a múinteoir. Ansin lean sé ar aghaidh go foireann Luimneach. Freastal O'Connell ardscoil rís, Luimneach agus d'imir sé rugbaí ann le traenáilí Des Harty. Rinne O'Connell ionadaíocht ar scoileanna na hÉireann sna bliana 1997-98. Déan sé sep le himreoir rugbaí gairmiúil file, Gordan D'Arcy. Freisin, d'imir O'Connell cúig cliché rugbaí le foireann na hÉireann U21. Críochnaigh O'Connell trí as ceithre cinn blianta don innealtóireacht ríomhaireachta céim ag an ollscoil Luimnigh. Níor chríochnaigh sé an bliain deireanach mar bhí sé ró-gnóthach le rugbaí.
D'fhógair O'Connell ar an 'Late Late Show' ar an 29ú lá d'Eanáir sa bhliain 2010 go raibh a cailín, Emily O'Leary ag iompar clainne lena gcéad leanbh. Rugadh an leanbh ar an 15ú lá d'Aibreán sa bhliain 2010. Rugadh é san ospidéal Lár- Iarthair Réigiúnach Máithreachais i Luimneach. Paddy O'Connell is ainm dó. Phós O'Connell agus O'Leary ar an 27ú la d'Iúil sa bhliain 2013. Bhuail Paul agus Emily le chéile sa bhliain 2000 nuair a bhí an bheirt acu ar oíche amach i gcathair Luimnigh.
Fuair O'Connell an gradam 'The Freedom of Limerick City' i searmanas sa bhliain 2012.
Gortaíodh é go dona ag imirt i gCorn Rugbaí an Domhain sa bhliain 2015.
Tagairtí.
O Connell, Paul
O Connell, Paul
O Connell, Paul


Abhisit Vejjajiva.
Polaiteoir agus iar-phríomhaire na Téalainne is ea Abhisit "Mark" Vejjajiva (Téalainnis อภิสิทธิ์ เวชชาชีวะ, Aibítir Idirnáisiúnta Foghraíochta: apʰisit wetɕʰatɕʰiwa) a rugadh 3 Lúnasa, 1964. Bhí sé ina cheannaire ar Pháirtí na nDaonlathach ó 2005 ar aghaidh. Thogh Teach na nIonadaithe é mar 27ú príomh-aire na tíre ar 15 Mí na Nollag 2008. D'eirigh sé as an post sa bhliain 2001.


Staid Thamhlachta.
Is í Staid Thamhlachta staid Shamrock Rovers Football Club. Tá sí suite i dTamhlacht, i mBaile Átha Cliath. Is í Comhairle an Chontae an t-úinéir. D'imir Shamrock Rovers i gcoinne Sligo sa chéad chluiche ag an staid nua. Bhuaigh siad an cluiche (2-1). D'aimsigh Gary Twigg an chéad chúl sa staid nua.


Na Gathan.
Is banna rac-cheol ón Oileán Sgitheanach é Na Gathan (Na Gathanna) a bhíonn ag canadh i nGaeilge na hAlban.


Amharclann an Damer.
a> a thionscnaigh Amharclann an Damer
Amharclann Ghaeilge ab ea An Damer a bhí suite sa Halla Damer, ar Fhaiche Stiabhna i mBaile Átha Cliath. Ba é Gael Linn a thionscnaigh Amharclann an Damer agus a stiúir é ó 1955 go dtí 1976. Le linn an ama sin, bhí An Damer ina chuid lárnach de shaol sóisialta phobal na Gaeilge san ardchathair. Chothaigh sé lucht leanúna dílis don amharclannaíocht Ghaeilge trí mheán An Chlub Drámaíochta. Toisc ionad leanúnach a bheith ar fáil, spreag An Damer borradh sa drámaíocht amaitéarach. Thar aon rud eile, de bharr an dá eilimint sin a bheith ann, spreagadh scríbhneoirí chun drámaí nua a scríobh.
I leabhar nua "An Damer: Stair Amharclainne" (Gael Linn, 2008) insíonn Máiréad Ní Chinnéide stair an Damer mar thionscadal, na daoine a bhí taobh thiar de agus an tsíor-streachailt airgeadais a bhain lena reáchtáil. An bua ba mhó a bhain leis an Damer ná gur fheidhmigh sé mar lárionad don drámaíocht amaitéarach agus gur chothaigh sé na caighdeáin b’airde maidir le gach gné den ealaín.
Ar na drámadóirí a scríobh don Damer bhí, Eoghan Ó Tuairisc, Seán Ó Tuama, Breandán Ó Beacháin agus Máiréad Ní Ghráda. Sa saothar seo, déantar cur síos ar na drámaí ar fad a léiríodh ar stáitse an Damer agus, i gcásanna áirithe, tugtar míreanna as léirmheasanna comhaimseartha.
Bhí sé d’ádh ag an Damer go raibh stiúrthóirí gairmiúla mar Phroinsias Mac Diarmada agus Tomás Mac Anna ag obair ann. Chothaigh An Damer léiritheoirí óga den scoth, cuid acu a bheadh ag plé go gairmiúil le hobair léirithe nó aisteoireachta m.sh., Niall Tóibín, Noel Ó Briain, Seán Ó Briain, Dónall Farmer, Áine Ní Mhaoldhomhnaigh Uí Dhrisceoil agus Seán Ó Coistealbha.
Thug An Damer deis don iliomad daoine a gcuid tallann aisteoireachta a thabhairt chun foirfeachta. Ar na daoine a thosaigh san Damer agus a chuaigh le gairm na haisteoireachta bhí Áine Ní Mhuirí, Máire Ní Ghráinne, Breandán Ó Dúill agus Fionnula Flanagan. Ach is cóir a aithint go raibh daoine amaitéaracha a shroich ardchaighdeán aisteoireachta, ach go háirithe Séamas Ó Tuama agus Séamas Páircéir a fuair moladh arís is arís eile as na léirithe ina raibh siad.
An aisling a bhí ag Gael Linn ná go mbeadh An Damer ina hamharclann phroifisiúnta. Ina leabhar siúd déanann Ni Chinnéide cur síos ar na hiarrachtaí a rinneadh agus ar an toradh a bhí orthu. Bliain is fiche a mhair An Damer faoi choimirce Gael Linn (1955-1976) agus nuair a tháinig ann do chomplacht proifisiúnta, níor mhair sé ach ar feadh trí bliana (1978-1981). Meastar gur tháinig ann ró-mhall don chomplacht gairmiúil agus gurbh é tús na seascaidí an t-am ab fhearr chun tógáil ar an dúshraith a bhí leagtha ag an Damer.


Máirtín Ó Stoirín.
Fear spóirt Éireannach is ea Máirtín Ó Stoirín (Béarla: "Martin Storey") a rugadh sa bhliain 1964 san Abhallort, Contae Loch Garman. Chaith Ó Stoirín gairmréim fhada agus rathúil ag imirt iomána le Contae Loch Garman, agus a chlub Oulart the Ballagh. D’imir sé le foireann a chontae idir 1986 agus 2001, agus ba eisean captaen na foirne nuair a bhuaigh Loch Garman Craobh na hÉireann sa bhliain 1996.


Gael Linn.
Eagraíocht Gaeilge í Gael-Linn a bunaíodh sa bhliain 1953 le labhairt na Gaeilge a chur chun cinn i saol na hÉireann ar gach aon nós ab fhéidir. Ba é an Comhchaidreamh réamhtheachtaire Ghael-Linn, agus na haidhmeanna céanna aige. Eagraíocht do lucht ollscoile - na mic léinn agus na céimithe araon - a bhí sa Chomhchaidreamh. Bhí an Comhchaidreamh ag obair ó lár na dtríochaidí anuas.
Bunú Ghael-Linn.
I ndiaidh Ré na Práinne, bhí athruithe móra ag teacht ar shaol na Gaeilge agus ar shochaí na hÉireann go léir. Bhí caighdeán úr agus litriú nua ag dul i bhfeidhm ar an teanga, agus an tír féin á hoscailt don domhan mhór. Mar sin, shíl go leor daoine go raibh athchruthú agus athnuachan ag teastáil ó ghluaiseacht na Gaeilge féin. Ba í an chorrthónacht seo a thug spreagadh agus inspioráid dóibh siúd a bhunaigh Gael-Linn.
Fís a Bunaithe.
Ar dtús, ní raibh i gceist le Gael-Linn ach scéim urraíochta. Nuair a tháinig an Comhchaidreamh le chéile i gCorcaigh i Mí na Márta 1953, ceann de na hábhair a bhí le plé ab ea an moladh ó Dhónall Ó Móráin go mbunófaí "linn pheile", in aithris ar na linnte sacair nó "football pools" i Sasana, ach í a bheith bunaithe ar na cluichí Gaelacha, go háirithe ar an bpeil Ghaelach. Pé proifid nó brabús a shaothródh an linn rachadh sé chun sochair do na scéimeanna Gaeilge. D'íocadh na baill cineál deachú, nó "scilling na Gaeilge", in aghaidh na seachtaine.
Lucht Bunaithe na hEagraíochta.
Tháinig lucht ceannais na heagraíochta nua le chéile an chéad uair ar Shráid an Fheistí i Mí Lúnasa sa bhliain 1953. Dónall Ó Móráin a bhí ina chathaoirleach, agus bhí an scríbhneoir Máirtín Ó Cadhain ar duine de na daoine cáiliúla a bhí ag an gcruinniú. Daoine eile ab ea Aogán Brioscú, Máire Bhreathnach, Riobard Mac Górán, Clár Ní Dhuigneáin, agus Seán Ó Síocháin.
Fás Ghael-Linn.
Sé bliana i ndiaidh a bunaithe bhí Gael-Linn ag tabhairt uaithi breis is céad míle punt airgid in aghaidh na bliana le cúis na Gaeilge a chur chun cinn. Ar dtús, ní raibh i gceist ach maoiniú - is é sin, bhi Gael-Linn ag tabhairt tacaíochta do scéimeanna is d'fhiontair de chuid gníomhaithe eile i saol na Gaeilge. Tháinig athrú ar an scéal seo go gasta, áfach, agus thosaigh an eagraíocht ag dréachtú a cuid fiontar féin. Scéimeanna Gaeltachta a bhí i gceist ina lán cásanna, ar nós scéimeanna feirmeoireachta, tionsclaíochta agus turasóireachta. Bhí Gael-Linn ag tabhairt urraíochta agus ag soláthar scoláireachtaí do pháistí scoile Gaeltachta freisin. Maidir leis an gcultúr, bhí ciorcal drámaíochta ag obair sa Damer i mBaile Átha Cliath le cuidiú ó Ghael-Linn, agus ba sa Damer a céadléiríodh dráma cáiliúil Bhreandáin Uí Bheacháin, "An Giall", a chuaigh ar fud an domhain ina dhiaidh sin faoi chulaith Bhéarla.
Múineadh na Gaeilge.
Bhí múineadh agus teagasc na Gaeilge ar cheann de na clocha ba mhó ar phaidrín Ghael-Linn riamh, ní nach ionadh. Bhí sí ar tús cadhnaíochta ag cur ranganna Gaeilge ar bun do dhaoine fásta, agus bhí sí páirteach i ndréachtú agus i dtaifeadadh an chúrsa Gaeilge a d'fhoilsigh Linguaphone, an comhlacht idirnáisiúnta a rinne speisialtóireacht ar na cúrsaí féinteagasctha teanga a bhfuil taifeadtaí ag dul leo i bhfad sula ndeachaigh na foilsitheoirí eile leis an ngnó sin.
Ceannródaíocht na Mórmheán.
Bhí tuiscint mhaith ag Gael-Linn ar thábhacht na poiblíochta agus na mórmheán cumarsáide in obair na Gaeilge. Mar sin, bhí an eagraíocht sách luath ag maoiniú déantús scannán faisnéise, go háirithe "Amharc Éireann". Is éard a bhí i gceist le h"Amharc Éireann" ná nuachtríl a chuaigh ar taispeáint ar phictiúrlanna na tíre go seachtainiúil. Roimh theacht na teilifíse, bhí tábhacht nár bheag leis na nuachtríleanna mar mheán cumarsáide, agus mar sin, ba bheart éifeachtach nuálach é "Amharc Éireann" lena linn féin. Tríd is tríd, bhí ról lárnach ag Gael-Linn i nua-aoisiú agus i mórmheánú na teanga.
Gael-Linn Inniu.
Tá ceannoifig Ghael Linn suite ag 35 Sráid an Dáma, Baile Átha Cliath 2.
Foinsí.
"Seoltaí Séidte - Setting Sail". Forty-Three Historical Recordings. Traditional Songs in Irish and Tunes on Fiddle, Flute, Accordion and Uilleann Pipes. (Is éard atá i gceist leis seo ná pacáiste dhá dhlúthdhiosca a bhfuil ceol Gaelach ó sheancheirníní 78 imrothlú sa nóiméad le cloisteáil orthu, ach tá leabhrán cuimsitheach eolais ag dul leis an bpacáiste ina ríomhtar scéal Ghael-Linn. Tháinig an pacáiste seo amach sa bhliain 2004, mar cheiliúradh ar leathchéad bliain na heagraíochta ar an bhfód.)


Seacaibíteachas.
a>, "The Young Pretender", ag caitheamh an bhoinéid ghoirm Albanaigh agus an chnota bháin Sheacaibítigh
Ba ghluaiseacht pholaitíochta í an Seacaibíteachas (agus tá an ghluaiseacht ann, go teoranta, go fóill) tiomnaithe do na Séamasaigh, sé sin teaghlach ríoga na Stíobhartach, a bheith athchóirithe chuig ríchathaoireacha Shasana, na hAlban agus na hÉireann.
Thóg an ghluaiseacht a hainm ón bhfoirm Laidineach d’ainm an Rí Séamas II agus VII "Jacobus".


Tairbeart.
Baile in Éirinn is ea Tairbeart. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre ar bhruach na Sionainne i gContae Chiarraí, ar an mbóthar N69 idir Luimneach agus Lios Tuathail.


An Ráth Mhór.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Ráth Mhór. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i Sliabh Luachra i gContae Chiarraí, i ngar do Chontae Chorcaí. As an Ráth Mhór do na peileadóirí Declan O'Keeffe, Tom O'Sullivan agus Aidan O'Mahony.


An tAbhallort.
Is sráidbhaile beag Éireannach é an tAbhallort (Béarla: "Oulart"), atá suite in oirdheisceart na tíre. Tá sé lonnaithe i gContae Loch Garman ar an mbóthar R471, idir Guaire ó thuaidh agus Loch Garman ó dheas.
Tá baint ag an sráidbhaile le hÉirí Amach na bliana 1798, mar b'ann a troideadh Cath Chnoc an Abhailloirt ar an 27 Aibreán 1798.
Tá ainm in airde ag club iomána an tsráidbhaile "Oulart the Ballagh", club as a tháinig roinnt imreoirí cáiliúla, mar shampla Máirtín Ó Stoirín.


Baile Mhic Eilegóid.
Paróiste in Éirinn is ea Baile Mhic Eilegóid. Tá sé suite in iardheisceart na tíre i dtuaisceart Chontae Chiarraí. Tá clú agus cáil air mar gheall ar a liathróid láimhe.


Bratach áise.
An long nach ionann tír a cláraithe agus náisiúntacht a húinéara, deirtear go bhfuil sí ag seoladh faoi bhratach áise. Is gnách longa a chlárú faoi bhratach áise le buntáiste a ghlacadh ar chánacha ísle na tíre cláraithe. De thoradh an chleachtais seo, is iad Panama i Meiriceá Theas agus an Libéir san Afraic na tíortha is mó a bhfuil longa cláraithe iontu.
Cúlra.
Sa lá atá inniu ann tá níos mó ná leath de thonnáiste an domhain de longa trádála cláraithe faoi bhratach áise, nó, mar a deirtear freisin, i gclárlanna oscailte. Go traidisiúnta, roghnaíonn úinéir na loinge an chlárlann oscailte le cánacha ioncaim, uasteorainneacha meáchain agus rialúcháin oifigiúla eile a sheachaint. Mar shampla, má bhuaileann long Mheiriceánach cuan i dtír choimhthíoch le haghaidh deisiú, caithfidh úinéir na loinge cáin a íoc le rialtas na Stát Aontaithe arb ionann í agus 50 % de phraghas an deisiúcháin.
De réir is mar atá an saol ag dul chun domhandais, tá coinníollacha na loingseoireachta féin ag athrú. Inniu, is deacair a rá cé acu tír a mbaineann long áirithe léi, nó ní gnó teaghlaigh í an loingseoireacht a thuilleadh ach gnó ilnáisiúnta do chomhlachtaí móra idirnáisiúnta. Sna laethanta a bhí, is minic a bhítí ag lochtú na n-úinéirí long a bhí ag glacadh buntáiste ar na bratacha áise, toisc go raibh siad ag iarraidh droim láimhe a thabhairt leis na rialúcháin náisiúnta. Inniu, áfach, tá an gnó chomh hidirnáisiúnta is go bhfuil lá na longúinéirí "náisiúnta" thart, dar lena lán, agus iad den bharúil go bhfuil sé nádúrtha ar fad bratach áise a chur ar an long.
Iad siúd atá ag cur in aghaidh na mbratach áise, tá siad ag áitiú go roghnaíonn na longúinéirí an bhratach áise le nach gcaithfidís féachaint i ndiaidh an lucht oibre mar ba chuí de réir na rialúchán náisiúnta ó thaobh na slándála oibre agus na slándála sóisialta de. Is dócha go bhfuil úimléid áirithe sa chriticeoireacht seo, ach ní féidir í a ghinearálú ar na clárlanna oscailte go léir.
Stair.
Ba í an "Belen Quezada" an chéad long a cláraíodh i bPanama cé nach saoránaigh de chuid Phanama iad lucht a húinéireachta, thiar sa bhliain 1919. Cláraíodh tuilleadh long ó na Stáit Aontaithe i bPanama sa bhliain 1922. Bhí na longa coimhthíocha ar liostaí na clárlainne i bPanama ag dul i líonmhaireacht ó shin i leith, go háirithe nuair a thosaigh longúinéirí Eorpacha ag baint úsáide as an gclárlann. Nuair a bhí na 1940idí ag druidim chun deiridh, thosaigh na longúinéirí Meiriceánacha ag éirí míshásta le clárlann Phanama, agus iad den tuairim gur chóir clárlann oscailte eile a bhunú a bheadh in ann dul in iomaíocht le Panama.
Tháinig clárlann oscailte na Libéire ar an bhfód sa bhliain 1948 le cabhair ó fhir ghnó Mheiriceánacha. Ba é Stavros Niarchos, an longúinéir Gréagach, a chláraigh an chéad long faoi bhratach áise na Libéire, sa chéad bhliain eile. Is é an t-ainm a bhí ar an long ná an "World Peace", "an tSíocháin Dhomhanda". Tháinig tuilleadh longúinéirí sna sálaí aige, agus mar a bhí ag teastáil ó lucht an ghnó, cruthaíodh iomaíocht nua i gclárú na long.
Lochtú.
Bratacha áise de réir an ITF
Is é tuairim na gceardchumann - ar nós Chónaidhm Idirnáisiúnta na nOibrithe Iompair (an "ITF")- ná go gcuireann na bratacha áise ar chumas an longúinéara na rialúcháin oibre a sheachaint atá i bhfeidhm i dtír dhúchais na n-úinéirí, ionas go mbeidh siad in ann drochthuarastal a íoc leis na mairnéalaigh, ragobair a éileamh orthu agus faillí a dhéanamh i slándáil oibre. Ní féidir leis na ceardchumainn a mballra a chosaint ar an gcineál sin caimiléireachta, nó má tá an long ag seoladh faoi bhratach áise, is long choimhthíoch í, agus í suite taobh amuigh de dhlínse na tíre ina bhfuil an ceardchumann agus na húinéirí lonnaithe. Mar sin, ní féidir leis an gceardchumann an dlí a chur ar an úinéir.
Tacaíocht.
Iad siúd a thacaíonn le húsáid na mbratach áise, tá siad barúlach gur chóir do na longa trádála idirnáisiúnta bheith in ann clárú sa tír is fearr a oireann don dóigh a mbíonn long áirithe ag seoladh idir tíortha éagsúla. Nuair a chláróidh longúinéir ón Iorua a long i gclárlann oscailte, beidh teacht aige ar airgeadas poiblí na Stát Aontaithe agus ar shaineolas na longcheártaí Seapánacha, agus é ag fostú a chuid mairnéalach, abair, ó na hOileáin Fhilipíneacha, ón India nó ón tSín. Roimh theacht na gclárlann oscailte, bheadh an longúinéir Ioruach i dtuilleamaí na clárlainne náisiúnta san Iorua, na longcheártaí Ioruacha, agus na mairnéalach Ioruach.


Al Pacino.
Is aisteoir agus stiúrthóir scannán Meiriceánach é Alfredo James “Al” Pacino a rugadh ar an 25 Aibreán 1940 i Harlem Thoir, Manhattan. Féachtar ar Pacino mar duine de na haisteoirí is mó agus is tábhachtaí riamh, mar gheall ar a chuid oibre i roinnt scannáin cáiliúla, mar shampla mar Michael Corleone sa tríológ "The Godfather", Sonny Wortzik i "Dog Day Afternoon", Tony Montana i "Scarface", Carlito Brigante i "Carlito's Way", Frank Serpico i "Serpico", Lieutenant Colonel Frank Slade i "Scent of a Woman", agus Roy Cohn sa tsraith teilifíse "Angels in America".
Bhain Pacino Gradam an Acadaimh amach mar Aisteoir is Fearr don scannán "Scent of a Woman" sa bhliain 1992, tar éis dó a bheith ainmnithe seach n-uaire sna blianta roimhe sin.
Scannáin.
Pacino, Al
Pacino, Al


Boutros Boutros-Ghali.
Ba taidhleoir Éigipteach é Boutros Boutros-Ghali (Araibis: بطرس بطرس غالي); Caireo, 14 Samhain 1922 – Caireo, 16 Feabhra 2016). Bhí sé ina Ard-Rúnaí ar na Náisiún Aontaithe idir 1992 agus 1997. Mac le Boutros Ghali atá ann, Príomh-aire na hÉigipte ó 1908 go dtí gur fheallmharíodh é sa bhliain 1910.
Cuimhnítear ar théarma Ghali mar Ard-Rúnaí na Náisiún Aontaithe mar cheann conspóideach, ós rúd é gur theip ar an eagraíocht dul i ngleic leis an gcinedhíothú i Ruanda, an cogadh cathartha in Angóla agus na cogaidh san iar-Iúgslaiv.
Is eisean an t-aon Ard-Rúnaí nár bhain an dara téarma amach.


Briogáid Otharsheirbhíse Naomh Eoin na hÉireann.
Eagraíocht charthanachta dheonach i bPoblacht na hÉireann is ea Briogáid Otharsheirbhíse Naomh Eoin na hÉireann (as Béarla: "The St. John Ambulance Brigade of Ireland", SJAB). Mar gheall ar saincheisteanna bunreachtúla, ní lán-bhalleagraíocht de Chumann Naomh Eoin nó de hOtharsheirbhís Naomh Eoin í (ar cothrom le heagraíochtaí i dtíortha eile), ach áirítear gur "associated body" (comhlacht gaolmhar) é. Príomhaidhm na Briogáide ná cur chun cinn na garchabhrach; gabhann sí do thraenáil gharchabhrach don phobal, seirbhís gharchabhrach a sholáthar ag ócáidí, othair a hiompar agus seirbhísí cúraim don phobal a chur ar fáil.
Baill shinsearacha.
Coimisinéir láithreach na Briogáide ná an tUas. John Hughes. Bíonn sé i gceannas ar Leas-Choimisinéir, Ard-Cheannfort agus Coimisinéirí Chúnta, chomh maith le hOifigigh Fhoirne agus Oifigigh Cheantair. Cathaoirleach Chomhairle Bhriogáid Otharsheirbhíse Naomh Eoin na hÉireann, agus Uachtarán na Briogáide, ná an tUas. Bill Fleming.
Stair.
Bhunaigh an Dr (níos déanaí, an Ridire) John Lumsden an chéad rannán de Otharsheirbhís Naomh Eoin in Éirinn riamh, ag grúdlann Guinness i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1903. Mar gheall ar an ról a bhí aige ag Guinness (Oifigeach Míochaine), iarradh air traenáil gharchabhrach a chur ar fáil d'fhostaithe ag Geata San Séamais; d'éirigh leis na ranganna i measc na bhfostaithe agus cláraíodh 100 garchabhróir le Rannán Geata San Séamais i 1904. Cuireadh bun le Rannán Cathair Átha Cliath, an chéad rannán a bhí oscailte don phobal, i 1905. I 1909, ceadaíodh do mhná ról a ghlacadh san eagraíocht le bhunú an chéad rannán altranais.


Teangacha Atapascacha.
Is fochraobh thábhachtach iad na teangacha Atapascacha nó na teangacha Atabascacha (tá an dá leagan, "Athapaskan" agus "Athabaskan" in úsáid sa Bhéarla féin, agus is deacair a rá cé acu is fearr) den fhine "Na-Dené". Tagann an t-ainm ó Loch Athabasca i gCeanada, agus is é is brí leis "saibhir i bplandaí", "áit a bhfuil na plandaí in aice a chéile". Ba é Albert Gallatin, an teangeolaí Eilvéiseach a chuir faoi i Meiriceá, a cheap an t-ainm seo thiar sa bhliain 1826.
Labhraítear teangacha Atapascacha in Alasca, in Iarthuaisceart Cheanada, i nDeisceart Oregon agus i dTuaisceart Chalifornia, in Iardheisceart na Stát Aontaithe agus in Iarthuaisceart Mheicsiceo.
Tá gaol ag na teangacha Atapascacha leis an teanga "Eyak" nó "Iyaq" a bhí á labhairt i mbéal an Copper River in Alasca go dtí go bhfuair an cainteoir deireanach bás sa bhliain 2008. Is gnách an teanga seo agus "Eyak" a lua leis na teangacha "Athapaskan-Eyak". Maidir leis an teanga "Tlingit" in Alasca, tá lúb bheag ghaoil aici leis na teangacha "Athapaskan-Eyak", agus tagann na teangacha seo go léir le chéile san fhine "Na-Dene". Le déanaí, áfach, d'aithin an teangeolaí Edward Vajda go bhfuil gaol éigin ag na teangacha seo leis an teanga "Ket" sa tSibéir.


Hipirtíoróideacht.
Staid ghalrach is ea an hipirtíoróideacht a tharlaíonn de dheasca na faireoige tíoróidí a bheith ró-ghníomhach agus bíonn ró-tháirgeacht ann den shaor-hormón tíorocsaín (T4) agus/nó trí-iadaitíoróinín (T3), in imshruthú na fola.
Bíonn na hormóin thíoróideacha tábhachtach ag leibhéil na gceall agus bíonn tionchar acu ar bheagnach gach fíochán sa cholainn.
Feidhmíonn na hormóin mar ghníomhaíocht mheitibileacht na colainne agus tá siad criticiúil i gcomhair gnáth-fheidhme sna cealla a rialú.
Nuair atá barraíocht hormón ann, is cúis leis róghníomhaíocht mheitibileachta na collaine agus faightear na comharthaí seo a leanas; seirge sna matáin, ainglis sa mhuineál agus bolgshúileacht srl.
Má tá easpa fíocháin tíoróidigh ag feidhmiú mar is cuí, bíonn leibhéal an hormóin íseal agus is cúis leis an galar Hipotíoróideacht
Cúiseanna.
Tarlaíonn méid áirithe galar nuair atá feidhmiú an fhíocháin tíoróidigh róghníomhaíocht agus barraíocht an hormóin tíoróideaigh in imshruthú na fola.
Go tipiciúil, bíonn céimeanna éagsúla ag TPP, agus is í hipirtíoróideacht a thagann ar dtús. Go hiondúil, ní fhanann an saghas hipirtíoróideachta seo ach ar feadh cúpla seachtaine nó míosa agus ní bhíonn gá le chóireáil liachta.
Comharthaí agus airí.
Seo a leanas príomh-airíonna cliniciúil an duine;
Bíonn siomptóim tipiciúil an ghalair seo athraitheach, toisc go mbraitheann siad ar an duine atá ag fulaing agus an méid ama a bhí an galar aige/aici, éibhlóid an ghalair agus cé comh luath is a bhí an galar aimsithe srl.
Ní fhulaingíonn tromlach na n-othar aosta ach tuirse agus cailliúint meáchain agus is é an toradh atá ar ná hipirtíoróideacht fuarchúiseach. Tarlaíonn moilliú in aibiú cnámh leanaí agus dá réir sin, bíonn claonadh acu bheith beag in airde.
Aithnítear go bhfuil gaol idir an galar hipirtíoróideacht agus an galar géar-mhiaistéine (nó myasthenia gravis). Tá an galar hipotíoróideacht, sa riocht sláinteachas seo ina ghalar uath-imdhíonachta ó nádúr agus bíonn hipotíoróideacht freisin ag amuigh agus istigh ar 5% na n-othar a fhulaingíonn géar-mhiaistéine.
Is annamh a thagann biseach ar othair le géar-mhiaistéine, tar éis dóibh cóireáil thíoróideach a fháil agus níl tuiscint ró-mhaith againn ar an ngaol idir na galair seo.
Seo a leanas roinnt galar an-annamh a thaispeánann airí néareolaíocha
ach bíonn amhras ann faoin a gcomhpháirteach le hipirtíoróideacht: hipirtheannas ionchráiniach ideapaiteach, scléaróis aimiotriófach chliathánach agus galair le dealramh an siondróim Guillain-Barré acu.
Diagnóisiú.
Déantar galar sa tíoróideach a dhiagnóisiú le tástáil fola do na leibhéil T4 agus T3 atá san fhuil a fháil amach. Déantar íomháú ar an bhfaireog ar nós scanadh ultrafhuaime le méid is cruth na faireoige a fhiosrú. Déantar bithóipse chomh maith, ach go háirithe i gcásanna ailse. Breathnóidh paiteolaí ar an sampla fíocháin seo.
Cóir Leighis.
Ó thaobh cóir leighis tugtar cógas do dhaoine leis an oiread hormón a scaoiltear a laghdú de réir mar is gá. Téitear i muinín na máinliachta nuair a bhíonn an fhaireog rómhór. Chomh maith is féidir radaíocht a úsáid leis an bhfaireog a scrios má tá sé rómhór.


An Baile Thiar.
Sráidbhaile i dToraigh is ea an Baile Thiar. Is sa Bhaile Thiar atá cónaí ar an gcuid is mó de mhuintir an oileáin agus is ann atá an bhunscoil agus an mheánscoil, an siopa, teach an phobail, oifig an phoist, an Gailearaí, an caife, an clubtheach, an t-óstán, an brú óige, lóistín leaba agus bricfeasta, an t-ionad sláinte agus oifig an Chomharchumainn suite.


Fionnbhrú.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Fionnbhrú ("Whitehall" sa Bhéarla).
Tá an bruachbhaile suite ar an mbóthar N1 idir Seantrabh agus Droim Conrach. Is é an N1 an bóthar idir Baile Átha Cliath agus an aerfort, agus a leanann ar aghaidh ó thuaidh go dtí Béal Feirste. Tá Fionnbhrú cóngarach d'ospidéal Beaumont agus d'Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath.


Javier Pérez de Cuéllar.
Taidhleoir Peiriúch is ea Javier Pérez de Cuéllar Guerra a rugadh i Líoma ar an 19 Eanáir, 1920. Tháinig sé i gcomharbacht ar Kurt Waldheim i mí Eanáir na bliana 1982 chun a bheith ina Ard-Rúnaí ar na Náisiún Aontaithe, an cúigiú ceann, oifig a choimeád sé go dtí an 31 Nollaig 1991.
Tar éis dó a bheith éirithe as na Náisiúin Aontaithe, bhí sé san iomaíocht in aghaidh Alberto Fujimori agus é ag déanamh iarracht neamh-rathúil oifig an Uachtaráin i bPeiriú a bhaint amach sa bhliain 1995.
Is é de Cuéllar an tIar-Ard Rúnaí is sine atá fós beo.


Robin Flower.
Scoláire sa léann Ceilteach ab ea Robin Flower (nó Bláithín mar ab fhearr aithne air sa Ghaeilge) (1881 - 1946). I Leeds Shasana a rugadh é; in Ollscoil Oxford a cuireadh oideachas air. Nuair a bhí sé fostaithe i Músaem na Breataine bhí baint aige le catalógú lámhscríbhinní Gaeilge. Chaith sé cuid mhaith dá shaol ag gabháil do chultúr na mBlascaodaí, ar chósta Chontae Chiarraí, agus is eisean a spreag roinnt de na hoileánaithe a chuid cuimhní cinn a bhreacadh síos ar phár. Thiontaigh sé "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthainn go Béarla, faoin teideal "The Islandman" (1929), mar aon le "Seanchas ón Oileáin Tiar" (saothar a scríobh sé féin) faoin teideal "Lore of the Western Isle" (1956). Chuir sé roinnt scéalta le Peig Sayers á bhfoilsiú ar an iris Béaloideas. Saothair eile a tháinig óna pheann is ea "The Great Blasket" agus "The Western Island or the Great Blasket" (1945).
Naisc sheachtracha.
Flower, Robin
Flower, Robin
Flower, Robin


Conchur Ó Colbaird.
Réabhlóidí Éireannach ab ea Conchur "Conn" Ó Colbaird, () (19 Deireadh Fómhair 1888 – 8 Bealtaine 1916). Cuireadh chun báis é i bPríosún Chill Mhaighneann sa bhliain 1916 mar phionós don pháirt a ghlac sé in Éirí Amach na Cásca, ceannairc in aghaidh na Sasanach in Éirinn.
As Áth an tSléibhe i gContae Luimnigh dó, chláraigh sé le Fianna Éireann agus é ag obair le Pádraig Mac Piarais ag Scoil Éanna i mBaile Átha Cliath. Sa bhliain 1913, bhí sé i measc na céad daoine a chuaigh isteach in Óglaigh na hÉireann, agus níorbh fhada go raibh sé ina bhall de Bhráithreachas na Poblachta chomh maith. Lámhachadh é in éineacht leis na ceannairí eile nuair a theip ar an éirí amach.
Oidhreacht.
Tá an stáisiún traenach i Luimneach agus Bóthar Con Colbert i mBaile Átha Cliath ainmnithe in ómós dó.


Dimóna.
Cathair Iosraelach is ea Dimona (Eabhrais: דִּימוֹנָה‎). Tá sé suite sa Ghaineamhlach Negev, 36 ciliméadair (22 míle) taobh theas don Beersheba agus 35 ciliméadair (22 mi) taobh thiar den Mhuir Mharbh taobh thuas den Gleann Arava sa Cheantar Theas Iosraelach. An comhaireamh daonra ag deireadh 2007 ná timpeall 33,600.


An Bíobla as Gaeilge.
Bhí aithne ag na Gaeil ar an leagan Laidine den Scrioptúr Naofa ón uair a tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn sa chúigiú haois, ach ní raibh aon leagan Gaeilge den Bhíobla ann go dtí deireadh na séú haoise déag, tráth ar bheartaigh an Eaglais Bhunaithe an Tiomna Nua a aistriú.
Ullmhaíodh cló-aghaidh Ghaelach chuige seo agus ba é Seán Ó Cearnaigh a d’úsáid í chun Aibidil Gaoidheilge agus Caiticiosma a phriontáil. Eisean agus beirt chléireach eile, Nioclás Bhailís agus Fearganainm Ó Domhnalláin, a chuir tús leis an obair aistriúcháin féin, ach ba é Uilliam Ó Domhnaill, a bhí le bheith ina Ardeaspag ar Thuam ina dhiaidh sin, a chuir an obair i gcrích agus a d'fhéach chuige gur foilsíodh an leabhar. Maítear go bhfuil an leagan Gaeilge seo den Tiomna Nua bunaithe ar an mbuntéacs Gréigise, rud a thugann léamh mionchruinn an téacs le fios chomh maith. Chuaigh an Domhnallach go Londain chun cóip den leabhar a bhronnadh ar Eilís I, ach ní fios ar tugadh an leabhar di sular shíothlaigh sí.
Sna 1630í, i ndiaidh do William Bedell é a spreagadh chun oibre, chrom Muircheartach Ó Cionga ar an Sean-Tiomna a aistriú ó Bhéarla go Gaeilge, agus é i dtuilleamaí Bhíobla Shéamais mar bhuntéacs. Cé gur cailleadh Bedell sula ndeachaigh an leagan seo i gcló, níor ligeadh an saothar i ndearmad. Thug Denis Sheridan agus Henry Jones don iar-Íosánach Andrew Sall é. In Oxford a bhí cónaí ar Sall, ach d’fhill sé ar Éirinn nuair a d’iarr Robert Boyle air cuidiú le haistriú na scrioptúr go Gaeilge. D’íoc Boyle as Tiomna Nua Uí Dhomhnaill a chur in athchló agus scríobh Sall réamhrá i mBéarla don leabhar seo a bhí bunaithe ar an mbrollach i dTiomna Nua Fraincise na Jansenach. Cé gur scoláirí Éireannacha ó Choláiste na Trionóide a scríobh an Tiomna Nua seo (an dara leagan Gaeilge) is i Londain a foilsíodh é, in 1682. Robert Everingham a d’fhoilsigh é, agus baineadh úsáid as cló-aghaidh nua Ghaelach a d’ullmhaigh Joseph Moxton. Trí bliana ina dhiaidh sin d’fhoilsigh Everingham an leagan Gaeilge den Sean-Tiomna agus arís, is i mBaile Átha Cliath a scríobhadh agus i Londain a foilsíodh é. Ba é Aodh Ó Raghallaigh, scoláire Éireannach a d’fhostaigh Boyle, a chuir an Sean-Tiomna agus an Tiomna Nua in eagar faoi aon chlúdach amháin sular cuireadh i gcló iad. Bhí na hApacrafa i leagan Bedell ach ó tharla gur Phiúratánach é Boyle, chuir sé in aghaidh a bhfoilsithe.
Sa bhliain 1690 réitigh agus d’fhoilsigh Robert Kirk eagrán de Thiomna Nua Uí Dhomhnaill agus de Shean-Tiomna Bedell sa chló Rómhánach; Boyle a d’íoc as arís. Bhí sé beartaithe an leabhar seo a úsáid in Albain, ach níor thuig na hAlbanaigh an cineál Gaeilge a bhí ann. (Níor tiontaíodh an Bíobla ina iomláine go Gaeilge na hAlban roimh an mbliain 1801.)
Cuireadh Bíobla Uí Dhomhnaill agus Bedell i gcló arís agus arís eile le linn na naoú haoise déag agus is mór an úsáid a bhain na Caitlicigh féin as. D’athchóirigh Earnán de Siúnta aistriúchán Uí Dhomhnaill agus foilsíodh i mBaile Átha Cliath é sa bhliain 1952. Thar cionn Eaglais na hÉireann rinne Cosslett Ó Cuinn aistriúchán úr ar an Tiomna Nua ón nGréigis agus ón "Standard Revised Edition" agus foilsíodh sa bhliain 1970 é.
Faoi stiúir Phádraig Uí Fhiannachta, foilsíodh i Má Nuad sa bhliain 1981 an chéad aistriúchán Caitliceach den Bhíobla ina iomláine (na leabhair Dheotracanónta san áireamh) ó na bunteangacha inar scríobhadh é.
Naisc Sheachtracha.
Gaeilge


Taibhdhearc na Gaillimhe.
Amharclann náisiúnta na Gaeilge í Taibhdhearc na Gaillimhe (nó 'an Taibhdhearc' mar is fearr aithne uirthi). Bunaíodh i nGaillimh sa bhliain 1929 í, agus tá sí suite ar an tSráid Láir i gcathair na Gaillimhe ó shin i leith. Is é Earnán de Blaghd, an tAire Airgeadais in 1927 a thoil deontas a thabhairt chun go mbunófaí an amharclann an chéad lá riamh.
Seanfhocal Ghaeilge is ea an 'Taibhdhearc', atá comhdhéanta de 'taibhsiúil' agus 'dearc'; 'radharc' nó 'áit dhraochtúil' is ciall leis dar le suíomh gréasáin na hamharclainne féin. Maítear freisin gur úsáideadh an focal i ngluais i seancháipéis Laidine a scríobhadh in Éirinn, ag déanamh tagairte do 'teatram' ('amharclann').
Ba é Micheál Mac Liammóir céad stiúrthóir na hamharclainne agus is iomaí sin léirthóir agus aisteoir mór le rá a thosaigh ar a bheith ag obair sa drámaíocht sa Taibhdhearc, leithéidí Siobhán Mc Kenna, Michael Lally, Frank Dermody, Walter Macken, Caitlín Maude. Ar áireamh sna drámadóirí ar léiríodh a chuid drámaí san amharclann tá Eoghan Ó Tuairisc, Mairéad Ní Ghráda, Criostóir O'Flynn, Breandán Ó Beacháin, agus Antaine Ó Flathartha. Ó bhí na 1960í ann, tá dlúthbhaint ag Seán agus Máire Stafford leis an Taibhdhearc.
Mar aon le nuadhrámaíocht Ghaeilge, léirítear sa Taibhdhearc drámaí a aistrítear go Gaeilge ó go leor leor teangacha, chomh maith le ceoldrámaí agus geamaireacht.


Emil Boc.
Is polaiteoir Rómánach é Emil Boc (rugadh 6 Meán Fómhair, 1966). Príomh-aire na Rómáine is ea é.
Saol pearsanta.
Rugadh Boc i Răchiţele i gContae Cluj. Tá sé pósta agus tá beirt iníonacha aige.
Saol polaitiúil.
Toghadh Boc mar uachtarán an Pháirtí Dhaonathaigh Liobrálaigh sa bhliain 2003. Toghadh é mar mhéara Cluj-Napoca sa bhliain 2004. Roghnaigh an t-uachtarán, Traian Băsescu, Boc mar phríomh-aire agus thogh Parlaimint na Rómáine é mar phríomh-aire nua na tíre ar 22 Mí na Nollag, 2008.
Tagairtí.
Boc, E


An Ghlóir.
'Sí an Ghlóir ná paidir Críostaíoch a chumadh i dtús i nGréigis ("Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ") agus a aistríodh go luath go Laidin ("Gloria in excelsis Deo"). Úsáidtear í go forleathan i ndeasgnátha Críostaíochta.


Traian Băsescu.
Is polaiteoir Rómánach é Traian Băsescu (4 Mí na Samhna 1951-). Uachtarán na Rómáine ab ea é. Bhí sé mar mhéara ar Bhúcairist ó 2000 go 2004 agus ansin bhuaigh sé toghchán uachtaránachta 2004.


Pádraig Ó Fiannachta.
Sagart, duine léannta agus scríbhneoir ab ea Pádraig Ó Fiannachta (1927– 15 Iúil 2016). Sa Daingean, Co. Chiarraí a rugadh é. I gColáiste Phádraig, Má Nuad, agus i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh, a cuireadh oideachas air. Ceapadh ina ollamh le SeanGhaeilge sa bhliain 1959 é agus ina ollamh le NuaGhaeilge sa bhliain 1981; sagart paróiste an Daingin is ea é ó bhí 1993 ann. Tá scríofa aige saothair filíochta ("Ponc", 1970; "Rúin", 1971; "Deora Dé", 1988; "Léim an Dá Mhíle", 1999), úrscéalta dírbheathaisnéise ("An Chomharsa Choimhthíoch", 1957; "Ag Siúl na Teorann", 1984) agus critic liteartha ("Léas ar Ár Litríocht", 1974; "Léas ar Ár Litríocht", 1982). Bronnadh gradam liteartha Dhubhghlas de hÍde air sa bhliain 1969. É ina chomheagarthóir ar "Dictionary of the Irish Language" a d'fhoilsigh Acadamh Ríoga na hÉireann; é ina eagarthóir ó bhí 1970 ann ar an sraith bhliantúil léachtaí dar teideal "Léachtaí Cholm Cille" a reáchtáltar i Má Nuad gach bliain agus a foilsítear ina dhiaidh sin; é ina eagarthóir ar Bhíobla Ghaeilge Mhá Nuad a foilsíodh in 1981. Sa bhliain 1996 bhunaigh sé 'An Díseart', Institiúid Oideachais agus Chultúr Dúchais, sa Daingean.
Naisc sheachtracha.
Fiannachta, Pádraig Ó
Fiannachta, Pádraig Ó
Fiannachta, Pádraig Ó
Fiannachta, Pádraig Ó
Fiannachta, Pádraig Ó


Craoltóireacht trí Ghaeilge.
Tosaíodh ar chraoltóireacht trí Ghaeilge nuair a bunaíodh 2RN (stáisiún raidió Shaorstát Éireann agus réamhtheachtaí Radio Éireann) sa bhliain 1926. I dtús báire níor craoladh mórán i nGaeilge agus ní raibh raon tarchuir an stáisiúin an-leathan, ach ó na 1940í ar aghaidh tháinig méadú suntasach ar raon tarchuir agus líon craoltaí Gaeilge a bhí le cloisteáil ar an stáisiúin. Is iomaí sin clár Gaeilge a bhí dírithe ar fhoghlaimeoirí na teanga sna blianta úd, ach chomh maith leis sin rinneadh leagan Gaeilge de chláir Bhéarla a bhí á gcraoladh ag an uair chéanna. Le linn an Dara Cogadh Domhanda tháinig méadú ar líon na gcraoltaí Gaeilge ar na haerthonnta, agus ní as Éirinn amháin a tháinig sé seo; rinne na Naitsígh roinnt craoltaí i nGaeilge féachaint dea-mhéin i leith na Gearmáine a chothú i measc mhuintir na hÉireann.
Is sa bhliain 1972, sna sála ar Ghluaisteacht Cearta Sibhialta na Gaeltachta, a bunaíodh Raidió na Gaeltachta mar chuid de Radio Telefís Éireann (RTÉ]). Ba é an chéad stáisiún raidió Gaeilge é; Raidió na Life is ea an dara stáisiún raidió a bunaíodh go hoifigiúil. Tháinig an ceann deireanach acu seo ar an saol sa bhliain 1993 nuair a tugadh ceadúnas dó chun freastal a dhéanamh ar limistéar Átha Cliath. Bíonn Raidió na Gaeltachta ag craoladh ceithre uair an chloig fichead sa lá, seacht lá sa tseachtain; bíonn craol-ama níos teoranta ag Raidió na Life. Go dtí 2006 bhí cosc ar Raidió na Gaeltachta ar Bhéarla a chraoladh (fiú amháin in amhráin), ach cuireadh deireadh leis sin nuair a cuireadh tús leis an gclár don aos óg, Anocht FM; craolann Raidió na Life amhráin Bhéarla chomh maith.
Craoltar cláir Ghaeilge ar dornán de stáisiún raidió ar fud na tíre. Bhí an clár Gaeilge 'Splanc' á chraoladh uair sa tseachtain ar stáisiún náisiúnta Newstalk, ach cuireadh deireadh leis mí na Nollag 2008. I mBéarla atá formhór chlár RTÉ; bíonn corrchláir Ghaeilge ar Radio 1. San Acht um Údarás Craolacháin, 1960, leagtar síos go "[g]coimeádfaidh [RTÉ] i gcuimhne i gconaí na haidhmeanna náisiúnta atá ann an Ghaeilge a aisiriú agus an tsaíocht náisiúnta a chaomhnú agus a fhorbairt agus déanfaidh sé dícheall ag cabhrú leis na haidhmeanna sin a chur i gcrích." Ina ainneoin sin níor chraol RTÉ mórán clár Gaeilge ar a chainéal teilifíse ón uair a cuireadh tús leis an seirbhís teilifíse i 1961. Ní mó ná sásta a bhí roinnt mhaith cainteoirí Gaeilge i ngeall air seo agus le linn na 1970í agus na 1980í iarradh roinnt uaireanta ar rialtas Poblacht na hÉireann teilfís Gaeilge nó teilifís Gaeltachta a bhunú agus eagraíodh agóidí agus feachtas chuige sin, ach níor tháinig aon toradh ar na hiarrachtaí sin go dtí 1996, tráth ar bunaíodh Teilifís na Gaeilge nó 'TnaG' ('TG4' a athbhaisteadh ar an gcainéal sa bhliain 1999). Mícheál D. Ó hUiginn (Lucht Oibre) agus roimhe sin, Máire Geoghan-Quinn (Fianna Fáil) na hairí is mó bainte acu le bunú na seirbhíse seo.
Chomh maith le cláir Ghaeilge, craoltar neart clár Béarla ar TG4 d'fhonn lucht féachana níos mó a mhealladh. Faoi láthair craoltar sé uair an chloig de chláir Ghaeilge (idir ábhar nua agus athchraoltaí) sa lá.
I dTuaisceart Éireann craoltar líon beag clár Gaeilge ar BBC Raidió Uladh agus BBC Raidió an Fheabhaill, agus ar an teilifís ar BBC Thuaisceart Éireann. Tá teacht sa taobh sin tíre ar chomhartha craoltóireachta RTÉ, ach níl teacht chomhartha craoltóireachta TG4 go fóill.
Mí Meán Fómhair 2006 thosaigh Raidió Fáilte ar a bheith ag craoladh as Béal Feirste. Tá sé ar an gcéad stáisiún raidió Gaeilge a bunaíodh go hoifigiúil i dTuaisceart Éireann.


Candaidiáis.
"Candida albicans" ag fás i mias Petri shochaite.
Sarcóma de Kaposi, ar na drandail, maille le chandaidiáis (caille bhán)
Galar fungasach (míocóisis) is ea an chandaidiáis, ar a dtugtar an Truis ar de ghnáth, arb é an fungas dioplóideach "Candida albicans" de gnáth, is cúis leis.
Cuimsíonn candaidiáis ionfhabhtuithe dromchlacha, a leithéid agus truis bhéil agus faighiníteas, go
galair shistéamacha a d'fhéadfadh a bheith bagrach don bheatha. Tugtar candaidéime freisin ar an gcatagóir dheireanach agus is minic a bhíonn siad teoranta do dhaoine imdhíon-chomhghéillte, a leithéid agus othair le hailse, trasphlandú, agus SEIF.


Gael-Mheiriceánaigh.
Is gnách Gael-Mheiriceánaigh a thabhairt ar na hÉireannaigh a chuaigh ar imirce go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá, chomh maith lena sliocht agus le sliocht a sleachta. I Suirbhéireacht Phobail Mheiriceá sa bhliain 2006, is é sin, cineál daonáirimh a chuir san áireamh na pobail eitneacha sa tír, thug beagnach 36 mhilliún duine, nó dáréag faoin gcéad de mhuintir na Stát Aontaithe ar fad, go raibh "oidhreacht Éireannach" acu. Is iad na Meiriceánaigh de phór na Gearmáine an t-aon phobal amháin den chineál seo a sháraíonn na Gael-Mheiriceánaigh. Tabhair faoi deara go bhfuil sé de ghnáthamh sna Stáit gan dearcadh ar na Protastúnaigh Ultacha - na "Scots-Irish" mar a thugtar orthu i mbéarlagair Mheiriceá - mar "Éireannaigh". Mar sin, tá an saindúchas Éireannach fite fuaite leis an gCaitliceachas sna Stáit Aontaithe.
Na hÉireannaigh Chaitliceacha.
Bhí Éireannaigh Chaitliceacha ag dul go Meiriceá fiú roimh bhunú na Stát Aontaithe, cé nach raibh mórán imirce ann san am. Cuid acu ba searbhóntaí baile, cailíní aimsire agus a leithéidí iad, agus cuid eile fós bhí siad i ndaoirse fiach - is é sin, bhí siad ag sclábhaíocht le leabhar na bhfiach a ghlanadh. Cuid eile acu fós, cuireadh an loch amach iad - is é sin, haistríodh thar sáile iad mar phionós. Chuaigh líon na n-inimirceoirí Éireannacha in airde nuair a bhí lucht oibre ag teastáil in Oirthuaisceart na Stát Aontaithe le canálacha a ghearradh, crainn a leagan, agus tithe a thógáil. Fir ba mhó a chuaigh leis an gcineál seo oibre, ar ndóigh. Mar shampla, nuair a gearradh an chanáil ó Loch Erie go hAbhainn Hudson, tháinig an chuid ba mhó den lucht oibre ó Éirinn nó as measc an phobail Ghaelaigh. D'fhás pobail thábhachtacha d'Éireannaigh in áiteanna cosúil le Bostún, Philadelphia, Cathair Nua-Eabhraic, agus Providence.
Le linn an Drochshaoil agus ina dhiaidh, sa dara leath de na 1850idí, tháinig na milliúin Éireannaigh go dtí an tOileán Úr, idir Cheanada agus na Stáit Aontaithe. Cuid mhór acu siúd a d'imigh ó Éirinn ag an am le haghaidh a thabhairt ar Mheiriceá, áfach, fuair siad bás amuigh sa teiscinn mhór, ó bhí na galair mharfacha ag siúl ar na daoine sna báid bhána. Ba nós "coffin ships" - longa an bháis - a thabhairt ar na longa imirce ó Éirinn go Meiriceá, fiú, ó chuaigh an t-éag chomh míthrócaireach ar na paisinéirí sular bhain siad amach an cladach thall.
Chuaigh duine as an triúr acu siúd i dtír i gCeanada ar dtús, ach is minic nár chuir siad fúthu ansin, nó dá gcuirfidís, d'fhanfaidís ina ngéillsinigh do choróin na Breataine Móire. Sna blianta 1820-1860, tháinig duine as gach triúr inimirceoirí sna Stáit ó Éirinn, agus bhí dhá dtrian de na hÉireannaigh ina gCaitlicigh. Faoi dheireadh na 1840idí, áfach, bhí duine as gach beirt de na hinimirceoirí ag teacht ó Éirinn, ó bhí an dúrud daoine ag éalú ón ngorta.
Shocraigh cuid mhór de na daoine seo i mórchathracha na Stát Aontaithe, in áiteanna cosúil le Nua-Eabhrac, Bostún, Philadelphia, Pittsburgh, Detroit, Siceagó, St. Louis (i stát Missouri), agus San Francisco. Inniu féin, tá pobal substainteach de phór na hÉireann le fáil ina lán de na háiteanna seo. Tá níos mó Éireannaigh - nó daoine a thugann Éireannaigh orthu féin - i gCathair Nua-Eabhraic ná i mBaile Átha Cliath, inniu féin. Ba iad na cathracha seo bealach na nÉireannach isteach i sochaí na Stát Aontaithe. Mar shampla, níor éirigh go rómhaith le feachtais Arm na Stát Aontaithe Éireannaigh a earcú le haghaidh an chogaidh idir na Stát Aontaithe agus Meicsiceo, nó ina dhiaidh sin, le haghaidh Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe, ach sna cathracha bhí cuid mhaith Éireannach a bhí sásta liostáil as a stuaim féin le héalú ón dífhostaíocht. Dhiúltaigh na hÉireannaigh don choinscríobh éigeantach, áfach, agus bhí scliúchais ann uaireanta nuair a rinneadh iarrachtaí leis na daoine a phreasáil san arm. Na scliúchais ba mhó den chineál seo, thit siad amach i Nua-Eabhrac sa bhliain 1863, nuair a d'fhéach an tUachtarán Lincoln le coinscríobh a chur i bhfeidhm.
Is dócha go raibh an Béarla ag an gcuid is mó de na hinimirceoirí Caitliceacha nuair a bhain siad amach an cladach thall, ach mar sin féin, is léir go raibh Gaeilge ag cuid mhór acu freisin. Inniu féin, tá timpeall is 25 mhíle duine ina gcónaí sna Stáit Aontaithe a bhfuil an teanga ó dhúchas acu. I Stát Nua-Eabhrac atá cónaí ar an bpobal is líonmhaire, ach is é Massachusetts an stát is mó Gaeilge ó thaobh an chéatadáin de.
Na Protastúnaigh Ultacha sna Stáit.
Is gnách "Scots-Irish" nó Albanaigh Éireannacha a thabhairt ar shliocht na bPlandóirí Ultacha a shocraigh síos sna Stáit. Tá an úsáid seo ag cur go maith leis an nós a bhíonn ag lucht labhartha Ghaeilge Uladh "Albanaigh" a thabhairt ar Phrotastúnaigh an chúige - nós atá chomh fréamhaithe sa chanúint agus go gcaithfidh tú "duine as Albain" a thabhairt ar aon duine a tháinig ó Albain go Cúige Uladh lenár linn féin. Pé scéal é, tá cónaí ar 4.9 milliún duine sna Stáit a dhearcann orthu féin mar "Albanaigh Éireannacha".
Tháinig an chuid ba mhó de shinsir na ndaoine seo san ochtú haois déag, agus iad ag iarraidh teacht slán ón míshuaimhneas polaitiúil ba dual do Chúige Uladh san am sin féin, chomh maith leis an drochbhail eacnamaíochta a bhí ar an gcúige ag an am. Chuaigh formhór mór na ndaoine ar imirce roimh bhunú na Stát Aontaithe mar stát neamhspleách - is é sin, bhí siad ag bogadh baile taobh istigh d'impireacht na Breataine Móire. Nuair a tháinig siad go Meiriceá, shocraigh an chuid ba mhó acu sna cúlriasca, agus san am sin, haithníodh mar ghrúpa eitneach ar leith iad, ach nuair a thosaigh na hÉireannaigh Chaitliceacha ag tonnadh isteach, bhí na hAlbanaigh Éireannacha i bpríomhshruth na sochaí le fada, agus chuir sean-naimhdeas an dá ghrúpa seo leis an drogall a fuair na Gaeil Chaitliceacha rompu i Meiriceá i dtús báire.
Ós Caitlicigh ab ea na hinimirceoirí nua Éireannacha, bhí sé ag dul rite leo i dtús fódú ceart a dhéanamh i Meiriceá, agus an chuid eile den tsochaí ag cloí leis an bProtastúnachas. Thairis sin, tháinig siad ó thír a bhí beo ar an talamh agus ar an talmhaíocht, ach san am sin bhí na Stáit Aontaithe ag dul chun tionsclaíochta go tiubh teirimeach. Bhí saol i bhfad ní b'fhusa ag na "Scots-Irish" nuair a shocraigh siad síos i Meiriceá, nó bhí siad ábalta dul le feirmeoireacht ar an toirt.
Le déanaí, thosaigh sliocht na bProtastúnach Ultach san Oileán Úr ag cur suime i ndúchas a sinsear arís. An chuid ba mhó de na hÉireannaigh Phrotastúnacha i Meiriceá, chuaigh siad le curadóireacht mar shlí bheatha, go háirithe sna críocha a bhí in aice le tailte na mbundúchasach. Mar sin féin, d'fhan cuid mhór de na Protastúnaigh Ultacha sna cathracha móra le dul le ceird éigin.
An Ghairm Bheatha.
Cuid mhór de na hinimirceoirí Caitliceacha ó Éirinn, chuaigh siad ar lorg sna cathracha agus ar na láithreáin oibre áit a rabhthas ag gearradh iarnróid nó canálacha nua. Faoin tuath i stát Nua-Eabhraic, i gceantar na Loch Mór, i Lár an Iarthair agus sa Chianiarthair, chuaigh na hÉireannaigh Chaitliceacha féin le curadóireacht is le feirmeoireacht. San Oirthear, d'fhostaigh conraitheoirí Éireannacha lucht a gcomhdhúchais le haghaidh oibreacha tógála ar nós obair an uisce (canálacha, séarachas) nó gearradh na mbóithre is na n-iarnród, go háirithe i Stát Nua-Eabhraic agus i Sasana Nua. Chuaigh lear mór Éireannach go dtí na bailte nua a bhí ag fás timpeall ar mhonarchana, ar nós Lowell, Fall River agus Milford i Stát Massachusetts. Bhí fáilte roimh lucht oibre nua in áiteanna den chineál seo, go háirithe nuair nach raibh siad ag éileamh an iomarca pá. Chuaigh cuid mhaith cailíní Éireannacha in aimsir i dtithe na ndaoine uaisle fosta.
Na hÉireannaigh Chaitliceacha nár éirigh leo fostaíocht a fháil, d'fhan siad ina gcónaí i gcruachás uafásach i slumanna na gcathracha móra.
Cé nach raibh mórán céimíochta nó stádais ag na Caitlicigh Éireannacha ar dtús, bhí siad in inmhe an-dul chun cinn a dhéanamh i rith na mblianta, agus timpeall na bliana 1900, bhí siad ar aon leibhéal lena gcuid comharsan ó thaobh an ioncaim de. Ón mbliain 1945 i leith, is féidir a rá go bhfuil na Gael-Mheiriceánach níos fearr as ná an meánluach, go háirithe toisc go mbíonn siad sásta céim coláiste a bhaint amach.
Fuair na hÉireannaigh jabanna go sciobtha sna póilíní, sa bhriogáid dóiteáin agus i bhforais phoiblí eile sna cathracha móra go háirithe san Oir-Thuaisceart agus i réigiún na loch mór. Sna 1860idí, ba Ghael-Mheiriceánaigh iad formhór na gcoirpeach a gabhadh i gCathair Nua-Eabhraic - ach san am chéanna, bhí codán na nGael-Mheiriceánach sna póilíní ag druidim le duine as an mbeirt. Faoi chasadh na céide, ba Ghael-Mheiricéanaigh iad ceathrar as an gcúigear acu. Inniu féin, is fusa teacht ar dhuine de phór na hÉireann i measc na bpóilíní ná i measc na ngnáth-Mheiriceánach, go háirithe i Nua-Shasana.
Frith-Éireannachas.
Nuair a tháinig na sluaite móra d'inimirceoirí Caitliceacha ó Éirinn go dtí na Stáit Aontaithe, bhí an Protastúnachas i bhfad ní ba láidre sa tír sin ná inniu, agus cuid mhaith de mhuintir na Stát an-drochamhrasach i leith an Chaitliceachais agus an-mhímhuiníneach as na hÉireannaigh. Ní mórán Protastúnach a phósfadh Caitliceach san am sin ach an oiread - bhí na heaglaisí go léir an-diúltach do chleamhnais mheasctha. Bhí na scoileanna poiblí go mór i dtuilleamaí Bhíobla an Rí Séamus, ach ní raibh na Caitlicigh sásta leis an leagan seo den Scrioptúr, ó shíl siad go raibh sé dímheasúil i dtaobh na gCaitliceach. B'fhearr leo, mar sin, scoileanna dá gcuid féin a chur ar bun do na páistí Caitliceacha.


Príomhleathanach.
__NOTOC____NOEDITSECTION__


An Chéad Chathlán Coisithe.
Seanphóstaer earcaíochta d'Óglaigh na hÉireann
Bunaíodh an Chéad Chathlán Coisithe mar aonad Gaeilge de chuid Óglaigh na hÉireann sa bhliain 1924. I Mí Iúil 1924 roinneadh an tArm ina naoi mBriogáid agus seacht gcathlán is fiche iontu.
Síleadh go raibh tábhacht ar leith leis an gCéad Chathlán chun úsáid na Gaeilge a threisiú..
Ábhar díospóireachta.
Sholáthair sé an t-eolas a leanas ar earcaigh ó cheantair Ghaeltachta ón mbliain 1978 i leith: 1978—13; 1979—16; 1980—11; 1981—18; 1982—5; 1983—0; 1984—0; 1985—1; 1986—1..
Stádas na teanga sna Fórsaí Cosanta faoi láthair.
Níl aon fhianaise ann go bhfuil Gaeilge á húsáid mar ghnáth-theanga in aon chuid de na fórsaí cosanta anois, go fiú sa Chéad Chathlán. De réir Mhír 11 d'Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 (Scéim na Roinne Cosanta 2006-2009), áfach, bhí na Fórsaí ag iarraidh breis Gaeilge a úsáid mar mheán poiblí. Tá scéim nua den chineál céanna i bhfeidhm anois.
Níl de cheangal ar na Fórsaí Gaeilge a úsáid mar theanga oibre lasmuigh den Ghaeltacht. Tá Óglaigh Chúltaca le fáil i gCarna, i Maigh Cuilinn, sa Cheathrú Rua agus sa Daingean, agus de réir na Scéime Teanga caithfidh Óglaigh na hÉireann teanga oibre a dhéanamh den Ghaeilge sna háiteanna sin faoin mbliain 2012.
Tagairtí.
Chéad Chathlán Coisithe, An


Ad exstirpanda.
Is éard a bhí i gceist le Ad exstirpanda ná bulla de chuid an Phápa Innocent IV. Eisíodh ar an 15 Bealtaine 1252 é. Bhain sé le bealaigh le dul i ngleic le heiricigh. Tá aithne air mar an chéad cháipéis ó Phápa a lig do na firéinn céasadh a chleachtadh ar dhaoine a raibh eiriceacht churtha ina leith. Bhí tionchar ollmhór ag an gcáipéis seo ar stair eaglais na meánaoiseanna.
De bharr an fhorógra seo cuireadh eiricigh ar chomhchéim le dúnmharathóirí agus coirpigh eile.


Imeall.
Is albam de chuid Mairéad Ní Mhaonaigh í "Imeall", an chéad albam aonarach atá táiféadtha aici i ndiaidh 23 bliain mar cheoltóir. Rinne Manus Lunny an albam a léiriú, agus rinneadh an táiféadadh i stiúideo s'aige, 'Stiúidió na Mara' i gCo. Dhún na nGall. Is féidir leithidí Tríona Ní Dhomhnaill, Dónal Lunny agus Michael McGoldrick a chloisint ar an albam.


Tomás Ceannt.
Ba náisiúnaí Éireannach ó Chontae Chorcaí é Tomás Ceannt (29 Lúnasa 1865 – 9 Bealtaine 1916), nó "Thomas Kent" as Béarla, a cuireadh chun báis i ndiadh troid gunnaí le Constáblacht Ríoga na hÉireann ar an 2u Bealtaine 1916, díreach i ndiadh Éirí Amach na Cásca 1916.
Éirí Amach na Cásca.
Bhí Ceannt mar pháirt de chlann náisiúnach mór le ra, a chónaigh i dTeach Bawnard i gCaisleán Ó Liatháin, Contae Chorcaí. Bhíodar réitithe le páirt a ghlacadh in Éirí Amach na Cásca, ach nuair a d'fhreasordaigh Eoin Mac Néill an ordú slógadh, d'fhan siad sa bhaile. Chuaigh an Éirí Amach ar aghaidh i mBaile Átha Cliath ar aon nós, agus cuireadh Constáblacht Ríoga na hÉireann amach chun baill de Bhráithreachas Poblacht na hÉireann, Sinn Féin agus Óglaigh na hÉireann a gabhadh. Nuair a rinneadh ionsaí ar áras na Ceannt, chuir Tomás agus a dheartháir, Risteard, Daithí agus Liam in aghaidh na saighdiúirí. Bhris troid gunnaí amach, mhair ar feadh ceithre uair an chloig, mharaíodh oifigeach CRÉ, an Ceann-Connstábla William Rowe agus gortaíodh Daithí Ceannt go donna. Ar deireadh bhí ar na Ceannt géilleadh, cé go rinne Risteard iarracht rith agus gortaíodh go marfach é.
Triail agus Bás.
Triaileadh Tomás agus Liam os comhair comhair armchúirte ar chúiseamh páirt a ghlacadh in Éirí Amach armtha. Fuarthas Liam neamhchiontach, ach cuireadh Tomás chun bás os comhair scuad lámhaigh ar an 9ú Bealtaine 1916 i gCorcaigh. Tógadh Daithí Ceannt go mBaile Átha Cliath, áit a chúidíodh é ar an gcion céanna, fuarthas ciontach é agus cuireadh chun bás é, ach laghdaíodh an breithiúnas báis go bpianseirbhís cúig bliana. Ach amháin i gcás, Ruairí Mac Easmainn, ba é Tomás Ceannt an taon duine curtha chun báis taobh amuigh de Baile Átha Cliath de bharr a pháirt san Éirí Amach. Cuireadh é ar thalamh Príosún Chorcaí, a bhí mar Bheairic Coinneáil An t-Arm ar chúl Dún Uí Choileáin, Corcaigh (ar a dtugtaí Beairic Victoria tráth).
Sochraid Stáit.
Go luath i 2015, rinne an Taoiseach Éanna Ó Coinnigh tairiscint sochraid stát ar clann na Ceannt, agus glac siad leis. Athnochtadh corp Ceannt ó Phriosún Corcaigh i mí an Mheitheamh 2015 i ndiadh dó a bheith curtha ar feadh 99 bliain. Bhí an sochraid ann ar an 18ú Mean Fómhair 2015 i Séipéal Naomh Nioclás i gCaisleán Ó Liatháin. Luigh an corp faoi ghradam stáit i nDún Uí Choileáin i gCorcaigh an lá roimhe. D'fhreastal an tUachtarán Mícheál D. Ó hUiginn ar an aifreann éagnairce, agus rinne Éanna Ó Coinnigh an óraid cois uaighe.
Cuimhneacháin Iarbháis.
Tá an stáisiún traenach i gcathair Chorcaí, Stáisiún Cheannt, ainmnithe in ómós dó.
Tagairtí.
Ceannt, Tomás
Ceannt, Tomás
Ceannt, Tomás
Ceannt, Tomás


2009.
Bliain choitianta ab ea an bhliain 2009. (MMIX)


Mífheidhmiú adhairce.
Is mífheidhmiú adhairce an t-éagumas fireann a tharlaíonn de bharr easpa adhairce a bheith ar fhear, toisc go dteipeann ar fhíochán an bhoid cruachan agus at. Is éard is cúis leis an gcruachan an fíochán a líonadh le fuil mar a líonfadh spúinse, i dtreo gurb ionann an fhuil agus sreabhán hiodrálachais. Spreagadh collaí a chuireann tús leis an líonadh sin, spreagadh a sheolann teachtaireacht ón inchinn chuig néaróga san pheilbheas.


Tony Gregory.
Ba Theachta Dála neamhspleách de chuid dháilcheantar Bhaile Átha Cliath Láir é Tony Gregory (5 Nollaig 1947 - 2 Eanáir 2009). Toghadh é an chéad uair i bhFeabhra 1982 agus d'éirigh leis an suíochán sin a choinneáil go lá a bháis. Bhí sé ar dhuine de na Teachtaí Dála ba cháiliúla go náisiúnta, cé nár ghlac sé páirt in aon rialtas le linn dó a bheith ina pholaiteoir gairmiúil.
Óige agus saol réamhpholaitiúil.
Rugadh é do Tony Gregory Snr., fánaí ar dhuganna Bhaile Átha Cliath agus d'Ellen Judge arbh as feirm bheag in Uíbh Fhailí í. Dúirt sé nuair a bhí sé ina Theachta Dála, gur spreag bochtaineacht a thuistí é le dul le polaitíocht agus ba í a mháthair an duine ba mhó tionchar air go dtí gur bhásaigh sí i 1969. Gnóthaigh sé scoláireacht nuair a bhí sé óg, rud a chiallaigh go raibh sé in ann freastal ar Mheánscoil Uí Chonaill ar Shráid Richmond Thuaidh, nuair ba bheag duine den lucht oibre ón gceantar sin a bhí in ann oideachas dara leibhéal a fháil mar gheall ar an gcostas. Chaith sé tréimhsí ag obair i Sasana le híoc as a oideachas ollscoile, rud a fuair sé i UCD, agus mhaígh sé féin nár ghlac sé aon pháirt i saol sóisialta na hollscoile mar gheall ar an gcoimhthíos a mhothaigh sé i measc na meánaicme ansin.
D'oibrigh sé mar mhúinteoir Fraincise agus staire i gColáiste Eoin i Stigh Lorgan i ndeisceart Bhaile Átha Cliath, sula ndeachaigh sé leis an bpolaitíocht. Bhí sé ina bhall de Shinn Féin Oifigiúil agus de Pháirtí Poblachtach Sóisialach na hÉireann ar dtús, ach toghadh é mar ionadaí neamhspleách chun na Dála. Toghadh é mar chomhairleoir cathrach ar dtús i 1979, post a choinnigh sé go dtí 2004.
Margadh Gregory agus a shaol polaitiúil.
Bhain sé cáil náisiúnta amach sa bhliain inar toghadh é chun na Dála an chéad uair, nuair a d'éirigh leis méid mór gealltanas agus airgid a fháil dá dháilcheantar féin ó rialtas Chathail Uí Eochaidh, ceantar a bhí thíos go mór le bochtaineacht agus faillí san am sin. Ba ghá dóibh brath ar a vóta sa Dáil chun móramh rialtais a chruthú, rud ar tugadh "Margadh Gregory" air go coitianta. Ach thit rialtas Uí Eochaidh as a chéile ag deireadh na bliana céanna agus níor cuireadh cuid mhaith den mhargadh i bhfeidhm dá bharr. D'fhan sé ina ghníomhaíoch pobail aitheanta ina dhiaidh sin, go háirithe i gcoinne fhadhb na ndrugaí agus i gcur chun cinn ceartais shóisialta ina dháilcheantar féin. D'íoc sé go daor as a sheasamh polaitiúil ar son na dtrádálaithe sráide i mBaile Átha Cliath nuair a cuireadh i bpríosún é ar feadh roinnt seachtainí tar éis dó a bheith páirteach in agóidí ar a son i 1986. Bhí sé go mór i gcoinne spórt fola chomh maith agus chuir sé bille chun cinn sa Dáil sna 1990idí chun cosc a chur air, ach níor éirigh leis an iarracht.
Saol pearsanta.
Níor phós sé riamh cé go raibh páirtí aige darb ainm Annette agus chónaigh sé go lá a bháis lena aon deartháir, Noel, ag Gairdíní Sackville, sa Bhaile Bocht.
Bás.
Fuair sé bás ó ailse bhoilg ar 2 Eanáir 2009 i ndiaidh dó a bheith go dona tinn le fada.
Naisc sheachtracha.
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony
Gregory, Tony


Scitsifréine.
Is fáthmheas síciatrach é scitsifréine a thugann tuairisc ar an éalang mheabhrach ina mbíonn smaointe an duine in aimhréidh. Tagann ainm an ghalair ó dhá fhocal sa tSean-Ghréigis 'scitsi' (σχίζειν, "scoilt") agus 'fréin' (φρήν, φρεν-, " meabhair"). Léiríonn an ghalar na hairí seo go coitianta; siabhránacht chloisteála, siabhráin pharanóideach, urlabhra agus smaointeoireacht gan eagar maille le mífheidhm cheirde nó shóisialta.


Historia Regum Britanniae.
Scríobh Geoffrey of Monmouth a leabhar Historia Regum Britanniae (Stair Ríthe Shasana) i Laidin thart faoin mbliain 1136. Stair Ríthe Shasana thar tréimhse dhá mhíle bliain ó Traoi in Íliad Hóiméir go dtí an seachtú céad tar éis Críost, um an dtaca ar ghlac na hAngel is na Sacsanaigh seilbh ar Shasana, atá ann. Tá sé suimiúl gur scríobhadh leabhar den chineál céanna thart fán am sin in Éirinn den teideal Leabhar Gabhála na hÉireann.
Ní féidir braith ar shaothar Geoffrey of Monmouth mar an fhírinne glan nó fiú gar di agus ní mhaireann na foinsí agus na cáipéisí a thagraíonn sé dóibh ach an oiread.
De réir dealramh is as na scéalta a instear ins an leabhar is ea a dheascar an scéalaíocht i leith Artúir agus Ridirigh an mBord Ciorclach.


Helen Suzman.
Polaiteoir de chuid na hAfraice Theas ab ea Helen Suzman (17 Samhain 1917 - 1 Eanáir 2009).
Ba inimircigh Giúdacha ón Liotuáin darbh ainm Gavronsky a tuismitheoirí. Rugadh í nGermiston i gceantar Witwatersrand agus oileadh í i scoil Caitliceach. Phós sí Dr Mosie Suzman nuair a bhí sí fiche bliain d'aois agus bhí beirt iníonacha acu. Bhain sí céim amach in Ollscoil Witwatersrand.
Toghadh í do pharlaimint na hAfraice Theas don chéad uair sa bhliain 1953. Bhí cead vótála ag an gcine geall amháin ag an am sin. Bhí sí ina ball den United Party ar dtús ach ba bhunaitheoir í de pháirtí liobrálach nua, an Progressive Party, sa bhliain 1959. Ba í an t-aon ionadaí den pháirtí tofa in olltoghchán na bliana 1961 agus idir 1961 agus 1974 ba í an t-aon ionadaí sa pharlaimint a sheas in éadan na cinedheighilte (nó "apairtéid"). Cháin sí polasaithe an rialtais go géar. Bhí sí ciaptha ag na péas agus tapáladh a guthán.
Thug sí cuairt go minic ar Nelson Mandela nuair a bhí sé i bpríosún.
Ba bhall den pharlaimint í go dtí 1989.


Abney Park.
Banna is ea Abney Park galphuinc (Béarla:"Steampunk") as Seattle, Meiriceá. Seinneann siad ceol damhsa leictreonach agus ceol tradisiúnta as roinnt tíreacha, fite fuaite le chéile. Fuair siad a n-ainm as an reilig Abney Park Cemetery i Londain, Sasana.
Níor thosaigh Abney Park mar bhanna galphuinc; i dtús bhí stíl gotach acu. Thosaigh siad leis an stíl galphuinc sa bhliain 2006 lena n-albam "The Death of a Tragedy". As sin amach, d'éirigh siad níos galphuncaí go dtí go scaoileadar a n-albam "Lost Horizons',' atá scríofa mar píoróidí spéir ar an long eitilt "H.M.S. Ophelia".
Stair.
Bhunaigh Robert Brown an banna Abney Park sa bhliain 1997. Scaoil siad a gcéad albam "Abney Park" an bhliain dár gcionn agus scaoileadar "Return to the Fire" sa bhliain 1999. Bhí rianta as a gcéad agus dara halbaim ar a dtríú halbam, "Cemetary Number 1", chomh maith le rianta nua. Ar 1ú Meitheamh 2005, d'fhógair Robert ar a LiveJournal go raibh baill nua ag an mbanna, Krysztof Nemeth agus Traci Nemeth, as an mbanna "Sinforosa".
Bhí sean-rianta, trí rian beo agus dhá rian, a bhí scaoilte ag bannaí eile cheana, ar a gceathrú halbam "Taxidermy". Tar éis "The Death of Tragedy", d'athraigh foireann an bhanna. D'fhág Robert Hazelton, Traci Nemeth agus Krysztof Nemeth, agus ghlac Jean-Paul Mayden, Magdalene Veen (Eliza is ainm dí, ach úsáideann sí ainm stáitse) agus Nathaniel Johnstone a háiteanna. Faoi dheireadh, d'fhág Jean-Paul Mayden agus ghlac Daniel C. a áit.
2008.
San Earrach 2008, d'fhág Magdalene Veen. Bhí sin fógartha ar MySpace an bhanna ar 13ú Feabhra. Ghlac Finn Von Claret a háit.
Thosaig Captaen Robert ag taifeadadh dialann fuaime atá le cloisteáil ar suíomh an bhanna. Tá an chéad iontráil, dar teideal "How It All Began - part 1", postáilte ar an 27ú Márta ag insint an scéal agus na hathruithe maidir le stíl an bhanna."Cliceáil ar Crew agus ansin Captain Robert"


Asma.
Is galar ainsealach an-choitianta é asma (nó múchadh nó plúchadh) a tharlaíonn de bhrí go gcúngaíonn na píobáin anála nó na broncais sna scamhóga agus mar thoradh air sin, bíonn an-deacracht ar an duine bheith ag análú, ach go háirithe le heispioráid (easanálú).
Galar ailléirgeach timpeall 50% de na cásanna den ghalar seo, go mór mór maidir le páistí. Galar neamhailléirgeach a tharlaíonn do dhaoine fásta go príomha, go minic mar thoradh ar shlaghdán trom. Giorra anála a bhuaileann duine, a fhéadfaidh leanúint ar feadh laethanta, fiú míonna. Sa dá chás éiríonn an traicé, na broincíní, na broincíní scamhógacha is na duchtanna ailbheolacha isteach sna hailbheolais féin, an-íogair, agus laghdaíonn an trastomhas i gcás gach ceann de na píobáin sin. Is mar thoradh air sin a tharlaíonn an giorra anála is an anacair. Ní raibh sé forleathan i 1900, ach faoi seo tá an galar ag timpeall 150 milliún duine ar fud an Domhain, agus faigheann timpeall 180,000 duine bás dá bharr sa Domhan gach bliain. I mBaile Átha Cliath, meastar go mbíonn gnéithe éigin den ghalar seo ag níos mó ná 20% de pháistí d'aois 13-14. I Meiriceá tá sé ag 7.3% den phobal faoi 18 mbliain d'aois, agus 4.9% den phobal os a chionn sin. I 1980-1995 d'éirigh na céatadáin sin 3.8% is 2.6% faoi seach. Tá sé ag scaipeadh ina eipidéim, go mór mór i dtíortha forbartha an iarthair. Is mó an seans go mbeidh an plúchadh ag páiste bheirt tuismitheoirí a bhfuil an galar acu, ach ní leor é sin chun an méadú ar tharlú an ghalair a mhíniú. Meastar go bhfuil baint éigin leis ag an gcaoi a bhfanann páistí istigh sa teach níos mó, agus a nochtar iad an iomarca d'ailléirginí an teaghlaigh: fíneoga an deannaigh, sail chnis an chait is eile. Tá truailleáin san aer a chuireann tús leis freisin. Bíodh is gur casta an galar é agus cúiseanna éagsúla leis, tugann córacha leighis atá bunaithe ar stéaróidigh a ionanálaítear an-fhaoiseamh. Ach ní mór an chóir leighis chomh maith leis an ngléas ionanálaithe a bheith ag duine nuair a bhíonn gá leo.
Tionchar.
An té a mbíonn asma air bíonn a anáil dá bhaint de uaireanta. Sa chliabh a bhíonn sé. Is deacair an gearán céanna a leigheas ar fad, ach is gnáthach go bhfaighann daoine a saol leis. Maireann cuid acu críonna go maith. Ní gearán marfach é. Is measa a bhíonn sé san oíche ná sa lá dála a lán breoiteachtaí, agus is measa sa gheimhreadh ná sa samhradh é ag na daoine go leanann sé orthu. Leanann seordán an múchadh.


Lindsay Lohan.
Is aisteoir, amhránaí agus dearthóir luiteoga í Lindsay Lohan. Rugadh í ar 2 Iúil 1986 i gCathair Nua Eabhrac. Bhain sí cáil amach mar pháiste sa scannán Disney "The Parent Trap".
Nuair a bhí sí ina déagóir bhí rólanna móra le rá aici ar nós "Freaky Friday (2003)" le Jamie-Lee Curtis agus a scannán is cáiliúla, "Mean Girls (2004)". Le déanaí bhí mionpháirt aici sa sraith teilifíse "Ugly Betty".
Tá dúil aici sa cheol freisin - d'eisigh sí a céad albam, darbh ainm "Speak", i 2004 agus a dara albam, "A Little More Personal (Raw)", an bhliain dar gcionn. Tá a tríú albam, "Spirit in the Dark", le teacht amach sa bhliain 2009.
Is pearsanta conspóideach í Lindsay i Hollywood de bharr a meáchan, coimhlint lena hathair, saol sóisialta fián, troideanna le daoine cáiliúla eile agus a caidreamh le Samantha Ronson, DJ Sasanach.
Scannáin.
Lohan, L
Lohan, L


Punt steirling.
Is é an punt steirling, nó an punt steirlinn (as Béarla: "pound sterling", siombal: £; cód ISO: GBP), a fhóroinntear i 100 "pingin" (as Béarla: "penny", iolra: "pence"), airgeadra na Ríochta Aontaithe, na spleáchas Corónach d'Oileán Mhanann agus Oileáin Mhuir nIocht, agus na gCríoch Thar Lear Briotanach den Seoirsia Theas agus Oileáin Sandwich Theas agus Críoch Antartach na Breataine.
Is airgeadraí ar leith iad punt Giobráltar, punt Oileáin Fháclainne agus punt San Héilin, atá le rátaí malairte pionnáilte leis an steirling acu.
Tá an steirling ar an tríú airgeadra cúltaca is úsáidte faoi láthair, i ndiaidh dollar SAM agus an euro. Is eisean an ceathrú airgeadra is trádálaithe sa mhargadh airgeadraí, i ndiaidh dollar SAM, an euro agus yen na Seapáine.


Próstatach.
mionsamhailIs comhfhaireog eisicríneach fidí-ailbheolach é an próstatach. Tagann an t-ainm 'próstatach' ón bhfocal προστάτης - prostates, go litriúil "an té a sheasann os comhair", "cosantóir", "garda" sa tSean-Ghréigis.
Luíonn sé taobh istigh den pheilbheas faoi bhun an lamhnáin, ag timpeallú cuid den úiréadra. Téann na duchtanna seadta tríthi roimh dhul isteach san úiréadra. Beag ag an mbreith, fásann sí go tapa le linn caithreachais, agus baineann méid an duine fhásta amach i rith bliana nó mar sin. Le linn spreagtha ghnéasaigh, cuireann sí sreabhán alcaileach trí dhuchtanna a osclaíonn isteach san úiréadra leis an seamhan (suas le trian dá thoirt), ag tabhairt a bholaidh shainiúil dó. Roinntear an fhaireog i maotháin: maothán matánach den chuid is mó chun tosaigh, maotháin chliathánacha ar an dá thaobh, maothán láir, agus maothán eile ar chúl (ionad ina dtarlaíonn ailse phrostátach, go minic). Tar éis 50 bliain d'aois, is féidir go seargfaidh an fhaireog. Ach is féidir freisin go méadóidh an maothán láir an iomarca, ag cur brú ar an úiréadra is an lamhnán, rud a chuirfidh isteach go dochrach ar fheidhmiú na nduán. Sa chás sin, is í an chóireáil is gá ná an fhaireog nó cuid di a bhaint trí mháinliacht.
Sa bhliain 2002, athainmníodh na faireoga paraúiréadracha baineanna, nó faireoga Skene go hoifigiúil mar an próstatach baineann, ag an gCoiste Cónaidhme Idirnáisiúnta um Théarmaíochta Anatamaíocha. (Béarla:Federative International Committee on Anatomical Terminology.
Bíonn difríochtí móra idir próstataigh na speiceas éagsúla i dtaca le hanatamaíocht, ceimic, agus fiseolaíocht.


Am.
Is comhpháirt í am de chórais thomhais le haghaidh teagmhas a chur in ord, le haghaidh marthanachta teagmhas agus na n-eatramh eatarthu a chur i gcomparáid le chéile, agus le haghaidh gluaisní réad a mheas.
Cainníocht scálach a thugtar ar chainníocht nach bhfuil treo sa spás ag gabháil léi. Cainníocht scálach is ea an t-am. Is é "t" an tsiombail air. An soicind ("s"), sin an t-aonad ama. Déantar cainníochtaí beaga ama a thomhas ina milleasoicindí nó ina micreasoicindí. Déantar eatraimh ama níos mó ná sin a thomhas ina n-uaireanta, ina laethanta nó ina mblianta. Is ina soicindí is ceart fad ama a scríobh agus fadhbanna uimhriúla á réiteach san fhisic.


Mícheál Ó hAnnracháin.
Náisiúnaí agus réabhlóidí Éireannach ab ea Mícheál Ó hAnnracháin (), 17 Márta, 1877 – 4 Bealtaine, 1916) a ghlac páirt ghníomhach in Éirí Amach na Cásca i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1916.
Cúlra.
As Ros Mhic Thriúin i gContae Loch Garman dó, bhunaigh Ó hAnnracháin craobh de Chonradh na Gaeilge i gCeatharlach agus scríobh sé na húrscéalta "A Swordsman of the Brigade" agus "When the Norman Came". Chuaigh sé díreach isteach in Óglaigh na hÉireann gan mhoill nuair a bunaíodh iad sa bhliain 1913.
Éirí Amach na Cásca.
Bhí Ó hAnnracháin ar an dara duine i gceannas ar 3ú Cathlán Bhaile Átha Cliath, faoi cheannas Thomáis Mhic Dhonnchadha. Bhí na réabhlóidithe bunaithe i monarcha bhriosca Jacob's, ach ní fhaca siad mórán aicsin i rith na seachtaine. Gabhadh Ó hAnnracháin, agus lámhachadh é i bPríosún Chill Mhaighneann ar an 4 Bealtaine in éineacht leis na gceannairí. Bhí a dheartháir Anraí páirteach san éirí amach chomh maith, agus daoradh pianseirbhís air.
Oidhreacht.
Tá an stáisiún traenach i Loch Garman agus an droichead thar abhainn na Bearú i Ros Mhic Thriúin ainmnithe in ómós dó.


Ron Asheton.
Asheton (ar chlé) le Iggy Pop sa bhliain 2008
Ba ghiotáraí, dordghiotáraí agus cumadóir rac-cheoil é Ron Asheton (17 Iúil, 1948 - 6 Eanáir, 2009). Meiriceánach as Ann Arbor, Michigan a bhí ann, agus bhí ar dhuine de bhunaitheoirí an bhanna The Stooges, in éineacht le Iggy Pop, sa bhliain 1967. Sheinn sé an giotár ar na chéad dhá albam a sheol an grúpa, ach don tríú albam "Raw Power" ghlac James Williamson a áit mar ghiotáraí agus d'athraigh Asheton go dtí an dordghiotár. Nuair a tháinig The Stooges ar ais le chéile sa bhliain 2003, d'fhill Asheton ar a shean-uirlis.
Tá deartháir Asheton ina bhall den bhanna céanna mar dhrumadóir (Scott Asheton).
Fuair Asheton bás sa bhaile in Ann Arbor. Taom croí a bhí i gceist.
Asheton, Ron
Asheton, Ron
Asheton, Ron


Dealbhóireacht.
Is é atá i gceist le dealbhóireacht ná obair ealaíne thríthoiseach a chruthaítear nuair a lúbtar nó nuair a mheasctar ábhair éagsúla, mar shampla cloch (carraig nó marmar), miotal, gloine, adhmad, fuaim, téacs, solas agus araile. Is minic a thaispeántar dealbha mar ealaín phoiblí.
Tugtar dealbhóir ar ealaíontóir a cruthaíonn dealbh.


Michelangelo.
Bhí Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni nó go simplí Michelangelo (6 Márta, 1475 – 18 Feabhra, 1564), ar dhuine de na healaíontóirí ba mhó agus ba thábhachtaí san Athbheochan (nó an Renaissance). Péintéir, dealbhóir, ailtire, file agus innealtóir Iodálach a bhí ann, sár-ealaíontóir ildánach a dtugtaí "Il Divino" ("an Duine Diaga") air.
Óige.
Rugadh Michelangelo di Lodovicio Buonaroti Simoni ar 6 Márta 1475 in Caprese sa Tuscáin. Ba bhaincéirí iad muintir Michelangelo, ach bhí ag teip ar a athair Lodovicio a ghnóthaí a riaradh le héifeacht, agus b'éigean dó postanna a fháil anois agus arís i seirbhís an stáit. Nuair a rugadh Michelangelo bhí a athair ina Riarthóir Dlíthiúl i mbaile beag Caprese agus ina Riarthóir Áitiúil in Chiusi. Ba í Francesca di Nieri del Miniato di Siena máthair Michelangelo. Chreid muintir Buonarroti gur de shliocht na Cuntaoise Mathilde de Canossa iad, cé nach féidir é sin a chruthú.
Cúpla mí tar éis bhreith Michelangelo d'aistrigh a mhuintir ar ais go Flórans, áit ar tógadh é. Thagadh trealláin tinnis ar a mháthair agus é seacht mbliana d'aois, rud a d'fhág go raibh sé in aon teach le saor cloiche agus a bhean i mbaile Settignano, áit a raibh cairéal marmair ag a athair.
Chuir athair Michelangelo é chun an daonnachaí Francesco da Urbino in Flórans agus é ina buachaill óg, agus is beag suim a bhí aige sa staidéar. B’fhearr leis pictiúir a chóipeáil i dteampaill agus a bheith i gcuideachta ealaíontóirí eile.
In aois a thrí bliana déag, ghlac Domenico Ghirlandaio leis mar phrintíseach é. Nuair a bhí Michelangelo ceithre bliana déag d'aois thug a athair ar Ghirlandaio é a íoc, rud fíorannamh ag an am. Nuair a d’iarr rialtóir Flórans, Lorenzo de Medici, ar Ghirlandaio sa bhliain 1492 an bheirt ealaíontóirí ab fhearr a bhí aige a chur chuige, roghnaigh Ghirlandaio Michelangelo agus Francesco Granacci.
Idir na blianta 1490 agus 1492 bhí Michelangelo ag déanamh staidéir in Acadamh an Daonnachais, foras a bhunaigh muintir Medici faoi anáil an Nua-Phlatónachais. Rinne Michelangelo staidéar ar dhealbhóireacht faoi stiúradh Bertoldo di Giovanni. Chuaigh fealsúna agus scríbhneoirí ar nós Marsilio Ficino, Pico della Mirandola agus Angelo Poliziano i gcion go mór ar a aigne agus ar a ealaíon san Acadamh. Leis an tréimhse seo a bhaineann na dealbha "Maighdean na gCéimeanna" (1490-1492) agus "Cath na gCeinteár" (1491-1492).
I mBuaic a Réime.
Tháinig cor eile i saol Michelangelo de bharr bhás Lorenzo ar 8 Aibreán 1492. D’fhág sé pálás na Medici agus rinne cónaí i dteach a athar, áit a ndearna sé cros adhmaid (1493) a thug sé d'Eaglais Santo Spirito i bhFlórans. Lig seo dó staidéar a dhéanamh ar an anatamaíocht in ospidéal na hEaglaise. Idir na blianta 1493 agus 1494 cheannaigh sé bloc marmair agus rinne dealbh ollmhór d'Earcail, saothar a cuireadh chun na Fraince agus a chuaigh ar seachrán timpeall na bliana 1700. Ar 20 Eanáir 1494, tar éis plúchadh mór sneachta, d'iarr Piero de Medici, oidhre Lorenzo, air dealbh shneachta a dhéanamh, rud a thug Michelangelo ar ais chun Pálás na Medici.
Nuair a díbríodh na Medici as Flórans, d’aistrigh Michelangelo go Bologna. D’fhill sé ach theip air aon obair a fháil ón rialtas. Rinne sé ‘’Cupid ina Chodladh’’ ar mhúnla saothar clasaiceach agus dhíol leis an gCairdinéal Raffaele Riario é. Nuair a fuair Riario amach nár shaothar de chuid na seanreachta é, tháinig an oiread sin ionaidh air gur iarr sé ar an ealaíontóir óg dealbh Bhacas a dhéanamh dó. Ach nuair a chonaic sé an saothar, dhiúltaigh sé dó, agus b’éigean do Michelangelo é a dhíol leis an mbaincéar Jacopo Galli i gcomhair a ghairdín.
Sa bhliain 1497 iarraidh ar Michelangelo "Pietà" a dhéanamh, rud a thosaigh sé an bhliain dar gcionn.
Oibreacha eile.
Nuair a d’fhill Michelangelo ar Fhlórans idir na blianta 1499 agus 1501, iarradh air dealbh Dháibhí a dhéanamh mar chomhartha ar shaoirse na cathrach. Bhí sé seo ar na saothair ab fhearr dá chuid, agus chuir sé bailchríoch air sa bhliain 1504. D'eascair sé as píosa ollmhór marmair ó chairéal Charrara, agus cuireadh é in airde os comhair an an tSean-Pháláis (Palazzo Vecchio) sa Piazza della Signoria.
D’fhill Michelangelo ar an Róimh sa bhliain 1505 agus idir na blianta 1508 agus 1512 dhathaigh sé díon an tSéipéil Shistínigh don Phápa Clement VII. Ar dtús ní raibh le bheith ann ach an Dá Aspal Déag, ach de réir a chéile chum sé fíoracha eile a bhain le Cruthú agus le Deireadh an Domhain. Idir na blianta 1532 agus 1541 chum sé an Breithiúnas Deireanach, ach chuir roinnt fíoracha lomnochta fearg ar dhaoine éigin, an Cairdinéal Carafa agus an Moinsíneoir Sernini go háirithe, agus rinne siad gearán. Mar dhíoltas, rinne Michelangelo íomhá de Charafa mar anam damnaithe.
Ba é saothar mór deireanach Michelangelo Baisleac Pheadair sa bhliain 1546 (cé nach eisean a thosaigh é).
Fuair Michelangelo bás sa bhliain 1564 sula raibh an obair dheireanach seo críochnaithe.
Foinsí.
Michelangelo
Michelangelo
Michelangelo
Michelangelo
Michelangelo
Michelangelo


Pedro Calderón de la Barca.
Drámadóir Spáinneach ab ea Pedro Calderón de la Barca y Henao. Thuil Calderón a cháil mar dhrámadóir mar gheall ar fheabhas a chuid filíochta, a struchtúr drámatúil agus doimhneacht a chuid fealsúnachta. Scríobh sé níos mó ná 70 dráma san iomlán.
Luathshaol.
Rugadh Calderón ar an 17 Eanáir, 1600.
Rugadh agus tógadh é sa phríomhchathair Maidrid. Ba de shliocht Pléimeannach a mháthair agus bhí a athair ina rúnaí sa státchiste.
Ghnóthaigh sé comórtais filíochta agus é ina fhear óg agus cuireadh a chéad dráma "Amor, Honor y poder" ar stáitse i mí an Mheithimh 1623.
Saighdiúireacht.
Tá sé ráite go raibh sé i seirbhís in arm na Spáinne san Iodáil agus i bhFlóndras idir 1625 agus 1635.
Faoin am go raibh sé sna tríochaidí, aithníodh Calderón mar phríomhdhramadóir na Spáinne.
Chaith sé dhá bhliain san arm 1640-1642, ina "Cuirassier" (marcshlua, marcoifigeach nó oifigeach ar muin capaill) sa Chatalóin. Sa bhliain 1645, bronnadh pinsean speisialta míleata air mar gheall ar a ghaisce mar shaighdiúir.
Sagartacht.
Tamall de bhlianta ina dhiaidh sin chuaigh Calderón isteach in Ord Naomh Proinsiais. Rinneadh sagart de sa bhliain 1651. As sin amach, dhírigh sé ar shaothair a bhain le miotaseolaíocht agus le creideamh.
Mhair Calderón ar feadh 81 bliana go bhfuair bás ar an 25 Bealtaine, 1681.
Tagairtí.
Calderon de la Barca, Pedro
Calderon de la Barca, Pedro
Calderon de la Barca, Pedro


Scoil Uí Chonaill.
Is meánscoil í Scoil Uí Chonaill (nó "O'Connell School" as Béarla) atá suite ar Shráid Richmond Thuaidh i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath. Is í an mheánscoil Chaitliceach is sine i mBaile Átha Cliath agus í bunaithe ar dtús i 1827.
Stair.
Ainmníodh an scoil as Dónall Ó Conaill mar gheall ar a iarrachtaí ar son shaoirse na gCaitliceach in Éirinn. Leag sé féin an bhunchloch agus bhronn sé 1,500 punt dá airgead féin ar an scoil. Bunaíodh í mar scoil do bhuachaillí ar dtús ach is scoil mheasctha í anois.


Seán Mac Giolla Bhríde.
Poblachtach Éireannach a bhí i Maor Seán Mac Giolla Bhríde (Béarla: "Major John MacBride", nó feictear an litriú mí-cheart McBride freisin) (7 Bealtaine 1865 – 5 Bealtaine 1916), a cuireadh chun báis tar éis dó páirt lárnach a ghlacadh in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916.
Ba pholaiteoir Éireannach é a mhac Seán Mac Giolla Bhríde, le Clann na Poblachta.
Tús a shaoil.
Tháinig Mac Giolla Bhríde chun saoil ins an Ché i gCathair na Mart, Contae Mhaigh Eo, mac le Pádraig Mac Giolla Bhríde, siopadóir agus fear trádála, agus a bhean Honoria Gill, a mhair i ndiaidh bhás a mic. Ó na mBráithre Críostaí i gCathair na Mart agus Coláiste Naomh Maoileachlainn i mBéal Feirste a fuair sé a chuid scoláireachta. Bhí post aige tráth i siopa éadaitheoireachta i gCaisleán Riabhach, Contae Ros Comáin. Bhí staidéar leighis déanta aige chomh maith, ach d'fhág sé é ina dhiaidh chun dul ag obair mar phoitigéir i mBaile Átha Cliath.
Nuair a bhí sé bogtha go dtí an ardchathair, liostáil sé le Bráithreachas na Poblachta agus bhí baint aige le Mícheál Ó Cíosóig agus an Cumann Lúthchleas Gael ag teacht ar an bhfód. Chuaigh sé isteach fosta i gCumann Liteartha Gaelach, áit ina bhuail sé don chéad uair le hArt Ó Gríofa, duine a fhanfadh mar dlúth chara leis go deireadh a shaoil, agus duine a d'imir an-tionchar air. Ón bhliain 1893 ar aghaidh, bhí Mac Giolla Bhríde aicmithe mar "náisiúnaí cóngarach" ag rialtas na Breataine. Sa bhliain 1896, sheol sé go dtí Stáit Aontaithe Mheiriceá ar son Bhráithreachas na Poblachta. Tar éis dó filleadh abhaile, d'fhág sé ar imirce go dtí an Afraic Theas.
Dara Cogadh na mBórach.
Ghlac sé páirt i nDara Cogadh na mBórach, áit ina bhunaigh sé an Bhriogáid Transvaal Éireannach. Cé go bhfuil aithne agus cáil air mar bhriogáid Mhic Ghiolla Bhríde, b'é an Gael-Mheiriceánach John Blake, iar-oifigeach de chuid Arm na Stát Aontaithe, a bhí ina chéad cheannfort air. Fuair an Bhriogáid aitheantas oifigiúil ón Rialtas Bórach agus coimisiúnaíodh Mhic Ghiolla Bhríde le céim mhaoir in Arm na mBórach. Bronnadh saoránacht Bhórach air freisin.
Sa chogadh seo, throid na cúig chéad Éireannaigh agus Gael-Mheiriceánaigh in aghaidh na Sasanach. Go minic, bhí na cománlaigh Éireannacha seo i mbun troda go díreach i gcoinne reisimintí Éireannacha, ar nós na Dublin Fusiliers agus na Inniskillings. Anuas ar seo, b'iomaí Éireannach a bhí ag troid ar son na Sasanach, in éadan bhriogáid Mhic Ghiolla Bhríde agus na mBórach.
Nuair a bhí mí na Bealtaine 1900 ann, bhí scoilt tar éis teacht sna chománlaigh Éireannacha agus roinneadh iad ina dhá Bhriogáid Transvaal Éireannach. Bhí forbairtí eile a chuir seachrán orthu chomh maith, mar shampla an "Irish-American Ambulance Corps" a bhí tagtha isteach sa champa Éireannach, agus ina theannta sin an nuacht gur shroich an náisiúnaí Michael Davitt príomhchathair na mBórach. Thall abhaile in Éirinn ag an am céanna, bhí Art Ó Gríofa agus Maud Gonne i mbun stocaireachta ar son Rialtas na mBórach. Ceann de na gluaiseachtaí ba mhó agus ba fhoréigní san Eoraip a bhí ann, agus cleachtas maith do himeachtaí na bliana 1916.
Pósadh le Maud Gonne.
Tar éis deireadh an chogaidh, thaisteal Mac Giolla Bhríde go Páras na Fraince agus b'ann a phós sé an náisiúnaí Éireannach Maud Gonne sa bhliain 1903. Chas an bheirt ar a gcéile don chéad uair sa bhliain 1900, agus le Gonne mar bhean aige bhuail sé le W. B. Yeats. An bhliain dar gcionn rugadh mac leo, ar ar thugadar Seán. Theip ar an bpósadh, ámh, agus d'fhill sé ar Bhaile Átha Cliath le líomhaintí maidir le foréigean baile curtha ina leith. Scar Gonne ó Mhac Giolla Bhríde, agus níor phós sí arís.
Éirí Amach na Cásca.
Bhí Mac Giolla Bhríde ar dhuine den líon beag de cheannairí Éirí Amach na Cásca nach raibh ina bhall d'Óglaigh na hÉireann, ach cuireadh é go díreach isteach san aicsean sa phríomhchathair, gan mórán rabhaidh. In ainneoin sin, chuir sé a a chabhair ar fáil gan mhoill do Thomás Mac Donnchadha, agus ceapadh é mar an dara duine i gceannas ar Monarcha Jacob's. Tar éis an éirí amach, cuireadh é os comhair chúirt airm faoi na "Defence of The Realms Acts", agus daoradh chun báis i bPríosún Chill Mhaighneann é.
Príosún Chill Mhaighneann.
Thug sé aghaidh ar an scuaid báis ar an 5 Bealtaine 1916, dhá lá roimh chomóradh a 51ú bhreithlá. Dhiúltaigh sé an púicín, ag rá "I have looked down the muzzles of too many guns in the South African war to fear death and now please carry out your sentence." Tá sé curtha i Reilig Chnoc an Earbair (Baile Átha Cliath).


An Mhonacais.
Is í an Mhonacais (nó "Munegascu", mar a deir lucht a labhartha féin) teanga dhúchasach mhuintir Mhonacó. Teanga Rómánsach í, agus is féidir a rá gurb ionann í, a bheag nó a mhór, agus an chanúint a labhraítear i Genova san Iodáil. Ní hí an Mhonacais teanga oifigiúil Mhonacó, nó is easaoránaigh ón bhFrainc iad formhór mór na ndaoine a bhfuil cónaí orthu i Monacó, agus mar sin, is í an Fhraincis teanga oifigiúil an stáit. Mar sin féin, táthar ag iarraidh an tseanteanga a choinneáil beo sna scoileanna, agus bíonn sí le feiceáil go poiblí in áiteanna i Monacó.
Comhartha dátheangach (Fraincis agus Monacais) i Monacó


Leeds United Association Football Club.
Club peile atá suite i Leeds, Iarthar Yorkshire is ea Leeds United Association Football Club, nó go simplí Leeds United. Cé gur imir an fhoireann i bPríomhroinn Shasana uair amháin, imíonn siad anois i sraith níos ísle. Tá a staid baile, Elland Road, suite i mBeeston, áit a d'imir siad ó bhúnú an chlub sa bhliain 1919. Tugtar "Leeds" orthu go minic nó na "Whites" mar leasainm mar gheall ar na geansaithe bána.
Cé go bhfuil "AFC" in ainm oifigiúil an chlub agus bhí sé le feiceáil ar an suaitheantas san aimsir caite, níl ach "LUFC" le feiceál ar an suaitheantas inniú.
Don chuid is mó dá stair d'imir siad i bpríomhroinn Shasana. Faoi bhainisteoireacht Don Revie i rith na 1960í agus 1970í, bhuaigh Leeds cúpla trófaithe intíre agus Eorpach. Cuireadh síos iad go dtí an dara roinn sa bhliain 1982, agus d'fhill siad ar an bpríomhroinn sa bhliain 1990. Bhuaigh siad an sraith sa bhliain 1992. Tar éis tubaistí airgeadais cuireadh síos iad go dtí "League One" don séasúr 2007–08. Sa séasúr 2009/10, bhuaigh Leeds ardú go dtí an Championship tar éis 3 bliain caite i League One. Ar an 21ú Nollaig, ceannaigh "GFH Capital" 100% den chlub as Ken Bates, ach fánóidh Bates go dtí deireadh an séasúr.


Forógra na Feabhra.
Is éard a bhí i gceist le Forógra na Feabhra i stair na Fionlainne ná an forógra a d'eisigh impire na Rúise (Nioclás II) ar an 15 Feabhra 1899 le cuid den fhéinrialtas a bhaint d'Ard-Diúcacht na Fionlainne. Go dtí sin, bhí sé de chumhacht ag Dáil na Fionlainne gan glacadh leis na dlíthe nua Rúiseacha - is é sin, ní thugadh na Fionlannaigh aird ach ar an gcuid sin den reachtaíocht uile-Rúiseach a raibh siad sásta léi. Ó bhí na Fionlannaigh sách dílis don Impire ar dhóigheanna eile, tháinig an Forógra seo aniar aduaidh orthu ar fad, agus iad den tuairim gur míthuiscint de chineál éigin a bhí i gceist. D'achainigh leathmhilliún Fionlannach ar an Impire an forógra a chur ar ceal, ó shíl siad nach ón Impire féin a tháinig an forógra, ach ó chomhairleoir éigin nár thuig cúrsaí na Fionlainne.


Teangacha Rómánsacha.
Foghrúpa de na teangacha Ind-Eorpacha iad na teangacha Rómánsacha a tháinig chun saoil nuair a thit na leaganacha éagsúla den Laidin as a chéile ar fud iarsmaí Impireacht na Róimhe. Labhraíonn seacht gcéad milliún duine teangacha den chineál seo ar fud an domhain - san Eoraip chomh maith leis na hiar-choilíneachtaí Eorpacha sna hilchríocha eile.
Níl na teangacha Rómánsacha bunaithe ar an Laidin Chlasaiceach, an teanga a bhí á saothrú ag leithéidí Iúil Caesar agus Marcus Tullius Cicero, ach ar an ngnáthchaint i mbéal na saighdiúirí sna léigiúin Rómhánacha. Mar sin, is iomaí focal Clasaiceach nár mhair ar aon nós sna teangacha Rómánsacha. Bhí córas na ndíochlaonta an-simplithe sa Laidin Choitianta i gcomparáid le teanga ghalánta na litríochta freisin. Níl na teangacha Rómánsacha cosúil leis an Laidin Chlasaiceach ó thaobh ord na bhfocal de ach an oiread. Is é an t-ord focal atá sna teangacha seo ná SVO (ainmní - briathar - cuspóir), ach is é ord focal na Laidine Clasaicí ná SOV (ainmní - cuspóir - briathar): "Marcus Tulliam amat" "tá Marcus i ngrá le Tullia", a deirtear as Laidin, ach is é an leagan Spáinnise ná "Marco ama a Tulia" (nó "Marco quiere a Tulia").
Is iad na teangacha Rómánsacha is tábhachtaí ná an Spáinnis, an Phortaingéilis, an Fhraincis, an Iodáilis, an Rómáinis agus an Chatalóinis. Tá cuid mhaith teangacha agus canúintí gaolmhara á labhairt ar fud dheisceart na hEorpa agus iad ar beagán cainteoirí i gcomparáid leis na mórtheangacha seo, mar shampla An Rómainis san Eilvéis agus an Laidinis atá labhartha i dtuaisceart na hIodáile.
Stór focal na Laidine i gcomparáid leis na teangacha Rómánsacha.
Tá a leithéid ann agus "Appendix Probi", liosta focal ón tríú haois i ndiaidh bhreith Chríost a mholann d'fhoghlaimeoirí na Laidine scríofa focail mhíchearta áirithe a sheachaint agus ceartfhoirmeacha a úsáid ina n-áit. Ceann de na moltaí sa liosta is ea "VETULUS NON VECLUS", is é sin "[scríobh] "vetulus" seachas "veclus". Díol suntais é go raibh an tseanaidiacht úd "vetus" imithe as úsáid ar fad san am seo, de réir dealraimh.
Romansacha, Teangacha


Kate Winslet.
Is aisteoir Sasanach í Kate Elizabeth Winslet (5 Deireadh Fómhair 1975 a rugadh í).
Naisc Sheachtracha.
Winslet, Kate
Winslet, Kate


The Dark Knight (scannán).
Is scannán sárlaoich Meiriceánach é The Dark Knight ón bhliain 2008, a bhí stiúrtha agus scríofa le Christopher Nolan. Tá sé bunaithe ar an gcarachtar Batman ó DC Comics, agus is clár leantach é don scannán Batman Begins. B'é Christian Bale a ghlac an phríomhpháirt do Batman/Bruce Wayne. Leanann an scannán Batman, agus a ghleic le coirpeacht agus an bagairt nua; an Joker. B'é Heath Ledger a ghlac páirt an Joker. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 16ú lá de Mhí Iúil sa bhliain 2008. Ba é seo an scannán is mó a thug airgead isteach sa bhliain 2008.
Tagairtí.
Dark Knight, The


Nizhny Novgorod.
Is é Nizhny Novgorod (Rúisis: "Нижний Новгород") príomhchathair Chúige Nizhny Novgorod agus tá sé mar an ceathrú chathair is mó sa Rúis (tar éis Moscó, Cathair Pheadair, agus Novosibirsk).


John Williams (cumadóir).
Is cumadóir ceoil agus stiúrthóir foirinn cheoil cáiliúil de chuid SAM é John Towner Williams (rugadh 8 Feabhra 1932 i Nua Eabhrac) a bhfuil cáil ar leith tuillte aige mar gheall ar chumadh ceoil do scannáin.
A shaol.
Bhí a athair, Johnny Williams, ina cheoltóir cumasach a sheinn an trombóin agus na drumaí agus a ghlac páirt i mbanna den t-ainm an "Raymond Scott Quintet".
Bhí triúr clainne, Joseph, Mark agus Jennifer aige lena chéad bhean chéile Barbara Ruick a fuair bás sa bhliain 1974. Faoi láthair tá sé pósta leis an ngrianghrafadóir Samantha Winslow.
Rinne John Williams dianstaidéar ar an gceol ó aois óg agus é ag seinnt an phianó, an trombóin, an clairinéid agus an troimpéid. Ba léir gan mhoill gur ceoltóir tréitheach a bhí ann. Thosaigh sé ag cumadh ceoil go luath agus lean sé air i rith an Dara Cogadh Domhanda agus é ina bhall de bhanna an aerfhórsa.
Coinnigh sé ar sa Juilliard School of Music le Rosina Lhevinne. Níos déanaí i Hollywood bhí sé faoi oiliúnt ag Arthur Olaf Anderson agus Mario Castlenuovo-Tedesco.
Bhí tionchar mór ag Bernard Herrmann agus Henry Mancini air agus é ag leanacht lena oideachas ceoil. Bhain sé Oscar le haghaidh ceol scannáin ceithre huaire agus bhí sé ina stiúrthóir ar an bhfoireann cheoil fíorcháiliúl The Boston Pops.
Bhí rath ollmhór ar an gceol a scríobh sé do scannáin, go háirithe de chuid Steven Spielberg.
A shaothar.
Williams ag obair ar "Raiders of the Lost Ark"
Williams, John
Williams, John


Giurtelecu Şimleului.
Baile sa Rómáin is ea Giurtelecu Şimleului.


Iaşi.
Is é Iaşi an dara cathair is mó sa Rómáin. Tá an chathair suite in oirthuaisceart na tíre. Bhí Iaşi mar phríomhchathair ar Ríocht na Rómáine ó 1916 go 1918 agus an Chéad Chogadh Domhanda ar siúl.


Harry Potter and the Philosopher's Stone (scannán).
Is scannán é Harry Potter and the Philosopher's Stone ("Harry Potter agus an Órchloch") atá bunaithe ar an leabhar le J. K. Rowling a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é Chris Columbus stiúrthóir an scannáin, agus Daniel Radcliffe a ghlac páirt Harry. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 18ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 2001. Ba é seo an scannán is mó a thug airgead isteach sa bhliain 2001.
Tagairtí.
Harry Potter and the Philosopher's Stone


Gaelscoil Mhuscraí.
Is Gaelscoil í Gaelscoil Mhuscraí atá suite sa Bhlárna i gContae Chorcaí. Bunaíodh an scoil sa bhliain 2003.
Mhuscraí, Gaelscoil


Harry Potter (carachtar).
Draíodóir ficseanúil a chruthaigh an scríbhneoir Sasanach J. K. Rowling is ea an carachtar Harry James Potter (rugadh 31 Iúil). Chruthaigh J.K. Rowling an carachtar seo mar charachtar úrscéil sa bhliain 1997. Scríobhadh seacht n-úrscéal ar fad faoi. Is scoláire óg é ag Scoil Chomhoideachais Draíodóireachta Hogwarts.
Potter, Harry
Potter, Harry
Potter, Harry


Twilight (scannán 2008).
Is scannán rómánsach/fantaisíocht Meiriceánach é Twilight atá bunaithe ar an úrsceal le Stephenie Meyer. Tá Catherine Hardwicke stiúrthóir an scannáin. Kristen Stewart a ghlac páirt Bella Swan cailín a seacht déag bhliain d'aois agus Robert Pattinson a ghlac páirt Edward Cullen vaimpír a céad ocht bhliain d'aois. Tá an script oiriúnaithe leis an úrscéal le Melissa Rosenberg sa bhliain 2007 ach níl sé eisiúint ar an scáileán go 21ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 2008 mar an stailc scríbhneoir i Mheiriceá.
Plota.
Bogann Bella Swan, cailín seacht mbliana déag d'aois, ar baile beag Forks, i Washington, a conáigh leis a athair. Déanann sí a lán cairde ar sa ardscoil nua. Tá cúpla faoi, d'ainmnigh Cullens, an-mistéireach. Ar an gcéad lá, súnn sí in aice le Edward Cullen ar sa ranga bitheolaíocht agus tá cuma déistin air agus níl a fhios aice cén fáth. Cúpla lá níos moille, fionnann sí a vaimpír is ea Edward, ach níl ólann sé fuil daonna agus titeann siad in ngrá.
Ceol.
Eisiúint sé ar an 4ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 2008.
Tagairtí.
Twilight


Brokeback Mountain.
Scannán ón bhliain 2005 is ea Brokeback Mountain.
Is scannán é Brokeback Mountain atá bunaithe ar an gearrscéal le Annie Proulx a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é Ang Lee stiúrthóir an scannáin, agus Jake Gylennhaal agus Heath Ledger a ghlac páirt na príomhpháirte.
Tagairtí.
Brokeback Mountain


Alatri.
Eaglais na Santa Maria Maggiore.
Is í Alatri príomhchathair réigiún Ciociaria san Iodáil.


Orna Ní Choileáin.
Is scríbhneoir agus ceoltóir í Orna Ní Choileáin.
Rinne Éilis Ní Dhuibhne a cuid oibre a mheas i 2006/2007 faoi Scéim na n-Oidí Bord na Leabhar Gaeilge.
Tá dhá chnuasach gearrscéalta léi foilsithe go dtí seo: "Canary Wharf" (2009) agus "Sciorrann an tAm" (2014). Bhí "Sciorrann an tAm" ar an ngearrliosta do Leabhar na Bliana, Gradam Uí Shúilleabháin in 2014. D'fhoilsigh Cois Life an chéad úrscéal sa tsraith vaimpírí ("Ailfí agus an vaimpír") in 2012. Ó shin, foilsíodh trí scéal eile sa tsraith chéana: "Vaimpír san áiléar" (2013), "I measc vaimpírí" (2015) agus "Greim na vaimpíre" (2017). D'fhoilsigh An Gúm úrscéal eile dá cuid, "Morf", sa bhliain 2016.
Fuair sí aitheantas ón tOireachas as ucht a cuid oibre i 2007, 2008, 2014 agus 2016.
Rinneadh léirmheas ar a saothar san Irish Times.
Tagairtí.
Choileáin, Orna Ní


Corpse Bride.
Scannán is ea Corpse Bride (2005).
Tagairtí.
Corpse Bride


Rupert Grint.
Is aisteoir Sasanach é Rupert Alexander Lloyd Grint (24 Lúnasa 1988 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Grint, Rupert
Grint, Rupert


Nicolas Appert.
Sólaisteoir agus aireagóir Francach ba ea Nicolas Appert (Châlons en Champagne 17 Samhain, 1749- Massy 1841).
A Shaol agus a Shaothar.
Eisean an chéad duine a chaomhnaigh bia trína aimridiú le teas i soithí leáshéalaithe (i mbuidéil ar dtús agus ansin i mboscaí stáin), agus thóg sé an chéad mhonarcha thorthaí leasaithe. Bhí óstán ag a mhuintir, agus bhí Nicholas ar an naoú duine den chlann. Bhí taithí aige as a óige ar obair an chócaire agus an tsólaisteora, agus eolas aige ar mhodhanna caomhnaithe bia.
Idir na blianta 1772 agus 1784 bhí sé ar aimsir ag baill den uaisle mar "officier de bouche"; ansin bhain sé amach Páras, áit ar oscail sé siopa milseogra. Tháinig rath ar an ngnó, agus tar éis na Réabhlóide (eachtra a raibh sé páirteach inti) thosaigh sé ag déanamh taighde ar chaomhnú an bhia de réir critéir áirithe - athrú an bhlais, costas, an cothú a bheadh le baint as bia salannaithe, triomaithe agus deataithe, agus criostalú na dtorthaí.
Faoin mbliain 1795 bhí a shainmhodh caomhnaithe beartaithe aige agus chuir sé bailchríoch air ina dhiaidh sin; thosaigh sé ag soláthar bia don Chabhlach, agus tar éis gur chuir Napoléon Bonaparte in iúl gur bhreá leis bia caomhnaithe a bheith ar fáil ag an Arm, d'fhoilsigh sé leabhar sa bhliain 1810 dar theideal: "Le livre de tous les ménages ou L’art de conserver pendant plusieurs années toutes les substances animales ou végétales".
Bhí fáilte roimh an leabhar seo sa Bhreatain, ach ní bhfuair Appert aon airgead dá bharr, cé go raibh na Sasanaigh sásta ardmholadh a thabhairt dó. Bhain Bryan Donkin agus John Hall feidhm as boscaí stáin seachas as buidéil agus iad ag brath ar obair an aireagóra Pierre Durand. (Bhí breis slí sna boscaí ach ba dheacair iad a oscailt.) Sa Fhrainc tháinig laghdú mór ar an éileamh a bhí ar bhia chaomhnaithe le haghaidh turais fhada mhara agus na cogaíochta de bharr mheath an Chabhlaigh tar éis dhíomua Trafalgar agus imdhruidim na Mór-Roinne. Scriosadh Appert de bharr choimhlint na mBriotanach, dream a raibh teacht réidh ar stán acu, agus bhí sé ar an anás nuair a cailleadh é.
An tAimridiú.
Is éard atá san aimridiú bia a théamh i dtreo go scriostar nó go lagaítear na mionorgánaigh nó na heinsímí a d'fhéadfadh an bia a athrú. Is féidir é sin a dhéanamh le téamh atá isteach is amach le 100 °C de réir nádúr agus mhéid an ruda atá á ullmhú. Ní cóir na mionorgánaigh go léir a scrios, mar bhainfeadh sin den chothú.
Dhéanadh Appert na buidéil a líonadh beagach go béal, iad a shéalú le bís agus iad a théamh le huisce. Bhí gloine na mbuidéal níos tibhe ná ba ghnách chun go seasfaidís an brú a tháinig den téamh istigh. Uair amháin, ar son gaisce, chaomhnaigh sé caora iomlán.
Naisc sheachtracha.
Appert, Nicolas
Appert, Nicolas
Appert, Nicolas


Role Models.
Is scannán é "Role Models". B'é David Wain stiúrthóir an scannáin.
Tagairtí.
Role Models


Robert Pattinson.
Is aisteoir Sasanach é Robert Pattinson (13 Meitheamh 1986 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Pattinson, Robert
Pattinson, Robert


Empire of the Sun (scannán).
Scannán is ea Empire of the Sun atá bunaithe ar an úrscéal le J. G. Ballard. B'é Steven Spielberg stiúrthóir an scannáin.
Tagairtí.
Empire of the Sun


Fear and Loathing in Las Vegas (scannán).
Scannán is ea Fear and Loathing in Las Vegas atá bunaithe ar an úrscéal le Hunter S. Thompson ón bhliain 1971. B'é Terry Gilliam stiúrthóir an scannáin.
Tagairtí.
Fear and Loathing in Las Vegas


Ice Age (scannán).
Scannán de chuid Blue Sky Studios is ea Ice Age (2002). Ghlac Ray Romano, John Leguizamo, Denis Leary, agus Jack Black páirt ann. B'iad Chris Wedge agus Carlos Saldanha stiúrthóirí na scannán. Sraitheanna scannán, ' agus ', eisíodh i pictiúrlanna i 2006 agus 2009.


Kristen Stewart.
Is aisteoir Meiriceánach í Kristen Jaymes Stewart (9 Aibreán 1990 a rugadh í).
Gradaim.
Tá 52 ghradam buaite ag Stewart.
Naisc sheachtracha.
Stewart, Kirsten
Stewart, Kirsten


An Seanphobal.
Sráidbhaile Gaeltachta i ndeisceart na hÉireann is ea an Seanphobal.
An sráidbhaile.
Tá sé suite in iarthar Chontae Phort Láirge i nGaeltacht na nDéise os cionn na lonnaíochtaí seo leanas: Maoil a’ Chóirne, Baile na nGall, Heilbhic. Limistéar ciúin tuaithe atá ann, gar d'Aird Mhór. Paróiste cuibheasach mór atá ann (cúig chiliméadar cearnach is tríocha).
Tá roinnt seirbhísí poiblí ar fáil ann, mar shampla bunscoil agus séipéal. Sa bhliain 2003, ceadaíodh pleanáil d’ionad pobail agus do naíolann in aice leis agus soir ón séipéal, le rochtain go talamh cúil agus páirc sacair sa todhchaí.
Stair.
Deirtear gur bhunaigh Naomh Colmán an Seanphobal i bhfad sular tháinig Naomh Pádraig go hÉirinn agus fiú sular tháinig Naomh Deaglán go dtí Aird Mhór. Roimh an Drochshaol bhí an daonra i bhfad níos mó ná mar atá sé anois.
Teach solais.
An ghné is mó de dhéantús an duine ar líne an chósta ná teach solais Mhion Ard is ea -- téann a stair siar go dtí an bhliain 1851. Tá líne an chósta contúirteach go leor agus mar sin is léir tá an teach solais riachtanach.
An Chailleach Béarra.
Struchtúr eile de dhéantús an duine is ea an Chailleach Béara: seo tuama meigiliteach a théann siar go dtí 2,000 RC. Léiríonn na radhairc ar oirthear Phort Láirge agus Chontae Loch Garman go dtí Rinn Duáin agus níos faide soir cén fáth gur roghnaíodh an áit seo leis an tuama a thógáil.
Oidhreacht nádúrtha.
Cuimsíonn líne an chósta (in aice leis an mbá, an Mheá) muirdhreach aillte, thart ar seachtó méadar in airde, agus roinnt silteán sruthanna agus bánna beaga freisin. Meallann an féarach ar na haillte a lán éan mara. Taitníonn an ceantar leo siúd a bhfuil suim acu sa dúlra agus sna héin.
Spórt.
Tá cumann de chuid CLG sa cheantar - is í an pheil an spórt is mó a imrítear ann. Bhuaigh na "Shocks" Craobh Shóisear an Chontae sa bhliain 1949. Imríonn iománaithe an cheantair le foireann na Rinne.
Chicago.
Is de shliocht Maurice Daley iad Richard J. Daley agus Richard M. Daley, a bhí mar mhéaraí ar Chicago ar feadh tamaill fhada. D'fhág Maurice An Seanphobal sa dara leath den 19ú céád.


Cill Garbháin.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Cill Garbháin. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


Leic Snámha.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Leic Snámha. Úsáidtear 'Leac Snámha' go coitianta anois. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí. Bunaíodh an sráidbhaile i ré na Normannach in aice le habhainn na Bríce i dtuaisceart an chontae.
Tá ceithre thigh tábhairne lonnaithe i Leic Snámha, chomh maith le ceithre shiopa eile.


Scairteach an Ghlinne.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Scairteach an Ghlainne. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


Gleann Beithe.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Gleann Beithe. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


Maigh Mheáin.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Maigh Mheáin. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


An Fhianait.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Fhianait. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí, i ngar do Thrá Lí.


An Fearann Fuar.
Sráidbhaile in Éirinn is ea an Fearann Fuar. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí idir Trá Lí agus Cill Airne. Tá Aerfort Chiarraí suite san Fhearann Fuar.


An tSnaidhm.
Baile in Éirinn is ea an tSnaidhm. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí. Bhí cónaí ar 258 dhuine i Snaidhm sa bhlian 2011.


An Tóchar.
Sráidbhaile in Éirinn is ea an Tóchar (Béarla: "Causeway"). Tugtar "Kantogher" nó "Ceann an Tóchair" air uaireanta. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí. Bhí 251 dhuine ina gcónaí ann de réir an daonáireamh sa bhliain 2002.
Tagairtí.
Tochar, An


Cathair Dhónaill.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Cathair Dhónaill. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.
De réir an Staidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht,bhí 97 daoine I gcónaí i Cathair Dónaill,labhair 10 daoine Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.


Dubháth.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Dubháth. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


Fionnóg.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Fionnóg. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


Caisleán na Mainge.
Baile beag in Éirinn is ea Caisleán na Mainge. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí idir Cill Orglan agus Trá Lí. Bhí cónaí ar 187 duine i gCaisleán na Mainge sa bhlian 2011.


Caisleán Ghriaire.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Caisleán Ghriaire nó "Caisleán Graighre". Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí. Bhí cónaí ar 243 duine i gCaisleán Ghriaire sa bhlian 2011. Bhí an Gaoluinn ag 52.3% do daonra an shráidbhaile ag an am.


Lios Eiltín.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Lios Eiltín. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.


Baile an Bhuinneánaigh.
Baile in Éirinn is ea Baile an Bhuinneánaigh. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.
Teangacha.
Bhí 574 (42.5%) daoine ábalta Gailge a labhairt,Labhair 139(10.2%) de na daoine seo Gailge gach lá.Labhair 45(3.3%) daoine teanga eile seachas Gailge nú Béarla sa bhaile,ní raibh 6(0.5%) daoine béarla a labhairt. Bhí Polish an teanga foreign is coitínta sa bhaile le 16 (1.2%) ábalta é a labhairt.


Jarhead (scannán).
Scannán is ea Jarhead atá bunaithe ar an leabhar le Anthony Swofford. B'é Sam Mendes stiúrthóir an scannáin, agus Jake Gyllenhaal a ghlac páirt Anthony Swofford. Tháinig an scannán ar an scáileán don chéad uair ar an 4 Samhain, 2005.
Tagairtí.
Jarhead


Jake Gyllenhaal.
Is aisteoir Meiriceánach é Jacob Benjamin Gyllenhaal (19 Nollaig 1980 a rugadh é). Deartháir le Maggie Gyllenhaal is ea é. Ghlac sé páirt i scannáin cosúil le Brokeback Mountain.
Naisc Sheachtracha.
Gyllenhaal, Jake
Gyllenhaal, Jake


Donnie Darko.
Scannán ón bhliain 2001 is ea Donnie Darko.
Tagairtí.
Donnie Darko


Christian Bale.
Is aisteoir Breatnach é Christian Charles Philip Bale (30 Eanáir 1974 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Bale, Christian
Bale, Chritian


Batman Begins.
Is scannán é "Batman Begins" atá bunaithe ar an comic le Bob Kane agus Bill Finger. B'é Christopher Nolan stiúrthóir an scannáin, agus Christian Bale a ghlac páirt "Batman/Bruce Wayne".
Tagairtí.
Batman Begins


Christopher Nolan (stiúrthóir).
Is stiúrthóir, léiritheoir, agus scríbhneoir scannáin Angla-Mheiriceánach é Christopher Robert Nolan (30 Iúil 1970 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher


Manus Lunny.
Is ceoltóir agus léiritheoir ceoil Conallach é Manus Lunny. Is deartháir fosta é le Dónal Lunny.
Beathaisnéis.
Rugadh agus tógadh in Dún na nGall Manus Lunny i dteaghlach cheolmhar. Bhí sé ar dtús mar bhall den ghrúpa traidisiúnta "The Wild Geese" ar thaistil ar fud Éireann agus thuaisceart Albain. I ndiaidh don ghrúpa sos a ghlacadh, thosaigh Lunny ag seinm agus ag taistil ar chamchuairteanna le Phil Cunningham agus Andy M. Stewart. Sheinn siad le chéile ar feadh cúpla bliain sular thosaigh siad ag obair le grúpaí ceoil eile.
Tá Manus mar ball den mhórghrúpa cheilteach Capercaillie. Chum sé ceol don BBC agus do chraoltóirí teilifíse Meiriceánach chomh maith le bheith á seinm ar leithéidí "Éist" agus "Ceol Tacsi".
I gcomhluadar Phil Cunningham, tá dhá phíosa scríofa ag Lunny don lipéad ceoil "Windham Hill". Ar na mallaibh rinne Lunny ceirníní de chuid Aoife Ní Fhearraigh agus Mairéad Ní Mhaonaigh a léiriú.


Skandar Keynes.
Is aisteoir Sasanach é Skandar Amin Casper Keynes (5 Meán Fómhair 1991 a rugadh é). Bhí sé ina chonaí i Londain, ach anois tá sé ag staidear ar Ollscoil Cambridge. Is aindiachaí é.
Naisc Sheachtracha.
Keynes, Skandar
Keynes, Skandar


High School Musical.
Scannán is ea High School Musical.


Míol cinn.
Is eictisheadán éigeanta daonna é an míol cinn. Tá "Pediculus humanus capitis" mar ainm Laidine air agus idir "treaghdán", "babhdaí", "babhdán" agus "búdaí" mar ainm Gaeilge air.
Feithid an-bheag gan sciatháin is ea an míol seo a chaitheann a shaol go léir ar phlait (.i. ar chraiceann chinn) an duine agus bíonn sé beo ar fhuil an duine amháin. Ní heol dúinn ach go bhíonn an duine daonna amháin mar ainmhí óstach na feithide, cé go mbíonn an chuid is mó d'ord speiceas mamach agus éan inmhíolaithe ag speicis míolta eile.


Zac Efron.
Is aisteoir Meiriceánach é Zachary David Alexander "Zac" Efron (18 Deireadh Fómhair 1987 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Efron, Zac
Efron, Zac
Efron, Zac


High School Musical 2.
Scannán is ea High School Musical 2.


Míol.
Is cuid d'ord na Phthiraptera iad na míolta (míol: uatha). Feithidí gan sciathán atá iontu, le níos mó ná 3,000 speiceas agus triúr díobh siúd rangaithe mar ghníomhairí ghalair an duine.


William Moseley.
Is aisteoir Sasanach é William Peter Moseley (27 Aibreán 1987 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Moseley, William
Moseley, William


Harry Potter and the Chamber of Secrets (scannán).
Is scannán é "Harry Potter and the Chamber of Secrets" atá bunaithe ar leabhar le J. K. Rowling a bhfuil an t-ainm céanna air. Ba é Chris Columbus stiúrthóir an scannáin, agus Daniel Radcliffe a ghlac páirt Harry. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 15ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 2001.
Naisc sheachtracha.
Harry Potter and the Chamber of Secrets


Stardust (scannán 2007).
Is scannán é Stardust atá bunaithe ar an leabhar le Neil Gaiman a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é Matthew Vaughn stiúrthóir an scannáin. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 10 Lúnasa sa bhliain 2007.
Tagairtí.
Stardust


Cara Dillon.
Is amhránaí Éireannach í Cara Dillon (rugadh 21 Iúil 1975 in Dún Geimhin, Co. Dhoire). In 2001 rinne Dillon a shlí bheatha mar amhránaí aonarach a lainseáil in Éirinn, Albain agus sa Bhreatain le céad albam s'aici, "Cara Dillon".
Tús (1991–1995).
Is as ceantar mhór ceoil traidisiúnta Dillon. Ó bhí sí ina pháiste scoile bhíodh sí ag ceol go minic. D'fhoghlaim sí amhráin áitiúla ó mhúinteoirí agus ag céardlainn amhránaíochta a bhíodh ar siúil sa bhaile. Tig léi fosta an fhidil agus réimse feadóige a sheinm. Agus í 14 bliain d'aois bhuaigh sé duais amhránaíochta Éireann Uile ag Fleadh Cheoil na hÉireann.
In 1991 ghlac sé páirt i ngrúpa ceoil áitiúil, "Óige", lena chairde scoile Murrough agus Ruadhraí Ó Catháin. Rinne an ghrúpa dhá chéirnín agus Cara mar ceoltóir acu. Rinne siad fosta cúpla camchuairt a dhéanamh in Éireann, Albain, Sasain agus san Eoraip. Sa tréimhse seo cheol Cara le léithidí De Dannan, Phil Coulter agus Altan. D'fhág Cara in ghrúpa i ndiaidh cuireadh a fháil chun páirt Kate Rusby a ghlacadh ins an grúpa "Equation".
Ráth (1995–2000).
D'fhág Cara Equation le baill eile den ghrúpa, Sam Lakeman (a bheadh mar fear céile aici sa todhchaí) de dheasca "difríochtaí ceolmhar". Bhí aitheantas ar an bheirt mar "Polar Star". Rinneadh cupla albam a tháiféadadh in San Francisco, ach sa deireadh ní rinne Warner Music Group iad a fhoilsiú. Sa bhliain 2000 réitigh Dillon agus Lakeman nach raibh siad dul bheith abálta an toradh cheart a thabhairt don chomhlacht agus scaoil siad a gcuid naisc leis an gcomhlacht ceoil. Sa bliain céanna, shínigh an bheirt conradh le Rough Trade Records.
Rough Trade Records (2001–2007).
Thaifead Cara a chéad albam ins The Firs, teach tuismitheoirí Lakeman. Rinneadh cuid de a thaifeadadh i gContae Dún na nGall, Éireann. Rinne Lakeman an albam a léiriú agus rinne John Reynolds (Sinéad O'Connor, Damien Dempsey) é a mheascadh. Bá ábhar traidisiúnta an mhór-chuid den cheol. Foilsíodh an albam ar 16 Iúil 2001, agus gairm criticiúil aige. Chríochnaigh Dillon agus Lakeman 2002 le hard-meon agus iad pósta i mí na Nollag.
In 2003 tháinig "Sweet Liberty" amach. Bhí sé fiú níos mó na a halbam dheireanach. D'imigh Cara go dtí An tSeapáin chun ardú céime a thabhairt don albam. Chomh maith, thaisteal sí le ceoltóirí eile a bhí páirteach i WOMAD. D'imigh an chúpla isteach sa stiúideo in 2004 chun an tríú a thaifeadadh.
Tháinig "After The Morning" amach ar 27 Feabhra 2006. Ghlac an Czech Philharmonic Orchestra, Martin Simpson, Mairtín O'Connor, Cathal Hayden agus Paul Brady páirt ar an dhlúthdhiosca.
Charcoal Records - 2008.
In Eanáir 2008, rinne Cara agus á ghrúpa ceoil DVD, "The Redcastle Sessions", in Dún na nGall. Tháinig a chéad albam eile amach in Eanáir 2009, "Hill of Thieves" ar lipéad Dillon féin, Charcoal Records.
Eile.
In 2006, cheol Dillon agus Iarla Ó Lionáird "Mo Ghile Mear" ós comhar 500 milliún duine ar fud na cruinne d'oscailt an Ryder Cup in Éireann.
Teaghlach.
Rugadh dhá mac (cúpla) Dillon agus Lakeman, Noah agus Colm Lakeman ar 17 Samhain 2006.


Móta agus bábhún.
Is daingean an-simplí Normannach é móta agus bábhún. Tógadh iad san bhFrainc, san Bhreatain agus in Éirinn san aonú haois agus san dóú haois déag, mar go raibh siad a bheag nó a mhór saor agus tapa le tógáil. D'fhéadfaí feidhm a bhaint astu mar dhúnchla cosanta nó áit dídine.
Foirgníocht.
Is tulach nó cnocán ard cré é móta (nó "motte" sa bhFraincís) agus is minic a bhaintí feidhm as mullóg nádúrtha nó as sean-ráth. Thógtí daingean déanta as adhmaid nó clocha. Bhaintí cré ón díog, tochailte timpeall ar an mhóta ag bun an tulaigh nó timpeall ar an daingean go léir.
Bheadh an dromchla lasmuigh den mhóta clúdaithe le chré nó daingnithe le hadhmaid tacaíochta.
Is féidir go mbeadh dhá mhóta ag na daingin is mó, mar atá i gCaisleán Lewes. Bheadh sonnach adhmaid ar an chuid is mó de na caisleáin bhunaidh agus túr faire adhmaid i lár baill acu.


Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (scannán).
Is scannán é Harry Potter and thPrisoner of Azkaban atá bunaithe ar an leabhar le J. K. Rowling a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é Alfonso Cuarón stiúrthóir an scannáin, agus Daniel Radcliffe a ghlac páirt Harry. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 31ú lá de Mhí na Bealtaine sa bhliain 2004.
Tagairtí.
Harry Potter and the Prisoner of Azkaban


Harry Potter and the Order of the Phoenix (scannán).
Is scannán é Harry Potter and the Order of the Phoenix atá bunaithe ar an leabhar le J. K. Rowling a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é David Yates stiúrthóir an scannáin, agus Daniel Radcliffe a ghlac páirt Harry.
Tagairtí.
Harry Potter and the Order of the Phoenix


Tilda Swinton.
Is aisteoir Albanach í Katherine Matilda "Tilda" Swinton (5 Samhain 1960 a rugadh í).
Naisc sheachtracha.
Swinton, Tilda
Swinton, Tilda


Ben Barnes (asteoir).
Is aisteoir Sasanach é Benjamin "Ben" Barnes (20 Lúnasa 1981 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Barnes, Ben
Barnes, Ben


Claire Danes.
Is aisteoir Meiriceánach í Claire Catherine Danes (12 Aibreán 1979 a rugadh í).
Naisc Sheachtracha.
Danes, Clare
Danes, Clare
Danes, Clare


Charlie Cox.
Is aisteoir Sasanach é Charlie Thomas Cox (21 Nollaig 1982 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Cox, Charlie
Cox, Charlie


X-Men (scannán).
Is scannán sárlaoich Meiriceánach é X-Men ón bhliain 2008. Bunaíodh ar na charachtair "X-men" é.


Zoolander.
Scannán Meiriceánach ón bhliain 2001 is ea Zoolander.
Tagairtí.
Zoolander


Casanova (scannán).
Tagairtí.
Casanova


10 Things I Hate About You.
Scannán is ea 10 Things I Hate About You (1999).
Tagairtí.
10 Things I Hate About You


The Imaginarium of Doctor Parnassus.
Scannán is ea The Imaginarium of Doctor Parnassus (2009).
Tagairtí.
Imaginarium of Doctor Parnassus, The


The Brothers Grimm (scannán).
Scannán is ea Brothers Grimm (2005).
Tagairtí.
Brothers Grimm, The


A Knight's Tale (scannán).
Scannán is ea A Knight's Tale (2001).
Tagairtí.
Knight's Tale, A


Michael Caine.
Is aisteoir Sasanach é Maurice Joseph Micklewhite Jr., nó Michael Caine de gnáth. (14 Márta 1933 a rugadh é)
Naisc sheachtracha.
Caine, Michael
Caine, Michael


Morgan Freeman.
Is aisteoir Meiriceánach é Morgan Porterfield Freeman, Jr. (1 Iúil 1937 a rugadh é).
Beathaisnéis.
Rugadh Morgan i Memphis, Tennessee. Glantóir ab ea a mháthair, Mayme Edna (née Revere) agus gruaigeoir ab ea a athair, Morgan Porterfield Freeman, Sr. Thosaigh sé sna scannáin le "Who Says I Can't Ride a Rainbow?" sa bhliain 1971.
Saol Pearsanta.
Bhí Morgan pósta le Jeanette Adair Bradshaw ó 22 Deireadh Fómhair 1967 go dtí 1979. I ndiaidh sin phós sé Myrna Colley-Lee ar an 16 Meitheamh, 1984. Tá beirt mhac agus beirt iníon aige.
Naisc Sheachtracha.
Freeman, Morgan
Freeman, Morgan


Maggie Gyllenhaal.
Aisteoir Meiriceánach is ea Margaret Ruth “Maggie” Gyllenhaal (16 Samhain 1977 a rugadh í).
Naisc sheachtracha.
Gyllenhaal, Maggie
Gyllenhaal, Maggie
Gyllenhaal, Maggie


Gary Oldman.
Aisteoir Sasanach is ea Gary Leonard Oldman (rugadh 21 Márta, 1958).
Naisc sheachtracha.
Oldman, Gary
Oldman, Gary


Aaron Eckhart.
Aisteoir Meiriceánach is ea Aaron Edward Eckhart (12 Márta 1968 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Eckhart, Aaron
Eckhart, Aaron


Hans Zimmer.
Hans Zimmer sa bhliain 2006
Is cumadóir ceoil Gearmánach é Hans Florian Zimmer (rugadh 12 Meán Fómhair 1957 i Frankfurt am Main).
Cumadóir.
Zimmer, Hans
Zimmer, Hans


Kung Fu Panda.
Scannán is ea Kung Fu Panda (2008).


Frost/Nixon (scannán).
Tagairtí.
Nixon


The Simpsons Movie.
Scannán is ea "The Simpsons Movie" (2007) atá bunaithe ar an tsraith theilifíse den ainm céanna, "The Simpsons".
Tagairtí.
Simpsons Movie, The


The Da Vinci Code (scannán).
Scannán is ea The Da Vinci Code (2006).
Tagairtí.
Da Vinci Code, The


The Holiday.
Scannán is ea The Holiday (2006).
Tagairtí.
Holiday, The


The Lion King.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1994 is ea The Lion King (An Rí Leon). Ghlac Matthew Broderick, Jeremy Irons, James Earl Jones, Jonathan Taylor Thomas, Nathan Lane, Ernie Sabella, Moira Kelly, Robert Guillaume, Rowan Atkinson, Whoopi Goldberg, Cheech Marin, agus Jim Cummings páirt ann.
Sraitheanna scannán, ' agus "The Lion King 1½", eisíodh i fhíseáin ina dhiaidh i Deireadh Fómhair 1998 agus Feabhra 2004. Ba é seo an scannán is mó a thug airgead isteach sa bhliain 1994.
Rinne Walt Disney Studios leagan nua den scannán sa bhliain 2016. Bhí na hamhráin uile sa scannán nua freisin.
Scéal agus Carachtair.
Insíonn an scannán scéal dúinn faoi leon óg, Simba, atá ina chónaí san Aifric.
Amharclann.
Chomh maith leis an scannán, is féidir dul chun The Lion King a fheiceáil ar an ardán i Londáin agus Nua Eabhrac.


Madagascar (scannán 2005).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Madagascar" (2005).


10 Items or Less (scannán).
Scannán is ea 10 Items or Less (2006).
Tagairtí.
10 Items or Less


Lucky Number Slevin.
Scannán is ea Lucky Number Slevin (2006).
Tagairtí.
Lucky Number Slevin


Josh Hartnett.
Is aisteoir Meiriceánach é Joshua Daniel Hartnett (21 Iúil 1978 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Hartnett, Josh
Hartnett, Josh


Wanted (scannán 2008).
Tagairtí.
Wanted


Jude Law.
Is aisteoir Sasanach é Jude Law (29 Nollaig 1972 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Law, Jude
Law, Jude


Wilde (scannán).
Tagairtí.
Wilde


King Kong (scannán 2005).
Scannán is ea King Kong (2005).
Tagairtí.
King Kong


Orange County (scannán).
Scannán is ea Orange County (2002).
Tagairtí.
Orange County


Breakfast on Pluto (scannán).
Scannán is ea Breakfast on Pluto (2005).
Tagairtí.
Breakfast on Pluto


Michelle Pfeiffer.
Is aisteoir Meiriceánach í Michelle Marie Pfeiffer (29 Aibreán 1958 a rugadh í).
Naisc Sheachtracha.
Pfeiffer, Michelle
Pfeiffer, Michelle


Hairspray (scannán 2007).
Tagairtí.
Hairspray


John Travolta.
Is aisteoir Meiriceánach é John Joseph Travolta (19 Feabhra, 1954 a rugadh é).
Naisc Sheachtracha.
Travolta,John
Travolta, John


Bliain bhisigh.
Is éard is Bliain Bhisigh ann na bliain ina mbíonn lá sa bhreis sa bhliain. Bíonn 366 sa bhliain agus 29 i mí Feabhra. Tarlaíonn bliain bhisigh gach ceithre bliana.


An Tocáiris.
Tocáiris B, téacs atá i dtaisce in Iarsmalann Náisiúnta na Seapáine. Tá an aibítir seo bunaithe ar an scríbhneoireacht Bhrámach, cosúil lena lán córas scríbhneoireachta san India.
Teanga Ind-Eorpach í an Tocáiris, nó, le bheith beacht, dhá theanga a bhfuil gaol dlúth acu le chéile agus a bhíodh á labhairt i lár na hÁise, in Imchuach Tarin, áit a bhfuil réigiún féinrialaitheach Xinjiang in Iarthar na Síne inniu. Ba é Marc Aurel Stein, taiscéalaí Ungárach a bhain amach saoránacht na Ríochta Aontaithe, an chéad duine a tháinig trasna ar iarsmaí na Tocáirise, agus é ag déanamh taistil i bhFásach Taklamakan i dtús na fichiú haoise.
An dá chineál Tocáirise atá ann, is gnách Tocáiris A agus Tocáiris B a thabhairt orthu. An litríocht atá fágtha againn sa chéad teanga acu, níl ann go bunúsach ach aistriúcháin ar scríbhinní reiligiúnacha Búdaíocha. An dara teanga acu, áfach, nó Tocáiris B, tá a lán ábhair shaolta scríofa inti: comhfhreagras idir na mainistreacha Búdaíocha, pasanna do na carbháin, agus dán grá amháin, mar shampla. Cé go bhfuil an dá chineál Tocáirise dlúthghaolmhar le chéile, tá siad chomh difriúil nach raibh siad intuigthe ag cainteoirí a chéile, de réir dhealraimh. Is é an tátal a bhain na teangeolaithe as an iomlán gur féidir gur leagan seanársa den teanga a bhí i gceist le Tocáiris A, teanga naofa a bhí á saothrú ag lucht léinn na mainistreach, agus gurbh í Tocáiris B an teanga a bhí á labhairt mar theanga bheo san am. Níl na saineolaithe go léir ar aon fhocal faoin teoiric seo, áfach.


Antóin Ó Dálaigh.
Is iar-imreoir iomána é Antóin Ó Dálaigh (Béarla: "Anthony Daly") a rugadh sa bhliain 1970 i nDroichead an Chláir, Contae an Chláir, atá ag obair anois ina bhainisteoir ar fhoireann idir-chontae iománaíochta Bhaile Átha Cliath. Chuaigh sé isteach sa bhainisteoireacht don chéad uair le foireann idirchontae an Chláir, agus chaith sé trí bliana idir 2003 agus 2006 i gceannas orthu. Ina dhiaidh sin, ghlac sé post i gContae Chiarraí leis an gclub Cill Mhaoile.
Ina ghairmréim mar iománaí idirchontae, d'imir sé leis a chlub Droichead an Chláir i gContae an Chláir agus le foireann sinsir an Chláir idir na blianta 1990 agus 2000. Tá Craobh na hÉireann buaite aige faoi dhó, agus roghnaíodh é mar duine de Sárimreoirí na Bliana sna blianta 1994, 1995 agus 1998.
Bíonn sé le feiceáil uaireanta mar shaineolaí ar an gclár spóirt Éireannach The Sunday Game.


Alan Moore.
Is scríbhneoir Sasanach é Alan Moore (rugadh ar an 18ú Samhain 1953 i Northampton) a bhfuil a cháil is mó bunaithe ar a chuid oibre i leith caimicí agus úrscéalta grafacha, ina n-áireamh "Watchmen", "V for Vendetta" agus "From Hell".
Moore, Alan
Moore, Alan


Caisleán na Finne.
Is sráidbhaile é Caisleán na Finne (Béarla: "Castlefin") atá suite i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Carn Domhnach.
Is sráidbhaile é Carn Domhnach (Béarla: "Carndonagh") atá suite i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Carraig Airt.
Is sráidbhaile í Carraig Airt (Béarla: "Carrigart") atá suite i nGaeltacht Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


An Carraigín.
Is sráidbhaile é An Carraigín (Béarla: "Carrigans") atá suite i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


An Cheathrú Chaol (Dún na nGall).
Is sráidbhaile é An Cheathrú Chaol (Béarla: "Kerrykeel") atá suite i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Cill Charthaigh.
Is sráidbhaile í Cill Charthaigh (Béarla: "Kilcar") atá suite i nGaeltacht Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Cill Mhic Réanáin.
Is sráidbhaile í Cill Mhic Réanáin (Béarla: "Kilmacrenan") atá suite i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Cionn Caslach.
Is sráidbhaile é Cionn Caslach nó Ceann Caslach (Béarla: "Kincasslagh") atá suite i nGaeltacht Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann. Tagann an ceoltóir cáiliúil Daniel O'Donnell agus a dheirfiúr Margo ón mbaile.


Cluain Maine.
Is sráidbhaile í Cluain Maine (Béarla: "Clonmany") atá suite i gContae Dhún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Conmhaigh.
Is sráidbhaile é Conmhaigh (Béarla: "Convoy") atá suite i nDún na nGall, Poblacht na hÉireann.
Conmhaigh, Co. Dhún na nGall.


An Craoslach.
Is sráidbhaile é an Craoslach (Béarla: "Creeslough") atá suite i nDún na nGall, Poblacht na hÉireann.


Rob Kearney.
Is imreoir rugbaí é Rob Kearney (Rugadh 26 Márta, 1986). As Contae Lú dó. Faoi láthair imríonn sé mar lánchúlaí agus mar thrícheathrúnach cliatháin le Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, Cúige Laighean agus foireann náisiúnta rugbaí na hÉireann.
Agus é óg, d'imir sé le Coláiste Clongowes Wood. Ba pheileadóir maith é Kearney freisin agus d'imir sé le foireann mionúr Lú.
Agus é ag freastal ar Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, bhuaigh sé Corn Mhic Ghorthraigh le foireann faoi 20 an choláiste.
D'imir Kearney le foirne faoi aois an chúige sular imir sé leis an bhfoireann sinsir sa bhliain 2005. D'aimsigh sé trí úd ina chéad chluiche leo, in aghaidh Pharma as an Iodáil.
D'imir Kearney le foirne faoi aois agus A na hÉireann sular imir se leis an bhfoireann sinsir. Fuair sé dhá úd i gComórtas na Sé Náisiún sa bhliain 2008.
Tagairtí.
Kearney, Rob
Kearney, Rob
Kearney, Rob


Dia.
a> mheastar go minic ag roinnt mar Dia, mar gheall ar cad a chreideann go leor daoine go bhfuil sé an Mac Dé.
Sna reiligiúin aondiachais, is é Dia an neach osnádúrtha a chuir tús leis an saol agus leis an domhan. Glactar leis go bhfuil sé uilechumhachtach uilefheasach, is é sin, gur féidir leis súil a choinneáil ar imeachtaí an tsaoil go léir, a rogha cuma a chur orthu agus a rogha cor a chur i do chinniúint. Glactar leis freisin go raibh sé ann roimh thús na cruinne agus gurb eisean is foinse do gach moráltacht.


Punc cibirnitice.
Seánra de chuid an fhicsin eolaíochta is ea punc cibirnitice, nó "cyberpunk" as Béarla. Fuair an seánra a ainm ón bpunc-rac (an cineál rac-cheol a bhí á sheinm ag Sex Pistols agus ceolghrúpaí a bhí cosúil leis an mbanna sin) agus ón gcibirnitic. Ba é an scríbhneoir Meiriceánach Bruce Bethke a cheap an focal féin, nó chum sé gearrscéal faoin teideal sin "Cyberpunk" sa bhliain 1984.
Scéalta duairce is ea na scéalta a bhaineann leis an bpunc cibirnitice. Go tipiciúil, tugann siad cur síos ar shochaí atá ag titim as a chéile cé go bhfuil ardteicneolaíocht agus ríomhairí ar fud na háite. Bíonn na himeachtaí suite i dtimpeallacht chathartha, agus go tipiciúil, bíonn na gnólachtaí móra tar éis seilbh a ghlacadh ar an tsochaí go léir - is minic nach bhfuil a dhath fágtha den stát. Bíonn na daoine ag tógáil drugaí, agus na ríomhairí chomh fite fuaite leis an saol is nach mbíonn sé furasta an duine a aithint thar an líonra ríomhaireachta.
Is é an t-úrscéal úd "Neuromancer" le William Gibson ón mbliain 1984 a chuir tús leis an bpunc cibirnitice i ndáiríre. Is féidir a rá, áfach, go raibh tionchar nach beag ag an litríocht dhiostóipeach, cosúil le "1984" le George Orwell nó "Brave New World" le hAldous Huxley ar an seánra go léir.


Eric Idle.
Is aisteoir, scríbhneoir, amhránaí agus fuirseoir Sasanach é Eric Idle. Bhain sé clú agus cáil amach mar bhall d'fhoireann "Monty Python".
Saol roimh Python.
Rugadh Idle i gContae Durham, Sasana ar an 29ú Márta 1943, mac Nora Barron (Sanderson) agus Ernest Idle. Fuair Ernest bás ar an 24ú Nollaig 1945. Nuair a bhí Idle seacht mbliana d'aois, thosaigh sé ag freastal ar Royal Wolverhampton School mar scoláire cónaithe.
Tar éis a thréimhse i Royal Wolverhampton, chuaigh Idle go dtí Pembroke College, Cambridge University, áit a rinne sé staidéar ar an mBéarla. Thug Uachtarán Cambridge Footlights cuireadh dó a bheith páirteach san eagraíocht. D'éirigh sé ina Uachtarán féin i 1965.
D'obair sé ar an clár grinn "Do Not Adjust Your Set" sa tréimhse 1965-67 le Michael Palin agus Terry Jones. Bhí Terry Gilliam ag obair ar an clár freisin.


Gleanntáin Ghlas' Ghaoth Dobhair.
Amhrán Éireannach leis an gceoltóir Proinsias Ó Maonaigh is ea "Gleanntáin Ghlas' Ghaoth Dobhair". Scríobh Ó Maonaigh an t-amhrán faoina bhaile dúchais, Gaoth Dobhair i gContae Dhún na nGall.


An tUltach.
Is é An tUltach iris oifigiúil Chomhaltais Uladh. Bunaíodh an iris sa bhliain 1924. Is é "An tUltach" an iris is sine atá ann as Gaeilge.


Seán Caomhánach.
Is peileadóir é Seán Caomhánach nó Seán Cavanagh mar a thugtar air as Béarla. As Contae Thír Eoghain dó agus imríonn sé le foireann an chontae. Thosaigh sé ag imirt le foireann na sinsir i gCraobh na hÉireann sa bhliain 2002, agus anois tá trí Chraobh agus ceithre Ghradam All-Star buaite aige.
Caomhánach, Seán
Caomhánach, Seán
Caomhánach, Seán


Peadar Ó Ceannubháin.
Is iar-pheileadóir Éireannach é Peadar Ó Ceannubháin, nó "Peter Canavan" mar atá aithne air as Béarla, a rugadh ar an 9 Aibreán na bliana 1971 i nGlencull, Contae Thír Eoghain. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann le foireann an chontae sna blianta 2003 agus 2005, agus bronandh sé ghradam All-Star air.


March of the Penguins.
Scannán faisnéise ón bhliain 2005 is ea March of the Penguins ("La Marche de l'empereur" as Fraincis).
Tagairtí.
March of the Penguins


Bruce Almighty.
Scannán ón bhlian 2003 is ea Bruce Almighty.
Tagairtí.
Bruce Almighty


Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events.
Scannán ón bhliain 2004 is ea Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events.
Tagairtí.
Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events


Ficsean eolaíochta.
Seánra ficsin is ea an ficsean eolaíochta (nó an "finsceolaíocht" uaireanta) a dhéanann tuairimíocht ar an todhchaí agus ar na forbairtí ardteicneolaíochta a bheidh i ndán dúinn. Tá ráchairt mhór inniu ar an bhficsean eolaíochta ina lán meán éagsúil cosúil le leabhair, seónna teilifíse, scannáin, ríomhchluichí, amharclannaíocht agus araile. Ní féidir i gcónaí an ficsean eolaíochta a aithint thar sheánraí eile den chineál ficsin ar a dtugtar ficsean tuairimeach air, cosúil leis an litríocht fantaisíochta agus an litríocht uafáis.
Is é an phríomhdhifríocht idir an ficsean eolaíochta agus an litríocht fantaisíochta go mbíonn craiceann inchreidte éigin ar imeachtaí an fhicsin eolaíochta agus é bunaithe ar an eolaíocht agus ar na dlíthe nádúrtha, nó ar a laghad, go mbíonn na himeachtaí éadóchúla ag brath ar ghléasra ardteicneolaíochta a bhfuil cuma réasúnta inchreidte air de réir shaoltaithí an léitheora. Bíonn na scríbhneoirí ag iarraidh cur síos a thabhairt ar an saol difriúil a bheadh ann dá mbeadh na haireagáin ardteicneolaíochta ann i ndáiríre agus ar na difríochtaí idir ár sochaí féin agus an tsochaí a bheadh ann ansin. Ansin atá cuid mhór den draíocht a chuireann an ficsean eolaíochta ar an léitheoir, agus bíonn idéanna spéisiúla den chineál sin níos tábhachtaí, go minic, ná an charachtracht agus an phlotáil. Sin é an tuige go dtugtar "litríocht na n-idéanna" ar an bhficsean eolaíochta chomh maith.
"Amazing Stories" - stiallchartún ficsean eolaíochta ón mbliain 1928
Sainmhíniú an Fhicsin Eolaíochta.
Níl sé furasta sainmhíniú ceart a fháil ar an rud is "ficsean eolaíochta" ann, go háirithe le taobhshúil ar na fosheánraí agus na téamaí ilghnéitheacha a bhaineann leis. Mar a dúirt Damon Knight, eagarthóir agus scríbhneoir, "is é an ficsean eolaíochta an rud a dtugaimid ficsean eolaíochta air nuair a phointeálaimid méar air". Tá an blas céanna ar fhocail Mark C. Glassy, nó dúirt seisean go bhfuil sainmhíniú an fhicsin eolaíochta cosúil le sainmhíniú na pornagrafaíochta: níl a fhios agat céard é féin, ach nuair a gheobhaidh tú súil air, aithneoidh tú ar an toirt é. Ba é tuairim Vladimir Nabokov, dá mbeimis ag cloí lenár gcuid sainmhínithe go dian, nach mbeadh de rogha againn ach "The Tempest", an dráma le William Shakespeare, a chur san áireamh mar fhicsean eolaíochta freisin.
Dúirt Robert A. Heinlein, duine de scríbhneoirí clasaiceacha an fhicsin eolaíochta, gurb é sainmhíniú gairid áisiúil a chuimsíonn an chuid is mó den tseánra ná: tuairimíocht réadúil ar imeachtaí incheaptha na todhchaí atá bunaithe ar eolas cruinn ar an saol mar atá sé agus mar a bhí sé, chomh maith le diantuiscint ar an nádúr agus ar thábhacht an mhodha eolaíochtúil. Ba dóigh le Rod Serling ná gurb í an litríocht fantaisíochta an cineál litríochta a chuireann craiceann inchreidteachta ar an rud dodhéanta, agus gurb é an ficsean eolaíochta an cineál litríochta a chuireann craiceann indéantachta ar an rud dochreidte. Is é an tátal a bhain Lester del Rey as iomlán na ráiméise seo ná go bhfuil sé ag dul rite leis an duine is mó a ghránn an ficsean eolaíochta sainmhíniú ceart a thabhairt air, agus gurb é an chúis leis ná nach bhfuil teorainneacha soiléire timpeall ar limistéar an fhicsin eolaíochta.
Maidir leis an ngiorrúchán "sci-fi", ba é Forrest J. Ackerman in Ollscoil Chathair Los Angeles (UCLA) an chéad duine a bhain úsáid as. De réir mar a chuaigh an ficsean eolaíochta chun leitheadúlachta ar fud an phopchultúir, thosaigh na scríbhneoirí agus lucht a leanúna ag tabhairt "sci-fi" ar na scannáin agus na leabhair "olltáirgthe" nach raibh uaillmhian ealaíonta ag baint leo, le hiad a choinneáil scartha ón rud ar thug siad féin ficsean eolaíochta air. Is ar éigean atá gá againn leis an idirdhealú seo sa Ghaeilge, áfach.
Réamhstair.
Níl sé as cosán a rá go bhfuil an ficsean eolaíochta chomh sean le traidisiún domhanda na litríochta agus na scéalaíochta féin, nó is féidir eilimintí den fhicsean eolaíochta a aithint i seanscéalta. Samplaí iad "Taketori monogatari" nó "Scéal an fhir a bhí ag gearradh bambú" (seanscéal Seapánach a breacadh síos an chéad uair sa 10ú haois AD), scéalta áirithe sa bhailiúchán "Míle Oíche agus Oíche", "Theologus Autodidactus" ("An Diagaire Féinteagasctha" - sin é an teideal a bhaist na haistritheoirí Laidine ar an úrscéal Araibise a scríobh Ibn al-Nafis timpeall na bliana 1270), agus "Voyage de la Terre à la Lune" agus "Des états de la Lune et du Soleil" le Cyrano de Bergerac, a mhair sa 17ú haois. Le teacht Aois na hAigne, cumadh na chéad scéalta a raibh fíor-bhlas an fhicsin eolaíochta orthu, cosúil le "Gulliver's Travels" le Jonathan Swift, "Micromégas" le Voltaire agus "Somnium" leis an réalteolaí Johannes Kepler. Bhí an réalteolaí Carl Sagan agus an scríbhneoir ficsin eolaíochta Isaac Asimov den bharúil gurbh é Somnium an chéad scéal ficsin eolaíochta a scríobhadh riamh. Is é is ábhar leis ná turas go dtí an Ghealach agus an chuma atá ar an Domhan i súile an bhreathnóra ar an nGealach.
An Naoú hAois Déag.
Thosaigh an ficsean eolaíochta ag síolrú i ndáiríre sa 19ú haois. Ar dtús, chuir Mary Shelley ar pár na húrscéalta "Frankenstein" agus "The Last Man"; ina dhiaidh sin, scríobh Edgar Allan Poe scéal faoi thuras go dtí an Ghealach. Tháinig scéalta eile den chineál chéanna i gcló ar feadh na naoú haoise déag.
De réir is mar a bhí teicneolaíochtaí nua ag teacht ar an bhfód - an leictreachas, an sreangscéal, an traein agus araile - thosaigh scríbhneoirí ag cur spéise sa tionchar a d'fhéadfadh na teicneolaíochtaí seo agus na haireagáin a thiocfadh ina ndiaidh a imirt ar an tsochaí. Mar sin, scríobh Jules Verne agus H.G.Wells na chéad saothair fhicsin eolaíochta ar chuir an saol mór spéis iontu.
Cineál ficsin eolaíochta atá i gceist le "Flatland" le hEdwin Abbott Abbott ón mbliain 1884. Nóibhille, nó "a romance of many dimensions" mar a dúirt an t-údar féin, atá ann, agus í ag tabhairt suas ar an gcuairt a dtugann an liathróid ar dhomhan na bhfoirmeacha déthoiseacha, "Flatland". Castar cearnóg ar an liathróid ansin, agus ansin, caithfidh an liathróid a mhíniú don chearnóg céard is airde ann.
Olaf Stapledon.
I ndeireadh na naoú haoise déag, bhítí ag tabhairt "rómánsaí eolaíocha" ar an bhficsean eolaíochta, téarma a mhair in úsáid in áiteanna san fhichiú haois féin. Sin é an t-ainm a bhí ag Olaf Stapledon ar a chuid saothar. Fealsamh Sasanach a bhí ann nach raibh eolach ar fhochultúr an fhicsin eolaíochta, nó scríobh sé a chuid saothar ficsin le hidéanna fealsúnacha a shoiléiriú. Bhí an-tionchar aige ar an bhficsean eolaíochta i nganfhios dó féin. Saothair thábhachtacha leis is ea na húrscéalta "Star Maker" agus "Last and First Men".
Ré Órga an tSeánra.
Go luath san fhichiú haois, bhí an-ról ag na hirisí garrfhicsin i bhforbairt na nua-ghlúine de scríbhneoirí ficsin eolaíochta sna Stáit Aontaithe. Bhunaigh Hugo Gernsback an chéad iris garrfhicsin i Meiriceá nach bhfoilseodh ach scéalta ficsin eolaíochta, mar atá, "Amazing Stories", sa bhliain 1926. Sna 1930idí, chuaigh John W. Campbell Jr. i gceannas ar an iris úd "Astounding Science Fiction" (inniu: "Analog Science Fiction and Fact"), agus rinne sé príomhláthair foilsitheoireachta di do scríbhneoirí óga ficsin eolaíochta. Tháinig scoil iomlán scríbhneoirí ar an bhfód i Nua-Eabhrac agus iad ag scríobh don "Astounding", agus glactar leo inniu mar chlasaicigh de chuid an tseánra: Isaac Asimov, Damon Knight, James Blish, agus Frederik Pohl, mar shampla. Scríbhneoirí tábhachtacha eile ón linn seo ab ea Arthur C. Clarke, Alfred Elton van Vogt, Robert Anson Heinlein agus an Polannach Stanisław Lem. Creidtear gur chuir Campbell tús le Ré Órga an fhicsin eolaíochta tríd an obair a rinne sé ag foilsiú saothair ó scríbhneoirí a linne. Go tipiciúil, bhí scríbhneoirí na tréimhse seo ag adhradh chumhacht na heolaíochta agus na teicneolaíochta agus ag nochtadh léargais nua do na léitheoirí. Bhí an bhéim ar an dul chun cinn agus ar an todhchaí shoilseach, agus ní raibh mórán daoine ag déanamh a mharana go fóill ar dheachú an dul chun cinn seo, ar nós truailliú na timpeallachta, mar shampla.
I nDiaidh na Ré Órga.
Níor tháinig athrú air seo ach de réir a chéile, go háirithe nuair a bunaíodh irisí nua. Sa bhliain 1950, chuir Horace Leonard Gold tús le stíl nua i bhficsean eolaíochta nuair a bhunaigh sé an "Galaxy". Bhí sé den tuairim gur chóir tuilleadh béime a chur ar idéanna úra faoi thodhchaí na sochaí agus faoin tionchar a mbeadh ag an teicneolaíocht ar an tsochaí, seachas ar iontais na teicneolaíochta féin. Sa bhliain 1961, gortaíodh Gold i dtimpiste tráchta, agus tháinig Frederik Pohl i gcomharbas air mar eagarthóir. Bhí spéis mhór ag Pohl féin i dtodhchaí na sochaí in aois na hardteicneolaíochta, rud atá le haithint ar shaothair cosúil leis an úrscéal úd "The Space Merchants" a scríobh sé in éineacht le Cyril M. Kornbluth.
Teacht na Toinne Nua.
Sna 1950idí, bhí tréithe an fhicsin eolaíochta le haithint ar chorrleabhar dár tháinig ó pheann scríbhneoirí an "Beat generation", go háirithe William S. Burroughs. Sna 1960idí agus sna 1970idí, chuaigh scríbhneoirí ar nós Frank Herbert, Samuel R. Delany, Roger Zelazny, agus Harlan Ellison ar lorg téamaí nua.
Ba é "Dune" le Frank Herbert an chéad mhórúrscéal i stair an fhicsin eolaíochta a rinne plé cuimsitheach ar théamaí éiceolaíochta. Thairis sin, chardáil sé baint an reiligiúin leis an bpolaitíocht agus téamaí socheolaíocha eile san úrscéal seo agus sna cinn a scríobh sé ina dhiaidh sin faoi na carachtair chéanna.
Maidir le Samuel R. Delany, bhí ceisteanna teanga, miotaseolaíochta, cuimhne agus aireachtála tábhachtach ina chuid scríbhneoireachta, agus níos déanaí, tharraing sé chuige an chollaíocht freisin mar théama. Cuireadh ina leith, fiú, go raibh blas na pornagrafaíochta le mothú ar a shaothar dheireanach, rud nár shéan sé féin.
Scríbhneoir bisiúil a bhí i Roger Zelazny, agus é ag scríobh faoi dhéithe nó faoi dhaoine a fuair amach go raibh siad ag iompú ina ndéithe. Ina chuid scéalta, chuir sé an diagacht in aice leis an daonnacht agus mheasc sé an draíocht tríd an réadúlacht, agus é ag baint leasa as an teannas idir an dá rud.
I ndeireadh na seascaidí, tháinig Tonn Nua an Fhicsin Eolaíochta ar an bhfód sa Bhreatain Mhór. Bhí tionchar láidir ag an Marxachas agus ag radacachas clé na linne ar an ngluaiseacht seo, agus iad ag lochtú fhicsean eolaíochta "frithghníomhach" na Ré Órga, go háirithe le taobhshúil ar dhearcadh coimeádach John W. Campbell ar chúrsaí polaitíochta. Scríbhneoirí de chuid na Toinne Nua iad Michael Moorcock agus Brian Aldiss, mar shampla. Is gnách scríbhneoirí áirithe Meiriceánacha a aicmiú sa Tonn Nua freisin, Harlan Ellison mar shampla. Mar aisfhreagra ar an Tonn Nua, d'fhéach na scríbhneoirí coimeádacha le traidisiúin an tseánra a athbheochan, agus an t-eagarthóir Lester del Rey ar tús cadhnaíochta san iarracht seo.
Sna seachtóidí, chuir David Niven agus Poul Anderson sracadh nua san fhicsean crua-eolaíochta, is é sin, sa chineál ficsin eolaíochta a chuir béim ar an bhfíor-eolaíocht mar chuid den scéalaíocht. Is é an t-úrscéal úd "Ringworld" an ceann is tábhachtaí le Niven. San am chéanna, bhí Ursula Le Guin ag déanamh a marana féin ar cheisteanna socheolaíochta agus antraipeolaíochta.
Ursula Le Guin.
Áirítear Le Guin ar cheannródaithe an fhicsin "bog-eolaíochta". Bhí a hathair féin, Theodore Kroeber, ina antraipeolaí cháiliúil sna Stáit Aontaithe, agus is féidir a rá gurbh eisean a bhunaigh an disciplín go léir i saol acadúil na Stát. Mar sin, ní haon ionadh é go bhfuil scríbhneoireacht a iníne ar maos le téamaí antraipeolaíochta. Tá an chuid is mó dá saothar suite i bhfráma na hÉacúiméine, cineál feidearálacht idir-réaltach.
San úrscéal "The Left Hand of Darkness", tagann ambasadóir ón Éacúiméin go dtí Gethen, nó Pláinéad an Gheimhridh, le caidreamh taidhleoireachta a chur ar bun idir an pláinéad seo agus an Éacúiméin, ach baineann an pláinéad geit mhór chultúrtha as, ós rud é go bhfuil muintir an phláinéid déghnéasach ó thaobh an choirp de - is é sin, is féidir le gach duine clann a choimpeart nó clann a iompar, agus is ábhar iontais agus uafáis dóibh duine a chaitheann iomlán a shaoil ina bhean nó ina fhear. An chuid is mó den am, áfach, fanann muintir Gethen saor ó chollaíocht, agus ní thagann fonn craicinn orthu ach le linn na dárach, nó "kemmer", mar a thugtar uirthi i gceann de theangacha an phláinéid.
San úrscéal "The Dispossessed", arís, tugtar cur síos ar shaol Shevek, agus cónaí air ar Anarres, gealach atá ag timpeallú Urras, pláinéad mór saibhir. Níor tugadh Anarres chun míntíreachais ach le déanaí, nuair a shealbhaigh seict Shóisialach, lucht leanúna Odo, í le caoinchead na náisiún ar Urras, nó bhí deifir orthu fáil réitithe de na radacaigh dhainséaracha. Anois, áfach, chuir muintir Urras suim thar cuimse i saothar eolaíoch Shevek, an fisiceoir is mó le rá ar Anarres, agus fuair sé cuireadh seal a chaitheamh i gceann d'ollscoileanna A-Io, an stát is saibhre ar Urras.
Teacht an Phunc Cibirnitice.
Sna hochtóidí, tháinig an punc cibirnitice. Thréig an sruth seo an saoldearcadh dóchasach, an soirbhíochas ba dual don tseánra, agus ba é William Gibson an scríbhneoir a chuir tús leis i ndáiríre. Sruth diostóipeach é an punc cibirnitice agus é ag plé leis an meath a thagann ar an gcultúr agus ar an tsochaí faoi thionchar na teicneolaíochta. Mar sin, bíonn domhan an phunc cibirnitice ar maos le drugaí, coiriúlacht, agus fadhbanna dofhuascailte eile.
De réir is mar a bhí teicneolaíochtaí nua ag éirí coitianta, tháinig téamaí nua chun tosaigh san fhicsean eolaíochta, cosúil leis an Idirlíon agus an tionchar a bheadh aige ar an saol feasta; ceisteanna comhshaoil agus éiceolaíochta; an bhith-theicneolaíocht agus an nanaitheicneolaíocht. Rinne Neal Stephenson trácht cuimsitheach ar na téamaí seo ina úrscéal "The Diamond Age".
Bláthú an Cheoldráma Spáis.
Ón taobh eile de, tháinig bláth úr ar an gceoldráma spáis sna blianta i ndiaidh an "Star Wars". D'éirigh go seoigh le C.J.Cherryh an fosheánra seo a athbheochan leis na húrscéalta a scríobh sé faoi theagmháil na gcultúr agus na sibhialtachtaí amuigh sa spás. Faoi thionchar an Réaltaistir, chuaigh an sraithscéal úd "Babylon 5" ar an teilifís. Ba léir go raibh sé ag déanamh aithrise ar "Deep Space Nine" ar go leor bealaí, agus na himeachtaí lonnaithe ar stáisiún mór millteanach spáis ina raibh na ciníocha éagsúla ó cheithre chearn na hollchruinne ag teacht le chéile, ach is é an breithiúnas a tugadh ar an sraithscéal go fairsing go raibh sé ag plé na dtéamaí céanna ar dhóigh i bhfad níos aibí.
Sa litríocht, ba í Lois McMaster Bujold ab fhearr a bhain leas as foirmlí inste an cheoldráma spáis thraidisiúnta. Bhreac sí síos sraith fhada úrscéalta greannmhara faoi Miles Vorkosigan, stumpa beag fir a thagann chun saoil ar Barrayar, pláinéad cogúil míleata. Laoch neamhghnách é sa timpeallacht seo, agus caithfidh sé a bheith i muinín a dheisbhéalaí le teacht slán as na heachtraí a ngabhann sé tríothu sa bhaile is i gcéin. Is iomaí cineál pláinéad a fheiceann sé i rith na n-eachtraí: Jackson's Whole, agus na maifianna is na corparáidí móra gnó ina sheilbh; Beta Colony, pláinéad dúchais a mháthar, agus é sibhialta liobrálach; Cetaganda, sean-namhaid Barrayar, lena chuid bith-theicneolaíochta agus ionramhála géinití.
An tSingilteacht Teicneolaíochta.
Coincheap tábhachtach i bhficsean eolaíochta na linne í an tsingilteacht teicneolaíochta freisin. Sa réaltfhisic, tagraíonn an focal mór sin "singilteacht" don tsingilteacht imtharraingthe, nó lárphointe an dúphoill a aomann gach rud isteach chuige. Ba é an scríbhneoir Vernor Vinge a thug isteach an téarma sin "singilteacht teicneolaíochta", cé go mbíonn ceisteanna cosúla á bplé i bhfoirm éigin le fada. Is é an tuiscint atá aige féin ar an scéal ná go dtiocfaidh an chéad mheaisín osdaonna - ríomhaire nó inchinn leictreach a sháraíonn intleacht an duine dhaonna - ar an bhfód i gceann tamaill bhig, agus go mbeidh sé ar an aireagán deireanach a rithfidh leis an duine, nó ón am sin i leith, beidh na meaisíní á bhforbairt agus á dtógáil as a stuaim féin, beag beann ar an daonnaí - beidh ré an duine thart ansin.
Nuálacha.
Cé go ndearna an ficsean eolaíochta lochtú ar na teicneolaíochtaí nua-aimseartha agus ar a dtionchar ar an tsochaí go minic, is féidir dó treoir a dhéanamh do na heolaithe agus do na hinnealtóirí agus cabhrú le forbairt na teicneolaíochta. Mar shampla, ba é an scríbhneoir Robert A. Heinlein a bhreac síos bunsmaoineamh na leapa uisce an chéad uair riamh i scéal ficsin eolaíochta a chum sé nuair a bhí sé ag éileamh le pianta droma in ospidéal. Is gnách dearcadh ar Arthur C. Clarke mar fhíor-chéadcheapadóir na satailíte teileachumarsáide.
Ficsean crua-eolaíochta.
Tugtar "ficsean crua-eolaíochta" ar an gcineál ficsin eolaíochta a chuireann béim ar leith ar chruinneas na heolaíochta agus na matamaitice. Cuid mhór de na scríbhneoirí a bhí ag plé leis an bhfo-sheánra seo, bhí siad ina n-eolaithe nó ina matamaiticeoirí oilte, iad féin. Tháinig an tuar faoina lán tairngreachtaí a rinne scríbhneoirí den chineál seo, ach is minic nár tháinig a gcuid smaointí isteach fíor, freisin. Réaltfhisiceoir é Gregory Benford, mar shampla, agus tá Geoffrey A. Landis ina innealtóir agus ina fhisiceoir. Matamaiticeoirí iad Vernor Vinge agus Rudy Rucker. Scríbhneoirí ficsin chrua-eolaíochta eile iad Hal Clement, Greg Bear, Larry Niven, Robert J. Sawyer, Stephen Baxter, Alastair Reynolds, Peter F. Hamilton, agus Greg Egan.


Charlotte's Web (scannán 1973).
Scannán de chuid Hanna-Barbera is ea Charlotte's Web (Gréasán Charlotte) (1973), atá bunaithe ar an leabhar le E. B. White. An seicheamh scannán, eisíodh i fhíseáin ina dhiadh i Márta 2003.


Teletubbies.
Clár teilifíse do leanaí de chuid an BBC is ea "Teletubbies". Is iad "Tinky Winky", "Dipsy", "Laa-Laa" agus "Po" príomh-charachtair na sraithe. Craoladh an tsraith sna blianta 1997–2001 as Béarla, agus tiontaíodh an clár go teangacha éagsúla eile chomh maith, lena n-áirítear an Ghaeilge. Thosaigh sraith nua Teletubbies ag craoladh ar an 9 Samhain, 2015.


Paz Vega.
Is aisteoir Spáinneach í Paz Campos Trigo (2 Eanáir 1976 a rugadh í).
Beathaisnéis.
Rugadh Vega i Sevilla, Andalucía, Spáinn, agus tógann sí a hainm stáitse óna seanmháthair. D'fhreastail sí ar an scoil stáitse "Centro Andaluz de Teatro".
Saol Pearsanta.
Is é Orson Salazar a fear chéile.
Naisc Sheachtracha.
Paz Vega
Paz Vega


Final Fantasy.
Is saincheadúnas é Final Fantasy (ファイナルファンタジー, Fainaru Fantajī), gnó comhchruinnithe i gcluichí físeáin agus scannáin.


Albert Speer.
Ba ailtire agus ball de Páirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine é Albert Speer, a rugadh i Mannheim ar an 19 Márta 1905.
Saol.
Chuala Speer óráid ó Adolf Hitler i Mí Eanáir 1931, agus chuaigh sé isteach sa NSDAP tar éis sin.
Ailtire Hitler ab ea Speer agus i rith an Dara Cogadh Domhanda thug Hitler post "Aire na Téisclime Cogaidh" air.
Méad Speer na torthaí den monarchanna airm in aghaidh buamáil an-láidir i rith 1943-45. Ach d'úsáid Speer lucht sclábhaí sa monarchanne; na Giúdaigh agus daoine eile.
I dtriall Nurnberg thóg Speer an ciontacht náisiúnta ar a gualainn féin, ach séan sé an Shoah. Bíonn díospóireacht fós ar an fíos a bhí ag Speer faoi an Shoah. Fuair Speer fiche bliain sa phríosún Spandau i gcathair Beirlín.
Scríobh Speer dhá leabhair i Spandau, "Inside the Third Reich" agus "Spandau Diaries".
Fuair Speer bás i Londain sa bhliain 1981.


Whitney Houston.
Ba cheoltóir pop-cheoil í Whitney Elizabeth Houston (9 Lúnasa 1963, Newark, New Jersey, na Stáit Aontaithe Mheiriceá - 11 Feabhra 2012, Beverly Hills, California). Bhí clú is cáil ar a guth láidir.
Is é "I Will Always Love" ceann de na hamhráin is rathúla a bhí ag Whitney, a bhí sa scannán "The Bodyguard" (1992).
Phós sí Bobby Brown ar an 18 Iúil 1992. Bliain ina dhiaidh sin, tháinig a hiníon, Bobbi Kristina Houston Brown, ar an saol. Fuair siad colscaradh sa bhliain 2006.
Fuair Houston bás ar an 11 Feabhra 2012.


Mariah Carey.
Is ceoltóir pop í Mariah Carey (27 Márta, 1970, Huntington, Nua Eabhrac, na Stáit Aontaithe). Tá clú agus cáil uirthi mar gheall ar an nguth láidir cumhachtach atá aici. D'éirigh go maith léi ina tír féin agus i dtíortha eile ar fud an domhain le linn na 1990idí agus í faoi chúram Tommy Matola (a phós Mariah 1993-97), stiúrthóir Columbia Records.
Ainmníodh Carey mar an ban-cheoltóir is mó na mílaoise ag na World Music Awards i 2000. Ach tháinig meath ar rath Mhariah i ndiaidh 2000, nuair a theip ar albam agus scannán s'aici "Glitter".
Ach, d'éirigh go maith le ceirnín s'aici "The Emancipation of Mimi" sa bhliain 2005 agus chuir sé tús le ré úr i saol Carey.
Gradaim.
Tá 827 ngradam buaite ag Carey.


Janet Jackson.
Is ceoltóir pop í Janet Damita Jo Jackson (16 Bealtaine, 1966, Gary, Indiana, na Stáit Aontaithe). Thuill Janet clú mar bhall den teaghlach ceolmhar fíor-cháiliúil, na Jacksons, lena deartháir Michael Jackson.
Tá níos mó ná 100 milliún ceirnín díolta aici le linn 20 bliain.
Rugadh a "céad" duine clainne do Jackson ar an 3 Éanair 2017 agus í 50 d'aois ag an am.


Mary Black.
Is amhránaí as Baile Átha Cliath í Mary Black (rugadh 22 Bealtaine 1955).
Saol pearsanta.
Tá Mary pósta le Joe O'Reilly, de chuid Dara Records, agus tá beirt mhac acu (Conor agus Danny) chomh maith le hiníon (Róisín). Tá Danny ina bhall de The Coronas, banna rac-cheoil Éireannach. Téann Róisín ar an ardán faoin ainm Róisín O. Tá cónaí orthu i mBaile Átha Cliath, ach caitheann siad cuid mhór ama i gContae Chiarraí.


Celine Dion.
Is amhránaí pop í Céline Marie Claudette Dion (30 Márta, 1968, Charlemagne, Quebec, Ceanada). Tá clú agus cáil ar a guth láidir cumhachtach.
Bhuaigh sí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse, i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1988, leis an amhrán 'Ne Partez Pas Sans Moi'.
Seans maith gurb é "My Heart Will Go On" an t-amhrán is cáiliúla agus is rathúla a d'eisigh Dion riamh. Bhain sí Oscar mar gheall ar a páirt sa scannán "Titanic" (1997). Canann Celine i mBéarla agus i bhFraincis.


Britney Spears.
Is amhránaí pop-cheol í Britney Jean Spears, a rugadh ar 2 Nollaig 1981 in McComb, Mississippi, agus a tógadh in Kentwood, Louisiana, sna Stáit Aontaithe. Ba bhreitheamh í ar an The X Factor sa bhliain 2012.
Tá iomrá ar Britney ar fud na cruinne agus tá spéis mhór ag na meáin cumarsáide ina saol pearsanta. Phós sí dhá uair, le Jason Alexander agus Kevin Federline.
Dhíol sí thar 100 milliún albaim agus 90 milliún singli, 9 gcinn a bhain stádas cnagshingil amach.
Gradaim.
Tá 91 gradam buaite ag Spears.


Dolly Parton.
Is ea amhránaí, cumadóir ceoil agus aisteoir Dolly Rebecca Parton (19 Eanáir, 1946, Sevierville, Tennessee, na Stáit Aontaithe).


Gradam Grammy.
Is duaiseanna iad na Gradam Grammy a bronnfar an Acadamh Náisiúnta na hEalaíona Taifeadta agus Eolaíochta, Stáit Aontaithe Mheiriceá, ar ceoltóirí gach bliain, mar gheall ar éachtaí ceoil na bliana sin. Is ionann Gradam Grammy agus Gradam Oscar, ach amháin do cheoltóirí atá na Grammy. Is é an Grammy an gradam ceoil is clúití sa domhain.
Bíonn ócáid na nGrammy ar siúil gach bliain i Los Angeles sna Stáit Aontaithe.


Dolores Keane.
Is ceoltóir Éireannach í Dolores Keane (a rugadh 26 Meán Fómhair, 1953 i gCathair Loistreáin, Co. na Gaillimhe), a bhfuil clú agus cáil tuillte aici mar shár-amhránaí Éireannach. Glactar leis gurb é leagain Keane d'amhráin ar nós "Galway Bay" agus "Caledonia", na leagain is fearr atá ann.
Thosaigh sí ag ceol leis an ngrúpa De Dannan sna 1970idí agus d'oibrigh sí go minic lena fear céile John Faulkner, ach scair siad i 1988. D'éirigh go maith léi mar cheoltóir aonarach freisin.


Maighread Ní Dhomhnaill.
Is ceoltóir Éireannach Maighread Ní Dhomhnaill (a rugadh i gCeannanas, Co. na Mí), a bhfuil clú agus cáil tuillte aici mar shár-amhránaí amhráin Éireannacha, go háirithe amhráin i nGaeilge. Fuair sí a stór amhráin óna aintín nuair a chaith sí a cuid samhraidh i Rann na Feirste i nGaeltacht Dhún na nGall.
Bhí sí sa ghrúpa ceannródach Skara Brae lena deirfiúr Tríona agus a deartháir Mícheál Ó Domhnaill. D'éirí go maith léi mar cheoltóir aonarach freisin.
Tá sí pósta ar Stiúrthóir-Ginearálta RTÉ, Cathal Goan.
Thosaigh si ar tionscal nua, "T with the Maggies" sa bhliain 2010.


Diana Ross.
Is ea ceoltóir pop agus aisteoir Hollywood í Diana Ross (26 Márta, 1944, Detroit, Michigan, na Stáit Aontaithe) (ainm baiste: "Diane Ernestine Earle Ross"). Tháinig clú agus cáil uirthi leis an grúpa Motown, na Supremes.
Tá 12 duais Grammy bainte aici, fuair sí ainmniúcháin Oscar agus tá 100 milliúin ceirnín díolta aici.


Barbra Streisand.
Is ceoltóir pop agus aisteoir Hollywood í Barbra Joan Streisand (24 Aibreán, 1942, Brooklyn, Nua Eabhrac, na Stáit Aontaithe).
Dar le RIAA, is í Streisand duine de na ceoltóirí is rathúla ar an domhan, le níos mó ná 70 milliúin albaim díolta aici. Is í Streisand an t-aon duine amháin a bhfuil duais Tony, Grammy, Emmy agus Oscar bainte aici.


Aretha Franklin.
Ceoltóir pop agus gaspail is ea Aretha Franklin (rugadh 25 Márta, 1942, Memphis, Tennessee í), a bhfuil cáil domhanda bainte amach aici de bharr a guth láidir. Glaoitear an Queen of Soul uirthi.
Tá 21 Grammy bainte aici agus—dar le "Rolling Stone Magazine"—is í an t-amhránaí is fearr ar domhan í.


Charlotte's Web.
Úrscéal do pháistí de chuid E. B. White is ea Charlotte's Web (Gréasán Charlotte) a foilsíodh sa bhliain 1952.


The Fox and the Hound.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1981 is ea "The Fox and the Hound" ("An Sionnach agus an Madra"). Ghlac Kurt Russell, Mickey Rooney, Jack Albertson, Pearl Bailey, Pat Buttram, Sandy Duncan, Richard Bakalyan, Paul Winchell, Jeanette Nolan, John Fiedler, John McIntire, Keith Coogan, agus Corey Feldman páirt ann. Tá sé bunaithe ar an leabhar le Daniel P. Mannix.
Tháinig an scannán, "The Fox and the Hound 2", amach sa bhliain 2006.


Tindersticks.
Is banna rac-cheoil as Nottingham i Sasana é Tindersticks. Is é sainmharcanna an bhanna ná an fuaim atá acu a bhainneann úsáid as an ceolfhoireann, an snagcheol agus ceol "soul", chomh maith le guth domhain Stuart A. Staples.
Baineann Tindersticks úsáid as an giotár leictreach, cosúil le an-chuid grúpaí eile, ach chomh maith le sin, baineann siad úsáid as a lán uirlisí eile cosúil leis an pianó Rhodes, an glockenspiel, an vibraphone, an veidhlín, an trumpa, an trombón, an cláirnéid, an basún agus an orgán Hammond. Tá cáil bainte amach ag an banna sa Ríocht Aontaithe agus sa Mhór-Roinn, ach ní raibh tionchar láidir acu riamh ar an cuilithe.
Stair.
Bunaíodh an banna i 1991 tar éis Staples, Boulter, Fraser, Macauley agus Hinchliffe bheith i grúpa cheoil eile – na "Asphalt Ribbons". D’aistrigh siad an t-ainm go Tindersticks nuair a d’fhionn Stuart A. Staples bosca lasáin Gearmánach ar trá Gréagach.
Thosaigh siad ag taifeadadh demo i 1992, agus fuaireadar conradh le Tippy Toe Records a chuir amach an céad singil, "Patchwork", sa bhliain chéanna.
Le albaim uimhreacha a h-aon agus a dó, bhunaigh an banna fuaim ann féin a mholadh go ginearálta ag na criticeoirí. Go h-áirithe, fuaireadar fáiltiú go leith agus iad ag seinnt beo le téada breise agus, ó am go h-am, le ceolfhoireann iomlán (Mar shampla, an albam beo "Bloomsbury Theatre 12.3.95").
Dhein Staples ceol aonair i 2005 agus ceapadh go raibh deireadh le Tindersticks ach, i 2006, sheinn siad ceolchoirm amháin sa Barbican Centre i Londain. An uair sin, sheinn siad an dara albam ina h-iomláine.
An bhliain ina dhiaidh sin, tháinig Staples, Boulter agus Fraser le chéile agus chaith siad tréimhse ag scríobh ceol i stiúideo i Limousin san Fhrainc. Tháinig albam eile as an seisiún sin – “The Hungry Saw” – le dáta scaoilte i Aibreán 2008 ag Beggars Banquet.
Fuaimriain.
Chomh maith le seacht albaim stiúideo, tá dhá fuaimriain léirithe ag Tindersticks do scannáin dírithe ag an stiúrthóir Francach, Claire Denis – “Nenette et Boni” (1996) agus “Trouble Every Day” (2001 le Vincent Gallo agus Béatrice Dalle).


Bus Éireann.
Is comhlacht stáit Éireannach é Bus Éireann a sholáthraíonn na seirbhísí bhus in Éirinn, ach amháin na línte i mBaile Átha Cliath atá á rith ag Bus Átha Cliath. Is é Busáras i mBaile Átha Cliath lár-stáisiún an chomhlachta. Bunaíodh an comhlacht mar fhochuideachta de chuid Chóras Iompair Éireann sa bhliain 1987.
Cuireann Bus Éireann cúrsaí náisiúnta, áitiúla, idirchathracha agus scoile ar fáil timpeall na tíre - sa Phoblacht agus sa Tuaisceart.
Cúrsaí.
Tá gréasán mór ag Bus Éireann sa tír. Mar shampla, is é cúrsa #1 an cúrsa idir Baile Átha Cliath agus Béal Feirste agus is é #12 an cúrsa idir BÁC agus Luimneach. Freisin, bíonn seirbhísí oíche agus go dtí Aerfort Bhaile Átha Cliath, Aerfort na Sionna, Aerfort Cnoc Mhuire srl. Bíonn na busanna ar an bóthar go minic agus tá na táillí saghas saor. Mar seo, is cineál iompar coitianta é an bus sa tír.


Encyclopedia Dramatica.
Is láithreán gréasáin agus vicí é Encyclopædia Dramatica ar an idirlíon. Doiciméadaigh an suíomh gach sórt drámaí idirlíon agus "lulz". "In lulz we Trust" a mhana.


Colm Ó Ruairc.
Fear spóirt agus láithreoir teilifíse Éireannach is ea Colm Ó Ruairc (Béarla: "Colm O'Rourke"; rugadh in Achadh an Mheasa, Contae Liatroma é ar an 31 Lúnasa 1957). Bhí gairmréim rathúil aige mar pheileadóir le foireann idir-chontae na Mí ar feadh scór bliain idir 1975 agus 1995. Nuair a d'éirigh sé as imirt sa bhliain 1995, bhí dhá bhonn buaite aige i gCraobh na hÉireann, cúig bhonn i gCraobh Laighean agus trí ghradam Sárimreoir.
Is múinteoir scoile é, agus bíonn sé le feiceáil mar aoi agus tráchtaire ar an gclár spóirt The Sunday Game.


Seosamh Ó Cuana.
Is iar-imreoir iomána mór le rá é Seosamh Ó Cuana (Béarla: "Joe Cooney") a bhain cáil agus rath amach ina thosaí le foireann idirchontae na Gaillimhe agus a chlub Na Sáirséalaigh. Maítear go bhfuil sé ar duine de na hiománaithe ab fhearr riamh i stair iománaíochta na Gaillimhe.


Seán Bán Breathnach.
Láithreoir raidió agus teilifíse is ea Seán Bán Breathnach, nó SBB mar atá aithne air chomh maith, a chraolann don chuid is mó trí mheán na Gaeilge. As Indreabhán i gContae na Gaillimhe dó, bíonn sé le cloisteáil agus le feiceáil ar na stáisiúin RTÉ, Raidió na Gaeltachta agus TG4. Ní raibh sé ach naoi mbliana déag d'aois nuair a thosaigh sé ag cur a chéad chlár teilifíse "Imeall" i láthair, clár ceoil dátheangach. Agus bhí sé le feiceáil don chéad uair ar an scáileán mór i 1975 leis an dráma "Caoineadh Airt Uí Laoire" (Bob Quinn) sa phríomhról mar Art Ó Laoire.
Tá níos mó aithne air sa lá inniu mar tráchtaire agus aoi ar chláir spóirt, ar Raidió na Gaeltachta agus ar TG4 ach go háirithe.
Breathnach, Seán Bán
Breathnach, Seán Bán
Breathnach, Seán Bán


Coed-Llai.
Sráidbhaile is ea Coed-llai i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag. Tugtar "Leeswood" ar i mBéarla. Tá timpeall 2140 daoine ina chónaí ann.


Sir y Fflint.
Contae de chuid na Breataine Bige is ea Sir y Fflint nó Flintshire.


Máire Bhuí Ní Laoghaire.
File Éireannach ab ea Máire Bhuí Ní Laoghaire (1774–1849?).
Saol.
Rugadh í i dTúirín na nÉan, Uibh Laoghaire, i ngar d'Inse Geimhleach i gContae Chorcaí, agus is ann a chaith sí a saol le linn a hóige. Timpeall ar an mbliain 1792, phós sí Séamus de Búrca as an Sciobairín. Bhí cónaí orthu i ngar do Chéim an Fhia.
Bhí Art Ó Laoghaire agus Donnachadh Dall Ó Laoghaire gaolta léi.
Cuireadh san uaigh í sa reilig in Inse Geimhleach.
Filíocht agus amhránaíocht.
Bhí Máire Bhuí neamhliteartha ach mhair a dánta agus a hamhráin sa bhéaloideas, cosúil le filí eile ag an am sin, mar shampla Antoine Ó Raifteiri. Scríobh sí "Cath Chéim an Fhia".


Germaine Greer.
Scoláire, iriseoir agus scríbhneoir feimineach is ea Germaine Greer. Rugadh í ar 29 Eanáir 1939 san Astráil.
Greer, Germaine
Greer, Germaine


Trealamh fréamhrochtana.
Is éard atá i gceist le trealamh fréamhrochtana (Béarla: "root access kit" nó "rootkit") ná bogearra (ríomhchlár) mailíseach atá ceaptha go sainiúil le truailliú an chórais a choinneáil faoi cheilt. An duine a bhfuil cearta an riarthóra aige sa chóras, deirtear, i dtéarmaíocht an chórais úd UNIX, go bhfuil "fréamhrochtain" aige. An trealamh fréamhrochtana, arís, is ríomhchlár é a bhfuil an cineál sin rochtain aige ar an gcóras i nganfhios do na húsáideoirí dlíthiúla, agus é in inmhe dochar agus damáiste a dhéanamh dá réir.


Seosamh Ó Cainín.
Is iománaí é Seosamh Ó Cainín, nó Joe Canning mar a thugtar air i mBéarla. As Port Omna i gContae na Gaillimhe dó agus imríonn sé mar thosaí leis an gclub áitiúil agus le foireann an chontae. Thosaigh sé ag imirt le sinsir na Gaillimhe sa bhliain 2008. D'aimsigh sé ceithre chúl agus seacht gcúilín is fiche, agus bronnadh gradam All-Star air. Chomh maith leis sin, ba é Ó Cainín Iománaí Óg na Bliana.
D'imir a dheartháir Ollie le foireann iomána na Gaillimhe chomh maith.


Robert Frost.
File Meiriceánach ab ea Robert Lee Frost (26 Márta, 1874 – 29 Eanáir, 1963). Bhain sé clú agus cáil amach i rith a shaoil agus bhuaigh sé 4 Duais Pulitzer.


Béarlachas.
I gcúrsaí Gaeilge ach go háirithe, tugtar Béarlachas ar thionchar an Bhéarla ar an nGaeilge (nó ar aon teanga eile), go háirithe nuair atáthar ag tabhairt le fios nach bhfuil fáilte roimh an gcineál sin tionchair.
Stair na Teagmhála Béarla-Gaeilge.
Is deacair na hiasachtaí Béarla is sine sa Ghaeilge a aithint thar na hiasachtaí Angla-Normainnise - is é sin, na focail a tháinig isteach ón leagan Sasanach den Fhraincis Normannach. Go bunúsach, thosaigh na Normannaigh ag sealbhú na hÉireann réasúnta gairid i ndiaidh dóibh Sasana a fhorghabháil, agus iad ag labhairt Fraincise i gcónaí. Mar sin, chuaigh na céadta iasachtaí den chineál seo in úsáid sa dá theanga - idir Mheán-Bhéarla agus Nua-Ghaeilge Mhoch - faoin am céanna, agus is minic nach féidir a rá, cé acu a fuarthas focal áirithe tríd an mBéarla nó go díreach ón bhFraincis.
Na focail iasachta a d'éirigh coitianta sa Ghaeilge san am seo, is minic a bhain siad le cúrsaí dlí nó riaracháin, cosúil le "barántas", "baille", "constábla", "cúirt", "contae", "cuntas", "giúistís", "páiste" (is ionann é, ó thús, agus péiste, is é sin, cineál giolla nó buachaill freastail), "plé" (focal atá gaolmhar le "plea" an Bhéarla), "prionsa", "searbhónta", "sclábhaí". Bhain iasachtaí eile ón tréimhse seo leis an ailtireacht agus leis an tógáil: "túr", "boghta", "casúr". Fuair an chogaíocht féin culaith nua sa Ghaeilge: "captaen", "móta", "príosún". Bhí iasachtaí eile ann agus iad ag roinnt leis an bhfaisean agus le cineálacha nua bia: "bagún", "biotáille", "clóca", "cóta", "dinéar", "féasta", "gúna", "mála", "péarla", "spíosra", "oinniún". (McManus, lch. 442)
Maidir le sliocht an Bhéarla ar chomhréir na Gaeilge - ar an dul a bhíonn ar an teanga agus ar an dóigh a mbraitheann na focail ar a chéile - is é tuairim Williams (Williams, lgh. 465-466) gurb i dtús na seachtú haoise déag a tháinig an tionchar sin chun solais sa teanga scríofa i ndáiríre. Luann sé samplaí mar "tá an ghrian suas" ("the sun is up", in áit "tá an ghrian thuas", mar shampla - "thuas" ab fhearr a rá le "up" an Bhéarla a aistriú go Gaeilge nuair nach bhfuiltear ag tagairt don ghluaiseacht). Is dóigh le Williams gur tháinig an teilgean cainte "tá mé den tuairim/tá mé den bharúil go..." ("I am of the opinion that...") chun saoil faoi thionchar an Bhéarla. An té ar mhaith leis gan dul i dtuilleamaí leaganacha den chineál seo ina chuid Gaeilge, seanbhunaithe is uile mar atá siad, is féidir leis úsáid a bhaint as na teilgeanacha dúchasacha "is dóigh liom go...", "tá mé barúlach go...", nó "tá mé inbharúla go...". Is féidir teacht ar an bhfocal "opinion" féin sa Ghaeilge - is mar "oipineon" nó mar "oipiniún" a litrítear é - ach spéisiúil go leor, is beag úsáid a bhaintear as inniu taobh amuigh de na foclóirí. (Tá sé i bhfad níos coitianta sa Bhreatnais, ar ndóigh - "piniwn" an litriú Breatnaise.)
Luann Williams freisin an leagan "muinín a chur i nduine" mar shampla den Bhéarlachas a bhí le fáil sa teanga sular thosaigh an meath ag teacht ar úsáid choitianta na Gaeilge i sochaí na hÉireann. Tháinig sé ar an leagan "nach cóir muinín ar bith a chur iontu" ("no confidence ought to be placed in them" sa bhuntéacs) sa leagan Gaeilge den Teagasc Críostaí le hA. Ó Duinnshléibhe a chuaigh i gcló sa bhliain 1848. As rud a bhíonn a mhuinín ag an duine sa Ghaeilge, de ghnáth, mar a deir Williams féin, agus b'fhearr leagan cosúil le "nach cóir muinín a bheith ag aon duine astu" leis an sliocht faoi chaibidil a aistriú, is dócha.
Bíonn na daoine in umar an éadóchais inniu i leith an Bhéarlachais, ach ní mór cuimhne a choinneáil air gurb iomaí cineál Béarlachais a chuaigh in éag nó nach ndeachaigh i ngnáthúsáid sa teanga scríofa riamh, fiú ag scríbhneoirí Gaeilge na Galltachta. Bíonn an teilgean cainte "iompar amach" (cf. "carry out" an Bhéarla) ar fáil sa chiall "comhlíonadh, cur i gcrich" ag Seán Bán Mac Meanman in áiteanna, ach is ar éigean a d'fheicfeá é in iriseoireacht Gaeilge ár linne féin. Mar a dúirt Seán Ó Curraoin: "Cuid de na hiasachtaí ón mBéarla tá siad chomh fada sa teanga go ndearnadh focal nua astu ach tá cuid acu imithe as an teanga arís mar nach dteastaíonn siad níos mó. Sampla de sin is ea "loan money". Is é an focal a tháinig as an dá fhocal sin "lúmannaí". Ní úsáidtear an focal seo níos mó cé go bhfuil sé ag na seandaoine." (Ó Curraoin lch. 43)
Focail Iasachta.
Is léir gur féidir úsáid a bhaint as pé focal Béarla i ngnáthchaint na Gaeilge inniu, ós rud é nach bhfuil teacht ar chainteoir Gaeilge - cainteoir dúchais nó foghlaimeoir - nach mbeadh Béarla éigin aige chomh maith. Scéal eile ar fad go bhfuil glacadh coitianta sna canúintí lena lán focal Béarla nach bhfeictear sa teanga scríofa ná i bhfoclóir Uí Dhónaill ar aon nós. (Ní mór a chuimhneamh nach raibh Niall Ó Dónaill róthormasach ar na focail iasachta ón mBéarla, má bhí siad seanghreamaithe i nGaeilge na Gaeltachta.)
Comhréir.
Chonaiceamar cheana féin gurb "as" rud nó duine is minicí a bhíonn muinin agat i nGaeilge, ach go bhfuilimid tosaithe ag "cur" muiníne "i" ndaoine faoi thionchar an Bhéarla. Is dócha freisin gurb é an Béarla is cúis leis an úsáid ghníomhach a bhaint as an rangabháil. Go bunúsach, rangabháil chéasta is ea an rangabháil (an aidiacht bhriathartha) sa Ghaeilge, - is é sin, má deirimid "tá X caite", is éard atá i gceist againn ná go bhfuiltear tar éis X a chaitheamh. Is minic, áfach, a úsáidtear an rangabháil sa chiall ghníomhach inniu. Má deirimid "tá X críochnaithe", mar shampla, beidh tuilleadh coimhthéacs de dhíth le fáil amach cé acu a críochnaíodh X, nó an ea gurbh é X a rinne an críochnú. Má deirimid "tá Seán críochnaithe", is féidir linn a bheith ag rá go bhfuil Seán tar éis a chuid oibre a chríochnú, ach is féidir linn freisin a bheith ag rá go bhfuil Seán "críochnaithe" ar fad ag na buachaillí dána a d'ionsaigh é le greidimíní a thabhairt dó. Go traidisiúnta, ní raibh ach an dara ciall leis an rangabháil: mar sin, b'fhearr "tá an obair críochnaithe aige" a rá, seachas "tá sé críochnaithe ag obair".
I nGaeilge na Mumhan is minicí a úsáidtear an rangabháil sa chiall ghníomhach: uaireanta, d'fheicfeá, fiú, "tá sé fágtha an baile" in áit "tá an baile fágtha aige".
Foirmeacha Gramadaí.
Fuair an Ghaeilge an iarmhír gramadaí úd "-s" ar iasacht ón mBéarla, iarmhír iolra na n-ainmfhocal. Ní thugtar aitheantas dó sa teanga scríofa, ach bíonn sé réasúnta coitianta ag focail iasachta ón mBéarla, go háirithe má tá níos mó ná aon siolla amháin acu: "mótars" (in áit "mótair"), mar shampla. Tabhair faoi deara freisin an fhoirm iolra iasachta úd "leads" (< "lads" an Bhéarla - "leaideanna" an leagan oifigiúil). Uaireanta, áfach, feictear foirmeacha iolra cosúil le "gadaíos", "céilíos", go háirithe i gcanúintí ina bhfuil an -th- idir gutaí ar lár, ionas nach féidir an fhoirm uatha ("gadaí, céilí") a aithint thar an bhfoirm iolra ("gadaithe, céilithe") ar an bhfuaimniú. I gcaint na bpáistí, cuirtear an -s seo le hiolraí dúchasacha uaireanta (Ó Siadhail lch. 163).
Seachaint an Bhéarlachais.
An té atá ag iarraidh Béarlachas a sheachaint, ba chóir dó thar aon rud eile bheith chomh heolach agus is féidir ar an teanga thraidisiúnta, ar na bailiúcháin bhéaloidis agus ar litriocht na scríbhneoirí Gaeltachta. Is minic a bhíonn daoine nach bhfuil ach breaceolas acu ar an nGaeilge ag lochtú mhuintir na Gaeltachta as a bheith ag úsáid focail Bhéarla agus iad seanbhunaithe sa chanúint. San am céanna, is minic a bhíonn beachtairí den chineál seo ag cur na teanga as a riocht trí struchtúir Bhéarla a chur i bhfeidhm uirthi.
Nuair atáthar ag trácht ar fhocail Bhéarla sa Ghaeilge, is léir gur chóir don chainteoir mhaith gan úsáid a bhaint as nua-iasachtaí, go háirithe mura féidir iad a chur in oiriúint do chóras fuaimeanna agus litrithe na teanga. Ón taobh eile de, níl sé ciallmhar locht a fháil ar fhocail atá sa teanga ó laethanta na Normannach anuas, agus caithfidh an foghlaimeoir dúthrachtach staidéar a dhéanamh ar litríocht chomhaimseartha na Gaeilge leis na seaniasachtaí a aithint agus a úsáid.
Scéal ar leith iad focail ar nós "nóisean". Más iasacht réasúnta nua atá ann, tá ciall ar leith leis sa Ghaeilge: an buachaill a bhfuil nóisean aige do ghirseach, tá cineál teasghrá tugtha aige di. Thairis sin, is féidir "nóisean" a thabhairt ar smaoineamh neamhphraiticiúil nó míréasúnta. Is féidir a rá, mar sin, go bhfuil ciall an fhocail beagáinín difriúil sa dá theanga. An duine atá ag iarraidh "Béarlachas" a sheachaint, ar chóir dó an focal a sheachaint scun scan, ós rud é gur focal iasachta ón mBéarla é, nó an mbeadh sé níos tábhachtaí taobhshúil a choinneáil ar an gciall a bhíonn leis an bhfocal sa chaint thraidisiúnta, gan an focal a chaitheamh i dtraipisí ar fad ar fad?
Úsáid na hAimsire Gnáthláithrí.
Ní ceart úsáid a bhaint as an aimsir ghnáthláithreach ("-ann, -íonn") ar lorg "nuair" má úsáidtear an aimsir fháistineach sa phríomhchlásal. Caithfear an aimsir fháistineach a úsáid san fhochlásal fosta. As Béarla, deirtear: "When Johnny comes home, we will be happy." Aistrítear an méid seo go Gaeilge mar seo: "Beidh lúcháir" - nó "áthas", nó "rímhéad" - "orainn nuair a thiocfaidh Seáinín abhaile." (Ar lorg "nuair", is féidir úsáid a bhaint as an bhfoirm "thiocfas" freisin, ar ndóigh, ach ní thugann an Caighdeán aitheantas don fhoirm sin, cé go bhfuil sí coitianta sna canúintí thiar agus thuaidh.)
Scéal eile ar fad é go bhfuil sé ceart an aimsir ghnáthláithreach a úsáid ar lorg "má": "Má thagann Seáinín abhaile, beidh lúcháir orainn."
Bhí Mac Maoláin barúlach freisin nár chóir ach an aimsir láithreach fhoshuiteach a úsáid ar lorg "mura" in abairtí cosúil le "Mura dtaga" (nó "mura dtara, mura dtige" i gcanúintí áirithe - coinnigh cuimhne air freisin gurb ionann iad "mura", "mara" agus "muna" ó thaobh na céille agus na húsáide de) "an bus roimh a trí a chlog, ní thiocfaidh sí ar aon nós." Inniu, áfach, dealraíonn sé go bhfuil glacadh forleathan leis an aimsir ghnáthláithreach ar lorg "mura", toisc go bhfuil an aimsir láithreach fhoshuiteach ag dul in éag, agus na daoine aineolach uirthi agus ar a ceartúsáid. Is dócha gur fearr an aimsir fháistineach a úsáid anseo freisin, an té nach bhfuil in ann modh foshuiteach na haimsire láithrí a úsáid, ó nár fhoghlaim sé ar scoil é: "Mura dtiocfaidh an bus roimh a trí a chlog, ní thiocfaidh sí ar aon nós."
Aimsir "ghnáth"láithreach atá ann, is é sin, foirm atá dírithe ar chur síos a thabhairt ar rudaí a bhíonn ag titim amach de ghnáth, ó am go ham. Mar sin, bhí Mac Maoláin míshásta leis an dóigh a mbítí ag baint úsáide as an aimsir seo "i dtuairiscí ar éagasc tíre", mar a dúirt sé féin, is é sin, i dtuairiscí tíreolaíochta, cosúil leis an gceann seo: "Éiríonn an sliabh seo go dtí airde dhá mhíle troigh." Is é an trácht a rinne sé ar a leithéid ná gur féidir gur éirigh an sliabh a airde sin "uair éigin anallód", ach go bhfuil an sliabh socair suaimhneach inniu, agus gur chóir na focail a roghnú dá réir sin: "Tá" an sliabh seo dhá mhíle troigh ar airde".
Úsáid na hAimsire Caite.
Ní hionann aimsir chaite na Gaeilge agus aimsir chaite an Bhéarla, nó tá blas láidir na foirfeachta ar aimsir chaite na Gaeilge, agus is minic a fhreagraíonn sí d'aimsir fhoirfe an Bhéarla - is é sin, is féidir d'fhoirmeacha cosúil le "fuair", "chuaigh", "chonaic" agus araile a bheith ag déanamh gnó na leaganacha Béarla úd "has found/got", "has gone", "has seen" agus araile. Ón taobh eile de, is minic a úsáidtear leagan cosúil le "did" nó "came" sa Bhéarla nuair ab oiriúnaí "bhí...ag déanamh", "bhí...ag teacht" a rá as Gaeilge.
Thug Mac Maoláin an abairt shamplach úd "Rory was listening to the noise that came from the opposite side of the glen." Is é an chéad aistriúchán a rithfeadh leis an gcainteoir neamhdhúchais, - dar le Mac Maoláin, - ná "Bhí Ruairí ag éisteacht leis an torann a tháinig ón taobh thall den ghleann." Bheadh a leithéid d'abairt cineál mínádúrtha, arsa Mac Maoláin, nó má "tháinig" an torann, tháinig sé cheana, agus ní raibh tuilleadh ag teacht ná le cloisteáil. Mar sin, ba dóigh le Mac Maoláin, ba chóir a scríobh: "Bhí Ruairí ag éisteacht leis an torann a bhí ag teacht ón taobh thall den ghleann." Má "bhí" tuilleadh den torann "ag teacht" i gcónaí, bhí Ruairí in ann é a chloisteáil. Ar ndóigh, bheadh sé ceart a rá: "Chuala Ruairí an torann a tháinig ón taobh thall den ghleann."
Béarlachas i dTeangacha Eile.
Inniu, tá an Béarla chun tosaigh ar na teangacha eile go léir mar theanga dhomhanda, agus é á shaothrú agus á fhoghlaim ar fud na cruinne. Mar sin, is deacair teacht ar theanga inniu nach bhfuil Béarlachas éigin le haithint uirthi.


Zazaki.
Teanga Iaránach is ea Zazaki (nó "Dimli"), atá á labhairt san Anatóil, an Tuirc, ag timpeall dhá mhilliún duine.
Tagairtí.
Zazaki
Zazaki


Seán Heuston.
Muirthéachtaí Éireannach agus ball de Fianna Éireann ab ea Seán Mac Aodha nó Seán Heuston as Béarla (21 Feabhra, 1891 - 8 Bealtaine, 1916). Cuireadh chun báis é i gPríosún Chill Mhaighneann sa bhliain 1916 mar phionós don pháirt a ghlac sé in Éirí Amach na Cásca, ceannairc in aghaidh na Sasanach in Éirinn. Ní raibh sé ach 25 bliana d'aois nuair a lámhach é.
I rith an tÉirí Amach bhí sé i gceannas ar bhuíon 20 Óglaigh a ghlac seilbh ar Institiúid na Bacach ar abhainn an Life ar feadh dhá lá.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é, ar an 21 Feabhra, 1891 agus mhúin na Bráithre Chríostaí é. Bhí sé ina cléireach traenach i Luimneach, áit a bhí sé gníomhach mar mhaor le Fianna Éireann. Chabhraigh sé le baill íoc as a gcuid éidí. Ba é a bhí i bhfeighil baill na Fianna a chur faoi oiliúint, chomh maith le stair agus Gaeilge a mhúineadh dóibh freisin.
I 1966, athainmníodh ceann dos na hionaid iarnróid is mó agus is tábhachtaí i mBaile Átha Cliath ina chuimhne. Stáisiúin Hueston is ainm don ionad iarnróid suite ar bhruach theas abhainn na Life in iarthar lár na cathrach agus atá mar chríochfort dos na traenacha a thagann ón deisceart agus ón iarthar.


Donna Summer.
Ba cheoltóir dioscó agus scríbhneoir amhráin í Donna Summer. Rugadh ar an 31 Nollaig, 1948, Boston, Massachusetts, na Stáit Aontaithe í agus baisteadh "LaDonna Adrian Gaines" uirthi. Thrúig Summer bás de bharr ailse i bhFlorida ar an 17ú Bealtaine 2012.
Bhí aithne forleathan uirthi mar gheall ar a cuid ceoil dioscó, a raibh rath air sna 1970idí. Bhí amhráin mór le rá aici, ar nós "Hot Stuff" agus "On the Radio".
Thuill sí an leasainm The Queen of Disco mar gheall ar a cuid ceoil.


Gloria Estefan.
Is ceoltóir pop as Miami, Florida sna Stáit Aontaithe í Gloria Estefan (a rugadh in Havana, Cúba ar an 1 Meán Fómhair, 1957).
Tá 90 milliúin ceirníní díolta aici ó lár na 1970í agus tá 7 nGrammy bainte aici.
Tagairtí.
Estefan, Gloria
Estefan, Gloria


Domhnach Mór (Contae Chorcaí).
Baile fearainn agus paróiste i gContae Chorcaí is ea Domhnach Mór.


Charlotte's Web (scannán 2006).
Scannán is ea Charlotte's Web ón bhliain 2006, atá bunaithe ar an leabhar le E.B. White.


Il Milione.
Sé "Il Milione" an teideal ar leabhar a scríobh Marco Polo faoina chuid eachtraíocha san oirthear, san Áis i gcoitinne ach sa tSín go háirithe. Rinne sé an taisteal in éineacht lena athair agus a dheartháir siúd idir 1271 agus 1298. De réir an leabhair, bhí cumhacht nach beag ag an údar i gcúirt Kublai Khan.
Scríobhadh an leabhar i gceithre i saghas breac-Laidine agus i bhFraincis bhunúsach. Bhreac Rustichello da Pisa an sliocht i bhFraincis síos agus an bheirt díbh faoi ghlas le chéile. Níl cóip den bhunleagan le fáil anois ach braitheann scoláirí ar roinnt aistriúchán a gceaptar a bhfuil botúin iontu.
Ainmníodh an leabhar as sloinne Marco Polo, Emilione. Ach táthar ann a deireann gur de bharr an mhiliúin cur i ngcéill a chuirtear i leith an údair a ainmníodh é. Cibé, ba é ceann de na leabhair ar a raibh an tóir is mó air i rith na meánaoiseanna, go háirithe sa tríú haois déag.


Spice Girls.
Is banna pop-cheol as Sasana iad na Spice Girls a bunaíodh sa bhliain 1994. Ba iad Victoria Beckham ("Posh Spice"), Melanie Brown ("Scary Spice"), Emma Bunton ("Baby Spice"), Melanie Chisholm ("Sporty Spice"), agus Geri Halliwell ("Ginger Spice"). D'éirí go ana-mhaith leo sna 1990í agus tháinig tús le ré "Girl Power" agus "Spice-mania", cosúil le "Beatlemania" a tháinig leis na Beatles.
Dar leis an BBC, b'iad an banna ceoil le cailíní amháin is mó a bhí ariamh ann cé nár d'eisigh siad ach trí n-albaim. Chuaigh a céad singil darbh ainm "Wannabe" go barr na cairteanna i 31 tír agus tá thart ar 6 milliún cóipeanna de díolta.
D'fhág Geri Halliwell i 1998 agus tháinig deireadh leis an ghrúpa gan mhoill ina dhiaidh sin, ach tháinig siad uilig le chéile arís i 2008 fá choinne camchuairt domhanda.


Seánra ceoil.
Is éard is seánra ceoil ann ná an rang nó catagóir ina gcuirtear ceol áirithe. Ar nós rac-cheol, pop-cheol nó snagcheol.
Baineann eagraíochtaí ar nós Acadamh Náisiúnta na hEalaíona Taifeadta agus Eolaíochta sna Stáit Aontaithe úsáid as seánraí ceoil le duaiseanna Grammy a thabhairt do ceoltóirí áirithe a bhfuil fuaim áirithe acu.
Féach freisin.
*


Lipéad ceoil.
San earnáil ceoil, is trádmharc é lipéad ceoil a bhfuil baint aige le margaíocht a dhéanamh ar ceirníní ceoil nó físeáin ceoil.
Lipéadaí is mó inniu.
Glaoitear an "Ceathair Mór" orthu ("The big four" as Béarla). Idir na ceithre comhlachtaí tá timpeall 70% do margadh an domhain acu.
Lipéadaí Neamhspleách.
Glaoitear Lipéad neamhspleách ar na lipéid nach bhfuil bainteach leis an "Ceathair Mór". Is ba cúis leis na lipéadaí neamhspleách ná na deacrachtaí a raibh ag bannaí ceoil (agus ceoltóirí srl) chun conradh a fháil.


Destiny's Child.
Popghrúpa Meiriceánach é Destiny's Child. D'éirigh go maith leo le linn na 1990í, ach go háirithe sna 2000í nuair a bhí Beyoncé, Kelly agus Michelle ina mbaill de.
Tá 50 milliúin ceirníní díolta acu agus dar leis na World Music Awards, b'iad an grúpa ceoil le mná amháin is mó ar domhan.


TLC.
Is grúpa pop agus hip-hap as na Stáit Aontaithe é TLC, a bhfuil clú domhanda bainte amach acu agus beagnach 45 milliúin ceirníní díolta acu agus 4 Grammy faighte acu.
Fuair Lopes bás i dtaisme chairr sa bhliain 2002 agus níor eisigh siad ach albam amháin ina dhiaidh sin, mar atá, "3D".


Beyoncé Knowles.
Is ceoltóir pop agus R&G, scríbhneoir amhrán agus aisteoir Hollywood í Beyoncé Giselle Knowles (a rugadh in Houston, Texas, SAM ar an 4 Meán Fómhair, 1981).
Tháinig rath uirthi leis an ngrúpa ceoil Destiny's Child. Tá clú uirthi mar gheall ar a cuid scileanna scríbhneoireachta amhráin agus thuill sí meas de bharr an tallann ilghnéitheach atá aici.
Phós sí amhránaí eile, Jay-Z, i 2008. Tá iníon amháin acu (Blue Ivy is ainm di).


Father Goose.
Scannán is ea Father Goose ón bhliain 1964.


Stevie Wonder.
Is ceoltóir pop agus RnB Meiriceánach é Stevie Wonder (a rugadh ar an 13 Bealtaine, 1950 i Saginaw, Michigan).


Fraimis.
Galar teochriosach is ea an fhraimis a aithnítear ar athlasadh an chraicinn agus na cnámha. Is é is cúis leis ná an baictéar spireacaetach úd "Treponema pallidum pertenue", agus é dlúthghaolmhar leis an spireacaet is cúis leis an tsifilis (an ghallbholgach, an bholgach Fhrancach). Bíonn an fhraimis le fáil i réigiúin fhliucha thrópaiceacha, ar nós na hAigéine, na hAfraice, na hÁise agus Mheiriceá Theas.


Bille Uí Bhrolcháin.
An líon daoine le chumas labhartha sa Ghaeilge i gCuaige Uladh.
D'fhoilsigh urlabhraí Gaeilge Pháirtí Sóisialta agus Daonlathach an Lucht Oibre (PSDLO), Doiminic Ó Brolcháin, Ball Thionóil Thuaisceart Éireann, Bille Chun An Ghaeilge Agus An Béarla A Bhunú Mar Theangacha Oifigiúla Thuaisceart Éireann, i dTionól Stormont, ar an 20 Samhain 2008.
D'admhaigh Ó Brolcháin go raibh gach seans ann nach nglacfadh an Tionól ó thuaidh leis an mbille, ach dúirt gur shíl sé go spreagfadh an beart díospóireacht agus go bhféadfaí an bille a chur os comhair Pharlaimint na Ríochta Aontaithe in Westminster, dá ndiúltófaí dó in Stormont.
Is ceann de bhunphrionsabail Chomhaontú Aoine an Chéasta go mbeadh comhionannas do chearta cultúir agus cothroime gradaim ann idir an dá phobal. Mar sin, ní hionann Tuaisceart Éireann agus aon cheantar sa Bhreatain Mhór. Tá socruithe bunreachtúla eisceachtúla i bhfeidhm sa Tuaisceart, go háirithe iad sin a bhaineann le hinathraitheacht an rialtais cheannasaigh (an Rialtas Briotanach).
. "Tá cumhacht an Rialtais a bhfuil dlínse aige sa dúiche atá i gceist bunaithe ar ‘lánurraim agus comhionannas do chearta sibhialta, polaitiúla, sóisialta agus cultúir, saoirse ón leithcheal do gach uile shaoránach, cothroime gradaim agus déileáil go coir comhionann le féiniúlacht, aetas agus toilmhianta an dá phobal’ – sin a deir Comhaontú Aoine an Chéasta. Chiallódh sé sin, i mo thuairim, go mba d’Acht Teanga ó Westminster 'Gaeilge agus Béarla' a aithint mar theangacha oifigiúla do Thuaisceart Éireann, agus bunphrionsabail eile a leagan síos."


Bruno Schulz.
Scríbhneoir agus ealaíontóir Polannach de phór Ghiúdach ab ea Bruno Schulz. Rugadh in Drohobycz (inniu, Drohobych san Úcráin) é ar an 12 Iúil 1892, agus mharaigh na Naitsithe é sa chathair chéanna ar an 19 Samhain 1942. Ba iad an dá bhailiúchán gearrscéalta úd "Sklepy cynamonowe" ("Na Siopaí Cainéil") agus "Sanatorium pod Klepsydrą" ("Tigh an Orláiste, an teach téarnaimh") a thabhaigh a chlú dó, agus a lán teangacha curtha orthu. Is minic a chuirtear i gcomparáid le saothar Franz Kafka iad.


Sergiusz Piasecki.
Scríbhneoir Polannach de phór na Bealarúise ab ea Sergiusz Piasecki (Bealarúisis: "Сяргей Пясэцкі/Siarhiej Piasecki", a rugadh timpeall na bliana 1900 i Lachowicze (inniu, Lachavičy sa Bhealarúis) agus a fuair bás ar an 12 Meán Fómhair 1964 i Londain.
Bhí sé ina ógchiontóir, ina choirpeach agus ina smuigléir nár fhoghlaim aon cheird ach amháin ceird an fhoghlaí teorainne, agus é ag cur troda leis na Polannaigh is na Rúisigh nó ag comhoibriú leo de réir mar ab fhearr leis. Níor fhoghlaim sé ach Rúisis agus canúint Bealarúisise nuair a bhí sé óg.
Bhí sé ag obair do sheirbhísí faisnéise na Polainne sa chéad leath de na fichidí, ach ansin, chuaigh sé ó smacht orthu, agus é ag tógáil cócaoin agus ag bagairt daoine síochánta. Caitheadh i dtóin an phríosúin é sa bhliain 1926. Ansin, thosaigh sé ag foghlaim Polainnise agus ag scríobh scéalta sa teanga seo faoi eachtraí a shaoil neamhghnách.
Thuill an chéad úrscéal foilsithe, "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy" ("Grá Geal an Bhéir Mhóir"), clú agus cáil dó. Sa bhliain 1937, scaoileadh saor leis, ó bhí scríbhneoirí móra na Polainne ag impí ar Uachtarán na Poblachta Ignacy Mościcki gan é a choinneáil i mbraighdeanas a thuilleadh.
I rith bhlianta an chogaidh, bhí sé ag cuidiú le "Armia Krajowa" ("An tArm Intíre"), gluaiseacht frithbheartaíochta na bPolannach a bhí ag troid na Naitsithe. I ndiaidh an chogaidh, d'éalaigh sé ón bPolainn, nuair a tháinig na Cumannaigh i gcumhacht, agus shocraigh sé síos i Londain. Scríobh sé a lán úrscéalta faoina chuid eachtraí, chomh maith le haoirscéalta frith-Chumannacha, ó bhí sé go tréan in aghaidh an Chumannachais.
Go gairid roimh a bhás, d'fhoilsigh sé dhá úrscéal faoi shaol na bPolannach idir dhá thine Bealtaine - an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach - i rith an chogaidh, mar atá, "Człowiek przemieniony w wilka" ("An Duine i gConriocht") agus "Dla honoru Organizacji" ("Ar son Onóir na hEagraíochta"). Faraoir, ní raibh i ndán dó an tríú húrscéal sa tsraith a chríochnú.
Sergei Piasecki uaigh ag an Reilig i Hastings, An Ríocht Aontaithe


Witold Gombrowicz.
Scríbhneoir nua-aimseartha ón bPolainn ab ea Witold Marian Gombrowicz. Rugadh i Małoszyce in aice le hOpatów é ar an 4 Lúnasa 1904, agus shíothlaigh sé i Vence san Fhrainc ar an 24 Iúil 1969, sa teach céanna, "Villa Robemond" inar cailleadh an scríbhneoir Sasanach D.H. Lawrence naoi mbliana déag is fiche roimhe sin. Rinne sé staidéar ar an dlí i Vársá agus chaith sé tréimhsí fada i bPáras freisin.
Chuaigh sé i mbun pinn, agus d'fhoilsigh sé an chéad bhailiúchán gearrscéalta sa bhliain 1933. Cúig bliana ina dhiaidh sin, tháinig an chéad úrscéal i gcló - "Ferdydurke". Scéal meafarach a bhí ann, agus é ag tabhairt leideanna áirithe faoi homaighnéasacht an scríbhneora - i dtús an úrscéil, caithfidh laoch an úrscéil, Józio, filleadh ar an meánscoil, toisc nach bhfuil sé pósta go fóill, cé gur shlánaigh sé tríocha bliain d'aois cheana féin.
Go gairid roimh ionsaí na dtrúpaí Gearmánacha ar an bPolainn sa bhliain 1939, chuaigh Gombrowicz ar bhord loinge a thug go dtí an Airgintín é. B'éigean dó fanacht thall ansin, agus ba mhinic a bhí sé ar an mblár fholamh i rith bhlianta an chogaidh. D'fhoghlaim sé Spáinnis agus d'fhoilsigh sé leagan Spáinnise den úrscéal úd "Ferdydurke", a d'aistrigh sé féin le cuidiú ó chairde áitiúla.
Sa bhliain 1950, d'éirigh leis teacht i dteagmháil le "Kultura", iris na bPolannach i bPáras, agus bhí Jerzy Giedroyc, eagarthóir "Kultura", sásta saothair le Gombrowicz a chur i gcló. Sa bhliain 1953, d'fhoilsigh Giedroyc úrscéal nua le Gombrowicz, "Trans-Atlantyk", a thug cur síos fantaisíochta ar thuras an scríbhneora go dtí an Airgintín sa bhliain 1939.
Sna seascaidí, d'fhoilsigh sé cúpla úrscéal eile, go háirithe "Pornografia" ("Pornagrafaíocht"). Níl pornagrafaíocht ar bith i gceist leis an gceann seo - níl ann go bunúsach ach cineál scéinséir a bhfuil a imeachtaí ag titim amach sa Pholainn le linn an Dara Cogadh Domhanda - cé nach raibh cur amach ar bith ag Gombrowicz ar an saol a bhí ag na Polannaigh sa tír san am sin.
Sna blianta 1953-1969, scríobh Gombrowicz dialann i stíl liteartha, agus foilsíodh an dialann (nó "Dziennik") seo faoi chlúdach leabhair i ndiaidh a bháis.


Aragorn.
Carachtar tábhachtach i dTiarna na bhFáinní, úrscéal J. R. R. Tolkien, is ea Aragorn, mac Aratħorn. Ba iad Aratħorn agus Gilraen a thuismitheoirí, agus rugadh ar an 1 Márta 2931 den Tríú hAois é. Duine d'Fhánaithe an Tuaiscirt ("Rangers of the North") ab ea é, agus mar sin, ba de shliocht mhuintir Númenór é. Fuair Arathorn, athair Aragorn, bás agus é ag cur catha ar na hOirc, nuair nach raibh Aragorn ach dhá bhliain d'aois. Ina dhiaidh sin, tugadh go Ghleann na Scoilte é, agus ba tiarna Ghleann na Scoilte é, Elrond, seanchaí mór na nEalbh, a thóg é. Is é an t-ainm a bhí air i dtinteán Elrond ná "Estel", a chiallaíonn "Dóchas". Nuair a tháinig sé i mbun a mhéide sa bhliain 2951, áfach, chuir Elrond ar an eolas é faoina oidhreacht.
Thit Aragorn i ngrá le hArwen Undómiel, iníon Elrond, faoin am seo. Ar dtús, áfach, chuaigh sé i gceannas ar na "Dúnedain", is é sin, ar Fhánaithe an Tuaiscirt, nó bhí Arathorn ina thaoiseach orthu roimhe seo. Sa bhliain 2965, fuair sé an chéad aithne ar Gandalf, an draoi, agus d'éirigh sé mór leis. D'iarr Gandalf ar a chara súil a choinneáil ar na Hobaid sa tSír agus iad a chosaint ar na hOirc agus ar na neachanna dainséaracha eile.
Sna blianta 2957-2980, bhí Aragorn ag taisteal ar fud an Mheán-Domhain, agus chaith sé seal sna saighdiúirí i Rochainn agus i nGondor. Is é an t-ainm a bhí air in arm na Rochann ná "Tħorongil", nó Iolar na Réalta. Sa bhliain 2980, ghlac sé páirt sa chogadh a chuir Gondor ar na foghlaithe mara in Umbar. I ndiaidh an chogaidh sin, thug sé a aghaidh soir.
Sa bhliain chéanna, chuaigh sé ar cuairt go Lórien, áit ar casadh Arwen air arís. Ba ansin a thug siad gealladh pósta dá chéile, agus thoiligh Arwen bás a fháil ar nós na ndaoine daonna. Ní cheadódh Elrond, athair Arwen, don lánúin pósadh sula mbeadh Aragorn ina Rí ar Gondor agus ar Arnor araon.
Roimh thús na n-imeachtaí san úrscéal, thug Aragorn cuairt ar Moria, seanáitreabh na nAbhac, agus ar Harad, an Deisceart, "áit a bhfuil na réaltaí féin coimhthíoch", ach níor mhínigh Tolkien go cruinn, cén t-am a tharla na turasanna seo.
Maidir le Tiarna na bhFáinní féin, sa chéad imleabhar, "Fellowship of the Ring", is túisce a chastar Aragorn orainn. Chuaigh Fródó agus a chairde, Sam Gamgee, Merry Brandybuck agus Pippin Took, go Brae ("Bree") ar dtús, is é sin, coilíneacht Hobadach taobh amuigh den tSír ("Shire"). Bhí Aragorn seacht mbliana is ceithre scór d'aois san am, ach b'ionann sin agus é a bheith i mbarr a mhaitheasa, ós rud é gur duine de shliocht fhadsaolach Númenór a bhí ann. Fuair sé ordú ó Gandalf aithne a fháil ar na Hobaid agus iad a chosaint ar an mbealach go Rivendell. Buaileadh na Hobaid air Tigh Chapaillín na Pocléime, teach tábhairne áitiúil arbh é Barliman Butterbur a úinéir. I dtús báire, bhí siad drochamhrasach ina leith, ach nuair a tháinig chun solais go raibh sé mór le Gandalf, cheadaigh siad dó iad a thionlacan go Rivendell. Bhí na Marcaigh Dhubha ("Nazgûl"), searbhóntaí an Tiarna Dhuibh, Sauron, sna sálaí acu cheana féin, ach le cuidiú Aragorn, bhain siad amach Rivendell.
Nuair a bhí siad i nGleann na Scoilte, chuaigh ionadaithe ó na hEilbh, na Daoine agus na hAbhaic i ndáil chomhairle le chéile ansin, agus tháinig siad ar an gcinneadh an Fáinne a chur go Sliabh na Cinniúna in éineacht. Bhí Aragorn ar duine acu siúd a ghlac orthu féin Fródó a thionlacan go Mordor, chomh maith le Merry, Pippin, Sam Gamgee, Boromir ó Gondor, an tAbhac Gimli, an tEalbh Legolas, agus ar ndóigh, Gandal. I Rivendell, gaibhníodh claíomh nua as smionagar an tseanchlaímh úd Narsil, agus fuair Aragorn an claíomh úrdhéanta seo, ar ar bhaist sé an t-ainm Andûril, Bladhaire an Iarthair. Ba le hElendil, rí ársa na n"Dúnedain", an claíomh sin Narsil ar dtús, agus mar sin, shiombalaigh athghaibhniú an chlaímh an ról a bhí ag Aragorn in imeachtaí an úrscéil, nuair a d'athbhunaigh sé ríocht chlann Elendil.
Nuair a bhí an tionlacan ag dul trí phoill mhianaigh Moria, tháinig searbhóntaí Sauron anuas orthu. Bhí siad in ann troid a chur ar a son a fhad is nach raibh ach Oirc i gceist, ach nuair a fuair siad Balrog - cineál spiorad tine - rompu, bhí droch-chuma ar an scéal ar fad. D'éirigh le Gandalf an Balrog a chloí, ach cailleadh sa teagmháil é, mar a chonacthas d'Aragorn agus do lucht eile an tionlacain. Ina dhiaidh sin, tháinig scaipeadh i lucht an tionlacain, nuair a d'ionsaigh na hOirc iad. Fuair Boromir bás sa teagmháil sin. I dtús báire, bhí Boromir faoi dhraíocht ag an bhFáinne, agus thug sé iarracht é a sciobadh ó Fródó le go bhféadfadh sé a úsáid féin a bhaint as. Ansin, áfach, tháinig na hOirc, agus d'íobair Boromir é féin leis na hobaid a chosaint, ó bhí náire air as an dóigh ar shantaigh sé an Fáinne roimhe sin. Nuair a d'éalaigh Fródó agus Sam leo, chaill Aragorn gach radharc orthu. Maidir le Merry agus Pippin, bhí siadsan fuadaithe ag na hOirc, agus chrom Aragorn ar iad a lorg in éineacht leis an Abhac Gimli agus leis an Ealbh Legolas.
Nuair a bhí an triúr acu ag leanúint na nOrc, casadh buíon de mharcaigh Rochannacha orthu. D'iompaigh sé amach go raibh na Rochannaigh tar éis cath mór a chur ar bhuíon d'Oirc, agus d'éirigh Aragorn buartha gurbh fhéidir gur mharaigh na Rochannaigh iad gan iad a aithint thar na hOirc. Mar sin féin, i ndiaidh iarsmaí na troda a iniúchadh, fuair Aragorn dóchas arís go raibh Merry agus Pippin beo beathaíoch go fóill, agus chuaigh seisean, Legolas agus Gimli ag cuardach Choill Fangorn in aice le Bearnas na Rochann. Níor tháinig siad ar na hobaid ansin, ach fuair siad rompu Gandalf, a bhí faoi ghairm chun beo arís le cabhrú sa chogadh a bhí le cur ar Sauron. D'inis Gandalf dóibh go raibh Merry agus Pippin slán sábháilte, ó bhí Crannfhéasóg, an fathach crannchosúil - an tEinteach - a bhí i gceannas ar an gcoill go léir, ag tabhairt faire don bheirt hobad.
Chuaigh an ceathrar acu go hEdoras, áit a raibh cúirt Tħéoden, rí na Rochann. Bhí Tħéoden faoi gheasa ag Saruman, agus spiaire de chuid an draoi chéanna, Gríma "Teanga na Péiste", tar éis an-chumhacht a bhaint amach sa chúirt. D'éirigh le hAragorn, áfach, Tħéoden a chur ar bhealach a leasa arís. Ansin, chuaigh Aragorn agus Théoden chun cogaidh in éineacht le sluaite armtha na Rochann chun Saruman agus a chuid Orc a chloí. Nuair a tháinig siad a fhad leis an Daingean Iarainn (Béarla: "Isengard"), an daingean ina raibh cónaí ar Saruman, bhí an áit treascartha cheana féin, agus Merry is Pippin ag caitheamh píopa ar a socairshuaimhneas amuigh ar an tairseach. Is é rud go raibh na hEintigh dubh dóite den dóigh a mbíodh na hOirc ag leagan agus ag dó crann agus ag déanamh damáiste do Choill Fangorn, agus idir an dá linn, d'éirigh siad féin amach in aghaidh Saruman agus shealbhaigh siad a bhunáit.
Nuair a thosaigh an cogadh idir Gondor agus sluaite Sauron, thug Aragorn a aghaidh ar Chosáin na Marbh. San áit seo a bhí cónaí ar Fhir Mharbha Dúnharg. Bhí na fir seo fágtha ina dtaibhsí i ndiaidh dóibh an mionn a bhriseadh a thug siad d'Isildur, duine de shinsir Aragorn, ach ó bhí Aragorn ina oidhre ar Isildur, bhí sé in ann gairm chogaidh a chur ar na marbháin.


Gertrude Stein.
Scoláire, bailitheoir ealaíne agus scríbhneoir Meiriceánach ba ea Gertrude Stein. Rugadh í ar an 3 Feabhra 1874 i Stáit Aontaithe Mheiriceá ach chaith sí an chuid is mó dá saol sa Fhrainc.
Naisc sheachtracha.
Stein, Gertrude
Stein, Gertrude
Stein, Gertrude


Príomhach.
Tá príomhach (Laidin: príomh, sa chéad áit) ionadaitheach d'ord sna mamaigh plainteacha. De réir rangaithe fíliginitigh na linne seo, baineann na príomhaigh le na Euarchontoglires.
Roinntear na príomhaigh, go traidisiúnta, ina dhá ghrúpaí, sé sin na strepsirrhiniens agus na haplorrhiniens, sé sin, rannóg na moncaithe, ina bhfuil an géineas Homo (nó an duine) agus na Hominidae (nó homainidí).
Saintréithe.
Dealraíonn ainm na bPríomhach sa deichiú eagrán den leabhar 'Systema Naturae', le Carl von Linné, obair mhór a rinne iarracht ar na speicis beo a rangú de réir a bhfogasachtí fiseolaíocha.
Homo, Simia (moncaithe), Lemur, agus Vespertilio (sciatháin leathair). Níos déanaí ar aghaidh, rinneadh athbhreithniúchán ar rangú Linné, agus anois níl na sciatháin leathair istigh ann níos mó, ach tá an t-ainm príomhach fágtha.
De gnáth, is é príomhthréith na bpríomhach ná an saol foraoise, ingne láimhe agus ladhracha, inniúlacht ar ghreamú le ordóga freasúracha, ardcheannasach na céadfa radhairce (an radharc steiréascópach) ar chéadfa an bholaidh a bhíonn ina chóras céadfach ceannasach i dtromlach na mamach. Cuirtear ar aghaidh go bhfuil intinn níos
forbartha ag na príomhaigh, ná mórchuid na mamach eile, ach níl cruthúnas ann go bhfuil seo fíor i gcás ollteaghlaigh na Hominoidea.
Athraíonn méid na bpríomhach ó 13 cm (léamar luchach, Microcebus murinus) agus 175 cm, agus an mhais ó 100 g go 275 kg
Gnáthóg agus Dáileadh.
Mórchuid na bpríomhach is i gcrainn a bhíonn cónaí orthu. Bíonn cuid de na speiceas ina n-ainmhithe páirt-talún, mar atá na babúin agus na Moncaithe Patas, agus tá roinnt speiceas ina n-ainmhithe lán-talún, mar atá na Gelada agus an Duine.


Stevie Nicks.
Is ceoltóir rac í Stevie Nicks (a rugadh ar an 26 Bealtaine, 1948 mar Stephanie Lynn Nicks) as na Stáit Aontaithe a bhfuil clú agus cáil uirthi mar bhall den ghrúpa Fleetwood Mac agus mar cheoltóir aonarach. Tá iomrá uirthi freisin de bharr a cuid scileanna scríbhneoireachta amhráin, mar shampla amhráin chlasaiceacha "Dreams", "Landslide" agus "The Edge of Seventeen".


Fleetwood Mac.
Rac-bhanna Briotanach/Meiriceánach ab ea Fleetwood Mac a tháinig le chéile sa bhliain 1967 agus bhí an-rath orthu suas go dtí 2003, le níos mó ná 100 milliúin ceirníní díolta acu idir an dá linn.
Insealbhaíodh iad isteach san Rock and Roll Hall of Fame i 1998.


Jennifer Lopez.
Is ceoltóir, aisteoir agus rinceoir Meiriceánach í Jennifer Lopez (a rugadh ar an 24 Iúil, 1969 mar Jennifer Lynn Lopez).


Bing Crosby.
Amhránaí, rinceoir agus aisteoir Meiriceánach ab ea Harry Lillis "Bing" Crosby (3 Bealtaine, 1903-14 Deireadh Fómhair, 1977), a raibh an-cháil agus rath air i dtús an 20ú haois i Hollywood mar aisteoir, mar damhsóir agus mar cheoltóir. Áirítear ar dhuine de shiamsóirí is mó le rá san aois deireanach, ar aon chéim leis na Beatles, Elvis Presley agus Frank Sinatra.
Bhain sé cuid mhór duaiseanna, mar shampla Oscar, agus ba eisean an t-aon duine a bhfuil trí réalt aige ar Hollywood Walk of Fame i Los Angeles. Tuigtear go bhfuil an singil "White Christmas", ar an singil is mó cóipeanna díolta ariamh.
Bhí an oiread sin clú agus móréilimh ar Crosby i lár na haoise seo caite, gur dúirt suirbhé go raibh níos mó meas ar Crosby ná bhí ar an Pápa Pius XII ag an am.


Jodie Foster.
Is aisteoir, stiúrthóir agus léiritheoir scannáin Meiriceánach í Jodie Foster (a rugadh ar an 19 Samhain, 1962 i Los Angeles, California).


Meryl Streep.
Is aisteoir Meiriceánach í Meryl Streep (a rugadh ar an 22 Meitheamh, 1949).


Caoimhín Ó hIfearnáin.
Peileadóir agus bainisteoir Éireannach ab ea Caoimhín Ó hIfearnáin (Béarla: "Kevin Heffernan", a rugadh ar an 20 Lúnasa 1929 i mBaile Átha Cliath agus a d'éag ar an 25 Eanáir 2013). D'imir sé peil Ghaelach le foireann sinsir idirchontae Bhaile Átha Cliath sna 1940idí agus na 1950idí. Nuair a d'éirigh sé as an imirt, chaith sé tréimhse rathúil ina bhainisteoir ar imreoirí Bhaile Átha Cliath le linn na 1970idí agus na 1980idí. Thugtaí "Heffo's Army" ar fhoireann Bhaile Átha Cliath agus é i gceannas orthu.
Moltar Heffernan mar duine de na peileadóirí agus bainisteoirí is fearr a bhí ann riamh, rud a thuill áit dó ar Fhoireann Pheile na Mílaoise.
Chuir éachtaí Heffo borradh mór nua faoi chúrsaí peile i mBaile Átha Cliath, tráth ina raibh na cluichí iasachta ag fáil an láimh in uachtar sa phríomhchathair.
Bhí dlúthbhaint aige lena chumann áitiúil Naomh Uinseann i Marino. Ghnóthaigh sé cúig bhonn déag sa pheil agus sé bhonn san iomáint ag leibhéal an chontae.


Gearóid Mac Cuinneagáin.
Duine spóirt Éireannach is ea Gearóid Mac Cuinneagáin (rugadh é i mí Lúnasa 1961 i gCorcaigh), a bhí ina iománaí le foireann idirchontae Chorcaí idir na blianta 1981 agus 1998. Deirtear go bhfuil sé ar an cúl báire is fearr a tháinig as an gcontae riamh, agus bhí sé roghnaithe ar Fhoireann Chorcaí an Chéid.
Tá gach duais iomána buaite ag Mac Cuinneagáin, agus bronnadh gradam All-Star air trí bliana as a chéile idir 1984 agus 1986. D’imir sé caoga cluichí as a chéile sa chraobh le foireann Chorcaí, curiarracht a mhaireann sa contae fós.
Buntáiste amháin a bhí aige mar chúl báire ná go raibh poc an-láidir aige, rud a bhain an comórtas Poc Fada dó seacht mbliana as a chéile idir 1984 agus 1990.


Gdańsk.
Is cathair í Gdańsk (Gearmáinis: "Danzig", Laidin: "Gedania, Dantiscum") sa Pholainn. Is í an port farraige príomha aige agus príomhchathair an Chúige Phomaeraigh ("województwo pomorskie"). Go stáiriúil is í an chathair is mó sa réigiún Caisiúibiach.
Tá an chathair suite ar dheisceart Bhá Gdańsk (ar an Muir Bhailt), ar bhéal abhainn Motława. Le daonra 458,053 (2006), is í an chathair is mó sa réigiún Pomerania i dtuaisceart na Polainne. Chomh maith leis an tábhacht farraige tá tábhacht tionsclaíoch aige freisin. Go stairiúil bhí sé tábhachtach freisin mar áit thógála bád agus bhí sé mar bhaill den Chonradh Hainseatach.
Bhunú an Ghluaiseacht Dlúthpháirtíoch (an-tábhachtach i léith deireadh an ré cumannach sa tír) san áit faoin gceannaire pholaitiúil Gdańsk, Lech Wałęsa. Rugadh Príomh-Aire na Polainne, Donald Tusk, ann freisin.


Mícheál Ó Mulláin.
Réabhlóidí Éireannach agus sóisialaí ab ea Michael Mallin (1 Nollaig 1874 – 8 Bealtaine 1916) a ghlac páirt gníomhach in Éirí Amach 1916.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é, agus bhí sé ina shaighdiúir Briotanach san India ar feadh na blianta. Chuaigh a thaithí ansin go mór i bhfeidhm air agus bhí sé ina oifigeach ar cheardchumainn na bhfíodóirí síoda nuair a d'fhill sé ar Éirinn. Rinneadh príomh-oifigeach traenála d'Arm Cathartha na hÉireann de, agus leas cheannasaí ar an airm.
I rith an Éirí Amach, bhí Ó Mulláin mar leas cheannasaí faoi Séamas Ó Conghaile agus i gceannas ar an ngrúpa saighdiúirí ag Faiche Stiabhna i mBaile Átha Cliath, leis an gCúntaois Markiewicz mar leascheannaire. Ghéill sé ar an Domhnach, 30 Aibreán 1916 nuair a fuair sé an t-ordú ón gCongailleach. Cuireadh chun báis é in ainneoin dá iarrachtaí ar an 8ú lá de Bealtaine.


Jóhanna Sigurðardóttir.
Polaiteoir Íoslannach is ea Jóhanna Sigurðardóttir. Rugadh í i Réicivíc i mí Dheireadh Fómhair 1942. Tháinig sí i gcomharbas ar an bpríomh-aire Geir Haarde sa bhliain 2009, nuair a thit a rialtas mar gheall ar an dochar a rinne géarchéim airgeadais agus eacnamaíochta don tír. Is í Jóhanna an chéad cheannaire rialtais aerach (go hoscailte) sa Nua-aois.
Johanna Siguroardottir
Johanna Siguroardottir


Herman Van Rompuy.
Is polaiteoir Beilgeach Pléimeannach é Herman Van Rompuy (). Rugadh Van Rompuy in Etterbeek, i ngar don Bhruiséil. Is ball den Christen-Democratisch en Vlaams (CD&V) é. Tháinig sé i gcomharbas ar Yves Leterme mar phríomh-aire na Beilge i Mí na Nollag 2008. Roghnaigh na ceannairí Eorpacha Van Rompuy mar chéad uachtarán buan an AE sa bhliain 2009.
Priomh-aire.
D'iarr an rí air rialtas a chur le chéile ar an 28 Mí na Nollag cé go raibh drogall ar Van Rompuy bheith ina phríomh-aire. Ghlac sé mionn oifige dhá lá ina dhiaidh sin, ar an 30 Mí na Nollag.
Uachtarán Comhairle na hEorpa.
Roghnaíodh Van Rompuy mar chéad uachtarán buan comhairle na hEorpa ar an 19 Samhain 2009.
Naisc sheachtracha.
Van Rompuy, Herman


Seó Spóirt.
Is clár teilifíse spóirt Éireannach a craoltar gach seachtain ar an stáisiún TG4 é Seó Spóirt. Curtha i láthair ag an iar-pheileadóir Ciarraíoch Dara Ó Cinnéide, caitear súil ar na cluichí Gaelacha (an pheil agus an iomáint ach go háirithe) atá ag teacht ag an deireadh seachtaine agus buailtear le cuid de na himreoirí agus bainisteoirí atá i gceist.
Ba é Mícheál Ó Domhnaill a bhí ag cur an seó i láthair sa bhliain 2008, ach tháinig Ó Cinnéide isteach ina áit don tséasúir nua i 2009.
I measc na aoínna agus tráchtairí atá ann ná Seán Bán Breathnach, Tomás Ó Flatharta, Coman Goggins, Páidí Ó Sé, Pat Fleury, Brian Tyers, Mac Dara Mac Donncha agus daoine eile.


Beannchar, Co. Uíbh Fháilí.
Baile in Éirinn is ea Beannchar. Tá sé suite ar bhruach na Sionainne in iarthar Chontae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean. De réir an daonáirimh, bhí timpeall is 1600 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Droichead na Sionainne.
Baile in Éirinn is ea Droichead na Sionainne. Tá sé suite ar bhruach na Sionainne in iarthar Chontae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean. Tá timpeall is 600 duine ina gcónaí ann.


An Féar Bán.
Baile in Éirinn is ea an Féar Bán. Tá sé suite idir Biorra agus Áth Luain i gChontae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean. Tá timpeall is 800 duine ina gcónaí ann.
Spórt.
Is é Ferbane GAA an club GAA áitiúil.
Bhí "Sean, Brendan & Michael Lowry" (deartháireacha) páirt den foireann a bhuaigh an Uile-Éireann sa bhlian 1982.
Iompar.
D'oscail stáisiún iarnród sa baile sa bhliain 1884 ach dhún siad é ar an 1 Eanáir 1963.


Raithean.
Eaglais Naomh Carthage in Raithean. Tógadh sna 1700idí í agus thángthas ar iarsmaí eaglaise níos luaithe agus í á tógáil.
Baile in Éirinn is ea Raithean. Tá sé suite i ngar do Thulach Mhór i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean.


Cill Dalua.
Baile in Éirinn is ea Cill Dalua. Tá sé suite in iarthar na tíre i gContae an Chláir i gCúige Mumhan. Bhí 1035 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006, de réir an daonáirimh.


Cnocán Bhólais.
Sráidbhaile beag in Éirinn is ea Cnocán Bhólais. Tá sé suite i bparóiste Chill Achaidh gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean. Tá eaglais, scoil náisiúnta, siopa / oifig an phoist agus dhá theach tábhairne ann. Tá club de chuid CLG ann freisin, Cill Chormaic-Chill Achaidh. D'imir Stephen Byrne, a bhí mar chúl báire ar fhoireann Uíbh Fhailí nuair a bhuaigh siad Craobh Iomána na hÉireann sa bhliain 1998, don chlub.


Cill Achaidh.
Baile beag in Éirinn is ea Cill Achaidh. Tá sé suite i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean. Tá seacht mbunscoil agus meánscoil amháin suite i bparóiste Chill Chormaic agus Chil Achaidh.


Pollach.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Pollach. Tá sé suite idir Tulach Mhór agus an Féar Bán i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean. Is í Tulach Mhór an baile is gaire do Phollach.


Antóin de Brún.
Duine spóirt Éireannach is ea Antóin de Brún, nó "Tony Browne" mar atá aithne níos fearr air as Béarla. Is iománaí rathúil é a imríonn leis a chumann áitiúil Cnoc Sióin i gContae Phort Láirge agus le foireann idir-chontae Phort Láirge.
Tá trí ghradam All-Star buaite aige, agus roghnaíodh é mar Iománaí na Bliana don bhliain 1998.


Eoghan Ó Tuairisc.
Scríbhneoir agus ealaíontóir ab ea Eoghan Ó Tuairisc (Béarla: "Eugene Rutterford Watters", Béal Átha na Sluaighe (3 Aibreán 1919 - 24 Lúnasa 1982).
Saol.
Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste Ghearrbhaile i mBéal Átha na Sluaighe. Chaith sé seal sna saighdiúirí agus bhain sé amach céim i litríocht an Bhéarla i gColáiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath. Chuaigh sé le múinteoireacht ansin (d'fhreastal sé ar Choláiste Phádraig i nDroim Conrach, ó 1939 go 1945, agus bhain sé amach dioplóma san oideachas). Bhí sé ina mhúinteoir i bhFionnghlas. Sa bhliain 1962, áfach, d'éirigh sé as an obair sin le bheith ina scríbhneoir lánaimseartha. Bhí sé ina eagarthóir ar "Feasta", iris Chonradh na Gaeilge, sna blianta 1962-1965.
Scríbhneoireacht.
Scríobh sé lear mór ábhair sa dá theanga, idir Bhéarla agus Ghaeilge: aistí, filíocht, drámaí agus úrscéalta. Ba é "Murder in Three Moves" a chéad shaothar mór le rá. Ina dhiaidh sin foilsíodh "L'Attaque" agus "Week-End". Is iad an dá úrscéal stairiúla - "L'Attaque", a thugann cur síos ar imeachtaí Bhliain na bhFrancach i Maigh Eo, agus "Dé Luain", ina bpléitear Éirí Amach na Cásca - is mó a thuill a cháil dó i measc lucht na Gaeilge.


Tomás Mac Curtáin.
Polaiteoir Éireannach de chuid Shinn Féin agus Ard-Mhéara Chorcaí ab ea Tomás Mac Curtáin (20 Márta 1884 - 20 Márta 1920), a bhí maraithe ag baill de Chonstáblacht Ríoga na hÉireann le linn an gCogadh Angla-Éireannach. Chuir an eachtra mí-chlúiteach seo uafás ar mhuintir na tíre, agus ag an ionchoisne fritheadh David Lloyd George agus an Cigire Ceantair Swanzy ciontach as dúnmharú toiliúil. Lámhaigh an t-IRA Swanzy ní ba dhéanaí ar an 22 Lúnasa, 1920 i Lios na gCearrbhach, Contae Aontroma.


Mainistir Eimhín.
Baile in Éirinn is ea Mainistir Eimhín. Tá an baile suite i gContae Chill Dara i gCúige Laighean. De réir an daonáirimh bhí 3017 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006. Is iomaí droichead atá sa bhaile agus tá an Chanáil Mhór ann freisin. Mar sin, tugtar 'an Veinéis Éireannach' ar Mhainistir Eimhín uaireanta.


Christie Hennessy.
Cumadóir agus amhránaí Éireannach ab ea Christie Hennessy (19 Samhain 1945 – 11 Nollaig 2007), a rugadh leis an ainm Edward Christopher Ross i dTrá Lí, Contae Chiarraí. Sheinn sé ceol traidisiúnta mar cheoltóir aonair, agus scríobh sé roinnt amhráin a bhí rathúil do cheoltóirí eile, mar shampla "Don’t Forget your Shovel" do Christy Moore agus "All the Lies that You Told Me" do Frances Black.
Cailleadh i Londain é, de bharr mhéisitéilióma, galar a phioc sé suas agus é ag obair ar na láithreáin tógála sa chathair seo ina óige.


Bette Midler.
Is ceoltóir agus aisteoir Meiriceánach í Bette Midler (a rugadh ar an 1 Nollaig, 1945).


Sheryl Crow.
Is amhránaí agus scríbhneoir amhráin Meiriceánach í Sheryl Crow (a rugadh ar an 11 Feabhra, 1962).


Jonathan Rhys Meyers.
Is aisteoir Éireannach é Jonathan Rhys Meyers (a rugadh ar an 27 Iúil, 1977), a bhfuil clú air mar gheall ar a cuid rólanna sna sraitheanna teilifíse "Elvis" agus "The Tudors".


Claudia Schiffer.
Is mainicín agus aisteoir Gearmánach í Claudia Schiffer (a rugadh ar an 25 Lúnasa 1970). Bhí clú agus cáil domhanda uirthi sna 1990í. Deir "Forbes" gur fiú £38 milliún í.


Brigitte Bardot.
Is aisteoir agus mainicín Francach í Brigitte Bardot (a rugadh ar an 28 Meán Fómhair, 1934), a raibh cáil dhomhanda uirthi sna 1960í de bharr an íomhá ghnéasúil a bhí aici. Inniu, tá stádas íocóin aici ar fud an domhain agus tá meas leathan uirthi mar gheall ar a cuid éachtraí scannánaíochta, gníomhaíochta agus faisin.
Le cúpla bliain anuas, tá a cuid tuairimí conspóideacha ag tarraingt trioblóide uirthi féin.


Armia Krajowa.
Séadchomhartha cuimhneacháin, Rzeszów, An Pholainn
Ba é "Armia Krajowa", nó "An tArm Intíre", an ghluaiseacht frithbheartaíochta ba mhó sa Pholainn i rith an Dara Cogadh Domhanda. Ba é "Związek Walki Zbrojnej" ("Aontas na Gleice Armtha") ba chéadsíol leis an Arm Intíre, agus fuair sé an t-ainm nua i Mí Feabhra 1942. Ina dhiaidh sin, chuaigh an chuid ba mhó de na gluaiseachtaí frithbheartaíochta leis an Arm Intíre. D'fhan an tArm dílis don rialtas "émigré" i Sasana, agus is gnách dearcadh air mar arm na Polainne Rúnda i rith an chogaidh. Is deacair a rá cé mhéad treallchogaithe a bhí ann ar fad, ach is dócha go raibh líon na saighdiúirí rúnda seo idir 200,000 agus 600,000. Scoireadh an tArm Intíre ar an 20 Eanáir 1945, nuair a bhí an chuid ba mhó de na Gearmánaigh bailithe leo agus iad ag teitheadh roimh an Arm Sóivéadach.
Ba é an "Kotwica" suaitheantas agus siombail an Airm. Siombail is ea é atá ag breathnú cosúil le hancaire ("kotwica" as Polainnis), agus í curtha le chéile as na litreacha P agus W a sheasann do na focail "Polska Walcząca" - "An Pholainn ag Troid".


Revolutionary Road.
Scannán ón bhliain 2009 is ea Revolutionary Road.
Tagairtí.
Revolutionary Road


Watchmen (scannán).
Scannán ón bhliain 2009 is ea Watchmen.
Tagairtí.
Watchmen


Dacár.
Príomhchathair agus cathair is mó na Seineagáile is ea Dacár. Tá an chathair suite in iarthar na tíre ar chósta Atlantach na Seineagáile. Tá breis is 1,000,000 duine ina gcónaí i gcathair Dhacár, agus tá 2,450,000 duine ina gcónaí san achar cathrach.


V for Vendetta (scannán).
Scannán ón bhliain 2006 is ea V for Vendetta.
Tagairtí.
V for Vendetta


Quantum of Solace.
Scannán ón bhliain 2008 is ea Quantum of Solace.
Tagairtí.
Quantum of Solace


Grace Kelly.
Aisteoir Meiriceánach ba ea Grace Kelly (nó níos déanaí Grace, Banphrionsa Mhonacó; 12 Samhain, 1929 – 14 Meán Fómhair, 1982), a d'oibrigh ar an stáitse agus i scannáin de chuid Hollywood.
Breathnaítear ar Kelly inniu mar íocón faisin.
Chuir an AFI ("Institiúd Scannáin Mheiriceá") Kelly in airde ag #13 i measc na mbanréaltaí scannáin is fearr a bhí ann riamh.
Phós sí Prionsa Mhonacó, Rainier III, sa bhliain 1956, d'fhág sí Hollywood. Chaith sí an chuid eile dá saol i Monacó. Bhí triúr páiste ag Grace Kelly: an prionsa Albert agus na banphrionsaí Caroline agus Stéphanie.
Tháinig Ailbhe II (Albert Alexandre Louis Pierre Grimaldi), i gcomharbas ar a athair Rainier III sa bhliain 2005.


Katharine Hepburn.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Katharine Houghton Hepburn (12 Bealtaine, 1907 - 29 Meitheamh, 2003). Bhí clú agus cáil uirthi dá bharr a chuma ceanndána agus a phearsantacht láidir, agus leann a gníomhréim ar aghaidh ar feadh thart ar 60 bliain. Tá níos mó gradam Oscar bainte ag Hepburn ná aon aisteoir eile. Go minic mná láidir, sofaisticiúla le leochaileacht nach raibh chun tosaigh a raibh á gniomhú aici.
Mar pháiste bhí a chlann ina chonaí i Connecticut, agus thosaigh sí ag aisteoireacht nuair a bhí sí ag freastal ar an ollscoil. Tar éis treimshe a chaitheamh ar an stáitse, d'éirigh léi Gradaim an Acadaimh a bhaint amach dá ról ina triú phictúir "Morning Glory" i 1933. Ach foraor, tar éis é seo níor éirigh ró-mhaith lena scannáin ar feadh tamaill. Ach bean cliste a bhí inti, agus nuair a cheannaigh sí "The Philadelphia Story" díol siad é ar an gcoinníoll go raibh sí chun a bheith mar an bpríomh aisteoir sa scannán. D'éirigh thar barr leis an scannán, agus d'aistrigh siad é chuig cheolchoirm as a ndéantar an scannán "High Society".
Bhuaigh sí trí Oscar eile le haghaidh "Guess Who's Coming to Dinner" (1967), "The Lion in Winter" (1968) agus "On Golden Pond" (1981). Thosaigh sí ag deanamh scannáin teilifíse sna 70dí, agus lean sí a dhéanamh iad go dtí a blianta deireanacha. Rinne sí a scannán deireanach i 1994 ag aois 87. Tar éis treimshe gan obair agus lena sláinte ag ísliú, fuair Hepburn bás i 2003 ag aois 96. Bhuaigh Cate Blanchett Gradaim an Acadaimh dá bharr a ról mar Katharine Hepburn sa scannán The Aviator, faoi saol Howard Hughes (Leonardo DiCaprio), a raibh mar partnéir Hepburn ag bpointe amháin.


Kim Basinger.
Is aisteoir í Kim Basinger (a rugadh ar an 8ú Nollaig, 1953), a raibh an-rath uirthi i scannáin Hollywood sna 1980í agus sna 1990í, i ndiaidh di seal a chaitheamh mar mhainicín fhaisean.
Bhí sí pósta leis an aisteoir cáiliúil Alec Baldwin ar feadh naoi mbliana, agus stádas ard acu mar lánúin i Hollywood. Bhí iníon amháin acu, darbh ainm, Ireland.


Patrice de Mac-Mahon.
Ba é Marie Edme Patrice Maurice de Mac-Mahon (13 Meitheamh 1808 - 17 Deireadh Fómhair 1893) Uachtarán na Fraince idir 1873 agus 1879.
Mac-Mahon, Patrice de
Mac-Mahon, Patrice de
Mac-Mahon, Patrice de
Mac-Mahon, Patrice de


The Fratellis.
Is banna ceoil Albanach é The Fratellis. Tá dhá albam acu: "Costello Music" (2006) agus "Here We Stand" (2008).
Tagairtí.
Fratellis, The


In Bruges.
Scannán ón bhliain 2008 is ea In Bruges.
Tagairtí.
In Bruges


Vincent Auriol.
B'é Jules-Vincent Auriol (27 Lúnasa 1884 - 1 Eanáir 1966) Uachtarán na Fraince idir 1947 agus 1954.
Auriol, Vincent
Auriol, Vincent
Auriol, Vincent
Auriol, Vincent


Bella Swan.
Is carachtar ficseanúil í Isabella "Bella" Marie Swan (13 Meán Fómhair, 1987 a rugadh í) sa sraith leabhar Twilight.
Tagairtí.
Swan, Bella
Swan, Bella


Ron Weasley.
Carachtar draíodóir ficseanúil a chruthaigh an scríbhneoir Sasanach, J. K. Rowling, is ea Ronald Bilius "Ron" Weasley.
Weasley, Ron
Weasley, Ron
Weasley, Ron


Jorge Luis Borges.
Scríbhneoir scéalta fantaisíochta ón Airgintín ab ea Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo, nó Jorge Luis Borges (audio), mar a shínigh sé a chuid scéalta. Tháinig sé chun saoil i mBuenos Aires ar an 24 Lúnasa 1899, agus cailleadh sa Ghinéiv é ar an 14 Meitheamh 1986. Tógadh go dátheangach é le Béarla agus le Spáinnis araon. Sa bhliain 1914, d'aistrigh an teaghlach go dtí an Eilvéis, agus chuaigh sé ar scoil ansin. Ina dhiaidh sin, thug siad turas ar fud na Spáinne. D'fhill Borges go dtí an Airgintín sa bhliain 1921, agus ansin, thosaigh sé ag scríobh. Tháinig an chéad chupla scéal leis i gcló ar irisí de chuid lucht leanúna an osréalachais. Chuaigh sé le leabharlannaíocht mar shlí bheatha. Nuair a tháinig Juan Perón i gcumhacht san Airgintín, b'éigean do Borges post an leabharlannaí a fhágáil agus cur suas le géarleanúint pholaitiúil. Bhí sé ábalta, áfach, léachtanna a thabhairt go poiblí.
Nuair a bhí sé ag druidim chun cnagaoise, chaill sé radharc a shúl de dheasca galar oidhreachtúil. Sa bhliain 1955, ceapadh ina stiúrthóir ar Leabharlann Náisiúnta na hAirgintíne é, agus rinneadh Ollamh le Litríocht de in Ollscoil Buenos Aires. Sa bhliain 1961, bhain sé amach clú agus cáil ar fud an domhain, nuair a bronnadh "Prix Formentor", duais idirnáisiúnta na bhfoilsitheoirí, air. Ansin, cuireadh a lán teangacha ar a chuid saothar, agus foilsíodh iad sna Stáit Aontaithe agus ar fud na hEorpa.


Nana Mouskouri.
Is ceoltóir í Nana Mouskouri (Gréigis: Nάνα Μούσχουρη), rugadh Ioanna Mouskouri (Gréigis: Ιωάννα Μούσχουρη) ar 13 Deireadh Fómhair 1934, in Chania, Crete, An Ghréig, a tá breis is 300 milliún ceirnín díolta aici. Is duine de na ceoltóirí is rathúla ar domhain í. Tugadh Nana uirthi i dteannta a cairde agus a clann ó bhí sí óg. Tá amhráin taifeadta i dteangacha éagsúla; an Ghréigis, Fraincis, Béarla, Gearmáinis, Ollainnis, Iodáilis, Spáinnis agus Breatnais ina measc.
Tús.
Bhí cónaí ar theaghlach Mouskouri in Chania, Crete, ina raibh a hathair, Constantine, ina samhailfhadaitheoir scannáin. Bhí a máthair, Alice ina ban-uiséir sa phictiúrlann céanna. Nuair a bhí Nana trí bliana d'aois, bhog a hathair an teaghlach go dtí an Aithin. D'oibrigh teaghlach Mouskouri go hiontach crua le Nana agus a dheirfiúr is sine, Jenny, a chuir chuig Athens Conservatoire. Thaispeáin Mouskouri bua mór ceoil agus í sé bliana d'aois. Áfach, bhí cuma níos fearr ar an scéal ag Jenny ag an am.
Agus í dhá bhliain déag d'aois, thosaigh Nana ag éisteacht go minic le Frank Sinatra, Ella Fitzgerald, Billie Holiday, agus Édith Piaf ar an raidió.
Thosaigh Nana ag ceol i gclubanna oíche á baint úsáid mhór as ceol Ella Fitzgerald. I 1957, thaifead sí a céad amhrán, "Fascination", i nGréigis agus i mBéarla. I 1958 bhuail Nana le Manos Hadjidakis. Bhí suim mhór ag Hadjidakis i nguth aitheanta Nana, agus shocair sé amhráin a scríobh di. I 1959 rinne Mouskouri "Kapou Iparchi I Agapi Mou", amhrán de chuid Hadjidakis a thaifeadadh (comh-scríofa ag ab bhfile Nikos Gatsos) ag oirniú Fhéile Cheoil na Gréige. Bhí an bua ag an amhrán sa chomórtas agus cuireadh tús le rath agus aitheantas Mouskouri.
Ag Féile Cheoil na Gréige i 1960, cheol Nana dhá amhrán eile de chuid Hadjidakis; "Timoria" agus "Kiparissaki". Tugadh an chéad duais don dá amhrán. Cheol Mouskouri amhrán Kostas Yannidis, "Xypna Agapi Mou", ag Féile Amhránaíochta na Meánmhuirí a bhí ar siúl don bhliain sin i mBarcelona. Bronnadh an chéad duais ar an amhrán agus shínigh sí conradh le Philips-Fontana, suite i bPáras.
I 1961, rinne Mouskouri fuaimrian a taifeadadh do scannán Gearmánach faoin Ghréig. De thairbhe, rinneadh singil Gearmáinis lainseáil, "Weiße Rosen aus Athen" ("White Roses from Athens"). Rinneadh na focail a chur le fonn de chuid Hadjidakis. Bhí an singil an-rathúil, agus dhíol sé breis is milliún cóip sa Ghearmáin. Aistríodh na hamhráin go teangacha eile. Is ceann de príomh-amhráin Mouskouri é, fiú san lá atá inniu ann.
Saol teaghlaigh.
Phós Mouskouri Yorgos Petsilas in 1961. Tá dhá pháiste acu, mac, Nicolas a rugadh ar 13 Feabhra 1968 agus iníon, Hélène, leasainmnithe, a rugadh ar 6 Iúil 1970. I 1974, scar Mouskouri agus Petsilas. I 1975, colscaraíodh iad go hoifigiúil.
Tá cónaí ar Mouskouri san Eilvéis lena dara fear céile, André Chapelle, a phós sí ar 13 Eanáir 2003.


Edward Cullen (Twilight).
Is carachtar cumtha é Edward Cullen (20 Meitheamh, 1901 a rugadh é) sa sraith leabhar Twilight.
Naisc Sheachtracha.
Cullen, Edward
Cullen, Edward


Emma Watson.
Aisteoir Sasanach is ea Emma Charlotte Duerre Watson (15 Aibreán 1990 a rugadh í).
Luathshaol.
Is as Sasana iad a thuismitheoirí. Jacqueline Lusby is ainm dá máthair agus Chris Watson is ainm dá hathair.
Rugadh Emma Watson i bPáras na Fraince. Bhog sí go hOxfordshire nuair a bhí sí cúig bliana d’aois. Chuaigh sí go Scoil Headington.
Aisteoireacht.
Ó shin, ghlac Emma Watson páirt sa scannáin ‘Perks of Being a Walflower’, ‘Bling Ring’, ‘Noah’ agus "Beauty and the Beast" i 2017.
Oideachas.
D’fhreastail sí ar Ollscoil Brown in Rhode Island, sna Stáit Aontaithe (agus ar Worcester College, Ollscoil Oxford, ar feadh tamaill). Fuair sí céim i litríocht i mBealtaine 2014.
Saol.
Bhí sí ina mainicín do "Burberry" sa bhliain 2009.
Is "Goodwill Ambassador" leis na Náisiún Aontaithe í Emma Watson.
Naisc sheachtracha.
Watson, Emma
Watson, Emma


Clint Eastwood.
Is aisteoir agus stiúrthóir scannáin é Clint Eastwood (a rugadh ar an 31 Bealtaine 1930), a bhfuil an clú is mó air mar gheall ar an carachtair íocónach scannánaíochta Dirty Harry.


Baile Mhic Íre.
Sráidbhaile beag in Éirinn is ea Baile Mhic Íre. Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i ngleann an tSuláin i gContae Chorcaí, ar an bpríomhbhóthar N22 i ngar do Chontae Chiarraí. Cuid de Gaeltacht Mhúscraí is ea Baile Mhic Íre.
Tá an Garden View Hostel agus Norville House suite ann. Is tábhairní sa bhaile iad Tigh Uí Chonaill agus Tigh Uí Scanaill. Is féidir tobar beannaithe agus dumha adhlactha Naoimh Gobnatan a fheiceáil idir Baile Mhic Íre agus Baile Bhuirne


Hutchinson (Kansas).
Is í Hutchinson príomhbhaile Contae Reno, Kansas, Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus é ar an gcathair is mó ann freisin. Tá an chathair suite 63 chiliméadar (39 míle) thiar thuaidh ó Wichita cois Arkansas. An leasainm a thugtar ar Hutchinson ná "The Salt City" (Cathair an tSalainn).


Cléire.
Oileán is ea Cléire nó Oileán Chléire i ngar do Chontae Chorcaí in Éirinn. Tá breis is 100 duine ina gcónaí ar an oileán. Gaeltacht oifigiúil is ea é.
Is féidir staidéar a dhéanamh ar chanúint an oileáin sa leabhar "Seanchas Chléire" le Conchúr Ó Síocháin agus sa leabhar "Céad Fáilte go Cléire". Ceann de na shean-dírbheathaisnéisí Gaeltachta é an chéad cheann acu, agus cnuasach béaloidis ón oileán an dara ceann acu.
Daonáireamh 2011.
De réir daonáireamh Poblacht na hÉireann 2011 tá cónaí ar 124 (fir, 63; mná, 61) duine ar oileán Chléire. Dúirt 88 duine (74.6% den daonra trí mbliana d'aois nó níos aosta) go raibh an Ghaelainn acu. Dúirt 40 duine (33.6%) go n-úsáidfidís an Ghaelainn go laethúil lasmuigh den chóras oideachais.


Portland, Oregon.
Is cathair í Portland atá suite in iarthuaisceart na Stát Aontaithe in aice le comhchumair na naibhneacha Willamette agus Columbia. Is é Portland suíomh Chontae Multnomah, Oregon.
Tá an fairsinge máguaird na cathrach seo suntasach mar gheall ar phleanáil láidir na húsáide talún chomh maith leis an infheistíocht an iarnróid éadrom. Aithnítear de bharr an tionscail mhicreaghrúdlainne é.


Grúinse.
Is éard atá i gceist le grúinse (nó uaireanta feictear an téarma Fuaim Seattle sna meáin) ná fothsheánra rac-malartaigh a tháinig ar an bhfód i lár na 1980idí sa stát Washington in iarthuaisceart Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus an réigiún mórthimpeall Seattle ach go háirithe. Meascann grúinse fuaimeanna ó phunc-rac, miotal trom agus rac neamhspleách le chéile, chun stíl nua a chruthú atá lán le giotáir troma agus a bhraitheann go mór ar an gcodarsnacht a chruthaítear le hathruithe tobann sa cheol. De gnáth, bíonn frustrachas agus fuarchúis le cloisteáil sna liricí.
Thosaigh grúinse ag forbairt timpeall Sub Pop, lipéad ceoil neamhspleách ag deireadh na hochtóidí. Tháinig borradh mór i rath tráchtála an ghrúinse ag tús na 1990idí, le cabhair ó na ceirníní móra "Nevermind" le Nirvana agus "Ten" le Pearl Jam. An toradh a bhí ann ná fás mór i gcáil an rac-malartaigh, agus bhí grúinse ar an seánra den rac-cheol ba chlúití ag an am.
Ní raibh a lán de na bannaí ar a gcompord leis an borradh seo, áfach, agus dhiúltaigh cuid acu é go borb. Cé go raibh an chuid is mó de na bannaí seo imithe ag deireadh na mílaoise, maireann a dtionchar fós sa rac-cheol nua-aimseartha.
Bunús an fhocail.
Creidtear go dtagann an focal Béarla "grunge" ón aidiacht "grungy", béarlagair Meiriceánach a chiallaíonn "salach" nó "cáidheach". Glactar leis inniu gurb é Mark Arm (amhránaí le Green River agus níos déanaí Mudhoney) an chéad duine chun úsáid a bhaint as an focal chun cur síos a dhéanamh ar an saghas ceoil seo, agus é ag déanamh trácht ar cheol a bhanna mar "pure grunge" i litir a fhoilsíodh san iris Desperate Times. B'é Bruce Pavitt ó Sub Pop a chuir an téarma i mbéal an phobail go forleathan timpeall 1987-88, agus é ag díoladh ceoil Green River. Tar éis tamaill, thosaigh daoine ag tabhairt "grúinse" ar an seánra nua seo.
Tréithí.
Go minic, úsáidtear fuaim ghiotár atá salach le leibhéal ard saofa, agus aischothú ag teacht ó na haimplitheoirí. Athraítear fuaim an ghiotáir go tobann le troitheáin, cleas a ndéantar chun codarsnacht a cruthú. Cé go meascann grúinse punc-rac crua agus miotal trom le chéile, is minic a chuireann bannaí éagsúla an bhéim ar cheann amháin acu. Bíonn fuaim lom agus borb, mar atá sa phunc-rac, ach ar an taobh eile bíonn luas mall, armóiní díshondacha agus ionstraimíocht casta mar atá sa mhiotal trom.


Eoin Liostún.
Peileadóir Éireannach a bhain cáil amach le foireann sinsir Chiarraí idir na 1970idí agus na 1990idí is ea Eoin Liostún, nó "Eoin Liston" as Béarla, a rugadh ar an 16 Deireadh Fómhair, 1957 i mBaile an Bhuinneánaigh, Contae Chiarraí. "The Bomber" (an Buamadóir) a thugtaí ar fhear na féasóige sin.
Cuimhnítear é mar duine de laochra peile na Ríochta, imreoir cáiliúil a bhain amach gach duais atá le fáil sa spórt. Peileadóir an-ard a bhí ann, ach bhí scil aige chomh maith agus níor bhraith sé ar an mbuntáiste seo ar fad.
Liostún, Eoin
Liostún, Eoin
Liostún, Eoin


Karl XII.
Rí na Sualainne ab ea Karl XII ó 1697 go 1718. Tháinig sé i gcoróin nuair nach raibh sé ach cúig mbliana déag d'aois. Bhuaigh sé ar Pheadar Mór na Rúise ag Cath Narva sa bhliain 1700, ach chaill sé Cath Poltava sa bhliain 1709. Ina dhiaidh sin, tháinig deireadh le hImpireacht na Sualainne.


Cath Tampere.
I gCogadh Cathartha na Fionlainne, mhair Cath Tampere ón 16 Márta go dtí an 6 Aibreán 1918. De thoradh an chatha, shealbhaigh na Gardaí Bána an áit ba mhó tionsclaíochta sa tír ó na Gardaí Dearga. Ullmhúcháin don chath faoi Tampere ab ea an briseadh tríd an bhfronta a rinne na Bána i Länkipohja i gceantar Längelmäki taobh thoir thuaidh den chathair, chomh maith leis na cathanna lastuaidh agus taobh thiar thuaidh de Tampere ar feadh na líne a rith trí Vilppula, Kuru, Kyröskoski agus Suodenniemi. Nuair a bhuaigh na Bána na cathanna i Lempäälä ar an 24 Márta agus i Siuro ar an 26 Márta, bhí Tampere imdhruidte ag na Bána.
Bhí cath Tampere ar an gcath ba mhó a cuireadh i gCríoch Lochlann riamh, agus 16,000 saighdiúir páirteach ann ar an taobh Bán, 14,000 ar an taobh Dearg. Faoin am seo, bhí na Dearga ag éirí cleachta ar an gcogadh, agus iad dáigh dána dásachtach ag cosaint na cathrach. Níor thaise do na Bána ach an oiread, nó chuir siad rogha a dtrúpaí sa chath. Ar Dhéardaoin Mandála na Fola, an 28 Márta, bhí na Dearga ábalta fanacht ar foscadh agus aimsiú ceart a fháil, agus d'éirigh leo an-éirleach a dhéanamh ar na Bána. Maraíodh leathchéad fear de na hóglaigh a fuair oiliúint sa Ghearmáin, agus chaill aonaid áirithe san Arm Bán níos mó ná fear as gach beirt.
Reilig Kaleva tar éis Chath Tampere (Aibreán 1918)
An t-ionsaí a shocraigh an scéal sa deireadh, cuireadh tús leis le lámhach láidir airtléire a bhí dírithe ar lár na cathrach, ar an 3 Aibreán 1918. Bhí trúpaí an dá thaobh ag cur troda faoi gach teach, mar is dual do chathanna cathrach. San am seo, freisin, ní raibh mórán eachtrannach páirteach sa chathair, nó bhí an chuid ba mhó de na Rúisigh glanta as an tír, agus ní raibh teacht na nGearmánach ach ar na bacáin.
Maraíodh 700-900 duine de na Gardaí Bána. Chaill na Gardaí Dearga 1,000-1,500 duine, ina measc Hugo Salmela, duine de na hoifigigh ab fhearr dá raibh acu. Cimíodh 11,000-12,000 Garda Dearg. Fuair 71 sibhialtach bás, an chuid ba mhó acu faoi chith na n-urchar as na gunnaí móra airtléire. Chuaigh cuid mhór de na sibhialtaigh ar lorg foscaidh sna teampaill, ar nós Ard-Eaglais Tampere agus in Eaglais Alastair ("Aleksanterinkirkko"). Chuaigh ceantair áirithe den chathair, go háirithe Tammela agus Kyttälä, de dhroim an tsaoil go hiomlán.
I ndiaidh chath Tampere, thréig na Dearga iarthar na tíre. Bhí cathanna móra á gcur in oirthear na Fionlainne i gcónaí, go háirithe timpeall Viipuri. Ghabh na Bána an chathair sin ar an 29 Aibreán. Bhí 18,500 saighdiúir Bán agus 7,000 duine de na Gardaí Dearga páirteach sa chath seo. Fuair leathchéad fear de na Bána bás sa chath seo, agus dealraíonn sé gur bhásaigh deichniúr nó dáréag ar an taobh Dearg in aghaidh gach Garda Bán acu siúd. Cimíodh na mílte Dearga freisin, agus tháinig na Bána i seilbh an-chreiche: trí chéad gunna mór airtléire, dhá chéad inneallghunna, traein armúrtha, agus cuid mhór bia agus lón cogaidh.


Stair na Sicile.
Fothracha rómhánacha - Solunto, an tSicil
Is é is brí le stair na Sicile ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na Sicile fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire. Cuid de phoblacht na hIodáile is ea an tSicil ach tá stair agus cultúr dá cuid féin aici.
Fuair an tSicil a hainm ó cheann de na treibheacha bundúchasacha - treibh na "Siculi" - a bhí ina gcónaí ansin roimh theacht na bhforghabhálaithe coimhthíocha, ar nós mhuintir na Cartaige agus na Gréige. Bhí teanga Iodálda - gaolmhar leis an Laidin - ag na Siculi agus ag na treibheacha réamhstairiúla eile, ach d'éirigh leis na Gréagaigh a dteanga agus a gcultúr féin a chur i bhfeidhm go láidir ón ochtú haois roimh bhreith Chríost anuas. Sa tseanársaíocht Chlasaiceach, ba nós leis na daoine sa Róimh glacadh leis an tSicil mar chuid de dhomhan na Gréigise, "Magna Graecia". Bhí cultúr na Gréige á shaothrú go bláfar san oileán. Sicileach ab ea athair na hinnealtóireachta féin, Airciméidéas.
Na Cogaí Púnacha.
B'í an tSicil ba chúis leis an chéad chogadh idir an Róimh agus an Chartaig - an chéad chogadh Púnach. Bhí coilíneachtaí dá gcuid féin ag na Cartaigigh san oileán, agus na Rómhánaigh ag éirí buartha faoin mbagairt mhíleata a bhí iontu. B'iad na coilínithe ón gCartaig a bhunaigh cathair Palermo, mar shampla. Sa tríú haois roimh bhreith Chríost, d'éirigh ina chogadh idir an dá mhórchumhacht, agus shealbhaigh na Rómhánaigh an t-oileán iomlán sa bhliain 242 r. Chr.
Sa dara cogadh Púnach, bhí ag éirí leis na Cartaigigh ar dtús. Fuair comhghuaillithe áitiúla na Cartaige sa tSicil misneach as seo agus chuaigh siad chun ceannairce ar na Rómhánaigh. Chloígh an Róimh an t-éirí amach seo le lámh láidir, áfach, agus ruaigeadh na Púnaigh as an oileán scun scan. Sa bhliain 210 r. Chr., dúirt Consal na Róimhe san oileán, Marcus Valerianus, le Seanad na Róimhe nach raibh oiread is aon Phúnach fanta sa tSicil.
Cúlriasca na Róimhe.
Nuair a bhí an tSicil ina cúige Gréagach, bhí sí an-tábhachtach mar chuid de shibhialtacht na Gréigise. I ndiaidh an ghabháltais Rómhánaigh, áfach, fágadh ina cúige cúil í. Níor tharraing ach scannal Verres sa bhliain 70 r. Chr. súil na Rómhánach ar an oileán. Ón taobh eile de, mhair an teanga Ghréigise ansin i bhfad i ndiaidh an ghabháltais, ó nár bhac na Rómhánaigh leis an Laidin a thabhairt isteach ansin.
Vandail agus Biosántaigh.
Nuair a thosaigh Imirce Mhór na Náisiún ag stróiceadh Impireacht na Róimhe as a chéile, d'ionsaigh na treibheacha Teotanacha an tSicil freisin. B'é Geiseric, Rí na Vandal, ba túisce acu a tháinig i seilbh an oileáin, thiar sa bhliain 440. Ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorghabh na hOstragotaigh é. Sa bhliain 535, bhris an ginearál Biosántach, Belisarius, an cath ar na hOstragotaigh, agus siúd is gur ionsaigh rí nua na nOstragotach, Totila, an t-oileán cúig bliana déag ina dhiaidh sin, níor éirigh leis gabháltas na mBiosántach ar an tSicil a chur ar ceal. Nó rug Narses, ginearál Biosántach eile, bua ar Totila dhá bhliain ina dhiaidh sin. Ó sin i leith, mhair na Biosántaigh i seilbh na Sicile go dtí gur thosaigh na hArabaigh ag cúngú orthu sa naoú haois i ndiaidh bhreith Chríost.
Arabaigh agus Normannaigh.
Thóg sé níos mó ná céad bliain ar na hArabaigh (827-965) an tSicil iomlán a fhorghabháil, agus ina dhiaidh sin féin, níor fhan an t-oileán acu ach céad bliain. Ansin, ghlac na Normannaigh suim sa tSicil, san am céanna a raibh siad ag déanamh a ngabháltais ar go leor oileán Eorpach eile - an Bhreatain Mhór san áireamh. Bhí siad sásta, áfach, cead a gcultúir a fhágáil ag na hArabaigh áitiúla, i dtús báire ar a laghad, agus chuaigh an tArabachas go mór i bhfeidhm ar an tSicil. Maireann cuid mhór iasachtaí Araibise i gcanúint an oileáin inniu féin - an focal mícháiliúil sin "mafia" ina measc.
Feascar na Sicile.
Sa bhliain 1194, thit an t-oileán le rítheaghlach Gearmánach Hohenstaufen, agus b'iad muintir Hohenstaufen a rinne príomhchathair de Phalermo. Sa chéad aois eile, áfach, d'éirigh ina achrann idir an Pápa agus rítheaghlach Hohenstaufen, agus bhain an Pápa a bheannacht den rítheaghlach. Le caoinchead an Phápa, ghabh Séarlas a hAon, Diúc Anjou, an tSicil ó na Hohenstaufen sa bhliain 1266.
Ní raibh na Siciligh sásta leis na Francaigh mar lucht ceannais, áfach. Bhí siad den bharúil gur ansmacht agus anlathas ab ea rialtas an Diúic. Mar sin, d'éirigh siad amach in aghaidh na bhFrancach. Thosaigh an cheannairc i bPalermo ar an 30ú lá den Mhárta, 1282, le linn an fheascair ar Luan na Cásca. D'éirigh ina achrann idir na Francaigh agus muintir na háite, agus i ndeireadh báire, chuaigh éirleach agus sluamharú ar na Francaigh ar fud na Sicile. Ós rud é gur mar sin a cuireadh an lasair sa bharrach, is gnách "Feascar na Sicile" a thabhairt ar an éirí amach go léir.
Tháinig Peadar a Trí, Rí na hAragóine, chun tarrthála do na ceannairceoirí ansin, agus shealbhaigh sé an t-oileán dá ríocht féin. Ba mar sin a thit an tSicil leis an Aragóin, agus nuair a chuaigh an tír sin sa Spáinn i ndeireadh na cúigiú haoise déag, rinneadh cúige Spáinneach den oileán freisin.
Ríocht an Dá Shicil.
San ochtú haois déag, thit an tSicil le Diúc Savoy ar dtús, agus ansin le rítheaghlach Hapsburg, is é sin, ríthe agus impirí na hOstaire. Ansin, áfach, rinne réabhlóid na Fraince agus cogaí Napoleon spior spear de mhapa na hEorpa. Nuair a tháinig maithe agus móruaisle na hilchríche le chéile i gComhdháil Vín sa bhliain 1815, rinne siad an-athroinnt ar na tailte, an tSicil ina measc. Is mar sin a bunaíodh Ríocht an Dá Shicil, sa bhliain 1816.
B'iad rítheaghlach Bourbon a bhí ag rialú na ríochta seo, agus b'í Napoli an phríomhchathair. Amach ón tSicil féin, bhain an leath dheisceartach de leathinis na nAipíníní leis an Dá Shicil. Ríocht choimeádach, fhrithghníomhach a bhí ann, agus an rí á rialú ina anlaith. Bhí na seirbhísí rúnda ag coinneáil diansúile ar na daoine, agus an tír lofa le lucht glactha breibe. Sna blianta 1820 agus 1848, d'éirigh an mhuintir amach i gcoinne an rí le tuilleadh saoirse a éileamh air, agus b'éigean don rí bunreacht liobrálach a thabhairt isteach ar feadh tamaill. Ansin, áfach, tháinig a chuid comhghuaillithe san Ostair chun tarrthála air, agus cuireadh an bunreacht ar ceal arís.
Tríd is tríd, is féidir a rá nach ndeachaigh blianta an Dá Shicil chun leasa an oileáin. Sa naoú haois déag a tháinig an drongchoirpeoireacht eagraithe - Mafia - chun tosaigh ar fud na Sicile. Ón taobh eile de, níor bhac muintir Bourbon le heacnamaíocht na tíre ar aon nós. Tá a shliocht sin le haithint ar Dheisceart na hIodáile go léir i gcónaí, mar dhífhostaíocht, mar thearcfhorbairt eacnamaíochta agus tionsclaíochta, agus mar choirpeoireacht.
An tSicil agus an Risorgimento.
Ar an chéad lá déag den Bhealtaine 1860, chuaigh Giuseppe Garibaldi, laoch an Risorgimento - is é sin, aontú na hIodáile - i dtír ag Marsala in éineacht le lucht a leanúna agus d'fhadaigh sé tine na ceannairce sa tSicil. Na hóglaigh a tháinig go dtí an tSicil - "i Mille", nó an Mhíle Fear, mar a thugtaí orthu - fuair siad cuidiú ó mhuintir an oileáin, agus roimh i bhfad, bhí Garibaldi i gceannas ar na sluaite móra d'fhir armtha. I ndiaidh cath a ghnóthú ag Calatafimi ar an tríú lá déag den Bhealtaine, thug Garibaldi aghaidh ar Phalermo. I ndiaidh an phríomhchathair a shealbhú, níor thóg sé mórán ama air fórsaí armtha rí Napoli a ghlanadh as an oileán. B'é an gabháltas ar an tSicil an chéad bhua mór a d'éirigh le Garibaldi, agus é ag cur catha ar mhionríthe na hIodáile leis an tír a aontú.
Deamhan athrú - ach amháin chun donais?
Francofonte, an tSicil, 1943. (Oibríocht "Huskey")
Níor chuir an Risorgimento an t-oileán i dtreo bisigh, áfach. Bhí Mafia ag dul chun cinn, agus an bochtanas ag goilliúint ar mhuintir an oileáin mar a bhí riamh. Bhí radacachas sóisialta á fhódú sa tSicil freisin, i bhfianaise éadóchas na ndaoine. Sa bhliain 1894, d'éirigh bolscaireacht na heagraíochta radacaí úd "Fasci dei lavoratori" i measc an lucht oibre chomh bagrach i súile an lucht rialtais is gur chuir siad an dlí míleata i bhfeidhm ar an tSicil.
Is beag athrú a tháinig ar na cúrsaí roimh dheachtóireacht Bhenito Mussolini. Deachtóir faisisteach a bhí ann gan amhras, ach is dealraitheach go raibh sé ionraic ag iarraidh Mafia a chloí sa tSicil. An fear a chuir sé i gceannas ar phóilíní na Sicile, duine idéalach a bhí ann, agus é ag cur catha ar Mhafia go tréan. Mar sin, d'éirigh leis maolú éigin a dhéanamh ar mhursantacht na gcoirpeoirí. Ar an drochuair, bhí an locht céanna ar an bhfeachtas seo agus a bhí ar Mhafia féin - is é sin, an mhídhlíthiúlacht. B'iomaí duine gan cham gan chiontacht a bhí thíos leis an gcogadh a bhí Mussolini a chur ar Mhafia, agus mar sin, ní raibh na torthaí buan.
Nuair a d'ionsaigh fórsaí na Stát Aontaithe agus na Breataine Móire an tSicil ar an deichiú lá de Mhí Iúil 1943, bhí na coirpeoirí sásta comhoibriú leis na hionsaitheoirí, agus mar sin, bhain Mafia amach an-tionchar ar chúrsaí na Sicile arís.
I ndiaidh an chogaidh, bronnadh rialtas cuimsitheach áitiúil ar an tSicil mar réigiún ar leith. Ar an drochuair, áfach, níor bhain an rialtas dúchais d'fhadhb na coirpeoireachta san oileán. Is iomaí sin duine cróga a chuir cath ar Mhafia sna blianta i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, agus fanann a n-ainmneacha i mbéal an phobail i gcónaí - cosúil leis an nGinearál Carlo Alberto Dalla Chiesa agus leis na breithiúna Paolo Borsellino agus Giovanni Falcone. Tá an triúr acu ag iompar na bhfód leis na blianta anuas, áfach, ó mharaigh Mafia le buamaí ama iad.


An tSicilis.
Teanga Rómánsach í an tSicilis a labhraítear sa tSicil. Tá an chanúint sin le cloisteáil ar fud na Sicile agus na n-oileán beag ina timpeall. Thairis sin, labhraítear canúintí gaolmhara i gcodanna de réigiúin Puglia agus Calabria ar an mórthír. Ar ndóigh, is féidir teacht trasna ar imirceánaigh ón tSicil i dtíortha móra an Bhéarla, na Stáit Aontaithe ach go háirithe, a bhfuil an teanga go líofa acu i gcónaí.
Fuair an tSicilis cuid mhaith focal ar iasacht ón nGréigis, ón Araibis, ón tSean-Fhraincis. Is deacair a rá, áfach, cathain a thosaigh sí á forbairt. Níl na teangeolaithe cinnte, ar mhair aon leagan den Laidin thruaillithe á labhairt nuair a bhí na hArabaigh i seilbh an oileáin, nó ar cuireadh an chéad síol leis an tSicilis i ndiaidh bhlianta an Arabachais. Tá sé sábháilte a rá nach bhfuil an tSicilis leath chomh sean leis an tSairdínis, ach mar sin féin, maireann cupla focal sa teanga a bhfuil an-seanchuma orthu. Más fíor nár tháinig an Laidin thruaillithe, as ar fáisceadh an tSicilis, - más fíor nár tháinig sí go dtí an tSicil ach i ndiaidh imeacht na nArabach, b'as Cúige Campania ba mhó a tháinig sí, agus blas na gcríoch sin uirthi.
Ní úsáidtear mórán Sicilise i litríocht inniu, ach amháin ar mhaithe leis an gcanúnachas. Ina dhiaidh sin féin, tá traidisiún liteartha ag an gcanúint a théann siar a fhad leis an dara nó an tríú haois déag. Sna blianta sin, bhí scoil filíochta ag cumadh dánta agus laoithe Sicilise san oileán in aithris ar fhilíocht na dtrúbadóirí i nDeisceart na Fraince.
Bhí an-tionchar ag an tSicilis ar an Máltais. Araibis ab ea an Mháltais ar dtús, ach ghlac sí leis na mílte iasachtaí ón tSicilis, i gcruth is nach bhfuil ann inniu ach focail Sicilise agus iad fáiscthe isteach i bhfráma na gramadaí Araibise. Fiú na focail a fuair an Mháltais ón Iodáilis chaighdeánaithe, is dual don Mháltach iad a fhuaimniú mar a d'fhuaimneodh an Sicileach iad, agus a chuma sin ar an litriú Máltaise. Mar shampla, "teatru" is ea an focal Máltaise ar an "amharclann", agus ní "teatro".
Níltear cinnte, an bhfuil mórán todhchaí i ndán don tSicilis, áfach. De réir mar atá an scoil ag cur na hIodáilise caighdeánaithe i mbéal na ndaoine óga, tá an tSicilis ag imeacht. Is dócha gurb é Mafia an chosaint is fearr atá ag an teanga, íorónta go leor. Nó is léir go bhfuil sé ag teacht isteach úsáideach ag na coirpeoirí teanga rúnda a bheith acu nach bhfuil intuigthe ag na péas.


An tSairdínis.
Labhraítear Sairdínis sa tSairdín. Is í an Iodáilis teanga oifigiúil na Sairdíne cosúil leis an gcuid eile den Iodáil, ach úsáideann muintir dhúchasach an oileáin canúintí atá níos gaire don tseanLaidin féin ná don Iodáilis. Mar sin, is féidir a rá go bhfuil a leithéid de theanga ann agus an tSairdínis, nó "Sardu".
Tá an teanga roinnte ina dhá príomhchanúint, mar atá, an Logudóiris agus an Champadáinis, agus iad chomh difriúil le chéile is go bhfuil sé beagnach dodhéanta aon teanga liteartha amháin a chaighdeánú don bheirt acu. Leis an scéal a dhéanamh níos casta fós, labhraítear dhá chanúint eile sa tSairdín nach ndearcann lucht a labhartha orthu mar Shairdínis, is é sin, an tSasáiris agus an Ghalúiris. Le fírinne, is fearr a rá gur canúintí Corsaicise iad seo, más fíor nach canúintí Iodáilise iad. Thairis sin, is í an Chatalóinis teanga Chathair Alghero.


Stair na Sairdíne.
Is é is brí le stair na Sairdíne ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na Sairdíne fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire.
Cuid de phoblacht na hIodáile is ea an tSairdín ach tá stair agus cultúr dá cuid féin aici.
Ré na "nuraghe".
Galláin - Pranu Muttedu na Sairdíne
Téann stair an oileáin siar go dtí an ré Neoiliteach. Tá iarsmaí ó chultúr ar leith a
bhfuil lorg de le fáil sa tSairdín amháin, cultúr na "nuraghe". Tá sé sin le feiceáil
inniu i bhfoirm na dtúr cloiche arda atá ar fáil ar fud an oileáin. Níl mórán eolais cruinn
againn faoi chultúr na nuraghe mar níor fhág siad aon taifead scríofa ina ndiaidh agus tá
teoiricí difriúla ag na seandálaithe faoi na daoine a mhair ann. Ba 'thír an óir' í le linn
4000 bliain an ré Neoilitigh an tSairdín. Ba chrosbhóthar i lár na Meánmhara í an t-oileán
go dtí ré na Rómhánach. Thagadh na chéad gaibhne go dtí an oileán agus iad ar a mbealach go
dtí na mianaigh stáin Francacha. Tháinig na chéad Féinicigh go dtí an tSairdín timpeall na
bliana 1000 R.Ch. Ba mháistrí loingseoireachta iad, ó chathracha sa Liobáin an lae
inniu. Labhair siad Féinicis, teanga Seimiteach ar nós na hEabhraise, agus
chruthaigh siad an chéad aibítir. Thóg siad ionaid ar na cóstaí agus chuaigh siad i mbun
trádála leis na treibheanna áitiúla sna nuraghi.
Ghlac cathair Chartaige seilbh ar an Sairdín i 509 R.Ch. agus lean a smacht
ar an oileán ar feadh beagnach trí chéad bliain go teacht na Rómhánach.
Ré na Rómhánach.
Ghlac na Rómhánaigh seilbh ar an Sairdín i 238 R.Ch. agus bhí siad i gceannas ann ar
feadh 700 bliain. Níor chuir siad an t-oileán go léir faoi chois riamh áfach agus d'fhan
áiteanna sléibhtiúla ar nós an Gennargentu sna Barbagie saor ó thionchar na Róimhe.
Stair mheánaoiseach.
Ar a slí ar ais ó ruathar ar Lazio ar leithinis na hIodáile i 456 AD ghlac na Vandail seilbh
ar Caralis (Cagliari an lae inniu) agus cathracha eile ar chóstaí na Sairdíne. Faoin am
sin bhí Impireacht na Róimhe ar an dé deiridh. Beagnach céad bliain ina dhiaidh sin, i
534, bhuaigh trúpaí Impire an Oirthir, Giustiniano, ar na Vandail i Tricamari, 30 km ó
Chartaig i dtuaisceart na hAfraice, agus rinneadh cúige Biosántach den tSairdín. Roinneadh
an t-oileán i gcúigí darb ainm "merèie", le ceannaire faoin ainm "judex" a bhí i
Caralis, le arm a bhí lonnaithe i Forum Traiani (Fordongianus an lae innu, suite in oirthear
an oileáin) faoi cheannas "dux". Chuaigh an Chríostaíocht agus tionchar an mhanachúlachais
i bhfeidhm faoi na Biosántaigh, seachas sna Barbagie, áit ina raibh ríocht neamhspleách ag
deireadh an séú haois lena traidisiúin reiligiúnacha agus tuata féin.
Idir 640 agus 732 ghlac na hÁrabaigh seilbh ar thuaisceart na hAfraice, an Spáinn agus ar chuid den bhFrainc. I 827 thosaigh siad ag ionsaí na Sicile. Fágadh an tSairdín ina h-aonar agus bhí uirthi í féin a chosaint. Mar sin, d'éirigh an "judex provinciae" ina cheannaire aonair le cumhachtaí míleata agus tuata. Mar
gheall ar na ruathair leanúnacha ó na Beirbeirigh Ioslamacha ar an cóstaí, a thosaigh i 710 agus a d'éirigh ní ba mhinicí le himeacht aimsire, thréig an pobal na bailte cois
Faoi Choróin na hAragóine.
Ghlac arm Pheadar III na Catalóine (Pere el Cerimoniós as
Catalóinis) seilbh ar L'Alguer i Lúnasa 1353. D'éirigh muintir na cathrach amach i
gcoinne na gCatalónach ar an 22 Meitheamh 1354 is chuir arm Pheadair léig ar an
gcathair. Ar deireadh na dála shínigh Peadar conradh le Maria d'Arborea, a bhí ag tabhairt
cúnamh do chosantóirí na cathrach, agus ghlac Peadar seilbh ar an gcathair arís. Thosaigh
stair Chatalónach na cathrach ansin agus tá canúint na Catalóinise,
"alguerés" nó "algherese" as Iodáilis, á labhairt fós sa chathair. Ghlan Peadar muintir
na cathrach amach is thóg sé lonnaitheoirí Catalónacha isteach ina n-áit.
Cruthaíodh Coróin na Spáinne i 1479, 10 mbliain i ndiaidh phósadh Ferdinando II na
hAragóine agus Isabel Castilla, na "ríthe Caitliceacha". Mar thoradh ar sin, rinneadh
cúíge Spáinneach den oileán freisin agus mar sin ba chuid de choróin na Spáinne í an
tSairdín ó 1323 - 1720. Tá rian an ré seo le fáil i gcultúr an oileáin fós i
bhféilte ar nós paráid san Efisio i Cagliari agus an "cavalcata" i Sassari.
Ríocht na Sairdíne.
Ghlac na hOstairigh seilbh ar an oileán i 1708, mar thoradh ar Chogadh Chomharbas na Spáinne. Tar éis Chonradh Utrecht i 1714, a chuir deireadh leis an streachailt Eorpach sin, tugadh an
tSairdín do dhiúic Savoia nó "Savoy" as Fraincis, a bhí i gceannas ar réigiún Piemonte agus chruthaigh siadsan rítheaghlach dá guid féin i Ríocht na Sairdíne. As sin amach tháinig tionchar na hIodáile i bhfeidhm ar an gcultúr áitiúil. I 1799 d'fhág an rítheaghlach príomhchathair na ríochta, Torino, mar gheall ar na cogaí Napoléon agus chuir siad fúthu i Cagliari ar feadh cúig bliana déag.
Learscáil leis na cúigí nua ó 2005
Aontú na hIodáile.
I 1847 d'éirigh na Sairdigh as a guid féinrialtais as a stuaim féin agus tháinig siad
faoi rialtas díreach ó Piemonte. An bhliain ina dhiaidh sin chuir an rí, Vittorio
Emmanuele, tús le cogaí aontaithe na hIodáile, a lean ar aghaidh ar feadh trí bliana déag
agus le deireadh an fheachtais sin i 1861, ba chuid den Iodáíl aontaithe í an tSairdín.
Stair chomhaimseartha.
I ndiaidh chliseadh deachtóireacht Mhussolini sa Dara Cogadh Domhanda,
agus ruaigeadh an rítheaghlach Savoia tar éis reifreann i 1946, tugadh féinrialtas don
tSairdín i 1949 mar réigiún de chuid Phoblacht na hIodáile faoi bhunreacht nua na tíre. Ba
chuid de "mezzogiorno" na hIodáile í an tSairdín, í bocht agus neamhfhobartha i gcomparáid
le réigiúin tuaisceart na tíre. Rinne an rialtas náisiúnta iarrachtaí tionscail throm a
fhorbairt ar nós an tionscail cheimicigh timpeall ar Porto Torres ar an gcósta thuaidh, chun
dul i ngleic leis an dífhostaíocht. Tháinig forbairt ollmhór ar chóstaí Ghallura, ar a dtugtar an "Costa Smeralda", san oirthuaisceart, nuair a cheannaigh an Aga Khan tailte ann tar éis dó an "Consorzio Costa Smeralda" a bhunadh i 1962. Tá tithe samhraidh ag daoine mór le rá ar nós Silvio Berlusconi ann agus bíonn an fharraige plódaithe le báid mhóra le linn an tseasúir saoire. Ó thaobh an rialtais áitiúla de, cuireadh 4 chúige nua - Ogliastra,
Medio Campidano, Olbia-Tempio agus Carbonia-Iglesias - leis an 4 cinn a bhíodh ann roimhe
sin - Cagliari, Sassari, Nuoro agus Oristano - i mBealtaine 2005.


Pachacuti.
Ba rí Inceach é Pachacuti, nó "An Talamhchroitheadóir". Níor thosaigh Impireacht na nInceach ag leathadh ach le linn Pachacuti. Bhí sé ar an naoú Sapa Inca a rialaigh ríocht Cuzco, agus tháinig sé i dtreis sa bhliain 1438.
Saighdiúir den chéad scoth a bhí ann, de réir scéalaíocht na nInceach, agus tháinig a éirim chun solais ina fhear óg dó. Deirtear go raibh na "Chankas" ag ionsaí Cuzco, agus idir athair agus dheartháir Pachacuti ag teitheadh lena n-anam. (Ba iad na "Chankas" an treibh is mó a bhí ag déanamh scime do na hIncigh ag ana am, agus cónaí orthu i réigiún Apurimac.) Ba é Pachacuti a spreag arm na nInceach chun a ndúiche féin a chosaint, agus faoi dheireadh fuair siad an ceann is fearr ar an namhaid. Chuaigh Pachacuti i dtáin na laochra, agus deireadh na scéalaithe ina dhiaidh sin gur éirigh na clocha féin amach le troid a chur ar na "Chankas".
Le cuidiú a mhic, Tupac Yupanqui, d'éirigh le Pachacuti impireacht a dhéanamh den chathairstát. Sa bhliain 1471, nuair a fuair sé bás, bhí Peiriú agus an Bholaiv (de réir theorainneacha an lae inniu) sealbhaithe aige do na hIncigh, chomh maith le cuid den tSile, d'Eacuadór, agus de thuaisceart na hAirgintíne.
Bhí ciall aige do chúrsaí riaracháin freisin, nó ba eisean a dhealaigh an Impireacht ina ceithre chúige. Chuir sé gobharnóir nó "apo" os cionn gach cúige, agus miontaoisigh, "t'oqrikoq" os cionn na gceantar agus iad dílis don "apo". Mar sin féin, d'fhéach sé chuige nach mbeadh smacht ag an "apo" ar na sagairt áitiúla ná ar na saighdiúirí a bheadh ar garastún sa chúige. Nuair a tháinig na Spáinnigh chun na hImpireachta bhí timpeall 15 "t'oqrikoq" faoi gach "apo", ach is dócha nach raibh an oiread sin acu ann agus Pachakuti á gcur ar bun.
Creidtear freisin gurbh é Pachacuti a bhunaigh na "mitimaes", agus iad cosúil le plandálacha Gallda in Éirinn - coilínithe a chuirtí ina gcónaí i gceantair fhorghafa le go bhfoghlaimeodh muintir na háite teanga agus nósanna na nInceach.
D'ainneoin a raibh d'eolas ag Pachacuti ar chúrsaí riaracháin, ní dhearna sé rialacha a bheartú le comharbas an "Sapa Inca" a shocrú. Is mór a bhí an Impireacht thíos leis, nó mura mbeadh clann mhac an "Sapa Inca" umhal do cheann aitheanta, ba bhaolach go mbeadh sé ina chogadh eatarthu leis an scéal a réiteach.
Cailleadh Pachacuti sa bhliain 1471. Ba é a mhac, an ginearál éirimiúil Tupac Inca Yupanqui, a fuair céim "Sapa Inca" ina dhiaidh.


Concas na Spáinneach ar Impireacht na nInceach.
Thosaigh concas na Spáinneach ar Impireacht na nInceach sna 1520í.
Teacht na Spáinneach.
Tháinig na Spáinnigh go Tawantinsuyu an chéad uair timpeall na bliana 1526. Ba léir dóibh ó thús gur tír shaibhir a bhí ann agus cuid mhór óir le creachadh ansin. I ndiaidh an chéad chuairt eile sa bhliain 1529, chuaigh Francisco Pizarro, a bhí i gceannas ar na taiscéalaithe seo, - chuaigh sé i bhfianaise Rí na Spáinne le tacaíocht oifigiúil a fháil don fheachtas mhíleata a bhí sé a phleanáil leis an réigiún a shealbhú don Spáinn.
Bhí an dearg-ádh le Pizarro gur fhill sé go Tawantinsuyu díreach nuair a bhí an cogadh cathartha á chur. Dá dtiocfadh sé nuair a bhí Huayna Capac ina bheo fós, gheobhadh sé impireacht na nInceach aontaithe ina éadan. Ní raibh ach 168 fear, aon ghunna mór amháin agus seacht gcapall fichead ag Pizarro, ach mar sin féin, bhí sé ábalta na hIncigh a chloí trí úsáid chliste a bhaint as an mbeagán seo, chomh maith leis an ionramháil a rinne sé ar na faicsin éagsúla i measc na nInceach.
Chuir Pizarro an chéad chath ar na hIncigh in Oileán Puná, in aice le Guayaquil an lae inniu in Eacuadór. B'ansin a bhunaigh sé cathair Piura i Mí Iúil sa bhliain 1532. Chuir sé Hernando de Soto ag déanamh taiscéalaíochta roimhe, agus tháinig de Soto ar ais le cuireadh ó Atahualpa. Bhí trúpaí Atahualpa díreach tar éis mílísteoirí Huascar a threascairt, ach mar sin féin, ní raibh an tír socraithe síos go fóill, agus bhí Atahualpa buartha go bhféadfadh Pizarro agus lucht a leanúna cuidiú le tacadóirí Huascar.
Gabháil Atahualpa.
Bhí Atahualpa ag fanacht leis na Spáinnigh i gCajamarca lena chuid saighdiúirí. Nuair a chonaic na Spáinnigh go raibh na díormaí millteanacha sin timpeall, shil siad go raibh Atahualpa tar éis iad a mhealladh isteach i ngaiste. Mar sin, chinn siad ar é a ghabháil mar ghiall, nó ní leomhfadh na hIncigh a dhath a dhéanamh orthu a fhad is a bheadh Atahualpa ina phríosúnach acu. Bhí bráthair darbh ainm Vicente Valverde ag tionlacan Pizarro leis an gcreideamh Críostaí a chraobhscaoileadh i measc na nInceach. Nuair a thaispeáin sé leabhar naofa don Inceach agus é ag iarraidh an Chríostaíocht a mhíniú dó, chaith Atahualpa an leabhar uaidh, rud a bhain stangadh as Valverde. D'áitigh Valverde ar na Spáinnigh Atahualpa a chimiú mar phionós as an íde a thug sé don leabhar. D'éirigh idir na Spáinnigh agus na hIncigh, agus mharaigh na Spáinnigh na huaisle Inceacha a bhí ag iarraidh iad féin a iompú ina sciatha daonna idir an namhaid agus Atahualpa.
"Sochraid Atahualpa" le Luis Montero ("Los funerales de Atahualpa")
Chimigh na Spáinnigh Atahualpa i ndiaidh an chatha seo, agus ansin, thosaigh siad ag éileamh luach mór fuascailte air. Gheall Atahualpa go mbeadh na hIncigh sásta an seomra ina raibh sé féin á choinneáil i mbraighdeanas a líonadh le hór agus a athlíonadh le hairgead geal le saoirse a bhaint amach dósan. Comhlíonadh an gealladh, ach níor scaoil na Spáinnigh saor é. A mhalairt ar fad, chinn siad ar é a mharú, cé go ndearna siad iarracht cuma an dlí is an chirt a chur ar an mbású. Chúisigh siad é faoi fheallmharú a dhearthára, Huascar, agus faoi choireanna eile. D'admhaigh Atahualpa gurbh é an plean a bhí aige, sula ndearna na Spáinnigh príosúnach de, ná iad a mharú - a íobairt do na déithe b'fhéidir - agus a úsáid féin a bhaint as na capaill ina chuid cogaíochta. Fear cliste a bhí ann agus ciall mhaith aige do chomh háisiúil a thiocfadh na capaill isteach aige féin.
Cuireadh Atahualpa chun báis i Mí Lúnasa 1533. Ina dhiaidh sin, chuir na Spáinnigh Manco Inca Yupanquí i gceannas ar an Impireacht mar impire soip. Ar dtús, bhí sé sásta comhoibriú leis na Spáinnigh, ach ansin, d'éirigh ina chogadh cathartha idir Pisarro agus duine de lucht a leanúna, Diego de Almagro. D'fhéach Manco Inca le buntáiste a ghlacadh ar an gcogadh cathartha seo le himpireacht na nInceach a shealbhú dó féin. D'éirigh le Manco Inca Cuzco a ghabháil sa bhliain 1536, ach ní raibh sé i ndán dó an phríomhchathair a choinneáil aige féin ach tamaillín. Chuir na Spáinnigh ruaigeadh air as an áit go gairid ina dhiaidh sin arís, agus chúlaigh seisean agus lucht a leanúna go Vilcabamba, an phríomhchathair nua a bhunaigh siad i sléibhte Antisuyu.
Vilcabamba.
Machu Picchu - cathair chaillte na nInceach.
Inniu, creidtear go raibh Vilcabamba suite in aice le hEspíritu Pampa 130 ciliméadar siar ó Cuzco. Ar feadh i bhfad, áfach, chreidtí gurbh é an daingean i Machu Picchu an phríomhchathair cheilte seo. Ba é Hiram Bingham, an taiscéalaí Meiriceánach, a scaoil an scéal seo timpeall. Eisean ba túisce a tháinig trasna ar Machu Picchu agus ar na hiarsmaí in Espíritu Pampa araon, ach ba é an tuairim a bhí aige féin ná gurbh é Machu Picchu an áit ba tábhachtaí den bheirt. Chuir sé a thuiscint do na cúrsaí seo os comhair an tsaoil mhóir ina leabhar clasaiceach "Lost Cities of the Incas". An tuiscint atá againn inniu, áfach, tá sé bunaithe ar an leabhar suimiúil úd "The Conquest of the Incas" le John Hemming, a tháinig i gcló sa bhliain 1970.
Bhí na hIncigh ábalta a nImpireacht a choinneáil beo i Vilcabamba ar feadh breis is tríocha bliain eile. Idir an dá linn, bhídís ag ionsaí na Spáinneach agus ag saighdeadh faoi na daoine chun ceannairce. Sa bhliain 1572, áfach, chimigh na Spáinnigh Túpac Amaru, an "Sapa Inca" deireannach, agus cuireadh chun báis é go gairid ina dhiaidh sin.


Aman.
Tír shamhailteach sa Mheán-Domhan is ea Aman.
In Aman a bhí cónaí ar na "Valar", is é sin, ar na "miondéithe" nó na hardaingil a bhí cosúil le déithe na miotaseolaíochtaí Gréagacha, Rómhánacha agus Gearmánacha. Ós rud é gur Caitliceach cráifeach ab ea Tolkien, ba leasc leis ollchruinne mhiotasúil a chruthú nach mbeadh aon Dia amháin os a cionn, agus mar sin, chuir sé Eru Ilúvatar ag rialú Arda. Ón taobh eile de, bhí dúil aige riamh sna miotaseolaíochtaí réamh-Chríostaí agus ina gcuid déithe freisin, agus chruthaigh sé na "Valar". B'as Aman ó dhúchas do na síóga, na h"Eldar", chomh maith.


Númenor.
Oileán samhailteach sa Mheán-domhan is ea Númenor. Bhí an t-oileán úd "Númenór" suite san Fharraige Mhór - nó sna Farraigí Dealaitheacha, "The Sundering Seas" - idir Aman agus an Meán-Domhan. Bhronn na "Valar" ar na Daoine é, ó tháinig na Daoine chun fortachta do na hEilbh le linn Chogadh na Seod, cogadh a chuir na hEilbh ar Morgotħ, an "Vala" a d'iompaigh ina "dhiabhal". Mar sin, thug muintir Númenór "Yôzâyan", nó Tír an Bhronntanais, ar Númenór ina dteanga féin, an teanga "Adûnaic". Bhí teangacha na nEalbh, an teanga "Sindarin" agus an teanga "Quenya", á labhairt is á staidéar go forleathan i Númenór.
Bhí déanamh na réalta ar Oileán Númenór, agus é roinnte ina shé réigiún: an cúig leathinis (Andustar, Hyarnustar, Hyarrostar, Orrostar agus Forostar) agus an séú réigiún i lár an oileáin (Mittalmar). I lár Mittalmar a bhí sliabh Meneltarma, agus ar mhullach an tsléibhe, thagadh slua mór de mhuintir an oileáin le chéile trí huaire in aghaidh na bliana, le h"Erukyermë" (teacht an Earraigh), "Erulaitalë" (lár an tsamhraidh) agus "Eruhantalë" (altú an fhómhair) a cheiliúradh agus buíochas is urraim a thabhairt d'Eru Ilúvatar. B'é Armenelos príomhchathair Númenór, agus bhí an cuan úd Rómenna in oirthear an oileáin suite taobh istigh de chríocha Mittalmar, idir an dá leathinis úd Orrostar agus Hyarrostar.
D'iompaigh muintir Númenór ina seoltóirí agus ina mairnéalaigh mhóra, go háirithe faoi cheannas Vëantur, a bhí ina cheannasaí ar chabhlach an rí (tá cur síos air seo le léamh sa scéal "Aldarion and Erendis", sa leabhar "Unfinished Tales"). Bhí sé de gheasa orthu, áfach, gan seoladh chomh fada siar leis an Ríocht Bheannaithe. I rith an ama, thosaigh an cosc seo ag cur isteach orthu, ó shíl siad go mbeadh neamhbhásmhaireacht agus saol síoraí suthain ar fáil sna Tailte Neamhbhásmhara. Sa deireadh, d'éirigh siad as Eru Ilúvatar a urramú agus teangacha na nEalbh a labhairt. Ansin, ghléas an rí Ar-Pharazôn fórsa sluaíochta de longa leis an Ríocht Bheannaithe a ionsaí agus an neamhbhásmhaireacht a bhaint amach do na Daoine le lámh láidir. Nuair a chuaigh an fórsa sluaíochta i dtír thiar in Aman, áfach, tháinig feirg ar Eru Ilúvatar, agus bhain sé an Bronntanas de na Daoine: chuir sé Númenór i dtóin phoill leis an gcuid is mó de mhuintir an oileáin.
Ar dtús, diosca mín leibhéalta ab ea Imbar. Nuair a chuaigh muintir Númenór in anuabhar air, áfach, chuir Eru Ilúvatar athrú cuma ar an domhan: bhain sé an Ríocht Bheannaithe de dhromchla an Domhain, agus rinne sé liathróid de: anois, má chuaigh longa na ndaoine ar lorg Aman, níor tháinig siad sa deireadh ach ar an áit ar imigh siad.


Cath Poltava.
Is éard a bhí i gceist le Cath Poltava ná cath a chuir fórsaí armtha na Rúise agus na Sualainne ar a chéile ar an 27 Meitheamh, 1709 san Úcráin. Bhuaigh Peadar Mór na Rúise ar Karl XII sa chath seo. I ndiaidh an chatha, tháinig deireadh le hImpireacht na Sualainne.


Sárimreoirí na Bliana 2007.
Is liosta é seo de na himreoirí a fuair ainmniúcháin agus a roghnaíodh mar Shárimreoirí na Bliana don bhliain 2007.
Ainmniúcháin.
Fógraíodh na hainmniúcháin don bhliain 2007 ar an 27 Meán Fómhair, 2007.
Iománaíocht.
Cúl báirí: Damien Mac Éinrí (Loch Garman), Brian Mac Muirí (Luimneach), Dónal Óg Ó Cíosóg (Corcaigh)
Lán-tacaithe: Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Nollaig Ó hÍcí (Cill Chainnigh, Seán Tirial (Cill Chainnigh), Seámus Ó hÍcí (Luimneach), Stiofán Ó Luasaigh (Luimneach), Damien Roghaill (Luimneach), Déaglán Ó Fainín (Tiobraid Árann), Aodhán Ó Cearnaigh (Port Láirge), Ceiteach Rosaitear (Loch Garman)
Leath-tacaithe: Tomás Breathnach (Cill Chainnigh), Antóin de Brún (Port Láirge), Cainneach Mac Craith (Port Láirge), Marcas Ó Foghlú (Luimneach), Brian Ó Gadhra (Luimneach), Éamann Ó Corcáin (Tiobraid Árann), Conor Ó Mathúna (Tiobraid Árann), Seán Óg Ó hAilpín (Corcaigh), Seán Ó Laoi (Gaillimh)
Lár na páirce: Mícheál Breathnach (Port Láirge), Séamas Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Derek Ó Loinn (Cill Chainnigh), Tomás Ó Cionnaith (Corcaigh), Gearóid Ó Conchúir (Corcaigh), Dónal Ó Grádaigh (Luimneach)
Leath-tosaithe: Oilibhéar Ó Moráin (Luimneach), Mícheál Mac Gearailt (Luimneach), Eoin Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Máirtín Mac Cumascaigh (Cill Chainnigh), Stiofáin Ó Maolanfaidh (Port Láirge), Dónal Ó Sheancháin (Port Láirge), Ailéin Ó Céirín (Gaillimh), Beircheart Ó Conchúir (Corcaigh), Séamas de Siún (Laois)
Lán-tosaithe: Aindriú Ó Seachnasaigh (Luimneach), Liam Ó Duibhir (Cill Chainnigh), Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Eoin Mac Craith (An Clár), Séamus de Priondragás (Port Láirge), Seán Ó Maoláin (Port Láirge), Niall Ó Rónáin (Corcaigh), Ciarán Ó Murchú (Corcaigh)
Peil.
Cúl báirí: Stiofán Cluxton (Baile Átha Cliath), Breandán Ó Murchú (An Mhí), Diarmaid Ó Murchú (Ciarraí)
Lán-tacaithe: Marcas Ó Sé (Ciarraí), Caoimhín MacLuaidh (Doire), Graham Ó Cáinte (Corcaigh), Darren Ó Féich (An Mhí), Daithí Mac Éinrí (Baile Átha Cliath), Conor Ó Garmaile (Tír Eoghain), Ross Ó Donnabháin (Sligeach), Deasún Ó Managáin (Muineachán), Carl Ó Laitheasa (Dún na nGall)
Leath-tacaithe: Tomás Ó Sé (Ciarraí), Aodhán Ó Mathúna (Ciarraí), Cillian de Siún (Ciarraí), Barra Ó Cathail (Baile Átha Cliath), Mícheál Mac Conmara (Sligeach), Nollaig Ó Laoire (Corcaigh), Gearóid Mac Uaid (Muineachán), Damien Mac an tSaoir (Muineachán), Caoimhín Ó Cionga (An Mhí)
Lár na páirce: Ciarán Ó Faoláin (Baile Átha Cliath), Dara Ó Sé (Ciarraí), Nioclás Ó Murchú (Corcaigh), Fearghal Ó Dochartaigh (Doire), Seán Caomhánach (Tír Eoghain), Pádraig Ó Cianáin (An Lú)
Leath-tosaithe: Déaglán Ó Súilleabháin (Ciarraí), Pól Ó Gealbháin (Ciarraí), Alan Ó Brógáin (Baile Átha Cliath), Bearnard Ó Brógáin (Baile Átha Cliath), Antóin Ó Maolmhuire (An Mhí), Stiofán O Bré (An Mhí), Réamann Ó Maolchraoibhe (Tír Eoghain), Seán Ó Dúghaill (Cill Dara), Nioclás Seoige (Gaillimh)
Lán-tosaithe: Colm Cúipéir (Ciarraí), Cíarán Mac Donnchaidh (Ciarraí), Tomás Mac an tSaoir (Muineachán), Pádraig Ó Brolcháin (An Doire), Donncha Ó Conchúr (Corcaigh), Séamas Mac an Mháistir (Corcaigh), Mícheál Cúisín (Corcaigh), Graham Mag Oireachtaigh (An Mhí), Marcas Ó Macháin (Baile Átha Cliath)
Buaiteoirí.
Tugadh amach na duaiseanna don bhliain 2007 ar an 17 Samhain san Ostán Citywest, Contae Átha Cliath, ag searmanas a chraoladh go beo ar RTÉ. Bronnadh an duais "Sárimreoirí Peile na Bliana" ar Mharcas Ó Sé (Ciarraí) agus an duais "Sárimreoirí Iománaíochta na Bliana" ar Dhónal Ó Sheancháin - (Port Láirge).


Gramadach na Fionlainnise.
Tá gramadach na Fionlainnise bunaithe ar an táthú. Is é sin, is gnách iarmhíreanna éagsúla a úsáid in áit na bhfocal scoite.
Cé go bhfuil sé deacair ag an bhfoghlaimeoir na míreanna seo uile a úsáid, is gá cuimhne a choinneáil air gur imir na teangacha Ind-Eorpacha, go háirithe na teangacha Gearmáinice ina timpeallacht an-tionchar ar úsáid na Fionlainnise, agus, ainneoin shaibhreas na bhfoirmeacha, níl sé dodhéanta cuid mhór de ghramadach na Fionlainnise a mhíniú i dtéarmaí na gramadaí traidisiúnta atá bunaithe ar ghramadach na Laidine.


Gebhard Leberecht von Blücher.
Marascal machaire Prúiseach ab ea Gebhard Leberecht von Blücher (16 Nollaig 1742 – 12 Meán Fómhair 1819. Rugadh é i Rostock i dtuaisceart na Gearmáine. Bhí sé i gceannas ar airm na Prúise le linn Chogaí Napóilean. Fuair sé bás in Krieblowitz, in Schlesien.


Mikael Agricola.
Easpag Fionlannach ab ea Mikael Agricola (t.1510 – 9 Aibreán 1557). Bhí baint láidir aige leis an an Reifirméisean Protastúnach sa tSualainn agus san Fhionlainn. Ba é Mícheál Agricola a chruthaigh an chéad cheartlitriú don Fhionlainnis, cé go raibh focail Fhionlainnise curtha ar pár roimhe sin i lámhscríbhinní Laidine san Fhionlainn, logainmneacha ach go háirithe.
Bhunaigh Agricola an litriú sin ar an tSualainnis, ar an nGearmáinis, agus ar an Laidin. Ina dhiaidh sin, áfach, is iomaí craiceann a chuir an Fhionlainnis scríofa di go fóill.


Hemminki Maskulainen.
Cé gurbh é Iacób Finno a scríobh an chéad leabhar d'iomainn eaglasta as Fionlainnis, is mó a choinnítear cuimhne ar Hemmingius Henrici (1550–1619) (nó "Hemminki Hollo" - is minic a thugtar "Maskun Hemminki" nó "Hemminki Maskulainen" air freisin, is é sin, Hemminki ó Masku, ó b'as Masku in iardheisceart na Fionlainne dó) mar fhile eaglasta.
I dtús na seachtú haoise déag, d'fhoilsigh sé an bailiúchán d'iomainn "Yxi Wähä Suomenkielinen Wirsi-kirja" ("Leabhar beag amháin d'amhráin eaglasta Fionlainnise"). Cantar cuid mhaith de na hamhráin i dteampaill na Fionlainne inniu féin.
Maskulainen, Hemminki
Maskulainen, Hemminki
Maskulainen, Hemminki


Ericus Erici Sorolainen.
"Postilla" le Ericus Erici Sorolainen (1620idí)
Easpag Fionlannach ab ea Ericus Erici Sorolainen (1546 - 1625). Bhí baint aige leis an bpolaitíocht agus le litríocht na Fionlainnise. Easpag ab ea é ó 1583 ar aghaidh. Sna 1620idí, chuir sé in eagar díolaim seanmóiríochta. Scríobh sé caiticiosma Fionlainnise freisin. Maidir le Paavali Juusten, b'as Laidin ba mhó a bhí sé ag scríobh, ach scríobh seisean caiticiosma sa teanga dhúchais freisin.


Henrik Gabriel Porthan.
Henrik Gabriel Porthan. Ba é an t-ealaíontóir Johan Erik Hedberg a dhathaigh an pictiúr seo sa bhliain 1799.
Ba é Henrik Gabriel Porthan an t-ainm ba tábhachtaí i saol cultúrtha na Fionlainne san ochtú haois déag.
Rugadh Porthan i Viitasaari i Lár na Fionlainne ar an 8, nó ar an 9, Samhain 1739, agus fuair sé bás i dTúrcú ar an 16 Márta 1804. Ba iad an ministir paróiste Sigfrid Porthan agus a bhean Kristina Juslenius a thuismitheoirí.
Nuair nach raibh Henrik Gabriel beag ach cúig bliana, buaileadh a athair breoite le galar intinne, agus cuireadh an buachaill chuig a uncail, ministir paróiste eile. Ní raibh Henrik ach cúig bliana déag, nuair a chuaigh sé go hAcadamh Thúrcú le haghaidh staidéir. Sé bliana ina dhiaidh sin, bhain sé amach a chéim mar "Magister Philosophiae", is é sin, Máistir Fealsúnachta - céim a fhreagraíonn don Mháistir Ealaíon i dtíortha an Bhéarla. Sa bhliain 1760, thosaigh sé ag léachtóireacht san Acadamh. Bhí sé ina leabharlannaí chúnta ón mbliain 1764 anuas, agus sa bhliain 1772, rinneadh leabharlannaí de i Leabharlann na hOllscoile.
Bhí sé ina Ollamh in Acadamh Thúrcú, arbh é an chéad síol le hOllscoil Heilsincí, ón mbliain 1777 anuas. Is é an teideal oifigiúil a bhí air ná "professor eloquentiae", is é sin, Ollamh le Deisbhéalaí, nó Ollamh le Reitric. Go praiticiúil, ollúnacht le Laidin, Gréigis agus staire a bhí ann, nó dhírigh Porthan ar na hábhair seo thar aon rud eile. Deirtear, fiú, gurbh eisean "athair na staire" i saol acadúil na Fionlainne. Thug sé isteach modh oibre na heolaíochta i léann na Fionlainne, agus chaith sé i dtraipisí na hipitéisí fánacha faoi bhunús na Fionlainnise a bhí coitianta go dtí sin - roimh lá Phorthan, bhí lucht an léinn san Fhionlainn ag áitiú go raibh gaol ag an bhFionlainnis leis an Eabhrais, cuir i gcás.
Sna blianta 1766-1778, d'fhoilsigh Porthan a thráchtas faoi fhilíocht tíre na bhFionlannach, "De poesi Fennica". Ní raibh Porthan féin ag saothrú na Fionlainnise, áfach - scríobh sé a chuid saothar i Sualainnis agus i Laidin. Bhí sé den tuairim, fiú, go raibh an Fhionlainnis ag dul in éag agus nach mbeadh le déanamh ach filíocht na bhFionlannach a bhreacadh síos agus a aistriú go Laidin le haghaidh na nglúinte a bhí le teacht.
Mar sin féin, ba mhór an spreagadh í obair Phorthan do lucht saothraithe na Fionlainnise. Nuair a bhunaigh Porthan iris Sualainnise dá chuid féin, "Tidningar utgifne i Åbo", rith le Antti Lizelius, sa bhliain 1775, an chéad iris Fionlainnise - "Suomenkieliset Tieto-Sanomat" ("Teachtaireachtaí Eolais as Fionlainnis") - a fhoilsiú. Bhí Lizelius ábalta an leathmhíosachán seo a choinneáil ag imeacht ar feadh aon bhliain amháin. Ina dhiaidh sin féin, éacht mór ceannródaíochta a bhí ann.
Is léir gur tharraing tráchtas Phorthan súil an domhain léannta i dtreo fhilíocht tíre na Fionlainne an chéad uair. Sa naoú haois déag, chuaigh Elias Lönnrot ag taisteal na tíre ar lorg na ndánta agus na laoithe arb iad amhábhar an dá mhórshaothar filíochta úd Kalevala agus Kanteletar a tháinig ó pheann Lönnrot. Is ar éigean a rithfeadh le Lönnrot an obair seo a chur i gcrích gan an cheannródaíocht a rinne Porthan roimhe.
Scríobh Porthan tráchtas faoi phiseoga na bhFionlannach ársa fosta, mar atá, "De superstitione veterum Fennorum theoretica et practica" (1782), agus rinne sé iarracht foclóir sanasaíochta Fionlainnise agus gramadach Fionlainnise a scríobh, obair nach raibh sé i ndán dó a chur i gcrích roimh a bhás, áfach. Mar sin féin, chuir sé an lucht léinn a tháinig ina dhiaidh ar bhealach a leasa leis na saothair seo.


Daniel Juslenius.
Scríbhneoir Fionlannach ab ea Daniel Juslenius (10 Meitheamh 1676 – 17 Iúil 1752). Ba é Juslenius a bhreac síos an chéad fhoclóir Fionlainnise, "Suomalaisen sana-lugun coetus". Tháinig an foclóir amach sa bhliain 1745. San am sin, ní raibh ach litríocht reiligiúnda á saothrú as Fionlainnis.
Bhí Juslenius an-díograiseach faoin teanga, ach is dócha go ndeachaigh sé thar fóir ó am go ham. Mar shampla, sa bhliain 1700, scríobh sé "Aboa vetus et nova", tráchtas Laidine faoi chultúr na Fionlainne, agus is é an rud a d'áitigh sé sa saothar seo ná gurbh as an bhFionlainn do na Gréagaigh agus do na Rómhánaigh ar dtús!
Ba é Juslenius a scríobh "Vindiciae Fennorum ("Suomalaisten puolustus")" freisin, sa bhliain 1703.


Dong Hoi.
Is cathair í Dong Hoi (nó "Đồng Hới") sa Vítneam. Príomhchathair Chúige Quang Binh is ea í. Tá breis is 100,000 duine ina gcónaí sa chathair.
Féach freisin.
Abhainn Nhat Le, Dong Hoi


An Mheán-Ghaeilge.
Ba í an Mheán-Ghaeilge ("Gaoidhealg" as Mheán-Ghaeilge) príomhtheanga na hÉireann, hAlban agus Mhanann ón 10ú haois go dtí an 12ú haois.
De réir a chéile, tháinig meath ar thraidisiún scríofa na Sean-Ghaeilge ("Goídelc" as Shean-Ghaeilge), agus an Mheán-Ghaeilge ag teacht ina háit. Teanga cineál measctha is ea an Mheán-Ghaeilge, nó is deacair aon chaighdeán nó norm ceart a leagan amach di. Tá idir chaint na ndaoine agus ghramadach chasta na Sean-Ghaeilge ag dul trí chéile sa Mheán-Ghaeilge, agus thairis sin, is féidir forcheartú a fheiceáil ansin - is é sin, iarrachtaí teipthe ar chloí le caighdeán na Sean-Ghaeilge nach bhfuil ceart de réir an chaighdeáin sin ná de réir chaint na ndaoine.
Tabhair faoi deara go dtugann téacsleabhair áirithe "Meán-Ghaeilge" ar an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach freisin. Ní botún é seo go díreach, ach cleachtas a d'imigh as úsáid idir an dá linn.


Helen Hunt.
Is aisteoir agus stiúrthóir í Helen Hunt (a rugadh ar an 15 Meitheamh, 1963), a bhfuil clú uirthi mar gheall ar an sraith teilifíse "Mad About You", agus scannáin Hollywood.


Julia Roberts.
Is aisteoir Meiriceánach í Julia Roberts (a rugadh ar an 28 Deireadh Fómhair, 1967), a tháinig cáil uirthi i dtús na 1990idí le scannáin grinn rómánsúil ar nós "Pretty Woman" (1990).
Deirtear gur bhfiú $140 milliúin í agus dúirt an irisleabhar "People", gurbh í Roberts ceann dena daoine is dathúla ar an domhan.


Cameron Diaz.
Is aisteoir Meiriceánach í Cameron Diaz (a rugadh ar an 30 Lúnasa, 1972), tá clú uirthi mar gheall ar a cuid rólanna i scannáin grinn is mó, ar nós "There's Something About Mary" agus "My Best Friends Wedding". Is í an banaisteoir is rathúla i Hollywood ó thaobh tuarastal de. Saothraíonn sí thart ar 25$ milliúin do gach scannán a dhéanann sí.


Faye Dunaway.
Is aisteoir Meiriceánach í Faye Dunaway (a rugadh ar an 14 Eanáir, 1941), a bhí i scannáin mór le rá sna 1960idí agus sna 1970idí, mar shampla "Bonnie and Clyde", "Chinatown" agus "Network".


Halle Berry.
Is aisteoir Meiriceánach í Halle Berry (a rugadh ar an 14 Lúnasa, 1966), a tháinig chun cinn go mór i Hollywood nuair a bhain sí Gradam an Acadamh don phríomh-pháirt a bhí aici sa scannán "Monster's Ball" i 2001.


Shirley MacLaine.
Is aisteoir Meiriceánach í Shirley MacLaine (a rugadh ar an 24 Aibreán, 1934), a bhfuil ní amháin meas leitheadach uirthi i Hollywood ar son a gcuid aisteoireachta, ach ar son a cuid scríbhneoireachta, gníomhachas, damhsa agus creideamh spioradálta. Tá sí ina dheirfiúr ag an aisteoir Warren Beatty.


Shania Twain.
Is ceoltóir ceol tuaithe agus pop Ceanadach í Shania Twain (a rugadh ar an 28 Lúnasa, 1965), a bhfuil aird an domhan tarraingte uirthi ó d'eisí sí an t-albam fíor-rathúil "Come On Over" sa bhliain 1997.


Elton John.
Is ceoltóir Sasanach é Sir Elton John (a rugadh ar an 25 Márta, 1947), a bhfuil rath agus omós domhanda bainte amach aige le níos mó ná 450 milliúin ceirníní díolta aige.


Keira Knightley.
Is aisteoir Sasanach í Keira Knightley (26 Márta 1985 a rugadh í).
Naisc Sheachtracha.
Knightley, Keira
Knightley, Keira


Geoffrey Rush.
Is aisteoir Astrálach é Geoffrey Roy Rush (6 Iúil 1951 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Rush, Geoffrey
Rush, Geoffrey


Finding Nemo.
Scannán de chuid Disney is ea Finding Nemo (2003). Ba é Andrew Stanton an scríbhneoir agus ba iad Stanton agus Lee Unkrich na stiúrthóirí. Rinne Pixar Animation Studios agus Walt Disney Pictures é. Ghlac Albert Brooks, Ellen DeGeneres, Alexander Gould, Willem Dafoe, Brad Garrett, Joe Ranft, Allison Janney, Austin Pendleton, Stephen Root, Geoffrey Rush, Nicolas Bird, Erica Beck, LuLu Ebeling, agus Barry Humphries páirt ann.


Stair na Liotuáine.
Is é is brí le stair na Liotuáine ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na Liotuáine fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire. Rinneadh an chéad trácht ar an Liotuáin in aon scríbhinn sa bhliain 1009.
Na meánaoiseanna.
Sna Meánaoiseanna bhain an stát seo amach tábhacht nach beag i gcúrsaí Oirthear na hEorpa. Áirítear gur cuireadh an chéad tús leis an Liotuáin mar stát ar an 6ú lá de Mhí Iúil, 1253, nuair a corónaíodh an prionsa Mindaugas ina Rí ar an Liotuáin i Voruta. D'éirigh le Mindaugas an tsíorchogaíocht idir na diúic áitiúla a thabhairt chun síochána agus an tír a aontú. Ina dhiaidh sin, agus an rí Gediminas ag scuabadh roimhe sna críocha timpeall na Liotuáine, síneadh críocha an stáit i bhfad amach, agus é ag iompú ina ríocht mhór ilteangach - Ard-Diúcacht na Liotuáine. Sa cheathrú haois déag, bhí cuid mhór den Bhílearúis agus den Úcráin sealbhaithe ag an Liotuáin, agus críocha na tíre ag rith ó Mhuir Bhailt go dtí an Mhuir Dhubh.
a> - Sa chath seo, chloígh na Polannaigh agus na Liotuánaigh Ord na Ridirí Gearmánacha. Cuireadh ar an 15 Iúil 1410 é.
Cé go raibh na Liotuánaigh agus a rítheaghlach ina bPagánaigh ina gcónaí, bhí siad i gceannas ar na sluaite móra de Chríostaithe, go háirithe Críostaithe Slavacha Oirthearacha sa Bhílearúis agus san Úcráin. Suíomh as an ngnáth ab ea é sin, agus theastaigh óna lán ríthe agus prionsaí Críostaí an aimhrialtacht seo a leigheas. Le tosach a bhaint díobh, chinn an tArd-Diúc Jogaila ("Jagiełło" as Polainnis) glacadh leis an gCríostaíocht ón bPolainn agus banphrionsa Polannach a phósadh, rud a rinne sé sa bhliain 1386. Fuair sé coróin na Polainne sa teagmháil, agus ó sin i leith, bhí an dá thír seo á rialú ag an t-aon rí amháin i gcomhcheangal pearsanta.
Comhlathas.
Sa bhliain 1569, chuaigh an Liotuáin agus an Choróin (is é sin, an Pholainn) le chéile ina gComhlathas Polannach-Liotuánach. Nuair a bhí na comharsana ag cúngú ar an gComhlathas cheana féin, rinne muintir an dá thír iarracht an teorainn eatarthu a chur ar ceal go hiomlán agus aon ríocht amháin a ghairm díobh. Ba chuid é seo de Bhunreacht na Bealtaine sa bhliain 1791, bunreacht forásach a reachtaíodh leis na Polannaigh is na Liotuánaigh a aontú chun troda ar na comharsana, mar atá, an Ostair, an Phrúis, agus an Rúis, a bhí ag féachaint le deireadh a chur le neamhspleáchas na Polainne agus críochdheighilt a dhéanamh ar a cuid tailte. Ní raibh an lá leis na Polannaigh ná leis na Liotuánaigh. Rinne an trí chomharsa an chríochdheighilt dheifnideach sa bhliain 1795, agus chuir siad an Pholainn de dhroim an tsaoil. Fuair na Liotuánaigh iad féin faoi chos na Rúise Impiriúla, ansin.
Faoin Rúis Impiriúil.
Bhí rialtas an Impire Rúisigh brúidiúil go maith. Mar shampla, ní raibh cead ag na Liotuánaigh a dteanga a scríobh ná a chlóchur, ach amháin na litreacha Coireallacha, Rúiseacha a úsáid. Ós rud é gur Caitlicigh ab ea formhór na Liotuánach, ní raibh sé de thraidisiún acu ach an aibítir Laidineach a úsáid.
An chéad neamhspleáchas.
Ar an ochtú lá déag d'Fheabhra, 1918, d'éirigh leis na Liotuánaigh a neamhspleáchas a bhaint amach. Níor fágadh acu ach croílár na sean-Liotuáine, an chuid den tír ina raibh lucht labhartha na Liotuáinise á labhairt. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, d'fhorghabh an tArm Dearg an Liotuáin agus rinneadh iarracht - faoi cheannas an Chumannaigh Liotuánaigh Kapsukas - an Liotuáin agus an Bhílearúis a cheangal in aon phoblacht Shóivéadach amháin. Ansin, ruaig fórsaí Polannacha an Ghinearáil Lucjan Żeligowski na Sóivéadaigh as an áit, ach ní raibh na Polannaigh sásta Vilnias ná an ceantar timpeall na cathrach a thabhairt ar ais do na Liotuánaigh. Bhí deachtóir neamhoifigiúil na Polainne, an Marascal Józef Piłsudski, den tuairim gur leis an bPolainn ó cheart Vilnias, agus ós rud é gurbh í an Pholainnis príomhtheanga na háite ag an am, bhí cuid nár bheag den cheart aige. Níor admhaigh na Liotuánaigh an gabháltas riamh, áfach, agus chaith an dá thír an chuid ba mhó de na blianta idirchogaidh i gcomhchainteanna neamhthorthúla faoi chinniúint na cathrach.
An Dara Cogadh Domhanda.
An tArm Dearg sa Liotuáin - Meitheamh 1940
I dtús an Dara Cogadh Domhanda, b'iad na Sóivéadaigh a shealbhaigh an tír. Ar dtús, ní raibh i gceist acu ach bunáiteanna míleata a fháil ar cíos dá gcuid saighdiúirí agus fórsaí armtha. Nuair a bhí an Pholainn cloíte ag na Gearmánaigh agus na Sóivéadaigh araon, bhí Stailín sásta Vilnias a thabhairt ar ais do na Liotuánaigh mar chomhartha cairdeasa. Sa bhliain 1940, áfach, shealbhaigh na Cumannaigh an chumhacht sa tír le cabhair na ndíormaí Sóivéadacha, agus fógraíodh an Liotuáin ina poblacht Shóivéadach, is é sin, ina cuid den Aontas Sóivéadach.
I Mí an Mheithimh den bhliain 1941, d'ionsaigh an Ghearmáin Naitsíoch an tAontas Sóivéadach. Nuair a d'éalaigh na saighdiúirí Sóivéadacha roimh na Gearmánaigh, d'fhéach na Liotuánaigh lena stát neamhspleách a chur ar bun arís. Ní raibh foighne ar bith ag Hitler i leith iarrachtaí den chineál sin, áfach. D'fhorghabh na Gearmánaigh an Liotuáin scun scan, agus iad ag cur a gcórais féin i bhfeidhm ar na Liotuánaigh. Is follasach go ndearnadh éirleach iomlán ar Ghiúdaigh na Liotuáine, mar ba dual don Naitsíochas. Cnámh spairne is ea é sa Liotuáin i gcónaí, cén pháirt a bhí ag dreamanna dúchasacha de chomhoibritheoirí is de lucht leanúna frith-Ghiúdachais sna himeachtaí seo.
Ón taobh eile de, is léir go raibh sé de phlean ag na Naitsithe gan aon fhorlámhas polaitiúil ná cultúrtha a fhágáil ag na Liotuánaigh sa tír a thuilleadh. Cosúil le go leor áiteanna eile in Oirthear na hEorpa, bhí na Naitsithe ag iarraidh an Liotuáin a thabhairt chun Gearmánachais trí fheirmeoirí Gearmánacha a thabhairt isteach leis an tír a choilíniú.
Bhí treallchogaíocht ar siúl sa Liotuáin freisin, ach ba mhinic a fuair na dreamanna éagsúla deacair réiteach le chéile. Bhí na treallchogaithe Cumannacha meáite ar an tír a thabhairt ar ais don Aontas Sóivéadach, ach san am céanna, bhí formhór mór de na treallchogaithe eile ag iarraidh an neamhspleáchas a bhaint amach don Liotuáin arís. I gceantar Vilnias, áfach, bhí díormaí Armia Krajowa, arm rúnda na bPolannach, tréan go leor, agus iad den tuairim gur ceantar Polannach a bhí i gceist agus é le cosaint ar na Gearmánaigh, na Sóivéadaigh agus na Liotuánaigh araon.
Sa samhradh den bhliain 1944, bhain na díormaí Sóivéadacha amach teorainn thoir na Liotuáine arís, agus iad ag cromadh ar an tír a "shaoradh ó bhráca" mar a samhlaíodh an scéal dóibh féin. I dtús an chéad bhliain eile, bhí seanchuma na "poblachta" Sóivéadaí ar an tír arís.
An ré Shóivéadach.
I ndeireadh an chogaidh, b'iad seirbhísí rúnda Stailín a bhí i gceannas ar an Liotuáin. Deirtear gur díbríodh thart ar chéad míle de Liotuánaigh go dtí an tSibéir agus áiteanna eile i gcroílár na Rúise. Mhair díormaí scaipthe de threallchogaithe amuigh sna coillte agus faoin tuath ag cur cath éadóchasach ar na Sóivéadaigh go deireadh ré Stailín. Rinneadh iarrachtaí chun lucht oibre a mhealladh isteach ón Rúis leis an tír a chur i dtreo an chultúir Rúisigh. Mar sin féin, tháinig an Liotuáin as blianta an fhorlámhais Shóivéadaigh i bhfad níos sláine ná an dá thír Bhaltacha eile, cuir i gcás, nó an Bhílearúis. Bhí Cumannaigh Liotuánacha i gceannas ar an bpáirtí áitiúil, agus d'éirigh leo féachaint chuige nár fágadh aon mhórdhamáiste ar stádas ná ar staid na Liotuáinise.
Saoirse nua.
Nuair a tháinig bláth ar pholasaithe nuála Mikhail Gorbachev i ndeireadh na n-ochtóidí, ní raibh aon mhoill ar na Liotuánaigh a leas féin a bhaint as an dóigh ar maolaíodh ar an gcinsireacht agus ar obair na seirbhísí rúnda. An cineál gluaiseacht ar tugadh "Fronta an Phobail" air sna poblachtaí Sóivéadacha eile, is é an t-ainm a baisteadh air sa Liotuáin ná Sąjūdis. Tháinig an eagraíocht seo ar an bhfód sa bhliain 1988, agus ní raibh sí i bhfad ag tiomsú nirt i bhfianaise an tacaíocht a fuair sí i ngach aon chearn de shochaí na Liotuáine, an Páirtí Cumannach san áireamh. Nuair a rug Algirdas Brazauskas greim ar halmadóir an pháirtí, thosaigh na Cumannaigh Liotuánacha ag tabhairt droim láimhe le Moscó. I dtús na bliana 1990, ghnóthaigh Sąjūdis an t-olltoghchán, agus ar an t-aonú lá déag de Mhí na Márta, d'fhógair Sóivéid Uachtarach na Liotuáine, a bhí le hiompú ina pairlimint go gairid agus an t-ainm "Sóivéid" a chaitheamh i dtraipisí, go raibh an Liotuáin ina tír neamhspleách, neamh-Shóivéadach arís. B'iad an tUachtarán Vytautas Landsbergis agus an Príomh-Aire Kazimiera Prunskiene a tháinig i gceannas ar an tír anois, agus iad - Landsbergis ach go háirithe - go tréan in aghaidh aon chineál comhréitigh leis an Aontas Sóivéadach. Ní ghlacfadh Landsbergis ach leis an neamhspleáchas iomlán.
Rinne na Sóivéadaigh cupla iarracht na Liotuánaigh a chur faoi smacht arís, ach níor éirigh go maith leo. I ndiaidh an fhorógra neamhspleáchais, d'fhéach siad leis na Liotuánaigh a imeaglú lena gcuid tancanna agus gléasra cogaidh eile, ach ó choinnigh na Liotuánaigh cuma shíochánta orthu féin, níor fágadh siocair ná leithscéal ag na fórsaí Sóivéadacha oibríochtaí míleata a thosú.
Ar an deichiú lá de Mhí Eanáir 1991 a tháinig cnámh na huillinne. Shealbhaigh na díormaí Sóivéadacha roinnt tithe agus foirgneamh i Vilnius agus iad ag iarraidh "Coiste Slánaithe Náisiúnta" dá ndéantús féin a chur i gceannas ar an tír. Trí lá ina dhiaidh sin, ghabh na Sóivéadaigh an stáisiún teilifíse le lámh láidir, ionas go bhfuair ceathrar sibhialtach déag bás sa teagmháil. Mar sin féin, ní raibh siad in ann an rialtas dlisteanach a ruaigeadh as an gcumhacht a thuilleadh, nó bhí na Liotuánaigh ag tacú leis na polaiteoirí a vótáil siad isteach de réir nós imeachta an daonlathais. An "coup d'état" a bhí idir lámhaibh ag na Sóivéadaigh, tháinig meath air i bhfianaise na n-imthoscaí seo.
I Mí Lúnasa na bliana 1991, d'fhéach na Cumannaigh choimeádacha i Moscó le Gorbachev a chur as cumhacht agus an tír a shealbhú dóibh féin. Faoi thionchar na hiarrachta deireanaí seo, chonacthas saighdiúirí Rúiseacha ag gabháil an chorr-fhoirgnimh agus ag gearradh línte cumarsáide anseo is ansiúd sa Liotuáin, ach faoin am seo, bhí an cluiche thart. Nuair a thit an tAontas Sóivéadach as a chéile i ndiaidh an "choup d'état" seo, fuair an Liotuáin aitheantas a neamhspleáchais ó lámh Uachtarán na Rúise, Boris Yeltsin.
I ndiaidh dóibh a saoirse a fháil ar ais, chrom na Liotuánaigh ar a ndaonlathas nua a thógáil agus leigheas a lorg ar na trioblóidí eacnamaíocha atá ag cur isteach ar a saol. Nuair a fuair siad an chéad radharc ceart ar fhíor-ghnúis an chaipitleachais, is iomaí duine acu a ghlac col leis, nó i ndiaidh an chórais Shóivéadaigh, a gheall jab éigin do chách, ba mhór an t-ábhar frustrachais agus díomá dóibh an dífhostaíocht. Mar sin, nuair a bhí an chéad triail bainte ag na Liotuánaigh as Sąjūdis, chaith siad a gcuid vótaí ar mhaithe leis na hiar-Chumannaigh in olltoghcháin na bliana 1992. Chuir torthaí an toghcháin imní ar go leor daoine sa bhaile agus i gcéin: mar shampla, chuaigh díorma d'óglaigh na heagraíochta cosanta áitiúla SKAT amach sna coillte in aice le Kaunas, ar eagla go dtrialfadh na Cumannaigh an tír a chur i dtreo an tSóivéadachais arís. Bhí eagla ar go leor daoine roimh chogadh cathartha, agus na treallchogaithe seo ag siúl na tíre, ach i ndeireadh na dála, fuasclaíodh an ghéarchéim seo go sibhialta.


Cultúr na Liotuáine.
Fuair na Liotuánaigh sách deacair a gcultúr agus a litríocht dhúchasach a fhorbairt, nó níor tháinig a dteanga i gcrann mar theanga chultúrtha ach ón naoú haois déag i leith. Ní féidir a rá go ndéanfadh na Polannaigh aon iarracht an Liotuáinis a choinneáil faoi chos, ach mar sin féin, chuaigh cuid mhaith de na huaisle Liotuánacha leis an bPolainnis mar theanga chultúrtha. An pósadh a rinne cultúr tíre, béaloideas agus miotaseolaíocht na Liotuáine le teanga agus litríocht na bPolannach, áfach, bhí sé iontach torthúil, agus tá litríocht chlasaiceach na Polainnise foirgthe le móitífeanna Liotuánacha. Dá réir sin, dearcann na Liotuánach ar fhile náisiúnta na Polainne, Adam Mickiewicz, mar dhuine dá gcuid féin, agus iad den tuairim gur chóir Adomas Mickėvičius a thabhairt air ó cheart.
Teanga.
Is í an Liotuáinis príomhtheanga na tíre. "Lietuvių kalba" a thugann lucht a labhartha ar a dteanga féin. Is ceann den dá theanga Bhaltach atá fós beo í an Liotuáinis (chomh maith leis an Laitvis). Is brainse sainiúil de na teangacha Ind-Eorpacha iad na teangacha Baltacha.
Creideamh.
Is í an Chríostaíocht príomhchreideamh na Liotuáine. De réir an daonáirimh sa bhliain 2001, ba Chaitlicigh iad 79% de mhuintir na tíre.
Ceol.
Is ceoltóirí cáiliúla iad na Liotuáinigh seo a leanas.
Litríocht nua-aoiseach na Liotuáinise.
B'é Kristijonas Donelaitis a chuir an chéad tús le litríocht nua-aoiseach na Liotuáinise leis an dán Metai ("Séasúir na Bliana"). Níor tháinig an dán i bprionta ach sa bhliain 1815, beagnach leathchéad bliain i ndiaidh bhás an fhile féin, agus is dócha nach dtiocfadh choíche, murach gur fhoilsigh an daonchara Prúiseach Ludwig Rhesa é. Sa bhliain 1845, tháinig an chéad leabhar staire amach sa teanga, mar atá, Būdas senovės Lietuvių kalnėnų žemaičių ("Nósanna na Sean-Liotuánach") le Simonas Daukantas.
Agus an naoú haois déag ag druidim chun deireanais, thosaigh ag géarú ar na feachtais a bhí ar siúl ag na húdaráis Phrúiseacha agus Rúiseacha leis an Liotuáinis a chur faoi chos i gcríocha an dá thír seo. Chuir na Prúisigh béim ar Ghearmánú na scoileanna, agus an Rúis Impiriúil ag troid na teanga féin: cuireadh cosc le foilsiú na leabhar Liotuáinise, ach an aibítir Choireallach a úsáid. Ní raibh cosc le leabhair Liotuáinise a chur i gcló sa Phrúis, áfach, agus b'ansin a d'fhoilsítí an chuid ba mhó de na leabhair Liotuáinise san am.
Neamhspleáchas.
Le teacht an neamhspleáchais, bhí cead ag na Liotuánaigh a dteanga a shaothrú agus ollscoil Liotuáinise a bhunú in Kaunas. Ní raibh an Sóivéadú i ndiaidh an dara cogadh domhanda in ann an Liotuáinis a bhaint de bhéal na ndaoine ná an saol cultúrtha a scrios, siúd is go raibh d'iallach ar go leor intleachtóirí Liotuánacha éalú roimh na díormaí Sóivéadacha agus a raibh fágtha dá saol a chaitheamh ar deoraíocht. Bhí tionchar nár bheag ag go leor acu seo ar léann agus chultúr a dtíortha nua. Is é an t-ainm is mó le rá acu, b'fhéidir, ainm Marija Gimbutas, a chaith an tréimhse ab fhearr dá saol ina hOllamh le Seandálaíocht in Ollscoil Chalifornia i Los Angeles (UCLA).
Scríbhneoirí an lae inniu.
I measc scríbhneoirí an lae inniu, is é an file Tomas Venclova an duine is mó le rá acu. B'éigean dó, áfach, éalú ón Liotuáin Shóivéadach sa bhliain 1977, agus níor tháinig a chuid leabhar i gcló ina thír dhúchais roimh imeacht an Chumannachais.
Spórt.
I gcúrsaí spóirt, bhí na Liotuánaigh riamh chun tosaigh ar na náisiúntachtaí eile ar fhoireann chispheile an Aontais Shóivéadaigh. Nuair a bhain an tír amach an neamhspleáchas, osclaíodh geataí an NBA d'imreoirí na Liotuáine, agus is iomaí cispheileadóir ón Liotuáin a chonacthas ag imirt i léig náisiúnta cispheile Mheiriceá ó shin.


Litríocht na Liotuáine.
Fuair na Liotuánaigh sách deacair a gcultúr agus a litríocht dhúchasach a fhorbairt, nó níor tháinig a dteanga i gcrann mar theanga chultúrtha ach ón naoú haois déag i leith. Ní féidir a rá go ndéanfadh na Polannaigh aon iarracht an Liotuáinis a choinneáil faoi chos, ach mar sin féin, chuaigh cuid mhaith de na huaisle Liotuánacha leis an bPolainnis mar theanga chultúrtha. An pósadh a rinne cultúr tíre, béaloideas agus miotaseolaíocht na Liotuáine le teanga agus litríocht na bPolannach, áfach, bhí sé iontach torthúil, agus tá litríocht chlasaiceach na Polainnise foirgthe le móitífeanna Liotuánacha. Dá réir sin, dearcann na Liotuánach ar fhile náisiúnta na Polainne, Adam Mickiewicz, mar dhuine dá gcuid féin, agus iad den tuairim gur chóir Adomas Mickėvičius a thabhairt air ó cheart.
"Katekizmas" le Martyno Mažvydo (1547)
Meánaois.
I rith na meánaoise, scríobhadh go leor litríochta Laidine sa Liotuáin.
Litríocht nua-aoiseach na Liotuáinise.
B'é Kristijonas Donelaitis a chuir an chéad tús le litríocht nua-aoiseach na Liotuáinise leis an dán Metai ("Séasúir na Bliana"). Níor tháinig an dán i bprionta ach sa bhliain 1815, beagnach leathchéad bliain i ndiaidh bhás an fhile féin, agus is dócha nach dtiocfadh choíche, murach gur fhoilsigh an daonchara Prúiseach Ludwig Rhesa é. Sa bhliain 1845, tháinig an chéad leabhar staire amach sa teanga, mar atá, "Būdas senovės Lietuvių kalnėnų žemaičių" ("Nósanna na Sean-Liotuánach") le Simonas Daukantas.
Agus an naoú haois déag ag druidim chun deireanais, thosaigh ag géarú ar na feachtais a bhí ar siúl ag na húdaráis Phrúiseacha agus Rúiseacha leis an Liotuáinis a chur faoi chos i gcríocha an dá thír seo. Chuir na Prúisigh béim ar Ghearmánú na scoileanna, agus an Rúis Impiriúil ag troid na teanga féin: cuireadh cosc le foilsiú na leabhar Liotuáinise, ach an aibítir Choireallach a úsáid. Ní raibh cosc le leabhair Liotuáinise a chur i gcló sa Phrúis, áfach, agus b'ansin a d'fhoilsítí an chuid ba mhó de na leabhair Liotuáinise san am.
Neamhspleáchas.
Le teacht an neamhspleáchais, bhí cead ag na Liotuánaigh a dteanga a shaothrú agus ollscoil Liotuáinise a bhunú in Kaunas. Ní raibh an Sóivéadú i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda in ann an Liotuáinis a bhaint de bhéal na ndaoine ná an saol cultúrtha a scrios, siúd is go raibh d'iallach ar go leor intleachtóirí Liotuánacha éalú roimh na díormaí Sóivéadacha agus a raibh fágtha dá saol a chaitheamh ar deoraíocht. Bhí tionchar nár bheag ag go leor acu seo ar léann agus chultúr a dtíortha nua. Is é an t-ainm is mó le rá acu, b'fhéidir, ainm Marija Gimbutas, a chaith an tréimhse ab fhearr dá saol ina hOllamh le Seandálaíocht in Ollscoil Chalifornia i Los Angeles (UCLA).
Scríbhneoirí an lae inniu.
I measc scríbhneoirí an lae inniu, is é an file Tomas Venclova an duine is mó le rá acu. B'éigean dó, áfach, éalú ón Liotuáin Shóivéadach sa bhliain 1977, agus níor tháinig a chuid leabhar i gcló ina thír dhúchais roimh imeacht an Chumannachais.


Cultúr na hÉireann.
Níl cultúr amháin ag muintir oileáin na hÉireann. Is iomaí difríocht atá ann, mar shampla idir muintir na cathracha agus muintir na tuaithe, nó idir na Caitlicigh agus na Prostatúnaigh sa Tuaisceart.
Daoine.
Tá 6.4 mhilliún duine in Éirinn. Is de bhunadh Ceilteach an chuid is mó den daonra, a tháinig i dtír ó mhór-roinn na hEorpa thar na cianta. Bhí cuid mhaith inimirce, freisin, ó am go ham ó thíortha eile, go háirithe as Alba, agus ar bhonn níos lú, as Sasana. Is Caitlicigh formhór (os cionn 70%) an daonra. Is Protastúnaigh formhór na coda eile, beagán níos mó ná leath na ndaoine in Ulaidh, agus iad roinnte idir eaglaisí éagsúla, go háirithe Preispitéirigh agus Anglacaigh (a bhaineann le hEaglais na hÉireann. Féach ar an alt Creideamh in Éirinn le tuilleadh sonraí).
Teanga.
Is iad an Ghaeilge agus an Sacs-Bhéarla príomhtheangacha na hÉireann. Tá Béarla ag beagnach gach éinne in Éirinn. Deir 1.6 milliún Éireannach go bhfuil Gaeilge acu; 400,000 le Gaeilge líofa; 104,000 a úsáideann gach lá í (70,000 duine fásta, os cionn naoi mbliana déag d'aois).
Ceol.
Tá cáil ar na hÉireannaigh ó thús a gcuid staire sa cheol. Bhíodh ceoltóirí agus cumadóirí ceardúla go fairsing sa tír faoi na sean-ríthe agus flathamhna, go dtí gur chuir Cath Chionn tSáile deireadh leis an seanchóras Gaelach. As sin amach, leanadh den cheol, ach ba cheol tíre an chuid ba mhó de, le ceol rince agus oibre san áireamh.
Níos déanaí, tháinig foirm amhránaíochta gan tionlacan ar aghaidh, ar a dtugtar an sean-nós. Tá sé seo láidir fós, go háirithe i nGaeltachtaí Chonnacht. Tá traidisiúin ceol fidile láidir i gcuid mhór den tír, ach castar ceol traidisiúnta freisin ar an gcruit, ar an bhfeadóg stáin, agus ar an mbosca ceoil go forleathan. Bhíodh rincí traidisiúnta go rialta ag na crosbhóthair do dtí na 1950í, ach ina dhiaidh sin ba sna hallaí rince ba mhó a bhí ceol le haireachtáil go beo. Ar ndóigh chuir an "disco" tarraing i gcónra na mbannaí agus na hallaí ceoil, cé go leanann cuid acu go fóill.
Litríocht.
Maraon leis an gceol, tá cáil ar na Gaeil leis an scríbhneoireacht. San fhichiú céad agus sa 21ú céad is i mBéarla atá an chuid is mó den scríbhneoireacht seo, ar aon dul leis an titim ar úsáid na Gaeilge thar an achar sin.
Spórt.
a> (2007)Tá a gcluichí traidisiúnta féin ag na hÉireannaigh. Is iad iomáint, peil Ghaelach, camógaí agus liathróid láimhe. Is é Cumann Lúthchleas Gael ainm an eagraíocht atá i gceannas na gcluichí seo in Éirinn. Is iad na cluichí traidisiúnta atá is coitianta in Éirinn, ach tá gach saghas spórt le fáil freisin. Tá suim ag go leor daoine sa sacar freisin, agus faigheann foireann sacair na hÉireann a lán tacaíochta inniu. Chomh maith leis sin, tá galf, snúcar agus rugbaí coitianta freisin. Imríonn foireann náisiúnta rugbaí na hÉireann (agus IRFU) ar son an oiléain ar fad i gComórtas na Sé Náisiún.
Na meáin cumarsáide.
Tá an chuid is mó de na meáin i bPoblacht na hÉireann bunaithe i mBaile Átha Cliath. Is iad na príomhnuachtáin ansin an Irish Times, an Irish Independent, agus le cupla bliain anuas an Irish Examiner. Bhí an Cork Examiner ar an nuachtán seo ar feadh blianta, ach bheartaigh siad díol náisiúnta a thabhairt dó, agus athainmníodh mar sin é. Tá eagráin d´Éireann ag go leor de nuachtáin Shasana, ach is ionann formhór an ábhair.
Tá díol leathan ar an Belfast Telegraph, an Irish News agus an Daily Ireland as Béal Feirste, ach níl mórán díol nó glaoch orthu ó dheas go dtí seo. Bhí an Irish Press, Sunday Press agus Evening Herald an-tábhachtach go dtí na 1970í, agus iad á riaradh ag muintir Éamon de Valera. Tá nuachtáin ar leith a fhoilsítear ar an Domhnach, ar nós an Sunday Independent ó fhoilsitheoirí an Irish Independent, an Sunday World. Tá dhá nuachtán Gaeilge ann: Lá (atá laethúil, as Béal Feirste) agus Foinse (atá seachtainiúil, as An Cheathrú Rua).
Is é Radio Telefís Éireann an príomhchraoltóir ó dheas, le trí bealach teilifíse sa chuid is mó den tír: RTÉ a hAon, RTÉ a Dó agus TG4. Tá TV3 agus Channel 6 neamhspleách ón stát. Tá an BBC ag craoladh ón oirthuaisceart, chomh maith le hUTV atá neamhspleách ón rialtas ó thuaidh. Tá tábhacht fós leis na craoltóirí náisiúnta ar an dá thaobh den teorann, ach tá an-éisteacht anois le stáisiúin neamhspleácha.


Cúrsaí spóirt in Éirinn.
Tá áit thábhachtach ag an spórt in Éirinn. Tá a gcluichí traidisiúnta féin ag na hÉireannaigh, na Cluichí Gaelacha. Is é Cumann Lúthchleas Gael an eagraíocht atá i gceannas ar na cluichí seo in Éirinn. Tá suim ag go leor daoine sa sacar. Chomh maith leis sin, tá galf, snúcar agus rugbaí coitianta freisin. Imríonn foireann náisiúnta rugbaí na hÉireann (agus IRFU) ar son an oiléain ar fad i gComórtas na Sé Náisiún.
Na Cluichí Gaelacha.
Tá tábhacht ar leith in Éirinn leis na cluichí Galaacha, agus is iad Cumann Lúthchleas Gael agus Cumann Peile na mBan a d'fhorbair, agus a reachtálann fós, traenáil agus comórtais i gcluichí na nGael. Ina measc siúd tá an pheil Ghaelach, iomáint agus camógaíocht agus liathróid láimhe. Ní íoctar na traenáilithe nó na himreoirí go hiondúil ach mar sin féin eiríonn le lúthchleasaithe agus imreoirí spóirt na tíre ardchaighdeán a bhaint amach sna cluichí dúchasacha. Bíonn Comórtas Peile na Gaeltachta ar siúl sa Ghaeltacht gach bliain. Imrítear 'corr' go hiondúil i measc na n-óg in Éirinn, ach ní mórán eagair a chuirtear air. Is spórt ársa é an An Bol Bóthair chomh maith a imrítear in áiteanna áirithe in Éirinn.
Rugbaí.
Imrítear an rugbaí go coitianta in Éirinn. Imríonn foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann i gComórtas na Sé Náisiún. Imríonn na cúigí i Sraith RaboDirect PRO12 agus i gCorn na hEorpa.
Sacar.
Tá an sacar ar na spóirt is coitianta in Éirinn. Tá sacar na mban tagtha ar aghaidh go mór le roinnt blianta anuas. Tá an spórt ag dul ó neart go neart an t-am ar fad.
Spóirt eile.
Tá go leor cluichí foirne ann, agus imrítear an chuid is mó acu áit éigin in Éirinn. Ar na cluichí is tábhachtaí tá sacar, rugbaí, cispheil, leadóg, hacaí, hacaí oighir, cricéad, cluiche corr, daorchluiche, peil Astrálach, peil Mheiriceánach agus peil Cheanada atá gaolta leis, lacrosse agus liathróid láimhe.


Meáin chumarsáide na hÉireann.
Tá an chuid is mó de na meáin i bPoblacht na hÉireann bunaithe i mBaile Átha Cliath. Is iad na príomhnuachtáin sa tír ná an Irish Times, an Irish Independent agus, le cúpla bliain anuas, an Irish Examiner. Bhíodh an Cork Examiner ar an nuachtán laethúil seo ar feadh na mblianta, ach beartaíodh díol náisiúnta a thabhairt dó tar éis gur theip ar an Irish Press i lár na 1990idí agus athainmníodh mar sin é.
Tá eagráin d´Éirinn ag go leor de nuachtáin Shasana, ach is ionann formhór an ábhair. Tá díol leathan ar an Belfast Telegraph, an Irish News agus an Daily Ireland as Béal Feirste, ach níl mórán díol nó glaoch orthu ó dheas go dtí seo. Bhíodh an Irish Press, Sunday Press agus Evening Herald an-tábhachtach go dtí na 1970í, agus iad á riaradh ag muintir Éamon de Valera. Tá nuachtáin ar leith a fhoilsítear ar an Domhnach, ar nós an Sunday Independent agus an Sunday World ó fhoilsitheoirí an Irish Independent, an Sunday Business Post atá neamhspleách agus teidil eile de bhunadh Sasana le hábhar dírithe ar Éirinn, an Sunday Times agus Irish Mail on Sunday ina measc. Bhíodh dhá nuachtán Gaeilge ann: Lá (a foilsíodh go laethúil i mBéal Feirste) agus Foinse (a foilsíodh go seachtainiúil sa Cheathrú Rua).
Is é Radio Telefís Éireann an príomhchraoltóir ó dheas, le trí bealach teilifíse sa chuid is mó den tír: RTÉ a hAon, RTÉ a Dó agus TG4. Tá TV3 agus Channel 6 neamhspleách ón stát. Tá an BBC ag craoladh ón oirthuaisceart, chomh maith le hUTV atá neamhspleách ón rialtas ó thuaidh. Tá tábhacht fós leis na craoltóirí náisiúnta ar an dá thaobh den teorann, ach tá an-éisteacht anois le stáisiúin neamhspleácha.


Muintir na hÉireann.
Tá 6.38 mhilliún duine in Éirinn (Gaeilge: "Muintir na hÉireann", "na hÉireannaigh", "na Gaeil") (Béarla: "The People of Ireland") (Ultais: "Tha fowk o Airlann"). Is de bhunadh Ceilteach an chuid is mó den daonra, a tháinig i dtír ó mhór-roinn na hEorpa thar na cianta. Bhí cuid mhaith inimirce, freisin, ó am go ham ó thíortha eile, go háirithe as Alba, agus ar bhonn níos lú, as Sasana.
Is Caitlicigh formhór (os cionn 70%) an daonra. Is Protastúnaigh formhór na coda eile, beagán níos mó ná leath na ndaoine in Ulaidh, agus iad roinnte idir eaglaisí éagsúla, go háirithe Preispitéirigh agus Anglacaigh (a bhaineann le hEaglais na hÉireann. Féach ar an alt Creideamh in Éirinn le tuilleadh sonraí).


Aeráid na hÉireann.
Aimsir bhog fhliuch is gnách a bheith in Aeráid na hÉireann. Tá tionchar mór ag Sruth Mhurascaill Mheicsiceo uirthi. Is ag an ngaoth aniar aneas atá an tionchar is mó ar an aimsir, agus tig sruth na Murascaile ón treo céanna. Tugann sí aer te isteach ón gCairib, a bhailíonn an-chuid taiseachta ar a bealach trasna an Atlantaigh Thuaidh. Cé go bhfágann sin nach mbíonn mórán fuachta nó sneachta ann sa gheimhreadh, ná teochtaí ró-ard sa samhradh, is minic a bhíonn an tír an-ghaofar agus tais, rud a bhíonn le sonrú sa gheimhreadh go háirithe.


An Vóvaidín.
Cúige sa tSeirbia is ea an Vóvaidín (Seirbis: "Војводина" nó "Vojvodina"). Is í an cúige is líonmhaire teangacha sa tSeirb, mar anuas ar an tSeirbis féin, tá an Ungáiris, an tSlóvaicis, an Rómáinis, an Chróitis, agus an Rúisínis Phanónach oifigiúil sa chúige. Cúige féinrialaitheach atá ann.
Is é Novi Sad príomhchathair an chúige, agus is í Subotica an dara cathair is tábhachtaí.
Is é is brí le hainm an chúige ná "vóvadacht". Focal is ea "vóvad" ("vojvoda", "wojewoda" agus araile) a chiallaíonn, ó thús, ceannaire na sluaite armtha sna teangacha Slavacha, ach i rith na gcéadta bliain fuair sé cialla éagsúla sna teangacha difriúla. Mar sin, is ceantar í an Vóvaidín a raibh taoiseach den chineál seo i gceannas air i dtús.
Daoine cáiliúla ón Vóvaidín ab ea Danilo Kiš (scríbhneoir) agus Mileva Marić (fisiceoir a bhí pósta ar Albert Einstein tráth).


Maximilien Robespierre.
Duine de na ceannairí ba thábhachtaí i Réabhlóid na Fraince a bhí i Maximilien François Marie Isidore de Robespierre (6 Bealtaine 1758 – 28 Iúil 1794). Bhí sé ina bhall de Choiste na Slándála Poiblí agus ghlac sé páirt lárnach sa chuid den réabhlóid ar a tugtar Ré an Uafáis, go dtí gur gabhadh agus cuireadh chun báis é sa bhliain 1794. Ceannaire dian agus cruálach ab ea é, ach neamh-éillitheach ag an am céanna, rud a thuill an leasainm "Robespierre Dochlaonta" dó.
Saol.
Rugadh é ar 6 Bealtaine 1758 in Arras (Artois). É ina dhlíodóir agus ina pholaiteoir. É ar an duine ba shuntasaí de na Montagnards sa Chomhdháil, agus dlúthbhaint aige le “claonadh daonlathach” na Réabhlóide. É ar na daoine is conspóidí den ré sin; thug a chairde “an fear dothruaillithe” air, agus chuir a naimhde tíorántacht ina leith. Ábhar mór díospóireachta é an tionchar a d’fhéadfadh a bheith aige ar Choiste na Slándála Poiblí agus ar an rialtas réabhlóideach, ó deir staraithe éigin nach mór a bhí a chomhghuaillithe faoina anáil. Nuair a básaíodh é in éineacht le haon duine amháin agus fiche dá chairde, ba mhór an babhta ar an rialtas réabhlóideach é. Na daoine ar éirigh leo maoin na huaisle agus na mbaincéirí saibhre a chreachadh i rith na Sceimhle d’oir sé dóibh a lán coireanna a chur i leith Robespierre.
Fuair sé bás faoin ngilitín ar 28 Iúil 1794 i bPáras, i gCearnóg na Réabhlóide.


Gailearaí Eolaíochta.
Is éard is an Gailearaí Eolaíochta ná músaem eolaíochta poiblí atá suite i gColáiste na Tríonóide, Áth Cliath. Osclaíodh é in Institúid Neachtain sa Choláiste sa bhliain 2008. Cuireann sé léachtanna agus taispeántais ar bun d'fhonn for-rochtain eolaíochta a bhaint amach.


Decamerone.
Is leabhar le Giovanni Boccaccio é Decamerone (ón sean-Ghréigis δἐκα, déka, "deich", agus ἡμέρα, hēméra "lá") a thagraíonn don deich lá ar a bhfuil an leabhar bunaithe. Ceaptar gur scríobhadh é idir 1349 agus 1353 agus breacadh síos é in Iodáilis bunúsach.
Go bunúsach, séard atá sa leabhar ná bailiúcháin de chéad leabhar gearr. Instear dúinn faoi seachtar ban óg agus triúr stócach a bhfuil ar teitheadh ón ngalar dubh i bhFlóiréans san triú haois déag. I dteach sna chnoic réitíonn siad go ninseóidh chuile duine den deichniúr scéal gach lá den deich lá atá siad sáinithe ann. Bhí dhá lá sa bhreis acu, ceann a úsáideadh le haghaidh obair tí agus an ceann eile a bhí mar bhriseadh i gcomhair ómós a thabhairt do Dhia. Is é sin foinse an chéad scéal ar ar bhunaíodh an leabhar. De bharr an gáirsiúlacht agus in ainneoin an greann bunúsach chuireadh cosc ar an leabhar ó am go chéile i rith na céadta ó shin.
Bhí tionchar ollmhór ag an leabhar ar litríocht síos tríd na nglúnta agus deirtear mar shampla gur bhunaíodh cuid de "Canterbury Tales" le Geoffrey Chaucer air. Is féidir eolas cruinn a aimsiú faoin ngalar dubh agus an chaoi ar chuaigh sé i bhfeidhm ar muintir na hEorpa ag an t-am sin tríd iniúchadh géar a dhéanamh ar an leabhar.


Walt Disney Pictures.
Baineann an t-ainm Walt Disney Pictures le roinnt aonad difriúil atá bainteach le The Walt Disney Company. Bunaíodh Walt Disney Pictures, mar mheirge scannán, sa bhliain 1983.


Francisco Pizarro.
Taiscéalaí agus saighdiúir ("conquistador") Spáinneach ab ea Francisco Pizarro González, an Chéad Marqués de los Atabillos (c. 1471 nó 1476 – 26 Meitheamh 1541). Bhí sé ina choncar ar Impireacht na nInceach, agus an duine a bhunaigh Líoma, príomhchathair nua-aimseartha Pheiriú.
Rugadh é i dTrujillo, Extremadura agus maraíodh é i Líoma.


Liosta Príomhscannáin Disney.
Tagairtí.
*


Ennis del Mar.
Is carachtar cumtha é Ennis Del Mar (1944 a rugadh é) sa gearrscéal Brokeback Mountain.


Jack Twist.
Is carachtar cumtha é Jack Twist (1944 a rugadh é) sa ghearrscéal Brokeback Mountain.


Eric Roberts.
Is aisteoir Meiriceánach é Eric Roberts (18 Aibreán 1956 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Roberts, Eric
Roberts, Eric


Sienna Miller.
Is aisteoir Angla-Meiriceánach í Sienna Miller (28 Nollaig, 1981 a rugadh í).
Naisc sheachtracha.
Miller, Sienna
Miller, Sienna
Miller, Sienna


X2 (scannán).
Scannán ón bhliain 2003 is ea X2.
Tagairtí.
X2


Maothán cúlphlaice.
Is é rud is maothán cúlphlaice ann, an lárionad próiseála amhairc in inchinn an mhamaigh, ina mbíonn an chuid is mó de réigiúin anatamaíoch na coirtéise amhairc ar fáil.


Belle and Sebastian.
Is banna ceoil Albanach iad Belle and Sebastian, a bunaíodh i nGlaschú i mí Eanáir na bliana 1996. Tagann ainm an bhanna ó Belle et Sébastien, leabhar do pháistí scríofa ag an údar Francach Cécile Aubry. Cuitear an banna i gcomparáid go minic le grúpaí neamhspleácha ar nós The Smiths, nó grúpaí ón tseánra rac clasaiceach ar nós Love, Bob Dylan agus Nick Drake.


Stuart Murdoch.
Ceoltóir Albanach é Stuart Lee Murdoch (a rugadh ar an 25 Lúnasa 1968 in Clarkston, gar do Glaschú, Albain), atá ina amhránaí agus cumadóir sa bhanna Belle and Sebastian. Chaith sé a óige turas gearr ó áit bhreithe Robert Burns in Allmhaigh, Inbhir Àir sular bhog sé go dtí Glaschú chun freastal ar an ollscoil.
Is é Murdoch a scríobhann an chuid is mó de rianta an bhanna. Seinneann sé an giotár, an pianó agus an méarchlár.
Tagairtí.
Murdoch, Stuart
Murdoch, Stuart
Murdoch, Stuart


Pulsár.
Astú sioncratróin i Réaltnéal an PhortáinIs é rud is pulsár ann na réalta neodrón an-mhaighnéadaithe a bhíonn ag imrothlú go tapa agus ligeann sé as radaíocht leictreamaighnéadach bhíogach.
Tugtar faoi deara go bhfuil peiriaid na mbíog idir 1.4 milleasoicind go 8.5 soicind. Ní féidir an radaíocht a bhreithniú ach amháin nuair atá an leictreonléas bíogach dírithe ar an Domhan. Bíonn cosúlacht idir an tslí a dtagann radaíocht bhíogach ón bpulsár agus an tslí a scaipeann bíog sholais amach as teach solais. Glaoitear ‘iarmhairt an tí sholais’ ar an chineál radaíocht bhíogach a ligeann pulsár amach. Toisc go mbíonn neodrónréaltaí dlúthstruchtúrach, bíonn imrothlú na réad, agus dá bhrí sin eatraimh na bpeiriad, an-rialta.


Sabhal Mòr Ostaig.
An seanchlós de Shabhal Mòr Ostaig
Coláiste is ea Sabhal Mòr Ostaig atá suite san Oileán Sciathánach in Albain agus atá ag teagasc trí mheán na Gàidhlige suas go dtí leibhéal iarchéime. Tá thart fá 100 mac léinn lán-aimseartha ar láithreán na Colaiste. Tá cuid acu ag déanamh dianchúrsa Gàidhlige ar feadh bliadhna amháin. Leanann cuid acu ar aghaidh bliana eile, nó ar feadh trí nó ceithre bliadhna chun céim BA nó céim onóracha a bhaint amach. Tá cúrsa practiciúil ar na meáin ann fosta, le dlúthbhaint leis an teilifís Ghàidhlige.
Déanann an Coláiste an-chuid cianfhoghlama fosta. Tá ' ann do thosnaitheoirí na Gàidhlig, le rang gutháin uair a chloig gach seachtain. Ach is féidir leanúint ar aghaidh go dtí céim nó céim onóracha tríd an cianfhoghlama. Agus fiú amháin ag leibhéal níos airde tá MSc ann i ' (Cultúr Dúchasach agus Stair na Garbhchríche), agus tá roinnt mac léinn PhD ann chomh maith.
Cuireann an Coláiste ar fáil ag am na Cásca agus i rith an t-samhraidh: cúrsaí ceoil traidisiúnta agus cúrsaí Gàidhlige agus cúrsaí eile. Bíonn cúrsa Gàidhlig ann uair nó dó gach bliana go sonraithe do dhaoine atá líofa cheana i nGaeilge na hÉireann.
Stair.
Bunaíodh an Coláiste sna 1970í ar "Ostaig Farm Square" le fiontraí áitiúil, Sir Iain Noble a bhí báúil don Ghàidhlig. Ar dtús ní raibh ann ach leabharlann agus corra chúrsa goirid, ach thosaigh cúrsaí HND dhà-bhliadhna sa bhliain 1983 le ochtnar de mhac léinn lán-aimseartha.
Daoine.
Bhí an file gaelach aithnidiúil, Somhairle MacGill-Eain, i measc na comhaltaí boird luaithe.


Radaíocht.
Taispeánann an fhíor seo cumas coibhneasta trí chineál éagsúil den radaíochta ianaí briseadh trí ábhar tathagach choibhneasta
Is éard atá sa radaíocht ná na slite go léir a n-astaíonn fuinneamh ó chorp amháin, trí mheán nó trí spás, arb é an ceann scríbe deiridh é a bheith ionsúite ag chorp eile.


Bambi II.
Scannán de chuid Disney is ea "Bambi II" a seoladh (mar fhíseán) sa bhliain 2006. Leanann sé ar aghaidh le scéal "Bambi" (1942).


The Fox and the Hound 2.
Scannán de chuid Disney is ea "The Fox and the Hound 2" a seoladh (mar fhíseán) sa bhliain 2006. Leanann sé ar aghaidh le scéal "The Fox and the Hound" (1981).


An Rúisínis Phanónach.
Teanga Shlavach is ea an Rúisínis Phanónach ("bačvan'ska ruska bešeda/бачваньска руска бешеда") a labhraítear in áiteanna sa Vóvaidín agus in oirthear na Cróite. Tá stádas oifigiúil aici sa Vóvaidín. Tháinig Rúisínigh na Vóvaidíne ó oirthear na Slóvaice san ochtú haois déag, agus cé go bhfuil an chuid is mó de na teangeolaithe barúlach gur teanga Shlavach Oirthearach atá ann, nó fiú canúint Úcráinise, bhí na canúintí Rúisíneacha go leor chomh mór faoi thionchar na Slóvaicise agus go bhfuil teangeolaithe easaontacha ann a cheapann go bhfuil siad níos cóngaraí don tSlaivis Iartharach (an tSlóvaicis agus an Pholainnis mar shampla). Na hiarrachtaí a rinneadh i dtíortha éagsúla leis an Rúisínis a chaighdeánú, áfach, tharla siad beag beann ar a chéile, agus ní féidir a rá go mbeadh comhtheanga scríofa ag na Rúisínigh go léir.
Maidir leis an Rúisínis Phanónach, fuair sí caighdeán scríofa i dtús na seachtóidí. Tá an caighdeán sin bunaithe go hiomlán ar chaint na ndaoine i sráidbhailte Rúisíneacha na Vóvaidíne. Úsáidtear an aibítir Choireallach, maille le cupla litir bhreise atá le fáil in aibítir na hÚcráinise freisin (Ґ ґ, Ї ї, Є є), ach cé go bhfuil aibítir an dá theanga sách cosúil le chéile, ní hionann í.
Tá an Rúisínis Phanónach ó dhúchas ag fiche míle duine, agus is é Ruski Kerestur lárionad cultúrtha na Rúisíneach sa tSeirb. Tá cónaí ar chúig mhíle duine i Ruski Kerestur, agus is Rúisínigh iad a bhformhór. Tá an teanga á staidéar agus á taighde in Ollscoil Novi Sad, agus freastlaíonn stáisiún raidió Novi Sad ar lucht labhartha na Rúisínise chomh maith leis na mionlaigh éagsúla eile sa Vóvaidín.


Andy Warhol.
Péintéir agus scannánóir Meiriceánach ba ea Andrew Warhola (6 Lúnasa, 1928 – 22 Feabhra, 1987), nó Andy Warhol mar is fearr aithne air. Bhí sé ar dhuine de na healaíontóirí ba thábhachtaí sa ghluaiseacht ar a dtugtar pop-ealaín, agus thuill sé cáil dhomhanda mar úrscéalaí, léiritheoir ceoil agus scannánóir avant-garde.
B'eisean a chum an coincheap "15 nóiméad de cháil"—go bhfuil gach duine in ann a bheith cáiliúil ar feadh tamaill ghearr, sula mbogann aird na ndaoine ar aghaidh go dtí an chéad cheann eile.
Warhol, Andy
Warhol, Andy
Warhol, Andy
Warhol, Andy
Warhol, Andy


James Marsden.
Is aisteoir Meiriceánach é James Paul Marsden (18 Meán Fómhair 1973 a rugadh é).
Naisc sheachtracha.
Marsden, James
Marsden, James


Baile an Fheirtéaraigh.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Buailtín nó Baile an Fheirtéaraigh. Tá sé suite in iardheisceart na tíre, in iarthar Chorca Dhubihne i nGaeltacht Chontae Chiarraí.
Ainm.
Tugtar "Baile an Fheirtéaraigh" air in ómós do na Feirtéaraigh, Gael-Normannaigh a chuir fúthu in Ard na Caithne agus na meánaoiseanna ag druidim chun deiridh. Tá clú agus cáil ar an bhfile Piaras Feiritéar fós. Scríobh sé an dán "Leig díot t’airm, a mhacoimh mná". Chuir na Gaill Feiritéar chun báis go fealltach i gCill Airne sa bhliain 1653. Tá an t-ainm "An Buailtín" níos sine agus usáídtear sa cheantar é fós.
Suíomh.
Tá an sráidbhaile suite i ngar do Chruach Mhárthain (cnoc gar do Chuan Ard na Caithne) i gCorca Dhuibhne, ar an mbóthar réigiúnach R559. Is féidir taistil timpeall iarthair na leithinse ar an mbóthar seo. Tá tús agus deireadh an bhóthair suite i mbaile an Daingin. Tá Baile an Fheirtéaraigh, ar an R559, Cuaird Cheann Sléibhe, agus is é seo an lonnaíocht is mó taobh thiar de bhaile an Daingin, atá thart ar 10 ciliméadar uaidh. Tá an Buailtín suite ag bun Chruach Mhárthain, agus éiríonn an tír oscailte agus íseal ar thaobh na farraige den bhóthar ar an taobh ó thuaidh. Ar feadh na mbealaí isteach go dtí an baile is iomaí radharc breá atá le fáil ar Chuan Ard na Caithne, ar an Triúr Deirféaracha thoir, agus ar Cheann Sibéal thiar.
An baile.
Ionad seirbhísí don cheantar tuaithe máguaird is ea an sráidbhaile, agus is stad tábhachtach do thurasóirí é ar Chuaird Cheann Sléibhe. Tá réimse leathan d'áiseanna agus de sheirbhísí ar fáil i mBaile an Fheirtéaraigh. Is le linn shéasúr na turasóireachta amháin atá cuid mhaith de na seirbhísí agus na háiseanna agus na seirbhísí seo ar oscailt, áfach. Tá tithe tábhairne ann sa sráidbhaile; (mar shampla Tigh Uí Chatháin, Tigh Uí Mhurchú, Tigh an tSaorsaigh) agus óstán amháin, Óstán Cheann Sibéal. Tá naíonra, bunscoil (Scoil an Fheirtéaraigh), séipéal (Naomh Uinseann), iarsmalann (Músaem Chorca Dhuibhne), caifé agus siopa ceardaíochta agus stáisiún na ngardaí ann freisin, chomh maith le hoifigí forbartha logánta atá pobalbhunaithe
(Meitheal Forbartha na Gaeltachta Teoranta agus Comharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne Teo - ceann d’fhochomhlachtaí Chomharchumann Forbartha Chorca Dhuibhne is ea Oidhreacht Chorca Dhuibhne). Tá roinnt tithe lóistín (Leaba is Bricfeasta) agus forbairtí tithe saoire i mBaile an Fheirtéaraigh agus sa cheantar máguaird. Tá an t-aon siopa ar an sráidbhaile suite tamall siar an bóthar ón sráidbhaile. Is iomaí scoláire a thagann go dtí an sráidbhaile le linn an tsamhraidh chun freastal ar chúrsaí Gaeilge ag an mbunscoil. Tá tigh ag Coláiste na hOllscoile, Corcaigh sa sráidbhaile dá mhic léinn. Dún Chíomháin is ainm dó agus tá sé suite taobh ó thuaidh de Bhaile an Fheirtéaraigh.
Is féidir carranna a pháirceáil os comhair na scoile, agus ar dhá thaobh na sráide. Faoi láthair tá soláthar maith soir siar do choisithe ar an taobh thuaidh agus ar
an taobh theas de Bhaile an Fheirtéaraigh.
Daonra.
Tá Baile an Fheirtéaraigh suite laistigh de na toghranna ceantair Dún Urlann agus Márthain. Tá daonra na dtoghranna seo tar éis méadú de bheagán ó 1996, bliain a raibh daonra de 599 duine iontu, go dtí 665 sa bhliain 2002 agus 727 sa bhliain 2006. Úsáideann thart ar 70 nó 75% de mhuintir an cheantair an Ghaelainn go laethúil de réir an daonáirimh.
Ba í an talmhaíocht an fhoinse fostaíochta ar leith ba mhó i dToghranna Ceantair Dhún Urlainn agus i Márthain tráth, ach anois fágann tionscal na déantúsaíochta an talmhaíocht sa dara háit. I rith shéasúr na turasóireachta bíonn earnálacha na
turasóireachta agus na seirbhísí ina bhfoinse thábhachtach fostaíochta freisin.
Stair.
Tá Dún an Óir suite idir An Buailtín agus Cuan Ard na Caithne. Dún ceann tíre a tógadh i rith na hIarannaoise is ea é. Is ann a tharla Ár Ard na Caithne le linn léigir Ard na Caithne. Rinne fórsáí Arthur Grey sléacht ar na hIodálaigh agus na Spáinnigh a tháinig go Cúige Mumhan chun páirt a ghlacadh sa dara hÉirí Amach i nDeasumhain, a bhí ar siúl ag an am sin faoi cheannas Shéamais Mhic Mhuiris Mhic Gearailt.
D’fhás Baile an Fheirtéaraigh go líneach soir-siar ar feadh an R559. Tá sráid-dreach láidir thaitneamhach i gcroí Bhaile an Fheirtéaraigh ar an taobh thiar, ach baineann carachtar nios scaipthe leis an mbealach isteach sa sráidbhaile ón taobh thoir. Is léir gur mhéadaigh an tithíocht Rialtais Áitiúil a tugadh le déanaí an sráid-dreach ar an taobh thoir, ach blas bruachbhailteach atá ar an bhforbairt tithíochta ag Na Cluainte le déanaí. Tá forbairt ribíneach tar éis tarlú ar feadh na mbóithre isteach chun Bhaile an Fheirtéaraigh, agus ar an taobh ó dheas den bhóthar i dtreo Dhún Chaoin don chuid is mó. Tá roinnt forbartha tar éis tarlú ar an mbóthar go Baile an Fhianaig, thar an séipéal, ach tá sé i gceist go mbeadh srian le tuilleadh forbartha ar feadh an
bhóthair seo, mar gheall ar leithead agus ailíniú an bhóthair, agus mar gheall ar airde na dtailte san áit seo.
Timpeallacht Nádúrtha.
Tá Limistéar ainmnithe Oidhreachta Náisiúnta ar an taobh thuaidh agus taobh thiar de Bhaile an Fheirtéaraigh. Is é atá san LON seo ná Dumhcha agus Riasca Chuan Ard na Caithne.
Oidhreacht Seandálaíochta.
Tá an sráidbhaile suite i gceantar ina bhfuil saibhreas seandálaíochta, agus deirtear go bhfuil an Buailtín lonnaithe sa mhíle cearnach is saibhre oidhreachta Críostaí in Éirinn. Tá séadchomhartha taifeadtha, Ke042 088, ann, uaimh thalún ag an nGort Mór.
Rásaí Bhéal Bán.
Bíonn na rásaí seo ar siúl ar an tráigh i ngar do Bhaile an Fheirtéaraigh i mí na Bealtaine.


CLG Na Seamróga Baile Héil.
Is club CLG é Na Seamróga Baile Héil (Béarla: "Ballyhale Shamrocks") atá suite sa pharóiste Baile Héil, i gContae Chill Chainnigh. Club iomána atá ann don chuid is mó, agus tá na Seamróga ar cheann de na foirne is rathúla sa chontae agus i gCraobh na hÉireann.
Bunaíodh an club sa bhliain 1972, nuair a d'aontaigh na sean-chlubanna ó Bhaile Héil, Cnoc an Tóchair agus Cnoc Maoláin le chéile.
Tagairtí.
Seamroga Baile Heil


The Fox and the Hound (leabhar).
Úrscéal do pháistí de chuid Daniel P. Mannix is ea The Fox and the Hound a foilsíodh sa bhliain 1967.


Talking Heads.
Ba bhanna rac-cheoil as Meiriceá é Talking Heads a tháinig le chéile i 1974 i Nua-Eabhrac agus ar éag i 1991.
Bhí David Byrne, Chris Frantz, Tina Weymouth agus Jerry Harrison ina bhaill den ghrúpa ach baineadh úsáid go minic as ceoltóirí breise ar albaim nó ar an mbóthar.
Bhí stíl ann féin ag an banna a bhailigh eilimintí rac-phunc, avant-garde, pop-cheoil, func, ceol domhanda agus rac-art le chéile. Ba é David Byrne a chum formhór d’aschur an ghrúpa agus a bhain úsáid as liricí spadhrúil agus dothuigthe. Tuairiscíonn an criticeoir Stephen Thomas Erlewine Talking Heads mar ceann dos na grúpaí cheoil is fearr sna 80í.
Sa bhliain 2002, toghadh an banna mar ball dá “The Rock and Roll Hall of Fame.” I 2003, bhí trí albaim acu ar an “Rolling Stone” liosta dos na 500 albaim is fearr riamh. Meastar an scannán cheolchoirme “Stop Making Sense” (1983) ón ghrúpa mar shampla den chéad scoth den chineál sin.
1974-1977: An tosach.
Bhuail Byrne, Frantz agus Weymouth le chéile agus iad ag freastal ar scoil na dearthóireachta i Rhode Island. Sabhliain sin – 1974 - bhunaigh Byrne and Frantz grúpa cheoil - "The Artistics". Bhí Weymouth ag dul amach le Frantz (phós said i 1977) agus thabharadh sí síob don bhanna ó am go h-am. Lastigh de bhliain, bhí deireadh leis na Artistics agus bhog an triúr go Nua Eabhrac. Toisc nach raibh Byrne nó Frantz in ann seinnteoir a aimsiú don dordghiotár, thug Frantz misneach do Weymouth é a fhoghlaim. Sheinn said mar "Talking Heads" don chéad uair riamh agus iad ag oscailt do “The Ramones” ag an ionad cheoil cáiliúil – CBGBs - ar an 8 Meitheamh, 1975.
I 1976, thugadar cuireadh do Jerry Harrison, a bhí ina bhall do bhanna Jonathan Richman - The Modern Lovers. D’éirigh go maith leo ón am seo amach agus fuaireadar lucht leanúna agus conradh ó Sire Records i 1977. An bhliain céanna, i Feabhra, chuir Talking Heads amach an chéad singil: "Love → Building on Fire". Cuireadh amach an chéad albam - Talking Heads: 77 – go luath i ndiaidh é sin.
1978-1982: Le Brian Eno.
Leis an dara albam, “More Songs About Buildings and Food” (1978), thosaigh an banna ag obair leis an léiritheoir Sasanach, Brian Eno, a bhí ina bhall de Roxy Music, agus a léirigh albaim do David Bowie agus Robert Fripp. Bhí stíl neamhghnách riamh ag Eno a d’oir an meon ealaíonta a bhí ag na Heads agus, as bheith ag obair leis, fuaireadar an muinín dul i dtreoracha eile lena gceol.
Cé go raibh hit acu le "Psycho Killer" ón chéad albam, tharraing siad iúl ginearálta leis an Al Green ‘cover’ "Take Me to the River" ón dara albam.
Lean an turgnamh ar aghaidh i 1979 le “Fear of Music”, a bhí dorcha go leor le stíl rac iar-phunc. Ón albam sin, tháinig an singil "Life During Wartime" leis an frása cáiliúil: "This ain't no party, this ain't no disco." I 1980, tháinig albam eile “Remain in Light”, a d’iompair tionchar mór ón Afraic – ag an am bhí Eno an tógtha le ceol “Afro-Beat” ó Fela Kuti ón Nigéir. Chun an ceol polairithimeach seo a sheinn beo, bhain an grúpa úsáid as níos mó ceoltóirí – is féidir an socrú seo a fheiceáil sa scannán “Stop Making Sense”. Le linn an tréimhse seo, chruthaigh Weymouth agus Frantz grúpa eile, “The Tom Tom Club”, agus dhein Harrison ceirnín aonair – iad go léir curtha amach ag Sire Records.
B’é "Once in a Lifetime" an chéad singil ó “Remain in Light”. Ba bheag an iarmhairt a bhí aige sna Stáit Aontaithe ag an am, ach ba hit é sa Ríocht Aontaithe. Chomh maith le sin, tá biseach tagtha ar an clú atá ag an amhrán le h-imeacht ama de bharr an físeán spreagtha a bhí aige.
Tar éis ceithre albaim a chur amach faoi cheann ceithre bhliain, thóg an banna sos. D’fhan siad trí bliana go dtí an chéad ceann eile ach, san idir linn, lean Frantz agus Weymouth ar aghaidh ag taifeadhadh leis an Tom Tom Club. D’éirigh le Sire chomh maith albam beo a chur amach - “The Name of This Band Is Talking Heads” (1982).
1983-1991: Tar éis Eno.
Cuireadh “Speaking in Tongues” amach i 1983 agus b’é rath tráchtála don ghrúpa a bhain amach a gcéad Top 10 hit i Meiriceá - "Burning Down the House". Ba chúis amháin leis an rath seo ná an físeán sonraíoch a bhí le feiceáil ar MTV gan stad gan staonadh. Bhuail na Heads an bóthar leis an albam agus chruthaigh an stiúrthóir Jonathan Demme “Stop Making Sense”, scannán beo den turas a spreag albam beo leis an ainm céanna. B’é an turas “Speaking in Tongues” an ceann deireanach don ghrúpa.
Ach mar sin féin, bhí trí albam stiúideo fágtha acu. Tháinig “Little Creatures” i 1985 (leis na hits "And She Was" agus "Road to Nowhere"), “True Stories” (1986: fuaimriain do choiméide a chum Byrne), agus “Naked” (1988). Bhí stíl pop/rac Meiriceánach ag “Little Creatures” agus “True Stories”, ach chuaigh “Naked” ar ais go dtí na polairithimí Afracacha agus a bhí ar “Remain in Light”.
Níor tháinig fógra oifigiúil go dtí 1991 go raibh críochnaithe leis an banna. Sa bhliain céanna, chuireadar amach an singil "Sax and Violins," a bhí le cloisteáil ar fuaimriain “Until the End of the World” le Wim Wenders.
1992-inniu.
In ainneoin nach raibh suim ag David Byrne in albam eile, tháinig an triúr eile le chéile i 1996 faoin ainm “The Heads” don albam “No Talking, Just Head”. An uair sin, bhaineadar úsáid as amhránaithe éagsúla cosúil le Debbie Harry, Michael Hutchence agus Shaun Ryder.
Athaontú.
Sheinn an ceathrar le chéile arís ar 18 Máirt, 2002 nuair a thoghadh iad go dtí an “Rock and Roll Hall of Fame”, ach ní dócha go rachaidh siad ar turas arís. Dúirt Byrne go raibh an-chuid drochfhola eatarthu uair dá raibh, agus go raibh an-difríocht eatarthu chomh maith maidir leis an ceol.


Géisill.
Baile beag in Éirinn is ea Géisill. Tá an baile suite i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean.


Ród.
Baile beag in Éirinn is ea Ród. Tá an baile suite i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean, 12 ciliméadar ó Éadan Doire i Móin Alúine. Imríonn go leor daoine sa cheantar peil. Imrítear liathróid láimhe agus sacar ann freisin.


Críonchoill.
Baile beag in Éirinn is ea Críonchoill. Tá an baile suite i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean i ngar do Bhiorra.


Baile Mhic Ádaim.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Baile Mhic Ádaim. Tá an baile suite i gContae Uíbh Fhailí i gCúige Laighean, ar an mbóthar réigiúnach R421 20 ciliméadar ó Thulach Mhór agus sé chiliméadar ó Cheann Eitigh.


Cionn Eitigh.
Baile beag is ea Cionn Eitigh i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn. Tá sé suite i ngar do Bhiorra ar na bóithre réigiúnacha R440 agus R421.


Black Francis.
Is cumadóir agus amhránaí Meiriceánach é Black Francis, nó Charles Michael Kittridge Thompson IV mar a bhaisteadh é, a rugadh ar an 6 Aibreán 1965 i mBostún, Massachusetts. Tháinig cáil air don chéad uair mar cheannaire ar an mbanna rac malartach Pixies, banna réasúnta beag a d'fhág a rian ar rac-cheol an lae inniu, agus ansin mar cheoltóir aonair faoin ainm Frank Black ón bhliain 1993 ar aghaidh.
Tar éis dhá cheirnín leis an lipéad 4AD, d'fhág sé iad agus bhunaigh sé banna taca ar a thug sé Frank Black and the Catholics. Tá sé fós ag cumadh agus ag scaoileadh ceoil nua, agus thaisteal sé ar fud an domhain leis na Pixies arís idir 2004 agus 2007.
Tá an-mheas tuilte ag ceol Black Francis, agus luaigh ceoltóirí mór le rá eile é mar thionchar mór orthu ar a gcuid ceoil, mar shampla Kurt Cobain agus Thom Yorke.


Caitríona Aragón.
Bhí Caitríona Aragón (16 Nollaig 1485 – 7 Eanáir 1536); (Spáinnis "Infanta Catalina de Aragón y Castilla") mar Bhanríon Shasana agus chéad bhean chéile Anraí VIII, bhú sí mar Bhanphrionsa na Breataine Bige toisc go raibh sé pósta le hArthur, Prionsa na Breataine Bige, roimhe sin. Bhí sí mar Infanta Castille agus Aragón freisin. Ba Máire I Shasana í a iníon.


Ré an Uafáis.
Forghníomhú Marie-Antoinette - Deireadh Fómhair 1793
Tugtar Ré an Uafáis, nó go simplí an tUafás, (5 Meán Fómhair 1793 – 28 Iúil 1794) ar na laethanta ba mheasa de Réabhlóid na Fraince, ina bhris foréigean amach idir na dá fhaicsean Gioróndach agus Seacaibíneach. Ré fuilteach a bhí ann, ina chuireadh na mílte daoine chun báis, daoine ar a dtugtaí "naimhde na réabhlóide". Meastar inniu gur mharaíodh idir 20,000 agus 40,000 duine le linn na tréimhse. An grúpa a bhí freagrach as ná Coiste na Slándála Poiblí, faoin ceannaire Maximilien Robespierre.
Bhí an gilitín ("an Rásúr Náisiúnta", mar a bhítí ag tabhairt air) ina shiombail mhór ar Ré an Uafáis, agus i measc na daoine ba cháiliúla a daoradh chun aghaidh a thabhairt air ná Marie-Antoinette, Philippe Égalité, Madame Roland agus Antoine Lavoisier.


Keith Fahey.
Imreoir sacair Éireannach is ea Keith Fahey (a rugadh ar an 15 Eanáir, 1983) atá ag imirt faoi láthair le Birmingham City F.C.. Roimhe sin, d'imir sé le St Patrick's Athletic go dtí an bhliain 2009.


Stair na Rúise.
Is é is brí le stair na Rúise ná an t-eolas atá ar fáil sna foinsí liteartha faoi shaol na Rúise fadó agus faoi na himeachtaí a chuir cor i gcinniúint a muintire.
Cónaidhm na Rúise.
*


The Irish News.
Is páipéar nuachta í "The Irish News" atá bunaithe i mBéal Feirste. Tá léargas náisiúnach measartha ag an pháipéir. Tá príomh-fócas ar nuacht in Uladh ag an pháipéir ach tá sé ar fáil i bhformhór na hÉireann.
Stair.
Is í The Irish News an t-aon nuachtán laethúil atá bunaithe i dTuaisceart na hÉireann atá faoi lunéireacht neamhspleách. B'é sin cás an nuachtán ó bunaíodh í ar 15 Lúnasa 1891 mar nuachtán frith-Pharnell. Timpeall 1968, agus i rith Na Trioblóidí tháinig mór-mhéadú ar imshruthú The Irish News, go háirithe i rith imtheorannú gan triail.
I Mí Meitheamh 1982, tháinig an pháipéar faoi stiúradh iomlán clann Mhic Giolla Phádraig, úinéirí an nuachtán san lá atá inniu ann. Is í an pháipéar is mó léite i dTuaisceart Éirinn í The Irish News. Tá cáil uirthi fosta mar gheall ar a thuairisciú leathán ar na Cluichí Gaelacha.
Fás níos Deireanaigh.
Tá The Irish News ina pháirt den grúpa cumarsáide "Northern Media Group". Is leis an teaghlach céanna sé stáisiún raidió i gCúige Uladh: Five FM, Six FM, Seven FM, Q97.2, Q101.2 agus Q102.9. Tá baint ag an ghrúpa "Northern Media Group" leis an comhlacht úr nuachta, River Media, atá ag fás go gasta.


Christopher Nolan (scríbhneoir).
Ba scríbhneoir agus file Éireannach é Christopher Nolan (6 Meán Fómhair 1965 - 20 Feabhra 2009). Bhain sé ardcháil amach nuair a ghnóthaigh sé duais litríochta Whitbread dá leabhar dírbheathaisnéiseach, "Under the Eye of the Clock", sa bhliain 1988. Bhí pairilis cheirbreach air ó rugadh é, mar gheall ar easpa ocsaigine a bhí air le linn na breithe agus ní raibh lúth na ngéag ná a choirp aige dá bharr. Ach níor mhaolaigh an mháchail fhisiceach sin ar a intleacht in aon chor, rud a bhí soiléir óna shaothar scríofa.
Óige.
Rugadh Christopher Nolan do Joseph agus Bernadette Nolan agus bhí deirfiúr amháin aige, darb ainm Yvonne. Tógadh é sa Mhuileann gCearr, i gContae na hIarmhí, ach bhog sé go Baile Átha Cliath dá oideachas. Agus é ag cur faoi sa phríomhchathair, d'fhreastail sé ar Scoil an Chlinic Lárnaigh Íocshláintigh, ar Scoil Chuimsitheach Mount Temple agus ar Choláiste na Tríonóide.
Saol agus Saothar.
Cé nach raibh cumas corpartha aige, bhíodh sé in ann a cheann a bhogadh méid áirithe agus d'úsáideadh sé gléas scríofa speisialta a bhíodh ceangailte dá cheann, le bheith ag scríobh. Ceapadh é ina bhall d'Aosdána i 1998. Bhronn Cumann Scríbhneoirí na Náisiún Aontaithe Bonn Feabhais air agus bhronn Ollscoil Lancaster dochtúireacht oinigh air sa bhliain 1991.
Bás.
Fuair an Nuallánach bás tar éis dó tachtadh ar a chuid bia. Shíothlaigh sé ag 2.30am ar 20 Feabhra 2009, in Ospidéal Beaumont, i mBaile Átha Cliath.
Naisc sheachtracha.
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher
Nolan, Christopher


Santiago de Cúba.
Cathair i gcúige den ainm céanna i gCúba is ea Santiago de Cuba, agus í ar an dara cathair is mó sa tíre. Bhunaigh an "conquistador" Spáinneach Diego Velázquez de Cuéllar í sa bhliain 1515. Ba é Hernán Cortés an chéad mhéara. Ba í príomhchathair Chúba í agus ba chuici a tugadh na chéad sclábhaithe Afraiceacha sa tír.
Tá Santiago de Cuba suite in oirdheisceart na tíre, agus is calafort tábhachtach í ar Mhuir Chairib. Tá sléibhte an Sierra Madre lonnaithe mórthimpeall na cathrach.


Santiago de los Caballeros.
Is í Santiago de los Treinta Caballeros, lena hainm iomlán a thabhairt di, príomhchathair chúige Santiago sa Phoblacht Doiminiceach, agus tá sí suite 115km siar ó thuaidh ó phríomhchathair na tíre Santo Domingo. Bhunaigh Críostóir Colóim dún Santiago sa bhliain 1495.
Tá talamh an-torthúil sa réigiún agus eacnamaíocht na cathrach bunaithe ar an talmhaíocht. Timpeall leathmhilliún duine a chónaíonn sa chathair anois.


Hustle (clár teilifíse).
Clár teilifíse Sasanach is ea Hustle.


Bambi, A Life in the Woods.
Úrscéal do pháistí de chuid Felix Saltex is ea Bambi, A Life in the Woods a foilsíodh sa bhliain 1923.


Pleanáil teanga.
Is éard is pleanáil teanga ann ná iarracht eagraithe atá meáite ar fhadhbanna praiticiúla in úsáid na teanga a fhuascailt, ceart na teanga a shainaithint is a shainmhíniú agus an teanga féin a chur chun cinn sa tsochaí. Cé gur minic a shíltear gur smaoineamh nua í an phleanáil teanga, seanchleachtadh is ea é, nó nuair nach raibh acadaimh ná forais teanga (cosúil le hAcadamh na Fraince nó le KOTUS san Fhionlainn, mar shampla), bhí na ríthe agus na himpirí ag féachaint lena dtuiscint féin ar an teanga agus ar úsáid na teanga a chur i bhfeidhm ar an tsochaí. Bhí filí agus scríbhneoirí i mbun pleanáil teanga freisin ina lán áiteanna. Nuair a bhí an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach i réim in Éirinn go fóill, mar shampla, ba iad na filí agus na cúirteanna filíochta a d'fhéach chuige nach scinnfeadh an úsáid i bhfad ón gcleachtas ceart. Sin é an tuige go dtugtar Ceart na bhFilí (nó "Ceart na bhFileadh", i nGaeilge na linne) ar chaighdeán na linne Clasaicí, roimh "thonnbhriseadh an tseanghnáthaimh" sa 17ú haois. Is féidir a rá freisin go raibh "pleanáil teanga" in aghaidh na Gaeilge idir lámhaibh ag an stát Gallda ar feadh i bhfad.
Ba é Einar Haugen - teangeolaí clúiteach Meiriceánach de phór na hIorua - a cheap an téarma sin "pleanáil teanga", nuair a bhí sé ag tagairt don pholasaí teanga san Iorua.
Deir cuid mhaith daoine nach féidir teanga a phleanáil ná tionchar a imirt ar a fás nádúrtha - gurb ionann é go bunúsach agus bagairt ar an ngaoth. Sin é an tuiscint a bhíonn ag a lán i saol an Bhéarla, agus iad barúlach nach ndearnadh pleanáil ar bith ar a dteanga féin riamh. Is amhlaidh, áfach, gur pleanáil teanga de chineál éigin a bhí i gceist le foclóirí Samuel Johnson agus Noah Webster, agus go ndeachaigh moltaí úsáide an dá fhoclóir seo go mór mór i bhfeidhm ar chleachtadh scríofa an Bhéarla, ionas go raibh meas an chaighdeáin ag a lán orthu.
Pleanáil teanga i dtíortha éagsúla.
Pleanálaithe tábhachtacha teanga i dtíortha eile ab ea iad, mar shampla, Kemal Atatürk, Ivar Aasen, Vuk Stefanović Karadžić agus Johannes Aavik.
Pleanáil na teanga féin agus pleanáil a stádais.
Go bunúsach, aithnítear dhá chineál pleanáil teanga, is é sin, pleanáil na teanga féin agus pleanáil a stádais. Tugtar "pleanáil an chorpus" ar phleanáil na teanga freisin, ós rud é gurb é "corpus" nó corp na teanga féin - an foclóir agus úsáid na gramadaí - atá i gceist ansin.
Pleanáil na Teanga Féin.
Ag déanamh trácht ar phleanáil na teanga féin dúinn, is féidir linn tagairt a dhéanamh do théamaí ar nós an córas scríbhneoireachta (an cineál aibítir a úsáidtear leis an teanga a bhreacadh síos, chomh maith leis an gceartlitriú), sainmhíniú rialacha na gramadaí, ceisteanna na ceartúsáide agus soláthar na dtéarmaí dúchasacha a chuirfidh ar chumas na gcainteoirí cúrsaí na heolaíochta, na teicneolaíochta agus na heacnamaíochta a chardáil trí mheán a dteanga féin gan dul i dtuilleamaí téarmaí tacair ná in iasachtaí aon oíche ó mhórtheanga éigin.
Maidir le caighdeánú na gramadaí, díríonn sé go ginearálta ar dhébhríocht a sheachaint agus ar an gcomhréiteach is fearr a aithint idir na canúintí difriúla - nó, má tá canúint ar leith á húsáid go forleathan i gcumarsáid na gcainteoirí ó cheantair éagsúla, rialacha gramadaí na canúna seo a leagan síos agus a chur ar fáil do na proifisiúnaithe teanga, cosúil le múinteoirí agus le scríbhneoirí.


Malcolm X.
Malcolm X sa bhliain 1964
Ministir Moslamach Meiriceánach-Afracach agus gníomhaí ar son chearta an duine ab ea Malcolm X nó El-Hajj Malik El-Shabazz (19 Bealtaine, 1925 – 21 Feabhra, 1965), a rugadh leis an ainm Malcolm Little.
Feallmharú.
Dúnmharaíodh Malcolm X tar éis anbhuain ar cruinniú polaitiúil sa bhliain 1965. Ar an 11 Márta 1966, cúisíodh triúr fir maidir le dúnmharú Malcolm X.
X, Malcolm
X, Malcolm
X, Malcolm
X, Malcolm


Radaíocht infridhearg.
Madra - íomhá infridhearg theirmeach. Féach an scála le fáil amach conas a fhreagraíonn na dathanna éagsúla don teocht.
Tugtar radaíocht infridhearg ar radaíocht leictreamhaighnéadach a bhfuil a tonnfhad níos mó ná tonnfhad an tsolais infheicthe agus níos lú ná tonnfhad na micreathonnta. Sroicheann tonnfhad na radaíochta infridheirge ó 780 nm go 1 mm (is é sin, 1,000,000 nm, nó 1,000 μm). Aithnítear trí chineál radaíochta infridheirge, is é sin, an radaíocht neas-infridhearg (Béarla: "near infrared" nó "NIR"), a bhfuil a tonnfhad idir 780 nm agus 3000 nm; an radaíocht lár-infridhearg (Béarla: "mid infrared" nó "MIR"), idir 3000 nm (= 3 μm) agus 50 μm; agus an radaíocht chian-infridhearg (Béarla: "far infrared", "FIR"), idir 50 μm agus 1 mm. Tá an radaíocht neas-infridhearg ábhairín níos faide tonn ná an solas dearg, agus maidir leis an radaíocht chian-infridhearg, tá sí ag críochantacht leis an radaíocht teiriheirts.
Go ginearálta, síleann na daoine gurb ionann an radaíocht theirmeach (an radaíocht teasa) agus an radaíocht infridhearg, toisc go n-aithníonn corp an duine an radaíocht infridhearg mar theas. Le fírinne, níl ann ach cuid den radaíocht theirmeach. Tá na héin in ann an radaíocht infridhearg a fheiceáil mar a bheadh gnáthsholas ann.
Ba é an fisiceoir clúiteach Sasanach Isaac Newton an chéad duine a thuig go raibh a leithéid de rud ann agus an radaíocht infridhearg.
Baintear úsáid fhorleathan as an infridhearg i gceamaraí oíche, spéaclaí oíche, i ndéshúiligh oíche agus in íomháú infridhearg. Tugann an cineál seo gléasra "súile dorchadais" don duine, nó claochlaíonn an gléas an radaíocht infridhearg go solas infheicthe, ionas go n-aithneoidh an duine ábalta an teas atá ag teacht as na neachanna beo agus as rudaí teo eile.


John Wyndham.
Scríbhneoir Sasanach ab ea John Wyndham Parkes Lucas Beynon Harris (10 Iúil 1903 - 11 Márta 1969). Is é an t-ainm cleite is minicí a chleachtaíodh sé ná John Wyndham, cé go n-úsáideadh sé leaganacha gearrtha eile dá fhíor-ainm freisin, ar nós "John Beynon" nó "Lucas Parkes". Sa chuid ba mhó dá chuid scríbhneoireachta, bhíodh sé ag plé olltubaistí domhanda agus an dóigh a dtiocfadh an cine daonna chuige féin arís i ndiaidh na tubaiste.
A Shaol.
Mac dlíodóra ó Warwickshire a bhí ann, agus i ndiaidh dó freastal ar scoileanna éagsúla, go háirithe Scoil Bedales i Hampshire, thug sé aghaidh ar an saol agus bhain sé triail as gairmeacha difriúla beatha. Chaith sé tamall ag feirmeoireacht, tamall ag staidéar dlí, agus tamall ag obair do ghnólacht fógraíochta, ach ní raibh mórán ratha ar na hiarrachtaí seo, tríd is tríd.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí sé ag cinsireacht ar dtús, ach ansin, chuaigh sé sna saighdiúirí. I ndiaidh an chogaidh, chrom sé ar an scríbhneoireacht arís, agus é ag iarraidh stíl nua a thabhairt isteach san fhicsean eolaíochta, stíl chiúin intleachtúil a bhí bun os cionn ar fad leis an gceoldráma spáis agus leis na cathanna móra spáis nár thaitin le Wyndham.
Ba é "The Day of the Triffids" an chéad úrscéal a scríobh sé sa stíl seo, agus thabhaigh sé an-chlú dó. Sa bhliain 1963, phós sé bean darbh ainm Grace Wilson a raibh aithne aige uirthi le fiche éigin bliain anuas. Chuaigh siad ina gcónaí i bPetersfield i gContae Hampshire, in aice le Scoil Bedales, an ceann ab fhearr le Wyndham de na scoileanna ar fad ar fhreastail sé orthu ina bhrín óg dó. I bPetersfield a shíothlaigh sé sa bhliain 1969. San am sin, bhí a chuid luathshaothar ó na hirisí Meiriceánacha á gcur in athchló, agus foilsíodh cuid áirithe dá chuid scríbhinní an chéad uair i ndiaidh a bháis.
A Shaothar.
Bhí sé ag scríobh scéalta agus á bhfoilsiú ar irisí Meiriceánacha roimh an gcogadh féin, ach is i ndiaidh an chogaidh a tháinig an chuid is clúití dá shaothar ar pár, go háirithe na húrscéalta "The Day of the Triffids" (1951), "The Kraken Wakes" (1953), "The Chrysalids" (1955), "The Midwich Cuckoos" (1957), "Trouble with Lichen" (1960), "Chocky" (1968) agus "Web" (foilseachán iarbháis, 1979). Bíonn imeachtaí a chuid leabhar suite i saol na Ríochta Aontaithe sna caogaidí, agus iad ag taispeáint saol ciúin idileach á stróiceadh as a chéile ag olltubaiste a bhaineann don domhan go léir.
"The Day of the Triffids".
Sa leabhar "The Day of the Triffids", tá an cine daonna ag brath ar na "trifidí", sórt plandaí géin-ionramháilte a bhfuil nimh iontu agus iad in ann pairilis a chur ar an duine agus é a dhíleá is a ithe. Tálann na trifidí ola úsáideach, agus slí bheatha thábhachtach is ea feirmeoireacht na dtrifidí ar fud an domhain. Go tobann, buaileann cith dreigí an Domhan, agus fágann solas aisteach na ndreigí an cine daonna ar fad gan radharc súl, amach ón dornán nach bhfaca na dreigí. Nuair nach bhfuil aon duine ag tabhairt aire do na trifidí a thuilleadh, tá deis acu éalú leo as na feirmeacha agus na daoine a ionsaí.
Scannánaíodh an t-úrscéal seo an chéad uair sa bhliain 1962. Bhí léiriú teilifíse de le feiceáil ar an mBBC sa bhliain 1981 don chéad uair.
Sa bhliain 2001, d'fhoilsigh an scríbhneoir Simon Clark an t-úrscéal leantach "The Night of the Triffids", ag tabhairt cur síos ar fhorbairt an tsaoil i ndiaidh imeachtaí an bhunleabhair de réir a shamhlaíochta féin.


Dumbo (leabhar).
Úrscéal do pháistí de chuid Helen Aberson agus Harold Perl is ea Dumbo a foilsíodh sa bhliain 1939.


Fánaid.
Leithinis idir Loch Súilí agus Cuan Mhaoil Ruaidh is í Fánaid, ar chósta thuaidh Thír Cónaill. Is ceantar Gaeltachta é. Is ceantar álainn iargulta é ina bhfuil réimse mór ainmhithe agus éain fian le feiceáil. Tá clú ar an leithinis mar gheall ar an eibhearr uathúil atá ann, Eibhear Fhánada. Usaideadh an t-eibhear seo sa tionscál tógála thart fán domhan, go hairithe i nDún Éideann. Bhí tionscal mór eibhirr i bhFánaid i lár an 20ú aois. Is í feirm iasc bhradain 'Marine Harvest' an phríomhthionscal agus an príomhfhóstaitheoir sa reigúin anois. Tá cósta garbh i bhFánaid ina bhfuil cuid mhór suimheanna fá choinne iascaireachta. Tá clú ar an cheantar as ucht an iascaireacht mhaith glasán agus ronnach atá ann.
Is ceantar é le cuid mhór radharcanna, agus tá cuid mhór tránna ann fósta. Fosclaíodh droichead nua 'Harry Blaney' le deanaí, a cheanglaíonn leithinis Fhánada le leithinis Rosguill. Tá sé níos furasta d'thuraistheoirí freastal an ceantar dá bharr.
Tá club pheile Gaelaí amháin sa cheantar, 'Gaeil Fhánada', agus club socair, ar a dtugtar 'Fanad United' na dhá phríomh cluib spóirt sa cheantar, agus tá cuid mhór bainte amach acu. Cuireadh tosacht le club sacair eile sa cheantar le déanaí, ar a dtugtar 'Mulroy Celtic'.
Tógadh an teach solais ar cheann Fhánada sa bhliain 1817. Le linn an Chéad Chogadh Domhanda, ba é Loch Suilí an bhunáit phríomha fá choinne loingeas na gcomhghuaillithe, agus bhí cionn Fhánada ag gardáil an bhealaigh chun na háit.


Gary Gilmore.
Dúnmharfóir agus coirpeach Meiriceánach de phór na Mormónach ab ea Gary Mark Gilmore (Stonewall, Texas 4 Nollaig 1940 - Salt Lake City, Utah 17 Eanáir 1977). Tá cáil air, ó bhí sé féin ag éileamh go gcuirfí chun báis é, gan bacadh le hachomarc ná le pardún.
Scríobh a dheartháir Mikal Gilmore leabhar clúiteach faoin saol a bhí ag muintir Gilmore ag fánaíocht timpeall sna Stáit, faoin teideal "Shot in the Heart". Leabhar eile a fuair inspioráid ó shaol is ó bhás Gilmore is ea "The Executioner’s Song" le Norman Mailer.
Tús a Shaoil.
Rugadh Gary Gilmore i McCamey, Texas, ar an 4 Nollaig 1940, agus é ar an dara duine de cheathrar mac na lánúine úd, Frank agus Bessie Gilmore. Camscéiméir agus druncaire ab ea sean-Frank Gilmore, agus é ag dul ó bhean go bean gan tacaíocht ar bith a thabhairt do na mná ná do na páistí a rugadh dóibh uaidhsean. Nuair a phós sé Bessie, bean de phór na Mormónach agus í tréigthe ag a muintir, ní raibh ann go bunúsach ach rud a rith leis a dhéanamh. B'as Provo i stát Utah do Bessie, agus í ina cónaí i Sacramento, California, nuair a phós Frankie í. Rugadh Gary nuair a bhí an lánúin ar a seachnadh ón dlí in Texas agus iad ag tabhairt "Coffman" orthu féin mar shloinne bréige. Is é an t-ainm a bhaist Frank ar an mac ná Faye Robert Coffman, ach nuair a d'imigh siad as Texas, d'athraigh Bessie go Gary Mark é. Choinnigh sí an teastas breithe i dtaisce, áfach, an ceann a raibh an t-ainm "Faye Coffman" le léamh air, agus scór bliain ina dhiaidh sin tháinig Gary trasna ar an gcaipéis seo. Is é an tátal a bhain sé as gur leanbh tabhartha a bhí ann, sin nó mac le fear éigin eile. Shíl Gary gurbh é seo ba chúis leis an droch-chaidreamh a bhí aige lena athair, agus nuair a d'fhéach a mháthair fiorchúlra an ainm a mhíniú dó, tháinig an-chorraí air agus d'imigh sí gan cluas a thabhairt.
Cuid thábhachtach de mhiotaseolaíocht a mhuintire ab ea téama na breithe neamhdhlisteanaí. Uair amháin, d'inis máthair Frank, Faye, do Bessie gur doilfeoir mór-le-rá ab ea athair Frank, fánaí ealaíontóra a bhí ag déanamh a chuid cleas i Sacramento, áit a raibh cónaí ar Faye. Chuaigh Bessie go dtí an leabharlann le taighde a dhéanamh ar chúlra an scéil agus is é an tátal a bhain sé as gurbh é Harry Houdini athair Frank. Ní raibh Houdini ach sé bliana déag d'aois sa bhliain 1890, bliain breithe Frank, áfach, agus níor thosaigh sé ag obair ina dhoilfeoir taistil ach sa chéad bhliain eile. Is dóigh le Mikal Gilmore nach bhfuil sa scéal faoi Houdini ach seafóid, ach dúirt sé gur chreid a thuismitheoirí ann.
Nuair a bhí Gary ina bhuachaill bheag, bhí an teaghlach ag dul ó áit go háit in iarthar na Stát Aontaithe, agus Frank ag iarraidh bia agus beatha a choinneáil lena chlann ag díol síntiúis irisí nach raibh iontu ach camscéim. Ní raibh Gary ag réiteach go maith lena athair, "fear a bhí cruálach agus nach bhféadfá dul chun réasúin leis", mar a dúirt Mikal, an deartháir ab óige. Thagadh fearg ar shean-Frank go minic, agus é ag tabhairt buillí do Gary, Frank Óg agus Galen. Deir Mikal nár thug an t-athair greadadh dó ach aon uair amháin, agus nuair a dúirt Mikal leis: "Is fuath liom thú", stad an t-athair den drochíde. Ba mhinic a bhíodh sean-Frank agus Bessie ag sáraíocht le chéile agus ag caitheamh anuas ar a chéile: thugadh Frank "gealt" ar a bhean chéile, agus é ag clúmhilleadh Brigham Young, ceannaire na Mormónach, agus ag tabhairt le fios gur péidifileach ab ea Young ("bring' em young"). Ón taobh eile de thugadh Bessie "Cat-licker" - is é sin, Caitliceach - ar a fear céile, agus í ag bagairt go maródh sí é oíche de na hoícheanta nuair a bheadh sé ina chodladh. Bhí an tsíorthroid seo ar siúl ó bhliain go bliain agus d'fhág sí an teaghlach go léir ina chíor thuathail.
Sa bhliain 1952 shocraigh an teaghlach síos i bPortland, stát Oregon. Ina dhéagóir dó thosaigh Gary ag mionghadaíocht. Cé go raibh sainuimhir ard intleachta ag Gary - 133 - agus an scoil ag éirí go gleoite leis, ó bhí bua na hintleachta is na n-ealaíon araon aige, d'éirigh sé as an meánscoil sa naoú rang. D'éalaigh sé leis go Texas in éineacht le cara leis, agus chaith sé na míonna ansin sular fhill sé go Portland. Nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois, bhunaigh sé sindeacáit iomlán carrghadaíochta in éineacht lena chuid cairde, rud a tharraing na póilíní anuas air, ionas gur gabhadh é. Níor tugadh ach rabhadh iompair dó an iarracht sin. Sa bhliain 1960, cuireadh go hIonad Ceartúchán Stát Oregon é, agus é i ndiaidh carr a ghoid arís. Scaoileadh saor leis sa bhliain chéanna. Sa bhliain 1961 diagnóisíodh ailse dholeigheasta na scamhóg ar a athair, agus fuair sean-Frank bás i ndeireadh Mheitheamh na bliana 1962. San am seo bhí Gary i dtóin phríosúin arís, agus fuair sé tásc a athar ó dhuine de na séiléirí. Cé nach raibh caidreamh maith aige lena athair riamh, bhí sé faoi mhéala ar fad, agus d'fhéach sé le lámh a chur ina bhás féin.


Ciaran Carson.
Is file, úrscéalaí, aistritheoir agus ollamh le filíochta é Ciaran Carson (rugadh 1948 i mBéal Feirste), áit a bhfuil cónaí air go fóill.
A Shaol.
Gaeilgeoirí ab ea a thuismitheorí agus tógadh é le Gaeilge. D'fhreastal sé ar "St. Marys CBSG" sular fhreastal sé ar Ollscoil na Banríona i mBéal Feirste áit ar bhain sé céim amach sa bhéarla. Tar éis fhágaint na hollscoile dó chaith sé fiche bliain mar Oifigeach na hEalaíona Traidisiúnta i gComhairle Ealaíona Tuaisceart na hÉireann. Ceapadh mar Ollamh sa rannóg Bhéarla in Ollscoil na Banríona sa bhliain 1998 é mar a bhfuil sé ina Stiúrthóir ar Ionad Filíochta Seamus Heaney. Taobh amuigh dá
scríbhneoireacht cruthaíoch torthúil, is ceoltóir cumasach é freisin.


Tom Stoppard.
Is drámadóir agus scríbhneoir scannán é Sir Tom Stoppard (3 Iúil 1937 a rugadh é).
Stoppard, Tom
Stoppard, Tom


Clare sa Spéir.
Is scannán é Clare sa Spéir. Tá sé ar an gcuraclam Ardteistiméireachta. Aisteoirí sa scannán is ea Bríd Ní Neachtain (Clare, an príomhcharactar) agus Seán McGinley (Eoin, a fear chéile).


Snow Patrol.
Grúpa rac-cheoil is ea Snow Patrol. Bunaíodh an grúpa i nGlaschú. Is baill den grúpa iad Gary Lightbody Jonny Quinn, Nathan Connolly, Paul Wilson agus Tom Simpson faoi láthair. Ba bhall é Mark McClelland ó 1994 go 2005, agus ba bhall é Mike Morrison ó 1994 go 1995.


An Chéad Chloch.
Is cnuasach gearrscéalta leis an scríbhneoir Éireannach Pádraic Ó Conaire é "An Chéad Chloch", a foilsíodh den chéad uair sa bhliain 1914. Ocht ngearrscéal atá ann, cuid acu bunaithe ar eachtraí ón Tiomna Nua agus cuid eile i dtír fhicseanúil na nAibitíneach.
Meastar go bhfuil "An Chéad Chloch" ar cheann de na leabhair is tábhachtaí sa Ghaeilge nua-aimseartha. Mar sin féin, tharraing téamaí rúndiamhra agus earótacha an leabhair conspóid nuair a eisíodh é.


Declan Kidney.
Cóitseálaí rugbaí is ea Declan Kidney. (Rugadh 20 Deireadh Fómhair, 1959 i gCorcaigh). Tá sé ag obair le foireann náisiúnta rugbaí na hÉireann faoi láthair. Roimhe sin, bhuaigh sé Corn na hEorpa faoi dhó le foireann na Mumhan.
Luathshaol.
Tá baint aige leis an gcluiche ó d’imir sé é ar scoil i gColáiste Bhráithre na Toirbhearta, Corcaigh, tráth a bhuaigh sé bonn sa chorn sinsearach mar leathchúlaí-amuigh. Chaith sé tréimhse freisin le Dolphin RFC agus Coláiste na hOllscoile, Corcaigh.
Oileadh é mar mhúinteoir matamaitic sa Choláiste Ollscoile, Corcaigh agus ceapadh é mar mhúinteoir matamaitice ina Alma Mater, Coláiste Bhráithre na Toirbhearta. Níos déanaí d’oibrigh sé mar mhúinteoir gairmthreorach chomh maith. Ghlac sé ról traenálaí rugbaí sa scoil sin, áit ar éirigh go maith leis mar thraenálaí don fhoireann shóisearach i dtús báire agus don fhoireann shinsearach níos déanaí sna hochtóidí. D’éirigh leo trí chorn shinsearacha agus cúig chorn shóisearacha a bhaint amach.
Bhí Kidney ag cóitseáil Dolphin (AIL Roinn a Dó) ag an am seo freisin. Sa chéad bhliain ba bheag nár íslíodh Dolphin ach, buíochas le hathrú rialacha an chluiche, lean siad orthu go Roinn a hAon de Léigeanna na hÉireann den chéad uair i 1997.
Traenálaí rugbaí proifisiúnta.
Tar éis dó foireann scoile na hÉireann a chóitseáil (tráth a bhuaigh siad Coróin Thriarach) thosaigh Kidney ag traenáil na foirne náisiúnta (faoi 19 mbliana d’aois), foireann a bhuaigh an Corn Domhanda i 1998. Agus an comórtas seo thart chuaigh sé isteach le foireann na Mumhan. Ó 1998 bhí sé ag traenáil leithéidí Mick Galway agus Peter Clohessy sa phaca agus chomh maith le sin bhí beirt leathchúlaí óga, Ronan O'Gara agus Peter Stringer, faoina stiúir aige.
Bhí Stringer curtha chun tosaigh ar Brian O’Meara agus Tom Tierney, beirt a bhí ag imirt leis an bhfoireann náisiúnta, le XV príomha na Mumhan.
In 2002, tháinig Leicester in uachtar ar fhoireann na Mumhan i gCorn Heineken. Ina dhiaidh sin, d’fhág sé le bheith ina thraenálaí cúnta faoi Eddie O’Sullivan agus ionad Alan Gaffney a ghlacadh ann.
Ofráladh síneadh conartha 4 bliana do O’Sullivan roimh an gCorn Domhanda Rugbaí agus níor ofráladh an síneadh conartha céanna do Kidney. Le linn an tsamhraidh in 2004 chuaigh Kidney go club nua, Newport Gwent Dragons, ach i mí Lúnasa 2004, tar éis trí mhí a chaitheamh sa phost, d’fhág sé agus thosaigh sé ag obair le foireann Chúige Laighean. Bhuaigh siad sé chluiche as a chéile ach ní raibh mórán maitheasa ag baint le lucht an fhreasúra ach amháin Bath.
Sa chluiche ceathrú ceannais i mBóthar Lansdún d’éirigh le foireann Leicester Tiger 29 pointe a fháil i gcoinne 13 do Chúige Laighean. Bhí dhá rud chonspóideacha an lá sin - roghnú foirne agus an rogha a bhí déanta faoin am seo ag Kidney Cúige Laighean a fhágáil agus filleadh ar Chúige Mumhan in 2005.
Sa chéad shéasúr bhain foireann na Mumhan Corn Heineken nuair a bhuaigh siad in aghaidh Biarritz 23-19 tar éis dóibh an cluiche deireanach a chailliúint in 2000 agus 2002. Bhuaigh Kidney Comórtas Philips do Bhainisteoir na Bliana in 2006.
Foireann na hÉireann.
Ceapadh é mar thraenálaí fhoireann na hÉireann i mí na Bealtaine 2009. Chuir Pat Howard, iarthraenálaí Leicester agus Jake White, iarthraenálaí na hAfraice Theas in iúl go raibh suim acu sa ról. Ní raibh Kidney ar fáil don turas go dtí an Nua-Shéalainn agus an Astráil (de bharr gur theastaigh uaidh fanacht leis an Mumhain go dtí deireadh chomórtas Chorn Heineken) ach roghnaíodh Kidney ar aon nós. Ar an 24 Bealtaine 2008 bhuaigh an Mumhain comórtas Chorn Heineken faoina stiúir. I mí Iúil 2008 ghlac Tony McGahan a ionad mar thraenálaí na Mumhan. Beidh Kidney ina thraenálaí leis an bhfoireann náisiúnta go dtí, ar a laghad, an Corn Domhanda in 2011.
I mí an Mhárta 2009 mhol sé go mbeadh athbhreithniú ar na ELV- Rialacha Trialacha Éagsúla a bhí curtha i bhfeidhm chun imirt ionsaithe a spreagadh ach dúirt sé go raibh toradh contrártha ag na rialacha seo in amanna.


Maol Hosae.
Is sráidbhaile beag í Maol Hosae ("Mulhussey" as Béarla) i gContae na Mí.
Léiríonn daonáireamh 2006 go bhfuil 62% de na háitritheoirí 3 bliana d'aois agus níos mó ábalta Gaeilge a leabhairt- sin 177 iomlán. 33 a labhraíos í go laethúil, 26 go seachtainiúil, 61 go hannamh, agus ní labhraíonn 51 duine ariamh í. Cé nach bhfuil aon fhoinsí oifigiúla ann maidir le creidimh reiligiúnacha mhuintir na háite, glactar leis go ginearálta go bhfuil an daonra beagnach go hiomlán ina gCaitlicigh Rómhánacha le roinnt leanaí ar baill iad de Eaglais na hÉireann ag freastal ar scoil na háite fosta.


Dlíthe Kepler.
Sa réalteolaíocht, déanann Dlíthe Kepler cur síos ar na príomh-airíonna a bhaineann le ghluaisní na bpláinéad timpeall na Gréine, ach gan iad a léiriú dúinn. D'aimsigh Kepler na dlíthe seo agus é ag staidéir na hoibre a bhí déanta roimhe sin ag an réalteolaí agus ailceimiceoir Tycho Brahe. Rinne Newton amach Teoiric na hImtharraingthe ó réamhobair Bhramhe agus Kepler.
An Chéad Dlí.
Is i bhfithisí eilipseacha a théann pláinéid timpeall an ghrianchórais s'againne agus is í an Ghrian fócas na n-éilipsí.(Fíor 1)
An Dara Dlí.
Scuabann líne dhíreach idir pláinéad agus an Ghrian an t-achar céanna, de réir an aonaid ama a bhíonn i gceist.
Mar gheall ar sin, nuair a bhíonn pláinéad i bhfad amach ón nGrian, is moille a bhíonn sé ag gluaiseacht ná mar a bhíonn agus é i ngaireacht don Ghrian.(Fíor 2)
An Triú Dlí.
Maidir leis an meánfhad idir an phláinéad agus an Ghriain agus an peiriad fithiseach nó an t-achar ama a thógann sé ar phláinéad fithis iomlán a dhéanamh, bíonn ciúbú an mheánfhaid i gcomhréie le ceathrú am achar ama.
nuair is formula_2 peiriad fithiseach an phláinéid agus formula_3 ais leathmhór na fithise.


Gaeilge Chonnacht.
Is í Gaeilge Chonnacht an cineál Gaeilge a labhraítear i gCúige Chonnacht, is é sin, i gContae na Gaillimhe agus i gContae Mhaigh Eo. Labhraítear Gaeilge Chonnacht in áiteanna éagsúla eile sa tír; ar ndóigh i nGaeltacht na Mí (Ráth Cairn agus Baile Ghib). Tá Gaeilge Chontae na Gaillimhe réasúnta láidir i gcónaí, ach is dócha nach bhfuil an teanga róláidir in aon áit i Maigh Eo a thuilleadh. Is í Ceathrú Thaidhg (nó Dún Chaocháin i gcoitinne) an áit is láidre Gaeilge i gContae Mhaigh Eo.
Maidir leis na canúintí gaolmhara a chuaigh in éag le déanaí, bhí lucht curtha in eagar an "Linguistic Atlas and Survey of the Irish Dialects" ábalta cuid mhaith eolais a bhailiú ó na cainteoirí deireanacha i ndeisceart Chontae Shligigh agus in iardheisceart Chontae Liatroma, chomh maith le Contae an Chláir.
Na chéad chanúineolaithe a chuaigh i ngleic le canúintí nua-aimseartha na Gaeilge, bhí siad den tuairim gur chóir gan ach dhá mhórchanúint Gaeilge a aithint, is é sin, an ceann thuaidh agus an ceann theas, agus an teorainn idir an dá mhórghrúpa seo canúintí ag rith trasna na hÉireann ó Chaoláire na Gaillimhe go Cuan Bhaile Átha Cliath. Inniu, glactar leis go bhfuil sé níos praiticiúla trí mhórchanúint - Gaeilge Uladh, Gaeilge Chonnacht agus Gaeilge na Mumhan - a aithint, agus go bhfuil cúiseanna teangeolaíochta leis an deighilt seo, sa bhreis ar na cúiseanna follasacha tíreolaíochta.
Naisc Sheachtracha.
Chonnacht, Gaeilge


Ciarán Ó Con Cheanainn.
Ba scoláire Gaeilge agus amhránaí ar an sean-nós é Ciarán Ó Con Cheanainn (Iúil 1981 - 3 Feabhra 2009). Shaothraigh sé cáil i measc lucht na Gaeilge nuair a bhuaigh sé Comórtas Chorn Uí Riada agus é ar an duine ab óige riamh chun a gradam sin a bhuachan. Cailleadh go tobann agus é ina fhear óg.
Óige.
Rugadh agus tógadh Ciarán Ó Con Cheanainn i Sail Chuanna sa Spidéal, i nGaeltacht na Gaillimhe. Cuireadh oideachas air i Scoil Sailearna agus i gColáiste Cholm Cille in Indreabhán. Bhain sé céim amach ansin i gColáiste na hOllscoile, Gaillimh sa bhliain 2002, sa Ghaeilge agus sa Tíreolaíocht. Anuas air sin, bhain sé MA agus MLitt amach i UCD agus bhí sé ag obair ar a dhochtúireacht le linn dó a bheith ag obair mar léachtóir Gaeilge ansin, go dtí go bhfuair sé bás gan choinne.
Corn Uí Riada.
Buaiteoir ar Chorn Uí Riada, bpríomhchomórtas sean-nóis na hÉireann ag Oireachtas na Gaeilge, ba é sa bhliain 2008, tar éis dó teacht sa dara háit sna blianta 1999 agus 2003.
Corn Uí Chon Cheanainn.
Bunaíodh comórtas amhránaíochta ar an sean-nós do mhic léinn tríú leibhéal in ómós do Chiarán sa bhliain 2015 sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Corn Uí Chon Cheanainn a glaodh ar an gcomórtas.


Tycho Brahe.
Réalteolaí ón Danmhairg é Tycho Brahe (Tyge Ottesen Brahe) agus duine de bhunaitheoirí na réaltaíochta grinnithe, dá ngairtear 'an tUasal Danmhargach' nó 'fear na sróine órga' (14 Nollaig 1546 - 24 Deireadh Fómhair 1601). B'as Skåneland, réigiún stairiúil na Danmhairge é, ach atá anois in chuid den Sualainn. Le linn a shaol, bhain Brahe clú amach mar réalteolaí agus ailceimiceoir.
Brahe, T
Brahe, T


Apaigí.
Is éard atá in apaigí ná an pointe ar a fhithis éilipseach ag a bhfuil an Ghealach, nó aon saitilít, ag a chianphointe ón Domhan.


Skåneland.
Deisceart na Sualainne, mar a bhfuil Skåneland suite.
Skåneland, nó Skånelandskapen, is ea na hainmluachanna eolaíocha Sualannacha a úsáidtear chun sainaithint a dhéanamh ar na tailte stairiúla i ndeisceart na Sualainne a bhí i seilbh Danair san 800ú aois.


Milléad.
Is fine nó teaghlach d'iasc ga-eiteach é an milléad nó an lannach glas (nó liath) (Mugilidae) a aimsítear i gnáthóga ar an gcósta, in aigéin thrópaiceacha agus mheasartha an domhain agus i gcásanna áirithe aimsítear roinnt speicis i bhfíoruisce freisin.
Is féidir milléad a aithint toisc a dhá eite droma faoi leith agus a bhéal beag triantánach, ach bíonn easpa an orgáin líne an taoibh aige.
Itheann siad drámh, sé sin, substaintí orgánacha neamhbheo, agus bíonn goilí matánacha acu de gnáth agus faraing choimpléasc a chuidíonn le díleá.
Aicmiú agus gnás ainmnithe.
Pléann tacsanomaithe leo mar bhaill aonair den Ord Mugiliformes, ach mar a dúirt Nelson “ bhí a lán easaontais faoi ghaolmhaireachtaí na fine seo”.
De réir gur iasc spíon-eiteach é, tugann seo le fios dúinn go bhfuil ballraíocht san sárord Acanthopterygii ag an fine seo, agus sa bhliain 1960, bhí siad rangaithe mar luath-perciforms, cé gur ghrúpáil daoine eile iad i measc na Atheriniformes.


Edgar Allan Poe.
Duine de scríbhneoirí móra Béarla na Stát Aontaithe is ea Edgar Allan Poe, a tháinig chun saoil ar an 19 Eanáir 1809 i mBostún agus a fuair bás ar an 7 Deireadh Fómhair 1849 i mBaltimore. Bhí sé ina fhile, ina ghearrscéalaí, ina léirmheastóir litríochta agus ina eagarthóir. Áirítear ar fhir mhóra an Rómánsachais é i stair na litríochta Meiriceánaí. Is iad na scéalta uafáis is mó a thabhaigh a chlú dó, is dócha, ach thairis sin, bhain sé triail as na scéalta bleachtaireachta, agus is féidir a rá gur duine de cheannródaithe an fhicsin eolaíochta a bhí ann chomh maith. Chuaigh sé leis an scríbhneoireacht mar shlí bheatha roimh aon duine eile féin i stair na litríochta Meiriceánaí, ach dá dheasca sin, bhí saol an-deacair aige.
Is é an t-ainm baiste a fuair sé ná Edgar Poe. Cailleadh a thuismitheoirí nuair a bhí sé óg, agus ba iad John agus Frances Allan a ghlac leis mar mhac altrama ina dhiaidh sin, cé nár uchtaigh siad go foirmeálta riamh é. Bhí cónaí orthu i Richmond, Virginia. Uathu siúd a fuair Poe an t-ainm Allan. D'fhág Poe slán ag muintir Allan tar éis dó seal a chaitheamh in Ollscoil Virginia agus seal eile sna saighdiúirí. Is é an chéad leabhar a tháinig i gcló ó pheann Phoe ná "Tamerlane and Other Poems" sa bhliain 1827, faoin ainm cleite "A Bostonian". Rugadh a seanathair, David Poe, in aice le Cill an Seanrátha i gContae an Chabháin. Chuaigh David go Meiriceá i 1750.
Ina dhiaidh sin, thosaigh Poe ag scríobh aistí léirmheastóireachta do na hirisí liteartha, agus a stíl phearsanta féin aige san obair seo. Chaithfeadh sé cuid mhaith taistil a dhéanamh idir Baltimore, Philadelphia, agus Cathair Nua-Eabhrac le freastal ar riachtanais a oibre. Sa bhliain 1835, phós sé Virginia Clemm, a chol ceathrar féin, nach raibh ach trí bliana déag d'aois san am. I Mí Eanáir 1845, d'fhoilsigh Poe an dán úd "The Raven" ("An Fiach Dubh"), a bhí i mbéal an phobail ar an toirt. Dán gan a leithéid eile atá ann a bhfuil a mheadaracht féin aige.
Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair a bhean chéile bás. Bhí an lánúin an-doirte dá chéile riamh, agus chuaigh an bhris seo go mór mór i bhfeidhm ar Phoe, rud atá le haithint ar a chuid scríbhneoireachta.
Thosaigh Poe ag pleanáil a irise liteartha féin. "The Penn" a thug sé uirthi ar dtús, agus ina dhiaidh sin, "The Stylus". Ní raibh sé i ndán dó an iris a lainseáil riamh, nó fuair sé bás faoi imthoscaí doiléire i mBaltimore ar an 7 Deireadh Fómhair, agus é dhá scór bliain d'aois san am. Níltear cinnte cad é ba thrúig bháis dó, ach luadh alcólachas, calar, confadh, féinmharú agus a lán cúiseanna eile leis.
Poe, Edgar Allan
Poe, Edgar Allan


Confadh.
Othar a bhfuil confadh air, ón mbliain 1959.
Galar tógálach dainséarach víreasach is ea an confadh a oibríonn ar an néarchóras. Zónóis atá ann, is é sin, galar ar féidir leis an duine é a tholgadh ó ainmhí. Tá an confadh ar cheann de na galair is mó a chuireann eagla ar na daoine ar fud an domhain, nó nuair a thiocfaidh an galar chun solais ar an othar, ní bheidh le déanamh ach maolú ar a phianta roimh an mbás. Is féidir, áfach, an confadh a stopadh trí vacsaín a thabhairt dó sula n-aithnítear airíonna an ghalair air.
As greim na n-ainmhithe ionfhabhtaithe is mó a tholgtar an galar. Go bunúsach, bíonn an víreas le fáil go flúirseach i seile an ainmhí, agus is é an greim fiacla an bealach is fusa leis an tolgadh a fháil. Is minic a shíltear gur "madra mire" é gach madra a bhfuil confadh air, ach níl an scéal chomh simplí sin. Is féidir don ainmhí ionfhabhtaithe bheith marbhánta nó scanraithe freisin. An madra atá ag lí an duine go cairdiúil, is féidir dó a bheith ionfhabhtaithe chomh maith leis an madra mire, agus mar sin, tá sé ciallmhar gach teagmháil leis na madraí a sheachaint i dtíortha a bhfuil clú an chonfaidh orthu.
Is dual don víreas confaidh an néarchóras agus an inchinn a ionsaí. Déanann an víreas a ascnamh ó na néaróga imeallacha i dtreo na hinchinne, agus nuair a bhainfidh sé amach an inchinn, tiocfaidh an bás sna sálaí aige go sciobtha. Sa bhliain 2005, d'éirigh leis an dochtúir Rodney Willoughby i Wauwatosa (in aice le Milwaukee) cailín óg darb ainm Jeanna Giese a tharrtháil, cé go raibh an cailín ag éileamh leis an gconfadh cheana féin, agus airíonna an ghalair le haithint uirthi. Bhain an Dochtúir Willoughby triail as cóir leighis de chineál nua a bhí bunaithe ar thámhnéal spreagtha - is é sin, tharraing an dochtúir támhnéal, cineál tromshuan, ar an gcailín le hí a choinneáil beo a fhad a bheadh an córas imdhíonachta ag tosú ag oibriú ar an víreas. Ar an drochuair, níor éirigh le haon dochtúir eile an mhiorúilt chéanna a chur i gcrích go fóill.
An Víreas.
Is iad na víris éagsúla den aicme "Lyssavirus" is cúis leis an gconfadh. Víris ARN is ea iad, is é sin, tá a gcuid géinte curtha i dtoll le chéile as aigéad ribeanúicléasach (ARN, nó RNA as Béarla). Tá géinte an duine comhdhéanta as aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN, nó DNA as Béarla). Is víris den aicme seo iad víreas Duvenhage, "lyssavirus" Astrálach na sciathán leathair, víreas Mokola agus víreas na sciathán leathair ó Lagos. Bíonn na víris seo 180 nm ar fad agus 75 nm ar trastomhas, a bheag nó a mhór. I ndiaidh don víreas teacht isteach i sruth fola an othair, bainfidh sé amach an néarchóras agus tosóidh sé ag déanamh a bhealaigh i dtreo na hinchinne agus ag fairsingiú ar fud an orgánaigh. Bíonn an víreas le fáil go flúirseach sna faireoga seile, ionas gur féidir leis an othar an tolgadh a scaipeadh ar aghaidh.
An tIonfhabhtú.
Go teoiriciúil, is féidir le gach cineál mamach confadh a thógáil. Go praiticiúil, áfach, bíonn sé éagsúil ag ainmhithe difriúla. Is iad na cineálacha is mó priacail ná an madra, an sciathán leathair, an racún, an madra rua, an scúnc, an mac tíre, an bhó is an tarbh, an mongús (go háirithe an mongús buí) agus an cat. Is féidir leis an gcapall confadh a tholgadh chomh maith. Ón taobh eile de, is ar éigean a tholgfadh na creimirí - na francaigh, na luchóga agus a leithéidí - an galar seo. Cé gurb iomaí galar a bhíonn á scaipeadh ag na francaigh, ní bhíonn sé éasca confadh a thógáil uathu.
Bíonn an víreas le fáil i seile agus i néaróga an ainmhí thinn. Go tipiciúil, tagann an t-ionfhabhtú ó ghreim fiacal an ainmhí, ós rud é gur minic a bhíonn an t-ainmhí feargach foghach, agus an galar á chéasadh. Ní hionann sin is a rá go dtarlódh a leithéid ag gach ócáid nó do gach ainmhí. Is féidir don víreas an duine a ionfhabhtú i bhfoirm aerasóil (deora beaga ar foluain san aer) tríd na seicne múcasacha. Sin é an rud a tharlaíonn nuair a bhíonn daoine ag póirseáil leo thíos in uaimheanna faoi thalamh agus an t-aer trom le hanálú na sciathán leathair. Is féidir leis na sciatháin leathair an confadh a chur díobh gan oiread is airíonna an ghalair teacht orthu, agus mar sin bíonn siad ina n-iompróirí confaidh go minic. Tharla a leithéid an-chorruair freisin go bhfuair duine amháin an t-ionfhabhtú ó dhuine eile tríd an bpóg nó le linn na comhriachtana.
I ndiaidh an ionfhabhtaithe, rachaidh an víreas isteach sa néarchóras imeallach. Ansin, beidh sé ag oibriú roimhe i dtreo na hinchinne. Lena linn sin, ní bhíonn sé furasta a aithint go bhfuil an galar tolgtha, ach ón taobh eile de, tá sé indéanta i gcónaí an córas imdhíonachta a chur ag obair trí vaicsín nó glóbailin imdhíonachta a thabhairt don othar. Nuair a bhainfidh an víreas amach an inchinn, tiocfaidh airíonna an ghalair chun solais, agus ní féidir an t-othar a tharrtháil a thuilleadh. Ansin, caithfidh an t-othar cupla lá ag éileamh le heinceifilíteas (athlasadh inchinne) agus, uaireanta, le miailíteas (athlasadh chorda an dromlaigh) go bhfaighidh sé bás nuair a theipfidh an t-análú air.
Leitheadúlacht an Chonfaidh.
Bíonn an confadh coitianta i measc na n-ainmhithe allta in áiteanna, ach is iad na madraí na hiompróirí is tábhachtaí san Áise, san Afraic agus ina lán réigiún i Meiriceá. Is féidir leis na húdaráis sláinte feachtais vacsaínithe a eagrú lena chinntiú go mbeidh gach madra ar le duine ar leith é díonta ar an tolgadh. Ní bhíonn feachtais den chineál sin chomh héifeachtúil sin faoin tuath ná sna tíortha tearcfhorbartha. Is féidir, áfach, baoití vacsaíne a fhágáil sna coillte le súil is go slogfaidh na hainmhithe iad, agus tá an chuma ar an scéal gur féidir moill a chur ar an ngalar i measc na n-ainmhithe allta leis an gcleas seo. Bíonn sé daor, áfach, feachtais vacsaínithe a chur i gcrích, agus is féidir go dtaispeánfaidh anailís costais is tairbhe go bhfuil sé níos ciallmhaire, i gcás ar leith, ullmhú do shrianadh na ráige confaidh ná an ráig a chosc roimh ré.
Faigheann timpeall is 55,000 duine bás le confadh in aghaidh na bliana, san Áise agus san Afraic thar aon mhór-roinn eile. Nuair a thosaigh na peataí ag éirí coitianta sa tSín, agus cuma an Iarthair ag teacht ar an saol ansin de bharr bhorradh na heacnamaíochta, ní raibh an confadh i bhfad ag teacht sna sálaí ag na madraí. I Mí na Samhna 2006, chuir na húdaráis i mBeijing "polasaí aon mhadra amháin" i bhfeidhm le heipidéim an chonfaidh a chosc - is é sin, ní ceadmhach d'aon teaghlach ach aon mhadra amháin a bheith acu. Deirtear go bhfuil an India ar an tír is mó confaidh ar fud an domhain, ó bhíonn na madraí seachráin an-choitianta sna cathracha.
I dtús báire, ní bhíodh mórán confaidh le fáil sna Stáit Aontaithe ach amháin sa Deisceart, ach thiar sna seachtóidí, buaileadh na racúin sna stáit lár-Atlantacha agus oirthuaisceartacha le heipidéim. Inniu, tá an eipidéim seo ag teacht go hOhio. Maidir le Meániarthar na Stát Aontaithe, is iad na scúinc is mó a iompraíonn an galar ansin. Má dhearctar ar na Stáit Aontaithe go léir, áfach, gheofar amach gurb iad na sciatháin leathair an dainséar is mó do na daoine mar fhoinse ionfhabhtaithe.
Na Sciatháin Leathair.
Bíonn na sciatháin leathair ag scaipeadh an chonfaidh sa chuid is mó de Mheiriceá Thuaidh agus Theas, ach ba in Oileán na Tríonóide sna hIndiacha Thiar a rinneadh an chéad dianstaidéar ar aistriú an ghalair ó na sciatháin leathair. Bhí sé de theist ar an Oileán san am go raibh an confadh an-choitianta ar na sciatháin leathair. Sna blianta 19325-1935, fuair 89 duine agus na mílte bó bás leis an gconfadh a tholg siad ó na sciatháin leathair - "an ráta mortlaíochta ab airde ba toradh riamh don chonfadh a tháinig ó na sciatháin leathair".
Go luath sa bhliain 1931, d'aithin an tréidlia H. Metivier an bhaint a bhí ag an gconfadh leis na sciatháin leathair. I Mí Mheán Fómhair 1931, tháinig an baictéareolaí J. L. Pawan ar chorpáin Negri - is é sin, lorg an víris chonfaidh - san inchinn ag sciathán leathair a bhí á iompar go haisteach. Sa bhliain 1934, chuir rialtas Oileán na Tríonóide agus Thobága tús le scéim a bhí dírithe ar líon na vaimpírí a ghearradh síos san oileán. Bhí vaimpírí le marú trí ghaistí a chur rompu, urchair a scaoileadh leo nó nimh a thabhairt dóibh, agus san am chéanna, bhí na bóithigh le cosaint ar na sciatháin leathair agus vacsaíniú saor in aisce le soláthar do na ba a bhí i mbaol.
An Confadh in Éirinn.
Glactar leis go bunúsach go bhfuil Éire saor ón gconfadh ón mbliain 1906 anuas. Is féidir, áfach, teacht trasna ar scéalta faoi "mhadraí mire" agus faoin scaoll a chuir siad sa phobal i mbéaloideas na Gaeltachta (i saothar Sheáin Bháin Mhic Mheanman cuir i gcás), agus dealraíonn sé mar sin go raibh an galar cuibheasach coitianta sna laethanta a bhí.
I Mí na Nollag 2008, d'aithin na dochtúirí an chéad chás confaidh i dTuaisceart Éireann le 70 bliain anuas. Bean a bhí i gceist ar tháinig tinneas uirthi i ndiaidh di filleadh abhaile ón gcoigríoch.


Liza (géineas).
"Liza" an t-ainm atá ar ghéineas amháin, i measc seacht géineas déag, ina bhfuil timpeall ochtó speiceas d'iasc ga-eiteach na fine Mugilidae ("nó na Milléid").
Tá 24 speiceas sa ghéineas "Liza".


Acta Sanctorum Hiberniae.
Rugadh Mac Colgáin in Inis Eoghain sa bhliain 1592, agus oirníodh mar shagart é i Lobháin sa bhliain 1618. Tháinig sé i gcomharba ar Aodh Mac an Bháird mar ghairdian (uachtarán) ar Choláiste Naomh Antaine i Lobháin sa bhliain 1635.
Bhailigh sé lear mór cáipéisí le cabhair ó Aodh Mac an Bháird OFM, Stiofán de Faoite SJ agus Micheál Ó Cléirigh OFM. Tar éis mionscrúdú agus scagadh a dhéanamh ar na bhfoinsí ar feadh tríocha bliain chuir sé Acta Sanctorum Hiberniae i gcló. Níor chuir an leabhar síos ach ar naoimh a raibh baint acu le Mí Eanáir, Mí na Feabhra agus Mí Mhárta. Níor éirigh leis an chuid eile den saothar a chur i gcló sular cailleadh é sa bhliain 1658.


Lannach caol-liopach (Liza ramada).
Tá an lannach caol-liopach (nó milléad) (Laidin: "Liza ramada") ar fáil coitianta go leor sa Mheánmhuir, ar chósta iartharach na Fraince. Sa samhraidh bíonn an t-iasc seo ina chuairteoir chuig chóstaí thiar agus theas na hÉireann agus deisceartach na Breataine. Druideann sé isteach san fhionnuisce sa samhraidh. Síolraíonn san fharraige sa gheimhreadh.


Séamus de Barra-Ó Murchú.
Duine spóirt Éireannach as Contae Chorcaí é Séamus de Barra-Ó Murchú (Béarla: "Jimmy Barry-Murphy"), a rugadh i mBaile an Easpaig ar an 2 Lúnasa, 1954. "Dé-imreoir" a bhí ann, a d'imir le foirne iomána agus peile Chorcaí agus an club Naomh Fionnbarra. Tá sé ar duine de na himreoirí is rathúla agus cáiliúla a tháinig as an gcontae riamh, agus is iomaí duaiseanna atá buaite aige sa dá spórt. Feictear air mar laoch spóirt an chontae, mar gheall ar an méid atá bain te amach aige mar imreoir.
Tagairtí.
Barra-Ó Murchú, Séamus de
Barra-Ó Murchú, Séamus de
Barra-Ó Murchú, Séamus de
Barra-Ó Murchú, Séamus de


Bissau.
Príomhchathair Ghuine-Bhissau is ea Bissau. Sa bhliain 2007 bhí timpeall is 407,424 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Bissau suite i ngar don Aigéan Atlantach. Bhunaigh na Portaingéalaigh í sa bhliain 1687. Ba í Bissau príomhchathair Ghuine na Portaingéile.


João Bernardo Vieira.
Ba pholaiteoir é João Bernardo Vieira (27 Aibreán 1939 - 2 Márta 2009). Ghlac sé mionn oifige mar Uachtarán Ghuine-Bhissau ar an 29 Meán Fómhair 1994.
Dúnmharaíodh é i mBissau ar an 2 Márta 2009, tar éis ionsaí ar a theach.
Naisc sheachtracha.
Vieira, João Bernardo
Vieira, João Bernardo


Paul Auster.
Scríbhneoir Meiriceánach is ea Paul Benjamin Auster (rugadh 3 Feabhra, 1947). Tógadh é i South Orange i New Jersey. Chuaigh sé ar scoil i Columbia High School i Maplewood. Tá neart leabhar scríofa aige; mar shampla "The New York Trilogy" (1987), "Moon Palace" (1989) agus "The Brooklyn Follies" (2005). Scríobh Auster na scripteanna do na scannáin "The Music of Chance" (1993), "Smoke" (1995), "Blue in the Face" (1995), "Lulu on the Bridge" (1998) agus "The Inner Life of Martin Frost" (2007). Úsáideann Auster an t-ainm cleite Paul Benjamin.


Ais leathmhór.
Má tá éilips againn, tugaimid ais mhór na héilipse ar an ais a ritheann trí lárphointe na héilipse ó cheann den dá phointe is faide ó chéile ar an éilips. Is í an ais mhór an trastomhas is faide atá ag an éilips, mar sin. Is ionann ais leathmhór na héilipse agus leath na haise móire. Is ionann an ais leathmhór agus meánfhad na satailíte ón bpríomhach, agus an tsatailít ag timpeallú an phríomhaigh ar fhithis éilipseach. Tabhair faoi deara nach bhfuil an príomhach suite i lárphointe na héilipse, ach i gceann de dhá fhócas na héilipse.


John Michael Talbot.
Amhránaí, ceoltóir, cumadóir Meiriceánach agus manach Caitliceach is ea John Michael Talbot (rugadh ar an 8 Bealtaine, 1954 i gCathair Oklahoma, Oklahoma sna Stáit Aontaithe é). Is é Talbot bunaitheoir "The Brothers and Sisters of Charity" in Eureka Springs, Arkansas, Stáit Aontaithe.
Naisc sheachtracha.
Talbot, John Michael
Talbot, John Michael


Liosta logainmneacha i mBaile Átha Cliath agus ina timpeall.
Taispeánann an liosta seo roinnt logainmneacha i mBaile Átha Cliath agus i dtimpeallacht na cathrach.


Faiche Stiabhna.
Páirc mhór phoiblí i lár Bhaile Átha Cliath is ea Faiche Stiabhna, agus í timpeallaithe ag ceithre shráid atá ainmnithe aisti - Faiche Stiabhna Thuaidh, Faiche Stiabhna Theas, Faiche Stiabhna Thoir agus Faiche Stiabhna Thiar. Bhí an-trácht ar na sráideanna seo go dtí le déanaí, ach sa bhliain 2004, tháinig athruithe móra ar phleanáil tráchta na cathrach, rud a mhaolaigh go mór ar an trácht timpeall na Faiche.
Stair.
Ní raibh san Fhaiche, go dtí an bhliain 1663, ach coimín bogach ar imeall na cathrach a mbíodh na ba ag iníor air. Sa bhliain sin, áfach, chinn Bardas Átha Cliath ballaí a thógáil timpeall ar lár na faiche agus na tailte imeallacha a dhíol le haghaidh tógála agus tithíochta. Na chéad tithe a tógadh, tháinig foirgnimh mhóra Sheoirsiacha ina n-áit go sciobtha, agus faoi dheireadh na hochtú haoise déag, bhí an Fhaiche ina háit scíthe ag lucht na toice. Na tithe atá timpeall na faiche inniu, áfach, is foirgnimh nua-aimseartha an chuid is mó acu, agus ní mhaireann ach corrtheach ón ochtú agus ón naoú haois déag. Scéal eile go bhfuil cuma bhréag-Sheoirsiach ar a lán de na tithe nua-aimseartha.
Sa bhliain 1814, fuair na húinéirí áitiúla seilbh ar an bpáirc. Chuir siad raillí in áit na mballaí, agus d'athraigh siad dearadh na páirce. Ní raibh cead isteach sa pháirc ach ag muintir an cheantair ina timpeall, ach sa bhliain 1877, reachtaigh an Pharlaimint i Londain go gcaithfí an Fhaiche a oscailt don tsaol mhór. Ba é Sior Arthur Guinness, fear de mhuintir na grúdlainne, a chuir tús leis an reacht seo, agus ina dhiaidh sin, thug sé síntiús airgid leis an bpáirc a fhorbairt is a fheabhsú. Ansin, bhronn sé an pháirc ar ais ar an mBardas. Le buíochas mhuintir na cathrach a chur in iúl, d'ordaigh an Bardas dealbh d'Arthur Guinness agus í ina seasamh os comhair Choláiste Ríoga na Máinlianna.
Le linn Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, shealbhaigh Arm Cathartha na hÉireann an fhaiche faoi cheannas Mhíchíl Uí Mhulláin agus na Cúntaoise Markievicz. Choigistigh siad mótarfheithiclí agus thosaigh siad ag tochailt trinsí le bheith in ann an bhunáit seo a chosaint nuair a thiocfadh na saighdiúirí. Beart a bhí ann a bhí bun os cionn le modh oibre na nÓglach sa chuid eile den chathair le linn an Éirí Amach, agus iad ag sealbhú foirgnimh. Mar a d'iompaigh na cúrsaí amach, níor den chríonnacht é an pháirc a shealbhú, nó nuair a chuaigh na saighdiúirí Sasanacha i seilbh Óstán Shelbourne, bhí radharc anuas acu ar na trinsí. Fuair na hÓglaigh iad féin faoi thine ó fhuinneoga thuas an óstáin, agus b'éigean dóibh an fhaiche a thréigean agus dul ar foscadh i gColáiste na Máinlianna.


Frank Stockwell.
Ba pheileadóir Éireannach as Tuaim i gContae na Gaillimhe é Frank Stockwell a rugadh sa bhliain 1929 agus a fuair bás ar an 9 Márta 2009. D'imir sé le foireann peile na Gaillimhe sna caogaidí, ag buachaint Craobh na hÉireann leo sa bhliain 1956. Ghnóthaigh sé dhá chúl agus cúig chúilín i gcluiche ceannais na bliana seo, curiarracht a seasann fós do chluiche seasca nóiméad.
Bhí Stockwell ar dhuine den bheirt ar a dtugtaí na "Terrible Twins", in éineacht le Seán Puirséil. Bhain an bheirt rath nach beag amach le foireann an chontae agus a gclub Réalta Thuama sna caogaidí.
Cailleadh Stockwell sa bhaile i dTuaim.
Stockwell, Frank
Stockwell, Frank
Stockwell, Frank
Stockwell, Frank


Peadar Ó Fiannachta.
Is iar-iománaí Éireannach é Peadar Ó Fiannachta, nó "Pete Finnerty" mar a thugtar air i mBéarla. Rugadh Ó Fiannachta sa Mhullach i gContae na Gaillimhe, sa bhliain 1964. D'imir sé le foireann iomána na Gaillimhe sna 1980í agus sna 1990í. Duine de na hiománaithe is fearr a d'imir le foireann na Gaillimhe ab ea é. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann dhá bhliain as a chéile, sa bhliain 1987, agus arís sa bhliain 1988. Bronnadh cúig ghradam "All-Star" air freisin.


Damien Hayes.
Is iománaí Éireannach é Damien Hayes. As Contae na Gaillimhe dó, agus imríonn sé le foireann an chontae. Rugadh Hayes i bPort Omna sa bhliain 1982 agus imríonn sé le foireann an chlub sin chomh maith. Is tosaí é. Tá Craobh na hÉireann buaite aige lena chlub cé nach bhfuil an t-éacht céanna déanta aige le foireann an chontae. Tá gradam All-Star aige.
Tagairtí.
Hayes, Damien
Hayes, Damien


Aodán Mac Gearailt.
Is peileadóir é Aodán Mac Gearailt, a rugadh ar an 29 Deireadh Fómhair 1978. As Contae Chiarraí dó. D'imir sé le foireann an chontae ar feadh tamaill agus bhuaigh sé Craobh na hÉireann. Imríonn sé lena chlub, An Ghaeltacht, fós. Bhí Joe Fitzgerald, a bhuaigh Craobh na hÉireann le foireann Átha Cliath sa bhliain 1942, gaolta leis, agus imríonn a dheartháir Rob Mac Gearailt leis an nGaeltacht freisin. Imríonn Aodán Mac Gearailt mar thosaí de ghnáth.


Facebook.
Is láithreán líonraithe shóisialta é Facebook, a bhunaigh Mark Zuckerberg ar 4 Feabhra, 2004. Tá an suíomh seo in iomaíocht le láithreáin líonraithe shóisialta eile, amhail Bebo agus MySpace. Dar le Facebook féin tá breis is 400 milliún duine cláraithe ar an suíomh faoi láthair agus bíonn breis is 50% acu ag logáil isteach go laethúil. Is féidir le duine ar bith a bheith ina bhall de agus tá sé faoi úinéireacht phoiblí Facebook Inc.
Facebook in Éirinn.
Dé réir an staidrimh is déanaí, bhí breis is 400,000 Éireannach ina mbaill de Facebook in Eanáir 2009. Tá móramh ban i gceist leis an líon daoine seo agus tá móramh na ndaoine ar an suíomh os cionn 25 bliain d'aois chomh maith.
Aistriúchán.
Ligtear do na baill an suíomh a aistriú go dtí a dteanga dhúchais agus tá bailchríoch á cur ar an leagan Gaelach den suíomh ag na baill Ghaelacha, i láthair na huaire.
Gaeilge ar Facebook.
Labhraíonn/Úsáideann cuid mhór grúpaí ar Facebook Gaeilge agus tuig leat Gaeilge a roghnú mar theanga ar Facebook.


John Hayes.
Is imreoir rugbaí é John James "The Bull" Hayes. Rugadh Hayes ar an 2 Mí na Samhna 1973 sa Cheapach Mhór i gContae Luimnigh. Imríonn sé le Cúige Mumhan agus le foireann náisiúnta rugbaí na hÉireann. B'iománaí é Hayes le club CLG An Cheapach Mhór agus é óg. Níor imir sé rugbaí ar chor ar bith go dtí go raibh sé ocht mbliana déag d'aois, nuair a d'imir sé leis an mBrú in aghaidh an Chaisleáin Nua Thiar. Chaith sé tamall ag imirt rugbaí sa Nua-Shéalainn agus nuair a d'fhill sé ar Luimneach thosaigh sé ag imirt le foireann na Mumhan. D'imir sé a chéad chluiche idirnáisiúnta sa bhliain 2000, in aghaidh na hAlban. Bhuaigh sé Corn na hEorpa le foireann na Mumhan sna blianta 2006 agus 2008.


Club de Gimnasia y Esgrima La Plata.
Club peile atá suite i La Plata, an Airgintín is ea Club de Gimnasia y Esgrima La Plata.
An scuaid faoi láthair.
Gimnasia y Esgrima La Plata


Áicsin.
a> (IAA) a dtugtar ar an mball is tábhachtachí i rang na n-áicsin.
I bhfiseolaíocht plandaí, is é rud is áicsin ann fíteahormón a bhíonn riachtanach i gcomhair fáis agus forbartha na bplandaí. Tá an t-ainm áicsin díorthaithe ón tSean-Ghréigis αυξανω ("auxano" -- "fásaim").
Tugtar áicsiní ar aon substaint a thaispeánann na hairíonna céanna i bhforbairt agus rialú na bplandaí. Is cuma iad nádúrtha nó sintéiseach.
Is iad áicsin, gibrilin agus cíticinin na hormóin mhóra de chuid na bplandaí.
Is é Fritz Went (1903-1990) an t-eolaí Ísiltíreach a thug faoi deara don chéad uair feidhm an hormóin i bhfás na bplandaí. Iondóilaigéad aicéiteach (IAA) a dtugtar ar an mball is tábhachtachí i rang na n-áicsin.


Sléacht Jallianwala Bagh.
Tugtar Sléacht Jallianwala Bagh nó Sléacht Amritsar ar an eachtra a tharla san Jallianwala Bagh (páirc an phobail), i gcathair Amritsar sa Phunjab, an 13 Aibreán, 1919, nuair a scaoil Arm Bhriotanach na hIndia faoi cheannais an Briogáidire-Ghinearál Reginald Dyer, ar slua daoine. idir páistí, fir agus mná. agus iad neamharmtha.
Lean tréanbhabhta lámhaigh ar feadh 10 nóiméad, agus caitheadh 1650 piléar amach, nó 33 piléar do gach saighdiúir.
De réir foinsí oifigiúla an Raj Briotanach maraíodh 379. De réir foinsí neamhoifigiúla maraíodh níos mó ná 1000, agus goineadh níos mó ná 2000. Thug an Dr. Smyth (máinlia sibhialta) le fios go raibh 1,526 taismeach.
Bhí Dyer oilte i gCorcaigh mar oifigeach airm. Bhí an leifteanantghobharnóir sa Phuinseaib ag an am, Michael O'Dwyer, as Tiobraid Árann.


Alcalóideach.
Struchtúr ceimiceach na caiféine. Alcalóideach xaintíneach í an chaiféin, nó dá gcuirfeá adamh hidrigine in áit gach ceann den trí CH3, gheofá xaintín.
Is comhdhúile nádúrtha ceimiceacha iad na halcalóidigh a bhfuil adaimh bhunata nítrigine iontu. Tá an t-ainm féin bunaithe ar an téarma "alcaileach" a chiallaíonn "bunata". I dtús báire, ba nós leis na ceimiceoirí "alcalóideach" a thabhairt ar na comhdhúile bunata go léir a raibh adaimh nítrigine iontu - na haimíní san áireamh. Bíonn alcalóidigh le fáil ina lán beothach, idir bhaictéir, phlandaí, ainmnithe agus fhungais. Táirgí nádúrtha iad den chineál a dtugtar meitibilítí tánaisteacha orthu. Is é sin, tá ról acu i meitibileacht an bheothaigh, ach níl siad chomh tábhachtach is a gheobhadh an beothach bás ina n-uireasa. Is iomaí alcalóideach a bhfuil nimh, cógas nó druga ann.
Is é an modh oibre tipiciúil le halcalóideach a tháirgeadh ná an t-úscadh aigéid agus buin. Is é sin, úsáidtear aigéad leis an alcalóideach bunata a chlaochlú go hian. Tá na hiain níos sothuaslagtha san uisce ná an chomhdhúil neodrach, agus mar sin, faightear tuaslagán atá saibhir san alcalóideach. Ansin, aonraítear an t-alcalóideach as an tuaslagán uisce seo.
Is féidir alcalóidigh a úsáid mar chógais nó mar dhrugaí, toisc go n-oibríonn siad ar an orgánach daonna ar go leor bealaí. Ábhair andúile atá i gcuid mhaith acu. Féach, mar shampla, cócaon, caiféin, nicitín, moirfín agus cuinín.
Struchtúr ceimiceach na heifidríne, alcalóideach feiniolalainíneach
Cineálacha.
Is gnách na halcalóidigh a rangú de réir a struchtúir cheimicigh. Má thugtar "alcalóideach tropánach" ar alcalóideach áirithe, is ionann é agus a rá go bhfuil sé cosúil leis an tropán ó thaobh an struchtúir de, agus gur féidir móilín an alcalóidigh sin a shamhlú le móilín an tropáin. Tá alcalóidigh eile ann a bhfuil struchtúr a móilíní níos cosúla leis an bpiridín nó leis an bpúirín, agus mar sin de.
Nuair nach raibh mórán eolais ann ar bhithshíntéisiú na n-alcalóideach luaití iad le comhdhúile a bhí ann cheana, rud a dhéantaí go fiú i gcás alcalóidigh nach bhfuil adaimh nítrigine ar bith iontu. Má fhaightear breis eolais ar alcalóideach luafar le grúpa nua é, rud is gnách a dhéanamh de réir an aimín a bhfuil tábhacht leis sa síntéisiú.
Ní bhíonn an rangú ródhian i gcónaí. Is féidir alcalóideach cuineoilíneach nó alcalóideach iondóileach a thabhairt ar an stricnín, ó tá struchtúr an stricnín cosúil leis an iondóil agus leis an gcuineoilín araon, agus uaireanta b'fhearr béim a chur ar cheann amháin acu ná ar an gceann eile.
Tugtar fíor-alcalóidigh orthu siúd a bhfuil fáinne d'adaimh ina móilín, agus adamh nítrigine san fháinne. Thairis sin, ní mór gur féidir struchtúr aimínaigéid a aithint ar an bhfáinne - is é sin, gur féidir an fáinne sin a chruthú trí shlabhra oscailte adamh an aimínaigéid a dhúnadh. Is eisceacht iad na halcalóidigh a bhfuil struchtúr a bhfáinne bunaithe ar an bhfeiniolalainín. Tugtar prótalcalóidigh orthu seo. Alcalóidigh bhréige iad na halcalóidigh eile, na cinn phúiríneacha mar shampla.
Tréithe fisiceimeacha.
Alcalóidigh ar mheáchan éadrom móilíní nach bhfuil deontóirí nasc hidrigineach acu is minic iad ina leacht le teocht an tseomra - nicitín, mar shampla. Tá bunatacht na n-alcalóideach ag brath ar na péirí leictreon timpeall na n-adamh nítrigine iontu. Ós rud é gur bunanna orgánacha iad, cruthaíonn na halcalóidigh salainn in éineacht le haigéid mhianraí ar nós aigéad sulfarach agus le haigéid orgánacha ar nós aigéad tartarach. Bíonn na salainn seo níos sothuaslagtha san uisce ná na halcalóidigh féin.


Briogáidire-Ghinearál Reginald Dyer.
B'é an Briogáidire-Ghinearál Reginald Edward Harry Dyer CB (9 Deireadh Fómhair, 1864 – 23 Iúil, 1927) an t-oifigeach Briotanach san India a bhí freagrach as sléacht Jallianwala Bagha (maraíodh  379 – 1000+).
Bhí Dyer oilte i gCorcaigh mar oifigeach airm. Bhí an leifteanantghobharnóir sa Phuinseaib ag an am, Michael O'Dwyer, as Tiobraid Árann.
Féach freisin.
Dyer, Reginald
Dyer, Reginald


Fótatrópacht.
Claonadh chun fáis i dtreo áirithe mar fhreagairt ar sholas is ea an fhótatrópacht.


Feanaintréin.
Hiodracarbón aramatach í an fheanaintréin a bhfuil a mhóilín comhdhéanta as trí fháinne beinséine. Isiméir de chuid na hantraicéine atá ann. Tá struchtúr na feanaintréine le haithint i móilíní na stéaróideach, ach ní bhaineann orgánach an duine aon úsáid chiallmhar as an bhfeanaintréin féin. A mhalairt ar fad: is ceimiceán greannach é agus é ar fáil i ndeatach na dtoitíní. Le teocht an tseomra, tá an fheanaintréin ina púdar geal a bhfuil loinnir ghorm ann.


Beinséin.
Is í an bheinséin an ceann is simplí de na hidreacarbóin aramatacha. Is é struchtúr na beinséine, nó an fáinne aramatach, is comhartha sóirt do na hidreacarbóin seo go léir.
Tá fáinne sé adamh carbóin i móilín na beinséine, agus aon adamh hidrigine amháin ag gobadh amach as gach adamh carbóin. Ós rud é go gcaithfidh gach adamh carbóin ceithre nasc comhfhiúsach a cheangal le hadaimh eile, chuaigh sé rite leis na luathcheimiceoirí ciall cheart a bhaint as an bhfáinne beinséine. De réir na gnáth-thuisceana ba chóir go mbeadh gach dara nasc san fháinne ina nasc dúbailte agus na cinn eile ina naisc shingil, ach ní raibh modh imoibrithe na beinséine cosúil leis na hidreacarbóin eile a raibh naisc dhúbailte iontu. Nó bíonn na hidreacarbóin sin an-fhonnmhar imoibriú leis an hidrigin, abair, leis na naisc bhreise a oscailt. Maidir leis an mbeinséin, áfach, bíonn sí ag imoibriú cosúil leis na hidreacarbóin nach bhfuil ach naisc shingil iontu - is é sin, glacann sé le malartaí (adamh de chineál eile, nó grúpa d'adaimh) in áit ceann de na hadaimh hidrigine, ach tá an-teacht aniar san fháinne féin.
Is é an tuiscint atá againn ar an bhfáinne aramatach inniu ná nach bhfuil naisc dhúbailte ann ar aon nós, ach go scaiptear na leictreoin bhreise ar fud an fháinne ina bhfithiseán móilíneach. Deirtear go bhfuil na naisc dhúbailte dílogánaithe, is é sin, nach féidir a rá cé acu de na hadaimh charbóin a bhfuil nasc dúbailte eatarthu agus cé acu nach bhfuil.
Ba é an ceimiceoir Gearmánach Friedrich August Kekulé, thiar sa bhliain 1865, ba thúisce a mhol go raibh struchtúr an fháinne ag an mbeinséin. Dúirt sé gur taibhríodh nathair dó agus í ag baint greama as a heireaball féin, agus gurb é an taibhreamh seo a chuir an smaoineamh ina cheann an chéad uair.
Tá boladh láidir milis as an mbeinséin, cosúil lena lán hidreacarbón aramatach eile - sin é an tuige go dtugtar "hidreacarbóin aramatacha" orthu, le fírinne. Leacht geal gan dath atá ann a lasfaidh suas ar an toirt má thugann tú bladhaire tine ina aice. Bíonn an bheinséin le fáil san artola go nádúrtha, agus is amhábhar tábhachtach í don tionsclaíocht cheimiceach.
Ábhar ailse (carcainigin) agus nimh atá ann freisin.


Trópacht.
Is é rud is trópacht (ón tSean-Ghréigis "tropos" = iompaigh) ann feiniméan bitheolaíoch, a chuireann in iúl fás nó gluaiseacht iompála an orgánaigh, de gnáth planda, de réir na spreagthaí a bhíonn sa timpeallacht.
Cineálacha trópachtaí.
Athraíonn treo fáis i bplandaí de réir na spreagthaí nó na trópachtaí a théann i bhfeidhm orthu.


Gibrilin.
a> is coitianta de na gibriliní.
Is é rud is gibrilin ann: ceann de hormóin na bplandaí a rialaíonn fás agus a théann i gcion ar phróisis forbraíochta éagsúla, lena n-áirítear fadú ar na cealla, péacadh, suanacht na mbaclóg, bláthú, léiriú gnéasach,ionduchtú einsímeach agus aosú duillí agus torthaí.


Stanisław Ignacy Witkiewicz.
Scríbhneoir, ealaíontóir, grianghrafadóir, drámadóir agus fealsamh ón bPolainn ab ea Stanisław Ignacy Witkiewicz, nó Witkacy. Rugadh i Vársá ar an 24 Feabhra 1885 é, agus chuir sé lámh ina bhás féin i Jeziory in Oirthear na Polainne (inniu, Великі Озера/Velyki Ozera san Úcráin) ar an 18 Meán Fómhair 1939.


Cíticinin.
a>" an géineas d'arbhair ina chéad fionnadh í.
Is é an rud is cíticinin ann ná rang hormón sna plandaí a spreagann an ráta chilldheighilte.
Bíonn sí bainteach ach go háirithe le fás ceallach, difreáil cheallach, agus próisis fiseolaíocha eile.
B'é Adicott a chéad thug faoi deara éifeacht na cíticiní tré feidhm a bhaint as bainne cnó cócó, le linn dó bheith in Ollscoil Wisconsin-Madison sna naoi déag daichidí.


George Johnstone Stoney.
Fisiceoir Éireannach ba ea George Johnstone Stoney (15 Feabhra 1826 – 5 Iúil 1911),
a bhaist an t-ainm ar an leictreon sa naoú haois déag, mar an "bunaonad chainníocht leictreachais".
Bhí sé ag obair mar Ollamh i gColáiste na Ríona, Gaillimh ó 1852 go 1857. Faoi 1874 d'áirigh sé méid an bhunaonad leictreachais ó thomhais i leictriliú uisce is teoiric chinéiteach na ngás. Thug sé leictreon ar an lucht seo. Bhí an coincheap, ach ní an focal féin, cumtha aige chomh luath le 1874 agus 1881, tháinig an focal isteach sa bhliain 1891.
Rinne sé meastachán ar líon na móilíní i milliméadar ciúbach gáis a bhí coibhéiseach le huimhir Avogadro, rud a d'áirigh Loschmidt is Thompson freisin.
D'fhoilsigh sé timpeall seachtó cúig páipéir eolaíochta le linn a shaol.


Iarmhairt Joule-Thomson.
Ceo d'aer comhdhlúite scaoilte ó bhuidéal de ghás leachtach.
De gnáth éiríonn teocht gáis nuair a fháisctear é; mar shampla, éiríonn teocht an aeir sa chónasc le linn aer a bheith á fháscadh isteach i mbonn rothair le teannán. Mar an gcéanna, nuair a scaoiltear aer atá faoi bhrú ard amach as soitheach, titfidh a theocht. Tugtar Iarmhairt Joule-Thomson ar na hathraithe teochta úd a tharlaíonn nuair a athraíonn an brú ar gháis.
Ag teocht an tseomra, titeann teocht na ngás go léir, seachas hidrigin, héiliam agus neon, tráth leata.


Boston University.
Is í Boston University an ceathrú ollscoil phríobháideach is mó i SAM. Tá sí lonnaithe i mBostún agus tá níos mó ná 30,000 daltaí, idir fochéimithe agus iarchéimithe, cláraithe ann. Glaoitear BU air i mbéal an phobail.
Stair.
Bunaíodh í mar Methodist Seminar i Newbury, Vermont sa bhliain 1839. Aistríodh an scoil go Concord, New Hampshire sular shocraigh sí síos i mBostún sa bhliain 1867. Ainmníodh í mar Boston University sa bhliain 1869.
Eagrú na hOllscoile.
Tá an ollscoil roinnte i sé choláiste agus naoi scoileanna. Siad na cinn is clúití ná na ranna Fealsúnacht, Fiaclóireacht, Teagasc, Dlí, Leigheas agus Diagacht. Tá an rannóg leighis ollmhór agus é lonnaithe ar suíomh leis féin bainteach le Boston University Medical Center.


Córas céadfach.
Is cuid den néarchóras é an Córas céadfach a bhíonn freagrach as faisnéis chéadfach a phróiseáil. Is trí mheán na mball céadfach seo a fhaigheann lárchóras na néaróg faisnéis faoin timpeallacht inmheánach agus sheachtrach.
Sna baill chéadfacha bíonn a lán gabhdóirí céadfacha cruinnithe le chéile iontu. Is é a bhíonn ann i gcóras céadfach ná; glacadóirí céadfacha, líonraí néaracha, agus páirteanna na hinchinne bainteach le haireachtáil chéadfach.
De ghnáth, aithnítear na céadfaí seo a leanas; radharc, éisteacht, tadhall, blaiseadh agus boladh.
Is é an réimse gabhálach an chuid den timpeallachta ar leith a fhreagraíonn na gabhdóirí nó na horgáin céadfacha dó; an solas a bhfeiceann na slata agus na cóingach go léir.
Go nuige seo, sonraíodh réimsí gabhálacha don chóras radhairc, córas éisteachta agus an córas sómachchéadfach, blaiseadh agus boladh
Spreagadh.
Códaíonn an córas céadfach ceithre ghré spreagthachta;
'tíopa' (módúlacht), 'déine', 'suíomh' agus 'fad ama'. Úsáidtear 'am sroichte'
na bíge fuaime agus pasdifríochtaí na fuaime leanúnaí i gcomhair
Bíonn íogair ar gabhdóirí áirithe le haghaidh cineálacha áirithe spreagthaí (mar shampla, freagraíonn meicneaghabhdóirí difriúla níos fearr do spreagthaí tadhaill éagsúla, ó uirlisí géara nó maola).
Seolann gabhdóirí ríoga i bpatrúin faoi leith, a thugann le fios cé chomh mór is atá an spreagadh (mar shampla, cé comh hard is atá fuaim). Tugann suíomh an ghabhdóra a bhfaigheann an spreagthach eolas don intinn faoi suíomh an spreagtha (mar shampla, seoltar eolas chuig na hintinne faoin mhéar nuair a fhaigheann mheicneaghabhdóir sa mhéar spreagadh). Tugann patrún gníomhaithe na néar-ríge le fios fad ama an spreagtha.
Modúlacht.
Sort feiniméin fhisiceach is ea modúlacht chéadfach, a bhíonn inairithe (mar shampla, teocht, blais, fuaim, brú). Tá ról lárnach ag an chineál ghlacadóra a bhíonn spreagtha i gcódú na modúlachta céadfaí.
Sa chreat tuairchuimhne (nó i mBéarla, "the memory-prediction framework"), tugann Jeff Hawkins le fios go bhfuil comhfhreagairt idir sé chiseal na coirtéise ceirbrí agus sé chiseal na conaire optaice den chóras radhairc.
Tá na réigiúin seo, V1, V2, V3, V4, V5, MT, IT, srl sa phríomh-choirtéis amhairc. Is éard a bíonn i gceist i réigiún V1 (féach ar aghaidh) ná aicme amháin de chealla na hintinne, cé go bhfuil a lán ceall eile agus feidhm na radharc acu.
Leagann Hawkins scéim amach i gcomhair na modúlachta céanna den chóras céadfach.
Tóg faoi deara, gur féidir a lán cineálacha chéadfaí a bheith ann, cuid nach bhfuil luaite anseo.
V1 (Radharc).
Achar radhairc 1, nó V1, in úsáid i gcomhair na radhairc, via an córas amhairc go dtí an phríomh-choirtéis amhairc.
A1 (Éistitheach - cloisteáil).
Achar éisteachta 1, nó A1, in úsáid i gcomhair éisteachta, via an córas éisteachta, go dtí an phríomh-choirtéis éisteachta.
G1 (Blaiseadh).
Achar blaiste 1, nó G1, in úsáid i gcomhair blaiste.
O1 (Boltanach).
Achar boltanach 1, nó O1, in úsáid i gcomhair bolaidh.
Baill Chéadfacha an Duine.
Cuimsíonn córas céadfach an duine na fochórais a leanas;
Tagairtí.
Kolb & Whishaw: Fundamentals of Human Neuropsychology (2003)


Coláiste an Phiarsaigh.
Iarbhunscoil lán-Ghaelach, lae agus cónaithe do bhuachaillí agus cailíní is ea Coláiste an Phiarsaigh atá suite i gContae Chorcaí. Is í an Ghaeilge an teanga chaidrimh ag múinteoirí agus ag daltaí sa scoil agus taobh amuigh di, agus tá dualgas ar gach dalta Gaeilge a labhairt. Glactar le daltaí cónaithe agus lae-cónaithe (5/4 lá). Tá deontas ar fail do dhaltaí cónaithe áirithe.


Rosenstolz.
Is banna ceoil Gearmánach é Rosenstolz. Is iad AnNa R. agus Peter Plate baill an bhanna. Tá Rosenstolz an-cháiliúil sa Ghearmáin agus shroich na halbaim "Herz", "Das Grosse Leben", "Kassengift" agus "Die Suche Geht Weiter" an chéad áit sna cairteacha sa Ghearmáin.


Symposium (Platón).
Is é an Symposium le Platón (Sean-Ghréigis: "Συμπόσιον") cur síos ar chomhrá a thit amach ag oíche ceiliúrtha agus ólachán eagraithe, sa Sean-Ghréig thart faoin mbliain 380 roimh Chríost. In éineacht le na comhráite Parmenides, Philebos agus Phaidros, tá sé ina chuid den tríú teitrean de shaothar Phlatón.
Plota.
Bhain Agathon duais ag comórtas drámaíochta agus an lá dar gcionn thug sé cuireadh dá chuid chairde agus gaolta as an tsochaí in Aithin chuig symposium ag a theach. Bhí páirt lárnach ag Arastafainéas, Sócraitéas agus Alcibiades sa chomhrá. Ós rud é go raibh siad traochta tar éis ceiliúradh an lae roimhe, shocraigh siad go mbeadh oíche socair, chiúin, ré acu. Bheartaigh siad óráidí molta faoi Eros (an grá) a thabhairt, duine i ndiaidh dhuine.
D'ob é an buaicphointe ná óráid Sócraitéas faoina thuiscint ar an ngrá ba uaisle a d'fhéadfaí a mhothú. Faoi dheireadh briseann Albicantes isteach ar an symposium agus é ólta go maith agus de réir mar a chuireann sé é féin in iúl agus a n-insítear don éisteoir faoin gcaidreamh agus an baint idir Sócraitéas agus Albicantes, léirítear don éisteoir ionracas Shócraitéas i leith an méid a bhfuil ráite aige (grá Phlatonic).


Cathair Oklahoma, Oklahoma.
Is í Cathair Oklahoma príomhchathair an stát Oklahoma i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá an chathair suite i gContae Oklahoma.
Tá 547,274 duine ina gcónaí taobh istigh de theorainneacha na cathrach (daonáireamh 2006) agus 1,2 milliún duine sna ceantair mháguaird (daonáireamh 2006).


Drámaíocht na Gaeilge.
Réamhré.
Níor fhréamhaigh traidisiún ceart drámaíochta sa Ghaeilge riamh roimh an 19ú haois, cé go raibh an litríocht, an scéalaíocht agus an ceol thar a bheith bríomhar in Éirinn ó thús. Is éard ba chúis leis an easpa sin, b'fhéidir, nach mbíodh drámaí reiligúnda á léiriú i nGaeilge mar a bhíodh i dteangacha eile sna meánaoiseanna, go háirithe sna bailte móra. Ní hé nach raibh Gaeilge á labhairt sna bailte céanna, ach ba láidre amuigh faoin tuath í, agus modhanna inste eile á n-úsáid ag an gcultúr chun é féin a chur in iúl.
Deirtear gur féidir sean-dánta áirithe a áireamh mar dhrámaí toisc iad a bheith ina gcomhrá beirte; sampla díobh sin is ea an t"Agallamh idir Fiontán agus Seabhac Acla", dán a breacadh síos san 14ú haois. "Inis dúinn ábhar d’eachtra," a deir Fiontán agus freagraíonn an Seabhac go binn é; ach is léir gur dán drámata atá i gceist anseo seachas dráma ceart. Ba mhinic tréithe drámata ag baint leis na cluichí tórraimh - "Éisteacht Faoistine", abair, nó "Na Táilliúirí". Daoine ag aithris ar dhaoine eile, daoine ag déanamh páirt sagairt agus mar sin de – cluichí a ligfeadh duit cuma shamhlaíoch a chur ar an saol, ach nár fáisceadh drámaí cearta astu.
Tús traidisiúin.
Ní raibh Éire gan traidisiún ceart drámaíochta, mar sin féin, fiú más i dteanga eile é. Dealraíonn sé go raibh drámaí den saghas a luadh thuas á léiriú i mBéarla i mbailte móra na hÉireann chomh fada siar leis an 14ú haois, agus tá tuairisc againn ar léiriú an dráma Gorboduc sa bhliain 1601 sa Halla Mór i gCaisleán Bhaile Átha Cliath. Chuir seo cor nua san fhaisean agus ar feadh tríocha éigin bliain ina dhiaidh sin ba mhinic drámaí á léiriú i dtithe móra ar fud na hÉireann.
Nuair a tháinig na Stíobhartaigh i réim arís i Sasana sa bhliain 1661 tháinig beocht úr sa drámaíocht i mBaile Átha Cliath: cuireadh amharclann nua ar bun ann (Smock Alley), ceann a mhair chomh fada le tús an 19ú haois, nuair a tháinig amharclanna eile ar an bhfód.
Na chéad drámaí Gaeilge.
Faoi dheireadh an 19ú haois bhí fuinneamh nua ag teacht sa Ghaeilge, rud a d'fhág a rian ar an drámaíocht. Chuir Conradh na Gaeilge roimhe an teanga a chur in oiriúint don saol nua, agus tháinig iarraidh ar aon rud a scríobhadh i nGaeilge. Sa bhliain 1895 d’aistrigh Seán Ó Neachtain an dráma "An Cailín Bán" (le Dion Boucicault), agus gan ann ach tús oibre; sa bhliain 1900 léiríodh "Tadhg Saor", dráma leis an Athair Peadar Ó Laoghaire, agus chuaigh slua scríbhneoirí de gach saghas i mbun pinn.
Is beag duine ab oilte ar an gceird nua ná Dubhghlas de hÍde, gníomhaí, scríbhneoir agus béaloideasóir. Tháinig a lán drámaí óna lámhsan agus ‘Casadh an tSúgáin’ ar an gceann ba shuntasaí acu, scéal a tarraingíodh as an mbéaloideas agus a léiríodh sa bhliain 1901. Drámaí simplí ba ea a leithéidí agus an chuid ab fhearr acu greannmhar agus blasta. Sampla maith is ea "Eachtra na mBróg", dráma le Seeán Ó Caola (a litriú féin) a foilsíodh sa bhliain 1918. Tugann lánúin, agus iad i riocht mná feasa, cor in aghaidh an chaim do bheirt bhithiúnach, agus fíorbhlas na Gaeltachta ar an gcaint go léir.
"An Chéad Bhithiúnach": [Agus iontas air.] Cé hé tusa, in ainm na haimléise?
"Bean an Tí": Aibhlís na gCloch a thugann daoine orm.
"An Chéad Bhithiúnach": Agus cén bhadhb mhór sin atá i d'fhochair?
"Bean an Tí": Siúd í mo chompánach bóthair. Ach dá bhoirbeacht í do chaint, deirim arís libh gur ádhmharach an bheirt sibh, gur ádhmharach an bheirt sibh.
B'fhéidir bolscaireacht a dhéanamh trí dhrámaí den saghas seo, mar a rinneadh in "An Deoraidhe, dráma i n-aghaidh imtheachda thar sáile" (Lorcán Ua Tuathail, 1906); deir bean a chaith tamall i Meiriceá agus í ag caint faoin scéal thall "go bhfuil níos mó daoine as Éirinn sna tithe déirce ná mar atá as chuile thír eile sa domhan, dá gcuirfí le chéile ar fad iad!"
An 20ú haois.
Sa bhliain 1913 bhunaigh Piaras Béaslaí "Na hAisteoirí", compántas a bhíodh ag obair i mBaile Átha Cliath agus i nGaeltacht na Mumhan, agus ba é Béaslaí féin a scríobh agus a léirigh cuid mhaith de na drámaí. Bhí baint aige freisin leis an gComhar Drámaíochta, dream a tháinig ann sa bhliain 1923 agus a léirigh neart drámaí ar feadh scór blianta. Sa bhliain 1942 chuaigh Amharclann na Mainistreach i mbun oibre thar ceann an Chomhair, agus drámaí Gaeilge á léiriú go tráthrialta aici, cé gurbh annamh dráma fada le feiceáil ann. Athbhunaíodh Oireachtas na Gaeilge sa bhliain 1939 tar éis dó a bheith díbheo le tamall, agus bhí sé ag cothú na drámaíochta le comórtais as sin amach. Níos faide anonn bhí eagraíochtaí eile, mar atá Gael-Linn, Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge agus eile, ag cuidiú leis an obair chomh maith.
Sa bhliain 1928 bhunaigh Séamas Ó Beirn Taibhdhearc na Gaillimhe, amharclann a bhí dlite do dhrámaí Gaeilge agus a fuair maoiniú ón stát chuige. Is ann ba thúisce a léiríodh "Diarmuid agus Gráinne", dráma cáiliúil le Mícheál Mac Liammóir, aisteoir, léiritheoir agus scríbhneoir a bhí ar an lucht drámaíochta ba nótálta in Éirinn. Bhí sé féin agus a pháirtí Hilton Edwards i mbun Amharclann an Gheata (Gate Theatre) i mBaile Átha Cliath freisin, áit a bunaíodh sa bhliain 1928 agus blas Eorpach ar a cuid léirithe. Ní foláir Amharclann an Damer a lua, áit a raibh léirithe proifisiúnta agus amaitéaracha le feiceáil i nGaeilge ó na caogaidí amach; is ann a chéadléiríodh "An Giall" le Breandán Ó Beacháin. Dúnadh an amharclann sa bhliain 1976.
Drámaí nua.
Pósann sí, tagann an chlann, tá sí gafa. Imíonn sí faoi dheireadh. Tá nádúrthacht agus beocht i gcaint Ní Shúilleabháin atá ar iarraidh i saothar a leithéidí eile.
An scéal mar atá.
Tá beocht sa drámaíocht áitiúil i gcónaí agus iarraidh ar an agallamh beirte, rud a d'eascair as an véarsaíocht thraidisiúnta. Is é An Comhlachas Náisiúnta Drámaíochta atá freagrach as drámaí amaitéaracha Gaeilge a chur chun cinn. Is deacair, áfach, drámaíocht ghairmiúil a chothú i nGaeilge; tá an slua féachana róbheag agus ní dhéanann Gaeilge bhlasta aisteoir maith (ná a mhalairt). Tá raidhse complachtaí nua ann chun drámaí Béarla a léiriú, ach is annamh a thagann compántas nua Gaeilge ar an bhfód. Tá an Taidhbhearc féin in ísle brí le tamall anuas. Dá fheabhas iad cuid de na drámaí, ní bhfaigheadh aon cheann acu áit bhuan sa stór idirnáisiúnta.
Tá sé le feiceáil an dtiocfadh spionnadh nua i ndrámaíocht na Gaeilge de bharr borradh a theacht faoi líon na nGaeilgeoirí sna cathracha, go háirithe i mBaile Átha Cliath, i mBéal Feirste agus i nDoire. Tuar dóchais (nó ábhar suime ar a laghad) is ea Aisling Ghéar, compántas atá lonnaithe i mBéal Feirste agus a leiríonn drámaí trí Ghaeilge amháin, idir bhundrámaí agus aistriúcháin. Tugtar cúnamh éigin do Bhéarlóirí chun go mbeidís in ann sult as bhaint as a bhfuil ar siúl. B'fhéidir go dtiocfadh a leithéidí eile ar an saol nuair a bheadh slua féachana meánaicmeach le Gaeilge ann den saghas a chothaíonn an drámaíocht i dteangacha eile.
Idir an da linn, níor chaill lucht drámaíochta na Gaeltachta a misneach. Sa bhliain 2009 rinne Aisteoirí Ráth Chairn dhá léiriú den dráma Bairbre Rua ag féilte drámaíochta i Ráth Chairn agus ar an gCeathrú Rua. D'eirigh le Seán Mac Donncha gradam aisteoireachta a bhaint amach ag an bhféile ar an gCeathrú Rua.
Bíonn Féile Drámaíochta na gColáistí ar siúl gach bliain a mbíonn ábhar nuachumtha, seanbhunaithe, aistriúcháin is eile i gceist leis. Aistríonn an fhéile thart ó choláiste go coláiste nó go hionaid éagsúla gach bliain.
Stairithe.
Philip O'Leary, Pádraig Ó Siadhail, Nollaig Mac Congáil, Eadaoin Ní Mhuircheartaigh
Léirmheastóirí.
Pat Buitléir, Róisín Ni Ghairbhí, Brandy Mac Gearailt, Fiach Mac Conghail, Trevor Ó Clochartaigh, Seán Ó Tarpaigh, Breandán de Lap.


Natasha Richardson.
B'aisteoir Sasanach í Natasha Richardson. Bhain sí cáil amach ar stáitse le drámaí cosúil le "Cabaret" agus clú idirnáisiúnta amach as scannáin cosúil le "The Parent Trap" agus "Maid in Manhattan". Chuidigh sí na milliúin dollar a bhailiú ar son charthanachtaí AIDS.
Bhí sí pósta ar an aisteoir Éireannach Liam Neeson ó bhí 1994 ann agus bhí beirt mhac acu, Micheál agus Daniel. Fuair Natasha Richardson, a bhí ceathracha a cúig bliain d’aois, bás in ospidéal i Nua Eabhrac i 2009, i ndiaidh drochghortú a fuair sí sa gcloigeann i dtimpiste sciála i gCeanada.


Míl Espáine.
De réir na miotaseolaíochta, shíolraigh na Gaeil ó Mhíl Espáine Tá scéalta faoi le fáil i Leabhar Gabhála na hÉireann.
"Golam" nó "Galamh" an t-ainm a bhí air. Is éard atá i gceist le "Míl Espáine" ná leagan Gaeilge den Laidin "Miles Hispaniae" ("saighdiúir de chuid na Spáinne"). Bhí sé ina shaighdiúir sa Scitia, agus san Éigipt ina dhiaidh sin. De réir na tairngreachta, bheadh sliocht Mhíl Espáine i gceannas ar Éirinn agus mar sin rinne sé iarracht an t-oileán sin a shroichint, ach cailleadh sa Spáinn é.
Sheol a bhean Scota agus a uncail Íth, a chonaic Éire ó thúr, go hÉirinn, ach mharaigh Tuatha Dé Danann Íth. Rugadh a chorp ar ais go dtí an Spáinn agus rinne mic Mhíl agus deartháireacha Íth ionradh ar Éirinn. Briseadh ar Thuatha Dé Danann agus thosaigh scéal na nGael in Éirinn.
Ba iad Éibhear Fionn, Éibhear Donn, Éiremhón (Heremon) agus Ir i measc na mic Mhíl.


An Ghaeilge san Astráil.
I ndeireadh an 18ú haois a thosaigh scéal na Gaeilge san Astráil agus bhí na mílte cainteoir Gaeilge le fáil in oirdheisceart na hAstráile faoi sheascaidí an 19ú haois - cuid mhór de na hÉireannaigh a bhí sa tír ag an am. Chuaigh a líon i laghad ina dhiaidh sin, cé go raibh athbheochan ar siúl i Melbourne timpeall na bliana 1900 faoi thionchar Athbheochan na Gaeilge in Éirinn, agus roinnt foghlaimeoirí ag tabhairt faoin teanga. Bhí suim ag Astrálaigh éigin sa Ghaeilge anuas go dtí na caogaidí ar a laghad. Tháinig borradh faoin líon foghlaimeoirí sna hochtóidí agus an t-ilchultúrachas faoi lán seoil. Tá ranganna agus daonscoileanna ann anois agus taighde acadúil á dhéanamh ar stair na teanga san Astráil. Ina theannta sin, tá Astrálaigh ag cur le hiriseoireacht agus litríocht na Gaeilge.
Tús Scéil.
Bhí roinnt cainteoirí Gaeilge i measc na ndaoránach agus na saighdiúirí a tháinig i dtír ag Botany Bay in New South Wales i ndeireadh an 18ú haois chun pianchoilíneacht a bhunú.
Sa bhliain 1791 tháinig an "Queen" ó Éirinn agus daoránaigh ar bord: 135 fear agus 22 bean. De réir gach dealraimh bhí Gaeilge ag cuid acu ar a laghad i bhfianaise an eolais atá ar fáil ar staid na teanga in Éirinn ag an am, agus an Ghaeilge thar a bheith láidir i gCúige Mumhan go háirithe.
Tá fianaise éigin ann gur fhág an Ghaeilge lorg ar chultúr na mBundúchasach. Bhí idir 250–300 teanga le 600 canúint á labhairt ag Bundúchasaigh nuair a tháinig na hEorpaigh (níl ach fiche ceann acu ó bhaol anois) agus b'fhéidir gurbh í an Ghaeilge an chéad teanga Eorpach a chuala Bundúchasaigh áirithe in oirthear na tíre. Tá fianaise ann go ndeachaidh an Ghaeilge i bhfeidhm anois agus arís ar a gcaint siúd.
Bhí clú na ceannairce ar na hÉireannaigh i dtús an 19ú haois, agus léiríonn cuntas ón mbliain 1800 gurbh ábhar imní labhairt do na húdaráis na Gaeilge sa choilíneacht nua: braitheadh uisce faoi thalamh a bheith ag baint léi. Admhaíodh sna 1820í nárbh fhéidir le sagairt a gcuid oibre a dhéanamh gan Ghaeilge. Bhíodh Gaeilge á labhairt ag cuid de na ceithearnaigh choille féin, athdhaoránaigh a théadh amach ag creachadh agus ag marú agus dearg-ghráin acu ar na Bundúchasaigh.
Coilínigh shaora.
Ba ghearr go raibh coilínigh shaora ag teacht ó Éirinn. Bhain siad le gach aicme - miondream oilte deisiúil, dream a raibh an cúpla punt acu, dream nach raibh acu ach riar a riachtanais. I ndeireadh na 1830í agus anonn sna 1840í ba mhinic ina sclábhaithe bochta iad, daoine a fáisceadh as contaetha a raibh an teanga láidir fós – Contae Chorcaí, Contae an Chláir, Contae Luimnigh agus Contae Thiobraid Árann (bhí deisceart an chontae sin ina Ghaeltacht theann ag an am) agus áiteanna eile.
Bhaineadh na hÉireannaigh tairbhe a bhaint as an inimirce mhaoinithe ("assisted immigration"), scéim a thosaigh sa bhliain 1829 agus a bhí ag brath ar airgead rialtais. Bhíodh an-eolas ag na hÉireannaigh ar bheartais inimirce na gcoilíneachtaí éagsúla agus dhéanfaidís beart dá réir. Dhéanadh na himircigh, a muintir agus a gcomharsana an scéal a phlé agus a shocrú eatarthu féin le cúnamh litreacha. B’Éireannaigh iad 48% de na hinimircigh mhaoinithe a tháinig idir 1829 agus 1851 – sin 37,306 duine. Ba chainteoirí Gaeilge mórán acu, aithne acu ar a chéile agus na canúintí chéanna acu, rud a chuideodh le caomhnú na Gaeilge mar theanga phobail san Astráil. Sa tréimhse 1851-1860 a tháinig an líon is mó - 101,540. Fiú
sna 1880í tháinig 55,476, cé go raibh laghdú mór ar a líon ina dhiaidh sin.
Scaipeadh an Ghaeilge de réir mar a scaip na hÉireannaigh - ar fud New South Wales, chun Queensland, ó dheas chun Port Phillip District (ar tugadh Victoria air ina dhiaidh sin), níos faide ó dheas chun Van Diemen’s Land (An Tasmáin anois) agus siar amach. Ar New South Wales agus ar Victoria, áfach, is mó a thugaidís a n-aghaidh. Meastar gurbh Éireannaigh iad 35% ar a laghad de na hinimircigh a bhain an Astráil amach sna 19ú haois.
I seascaidí an 19ú haois ba threise ná riamh an inimirce ó Éirinn. Siopadóirí, feirmeoirí agus daoine eile den aicme sin a bhí i gcuid acu; clann feirmeoirí a bhí ina bhformhór, idir fhir agus mhná, agus iad óg agus láidir. In Victoria bhí Gaeilge (de réir mar a mheastar) ag a leath agus an oiread sin acu fáiscthe as Contae na Gaillimhe agus as Cúige Mumhan.
Ag seo na figiúirí a bhaineann le labhairt na Gaeilge in iarthar agus in iardheisceart na hÉireann sa 19ú haois mar léiriú ar staid na teanga i ré mhór na hinimirce - sin líon na gcainteoirí dúchais a rugadh, mar chéatadán, i gcontaethe áirithe laistigh de thréimhsí deich mbliana.
Áitriú agus Ór.
Oifig an Phoist ag Sandhurst (Bendigo) sa bhliain 1856
Bhí Éireannaigh chun tosaigh i gceannairc áitiúil in aice le Ballarat sa bhliain 1854, ag cur in aghaidh mhursantacht na n-údarás. De réir cosúlachta bhí Gaeilge ag cuid mhaith acu. Tógadh bábhún i limistéar Eureka, agus bhí comhrac gearr fuilteach ann idir na mianadóirí agus na saighdiúirí. Is cosúil go raibh roinnt cainteoirí Gaeilge i measc na saighdiúirí féin.
Tá fianaise ann faoi labhairt na Gaeilge in oirdheisceart na tíre sa dara leath den 19ú haois. Bhíodh Gaeilge á labhairt i lár Victoria agus ar an gcósta theas thimpeall Warrnambool, agus bhí leithéidí Phádraig Uí Fhearghail ann, fear a mbíodh cruinnithe sóisialta aige in Sebastopol, Ballarat, áit a mbítí ag cíoradh chúrsaí an tsaoil i nGaeilge. Bhíodh sé ar a dhícheall ag fáil síntiúsóirí d’"Irisleabhar na Gaedhilge". Bhíodh Gaeilge á labhairt in Bungaree, Victoria, áit a raibh clú an Ghaelachais uirthi.
Iarracht ar Athbheochan.
I ndeireadh an 19ú haois, agus líon na gcainteoirí dúchais ag laghdú, bhí scata díograiseoirí le fáil i Sydney agus i Melbourne, agus tionchar ag Athbheochan na Gaeilge in Éirinn orthu. Cuireadh craobhacha de Chonradh na Gaeilge ar bun agus bhí daoine ag múineadh na teanga.
Rinne corrdhuine san Astráil teagmháil le lucht na hAthbheochana, mar shampla, an Duinníneach a scríobh san aiste aige 'Irish Love of Learning' mar gheall ar "[a] man who, at the age of three, had emigrated from Clare in the famine time, wrote to me recently from Australia in the Irish language and character".
I Sydney bhí Eoghan Ó Riain le fáil, múinteoir agus scoláire a rugadh i dTiobraid Árann agus é ar a dhícheall ag cothú na teanga san Astráil. Chruinníodh daoine d'aonghnó in Óstán an Rianaigh chun an Ghaeilge a chleachtadh. Fuair sé bás sa bhliain 1903. Ag an am céanna, bhí an Ghaeilge ("the Celtic") á múineadh ag mná rialta Éireannacha sna bunscoileanna acu, cuir i gcás, OLMC Parramatta, NSW, go dtí 1912, mar is léir ó litreacha Bhrigid Shelly (an tSiúr M. Alphonsus Shelly).
I Melbourne, cathair mhór eile na tíre, bhíodh an Dr Nioclás Ó Domhnaill agus a chairde ag obair ar son na teanga. Rugadh an Domhnallach sa bhliain 1862 in Bullengarook i lár Victoria. Bhí Gaeilge ó dhúchas ag a máthair agus ag a aintín. Níor thug sé cuairt ar Éirinn riamh, ach bhí Gaeilge ar a dtoil aige. Ba scoláire Gaeilge agus bailitheoir é. Scríobhadh sé colún Gaeilge do nuachtán áitiúil agus bhí sé ar na daoine a bhunaigh an chéad chraobh de Chonradh na Gaeilge in Melbourne. Tar éis a bháis tugadh a leabharlann, a raibh timpeall 700 leabhar agus 300 paimfléad inti agus mórán acu i nGaeilge, do Choláiste Newman in Ollscoil Melbourne mar bhailiúchán Uí Dhomhnaill.
In iarthar an oileáin seo, bhí craobh den Chonradh faoi lánseol in Perth sa bhliain 1902 nuair a thug Mr James Healy léacht uaidh i dtaobh na Gaeilge agus d'aithris sé dánta sa teanga chomh maith. Mr John Horgan a bhí sa chathaoir agus chan 'the Gaelic League choir' amhrán leis.
Lámhscríbhinní Gaeilge.
Tá fáil ar chúig lámhscríbhinn Ghaeilge san Astráil. Ní fios an iad seo amháin a tháinig chun na hAstráile, nó ar cailleadh roinnt eile.
Tá dhá lámhscríbhinn de chuid an 19ú haois le fáil i mbailiúchán Uí Dhomhnaill: leagan de "Táin Bó Cuailgne" ó lámh Sheosaimh Uí Longáin sa bhliain 1862, agus cnuasach finscéalta ("Brisleach Mhór Mhuighe Muirtheimhne") ó lámh a dhearthár Peadar.
Tá tri lámhscríbhinn i Leabharlann Stáit Victoria. Fuarthas iad idir na blianta 1863 agus 1888. Dhá chnuasach litríochta agus leabhar urnaithe atá i gceist. Fuarthas ceann acu ón Athair Seán de Barra, fear a bhféadfadh gaol a bheith aige leis an scríobhaí Dáibhí de Barra, ar 12 Bealtaine 1863, ceannaíodh ceann eile sa bhliain 1867 ó dhíoltóir seanleabhar agus tháinig an tríú ceann mar bhronntanas ó Matthew O’Shanassy, mac an Ridire Seán Ó Seachnasaigh (1818-1883), polaiteoir a rugadh i gContae Thiobraid Árann.
Tá lámhscríbhinn urnaithe i gcartlann mhainistir New Norcia san Astráil Thiar. Ba é Seán Ó hUmhair an scríobhaí.
Idir-ré.
Bhí a lán díograiseoirí Gaeilge in Melbourne tar éis an Chéad Chogadh Domhanda agus ranganna ar siúl ag cuid acu. Ar na díograiseoirí sin bhí Fodhla Ní Chuileagáin, an tAthair Séamas Ó Maoileoin, J.A. Uí Cheallaigh, Cáit Nic Inéirí agus an tAthair Séamas Ó Duibhir. Ba mhinic baint acu leis an bpoblachtachas in Éirinn. Gníomhaí eile ba ea Sibéal Ní Mhearáin, bean a rugadh in Inis Ceithleann i gContae Fhear Manach agus a bhain Melbourne amach sa bhliain 1912. Chuidigh sí le craobhacha nua de Chonradh na Gaeilge a bhunú ann. Bean mhiotalach oilte í a bhíodh ag obair mar iriseoir agus a phós Arthur Calwell, Gaeilgeoir eile a bheadh ina pholaiteoir suntasach níos déanaí. Bhí Gaeilge á múineadh i gcúpla scoil de chuid Shiúracha na Trócaire in Melbourne sna 1920í.
Sa bhliain 1928 bhí daoine as gach taobh den Astráil páirteach i seisiún faoi chultúr na Gaeilge ag comhdháil Chaitliceach in Sydney. Foilsíodh cuntas trí leathanach i nGaeilge ar an seisiún in imeachtaí na comhdhála mar "An Roinn Ghaodhalach".
Sna 1920í bhí lámh ag Mícheál Ó Síothcháin, cóidiútar ardeaspaig Sydney agus scoláire cáiliúil Gaeilge, agus ag daoine eile in "The Gael: An Dord Féinne", iris dhátheangach a mhair seacht mbliana ar a laghad.
Sa bhliain 1933 bhí dhá scór daoine ag freastal ar ranganna Chonradh na Gaeilge in Sydney.
Bhí scata beag sna 1940í agus sna 1950í in oirthear na tíre a raibh suim acu sa teanga. Bhí tábhacht le Tomás Ó Cathaláin (1891-1969) mar nasc idir na glúine. Bhain an Astráil amach sa bhliain 1927. B’as Contae Luimnigh dó agus bhíodh sé ina thimire de chuid Chonradh na Gaeilge sa chontae sin agus i gContae Chiarraí. Bhí MA sa Léann Ceilteach aige agus d’fhan sé i mbun an léinn sa tír nua. Is iomaí alt a scríobh sé don "Advocate", nuachtán Caitliceach, agus chothaigh sé gréasán de Ghaeilgeoirí in Melbourne go deireadh a shaoil.
Ré nua.
Ar éigean a bhí aird ar an teanga sna 1960í. Ní raibh aon ghrúpa Éireannach in Melbourne ag plé leis an nGaeilge. Músclaíodh suim sa teanga agus borradh ag teacht faoin gceol Éireannach sna 1970í. In Melbourne bhí baint mhór aige sin le hEibhlín Ní Bheaglaoich (cainteoir dúchais ó Chontae Chiarraí) agus lena fear céile Vincent Loughnane, beirt a bhunaigh craobh de Chomhaltas Ceoltóirí Éireann. Sna 1980í bhí ranganna Gaeilge ar siúl, ceann do dhaoine fásta in Ollscoil Melbourne agus cuid eile in áiteanna eile ó am go ham.
Sa bhliain 1983 cuireadh clár raidió i mBéarla agus i nGaeilge ar bun faoi cheannas Margaret Coffey ar 3 EA, stáisiún do phobail eitneacha a raibh a leithéid eile, 2 EA, le fáil in Sydney. Nuair a bunaíodh an Special Broadcasting Service (SBS) bhí clár lán-Ghaeilge ann a mhair anuas go dtí an bhliain 2003 agus é á chraoladh faoi seach ó Sydney agus Melbourne.
Bunaíodh Cumann Gaeilge na hAstráile in Melbourne sa bhliain 1992 chun an Ghaeilge a chur chun cinn le ranganna agus daonscoileanna. Timpeall an ama chéanna bhí grúpa díograiseoirí i mbun oibre in Sydney faoi anáil Mháirtín Uí Dhubhlaigh.
Faoi láthair tá ranganna Gaeilge á reachtáil in Sydney agus in Melbourne agus bíonn daonscoil ar siúl gach bliain in New South Wales agus in Victoria.
Maidir le NSW de, tháinig cor nua ann sa bhliain 1978.i. Carnivale 1978, féile ileitneach, nuair a labhair Al Grassby, ('Commissioner for Community Relations') cupla abairt as Gaeilge agus é ag caint ar stair na nGael san Astráil. D'fhoilsigh Oifig an Choimisinéara leabhar cuimhneacháin ina raibh leagan Gaeilge de fhógra oifigiúil an rialtais.
Scríbhneoireacht.
Tá méid éigin scríbhneoireachta i nGaeilge a bhaineann leis an Astráil. Chaith Mícheál Ó Tiománaidhe, a bhí ina bhailitheoir béaloideasa in Éirinn, tamall san Astráil, agus sa bhliain 1907, i mBaile Átha Cliath, d’fhoilsigh sé "Féidhlim Ó Néill", gearrscéal a bhí suite san iargúil in Queensland. Idir na blianta 1987 agus 1996 bhí an file Louis de Paor ina chónaí san Astráil agus é ag cumadh filíochta i cónaí. D'fhoilsigh sé "30 Dán" sa bhliain 1992 (Coiscéim).
Tá roinnt scríbhneoirí Gaeilge ag gabháil don iriseoireacht nó don litríocht san Astráil faoi láthair. Scríobhann Bearnaí Ó Doibhlin colún rialta faoin Astráil don iris "Beo". Tá dírbheathaisnéis foilsithe ag Muiris Ó Scanláin, cainteoir dúchais ó Chorca Dhuibhne atá ina chónaí san Astráil le fada an lá. Tá a lán gearrscéalta agus dánta foilsithe ag Colin Ryan sna hirisí Gaeilge, agus cuireann sé amach " An Lúibín", nuachtlitir Ghaeilge a scaiptear tríd an Astráil agus chun roinnt tíortha eile.
Staid na Gaeilge faoi láthair.
Sna cathracha is mó atá Gaeilgeoirí le fáil san Astráil, cé nach bhfuil ach smeareolas le fáil ó na figiúirí oifigiúla. De réir dhaonáireamh na bliana 2011 (na staitisticí is déanaí atá le fáil) bhí 1,895 duine ag úsáid na Gaeilge mar theanga theaghlaigh agus a bhformhór in Sydney agus in Melbourne. Níl staitisticí ar fáil maidir le daoine a shaothraíonn an teanga lasmuigh den bhaile.
Tá taighde acadúil á dhéanamh ar stair na teanga san Astráil agus leabhair nó ailt á bhfoilsiú dá bharr. Bíonn éileamh ar ranganna agus ar na "daonscoileanna" (deirí seachtaine Gaeilge).
Tá idir Ghaeilge agus Bhreatnais ar fáil mar ábhar céime ag Ollscoil Sydney, agus soláthraíonn Ollscoil Melbourne áiseanna taighde ar nós seimineár agus leabharlann.
Ós rud é go bhfuil an Astráil scoite amach ón gcuid eile den domhan, is mór an tairbhe do Ghaeilgeoirí na tíre na hacmhainní atá ar fáil ar líne (an chuid is mó acu suite in Éirinn). Ina measc siúd tá Raidió na Gaeltachta (a bhfuil Astrálaigh faoi agallamh air ó am go ham), na hirisí, agus seirbhís díolta leabhar.


University of Texas Southwestern Medical Center.
Is ionad leighis é an University of Texas Southwestern Medical Center, atá ina chuid den Southwestern Medical District, agus atá lonnaithe i nDallas, Texas. Tá sé ar cheann de na hionaid leighis is aitheannta ar domhan.
Tá scoil leighis poiblí bainteach leis an ospidéal poiblí den ainm Parkland Memorial Hospital, mar a bhfuil thart faoi 1,100 leabaí do h-othar agus freisin bainteach leis an Zale-Lipshey University Hospital, St. Paul University Hospital agus Children's Medical Center Dallas. Tá réimse cuimsitheach seirbhísigh leighis, den chaighdeann is áirde, á thairgeadh ag an ionad leighis do mhuintir Texas agus ar ndóigh daoine níos faide ar siúl.
Sa bhliain 2007 rangaíodh an scoil leighis ar an naoú háit déag i SAM i measc scoileanna leighis. Tá clú ar leith uirthi i réimse an taighde agus í ar cheann de na hollscoil leighis a fhaigheann an maoiniú is mó ó an National Institute of Health (NIH).
Is í an scoil leighis is fearr i dTexas í de réir dealramh. Cláríonn 200 daltaí nua san ollscoil ann chuile bhliain tar éis iomaíocht géarr. Tá urraíocht airgid ó Stát Texas le fáil ag muintir an Stáit, rud a ciallaíon go bhfuil sé saor go leor dóibh freastal air.
Tá clú ar leith ar Pharkland ós rud é gurbh ann a tógadh John F. Kennedy tar éis a lámhacadh i nDallas sa bhliain 1963.


Frankfort, Kentucky.
Is í Frankfort príomhchathair Kentucky, Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáiraimh sa bhliain 2000, tá 27,741 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gContae Franklin, agus tá Gippy Graham ina mheára.


Jackson, Mississippi.
Is í Jackson príomhchathair agus an chathair is mó i stát Mississippi, ceann de Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Jackson suite i gContae Hinds, agus tugtar an leasainm "Crossroads of the South" air. De réir an daonáirimh sa bhliain 2000, tá 184,256 duine ina gcónaí sa chathair. Ainmníodh an chathair i gcuimhne ar Andrew Jackson, 7ú huachtarán na Stát Aontaithe.


Rihanna.
Is amhránaí agus cumadóir amhrán í Robyn Rihanna Fenty, nó Rihanna mar is fearr aithne uirthi, a rugadh ar an 20 Feabhra 1988 i mBarbadós. Saolaíodh í i Saint Michael agus tógadh í i mBridgetown, Thosaigh sí amach sa tionscal cheoil trí thaifeadaí samplach a dhéanamh leis an léirtheoir ceirnín Evan Rogers i 2003. Shínigh sí conradh le Def Jam Recordings níos déanaí nuair a rinne sí triail i comhair Jay Z, an rapálaí agus léiritheoir hip-hap a bhí mar uachtarán ar an gcomhlacht ag an am. D'éirigh leis na céad dhá albam a scaoil Rihanna, "Music of the Sun" (2005) agus "A Girl Like Me" (2006) áit a fháil ins sna cairteacha sna Stáit Aontaithe agus tháinig na singil "Pon de Replay" agus "SOS" ó na halbam sin.
Thóg sí cumhacht cruthaitheach ar a tríú albam "Good Girl Gone Bad" (2007) agus tháinig clú agus cáil uirthi i ndiaidh gur scaoil sí an singil "Umbrella" ón albam.
Óige.
Rugadh Robyn Rihanna Fenty ar an 20 Feabhra 1988 do Ronald agus Monica Fenty i mBarbadós. Tá beirt deartháireacha aici, Rorrey agus Rajad Fenty, atá níos óige ná í. D’fhreastail Rihanna ar Scoil Chuimhneacháin Charles F. Boome, agus ansin ar Scoil Combermere. Is amhránaí agus mainicín í, agus feidhmíonn sí mar ambasadóir cultúrtha do Bharbadós. Is í Rihanna an chéad amhránaí ó Barbadós a ghnóthaigh Gradam Grammy.
2003–06: Gairme Luath.
Sa bhliain 2003, agus í 15 bliana d’aois, cuireadh Rihanna in aithne don léiritheoir ceoil Evan Rogers, a chabhraigh léi dlúthdhiosca samplach a thaifeadadh. Chuala Jay-Z, uachtarán na cuideachta Def Jam Records, an dlúthdhiosca samplach agus thug sé cuireadh di éisteacht a dhéanamh lena chuideachta. Rinne Jay-Z tairiscint di láithreach tar éis na héisteachta, agus shínigh sí conradh le Def Jam Records.
Bhain Rihanna cáil amach ar dtús i mí Lúnasa na bliana 2005, le heisiúint a céad albam "Music of the Sun", ar a bhfuil an tsingil "Pon de Replay". Scríobhadh léirmheasanna dearfacha agus diúltacha faoin albam seo, bhronn an t-irisleabhar Rolling Stone 2.5 réalta as 5 ar an albam, agus dúirt gur léir go raibh an iomarca tionchair ag grúpaí R&B Meiriceánacha ar shaothar Rihanna. D’éirigh leis an tsingil ‘Pon de Replay’ áit a bhaint amach sna deich n-amhrán ba mhó tóra i gcairteacha ceoil i 15 thír éagsúla.
Níos lú ná bliain ina dhiaidh sin, d’eisigh Rihanna an t-albam "A Girl Like Me". D’éirigh leis an albam seo uimhir a cúig a bhaint amach ar an Billboard 200, chomh maith le gradam platanaim a bhaint amach ón RIAA, de bharr gur díoladh os cionn milliún cóip den albam. Chuaigh amhrán ón albam seo, "SOS" go bharr na gcairteacha sna Stáit Aontaithe, agus d’éirigh thar cionn le singil eile ón albam, "Unfaithful" timpeall na cruinne. Is í Rihanna féin a scríobh an t-amhrán "Unfaithful" agus is mar gheall ar chaidreamh a bhí aici le buachaill agus í 14 bliana d’aois atá sé scríofa. Roimh eisiúint an albaim seo, d’oscail Rihanna ceolchoirmeacha Gwen Stefani, leis an amhrán "Unfaithful" chun bolscaireacht a dhéanamh ar a halbam nua. Ó mhí na Samhna 2006 go dtí Feabhra 2007, chan sí ar chamchuairt de cheolchoirmeacha leis an mbanna ceoil Pussycat Dolls.
Nuair a d’fhormhuinigh Rihanna an branda "Clinique", rinne sí taifeadadh ar amhrán a scríobh Ne-Yo dár teideal "Just Be Happy" mar chuid den fheachtas chun an chumhracht "Happy" a chur chun cinn. Rinne sí taifead ar an amhrán "Winning Women" chomh maith, mar fheachtas formhuinithe don táirge díbholaíocha "Secret". I rith an ama seo ghlac Rihanna páirt caimeo sa scannán "Bring It On: All Or Nothing" a eisíodh ar an 8 Lúnasa 2006.
Chaith Rihanna roinnt mhaith ama sa stiúideo taifeadta le leithéidí Ne-Yo, Stargate agus Timbaland chun a tríú halbam, "Good Girl Gone Bad" a thaifeadadh. Eisíodh an t-albam seo ar an 5 Meitheamh 2007. D’éirigh léi barr na gcairteacha a bhaint amach le hocht singil éagsúla ón albam seo, na singlí cáiliúla "Umbrella", "Don’t Stop The Music" agus "Take a Bow" ina measc. Chomh maith le barr na gcairteacha a bhaint amach in iliomad tíortha leis an tsingil "Umbrella", chaith an tsingil seo deich seachtaine as a chéile ag barr na gcairteacha sa Ríocht Aontaithe, éacht nár baineadh amach ón uair a chaith "Wet Wet Wet" 15 seachtaine ag barr na gcairteacha leis an tsingil "Love Is All Around" sa bhliain 1994.
2007–09: "Good Girl Gone Bad" agus "Rated R".
Le hatheisiúint a tríú halbam, "Good Girl Gone Bad", a eisíodh ar an 17 Meitheamh 2008, eisíodh an singil "Take a Bow", a bhain barr na gcairteacha amach timpeall na cruinne, chomh maith le hamhrán a eisíodh i gcomhar le Maroon 5, "If I Never See Your Face Again" agus an t-amhrán "Disturbia" a bhain barr na gcairteacha amach i dtíortha éagsúla ar fud an domhain. Tá os cionn dhá mhilliún cóip den albam seo díolta sna Stáit Aontaithe, agus bronnadh gradam platanaim an RIAA ar Rihanna faoi dhó de bharr an t-éacht sin a bhaint amach.
Ag tosú di ar an 12 Meán Fómhair 2007, chuaigh Rihanna ar chamchuairt de cheolchoirmeacha thart timpeall Cheanada agus na Stát Aontaithe, agus lean sí uirthi trasna na hEorpa. Ba é seo an chéad chamchuairt dá leithéid inar ghlac sí ról an phríomhamhránaí. Le linn na camchuairte seo, bhuaigh Rihanna an gradam don bhan-amhránaí Pop/Roc is fearr ag Gradaim Cheoil Mheiriceá 2008.
D’eisigh Rihanna ráiteas ar an 24 Nollaig 2008, ag rá go mbeadh sí ag filleadh ar an stiúideo taifeadta go luath sa bhliain 2009, chun obair a thosú ar a ceathrú halbam agus go raibh súil aici go n-eiseofaí an t-albam seo roimh dheireadh na bliana 2009. Bhí Rihanna ceaptha páirt a ghlacadh i nGradaim Grammy 2009, ach ar an 8 Feabhra cuireadh é seo ar ceal. Tháinig tuairiscí chun solais ina dhiaidh sin, gur mar gheall ar eachtra a tharla idir í féin agus a buachaill, an t-amhránaí Chris Brown, nár chan sí ag na Gradaim Grammy. Idir an dá linn, ghabh na póilíní Chris Brown agus é curtha ina leith go raibh bagairtí coiriúla déanta aige ar Rihanna.
2015: "Home" agus "Anti".
I mí Bealtaine 2014 d'fhág Rihanna Def Jam agus shínigh sí le Roc Nation. Scaoil Rihanna a hochtú halbam stúideo "Anti" ar an 27 Eanáir, 2016. D'fhógair sí an teideal ar an 7 Deireadh Fómhair, 2015.


Jacksonville, Florida.
Is í Jacksonville an chathair is mó sa stát Florida, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2006, tá 794,555 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Jacksonville suite i gContae Duvall, agus tugtar an leasainm "The River City" air. Ainmníodh an chathair i gcuimhne ar Andrew Jackson, 7ú huachtarán na Stát Aontaithe. Tá Alvin Brown ina mhéara. Tá Jacksonville suite ar an Aigéan Atlantach. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1791.


Coimhdeacht.
Coimhdeacht agus Comhréireacht.
Is prionsabail bhunúsacha iad an choimhdeacht agus an chomhréireacht a rialaíonn dlí na hEorpa. Is éard atá i gceist le coimhdeacht ná nach ceadmhach don Aontas dlí a dhéanamh ach amháin sa chás nár leor gníomh na mballstát aonair.
Tá prionsabal na coimhdeachta ceaptha a chinntiú go nglactar cinntí chomh gar agus is féidir don saoránach agus go ndéantar seiceáil sheasta féachaint an bhfuil údar maith le gníomh ar leibhéal an Chomhphobail i bhfianaise na bhféidearthachtaí a bhíonn ar fáil ar leibhéal náisiúnta, réigiúnach nó áitiúil. Go sonrach, is é an prionsabal é nach nglacann an tAontas gníomh (ach amháin i réimsí a bhíonn laistigh dá inniúlacht eisiach) mura mbeadh sé níos éifeachtaí ná gníomh a ghlacfaí ar leibhéal náisiúnta, réigiúnach nó áitiúil. Tá nasc dlúth aige sin le prionsabail na comhréireachta, a deir nár chóir d’aon ghníomh arna dhéanamh ag an Aontas dul thar a mbíonn riachtanach chun cuspóirí an Chonartha a bhaint amach.
Ba chuid lárnach an coincheap agus na cainteanna ar Chonradh Maastricht ar bun chun stop a chur leis an gclaonadh chun feidearálachais agus chun lárnaithe a bhí ag cuid de na ballstáit. Bhain Rialtas Shasana leas as coincheap na coimhdeachta chun eite dheis na gCaomhach a shuaimhniú le linn na ndíospóireachtaí fada déanach san oíche agus Conradh Maastricht ag dul trí Westminister.
Coimhdeacht sna Conarthaí.
Ní léir cad is brí le coimhdeacht. Tá an fhoclaíocht soiléir ar a laghad in Airteagal 5 de Leagan Comhdhlúite an Chonartha ag Bunú an Chomhphobail Eorpaigh (sean-Airteagal 3b CCE):-
“Gníomhóidh an Comhphobal faoi theorainn na gcumhachtaí a thugtar dó sa Chonradh seo agus na gcuspóirí a shanntar dó ann.
I réimsí nach dtig faoina inniúlacht eisiach, ní ghníomhóidh an Comhphobal, i gcomhréir le prionsabal na coimhdeachta, ach amháin mura féidir agus a mhéad nach féidir cuspóirí na gníomhaíochta arna beartú a ghnóthú go leordhóthanach ar leibhéal na mBallstát agus gur féidir, dá bhrí sin, de bharr fhairsinge agus iarmhairtí na gníomhaíochta arna beartú, iad a ghnóthú níos fearr ar leibhéal an Chomhphobail.
“Ní rachaidh aon ghníomhaíocht de chuid an Chomhphobail thar a bhfuil riachtanach chun cuspóirí an Chonartha seo a bhaint amach.”
Coimhdeacht agus Inniúlacht.
Tabhair faoi deara nach mbaineann prionsabal na coimhdeacht ach le “réimsí nach dtig [faoi] inniúlacht eisiach [an Aontais Eorpaigh]”. Tá an Coimisiún den tuairim, mar shampla, go dtagann réimse faoin inniúlacht eisiach an Aontais má fhorchuireann na Conarthaí dualgas ar an Aontas gníomhú ina thaobh sa mhéid is go bhfuil freagracht eisiach air an tasc a chur i bhfeidhm, ina measc: saorghluaiseacht earraí, daoine, seirbhísí agus caipitil; Iomaíocht; An Beartas Coiteann Talmhaíochta; An Beartas Coiteann Tráchtáil; caomhnú coiteann an iascaigh agus beartas coiteann iompair, m.sh.
Sna limistéir go bhfuil inniúlacht ag an Aontais agus ag na ballstáit ar aon tagann prionsabal na coimhdeachta i gceist. Is limistéir nua iad seo ar bronnadh roinnt cumhachta ar an Aontas ina dtaobh ar nós cúrsaí comhshaoil, comhtháthú eacnamaíoch agus sóisialta, oideachas agus oiliúint ghairmiúil, cosaint tomhaltóirí agus Beartas Sóisialta.
Éiríonn ceist, áfach, faoi mar shampla reachtaíocht comhshaoil nó sláinte a bhfuil sé mar aidhm aige comhlánú an mhargaidh inmheánaigh a éascú. Tá cuid de na húdair den tuairim go mbainfí a leithéid de bheart amach as réimse na coimhdeachta (Toth, "A Legal Analysis of Subsidiarity"). Tá an dara tuairim ann a deir nach dtagann faoi inniúlacht eisiach an Aontais ach na limistéir ar achtaigh an tAontas reachtaíocht ina dtaobh (nó a ndearna an Chúirt Bhreithiúnais cinneadh ina dtaobh) tráth ar tháinig Conradh Maastricht i bhfeidhm (J. Steiner, "Subsidiarity Under the Maastricht Treaty"). Ní mór fanacht ar chinneadh den Chúirt Bhreithiúnais chun an cheist seo a réiteach slí amháin nó slí eile.
an Chúirt Bhreithiúnas agus Coimhdeacht.
Ní cosúil go gcealóidh an Chúirt Bhreithiúnas reachtaíocht an Aontais go héasca ar foras na coimhdeachta, áfach. Mar shampla, sa chás C-84/94 "An Ríocht Aontaithe v. An Chomhairle" ba í argóint na Ríocht Aontaithe gur sháraigh an Treoir um Am Oibre prionsabal na coimhdeachta mar gheall nár léiríodh go mbainfeadh buntáistí soiléire le gníomh ag leibhéal an Aontais seachas le gníomh ag an leibhéal náisiúnta.
Bhí freagra teirc ag an gCúirt Bhreithiúnais ar an argóint sin go raibh freagracht ar an gComhairle faoi Airteagal 118a (Airteagal 138 anois) glacadh le riachtanais íosta chun cur le sláinte agus sábhálacht agus a luaithe agus a shocraigh an Chomhairle go mba ghá an leibhéal cosanta a bhí ann a fheabhsú agus an dlí sa limistéar a chomhordú agus na feabhsuithe a bhí déanta cheana a choimeád, rinneadh talamh slán de ghníomhaíocht fud fad an Chomhphobail.
Conradh Liospóin.
MAIDIR LE PRIONSABAIL NA COIMHDEACHTA AGUS NA COMHRÉIREACHTA A CHUR I bhFEIDHM
ÓS MIAN LEO a áirithiú go nglacfar cinntí ar leibhéal chomh gar agus is féidir do shaoránaigh an Aontais,
AR A BHEITH BEARTAITHE ACU na coinníollacha maidir le cur i bhfeidhm phrionsabail na coimhdeachta agus na comhréireachta, mar atá siad leagtha síos in
Airteagal 5 den Chonradh ar an Aontas Eorpach, a bhunú, agus córas a bhunú chun faireachán a dhéanamh ar chur i bhfeidhm na bprionsabal sin,
TAR ÉIS COMHAONTÚ ar na forálacha seo a leanas, a chuirfear i gceangal leis an gConradh ar an Aontas Eorpach agus leis an gConradh ar Fheidhmiú an
Féachfaidh gach institiúid chuige go ndéanfar prionsabail na coimhdeachta agus na comhréireachta, mar atá siad leagtha síos in Airteagal 5 den Chonradh
ar an Aontas Eorpach, a urramú i gcónaí.
Sula ndéanfaidh sé gníomh reachtach a mholadh, glacfaidh an Coimisiún comhairle go forleathan. Cuirfidh na comhairliúcháin sin san áireamh, más
iomchuí, éirim réigiúnach agus áitiúil na gníomhaíochta arna beartú. Má tá práinn eisceachtúil ann, ní ghlacfaidh an Coimisiún comhairle amhlaidh.
Tabharfaidh sé cúiseanna leis an gcinneadh sin ina thogra.
Chun críocha an Phrótacail seo, ciallaíonn ‘dréachtghníomhartha reachtacha’ tograí ón gCoimisiún, tionscnaimh ó ghrúpa Ballstát, tionscnaimh ó
Pharlaimint na hEorpa, iarrataí ón gCúirt Bhreithiúnais, moltaí ón mBanc Ceannais Eorpach agus iarrataí ón mBanc Eorpach Infheistíochta d'fhonn gníomh
Cuirfidh an Coimisiún a dhréachtghníomhartha reachtacha agus a dhréachtaí leasaithe chuig na Parlaimintí náisiúnta san am céanna a gcuirfear chuig
Cuirfidh Parlaimint na hEorpa a dréachtghníomhartha reachtacha agus a dréachtaí leasaithe chuig na Parlaimintí náisiúnta.
Cuirfidh an Chomhairle chuig na Parlaimintí náisiúnta na dréachtghníomhartha reachtacha a eascraíonn ó ghrúpa Ballstát, ón gCúirt Bhreithiúnais, ón
mBanc Ceannais Eorpach nó ón mBanc Eorpach Infheistíochta, mar aon leis na dréachtaí leasaithe.
Ar iad a ghlacadh, cuirfidh Parlaimint na hEorpa a rúin reachtacha chuig na Parlaimintí náisiúnta agus cuirfidh anChomhairle a cuid seasamh chucu.
Déanfar na dréachtghníomhartha reachtacha a fhírinniú i ndáil le prionsabail na coimhdeachta agus na comhréireachta. Is cóir ráiteas mionsonraithe a
bheith i ngach dréachtghníomh reachtach ionas gur féidir a mheas an ndéantar prionsabail na coimhdeachta agus na comhréireachta a chomhlíonadh. Is cóir
a bheith sa ráiteas sin freisin measúnú áirithe ar iarmhairt airgeadais an togra agus, más treoir atá ann, measúnú ar a himpleachtaí maidir leis na
rialacha atá le cur chun feidhme ag na Ballstáit, lena n-áirítear, más gá, an reachtaíocht réigiúnach. Tabharfar táscairí cáilíochtúla, agus, nuair is
féidir, táscairí cainníochtúla mar bhunús leis na cúiseanna ar dá mbun a chonclúidítear gur fearr is féidir cuspóir de chuid an Aontais a ghnóthú ar
leibhéal an Aontais. Déanfar aird a thabhairt leis na dréachtghníomhartha reachtacha ar an ngá atá ann aon ualach, bíodh sé ina ualach airgeadais nó
ina ualach riarthach, a bheidh ar an Aontas, ar rialtais náisiúnta, ar údaráis réigiúnacha nó áitiúla, ar oibreoirí eacnamaíocha agus ar shaoránaigh, a
íosmhéadú agus é a bheith comhchuimseach leis an gcuspóir a bheidh le gnóthú.
Féadfaidh aon Pharlaimint náisiúnta nó aon seomra de chuid Parlaiminte náisiúnta, laistigh d'ocht seachtaine ón dáta a gcuirfear dréachtghníomh
reachtach i dteangacha oifigiúla an Aontais Eorpaigh chuig an bParlaimint nó chuig an seomra sin, tuairim réasúnaithe a chur chuig Uachtarán
Pharlaimint na hEorpa, Uachtarán na Comhairle agus Uachtarán an Choimisiúin á rá cad chuige a measann sé nó sí nach gcomhlíonann an dréacht i gceist
prionsabal na coimhdeachta. Is faoi gach Parlaimint náisiúnta nó faoi gach seomra de chuid Parlaiminte náisiúnta dul i gcomhairle, nuair is iomchuí, le
Parlaimintí réigiúnacha a bhfuil cumhachtaí reachtacha acu.
Más ó ghrúpa Ballstát a eascraíonn an dréachtghníomh reachtach, cuirfidh Uachtarán na Comhairle an tuairim chuig rialtais na mBallstát sin.
Más ón gCúirt Bhreithiúnais, ón mBanc Ceannais Eorpach nó ón mBanc Eorpach Infheistíochta a eascraíonn an dréachtghníomh reachtach, cuirfidh Uachtarán
na Comhairle an tuairim chuig an institiúid nó chuig an gcomhlacht i dtrácht.
1. Déanfaidh Parlaimint na hEorpa, an Chomhairle agus an Coimisiún, agus más iomchuí, an grúpa Ballstát, an Chúirt Bhreithiúnais, an Banc Ceannais
Eorpach nó an Banc Eorpach Infheistíochta, más uathu a eascraíonn an dréachtghníomh reachtach, na tuairimí réasúnaithe ó na Parlaimintí náisiúnta nó ó
sheomra de Pharlaimint náisiúnta a chur san áireamh.
Beidh dhá vóta ag gach Parlaimint náisiúnta, arna gcionroinnt ar bhonn an chórais pharlaimintigh náisiúnta. Má tá córas parlaiminteach ann ina bhfuil
dhá sheomra, beidh vóta amháin ag gach ceann den dá sheomra.
2. Nuair a bhíonn tuairimí réasúnaithe á rá nach gcomhlíonann dréachtghníomh reachtach prionsabal na coimhdeachta in ionannas le trian ar a laghad de
na vótaí uile arna gcionroinnt ar na Parlaimintí náisiúnta i gcomhréir leis an dara fomhír de mhír 1, ní mór an dréacht a athbhreithniú. Beidh an
tairseach sin in ionannas leis an gceathrú cuid más dréachtghníomh reachtach é arna thíolacadh ar bhonn Airteagal 76 den Chonradh ar Fheidhmiú an
Aontais Eorpaigh maidir leis an limistéar saoirse, slándála agus ceartais.
Ar athbhreithniú den sórt sin a dhéanamh, féadfaidh an Coimisiún nó, más iomchuí, an grúpa Ballstát, Parlaimint na hEorpa, an Chúirt Bhreithiúnais, an
Banc Ceannais Eorpach nó an Banc Eorpach Infheistíochta, más uathu a eascraíonn an dréachtghníomh reachtach, a chinneadh an dréacht a choimeád ar bun,
a leasú nó a tharraingt siar. Ní mór cúiseanna a thabhairt don chinneadh sin.
3. Ina theannta sin, faoi chuimsiú an ghnáthnós imeachta reachtaigh, nuair a bhíonn tuairimí réasúnaithe á rá nach gcomhlíonann togra do ghníomh
reachtach prionsabal na coimhdeachta in ionannas le tromlach simplí na vótaí uile arna gcionroinnt ar na Parlaimintí náisiúnta i gcomhréir leis an dara
fomhír de mhír 1, ní mór an togra a athbhreithniú. Ar athbhreithniú den sórt sin a dhéanamh, féadfaidh an Coimisiún a chinneadh an togra a choimeád ar
bun, a leasú nó a tharraingt siar.
Má roghnaíonn an Coimisiún an togra a choimeád ar bun, beidh air a fhírinniú i dtuairim réasúnaithe cad chuige a measann sé go gcomhlíonann an togra
prionsabal na coimhdeachta. Ní foláir an tuairim réasúnaithe sin maille leis na tuairimí réasúnaithe ó na Parlaimintí náisiúnta a chur faoi bhráid
(a)sula gcríochnófar an chéad léamh, féachfaidh an reachtóir (Parlaimint na hEorpa agus an Chomhairle) an gcomhlíonann an togra reachtach
prionsabal na coimhdeachta, agus na cúiseanna a agraíonn agus a pháirtíonn tromlach na bParlaimintí náisiúnta agus an tuairim réasúnaithe ón
gCoimisiún á gcur san áireamh aige;
(b)más rud é gurb é tuairim an reachtóra, trí thromlach 55 % de chomhaltaí na Comhairle nó trí thromlach na vótaí arna gcaitheamh i bParlaimint
na hEorpa, nach gcomhlíonann an togra prionsabal na coimhdeachta, ní leanfar leis an togra reachtach a phlé.
Beidh dlínse ag Cúirt Bhreithiúnais an Aontais Eorpaigh i gcaingne mar gheall ar ghníomh reachtach prionsabal na coimhdeachta a shárú, arna dtionscnamh
ag Ballstáit i gcomhréir leis na rialacha dá bhforáiltear in Airteagal 263 den Chonradh ar Fheidhmiú an Aontais Eorpaigh nó arna gcur in iúl acu i
gcomhréir lena ndlíchóras thar ceann a bParlaiminte náisiúnta nó thar ceann seomra den Pharlaimint sin.
I gcomhréir leis na rialacha dá bhforáiltear san Airteagal sin, féadfaidh Coiste na Réigiún caingne den sórt sin a thionscnamh freisin in aghaidh na
ngníomhartha reachtacha sin dá bhforáiltear sa Chonradh ar Fheidhmiú an Aontais Eorpaigh nach mór dul i gcomhairle leis chun iad a ghlacadh.
Tíolacfaidh an Coimisiún tuarascáil gach bliain don Chomhairle Eorpach, do Pharlaimint na hEorpa, don Chomhairle agus do na Parlaimintí náisiúnta
maidir le cur i bhfeidhm Airteagal 5 den Chonradh ar an Aontas Eorpach. Cuirfear an tuarascáil bhliantúil sin freisin chuig an gCoiste Eacnamaíoch agus
Sóisialta agus chuig Coiste na Réigiún."
Conradh Liospóin agus Inniúlacht.
Tugann Conradh Liospóin soiléiriú maidir le hinniúlacht an Aontais agus Inniúlacht na mballstát.
CATAGÓIRÍ AGUS RÉIMSÍ INNIÚLACHTA AN AONTAIS
1. Nuair a dhéanfar inniúlacht eisiach i réimse sonrach a thabhairt don Aontas leis na Conarthaí, is é an tAontas amháin a fhéadfaidh reachtú agus
gníomhartha a ghlacadh a bheidh ceangailteach ó thaobh dlí, gan na Ballstáit a bheith in ann gníomhú amhlaidh ach amháin má chumhachtaíonn an tAontas
amhlaidh iad nó chun gníomhartha an Aontais a chur chun feidhme.
2. Nuair a dhéanfar inniúlacht arna roinnt leis na Ballstáit i réimse sonrach a thabhairt don Aontas leis na Conarthaí, féadfaidh an tAontas agus na
Ballstáit reachtú agus gníomhartha a ghlacadh a bheidh ceangailteach ó thaobh dlí sa réimse sin. Feidhmeoidh na Ballstáit a n-inniúlacht a mhéid nach
bhfuil inniúlacht an Aontais feidhmithe aige. Feidhmeoidh na Ballstáit a n-inniúlacht athuair a mhéad gur chinn an tAontas scor dá feidhmiú.
3. Comhordóidh na Ballstáit a mbeartais eacnamaíocha agus fostaíochta laistigh de shocruithe dá bhforáiltear sa Chonradh seo agus a bhfuil inniúlacht
ag an Aontas maidir lena sainiú.
4. Beidh inniúlacht ag an Aontas, i gcomhréir le forálacha an Chonartha ar an Aontas Eorpach, comhbheartas eachtrach agus slándála a shainiú agus a
chur chun feidhme, lena n-áirítear comhbheartas cosanta a chumadh go comhleanúnach.
5. I réimsí áirithe agus faoi na coinníollacha atá leagtha síos sna Conarthaí, beidh inniúlacht ag an Aontas gníomhaíochtaí a chur i gcrích chun tacú
le gníomhaíochtaí na mBallstát, iad a chomhordú nó a fhorlíonadh gan a inniúlacht féin a chur in ionad a n-inniúlachta siúd sna réimsí sin dá thoradh
Ní bheidh comhchuibhiú ar dhlíthe ná ar rialacháin na mBallstát mar thoradh ar ghníomhartha an Aontais atá ceangailteach ó thaobh dlí arna nglacadh ar
bhonn na bhforálacha sna Conarthaí a bhaineann leis na réimsí sin.
6. Cinnfear an raon feidhme agus na socruithe chun inniúlachtaí an Aontais a fheidhmiú leis na forálacha sna Conarthaí a bhaineann le gach réimse acu.
Airteagal 3 [inniúlacht eisiach ag an Aontas]
(b) na rialacha iomaíochta is gá a bhunú d'oibriú an mhargaidh inmheánaigh;
(c) beartas airgeadaíochta do na Ballstáit a bhfuil an euro mar airgeadra acu;
(d) acmhainní bitheolaíocha na mara a chaomhnú faoin gcomhbheartas iascaigh;
2. Beidh inniúlacht eisiach freisin ag an Aontas comhaontú idirnáisiúnta a thabhairt i gcrích nuair a fhorálfar dá thabhairt i gcrích i ngníomh
reachtach de chuid an Aontais, nó nuair atá sé riachtanach chun a chumasú don Aontas a inniúlacht inmheánach a fheidhmiú, nó a mhéid ar dóigh dá
thabhairt i gcrích difear a dhéanamh do na comhrialacha nó a raon feidhme a athrú.
Airteagal 4 [inniúlacht roinnt leis na ballstáit]
1. Déanfaidh an tAontas inniúlacht a roinnt leis na Ballstáit nuair a thugann na Conarthaí inniúlacht dó nach mbaineann leis na réimsí dá dtagraítear
(b) beartas sóisialta, i dtaca leis na gnéithe atá sainithe sa Chonradh seo;
(c) comhtháthú eacnamaíoch, sóisialta agus críochach;
(d) talmhaíocht agus iascach, amach ó acmhainní bitheolaíocha na mara a chaomhnú;
(j) limistéar na saoirse, na slándála agus an cheartais;
(k) gnáthchúraimí slándála i gcúrsaí sláinte poiblí, i dtaca leis na gnéithe atá sainithe sa Chonradh seo.
3. I réimsí an taighde, na forbartha teicneolaíche agus an spáis, beidh inniúlacht ag an Aontas gníomhaíochtaí a chur i gcrích, go háirithe cláir a
shainiú agus a chur chun feidhme; ar a shon sin, ní bheidh mar thoradh ar an inniúlacht sin a fheidhmiú na Ballstáit a chosc ar a n-inniúlacht siúd a
4. I réimsí an chomhair um fhorbairt agus na cabhrach daonnúla, beidh inniúlacht ag an Aontas gníomhaíochtaí a chur i gcrích agus comhbheartas a
sheoladh; ar a shon sin, ní bheidh mar thoradh ar an inniúlacht sin a fheidhmiú na Ballstáit a chosc ar a n-inniúlacht siúd a fheidhmiú.
1. Comhordóidh na Ballstáit a mbeartais eacnamaíocha laistigh den Aontas. Chuige sin, glacfaidh an Chomhairle bearta, go háirithe na mórthreoirlínte do
na beartais sin. Beidh feidhm ag forálacha sonracha maidir leis na Ballstáit sin a bhfuil an euro mar airgeadra acu.
2. Glacfaidh an tAontas bearta chun comhordú bheartais fostaíochta na mBallstát a áirithiú, go háirithe trí threoirlínte do na beartais sin a shainiú.
3. Féadfaidh an tAontas tionscnaimh a ghlacadh chun comhordú bheartais shóisialta na mBallstát a áirithiú.
Airteagal 6 [inniúlacht tacúil ag an Aontas]
Beidh inniúlacht ag an Aontas gníomhaíochtaí a chur i gcrích chun tacú le gníomhaíochtaí na mBallstát agus chun iad a chomhordú nó a fhorlíonadh. Is
(a) sláinte an duine a chosaint agus a fheabhsú;
(e) oideachas, gairmoiliúint, óige agus spórt;
Airteagal 5 den Chonradh Chomhdhlúite ar an Aontas Eorpach.
Féach freisin Airteagal 5 den Chonradh Chomhdhlúite ar an Aontas Eorpach (sean-Airteagal 5 CCE):-
"1. Tá teorainneacha inniúlachtaí an Aontais faoi rialú ag prionsabal na tabhartha. Tá feidhmiú na n-inniúlachtaí faoi rialú ag prionsabail na
2. Faoi phrionsabal na tabhartha, gníomhóidh an tAontas faoi theorainneacha na n-inniúlachtaí atá tugtha dó ag na Ballstáit sna Conarthaí d'fhonn na
cuspóirí atá leagtha amach sna Conarthaí a bhaint amach. Inniúlachtaí nach bhfuil tugtha don Aontas sna Conarthaí, fanann siad ag na Ballstáit.
3. Faoi phrionsabal na coimhdeachta, ní ghníomhóidh an tAontas, sna réimsí nach dtig faoina inniúlacht eisiach, ach amháin mura féidir agus a mhéad
nach féidir leis na Ballstáit cuspóirí na gníomhaíochta arna beartú a ghnóthú go leordhóthanach, bíodh sé ar leibhéal lárnach nó ar leibhéal réigiúnach
agus áitiúil, ach gur féidir, de bharr fhairsinge nó éifeachtaí na gníomhaíochta arna beartú, na cuspóirí sin a ghnóthú níos fearr ar leibhéal an
Aontais. Cuirfidh institiúidí an Aontais prionsabal na coimhdeachta i bhfeidhm i gcomhréir leis an bPrótacal maidir le prionsabail na coimhdeachta agus
na comhréireachta a chur i bhfeidhm. Áiritheoidh na Parlaimintí náisiúnta go ndéanfar an prionsabal sin a chomhlíonadh i gcomhréir leis an nós imeachta
atá leagtha amach sa Phrótacal sin.
4. Faoi phrionsabal na comhréireachta, ní rachaidh inneachar agus foirm ghníomhaíocht an Aontais thar a bhfuil riachtanach chun cuspóirí na gConarthaí
a bhaint amach. Cuirfidh institiúidí an Aontais prionsabal na comhréireachta i bhfeidhm i gcomhréir leis an bPrótacal maidir le prionsabail na
coimhdeachta agus na comhréireachta a chur i bhfeidhm.


Seán Ó Siadhail.
Scríbhneoir Gaeilge as Chúige Uladh a bhí i Seán Ó Siadhail. (1950-2006) Foilsíodh seacht leabhar dá chuid ar meascán d’úrscéalta agus de ghearrscéalta iad. Bhuaigh gearrscéalta dá chuid duaiseanna i gcomórtais Oireachtais i 1988 agus 1995.
Saol.
Is i nDoire Cholm Cille, i dTuaisceart Éireann, a rugadh Seán Ó Siadhail, an 16 Eanáir 1950. Ba ghréasaí a athair John, a d’éag in 2005, agus bhí a mháthair Nora Doherty, a mhaireann fós, ag obair i siopa báicéireachta. Tá ceathrar deirfiúracha agus beirt deartháireacha aige. [Is duine acu sin Pádraig Ó Siadhail, a bhfuil idir úrscéalta, ghearrscéalta agus taighde foilsithe aige féin i nGaeilge fosta.] Bhí triúr iníonacha agus beirt mhac ag Seán agus Éilís, a bhean chéile.
Fuair Seán a chuid bunscolaíochta i Scoil na mBuachaillí, ar Shráid Helen i nDoire agus a chuid meánscolaíochta i gColáiste Choilm sa chathair chéanna. D’fhág sé Doire sa bhliain 1968 le dul le sagartóireacht i gColáiste Phádraig, Má Nuad (Ollscoil na hÉireann, Má Nuad anois). Ní raibh sé i bhfad ansin gur athraigh sé a intinn ach lean sé don staidéar. Bhain sé céim amach sa Ghaeilge agus sa Fhraincis sa bhliain 1972. Phós sé bliain níos deireanaí agus chuir sé féin agus a bhean fúthu i gContae na Mí.
Bhí sé ina mhúinteoir Gaeilge agus Fraincise ar feadh a shaoil oibre. Bhí sé ag obair i ngairmscoil Bhaile Átha Troim agus i ngairmscoil Bhaile Átha Buí, i gContae na Mí, ar feadh tréimhse fada. Ansin, nuair a bunaíodh Coláiste Pobail lán-Ghaeilge i nGaeltacht Ráth Chairn, d’éirigh leis aistriú ansin mar a rinne roinnt mhaith múinteoirí eile ar chainteoirí dúchais agus cainteoirí líofa iad. Thaistil sé idir Ráth Chairn agus Baile Átha Buí go dtí go bhfuair sé post mar leas-phríomhoide feidhmeach i mBaile Átha Buí. Ceapadh mar phríomhoide na scoile sin é níos deireanaí. D’éirigh sé as an obair agus fuair pinsean sa bhliain 2005. Maraíodh é i dtimpiste agus é sa Spáinn i mí Lúnasa an bhliain ina dhiaidh sin. Meastar gur bhuail scairdscí é agus é ag snámh san fharraige amach ó thrá bheag, áit a raibh sé ar saoire. Cuireadh i reilig cóngarach dá theaghlach i gContae na Mí é.
Saothar.
Saothar ficsin is mó a d'fhoilsigh Seán ach bhí spéis mhór aige riamh i gcúrsaí léinn agus i litríocht na Gaeilge ó thús an 20ú haois. Bhain sé amach Máistreacht sa Ghaeilge in Ollscoil na hÉireann, Má Nuad agus rinne sé a thráchtas ar ghearrscéalaíocht na Gaeilge. Bhíodh sé i gcónaí ag scríobh giotaí beaga ficsin agus foilsíodh a chéad saothar, cnuasach gearrscéalta, sa bhliain 1982 agus é 32 bliain d’aois. Foilsíodh ceithre úrscéal dár scríobh sé agus trí ghearrscéal. Bhuaigh gearrscéalta dá chuid duaiseanna i gcomórtais Oireachtais i 1988 agus 1995. Foilsíodh corraiste leis in "Comhar" agus in "An tUltach" agus foilsíodh roinnt gearrscéalta leis san iris idirlín "Beo!". Bhí sé i mbun tráchtais dochtúireachta ar Phádraig Ó Conaire, faoi stiúir an Dr Pádraigín Riggs, i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh, tráth ar bhásaigh sé.
Litríocht dá chuid a foilsíodh.
Bronnadh duais Oireachtais ar dhá cheann de na scéalta sa chnuasach "Cuid na Trua".
Giotaí fánacha.
Idir mhagadh agus dáiríre a bhíodh sé go minic ina chuid scríbhneoireachta agus thaitin sé leis a bheith ag cleasaíocht le struchtúr an scéil.


Lars Ulrich.
Is ceoltóir, drumadóir agus léiritheoir ceoil é Lars Ulrich a rugadh ar 26 Nollaig, 1963 i nGentofte, an Danmhairg.
Ulrich, Lars
Ulrich, Lars


Jeanne d'Arc.
Naomh Caitliceach den chúigiú haois déag ba ea Jeanne d’Arc (c. 1412 – 30 Bealtaine 1431). Banlaoch náisiúnta de chuid na Fraince ba ea í agus tugadh "Ainnir Orléans" uirthi chomh maith. Cailín tuathánach ba ea í a rugadh in Oirthear na Fraince. Bhí sí i gceannas ar arm na Fraince san iliomad buanna tábhachtacha le linn Chogadh an Chéad Bliain, ag maíomh go raibh treoir Dé á fáil aici, agus bhí sí freagrach go hindíreach as corónú Rí Shéarlas VII. Ghabh na Sasanaigh í, rinneadh í a thriail os comhair cúirte eaglasta agus dódh ag an stáca í nuair a bhí sí naoi mbliana déag d’aois. Ceithre bliana is scór ina dhiaidh sin, rinne an Suí Naofa athbhreithniú ar chinneadh na cúirte eaglasta, fuarthas neamhchiontach í, agus gaireadh ina mairtíreach í. Beannaíodh sa bhliain 1909 í agus canónaíodh í ina dhiaidh sin sa bhliain 1920.
Dhearbhaigh Jeanne go raibh rudaí ó Dhia á dtaibhreamh di, físeanna a d’inis di a tír dhúchais a aisghabháil ó cheannas Sasanach go déanach i gCogadh an Chéad Bliain. Rinne Rí Shéarlas VII, nach raibh corónaithe ag an am, í a chur chuig an léigear ag Orléans mar chuid de mhisean fóirithinte. Tháinig sí in ardréim nuair a sháraigh sí meon diúltach na gceannasaithe ársa agus chuir sí deireadh leis an léigear taobh istigh de naoi lá. Rinneadh Séarlas VII a chorónú ag Reims de bharr níos mó buanna tapa éagsúla agus socraíodh an comharbas chun na corónach a raibh conspóid faoi.
Féachtar ar Jeanne d’Arc fós mar dhuine tábhachtach ar fud chultúr an Iarthair. Ó aimsir Napoleon go dtí an lá atá inniu ann, tá aird tugtha ag polaiteoirí na Fraince de gach claonadh ar a cuimhne. I measc na mórscríbhneoirí agus na gcumadóirí a bhfuil saothair scríofa acu fúithi tá Shakespeare, Voltaire, Schiller, Verdi, Tchaikovsky, Twain agus Shaw. Leantar ag tabhairt cuntais uirthi go fóill i scannáin, ar an teilifís, i bhfíschluichí, in amhráin agus i ndamhsaí.
Cúlra.
Déanann an staraí Kelly DeVries cur síos ar an tréimhse sular tháinig sí ag rá, “Dá mbeadh rud ar bith ina údar mór drochmhisnigh di, ba cheart go mbeadh staid na Fraince i 1429." Cuireadh tús le Cogadh an Chéad Bliain sa bhliain 1337 mar chonspóid chomharbais chuig coróin na Fraince le tréimhsí eadrannacha a bhí síochánta den chuid is mó. Ba sa Fhrainc a bhí an chuid is mó den chomhrac agus bhí úsáid na Sasanach d'oirbheartaíocht chevauchée tar éis an geilleagar a scriosadh. Ní raibh daonra na Fraince tagtha chuige féin tar éis na Plá Móire ón gcéad roimhe sin agus bhí a ceannaithe scoite ó mhargaí iasachta. Ag tús a gairme, bhí sprioc na Sasanach de dhé-mhonarcacht faoi smacht Sasanach bainte amach acu agus ní raibh bua mór ar bith bainte amach ag arm na Fraince le glúin anuas. I bhfocail DeVries, “ní raibh ríocht na Fraince mar scáth a fréamhshamhail, fiú, ón tríú haois déag.”
Chuaigh rí na Fraince, Séarlas VI, a bhí i gcumhacht nuair a rugadh Jeanne, trí thréimhsí de ghealtacht agus ba mhinic nach raibh ar a chumas aige an tír a rialú. Rinne deartháir an rí, an Diúc Louis d’Orléans, agus col ceathrair an rí, Jean sans Peur (Jean gan Eagla), Diúc na Burgúine, achrann lena chéile mar gheall ar leasríocht na Fraince agus caomhnóireacht na bpáistí ríoga. Ghéaraigh an chonspóid go dtí go ndearnadh cúiseamh go raibh caidreamh seachphósta ar siúl le Banríon Isabeau ón mBaváir agus gur fuadaíodh na páistí ríoga. Tháinig cúrsaí chun buaice nuair a d’ordaigh Diúc na Burgúine feallmharú na Diúce d’Orléans sa bhliain 1407.
Tugadh les Armagnacs agus les Bourguignons (na Burgúnaigh) ar na faicsin a bhí dílis don bheirt fhear seo. Bhain Rí Shasana, Anraí V, leas as an rachlas seo agus rinne sé ionradh ar an bhFrainc. Bhí bua drámata aige in Azincourt sa bhliain 1415 agus ghabh sé bailte móra i dtuaisceart na Fraince. Ghlac Séarlas VII, nó Rí Shéarlas VII mar a chuirfí air níos déanaí, an teideal Dauphin mar oidhre chun na corónach ag aois 14 mbliana, i ndiaidh do gach duine dá cheathrar deartháireacha ní ba shine bás a fháil. Ba é an chéad acht suntasach oifigiúil a bhí aige conradh síochána leis an mBurgúin a chur i gcríoch sa bhliain 1419. Tháinig sé seo chun deiridh go tubaisteach nuair a dhúnmharaigh páirtínigh Armagnac Jean san Peur le linn cruinnithe agus iad faoi ráthaíocht cosanta Shéarlais. Chuir Diúc nua na Burgúine, Philippe le Bon (Dea-Philippe), an milleán ar Shéarlas agus chuaigh sé i gcomhar leis na Sasanaigh. Cuireadh codanna móra den Fhrainc faoi chois.
Sa bhliain 1420, chuir Banríon Isabeau ón mBaváir deireadh le Conradh Troyes, rud a thug comharbas ríoga na Fraince d’Anraí V agus a oidhrí seachas dá mac féin, Séarlas. Tharraing an comhaontas seo ráflaí anuas faoina caidreamh ceaptha leis an iardhiúc d'Orléans agus mhúscail sé amhrais úra gur thuilí ríoga é ab ea an Dauphin seachas mac an rí. D’éag Anraí V agus Séarlas VI laistigh de dhá mhí dá chéile sa bhliain 1422, agus fágadh naíonán, Anraí VI Shasana, in ainm a bheith mar mhonarc an dá ríocht. Ba é deartháir Anraí V, "John de Lancaster", an chéad Diúc de Bedford, a rinne obair an leasrí.
Faoi thús na bliana 1429, bhí an chuid is mó de thuaisceart na Fraince agus codanna eile den iardheisceart faoi smacht iasachtach. Bhí na Sasanaigh i réim i bPáras agus ba iad na Burgúnaigh a bhí i gceannas in Reims. Ba thábhachtach í an dara cathair sin mar go raibh sé ina láthair thraidisiúnta chorónuithe agus choisreacain na Fraince, go háirithe ós rud é nár corónaíodh ceachtar d’éilitheoirí choróin na Fraince go fóill. Bhí na Sasanaigh tar éis léigear a chur ar Orléans, an t-aon chathair dhílis Fhrancach a bhí fágtha an taobh ó thuaidh den Loire. Mar gheall ar a suíomh straitéiseach taobh na habhann ba í Orléans an rud deireanach a bhí sa bhealach ar ionsaí ar an gcuid eile de chroíthailte na Fraince. I bhfocail staraí amháin de chuid na haimsire seo, “Bhí cinniúint na ríochta ar fad ag brath ar chinniúint Orléans." Ní raibh dóchas ag duine ar bith go bhféadfadh an chathair an léigear a sheasamh go rófhada.
A Saol.
Is iarsmalann anois í an áit inar rugadh í. Tá séipéal an tsráidbhaile a dtéadh sí chuige ar dheis taobh thiar de na crainn.
Jacques d’Arc agus Isabelle Romée ab ainmneacha do thuismitheoirí Jeanne d’Arc in Domrémy, sráidbhaile a bhí ag an am sin i ndiúiceacht Bar (agus níos déanaí gabhadh isteach i gcúige Lorraine é agus athainmníodh é Domrémy-la-Pucelle).
Bhí tuairim is 50 acra (0.2 ciliméadar cearnach) de thalamh ag a tuismitheoirí agus bhí post beag ag a hathair, sa bhreis ar a chuid oibre feirmeoireachta, mar oifigeach sráidbhaile, ag bailiú cánacha agus i gceannas ar an bhfaire áitiúil.
Bhí cónaí orthu i gceantar iargúlta den limistéar oirthuaisceartach a d’fhan dílis do choróin na Fraince cé go raibh tailte Burgúnacha gach taobh de.
Tharla mórán ruathar le linn a hóige agus uair amháin rinneadh an tsráidbhaile a dhó.
Dúirt Jeanne go raibh sí tuairim is naoi mbliana déag d'aois ag a triail, mar sin rugadh í thart ar an mbliain 1412; tamall ina dhiaidh sin dhearbhaigh sí go raibh a céad fhís aici thart ar an mbliain 1424 nuair a bhí sí dhá bhliain déag d'aois fad a bhí sí amuigh i bpáirc léi féin agus chuala sí glórtha. Dúirt sí gur bhris a gol uirthi nuair a d'fhág siad mar go raibh siad chomh spéiriúil sin. Bhí sé ina scéal aici gurb iad Naomh Micheál, Naomh Caitríona agus Naomh Maighréad a d’inis di an ruaig a chur ar na Sasanaigh agus an Dauphin a thabhairt go dtí Reims dá chorónú.
Nuair a bhí sí sé bliana déag d’aois, d’iarr sí ar ghaol muinteartha dá cuid, Durand Lassois, í a thabhairt go dtí Vaucouleurs, a bhí i gcóngar, áit ar impigh sí ar an gceannasaí garastúin, an Cunta Robert de Baudricourt, cead a fháil cuairt a thabhairt ar an gcúirt ríoga Fhrancach ag Chinon. Níor choisc freagra searbhasach Baudricourt í. D’fhill sí i mí Eanáir na bliana ina dhiaidh sin agus fuair sí tacaíocht ó bheirt fhear mheasúla: Jean de Metz agus Bertrand de Poulengy. Faoi choimirce na bhfear seo, d’aimsigh sí agallamh eile, áit a ndearna sí réamhaithris shuntasach maidir le freaschur míleata gar d’Orléans.
Éirí.
Fothrach an halla mhóir ag Chinon, áit ar bhuail sí le Rí Séarlas VII. Tá an t-aon túr sa chaisleán atá slán go fóill ina iarsmalann anois atá tiomnaithe do Jeanne.
“Tar éis blianta de bhriseadh náireach amháin i ndiaidh a chéile, rinneadh ceannasaíocht mhíleata agus shibhialta na Fraince a dhomheanmnú agus tarraingíodh míchlú air. Nuair a cheadaigh an Dauphin Séarlas iarratas práinneach Jeanne í a réiteach do chogadh agus a chur mar cheann ar a airm, ní mór gur bhunaigh sé a chinneadh den chuid is mó ar an eolas gur baineadh triail as gach rogha ceartchreidmheach, réasúnach agus gur theip orthu. Ní thabharfadh ach réimeas atá ina chruachás deireanach éadochais aird ar chailín neamhliteartha feirme a mhaígh go raibh glór Dé ag tabhairt treoracha di dul i gceannas ar arm a tíre agus í a thabhairt chun bua.”
Shroich sí léigear Orléans an 29 Aibreán 1429, ach i dtosach rinne Jean d'Orléans, ceann gníomhach theaghlach diúic Orléans, í a eisiamh ó chomhairlí cogaidh agus níor chuir sé in iúl di nuair a bhí an t-arm ag dul i ngleic leis an namhaid. Níor choisc sé seo í a bheith i láthair ag formhór na gcomhairlí ná ag formhór na gcathanna. Is mó díospóireacht stairiúil a dhéantar ar mhéid an cheannais mhíleata a bhí aici i ndáiríre. Dar le staraithe traidisiúnta mar Édouard Perroy, ba mheirgire í a chuaigh i bhfeidhm go príomha ar sprid na ndaoine. Braitheann an cineál anailíse seo go hiondúil ar fhianaise na trialach daorbhreithe, áit a ndúirt sí gurbh fhearr léi a meirge ná a claíomh. Dearbhaíonn staidéar a rinneadh le déanaí a dhíríonn ar fhianaise na trialach neamhnithe go raibh meas ag a comhoifigigh uirthi mar bheartaí oilte agus straitéisí rathúil. Mar shampla, seo a leanas tuairim Stephen W. Richey: “Lean sí léi i gceannas ar an arm i sraith mhillteanach de bhuanna a d’aisiompaigh imeachtaí an chogaidh.” Ar aon chaoi, bíonn staraithe ar aon intinn gur éirigh go suntasach leis an arm don achar gairid a bhí sí ann.
Tá an daingean inmheánach ag Beaugency ar cheann de roinnt bheag de na daingnithe fánacha atá fós ann ó chatha Jeanne. Rinne cosantóirí Shasana cúlú chuig an túr ar bharr dheis tar éis do na Francaigh balla an bhaile mhóir a bhearnú.
Ceannasaíocht.
Chuir sí in aghaidh na straitéise faichillí a bhí de réir thréithe cheannasaíocht na Fraince. Le linn na gcúig mhí de léigear sular tháinig sí, níor thug cosantóirí Orléans iarracht ach ar aon bheart amháin a dhéanamh agus tháinig deireadh leis sin go tubaisteach. An 4 Bealtaine thug na Francaigh amas ar dhaingean forimeallach Saint Loup agus ghabh siad é. An lá ina dhiaidh sin, an 5 Bealtaine, lean sí le máirseáil go dtí daingean eile darbh ainm Saint Jean le Blanc. Tháinig siad air agus é bánaithe agus bua gan mharú a bhí ann. An lá ina dhiaidh sin chuir sí i gcoinne Jean d'Orléans ag comhairle cogaidh, áit ar éiligh sí ionsaí eile ar an namhaid. D’ordaigh d’Orléans go gcuirfí glas ar gheataí na cathrach chun cath eile a chosc, ach thionóil sí fir an bhaile mhóir agus na gnáthshaighdiúirí agus chuir siad d’fhiacha ar an méara an glas a bhaint de gheata. Le cabhair ó aon chaptaen amháin thug sí aghaidh ar Saint Augustins agus ghabh sí an daingean ann. An tráthnóna sin chuala sí gur fágadh amach ó chomhairle cogaidh í, áit a ndearna na ceannairí cinneadh fanacht le haghaidh trúpaí athneartaithe sular thug siad faoi ghníomh ar bith eile. Gan aon aird ar an gcinneadh seo, bhí sí leagtha amach ar an bpríomhdhaingean Sasanach, “les Tourelles”, a ionsaí an 7 Bealtaine. D’aithin lucht a linne í mar bhanlaoch an chomhraic tar éis gur goineadh le saighead sa mhuineál í ach fós féin d’fhill sí chun bheith chun tosaigh sa treasruathar deireanach.
Mar thoradh ar an mbua tobann ag Orléans bhí mórán moltaí le haghaidh comhrac ionsaitheach. Bhí na Sasanaigh ag súil go ndéanfaí iarracht Páras a aisghabháil nó go ndéanfaí ionsaí ar an Normainn. I ndiaidh an bhua nach rabhthas ag súil leis, d’áitigh sí Séarlas VII comhcheannas ar an arm a thabhairt di in éineacht leis an Diúc John II d'Alençon agus fuair sí cead ríoga droichid feadh an Loire, a bhí i gcóngar, a aisghabháil mar réamhbheart ar ghluaiseacht chun tosaigh ar Reims agus ar chorónú. Ba mholadh dána é sin uaithi mar bhí Reims tuairim is dhá oiread níos faide uathu ná Páras agus é suite go domhain i limistéar an namhad.
a>, láthair thraidisiúnta na gcorónuithe Francacha. Bhíodh spuaiceanna breise ar an bhfoirgneamh sula raibh dóiteán ann sa bhliain 1481.
D’athghabh an t-arm seilbh ar Jargeau an 12 Meitheamh, ar Meung-sur-Loire an 15 Meitheamh, agus ansin ar Beaugency an 17 Meitheamh. D’aontaigh an Diúc d’Alençon le gach ceann de chinntí Jeanne. Chuaigh a cuid éachtaí ag Orléans i bhfeidhm ar cheannasaithe eile, lena n-áirítear Jean d'Orléans, agus thug siad tacaíocht di. Chuir Alençon ina leith gur shábháil sí ar a bhás é, áit ar chuir sí ar a fhaichill é ar ionsaí airtléire a bhí ar tí tarlú. Le linn an chatha chéanna d’fhulaing sí féin buille ó chaor ordanáis dá clogad agus í ag dul suas dréimire dreapadóireachta. Tháinig fórsa faoisimh Sasanach a rabhthas ag súil leis go dtí an ceantar an 18 Meitheamh faoi cheannas Sir John Fastolf. D’fhéadfaí an cath ag Patay a chur i gcomparáid le Azincourt ach gur a mhalairt d’imeachtaí a bhí ag tarlú. Rinne urgharda na Fraince ionsaí sula bhféadfadh na saighdeoirí Sasanacha a gcuid ullmhuithe cosanta a chur i gcrích. Tharla ruaig ina dhiaidh sin a bhánaigh tromchuid arm Shasana agus maraíodh nó gabhadh formhór a cheannasaithe. D’éalaigh Fastolf le buíon bheag saighdiúirí agus bhí sé ina cheap milleáin as uirísliú na Sasanach. Níor cailleadh ach fíorbheagán de na Francaigh.
Chuir arm na Fraince chun bóthair go dtí Reims ó Gien-sur-Loire an 29 Meitheamh agus ghlac siad leis an ngéilleadh le comha d’Auxerre, cathair a bhí faoi cheannas na Burgúine, an 3 Iúil. Chuaigh gach baile mór eile ar a mbealach ar ais go géillsine na Fraince gan frithbheartaíocht. Rinne Troyes, láthair an chonartha a rinne iarracht Séarlas VII a chur as oidhreacht, géilleadh ar choinníollacha tar éis léigear gan bhás a mhair ceithre lá. Bhí gannchúis bhia ar an arm faoin am a shroich siad Troyes. Dar le Edward Lucie-Smith is é seo a leanas sampla den fháth a raibh níos mó áidh uirthi ná oilteacht: bhí bráthair fánach darbh ainm an Bráthair Richard tar éis a bheith ag seanmóireacht ag Troyes faoi dheireadh an domhain agus chuir sé ina luí ar chónaitheoirí áitiúla pónairí a chur, barr a dhéanann fómhar luath. Tháinig an t-arm ocrach nuair a bhí na pónairí ag aibiú.
Osclaíodh na geataí ag Reims an 16 Iúil. Reáchtáladh an corónú an mhaidin arna mhárach. Cé gur thathantaigh Jeanne agus an diúc d'Alençon go dtabharfaí faoi mháirseáil luath ar Pháras, choinnigh an chúirt ríoga ar shos cogaidh a idirbheartú le diúc na Burgúine. Bhris an Diúc Philippe le Bon an comhaontú, ag baint úsáide as mar oirbheartaíocht loicthe chun cosaint Pháras a athneartú. Chuaigh arm na Fraince ag máirseáil trí bhailte móra gar do Pháras idir an dá linn agus ghlac siad le géillte a bhí níos síochánta. Bhí an Diúc de Bedford i gceannas ar fhórsa Sasanach agus thug sé aghaidh ar arm na Fraince an 15 Lúnasa. Tharla an t-ionsaí Francach ag Páras ina dhiaidh sin, an 8 Meán Fómhair. In ainneoin goin a fháil ina cois ó shaighead crosbhogha, lean Jeanne léi a bheith ag stiúradh na dtrúpaí go dtí go raibh deireadh le troid an lae. Fuair sí ordú ríoga an mhaidin dar gcionn tabhairt ar gcúl. Cuireann formhór na staraithe an milleán ar an ard-seomairlín Francach, Georges de la Trémoille, as na botúin pholaitiúla a tháinig i ndiaidh an chorónaithe.
An Ghabháil.
a> inar coinníodh i ngéibheann í le linn a trialach. Le linn ceann amháin dá hiarrachtaí éalaithe, léim sí ó thúr eile, seans maith gur macasamhail den fhoirgneamh seo a bhí i gceist.
Tar éis mionghnímh ag La-Charité-sur-Loire i mí na Samhna agus mí na Nollag, chuaigh Jeanne go dtí Compiègne an tAibreán ina dhiaidh sin chun cosaint ar léigear Sasanach agus Burgúnach. Gabhadh í tar éis scirmise an 23 Bealtaine 1430. Nuair a d’ordaigh sí cúlú, ghlac sí an áit onóra agus í ina duine deireanach a d’fhág an pháirc. Tháinig na Burgúnaigh timpeall ar an gcúlgharda.
Ba ghnách le teaghlach an té a bhí i ngéibhinn príosúnach cogaidh a fhuascailt. Faraor, ní raibh na hacmhainní airgeadais ag Jeanne ná a teaghlach. Cáineann mórán staraithe Rí Shéarlas VII toisc nach ndearna sé aon rud faoi. Rinne sí iarracht éalú ag amanna éagsúla. Uair amháin léim sí óna túr in Vermandois, a bhí 70 troigh (21m) ar airde, go dtí an talamh bog de mhóta tirim. Ina dhiaidh sin, rinneadh í a aistriú go dtí an baile Burgúnach, Arras. Sa deireadh cheannaigh rialtas Shasana í ó Dhiúc Phillippe den Bhurgúin. Ghlac an tEaspag Pierre Cauchon de Beauvais, páirtíneach Sasanach, príomhról san idirbheartaíocht seo agus ina triail ina dhiaidh sin.
An Triail.
Ba iad cúrsaí polaitíochta a spreag an triail eiriceachta. D’éiligh Diúc Bedford coróin na Fraince dá nia, Anraí VI. Bhí sise freagrach as an gcorónú iomaíochta, mar sin b’ionann í a cháineadh agus an bonn a bhaint ó dhlisteanacht a rí. Cuireadh tús le himeachtaí dlí an 9 Eanáir 1431 ag Rouen, ionad rialtas forghabhála Shasana. Ba neamhghnách an nós imeachta ar go leor bealaí. Sa bhliain 1456, d'fhógair an Pápa Callixtus III neamhchiontach í maidir leis na cúisimh eiriceachta a cuireadh ina leith.
Le hachoimre a dhéanamh ar chuid de na mórfhadhbanna, ba chumadóireacht dlí é an limistéar údaráis a bhí ag an mbreitheamh, an tEaspag Cauchon. Bhain a cheapachán lena thacaíocht pháirtíneach do rialtas Shasana a mhaoinigh an triail ar fad. Níor éirigh le nótaire cléiriúil, Nicholas Bailly, a údaraíodh le fianaise a bhailiú i gcoinne Jeanne, teacht ar aon fhianaise dhiúltach. Gan fianaise den sórt sin ní raibh cúiseanna ag an gcúirt í a thabhairt chun trialach. Osclaíodh triail pé scéal é agus bhris an chúirt dlí eaglasta chomh maith toisc go raibh siad ag coinneáil a cirt uaithi comhairleoir dlí a bheith aici. Nuair a osclaíodh an chéad scrúdú poiblí rinne Jeanne gearán go raibh gach duine a bhí i láthair ina bpáirtínigh ina coinne agus d’iarr sí go dtabharfaí cuireadh do “lucht eaglasta ar thaobh na Fraince”.
Léiríonn taifead na trialach an intleacht shuntasach a bhí aici. Is cleachtadh caolchúise é an malartú is cáiliúla den athscríbhinn. “Nuair a fiafraíodh di an raibh a fhios aici go raibh sí i ngrásta Dé, d’fhreagair sí: ‘Mura bhfuilim, go gcuire Dia ann mé; agus má táim, go gcoimeáda Dia amhlaidh mé.’” Is sáinn léinn í an cheist. Dar le foirceadal eaglaise ní fhéadfadh duine ar bith a bheith cinnte go raibh siad i ngrásta Dé. Dá bhfreagródh sí go dearfach, bheadh sí á ciontú féin in eiriceacht. Dá bhfreagródh sí go diúltach, bheadh sí ag admháil go raibh sí féin ciontach. Thug an nótaire Boisguillaume fianaise ina dhiaidh sin gur chomh luath agus a chuala an chúirt an freagra sin, “Cuireadh mearbhall ar na daoine a bhí á ceistiú.” San fhichiú haois mheas George Bernard Shaw go raibh an t-idirphlé seo chomh héifeachtach sin gur chuir sé aistriúcháin liteartha ar an taifead trialach i gcodanna dá dhráma Saint Joan.
Dhearbhaigh go leor feidhmeannach cúirte ina dhiaidh sin gur athraíodh codanna suntasacha den athscríbhinn ina mífhabhar. Cuireadh d’iallach ar mhórán de na cléirigh bheith i seirbhís, an cúistiúnaí, Jean LeMaitre, ina measc, agus fuair cuid acu bagairtí báis ó na Sasanaigh. Faoi threoirlínte Cúistiúnacha, ba cheart go mbeadh Jeanne coinnithe i bpríosún eaglasta faoi mhaoirseacht banghardaí (i.e. mná rialta). In ionad sin, choinnigh na Sasanaigh i bpríosún tuata í lena gcuid saighdiúirí féin mar ghardaí uirthi. Dhiúltaigh an tEaspag Cauchon na hachomhairc a rinne Jeanne chuig Comhairle Basel agus chuig an bpápa, rud ba cheart stop a chur lena nós imeachta.
Tá dhá alt déag cúisimh ann a thugann achoimre ar chinneadh na cúirte. Déanann an hailt seo an taifead cúirte, a rinneadh a leasú cheana féin, a bhréagnú. Shínigh an cosantóir neamhliteartha doiciméad séanta nár thuig sí agus í faoi bhagairt básaithe ar an toirt. Chuir an chúirt séanadh difriúil sa taifead oifigiúil.
Bású.
Ba chion báis é eiriceacht nuair a rinneadh athuair é. Thoiligh Jeanne éadach ban a chaitheamh nuair a shéan sí. Cúpla lá ina dhiaidh sin rinneadh ionsaí gnéasach uirthi i bpríosún. Chuaigh sí ar ais go feisteas fir mar chosaint ar ainteagmháil nó, i bhfianaise Jean Massieu, mar gur goideadh a gúna agus nach raibh aon rud eile le caitheamh aici.
Rinne finnéithe súl cur síos ar láthair an bhásaithe inar dódh í an 30 Bealtaine 1431. Ceangailte de philéar ard sa Vieux-Marche in Rouen, d’iarr sí ar bheirt den chléir, an tAth. Martin Ladvenu agus an tAth. Isambart de la Pierre, greim a bhreith ar chros os a comhair amach. Rinne tuathánach cros bheag di chomh maith agus chuir sí chun tosaigh ina gúna í. Tar éis di dul in éag, rinne na Sasanaigh an gual a rácáil chun a colainn ghualaithe a nochtadh ionas nach ndéarfadh aon duine gur éalaigh sí beo. Ansin, dódh an cholainn faoi dhó arís chun luaith a dhéanamh di d'fhonn nach mbaileofaí aon chuid de na taisí. Chaith siad a taisí isteach sa Seine. Ina dhiaidh sin dúirt an céastúnach, Geoffrey Therage “...go raibh an-eagla air go ndamnófaí é.”
Atriail.
Osclaíodh atriail iarbháis nuair a bhí an cogadh críochnaithe. D’údaraigh an Pápa Callixtus III an nós imeachta seo, a dtugtar an “triail neamhnithe” air chomh maith, ar iarratas ón gCúistiúnaí-Ginearálta Jean Brehal agus máthair Jeanne, Isabelle Romée. B’é aidhm na trialach imscrúdú a dhéanamh ar an mbealach a láimhseáladh an triail daorbhreithe agus a breithiúnas, i.e. an ndearnadh go cóir iad agus de réir dlí canónta. Cuireadh tús leis na himscrúduithe le hionchoisne ag an eaglaiseach Guillaume Bouille. Rinne Brehal imscrúdú sa bhliain 1452. Bhí achomharc foirmiúil ann i mí na Samhna, 1455. Bhí páirt ag cléirigh ó áiteanna ar fud na hEorpa sa phróiseas achomharcach agus rinne sé gnáthnós imeachta cúirte a chomhall. Rinne painéal de dhiagairí anailís ar fhianaise a thug 115 finné. Rinne Brehal a achoimre dheireanach a dhréachtadh i mí an Mheithimh, 1456. Déanann an achoimre seo cur síos ar Jeanne mar mhairtíreach agus luann sé ainm Pierre Cauchon, nach maireann, le heiriceacht as bean neamhchiontach a chiontú ar lorg fíoch bunaidh tuata. D’fhógair an chúirt neamhchiontach í an 7 Iúil 1456.
Éadach.
"Jeanne ag corónú Shéarlas VII", le Jean Auguste Dominique Ingres (1854); is sampla an pictiúr seo d’iarrachtaí a rinneadh chun Jeanne d’Arc a léiriú mar bhean. Tabhair faoi deara an ghruaig fhada agus an sciorta timpeall na cathéide.
Chaith Jeanne d’Arc éadach fir ón am a d’fhág sí Vaucouleurs go dtí am a séanta in Rouen. Dá bharr seo, tháinig ceisteanna diaga chun cinn ina ré féin agus tháinig ceisteanna eile chun cinn freisin san fhichiú haois. Dlí bíobalta éadaigh an chúis theicniúil a bhí lena bású. Rinne an triail neamhnithe an ciontú a fhreaschur i bpáirt mar gur theip ar an imeacht daorbhreithe na heisceachtaí foirceadlacha i leith an diancheangail sin a bhreithniú.
Ó thaobh foirceadail de, bhí cead aici í féin a ghléasadh mar ghiolla le linn aistir trí réigiúin neamhchairdiúla agus bhí cead aici cathéide a chaitheamh le linn catha freisin. Dar leis an Chronique de la Pucelle chuidigh seo le cosc a chur ar an ainteagmháil nuair a bhíodh sí i gcampa sa pháirc. Dhearbhaigh cléir a thug fianaise ag a triail gur lean sí ag caitheamh éadach fir agus í i bpríosún ar mhaithe leis an ainteagmháil agus an éigniú a chosc. Cúis inchosanta eile a bhí leis an trasghléasadh ná a geanmaíocht a chaomhnú: chuirfeadh a feisteas moill ar ionsaitheoir agus, ina theannta sin, ba lú an seans go mbreathnódh fir uirthi mar ábhar gnéis agus í gléasta mar sin.
Dhírigh sí aird na cúirte ar fhiosrúchán Poitiers nuair a ceistíodh í faoin ábhar le linn a trialach daorbhreithe. Níl cuntas Poitiers ann a thuilleadh ach tugann cúinsí le tuiscint gur thacaigh cléirigh Poitiers lena nós. I bhfocail eile, bhí misean aici obair fir a dhéanamh agus, dá bharr sin, ba chuí í a bheith gléasta mar fhear. Choimeád sí a cuid gruaige gearr le linn a feachtais mhíleata agus fad agus a bhí sí i bpríosún chomh maith. Thacaigh a lucht leanúna – an diagaire Jean Gerson ina measc - léi maidir lena stíl gruaige, mar a rinne an Cúistiúnaí Brehal le linn na trialach Athshlánaithe.
Físeanna.
"Jeanne d’Arc", le Eugene Thirion (1876). Ba mhinic tionchar a bheith ag an bpolaitíocht ar íomhánna den 19ú haois dhéanach. Dílsiú críocha Francacha don Ghearmáin sa bhliain 1871 ba chúis leis seo. (Chautou, Séipéal Notre Dame).
Tá físeanna reiligiúnacha Jeanne d’Arc ina n-údar suime do chuid mhór daoine. Tá scoláirí ar aon intinn i gcoitinne go raibh sí dáiríre faoina creideamh. Dhearbhaigh sí gurbh iad Naomh Maighréad, Naomh Caitríona agus Naomh Micheál foinse a taibhreamh. Tá na hainmneacha céanna ar naoimh éagsúla áfach agus níltear ar aon intinn cé acu díobh go díreach a bhí i gceist ag Jeanne. Measann Caitlicigh áirithe gurbh é a bhí sna físeanna ná tinfeadh Dé.
“Is deacair teacht ar chonclúidí críochnaitheacha ach ní dócha go raibh eitinn fhorleathan, galar tromchúiseach, ag gabháil don ‘othar’ seo; dá mbeadh galar den sórt sin ag gabháil di, is cinnte go mbeadh uirthi stíl dhifriúil mhaireachtála a bheith aici ná mar a bhí agus ní bheadh sí in ann tabhairt faoi na gníomhaíochtaí ina raibh sí páirteach.”
Tá teoiric eile den nós sin ann a dhearbhaigh gur tholg sí eitinn bhuaibheach tar éis di bainne nach raibh paistéartha a ól. Mar fhreagairt air seo, scríobh Régine Pernoud, staraí, gur chóir do Rialtas na Fraince bac a chur le paistéaradh bainne dá mbeadh tairbhí dá leithéid le baint ag an náisiún as bainne nach raibh paistéartha. Is é a deir Ralph Hoffman, ollamh síceolaíochta in Ollscoil Yale, maidir le staideanna físeacha nó cruthaitheacha - lena n-áirítear glórtha a bheith á gcloisteáil – nach gá gur comharthaí de ghalar intinne iad. Ní luann sé aon chúiseanna eile leis na staideanna seo áfach. Dúirt sé gur féidir gurb eisceacht í inspioráid reiligiúnach Jeanne.
“Níor chóir aon bheartas a athrú mar thoradh ar chomhrá le cailín - tuathánach..a mhealltar chomh héasca sin le seachmaill - gan dianmhacnamh a dhéanamh; níor chóir bheith i do cheap magaidh os comhair tíortha eile...”
Rud atá ag teacht salach ar steiréitíopaí nua-aimseartha faoin Meánaois, bhí cúirt Shéarlas VII géarchúiseach agus sceiptiúil maidir le sláinte intinne.
“Ba mhinic a chas siad ó cheist amháin go ceist eile, iad ag athrú na gceisteanna de shíor, ach in ainneoin seo, d’fhreagair sí go héirimiúil agus b’iontach an chuimhne a thaispeáin sí.”
Toisc na freagraí caolchúiseacha a thug sí agus í á ceistiú bhí ar an gcúirt stop a chur le seisiúin phoiblí. Dá mbeadh bunús leighis nó síciatrach lena físeanna bheadh sí ina cás eisceachtúil.
Athshlánú.
Ba é Philippe-Alexandre Le Brun de Charmettes an chéad staraí a scríobh stair iomlán Jeanne d’Arc in 1817. Iarracht a bhí ann bata agus bóthar a thabhairt don cháil a bhí aici mar eiriceach atite. Sa tráth a bhí suim á léiriú aige in Jeanne bhí an Fhrainc fós ag iarraidh an t-aitheantas nua a bhí aici tar éis na Réabhlóide agus cogaidh Napoleon a dheimhniú. Bhí laochra neamhchonspóideacha ag teastáil a bheadh ag teacht leis an éiteas náisiúnta. Ba shiombail inghlactha do na monarcaithe í Jeanne d’Arc mar ba mhór a thacaigh sí leis an Rí agus an tír. Mar thírghráthóir agus iníon tuathanach, measadh í a bheith ina dea-shampla d’óglaigh na hísealaicme (na soldats de l'an II) a throid go buach ar son na réabhlóide sa Fhrainc in 1802. Dá bharr sin, bheadh na Réabhlóidigh in ann a mhaíomh gur dhuine dá gcuid í Jeanne. Mar mhairtíreach reiligiúnach, ba dhuine í a raibh meas mór uirthi i measc an phobail Chaitlicigh freisin. Ba é a bhí san Orleanide le De Charmette, atá ligthe i ndearmad sa lá atá inniu ann den chuid is mó, ná iarracht eile chun an t-éiteas náisiúnta a chur chun cinn mar a rinne scríbhneoirí ar nós Virgil (an Aeneid), nó Camoens (an Lusiad) ar son na Róimhe agus na Portaingéile.
Cogadh an Chéad Bliain.
Lean Cogadh an Chéad Bliain ar feadh 22 bliain i ndiaidh a báis. D’éirigh le Séarlas VII coróin na Fraince a choimeád in ainneoin go raibh corónú eile ann d’Anraí VI i mí na Nollag 1431; bhí Anraí VI ina bhuachaill óg, deich mbliana d’aois ag an am agus bhí an corónú ann ar a bhreithlá. Chaill Sasana a cheannaireacht mhíleata agus a chór boghanna fada sa bhliain 1429. Sula raibh an tír in ann iad a chur le chéile arís, chaill sí an comhaontas a bhí aici leis an mBurgúin nuair a rinneadh Conradh Arras in 1435. Bhásaigh an diúc de Bedford an bhliain chéanna agus chuaigh Anraí VI i gcoróin. Ba eisean an Rí ab óige ar Shasana gan leasrí a bheith aige. Ba lag an Rí é ó thaobh ceannaireachta de. Ba iad seo na cúiseanna ba mhó a chuir deireadh leis an gcoimhlint. Áitíonn Kelly DeVries go raibh tionchar ag an úsáid a bhain Jeanne d’Arc as airtléire agus as ionsaithe tosaigh ar oirbheartaíochtaí Francacha sa chuid eile den chogadh.
Bhí Jeanne d’Arc ina carachtar finscéalach de shaghas ar feadh na gceithre chéad a tháinig ina dhiaidh sin. Ba iad croinicí na príomhfhoinsí faisnéise fúithi. Thángthas ar chúig lámhscríbhinn bhunaidh a bhain lena triail daorbhreithe i measc sean-aircíví sa 19ú haois. Níorbh fhada gur tháinig staraithe ar na doiciméid go léir a bhain lena triail athshlánaithe chomh maith. Bhí fianaise faoi mhionn ó 115 finné ann mar aon leis na nótaí Francacha bunaidh d'athscríbhinn Laidine na trialach daorbhreithe. Tháinig litreacha comhaimseartha éagsúla chun solais freisin. Tá an síniú “Jehanne” ar thrí cinn acu sin agus is léir uathu siúd nach raibh taithí aici maidir le bheith ag scríobh. Is de bharr an tsaibhris d’ábhar bunfhoinse seo atá le fáil a dhearbhaíonn DeVries: “Níl duine ar bith de chuid na Meánaoise, fireann nó baineann, is mó a bhfuil staidéar déanta air.”
Dheachtaigh sí a cuid litreacha. Tá a síniú ar thrí cinn acu a tháinig slán.
“B’iomaí caoi ar chuir na daoine a tháinig ina diaidh síos uirthi ó bhásaigh sí cúig chéad ó shin: deamhanta, fanaiceach, misteach spioradálta, duine soineanta a ndearna an lucht ceannais buntáiste a bhreith uirthi go tragóideach, an duine a chuir tús leis an náisiúnachas nua-aimseartha agus laoch dá chuid, banlaoch a bhfuil ardmheas uirthi, naomh. D’áitigh sí, fiú nuair a bagraíodh go ndéanfaí í a chéasadh agus nuair a bhíothas chun í a chur chun báis le tine, gurbh iad glórtha ó Dhia a bhí á stiúradh. Cibé acu gurbh ann do ghlórtha nó nárbh ann, cuireann a scéal iontas ollmhór ar gach duine a bhfuil cur amach aige air.”
Sa bhliain 1452, le linn an imscrúdaithe i leith a básaithe a rinneadh i ndiaidh an chogaidh, d’fhógair an Eaglais go measfaí dráma reiligiúnach ina ómós in Orléans a bheith ina oilithreacht a thuillfeadh logha. Ba shiombail í ar an Léig Chaitliceach san 16ú haois. Ba é Moinsíneoir Felix Dupanloup, Easpag Orléans ó 1849 go 1878, a chuir tús leis an bhfeachtas go n-ainmneofaí Jeanne mar dhuine beannaithe. Bhásaigh sé sular tharla sin áfach.
Ar deireadh, ainmníodh Jeanne d’Arc mar dhuine beannaithe sa bhliain 1909. Tharla seo díreach tar éis an dlí Francaigh a tháinig i bhfeidhm sa bhliain 1905 chun na heaglaisí agus an Stát a dheighilt óna chéile. Measadh ag an am gur bhuille tubaiste é an dlí seo don Eaglais Chaitliceach sa Fhrainc. Ainmníodh mar naomh í ar an 16 Bealtaine 1920. Is ar an 30 Bealtaine atá a lá féile. Agus í ina Naomh Jeanne d’Arc, tá sí ar dhuine de na naoimh is mó le rá san Eaglais Chaitliceach.
Níorbh fheiminí í Jeanne d’Arc. Bhain sí le traidisiún reiligiúnach a chreid gurbh fhéidir gairm ó Dhia a bheith ag duine ar leith is cuma cén cúlra sóisialta a bhí aige. Dhíbir sí mná ón arm Francach agus is féidir gur bhuail sí leantóir ceanndána campa amháin a bhí ag cur isteach uirthi sa champa leis an taobh cothrom de chlaíomh. In ainneoin sin, ba mhná iad a thug an cúnamh ba thábhachtaí di. Dhearbhaigh Yolande d’Aragon, máthair chéile Rí Shéarlas VII gur mhaighdean í Jeanne d’Arc agus mhaoinigh sí í nuair a d’fhág Jeanne chun dul go Orléans. Bhí Jeanne d’Arc faoi choimeád ag Jeanne de Lucsamburg, aintín le cunta Lucsamburg, i ndiaidh Compiégne. Bhí coiníollacha maireachtála níos fearr ansin aici agus í faoi choimeád agus is féidir gur chuir Jeanne de Lucsamburg moill ar í a thabhairt do na Sasanaigh. Ar deireadh, d’fhógair Anne den Bhurgúin (an bandiúc Bedford agus bean chéile leasrí Shasana) gur mhaighdean í Jeanne. D’fhógair sí í seo le linn fiosrúchán a cuireadh ar bun roimh an triail. Dá bharr sin, ar chúiseanna teicniúla ní raibh an chúirt in ann diabhlaíocht a chur ina leith. Faoi dheireadh, chuidigh sé seo chun í a ghlanadh ó chúis agus chun naomhacht a bhaint amach. Ó aimsir Christine de Pizan go dtí an lá atá inniu ann, aithníonn mná í mar dhea-shampa de bhean chrógach agus ghníomhach.
a>. D'úsáid Frithbheartaíocht na Fraince cros Lorraine mar thagairt shiombalach do Jeanne d'Arc.
Is siombail pholaitiúil í Jeanne d'Arc sa Fhrainc ó aimsir Napoleon. Dhírigh liobrálaithe aird ar an gcúlra sóisialta umhal ónar shíolraigh sí. Leag coimeádaigh luath béim ar a tacaíocht don mhonarcacht. Ba chuimhin le coimeádaigh níos déanaí a tírghrá. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhain an réimeas Vichy agus an fhrithbheartaíocht Fhrancach leas as a íomhá: I mbolscaireacht de chuid Vichy, baineadh leas as a feachtas i gcoinne na Sasanach le póstaeir a léirigh eitleáin chogaidh na Breataine i mbun Rouen a bhuamáil, póstaeir ar teideal tuarúil dóibh: “Filleann siad de shíor ar láthair a gcoireanna.” Dhírigh an fhrithbheartaíocht aird ar a troid i gcoinne forghabháil eachtrach agus a cúlra i gcúige Lorraine, cúige a bhí tar éis titim faoi smacht na Naitsithe.
Ainmníodh trí árthach éagsúla de chuid Chabhlach na Fraince aisti, lena n-áirítear iompróir héileacaptair atá in úsáid go fóill. I láthair na huaire, reáchtálann Front National, an páirtí polaitiúil den eite fíordheis slógaí in aice lena dealbha. Bíonn a híomhá le feiceáil i bhfoilseacháin de chuid an pháirtí agus baineann siad leas as lasair bhratach trí dhath, atá ina siombail de phointe áirithe dá mairtíreacht, mar shuaitheantas ag an bpáirtí. Uaireanta, déanann céilí polaitiúla an pháirtí fonóid faoin bpáirtí as an leas siombalach sin a bhaint as íomhá Jeanne d’Arc. Bíonn lá saoire poiblí ann in omós di sa Fhrainc ar an dara Domhnach i mí na Bealtaine.
Is siombail d’inspioráid í freisin sa Fhrainc agus in áiteanna eile do Chaitlicigh thraidisiúnaithe. Is minic a dhéanann siad comparáid idir choinnealbhá Ard-Easpag Marcel Lefebvre (bunaitheoir Chumann Naomh Pius X agus easaontóir i gcoinne athchóiriú Vatacáin II) agus a coinnealbhá féin.
Taisí líomhanta Jeanne d’Arc díchruthaithe..
Sa bhliain 1867, thángthas ar phróca i gcógaslann i bPáras agus an méid seo scríofa air: “iarsmaí a fuarthas faoi stáca Jeanne d’Arc, maighdean d’Orléans.” Ba é a bhí sna hiarsmaí ná easna dhúloiscthe duine, adhmad carbónaithe, píosa línéadaigh agus féimear cait – bhí an nós ann cait dhubha a chaitheamh ar bhreocharn cailleach. Thug an Eaglais Chaitliceach aitheantas dóibh agus is i músaem in Chinon atá siad anois. Sa bhliain 2006, tugadh cead do Philippe Charlier, eolaí fóiréinseach in Ospidéal Raymond Poincaré (Garches), na taisí a iniúchadh. Rinneadh tástálacha Charbón-14 agus speictriméadracht ar na hiarsmaí. Léiríonn na torthaí gur as seargán Éigipteach a tháinig siad idir an séú haois agus an tríú haois roimh Chríost. Ní dó is cúis leis an gcuma dhúloiscthe atá orthu ach na substaintí balsamaithe. De réir cosúlachta, ba chuid de chomhábhair leighis de chuid na Meánaoise é an seargán agus cuireadh lipéad eile ar an bpróca tráth a bhí an náisiúnachas go mór chun cinn sa Fhrainc.
Arc, Jeanne
Arc, Jeanne
Jeanne d'Arc


Liam Mac Riocaird.
Fear spóirt Éireannach ab ea Liam Mac Riocaird, nó "Billy Rackard" mar a ghlaodh air as Béarla (1930 - 23 Márta, 2009). Iománaí aithnidiúil a bhí ann, a d'imir an spórt ag an leibhéal is airde sa tír le foireann Loch Garman agus a chlub Rath an Iúir. Bhuaigh sé trí bhonn i gCraobh na hÉireann, agus b'eisean a d'ardaigh an corn sa bhliain 1962 agus é ina chaptaen ar an bhfoireann.
Bhí Billy ar duine de na deartháireacha iomráiteacha Mhic Riocaird (Nicky agus Bobby an bheirt eile) a d'imir iomáint leis an gclub agus an gcontae.


Seán Pilib Ó Maolchalann.
B'innealtóir agus tionscnóir Éireannach é Seán Pilib Ó Maolchalann (nó Ó hUallacháin) (Béarla: John Philip Holland), 29 Feabhra, 1840 – 2 Lúnasa, 1914). Bhí baint mhór aige le dearadh agus le cur chun cinn an fhomhuireáin. Bhí Gaeilge aige ó dhúchas.
A Shaol in Éirinn.
Rugadh Seán óg do Sheán Ó Maolchalann agus do Mháire Ní Scanláin i Lios Ceannúir i gContae an Chláir. Ba é Seán an dara mac acu. Tógadh an chlann le Gaeilge, teanga an chontae ag an am. Cois farraige atá Lios Ceannúir, agus bhí athair an Mhaolchalannaigh ina gharda cósta.
Níor fhoghlaim an Maolchalannach an Béarla i gceart nó go ndeachaigh sé ar an Scoil Náisiúnta. Sa bhliain 1858 thosaigh sé mar dhalta i scoil na mBráithre Críostaí in Inis Díomáin, agus chuaigh sé san ord é féin ar 15 Meitheamh 1858. Bhí sé ag múineadh i Luimneach agus ina lán áiteanna eile. Is beag suim a bhí sna gnáthábhair, ach bhí sé thar barr ag múineadh dearthóireachta, eolaíochta agus ceoil. Bhí sé go han-mhaith freisin chun mionsamhlacha meicniúla a dhéanamh. Nuair a bhí sé ag múineadh in Inis Córthaidh i gContae Loch Garman tháinig spéis aige san eitleoireacht agus thosaigh sé ag dearadh maisíní eitilte.
Thug a dheartháir Mícheál isteach i mBráithreachas Poblachtach na hÉireann, buíon réabhlóideach, é. Bhí suim ag Seán i mbáid faoi uisce, agus bheartaigh sé féin agus roinnt Fíníneach scéim chun fomhuireán a scaoileadh amach as tóin long thráchta agus long chogaidh Bhriotanach a ionsaí, seift nár tháinig aon toradh uirthi.
Meiriceá.
Sa bhliain 1872 chuaigh a mháthair agus an deartháir ba shine aige, Alfred, go dtí Meiriceá. Lean Seán iad an bhliain chéanna tar éis dó diúltú do mhóideanna deireanacha an oird. B’fhéidir go raibh baint aige seo leis an iarracht a bhí á déanamh fáil réidh le múinteoirí “mí-oiriúnacha”. Tar éis dó tamall a thabhairt ag obair i gcomhlacht innealtóireachta chuaigh sé leis an múinteoireacht arís i Scoil Naomh Eoin i New Jersey.
Sa bhliain 1876 chuir a dheartháir Mícheál in aithne do bhaill de na Fíníní é. Tógadh an “Fenian Ram” in Delamater Iron Works, Nua Eabhrac, agus lainseáladh í sa bhliain 1881. Bhí sí 31 troigh ar fad, b’fhéidir léi imeacht naoi mile san uair ar barr agus seacht mile san uair faoi uisce, toillíocht 19 tonna aici agus gunna mór faoi uisce aici a scaoiltí le haer comhbhrúite. Airgead de chuid “chiste comhraic” na bhFíníní a dhíol as na trí fhomhuireán is túisce a rinne an Maolchalanach, ach ní raibh ceannairí na heagraíochta ar aon intinn faoi úsáid an airgid agus dá bhrí sin goideadh an “Fenian Ram” sa bhliain 1883, rud ba chúis leis an Maolchalannach scaradh leis na Fíníní.
Níorbh áil leis dul ar ais ag múinteoireacht. Chaith sé seal ina dhearthóir agus seal eile ag obair don Pneumatic Gun Company, comhlacht a thóg fomhuireán sna blianta 1886 agus 1887. An bhliain dheireanach úd phós sé Margaret Foley.
USS "Plunger", fomhuireán de chuid Uí Mhaolchalann a lainseáladh sa bhliain 1902
Rug an Maolchalannach an chraobh leis, ach bhí an-mhoill ar an gCabhlach ag dul ar aghaidh, agus chuaigh an Maolchalannach ag treabhadh a iomaire féin. Thóg sé a lán fomhuireán trialach agus bhí fomhuireán uimhir 6 ar an gceann ab fhearr a rinne sé go dtí sin: í 53 troigh ar fad, inneall gáis 45 each-chumhacht aici chun imeacht ar barr agus inneall gáis 45 each-chumhacht faoi uisce. Bhí foireann cúig fhear déag aici agus tiúb toirpéad sa tosach aici. Chuaigh sí faoi uisce i gCaladh Nua Eabhrac Lá ‘le Pádraig 1898 agus fuair ardmholadh. Sa bhliain 1900, tar éis na ghnáthmhoille, cheannaigh an rialtas í ar $150,000 – deargmhargadh, ó chosain sé a dhá oiread ar an Maolchlannach í a thógáil. Baisteadh "USS Holland" uirthi, agus ba í sin an chéad fhomhuireán a choimisiúnaigh Cabhlach na Stát Aontaithe.
Ordaíodh sé cinn eile ón longcheárta chéanna, an Crescent Shipyard in Elizabeth, New Jersey, faoi cheannas chomhpháirtí Uí Mhaolchalann, Arthur Leopold Busch. Is é an comhlacht a fáisceadh as an ngnó seo an "Electric Boat Company", a bunaíodh ar 7 Feabhra 1899. I gceann tamaill bhí ar an Maolchalannach scaradh leis an gcomhlacht toisc gá a bheith aige le caipiteal oibre. Dhear sé fomhuireán nua a bheadh in ann 22 cnota a dhéanamh, ach dhiúltaigh an Cabhlach dó ar chuntar go raibh an luas rómhór faoi uisce. Chuir an Electric Boat Company an dlí air sa bhliain 1905 lena chosc ar dhul ag obair arís mar thionscnóir nó dearthóir fomhuireán.
An Fomhuireán Domhanda.
Ba bheag an mhoill ar thíortha eile an fomhuireán nua a úsáid. Bhí a leagan féin ag an gCabhlach Ríoga (d'ainneoin an rúin a bhí ag an Maolchalannach tráth an cabhlach úd a chur go tóin poill) agus bhí lámh ag Busch i dtógáil fhomhuireáin Chabhlach Impiriúil na Seapáine, soithí a bhí beagán níos toirtiúla ná fomhuireáin Uí Mhaolchalann. Thóg an Maolchalannach dhá fhomhuireán don tSeapáin ar baineadh feidhm astu ag ionsaí na Rúiseach i gcogadh na mblianta 1904-05. Fuair sé bonn Éirí na Gréine ón Impire dá bharr.
Fomhuireán Gearmánach den ghrád UC-1 sa Chéad Chogadh Domhanda
Bhí a fhios ag an Maolchalannach cén díobháil a d'fhéadfadh fomhuireáin a dhéanamh i gcogadh, agus dóchas aige go mbacfadh an drochthuar ar dhaoine formhuireáin a úsáid mar arm - dóchas ar mhill an Chéad Chogadh Domhanda é díreach ar uair a bháis.
Sa chuid dheireanach dá shaol d'iompaigh sé ón uisce agus thug a aghaidh ar an aer; bhí trialacha ar siúl aige san eitleoireacht, agus is dócha go dtiocfadh toradh fónta orthu dá mairfeadh sé tamall eile.
An Ghaeilge.
Níor dhearmad an Maolchalannach an chuid ba dhoimhne dá dhúchas: an Ghaeilge. Fáisceadh é as ceann de na Gaeltachtaí ba láidre in Éirinn, agus is amhlaidh go mbíodh sé ag múineadh Gaeilge sna Stáit. Bhí sé ar na Gael-Mheiriceánaigh neamhchoitianta arbh fhiú leo an teanga a shaothrú, cé go raibh an teanga ag meath go tiubh sa bhaile agus é ag dul in aois.
A bhás.
Cailleadh Seán Pilib Ó Maolchalann in Newark, New Jersey, in aois a cheithre bliana is seachtó, tar éis seacht mbliana is caoga a chaitheamh ag obair ar fhomhuireáin; fear a bhí ina Bhráthair Críostaí seal, ina réabhlóidí, ina mhúinteoir saolta agus ina innealtóir. Tá a uaigh in Totowa, New Jersey.


Cogadh Cathartha na hÉireann.
B'é síniú an Chonartha Angla-Éireannaigh a chuir tús leis an gcoimhlint ar a dtugtar Cogadh Cathartha na hÉireann, nó Cogadh na gCarad (is dócha gur tagairt é don tseanfhocal Gaeilge úd "cogadh carad, caoi namhad", is é sin, cabhraíonn troid idir cairde leis an namhaid). Bhí cuid d'Óglaigh na hÉireann barúlach nach bhfágfadh an conradh a dóthain neamhspleáchais ag Éirinn. Go háirithe, ní raibh siad sásta leis an móid dílseachta a chaithfeadh feisirí na parlaiminte neamhspleáiche - na Teachtaí Dála, mar a thabharfaí orthu feasta - a mhionnú do rí agus do choróin na Breataine Móire. Thairis sin, ní raibh siad sásta sé chontae san oir-thuaisceart a chailleadh, siúd is nach raibh an cheist seo leath chomh tábhachtach ag an am sin ná mar atá sí lenár linn féin. Tháinig scoilt mhór ar an tír de dheasca na coimhlinte seo, agus i ndiaidh an chogaidh féin mhair an ghoimh beo ar feadh i bhfad. Is iad dhá thaobh an chogaidh seo is bunús le dhá phríomhpháirtí polaitíochta na hÉireann, Fianna Fáil agus Fine Gael. Chomh maith leis sin, rinneadh a lán damáiste do bhonneagar an stáit, rud a chuir go mór mór isteach ar thógáil agus ar atógáil na tíre nua - Saorstát Éireann - i ndiaidh an chogaidh.
Cúiseanna.
B'é an Conradh Angla-Éireannach príomhchúis an chogaidh. Conradh ab ea é a bhí ceaptha le rialtas dúchais a thabhairt do na hÉireannaigh, i gcruth is go mbeadh siad, nó an chuid ba mhó acu, á bpóilíniú ag daoine as a measc féin, agus arm dá gcuid féin á gcosaint. San am céanna, dhealaigh an Conradh sé chontae i gCúige Uladh ón gcuid eile den tír - Fear Manach, Tír Eoghain, Doire, Aontroim, Ard Mhacha, agus an Dún. Bhí na Sasanaigh le seilbh a choinneáil ar thrí chuan straitéiseach, mar atá, cuan Bhéarra agus cuan an Chóbha i Chontae Chorcaí, agus Loch Súilí i dTír Chonaill.
Cé go raibh ceist na Sé gContae tábhachtach, ní raibh sí ag déanamh scime go príomha ach do mhuintir náisiúnaíoch na gcontaetha sin féin. Thairis sin, bhí cuid mhaith de na daoine barúlach nach mbeadh mórán teacht aniar i stáitín saorga an oir-thuaiscirt cibé scéal é, agus iad ag súil leis go dtitfeadh sé leis an deisceart agus an t-iarthar roimh i bhfad. Shíl siad go socródh Coimisiún na Teorann an teorainn ar bhealach nach gceadódh do na Sé Chontae fad saoil a bhaint amach mar shlánaonad geilleagrach iontu féin. Bhí daoine ann, freisin, nár thuig cé chomh láidir agus a bhí féiniúlacht leithleasach na bProtastúnach thuaidh. Ós rud é gur Protastúnaigh a bhí i gcuid mhaith de phríomhsmaointeoirí an náisiúnachais Éireannaigh, chreid a lán Gael nach mairfeadh scarúnachas an oir-thuaiscirt Phrotastúnaigh ach seal. Ní bheadh ann ach filleadh ar a seandúchas féin, dá gcinnfeadh a bhformhór leor a ghabháil le stát neamhspleách na hÉireann agus a gcuid féin a dhéanamh de. Ní bheadh a leithéid ag teacht salach ar a dtraidisiún, ar a laghad.
Bhí sé i bhfad ní ba tromchúisí, mar ábhar míshástachta, ná nach mbeadh in Éirinn ach tiarnas, in áit fíor-Phoblachta. Is é sin, bheadh Rí Shasana ina cheann stáit ar Éirinn, ó thaobh na ndeasghnáth de, agus chaithfeadh feisirí na parlaiminte nua móid dílseachta a thabhairt dó. Is iomaí duine acu siúd a bhí tar éis troid a chur ar mhaith le saoirse na tíre a bhí den tuairim nach mbeadh ann ach an tseandaoirse Ghallda faoi cheilt.
Mar sin, bhí cuid de na hÓglaigh agus de na náisiúnaithe eile den bharúil gur feillbheart ab ea síniú an Chonartha. Nuair a d'fhill toscaireacht na síochána abhaile ó Shasana, rinneadh iarracht iad a fhuadach nó a ionsaí.
Chomh maith leis sin, ámh, is féidir go raibh ceannairí na nGael ag iompairc le chéile ar chúiseanna cumhachta. Roimh an sos cogaidh, bhí Eamon de Valera agus Lloyd George i dteagmháil le chéile ag caibidil ceist na síochána gan stádas na Poblachta neamhspleáiche a lua le hÉirinn. Ina dhiaidh sin, nuair a bhí sé in am an Conradh a phlé, ní dheachaigh de Valera go Londain; ina ionad, b'é Mícheál Ó Coileáin a chuaigh ansin. Ceaptar go raibh de Valera in éad leis an gCoileánach agus go raibh a fhios aige nach mbeadh aon duine in ann an Phoblacht a bhaint amach ó Lloyd George. Mar sin, chreid sé go gcaillfeadh an Coileánach a chuid tacaíochta, nuair a d'fhillfeadh sé abhaile i ndiaidh comhréiteach de chineál éigin a shocrú nach mbeadh inghlactha ag muintir na hÉireann. Deirtear go raibh Cathal Brugha ag tacú leis an bplean seo fosta. Is éadócha, áfach, go mbeadh de Valera agus Brugha d'aon ogham ag iarraidh cogadh cathartha a tharraingt anuas ar an tír.
Roimh an gCogadh Cathartha.
Nuair a síníodh an Conradh, bhí daoine sa chaibinéad ar buile faoi. Bhí sé ar intinn ag de Valera iad a scor ar an toirt ach d'áitigh Liam Mac Cosgair orthu vóta a chaitheamh. Nuair a vótáil ceathrar duine ar a shon agus triúr ina aghaidh, socraíodh an Conradh a chur faoi bhráid na Dála. Bhí díospóireacht shearbh ann ansin, nó bhí na daoine ag caitheamh anuas ar a chéile go láidir. Ní raibh siad sásta teacht in araicis a chéile ar aon nós, agus níor thángthas ar aon toradh nó comhréiteach a bheadh sásúil. Ansin, chuaigh na teachtaí ar saoire Nollag. Bhí deis acu, anois, fáil amach faoin dearcadh a bheadh ag lucht a dtacaithe ar an gceist seo, agus bhí formhór mór na cosmhuintire tinn tuirseach den chogadh. Is léir nach bhféadfadh na teachtaí a bheag a dhéanamh de thuairim an phobail agus í chomh láidir sin. Ba mhór an tionchar a d'imir saoire seo na Nollag ar thoradh deifnídeach na vótála.
Ar an 16 Nollaig, 1922, vótáil an Dáil ar son an Chonartha, trí vóta is trí scór in aghaidh sé vóta déag is dhá scór. D'éirigh de Valera as Uachtaránacht na Poblachta, agus lucht a leanúna ag tréigean na Dála sna sálaí aigesean. Bhí an dá thaobh ag maslú a chéile go searbh, agus ba léir nach raibh sé indéanta a thuilleadh na cúrsaí a thabhairt chun aontais. Cosúil leis an Dáil, chuaigh scoilt ar na hÓglaigh féin. I gcoitinne, chuaigh a lán daoine lena gceannfort áitiúil, agus sa deireadh, bhí mórchuid na nÓglach (go háirithe i gCúige Mumhan) ag cur in aghaidh an Chonartha.
Bhunaigh Mícheál Ó Coileáin agus Art Ó Gríofa rialtas sealadach le dul i mbun na gcumhachtaí a bhí na Sasanaigh le bronnadh ar Shaorstát nua Éireann. Ní raibh na frith-Chonraitheoirí, áfach, sásta urraim a thabhairt don rialtas seo. I Mí na Márta, 1922, d'fhógair Ard-Fheis na nÓglach go raibh an Dáil mídhleathach, ó bhí sí tar éis vóta a chaitheamh i bhfách leis an gConradh, agus nach dtabharfadh na hÓglaigh urraim feasta ach don choiste nua a cheap siad, mar atá, Feidhmeannas an Airm. B'é Feidhmeannas an Airm an t-aon rialtas dleathach a bheadh ann feasta, a mhaígh siad.
Ní raibh an Coileánach ná de Valera rófhonnmhar chun troid a chur ar a chéile, áfach. Bhunaigh an Coileánach Coiste Ath-Aontaithe an Airm leis na hÓglaigh a aontú arís, agus é ag áitiú ar lucht leanúna de Valera an chéad fheachtas olltoghchánaíochta sa Saorstát a chur in éineacht, le go bhféadfaí comhrialtas na náisiúnaithe go léir a chur ar bun i ndiaidh an toghcháin. Bhí sé ag iarraidh freisin ceannairí na bhfrith-Chonraitheoirí a bhréagadh chun comhoibrithe le geallúintí faoi bhunreacht Poblachtánach nach dtráchtfadh ar mhonarcacht na Breataine Móire ar aon nós. Ní ghlacfadh na Sasanaigh leis an gcineál sin bunreachta, áfach, agus iad ag bagairt ar an Saorstát imshuí iomlán trádála a chur ar Éirinn mura gcuirfí an Conradh i gcrích ina iomlán. B'éigean don Choileánach géilleadh dóibh, mar sin, agus bhí an t-athmhuintearas idir na Saorstátairí agus na Poblachtánaigh caillte ansin.
An toghchán, 18 Meitheamh 1922.
Fuair muintir na 26 chontae faill vóta a chaitheamh ar an 18 Meitheamh 1922 chun a rá an nglacfaidís leis an gConradh nó nach nglacfadh. Mar sin, chuaigh dhá chineál Sinn Féin chuig na toghcháin: iad siúd a bhí ag cur in aghaidh an Chonartha agus iad siúd a bhí ag taobhú leis an gConradh agus leis an Saorstát.
Páirtithe ar thaobh an Chonartha – timpeall 486,000 vóta (239,193 do 'Sinn Féin ar son an Chonartha');
Páirtithe in éadan an Chonartha -133,864 vóta.
Fuair Páirtí an Lucht Oibre 132,570 vóta ach gan polasaí soiléir ar stádas Thuaisceart Éirean.
Ní raibh na Poblachtánaigh sásta leis an toradh. Ní raibh sé de cheart ag an tromlach daonlathach féin a gcuid vótaí a chaitheamh ar mhaithe leis an gcúis chontráilte, a mhaígh de Valera.
Idir an dá linn, bhí an Coileánach agus a Rialtas Sealadach ag cur cuma agus caoi ar an Saorstát nua, agus iad ag féachaint le constáblacht agus arm ceart náisiúnta a chur in áit na nÓglach. Ós rud é, áfach, go raibh sé beartaithe ón tús go mbeadh na hÓglaigh ina ndúshraith d'fhórsaí armtha na hÉireann, b'acusan a fágadh an chuid ba mhó de bheairicí agus de threalamh cogaidh na Sasanach. Nuair a tháinig samhradh na bliana 1922, bhí beairicí na tuaithe ag na frith-Chonraitheoirí, agus an Rialtas Sealadach fágtha i muinín Bhaile Átha Cliath agus cúpla dúnfort eile, ar nós an Longfoirt, ina raibh mórchuid na nÓglach áitiúil ag tacú leis an gConradh.
Leamhsháinn na gCeithre gCúirteanna.
In Aibreán na bliana 1922, ghlac díorma de chuid na bhfrith-Chonraitheoirí seilbh ar na Ceithre Cúirteanna i mBaile Átha Cliath, agus Ruairí Ó Conchúir ina cheannfort orthu. Is é an rud a bhí i gceist acu ná na Sasanaigh a mhealladh chun catha leis an gConradh a chur ar neamhní, ionas go mbeadh na hÓglaigh aontaithe arís le cath a chur ar a sean-naimhde ar son na Poblachta. Ní mar a shíltear a bhítear, áfach, nó bhí na Saorstátairí meáite ar a thaispeáint do na Gaill go mbeidís in ann na reibiliúnaithe a chloí agus síocháin a chur ar bun ina dtír féin go neamhspleách. Fuair an Coileánach é féin faoi bhrú mór buille a bhualadh ar son an tSaorstáit in aghaidh a iar-chomrádaithe féin. Bhí Art Ó Gríofa ag éileamh go n-imreofaí an lámh láidir ar an dream dobhogtha gan mhoill, ach b'fhearr leis an gCoileánach na Poblachtánaigh a fhágáil ag fanacht istigh sna Ceithre Chúirteanna, go dtí go dtuirseoidís de.
Íorónta go leor, b'é an Coileánach féin a tharraing na seantithe anuas air féin sa deireadh. Thug sé ordú Henry Hughes Wilson, iar-Ghinearál Sasanach, a mharú, ó bhí Wilson ina chrann taca ag na hAontachtóirí i gCúige Uladh, agus é ag tabhairt comhairle do Sir James Craig i gcúrsaí míleata. Is é an tátal a bhain Winston Churchill as an scéal, áfach, gurbh iad na frith-Chonraitheoirí a rinne é, agus bhagair sé go ngabhfadh na saighdiúirí dearga na Ceithre Cúirteanna, mura mbeadh an Coileánach sásta an áit a shealbhú le lámh láidir. Nuair a d'fhuadaigh na frith-Chonraitheoirí J.J. Ó Conaill, ginearál de chuid Arm an tSaorstáit, bhí foighne an Choileánaigh imithe, agus ar an 27ú lá de Mhí an Mheithimh, thug sé ordú na Cúirteanna a bhombardú leis na gunnaí móra a fuair sé ó na Sasanaigh.
Tús.
Ní féidir a rá nach mbeadh trioblóidí agus scirmisí de chineál éigin ar obair idir na Saorstátairí agus na Neamhrialtaigh le píosa maith ama cheana féin, ach b'é bombardú na gCúirteanna i mBaile Átha Cliath a chuir an cogadh ar siúl go deifinideach. Mhair an bombardú go dtí an tríochadú lá de Mhí an Mheithimh, ach ansin, ghabh na Saorstátairí an foirgneamh, agus ghéill na frith-conraitheoirí iad féin dóibh. Mhair cathanna Bhaile Átha Cliath roinnt laethanta ina dhiaidh sin, nó ghlac Óglaigh frith-Chonartha de chuid Bhriogáid Átha Cliath, agus Oscar Mac Tréinfhir mar cheannfort orthu, Sráid Uí Chonaill i lár na cathrach. Chaith siad conablach seachtaine ag cur troda ar na Saorstátairí, ach tháinig deireadh leis an gcogaíocht sráide ar an gcúigiú lá de Mhí Iúil. Fuair cúigear Óglach déag agus dhá scór bás sna cathanna seo, agus creidtear gur maraíodh dhá chéad go leith de shibhialtaigh de thaisme. B'é Cathal Brugha an duine ba mhó le rá a básaíodh sa teagmháil seo. Fágadh goin ar ochtar Óglach is fiche, agus chimigh na Saorstátairí breis agus leathmhíle de Phoblachtánaigh.
I ndiaidh na gcathanna i mBaile Átha Cliath, bhí an Rialtas Sealadach go hiomlán i seilbh na príomhchathrach, agus na frith-Chonraitheoirí scaipthe ar fud na gceantar tuaithe go háirithe i ndeisceart agus in iarthar na tíre. Bhí siad láidir i gCúige Mumhan ach go háirithe, agus iad ag tabhairt "Poblacht na Mumhan" ar an gcúige, ó nach raibh cumhacht ar bith ag an Saorstát sa chúige sin ag an am.
An Dá Thaobh.
Nuair a phléasc an cogadh cathartha amach, b'éigean do na Saorstátairí agus na frith-chonraitheoirí ar fud na hÉireann cath a chur ar a chéile. Iad siúd a thacaigh leis an gConradh, glacadh leosan mar arm oifigiúil, agus b'iad na fórsaí frith-Chonartha a chloígh leis an ainm "IRA" feasta. Is é an port a bhí á chanadh ag na frith-chonraitheoirí go raibh siad ag cosaint na Poblachta a tháinig ar an bhfód nuair a d'eisigh na hÓglaigh Forógra na Poblachta i dtús Éirí Amach na Cásca, ó bhí an forógra sin dearbhaithe ag an Chéad Dáil. Anois, agus an Saorstát i ndiaidh an Forógra sin a chaitheamh i dtraipisí go míchuí, b'iadsan an t-aon dream amháin a bhí fágtha den fhíor-Phoblacht, dar leo féin.
B'iad na ceannfoirt mhíleata, ar nós Liam Ó Loingsigh, a chuaigh i gceannas ar na frith-chonraitheoirí anois. Dúirt de Valera nach mbeadh sé ag troid ach ina ghnáth-Óglach. Nuair a thosaigh an cogadh, bhí tacaíocht nár bheag leis na frith-Chonraitheoirí i measc na nÓglach, go háirithe san iarthar agus sa deisceart. Déanta na fírinne, ní raibh ach fear amháin ag na Saorstátairí in aghaidh gach beirt de chuid na bhfrith-Chonraitheoirí. Scéal eile ar fad é, áfach, nach raibh struchtúr ceart míleata ceannasaíochta ag an IRA, ná a ndóthain trealaimh, ná straitéis cheart cogaidh. Nuair a thosaigh siad ar an gcogadh, ní raibh acu ach sé mhíle seacht gcéad is ceithre scór de raidhfilí - is é sin, raidhfil amháin le haghaidh gach beirt - agus dornán meaisínghunnaí. D'éirigh leo, freisin, roinnt gluaisteán armúrtha de chuid na Sasanach a shealbhú, nuair a bhí siad siúd ag glanadh leo as Éirinn. Ní raibh gunnaí móra airtléire ag na frith-Chonraitheoirí, áfach, agus mar sin, ní raibh ach fód a gcosanta acu an chuid ba mhó den chogadh. Bhí airtléire ag na Saorstátairí, áfach, rud a chuir ar a gcumas an-ionsaí a dhéanamh.
Nó is amhlaidh go raibh an Coileánach agus lucht a leanúna ag fáil an-tacaíocht ó na Sasanaigh, idir airtléire, eitleáin, ghluaisteáin armúrtha, mheaisínghunnaí, ghunnáin, agus lón cogaidh. Thairis sin, ó b'iadsan a bhí i mbun an stáit, bhí siad in ann tuilleadh saighdiúirí a shlógadh, a earcú nó a choinscríobh. I ndeireadh na bliana 1922, bhí tríocha ocht míle saighdiúir in arm an tSaorstáit, is é sin, fiche míle ní ba mhó ná san IRA, agus i ndeireadh an chogaidh, bhí corradh is leathchéad míle saighdiúir ag an Saorstát - arm millteanach a bhí i bhfad ní ba mhó ná a mbeadh de dhíth ar an stát nuair a bheadh an tsíocháin ann. Le haghaidh a chuid fear, bhí an Coileánach i dtuilleamaí Aonad an Fhiannais i mBaile Átha Cliath, aonad scothaicme Bhriogáid Átha Cliath, nó b'eisean a bhí i gceannas ar an aonad seo nuair a bhí Cogadh na Saoirse ar siúl. Baisteadh "Garda Átha Cliath" ar an aonad seo nuair a tháinig an Saorstát ar an bhfód. Bhí cuid mhór de na fir seo ina mbaill de Scuad an Choileánaigh, is é sin, an t-aonad feallmharfóireachta a bhí eagraithe aige, agus cuireadh ina leith gur thug siad drochíde as an ngnáth do chuid mhaith treallchogaithe de chuid an IRA.
An chuid ba mhó de na hoifigigh in arm an tSaorstáit, b'iar-oifigigh de chuid na nÓglach a thacaigh leis an gConradh i ndiaidh a gcuid féin den chath in aghaidh na Sasanach a chur. Tháinig an chuid ba mhó de na gnáthshaighdiúirí ó pháirceanna áir an Chéad Chogadh Domhanda, agus iad i ndiaidh seal a chaitheamh sna saighdiúirí dearga, mar sin.
An Saorstát ag Sealbhú na gCathrach.
Mar a chonaic muid thuas, ní raibh an Saorstát i dtús an chogaidh ach i seilbh na príomhchathrach agus cúpla áit eile ina raibh ceannfort áitiúil na nÓglach ag tacú leis an gConradh. D'athraigh an scéal go mór, áfach, nuair a thosaigh mórionsaí an tSaorstáit.
Ar an aonú lá déag de Mhí Iúil, thosaigh an chogaíocht i Luimneach. Bhí an chathair faoi smacht na bhfrith-Chonraitheoirí, agus ceithre bheairice mhíleata na háite gafa acu. Ar an seachtú lá déag, tháinig an Ginearál Eoin Ó Dufaigh chun fortachta do na Saorstátairí sa chathair, agus míle go leith de shaighdiúirí leis, chomh maith le ceithre ghluaisteán armúrtha agus gunna mór airtléire. Chaith na frith-Chonraitheoirí trí lá ag iarraidh an fód a sheasamh in aghaidh na muintire isteach seo, ach is follasach nach raibh seans acu buachan ar dhíormaí an Dufaigh. Mar sin, thréig siad an chathair sa deireadh agus d'éalaigh siad ó dheas. Níor maraíodh ach ochtar Státairí agus tríocha frith-Chonraitheoirí sa teagmháil seo. Ní raibh mórán troda ar siúl i bPort Láirge ach an oiread, nuair a ghabh fórsaí an Ghinearáil Prút é idir an ochtú lá déag agus an ficheadú lá de Mhí Iúil.
Nuair a d'fhéach na Saorstátairí le ceantair thuaithe Chúige Mumhan a shealbhú, áfach, chuir na Poblachtánaigh an-troid orthu, go háirithe timpeall ar Chill Mocheallóg. B'iad Óglaigh sheanchleachta Liam Uí Dhéasaigh a tháinig ina n-araicis ansin, agus thart ar dhá mhíle acu ann. Mar sin, bhí siad ní ba líonmhaire ná díormaí an Dufaigh féin, agus gluaisteáin armúrtha acu a d'fhág na Sasanaigh ina ndiaidh. B'ansin a cuireadh na cathanna ba mhó le linn an chogaidh ar fad, agus fíorchogaíocht oscailte a bhí i gceist ansin, in áit na headarnaíochta is na luíochánaíochta a bhí i bhfad ní ba choitianta i bpáirceanna áir eile an chogaidh seo. Mhair cathanna Chill Mocheallóg ón dóú lá fichead de Mhí Iúil go dtí an cúigiú lá de Mhí Lúnasa, agus cailleadh lear mór d'fhir ar an dá thaobh. Sa deireadh thiar, b'éigean do Liam Ó Déasaigh agus a chuid fear an ceantar a thréigean, nuair a tháinig trúpaí athneartaithe de chuid an tSaorstáit i dtír ón bhfarraige ag an bPasáiste i gContae Chorcaí agus ag an bhFianait i gContae Chiarraí, agus iad meáite ar na Poblachtánaigh a sháinniú.
B'iad an Coileánach agus an Dufach a tháinig ar an smaoineamh trúpaí a chur i dtír ón bhfarraige. Bhí eagla orthu go gcaithfeadh na díormaí cath i ndiaidh a chéile a chur agus cuid mhór fear a chailleadh, dá ndéanfaidís a mbealach trí Chúige Mumhan ar thalamh. Mar sin, fuair siad áis chúpla long shibhialta paisinéireachta le thart ar dhá mhíle saighdiúir a shá i gcroí "Phoblacht na Mumhan". Cleas an-chlifeartha cogaidh a bhí ann a chuir deireadh sciobtha le mursantacht na bhfrith-Chonraetheoirí ó dheas. I ndiaidh cathanna troma timpeall ar Bhaile an Róistigh, tuigeadh d'fhrith-Chonraitheoirí Chorcaí go raibh an cluiche caillte, agus chuir siad a mbeairicí trí thine sular scaip siad. Ar an deichiú lá de Mhí Lúnasa, ghabh na Saorstátairí cathair Chorcaigh, agus ar an lá arna mhárach, thréig Liam Ó Loingsigh agus a chuid Óglach Mainistir Fhear Maí, an chathair dheireanach i "bPoblacht na Mumhan".
Chuaigh na Saorstátairí ón bhfarraige i dtír in áit eile freisin, mar atá, i gCuan Modh i gContae Mhaigh Eo. Ceithre chéad fear a bhí ann chomh maith le gluaisteán armúrtha agus gunna mór. B'é Críostóir Ó Máille a bhí i gceannas ar na trúpaí seo, agus ghabh siad Cathair na Mart le fáilte a fhearadh roimh cholún eile de chuid an tSaorstáit, an ceann a bhí ag teacht ó Chaisleán an Bharraigh, agus Seán Mac Eoin mar cheannfort air. Chuaigh colún eile go Contae Dhún na nGall le scaipeadh na mionéan a chur sna fórsaí frith-Chonartha i dTír Chonaill.
An Cogadh faoin Tuath.
Carr armúrtha i gContae Chorcaí i rith an chogaidh
Bhí na cathracha gafa ag an Saorstát anois, ach ina dhiaidh sin féin, bhí na frith-Chonraitheoirí ar fud na tuaithe i gcuid nár bheag den tír, agus iad ag cur treallchogaíochta. Bhí trúpaí frith-Chonartha in ann an-troid a chur in Iarthar Chontae Chorcaí agus Chontae Chiarraí, chomh maith le Contae Phort Láirge, Contae Mhaigh Eo agus Contae Shligigh. Cuireadh cathanna timpeall ar Dhún Dealgan fosta, agus Proinsias Mac Aodhagáin i gceannas ar na Poblachtánaigh ansin. Ar dtús, b'fhearr leis an Aodhagánach fanacht neodrach i leith an dá thaobh sa chogadh, ach nuair a chaith na Saorstátairí i dtóin an phríosúin i nDún Dealgan é, d'éalaigh sé agus a chuid fear as an ngéibheann agus d'imir siad díoltas ar na Státairí, agus iad ag cur treallchogaíochta orthu in aice leis an teorainn nua idir an Saorstát agus na Sé Chontae.
Thóg sé ocht mí eile ar na Saorstátairí an cogadh a thabhairt chun críche. Bhí an cogadh féin ag dul chun cruálachta, agus an fheallmharfóireacht is an bhrúidiúlacht ag dul i dtreise. Fuair Art Ó Gríofa bás le fuiliú na hinchinne ar an dóú lá déag de Mhí Lúnasa, agus deich lá ina dhiaidh sin, mharaigh na frith-Chonraitheoirí an Coileánach i luíochán i mBéal na mBláth, Contae Chorcaí. B'é Liam Mac Cosgair a tháinig i gceannas ar rialtas an tSaorstáit anois, agus b'é an Ginearál Risteard Ó Maolchatha a ghlac le dualgaisí an ardcheannasaí mhíleata.
I Mí Dheireadh Fómhair, chuir de Valera Rialtas Poblachtánach dá chuid féin ar bun in éineacht le teachtaí frith-Chonartha na chéad Dála. Faoin am seo, áfach, níor thug aon duine aird air. Bhí na Poblachtánaigh ag cailleadh fóid go tapaidh, agus cibé scéal é, bhí siad dílsithe dá gcuid ceannfort míleata, seachas d'aon chineál rialtas sibhialta nó tofa.
Deireadh Brúidiúil an Chogaidh.
Agus an cogadh ag druidim chun deiridh, tháinig brúidiúlacht i leaba na cogaíochta, agus tosaíodh ar chimí cogaidh a chur chun báis. Bhí an Coileánach ag iarraidh gan dul thar fóir leis an mbrúidiúlacht, agus é ag iarraidh an dá fhaicsean a thabhairt chun síochána. Ní raibh polasaí seo an athmhuintearais rathúil ar aon nós, áfach, nó mar is eol dúinn, b'é cabhóg an Choileánaigh féin é. I ndiaidh a bháis siúd, thug ceannairí nua an tSaorstáit, is é sin, an Taoiseach Liam Mac Cosgair, an Tánaiste Caoimhín Ó hUiginn agus an Ginearál Risteard Ó Maolchatha, thug siad droim láimhe leis an athmhuintearas agus chinn siad ar reibiliún na bhfrith-Chonraitheoirí a chloí le feachtas míthrócaireach sceimhle. Tar éis an tsaoil, bhí na Poblachtánaigh ag cur cogaidh ar rialtas dlíthiúil na tíre a raibh tacaíocht fhormhór mór na vótóirí leis.
Ar an gcúigiú lá déag de Mhí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1922, rith Rialtas Sealadach an tSaorstáit Bille um Chumhachtaí Éigeandála sa Dáil, reacht a chuir ar chumas an Rialtais aon duine a chur chun báis ar thángthas air ag cur in aghaidh an Stáit agus arm tine leis. Mar sin, mharaigh an scuad lámhaigh ceathrar Óglach Poblachtánach a cimíodh ar an seachtú lá déag de Mhí na Samhna. Seachtain ina dhiaidh sin, básaíodh Robert Erskine Childers, ó fuarthas piostal aige. Íorónta go leor, b'é an Coileánach a thug an piostal sin dó an chéad uair. Is léir go ndeachaigh na Poblachtánaigh ar mire nuair a chuala siad iomrá air seo, agus d'fhógair Liam Ó Loingsigh nár cheart aon duine de na Teachtaí Dála a fhágáil beo, ó bhí siad i ndiaidh "bille an mhíle murdar" a shíniú is a fhormhuiniú. Mar sin, mharaigh na frith-Chonraitheoirí roinnt Teachtaí Dála. Thairis sin, lámhach siad athair an Uiginnigh, rud a threisigh ar an bhfuath a bhí aige siúd ar na Poblachtánaigh, ní nárbh ionadh.
Mar sin, ar an seachtú lá de Mhí na Nollag, 1922, cuireadh ceathrar Poblachtánach ceannasach, duine ó gach cúige, chun báis in éiric an chéad Teachta Dála a bhí maraithe ag na frith-Chonraitheoirí. B'iad an ceathrar fear sin ná Liam Ó Maoilíosa, Risteard Bairéad, Ruairí Ó Conchúir agus Seosamh Mac Giolla Bhuí. Ós rud é nach raibh an bille ar leabhar na reacht go fóill nuair a cimíodh an ceathrar seo, bású mídhlíthiúil a bhí ann.
Sa deireadh thiar, cuireadh seachtar Poblachtánach déag is trí scór chun báis ar an dóigh seo. De ghnáth, b'iad na cúirteanna airm a ghearr na pionóis bháis seo, agus ba leor duit a bheith i seilbh arm tine le tú a chur chun báis. An chuid ba mhó de na daoine a básaíodh, bhí siad á gcoinneáil i mbraighdeanas i gCill Mhaighneáin nó i Muinseó i mBaile Átha Cliath, ach cuireadh an chorrdhuine chun báis in áiteanna eile sa tír, i dTrá Lí mar shampla. Sheachain Earnán Ó Máille scuad an lámhaigh, ó bhí sé gonta go dona nuair a cimíodh é, agus shíl na Státairí nach raibh cuid a dhaortha ná cuid a lámhaigh fágtha san fhear bocht. Níor básaíodh Liam Ó Déasaigh, ach an oiread, nó bhí sé sásta forógra a shíniú ina raibh sé ag éileamh ar na frith-Chonraitheoirí na hairm a dhumpáil agus iad féin a ghéilleadh d'fhórsaí an tSaorstáit.
Amach ó na básuithe oifigiúla, dúnmharaíodh cuid mhaith daoine go mídhlíthiúil, go háirithe i gCiarraí. Shiúil an bás ar na frith-Chonraitheoirí go háirithe i Mí na Márta sa bhliain 1923. B'é an t-eachtra ba bhrúidiúla a tharla ansin ná an dóigh ar cuireadh ceangal na gcúig gcaol ar naonúr Poblachtánach timpeall ar mhianach talún. Maidhmeadh an pléascán agus cuireadh críoch ar an obair le meaisínghunna. Iontas na n-iontas, fágadh fear amháin acu beo ina dhiaidh sin féin, agus siúd is go bhfuair sé íde uafásach, d'éirigh leis a éalú a dhéanamh ón áit sular tháinig na hadhlacóirí. Díoltas ab ea an t-ainghníomh seo as an mbobghaiste a mharaigh cúigear Saorstátairí roimhe sin.
Níorbh é seo an t-aon eachtra amháin dá chineál féin é, nó pléascadh cúigear cimí Poblachtánacha in aice le Cill Áirne agus ceathrar eile i gCathair Shaidhbhín. B'é Pádraig Ó Dálaigh, ceannfort Ghardaí Átha Cliath, a bhí freagrach as na huafáis seo, ach is é an insint a chuir sé féin ar an scéal ná gur maraíodh na cimí nuair a bhí siad ag baint an dochair de phléascáin talún de chuid na bPoblachtánach. Thacaigh an Ginearál Ó Maolchatha leis an ráiteas seo, agus bhí sé oifigiúil go ceann i bhfad, go dtí gur tháinig an fhírinne chun solais.
Tháinig an tsíocháin i Mí na Bealtaine sa bhliain 1923, ach níor chuir sé deireadh leis an dúnmharfóireacht seo. Mar shampla, d'fhuadaigh na Saorstátairí Nollaig Lemass, deartháir Sheáin, i Mí Iúil 1923, agus dhumpáil siad a chorpán marbh i sléibhte Chill Mhantáin, i gcóngar do Ghleann Cria, áit ar thángthas air i Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain chéanna.
Cruálach is uile mar a bhí an feachtas dúnmharfóireachta seo, ní féidir a rá nach gcuideodh sé leis na Saorstátairí an lámh in uachtar a fháil ar iarsmaí na bhfrith-Chonraitheoirí. Ní raibh na Poblachtánaigh ábalta cath éifeachtúil a chur ar na Státairí, ós rud é nach raibh an daonra sibhialta fonnmhar dídean a thabhairt dóibh anois, mar a bhí le linn Chogadh na Saoirse. Ní raibh an Eaglais Chaitliceach sásta tacú leo ach an oiread, nó d'eisigh easpaig na hÉireann comhráiteas inar fhógair siad go raibh na frith-Chonraitheoirí eascoiteannaithe ón gComaoineach Naofa agus ón bhFaoistin. De cheal tacaíochta, chuaigh feachtas na bhfrith-Chonraitheoirí in éag. Ghéill Liam Ó Déasaigh é féin d'fhórsaí an tSaorstáit i Mí Feabhra 1923, agus é ag áitiú ar na Poblachtánaigh eile a shampla féin a leanúint.
Ar an deichiú lá de Mhí Aibreáin 1923, fuair Liam Ó Loingsigh bás i bpáirc an áir i gContae Phort Láirge. Tháinig Proinsias Mac Aodhagáin i gcomharbas air. I ndeireadh Mhí Aibreáin, d'fhógair sé sos cogaidh, agus go gairid ina dhiaidh sin, d'fhoilsigh sé forógra do na frith-Chonraitheoirí, inar iarr sé orthu dí-armáil agus éirí as an gcogaíocht nach raibh ciall ná cuspóir léi a thuilleadh.
Dílseoirí á n-ionsaí.
Fág is gurb é an Conradh ba trúig don chogadh ar dtús, bhí sé de chlaontacht sna frith-Chonraitheoirí an chúis a chomhionannú le cúis na mbocht is na nocht. Mar sin, d'ionsaigh siad úinéirí saibhre talún ar Phrotastúnaigh iad, agus ar ndóigh, ní raibh na feirmeoirí beaga sábháilte ach an oiread, má bhí an creideamh mícheart acu, nó má thaobhaigh siad leis an dream mícheart. Is iomaí duine acu seo a thacaigh leis na Sasanaigh nuair a bhí Cogadh na Saoirse á chur, ach bhí daoine ina measc nár thacaigh, freisin. Mar sin, bhí blas den tseicteachas ag baint le hionsaithe den chineál seo, siúd is nach raibh mórán luiteamais ag na frith-Chonraitheoirí le Caitlicigh ach an oiread, más dílseoir a bhí ann - is é sin, duine a thacaigh leis na Sasanaigh le linn an chéad chogadh. D'fhéach rialtas an tSaorstáit leis na Protastúnaigh a chosaint ar na hionsaithe seo, agus cuireadh constáblacht ar leith ar bun i gContae Lú ar an séala seo. Ábhar conspóide is ea i gcónaí na hionsaithe seicteacha a rinneadh ar na Protastúnaigh le linn na hainrialach i ndiaidh an Chogaidh Chathartha.
Torthaí.
Teachtaí ar thaobh an Chonartha -. 108 teachta;
'Poblachtaigh' in éadan an Chonartha - 44 teachta.
Dhiúltaigh na 44 'Poblachtach' glacadh leis an Saorstát agus dhiúltaigh siad freisin suí sa Dáil. Ós rud é gurbh iad Cumann na nGael an páirtí aonair ba mhó, bhunaigh siad rialtas agus dearbhaíodh a gceannaire, Liam Tomás Mac Cosgair, mar Uachtarán ar Dháil Éireann.
Mhair an cogadh cathartha idir an tIRA. agus 'saighdiúirí rialta' arm an tSaorstáit ar feadh bliana, beagnach. Maraíodh níos mó daoine agus rinneadh níos mó damáiste ná mar a rinneadh i gCogadh na Saoirse in éadan fórsaí Shasana, cogadh a mhair ar feadh dhá bhliain go leith. Is iomaí gníomhaí tábhachtach de chuid ghluaiseacht an neamhspleáchais a bhásaigh dá dheasca, cosúil le Mícheál Ó Coileáin féin. Rinne an dá thaobh ainghníomhartha agus coireanna. Mharaigh na frith-Chonraitheoirí roinnt mhaith Teachtaí Dála, agus chuir siad trí thine tithe a raibh fiúntas agus luach stairiúil ag roinnt leo, cosúil le Halla Uí Mhórdha i Maigh Eo, ó tharla go raibh úinéir na háite in éis suíomh Seanadóra a bhaint amach.
Mar a chonaic muid thuas, chuir an rialtas sealadach cimí frith-Chonartha chun báis ar bhealach mídhlíthiúil. Fuair ceithre chéad saighdiúir de chuid an tSaorstáit bás i machaire an áir, agus creidtear gur maraíodh ceithre mhíle duine ar fad. Fiú nuair a bhí siad ag cúlú roimh na Saorstátairí, rinne na Poblachtánaigh an-dochar d'infrastruchtúr agus do gheilleagar na tíre, agus bhí eacnamaíocht na hÉireann i bhfad ag fáil bisigh ón léirscrios sin. Thairis sin, cuireadh thart ar dhá mhíle déag d'fhrith-Chonraitheoirí i mbraighdeanas i ndiaidh an chogaidh, agus níor scaoileadh an chuid ba mhó acu saor roimh an mbliain 1924. Nuair a d'fhógair Proinsias Mac Aodhagáin deireadh an fheachtais, chuaigh ocht míle cime cogaidh ar stailc ocrais mar agóid in aghaidh an dóigh a rabhthas ina gcoinneáil i bpríosún i gcónaí.
Tá siadsan ann, áfach, a deir nár thiontaigh an cogadh amach leath chomh fuilteach agus a d'fhéadfadh sé: is féidir é a chur i gcomparáid le cogadh cathartha na Spáinne nó na Rúise. Thairis sin, níor ghlac an Garda Síochána, constáblacht úrbhunaithe an tSaorstáit, páirt ar bith sa chogadh. Mar sin, bhí fórsa láidir póilíneachta ag an stát ó thús, fórsa a bhí neamharmtha neamhpholaitiúil go hiomlán.
Cuireadh an cogadh idir dhá fhaicsean de náisiúnaithe. Mar sin, rinneadh neamhshuim de cheist an oirthuaiscirt. Dá mb'é an réigiún sin a bheadh i gcroílár an chogaidh, is dócha gur cogadh seicteach amach is amach a bheadh ann, agus na sluaite móra de shibhialtaigh á marú ar chúiseanna seicteacha. Le fírinne, b'é an cogadh cathartha idir na hÉireannaigh féin ba phríomhchúis leis gur tháinig an stáitín Oráisteach slán as an bhfaopach ar fad. Nó bhí sé pleanáilte ag an gCoileánach cheana féin feachtas treallchogaíochta a chur ar an oirthuaisceart, agus b'é an cogadh cathartha amháin a tháinig idir é agus an scéim seo. Mar a fheictear an scéal dúinn inniu, is iontach linn nár chuir na hÓglaigh thuaidh aon troid ar údaráis an stáitín, ach is amhlaidh go raibh an chuid ba mhó acusan sásta dílseacht a thabhairt don Choileánach agus don tSaorstát. Chuaigh tuilleadh is míle óglach ón oirthuaisceart sna saighdiúirí sa Saorstát, fiú.
I ndiaidh an chogaidh, bhí Eamon de Valera i bhfad ag iarraidh áitiú ar na frith-Chonraitheoirí i Sinn Féin glacadh leis an Saorstát mar uirlis pholaitiúil a bhféadfaí leas a bhaint aisti le saoirse iomlán a bhaint amach d'Éirinn. Nuair nach raibh formhór an pháirtí sásta leis an smaoineamh seo, thréig de Valera Sinn Féin in éineacht le lucht a leanúna, Proinsias Mac Aodhagáin ina measc, agus bhunaigh siad páirtí Poblachtánach nua, Fianna Fáil - páirtí a bhí "beagáinín bunreachtúil" nó "cineál bunreachtúil", mar a dúirt de Valera féin ("slightly constitutional" an bunleagan Béarla). Níor fágadh mórán de Shinn Féin ann, mar pháirtí. Bhí an tIRA i bhfad ní ba mhó agus ní ba láidre ná riamh, agus ar feadh tamaill, ba nós leis na hÓglaigh Phoblachtánacha meas "a bpáirtí féin" a bheith acu ar Fhianna Fáil, go dtí gur chuir de Valera cosc ar an bPoblachtánachas míleata sa bhliain 1936.
Mar is dual do gach cogadh cathartha, d'fhág Cogadh na gCarad in Éirinn goimh fhadsaolach ina dhiaidh, agus má tháinig cneasú thar an ngoimh sin, ní leigheas iomlán a bhí ann. Inniu féin, is iad Fianna Fáil agus Fine Gael an dá pháirtí is cumhachtaí sa tír, is é sin, an dá pháirtí a sheasann do dhá thaobh an chogaidh seo. Go dtí na seachtóidí, ní raibh polaiteoir sinsearach le fáil in Éirinn nach mbeadh ina chrannlaoch de chuid an Chogaidh Chathartha, rud a d'fhág cuid mhaith drochfhola idir an dá pháirtí is mó. Seansaighdiúirí de chuid na bPoblachtánach ab ea Éamon de Valera, Proinsias Mac Aodhagáin, Críostóir Stiofán Mac Aindreasa, agus Seán Lemass, agus ba Saorstátairí iad Liam Tomás Mac Cosgair, Risteard Ó Maolchatha, agus Caoimhín Ó hUiginn. Thairis sin, chuaigh cuid mhór de shliocht na bhfear seo agus de shliocht a sleachta leis an bpolaitíocht, rud a choinnigh an tseanghoimh beo. Sna tríochaidí, i ndiaidh d'Fhianna Fáil na toghcháin a bhaint an chéad uair, bhí an chuma ar an scéal ar feadh tamaill go raibh an cogadh cathartha le pléascadh amach arís, agus na Léinte Gorma, eagraíocht armtha de chuid na Saorstátairí, ag siúl na sráideanna. Ar ámharaí an tsaoil, maolaíodh ar an ngéarchéim de réir a chéile. Nuair a tháinig na caogaidí, bhí sé sábháilte a rá gur fhág an gunna an pholaitíocht ar an taobh theas den teorainn.


Mícheál Ó Coileáin.
Ba cheannaire míleata agus polaiteoir Éireannach é Mícheál Eoin Ó Coileáin nó "Míċeál Ó Coileáin" ("Michael Collins" an Bhéarla; 16 Deireadh Fómhair 1890 – 22 Lúnasa 1922) a rugadh i gContae Chorcaí. Bhí sé beartach i gCogadh na Saoirse, agus bhí sé ina bhall den toscaireacht Éireannach a shínigh an Conradh Angla-Éireannach i 1921. Ba theachtaí iad ó rialtas sealadach na Chéad Dála. De dheasca an chonartha seo a chuaigh an chríochdheighilt ar Éirinn, agus í i bhfeidhm sa lá atá inniu ann. Níor thug de Valera aitheantas don Chonradh, ach chuaigh sé i gceannas ar na fórsaí frith-Chonartha. Mar sin a cuireadh tús leis an gCogadh Cathartha. Bhí an Coileánach chun tosaigh ar na fórsaí a bhí ag cur in aghaidh de Valera sa chogadh seo.
Bhí gean ag Gaeil ar an gCoileánach, agus é ina laoch mór acu chomh cróga is chomh beartach a bhí sé, ach mar sin féin, fuair sé bás ó lámh Éireannaigh i mBéal na mBláth in iarthar Chorcaí. Scríobh Tim Pat Coogan beathaisnéis faoi as Béarla, agus sa bhliain 1985, d'fhoilsigh Pádraig Ó Braoin beathaisnéis Gaeilge.
A chéad óige.
Saolaíodh Mícheál Ó Coileáin in aice le Cloich na Coillte in Iarthar Chorcaí sa bhliain 1890. B'eisean dríodar an chrúiscín, agus tháinig beirt mhac agus cúigear deirféaracha roimhe. Níltear ar aon bharúil faoina bhreithlá, nó is é an dóú lá déag de Mhí Dheireadh Fómhair atá le léamh ar leac a uaighe, ach is é an séú lá déag a thugann lucht scríofa a chuid beathaisnéisí.
Taoisigh Ghaelacha i gCúige Luimní ab ea a chuid sinsear, ach nuair a díshealbhaíodh iad, thosaigh siad ag saothrú talún. Ina dhiaidh sin féin, bhí an-tailte ag muintir Uí Choileáin, agus iad ina bhfeirmeoirí saibhre dá réir. Mar sin, nuair a rugadh an Coileánach, níorbh é an bochtanas a bhí i ndán dó go díreach, de réir na cuma a bhí ar na cúrsaí.
Chuaigh deirfiúr le Mícheál, Eibhlín, sna mná rialta, agus is é an t-ainm a ghlac sí uirthi ná an tSiúr Mary Celestine. Bhí sí ag obair ina múinteoir i Londain.
Mícheál an t-ainm a bhí ar athair mo dhuine freisin. Chaith seisean seal sna Fíníní nuair a bhí sé óg, ach ansin, d'fhág sé an ghluaiseacht le dul le feirmeoireacht.
Deirtear gur páiste cliste seanchríonna ab ea Mícheál óg. Bhí an-fhaghairt ann, agus tholg sé an náisiúnachas go hóg ó ghabha na háite, Séamas Santry. Ní raibh príomhoide na Scoile Náisiúnta, Donncha Lyons, ag maolú ar an gclaonadh seo ach an oiread, nó bhí sé ina bhall de Bhráithreachas na Poblachta (IRB). Stócach láidir scafánta ab ea an Coileánach, agus é an-tugtha do na lúthchleasa. Mar sin féin, bhí sé éirimiúil ó thaobh na hintleachta de, chomh maith.
I bhFeabhra na bliana 1906, chuaigh an Coileánach faoi scrúdú na Státseirbhíse, agus é cúig bliana déag d'aois. Le pas a fháil, mhol sé impireacht na Breataine Móire go hard na spéire in aiste a scríobh sé mar chuid den scrúdú.
Nuair a bhí an scoil críochnaithe aige, chuaigh Mícheál ag obair in Oifig an Phoist i Londain, ar nós go leor Éireannach eile. Fuair sé lóistín in árasán a dheirféara, Hannie (Siobhán).
Bhí sé naoi mbliana déag d'aois, nuair a chuaigh sé i mBráithreachas na Poblachta. B'é Somhairle Mag Uidhir, Poblachtánach Protastúnach ó Chorcaigh, a réitigh an bealach sin dó. Níor thóg sé deich mbliana air céimíocht cheannasach a bhaint amach dó san eagraíocht.
Éirí Amach na Cásca.
Bhain an Coileánach an chéad cháil amach dó féin le linn Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916. Bhí an-scileanna aige i gcúrsaí eagraíochta, agus é cliste ar go leor bealaí eile freisin, rud a thabhaigh an-ómós dó ó bhaill eile an Bhráithreachais. Rinneadh comhairleoir airgeadais de don Chunta Pluincéad, athair Sheosaimh Phluincéid, agus le linn an Éirí Amach, bhí sé ina aidiúnach don Phluincéadach óg.
Nuair a thosaigh an tÉirí Amach féin, throid an Coileánach gualainn ar ghualainn le Pádraic Mac Piarais ag Ard-Oifig an Phoist. Mar a tuigeadh do chuid mhaith daoine roimh ré, theip ar an Éirí Amach go hiomlán mar bheart cogaíochta. Ábhar sásaimh ab ea é dóibh go raibh éirí amach nó ceannairc ar bith ann, agus iad ina mhuinín go dtabharfadh íobairt fola na gceannairceoirí inspioráid do dhaoine eile cath a chur ar son na hÉireann arís agus arís eile. Ní raibh an Coileánach sásta leis an dearcadh seo ar aon nós. Cháin sé ciotaíl agus amaitéarachas an Éirí Amach, go háirithe an dóigh ar sealbhaíodh foirgnimh fheiceálacha, ar nós Ard-Oifig an Phoist féin, nó bhí sé deacair a leithéidí d'áiteanna a chosaint, agus, dá dtiocfadh ort, a thréigean, agus ní raibh sé furasta ach an oiread soláthar a choinneáil leo. Le linn Chogadh na Saoirse, d'áitigh sé ar na hÓglaigh gan "targaidí ina suí" a dhéanamh díobh féin trí fhoirgnimh den chineál sin a shealbhú. A mhalairt ar fad, chuir sé béim ar an treallchogaíocht. Bhunaigh sé díormaí ar leith, mar atá, Colúin Reatha, le cogadh a chur ón eadarnaí. Bhíodh fir na gColún seo ag ionsaí go tobann agus ag éalú ó láthair an éachta chomh tobann céanna. Mar sin, coinníodh líon na dtaismeach lag, agus an cogadh ag éirí leis na hÉireannaigh.
Cosúil le cuid mhór acu siúd a ghlac páirt san Éirí Amach, gabhadh an Coileánach, agus bhí pionóis an bháis ag bagairt air ar feadh tamaill, go dtí gur tugadh go campa géibhinn Frongoch é. Ansin féin, thaispeáin sé go raibh comhábhair an cheannaire ann. Nuair a scaoileadh an chuid ba mhó de na cimí saor, bhí Mícheál Ó Coileáin ag fáil an lámh in uachtar ar Sinn Féin cheana. Ní raibh an páirtí leath chomh sáite san Éirí Amach agus a bhí bolscaireacht na Breataine Móire ag áitiú, ach nuair a chuaigh sé sa pháirtí, thosaigh an Coileánach ag glacadh buntáiste ar íomhá an náisiúnachais radacaigh a ghreamaigh de Shinn Féin de thoradh na bolscaireachta. Lena chuidiú féin, d'insíothlaigh na radacaigh an páirtí. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1917, bhí an Coileánach ina bhall de choiste feidhmitheach Shinn Féin agus ina stiúrthóir cúrsaí eagraíochta ar Óglaigh na hÉireann, agus Éamon de Valera i gceannas ar an dá eagraíocht sin.
An Chéad Dáil.
Ar nós bhaill shinsearacha Shinn Féin ar fad, moladh an Coileánach mar iarrthóir in olltoghcháin na bliana 1918 le suíochán a lorg mar Fheisire i dTeach na dTeachtaí i Londain. Cosúil le formhór mór na n-iarrthóirí, vótáladh an Coileánach isteach. Bhí sé ina Fheisire do dháilcheantar Ard Mhacha Theas. Bhí sé fógartha ag Sinn Féin, áfach, nach nglacfadh Feisirí an pháirtí a gcuid suíochán i Westminster. Ina ionad sin, tháinig siad le chéile ina bpairlimint scartha in Éirinn - Dáil Éireann. Chruinnigh an Chéad Dáil seo i dTeach an Ardmhéara i mBaile Átha Cliath i Mí Eanáir sa bhliain 1919. Bhí Éamon de Valera agus roinnt Feisirí eile de chuid Shinn Féin gafa ag na Sasanaigh cheana. Nó is amhlaidh go bhfuair an Coileánach foláireamh óna ghréasán spiaireachta go raibh a leithéid ar na bacáin ag na húdaráis, ach nuair a nocht sé an fhaisnéis seo do Dev, d'áitigh sé siúd ar na Sinn Féinithe eile gan a dhath a shíleadh den rabhadh. Chreid sé nach rachadh a leithéid de shluaghabháil ach chun dochair do na Gaill cibé, nó bheadh an-ábhar bolscaireachta ann do na Gaeil. Nuair a fuair an oiread sin ceannairí iad féin faoi ghlas, áfach, is beag duine a fágadh deis acu an bholscaireacht sin a chraobhscaoileadh. Nuair a bhí de Valera sa phríosún, toghadh Cathal Brugha ina Phríomh-Aire, ach tháinig Dev ina áit, nuair a d'éalaigh sé as Príosún Lincoln i Mí Aibreáin sa bhliain 1919, le cuidiú an Choileánaigh.
Is iomaí trá a bhí le freastal ag an gCoileánach sa bhliain 1919. Sa samhradh, cuireadh i gceannas ar an IRB é. I Mí Mheán Fómhair, chuaigh sé i mbun Rannóg Faisnéise na nÓglach. Thosaigh Cogadh na Saoirse ar an lá céanna agus a chéadchruinnigh an Dáil i Mí Eanáir sa bhliain 1919, nó b'ar an lá céanna a lámhach cathlán d'Óglaigh beirt saighdiúirí dubha a bhí ag gardáil coinsíneacht geiligníte ar an tSulchóid Bheag i gContae Thiobraid Árann. Ní raibh orduithe faighte ag na hÓglaigh an t-éacht seo a dhéanamh.
Ina aire airgeadais dó.
Cé go raibh sé gnóthach cheana féin, fuair sé tuilleadh dualgaisí le comhlíonadh, nuair a rinne Éamon de Valera Aire Airgeadais de sa bhliain 1919.
Bhí an tír ar barr lasrach le cogadh cruálach, agus Constáblacht Ríoga na hÉireann is na Dúchrónaigh ag rith damhsa fud fad na hÉireann. Mar sin, b'éigean do na h-"aireachtaí" (mar a thugtaí ar na ranna rialtais san am) gníomhú ar chúla téarmaí. Ní raibh sa chuid ba mhó acu ach cupla duine agus iad ag obair i seomra beag i dteach príobháideach, má bhí an oiread sin féin ann.
Scéal eile ar fad ab ea scéal an Airgeadais, agus an Coileánach ag freastal air. Bhí seisean agus a fhoireann ábalta móreisiúint bannaí stáit a chóiriú le bun a chur le státchiste na Poblachta. Chuaigh scéal na hiasachta náisiúnta seo a fhad le Léinín, agus chuir seisean toscaire go hÉirinn le slám airgid a fháil ar iasacht ó na hÉireannaigh chun an phoblacht Shóivéadach s'aige féin a mhaoiniú. Thairg Léinín roinnt seoda de chuid Choróin na Rúise Impiriúla mar chúlbhannaí. Fágadh na seoda seo i dtaisce go dtí na tríochaidí, agus iad ligthe i ndearmad ag cách. Sa deireadh, thángthas orthu de thaisme.
An té a chaithfidh súil ar ais ar a ndearna an Coileánach, tiocfaidh iontas an domhain air i bhfianaise na n-iléachtaí sin. D'fhruiligh an Coileánach scuad feallmharfóireachta, "An Dáréag", le spiairí de chuid na Sasanach a mharú. Chóirigh sé an "Iasacht Náisiúnta". Bhí sé ag coinneáil na nÓglach ag imeacht, agus nuair a bhí de Valera ag taisteal na Stát Aontaithe, b'éigean dó an chuid ba mhó de chúrsaí an rialtais a chomhordnú thar thréimhse fhada. Thairis sin, chaithfeadh sé airm a smuigleáil isteach le haghaidh na nÓglach. D'fhéadfá a rá gur réabhlóid aonair ab ea an fear féin.
B'iad an Coileánach agus Risteard Ó Maolchatha príomheagraithe na nÓglach, a fhad is a bhí sé indéanta ar aon nós ord agus eagar a choinneáil ar dhíormaí scaipthe treallchogaíochta den chineál sin. Is gnách a rá gurbh é an Coileánach a d'eagraigh na Colúin Reatha le linn Chogadh na Saoirse, ach ar ndóighe, ní fhéadfadh sé a leithéid de rud a chur i gcrích gan chuidiú ó dhaoine eile.
Bhí an-lámh aige san obair seo, ach b'é Risteard Mac Aodha an príomheagraí. Ní ba déanaí, chuir na Sasanaigh Mac Mhic Aodha chun báis mar dhíoltas i ndiaidh Dhomhnach na Fola 1920. Thairis sin, bhí na hÓglaigh go mór mór i dtuilleamaí na gceann feadhna áitiúil, beag beann ar an gCoileánach agus ar an Maolchathach.
Sa bhliain 1920, an bhliain chéanna a shlánaigh an Coileánach tríocha bliain d'aois, bhí na Sasanaigh ag tairiscint deich míle punt airgid (ba mhillteanach an slám airgid é san am) ar gach eolas a chabhródh leo Mícheál Ó Coileáin a ghabháil nó a mharú.
I measc na gceannairí náisiúnta, d'éirigh ina naimhdeas idir eisean agus beirt fhear ar leith: Cathal Brugha, an tAire Cosanta, agus de Valera, an Príomh-Aire.
Bhí Cathal Brugha in ainm a bheith ina Aire Cosanta. Fear dúthrachtach a bhí ann ceart go leor, ach ní raibh sé leath chomh héirimiúil leis an gCoileánach. Cé nach raibh Mícheál Ó Coileáin ach ina Aire Airgeadais, go hoifigiúil, is é an chuma a bhí ar na cúrsaí ná nach raibh de dheis ag Brugha a chuid cúraimí féin a fhreastal, agus an Coileánach á gcríochnú dó beag beann air féin.
Bhí de Valera in éad lena chomhchogaí óg, go háirithe i ndiaidh an mhórchlú a bhain an Coileánach amach dó féin mar cheannaire sa bhaile, nuair a bhí de Valera féin ag lorg tacaíochta don Phoblacht sna Stáit Aontaithe, obair nach raibh mórán toraidh uirthi. Bhí sé le haithint ar a leasainmneacha féin an dóigh a raibh siad ag iompairc le chéile: "An Buachaill Ard" a bhítí ag tabhairt ar de Valera - fear ard as an ngnáth a bhí ann - ach nuair a bhí seisean i Meiriceá, bhaist na hÓglaigh an leasainm "An Buachaill Mór" ar an gCoileánach, rud nár thaitin le de Valera in aon chor. Ag filleadh abhaile dó, d'fhéach de Valera leis an gCoileánach a chur go dtí na Stáit Aontaithe, siocair is go mbeadh seisean ar an t-aon duine amháin a bheadh ábalta an obair a chur i gcrích thall ansin. Dhiúltaigh an Coileánach féin don áitiú seo, agus an chuid ba mhó de lucht ceannais Shinn Féin (cé is moite de Chathal Brugha agus Aibhistín de Staic) ag tacú leis. Mar sin, d'fhan sé in Éirinn.
Nuair a tháinig an Sos Cogaidh, hullmhaíodh comhdháil síochána idir Rialtas na Breataine Móire agus cinnirí na Poblachta nach bhfuair aitheantas idirnáisiúnta go fóill, ach amháin ón Aontas Sóivéadach, a bhí go mór mór in anás airgead iasachta ó na hÉireannaigh. Cé go raibh de Valera agus Gael-Mheiriceánaigh chlúiteacha ag déanamh stocaireachta i Washington, D.C., agus Seán T. Ó Ceallaigh ag comhdháil síochána Versailles, le haitheantas a bhaint amach don Phoblacht, ní raibh sé le fáil.
I Mí Lúnasa sa bhliain 1921, d'athraigh an Dáil oifig de Valera ón bPríomh-Aireacht go hUachtaránacht na hÉireann, le go mbeadh sé ar aon leibhéal leis an Rí Seoirse a Cúig. Ansin, chuir sé iontas ar an saol ar fad, nuair a d'fhógair sé nach nglacfadh sé páirt sna comhchainteanna, ach oiread leis an Rí.
Ina áit sin, bhronn sé lánchumhacht ar thoscaireacht a chuir sé go Londain. Is é is brí leis an "lánchumhacht" ná go raibh sé ar chumas na dtoscairí seo conradh síochána a shíniú leis na Gaill gan faomhadh a fháil roimh ré uaidh féin. B'iad Art Ó Gríofa agus Mícheál Ó Coileáin a chuaigh i gceannas ar an toscaireacht. Bhí an Coileánach iontach míshásta leis an gcomhairle seo, nó is é an tuairim a bhí aige féin ná gur chóir do Dev féin na cúrsaí seo a phlé leis na Sasanaigh. Ina dhiaidh sin is uile, thoiligh sé dul go Londain.
An Conradh.
An Coileánach sa bhliain 1921
Is é an toradh a tháinig as na comhchainteanna ná an Conradh Angla-Éireannach, agus b'é an Conradh seo ba bhunús le stát nua Éireannach, mar atá, Saorstát Éireann. Bhí forálacha ann le haghaidh stát uile-Éireannach, ach san am céanna, d'fhág sé ar chumas sé chontae in oirthuaisceart an oileáin tarraingt siar as an stát seo, rud a rinne siad gan mhoill. Bhí sé leagtha amach sa Chonradh go gcaithfí coiste ar leith a chur ag obair leis an teorainn a atarraingt, dá dtogródh na Sé Chontae a leithéid a dhéanamh, agus is é an rud a bhí ar intinn an Choileánaigh go bhféadfaí, ar an mbealach seo, limistéar an stáitín thuaisceartaigh a laghdú an oiread sin is nach bhfágfaí maireachtáil ar bith ann ar chúrsaí eacnamaíocha. Bhí an beart sin incheaptha san am, nó bhí cónaí ar an gcuid ba mhó den phobal Aontachtach taobh istigh de shrianta cúnga in oirthear Uladh.
Bheadh stádas Tiarnais ag an Saorstát nua, agus é á rialú ag pairlimint dhá theach. Bheadh an t-údarás iomlán dílsithe don Rí, ach san am céanna, bheadh sé á oibriú ag Rialtas dúchasach, agus b'í Dáil Éireann, teach íochtarach na Pairliminte nua, a cheapfadh an Rialtas sin. Bheadh cúirteanna dá gcuid féin ag na hÉireannaigh, agus tríd is tríd, bheadh níos mó neamhspleáchais ag an tír ná a rithfeadh le Charles Stewart Parnell nó le Páirtí Pairliminteach Sheáin Réamainn a éileamh riamh.
Is é an meas a bhí ag na dearg-Phoblachtánaigh ar an gConradh ná gur feillbheart a bheadh ann. In áit na Poblachta a bhí bainte amach le lámh láidir, thiocfadh Saorstát nach mbeadh ach stádas an Tiarnais taobh istigh d'Impireacht na Breataine aige, agus chaithfeadh na Teachtaí Dála dílseacht a mhóidiú go díreach don Rí, mar a cuireadh an scéal i bhfocail san am. (Le fírinne, ba don tSaorstát a mhóideoidís an dílseacht, ach bhí an dílseacht don Rí ag dul leis an móid seo mar aguisín, mar a bhí leagtha amach sa Chonradh.)
Chuaigh scoilt ar Shinn Féin faoin gConradh, agus de Valera ag dul le faicsean na bhfrith-Chonraitheoirí le cur in aghaidh an ghéillte seo, mar a thuig sé é. Iad siúd nach raibh ag aontú leis, chuir siad ina leith go raibh a fhios aige ón tús nach mbeadh an Phoblacht inbhainte amach cibé scéal é, agus gur chuir sé an Coileánach i gceannas ar an toscaireacht d'aonturas, leis an náire a sheachaint.
Dhiúltaigh de Valera do na líomhaintí seo, ach is é an chiall a bhaineann an chuid is mó de staraithe an lae inniu ná gurb é sin an freagra is fearr ar an gceist, cén fáth nach ndeachaigh seisean go Londain. D'áitigh an Coileán, siúd is nár thug an Conradh an tsaoirse d'Éirinn mar Phoblacht, gur bhronn sé de shaoirse ar na hÉireannaigh an tsaoirse sin a bhaint amach iad fén. Sa deireadh thiar thall, b'é de Valera féin a chruthaigh gurbh fhíor don Choileánach an méid sin.
An tAitheantas Trípháirteach.
De réir mar a bhí sé leagtha amach sa chaipéis féin, chaithfeadh trí phairlimint a bhfaomhadh a thabhairt don Chonradh Angla-Éireannach. Fuair sé formhuiniú Phairlimint na Breataine Móire, ar dtús. Ansin, chaithfeadh Dáil Éireann glacadh leis, freisin, cé nach raibh aon stádas dlíthiúil ag an Dáil de réir an dlí idirnáisiúnta, ó nach bhfuair sé aitheantas na n-údarás Gallda. Nó, ós rud é go raibh stádas "de facto" ag an Dáil, agus í ag oibriú chumhacht pholaitiúil Shinn Féin agus mhuintir na hÉireann, ní fhéadfaí ach an Conradh a chur faoi bhráid na Dála.
Thairis sin, bhí an tríú Pairlimint ann, mar atá, Teach Teachtaí Dheisceart Éireann. De réir fhorálacha an Achta um Rialtas na hÉireann, a bhí reachtaithe ag Pairlimint na Ríochta Aontaithe sa bhliain 1920, bhí a leithéid de chomhairle reachtach ann, cé nár tháinig sí le chéile riamh roimhe seo, ós rud é gurbh fhearr le formhór a cuid feisirí Dáil Éireann. Anois, áfach, chruinnigh an Teach sin faoi dheoidh. Bhí na frith-Chonraitheoirí á bhaghcatáil, ar ndóigh, ach tháinig na Saorstátairí agus an ceathrar Aontachtóirí nár ghlac páirt in obair na Dála riamh, agus ar ndóigh, dhearbhaigh siad an Conradh.
An Rialtas Sealadach.
Bhí Dáil Éireann ann i gcónaí, de réir a Bunreachta a bhí i bhfeidhm ón mbliain 1919 ar aghaidh. D'éirigh de Valera as an Uachtaránacht agus é ag súil leis go n-atoghfaí é, ar dhóigh is go n-éireodh leis an Conradh a chur ar neamhní ansin. B'é Art Ó Gríofa a vótáladh isteach ina áit, áfach, agus b'eisean a shealbhaigh an Uachtaránacht. Níor thug sé "Uachtarán na hÉireann" air féin, áfach, ach "Uachtarán na Dála" - is é sin, an Ceann Comhairle, más maith leat. Mar sin féin, ní raibh aon stádas dlíthiúil ag an rialtas seo, de réir dhlí bunreachtúil na Breataine Móire, agus tháinig rialtas eile ar an bhfód, agus é, go foirmeálta, freagrach do Theach Teachtaí Dheisceart Éireann.
B'é an Coileánach a bhí i gceannas ar an Rialtas Sealadach nua, agus is é an teideal a bronnadh air ná Uachtarán an Rialtais Shealadaigh - is é sin, an Príomh-Aire. San am céanna, choinnigh sé an Aireacht Airgeadais i rialtas Poblachtach an Ghríofaigh. Bhí na cúrsaí dlí iontach casta timpeall an scéil. De réir dhlí na Breataine Móire, bhí sé ina Phríomh-Aire anois, agus é ainmnithe ag an gCoróin agus insealbhaithe de réir na pribhléide ríoga. Le hinsealbhú a fháil, b'éigean dó cuairt fhoirmeálta a thabhairt ar an Viocúnta Fitzalan, Tiarna Leifteanant na hÉireann. Is é an dearcadh Poblachtánach ná go ndeachaigh an Coileánach ansin le go dtabharfadh an Viocúnta suas Caisleán Átha Cliath dó. De réir dhlíthe bunreachtúla na Breataine Móire, áfach, searmanas a bhí ann ar a dtugtar "pógadh na láimhe", is é sin, insealbhú Aire Rialtais de chuid na Corónach, agus gurbh é an teagmháil féin, seachas aon chaipéis a shíneofaí, a d'fhág an Coileánach i seilbh na Príomh-Aireachta.
De réir mar a insítear, bhí an Coileánach seacht nóiméad mall ag teacht ar an searmanas, agus an Tiarna Leifteanant á cháineadh. Is é an freagra a thug an Coileánach ná: "Bhí ortsa seacht nóiméad a chaitheamh ag fanacht liom, agus sinne ag fanacht leis an lá seo le seacht gcéad bliain!"
Tharraing ceist an Chonartha achrann millteanach anuas ar Éirinn. Thar aon rud eile, bhí Éamon de Valera míshásta go síneodh an Coileánach aon chonradh gan údarás ar leith a iarraidh air féin roimh ré. Sa bhreis air sin, ba chúis an-diospóireachta é an Conradh féin. Bhí de Valera agus roinnt mhaith eile de frith-conraitheoirí thábhachtacha ag lochtú an stádais a d'fhág an Conradh ag Éirinn, mar Thiarnas taobh istigh den Impireacht. An mhóid a chaithfí a mhionnú don Rí, bhí an-tábhacht shiombaileach léi, fosta. Ní rabhthas róshásta leis ach oiread go gcoinneodh na Gaill Calafoirt an Chonartha acu féin le go bhféadfaí an Cabhlach Ríoga úsáid a bhaint astu. D'fhéadfadh na Sasanaigh an-smacht a choinneáil ar pholasaí eachtrach na hÉireann, dar leis na frith-conraitheoirí, agus na calafoirt sin acu, gan trácht ar an móid dílseachta. Nuair a caitheadh an vóta faoin gConradh, bhí beagnach duine as gach beirt de na Teachtaí ag cur in aghaidh an Chonartha, ach, i ndiaidh an iomláin, ghlac an tromlach leis, ar an seachtú lá de Mhí Eanáir sa bhliain 1922. Caitheadh seacht vóta déag is dhá scór ina aghaidh, agus ceithre vóta is trí scór ar mhaithe leis. Mar sin féin, bhí an chuid ba mhó de na hÓglaigh ag cur in aghaidh an Chonartha, agus tháinig an chuma ar na cúrsaí go rachaidís chun cogaidh faoin scéal - go raibh cogadh cathartha ar na bacáin.
Ag caitheamh súil an lae inniu ar na himeachtaí sin dúinn, is dócha gur ábhar iontais dúinn nach raibh an oiread sin tábhachta ag baint le ceist na críochdheighilte san am. Bhí na hÓglaigh suite siúráilte nach mbeadh teacht aniar i stáitín an Tuaiscirt cibé scéal é, agus bhí an Coileánach féin meáite ar an stáitín a chloí le treallchogaíocht. I dtús na bliana 1922, thosaigh sé ag cur fir agus trealamh cogaidh thar an Teorainn le cuidiú le hÓglaigh an oir-thuaiscirt. Chuir an Cogadh Cathartha an plean seo ar neamhní, ach dá mbeadh sé i ndán don Choileánach teacht slán as an gCogadh Cathartha, is follasach nach bhfágfadh sé an Tuaisceart ag na Gaill gan treallchogadh a chur faoi. Mar sin, fuair sé tacaíocht an chuid ba mhó de na hÓglaigh sna Sé Chontae. Chuaigh níos mó ná míle fear acu siúd, fiú, in Arm an tSaorstáit.
Go gairid roimh thús an Chogadh Chathartha i Mí an Mheithimh sa bhliain 1922, bhí an Coileánach go héadóchasach ag iarraidh an scoilt a dhúnadh agus cogadh a sheachaint. Thréig de Valera agus na frith-Chonraitheoirí eile an Dáil, ach shocraigh an Coileánach go rachadh an dá fhaicsean de Shinn Féin sa chéad toghchán in éineacht agus go mbeadh comhrialtas acu ina dhiaidh sin.
Ar dtús, rith comhréiteach leis an gCoileánach: bheadh bunreacht Poblachtánach ag an Saorstát nach ndéanfadh trácht ar bith ar an Rí, ach ní dhiúltófaí don Chonradh. Bhí an smaoineamh seo inghlactha ag an gcuid ba mhó de na Poblachtánaigh, leis. Chun scoilt na nÓglach a leigheas, bhunaigh an Coileánach Coiste Athaontaithe an Airm, agus bhí toscairí ón dá thaobh ina mbaill den Choiste. Ghlac sé buntáiste, freisin, ar an seasamh a bhí aige san IRB leis na hÓglaigh a mhealladh chun toiliú leis an gConradh. Ansin, áfach, dhiúltaigh na Gaill don bhunreacht Phoblachtánach, agus ní raibh comhréiteach ar bith ar fáil ó na Poblachtánaigh a thuilleadh. Mar sin, ní raibh an cogadh cathartha le seachaint ní ba mhó.
An Cogadh Cathartha agus bás an Choileánaigh.
Ó Coileáin ag caint i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1922
I Mí Aibreáin sa bhliain 1922, shealbhaigh dhá chéad Óglach frith-Chonartha na Ceithre Cúirteanna i mBaile Átha Cliath i ndiúnas ar an Rialtas Sealadach. Bhí an Coileánach ag iarraidh cogadh cathartha a sheachaint, agus mar sin, staon sé ón bhfoirgneamh a ionsaí, go dtí nár fhág na Gaill an dara rogha aige. Ar an dóú lá fichead de Mhí an Mheithimh, mharaigh beirt Óglach Sior Henry Wilson, ginearál Gallda ar pinsean, i mBelgravia i Londain. San am sin, chreid an saol mór gurbh iad na hÓglaigh fhrith-Chonartha a rinne an obair. Bhagair Winston Churchill ar an gCoileánach Arm na Breataine a chur go Baile Átha Cliath leis na frith-Chonraitheoirí a chaitheamh amach as na Ceithre Chúirteanna, mura mbeadh an Coileánach sásta é a dhéanamh.
Déanta na fírinne, tháinig sé chun solais idir an dá linn gurbh é an Coileánach féin a d'ordaigh an dúnmharú le díoltas a agart ar Wilson a bhí páirteach sna géarleanúintí ar na Caitlicigh san oir-thuaisceart. B'é Seosamh Dolan, a bhí ina bhall de scuad feallmharfóireachta an Choileánaigh i gCogadh na Saoirse agus a chuaigh ina Chaptaen in Arm an tSaorstáit ina dhiaidh sin, a nocht an méid sin sna caogaidí. D'inis sé freisin go bhfuair sé féin orduithe ón gCoileánach an bheirt fhear a mharaigh Wilson a tharrtháil sula gcuirfí chun báis iad. Cibé scéal é, ní raibh de rogha ag an gCoileánach, ansin, ach dul i ndeabhaidh lann leis na frith-Chonraitheoirí, go háirithe nuair a d'fhuadaigh siad ginearál de chuid an tSaorstáit. Rinne sé an iarracht dheireanach áitiú ar na fir sna Cúirteanna gurbh fhearr dóibh scaipeadh. Nuair nach raibh toradh ar bith air sin, fuair sé áis dhá ghunna mhóra airtléire ó na Sasanaigh, agus thosaigh sé ag bombardú an fhoirgnimh go dtí gur ghéill na frith-Conraitheoirí ansin iad féin dó.
Na himeachtaí seo a chuir tús le Cogadh Cathartha na hÉireann, nuair a phléasc cathanna amach idir na frith-Chonraitheoirí agus trúpaí an tSaorstáit. Faoi cheannas an Choileánaigh, ghabh fórsaí an tSaorstáit an phríomhchathair go sciobtha. I Mí Iúil 1922 bhí na frith-Chonraitheoirí i seilbh Chúige Mumhan agus cuid mhaith eile den tír. Thaobhaigh de Valera agus na Teachtaí Dála frith-Chonartha eile leis na hÓglaigh a bhí in aghaidh an tSaorstáit. Thart faoi lár na bliana, d'fhág an Coileánach uaidh cúraimí an Phríomh-Aire le bheith ina ardcheannasaí ar an Arm Náisiúnta. Arm ceart faoi shainéide ab ea é agus é ag fás timpeall ar an bhfaicsean de na hÓglaigh a bhí báúil leis an gConradh. Tháinig borradh mór ar arm an tSaorstáit le cuidiú na Sasanach, idir threalamh agus mhaoiniú, agus fir nua á bhfruiliú le haghaidh an chogaidh chathartha. Chinn an Coileánach in éineacht le hEoin Ó Dufaigh agus Risteard Ó Maolchatha díormaí a thabhairt go dtí an Mhumhain ón bhfarraige. Chuaigh na Saorstátairí i dtír ar chósta na Mumhan in aice leis na críocha a bhí á gcoimeád ag na frith-conraitheoirí, agus i ndeireadh an tSamhraidh, d'athghabh saighdiúirí an tSaorstáit an Mhumhain agus iarthar na tíre. Chuaigh an Coileánach féin go Contae Chorcaí, a sheanfhód dúchais. Bhí mífhoighne air an cogadh a chríochnú chomh luath agus ab fhéidir, agus deirtear go raibh sé ag iarraidh teacht i dteagmháil leis na cinnirí frith-Chonartha le go bhféadfaí sos cogaidh a chur ar bun, ar a laghad.
Plaic chuimhneacháin i mBéal na mBláth.
Ar a bhealach trí Chontae Chorcaí, in aice le Béal na mBláth, maraíodh Mícheál Ó Coileánach ar an dóú lá fichead de Mhí Lúnasa sa bhliain 1922. Thiomáin a thionlacan isteach i ngaiste a chuir na frith-Conraitheoirí áitiúla roimhe, agus dealraíonn sé gur piléar strae a bhuail é. B'eisean an t-aon duine amháin a fuair bás sa teagmháil. D'ordaigh sé do lucht a thionlactha stad agus an lámhach a fhreagairt, in áit tiomáint ar aghaidh agus é féin a choinneáil go sábháilte istigh ina ghluaisteán armúrtha, mar ab fhearr leis an bhfear a bhí mar leathbhádóir aige, Emmet Daltún. Ní raibh ach aon bhliain déag agus fiche slánaithe ag an gCoileánach, lá a bháis. Níltear ar aon fhocal faoi cé a mharaigh é, ach tá sé le léamh ar leabhair áirithe gurbh é Donncha Ó Néill, "Sonny", iar-aimsitheoir de chuid Arm na Breataine Móire a chuaigh sna hÓglaigh, a scaoil an t-urchar a bhuail é. Fuair "Sonny" bás sa bhliain 1950.
Oidhreacht an Choileánaigh.
Áirítear Mícheál Ó Coileáin ar ceann de na seansanna móra caillte i stair na hÉireann. Fear ardéirimiúil, intleachtúil, paiseanta, dúthrachtach a bhí ann, agus chronaigh an stát úrbhunaithe go géar é, nuair nach raibh sé ann a thuilleadh. Beag beann ar an bhfreasúra, choinnigh sé soláthar agus tacaíocht leis na hÓglaigh i dTuaisceart Éireann, ach nuair a bhí sé imithe, d'éirigh lucht a chomharbais as an bpolasaí go sciobtha. Is éadócha go mbeadh sé chomh patuar i leith mholtaí Choimisiún na Teorann agus iad siúd a tháinig ina dhiaidh. Mhéadaigh sé ar mhéala a bháis go bhfuair an tUachtarán Ó Gríofa bás deich lá roimhe sin, le teann an stró a chuir imeachtaí na tíre air. Is ar éigean a chonacthas an Coileánach go poiblí i ndiaidh lá adhlactha a chara, agus é ag siúl ar lorg na cónra. Sula raibh seachtain iomlán thart, cuireadh an Coileánach féin sa reilig chéanna, Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath.
Iad siúd a tháinig slán as pianta breithe na hÉireann, fir ar nós Éamon de Valera, Liam Tomás Mac Cosgair, Risteard Ó Maolchatha agus Eoin Ó Dufaigh, choinnigh muintir na hÉireann cuimhne ar an dóigh ar éirigh leo an stát a chur ar bun agus a choinneáil ag imeacht. An Coileánach, arís, ó cailleadh chomh hóg sin é, ní chuimhnítear air ach mar idéalaí óg radacach nach gcaithfeadh riamh fadhbanna na síochána a fhuascailt.
Chuaigh de Valera i gcuimhne na ndaoine mar sheanfhear caoch ag caitheamh deireadh a shaoil leath ina phinsinéir ina Uachtarán ar Éirinn sna seascaidí agus i dtús na seachtóidí. Is é an chuimhne a choinnítear ar Liam Mac Cosgair ná gurbh eisean an Taoiseach ar thit sé ar a chrann cúrsaí airgeadais na tíre a chur ina seasamh arís i ndiaidh tuairteáil an stocmhalartáin sa Wall Street. Is é an rud is túisce a ritheann leis na daoine faoi Risteard Ó Maolchatha gurbh eisean a d'údaraigh bású na gcimí i rith an Chogaidh Chathartha. Maidir le hEoin Ó Dufaigh, b'eisean an póilín a chuaigh le polaitíocht agus a thug taithneamh d'fhaisisteachas Francisco Franco. An Coileánach, áfach, ní raibh sé i ndán dó a lámha a shalú i gcúrsaí na polaitíochta iarchogaidh. Eisean an fear óg glórmhar scafánta a bhí ábalta idir Phoblacht, Chonradh agus inspioráid mhillteanach a thabhairt do mhuintir na hÉireann, agus a fuair bás sular tháinig bláth ceart air, go díreach nuair a bhí a thír dhúchais ar thairseach an neamhspleáchais.
Sna scannáin.
Sa bhliain 1996, tháinig scéal Mhíchíl Uí Choileáin ar an scáileán, nuair a rinne an stiúrthóir Neil Jordan scannán de. B'é Liam Neeson a bhí i ról an Choileánaigh féin, agus b'í Julia Roberts a rinne páirt a chailín, Caitríona Nic Thiarnáin. Thairis sin, chonacthas Aidan Quinn ag déanamh pháirt Énrí Uí Bheóláin, agus b'ar chrann Alan Rickman a thit sé ról Eamon de Valera a dhéanamh. B'é an stiúrthóir féin, Neil Jordan, a chum an script, agus b'é Elliot Goldenthal an ceolchumadóir a sholáthair an fuaimrian.
Thaitin an scannán go mór leis na léirmheastóirí ar chúiseanna foirme, struchtúir agus insinte, ach san am céanna, bhí na staraithe ag fáil lochta ar an dóigh ar chuir Jordan fíricí na staire as a riocht le cur le teannas drámatúil na hinsinte. Agus an méid sin ráite, bhí an scannán seo ar an gceann ba rathúla a rinneadh in Éirinn riamh.
Is é an chosaint a bhí ag Neil Jordan ná nach bhféadfaí athinsint chruinn na staire a fháscadh isteach i scannán chomh gairid, ó chaithfeadh sé a bheith intuigthe ag lucht féachana an uile dhomhain, iad siúd san áireamh a bhí ar bheagán eolais ar stair na hÉireann. Níor mhaolaigh an chosaint seo ar mhíshástacht na gcriticeoirí i leith an oiread ficsin a meascadh tríd an stair, go háirithe an dóigh ar bhaist sé ainm fíordhuine - Éamonn Broy - ar charachtar a bhí bunaithe ar níos mó ná aon duine amháin; an cur síos a tugadh ar de Valera agus ar bhás an Choileánaigh; agus an carrbhuama.
Thug an scannán le fios gur bunaíodh an Saorstát i dtús na bliana 1922, agus is iomaí suíomh gréasáin a ghlac leis an ráiteas seo mar fhírinne, siúd is nár tháinig an stát ar an bhfód go foirmeálta roimh Mhí na Nollag sa bhliain chéanna.
An carachtar ar ar tugadh "Éamonn Broy" ar an scannán, bhí tréithe a lán póilíní éagsúla le haithint air. Bhí Broy ina bhall den "Roinn G", brainse faisnéise Phóilíní Ceannchathartha Bhaile Átha Cliath (Dublin Metropolitan Police) nach raibh lonnaithe i gCaisleán Bhaile Átha Cliath, ach i Sráid Marlborough. B'é Dáithí Ó Niallagáin príomhghníomhaire an Choileánaigh sa Chaisleán.
Nuair a foilsíodh an scannán ar an DVD, cuireadh clár faisnéise leis a dhéanann trácht cuimsitheach ar an bhficsean atá fite tríd an bhfírinne sa scannán.
Bhí sé ceaptha ar dtús go gcoiscfeadh cinsire na scannán ar pháistí ab óige ná cúig bliana déag féachaint air, ach ó bhí an oiread sin tábhachta leis ó thaobh na staire de, is é an t-aicmiú a fuair sé ná PG - is é sin, tá sé ceadaithe do na páistí óga féin an scannán a fheiceáil ach na tuismitheoirí a bheith i láthair á mhíniú dóibh. D'eisigh an cinsire preasráiteas inar thagair sé don scannán mar shaothar as an ngnáth, agus é barúlach "go bhfágaim faoi na tuismitheoirí féin, cé acu ba chóir dá gclann é a fheiceáil", ó fuair sé ábhar an scannáin chomh tábhachtach sin.


An Béarla.
Taispeánann an dath dúghorm na tíortha ina bhfuil an Béarla ina theanga oifigiúil de réir dlí nó gnáthúsáide. Ar an dath bánghorm a aithnítear na tíortha ina bhfuil stádas éigin, oifigiúil nó neamhoifigiúil, aige cé nach labhraítear go coitianta mar theanga dhúchais é.
Is teanga Ghearmáinice é an Béarla ("English") nó an Sacs-Bhéarla atá bunaithe ar na canúintí a bhí ag na hAngail agus ag na Sacsanaigh, treibheanna de bhunadh Teotanach a tháinig i dtír sa Bhreatain ag deireadh ré na Rómhánach. Bhí tionchar mór, freisin, ag an Laidin ar an teanga, maille le teangacha eile níos déanaí, mar shampla, an Fhraincis, an Ghréigis agus teangacha éagsúla an domhain, go háirithe iad siúd a bhí á labhairt go forleathan in Impireacht na Breataine Móire.
Tá sé ar ceann de na teangacha is forleithne ar domhan inniu, agus labhraítear é mar phríomhtheanga sa Bhreatain Mhór, san Astráil, sa Nua-Shéalainn, i Stáit Aontaithe Mheiriceá, sa chuid is mó de Cheanada, in Éirinn, agus ina lán iarchoilíneachtaí de chuid na Breataine Móire mar phríomhtheanga nó mar theanga chomhchumarsáide.
I gcúrsaí teicneolaíochta, agus i gcuid mhór de na meáin cumarsáide idirnáisiúnta i ré seo an Idirlín, tá buntáiste an Bhéarla ag dul i dtreise, ionas gur féidir a rá inniu gurb é príomhtheanga na meán cumarsáide é.
Ceiliúrann na Náisiún Aontaithe "Lá an Bhéarla" gach bliain ar an 23 Aibreán, chun an teanga a chothú.
Sean-Bhéarla.
Glactar leis gurb iad na blianta ó theacht na nAngla-Shacsanach go Sasana go dtí an gabháltas Normannach tréimhse an tSean-Bhéarla. Bhí an Sean-Bhéarla ní ba chosúla leis an tSean-Ard-Ghearmáinis nó leis an Íoslainnis ná le Béarla an lae inniu, agus comhthréithe na dteangacha Gearmáinice le haithint air go soiléir. Bhí cúig thuiseal ann, mar shampla, agus uimhir dhéach chomh maith leis an uatha agus leis an iolra. Bhí trí inscne ann chomh maith, an bhaininscne, an fhirinscne agus an inscne neodrach, mar atá in Íoslainnis agus i nGearmáinis an lae inniu.
Bhí an Laidin ag imirt a tionchair ar an teanga ó thús, ar ndóigh. Bhí sí tar éis glacadh le focail iasachta ón Laidin sular bhain lucht a labhartha Sasana amach ar aon nós. Bhí an litriú an-chóngarach don fhuaimniú san am, nó i bhfocail ar nós "cniht", arb ionann é agus "knight" inniu, chualathas an "c-" sa chaint go fóill. Ní raibh aon chaighdeán ann, áfach, agus d'fhéadfaí an focal céanna a litriú ar bhealaí an-éagsúla, ag brath ar chanúint an scríbhneora. Nuair a d'aontaigh an Rí Alfred Sasana sa bhliain 878, áfach, b'í canúint Wessex a rug bua ar na canúintí eile mar theanga liteartha, agus tá an chuid is mó de na téacsanna Sean-Bhéarla scríofa sa chanúint áirithe sin. Canúintí tábhachtacha eile is ea canúint Mercia, canúint Northumberland, agus canúint Kent.
Sa naoú agus sa deichiú haois, tháinig na Lochlannaigh agus an teanga a bhí acu i ndlúth-theagmháil leis an mBéarla. Bhunaigh na Lochlannaigh stát dá gcuid féin, "Danelaw" nó "Dlí na Danmhairge", in Oirthear Shasana agus na hAlban, agus d'fhág a dteanga a lorg ar na canúintí Béarla a labhraítear sa chuid seo den tír, go dtí ár lá féin. Ós rud é go raibh gaol ag an dá theanga - an Béarla agus an Lochlainnis - le chéile, agus iad cuíosach intuigthe ag cainteoirí a chéile, chuaigh go leor focail agus, fiú, foirmeacha gramadaí Lochlannacha in úsáid sa Bhéarla ansin. Creidtear gur chothaigh meascán an dá theanga neamhchinnteacht i leith na gramadaí i measc lucht labhartha an Bhéarla. D'imigh na hiarmhíreanna casta gramadúla as úsáid sa Bhéarla i bhfad ní ba sciobtha ná sna teangacha Gearmáinice eile, agus is féidir gur ceann de na príomhchúiseanna leis an meath seo an neamhchinnteacht sin.
Tagann focail ar nós "they", "them", "sky", agus "skirt" as an tSean-Lochlainnis. Is ionann iad "shirt" agus "skirt", ach amháin gur tháinig ceann acu ón Angla-Shacsainis, agus an ceann eile ó na Lochlannaigh.
Maidir leis an tionchar Ceilteach ar an Sean-Bhéarla, is ábhar conspóide é faoi láthair. Tá teangeolaithe áirithe, ar nós Hildegard Tristram, den bharúil go ndearna na teangeolaithe Sasanacha a bheag den tionchar seo, toisc nach raibh mórán measa acu ar an gcultúr Ceilteach ná fiú tuiscint ar na teangacha Ceilteacha. Cibé scéal é, is léir gur tháinig cuid mhaith logainmneacha Ceilteacha in úsáid sa Bhéarla i ré an tsean-Bhéarla féin.
An litríocht atá ar fáil i Sean-Bhéarla nó in Angla-Shacsainis, níl mórán di fágtha againn, cé go bhfuil sí níos flúirsí ná litríocht na dteangacha a labhraítí i Mór-roinn na hEorpa san am céanna. Tá laoithe laochais agus dánta Críostaí ann, agus is féidir ceathrar filí a aithint ina n-ainmneacha: an Rí Alfred féin, Caedmon, Bede, agus Cynewulf. Scríobh an Rí Alfred dánta fealsúnachta a bhí bunaithe ar smaointeachas Boethius, nó chuaigh "De Consolatione Philosophiae", príomhshaothar liteartha Boethius, go mór i gcion ar Alfred. Is é an dán mór úd "Béowulf", áfach, an saothar Sean-Bhéarla is cáiliúla amuigh. Creidtear go bhfuil Béowulf bunaithe ar mhianach nó chnámha scéil a tháinig as Críoch Lochlann, nó tá imeachtaí an scéil suite sna tíortha Lochlannacha chomh maith.
Meán-Bhéarla.
An cineál Béarla a tháinig in úsáid i ndiaidh an ghabháltais a rinne Uilliam Concaire ar Shasana, tugtar Meán-Bhéarla air. Fuair an Fhraincis Normannach an ceann ab fhearr ar an mBéarla, a chuaigh as úsáid, beagnach, mar theanga scríofa. Nuair a tháinig sé ar ais, bhí sé ag breathnú an-difriúil leis an Sean-Bhéarla, agus é breac le hiasachtaí Fraincise. Bhí an litriú nua go mór faoi thionchar nósanna na Fraincise chomh maith, ach ní raibh aon chaighdeán ceart ann, ó bhí canúintí éagsúla ag na scríobhaithe. An tús áite a bhí ag canúint Wessex nuair a bhí ré an tSean-Bhéarla ag druidim chun deireanais, ní raibh a leithéid d'fhorlámhas dearscnaitheach ag aon chanúint ar leith a thuilleadh.
Chuaigh an ghramadach go mór mór chun simplíochta, cé go raibh sí ní ba chasta ná gramadach an Nua-Bhéarla i gcónaí.
Sa cheathrú haois déag, tháinig borradh mór ar an litríocht i Meán-Bhéarla. B'ansin a thosaigh sórt caighdeánú freisin, is é sin, Caighdeán na Seansaireachta. Bhí an caighdeánú seo teoranta do na scríbhinní oifigiúla nó poiblí, áfach. Rinneadh forbairt ar leith ar an gcaighdeán nuair a bhí Anraí V ag rialú na tíre, is é sin, sna blianta 1413-1422. Bhí an caighdeán seo bunaithe ar chanúint Londan, an chuid ba mhó, ach tugadh isteach foirmeacha ó na canúintí eile, go háirithe "they" agus "them" ó na canúintí Tuaisceartacha, nuair a fuarthas go raibh siad ní ba soiléire ná foirmeacha na canúna a bhí á labhairt timpeall ar an bpríomhchathair.
Tá litríocht réasúnta saibhir fágtha againn i Meán-Bhéarla, go háirithe laoithe eipiciúla ar nós "Canterbury Tales" le Geoffrey Chaucer nó "La Morte D'Arthur" le Thomas Malory.
Nua-Bhéarla.
Sa chúigiú haois déag, tháinig athrú mór ar fhuaimeanna an Bhéarla, is é sin, Aistriú Mór na nGutaí. Inniu, fuaimnítear focail ar nós "gate" mar [geit], ach i ré an Mheán-Bhéarla Mhoich, bhí an fuaimniú i bhfad ní ba chóngaraí don litriú, [ga:tə]. Ceann de thorthaí Aistriú Mór na nGutaí is ea an difríocht seo, agus is é an t-aistriú sin an rud is mó a dhealaíonn an Nua-Bhéarla ón Meán-Bhéarla.
Áirítear gurbh iad Bíobla an Rí Séamas agus saothair William Shakespeare a chuir tús leis an litríocht Nua-Bhéarla, i dtús na séú haoise déag. Mar sin féin, d'athraigh an teanga go mór idir an Nua-Bhéarla Moch seo agus an cineál Nua-Bhéarla a labhraítear inniu. Mar shampla, chuaigh an sean-fhorainm "thou" agus foirmeacha an bhriathair a bhí ag dul leis - an iarmhír "-st", cosúil le "thou sayest" - in éag go hiomlán sa ghnáthchaint agus sa chuid is mó de na stíleanna scríofa.
Nuair a choilínigh na Sasanaigh Meiriceá Thuaidh, an India, an Astráil, an Nua-Shéalainn, cuid mhór den Afraic agus na críocha eile a bhí á rialú acu ar fud na mblianta, bhí an Nua-Bhéarla ann cheana féin mar theanga. Na canúintí nua a tháinig ar an bhfód sna coilíneachtaí éagsúla, tá siad go léir bunaithe ar an Nua-Bhéarla, agus iad intuigthe ag cainteoirí a chéile. In Éirinn, áfach, thosaigh an coilíniú ní ba mhoiche, agus mar sin, tháinig canúint amháin ar an bhfód a bhí bunaithe ar an Meán-Bhéarla, seachas an Nua-Bhéarla - is é sin, an teanga Ióla i gContae Loch Garman. Chaill lucht a labhartha a dteagmháil leis an gcuid eile den domhan Béarla go luath, agus mar sin, choinnigh sliocht a sleachta a gcanúint Mheán-Bhéarla go dtí an naoú haois déag, nuair a bádh i bhfarraige mhór an Nua-Bhéarla chaighdeánaithe í.
Agus an méid sin ráite, is follasach go bhfuil difríochtaí suntasacha idir na cineálacha éagsúla Béarla a labhraítear ar fud an domhain. Nuair a casadh pobail agus teangacha bundúchasacha ar na Béarlóirí sna coilíneachtaí, ba mhinic a ghlac siad le focail agus le nósanna nua ó na daoine seo. Mar sin, tá Béarla na Stát Aontaithe cuíosach saibhir i bhfocail iasachta a tháinig ó theangacha na Meiriceánach dúchasach, ón bhFraincis agus ón Spáinnis. Bhí an Fhraincis beo ar feadh i bhfad i Louisiana agus in áiteanna eile sna críocha a bhaineann leis na Stáit Aontaithe inniu, agus í á labhairt mar phríomhtheanga i gcuid mhór de Cheanada inniu féin. An Spáinnis, arís, tá sí ó dhúchas ag an gcuid is mó de lucht inimirce sna Stáit Aontaithe inniu, agus í beo i mbéal chuid mhaith seansaoránach Meiriceánach freisin i stáit dheisceartacha, cosúil le Nua-Mheicsiceo agus Texas. San Afraic Theas, arís, is í an Afracáinis - an leagan áitiúil den Ollainnis - an fhoinse is mó a thugann focail agus leaganacha cainte nua don chineál Béarla a chloistear á labhairt ansin.
Tá an Nua-Bhéarla iontach fáiltiúil roimh fhocail iasachta ó theangacha eile. Nuair a d'imigh an chuid is mó de ghramadach chasta an tSean-Bhéarla, d'éirigh sé iontach furasta gramadach na teanga a chur i bhfeidhm ar fhocail nua.
Chuir an Nua-Bhéarla tús le sraith mhaith de nasctheangacha agus d'fhásteangacha freisin, cosúil leis an teanga Tok Pisin, an teanga Sranan Tongo agus a lán eile. An cineál Béarla a labhraítear in Iamáice, is sampla é den rud ar a dtugtar contanóid iar-fhásteangach: cé go bhfuil caint na sráide níos cosúla le fásteanga ná le canúint de chuid an Bhéarla, is é an Béarla caighdeánaithe a úsáidtear mar theanga liteartha, agus an caighdeán seo ag imirt a thionchair ar an teanga labhartha féin.
Teangacha Gaolmhara.
Cé go bhfuil an Béarla breac le focail iasachta ón bhFraincis, ón Laidin agus ó theangacha eile, ní féidir a shéanadh go mbaineann sé leis an mbrainse Gearmáinice den fhine Ind-Eorpach, agus gaol aige leis an nGearmáinis, an Ollainnis, an Íoslainnis agus na teangacha Lochlannacha eile. Is í an Fhraoslainnis - teanga mhionlaigh a labhraítear i dTuaisceart na hÍsiltíre agus in Iar-Thuaisceart na Gearmáine - an teanga is dlúithe gaoil don Bhéarla, go stairiúil ar a laghad. Ar ndóigh, is follasach go bhfuil an Albainis - nó an Lallainnis - is é sin, an teanga nó na canúintí a labhraítear in Albain agus in áiteanna i dTuaisceart Éireann níos cosúla leis an mBéarla fós, ach is ceist chonspóideach é, cé acu teanga neamhspleách nó canúint de chuid an Bhéarla atá ann. Tá traidisiún litríochta agus scríbhneoireachta ag an Albainis atá scartha ón mBéarla, ach leis na céadta bliain anuas, tá sé ag dul i léig, agus an litríocht a scríobhtar sa teanga inniu, bíonn sí níos cosúla le filíocht chanúnach ná le scríbhneoireacht nua-aoiseach.
An Béarla mar Theanga Dhomhanda.
Is deacair a rá, an féidir dearcadh ar an mBéarla mar theanga náisiúnta na Ríochta Aontaithe a thuilleadh, ós rud é go bhfuil sé sealbhaithe ag uasal agus íseal fud fad an domhain mhóir. Tá sé sábháilte a rá go bhfuil níos mó cainteoirí líofa neamhdhúchais ná cainteoirí dúchais ann, agus deir cuid de na teangeolaithe nach bhfuil sé faoi na cainteoirí dúchais a thuilleadh, cad é atá i ndán don Bhéarla agus cén cineál athruithe a thiocfaidh air feasta. Maidir leis na cainteoirí dúchais, is Meiriceánaigh iad a bhformhór mór - beirt as gach triúr, go bunúsach - agus is é Béarla na Stát Aontaithe an leagan den teanga is mó a labhraítear.
Is dócha gurb iad na longa a rinne a leithéid de mhórtheanga den Bhéarla, níos mó fós ná an impireacht a choilínigh na Sasanaigh. Nuair a fuair Sasana an lámh in uachtar ar bhealaí farraige an domhain, b'í teanga na Sasanach a chuaigh i ngnáthúsáid ar fud na seacht n-aigéan. Bhí an Béarla chun tosaigh ar na teangacha eile i measc lucht na farraige i bhfad sular bhain sé amach an forlámhas atá aige inniu i gcúrsaí léinn agus eolaíochta, sna meáin chumarsáide agus araile.
Is iad na meáin chumarsáide is mó a choinníonn an Béarla ag imeacht inniu, áfach. Sna tíortha nach bhfuil Béarla ar bith le feiceáil i bhfigiúirí an daonáirimh faoi chúrsaí teanga, bíonn an teanga le cloisteáil gach oíche ar an teilifís, agus cé go bhfuil teangacha eile ag dul chun coitiantachta ar an Idirlíon, is é an Béarla an teanga is mó a shamhlaítear le hollbhealaí domhanda an eolais.
Bíonn irisí Béarla, cosúil leis an "Time" agus an "Newsweek", á bhfoilsiú ina n-eagráin idirnáisiúnta do léitheoirí coimhthíocha a bhfuil an teanga go líofa acu. Thairis sin, bíonn páipéir Bhéarla á n-eisiúint i dtíortha nach bhfuil an Béarla ina theanga náisiúnta ná oifigiúil iontu ar aon nós, cosúil leis an "St. Petersburg Times" sa Rúis, nó an "Prague Post" i bPoblacht na Seice. Bíonn na nuachtáin seo dírithe ar na heasaoránaigh a bhfuil cónaí orthu sna tíortha seo, ach is léir go mbíonn muintir na háite féin á léamh, le feabhas a chur ar a gcuid Béarla agus le teacht ar nuacht nach bhfuil ar fáil chomh réidh céanna ina dteanga féin.
Foclóir.
Tháinig an chuid is mó de bhunfhoclóir an Bhéarla as an nGearmáinic, is é sin, as an Sean-Bhéarla agus as an tSean-Lochlainnis. Mar sin féin, chuaigh an tsraith is sine de na hiasachtaí Fraincise greamaithe go han-domhain sa teanga, agus cupla ceann acu le haithint sa bhunfhoclóir féin. As an tsean-Fhraincis a tháinig "second" "dara" (cf. "andere" na Gearmáinise, "annar" na hÍoslainnise agus "annan" na Sualainnise - tá na focail seo gaolmhar le "other" an Bhéarla) agus "very" "an-, iontach, creathnach" (cf. "sehr" na Gearmáinise, "mycket" na Sualainnise, agus "mjög" na hÍoslainnise).
Níl sé furasta an tsraith ba sine d'iasachtaí Laidine a aithint thar an gcuid dhúchasach den fhoclóir. Bíonn na focail Fhraincise agus na cinn a tugadh isteach ón Laidin ó bhlianta an Renaissance anuas i bhfad níos so-aitheanta mar fhocail iasachta, ós rud é go mbíonn siad níos faide ná na focail Ghearmáinice, agus blas níos léannta orthu. Is minic a chuireann siad ar chumas an scríbhneora a rogha a bhaint as dhá nó trí cinn de chomhchiallaigh le go rachadh an stíl i gcion ar an léitheoir ar dhóigh ar leith. Mar shampla, níl mórán difríochta idir "to put out a fire" agus "to extinguish a fire" ó thaobh na céille de - "dóiteán a mhúchadh" is brí leis an dá chuid - ach ní hionann iad ó thaobh na stíle de.
"While freely conceding that the Soviet regime exhibits certain features which the humanitarian may be inclined to deplore, we must, I think, agree that a certain curtailment of the right to political opposition is an unavoidable concomitant of transitional periods, and that the rigours which the Russian people have been called upon to undergo have been amply justified in the sphere of concrete achievement."
B'iad na focail mhóra léannta as an Laidin agus as an tSean-Ghréigis, na "focail chrua" nó "hard words" mar a thugtar orthu ó am go ham, a spreag Orwell chun an méid sin thuas a bhreacadh síos. Ach, le fírinne, tá Béarla an lae inniu iontach fáiltiúil roimh fhocail iasachta ó gach taobh, go háirithe ós rud é gur tíortha móra inimirce iad na tíortha is mó Béarla, agus na dreamanna eitneacha éagsúla ag tabhairt a gcuid nósanna, cócaireachta agus foclóra leo féin. Cé go gcromann siad go sciobtha ar an mBéarla mar theanga chomhchaidrimh eatarthu féin, bíonn siad ag baint úsáide as a gcuid focal féin le tagairt a dhéanamh dá nósanna sainiúla nár thréig siad go fóill. Uaireanta, glacann an saol mór le nósanna ó na dreamanna eitneacha seo - go háirithe más bia atá i gceist - agus téann an focal féin in úsáid i ngnáthchaint an Bhéarla sa tír sin. Mar sin, fágann na nósanna nua lorg áirithe ar an gcaint sna tíortha éagsúla, rud a chuireann le difríochtaí na leaganacha áitiúla den Bhéarla.
Sa chuid is mó de na tíortha Béarla, is é an Béarla an t-aon teanga oifigiúil amháin, agus é go líofa, nó fiú ó dhúchas, ag an gcuid is mó de mhuintir na tíre. San Afraic Theas, áfach, tá na teangacha Bantúcha (an teanga Xhosa, an tSúlúis, an teanga Sotho, an teanga Tswana, agus an teanga Venda) le cloisteáil sa tsráid chomh minic leis an mBéarla féin, agus níos mó cainteoirí áitiúla dúchais ag an Afracáinis - an leagan den Ollainnis a d'fhorbair i nDeisceart na hAfraice go dtí gur iompaigh sé ina theanga neamhspleách - ná ag an mBéarla féin. D'fhág an Afracáinis an-lorg ar fhoclóir an Bhéarla san Afraic Theas, agus is ar éigean is féidir na cúrsaí áitiúla a phlé as Béarla gan dul i muinín cuid mhaith focal Afracáinise.
Sa Nua-Shéalainn, arís, tá tábhacht nach beag leis an teanga Maori, arb í teanga na mbundúchasach í, cé go bhfuil na Maori féin go mór mór faoi chois sa tsochaí i gcónaí. Úsáidtear focail as an teanga seo sa Bhéarla áitiúil cosúil leis an dóigh a mbíonn Éireannaigh ag tarraingt chucu focail Ghaeilge, fiú mura bhfuil an Ghaeilge féin acu.
Cialla eile an fhocail "Béarla" sa Ghaeilge.
Úsáidtear an focal béarla i litríocht na Gaeilge, freisin, le tagairt do theangacha nó do chanúintí a bhí in Éirinn i bhfad sular tháinig na Sasanaigh i dtír in Éirinn; mar shampla, bhíodh caint ar "Bhéarla na Midhe". Is féidir don fhocal sin tagairt don Ghaeilge féin: is ionann an Ghaeilge agus an "Scotbhéarla". Más gá an Béarla a aithint thar na "béarlaí" eile, is féidir Sacs-Bhéarla a thabhairt air. An duine atá eolach ar go leor teangacha, is féidir "saoi sna hilbhéarlaí" a thabhairt air, cé go bhfuil sé níos coitianta a rá, inniu, go bhfuil "na seacht dteangacha" aige.


An Fhionlainn.
Is tír Nordach í an Fhionlainn (Fionlainnis: "Suomi", Sualainnis: "Finland") nó Poblacht na Fionlainne, mar a thugtar uirthi go hoifigiúil. Tá sí suite i dtuaisceart na hEorpa, idir an tSualainn agus Murascaill Bhotnia ar an taobh thiar, agus an Rúis ar an taobh thoir. Ar an taobh ó thuaidh di tá tuaisceart na hIorua, agus ó dheas tá Murascaill na Fionlainne.
Ré na Sualainne.
Bhí an tír faoi smacht na Sualainne ar feadh beagnach 700 bliain ón mbliain 1154 i leith. Thosaigh sé seo nuair a thug Rí Eric na Sualainne an Chríostaíocht isteach sa tír. Chuaigh an tSualannais ar aghaidh mar theanga cheannais de réir a chéile, ach tháinig Fionlannais i réim arís sa 19ú hAois, le borradh an náisiúnachais Fhionlannaigh a tháinig ar aghaidh nuair a scríobhadh síos eipic náisiúnta na tíre, an Kalevala.
Bhí cogadh idir an tSualainn agus an Rúis faoin Sár Alastair I, a d'fhág an tír i lámha na Rúise ó 1809 ar aghaidh, agus ceapadh ina hArd-Diúiceacht fhéinrialaithe í i 1812.
Ré Impireacht na Ruise.
Ba faoin Impireacht na Rúise a d’fhan an tír go dtí Réabhlóid na Rúise, nuair a d’fhógair na Fionlannaigh neamhspleáchas ar an Nollaig 6ú 1917.
Cogadh cathartha agus neamhspleáchas.
Lean cogadh cathartha gearr fuilteach é sin i 1918, rud a d'fhág a rian ar an bpolaitíocht áitiúil ar feadh na mblianta. I rith an Dara Chogaidh Dhomhanda, throid an Fhionlainn i gcoinne an Aontais Sóibhéidigh dhá uair: i rith Chogaidh an Gheimhridh (1939-1940) agus ansin ó 1941 go 1944 sa Chogadh a Lean. Lean an Cogadh Lappach é seo (1944-1945), nuair a throid an Fhionlainn i gcoinne Ghearmáin na Naitsithe.
I gconartha a síníodh i 1947 agus i 1948 leis an Aontas Sóibhéideach, bhí dualgais agus srianta ar an bhFionlainn maidir leis an A.P.S.S., agus b'éigean don Fhionlainn talamh a thabhairt suas don Rúis. (Féach: An Conradh um Chaidreamh Cairdiúil, Chomhoibriú, agus Chomhchuidiú.)
Mar gheall ar bhriseadh suas an Aontais Sóibhéidigh i 1991, bhí an Fhionlainn in ann a rogha féin a dhéanamh, agus chuaigh an tír isteach san Aontas Eorpach i 1995.
Tíreolaíocht.
Tá na mílte loch sa tír, agus Loch Saimaa ar na cinn is mó agus is clúití acu. Amach ón gcósta, tá na mílte oileán. Is iad oileáin Åland, nó "Ahvenanmaa", idir an Fhionlainn agus an tSualann, an t-oileánra is mó, agus tá cearta áirithe féinrialaithe acu.
Réigiúin.
Roinntear an Fhionlainn ina naoi réigiún déag (Fionnlainnis: maakunta, Sualainnis: landskap).
Aonaid riaracháin.
Is iad na bardais (Fionlainnis: "kunta"; Sualainnis: "kommun") bun-aonaid riaracháin na tíre. Tugann roinnt mhaith dóibh bailte no cathracha orthu féin chomh maith. Sa bhliain 2015, bhí 317 bardas ann.
Daonra.
Tá 5.471 milliún duine sa tír, tuairim is 556,330 acu i gcathair Heilsincí agus 1.2 milliún sa mhórchathair. Is í Túrcú in iardheisceart na tíre an dara cathair is mó, agus ba í príomhchathair na tíre í go dtí go ndearna dóiteán mór léirscrios air i dtús na naoú haoise déag. B'ansin a aistríodh an phríomhchathair go Heilsincí.
Meastar go bhfuil aon sauna amháin ann de réir gach triúir sa tír, agus is gnách sauna a bheith i ngach teach nó árasán. Tá tithe saoire ag go leor daoine, go minic sna ceantair cois locha in oirthear na tíre. Tá caighdeán an-ard maireachtála sa tír, agus áirítear córas oideachais na Fionlainne ar an gceann is fearr ar domhan. Tá ríomhairí pearsanta ag 64% de na teaghlaigh, agus ceangal Idirlín ag 51%. Tá gutháin phócaí ag 95% de na teaghlaigh.
Teangacha.
Labhraíonn 93% den daonra Fionlannais, teanga nach mbaineann leis an ngrúpa Ind-Eorpach. Ceann de na teangacha Finne-Úgracha í. Tá Sualainnis ó dhúchas ag 6% de dhaonra na tíre, agus de ghnáth ní mheastar gur de náisiún eile "Sualannaigh na Fionlainne", mar a thugtar orthu. Labhraíonn na Sami nó na Laplaigh teanga Fhinn-Úgrach dá gcuid féin, mar atá Sáimis. Labhraítear Cairéilis in áiteanna éagsúla chomh maith.
Creideamh.
Baill den Eaglais Liútaránach is ea 85.1% den daonra de réir uimhreacha na bliana 2000. Baineann thart faoi 1% le hEaglais Cheartchreidmheach na Fionlainne. Baineann fíorbheagán le heaglaisí éagsúla Protastúnacha eile agus leis an gCaitliceachas, agus níl aon cheangal eaglasta ag 9%.
Baineann an chuid is mó de mhuintir na Fionlainne leis an Eaglais Liútaránach. Cuid mhór acu, ní thaobhaíonn siad aon teach pobail ach amháin le féilte móra na bliana a cheiliúradh. Na daoine atá gníomhach san Eaglais, bíonn baint ag a bhformhór le ceann de na gluaiseachtaí athbheochana taobh istigh den Eaglais. Bíonn difríochtaí nach beag idir na gluaiseachtaí seo, agus is ábhar iontais do go leor Fionlannaigh go bhféadfaidís treabhadh le chéile in aon eaglais amháin. Is iad lucht an Chráifeachais, nó Lucht na hAthmhúscailte, an ghluaiseacht is cóngaraí do phríomhshruth na hEaglaise, agus is ar éigean ar féidir iad a aithint mar "lucht creidimh" thar an ngnáth-Fhionlannach nach bhfuil suim aige i gcúrsaí creidimh. Níl siad róchosúil le lucht leanúna Laestadius, ar ghrúpa an-dian iad i gcleachtadh an chreidimh. Gluaiseacht iad lucht leanúna Laestadius atá bunaithe i dtuaisceart na tíre, chomh maith le ceantair thuaisceartacha na Sualainne agus na hIorua. Ainmníodh an ghluaiseacht as Lars Levi Laestadius, eolaí agus ministéir, a chuir go tréan in aghaidh an ólacháin sna ceantair thuaisceartacha agus i measc na Laplannach. Inniu féin, déanann na Laestaidiaigh a ndícheall le hólachán, comhriachtain roimh phósadh agus frithghiniúint a sheachaint. Mar sin, bíonn teaghlaigh móra acu.
Litríocht.
Is féidir a rá go bhfuil an Fhionlainnis ann mar theanga scríofa ó chuir Mikael Agricola peann ar phár ar aistrúchán ar an Tiomna Nua sa Reifirméisean Protastúnach. Ní raibh mórán ann ar fíu a luaigh go dtí gur gcuireadh síol le gluaiseacht náisiúnta rómánsaíochta sa 19ú haois. Spreagadh an file Elias Lönnrot chun filíocht tíre Fionlannach agus Cairéalach a bhailiú le chéile, a eagrú agus a fhoilsiú i bhfoirm Kalevala, eipic náisiúnta na tíre. Níorbh fhada go raibh borradh filíochta agus úrscéalaíochta faoi lán seoil - Aleksis Kivi agus Eino Leino sa bFhionlainnis agus Johan Ludvig Runeberg agus Zachris Topelius sa tSualainnis.
Ar na scríbhneoirí comhaimseartha is mó tóir ná Arto Paasilinna, Ilkka Remes, Kari Hotakainen, Sofi Oksanen agus Jari Tervo.
Ceol.
Tá an-cháil ar cheol clasaiceach na Fionlainne, agus clú idirnáisiúnta ar chumadóirí mar Jean Sibelius agus Kaija Saariaho, amhránaithe mar Matti Salminen agus Karita Mattila, agus stiúrthóirí ceoil mar Esa-Pekka Salonen. Tá caisleán Savonlinna suite ar bhruach Loch Saimaa, áit a mbíonn Féile Opera Savonlinna gach bliain.
Cuirtear suim mhór sa phopcheol chomh maith, seánra tradisiúnta a thugtar "Iskelmä" air ach go h-áirithe. Tá gean ar leith ag na Fionlainnaigh ar rac-cheol, rac crua, agus miotal trom fiú. Tá slua mór de rac-bhannaí a bhain cáil amach sa tír agus ar fud na cruinne - Hanoi Rocks, HIM, Apocalyptica, Lordi, Korpiklaani, Sentenced, Sonata Arctica, Stratovarius, Turisas, Finntroll agus araile.
Ailtireacht.
Tá cáil ar ailtirí na Fionlainne, freisin, mar shampla Eliel Saarinen, a mhac Eero Saarinen, agus Alvar Aalto.
Spórt.
Paavo Nurmi ag cur tús le Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh sa bhliain 1952
Is é pesäpallo cluiche náisiúnta na Fionlainne. Cluiche liathróide atá ann, agus é an-chosúil le daorchluiche. Ar na gcluichí is mó ó thaobh lucht féachana de ná haca oighir, lúthchleasaíocht, sciáil trastíre, léimneach sciála agus Foirmle a hAon. Ni nach ionadh go bhfuil an-tóir ar spóirt gheimhridh go ginearálta.
Tá an-chuid bainte amach ag lúthchleasaithe na tíre - na reathaithe Hannes Kolehmainen, Paavo Nurmi, Ville Ritola agus Lasse Virén; na léimneoirí sciála Matti Nykänen agus Janne Ahonen; na sciálaithe trastíre Veikko Hakulinen, Eero Mäntyranta, Marja-Liisa Kirvesniemi agus Mika Myllylä; an rámhaí Pertti Karppinen; an gleacaí Heikki Savolainen; na himreoirí haca oighir Kimmo Timonen, Jari Kurri, Teemu Selänne agus Saku Koivu agus na sciálaithe Alpacha Kalle Palander agus Tanja Poutiainen. Chomh maith le sin, tá coirn idirnáisiúnta bainte amach sa scátáil fhíorach.
Bhí an Fhionlainn ina tír aíochta le haghaidh trí ollchomórtas idirnáisiúnta - mar atá Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh sa bhliain 1962 agus Craobhchomórtas Lúthchleasaíochta an Domhain sna blianta 1983 agus 2005.
Tá iomrá ar an Fhionlainn mar thír as a thagann tiománaithe den chéad scoth - Keke Rosberg, Mika Häkkinen, Kimi Räikkönen, JJ Lehto agus Mika Salo i bhFoirmle a hAon agus na tiománaí railí Marcus Grönholm, Mikko Hirvonen, Sebastian Lindholm, Juha Salo, Juha Kankkunen agus Tommi Mäkinen.
Tá sacar ag dul ó neart go neart bliain i ndiaidh bliana chomh maith. Tá sacar imeartha ag peileadóirí na tíre ag leibhéal is airde na hEorpa - Jari Litmanen, Sami Hyypiä, Mikael Forssell, Jussi Jääskeläinen, Antti Niemi, Mixu Paatelainen agus Aki Riihilahti san áireamh. Is í Veikkausliiga (Sualainnis: "Tipsligan") an tsraith pheile is airde sa tír.
Cluiche eile atá ag dul i dtreis de réir a chéile ná cispheil. Ghlac foireann idirnáisiúnta na tíre páirt i gCorn Domhanda sa Spáinn sa bhliain 2014.
Gnó.
Is olltáirgeadh náisiúnta na Fionlainne €26,860 in aghaidh an duine, agus é níos airde ná olltáirgeadh na Gearmáine, na Sualainne agus na Ríocht Aontaithe. Sa bhliain 2003, b'olltáirgeadh intíre na Fionlainne €143 billiún ina iomláine, agus d'fhás sé 2.04 % ón mbliain dheireanach roimhe sin.
Tá gnólachtaí móra ríomhaireachta san Fhionlainn, ina measc Nokia. Bhí an sceanra ina tháirge tábhachtach freisin, ach inniu, tá gnólachtaí tábhachtacha sceanra na tíre, ar nós Fiskars i dTampere agus Marttiini, tar éis cuid mhór den obair a aistriú thar lear ar lorg costais níos lú.
Iompar.
Tá bonneagar bóthair d'ardchaighdeán fud fad na Fionlainne agus caitear timpeall aon bhilliún in aghaidh na bliana ar fhorbairt agus cothabháil.
Is é Aerfort Heilsincí príomh-aerfort na tíre, agus 16 milliún duine ag freastal air sa bhliain 2014. Is é Aerfort Oulu an dara ceann is mó, le thart ar scór eile dáilte ar fud na tíre.
Soláthraíonn an comhlacht stáit Grúpa VR (Fionlannis: "VR-Yhtymä Oy", Sualainnis: "VR-Group Ab") seirbhís iarnróid sa tír.
Tagairtí.
*
F


Corcaigh.
Is í Corcaigh () an dara cathair is mó i bPoblacht na hÉireann agus an tríú ceann is mó ar oileán na hÉireann. Is í príomhchathair Chontae Chorcaí agus Chúige Mumhan í freisin. Tá an chathair suite cois Chuan Chorcaí agus Abhainn na Laoi in iardheisceart na hÉireann, ag 51°54’ ó thuaidh agus 8°28’ thiar. Is í an Laoi príomhabhainn an cheantair, agus í ag rith trí Chathair Chorcaí. Tá lár na cathrach bunaithe ar oileán idir dhá chraobh na Laoi, sula sníonn sí isteach in inbhear Loch Machain agus ar aghaidh ansin go Cuan Chorcaí, - ceann de na cuanta nádúrtha is mó ar domhan. Is calafort tábhachtach í Corcaigh, agus go leor céanna agus dúganna suite in oirthear na cathrach. Tá 163,000 duine ina gcónaí i gCorcaigh (199,000 go léir sa chathair agus sna bruachbailte). Tá 399,802 duine ina gcónaí taobh amuigh den chathair i gContae Chorcaí (de réir dhaonáireamh na bliana 2011).
Tagann an t-ainm "Corcaigh" féin ón nGaeilge, nó is seantéarma Gaeilge é "corcach" a chiallaíonn portach, is é sin i nGaeilge an lae inniu thabharfá 'Portach' uirthi. Focal baininscneach é "corcach", agus mar a dhéantar lena lán focal den chineál seo, nuair a bhaintear úsáid as an logainm, caithfear é a chur sa tuiseal tabharthach. Is tagairt é seo don chineál talaimh atá le fáil ar bhruacha na Laoi. Tá clú ar chathair Chorcaí i dtaobh tuilte móra a dhéanann praiseach cheart de lár na cathrach, nuair a bhíonn taoide tuile agus báisteach throm ann. Tá cáil mhór an tírghrá ar Chontae agus Chathair Chorcaí ó thréimhse na Lochlannach anuas. Dá bharr seo, is minic a dtugtar "reibiliúnaigh" ("Rebels") ar mhuintir Chorcaí mar leasainm. Tá sé de nós ag muintir chathair Chorcaí "an fhíor-phríomhchathair" a thabhairt ar chathair a ndúchais freisin. Gné eile den mheon seo is ea na T-léinte agus an sluán "Daonphoblacht Chorcaí" litrithe orthu. Tá a leithéid de shuíomh gréasáin ann freisin agus "People's Republic of Cork" mar theideal orthu
Stair.
Ritheann an Laoi trí lár an bhaile atá lonnaithe ar oileán san abhainn
Ba é Naomh Barra a bhunaigh an chathair agus a thóg mainistir ar bhruacha na Laoi. Sa bhliain 1185, bhronn Eoin, Rí Shasana, cairt na cathrach ar an áit. Is iomaí uair a atógadh an chathair, agus an dóigh a mbíodh Gaill de chineálacha éagsúla á hionsaí agus á cur trí thine uair i ndiaidh a chéile. Tráth dá raibh, bhí fallaí cosanta ag timpeallú na cathrach, agus inniu féin, tá iarsmaí desna fallaí seo le feiscint san áit, chomh maith le geataí ón dtréimhse chéanna. Sa bhliain 1318 a ceapadh an chéad Mhéara ar Chorcaigh, agus is ón mbliain 1900 anuas a tugtar "Ard-Mhéara" ar an nduine is airde i riarachán na cathrach.
Sa bhliain 1921, dhóigh na Dúchrónaigh lár na cathrach go talamh le díoltas a agairt as na luíocháin a cuireadh rompu lasmuigh den chathair níos luaithe ar an lá céanna. B'é seo an polasaí a bhí ag lucht rialtas na Breataine Móire san am. Chuir na hÓglaigh agus na saighdiúirí Sasanacha an-throid ar a chéile i gContae Chorcaí i rith Chogadh na Saoirse. Le linn an Chogaidh Chathartha, bhí na fórsaí frith-Chonartha i seilbh na háite ar feadh tamaill, go dtí gur ionsaigh arm an tSaorstáit an contae ón bhfarraige.
Áiteanna Spéisiúla.
Ardeaglais Naomh Muire – Cloig an tSean-Dúin
Tá dhá ardeaglais sa chathair: Ardeaglais Naomh Muire, agus Ardeaglais Naomh Barra.
Tá Teach Ceoldráma Chorcaí ar an mbeagán tithe ceoldrámadóireachta in Éirinn. Go luath sa chéad seo, tugadh ollchóiriú don áit, nó cuireadh gloine in ionad na mbrící ar thaobh tosaigh an fhoirgnimh le cosúlacht níos nua-aimseartha a chur air.
I gcoitinne, níl foirgintí na cathrach puinn níos measa ná Baile Átha Cliath nó Béal Feirste. Is í Sráid Phádraig príomhshráid Chorcaí. Sa bhliain 2004, tháinig deireadh ar oibreacha nuachóirithe na sráide, agus cosáin nua leathana curtha léi anois. Tá cruth na nathrach ar an tsráid a théann os cionn ceann desna haibhneacha a ritheann tríd an gcathair. Aibhinne tábhachtach eile i lár na cathrach is ea Sráid an Chapaill Bhuí, sráid atá maisithe le línte crann, agus an-chuid oifigí agus institiúidí airgeadais suite ina cois, chomh maith le páirc dheas. Tá an sean-lárionad airgeadais suite ar an Meall Theas, agus cúpla foirgneamh baincéireachta ansin ón naoú céad déag ar fiú cuairt a thabhairt orthu ar chúiseanna ailtireachta, go háirithe Banc-Aontas Éireann, iar-fhoirgneamh stocmhalartáin. Tá cosúlacht an tSeoirseachais ar go leor de na foirgintí is feiceálaí sa chathair, ach is eisceacht shuntasach é Halla an Chontae, arb é an foirgneamh is airde in Éirinn. Díreach ar aghaidh an halla anonn, ar an taobh eile den abhainn, tá an foirgneamh is faide in Éirinn, Ospidéal na Meabhairghalar, agus é tógtha sa ré Victeoiriach.
Ceann de na foirgintí is cáiliúla i gCorcaigh is ea Eaglais Mhuire sa Seandún, a bhuí le túr na heaglaise a tharraingíonn súil na ndaoine air féin agus é le feiceáil ina shuí i dtuaisceart na cathrach. Tá dhá thaobh de déanta as gaineamhchloch dhearg, agus an dá taobh eile as an aolchloch a fhaightear go fairsing sa cheantar. Tá clog ag gach aghaidh den túr agus, tráth dá raibh, bhíodh am difriúil orthu. Mar sin, tugadh "Bréagadóir an Cheithre Aghaidh" mar leasainm ar an túr. Is féidir leis na cuairteoirí “'Four-faced Liar'” air. Is féidir le cuairteoirí na cloig a bhualadh agus dreapadh suas go barr an túir le sult a bhaint as an radharc iontach ar an gcathair.
Is foirgneamh iontach eile é "Halla na Cathrach", agus é tógtha as aolchloch chomh maith. An halla atá ann inniu, níor tógadh é ach i ndiaidh Chogadh na Saoirse, nó dhóigh na Sasanaigh an halla cathrach a bhí ann roimhe sin le linn an chogaidh. D'íoc rialtas na Breataine Móire as na hoibreacha tógála sna tríochaidí mar chomhartha réitigh.
Is fiú cuairt a thabhairt ar "Pháirc Mhic Ghearailt" atá suite taobh thiar den chathair, chomh maith le Coláiste na hOllscoile, Corcaigh i gcóngar dó, agus iad araon suite ar bhruach na Laoi.
Is féidir le duine dul isteach go "Margadh na Sasanach" ó Shráid an Chapaill Bhuí, Shráid Phádraig, Shráid Oilbhéir Phluincéid nó Shráid an Phrionsa. Is halla margaidh é agus iasc, torthaí, feoil, spíosraí agus bia galánta le díol ansin. Cuireadh an chéad bhun leis an margadh sa bhliain 1610, ach níor tógadh an foirgneamh atá ann inniu roimh an mbliain 1786. Sna hochtóidí, d'fhág dóiteán mór an foirgneamh an-scriosta, ach cuireadh caoi air arís ina dhiaidh sin.
Cultúr.
Teach cúirte Chorcaí – foirgneamh suntasach aolchloiche eile agus é nuachóirithe ag tús an 21ú chéad
Cé nach bhfuil daonra Chorcaí rómhór, bíonn saol bríomhar cultúrtha acu. Tá páirt mhór ag an gceol, an amharclannaíocht, an rince, agus an scannánaíocht i saol na cathrach. Tugann Ceolscoil Chorcaí agus Coláiste Ealaíne agus Dearthóireachta Crawford oiliúint d'ealaíontóirí nua na cathrach, agus aisteoirí úra ag teacht ó Choláiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá Amharclann Corcadorca suite i gCorcaigh chomh maith, an áit ar thosaigh Cillian Murphy, an t-aisteoir a rinne páirt an chladhaire ar an scannán "Batman Begins" sa bhliain 2005), a caithréim. Tugann Féile Scannán Chorcaí tacaíocht don scannánaíocht, an ghearrscannánaíocht thar aon chineál eile. Tá Institiúid na Córagrafaíochta agus an Damhsa lonnaithe i gCorcaigh chomh maith, gan trácht a dhéanamh ar Ionad Ealaíon Triskel. Ceiliúrtar Féile Snagcheoil Chorcaí sa chathair i Mí Dheireadh Fómhair, gach bliain.
Tá borradh ag teacht ar chúrsaí ealaíne sa chathair le déanaí, ó rinneadh fairsingiú ar an teach ceoldrámaíochta agus ar dhánlann bhardasach Crawford. Bunaíodh dánlann nua, agus í ainmnithe as Lewis Gluckman, i bhFómhar na bliana 2004. Tá an dánlann seo suite ar thailte Choláiste na hOllscoile i gCorcaigh, agus bhí an foirgneamh féin ar an ngearrliosta do Dhuais Stirling, duais thábhachtach foirgníochta sa Ríocht Aontaithe. Sa bhliain 2005, tosaíodh ag tógáil ceolscoile nua, chomh maith.
Sa bhliain 2005, bhí Corcaigh ina Príomhchathair Chultúrtha ar an Eoraip. Ar na himeachtaí ba tábhachtaí bhí an "Cork Caucus", a thug fóram d'ealaíontóirí de gach saghas cúrsaí cultúir, polaitíochta agus ealaíne i gCorcaigh a phlé in éineacht ar fud an tsamhraidh. Gan amhras ní raibh focal Gaeilge le cloisteáil ná le feiceáil, in ainneoin iarrachtaí an dornán díograiseoirí a bhí ag snámh in aghaidh eas Niagara.
Teangacha.
Daonáireamh (2011): Bhí 46,566 daoine in ann Gaeilge a labhairt, agus labhair 12,299 Gaeilge gach lá.
Na Meáin Chumarsáide.
Tá sraith mhaith de staisiúin raidió le cloisteáil i gCorcaigh ar an mbanda minicíochta FM, mar atá: RTÉ Radio 1, 2FM, Lyric FM, agus Raidió na Gaeltachta. Is le RTÉ na cinn seo ar fad. Thairis sin, tá Today FM ann, chomh maith le go leor staisiúin áitiúla, ar nós Cork 96FM, CUH FM, agus Red FM. Mar thoradh air sin tá clár raidió Gael-Taca ar siúl gach Déardaoin ag a ceathair a chlog 98.3 FM (Campus Radio). Tá an Irish Examiner lonnaithe i gCathair Chorcaí freisin, ar Shráid an Acadaimh i lár na cathrach. Ceann de na nuachtáin is mó le rá in Éirinn atá ann. Is leis an teach foilsitheoireachta céanna an Evening Echo chomh maith. Nuachtán tráthnóna atá ann agus an-ráchairt air. Tá nuachtáin áitiúla nó réigiúnda eile á bhfoilsiú sa chathair fosta.
Tá dhá stáisiún teilifíse ag obair i gCorcaigh. Tá RTÉ Corcaigh ag craoladh ó Shráid an Athara Maitiú i lár na cathrach. Tá a leithéid ann agus South Coast TV ann, leis, agus é ag freastal ar mhuintir dheisceart na hÉireann.
Siopaí.
Tá éagsúlacht mhór siopaí i gCorcaigh idir ionaid siopadóireachta nua-aimseartha agus ceardsiopaí beaga atá á reáchtáil ag muintir an tsiopadóra agus ag díol earraí lámhdhéanta dá ndéantús féin. Tá an faisean is déanaí ó Milano agus ó Pháras le fáil i bhformhór na siopaí ilranna sa chathair, agus ollionaid siopadóireachta suite sna bruachbhailte, ar nós An Linn Dhubh, Dúghlas, Wilton, agus Machain. Is í Sráid Phádraig an phríomhsráid siopadóireachta sa chathair. Tá sí ar an dara sráid is airde cíos in Éirinn, agus í ag teacht sna salaí ag Sráid Grafton i mBaile Átha Cliath.
Tionscal.
Is é Corcaigh mórshuíomh na tionsclaíochta i ndeisceart na hÉireann agus is iad táirgí cógaisíochta an tionscal is tábhachtaí – is iad Pfizer ó Mheiriceá (an comhlacht cógaisíochta ar thabhaigh an íocshláinte cháiliúil úd Viagra a cháil dó) agus Novartis ón Eilvéis na fostóirí is mó sa cheantar. Tá ceanncheathrú Eorpach an chomhlachta úd Apple lonnaithe sa chathair chomh maith. Déantúsóir ríomhairí deisce é Apple, ar ndóigh, agus tá a lárionad glaonna ag obair anseo chomh maith. Tá dhá ghrúdlann mhóra, Murphy's agus Beamish and Crawford, i gCorcaigh chomh maith. Le fada an lá, bhí an gnólacht úd Ford Motor Company lonnaithe cois an Laoi freisin, ach thréig sé Corcaigh sna hochtóidí. Roghnaíodh Corcaigh mar áit do cheanncheathrú an chomhlachta ar dtús ar an gcúis gur sa chontae seo a saolaíodh seanathair Henry Ford. Inniu, tá cuid mhór den tseantionsclaíocht imithe, ach bíonn na daoine ag fáil fostaíocht i gcomhlachtaí teicneolaíochta eolais. Tríd is tríd, ní ag dul ar gcúl atá Corcaigh i gcúrsaí eacnamaíochta, nó tá cuan breá nádúrtha ann a chuireann ar chumas na long is mó féin teacht i ngar don chathair. Mar sin, is féidir amhábhar a thabhairt isteach agus táirgí a chur amach gan mórán stró. San am céanna, cuireann Aerfort Chorcaí an áit i dteagmháil mhaith leis an Eoraip. Ina theannta sin, tá coláistí tríú leibhéil sa chathair a sholáthraíonn lucht oibre oilte do na heastáit tionsclaíochta máguaird.
Nascbailte.
Halla na cathrach san oíche cois Laoi
Aeriompar.
Ceann de na haerfoirt is mó in Éirinn is ea Aerfort Idirnáisiúnta Chorcaí, agus dearctar air mar gheata do dheisceart na hÉireann. Tá an t-aerfort suite taobh theas den chathair i mBaile Garbháin. Bhain dhá mhilliún dhá chéad caoga is ceithre mhíle paisinéir úsáid as an aerfort i rith na bliana 2004. Faoi láthair, tá críochfort nua á thógáil ag Aerfort Chorcaí a bheidh in ann déileáil le cúig mhilliún paisinéir in aghaidh na bliana. Tá ról faoi leith ag an aerfort i bhforbairt na cathrach, an chontae agus an cheantair máguaird. Le déanaí (sa bhliain 2005) thosaigh eitleáin ag eitilt díreach ó Chorcaigh go Nua-Eabhrac.
Busiompar.
Is é Bus Éireann, an comhlacht náisiúnta busiompair, atá ag oibriú córas busiompair na cathrach. Ritheann na bealaí bus idir lár na cathrach agus na bruachbhailte is tábhachtaí, chomh maith leis na háiteanna a gcuireann na cuairteoirí suim iontu. Maidir leis na bruachbhailte is faide amuigh, cosúil le Baile an Chollaigh agus Carraig Uí Leighin, caithfidh an paisinéir bus a fháil ó bhusáras Chorcaí i bPlás Parnell le cuairt a thabhairt orthu. Sin é an áit a mbíonn na busanna fadraoin ag imeacht go dtí cathracha móra eile na tíre, ar nós Bhaile Átha Cliath. Bíonn busanna ag imeacht ceann in aghaidh uair an chloig go Cill Áirne/Trá Lí, Aerfort na Sionainne/Luimneach/Gaillimh, agus Port Láirge. Gach lá, tugann sé cinn de bhusanna aghaidh ar Bhaile Átha Cliath. Tá seirbhís na mbusanna tointeála ann leis na paisinéirí aerthurais a thabhairt go dtí Aerfort Chorcaí.
Báid Fharantóireachta.
Droichead Naomh Pádraig i lár na cathrach
Tá Port Farantóireachta Chorcaí suite i "Rinn an Scidigh", 16 chiliméadar taobh theas den chathair cois Cuan Chorcaí. Seolann báid de chuid an chomhlachta Brittany Ferries go dtí Rosko sa Bhriotáin. Bhí bád farantóireachta de chuid an chomhlachta Swansea Cork Ferries ag cúrsáil idir Abertawe sa Bhreatain Bheag agus Corcaigh, ach níl an líne seo ag oibriú faoi láthair. Bíonn busanna ag dul ón gcuan farantóireachta go dtí lár na cathrach, agus tá seirbhís tacsaithe uisce le dul in úsáid freisin le haghaidh comaitéirí agus turasóirí araon.
Iarnród.
Is é Stáisiún Ceannt an t-aon stáisiún traenach amháin sa chathair, agus is í an líne idir Corcaigh agus Baile Átha Cliath an ceangal iarnróid is mó tráchta in Éirinn ar fad. Tá córas fobhailteach iarnróid ann freisin - Iarnród Fobhailteach Chorcaí - agus é ag freastal ar na bruachbhailte taobh thuaidh agus taobh theas de lár na cathrach, cosúil leis an Oileán Beag, Maigh Eala, Oileán Fhóta agus leis an gCóbh.
Oidhreacht Iarnróid.
Tá stair fhada iarnródaíochta ag Cathair Chorcaí. Sna laethanta a bhí, bhí ocht stáisiún éagsúla traenach i gCorcaigh. Is í an líne ó Bhaile Átha Cliath an líne iarnróid is sine, agus is beag athrú a tháinig ar an mbealach san idirlinn. Ar dtús, bhí an críochfort suite ar imeall na cathrach sa Linn Dhubh, ach anois, tá an Linn Dhubh ceangailte le Tollán Ghleann Mhaighir de Stáisiún Ceannt i lár na cathrach. Ritheann bealach iarnróid eile ó Stáisiún Ceannt go dtí an Cóbh san Oileán Mór taobh thoir den chathair i gCuan Chorcaí. Go deireadh na seachtóidí, bhí líne iarnróid ag rith ó Chorcaigh go hEochaill chois farraige in Oirthear Chontae Chorcaí. Le déanaí, táthar ag plé athoscailt na líne seo a fhad le Mainistir na Corann.
Níos luaithe san fhichiú haois, bhí a lán bealaí eile iarnróid ag rith trí Chorcaí nó ag críochnú anseo. Ina measc siúd, bhí an t-iarnród caol Corcaigh-an Charraig Dhubh-an Pasáiste, an líne go dtí Maigh Chromtha, Iarnród Éadrom Chorcaí agus Mhúscraí go dtí an Bhlarna, Áth an Chóiste agus Domhnach Mór. Bhí a leithéid ann freisin agus Iarnród Chorcaí, na Bandan agus an Chósta Theas. Bhí an t-iarnród seo ag freastal ar a lán bailte in Iarthar Chontae Chorcaí, cosúil le Beanntraí, an Sciobairín agus Cloich na Coillte. Stopadh traenacha Iarthar Chorcaí ar Ché Albert, trasna na Laoi ó Stáisiún Ceannt.
Bhí córas tramanna ag oibriú i gCorcaigh ón mbliain 1898 go dtí an bhliain 1931, nuair a d'éirigh na busanna chomh coitianta is nach raibh brabús fágtha sna tramanna. Tá aithne na dtramanna seo ar na logainmneacha áitiúla i gcónaí, áfach.
Siúl.
Tosnaíonn bealach siúil na h-Eorpa "E8" i gCorcaigh; tá deireadh leis in Iostanbúl, 4700 ciliméadar i bhfad.
Oideachas.
Is ionad tábhachtach é Corcaigh don oideachas in Éirinn. Is é Coláiste na hOllscoile, Corcaigh, ceann amháin dos na seacht ollscoileanna Éireannach, lonnaithe sa chathair le cúrsaí san Ealaín, Innealtóireacht, Dlí, Míochaine, agus Eolaíocht. Bronnadh an duais "Irish University of the Year" ar an choláiste ag an nuachtán "The Sunday Times" i 2003–2004 agus 2005-2006. Cuireann "Institiúid Teicneolaíochta Chorcaí" cúrsaí difriúil, tríú-leibhéal ar fáil sa Matamaitic, Ríomhairí, Teicneolaíocht an Eolais, Gnó agus Innealtóireacht (Meicniúla, Leictreonach agus Leictreach); tá cúrsaí mara le fáil san institiúid chomh maith. Tá Ceol Scoil Chorcaí agus Coláiste Ealaíne agus Dearthóireachta Crawford ina gcomhaltaí den institiúid mar comhcholáistí. Is é Coláiste Tráchtála Chorcaí an Coláiste iar–Ardteist is mó in Éirinn agus a chuireann an chuid is mó dos na cúrsaí gairmoiliúint ar fáil sa tír.


Adolf Hitler.
Bhí Adolf Hitler (20 Aibreán 1889 – 30 Aibreán 1945) ina cheannaire (nó "Führer") ar an nGearmáin ón mbliain 1933 go dtína bhás sa bhliain 1945. Ba eisean a thosaigh ar an gcogadh ar an bPolainn, rud a chuir tús leis an Dara Cogadh Domhanda, arbh é a thoradh é gur tháinig deireadh lena réimeas féin. Ar dtús, d'éirigh leis post an tSeansailéara, is é sin, an phríomhaireacht, a bhaint amach, agus ansin, chuir sé Acht na gCumhachtaí i bhfeidhm, a chuir ar a chumas an tír a rialú beag beann ar an bparlaimint. Nuair a bhí sé i gceannas ar an tír, bhunaigh sé stát ollsmachtúil nár fhág cead cainte ar bith ag an bhfreasúra, agus bhain sé an chuid ba mhó de na cearta sibhialta de na saoránaigh. Rinne sé géarleanúint chruálach ar a chuid naimhde polaitiúla, ar nós na gCumannach, na nDaonlathach Sóisialta, agus a lán dreamanna eile. Bhí an ciníochas fite fuaite trína shaoldearcadh, ionas nach raibh meas an mhadra aige ar na Giúdaigh ná ar na Slavaigh. D'fhéach sé le Giúdaigh uile na hEorpa a mharú, agus leis an bplean seo - "Fuascailt Dheiridh na Ceiste Giúdaí" - a chur i bhfeidhm, thóg lucht a leanúna campaí géibhinn ar fud na hEorpa leis na Giúdaigh a thachtadh ina sluaite le gás nimhe. Nuair a bhí díormaí an Airm Dheirg ag cúngú air i mBeirlín, chuir sé lámh ina bhás féin in éineacht le boic mhóra eile an pháirtí, go háirithe Joseph Goebbels. Go gairid roimh a bhás, phós sé Eva Braun, a bhí mar leannán aige le fada.
An Óige san Ostair.
Tháinig Adolf Hitler chun saoil in Braunau am Inn san Ostair sa bhliain 1889. Is é an ceantar cúngaigeanta tuaithe úd "Waldviertel" san Ostair Thíos (Niederösterreich) is fód dúchais do mhuintir Hitler. Leaganacha eile den tsloinne chéanna a bhí coitianta sa cheantar is ea Hittler, Hiedler agus Hütler.
Bhí Hitler ar an gceathrú páiste den tseisear a saolaíodh d'Alois Hitler agus dá bhean chéile Klara Pölzl. Fuair ceathrar acu bás go hóg. Maidir le ginealas Alois Hitler, is amhlaidh gur leanbh tabhartha a bhí ann a rugadh don chailín aimsire Anna Maria Schicklgruber. Dealraíonn sé gurbh é an feirmeoir Johann Nepomuk Hiedler as Spital in Waldviertel athair Alois, ach nuair a bhí Hitler go díreach ag éirí míchlúiteach mar thuathghríosóir, chuaigh ráflaí timpeall go raibh sinsir Ghiúdacha aige. Níl mórán bunúis leis na scéalta seo, áfach. Is dócha gurbh é an t-iriseoir Hans Habe (János Bekéssy), a chuaigh ag cur seanchas Hitler i dtús na dtríochaidí agus a d'fhoilsigh alt faoi chúlra Hitler i gceann de na nuachtáin i Vín go gairid ina dhiaidh sin, a chuir na scéalta seo ag imeacht.
Theastaigh ó Adolf óg dul le healaíontóireacht mar shlí bheatha, rud nár thaitin lena athair ar aon nós, nó bhí seisean ina státseirbhíseach den tseandéanamh, agus ní raibh ciall ar bith aigesean do na healaíona. Fuair an t-athair bás, áfach, sa bhliain 1903, agus ó bhí duine dá thuismitheoirí marbh anois, bhí pinsean beag ag dul d'Adolf ón stát.
Sa bhliain 1905, chuaigh Adolf Hitler go dtí Vín, agus é dírithe ar staidéar a dhéanamh ar an bpéintéireacht. Bhí sé ábalta tithe a tharraingt go pointeáilte, ach ní raibh aon lámh aige ar na daoine mar mhóitífeanna. Mar sin, ní raibh ach an dubheitiú ar fáil ó Acadamh na nEalaíon. D'fhan sé i Vín mar sin féin, agus é ag máinneáil thart sa chathair agus ag áitiú air féin go raibh comhábhair an ealaíontóra mhóir ann. D'fhaigheadh sé foscadh oíche sna tithe dídine. Scríobh sé ina leabhar "Mein Kampf" go raibh sé ar an mblár fholamh ar fad i Vín, ach is dócha go raibh sé ag teacht i dtír go réasúnta ar a phinsean agus ar an airgead a bhí ag teacht óna mháthair. Thairis sin, bhí sé ag líniú pictiúir de thithe agus de radharcraí na cathrach, agus fuair sé cúpla sciúrtóg airgid as na pictiúir seo ó am go ham.
Sa bhliain 1907, cailleadh a mháthair le hailse. Chuaigh Hitler go Linz ansin, áit ar fhreastail sé ar an meánscoil roimhe sin. D'fhill sé go Vín sa bhliain 1909. Creidtear gurb ansin a thosaigh a dhearcadh frith-Ghiúdach ag forbairt i gceart, nó ní raibh an frith-Ghiúdachas go ródhona i measc a mhuintire - ba é an fuath ar na Seicigh ba mhó a tháinig uathu siúd. Ba é tionchar Karl Lueger, Ard-Mhéara Vín, ba mhó a chuir i dtreo an fhrith-Ghiúdachais é, chomh maith leis an misteach frith-Ghiúdach Jörg Lanz von Liebenfels. De réir mar a dúirt August "Gustl" Kubizek, an cara ab fhearr a bhí aige san am sin, bhí i bhfad ní ba mhó spéise ag Hitler i gceoldrámaí Richard Wagner ná i bpolaitíocht sna blianta úd.
Sna Saighdiúirí sa Ghearmáin.
Sa bhliain 1913, fuair Hitler airgead le hoidhreacht a athar, agus chuaigh sé go München sa Ghearmáin. Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, liostáil sé in arm na Gearmáine sa Bhaváir. Bhí sé réasúnta cróga mar shaighdiúir, agus bhain sé amach dhá Chros Iarainn ar son a fheabhais i bpáirc an áir. Mar sin féin, ní raibh a chuid comrádaithe ródhoirte dó, ó bhí siad den bharúil go raibh sé róghéilliúil do na hoifigigh.
Go gairid roimh dheireadh an chogaidh, chaill Hitler radharc a shúl i ndiaidh ionsaí gás nimhe, mar a dúirt sé féin ina leabhar, agus b'éigean dó seal a chaitheamh in ospidéal míleata i bPasewalk le biseach a fháil. Is é an tuairim atá ag staraithe an lae inniu ar an scéal ná nach raibh ann ach freagairt histéireach a cholainne ar an drochscéala a chuala sé: bhí réabhlóid ar siúl, agus Impireacht na Gearmáine ag tiontú ina Poblacht. Bhí dearcadh coimeádach, nó frithghníomhach fiú, ag Hitler ar chúrsaí polaitíochta na Gearmáine, agus bhain an nuacht seo a leithéid de stangadh as is gur fágadh dall é ar feadh tamaill. An dochtúir ar cuireadh Hitler faoina chúram, ní raibh sé ina speisialtóir ar ghalair na súl, ach ina shiciatraí. Is é an breithiúnas a thug sé ar Hitler gur síceapatach a bhí ann nár chóir ceannasaíocht ar bith a bhronnadh air ná é a chur in áit an údaráis. Mar a bhí na himeachtaí staire le taispeáint, breithiúnas ciallmhar a bhí ann nár tugadh an aird chuí air ina dhiaidh sin, ar mhí-ámharaí an tsaoil.
Cuid den fhinscéal polaitiúil a d'insíodh Hitler faoina shaol ina dhiaidh sin ab ea é gur chinn sé, i ndiaidh an tseala a chaith sé ag bisiú i bPasewalk, dul le polaitíocht. Le fírinne, níl sé soiléir an raibh sé leath chomh cinnte faoina thuairimí polaitiúla san am sin, nó go praiticiúil, bhí sé idir eatarthu. D'fhill sé ó Pasewalk go dtína reisimint féin i München, agus é ag iarraidh fanacht sna saighdiúirí. Nuair a tháinig na Sóisialaithe radacacha i seilbh an rialtais áitiúil sa chathair, bhí Hitler sásta bheith ina idirghabhálaí idir an reisimint agus ionadaithe an rialtais sin. Nuair a maraíodh Kurt Eisner, an Sóisialaí Giúdach a bhí ina Phríomh-Aire ar an rialtas radacach sin, d'éirigh ina chogadh dearg sa Bhaváir idir na Sóisialaithe agus na "Freikorps", na Saor-Chóir Armtha, cineál "Dúchrónaigh" a raibh dearcadh náisiúnaíoch ón eite dheis acu. I bhfianaise imeachtaí a shaoil ina dhiaidh sin, shílfeá go nglacfadh Hitler páirt ghníomhach sna trioblóidí agus é ag cuidiú leis na Freikorps, ach ní mar a shíltear a bhítear. Le fírinne, tá pictiúirí scannáin fágtha againn ón tréimhse a thaispeánann Hitler ag glacadh páirte i dtionlacan sochraide Eisner - feictear, fiú, suaitheantas na Sóisialaithe air (!). Dealraíonn sé, mar sin, nach raibh sé cinnte go fóill faoin gcineál saoldearcaidh a bheadh aige ina dhiaidh sin.
Nuair a bhí na Freikorps i ndiaidh na Sóisialaithe a threascairt, fuair Hitler jab ag oifig riaracháin an Airm i München, ó b'ansin a bhí cuid mhór den chumhacht pholaitiúil san am. Dealraíonn sé gur sceith sé ar iar-chomhshaighdiúirí a raibh bá acu leis an rialtas Sóisialach le dea-mhéin an lucht rialtais nua a bhaint amach dó féin. Ní raibh Arm na Gearmáine, nó an "Reichswehr", sásta géilleadh do choinníollacha Chonradh Síochána Versailles, agus mar sin, bhí an tArm ag tacú ar chúla téarmaí le fórsaí rúnda paraimíleata - "Schwarze Reichswehr", nó an "Reichswehr" Dubh. Bhí lucht eagraithe an Schwarze Reichswehr - ina measc Ernst Röhm - ceanúil ar Hitler, agus iad den tuairim go raibh féith an tuathghríosóra ann, ionas go bhféadfadh sé teacht isteach áisiúil ag náisiúnaithe na heite deise. Thug siad an tasc do Hitler súil a choinneáil ar na heagraíochtaí nua polaitiúla a bhí ag teacht ar an bhfód ina scórthaí i München.
Sa Pháirtí.
Ceann de na páirtithe nua polaitiúla ab ea Páirtí Gearmánach na nOibrithe nó "Deutsche Arbeiterpartei" (DAP). B'iad an t-iriseoir Karl Harrer agus an meicneoir Anton Drexler a bhí i gceannas ar an eagraíocht seo, agus iad ag craobhscaoileadh idéanna seineafóbacha frith-Ghiúdacha agus ag meascadh reitric Shóisialach tríothu. Ar an dóú lá déag de Mheán Fómhair 1919, thug Hitler an chéad chuairt ar chruinniú de chuid an pháirtí seo. Chuala sé duine de na hóráidithe ag éileamh go bhfógródh an Bhaváir neamhspleáchas ar an nGearmáin, agus cháin sé an moladh seo chomh fíochmhar agus chomh deisbhéalach is gur rith le Drexler é a earcú mar bhall. "Dar fia, tá gob ag an bhfear seo a bheidh ag teastáil uainn", ar seisean le Harrer i gcanúint na Baváire.
Ó bhí cairde Hitler sa Schwarze Reichswehr sásta leis, liostáil Hitler sa pháirtí mar bhall. Go gairid ina dhiaidh sin, casadh Dietrich Eckart air. Scríbhneoir frith-Ghiúdach a bhí ann, agus é ina bhall den Thule-Gesellschaft, rúnchumann a bhí ag plé le ciníochas agus le rúndiamhrachtaí misteacha. Bhí Eckart ar lorg tuathghríosóra a bheadh ábalta a chuid idéanna a chraobhscaoileadh i measc na mbocht is na nocht. D'aithin sé láithreach gurbh é Hitler an duine a bhí de dhíth air, agus ón lá sin, bhí sé ag tacú is ag cabhrú leis go dílis. Sa bhliain 1920, thosaigh Eckart ag foilsiú an "Völkischer Beobachter", nuachtán pháirtí Hitler.
Ó bhí Hitler thar barr ag óráidíocht, ní raibh an DAP in ann déanamh ina uireasa, agus bhí a chumhacht sa pháirtí ag méadú. Ba eisean a mhol do na ceannairí eile an páirtí a athainmniú go "Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei" ("Páirtí Sóisialach Náisiúnta na nOibrithe", nó NSDAP). Nuair a d'fhág sé an tArm ar an aonú lá déag is fiche de Mhárta 1920, bhí pá mhaith aige cheana mar óráidí. I Meitheamh na bliana 1921, chuaigh sé féin i gceannas ar an bpáirtí mar chathaoirleach. Bhí Hitler ina bhoc mór sa pholaitíocht áitiúil anois, ach níor glacadh i ndáiríre é taobh amuigh den Bhaváir.
An "Coup d'état" nár éirigh leis.
Ó cuireadh deireadh le poblacht shóivéadach Kurt Eisner, bhí München agus an Bhaváir á rialú ag an gCoimeasár Ginearálta Stáit Gustav von Kahr, agus cumhachtaí an deachtóra aige faoi dhlí speisialta. Bhí von Kahr míshásta leis an rialtas poblachtach i mBeirlín, agus é den bharúil gur chóir don Bhaváir slán a fhágáil ag Beirlín agus neamhspleáchas a fhógairt. San am seo, bhí Hitler ag comhoibriú leis an nGinearál Ernst von Ludendorff, a bhí ar an dara fear is airde céim in Arm na Gearmáine sa Chéad Chogadh Domhanda. Bhí Hitler agus Ludendorff den bharúil go mbeadh von Kahr ag teastáil uathu mar chomhghuaillí. Bhí plean acu an chumhacht a shealbhú le lámh láidir i München agus ansin arm dá gcuid féin a earcú le máirseáil go Beirlín agus an rialtas ansin a chur ó chumhacht. Ba é Benito Mussolini a bhí mar réamhshampla acu, nó ba mar sin, a bheag nó a mhór, a chuaigh seisean i gceannas na hIodáile faoin am seo. Bhí na Francaigh i ndiaidh limistéar tionsclaíochta na Gearmáine cois na Réine a fhorghabháil, agus luach an airgid Ghearmánaigh ag titim chomh tiubh is go rabhthas ag caint faoi "bhás an airgid", gan aon trácht a dhéanamh ar na trioblóidí inmheánacha eile sa Ghearmáin. Mar sin, chreid Hitler agus Ludendorff go raibh an t-am oiriúnach le deachtóir a chur i gceannas ar an tír. San am seo, ní raibh Hitler ag iarraidh deachtóireacht a bhaint amach dó féin, ach do Ludendorff, a raibh an-mheas ag cuid mhór de na Gearmánaigh air.
Ar an ochtú lá de Mhí na Samhna, 1923, d'ionsaigh Hitler agus lucht a leanúna an teach ólacháin úd "Bürgerbräukeller" ("Beoirhalla na Saoránach") díreach nuair a bhí von Kahr ag tabhairt óráide ansin. Níor éirigh leis an bplean, áfach. An lá arna mhárach, mháirseáil lucht leanúna Hitler amach agus iad dírithe ar an gcathair a fhorghabháil. Nuair a tháinig siad go dtí an "loggia" úd Feldherrnhalle ar an Odeonsplatz, fuair siad rompu na péas ón m"Bereitschaftspolizei". Loisc na póilíní agus na ceannairceoirí a gcuid arm ar a chéile, agus fuair seisear déag de lucht leanúna Hitler bás sa teagmháil, chomh maith le ceathrar póilíní agus duine amháin nach raibh ach ag dul thar bráid. D'éalaigh Hitler ó láthair na n-imeachtaí, ach gabhadh i gceann cúpla lá é.
Cuireadh an dlí ar Hitler agus ar a lucht leanúna, ach ós rud é go raibh "cuspóirí tírghrácha" acu leis an g"coup d'état", ní raibh na breithiúna, a raibh bá acu féin le náisiúnachas den chineál chéanna, róshásta príosúnacht fhada a ghearradh do na cúisithe. D'éigiontaigh siad Ludendorff, ní nárbh ionadh. Ghlac Hitler iomlán na freagrachta air féin, agus mar sin, fuair sé an pionós ba lú a bhí an dlí a bhagairt ar an duine a raibh ardtréas déanta aige, mar atá, cúig bliana príosúnachta. Ní raibh ar Hitler an oiread sin féin a chaitheamh sa phríosún. Rud eile fós, níor ruaigeadh Hitler as an nGearmáin, cé gur saoránach Ostarach a bhí ann, agus an dlí ag foráil go ruaigfí aon eachtrannach a mbeadh coir den chineál sin déanta aige. Sa deireadh, níor chaith sé ach conablach bliana i bpríosún Landsberg, agus bhí cead ag daoine de lucht a leanúna cuairt a thabhairt air. Iad siúd a bhí i dteagmháil le Hitler san am sin, fuair siad poist mhaithe ina dhiaidh sin sa Tríú Reich. Sa phríosún a thosaigh sé ag scríobh a leabhair freisin, "Mein Kampf". D'fhág Hitler an príosún ar an bhfichiú lá de Mhí na Nollag, 1924.
Mar a chonaic muid, bhí Hitler ina shaoránach Ostarach go dtí sin, ach in Aibreán 1925, sheol sé litir chuig na húdaráis Ostaracha ag iarraidh go mbainfí an tsaoránacht sin de, agus fuair sé an achainí seo go sciobtha. I rith an chéad chúpla bliain eile, ní raibh saoránacht aon stáit ag Hitler, agus bhí sé ró-uaibhreach le hiarratas a chur isteach ar shaoránacht na Gearmáine: bhí sé den bharúil gur chóir do stát na Gearmáine an tsaoránacht sin a bhronnadh ar fhear chomh tírghrách leis. Bheadh a leithéid indéanta, dá n-éireodh le baill dá pháirtí a mbeadh céimíocht acu i gcóras an stáit post státseirbhísigh a thabhairt dó, nó bheadh an tsaoránacht ag dul le post den chineál sin. Ní raibh Hitler sásta le gach cineál poist, áfach, nó dhiúltaigh sé dá lán nach raibh sách galánta aige. Sa deireadh thiar, fuair sé post sách ard i mBraunschweig, sa bhliain 1932, agus an tsaoránacht leis. Is follasach nach ndearna sé a dhath riamh le freastal ar dhualgais an phoist.
Níor chuir an phróis dlí deireadh ná mórán bac féin le tuathghríosóireacht Hitler. A mhalairt ar fad. Tharraing an phróis súil na tíre go léir air, agus a ainm i mbéal an phobail i dtuaisceart na Gearmáine féin. Chuaigh an clú nua seo i bhfeidhm ar an bhfear féin. Roimhe seo, bhí Hitler den bharúil nach raibh sé ach ag réiteach an róid do cheannaire nua na Gearmáine, cibé cé a bheadh ann - bhí dóchas aige as Ludendorff ar feadh tamaill le haghaidh an phoist sin. Anois, áfach, thosaigh Hitler ag ceapadh go raibh an cheannaireacht sin i ndán dó féin.
Athbheochan an Pháirtí.
Ní hionann sin is a rá go mbeadh ag éirí go rómhaith le Hitler nó leis an NSDAP sa pholaitíocht. Bhí saol polaitiúil na Gearmáine ag socrú chun suaimhnis, agus an eacnamaíocht ag bisiú. Mar sin, ní raibh mórán éisteachta ar fáil d'óráidí na náisiúnaithe radacacha. Nuair a d'fhill Hitler ar an tsaoirse, bhí an páirtí imithe le fiántas, go háirithe i dtuaisceart na Gearmáine. Is é sin, tháinig craobh nua den pháirtí ar an bhfód ansin, ach bhí sí á stiúradh ag daoine a ghlac an chuid "Shóisialach" den tSóisialachas Náisiúnta i ndáiríre, agus iad míshásta leis an dóigh a raibh Hitler ag comhoibriú le sean-uasalaicme na sochaí. Ba iad Gregor Strasser agus a dheartháir Otto ba mhó a bhí taobh thiar den fhorbairt seo. Bhí Hitler ábalta "Boilséiveachas náisiúnaíoch" Strasser a chloí agus daoine de lucht a leanúna - go háirithe Joseph Goebbels - a bhréagadh chuige féin, agus i ndiaidh Ard-Fheis an pháirtí i mBamberg sa bhliain 1926, ní raibh aon fhaicsean ná aon chraobh sa pháirtí in ann ceannaireacht Hitler a cheistiú a thuilleadh.
I ndiaidh an "choup d'état" nár éirigh leis, tháinig an tuiscint ag Hitler nárbh í an lámh láidir an dóigh ab fhearr le réabhlóid a chur i gcrích. Ina áit sin, chrom sé ar an daonlathas a chur ar ceal trí bhuntáiste a ghlacadh ar an daonlathas féin. Theastaigh uaidh go mbainfeadh an NSDAP amach suíocháin sa pharlaimint, ach san am céanna, níor theastaigh uaidh go mbeadh an páirtí sásta comhoibriú leis na páirtithe eile. Thairis sin, bhí an NSDAP le bruíonachas a spreagadh sna sráideanna le baint de shíocháin na sochaí. Mar sin, d'fhéadfaí an chuma a chur ar na cúrsaí go raibh an daonlathas ó mhaith mar rud ann féin agus go raibh údarásúlacht de dhíth. Thairis sin, deir saineolaithe áirithe go raibh Hitler ábalta cleasaíocht nua-aoiseach a úsáid i bhfógraíocht an pháirtí, agus gurbh é an gliceas seo a chinntigh rath agus bláth don pháirtí sa deireadh.
Bhain Hitler agus an páirtí amach poiblíocht ar fud na tíre nuair a chuaigh siad chun tosaigh ag éileamh reifreann faoi Phlean Young, nach raibh siad sásta leis. Is é an rud a bhí i gceist leis an bplean seo ná scéim a bhí socraithe ag rialtas an tSeansailéara Shóisialaigh Dhaonlathaigh Hermann Müller leis na Meiriceánaigh faoi íocaíocht an chúitimh chogaidh a bhí dlite ón nGearmáin de réir chonradh síochána Versailles. Níor éirigh le Hitler an reifreann a fháil cóirithe, ach murar éirigh, fuair sé tuilleadh tacaíochta i measc na buirgéiseachta náisiúnaíche coimeádaí, agus bhí teagmháil aige le hAlfred Hugenberg, cathaoirleach Pháirtí Gearmánach Náisiúnta an Phobail ("Deutschnationale Volkspartei", DNVP), nó páirtí na náisiúnaithe coimeádacha. Mórfhoilsitheoir nuachtán ab ea Hugenberg, agus bhí sé sásta tacaíocht a chuid nuachtán a ghealladh do Hitler. Is é an breithiúnas a bhí aige féin ar an scéal ná gur uirlis mhaith ab ea Hitler le smaoineachas na náisiúnaithe coimeádacha a scaipeadh is a chraobhscaoileadh i measc na cosmhuintire, ach níor chreid sé go bhféadfadh pleananna dá chuid féin a bheith ag Hitler agus iad difriúil ar aon nós ná slí leis na pleananna a bhí ag a leithéidí féin. B'iomaí duine de thacadóirí coimeádacha Hitler a raibh an dearcadh céanna aige. Mar a phointeáil George Orwell amach, bhí coimeádaigh den chineál sin dall ar chomh réabhlóideach agus a bhí an Naitsíochas mar idé-eolaíocht, agus an dímheas a bhí ag na Naitsithe ar na luachanna coimeádacha, ar nós an reiligiúin.
Mar sin féin, is dócha nach mbainfeadh Hitler amach an deachtóireacht riamh, murach gur tháinig géarchéim eacnamaíochta na dtríochaidí, an Spealadh Mór nó an "Depression", chun fortachta air. Thosaigh an spealadh sa bhliain 1929, agus bhí an Ghearmáin thíos leis thar aon tír eile, beagnach. Ar an 29 Márta 1930, thit comhrialtas na Sóisialach Daonlathach, an pháirtí Chaitlicigh (Zentrum) agus na Liobrálach (nó DDP, Páirtí Daonlathach na Gearmáine) as a chéile, agus an t-easaontas a bhí idir na páirtithe éagsúla faoin dóigh cheart leis an tír a chosaint ar thorthaí an spealta. Ba é an Sóisialach Daonlathach Hermann Müller a bhí ina Sheansailéir ar an nGearmáin san am seo, agus ba é an Seansailéir deireanach a raibh údarás daonlathach aige ó mhuintir na Gearmáine. Nuair a bhí Müller éirithe as, cheap an tUachtarán Paul von Hindenburg an Feisire Caitliceach (is é sin, ball de chuid an pháirtí "Zentrum") Heinrich Brüning mar Sheansailéir, agus sa chéad olltoghchán eile, ar an 17 Deireadh Fómhair, mhéadaigh céatadán vótaí na Naitsithe ó 2.6 go 18.3. Roimhe sin, ní raibh ach dhá shuíochán déag acu sa Reichstag, ach anois, tháinig seachtar thar an gcéad acu isteach. Na páirtithe measartha a bhí báúil le bunreacht Weimar, ní raibh tromlach acu a thuilleadh, agus anois, bhí Hitler iompaithe ina bhoc mór i bpolaitíocht na Gearmáine.
An Dóigh ar Bhain Sé amach an tSeansailéireacht.
Bhí Hitler ag fáil airgid ó dheontóirí éagsúla, cosúil leis na h"Elbjunker" (is é sin, tiarnaí talún in oirthear na Gearmáine, sa Phrúis), leo siúd a bhí ag dréim leis an Impire a chur ag rialú na Gearmáine arís, le gróintíní móra eacnamaíochta, le lucht míleata (go háirithe sean-Óglaigh na bhFreikorps) agus, fiú, le daoine aonair sna tíortha Angla-Mheiriceánacha a raibh dáimh acu leis agus lena chuid polasaithe. Thairis sin, bhí an Spealadh Mór ina chuidiú mór dó, ó bhí sé ag cur le héagobhsaíocht pholaitiúil Phoblacht Weimar, nach raibh an daonlathas róláidir inti riamh.
Hitler ag fuinneog an "Reichskanzlei" (Seansailéireacht an "Reich") in oíche an oirnithe aige mar Sheansailéir, 30 Eanáir 1933.
Níor bhain Hitler amach saoránacht na Gearmáine ach i Mí Feabhra 1932, ach nuair a bhí sé ina Ghearmánach go hoifigiúil, bhí cead iarrthóireachta aige i dtoghcháin Uachtaránachta na bliana céanna. Ba é an seanmharascal cogaidh Paul von Hindenburg a ghnóthaigh an báire sin, ach bhí Hitler go tiubh sna sálaí aige, agus b'éigean athvótáil a chóiriú, toisc nach bhfuair aon duine de na hiarrthóirí a dhóthain vótaí sa chéad bhabhta. I Mí na Samhna, 1932, chuaigh na Gearmánaigh chuig an mbosca ballóide in athuair, áfach, agus olltoghchán nua ar siúl. An uair sin, b'iad na Naitsithe an páirtí ba mhó sa Pharlaimint, agus ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1933, cheap an tUachtarán Hindenburg Adolf Hitler mar Sheansailéir.
Na coimeádaigh agus na míleataigh timpeall ar Hindenburg, bhí siad ag áitiú ar an Uachtarán rialtas náisiúnaíoch a cheapadh agus Hitler a chur ina cheannas. Bhí tacaíocht ag teacht do Hitler i gcónaí ó na gróintíní tionsclaíochta agus ó na baincéirí, nó bhí siad den bharúil gurbh eisean an sciath chosanta ab fhearr ar na Cumannaigh. Thairis sin, má bhí Hitler ag gealladh atharmáil na tíre, b'ionann sin agus an tionsclaíocht a chur ag táirgiú treallamh cogaidh don Stát, agus ar ndóigh, ba díol spéise é sin do na gróintíní. Bhí claontachtaí áirithe taobh istigh den NSDAP féin chun frithchaipitleachais, ach má bhí, bhí éirithe le Hitler iad a choinneáil faoi smacht, rud a thaitin go mór le lucht an rachmais, ní nárbh ionadh. B'fhearr le Hitler, ar ndóigh, an milleán a fhágáil ar na Giúdaigh, seachas ar na rachmasóirí. In óráid a thug sé do Chlub Tionsclaíochta Düsseldorf sa bhliain 1932, mhol Hitler na scothaicmí caipitleacha, agus é ag rá nach dtiocfadh rath ná bláth ar eacnamaíocht na Gearmáine choíche, dá mbeadh "duine as gach beirt den tuairim gurb ionann rachmas agus gadaíocht" - tagairt a bhí anseo do na Daonlathaigh Shóisialta agus do na Cumannaigh. Na coimeádaigh náisiúnaíocha, arís, chinntigh Hitler a dtacaíocht siúd dó féin nuair a ghlac sé le Franz von Papen mar Leas-Sheansailéir. Bheadh cead ag Papen bheith i láthair agus an Seansailéir ag dul i bhfianaise an Uachtaráin. Shíl von Papen féin go mbeadh sé in ann "srianta a choinneáil le Hitler" ar an dóigh seo. Bhí dóchas ag na míleataigh go dtreiseodh Hitler leis na fórsaí armtha agus go gcuirfeadh sé Conradh Versailles ar ceal. Maidir leis na coimeádaigh náisiúnaíocha, bhí siadsan ag dréim le tuilleadh cobhsaíochta i saol polaitiúil na tíre agus le cultúr polaitiúil nua a bheadh níos cairdiúla i leith na monarcachta.
Tús na Deachtóireachta.
San oíche idir an 27ú agus an 28ú lá de Mhí Feabhra 1933, chuaigh áras an Reichstag - is é sin, áras na Parlaiminte - trí thine. An fear a rinne é, mar atá, an tOllannach Marinus van der Lubbe, bhí barúlacha aige a raibh cuma éigin na heite clé orthu, cé gur fear mire ann a bhí thar aon rud eile. Mar sin féin, is é an chiall a bhain na Naitsithe as an scéal gur sceimhlitheoir Cumannach a bhí ann, agus iad ag éileamh cumhachtaí speisialta le feachtas sceimhlitheoireachta an Idirnáisiúntáin Chumannaigh a stopadh. D'áitigh Hitler ar an Uachtarán Hindenburg na dlíthe éigeandála a chur i bhfeidhm, rud a chuir ar chumas an tSeansailéara na cearta sibhialta bunaidh a chur ar ceal. Ní fhéadfaí na dlíthe éigeandála a choinneáil i bhfeidhm ach go sealadach, agus theastaigh ó Hitler dlíthe seasta den chineál chéanna a reachtú. Chuaigh sé i dtuilleamaí a chuid lucht leanúna sna póilíní agus sna fórsaí slándála leis na Cumannaigh agus le cuid de na Sóisialaigh Dhaonlathacha a eisiamh as an bParlaimint, le go bhféadfadh sé tromlach dhá dtrian a chinntiú dó féin agus dá chuid dlíthe speisialta. Bhí na páirtithe neamh-Shóisialacha sásta a vótaí a chaitheamh i bhfách leis na dlíthe speisialta a bhronn cumhachtaí neamhghnácha ar Hitler ("Ermächtigungsgesetze" nó dlíthe cumhachtaithe a thugtaí orthu as Gearmáinis).
Nuair a chuaigh na dlíthe seo um chumhachtaí speisialta do Hitler i bhfeidhm, tháinig deireadh le daonlathas Phoblacht Weimar, agus thosaigh ré na deachtóireachta, nó ré an Tríú "Reich".
Má thug gróintíní na heacnamaíochta agus na tionsclaíochta tacaíocht do Hitler go saorthoilteanach roimhe seo, b'éigean dóibh, anois, tuilleadh den earra chéanna a thál air ina n-ainneoin féin. Ar an chéad lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1933, tugadh isteach an t-"Adolf-Hitler-Spende", is é sin, an "bronntanas" ar Hitler. Chaithfeadh gach gnóthas nó comhlacht "bronntanais" den chineál seo a thabhairt do pháirtí na Naitsithe feasta, agus iad áirithe i gcoibhneas líon an lucht oibre a bhí ag gach gnólacht agus an oiread tuarastail a d'íoctaí leo. Idir seo agus an bhliain 1945, bhailigh páirtí na Naitsithe seacht gcéad milliún "Reichsmark" ar an dóigh seo, agus bhí saol an mhadra bháin ag na Naitsithe ar an ailp seo, gan aon agó.
Ba é Ernst Röhm an t-aon duine amháin a bhí in aon neasacht do bheith ábalta ollchumhacht Hitler a cheistiú faoin am seo. Ní raibh aon duine eile ag tabhairt "Du" in áit an cheiliúir fhoirmiúil úd "Sie" ar Hitler, agus thairis sin, d'fhéadfá a rá go raibh Hitler faoi chomaoin ag Röhm, a chuidigh go mór leis nuair nach raibh sé i mbéal an phobail go fóill. Bhí go leor daoine sa Pháirtí a bhí ag iompairc le Röhm faoi ghnaoi Hitler, cosúil le Heinrich Himmler, Hermann Göring agus Reinhard Heydrich, agus iad uile ag tabhairt le fios don deachtóir nach raibh Röhm iontaofa. Ar an 30ú lá de Mhí an Mheithimh, 1934, "Oíche na Scian Mór", phurgaigh Hitler a pháirtí. Maraíodh Röhm agus ceannairí eile an SA, chomh maith le sraith de ghinearáil agus daoine eile nach raibh ag taitneamh le Hitler ar chúis éigin. Cuid acu, bhí siad dáiríribh ag cur in aghaidh Hitler, ach ní raibh sa chuid eile ach Naitsithe dílse nó náisiúnaithe coimeádacha a fuair Hitler riachtanach a chur chun báis ar eagla na heagla. Mar shampla, maraíodh an Ginearál Kurt von Schleicher agus a bhean chéile, toisc go raibh von Schleicher féin ina Sheansailéir tráth, roimh lá Hitler.
I ndiaidh bhás Hindenburg ar an dara lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1934, chuir Hitler ar na fórsaí armtha mionnaí dílseachta a mhóidiú dó féin, agus ón lá sin amach, bhí sé ina Cheannaire agus ina Sheansailéir araon - is é sin, "Führer und Reichskanzler".
I Mí Eanáir 1938, cuireadh Werner von Blomberg, arbh é an tAire Cogaidh é, agus an Ginearál-Choirnéal Werner von Fritsch, Ard-Cheannasaí an Chos-Slua, as oifig. Ba é an SS a tharraing callán orthu. Maidir le Blomberg, cuireadh bean óg, Erna Gruhn, in aithne dó a bhí ina hiar-striapach agus ina hiar-chuspa d'irisí pornagrafaíochta. Thit Blomberg i ngrá leis an gcailín, cé gur fear cnagaosta a bhí ann cheana féin, agus phós sé í. Ar dtús, ní raibh Hitler ná Göring míshásta ar aon nós ná slí le scéal grá an Ghinearáil, cé go bhfuil a mhuintir-sean ar an daoraí faoin bpósadh. A mhalairt ar fad, thug Hitler agus Göring in iúl do Bhlomberg gur dea-shiombail d'aontas nua na Gearmáine a bheadh ann dá bpósfadh ginearál de phór uasal cailín simplí cosúil le hErna. Níor tháinig fíor-scéal Erna chun solais ach i ndiaidh na bainise, agus ansin, bhí port Bhlomberg seinnte mar mhíleatach proifisiúnta. Maidir le Fritsch, arís, cuireadh ina leith go raibh sé ina homaighnéasach. Mar sin, d'éirigh le Hitler ceannasaithe an Airm a náiriú agus a chur as oifig, agus ina dhiaidh sin, bhí sé féin i gceannas na bhfórsaí armtha chomh maith leis an stát sibhialta.
An Ciníochas mar Pholasaí.
Spreagadh tábhachtach do pholasaithe Hitler ab ea an frith-Ghiúdachas a bhí meáite ar na Giúdaigh a mharú scun scan, chomh maith le leagan radacach den Darwineachas sóisialta. Ón chéad lá ar tháinig sé os comhair an tsaoil mhóir go dtí lá a bháis, ba nós le Hitler na Giúdaigh agus na "ciníocha ar bheagán fiúntais" a ionsaí ina chuid óráidíochta. Ciníocha ar bheagán fiúntais ab ea na Giofóga, na Polannaigh agus na Rúisigh, mar shampla. Maidir leis an Darwineachas sóisialta, tháinig sé chun solais ina chuid cainteanna faoi dhaoine a raibh galar, máchail nó easláinte orthu, agus é ag rá gur "beatha neamhfhiúntach" ("lebensunwertes Leben") a bhí i gceist leo. Is é an dearcadh a bhí ag Hitler ar stair an chine dhaonna nach raibh ann go bunúsach ach síorchath ina raibh na dea-chiníocha agus an bheatha fhiúntach ag díothú na ndroch-chiníocha agus na beatha neamhfhiúntaí. Mar shampla, dúirt sé ag Ard-Fheis a pháirtí i Nürnberg sa bhliain 1929: "Dá saolófaí milliún leanbh don Ghearmáin in aghaidh na bliana, agus 700,000-800,000 duine den chuid is laige á ndíothú san am céanna, is féidir gur méadú ar ár bhfórsaí a bheadh ann."
Géarleanúint na nGiúdach.
Ar dtús, tháinig frith-Ghiúdachas Hitler agus na Naitsithe chun solais sa dóigh a ndéantaí leatrom oscailte ar na Giúdaigh, agus a gcuid cearta sibhialta á mbaint díobh. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh an polasaí sin chun géaradais nuair a tosaíodh ar na Giúdaigh a mharú ina sluaite - an tUileloscadh, mar a thugtar air. Bhí sé tugtha le fios ag Hitler ina leabhar "Mein Kampf" gur theastaigh uaidh na Giúdaigh go léir a chur de dhroim an tsaoil, mar "fhuascailt dheiridh" ar an "gceist Ghiúdach". Áirítear go raibh timpeall ar shé mhilliún Giúdach ar feadh na hEorpa thíos leis an bhfeachtas ollscriosta seo.
Go gairid i ndiaidh do Hitler teacht i gcumhacht, tosaíodh ag imirt leatroim ar na Giúdaigh go fairsing. I Mí Aibreáin na bliana 1933, d'eagraigh an rialtas nua baghcat trí lá ar na siopaí Giúdacha. Is é an t-ábhar a luaigh siad leis an mbaghcat ná go raibh "na Giúdaigh sa choigríoch ag scaipeadh scéalta uafáis" faoin nGearmáin. Sna sálaí ag an mbaghcat, reachtaíodh dlíthe agus achtanna nua le tuilleadh srianta a chur le cearta daonna na nGiúdach agus le saoránaigh den dara grád a dhéanamh díobh. Mar shampla, na Giúdaigh a bhí ina státseirbhísigh, chaill siad a gcuid post i ndiaidh dlí nua, agus cuireadh isteach ar na Giúdaigh a raibh jabanna de chineál eile acu freisin. Ní raibh cead ag na dochtúirí Giúdacha, mar shampla, ach othair Ghiúdacha a leigheas, agus ní fhéadfadh na dlíodóirí Giúdacha freastal ach ar chliaint Ghiúdacha.
Sa bhliain 1935, reachtaíodh "Dlíthe Nürnberg" a bhain na cearta sibhialta de na Giúdaigh go deifnideach. Thar aon rud eile, toirmisceadh ar na Giúdaigh daoine neamh-Ghiúdacha a phósadh nó comhriachtain ghnéis a bheith acu leo. Chabhródh an stát agus an páirtí le gnóthadóirí neamh-Ghiúdacha gnóthais Ghiúdacha a shealbhú. Na Giúdaigh a bheadh le dul ar imirce, chaithfeadh siad cáin ard a íoc, i gcruth is nach mbeadh pingin rua acu agus iad ag cromadh ar an saol nua thar lear. Roimh an Uileloscadh féin, b'í Oíche na Gloine Briste ("Reichskristallnacht") ón naoú go dtí an deichiú lá de Mhí na Samhna 1938 buaicphointe na géarleanúna. Rinneadh ionsaithe ar na Giúdaigh, ar a gcuid gnóthas, sionagóg agus fothuithe eile de réir mar a d'eagraigh Joseph Goebbels, an tAire Bolscaireachta, iad, agus é ag fógairt san am céanna gurbh í "fearg spontáineach an phobail" ba chúis leis na hionsaithe.
I ndiaidh don Dara Cogadh Domhanda pléascadh amach, ní ghabhfadh Hitler leor le gnáth-ghéarleanúint na nGiúdach a thuilleadh - theastaigh uaidh iad a mharú agus a dhíothú go fisiciúil. Ní raibh cead eisimirce ag na Giúdaigh a thuilleadh, agus de réir mar a bhí trúpaí na Gearmáine ag forghabháil tíortha eile, bhí géarleanúint na nGiúdach ag dul i bhfairsinge. Ón chéad lá de Mhí Mheán Fómhair 1941 i leith, chaithfeadh na Giúdaigh go léir, a bhí ní ba sine ná sé bliana d'aois, an réalta bhuí a fhuáil dá gcuid éadai ionas go mbeadh sí le feiceáil go héasca. Cuireadh srianta éagsúla le saol na nGiúdach. Ní raibh cead acu dul ar bhord na mbusanna, ná gluaisteán, raidió nó fiú madra nó cat a bheith acu. De réir a chéile, chaithfidís a seantithe agus a seanárasáin a thréigean le haghaidh a thabhairt ar na geiteonna agus na campaí géibhinn. Sa bhliain 1942, tógadh na chéad champaí díothúcháin sa Pholainn, a bhí forghafa ag na díormaí Gearmánacha: Auschwitz-Birkenau agus Majdanek. Sna campaí díothúcháin, bhí na daoine á marú mar a bheadh tionsclaíocht ann, is é sin, b'éigean dóibh dul isteach i seomraí gáis inar tachtadh iad le hidriginchiainíd ("aigéad Prúiseach", "Zyklon B"). Níorbh iad na Giúdaigh amháin a bhí á marú iontu, ach Polannaigh Chaitliceacha - intleachtóirí ach go háirithe, nó níor theastaigh ó Hitler aos léinn dá gcuid féin a fhágáil ag na náisiúin Shlavacha - agus Giofóga, ach go háirithe.
Iad siúd atá ag iarraidh an tUileloscadh a shéanadh, tá siad ag áitiú nach féidir Hitler a chiontú san Uileloscadh, ós rud é nár thángthas trasna ar aon doiciméad oifigiúil ina mbeadh Hitler féin ag ordú go ndíothófaí na Giúdaigh, doiciméad a bheadh sínithe ag an deachtóir. Ón taobh eile de, tá sé soiléir go hiomlán go raibh an cinedhíothú ag freagairt dá mhianta pearsanta. Luaigh sé cinedhíothú na nGiúdach ina leabhar "Mein Kampf", ag tabhairt le fios gur shíl sé gur cuidiú le cás na Gearmáine sa Chéad Chogadh Domhanda a bheadh ann dá gcuirfí na Giúdaigh chun báis san am sin, agus in óráid a thug sé don Pharlaimint ("Reichstag") ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1939, bhagair sé go gcuirfeadh sé "cine na nGiúdach san Eoraip de dhroim an tsaoil" dá mbeadh cogadh ann. De réir mar ba chuimhin le Heinrich Himmler, d'ordaigh Hitler go pearsanta in Earrach na bliana 1941, agus é dóchasach i gcónaí go mbeadh an lá ag an nGearmáin, go marófaí na Giúdaigh go léir. Dúirt Himmler lena shuathaire pearsanta, Felix Kersten, san am céanna, roimh an ionsaí ar an Aontas Sóivéadach, nár mhór "na Giúdaigh, gach aon duine acu, a dhíothú roimh dheireadh an chogaidh. Sin é an rud atá ag teastáil ón bh"Führer"." Sa bhliain 1943, nuair a bhí breithlá an deachtóra á cheiliúradh, thug Himmler óráid do cheannairí an SS agus iad cruinnithe i bPosen (Poznań sa Pholainn), agus é ag trácht go hoscailte ar an Uileloscadh agus ar an dóigh a gcuirfí i gcrích é. Is éadócha go ndéanfadh sé a leithéid gan faomhadh soiléir a fháil roimh ré ón bh"Führer".
Thairis sin, tá tuairiscí ann ó dhaoine a bhí i bhfianaise Hitler nuair a bhí sé ag tagairt do mhionsonraí an Uilelosctha. Dúirt a ghiolla Heinz Linge agus a aidiúnach Otto Günsche go gairid i ndiaidh an chogaidh go raibh spéis mhór aige sna seomraí gáis agus sa dóigh a n-oibrítí iad. Chuireadh Himmler mionsamhlacha agus gormchlónna de na campaí báis faoina bhráid, agus d'ordaigh Hitler "iomlán an scóid" a ligean leis na dearthóirí.
Scéim na hEotanáise.
Más deacair féin milleán Hitler san Uileloscadh a dhearbhú, níl aon amhras ann go raibh sé ciontach go pearsanta i gcoir mhór eile de chuid na Naitsithe. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1939, shínigh sé an t-ordú le "scéim T4", mar a thugtar uirthi, a chur i gcrích. Mar sin, chuir sé ar chumas na ndaoine a bhí i mbun na scéime daoine a mharú a bhí easlán ó thaobh an choirp nó na hintinne de, nó "daoine nárbh fhiú a fhágáil ina mbeo" ("lebensunwertes Leben"), mar a deirtí i mbéarlagair na hidé-eolaíochta. "Eotanáis" nó bás faoisimh a thugtaí ar an dúnmharfóireacht seo go hoifigiúil.
Ba le Philipp Bouhler, a bhí i gceannas ar oifig phearsanta Hitler i bpáirtí na Naitsithe ("Führerkanzlei"), a thit sé scéim na heotanáise a thabhairt i gcrann. D'iompaigh sé tithe téarnaimh agus banaltrais ina dtithe báis. Sa Ghearmáin féin, maraíodh beagnach 190 000 duine a raibh máchail éigin orthu - titimeas, mar shampla. Tachtadh cuid acu le gás cosúil leis na cimí sna campaí géibhinn, cuid eile tugadh nimh de chineál eile dóibh, bhí dornán ann a lámhachadh scun scan, agus fágadh dream eile fós gan bia go dtí go bhfuair siad bás le hocras. Is deacair a fháil amach, cé mhéid a básaíodh ar an dóigh seo sa chuid den Eoraip a bhí forghafa ag na trúpaí Gearmánacha.
Fuair eaglaisigh sa Ghearmáin amach faoi scéim na heotanáise agus cháin siad í go poiblí - is fiú Clemens August von Galen, easpag Caitliceach Münster, a ainmniú mar dhuine acu - agus b'éigean don SS tuilleadh rúndachta a chleachtadh leis an scéim a leanúint. I ndeireadh an chogaidh, bhí duine as gach beirt de na heasláin sna tithe banaltrais agus téarnaimh curtha chun báis. Ócáid oiliúna ab ea scéim na heotanáise do thascfhórsaí an SS le haghaidh an ródaigh a bhítí a ullmhú do na Giúdaigh.
An Téisclim Chogaidh.
Cosúil le polaiteoirí daonlathacha Phoblacht Weimar féin, bhí Hitler ag iarraidh conradh síochána Versailles a athbhreithniú nó a chur ar ceal. Murab ionann agus iad siúd, áfach, ní raibh sé sásta le canálacha na taidhleoireachta amhán, - chuir sé an cogadh san áireamh chomh maith.
Ní raibh an cogadh ar an gclár oibre go fóill, nó bhí na cumhachtaí Eorpacha eile sásta a lán a ghéilleadh do Hilter. Mar shampla, shínigh an Bhreatain Mhór an Conradh Angla-Ghearmánach um Chúrsaí Cabhlaigh leis an nGearmáin, agus shocraigh an Pholainn conradh neamhionsaithe leis na Gearmánaigh sa bhliain 1934. Sa bhliain chéanna, d'ardaigh an Ghearmáin an buiséad cogaidh thar na srianta a cuireadh leis i gconradh síochána na bliana 1919, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh Hitler chun diúnais ar an gconradh síochána arís, nuair a ghabh fórsaí na Gearmáine na tailte dí-mhíleataithe taobh thiar den Réin. Go dtí sin, ní raibh cead isteach ag an arm Gearmánach sa chuid sin den tír. Cé go raibh an Ghearmáin ag sárú an chonartha glan oscartha leis an gcineál seo gníomhartha, níor tharraing na cumhachtaí eile aon challán.
Níor ghabh Hitler leor le hathbhreithniú Chonradh Versailles amháin, nó bhí sé inbharúla go raibh, fiú, teorainneacha na Gearmáine "roimh" an Chéad Chogadh Domhanda róchúng don náisiún. Cé go raibh sé ag cur béime ar an tsíocháin ina chuid óráidíochta, bhí sé ag ullmhú cogaidh cheana féin.
Nuair a fuair an sean-Uachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, chuir Hitler in iúl dá chuid ginearál go raibh sé meáite an Ghearmáin a dhéanamh inniúil chun cogaidh sula mbeadh cúig bliana thart. Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, chuir sé an coinscríobh i bhfeidhm arís sa bhliain 1935, agus an bhliain a bhí chugainn d'fhógair sé plean ceithre mblian chun treisiú leis na fórsaí armtha. Bhí athbheochan eacnamúil na Gearmáine ón mbliain 1933 ar aghaidh go mór mór i dtuilleamaí scéimeanna stáit le hobair a sholáthar, scéimeanna a bhí bunaithe ar an tseirbhís éigeantach oibre ("Arbeitsdienst") agus ar an téisclim chogaidh.
Bhí meáiteacht Hitler i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh le haithint ó Mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1933 amach, nuair a d'éirigh an Ghearmáin as na comhchainteanna dí-armála leis an mBreatain Mhór agus leis an bhFrainc. San am céanna, d'fhág an Ghearmáin slán ag Conradh na Náisiún chomh maith. Sa bhliain 1934, dhúnmharaigh na Naitsithe áitiúla Seansailéir na hOstaire Engelbert Dollfuss, agus tacaíocht acu ó Hitler, nó bhí siad ag iarraidh teacht i gcumhacht san Ostair agus an tír a nascadh leis an nGearmáin, scéim nár éirigh léi go fóill san am sin. Cosúil leis sin, bhí Hitler ag tacú le Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne ón mbliain 1936 ar aghaidh. Cuidiú tábhachtach ab ea é le Franco na heitleáin Ghearmánacha - "Léigiún na gCondar" - a chuir Hitler go dtí an Spáinn, ach is dócha gurbh é an cleachtadh cogaidh dá chuid eitleoirí ba mhó a bhí ag teastáil ón deachtóir Gearmánach. Ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna 1937, chuir Hitler na ginearáil in eolas a chuid pleananna cogaidh. Dúirt sé go hoscailte "gurbh é an cogadh an t-aon fhreagra ar cheist na Gearmáine", agus é ag tabhairt le tuiscint go gcaithfí an chéad seans eile a thapú leis an tSeicshlovaic agus an Ostair a ghabháil.
I Mí na Márta 1938, d'éirigh le Hitler an Ostair a iompú ina cúige Gearmánach, "Ostmark" ("Na Críocha Thoir") mar a baisteadh uirthi. Maraíodh an deachtóir, Engelbert Dollfuss, ceithre bhliain roimhe. I Mí Dheireadh Fómhair, d'éiligh sé go dtabharfadh an tSeicshlovaic na tailte in aice leis an teorainn - "Sudeten" - don Ghearmáin, ós rud é gur Gearmáinis ba mhó a bhí á labhairt ag muintir na gcríoch seo. Ós rud é go raibh conradh comhghuaillíochta ag an tSeicshlovaic leis an bhFrainc agus le Sasana, bhí cogadh ag bagairt san am sin féin. Bhí Mussolini inbharúla nach raibh an Iodáil ullamh don chogadh go fóill, agus chuaigh seisean ag déanamh idirghabhála. Dá thoradh sin, tháinig Príomh-Airí na Breataine Móire agus na Fraince, Neville Chamberlain agus Édouard Daladier, go München le haghaidh comhchainteanna le Hitler. Ní raibh siadsan den tuairim, ach an oiread, go mbeadh a dtíortha in ann ag an gcogadh, agus mar sin, bhí siad géilliúil d'éilimh Hitler. Mar sin, d'fhág siad cead aige na críocha ag an teorainn a ghabháil. Cé gur chuir Hitler urra le slándáil na Seicshlovaice, ní raibh sé mall ag briseadh a ghealltanais. I Mí na Márta 1939, chuir sé deireadh leis an tSeicshlovaic mar thír neamhspleách. Chuidigh sé leis na náisiúnaithe Slóvacacha a leath féin den tír a iompú ina "stát neamhspleách" faoi choimirce na Gearmáine - le fírinne, ní raibh an stát seo neamhspleách ar an nGearmáin ar aon nós. An chuid eile den tSeicshlovaic, hiompaíodh ina "coimirceas" í, is é sin, níor fágadh oiread is cuma an neamhspleáchais uirthi.
Nuair a bhí an tSeicshlovaic curtha de dhroim an tsaoil, dúirt Hitler in óráid a thug sé don "Reichstag" go raibh a dóthain tailte ag an nGearmáin anois. Mar sin féin, cúpla mí ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag éileamh go gcuirfí Danzig leis an nGearmáin - san am sin, bhí an chathair seo ina Saor-Chathair a raibh stádas an stáit neamhspleách aici. I Mí Lúnasa 1939, shínigh sé conradh - Conradh Ribbentrop agus Molotov - leis an Aontas Sóivéadach inar socraíodh go mbeadh iarthar na Polainn ag titim leis an nGearmáin dá gcuirfí "cuma nua ar na tíortha" in Oirthear na hEorpa. Nuair a chuaigh sé ag éileamh a chuid féin den Pholainn, phléasc an Dara Cogadh Domhanda amach. Ar an gcogadh seo a bhí sé meáite ón lá ar tháinig sé i gcumhacht sa Ghearmáin. An dóigh ar iompair sé é féin ón gcruinniú mullaigh i München ar aghaidh, áfach, chuaigh sé i gcion ar lucht rialtais na Fraince agus na Breataine Móire nárbh fhéidir muinín a bheith agat as Hitler. Dá dtabharfá dó an rud a bhí ag teastáil uaidh, ní bheadh sé i bhfad ag éileamh tuilleadh.
Hitler agus an Dara Cogadh Domhanda.
I mbreis ar dhíothú na nGiúdach, ní raibh ach aon chuspóir amháin eile ag Hitler, agus é luaite aige i Mein Kampf cheana féin, is é sin, cumhacht dhomhanda a dhéanamh den Ghearmáin. Ós rud é nach mbeadh ceachtar den dá chuid ar fáil gan an lámh láidir, bhí an cogadh ar na bacáin ó thús a dheachtóireachta. Ní raibh sé ag iarraidh na teorainneacha ó na laethanta roimh an Chéad Chogadh Domhanda a chur i bhfeidhm arís, nó bhí rud ba mhó ná sin uaidh, mar atá, Oirthear na hEorpa a choilíniú mar "spás maireachtála" ("Lebensraum") don Ghearmáin. Ba é an tAontas Sóivéadach ba mhó a bheadh thíos leis na scéimeanna seo. Bhí sé ábalta an cuspóir seo a chur i bhfocail mar "chath in aghaidh an Bhoilséiveachais", rud a chabhraigh leis tacaíocht a mhealladh ó pholaiteoirí Iartharacha a raibh eagla orthu roimh an gCumannachas.
Níor thuig ceannairí Shasana agus na Fraince ach i ndiaidh ghabháltas Hitler ar an tSeicshlovaic nach raibh an cogadh in aghaidh na Gearmáine inseachanta. Thosaigh siad ag caitheamh tuilleadh airgid le téisclim chogaidh, agus iad ag iarraidh comhoibriú éigin a chur ar bun leis an Aontas Sóivéadach, ó shíl siad gurbh é an comhghuaillí nádúrtha é i gcoinne Hitler. Ní raibh cuidiú ag teacht ó Stailín, áfach. Bhí Stailín agus a Aire Gnóthaí Eachtracha, Vyacheslav Molotov, barúlach go raibh cabhair an Aontais Shóivéadaigh ag teastáil ó Shasana agus ón bhFrainc níos géire ná a mhalairt. Bhí Stailín den tuairim, fosta, go mbeadh cogadh fada tuirsiúil le cur san Iarthar, cosúil le cogadh na dtrinsí le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus go bhféadfadh sé a ladar a chur i gcúrsaí na hEorpa nuair a bheadh na cumhachtaí eile i ndeireadh a bpéice. Thairis sin, bhí am de dhíth air leis an Arm Dearg a atheagrú, ó bhí sé ina phraiseach i ndiaidh na bpurguithe, agus cuid mhór de na ginearáil curtha chun báis le paranóia Stailín a shásamh.
An Conradh leis an Aontas Sóivéadach.
Bhí a lán le gnóthú ag Stailín agus ag Hitler ar an gcomhoibriú sealadach, agus ar ndóigh, cé go raibh an chuma ag teacht ar an scéal nach mbeadh cogadh eatarthu inseachanta, theastaigh uaidh é a chur ar fionraí a fhad agus ab fhéidir. Bhí Hitler ag iarraidh cogadh an dá chathéadan a sheachaint agus an Fhrainc is Sasana a chloí sula dtabharfadh sé aghaidh ar an Rúis. Mar sin féin, tháinig sé aniar aduaidh ar an saol mór ar fad nuair a shínigh Joachim von Ribbentrop, Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, conradh neamhionsaitheach leis na Sóivéadaigh ar an 23ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1939. Bhí sé leagtha amach in iatán rúnda an chonartha seo go ndéanfadh an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach deighilt ar Oirthear na hEorpa eatarthu dá dtarlódh "atheagrú na dtailte is na dteorainneacha" ansin. Anois, agus é ina mhuinín nár bhaol dó ionradh Sóivéadach ar bith, bhí deis ag Hitler cogadh a chur ar an bPolainn, ar an bhFrainc agus ar an Ríocht Aontaithe.
Nuair a bhí an conradh sínithe, ba léir do chách go raibh an cogadh ag teacht. Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh Hitler ag éileamh ar an bPolainn go dtabharfadh sí uaithi na tailte a dtugtaí "Bealach na Polainne" orthu. Is amhlaidh go raibh Oirthear na Prúise, an cúige ab fhaide thoir den Ghearmáin, scartha ón gcuid eile den tír ag an "mbealach" seo ó shíocháin Versailles i leith. Theastaigh uaidh freisin Saorchathair Danzig - an cathairstát neamhspleách - a chur leis an nGearmáin. De réir mar a hordaíodh dóibh, bhí nuachtáin na Gearmáine ag foilsiú scéalta uafáis faoi na hionsaithe agus na dúnmharuithe ar na Gearmánaigh áitiúla sa Pholainn agus ag éileamh ar Hitler teacht chun fortachta dóibh.
An Cogadh ag Tosú: An tIonradh ar an bPolainn.
San oíche idir an lá deireanach de Mhí Lúnasa agus an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, 1939, stáitsigh an SS "ionsaí na bPolannach" ar an stáisiún raidió i nGleiwitz (inniu: Gliwice) in aice le teorainn na Polainne. Bhí na hionsaitheoirí ag caitheamh sainéide Arm na Polainne, ach Gearmánaigh ab ea iad ar fad. Fir de chuid an SS a bhí iontu, ach thairis sin, bhí dornán fear ann ar thug na fir ón SS "cannaí stáin" orthu: cimí ó champa géibhinn ab ea iad ar gealladh dóibh go bhfaighfidís a saoirse ar ais dá nglacfaidís páirt sa stáitsiú seo. Bhí siad ag caitheamh sainéidí Polannacha freisin. Nuair a bhí an eachtra thart, áfach, maraíodh ar an toirt iad agus fágadh ina luí in aice leis an stáisiún raidió mar "chruthúnas" gurbh é Arm na Polainne a rinne an obair. Ar an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, d'fhógair Hitler go raibh na Gearmánaigh faoi ionsaí ag na Polannaigh agus go raibh na saighdiúirí Gearmánacha ag cosaint a dtíre dúchais anois. Ag 4.45 a chlog réamhnóna, thrasnaigh fronta leathan de dhíormaí Gearmánacha teorainn na Polainne, agus bhí an Dara Cogadh Domhanda tosaithe.
Chuir na Polannaigh go fíochmhar in aghaidh an ionsaitheora, ach ar an 17ú lá de Mhí Meán Fómhair, mhairseáil na díormaí Rúiseacha isteach anoir, agus bhí port na Polannaigh seinnte. Mar a bhí socraithe roimh ré i gConradh Ribbentrop agus Molotov, dheighil Hitler agus Stailín an Pholainn eatarthu. Go gairid ina dhiaidh sin, d'ionsaigh na Rúisigh an Fhionlainn, a bhí fágtha acu sa Chonradh. Níor éirigh leis na díormaí Rúiseacha an Fhionlainn a chur faoi chois, áfach, agus is é an tátal a bhain Hitler as an scéal ná nach mbeadh mórán maithe i Stailín mar chéile comhraic.
Cath na Breataine.
Sa bhliain 1940, chuaigh arm Hitler ó bhua go bua. D'éirigh leis an nGearmáin sraith fhada de thíortha a chur faoi chois in Iarthar na hEorpa: an Danmhairg, an Iorua, an Bheilg, an Ollainn, Lucsamburg, agus an Fhrainc. Níor thóg sé mórán ama ar Arm na Gearmáine na tíortha seo a chloí agus a fhorghabháil.
Sa Ríocht Aontaithe, tháinig Winston Churchill in áit Neville Chamberlain faoi seo, agus é i bhfad ní ba déine i leith na Gearmáine ná a réamhtheachtaí. Bhí Churchill ag éileamh polasaí neamhghéilliúil in aghaidh Hitler ón mbliain 1933 i leith. Maidir le Hitler féin, bhí dearcadh sách cairdiúil aige ar Shasana ar dtús, nó bhí sé ag adhradh choilíneachas na Breataine Móire, agus é den bharúil gur chóir dó comhoibriú léi. Is é an tairiscint a thug Hitler do na Sasanaigh ná an domhan a dheighilt eatarthu: d'fhágfadh sé cead a gcinn agus a gcos acu ina nImpireacht féin, dá bhféadfadh sé an Eoraip a choinneáil aige féin. Cé nach raibh róchuma ar chás na Breataine Móire, dhiúltaigh Churchill glan oscartha d'aon chomhréiteach le Hitler.
I bhfómhar na bliana 1940, rinne aerfhórsa na Gearmáine, an Luftwaffe, iarracht forlámhas spéire na Breataine Móire a bhaint de na Sasanaigh. D'éirigh ina chogadh dearg idir na Gearmánaigh agus na Sasanaigh, ach sa deireadh thiar, b'iad na Sasanaigh a ghnóthaigh an cath seo - Cath na Breataine. Ba é sin an chéad uair a briseadh aon mhórchath ar an nGearmáin sa chogadh. An plean a bhí ag Hitler trúpaí Gearmánacha a chur i dtír i ndeisceart Shasana, is é sin, "Oibríocht Seelöwe", b'éigean dó é a chur i leataobh. Ina áit sin, ghlac Hitler leis nár bhaol dó Sasana i láthair na huaire, agus chrom sé ar fhíor-chuspóir a chogaidh, is é sin, an t-ionradh soir.
Ag Dul Soir.
Ar dtús, tháinig díormaí na Gearmáine chun fortachta do Mussolini a bhí díreach ag iarraidh an Ghréig a chur faoi chois, rud nach raibh ag éirí lena chuid fórsaí. Theastaigh ó Hitler na tíortha Balcánacha go léir a fhorghabháil le taobh theas an chathéadain in aghaidh an Aontais Shóivéadaigh a choinneáil faoi smacht. Thosaigh an t-ionsaí ar an Aontas Sóivéadach - "Oibríocht Barbarossa" ar an 22ú lá de Mhí Iúil, 1941. Rinne bolscaireacht na Naitsithe idéalú ar an ionradh seo mar "chath an Iarthair in aghaidh dhorchadas na hÁise agus an Oirthir". Cuireadh béim ar leith ar chomh barbartha is a bhí na Rúisigh agus ar ról na "mBoilséiveach Giúdach" i bhforbairt an chórais Chumannaigh. Tugadh le fios, fosta, go raibh Hitler leis na Sóivéadaigh a shaoradh ó bhráca an Bhoilséiveachais, ach tríd is tríd, cogadh díothúcháin a bhí ann, an chuid is mó. Cé go raibh fórsaí armtha na Gearmáine ag comhoibriú in áiteanna le náisiúnaithe frith-Rúiseacha a raibh ag teastáil uathu a dteanga agus a gcultúr a chur chun cinn i ndiaidh dóibh saoirse a fháil ó chuingir an Aontais Shóivéadaigh, is é an plean a bhí ag Hitler na náisiúntachtaí seo a chur i ndaoirse agus an tsibhialtacht, an léamh agus an scríbhneoireacht féin a bhaint díobh sa deireadh thiar thall. Ar ndóigh, bhí Hitler meáite ar na Giúdaigh san Aontas Sóivéadach a mharú scun scan.
Ar dtús, d'éirigh le Hitler go gleoite, ach i Mí na Nollag 1941, chuaigh an fórsa ionraidh in abar nuair a bhí sé ag druidim isteach le Moscó. Faoin am céanna, d'ionsaigh an tSeapáin, comhghuaillí na Gearmáine sa Chian-Oirthear, bunáit chabhlaigh na Stát Aontaithe i Haváí, Pearl Harbor, gan súil gan choinne, agus tarraingíodh na Meiriceánaigh isteach sa chogadh. Le teann dlúthpháirtíochta leis an gcomhghuaillí, d'fhógair Hitler cogadh do na Stáit Aontaithe ar an 11ú lá de Mhí na Nollag. Ar an 19ú lá de Mhí na Nollag, ghlac sé chuige féin ardcheannasaíocht na bhfórsaí armtha. D'éirigh leis an Wehrmacht cromadh ar ais ar an ionsaí sa bhliain 1942, ach ansin, i dtús na bliana 1943, briseadh an cath ar na Gearmánaigh i Stalingrad. Ba é sin an díomua ba mhó a d'éirigh don Wehrmacht go nuige sin, agus b'ansin a casadh taoide an chogaidh in aghaidh Hitler. Ba é Hitler féin ba chiontaí sa díomua seo, nó choisc sé ar na fórsaí cúlú ó Stalingrad. Mar sin, níor tharraing siad siar in am, agus an chuid acu nach bhfuair bás sa teagmháil, ghéill siad iad féin do na Rúisigh agus cimíodh iad.
An Cogadh ag Teip ar Hitler.
Sa bhliain chéanna, d'éirigh le heitleáin na gComhghuaillithe forlámhas spéire na Gearmáine a bhaint d'aerfhórsa Hitler, an "Luftwaffe". Ansin, thosaigh na Sasanaigh ag buamáil chathracha na tíre ón aer, agus chuaigh éirleach agus ródach millteanach orthu. Is féidir cuid den mhilleán a chur ar Hitler, áfach, nó in áit aerárthaí éadroma trodaíochta a thógáil, bhí tionsclaíocht eitleán na Gearmáine ag táirgeadh buamadóirí troma nach raibh aon mhaith iontu leis na cathracha a chosaint.
Ar an 6ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1944, chuaigh fórsaí armtha na gComhghuaillithe i dtír sa Normandie in iarthar na Fraince. Bhí an Ghearmáin idir dhá chathéadan anois. Cé go raibh sé tuigthe ag Hitler chomh luath leis an mbliain 1943 go raibh an cogadh teipthe air, níor éirigh sé as. Mhair Arm na Gearmáine ag troid beag beann ar an drocháit ina raibh sé, agus Hitler ag áitiú ar na saighdiúirí gur náire shaolta a bheadh ann géilleadh don namhaid. Ní dhearna sé, áfach, ach líon na dtaismeach agus fulaingt na ndaoine a uasmhéidiú.
Sa deireadh thiar, chinn an deachtóir lámh a chur ina bhás féin. Bhí saighdiúirí na gcomhghuaillithe Iartharacha tagtha a fhad leis an abhainn úd Elbe, agus na Rúisigh istigh i mBeirlín cheana féin. Lena chuid idéanna a chur i gcrích, bhí Hitler tar éis cogadh a chur inar cailleadh timpeall is caoga cúig mhilliún duine, fiche milliún acu san Aontas Sóivéadach. Fágadh na milliúin eile ar leathchos, ar leathlámh, ar leathshúil nó faoi léan ar dhóigh éigin eile, agus tuilleadh fós ina mbaintreacha, ina ndilleachtaí nó ina bhfánaithe nach bhféadfadh filleadh ar fhód a ndúchais choíche arís. Scoilteadh an Ghearmáin féin ina dhá leath, baineadh cuid mhór tailte di a bronnadh ar an bPolainn nó a cuireadh leis an Aontas Sóivéadach, agus ba é an tAontas sin a choinnigh leath oirthir na hEorpa faoi dhiansmacht go deireadh na n-ochtóidí.
Bás Hitler.
Ní raibh coimpléasc capaill ag Hitler riamh, agus ag druidim chun deiridh don chogadh ní raibh sláinte an deachtóra ach ag dul chun donais. Creidtear inniu go raibh galar Parkinson air, agus é ag éirí néaltraithe chomh maith. Mar sin féin, bhí sé in ann geasa agus draíocht a chur ar na daoine ina thimpeall i gcónaí. Ar an 19ú lá de Mhárta 1945, d'eisigh sé an t-ordú ar a dtugtar an "Nerobefehl" go coitianta, nó "ordú Nero" - ordú atá ainmnithe as Nero, Impire na Róimhe, faoina ndeirtear gur chuir sé an Róimh trí thine d'aon ogham. Is é an rud a d'ordaigh Hitler dá chuid trúpaí ná infreastruchtúr na Gearmáine a dhíothú de réir mar a bhí siad ag cúlú. Níor aithin sé ach an dá rogha: an bua nó an léirscrios. Ba leis na Rúisigh an todhchaí, dar le Hitler, agus ní fhéadfadh na Gearmánaigh, anois, ach stáitse na staire domhanda a fhágáil ina ndiaidh agus imeacht de dhroim an tsaoil go hiomlán. Ní raibh Albert Speer, Aire na Téisclime Cogaidh, in inmhe an t-ordú seo a scaipeadh i measc na dtrúpaí a thuilleadh, ós rud é go raibh na línte cumarsáide briste faoin am seo.
Ar an 22ú lá de Mhí Aibreáin, chlis a chuid néaróga ar Hitler, nuair a bhí sé ag cardáil an tsuímh mhíleata lena fhoireann thíos sa bhuncar. Bhí sé tar éis ordú a thabhairt do Felix Steiner, ginearál de chuid an SS, teacht chun fortachta do Bheirlín lena chuid tancanna. Bhí Steiner inbharúla go raibh na cúrsaí chomh dona is nach bhféadfadh sé a leithéid a dhéanamh, agus dhiúltaigh sé glan amach an t-ordú a chomhlíonadh. Bhí Hitler suite siúráilte anois go raibh sé ligthe síos ag an SS féin, agus nach mbeadh a dhath le déanamh ach féinmharú. Cé gur áitigh Martin Bormann, Wilhelm Keitel agus Hermann Göring air Beirlín a thréigean agus an fód deireanach a sheasamh in áit éigin eile, d'fhan Hitler san áit a raibh sé. Thug sé cead do dhaoine dá fhoireann éalú ón bpríomhchathair, agus d'fhág sé faoina "aide de camp", Julius Schaub, a chuid doiciméad a loscadh.
Clúdach an nuachtáin "Stars & Stripes", 2 Bealtaine 1945
I rith an chéad chúpla lá eile, ba é an t-ábhar ba mhó a bhí i mbéal na ndaoine i mbuncar an deachtóra ná cá raibh na Rúisigh faoi láthair agus conas a d'fhéadfá féinmharú a dhéanamh gan an iomarca a fhulaingt sula mbeidís anuas ort. Thug Hitler piollaí ciainíde do na daoine ina thimpeall lena chur ar a gcumas slán a fhágáil ag an saol seo go sciobtha. Ar an 29ú lá de Mhí Aibreáin 1945, dheachtaigh Hitler a thiomna polaitiúil agus shínigh sé uacht phearsanta. Ansin, phós sé a sheanleannán Eva Braun. An lá arna mhárach, bhain an bheirt acu greim as na piollaí ciainíde, ach scaoil Hitler piléar ina chloigeann sular thosaigh an nimh ag oibriú.
Mar a bhí ordaithe ag Hitler roimhe sin, d'fhéach Martin Bormann in éineacht le Heinz Linge (giolla pearsanta Hitler), Otto Günsche (fear de chuid an SS a bhí ina shearbhónta míleata do Hitler), agus roinnt daoine eile de lucht freastail Hitler chuige gur cuireadh na corpáin trí thine agus gur hadhlacadh na hiarsmaí. Tháinig na saighdiúirí Sóivéadacha trasna ar na hiarsmaí ina dhiaidh sin, áfach, agus haithníodh ar na fiacla gurbh iad Hitler agus Eva Braun iad. Níor nocht na Sóivéadaigh an t-eolas seo ach i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Fhuair, áfach. Is éard a tharla do chré na lánúine sin ná gur hadhlacadh in athuair í in aice le garastún Sóivéadach i Magdeburg. Sa bhliain 1970, áfach, chinntigh Yuri Andropov, ceannasaí na rúnseirbhíse úd KGB, gur dódh na hiarsmaí arís eile agus gur caitheadh san abhainn iad.
Tuairimí ó lucht a chomhaimsire.
Sebastian Haffner: "Ní fhéadfá teacht ar a leithéid d'ábhar féinmharfóra. Ní spéis leis ach a fhéinspéis, agus ina huireasa sin, ní bheadh a dhath ag déanamh scime dó ná freagracht air as aon rud. Tá sé de phribhléid aige nach dtugann sé grá ach dó féin. Is cuma sa diabhal leis cinniúint na dtíortha, na ndaoine agus na bpobal."
Bhí Sebastian Haffner ina scríbhneoir agus ina iriseoir, agus chaith sé blianta an chogaidh ar a sheachnadh ó Hitler i Sasana. Bhí sé cairdiúil le George Orwell ansin. Scríobh sé an nóta thuas sa bhliain 1939.
Thomas Mann: "In airde na spéartha mar atá sé inniu, agus é ag cur eagla ar na daoine sa bhaile is i gcéin, agus é ag baint lán a shúl as an ródach a rinne sé, as an bhfuil agus as na deora a doirteadh mar gheall air, as an éadóchas inar chuir sé na daoine agus as an oiread acu a chuir lámh ina mbásanna fein, - cé go síleann sé gur pearsa mhór stairiúil é, ní fhágfar a dhath ar bith dá chuid cainteanna ná dá chuid gníomhartha, nó ní raibh iontu riamh ach bréag gan chiall, agus ní bheidh de chlú iarbháis air ach an náire shaolta."
Scríbhneoir mór Gearmánach ab ea Thomas Mann. Thuill a chuid saothar Duais Nobel na Litríochta dó. Go gairid roimh an gcogadh, chuaigh sé ar deoraíocht go Meiriceá, agus é ag labhairt go tráthrialta ar raidió bolscaireachta na gComhghuaillithe. Bhreac sé síos an méid thuas in aiste a chum sé sa bhliain 1938.
Frithbheartaíocht.
Roimh an gcogadh féin, bhí grúpaí rúnda ag obair sa Ghearmáin le cur in aghaidh dheachtóireacht Hitler. Ón mbliain 1933 i leith, bhí na Cumannaigh, an grúpa úd Rote Kapelle agus iarsmaí na Sóisialaithe Daonlathacha ag iarraidh frithbheartaíocht a eagrú. Bhí daoine aonair agus grúpaí neamhpholaitiúla ann freisin agus iad ag cur in aghaidh Hitler. Sa bhliain 1942, bhí Sophie Scholl agus a deartháir Hans ag scaipeadh duilleoga bolscaireachta dá ndéantús féin timpeall ar ollscoil München. Fuair an Gestapo, póilíní rúnda na Naitsithe, amach fúthu, agus daoradh chun báis iad. Crochadh iad i bhFeabhra 1943.
Is iomaí duine a d'fhéach le Hitler a mharú. Tháinig an deachtóir slán as gach iarracht, rud a chruthaigh dó, dar leis féin, go raibh sé ceaptha ag an gcinniúint féin lena chuid idéanna a chur i gcrích, agus go raibh díonadh neamhshaolta aige ar na dúnmharfóirí.
Sa bhliain 1939, chuaigh an fear oibre Eilvéiseach Maurice Bavaud go München le Hitler a mharú nuair a bhí sé ag ceiliúradh an "choup d'état" nár éirigh leis. Níor tháinig sé chomh cóngarach do Hitler riamh is a d'fhéadfadh sé an deachtóir a mharú, áfach, ó bhí an áit róphlódaithe, agus na daoine ag ardú leathláimhe agus ag rá "Heil Hitler" gan stad gan staonadh, i gcruth is nach bhfaighfeadh sé aimsiú ceart ar Hitler. Sa deireadh thiar, thug sé suas an iarracht, ach tháinig an Gestapo ar a lorg agus rugadh air. Ní raibh ambasáid na hEilvéise sásta cabhrú leis, nuair a caitheadh i dtóin phríosúin é sa Ghearmáin. Cuireadh chun báis é i mBeirlín sa bhliain 1941.
Sa bhliain chéanna, d'fhéach Georg Elser, fear oibre Gearmánach, le Hitler a mharú le buama i München. Phléasc an buama mar a bhí pleanáilte, ach nuair a phléasc, bhí Hitler agus lucht a fhreastail bailithe as an áit chéanna, ó bhí óráid an deachtóra ní ba ghiorra ná a shíl Elser. Mar sin, mharaigh an buama ochtar daoine, ach cé gur Naitsithe a bhí sa chuid ba mhó acu, ní raibh aon duine acu ina bhoc mór sa pháirtí. Rugadh ar Elser go gairid i ndiaidh na pléisce, agus coinníodh sa phríosún é go dtí go raibh an cogadh beagnach thart. Aon mhí amháin roimh dheireadh an chogaidh, i dtús Mhí Aibreáin 1945, mharaigh an SS é i gcampa géibhinn Dachau.
Sa bhliain 1943, chuir Henning von Tresckow, ginearál de phór na n-uasal ón bPrúis, buama isteach ar bhord eitleán príobháideach an deachtóra. Theip maidhmitheoir an bhuama, áfach.
Go gairid ina dhiaidh sin, thoiligh Rudolph Christoph von Gersdorff, oifigeach eile de phór na seanuasal, é féin agus Hitler a mharú le buama i mBeirlín, nuair a bheadh an deachtóir ag oscailt taispeántas na n-arm Sóivéadach a fuarthas mar chreach chogaidh ó na Rúisigh. D'imigh Hitler ón áit go róluath, agus ní bhfuair Gersdorff áiméar a bhuama a mhadhmadh.
Ar an 20 Iúil 1944, rinne Claus Schenk von Stauffenberg iarracht Hitler a mharú le buama ama nuair a bhí an deachtóir ag cardáil chúrsaí an chogaidh lena chuid ginearál agus le boic mhóra an pháirtí. Tháinig Hitler slán as an bpléasc seo freisin, nó is amhlaidh nár chruinnigh na fir seo thíos i mbuncar an deachtóra mar ba ghnách, ach i mbothán adhmaid. Thíos sa bhuncar, mharódh tonn bhrú an bhuama gach mac máthar acu, ach ní raibh an phléasc leath chomh dainséarach i mbothán adhmaid ar ghéill a bhallaí don bhrú. Mar sin, fágadh Hitler beo beathaíoch, agus d'agair sé díoltas uafásach ar lucht na comhcheilge. Básaíodh Stauffenberg beagnach ar an toirt, agus céasadh an chuid eile acu chun báis trí iad a chrochadh ar bhacáin iarainn an bhúistéara.
Bhí baint ag Gersdorff agus Tresckow leis an gcomhcheilg chéanna, agus mharaigh Tresckow é féin sa Pholainn nuair a chuala sé go raibh an iarracht teipthe. Tháinig Gersdorff slán as an gcogadh, iontas na n-iontas, ach cé go raibh sé ina thogha oifigigh, níor fháiltigh an Bundeswehr isteach é riamh i ndiaidh an chogaidh, ó bhí na hiar-oifigigh Naitsíocha chomh láidir san arm i gcónaí is gur éirigh leo é a chur ó dhoras. B'iad cúrsaí an charthanais ba mhó a bhí ar intinn Gersdorff ina dhiaidh sin, nó bhí sé ar duine acu siúd a bhunaigh craobh Ghearmánach de Chumann Naomh Eoin, is é sin, cumann na n-otharcharranna.
Tagairtí.
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf
Hitler, Adolf


Luimneach.
Tá Luimneach (Béarla: "Limerick") ar an gceathrú cathair is mó in Éirinn agus ar an tríú cathair is mó sa Phoblacht na hÉireann. Tá an chathair suite chois na Sionainne i gContae Luimnigh in iardheisceart na tíre. Sa bhliain 2012, fógraíodh go mbeadh Luimneach a bheith an chéad Náisiúnta na Cathrach Chultúr Éireann i 2014, le roinnt imeachtaí mar gheall ar siúl sa chathair i rith na bliana.
Mana.
Tagairt don Aeinéid é mana na cathrach, mar atá, "Urbs antiqua fuit [...] studiisque asperrima belli" (An Aeinéid, 1,12-14). Cur síos atá ann a thug Vergilius ar an gCartaig i dtús an cheathrú leabhar den Ainéide, agus is é is ciall leis na focail ná "Cathair sheanársa a bhí ann, agus cúrsaí an chogaidh ar eolas aici."
Daonra.
Radharc ar Luimneach ón tsatailít
Tá cónaí ar thuairim is 54,000 duine sa chathair féin, agus beagnach céad míle duine i mórcheantar iomlán na cathrach. Éireannaigh ab ea mórchuid mhuintir Luimnigh chomh déanach leis an mbliain 1995 - 95& nó níos mó fós. Idir an dá linn, áfach, d'imigh sin agus tháinig seo. Bhí lucht na hinimirce ag tonnadh isteach ó sin, agus anois, is féidir pobail Pholannacha, Shíneacha, Rúiseacha, Liotuánacha, Nigéaracha agus eile le haithint sa chathair.
Is iad na sloinnte ó Thuaisceart na Mumhan is minicí a bhíonn ar mhuintir na háite - Ó Briain, Ó Riain, Mac Conmara, Mac Gearailt, Ó hAodha, Ó Gliasáin, Ó hIfearnáin, Ó hÓgáin agus Ó Maoldomhnaigh, mar shampla. Na cinn choitianta eile, is sloinnte iad a bhíonn le feiceáil ar fud an Deiscirt go léir, ar nós Ó Murchú, Ó Ceallaigh, Ó Súilleabháin, Mac Cárthaigh, de Paor, de Búrca, Ó Loingsigh agus Ó Foghlú.
Tá sloinnte ann freisin, Ó Colphta agus Ó Stóráin mar shampla, agus iad i bhfad níos coitianta i Luimneach ná in aon áit eile sa tír.
Na sloinnte tipiciúla a d'fheicfeá ar dhaoine arb as Luimneach dóibh, is sloinnte Gaelacha iad, bíodh is nach miste cuimhne a choinneáil air gur sloinnte Normannacha iad Mac Gearailt, de Paor agus de Búrca ó thús. Mar sin féin, tá sloinnte Gallda nó eachtrannacha ann a tháinig isteach sna haoiseanna roimhe seo, agus iad á samhlú le Luimneach inniu. Fuarthas Price, Williams agus Llewellyn ó shaighdiúirí dearga a tháinig ón mBreatain Bheag, agus iad ar garastún san áit. Maidir le Harold agus Peacock, is ainmneacha Lochlannacha iad ar dtús. San 18ú haois, chuir Palaitínigh Ghearmánacha - ó Pfalz - fúthu i gContae Luimnigh, agus is uathusan a fuarthas sloinnte cosúil le Chawke, Bovenizer agus Shire.
Stair.
Ós rud é gurb anseo a bhí an t-áth deireanach trasna na Sionna, bhí tábhacht straitéiseach ag baint le Luimneach riamh, agus daoine ag cur fúthu sa bhall seo ó thús stair na hÉireann. Luaigh an tíreolaí seanársa Tolamaes an áit seo ina chuid scríbhinní mar "Regia". Deirtear gur bhunaigh Mainchín, éarlamh na cathrach, mainistir in aice an átha i Sparr Thumhan i dtús na seachtú haoise.
B'iad na Lochlannaigh a bhunaigh an chathair i ndáiríre timpeall na bliana 812 AD, agus í mar bhunáit acu nuair a bhí siad ag iarraidh a réim a leathnú amach go lár na hÉireann. I ndiaidh Chath Chluain Tarbh sa bhliain 1014, fuair na treibheanna Gaelacha seilbh ar an gcathair arís. B'iad na Brianaigh an teaghlach ba láidre acu, agus bunaíodh Ardeaglais Mhuire nuair a bhí an taoiseach Domhnall Mór Ó Briain i gceannas ar an áit.
Sa bhliain 1170, ghabh na Normannaigh an chathair agus tógadh Caisleán an Rí Eoin go gairid ina dhiaidh sin. Bronnadh cairt chathrach ar Luimneach sa bhliain 1197, agus bhí Adam Sarvant ar an gcéad mhéara.
D'ionsaigh Oilibhéar Cromail an chathair sa bhliain 1650. Bhí Luimneach á chur faoi léigear sa bhliain 1690 agus arís sa bhliain 1691, i rith Chogadh an Dá Rí, nuair a bhí an Rí Uilliam Oráiste agus an Rí Séamus II Shasana ag cur cogaidh ar a chéile. I ndiaidh an dara léigear, síníodh Conradh Luimnigh, conradh a bhí ag gealladh saoirse chreidimh do na Caitlicigh. Deirtear gur briseadh an conradh sula raibh dúch a shínithe tirim, agus mar sin, is gnách Cathair an Chonartha Bhriste a thabhairt ar Luimneach chomh maith.
San ochtú haois déag, thosaigh ceantair nua ag fás taobh amuigh de shean-bhallaí na cathrach. San am seo a tháinig na tithe Seoirseacha i lár an bhaile nua ar an bhfód chomh maith. I ndiaidh Acht an Aontais le Sasana sa bhliain 1801, tháinig meath ar Luimneach ó thaobh na heacnamaíochta de. Roimhe sin, bhí caidreamh beoga trádála ag an gcathair le Meiriceá agus le Mór-Roinn na hEorpa, ach anois, chuaigh an trádáil sin i léig. Bhí Luimneach ar an dara cathair is mó daonra in Éirinn go lár na naoú haoise déag, ach ina dhiaidh sin, scoith Béal Feirste agus Corcaigh í.
Le linn Chogadh na Saoirse (1919-1921) agus Chogadh na gCarad (1922-1923), cuireadh cuid mhór cathanna i Luimneach agus sa cheantar máguaird. Thosaigh an geilleagar ag bisiú arís, nuair a tógadh Aerfort na Sionainne le freastal ar an taisteal tras-Atlantach sa bhliain 1948.
Ón mbliain 1960 go tús na 1990idí, chuir a lán comhlachtaí iasachta ó na Stáit Aontaithe, ón nGearmáin agus ón Ríocht Aontaithe le monarchana nua a chur ar bun sa chathair féin agus timpeall an aerfoirt, rud a tharla de bharr na bpolasaithe a bhí i bhfeidhm le hinfheistíocht a mhealladh isteach ón gcoigríoch. Ó bhí fostaíocht ar fáil chomh flúirseach sin, chuaigh an chathair féin i méadaíocht arís. Cé go bhfuil líon na bhfostaithe sna comhlachtaí déantúsaíochta ag dul i laghad arís ó chasadh na mílaoise, tháinig fás mór ar an earnáil seirbhíse sa tréimhse chéanna, agus an chathair ag dul i bhfairsinge i gcónaí. Tá an fás seo le haithint, fiú, trasna na teorann a fhad le Contae an Chláir.
Suíomh.
Léarscáil a thaispeánann an chathair agus na bruachbhailte
Tá Luimneach suite in Iarthar na hÉireann ar bhruach na Sionainne timpeall ar 210 km siar ó dheas ó phríomhchathair na tíre, Baile Átha Cliath. Tá sí beagnach leath an bhealaigh ó Ghaillimh go Corcaigh. Tá Cathair na Gaillimhe ar an séú cathair is mó sa tír, agus í faoi 108 km ó thuaidh de Luimneach. Is í Corcaigh an tríú cathair is mó i bPoblacht na hÉireann, agus í 106 km ó dheas ó Luimneach. Tá Port Láirge ar an seachtú cathair is mó sa tír, agus í suite 125 km soir ó dheas ó Luimneach.
Cé go bhfuil an fharraige beagnach 100 km ar shiúl ó Luimneach, is féidir tuile agus trá na taoide a mhothú a fhad le Cathair Luimnigh trí Bhéal na Sionainne. Tá an tseanchathair roinnte ina dhá cuid, mar atá, an Baile Gallda in Oileán an Rí agus an Baile Gaelach ó dheas ó Abhainn na Mainistreach, ar fo-abhainn don tSionainn í. Ar an mbruach thuaidh den tSionainn ón mBaile Gallda atá Sparr Thuamhan.
Tugtar An Baile Nua, nó Baile Nua an Phoirigh, ar lár na cathrach (mar atá inniu), agus an ceantar seo á leathnú siar ón mBaile Gaelach. Sa naoú haois déag agus ina dhiaidh sin, bunaíodh bruachbhailte nua ar nós Bóthar na hInse, Cathair Daibhín, Máigh Ros, Corrbhaile, Caladh Uí Threoigh, An Cnoc Theas, Baile na Cora agus An Ráithín. Inniu féin, is ansin atá cónaí ar an gcuid is mó de mhuintir Luimnigh.
Teangacha.
Daonáireamh (2011): Tá 36,391 duine in ann Gaeilge a labhairt, agus labhraíonn 6,578 duine Gaeilge gach lá.
Rialtas Áitiúil.
Go bunúsach, is í Comhairle Cathrach Luimnigh rialtas áitiúil na cathrach, ach ó chuaigh an t-áitreabh thar teorainn amach sa bhliain 1950, tá cónaí ar dhuine as an mbeirt taobh amuigh de dhlínse na comhairle cathrach, i ndlínsí Chontae Luimnigh agus Chontae an Chláir. Dá dheasca sin, tá líon na ndaoine i seilbh a dtithe féin i bhfad níos ísle i gCathair Luimnigh ná i ndlínse aon údaráis áitiúil eile i bPoblacht na hÉireann.
B'é Bardas Luimnigh ainm an údaráis áitiúil ó bunaíodh sa bhliain 1197 é go dtí an bhliain 2004, nuair a d'achtaigh Dáil Éireann reacht nua faoi rialtas áitiúil. B'ansin a cuireadh an Chomhairle Cathrach nua ar bun.
Teach na Cúirte, Cé na gCeannaithe, Luimneach. Seo an chuma atá ar an teach ó atógadh é sa bhliain 2004.
Toghcháin na Comhairle Cathrach.
Toghtar seachtar mball déag ar an gComhairle uair in aghaidh na gcúig mbliain. Tá an chathair roinnte ina ceithre barda, agus ceithre nó cúig shuíochán ar an gComhairle ag dul do gach barda. Seanóir a thugtar ar an gcéad bhall a thoghtar i ngach barda, agus is Comhairleoirí iad na baill eile.
Cumhachtaí.
Toghann na Comhairleoirí féin Méara na Cathrach go bliantúil i ndeireadh Mhí an Mheithimh. Tá an Méara ina Chathaoirleach ar na Comhairleoirí. Cé gurb eisean Chéad Shaoránach na Cathrach, is beag cumhacht ar leath atá aige, nó tá na cumhachtaí feidhmiúcháin dílsithe do Bhainisteoir na Cathrach, agus é ceaptha ag an rialtas náisiúnta.
I gcásanna áirithe, is féidir leis na Comhairleoirí diúltú don chinneadh atá glactha ag an mbainisteoir. Má dhiúltaíonn siad don bhuiséad bhliantúil gan plean eile dá gcuid féin a mholadh ina áit, áfach, is féidir leis an Aire Comhshaoil an Chomhairle a scor.
Dualgaisí.
Tá sé de dhualgas ar an gComhairle pleanáil agus forbairt a dhéanamh ar an gcathair agus seirbhísí áirithe a sholáthar: an córas iompair áitiúil a choinneáil ag imeacht agus bail a chur ar na bóithre (amach ó na bealaí móra náisiúnta), mar shampla. Caithfidh an Chomhairle féachaint chuige freisin go mbíonn leabhair ar fáil sna leabharlanna agus nach mbáitear muintir na háite san uisce séarachais. Is í an Chomhairle a chuireann na crainn solais ag taitneamh, a choinníonn na sráideanna glan, a ghearrann na rátaí, mótarchánacha agus na táillí áitiúla de na daoine. Dualgas eile fós é tithíocht shóisialta a chur ar fáil.
Ailtireacht.
Tithe Seoirseacha a tógadh ag deireadh an 18ú haois i Sráid Mháigh Eala, Luimneach
Cosúil lena lán cathracha eile in Éirinn tá oidhreacht ailtireachta ar leith ag Luimneach. Ó nach bhfuil cáil na turasóireachta ar an áit, áfach, ní bhíonn an aithne chéanna ar radhairc inspéise Luimnigh agus a bhíonn ar a leithéidí i mBaile Átha Cliath, i gCorcaigh nó i nGaillimh.
Baile átha a bhí i Luimneach ar dtús, is é sin, d'fhás sé timpeall ar áit ina mbítí ag dul trasna na Sionanne. Inniu féin, is í an abhainn croí na cathrach, d'ainneoin is gur thug sí droim a láimhe léi ar feadh tamaill cosúil lena lán bailte abhann eile in Éirinn. Ó na hochtóidí i leith, áfach, tháinig an-bhéim ar an abhainn agus ar thábhacht na habhann don chathair, go mór mór faoi thionchar Shéamuis Bharóid ("Jim Barrett" as Béarla), a bhí ina ailtire ag Bardas Luimnigh san am sin. Nuair a tógadh Droichead na Sionnainne ó Sráid Mháigh Eala go Trá Mhic Fhlannchadha sa bhliain 1988, d'athraigh fócas na cathrach ar an abhainn arís.
Cé gurbh é an limistéar Seoirseach i mBaile Nua an Phoirigh is mó a bhain amach cáil don chathair ó thaobh na hailtireachta de, tá foirgnimh le feiceáil fós a bhaineann le gach ré, a bheag nó a mhór, i stair chathair Luimnigh.
Iompar.
Bhí Luimneach riamh ina lárionad tábhachtach iompair, ós baile átha a bhí ann ó thús. Ceann scríbe ann féin í an chathair, ar ndóigh, ach thairis sin, tá sí suite ar an mbealach ó Bhaile Átha Cliath go Ciarraí, ó Chorcaigh go Gaillimh agus ó Phort Láirge go hIarthar na hÉireann.
Bíonn na traenacha agus na busanna fadtaistil go cathracha eile na tíre ag imeacht go tiubh ó Stáisiún Cholbert ar Shráid Pharnell.
Tá Aerfort na Sionainne suite 25 km siar ó lár na cathrach i gContae an Chláir, agus é ag tairiscint seirbhísí tras-Atlantacha chomh maith leis na heitiltí go dtí an Bhreatain Mhór agus go Mór-Roinn na hEorpa.
Tá calafort ann i gcónaí i lár na cathrach, ach is beag úsáid a bhaintear as inniu, i gcomparáid leis na laethanta a bhí. Tá an chuid is mó de thrácht na mbád is na long aistrithe go Faing, 30 km siar ar Bhéal na Sionainne. Ansin a thagann na báid sa deireadh a bhíonn ag trácht chóras canálach na Sionainne.
Siopadóireacht.
Ionad Siopadóireachta an Chorráin, Tuar an Dúill, 2005
Bhí cáil ar leith ar Luimneach ó lár an 19ú aois mar ionad siopadóireachta mar go raibh sí suite ar ghabhal príomh-bhealaigh Deisceart agus Iarthar na hÉireann. Agus ós rud é go raibh sí suite i lár limistéar tábhachtach feirmeoireachta Machaire Méith na Mumhan, ba ionad nádúrtha margaidh í chomh maith.
Cé gur laghdaigh a tábhacht i lár an 20ú aois nuair a d'éirigh tionchar Bhaile Átha Cliath níos troime in eacnamaíocht na tíre, tá sé ag fás arís maraon le fás coitianta na hÉireann. Cuideoidh forbairt córas mór-bhóithre na tíre leis an bhforbairt seo ós rud é go gcuireann sé Luimneach 70 nóiméad taistil ó Chorcaigh, Gaillimh agus Port Láirge, na mór-ionaid réigiúnacha eile na tíre.
Tá ceantar siopadóireachta lár na cathrach ag leathnú ó 1990 anuas agus tá páirceanna móra siopadóireachta á thógáil ar imeall na cathrach, go mór ar Bhóthar Bhaile Átha Cliath (N7), Bóthar Béal Átha Siomóin (N24), Bóthar Corcaigh (N20), Bóthar na nDuganna (N69) agus Bóthar na hInse (N19).
Gach maidin Dé Sathairn, díoltar glasraí, feoil, bláthanna, torthaí, bréagáin, crua-earraí, earraí ealaíona agus a thuilleadh i Margadh an Bhainne atá suite idir an Sráid Ard agus Sráid Éibhlín sa Bhaile Gallda.
Mór-Thionscal.
Ón 18ú aois suas go dtí lár an 20ú aois, bhí cáil ar leith ar Luimneach mar ionad próiseas bia. Ba iad monarcha leasú bágúin (Shaws, Mattersons, O'Mearas agus Dennys), muilinn plúir (Ranks) agus uachtarlanna i measc na tionscal is tábhachtaí chomh maith leis na monarcha éadaigh, tobac agus leathair. Ach tar éis teacht an tsaor-thráchtála sna 1960í, dúnadh a bhformhór.
Bunaíodh móráin monarchana nua sa chathair, sna bruach-bhailte agus i mbaile nua Sionna idir 1960 agus 1980, go mór mór sa thionscal leictreonach. Cé gur dhúnadh cuid mhaith díobh tar éis an mílaoise nuair a thréigh fostaíocht déantúsaíochta Éire chun dul chuig an Áis agus oirthear na hEorpa, is ionad mór thionscail fós í Luimneach. Is iad Dell Computer (riamhairi) i Ráithín, Analog Devices (chipeanna) i Ráithín agus Vistakon i gCaladh Uí Threoigh na fostóirí tionscail is mó i mór-chathair Luimnigh faoi láthair.
I gcomharsanacht Aerfort na Sionna, tá Páirc Eitileorachta na Sionna in a bhfuil comhlachtaí deisiú eitleáin, airgeadais eitileorachta, deisiú innealra agus déantúsaíocht agus deisiú codanna eitleáin.
Sráid na Danmhairge sa bhliain 1982
Mion-Thionscal.
Cé gur le comhlachtaí eachtracha formhór na dtionscal móra i Luimneach agus a timpeallacht, tá dúlra bríomhar mion-thionscail ard-theicneolaíochta inti freisin ar le comhlachtaí Éireannach a bhformhór. In a measca, tá a leithéid a bhaineann le ríomhairí, bog-earraí, dearadh, ilmheán agus foilsiú agus tá a lán díobh suite i bPáirc Teicneolaíochta Plassey i gCaladh Uí Threoigh gar d'Ollscoil Luimnigh.
Cé go bhfuil na monarchana éadaigh beagnach go léir dúnta anois, tá traidisiún láidir faisin fós sa chathair ós rud é go bhfuil cúrsa tríú leibhéal cáiliúil ar fáil i gColáiste Ealaíona Luimnigh ar Sráid an Chláir (cuid de Institiúid Teicneolaíochta Luimnigh). Tá an scannán "Cowboys & Angels" bunaithe are mhic-léinn an Choláiste sin.
Tá ionad taighde i bPáirc Tionscail Ráithín.
Seirbhísí.
Tá fás mór tagtha ar thionscail seirbhísí i Luimneach ó 1990 anuas. Ós rud é gur príomhchathair an Mean-Iarthair í, is lár-ionad airgeadais, riarachán, sláinte agus trádála í do réigiúin in a bhfuil 400,000 áitreabhaigh.
De barr a suíomh, úsáideann an-chuid chomhlachtaí an chathair nó an ceantar mór-thimpeall dí mar a dara láthair scaipiúcháin sa Phoblacht i ndiaidh Bhaile Átha Cliath.
Tá príomhoifig Ard-Bhailitheoir na gCoimisiúinéiri Ioncaim suite ar Shráid Phroinsias agus tá feidhmeanna cabhair eachtracha an Roinn Gnóthaí Eachtracha á aistriú go Luimneach. Tá ceann-cheathrú Bord na gCon agus ceann-cheathrú Cumann Soláthar Bainne Uachtarlann na Éireann suite sa chathair chomh maith.
Turasóireacht.
Áras Fáilte Luimnigh, deartha ag Murray Ó Laoire ar Ché Artúir
Cé ná fuil an clú céanna ar leith ar Luimneach mar ionad saoire agus a bhfuil ar Bhaile Átha Cliath, Chorcaigh nó Ghaillimh, tá tionscal mór fáilte fós inti le blianta de bharr a cóngaracht le Aerfort na Sionna. Agus i ndiaidh aththógáil lár na cathrach ó dheireadh blianta na 1980í, tá cuma i bhfad níos fearr don turasóir anois aici.
Tá líon mór tar éis teacht ar líon cuairteoirí ar Luimneach i ndiaidh teacht seirbhísí Ryanair go Aerfort na Sionna agus, ó thús na Mílaoise, tá sé óstán nua tógtha sa chathair chomh maith le brúanna agus tithe leaba agus lóistín.
Is i sean-lár na cathrach a bhfuil na suíomh is mó suime don chuairteoir. Ar Oileán an Rí, tá Ardeaglais Mhuire, Áras na Cathrach, Lána an Chaisleáin, Caisleán an Rí Eoin agus sean-Phálás an Easpaig suite laistigh ceathrú mhíle ón a chéile. Díreach trasna na Sionainne, tá Carraig an Chonartha i Sparr Thumhan agus, ar imeall an Bhaile Ghaelaigh ar an mbruach theas, tá Ardeaglais Eoin.
Suite i Sean-Thigh an Chustaim ar Shráid Rutland, tá Iarsmalann Hunt agus, i Lána an Chaisleáin ar Oileán an Rí, tá Iarsmalann Cathrach Luimní. Agus laistigh 40km ó lár na cathrach, is féidir cuairt a dhéanamh ar ionaid turasóireachta ar nós Caisleán agus Páirc Oidhreachta Bhun Raite, Loch Gar, Gleannta Abhainn an Chláir, Iarsmalann na mbád eitilte i bhFaing agus Caisleán, Crannóg agus Ráth Chreagán Eoin.
Ardoideachas.
Foirgneamh Schumann, Ollscoil Luimni, 2003
Is ionad tabhachtach ardoideachais í Luimneach agus tá trí choláistí tríú léibhéal suite sa mhór-chathair ina bhfuil níos mó ná 20,000 mic-léinn ag freastal. I rith na bliana acadúla, is suas le 10% de dhaonra na cathrach iad mic-léinn nárbh as Luimneach iad.
Ollscoil Luimnigh.
Osclaíodh Ollscoil Luimnigh sa bhliain 1972 i dTigh Phlassey, Caladh Uí Threoigh, 5km soir ó lár na cathrach mar an Foras Náisiúnta um Ardoideachais. Cé ná raibh ach 100 mic-léinn ag freastal inti sa chéad bhliain, ghothaigh sí cáil go tapa mar ionad acadúla, go mór mór san innealtóireacht, eolaíocht leictreonacha agus staidéir Eorpacha. Faoina chéad stiúrthóir Dr. Éamonn Breathnach, bhí struchtúir modúlacha agus scrúdúcháin reatha eagraithe. Ní raibh sé sin ar fáil sna coláistí tríú leibhéal in Éirinn ag am sin.
Bhain an Foras stádas ollscoile ó Rialtas na hÉireann sa bhliain 1989 agus d'fhás sí go tapa in a dhiaidh. Thar an am céanna, aontaíodh í le Coláiste Oideachais Thumhan a bhunaíodh i 1972 chomh maith agus a bhí ar an gcampus céanna léi.
Bhí ós cionn 12,000 mic-léinn ag freastal uirthi i 2009 agus tá 3,000 díobh in a gcónaí ar an gcampus féin atá tar éis leathnú anois thar na Sionainne go dtí Contae an Chláir. Bronntar céimeanna baitsiléir, mháistir agus dochtúra ar chéimithe innealtóireachta, ealaíona, eolaíochta, leighis, teicneolaíocht eolais, dlí, ailtireachta, staidéir gnó, eolaíocht sóisialta, ceoil agus oideachais.
Ardeaglais Eoin, an stua is airde in Éirinn.
Is é Halla Ceoil na hOllscoile ceann de na ceolárais is mó in Éirinn agus tá Orchestra Seomra na hÉireann agus Ionad Ceol Domhain na hÉireann bunaithe ann. Tá Ionad Náisiúnta Traenála Spóirt bunaithe ar champus Ollscoil Luimnigh freisin.
Institiúd Teicneolaíochta Luimnigh.
Bunaíodh Institiúd Teicneolaíochta Luimnigh sa bhliain 1980 nuair a aontaíodh cúig scoileanna tríú leibhéal beaga ar champus nua in Máigh Lis tuairim 3km ó lár na cathrach ar bhruach thuaidh na Sionainne. Bronntar céimeanna baitsiléir agus mháistir agus dámhanna ar mhic-léinn innealtóireachta, leanganna, eolaíochta, teicneolaíocht eolais agus staidéir gnó. Tá cáil ar leith ar chúrsaí tógála agus dearadh faisin an choláiste.
Tá beagnach 7,000 mic-léinn ag freastal faoi láthair na huaire i Máigh Lis agus ar a champus ealaíona agus dearadh ar Shráid an Chláir. B'shin í an Dochtúir Ollanach Maria Hinfelaar, stiúrthóir an Institiúid ó 2004 go dtí 2016.
Coláiste Mhuire Gan Smál.
Tá Coláiste Mhuire Gan Smál, an coláiste tríú leibhéal is sine sa chathair, suite ar Chuar-Bhóthar Theas, tuairim is 2km ó lár na cathrach. Bhunaigh Siúracha an Trócaire sa bhliain 1900 é mar choláiste oiliúna i gcomhair ban-mhúinteoirí bunscoile ach, cé gurb é an oideachas an roinn is mó fós ann, is gnáth-choláiste tríú leibhéal ealaíona anois é.
Preas.
"Rinn na hAbhann" ar bhruach na Sionnaine - 2005
Is é an "Limerick Leader" an nuachtán is mó léite i gCathair agus i gContae Luimní. Foilsítear é sa tráthnóna Dé Luain agus De Chéadaoin, tá eagrán seachtainiúil an Chontae ar fáil Déardaoin agus eagrán seachtainiúil na Cathrach ar an Aoine. Is gar-nuachtán dó an "Limeick Chronicle", an dara fhoilseacháin is sine in Éirinn i ndiaidh an "Belfast News Letter" a bhunaíodh sa bhliain 1766, agus tagann sé amach tráthnóna Dé Mháirt. Ba le clann Buckley an grúpa Leader óna bhunú sa bhliain 1889 (mar ardán náisiúnach in aighidh an chlaonadh Bhreathnach a bhí ar an g"Chronicle" san am) ach díoladh leis an "Leinter Leader" é sa bhliain 2004. Sa bhliain 2006, cheannaigh an Johnson Group, chomhlacht preas as an Albain, foilseacháin an "Leinster Leader". Díoltar tuairim is 25,000 cóip d'eagráin seachtainiúla an Leader gach seachtain.
Tá dhá nuachtáin saoire seachtainiúil sa chathair faoi láthair, an "Limerick Post" (a bhunaíodh sa bhliain 1986) agus an "Limerick Independent" a bhunaíodh sa bhliain 2006.
Foilsíonn Cumann na Mac Léinn "An Focal" gach coicís le linn na bliana staidéir in Ollscoil Luimnigh.
Raidió.
Is le "Live 95FM" ceadúnas áitiúil craolacháin raidió i láthair na h-uaire agus is cuid de ghrúpa cumarsáide UTV é. Raidió neamh-oifigiúil a bhí in "RLO" ónár chaill sé a cheadúnas sa bhliain 1997 go dti gur dhún na h-údaráis é i 2006.
Is féidir "Tipp FM" (Contae Thiobraid Árann), "Clare FM" (Contae an Chláir) agus pobal-raidió "West Limerick FM102" a chloisinn sa chathair chomh maith.
Tá príomh-stiúdió "Lyric FM", an tríú canáil raidió ó RTÉ (Raidió Telefís Éireann), suite sa chathair.
Craoltar "Wired FM" (96.8MHz), an t-aon stáisiún raidió ag freastal ar mhic léinn sa chathair, ó Choláiste Oideachais Muire Gan Smál.
Na hEalaíona.
Rae tithe brice deirge i Sráid Mhulgrave a thógadh ag deireadh an 19ú aois.
Tá an-chuid áiseanna ealaíona suite i Luimneach agus tá oidhreacht láidir ag an gcathair sa cheol agus sa litríocht. Cuidíonn na cúrsaí oideachais in Ollscoil Luimnigh agus i gColáiste Ealaíona Luimnigh le stádas an chathair mar ionad tábhachtach i ngach rannóg na n-ealaíona.
Is í Ionad Ealaíona an Bhelltable ar Shráid Uí Chonaill príomh-láthair drámaíochta na cathrach. Tá Gailearaí Ealaíona Cathrach Luimnigh suite i gCearnóg an Phoirigh an Gailearaí Náisiúnta Féin-Phortráid in Ollscoil Luimnigh.
Sé Halla Ceoil na hOllscoile príomh-ionad ceoil clasaiceach agus mór-seóanna ceol chomhaimseartha na cathrach, cloistear ghrúpaí nua in ionaid mar Dolan’s Warehouse ar Bhóthar na nDuganna agus is i dtithe tábhairne mar Nancy Blake’s ar Shráid na Danmhairge a chloistear seisiúin ceoil traidisiúnta.
Ritheadh an chéad Fleadh Scannán Luimnigh in Ollscoil Luimnigh i mí na Márta 2007. Eagraíonn an EV+A ("Exhibition of Visual+ Art" as Béarla) sa chathair gach bliain.
Spórt.
a> sa chluiche leath-cheannais, 28ú Lúnasa 2004
Tá an-suim sa spórt i Luimneach agus is minic a ghlaonn polaiteoirí agus cumainn áitiúil "Príomh-chathair Spóirt na hÉireann" uirthi. Cuimhníonn dealbh ós chomhair Banc Aontas Éireann i Sráid Uí Chonaill clú spórtúil na cathrach.
Is iad an iomáint, an pheil Ghaelach, an sacar agus an rugbaí na spóirt ina bhfuil an suim poiblí is mó ach tá tá clubanna rámhaíochta, lúthchleasaíochta, snámha, haca, rothaíochta, camógaíochta, peil na mban, cruicéid, leadóige agus liathróid láimhe le fáil sa chathair chomh maith.
Tá ocht ngalf-chúrsa laistigh de 20km ó lár na cathrach. Tá raon rásaíocht na gcon suite ar Bhóthar Mulgrave agus is i gCnoc Glas, 9km ó dheas ó lár na cathrach an an mbóthar i dTobar Phádraig atá ráschúrsa na gcapall
Ospidéil.
Tá ospidéil amháin ginearálta laistigh de theorainn na cathrach, Ospidéal Eoin i gCearnóg an Ardeaglais. B'ospidéal ginearálta é Ospidéal Bharringtons ar Ché Sheoirse ach tharraing an Bord Sláinte siar de sa bhliain 1988 agus athosclaíodh mar mhion-ospidéal príobháideach é ina dhiaidh.
Is ar Bhóthar Mulgrave a bhfuil Ospidéal Meabhar-Ghalar Sheosaimh suite agus tá an Ospidéal Breithe Réigiúnach Mhainchín ar Bhóthar na hInse.
Is é Ospidéal Réigiúnach an Mheán-Iarthair promh-ospidéal na cathrach. Tá sé suite i mbruach-bhaile Tuar an Dúill, tuairim is trí mhíle siar ó lár na cathrach.
Aeráid.
Tá aeráid séimh ag Luimneach le meán-uasteocht an lae 20 °C (68 °F) i mí Iúil agus meán-íosteocht na h-oíche 4 °C (39 °F) i mí Eanáir. Is iad 31.6 °C (88.88 °F) an teocht is airde riamh sa chathair agus -11.2 °C (11.84 °F) an teocht is ísle ó thosach annalacha an aimsir.
Eisimirc as Luimneach.
Dealbh cuimhneacháin Pádraig Sairséal i bPlás na hAirdeaglaise, Luimneach
I dteannta le gach áit eile in Éirinn, is mór é lion na ndaoine a d’fhág Luimneach i rith na h-aoise chun chur fúthu i dtíortha eile an domhain. Go minic, ní eisimirc toilteanach a bhí ann, go mór mór i ndiaidh ghorta nó chogaidh.
I mbeagnach gach bliain ó dheireadh na 17ú aoise go dti deireadh na 20ú aoise, d’fhág níos mó daoine an chathair ná mar a tháinig isteach. Ach bhí tréimhsí ar leith ann ina raibh an eisimirc thar an ngnáth, go mór mór i nidiaidh Léigear Luimnigh, i lár na 18ú aoise, i ndiaidh an Ghorta Mhóir suas go dti deireadh na 19ú aoise agus le linn cúlú eacnamaíochta blianta na 1950í agus blianta na 1980í.
Is i Sasana, Stáit Aontaithe Mheiriceá, Ceanada, An Astráil agus An Nua-Shéalainn ceann scríbe formhór na ndeoraithe.
Polaiteoiri.
Droichead Sylvester Uí hAllmharáin, Margadh na bPráta
Luimneach Thar Lear.
Luimneach sa bhliain 1982 roimh ath-fhorbairt an Bhaile Gallda. Radharc thar Abhann na Mainistreach ar Séipéal Mhuire.
Lean ainm Luimnigh eisimircigh ón gcathair go dti Meiriceá Thuaidh agus an Astráil.
Tá ar a laghad naoi mbaile i Stáit Aontaithe Mheiriceá leis an ainm Limerick, ceann amháin araon sna stáit Georgia, Illinois, Mississippi, Nua-Eabhrac, Ohio, Pennsylvania agus Carolina Theas agus dhá cheann sa stát Maine. Tá ceantar darbh ainm dó Limerick i gcathair Louisville, Kentucky.
Tá ar a laghad dhá bhaile i gCeanada, Limerick ON (Ontario) agus Limerick SK (Saskatchewan). Tá baile amháin san Astráil, Limerick NSW (New South Wales), agus cnoc darbh ainm dó Limerick Hill i Sléibhte Hammersley in Iarthar na hAstráile.
Nasc-Bhailte.
Tá Luimneach nascaithe le Kemper/Quimper i mBriotáin na Fraince, Spokane i Stát Washington i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Starograd Gdanñski i Réigiún Pomaráine Thoir na Pólainne.


An Ghaeilge.
Is ceann de na teangacha Gaelacha í Gaeilge na hÉireann ("nó 'an Ghaeilge' mar a thugtar uirthi go hiondúil in Éirinn"), a labhraítear in Éirinn. Is an teanga náisiúnta nó dhúchais agus an phríomhtheanga oifigiúil i bPoblacht na hÉireann í. Tá an Béarla luaite sa Bhunreacht mar theanga oifigiúil eile. Tá aitheantas oifigiúil aici chomh maith i dTuaisceart Éireann, atá mar chuid den Ríocht Aontaithe. Ar an 13 Meitheamh 2005 d'aontaigh airí gnóthaí eachtracha an Aontais Eorpaigh glacadh leis an nGaeilge mar theanga oifigiúil oibre san AE. Ón 1 Eanáir 2007 cuireadh tús leis an stádas oifigiúil seo, agus ba é an tAire Nollaig Ó Treasaigh, T.D., an chéad aire Éireannach a labhair Gaeilge ag cruinniú de chuid Chomhairle na nAirí, an 22 Eanáir 2007.
Tá go leor ainmneacha eile réigiúnda nó stairiúla ar an teanga freisin: "Gaedhealg", "Gaedhilge" agus "Gaedhilg" (i gConamara); "Gaedhilic" agus "Gaeilic" (in áiteanna i gCúige Uladh agus Maigh Eo); "Gaedhealaing", "Gaoluinn" agus "Gaeilinn" (i bPort Láirge); "Gaelainn" (sa Mhumhain); "Gaedhlag" (Ó Méith, Ard Mhacha agus Lú); "Gàidhlig" (in Albain); "Gaelg" nó "Gailck" in Oileán Mhanann; agus "Guithealg" nó "Goidelc" (sa Shean-Ghaeilge). Go minic, níl i gceist leo seo ach litrithe malartacha ar an bhfocal "Gaeilge" agus iad ag baint leis an tréimhse réamhchaighdeánach (féach thíos chun a thuilleadh eolais a fháil), ach tabhair faoi deara gurb iondúil inniu a úsáidtear an leagan Muimhneach d'ainm na teanga, Gaelainn, le tagairt a dhéanamh do chanúint an chúige ina gcluinfeá an t-ainm seo uirthi. D'fheicfeá "Gaoluinn", leis, toisc gur mar "é" fada a fhuaimnítear "ao" an litrithe sna canúintí deisceartacha.
Sean-Ghaeilge agus an tOgham.
Cainteoirí Gaeilge sa bhliain 2007.
B'é an tOgham an chéad chóras scríofa don Ghaeilge, ach is gnách an teanga a chur ar pár i litreacha Laidineacha le níos mó ná míle bliain anuas. Sa tseachtú haois a tháinig an chéad leagan caighdeánaithe den teanga, mar atá, an tSean-Ghaeilge, ar an bhfód, agus í sách difriúil fós leis an gcineál Gaeilge a labhraítear inniu. D'úsáidtí Sean-Ghaeilge, ar dtús, i ngluaiseanna míniúcháin a chuirtí le téacsanna Laidine, le cuidiú leis na daltaí óga nach raibh ach ag foghlaim theanga na Críostaíochta Caitlicí. De réir a chéile, áfach, thosaigh na manaigh ag breacadh síos na scéalta miotaseolaíochta, leithéidí na Rúraíochta is na Fiannaíochta. Ní raibh siad chomh drochamhrasach i leith na seanscéalta Págánacha agus a shílfeá, ach mar sin féin bhain siad gach tagairt nithiúil don chreideamh réamh-Chríostaí de na leaganacha a rinne siad de na scéalta seo. Mar sin, fág is go bhfuil blas na Págántachta ar na seanscéalta Gaelacha ó thaobh an spioraid agus an tsaoldearcaidh, is deacair aon tagairt do dhéithe Págánta na gCeilteach a aithint iontu.
Tá gramadach agus litriú na bhfocal sna scríbhinní Oghaim ní ba seanaimseartha ná an tSean-Ghaeilge féin, cé go mbaineann an chuid is deireanaí de na hOghamchlocha leis an tréimhse chéanna. Mar sin, is dócha go ndearna na manaigh iarracht d'aon turas ar stíl nua scríbhneoireachta a thabhairt isteach nach mbeadh cosúil le stíl "Phágánta" na nOghamchloch.
Meán-Ghaeilge.
De réir a chéile, tháinig meath ar thraidisiún scríofa na Sean-Ghaeilge, agus an Mheán-Ghaeilge ag teacht ina háit. Teanga cineál measctha is ea an Mheán-Ghaeilge, nó is deacair aon chaighdeán nó norm ceart a leagan amach di. Tá idir chaint na ndaoine agus ghramadach chasta na Sean-Ghaeilge ag dul trí chéile sa Mheán-Ghaeilge, agus thairis sin, is féidir forcheartú a fheiceáil ansin - is é sin, iarrachtaí teipthe ar chloí le caighdeán na Sean-Ghaeilge nach bhfuil ceart de réir an chaighdeáin sin "ná" de réir chaint na ndaoine.
Tabhair faoi deara go dtugann téacsleabhair áirithe "Meán-Ghaeilge" ar an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach freisin. Ní botún é seo go díreach, ach cleachtas a d'imigh as úsáid idir an dá linn.
Nua-Ghaeilge.
Le teacht an dóú haois déag, múnlaíodh an caighdeán nua - caighdeán a bhí sách cóngarach do chaint na ndaoine, an chuid ba mhó léinn acu ar a laghad - ar a dtugtar an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach. Caighdeán sách dian atá inti, agus í saor go hiomlán ó gach cineál canúnachais. Is fíor go raibh cead ag na filí úsáid a bhaint as dhá leagan chanúnacha den fhocal chéanna le freastal ar riachtanais na ríme is na rithime (abair, "clach" agus "cloch"), ach níorbh ionann sin is a rá go mbeadh an file seo níos claonta chun an leagan seo a úsáid agus an file úd eile níos doirte d'fhoirm a chanúna féin - bhí an bheirt acu ag úsáid an dá fhoirm, de réir mar a d'éilíodh dlíthe na filíochta.
Chuir tosach na séú haoise déag agus maidhm Chionn tSáile deireadh sách giorraisc le saothrú na Nua-Ghaeilge Clasaicí. An cineál Gaeilge a scríobhtaí i mblianta dorcha na bPéindlíthe, má scríobhtaí in aon chor í, ní raibh ann ach meascán den chanúint áitiúil agus cibé blúirín den teanga Chlasaiceach a bhí foghlamtha ag an scríbhneoir, agus an chanúint ag fáil an lámh in uachtar ar an gcaighdeán clasaiceach le himeacht na gcéadta bliain.
Le Déanaí.
I ndeireadh na naoú haoise déag, cuireadh an Nua-Ghaeilge chomhaimseartha ar bun. Ar dtús, rinne lucht an ghlanteangachais, a raibh daoine ar nós Risteard de Hindeberg orthu, iarrachtaí áirithe ar chaighdeán na Nua-Ghaeilge Clasaicí a athréimniú, ach ba é an scríbhneoir biseach úd, an tAthair Peadar Ua Laoghaire, a rug bua ar de Hindeberg agus tugadh tús áite do chaint na ndaoine. Is é sin le rá gur bunaíodh an Nua-Ghaeilge scríofa ar an nGaeilge a bhí á labhairt ag muintir na Gaeltachta, seachas ar Ghaeilge Cheitinn. De bharr an ról ar leith a bhí ag an Athair Peadar agus ag a chuid scríbhneoireachta in athbhunú na Gaeilge mar theanga scríofa, chuaigh canúint an Athar Pheadair é féin (.i. Canúint na Mumhan) go mór i bhfeidhm ar mhúnla na Gaeilge ag tús an chéid seo caite. Bhí tionchar Ghaeilge na Mumhan fós le feiceáil i gcuid mhaith mhór de na téacsleabhair a foilsíodh go dtí lár na 1950idí. Níos déanaí, áfach, agus d'ainneoin go raibh sé de nós ag daoine áirithe an Ghaeilge chaighdeánach a cáineadh as ucht í a bheith ró-Mhuimhneach, bhí tionchar níos láidre ag na canúintí eile ar an gCaighdeán Oifigiúil (m. sh. córas na mbriathra agus córas na réamhfhocal).
Litríocht na Gaeilge.
Thosaigh litríocht na Gaeilge ag forbairt as an nua, nuair a tháinig úrscéal an Athar Peadar Ua Laoghaire, "Séadna", i gcló go gairid i ndiaidh do Dhubhghlas de hÍde a óráid mhór a thabhairt uaidh faoi chomh tábhachtach is a bhí sé an galldachas a ruaigedh as Éirinn. Is fíor nach raibh i leabhar an Athar Peadar ach dornán scéalta ón mbéaloideas, agus iad ceangailte le chéile le scéal an ghréasaí Séadna féin, fear a dhíol a anam leis an diabhal agus ar diúltaíodh faoina ligean isteach in Ifreann chomh maith leis na Flaithis. Mar sin féin, bhí Gaeilge líofa nádúrtha ann, rud a thaitin go mór mór le lucht athbheochana na teangan. I ndiaidh "Shéadna", aistriúcháin nó athinsintí ar scéalta clasaiceacha ba mhó a tháinig ó pheann an Athar Pheadair, leithéidí an leagain Ghaeilge a rinne sé de "Don Quixote", agus dála go leor daoine aithnidiúla eile i saol na Gaeilge, scríobh sé dírbheathaisnéis freisin, "Mo Scéal Féin", a áirítear ar bhunchlocha litríocht na Gaeilge chomh maith céanna.
Is mar réabhlóidí ba mhó a bhain Pádraig Mac Piarais amach a chlú iarbháis, ach is gá aird a tharraingt air gur scríbhneoir Gaeilge a bhí ann, leis. Scríobh sé roinnt gearrscéalta rómansúla, traigéideacha fiú, agus iad suite i saol na Gaeltachta. Is é "Eoghainín na nÉan" an ceann is mó a théann i bhfeidhm ar an léitheoir, go háirithe ar an léitheoir atá eolach ar chinniúint an scríbhneora.
Bhí Pádraic Ó Conaire ina státseirbhíseach sóisearach i Londain nuair a chuala sé iomrá ar athbheochan liteartha na Gaeilge. B'as Gaillimh dó, agus canúint an cheantair timpeall aige, siúd is gur féidir lorg Ghaeilge Chontae an Chláir a aithint ar a stíl fosta, canúint a chuaigh i léig idir an dá linn. Scríobh sé scéalta faoi imirce na nÉireannach go Sasana, faoin saol crua a bhí acu thall ansin, faoin bhfánaíocht agus faoi athbheochan an spioraid náisiúnta. B'é an t-úrscéal greanntragóideach úd "Deoraíocht" a mhórshaothar. Thairis sin, scríobh sé roinnt mhaith gearrscéalta agus altanna iriseoireachta.
Is iad na dírbheathaisnéisí Gaeltachta a cuireadh i gcló idir an dá chogadh domhanda, áfach, na clasaicigh mhóra chomhaimseartha. An triúr is clúití acu, is iad "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain, "Peig" - tuairisc a thug Peig Sayers ar imeachtaí a beatha féin, agus "Fiche Bliain ag Fás" le Muiris Ó Súilleabháin. B'as an mBlascaod Mór do na dírbheathaisnéisithe seo: seandaoine a bhí sa chéad dís acu, agus iad ag tabhairt cur síos ar a saol féin i nGaeilge ghlan an oileáin; ach fear óg a bhí i Muiris, agus súil eile ar fad aige ar na cineálacha imeachtaí a bhí ar siúl san áit. Thar aon rud eile, bhí na leabhair seo ceaptha le Gaeilge mhaith dhúchasach de chuid na sean-Ghaeltachta aonteangaí a scaipeadh i measc na scoláirí, ach is é an gnáthghearán inniu ná gur baineadh mí-úsáid pholaitiúil as na leabhair seo - Peig go háirithe - le coimeádachas cultúrtha agus reiligiúnda a chur chun cinn i measc na bpáistí, dála shíolteagasc na dtíortha ollsmachtúla.
Is deacair gan an cheist a chur, nárbh fhearr do na máistrí scoile an dírbheathaisnéis ó Ghaeltacht Chúige Uladh, "Rotha Mór an tSaoil" le Micí Mac Gabhann, a chur os comhair na ndaltaí in áit an triúr Blascaodach. Scéal is ea é gur beag duine nach gcuirfeadh sé spéis ann, nó bhí saol suimiúil ag Micí: chuaigh sé go Meiriceá le hór a bhaint as talamh sioctha Alasca in Klondyke, agus é ag saothrú luach a phasáiste ag rúpáil oibre anseo is ansiúd, aon áit a raibh na fostóirí sásta post a thabhairt d'Éireannach a bhí - mar a fheictear don léitheoir - dall go leor ar an mBéarla an chuid ba mhó den am.
Bhí muintir na gcúigí eile ag fáil deacair ciall a bhaint as an litríocht Mhuimhneach. Mar sin, bhí siad den tuairim gur chóir a gceart a bhaint amach do na canúintí eile sa litríocht. B'iad an bheirt deartháracha ó na Rosa, Séamus Ó Grianna agus Seosamh Mac Grianna, na scríbhneoirí ba mhó ó Chúige Uladh. Bhí siad páirteach i gCogadh Saoirse na hÉireann agus i gCogadh Cathartha na hÉireann, agus chaith siad tamall i mbraighdeanas i ndiaidh an dá chogadh, ach bhain gach duine acu deireadh súile den náisiúnachas a fhad agus a bhí leas mhuintir na Gaeltachta i gceist. Tá an frustrachas le haithint ar go leor dár scríobh siad. Mar sin féin, bhí siad sách difriúil le chéile mar scríbhneoirí. Scríobhadh Seosamh, an duine ab óige acu, leabhair uaillmhianacha ardealaíonta, leithéidí an úrscéil "An Druma Mór" agus na dírbheathaisnéise "Mo Bhealach Féin"; ach sháraigh air mórán ratha a bhaint amach dó mar scríbhneoir. Tháinig críoch dheifnideach lena chuid scríbhneoireachta nuair a cuireadh i dteach na ngealt é agus síocóis dhúlagrach ag luí ar a intinn. Maidir le Séamus, áfach, chaith sé a shaol ag scríobh leabhar i ndiaidh a chéile i stíl sheanaimseartha rómansúil, go dtí gur éirigh sé as an nGaeilge ar fad roimh dheireadh a bheatha sna seascaidí. Le teann éadóchais i dtaobh thodhchaí na teanga, chuaigh sé leis an ngluaiseacht Language Freedom Movement, a bhí in aghaidh mhúineadh éigeantach na Gaeilge.
Fógra dátheangach i mBéarla agus Gaeilge
Is é Máirtín Ó Cadhain an scríbhneoir Gaeilge ba thábhachtaí san fhichiú haois, áfach. Duine nua-aimseartha ar fad a bhí ann, fear a chuir spéis bheo bhíogúil i gcúrsaí a chomhaimsire sa bhaile is i gcéin, agus é ag baint úsáide as gach cineál cleasa nua ina chuid scríbhneoireachta leis an teanga agus an litríocht a thabhairt i gcrann. Scríobh sé roinnt mhaith gearrscéalta agus trí úrscéal nár tháinig ach an chéad cheann acu, "Cré na Cille", amach lena shaol féin. Úrscéal atá ann a thugann cur síos criticiúil ar shaol na Gaeltachta ó bhéal na marbhán atá ag déanamh créafóige sa reilig - rud ba mhó a shamhlófaí le litríocht Mheiriceá Theas. Connachtach a bhí i Máirtín, agus é ag cloí le gramadach a chanúna féin, fiú i gcomhthéacsanna ar ghá, dar leat, caighdeánú níos déine ná sin a chur i bhfeidhm ar an teanga. Ní raibh drogall ar bith air roimh fhocail de chuid canúintí eile, ó Ghaeilge na hAlban, ón Nua-Ghaeilge Chlasaiceach agus ó bhéarlagair na dtéarmadóirí i mBaile Átha Cliath a ghlacadh isteach ina chuid Gaeilge de réir mar a theastódh uaidh.
Go háirithe i ndiaidh an dara cogadh domhanda, chuaigh scríbhneoirí neamh-Ghaeltachta i mbun pinn, daoine nár fhoghlaim an teanga ach ar scoil. Rinne cuid acu léirscrios ar an teanga leis na struchtúir amscaí Béarlachais a d'úsáididis ina gcuid scríbhneoireachta, ach ón taobh eile de, d'éirigh le cuid acu téamaí nua a thabhairt isteach i litríocht na teanga. Áirítear Diarmaid Ó Súilleabháin agus Eoghan Ó Tuairisc ar daoine de na scríbhneoirí is tábhachtaí acu siúd. Bhí Eoghan Ó Tuairisc ina dhealbhadóir agus ina ealaíontóir sula ndeachaigh sé leis an scríbhneoireacht. Scríobh sé na húrscéalta tábhachtacha stairiúla "L'Attaque", faoi imeachtaí Bhliain na bhFrancach i gContae Mhaigh Eo, agus "Dé Luain", faoi Éirí Amach na Cásca. Tá an leabhar seo scríofa de réir mar a chomhcheanglaítear na smaointí, seachas de réir mar a thiteann na himeachtaí amach. Scríobh Breandán Ó Doibhlin aistí agus úrscéalta uaillmhianacha nua-aimseartha, agus bhí Seán Ó Riordáin ar fhilí móra na tíre de réir gach caighdeán.
An Cló Gaelach.
An focal "Corcaigh" scríofa sa chló Gaelach.
Bhí ceist an chaighdeáin litrithe fite fuaite le ceist an chló Ghaelaigh, mar a thugtar air. Is é an rud atá i gceist leis an gcló Gaelach ná leagan ar leith den aibítir Laidneach agus é bunaithe ar stíl peannaireachta na sean-lámhscríbhinní. Leis an nGaeilge is mó a shamhlaítear an stíl inniu, ach le fírinne, tá sí an-chosúil leis an mionpheannaireacht a chleachtaítí i Mór-roinn na hEorpa i laethanta Shéarlais Mhóir. Mar shampla, cuireadh an chéad fhoclóir Laidine-Gearmáinise, an tAbrogans, ar pár i litreacha atá an-chosúil leis an gcló Gaelach.
Cé is moite d'fhoirmeacha na litreach féin, is é an ponc scriosta nó an "punctum delens" príomhchomhartha sóirt an chló Ghaelaigh. Ar dtús, sna lámhscríbhinní Laidine sna Meánaoiseanna, ba nós litreacha a scríobhadh de thaisme a chur ar neamhní tríd an bponc seo a chur os a gcionn - sin é an tuige go dtugtar "ponc scriosta" air. Ós rud é gurb ionann an litir f- a shéimhiú agus an fhuaim f- a bhá go hiomlán, thosaigh na scríobhaithe an ponc scriosta a úsáid mar chomhartha do shéimhiú an f-. De réir a chéile, fairsingíodh an úsáid seo ar na consain shéimhithe eile, cé gurbh é athrú na fuaime, in áit a scriosta, a bhí i gceist lena séimhiú-san.
Nuair a chuaigh an chéad leabhar Gaeilge i gcló i réimeas Éilís a hAon, a choimisiúnaigh foilsiú litríochta Protastúnaí sa Ghaeilge, gearradh clófhoireann ar leith le haghaidh na Gaeilge. Bhí an chlófhoireann seo ceaptha le bheith cosúil le peannaireacht na lámhscríbhinní Gaeilge, le go mbeadh na leabhair ní ba soléite acu siúd a bhí i dtaithí na léitheoireachta sa teanga. Is féidir a rá nár tháinig an cló Gaelach, mar "chló", ar an bhfód roimhe sin.
Nuair a tháinig an caighdeán nua litrithe agus gramadaí i bhfeidhm i ndeireadh na ndaichidí, caitheadh an cló Gaelach i dtraipisí freisin, díomaite den chorrúsáid a bhaintear as mar mhaisiú. Dháiríre, is ar éigean is féidir teacht trasna ar leabhar Gaeilge ina mbeadh an cló Gaelach á úsáid in éineacht leis an litriú nua. Is dócha nach bhfuil ach aon sampla amháin ann - "Na Glúnta Rosannacha" le Niall Ó Dónaill, a d'fhoilsigh Oifig an tSoláthair sa bhliain 1952, an chéad uair.
Stór focal.
Tá isteach nó amach le 42,000 ceannfhocal i bhFoclóir Uí Dhónaill (gan foirmeacha éagsúla a áireamh, mar shampla bróg, bróga, bróige, bhróg is mar sin de). Tá 56,000 téarma aonfhoclach ar Téarma.ie, 36,000 ach sin nach bhfuil in FGB. Mar sin féin tá cumas ar leith sa Ghaeilge comhfhocail úra a chruthú mar shampla 'páirc', 'páircín', 'mórpháirc', 'mionpháirc'.


Éire.
Is oileán í Éire atá suite amuigh ó chósta iarthuaisceart mhórthír na hEorpa, siar ón mBreatain Mhór, in oirthear an Aigéin Atlantaigh thuaidh.
Rialtas.
Ó 1922 i leith, tá an t-oileán roinnte idir Saorstát Éireann (1922-1937) nó Éire (1937-inniu) agus Tuaisceart Éireann. Tá na sé chontae i dTuaisceart Éireann mar chuid den Ríocht Aontaithe, agus tá an chuid eile den tír ina Stát neamhspleách. Go minic freisin tugtar "na sé chontae" ar Thuaisceart Éireann, agus "na sé chontae is fiche" nó "an Phoblacht" ar an gcuid eile den tír.
Daoine.
Tá beagnach seacht milliún duine in Éirinn. Is de bhunadh Ceilteach an chuid is mó den daonra, a tháinig i dtír ó mhór-roinn na hEorpa thar na cianta. Bhí cuid mhaith inimirce, freisin, ó am go ham ó thíortha eile, go háirithe as Alba, agus ar bhonn níos lú, as Sasana. Is Caitlicigh formhór (os cionn 70%) an daonra. Is Protastúnaigh formhór na coda eile, beagnach leath na ndaoine i gCúige Uladh, agus iad roinnte idir eaglaisí éagsúla, go háirithe Preispitéirigh agus Anglacaigh (a bhaineann le hEaglais na hÉireann. Féach ar an alt Creideamh in Éirinn le tuilleadh sonraí).
Cultúr.
Tá cáil ar na Gaeil ó thús a gcuid staire sa cheol. Bhíodh ceoltóirí agus cumadóirí ceardúla go fairsing sa tír faoi na sean-ríthe agus flatha, go dtí gur chuir Cath Chionn tSáile deireadh leis an seanchóras Gaelach. As sin amach, leanadh den cheol, ach ba cheol tíre an chuid ba mhó de, le ceol rince agus oibre san áireamh.
Níos déanaí, tháinig foirm amhránaíochta gan tionlacan ar aghaidh, ar a dtugtar an seannós. Tá sé seo láidir fós, go háirithe i nGaeltachtaí Chonnacht. Tá traidisiúin ceol fidile láidir i gcuid mhór den tír, ach castar ceol traidisiúnta freisin ar an gcruit, ar an bhfeadóg stáin, agus ar an mbosca ceoil go forleathan. Bhíodh rincí traidisiúnta go rialta ag na crosbhóthair go dtí na 1950í, ach ina dhiaidh sin ba sna hallaí rince ba mhó a bhí ceol le haireachtáil go beo. Ar ndóigh chuir an "disco" tarraing i gcónra na mbannaí agus na hallaí ceoil, cé go leanann cuid acu go fóill.
Maraon leis an gceol, tá cáil ar na Gaeil leis an scríbhneoireacht. San fhichiú céad agus sa 21ú céad is i mBéarla atá an chuid is mó den scríbhneoireacht seo, ar aon dul leis an titim ar úsáid na Gaeilge thar an achar sin.
Flóra agus fána.
Ós rud é go raibh an t-oileán scartha amach ó mhór-roinn na hEorpa de bharr ardú mara ag deireadh na hoighearaoise, níl a leithéid d'éagsúlacht ainmhithe is a bhfuil le fáil sa Bhreatain nó ar mhórthír na Eorpa. Na speicis a fhaightear go fliúrseach ná an sionnach, an ghráinneog agus an broc; chomh maith leis an giorria, an fia rua agus an cat crainn i líonanna níos lú. Tagtar ar roinnt ainmhíthe mara i bhfarraigí an oileáin freisin, mar atá an turtar mara, an siorc, an rón, an míol mór agus an deilf.
Níl nathair ar bith le fáil, agus is í an laghairt an t-aon reiptíl a fhaightear ann.
I measc na speicis díofa a chuaigh i léig ná an fia mór, an fhalcóg mhór agus an mac tíre. Tugadh an t-iolar fíréan isteach arís, tar éis dó a bheith imithe leis na glúinte.
Spórt.
Tá a gcluichí traidisiúnta féin ag na hÉireannaigh. Is iad iomáint, peil Ghaelach, camógaí agus liathróid láimhe na cluichí Gaelacha. Is é Cumann Lúthchleas Gael an eagraíocht atá i gceannas ar na cluichí seo. Tá suim ag go leor daoine sa sacar freisin, agus faigheann foireann sacair náisiúnta Phoblacht na hÉireann a lán tacaíochta inniu. Chomh maith leis sin, tá galf, snúcar agus rugbaí coitianta freisin. Imríonn foireann rugbaí náisiúnta na hÉireann (agus an Cumann Rugbaí na hÉireann) ar son an oiléain ar fad.
Na meáin chumarsáide.
Tá an chuid is mó de na meáin i bPoblacht na hÉireann bunaithe i mBaile Átha Cliath. Is iad na príomhnuachtáin ansin an Irish Times, an Irish Independent, agus le cupla bliain anuas an Irish Examiner. Bhí an Cork Examiner ar an nuachtán seo ar feadh blianta, ach bheartaigh siad díol náisiúnta a thabhairt dó, agus athainmníodh mar sin é. Tá eagráin d´Éireann ag go leor de nuachtáin Shasana, ach is ionann formhór an ábhair. Tá díol leathan ar an Belfast Telegraph agus an Irish News as Béal Feirste, ach níl mórán díol nó glaoch orthu ó dheas go dtí seo. Bhí an Irish Press, Sunday Press agus Evening Herald an-tábhachtach go dtí na 1970í, agus iad á riaradh ag muintir Éamon de Valera. Tá nuachtáin ar leith a fhoilsítear ar an Domhnach, ar nós an Sunday Independent ó fhoilsitheoirí an Irish Independent, an Sunday World. Tá dhá nuachtán Gaeilge ann: Lá (atá laethúil, as Béal Feirste) agus Foinse (atá seachtainiúil, as An Cheathrú Rua).
Is é Radio Telefís Éireann an príomhchraoltóir ó dheas, le trí bealach teilifíse sa chuid is mó den tír: RTÉ a hAon, RTÉ a Dó agus TG4. Tá TV3 agus Channel 6 neamhspleách ón stát. Tá an BBC ag craoladh ón oirthuaisceart, chomh maith le hUTV atá neamhspleách ón rialtas ó thuaidh. Tá tábhacht fós leis na craoltóirí náisiúnta ar an dá thaobh den teorann, ach tá an-éisteacht anois le stáisiúin neamhspleácha.
Stair.
Deirtear gurbh iad clanna Míle an slua mór deireanach a tháinig i dtír, is a thug an chuid is mó den chultúr Gaelach dúinn a bhfuil aithne fós air. Roimhe sin bhí grúpaí eile ann dar leis na seanscéalta, ar nós na bParthalónach, agus na bhFear Bolg.
Tháinig an Chríostaíocht go hÉirinn nuair a chuir an Pápa Ceilistín Palladius go hÉirinn in AD 430. Ach ba é Naomh Pádraig, saoránach Rómhánach de bhunadh Breatnach, ar éirigh leis an chreideamh nua a thabhairt go hÉirinn ó 432 ar aghaidh. Seachas mar a tharla i ngo leor tíortha eile, ní raibh aon chath mór i gceist, ach gur chloígh an eaglais sean-chreideamh na nGael diaidh ar ndiaidh.
Ní raibh tionchar mór díreach ag na Rómhánaigh ar Éirinn mar a bhí acu ar an gcuid eile d'iarthar na hEorpa. Ach bhí na Lochlannaigh is na Danair ag ionsaí na tíre ón 9ú aois, agus ba iad na Lochlannaigh a chuir tús le bailte móra na hÉireann, agus a rinne ruaigeanna ar na mainistreacha agus ar na tithe móra. Mar shampla, chuireadar Baile Átha Cliath ar bun i 841. Chuir na Gaeil le chéile ina dhiaidh sin, agus thoghadar an chéad Ard-Rí i 1003. Cé nach raibh cumhacht mhór aige, thógadh an rí ba láidre an teideal de ghnáth. Ag Cath Chluain Tarbh, chloígh na Gaeil slua Lochlann ar deireadh, cé gur maraíodh Brian Bóirmhe, ceannaire na nGael.
Sa 12ú haois, ba iad na Normanaigh a tháinig i dtír. Bhí Diarmuid Mac Murchadha Caomhánach san oirdheisceart i dtrioblóid lena chuid talún agus le tiarnaí eile sa chuid sin tíre, agus d'iarr sé cúnamh ar Rí Anraí II Shasana i 1171. Chuir Anraí Strongbow, tiarna Normanach ón mBreatain Beag, i gcúnamh air. Ach má tháinig, d'fhan na Normanaigh, agus cé gur iomaí cath a troideadh, de réir a chéile ghlac siad seilbh ar thailte agus caisleáin agus bailte na hÉireann. Do lean cumhacht na nGall in Éirinn, óir choinnigh fórsaí rí Shasana smacht ar an gcuid den tír timpeall ar Bhaile Átha Cliath, an baile is mó a bhí faoi smacht na Lochlannach agus na Normanach ina ndiaidh. Laistigh de dhá ghlún, bhí rialtas lárnach i mBaile Átha Cliath, faoi stiúir dhíreach rí Shasana. I 1297 cuireadh an chéad pharlaimint ar bun, ach b'iad siúd de shliocht Gallda amháin a thogh agus a shuigh sa pharlaimint sin. Ó thús an 14ú aois, bhí Gaelú le sonrú imeasc na nGall a bhí fanta in Éirinn, agus cuireadh Dlithe Chill Chainnigh i réim i 1366, a chuir scoilt idir Ghael agus Gall. I ré na dTeodar, cuireadh breis máistreacht ar an tír, agus i 1494 cuireadh Dlí Poynings i réim. Thug sé sin cead do Rí Shasana dlithe nua ó pharlaimint Bhaile Átha Cliath a chosc. I 1534 deineadh Tiarnaí Tánaiste de Iarlaí Chill Dara, agus i 1541 ghlac rí Shasana an teideal "Rí na hÉireann" chomh maith. Sna blianta a lean, cuireadh brú ar na tiarnaí Gaelacha a dtailte a bhronnadh ar rí Shasana, ionas go dtabharfaí ar ais dóibh é mar dheontas ríoga, agus teideal Gallda ag dul leis. Ar ndóigh, chuaigh sé seo i gcoinne ghnás na nGael go mór, ach de réir a chéile ghlac go leor leis an réiteach seo.
De réir a chéile, leath cumhacht Shasana ón bPáil ar fud na tíre, trí chathanna, géilleadh na dtiarnaí Gaelacha don Choróin, agus le cur fúthu ag tiarnaí agus móraibh eile Sasanacha.
Ba é Cath Chionn tSáile i 1601 an iarracht mhór deiridh a rinneadh leis na Gaill a ruaigeadh as Éirinn. Bhí an baile i seilbh na Spáinneach, ach bhí ar arm na nGael teacht aduaidh ó chúige Uladh i lár an gheimhridh agus bhí an bua ag na Sasanaigh orthu. Tar éis Chath Chionn tSáile, thréig formhór na dtiarnaí Gaelacha an tír mar go raibh deireadh bunúsach leis an gcóras Gaelach, iTeitheadh na nIarlaí. D'imigh siad leo go dtí an mhór-roinn, go háirithe don Fhrainc agus don Spáinn. Ina dhiaidh sin ba de bhunadh Sasanach a bhí tiarnas na tíre, agus bhí na gnáthdhaoine an-bhocht.
Bhí tionchar mór ag Cogadh Cathartha Shasana, idir an rí agus lucht na parlaiminte, ar Éirinn i rith na 1640í. Buaileadh taobh an rí ar deireadh, agus cuireadh an Rí Séarlas I Shasana, chun báis ar 30 Eanáir, 1649. Tháinig Oilibhéar Cromail go Éirinn ar 15 Lúnasa 1649 mar rialóir míleata agus síbhialta na Parlaiminte le smacht a chur ar an tír. Cuimhnítear air go háirithe mar gheall ar an slad a dhein sé i nDroichead Átha ar an 11 Meán Fómhair 1649 agus i mbaile Loch Garman ar an 11 Deireadh Fómhair 1649. Tar éis do Chill Chainnigh géilleadh dó ar 27 Márta 1650, d´fhág sé an tír ar 25 Bealtaine, 1650.
Faoin mbliain 1660, tugadh parlaimint Bhaile Átha Chliath chun saoil arís, agus tháinig an Rí Séarlas II Shasana i gcoróin. Deineadh an chuid is mó den choilíniú in Éirinn i rith an 17ú céad. Cuireadh tiarnas Protastúnach, de bhunadh Sasanach, i seilbh ar an gcuid is mó agus is fearr de thailte na hÉireann, agus is acu freisin a bhí an chuid is fearr de na gnóthaí sna bailte freisin. Ón 17ú hAois go deireadh an 18ú haois, bhí na Péindlíthe nó na Dlíthe Peannadacha, a rinne leatrom ar Chaitlicigh agus Preisbitéirigh i bhfeidhm, cé nár imigh a rian go ceann i bhfad ina dhiaidh seo.
Tháinig an Rí Séamus II Shasana (Séamus a 'Chaca) i réimeas i 1685, ach i 1688 tháinig Liam Oráisteach i dtír i Sasana. I 1689 tháinig Séamus go hÉireann tar éis dó a bheith ar a theitheadh sa bhFrainc. I 1690 tháinig Liam go hÉireann, agus bhuail sé fórsaí Shéamuis ag Cath na Bóinne ar 1ú Iúil 1690, nó sa bhféilire nua, ar an 12ú Iúil, an lá a dhéanann an Ord Óráiste ceiliúradh ar an gcath. Bhuail fórsaí Liam cinna Shéamuis arís i 1691, ag Cath Eachdhroime, agus ag Conradh Luimní, conradh a bhfuil cáil air mar chonradh nár comhlíonadh, ghéill Pádraig Sáirséal, ar thaobh Shéamuis agus na nGael, d'fhórsaí Liam.
Deineadh iarracht ar leith ar an gcoilíniú i gcúige Uladh, tré mórán gnáth-Shasanaigh agus gnáth-Albanaigh a thabhairt isteach agus seilbh a thabhairt dóibh ar thailte sa chúige sin. Is as sin a leanann méid an phobail Aontachtach (go príomha Protastúnaigh) sa chúige sin, agus féachann siad siar fós go Cath na Bóinne, mar gurb é bua an Rí Liam ar Rí Séamus a thug tús áite don Phrotastúnachas i Sasana agus in Éirinn.
Ag deireadh an 18ú chéid, leath tuairimí an Soilsiú ón Mór-Roinn, tuairimí a bhí daonlathach agus poblachtach seachas bheith ag brath ar chumhacht an rí. Mar chuid de sin, bhí an-chaint ar na tuairimí seo imeasc cuid de lucht ceannais na tíre agus daoine eile le scolaíocht. D'aontóidís idir Chaitlicigh, Phrotastúnaigh agus "Easaontóirí" i náisiún amháin.
Bhí sé seo tábhachtach san Éirí Amach i 1798, agus cé gur i gcoinne smacht Gallda a bhí sé, ba Phrotastúnaigh de bhunadh Sasanach cuid mhaith de na ceannairí. Bhí aighneas i gContae Loch Garman, m.sh. Cath Chnoc Fíodh na gCaor lámh le hInis Córthaidh. I gContae Mhaigh Eo d'éirigh chomh maith leis an aiséirí le cuidiú Francach gur tugadh Rásaí Chaisleáin an Bharraigh ar theitheadh na nGall. Ní hamháin nár éirigh leis an éirí amach, ach reachtáladh Acht an Aontais i 1800 i bparlaimint Bhaile Átha Cliath, rud a chuir deireadh leis féin.
Bhí na Péindlíthe fós i réim in Éirinn, agus cé nár cuireadh i bhfeidh iad mórán faoin am seo, chuir siad coscanna ar Chaitlicigh go háirithe. Bhí Domhnall Ó Conaill, a bhí ina theachta parlaiminte, an-ghníomhach sa troid le haghaidh comhrom na féinne a thabhairt do ghnáthmhuintir na tíre, a bhí an-bhocht agus arbh Chaitlicigh iad don chuid is mó. Reachtáladh an Acht Um Shaoirse Chaitliceach sa mbliain 1829 a thug ceart do Chaitlicigh bheith ina dteachtaí parlaiminte, agus glacadh le hoifigí sa saol cathartha agus míleata.
I rith an 19ú haois, bhí aighneas ar son na saoirse ó am go ham. Bhí éirí amach in 1803, agus múchadh go héasca é, agus cuireadh an ceannaire, Robert Emmet, chun báis. Timpeall na bliana 1845 a chuir Michael Davitt ón Sráid i gContae Mhaigh Eo Conradh na Talún ar bun. Is é a bhí á iarraidh acu ná "cíos cothrom, ceart seilbh agus cead díolta". Bhí Conradh na Talún ar bun ar fud na tíre. Bhí Éirí Amach freisin in 1848. Theip ar an éirí amach sin, mar a theip ar gach ceann roimhe.
Ag deireadh an 19ú Aois, bhí Páirtí Parlaiminteach na hÉireann ("Irish Parliamentary Party") gníomhach ag lorg saoirse don tír. Ba é Charles Stewart Parnell a bhí ina fheighil ar feadh i bhfad, ach nuair a cuireadh cairdeas a bhí aige le bean pósta Kitty O'Shea, ina leith, chuaigh an eaglais Chaitliceach ina choinne, agus uaidh sin thréig muintir na tíre é, gur chaill sé a cheannaireacht i 1890. Ina dhiaidh siúd, bhí John Redmond i bhfeighil ar an bpáirtí, agus lean siad go dtí gur éirigh le Sinn Féin uimhir mór feisirí a thoghadh i 1917, tar éis Éirí Amach na Cásca i 1916. Ní raibh ag páirtí Redmond ach seachtar fheisire, an chuid is-mó in Uladh (ceann amháin i Learpholl).
Chuir Sinn Féin an Chéad Dáil ar bun i 1918 i mBaile Átha Cliath mar gur acu a bhí bunús na bhfeisirí a toghadh go parlaimint Londain. Reachtáladh Acht Rialtais Éireann i Londain i 1920, agus cé go raibh saoirse d'Éireann i gceist, deir R.F. Foster ina leabhar, "Modern Ireland", go raibh sé an-soiléir go mbeadh críochdheighilt freisin, mar go raibh rogha le bheith ag muintir an oirthuaiscirt gan a bheith páirteach sa neamhspleáchas. Go deimhin, cé go ndeachaigh an Bille um Riail Baile tríd an dteach íochtarach i Sasana i 1914, chuir Teach na dTiarnaí an oireadh athraithe air nár féadadh é a thabhairt i gcrích.
Ina dhiaidh seo, thosaigh Cogadh na Saoirse a lean go dtí an Conradh Angla-Éireannach i 1919. Ach ní raibh aontas faoin gconradh, mar gur aithin sé críochdheighilt na tíre, agus as seo a tháinig an Cogadh Cathartha nó Cogadh na gCarad, a bhí chomh crua céanna le Cogadh na Saoirse. Ach buaileadh an taobh Poblachtach a chuir i gcoinne an Chonartha, agus bhí rialtas neamhspleách anois sna 26 chontaethe ó dheas. Tá na sé chontaethe ó oir-thuaidh sa Ríocht Aontaithe ó shoin, i ríocht Thuaisceart Éireann.
Tíreolaíocht.
Labhraítear go minic sa Ghaeilge ar Leath Mhogha agus Leath Choinn. Clúdaíonn leath Mhogha an cuid tíre atá ó dheas ó Eiscir Riada, agus Leath Choinn an chuid eile.
Tá an tír, ar ar thug na Rómhánaigh "Hibernia", 486 ciliméadar (301 míle) ó thuaidh aneas, agus 275 ciliméadar (171 míle) anoir aniar. Tá maigheanna móra i lár na tíre, cuid mhaith díobh clúdaithe le portaigh, agus tá an-chuid cnoic agus sléibhte mórthimpeall orthu, ach níl mórán acu an-ard. Is é Corrán Tuathail i gContae Chiarraí an ceann is airde (1041 méadar).
Tá talamh mhaith san oirthear in áiteanna, agus déantar an-chuid curadóireachta, mar shampla ar chruithneacht, eorna, biatas siúcra agus torthaí. San iarthar, níl an oiread sin curadóireachta, mar go bhfuil an aeráid agus an talamh tais cuid mhór den bhliain, agus an talamh níos boichte i go leor áiteanna. Tógáil eallach agus caorach, maraon le ba bainne, an sórt talmhaíochta a chleachtaítear ansin don chuid is mó. Fanann siadsan amuigh faoin aer an bhliain ar fad de ghnáth, mar níl an aimsir in Éirinn chomh crua le tíortha eile i dTuaisceart na hEorpa mar gheall ar Shruth Murascaille Mheicsiceo. Féach Bóithre agus mótarbhealaí in Éirinn mar tuilleadh eolais faoi na bóithre agus na mótarbhealaí ar fháil in Éirinn.
Aimsir.
Aimsir bhog fhliuch is gnách a bheith in Éirinn. Tá tionchar mór ag Sruth Mhurascaill Mheicsiceo uirthi. Is ag an ngaoth aniar aneas atá an tionchar is mó ar an aimsir, agus tig sruth na Murascaile ón treo céanna. Tugann sí aer te isteach ón gCairib, a bhailíonn an-chuid taiseachta ar a bealach trasna an Atlantaigh Thuaidh. Cé go bhfágann sin nach mbíonn mórán fuachta nó sneachta ann sa gheimhreadh, ná teochtaí ró-ard sa samhradh, is minic a bhíonn an tír an-ghaofar agus tais, rud a bhíonn le sonrú sa gheimhreadh go háirithe.


Poblacht na hÉireann.
Is stát í Éire (Béarla: "Ireland") ar an gcuid is mó d'oileán na hÉireann, amach ó chósta thiar-thuaidh na hEorpa. Is le Tuaisceart Éireann, atá laistigh den Ríocht Aontaithe, an chuid eile den oileán. "Éire" an teideal oifigiúil atá ar an stát, leis an gcur síos oifigiúil "Poblacht na hÉireann" (Béarla: "Republic of Ireland"). Cé gur fhan an Phoblacht neodrach le linn an Dara Chogaidh Domhanda agus cogaí eile ó shin, is ballstát de na Náisiúin Aontaithe agus den Aontas Eorpach í, ach ní dheachaigh sí isteach in ECAT, ar eagraíocht mhíleata í.
Rialtas Dúchais.
D'eascair an difríocht idir oileán na hÉireann (a bhí faoi rialtas amháin cheana féin) agus stát na hÉireann (26 as 32 chontae an oileáin) as eachtraí bunreachtúla casta i rith an chéid leath den fhichiú haois. Ón 1 Eanáir 1801 go dtí an 6 Mí na Nollag 1922, ba thír laistigh den Ríocht Aontaithe í Éire.
Éirí amach agus céimeanna i dtreo na saoirse.
Sa bhliain 1919, shocraigh an chuid is mó de Fheisirí Parlaiminte Éireann, a toghadh in ollthoghchán na Breataine, 1918, a suíocháin i bParlaimint na Breataine a dhiúltú. In áit dul go Londain bhunaigh siad parlaimint Éireannach, Dáil Éireann. I Mí Eanáir 1919, d'eisigh an Dáil seo Fógra Neamhspleáchais Aontaobhach in ainm Poblachta Éireannaigh. Níor tugadh aitheantas idirnáisiúnta don "phoblacht" seo. Chuir Rialtas na Breatain an Dáil faoi chois, agus cuireadh go leor de na Teachtaí Dála i bpríosún. Thosaigh Cogadh na Saoirse, a mhair go dtí 1921, nuair a thosaigh rialtais na Breataine agus Aireacht na Poblachta Éireannaigh ar idirbheartaíocht, a chríochnaigh le síniú an Chonartha Angla-Éireannaigh i 1921. Chruthaigh sé seo córas iomlán nua rialtais in Éirinn, a bhí dleathach i súile na Breataine agus féinrialaitheach faoi stádas chríochach ("dominion status").
Cruthaíodh stát nua Éireannach, 'Saorstát Éireann' (as Béarla: "Irish Free State"). Bhí sé ar intinn an oileán go léir a chur faoin Saorstát, ach ba é rogha 'Thuaisceart Éireann' (a cruthaíodh de réir "Acht Rialtais na hÉireann 1920", agus ina raibh 6 des na 9 chontaetha in Ulaidh) fanacht laistigh den Ríocht Aontaithe. Sa chaoi sin, is le Saorstát Éireann a bhí na 26 chontaetha eile; monarcacht bhunreachtúil faoi smacht ríocht na Breataine (ach leis an dteideal Rí Éireann tar éis 1927). Ag an stát seo bhí "Fear Ionaid an Rí" (i mBéarla, "Governor-General"), parlaimint le dhá sheomra, aireacht ar a raibh an teideal "Executive Council" (Comhairle Gnóthaí), agus príomh-aire leis an teideal "Uachtarán na Comhairle Gnóthaí" ("President of the Executive Council"). Bunreacht Shaorstáit Éireann a thugtar ar bhunreacht an stáit seo.
Bunreacht na bliana 1937.
Ar an 29 Mí na Nollag 1937 tháinig bunreacht nua, Bunreacht na hÉireann, i bhfeidhm. Cruthaíodh stát nua, ar a dtugtar Éire, in áit Saorstáit Éireann. Sa bhunreacht, bhí áis ann i gcomhair oifig nua, Uachtarán na hÉireann, in áit an rí. Ina ainneoin seo, ní poblacht a bhí sa stát seo. De réir an dlí, bhí an príomhphost atá ag ceann an stáit; ionadaíocht a dhéanamh ar son an stáit go hidirnáisiúnta – fós ag an Rí. Ar an 1 Aibreán 1949 d'fhógair an Comhrialtas a bhí i gcumhacht "Acht Poblachta na hÉireann" "Éire" mar phoblacht, leis na postanna a bhí ag Rí na hÉireann roimhe sin tugtha do Uachtarán na hÉireann.
Cé go raibh "Éire" fós mar ainm oifigiúil ag an stát (Airteagal 4, "Éire is ainm don stát nó, sa Sacs-Bhéarla, "Ireland") tháinig an téarma "The Republic " (gan ann ach cur síos oifigiúil ar an stát nua) in úsáid mar a hainm as Béarla. Agus Stát na hÉireann ag baint úsáide as an téarma "Ireland" chun cur síos uirthi féin as Béarla, go háirithe le hábhair taidhleoireachta (mar shampla "President of Ireland" agus "Constitution of Ireland"). Chomh maith, d'fhógair Bunreacht 1937 gur pháirt dleathach den stát í Tuaisceart Éireann.
Leasaíodh an chuid sin den bhunreacht, Airteagal 2 agus 3, i 1999 mar chuid de Chonradh Aoine an Céasta.
Ba bhallstát den Comhlathas Briotanach Saorstát Éireann/Éire fós, go dtí gur fógraíodh an Phoblacht i mí Aibreán 1949. De réir rialacha an Chomhlathais ag an am sin, chuir fógairt na poblachta deireadh le ballraíocht sa Chomhlathas. Tharla sé seo roimh athrú na rialacha chun poblacht nua na hIndia a choimeád sa Chomhlathas. Fiú má chuaigh ballraíocht na hÉireann chun deiridh gan aon iarratas ar bhallraíocht nua, choimeád sí roinnt mhór de bhuntáistí na ballraíochta. Inniu féin, is féidir le saoránach Éireannach atá ina chónaí sa Ríocht Aontaithe gach ceart atá ag saoránach Bhriotanach a éileamh, fiú amháin seasamh i dtoghcháin áitiúla agus parlaiminte agus páirt a ghlacadh in airm na Breataine.
Poblacht an lae inniu.
Ghlac Éire a ballraíocht sna Náisiúin Aontaithe i 1955 agus sa Chomhphobal Eacnamaíoch Eorpach (an Aontas Eorpach anois) i 1973. Tá athaontú na hÉireann iarrtha go síochánta ag rialtais Éireannacha agus iad ag cabhrú leis an mBreatain i gcoinne na gcaismirtí foréigneacha idir ghrúpaí paraimíleatacha i dTuaisceart Éireann a dtugtar Na Trioblóidí orthu. Tá na rialtais ag cur aontú síochána do Thuaisceart Éireann, Comhaontú Bhéal Feirste, lenar aontaigh an Phoblacht agus an Tuaisceart i 1998 i reifrinn, i bhfeidhm faoi láthair, cé go bhfuil moilliú air de bharr easaontais, go háirithe i measca na nAontachóirí.
Polaitíocht.
Is poblacht í Éire, le córas parlaiminte mar rialtas aici. Toghtar Uachtarán na hÉireann, a freastalaíonn mar cheann stáit, i gcomhair tréimhse 7 mbliana, le cead seasaimh arís uair amháin eile. Is post ainmniúil é an tUachtarán don chuid is mó, ach tá roinnt smacht agus feidhmeanna aige de réir an bhunreachta, le cabhair ó Chomhairle an Stáit, ionad comhairleora. Ceaptar an príomhaire, an Taoiseach, ag an Uachtarán tar éis moladh na Dála. Go hiondúil, is ceannaire páirtí polaitíoch é an Taoiseach, nó ceannaire comhrialtas a bhuann an méid is mó suíochán sna toghcháin náisiúnta.
Is iad an seanad, Seanad Éireann, agus an teach ionadaithe, Dáil Éireann, dá sheomra an pharlaimint, an Oireachtas. Tá 60 sa Seanad; 11 molta ag an Taoiseach, 6 tofa ag na hollscoileanna náisiúnta, agus 43 tofa ó chláranna iarrthóirí atá bunaithe de réir córas gairmiúil. Sa Dáil tá 166 Teachtaí Dála, nó sa Bhéarla – "Deputies", tofa mar ionadaithe dáilcheantair ilsuíocháine, de réir ionadaíocht chionmhar cruthaithe ag úsáid an Vóta Aonair Inaistrithe. Faoi Bhunreacht na hÉireann, 7 mbliana an tréimhse is faide atá ceadaithe idir thoghcháin parlaiminte – ach is féidir tréimhse níos giorra a chur i ndlí. Faoi láthair, is í 5 bliana an tréimhse is faide atá ceadaithe idir thoghcháin.
De réir na bunreachta, tá teorann de 15 duine sa Rialtas. Ní féidir le níos mó na dhá fheisire den Rialtas a bheith ón Seanad, agus is gá don Taoiseach, an Tánaiste (leas-phríomhaire) agus an tAire Airgeadais a bheith ón Dáil. Faoi láthair, tá comhrialtas dhá pháirtí sa rialtas; Fine Gael faoin Taoiseach Éanna Ó Coinnigh agus Páirtí an Lucht Oibre faoi Joan Burton.
Dlí.
An córas dlí atá i bhfeidhm in Eirinn ná an Dlí Coiteann. Is éard atá sa chóras cuirte ná An Chúirt Uachtarach, an Chúirt Achomhaire Choiriúil, an Ard-Chúirt, an Chúirt Chuarda agus an Chúirt Dúiche.
Fórsaí cosanta.
Tá an Phoblacht á chosaint ag Óglaigh na hÉireann (nó Fórsaí Cosanta na hÉireann) a chuimsíonn Arm na hÉireann, an tSeirbhís Chabhlaigh, an tAerchór agus na hÓglaigh Chúltaca. Fórsa réasúnta beag ach deatrealmhach atá ann, ós rud é gur tír neodracht í Éire.
Contaetha.
"Radharc na mBan" - Contae Chiarraí
Tíreolaíocht.
Tá achar níos mó ná 84,421 km² ag oileán na hÉireann – le cúig séú chuid den oileán sa Phoblacht agus an chuid eile i dTuaisceart Éireann. San iarthar, is é an tAigéan Atlantach a thugtar ar an muir. San oirthuaisceart, ritheann sí isteach i Sruth na Maoile. Amach ón oirthear luíonn Muir Éireann a cheanglaíonn arís leis an Aigéan trí Mhuir na Breataine agus an Mhuir Cheilteach. Tá aillte, cnoic agus sléibhte beaga sa tír (is é an tsliabh is airde ná Corrán Tuathail atá 1,041 m ar airde). I lár na tíre tá portaigh, agus roinnt talún oiriúnach do churadóireacht, go háirithe san oirthear. Sruthann roinnt mhaith abhainn trí lár na tíre – mar shampla, an tSionainn, agus tá roinnt locha móra ann chomh maith.
Aeráid.
Athraíonn Sruth an Atlantaigh Thuaidh an aeráid measartha áitiúil, atá éadrom go leor. Is annamh a bhíonn na samhraidh ró-the, ach ní go minic a bhíonn an tír feannta ina hiomlán sa geimhridh. Bíonn báisteach ann go minic, le suas le 275 laethanta le bháisteach i roinnt ceantair den tír. Is iad na príomh chathracha ná an phríomhchathairBaile Átha Cliath ar an gcósta thoir, cathair Chorcaí sa deisceart, Gaillimh agus Luimneach ar an gcósta thiar, agus Port Láirge san oir-dheisceart.
Eacnamaíocht.
Is tír ag cleachtadh comórtais cánaigh í Éire; tá ceann dena hualaí cánaí is ísle san AE aici. Is é an pá íosta i measc na gceann is airde san Aontas Eorpach, é ag €8.65 in aghaidh na huaire. Baineann Éire leas mór as infheistíocht eachtrach, go h-áirithe óna Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus tá mórán gnólachtaí ríomhaireachta idirnáisiúntaí a dhéanann cuid dá ngníomhaíochtaí inti. Tá an tionscal airgeadais (go háirithe cistí frithpháirteacha) an-fhorbaithe; tá sé le roinnt blianta anuas ar cheann de na inneall gluaiste is mó fáis na hÉireann, agus meastar gur é 60,000 an líon na bpost a chruthaíonn sé in Éirinn go díreach agus go hindíreach. Faightear na poist seo den chuid is mó i gcomharsanacht na ghnó Bhaile Átha Cliath, an LSAI (Lárionad Seirbhísí Airgeadais Idirnáisiúnta). I gcomparáid lena mhéid mhór i dtéarmaí a luach, ní fhostaíonn sí ach beagán duine: sa bhliain 2002, níor d'fhostaigh an tionscal airgeadais ach 29% den daonra gníomhach, ach chuir sé 46% ar an OTI náisiúnta. Dá réir sin, tá poist sa tionscal airgeadais níos fearr íoctha tríd is tríd ná an meán; ar taobh eile, tá tionscail mar an talmhaíocht agus an próiseáil bia nach bhfuil luach airgeadais chomh mór acu, ach a fhostaíonn níos mó daoine go réasúnta, i bpoist atá níos measa íoctha i gcomparáid.
Iompar.
Tá trí aerfort idirnáisiúnta á fhreastal ar an tír: Aerfort Bhaile Átha Cliath, Aerfort na Sionainne agus Aerfort Chorcaí. Is í Aer Lingus aerlíne náisiunta na tíre, cé go bhfuil an aerlíne ísealchostais Ryanair ar an ceann is mó.
Tá seirbhísí iarnróid na tíre á chur ar fáil ag Iarnród Éireann agus is i mBaile Átha Cliath atá na príomh-stáisiúin Stáisiún Heuston agus Stáisiún Uí Chonghaile lonnaithe.
Daoine.
Tá 4.6 mhilliún duine in Poblacht na hÉireann.
Pobal.
Is de bhunadh Cheilteach an chuid is mó de mhuintir na hÉireann, ach tá mionlach de bhunadh Sasanach.
Teangacha.
Is iad an Gaeilge, an teanga Cheilteach dúchasach, agus Béarla, a bhfuil stádas tánaisteach aige, teangacha oifigiúla na tíre. Tá éigeantas Gaeilge a fhoghlaim sa chóras oideachais, ach labhraítear Béarla den chuid is mó. Tá comharthaí poiblí dátheangacha go forleathan, agus tá Gaeilge sna meáin chumarsáide anois chomh maith. Níl ach roinnt pobal beag, Gaeltachtaí, an chuid is mó acu ar chósta iartharach na tíre, ina labhraítear Gaeilge go forleathan.
Sa daonáireamh 2011 dúirt 1,774,437 (41.4%) do daonra Poblacht na hÉireann go raibh siad ábalta Gaeilge a labhairt. Dúirt 77,185 (1.8%) go labhair siad Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas. Dúirt 110,642 (2.4%) go labhair siad Gaeilge ar a laghaid uair amháin sa seachtain taobh amuigh don córas oideachas. San iomlán déanann cainteoirí Gaeilge laethúil agus seachtanúil suas 4.2% (187,827) do Daonra Poblacht na hÉireann.
Labhair 495,679 daoine teanga eile sa bhaile seachas Gaeilge nó Béarla. Bhí Polainnis an teanga iasachta is comónta le 113,488 (2.5% do daonra Poblacht na hÉireann). Bhí Fraincís an dara teanga iasachta is comónta le 55,512 (1.2%) cainteoirí. Bhí Liotuáinis an tríú teanga iasachta is comónta le 30,389 (0.7%) cainteoirí.
Creideamh.
Go hoifigiúil, is Caitlicigh 92% den daonra. Ach tá laghdú mór tagtha ar thacaíocht don chreideamh i measc Chaitlicigh na hÉireann. Idir 1996 agus 2001, laghdaigh gnáth-fhreastal, a bhí ag laghdú cheana, ó 60% go 48% (bhí sé níos mó ná 90% i 1973), agus ní raibh ach dhá chliarscoil nach raibh dúnta, nó chun dúnadh i gceann tamaill bhig. Gortaíodh an eaglais go dona chomh maith sna nóchaidí, le sraith scannal gnéasach, agus le cúiseanna d'forcheilt i gcoinne an cliarlathais. I 1995, tar éis cosc a lean 58 bliana, shocraigh vótálaithe colscaradh a dhéanamh dleathach arís.
Is í Eaglais na hÉireann, a bhí ag dul i laghad ar feadh an chuid is mó don fichiú aois, an dara creideamh is mó sa tír. Tá an Eaglais sin ag méadú arís anois, de réir daonra 2002, chomh maith le sainchreidimh Chríostaíocha eile agus Ioslam. Tá an pobal beag Giúdach in Éirinn ag dul i laghad fós.
Oideachas.
Roinntear oideachas in Éirinn ina thrí chéim – bunscoil, meánscoil agus ardoideachas. Tá freastal scoile éigeantach i bhfeidhm do ghasúir idir sé bliana agus cúig bliana déag d'aois. Caithfidh an Teastas Sóisearach a dhéanamh uair amháin ar a laghad roimh ocht mbliana d'aois.
Cultúr.
Níl cultúr amháin ag muintir oileáin na hÉireann. Is iomaí difríocht atá ann, mar shampla idir muintir na cathracha agus muintir na tuaithe, nó idir na Caitlicigh agus na Prostatúnaigh sa Tuaisceart.
Litríocht.
I nGaeilge agus i Laidin atá litríocht luath na hÉireann. Cé gurb í litríocht Bhéarla na hÉireann an ceann is mó clú anois, is mó go mór an tábhacht atá le litríocht na Gaeilge sa tréimhse is luaithe, agus í ar na litríochtaí iarchlasaiceacha is sine san Eoraip.
Spórt.
Cluichí traidisiúnta iad an pheil Ghaelach agus an iomáint, agus iad ar na spóirt lucht féachana is mó ráchairt sa tír. Imrítear na cluichí ar bhonn uile-Éireann faoi stiúir Chumann Lúthchleas Gael. Na cluichí Gaelacha eile a imrítear ná liathróid láimhe agus cluiche corr.
Tagann sacar go gairid sna sálaí ar na cluichí dúchasacha. Is í Sraith na hÉireann an comórtas sacair náisiúnta, ach cuireann muintir na tíre suim níos mó trasna na dtonnta sa Phríomhroinn Shasana. Imríonn foireann sacair Phoblacht na hÉireann ar bhonn idirnáisiúnta, faoi stiúir Chumann Peile na hÉireann.


Ceimic.
Is í an cheimic an brainse eolaíochta a dhéanann taighde ar an damhna ar leibhéal na n-adamh agus na móilíní. Is é is príomhábhar taighde don cheimic na dúile ceimiceacha agus an dóigh a dtéann siad le chéile in imoibrithe le comhdhúile ceimiceacha a dhéanamh.
Brollach.
Is gnách an "eolaíocht lárnach" a thabhairt ar an gceimic, nó ceanglaíonn sí dá chéile na brainsí eile eolaíochta, is é sin, an fhisic, an bhitheolaíocht, an mhíochaine agus an gheolaíocht. Is é is cúis leis an gcomhcheangal seo ná go mbíonn fo-dhisciplíní na mbrainsí seo eolaíochta ag baint úsáide as coincheapa de chuid na mbrainsí eile. Mar sampla, téann an cheimic fhisiceach i dtuilleamaí na tuisceana atá ag an bhfisic ar an damhna ar leibhéal na n-adamh agus na móilíní.
a>, a bhí coitianta roimh a lá féin
Stair na Ceimice.
Is deacair a rá cathain a thosaigh stair na ceimice dáiríre. I measc na gceimiceoirí is luaithe, is féidir na mná Bablónacha a bhí ag driogadh cumhrán a lua. I bhfad roimhe sin, áfach, fuair na daoine amach go raibh ábhair áirithe indóite agus ábhair eile dodhóite. Fórsa rúndiamhair ab ea an tine, a bhí in ann ábhar a chlaochlú go hábhar eile, rud ba dhúspéis leis na daoine. Ba í an tine a chabhraigh leis an duine iarann nó gloine a dhéanamh an chéad uair riamh. Nuair a d'éirigh sé coitianta dearcadh ar an ór mar mhiotal luachmhar, chuir na daoine suim san ailceimic. Is é is ailceimic ann ná na hiarrachtaí a rinneadh leis an ór a dhéanamh go sintéiseach, gan é a bhaint as an talamh. Ní raibh i gceist leis an ailceimic go fóill ach réamheolaíocht nó próta-eolaíocht, ach mar sin féin, d'fhoghlaim agus d'fhorbair na hailceimiceoirí modhanna oibre a chuaigh chun tairbhe na bhfíorcheimiceoirí i ndiaidh thréimhse na hailceimice.
D'aimsigh na hailceimiceoirí go leor próiseas ceimiceach, rud a chuidigh le forbairt na ceimice nua-aimseartha. I gcaitheamh na staire, thréig na hailceimiceoirí ab fhearr an rúndiamhracht agus na piseoga a bhí ag roinnt leis an ailceimic, agus iad ag fáil eolais ar fhíornádúr an damhna, ionas gur tháinig dearcadh ní b'eolaíochtúla chucu dá n-ainneoin. I measc rogha na n-ailceimiceoirí, is fiú Geber, nó Abu Musa Jabir ibn Hayyan, agus Paracelsus, nó Philippus Theophrastus Aureolus Bombastus von Hohenheim, a lua. Ba é Robert Boyle, áfach, a d'oscail an geata ón ailceimic go dtí an cheimic. Léiriú maith ar a dhearcadh is ea teideal an tsaothair ba tábhachtaí dár scríobh sé, mar atá, "The Skeptical Chymist", is é sin, An tAilceimiceoir Sceiptiúil. Mar sin féin, bhí an Baoilleach ina ailceimiceoir i gcónaí. Ba é Antoine Laurent Lavoisier an chéad cheimiceoir nua-aimseartha, ámh. B'eisean a leag amach Dlí Imchoimeádta na Maise sa bhliain 1783, agus b'eisean ba thúisce a tháinig ar an tuiscint cheart ar an dóchán mar phróiseas ceimiceach. Roimh a lá féin, chreid na heolaithe gurbh ionann an dóchán agus an breosla a bheith ag tabhairt uaidh "flógastón", dearcadh a bhí bunaithe, ar bhealach, ar an míthuiscint sheanársa gur cineál damhna nó dúile atá sa teas. Thaispeáin Lavoisier nach amhlaidh a bhí, ach gurbh é an rud a bhíonn ag titim amach le linn an dócháin ná go bhfuil an breosla ag cumasc leis an ocsaigin.
Ceann de na dúile ceimiceacha ab ea an ocsaigin, agus thóg sé na blianta fada ar na heolaithe na dúile go léir a aithint, a aonrú, a ainmniú agus a aicmiú. Ba mhór an cuidiú san obair seo an tuiscint a tháinig chuig Dmitrí Meindeiléiv, John Newlands, agus Lothar Meyer timpeall na bliana 1870—is é sin, nuair a ordaíodh na dúile ceimiceacha de réir a meáchan adamhach, go raibh na saintréithe céanna á nochtadh go tráthrialta. D'oibrigh Meindiléiv amach an chéad tábla peiriadach, agus na dúile curtha taobh le chéile de réir a meáchan adamhach agus na saintréithe comhchosúla. Ó bhí an tábla seo mantach in áiteanna, bhí Meindiléiv ábalta tuairim a thabhairt i dtaobh na ndúl a bhí ag fanacht lena bhfionnachtain i gcónaí. Nuair a aonraíodh an chéad uair iad, fíoraíodh a chuid tairngreachtaí.
Fodhisciplíní na Ceimice.
Brainsí eile de chuid na ceimice is ea: an réaltcheimic, an cheimic atmaisféarach, an innealtóireacht cheimiceach, an fhaisnéisíocht cheimiceach, an leictriceimic, ceimic an chomhshaoil, an cheimic shreabhach, an gheocheimic, an cheimic ghlas, stair na ceimice, eolaíocht na n-ábhar, ceimic na míochaine, an bhitheolaíocht mhóilíneach, an nanaitheicneolaíocht, an cheimic orgánaimhiotalach, an pheitriceimic, an chógaseolaíocht, an fhótaiceimic, an fhíticeimic, an cheimic pholaiméarach, an cheimic soladstaide, an tsonaiceimic, an cheimic fhormhóilíneach, an cheimic dhromchlach, agus an teirmiceimic.
Ainmníocht.
Tá córas dian ainmníochta in úsáid ag na ceimiceoirí a cheadaíonn dóibh ainm neamh-dhébhríoch a thabhairt ar gach comhdhúil cheimiceach. Mar shampla, i gcomhdhúile neamhorgánacha, cuirtear—íd le hainm na dúile is leictridhiúltaí.
NO2 = dé-ocsaíd nítrigine. Anseo, is í an ocsaigin is leictridhiúltaí, agus dhá adamh ocsaigine ceangailte d'aon adamh nítrigine amháin—mar sin, tugaimid "dé"-ocsaíd nítrigine ar an gcomhdhúil seo.
SO3 = trí-ocsaíd sulfair. Anseo, arís, is í an ocsaigin is leictridhiúltaí, agus trí adamh ocsaigine ceangailte le gach adamh sulfair—"trí"-ocsaíd sulfair a thugtar ar an gcomhdhúil, mar sin.
OF2 = dé-fhluairíd ocsaigine. Is é an fluairín an t-aon dúil cheimiceach amháin a sháraíonn an ocsaigin maidir le leictridhiúltacht, agus mar sin tugaimid fluairíd ar an gceann seo.
AuCl4- = ian teitreaclóró-óráite (III). Ian coimpléascach, nó "slánaonad comhordúcháin", is ea an teitreaclóróráit, ina bhfuil ceithre ian clóiríde ceanglaithe d'ian an óir a bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin +3 aige. Mar sin, tugaimid "teitreaclóró-óráit (III)" ar an ian seo.
SO42- = ian teatrocsósulfáite (VI). Ar ndóigh, is é an gnáth-ian sulfáite é, ach is féidir an t-ainm córasach seo a thabhairt air freisin. Is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an sulfar san ian áirithe seo ná +6, agus is iain ocsaíde iad na lioganna.
Adaimh.
Ba é an Gréagach Democritos (t. 450 R.Ch.) a chéadchuir i bhfáth an teoraic go raibh na damhnaí uile déanta d'adaimh. De réir an fhealsaimh úd, ní féidir leanúint de roinnt damhna ar bith go síoraí, mar go dtiocfaí ar deireadh ar cháithníní nó mhionbhair den damhna nach bhféadfaí a roinnt níos mó. Ar cháithníní díobh sin, thug Democritos an t-ainm (Gréigis: άτομον, atmos (adamh), a chiallaíonn aonad do-roinnte. B'inmheasta dó go raibh na hadaimh an-mhion agus go raibh uimhir ollmhór díobh fiú sa ghiota ba lú de dhamhna a bhí sofheichte.
Go deimhin, bhí os cionn dha mhíle bliain le himeacht sula bhfuarthas fianaise thurgnamhach go raibh dúile déanta de na haonais bhunúsacha úd.
I ngach adamh tá núicléas faoina lucht deimhneach i lár baill agus, mórthimpeall air sin, leictreoin (nó leictreon) le lucht diúltach.
Dúile.
Is éard is dúile ann ná substaintí nach féidir a dhianscaoileadh go ceimiceach ina substaintí eile níos simplí.
Tugtar substaintí íona ar shubstaintí nach meascáin iad. Is dúile nó comhdhúile iad substaintí íona.
Cuirtear na dúile seo taobh le taobh i dtábla a dtugtar an tábla peiriadach air.
Tá siombail ag gach dúil, mar shampla, H = hidrigin.
Ba é an t-eolaí Dmítrí Meindeiléiv a chuir an chéad bhun leis an tábla peiriadach seo sa bhliain 1869.
Tá gach dúil atá ar eolas liostaithe i dtábla peiriadach na ndúl.
Iain.
Is éard is "ian" ann ná adamh nó móilín a bhfuil lucht leictreach aige. Má dhéanann adamh nó móilín leictreon dá chuid a thabhairt uaidh, nó leictreon de chuid adaimh nó móilín eile a ghlacadh chuige, ní bheidh sé neodrach a thuilleadh. Beidh lucht leictreach aige—lucht diúltach, má fuair sé leictreon ar iasacht, lucht deimhneach, má thug sé ceann uaidh. Is dual don dá chineál lucht leictreach an cineál céanna a éaradh (a ruaigeadh uaidh) agus an cineál eile a aomadh (a tharraingt chuige). Ina lán comhdhúl ceimiceach, tá an dá chineál ian ann, agus iad curtha in aice a chéile sa chriostal ionas go bhfuil gach ian timpeallaithe ag iain den chineál eile. Mar sin, coinníonn an fórsa aomtha—an "nasc ianach" an criostal le chéile.
Bíonn na comhdhúile ianacha sothuaslagtha san uisce, toisc gur tuaslagóir polach é an t-uisce. Is é sin, tá pol diúltach agus pol deimhneach ag an móilín uisce - deirtear gur déphol é an móilín uiscec—é go bhfuil an móilín féin neodrach. Aomann an pol diúltach iain dheimhneacha, agus na hiain dhiúltacha ag tarraingt ar an bpol eile.
Sampla de chomhdhúil ianach é an gnáthshalann, is é sin, an chlóiríd sóidiam. Tá an salann an-difriúil leis an dá dhúil a bhfuil sé comhdhéanta as, mar atá, an clóirín agus an sóidiam. Gás buíghlas nó uaine é an clóirín a bhfuil boladh láidir as, agus nimh atá ann don duine, nó oibríonn sé go tubaisteach ar na scamhóga: níl tiúchan mór clóirín san aer análaithe de dhíth le héidéime scamhógach a tharraingt ar an duine, is é sin, na scamhóga a líonadh le sreabh nó leacht a thachtfaidh an t-othar. (Sin é an tuige, dála an scéil, gur baineadh úsáid as an gclóirín mar ghás cogaidh—arm ceimiceach—sa Chéad Chogadh Domhanda.) Maidir leis an sóidiam, is miotal alcaileach é—is é sin, miotal bog atá chomh haraiciseach chun imoibriú a dhéanamh le substaintí eile is go rachaidh sé trí thine san uisce. Má chuirtear clóirín agus sóidiam in aice le chéile, imoibreoidh siad le chéile go fiáin fíochmhar le salann a dhéanamh. Tabharfaidh gach adamh sóidiam aon leictreon amháin ar iasacht do cheann de na hadaimh chlóirín, ionas go gcruthófar iain chlóiríde, Cl-, agus iain sóidiam, Na+.
Nuair a dhóitear an miotal sóidiam Na+ i ngás clóirín Cl− fabhraítear clóiríd sóidiam NaCl (náthshalann neodrach).
Bíonn cruthú naisc ianaigh nó aistriú iomlán leictreoin ó adamh sóidiam go hadamh clóirín i gceist san imibriú seo.
Comhdhúil.
Is éard is "comhdhúil" ann ná aon substaint cheimiceach a chruthaítear de thoradh imoibriú ceimiceach ina n-aontaítear dhá dhúil éagsúla, nó níos mó, de réir comhshuíomh seasta idir na dúile.
Nuair a dhéantar comhdhúil as a chuid dúl, bíonn airíonna difriúla de ghnáth ag an gcomhdhúil le hais airíonna na ndúl as a ndearnadh é. Mar shampla, is solad bán é clóiríd sóidiam (salann coitianta) atá réasúnta neamhimoibríoch go ceimiceach. Is iad na dúile as a bhfuil sé déanta ná sóidiam, miotal airgid atá an-imoibríoch, agus clóirín, gás glas atá an-imoibríoch.
I gcomhdhúil cheimiceach, bíonn adaimh na ndúl éagsúil ceangailte lena chéile le naisc cheimiceacha—ianacha nó chomhfhiúsacha.
Cuirtear coibhneas na ndúl agus struchtúr inmheánach na comhdhúile in iúl le foirmlí éagsúla ceimiceacha. Is comhdhúil an t-uisce ina mbíonn hidrigin agus ocsigin i gcóimheas 2:1.
"Tá an t-adamh ocsigin idir an dá adamh hidrigine, agus uillinn 104.45° eatarthu".Tá an cruth seo ar mhóilíní uisceTá an cruth seo ar mhóilíní uisce.
Mar shámpla, tugann an fhoirmle seo a leanas d'uisce "(H2O)" le fios dúinn go bhfuil uisce ina chomhdhúil agus go bhfuil dhá adamh hidrigine nasctha d'aon adamh ocsaigine amháin.
Níl comhdhúile liostaithe i dtábla peiriadach na ndúl.
Móilíní.
Is éard is "móilín" ann ná an chuid is lú de dhúil nó de chomhdhúil is féidir a bheith ann go neamhspleách.
Tugtar ceimic mhóilíneach nó fisic mhóilíneach ar na heolaíochtaí a bhaineann leis an ábhar seo, ag brath ar chlaonadh an fhócais.
Substaint.
Is éard atá i "substaint" ná dúil nó comhdhúil.
Nasc ceimiceach.
Na fórsaí leictreacha a cheanglaíonn adaimh i móilíní agus pais sholadacha neamh-mhóilíneacha. In aon adamh, timpeallaíonn na leictreoin an núicléas i bhfithiseáin i sceallaí timpeall an núicléis. Muna mbíonn an sceall seachtrach lán le leictreoin, an uasmhéid atá ceadaithe don adamh sin, bíonn an t-adamh éagobhsaí agus fonn air nasc a dhéanamh le hadamh eile. Aithnítear 3 shaghas naisc phríomhúil. An nasc ianach, mar atá i gclóiríd sóidiam, NaCl (salann mín), inar chaill an sóidiam leictreon agus ar ghnóthaigh an clóirín leictreon, ionas go gcoinnítear na hiain seo le chéile trí aomadh frithpháirteach idir Na+ is Cl-. Sa nasc comhfhiúsach, mar atá i gclóirín, Cl2, bíonn cuid de na leictreoin bainteach leis an dá núicléas. Nuair a nascann dhá adamh hidrigine (H) le hadamh amhain ocsaigine (O), cruthaítear móilín uisce, H2O, agus bíonn dhá nasc chomhfhiúsacha ann. Sa nasc miotalach, mar atá i sóidiam, Na, bíonn na fiúsleictreoin dílogánaithe agus bainteach le cuid mhaith núicléas, rud a thugann seoltacht leictreach don mhiotal. Tugtar nasc singil ar nasc comhfhiúsach ina bhfuil dhá leictreon i gceist, nasc dúbalite ar cheann le 4 leictreon, agus nasc triarach ar cheann le 6 leictreon. Comharthaítear na naisc seo i bhfoirmlí ceimiceacha le -, =, is ≡. Tugtar an nascfhuinneamh ar an bhfuinneamh is gá chun nasc ceimiceach a bhriseadh (mar shampla, chun móilín clóirín, Cl2, a athrú in dhá adamh clóirín, 2 Cl).
Athruithe Staide.
Tá an damhna uile comhdhéanta d'adaimh nó de mhóilíní agus braitheann an "staid" ina mbíonn siad ar fhuinneamh nó ar ghluaisne na gcáithníní (féach "Teoiric Chinéiteach an Damhna").
Níl in athrú staide ach athruithe fisiceacha agus ní dhéantar aon substaint nua dá bharr.
Is athruithe fisiceacha amháin a thagann ar dhamhnaí sna cásanna seo a leanas: reo, leá, galú agus tuaslagadh. Cibé méid uaireanta a thagann athrú staide ar damhna íonghlan, ní chlaochlaítear é.
Oighear formula_1 Uisce formula_1 Gal
Athruithe Ceimiceacha.
In "athruithe ceimiceacha", tagann athruithe bunúsacha i bhfeidhm a athraíonn damhnaí go damhnaí de ghné eile.
An Cheimic Chandamach.
Thug an t-eolaí Max Planck Candaim ar na toirteanna fuinnimh a sheoltar ó adaimh.
Bíonn radaíochtaí agus miníochtaí éagsúla ag cineálacha éagsúla adaimh agus bíonn méideanna éagsúla sna toirteanna fuinnimh a sheoltar uathu. Is brainse í an "Cheimic Chandamach" den cheimic theoiriciúil. Cuireann sí an Mheicnic Chandamach agus an Reimsetheoiric Chandamach i bhfeidhm ar cheisteanna agus ar fhadhbanna na ceimice.
Feidhm amháin den cheimic chadamach is ea iompraíocht leictreonach adaimh agus móilíní a thuairisciú i gcomhthéacs a n-imoibríochta.
Luíonn an Cheimic Chandamach ar an teorann idir an Cheimic agus an Fhisic agus tá inchur suntasach déanta ag eolaithe ón dá thaobh uirthi.
Dlíthe Ceimiceacha.
Cinntíodh ó thurgnaimh a rinne Robert Boyle (1627–1691), Antoine-Laurent de Lavoisier agus John Dalton le linn an seachtú agus an t-ochtú aois déag go raibh damhnaí rialaithe ag dlíthe áirithe.
Is coincheap bunusach sa cheimic é Dlí Imchoimeád na Maise/an Damhna (nó Dlí Lomonosov-Lavoisier).
Is é rud a deir sé ná nach loitear agus nach gcruthaítear mais in athruithe fisiceacha nó ceimiceacha.
Mar sin, nuair a imoibríonn substaintí (nó imoibreáin) le chéile le substaintí (nó táirgí) nua a dhéanamh, is ionann mais iomlán na n-imoibreán agus mais iomlán na dtáirgí.


Coláiste Eoin.
Iarbhunscoil dheonach lán-Ghaeilge Chaitliceach faoi iontaobhacht na mBráithre Críostaí is ea Coláiste Eoin, atá suite i mBaile an Bhóthair, i gContae Átha Cliath, Éire. Maíonn an scoil go mór as an gcultúr Gaelach: Tá foirne iománaíochta agus peile fíor rathúla, foirne díospóireachta agus bannaí ceoil thraidisiúnta faoi bhláth sa scoil. Cé go bhfuil an-bhéim ar na himeachtaí eis-churaclama seo, éiríonn thar barr leis na daltaí sna scrúduithe stáit, tá sé ar cheann de na scoileanna is fearr sa tír ó thaobh torthaí na hArdteiste agus an Teastais Shóisearaigh. Is ón Roinn Oideachas agus Eolaíochta, ó dheontais agus ó bhailiúcháin thuismitheoirí na scoile a fhaigheann an scoil a cuid airgid. Sé Finnín Máirtín príomhoide na scoile, a tháinig in áit Sheáin Uí Leidhin. Tá thart fá 450 buachaill sa scoil i láthair na huaire agus foireann de 35 mhúinteoir.
Campas.
Campas Choláiste Eoin ón bpáirc peile.
Tá an scoil suite 6km ó lár chathair Bhaile Átha Cliath. Tá foirgnimh bhunaidh Choláistí Eoin agus Íosagáin a tógadh sna 1970aidí fós mar chuid de champas na scoile, eite eolaíochta, eite ealaíne, agus bloc nua thógtha ceithre stór de ranganna, an halla spóirt nua, piniúr liathróid láimhe agus páirc spóirt mhór le páirc pheile agus iománaíochta. Ar an gcéad lá riamh chlúdaigh talamh na scoile achar talún i bhfad níos mó ná an 10 heictéar a chlúdaíonn sé sa lá atá inniu ann, leath sé amach i bhfad tharais na teorainn atá mórthimpeall air anois. Dhíol na Bráithre Críostaí cuid mhaith den talamh seo, áfach, agus forbraíodh ó shin é ina heastáiteanna tithíochta, ina bhlocanna árasáin agus ina óstán.
Foirgnimh Nua.
Bhítí den tuairim go luath sna nóchaidí go raibh foirgneamh aon stór an choláiste a bhí ann ag an am agus a tógadh sna 1970dí, i bhfad ró-bheag le freastal ar bhorradh luafar agus leathadh na gcoláistí, Eoin agus Íosagáin. Beartaíodh go raibh bloc seomraí ranga nua de dhíth, chomh maith le halla spóirt/ceoláras. Chráigh deacrachtaí, áfach, an tionscadal ó thús de dheasca easpa maoinithe. Ghlac sé na blianta fada agus mórán bailiúcháin deonacha ó thuismitheoirí, iarscoláirí agus baill den phobal chun go sroichfí an staid pleanála fiú. Bhí bac eile ann sa slí is nach rabhthas in ann breis foirgnimh a thógáil ach i gceantar chúil caol den suíomh, toisc nach raibh duine ar bith toilteanach tógáil ar an bpáirc peile a cheadú. Ainneoin na ndeacrachtaí seo, tugadh faoin tógáil ar deireadh shíor i 2001. Dearadh de chuid Ailtirí Ghrafton a glacadh leis, a bhí ag luí go hiomlán le riachtanais na scoile. Cuireadh i gcrích an tionscadal i 2003 agus bronnadh duais mór le rá ar an bhfoirgneamh ag Bronnadh Fhorais Ríoga Ailtirí na hÉireann 2004.
Coláiste Íosagáin.
Iarbhunscoil dheonach lán-Ghaeilge Chaitliceach faoi iontaobhacht na mBráithre Críostaí is ea Coláiste Íosagáin atá lonnaithe ar láthair Choláiste Eoin. Bunaíodh Coláiste Íosagáin i 1971, dhá bhliain i ndiaidh do Choláiste Eoin bheith bunaithe, le hoideachas lán-Ghaelach a chur ar fáil do chailíní i ndeisceart Átha Cliath. Bhíodh Coláiste Íosagáin faoi iontaobhacht Siúracha na Trócaire go dtí le gairid, ach bheartaigh na Siúracha i 2006 tarraingt siar as riarachán scoileanna agus dá réir tháinig an scoil faoi chúram na mBráithre. Tiocfaidh an t-iontaobhacht i bhfeidhm go hoifigiúil i Mí Meán Fómhair 2007.
Gníomhaíochtaí Eis-churraclama.
Téann traidisiún láidir Cumann Luthchleasa Gael ó neart go neart i gColáiste Eoin. Tá stair rathúil ag an scoil i gcomórtais peile agus iomána le breis is tríocha bliain anuas. Spreagann an scoil scoláirí chun rannpháirtíochta sna cluichí, agus cuirtear ceithre fhoireann san iomaíocht in aghaidh na bliana, foireann céad bliana, faoi 14, faoi 16 agus faoi 18 sna comórtais sainiúla acu.
Thug Coláiste Eoin an lá leo nuair a bhuadar craobh peile Choláistí Bhaile Átha Cliath Sinsireach 'A' i 2006, bua mór le rá a bhí ann toisc an tréimhse fada mí-ádh a tháinig roimhe, nuair a fuairthas an ceann is fearr ar an scoil i sraith fada craobhanna. B'í an fhoireann is iomráití riamh de chuid na scoile, gan amhras, foireann peile shinsearach na bliana 1998 a bhain Craobh na hÉireann amach cé nár thugadar an corn abhaile ar an lá sin. Bhí cúis mórtais eile ag an scoil anuraidh nuair a d'éirigh le foireann faoi 14 na scoile craobh peile Átha Cliath a thabhairt leo don chéad uair riamh i stair an choláiste.
Lean rath na scoile ó thaobh na peile de sa bhliain 2007 nuair a bhuadar don dara uair as a chéile craobh peile Choláistí Bhaile Átha Cliath Sinsireach 'A'. D'éirigh leo an fód a sheasamh agus an teideal a chosaint i gcoinne iarracht fiachmar ó Choláiste Benildus.
Ainneoin seo, ní dírithe ar chluichí de chuid an Chumainn Luthchleasa Gaeil amháin atá an scoil, ach iad rannpháirtíoch i réimse leathan cluichí: cispheil agus luthchleasaíocht san áireamh. Aithníodh iarrachtaí an choláiste i 2002 nuair a bhuaigh Seosamh Mac Suibhne craobh na hÉireann sa luthchleasaíocht trastíre shinsearch ar son na scoile.
Tá cúrsaí cispheile ag teacht chun cinn go mór sa scoil. Sa bhliain 2006 bhain an scoil, sa chéad iarracht acu ar an gcluiche, craobh na hÉireann 'B' sa chispheil san aois ghrúpa faoi 16. Bhí foireann shinsearach san iomaíocht ag an scoil don chéad uair sa bhliain 2007 agus bhaineadar leath chraobh a gcomórtais amach.
Tháinig fás arís ar réimse na gcluichí sa scoil i 2007 nuair a bunaíodh foireann Ultimate frisbee. Bhuaigh an fhoireann an chéad comórtas riamh acu, comórtas idir-ollscoile i UCD. Tá an fhoireann go mór faoi chomaoin iarscoláire de chuid na scoile agus ball d'fhoireann Ultimate na hÉireann, Cian Ó Móráin, a tháinig i gcabhair ar an bhfoireann mar imreoir is mar thraenálaí.
Ceol agus Drámaíocht.
a> de chuid Coláiste Eoin a cuireadh sa tsiúil i 2006.
Bhí béim mhór i gcónaí riamh sa scoil ar an gceol traidisiúnta mar ghné lárnach den chur chuige oideachais ilchultúrtha a dhéantar a chraobhscaoileadh sa scoil. Bhí an scoil i gcónaí ina foinse thorthúl ceoltóirí cumasacha, sa tslí is go bhfuil lear mhór ceoltóirí móra le rá tar éis teacht ar an bhfód sa Ghaeltacht bheag i mBaile an Bhóthair, leithéidí Kíla agus Liam Ó Maonlaí agus Fiachna Ó Braonáin de chuid na Hothouse Flowers san áireamh.
Leantar leis an dtraidisiún seo fiú sa lá atá inniu ann, áit a chothaítear agus a spreagtar bannaí chun iomaíochta in iliomad comórtais ar nós Siansa (ar a ghlaoití Slógadh tráth), comórtas ceoil traidisiúta d'óige na tíre. D'éirigh leis an scoil comórtas na bliana 2002 a bhuachan agus bhíodar go minic sa dara háit nó mar sin blianta eile. Bhí an bua arís ag an scoil i gcomórtas na bliana 2007.
B'é 2006 an bhliain gur léiríodh an chéad ceoldráma de chuid na scoile i gceoláras nua Choláiste Eoin, léiriú nua-aimseartha den eipic miotaseolaíochta Éireannach Táin Bó Cuailgne scríofa agus stiúrtha ag Colm Ó Foghlú a bhí ann. B'iad Idirbhlian na scoile i gcomhpháirt le Coláiste Íosagáin a chur an ceoldráma sa tsiúil. Bhí rath agus iomrá iontach ar an dráma, agus díoladh go hiomlán ticéid an cheithre léiriú. Mhúscail an ceoldráma mórán poiblíochta ar son na scoile nuair a cuireadh san áireamh mar ghnéchlár nuachta é ar bhealaí RTÉ, TG4 agus TV3.
Táthar ag súil go leanfar le nós na drámaíochta sa scoil as seo amach de dheasca rath léiriúcháin na bliana 2006 a tháinig ar an bhfód de bharr dhá phríomh cúinse, i dtosach báire go raibh ceoláras nua-thógtha na scoile anois ar fáil agus an dara chúinse go raibh córas idir bhliana sa tsiúil sa scoil ón mbliain 2004, rud a dhéanann freastal ar imeachtaí eis-churaclama.
Chuir Idirbhliain 2006-2007 an dara léiriú de chuid Choilm Uí Foghlú faoi bhráid na scoile sa bhliain 2007. Léiríodh sraith gearrdhrámaí faoin dteideal Opus IV. Ina measc sin bhí dhá dráma trí mheán na Béarla darbh ainm Chatroom agus Mugged agus ceoldráma trí mheán na Gaeilge darbh ainm Luas Carol. Phléigh na drámaí téamaí tromchúiseacha: féinmharú, maistíneacht, dúnmharú agus ísle brí san áireamh.
Díospóireacht.
Tá athéirí ó thaobh gníomháiochtaí díospóireachta feicthe sa scoil le blianta beaga anuas, i meáin na Gaeilge, na Gearmáinise agus an Bhéarla. Chuir an scoil foireann Sóisearach agus foireann Sinsearach san iomaíocht i gcomórtais bliantúla díospóireachtaí Gaeilge de chuid Gael Linn don chéad uair i naoi mblian i 2004, áit go raibh rath orthu láithreach, nuair a bhuadar comórtas na sinsear. Lean an fhoireann sóisear ina lorg sa bhliain 2005 nuair a bhuadar féin an comórtas sainiúil acusan. Buadh ar fhoireann na sinsear i gcraobh na bliana 2006. Bhain an fhoireann sóisear amach an chraobh arís sa bhliain 2007.
Tá díospóireachtaí Gearmáinise tar éis teacht ar an bhfód sa scoil chomh maith. Bhí fóirne rathúla acu le dhá bhliain anuas, shroich foireann na bliana 2006 leathchraobh na hÉireann go fiú. Tá foireann na bliana seo le dul in adharca le hIarbhunscoil Thrá Lí ar 7 Bealtaine i gcraobh na hÉireann. Tá roinnt beag dáltaí tar éis dul san iomaíocht i gcomórtais Béarla chomh maith, agus tá éirithe go maith leo.
Iriseoireacht.
Le cúpla bliain anuas tá iarracht déanta ag daltaí Choláiste Eoin ar iris scoile a chur chun cinn. Tosaíodh ar iarrachtaí leithéid a chur i gcrích i rith scoilbhliain 2003-2004, nuair a chur dream dáltaí nuachlitir le chéile darbh ainm "Iris Eoin". Foilsíodh go rialta eagráin den nuachlitir seo go deireadh na scoilbhliana sin.
Ní go dtí scoilbhlain 2005-2006 gur músclaíodh spéis i measc dáltaí tabhairt faoin iris scoile a athsheoladh. B'é toradh na hoibre seo ná leagan nua d'Iris Eoin a bhí i bhfad Éireann níos faide agus a phlé réimse leathan ábhair. Cuireadh eagrán na Nollag 2006 de "Iris Eoin" san iomaíocht i gcomórtas iris scoile an Irish Times, ach theip air an chraobh a bhaint amach.
Sa bhlain 2007 rinneadh dhá eagrán de nuachtlitir scoile "An t-Iolar Dóite" a scríobh agus a dhearadh, ach níor foilsíodh ach an chéad cheann. (Déanann an t-ainm tagairt don chlúdach a bhí ar eagrán Samhradh '06 d'IrisEoin, ar a raibh léiriú grafaice den suaitheantas scoile, ach go raibh an chuma air go raibh an t-iolar á dhó ag an gclaíomh). Rinneadh tuairisciú ann ar imeachtaí scoile, ach go háirithe craobh peile Átha Cliath faoi-18, a bhí buaite ag foireann na scoile cúpla lá roimh an foilsiú.
Foilsíodh eagrán eile d'Iris roimh Nollaig na bliana 2007, agus díoladh gach ceann de os cionn 350 cóip (bhí ar an scoil ath-chló a ordú i ndiaidh don chéad 150 cóip bheith imithe taobh istigh de thrí uair an chloig ag Aonach na Nollag). Foilsíodh eagrán eile den t-Iolar Dóite sa bhliain 2007 chomh maith, agus tá plean ar bun chun níos mó foilsiúchán a dhéanamh go luath (cé gur scríobh an t-eagarthóir Diarmuid Ó Muirgheasa ina eagarfhocal don iris is déanaí nach rachadh sé i mbun eagarthóireachta ar aon eagrán eile).
I mí na Nollaig 2008, d'fhoilisíodh eagráin eile de Iris Eoin, é ag filleadh ar sean leagann an Iris fada, le ailt scríofa ag boill ó gach bliain. Bhí an iris go mór faoi stiúir an fhoireann eagarthóireacht sa chúigiú bliain, a bhí iad fhéin faoi stiúir an Máistir Mac Gabhann, muinteoir Gaeilge sa scoil. Tá an teagran seo á cur sa comortas ag The Irish Times i mbliaina comh maith.
Bannaí Ceoil.
Spreagadh i gcónaí an ceol i measc dáltaí agus múinteoirí ar aon i gColáiste Eoin mar pháirt lárnach den oideachas oll-chultúrtha a dhéantar a chraobhscaoileadh ann.
Is creidiúint don scoil é agus fianaise thorthúlacht na scoile é chomh maith an lear mhór bannaí a thosaigh agus iad fós ina ndaltaí sa scoil.
Hothouse Flowers.
Thosaigh Liam Ó Maonlaí agus Fiachna Ó Braonáin a saoil ceoil i gColáiste Eoin, áit ar bhuail siad beirt ar a chéile. Bhí an cáil amuigh orthu, i rith a gcuid ama sa scoil, go gcaithidís a gcuid deireadh seachtainí ag buscáil ar sráideanna chathair Bhaile Átha Cliath mar "The Incomparable Benzini Brothers". D'éirigh go sár-mhaith leo, agus bhuadar gradam do shiamsaíocht sráide laistigh de bhliain. Ní go dtí gur tháinig tríú ball, Peter O'Toole, i gcuideachta na beirte gur athainmníodh an bhanna mar "Hothouse Flowers". Is ag an tráth seo a bhláthaigh an banna ag léibhéal náisiúnta agus idirnáisiúnta agus áirítear anois iad mar cheann de na grúpaí Éireannacha is rathúla
Kíla.
Bunaíodh Kíla i gColáiste Eoin i 1987. B'iad Eoin Dillon, Colm Mac Con Iomaire, Rossa Ó Snodaigh, Rónán Ó Snodaigh, Karl Odlum agus Dave Odlum a bhunaigh an grúpa, agus iad uilig 16 agus 17 mbliana d'aois ag an am. Thuilleadar a gcuid airgid ar dtús trí bhuscáil, toisc nár fhreastail ar a gcéad gigeanna ach líon fíor bheag, chomh híseal le triúr ar uairibh. Le caitheamh roinnt blianta thosaigh ag éirí níos fearr leis an mbanna a fhad is gur tháinig éabhlóid ar leagan amach an bhanna: tháinig Colm Ó Snodaigh, Dee Armstrong, Dave Reidy agus Eoin O’Brien chun seinm leis an mbanna and d'fhág Colm Mac Con Iomaire agus Dave Odlum le bheith ina mbaill dá gcomh bhanna Éireannach "The Frames". Tháinig an banna faoi bhláth sna nóchaidí le sraith céirníní móra le rá agus gradaim agus tá ag éirí go geal leo go dti an lá atá inniu ann.
Moving Hearts.
Thosaigh Davy Spillane, ball bunaidh "Moving Hearts", a ghairm píobaireacht uillinn ag aois 12 agus é i gColáiste Eoin. Sa trí bhliain dár lean sheinn sé ag seisiúin agus bhuail sé le mórán ceoltóirí Éireannacha móra le rá. Agus é 16 thosaigh sé ag seinm i gceolchoirmeacha in Éirinn, sa Bhreatain agus san Eoraip. I 1978 cuireadh san éireamh é ar albam píobairí uillinn óga ina raibh mianach iontu darbh ainm "The Piper's Rock". Thart ar 1980 bhunaigh sé "Moving Hearts", banna rac-tíre Éireannach, le cairde leis Christy Moore, Donal Lunny, Declan Sinnott, Keith Donald, Eoghan O'Neill agus Brian Calnan. Rinneadar aithris ar na Horslips sa tslí is gur nascadar ceol traidisiúnta Éireannach le "rock and roll", agus bhí gnéithe jazz le sonrú ina bhfuaim chomh maith.
Na Fíréin.
Bhunaigh Colm Mac Séalaigh, múinteoir i gColáiste Eoin ón am a bunaíodh é, "Na Fíréin" i Mí na Bealtaine 1984 le comhbhaill Eoin Smith, Gearóid Ó Murchú agus Franny McBride. B'iarracht é an chéad fhíor-racbhanna a chan trí mheán na Gaeilge a chur ar an bhfód. Scríobh Colm féin lear mhór d'amhráin an bhanna, an t-amhrán is cáilliúla acu "Tír na nÓg" san áireamh. Is amhrán é atá anois ina chlasaic cultais agus atá ar eolas ag duine ar bith a chaith seal ar chúrsa Gaeltachta le fiche bliain anuas.
The Frames.
Colm Mac Con Iomaire agus Dave Odlum, beirt a thosaigh ar ghairm an cheoil agus iad i gColáiste Eoin, áit a rabhadar mar bhaill bunaidh de "Kíla", d'fhágadar an banna le dul chun seinnt i gcuideachta "The Frames" i 1990. Is sa bhliain chéanna a bunaíodh an banna, faoi scáth tréimhse torthúil "rock and roll" na luath-90dí i mBaile Átha Cliath. Bhain an banna clú amach ar eisiúint dóibh an dara albam acu "Fitzcarraldo" agus ó shin tá siad tagtha chun cinn mar cheann de ns rac bhannaí Éireannacha is mó le rá. D'fhág Dave Odlum "The Frames" i 2002 le tabhairt faoi léiritheoireacht ceoil, agus oibríonn sé anois go príomhúil ag Black Box Studios in aice Angers sa Fhrainc. D'oibrigh sé ar albam do "The Frames" iad féin mar aon le Gemma Hayes, Josh Ritter, Halite agus Mic Christopher.
Rattle and Hum.
Cé gur fearadh fáilte roimh a chomh ceoltóirí i gColáiste Eoin, níorbh amhlaidh d'Uisneaigh Ó Treasaigh. Sheinn sé dordghiotár agus dúil aige sa rac cheol seachas an ceol traidisiúnta a bhí go mór i mbéal pobal Choláiste Eoin, agus dá réir, ní go dtí blianta fada níos déanaí gur fíoradh an aisling aige banna a bhunú. Tháinig an deis ar deireadh nuair a d'fhill sé mar mhúinteoir ar Choláiste Eoin. Bhí suim ag ball eile den fhoireann teagaisc, Micheál Ó Maoileoin, banna ómóis do U2 a bhunú agus dá réir, le cabhair drumadóra agus seinmní giotáir tháinig "Rattle and Hum" ar an bhfód. Tá clú agus iomrá criticiúil iontach faighte ag an mbanna, dearbhaíonn Bono fhéin gurb iad an banna ómóis de chuid U2 is fearr leis iad.


Ionad Saor Chomhairle Dlí.
Bunaíodh an tIonad Saor Chomhairle Dlí sa bhliain 2004 trí pháirtíocht idir Conradh na Gaeilge agus FLAC (Free Legal Advice Centres).
Is é atá i gceist ná go gcuireann abhcóidí agus aturnaetha le Gaeilge seirbhís saor-chomhairle dlí ar fáil in ionaid i mBaile Átha Cliath agus i nGaillimh.
D'eascair roinnt cúiseanna suntasach as obair an Ionaid, go háirithe "Ó Gribín v. An Chomhairle Mhúinteoireachta" [2008] 3 I.R. 266.
Bíonn an Ionad ar siúl an chéad Céadaoin den mhí ó 6.00-7.00i.n. i gCeannáras Chonradh na Gaeilge, 6 Sráid Fhearchair, BÁC 2, agus ó 5.30-7.00i.n. in Áras na nGael, 45 Sráid Dominic, Gaillimh.
Bíonn abhcóidí agus aturnaetha ar fáil taobh amuigh de na amanna agus na dátaí sin pé uair is gá leis.
Is féidir eolas breise faoin tseirbhís a fháil ach teagmháil a dhéanamh le Conradh na Gaeilge ag 01 4757401 / 091 567824 nó féach ar suíomh an Ionaid nó suíomh FLAC ar.


Daytona Beach.
Cathair is ea Daytona Beach atá suite i bhFlorida sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá timpeall 64,421 duine ina gcónaí ann, agus tá Glenn Ritchey ina mheára faoi láthair. Tá Daytona Beach suite ar an Aigéan Atlantach. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1870.


Albain.
Is tír í Albain (Gaeilge na hAlban: "Alba"; Sacs-Bhéarla agus Béarla Gallda: "Scotland") a bhíodh ina ríocht neamhspleách tráth in iarthuaisceart na hEorpa agus tá sí ar cheann de na ceithre náisiúin as a bhfuil an Ríocht Aontaithe comhdhéanta. Is in Albain atá an trian ó thuaidh d'oileán na Breataine.
Ghlac Albain páirt in aontas pearsanta le Sasana sa bhliain 1603, nuair a deineadh Séamus I Shasana de Séamus VI na hAlban. Tugadh aitheantas oifigiúil don aontas 1 Bealtaine 1707 le Acht an Aontais 1707. Cuireadh deireadh le Parlaimint na hAlban ar Márta 26, 1707. D'aontaigh an t-aontas seo an dá ríocht, agus as seo tháinig Ríocht na Breataine Móire ar an saol, le Parlaimint nua amháin suite i Westminster, Londain. D'fhan codanna áirithe d'institiúidí na hAlban, go háirithe an córas dlí, mar a bhí. Níos déanaí thóg an stát seo seilbh ar Éirinn, agus ón mbliain 1932 ar aghaidh is Tuaisceart Éireann a bhí sa stát agus in ainm na Ríochta. Sa bhliain 1999, beagnach 300 bliain tar éis di a bheith curtha ar ceal, vótáil pobal na hAlban chun parlaimint na tíre a thabhairt le chéile arís, de réir Rialtais na Breataine, faoi Acht Alban 1998. Tugadh cumhachtaí do Pharlaimint na hAlban an tír a riaradh i ngnéithe a bhaineann le hAlbain amháin, agus níl ach cumhachtaí teoranta aici le cáin a ardú.
Ainm.
"Alba" a thugtar ar an tír i nGaeilge.
"Scoti" a thugtaí ar na Gaeil i Laidin agus tar éis dóibh seilbh a ghlacadh ar chuid d'iarthar na hAlban, agus nuair a tháinig tionchar na nGael i gceannas ar an tír, ghlac siad an ainm "Scoti", agus thug an Laidin "Scotia" uirthi, agus is uaidh sin a thagann an t-ainm 'Scotland' sa Bhéarla.
Ceann Stáit.
Síolraíonn Banríon Eilís II na Ríochta Aontaithe, Ceann Stáit na Ríochta Aontaithe, ó Rí Séamus VI na hAlban, an chéad mhonarc Albanach ar Rí freisin ar Shasana é (Rí Séamus I Shasana ón mbliain 1603 ar aghaidh).
Cé go bhfuil roinnt conspóide fós i measc phobal na hAlban faoin dteideal a ghlac sí ag a corónú (measann go leor in Albain gur chóir di, go loighciúil, "Eilís I" a thabhairt uirthi féin) thug cúirteanna na hAlban ceart do "Eilís II" mar theideal oifigiúil. Deir sí go leanfaidh monarcaí an traidisiún oird idirnáisiúnta sa todhchaí, a thugann an riail, nuair a bhíonn monarc i réimeas i níos mó ná críoch spleách amháin (nó i gcríocha neamhspleácha a aontaíonn le monarc amháin) agus ina bhfuil malairt in uimhir an mhonarc leis an ainm céanna iontu, go n-úsáidfear an uimhir is airde in aon cheann de na críocha go léir. (San aimsir atá thart, bhí ríthe Albanacha-Sasanacha mar Shéamus VI/I agus Shéamus VII/II i réimeas thar ríochtaí ar leith de réir dlí, agus mar sin d'úsáid siad an dá uimhir.)
Tíreolaíocht.
Is ar thuaisceart oileán na Breataine atá Alba; thar theorainn ó dheas uaithi tá Sasana. Tá cuid de mhórthír na Breataine inti, mar aon le roinnt grúpaí oileán, ar nós Sealtainn, Inse Orc agus na hOileáin Siar. Trí rann tíreolaíochta agus clocheolaíochta atá ar an mórthír: aduaidh aneas, is iad seo Garbhchríocha na hAlban atá sléibhtiúil den chuid is mó, an Crios Lárnach nó an Ghalltacht Meánach, atá íseal go maith, agus Árdáin an Deiscirt atá cnocach. Is sa Chrios Lárnach a mhaireann formhór na ndaoine, agus is ann atá trí cinn de na sé cathracha atá sa tír, mar atá Dún Éideann, Glaschú, agus Sruighle, mar aon le go leor bailte móra eile. Tá an chuid is mó d'fhuíoll an daonra in Ísiltír an Oirthuaiscirt, mar a bhfuil dhá cheann eile de na cathracha sin, mar atá Obar Dheathain agus Dún Déagh. Fágann sin Inbhear Nis, atá san áit a mbuaileann Abhainn Nis le Cuan Moireach, ar an scoilt idir Ardáin an Iarthuaiscirt agus na Cairn Gorma.
Roinntear Albain i gcontaetha traidisiúnta, ach in 1889, nuair a cuireadh na comhairlí contae ar bun, cuireadh beagán atheagair orthu mar go raibh cuid díobh i mórán codanna, nó fiú ina smidiríní.
Gluaiseacht na bplátaí teicteonacha.
Nuair a bhí bolcánachas go beo in Labhaidh Thoir, 350 milliún bhliain ó shin, bhí na carraigeacha ar a bhfuil Alba an lae inniu gar don Meánchiorcal, agus ba chuid d'ollchríoch Pangaea a bhí tar éis teacht le chéile.i. lean na plátaí ilchríochacha a bhí i bPangaea ag teacht le chéile, agus tharla bualadh mór le mór-roinn Gonduana.
Níor tháinig codanna thuaidh agus theas oileán na Breataine le chéile ach 76 milliún bliain roimh thosú an bholcánachais in Oirthear Labhaidh. Roimhe sin, bhí Albain ar imeall mhór-roinne Laurentia, ina raibh Meiriceá Thuaidh agus an Ghraonlainn freisin. Bhí Sasana agus an Bhreatain Bheag timpeall 40° níos sia ó dheas, gar don Afraic agus do Mheiriceá Theas i mór roinn Gonduana. Go luath sa tréimhse Ordaivíseach, timpeall 475 milliún bliain ó shin, dhruid Sasana agus an Bhreatain Bheag, a bhí ar phláta Avalonia, amach ó Ghonduana agus chuadar ó thuaidh i dtreo Laurentia. Thosaigh Aigéan Iapetus, a bhí idir an dá chríoch, ag dúnadh. Faoi lár an Ré Siliúraigh, timpeall 420 milliún bliain ó shin, bhí ceangal ag a imeall ar fad Snaidhme Iapetus, a leanann líne a ghluaiseann soir-siar ó Chaolas Solway go Northumberland go garbh.
Nuair a thosaigh an ré bholcánach níos déanaí, timpeall 270 bliain ó shin, ba chuid de Phangaea Albain fós, ach bhí sí i ndiaidh druideadh ó thuaidh. Bhí Labhaidh Thoir timpeall 8° ó thuaidh. Lean Pangaea ag teacht le chéile, ionas go raibh an t-aigéan is gaire, Aigéan Tethys, idir an Eoráise agus an Afraic.
Teanga.
Labhraíonn an daonra iomlán, nach mór, Béarla, cé go labhraíonn go leor foirmeacha agus canúintí éagsúla d'Albainis ("Scots") a bhfuil an-difríocht aige le gnáth-Bhéarla caighdeánach na hAlban. Baineann timpeall 2% den daonra feidhm as Gaeilge na hAlban nó "Gàidhlig" i ngnáthchúrsaí an lae, go príomha i gceantair i dtuaisceart agus in iarthar na tíre. Tá Béarla maith ag na Gaeilgeoirí seo ar fad.
Faoin am ar tháinig Séamus VI na hAlban i gcoróin i Sasana, ba í an Albainis, ar a dtugtar "Scots" nó "Lallans" freisin as Béarla (ón bhfocal "Lowlands", machairí), a labhair seanchúirt agus seanpharlaimint na hAlban. B'as seanteanga Anglacach a labhraítí i sean-ríocht Bernicia i Northumbria, a ghabh an ríocht Briotánach Gododdin sa 6ú aois, agus a d'athraigh ainm a phríomháitrimh ó "Dún Éideann" na Gaeilge go "Edinburgh", a tháinig an "Scots" seo.
Gach duine atá 3 bhlian no níos sinne 5,118,223.
Ábalta Béarla a labhairt go maith. 98.6%.
Úsáideann teanga eile sa bhaile. 3.9%
Stair.
Ba é Coinneach Mac Ailpín ar dtús a d'aontaigh ríocht na nGael agus na gCruithneach in Albain, nuair a thóg sé coróin na gCruithneach sa bhliain 843 AD. Go stairiúil, ó aimsir Dáibhí I na hAlban (i bhí i réim idir na blianta 1124–1153) ar a laghad, bhí scoilt chultúrtha le sonrú in Albain - Ísiltír na hAlban, arbh í Albainis, agus níos déanaí an Béarla, a príomhtheanga, agus Garbhchríocha na hAlban arbh í Gaeilge na hAlban a príomhtheanga. Chuir sé seo scoilt sa tír, agus sa stair bhí an Ísiltír faoi thionchair Shasana ní ba mhó: bhí an Ísiltír níos oscailte do airm a d’ionsódh í ón deisceart, agus tháinig daoine in Ísiltír na hAlban faoi thionchar Shasana níos láidre mar gheall ar a ngaireacht le Sasana.
Ba ghné ar leith in Albain é córas na gclann. Imeasc na gclann cáiliúil tá Clann Mhic Ghríogóir ("MacGregor"), Clann Mhic Dhónaill ("MacDonald", Clann Mhic Cionnaith ("MacKenzie"), Clann Mhic Aoidh ("MacKay"), Clann Mhic Leoid (MacLeod), Clann Mhic Roibeard ("Robertson") agus Clann Chambeul ("Campbell").
Sa ré stairiúil, ghlac Ísiltír na hAlban sórt córais feodach tar éis Ghabháltais na Normannach i Sasana, agus b'as clanna de bhunadh Normannach a síolraíodh formhór na monarcaí tar éis circa 1100 AD. I measc na gclann seo bhí Clann Stíobhard, Clann Brús, Clann Dubhghlas, Clann Porteous, agus Clann Muirí.
Le linn Chogadh na Saoirse in Albain (timpeall 1290 - 1363) d'éirigh muintir na hAlban amach i gcoinne riail Shasana, den chéad uair, faoi cheannas an ridire Uilleam Uallas, agus níos déanaí, faoi cheannas Roibeard Brús. Chloígh Bruce na Sasanaigh ag Cath Bannockburn sa bhliain 1314.
Sa bhliain 1603 fuair Rí Séamus VI na hAlban coróin Shasana óna dhúchas, agus ceapadh mar Rí Séamus I Shasana é. Dhruid Séamus go Londain agus níor fhill sé ar Albain ach aon uair amháin. Sa bhliain 1707 shínigh Parlaimintí na hAlban agus Shasana Conradh Aontais. Leis an gconradh a chur i bhfeidhm, bhí parlaimintí Shasana agus na hAlban le dúnadh, agus a gcumhachtaí go léir le haistriú go Parlaimint nua i Londain, a bheadh ansin mar Pharlaimint ar an Ríocht Aontaithe. Cuireadh aontas custaim agus airgeadra ar bun, freisin.
Lean an scéal ar aghaidh mar seo go dtí Bealtaine sa bhliain 1999 nuair a ghnóthaigh Albain parlaimint nua. Cé go raibh stádas parlaiminte náisiúnta ar thír neamhspleách ag sean-pharlaimint na hAlban, níl riar ag an bparlaimint nua ach i gcúrsaí intíre, mar go gcoinníonn Parlaimint na Ríochta Aontaithe freagracht ar chosaint, chúrsaí idirnáisiúnta agus chúrsaí áirithe eile in Albain.
Ar 18 Meán Fómhair 2014 cuireadh ceist neamhspleáchas Alban faoi reifreann, agus chinn 55% in aghaidh 45% den phobal fanacht sa Ríocht Aontaithe.
Cultúr.
Tá cultúr cathartha ar leith ag Albain seachas an chuid eile den mBreatain. Tagann cuid de ó dhifríochtaí a fhanann mar gheall ar mhíreanna san Acht Aontais, agus cuid eile ar éasca iad a aithint, ach nach éasca cur síos orthu.
Dlí na hAlban.
Coinníonn Albain a córas dleathach ar leith, bunaithe ar an dlí Rómhánach, agus ina bhfuil gnéithe den dlí sibhialta agus den dlí comónta le sonrú. Tá sé scríofa i dtéarmaí an aontais le Sasana go gcoinneofaí córais dhleathacha ar leith. Baintear feidhm as abhcóidí, ar a dtugtar "advocates", agus bíonn na breithimh céanna i gcásanna sibhialta agus i gcásanna coiriúla.
Oideachas in Albain.
Tá córas oideachais dá cuid féin ag Albain freisin. Leag Acht an Aontachais síos cearta na nOllscoileanna Albanacha, ach, níos tábhachtaí fós, ba í Albain an chéad tír ó Sparta sa Ghréig chlasaiceach a chuir córas oideachais poiblí ginearálta i bhfeidhm. Thosaigh sé seo leis an Acht Oideachais sa bhliain 1696, agus bhí sé riachtanach do leanaí ó cuireadh Acht Oideachais 1872 i bhfeidhm. Mar bharr air sin, ar feadh dhá chéad bliain, bhí céatadán níos airde de dhaonra na hAlban tar éis oideachas a fháil ag leibhéil bunscoile, meánscoile agus tríú leibhéal ná in aon tír eile san Eoraip. Thaispeáin na difríochtaí oideachais seo iad féin ar a lán bealaí, ach go háirithe in uimhir na nAlbanach a ghlac ceannas ina gcuid réimsí le linn na 18ú agus an 19ú aoiseanna.
Tógann daltaí scoile na hAlban scrúdaithe "Higher" seachas "A-Levels" Shasana. Chomh maith leis sin tógann céim onóracha in ollscoil Albanach ceithre bhliain, seachas trí bliana sa chuid eile den Ríocht Aontaithe. Tá na córais ollscoile i gcuid de thíortha Chomhlathais na Náisiún (ar a dtugtaí Comhlathas na Breataine cheana) bunaithe níos mó ar chóras na hAlban seachas mar atá ar cheann Shasana.
Baincéireacht.
Tá gnéithe ar leith i gcóras baincéireachta na hAlban, freisin. Cé gurb é Banc Shasana banc ceannais Rialtais na Ríochta Aontaithe, eisíonn trí bhanc chorprach Albanach a nótaí bainc féin: (Bank of Scotland, Royal Bank of Scotland agus Clydesdale Bank). Níl stádas dlíthairisceana i Sasana, sa Bhreatain Bheag ná i dTuaisceart Éireann acusan (cé go n-úsáidtear timpeall na Breataine iad, go háirithe i dTuaisceart Éireann, mar a eisíonn bainc na hÉireann a gcuid nótaí bainc féin freisin). In Albain, níl stádas dlíthairisceana ag na nótaí seo ná ag nótaí Bhainc Shasana, mar nach bhfuil cur síos orthu i ndlí na hAlban, ach glactar go forleathan le nótaí na gceithre mbanc.
Thosaigh córas baincéireachta brainse an lae inniu, (ina gcoinníonn bainc gréasán brainsí ar fud na tíre, seachas lár-oifig nó dhó) in Albain. Ní ach brú polaitiúil láidir i rith an 19ú aois a chosc an córas baincéireachta láidir a bhí dá bharr ó sheilbh a thógáil ar chóras baincéireachta Shasana. Cé nach raibh fáilte roimh bainc na hAlban ag an am, deineadh aithris ar a modhanna gnó go forleathan, ag tosú i Sasana agus ansin ar fud an domhain.
Spóirt.
Tá an chuid eagrais spóirt náisiúnta sa tír, ar nós Conradh Peile na hAlban (Scottish Football League), nó Aontas Rugbaí na hAlban (SRU). Tugann sé seo toscaireacht neamhspleách don tír ag go leor imeachtaí idirnáisiúnta spóirt, m.sh. sacar i gCorn Peile an Domhain. Ní féidir le hAlbain dul i gcomórtas sna Cluichí Oilimpeacha go neamhspleách, ámh, agus más mian le haclaithe na hAlban páirt a ghlacadh, bíonn orthu sin a dhéanamh mar pháirt de fhoireann na Ríochta Aontaithe. Cuireann an tír foireann chuig Cluichí an Chomhlathais, ámh. Tá coiste CLG in Albain mar CLG na hAlba. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Na meáin chumarsáide.
Tá meáin chumarsáide ar leith in Albain seachas mar atá sa chuid eile den Ríocht Aontaithe. Mar shampla, táirgeann sí páipéir nuachta ar nós "The Daily Record" (príomh nuachtán pháipéir-cúng na hAlban) agus an dá phríomh nuachtán pháipéir-leathain, "The Herald" bunaithe i nGlaschú, agus "The Scotsman" i nDún Éideann. D’athraigh "The Herald" a ainm ó "Glasgow Herald", chun aitheantas a fháil mar pháipéar náisiúnta seachas mar cheann réigiúnach. I measc pháipéir an Domhnaigh, tá an tablóideach "Sunday Mail" (foilsithe ag an "Daily Record") agus an "Sunday Post", agus tá ceangal ag an "Sunday Herald" le "The Herald" agus ag "Scotland on Sunday" le "The Scotsman". Tá nuachtáin laethúla réigiúnacha ann freisin, mar "The Courier and Advertiser" i nDún Déagh san oirthear, agus "The Press and Journal" a chlúdaíonn Obar Dheathain agus tuaisceart na tíre.
Tá a cuid seirbhísí BBC féin ag Albain, mar shampla na stáisiúin náisiúnta raidió, BBC Radio Scotland agus an tseirbhís i nGaeilge na hAlban, BBC Radio nan Gàidheal. Tá roinnt mhaith stáisiún raidió BBC agus neamhspleácha freisin ar fud na tíre. Mar aon leis an raidió, cuireann BBC Scotland dhá sheirbhís teilifíse ar fáil. Táirgtear cuid mhaith de chraolacháin an BBC Scotland Television do phobal na hAlban, ar nós cláir nuachta agus gnóthaí reatha, agus an opera galúnaigh bunaithe i nGlaschú, "River City", ach táirgítear cinn eile, ar nós drámaí agus cláir ghrinn, do lucht féachana ar fud na Ríochta Aontaithe, agus níos faide i gcéin. Tá difríocht freisin i gclúdach ar spóirt, mar go bhfuil a sraitheanna sacair féin ag an tír, seachas cinn Shasana.
Tá trí stáisiún teilifíse neamhspleácha ag craoladh in Albain, (Scottish Television, Grampian Television agus Border Television) freisin. Cé go rabhadar neamhspleách cheana, is leis an gcomhlacht chéanna (The Scottish Media Group) anois Scottish TV agus Grampian, agus is beag na difríochtaí eadarthu. Tá an scéal níos casta ag "Border", mar go gcaitheann sé seirbhís a thabhairt do áiteanna thar teorann i Sasana, chomh maith le hOileán Mhanann, agus tá seirbhísí nuachta ar leith anois aige don dá thaobh den teorann. Tá an chuid is mó de na craoltacháin neamhspleácha mar an gcéanna leo siúd i Sasana, sa Bhreatain Bheag agus i dTuaisceart Éireann, lasmuigh de nuacht agus cúrsaí reatha, spóirt, agus cláracha cultúrtha agus i nGaeilge na hAlban.
Gnéithe eile de chultúr na hAlban.
Tá mothú cine agus náisiúin dá cuid féin ag Albain. Taispeánann taighde léannta gach uair go mbraitheann muintir na hAlban gur Albanaigh iad (b'fhéidir gur deise an Béarla anseo!), fiú muna dteastaíonn uathu i gcónaí go ndéanfaí tír agus náisiún lán-neamhspleách di.
Tá réimse teangacha agus canúintí dá cuid féin ag Albain, freisin, rud a thugann an chiall do mhuintir na hAlban gur náisiún iontu féin iad. Féach Albainis.
Creideamh.
Tá feidhmeanna eaglais náisiúnta ag Eaglais na hAlban (ar a dtugtar "The Kirk" go minic). Seachas mar atá in Eaglais Shasana, tá foirm Preisbitéarach riaracháin aici, nach bhfuil faoi smacht an stáit. Tagann sé seo ón gcaoi ar tháinig an tAthleasú Creidimh go hAlbain, gluaiseacht a thosaigh John Knox i 1560. Ba imeasc na ngnáthdhaoine don chuid is mó a tháinig Athrú Creidimh na hAlban ar an saol, agus roghnaigh muintir na hAlban an Preisbitéarachas mar mhodh riartha ar a n-eaglais. Níorbh amhlaidh i Sasana, áit ar chuir Anraí VIII Shasana Athrú Creidimh Shasana ar bun é féin, agus inar roghnaigh sé modh riaracháin a bhí ag brath ar easpaig, modh a leanann fós in Eaglais Shasana.
Tá roinnt eaglaisí Chríostaíocha eile in Albain, ina measc an Chaitliceachas Rómhánach, a tháinig ar ais ar an saol trí inimirce tar éis do Phrotastúnaigh é a chuir faoi chois go trom ón 16ú aois go dtí go déanach san 18ú aois. Is í anois an chreideamh is mó í lasmuigh den "Kirk". Chomh maith leis an "Kirk" tá eaglaisí éagsúla Protastúnacha in Albain, ina measc Eaglais Easpagrach Albain, ar lán-ball de Comaoine an Anglacánachais í, agus Saor-Eaglais na hAlban, eaglais Phreisbitéarach a tháinig ar an saol i scoilt ó Eaglais na hAlban, agus a dtugtar na "Wee Frees" ar a bhaill.
Is é an tIoslámachas an creideamh neamh-Chríostaíoch is mó in Albain, ach ní mórán daoine atá i gceist.
Tá sean-chleachtadh ag cuid mhaith d'Albain ar thriobhóidí idir Chaitlicigh agus Phrotastúnaigh, go háirithe mórthimpeall Ghlaschú. Tá sé seo le sonrú le fada go háirithe i bhfostaíocht agus i gcúrsaí sacair. Tá laghdú mór ar a leithéid de sheicteachas in Albain seachas mar a bhí blianta ó shoin, ach tá a rian le sonrú roinnt éigin fós.
Polaitíocht.
Ar feadh achair fhada, bhí polaitíocht na Ríochta Aontaithe le sonrú i bpolataíocht na hAlban, ach le roinnt difríochtaí. Mar shampla, seachas na páirtithe atá ar fud na Ríochta Aontaithe, (Páirtí an Lucht Oibre (RA), an Páirtí Caomhnaitheach (RA) agus na Daonlathaigh Liobrálacha (RA)) tá páirtithe atá ar bun in Albain amháin. Ina measc, tá Páirtí Náisiúnta na hAlban (SNP), Páirtí Sóisíalach na hAlban (SSP) agus Páirtí Glas na hAlban. Tá níos mó brí san páirtithe seo a cuireadh Parlaimint na hAlban ar bun i 1998.
Tá baint tar éis a bheith ag difríochtaí traidisiúnta idir an eite chlé agus an eite dheas le cur is cúiteamh ar an bhféinrial, rud a thug na páirtithe atá ar fud na Breataine roinnt tacaíochta dó thar am, cé gur tháinig athrú meonach ar na Caomhánaigh agus ar Lucht Oibre níos mó ná uair amháin. Ach le devolution tar éis tárlúint cheana féin, is idir iad siúd a thacaíonn le neamhspleáchas na hAlban agus iad siúd a chuireann ina choinne a bhaineann an príomh aragóint bunreachtúil. De réir mar atá an scéal ag titim amach, de réir State of the Nation Poll 2004, ba mhaith le 66% d’Albanaigh níos mó cumhachta a bheith ag Parlaimint na hAlban, agus níor mhaith ach le 2% na cumhachtaí a bheith arís faoi Westminster.
Geilleagar na hAlban.
Tá go leor roinnte i ngeilleagar na hAlban. Tá tábhacht i gcónaí ag ola, cé go ndeachaigh innealtóireacht éadrom agus longcheártain i léig le blianta beaga anuas, agus tá an roinn seirbhíse, go háraithe an gnó airgeadais agus ceantair glaoigh, níos tábhachtaí anois. Tá obair faoin tuath, ar nós iascaireacht agus talmhaíocht tábhachtach i gcónaí, cé go bhfuil fás i n"Gleann Sileacan" na tíre le táirgeadh ríomhairí agus fóin phóca. Tá tábhacht fós le táirgeadh uisce beatha, mar atá le gnó na turasóireachta.


Tenerife.
Is oileán Spáinneach é Tenerife'". Is é an t-oileán is mó as na seacht Oileáin Chanáracha san Aigéan Atlantach. Tá sé suite siar ó cósta na hAfraice. Tá achar 2034.38 km2 agus 886,033 daoine ina chónaí ann; is é sin an t-oileán is dlúithe sa Spáinn.
Tá Santa Cruz de Tenerife mar príomhchathair an oileáin agus tá rialtas an oileáin ("cabildo insular") suite ann.
Tá Ollscoil La Laguna lonnaithe ann ón mbliain 1792. Tá San Cristóbal de La Laguna (Suíomh Oidhreachta Domhanda) mar an dara cathair is mó ar an oileán agus an tríú cheann is mó ar an oileánra. Tá Teide, bolcán sa lár, mar suíomh Oidhreachta Domhanda chomh maith.
Tá deabhóid don Mhaighdean na Candelaria, Naomh Pátrún na hOileáin Chanáracha, an tábhachtach i gcultúr an oileáin. Meallann an deabhóid seo níos mó ná 2.5 milliún duine gach bliain cuairt a thabhairt ar Baisleac Muire na Candelaria i mbaile Candelaria.


Gearrscéalaíocht Ghaeilge na Ré seo.
Leanann foilsitheoirí Gaeilge orthu ag cur cnuasacha gearrscéalta amach agus tá ficsean gearr le léamh i gcónaí sna hirisí Gaeilge.
Ceannródaithe.
Ba dheacair a rá arbh é Pádraig Mac Piarais (1879-1916) nó Pádraic Ó Conaire (1883-1928) a thug an ghearrscéalaíocht nua isteach sa Ghaeilge, ach i leith an Phiarsaigh is mó a chuirtear é. Nua-aoisí i gcúrsaí litríochta ba ea an Piarsach lena linn, rud a chuir sé in iúl i 1906 nuair a dúirt sé gurbh éigean dul i ngleic le cúrsaí sóisialta, polaitíochta agus creidimh i saol comhaimseartha na hÉireann, agus paróisteachas a sheachaint maidir le huigeacht, ton agus dearcadh. Tá sé maíte gur cosúil litríocht na Gaeilge le foirmeacha eile den scríbhneoireacht nua-aoiseach sa mhéid gur thréig sí foirmeacha, ábhar agus stíl de shaghas traidisiúnta, de réir mar a mhol an Piarsach, chun teacht ar bhealaí chun cuntas ceart a thabhairt ar shaol ár linne, agus gur bhain sí tairbhe neamhchoitianta as an nGaeilge chuige.
Scríobh Ó Conaire úrscéal ("Deoraíocht") ach tá roinnt mhaith dá chlú ag brath ar a chuid gearrscéalta. Bhí taithí aige ar shaol na tuaithe agus ar shaol na mbailte, agus tá sé ráite ina thaobh go raibh an dearcadh iltíreach aige thar aon duine eile dá chomhaimsirigh. Réitigh sé an bealach dóibh siúd arbh áil leo réimse na nualitríochta Gaeilge a leathnú.
Nuair a thosaigh na nua-aoisithe ag scríobh i nGaeilge bhí rian na sean-nósanna scéalaíochta ar scríbhneoireacht na Gaeilge fós, ach tuigeadh gurbh fhéidir tabhairt faoin ngnó ar bhealach eile. In Oireachtas na Gaeilge 1899 bhí an fógra comórtais seo ann: ‘Gearrscéal de shaghas ar bith ach béaloideas’. Mar sin féin, d’éirigh le Pádraig Ó Siochfhradha (An Seabhac) (1883-1964) clú éigin a bhaint amach le cnuasach scéalta agus dréachtaí faoin muintir i sráidbhaile tuaithe dar teideal "An Baile Seo ‘Gainne", saothar a bhain leas as cúrsaí béaloidis. Tá sé áitithe ó shin go bhfuil claonadh ag údair Éireannacha chun an béaloideas a chur in oiriúint do théamaí agus d’fhoirmeacha liteartha an lae inniu.
Dúirt an criticeoir Eoghan Ó hAnluain gur thráthúil mar a tharla athbheochan scríbhneoireacht chruthaitheach na Gaeilge díreach nuair a bhí an gearrscéal á thabhairt chun foirfeachta go hidirnáisiúnta mar fhoirm liteartha.
An nua-aoiseachas.
Ar na scríbhneoirí aitheanta Gaeilge a chuaigh i gceann na gearrscéalaíochta lenár linn tá Donncha Ó Céileachair agus Síle Ní Chéileachair, Piaras Béaslaí, Conchúir Ó Ruairc, Annraoi Ó Liatháin, Séamas Ó Néill, Tomás Bairéad, Mícheál Ó Siochrú, Pádraig Óg Ó Conaire agus a lán eile. Is é Máirtín Ó Cadhain (1906-1970), áfach, an scríbhneoir is clúití acu.
Máirtín Ó Cadhain.
Tá cáil ar Mháirtín Ó Cadhain mar dhuine de na scríbhneoirí próis is mó sa Ghaeilge nua-aimseartha. Foilsíodh trí úrscéal agus sé bhailiúchán gearrscéalta leis. Scríobh sé prós dlúthfhite deacair ar dtús, cé gur éirigh a stíl beagán níos simplí níos déanaí agus é ag scríobh faoi shaol na cathrach. Bhí a chuid tuairimí féin aige faoi céard is gearrscéal ann: “Is cuntas é ar eachtra nó ar staid intinne, nó imeacht amháin, tréith amháin ar leith de cháilíocht duine ag feidhmiú, nó ag spairn le rud eile, fiú cuntas ar ghotha den dúlra”. Dúirt sé freisin gur “fíoraontas an tréith is suntasaí den ghearrscéal; gach rud a bheith fuinte fáiscthe...”
Deir an file agus criticeoir Louis de Paor gurb é mórthéama Uí Chadhain ina chuid gearrscéalta “an choimhlint idir mianta an duine aonair agus na bacanna a chuireann struchtúir áirithe i saol an phobail dar díobh é ar a fhorbairt phearsanta”.
Gearrscéalaithe eile.
Tá sé maíte go bhfuil éagsúlacht mhór ag baint le gearrscéalaíocht na Gaeilge toisc gur tógadh na scríbhneoirí i dtraidisiúin dhifriúla, ach nach bhfuil an oiread sin tráchta déanta ar an bhfadhb seo agus ar an gcaoi a dtéann scríbhneoirí chun spairne léi. Is cuma cá mhéad atá scríofa cheana faoi cheird na gearrscéalaíochta i dteangacha eile: “Ní ionann litríocht na Gaeilge agus litríocht ar bith eile dá ghaolmhaire iad”.
As an nGaeltacht a fáisceadh formhór na ngearscéalaithe agus tá a rian sin ar a saothar. Bhí meas ag an gCadhnach féin ar na scríbhneoirí cáiliúla Ultacha Seosamh Mac Grianna agus Séamas Ó Grianna toisc go ndearna siad iarracht léiriú a dhéanamh ar mhuintir na Gaeltachta in áit pictiúr idéalach a tharraingt mar a bhí á dhéanamh ag bunús na scríbhneoirí Gaeltachta go dtí sin.
Bhain Liam Ó Flaithearta, údar a rugadh in Árainn, clú amach mar scríbhneoir Béarla, ach d’iompaigh ar an nGaeilge arís leis an gcnuasach "Dúil" agus cuntas inti ar shaol na tuaithe. Ní mór a thaitin sí leis na léirmheastóirí ag an am, ach tá meas tagtha ag léitheoirí uirthi ó shin.
Anuas go dtí lár an fichiú haois bhí an chuid is mó de chainteoirí líofa le fáil sa Ghaeltacht, ach bhí an teanga ag dul i neart sa réimse uirbeach. Bhí a rian sin le haithint ar "Bullaí Mhártain" (1955), cnuasach le Domhnall Ó Céileachair and Síle Ní Chéileachair a phléigh saol na tuaithe agus saol na cathrach. Ba é an scéal céanna é ag scéalta Dhónaill Mhic Amhlaigh, údar a raibh Gaeilge Chonamara ar a thoil aige ach a chuaigh ag obair ina sclábhaí i gcathracha Shasana. In "Feamainn Bealtaine" (scéalta agus sceitsí, 1961) nocht an file Máirtín Ó Direáin glórtha na Gaeltachta le greann agus grinneas.
Braithstint ar leith atá le fáil i scéalta Sheáin Mhic Mhathúna, réalaí fileata a bhain cáil amach as a thuiscint ar aigne an duine agus a chreideann i dtábhacht an tinfidh. Tá sé ráite faoi gur cúram coitianta ina scéalta “an ghéarbhraistint leochailleach do rudaí a bheith ag teacht chun críche”. Chuaigh an chéad chnuasach aige, "Ding", go mór i bhfeidhm ar léitheoirí na Gaeilge agus glór neamhchoitianta le cloisteáil inti.
Gearrscéalaí de chineál neamhchoitianta i litríocht na Gaeilge is ea Daithí Ó Muirí agus blas aisteach neamhshaolta ar a shaothar. Saghas réalachas draíochta atá á chleachtadh aige agus an bhagairt le mothú ann i gcónaí. Tá an fhantaisíocht agus an aigne thriallach fite fuaite freisin i saothar Mhíchíl Uí Chonghaile, scríbhneoir agus foilsitheoir.
Tá blas an réalachais le fáil i gcónaí, áfach, ar chuid mhaith de na gearrscéalta a fhoilsítear i nGaeilge. Sampla de sin saothar Ré Uí Laighléis, scríbhneoir do dhaoine óga a bhfuil mórán scríofa aige faoi fhabhbanna drugaí agus eile. Tá an réalachas céanna ag baint le scéalta scríbhneoirí Gaeltachta ar nós Choilm Uí Cheallaigh, Joe Steve Ó Neachtain, Mhaidhc Dainín Uí Shé agus eile.
Gearrscéalaithe Gaeilge thar lear.
Tá an ghearrscéalaíocht á cleachtadh ag scríbhneoirí de chuid phobal na Gaeilge thar lear. Is díol spéise iad sa mhéid nach de shliocht Éireannach cuid acu cé gurb í an Ghaeilge a phríomhtheanga liteartha. Déanann a leithéidí scóip na gearrscéalaíochta a leathnú agus a hábhar a shaibhriú.
I nDoire a rugadh Pádraig Ó Siadhail ach tá sé ina chónaí in Halifax in Albain Nua Cheanada ón mbliain 1987 i leith. Tá deich leabhar Gaeilge foilsithe aige i rith na tréimhse sin, agus bailiúchán gearrscéalta san áireamh.
San Ísiltír a rugadh Alex Hijmans. Chaith sé tamall de bhlianta in Éirinn ach sa Bhrasaíl atá sé ina chónaí anois. I measc na leabhar a d’fhoilsigh sé i nGaeilge tá "Gonta" (2012), bailiúchán gearrscéalta.
Teangeolaí Fionnlannach is ea Panu Petteri Höglund agus a lán scríofa aige i nGaeilge. Eascraíonn a scéalta as saol dorcha na Lochlainne nó na Meán-Eorpa agus idir dháiríreacht agus fhantaisíocht ag gabháil leo. Tá roinnt cnuasach curtha i gcló aige.
Scribhneoir é Colin Ryan a bhfuil a mhuintir lonnaithe san Astráil ó na 1860í agus a bhfuil a lán scéalta foilsithe aige i nGaeilge agus i mBéarla ar irisí liteartha. Tháinig cnuasach dá chuid gearrscéalta Gaeilge amach i 2015 agus tagairt déanta ag an am don ghné mhistéireach dhuairc a bhaineann leo.
An ghearrscéalaíocht feasta.
Fir is mó a bhíodh chun tosaigh i ngearrscéalaíocht na Gaeilge, cé go ndearna Síle Ní Chéileachair agus Siobhán Ní Shúilleabháin obair an-suimiúil. Is iomaí scríbhneoir mná a d’fhoilsigh cnuasach ó shin. Orthu siúd tá Colette Nic Aodha, Deirdre Brennan, Deirdre Ní Ghrianna, Biddy Jenkinson, Méadhbh Ní Ghallchobhair, Réaltán Ní Leannáin, Máire Dinny Wren, Máirín Uí Fhearraigh, Brighid Ní Mhonacháin agus Síle Uí Ghallchóir.
Is dócha ar a bhfuil de ghearrscéalta á bhfoilsiú faoi láthair nach mbeidh aon lagú ar an ngearrscéalaíocht Ghaeilge feasta. Is mór an cabhair chuige seo an fháilte atá ag irisí liteartha ar nós "Feasta", "Comhar", "An tUltach" agus "An Gael" roimh ghearrscéalta, agus tá cnuasacha nua á gcur amach i gcónaí. Ábhar uirbeach is mó a phléitear faoi láthair i ngearrscéalta na Gaeilge, rud a leanann uirbiú na teanga féin.
Tagairtí.
Caerwyn Williams, J.E.; Ní Mhuiríosa, Máirín (1979). "Traidisiún Liteartha na nGael". An Clóchomhar Tta.
Ingman, Heather (2011). "A History of the Irish Short Story". Cambridge University Press. ISBN 9780521867245
Kiberd, Declan (2005). "The Irish Writer and the World". Cambridge University Press. ISBN 1139446002, 9781139446006
Mac Congáil, Nollaig, ‘Ó Cadhain agus an Gearrscéal,’ in Seán Ó Mórdha (eag.), "Scríobh 5", An Clóchomhar Tta, 1981.
Markey, Anne, ‘Modernism, Maunsel and the Irish Short Story’ in Edwina Keown agus Carol Taaffe (eag.) (2010) "Irish Modernism", Peter Lang. ISBN 3039118943, 9783039118946
Ó Cadhain, Máirtín, ‘An Gearrscéal sa Ghaeilge,’ in Seán Ó Mórdha (eag.), "Scríobh 5", An Clóchomhar Tta, 1981.
Le léamh.
Ní Dhonnchadha, Aisling (1981). "An Gearrscéal sa Ghaeilge, 1898-1940". An Clóchomhar Tta.


Confederación Nacional del Trabajo.
Is cónaidhm Spáinneach de cheardchumain sindeacáitigh agus ainrialaigh cleamhnaithe le Cumann Idirnáisiúnnta Lucht Oibre (Spáinnis: AIT - Asociación Internacional de los Trabajadores) é an Confederación Nacional del Trabajo (CNT; Gaeilge: Cónaidhm Náisiúnta Lucht Oibre). Go stáir iúl bhí gaol acu le Federación Anarquista Ibérica (Cónaidhm Ainrialaitheach Ibéaraigh) agus glaodh CNT-FAI orthu nuair a d'oibrigh siad le chéile. Bhí ról lárnach aige i ngluaiseachtaí lucht oibre na Spáinne go stáiriúl.
Bunaíodh é sa bhliain 1910 i Barcelona de bharr aontú grúpaí áirithe sa chéardchumain Solidaridad Obrera.
Chuir sé go mór le fás agus forbairt an t-Ainrialachas sa Spáinn.


Federación Anarquista Ibérica.
Is eagraíocht ainrialaitheach é an Federación Anarquista Ibérica (FAI, Cónaidhm ainrialaitheach Ibéaraigh) sa Spáinn. Is míleataigh iad atá gníomhach i measc grúpaí mar chuid den gceardchuman Confederación Nacional del Trabajo (CNT). Giorraítear í go minic mar CNT-FAI de bhárr an nasc dlúth atá acu lena. Foilsíonn an FAI an tréimhseachán "Tierra y Libertad".
Tagraíonn an Ibéir san ainm do aontú na hainrialaigh sa Spáinn agus sa Phortaingéil in eagraíocht Pan-Ibéireach, a bhí mar aidhm acu.
Stair.
Bhunaíodh é i Valencia sa bhliain 1927 le feachtas a chuir ar bun chun a chinnte go bhfánfadh an CNT mar grúpa ainrialaitheach. Bhí an cheist seo tábhachtach ach go háirithe ag an am de bhár ré an deachtóir Miguel Primo de Riveraa bhí ach chuir na gluaiseachtaí lucht oibre faoi chois.
De bhárr mórcheannas an FAI thar polasaí an CNT d'fhág na baill measarthach faoi cheannas Ángel Pestaña chun an Pairtí Sindeacáiteach sa bhliain 1931.
Bhí baill an FAI go mór chun tosaigh ag troid in aghaidh fórsaí Francisco Franco i rith Cogadh Cathartha na Spáinne.
Ó bhás Franco agus teacht an daonlathais tá FAI fós gníomhach.


Cumann Rugbaí na hAlban.
Is é Cumann Rugbaí na hAlban ("Scottish Rugby Union" nó "SRU" as Béarla) an eagraíocht a rialaíonn rugbaí in Albain.


Cumann Rugbaí na Breataine Bige.
Is é Cumann Rugbaí na Breataine Bige ("Welsh Rugby Union" nó "WRU" as Béarla, "Undeb Rygbi Cymru" sa Bhreatnais) an eagraíocht a rialaíonn rugbaí sa Bhreatain Bheag.


St. Augustine, Florida.
Cathair is ea Saint Augustine atá suite i bhFlorida sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 12,284 daoine ina gcónaí sa chathair, dar leis an daonáireamh 2008, agus is é Joseph L. Boles an meára faoi láthair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1565. Is í an chathair is sine í i Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Ainmníodh an chathair i gcuimhne ar Naomh Agaistín.


Aung San Suu Kyi.
Rugadh Aung San Suu Kyi ar an 19 Meitheamh 1945 i Rangún. Is gníomhaí í ar son an daonlathais agus is ceannaire í den Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais i mBurma. Is príosúnach coinsiasa iomráiteach agus tacadóir na frithbheartaíochta síochánta í freisin. Ba í an tríú páiste ina clann. Tá a hainm díorthaithe ó ainmneacha triúr ina clann: “Aung San” óna hathair, “Kyi” óna máthair agus “Suu” óna seanmháthair. Bhuaigh sí Duais Rafto agus Duais Sakharov ar son Saoirse Smaointeoireachta i 1990 agus Duais Nobel i 1991. I 1992 bhronn rialtas na hIndia duais Jawaharlal Nehru don tsíocháin uirthi le haghaidh coimhlinte síochánta faoi dheachtóireacht mhíleata.
Faoi láthair tá sí faoi choinneáil, agus fadaíonn an giunta Burmach an choinneáil arís agus arís eile. De réir thorthaí an olltoghcháin i 1990, bhí sé de cheart ag Aung San Suu Kyi a bheith mar Phríomh-Aire, toisc go bhfuil sí mar cheannaire ar an bpáirtí a bhuaigh, an Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais i mBurma. Ach toisc a coinneáil ag an giunta mhíleatach, ní féidir léi an cion feidhme sin a ghlacadh.
Is minic a ghlaotar Daw Aung San Suu Kyi uirthi; ní cuid dá hainm é Daw, ach is ainm ómósach é le haghaidh ban uasal urramach chiallaíonn “aintín” go litriúil. Go diongbháilte, is ionann a hainm tugtha agus a hainm iomlán, ach is féidir Bean Suu Kyi nó an Dr. Suu Kyi a rá, mar leis na siollaí sin, is féidir idirdhealú a dhéanamh idir Aung San Suu Kyi agus a hathair, Ginearál Aung San. Deirtear gur athair Bhurma nua-aimseartha é an Ginearál.
Saol pearsanta.
Rugadh Aung San Suu Kyi ar an 19 Meitheamh 1945. Bhunaigh a hathair, Aung San, arm nua-aimseartha Bhurma agus rinne sé idirbheartú ar son neamhspleáchais Bhurma ón Ríocht Aontaithe i 1947; feallmharaíodh é ag a iomaitheoirí an bhliain chéanna. D’éirigh sí aníos lena máthair, Khin Kyi, agus a beirt deartháir, Aung San Lin agus Aung San Oo in Yangon. Bádh an deartháir ceanáin, Aung San Lin, i dtimpiste linne nuair a bhí sí ocht mbliana d’aois. Rinne a deartháir is sinne imirce go San Diego, California, agus ghlac sé saoránacht na Stát Aontaithe. Oileadh Suu Kyi i scoileanna Caitliceacha Sasanacha ar feadh formhór a hóige i mBurma.
Tháinig Daw Khin Kyi chun suntasachta mar phearsa pholaitiúil sa rialtas nua Burmach. Rinneadh ambasadóir Bhurma san India di i 1960, agus lean Aung San Suu Kyi í ansin. Grádaíodh í ó Choláiste Bhantiarna Shri Ram i nDeilí Nua i 1964.
Lean Aung San Suu Kyi ar aghaidh lena hoideachas i gColáiste Naomh Aodh, Oxford, agus bhain sí amach céim B.A. i bhfealsúnacht, Polaitíocht agus Eacnamaíocht i 1969 agus Tráchtas i Scoil an Léinn Oirthearach agus Afracach, Ollscoil Londan i 1985. D’oibrigh sí freisin le haghaidh rialtais Aontais Mhaenmar. I 1972, phós Aung San Suu Kyi an Dr. Michael Aris, scoláire ar an gcultúr Tibéadach, a bhí ina chónaí sa Bhútáin. An bhliain dár gcionn rugadh a céad mac, Alexander, i Londain; rugadh a dara mac, Kim, in 1977. Is Búdaí Teireaváda í.
Tús lena saol sa pholaitíocht.
D’fhill Aung San Suu Kyi ar Bhurma i 1988 chun cúram a thabhairt dá máthair bhreoite. Tharla sé mar chomhtheagmhas gur chríochnaigh an ceannaire fadtéarmach den bPáirtí Sóisialach ceannasach, Ginearál Ne Win, a thréimhse i gceannas an bhliain chéanna. Ba é an toradh a bhí air sin ná gur tharla agóidí móra ar son an daonlathais ar 8 Lúnasa 1988 (8-8-88, deirtear gur lá rathúil an lá sin), agus cuireadh na hagóidí faoi chois go foréigneach. Ghlac giunta míleata nua seilbh ar an gcumhacht.
Spreag modh síochánta Mahatma Gandhi agus níos mó ná sin, coincheapa Búdaíocha Aung San Suu Kyi baint a bheith aici le polaitíocht chun oibriú ar son an daonlathais. Chuidigh sí an Léig Náisiúnta ar son an Daonlathais a bhunadh ar an 27 Meán Fómhair 1988, agus cuireadh í faoi choinneáil ina teach ar an 20 Iúil 1989. Ofráladh saoirse di dá bhfágfadh sí an tír, ach dhiúltaigh sí.
2007 agóidí in aghaidh an rialtais.
Thosaigh agóidí, a bhí treoraithe ag manaigh Bhúdaíocha, ar an 19 Lúnasa 2007 i ndiaidh méadú mór i bpraghas an bhreosla, agus lean siad ar aghaidh gach lá, in ainneoin go raibh bagairt chniogbheartaíocht an airm.
Dé Sathairn, 22 Meán Fómhair 2007, cé go raibh sí faoi faoi choinneáil ina teach, tháinig Suu Kyi go dtí geata a tí in Yangon ar feadh tréimhse ghairid chun beannachtaí na manach a bhí ag máirseáil ar son chearta an duine a ghlacadh.
Tuairiscíodh gur bogadh í an lá dár gcionn go Príosún Insein (áit ar cuireadh í faoi choinneáil in 2003), ach léiríodh go raibh sí fós faoi choinneáil ina teach toisc cruinnithe le Ibrahim Gambari, toscaire na Náisiún Aontaithe, in aice an tí in Yangon ar an 30 Meán Fómhair agus 2 Deireadh Fómhair.


Orlando.
Is cathair de chuid stát Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Orlando. Tá timpeall is 227,907 (2007) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Orange. Is í Orlando an 6ú chaithair is mó sa stát.
Ainmníodh an chathair i gcuimhne ar Orlando Reeves, a ghlac páirt mar shaighdiúir i gcogadh Seminole.


Triasach.
Is tréimhse gheolaíoch í an Triasach nó an Tréimhse Thriasach, a shíníonn, a bheag nó a mhór, idir 251 go 199 Mya (milliúin bliain ó shin).
Sa Ré Mhéiseasóch, tá trí thréimhse ann; an Thriasach, an Iúrasach agus an Cailceach.
Bhí tús agus deireadh tréimhse an Triasaigh sonraithe de thoradh ar teagmhas díobhaidh an Pheirmigh agus an Iúrasaigh.
Le linn tréimhse an Triasaigh, taispeánann an beathra muirí agus an beathra ilchríochach (na talún) scaipeadh oiriúnaitheach, ag tosnú tar éis díobhadh an Pheirmigh, nuair a bhí an bithsféar bocht in éagsúlacht bhitheolaíoch.


Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre (Éire).
Páirtí polaitiúil Éireannach ba ea Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre (Béarla: " National Labour Party"). Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1944 tar éis scoilte i bPáirtí an Lucht Oibre. Chuaigh seisear Teachtaí Dálaí ó Phairtí an Lucht Oibre isteach sa pháirtí nua. Dúirt siad go raibh Cumannaigh ag insíothlú an pháirtí ach ba é an naimhdeas idir William X. O'Brien agus Séamas Ó Lorcáin, daoine mór le rá i ngluaiseacht an lucht oibre in Éirinn, cúis den scoilt. Ba é James Everett ceannaire an pháirtí.
Toghadh ceathrar Teachtaí Dálaí de chuid an pháirtí nua in olltoghchán na bliana 1944 agus cúigear sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 1948. Chuaigh an páirtí i gcomhrialtas le ceithre páirtí eile (Páirtí an Lucht oibre ina measc) agus le roinnt teachtaí neamhspleácha tar éis olltoghcháin 1948. Ceapadh James Everett mar Aire Poist agus Teileagraif.
D'athaontaigh an páirtí agus Páirtí an Lucht Oibre sa bhliain 1950, trí bhliain tar éis báis an Lorcánaigh.


An Droim.
Baile fearainn i gContae Ros Comáin is ea An Droim ("Drum" as Béarla). Is pobal tuaithe é an Droim i ndeisceart Ros Comáin. Níl sé ach dhá mhíle taobh thiar de lár Bhaile Átha Luain. Tá an t-ionad pobail suite sa Chrannach, baile fearainn a bhí ar cheann de sheacht gceantar Ghaeltachta i gContae Ros Comáin de réir "Acht na dTithe (Gaeltacht) 1929".
Naisc Sheachtracha.
An Droim
Droim, An


Oprah Winfrey.
Is craoltóir, léiritheoir, fiontraí agus ceannródaí teilifíse í Oprah Gail Winfrey a rugadh ar an 29 Eanáir, 1954. Tá clú agus cáil bainte amach aici ar fud na cruinne mar gheall ar a clár cainte, 'The Oprah Winfrey Show’. Tá roinnt ainmniúchán EMMY faighte ag an gclár agus is é an clár cainte teilifíse is mó scór féachana riamh.
Anuas air sin, ba í an Meiriceánach de shliocht Afracach is saibhre ar domhan sa fichiú haois. Is í an daonchara Meiriceánach de bhunadh Afracach is flaithiúla ar domhan. Tá daoine áirithe den tuairim gurb í an bhean is mó a bhfuil tionchar aici ar domhan.
Óige.
Baisteadh Orpah ar Oprah in ómós an charachtair sa Bhíobla i "Leabhar Ruth" ach tá scéalta malartacha ann ar bhunús an leagain atá in úsáid aici anois. Dar le hagallamh a rinne Winfrey leis an "Academy of Achievement", tugadh Oprah uirthi toisc nach raibh a teaghlach in ann an t-ainm Orpah a fhuaimniú agus ba é sin an fáth gur scríobhadh síos an t-ainm Oprah ar a teastas breithe. Ach maireann an scéal fós go ndearna an bhean chabhrach an botún sa teastas.
Rugadh í in Kosciusko, Mississippi i ndeisceart na Stát Aontaithe. Ní raibh a tuismitheoirí pósta agus scar siad óna chéile go tobann ina dhiaidh sin. Ba chailín tí í a máthair agus d'oibrigh a hathair mar mhianadóir guail.
Chaith Winfrey an chéad chúig bliana dá saol i gcomhluadar a seanmháthar i mbochtaineacht faoin tuath. Ba mhinic gur tharla sé go raibh sí ina ceap magaidh i measc na bpáistí áitiúla.
Nocht Winfrey ar chlár teilifíse ina raibh mí-úsáid ghnéasach mar ábhar i 1986 gur ndearna a col ceathrair, a huncail agus cara de chuid an teaghlaigh mí-úsáid ghnéasach uirthi nuair a bhí sí naoi mbliana d'aois. Bhí páiste aici nuair a bhí sí ceithre bliana déag d'aois ach fuair an leanbh sin bás agus é fós sa chliabhán.
Ach d'ainneoin a cúlra agus saol pearsanta corraitheach, d'éirigh go maith léi ar scoil agus go háirithe nuair a bhog sí go teach a hathar in Tennessee. Bhí a hathair dian uirthi ach spreag sé í agus ba é an t-oideachas an chloch ba mhó ar a phaidrín i gcónaí. D'éirigh go maith léi ar scoil; ghlac sí páirt i bhfoireann díospóireachta na scoile agus bhuaigh sí comórtas óráidíochta, rud a chinntigh scoláireacht di in Tennessee State University.
Thosaigh sí ag obair ar stáisiún raidió áitiúil nuair a bhí sí fós sa mheánscoil agus thosaigh sí ag comhláithriú na nuachta áitiúla um thráthnóna nuair a bhí sí naoi mbliana déag d'aois.
Sár i bhfad ba é an cur chuige tuisceanach agus báúil a bhain clú amach di ar bhonn forleathan agus thosaigh sí ag láithriú cláir cainte i rith an lae. Dúirt a seanmháthair Hattie May nach raibh ionadh uirthi gur shocraigh Winfrey ar ghairm bheatha a roghnú sna meáin toisc go raibh Winfrey ar an ardán ón uair a thosaigh sí ag caint. Chuir Winfrey in iúl go raibh an-tionchar ag a seanmháthair uirthi agus dúirt sí gurbh í Hattie May a thug spreagadh di ón tús.
Gairm bheatha.
Ceaptar gurb í Winfrey a chuir tús le modh nua cumarsáide a bhí faoistiniúil agus níos pearsanta. Lena chois sin creidtear gur athmhúnlaigh sí earnáil an chláir cainte agus gur thug sí deis scéalta a bhain le himeall na sochaí a chur os comhair an phobail i gcoitinne agus gur ardaigh sí ceist na homaighnéasachta go poiblí.
Thosaigh Winfrey ag láithriú chlár cainte na maidine ar AM Chicago i 1984. Faoi cheann cúpla mí ba é an clár cainte ba mhó scór féachana i Chicago. Tugadh teideal nua don chlár, 'The Oprah Winfrey Show', agus tosaíodh á chraoladh ar bhonn náisiúnta sna Stáit Aontaithe ar 8 Meán Fómhair, 1986.
Sna nóchaidí, athraíodh an bhéim agus an t-ábhar a bhí á phlé ar an gclár agus in ionad an chuir chuige thablóidigh a bhí ann sna hochtóidí, chuir Winfrey béim ar chúrsaí sláinte, an pholaitíocht agus an spioradáltacht agus ar dhaonchairdeas. Rinne sí agallaimh le daoine cáiliúla ar ábhair éagsúla ar nós ailse, carthanachtaí nó a dtrioblóidí le halcól agus drugaí. Anuas air sin rinne sí agallaimh le gnáthdhaoine a raibh éachtaí déanta acu.
Tá rian an chláir le brath i bhfad ó na Stáit Aontaithe. Craoltar an clár i 140 tír ar fud na cruinne. Meastar go mbíonn os cionn 30 milliún duine ag féachaint air gach seachtain i Meiriceá, cé go bhfuil an lucht féachana ag ísliú le deich mbliana anuas.
Tionchar.
Dar le CNN agus Time.com, is í Winfrey an bhean is mó a bhfuil tionchar aici ar domhan. Ag deireadh na fichiú haoise, bhí Winfrey luaite mar dhuine de na mná is cumhachtaí agus an bhean ghorm is mó tionchar dá glúin. I 1998 ba í Winfrey an chéad bhean agus an chéad duine gorm a luadh ar liosta "Entertainment Weekly" de na daoine is cumhachtaí sna meáin.
Ach tá tionchar Winfrey le tabhairt faoi deara i réimsí agus in earnálacha eile chomh maith agus creidtear go minic go bhfuil an-chumhacht aici go ginearálta i ngnásaíocht tomhaltóirí. Le linn cláir a craoladh in Aibreán 1996 mar gheall ar ghalar na bó buille, dúirt Winfrey, 'Chuir sé bac láithreach orm burgar eile a ithe.' Rinne feirmeoirí ó Texas iarracht an dlí a chur ar Winfrey toisc an laghdú i ndíolachán mairteola a tharla de dheasca an ráitis ach theip orthu.
Le déanaí, bhí cumhacht Winfrey le feiceáil i bhfeachtas polaitiúil Barack Obama nuair a thacaigh sí leis an iarrthóir ón bpáirtí Daonlathach go luath san fheachtas. Ba é sin an chéad uair riamh a thacaigh sí le iarrthóir. Meastar gur thug tacaíocht Winfrey os cionn milliún vóta eile d'Obama le linn thoghchán tosaigh an Pháirtí Dhaonlathaigh. Bhí rian a cumhachta chomh feiceálach sa toghchán tosaigh go raibh gobharnóir Illinois chun suíochán i Seanad na Stát Aontaithe a thairiscint di.
Naisc sheachtracha.
Winfrey, Oprah
Winfrey, Oprah
Winfrey, Oprah


William Matthew Flinders Petrie.
Éigipteolaí Sasanach agus Ollamh le hÉigipteolaíocht i gColáiste na hOllscoile, Londain ab ea William Matthew Flinders Petrie (3 Meitheamh 1853 - 28 Iúil 1942).
Baisteadh é as a sheanathair, an Captaen Matthew Flinders, taiscéalaí a rinne an chéad léarscáil iomlán de chósta na hAstráile.
Sa bhliain 1883 d'iarr Amelia Edwards air turas a dhéanamh ar son Chiste Taiscéalaíochta na hÉgipte ("Egypt Exploration Fund"), ciste a bhí sí tar éis a chur ar bun. Faoin mbliain 1884 bhí sé i mbun oibre. Ní raibh sé ar aon intinn le coiste an Chiste, dream a raibh drochmheas aige orthu mar mhaorlathaigh neamhinniúla. D'éirigh sé as a phost sa bhliain 1886 agus d'oibrigh ina aonar ar feadh seacht mbliana fichead sna háiteanna ba thábhachtaí sa tír.
Meastar gurbh eisean a bhunaigh Éigipteolaíocht an lae inniu, ós eisean ba thúisce a bhain feidhm as modhanna eolaíocha san Éigipt, leithéid na strataimeolaíochta: baintear rudaí amach dá réir ó shraith i ndiaidh sraithe (seift a ligeann duit iad a dhátú níos cruinne). Sin mar a dhéantar fós é.
Rinne Petrie tochailt i dhá cheann déag de na láithreáin Éigipteacha ba mhó. Orthu sin bhí reilig Hauwarâ el-Maqta sa Fayoum, áit ar fhág sárphortráidí na marbh clú uirthi, Tell al-Amarna, príomhchathair Aichéanatan, agus pirimid Meïdoum. Rinne sé tochailt an-chúramach i bpirimid mhór Giza ó 1880 go 1883, agus eisean a tháinig ar na blúirí de dhealbh ollmhór de Raimséas sa bhliain 1884. Rinneadh ball den Chumann Ríoga de sa bhliain 1902. Cailleadh in Iarúsailéim é, áit a raibh sé i mbun tochailte ón mbliain 1927 amach. Bhí os cionn dhá scór imleabhar de thuairiscí scríofa aige agus beagnach naoi gcéad alt agus léirmheas.
Flinders Petrie
Flinders Petrie
Flinders Petrie


Mortimer Wheeler.
Seandálaí Albanach ab ea Sir Robert Eric Mortimer Wheeler (10/9/1890-22/7/1976); eisean a cheap an saghas tochailte a thugtar an "Kenyon-Wheeler method" air (bhain an seandálaí Kathleen Kenyon tairbhe as sna caogaidí). Rinne sé staidéar in Ollscoil Londan; ceapadh é mar stiúrthóir Iarsmalann Náisiúnta na Breataine Bige sa bhliain 1920 agus ba é caomhnóir Iarsmalann Londan é ó 1926 go 1944.
Rinne sé mórán tochailte sa Bhreatain; sa bhliain 1944 ceapadh é mar Ard-Stiúrthóir na Seandálaíochta san India agus rinne tochailt i láithreáin i ngleann an Indiaigh; eisean a tháinig ar láithreáin Mohenjo-daro agus Harappa (1921). D'fhill sé abhaile sa bhliain 1948 agus rinneadh ollamh de in Institiúid nua na Seandálaíochta. Bhí iomrá leis de bharr a chuid leabhar agus a ndearna sé de chraoladh ar an raidió agus ar an teilifís, rud a léirigh scéal an ama a chuaigh thart do phobal mór. Rinneadh ridire de sa bhliain 1952.
Sna tríochaidí, nuair a bhí sé ag iniúchadh Maiden Castle, daingean ársa atá i ngar do Dorchester, bhain sé leas as bolscaireacht faoi fhiúntas na seandálaíochta chun mna áitiúla agus mic léinn a mhealleadh chun dul ag obair dó saor in aisce. Ba dheas an tseift í: ní raibh le déanamh ag an seandálaí ach an gnó a stiúradh, agus is iomaí duine a bhain tairbhe as an gcleas ó shin.
Modh Kenyon-Wheeler.
De réir an mhodha seo foroinntear an talamh ina chearnóga atá isteach is amach le cúig mhéadar an taobh; déantar na cearnóga a thochailt, agus balc caol idir gach ceann díobh a fhágtar gan tochailt, é ag léiriú na stratam chun gur féidir foinse gach iarsma a dhéanamh amach go cruinn.
Tá fadhbanna ag baint leis an modh seo: ní féidir é a úsáid mura bhfuil strataim ann, is beag an mhaith é i dtochailt mhór, agus ní thugann sé deis do sheandeolaithe eile an láithreán a thochailt arís le modhanna nua. Tá tochailt limistéir oscailte tagtha ina ionad, mórán, cé go mbaintear feidhm as an "Modh" go fóill sa tSín agus san India.


Georges Laplace.
Réamhstaraí agus iarmhúinteoir Francach ab ea Georges Laplace (13 Lúnasa 1918 - 21 Meán Fómhair 2004). Bhí baint aige leis an "Résistance" sa Dara Cogadh Domhanda, agus ansin le harm de Gaulle (1944). Chuaigh sé le seandálaíocht tar éis an Chogaidh agus ghnóthaigh dochtúireacht sa bhliain 1961: "Recherches sur l'origine et l'évolution des complexes leptolithiques". Sa bliain 1970 bhunaigh sé an "Centre de palethnologie stratigraphique d’Arudy".
In éineacht le Louis Méroc, cheap sé dóigh chun cuntas cruinn a thabhairt ar shuíomh na n-iarsmaí i bhfosú seandálaíoch, dóigh a mbaintear feidhm as go forleathan fós. Foroinntear an limistéar tochailte ina chearnóga atá 1m an taobh agus socraítear suíomh na n-iarsmaí le dhá chomhordanáid ("x" agus "y") idir 0 agus 100cm; freagraíonn an tríú tomhas ("z") d’airde na n-iarsmaí i gcoibhneas leibhéil thagartha.
San am céanna, tugtar tréaniarracht ar chur síos cruinn a dhéanamh ar na strataim.
Bhain Laplace feidhm as an tsaintréitheacht anailíseach, córas dinimiciúil, chun tuairisc a thabhairt ar an gcéad chéim éabhlóideach den ré phailéiliotach uachtarach san Iodáil. Tá sí bunaithe ar anailís a dhéanamh ar thréithe i dtreo go rangófaí iad de réir na tuairisce.
Tagairtí.
Laplace, Georges
Laplace, Georges


Eolaíocht sheandálaíochta.
Is éard atá san eolaíocht sheandálaíochta disciplín eolaíoch a bhaineann úsáid as modhanna fisiceacha agus ceimiceacha ar mhaithe leis an tseandálaíocht. Ar na modhanna úd tá an dríodreolaíocht, an phlandeolaíocht, an aircéimhíoleolaíocht, an antraipeolaíocht, agus anailísiú ábhair chun rudaí agus láithreáin a dhátú.
Tá lárionad Eorpach na haircéiméadrachta le fáil in Liége na Beilge.


André Leroi-Gourhan.
Portráid an réamhstaraí Fhraincís, André Leroi-Gourhan (le José-Manuel Benito Álvarez)
Eitneolaí, seandálaí agus staraí ab ea André Leroi-Gourhan (25 Lúnasa 1911 - 19 Feabhra 1986). saineolaí ba ea é sa réamhstair agus an baint leis an teicneolaíocht agus an cultúr. Bhí spéis aige sa dúlra freisin.
Óige.
D’fhreastail Leroi-Gourhan ar an École des langues orientales i bPáras. Sa bhliain 1933, thosaigh sé ag obair sa "Musée d'ethnographie du Trocadéro" agus sa bhliain 1937, an "Musée de l’Homme". Chaith sé seal sa roinn eitneagrafaíochta d’iarsmalann na Breataine i Londain.
Sa bhliain 1937 cuireadh chun na Seapáine é, áit ar bhailigh sé ábhar dá chéad dochtúireacht: "L'Archéologie du Pacifique Nord".
Bhí baint aige leis an "Musée Guimet" i rith an Chogaidh agus bhí lámh aige sa "Résistance", rud a ghnóthaigh dó an "médaille de la résistance" agus an "croix de guerre".
Eitneolaíocht.
Sa bhliain 1946 ceapadh Leroi-Gourhan mar fhostiúrthóir ar an Musée de l’Homme. Ceapadh é ina ollamh sa Sorbonne (1956) agus ansin sa "Collège de France"(1968).
Bhain sé brí fhíornua as an ealaín phailéiliteach, é ag anailísiú na n-íomhánna de réir a suímh choibhneasta agus na bainte a bhí acu leis na loig i mballa na huaimhe. Chuir sé síos ar na pictiúir ó thaobh na staitisticí, ag míniú na bhfíoracha mar shamhailchomharthaí firinscneacha nó baininscneacha.
Ag stiúradh na tochailte dó in uaimheanna Francacha (go háirithe i bPincevent) bheartaigh sé modhanna nua oibre agus é ag déanamh anailís spásúil ar na háitribh réamhstairiúla.
Thug sé aird ar antraipeolaíocht na dteicnící, ag soláthar prionsabail theoiriciúla (claonta agus fíricí teicniúla, an timpeallacht teicniúil, éascaíocht na ceapadóireachta agus n-iasachtaí), scéimeanna modheolaíocha (modhanna le mionchéimeanna an déantúis a anailísiú) agus rangú ginearálta na dteicnící.
Tagairtí.
Leroi-Gourhan, André
Leroi-Gourhan, André


Roibeard Mac Riocaird.
Iománaí cáiliúil Éireannach a bhí i Roibeard Mac Riocaird, nó "Bobby Rackard" mar a bhí aithne ag an saol air (1927 - 1996). Meastar go raibh sé ar dhuine de na himreoirí iománaíochta ab fhearr riamh, agus é ag imirt le foireann Loch Garman agus le club Rath an Iúir idir na 1940í agus na 1960í. Bhain sé ceithre chorn i gCraobh na hÉireann, agus roghnaíodh é sa líne lán chúil i bhFoireann Iománaíochta na Mílaoise.
B'iománaithe den scoth iad a dheartháireacha Nicky agus Billy chomh maith.
Tagairtí.
Mac Riocaird, Roibeard
Mac Riocaird, Roibeard
Mac Riocaird, Roibeard
Mac Riocaird, Roibeard


An tUilíochas.
Baineann an téarma "uilí" (agus an tUilíochas) leis an meitifisic agus go háirithe leis an scolaíochas. Is cineálacha, tréithe nó coibhnis iad na huilithe, agus baint acu le cibé rud a bhíonn ann i gcónaí san aimsir nó sa spás. Iad difriúil le rudaí sainiúla nó "pairticleártha". Iad insamhlaithe ar shlí leis na coincheapa. Is uilí é an "capallachas" agus is rud pairticleártha é an "capall".


Ernst Heinkel.
Dearthóir agus déantóir eitleán ón Ghearmánach ab ea Ernst Heinkel (24 Eanáir 1888 – 30 Eanáir 1958).
Tús a Shaoil.
Rugadh Heinkel in Grunbach agus mar fhear óg, chuaigh sé chuig teilgcheárta chun bheith ina mheaisíneoir printíseach.
Ar dtús, d’fhás a chuid suime san eitlíocht, de bharr a mhealltachta le na haerárthaí Seipilín, agus sa bhliain 1909, thug sé cuairt ar an taispeántas eitilte idirnáisiúnta in Frankfurt am Main. Thóg sé a chéad eitleán, an bhliain dar gcionn, agus é ag obair de réir pleananna a bhí tarraingthe ag Henri Farman.


Máirtín Ó Conaill.
Is iar-dhuine spóirt Éireannach é Máirtín Ó Conaill (Béarla: "Martin O'Connell"), a d'imir peil Ghaelach le foireann sinsir na Mí ó 1984 go dtí gur éirigh sé as sa bhliain 1997. Mar aitheantas ar an méid a bhain sé amach ar an bpáirc imeartha, cuimsíodh i bhFoireann Pheile na Mílaoise é.
Gairm imeartha.
In aghaidh Chontae na hIarmhí a d'imir Ó Conaill a chéad chluiche sa chraobh thiar sa bhliain 1984. Bhí sé mar chnámh droma den fhoireann a bhuaigh Corn Mhic Uidhir dhá bhliain i ndiaidh a chéile idir 1986 agus 1987 faoi bhainisteoireacht Seán Boylan, agus arís sa bhliain 1996. Chríochnaigh sé a ghairm le sé bhua i gCraobh Laighean, trí bhua sa tSraith Náisiúnta agus bonn amháin i gCorn an tSlánchéid. Bronnadh ceithre ghradam All-Star air sna blianta 1988, 1990, 1991 agus 1996. Roghnaíodh é mar Texaco Peileadóir na Bliana agus All-Star Peileadóir na Bliana chomh maith sa bhliain chéanna.
Cé go gcuimhnítear Máirtín Ó Conaill mar fhear spóirt den chéad scoth, bhí conspóid ann sa bhliain 1996 nuair a cuireadh líomhaintí ina leith gur sheas sé ar cheann Brian Dooher i gcluiche in aghaidh Thír Eoghain, rud a bhí séanta ag Ó Conaill.


Hans von Ohain.
Ba é Hans Joachim Pabst von Ohain an t-innealtóir a chéadcheap bunsmaoineamh na scairdtiomána.
Bhí an coincheap forbartha go neamhspleách óna chéile ag an innealtóir Frank Whittle i Sasana agus ag Hans von Ohain sa Ghearmáin ag deireadh na 1930í, cé go dtugtar creidiúint do Whittle as an chéad inneall turbascairde, b'é von Ohain a chéad dhearaigh an t-inneall turbascairde glanscartha agus b'é von Ohainchur an chéad duine a d'úsáid an t-Inneall Turba-scairde mar sholáthar fuinnimh in aerárthach.
Naisc sheachtracha.
a>, an Heinkel HeS 3b-Triebwerk, a d'fhorbair von Ohain


Dessau.
Baile sa Ghearmáin is ea Dessau, ar chumar na n-aibhneacha Mulde agus Eilbe, sa tSacsain-Anhalt. Ón dáta 1 Iúil 2007 ar aghaidh, tá sé ina chuid den bhaile comhcheangailte Dessau-Roßlau é. B’é dlús daonra Dessau, sa bhliain 2006, ná 77,973.


Comhshochaíocht.
Is éard is Comhsochaíocht ann ná idé-eolaíocht pholaitiúil a chuireann béim ar an daonlathas comhthola a bhaint amach, tríd ionadaíocht ráthaithe a thabhairt do ghrúpaí mionlaigh sa sochaí. Is minic a moltar an cineál rialtais seo chun coinbhleacht a réiteach, i gcásanna ina mbíonn sochaithe scoilte go domhain. Féachtar ar an téarma 'cumhachtroinnt' mar théarma comhchiallach, cé go teicniúil níl ann ach cineál amháin den cumhachtroinnte.


Beaumont.
Bruachbhaile i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath is ea Beaumont, agus é suite i bpostcheantar Bhaile Átha Cliath a 9. Ar dtús, ba chuid de bhaile fearainn na Cúlóige é. Ainm Fraincise é "Beaumont" a chiallaíonn "sliabh álainn". B'as an áit seo do mhuintir Mhig Aonghusa ó thús. Tá ceann de na hospidéil is mó sa chathair, Ospidéal Beaumont, suite anseo, chomh maith lena lán tithe tábhairne agus teach téarnaimh de chuid Shiúracha na Trócaire.
Teach tábhairne agus bialann in Beaumont


Maignéisiam.
Dúil cheimiceach é an maignéisiam, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Mg. Is é dúil uimhir a 22 é, agus é 24.3050 ar mheáchan adamhach. Ceann de na miotail chré-alcaileacha atá ann, agus mar sin, tá dhá s-leictreon aige taobh amuigh den ochtréad. Is dual dó na leictreoin seo a thabhairt ar iasacht uaidh, ionas go gcruthófar ian défhiúsach Mg2+, agus mar sin, is í an uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn aige ina chuid comhdhúl ná +2.
Tá trí iseatóp nádúrtha ag an maignéisiam, mar atá, maignéisiam a 24 (79 % de mhaignéisiam an dúlra), maignéisiam a 25 (10 %) agus maignéisiam a 26 (11 %). Iseatóp cobhsaí iad go léir, ní féidir radaighníomhaíocht ar bith a aithint orthu.
Cosúil leis na miotail chré-alcaileacha eile tá an maignéisiam araiciseach go maith chun imoibriúcháin leis na dúile eile, agus mar sin, ní bhíonn sé ar fáil i bhfoirm glandúile sa dúlra. Imoibreoidh sé le hocsaigin an aeir féin, agus sna laethanta a bhí, ba nós leis na grianghrafadóirí púdar maignéisiam a úsáid le splancsholas a chruthú. Is dual don mhaignéisiam solas geal láidir bán a thabhairt uaidh agus é á dhó, agus inniu féin baintear leas as mar fhoinse solais.
Cé go bhfuil an maignéisiam chomh himoibríoch, is féidir gluaisteáin agus eitleáin a thógáil as maignéisiam freisin, chomh héadrom agus atá sé. Is gnách é a choimhiotalú leis an alúmanam, áfach, nó bheadh glanmhaignéisiam ródhainséarach lena aghaidh sin.
Chomh himoibríoch is atá an miotal seo, is féidir anóidí íobartacha a dhéanamh as. Is éard atá i gceist le hanóid íobartach ná smután miotail a chuirtear in aice le struchtúir mhiotalacha faoi uisce (píblínte agus coimeádáin, mar shampla) le hiad a dhíonadh ar ocsaídiú. Tá an anóid déanta as miotal atá níos claonta chun ocsaídiú ná an miotal atá sna struchtúir féin. Tiocfaidh difríocht poitéinsil leictrigh idir an dá mhiotal seo - voltas, go bunúsach - agus tosóidh an anóid á leictrealú faoi thionchar an voltais seo. A fhad is a bheidh iarsmaí éigin fágtha den anóid íobartach, ní thosóidh na struchtúir féin á n-ocsaídiú.


Dónal Ó Caoimh.
Ba chúl báire le foireann pheile Chiarraí é Dónal Ó Caoimh (Béarla: "Dan "Danno" O'Keeffe"). Bhí seisean ar an gcéad imreoir chun ocht mbonn a bhuachaint i gCraobh na hÉireann, curiarracht a mhairfeadh go dtí an bhliain 1986. Chomh maith le sin, tá ceithre chorn déag bainte amach aige i gCraobh Mumhan, trí bhonn i gCorn an Iarnróid agus ceann amháin sa tSraith Náisiúnta.
Roghnaíodh ina bhall de Fhoireann an Chéid é sa bhliain 1984, agus Foireann na Mílaoise sa bhliain 2000.


Pensacola, Florida.
Cathair is ea Pensacola atá suite i bhFlorida i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Pensacola suite i gContae Escambia agus í mar phríomhchathair an chontae. Is é Ashton Hayward an méara. Tá 51,923 ina chónaí ann (2010). Bhunaígh Tristán de Luna y Arellano ón Spáinn lonnaíocht ann sa bhliain 1559 agus í mar an chéad áit lonnaithe oifigiúil sna Stáit Aontaithe. I ndiaidh thart ar 116 bhliain faoi riail na Spáinnigh, bhí na Francaigh i gceannas i rithe na blianta 1719 - 1722. Thóg na Breatanaigh é ina dhiaidh agus bhí sé mar phríomhchathair choilíneacht na Breataine. I rith Cogadh Cathartha Mheiriceá bhí sé mar chuid den Chónaidhm ach ar deireadh thóg an Aontas é i mBealtaine 1862. Is Port Farraige é suite ar Bhá Pensacola agus mar chuid de Mhurascaill Mheicsiceo. Tá an leasainm "Cathair na Cúig Brat" aige de bhárr na cúig rialtais éagsúla a bhíodh ann san aimsir caite.


Fiach.
Tá stair fhada ag an tseilg nó an fiach in Éirinn. 'Sé atá i gceist ann ná dreamanna daoine nó an duine aonar ar tóir ainmhithe lena marú nó lena gceapadh. Is minic a bhíonn daoine ag seilg fá choinne coiníní, sionnaigh, broc srl. Le blianta beaga anuas tá conspóid áirithe tarraingthe ar an tseilge, seilg na sionnach ach go háirithe.


Unión General de Trabajadores.
Agóideoirí ón UGT (Maidrid - 2008)
Cheann de príomh-ceardchumainn na Spáinne is ea Unión General de Trabajadores (UGT, Ceardchumann ilsaothair Oibrithe), cleamhnaithe go stairiúil leis an Páirtí na nOibrithe Sóisialach Spáinneach (PSOE).
Stair.
Bhunaigh Pablo Iglesias Posse (r.Ferrol 1850- b.Maidrid 1925) an UGT ar an 12 Lúnasa 1888 i Mataró (Barcelona), le smaointe Marxaí agus sóisialachais i gceist. Ní raibh an streachailt aicmeach mar bun phrionsabal a chuid gníomhachtaí go dtí an naoú comhdháil déag. Cé nach raibh aon aontú foimiúlta ag an UGT leis an PSOE, tá nasc eatarthu ó bhúnú an cheardchumann.
I rith an Chéad Chogadh Domhanda, bhí gaol láidir idir an UGT agus an Confederación Nacional del Trabajo (CNT, Cónaidhm Náisiúnta Lucht Oibre). Tháinig deiridh tobann leis an ré seo le ré nua an deachtóir Miguel Primo de Rivera, a thug monaplacht dlíthiúl don ceardchumainn urraithe ag an rialtas. Cé gur easaontaigh an UGT leis an deachtóireacht, bhí siad sásta comhoibriú le stadas dlíthiúl a choimeád. Tháinig radacú orthu i rith tréimhse Dara Poblacht na Spáinne faoi thionchar Francisco Largo Caballero. D'eagraigh siad an stailc ginearálta sa bhliain 1934 de bharr teacht i gcumhacht an eite dheis. Bhí thart ar milliún baill aige faoin am seo. Chuir an Cogadh Cathartha le fadhbanna inmheánach an cheardchumann agus d'fhág Largo Caballero sa bhliain 1937.
Díbrigh Francisco Franco i ndiaidh an Cogadh Cathartha agus bhí ar an UGT dul faoi thalamh. I ndiaidh a bhás (1975) tháinig siad chun tosaigh arís agus sa lá atá i inniu tá siad mar príomh cheardchumainn na tíre ó thaobh ionadaíocht an lucht oibre.


VoIP.
Is giorrúchán é VoIP don téarma "Voice-over Internet Protocol". Tugtar "Prótacal Idirlín don Ghuthú" nó "Prótacal Idirlín Guthaithe" ar an teicneolaíocht seo i nGaeilge. B'fhéidir gurb é Skype an córas ar a bhfuil an aithne is mó air.


Cailciam.
Is é an cailciam dúil cheimiceach uimhir 20. Is é an tsiombail cheimiceach a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Ca. Ceann de na miotail chré-alcaileacha é, agus mar sin, is miotal réasúnta bog é - níl sé chomh bog leis an luaidh, ach is féidir é a ghearradh le scian. Tá sé ar an gcúigiú dúil is líonmhaire i screamh an Domhain, de réir na maise. Tá an cailciam ar an gcúigiú hian is coitianta dá bhfuil tuaslagtha in uisce na bhfarraigí, de réir na mólarachta agus na maise i ndiaidh an tsóidiam Na+, na clóiríde Cl-, an mhaignéisiam Mg2+ agus na sulfáite SO42-.
Riachtanas é an cailciam (nó an t-ian cailciam Ca2+) do na beothaigh, go háirithe i bhfiseolaíocht na gceall, nó nuair a bhíonn na hiain chailciam ag bogadh isteach nó amach as cíteaplasma na cille, is comhartha tábhachtach é dá lán de na próisis a bhíonn ar siúl sa chill. Cailciam atá i gcuid mhaith de na cnámha freisin.
Miotal imoibríoch é an cailciam, is é sin, is dual dó dul i gcomhdhúile leis na dúile eile go réidh, agus mar sin, ní mór dul i dtuilleamaí leictrealú leis an gcailciam miotalach a bhaint as na salainn chailciam. Tiocfaidh brat ocsaíde ar an gcailciam go sciobtha má chuirtear i dteagmháil leis an aer é. Is féidir é a chur trí thine fosta, ach ní ghlacfaidh smutáin mhóra chailciam tine go furasta. Nuair a rachaidh an lasair i gcailciam, áfach, beidh sé á dhó agus bladhaire geal flannbhuí nó deargbhuí as.
Imoibreoidh an miotal leis an uisce, ionas go saorfaidh sé móilíní hidrigine H2 as agus é féin ag dul isteach i bhfoirm ian Ca2+. Arís, áfach, bíonn an t-imoibriúchán seo mall go leor ag teacht i gcrann más smután mór cailciam atá i gceist, ó thagann brat hiodrocsaíde Ca(OH)2 idir an miotal agus an t-uisce, agus níl an hiodrocsaíd seo sothuaslagtha san uisce. Má chuirtear púdar cailciam san uisce, áfach, beidh an t-imoibriúchán i bhfad níos fíochmhaire.
Bíonn na salainn chailciam sothuaslagtha san uisce. Is eisceachtaí iad an hiodrocsaíd (an t-aol teilgthe), an tsulfáit CaSO4 (an gipseam), an charbónáit CaCO3 (an aolchloch) agus na fosfáití.
Tá ceithre iseatóp cobhsaí ag an gcailciam, mar atá, cailciam 40 (96.941 % de chailciam an dúlra), cailciam a 42 (0.647 %), cailciam a 43 (0.135 %), agus cailciam a 44 (2.086 %). Thairis sin, tá dhá iseatóp nádúrtha radaighníomhacha ann, agus iad chomh fadsaolach is gur féidir neamhshuim a dhéanamh den radaighníomhaíocht sin: cailciam a 46 (0.004 %) agus cailciam a 48 (0.187 %). Tá iarsmaí de chailciam a 41 sa dúlra freisin. Is iseatóp cosmaigineach é, is é sin, is í an radaíocht chosmach (an radaíocht ón spás) a chruthaíonn é: nuair a bhuaileann na neodróin ón spás faoi núicléis chailciam 40, faightear cailciam a 41. Iseatóp radaighníomhach é, agus é 103,000 bliain ar leathré.
Tá fiche neodrón agus fiche prótón i núicléas chailciam 40, agus is í an núiclíd chobhsaí is troime a bhfuil an líon céanna neodrón agus prótón inti.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn ag an gcailciam sa chuid is mó de na comhdhúile ná +2, cé gur tháinig na ceimiceoirí ar chúpla comhdhúil ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin +1 aige. Salainn nó comhdhúile ianacha iad na comhdhúile cailciam, agus bíonn úsáid phraiticiúil iontu go minic.
Cuid nádúrtha den cholainn daonna iad na hiain chailciam, agus mar sin, is ar éigean is féidir bás a fháil le nimhiú cailciam. Is iad na clocha duáin an priacal is mó a théann le ródháileog chailciam, ach is féidir do na clocha sin cliseadh na nduán a tharraingt ina ndiaidh má fhásann siad rómhór.
Scéal eile go bhfuil an miotal cailciam féin dainséarach go leor, agus an claonadh chun imoibriúcháin atá ann. Má théann an cailciam i dteagmháil leis na comhdhúile bithcheimiceacha íogaire i gcolainn an duine, cuirfidh sé ó mhaith iad go hiomlán, nó gallúnóidh sé an tsaill agus leachtóidh sé na próitéiní. (Le fírinne baintear úsáid as an miotal cailciam le draenacha a oscailt ar an gcúis chéanna: leachtóidh sé na ruainní gruaige a bhíonn ag blocáil draenacha.) Má shlogtar miotal cailciam, déanfaidh sé dochar tromchúiseach don bhéal, don éasafagas agus don ghoile, agus is minic nach bhfuil an dochar sin inleigheasta ar aon nós.


Strointiam.
Is é an strointiam dúil cheimiceach uimhir a 38, agus ós rud é go bhfuil dhá fhiúsleictreon aige taobh amuigh den ochtréad, is ceann de na miotail chré-alcaileacha é. Sr an tsiombail cheimiceach a sheasann dó. Miotal bog é a bhfuil loinnir gheal nó bhuí ann agus é an-araiciseach chun imoibriú leis na dúile eile. Fuair an strointiam a ainm ó Shròn an t-Sithein, sráidbhaile in Albain in aice leis an áit inar thángthas ar an strointiam an chéad uair riamh. Ba é an ceimiceoir Adair Crawford ba túisce a d'aithin go raibh mian ar leith i gceist, thiar sa bhliain 1790, ach ba é Sior Humphry Davy a d'aithin is a d'aonraigh an miotal féin. Chomh himoibríoch is atá an strointiam, níl sé ar fáil sa dúlra mar ghlanmhiotal: mianraí tábhachtacha strointiam iad an strointiainít agus an cheilistít. Carbónáit strointiam atá sa strointiainít, agus sulfáit atá sa cheilistít.
Is í an staid ocsaídiúcháin is dual dó ná +2, ós miotal cré-alcaileach é.
Tá ceithre iseatóp nádúrtha ag an strointiam, mar atá, strointiam a 84 (0.56 % de strointiam an dúlra), strointiam a 86 (9.86 %), strointiam a 87 (7.0 %) agus strointiam a 88 (82.58 %). Iseatóip chobhsaí iad seo go léir. Is é strointiam 90 an raidiseatóp is tábhachtaí agus, b'fhéidir, is míchlúití, nó is eamhnán coitianta é a tháirgtear sna himoibreoirí núicléacha. Mar sin bíonn cuid mhaith den iseatóp seo le fáil sa dramhaíl núicléach. Chomh cosúil agus atá sé leis an gcailciam ó thaobh na ceimice de, agus an t-ian, fiú, ar aon mhéid le hian an chailciam, is dual dó carnadh sna cnámha agus dochar tromchúiseach a dhéanamh ansin. I dtús na seascaidí, d'aithin an Dochtúir Louise Reiss sna Stáit Aontaithe go raibh strointiam 90 caoga oiread níos coitianta i bhfiacla na leanaí a rugadh i ndiaidh na dtrialacha núicléacha mórscála ná rompu, agus ba spreagadh é seo chun cosc a chur ar na trialacha núicléacha san atmaisféar.
Agus an méid sin ráite, ní mór cuimhne a choinneáil air gur féidir leas a bhaint as strointiam 90 freisin: úsáidtear i ngineadóirí núicléacha é, a chlaochlaíonn fuinneamh na radaíochta go leictreachas.
Maidir leis na hiseatóip chobhsaí, áfach, glactar leis nach bhfuil mórán dochair iontu do shláinte an duine, agus is féidir go bhfuil iarsmaí beaga strointiam úsáideach don cholainn dhaonna.


The Waterboys.
Is banna ceoil é The Waterboys a bhunaigh Mike Scott sa bhliain 1983. Is ó Albain, ó Éirinn agus ó Shasana iad ceoltóirí an bhanna den chuid is mó, san am a chuaigh thart agus sa lá atá inniu ann. Bhíodh cónaí ar an ngrúpa i Londain, Baile Átha Cliath, an Spidéal, Nua-Eabhrac agus Findhorn. Tá roinnt stíleanna éagsúla seinnte ag an mbanna, ach is meascán é a gcuid ceoil de cheol tíre Ceilteach agus rac is roll, nó rac tíre. Dhíscoir an banna sa bhliain 1993 tar éis deich mbliana de thaifeadadh agus de chamchuairteanna, agus chuaigh Mike Scott sa tóir ar ghairm aonair. Tháinig siad le chéile arís sa bhliain 2000, agus tá siad ag eisiúint albam agus ag déanamh camchuairteanna ar fud an domhain ó shin. Leagann Scott béim ar an leanúnachas idir The Waterboys agus a shaothar aonair, agus áitíonn sé nach bhfuil aon difríocht idir Mike Scott agus The Waterboys; is mar a chéile iad. Ciallaíonn an dá rud, dar leis, é féin agus pé acu leathbhádóirí taistil ceoil a bhíonn aige ag an am.
Tugadh an Ceol Mór (“The Big Music”) ar luathfhuaim The Waterboys as amhrán ar an dara halbam dá gcuid, "A Pagan Place". Rinne Scott cur síos ar an stíl cheoil sin mar mheafar a chiallaíonn saothar Dé a thabhairt faoi deara ar domhan. Bhí tionchar ag an stíl, nó úsáideadh í chun cur síos a dhéanamh, ar roinnt bannaí eile, lena n-áirítear Simple Minds, The Alarm, In Tua Nua, Big Country, na Hothouse Flowers agus World Party. Iarbhaill de The Waterboys ba iad World Party. Tháinig méadú suntasach ar thionchar an cheoil tíre ar an mbanna go déanach sna hochtóidí. Faoi dheireadh, d’fhill The Waterboys ar an rac is roll, agus tá albaim rac mar aon le halbaim tíre eisithe acu ónar tháinig siad ar ais le chéile. Is minic a bhíonn tagairtí liteartha agus ceist na spioradáltachta ina gcuid amhrán, a scríobhann Scott den chuid is mó. Tá ardmholadh faighte ag an ngrúpa agus ag gairmeacha aonair na mball ó léirmheastóirí rac agus tíre araon, ach níl an rath tráchtála céanna faighte ag The Waterboys mar bhanna agus atá faighte ag cuid dá mbaill ina n-aonar. Gan trácht ar World Party, tá ceoltóirí eile faoi thionchar The Waterboys freisin ar nós Colin Meloy ó The Decemberists, Grant Nicholas ó Feeder agus Miles Hunt ó The Wonder Stuff. Is leantóirí den bhanna iad Bono agus The Edge ó U2 chomh maith.
Stair.
Tá trí chéim ar leith i ngairmréim The Waterboys. Bhí na luathbhlianta, nó tréimhse an “Cheoil Mhóir”, an-torthúil agus sonraíodh fuaim nua rac is roll sa Bhreatain dá bharr. Ba iad príomhthréithe na tréimhse ceoil tíre a lean sin ná gur leagadh béim ar chamchuairteanna thar tháirgeadh albam, agus go raibh mórbhallraíocht shuntasach ag an mbanna. Mar gheall air sin, rinneadh cur síos ar an ngrúpa mar bhanna Ilchineálach (“Raggle Taggle”). Tar éis dóibh filleadh tamall ar an “gCeol Mór” le haghaidh camchuairt amháin agus albam príomhshrutha rac is roll, "Dream Harder", a eisiúint, scair an banna óna chéile go dtí gur tháinig siad ar ais le chéile sa bhliain 2000. Ó shin i leith, tá idir rac-cheol agus cheol tíre déanta ag an mbanna, agus leanann siad orthu ag tabhairt camchuairte agus ag eisiúint albaim stiúideo.
Foirmiú.
Rinne Scott, bunaitheoir agus an t-aon bhall buan de The Waterboys, roinnt taifeadtaí aonair ag deireadh na bliana 1981 agus ag tús na bliana 1982 nuair a bhí sé sa bhanna darbh ainm Another Pretty Face (ar tugadh Funhouse air níos déanaí). Ba iad na seisiúin úd ag Stiúideo Redshop na chéad taifeadtaí a eisíodh faoin ainm The Waterboys. I rith na tréimhse céanna, bhunaigh Scott banna nár mhair i bhfad, The Red and the Black, leis an sacsafónaí Anthony Thistlethwaite, tar éis dó é a chloisteáil ar "Waiting on Egypt", albam de chuid Nikki Sudden. Sheinn The Red and the Black naoi gceolchoirm i Londain. Chuir Thistlethwaite an drumadóir Kevin Wilkinson in aithne do Scott agus thosaigh sé ag seinm leis The Red and the Black. I rith 1982, rinne Scott roinnt taifeadtaí, leis féin agus le Thistlethwaite agus Wilkinson chomh maith. Ní ba dhéanaí, rinneadh na seisiúin taifeadta sin – idir shaothar aonair Scott agus thaibhithe an ghrúpa – a roinnt idir an chéad agus an dara halbam de chuid The Waterboys.
Sa bhliain 1983, bheartaigh Scott ar bhanna nua a bhunú, cé go raibh a lipéad ceirníní, Ensign Records, ag súil le hiarracht aonair óna chéad albam. Roghnaigh sé The Waterboys mar ainm don bhanna ó líne in amhrán de chuid Lou Reed, “The Kids”, ón albam "Berlin". I Márta na bliana 1983, d’eisigh Ensign an chéad taifead faoi ainm nua an bhanna – singil dar teideal A Girl Called Johnny, le hamhrán ómóis do Patti Smith ar an taobh A. Leanadh sin i mí na Bealtaine leis an gcéad taibhiú de The Waterboys mar ghrúpa ar "The Old Grey Whistle Test" an BBC. Sheinn ball nua leo i dtaibhiú an BBC – an seinnteoir méarchláir Karl Wallinger. D’eisigh The Waterboys a gcéadligean, The Waterboys, a ainmníodh as an ngrúpa féin, in Iúil na bliana 1983. D’insamhail léirmheastóirí a gcuid ceoil agus a scóip ollmhór, a bhí faoi thionchar Patti Smith, Bob Dylan agus David Bowie, le Van Morrison agus le U2.
Na Luathbhlianta: an Ceol Mór.
Chuaigh The Waterboys ar camchuairt tar éis dóibh a gcéad albam a eisiúint. Bhí a gcéad cheolchoirm ag an gClub Batschkapp in Frankfurt i Feabhra na bliana 1984. An tráth sin, bhí Mike Scott ag canadh agus ag seinm an ghiotáir, sheinn Anthony Thistlethwaite an sacsafón agus an maindilín, Karl Wallinger an méarchlár (ceol), Roddy Lorimer na trumpaí, Martyn Swain an dordghiotár agus Kevin Wilkinson na drumaí. Sheinn John Caldwell ó Another Pretty Face an giotár chomh maith, agus rinne an t-amhránaí Albanach, Eddi Reader, an fhonnadóireacht taca i gcomhair an chéad dhá cheolchoirm de chuid an bhanna. Rinne an banna roinnt taifeadtaí nua agus rinne siad dubáil ar sheantaifeadtaí go déanach sa bhliain 1983 agus in earrach na bliana 1984, a eisíodh mar dara halbam The Waterboys, "A Pagan Place", i Meitheamh na bliana 1984. Ba iad Scott, Thistlethwaite, Wallinger agus Wilkinson baill oifigiúla an bhanna dar le clúdach "A Pagan Place", le cabhair ó aíonna ar nós Reader, Lorimer agus roinnt mhaith eile.
Eisíodh an tsingil "The Big Music" roimh "A Pagan Place". Ghlac roinnt tráchtairí “The Big Music”, nó an Ceol Mór, le cur síos a dhéanamh ar fhuaim The Waterboys, agus úsáidtear go fóill é chun tagairt a dhéanamh do stíl cheoil na chéad trí halbam. Chuaigh siad ar camchuairt eile tar éis dóibh an t-albam a eisiúint, a d’áirigh tacaíocht do The Pretenders agus U2, agus ceolchoirm ag Féile Glastonbury.
Thosaigh an banna ag taifeadadh amhráin nua in earrach na bliana 1985 le haghaidh albam nua, agus d’fhág Wilkinson an banna chun dul le China Crisis. Go déanach sna seisiúin, sheinn Steve Wickham, a bhí ina bhall de The Waterboys ní ba dhéanaí, an veidhlín ar an amhrán "The Pan Within". Thug Scott cuireadh dó tar éis é a chloisteáil ar thaifead samplach Sinéad O’Connor a taifeadadh ag teach Karl Wallinger.
D’eisigh The Waterboys (an tríréad Scott, Thistlethwaite agus Wallinger go hoifigiúil le slua aíonna) a dtríú halbam, "This Is the Sea", i nDeireadh Fómhair na bliana 1985. Dhíol sé ní ba mhó cóipeanna ná ceachtar den dá albam roimhe, agus d’éirigh leis áit a bhaint amach i Rogha 40 na cairte. Shroich singil ón albam sin, "The Whole of the Moon", uimhir 26 i gcairteacha na Ríochta Aontaithe. Cuireadh isteach ar iarrachtaí chun an banna a chur chun cinn mar dhiúltaigh Scott seinm ar Top of the Pops, clár a chuir iallach ar na hamhránaithe beolbheachtú a dhéanamh. Tar éis don albam a eisiúint, chuaigh siad ar camchuairteanna rathúla sa Ríocht Aontaithe agus i Meiriceá Thuaidh, le Wickham mar bhall lánaimseartha, Marco Sin in áit Martyn Swain ar an dord, agus Chris Whitten in áit Kevin Wilkinson ar na drumaí. Agus iad ag druidim le deireadh na camchuairte, d’fhág Wallinger chun a bhanna féin a bhunú, World Party, agus tháinig Guy Chambers ina áit. Ag an am céanna, tháinig drumadóir Dave Ruffy in áit Chris Whitten.
1980idí déanacha: an Banna Ilchineálach (Raggle Taggle).
Bhog Mike Scott go Baile Átha Cliath tar éis dó cuireadh a fháil ó Steve Wickham, agus tháinig sé faoi thionchar cheol traidisiúnta na hÉireann chomh maith le ceol tuaithe agus ceol gaspal. D’athraigh ballraíocht an bhanna arís nuair a tháinig Trevor Hutchinson isteach ar an dord agus Peter McKinney isteach ar na drumaí, in éineacht le Scott, Wickham agus Thistlethwaite. Déanann láithreán gréasáin oifigiúil de The Waterboys tagairt do bhallraíocht nua an bhanna sin le “Raggle Taggle”, agus chaith siad 1986 agus 1987 ag taifeadadh agus ag dul ar camchuairt sa Ríocht Aontaithe, in Éirinn, san Eoraip agus in Iosrael. Eisíodh cuid de na taibhithe sin sa bhliain 1998 ar "The Live Adventures of the Waterboys", a d’áirigh taibhiú cáiliúil in Glastonbury sa bhliain 1986.
Chuaigh an banna go dtí an Spidéal in iarthar na hÉireann le Scott sa bhliain 1988, áit ar bhunaigh siad stiúideo i dTeach an Spidéil chun taifeadadh an albaim nua a chríochnú. Eisíodh "Fisherman’s Blues" i nDeireadh Fómhair na bliana 1988 agus bhí cuid mhaith aoicheoltóirí air a sheinn leis an mbanna i mBaile Átha Cliath agus sa Spidéal. Bhí an dá thuairim i measc léirmheastóirí agus leantóirí— d’fháiltigh cuid acu roimh thionchar nua ceol tíre na hÉireann agus na hAlban, agus bhí díomá ar an gcuid eile a bhí ag súil le stíl a leanfadh ó "This Is the Sea". Deirtear in "World Music The Rough Guide", go n-áitíonn roinnt léirmheastóirí gur thug an tAlbanach Mike Scott ceol Éireannach ar ais do na hÉireannaigh agus nach bhféadfar a thionchar a ghannmheas. Míníonn Scott é féin, áfach, gurbh é an traidisiún Éireannach a ndeachaigh i bhfeidhm airsean. Dúirt sé go raibh sé i ngrá le hÉirinn; gur bhain eachtra nua le gach aon lá agus go raibh an t-eispéireas sin miotasach. Dar leis, b’iontach an rud é a bheith mar chuid de bhráithreachas ceoltóirí an tráth sin, leis an iomad ceoltóir de gach cineál a rinne cairdeas leo in Éirinn. Dúirt sé go raibh dúchas aige fós leis na ceoltóirí Éireannacha agus go mbaineann sé tairbhe as sin. De bharr an tslám mhóir amhrán a taifeadadh sna trí bliana idir "This Is the Sea" agus "Fisherman's Blues", d’eisigh The Waterboys albam eile amhrán ón tréimhse sin dar teideal "Too Close to Heaven" (nó "Fisherman’s Blues, Part 2" i Meiriceá Thuaidh) sa bhliain 2001. Eisíodh tuilleadh amhrán freisin mar amhráin bhónais ar atheisiúint an albaim "Fisherman’s Blues", agus é athmháistrithe, sa bhliain 2006.
D’fhill an banna ar an Spidéal chun albam nua a thaifeadadh tar éis camchuairt eile. Ba iad The Waterboys an uair sin Mike Scott, Steve Wickham, Anthony Thistlethwaite, chomh maith le Colin Blakey ar an bhfeadóg, ar an bhfliúit agus ar an bpianó, Sharon Shannon ar an gcairdín, Trevor Hutchinson ar an dordghiotár agus Noel Bridgeman ar na drumaí. Eisíodh a gcúigiú halbam, "Room to Roam", i Meán Fómhair na bliana 1990. Is as Room to Roam a thagann an tagairt “banna Raggle Taggle”. Ba thaifead ar an seanbhailéad tíre "The Raggle Taggle Gypsy" ceann d’amhráin an albaim.
Díreach sular eisíodh "Room to Roam", d’fhág Wickham an banna de bharr easaontais le Scott agus Thistlethwaite maidir le todhchaí fhuaim an bhanna. Theastaigh ó Scott agus ó Thistlethwaite go bhfillfeadh an banna ar stíl rac is roll, agus d’easaontaigh Wickham leo. Nuair a d’fhág seisean, cuireadh tús le díscor an bhanna, agus d’fhág Shannon agus Blakey araon ina dhiaidh. D’earcaigh Scott, Thistlethwaite agus Hutchinson Ken Blevins ar na drumaí chun dátaí camchuairte an ghrúpa a chomhlíonadh.
Críoch agus filleadh The Waterboys.
D’fhág Trevor Hutchinson an banna sa bhliain 1991. Ba shin bliain an-suntasach don ghrúpa agus d’eisigh siad an tsingil "The Whole of the Moon" ó "This Is the Sea" freisin. Shroich an tsingil sin uimhir a trí i gcairteacha na Ríochta Aontaithe. Chaith Scott an chuid eile den bhliain ag scríobh amhráin nua agus bhog sé go Nua-Eabhrac. D’fhág Thistlethwaite an banna i mí na Nollag, rud a chiallaigh gurbh é Mike Scott an t-aon bhall de The Waterboys. Críochnaíodh an chéad albam eile le ceoltóirí seisiúin agus eisíodh é sa bhliain 1993 faoin teideal "Dream Harder", le fuaim nua a bhí go mór faoi thionchar rac crua. D’éirigh sé frustrach mar nach raibh sé in ann banna camchuairte a chruinniú do The Waterboys agus d’fhág sé Nua-Eabhrac, thréig sé an t-ainm “The Waterboys” agus thosaigh sé ar ghairm aonair.
D’athbheoigh Scott ainm The Waterboys ní ba dhéanaí, áfach, le haghaidh albam na bliana 2000, "A Rock in the Weary Land", mar gur aithin leantóirí é. Bhí fuaim nua rac thrialaigh le brath ar an albam a chuir ionadh ar éisteoirí áirithe, agus í spreagtha ag bannaí comhaimseartha ar nós Radiohead agus Beck. Dar le Scott, ba “Sonic Rock” nó rac sonach í an fhuaim nua. Bhí roinnt sean-Waterboys ina n-aíonna ar an albam, lena n-áirítear Thistlethwaite agus Wilkinson. Faoin mbliain 2001, ba iad croílár The Waterboys nua ná Mike Scott ag canadh agus ag seinm an ghiotáir, Richard Naiff ag seinm an mhéarchláir agus orgáin, agus Wickham, a bhí ar ais sa bhanna, ag seinm an veidhlín. D’athraigh an grúpa a stíl arís sa bhliain 2003 agus d’eisigh siad "Universal Hall", albam fuaimiúil den chuid is mó le roinnt tionchar Ceilteach ar ais arís ó ré "Fisherman’s Blues". Leanadh an t-albam le camchuairt na Ríochta Aontaithe agus na hEorpa. Eisíodh an chéad albam oifigiúil beo, "Karma to Burn", sa bhliain 2005. Eisíodh albam stiúideo nua, "Book of Lightning", an 2 Aibreán 2007.
Ceol.
Léiríonn liricí agus cóirithe The Waterboys pé rud a mbíonn spéis ag Scott ann ag an am, chomh maith leis an stíl a théann i gcion air, lena n-áirítear toighis cheoil na mball eile. Bhí tionchar ollmhór ag Wickham go háirithe ar fhuaim an bhanna tar éis dul isteach sa ghrúpa. Ó thaobh cóirithe agus ionstraimithe de, b'iad an rac is roll agus an ceol tíre Ceilteach a d’imir an ról is mó ar fhuaim an bhanna. Tá ról lárnach glactha ag an litríocht agus spioradáltacht i liricí Scott. Gnéithe eile a chuir leo ná eitic DFÉ (déan féin é) an phunc-cheoil, traidisiún filíochta na Breataine, agus taithí Scott in Findhorn, áit a raibh cónaí air ar feadh roinnt mhaith blianta.
Fuaim.
Is féidir ceol The Waterboys a roinnt i dtrí stíl ar leith. Tá an chéad stíl le fáil ar na chéad trí albam a eisíodh idir 1983 agus 1985. Le linn na tréimhse sin, cuireadh an fhuaim rac is roll a bhain le luathghairm U2 le chéile le gnéithe de thrumpa clasaiceach (Lorimer), snagshacsafón (Thistlethwaite) agus méarchláir chomhaimseartha (Wallinger) i gcóirithe an bhanna. Dar le "Allmusic", b’fhuaim shaibhir, dhrámata, mhórga í. De ghnáth, tagraítear don fhuaim leis an téarma “The Big Music”. Leag Scott béim ar shaibhreas an chóirithe le teicnící léiriúcháin ar nós “Wall of Sound” de chuid Phil Spector. Is as an amhrán aircitíopúil “The Big Music” a ainmníodh an stíl, ach ba é “The Whole of the Moon” an sampla is mó díol agus is mó clú. Léiríonn an t-amhrán sin éifeachtaí méarchláir Wallinger mar aon le héifeachtacht rannóg phráis an bhanna.
Tar éis do Wickham teacht isteach sa bhanna agus an bogadh go hÉirinn, níor eisigh an banna albam eile ar feadh trí bliana. Rinneadh uirlisí traidisiúnta ar nós na feadóige, na fliúite, an veidhlín, an chairdín, an armónaigh agus an bhasúcaí a chur in áit mhéarchláir agus phrás “The Big Music” don albam "Fisherman’s Blues", agus, go háirithe, "Room to Roam". Tháinig ceol tíre Ceilteach chun cinn in áit rac mar phríomh-inspreagadh na gcóirithe amhrán ar an dá albam sin. Rinne "Rolling Stone" cur síos ar an bhfuaim mar mheascán éifeachtúil de rac-cheol agus de thuathúlacht Cheilteach, macallaí Beatles agus Donovan, agus, ar ndóigh, neart den mhórsheinm giotáir, veidhlín, mandailín, feadóige, fliúite agus cairdín. Rinneadh amhráin thíre thraidisiúnta a thaifeadadh mar aon le hamhráin a scríobh Scott. Taifeadadh “The Raggle Taggle Gypsy”, bailéad tíre Briotanach atá 200 bliain d’aois ar a laghad, ar "Room to Roam". Bhí dlúthbhaint ag an amhrán leis an mbanna ina dhiaidh sin, ar an gcaoi chéanna le “The Big Music”, agus ainmníodh carachtar an bhanna as freisin. Leagann an taifeadadh béim ar cé chomh difriúil agus a bhí ceol an bhanna i gcomparáid le halbaim dheireanacha thréimhse “The Big Music” cúig bliana roimhe sin.
I ndiaidh don bhanna “Raggle Taggle” a scaradh óna chéile, bhain Scott úsáid as ainm The Waterboys le haghaidh "Dream Harder" agus "A Rock in a Weary Land". B’albaim rac iad an dá albam sin araon, a raibh seacht mbliana eatarthu agus iad ar gach taobh de ghairm aonair Scott, ach bhí cur chuige ar leith acu i dtaobh an tseánra sin. B’albam “príomhshrutha, ar an drochuair” é "Dream Harder" dar le léirmheastóirí áirithe, ach bhí fuaim "A Rock in the Weary Land" spreagtha ag ceol malartach agus moladh é ag léirmheastóirí. Bhí Wickham ar ais sa bhanna i gcomhar "Universal Hall", 2003 áfach, agus bhí an t-ionstraimiú fuaimiúil tíre céanna le brath ann agus a bhí ag The Waterboys sna hochtóidí déanacha, ach amháin an t-amhrán “Seek the Light”, atá ina amhrán tipiciúil EBM.
Tionchar litríochta.
Léann Scott os ard as The Gift le Hafiz ag ceolchoirm The Waterboys in Antwerp in 2004. Léitear sleachta as saothar an fhile Sufi go minic ag ceolchoirmeacha The Waterboys.
Baineann Scott, a rinne staidéar ar an litíocht agus ar an bhfealsúnacht ar Ollscoil Dhún Éideann ar feadh tamall gearr, úsáid fhorleathan as litríocht an Bhéarla ina chuid ceoil. Den chuid is mó, is in ómós an scríbhneora C.S. Lewis a scríobhadh an t-amhrán “The Whole of the Moon”, ceann de na hamhráin is mó a luaitear leo. Déantar tagairt do shaothar Lewis in amhráin eile de chuid The Waterboys chomh maith, ar nós “Church Not Made With Hands” agus “Further Up, Further In”.
Chuir the Waterboys ceol le dánta ó fhilí cosúil le William Butler Yeats (“The Stolen Child” agus “Love and Death”), George MacDonald (“Room to Roam”), agus Robert Burns (“Ever To Be Near Ye”). Scríobhann ball den Acadamh Filí Meiriceánacha gurb é bua “The Waterboys” an tslí a gcuireann siad Burns agus Yeats laistigh de thraidisiún fileata amhránaíochta, ragairne agus ceiliúrtha, agus an tslí a gcuireann siad beocht leis na véarsaí le fuinneamh a bhaineann le ceol comhaimseartha. Tá an nasc idir The Waterboys agus a gcuid tionchar liteartha chomh dlúth sin, go ndeir an scríbhneoir chomh maith go bhféadfadh na túslitreacha “W.B.” (na túslitreacha a úsáidtear do chéadainm agus lárainm Yeats) seasamh do “Waterboys”.
Baineann Scott úsáid as líon tróp fileata i liricí chomh maith, lena n-áirítear antrapamorfachas (eg. “Islandman”), meafar (eg. “A Church Not Made with Hands”, “The Whole of the Moon”), agus meatonaime (eg. “Old England”). Is ó Yeats agus James Joyce a thagann athfhriotail an amhráin dheireanaigh. Déanann liricí an bhanna iniúchadh ar líon mór téamaí agus is iomaí tagairt shiombalach d’uisce ach go háirithe. Déantar tagairt d’uisce go minic ina gcuid amhrán (eg “This Is the Sea”, “Strange Boat” agus “Fisherman's Blues”). Seasann lógó The Waterboys, a chonacthas den chéad uair ar chlúdach albam "The Waterboys", do thonnta.
Spioradáltacht.
Is léiriú iad liricí The Waterboys ar an tionchar a bhíonn ag traidisiúin éagsúla spioradálta orthu. Is é an chéad tionchar an nua-Phagántacht rómánsúil agus an rúndiamhracht a shamhlaítear le húdair ar nós Yeats agus Dion Fortune. Is sna tagairtí, a dhéantar arís agus arís eile, don dia ársa Gréagach Pan in “The Pan Within” agus “The Return of Pan” a fheictear iad seo. Áiríodh Pan i ndearadh an albaim "Room to Roam" chomh maith. Déanann an t-amhrán “Medicine Bow” – amhrán ó na seisiúin thaifeadta don albam "This is the Sea" – tagairt do spioradáltacht na Meiriceánach Dúchasach sa tslí a n-úsáidtear an focal “medicine” (leigheas) a chiallaíonn cumhacht spioradálta. Is léiriú iad na réamhthaifeadtaí — a rinneadh i gcomhair chéadalbam an ghrúpa — ar shuim Scott i saincheisteanna na Meiriceánach Dúchasach. Áiríodh “Death Song of the Sioux Parts One & Two” agus “Bury My Heart” ar na hamhráin a bhí ar an albam seo. Is tagairt é an t-amhrán “Bury My Heart” do leabhar Dee Brown "Bury My Heart at Wounded Knee". Is stair na Meiriceánach Dúchasach in iarthar na Stát Aontaithe atá sa leabhar seo. Thóg Scott an t-amhrán traidisiúnta Sioux “The Earth Only Endures” ó "Bury My Heart at Wounded Knee" agus chuir sé ceol nua leis; chonacthas an cóiriú nua seo ar "The Secret Life of the Waterboys". Feictear íomháineachas Críostaí san amhrán “December” ó "The Waterboys", in “The Christ in You” ó "Universal Hall", agus go hindíreach sa tionchar a bhí ag Lewis orthu in go leor amhrán eile. Scríobhann Scott, áfach, nach bhfuil tionchar ag an gCríostaíocht ar a liricí.
Ina theannta sin, tá sé ráite ag Scott go raibh suim aige i gcónaí sa spioradáltacht, agus níor bhain sé le haon chreideamh ar leith riamh. Ní thaitníonn sé leis nuair a bhíonn daoine ag maíomh gurb é a gcreideamh féin an t-aon chreideamh amháin atá ceart. Creideann sé nach bhfuil iontu ach slite éagsúla chun spioradáltacht a chur in iúl. Glacann sé leis go dtugtar uilíocht air sin. In ainneoin dhearcadh iolraíoch Scott, thug roinnt léirmheastóirí “Rac Críostaí” ar cheol The Waterboys.
Ballraíocht.
Bhí páirt an-tábhachtach ag fidléir The Waterboys, Steve Wickham, sa treo a ghabh an banna.
In imeacht na mblianta, sheinn ní ba mhó ná 30 ceoltóir beo leis an mbanna mar ‘Waterboy’. Níor chaith cuid acu ach tréimhse ghairid leis an mbanna agus iad ag cur le halbam nó ar camchuairt leo. Chaith ceoltóirí eile tréimhsí ní b'fhaide leo agus ba mhór a chuir siad leo. Is é Scott príomhamhránaí agus príomhscríbhneoir amhrán an bhanna ó thús agus is eisean a dhéanann an ceol a spreagadh. Tá líon ceoltóirí eile, áfach, bainteach go dlúth leis an mbanna chomh maith.
Ba bhall den bhanna é Anthony Thistlethwaite ó thús, agus d'fhan sé leo go dtí gur scar an banna ó chéile sa bhliain 1991. Ghlac sé páirt, áfach, i gcúpla seisiún taifeadta do "A Rock in the Weary Land". Seachas Scott and Wickham, is é Thistlethwaite a rinne níos mó amhrán a scríobh ná aon Waterboy eile. Ag an tús, bhí a shacsafón mar chuid shainiúil d’uirlisí práis an bhanna. Chomh maith leis sin, sheinn sé an giotár, an méarchlár agus go leor uirlisí eile don bhanna. Theastaigh uaidh go géar go bhfillfeadh The Waterboys ar fhuaim an rac i ndiaidh "Room to Roam". Ní raibh sé páirteach i "Dream Harder", áfach, a léirigh toradh an chinnidh sin. Is ball anois é de The Saw Doctors agus tá trí albam aonair eisithe aige.
Ba é Kevin Wilkinson, a bhí ina bhall ó thús chomh maith, drumadóir The Waterboys idir 1983 agus 1984. Lean sé air ag seinm leo i roinnt seisiún stiúideo ina dhiaidh sin. Ba é an uair dheireanach a bhí sé ag obair leo ná "A Rock in the Weary Land". Ba eisean a stiúir uirlisí rithime an bhanna le linn na tréimhse ar a dtugtar “an Ceol Mór”. Ba mhinic a sheinn sé gan tionlacan an dhordghiotáir. Is mar cheol “geal, uilleach le fuaim neamhghnách” a dhéanann Scott cur síos ar a chuid drumadóireachta.
Chuaigh Karl Wallinger isteach sa ghrúpa sa bhliain 1983, go gairid i ndiaidh don ghrúpa teacht le chéile. D’fhág sé an grúpa dhá bhliain ní ba dhéanaí ach, laistigh den tréimhse ghairid sin, chuir sé go mór leis na halbaim "A Pagan Place" agus "This Is the Sea" araon. Bhí sé ar dhuine de na scríbhneoirí a scríobh “Dont Bang the Drum”, an aintiún comhshaolaithe ar "This Is the Sea". Chuir an obair a rinne sé leis an méarchlár agus an sintéiseoir go mór le fuaim an ghrúpa. Rinne sé obair stiúideo do sheisiúin thaispeána chomh maith. Bhí tionchar mór ag an obair a rinne sé leis The Waterboys ar a thionscadal World Party.
Thosaigh Roddy Lorimer leis an ngrúpa sa bhliain 1983, agus sheinn sé a thrumpa leo anois is arís go 1990. Rinne eisean agus Thistlethwaite sealaíocht ar uirlisí práis an ghrúpa a stiúradh, agus bhí páirt thábhachtach ag Lorimer mar amhránaí aonair chomh maith. Ba iad “The Whole of the Moon” agus “Dont bang the Drum” a thuill an cháil ba mhó dó. Chuir sé fonnadóireacht taca leis an amhrán chomh maith. Is teaglaim den oiliúint chlaisiceach a fuair sé agus dá chur chuige turgnamhach, cur chuige ar mhol Scott dó tabhairt faoi, é a stíl ar an trumpa. D’fhill Lorimer le haghaidh obair stiúideo sa bhliain 2006.
Nuair a chuaigh Steve Wickham leis an ngrúpa sa bhliain 1985, tháinig athrú mór orthu. Is í an tsuim mhór a bhí aige sa cheol tuaithe a spreag an banna le dul i dtreo nua. Tháinig deireadh lena pháirt sa ghrúpa, The Waterboys, sa bhliain 1990 nuair a theastaigh ó Scott agus Thistlethwaite filleadh ar rac is roll. D’fhill sé ar an ngrúpa arís sa bhliain 2000 agus bhí sé fós ag seinm leo faoin mbliain 2007. Tá níos mó amhrán scríofa aige don bhanna ná aon duine eile seachas Scott, lena n-áirítear líon beag taifeadtaí ionstraimeacha an bhanna. Dúirt Scott go raibh sé ar an seinnteoir fidle is fearr ar domhan sa stíl rac.
Tar éis 2000, bhí Richard Naiff ar dhuine de na trí phríomhbhaill in The Waterboys.
Ba sa bhliain 1999 a rinne Richard Naiff taifeadtaí leis an mbanna den chéad uair agus ón mbliain 2000 ar aghaidh bhí sé leo go lánaimseartha. Ó 2007, tá sé ar dhuine de phríomhbhaill an ghrúpa i dteannta Scott agus Wickham. Is pianódóir agus fliúiteadóir é a fuair oiliúint chlaisiceach, agus is é an méarchlár a sheinneann sé do The Waterboys. Agus Ian McNabb ag cur síos air dúirt sé gurb é “Seoid an chéid” é. Tá sé ráite ag léirmheastóirí go bhfuil bua faoi leith aige.
Áirítear na daoine seo a leanas ar bhaill eile thábhachtacha an bhanna – an seinnteoir doird McNabb, ceannaire Icicle Works; Sharon Shannon a dhíol an méid ba mhó riamh ná aon cheoltóir eile in Éirinn sa réimse ceoil thraidisiúnta; an ceoltóir turgnamhach Thighpaulsandra, an léiritheoir Guy Chambers, agus an drumadóir grúpa Patti Smith, Jay Dee Daugherty.
Singlí.
"Ar mhaithe le caoithiúlacht, áirítear singlí de chuid Another Pretty Face, The Waterboys agus Mike Scott sa chairt seo. Eisíodh gach ceann acu mar shinglí sa Ríocht Aontaithe ach amháin:"
Albaim Stiúideo.
Ar mhaithe le caoithiúlacht, áirítear albaim ó The Waterboys agus ó Mike Scott anseo. Dhearbhaigh Scott, cúpla uair, nach bhfeiceann sé difríocht cháilíochtúil ná chruthaitheach idir an dá shaghas ceoil a dhéantar faoin dá ainm branda.
Albaim bheo agus díolaim.
Tá Mike Scott ina aonar ar chlúdach an albaim dar teideal "The Whole of the Moon: The Music of Mike Scott and the Waterboys", díolaim ina bhfuil ceol The Waterboys agus ceol aonair Mike Scott.


Scaindiam.
Is é an scaindiam an t-aonú dúil fichead i dtábla peiriadach na ndúl, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó. Tá an scaindiam ainmhithe as Críoch Lochlann, nó "Scandia" as Laidin, agus is miotal trasdultach é a bhfuil loinnir an airgid ghil ann. Go stairiúil, ba nós an scaindiam a rangú mar thearcithir in éineacht leis na lantainídí agus an itriam. Ba iad Lars Fredrik Nilson agus a fhoireann a d'aithin an scaindiam mar dhúil ar leith, thiar sa bhliain 1879, nuair a bhí siad ag déanamh taighde ar shamplaí eoixéiníte agus gadailiníte ó Chríoch Lochlann.
Bíonn an scaindiam ar fáil in éineacht leis na miotail tearcithreach agus leis an úráiniam, ach is beag fosú atá chomh saibhir is go mbacfadh lucht mianadóireachta leis. Níor haonraíodh an scaindiam mar mhiotal roimh an mbliain 1937 (ar an speictream amháin a d'aithin Nilson é). Sna 1970idí, áfach, d'aithin na hinnealtóirí go raibh sé úsáideach scaindiam a mheascadh tríd an alúmanam, nó ar an dóigh sin, gheofaí cóimhiotal a bhí an-oiriúnach do dhéantús na n-eitleán. Mar sin féin, ní bhaintear mórán leasa as an scaindiam inniu féin, ós rud é go bhfuil sé costasach scaindiam a aonrú go miotal.
Níl ach aon iseatóp nádúrtha amháin ag an scaindiam, is é sin, 45Sc. Is é 46Sc an raidiseatóp is cobhsaí atá ag an scaindiam, ach tá leathré sách gairid aige féin, mar atá, 83.8 lá.
Is miotal geal é an scaindiam, go bunúsach, ach má oibríonn an t-aer air, tiocfaidh dath gealbhuí nó pinc air. Níl an scaindiam díonta ar an síonchaitheamh ná ar na haigéid, nó tuaslagtar in uiscealach aigéid é. Scéal eile, áfach, nach féidir scaindiam a chreimeadh le meascán 1:1 as aigéad nítreach HNO3 agus aigéad hidreafluarach HF. Dealraíonn sé go dtagann brat éighníomhach ar dhromchla an chriostail scaindiam sa mheascán seo.
Is é +3 an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá ag an scaindiam. Is féidir leis an trí-ocsaíd dé-scaindiam Sc2O3 agus leis an hiodrocsaíd scaindiam Sc(OH)3 gnó an aigéid laig a dhéanamh sa tuaslagán uisce.


Siricis.
Canúint de chuid na hAramaise is ea an tSiricis a bhí á labhairt ar fud an Chorráin Mhéith, tráth. Bhí an tSiricis Chlasaiceach á saothrú mar theanga liteartha ón 4ú go dtí an 8ú haois, agus í ina teanga thábhachtach ag na luath-Chríostaithe sa scríbhneoireacht chráifeach agus sna haistriúcháin ar an mBíobla, Chuaigh an tSiricis a fhad leis an India agus le hiarthar na Síne mar theanga Chríostaí. Ghéill an tSiricis don Araibis ón ochtú haois ar aghaidh, ach má ghéill féin, d’fhág sí a lorg ar chaighdeán scríofa na hAraibise. Is í an aibítir a úsáideann an teanga seo ná an aibítir Shiriceach, agus í bunaithe ar an aibítir Aramach.
Inniu féin, tá eaglaisí beaga Críostaí san Áise a shaothraíonn an tSiricis mar theanga naofa.


An Corrán Méith.
An Corrán Méith, t.7500 R.C.
Réigiún sa Mheán-Oirthear is ea an Corrán Méith, agus é ag cuimsiú an Leiveaint agus an Mheaspatáim. Uaireanta, cuirtear an Éigipt leis chomh maith. Is gnách a rá gurbh é an réigiún seo "cliabhán na sibhialtachta", toisc gur anseo a thosaigh na daoine ag curadóireacht is ag talmhaíocht an chéad uair i ndiaidh na hOighearaoise. Ba é an seandálaí Meiriceánach James Henry Breasted a bhaist an réigiún, ina leabhar "Ancient Records of Egypt" ("Annálacha Ársaí ón Éigipt") thiar sa bhliain 1900.
Corrán Méith


Georges Jacques Danton.
Rugadh Georges Jacques Danton ar 26 Deireadh Fómhair 1759 in Arcis-sur-Aube agus fuair bás faoin ngilitín i bPáras ar 5 Aibreán 1794. É ina pholaiteoir agus ina réabhlóideach. É ina theachta de chuid na Comhdhála, é ar an gcéad uachtarán de Choiste na Slándála Poiblí. Ba é an tAire Cirt é tamall. Áirítear é ar phearsana móra Réabhlóid na Fraince, agus deir mórán staraithe gurbh eisean ba chúis le treascairt na Monarcachta. Chuir a naimhde “measarthacht” ina leith toisc gur mhian leis an Vendée a thabhairt chun síochána gan ár agus teacht chun réitigh le tíortha a bhí sásta Poblacht na Frainc a aithint. Daoradh é gan díospóireacht cheart agus gan fhios beagnach.


Jean-Paul Marat.
Rugadh Jean-Paul Marat i mBoudry i bPrionsacht Neuchâtel (atá ina chuid den Eilbhéis anois) ar 24 Bealtaine 1743 agus dúnmharaíodh i bPáras ar 13 Iúil 1793. Bhí sé ina dhochtúir, ina iriseoir agus ina pholaiteoir chomh maith le bheith ina theachta de chuid na Montagnards sa Chomhdháil. Is fada a creideadh gurb eisean a bhí ciontach as ár na bpríosúnach i bPáras a ghríosú, ach tá athchomhairle déanta ag na staraithe, tríd is tríd. Charlotte Corday a dhúnmharaigh é agus ba leor sin chun mairtíreach a dhéanamh de ar feadh tamaill.


Louis Antoine Léon de Saint-Just.
Rugadh Louis Antoine Léon de Saint-Just i nDecize (Nièvre) ar 25 Lúnasa 1767 agus fuair bás faoin ngilitín i bPáras ar 28 Iúil 1794. Clú na dígeantachta air i rith na Sceimhle. Thugtaí “Ardaingeal na Sceimhle” air. Ba chara le Robespierre é agus básaíodh iad i dteannta a chéile.


Midlake.
Is banna ceoil Meiriceánach iad Midlake as Denton, Texas. Is iad Tim Smith, McKenzie Smith, Paul Alexander, Paul Nichelson agus Eric Pulido baill an ghrúpa.
Stair.
Bunaíodh Midlake ag grúpa mac léinn snagcheoil sa bhliain 1999 ag University of North Texas. Ba iad na bunbhaill a bhí ag Midlake ná Tim Smith, McKenzie Smith, Paul Alexander, Eric Nichelson agus Evan Jacobs. The Cornbread All-Stars an t-ainm a bhí ar an ngrúpa ag an tús. Bhíodar ag úsáid na stíleanna snag agus funk faoi thionchar Herbie Hancock ag an am.
Chuaigh Midlake i dtreo stíle raic "indy" níos déanaí. D'éirigh Tim Smith as an sacsafón agus cuireadh tús lena chuid ceapadóireachta faoi thionchar grúpaí mar Jethro Tull, Radiohead, Travis agus Grandaddy. Deir Tim Smith "Tá mé ag iarraidh go mbeadh mo ghlór ní ba chosúla le glór Jethro Tull. Nílimid ag iarraidh go dtabharfaí banna Radiohead bradach bréagach orainn. Sílim go bhfuil Radiohead níos giorra i bhfad do mo chlaonadh mar cheapadóir ceoil ná banna cosúil le, um, Jethro Tull. Éistim le Jethro Tull i bhfad Éireann níos mó ná le Radiohead na laetha seo, ach d’fhéadfainn deich n-amhrán Radiohead a scríobh sula bhféadfainn amhrán amháin ar nós Jethro Tull a scríobh, ach ní fhéadaim agus sin sin. Sin streachailt de chineál orm."
D'fhág Jacobs an banna ceoil agus cuireadh tús le ré Eric Nichelson ar an méarchlár. Ghlac Jason Upshaw páirt sa ghrúpa mar ghiotáraí sa tréimhse chéanna. Níor seoladh an ceol beo a rinne siad taifeadadh air ag Denton's Panhandle House studio; cheap siad go raibh an banna cheoil ag dul i dtreo difriúl ó thaobh stíle de.
Sula ndearna Midlake taifead de Milkmaid Grand Army i 2004, d'fhág Upshaw an ghrúpa agus tosaíodh Eric Pulido mar ghiotáraí. Bhí an t-albam Bamnan and Silvercork taifeadta i 2004 in Denton, Texas agus máistrithe i Abbey Road Studios.
Sa bhliain 2006, tar éis bliana ag taifeadadh agus ag ath-thaifeadadh, chriochnaigh Midlake a dara albam dá gcuid, a seoladh le Bella Union dar teideal The Trials of Van Occupanther.
Chan Tim Smith an t-amhrán "The Pills Won't Help You Now" leis na Chemical Brothers i 2007. Tá an t-amhrán ar fáil ar an albam We Are The Night.
Bhí an t-amhrán 'Bandits' ón albam 'The Trials of Van Occupanther' sa tsraith teilifíse "Fringe" in Eanáir 2009.


Tíotáiniam.
Is dúil cheimiceach é an tíotáiniam. Is é dúil uimhir a 22 é, agus is é an tsiombail cheimiceach a thagraíonn dó sna foirmlí ceimiceacha ná Ti. Miotal trasdultach atá ann, agus é réasúnta éadrom, nó níl sé ach 4.5 oiread níos troime ná an t-uisce. Tá sé liathbhán lonrach ar a chosúlacht, agus níl sé éasca é a thuaslagadh ná a chreimeadh, nó seasann sé idir sháile, "aqua regia", agus chlóirín. Úsáidtear sa chóimhiotail é, nó má mheasctar le halúmanam, le hiarann, le vanaidiam, le molaibdéineam nó le dúile áirithe eile é, gheofar cóimhiotail láidre éadroma ar féidir úsáid a bhaint astu i ndéantús na scairdinneall, na ndiúracán is na spásárthaí. Tagann na cóimhiotail isteach áisiúil ina lán earnálacha eile freisin: sna fórsaí cosanta, i bpróisis na tionsclaíochta ceimicí agus peitriceimicí, i ndíshalannú na sáile, i bpróiseáil an laín go páipéar, i ndéantús na ngluaisteán, i dtáirgíocht an bhia, sna próistéisí, sna hionchlannáin ortaipéidice, i ngléasra an fhiaclóra agus araile.
Bhronn an Gearmánach Martin Heinrich Klaproth an t-ainm "tíotáiniam" ar an miotal.
Ba é an Sasanach William Gregor ba túisce a d'aithin gur dúil ar leith a bhí sa tíotáiniam, thiar sa bhliain 1791. Fuair an dúil a hainm ón nGearmánach Martin Heinrich Klaproth, agus ar ndóigh, ba iad tíotáin na miotaseolaíochta Sean-Ghréagaí a thug an inspioráid.
Bíonn an tíotáiniam le fáil flúirseach go maith sa dúlra, nó tá sé ar an naoú dúil is coitianta i screamh an Domhain. Tá tíotáiniam éigin i ngach sórt bruthcharraige, a bheag nó a mhór, ach is iad na mianraí is tábhachtaí ná an anatáis (an ochtaihéidrít), an bhrúicít, an ilminít, an phearóivscít, an rúitíl, agus an tíotáinít (a dtugtar gróitít nó sféin uirthi freisin). Is iad an ilminít agus an rúitíl na mianraí a bhfuil tábhacht eacnamaíoch leo, mar fhoinsí tíotáiniam.
Tá cúig iseatóp cobhsaí ag an dúil, agus is astu siúd atá tíotáiniam an dúlra comhdhéanta: 46Ti (8 % de thíotáiniam an dúlra), 47Ti (7 %), 48Ti (74 %), 49Ti (timpeall ar 5.5 %) agus 50Ti (timpeall ar 5.5 % freisin). Níl raidiseatóip nádúrtha ann.
Is é +4 an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí, ach tá +3 ann freisin. Is í dé-ocsaíd an tíotáiniam TiO2 an chomhdhúil is coitianta, nó baintear úsáid aisti mar lí bhán sna péinteanna agus sna taois fhiacla. Tugtar "bán tíotáiniam" nó "tíotáinia" uirthi freisin.


Martin Heinrich Klaproth.
Ceimiceoir Gearmánach ab ea Martin Heinrich Klaproth (1 Nollaig 1743 – 1 Eanáir 1817).
Rugadh Klaproth i Wernigerode na Gearmáine sa bhliain 1817. Chaith sé chuid mór dá shaoil ag saothrú gairme na bpoitigéirí.
Sa bhliain, ceapadh é mar léachtóir sa cheimic i Reisimint Airtléire Ríoga an Phrúis,agus nuair a bhunaíodh an ollscoil sa bhliain 1810, roghnaíodh é i gcomhair na hollúnachta sa cheimic.
Fuair sé bás i mBeirlín ar Lá Caille sa bhliain 1817. B'é Klaproth príomhcheimiceoir a linne sa Ghearmáin


Cath na Cearnóige.
Is éard a bhí i gceist le Cath na Cearnóige ná scliúchas seicteach idir na Cosantóirí, rúnchumann Caitliceach, agus na "Peep o' the Day Boys" ("Buachaillí Bhreacadh an Lae", "Buachaillí Bhodhránacht an Lae", nó "Clann na Cathaoire"), rúnchumann Protastúnach, a cuireadh ar an 21 Meán Fómhair 1795 in aice le Loch gCál i gContae Ard Mhacha. Níltear cinnte cé mhéid de na Cosantóirí a fuair bás sa teagmháil - luaitear uimhreacha éagsúla ó 4 go 30 - ach is é an tátal a baineadh as na himeachtaí gurbh iad na Protastúnaigh a bhuaigh an cath. Ba é Cath na Cearnóige ba chúis le bunú an Oird Oráistigh.


Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord.
Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord, a dtugtar Talleyrand air de ghnáth: polaiteoir agus taidhleoir a rugadh ar 2 Feabhra 1754 i bPáras agus a cailleadh sa chathair úd ar 17 Bealtaine 1838. Bhain sé le muintir uasal, rinneadh sagart de ar chomhairle a uncail, Ardeaspag Réims, agus ceapadh é mar Easpag Autun. Le linn na Réabhlóide thréig sé an chléir agus phós.
Bhí poist aige mar a leanas: ardghníomhaire na cléire sa Seanreacht, uachtarán na Comhdhála Náisiúnta agus taidhleoir le linn na Réabhlóide, Aire Gnóthaí Eachtracha le linn na Stiúrthóireachta, na Consalachta agus an Chéad Impireacht, agus taidhleoir nó comhairleoir le linn na monarcachtaí ina dhiaidh sin.
An-mhuinín ag Napóilean as. Clú na meanman agus na hintleachta air. Tuairimí difriúla ag lucht a linne de: é glic agus fealltach, nó ina fhear neamh-mhaol de Ré na hEagnaíochta. Cuimhní cinn breactha aige agus staraithe idir dhá chomhairle faoina iontaofacht atá siad.


Vanaidiam.
Miotal bog geal-liath insínte é an vanaidiam arb é dúil cheimiceach uimhir a 23 é. Ceann de na miotail trasdultacha atá ann, agus is é V an tsiombail cheimiceach a thagraíonn dó. Faoi thionchar an aeir, tagann brat ocsaíde ar an vanaidiam a fhágann díonta ar an ocsaídiú é. Ba é an ceimiceoir Spáinneach Andrés Manuel del Río a d'aithin an vanaidiam mar dhúil ar leith an chéad uair riamh, thiar sa bhliain 1801, nuair a bhí sé ag anailisiú vanadainíte - mianra ar tháinig sé air i Meicsiceo. Thug del Río "pancróimiam" agus, ina dhiaidh sin, "eiritreoiniam" ar an dúil nua, ach ní raibh na heolaithe eile sásta a chreidiúint go raibh a leithéid d'fhionnachtain déanta aige. Bhí siad den bharúil nach raibh i gceist leis an eiritreoiniam ach cróimiam neamhghlan, agus ceithre bliana ina dhiaidh sin, tharraing del Río ar ais an t-éileamh a rinne sé.
Tháinig Nils Gabriel Sefström, ceimiceoir Sualannach, trasna ar an vanaidiam arís sa bhliain 1831, agus ba eisean a d'ainmnigh é. Fuair sé an t-ainm ó Freyja, bandia na háilleachta is na torthúlachta i miotaseolaíocht na Lochlannach. Ceann d'ainmneacha Freyja is ea "Vanadís". Is iad dathanna áille na gcomhdhúl éagsúil vanaidiam a spreag an t-ainmniú seo.
Tá dhá iseatóp nádúrtha ag an vanaidiam. Is é an t-iseatóp cobhsaí, 51V, an ceann is flúirsí, ach tá 0.25 % de 50V ann freisin. Raidiseatóp é agus é iontach fadsaolach, agus is iad an dá chineál meath radaighníomhach a thagann air ná an béite-mheath agus an leictreonghabháil.
Tá ceithre uimhir ocsaídiúcháin ag an vanaidiam, agus a dath féin ag gach staid ocsaídiúcháin: +2 (corcra), +3 (uaine), +4 (gorm) agus +5 (buí). Is í an pheantocsaíd dévanaidiam (V2O5) an chomhdhúil is tábhachtaí ó thaobh na heacnamaíochta de, agus é iontach úsáideach i dtáirgeadh an aigéid shulfaraigh, ós rud é go bhfuil sé in ann dé-ocsaíd an tsulfair, SO2, a ocsaídiú go trí-ocsaíd an tsulfair, SO3, arb í ainhidríd an aigéid shulfaraigh í (is é sin, nuair a imoibreoidh sí le huisce, iompóidh sí ina haigéad sulfarach). Amhábhar lárnach é an t-aigéad sulfarach sa tionsclaíocht cheimiceach, agus mar sin, is léir go bhfuil tábhacht eacnamaíoch leis an bpeantocsaíd vanaidiam.


Cróimiam.
Is é an cróimiam dúil uimhir a 24 i dtábla peiriadach na ndúl. Is é an giorrúchán a sheasann dó ná Cr, agus é 51.9961(6) g·mol−11 ar mheáchan adamhach. Is miotal crua, intuargainte é a bhfuil dath cruachliath lonrach ann. Is féidir snas maith a chuir air, agus tá leáphointe ard aige. Ní thagann boladh as, agus bíonn blas leamh ann.
Tá cróimiam an dúlra comhdhéanta as trí iseatóp cobhsaí, mar atá, 52Cr, 53Cr agus 54Cr. Is é 52Cr an ceann is flúirsí (83.789% den chróimiam nádúrtha). Na hiseatóip radaighníomhacha atá ann, is iseatóip shaorga iad go léir, agus níl mórán fad saoil ag aon cheann acu.
Ba é Louis Nicolas Vauquelin ba túisce a d'aithin an cróimiam, thiar sa bhliain 1797. D'aonraigh sé ón gcróichít é. Mianra í an chróichít agus is éard atá ann ná crómáit luaidhe, PbCrO4.
Is ón bhfocal Sean-Ghréigise "chrōma" (χρωμα) a thagann ainm na dúile, focal a chiallaíonn 'dath', toisc go mbíonn dathanna láidre ina lán comhdhúl de chuid an chróimiam. Tá a lán uimhreacha ocsaídiúcháin éagsúla ag an gcróimiam. Is é +3 an staid ocsaídiúcháin is coitianta aige, áfach, agus aithnítear a lán comhdhúl den chineál seo. Uimhir ocsaídiúcháin thábhachtach eile é +6. Is é seo an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an gcróimiam sa trí-ocsaíd aonchróimiam, CrO3, ar a dtugtar "aigéad crómach" sa trádáil. Le fírinne, níl ann ach ainhidríd an aigéid seo, agus níl an t-aigéad féin, H2CrO4, le fáil ach i dtuaslagáin uisce na trí-ocsaíde. Tá an chrómáit, ainian an aigéid chrómaigh, in ann salainn a chruthú in éineacht le caitiain na miotal, cosúil leis an gcrómáit luaidhe a ndearnadh tagairt di cheana féin. Ón taobh eile de, tá caitian ann freisin ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin seo ag an gcróimiam - an chróimíl CrO22+. Tá an caitian seo le fáil, cuir i gcás, sa chlóiríd chróimíle CrO2Cl2.
Dealraíonn sé go bhfuil beagáinín den chróimiam de dhíth ar chorp an duine le haghaidh mheitibileacht an tsiúcra agus na lipidí, ach is beag duine ar tháinig easpa chróimiam riamh air. Is é an nimhiú cróimiam is minice a bhuaileann daoine, nó is amhlaidh gur nimh agus carcanaigin (ábhar ailse) atá sna comhdhúile ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin +6 ag an gcróimiam. Ní féidir leis an orgánach daonna leas a bhaint ach as Cr(III), is é sin, cróimiam a bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin +3 aige.
Úsáidtear an chuid is mó den chróimiam theicneolaíoch i leictreaphlátáil an iarainn agus i ndéantús na cruach dosmálta.


Paulínia.
Bardasacht an stáit Brasaíleach São Paulo, is ea Paulínia.


Alain de Lille.
Diagaí agus file Francach ab ea Alain de Lille ("Alanus de Insulis": t. 1116/1117 -1202). Is beag eolas atá againn air, cé go ndealraíonn sé go mbíodh sé ag teagasc i bPáras. Ba mhór an clú a bhí air de bharr a mhéid eolais; thugtaí "Doctor universalis" air, cé go deirtear nár mhachnóir domhain é.


Roscelin de Compiègne.
Scoláire scolaíoch Francach agus bunaitheoir an Ainmneachais ab ea Roscelin (1050-c.1121) – an chéad scoláire den scoil sin a bhfuil beagán eolais againn ar a theagasc, cé gurb iad a naimhde amháin a thugann cuntas air. Ba é a thuairim nach raibh saghsanna rudaí ann i ndáiríre. Níl réaltacht le fáil ach sna rudaí indibhidiúla: tá an duine aonair ann, agus tá bun fírinne leis an bhfocal a ainmníonn é, ach níl a leithéid de rud ann is an cine daonna. Ach tuairim chontúirteach í sin i gcúrsaí diagachta, sa mhéid nach mbeadh sa Tríonóid, mar sin, ach triúr neach ar leith seachas trí ghné de Dhia Uilechumhachtach. Ní cinnte, áfach, gur bhain Roscelin feidhm as a theagasc sna cúrsaí sin.
Compiègne, Roscelin de
Compiègne, Roscelin de
Compiègne, Roscelin de
Compiègne, Roscelin de


Guillaume de Champeaux.
Fealsúnaí agus diagaí Francach a chosain an Réalachas ba ea Guillaume de Champeaux ("Guillelmus de Campellis" nó "Campellensis": c.1070-1121 Châlons-en-Champagne). Ba é bunaitheoir an réalachais radacaigh é, fealsúnacht a dúirt go bhfuil na hUilithe neamhspleách ar an spiorad daonna agus ar rudaí pairticleártha (dearcadh a fáisceadh as an réalachas Platónach). Dúirt sé, agus é ag easaontú lena hiardhalta Abélard, go bhfuil an eisint chéanna i ngach duine, cé go bhféadfadh sí athrú ar chúiseanna fánacha.


Pierre Abélard.
Diagaí agus fealsamh Francach ba ea Pierre Abélard (1079 - 1142), agus é ar bhunaitheoirí an Scolaíochais. Chleachtadh sé an t-amhras mar mhodh oibre, ós é an t-amhras a chuireann ag tóraíocht na fírinne sinn. Ba é laoch an Ainmneachais é, cé nár mhol sé Ainmneachas Roscelin, scoláire nótálta eile. B'fhearr leis riamh an nithiúlacht ná na teibíochtaí.
Deir Abélard nach bhfuil sna huilithe ach focail; ní feidir ciall a bheith leo ar aon dóigh eile. Má deir tú gur fíorchuid den saol iad na huilithe, is féidir leat a rá go bhfuil an tréith chéanna ag Sócraitéas agus ag an asal – is ainmhithe iad. Ach fágann sin gur rud réasúnach é an t-ainmhí sa mhéid go mbaineann sé leis an "duine" agus gur rud míréasúnach é sa mhéid go mbaineann sé leis an gcineál "asal". Tá contrárthachtaí ag baint leis an rud céanna san iomláine, agus ní féidir an scéal a bheith amhlaidh.
Ní féidir an t-uilí a shamhlú le cnuasach rudaí, ó nochtann an cnuasach i ndiaidh na rudaí atá ina gcuid de. Ní féidir ach oiread an indibhid a shamhlú leis an iomlán, mar fágann sin gur iomaí Sócraitéas atá ann nó gurb ionann an méid indibhidí atá ann agus an méid uilithe, rud nach luíonn le réasún.
Deir sé gurb éard atá i ngach rud (lasmuigh de Dhia agus na haingil) foirm nó ábhar, nó cumasc foirme agus ábhair: is í foirm na deilbhe a cruth, rud ar cóiriú áirithe ábhair é. Fágann seo nach féidir an fhoirm a dhealú amach ón rud a chuireann in iúl í.


Bernard de Clairvaux.
Manach Cistéirseach, misteach agus cosantóir an teagaisc thraidisiúnta i ré na bhfadhbanna nua ba ea Bearnárd de Fontaine, Ab Clairvaux (1090-1153). Chuaigh sé i ngleic le hAbélard, scoláire a sheas do rudaí ab fhuath le Bernard: an intleacht gháifeach, an díomas, an dialachtaic chliste, an mórchclú, agus creideamh a bhí chomh cíortha sin ag an réasún go raibh beatha an spioraid fágtha in áit na leathphingine dá bharr. Shéan Bernard gur chóir rúndiamhra Dé a iniúchadh.
Bhí sé an-chairdiúl leis an easpag Éireannach, Naomh Maelmhaedhoc Ó Morgair, a fuair bas i gClairvaux.


Fulbert de Chartres.
Scoláire agus diagaí ab ea Fulbert de Chartres (t.960-1028). É ina mhúinteoir cáiliúil in Chartres, áit ar fhoghlaim mórán daoine diagacht, céimseata, leigheas agus fealsúnacht uaidh. É ina chomhairleoir ag ríthe agus ag prionsaí. Rinneadh naomh de.


Andrew Bird.
Is ceoltóir agus amhránaí Meiriceánach é Andrew Bird (rugadh 11 Iúil 1973). Saolaíodh Bird i Chicago agus bíonn sé ina chónaí i Chicago agus baile Elizabeth in iarthuaisceart Illinois chomh maith. Seinneann sé an veidhlín, giotár, maindilín, glocainspíl agus bíonn sé ag feadaíl go proifisiúnta. Chan Bird le Andrew Bird's Bowl of Fire sula ndeachaigh sé go haonréad. Tá Bird bainteach leis an mbanna ceoil The Squirrel Nut Zippers chomh maith: bíonn sé ag seinnt leo go rialta mar cheoltóir ach is annamh a chanann sé leo. Chan Bird an t-amhrán "The Giant of Illinois" ar an albam "Dark Was the Night" i 2009.


Die Verwandlung (An Claochlú).
Is úrscéal fíorcháiliúl le Franz Kafka í Die Verwandlung (An Claochlú) a foilsíodh den chéad uair sa bhliain 1915. Ceaptar gurb í ceann de na húrscéalta is fiúntaí dár scríobhadh sa 20ú haois. Déantar staidéar uirthi go forleathan in ollscoileanna san domhan iarthar.
An Scéal.
Tosaíonn an scéal le díoltóir taistealach, Gregor Samsa, agus ag dúiseacht dó ar maidin chinniúnach, is léir dó go bhfuil sé aistrithe ina chiaróg ghránna thar oíche. De réir dealraimh níl Gregor in ann é féin a chuir in iúl mar ba ghnách ach tá tuiscint agus mothúcháin fágtha aige. De réir mar a thiteann sé amach cuirtear ar an eolas muid go bhfuil Gregor freagrach as ioncam ar fad an teaghlaigh a shaothrú. Is iad baill an teaghlaigh ná a thuismitheoirí agus a dheirfiúr. Tá fiacha ag a athair don chomhlacht ina bhfuil Gregor fostaithe sa chaoi go bhfuil ar Gregor obair leis gan faoiseamh.
Díreach tar éis chlaochlaithe tá Gregor thar a bheith buartha faoina cuid oibre agus é faoi chomaoin ag an bhfostór. Ar dtús caitheann an teaghlach go maith leis agus go háirithe a dheirfiúr. Le himeacht ama éiríonn eatarthu agus faoi dheireadh goineann an t-athair an chiaróg le húll a chaitheann sé leis. Sa ghéarchéim airgeadais a leanann faigheann chuile bhall den teaghlach obair fhiúntach.
Ach de réir dealraimh tá rudaí ag dul in olcas do Ghregor agus séanann sé rud ar bith a ithe de bharr ísle brí agus na gona a d'fhulaing sé ón úll. Ag pointe suntasach san úrscéal deireann an deirfiúr nach féidir leo glacadh le Gregor mar bhall den chlann níos mó agus de bharr a gcuid foighde agus gcúraim nach bhféadfaí locht a fáil leo. Téann rudaí in olcas do Ghregor agus faigheann sé bás i ndeireadh thír thall.
Díreach tar éis bás Ghregor fágann an triúr eile an teach le chéile den chéad uair ó tharla an claochlú agus braitheann siad nach bhfuil rudaí chomh dona sin leo. Agus na tuismitheoirí ag breathnú ar a n-iníon, mothaíonn siad go bhfuil sí go breá sláintiúil dathúil agus é in am di pósadh.


Carlos Antonio López.
Polaiteoir as Paragua ab ea Carlos Antonio López Ynsfrán (4 Samhain, 1790 – 10 Meán Fómhair, 1862). Chaith sé na blianta 1844 go 1862 ina Uachtarán ar an tír.
Saol.
Rugadh López i Manorá, Asunción ar an 4 Samhain, 1790, agus fuair sé a chuid oideachais i gcliarscoil sa chathair sin mar a ndearna sé staidéar ar fhealsúnacht agus ar dhiagacht, ach d'éirigh sé as na hábhair sin de rogha ar an dlí. Chuaigh sé ar a choimeád mar gheall ar naimhdeas a bhí idir é agus deachtóir na tíre, a uncail José Gaspar Rodríguez de Francia, ach nuair a fuair Francia bás chuaigh Lopez i gceannas na tíre mar gheall ar an eolas neamhghnách a bhí aige ar chúrsa dlí agus rialtais. Bhí sé i gcumhacht go dtí gur éag sé ar an 10 Meán Fómhair, 1862.
Ar dtús bhí sé ina rúnaí ar 'junta' míleata (1840-1841), ina chonsal ar feadh trí bliana ansin go dtí 1844 agus ina uachtarán le cumhachtaí deachtóra ar feadh ocht mbliana déag eile. Sa bhunreacht a scríobh sé don tír tugadh an-chuid cumhachtaí don uachtarán ach ba bheag an aird a tugadh ar chearta sibhialta.
Mar cheannaire rialtais bhí sé siosmaideach go leor agus rinneadh go leor iarrachtaí chun acmhainní nádúrtha na tíre a fhorbairt agus cumhacht mhíleata na tíre a neartú. Rinne sé conarthaí trádála leis an Fhrainc, na Stáit Aontaithe agus leis an Ríocht Aontaithe, agus bunaíodh os cionn trí chéad scoil sa tír le linn a thréimhse mar uachtarán. Bhíodh sé i mbun aighnis go minic leis an Bhreasail, an Bhreatain agus Stáit Aontaithe Mheiriceá ach ní dheachaigh sé chun cogaidh riamh leo. Bronnadh saoránacht chomh maith ar dhúchasaigh na tíre lena linn.
Ba é an mac ba shine a bhí aige (1826-1870) a tháinig i gcomharbacht air tar éis a bháis.


Seneca.
Fealsúnaí ab ea Lucius Annaeus Seneca (c. 4 RC – AD 65). Bhí sé mar theagascóir agus comhairleoir do Nero, impire na Róimhe. Is deartháir é le Gallio.
Seneca


Henryk Sienkiewicz.
Scríbhneoir clasaiceach Polannach ab ea Henryk Adam Aleksander Pius Sienkiewicz, nó "Litwos", a saolaíodh i Wola Okrzejska ar an 5 Bealtaine 1846 agus a fuair bás i Vevey, an Eilvéis, ar an 15 Samhain 1916. Bhí an-ráchairt ar a chuid scríbhinní timpeall ar chasadh an chéid. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1905 mar gheall ar a mháistreacht mar scríbhneoir eipiciúil.


Stefan Zweig.
Ba scríbhneoir clúiteach i nGearmáinis ón Ostair é Stefan Zweig (rugadh 28 Samhain 1881 i Vín agus d'éag 22 Feabhra 1942 sa Bhrasaíl).
A Shaol.
Bhí cónaí air ó 1919 go 1934 i Salzburg san Ostair. Giúdach ab ea é agus theith sé roimh na Naitsithe go Sasana, i dtús. Ansin chaith sé achar gairid i Nua-Eabhrac sular chuir sé faoi sa Bhrasaíl. Bhí saol cruthaitheach scríbhneoireachta thar a bheith torthúil aige agus chuir sé idir dánta, gearrscéalta, úrscéalta, drámaí agus sliochtanna stairiúla i bhfoirm beathaisnéisí i gcló. Ceann de na h-úrscéalta is aitheanta dár scríobh sé ná Schachnovelle (Úrscéal Fichille). Sa bhliain 1942, agus dóchas caillte aige sa chine dhaonna, i bhfianaise an uafáis bhí ar siúl san Eoraip chuir sé féin agus a tarna bhean chéile lámha ina mbásanna féin.


Cumann Gaeilge na hAstráile.
Cláraíodh Cumann Gaeilge na hAstráile sa bhliain 1993 chun an Ghaeilge a chur chun cinn in oirdheisceart na hAstráile. Bíonn ranganna seachtainiúla acu in Melbourne agus daonscoil ar siúl acu gach bliain amuigh faoin tuath.
. D’eascair an Cumann ó ranganna difriúla Gaeilge a bhí ar siúl sna fobhailte laistigh in Melbourne sna hochtóidí agus clár Gaeilge de chuid an Special Broadcasting Service mar thaca acu. Bunaíodh an Cumann sa bhliain 1992 agus reachtáil sé ranganna ina lán áiteanna sular chuir sé faoi sa Chlub Ceilteach in Melbourne, áit a bhfuil sé go fóill.
Cuspóirí agus obair.
Is iad bunchuspóirí an Chumainn daoine a spreagadh chun Gaeilge a fhoghlaim agus pobal Gaeilge a bhunú san Astráil. Ba mhaith leis freisin Gaeilge a bheith mar ábhar i gcuraclam meánscolaíochta Victoria agus in ollscoil amháin ar a laghad mar chuid de BA sa Léann Éireannach.
Tá "An Fhuinneog Ghaelach", nuachtlitir an Chumainn, ar fáil ar shuíomh an Chumainn, in éineacht leis "An Lúibín", nuachtlitir choicísiúil neamhspleách de chuid Colin Ryan.
Sa bhliain 2009 fuair an Cumann an chéad duais i gcomórtas domhanda Ghlór na nGael.
Daonscoil Victoria.
Cuireadh an chéad daonscoil (scoil samhraidh) in Victoria ar bun i Mi na Samhna 1995. Anois bíonn sí ar siúl i Mí Eanáir sa choill in aice le Bacchus Marsh. Bíonn isteach is amach le caoga dalta ann agus iad ag gabháil don teanga, don cheol agus don rince.
I Melbourne féin bíonn ranganna agus comhrá ar siúl Dé Máirt sa Chlub Ceilteach.
Naisc.
An Ghaeilge san Astráil


Limits of Control.
Scannán is é "The Limits of Control" a scríobhadh agus a stiúradh Jim Jarmusch. Is é Isaach De Bankolé an príomhaisteoir sa scannán. Leascraoladh an scannán i Mí Bealtaine 2009.


Juan Manuel de Rosas.
Rugadh Juan Manuel de Rosas (rugadh Juan Manuel José Domingo Ortiz de Rozas y López de Osornio, 30 Márta, 1793 - 14 Márta, 1877) i mBuenos Aires ar an 30 Márta, 1793. Polaiteoir coimeádach Airgintíneach a bhí ann a rialaigh cúige Buenos Aires ó 1829 go 1852. Bhí cáil air as an tír a aontú, rialtas éifeachtúil a chur ar fáil agus an eacnamaíocht a neartú.
Ba mhac é le León Ortiz de Rosas y de la Cuadra agus Agustina Teresa López de Osornio. Bhain sé le ceann de na teaghlaigh ba shaibhre a bhí i réigiún Rio de la Plata ach d’fhág sé an baile agus é ina stócach agus chuaigh ag obair sna cuibhrinn lena ghaolta. Sula raibh 20 bliain slánaithe aige phós é María de la Encarnación de Ezcurra y Arguibel, a bhí cúpla bliain níos óige ná é ar an 16 márta 1813, agus rugadh iníon amháin dóibh Manuela Robustiana de Rosas y Ezcurra, i mí Bhealtaine 1817 i mBuenos Aires. Bhunaigh Rosas monarcha sailleadh feola nuair a bhí sé 22 bliain d’aois agus bhí rath ar an ngnó láithreach. Bhí ag éirí chomh maith sin leis gur chuir na rainséirí ina choinne agus gur cumadh dlíthe chun a mhonarcha a dhúnadh.
Cheannaigh Rosas gabháltas mór talún ansin agus bhí ina rainséir é féin. In ionad dul i ngleic leis na gaucho mheall sé chuige iad agus bhí meas agus ómós acu dó. Nuair a bhris cogadh cathartha amach sa bhlilain 1820 d’eagraigh Rosas reisimin gaucho agus bhain sé clú agus cáil amach ar son a chuid iarrachtaí chun síocháin agus ord a bhaint amach.
Nuair a mharaigh arm Lavalle Manuel Dorrego, a bhí i gceannas an rialtais i mBuenos Aires, toghadh Rosas mar ghobharnóir ina áit sa bhliain 1829. D’éirigh go maith lena chéad téarma ach dhiúltaigh sé seasamh arís cé go raibh an-tacaíocht aige ón phobal. Bhí Rosas i gcumhacht ó am go ham ina dhiaidh sin agus é ina cheannaire láidir i gcónaí.
Nuair nach raibh sé i gcumhacht (1832-1835) bhí Rosas i mbun feachtais mhíleata i gcoinne bundúchasaigh na tire i ndeisceart na hAirgintíne.
Sa bhliain 1835 ofráladh “la suma del poder” do Rosas, rud a thug lánchumhacht gan mhaoirseacht dó agus ba ansin a thosaigh a réim mar dheachtóir.
Cuireadh míliste darbh ainm an Mazorca ar bun chun imeaglú a dhéanamh ar lucht freasúra agus fiú iad a mharú.
Mar cheannaire, chuir Rosas é féin in iúl mar ionadaí an phobail, fear a raibh dlúthbhaint aige leis na gaucho agus le sliocht na hAfraice san Argaintín. D’éirigh leis an tír a aontú le linn a réime mar gheall air seo. Thug Rosas cuireadh do na hÍosánaigh filleadh ar an tír fosta agus thug siadsan lántacaíocht dó dá bharr sin. Rosistas a thug a lucht leanúna orthu féin. Mar chomhartha den ollchumhacht a bhí aige cuireadh portráid de Rosas ar taispeáint i ngach eaglais agus ionad poiblí sa tír. Mhaigh Rosas gur Feidearálaí a bhí ann ach i ndáiríre choinnigh sé a chumhacht go lárnach agus ba thíoránach é. Tharla an-chuid foréigin lena linn, mharaigh sé aon duine a sheas ina choinne nó nár thug tacaíocht dó.
D’éag a bhean Encarnación ar an 20 Deireadh Fómhair, 1828.
Bunaíodh an Asociacion de Mayo – Cumann na Bealtaine, chun cur i gcoinne an deachtóra. Grúpa scríbhneoirí a bhí ann a chuaigh leis an bpolaitíocht mar gheall ar ghníomhartha Rosas.
Faoi dheireadh thiontaigh go leor dá lucht tacaíochta féin i gcoinne Rosas. D’eagraigh an Ginearál Urquiza, gobharnóir Cúige Entre Ríos, arm ina choinne. Chuidigh an Bhrasaíl agus Uragua leis an éirí amach. Cuireadh deireadh le réimeas Rósas nuair a chaill sé Cath Caseros ar an 5 Feabhra, 1852.
Chaith Rosa deireadh a shaoil ar imirce i Sasana, mar fheirmeoir i Southampton. Cuireadh ansin ar dtús é ach tugadh a chorp ar ais chun na hAirgintíne i 1989 agus cuireadh arís é i reilig La Recoleta.


San Jose, California.
Is cathair sa stát California, Stáit Aontaithe Mheiriceá í San Jose, atá suite i gContae Santa Clara. Is í San Jose an 3ú chathair is mó sa stát agus an 10ú chathair is mó sa tír. Tá timpeall is 989,496 (2008) duine ina gcónaí sa chathair. Is ann atá Gleann an tSileacain (Béarla: "Silicon Valley"), áit ina bhfuil cuid mhaith de chomhlachtaí teicneolaíochta móra lonnaithe.
Tagann an t-ainm ón Spáinnis ar Naomh Seosamh.


Philip Roth.
Is scríbhneoir Meiriceánach é Philip Milton Roth, a bhuaigh an duais Pulitzer le American Pastoral i 1997. Foilsíodh a chéad úrscéal "Goodbye, Columbus" i 1959 agus bronnadh an National Book Award (1960) air dá bharr. Bronnadh céim sa bhéarla air agus é ag freastal ar Bucknell University. Bronnadh an WH Smith Literary Award ar Roth i 2001 don úrscéal Zuckerman, The Human Stain, ainmníodh é mar leabhar na bliana.


Francisco Largo Caballero.
Polaiteoir agus ceardchumannaí Spáinneach ab ea Francisco Largo Caballero (Deireadh Fómhair 1869 – 23 Márta 1946). Bhí sé an-tábhachtach i stair an Pháirtí Shoisialaigh (PSOE) agus an UGT.
Rugadh é in Maidrid sa bhliain 1869. Rinne sé obair stucó agus é ina fhear óg. Ghlac sé páirt i stailc oibre sa bhliain 1890 agus bhí sé mar bhall de PSOE sa bhliain 1894. Tar eis bás bunathóir an pháirtí Pablo Iglesias sa bhliain 1925, toghadh é mar cheannaire ar an pháirtí agus an UGT.
Ag tús a shaoil pholaitiúil ní raibh sé chomh radacach sin, ag iarraidh go n-oibreodh an cheardchumann leis an deachtóir Miguel Primo de Rivera chun fanacht mar eagraíocht dleathach.
Idir na bliana 1931 agus 1933 aire Caidreamh Lucht Oibre ab ea é sa chéad rialtas sa Dara Phoblacht, faoi cheannas Niceto Alcalá-Zamora, agus i rialtas Manuel Azaña.
Sna toghcháin 19 Samhain 1933, tháinig an eite dheis i gcumacht (CEDA). Leis sin thosaigh Largo ag labhairt faoi an "réabhlóid soisialach", agus bhí sé mar cheannaire ar an eite clé (Marcsach agus rébhlóideach sa UGT agus PSOE. I mí Lúnasa 1934, bhí sé duine de cheannaire éiríamach (chuid mhaith de in Asturias) a chuireadh faoi chois tar eis mí amhain.
Bhí sé go mór i bhfábhar comh oibriú agus nasc le páirtí agus cheardchumain an lucht oibre, cósúil leis an Confederación Nacional del Trabajo (CNT).
Nuair a bhuaigh an Fronta Pobail na toghcháin i mí Feabhra 1936, d'iarr an t-uachtaráin Manuel Azaña ar Prieto (ball de PSOE) bheith sa rialtas ach chuir Largo stop leis an gcomhoibriú seo idir an rialtas phoblachta agus an PSOE. Cheap Largo da mbeadh coup faoi chúram an eite dheis, go gcuirfeadh stailc ginireálta stop leis agus go mbeadh réabhloid an Lucht oibriú dá bhárr.
Tharla an coup ar an 17 Iúil 1936. Cé nach raibh an bua acu ar dtús báire thánig Cogadh Cathartha na Spáinne as agus ar deaireadh fuair forsaíFranco an lámh in uachtar.
Ar an 4 Meán Fómhair 1936, ceapadh é mar 134ú príomhaire na Spáinne agus aire Cogaidh.
Nuair a chaill an Phoblacht sa bhliain 1939, theith sé go dtí an Fhrainc. Gabh na Gearmánaigh é i rith an Dara Cogadh Domhanda agus chaith sé an cogadh i sluachampa géibhinn naitsíoch. Fuair sé bás i bPáras sa bhliain 1946 agus cuireadh é i Maidrid sa bhliain 1978.


Al Jazeera.
Is craoltóir nuachta é Al Jazeera. Tá na ceanncheathrú i nDoha, Catar. Tagann an t-ainm ón teanga Araibis, agus ciallaíonn sé "An tOileán" as Gaeilge. Craolann an stáisiún ceannlínte agus cúrsaí reatha ar fud an domhain agus gach lá den tseachtain ar an teilifís agus ar an idirlíon. Thosaigh an tseirbhís ag craoladh i 1996, agus anois, tá sé ar fáil ar fud an domhain. Bhí clú agus cáil ar an gcraoltóir nuair a bhí an 'World Trade Centres' faoi ionsaí, ar 11, mar gur chraol sé teachtaireachtaí taifeadta ó Osama bin Laden.


Okkervil River.
Is banna ceoil Meiriceánach iad Okkervil River as Austin, Texas. Is iad Scott Brackett, Brian Cassidy, Travis Nelsen, Patrick Pestorius, Will Sheff, Justin Sherburn, Lauren Gurgiolo baill an ghrúpa. Leaschraoladh an albaim is déanaí "The Stand Ins" i Meán Fómhair, 2008.


Cath Austerlitz.
Troideadh Cath Austerlitz sa bhliain 1805. Tá Austerlitz (Slavkov u Brna) suite i ngar do Brno sa Mhoráiv. Bhuaigh arm na Fraince ar na Rúisigh agus na Ostaraigh sa chath seo. Ba é Napoléon ceannaire na bhFrancach.


Katy French.
Ba mhainicín Éireannach í Katy Ellen French (31 Deireadh Fómhair 1983 – 6 Nollaig 2007) a bhí gníomhach i saol sóisialta Bhaile Átha Cliath ar feadh cúpla bliain ach a fuair bás go tragóideach.
Rugadh Katy ar an 31 Deireadh Fómhair 1983 i mBasel san Eilvéis. Bhí ceathrar ina teaghlach: a máthair Janet, a hathair John agus a deirfiúr níb óige Jill. Bhog a muintir go hÉirinn nuair a bhí sí dhá bhliain d’aois. Bhí sí ina cónaí in Áth an Ghainimh ar feadh tamaill ghairid agus ina dhiaidh sin d’aistrigh an teaghlach go hÁth na Sceire i gCo. Chill Mhantáin.
Gairm.
D’fhreastail Katy ar Choláiste Alexandra, scoil phríobháideach i ndeisceart Bhaile Átha Cliath, ó bhí sí seacht mbliana d’aois. Bhí síceolaíocht agus socheolaíocht ar bun aici in Ollscoil Bhaile Átha Cliath ar feadh tamaill sular thosaigh sí ag obair mar mhainicín go lánaimseartha don chomhlacht "Assets Modelling" agus í naoi mbliana déag d’aois. Rinne sí neart oibre leis na comhlachtaí móra Sony Ericsson agus Suzuki. D’éirigh thar barr léi i rith an ama sin. De réir mar a chuaigh cúrsaí ar aghaidh, tháinig ainm Katy French chun cinn ní bá mhó ná riamh.
Taobh istigh de dhá bhliain bhí sí aitheanta mar mhainicín cáiliúil i measc mhuintir na hÉireann. Chonacthas í ar chláir theilifíse ar nós "The Podge and Rodge Show", "The Late Late Show" agus "Celebrities Go wild". Ba chlár réaltachta é "Celebrities Go wild". Ba í duine d’ochtar a roghnaíodh don chlár. Bhí ar an lucht féachana vótaí a chaitheamh ar son na ndaoine ar mhaith leo an bua a bheith acu. Bhí neart tascanna deacra le déanamh aici, rud a thaispeáin a dúil chun an lámh in uachtar a fháil. Faraor, chaill sí a vóta agus bhí uirthi imeacht.
Bhíodh sí mar aoi speisialta ar an gclár siamsaíochta "Tubridy Tonight". Chomh maith leis sin, bhí sí ag obair ar chlár píolóta faoi mhainicíneacht lena cómhainicín Andrea Roche sula bhfuair sí bás. Craoladh an clár "Diary of a model" i ndiaidh a báis, rud a léirigh an sórt saoil a bhí ag mainicíní éagsúla ó gach cearn den tír, í féin ina measc.
Bhí sí le feiceáil go minic ag ócáidí móra ar fud chathair Bhaile Átha Cliath go háirithe. Cheiliúraigh sí a breithlá féin i gclub oíche darb ainm Krystal ar Shráid Fhearchair, áit a bhfuil clú agus cáil air i measc na n-iomráiteach mór le rá sa saol. Thaitin cultúr an iomráitigh go mór léi agus gach a bhain leis.
Chuidigh sí go mór leis an gcarthanacht ‘Goal’. Chaith sí tréimhse ag obair leo i gCalcúta san India, rud a chabhraigh go mór léi aitheantas a fháil.
Chomh maith leis sin, scríobh sí ailt go rialta don iris "Social and Personal Magazine". Sheol sí scéalta príobháideacha chuig na nuachtáin go rialta. Dúradh gurb é an laige ba mhó a bhí aici ná an grá agus an dúil a bhí aici sa cheamara.
Ní raibh eagla ar bith uirthi roimh nuachtán nó iriseoir. Nocht sí a cuid tuairimí go poiblí cé gur cáineadh iad uaireanta. Labhair sí go hoscailte faoi chúrsaí gnéis agus faoi ghnéasadh. Dúirt sí gur chuid den ghlúin nua í. Nuair a cuireadh ceist uirthi faoi ghinmhilleadh, dúirt sí go mbeadh ginmhilleadh aici dá n-éireodh sí torrach agus í i mbarr a gairme, rud atá neamhdhleathach in Éirinn sa lá atá inniu ann.
Bhí sí le le feiceáil sna nuachtáin thablóideacha níos mó ná riamh nuair a bhris an caidreamh a bhí idir í agus Marcus Sweeney, fear a raibh bialann darb ainm ‘Il Pomo D’ór’ aige ag an am. Tharraing sé easaontas eatarthu nuair a cháin sé í faoi scannánú a dhéanamh in éadaí cnis don pháipéar Náisiúnta The Sunday Independent. Ba nuacht mhór é don saol de bharr go raibh siad le pósadh sa Róimh.
Ina theannta sin, tuairiscítear go raibh drugaí in úsáid aici ach sheán sí é go rialta. In agallamh a rinneadh léi i mí na Samhna 2007, mí roimh a bás, d’admhaigh sí gur ghlac sí cóicín tráth ach mhaígh sí gur stop sí ó shin.
Bás.
Fuair sí bás ar an 6 Nollaig i 2007. Thit sí i laige ag teach carad ar an 2 Nollaig agus bhí sí idir bás is beatha ar feadh cúpla lá ach d’imigh sí ar shlí na fírinne sa deireadh. Dúradh i ndiaidh scrúdú iarbháis gur fhulaing sí lot inchinne. Fuarthas rian den chóicín ina corp. Bhí fiosrúchán mór ar siúl ag na Gardaí de bharr go raibh fadhb chóicín ag crá na tíre thart ar an ama sin. Cúpla lá ina dhiaidh sin fógraíodh go bhfuair beirt bhuachaillí óga bás de bharr ródháileog cóicín ag cóisir i bPort Láirge.
Cuireadh í sa reilig in Áth na Sceire ar an 10 Nollaig. Bhí an Captaen Michael Tracey mar ionadaí an Taoisigh ag an tsochraid. Cáineadh é de bharr go bhfuair beirt fhear óga bás faoi na coinníollacha céanna agus nach raibh ionadaí ón rialtas le feiceáil ag sochraidí na mbuachaillí. Ceapadh nár chóir go mbeadh ionadaí ón rialtas ann de bharr gur ródháileog cóicín a bhí i gceist.
Ba bhuille mór é an nuacht faoi bhás Katy French don saol i gcoitinne. Bean óg ceithre bliana is fiche d’aois ab ea í ar tháinig an bás aniar aduaidh uirthi agus í i mbláth na hóige agus í i mbarr a réime.


Maud Gonne.
Ba réabhlóidí Éireannach í Maud Gonne MacBride (Gaeilge: "Maud Nic Ghoinn, Bean Mhic Giolla Bhríde", 21 Nollaig 1866 – 27 Aibreán 1953) a rugadh i Sasana, feimineach agus aisteoir, ach clú is mó uirthi de bharr an chaidrimh shuaite a bhí aici le William Butler Yeats. B’Angla-Éireannaigh a muintir agus is mar sin a tógadh í ach chuaigh cruatan na ndíshealbhaithe i rith Cogadh na Talún go mór i bhfeidhm uirthi agus thaobhaigh sí le Náisiúnachas Éireannach. Bhí sí an-ghníomhach i ngníomhachtaí Rialtas Dúchais.
Saol óg.
Rugadh í in Tongham in aice le Farnham i Surrey sa Bhreatain agus tugadh an t-ainm Edith Maud Gonne uirthi, an cailín ba sine de chlann an Chaptaen Thomas Gonne (1835 – 1886) a bhí sa 17ú Lancers. Ba as Caithness in Albain don Captaein agus a bhean céile Edith Frith Gonne, née Cook (1844-1871). Fuair a máthair bás nuair a bhí Maud ina páiste óg. Cuireadh í chun na Fraince chun oideachas a fháil.
Trodaí ar son na saoirse.
thumb
Sa bhliain 1882 cuireadh a hathair a bhí mar oifigeach in arm Shasana go Baile Átha Cliath. Bhog sí in éindí leis go Baile Átha Cliath agus d’fhan sí leis go dtí a bháis. D’fhill sí ar an Fhrainc tar éis tréimhse eitinne agus thit sí i ngrá le hiriseoir agus polaiteoir den eite dheis, Lucien Millevoye. D’aontaigh sí go dtroidfidís ar son shaoirse na hÉireann agus chun sealbh a fháil ar Alsace – Lorraine ar son na Fraince. D’fhill sí ar Éirinn agus d’oibrigh sí go dúthrachta le príosúnaigh pholaitiúla Éireannacha a shaoradh ó phríosún.
In 1890 d’fhill sí ar an Fhrainc áit ar casadh Millevoye uirthi arís. Bhunaigh sí féin agus Yeats an "Association Irlandaise" i bPáras. Ar feadh tréimhse gearr chuaigh sí isteach in eagraíocht draíochta the "Hermetic Order of the Golden Dawn", in raibh Yeats mar bhall. Bhí beirt pháiste aici féin agus Millevoye idir 1893 agus 1895. Níor mhair ach an dara páiste Iseult Gonne, agus níos déanaí phós sí an t-údar Éireannach-Astrálach, Francis Stuart.
I rith na 1890-adaí, Thaistil Gonne go forleathan i Sasana, an Bhreatain Bheag, Albain agus na Stáit Aontaithe ag stocaireacht ar son chúis na náisiúnaithe.
Aisteoireacht.
In 1897 d’eagraigh sí in éindí le Yeats agus Art Ó Gríofa agóidí i gcoinne iubhaile diamaint na Banríona Victoria. Bhunaigh sí Inghinidhe na hÉireann um Cháisc 1900 cumann réabhlóideach na mban, chun áit a thabhairt do mhná na hÉireann, mar í féin nár cuireadh fáilte rompu i gcumainn náisiúnacha ina raibh an lámh in uachtar ag na fir. Ghlac sí Naomh Bríd mar phátrún ar an eagraíocht. Bhí clár oibre polaitíocht, sóisialach agus feimineach; bhí sé i gcoinne Páirtí Parlaimint na hÉireann agus Rialtas Dúchais i bhfabhar neamhspleáchas iomlán ach bhí siad ar son na gluaiseachta Éire-Éireannaí agus seanmóireacht ar choincheapa féinmhuiníneacha Shinn Féin, béilte saor in aisce sna scoileanna agus cearta vótála na mban. D’eagraíodar clár oibre de sainghníomhaíochtaí cultúrtha Éireannacha agus chur siad féinfheasacht náisiúnach chun cinn. Ó 1908 ar aghaidh d’fhoilsigh an ghluaiseacht iris darbh ainm Bean na hÉireann. D’ionsúigh Inghinidhe na hÉireann isteach i gCumann na mBan, cúntóirí ban in Óglaigh na hÉireann, i 1914. Thoiligh roinnt ball ceardchumainn dul isteach in Arm Cathartha na hÉireann. I rith na tréimhse sin chuidigh Inghinidhe na hÉireann le polaitiú glúin ban Éireannach agus ghlac go leor acu páirt in Éirí Amach 1916.
Ghlac sí an príomhpháirt i ndráma Yeats Cathleen Ní Houlihan i mí Aibreán 1902. Léirigh sí Cathleen mar “sheanbhean Éireannach” a caoineann dá ceithre cúige a ghabh an coilíneach Sasanach. Sa bhliain chéanna chuaigh sí isteach san Eaglais Chaitliceach Rómhánach. Dhiúltaigh sí go leor tairiscintí Yeats chun pósadh mar shíl sí nach raibh sé sách náisiúnach agus de bhrí nach raibh sé sásta iompú ina Chaitliceach Rómhánach.
Pósadh.
Phós sí Major John MacBride i bPáras i 1903. An bhliain dár gcionn rugadh mac leo dárbh ainm Seán. Theip ar an bpósadh, áfach agus d’fhill a fear céile ar Éirinn tar éis colscaradh. Ba fear míleata é a thug ceannasaíocht ar an mBriogáid Éireannach ar Transvaal (Irish Transvaal Brigade) in aghaidh na mBriotanach i nDara Cogadh na mBórach. Cuireadh chun bás é i 1916 in éineacht le Séamas Ó Conghaile agus ceannairí eile Éirí Amach 1916. Níor ghlac Maud Gonne páirt in Éirí Amach 1916. D’fhan sí i bPáras go dtí 1917. Lean sí den scríobh d’irisí Bean na hÉireann agus L’Irlande Libre ag iarraidh cur ina luí ar na léitheoirí gur chóir an lámh láidir a úsáid chun neamhspleáchas a bhaint amach.
Gabhadh í i mBaile Átha Cliath i 1918 agus bhí sí imtheorannaithe i bPríosún Holloway i Sasana ar feadh sé mhí. I rith Chogadh na Saoirse d’oibrigh sí le Cros Bhán na hÉireann chun cuidiú le híospartaigh foréigin. I 1921 sheas sí in éadan an Chonartha ar thaobh na bPoblachtánach.
Bé Yeats.
Is beag file a rinne ceiliúradh ar áilleacht ban an méid a rinne Yeats sna dánta liriciúla faoi Gonne. Óna dhara leabhar go dtí Last Poems, léiríodh í mar Rose, Héilin na Traí (in No Second Troy), Corp Leda (Leda and the Swan), Cathleen Ni Houlihan, Pallas Athene agus Deirdre.
Dírbheatháisnéis.
D’fhoilsigh Maud Gonne MacBride a dírbheathaisnéis i 1938, dár dteideal "A Servant of the Queen", tagairt a bhí anseo d’fhís a bhí aici sheanbhanríon Éireannach, Caitlín Ní hUallacháin.
Bhí a mac gníomhach i gcúrsaí polaitíochta in Éirinn agus sna Náisiún Aontaithe. Bronnadh Duais Nobel na Síochána air i 1974.
Fuair Maud bás ar an 27 Aibreán 1953 i gCluain Sceach in aois 86 agus cuireadh í i Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath.


Pádraig de Priondragás.
Is iar-dhuine spóirt é Pádraig de Priondragás (Béarla: "Paddy Prendergast") a rugadh sa bhliain 1958 sa bhaile beag Clárach i gContae Chill Chainnigh. D’imir sé iománaíocht leis a fhoireann áitiúil Clárach agus foireann idirchontae Chill Chainnigh sna 1970idí agus na 1980idí.
Club.
D’imir de Priondragás a chuid iomána áitiúil le Clárach agus bhí rath nach beag aige leo. An t-éacht ba mhó a bhain sé amach mar bhall den fhoireann, gan dabht, ná an bua i gCraobh an Chontae sa bhliain 1986 in aghaidh Na Seamróga Baile Héil, fathaigh an chontae.
Idirchontae.
D’fhág sé a rian ar chúrsaí iomána an chontae don chéad uair mar bhall de fhoireann mionúr Chill Chainnigh. Bhuaigh sé craobh Laighean ag an leibhéal seo sa bhliain 1975, sular chuir sé corn uile-Éireann leis in aghaidh Chorcaí. Bhailigh sé bonn Laighean eile sa bhliain 1976, ach fuair Tiobraid Árainn an ceann is fearr orthu sa chluiche ceannais. Sa bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh sé isteach i bhfoireann faoi-21 na gCat, agus bhaineadar Craobh Laighean agus Craobh na hÉireann amach sa bhliain 1977.
Níor thúisce go raibh sé briste isteach i bhfoireann na sinsir sa bhliain 1978 ná gur bhuaigh sé a chéad bhonn Laighean leo sa bhliain 1978. Shroich sé a chéad chluiche ceannais sa bhliain chéanna, ach ní raibh Cill Chainnigh in ann stop a chur le Corcaigh agus iad ag baint an “trí cinn as a chéile” amach ar an lá seo. Bhuaigh sé bonn Laighean arís an bhliain dár gcionn, agus áit arís i gcluiche deiridh na bliana seo. Bhí Gaillimh ós a gcomhair, ach bhuaigh na Cait orthu agus bhí a chéad bhonn uile-Éireann tógtha aige. Bhí tréimhse ghearr mí-rathúil ag Cill Chainnigh ar feadh cúpla bhliain ach tháinig siad ar ais sa bhliain 1982 chun an tSraith a bhuachaint. Lean an rath ar aghaidh sa chraobh, le buanna i gCúige Laighean agus i gcluiche ceannais na hÉireann i gcoinne Chorcaí. Bhí a éachtaí tugtha faoi deara agus bronnadh duais All-Star air.
Sa bhliain 1983, bhuaigh sé a dara bonn sa tSraith sular bhailigh sé a cheathrú corn Laighean. Bhí Corcaigh acu mar chéilí comhraic sa chluiche ceannais, agus bhí an lá ag na gCait arís. Bronnadh a thríú bonn air. Díchorónaíodh na Cait i gCúige Laighean as seo amach ar feadh cúpla bhliain, ach d’fhill siad sa bhliain 1986 le bua sa tSraith agus i gCúige Laighean. Níor shroich siad an cluiche mór, áfach, mar chuir Gaillimh deireadh leo ag an babhta leathcheannais. Don bhliain 1987, ainmníodh de Priondragás mar chaptaen na foirne. Thóg sé na Cait chun bua eile i gCraobh Laighean, ach bhí Gaillimh ar an bhfoireann ab fhearr ar an lá arís. D’éirigh sé as tamall ghearr ina dhiaidh.


Seosamh I, An tImpire Naofa Rómhánach.
Seosamh I, An tImpire Naofa Rómhánach
B'Impire Naofa Rómhánach, Rí na Boihéime, Rí na hUngáire, Rí na Rómhánaigh, é Seosamh I (26 Iúil, 1678 – 17 Aibreán, 1711). Ba é an mac is sine leis an Impire Leopold I agus lena thríú bean chéile, Eleonore-Magdalena as Pfalz-Neuburg.
Rugadh é i Vien Born i Vín. Sa bhliain 1687, fuair sé coróin na hUngáire agus bhí sé mar Rí na Rómhánach ó 6 Eanáir, 1690 ar aghaidh.
Sa bhliain 1702, throid sé ag léigear Landau i gCogadh Comharbais na Spáinne. Deirtear go bhfuair sé comhairle a bheith cúramach agus áiteanna dainséaracha a sheachaint agus go ndúirt sé "siúd atá eaglach is féidir leo cúlú".
Fuair sé bás den breoiteacht mharfach bolgach.


RTÉ News Now.
Is seirbhís nuachta é RTÉ News Now. Craolann sé 24/7 ar feadh na seachtaine tríd an idirlíon, ag. Craolann sé nuacht agus cúrsaí reatha ar fud an lae. Níl an tseirbhís beo, ach, craolann sé an clár deireanach, is déanaí ó RTÉ, an nuacht ag a 1 a chlog, nuacht 6:1, agus nuacht ag a 9 a chlog, ach ní amháin sin, ach cláir mar "Prime Time", "The Week In Politics", agus cláir eile maidir le cúrsaí reatha. Tá an tseirbhís ar fáil ar an láithreán gréasáin RTÉ, tríd "Windows Media Player". Is féidir an nuacht RTÉ a féachaint ag am éagsúla, ag lá éagsúla, ag ait éagsúla.


Fluent Dysphasia.
Gearrscannán is ea Fluent Dysphasia a scríobh agus a stiúir Daniel O'Hara.
Taispeánadh é ag Féile Scannán Chorcaí i mí Dheireadh Fómhair 2004 agus bhuaigh sé gradam an lucht féachana don ghearrscannán is fearr Éireannach. Bhuaigh sé gradaim eile tar éis seo.
Scéal faoin gcairdeas agus an teagmháil idir athair (Stephen Rea) agus iníon sna déaga (Jayne Stynes) atá i gceist ann.
Taifeadadh an gearrscannán seo, atá 16 nóiméad ar fhad, taobh istigh de cheithre lá. Ar nós scannán eile ó O'Hara, "Yu Ming Is Ainm Dom", tá sé suite i mBaile Átha Cliath den chuid is mó.


Compántas na gCaitliceach.
Is éard a bhí i gceist le Compántas na gCaitliceach ("Cumann na gCaitliceach" uaireanta) (Béarla: "The Catholic Association") ná an eagraíocht pholaitiúil a bhunaigh Dónall Ó Conaill sa chéad leath den naoú haois déag le feachtas a chur ar son Fhuascailt na gCaitliceach i Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann. Bhí an Compántas ar cheann de na slua-eagraíochtaí polaitiúla is luaithe a tháinig ar an bhfód san Eoraip.
Bunú an Chompántais.
Ba é Dónall Ó Conaill a chur an Compántas ar bun sa bhliain 1823. Ní raibh ann ar dtús ach ceann eile d'eagraíochtaí den chineál céanna a bhí á mbunú le deich mbliana anuas. Níor bhláthaigh aon cheann de na cinn a bhí ann roimh an gCompántas.


Oakland, California.
Is cathair i gCalifornia, Stáit Aontaithe Mheiriceá í Oakland. Tá an chathair suite i gContae Alameda agus is í an 8ú chathair is mó sa stáit.
Tá timpeall is 390,724 (2010) duine ina gcónaí sa chathair.
Bunaíodh Oakland sa bhliain 1852.
Sna 1980í bhí clú agus cáil ar Oakland mar gheall ar an méid rapcheoil a bhí ann sa cheantar.


Owen Heary.
Is imreoir sacair é Owen Heary. Imríonn sé faoi láthair le Bohemians agus tá sé ina chaptaen. D'imir Heary le Home Farm agus bhí sé ag imirt le Shelbourne ó 1998 go 2007. Is cosantóir é.


Paul Doolin.
Is traenálaí agus iar-imreoir peile é Paul Doolin.
D'imir sé le Bohemians, Shamrock Rovers, Shelbourne, Derry City, Dundalk agus Portadown.
Bhí sé ina thraenálaí le UCD ó 2001 go 2003 agus Drogheda United ó 2003 go 2008. Bhuaigh sé an Corn FAI agus Sraith na hÉireann le Drogheda.


An Ghaeilge i Meiriceá.
Ón 16ú haois amach tháinig na mílte cainteoir Gaeilge i dtír i Meiriceá, agus in áiteanna éigin mhair an teanga ar feadh i bhfad. Anois féin tá scata Gaeilgeoirí i Meiriceá ag iarraidh an teanga a chothú agus a neartú mar chaint agus mar mheán scríbhneoireachta, agus tá cuimhne na hÉireann le fáil fós sna hIndiacha Thiar.
Teacht na Gaeilge.
Ón mbliain 1565 amach bheadh roinnt Éireannach le fáil i ngarastún Spáinneach Fhlorida, agus is é is dóichí go raibh Gaeilge ó dhúchas acu, mar a bheadh ag saighdiúirí Éireannacha de chuid na Portaingéile a cuireadh chun na Brasaíle sa bhliain 1605, áit ar mharaigh na hIndiaigh cuid mhaith acu.
Tháinig na hÉireannaigh chomh fada le hAbhainn na hAmasóine, agus ba dheacair dóibh gan Gaeilge a thabhairt leo. Beirt deartháir darbh ainm Philib agus Séamas Purcell ba chúis leis an eachtra, agus bunaíodh daingean agus plandáil cois Chainéal Thuaidh na hAmasóine sa bhliain 1612. Bhí seachtó Éireannach ann faoin mbliain 1625, agus iad ag réiteach go maith leis na hIndiaigh agus le trádálaithe eile ó Shasana agus ón Ísiltír. Ach bhí doicheall ar na Portaingéalaigh roimh strainséirí, agus scriosadh an phlandáil go hiomlán sa bhliain 1631.
Sa 17ú haois, go bhfios dúinn, is túisce a bhain na hÉireannaigh Meiriceá Thuaidh amach, agus Gaeilge ag a bhformhór mór. Bunaíodh plandálacha i gcoilíneacht Virginia go luath sa 17ú haois, agus tháinig ceithre dhream dhifriúla go dtí an choilíneacht ó Éirinn dá bharr: tionóntaithe nó sclábhaithe arbh ó Shasana ó dhúchas iad agus iad míshásta lena saol in Éirinn; sclábhaithe Éireannacha; amhantraithe talún ó Chúige Mumhan; uaisle díshealbhaithe de chuid na nGall-Ghael.. Tháinig cuid eile ina n-iarsheirbhísigh ó oileáin Mhuir Chairib. Le linn Chromail cuireadh na mílte an loch amach chun na n-oileán sin agus chun Meiriceá féin. Sa bhliain 1653, mar shampla, tugadh cead do cheannaí as Bristol 100 fear a thabhairt leis go dtí na plandálacha i Virginia mar sheirbhísigh dhintiúr; sa bhliain chéanna tugadh cead do cheannaí as Bostún 400 páiste a thabhairt go dtí Virginia agus go dtí Sasana Nua.
Tá cuntas againn ar dhuine acu, seanbhean níocháin darbh ainm Ann Glover ("Goody Glover" mar a thugtaí uirthi). I gCorcaigh a rugadh í agus cuireadh í chun Barbadós le linn Chromail. Thug sí tamall maith ann agus tugadh chun Bostúin í mar sheirbhíseach. Sa bhliain 1688 tugadh í chun trialach i Salem, Massachusetts, as a bheith ina cailleach feasa. Bhí mearbhall na haoise uirthi agus bhí a cuid Béarla imithe as a cloigeann. B'éigean ateangairí a fháil di; daoradh agus crochadh í.
Ré na Réabhlóide.
Ba iad Pennsylvania agus Maryland na coilíneachtaí ab fhearr leis na hÉireannaigh, mar b'fhurasta príosúnacht a ghearradh ar Chaitlicigh a chleacht a gcreideamh sna coilíneachtaí eile sa chéad chuid den 18ú haois; théití sa tóir ar shagairt i Massachusetts. B'fhéidir gurbh Éireannaigh 60% de na hinimircigh sa 17ú haois agus 36% san 18ú haois. B'fhéidir freisin gur 6% de na daoránaigh a cuireadh chun Meiriceá sa 17ú haois iad agus 15% san 18ú haois. Bhíodh an-tóir ar a leithéidí, idir dhaoránaigh agus shearbhóntaí dintiúr, i réigiún Chesapeake agus sna Carolinas sa 17ú haois. San 18ú haois thagadh formhór na nÉireannach i dtír i gcalaí Abhainn Delaware, Philadelphia agus Newcastle; bhí pobal mór Éireannach in Philadelphia agus a lán searbhóntaí dintiúr ina measc. Agus théadh na hÉireannaigh siar ar lorg ceantar nua, cé gur ghnách dóibh imeascadh leis an bpobal mór dá bharr. Tháinig méadú mór ar líon na n-inimirceach ó Éirinn tar éis an Chogadh Seacht mBliana agus díreach roimh an Réabhlóid; b'fhéidir gur tháinig 40,000 i dtír. D'fhágfadh sin go raibh neart Gaeilge á labhairt i gceantair áirithe.
Anuas go dtí na 1750í bhí neart Éireannach ag teacht ina seirbhísigh dhintiúr nó mar "redemptioners". Bhí téarmaí seirbhíse an lucht dintiúr socraithe roimh ré - tréimhse 4-7 mbliana, agus cultacha, uirlisí, gunna agus 50 acra le fáil acu ina dhiaidh sin (nó socrú eile de réir 'nós na tíre'). Thugtaí na "redemptioners" anall gan socrú ar chostas an chaptaein; murarbh fhéidir leo an costas a chúiteamh "dhíolfaí" iad. Sna 1720í bhí formhór an dá dhream seo le fáil i bPennsylvania, i Maryland agus in Virginia. Tá fógraí coilíneacha ann i dtaobh searbhóntaí dintiúr ó Éirinn a d’éalaigh agus nach raibh Béarla ar a dtoil acu.
I bPennsylvania ba threisede an Ghaeilge an inimirce úd. Bhí saoirse creidimh ann, a bheag nó a mhór, a bhuíochas sin ar William Penn, bunaitheoir na coilíneachta. I gcontaetha Lancaster agus Cumberland ba mhó a chuaigh na hÉireannaigh chun chónaithe. Bhainidís feidhm as leabhair urnaí i nGaeilge agus i Laidin, agus ba nós acu dul go dtí séipéal Liútarach Dé Domhnaigh, cheal séipéil Chaitlicigh. I ndiaidh na seirbhíse, deiridís an Paidrín Páirteach i nGaeilge.
"Conradh Uilliam Penn leis na hIndiaigh." Benjamin West a rinne.
Agus rudaí eile: prátaí agus leann, "jackets", léinteacha breaca agus bróga.
Tá fianaise ann go raibh neart Gaeilge á labhairt i reisimintí Meiriceánacha i rith Chogadh an Neamhspleáchais: dúirt Luke Gardiner (arbh é Lord Mountjoy é ina dhiaidh sin) i bParlaimint na Breataine ar 2 Aibreáin 1784 gur trí imircigh Éireannacha a cailleadh Meiriceá: ‘I have been assured on the best authority that Irish was commonly spoken in the American ranks’. Ó oifigeach a bhí ag troid i bPennsylvania a fuair sé an t-eolas.ref>Parliamentary Register 1784, lch 125: féach Mac Aonghusa, lch 15. Ní ghlacann gach scoláire leis an ráiteas seo, ach is minic a dúradh a leithéid ag an am.
Soiléiríonn cás Samuel Burke taobh eile den scéal. Nuair a bhí an namhaid ag teannadh go crua ar na Briotanaigh thosaigh siad ag earcú saighdiúirí gorma, agus ina measc siúd bhí an Búrcach, fear a rugadh i South Carolina timpeall na bliana 1755 agus a tógadh i gCorcaigh. D'fhill sé ar Mheiriceá le Mountford Browne, feidhmeannach Ríoga. Bhí Gaeilge ar a thoil aige agus bhain sé feidhm aisti chun oibrithe duga i Nua-Eabhrac a earcú do reisimint Ríoga, reisimint a ndeachaigh sé inti é féin..
Arm Briotanach ag géilleadh tar éis léigear Yorktown, rud a chuir dlús le críoch Chogadh Réabhlóideach Mheiriceá
Beirt Nótálta.
San 18ú haois rugadh beirt eachtránaithe a shaothraigh an Ghaeilge go díograiseach i Meiriceá: Maitias Séamas Ó Coinmhí agus Pádraig Phiarais Cúndún. Foclóirí ba ea Ó Coinmhí agus feirmeoir ba ea an Cúndúnach; chuidigh siad araon le scríbhneoireacht na Gaeilge a choinneáil beo sna Stáit.
Sclábhaithe.
I gcomhthéacs sóisialta áirithe is ceart úsáid na Gaeilge a mheas, agus ag dul i gcastacht a bhí cúrsaí sóisialta i Meiriceá sa 19ú haois.
Ba é an Drochshaol i ndaichidí an 19ú haois a thug ar na sluaite a n-aghaidh a thabhairt ar Mheiriceá Thuaidh. Is cosúil go raibh Gaeilge ag a bhformhór (Gaeilge amháin go minic), agus ba iad na bochtáin iad, dream gan cheird gan oideachas. Seanlonga pollta a thug anall iad agus mharaigh an fiabhras na mílte; phlódaigh siad isteach sna ceantair bhochta chathrach, saol nach raibh taithí acu air; ach bhí cuideachta a gcineáil féin acu agus caidreamh acu ar a chéile. Agus lean orthu ag teacht ar feadh an chuid eile den aois sin.
1,187,000 Éireannach, idir mhná, fhir agus pháistí, a bhain Meiriceá amach idir 1847 agus 1854, an tríú cuid de na hinimircigh a tháinig ó Éirinn sa 19u haois. Tháinig 1,300, 000 idir na seachtóidí agus na nóchaidí. Daoine óga neamhphósta ba ea a bhformhór, agus mná ba ea a leath, beagnach, iad ag imeacht leo féin. Ar na cathracha, áit a raibh cuideachta Ghaelach, a bhí a n-aghaidh. Thaispeáin daonáireamh na bhliana 1870 nach mór an céatadán a bhíodh ag obair ar an talamh; bhíodh cuid mhaith acu ag obair sa tionsclaíocht nó sa déantúsaíocht - 26% díobh seachas 21% den lucht oibre ina n-iomláine. D'oibrigh cailíní ó Éirinn na meaisíní i monarchana fíodóireachta nó bróg mura raibh siad ar aimsir, agus ba rogha leis na fir óga na bóithre iarainn nó na láithreacha tógála. Bhí na mílte cainteoir dúchais ina measc.
Is minic nach bhfuil le fáil ach blúirí fánacha fianaise faoi úsáid na teanga, ach is léir gur mhair an teanga tamall sna sráidbhailte agus sna bailte móra ansiúd is anseo. Bhí sí á húsáid sna 1830í i Lowell, Massachusetts; bhí gá le sagairt le Gaeilge in iarthar Virginia, agus bhaintí feidhm aisti i gcúrsaí toghchánaíochta san iarthar agus sa lár-iarthar. Bhí Gaeilge á labhairt i Minnesota ag daoine ó Chonamara. Tá cuntas ar “breathless silence” a bheith ann agus an tAthair Seosamh de Barra ag seanmóireacht i nGaeilge Lá ‘le Pádraig sa bhliain 1846 in Eaglais Naomh Colm Cille i Nua Eabhrac; agus bhí Gaeilge le cloisteáil sa Deisceart, go háirithe in South Carolina.
Mar a dúradh thuas, bhí Gaeilge go leor le cloisteáil i bPennsylvania go háirithe. As Cúige Uladh is mó a tháinig na chéad chainteoirí Gaeilge sa chuid dheireanach den 18ú haois, agus sa 19ú haois thagaidís ó Ghaeltachtaí Chúige Mumhan agus Chúige Connacht – Contae Chorcaí, Contae Thiobraid Árann, Contae Chiarraí, Contae na Gaillimhe agus Contae Mhaigh Eo. D’úsáidtí an teanga sna cúirteanna sna sráidbhailte guail timpeall Wilkes-Barre, agus is fiú a chuimhneamh gur sna bólaí sin a bhunaigh Pádraig Ó Tighearnaigh an chéad chumann Gaeilge i Meiriceá sa bhliain 1853. Bhí sí á húsáid láimh le Chester freisin, sna sráidbhailte feirmeoireachta agus muilinn. In Philadelphia féin bhí sí á labhairt ag na gualadóirí i bPort Richmond, agus ag na dugairí agus ag sclábhaithe eile i Southwark (áit atá in South Philadelphia anois). Rinne an teangeolaí John Neumann, Easpag Philadelphia, staidéar ar an teanga le go bhféadfadh sé comhrá a dhéanamh le pobal na háite.
Tríd is tríd, áfach, ní úsáidfí an teanga ach i lúb chuideachta; ní raibh meas uirthi sna hinstitiúidí a bhunaigh na hÉireannaigh – na scoileanna, mar shampla.
Ciníocha agus Cogadh.
Ar dhuganna Nua-Eabhrac agus Baltimore bhí achrann fíorghránna idir sclábhaithe Éireannacha (ar dócha gur chainteoirí dúchais Gaeilge cuid mhaith acu) agus na fir ghorma a bhíodh ag obair ann. Ba é comhrac na mbochtán eatarthu féin é agus ba líonmhaire na Gaeil.
Faoin mbliain 1863, nuair a bhí an Cogadh Cathartha faoi lán seoil, bhí greim daingean ag na hÉireannaigh ar na duganna agus ceardchumann scaoilte curtha ar bun acu. D'éirigh siad amach in éadan an choinscríofa agus i gcoinne fhuascailt na ndaor (níor theastaigh breis coimhlinte uathu i gcúrsaí oibre). D'ionsaigh siad oifigí liostála, stórais chogaidh, tithe na dtoicithe, misin Phrotastúnacha agus na fir ghorma féin - liosta cuimsitheach naimhde a shoiléiríonn aigne na mbochtán i Nua-Eabhrac. Thóg siad baracáidí agus b'éigean do shaighdiúirí a bhí tagtha ar ais ó chath Gettysburg na sráideanna a ghlanadh faoi chumhdach gunnaí móra. (Os a choinne sin, bhí na hÉireannaigh agus na hoibrithe gorma sásta seasamh le chéile i gcuanta an deiscirt tamall de bhlianta ina dhiaidh sin.)
An Ginearál Tomás Ó Meachair agus saighdiúirí Éireannacha ag Cath Fair Oaks, 1 Meitheamh 1862.
Ach cibé doicheall a bhí ar Ghaeil Nua-Eabhrac roimh an gcoinscríobh, b'fhearr bualadh an druma ná an t-ocras. Dá ndeoin féin a chuaigh Éireannaigh isteach sa 69ú Reisimint de Chos-Slua (Óglaigh Stát Nua-Eabhrac), agus an náisiúnaí Éireannach Tomás Ó Meachair i gceannas orthu. Chruthaigh siad go maith, agus d’fhill Ó Meachair ar Nua-Eabhrac chun an Bhriogáid Éireannach a thógáil, dream a raibh neart cainteoirí dúchais ina measc – fir óga a rugadh roimh an Drochshaoil, agus amhráin Ghaeilge á rá acu sna campaí chomh maith le hamhráin Bhéarla. Rinne an Bhriogáid an-saighdiúireacht, ach is beag duine acu a fágadh beo tar éis Chath Antietam (áit a raibh “Fág an Bealach” á scairteadh acu) agus Chath Fredericksburg sa bhliain 1862.
Sagart Caitliceach in Arm an Aontais ag léamh an Aifrinn
Athrach Saoil.
Is féidir a rá gur thosaigh tréimhse nua i stair na nGael-Mheiriceánach timpeall na bliana 1870; bhí glúin nua ag teacht isteach agus bhí rath éigin ag teacht ar an dream a bhí i Meiriceá cheana. Ach is léir gur mhíchothrom an rud é an dul chun cinn sin. D'fhág seo a rian ar shaothrú na teanga, ós daoine a tháinig gan ghustal is mó a chuir suim sa teanga i Meiriceá.
Roimh an gCogadh Cathartha bhí formhór na nGael ina gcailíní aimsire agus ina náibhithe; i ndiaidh an Chogaidh bhí ceirdeanna á bhfoghlaim acu, cuid mhaith acu ina gcléirigh, agus méadú ag teacht ar lucht gairmiúil agus gnó. Bhí an dara glúin ag teacht chun cinn agus meánaicme nua ag teacht aníos. Ach an t-inimirceach nach raibh cara sa chúirt aige agus é gan scileanna gan Bhéarla, bheadh sé ag streachailt le saol a d'fhéadfadh a bheith dian go leor. Go fiú an té a raibh scolaíocht mhaith air agus éirim ann, níor chóir dó talamh slán a dhéanamh de go mbeadh rath air. Agus chomh déanach leis an mbliain 1915 bhí ráta báis na nGael-Mheiriceánach i gceantair bhochta Nua-Eabhrac uafásach ard, go háirithe i gcás na mban agus na bpáistí. Os a choinne sin, áfach, bhí Gael-Mheiriceánach ina ndlíodóirí, ina n-eagarthóirí, ina n-airgeadaithe agus eile ar fud na tíre: an-éagsúlacht sa phobal céanna.
Roimh an mbliain 1870 b'as Cúige Mumhan d'fhormhór na n-inimirceach - 42% idir 1861 agus 1870, agus an chuid is mó acu as ceantair láidre Gaeilge. 15% a tháinig ó Chúige Chonnacht, agus neart Gaeilge, arís, ina bpluc acu. Idir 1891 agus 1900 tháinig athrú ar an gcomhréir: 41% as Cúige Mumhan agus 27% as Cúige Connacht. Bhí an Ghaeilge ag trá sa bhaile, ach bhí cuid mhaith di ag teacht anoir go fóill - dá roghnódh a cuid cainteoirí í a úsáid. Is minic nár roghnaigh, agus bhí baint aige sin, ní hamháin le nua-aoiseachas na Stát, ach le nuachóiriú na hÉireann chomh maith. Bhí flosc chun nuachta ar dhaoine, agus mheall na Stáit mná óga go háirithe. B’fhurasta an tseanteanga a chaitheamh i dtraipisí i dtír nua.
Ní mór a chuimhneamh gurbh iad na Connachtaigh an dream ba bhoichte go fóill sa dara tréimhse seo, an dream ba lú oideachas agus ba lú eolas ar an saol. Bhí misneach iontu, ach bhí a lán acu ar bheagán Béarla, rud a choinneodh thíos sa tír nua iad, cibé beocht a d’fhan sa Ghaeilge ann dá bharr.
Colúin agus Cumainn.
Cé nach raibh scríobh agus léamh na Gaeilge á múineadh sna Scoileanna Náisiúnta in Éirinn is léir go raibh an cumas sin ag roinnt bheag Gael-Mheiriceánach ar a laghad, go fiú i lár an 19ú haois. Ón mbliain 1857 amach bhíodh colún Gaeilge ó am go chéile ar an nuachtán "The Irish-American", agus ó 1869 bhí "The Gaelic Department" ann go rialta sa nuachtán céanna le ceachtanna gearra agus scéalta beaga i dtaobh an tseansaoil.
Sa bhliain 1873 bunaíodh an "Philo-Celtic Society of Boston" le deis a thabhairt do dhaoine Gaeilge a fhoghlaim; cuireadh scoileanna Gaeilge ar bun ar fud an cheantair dá bharr, agus ón mbliain 1879 bhí giotaí Gaeilge le léamh go rialta ar "The Irish World", nuachtán eile. (An "Boston Type Foundry" a rinne an cló Gaelach.) Bhí na cumainn féin ag dul i líonmhaireacht: sa bhliain 1874 bhunaigh an Gaillimheach Mícheál Ó Lócháin agus roinnt daoine eile an "Brooklyn Philo-Celtic Society", bunaíodh an "New York Society for the Preservation of the Irish Language" sa bhliain 1878, agus tamall ina dhiaidh sin an "Philadelphia Philo-Celtic Society". Is dócha gur cuireadh breis is caoga cumann Gaeilge ar bun idir 1878 agus 1886.
Ó Lócháin a bhunaigh "An Gaodhal", nuachtán dátheangach míosúil a tháinig ar an bhfód sa bhliain 1881 “chum an teanga Ghaeidhilge a chosnadh agus a shaorthughadh agus chum Féinriaghla Chinidh na h-Éireann”. Foilsíodh scéilíní, litreacha, véarsaíocht agus corrphíosa béaloidis i nGaeilge; foilsíodh nuacht agus tráchtaireacht i mBéarla. Tionscadal tráchtála a bhí ann; bhí fógraí ann agus baint ag cuid acu le cúrsaí gnó an Lóchánaigh féin. Bhíodh “An Ghaodhal” á léamh go forleathan agus mhair sé beagán níos faide ná an Lógánach; cailleadh seisean sa bhliain 1899 agus tháinig deireadh leis an nuachtán sa bhliain 1904.
Bunaíodh craobh de Chonradh na Gaeilge i Nua-Eabhrac sa bhliain 1898, agus bunaíodh craobh eile ina dhiaidh sin i mBostún. Ba ghearr go raibh an Conradh agus na cumainn "Philo-Celtic" dulta in iomaíocht le chéile, rud a mhúscail éad agus achrann. Roghnaigh oidí éigin an Conradh thar na cumainn eile, agus d’fhág roinnt daoine an ghluaiseacht ar fad. Agus bhí na gnáthdheacrachtaí ann i gcónaí: easpa oidí oilte agus (cheal caighdeáin) aighneas faoi chanúnachas.
Lámhscríbhinní.
D’ainneoin a raibh de Ghaeilge á chur i gcló i Meiriceá sa dara cuid den 19ú haois, bhí daoine ag léamh agus ag bailiú lámhscríbhinní Gaeilge go fóill.
Bhí seachadadh an léinn Ghaeilge ón mbliain 1700 amach ag brath ar na lámhscríbhinní. Scríobhaithe, máistrí scoile agus feirmeoirí féin a scríobhadh iad, agus bhíodh meascán ábhair iontu: scéalta ("Bodach an Chóta Lachtna"), stair ("Cath Cluana Tarbh"), ginealaigh, filíocht ("Cúirt an Mheán Oíche") agus ábhar cráifeach. Uaireanta, dá mbeadh éirim sa scríobhaí chuige, bheadh maisiúcháin iontu. Bhí éileamh ar leith ar shaothar le Seathrún Céitinn, "Foras feasa ar Éirinn" (a dó nó a trí de chóipeanna i ngach paróiste, b’fhéidir), agus bhí éileamh freisin ar na laoithe Fiannaíochta agus ar fhilíocht sna mheadarachtaí aiceanta ón 17ú haois. Bhí raidhse bailiúchán ann, agus b’fhéidir go mbeadh ceathrar scríobhaithe nó mar sin ag cur píosaí isteach i ngach ceann acu. Dá mbeadh aon toirt i mbailiúchán is minic a thabharfaí "bolg an tsoláthair" air.
Do phátrúin áitiúla a scríobhadh cuid de na lámhscríbhinní – daoine uaisle agus eile a raibh suim acu sa litríocht agus léamh na teanga go maith acu. Cheannódh daoine iad nó gheobhaidís ar iasacht iad, agus léifeadh “Gaeilgeoir” (duine a raibh léamh na teanga aige) os ard iad i dteach tórraimh nó i dteach feirmeora nuair a bhí daoine cruinnithe chun oibre nó chun cuideachta.
Tháinig cuid mhaith bailiúchán chun Meiriceá leis na hinimircigh. Sa bhliain 1886, mar shampla, fuair cumann Gaeilge ocht n-imleabhar de lámhscríbhinní ó Phádraig Terry as Somerville. Fear eile, an Ciarraíoch Pádraig Feirtéar, cheannaíodh sé lámhscríbhinní agus é i Meiriceá, agus bhí ocht gcinn is tríocha díobh ina sheilbh nuair a cailleadh é i Chicago sa bhliain 1924.
Na Gaeil i mButte, Montana.
Tháinig lonnaitheoirí isteach i Montana ina sluaite tar éis Chogadh na gCarad, agus iad ag éileamh talaimh nó oibre. Bhí a lán treibheanna bundúchasacha rompu, agus rinne na hIndiaigh iarracht mhór ar a gcuid talaimh a chosaint ar na hEorpaigh. (Tá a lán caomhnuithe Indiacha fós ann, cé go bhfuil a gcuid teangacha i mbaol.) Is beag aird a thug formhór na lonnaitheoirí ar chearta an chéad chine, ach rinne cuid de na hÉireannaigh imeascadh leis na hIndiaigh. As sin a fáisceadh na Méti, dream de phór na mbundúchasach agus de lucht labhartha Gaeilge.
Bhí baint mhór ag na hÉireannaigh le tógáil Butte, cathair mhór thionsclaíoch an Iarthair, agus í suite ar na Sléibhte Garbha (na Rockies). Ba í an mhianadóireacht príomhghnó Mhontana, agus tarraingíodh oibrithe as gach cearn - Éire, an Breatain Bheag, Sasana, Ceanada, an Liobáin, an Fhionlainn, an Ostair, an tSeirbia, Montainéagró, an Chróit, an Iodáil, an tSín, an tSiria, Meicsiceo agus gach taobh de na Stáit.
I ndeireadh an 19ú haois bhí an-éileamh ar chopar de bharr úsáid an leictreachais go háirithe. Chuaigh roinnt toicithe i ngleic le chéile chun greim a fháil ar shaibhreas na mianach, agus d’éirigh le Marcas Ó Dálaigh, cainteoir dúchais as Contae an Chabháin, a chion féin a tabhairt leis, é á iompar féin mar phátrún as an seansaol agus lé aige lena chineál féin, na Gaeil. D’íocadh sé airgead maith, rud a choinníodh na hoibrithe suaimhneach; a mhalairt de scéal a bhí ann tar éis na bliana 1917, nuair a tháinig máistrí nua a isteach agus a thosaigh na stailceanna. Ina dhiaidh sin bhí ainm an achrainn ar an áit. I gceann dhá scór blianta tháinig tochailt na claise oscailte, agus b’in deireadh an ratha.
Mar a luadh thuas, ní raibh sna hÉireannaigh ach cuid de phobal measctha, ach bhí mórán díobh ann – 26% sa bhliain 1900, sin 8,026 duine as 30,420, agus an chuid ba mhó díobh ina mianadóirí. Bhí an chuid eile ina n-innealtóirí, ina siúinéirí, ina lucht caidéalaithe, ina ngaibhne agus mar sin de.
Ina sclábhaithe ó iarthar na hÉireann agus ina n-athmhianadóirí copair as Bhaile Chaisleáin Bhéarra go háirithe a bhí a bhformhór, mar is léir ó na sloinnte atá le fáil sna heolairí cathrach sna blianta 1886, 1892, 1899, 1902, 1908 agus 1914, agus d'fhág sin go raibh Gaeilge ag mórán acu, gan trácht ar a raibh den teanga ag daoine ó chontaethe eile. Chuir an Dálach óstán ar bun le haghaidh nuíosach, áit a dtugtaí ‘An Long Mhór’ uirthi agus ar chainteoirí dúchais iad a lán den fhoireann. Bhí doicheall éigin roimh na hÉireannaigh sa phobal mór, mar sin féin; thugtaí ‘savages’ agus ‘harps’ orthu, ach sheas siad an fód. Bhí sé de bhuntáiste ag na Corcaígh go háirithe go raibh taithí acu ar an mianadóireacht ina gcontae féin sa bhaile.
a> - réigiún i lár Mhontana
Is iad na heagraíochtaí cultúrtha agus polaitiúla a mheall ceannairí náisiúnaíocha ó Éirinn agus iad ag siúl na Stát ag iarraidh airgid, ar nós Dhubhghlais de hÍde agus Éamoinn de Valéra; fuair siad pobal rompu i mButte a chloígh le nósanna na hÉireann i gcúrsaí teanga, ceoil, peile agus nuachta.
Sa bhliain 1997 bunaíodh "The Montana Gaelic Cultural Society", cumann a chuir roimhe Gaeilge a chur á múineadh go rianúil trí dheirí seachtaine tumoideachais agus trí mhúinteoirí a thabhairt anall ó Éirinn. Spreag an obair seo cuid d’fhoireann Ollscoil Mhontana chun clár Léinn Éireannaigh a bhunú: múintear Gaeilge, déantar staidéar ar dhúchas na hÉireann agus tugtar aird ar leith ar an gcaoi a ndeachaigh na Gael-Mheiriceánaigh i bhfeidhm ar chúrsaí na hÉireann.'
Aois Nua.
Meastar go raibh 40,000 cainteoir Gaeilge in Philadelphia i ndeireadh an 19ú haois, 30,000 in Chicago, 70,000 i Nua-Eabhrac agus 30,000 i mBoston. Tháinig laoch an Chonartha, Dubhghlas de hÍde, chun Meiriceá sa bhliain 1905 le haghaidh turas léachtanna. D’éirigh leis $12,400 a bhailiú don Chonradh in Éirinn – airgead mór ag an am; ach b’fhéidir nach mbainfeadh sé Meiriceá amach ar chor ar bith murach dícheall beirte – Tomás Bán Ó Coincheanainn agus John Quinn. Ba dhlíodóir é Quinn, fear a thacaigh leis na healaíona agus a raibh aithne aige ar a lán daoine mór le rá in Éirinn. Thug de hÍde a chéad léacht i Harvard agus ar aghaidh leis ar fud na tíre. (I Nebraska bhuail sé le dlíodóir darbh ainm Holmes: “Rugadh agus tógadh in Meiriceá é ach mar sin féin bhí togha na Gaeilge aige”.) Bhí na ghluaiseacht i mbuaic a réime agus bhí sé in am buntáiste a bhaint as; i gceann fiche bliain bheadh an díograis ag lagú.
Mar sin féin, bhí daoine ann i gcónaí ar mhian leo an Ghaeilge a chaomhnú sna Stáit. D’áitigh an "Éire Society of Boston" ar Roinn Oideachais Massachusetts cúrsaí Gaeilge a chur ar fáil, rud a rinne sí idir na blianta 1937 agus 1944; bhí a ranganna Gaeilge féin ag an "Éire Society" ó 1950 go dtí 1953. Déarfá, faoin am sin, gur beag duine a raibh suim aige sa teanga: ní raibh gá ag Gael-Mheiriceánaigh le Gaeilge.
Faoin mbliain 1945 ní raibh ach aon Chumann "Philo-Celtic" amháin ann – cumann Nua Eabhrac. Faoi na seachtóidí bhí sé dulta i léig agus níor tháinig sé ar a sheanléim go dtí an bhliain 2004, cé go raibh Gaeilge á múineadh idir an dá linn ag Scoil Ghaeilge Ghearóid Tóibín. Sa bhliain 1981 bunaíodh Daltaí na Gaeilge, eagraíocht dheonach ar chuspóir di ranganna a chur ar bun.
Scéal eile a bhí ann i gcúrsaí ardléinn. Tá Gaeilge á múineadh in Ollscoil Harvard ón mbliain 1896 i leith agus i mBerkeley (Ollscoil Chalifornia) ón mbliain 1909, agus anois tá sí le fáil mar ábhar céime ina lán ollscoileanna eile.
Ní mór tagairt a dhéanamh don Irish American Cultural Institute, foras a bhunaigh an Dr Eoin Mac Tighearnáin sa bhliain 1962 d’fhonn léargas cruinn a thabhairt ar Éirinn agus ar Ghael-Mheiriceánaigh. Tá aird ag an bhforas ar an nGaeilge agus airgead bronnta aige ar scríbhneoirí Gaeilge.
Tá borradh éigin faoin nGaeilge sna Stáit faoi láthair. Formhór na ndaoine a chuireann suim sa teanga is Gaeilgeoirí iad seachas cainteoirí dúchais, cé go bhfuil na mílte díobh siúd ina gcónaí sna Stáit. Tá baint ag an scéal leis an rath atá ag teacht ar an teanga in Éirinn le beagán blianta anuas; tá airgead le fáil ó Rialtas na hÉireann, tá áiseanna nua teagaisc agus cumarsáide ann (féach a bhfuil ann anois de bhlaganna Gaeilge), tá a bhfad níos mó daoine ann a fuair oideachas trí Ghaeilge agus cuid acu ag obair sna Stáit, agus tá tuiscint úr ag scoláirí ar fhónamh na teanga i gcúrsaí léinn.
Muir Chairib.
Tá stair dá cuid féin ag an nGaeilge i Muir Chairib, cé nach labhraítear an teanga anois ann. Is dócha go raibh Gaeilge á labhairt sna hIndiacha Thiar roimh na 1640í de thoradh inimirce na nÉireannach, agus is cinnte gur neartaíodh í le linn Chromail (ón mbliain 1649 amach) de bharr na mílte a dhíbirt as Éirinn.
Bhí Éireannaigh ag saothrú tobac i San Críostóir go luath sa 17ú haois; sa bhliain chuaigh siad go dtí Nimheas, agus is beag nach ndearnadh coilíneacht Éireannach den áit. Bhí mórán Éireannach in Montsarat agus in Antigua freisin. Na hÉireannaigh a tháinig mar sheirbhísigh dhintiúr, fuair a lán acu píosa talaimh agus a dtéarma istigh; chuaigh cuid eile ar seachrán. Bhí Éireannaigh eile ina máistrí ó thús agus cuid acu sin ina dtoicithe, plandálacha acu agus mórán daor. Bhí na hÉireannaigh ag teacht go fóill san 18ú haois, agus sa 19ú haois féin. Ó thaobh na staire de, is iomaí duine a tháinig ó iarthar agus ó iardheisceart na hÉireann, áit a raibh an Ghaeilge i dteann a réime fós sa chéad chuid den 17ú haois agus láidir go leor ina dhiaidh sin. Níl fianaise chinnte le fáil ar mhaireachtáil na teanga sna hIndiacha Thiar, ach tá roinnt eolais ann ar Ghaeilge oileán Mhontsarat, áit a raibh sí le cloisteáil, b'fhéidir, chomh déanach le lár an 19ú haois.


Maitias Séamas Ó Coinmhí.
I gcathair na Gaillimhe, 3 Feabhra 1766, a rugadh Maitias Séamas Ó Coinmhí (Ó Coinmhidhe). De mhuintir Ógáin a mháthair agus Gaeilgeoir dúchais ab ea nach raibh focal Béarla aige nó go raibh sé thar ocht mbliana d’aois, ós lena sheanmhuintir taobh amuigh den chathair a bhí sé ina chónaí. Bhí a mhuintir deisiúil; cuireadh ar scoil i nGaillimh é agus d’fhoghlaim sé Béarla, Fraincis, Laidin agus Gréigis, in éineacht le rince agus pionsóireacht. Bhí sé thar barr mar dhornálaí agus mar snámhóir. Sagairt Abhistíneacha is mó a chuir oideachas air, cé go raibh raibí mar mháistir príobháideach aige.
In aois a sé déag rinneadh printíseach d'aturnae de chuid mhuintir Bhrianach. Rinneadh iarracht ar an mBrianach a thógáil lá agus an bheirt acu ag déanamh ar Bhaile Átha Cliath; throid siad seisear constábla agus d’éalaigh, agus chuir athair Maitias go dtí oileán Grenada sna hIndiacha Thiar é. I seilbh na Fraince a bhí Grenada, ach ba ghearr go bhfuair Sasana greim air. D’imigh Ó Coinmhí leis agus shroich sé Philadelphia i dtús na bliana 1784 in aois a ocht mbliana déag. Fógra Saoirse Mheiriceá a mheall é ó bhí Stáit Aontaithe Mheiriceá ann le hocht mbliana.
Imreoirí liathróide de chuid na Seactach ("Choctaw") agus na Lacótach ("Lakota"). D'fhoghlaim Ó Coinmhí teangacha a leithéidí. George Catlin a rinne an pictiúr sna 1830í
Saol Meiriceánach a bhí aige as sin amach: é ar fiannas i mílíste Pennsylvania, ina thrádálaí leis na hIndiacha, ina mháistir scoile, agus ina thaistealaí. Phós sé bean an-óg arbh as Corcaigh dá máthair, agus bhí iníon leo, Cecelia, ar bhunaitheoirí Siúracha na Carthanachta i Meiriceá. Thug sé tamall i bPittsburgh agus bhain amach New Orleans, áit a raibh faill aige leis an gcreideamh a chleachtadh gan dua: Caitliceach tréan ab ea Ó Coinmhí i gcónaí.
Chuir sé foclóir Spáinnise i dtoll a chéile, agus nuair a bhí sin críochnaithe aige sa bhliain 1812 thosaigh sé ar fhoclóir Béarla-Gaeilge. Is leis a chaith sé formhór a shaoil as sin amach, agus lámhscríbhinn thoirtiúil atá ann. Theip air foilsitheoir a fháil dó de bharr a mhéid, rud a ghoill air go mór. "An Foclóir Béarla-Gaoidheilge" a thug sé air, agus tuairim is 14,000 focal Gaeilge ann – sin 50,000 slipeanna nó cártaí eolais.
Is cosúil go raibh eolas éigin aige ar thuairim is céad teanga, agus teangacha Indiacha ina measc.
Tagairt.
Mac Aonghusa, Proinsias, ‘An Ghaeilge i Meiriceá’ as "Go Meiriceá Siar - Na Gaeil agus Meiriceá: cnuasach aistí", Stiofáin Ó hAnnracháin (eag.). An Clóchomhar Tta 1979.


Pádraig Phiarais Cúndún.
Rugadh Pádraig Phiarais Cundún (1777-1857) gar do Bhaile Mhac Óda, Contae Chorcaí, agus tháinig clú air mar fhile agus mar fhear grinn. Bhí feirm aige in Uíbh Mac Coille láimh le hEochaill, ach sa bhliain 1826, in aois a naoi mbliana is daichead, thug sé a mhuirín leis go dtí Stát Nua-Eabhrac agus d’fhódaigh sé é féin in Utica, áit a raibh gaolta leis cheana. Bhí Canáil mhór Erie á ghearradh ann timpeall na bliana 1826 agus Gaeilge ag mórán de na hoibrithe. Chuir an Cundúnach aithne ar a lán acu.
Chuir Risteard Ó Foghludha (Fiachra Éilgeach) an cnuasach go léir in eagar sa bhliain 1932.
Naisc.
An Ghaeilge i Meiriceá
Naisc Sheachtracha.
Cundun, Padraig Phiarais
Cundun, Padraig Phiarais
Cundun, Padraig Phiarais
Cundun, Padraig Phiarais
Cundun, Padraig Phiarais


Breac.
a> (or Biwa salmon), "Oncorhynchus masou rhodurus"
Is ceann de roinnt speiceas d'iasc fionnuisce é an breac, a bhíonn bainteach leis an bhfofhine "Salmoninae". Cé go mbaineann na bradáin leis an ghenera céanna is na bric, murab ionann agus formhór na mbreac, caitheann formhór na mbradán a gcuid ama san fharraige.
Bíonn an focal 'breac' in úsáid freisin agus roinnt iasc nach breadáin iad a ainmniú, a leithéid agus "Cynoscion nebulosus", an breac ballach nó an breac breac.
Speiceas.
Úsáidtear an t-ainm 'breac' go minic i ndáil le speicis áirithe, i dtrí as seacht de na genera, san fhofhine Salmoninae: "Salmo" (an Atlantaigh); "Oncorhynchus" (an Aigéin Chiúíin); agus "Salvelinus" na ruabhric san áireamh).


Riachtanas.
Is riachtanas rud éigin go tá rud riachtanach do daonna mair beatha folláin.


An Pháilis.
Is teanga Ind-Eorpach, Ind-Airíoch í an Pháilis (nó an Phailis), agus is ceann de na teangacha Meán-Ind-Airíocha í. Teanga chlasaiceach í an Pháilis féin inniu nach labhraítear ach amháin i searmanais Búdaíocha. Is é "Tipitaka", an scrioptúr naofa i mBúdachas Theireaváda, an fhoinse a bhfuil caighdeán na Páilise bunaithe uirthi. Is é is brí le hainm na teanga, ó thús, ná "líne" nó "téacs scrioptúrtha", agus ní díol iontais é, ós teanga scrioptúrtha í an Pháilis go bunúsach.
Nuair a breacadh na scrioptúir Pháilise síos an chéad uair san aois dheireanach roimh bhreith Chríost, ba teanga labhartha í, nó ar a laghad, bhí canúintí labhartha ann agus iad sách cosúil leis an bPáilis. Na míreanna tráchtaireachta atá curtha leis an scrioptúr ó shin, áfach, tháinig siad ó pheann lucht léinn a d'fhoghlaim an Pháilis mar chaighdeán liteartha is mar theanga iasachta.
Ceann de na Pracraití í an Pháilis, is é sin, ceann de na canúintí beo a tháinig in úsáid sa litríocht san India i ndiaidh don tSanscrait dul in éag mar theanga labhartha.


Stephen Kenny.
Is traenálaí agus iar-imreoir sacair é Stephen Kenny (a rugadh ar an 30 Deireadh Fómhair, 1971 i mBaile Átha Cliath, Éire). Tá sé ina thraenálaí le Dundalk F.C. ó 21 Samhain 2012 i leith.
D'imir sé le Belvedere, St Patrick's Athletic agus Home Farm.
Bhí sé ina thraenálaí ar Longford Town ó 1998 go 2001. Bhuaigh siad Corn FAI agus d'imir an club sa Chorn UEFA. Bhí sé ag obair le Bohemians ó 2001 go 2004 agus bhuaigh siad an League of Ireland. Chuaigh sé go dtí Doire i 2004 agus bhí sé ag obair le Dunfermline Athletic ar feadh séasúir amháin.
Kenny, Stephen
Kenny, Stephen


Alan Mathews.
Is traenálaí agus iar-imreoir sacair é Alan Mathews (a rugadh ar an 27 Meitheamh, 1965 i mBaile Átha Cliath, Éire). Tá sé ina thraenálaí le Shelbourne faoi láthair.
D'imir sé le a lán clubanna. Bhí sé ina thraenálaí le Longford Town ó 2002 go 2007. D'obraigh sé le Cork City i 2008.
Mathews, Alan
Mathews, Alan


Jamie Carragher.
Is iar-imreoir sacair é Jamie Lee Duncan Lee Carragher (a rugadh ar an 28 Eanáir, 1978 i mBootle, Sasana). Fear "aonchlub" a bhí ann, a chaith na blianta ina chosantóir ar fhoireann Liverpool.


Peter Hutton.
Is imreoir sacair é Peter Hutton (a rugadh 2 Márta, 1973 i Doire. Imríonn sé faoi láthair le Cliftonville sa tSraith Éireannch. D'imir sé le Cathair Dhoire ón bhliain 2002 go 2009. D'imir sé le Port an Dúnáin sa bhliain 1998 agus Shelbourne ón bhliain 2001 go 2002. Is cosantóir é.


Mark Farren.
Ba imreoir sacair é Mark Farren (Rugadh é ar an 1 Bealtaine, 1982 i gCaisleán Nua, Dún na Gall, Éire agus fuair sé bás ar an 3 Feabhra, 2016). D'imir sé le Glenavon F.C. agus roimhe sin le Derry City.
D'imir sé freisin le Monaghan United ó 2001 go 2003. Bhí sé ar foireann na hógánaigh le Tranmere Rovers, Huddersfield agus Finn Harps.
D'aimsigh sé neart cúil le Derry.
Fuair sé bás tubaisteach de bharr ailse sa bhliain 2016.


Sammy Morrow.
Is imreoir sacair Éireannach Tuaisceartach é Samuel Morrow (a rugadh 3 Márta, 1985 i Doire i dTuaisceart Éireann). Ar an 16 Meitheamh 2011, shínigh Morrow le Ross County in Albain.
D'imir sé le Derry City, Ipswich Town, Hibernian agus le Tranmere United roimhe sin.


Pádraig Amond.
Is peileadóir é Pádraig Amond (Ceatharlach, 15 Lúnasa 1988). Imríonn sé faoi láthair le Accrington Stanley mar ionsaitheoir. D'imir sé le Paços de Ferreira, Shamrock Rovers agus Sligo Rovers cheanna.


An Hitis.
Seanteanga Ind-Eorpach a bhí sa Hitis a bhí á labhairt san Anatóil (i dTuirc an lae inniu) ón 19ú haois RC go dtí an 11ú haois RC. Dealraíonn sé, áfach gur mhair iarsmaí éigin den Hitis i mbéal na ndaoine ina dhiaidh sin ar feadh cúpla céad bliain ar fad. Tháinig deireadh leis an scríbhneoireacht dhingchruthach timpeall na bliana 1100 RC, nuair a d'imigh impireacht na Hiteach de dhroim an tsaoil.
Is í an Hitis an ceann is sine de na teangacha Ind-Eorpacha a d'fhág iarsmaí scríofa ina ndiaidh, agus í chomh seanársa is go síleann cuid de na saineolaithe nach teanga Ind-Eorpach í i gciall chúng an téarma, ach gur chóir téarma nua a cheapadh leis an réamhtheanga ársa a shainaithint as ar fáisceadh an Ind-Eorpais agus an Hitis araon. Is fearr leis an gcuid ba mhó de na teangeolaithe, áfach, an Hitis a aicmiú mar cheann de na teangacha Ind-Eorpacha.


Gary Deegan.
Is imreoir sacair é Gary Deegan(a rugadh 28 Meán Fómhair, 1987 i mBaile Átha Cliath, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Hibernian F.C. san Alban.
D'imir sé le Bohemians agus Shelbourne roimhe sin. D'imir an Corn UEFA agus Sraith na Seaimpíní leo. Chuaigh sé go dtí an Longford Town sa bhliain 2006. Bhí sé ag imirt le Galway United sa bhliain 2008 ach cheannaigh Bohemians é. Bhí ag éirí go maith leis le Cathair Coventry ach gortaíodh é agus ní bheidh sé in ann imirt ar feadh cúpla mí.
Imríonn sé i lár na páirce.


Schachnovelle (ÚrscéalFichille).
Is é an t-úrscéal deireanach agus b'fhéidir an ceann is aitheanta é Scachnovelle (Úrscéalfichille) a scríobh Stefan Zweig sular chuir sé lámh ina bháis féin sa bhliain 1942.
An Scéal.
Ar long phaisnéire ag seoladh idir Nua Eabhrac agus Buenos Aires éiríonn leis an bpríomhcharactéir, seampín fichille an domhain, atá mar phaisnéir ar an long, a mhealladh isteach i gcluiche fichille ar son airgid. Agus an cluiche ar siúl chuireann Dr B., teithfí ón Ostair, comhairle ar an mbuíonn fear atá ag imirt i gcoinne an seampín agus de bharr a chabhar chríochnaíonn an cluiche cothrom. Bíonn an méid sin iontas ar na bhfearaibh go ndéanann an príomhcharactéir tréaniarracht an teithfí a mhealladh chun cluiche iomlán a imirt i gcoinne an seampín. Agus é ag iarraidh chuir ina luí air gur cheart dó an dúshlán a thabhairt, instear scéal an teithfi dúinn.
Is léir gur chuireadh faoi ghlas é in óstán ag na naitsithe ar feadh achar fada gan aige ach leabhar faoi 150 cluiche fichille clúiteach, a ghoid sé ó saighdiúir Gearmánach lena aigne a choimeád aclaí. Tar éis tamaill bíonn chuile cluiche ar eolas aige agus ansin agus é cráite ag an t-uaigneas éiríonn leis cluichí a imirt idir dubh agus bán ina intinn féin. Is gá dó a intinn a scoilt ina dhá leath go samhlaíoch chun an éacht seo a bhaint amach. Éiríonn leis ach faoi dheireadh chuireann an deighilt cumtha seo isteach air agus chuireadh faoi chúram siciatraí in ospidéal é. Tá an sicitraí thar a bheith tuisceannach agus tar éis biseach a theacht air an ostaireach, scaoileadh saor é. Tugadh foláireamh dó gan a bheith ag plé le fichille arís áfach. Dár ndóigh chuireann an príomhcharactéir ina luí air an cluiche a imirt.
Baineann an teithfí an chéad cluiche agus bíonn iontas ar an seampín agus ar an gcomhluadar. In aghaidh tolla an teithfí shocraíonn siad cluiche eile a imirt chun deis díoltais a thabhairt don seampín. Séard a thiteann amach ná go gcuireann an seampín isteach chomh mór sin ar an teithfí, d'aon turas, le himirt mall go chliseann sláinte intinne an Ostaireach agus fágann sé an bord le gealltannas nach n'imreofadh sé fichille arís go deo.
Miniú an Scéil.
Deirtear go seasann seampín fichille an domhain do Hitler, duine gan oiliúnt gan samhlaíocht ach talainn de shaghas éigeann aige agus go seasann an buíonn eile do na comhghualaithe le talainn, oideachas agus tuisceannt ach gan an cumas acu cuir in aghaidh an bodach míléannta. Faraoir fuair Zweig bás sular chruthú a mhalairt.


Brian Shelley.
Is imreoir sacair é Brian Shelley (a rugadh ar an 15 Samhain, 1981 i mBaile Átha Cliath, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Ballarat Red Devils chomh maith le post mar thraenálaí.
D'imir sé le Shamrock Rovers, Carlisle United agus Drogheda United roimhe sin.
Shelley, Brian


Umbro.
Comhlacht is ea Umbro. Déanann sé éadaí spóirt agus feisteas spóirt. Tá a cheanncheathrú i Cheadle i Sasana. Déanann sé geansaithe do chlubanna sacair, Sunderland, Bohemians, Shamrock Rovers, Newcastle United agus clubanna eile san áireamh.


Adidas.
Is táirgeoir d'earraí spóirt é Adidas. Bunaíodh an comhlacht sa bhliain 1924 sa Ghearmáin. Tá clú agus cáil ar "trí stríopaí" Adidas, a mbíonn ar a gcuid earraí go léir.
Sacar.
Déanann an comhlacht geansaithe peile ar son Newcastle United, Liverpool, Chelsea, Real Madrid agus a lán clubanna eile.


Nike.
Bróga reatha Nike do pháistí á dtaispeáint i siopa.
Is comhlacht earraí spóirt ollmhór domhanda é Nike. Bunaíodh an comhlacht sa bhliain 1971 i Meiriceá agus tá sé ag fás go mór ó shin i leith. Tá ceannáras an chomhlachta suite in Beaverton, Oregon. Tá cáil ar Nike mar gheall ar a lógó "swoosh".
Sacar.
Déanann Nike an geansaí peile do Barcelona, Manchester United, Celtic, Aston Villa agus a lán clubanna eile.


Neale Fenn.
Is imreoir sacair é Neale Fenn (a rugadh ar an 18 Eanáir, 1977 i Londain, Sasana). Imríonn sé faoi láthair le Dundalk.
D'imir sé le Tottenham Hotspur, Peterborough United, Waterford United, Cork City agus Bohemians.


Daniel Levy.
Is cathaoirleach club sacair Tottenham Hotspur é Daniel Levy. Cheannaigh sé an chlub ó Sir Alan Sugar sa bhliain 2001.


Puma.
Comhlacht Gearmánach ilnáisiúnta is ea Puma AG Rudolf Dassler Sport (Puma). Déanann sé feisteas spóirt. Déanann sé geansaithe do chlubanna sacair, Tottenham Hotspur, Lazio, SV Austria Salzburg agus clubanna eile san áireamh. Urraitheoir Usain Bolt is ea é.


Seosamh Ó Déin.
Is imreoir iomána Éireannach é Seosamh Ó Déin (Béarla: "Joe Deane") a rugadh i gContae Chorcaí ar an 15 Samhain 1977. Imríonn sé fós leis a chlub áitiúil i gCill Ia, agus bhí gairmréim fhada agus rathúil aige le foireann idirchontae Chorcaí idir 1996 agus 2008, tréimhse inar bhuaigh sé gach duais atá ar fáil sa spórt.
Dheimhnigh bainisteoir nua an chontae Donncha Breathnach go bhfuil sé scortha ón imirt, agus é faoi agallamh ar an 20 Aibreán 2009. Níor ghlac "Deano", mar a thugann siad air, aon pháirt sa tSraith Náisiúnta sa bhliain 2009.


Úr-Chnoc Chéin Mhic Cáinte (Dán).
Scríobh Peadar Ó Doirnín an dán seo Úr-Chnoc Chéin Mhic Cáinte'". Rugadh é in aice le Dún Dealgan, Co. Lú sa bhliain 1704. Chaith sé an chuid is mó dá shaol sa chontae seo agus i gContae Ard Mhacha. Ba mhúinteoir scoil chois claí é, ar feadh tamaill, agus ba scríobhaí é freisin.
Cnoc atá dhá mhíle siar ó thuaidh ó Dhún Dealgan is ea Cnoc Chéin Mhic Cáinte.
Deirtear gur chum sé an dán seo do chailín dárbh ainm Nuala, a bhí ina cónaí san Fheadh Uachtarach.


Aereiteog.
Is é rud is aereiteog ann: réad cosúil le sciathán eitleáin. Mar gheall ar a cruth is amhlaidh a théann fórsa ardaithe i bhfeidhm uirthi nuair a ghluaiseann sí go cothrománach tríd an aer nó trí aon sreabhán eile. Is cruth mar sin a bhíonn ar liáin, ar stiúracha, ar liáin muilte gaoithe, ar liopaí sciathán agus ar sheolta bád chomh maith.


Mála aeir.
Mála aeir (i SEAT Ibiza)
Is é rud is mála aeir ann: fearas cosanta uathoibríoch i ngluaisteáin chun an lucht taistil a chosaint ar imbhualadh. Le blianta beaga anuas tá aermhálaí á suiteáil i gcuid mhaith de na gluaisteáin nua, i lár an rotha stiúrtha agus sa stiall tosaigh os comhair an taistealóir. Is amhlaidh a bhíonn trasduchtóir sa stiall sin. Leanann luasmhoilliú gach uile imbhualadh ar ndóigh. Imbhualadh ar bith os cionn 20km san uair, braitheann an trasduchtóir sin sa stiall an luasmhoilliú, agus taobh istigh de 30 milleasoicind nó mar sin, déanann an trasduchtóir comhartha leictreonach, agus spreagann sé sin caidéal ar leith chun na málaí a líonadh le haer nó le nítrigin.
Na haermhálaí séidte - is é rud atá iontu sin: adhartáin roimh an tiománaí agus an duine eile sna suíocháin tosaigh, chun iad a chosaint ar an roth, ar an stiall, agus ar an ngaothscáth. Chun an chosaint is fearr a thabhairt, ní mór crios sábhála trí phointe a chaitheamh in éineacht leis an aermhála. Is é sin, crios a ghabhann trasna na coime agus thar an ngualainn.
Ansin díreach tar éis a líonta agus tar éis an imbhuailte, ligtear don aer éalú, agus crapann na málaí chun gur féidir leis an tiománaí agus leis an duine eile éalú as an ngluaisteán. Taispeánadh i Meiriceá a fheabhas atá na haermhálaí: ó tosaíodh ar na haermhálaí a shuiteáil i ngluaisteáin is lú i bhfad an méid daoine a ghortaítear agus a mharaítear in imbhuailtí ar na bóithre. Mar shampla, measann na húdaráis sna Stáit Aontaithe gur shábháil na haermhálaí beo 2,400 duine idir 1990 agus 1995, agus gur lú de 29,000 an méid drochghortuithe a bhí ann dá mbarr.


Trasduchtóir.
Feiste é trasduchtóir chun cineál amháin fuinnimh a athrú ina chineál eile. Is gnách gurb é rud a bhíonn i gceist: cineál ar leith fuinnimh a athrú ina fhuinneamh leictreach. An micreafón, cuir i gcás, déanann sé fuinneamh meicniúil fuaime a athrú ina fhuinneamh leictreach. Teirmiméadar leictreach abair - is é rud a dhéanann sé: an teocht a athrú ina comhartha leictreach. 'Trasduchtóir brathadóra' is gnách a thabhairt ar thrasduchtóir a dhéanann comhartha leictreach, voltas nó sruth, agus é sin i gcomhréir le hairí éigin ar chineál eile fuinnimh - cuir i gcás, díláithriú, brú, luasghéarú, bogthaise, teocht, nó a leithéid.


Sruth leictreach.
Nuair a shreabhann lucht leictreach trí ábhar ar bith, bíodh an lucht deimhneach nó diúltach, is é sruth leictreach a thugtar ar an méid lucht a ritheann thar ionad ar leith in aghaidh an tsoicind. Is é an t-aimpéar an t-aonad ina dtomhaistear sruth leictreach, agus is é "A" an nod ar an aimpéar. Is ionann aimpéar agus cúlóm luchta a rith thart gach uile shoicind.
An sruth a shreabhadh in aon treo amháin an t-am go léir - is sruth díreach (s.d) an uair sin é. Glactar leis gurb é treo an tsrutha: treo coibhéiseach shreabhadh an luchta dheimhnigh. Is é a mhalairt sin, dá réir sin: i gcoinne shreabhadh an luchta dhiúltaigh. Is sruth díreach a fhaightear ó cill leictreach. I gcás an dineamó afách, is sruth malartach nó sruth ailtéarnach (s.a.) a shreabhann uaidh sin i dtreo amháin leath an ama, agus sa treo eile, an leath eile den am. An t-ábhar a sreabhann an sruth tríd - seoltóir leictreach a thugtar air.


Spásárthach Galileo.
Sa bhliain 1989 a chuir NASA an Spásárthach Galileo ar siúl. Sa bhliain 1995 bhain sí Iúpatar amach. Tá sé i gceist go ndéanfaidh sí atmaisféar Iúpatair a dhearbháil go díreach, agus gealacha Iúpatair a iniúchadh go mion, agus grianghraf de na príomhghealacha sin a ghlacadh. Táthar ag súil leis gur géire faoi chéad a bheidh na grianghraif sin ná na cinn a ghlac Voyager 2 sa bhliain 1979. Tá sé beartaithe go bhfanfaidh sí go buan i bhfithis thar ar Iúpatar as seo amach.


Siostól.
Cuid de thréimhse nó de thimthriall an chroí é sin. Le linn an tsiostóil is amhlaidh a chrapann matán an chroí. Is mar sin a dhéanann an croí an fuil a bhrú timpeall an corp. An croí a dhéanamh bog - sin é a dhéantar sa chuid eile den timthriall. Diastól a thugtar ar an gcuid seo den timthriall. Is le linn an tsiostóil is mó a bhíonn brú na fola, agus le linn an diastóil is ea is lú a bhíonn sé.


Scála Richter.
Scála logartamach is ea Scála Richter. Scála é chun cur síos a dhéanamh ar mhéid na gcreathanna talún. An seismeolaí Meiriceánach Charles Francis Richter (1900-1985) is as a ainmníodh an scála. Is mar a chéile méadú d'aonad amháin ar Scála Richter agus iolrú faoina deich ar mhéid an chreatha talún. Mar sin, más é 7 scór an chreatha talún ar an scála seo, is mó faoina deich é ná crith ar scór 6 ar Scála Richter. Nuair is é fuinneamh an chreatha talún a bhíonn i gceist, is mó faoi thríocha fuinneamh an chreatha talún ar scór 7 ná fuinneamh an chreatha talún ar scór 6 ar Scála Richter.


Elizabeth Strout.
Is scríbhneoir Meiriceánach í Elizabeth Strout, a bhuaigh an duais Pulitzer leis an gcnuasach gearrscéalta "Olive Kitteridge" sa bhliain 2009. Tógadh í i mbailte beaga i New Hampshire agus Maine sna Stáit Aontaithe. Caitheann sí cuid den bhliain i gCathair Nua-Eabhrac agus an chuid eile in Maine.


Críostóir Ó Cuana.
Is iar-uachtarán ar an CLG é Críostóir Ó Cuana (Béarla: "Christy Cooney"). Toghadh ina uachtarán é ar an 12 Aibreán, 2008 ag Comhdháil Chumann Lúthchleas Gael na bliana sin, agus tháinig sé isteach i mbun oifige sa bhliain 2009. Tháinig sé i gcomharbacht ar Nioclás Ó Braonáin, as Contae Chill Chainnigh.
Is as Eochaill i gContae Chorcaí é Ó Cuana, áit inar rugadh é sa bhliain 1952. Nuair a toghadh Nioclás Ó Braonáin sa bhliain 2005, bhí Ó Cuana san iomaíocht fós, ach fuair Ó Braonáin seacht vóta déag ní ba mhó. Agus é ag glacadh oifige, dúirt Ó Braonáin go mbeadh sé ag súil go gcuirfeadh Ó Cuana a ainm isteach sa chéad thoghchán eile, agus rinne sé amhlaidh sa bhliain 2008.
I dtoghchán na bliana 2008, bhailigh Ó Cuana níos mó ná leath na vótaí, ag fáil an ceann is fearr ar Liam Ó Néill agus Seán Ó Fógartaigh.
Tháinig Liam Ó Néill i gcomharbacht air sa bhliain 2012.


Teangacha Gréagacha.
Craobh de na teangacha Ind-Eorpacha iad na teangacha Gréagacha. Go bunúsach, ní gnách dearcadh orthu mar theangacha éagsúla, ach mar chanúintí nó mar chéimeanna stairiúla aon teanga amháin - is é sin, an Ghréigis.


Glen Crowe.
Is imreoir sacair é Glen Crowe (a rugadh 25 Nollaig, 1977 i mBaile Átha Cliath, Éire). Imríonn sé faoi láthair le Sporting Fingal.
D'imir sé le Wolves, Bohemians agus Shelbourne roimhe sin.
Crowe, Glen
Crowe, Glen


Tesco.
Is é Tesco an tríú grúpa ollmhargaí is mó ar domhan. Bhunaigh Jack Cohen Tesco i 1919 sa Bhreatain. Tá clú agus cáil ar an ainm ar fud an domhain.


Mangainéis.
Is í an mhangainéis dúil cheimiceach a 25, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann di ná Mn. Faightear ina dúil sa dúlra í, ach tá go leor mianraí mangainéise ann chomh maith. Riandúil thábhachtach í, is é sin, bíonn beagáinín mangainéise de dhíth ar an gcuid is mó de na horgánaigh bheo, ach san am chéanna, is féidir le barraíocht mangainéise dochar a dhéanamh dóibh.
Miotal crua sobhriste í an mhangainéis agus é ag breathnú cosúil leis an iarann. Tá an mhangainéis agus cuid dá comhdhúile paramhaighnéadach, is é sin, ní féidir buanmhaighnéad a dhéanamh den mhangainéis, ach má chuirtear réimse maighnéadach i bhfeidhm uirthi ón taobh amuigh, beidh sí ag freagairt an mhaighnéadais, ionas go n-aomfaidh an maighnéad í.
Bíonn an mhangainéis ag flúirsiú i screamh an Domhain, agus í ar an dara dúil déag is coitianta ansin. Mianraí tábhachtacha mangainéise iad an phirealúisít (an phoiliainít), arb ionann í agus dé-ocsaíd na mangainéise, an bhrabhainít (cineál sileacáite), an silimeileán (ocsaídí éagsúla mangainéise in éineacht le potaisiam agus bairiam) agus an ródacróisít (carbónáit na mangainéise).
Níl ach aon iseatóp amháin le fáil sa dúlra, Mn-55, agus is é an t-aon iseatóp amháin atá cobhsaí. Tá an raidiseatóp úd Mn-53 sách fadsaolach (beagnach ceithre mhilliún bliain ar leathré), ach is iseatóp saorga é.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá ag an mangainéis ná +2, +3, +4, +6 agus +7. Is iad na comhdhúile is cobhsaí na cinn ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin úd +2 ag an mangainéis, agus bíonn na comhdhúile seo dearg (an ródacróisít mar shampla, MnCO3) nó pinc. Le fírinne, bíonn dathanna na gcomhdhúl chomh láidir sin is gur féidir úsáid an dathlí a bhaint as cuid acu. Is é +2 staid ocsaídiúcháin na mangainéise in orgánach an duine freisin, agus mar sin, ní bhíonn na comhdhúile seo chomh nimhiúil agus na comhdhúile eile.
Comhdhúile tábhachtacha iad an dé-ocsaíd MnO2 agus na sármhanganáití freisin, cosúil le sármhanganáit an photaisiam, KMnO4. Ocsaídeoir láidir í an tsármhanganáit photaisiam, agus is iomaí cineál úsáid a bhaintear aisti dá réir: bhí sí tábhachtach i ndíghalrú an uisce tráth, agus is féidir na baictéir a mharú in othrais athlasta léi freisin. Thairis sin, is ceimiceán agus imoibrí tábhachtach saotharlainne í.


Thomas Bracken.
B'fhile aithnidiúil é Thomas Bracken (21 Nollaig 1843 – 16 Feabhra 1898) i ndeireadh an 19ú haois. Chum sé "God Defend New Zealand", ceann de dhá amhrán náisiúnta na Nua-Shéalainne agus b'é an chéad duine é a d'fhoilsigh an frása "God's Own Country".
Rugadh Bracken i gCluain Eois, Contae Mhuineacháin, Éire. Fuair a mháthair bás nuair a bhí sé ina leanbh óg agus a athair nuair a bhí sé 10 mbliana d'aois. Seoladh anonn chun na hAstráile é nuair a bhí sé a 12, chuid a uncail John Kiernan, ag Geelong, Victoria. Is cosúil go bhfuair sé post mar phrintíseach poitigéireachta, ach bhog sé thart ar na feirmeacha agus é ag obair mar lomaire caorach agus aoire, agus ar feadh seal ag mianadóireacht óir agus ina choimeádaí siopa.
Leac chuimhneacháin do Thomas Bracken ag Reilig Tuaisceartach Dunedin


Lifestyle Sports.
Is siopa spóirt é Lifestyle Sports i bPoblacht na hÉireann, i dTuaisceart Éireann, agus i bPoblacht na Seice. Tá 62 siopa acu ar oileán na hÉireann.
Is é Stafford Holdings an t-úinéir faoi láthair.


An Ghaeilge i gCeanada.
Tá stair sách fada ag an nGaeilge i gCeanada. Ba é Talamh an Éisc an t-aon áit amháin lasmuigh d’Éirinn ar mhair sí chomh fada sin, ó lár an 18ú haois go dtí lár an 20ú haois, agus canúint ar leith ann a d’eascair, is dócha, ó Ghaolainn na nDéise. Tá an chanúint sin marbh anois, cé go bhfuil Gaeilge á múineadh ina lán ollscoileanna i gCeanada le tamall anuas agus go bhfuil scata díograiseoirí ag iarraidh í a chur á labhairt arís.
a> sa bhliain 1775, nuair a bhí Gaeilge á labhairt go coitianta in oirthear an oileáin.
Talamh an Éisc.
Breis is 9,000 bliain d’aois atá na hiarsmaí daonna is sine i dTalamh an Éisc agus i Labradar; tháinig pobal i ndiaidh pobal, agus lucht labhartha Beothuk a bhí ann nuair a tháinig na chéad Eorpach – na Lochlannaigh ar dtús os cionn 1,000 bliain ó shin (i L’Anse aux Meadows), ansin iascairí ó Shasana, ón bPortaingéil, ón Spáinn agus ón bhFrainc, agus sealgairí míolta móra ó thir na mBascach.
Níl cuntas ar Éireannaigh sa réigiún a dtugtar Ceanada anois air roimh an mbliain 1536, nuair a tháinig iascairí ó Chorcaigh chomh fada le Talamh an Éisc. Is cosúil gurb iad sin na chéad chainteoirí Gaeilge a bhí riamh sna bólaí sin, ó ba dheacair do long as Corcaigh (an "Mighel", sa chás seo) gan an teanga a thabhairt ar bord léi.
Bunaíodh seacht gcoilíneacht Shasanacha le cairt ríoga i dTalamh an Éisc idir na blianta 1610 agus 1628, agus dealraíonn sé go raibh Éireannaigh le fáil iontu.
De réir an tséasúir a thagadh na hÉireannaigh ar dtús. Nuair a théadh báid iascaireachta ó Shasana chun na "Grand Banks" sheasaidís ag Port Láirge, ag Loch Garman agus ag Ros Mhic Treoin chun lón a cheannach agus oibrithe a fhostú le haghaidh dhá shamhradh agus geimhreadh amháin – “séasúr Thalamh an Éisc”. Fir gan phósadh ba ea a bhformhór, cé go mbíodh mná ar fóstú freisin. Sa bhliain 1776 dúradh go n-imíodh idir 3,000 agus 5,000 Éireannach gach bliain agus idir seasca agus ochtó bád á n-iompar.
Bhí naonúr as gach deichniúr ina gcónaí laistigh de sheasca míle slí ó Phort Láirge; tháinig mórán eile ó dheisceart Chill Chainnigh, ó iardheisceart Loch Garman, ó oirdheisceart Thiobraid Árann agus ó oirthear Chorcaí. I gCo Loch Garman amháin a bhí Béarla in uachtar.
Is beag duine acu a bhí i dtaithí na hiascaireachta. Bhíodh mórán ag obair cois cladaigh, ag glanadh, ag salannú agus ag triomú na dtrosc, agus a lán ban agus páistí i measc na n-oibrithe. Roghnaigh roinnt de na hÉireannaigh fanacht ann dá ndeoin féin, agus d’fhan cuid eile de dhíobháil airgid; ach ní raibh 10,000 Éireannach féin ina gcónaí ann faoin mbliain 1800. Mhéadaigh ar a líon: bhí 38,000 acu ann faoin mbliain 1836, leath phobal an oileáin agus Gaeilge ag a bhformhór.
I gcalaí St John's agus Harbour Grace a bhí an mhórchuid díobh le fáil, agus scaip siad as sin trí chalaí beaga leithinis Avalon. Iascairí ba ea a bhformhór, cé go raibh ceardaithe, siopadóirí agus ceannaithe ina measc, agus scata maith seirbhíseach a tháinig anall leo féin.
Is beag áit eile taobh amuigh d’Éirinn a bhí an Ghaeilge á labhairt ag an mórchuid de na daoine, agus ba dhóigh leat ar an bhfianaise gur Gaeilge amháin a bhí ag beagnach 90% de na hinimircigh a tháinig ó Éirinn sa 17ú haois agus san 18ú haois. Thug siad leo na sean-nósanna agus an béaloideas a bhain leis an teanga ag an am, in éineacht le dóigheanna áirithe chun éadaí, troscán agus tithe a dhéanamh. Thug siad an fhaicseanaíocht féin anall leo agus is iomaí bruíon a bhí ann dá bharr.
Is léir ó cháipéisí cúirte gur minic a bhí gá ag cosantóirí le hateangaire, rud a chuirfeadh in iúl gur beag Béarla a bhí á labhairt i leithinis Avalon. Tá fianaise eile le fáil i gcáipéisí eaglasta. Nuair a rinne an tOirmhinneach Laurence Coughlan Meitidistigh d’fhormhór mór phobal an Chladaigh Thuaidh, limistéar Gaelach, sna 1760í, dúradh gurbh í a chuid Gaeilge ba mhó a chuidigh leis; agus nuair a scríobh an tEaspag Caitliceach James Louis O'Donel chun Baile Átha Cliath ag iarraidh misinéir Proinsiasach le haghaidh Thalamh an Éisc agus Labradar, dúirt sé go gcaithfeadh an misinéir sin Gaeilge a bheith aige.
Deirtear go bhfuair an teanga bás i dTalamh an Éisc roimh dhaichidí an 20ú haois, rud nach féidir a dheimhniú ar fad; b'fhéidir go raibh corrchainteoir le fáil beagán níos déanaí. Is cinnte, áfach, go bhfuil sainchanúint an oileáin marbh anois.
Montréal.
Cuan Montréal sa bhliain 1889.
B'Éireannaigh iad 60% dár tháinig ar imirce chun Ceanada idir na blianta 1825 agus 1845, agus a lán acu ina gcainteoirí dúchais. Tháinig siad ina rabharta i rith an Drochshaoil, a bhformhór mór ag teacht i dtír ar oileán Grosse-Île in Québec, áit ar mharaigh an fiabhras na mílte. Is minic a chuaigh siad a chónaí i Montréal, murar rogha leo Ontario nó na Stáit.
Ba bhreá leis na hÉireannaigh Montréal, cathair Chaitliceach: sa bhliain 1831 féin tháinig timpeall 34,000 acu ann, agus sna 1840í bhí siad á bhfódú féin i mbruachbhailte lucht oibre dála Pointe-Saint-Charles. Is éard is dóichí gur thug siad neart Gaeilge isteach leo, ach ba theanga gan fónamh i Montréal í: mheath sí agus tháinig Béarla nó Fraincis ina háit.
Ontario.
D'fhéadfadh cúrsaí na linne cuidiú le húsáid na Gaeilge i gcúige Ontario sa 19ú haois. Tar éis Chogadh na Bliana 1812 tháinig mórán Éireannach isteach chun dul ag obair ar chanálacha, ar bhóithre, ar iarnróid agus sna coillte. Chuaigh mórán le feirmeoireacht ar thalamh a fuair siad go saor nó saor in aisce. Is minic arbh as Cúige Mumhan dóibh, agus as Co Chorcaí nó as Co Thiobraid Árann (a raibh an chuid theas de ina Gaeltacht fós) go háirithe.
D'fhág an Drochshaol a rian ar Ontario: nuair ba mheasa an scéal, sa bhliain 1847, bhí na mílte inimirceach ag fáil bháis i gcuaraintín, go mór mór le tíofas. An fuíoll a tháinig slán b’as Co Shligigh, as Co an Chláir nó as Co Chorcaí do mhórán acu agus Gaeilge acu dá bharr. Chuaigh a lán le feirmeoireacht, agus ba mhinic na cailíní ar aimsir; bhíodh daoine eile ag obair ar na hiarnróid nó sa tionscal tógála sna cathracha. Ba mhór a líon i measc mhuintir na tuaithe i gcomórtas leis na Stáit, agus d'fhág siad logainmneacha Éireannacha ar fud na háite. Is gá breis taighde a dhéanamh ar staid na teanga ann sa dara cuid den 19ú haois.
Cúigí Eile.
Bhí Éireannaigh ag baint amach New Brunswick roimh an Drochshaol, agus sna 1840í tháinig na mílte acu sna longa iompartha adhmaid a bhí ag filleadh folamh. Tá a lorg sin ar Chatham, áit atá an-Ghaelach fós.
I Nova Scotia, áit a raibh pobal teann Albannach (agus Gàidhlig acu), bhí claonadh ag na hÉireannaigh chun dul a chónaí in Halifax, ach mar sin féin d'fhág siad a lorg ar roinnt ceantair thuaithe, go mór mór an Rinn Bhriotánach. Ní fios go díreach cé chomh fada is a mhair an Ghaeilge ann.
Ar mhachairí féir an iarthair níorbh ionann na hÉireannaigh a tháinig díreach ó Éirinn, agus Gaeilge ag roinnt acu ar a laghad, agus na hÉireannaigh a tháinig anoir as Ceanada féin nó as na Stáit - dream nach raibh aon easpa Béarla orthu agus a chuidigh lena chur i bhfeidhm ar fud an réigiúin.
Usáid na Gaeilge Inniu.
Is é an tionscadal Gaeilge is fuinneamhaí i Ceanada Gaeltacht Thuaisceart an Oileáin Úir. Tá píosa talaimh dá gcuid féin acu in Ontario, agus ranganna agus deirí seachtaine Gaeilge ar siúl acu.
Sa bhliain 2005 measadh go raibh 500 Gaeilgeoir líofa ar a laghad ann a rugadh i gCeanada, gan trácht ar roinnt Éireannach a bhí ina gcónaí i gCeanada agus a bhaineadh feidhm as an teanga. Bhí teaghlaigh ann freisin a labhraíodh Gaeilge sa bhaile. Measadh go n-úsáidfeadh 80% de na Gaeilgeoirí an teanga gach lá.
Ní mór a chuimhneamh nach mbaineann aon duine de lucht úd na Gaeilge le pobal seanbhunaithe anois agus nach mór dóibh tosú as an nua; ach tá gríosú le fáil i gcuimhne na staire. I bhfianaise a bhfuil á dhéanamh chun an teanga a mhúineadh agus a chothú, is dócha go dtiocfaidh méadú mall ar líon na gcainteoirí líofa feasta; ach tá sé le feiceáil an féidir pobal ceart Gaeilge a bhunú.
Naisc sheachtracha.
Ceanada


Aubade (Dán).
Scríobh Nuala Ní Dhomhnaill an dán Aubade. Foilsíodh é i 'Feis', An Sagart, Má Nuat, Baile Atha Cliath 1991
Rugadh Ní Dhomhnaill i Sasana agus d'fhás sí suas i Luimneach, in Aonach agus i nGaeltacht Corca Dhuibhne. D'fhreastal sí ar mheánscoil i gCathair Luimnigh agus chuaigh sí ar bhun staidéir i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá roinnt cnuasaigh filíochta trí Ghaeilge scríofa aici. Ina measc, tá Cead Aighnis ina bhfuil dánta iontacha faoi shlua atá ag cur fúthu faoin bhfarraige darbh ainm na Murúcha. Samhlaíocht agus béaloideas agus na sean-amhráin a bhíonn ag Nuala mar thobar dá cuid saothair.


An Bád Sí (Dán).
Scríobh Nuala Ní Dhomhnaill an dán seo, An Bád Sí. Foilsíodh é ins 'An Dealg Droighinn', The Mercier Press, Baile Atha Cliath 1981.
Rugadh i Sasana í Ní Dhomhnaill agus tógadh í i Luimneach, in Aonach agus sa Ghaeltacht Corca Dhuibhne. D'fhreastal sí ar mheánscoil i gCathair Luimnigh agus chuaigh sí ar bhun staidéir i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá roinnt cnuasaigh filíochta trí Ghaeilge scríofa aici. Ina measc, tá Cead Aighnis ina bhfuil dánta iontacha faoi shlua atá ag cur fúthu faoin bhfarraige darbh ainm na Murúcha. Samhlaíocht agus béaloideas agus na sean-amhráin a bhíonn ag Nuala mar thobar dá cuid saothair.


An Chaor Aduaidh (Dán).
Scríobh Nuala Ní Dhomhnaill an dán seo, An Chaor Aduaidh. Foilsíodh é san 'Cead Aighnis', An Sagart Má Nuat, BAC 1998.
Rugadh i Sasana í Ní Dhomhnaill agus d'fhás sí suas i Luimneach, in Aonach agus i nGaeltacht Corca Dhuibhne. D'fhreastal sí ar mheánscoil i gCathair Luimnigh agus chuaigh sí ar bhun staidéir i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá roinnt cnuasaigh filíochta trí Ghaeilge scríofa aici. Ina measc, tá Cead Aighnis ina bhfuil dánta iontacha faoi shlua atá ag cur fúthu faoin bhfarraige darbh ainm na Murúcha. Samhlaíocht agus béaloideas agus na sean-amhráin a bhíonn ag Nuala mar thobar dá cuid saothair.


An Obair (Dán).
Scríobh Nuala Ní Dhomhnaill an dán seo, An Obair. Foilsíodh é ins an 'Féar Suaithinseach, An Sagart Má Nuat, BAC 1984.


Ceist na Teangan (Dán).
Sa dán seo, déanann an file Nuala Ní Dhomhnaill cuir síos ar an Ghaeilge i bhfoirm an meafar 'bádidín leochaileach sobhriste' agus ina ndeir sí go bhfuil a cuid dánta chomh leochaileach céanna.


Dubh (Dán).
Scríobh Nuala Ní Dhomhnaill an dán seo, Dubh. Foilsíodh é ins an 'Cead Aighnis',An Sagart Má Nuat, BAC 1998.


Geasa (Dán).
Dán de chuid Nuala Ní Dhomhnaill is ea "Geasa". Foilsíodh é ins "An Dealg Droighinn", The Mercier Press, BÁC 1981.


Tusa (Dán).
Scríobh Nuala Ní Dhomhnaill an dán seo, Tusa. Foilsíodh é ins an 'Feis', An Sagart Má Nuat, BAC 1991.


Ó mo Bheirt Phailistíneach (Dán).
Chum an file Michael Davitt an dán Ó mo Bheirt Phailistíneach. Foilsíodh é i 'Bligeard Bráide', Coiscéim, BAC 1983.
Bhunaigh agus d'eagraigh Davitt an iris filíochta "Innti". D'oibrigh sé le RTÉ mar thuairisceoir agus láithreoir. I 1994, bhronn An Institiúid Chultúrtha Ghael-Mheiriceánach Duais an Bhuitléaraigh air. Bhí sé ina bhall d'Aosdána.


Am Faigh a' Ghàidhlig Bàs? (Dán).
Is dán é Am Faigh a' Ghàidhlig Bàs?. Niall MacLeod a chum. Rugadh Niall MacLeoid sa Ghleann Dail, An t-Eilean Sgiathanach, sa bhliain 1843. Bhí a athair, Dhòmhnaill MacLeòid, ina cheannaí. Bhí sé freisin ina bhárd aithnidiúil agus d'fhoilsigh sé leabhar filíochta sa bhliain 1811.


Is fada liom Oíche Fhírfhliuch (Dán).
Chum an file Aogán Ó Rathaille (1675? – 1729) an dán seo. B'é Ó Rathaille a chuir tús leis an ngné liteartha i bhfilíocht na Gaeilge ar a dtugtar aisling. Rugadh Ó Rathaille i Screathan an Mhil, Sliabh Luachra, Contae Chiarraí. Bhí a shinsir ina n-ollúna ag Clann Mhic Cárthaigh Mhóir.
Fuair sé teagasc sa Laidin agus sa Bhéarla agus chuir sé aithne ar stair agus litríocht na Gaeilge. Ceann de na dánta ba cháiliúla dár chum sé ab ea "Gile na Gile". Thart faoin mbliain 1714 a scríobhadh an aisling Bharócach seo, san am céanna agus a chuaigh an rí Gearmánach Seoirse I (1660-1727) de rítheaghlach Hannover i seilbh choróin na Breataine. Gné thábhachtach den chineál filíochta a chumadh Aogán is ea an gaol a shamhlaigh sé, mar fhile teaghlaigh, a bheith aige féin le Clann Mhic Chárthaigh Mhóir. B'é an Cárthach Mór príomhghéag an teaghlaigh ríoga agus cé go raibh na Cárthaigh i réim i gCúige Mumhan anallód, bhí an cine 'tráite tréithlag' faoin am seo. Tugann a shaothar léargas ar mheath na nGael sa seachtú haois déag nuair a bhí uasalaicme na hÉireann á gcur as seilbh agus á ndíbirt thar sáile ag fórsaí na Breataine. In ainneoin na hoiliúna a bhí air, b'éigean d'Aogán dul ag obair mar spailpín ar fud chúige Mumhan. Tá an file adhlactha i Mainistir Mhucrois, Eastát Mhucrois, Páirc Náisiúnta Chill Airne, Cill Airne, Co Chiarraí.


Mainistir Mhucrois.
Bunaíodh Mainistir Mhucrois sa 15ú céad agus tá cuma fíormhaith uirthí go fóill. Mainistir Phroinsiasach ab ea í. Tógadh an séipéal roimh an túr, agus is é seo an t-aon túr Proinsiasach in Éirinn atá chomh leathan leis an séipéal. Tá an mhainistir agus na foirgnimh go léir a bhaineann léi ina seasamh agus tá seanchrann iúir,"Taxus baccata", i lár báire. Sa bhliain 1652, chuir lucht Chromail an ruaig ar na manaigh.
Clós clabhstraíthe na Mainistreach agus an crann ag fás i lár báire.
Sa 17ú agus sa 18ú céad, adhlacadh roinnt filí iomráiteacha na háite ann, Aogán Ó Rathaille agus Eoghan Rua Ó Súilleabháin.


Páirc Náisiúnta Chill Airne.
Radharc na mBan, locha agus sléibhte Chill Airne
Tá Páirc Náisiúnta Chill Airne suite in aice bhaile Chill Airne, Contae Chiarraí, Éire. B'í an chéad páirc náisiúnta bunaithe in Éirinn í, cruthaithe nuair a bhronnadh Eastát Mhucrois do Stáit na hÉireann sa bhliain 1932. Ó shin i leith, tá an pháirc fairsingithe as cuimse agus tá níos mó na 102.89 km2 (25,425 acraí) d'éiceolaíochta ilchineálacha aige, Locha Chill Airne, coillearnacha darach agus iúr de tábhachta idirnáisiúnta, agus beanna sléibhte san áireamh.
Tá an t-aonú tréad d'fianna rua dúchasacha agus an sraith chlúdaigh foraoise dúchasaigh is mó atá fágtha in Éirinn, intí.


Antamóiníd alúmanaim.
Is comhdhúil é Antamóiníd alúmanaim (AlSb) agus is é AlSb an fhoirmle atá aige. Is ábhar lánseolta é den chlann III-V, ina bhfuil
alúmanam agus antamón. Is é 0.61 nm a thairiseach laitíseach. Is é a bhandabhearna indíreach ná timpeall 1.6 eV ag 300 K, cé go bhfuil a bhandabhearna díreach 2.22 eV.
Is é 200 cm²·V−1·s−1 a shoghluaisteacht leictreonach agus 400 cm²·V−1·s−1 a shoghluaisteacht phollach, ag 300 K. Is é a Innéacs Athraonach na 3.3 ag tonnfhad 2 µm. Is é a thairiseach tréleictreach ná 10.9 ag mhinicíochta micreathonnáin.
Is féidir le Antamóiníd alúmanaim bheith cóimhiotlaithe le hábhair III-V eile, chun na miotal treasach seo a leanas:AlInSb, AlGaSb agus AlAsSb.


Václav Havel.
Ba dhrámadóir, scríbhneoir agus polaiteoir Seiceach é Václav Havel (). Ba eisean uachtarán deireanach na Seicsclóvaice agus céad uachtarán Phoblacht na Seice. Scríobh sé breis is fiche dráma agus iliomad de shaothair neamhfhicsin. Bhí sé gníomhach i bpolaitíocht na Seicslóvaice ó na 1960í ar aghaidh, go háirithe tar éis Earrach Phrág 1968. Chaith sé tréimhsí i bpríosún. Tar éis Réabhlóid na Veilbhite 1989 ceapadh Havel ina uachtarán, ról inar fhan sé go ceann trí bliana déag. Ba faoina uachtaránacht a cuireadh daonlathas ilpháirtí i bhfeidhm sa tír. Fuair sé bás ar 18 Nollaig 2011.
Luath-thréimhse a shaoil.
Rugadh Václav Havel 5 Deireadh Fómhair 1936 i bPrág. Fiontraithe agus intleachtóirí ba iad a mhuintir agus bhí dlúthpháirt acu i saol na Seicslóvaice ó na 1920í go dtí na 1940í. B’úinéir tálún é a athair agus ba de theaghlach cáiliúil í a mháthair a raibh a hathair ise ina ambasadóir agus iriseoir. Mar gheall ar an chúlra “buirgéiseach” seo, chuir an rialtas cumannach bac ar Havel dul chun cinn a dhéanamh ó thaobh oideachais de. Tar éis a scolaíocht éigeantach a bheith curtha de aige i 1951, bhí air printíseacht a dhéanamh, ach d’fhreastail sé ar ranganna oíche ag an am céanna chun a oideachas meánscoile a chríochnú. Bhí cosc air staidéar a dhéanamh ar aon ollscoil a raibh clár sa léann daonna aici; mar sin, shocraigh Havel dul i mbun staidéar na heacnamaíochta ag Institiúid Teicneolaíochta Phrág ("České vysoké učení technické").
Drámadóir.
Tar éis a sheirbhíse san arm (ó 1957 go 1959 – bhí an tseirbhís mhíleata éigeantach), thosaigh Havel ag obair mar ghiolla stáitse in "Divadlo na zábradlí" (“amharclann ar an staighre”) agus rinne staidéar ar an drámaíocht go cianda ag Acadamh na dTaibh-Ealaíon ("Akademie múzických umění") i bPrág. Thosaigh sé ag scríobh drámaí. Ba é "Zahradní slavnost" (“cóisir gharraí”) an chéad dráma aige agus cuireadh ar stáitse i 1963 é. Tháinig drámaí eile ina dhiaidh: "Vyrozumění" (“an meamram”, 1965) agus "Ztížená možnost soustředění" (“lagachar intinne”, 1968). Tharraing na drámaí seo clú agus cáil air go náisiúnta, agus go hidirnáisiúnta fiú tar éis do "Vyrozumění" a bheith curtha ar stáitse i Nua-Eabhrac sa bhliain 1968. Tar éis eachtraí 1968 cuireadh cosc ar dhrámaí Havel mar gheall ar ghníomhaíochtaí polaitiúla an drámadóra, ach lean compántais rúnda á gcur ar stáitse, gan fhios do na húdaráis.
Easaontóir.
Sa bhliain 1968 rinne fórsaí na dtíortha cumannacha ionradh ar na tSeicslóvaic chun stop a chur le hEarrach Phrág, togra a bhí ar siúl chun réimeas níos liobrálaí a chur ar bun sa tír. Le linn sheachtainí tosaigh an ionraidh rinne Havel tráchtaireacht ar na heachtraí ar an raidió, rud a d’fhág gur chuir na húdaráis cosc ar a chuid drámaí tar éis Earrach Phrág a bheith curtha faoi chois acu. B’éigean do Havel an amharclann a fhágáil agus post a ghlacadh mar oibrí láimhe i ngrúdlann. Scríobh sé dráma faoina sheal sa ghrúdlann dar teideal "Audience" (“an éisteacht”). Scaipeadh an dráma seo, agus cinn eile ina dhiaidh, ar fud na tíre i bhfoirm samizdat (foilseachán mídhleathach). Thug drámaí de chuid Havel léargas ar a áiféisí a bhí an saol faoin réimeas cumannach.
Sa bhreis ar a bheith ag scríobh drámaí, bhí Havel gníomhach go polaitiúil. Sa bhliain 1977, bhí sé ar dhuine de lucht bunaithe Cairt 77, feachtas ar son cearta sibhialta a d’eascair as litir oscailte a scríobh Havel chuig Uachtarán na Seicslóvaice dhá bhliain roimhe. Sa bhliain 1978 chuidigh sé le bunú "Výbor na obranu nespravedlivě stíhaných" (“coiste um chosaint iad siúd faoi ghéarleanúint”). Chaith sé tréimhsí éagsúla i bpríosún mar gheall ar na gníomhaíochtaí seo. Bhí iomlán de chúig bliana caite i bpríosún aige faoi dheireadh thréimhse an chumannachais. Rinne sé cuntas ar cheann dá shealanna i bpríosún sa leabhar "Dopisy Olze" (“litreacha chuig Olga”), leabhar ar bailiúchán é de litreacha chuig a bhean chéile.
Sa bhliain 1989 agus Réabhlóid na Veilbhite ar siúl sa tSeicslóvaic, bhí Havel ina cheannaire ar "Občanské fórum" (“fóram na saoránach”), eagraíocht a rinne idirbheartaíocht leis an rialtas agus a chuir deireadh le riail na gcumannach sa tSeicslóvaic. Toghadh ina uachtarán ar an tír go gairid ina dhiaidh é.
Uachtarán.
Casadh íorónta a bhí ann i saol Václav Havel nuair a toghadh ina uachtarán é. Mhaígh Havel roimhe sin nár theastaigh oifig pholaitiúil uaidh. Ina ainneoin sin, chaith sé téarma amháin mar Uachtarán na Seicslóvaice (1990 – 1992) agus dhá théarma mar Uachtarán Phoblacht na Seice (1993 – 2003).
Bhí Havel i bhfabhar an tSeicslóvaic a bheith ina stát amháin, ach níor éirigh leis a thuairim a chur ina luí ar bhrúghrúpaí na Slóvacach agus scoilteadh an tír ina dhá thír neamhspleácha ag deireadh na bliana 1992, Poblacht na Seice agus an tSlóvaic.
I measc na n-éachtaí ba thábhachtaí a d’éirigh le Havel a bhaint amach le linn a uachtaránachta tá Comhaontú Vársá a scor (eagraíocht mhíleata na dtíortha cumannacha ab ea Comhaontú Vársá), imeacht shaighdiúirí an Aontais Shóivéadaigh as an tSeicslóvaic (bhí fórsaí Sóivéadacha lonnaithe sa tSeicslóvaic ó 1968 agus níor imigh go hiomlán go deireadh 1990) agus glacadh na dtíortha iarchumannacha mar bhaill NATO i 1999.
Fuarthas amach i 1996 go bhfuil ailse scamhóg ar Havel. D’éirigh sé as an tobac dá bharr. Sa bhliain chéanna fuair a bhean chéile Olga bás le hailse. Bhí gean ag an phobal uirthi agus chothaigh Havel conspóid nuair a phós sé banaisteoir óg, Dagmar Veškrnová, taobh istigh de bhliain.
Iar-Uachtarán.
Václav Klaus a tháinig i gcomharbacht ar Václav Havel mar uachtarán sa bhliain 2003. Níorbh fhéidir le Havel seasamh le haghaidh uachtaránachta a thuilleadh tar éis dhá théarma a bheith caite san oifig aige. Ó shin i leith, tá sé tar éis filleadh ar an scríbhneoireacht. Chaith sé tréimhse mar scríbhneoir cónaitheach ag Ollscoil Columbia sa bhliain 2006. I measc saothair eile, scríobh sé dráma dírbheathaisnéiseach dar teideal "Odcházení" (“an t-imeacht”) agus leabhar cuimhní cinn dar teideal "Prosím stručně" (“go hachomair, le bhur dtoil” – foilsithe i mBéarla faoin teideal "To the Castle and Back").
Fuair sé bás ar 18 Nollaig 2011.


Seán Ó Céirín.
Fear spóirt Éireannach a bhí i Seán Ó Céirín (Béarla: "John Kerins", 1962 - 21 Lúnasa 2001). Bhí gairmréim fhada agus rathúil aige mar imreoir peile le foireann Chorcaí idir na 1980idí agus na 1990idí agus leis a chumann áitiúil Cumann Náisiúnta Fionnbarra Naofa. Cúl báire a bhí ann, a bhí mar cnámh droma den fhoireann a bhain an-rath amach i rith an ré seo. Bhailigh seisean sé bhonn Mumhan, dhá bhonn uile-Éireann agus dhá ghradam All-Star.
D'éag sé sa bhliain 2001 agus é naoi mbliana déag is fiche, tar éis streachailt le hailse. Bleachtaire sa Gharda Síochána, maireann a bhean agus triúr clainne ina dhiaidh.


CLG Chontae Ard Mhacha.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Ard Mhacha, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Ard Mhacha, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Tagairtí.
A


CLG Chontae an Dúin.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae an Dúin, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae an Dúin, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.


CLG Chontae Mhuineacháin.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Mhuineacháin, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Mhuineacháin, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Tagairtí.
M


An raibh tú ar an gCarraig?
Is seanamhrán é An raibh tú ar an gCarraig?. Is é téama an amhráin seo ná ceiliúradh na hEocairiste, le linn aimsir na bPéindlíthe in Éirinn. Chuir rialtas Gallda na hÉireann na Dlíthe Peannaideacha i bhfeidhm chun leatrom a imirt ar Chaitlicigh na hÉireann, i ndiaidh Chath na Bóinne. Iarracht a bhí an leis ag gcreideamh Chaitliceach a scrios.
Mar sin, tá roinnt focal códaithe agus brí fholaithe iontu. Mar shampla, is í 'carraig an aifrinn' atá i gceist leis 'an Charraig', san amhrán seo. Bhaintí úsáid as an charraig mar áit cruinnithe do na daoine bochta a bhí faoi smacht ag na Sasanaigh le seans a thabhairt dóibh a gcreideamh a chleachtadh agus a choinneáil beo. Deirtear go gcuirtí éadach geal ar an chloch mar chomhartha don phobal go raibh aifreann le léamh.
Is é a bhí i gceist le 'mo ghrá' ná an Mhaighdean Mhuire. B'é 'an t-úll' an chailís.


CLG Chontae Fhear Manach.
Eagraíocht spóirt é Cumann Lúthchleas Gael Chontae Fhear Manach, atá i gceannas ar na cluichí Gaelacha a imrítear i gContae Fhear Manach, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael.
Tagairtí.
F


Sainsbury's.
Is sraith ollmhargaí é Sainsbury's sa Ríocht Aontaithe.
Stair.
Bhunaigh John James Sainsbury an comhlacht i Londain sa bhliain 1869.
An comhlacht faoi láthair.
Is é Sainsbury's an tríú ollmhargadh is mó sa Bhreatain, taobh thiar de Tesco agus Asda. Tá an comhlacht liostaithe ar an FTSE 100 i Londain. Chomh maith le bia, díolann siad roinnt éadaí agus earraí baile, agus tá bainc acu darbh ainm Sainsbury's Bank.
Is é mana Sainsbury's ná "Try Something New Today". Sa bhliain 1999 thosaigh an chef cáiliúil Jamie Oliver ag teacht ar na fógraí teilifíse. Tá sé fós ar na fógraí faoi láthair.


Katie Taylor.
Katie Taylor sa chró sa bhliain 2012.
Is dornálaí agus imreoir sacair Éireannach í Katie Taylor. As Contae Chill Mhantáin di. Rugadh Taylor i mBré ar 2 Iúil 1986. Thosaigh sí ag dornálaíocht agus í dhá bhliain déag d'aois. Tá clú agus cáil uirthi mar dhornálaí an-rathúil go mór mhór. Mar imreoir sacair, d'imir sí le foireann náisiúnta na mban. Bhuaigh sí bonn óir sna Cluichí Oilimpeacha i Londain sa bhliain 2012.
Gairmréim.
Thosaigh Katie Taylor ag dornálaíocht, agus í 12 bliain d’aois. Ba ag Craobhchomórtas Eorpach na nAmaitéarach 2006, san Iorua, a fuair sí a céad bhua thábhachtach. Bhuaigh sí an bonn óir ag an aicme éadrom-mheáchan 60kg. Níos déanaí sa bhliain sin, ag Craobhchomórtas Dhomhan na nAmaitéarach, i bPodolsk na Rúise, shroich Katie Taylor na babhtaí ceathrú ceannais san aicme 60kg.
Ag Craobhchomórtas Eorpach na n-amaitéarach, in Warszawa na Polainne, bhuaigh Taylor a dara bonn óir i ndiaidh a chéile. Stop sí an curadh domhanda reatha, Tatiana Chalaya as an Rúis. Bronnadh duais don dornálaí is fearr sa craobhchomórtas uirthi freisin.
Ag Craobhchomórtas Dhomhan na n-amaitéarach sa bhliain chéanna, i nDeilí Nua na hIndia, bhuaigh sí ar Chalaya arís sa bhabhta leathcheannais agus ar Annabella Farias na hAirgintíne sa cluiche ceannais 60kg. Sa bhliain 2007, bhuaigh sí Teideal Chraobhchomórtas Eorpach na n-amaitéarach don tríú bliain i ndiaidh a chéile.
Lean Katie ar aghaidh chun a dara teideal domhanda a bhuachan ag Craobh Domhanda na mBan sa Dornálaíocht, i Samhain, ag Ningdo sa tSín. Bhuaigh sí ar Cheng Dong na Síne sa chluiche ceannais.
Ar 21 Márta 2009, ag an O2 i mBaile Átha Cliath, bhuaigh sí 27-3 in aghaidh sheaimpín Phan-Mheiriceánach Caroline Barry óna Stáit Aontaithe, ar fho-chárta Bernard Dunne agus Ricardo Cordoba. Ag labhairt tar éis na troda, dúirt Taylor go ndearna an fáilte a cuireadh roimpi ón lucht leanúna Éireannach staic di. Dúirt sí, “níor chreid mé an fáiltiú a fuair mé!”
Ar 18 Meán Fómhair 2010, bhuaigh Katie Taylor a tríú craobh domhanda i ndiaidh a chéile ag Craobh Domhanda na mBan i mBarbadós. Bhuaigh sí ar Cheng Dong na Síne arís sa chluiche ceannais, ina céad babhta dornálaíochta. "
Theip uirthi troid a bhuachan don chéad uair le cúig bliana anuas i gcoinne Yana Alekseevna na hAsarbaiseáine ar 15 Aibreán 2016.


League of Ireland Shield.
Is comórtas sacair marbh é an League of Ireland Shield (Gaeilge: Sciath Sraithe na hÉireann). Rith sé ó 1921 go dtí 1972 agus bhí sé imeartha roimh an séasúr Sraith na hÉireann. Measadh sé an comórtas is tábhachtaí tar éis an sraith agus Corn Cumann Peile na hÉireann.


League of Ireland Cup.
Is comórtas sacair Éireannach é an League of Ireland Cup (Gaeilge: Corn Sraithe na hÉireann). Bíonn sé ar oscailt do gach fhoireann i Sraith na hÉireann agus do chlubanna ó sraitheanna íochtaracha uaireanta. Thosaigh an comórtas sa bhliain 1973 in ionad Sciath Shraithe na hÉireann.


Morrisons.
Is sraith ollmhargaí é WM Morrison Supermarkets plc sa Ríocht Aontaithe. Tá an comhlacht brandaithe mar Morrisons.
Stair.
Bhunaigh William Morrison an comhlacht in 1899 in Bradford, Sasana. Ó shin tá siad tar éis fás go mór. Cuireadh an comhlacht ar an FTSE 100 i Londain sa bhliain 1967.
I 2004 cheannaigh Morrisons Safeway, ceann de na grúpaí ollmhargaí is mó sa Bhreatain ag an am. Sa bhliain 2005 dhíol Morrisons na siopaí Safeway i dTuaisceart Éireann chuig Asda.


Londis.
Is é Londis an t-ainm atá ar dhá mhiondíoltóir in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe. Tá a gcuid siopaí go léir ag trádáil mar shaincheadúnais.
An Bhreatain.
Bunaíodh Londis sa Bhreatain sa bhliain 1959 agus ansin sa bhliain 2004 cheannaigh an grúpa Éireannach Musgrave an comhlacht sa Bhreatain.
Éireann.
In Éirinn is é ADM Londis plc an t-úinéir. Sa bhliain 1970 cheannaigh siad cearta an ainm Londis d'Éirinn ón gcomhlacht sa Bhreatain.
Tugtar "Londis Plus" ar a gcuid siopaí móra.


League of Ireland Premier Division.
Is é an League of Ireland Premier Division (Gaeilge: "Príomhroinn Sraith na hÉireann") an roinn is airde i Sraith na hÉireann. Bunaíodh an roinn sa bhliain 1985.


Aisling Ghéar.
Is í Aisling Ghéar an t-aon chompántas proifisiúnta amharclainne in Éirinn a léiríonn drámaí Gaeilge go lánaimseartha. Tá sí lonnaithe i mBéal Feirste, i gCultúrlann McAdam Ó Fiaich, ionad ealaíon agus cultúir.
Sa bhliain 1997 a bunaíodh an compántas. Ó shin i leith tá ocht ndráma úra léirithe acu, in éineacht le roinnt mhaith aistriúchán de dhrámaí le W.B. Yeats, Tom Murphy, Rosemary Jenkinson, Eugene Ionesco, Samuel Beckett agus eile.
Léirítear "An Triail", dráma cumhachtach eispriseanaíoch le Máiréad Ní Ghráda, gach bliain do scoláirí A-leibhéil.


Philip Fitzgibbon.
Ba scoláire agus scríbhneoir Éireannach é Philip Fitzgibbon. Rugadh an Giobúnach sna 1710í agus meastar gur chaith sé formhór a shaoil i gContae Loch Garman. Bhunaigh sé scoil i gCill Chainnigh sa bhliain 1786. Fuair sé bás i mí an Mhárta 1792. Bhí clú agus cáíl air mar mhatamaiceoir agus mar scoláire Gaeilge.


Dlíthe Nürnberg.
Iris oifigiúil na Gearmáine Naitsíche, inar foilsíodh Dlíthe Nürnberg
Is éard a bhí i gceist le dlíthe Nürnberg nó "Nürnberger Gesetze" as Gearmáinis ná na dlíthe ciníocha sa Ghearmáin Naitsíoch a choisc ar na Giúdaigh "Airianaigh" a phósadh agus a bhain saoránacht na Gearmáine díobh. Ritheadh na dlíthe sa bhliain 1935, le linn Ard-Fheis pháirtí na Naitsithe a bheith ar siúl i gcathair Nürnberg. Ba é ba bhunús leis na dlíthe ná cineál réasúnú bréageolaíoch, is é sin, glacadh leis mar phrionsabal go raibh máchail ghéiniteach, bhitheolaíoch ar na Giúdaigh, agus gur chóir na Giúdaigh a dhealú ó na "hAirianaigh" lena chinntiú nach dtolgfadh an "cine Airianach" an mháchail seo ó na Giúdaigh.
De réir dhlíthe Nürnberg, bhí na saoránaigh le rangú ó thaobh creidimh agus cine de. Chaithfeadh gach duine imréiteach ginealais a fháil lena chinntiú nach raibh Giúdaigh i measc a shinsear.
An duine a bhí i dteideal na saoránachta, ba Ghearmánaigh iad tuismitheoirí a mháthar is a athar, nó ar a laghad, eachtrannaigh "ghaolmhara", Airianacha a bhí iontu. Más triúr nó ceathrar Giúdach a bhí ann, ba Ghiúdach é an duine féin. Más Giúdach amháin nó beirt Ghiúdach a bhí ann, ba mheascach é an duine - "Mischling" an téarma Gearmáinise.
Na dlíthe.
Cairt mhíniúcháin ón mbliain 1935. Míníonn an chairt na coincheapa "Deutschblütiger" - Gearmánach de réir folaíochta -, "Mischling zweiten Grades" - meascach den dara grád, is é sin, ceathrú-Ghiúdach, - "Mischling ersten Grades" - meascach den chéad ghrád, nó leath-Ghiúdach, - agus Giúdaigh. Mar is léir ón gcairt, bhí sé ceadaithe do mheascaigh den dara grád "Airianaigh" a phósadh, ach chaithfeadh meascach den chéad ghrád ceadúnas ar leith a lorg ó na húdaráis.


League of Ireland First Division.
Is é an League of Ireland First Division (Gaeilge: "Céad Roinn Sraith na hÉireann") an roinn íochtarach i Sraith na hÉireann. Bunaíodh an roinn sa bhliain 1985. Bíonn dhá fhoireann déag páirteach ann.


Iar-réasúnú.
Sa tsíceolaíocht, tugtar iar-réasúnú ar iarracht an duine cúiseanna nó siocracha loighiciúla ciallmhara a lua le gníomh nó le creideamh a bhfuil cúiseanna eile leis, agus náire ar an duine na fíorchúiseanna sin a admháil go hoscailte. Ceann de mheicníochtaí cosanta an anama atá ann.


Neamhord pearsantachta.
Is éard is neamhord pearsantachta ann ná stíl righin iompraíochta nach gceadaíonn don duine socrú síos sa tsochaí mar ba chóir ná caidreamh ceart a choinneáil leis na daoine eile. Bíonn patrúin áirithe iompraíochta chomh greamaithe sa duine - is cuid dá phearsantacht iad go bunúsach - is nach dtig leis é féin a shaoradh uathu, rud a chuireann a shaol ó mhaith ar a lán bealaí.


Beothuk.
Ba iad na Beothuk (biˈɒθʊk) bundúchasaigh Thalamh an Éisc nuair a tháinig na hEorpaigh sa 15ú haois agus sa 16ú haois. D’imigh siad in éag go hoifigiúil nuair a fuair bean darbh ainm "Shanawdithit" bás sa bhliain 1829.
Thosaigh a gcultúr timpeall na bliana 1500. Dealraíonn sé gur tháinig a sinsir ó Labradar chun Talamh an Éisc timpeall 1 RC agus gur chuir siad siúd trí thréimhse chultúrtha díobh. Nuair a rinneadh tástáil DNA ar iarsmaí daoine de chuid na mBeothuk sa bhliain 2007 rinneadh amach go raibh gaol acu leis na Mi'kmaq (treibh eile ón réigiún), rud a fhágann gur cosúil go raibh gaol idir teangacha an dá phobal freisin.
B’fhéidir nach raibh ann ach timpeall 700 duine acu nuair a tháinig na hEorpaigh, agus iad ina gcónaí ina bhfinte a raibh idir tríocha agus caoga duine iontu. Thógaidís botháin choirceogacha agus d’ithidís bradáin, rónta agus carabúnna. Bhí siad an-tugtha d’úsáid an ócair agus chuiridís na mairbh le deasghnátha casta.
Fógraíodh sa bhliain 1829 gurbh é bás Shanawdithit deireadh an phobail, ach tá fianaise ann gur mhair cuid díobh ina dhiaidh sin, agus tá daoine de shliocht measctha anois ann.


Karla Homolka.
Sraithmharfóir míchlúiteach mná ó Cheanada í Karla Homolka. Rugadh i bPort Credit in Ontario í ar an 4 Bealtaine 1970, agus í ar an mbean is sine de thriúr deirféaracha. D'aistrigh an teaghlach go St Catharines nuair a bhí sí ina cailín beag, agus is san áit sin a chuaigh sí ar scoil. Thosaigh sí ag obair i siopa peataí nuair a bhí sí ina déagóir. Casadh Paul Bernardo uirthi nuair a bhí sí seacht mbliana déag d'aois, agus thug siad taithneamh dá chéile ar an toirt. Bhí saint ag Bernardo i ngnéaschleachtais Shádacha, agus murab ionann agus na cailíní a bhí ag Bernardo roimhe sin, bhí Karla breá sásta cluichí Sádacha a imirt leis.
Bás Tammy Homolka.
Chuir Bernardo suim i ndeirfiúir óg Karla, Tammy, agus theastaigh uaidh oíche a chaitheamh léi chomh maith le Karla. Ghoid Karla brómaclóraithrífhluaireatán (haileatán), ainéistéiseach láidir a úsáidtear le hainmhithe a chur chun suain, ó chlinic tréidliachta. Chuir siad ina codladh í le meascán biotáille agus piollaí, agus ansin, chuir Karla éadach a bhí ar maos le haileatán thar bhéal agus srón an chailín le féachaint chuige nach ndúiseodh sí roimh am. Bhain Paul agus Karla a sult as colainn an chailín óig agus rinne siad físeán príobháideach pornagrafaíochta de. Ansin, áfach, thosaigh Tammy ag urlacan, agus thacht sí leis an aiseag sular tháinig sí chuici.
Is é an míniú a thug Paul agus Karla do na póilíní ná gur bhain Tammy triail as an meisce mar is dual do dhaoine óga a dhéanamh, agus gur tháinig néal uirthi le teann meisce, ionas gur thacht sí leis an aiseag ina hainneoin. Bhí na póilíní agus na tuismitheoirí sásta leis an míniú seo, agus ní raibh amhras coire ar aon duine.
Cás "Jane Doe".
Thit na himeachtaí seo amach timpeall ar an Nollaig 1990. An bhliain a bhí chugainn, mar atá, 1991, bhain Paul agus Karla triail as an gcleas céanna le cailín óg a raibh aithne ag Karla uirthi ó na laethanta a chaith sí ag obair i siopa na bpeataí. Thug Karla biotáille di a raibh Halcion, cineál beinsidé-asaipín, measctha tríthi. Thit an cailín ina codladh ina gillire ar an toirt, agus arís, d'éignigh siad í nuair a bhí an néal uirthi. Ar mhaidin, bhí póit uafásach ar an gcailín, ach ní raibh a fhios aici gur baineadh mí-úsáid ghnéis aisti. Rinne Paul agus Karla físeán craicinn den oíche seo freisin, rud nach bhfuair an cailín amach faoi san am. Ó nach raibh an cailín seo tagtha i mbun a méide go fóill san am, agus ós rud é go bhfuil sí ina beo i gcónaí ní aithnítear i gcaipéisí na cúirte í ach amháin mar "Jane Doe" ("Sínéad Ní Rudaí").
Dúnmharú Leslie Mahaffy.
Seachtain ina dhiaidh sin, ar an 15 Meitheamh 1991, d'fhuadaigh Paul cailín óg darbh ainm Leslie Erin Mahaffy agus thug sé abhaile leis í. Chaith Paul agus Karla oíche agus lá ag bualadh craicinn leis an gcailín, agus sa deireadh, mharaigh siad í. Ní raibh sí cúig bliana déag d'aois san am. Shábh Paul an corpán as a chéile agus chuir sé soimint timpeall ar iarsmaí an chailín le súil is go rachaidís i dtóin phoill. Mar a d'iompaigh an scéal amach, áfach, tháinig duine de mhuintir St Catharines ar iarsmaí an chailín ar chladach Loch Gibson ar an 29 Meitheamh 1990 - an lá céanna a pósadh Paul agus Karla.
Bás Kristen French.
Ba í Kristen French an chéad chailín eile a mharaigh siad. Ar an 16 Aibreán 1992, chuir siad sonrú sa chailín i gcarrchlós an teampaill agus d'áitigh Karla uirthi go raibh sise agus Paul ar strae agus go raibh duine de mhuintir na háite ag teastáil uathu le treoir a dhéanamh dóibh. Bhí a lán daoine láithreach san áit a chonaic Kristen ag dul ar bhord an ghluaisteáin ach amháin nár bhain siad an tátal ceart as. Chaith siad trí lá ag céasadh agus ag éigniú an chailín, ach ansin, mharaigh siad í le bheith in am ag dinnéar na Cásca tigh thuismitheoirí Karla.
Ar an 30 Aibreán 1992, tháinig na póilíní ar chorpán Kristen French i ndíog. Go gairid ina dhiaidh sin, fuair na póilíní an chéad leid a chuir ar an mbealach ceart iad, nuair a d'inis Van Smirnis, seanchara de chuid Paul Bernardo, go raibh sí in amhras faoi Bernardo. Thairis sin, bhí na póilíní tar éis Bernardo a cheistiú cupla uair cheana féin. Nuair a bhí sraithéigneoir ban ag rith damhsa i Scarborough i ndeireadh na n-ochtóidí, bhí na póilíní in amhras ar Bernardo, agus cheistigh siad é san am sin. Le fírinne, ba é Bernardo banéigneoir Scarborough freisin, ach ní bhfuair na póilíní amach faoi sin go fóill. Ar an 12 Bealtaine 1992, cheistigh na póilíní Bernardo arís, ach sa deireadh, scaoil siad saor leis arís, ó nár chreid siad go raibh sé ciontach.
Tascfhórsa an Ribín Uaine.
Trí lá ina dhiaidh sin, bunaíodh Tascfhórsa an Ribín Uaine - tascfhórsa speisialta póilíní a bhí dírithe ar fhiosrú a dhéanamh faoi dhúnmharuithe Mahaffy agus French. Idir an dá linn, tharraing Karla agus Paul sloinne nua chucu féin - Teale. Dealraíonn sé go bhfuair siad an sloinne sin ón scannán úd "Criminal Law", scannán faoi shraithmharfóir a chuaigh ar an scáileán sa bhliain 1988. Faoi dheireadh na Bealtaine, chuaigh John Motile, duine de lucht aitheantais Paul, i dteagmháil leis na póilíní agus é den tuairim gurbh fhéidir gurbh é Paul a rinne na dúnmharuithe.
I Mí na Nollag 1992, thosaigh lárionad fóiréinsice Cheanada ag déanamh taighde ar na heiseamail ADN ó Paul a thóg na póilíní trí bliana roimhe sin. Faoin am chéanna, chuaigh "Jane Doe" ar cuairt chuig Paul agus Karla i bPort Dalhousie, agus nuair a bhí an lánúin ag áitiú uirthi dul ag bualadh craicinn le Paul, baineadh stangadh aisti, agus chuaigh sí uathu béal a cinn.
Paul ag bualadh Karla.
Ar an 27 Nollaig, bhuail Paul a bhean chéile go dona. Mar is gnách ag ócáidí den chineál seo, d'áitigh Homolka ar lucht a haitheantais gur timpiste ba chúis leis an mbail a bhí uirthi, ach níor chreid siad í. Chuaigh duine acu i dteagmháil lena tuismitheoirí, agus tháinig siad chun a tarrthála. Thug siad chucu féin abhaile í, ach má thug féin, bhí neirbhís uirthi, agus d'fhill sí abhaile chuici féin. Bhí an chuma ar an scéal go raibh sí ag cuardach an tí le rud éigin ar leith a aimsiú. Ina diaidh sin, áfach, bhí sí sásta socrú síos i dteach a tuismitheoirí agus casaoid a dhéanamh leis na póilíní ar Paul, agus thug a tuismitheoirí go hospidéal St Catharines í leis an riocht a dhoiciméadú inar fhág Paul í. Ghabh na póilíní Paul, ach ansin, scaoil siad saor leis arís i ndiaidh tamaill ghairid.
San am chéanna, bhí na póilíní ag fáil amach faoi chiontacht Paul sna banéignithe i Scarborough. D'aithin lucht na fóiréinsice gurbh ionann a chuid ADN agus ADN an bhanéigneora i Scarborough, agus chuir na póilíní faireachas de ló is d'oíche i bhfeidhm air. Cheistigh siad Karla ar an 9 Feabhra 1993, agus d'inis sí dóibh go raibh sí in amhras faoi gurbh eisean an banéigneoir, cé gur chuir sí an bhéim ar na greidimíní a thug sé di. I ndiaidh an cheistiúcháin, áfach, d'admhaigh Karla lena haintín agus lena huncail gurbh é Paul a rinne na banéignithe i Scarborough, agus go raibh lámh aigesean agus aici féin i ndúnmharuithe Mahaffy agus French. Faoin am seo, chuir na póilíní suim nua i mbás Tammy Homolka, agus chrom siad ar fhiosrú nua.
Ar an 11 Feabhra 1993, theagmhaigh Karla ar a dlíodóir, George Walker, agus shocraigh siad go lorgfadh Walker díolúine ó ionchúiseamh dá chliant, ar acht go gcomhoibreodh sí leis na póilíní san fhiosrú. Cuireadh faireachas iomlán i bhfeidhm ar Homolka chomh maith.
Ar an 13 Feabhra, fuair an lánúin faomhadh oifigiúil dá n-athrú sloinne ó Bernardo/Homolka go Teale. An lá arna mhárach, theagmhaigh Walker ar Mhurray Segal a bhí ina stiúrthóir ar Oifig Dhlí Choiriúil na Corónach. Nuair a d'inis Walker do Segal go raibh an lánúin tar éis éignithe na gcailíní a scannánú ar fístéip, dúirt Segal leis nach bhféadfadh sé díolúine iomlán ó ionchúiseamh a bhronnadh ar Karla, ó bhí sí féin chomh sáite sin i gcoireanna a fir chéile.
Gabháil Paul.
Ar an 17 Feabhra 1993, chuaigh Scuad na nIonsaithe Gnéasacha i Mórcheantar Toronto agus Tascfhórsa an Ribín Uaine le chéile le Paul Teale (Bernardo) a ghabháil. Fuair siad barántas cuardaigh le hárasán Paul a phóirseáil. Ba é tuairim na cuairte san am sin, áfach, nach raibh nasc sách láidir ag ceangal Paul de na dúnmharuithe san am seo, agus mar sin, ní raibh cead ag na póilíní ach na píosaí fianaise a rabhthas ag súil léi a thabhairt leo. Dá dtiocfaidís trasna ar airteagail shuimiúla eile, d'fhéadfaidís iad a ghrianghrafadh agus a dhoiciméadú, ach chaithfidís iad a fhágáil san árasán. Ní raibh cead acu ach an oiread damáiste a dhéanamh don árasán - ní fhéadfaidís an páipéar a bhaint anuas de na ballaí. Chaith na póilíní aon lá déag is trí scór ag siortáil na háite, agus níor tháinig siad ach ar aon fhístéip amháin - ceann a thaispeáin Karla ag lí bhaill ghiniúna an chailín nach luaitear sna cáipéisí ach amháin faoi ainm "Jane Doe".
Ag Margáil faoi Phléadálacha.
Ar an 5 Bealtaine 1993, chuir na húdaráis in iúl do Walker go rabhthas sásta dul ag margáil faoi phléadálacha le Karla. Ba é an tairiscint a fuair sí nach sáródh a téarma príosúnachta dhá bhliain déag dá gcomhoibreodh sí leis an ionchúisitheoir gan a dhath a choinneáil ceilte. Ba é an dara rogha ná go n-ionchúiseofaí faoi dhá dhúnmharú den chéad chéim agus faoi aon dúnmharú amháin den dara céim í, chomh maith le coireanna eile. Bhí aga aon seachtaine amháin ar a freagra a thabhairt. Ghlac Karla leis an tairiscint ar an 14 Bealtaine.
Choisc na húdaráis a dhath a fhoilsiú dá raibh ráite ag Karla leis na póilíní le linn an fhiosraithe. Is é an míniú a thug siad ar an gcosc ná go gcaithfí triail chothrom a chinntiú do Paul. Dealraíonn sé, ámh, gurbh é an phríomhchúis leis an gceileantas seo ná néaróga na ngaolta a spáráil, chomh déistineach is a bhí na hainghníomhartha. Cibé scéal é, bhí an cosc seo ina chúis mhór achrainn, agus sa deireadh, chuaigh ráitis Karla ar fud an Idirlín.


Milan Kundera.
Is scríbhneoir clúiteach de bhunú Czeckoslovakia é Milan Kundera (a rugadh in Brno 1 Aibreán 1929).
A Shaol.
Ceoltóir cáiliúil ab ea a athar agus bhí suim riamh sa cheol ag Milan Kundera agus suim ar leith aige i snagcheol. Rinne sé staidéar ar fealsúnacht agus ceol i bPrág agus bíonn baint ag an gceol lena shaothar scríbhneoireachta i gcónaí.
Sa bhliain 1958 bhain sé céim amach in Ealaíon Scannánaíochta.
Sa bhliain 1948 agus é fós ina mhac léinn thóg sé ballraíocht sa pháirtí cumannach ach tar éis argóint d'fhág sé an pháirtí ach d'aithchláraigh sé sa bhliain 1956. D'ainneoin sin ghlac sé páirt in Earrach Phrág sa bhliain 1958 agus baineadh a náisiúntacht Czeckoslovakeach uaidh sular chuaigh sé ag lorg tearmainn san Fhrainc. Phós sé Vera Hrabankova agus tá cónaí orthu sa Fhrainc síos go dtí an lá atá inniu ann.
Cuireadh cosc ar a chuid shaothair ina thír dúchais agus chrom sé ar ag scríobh i bhFraincis sa bhliain 1993.


Feist.
Is amhránaí í Leslie Feist a rugadh ar 13 Feabhra 1976 in Amherst, Nova Scotia, Ceanada. Canann sí léi féin agus leis an mbanna ceoil Broken Social Scene. I 2008, bronnadh cúig dhuais "Juno" uirthi, amhránaí aonair na bliana ina measc. Bunaíodh an banna ceoil Placebo as Calgary (tá banna Eorpach leis an teideal céanna) i 1991 le Feist mar phríomhamhránaí.
Tagairtí.
Feist
Feist


Jason Byrne.
Is imreoir sacair é Jason Byrne (a rugadh 23 Feabhra, 1978 i mBaile Átha Cliath, Éire). Imríonn sé faoi láthair i mBré mar ionsaitheoir.
D'imir sé le Bray Wanderers ó 1998 go 2003. Bhí sé ag imrt le Shelbourne ó 2003 go 2007. Bhuaigh sé an Sraith na hÉireann sa bhliain 2006 agus scór sé i UEFA Sraith na Seaimpíní i gcoinne Glentoran sa bhliain 2005. Chuaigh sé go dtí Caerdydd sa bhliain 2007 ach ní raibh sé sásta agus thainig sé ar ais le himirt le Bohemians. Sa bhliain 2011 bhog sé go Dún Dealgan agus ansin sa bhliain 2012 go Fánaithe Bré áit a bhfuil sé faoi láthair.


Boyzone.
Is popbhanna Éireannach é Boyzone as Baile Átha Cliath. Bhí cúigear sa ghrúpa - Ronan Keating, Stephen Gately, Mikey Graham, Keith Duffy agus Shane Lynch - ach d'éag Stephen Gately sa bhliain 2009.
Bhunaigh Loius Walsh an grúpa sa bhliain 1993. Scoilt siad sa bhliain 2000 ach tháinig siad ar ais le chéile sa bhliain 2007.
Gradaim.
Tá 10 ngradam buaite ag Boyzone.


Gael-Taca.
Is eagraíocht margaíochta na Gaeilge é Gael-Taca atá lonnaithe i gCathair Corcaigh. Bunaíodh é i 1987 chun na teanga a chur chun cinn go háirithe san earnáil ghnó. Bhunaigh Pádraig Ó Cuanacháin é agus bhí sé mar an Stiúrthóir Margaíochta go dtí go bhfuair sé bás i mí Márta 2008. Bhí Pádraig mar an Timire do Gaelscoileanna Teo. i gCúige Mumhan ar feadh ceithre bhliain sna hochtóidí agus bunaíodh timpeall dosaen gaelscoileanna nua i gCorcaigh le linn na tréimhse sin. I 2003 thosaigh Gael-Taca ag dul i dteagmháil le forbróirí timpeall na tíre ag rá go bhfuil seirbhís saor in aisce acu chun teacht ar ainmneacha i nGaeilge d'fhorbairtí cónaithe nua. Tá idir scata mhaith agus cuid mhór dena forbairtí cónaithe nua ainmithe i nGaeilge amháin sa lá atá inniu ann i neart contaetha i bhPhoblacht na hÉireann.


Téléphone.
Ba bhanna ceoil é Téléphone sna 1980idí. Bhunaigh na Francaigh Jean-Louis Aubert, Louis Bertignac, Corine Marienneau agus Richard Kolinka an grúpa sa bhliain 1976. Thaitin a n-amhráin le go leor daoine san Eoraip, go mór mhór ina dtír féin. Is samplaí iad "Hygiaphone", "Métro c'est trop", "La bombe humaine", "Argent trop cher", "Ça (C'est vraiment toi)", "Cendrillon", "New York avec toi" agus "Un autre Monde". Tháinig deireadh leis an mbanna sa bhliain 1986.


Críostóir de Piondárgas.
Peileadóir is ea Críostóir-Pól Peadar de Priondragás (Béarla: "Christopher-Paul Peter Pendergast"). As Glaschú, Albain dó, agus imríonn sé le Tír Chonaill. Is lánchúlaí é.
de Priondragás, Críostóir
de Priondragás, Críostóir


Ryan Adams.
Is amhránaí é David Ryan Adams ó Jacksonvile, tuaisceart Carolina sna Stáit Aontaithe. (rugadh 5 Samhain 1974) Sula raibh Ryan mar cheoltóir aonair, bhí sé mar bhaill den bhanna ceoil Whiskeytown, cuireadh crích le seo i 2000 nuair a sheoladh an t-albam Heartbreaker i 2000.
Phós Adams an t-aisteoir Mandy Moore ar an 11 Márta, 2009 i Savannah, Georgia.
Tagairtí.
Adams, Ryan
Adams, Ryan
Adams, Ryan


Nicil.
Is í an nicil dúil uimhir a 28 i dtábla peiriadach na ndúl. Is é an giorrúchán a sheasann di ná Ni, agus í 58.6934 g mol-1 ar mheáchan adamhach. Miotal trasdultach atá inti, agus loinnir gheal inti a bhfuil beagáinín de dhath an óir le haithint uirthi. Baintear úsáid éigin as an nicil le cúig mhíle go leith de bhlianta anuas, ach ba é an chéad duine a d'aithin mar dhúil cheimiceach í ná an ceimiceoir Sualannach Axel Fredrik Cronstedt sa bhliain 1751. Inniu, baintear úsáid fhairsing as an nicil, ós miotal í atá réasúnta díonta ar an gcreimeadh - ní thagann meirg uirthi mar a thagann ar an iarann.
Ba iad na mianadóirí Gearmánacha a bhaist an nicil. Breathnaíonn mianraí áirithe nicile cosúil le mianraí copair, agus mar sin, nuair a tháinig na mianadóirí ar na mianraí sin, d'fhéach siad le copar a bhaint astu. Nuair a bhí fuar acu, dúirt siad go raibh an "Nickel" (ainm an diabhail ina gcanúint, cf. "Old Nick" mar ainm an diabhail sa Bhéarla) tar éis an mhian a chur ó mhaith.
Tá cúig iseatóp nádúrtha ag an nicil, mar atá, nicil a 58, nicil a 60, nicil a 61, nicil a 62 agus nicil a 64. Is í nicil a 58 an t-iseatóp is coitianta amuigh (68 % den nicil sa dúlra).
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +II. Comhdhúil thábhachtach den chineál sin í sulfáit na nicile (II), NiSoO4, a úsáidtear le haghaidh leictreaphlátála.
Is féidir leis an nicil dul i gcomhdhúil choimpléascach, Ni(CO)4 nó teitreacharbóinil na nicile, le haonocsaíd an charbóin, CO. Úsáidtear an t-imoibriú seo leis an nicil a ghlanadh, ach tá an-dainséar ag dul leis an bpróiseas seo, ós rud é go bhfuil an teitreacharbóinil uafásach nimhiúil - an oiread is go dtugtar "bás i bhfoirm leachta" uirthi.
Is féidir nicil a úsáid le hór geal a dhéanamh - is é sin, ór nach bhfuil dath buí an óir ann. Bíonn 5-12 % nicil san ór gheal. Cuireann an nicil ailléirge ar a lán daoine agus iad ag caitheamh seodra as ór geal, áfach, agus mar sin, úsáidtear pallaidiam go minic in áit na nicile.


Erich Maria Remarque.
Scríbhneoir Gearmánach ab ea Erich Maria Remarque (fíorainm: "Erich Paul Remark") a saolaíodh ar an 22 Meitheamh 1896 in Osnabrück agus a fuair bás i Locarno ar an 25 Meán Fómhair 1970.
Throid sé sa Chéad Chogadh Domhanda, agus scríobh sé an t-úrscéal is clúití ar fad faoin gcogadh sin in aon teanga - "Im Westen nichts Neues" ("Diabhal athrú ar an bhfronta thiar" - "All Quiet on the Western Front" atá ar an aistriúchán Béarla). Tháinig an t-úrscéal i gcló sa bhliain 1929, agus scannánaigh an stiúrthóir Lewis Milestone do Hollywood ar an toirt é. Níor thaitin súil réadúil an scríbhneora ar an gcogadh le heite dheis na Gearmáine, agus chuir na Naitsithe a chuid scríbhinní le thine nuair a shealbhaigh siad an chumhacht sa Ghearmáin. B'éigean dó dul ar lorg tearmainn san Eilvéis.
Sa bhliain 1939, thug sé a aghaidh ar na Stáit Aontaithe. Bhí cumainn ghrá aige le mná mór le rá na linne, cosúil le Marlene Dietrich, Greta Garbo agus Paulette Goddard. Sa deireadh, phós sé Goddard agus shocraigh siad síos san Eilvéis.


Tomás Ó Muirithe.
Muscaeid agus beaignití de chuid an 18ú haois.
Iar-shaighdiúir ba ea Tomás Ó Muirithe (a raibh Bromach ina Mhaol air mar leasainm) agus cónaí air i ndeisceart Thiobraid Árann. File áitiúil ba ea é agus Gaeilge na nDéise aige, ó ba í sin canúint an cheantair go léir ag an am. Rugadh é sa dara leath den 18ú haois (timpeall na bliana 1770, b'fhéidir) agus bhí sé in Arm na Breataine sna 1790í. Rinne sé amhrán faoinar tharla dó agus é ag troid i Háití. Sa bhliain 1791 d'éirigh na daoir ghorma amach ann i gcoinne na bhFrancach, agus Toussaint Louverture mar cheannaire orthu. Thapaigh na Spáinnnigh agus na Sasanaigh an deis agus rinne ionradh ar an oileán, ach díbríodh iad nuair a rinne Louverture socrú leis na Francaigh. Bhí an Bromach ann mar chách ("mo ghunna in mo láimh agam is mé ag lámhach na bhfear dubh") agus tháinig sé slán as, murab ionann is mórán eile.
Chuaigh Ó Muirithe le fíodóireacht nuair a tháinig sé ar ais, agus tá léargas ar a aigne le fáil san agallamh véarsaíochta idir é féin agus file darbh ainm Mícheál Ó Laithearta: an Laitheartach á ghríosú chun aithrí a dhéanamh agus Ó Muirithe ag cur suas dó.


Neue Sachlichkeit.
Is éard a bhí i gceist leis an Neue Sachlichkeit nó an Nua-Oibiachtúlacht ná sruth in ealaíona agus i litríocht na Gearmáine i mblianta Phoblacht Weimar a tháinig i réim i ndiaidh an eispriseanachais. Ba é an staraí ealaíon Gustav Friedrich Hartlaub a thug isteach coincheap an "Neue Sachlichkeit" sa bhliain 1923.
Cuid de na healaíontóirí a bhí ag cleachtadh an "Neue Sachlichkeit", bhí súil aorach acu ar an saol, agus dearcadh criticiúil acu ar an tsochaí. Thug Hartlaub "Veristen" orthu, is é sin, bhí siad ag dul le "fíorachas" nó "fírinneachas" agus iad ag cur chuma na míofaireachta ar an saol ina gcuid saothar, ó theastaigh uathu an fhírinne shearbh a nochtadh míofar is uile mar a bhí sí. Lucht "fírinneachais" ab ea George Grosz agus Otto Dix. An brainse eile de na healaíontóirí "nua-oibiachtúla", chuir siad béim ar an ealaín ar a son féin, agus iad ag cleachtadh an rud ar thug Hartlaub "réadúlacht dhraíochtúil" air.
Sa litríocht, chuir an "Neue Sachlichkeit" béim ar an réadúlacht agus, minic go leor, ar an teachtaireacht pholaitiúil. Bhí stíl na teanga simplí oibiachtúil - mar a dúirt Joseph Roth, bhí sé ní ba tábhachtaí cur síos a thabhairt ar an rud a chonaic tú, ar an rud a d'aithin tú le súile do chinn féin, in áit a bheith ag spalpadh filíochta. Is minic a thug úrscéalaithe agus gearrscéalaithe na linne cur síos ar an tionchar a bhí ag imeachtaí na staire ar an duine aonair. Sampla maith de seo is ea an t-úrscéal "Kleiner Mann - was nun?" ("Céard a dhéanfaidh tú anois, a fhirín?") le Hans Fallada, a chaitheann súil ar shaol lánúine óige i mblianta an Spealta Mhóir. Úrscéal tábhachtach eile de chuid na linne ab ea "Im Westen nichts Neues" le hErich Maria Remarque, a thug cur síos criticiúil ar an gCéad Chogadh Domhanda.


Toussaint Louverture.
Toussaint Louverture (a rugadh mar François-Dominique Toussaint ar 20 Bealtaine 1743 agus a cailleadh ar 7 Aibreán 1803). Eisean a bhí mar cheannaire ar Réabhlóid Saint-Domingue (Háítí). Aithnítear é mar an gcéad cheannaire gorm a bhuaigh ar fhórsaí impireachta coilíní Eorpaí ina thír féin.
A Óige.
Afracach ba ea a sheanathair, Gaou-Guinou, a rugadh i mBéinean na hAfraice; tugadh a athair Hyppolyte chun Saint-Domingue (Háití) mar dhaor, agus is ann a rugadh Toussaint. Lig a mháistir dó léamh agus scríobh a fhoghlaim, agus saoradh é sa bhliain 1776, in aois a thrí bliana is tríocha. Chuaigh sé le feirmeoireacht agus daoir aige.
Faoin am sin bhí sé pósta le bean shaor darbh ainm Suzanne agus bhí clann air, idir dhlisteanach agus neamhdhlisteanach.
Réabhlóid.
Chuaigh Réabhlóid na Fraince i bhfeidhm go mór ar Saint-Domingue: chuir sí na huaisle áitiúla ag cuimhneamh ar neamhspleáchas agus an ísealaicme ag cuimhneamh ar chothroime. Sa bhliain 1791 d'éirigh daoir an tuaiscirt amach agus chuaigh Toussaint i bpáirt leis na Spáinnigh in oirthear na oileáin, áit ar fhoghlaim sé ceird na saighdiúireachta. Rug sé an chraobh leis arís agus arís sa chomhrac, trí mhíle fear á leanúint agus é ina ghinearál. Tháinig sé slán ó chomhcheilg agus sa bhliain 1774 thaobhaigh le húdaráis réabhlóideacha a tháinig ón bhFrainc. Idir an dá linn rinne reisimintí Briotanacha agus Spáinneacha ionradh ar an oileán, agus ríogaithe bána ag cabhrú leo. Bhuaigh sé ar na Spáinnigh agus ceapadh é mar leifteanantghinearál in Arm na Fraince.
Bhí Toussaint ag troid i gcónaí le hArm na Breataine, ach sa bhliain 1798 thréig siad an t-oileán, agus bheartaigh Toussaint ar dhul i réim mar an t-aon cheannaire amháin. Bhuail sé a choimhlinteoirí sa bhliain 1799 agus ghabh an chuid Spáinneach den oileán sa bhliain 1801. Ar 9 Bealtaine 1801 d’fhógair sé bunreacht neamhspleáchais a thug lánchumhacht dó lena shaol.
Chealaigh na Francaigh an daoirse sa bhliain 1793, rud a d’fhógair Toussaint féin cibé áit a ndeachaigh sé. Mar sin féin, rinne sé na plandálacha a chur ar siúl arís agus é ag iarraidh ar na coilínigh a theith a theacht ar ais. Chun an geilleagar a athneartú d’fhógair sé sa bhliain 1801 go mbeadh ar oibrithe gorma dul ag obair arís sna plandálacha, rud a spreag achrainn.
Na Blianta Deiridh.
Dúirt Toussaint riamh go raibh sé dílis do rialtas na Fraince, ach bhí eagla ar Napóilean go gcaillfeadh sé coilíneacht shaibhir agus ghéill sé d’áiteamh na dtiarnaí móra talún agus na gceannaithe ar mhian leo an daoirse a chur ar bun arís. Sa bhliain 1802 rinne arm Francach ionradh ar an oileán faoi cheannas an ghinearáil Leclerc; bhí troid ghéar ann ach bhí na Francaigh an-láidir, agus shínigh Toussaint conradh a dúirt nach gcuirfí an daoirse ar bun arís.
Ba ghearr gur tógadh é as amhras comhcheilge agus ceannairce. Tugadh anonn go dtí an Fhrainc é, áit ar sacadh é i bpríosún i nDaingean Joux sa bhliain 1802. Fuair sé bás ann ar 7 Aibreán 1803 de bharr galrú fiaclach, de réir mar a dúirt an tuairisc chorpdhiosctha.
Sa bhaile thosaigh an troid arís; d’fhág na Francaigh Saint-Domingue/Háití, agus fógraíodh an neamhspleáchas ar 1 Eanáir 1804.


Kurt Student.
Kurt Student sa bhliain 1941
Ba thaoiseach míleata in aershochraid na Gearmáine, an Luftwaffe, é Kurt Student (12 Bealtaine, 1890 - 1 Iúil, 1978). Rugadh Student i mBirkholz, sráidbhaile i Landkreiss Züllichau-Schwiebus, sa chúige Prúiseach Brandenburg, atá mar chuid den Pholainn sa lá atá inniu ann.
D'eiteal sé sa Chéad Cogadh Domhanda.
Bhí sé i gceannas ar dhíormaí de shaighdeoirí a thuirling ón spéir i gcaidhpeoga spéire ("Fallschirmjäger" sa Ghearmáinis) i rith an Dara Cogadh Domhanda. Bhí sé i dtús cadhnaíochta ar a chuid díormaí nuair a rinne an Ghearmáin imruathar ar an Ísiltír i 1940. Lámhach Ceannaire ón Ísiltír, Gerrit Ernst Johan van der Veen, sa cheann é i rith an imruathar sin. Ba bheag nár maraíodh é agus bhí sé ag biorú ar feadh ocht mí dá bharr. D'ordaigh Adolf Hitler lár cathair Rotterdam a scriosadh de bharr an lámhach seo.


YouTube.
Is suíomh gréasáin comhroinnte físeán é YouTube. Is féidir le húsáideoirí físeáin a uaslódáil agus a chomhroinnt, chomh maith le féachaint ar na físeáin chéanna.
Bíonn an chuid is mó de na físeáin á gcruthú ag na húsáideoirí féin agus bíonn gearrthóga scannán, gearrthóga teilifíse agus físeáin cheoil ina measc, chomh maith le hábhar amaitéarach amhail físbhlaganna agus ábhar bunaidh físeán na n-úsáideoirí féin.
Is áis é atá saor in aisce. Ní gá clárú ar an suíomh le féachaint ar na físeáin, cé gur gá clárú le breathnú ar fhíseáin shrianta áirithe.
Is fochuideachta de chuid Google é. Tá ceanncheathrú an chomhlachta suite in San Bruno, California.
Teicneolaíocht.
Úsáideann YouTube teicneolaíocht HTML5 chun réimse leathan d'ábhair físeáin a thaispeáint. Bhain an chomhlacht úsáid as Adobe Flash Video cheana.
Stair.
Chuir iarfhostaithe de chuid PayPal tús le YouTube sa bhliain 2005. D'fhorbair Meiriceánaigh darb ainm Steve Chen, Chad Hurley agus Jawed Karim YouTube i rith 2005, chun comhroinnt físeán a éascú ar an idirlíon.
Cheannaigh Google an comhlacht YouTube ar $1.65 billiún i Samhain 2006.
Thuairiscigh anailísí de chuid Bank of America sa bhliain 2015 gur fiú $70 billiún an suíomh YouTube ag an am sin.


Hans Fallada.
Scríbhneoir Gearmánach é Hans Fallada (fíorainm: "Rudolf Ditzen"), a saolaíodh i nGreifswald ar an 21 Iúil 1893 agus a fuair bás i mBeirlín ar an 5 Feabhra 1947. Bhí sé ar duine de scríbhneoirí móra na Gearmáinise sa chéad leath den fhichiú haois.
A Shaol.
Níor chuir bochtanas isteach ar shaol a mhuintire, ach bhí sé go minic in achrann lena athair, agus é ina fhear mór diansmachta ag tógáil a chlainne. Theastaigh uaidh go rachadh an mac ag staidéar dlí, rud nár thaitin le Rudolf óg ar aon nós. Nuair a bhí sé ina dhéagóir, d'fhéach seisean agus an cara ab fhearr a bhí aige san am, d'fhéach siad le lámh a chur ina mbásanna féin agus cuma an chomhrac aonair a chur ar an bhféinmharú dúbalta. Mar a d'iompaigh an scéal amach, mharaigh Rudolf a chara, ach fágadh gonta go tromchúiseach é féin. Cuireadh i dteach na ngealt é, agus níor chríochnaigh sé an mheánscoil riamh.
Plaic cuimhneacháin i Niederschönhausen, Beirlín, áit a bhfuair Fallada bás
Nuair a scaoileadh saor leis arís, liostáil sé san arm, ach ní bhfuair sé fáilte ar bith ansin ach an oiread, ó shíl dochtúirí an airm nach raibh ábhar saighdiúra ann. Ansin, chuaigh sé ar an drabhlás ar fad, agus chaith sé na blianta 1917-1919 i dtithe téarnaimh ag iarraidh éirí as an druncaireacht. Ina dhiaidh sin, bhí jabanna éagsúla aige, ach ó bhí dúil nimhe aige san ól agus sna drugaí féin, chúigleáil sé airgead óna chuid fostóirí. Chuir sé isteach dhá théarma príosúin.
Sa bhliain 1929, phós sé cailín darbh ainm Anna Issel - "Suse" a thug sé uirthi - i Hamburg. Rugadh ceathrar clainne dóibh, ach fuair beirt acu bás go hóg, agus is annamh a theagmhaídís ar a chéile i ndiaidh lá a bpósta, ó bhí Rudolf ag obair i Neumünster, agus cónaí ar Suse i dteach a máthara i Hamburg.
Scríbhneoireacht.
I dtús na 1930idí thosaigh an scríbhneoireacht ag éirí le Rudolf - nó Hans Fallada, mar a thug sé air féin. Bhí an teach foilsitheoireachta úd Rowohlt sásta an chéad úrscéal leis a chur i gcló, leabhar a chardáil saol na cathrach bige agus cúrsaí na polaitíochta sa timpeallacht sin - "Bauern, Bonzen und Bomben" ("Feirmeoirí, boic mhóra agus buamaí"). Shaothraigh Fallada slám maith airgid ar an leabhar, agus d'aistrigh seisean agus a theaghlach go Beirlín, áit ar scríobh sé an t-úrscéal "Kleiner Mann, was nun?" ("Céard a dhéanfaidh tú anois, a fhirín?") Ba é an leabhar seo a thabhaigh clú idirnáisiúnta dó, agus é ag tabhairt cur síos ansin ar shaol na lánúine óige sna fichidí - saol a raibh taithí aige féin air.
Nuair a tháinig an Naitsíochas i réim, mhair Fallada ag scríobh úrscéalta faoi shaol na ngnáthdhaoine, ach is léir nach bhféadfadh sé cloí lena sheanstíl chriticiúil a thuilleadh, ó bhí na léirmheastóirí Naitsíocha míshásta leis an taobh sin dá scríbhneoireacht. Mar sin, thosaigh sé ag soláthar lón léitheoireachta nach raibh blas na polaitiúla air.
Thit an tóin as a phósadh sa bhliain 1944, agus sa bhreis air sin, scaoil sé piostal beag nuair a bhí sé ag déanamh achrainn lena bhean. Ar ámharaí an tsaoil, níor bhuail an t-urchar aon duine, ach mar sin féin, daoradh Fallada chun príosúin as an míghníomh seo. Sa chéad bhliain eile phós sé Ursula Losch, cailín óg a raibh andúil aici sna drugaí cosúil leis féin.
Bás agus oidhreacht.
Chuaigh sé ar lorg leighis sna tithe téarnaimh arís, ach ní raibh biseach ar bith daite dó. Fuair sé bás le taom croí i Niederschönhausen, Beirlín, sa bhliain 1947. Sa bhliain chéanna, foilsíodh an t-úrscéal "Jeder stirbt für sich allein" ("Faigheann gach duine bás ina aonar"), arbh é an chéad saothar ficseanúil i stair litríochta na Gearmáine a phléigh le frithbheartaíocht na nGearmánach in aghaidh na Naitsithe sa Tríú "Reich".
Foilsíodh cuid mhór de lámhscríbhinní Fallada i ndiaidh a bháis. Scríbhneoir bisiúil a bhí ann, beag beann ar na fadhbanna a bhí aige leis na drugaí agus leis an ól. Bíonn a chuid leabhar simplí soléite, agus bá aige leis an ngnáthdhuine. Mar sin, léitear an chuid is fearr acu inniu féin.


Robert Smith.
Robert SmithCeoltóir agus cumadóir Sasanach is ea Robert James Smith (21 Aibreán, 1959 a rugadh é). Is eisean an t-amhránaí, seinnteoir giotáir sa bhanna ceoil The Cure.


Filip Nikolic.
B'aisteoir agus amhránaí Francach é Filip Nikolic. Rugadh é ar an 1 Meán Fómhair 1974 i Saint-Ouen na Fraince agus d'éag 16 Meán Fómhair 2009. Dár lena dhlíodóir, mharaigh taom croí nó míúsáid piollaí codlata é.


Adel Kachermi.
Is aisteoir agus amhránaí Francach é Adel Kachermi. Rugadh é ar an 2 Mí na Nollag 1975 i Longjumeau na Fraince.


Aerfort Bhaile Átha Cliath.
Is é Aerfort Bhaile Átha Cliath an t-aerfort is mó in Éirinn. Tá Údarás Aerfort Bhaile Átha Cliath ("Dublin Airport Authority" nó an "DAA") i bhfeighil ar an aerfort. Osclaíodh an t-aerfort sa bhliain 1936.
Tá Aerfort Bhaile Átha Cliath suite 10km ó thuaidh ó Chathair Bhaile Átha Cliath i mBaile Chóilín, Fine Gall, agus 71m os cionn leibhéal na farraige.
Aerlínte agus cinn scríbe.
Is féidir eitilt ó Bhaile Átha Cliath chuig an chuid is mó de phríomhaerfoirt na hEorpa, chomh maith le príomhaerfoirt Mheiriceá Thuaidh agus an Mheánoirthir.
Airbus A320 de chuid Aer Lingus
Boeing 757 de chuid US Airways


Johnny Hallyday.
Is aisteoir agus amhránaí Francach é Johnny Hallyday (Jean-Baptiste Smet). Rugadh é ar an 15 Meitheamh, 1943 i bPáras. Duine de na hamhránaithe Francacha is cáiliúla atá ann.


Dick Rivers.
Is aisteoir agus amhránaí Francach é Dick Rivers.
Saol.
Rugadh Hervé Forneri (Dick Rivers) ar an 24 Aibreán 1945 i Nice. Thaitin saothair Elvis Presley go mór leis. Ba bhall den ghrúpa "Les Chats Sauvages" é ó 1961 go 1962. D'fhág sé an grúpa sa bhliain 1962, áfach, agus tá sé ag canadh ina aonar fós.


Sophie El Goulli.
Ba scríbhneoir Túinéiseach í Sophie El Goulli. Rugadh El Goulli i Sousse sa bhliain 1932. Is i bhFrainicis a scríobhann sí a saothair.


Arthur Rimbaud.
File Francach é Jean Nicolas Arthur Rimbaud (20 Deireadh Fómhair 1854 – 10 Mí na Samhna 1891). Rugadh é i Charleville. Tá clú agus cáil ar a shaothair, cé gur éirigh sé as an scríbhneoireacht nuair nach raibh ach fiche bliain slánaithe aige. Fuair sé bás agus é seacht mbliana is tríocha d'aois. Bhí ailse air.


Paul Verlaine.
File Francach é Paul-Marie Verlaine, a saolaíodh i Metz ar an 30 Márta 1844 agus a fuair bás i bPáras ar an 8 Eanáir 1896. Ar phríomhfhilí na gluaiseachta ar a dtugtar Siombalachas é.


An Triail.
Dráma le Máiréad Ní Ghráda is ea "An Triail". Ghlac an file Caitlín Maude páirt mar Mháire nuair a léiríodh an dráma seo den chéad uair in Amharclann an Damer i mBaile Átha Cliath ar an 22ú Meán Fómhair 1964. Craoladh an dráma ar dtús ar RTÉ sa bhliain 1965.
Is dráma Gaeilge é seo agus tá sé ar churaclam na hArdteiste.
Achoimre plota.
Tá an dráma bunaithe in Éirinn le linn na 1960idí agus pléann sé toircheas, agus iar-mháithreachas mhná singil óg darb ainm Máire. Díbríonn a clann í tar éis í a bheith ag iompair clainne leis an múinteoir bunscoile áitiúla, Pádraig, fear atá pósta. Caithfidh sí imeacht as a paróiste agus bogadh go Baile Átha Cliath chun obair a aimsiú chun í féin agus a leanbh a thacú. Bíonn deacrachtaí aici arís, ar dtús de bharr gur bean thorrach shingil í, ansin de barr a bheith ina máthair shingil. Tar éis a thiteann a lóistín as seasamh timpeall a páiste, aistríonn sí go drúthlann le striapach a raibh trua aici di. Cuireann cruinniú le hathair an linbh leis an bhfadhb, ina scoireann sé í agus a leanbh. Cuireann an cailín lámh ina bás féin agus bás a páiste, i slí cosúil le file Sylvia Plath, le ionanálú gás aiceanta as a hoigheann.
Is minic a athraíonn suíomh an dráma idir "iardhearcthaí" (cuimhní Mháire, an príomhcharachtar) agus an triail. Ag an tús, cuirtear máthair Mháire i láthair, agus gabhann sí a lua gur bean Chríostúil í nach bhfuil peaca déanta aici. Le linn an dráma, bíonn sé sin tipiciúil as an chuid is mó de na carachtair.


Aerfort Londain-Heathrow.
Is aerfort ollmhór i Londain é Aerfort Londain-Heathrow. Tá cúig chríochfort ag an aerfort, agus is é Heathrow an tríú aerfort is mó ar domhan (tar éis Atlanta-Hartsfield agus Chicago-O'Hare), le cúig chríochfort ann faoi láthair. Tá sé mar an bpríomh-bhunáit do British Airways.
Tá mórán conspóide ag baint leis an aerfort faoi láthair mar gheall ar thógáil an tríú rúidbhealaigh, mar beidh orthu sráidbhaile a leagadh chun é a thógáil.


Jehan Lagadeuc.
Sagart Briotánach é Jehan Lagadeuc, a saolaiodh i ngar do Plougonyon. Sa bhliain 1464, scríobh sé foclóir cáiliúil darbh ainm an Catholicon. Bhí Laidin, Fraincis agus Briotáinis ann. Chuir Jehan Calvez an foclóir i gcló sa bhliain 1499 i dTréguier.
Lagadeuc, Jehan


Abeozen.
Ba scríbhneoir agus scoláire Briotánach é Fañch Elies "(Jean-François-Marie Éliès)". Saolaíodh Abeozen i Saint-Sauveur ar an 22 Feabhra 1896 agus fuair sé bás ar an 3 Meitheamh 1963 i La Baule.


Hervé Abalain.
Is scoláire Briotánach é Hervé Abalain. Is ball de Centre de Recherche Bretonne et Celtique Brest é.
Saothair.
Abalain, H


Bernard Alliot.
Scríbhneoir Briotánach é Bernard Alliot a rugadh i Châteaubriant sa bhliain 1936 agus a cailleadh i bPáras sa bhliain 1998.


R. K. Narayan.
Scríbhneoir Indiach ba ea R. K. Narayan. Saolaíodh Narayan ar an 10 Deireadh Fómhair 1906 agus fuair sé bás ar an 13 Bealtaine 2001. Tá clú agus cáil ar a úrscéalta faoi Malgudi, baile samhlaithe.
Saothair.
Narayan


Marie Allo.
Scríbhneoir Briotánach í Marie Allo, a saolaíodh sa bhliain 1868 agus a fuair bás i Quintin na Briotáine sa bhliain 1948.


Jean-Claude Andro.
Scríbhneoir Briotánach é Jean-Claude Andro, a saolaíodh i Quimper sa bhliain 1937 agus a fuair bás sa bhliain 2000. Sa bhliain 1998, bhuaigh sé an prix Henri de Régnier.


Erwan ar Moal.
Scríbhneoir Briotánach é Erwan ar Moal. Saolaíodh ar Moal ar an 9 Feabhra 1874 i Coadout (Trégor Côtes-d'Armor) agus fuair sé bás san áit chéanna ar an 14 Feabhra 1957. Ba mhúinteoir é. Ghlac sé páirt sa "Résistance".
Tá clú agus cáil air mar scríbhneoir. Foilsíodh an chéad chnuasach gearrscéalta leis, "Pipi Gonto", sa bhhliain 1902. Eagarthóir irisleabhar Briotáinise a bhí ann chomh maith. Aithnítear é thar aon rud eile mar fhile, áfach.


Pêr Denez.
Is scríbhneoir Briotánach é Pêr Denez no Pierre Denis (3 Feabhra, 1921–30 Iúil, 2011). Rugadh i Rennes (Roazhon) sa Bhriotáin é. Ní raibh an Bhriotáinis labhartha go forleathan sa chathair agus tógadh le Fraincis é, ach thug sé faoin Bhriotáinis a fhoghlaim in aois a 13 bliana. Shaothraigh sé an teanga ó shin i leith. Chuidigh a chuid saothair go mór le gluaiseacht na Briotáinise. Fuair sé bás i Romillé, gar do Rennes sa bhliain 2011.


Ivana Bacik.
Is polaiteoir agus acadamhaí Éireannach í Ivana Catherine Bacik. Rugadh í sa bhliain 1968. Is Ollamh "Reid" le Dlí Coiriúil, Coireolaíocht agus Pionóseolaíocht i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath í ón mbliain 1996. Rinneadh Comhalta de Choláiste na Trionóide í sa bhliain 2005.
Bhain sí suíochán amach i Seanad Éireann sa bhliain 2007 i ndáilcheantar Choláiste na Tríonóide.
Bhain sí céim dlí, LL. B., amach ó Choláiste na Tríonóide agus bhain sí céim LL. M. amach ón "London School of Economics". Oibríonn sí mar abhcóide agus múineann sí cúrsaí sa Dlí Coiriúil, sa Choireolaíocht agus Phíonóseolaíocht, agus i dTeoiric an Fheimineachais agus an Dlí. Déanann sí taighde sa Dlí Coiriúil agus Coireolaíocht, sa Dlí Bunreachtúil, i dteoiricí an fheimineachais agus an dlí, i gCearta Daonna agus i gceisteanna cothromaíochta sa dlí. Is duine iomráiteach í ó na 1990í nuair a bhí sí i mbun feachtais chun go mbeadh an ginmhilleadh ar fáil mar rogha do mhná.
Ainmníodh í mí Bealtaine 2009 mar iarrthóir Pháirtí an Lucht Oibre don fhothoghchán i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Lár ar an 5 Meitheamh 2009. Níor toghadh í. Fuair sí 4926 vóta ar an gcéad comhaireamh (17.33%).
Cónaíonn sí i mBaile Átha Cliath lena páirtí agus lena beirt iníonacha.
Bacik, Ivana
Bacik, Ivana


George Lee (iriseoir).
Is eacnamaí, iriseoir agus iar-pholaiteoir é George Lee (27 Meán Fómhair 1962 a rugadh é).
Óige.
As Teach Mealóg i mBaile Átha Cliath dó. Ba mheicneoir é a athair a raibh ochtar clainne aige agus ba é George Lee an dara duine is óige. D'fhreastail sé ar Choláiste Éanna, scoil de chuid na mBráithre Críotaí i mbruachbhaile Bhaile Uí Ruáin.
RTÉ.
B'anailísí eacnamaíoch agus iriseoir de chuid RTÉ é ó 1992 go 2009. Ainmníodh Lee mar Iriseoir Éireannach na Bliana 1998.
Polaiteoir.
D'fhógair sé ar an 5 Bealtaine 2009 go raibh sé ag éirí as a phost chun ainmniúcháin Fhine Gael a lorg don fhothoghchán i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Theas. Fuair sé an t-ainmniúchán an chéad lá eile.
Toghadh é ar an gcéad comhaireamh ar an 6 Meitheamh 2009 le 27768 vóta (53.72%).
D'fhógair sé ar an 8 Feabhra 2010 go raibh sé ag éirí as an Dáil agus as páirtí Fhine Gael. An chúis a thug sé ná nach raibh tionchar aige ar pholasaithe Fhine Gael.
Naisc sheachtracha.
Lee, George


Itriam.
Is é an t-itriam dúil uimhir a 39 i dtábla peiriadach na ndúl. Is é an giorrúchán a sheasann dó ná Y, agus é 88.905859(2) g mol-1 ar mheáchan adamhach. Miotal trasdultach atá ann agus é geal miotalach ina chosúlacht, ar nós an airgid. Ó thaobh na ceimice de, tá sé sách cosúil leis na lantainídí, agus is gnách é a aicmiú mar mhiotal tearc-chré, in éineacht leis na lantainídí agus an scaindiam. Bíonn sé ar fáil sna mianraí céanna leis na miotail tearc-chré eile - mianraí a dtugtar tearcithreacha orthu. Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin aige, 89Y, agus sin é an t-aon iseatóp amháin atá ar fáil sa dúlra.
Fuair an t-itriam a ainm ó Ytterby, sráidbhaile beag sa tSualainn. Trí dhúil eile a bhfuil a n-ainmneacha bunaithe ar Ytterby is ea iad teirbiam, itéirbiam, agus eirbiam. Miotail tearc-chré iad go léir. Ba é an ceimiceoir Fionlannach Johan Gadolin a d'aithin an chéad uair gur dúil ar leith a bhí i gceist leis an itriam, sa bhliain 1794. Thit sé ar chrann an cheimiceora Ghearmánaigh Friedrich Wöhler an dúil nua a aonrú ina miotal glan, sa bhliain 1828.
Is é +3 an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá ag an itriam, cosúil lena lán miotail tearc-chré eile. Le fírinne, is ar éigean is féidir uimhreacha ocsaídiúcháin eile a aithint aige. Comhdhúile tipiciúla iad an trí-ocsaíd dé-itriam, Y2O3, an trífhluairíd itriam YF3, an tríchlóiríd itriam YCl3 agus an tríbhróimíd itriam YBr3. Amach ón bhfluairíd agus ón ocsaláit, bíonn na salainn itriam sothuaslagtha san uisce - an níotráit itriam Y(NO3)3, an tsulfáit itriam Y2(SO4)3, an trí-iaidíd itriam YI3 san áireamh.
Cé go dtugtar "miotal tearc-chré" ar an itriam, níl sé chomh tearc sa dúlra is a shílfeá: tá sé ar an 28ú dúil is coitianta i screamh an Domhain, agus é 400 oiread níos coitianta ná an t-airgead geal. Tá sé deacair itriam a dhealú ó na lantainídí, go háirithe na lantainídí troma, bíodh is go bhfuil sé i bhfad níos éadroime ná na lantainídí go léir. Is iad na mianraí is tábhachtaí mar fhoinse itriam ná an mhonaisít, an xéinitím, an tsamairscít agus an fheargasainít.
Is iomaí úsáid a bhaintear as an itriam: le dath dearg a chruthú sna teilifíseáin daite; i leictreoidí na spréachphlocóidí; agus i gcóimhiotail - le cupla sampla a lua.


Bmibaby.
Aerlíne bhuiséid is ea Bmibaby ón Ríocht Aontaithe. Tá siad faoi úinéireacht BMI.


Meimfís (An Éigipt).
Tagann Meimfís, ainm Gréagach, ó Men-éfer, an t-ainm Éigipteach a bhí ar phirimid Pépi (an 6ú ríora Éigipteach). Dúirt Héarodatas gur bhunaigh Ménés an chathair timpeall -3100. Meastar gurbh ionann Ménés agus an Rí Narmer, a ndéantar tagairt dó i bPailéad Narmer. Ghabh sé siúd Deilt na Níle san Éigipt Íochtarach agus chuaigh i réim mar Fháró. Tá dáta timpeall - 3000 curtha leis an bpailéad. Bhí an chaithir faoi choimirce an dé Ptah, pátrún na gceardaithe; bhí sí suite i ndeilt na Níle agus í lán de cheardlanna arm.
Iaraiglifí i Meimfís agus dealbh Raimséas II ar a gcúl
Ba í Meimfís príomhchathair na Sean-Ríochta go dtí timpeall -2200 agus ar feadh tréimhsí níos giorra sa Ríocht Nua, agus í ina lárionad riaracháin ó thús.
Tá fothraigh Mheimfís timpeall 20 cm laisteas de Chaireo ar bhruach thiar na Níle.
Ainmneacha Eile.
Sa tsean-Éigiptis tugadh Ineb Hedj ("Na Ballaí Bána") ar an tír. Bhí ainm eile fós ar Mheimfís: Ankh Tawy ("Ceangal idir an Dá Thír"), toisc an chathair a bheith suite idir an Éigipt Uachtarach agus an Éigipt Íochtarach.
Rinne an staraí Éigipteach Manetho tagairt do Mheimfís mar Hi-Ku-P'tah ("Áit anam Ptah"), ainm a scríobh sé i nGréigis mar "Aί γυ πτoς (Ai-gu-ptos)". Uaidh seo a tháinig "Aegyptus" na Laidine agus "Éigipt" na Gaeilge.
Daonra.
Is mór idir na meastacháin a rinneadh ar dhaonra na cathrach: deir T. Chandler go raibh timpeall 30,000 duine ina gcónaí ann go dtí timpeall -2250 BC agus idir -1557 agus -1400. Deir K. A. Bard, áfach, nach raibh ach timpeall 6,000 duine ann sa tSean-Ríocht.
L'Hout-Ka-Ptah: Teampall Mór an Dé Ptah agus a Chuid Leachtanna.
Thug an staraí Gréagach Heireadótas cuntas ar a bhfaca sé ann: teampall mór a líon leath na cathrach, gan cead isteach sa chuid ba shine de ag an ngnáthdhuine (áit ar thángthas ar dhealbha ríoga lenár linn), agus an chuid eile de i bhfoirm croise. Bhí doirse móra ag na ceithre hairde, agus fuair na seandálaithe dealbha suntasacha ann. Tá a lán dealbh, olldealbh, sfioncsanna, liagán greanta agus píosaí ailtireachta bailithe le chéile anois i gclós taispeántais mar iarsmalann amuigh faoin aer; ach tá an mhórchuid de na hiarsmaí le fáil in iarsmalanna móra an domhain.
Tá léargas éigin le fáil ar mhaise an tseanteampaill sa chuntas a thug taistealaithe Arabacha ar fhothraigh Mheimfís, nuair a bhí cuid mhaith den áit gan slad go fóill. Chuir taistealaithe éigin síos ar shéipéal suntasach monailiotach a bhí snoite as píosa basailt ghlais, de réir cosúlachta, agus gréas iontach air.
Bhí an-tóir i Meimfís ar chultas an dé Apis, hipeastáis bheo de chuid Ptah agus cuma tairbh naofa uirthi. Dúirt na finscéalta go mbíodh an tarbh le feiceáil go rialta sa tsean-Éigipt agus sainchomharthaí ar a dhroim.
Príomhchathair na Sean-Ríochta.
Bhí Meimfís, mar sheanphríomhchathair ríoraíoch, ina hoidhre ar ailtireacht agus ealaín ársa a fuair spreagadh gan stad ó leachtanna na ríthe, agus reiligí ollmhóra ag líonadh an ghleanna thiar le pirimidí, lena gcuid teampall siúd agus leis na háiseanna riaracháin a bhain leo.
Rinneadh saghas ollchathrach de na reiligí go léir, bailte móra agus calaí ag baint léi agus gnóthaí cultais ar siúl inti, agus canálacha ag nascadh na limistéar difriúil le chéile.
Fuair gach limistéar reiligeach agus cultach tailte agus acmhainní, agus cuntas le fáil orthu i dtéacsanna paipíre chartlanna Abúsir.
An Mheán-Ríocht.
Sa Mheán-Impireacht aistríodh an phríomhchathair go dtí an Téibh; níos déanaí aistríodh arís í go dtí áit a bhí in aice le Meimfís. Ba ghnách a leithéid a dhéanamh de réir na reilige a mbeadh ríthe áirithe á gcur.
Níor tréigeadh an tseanchathair, áfach; fuair na seandálaithe fianaise go raibh ceardaithe, ceannaithe agus ealaíontóirí ag obair ann go fóill.
An Ríocht Nua.
Faoin Ríocht Nua ba í Meimfís an fíorlárionad riaracháin agus an phríomhchathair ríoga. Is ann a tugadh oideachas do na prionsaí agus do chlann na huaisle, agus bhí a lán pálás ríoga ann.
D'éirigh an tír suaite, agus is iomaí namhaid a rinne ionradh uirthi; gabhadh agus athghabhadh Meimfís. Tháinig na Peirsigh i réim sa tír agus lean na Gréagaigh iad, agus ní raibh Meimfís ina príomhchathair ina dhiaidh sin, cé go raibh tábhacht léi fós ar shlite eile.
Memphís Tar Éis na bhFárónna.
Rinne Alastar Mór é féin a chorónú mar Fháró i dTeampall Ptah. Chuaigh duine dá chuid ginearál, Tolamaes, i réim san Éigipt, agus eisean a chuir corp Alasdair á bhalsamú ann tar éis an mórshiúl sochraide a chur ar mhalairt slí d’aonghnó. I Meimfís a cuireadh Alastar.
Rialaigh sliocht Tholamaes an tír ina dhiaidh nó gur tháinig na Rómhánaigh; ansin ba í Chathair Alastair an chathair ba thábhachtaí. D’imigh na Rómhánaigh agus tháinig na hArabaigh; bhí Meimfís go hiontach fós, ach bhí an chathair á bánú de réir a chéile ón 7ú haois amach. Creachadh í ar son a cuid cloch chun na bailte máguaird a thógáil agus a mhéadú; fiú sa 12ú haois bhí dealramh suntasach uirthi, ach ba ghearr nach raibh inti ach fothraigh mhaola agus clocha scaipthe.


An Vallúinis.
Teanga Rómánsach í an Vallúinis ("Walon"). Labhraítear sa Bheilg í.
Samplaí.
Vallúinis
Vallúinis


Giovanni Battista Belzoni.
Giovanni Battista Belzoni (15 Samhain 1778 - 3 Nollaig 1824): taiscéalaí Iodálach.
I bPadua na hIodáile a rugadh Belzoni, agus nuair a rinne na Francaigh ionradh ar an Iodáil thug sé a aghaidh ar Londain, áit ar thaispeáin sé féin mar ‘fhear láidir’ ar na haontaí; d’éirigh sé tuirseach de sin agus chuaigh lena bhean chéile agus le searbhónta chun na Spáinne, chun na Portaingéile, chun Málta agus ansin chun na hÉigipte. Sa tír sin bhain sé tairbhe as an eolas a bhí aige ar an innealtóireacht agus bheartaigh caidéil de shaghas nua; ach ba bhocht an díol a bhí orthu, rud a d’fhág i gcruachás é.
Bhí cogadh cathartha ar siúl san Éigipt ag an am, agus tairbhe á bhaint ag beirt i gCaireo as: Henry Salt, consal na Breataine, agus an tIodálach Bernadino Drovetti, consal na Fraince. Mhaoinídís an bheirt feachtais sheandálaíochta agus dhíolaidís na hiarsmaí le hiarsmalanna agus le bailitheoirí, agus ní gan bhrabach é. Bhí pas Briotanach ag Belzoni agus d’fhostaigh Salt é; sa bhliain 1815 iarradh air rud a dhéanamh a bhí beagnach dodhéanta: dul síos an Níl go dtí an Téibh agus busta ollmhór Fárónach (Raimséas II) a thabhairt ar ais. D’éirigh leis gan bhuíochas don saol agus do bhagairt Drovetti.
Thoiligh Belzoni le seandachtaí a sholáthar do Salt, agus i gceann cúpla bliain d’aimsigh sé a lán tuamaí ríoga i nGleann na Ríthe; thug sé teampall mór Raimséas II chun solais agus d’oscail teampall Khéphrem i nGíse. Mhéadaigh ar an tsuim a bhí aige in oidhreacht na hÉigipte, agus bhreac sé síos suíomh na ndealbh go cruinn ar na pleananna. D’éirigh idir é féin agus Salt, áfach, cé gurbh é siúd an t-aon duine amháin a d’fhéad íoc as an tochailt. D’fhág Belzoni agus a bhean an Éigipt sa bhliain 1819.
Bhí an-fháilte roimhe i Londain: tháinig iontas ar dhaoine agus iad ag féachaint ar mhacasamhlacha de mhaisiú thuama Séthi I sa Halla Éigipteach i bPiccadilly. Chuir sé cóip den sarcófagas á déanamh agus thug sé leis í mar chuid de thaispeántas gluaiste a chauigh trasna na hEorpa ó Pháras go San Péatarsburg.
Ar an droch-uair, níor fhan an rath air. Chuir sé roimhe foinse abhainn na Nigéire a fháil san Afraic, ach fuair sé bás le dinnireacht i mBéinean in aois a chúig bliana is daichead.
Tagairtí.
Belzoni, Giovanni Battista
Belzoni, Giovanni Battista
Belzoni, Giovanni Battista


Henry Salt.
Henry Salt (14 Meitheamh 1780 – 30 Deireadh Fómhair 1827): ealaíontóir, taidhleoir agus Éigipteolaí.
Sa bhliain 1815 ceapadh Salt mar phríomhchonsal Briotanach i gCaireo. Ba ghearr go raibh sé féin agus Bernardino Drovetti, an consal Francach, ag dul in adharca a chéile, agus iad araon ag iarraidh seandachtaí Éigipteacha a fháil ar ais nó ar éigean. Bhí gach duine acu ag brath ar dhiograiseoirí eile: bhí an sceitseálaí Frédéric Cailliaud agus an dealbhóir Jacques Rifaud ag cuidiú le Drovetti agus d’fhostaigh Salt Giovanni Battista Belzoni.
Chuir Salt tochailt á déanamh sa Téibh agus in Abú Simbel; é oilte ar léamh na n-iarglaifí agus bua na healaíne aige, rud a chuaigh ar sochar dó agus é ag léiriú a bhfaca sé ag taisteal dó.
Bhailigh sé a lán seandachtaí agus é san Éigipt, go háirithe ceann Raimséas II (a taispeánadh in Iarsmalann na Breataine) agus sarcófagas Raimséas III (ar cheannaigh an Louvre é).
Cailleadh Salt i gCathair Alastair san Éigipt.
Tagairtí.
Salt, Henry
Salt, Henry
Salt, Henry


Tae.
Is éard is tae ann ná deoch a ullmhaítear trí dhuilleoga an phlanda tae ("Camella siniensis") a fhliuchadh in uisce te nó a chnagbhruith. Is féidir tae a mhilsiú le siúcra agus a liathadh le bainne, nó slisín liomóide a chur leis le blas a thabhairt.
Tá an tae an-choitianta in Éirinn inniu, ach nuair a tháinig sé go hÉirinn an chéad uair, bhain muintir na tuaithe úsáid an leigheasra as, ó nach raibh a fhios acu an úsáid cheart. San am sin, ba nós tae a bhruith i gceart, ionas go bhfaightí deoch dhonn láidir ar tugadh "súram", "sútram", "súramán" nó "sútramán" air. Chreidtí gur cógas láidir a bhí ann, agus ar a laghad, bhí sé in ann an tuirse a bhaint den duine agus luas a chur faoi bhuillí a chroí.
Tugtar "scileagailí" ar an tae rólag. Is éard is "anglais" ann ná meascán as uisce te agus bainne a óltar nuair nach bhfuil tae ann, ach thabharfá anglais go magúil ar thae rólag freisin.
Maidir le hainm an tae, fuarthas ar iasacht ón tSínis é. Tugtar "tea" air as Béarla, "Tee" as Gearmáinis, "té" as Spáinnis agus "tee" as Fionlainnis. Baineann cuid mhaith teangacha (an Rúisis agus an Phortaingéilis, cuir i gcás) úsáid as leaganacha éagsúla an fhocail "chai", ach is ionann é agus "tae", ach amháin gur tháinig an dá fhocal seo ó chanúintí difriúla na Sínise. Sa Pholainnis, úsáidtear an focal "herbata", atá bunaithe ar an téarma Laidine a chiallaíonn luibh nó lus (cf. "herb" an Bhéarla).
Ní hé an planda tae an t-aon luibh amháin a úsáidtear le deochanna den chineál seo a ghléasadh, ar ndóigh. Ólann muintir na hAirgintíne agus na dtíortha ina timpeall an deoch a dtugtar "mate" uirthi, agus í á hullmhú as an luibh áitiúil úd "yerba mate". Maidir le muintir na hAfraice Theas, bíonn siadsan ag fliuchadh duilleoga na sceiche deirge ("rooibos") mar a bheadh tae ann. Is gnách "tae luibhe" a thabhairt ar na cineálacha seo "tae", agus le déanaí, tá an focal Gréigise "tisane" ag dul chun leitheadúlachta sa Bhéarla mar théarma ar insileadh luibhe ina n-úsáidtear luibh eile seachas duilleoga tae.
Ní hionann ar ndóigh tae luibhe den chineál seo agus tae a bhfuil luibheanna eile measctha tríd mar spíosra.
Próiseáil an Tae.
Is dual do na duilleoga tae ocsaídiú mura dtriomaítear i ndiaidh a mbainte iad. Is iad na heinsímí sa tae is cúis leis an ocsaídiú seo, ach is gnách le lucht na ceirde coipeadh nó giosáil ("fermentation") a thabhairt ar an bpróiseas, cé nach coipeadh ná giosáil i gciall cheart an fhocail atá i gceist. De thoradh an ocsaídithe, iompaíonn an chlóraifill go tainníní. Nuair a thriomaítear an tae, téitear suas é fosta leis na heinsímí a dhíothú, ionas go gcuirtear deireadh leis an ocsaídiú.


Miami, Florida.
Cathair í Miami atá suite i bhFlorida sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Miami suite i gContae Dade, agus tugtar an leasainm "The Magic City" ar an gcathair.
De réir an daonáirimh sa bhliain 2000, tá 362,470 duine ina gcónaí sa chathair. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1881.
Is é Tomás Regalado an meára.


Lan Tangi.
Is scríbhneoir Briotánach é Lan Tangi, a rugadh sa bhliain 1951 i gCarantec. Bhunaigh Lan Tangi agus Herve Kerrain Roudour.


Bernez Tangí.
Is file, amhránaí agus ealaíontóir Briotánach é Bernez Tangi, a rugadh ar an 11 Meitheamh 1949. Duine de bhunaitheoirí an ghrúpa Storlok sna seachtóidí a bhí ann. Tá clú agus cáil air sa Bhriotáin.


League of Ireland 1922/23.
Ba é League of Ireland 1922/23 an dara shéasúr de Shraith na hÉireann.


Daniel Doujet.
Is scríbhneoir Briotánach é Daniel an Doujet, a saolaíodh sa bhliain 1956.
Saothair.
Doujet, Daniel
Doujet, Daniel


Sarah Bernhardt.
Banaisteoir Francach í Sarah Bernhardt, a rugadh ar an 22 Deireadh Fómhair 1844 agus a fuair bás ar an 26 Márta 1923. Rugadh Bernhardt i bPáras agus fuair sí bás sa chathair chéanna. Cuireadh i Reilig Père-Lachaise í. Deirtear gurb í Bernhardt "the most famous actress the world has ever known".
Naisc sheachtracha.
Bernhardt, Sarah
Bernhardt, Sarah


Charlie Chaplin.
Aisteoir agus scannánóir Sasanach ba ea Sir Charles Spencer Chaplin, Jr, a rugadh ar an 16 Aibreán 1889 agus a fuair bás ar an 25 Mí na Nollag 1977. Bhí clú agus cáil air mar aisteoir grinn. Déanadh ridire de Charlie Chaplin i bPálás Buckingham ar an 4 Márta, 1975: bhí 86 bliain d'aois aige ag an am.
Tagairtí.
Chaplin, Charlie
Chaplin, Charlie
Chaplin, Charlie
Chaplin, Charlie


Flyglobespan.
B'aerlíne Bhriotanach é Flyglobespan atá i riaracháin faoi láthair. D'eitil siad ón Bhreatain agus Éire chuig Ceanada, Meiriceá agus cinn scríbe san Eoraip agus i dTuaisceart na hAfraice.
Ar an 16ú Nollaig chuaigh Flyglobespan isteach i riaracháin de bharr deacrachtaí airgeadais. Tá a gcuid eitiltí go léir tar éis a bheith curtha ar ceal de bharr seo. Is iad Pricewaterhousecoopers na riarthóirí don chomhlacht.
Cúrsaí (cianaistir).
Bhí a na cúrsaí go léir thuasluaite mar chúrsaí séasúracha don samhradh. D'oibrigh Flyglobespan eitiltí carraeir sa Gheimhreadh.


Salzburg.
Is cathair san Ostair í Salzburg. Tá an chathair suite díreach in aice leis an teorainn leis an Bhaváir sa Ghearmáin. Is cathair mhór thurasóireachta í Salzburg de bharr áilleacht na cathrach, mar rugadh an cumadóir ceoil cáiliúil W. A. Mozart ann, agus mar rinneadh an scannán "The Sound of Music" ann. Tá a suíomh in aice na nAlpa áisiúil do sciálaithe, freisin.


League of Ireland 2008.
Ba é League of Ireland 2008 an 8ú shéasúr de Shraith na hÉireann.


Innsbruck.
Is cathair in Iarthar na hOstaire í Innsbruck Tá sí suite i ngleann an Inn sna hAlpa, agus dá bharr sin tugtar "Príomhchathair na hAlpa" uirthi mar leasainm go rialta. Tá Innsbruck ina phríomhchathair ar an stát Ostarach Tirol. Ciallaíonn "Innsbruck" "droichead thar an Inn".
Mar gheall ar a shuíomh sna hAlpa agus toisc go bhfuil a lán áiteanna sciála gar don chathair, is cathair mhór thurasóireachta í Innsbruck.
Tá aerfort ag an gcathair le cúrsaí chuig cúpla aerfort san Eoraip. Tá seirbhís traenach maith ag an gcathair freisin le traenacha ag dul chuig cathracha ar nós Salzburg, München agus An Veinéis.


League of Ireland 1924/25.
Ba é League of Ireland 1924/25 an ceathrú shéasúr de Shraith na hÉireann.


Nürnberg.
Is cathair í Nürnberg i ndeisceart na Gearmáine. Tá sé suite i gceantar na Francóine sa Bhaváir "(Bayern)".
Tá clú agus cáil ar an áit mar an chathair ina reachtaíodh Dlíthe Nürnberg, a choisc ar na Giúdaigh daoine "Airianacha" a phósadh agus a bhain saoránacht na Gearmáine díobh le linn ré Adolf Hitler, agus an áit inar tharla Triail Nürnberg, nuair a cuireadh ceannairí na Naitsithe chun báis agus an Dara Cogadh Domhanda caillte acu.


Francesco Petrarca.
Ba scríbhneoir, file agus daonnachtaí cáiliúl de chuid na hIodáile é Francesco Petrarca (rugadh 20 Iúil 1304 in Arezzo agus d'éag 18 Iúil (nó 19 Iúil) 1374 in Arqua).
Saol.
D'íbríodh athar Petrarca as Flóiréans de bharr a thacaíocht don Phápa. Chuir an teaghlach futhú in Avignon. Rinne Petrarca staidéar ar an dlí in Ollscoil Montpellier agus Ollscoil Bhologna. D'éirigh sé as an dlíodóireacht agus chuaigh sé isteach san Eaglais agus lean sé loirg Naomh Aibhistín agus rinne sé iarracht aithris a dhéanamh air. Rinne sé dianstaidéar ar an aimsear claiseachach agus bhí sé tugtha do athchruthú an seandomhan. De réir dealramh is i Laidin den chuid is mó a chum sé a chuid saothar.
Deirtear gurb é eisean athar na filíochta san Iodáilis mar gheall ar na hiliomad dánta grá a chum sé in Iodáilis faoi bhean den ainm Laura. Deirtear gur chas sé uirthi ar Aoine an Chéasta 6 Aibreán 1327. Bean pósta ab ea í agus thug Petrarca gean agus ómós di gan buailleadh leí riamh. Ghlaoitear Canzoniere san Iodáilis ar an chnuasach de 366 dánta, an cuid is mó dóibh soinéadaí agus ceaptar gur as an bhailiúchán seo is ea a d'eascar filíocht liriciúil na meánaoiseanna.
A Shaothar.
Petrarca, Francesco
Petrarca, Francesco
Petrarca, Francesco


Frank Kelly.
Aisteoir, amhránaí, coraí, scríbhneoir agus fuirseoir Éireannach ab ea Proinsias Ó Ceallaigh (nó Frank Kelly mar a thugtar air as Béarla, 28 Nollaig 1938 - 28 Feabhra 2016). Thuil sé clú ar an teilifís agus an raidió ach go háirithe. Bhí ról aige mar 'Father Jack Hackett' sa chlár "Father Ted". Bhí an cartúnaí cáiliúil, Charles E. Kelly, ina athair.
Teilifís.
Thug a chuid oibre ar 'Halls Pictorial Weekly' sna 970idí a lán suntas dó, go háirithe lena ról mar Pharnell Mooney, magadh faoi Comhairleoir Chontae amaideach ón tuaithe.
Bhí ról aige ar 'Wanderly Wagon' (do RTÉ idir 1968 agus 1982) in aice le Eugene Lambert agus Nora O' Mahoney. Scríobh sé cuid mhór de na scéalta.
Go luath sna 1980idí bhí sé páirteach sa tsraith theilifíse Gaeilge 'Irish Anois', ag labhairt ar ghuthán agus de réir a chéile ag cur isteach tuilleadh phrásaí Gaelacha.
Sa bhliain 2001, bhí páirt eile aige mar "Father Pickle" sa tsraith theilifíse Lexx, i sraith a 4, cuid a 6.
Bhí ról an-tábhachtach ar fad aige i 2003 mar cheannaire Pháirtí an Lucht Oibre sa tsraith theilifíse chonspóideach Sasanach "The Deal".
I 2007 bhí sé sa dráma "Running Mate". Bhí páirt eile aige sa clár greann "Paddywhackery" chomh maith ar TG4.
Bhí sé in aice le Mr Tayto san fheachtas do chriospaí Tayto.
Father Ted.
Is é an rud is suntasaí a rinne sé ná a chuid oibre ar an gclár grinn 'Father Ted' mar an sagart 'Father Jack Hackett', saofóir, meisceoir agus seanfhear, lena cúpla focail 'drink', 'feck' agus 'arse'.
Taifead.
Scaoil sé singil don Nollaig, 'Christmas Countdown', a shroich uimhir a 8 sna cairteacha singil Éireannach i 1982 agus ag 34 sna cairteacha singil neamhspleách Sasanach, agus albam, "Comedy Cowntdown", ina raibh "sketch" ón a chlár raidió "The Glen Abbey Show" (i rith na 1970idí.
Greann ar an raidió.
Scaoileadh bailiúcháin dá phíosaí grinn ar CD timpeall 2000. Bhí Ayotollah Céillí Band, Magnum Farce, Incoming Call, Festive Spirit, Him of Praise, Call of the Wild, Festive Note agus Siege Mentally, roinnt de na rianta a bhí ar an diosca.
Drámaíocht.
Thug sé camchuairt go forleathan ar na Stáit Aontaithe agus ar Ceanada.
Scannáin.
Bhí a chéad ról riamh i scannáin nó ar teilifís mar phríosúnach (gan creidmheas) san 'Italian Job'. Bhí páirt aige sa scannáin 'Taffin' i 1982. Bhí páirt eile aige sa scannáin 'Rat' i 2000 agus san gearrscannán "Yu Ming Is Ainm Dom".
Dámhactáin.
Bhuaigh Ó Ceallaigh an dámhachtain 'Jacob's' sa bhliain 1974 mar aitheantas ar a chuid oibre ar 'Hall's Pictorial Weekly'.
Bás.
Fuair Ó Ceallaigh an ceann is fearr ar ailse phutóige thiar sa bhliain 2011 agus ailse chraicinn sa bhliain 2015. Bhí sé den tuairim go raibh galar Parkinson air leis na mblianta cheana agus daingníodh an mhéid sin nuair a cuireadh in ospidéal é de bharr fhadhbanna croí.
Tagairtí.
Kelly, Frank
Kelly, Frank
Kelly, Frank
Kelly, Frank
Kelly, Frank
Kelly, Frank
Kelly, Frank


Park Ji-Sung.
Is imreoir sacair é Park Ji-Sung. (Hangul: 박지성) Imríonn sé le Manchester United i Sasana.


Wes Brown.
Is imreoir sacair Sasanach é Wes Brown, a rugadh i Longsight, Manchain ar an 13 Deireadh Fómhair 1979. Imríonn sé ina chúlaí le Manchester United i Sasana agus le foireann idirnáisiúnta Shasana. Is cosantóir é.


Anderson Luís de Abreu Oliveira.
Is imreoir sacair Brasaíleach é Anderson Luís de Abreu Oliveira, nó Anderson de gnáth. (Rugadh 13 Aibreán 1988) Imríonn sé le Manchester United i Sasana.
Anderson


Jonny Evans.
Is imreoir sacair Éireannach Tuaisceartach é Jonathan Grant "Jonny" Evans. Rugadh i mBéal Feirste é ar 2 Eanáir 1988. Cosantóir atá ann a imríonn le West Bromwich Albion agus le Foireann Sacair Náisiúnta Thuaisceart Éireann.
Thosaigh sé amach ag imirt d'fhoireann sacair áitiúil, Greenisland FC, in Inis Glas (ar imeall thuaisceart Bhéal Feirste). Le linn dó a bheith ag imirt ann b'fhacthas a ardscileanna do scabhta de chuid Mhanchain Aontaithe. D'éirigh go geal leis, lean sé ar aghaidh go gasta tríd Acadamh sacair na foirne go dtí gor túgadh deis dó a dhul ar roinnt camchuairteanna ar an choigríoch i samhradh na bliana 2006. Uaidh sin d'imigh sé leis ní b'fhaide anonn go hAntuairp Ríoga na Beilge, agus chaith sé dhá sheal i gcuideachta foireann Sunderland fosta. Le linn Chorn na Sraithe 2007-2008 a thosaigh sé ag imirt sacair do Mhanchain Aontaithe don chéad uair, agus an bhliain dar gcionn rinneadh imreoir na chéad foirne de. Bíodh is go bhfuil sé sách óg go fóill, glactar le hEvans cheanna féin mar an dara imreoir is suaitheanta i stair shacair Thuaisceart Éireann.


Ben Foster.
Is imreoir sacair Shasana é Ben Foster. Imríonn sé le West Bromwich Albion i Sasana agus an Foireann Naisúnta Sasanach.


Tomasz Kuszczak.
Is imreoir sacair Polannach é Tomasz Kuszczak. Is cúl báire é, atá ag imirt le Manchester United i Sasana agus le foireann idirnáisiúnta na Polainne.
Kuszczak, Tomasz


Nani.
Is imreoir sacair Portaingéalach é Luís Carlos Almeida da Cunha nó Nani mar is fearr aithne air. Rugadh i bPraia, Rinn Verde é ar 17 Samhain 1986. Imríonn sé le Manchester United i Sasana agus le foireann idirnáisiúnta na Portaingéile.
Nani
Nani


An Caoláire Rua.
Is é an Caoláire Rua an t-aon inbhear in Éirinn den chineál a dtugann na geolaithe fiord air. Creideann cuid acu gurbh iad na hoighearshruthanna san Oighearaois a ghearr é, cé go bhfuil an dá bh'fhéidir ann. Is é an Caoláire an teorainn nádúrtha idir Contae na Gaillimhe agus Contae Mhaigh Eo. Tá sé sé chiliméadar déag ar fad agus, sa lár, tá an t-uisce ansin breis is cúig mhéadar is dhá scór ar doimhneacht.
Tá Cnoc Maol Réidh, agus é ocht gcéad seacht méadar déag ar airde, suite ar an gcladach thuaidh. Trasna an Chaoláire uaidh atá an Ros Rua agus brú Óige atá as úsáid inniu. Tá clú áirithe ar an bhfoirgneamh. I dtús báire, ní raibh ann ach teach beag tuaithe, ach b'ansin a bhí cónaí ar Ludwig Wittgenstein, an fealsamh Ostarach, ó theastaigh áit chiúin uaidh díreach i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda. Nocht an tUachtarán Máire Mhic Róibín plaic cuimhneacháin san áit sa bhliain 1993 leis an tréimhse a cheiliúradh a chaith Wittgenstein anseo.
Ritheann an Bóthar Glas in aice leis an gCaoláire Rua, bóthar a gearradh i mblianta an Drochshaoil, nuair a fuair lucht an ocrais rilíf ó na húdaráis má bhí siad sásta obair den chineál seo a dhéanamh. Ritheann an bóthar naoi gciliméadar síos an t-inbhear ón Líonán.
Caoláire Rua, An
Caoláire Rua, An
Caoláire Rua, An


An Óige.
Is í An Óige, nó Cumann Brúnna Óige na hÉireann (Béarla: "Irish Youth Hostels Association") balleagraíocht náisiúnta Chumann Idirnáisiúnta Brúnna Óige i bPoblacht na hÉireann. Tá ceanncheathrú na hÓige suite i mBaile Átha Cliath, 61 Sráid Mhuinseo, agus brú óige de chuid an chumainn suite san fhoirgneamh chéanna. I dtús na bliana 2009, bhí an Óige ag reachtáil 26 bhrú óige ar fud na hÉireann, cuid acu ag freastal ar na custaiméirí ar fud na bliana, an chuid eile teoranta do shéasúr turasóireachta an tsamhraidh. Na haíochtlanna a bhíonn oscailte ar fud na bliana, tá siad suite i gcathracha móra na hÉireann, ach thairis sin, tá brúnna den chineál seo ag obair san Fhosadh i gCiarraí, in aice le Conga, i gceantar Ghaoth Dobhair agus i nGleann Dá Loch.
Ceanncheathrú na hÓige, BÁC 7
Tá obair na mbrúnna bunaithe ar bhallraíocht na lóistéirí san Óige nó i gcraobh náisiúnta éigin eile de chuid an Chumainn Idirnáisiúnta. An duine a thagann ag lorg lóistín i gceann de na brúnna gan a bheith ina bhall, ní chuirtear ó dhoras é, ach beidh an lóistín níos daoire air. Tá an Óige ag comhoibriú le "Hostelling International NI" ("Brúdóireacht Idirnáisiúnta Thuaisceart Éireann"), ach níl baint dá laghad aici leis na "Backpacker Hostels" (brúnna na dturasóirí mála droma) ar fud na hÉireann.


London Underground.
Is córas traenach faoi thalamh é an London Underground i Londain. Osclaíodh é sa bhliain 1863, agus sa lá atá inniu ann tá sé ar an meitreo is mó ar domhan. Glaotar an "Tiúb" air mar leasainm mar gheall ar chruth na dtollán.
Ar an 7ú Iúil 2005, tharla ionsaí sceimhlitheoireachta ann inar maraíodh 52 daoine agus inar gortaíodh 700.


Gearóid Mac Lochlainn.
Is file é Gearóid Mac Lochlainn a rugadh i mBéal Feirste. Tá clú idirnáisiúnta ar a chuid filíochta.
Saol.
Níl Gaeilge ag Mac Lochlainn ón gcliabhán. D'fhoghlaim sé méid éigin Gaeilge ar an mbunscoil agus ansin thosaigh sé ag foghlaim na teanga ar Scoil Mhuire ar Bhóthar an Ghleanna in iarthar Bhéal Feirste agus é aon bhliain déag d'aois. Níos déanaí, ghlac sé post mar fhile cónaithe in Ollscoil Uladh, post atá á roinnt le hOllscoil na Ríona. Féachann sé ar an nGaeilge mar phróiseas foghlama fós. Deir sé faoin nGaeilge: "glaonn sí ort, ní féidir a seachnadh, bíonn sí i gcónaí ar foluain os do chionn."
Ba é "Babylon Gaeilgeoir" a chéad chnuasach filíochta. Sa réamhrá, dúirt an file iomráiteach Cathal Ó Searcaigh go raibh sé 'ag séideadh anáil bheo na n-óg isteach i seanscamhóga na Gaeilge, ag cur an fhuil a choipeadh arís ina cuislí, ag cur fonn súirí uirthi i dtearmann an dáin'.
Bhuaigh "Sruth teangacha / Stream of tongues" Duais Michael Hartnett, Duais an Bhuitléaraigh (ón bhForas Gael-Mheiriceánach) agus Duais Eithne agus Rupert Strong.
Dar le beo.ie, "Tá rithimí an rap agus hip-hop chomh maith le jigeanna agus ríleanna le cluinstin ina chuid véarsaí. Is léiriú iad a chuid dánta ar an cheol atá taobh istigh de féin. Fear cúthail agus modhúil é Gearóid, a tógadh i gclann a cheol sular labhair siad. Nuair a amharcann tú air, is follasach go bhfuil ceol inmheánach á oibriú i gcónaí."


Conor Ó hAodha.
Iar-imreoir agus bainisteoir iománaíochta is ea Conor Ó hAodha nó Conor Hayes mar atá aithne níos fearr air, a rugadh i gCill Tomóir i gContae na Gaillimhe ar an 11 Bealtaine 1958. D'imir sé leis a chumann áitiúil i gCill Tomóir agus bhí sé ina bhall de foireann idirchontae na Gaillimhe idir na blianta 1979 agus 1989. Bhí seisean ina chaptaen ar an bhfoireann a bhuaigh Craobh na hÉireann dhá bhliain as a chéile idir 1987 agus 1988. Agus é éirithe as an imirt, chaith sé na blianta idir 2002 agus 2006 mar bhainisteoir orthu.


Brian Ó Dúichar.
Éireannach is ea Brian Ó Dúichar (Béarla: "Brian Dooher") a d’imir Peil Ghaelach ar son Thír Eoghain idir 1995 agus 2011.
Agus é ag imirt ar son Thír Eoghain, bhain sé trí Chraobh na hÉireann, cúig Chraobh Peile Uladh agus dhá Shraith Náisiúnta amach. Tá trí Uile-Réalta bainte aige chomh maith le sé Uile-Réalta Uladh. Imríonn sé ar son Chlann na nGael arb é a chlub áitiúil é.
Thabhaigh sé clú dó féin mar gheall ar a stíl imeartha dhíograiseach dhíbhirceach. Bhí a shliocht sin air, óir cé gur sa líne leath-thosach is mó a ainmníodh é, níor fhan sé ina mhuinín sin agus níorbh annamh dó obair na gcapall a dhéanamh i measc chosantóirí a fhoirne féin. Lena chois seo, is é a bhí deas ar chúilíní a scoráil. Ní raibh na himreoirí eile san fhoireann dall ar a luach mar imreoir, nó mar a dúirt Seán Caomhánach, “ní den áibhéil a rá gurb é an peileadóir is dúthrachtaí in Éirinn é.”
Is tréadlia é, a cháileadh in COBÁC, agus atá ag cleachtadh a ghairm, fán tuath, i gcontae Doire.


Fußball-Bundesliga.
Suíomh na gclubanna go léir
Is í an Fußball-Bundesliga (“Sraith Shacair na Cónaidhme”) an tsraith shacair is airde sa Ghearmáin. Tagann clubanna móra Gearmánacha ar nós Bayern München aisti.


Henrik Ibsen.
Ba dhrámadóir agus file Ioruach é Henrik Johan Ibsen (20 Márta 1828 – 23 Bealtaine 1906). Tá ardcháil air mar dhuine de thionscnóirí an nua-aoiseachais sa drámaíocht.
Ibsen, Henrik
Ibsen, Henrik
Ibsen, Henrik
Ibsen, Henrik


Iriseoireacht.
Is ionann iriseoireacht agus ceird ina ndéantar tuairisciú, scríbhneoireacht, eagarthóireacht nó grianghrafadóireacht ar nuacht, ar mhaithe le craobhscaoileadh. Is gnách go ndéantar í mar ghnó tráchtála. Tugtar iriseoir ar dhuine a bhíonn ag plé leis an gceird seo.


Annála na gCeithre Máistrí.
Is éard atá i gceist le hAnnála Ríochta Éireann nó le hAnnála na gCeithre Máistrí ná croinic mheánaoiseach a thugann cur síos ar shaol na hÉireann ó laethanta na Díleann - nó 2242 bhliain i ndiaidh chruthú an domhain, mar a deirtear sa leabhar féin - go dtí an bhliain 1616 i ndiaidh bhreith Chríost.
Téacs.
Tá an chuid is mó de na hannála bunaithe ar fhoinsí níos sine, cé go bhfuil bunsaothar ann freisin. Cuireadh na hannála seo i dtoll le chéile idir na blianta 1632 agus 1636 sa mhainistir Phroinsiasach i gCathair Dhún na nGall agus chois na Drobhaoise. Na hiontrálacha a thagraíonn don 12ú haois agus do na laethanta roimhe sin, fuarthas in annála na manach meánaoiseach iad. Chuaigh na húdair i dtuilleamaí thaifid na n-uasal Gaelach (Annála Uladh, cuir i gcás) le haghaidh eolas ab úire ná sin. Le cur síos a thabhairt ar na himeachtaí sa tseachtú haois déag, bhreac na húdair síos a gcuimhní cinn féin.
Ba é Mícheál Ó Cléirigh, thar aon duine eile, a rinne an scríbhneoireacht, ach más amhlaidh féin, fuair sé cuidiú óna lán daoine léannta eile, ar nós Cú Choigríche Ó Cléirigh, Fearghus Ó Maol Chonaire agus Cú Choigríche Ó Duibhgheannáin. Cé nach raibh ach Mícheál Ó Cléirigh ina Phroinsiasach i ndáiríre, d'éirigh sé coitianta "Na Ceithre Bráithre", agus ina dhiaidh sin, "Na Ceithre Máistrí", a thabhairt orthu, agus ghreamaigh an leasainm seo de na hannála féin. Ba é Fearghal Ó Gadhra, fear uasal ó Chontae Shligigh, a thug urraíocht don tionscadal.
As Gaeilge a scríobhadh na hAnnála seo go léir. Tá cóipeanna den lámhscríbhinn i dtaisce i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath; in Acadamh Ríoga na hÉireann; agus i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.
Aistriúchán.
Ba é Eoghan Ó Coinnealláin a d'fhoilsigh an chéad aistriúchán suntasach ar na hAnnála sa bhliain 1846. Thosaigh an t-aistriúchán seo ón mbliain 1171 AD, agus níor bhac an Coinneallánach le stair ba sine ná sin. Ba é aistriúchán an Choinneallánaigh an t-aon cheann a raibh tulmhaisiú ceithre dhath air, chomh maith le mapa mór infhillte a thaispeáin bólaí dúchais na dteaghlach uasal ar fud na hÉireann. Fágadh aistriúchán an Choinneallánaigh ar leataobh agus ligeadh i ndearmad é ar feadh céad go leith de bhlianta, ach i dtús na chéad aoise fichead, cuireadh suntas san aistriúchán seo, agus cuireadh in athchló é. I ndiaidh aistriúchán an Choinneallánaigh, chuir an staraí Eoin Ó Donnabháin Béarla ar na hAnnála go léir. Fuair sé deontas £1,000 le haghaidh na hoibre seo ón stát, agus ba é an matamaiticeoir clúiteach William Rowan Hamilton a bhain amach an deontas sin dó, nuair a bhí sé ina Uachtarán ar Acadamh Ríoga na hÉireann.
Ceann de na príomhfhoinsí Gaeilge iad na hAnnála dóibh siúd atá ag déanamh taighde ar stair na hÉireann roimh an mbliain 1616. Is iomaí caibidil i dtús na croinice nach bhfuil ann ach liostaí ainmneacha agus dátaí, ach níos deireanaí sa leabhar, tugann na húdair tuairisc i bhfad níos cruinne ar imeachtaí ar choinnigh siad féin cuimhne orthu, agus a lán mionsonraí ar eolas acu.
Tábhacht.
Iad siúd a chuireann dearcadh an lae inniu i bhfeidhm ar fhoinsí ó na laethanta a bhí, is nós leo a chur i leith na nAnnála nár chóir an iomarca muiníne a bheith agat astu ná an iomarca úsáide a bhaint astu, ós rud é nach mbacann na húdair ach le breitheanna, básanna agus gníomhartha na n-uasal Gaelach a chur i míotar gan súil ar bith a choinneáil ar fhorbairt na sochaí ná ar na himeachtaí amuigh sa saol mór. Rud nádúrtha atá ann, áfach, nó is amhlaidh gur sochaí athairlíneach chéimlathach a bhí i sochaí na nGael, agus mar sin, ní shamhlófá a mhalairt de shaoldearcadh le húdair na nAnnála ach oiread.
Ón taobh eile de, is beag foinse atá fágtha againn i nGaeilge ón linn sin, agus tá na hAnnála an-fhiúntach, ó chaitear súil dhúchasach na nGael iontu, abair, ar an dá Éirí Amach i nDeasumhain agus ar Chogadh na Naoi mBliana.


Madagascar (scannán 1994).
Scannán Cúbach is ea "Madagascar" (1994).


Seamus Conneely.
Is peileadóir le Sligo Rovers é Seamus Conneely, a rugadh ar an 9 Iúil, 1988. Is cosantóir é, agus bhog sé chuig Galway United ó Mervue United sa bhliain 2007. Sa bhliain 2011 bhog sé go Sheffield United agus chuaigh sé ar iasacht go Alfreton Town sa bhliain 2012. D'fhil sé go hÉireann, agus imríonn sé anois i Sligeach. Chríochnaigh sé bliain amháin san fhoireann faoin-21, sula bhfuair sé ardú céime chuig an príomh-fhoireann in aghaidh Shamrock Rovers i bPáirc Terryland.
Rugadh Seamus i Londain, ach bhog sé chuig Conamara lena thuismitheoirí. Ón am sin, d'fhoghlaim sé Gaeilge líofa. Fosta, d'imir sé peil Ghaelach aois-íochtarach le Gaillimh.
Onóir Idirnáisiúnta.
D'imir Conneely peil idirnáisiúnta le Poblacht na hÉireann ag aois faoi-17, faoi-21 agus faoi-23.
Nasc seachtrach.
Conneely, Seamus
Conneely, Seamus


James O'Shea.
Is peileadóir gairmiúil é James 'Jay' O'Shea (rugadh 10 Lúnasa 1988), a imríonn le Milton Keynes Dons. D'imir sé cheanna le Galway United F.C. agus ansin le Birmingham City. Is cliathánaí é, ach imríonn sé mar bhuailteoir anois is arís.
Onóir Idirnáisiúnta.
Imríonn O'Shea peil idirnáisiúnta le Poblacht na hÉireann, ag aois faoi-bhliain agus fiche. Scóráil sé a chéad chúl sa bhua 2-1 in aghaidh na Spáinne ar an 28ú lá de Márta, 2009.
O'Shea, James
O'Shea, James


An tIarthar Fiáin.
Is ionann an tIarthar Fiáin agus an chuid de na Stáit Aontaithe atá suite taobh thiar d'Abhainn Mississippi, mar a bhí sé sa dara leath den naoú haois déag. Is féidir, áfach, ré an Iarthair Fhiáin a shainmhíniú ar bhealach is cuimsithí ná sin, is é sin, ó thús na naoú haoise déag go dtí an bhliain 1920, nuair a tháinig deireadh le Réabhlóid Mheicsiceo. I rith na mblianta seo a chuaigh na Stáit Aontaithe i bhfairsinge siar, go dtí gur baineadh cósta an Aigéin Chiúin amach. Bhí an fhorbairt seo bunaithe ar theagasc na Cinniúna Follasaí (Béarla: "Manifest Destiny") - is é sin, chreid lucht rialtais na Stát Aontaithe go raibh sé i ndán do na Stáit fairsingiú a fhad leis an Aigéan Ciúin agus gur cinniúint dhosheachanta a bhí ann. Leis an gcinniúint seo a chomhlíonadh, cuireadh cogaí cruálacha ar na bundúchasaigh agus tháinig na sluaite síoraí ón Eoraip leis na tailte nuaghafa a thabhairt chun míntíreachais.
Chuaigh radharcra, béaloideas agus scéalaíocht an Iarthair Fhiáin i bhfeidhm ar an domhan ar fad. Aithníonn gach duine inniu buntréithe an tsaoil san Iarthar Fiáin mar is gnách iad a chur ar taispeáint sna scannáin, sna coimicí agus sna scéalta: an troid idir na coilínithe agus na bundúchasaigh, an marcshlua a thagann chun fortachta do na coilínithe, na tithe tábhairne lena gcuid cearrbhach agus gunnadóirí, na buachaillí bó agus araile.
Coincheap an "Iarthair Fhiáin" agus an t"Sean-Iarthair".
Chuir na chéad choilínithe fúthu ar chósta thoir Mheiriceá Thuaidh sa tseachtú haois déag. Ó sin i leith, b'ionann an tIarthar agus na tailte siar ó áitreabh an chine ghil thoir. Uaireanta, tugann lucht léinn "an Sean-Iarthar" ar an réigiún timpeall ar ghleannta Ohio agus Tennessee san ochtú haois déag, nuair a bhí na críocha ina gcúis achrainn idir Sasana, an Fhrainc, agus na coilíneachtaí Meiriceánacha. Níos minicí ná sin, áfach, tugtar an "Sean-Iarthar", "Iarthar Mheiriceá" nó "an tIarthar Fiáin" ar na críocha taobh thiar d'Abhainn Mississippi sa naoú haois déag.
Sealbhú na gCríoch Thiar.
Bunaíodh na chéad choilíneachtaí Eorpacha ar an gcósta thoir sa tseachtú haois déag, agus teorainn nádúrtha idir iad agus an tIarthar, mar atá, na Sléibhte Apaláiseacha. A fhad is a bhí a ndóthain idir lámhaibh ag na coilínithe agus iad ag tabhairt an chósta thoir chun míntíreachais, ba chuma leo faoi na tailte ar an taobh eile de na sléibhte. Tháinig athrú ar an scéal nuair a bhain Stáit Aontaithe Mheiriceá amach a neamhspleáchas, nó ansin, thosaigh lucht na hinimirce ag socrú síos ina sluaite síoraí san Iarthar. Mar sin, ghluais an teorainn thiar go dtí an chéad bhacainn mhór nádúrtha. I ndiaidh Chogadh na Réabhlóide, d'éirigh na cumhachtaí Eorpacha as a bheith ag iompairc faoi na tailte seo, agus tháinig na Stáit Aontaithe ar an bhfód mar chumhacht réigiúnda i ndáiríre. Le teacht na síocháin, baineadh na srianta den fhairsingiú siar. Bhí saint ag na coilínithe nua i dtalamh curadóireachta, agus iad ag sealbhú tailte nua i Stát Nua-Eabhraic agus trasna na Sléibhte Apaláiseacha.
I dtús na naoú haoise déag, bhí teorainn thiar na Stát Aontaithe ag cloí le hAbhainn Mississippi, a bheag nó a mhór. Ritheann an abhainn ó theas aduaidh taobh thiar de locha móra Mheiriceá go dtí an t-inbhear áit a bhfuil New Orleans inniu. Ba é St. Louis i stát Missouri an chathair ba mhó sna críocha thiar san am. Ba í an chathair sin an geata amach dóibh siúd a bhí ag taisteal anoir, agus ba é an príomh-lárionad tráchtála dóibh siúd a bhí ag taisteal ar feadh na habhann nó ag déanamh gnó níos sia siar.
Thosaigh na Stáit Aontaithe ag cur a gcumhachta i bhfeidhm sa bhaile is i gcéin. I ndiaidh do chogadh réabhlóideach Mheiriceá, b'éigean do na Sasanaigh cúlú as Oirthear Mheiriceá, ach d'fhan siad i seilbh Cheanada agus iad ag tabhairt le fios go raibh siad ag díriú ar thuilleadh tailte a ghabháil i dtreo an Iar-Thuaiscirt. Thréig na Francaigh Gleann Ohio ceart go leor, ach mar sin féin bhí siad i gceannas ar chríocha Louisiana ó abhainn Mississippi siar go dtí na Sléibhte Creagacha. Ba leis na Spáinnigh Florida agus na tailte ó Texas go California, agus, fiú, codanna de Utah agus de Colorado, de réir mhapa an lae inniu.
An Gabháltas ar na Críocha.
Iarthar Fiáin


Beverly Hills Chihuahua.
Scannán Meiriceánach is ea "Beverly Hills Chihuahua" (2008).


Cath Thoraí.
Comhrac cabhlaigh na gCogaí Réabhlóideacha Francacha ba ea Cath Thoraí, (uaireanta tugtar Cath Dhún na nGall, Cath Loch Suilí nó Comhrac Warren air). Cath é a troideadh an 12 Deireadh Fómhair 1798 idir scuadrúin Fhrancacha agus scuadrúin Bhriotanacha amach ó chósta iarthuaiscirt Contae Dhún na nGall in Éirinn. Ba é an comhrac deireanach é Cath Thoraí den Éirí Amach Éireannach sa bhliain 1798, agus ba é a chuir críoch leis an iarracht dheireanach a rinne Cabhlach na Fraince ar líon suntasach saighdiúirí a thabhairt i dtír in Éirinn i rith an chogaidh.
Sháigh Cumann na nÉireannach Aontaithe iad féin isteach in éirí amach in aghaidh riail na Breataine in Éirinn i mí na Bealtaine 1798 faoi stiúir Theobald Wolfe Tone. Le himpí na gceannairceach tháinig fórsa beag Francach i dtír faoi stiúir an Ghinearáil Humbert i gCill Ala, ach ag tús mhí Mheán Fómhair bhí an tsluaíocht seo agus an t-éirí amach araon buailte. Ní raibh na Francaigh ar an eolas go raibh an t-éirí amach buailte agus an 16 Meán Fómhair cuireadh breis fórsaí Francacha chun bealaigh. Bhí an Cabhlach Ríoga san airdeall ar fhórsa ionraidh eile, áfach, tar éis dóibh fórsa ionradh amháin a chailleadh, agus nuair a d’fhág an scuadrún Brest agus na fórsaí á n-iompar acu ba ghearr gur tugadh faoi deara iad. Tar éis tóraíocht fhada, tosaíodh cath leis na Francaigh i gcuan amach ó Dhún na nGall gar do Thoraigh. Le linn an chatha, rinne na Francaigh – a raibh líon ní ba lú acu i gceist – iarracht éalú ach sáraíodh iad de réir a chéile. Ghabh na Briotanacha ceithre long agus scaip siad na marthanóirí. Ar feadh coicíse ina dhiaidh sin, dheifrigh patróil fhrigéid Bhriotanacha sa tóir ar na Francaigh an bealach ar ais chuig Brest, agus ghabh siad trí long eile. Níor tháinig ach dhá fhrigéad agus scúnar amháin slán as na deich long sa scuadrún Francach bunaidh. Maidir leis na Briotanacha, níor chaill siad mórán le linn an fheachtais.
Is éard a bhí sa chath ná iarracht dheireanach an Chabhlaigh Fhrancaigh ionradh a sheoladh in Éirinn nó sa Bhreatain Mhór. Ba é sin deireadh le dóchas na nÉireannach Aontaithe go bhfaighidís tacaíocht ón taobh amuigh agus iad ag dul i ngleic leis an mBreatain. Tar éis an chatha, aithníodh Tone agus é ar bord na loinge ceannais Francach gafa agus gabhadh é. Rinneadh é a thriail do thréas, ciontaíodh é agus chuir sé a lámh ina bhás féin roinnt uaireanta sula raibh sé le crochadh.
Cúlra.
a>, inar chaill príomhfhórsa na nÉireannach Aontaithe an cath.
B’fhada an lá ónar aithin naimhde na Breataine ar Mhór-Roinn na hEorpa nár ghné láidir d'fhórsaí cosanta na Breataine í Éire. Sprioc straitéiseach a raibh éileamh mór air ba ea trúpaí a thabhairt i dtír ann, ní hamháin mar go bhféadfadh ionróir a bheith ag súil le tacaíocht ó chéatadán mór de dhaonra na tíre, ach freisin mar go mbeidís i gcoinne níos lú trúpaí agus trúpaí a bheadh níos neamhiontaofa ná in aon áit eile sa Bhreatain Mhór. Ina theannta sin, dá meallfá Arm na Breataine i bhfeachtas Éireannach leanúnach bheadh níos lú seans ann go mbeadh sí ar fáil do chogaí drámatúla eile.
Spreag reitric Réabhlóid na Fraince mórán Éireannach chun troda ar mhaithe le prionsabail na saoirse, na cothroime agus an bhráithreachais dá náisiún féin; ba é an chiall leathan a bhí le saoirse sa chomhthéacs seo neamhspleáchas a fháil ón Bhreatain Mhór. Bhunaigh Theobald Wolfe Tone, dlíodóir ó Bhaile Átha Cliath, Cumann na nÉireannach Aontaithe sa bhliain 1791 agus na spriocanna seo ar intinn aige. Bhí an tsochaí curtha faoi chois ag údaráis na Breataine toisc go ndeachaigh siad i bpáirt le poblacht na Fraince, agus cuireadh iallach orthu dul faoi thalamh nuair a thit an cogadh amach idir an Fhrainc agus an Bhreatain Mhór sa bhliain 1793. Thaistil Tone agus baill eile chuig an Fhrainc i ngan fhios chun áitiú ar Chomhdháil Náisiúnta na Fraince ionradh a dhéanamh ar Éirinn. Ba é an dearcadh a bhí acu go bhféadfadh ionradh den sórt sin ag brath ar thacaíocht ó líon mór Éireannach sealadacha, agus dá n-éireodh leo chuirfeadh sé isteach go mór ar iarracht chogaidh na Breataine – b’fhéidir ar bhealach sách tromchúiseach chun iallach a chur ar an mBreatain síocháin a lorg.
Iarrachtaí ionraí.
Bhí sé deacair déileáil le hÉirinn mar gheall ar na ranna polaitiúla Francacha. Bhí an próiseas coinnithe ar gcúl a thuilleadh ag treascairt Chabhlach Atlantach na Fraince sa bhliain 1794 ag an "Combat de Prairial" (nó "The Glorious First of July" mar a thug na Sasanaigh air) agus san oibríocht thubaisteach, Croisière du Grand Hiver, sa bhliain 1795. Shíolraigh na treascairtí seo meon diúltach i gcabhlach na Fraince, agus bhí smaoineamh straitéiseach eachtrúil á dhímholadh. Tharla sé de thoradh gur cailleadh na hoifigigh ab fhearr le linn an phurgaithe pholaitiúil de "La Terreur". Sa deireadh, cuireadh fórsa ionraidh chun bealaigh i mí na Nollag 1796, faoi stiúir an Aimiréil Morad de Galles, ina raibh 17 long chogaidh agus 27 soitheach a bhí ní ba lú, agus iad ag iompar 25,000 fear. Cé gur fhan cuid den fhórsa isteach agus amach le seachtain i mBá Bheanntraí, níor tháinig oiread is saighdiúir Francach amháin i dtír, agus tubaiste iomlán a bhí sa tsluaíocht, inar cailleadh 13 long agus bádh os cionn 2,000 fear.
Rinne Tone agus a chompánaigh iarracht arís an bhliain dár gcionn. An uair seo chuir siad ina luí ar rialtas na hOllainne, a bhí faoi ghairm na Fraince ag an am, a shluaíocht féin a ullmhú. Ullmhaíodh cabhlach na hOllainne sa bhliain 1797, agus i mí Dheireadh Fómhair thug siad aghaidh ar Brest, agus é ar intinn acu nascadh le cabhlach na Fraince agus iarracht a dhéanamh an dara hionradh a sheoladh. Ní raibh cabhlach na hOllainne ar farraige ach ar feadh cúpla uair a chloig nuair a thug Cabhlach Ríoga na Mara Thuaidh aghaidh orthu faoi stiúir an Aimiréil Adam Duncan. D’ionsaigh Duncan láithreach, agus le linn Chath Camperdown gabhadh nó scriosadh deich long agus scaipeadh an chuid eile. Níor fhág cabhlach na Fraince an caladh riamh.
Éirí Amach 1798.
Bhí an Comadóir Daniel Savary i gceannas ar an tríú hiarracht a raibh níos mó ratha ag baint léi agus é ag súil le tairbhe a bhaint as an éirí amach gan choinne a bhí ar siúl ar fud na hÉireann i mí na Bealtaine 1798. Thóg sé scuadrún frigéid a raibh bratach bhréagach Bhriotanach ar foluain air i dtreo Chill Ala, agus cuireadh 1,150 trúpa Francach i dtír faoi stiúir an Ghinearáil Humbert. Chuirfí fórsa níos mó chun bealaigh dá mbeadh na Francaigh ullamh. Bhí sé beartaithe go mbeadh an t-éirí amach Éireannach ag tarlú ag an am céanna le teacht i dtír na bhFrancach i dtosach, ach d’insíothlaigh oibríochtaí faisnéise na Breataine na hÉireannaigh Aontaithe agus ghabh siad go leor de na ceannairí, agus spreagadh réabhlóid dheifreach dá réir. In ainneoin go raibh rath luath ar chuid den éirí amach, faoin am ar tháinig Humbert bhí an bua ag na trúpaí Briotanacha ar na hairm cheannairceacha. D’éirigh le Humbert cath anseo agus ansiúd a bhuachan i gcoinne mílístí áitiúla, ach ní raibh siad in ann dul i ngleic le líon na mBriotanach i gCath Bhéal Átha na Muc, agus ghéill siad an 8 Meán Fómhair.
Misean Bompart.
Léarscáil na hÉireann ina bhfuil Toraigh agus suíomh an chatha le feiceáil
D’ullmhaigh na Francaigh sluaíocht chun leanúint ar aghaidh faoi stiúir an Chomadóra Jean-Baptiste-François Bompart i ngan fhios dóibh go raibh Humbert tar éis géilleadh agus gur cailleadh an réabhlóid. D’fhág trí mhíle fear Brest ar an 16 Meán Fómhair agus iad ar bord na cathloinge an "Hoche" agus na n-ocht bhfrigéad. Bhí an Cabhlach Ríoga níos airdeallaí an babhta seo, áfach, toisc nach bhfaca siad scuadrún frigéid Savary roimhe sin. Chúrsáil patróil de fhrigéid iomramhacha amach ó na príomhchalaí Francacha agus na bealaí go hÉirinn. Sheol scuadrúin de chathlonga ó Fhlít an Chainéil in aice láimhe, agus iad réidh le corraí i gcoinne aon fhórsa ionraidh nua. Bhí Sir John Borlase Warren i gceannas ar an scuadrún sa stáisiún Éireannach. Oifigeach ba ea é a raibh sárthaithí aige agus bhí cáil air mar gur chreach sé cósta na Fraince go luath sa chogadh.
D’fhág scuadrún Bompart Brest go deireanach sa tráthnóna agus iad ag súil go mbeadh siad in ann sleamhnú thar longbhac cois cladaigh de chuid na Breataine. Thóg siad an iomarca ama le Passage du Raz a loingsiú, áfach, agus thug scuadrún frigéid faoi deara iad ag breacadh an lae an 17 Meán Fómhair faoi stiúir Richard Goodwin Keats ar bord an "HMS Boadicea". Roinn Keats a chuid fórsaí láithreach. Thug sé ordú don "HMS Ethalion", faoi stiúir an Chaptaein George Countess, agus don bhruig "HMS Sylph", an fórsa Francach a leanúint fad is a bhí Keats ag cur an Tiarna Bridport, aimiréal Fhlít an Chainéil, ar an eolas faoi imeachtaí na bhFrancach.
An Captaen Countess sa tóir ar na Francaigh.
Lean Bompart ar aghaidh ó thuaidh fós féin, cé go raibh sé ar an eolas go raibh na Briotanaigh sa tóir air. Bhí Countess sna sála orthu agus tháinig an "HMS Amelia" i gcabhair uirthi an 18 Meán Fómhair faoi stiúir an Chaptaein Oinigh Charles Herbert. Ar dtús agus í ó thuaidh de na Francaigh, thug an "Amelia" an tóraíocht faoi deara an lá roimhe sin agus bhí sí in ann breith orthu i rith na hoíche agus í ag gabháil go ciúin trí scuadrún Bompart. An lá dár gcionn, rinne Bompart iarracht an lámh in uachtar a fháil ar a chuid tóraitheoirí trí ligean air go raibh sé ag dul i dtreo Lorient, agus arís an lá ina dhiaidh sin ag ligean air go raibh sé ag dul ó dheas i dtreo Antilles. D’fhan na captaein Bhriotanacha sa tóir air, áfach, agus an 20 Meán Fómhair ní raibh idir iad agus fórsa Bompart ach naoi míle, agus Bompart ag leanúint siar ó dheas ar nós go raibh sé ag dul i dtreo thíortha Mheiriceá. Tháinig an "HMS Anson" i gcabhair ar fhórsa na Breataine ina theannta sin. Frigéad mór "razée" a bhí ansin faoi stiúir Philip Charles Durham.
Faoi thráthnóna an 23 Meán Fómhair, thuig Countess go raibh na Francaigh ag díriú i dtreo na hÉireann agus údar aige, in ainneoin iarrachtaí Bompart dallamullóg a chur orthu maidir lena cheann scríbe. Cuireadh an bhruig "Sylph" chun bealaigh chun fainic a chur ar Warren agus ar long Bhriotanach ar bith eile a casadh uirthi. Dhá lá ina dhiaidh sin, an 25 Meán Fómhair, cuireadh iallach ar Bompart a long a tharraingt soir agus cuireadh moill air nuair a chuaigh conbhua Briotanach a raibh 100 long ann thar bráid ar an taobh ó thuaidh. Fir ó Oirthear na hIndia a raibh airm go leor acu a bhí sa chonbhua seo, agus iad faoi chosaint roinnt frigéad agus bhí siad mar bhagairt thromchúiseach ar longa Bompart a bhí thar a mbreith. Rinne sé iarracht an ruaig a chur ar aon duine a bhí sa tóir air trí chur in iúl go raibh sé ag dul i dtreo scuadrún Countess, ach ní dhearna na longa Briotanacha a bhí níos tapúla ach tarraingt siar achar sábháilte, agus iad ag tosú sa tóir arís a luaithe is a bhí na Francaigh ar ais ar an gcúrsa arís. An 29 Meán Fómhair rinne Bompart iarracht dheireanach an ruaig a chur ar an dream a bhí ina dhiaidh. Bhain sé triail as cath a throid leis na frigéid Bhriotanacha ag baint úsáide as trí fhrigéad dá chuid féin – an "Immortalité", an "Loire" agus ceann eile. Níor éirigh leis an bplean seo tar éis dá long cheannais an "Hoche" barrchrann a chailleadh i ndrochaimsir agus mar sin, thit sé ar chúl an chuid eile den scuadrún, rud a chuir iallach ar na frigéid filleadh chun í a chosaint.
Sa deireadh, stop Bompart a chur i gcéill go raibh sé ag díriú ar thíortha Mheiriceá agus chas sé siar ó thuaidh mar nárbh fhéidir leis éalú. An lá ina dhiaidh sin, chaill an "Hoche" agus an "Anson" araon barrchrann mar gheall ar ghaoithe láidre, rud a chuir moill ar an dá scuadrún. D’éirigh leis an "Hoche" an deisiú a dhéanamh níos tapúla agus chuaigh na Francaigh chun cinn. Lean an tóraíocht ar aghaidh díreach ó thuaidh ar feadh ceithre lá go dtí an 4 Deireadh Fómhair nuair a tharla stoirm, agus d’éirigh le Bompart an lámh in uachtar a fháil ar Countess sa dorchadas. D’imigh an "Amelia" ón gcúrsa mar gheall ar na gaoithe móra agus í curtha i bhfad óna comhthírigh. Rinneadh dochar don "Anson" arís agus cailleadh dhá bharrchrann an uair sin.
Tháinig feabhas ar an aimsir an 11 Deireadh Fómhair. Thug Countess dhá sheol faoi deara ó dheas agus chuaigh sí ann leis an "Ethalion" chun imscrúdú a dhéanamh. An "Amelia" agus long chogaidh ó scuadrún Warren a bhí ann, agus iad ag dul ó thuaidh tar éis dóibh fainic an "Sylph" a fháil agus iarracht á déanamh acu na Francaigh a idircheapadh. Chuaigh dhá fhrigéad sa bhreis ─ an "HMS Melampus" faoi stiúir an Chaptaein Graham Moore agus an "HMS Doris" faoi stiúir an Tiarna Ranelagh ─ i gcabhair ar scuadrún Warren, a raibh trí long chogaidh agus an frigéad "razée" "HMS Magnanime" ann, an lá roimhe sin. Cheangail Warren an "Melampus" dá scuadrún agus dhícheangail sé an "Doris" chun scabhtáil feadh chósta na hÉireann, sa réigiún i nDún na nGall ach go háirithe, áit ar tháinig na Francaigh i dtír roimhe sin.
Warren sa tóir ar na Francaigh.
Choimeád Bompart an cnoc ar a thóraitheoirí sa deireadh agus dhírigh sé ar Loch Suilí, áit a mbeadh sé ag teacht i dtír. Ní raibh sé ar an eolas gur cailleadh an cath. Bhí sé ag súil go mbeadh airm Hubert ag oibriú i gceantar Loch Suilí, faoi mar a bhí beartaithe san fheachtas sular fhág Humbert an Fhrainc.. Agus é ar an gcósta, chuardaigh Bompart áit a mbeadh feiliúnach chun teacht i dtír. Níor éirigh leis áit a aimsiú roimh thitim na hoíche an 10 Deireadh Fómhair. Chaith sé an oíche gar do Thoraigh, ach tháinig ionadh air an lá dár gcionn nuair a chonaic sé seolta ag bun na spéire. Bhí scuadrún Warren ann in éineacht le longa Countess agus bhí fórsa thar na bearta ann chun na Francaigh a choscairt. Chaith sé uaidh an smaoineamh na trúpaí a thabhairt i dtír. Tharraing Bompart a chuid longa gar don ghaoth chun spás a thabhairt dóibh ionramháil agus deis a thabhairt dá gcaptaein éalú ó na Briotanaigh a bhí ag druidim leo.
I gcaitheamh an lae, bhí scuadrún Warren ag druidim ón oirthuaisceart fad is a bhí Bompart ar a dhícheall ag iarraidh an mórmhuir a shroicheadh. Cuireadh bac ar an dá chabhlach mar gheall ar ghála a tháinig trasna na farraige roimh 20:00. Leagadh na trí bharrchrann de chuid an "Hoche" agus bhí an seol deiridh ina smidiríní. D'fhág sin go raibh sí níos moille ná a comhthírigh agus cuireadh brú orthu fanacht siar chun í a chosaint. Bhí longa eile ag fulaingt ina theannta sin, mar cuireadh poll sa long Fhrancach an "Résolue" agus chaill an "HMS Anson" a crann deiridh agus mórán barrchrainn.
Cath Thoraí.
I rith na hoíche, rinne Bompart iarracht na Briotanacha a dhíthreorú agus é ag tabhairt ordú don fhrigéad "Résolue" í féin a tharraingt aníos ón bhfarraige agus bladhmanna guaise a scaoileadh. Bhíothas ag súil go gcuirfí Warren ar seachrán ón tóraíocht leis seo. Ní heol an fáth nár cuireadh an t-ordú sin i gcrích, agus ar maidin bhí Warren fós sna sála ar Bompart, a raibh a chuid long ag seoladh in dhá líne mhíchothroma. Bhí fórsa Warren níos scaipthe. Bhí an "HMS Robust" agus an "HMS Magnanime" 4 mhíle loingseoireachta (7.4 km) taobh thiar de na Francaigh agus iad ag druidim leo. Bhí an "Amelia" agus an "Melampus" beagán ar a gcúl agus bhí an bhratlong "HMS Canada" agus an "HMS Foudroyant" 8 míle loingseoireachta (15km) ón namhaid. Bhí na longa Briotanacha eile scaipthe ar fud an chipe sin cé is móite den "Anson", a bhí i bhfad ar chúl agus as amharc.
Thuig Bompart nach raibh deis éalaithe aige agus go mbeadh air troid chun imeacht ó na Briotanacha. Chuir sé a scuadrún ina líne chatha agus dhírigh sé ar an iarthar agus é ag fanacht ar chomhartha Warren don ionsaí. Ach níor bhain Warren úsáid as an gcomhartha sin, mar go raibh a scuadrún chomh scaipthe sin, go dtí 07:00 nuair a thug sé ordú don "Robust" stiúradh i dtreo na líne Francaí agus ionsaí a dhéanamh go díreach ar an "Hoche". Chomhlíon an Captaen Edward Thornbrough ón "Robust" an t-ordú láithreach agus ghéaraigh sé ar na Francaigh. Scaoil siad i dtreo na bhfrigéad an "Embuscade" agus an "Coquille" agus é ag gabháil thar bráid, sular ghéaraigh sé ar an "Hoche" agus cuireadh tús le comhrac aonair airtléire neasraoin ar 08:50.Tháinig an "Magnanime" in imnise chatha cúpla nóiméad ina dhiaidh sin, agus í ag scaoileadh ar na frigéid ar chúl agus cath ar siúl aici le "Immortalité", "Loire" agus "Bellone" na Fraince, a bhí taobh amuigh den líne in iarracht í a chlaonadh siar. Rinne na trí long Bhriotanacha eile ─ an "Ethalion", an "Melampus" agus an "Amelia" ─ an "Hoche" a chlaonadh siar agus iad ag gabháil thar bráid. Ansin sheol siad ar aghaidh sa tóir ar na frigéid Fhrancacha a bhí ag déanamh dul chun cinn siar ó dheas. Níor thug an "Canada " ná na longa eile Briotanacha aird ar an "Hoche" ach amháin chun urchar nó dhó a scaoileadh leo i bhfad uathu. Bhí drochbhail uirthi faoin am go ndeachaigh sí thar bráid tar éis di lascadh leantach a fháil ón "Robust" agus ón "Magnanime". Ghéill Bompart sa deireadh ar 10:50 agus 270 dá chriú agus dá phaisinéirí maraithe nó gortaithe.
Ba í an "Embuscade" an chéad long eile a ghéill, tar éis di batráil a fháil ag an tús agus rinneadh damáiste di tar éis don "Foudroyant" scaoileadh léi ar raon fada le linn na tóraíochta. Ghéill an Captaen de la Ronciére ar 11:30 in ionad ligean do mhórán longa Briotanacha a long a scriosadh. Ghabh an "Magnanime" an "Embuscade" tar éis di éifeachtaí an chatha leis an "Hoche" a fhulaingt. Lean sí ar aghaidh díreach taobh thiar den fhlít a bhí fágtha. D’fhan an "Robust" le taobh an "Hoche", a céile iomaíochta roimhe sin, chun seilbh a ghlacadh. D’fhulaing sí go leor óna comhrac aonair leis an "Hoche". Agus an ghaoth mar threoir dóibh, tugadh scuadrún na Fraince i dtreo na long Briotanach a bhí ar sraoilleadh, ag tosú leis an "Foudroyant". Bhí an chuid is mó de na frigéid in ann an lámh in uachtar a fháil ar an namhaid troiméiseach úd, ach ní raibh an "Bellone" chomh hádhúil sin. Mhaidhm bosca gránáidí i gceann dá barrchrann mar gheall ar urchar amhantrach a tháinig ó long chogaidh. Tharla tine thubaisteach dá bharr a cuireadh faoi smacht ar deireadh, ach chuir sé moill mhór orthu. D’ionsaigh an "Melampus" í ina dhiaidh sin agus rinneadh tuilleadh damáiste di. In aice láimhe, ghéill an "Coquille" a bhí ag streachailt tar éis don "Canada " an lámh in uachtar a fháil uirthi. Thug Warren ordú don "Magnanime", a bhí ag leanúint go mall, seilbh a ghlacadh.
Ghlac an "Ethalion" le cúram an "Melampus" an "Bellone" a leanúint. Leanadh de lámhach ar feadh dhá uair an chloig lena gunnaí móra ar an long Fhrancach. Bhí an "Ethalion" níos tapúla ná an long a bhí á leanúint aici, agus bhí sí ag tarraingt de réir a chéile ar an "Bellone" i rith an tráthnóna, ach ní raibh sí in ann teacht sách gar di chun damáiste a dhéanamh. Lean an tóraíocht dhá uair an chloig eile sular ghéill an "Bellone" ar deireadh. D’fhulaing an "Bellone" níos mó taismeach ná aon long eile a bhí i láthair seachas an "Hoche". Ó dheas, bhí an "Anson" ─ long a bhí ag streachailt ─ i mbaol nuair a tháinig na frigéid a bhí fágtha ina treo le chéile ag luas lasrach.Ar dtús bhí an Captaen Durham trína chéile lena gcur chuige mar go raibh sé rófhada uathu chun an cath a fheiceáil agus bhí bratacha bréagacha na Breataine ar foluain acu. Ach ní raibh sé i bhfad sular thug sé faoi deara cé a bhí ann agus ar 16:00 scaoil sé urchar leis an "Loire". Coinníodh an "Anson", a raibh damáiste déanta di, siar mar nach raibh sí in ann ionramháil, agus níorbh fhéidir léi aon rud a dhéanamh nuair a thit na longa Francacha siar agus nuair a d’imigh siad leo, seachas leanúint uirthi ag scaoileadh urchair go dtí go raibh na Francaigh as raon. Sa tráthnóna, tharraing na frigéid Fhrancacha a bhí fágtha siar ón dream a bhí á leanúint de réir a chéile agus d’imigh siad as amharc i ndorchadas na hoíche, agus iad ag fágáil ceathrar dá scuadrún ina ndiaidh, lena n-áirítear a long cheannais, mar chimí.
An Tóraíocht.
Le titim na hoíche chuaigh cuid de na longa Francacha a bhí fágtha isteach chuig Bá Dhún na nGall agus bhí an "Canada ", an "Melampus" agus an "Foudroyant" fós ina ndiaidh. Ghabh an dá fhórsa thar bráid a chéile arís agus arís eile sa dorchadas, agus ba bheag nár tháinig an "Canada " i dtír. Maidir leis an gcath, thug Warren ordú don "Robust" an "Hoche" a tharraingt ar téad go dtí Loch Suilí. Ordú neamhghnách a bhí anseo, mar go raibh an "Robust" í féin batráilte agus níor cheansaigh stoirmeacha na seachtaine roimhe sin. Nuair a tháinig gála an 13 Deireadh Fómhair, chaill an "Hoche" crainn ar leith agus bhris sí an barrach. Throchlódh sí murach na hiarrachtaí ó shárchriú na Breataine agus a bpríosúnaigh Fhrancacha araon. Sa deireadh, an 15 Deireadh Fómhair, bhí an "Doris" le feiceáil agus an "Hoche" ar théad aici. Bhain siad Loch Suilí amach gan aon stró eile cúpla lá ina dhiaidh sin. Idir an dá linn, chinntigh an "Ethalion" go raibh an "Bellone" ag gabháil don chaladh, agus thug an "Magnanime" agus an "Amelia" isteach an "Coquille" agus an "Embuscade" faoi seach.
An "Melampus" agus an "Résolue".
Go luath an 13 Deireadh Fómhair, chonaic Warren péire de na frigéid Fhrancacha amach ó Bhá Dhún na nGall agus chuaigh sé ina ndiaidh, agus é ag tabhairt ordú do Moore sa "Melampus" fanacht siar chun straigléirí a aimsiú. Cuireadh moill ar an "Melampus" mar gheall ar ghaoithe móra agus chuardaigh sí an bhá go dtí tamall i ndiaidh thitim na hoíche, agus ar 23:30 baineadh geit aisti nuair a chonaic sí an "Immortalité" agus an "Résolue" díreach os a comhair amach in aice le Pointe Charraig an Rois. Ba ghearr go raibh an "Melampus" feicthe ag an "Immortalité" agus chroch sí a seolta ach ní fhaca an Captaen Bargeau ón "Résolue" an long Bhriotanach agus bhí drogall air a chomhthíreach a leanúint sa dorchadas. Ghlac sé gur an "Melampus" a bhí ann in ionad an "Immortalité" sa ruaille buaille agus scaoil an "Melampus" urchar nuair a bhí siad taobh le chéile. Thuig sé an dearmad a rinne sé nuair a bhí an t-urchar scaoilte. Bhí gunnaí ar bord an "Résolue" ceangailte le chéile faoi dheic, agus mar sin níor fhéad sí scaoileadh ar ais ach amháin ó ghunnaí a bhí aici ar an deic cheathrún. Thuig Bargeau nach raibh aon mhaith ann sa fhrithbheartaíocht, agus ghéill sé tar éis cúpla nóiméad. Cailleadh deichniúr agus mórán dá thácla. Chuir an "Melampus" sárchriú ar bord agus d’imigh siad sa tóir ar an "Immortalité".
Imeacht an "Loire".
D’éalaigh an "Loire" agus an "Sémillante" ón gcath go dtí Cuan an Fhóid Duibh, áit ina raibh siad ag fanacht i bhfolach go dtí go mbeadh bealach sábháilte acu ar ais chuig an bhFrainc. Go deireanach an 15 Deireadh Fómhair tháinig scuadrún frigéid Briotanach faoi stiúir James Newman. Thrasnaigh Newman an ceann tíre ar an taobh dheas den chuan, áfach, rud a chuir ruaig ar na longa Francacha teitheadh ó thuaidh. Lean an tóraíocht ar aghaidh. Thug Newman ordú don "HMS Révolutionaire" a haird a dhíriú ar an Séimillante agus sheol sé féin an "HMS Mermaid", in éineacht leis an mbruig "HMS Kangaroo", sa tóir ar an "Loire". Scar an "Loire" agus an "Sémillante" ionas go mbeadh ar an dream a bhí ina ndiaidh imeacht ó chéile. Chaill an "Mermaid" agus an "Kangaroo" tuairisc ar an "Loire" go luath sa tráthnóna, agus d’éalaigh an "Sémillante" ón "Révolutionaire" tar éis thitim na hoíche.
Ba ar maidin an 16 Deireadh Fómhair a thug Newman an "Loire" faoi deara áfach, agus í ag bun na spéire agus d'ordaigh sé dá longa dul sa tóir uirthi láithreach. Bhí an "Loire" níos tapúla ná an "Mermaid" sna gaoithe móra ach ní raibh sé in ann an lámh in uachtar a fháil ar an "Kangaroo", a thug cath ar an "Loire" ─ frigéad a bhí i bhfad ní ba mhó ná é ─ i gcomhrac aonair airtléire i bhfad ó láthair. Bhí éagothroime i gceist idir na comhraiceoirí maidir le meáchan na n-urchar. Thit an "Kangaroo" siar tar éis di damáiste a fháil dá tácla. Bhí damáiste déanta don "Loire" freisin, agus faoi 06:45 an mhaidin dár gcionn thuig an Captaen "Segond" nárbh fhéidir leis imeacht óna báid a bhí sa tóir air agus ghiortaigh sé seol ina áit, agus é i gceist aige troid leis an "Mermaid"—an t-aon bhád a bhí faoi fhad láimhe dó.
Tháinig an "Mermaid" agus an "Loire" le troid sa chath ar 07:00, agus ghéaraigh an lámhach airtléire tar éis gur stop fear stiúrach na loinge Briotanaí an "Loire" san iarracht dul ar bord loinge. D’fhulaing an dá long damáiste mór. Leag an "Mermaid" roinnt sparraí de chuid a céile comhraic, ach d'fhulaing sí féin dá réir ó mhuscaedaíocht na saighdiúirí a bhí fós ar bord an "Loire". Ar 09:15, chaill an soitheach Francach sparra eile agus chinn Newman ar a céile comhraic a chlaonadh siar. Leag urchar ón "Loire" crann deiridh an "Mermaid" agus an ionramháil seo ar siúl aici, agus rinneadh doláimhsithe í. D’fhág an "Loire" batráilte an troid ina diaidh chun éalú léi, agus í ag taisteal i bhfad uathu sula raibh deis ag criú Newman raic an tseolchrainn a scoitheadh. Coinníodh obair deisiúcháin an "Mermaid" siar arís mar gheall ar ghaoithe móra mar gur stróiceadh roinnt seolta agus sparraí agus bádh siúinéir na loinge nuair a chuir an ghaoth thar bord é. Bhí an "Loire" tar éis éalú faoin am go raibh an "Mermaid" réidh chun troda arís.
Le breacadh an lae an 18 Deireadh Fómhair, tugadh an "HMS Anson" faoi deara in aice láimhe, rud a bhí mí-ámharach don Chaptaen "Segond". Bhí sí ag seoltóireacht go bacach tar éis an damáiste a rinneadh dá tácla agus dá seolchrainn roimh an gcath an 12 Deireadh Fómhair. Ní raibh an Captaen Durham réidh an dara deis a chur amú chun dul i mbun catha, agus dhírigh sé a shoitheach ar an "Loire", a raibh bail níos measa uirthi ná an "Anson" agus níorbh fhéidir léi éalú. Bhí an "Kangaroo" in éineacht leis an "Anson". Tháinig sí as an damáiste a rinneadh an 16 Deireadh Fómhair agus bhí sí réidh chun troda arís. Ar 10:30, thosaigh an "Anson" agus an "Loire" ag lámhach a chéile ach ní raibh ceachtar acu in ann ionramháil go héifeachtach agus iad araon ag brath ar chumhacht lámhaigh chun an lámh in uachtar a fháil ar a céile comhraic. Ghéaraigh an "Kangaroo" ar speir an "Loire" a bhí gan chosaint, agus í ag lámhach na loinge Francaí agus á claonadh siar arís agus arís eile. Faoi 12:00, bhí a crann mór caillte ag an "Loire" agus bhí sí ag ligean uisce isteach, rud a chuir brú ar an "Segond" géilleadh. Tarraingíodh a long ar téad chuig an gcaladh agus í ina séú comhramh don fheachtas.
"An Fisgard" agus "an Immortalité".
D’éirigh leis an gceathrar a bhí fágtha ón bhflít Francach an tóraíocht a sheachaint den chuid ba mhó, agus faoin 19 Deireadh Fómhair bhí siad ag druidim le Brest go neamhspleách agus súil acu sleamhnú tríd an mbac Briotanach thart timpeall an chalaidh. Rinne an Captaen Mathieu-Charles Bergevin ón "Romaine" iarracht na trúpaí a thabhairt isteach ar a long in Éirinn an 13 Deireadh Fómhair, ach cuireadh iallach air an plean seo a thréigean nuair a dhiúltaigh na saighdiúirí tabhairt faoin tír. Sheol sé ó dheas ansin agus d’éirigh leis aon teagmháil le fórsaí na Breataine a sheachaint agus é in éineacht leis an scúnar "Biche". Shroich sé Brest an 23 Deireadh Fómhair. Ar an lá céanna, bhain an "Sémillante" – an long dheireanach Fhrancach a tháinig abhaile – Lorient amach tar éis di an lámh in uachtar a fháil ar thóraíocht an "Révolutionaire".
Ba bheag nár bhain an "Immortalité" sábháilteacht amach. Bhí an Captaen Jean-François Legrand ag druidim le Brest ar maidin an 20 Deireadh Fómhair nuair a thug an Captaen Thomas Byam Martin ón "HMS Fisgard" faoi deara é. Thairg an "Fisgard" – cuid den scuadrún cois cladaigh longbhac Brest─chun dul i mbun catha láithreach. Rinne an "Immortalité" iarracht éalú ar dtús ach cuireadh iallach uirthi dul i mbun catha leis an "Fisgard", a bhí níos tapúla, ar 11:00. D’fhulaing an "Fisgard" damáiste tromchúiseach agus chuaigh a céile comhraic amú uirthi le linn an chatha, cath a bhí i neasraon agus nimhneach. Ghéill an "Immortalité" ar 15:00 tar éis di a seolchrann a chailleadh agus bhí sí ag dul faoi uisce. Bhí an Captaen Legrande, a leifteanant agus an Ginearál Monge (ceannasaí an 250 saighdiúir ar bord) i measc an 115 taismeach ar bord an "Immortalité" agus iad go léir marbh. D’éirigh leis an "Fisgard" a comhramh a thabhairt isteach ag an gcaladh, le cúnamh na long eile sa scuadrún longbhaic.
Scuadrún Savary.
Ní raibh ardcheannas na Fraince díomhaoin le linn scriosadh a fhórsa ionraidh. D'ullmhaigh siad agus chuir siad an dara scuadrún de cheithre fhrigéad chun bealaigh faoi stiúir an Chomadóra Daniel Savary. Tugadh ordú don fhórsa sin tacaíocht a thabhairt do Bompart ar dtús, ach cuireadh an cúram air níos déanaí na daoine a tháinig slán ón scuadrúin a thabhairt ar ais chuig an bhFrainc. D’fhoghlaim Savary faoin scriosadh maidir le scuadrún Bompart agus éirí amach na hÉireann araon ó dhaoine áitiúla báúla i gCill Ala an 27 Deireadh Fómhair agus chas sé ó dheas láithreach agus é ag súil le cinniúint dá leithéid a sheachaint. An 28 Deireadh Fómhair thug scuadrún le trí long a bhí faoi stiúir James Saumarez faoi deara é, áfach. Scuadrún ina raibh dhá long chogaidh a bhí ann. Chuaigh Saumarez sa tóir orthu láithreach agus bhí na scuadrúin ag lámhach a chéile le canónacha fadachair i gcaitheamh an lae. Chaill bratlong Saumarez, an "HMS Caesar", a barrchrann tosaigh sna gaoithe láidre go deireanach sa tráthnóna agus cuireadh faoi stiúir Sir Richard Bickerton sa "HMS Terrible" í.
Tar éis lá eile tóraíochta, scar Savary a scuadrún ó chéile go deireanach ar an 29 Deireadh Fómhair. Chuir sé dhá fhrigéad soir ó dheas agus dhá fhrigéad eile siar ó thuaidh. Scar Bickerton a fhórsa ó chéile mar fhreagra air sin. Chuir sé a fhrigéad "HMS Melpomene" i ndiaidh an ghrúpa a bhí ag dul ó dheas agus lean sé Savary sa "Terrible". Faoin 30 Deireadh Fómhair, bhí an dá long Bhriotanacha laistigh de 2 mhíle loingseoireachta (3.7 km) dá gcéilí comhraic agus iad réidh chun troda. Ach tháinig sé ina dhianstoirm sa cheantar. Bhí longa Savary ag géarú na tóraíochta trí ghunnaí, caiple agus trealamh a chaitheamh thar bord chun iarracht a dhéanamh a longa a dhéanamh níos éadroime. Mar sin, bhí ag éirí níos fearr leo sna gaoithe móra. Níorbh fhéidir leis na longa Briotanacha aithris a dhéanamh ar luas a gcéilí comhraic agus thit siad siar. Bhí na longa Francacha as amharc nuair a d’athraigh an aimsir. D’fhill na ceithre long go neamhspleách ar Brest, rud a chuir deireadh le hiarracht dheireanach na bhFrancach ionradh a dhéanamh ar Éirinn.
Theip ar iarracht Chabhlach Phoblacht na Batáive tacú le flít ionraidh na bhFrancach. Chuir an Cabhlach an dá fhrigéad, an "Furie" agus an "Waakzaamheid", go hÉirinn le soláthairtí míleata an 24 Deireadh Fómhair. Rinne an frigéad Briotanach, an "HMS Sirius", an dá long sin a idircheapadh agus a ghabháil tar éis cúpla uair an chloig dóibh an caladh a fhágáil.
An Iarmhairt.
Nuair a d’fhill Savary ar an gcaladh, ba é sin deireadh leis an iarracht dheireanach a rinne náisiún ilchríochach trúpaí a thabhairt i dtír in Éirinn. Bhí caillteanas na bhFrancach san oibríocht chomh dona sin nár smaoiníodh riamh ar iarracht eile a dhéanamh. Cuireadh deireadh le dóchas tús a chur le héirí amach arís, mar gur cailleadh go leor Éireannach ann agus, ina theannta sin, mar gheall ar bheartais díoltais na mBriotanach in aghaidh phobal na hÉireann. Aimsíodh Wolfe Tone i measc na bpríosúnach a tógadh ón "Hoche". Gabhadh é, rud a chuir as go mór do na hÉireannaigh Aontaithe. Ciontaíodh Tone i dtréas agus daoradh chun báis é, ach chuir sé lámh ina bhás féin sula raibh deis an bhreith a chur i gcrích.
Measadh sa Bhreatain gur éirigh go iontach leis an gcath agus ghabh an pharlaimint buíochas leis an bhfórsa go léir. Tugadh ardú céime do líon mór d’oifigigh shóisearacha agus bronnadh airgead ar gach ball den chriú tar éis dhíolachán na soithí gafa. Ceannaíodh an "Immortalité" agus an "Loire" i measc na gcomhramh sin, agus sheol siad sa Chabhlach Ríoga le blianta fada, faoina n-ainmneacha féin. Tugadh an "HMS Donegal" ar an "Hoche" agus an "HMS Ambuscade" ar an "Embuscade". Bhí sé beartaithe an "Coquille" a dhíol ach tharla pléasc thubaisteach armlóin ar bord i Nollaig na bliana 1798. Maraíodh trí dhuine dhéag sa tubaiste sin agus scriosadh an soitheach ar fad. Measadh go raibh an dá chomhramh dheireanacha, an "Résolue" agus an Bellone, róshean agus go raibh an iomarca damáiste déanta dóibh chun seirbhís ghníomhach a chur ar fáil. Cheannaigh an Cabhlach Ríoga iad, áfach, chun airgead comhraimh a chur ar fáil dá bpríosúnaigh. Tugadh an "HMS Proserpine" ar an "Bellone" agus an "HMS Resolue" ar an "Résolue".
Bhí an dá long sin ag feidhmiú mar shoithigh chuain ar feadh roinnt blianta, go dtí gur briseadh ina bpíosaí iad.


Na Sléibhte Apaláiseacha.
Sliabhraon mór in Oirthear na Stát Aontaithe is ea na Sléibhte Apaláiseacha, agus iad ag rith siar ó dheas ó Thalamh an Éisc i gCeanada trí Shasana Nua go hAlabama. Foirmíodh an sliabhraon sa tréimhse Ordaivíseach, 490-440 milliún bliain ó sin.


Is trua liom na scéalta do chuala go déanach.
Chum Uilliam "an Chreatháin" Ó Dáibhoireann an dán Is trua liom na scéalta do chuala go déanach sna 1770í.
Tar éis an chéad chath de Chogadh Réabhlóideach Mheiriceá (cath a troideadh ag Concord, Massachusetts i mí Aibreáin 1775), dhruid arm na Breataine isteach go Bostún agus chuir mílísteoirí ó Shasana Nua imshuí ar an gcathair. Rinne na Briotanaigh iarracht an léigear a bhriseadh i mí an Mheithimh. Ghabh siad dún a bhí tógtha ag na Meiriceánaigh ar mhullach Bunker Hill ach chaill siad an oiread sin saighdiúirí i rith an ionsaí gurbh éigean dóibh cúlú ar ais go Bostún. Sin iad na heachtraí a spreag an dán seo.
Níor cheill Ó Dáibhoireann an dearg-ghráin a bhí aige ar an mBreatain agus ar an gCinsealacht in Éirinn, ach is léir nach raibh bá dá laghad aige leis na Meiriceánaigh ach oiread. Cheap sé gur chaith an dá dhream go dona leis na Gaeil - mar a deir sé sa dán, "ba bhuartha agaibh Gaelaibh, is ag an slua san do bhur bpléascadh". Ach ba chúis áthais dó é go raibh fórsaí na Breataine á bplancadh ag dream éigin sa deireadh. Tar éis dó cur síos a dhéanamh ar ainriocht na nGael faoi na Péindlíthe, chríochnaigh an file le tagairt don chumhacht mhíleata a bhí acu sa sean-am "nuair a ruaigeadar Caesar as Breatain".


Mick Lally.
Aisteoir Éireannach a bhí i Mick Lally ("Micheál Ó Maolallaí") a rugadh i Mí na Samhna 1945, agus a d'éag 31 Lúnasa 2010.
Rugadh é i dTuar Mhic Éadaigh i gContae Mhaigh Eo agus fuair sé a chuid oideachais i gColáiste Naomh Mhuire, i Gaillimh. Chuaigh sé leis an múinteoireacht ar dtús ach d'éirigh sé as a phost chun bheith ina aisteoir.
Réaltaigh sé sa dráma "Translations" le Brian Friel sa bhliain 1980 i gContae Dhoire nuair a bhí sé ina bhall den Chomhlacht Drámaíochta "Field Day", bunaithe ag Brian Friel agus Stephen Rae. Bhí baint aige leis an "Druid Theatre Company" freisin.
Fuair sé ról "Miley Byrne" sa sobal-dráma "Glenroe", ag leanúint ar aghaidh leis an gcarachtar a bhí aige i "Bracken" ar RTÉ sa bhliain 1978. D'éirigh go maith lena amhrán "The By-Road to Glenroe" sa bhliain 1990. Bhí obair déanta aige ar theilifís Éireannach agus scannáin freisin.
Fuair sé bás ar an 31 Lúnasa 2010.


Dóiteán Mór Londan.
"Dóiteán Mór Londan" - Pictiúr ón 17ú haois
Réab Dóiteán Mór Londan trí lár chathair Londan, i Sasana, ón Domhnach an dara lá de Mheán Fómhair go dtí an Chéadaoin an cúigiú lá de Mheán Fómhair 1666. Scrios an dóiteán Cathair mheánaoiseach Londan taobh istigh den Seanbhalla Rómhánach. Ní baileach go ndeachaigh sé chomh fada le ceantar uasaicmeach Westminster (West End an lae inniu), Pálás Shéarlas II ag Whitehall, ná an chuid ba mhó de na plódcheantair ar bhruach na cathrach. Dódh 13,200 teach, 87 séipéal paróiste, Ardeaglais Naomh Pól, agus formhór na bhfoirgneamh a bhí ag údaráis na Cathrach. Ceaptar gur scriosadh tithe 70,000 den daonra de thart ar 80,000 a bhí sa Chathair ag an am. Ní fios go baileach cá mhéad duine a maraíodh sa dóiteán féin ach ceaptar nach raibh an líon an-ard mar nach bhfuil taifead ach ar líon beag daoine a bhásaigh de bharr an dóiteáin. Le tamall anuas áfach, táthar ag cur in aghaidh na tuairime sin mar go gceaptar anois nach ndearnadh taifead in áit ar bith ar an líon daoine bochta ná meánaicmeacha a bhásaigh. Chomh maith leis sin ceaptar go bhféadfadh sé gur chreim teas an dóiteáin go leor daoine agus nár fágadh aon lorg ina ndiaidh.
Thosaigh an dóiteán mór ag bácús Thomas Farriner (nó Farynor) ar Pudding Lane, go gairid tar éis meán oíche an Domhnach, an 2 Meán Fómhair, agus scaip sé siar go tapa ar Chathair Londan. Ba é an teicníc ba mhó a bhí in úsáid ag an am chun dul i ngleic le dóiteán ná tóitbhearnaí a chruthú trí fhoirgnimh a leagan. Cuireadh moill mhór air seo mar nach raibh Ard-Mhéara Londan, Sir Thomas Bloodworth, in ann cinneadh tapa a dhéanamh faoi cad ba chóir a dhéanamh. Faoin am ar ordaíodh go leor foirgneamh a leagan oíche Dé Domhnaigh, bhí an ghaoth i ndiaidh stoirm olldóiteáin a dhéanamh den dóiteán bácúis agus ní raibh aon mhaith a bheith ag cruthú tóitbhearnaí. Ar an Luan scaip an tine ó thuaidh go croílár na Cathrach. Ní raibh ord ná eagar ar na sráideanna agus bhí ráflaí ag dul timpeall go raibh eachtrannaigh a raibh cuma amhrasach orthu ag lasadh tinte. Ba iad na Francaigh agus na hOllannaigh ba mhó a raibh na daoine gan dídean in amhras fúthu. Bhí siadsan ina naimhde ag Sasana sa Dara Cogadh Angla-Ollanach a bhí fós ar siúl ag an am. Bhí na grúpaí inimirceacha seo líonmhar go maith agus rinneadh ionsaithe sráide orthu agus chuir an daoscarshlua cuid acu chun báis fiú – a bhí in aghaidh an dlí. Ar an Máirt scaip an tine ar fud na Cathrach ar fad nach mór. Scriosadh Ardeaglais Naomh Pól agus léim an tine thar abhainn Fleet agus bhí cúirt ríoga Shéarlas II ag Whitehall faoi bhagairt. Ag an am céanna bhí na hiarrachtaí a bhí ar siúl chun dul i ngleic leis an dóiteán á gcomhordú. Ceaptar go bhfuarthas an ceann ab fhearr ar an dóiteán faoi dheireadh ar dhá chúis: lagaigh na gaotha láidre anoir agus bhain an garastún i dTúr Londan feidhm as púdar gunna chun tóitbhearnaí éifeachtacha a chruthú chun an tine a chosc ó scaipeadh níos faide soir.
Chruthaigh an dóiteán go leor fadhbanna sóisialta agus eacnamaíochta agus bhí neart síneadh méire á dhéanamh ar feadh tamaill i ndiaidh an dóiteáin. Thug Séarlas II gach ugach do dhaoine bogadh as Londain agus cur fúthu in áit éigin eile mar go raibh faitíos air go dtarlódh éirí amach i measc na ndídeanaithe a chaill a dtithe. In ainneoin go ndearnadh cuid mhór moltaí radacacha, atógadh Londain agus bhí na sráideanna leagtha amach mórán mar a bhí siad roimh an dóiteán.
Londain sna 1660idí.
Faoi na 1660idí bhí Londain i bhfad níos mó ná aon chathair eile sa Bhreatain. Áirítear go raibh leathmhilliún duine ina gcónaí ann. Bhí an líon sin níos mó ná an líon daoine a bhí ina gcónaí sa leathchéad baile ba ghaire i méid dó ar fad le chéile. Le linn dó a bheith ag cur ollás Barócach Pháras i gcomparáid le Londain, dúirt John Evelyn gur bhailiúchán tuaisceartach de thithe adhmaid a bhí dlúth le chéile agus gan aon ealaín ag baint leo a bhí i Londain. Chuir an baol dóiteáin a bhí ann – de bharr go raibh na tithe déanta as adhmad agus chomh dlúth sin le chéile – alltacht air. Ba éard a bhí i gceist ag Evelyn le “gan ealaín” ná nach raibh an chathair pleanáilte i gceart, go raibh sí caite le chéile ar nós cuma liom. Ba mar thoradh ar fhás orgánach agus ar shraoilleáil uirbeach a tharla sé seo dar leis. Ar feadh ceithre chéad bliain, b’áit lonnaithe Rómhánach a bhí i Londain. De réir a chéile, áfach, d’éirigh Londain níos plódaithe laistigh de bhalla cosanta na Cathrach. Chomh maith leis sin, bhí an chathair tar éis leathnú lasmuigh den bhalla, áit a raibh plódcheantair sheachtracha mar Shoreditch, Holborn agus Southwark suite. Faoin am sin freisin, bhí cathair neamhspleách Westminster go fisiciúil mar chuid de Londain.
Faoi dheireadh an tseachtú céad déag ní raibh san Fhíorchathair – an chuid a bhí timpeallaithe ag balla na Cathrach agus ag abhainn Tamais – ach páirt de chathair Londan. Bhí seacht gcéad acra (2.8 km2) sa limistéar seo agus bhí thart ar 80,000 duine ina gcónaí ann. Is é sin an séú cuid de dhaonra Londan. Bhí fáinne de bhruachbhailte inmheánacha thart ar an gCathair agus is iontu siúd a bhí cónaí ar fhormhór mhuintir Londan. An uair sin, ba í an Chathair croílár tráchtála na príomhchathrach. Ba inti a bhí an margadh ba mhó agus an calafort ba ghnóthaí i Sasana agus is amhlaidh atá go dtí an lá atá inniu ann. Is ag na haicmí trádála agus na déantúsaíochta a bhí an lámh in uachtar. Sheachain an uasaicme an Chathair agus chónaigh siad faoin tuath lasmuigh de na plódcheantair nó níos faide siar i gceantar eisiach Westminster (san áit a bhfuil an West End sa lá atá inniu ann). Ba san áit sin a bhí an chúirt ríoga ag Séarlas II ag Whitehall. B’fhearr leis na daoine saibhre a bheith ina gcónaí achar réasúnta maith ón gCathair mar bhíodh sí i gcónaí faoi bhrú tráchta, truaillithe agus míshláintiúil go háirithe nuair a scrios an phlá bhúbónach an ceantar i 1665, “an Bliain Phlá” mar a tugadh uirthi. Bhí an-teannas sa ghaol a bhí idir an Chathair agus an Choróin. Le linn an Chogaidh Chathartha, idir 1642 agus 1651, bhí an Poblachtachas an-láidir i gCathair Londan. Bhí an phríomhchathair dhinimiciúil saibhir agus láidir ó thaobh na heacnamaíochta de agus d’fhéadfadh sí fós a bheith ina dris chosáin ag Séarlas II. Bhí sé seo léirithe ag cúpla éirí amach Poblachtach a tharla i Londain sna 1660idí luatha. Bhain giúistísí na Cathrach leis an nglúin a throid sa Chogadh Cathartha agus ba chuimhin leo gurbh í an iarracht a rinne Séarlas I cumhacht iomlán a ghlacadh chuige féin ba chúis leis an tráma náisiúnta sin. Bhí rún acu gan ligean dá mhac an rud céanna a dhéanamh agus nuair a bhí an Chathair faoi bhagairt ag an Dóiteán Mór, dhiúltaigh siad glacadh leis na saighdiúirí ná leis na hacmhainní eile a thairg Séarlas dóibh. Fiú amháin i gás éigeandála, ní raibh aon ghlacadh go polaitiúil leis na saighdiúirí Ríoga, nach raibh mórán geana orthu, a bheith ag teacht isteach sa Chathair. Faoin am ar ghlac Séarlas ceannas ón Ard-Mhéara neamhéifeachtúil bhí an dóiteán imithe ó smacht cheana féin.
Guaiseacha dóiteáin sa Chathair.
Go bunúsach, bhí leagan amach meánaoiseach ar shráideanna na Cathrach. Is coinicéar plódaithe de chaolsráideanna cúnga cama duirleogacha a bhí ann. Tharla mórdhóiteáin éagsúla ann roimh 1666, an ceann ba dheireanaí díobh i 1632. Bhí toirmeasc ar adhmad a úsáid mar ábhar tógála agus ar dhíonta tuí a chur ar thithe leis na céadta bliain ach bhí na hábhair seo saor agus leanadh de bheith ag baint feidhme astu. Ba sa cheantar saibhir i lár na Cathrach amháin a bhí aon líon suntasach foirgneamh á tógáil as clocha. Ba ansin a bhí tithe móra na gceannaithe agus na mbróicéirí suite agus neart spáis timpeall orthu. Taobh amuigh díobh siúd arís, bhí fáinne de pharóistí bochta plódaithe. Sna háiteanna seo bhí an daonra ag fás go tapa agus baineadh úsáid as gach pioc den talamh a bhféadfaí tógáil air chun tithíocht a chur ar fáil don phobal. Bhí ionaid oibre sna paróistí sin agus bhí cuid mhaith díobh ina nguaiseacha dóiteáin. Ina measc, bhí teilgcheártaí, ceártaí agus siopaí gloineadóireachta. Go teoiriciúil, bhí siad seo mídhleathach ach bhí sé de nós gan aon bhac a chur orthu. Bhí áiteanna cónaithe an phobail ag cur thar maoil agus iad suite i measc na n-ionad oibre sin, a bhí mar fhoinsí do theas, do splancacha agus do thruailliú agus a raibh gnéithe a bhí thar a bheith baolach ag baint leo. Gnéithe faoi leith de na tionóntáin adhmaid seo i Londain, a bhí sé nó seacht n-urlár ar airde de ghnáth, ná “lamairní” (Jetties) mar a tugadh orthu; is é sin go raibh na hurláir uachtaracha ag gobadh amach. Ní raibh bunsraitheanna na bhfoirgneamh sin an-fhairsing ach de réir mar a chuaigh na hurláir in airde thosaigh siad ag leathnú amach de réir a chéile os cionn na sráide. Rinneadh an “dul thar scríob” sin, mar a thug breathnóir comhaimseartha amháin air, chun an tairbhe ba mhó a d’fhéadfaí a bhaint as an bpíosa talún a bhí leagtha amach don fhoirgneamh. Is maith a braitheadh an ghuais dóiteáin a bhain leis na lamairní uachtair seo a bheith buailte go dlúth le chéile os cionn na gcaolsráideanna. Cheap breathnóir amháin go raibh sé níos éasca na foirgnimh sin a lasadh agus níos deacra iad a mhúchadh dá bharr. Bhí sé den tuairim, áfach, go raibh an pobal chomh santach agus na Giúistísí chomh cam sin nach ndéanfaí aon chur isteach ar na lamairní. I 1661, chuir Séarlas II forógra amach ag toirmeasc fuinneoga agus lamairní a bheadh ag gobadh amach os cionn na sráide. Rinne an rialtas áitiúil neamhshuim de seo den chuid is mó, áfach. Bhí an chéad teachtaireacht eile a tháinig ó Shéarlas i 1665 níos géire agus thug sé rogha faoin mbaol dóiteáin a bhain leis na sráideanna a bheith chomh caol sin. Thug sé cead tógálaithe sleamchúiseacha a chur i bpríosún agus foirgnimh chontúirteacha a leagan. Ba bheag an aird a tugadh air seo ach oiread.
Bhí baint mhór ag an gceantar ar éadan na habhann leis an bhfás a tháinig ar an Dóiteán Mór. Bhí neart uisce sa Tamais chun dul i ngleic leis an dóiteán agus bhí deis éalaithe ón gceantar i mbád. In ainneoin sin, de bhrí go raibh stórais agus siléir lán le hábhair indóite san áit, bhí níos mó baoil ann go dtarlódh dóiteán sa cheantar ar éadan na habhann nó in aon cheantar eile. Bhí tionóntáin adhmaid – a bhí réidh le titim – agus bothanna tarrapháipéir na mbochtán ag síneadh leis na céanna ar feadh an bhealaigh agus iad teanntaithe isteach i measc seanfhoirgneamh páipéir agus i measc ábhar mar Tharra, Pic, Cnáib, Roisín agus Líon, a bhí thar a bheith indóite ar fud na háite. Chomh maith leis sin, bhí Londain lán le púdar dubh, go háirithe sa cheantar a bhí ag síneadh le héadan na habhann. Bhí a lán de fágtha i dtithe de chuid an ghnáthphobail ó aimsir an Chogaidh Chathartha i Sasana. Tharla sé sin mar gur choinnigh siad siúd a bhí i Modh-Arm Nua Chromail a gcuid muscaed agus an púdar le cur iontu. Bhí idir cúig agus sé chéad tonna púdair stóráilte i dTúr Londan ag an gcloigeann ó thuaidh de Dhroichead Londan. Bhí cuid mhór púdair ag na soláthraithe loinge le taobh na gcéanna freisin agus é stóráilte i mbaraillí adhmaid acu.
Bhí Droichead Londan – an t-aon cheangal fisiceach a bhí idir an Chathair agus an taobh ó dheas d’abhainn na Tamaise – brataithe le tithe agus ba léir ón dóiteán a tharla i 1632 gur sháinn bháis a bhí ansin é féin. Faoi bhreacadh an lae ar an Domhnach bhí na tithe sin ar lasadh agus mheabhraigh Samuel Pepys, le linn dó a bheith ag faire ar an dóiteán ó Thúr Londan, go raibh an-imní air faoi shábháilteacht cairde leis a bhí ina gcónaí ar an droichead. Bhí an baol ann go dtrasnódh na lasracha Droichead Londan agus go mbeadh buirg Southwark ar an mbruach theas faoi bhagairt. Seachnaíodh an baol sin, áfach, mar gur tharla sé go raibh spás oscailte idir fhoirgnimh ar an droichead agus gur fheidhmigh sé sin mar thóitbhearna.
De bhrí go raibh balla Rómhánach a bhí 18 dtroithe (5.5 méadar) ar airde timpeall ar an gCathair bhí an baol ann go sáinneofaí sna lasracha iad siúd a bhí gan dídean agus a bhí ag teitheadh. Chomh luath is a bhí éadan na habhann trí thine agus nárbh fhéidir éalú i mbád, ní raibh aon bhealach amach ach amháin trí na hocht ngeata a bhí sa bhalla. Le linn na chéad chúpla lá, ba bheag duine a bhí ag iarraidh éalú ar fad as an gCathair agus í á dó. Thabharfaidís gach a raibh siad in ann a iompar dá gcuid giuirléidí go dtí an “teach sábháilte" ba ghaire, go minic an séipéal paróiste nó an ceantar thart ar Ardeaglais Naomh Pól. Bhíodh orthu ansin bogadh ar aghaidh arís cúpla uair an chloig ní ba déanaí. Bhog cuid acu iad féin agus a gcuid giuirléidí a ceathair nó a cúig de bhabhtaí in aon lá amháin. Níor braitheadh go raibh gá le teitheadh taobh amuigh de na ballaí go dtí go raibh sé déanach ar an Luan. Ba bheag nach raibh sé ina chíor thuathail ina dhiaidh sin ag na geataí caola nuair a bhí na teifigh scanraithe ag iarraidh iad féin, mar aon leis na beartáin, na cairteacha, na capaill agus na vaigíní a bhí acu a thabhairt slán ón anachain.
Ba é an rud ba mhó a chuir bac ar dhul i ngleic leis an dóiteán ná cé chomh caol is a bhí na sráideanna.«Ag aon am, ba mhinic go mbíodh sáinn agus tranglam tráchta sna caolsráideanna beaga de bharr an meascán de chairteacha, de vaigíní agus de choisithe a bhíodh iontu. Le linn an dóiteáin, bhí na pasáistí níos blocáilte fós mar go raibh teifigh ag campáil sna sráideanna agus na giuirléidí a shábháil siad ón dóiteán timpeall orthu, nó go raibh siad ag iarraidh a mbealach a dhéanamh ó láthair an scriosta ag an am céanna a raibh foirne scartála agus criúnna innill dóiteáin ag iarraidh dul i dtreo an dóiteáin agus gan iad in ann.
Ag dul i ngleic le dóiteáin sa seachtú céad déag.
Bhí dóiteáin coitianta sa chathair phlódaithe, a bhí tógtha as adhmad agus ina raibh tinte oscailte, coinnle, oighinn agus stórais d'ábhar indóite fairsing. Ní raibh aon phóilíní ná aon roinn dóiteáin a bhféadfaí fios a chur orthu. Bhí mílíste áitiúil Londan, ar tugadh na Buíonta Oilte nó an Bhuíon Oilte orthu, in ainm a bheith ar fáil d'éigeandálaí ginearálta. Bhí faire amach ar dhóiteán ar cheann de na dualgais a bhí ar an lucht faire. Bhíodh míle fear faire nó “fir cloig” ar patról ar na sráideanna san oíche. Bhí próiseas trína raibh an pobal ag brath orthu féin chun dul i ngleic le dóiteán i bhfeidhm agus bhí sé éifeachtach de ghnáth. Bheadh daoine a bhí ar son leas an phobail san airdeall go raibh dóiteán baolach i dteach nuair a chloisfidís cling phlúchta chloig na séipéal. Thiocfaidís le chéile gan mhoill chun feidhm a bhaint as na teicnící a bhí ar fáil ag an am chun dul i ngleic le dóiteán. Bhraith siad sin go mór ar scartáil agus ar uisce. De réir dlí, bhí sé riachtanach go mbeadh trealamh chun cabhrú leis na hiarrachtaí seo ar fáil sa túr i ngach séipéal paróiste. I measc an trealaimh sin bhí dréimirí fada, buicéid leathair, tuanna, agus “crúcaí dóiteáin” chun foirgnimh a tharraingt anuas (féach an léaráid ar dheis). Uaireanta leagadh foirgnimh a bhí ní b’airde go tapa agus go héifeachtach trí fheidhm a bhaint as pléascadh smachtaithe le púdar gunna. Ag druidim le deireadh an Dóiteáin Mhóir baineadh níos mó feidhme as an dianbheart seo chun tóitbhearnaí a chruthú agus creideann staraithe an lae inniu go bhfuarthas an ceann ab fhearr ar an dóiteán faoi dheireadh thiar thall a bhuíochas don dianbheart sin.
Go minic bhí éifeacht ag baint le tithe, a bhí ar thaobh na gaoithe de dhóiteán baolach, a leagan go talamh le crúcaí dóiteáin nó le pléascáin chun an scrios a mhaolú. An t-am sin, áfach, cuireadh moill thubaisteach ar an scartáil ar feadh uaireanta an chloig de bhrí nár thug an tArd-Mhéara aon cheannaireacht agus nár thug sé na horduithe ba ghá. Faoin am ar tháinig orduithe go díreach ón Rí gan aon tithe a spáráil, bhí go leor tithe eile scriosta ag an dóiteán agus ní raibh na hoibrithe scartála in ann gluaiseacht trí na sráideanna plódaithe a thuilleadh.
Bhí deacrachtaí maidir le huisce a úsáid chun an dóiteán a mhúchadh freisin. De réir prionsabail, bhí uisce ar fáil ó chóras de phíopaí leamháin a chuir uisce ar fáil do 30,000 teach ó thúr uisce ard ag Cornhill, a líonadh ón abhainn nuair a bhí sí ina lánmhara. Bhí uisce ar fáil freisin ó thaiscumar d‘fhíoruisce Hertfordshire in Islington. Ba mhinic ab fhéidir píopa a oscailt in aice le teach a bhí ar lasadh agus é a cheangal le píobán chun é a spré ar dhóiteán, nó chun buicéid a líonadh. Chomh maith leis sin, bhí Pudding Lane féin in aice na habhann. De réir teoirice, ba chóir go mbeadh dhá shraith de chomhraiceoirí dóiteáin sna lánaí ón abhainn suas chomh fada leis an mbácús agus na foirgnimh taobh leis agus iad ag síneadh na mbuicéad lán suas i dtreo an dóiteáin agus na mbuicéad folamh ar ais arís i dtreo na habhann. Níor tharla sé seo, nó ar a laghad ní raibh sé ag tarlú a thuilleadh faoin am ar fhéach Pepys ar an dóiteán ón abhainn i lár na maidine ar an Domhnach. Deir Pepys ina dhialann nach raibh aon duine ag iarraidh dul i ngleic leis an dóiteán ach in ionad sin go raibh siad ag teitheadh uaidh agus scéin iontu agus go raibh siad ag deifriú chun a gcuid giuirléidí a bhreith leo agus gach rud eile a fhágáil ag an dóiteán. Leath na lasracha i dtreo éadan na habhann gan mórán cur isteach ón bpobal cloíte agus ba ghearr go raibh na trádstórais indóite le hais na gcéanna ina mbladhm lasrach freisin. Ní hamháin gur chuir an dóiteán mór a tharla dá bharr sin cosc leis na comhraiceoirí dóiteáin uisce a fháil ón abhainn in aice láimhe ach las sé freisin na rothaí uisce faoi Thúr Londan a bhíodh ag pumpáil uisce go dtí túr uisce Cornhill. Ní raibh aon chosán díreach chuig an abhainn a thuilleadh agus theip go hiomlán ar an soláthar uisce ó na píopaí.
Bhí innill dóiteáin ardteicneolaíochta ar fáil i Londain chun dul i ngleic le dóiteáin agus baineadh feidhm astu nuair a tharla dóiteáin mhóra roimhe sin. In ainneoin sin, neamhchosúil leis na crúcaí úsáideacha dóiteáin, b’annamh a bhí na caidéil mhóra sin sách feidhmiúil ná a bhí dóthain folúthachta ag baint leo chun go ndéanfaidís mórán difríochta. Ní raibh rothaí ach faoi chuid acu, bhí cuid eile acu suite ar shleamhnáin gan aon rothaí. B’éigean iad a thabhairt achar fada, ba mhinic a bhí siad rómhall ag teacht agus de bhrí go raibh siad feistithe le goba, ach nach raibh aon phíobáin seolta acu, ní raibh ar a gcumas an t-uisce a scairdeadh i bhfad. Ar an ócáid sin, níl aon chuntas ar an líon innill dóiteáin a tarraingíodh trí na sráideanna agus iad ar rothaí nó gan rothaí. Tarraingíodh cuid acu ón taobh thall den Chathair. Ní raibh fáil a thuilleadh ar an uisce píopaí a raibh siad ag brath air, ach bhí teacht ar pháirteanna de bhruach na habhann fós. Bhí buíonta fear ar a ndícheall ag iarraidh na hinnill a ionramháil chomh fada leis an abhainn chun a gcuid taiscumar a líonadh. Le linn dóibh a bheith á dhéanamh sin thit roinnt de na hinnill isteach sa Tamais. Faoin am sin, bhí an teas ó na lasracha chomh láidir sin go raibh ar na hinnill a bhí fanta fanacht chomh fada sin siar ón dóiteán nach raibh maitheas ar bith iontu. Ní raibh siad in ann dul isteach in Pudding Lane, fiú.
Fás an dóiteáin.
Tugann litreacha agus cuimhní cinn spléachadh dúinn ar an gcaoi a ndeachaigh an dóiteán i bhfeidhm go pearsanta ar roinnt mhaith de mhuintir Londan. Ba iad Samuel Pepys (1633–1703) agus John Evelyn (1620–1706), an bheirt dialannaithe ba mhó le rá le linn na hAthghairme agus rinne siad taifead ar na himeachtaí a bhí ag tarlú ó lá go lá agus ar an gcaoi ar fhreagair siad féin dóibh. Rinne siad sáriarrachtaí iad féin a chur ar an eolas maidir leis an méid a bhí ag tarlú ar fud na Cathrach agus níos faide i gcéin. Mar shampla, ar an gCéadaoin – an ceathrú lá – chuaigh an bheirt acu amach chomh fada le ceantar pháirc Moorfields, ar an taobh ó thuaidh den chathair, chun breathnú ar an gcampa ollmhór a bhí lán le teifigh agus iad i nguais, rud a chuir alltacht orthu. Is iad a gcuid dialann siúd na foinsí is tábhachtaí dá bhfuil ar fáil maidir le hathinsint nua-aimseartha a dhéanamh ar an tubaiste. Ina theannta sin, braitheann na leabhair is déanaí faoin dóiteán, le Tinniswood (2003) agus Hanson (2001), ar chuimhní cinn gearra William Taswell (1651–82), a bhí ina bhuachaill óg, ceithre bliana déag d’aois, agus é ag freastal ar Scoil Westminster i 1666.
Bhí samhradh na bliana 1664 agus samhradh na bliana 1665 fliuch ach ó Shamhain 1665 bhí an-triomach ar fad i Londain. Bhí na foirgnimh adhmaid chomh tirim le corc i ndiaidh do shamhradh na bliana 1666 a bheith an-te. Scaip an dóiteán bácúis in Pudding Lane siar díreach i dtús báire agus gála gaoithe anoir ag cur borradh faoi.
An Domhnach.
Thosaigh dóiteán ag bácús Thomas Farriner in Pudding Lane go gairid tar éis meán oíche ar an Domhnach an 2 Meán Fómhair. Sáinníodh an teaghlach thuas staighre ach d’éirigh leo dreapadh ó fhuinneog thuas staighre go dtí an teach béal dorais. D’éalaigh siad ar fad ach amháin cailín aimsire, a raibh an iomarca faitís uirthi tabhairt faoi éalú. Ba ise an chéad duine a fuair bás sa dóiteán. Rinne na comharsana iarracht cabhrú chun an dóiteán a mhúchadh. Tar éis uair an chloig tháinig constáblaí an pharóiste agus bhí siadsan den tuairim gurbh fhearr na tithe béal dorais a leagan le nach scaipfeadh an dóiteán níos faide. Chuir lucht na dtithe ina choinne sin agus cuireadh fios ar an Ard-Mhéara, Sir Thomas Bloodworth. Is aigesean amháin a bhí an t-údarás diúltú dá n-achainíocha. Nuair a tháinig Bloodworth ar an láthair, bhí na tithe béal dorais ag dó agus an dóiteán ag dul i dtreo na dtrádstóras páipéir agus na stóras indóite ar éadan na habhann. Bhí na comhraiceoirí dóiteáin ba mhó taithí ar a ndícheall ag iarraidh scartála ach dhiúltaigh Bloodworth. An argóint a bhí aige ná go raibh an chuid ba mhó de na foirgnimh tógtha ar cíos agus nárbh fhéidir teacht ar na húinéirí. Ceaptar go coitianta gur ceapadh Bloodworth mar Ard-Mhéara mar gur dhuine a bhí ann a dhéanfadh mar a d’iarrfaí air, seachas duine a raibh aon chumas ann sa post. Chaill sé an cloigeann nuair a tháinig éigeandáil thobann ina threo. Nuair a tháinig brú air dúirt sé na focail seo a leanas a luaitear go minic agus bhailigh sé leis, “Pish! A woman could piss it out”. Tar éis don Chathair a bheith scriosta scríobh Samuel Pepys, le linn dó a bheith ag féachaint siar ar na himeachtaí, ina dhialann, an 7 Meán Fómhair 1666: “People do all the world over cry out of the simplicity [the stupidity] of my Lord Mayor in general; and more particularly in this business of the fire, laying it all upon him.”
"where people come about me, and did give them an account dismayed them all, and word was carried in to the King. So I was called for, and did tell the King and Duke of Yorke what I saw, and that unless his Majesty did command houses to be pulled down nothing could stop the fire. They seemed much troubled, and the King commanded me to go to my Lord Mayor from him, and command him to spare no houses, but to pull down before the fire every way."
Thairg deartháir Shéarlais, Séamus Diúc Eabhrac, na Gardaí Tarrthála Ríoga chun cuidiú a thabhairt chun dul i ngleic leis an dóiteán.
Míle siar ó Pudding Lane, in aice le Staighre Westminster, chonaic William Tasweill, buachaill óg scoile a bhí tar éis éalú ón tseirbhís mhoch mhaidine i Westminster Abbey, roinnt teifeach ag teacht i lictéir a bhí ar cíos. Ní raibh snáth éadaigh orthu ach pluideanna. Bhí seirbhísí na lictéaraithe i ndiaidh éirí an-chostasach go tobann agus ní raibh ach iad siúd a raibh sciorta den ádh orthu in ann áit a fháil i mbád
Scaip an dóiteán go tapa le cóir ard ghaoithe. Faoi lár na maidine ar an Domhnach, thréig daoine na hiarrachtaí a bhí á ndéanamh acu an dóiteán a mhúchadh agus theith siad. Mar gheall ar an mbrú mór daoine a bhí ag gluaiseacht lena gcuid beartán agus a gcuid cairteacha, ní raibh comhraiceoirí dóiteáin ná carráistí in ann dul trí na lánaí. Chuaigh Pepys ar ais isteach sa chathair ó Whitehall i gcóiste, ach ní raibh sé ach chomh fada le hArdeaglais Naomh Pól nuair ab éigean dó dul amach agus siúl. Bhí cairteacha láimhe le hearraí agus le coisithe ag gluaiseacht fós, ualaí troma ar iompar acu agus iad ag imeacht ón dóiteán. Bhí na séipéil pharóiste nach raibh i mbaol go díreach ón dóiteán á líonadh le troscán agus le rudaí luachmhara. Ní bheadh sé i bhfad go dtí go gcaithfí iad a bhogadh níos faide ar aghaidh arís. Tháinig Pepys ar Mhéara Bloodworth agus é ag iarraidh na hiarrachtaí chun dul i ngleic leis an dóiteán a chomhordú. Bhí sé ag titim as a sheasamh beagnach agus é ar nós bean a bheadh ag titim i laige ag glaoch amach go truamhéalach mar fhreagra ar theachtaireacht an Rí go raibh sé ag tarraingt anuas tithe ach go raibh an dóiteán ag scaipeadh níos tapa ná mar a bhíothas in ann é sin a dhéanamh. Choinnigh sé greim ar a dhínit chathartha agus dhiúltaigh sé an tairiscint ó Shéamus ar shaighdiúirí agus ansin chuaigh sé abhaile agus chuaigh sé a luí. Sheol Séarlas síos ó Whitehall sa bháirse Ríoga chun an láthair a bhreithniú. Chonaic sé nach raibh tithe fós á dtarraingt anuas in ainneoin an méid a bhí dearbhaithe ag Bloodworth do Pepys. Bhí sé de dhánacht aige údarás Bloodworth a chur ar leataobh agus ordú a thabhairt foirgnimh a leagan as éadan ar an taobh thiar de láthair an dóiteáin. De bharr na moille, ní raibh mórán de thoradh ar na hiarrachtaí seo, mar go raibh an dóiteán imithe ó smacht cheana féin.
Faoin iarnóin ar an Domhnach, 18 n-uaire tar éis don rabhadh a bheith tugtha in Pudding Lane, ba stoirm olldóiteáin a bhí sa dóiteán a chruthaigh aimsir dá chuid féin. Súdh aníos an t-aer te go tapa os cionn na lasracha agus áit ar bith a raibh an sruth aeir caolaithe de bharr na bhfoirgneamh a bheith ag gobadh amach ag an mbarr, d’fheidhmigh sé mar a bheadh simléar ann agus d’fhág sé folús ag leibhéal an talaimh. Níor mhúch na gaoithe láidre a tháinig isteach an dóiteán, mar a cheapfadh duine. Ina áit sin, chuir siad breis ocsaigine leis na lasracha. Súdh an t-aer aníos ón talamh agus de bharr na suaiteachta a tharla dá bharr sin, bhog an ghaoth aduaidh agus aneas ón treo anoir a raibh an ghaoth ag séideadh go fóill
Go luath sa tráthnóna, chuaigh Pepys, a bhean agus roinnt dá chairde ar an abhainn arís agus chonaic sé go raibh an dóiteán ag scaipeadh fós suas agus síos. Thug siad ordú d’fhear an bháid dul chomh gar don dóiteán agus a ligfeadh an deatach dóibh. Dúirt sé dá mbeadh éadan duine i gcoinne na gaoithe go ndófadh na braonta tine é, nach mór. Tharla sé seo ar fud na Tamaise ar fad. Nuair nach raibh siad in ann na “braonta tine” a sheasamh níos faide, chuaigh an grúpa chuig teach tábhairne ar an mbruach theas agus d’fhan siad ansin gur thit an oíche agus bhí siad in ann an dóiteán a fheiceáil ar Dhroichead Londan agus trasna na habhann. Is mar seo a leanas a rinne Pepys cur síos air: “as only one entire arch of fire from this to the other side of the bridge, and in a bow up the hill for an arch of above a mile long: it made me weep to see it.”
Dé Luain.
Faoi bhreacadh an lae, Dé Luain, an 3 Meán Fómhair, bhí an dóiteán ag leathnú go príomha i dtreo an tuaiscirt agus an iarthair. Bhí sruthlam na stoirme dóiteáin ag brú na lasracha níos faide ó dheas agus ó thuaidh ná mar a bhí siad an lá roimhe. Chuir an abhainn féin bac leis an mbrú ó dheas, ach chuir an brú céanna na tithe ar Dhroichead Londan ar lasadh. Bhí an chuma air go rachadh sé trasna an droichid agus go gcuirfeadh sé buirg Southwark i mbaol, ceantar ar an mbruach theas den abhainn. Ba thóitbhearna réamhbheitheach ar an droichead a choimeád Southwark slán ón dóiteán. Bearna fhada a bhí ann idir na foirgnimh, a shábháil an taobh theas den Tamais i ndóiteán na bliana 1632 agus arís ansin. Ruaig an cothrom de bhrú i dtreo an tuaiscirt na lasracha isteach go croílár airgeadais na Cathrach. Thosaigh tithe na mbaincéirí ar Shráid Lombard ag dó tráthnóna Dé Luain, rud a chuir deifir orthu lena gcruacha boinn óir a thabhairt go háit shábháilte sula dtiocfadh leá orthu. Ba ríthábhachtach é an t-airgead sin do rachmas na cathrach agus an náisiúin. Leagann roinnt breathnóirí béim ar an éadóchas agus ar an éidreoir a bhuail muintir Londan an dara lá úd de réir cosúlachta. Cuireann siad treise ar an easpa iarrachtaí na ceantair shaibhre ghalánta a bhí faoi bhagairt na lasracha faoin am sin, ceantair mar an Malartán Ríoga – malartán agus siopalann le chéile – agus na siopaí galánta earraí tomhaltais in Cheapside. Chuaigh an Malartán Ríoga trí thine go déanach san iarnóin agus bhí sé ina chreatlach dheataigh laistigh de chúpla uair an chloig. Scríobh John Evelyn, cúirteoir agus dialannaí, go raibh an dóitéan ar fud na háite, agus go raibh an méid sin dubh-iontais ar na daoine, nach raibh a fhios aige ón tús arbh é drochmhisneach nó cinniúint, ach ba ar éigean a bhog daoine chun é a mhúchadh. Ní raibh aon rud le cloisteáil ná le feiceáil ach screadach agus éagaoineadh, daoine ag rith thart ar nós créatúr ar mire gan iarracht fiú á déanamh acu a gcuid earraí a shábháil, bhí anbhá chomh haisteach sin orthu.
Bhí cónaí ar Evelyn in Deptford, ceithre mhíle (6 chiliméadar) taobh amuigh den Chathair, agus mar sin ní fhaca sé céimeanna tosaigh na tubaiste. Ar an Luan, chuaigh sé i gcóiste, i dteannta go leor daoine uasaicmeacha eile, chuig Southwark. Chuaigh siad ann chun féachaint ar an gCathair a bhí trí thine ar an taobh eile den abhainn, radharc a bhí feicthe ag Pepys an lá roimhe sin. Bhí an dóiteán i bhfad níos mó faoin am sin. Dar le hEvelyn, bhí an Chathair ar fad faoi bharr lasrach uafásach gar don uisce; bhí na tithe go léir ón Droichead, sráid na Tamaise ar fad, suas i dtreo Cheapside agus síos i dtreo na dTrí Chraein dóite faoin am sin. Sa tráthnóna, thuairiscigh Evelyn go raibh an abhainn dubh le báirsí agus le báid agus iad ag teitheadh le cairn earraí. Chonaic sé líon mór cairteacha agus coisithe ag éalú trí gheataí cúnga na Cathrach, ag tabhairt aghaidhe ar na páirceanna oscailte ó thuaidh agus ar an taobh thoir. Bhí na páirceanna sin, ar feadh na mílte, faoi bhrat earraí inaistrithe de gach sórt, agus bhí pubaill á gcur suas chun fothain a thabhairt do dhaoine agus do na hearraí ar éirigh leo a thabhairt leo. Dúirt Evelyn gur radharc suarach agus tubaisteach a bhí ann.
Ní raibh sé i bhfad sular músclaíodh amhras sa chathair a bhí faoi bhagairt nár tharla an dóiteán de thaisme. Thug na gaotha guairneacha spréacha tine agus scealpóga lasartha leo. Thug siad iad achair fhada go dtí gur neadaigh siad i gcinn tuí agus i ngáitéir adhmaid. Chuaigh tithe trí thine i bhfad ón bhfoinse agus bhí an chosúlacht orthu nár bhain siad leis an dóiteán mór. Ba mar gheall ar na tinte seo a scaipeadh ráflaí go raibh tinte nua á dtosú d’aon turas. Caitheadh amhras ar eachtrannaigh ar an toirt mar gheall ar an Dara Cogadh Angla-Ollannach a bhí ar siúl ag an am. Nuair a athraíodh ó eagla agus ó dhrochamhras go scéal cinnte ar an Luan, chuaigh scéalta thart go raibh ionradh ar tí tarlú agus go bhfacthas gníomhairí eachtrannacha faoi cheilt ag caitheamh “caor thine” isteach i dtithe nó le gránáidí láimhe nó cipíní ina lámha acu. Tháinig borradh faoi fhoréigean ar na sráideanna. Chonaic William Taswell slua i mbun bradaíola i siopa de chuid péintéara Fhrancaigh agus ansin leag siad é. D’fhéach sé le huafás ar ghabha dubh nuair a shiúil sé caol díreach go dtí fear Francach sa tsráid agus nuair a thug sé buille sa chloigeann dó le barra iarainn. Cuireadh go mór leis na faitís faoi sceimhlitheoireacht nuair a cuireadh isteach ar chumarsáid agus ar nuacht toisc go ndearna an dóiteán áiseanna riachtanacha a scriosadh. Dódh Ard-Oifig na Litreacha i Sráid Threadneedle go luath maidin Dé Luain. Théadh an postas ar fad don tír tríd an oifig sin. Ba ar éigean a d’éirigh leis an London Gazette a eagrán don Luan a eisiúint sular imigh áitreabh an chlódóra in aon bhladhm amháin (b’éard a bhí san eagrán sin go príomha ná mionscéalta faiseanta, le nóta beag faoi dhóiteán a tosaíodh maidin Dé Domhnaigh agus a bhí “ag dul ar aghaidh go fíochmhar go fóill”). Bhí an náisiún ar fad ag brath ar na cumarsáidí seo agus nuair nach raibh siad ann tháinig ráflaí ina n-áit. Tugadh rabhaidh reiligiúnacha chomh maith faoi Chomhchealga Púdair a d’fhéadfadh tarlú arís. Nuair a ardaíodh amhrais go hanbhá agus paranóia chomhchoiteann ar an Luan, chaith idir na Buíonta Oilte agus Gardaí Coldstream araon níos lú ama ag dul i ngleic leis an dóiteán agus dhírigh siad níos mó ar eachtrannaigh, ar Chaitlicigh, agus ar aon duine a raibh cuma aisteach air a bhailiú le chéile. Ghabh siad iad agus thug siad saor ó dhaoscarshluaite iad, nó an dá rud le chéile.
Tháinig fíbín ar na háitritheoirí, go háirithe an uasaicme, mar theastaigh uathu a gcuid cleathainsí a bhogadh amach as an gCathair. Thug sé seo foinse ioncaim do na boicht inniúla, a chuaigh i mbun oibre mar phóirtéirí (uaireanta ní dhearna siad ach éalú leis na hearraí). Thug sé foinse ioncaim d'úinéirí na gcairteacha agus na mbád go háirithe. Chosain sé cúpla scilling cairt a fháil ar cíos an Satharn roimh an dóiteán; ar an Luan bhí an costas imithe chomh hard le daichead punt, slám mór airgid (breis agus £4000 a chomhluach in 2005). De réir cosúlachta thug gach úinéir cairte agus báid i gcóngar Londan aghaidh ar an gCathair chun na deiseanna seo a thapú. Bhí na cairteacha ag tuairteáil a chéile ag na geataí caola agus bhí na háitritheoirí fuascracha ag iarraidh éalú astu. Bhí an t-anord ag na geataí chomh dona sin gur ordaigh na giúistísí go ndúnfaí na geataí tráthnóna Dé Luain. Bhí siad ag súil go ndíreodh na háitritheoirí a n-aird ar dhul i ngleic leis an dóiteán seachas a bheith ag iarraidh a gcuid earraí a shábháil. Ós rud é nach raibh dóchas ar bith fágtha rudaí a shábháil, bhí siad ag súil b’fhéidir go ndéanfaidís iarracht níos mó an dóiteán a mhúchadh. Cuireadh an beart tallannach mírathúil seo ar ceal an lá ina dhiaidh sin.
Fiú gur theip ar shíocháin ar na sráideanna, go háirithe ag na geataí, agus gur réab an dóiteán gan bhac, cuireadh tús le gníomhaíocht eagraithe ar an Luan. De réir cosúlachta bhí Bloodworth tar éis an Chathair a fhágáil. Bhí seisean ina Ard-Mhéara ar an gCathair agus mar sin bhí sé freagrach as an smachtú dóiteáin a chomhordú. Ní luaitear a ainm in aon chuntis comhaimseartha a bhaineann le himeachtaí an Luain. Sa staid éigeandála sin, sháraigh Séarlas údaráis na Cathrach arís agus chuir sé a dheartháir Séamus, Diúc Eabhrac, i gceannas ar oibríochtaí. Chuir Séamus ionaid cheannais ar bun timpeall imlíne an dóiteáin, ag fuadach aon fhear de chuid na n-íosaicmí, ar thángthas orthu sna sráideanna, agus á gcur i bhfoirne de chomhraiceoirí dóiteáin a bhí íoctha agus cothaithe go maith. Cuireadh trí chúirteoir i gceannas ar gach ionad, agus tugadh údarás dóibh ó Shéarlas féin treascairtí a ordú. Bhí sé i gceist leis an gcomhartha infheicthe seo de dhlúthpháirtíocht ón gCoróin, stop a chur le drochamhrais na ndaoine maidir le bheith freagrach ó thaobh airgeadais de as na tithe a leagan. Chuaigh Séamus agus a ghardaí tarrthála ag marcaíocht suas agus síos na sráideanna Dé Luain ar fad, ag tabhairt eachtrannach saor ón daoscarshlua agus ag déanamh iarrachta an tsíocháin a choimeád. “The Duke of York hath won the hearts of the people with his continual and indefatigable pains day and night in helping to quench the Fire”, a scríobh finné i litir an 8 Meán Fómhair.
Tráthnóna Dé Luain, cuireadh deireadh le dóchais go mbeadh na ballaí ollmhóra cloiche de Chaisleán Baynard, Blackfriars, macasamhail iartharach Thúr Londan, in ann na lasracha a sheasamh. Dódh an pálás ríoga stairiúil go hiomlán, bhí sé ag dó an oíche ar fad.
Dé Máirt.
Ba í an Mháirt, an 4 Méan Fómhair, an lá a rinneadh an scrios ba mhó.
Bhí ionad ceannais Dhiúc Eabhrac ag Temple Bar, ag an bpointe teagmhála idir The Strand agus Sráid Fleet, in ainm a bheith ag cur stop le gluaiseacht iartharach an dóiteáin i dtreo Phálás Whitehall féin. Agus é ag seasamh lena chomhraiceoirí dóiteáin ó Dhroichead Fleet agus síos chuig an Tamais, bhí súil ag Séamus go mbeadh Abhainn Fleet ina tóitbhearna nádúrtha. Ach, go luath maidin Dé Mairt, léim na lasracha thar an Fleet, seolta ar aghaidh ag an ngála anoir a bhí gan maolú. Tháinig na lasracha cliathánach orthu agus b’éigean dóibh teitheadh. Bhí anbhá sa phálás mar gur lean an dóitéan ag gluaiseacht siar gan stad gan staonadh: "Oh, the confusion there was then at that court!" a scríobh Evelyn.
Ag oibriú de réir plean faoi dheireadh thiar thall, bhí comhraiceoirí dóiteáin Shéamuis tar éis tóitbhearna mhór a chruthú ar an taobh ó thuaidh den dóiteán. Choinnigh sí smacht ar an dóiteán go dtí go déanach san iarnóin ach ansin léim na lasracha thairsti agus thosaigh siad ag scriosadh shráid Cheapside, sráid leathan rathúil siopadóireachta.
Cheap gach duine go mbeadh Ardeaglais Naomh Pól slán amach is amach, lena ballaí tiubha cloiche agus lena tóitbhearna nádúrtha, i.e. an plás leathan folamh a bhí mórthimpeall uirthi. Bhí sí lomlán d’earraí a sábháladh agus bhí a lusca lán le stoic. Bhí na stoic sin pacáilte go dlúth le chéile agus bhain siad leis na clódóirí agus leis na díoltóirí leabhar in Paternoster Row in aice léi. Ach, ar mhí-ámharaí an tsaoil bhí an foirgneamh clúdaithe le scafall adhmaid, toisc go raibh Christopher Wren ar tí athchóiriú a dhéanamh air. Chuaigh an scafall trí thine oíche Dé Máirt. Agus é ag fágáil scoile, sheas buachaill óg, William Taswell, ar Staighre Westminster míle uaidh sin agus bhreathnaigh sé ar na lasracha agus iad ag téaltú timpeall na hardeaglaise agus ar an scafall a bhí trí thine agus é ag lasadh bhíomaí adhmaid an dín. Laistigh de leathuair an chloig, bhí an díon luaidhe ag leá, agus las na leabhair agus na páipéir sa lusca d’aon bhladhm búire. “The stones of Paul's flew like grenados, the melting lead running down the streets in a stream, and the very pavements glowing with fiery redness, so as no horse, nor man, was able to tread on them” a scríobh Evelyn ina dhialann. Níorbh fhada go raibh an ardeaglais ina fothrach.
I rith an lae, thosaigh na lasracha ag bogadh soir díreach ó chomharsanacht Lane Pudding, in aghaidh na príomhghaoithe anoir i dtreo bhaile Pepys ar Lána Seething agus i dtreo Thúr Londan agus a stórais phúdar gunna. Tar éis an lá ar fad a chaitheamh ag fanacht ar chúnamh ó chomhraiceoirí oifigiúla dóiteáin de chuid Shéamuis, a bhí gnóthach san iarthar, ghlac an garastún ag an Túr cúraimí chucu féin agus chruthaigh siad tóitbhearnaí. Rinne siad seo trí thithe ar na cóngair a phléascadh ar an mórchóir agus chuir sé sin bac ar an dóiteán gluaiseacht ar aghaidh.
Dé Céadaoin.
Bhí eagla mhór ar íospartaigh chráite an dóitéain roimh sceimhlitheoirí eachtrannacha agus roimh ionradh Francach agus Ollannach, agus bhí an eagla sin chomh dona is a bhí sí riamh. Oíche Chéadaoin bhris scaoll ginearálta amach sna campaí ag Cnoc na Parlaiminte, Moorfields agus Islington. Chuir solas sa spéir os cionn Shráid Fleet tús le scéal go raibh 50,000 inimirceach Francach agus Ollanach, a raibh sé amuigh orthu gur thosaigh siad an dóiteán, tar éis éirí agus go raibh siad ag máirseáil i dtreo Moorfields chun deireadh a chur leis an méid a bhí tosaithe ag an dóiteán: scornacha na bhfear a ghearradh, na mná a éigniú, agus an beagán d’earraí pearsanta a bhí acu a ghoid. Ag brúchtadh amach ar na sráideanna, chuaigh an daoscarshlua scanraithe i ngleic le haon eachtrannach a casadh orthu, agus dar le hEvelyn, níor tharla ach go ndearna na Buíonta Oilte, trúpaí na nGardaí Tarrthála, agus baill na cúirte iad a cheansú agus a bhrú ar ais chuig na páirceanna. Bhí trioblóid as cuimse agus deacracht mhór ag baint leis seo. Ba luaineach an mothú a bhí ann ag an am agus bhí faitíos ar Shéarlas go dtosófaí éirí amach ar an mórchóir i Londain i gcoinne na monarcachta. Cuireadh isteach an méid sin ar tháirgeadh agus ar dháileadh bia go dtí gur ídíodh ar fad iad, agus d’fhógair Séarlas go dtabharfaí isteach soláthairtí aráin chuig an gCathair gach lá agus go mbunófaí margaí sábháilte timpeall na himlíne. Bhain na margaí seo le ceannach agus le díol amháin, ní raibh aon amhras go ndáilfí cúnamh éigeandála.
Básanna agus scrios.
Níl taifead oifigiúil déanta ach ar bheagán de bhásanna ón dóiteán, agus tá sé ceaptha de réir seanchais nach raibh ach beagán de bhásanna fíora ann. Luann Porter an figiúr ocht, agus dar le Tinniswood “figiúirí aonair” a bhí i gceist, cé go ndeir sé chomh maith go gcaithfidh nár taifeadadh cuid de na básanna. Taobh amuigh de bhásanna a tharla go díreach ó dhó agus ó ionanálú deataigh, cailleadh teifigh sna campaí sin a cuireadh le chéile gan ullmhú. Easaontaíonn Hanson go hiomlán leis an tuairim nach raibh ann ach líon beag básanna. Áiríonn sé básanna le hocras agus le fuacht, a bhfuil eolas ann fúthu, ina measc siúd a tháinig slán ón uileloscadh. Deir sé go raibh siad cuachta istigh i mbotháin nó ina gcónaí i measc na bhfothrach, áit a mbíodh a gcuid bailte tráth, sa gheimhreadh fuar ina dhiaidh sin. Ina measc, mar shampla, bhí an drámadóir James Shirley agus a bhean chéile. Deir Hanson chomh maith “"it stretches credulity to believe that the only papists or foreigners being beaten to death or lynched were the ones rescued by the Duke of York"”. Dar leis, ní thugann na figiúirí oifigiúla mórán eolais ar chinniúint na mbocht, nach raibh taifead déanta orthu, agus ba leor an teas ag croílár na stoirmeacha olldóiteáin, a bhí i bhfad ní b’airde ná teas gnáthdhóiteán tí, le coirp a dhó go hiomlán. I gcásanna áirithe ní raibh fágtha ach beagán de bhloghanna blaoisce. Ní hamháin go raibh an dóiteán ag dó adhmaid, fabraicí agus tuí, ach dhóigh sé an ola, an phic, an gual, an gheir, na saillte, an siúcra, an t-alcól, an tuirpintín, agus an púdar gunna a bhí coinnithe i stóras sa cheantar ar bhruach na habhann. Leáigh sé an chruach iompórtáilte a bhí ina luí le taobh na gcéanna (leáphointe idir 1,250 °C (2,300 F) agus 1,480 °C (2,700 F)) agus na slabhraí agus na glais mhóra iarainn ar gheataí na Cathrach (leáphointe idir 1,100 °C (2,000 F) agus 1,650 °C (3000 F)). Ní bheadh mórán suime ag na boicht ocracha sna bloghanna cnámh anaithnide agus iad ag criathrú trí na mílte tonna de bhrablach agus de bhruscarnach tar éis an dóiteáin, agus iad ar lorg iarmhaise. Is beag suim a bheadh ag na fir oibre iontu ach oiread agus iad ag glanadh an bhrablaigh ina dhiaidh sin don atógáil. Ag féachaint don chiall cheannaithe agus don taithí faighte ó gach mórdhóiteán uirbeach eile thar na céadta, deir Hanson go láidir gur ionsaigh an dóiteán tionóntáin lofa na mbocht de luas nimhe. Dar leis, caithfidh gur sháinnigh an dóiteán ar a laghad, na seandaoine, na daoine an-óga, na mairtínigh agus na bacaigh, agus go raibh deannach agus luaithreach a gcnámh slogtha faoi bhrablach na siléar. Chiallódh sé sin nárbh é ceathrar ná ochtar a cailleadh sa dóiteán, ach go bhfuair na céadta nó, seans maith, na mílte, bás ann.
Maidir le foirgnimh agus le hábhair, ríomhtar gurbh é seo a leanas an scrios a rinneadh: 13,500 teach, 87 séipéal paróiste, 44 Halla Cuideachta, an Malartán Ríoga, Teach an Chustaim, Ardeaglais Naomh Pól, Pálás Bridewell agus príosúin eile Chathrach, Ard-Oifig na Litreacha, agus na trí gheata iartharacha cathrach, Ludgate, Newgate, agus Aldersgate. Rinneadh luach airgeadúil an chaillteanais, a measadh ar dtús gur £100,000,000 in airgead an ama sin a bhí ann, a laghdú ina dhiaidh sin go £10,000,000 neamhchinnte (breis agus £1,000,000,000 i bpuint 2005). Chreid Evelyn go bhfaca sé, sna páirceanna i dtreo Islington agus Highgate, suas le 200,000 duine de gach aicme scaipthe agus iad ina luí in aice leis na cairn earraí ar éirigh leo a shábháil.
Iarmhairtí an dóiteáin.
D’éiligh uaireadóirí bogintinneach Francach, Robert Hubert, go raibh sé mar ghníomhaire ag an bPápa agus gur thosaigh sé an Dóiteán Mór in Westminster. Glacadh lena admháil agus is sampla é sin den fhonn a bhí ann go n-aithneofaí daoine le bheith ina gceapa milleáin don dóiteáin. D’athraigh sé a scéal ina dhiaidh sin agus dúirt sé gur thosaigh sé an dóiteán ag an mbácús in Pudding Lane. Ciontaíodh Hubert, cé go raibh roinnt amhrais ann faoi cé chomh hinfheidhme is a bhí sé le pléadáil a dhéanamh. Crochadh é ag Tyburn, an 28 Meán Fómhair 1666.
Tar éis a bháis, tháinig sé chun solais nár shroich sé Londain go dtí dhá lá i ndiaidh don dóiteán tosú. Bhí Séarlas II ar thaobh na gCaitliceach agus bhain lucht freasúra a chúirte úsáid as na líomhaintí sin – gur Caitlicigh a chuir tús leis an dóiteán – mar bholscaireacht chumhachtach pholaitíochta. Tharla sé sin le linn na Comhcheilge Pápánaí den chuid is mó, agus le linn na géarchéime eisiata a tharla níos déanaí ina réimeas.
Thar lear, féachadh ar Dhóiteán Mór Londan mar chúiteamh Diaga, an Tiarna ag cur pionóis ar na Sasanaigh as Tine Chnámh Holmes, dó baile Ollannaigh trí seachtaine roimhe sin le linn an Dara Cogadh Angla-Ollannach.
Le linn an anoird agus na hanbhuaine i ndiaidh an dóiteáin, bhí faitíos ar Shéarlas II go dtosófaí éirí amach eile i Londain. Spreag sé na daoine gan dídean le bogadh amach as Londain agus lonnú áit éigin eile. D’eisigh sé forógra láithreach go gcuirfeadh gach Cathair agus Baile, gan eisceacht, fáilte roimh na daoine cráite, agus go dtabharfaidís saoirse dóibh a gcuid ceirdeanna láimhe a chleachtadh. Cuireadh Cúirt Dóiteáin ar leith ar bun chun plé le conspóidí idir tionóntaí agus tiarnaí talún agus chun cinneadh a dhéanamh maidir le cé acu den dá dhream ar cheart tabhairt faoin atógáil, bunaithe ar chumas íocaíochta. Bhí an Chúirt ina suí ó mhí Feabhra 1667 go mí Mheán Fómhair 1672.
Éisteadh cásanna agus b'iondúil go dtabharfaí fíorasc laistigh de lá. Gan an Chúirt Dóiteáin a bheith ann, chuirfeadh imris fhada dlí moill mhór ar an atógáil, rud a bhí ríthábhachtach dá mba rud é go raibh Londain chun teacht chuici féin arís. Le spreagadh ó Shéarlas, bhí scéimeanna radacacha atógála don smúrabhán de Chathair ag madhmadh isteach.
Dá ndéanfaí í a atógáil de réir na bpleananna sin, bheadh Londain chomh hollásach le Páras i stíl Bharócach (feic plean Evelyn ar dheis). Rinne an Choróin agus an Chathair iarracht a dhéanamh amach cér leis na tithe agus an talamh go léir go fírinneach, d'fhonn idirbheartú lena gcuid úinéirí maidir le cúiteamh as an athmhúnlú ar an mórchóir a bhain leis na pleananna sin, ach b’éigean dóibh an smaoineamh neamhréalaíoch sin a thréigean. Den chuid is mó, thug daoine neamhaird ar spreagthaí chun fir oibre a thabhairt isteach chun na láithreacha ar ar sheas na tithe a thomhas. I measc na ndaoine sin, bhí daoine a bhí buartha faoin maireachtáil ó lá go lá mar aon leis na daoine a d’fhág an phríomhchathair. Ar an gcéad rud, leis an nganntanas lucht oibre i ndiaidh an dóiteáin, bhí sé fíordheacair fir oibre a aimsiú chun an obair a dhéanamh. Gan trácht ar Wren ná Evelyn, tá a fhios againn gur mhol Robert Hooke, Valentine Knight agus Richard Newcourt pleananna atógála.
Toisc nach raibh na castachtaí úinéireachta réitithe, ní fhéadfadh aon cheann de na scéimeanna móra Barócacha le haghaidh Cathair de chearnóga ar stíl Iodáileach agus ascaillí a chur i ngníomh; ní raibh aon duine ann le dul chun réitigh leo agus ní raibh aon bhealach ann chun méid an chúitimh ba chóir a íoc a mheas. In ionad sin, rinneadh an seanphlean sráide a athchruthú sa Chathair nua, le feabhsuithe i gcúrsaí sláinteachais agus sábháilteacht dóiteáin: sráideanna níos leithne, céanna oscailte agus inrochtana feadh fhad na Tamaise, gan teach ar bith ag cur isteach ar an mbealach isteach chuig an abhainn, agus, an rud ba thábhachtaí, foirgnimh a bhí tógtha le brící agus clocha, seachas adhmad. Tógadh foirgnimh nua phoiblí ar láithreacha na gceann a bhí ann rompu: seans maith gurbh í Ardeaglais Naomh Pól an ceann is cáiliúla, agus cinn chosúla a bhí níos lú, an caoga eaglais nua de chuid Christopher Wren.
"Here by permission of heaven, hell broke loose upon this Protestant city...the most dreadful Burning of this City; begun and carried on by the treachery and malice of the Popish faction...Popish frenzy which wrought such horrors, is not yet quenched... "
Taobh amuigh de na ceithre bliana a raibh Séamus II i réim ó 1685 go 1689, d’fhan an inscríbhinn ann go dtí an bhliain 1830 nuair a ritheadh an tAcht um Fhuascailt na gCaitliceach.
Marcálann seádchomhartha eile, "The Golden Boy" ar Pye Corner in Smithfield, an áit ar stopadh an dóiteán. De réir na hinscríbhinne, toisc gur thosaigh an dóiteán ag Pudding Lane agus gur stop sé ag Pye Corner, thaispeáin sé sin go raibh an Dóiteán mar fhianaise ar dhíbheirg Dé ar Chathair Londain as peaca an chraois.
Creidtear gur mharaigh eipidéim na Plá Móire sa bhliain 1665 séú cuid d'áitritheoirí Londan, nó 80,000 duine. Deirtear uaireanta, toisc nár tharla eipidéimí plá arís i Londain i ndiaidh an dóiteáin, gur shábháil an Dóiteán Mór daoine i ndeireadh na dála toisc gur dhóigh sé cuid mhór den tithíocht mhíshláintiúil mar aon leis na francaigh agus a ndreancaidí a ghabh léi. Ar ndóigh ba iad na francaigh agus na dreancaidí sin a d’iompair an phlá. Easaontaíonn staraithe maidir le cibé acu ar chuir nó nár chuir an dóiteán cosc ar mhór-ráigeanna ina dhiaidh sin. Maítear ar láithreán gréasáin de chuid Iarsmalann Londan (The Museum of London) go raibh baint aige leis, ach luann an staraí Roy Porter nach ndeachaigh an dóiteán in aice leis na codanna ba mhíshláintiúla i Londain, na plódcheantair bhruachbhailteacha. Tá mínithe eile eipidéimeolaíochta tagtha chun cinn, agus tá sé tugtha faoi deara freisin gur imigh an galar ó bheagnach gach cathair Eorpach eile ag an am céanna.


Alan Kelly (imreoir).
B'imreoir sacair gairmiúil as Baile Átha Cliath i bPoblacht na hÉireann é Alan Kelly (5 Iúil 1936 – 20 Bealtaine 2009). Coimeádaí cúil a bhí ann, a chur tús leis a ghairmréim le Fánaithe Bhré agus Droim Conrach in Éirinn, sular bhog sé go Sasana chun imirt le Preston North End. Imreoir idirnáisiúnta a bhí ann chomh maith, a bhí idir na gcuaillí i seacht gcluiche agus dhá scór mar bhall de foireann Phoblacht na hÉireann.
Ba chúl báirí gairmiúla iad a bheirt mhac Gary Kelly agus Alan Kelly, Jr. chomh maith.
Kelly, Alan
Kelly, Alan
Kelly, Alan
Kelly, Alan


Tráth dom ag smaoineamh ar chríochaibh an tsaoil seo.
De réir dealraimh, cumadh an aisling Tráth dom ag smaoineamh ar chríochaibh an tsaoil seo, timpeall lár na bliana 1775. Ní fios go cinnte cérbh é an t-údar. Meastar go mb'fhéidir gur scríobh file darbh ainm Seán Mac Cathail é mar gheall ar thagairt don ainm sin i líne 69.
Bhí ainm an údair dírithe go príomha ar imeachtaí sa Spáinn. Bhi arm mór á shlógadh agus longa cogaidh á bhfeistiú ag na Spáinnigh. Mhúscail na hullmhúchái seo suim agus amhras ar fud na hEorpa toisc gur léir go raibh ar intinn ag na Spáinnigh ionradh a dhéanamh ar thír éigin, ní raibh a fhios ag éinne cén tír a bhí i gceist. Cheap an t-údar gurbh í Éire a sprioc, mar a dúirt sé sa dán seo. Ach tháinig na Spáinnigh i dtír ar chósta na hAilgéire i dtús mí Iúil - briseadh orthu agus d'fhan an Ailgéir neamhspleách ar na hEorpaigh go ceann 50 bliain eile. Meastar gur scríobhadh an t-amhrán seo i mí an Mheithimh nó sa chéad leath de mhí Iúil, sular tháinig scéala faoin ionradh ar an Ailgéir chomh fada le hÉirinn. Bhí dóchas ag an údar as na "géanna fiáine", na cumhachtaí Caitliceacha agus an Stíobhartach. Bhain sé sásamh as cruachás na mBriotanach i gCogadh Saoirse Mheiriceá. An teachtaireacht a bhí aige ná "Is í guais na Breataine uain na hÉireann".


Tráth inné is mé tnáite tréith.
Aisling thipiciúil den saghas a shamhlaítear leis an údar Eoghan Rua Ó Súilleabháin is ea Tráth inné is mé tnáite tréith.
Ábhar.
Tá an file ag fálróid leis go dubhach nuair a bhuaileann maighdean álainn - Éire i gcolainn dhaonna - leis. Cé go gcaíonn sí riocht dearóil a clainne tá teachtaireacht dóchais aici don fhile freisin - tá na "géanna fíáine" ar tí filleadh ar ais ar Éirinn chun na Gaill a ruaigeadh.
Dáta.
Sa dán maíonn an spéirbhean go bhfuil "Arnold...ag fáil an lae" ar fhórsaí na Breataine i gCogadh Saoirse Mheiriceá. Ceaptar mar sin gur cumadh an aisling sa chéad leath den bhliain 1776, sula raibh a fhios ag muintir na hÉireann go raibh teipthe ar ionradh Benedict Arnold ar Cheanada. Ceithre bliana dár gcionn (sa bhliain 1780), d'iompaigh Arnold a chóta agus thaobhaigh sé le fórsaí na Breataine. Mar sin, tá an tagairt mholtach dó sa dán seo ar iarraidh i roinnt de na lámhscríbhinní.
Tús an dáin.
"Tráth inné is mé tnáite tréith / ar fán i gcéin gan duine im ghaire / tharla tréimhse i ndoire coille / im fhaon-luí ar neoin."


Suantraí dá Mhac Tabhartha.
Chum an Ciarraíoch cáiliúil Eoghan Rua Ó Súilleabháin (1748 – 29 Meitheamh 1782) an dán Suantraí dá Mhac Tabhartha san ochtú céád.


Ceo Draíochta.
Chum an file Éireannach Eoghan Rua Ó Súilleabháin (1748 – 29 Meitheamh 1782) an dán Ceo Draíochta san ochtú céad.
Tús an dáin.
Ceo draíochta i gcoim oíche do sheol mé / trí thíorthaibh mar óinmhid ar strae, / gan príomhcharaid díograis im chóngar / is mé i gríochaibh tar m'eolas i gcéin


An Cumbric.
Teanga P-Cheilteach ab ea an Cumbric (mar a deirtear i mBéarla), nó Cymbrieg (mar a deirtear i mBreatnais) (nó Cwmbraíc, Cwmbraic) i dtuaisceart Shasana agus i ndeisceart na hAlbaine. Meastar freisin nach raibh ann ach canúint de chuid na Breatnaise. Ceaptar go bhfuil an teanga nó an chanúint seo marbh le 700 nó 900 bliain.
Yan, Tan, Tethera.
Ceaptar go mb'fhéidir go bhfuil baint ag na huimhreacha seo a bhíodh á úsáid ag feirmeoirí leis.


Tá an cruatan ar Sheoirse.
Chum Eoghan Rua Ó Súilleabháin an t-amhrán Tá an cruatan ar Sheoirse.
Dáta.
Cumadh an saothar i lár na bliana 1778, tar éis do na Francaigh teacht isteach i gCogadh Saoirse Mheiriceá ar thaobh na Stát Aontaithe. Luaitear loingeas cogaidh faoi cheannas an Comte d'Estaing a d'fhág calafort Toulon i mí Aibreáin, géarchéim pholaitiúil sa Ghearmáin a d'fhág Seoirse III na Breataine agus an tImpire Josef in adharca a chéile, agus iarrachtaí na mBriotanach chun cabhair míleata a fháil ó na Rúisigh.
Ábhar.
B'ábhar céiliúrtha d'Eoghan Rua é go raibh sé ina chogadh idir na Francaigh agus na Briotanaigh don chéad uair le cúig bliana déag anuas. Shíl sé go raibh na Spáinnigh ar tí cogadh a fhógairt freisin agus ghuigh sé go ndéanfadh cumhachtaí Caitliceacha na hEorpa ionradh ar Éirinn. Tá sé le tuiscint ón amhrán go raibh an pobal i gcoitinne ag coinneáil súil ghéar ar imeachtaí an chogaidh: "Tá scéalta maithe nódha 'rith / i gcóigibh na Banba". Léiríonn an aiste go raibh cur amach ag Eoghan Rua ar ullmhucháin mhíleata agus ar imeachtaí taidhleoireachta chumhachtaí móra na hEorpa.
Tús an amhráín.
"Tá an cruatan ar Sheoirse / cé mór a neart ar fairrge / ní réidhfidh Éire a ghnó dhó / a shlóite cé tréan!"


I Sacsaibh na séad i gcéin óm dhúchas.
Chum Eoghan Rua Ó Súilleabháin an dán I Sacsaibh na séad i gcéin óm dhúchas agus Cogadh Saoirse Mheiriceá ar siúil.
Cúlra.
Tugann an t-údar le fios gur preasáladh é agus go raibh se i Sasana nuair a chum sé an saothar. Deirt sé freisin go raibh sé "in arm 's in éide gléasta". Ach is iad na hoifigigh amháin a chaitheadh éide i gcabhlach na Breataine san ochtú céad déag. Mar sin, cheap Eoghan Caomhánach, scríobhaí a chóip an dán sa bhliain 1825, gur aistrigh Eoghan Rua ón gcabhlach go dtí an t-arm. Ceapann an scoláire Vincent Morley go bhfuil míniú níos simplí agus níos sochreidte ar fhianaise na haislinge - cé nach gcaitheadh gnáth-mhairnéalach éide, chaitheadh saighdiúirí an chabhlaigh, na muirshaighdiúirí, cótaí dearga mar a dhéanadh saighdiúirí an airm. Níorbh fhurasta na muirshaighdiúirí seo a earcú - bhí pá na mairnéalach níos fearr agus saol na saighdiúirí níos sócúlaí ar tír ná ar muir - agus mar sin bhí tábhacht ar leith leis an bpreasálacht i gcás shaighdiúirí an chabhlaigh. Bhíodh na díormáí preasála gníomhach i gcalafoirt na Mumhan agus tá iomrá an réice ar Eoghan Rua - ní deacair a shamhlú go bhféadfaí é a ghabháil i gcuideachta lucht ragairne agus a sheoladh amach thar cuan amach.
Dáta.
Is deacair dáta cruinn a lua leis an saothar toisc nach bhfuil tagairtí ann d'imeachtaí a bhí ar siúl ag an am. Sa leabhar "Eoghan Ruadh Ó Súilleabháin, 1784", dúirt Risteard Ó Foghludha go bhfaca sé cóip den aisling i leabhar a scríobh Seán Ó Súilleabháin i Mala i gContae Chorcaí sa bhliain 1778. Tá deacrachtaí nach beag ag baint leis an dáta seo, áfach. Is léir go raibh Eoghan Rua in Éirinn i samhradh na bliana 1778, tráth a chum sé "Tá an cruatan ar Sheoirse". Is léir freisin go raibh sé in Éirinn i Lúnasa na bliana 1781, nuair a chum sé barántas dá chomhfhile Muiris Ó Gríofa. Más rud é gur preasáladh Eoghan Rua i dtreo dheireadh na bliana 1778, ní móide go scaoilfí abhaile é chomh luath le 1781, dhá bhliain sular chríochnaigh an cogadh. Lena chois sin, chum sé amhrán i mBéarla ("Rodney's Glory") a thacaíonn leis an tuairim go raibh se i láthair ag an gcath a troideadh idir cabhlaigh na Fraince agus na Breataine ag Îles des Saintes sna hIndiacha Thiar, an 12 Aibreán 1782; bua mór don Aimiréal George Rodney a bhí ann, a chinntigh go mbeadh an lámh in uachtar ag an mBreatain i Muir Chairib feasta. Mar sin, meastar go mb'fhéidir go raibh dul amú ar Ó Foghludha maidir le dáta na lámhscríbhinne, gur chaith an file téarma amháin mar mhuirshaighdiúir (ó 1781 go 1783) agus gur chum se an dán seo le linn na tréimhse sin.
Mothúcháin an fhile.
Tá easpa dóchais maidir le cúrsa an chogaidh le brath sa dán seo. Cheap an file go raibh na Briotanaigh "ró-thréan i mbarcaibh" - tuairim nár dheacair a thuiscint más amhlaidh gur cumadh an saothar i ndiaidh bua Rodney i gcath Les Saintes. Ach d'fhéadfaí éadóchas Uí Shúilleabháin a mhíniú ar bhealaigh eile. B'fhéidir go ndeachaigh an chumhacht mhíleata agus an saibhreas a chonaic sé i gcalafoirt Shasana i gcion air. B'fhéidir gurb é a dhrochchás féin a bhí ag cur isteach air. Baineann sé le hábhar freisin go raibh Eoghan Rua ag scríobh chuig cara: "Seán seasmhach saor de phriomhshliocht Eachaidh / is é do ghlacfaidh tú i gcion; / is tabhair dó féin tar aon dem charaid / mo bhé gan taisce cumhdaigh." B'fhéidir go mbeadh léiriú níos macánta ar thuairimí an fhile ar fáil in aiste phríobháideach na i saothar a cumadh don phobal i gcoitinne.
An chéad véarsa.
"I Sacsaibh na séad i gcéin óm dhúchas / faoi bharra na gcraobh cois cé na stiúrbharc / is mé ag machnamh ar éag na bhflaith is na laoch / i bhfearainnaibh Chéin do turnadh / le Danair i spéirling chúncais / dá gcabhair cidh tréan mé i bhfionntar / ag fearadh mo dhéar go lachtmhar le léan / gan aiteas, gan réim, gan subhachas."


Pallaidiam.
Is é an pallaidiam dúil uimhir a 46, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Pd. Miotal atá ann agus é gann go maith sa dúlra. Ceann de na miotail phlatanamchosúla é, agus é lonrúil, cosúil leis an airgead geal. Ba é an ceimiceoir William Hyde Wollston ba túisce a d'aithin gur dúil ar leith a bhí ann, agus d'ainmnigh sé é as an astaróideach úd 2 Pallas.
Tá sé iseatóp cobhsaí nádúrtha ag an bpallaidiam: Pd-102 (1.02% de phallaidiam an dúlra), Pd-104 (11.14%), Pd-105 (22.33%), Pd-106 (27.33%), Pd-108 (26.46%) agus Pd-110 (11.72%).
Baintear úsáid as an bpallaidiam le himoibrithe ceimiceacha a chatalú, nó is féidir leis an miotal seo cuid mhór hidrigine a shú isteach. Thairis sin, is féidir hidrigin a ghlanadh ar an dóigh seo, ós rud é nach féidir na gáis eile a stóráil sa phallaidiam mar sin. Dúil úsáideach é an pallaidiam sa tseodóireacht, sa leictreonaic, san fhiaclóireacht agus ina lán teicneolaíochtaí eile. Má mheasctar pallaidiam leis an ór, gheofar ór geal - ór nach bhfuil dath buí an óir ann.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí a bhíonn ag an bpallaidiam ná +1, +2, agus +4. I gcuid de na comhdhúile, d'fhéadfá an chiall a bhaint as an bhfoirmle gurb é +3 an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an bpallaidiam iontu, ach is é an tuiscint atá ag na saineolaithe ar na comhdhúile seo inniu go bhfuil idir Pd(II) agus Pd(IV) iontu, agus go bhfuil sé de chlaonadh ag an bpallaidiam comhdhúile a dhéanamh a bhfuil an dá staid ocsaídiúcháin seo ar fáil iontu in éineacht.


Erasmus as Rotterdam.
Erasmus le Hans Holbein (1523)
Ba sagart, fealsúnaí, daonnachtaí Críostaíochta agus deashearmanóir é Erasmus as Rotterdam (rugadh 27 nó 28 Deireadh Fómhair 1469 i Batavice, Rotterdam agus d'éag 12 Iúil 1536 i mBasil, An Eilvéis).
A Shaol.
Rugadh i mbochtanas é, ach ghlacadh isteach in mainistreach de chuid na nAgaistíneach é mar stócach agus rinneadh sagart agus níos déanaí easpag de. Chaith sé tréimhse ag déanamh staidéir i bPáras ach in ainneoin gur fhoghlaim sé neart, chuir an cruatan a d'fhulaing sé ansin isteach air. Thaistil sé ó cheann ceann na hEorpa agus chaith sé seal torthúil taitneamhach i Sasana mar ar bhuail sé le na daonnachtaí mór le rá comhaimseartha sa tír sin.
Chuir sé neart oibre fiúntach i gcló, uilig scríte i Laidin, teanga ina raibh a chumas aitheanta go forleathan. Rinne sé chuir síos agus tráchtaireacht ar a lán de na saothar clasaiceach ón seandomhan agus anuas ar sin cháin sé an Eaglais Chaitliceach agus rinne sé chuid mhaith mholta le na fadhbanna, nárbh fhéidir a shéanna, a bhí aici a réiteach.
Bhí clú agus cáil dochreidte aige thart fán Eoraip agus neart rialaitheoirí ag lorg a chomhairle. Thart faoin am seo is ea a thosaigh an Athleasú Creidimh le Martin Luther agus a thacaithe. Deirtear go raibh sé ar chumas Erasmus stop a chuir le seo agus na fadhbanna a réiteach taobh istigh den Eaglais Chaitliceach agus an deighilt a sheachaint ach de réir dealramh ní raibh sé sásta idirghabháil a dhéanamh. Níor thacaí sé le ceachtar de na dreamanna agus faoi dheireadh ní mó ná sásta a bhí chaon taobh den aighneas. Chuireadh é in Ardeaglais Basil sa bhliain 1536.
A Shaothar.
Erasmus


Róidiam.
Ceann de na miotail i ngrúpa an phlatanaim is é an róidiam, Rh, dúil uimhir a 45. Ní bhíonn sé le fáil sa dúlra ach go tearc, go háirithe mar neamhghlaine i mianta an phlatanaim, an phallaidiam agus an óir. Ní áibhéil a rá go bhfuil an róidiam seacht n-oiread níos daoire ná an t-ór féin.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an róidiam, mar atá, 103Rh, agus sin é an t-aon chineál róidiam atá le fáil go nádúrtha. Is é 101Rh an t-iseatóp radaighníomhach is fadsaolaí, ach ós rud é nach bhfuil an ceann sin féin ach trí bliana is ceithre mhí ar leathré, ní féidir teacht air sa dúlra.
Tá an róidiam an-díonta ar na hocsaídeoirí láidire a thuaslagaíonn an chuid is mó de na miotail lómhara féin. Ní dhéanann an t-aigéad nítreach dochar ar bith dó, agus ní oibríonn an "aqua regia" féin air mar a oibríonn sé ar an ór.
Úsáidtear an róidiam i dtiontairí catalaíocha na ngluaisteán - is é sin, sna gléis ghlanta a bhaineann cuid den truailliú de sceithgháis na bhfeithiclí. Is gnách an róidiam sna tiontairí seo a athchúrsáil, agus le fírinne, tá athchúrsáil an róidiam ag obair sách éifeachtach ar na saolta seo.
Tá tábhacht áirithe ag an róidiam sa tseodóireacht freisin, ach is annamh a dhéantar fáinní nó seodra eile as róidiam glan, nó is miotal crua righin é an róidiam - ní ghéillfeadh sé do bhuillí an chasúir - agus leáphointe sách ard aige fosta. Mar sin, níl sé furasta róidiam a shaoirsiniú go seodra. Go tipiciúil, cuirtear brat róidiam ar airgead geal nó ar ór geal le loinnir an róidiam a fhágáil ar an bhfáinne.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is minicí a bhíonn ag an róidiam ina chuid comhdhúl ná +3, ach tá a lán staideanna ocsaídiúcháin eile aige freisin, +4 ach go háirithe, agus ceimic sách casta aige. Tá dhá ocsaíd ann ar a laghad, Rh2O3 nó an trí-ocsaíd déróidiam (uimhir ocsaídiúcháin: +3), agus RhO2 nó dé-ocsaíd an róidiam (uimhir ocsaídiúcháin: +4). I gcomhdhúile coimpléasca de chuid an róidiam, is féidir gurb í an staid fhoirmeálta ocsaídiúcháin atá ag an róidiam ná 0, nó bíonn an t-adamh róidiam timpeallaithe ag lioganna ar féidir teacht orthu ina móilíní neamhspleácha freisin. Sampla de seo is ea Rh4(CO)12.


Teicnéitiam.
Is é an teicnéitiam an dúil is éadroime acu siúd nach bhfuil ach iseatóip radaighníomhacha acu. Is é dúil cheimiceach uimhir a 43 é, agus é suite in aon ghrúpa leis an réiniam agus leis an mangainéis, dhá dhúil a bhfuil sé gaolmhar leo ó thaobh na ceimice de. Is é an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil aige ná Tc-98, agus é 4 mhilliún agus dhá chéad míle bliain ar leathré; Tc-97, agus é 2.6 milliún bliain ar leathré; agus Tc-99, agus é 211 mhíle bliain ar leathré. Is é Tc-99 an t-iseatóp is tábhachtaí ó thaobh na teicneolaíochta agus na táirgíochta de, nó tá sé le fáil go réidh i ndramhaíl eamhnaithe na n-imoibreoirí núicléacha.
Níl an teicnéitiam ar fáil go nádúrtha sa dúlra. Ba iad na fisiceoirí Sicileacha Carlo Perrier agus Emilio Segrè a d'aithin an chéad uair é i sampla de thruflais radaighníomhach a fuair Segré mar bhronntanas ó Ernest O. Lawrence i ndiaidh dó cuairt a thabhairt in Ollscoil Berkeley le cioglatrón Lawrence a fheiceáil - ba é Lawrence a chéadcheap an cioglatrón. Go bunúsach, ní raibh i gceist ach páirteanna den chioglotrón nach raibh inúsáidte a thuilleadh, ó bhí siad éirithe radaighníomhach. Le cuidiú an cheimiceora Perrier, fuair Segrè amach gur dúil anaithnid ba chúis leis an radaighníomhaíocht sa sampla, agus d'iompaigh sé amach gurb é dúil uimhir a 43 a bhí i gceist - dúil a raibh tóir bhuile ag na ceimiceoirí uirthi le fada, ó bhí sliotán folamh ann di i dtábla peiriadach na ndúl. Bhaist siad teicnéitiam uirthi, is é sin, an dúil shaorga - tá gaol ag an ainm le "teicníocht", "teicneolaíocht" agus araile. Ní mó ná sásta a bhí lucht riaracháin Ollscoil Palermo leis an ainm seo, nó b'fhearr leosan "panóirmiam" a thabhairt ar an dúil nua agus ainm Palermo ("Panormus" as Laidin) a bhuanú i mbéal phobal na heolaíochta.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +IV, +V agus +VII. Cé gur miotal é an teicnéitiam, ní bhíonn sé fonnmhar chun iain dheimhneacha a dhéanamh. Ina áit sin, ceanglaíonn sé naisc chomhfhiúsacha. Tá dhá ocsaíd ag an teicnéitiam, mar atá, an heaptocsaíd détheicnéitiam Tc2O7 agus dé-ocsaíd an teicnéitiam TcO2.
Tá ocsaigéad ag an teicnéitiam, is é sin, an t-aigéad sártheicnéatach, HTcO4, aigéad láidir a bhfuil tábhacht nach beag lena chuid salann do na ceimiceoirí. Tá struchtúr na salann seo (na sártheicnéatáití) cosúil leis na sármhanganáití, ach ní ocsaídeoirí láidre iad, nó tá an t-ian sártheicnéatáite, TcO4-, cuíosach cobhsaí. Is féidir, áfach, í a dhí-ocsaídiú go teicnéatáit, TcO42-.


Dearcealaíona.
Is foirmeacha ealaíon iad na dearcealaíona nó na hamharcealaíona, a bhíonn dírithe ar saothair amharcealaíne a chruthú, fearacht líníocht,
péinteáil, grianghrafadóireacht, Scannánaíocht agus le priontaí a dhéanamh.
Glaoitear na healaíona plaisteacha ar an saothair lena mbaineann réada tríthoiseacha a chruthú, mar shampla dealbhóireacht agus ailtireacht.
Bíonn baint ag a lán disciplíní ealaíonta (na taibh-ealaíona, ealaíona-teanga, ealaíona-teicstíle, ealaíona-cócaireachta) le gnéithe de chuid na ndearcealaíon agus na n-ealaíon tré chéile, mar sin níl sainiú beacht nó cruinn ar na téarmaí seo.


Tulsa, Oklahoma.
Is í Tulsa an dara cathair is mó i stát Oklahoma, agus an cúigiú cathair is daichead is mó sna Stáit Aontaithe. Is í príomhbhaile chontae Thulsa í.
Ba lonnaíocht de chuid na Muscógach í Tulsa sna 1830í. Tháinig an t-ainm ó "Tallasi", focal a chiallaíonn 'seanbhaile' i Muscóigis.
Go luath sa 20ú aois tugadh "Príomhchathair Ola an Domhain" ar Thulsa mar gheall ar a thionscal ola. Ins hochtóidí, áfach, tugadh an teideal do Houston i dTexas agus an ola á hídiú timpeall Thulsa féin.
Tá iomrá ar Leabharlann McFarlin in Ollscoil Tulsa de bharr a bhfuil de bhunleaganacha shaothair James Joyce ann.


Oismiam.
Is é an t-oismiam dúil uimhir a 76, agus is í an tsiombail cheimiceach a thagraíonn dó ná Os. Tá na miotail go léir i ngrúpa an phlatanaim an-trom, ach is é an t-oismiam an dúil is airde dlús ar fad, nó tá sé beagnach dhá oiread chomh trom leis an luaidhe, - tá sé 22.6 g/m3 ar dlús. Bíonn sé le fáil sa dúlra in éineacht leis an iridiam, agus is minic a thagraítear don "oismiridiam", is é sin, do chóimhiotal nádúrtha an oismiam agus an iridiam.
Ba é an ceimiceoir Sasanach Smithson Tennant a d'aonraigh an t-oismiam an chéad uair agus a d'aithin mar dhúil ar leith é, thiar sa bhliain 1803. Eisean a d'ainmnigh é freisin.
Tá loinnir ghormgheal san oismiam, agus fuair sé a ainm ón bhfocal Gréigise a chiallaíonn "drochbholadh". Bíonn drochbholadh as an oismiam, toisc go bhfuil ocsaíd sho-ghalaithe aige, an teatrocsaíd oismiam OsO4. Bíonn ábhairín den bholadh seo le haithint as an miotal féin, agus é ag imoibriú le hocsaigin an aeir.
Miotal crua briosc sobhriste é an t-oismiam, agus mar sin, ní furasta é a shaoirsiniú ná a mheaisíniú. Mar sin, is ar éigean a bhaintear úsáid ar bith as sa tionsclaíocht mar ghlanmhiotal. Mar chóimhiotal is mó a úsáidtear é. Luadh cheana féin gur mar chóimhiotal leis an iridiam is mó a bhíonn oismiam ar fáil sa dúlra, agus bíonn sé praiticiúil oismiam agus iridiam a mheascadh le cóimhiotal inúsáidte a fháil le haghaidh na tionsclaíochta fosta.
Tá an t-oismiam nádúrtha comhdhéanta as seacht n-iseatóp, mar atá, Os-184 (0.02 % d'oismiam an dúlra), Os-186 (1.59 %), Os-187 (1.96 %), Os-188 (13.24 %), Os-189 (16.15 %), Os-190 (16.26 %), agus Os-192 (an t-iseatóp is flúirsí, 40.78 %). Tá an chuma ar an scéal go bhfuil cuid de na hiseatóip nádúrtha seo radaighníomhach, ach má tá féin, tá an leathré chomh fada is nach féidir radaíocht ar bith a aithint ag teacht astu. Ó thaobh an ghnáthshaoil de, tá sé sábháilte a rá go bhfuil siad cobhsaí.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is coitianta a bhíonn ag an oismiam ná +2, +3, +4 agus +8. Is í an teatrocsaíd an chomhdhúil is tábhachtaí, agus tá sé de chlaonadh sna comhdhúile eile claochlú go teatrocsaíd má thagann siad i dteagmháil leis an ocsaigin. Nimh láidir dhainséarach í an teatrocsaíd oismiam.


Emilio Segrè.
Fisiceoir Iodálach ab ea Emilio Gino Segrè (1 Feabhra 1905 – 22 Aibreán 1989) agus bhuaigh sé Duais Nobel sa bhliain 1959, sa bhFisic. D'aimsigh sé, in éineacht le hOwen Chamberlain, an cáithnín fo-adamhach 'an frithphrótón'.
Beathaisnéis.
Rugadh Segrè i mbaile Tivoli, gearr don Róimh, agus chláraigh sé in Ollscoil na Róimhe 'La Sapienza', mar mhac léin innealtóireachta. D'aistrigh sé go Fisic sa bhliain 1927 agus bhain sé céim dochtúra amach sa bhliain 1928, tar éis a bheith faoi fheitheoireacht phearsanta Enrico Fermi.


Smithson Tennant.
Ceimiceoir Sasanach ab ea Smithson Tennant (30 Samhain 1761 - 22 Feabhra 1815). Bhain sé clú amach os rud é gur aimsigh sé na dúile iridiam agus oismiam a bhfuair sé in iarmhair tuaslagtha de mhian phlatanaim, sa bhliain 1803. Chuir sé freisin le chruthúnas aitheantais na dúile diamant agus fioghual. Tá an mianrach Teinnintít ainmnithe ina dhiaidh.


Réiniam.
Miotal trasdultach é an réiniam, arb é dúil uimhir a 75 é, agus is é an giorrúchán a sheasann dó ná Re. Miotal geal trom é agus é ar ceann de na dúile is éagoitianta dá bhfuil ann. Tá éileamh mór agus praghas ard air dá réir sin, agus é tábhachtach san eitleoireacht, nó úsáidtear cuid mhór réiniam le haghaidh na gcóimhiotal as a ndéantar scairdinnill. Ba iad na heolaithe Gearmánacha Walter Noddack, Ida Tacke agus Otto Berg a d'aonraigh an chéad sampla réiniam sna 1920idí. D'ainmnigh siad an dúil as an Réin, abhainn mhór iarthar na Gearmáine.
Tá dhá iseatóp nádúrtha ag an réiniam, Re-185 agus Re-187. Is é Re-187 an ceann is coitianta acu, agus é níos flúirsí (62.6 % de réiniam an dúlra) ná an ceann eile. Mar sin féin, is raidiseatóp é Re-187. Radaighníomhach is mar atá sé, tá sé an-fhadsaolach, rud a fhágann nach baol don duine radaighníomhaíocht an réiniam nádúrtha. Is é an cineál meath radaighníomhach a thagann ar an gcineál seo réiniam ná béite-mheath. Mar sin, is dual do réiniam-187 leictreon a astú agus claochlú go hoismiam-187.
Tá ceimic an réiniam iontach casta, agus raon fada d'uimhreacha ocsaídiúcháin aige, ó -3 go +7.


League of Ireland 1926/27.
Ba é League of Ireland 1926/27 an séú shéasúr de Shraith na hÉireann.


Associazione Sportiva Roma.
Is club peile Iodálach é Associazione Sportiva Roma, ar a dtugtar "Roma" de ghnáth, as an Róimh. Bunaíodh an Roma sa bhliain 1927. Imríonn an club i Serie A.
Naisc sheachtracha.
Roma, A.S.
A.S. Roma


Molaibdéineam.
Is é an molaibdéineam dúil uimhir a 42 i dtábla peiriadach na ndúl, agus is é an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Mo. Ba é Peter Jacob Hjelm, an ceimiceoir Sualannach, ba túisce a d'aonraigh ina dhúil é, thiar sa bhliain 1781. Cupla bliain roimhe sin, áfach, d'aithin Carl Wilhelm Scheele mar dhúil ar leith é, cé nach raibh sé ábalta na comhdhúile a dhí-ocsaídiú go miotal glan. Bhí aithne ar a lán mianraí molaibdéinim i bhfad roimhe sin féin, áfach.
Ceann de na miotail trasdultacha é an molaibdéineam, agus é sa ghrúpa chéanna leis an gcróimiam agus leis an tungstan. Miotal liath é. Tá sé níos cosúla leis an tungstan, ó thaobh na ceimice de.
Tá an t-ainm sin "molaibdéineam" bunaithe ar ainm na luaidhe sa Ghréigis. Is í an fhoinse is fearr molaibdéinim atá ar fáil sa dúlra ná an mianra ar a dtugtar molaibdéinít. Tá a fhios againn inniu gurb éard atá ann ná déshuilfíd an mholaibdéinim, MoS2, ach shíl na daoine ar feadh i bhfad gur comhdhúil de chuid na luaidhe a bheadh ann.
Tá seacht n-iseatóp nádúrtha ag an molaibdéineam, agus an chuid is mó acu cobhsaí. An cupla ceann acu atá radaighníomhach, is follasach go bhfuil leathré an-fhada acu. Is é an t-iseatóp is flúirsí ná Mo-98, a sheasann d'aon adamh molaibdéinim as an gceathrar, beagnach (24.13 % de mholaibdéiniam an dúlra, le bheith beacht).
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +2, +3, +4, +5, agus +6.


Ruitéiniam.
Is é an ruitéiniam dúil uimhir a 44 i dtábla peiriadach na ndúl, agus is é an giorrúchán a sheasann dó ná Ru. Ceann de na miotail i ngrúpa an phlatanaim é, agus ceann de na miotail trasdultacha atá ann, leis. Miotal crua geal atá ann, agus cosúil leis an oismiam, imoibríonn sé le hocsaigin an aeir, ionas go gcruthaítear teatrocsaíd - i gcás an ruitéiniam, is í teatrocsaíd an ruitéiniam í, nó RuO4.
Is gnách úsáid a bhaint as an ruitéiniam sa chóimhiotalú. Má mheasctar iarsmaí beaga ruitéiniam tríd an tíotáiniam, cuirfidh sé go mór le díontacht an tíotáiniam ar an gcreimeadh. Maidir leis an oismiam agus leis an bplatanam, is féidir iad a dhéanamh níos crua trí ruitéiniam a chur leo.
Ba é an t-eolaí Karl Ernst Claus a d'aithin an ruitéiniam agus a d'aonraigh an chéad smután de, thiar sa bhliain 1844 in Kazan, an Rúis. B'as an Eastóin dó, ar chúige Rúiseach í san am, agus léiríonn a ainm go raibh baint aige le seanuaisle Gearmánacha an chúige sin. Mar ba dual do Ghearmánaigh na hEastóine, áfach, bhí sé ina thírghráthóir mhór Rúiseach, agus d'ainmnigh sé an dúil nua as an Rúis - ruitéiniam. San am sin, ba ghnách úsáid a bhaint as an ainm Laidine "Ruthenia" - an Ruitéin - mar aistriúchán ar "Rus" na Rúisise, is é sin, sean-chomhainm na Rúise, na hÚcráine agus na Bealarúise. Inniu, ní gnách "Ruitéanaigh" a thabhairt ach ar threibheacha áirithe Úcránacha, go háirithe in Iarthar na hÚcráine.
Tá ruitéiniam an dúlra comhdhéanta as seacht n-iseatóp cobhsaí. Níl raidiseatóip fhadsaolacha ag an ruitéiniam a bheadh ar fáil go nádúrtha.
Tá ceimic an ruitéiniam sách cosúil le ceimic an oismiam, an teatrocsaíd ach go háirithe. Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +2, +3 agus +4, áfach.
Níl ról ar bith ag an ruitéiniam i mbeatha an duine. A mhalairt ar fad, creidtear go bhfuil nimh ann - ar a laghad, tá an teatrocsaíd sách dainséarach, díreach cosúil le teatrocsaíd an oismiam. Carnann an ruitéiniam sna cnámha, agus is féidir go bhfuil sé in ann ailse a tharraingt ar an duine, fiú.


Iridiam.
Is é an t-iridiam dúil uimhir a 77 i dtábla peiriadach na ndúl, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Ir. Ceann de na miotail phlatanamchosúla é, agus é ar an miotal is fearr a sheasann creimeadh. Ba é Smithson Tennant a d'aithin an chéad uair é, sa bhliain 1803, agus d'ainmnigh sé as Iris, bandia Gréagach an bhogha báistí, é, toisc go raibh dathanna láidire ina lán salann iridiam. Níl sé le fáil sa dúlra ach go tearc, agus ní tháirgtear mórán de, ach baintear sainúsáid as i gcraobhacha áirithe tionsclaíochta.
Miotal bán nó bánbhuí é an t-iridiam - is ar an imir bhuí is fearr a aithníonn súil an duine thar an bplatanam é. Cosúil leis na miotail eile i ngrúpa an phlatanaim, tá an t-iridiam iontach trom - beagnach chomh trom leis an oismiam.
Tá dhá iseatóp nádúrtha ag an iridiam, mar atá, Ir-191 (37.3 % d'iridiam an dúlra) agus Ir-193 (62.7 % d'iridiam an dúlra). Iseatóip chobhsaí iad - níl teacht ar aon raidiseatóp iridiam sa dúlra.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +3 agus +4. Is í an t-aon ocsaíd a bhfuil na ceimiceoirí eolach uirthi ná an dé-ocsaíd IrO2, ar púdar donn í. Deirtear go bhfuil seisce-ocsaíd (trí-ocsaíd dé-iridiam, Ir2O3) ann freisin, agus gur púdar dúghorm í, ach níl cur síos cuimsitheach ar fáil ar an ocsaíd seo, agus is ábhar conspóide í i gcónaí. Is féidir leis an iridiam dul i gcomhdhúile den dá chineál le dúile eile i ngrúpa na hocsaigine, áfach: d'éirigh leis na ceimiceoirí an dá chineál suilfídí (IrS2, Ir2S3), seiléinídí (IrSe2, Ir2Se3) agus teallúirídí (IrTe2, Ir2Te3) a chruthú. Tá tuairisc tugtha ar an tríshuilfíd IrS3 freisin. Tá sraith iomlán halaiginídí ann ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin +3 ag an iridiam: an fhluairíd IrF3, an chlóiríd IrCl3, an bhróimíd IrBr3 agus an iaidíd IrI3. Is féidir leis an bhfluairín an t-iridiam a ocsaídiú go staid níos airde fós, agus mar sin, tá teitreafhluairíd, peinteafhluairíd agus heicseafhluairíd ann.


Platanam.
Is é an platanam dúil a 78 i dtábla peiriadach na ndúl, agus is é an tsiombail a sheasann dó i bhfoirmlí ceimiceacha ná Pt. Fuair sé a ainm ó na "conquistadores" Spáinneacha a bhí ag creachadh Mheiriceá Theas ar lorg óir agus airgid ghil, agus ba nós leo "platina" nó "airgidín", "airgead beag" a thabhairt air. Ar dtús, níor thuig siad gur miotal luachmhar a bhí ann. Inniu, áfach, tá an-ráchairt ar an bplatanam, nó tá sé chomh húsáideach agus atá sé tearc sa dúlra. Úsáidtear é i ndéantús na soithí saotharlainne agus i gcatalú na n-imoibrithe ceimiceacha, nó tá sé suaithní ar fad chomh réidh is a ólann sé isteach hidrigin. Thairis sin, tá sé níos oiriúnaí don tseodóireacht ná miotail eile an ghrúpa.
Miotal geal é an platanam, agus is furasta é a shaoirsiniú, cosúil leis an ór. Ar nós na miotal platanamchosúil go léir, tá sé iontach trom, 21.45 g/cm3 ar dlús. Tá sé díonta go leor ar a lán ocsaídeoirí, ach tuaslagann an t-"aqua regia" (meascán an aigéid nítrigh agus an aigéid hiodraclóraigh) é, mar a thuaslagann sé an t-ór. Nuair a imoibreoidh an platanam leis an "aqua regia", déanfar ian coimpléascach, heicseaclóraphlatanáit, de (PtCl62-) - is í an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an bplatanam san ian seo ná +4.
Tá an platanam nádúrtha comhdhéanta as sé iseatóp: Pt-190 (0.014 % de phlatanam an dúlra), Pt-192 (0.782 %), Pt-194 (32.967 %), Pt-195 (33.832 %), Pt-196 (25.242 %), agus Pt-198 (7.163). Raidiseatóp é Pt-190, an ceann is teirce acu, nó tagann alfa-mheath air, agus é ag claochlú go hoismiam. Tá leathré chomh fada aige agus gur féidir neamhshuim a dhéanamh dá radaighníomhaíocht - 650,000,000,000 bliain. Le fírinne, is dócha go bhfuil Pt-198 radaighníomhach freisin, ach tá a leathré i bhfad níos faide fós, ionas gur féidir dearcadh air mar núiclíd chobhsaí.
Dúil iontach tearc é. Is é tiúchan an phlatanam i screamh an Domhain ná 0.005 milliúnú cuid. Go tipiciúil bíonn sé ar fáil mar mhiotal, nó mar chóimhiotal leis na dúile eile sa ghrúpa chéanna, an t-iridiam ach go háirithe. Fosuithe gláracha a bhíonn i gceist ansin, is é sin, d'fhág uiscí triomaithe na hiarsmaí platanaim seo ina ndiaidh fadó. Tá na fosuithe sa Cholóim, Meiriceá Theas, á n-oibriú ó na laethanta roimh Chríostóir Colambas anuas, agus platanam fágtha iontu i gcónaí. Fosú tábhachtach eile atá i Sléibhte na hÚraile sa Rúis. Tá speirílít - comhdhúil na harsanaice agus an phlatanaim - ar fáil i gCeanada, i gcráitéar Sudbury, Ontario. Mianra platanaim í an chúipéirít atá comhdhéanta as suilfídí an phlatanaim agus na miotal gaolmhar - mianra tearc é ach tá sé le fáil sna fosuithe i gCúige Gauteng, timpeall ar Pretoria san Afraic Theas. Ansin atá na fosuithe is saibhre platanam ar fud an domhain.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +2 agus +4, ach go ginearálta, is dúil thámh í nach bhfuil araiciseach chun imoibriú leis na dúile eile. Úsáidtear an cis-phlatanam, comhdhúil choimpléascach ina bhfuil dhá mhóilín amóinia agus dhá adamh clóirín nasctha den adamh platanaim i lár an iomláin, - úsáidtear an chomhdhúil seo sa cheimiteiripe leis na cealla ailse a mharú.


Tuirse aerthurais.
Tuirse aerthurais a bhíonn ar an duine i ndiaidh aerthuras fada a dhéanamh go dtí crios ama eile, ionas nach bhfuil rithimí laethúla a gcolainne bord ar bhord leis an am áitiúil. Maireann an tuirse aerthurais i bhfad ar an othar má chuir sé turas fada de - le teacht chugat féin ón tuirse aerthurais, teastaíonn lá in aghaidh gach crios ama a thrasnáil tú i rith an turais, má bhí tú ag dul soir. Má bhí tú ag dul anoir, tógann an téarnamh lá go leith ort in aghaidh an chreasa ama. Ar ndóigh, níl anseo ach treoir.


Réics Carló.
Bleachtaire ficseanúil is ea Réics Carló a tháinig as peann an úrscéalaí Cathal Ó Sándair. Scríobh Cathal sraith fhada úrscéalta beaga faoi eachtraí Reics Carló, a iníon Fionnuala, Brian Ó Ruairc a chúntóir óg agus a phríomhnámhaid Randa Dal. In ómós do Reics Carló, tugtar Gradam Reics Carló ar an ngradam a bhronnann Oireachtas na Gaeilge ar an leabhar is fearr do dhaoine óga.


Candida albicans.
Is fungas dioplóideach é Candida albicans ("cineál ghiosta"), a bhíonn i measc na n-orgánach a dhéanann atáirgeadh gnéasach, ach ní méóis. Is gníomhaire cúisíoch é, de réir mar a bhíonn caoi ann, in ionfhabhtuithe béalacha agus ginitiúla daonna.
Tá ionfhabhtuithe sistéamacha fungasacha (fungaimí) aitheanta mar údair tábhachtacha i ngalracht agus mbásmhaireacht na n-othar
imdhíon-shochtaithe (m.sh. SEIF, ceimiteiripe ailse, galar fungasach sistéamach, trasphlandú smeara nó orgáin)
De bhreis ar sin, is ábhar mór imní anois iad na hionfhabhtuithe bainteach le hospidéal, faighte ag othair, nár cheapadh roimhe sin go mbeadh siad i mbaol. (m.sh. othair a d'fhan san aonad dianchúram)


Ascomycota.
Is Roinn/Fíleam de chuid na bhFungas, agus na foríochta Dikarya, iad na hAscomycota ("na hascaimícéití").
Is é seo an fíleam is flúirse de chuid na bhfungas, le níos mó ná 30,000 speiceas. Nuair a atáirgíonn na hascaimícéití go gnéasach, gineann siad spóir éagluaisteacha agus i gcill mhicreascópach ar leith, glaoite an "ascus" (ón bhfocal SeanGhréigise: ἀσκός (askos), a chiallaíonn "sac" nó "mála").


Bernadette O'Farrell.
Ba bhanaisteoir Éireannach í Bernadette O'Farrell (30 Eanáir 1924–26 Meán Fómhair 1999).
Saol.
Rugadh O'Farrell i mBiorra i gContae Uíbh Fhailí. Bhí clú agus cáil uirthi mar gheall ar a ról mar "Maid Marian" i sraith darbh ainm "Robin Hood". Phós sí stiúrthóir scannán darbh ainm Frank Launder sa bhliain 1950. Bhí cónaí orthu i Sasana, agus ansin i Monacó. Cailleadh í i mí Mheán Fómhair 1999 agus í cúig bliana is seachtó d'aois.
Scannáin agus teilifís.
... The Great Gilbert and Sullivan (SAM)


Les Ogres de Barback.
Banna is ea Les Ogres de Barback. Bunaíodh an grúpa sa bhliain 1994. Is baill iad Fred, Sam, Mathilde agus Alice Burguière. Is deartháireacha agus deirfiúracha iad. Tá clú agus cáil orthu sa Fhrainc.


Dikarya.
Foríocht de chuid na bhFungas is ea Dikarya, ar cuid de na fílim Ascomycota agus Basidiomycota, dís gur féidir leo dicaróin a tháirgeadh. Is féidir leo bheith snáithíneach nó aoncheallach, ach bíonn siad i gcónaí gan lascnaidí.
Is Dikarya iad an chuid is mó de na "hArd-Fungais", ach tá a lán speiceas anamorfach a bheadh rangaithe tráth mar chaonaigh san litríocht stairiúil.


British Airways.
Airbus A320-200 de chuid BA
Is é British Airways aerlíne náisiúnta na Ríochta Aontaithe. Foirmíodh an aerlíne sa bhliain 1974 nuair a nasc rialtas na Breataine cúpla aerlínte beaga le chéile. Inniu tá British Airways ar cheann de na haerlínte is mó ar domhan.
Is é Aerfort Heathrow príomhbhunáit British Airways ach eitileann an aerlíne go Aerfort Londain-Gatwick agus Aerfort na Cathrach Londain.


Aipindicíteas.
Aipindic athlasta bainte amach trí mháinliacht oscailte
Is riocht é an tAipindicíteas arb é is príomhthréith ann ná athlasadh na haipindice. Cóireáiltear mar éigeandáil mhíochaine é.
Bíonn sé riachtanach, sna cásanna go léir, an aipindic athlasta a bhaint amach, trí laparatóime nó laparascópacht nó ceachtar acu a dhéanamh. Neamhchóireáilte, bíonn an bhásmhaireacht ard, ach go háirithe de thoradh ar pheireatóiníteas nó chroitheadh.
B'é Reginald Fitz an chéad duine a rinne cuir síos ar an ghéaraipindicíteas agus ar an t-aipindicíteas ainsealach sa bhliain 1886, agus tá an t-aipindicíteas aitheanta mar cheann de cúiseanna is coitianta le haghaidh géarphéine troime an bhoilg, ar fud an domhain.
Cúiseanna.
De réir fianaise thurgnamhach, is de thoradh ar bhac príomhúil i lúman na haipindice a fhaightear géar-aipindicíteas. Dá thoradh sin, ionsaíonn ionfhabhtú an t-orgán agus éiríonn sé ata.
Méadaíonn an brú istigh sa lúman agus i mballaí na haipindice, agus bíonn trombóis agus oclúid na bhfuileadán beag agus marbhántacht an tsrutha limfeach de thoradh air.


Cathain.
Amhrán is ea Cathain. Chum Rónán Ó Snodaigh é.


Graham Mag Oireachtaigh.
D'imir Graham Geraghty (rugadh ar an 24 Iúil 1973 é, i nDroichead Átha) peil Ghaelach le foireann na Mí ón bhliain 1991 go dtí gur éirigh sé as ag deireadh na bliana 2008. Tá dhá bhonn uile-Éireann buaite aige sna blianta 1996 agus 1999, agus bronnadh gradaim All Star air sna blianta 1994 agus 1999. D'imir sé le foireann na hÉireann in aghaidh na hAstráile i bPeil na Rialacha Idirnáisiúnta sna blianta 1999, 2000 agus 2006.
Sheas sé mar iarrthóir Fhine Gael in olltoghchán na bliana 2006, agus níor éirigh leis suíochán a bhaint amach.


Spuaic Bhaile Átha Cliath.
Is túr caol agus ard a sheasann i lár Bhaile Átha Cliath, Poblacht na hÉireann é Spuaic Bhaile Átha Cliath, nó An Túr Solais go hoifigiúil, "An Spíce" go minic (Béarla:"Spire of Dublin" nó "Monument of Light") mar a glaoitear air go hoifigiúil. Tá sé ina sheasamh ar Shráid Uí Chonaill i gcroílár na cathrach, san áit ina raibh Colún Nelson suas go dtí an bhliain 1966. Tá an Spuaic, mar a thugtar air, 121.2 méadar ar airde agus críochnaíodh é i mí Eanáir, 2003.


Football League Championship.
Is é an Football League Championship (an "Coca-Cola Championship" go hoifigiúil) an dara léig sacair is airde i Sasana faoin Premier League. Glacann 24 club páirt sa chomórtas. Téann na foirne a chríochnaigh sa chéad agus dara áit ar aghaidh chuig an Premier League, agus imríonn 3ú - 6ú áit in aghaidh a chéile chun an fhoireann dheireanach ardaithe a fháil. Íslítear na trí fhoireann dheireanaigh chuig an Football League One.


League of Ireland 1921/22.
Ba é League of Ireland 1921/22 an chéad shéasúr de Shraith na hÉireann.


PAE Panathinaikos.
Is club peile Gréagach é Podosfairiki Anonimi Etaireia Panathinaikos (Gréigis: "ΠΑΕ Παναθηναϊκός"), ar a dtugtar "Panathinaikos" nó "PAO (ΠΑΟ)" de ghnáth, as an Aithin. Is é PAE Panathinaikos roinn sacair an chlub spóirt Panathinaikos Athlitikos Omilos (PAO). Bunaíodh an club sa bhliain 1908.


Deireadh Seachtaine Craiceáilte.
Scríobh Roddy Doyle an scéal Deireadh Seachtaine Craiceáilte. (ISBN 978-1-905494-63-7) San úrscéal, téann triúr cairde (Daithí, Páid agus Ben) go hAnfield chun foireann sacair Learphoill a fheiceáil ag imirt. Ach ólann siad an iomarca alcóil roimh an gcluiche.


Juventus Football Club.
Is club peile Iodálach é Juventus Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Juventus"), ar a dtugtar "Juventus" nó "Juve" de ghnáth, as Torino. Bunaíodh an Juve sa bhliain 1897. Imríonn an club i Serie A. Is é Juventus an club is rathúla san Iodáil: tá seacht gcraobh is fiche buaite aige.
Naisc sheachtracha.
Juventus F.C.


Baile na nGall (Contae Chiarraí).
Sráidbhaile iascaireachta in Éirinn is ea Baile na nGall. Tá an ceantar suite ar an taobh thoir de Chuan Ard na Caithne, i nGaeltacht Chorca Dhuibhne i gContae Chiarraí (ciliméadar siar ó thuaidh ó shráidbhaile na Muirí). Tá an baile suite ag crosbhóthar, laistigh de ghréasán de bhóithre logánta (L-8031-0, L-12044-0, L-5006-0).
Ainm.
"Fearann na gCoimhthíoch" is brí le "Baile na nGall". Meastar gurbh iad na Lochlannaigh na Gaill atá i gceist, mar bhí Cuan Ard na Caithne ina lonnaíocht Lochlannach fadó.
Daonra.
Cuid de Thoghroinn Ceantair Chill Maoilchéadair is ea Baile na nGall. Sa bhliain 2006 bhí 511 duine sa TC sin. Ceaptar gurb ionann daonra buanchónaithe Bhaile na nGall agus timpeall trian den daonra samhraidh a bhíonn ann. Is í an talmhaíocht an fhoinse fostaíochta is mó sa cheantar.
Feidhmeanna.
Sráidbhaile iascaireachta agus turasóireachta don chuid is mó is ea Baile na nGall. Tá nascanna láidre aige le sráidbhailte eile sa cheantar, mar shampla An Mhuiríoch, An Bóthar Buí agus an Fheothanach.
Áiseanna agus Seirbhísí.
Tá réimse bhunúsach seirbhisí le fáil i mBaile na nGall: oifig phoist, siopa agus dhá theach tábhairne. Tá oifigí Raidió na Gaeltachta suite lastuaidh de Bhaile na nGall. Tá dhá bhunscoil i ngar don bhaile (ar an Muiríoch agus ar an bhFeothanach) agus tá séipéal ag an mBóthar Buí. Tá tithe saoire (idir shingil agus ilfhorbairtí) ann fós. Tá trá agus cé ag Baile na nGall a bhfuil teacht go héasca orthu. Ionad comhtheagmhála atá ann le haghaidh an phobail agus na gcuairteoirí a thagann go dtí an baile, agus is maith an áis taitnimh é freisin. Cuireadh fad leis an gcé le déanaí. Tá stáisiún garda cósta suite os comhair na cé.
Caisleán Ghallarais.
Tá Caisleán Ghallarais suite i mBaile na nGall, ciliméadar ó Aireagal Ghallarais (ó Shéipéilín Ghallarais). Suíomh oidhreachta atá ann. Ba iad na Gearaltaigh a thóg an foirgneamh seo, sa 15ú céad. Cheann den mbeagán caisleán atá fós ar an leithinis atá ann. Túr cheithre urlár atá ann le síleáil bhogtha ar an gceathrú urlár. Ní féidir aon cheann de na forbhallaí a fheiceáil anois áfach. Tá go leor oibre chaomhnaithe déanta ar an gcaisleán agus tá lánrochtain ar an taobh istigh. Cuireadh doras isteach sa bhalla thuaidh. Bhí rochtain i dtosach báire ar an dara urlár. Ní mhaireann an struchtúr cosanta a bhí dhá urlár chun tosaigh áfach, ach is féidir rian de a fheiceáil ar an mballa seachtrach.


Caisleán Ghallarais.
Tá Caisleán Ghallarais suite i mBaile na nGall i gCorca Dhuibhne (i gContae Chiarraí in Éirinn), ciliméadar ó Aireagal Ghallarais (ó Shéipéilín Ghallarais).
Stair.
Suíomh oidhreachta atá ann. Ba iad na Gearaltaigh a thóg an foirgneamh seo, sa 15ú céad. Cheann den mbeagán caisleán atá fós ar an leithinis atá ann.
An foirgneamh.
Túr cheithre urlár atá ann le síleáil bhogtha ar an gceathrú urlár. Ní féidir aon cheann de na forbhallaí a fheiceáil anois áfach. Tá go leor oibre chaomhnaithe déanta ar an gcaisleán agus tá lánrochtain ar an taobh istigh. Cuireadh doras isteach sa bhalla thuaidh. Bhí rochtain i dtosach báire ar an dara urlár. Ní mhaireann an struchtúr cosanta a bhí dhá urlár chun tosaigh áfach, ach is féidir rian de a fheiceáil ar an mballa seachtrach.
Naisc sheachtracha.
Ghallarais, Caisleán


Aorta.
Is é an t-Aorta,(ón nGréigis "aeiro", ardaigh) an fuileadán is mó sa cholainn dhaonna, a éiríonn as méadailín clé an chroí agus a thógann fuil a bhfuil ocsaigin inti go gach cuid den cholainn sa chóras imshruthaithe córasach. Feictear é in ainmithe eile chomh maith.
Gnéithe.
Aorta muice díosctha ag léiriú cad as a fhágann na hartairí
Artaire leaisteach is ea an t-aorta, agus mar sin tá sé insínte go maith. Nuair a chrapann an méadailín clé le fuil a bhrú isteach san aorta, méadaíonn an t-aorta. Tugann an síneadh seo an fuinneamh poitéinsiúil a choinneoidh an brú fola i rith diastóil, mar go gcrapann an t-aorta go h-éighníomhach le linn an ama seo.
Radharc tosaigh ón tosach den chroí daonna agus é ar oscailt. Léiríonn na saighde bána gnáth-shreabhadh na fola.


An Mhuiríoch.
Sráidbhaile beag scaipthe tuaithe is ea an Mhuiríoch i nGaeltacht Chontae Chiarraí in Éirinn.
Suíomh.
Tá an Mhuiríoch suite ar imeall thoir Chuan Ard na Caithne, i dtírdhreach dhroimneach ar ardluach i nGaeltacht Chontae Chiarraí. Tá fána réidh leis an talamh ón taobh thoir i dtreo na trá thiar. Tá an lonnaíocht suite ciliméadar ó Bhaile na nGall agus tá sé nasctha go feidhmeach le Baile na nGall agus leis an mBóthar Buí. Tá an Mhuiríoch suite naoi chiliméadar siar ó thuaidh ó Dhaingean Uí Chiúis ar Bhealach Cheann Sléibhe R559 – bóthar tábhachtach turasóireachta atá ann.
Daonra.
Cuid de thoghroinn ceantair Chill Maoilchéadair is ea an Mhuiríoch. Bhí 511 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.
Feidhmeanna.
Ionad beag comhtheagmhála áitiúil don phobal tuaithe máguaird is ea an sráidbhaile. Tá scoil náisiúnta, halla pobail, siopa, cúirt leadóige atá as úsáid, agus faichí peile agus clubtheach de chuid An Ghaeltacht, CLG, ann. Ní féidir a rá go ngabhann an trácht turasóireachta ar Bhealach Cheann Sléibhe, ná an trá bhreá féin, chun leasa na lonnaíochta mórán. Bíonn ranganna Gaeilge ar siúl sa halla pobail le linn an tsamhraidh. Faoi mar a tharlaíonn in áiteanna eile sa cheantar, foinse
thábhachtach ioncaim is ea an t-iostas a sholáthraíonn teaghlaigh le haghaidh na scoláirí seo.


Màiri NicDhòmhnaill (Màiri Nighean Iain Bhàin).
Rugadh Màiri NicDhòmhnaill (Màiri Nighean Iain Bhàin) nó Màiri Mhòr nan Oran sa bhliain 1821, i Sgèabost san Oileán Sgiathanach, Albain. Chaith sí a hóige san oileán agus sa bhliain 1848 phós sí Isaac Mac a' Phearsain, gréasaí ó Inbhir Nis, agus chuaigh sí chun cónaí leis sa bhaile sin. Bhí seisear chlainne acu. Fuair Isaac bás sa bhliain an 1871 agus b'éigean dí slí beatha a bhaint amach mar chailín aimsire agus ina dhiaidh sin mar altra. Thosaigh sí ag scríobh filíochta agus í i mbun na hoibre seo.
Tharla eachtra dí agus í ag obair áfach agus cuireadh gadaíocht éadaí in a leith. Gearradh 40 lá i bpríosún uirthi, cé gur pléadáil sí neamhchiontach. Thug a lán daoine mór le rá sa cheantair tacaíocht dí agus nuair a d'admháil cailín aimsire gur ise a bhí ciontach ligeadh do Mhàiri dul saor.Níor chúitíodh í as an méid ama a bhí uirthi fanacht faoi ghlas. Thosaigh sí ag cumadh filíochta le linn an ama seo agus í ag scríobh ar théama na héagóra a tharla dí agus ar ábhair eile.
Go luath ina dhiaidh sin, d'fhág Màiri Inbhir Nis agus d'imigh sí chun chónaí i nGlaschú. Is ann a chuaigh sí faoi oiliúnt mar altracht agus mar altracht-ghlúine.
Ba dhuine aithnidiúil í i measc Gael Ghlaschú, mar gur ghlac sí páirt i bhfeiseanna agus i saol sóisialta Gaelach na cathrach. Bhí saol s'aicise an uair sin léirithe mar théamaí in a cuid dánta, ina measc 'Camanachd Ghlaschu' agus 'Deoch-shlàinte Gàidheil Ghrianaig'.
Tá an t-uafaás d'amhrán Mhàiri faoi bhoidheacht an Oileáin Sgitheanaich agus ar na hathruithe a thagtaí ar an áit. Tá a lán díobh siúd i mbéal an phobail go fóill, leithéid agus 'Nuair a bha mi òg', 'Eilean a' Cheò' agus 'Soraidh leis an Àite'.
Fuair Màiri bás i bPort-rìgh ach tá sí curtha taobh lena fear céile in Inbhir Nis.
'Màiri Mhòr nan Oran', ullmhaithe ag Dòmhnall E Meek (Gairm, 1977)
'An Introduction to Gaelic Poetry', le Ruairidh MacThòmais (Dún Éideann, 1990)


Baile an Sceilg.
Tá Baile an Sceilg nó Baile na Sceilge suite i gContae Chiarraí in Éirinn, i nGaeltacht oifigiúil in Uíbh Ráthach. Tá Sceilig Mhichíl agus an Sceilg Bheag suite i ngar do Bhaile an Sceilg.
Suíomh.
Sráidbhaile cósta atá ann ar an R566 ar Leithinis Uíbh Ráthaigh. Tá forbairt tar éis a bheith bainte amach idir an dá lonnaíocht de Bhaile an Sceilg agus Dún Géagáin in aice láimhe le blianta beaga anuas ach in éifeacht is dhá lonnaíocht ar leithligh iad fós. Tá Baile an Sceilg suite seacht gciliméadar déag ó dheas ó Chathair Saidhbhín agus thart ar 15 ciliméadar siar ón gCoireán.
Daonra.
Tá an sráidbhaile lonnaithe laistigh de thoghcheantar Bhaile an Sceilg. Sa bhliain 2006 bhí 355 duine ina gcónaí sa toghcheantar.
An Gaelainn i Bhaile an Sceilg.
Cé go bhfuil Baile an Sceilg sa Gaeltacht ní ceantar ró láidir í ó thaobh labhairt na Gaelainne. De réir daonáireamh bPoblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 375 duine i mBaile an Sceilg. Dúirt 267(72.4% don daonra trí mbliana d'aois+) duine go raibh an Gaelainn acu agus dúirt 50(13.6%) duine gur úsáid siad an Gaelainn go laethúil lasmuigh don córas oideachas.
Feidhmeanna agus Áiseanna.
Sráidbhaile turasóireachta atá ann go bunúsach agus tá ceantar fairsing na trá ar an ní is díol spéise is mó do thurasóirí. Tá páirc carbhán, aonad monarchan, siopa/oifig an phoist agus tigh tábhairne/bialann suite i mBaile an Sceilg.
Fothracha.
Bhí prióireacht Agaistíneach agus caisléan ann, ach níl le feiceáil anois ach fothracha.
Comhshaol Nádúrtha.
Tá an lonnaíocht suite ar mhachaire cósta comhréidh ar an taobh thiar de Bhá Bhaile an Sceilg. Tá ainmniú trá Brait Ghoirm an Aontais Eorpaigh faighte ag ceantar na trá. Tá ceantar na trá mar pháirt de Bhá Bhaile an Sceilg agus Inbhear na hUíne atá ina SAC iarrthóra le mór-shuntas caomhnaithe de bharr láithreacht dhá chineál riasc goirt, atá liostaithe in Iarscríbhinn 1 de Threoir Gnáthóga an Aontais Eorpaigh. Chomh maith leis sin tá daonra suntasach d’fheadóga chladaigh agus


Camanachd Ghlaschu.
Chum Màiri NicDhòmhnaill (Màiri Nighean Iain Bhàin) an dán Camanachd Ghlaschu.. Tá an t-amhrán seo ar fáil san DD & teip leis an teideal "Catherine-Ann MacPhee sings Màiri Mhòr" (ar díol ó 'Greentrax Recordings', 1994 CDTRAX 070).


Sporting Clube de Portugal.
Is club spóirt Portaingéalach é Sporting Clube de Portugal (Gaeilge: "Cumann Spórtúil na Phortaingéil"), ar a dtugtar "Sporting" de ghnáth, as Liospóin. Bunaíodh an Sporting sa bhliain 1906.


Futebol Clube do Porto.
Is club spóirt Portaingéalach é Futebol Clube do Porto ar a dtugtar "Porto" nó "FCP" de ghnáth, as Porto. Bunaíodh an club sa bhliain 1893.
Naisc sheachtracha.
Porto F.C.


Aerfort Londain-Gatwick.
Is é Aerfort Londain-Gatwick an dara aerfort is mó i Londain. Tá sé suite ó theas ó Londain, in Sussex. Is é Gatwick an ochtú aerfort is fiche is mó ar domhan i dtéarmaí paisinéirí.
Tá dhá chríochfort ag an aerfort - An Críochfort Thuaidh agus An Críochfort Theas.


Stadio Olimpico.
Is í an Stadio Olimpico príomhstaid na Róimhe san Iodáil. Imríonn Lazio agus Roma ann.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2009.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2009 idir 12 agus 16 de Mhí na Bealtaine i Staid Olimpiyski (Staid Oilimpeach) i Moscó, An Rúis. Ba é sin an 54ú leagan den chomórtas.
Athraíodh an próiseas vótala nuair a thugadh isteach an giúiré náisiúnta arís i dteannta teileavótála. Bhí dhá babhta leathcheannais i leagan an chomórtais sin. Ghlac 42 tír sa chomórtas; d’fhógair An tSlóvaic go bhfillfeadh sí ar ais sa chomórtas, ach tharraing San Mairíne siar as an gcomórtas de dheasca fadhbanna airgeadais. Ar dtús d’fhógair An Laitvia agus An tSeoirsia go dtarraingeoidís siar, ach dúirt Aontas Craolacháin na hEorpa níos moille go nglacfaidís páirt sa chomórtas go deimhin. Ach sa deireadh bheartaigh An tSeoirsia tarraingt siar as an gcomórtas nuair a dhiúltaítear a hamhrán mar deirtear gur sárú rialacha a bhí ann.
Bhuaigh An tIorua an comórtas leis an amhránaí Alexander Rybak agus a amhrán “Fairytale”. Fuair an t-amhrán 387 pointe – curiarracht a bhí ann mar níor fuair aon amhrán eile an méid sin i rith stair na hEoraifíse. Fuair an Íoslainn an dara háit agus fuair An Asarbaiseáin an tríú háit.
Ionad.
Tharla an comórtas sa Rúis mar bhuaigh Dima Bilan an bhliain roimhe sin i mBéalgrád leis an amhrán “Believe.” Dúirt Vladimir Putin, Príomh-Aire na Rúise, go dtarlódh an comórtas i Moscó.
Mhol Bealach a hAon an comórtas a hóstáil i Staid Oilimpeach Mhoscó agus luacháil Aontas Craolacháin na hEorpa an moladh sin agus sa deireadh cinntítear ar 13ú Meán Fómhair 2008. Shéan Ardstiúthóir an ionaid, Vladimir Churilin, ráflaí faoi atógáil éigeandála an fhoirgnimh agus dúirt sé: “Ní gá atógáil do Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse. Anois tá fairsinge do 25000 breathnóir ann.”
Dearc-dhearadh.
D’fhoilsigh an óstchraoltóir, Bealach a hAon, fo-lógó agus téama an chomórtais ar 30 Eanáir 2009. Tá an lógó bunaithe ar “Éan Fantaise” agus is féidir é a úsáid lena lán dathanna. Mar bhlianta roimh ré, foilsítear an fo-lógó in éineacht leis an lógó cineálach. Ba é 2009 an chéad bhliain ó 2001 nach raibh mana don comórtas.
Bhí an t-ardán ceaptha ag John Casey, dearthóir seite atá suite i Nua Eabhrac, agus bhí sé bunaithe ar théama avant-garde Rúisigh comhaimseartha. Cheap Casey an t-ardán do Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1997 i mBaile Átha Cliath agus bhí baint aige lena foirne deartha do na comórtais i 1994 agus 1995.
Tíortha pháirteacha.
Chinntigh 42 tír a bpáirteachas sa chomórtas, An tSlóvaic san áireamh (don chéad bliain ó 1998).
Ar dtús, d’fhógair An tSeoirsia go raibh sé ar intinn aici tarraingt siar ón comórtas de bharr cogaidh na hOiséite Thuaidh i 2008 agus chun agóid a dhéanamh ar pholasaí eachtrach na Rúise. Ach níos moille, bheartaigh sí chun filleadh ar ais don comórtas faoi spreagadh a bua i gComórtas Amhránaíochta Sóisearach na hEoraifíse i 2008 agus an 12 poine a bhfuair sí ón Rúis. Ach sa deireadh, tharraing sí siar ón comórtas mar mheastar go raibh tagairtí polaitíochta ina hamhrán.
Bhí ráflaí ann faoi pháirteachas San Mairíne agus Mhonacó. Dheimhnigh Télé Monte Carlo (TMC), craoltóir Mhonacó, go raibh siad i gcomhchainteanna le h Aontas Craolacháin na hEorpa faoi pháirteachas sa chomórtas i 2009. San am céanna, bhí ráflaí ann go tarraingeodh Radiotelevisione della Repubblica di San Marino (SMRTV), craoltóir San Mairíne, siar ón gcomórtas mar gheall ar drochthoradh sa chomórtas i 2008. Sa deireadh, bhí ar SMRTV tarraing siar ón gcomórtas de dheasca fadhbanna airgeadais.
Tharraing craoltóir na Laitvia, Latvijas Televīzija (LTV), siar ón gcomórtas de reir cosúlachta ar an 17ú Mí na Nollag 2008, trí lá tar éis spriocdháta an pháirteachais. Tharla é sin mar gheall ar sriantachtaí buiséid – bhí laghdú de níos mó ná 2 mhiliún lati (timpeall 2,8 mhilliún euro) i mbuiséad an chraoltóra agus mar sin ní raibh LTV in ann táille an pháirteachais a íoc. Dheimhnigh LTV gur chuir siad ACE i bhfios do raibh sé ar intinn acu tarraingt siar ón gcomórtas mar gheall ar fadhbanna airgeadais amháin. Ansin, bhí comhchainteanna idir LTV agus ACE chun réiteach a fháil a choimeádfadh an tír sa chomórtas. Ar 20ú Mí na Nollag 2008, d’fhógair LTV go dtarraingeodh sí siar ón gcomórtas agus nach mbeadh pionós airgeadais curtha ar an gcraoltóir. D’fhógair LTV go raibh sé ar intinn acu filleadh ar ais don chomórtas i 2010. Ach ar 12 Eanáir 2009, fógraíodh go nglacfadh An Laitvia sa chomórtas i 2009.
Roghnaigh gach tír a n-iontrálaí don chomórtas trína bpróiseas roghnúcháin féin. Roghnaigh tíortha éigin a n-iontrálaí trí roghnúchán inmheánach – sin nuair a roghnaíonn an craoltóir áirithe an t-amhrán agus an t-amhránaí. Bhí babhta ceannais náisiúnta ag tíortha eile nuair a roghnaigh an pobal an t-amhrán, an t-amhránaí, nó iad araon. Faoi dheireadh na tréimhse roghnúcháin, roghnaigh dhá thír amhránaí a ghlac páirt sa chomórtas cheanna féin – Chiara a ndéarna ionadaíocht don Málta i 1998 agus 2005, agus Sakis Rouvas a ndearna ionadaíocht don Ghréig i 2004.
Formáid.
Tharla an babhta ceannais an chomórtais ar an 16ú Bealtaine 2009 i Staid Oilimpeach i Moscó, An Rúis. Bhí dhá babhta leathcheannais roimhe sin ar 12ú agus 14ú Bealtaine. Ghlac seacht dtír déag páirt i gceann de dhá bhabhta leathcheannais an chomórtais. Bhí ceithre thír (An Fhrainc, An Ghearmáin, An Spáinn agus An Ríocht Aontaithe), a ghlaoitear “Ard-Cheathair” air, chomh maith leis an óst-thír, An Rúis, réamh-cháilithe don babhta ceannais. Chomh maith leis na tíortha réamh-cháilithe, cháiligh na deich tír is fearr ó gach aon babhta leathcheannais agus mar sin, bhí cúig thír is fiche sa bhabhta ceannais.
Bhí díospóireacht ar athruithe formáide an Chomórtais 2009 le linn cruinnithe Aontais Craolacháin na hEorpa, a tharla in Aithin, sa Ghréig i Mí Mheithimh 2008. Le linn an chruinnithe sin, moladh chun an “Ard-Cheathair” a chur ar ceal agus dá dtarlódh é sin, cailleadh an “Ard-Cheathair” a n-áit sa bhabhta ceannais. Ach sa deireadh, dearbhaíodh go coimeádfadh na tíortha sin a gceart chun cáiligh don babhta ceannais go huathoibríoch.
Vótáil.
De chionn gearán leanúnach craoltóirí faoi vótáil pholaitiúil, chomarsanúil agus diaspóra, mheasúnaigh ACE an nós imeachta vótála a bhí i bhfeidhm sa chomórtas agus mhachnaigh siad ar athrú a thabhairt isteach maidir leis an córas vótála i 2009. Sheol eagraithe an chomórtais ceistneoir maidir leis an gcóras vótála chuig craoltóirí páirtíochta agus ansin chuir grúpa tagartha a bhfreagra san áireamh agus iad ag ullmhú moladh do formáid na bliana dá éis sin. Mhol Televizja Polska (TVP), craoltóir na Polainne, chun giúiré idirnáisiúnta, mar an ceann a úsáideadh i rith Comórtais Damhsa na hEoraifíse 2008, a thabhairt isteach chun tionchar vótála comharsanaí a laghdú agus béim níos láidre a chur ar luach ealaíonta an amhráin.
Mar sin, socraíodh chun an giúiré a thabhairt isteach arís do bhabhta ceannais an chomórtais. Bheadh vóta gach aon tíre comhdhéanta de 50% an teileavótála agus 50% an ghiúiré náisiúnta. I ngach aon babhta leathcheannais, roghnaíodh 9 thír trí theileavótáil. Maidir leis an deichniú tír ó gach aon babhta leathcheannais, roghnaíodh an tír le na pointí is mó ar chlár scóir an ghiúiré tionlacain nach raibh cáilithe cheanna féin agus lean an tír sin go dtí an babhta ceannais. Ag an babhta ceannais, chuir gach aon tír a bpointí (1 go 8, 10 agus 12) ón teileavóta agus pointí a ngiúiré le chéile chun “scórchárta náisiúnta” a chruthú. Fuair an tír lena pointí is mó 12 pointe, fuair an tír sa dara háit 10 bpointe agus araile. Dá dtarlódh comhscór, bhuafadh an tír leis an vóta teileavótála is aired. Cuireadh deireadh le giúiréithe náisiúnta ar dtús i 1997 agus d’éirigh teileavota ina cheangal do beagnach gach tír ó 2003.
Cionroinnte phota.
Ar 30ú Eanair 2009, tharla an tarraing chun cinneadh ar na tíortha a bheadh sa chéad babhta leathcheannais agus sa dara babhta leathcheannais. Scoilteadh na tíortha pháirteachta i sé phota bunaithe ar phatrúin vótála i gcomórtais roimh ré. Ansin tharla tarraing ó na sé phota chun cinneadh ar an babhta leathcheannais ina ghlacfadh na tíortha. Socraíodh chomh maith go vótáilfeadh An Ghearmáin, An Spáinn agus An Riocht Aontaithe sa chéad babhta leathcheannais agus vótáilfeadh An Fhrainc agus An Rúis sa dara babhta leathcheannais. Tharla an tarraing do hord reatha na babhtaí leathcheannas, babhtaí ceannas agus ord vótála ar 16ú Márta 2009.
Tíortha sna babhtaí leathcheannas.
Ghlac seacht dtír déag páirt i dhá babhta leathcheannais an chomórtais.
Babhta ceannais.
Tharla an babhta ceannais i Moscó ar an 16ú Bealtaine ag 23.00 UTC +3 (19.00 UTC) agus bhuaigh An Iorua.


Veirteabra.
Na réigiúin difriúla sa cholún veirteabrach daonna
Sa mhíochaine, is é an nós atá ann ná na veirteabraí a aimsiú trí chóras aitheantais bunaithe ar litreacha agus uimhreacha. Úsáidtear an litir 'C' i gcomhair an réigiúin cheirbhigh agus tá uimhir faoi leith ag gach cnámh, mar a leanas; C1,C2,C3,C4,C5,C6 agus C7. Úsáidtear an litir 'T' (D go stairiúil) i gcomhair an hréigiúin thóracsaigh, 'L' i gcomhair an réigiún lumbaigh agus 'S' i gcomhair an réigiúin shacraigh.


Atlas (anatamaíocht).
Radharc os cionn an atlais ó "Gray's Anatomy"
San anatamaíocht, is é an tAtlas (C1) an chéad veirteabra den cholún, atá ainmnithe as an Dia 'Atlas', sa mhiotaseolaíocht Ghréagach, mar gur iompar sé an chruinneog ar a cheann
Iompraíonn an t-atlas blaosc an chinn, agus tá an 'Ais'(C2), (veirteabra eile) díreach faoina bhun.
Is é atá san atlas ná fainne cnáimhe agus cuasa speisialta ann; bíonn blaosc an chinn ina luí ar na cuasa sin. Nuair a chlaonann duine a cheann, is ag an alt sin, idir an atlas agus an bhlaosc, a tharlaíonn an ghluaiseacht. Nuair a chastar an cheann ar dheis nó ar chlé, is ag an dara veirteabra (an ais) a tharlaíonn an rothlú.


Atlas (miotaseolaíocht).
I miotaseolaíocht na Gréige, b'é Atlas (nó Atlás[1]; "Atlas" as Béarla; Sean-Ghréigis: Ἄτλας) an Tíotán príomhordúil agus crann taca na flaithis. Mac Titan Iapetus agus Oceanid Asia nó Klyménē (Κλυμένη) ab ea Atlas.


Réamonn Óg.
Sirriam ficseanúil is ea Réamonn Óg a tháinig as peann an úrscéalaí Cathal Ó Sándair. Scríobh Cathal sraith úrscéalta faoina eachtraí san Iarthar Fiáin.


Stadio Olimpico (Torino).
Is í an Stadio Olimpico staid ilfheidhmeach i Torino san Iodáil. Imríonn Juventus agus Torino ann.


Niaibiam.
Is é an niaibiam (seanainm: "colaimbiam") dúil uimhir a 41, agus is é a uimhir adamhach ná 41. Ceann de na miotail trasdultacha é, agus é bog liath insínte. Is iad an pireaclór agus an cholaimbít an dá fhoinse is mó niaibiam, agus is é an pireaclór an fhoinse is tábhachtaí. Ocsaíd mheasctha é an pireaclór a bhfuil idir niaibiam, chailciam, agus shóidiam ann. Maidir leis an gcolaimbít, is ocsaíd mheasctha í freisin agus idir niaibiam agus thantalam ann, chomh maith le miotail níos coitianta ná iad.
Ó thaobh na ceimice agus na fisice féin de, tá an niaibiam an-chosúil leis an tantalam, agus bíonn sé deacair an dá dhúil seo a aithint thar a chéile. Ba é an ceimiceoir Sasanach Charles Hatchett a thug an chéad chur síos ar dhúil nua a raibh airíonna an tantalaim aici, agus is é an t-ainm a bhaist sé ar an dúil seo ná colaimbiam, thiar sa bhliain 1801. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, tháinig ceimiceoir Sasanach eile, darbh ainm William Hyde Wollaston, tháinig sé ar an tátal neamhfhírinneach ná gurbh ionann an colaimbiam agus an tantalam. Ligeadh an colaimbiam i ndearmad go ceann i bhfad, ach sa bhliain 1846, phostaláidigh an ceimiceoir Gearmánach Heinrich Rose go raibh dúil eile seachas tantalam le fáil i mianraí an tantalaim. Is eisean a bhronn ainm an niaibiam ar an dúil seo. Faoi lár na 1860idí, rinneadh sraith d'fhionnachtana eolaíochtúla a thaispeáin gurbh ionann an niaibiam agus an colaimbiam a bhí aitheanta ag Hatchett i dtús na naoú haoise déag. Ar an drochuair. bhí Hatchett ag iompar na bhfód ón mbliain 1847 i leith. Cibé scéal é, mhair na ceimiceoirí ag tabhairt an dá ainm - idir cholaimbiam agus niaibiam - ar an miotal seo, go dtí gur ghlac Cumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí le "niaibiam" mar ainm oifigiúil sa bhliain 1947.
Úsáidtear niaibiam sna cóimhiotail, cosúil leis an gcruach speisialta as a dtógtar píblínte le haghaidh gáis. Thairis sin, is comhábhar tábhachtach é an niaibiam i gcóimhiotail fhorsheoltacha - cóimhiotail speisialta agus iad ag iompar leictreachais agus teasa i bhfad níos fearr ná gnáthmhiotail. Úsáidtear maighnéid fhorsheoltacha den chineál sin sna scanóirí i ngléasra le haghaidh íomháú athshondais mhaighnéadaigh - teicneolaíocht nua-aoiseach atá ann a chuireann ar chumas na ndochtúirí pictiúir i bhfad níos mionchruinne, pictiúir thréthoiseacha fiú, a thógáil de struchtúr inmheánach na colainne ná na X-ghathanna traidisiúnta.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an niaibiam, mar atá, 93Nb. As an gceann sin atá niaibiam an dúlra comhdhéanta ina iomláine. D'éirigh leis na fisiceoirí breis agus tríocha raidiseatóp saorga a tháirgeadh, áfach. Is é 92Nb an ceann is cobhsaí acu, agus é 34,700,000 bliain ar leathré, ach fadsaolach is uile mar atá sé, níl sé féin le fáil sa dúlra.
Tá an niaibiam sách díonta ar na haigéid agus ar na hocsaídeoirí. Ní féidir leis an "aqua regia" féin é a chreimeadh. Imoibreoidh sé leis an bhfluairín ag teocht an ghnáthsheomra, agus má théitear go 200 °C é, imoibreoidh sé leis an gclóirín agus an ocsaigin. Creimfidh an t-aigéad hidreafluarach (tuaslagán uisce na fluairíde hidrigine HF) an niaibiam, áfach.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is cobhsaí atá ag an niaibiam ná +V.


Telefónica.
Is comhlacht teileachumarsáide ollmhór dhomhanda ón Spáinn é Telefónica.
Sa bhliain 2006 cheannaigh Telefónica O2.


Siorcóiniam.
Is é an siorcóiniam (Zr an tsiombail cheimiceach a sheasann dó) dúil uimhir a 40 i dTábla Peiriadach na nDúl. Miotal trasdultach é atá cosúil leis an tíotáiniam. Tá sé díonta go maith ar an gcreimeadh, agus mar sin, úsáidtear sna cóimhiotail é. Is é an siorcón (sileacáit an tsiorcóiniam) an fhoinse is mó siorcóiniam sa dúlra, agus is as an Astráil agus as an Afraic Theas a thagann an chuid is mó den tsiorcóiniam a bhaintear as an talamh. Ba é an ceimiceoir Sualannach Jöns Jacob Berzelius ba luaithe a bhain siorcóiniam as an siorcón, thiar sa bhliain 1824.
Níl ról ar bith ag an siorcóiniam i bhfeidhmeanna na colainne daonna. Tá nimhiúlacht áirithe ag baint leis. An duine a bhíonn ag análú isteach comhdhúile siorcóiniam, is féidir leis granalómaí a fháil ar an gcraiceann agus sna scamhóga. Is ar éigean is féidir a rá, áfach, go mbeadh an siorcóiniam iontach dainséarach - is fearr a rá gur cineál ballasta é nach bhfuil an t-orgánach ábalta leas ar bith a bhaint as.
Miotal liathbhán insínte é an siorcóiniam, agus cé go bhfuil sé imdhíonach go maith ar na haigéid agus ar na hocsaídeoirí, tá sé de chlaonadh i bpúdar siorcóiniam dul trí thine san aer. Tuaslagann an t-aigéad hidreaclórach agus an t-aigéad sulfarach é, go háirithe más féidir leo "cabhair" a fháil ón bhfluairín, ar ocsaídeoir láidir é.
Tá cúig iseatóp nádúrtha ag an siorcóiniam, mar atá, na hiseatóip chobhsaí 90Zr (51.45 % de shiorcóiniam an dúlra), 91Zr (11.22%), agus 92Zr (17.15%), chomh maith le dhá raidiseatóp fadsaolacha, mar atá, 94Zr (17.38%) agus 96Zr (2.8 %).
Úsáidtear an chuid is mó den tsiorcóiniam sna himoibreoirí adamhacha, sna slata siorcóiniam a íslítear nó a ardaítear taobh istigh den imoibreoir le moill a chur ar an imoibriúchán nó a mhalairt, nó is féidir leis an siorcóiniam na neodróin a stopadh agus an slabhra imoibriúcháin a bhriseadh. Cuirtear siorcóiniam leis na miotail eile le hiad a dhéanamh níos díonta ar an gcreimeadh.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí ná +4, cé go mbíonn uimhreacha is ísle ná í ag an siorcóiniam ina lán comhdhúl. Is í an dé-ocsaíd siorcóiniam, ZrO2, an chomhdhúil is tábhachtaí. Is féidir í a úsaid mar chosaint ar an tine agus ar an teas, in oighinn agus i dtinteoga, agus déantar seoda saorga, cineál "diamaint bhréige", as chomh maith - siorcóinia a thugtar ar an gcineál sin "diamant" freisin.
Is féidir leis an siorcóiniam dul i gcomhdhúile leis na halaiginí (an fluairín, an clóirín, an bróimín agus an t-iaidín) freisin, agus aithnítear an trí uimhir ocsaídiúcháin, idir +2, +3, agus +4, sna comhdhúile seo: an dé-chlóiríd siorcóiniam ZrCl2, an tríchlóiríd siorcóiniam ZrCl3, an teitreaclóiríd siorcóiniam ZrCl4, agus ar bhealach cosúil leis na clóirídí, an trí chineál bróimide: ZrBr2, ZrBr3, ZrBr4, agus araile. Is iad na teitreahalaiginídí - an teitreafluairíd ZrF4, an teitreaclóiríd ZrCl4, an teitreabróimíd ZrBr4 agus an teitriaidíd ZrI4 na halaiginídí is cobhsaí, ar ndóigh, ós é +4 an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí. Ní bhíonn halaiginídí an tsiorcóiniam úsáideach ag an duine, de ghnáth. Tá aon eisceacht amháin ann, mar atá, an teitreaclóiríd, ach níl ann féin ach cineál táirge idirmheánach a úsáidtear le comhdhúile níos tábhachtaí a tháirgeadh. Púdar bán í an teitreaclóiríd siorcóiniam nach seasann an t-uisce. Is féidir léi, fiú, imoibriú le huisce an aeir fhliuch, ionas go dtagann dé-ocsaíd siorcóiniam aisti.


Graz.
Is í Graz an dara cathair is mó san Ostair. Tá an chathair suite i stát Styria, in oirdheisceart na tíre, 200 ciliméadar siar ó dheas ó phríomhchathair Vín.
Sa bhliain 2012, bhí breis is 265,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin, agus thart ar 435,000 duine sa cheantar uirbeach. Is í príomhchathair Vín an t-aon áit san Ostair atá níos mó.
Tá sean-lár na cathrach, mar cheann de na háiteanna is mó san Eoraip, cuid den Suíomh Oidhreachta Domhanda ón mbliain 1999 ar aghaidh, anuas go dtí an lá inniu.
Tá clú agus cáil ag Graz le fada an lá mar "cathair ollscoile": sé ollscoil le níos mó ná 44,000 daltaí le slua mór idirnáisiúnta ar Erasmus go minic.
Tá tábhacht ar leith ag baint le Graz do muintir na Balcáin le naisc láidre aici leis an Slóivéin. An chathair is goire dó ná Maribor na slóivéine 50cm ó dheas.
Graz, Georg Matthäus Vischer (1670)


League of Ireland 1923/24.
Ba é League of Ireland 1923/24 an tríú shéasúr de Shraith na hÉireann.


Klagenfurt.
Is cathair í Klagenfurt am Wörthersee. Tá sé suite i stát Kärnten san Ostair. Príomhchathair an stáit atá ann. Is é Klagenfurt an séú cathair is mó san Ostair.


Cluiche na Bliana.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana Iomlána de chuid an AIAS.
Roghnaítear buaiteoirí na Interactive Achievement Awards trí phobalbhreith rúnda dos na daoine a oibríonn i dtionscail na gcluichí.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana de chuid Crispy Gamer.
Roghnaítear buaiteoirí Cluiche na Bliana de chuid Crispy Gamer trí.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana de chuid Destructoid.
Roghnaíonn eagarthóirí Destructoid Cluiche na Bliana seo.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana GameSpot.
Roghnaíonn eagarthóirí GameSpot buaiteoirí Cluiche na Bliana GameSpot seo.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana de réir na Léitheoirí GameSpot.
Mar aon rogha na heagarthóirí, reachtálann GameSpot pobalbhreith mór mílteach le haghaidh Cluiche na Bliana de réir na Léitheoirí
Buaiteoirí Cluiche na Bliana IGN.
Roghnaíonn eagarthóirí IGN buaiteoirí Cluiche na Bliana IGN. Foilsítear na torthaí i mí Eanáir ionas go mbeidh an deis ag gach eagarthóir na cluichí is fearr a imirt. Is é IGN an suíomh idirlín do fhíschluichí is mó éileamh ar domhain ó 2008 ar aghaidh.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana Kotaku.
Roghnaíonn eagarthóirí Kotaku buaiteoirí Cluiche na Bliana Kotaku.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana Spike TV VGA.
Bronnadh Gradaim Fhíschluichí de chuid Spike TV gach bhliain ó 2004 ar aghaidh. Tá na gradaim seo ar nós na hOscair ach is do fhíschluichí iad. Dámhadh na duaiseanna de réir toil an phobail ar dtús, ach ó 2007 i leith is iad saineolaithe atá ag obair i dtionscail na gcluichí, iriseoirí agus forbróirí ina measc, a roghnaíonn na buaiteoirí.
Buaiteoirí Cluiche na Bliana Gamezine.
Roghnaíonn léitheoirí Gamezine amháin buaiteoirí Cluiche na Bliana Gamezine.


Torino Football Club.
Is club peile Iodálach é Torino Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Torino"), ar a dtugtar "Torino" nó "Toro" de ghnáth, as Torino. Bunaíodh Torino i 1906. Imríonn an club i Serie B.
Naisc sheachtracha.
Torino F.C.


An Captaen Spéirling.
Spástaisteálaí ficseanúil is ea an Captaen Spéirling. Tháinig an Captaen as peann an údair Cathal Ó Sándair. Scríobh Ó Sándair sraith úrscéalta faoina eachtraí.
Leabhair.
Foilsíodh na leabhair seo a leanas sna blianta 1961 agus 1962.


Caoineog.
Caoineog ghorm réidh le n-ól
Is deoch í caoineog ina bhfuil sú, uachtar reoite, iógart reoite agus torthaí mar chomhábhair inti. Eascraíonn siad ón Bhrasaíl. Is deochanna milse, folláine iad agus tá an-thóir orthu mórthimpeall an domhan ón na 1990í ar aghaidh. Measctar na comhábhair in inneall faoi leith darbh ainm cumascóir. Doirtear an chaoineog i ngloine nó soitheach agus óltar ansin iad.


Cé Bhréanainn.
Sráidbhaile beag is ea Cé Bhréanainn atá lonnaithe ó thuaidh ó Leithinis an Daingin thart ar 11 ciliméadar soir ó thuaidh ón Daingean agus thart ar 40 ciliméadar siar ó Thrá Lí.
Bíonn clársheoltóireacht agus tonnmharcaíocht ar siúl san fharraige.
An sráidbhaile.
Tá an sráidbhaile tar éis forbairt ar an taobh thiar de Bhá Bhréanainn agus ta sé comhdhéanta go traidisiúnta de ghrúpaí beaga foirgneamh suit i dtreo an fharraige le
núicléas forbartha mórthimpeall ar cheantar an ché. Le blianta beaga anuas tháinig cruth ribíneach ar fhorbairt na bóithre isteach sa lonnaíocht. In ainneoin seo tá Cé Bhréanainn féin comhdhlúth go maith in nádúr. Tá áitribh thraidisiúnta ag croílár an phatrúin
lonnaíochta eisigh agus tá áitribh níos nuaí ar imeall na lonnaíochta ag taispeáint patrúin níos scaipthe ná an patrún atá le feiceáil sna sean-cheantair chroíláir. Tá forbairt nua cuimsithe de sé theach cónaithe dhéag ó dheas ó chroílár Ché Bhréánainn agus mar gheall ar an leagan amach agus an dearadh résúnta aonfhoirmeach atá ann ní réitíonn sí go hiomlán leis an sráidbhaile eiseach.
Déimeagrafaic.
Tháinig laghdú beag ar dhaonra an TRC seo idir an bhliain 1996 agus an bhliain 2002 ó 139 go 133 duine, ach bhí méadú mór de 26% idir 2002 agus 2006 a thug an daonra suas go dtí 168 duine. De réir daonáireamh na bliana 2006, bhí Gaelainn ag breis is 70% de na daoine sa toghcheantar.
De réir an daonáirimh seo, ba iad talmhaíocht, foraoiseacht, iascaireacht agus an tionscal tógála príomhfhoinsí fostaíochta na bhfear agus ba iad seirbhísí proifisiúnta príomhfhoinse fostaíochta na mban i dtoghcheantar Ché Bhréanainn.
De réir daonáireamh Poblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 152 duine i Cé Bhréanainn. Dúirt 118(79.7%) duine go bhfuil Gaelainn acu agus dúirt 44(31.1%) duine go úsáideann siad an Gaelainn go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.
Feidhmeanna agus seirbhísí.
Sráidbhaile iascaireachta agus turasóireachta den chuid is mó é atá ann, a chuireann raon bunúsach seirbhísí ar fáil don dúiche máguaird, mar shampla trí theach tábhairne agus cé. Tá roinnt forbairtí aonuaire agus forbairtí tithe saoire ann freisin. Tá lárionad pobail a fhreastalaíonn ar an gceantar máguaird suite idir Cé
Bhréanainn agus An Clochán.
Oidhreacht Nádúrtha.
Tá Limistéar Taitneamhachta Tánaisteachan suite sa cheantar ar thaobh na farraige den bhóthar criosaithe. Cé go bhfuil Cé Bhréanainn suite ar thalamh réidh íseal téann an
talamh in airde go géar ar an taobh thiar den sráidbhaile le airde níos mó ná 400 méadar á bhaint amach níos lú ná trí chiliméadar ó Ché Bhréanainn agus thart ar 800
méadar ar airde thart ar dhá chiliméadar níos faide siar.
Féile na Lúnasa.
Bíonn Féile na Lúnasa ar siúl gach aon bhliain. Athbheochan is ea an fhéile seo ar cheiliúradh seanda réamhChríostaí ar an bhfómhar. Féile pobal bhunaithe is ea é seo ina mbíonn ceardlanna ealaíne, ceol, tóraíocht taisce agus amharclannaíocht sráide.
Reigeaite Bhréanainn.
Bíonn an reigeaite seo ar siúl sa sráidbhaile. Rásaí naomhág atá i gceist le go leor catagóirí difriúla ann. Taistilíonn lucht comórtais suas fan chósta Chorca Dhuibhne. I ndiaidh na rásaí bíonn ceol agus amhráin le cloisteáil.
Eamhnú.
An Clochán agus Cé Bhréanainn, le Plozévet na Briotáine.


An Clochán (Contae Chiarraí).
Sráidbhaile is ea An Clochán atá suite thart ar 15 ciliméadar siar ó thuaidh ón Daingean, i nGaeltacht Chorca Dhuibhne. Sráidbhaile beag cósta atá ann ar an taobh thuaidh de leithinis an Daingin a luíonn faoi bhun Chnoc Bréanainn agus An Chonair, áit a dtéann an Abhainn Mhór isteach i Sruthán an Chlocháin. Tá an Clochán suite ar an mbóthar áitiúil, an L 5012-26, agus de ghnáth tagann an trácht a théann trí an lonnaíocht chun buaice i rith an tsamhraidh.
Déimeagrafaic.
Tá an sráidbhaile suite laistigh de TRC An Chlocháin. Tá daonra na TRC seo tar éis a bheith ag méadú ó dhaonra de 252 sa bhlian 1996, 268 sa bhliain 2002 agus 273 sa bhliain 2006. I ndaonáireamh na bliana 2006, dúirt 77.7% de mhuintir an TRC go raibh Gaelainn acu. Dar le figiúirí daonáirimh 2006 is iad talmhaíocht, iascaireacht agus an tionscal tógála an fhoinse fostaíochta is mó sa cheantar.
De réir daonáireamh Poblacht na hÉireann 2011 tá cónaí ar 297 duine sa Clochán. Dúirt 216(74.2%) duine go raibh Gaelainn acu agus dúirt 95(32.6%) duine go úsáideann siad an Gaelainn go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.
Feidhmeanna.
Sráidbhaile iascaireachta agus turasóireachta den chuid is mó atá ann, a chuireann raon seirbhísí áitiúla ar fáil don dúiche máguaird. Bunáit mhaith is ea an Clochán ónar féidir a bheith ag taiscéaladh ar chos agus seo é an pointe is fearr le tosú ar Chnoc Bréanainn a dhreapadh.
Áiseanna agus Seirbhísí.
Tá raon seirbhísí bunúsach sa Chlochán, mar shampla eaglais Chaitliceach Naomh Bhreandáin, bunscoil, siopa/oifig an phoist, dhá thigh tábhairne, stáisiún na nGardaí agus oifig turasóireachta séasúrach. Tá lárionad pobail ar a dtugtar Halla le Chéile air, a fhreastalaíonn ar an gceantar máguaird, suite leath shlí idir An Clochán agus Cé Bhréanainn. Tá an lárionad á riaradh ag comharchumann atá bunaithe sa phobal: Comharchumann Forbartha an Leith Triúigh Teoranta, a bunaíodh sa bhliain 1973 agus acmhainn áitiúil tábhachtach atá ann. Cuireann an lárionad raon seirbhísí leathan ar fáil, mar shampla áiseanna do ghnóthaí, áiseanna spóirt, naíonra, lárionad cúraim lae do sheanóirí agus seirbhísí na lia chleachtóirí.
Bonneagar.
Tá dabhach séarachais le píobán sceite ag dul amach chun an chladaigh ag soláthar seirbhíse do mhuintir na háite. Tá príomhlíonra uisce poiblí ag soláthar seirbhíse don
Stair.
Tá an Clochán ann ón tríú haois déag ach níl mórán eolais ar fáil maidir lena stair. Forbraíodh an sráidbhaile i bpatrún líneach thuaidh theas taobh leis an L5012-26. Tá sráid-dreach tarraingteach ina bhfuil roinnt mhaith Struchtúir atá faoi chosaint ann le meascán de tithe dúchasacha atá dhá stór ar airde don chuid is mó ag croílár an Chlocháin. D’fhéadfaí breathnú ar seo mar an chuid is tarraingtí den sráid-dreach ar an leithinis. Tá cuid den sráid-dreach atá comhchosúil leis seo ach atá athraithe beagáinín ach nach bhfuil chomh fairsing, ar thaobh thoir (ar thaobh na farraige) den bhóthar. Ceanglaíonn póirse príomhshráid an Chlocháin leis an gcladach. Tháinig cruth ribíneach ar an bhforbairt ar an mbóthar thuaidh go dtí Cnoc Bréanainn le blianta beaga anuas. Cuireadh an Clochán isteach i nGaeltacht Chorca Dhuibhne sa bhliain 1974.
Oidhreacht Tógtha.
Tá struchtúir atá faoi chosaint suite sa Chlocháin, mar shampla grúpa d’aon teach sraithe déag, struchtúr iar-Eaglais na hÉireann agus Eaglais Chaitliceach Naomh Bhreandáin.
Oidhreacht Nádúrtha.
Tá an ceantar suite in aice le Bá Thrá Lí agus Leithinis Mhachaire (siar ón gClochán) atá ina iarrthóir ar Limistéar Caomhantais Speisialta. Tá an suíomh ina iarrthóir ar SAC a roghnaíodh le haghaidh dumhcha socra, murlaigh, agus foraoisí gláracha, atá go léir ina gnáthóga tosaíochta ar Aguisín 1 de Threoir na nGnáthóg AE agus baineann tábhacht éiceolaíochta agus caomhantais ar leith leis an suíomh mar gheall ar éagsúlacht na ngnáthóg atá inti. Tá an sráidbhaile suite taobh le góilín gainmheach ar an taobh thiar de Bhá Bhréanainn. Tá talamh an cheantair réasúnta réidh agus tá córais ghoirt neamhrialta bheaga ina bhfuil a lán lomáin charraige mórthimpeall air. Téann an talamh in airde go géar i dtreo an tuaiscirt agus tá Cnoc Bréanainn, atá os cionn
950 méadar in airde, níos lú ná 5 ciliméadar ó lár an Chlocháin. Tá radhairc sléibhe agus farraige drámata le feiceáil ón gClochán.
Eamhnú.
An Clochán agus Cé Bhréanainn, le Plozévet na Briotáine.


Uachtar reoite.
Cnapóga uachtar reoite i ngloine
Is bia é uachtar reoite nó reoiteog a itear go forleathan timpeall na cruinne é. Déantar le uachtar, bainne, uibheacha, siúcra agus purée torthaí, más gátar sin, é. Reoitear na comhábhair agus coimeadtar reoite i gcónaí iad. Bíonn teocht íseal ag uachtar reoite nuair a itear é. Braitheann uigeacht an uachtair reoite ar cé chomh fuar is atá sé. Má tá sé fíor-reoite, beidh sé crua, ach má thosaíonn sé ag téamhú, tosóidh sé ag leá agus beidh uigeacht bog aige agus is furast le dhuine é a scaobadh ansin.
Is iomaí cineál agus blasanna uachtar reoite atá ann. Is féidir comhábhair éagsúla a chumasc leis an oideas bunaidh. Is féidir torthaí, seacláid, brioscáin, milseáin, cnónna, taifí, caife, alcól is araile a mheascadh leis an uachtar reoite chun blasanna agus dathanna éagsúla a thabhairt dó.
Is nós le daoine é a ithe mar mhilseog tar éis béile a chaitheamh. Is féidir freisin uachtar reoite a ithe in aonar am ar bith mar smailc i rith an lae, nó nuair a mbíonn daoine ag breathnú ar scannáin.
Tá cáil faoi leith ar an uachtar reoite a dhéantar san Iodáil. Síltear gurb é an uachtar reoite is fearr ar domhan. "Gelato" a ghlaonn muintir na hIodáile ar uachtar reoite.


Anraith.
Anraith a tugtar ar an uisce ina mbeirítear feoil úr. Cuirtear oinniúin agus glasraí agus luibheanna tríd an anraith go minic. Déanann siad é thiúachtaint agus tugann siad blas air. Cuirtear piobar agus salann, leis, air, agus uaireanta cuirtear beagán pliúr nó mine coirce nó eornán tríd an anraith. Táid ar fheabhas chun é thiúachtaint agus tugaid blas, leis, air.
Deintear anraith as glasraí nó as meacain, leis. Bíonn anraith glasraí ann, anraith trátaí, anraith prátaí, anraith piseánach, anraith beacáin, agus mar sin de, do réir an ábhair go ndéantar as é. Tá anraith maith tiubh ar fheabhas, chun duine do théamh san aimsir fhuair.


An Bhruitíneach.
Galar tógálach is ea an bhruitíneach. Tagann an bhruitíneach ar leanaí agus ar dhaoine óga. Briseann gríos méiscreach dearg amach tríd an gcraiceann. Uaireanta bíonn seordán nó píopaí le tabhairt faoi deara freisin.


Slaghdán.
Is breoiteacht é an slaghdán. Tagann slaghdán ar gach éinne, óg agus aosta, agus breoiteacht an-choitianta is ea é. Bíonn slaghdán trom ar dhaoine, agus slaghdán éadrom ar a thuilleadh acu. Agus slaghdán trom ar dhaoine fanann siad sa leaba uaireanta ar feadh lae nó dó go mbíonn sé curtha tharstu acu. Ní hannamh a bhíonn slaghdán an-leadaránach, go mór-mhór mura dtógfaí leigheas éigin chun é ruagadh as an gcorp. Is iad comharthaí an tslaghdáin: casachtach, sraothartach agus ciachán. Braitheann duine go dúr marbh ann féin leis, agus b'fhéidir go mbraithfeadh sé teas ina chorp.
Gheofá slaghdán as éadach fliuch d'fhágaint ort, nó ó bhróga fliucha, nó as bheith suite in áit ina mbíonn séideán gaoithe. Thógfá é ó dhuine eile, leis, agus go mór-mhór i dteach nó áit eile go mbíonn a lán daoine bailithe ann. Tá daoine ann agus is fusa gheibhid slaghdán ná daoine eile. Ach má thugann duine an ghnáth-aire dhó féin, agus má chaitheann sé bia folláin, bíonn an-chosaint aige ar shlaghdán.
Cé nach aon drochbhreoiteacht é an slaghdán go coitianta, b'fhearra dhuit uait é dá ainneoin sin féin. Tarraingíonn sé a thuilleadh breoiteachtaí ar dhaoine uaireanta.
Deirtear dá leanthá ag dul ar snámh go dtí go mbeadh sé déanach sa mbliain, nár bhaol duit an slaghdán. Is maith iad deocha teo roimh dul a chodladh dhuit mar leigheas. Is mó cineál deoch a ólann daoine: bainne te, nó bainne te agus im agus oiniúin ann. Is maith é deoch uisce beatha chuige, nó branda, nó deoch líomóide. Bíonn bolg uisce te le do chosa sa leaba go maith chuige, leis. Cuireann tú allas díot leis an dteas, agus is maith sin chun an slaghdán do leigheas.


Galar.
Drochbhreoiteacht is ea galar nó aicíd, agus is deacair cuid de na breoiteachtaí a leigheas.
Galar tógálach is ea galar a thógfá ó dhuine eile (nó ó ainmhí fiú), agus chun an bhreoiteacht do thógaint uaidh, ní gá dhuit bualadh leis go minic.
Gheofá é ó éadach a bhí ar an duine breoite, nó aon rud go raibh teagmháil aige leis, agus go háirithe má thugann an rud sin frídíní an ghalair leis. Bíonn breoiteachtaí ann nach mbíonn díobhálach agus a bhíonn tógálach, amhail an bhruitíneach.


Pliúraisí.
Is breoiteacht a bhíonn sa chliabh é pliúraisí "(pleuritis)". Ciallaíonn "pleuritis" tinneas i dtaobh na colainne nó sa chliathán i Laidin, focal a d'eascair ó "pleuritis" sa Ghréigis a d'eascair ó "pleura" a chiallaíonn "cliathán nó taobh an choirp". Bíonn athlasadh sa scannán atá sa chuasán pleorach, atá timpeall ar na scamhóga agus faoi na heasnacha.
Cúiseanna an Ghalair.
I measc na gcúiseanna ar fad, is iad ionfabhtuithe is comónta mar chúis.


Daitheacha.
Breoiteacht is ea daitheacha a mhothaítear sna halta. Leanann fiabhras iad uaireanta, agus bíonn fiabhras cnámh ar an nduine. Ní bhíonn feidhm a chnámh go maith ag duine go mbíonn daitheacha air.


Fanntais.
Bheadh duine i laige, nó i bhfanntais, nuair a thitfeadh sé as a sheasamh agus bheadh sé neamhothuitheach. Ní bheadh aithne ná urlabhra aige. Tagann fanntais ar dhaoine uaireanta má bhíd in áit go mbíonn a lán daoine bailithe agus an t-aer múchta ann.


Bolgach.
Is breoiteacht mharfach é an Bholgach, "Variola vera" sa Laidin. Víreas an-mhór é, i bhfad níos mó ná na víris is cúis leis an bhfliú nó an polaimiailíteas. Tá stór de sna Stáit Aontaithe, agus bhí plean ag an rialtas ansin an stór a dhíothú, ach ar deireadh chinn siad gan é a dhéanamh. Níl aon vacsaín úr fhónta sa tír sin ná aon tír eile, agus dá dtarlódh éigeandáil níorbh fhéidir an pobal a vacsaíniú. Agus is cinnte go bhfuil an víreas fós beo i dtíortha ar fud an Domhain, i saotharlanna is amuigh sa nádúr. D'fhéadfaí í a scaipeadh am éigin i gcogaíocht bhitheolaíoch nó sceimhlitheoireacht. Seans go bhfuil díonacht an phobail ar an mbolgach laghdaithe go mór le glúin nó dhó freisin.


Fuaimeanna na Feirme.
Is iomaí fuaim a chloistear ar fheirm.


Scamall.
Le teas na gréine déantar gal den uisce. Éiríonn an gal seo in airde sa spéir agus déanann scamaill de, agus an uair fhuarann na scamaill, titeann siad anuas ina mbáistí. Le fuaradh an-mhór dhéanfadh sneachta de sna scamaill. Spéir ghlan a bhíonn ann nuair ná bíonn aon scamall ann.
Deirtear go mbíonn fuinneoga ag teacht ar an spéir nuair a bhíonn an spéir lán le scamaill ach bíonn bearnaí ag teacht sna scamaill.


Ceo.
Gal uisce go mbíonn fuaradh tagtha air a bhíonn sa cheo. Mar a chéile é agus na scamaill, ach go mbíonn sé i ngoireacht don talamh. Bíonn fuaradh tagtha ar an ngal uisce a bhíonn ann, ach ní bhíonn sé fuar a dhóthain chun titim ina bháistí. Aimsir cheoch a tugtar ar aimsir go mbíonn ceo ann. Bíonn an ceo an-throm uaireanta, agus is furasta dul amú ann, mór-mhór ar an fharraige.


Laethanta na Bó Riabhaí.
Tugtar Laethanta na Bó Riabhaí ar an dá lá deireanach den Mhárta agus an chéad-lá den Aibreán. Bítear ag súil le síon agus drochaimsir na cúpla lá seo.
An scéal.
Seo an scéal: Bhí seanbhó riabhach ann agus do bhí sí go lom agus go tarraingthe tar éis an gheimhridh, agus é faighte go dóite aici ón drochaimsir. Ach an uair a bhí sé ag teannadh le deireadh an Mhárta, bí an-áthas ar an tseanbhó riabhach, an lá a bheith faighte ar an nGeimhreadh aici, agus dúirt sí leis an Márta a dhícheall a dhéanamh. Dhá lá den Mhárta a bhí gan chaitheamh, agu do shéid sé gaoth mhór agus sneachta, sioc agus báisteach an dá lá sin nó gur fhóbair go gceiliúrfadh an tseanbhó. Pé scéal é, ní foláir nó bhí sí righin, mar sheas sí amach an dá lá sin, agus bhí ardríméad uirthi an tAibreán do bheith chuici. Ach cad a rinne an Márta ach lá do lorg ar iasacht ón Aibreán, agus do lean an drochaimsear ar an triú lá, agus cailleadh an tseanbhó riabhach bhocht an lá sin leis an bhfuacht agus an anfa.
Leagan eile den scéal: Ó bhí an Márta caite rinne an tseanbhó riabhach gairdeas; "Lean ort a Mhárta." a deir sí, "tá an geimhridh curtha dhíom anois agam agus mairfidh mé bliain eile." Ní mó ná sásta a bhí an Márta leis an scéal seo, agus d'iarr sé trí lá ar iasacht ón Aibreán. Shéid gaoth an Mhárta go fuar feannaideach an chéad lá gur chuir sí an tseanbhó ar a glúine; ghéaraigh sé ar an bhfuacht an dara lá gur cuireadh an bhó go talamh; níor loic an Márta an tríú lá agus fágadh an bhó mín marbh mar a raibh sí.


Tuar ceatha.
Is feiniméan aeráide é an tuar ceatha (nó an bogha báistí, bogha ceatha, bogha sín nó an stua ceatha).
Do réir lucht na heolaíochta, is é solas na gréine ag taitneamh ar bhraonta báistí sa spéir faoi ndearna an tuar ceatha. Seo mar a tharlaíonn sé. Dar linne ná tagann ón ngréin ach aon tsolas amháin, ach ní mar sin atá. Is amhlaidh atá roinnt soilse i solas na gréine, agus ní mar a chéile aon dá cheann acu. Tá na dathanna seo go léir ann: búach, dath an ghoirmín, gorm, uaine, buí, flannbhuí agus dearg. Gluaiseann na léasa solais ón ngréin ina dtonnta. Gan amhras tá na tonnta solas seo an-bheag ar fad. Ní hé an tonnfhaid chéanna atá ag aon dá cheann de sna soilse a thagann chugainn ón ngréin. Is féidir a chruthú go bhfuil na soilse uile atá áirithe anseo i solas na gréine. Má gheibhtear priosma gloine agus léas solais do scaoileadh tríd, chíofar roinnt soilse le malairt dathanna ag teachta amach ar an dtaoibh eile den phriosma. Nuair a théann an solas tríd an bpriosma, ní hé an lúbadh céanna a dhéanann an gloine ar aon cheann acu. Is mo lúbtar cuid acu ná a chéile. De bharr an lúbtha seo is ea thagann malairt dathanna amach ar an dtaoibh eile.
Má bhíonn solas na gréine ag taitneamh ar bhraonta báistí sa spéir, lúbtar an solas faoi mar a dhéanann an priosma, i dtreo go bhfeicimid na dathanna go léir a chíotar sa thuar ceatha. Iliomad priosmaí ag lúbadh solais na gréine a bhíonn sna braonta báistí, mar a déarfá.
Deirtear gur comhartha é an tuar ceatha nach dtiocfaidh aon díle ar an domhan arís.


An Chaor Aduaidh.
Is éard atá i gceist leis an gCaor Aduaidh, na Saighneáin nó "aurora borealis" ná solais a fheictear thuas sa spéir faoi thionchar na gcáithníní faoi lucht leictreach a bhuaileann réimse maighnéadach an Domhain. Cuid den ghrianghaoth iad na cáithníní seo. Sna réigiúin pholacha is mó a fheictear iad, ach uaireanta is féidir iad a fheiceáil in Éirinn féin.
Le fírinne, ní thagraíonn na téarmaí "aurora borealis" agus "an Chaor Aduaidh" ach do na saighneáin a fheictear timpeall ar an bPol Thuaidh. Na cinn a fheictear i réigiún polach na hAntartaice, tugtar "aurora australis" nó "an Chaor Aneas" orthu.
Is é an míniú eolaíoch ná go bhfágann cáithníní na grianghaoithe adaimh ocsaigine agus nítrigine flosctha, is é sin, luchtaithe le fuinneamh a fhágann leictreoin ar leibhéil níos airde ná áit a mbíonn siad agus an t-adamh sa bhunstaid. Nuair a thuirlingeoidh na leictreoin ar ais ón bhfloscadh, scaoilfidh siad an fuinneamh flosctha mar chandam solais (fótón).


Gluaisrothar.
Bíonn dhá roth faoin ngluaisrothar agus cosúlacht aige leis an rothar, ach gur troime é agus go mbíonn inneall ann a chuireann ag gluaiseacht é. Is féidir siúl an-mhear a bhaint as. De ghnáth is féidir le beirt taisteal ar ghluaisrothar - bíonn an rothar faoi stiúir an duine chun tosaí agus beireann an duine eile greim ar lámhghreimeanna chun fanacht socair ar an ndiallait fad is atá siad ag taisteal.
Mar gheall gur féidir le gluaisrothar taisteal chomh tapa sin, bíonn rásaí gluaisrothair ann.
De réir an dlí, ní mór ceadúnas tiomána a bheith ag duine chun gluaisrothar a thiomáint agus caithfear clogad a chaitheamh fad is atá duine ag taisteal ar ghluaisrothar.


Abhainn.
Sruth uisce as ea abhainn a bhíonn teorannaithe do chainéal réasúnta caol ag bruacha. De ghnáth éiríonn abhainn mar shruthán i dtalamh ard ó fhíoruisce, uisce báistí nó oighearshruth. Gluaiseann abhainn le fána, ag creimeadh cainéil, agus fásann de réir mar a ritheann craobhaibhneacha isteach inti, ag gearradh amach gleannta móra go minic.
Cúrsa abhann.
Má bhíonn titim mhaith leis an dtalamh, ritheann an t-uisce go mear. Ach má bhíonn an talamh go cothrom réidh, bogann an t-uisce leis go mall.
Sceitheann uisce na habhann isteach san fharraige, ar loch nó ar abhainn eile (agus sa chás sin tugtar fo-abhainn nó craobh uirthi). Tugtar an béal ar an chuid dheireanach den abhainn.
Ní mór an méid a bhíonn i sruthán i gcomórtas le habhainn. Ach bailíonn sé an t-uisce a bhíonn ina limistéar féin chun na farraige nó chun abhainn eile.
Uaireanta críochnaíonn abhainn, sa deireadh, i gceantar gaineamhlach ina bhfuil na huiscí caillte trí insíothlú agus ghalú.
Bíonn cúrsa na habhann go casta, mar déanann sí a slí tríd an dtalamh is boige agus is ísle, agus má tharlaíonn aon chonstaic nó talamh cruaidh roimpi, tugann sí cor timpeall. Tógann sí an cúrsa is saoráidí i gcónaí.
Tuile.
Nuair a thiteann a lán báistí, tá tuile san abhainn, agus is minic a sceitheann an t-uisce amach thar bhruacha na habhann ar an dtalamh mór-dtimpeall. Ar thalamh íseal agus tuile mhór ann, is minic a dhéanann an tuile mórán díobhála do churadóireacht; agus caitheann na daoine na tithe d'fhágaint uaireanta mar is baol dóibh an t-uisce. Is minic a thagann tuilte in iomaí tíortha, agus déanann siad díobháil an-mhór. Báitear na mílte daoine gach bliain i dtuilte timpeall na cruinne.
Sruthchúrsa faoi thalamh.
Tá aibhneacha ann a ghluaiseann faoin dtalamh. I dtalamh aolchloiche a tharlaíonn sin, mar is furas don uisce a shlí do ghearradh tríd an aolcloch. Bíonn cortha ar aibhneacha chun an t-uisce do bhailiú i dtreo go mbainfí feidhm as nuair bheadh gá leis.
Abhantrach.
Seo an limistéar talún óna shreabhann an t-uisce dromchla uile le sruth, trí ghréasán de shruthanna, aibhneacha agus lochanna i bhfarraige ag béal abhann, inbhir nó deilte amháin.
Uisce dromchlach.
Uiscí intíre ar dhromchla na talún (leithéidí taiscumair, lochanna, aibhneacha, uiscí trasdultacha, uiscí cósta) laistigh d’abhantrach.
Cónaí.
Bíonn talamh maith i ngleannta na n-abhann de ghnáth, agus bíonn curadóireacht, tógaint stoic agus ba bainne ar siúl iontu. Bíonn bailte móra iontu de ghnáth.
Is suntasach mar a athraíonn aibhneacha taobh tíre, agus bhí a gcúrsaí fíorthábhachtach i bpatrúin áitrithe talmhaíochta, trádála is tráchtála. Is féidir abhainn a úsáid i gcomhair iascaireacht agus bádóireacht chomh maith.
Iompar.
Úsáidtear aibhneacha freisin le haghaidh breith earraí isteach i dtír éigin, nó amach aisti.
Bíonn droichead thar abhainn chun dul trasna uirthi: droichid cloch nó adhmaid srl. Anseo is ansiúd bíonn droichead coisithe do lucht coisíochta.
Fadó thrasnaigh daoine an abhainn ag áth, nó caol abhann (nó clochán fiú), áit is féidir dul trasna. Faightear an focal áth go coitianta i logainmneacha na hÉireann inniu.
Na haibhneacha is faide.
an Níl 6,690 an Mheánrnhuir
an Amasóin 6,570 an tAigéan Atlantach
an Mississippi 6,020 Murascaill Missouri Mheicsiceo
an Laing-tsí 5,980 Muir na Síne Thoir
an Amúr 5,780 Caolas na Tartaire
an Pláta 4,880 an tAigéan Atlantach
an Huaing-hé
(an Abhainn Bhuí) 4,840 an Mhuir Bhuí
an Congó 4,630 an tAigéan Atlantach
an Mekong 4,180 Muir na Síne Theas
an Nígir 4,100 Murascaill Ghuine


Tungstan.
Is é an tungstan nó an volfram dúil uimhir a 74 i dtábla peiriadach na ndúl. Is í an tsiombail cheimiceach ná W, agus í bunaithe ar ainm Gearmáinise na dúile seo, "Wolfram", a úsáidtear ina lán teangacha. Maidir leis an ainm Gaeilge "tungstan", tháinig sé tríd an mBéarla ón tSualainnis, "tung sten", a chiallaíonn "cloch throm". "Tungsten" nó "tromchloch" an t-ainm a bhí ag na Sualannaigh ar an tsílít. Mianra í an tsílít a bhfuil tungstan ann - is éard atá ann ná tungstáit an chailciam, CaWO4 - agus is foinse thábhachtach tungstain í.
Tá an tungstan ar an miotal is airde leáphointe dá bhfuil ann. Is é an leáphointe atá aige ná 3422 °C - is é sin, nuair a bheidh an tungstan leáite, beidh an t-iarann ina ghás. Miotal crua righin é an tungstan a sheasann imthosca antoisceacha agus a úsáidtear go forleathan sna cóimhiotail. Úsáidtear tungstan glan i sreanga solais na mbreolampaí agus in áiteanna eile ina bhfuil teocht ard i gceist: in innill na roicéad spáis agus na n-eitleán, cuir i gcás.
Tá tungstan an dúlra comhdhéanta as cúig iseatóp, agus ceann acu, an ceann is éagoitianta (180W, 0.12 % den tungstan nádúrtha), radaighníomhach, ach is iseatóp fadsaolach é a sáraíonn a leathré aois na hollchruinne.
Is í an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá ag an tungstan ná +6, agus is í an trí-ocsaíd tungstain WO3 an chomhdhúil is tábhachtaí. Is féidir léi imoibriú leis na tuaslagáin bhunata agus iad a neodrú ionas go gcruthaítear iain tungstáite WO42-. Na salainn a chruthaíonn an t-ian seo in éineacht leis na hiain mhiotail, d'fhéadfá a rá gur salainn iad de chuid an aigéid tungstaigh H2WO4, ach ní féidir an t-aigéad féin a aonrú mar shubstaint ar leith. Is féidir, áfach, comhchriostail an uisce agus na trí-ocsaíde tungstain (hiodráití na trí-ocsaíde tungstain) a chruthú, agus uaireanta, tugtar aigéad tungstach ar na hiodráití seo.
Ní bhíonn an tungstan ag teastáil ó orgánach an duine, ach tá baictéir ann nach féidir leo déanamh in uireasa an tungstain. Tá leideanna áirithe ann gur féidir leis an tungstan leoicéime a spreagadh ag na daoine, ach tá an dá bh'fhéidir ann i láthair na huaire.


Tantalam.
Is é an tantalam dúil uimhir a 73, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Ta. Miotal crua gormliath é a áirítear ar na miotail trasdultacha. Tá sé díonach go maith ar an gcreimeadh, agus mar sin, baintear úsáid as sna cóimhiotail. Ní fhlúirsíonn an tantalam sa dúlra, ach bíonn sé le fáil sa tantailít, in éineacht leis an niaibiam a bhfuil sé gaolmhar leis ó thaobh na n-airíonna ceimiceacha de. Níl sé araiciseach chun imoibriú, rud a chiallaíonn gur miotal luachmhar é le haghaidh dhéantús gléasra saotharlainne, ach thairis sin, baintear leas as i dtoilleoirí leictrealaíocha.
Tá a lán mianraí éagsúla ann ina bhfuil tantalam le fáil: tantailít (ocsaídí an tantalaim, an niaibiam, an iarainn agus na mangainéise), micrilít (ocsaídí an chailciam, an tsóidiam agus an tantalaim), eoixéinít (ocsaídí an chailciam, an niaibiam, an tantalaim, an cheiriam, an tiotáiniam, an itriam, an úráiniam, agus an tóiriam), agus araile. Is minic a dhearctar ar an tantailít agus ar an gcolaimbít (an niaibít) mar dhá leagan den mhianra chéanna: nuair a bhíonn an niaibiam níos flúirsí ann, tugtar colaimbít nó niaibít air, agus nuair a bhíonn níos mó tantalam ann, deirtear gur tantailít atá ann.
Tá an chuid is mó den tantalam nádúrtha comhdhéanta as aon iseatóp amháin, mar atá, 181Ta. Tá iarsmaí beaga den iseatóp radaighníomhach úd 180mTa. Tugann an "m" le fios gur isiméir núicléach de chuid 180Ta den "ghnáthchineál" atá ann - is é sin, go bhfuil eagar éagsúil ar na núicléóin i núicléas an dá chineál 180Ta. Déantar 180Ta go saorga in imoibreoirí núicléacha, agus is iseatóp as pabhar radaighníomhach é - níl sé ach ocht n-uair an chloig ar leathré.
Tá an tantalam iontach díonach ar na haigéid, agus le teocht an tseomra ní féidir leis an "aqua regia" féin dochar a dhéanamh dó. Scéal eile ar fad, áfach, an t-aigéad hidreafluarach HF, agus an fluairín féin: na haigéid nach gcreimeann an tantalam iontu féin, nuair a mheascfar beagáinín den aigéad hidreafluarach tríothu, beidh siad i bhfad níos éifeachtaí ag oibriú ar an miotal seo. Creimeann tuaslagán uisce na hiodrocsaíde potaisiam (na potaise loiscní) an tantalam fosta.
Is iad +5 agus +4 an dá uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí, +5 ach go háirithe. Is í an pheantocsaíd tantalaim (nó an pheantocsaíd dé-thantalaim ab fhearr a rá), Ta2O5, an chomhdhúil is cobhsaí, agus í tábhachtach i sintéisiú na gcomhdhúl tantalaim eile.


Haifniam.
Is é an haifniam dúil cheimiceach uimhir a 72 sa tábla peiriadach, agus is í an tsiombail cheimiceach ná Hf. Ba iad Dirk Coster agus Georg von Hevesy a rinne fionnachtain an haifniam i gCóbanhávan sa bhliain 1923, ach ó bhí folúntas i dtábla peiriadach na ndúl san áit seo, bhí a fhios ag na ceimiceoirí ó laethanta Mheindeiléiv anuas go dtiocfaí ar a leithéid de dhúil sa deireadh. Fuair an haifniam a ainm ó Chóbanhávan - "Hafnia" as Laidin.
Miotal trasdultach é an haifniam, agus é cosúil leis an siorcóiniam ó thaobh na ceimice de. Bíonn sé deacair an dá mhiotal a dhealú ó chéile, mar sin - cuid mhór den haifniam atá ar fáil, bíonn sé truaillithe le siorcóiniam. Is í an difríocht is mó eatarthu ná an dlús, nó níl an siorcóiniam ach leath chomh trom leis an haifniam.
Tá cúig iseatóp cobhsaí ag an haifniam: Hf-176 (5.2 % den haifniam nádúrtha), Hf-177 (18.6 %), Hf-178 (27.3 %), Hf-179 (13.6 %) agus Hf-180 (35.1 %). Thairis sin, tá iarsmaí beaga den raidiseatóp fadsaolach úd Hf-174 ar fáil sa dúlra.
Bíonn haifniam ar fáil sa dúlra mar thruailliú sa siorcóiniam. Mar shampla, bíonn beagáinín haifniam sa siorcón, an mianra siorcóiniam is tábhachtaí. Bíonn haifniam sna mianraí tiotáiniam freisin, cosúil leis an ilminít agus an rúitíl.
Is é +4 an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá ag an haifniam.


Leoicéime.
Is éard is leoicéime ann ná galar fola nó smeara a chuireann na fuilchealla - na cinn bhána ach go háirithe - ag dul i bhflúirse ar dhóigh neamhnormálta. Ní haon ghalar amháin í an leoicéime ach speictream leathan de ghalair.
Go bunúsach, aithnítear dhá phríomhchineál leoicéime: an leoicéime ghéar (an leoicéime a bhuaileann an duine go tobann agus a théann chun donais go sciobtha) agus an leoicéime ainsealach.


Loch Starnberg.
Is loch é Loch Starnberg (Gearmáinis: "Starnberger See") gar do München sa Ghearmáin. Cruthaíodh é as oighearshruthanna ó na hAlpa, atá gar don loch. Tá sé 21 ciliméadar ar fhad agus 5 ciliméadar ar leithead.


Ionsaí diúltaithe seirbhíse.
Is éard atá i gceist le hionsaí diúltaithe seirbhíse ná iarracht chun seirbhís áirithe idirlín a chur as aice láimhe ó úsáideoirí dleathacha agus iad ag féachaint le hí a rochtain. Go tipiciúil, déanann an t-ionsaitheoir an oiread sin iarratas cumarsáide ar an targaid is nach féidir léi freagra a thabhart do na hiarratais ó úsáideoirí dleathacha.


Conquistadores.
Focal Spáinnise é conquistador, iolra conquistadores a chiallaíonn "concaire, forghabhálaí". Is gnách an t-ainm seo a thabhairt ar na ceannródaithe Spáinneacha a chloígh na bundúchasaigh san Oileán Úr agus a bhunaigh na chéad choilíneachtaí áit a bhfuil Meiriceá Laidineach inniu.


An Cheatsuais.
Is í an Cheatsuais ("Quechua" nó "Runa Simi") an teanga bhundúchasach is tábhachtaí sa chuid de Mheiriceá Theas a bhain le ríocht na nInceach roimh theacht na g"Conquistadores". Le fírinne, is ar éigean is féidir a rá gur aon teanga amháin atá ann, agus is gnách le teangeolaithe an lae inniu a rá gur fine teangacha atá ann agus go bhfuil seacht dteanga éagsúla ann ar a laghad.
Is ar éigean is féidir a rá go bhfuil teangacha gaolmhara ann nach n-aicmítear mar "Cheatsuais" cheana féin. Ar feadh i bhfad, shíl na teangeolaithe go raibh a leithéid d'fhine teangacha ann agus na teangacha "Ceatsumaracha", agus iad den bharúil go raibh an Cheatsuais agus an teanga "Aymará" - an dara teanga is tábhachtaí i Ríocht na nInceach - gaolmhar le chéile. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: fuair an dá theanga seo a lán focal ar iasacht ó chéile i rith na gcéadta bliain, ach ní chreidtear a thuilleadh go bhfuil siad gaolmhar le chéile ar aon nós. Scéal eile fós: an cineál Ceatsuaise agus an cineál "Aymará" ba túisce a d'fhoghlaim na Spáinnigh ba iad na canúintí ba mhó a d'imir tionchar ar a chéile, ó ba iad na canúintí a bhí á labhairt i ríocht na nInceach. Nuair a tháinig na saineolaithe trasna ar chanúintí imeallacha an dá theanga, thuig siad nach raibh gaol ag an dá theanga sin le chéile ó thús, agus gurb í an chomharsanacht ba chúis leis na cosúlachtaí.
Tá Ceatsuais de chineál éigin ag tuairim is deich milliún duine i Meiriceá Theas. Is í Peiriú an tír is mó Ceatsuaise, ach tá canúintí nó teangacha den chineál seo á labhairt in Eacuadór, sa Bholaiv, sa Cholóim, agus san Argintín.
Teanga í an Cheatsuais atá bunaithe ar an táthú - is é sin, is féidir focail agus foirmeacha nua a chruthú trí iarmhíreanna a chur leis na focail. Tá gramadach na Ceatsuaise iontach rialta, iontach saor ó eisceachtaí.


RMS Titanic.
"Titanic" ag na duganna i mí Aibreáin, 1912.
Ba línéar farraige móire de chuid an chomhlachta White Star Line é RMS "Titanic", a tógadh ag longchlós Harland & Wolff i mBéal Feirste. Nuair a cuireadh chun farraige é, bhí sé ar an ngaltán ba mhó ar domhan.
Ar a chéad thuras idir Southampton agus Cathair Nua-Eabhrac, bhuail an Titanic cnoc oighir ar an 14 Aibreán 1912 ar 11:40 p.m. (am áitiúil). Ar an 15 Aibreán, timpeall 2:20 a.m., chuaigh an línéar go tóin poill. Bádh 1,517 duine, idir phaisinéirí agus chriú.
Paisinéirí agus criú.
Bhí Edward John Smith ina chaptaen ar an long. Cailleadh sa tubaiste é.
Long bháite.
Go gairid tar éis na tubaiste, thosaigh daoine ag smaoineamh ar raic an Titanic a aimsiú, agus fiú an long a ardú ó ghrinneall na farraige, ach níor aimsíodh an raic go dtí 1985, ag turas taiscéalaíochta comhpháirteach Meiriceánach-Fhrancach. D'aimsigh lucht taiscéalaíochta an Titanic 73 bliain tar éis di dul go tóin poill 650 km amach ó chósta Thalamh an Éisc.
Ar an 18 Aibreán, shroich an RMS Carpathia (de chuid an Cunard Line) Nua-Eabhrac agus 705 duine ar bord a tháinig slán as tubaiste na Titanic.
Miotais.
Tar éis an Titanic a bheith caillte, tháinig go leor miotas maidir léi chun cinn.
Miotas amháin a tháinig chun cinn ná nach dtiocfadh an Titanic a chur go tóin poill, áfach, níl fianaise ar bith go raibh an creidimh seo in aigne an phobail ag an am sin.


Cnámharlach daonna.
Tá an cnámharlach daonna comhdhéanta de chnámha comhleáite agus chnámha aonaracha araon, agus a fhaigheann tacaíocht agus forlíon ó bhallnaisc, teannáin, mhatáin agus loingeáin.


Réaltbhuíon.
Cnuasach réaltaí mar a fheictear sa spéir é - sin réaltbhuíon. Bíonn na réaltaí faoi ghluaisne an t-am ar fad, ach bíonn siad chomh fada sin amach uainne nach mbíonn a gcuid gluaisne coibhneasta le brath, agus mar sin is ionann na cnuasaigh réaltaí sa spéir leis na mílte bliain. Ní hionann mar sin, an fad amach uainn a bhíonn gach uile réalta i réaltbhuíon ar bith.
Tugadh ainmneacha ar chnuasaigh ar leith i gcaitheamh na gcéadta bliain; cuir i gcás, 'An Camchéachta', 'Oiríon', agus a lán eile. Réalteolaithe an lae inniu - is é rud a roinneann siad an spéir ina 88 d'achair rialta - de chearnóga agus de dhronuilleoga, is é sin. Réaltbhuíonta a thugtar ar na rannóga seo, agus is minic a choimeádtar na seanaimneacha orthu.


Linz.
Is cathair í Linz san Ostair Uachtarach. Tá sí ar an tríú cathair is mó san Ostair le 189,000 daoine ina gcónaí ann. Tá sí suite ar an Danóib.


Bregenz.
Is í Bregenz príomhchathair Vorarlberg, in Iarthar na hOstaire.
Tagann go leor turasóirí ann mar gheall ar a suíomh in aice le Loch Konstanz.
Tá an loch seo in aice le trí thír - an Ghearmáin, an Ostair agus an Eilvéis. Tá Lichtinstéin timpeall 50km ón chathair.


Ortha.
Is paidir nó beannacht an ortha a bhfuil bua speisialta (b'fhéidir osnádúrtha) ag gabháil léi. Is dócha go bhfuil bunús na n-orthaí le fáil sa ré réamhchríostaí agus go ndearnadh guí diaga díobh le himeacht aimsire. Is liosta le háireamh a bhfuil d'orthaí ann ach bhíodh trácht mór ar Ortha an Dul Amú nó Ortha na Seirce.
Macalla spéisiúil ar rann ó na Merseburger Zaubersprüche ón 8ú haois: ".. ben zi bena, bluot zi bluoda, lid zi geliden, sose gelimida sin. /.. cnámh le cnáimh, fuil le fuil, géag le géag, amhail is go bhfuil siad nasctha".


Ortha na Seirce.
Ortha a dhéantaí ionas go dtitfeadh duine i ngrá le duine a dhéanta. Chuirtí an ortha i ngreim bia, is é sin le rá go ndeirtí an véarsa mar 'altú' ar an mbia, agus thitfeadh an chéad duine a bhlaisfeadh den bhia sin i ngrá leis an té a rinne an ortha.


Heilbhic.
Tá Heilbhic suite i nGaeltacht Chontae Phort Láirge i ndeisceart na hÉireann.
An ceantar.
Is deacair anois idirdhealú a dhéanamh idir Maoil a’ Chóirne, Heilbhic agus Baile na nGall i nGaeltacht Phort Láirge (Gaeltacht na nDéise nó Gaeltacht na Rinne) de bharr an fháis atá ag teacht orthu le blianta beaga anuas. Tá siad uile le fáil idir cúig mhíle slí agus seacht míle slí ó Dhún Garbháin.
Láthair.
Is é Heilbhic an ceann is lú de na trí lonnaíocht. Tá sé lonnaithe míle amháin soir ó Bhaile na nGall agus seacht míle slí ó Dhún Garbháin.
Tionsclaíocht.
Foinse luachmhar fhostaíochta is ea an calafort iascaireachta beag atá suite i Heilbhic agus an gléasra próiseáil éisc a bhaineann leis:. Tá cónaí ar go leor des na hoibrithe sa cheantar.


Maoil an Choirnigh.
Tá Maoil an Choirnigh (nó Maoil a' Chóirne) suite i nGaeltacht na nDéise i gChontae Phort Láirge i ndeisceart na hÉireann.
An ceantar.
Is deacair anois idirdhealú a dhéanamh idir Maoil a’ Chóirne, Heilbhic agus Baile na nGall i nGaeltacht Phort Láirge (Gaeltacht na nDéise nó Gaeltacht na Rinne) de bharr an fháis atá ag teacht orthu le blianta beag anuas. Tá siad uile le fáil idir cúig mhíle slí agus seacht míle slí ó Dhún Garbháin.
An sráidbhaile.
Tá Maoil a’ Chóirne suite timpeall cúig mhíle slí ó dheas ó Dhún Garbháin. Áit shlachtmhar í, agus a lán seirbhísí agus áiseanna pobal ann.
Tionsclaíocht.
Tá roinnt tionscail bheaga ann, agus iadsan is mó a chuireann obair ar fáil. Tá a bhformhór le fáil san eastát tionsclaíochta beag atá lonnaithe ar an taobh ó dheas de Mhaoil a'Chóirne.
Coláiste na Rinne.
I Maoil a' Chóirne atá Coláiste na Rinne le fáil. Sa bhliain 1908 thug tiarna talún giota talún do Choláiste na Rinne le haghaidh láthair scoile, agus cuireadh caoi ar bhathlach tí chuige.


Ortha an Dul Amú.
Ortha a dhéantaí chun duine a chur dá threoir. Chreidtí dá ndéarfaí an rann seo agus é dírithe ar dhuine nó ar dhream áirithe nach mbeidís in ann an té a bhí á chosaint ag an ortha a fheiceáil, fiú agus iad san áit chéanna.


Baile na nGall (Contae Phort Láirge).
Is baile fearran é Baile na nGall atá suite i nGaeltacht Chontae Phort Láirge i ndeisceart na hÉireann. Tá an baile Gaeltachta An Rinn suit san baile fearainn seo. Tá teach tabhairne (Tig an Ceoil), siopa, ionad spraoi ab ainm 'An Imearlann', bialann beag, cé iascaireachta agus trá i mBaile na nGall. Tá "Criostal na Rinne", lonnaithe i mBaile na nGall chomh maith.
An ceantar.
Is deacair anois idirdhealú a dhéanamh idir Maoil a’ Chóirne, Heilbhic agus Baile na nGall i nGaeltacht Phort Láirge (Gaeltacht na nDéise nó Gaeltacht na Rinne) de bharr an fháis atá ag teacht orthu le blianta beag anuas. Tá siad uile le fáil idir cúig mhíle slí agus seacht míle slí ó Dhún Garbháin.
An sráidbhaile.
Tá Baile na nGall lonnaithe míle amháin soir ó Mhaoil a’ Chóirne agus tuairim is sé mhíle slí ó Dhún Garbháin. Mar an gcéanna le Maoil a’ Chóirne, tá fás suntasach tar éis teacht ar Bhaile na nGall le blianta beaga anuas. Déantar "Criostal na Rinne" i mBaile na nGall.


Baile na nGall.
Tá níos mó ná ciall amháin leis an logainm Baile na nGall


Seordán.
Fuaim a chloistear ó dhaoine agus ainmhithe a bhfuil sé deacair orthu anáil i gceart, is seordán é. Bíonn sé ag daoine a bhfuil múchadh nó tinneas anála eile acu. Uaireanta bíonn sé éadrom agus uaireanta eile bíonn sé trom agus glórmhar. Bíonn ar na ndaoine a bhfuil seordán ag caitheamh orthu leigheas nó faoiseamh a fháil trí chógais a análú ó análóir, a shéideann míreanna bhídeacha chógais isteach ina scamhóga.


Porto.
Is í Porto an dara cathair is mó sa Phortaingéil. Tá si suite ar an mbruach thuaidh d'abhainn an "Douro" (Abhainn an Óir sa Phortaingéilis). D'eascair ainm na Portaingéile ó ainm na cathrach, a chiallaíonn "an calafort". Tá cáil ar an gcumann sacair FC Porto, atá lonnaithe sa chathair.
Tá cathair Vila Nova de Guia suite ar an mbruach theas. Níl baint idir na cathracha seachas bonneagar iompair (droichead agus an Metro).


Coláiste na Rinne.
Tá Coláiste na Rinne suite i Rinn Ó gCuanach i nGaeltacht na nDéise i gContae Phort Láirge.
Cúrsaí Samhraidh.
Tá na Cúrsaí Samhraidh ar siúl ón mbliain 1905 go dtí an lá atá inniu ann. Bíonn breis is 1000 scoláire ann gach bliain. Bíonn conaí ar na scoláirí seo sa Choláiste agus i dtithe i Rinn Ó gCuanach.
Scoil na Leanaí.
Bunaíodh Scoil na Leanaí sa bhliain 1919. Bhi 40 Leanbh sa scoil sa bhliain. Theastaigh ón gCoiste labhairt na Gaeilge a mhúineadh do na páistí ar dtús, agus obair na leabhar a dhéanamh leo ina dhiaidh sin. I measc na n-iarscoláirí tá iar-Uachtarán na hÉireann agus iar-Thaoiseach.
Stair.
Sa mbliain 1903 thosnaigh daoine ar theacht ar saoire go Rinn Ó gCuanach, go háirithe ó Bhaile Átha Cliath, agus fonn orthu Gaeilge d'fhoghlaim. Cuireadh ranganna ar siúl dóibh. An toradh a bhí ar seo ná clár dubh a bhualadh suas i mBaile na nGall. Scoil an Chalaidh a tugadh ar sin agus sin mar a thosnaigh scéal Choláiste na Rinne.
Sa bhliain 1905 tógadh bothán adhmaid i mBóthar na Sop a thug fothaint don scoil. Bhí Dr. Ó Síothcháin, an Dr. de hIndeberg (sagart agus ollamh le Ceiltise i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh), Pádraig Ó Cadhla, an Fear Mór (Dr. Seamus Ó hEocha a bhí ina thimire ag Connradh na Gaeilge) agus Diarmuid Stóice i measc na múinteoirí ag an am seo.
Sa mbliain 1907, thug Oifig an Oideachais Náisiúnta aitheantas oifigiúil do na cúrsaí samhraidh a bhí ar siúl. Tháinig fás mór ar líon na scoláirí sa bhliain 1908 nuair a d'fhreastal 130 scoláire ar na cúrsaí i mí Iúil agus mí Lúnasa.
Bhí gá le foirgneamh nua agus ionad comhnaithe dos na scoláirí. Tharla san sa bhliain 1908 nuair a thug Villiers Stuart, Drom Ana, tiarna talún sa cheantar, giota talún ar a eastát i Maoil a' Chóirne don Choláiste le haghaidh láthair scoile.
Mhol daoine áirithe ag cruinniú bainistíochta sa bhliain 1919 go gcuirfí Scoil na Leanbh ar bun. Bheadh an scoil seo ag feidhmiú i gcaitheamh na bliana - do pháistí idir seacht mbliana agus dhá bhliain dhéag d'aois.
Tá borradh agus fás tagtha ar na cúrsaí samhraidh agus ar scoil na leanbh le céad bliain anuas.
Sa bhliain 1906 osclaíodh Meánscoil Lae i gColáiste na Rinne ach níor éirigh go maith léi. Sa bhliain 1959 deineadh iarracht eile meánscoil lae a chur ar bun fé choimirce Choláiste na Rinne. D'éirigh leis an iarracht so fé stiúr Niocláis Mhic Craith. Tá suas le céád scoláire ag freastal uirthi anois.


Gaeltacht na nDéise.
Tá Gaeltacht na nDéise suite ar chósta Chontae Phort Láirge sé mhíle siar ó dheas ó bhaile Dhún Garbhán. Cuimsíonn sí dhá pharóiste, an Seanphobal agus paróiste na Rinne. Tá giota beag de pharóiste na hAirde Móire mar chuid di freisin. Is í Gaeltacht na nDéise an dara Gaeltacht oifigiúil is lú in Éirinn: clúdaíonn sí achar de 6,110 heicteár (23.59 míle cearnach). Tá traidisiún láidir Gaelainne, ceoil, amhránaíochta, ealaíona agus spóirt sa cheantar.
An Seanphobal.
Tá an Seanphobal suite in iarthar Chontae Phort Láirge i nGaeltacht na nDéise os cionn na lonnaíochtaí seo leanas: Maoil a’ Chóirne, Baile na nGall, Heilbhic. Limistéar ciúin tuaithe atá ann, gar d'Aird Mhór. Paróiste cuibheasach mór atá ann (cúig chiliméadar cearnach is tríocha).
Tá roinnt seirbhísí poiblí ar fáil ann, mar shampla bunscoil agus séipéal. Sa bhliain 2003, ceadaíodh pleanáil d’ionad pobail agus do naíolann in aice leis agus soir ón séipéal, le rochtain go talamh cúil agus páirc sacair sa todhchaí.
Stair.
Deirtear gur bhunaigh Naomh Colmán an Seanphobal i bhfad sular tháinig Naomh Pádraig go hÉirinn agus fiú sular tháinig Naomh Deaglán go dtí Aird Mhór. Roimh an Drochshaol bhí an daonra i bhfad níos mó ná mar atá sé anois.
Teach solais.
An ghné is mó de dhéantús an duine ar líne an chósta ná teach solais Mhion Ard is ea -- téann a stair siar go dtí an bhliain 1851. Tá líne an chósta contúirteach go leor agus mar sin is léir tá an teach solais riachtanach.
An Chailleach Béarra.
Struchtúr eile de dhéantús an duine is ea an Chailleach Béarra: seo tuama meigiliteach a théann siar go dtí 2,000 RC. Léiríonn na radhairc ar oirthear Phort Láirge agus Chontae Loch Garman go dtí Rinn Duáin agus níos faide soir cén fáth gur roghnaíodh an áit seo leis an tuama a thógáil.
Oidhreacht nádúrtha.
Cuimsíonn líne an chósta (in aice leis an mbá, an Mheá) muirdhreach aillte, thart ar seachtó méadar in airde, agus roinnt silteán sruthanna agus bánna beaga freisin. Meallann an féarach ar na haillte a lán éan mara. Taitníonn an ceantar leo siúd a bhfuil suim acu sa dúlra agus sna héin.
Spórt.
Tá cumann de chuid CLG sa cheantar - is í an pheil an spórt is mó a imrítear ann. Bhuaigh na "Shocks" Craobh Shóisear an Chontae sa bhliain 1949. Imríonn iománaithe an cheantair le foireann na Rinne.
Chicago.
Is de shliocht Maurice Daley iad Richard J. Daley agus Richard M. Daley, a bhí mar mhéaraí ar Chicago ar feadh tamaill fhada. D'fhág Maurice An Seanphobal sa dara leath den 19ú céad.
An ceantar.
Tá an Rinn lonnaithe in iarthar Chontae Phort Láirge timpeall is seacht míle lasmuigh de bhaile Dhún Garbhán. Is iomaí baile fearainn atá ann ach tá an príomhbhaile suite i mBaile na nGall. Tá bunscoil, dhá mheánscoil, bialann, cúig theach tábhairne, oifig an phoist, Séipéal San Nioclás agus siopa ann. Tá dhá chuan sa cheantar (Heilbhic agus Baile na nGall) chomh maith le dhá thrá (Coinigéar agus Baile na nGall) agus cuas i Heilbhic. Is í an Ghaelainn an teanga bhaile atá ag breis is 60% de mhuintir na Rinne.
Bíonn cúrsaí Gaeilge á reáchtáil sa réigiún i nGaelscoil chónaithe i Maoil a' Chóirne, Coláiste na Rinne. Tagann déagóirí ó gach áit sa tír go dtí an coláiste i rith laethanta saoire an tsamhraidh.
Bíonn Daonscoil na Mumhan á reáchtáil go bliantúil sa Rinn chomh maith. Tá an Rinn suite in aice leis an bhfarraige agus tá a lán tránna sa réigiún seo. Is é Ceann Helbhic an trá is cáiliúla sa réigiún. Tá timpeall is míle duine ina gcónaí sa réigiún agus tá dhá shiopa le fáil ann freisin.
An Ghaelainn sa Rinn.
Deirtear gurbh é bunú Choláiste na Rinne a shábháil Gaelainn na Rinne ón uaigh; comhfhiontar de shaghas a bhí ann idir muintir an cheantair agus lucht athbheochan na teangan. Thug an Coláiste stádas don Ghaeilge agus chuir sé ina luí ar an bpobal go raibh fiúntas ag baint léi agus nár bhain sí leis an mbochtanas agus leis an drochshaol amháin. Baineann tábhacht eacnamaíoch le Coláiste na Rinne.
Tháinig meath ar an nGaelainn sa cheantar i rith na gcaogaidí agus na seascaidí ach tá feabhas tagtha ar an scéal ó na seachtóidí ar aghaidh. Ach cothaíonn líon íseal na ndaoine sa cheantar deacrachtaí maidir le hiompar teanga agus cúrsaí sochtheangeolaíochta. Leithinis bheag is ea an Rinn atá ceithre mhíle ar fhad agus míle amháin ar leithead agus í ar thairseach Dhún Garbháin agus na Galltachta. Tá go leor daoine ón nGalltacht ag cur fúthu sa cheantar agus is minic nach mbíonn Gaolainn acu.
Cultúr.
Tá cáil an cheoil agus na hamhránaíochta ar an gceantar tá traidisiún an tsean-nóis fós beo.
Tá go leor ealaíontóirí sa Rinn agus iad ag plé le meáin dhifriúla: adhmad, gloine, cré, péintéireacht. Tá borradh tagtha ar chúrsaí scríbhneoireachta freisin. Foilsítear irisleabhar gach bliain (An Linn Bhuí) ina mbíonn eolas ar fáil faoi sheanchas, stair agus rudaí eile a bhaineann le Gaeltacht na nDéise.
Cúrsaí Samhraidh.
Tá na Cúrsaí Samhraidh ar siúl ón mbliain 1905 go dtí an lá atá inniu ann. Bíonn breis is 1000 scoláire ann gach bliain. Bíonn cónaí ar na scoláirí seo sa Choláiste agus i dtithe i Rinn Ó gCuanach.
Scoil na Leanaí.
Bunaíodh Scoil na Leanaí sa bhliain 1919. Bhí 40 leanbh sa scoil sa bhliain. Theastaigh ón gCoiste labhairt na Gaeilge a mhúineadh do na páistí ar dtús, agus obair na leabhar a dhéanamh leo ina dhiaidh sin. I measc na n-iarscoláirí tá iar-Uachtarán na hÉireann agus iar-Thaoiseach.
Stair.
Sa mbliain 1903 thosnaigh daoine ar theacht ar saoire go Rinn Ó gCuanach, go háirithe ó Bhaile Átha Cliath, agus fonn orthu Gaeilge d'fhoghlaim. Cuireadh ranganna ar siúl dóibh. An toradh a bhí ar seo ná clár dubh a bhualadh suas i mBaile na nGall. Scoil an Chalaidh a tugadh ar sin agus sin mar a thosnaigh scéal Choláiste na Rinne.
Sa bhliain 1905 tógadh bothán adhmaid i mBóthar na Sop a thug fothaint don scoil. Bhí Dr. Ó Síothcháin, an Dr. de hIndeberg (sagart agus ollamh le Ceiltise i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh), Pádraig Ó Cadhla, an Fear Mór (Dr. Seamus Ó hEocha a bhí ina thimire ag Conradh na Gaeilge) agus Diarmuid Stóice i measc na múinteoirí ag an am seo.
Sa mbliain 1907, thug Oifig an Oideachais Náisiúnta aitheantas oifigiúil do na cúrsaí samhraidh a bhí ar siúl. Tháinig fás mór ar líon na scoláirí sa bhliain 1908 nuair a d'fhreastail 130 scoláire ar na cúrsaí i mí Iúil agus mí Lúnasa.
Bhí gá le foirgneamh nua agus ionad cónaithe dos na scoláirí. Tharla san sa bhliain 1908 nuair a thug Villiers Stuart, Drom Ana, tiarna talún sa cheantar, giota talún ar a eastát i Maoil a' Chóirne don Choláiste le haghaidh láthair scoile.
Mhol daoine áirithe ag cruinniú bainistíochta sa bhliain 1919 go gcuirfí Scoil na Leanbh ar bun. Bheadh an scoil seo ag feidhmiú i gcaitheamh na bliana - do pháistí idir seacht mbliana agus dhá bhliain dhéag d'aois.
Tá borradh agus fás tagtha ar na cúrsaí samhraidh agus ar scoil na leanbh le céad bliain anuas.
Sa bhliain 1906 osclaíodh Meánscoil Lae i gColáiste na Rinne ach níor éirigh go maith léi. Sa bhliain 1959 deineadh iarracht eile meánscoil lae a chur ar bun fé choimirce Choláiste na Rinne. D'éirigh leis an iarracht so fé stiúr Niocláis Mhic Craith. Tá suas le céad scoláire ag freastal uirthi anois.


Larry Mullen.
Is é Larry Mullen Jr. drumadóir an bhanna ceoil raic U2. Rugadh ar an 31 Deireadh Fómhair 1961 i mBaile Átha Cliath, Éire é. Is é bunaitheoir U2, ar a dtugann sé féin "The Larry Mullen Band" uaireanta.
Saol.
Tógadh i mBaile Átha Cliath é. Tá sé an meán-pháiste agus mac aonair do Larry agus Maureen Mullen. Thosaigh sé ag drumadóireacht sa bhliain 1970. Bhásaigh a mháthair i Samhain, 1978. Chuir sé fógra ar chlár fógraí ar scoil i bhfómhar na bliana 1976 chun banna a thosú. Tá trí leanbh aige lena leannán fadtéarmach Ann Acheson, mar atá, Aaron Elvis (a rugadh i 1995), Ava Elizabeth (1998) agus Ezra (2001). Chuaigh sé ar scoil i Scoil Chuimsitheach Shliabh an Teampaill. Ar dtús bhí an banna ainmnithe Feedback sular athraigh siad an t-ainm go The Hype agus, ar deireadh thiar thall, shocraigh siad ar an ainm U2.


Cill Choca.
Is baile beag í Cill Choca atá suite i dtuaisceart Chontae Chill Dara laisteas den Rí, abhainn atá ina teorainn idir Contae Chill Dara agus Contae na Mí. Is gearr an t-achar idir Cill Choca agus Baile Átha Cliath, agus téann ge leor oibrithe abhaile chuici. Timpeall 4,100 daoine atá ina gcónaí i gCill Choca (daonáireamh 2006).) Tá sé suite cois na Canála Ríoga.
Stair.
Tá cuntas, mar sin féin, ar chath idir ríthe san 8ú haois láimh le heaglais Naomh Coca, agus í suite ansin i gCairbre. Luaitear Cill Choca arís sa bhliain 1302, nuair ba le hOspidéal Naomh Eoin Iarúisailéim i gCill Mhaighneann í.
Tógadh séipéal nua paróiste sa bhliain 1867 ar £10,000, suim an-mhór ag an am (ba é J.J. McCarthy an t-ailteoir), agus do Naomh Choca a tíolacadh é. Mar a dúirt na suirbhéirí Ordanáis, níl fothraigh féin an tseanteampaill le fáil anois.
Iarnród.
Tháinig an t-iarnród ar 28 Bealtaine 1847 ach dhún an stáisiún arís ar 1 Iúil 1848, agus cúis leis: é a bheith suite ar ardú 1 ar 100, grádán ar dheacair leis na hinnill ghaile é a shárú. Bhí an stáisiún seo beagán lastoir den stáisiún atá anois ann. D'oscail stáisiún nua laistiar den bhaile sa bhliain 1850 ach dhún sé sa bhliain 1963; cuireadh stáisiún eile ar bun sa bhliain 1998. Tá Cill Choca suite ar an iarnród idir Baile Átha Cliath agus Sligeach.
Bóithre.
Seachnaíonn an mótarbhealach M4 Cill Choca ar an taobh theas, agus táthar ag brath ar mhótarbhealach a thógáil a rachadh ó Nás go Droichead Átha trí Chill Choca.
Ferme Ornée.
Cruthaíodh Larchill mar "ferme ornée" san 18ú haois, agus tá sé ar an ngairdín is iomláine den chineál sin san Eoraip. Tá siúlóidí ann faoi scáth na bhfáibhilí idir bréagáin chlasaiceacha agus ghotacha; tá loch ann agus dhá bhréagán ar oileáin ann, gairdín foirmiúil faoi bhalla agus túr sliogán ann, agus clós feirme gotach.


Saskatchewan.
Is cúige é Saskatchewan atá suite ar na féarthailte i gCeanada, i lár na mórthíre. Tá achar 588,276 ag an gcúige agus daonra de 1,023,810 (de réir meastachán 2009). Bíonn an chuid is mó den phobal ag cur futhu san taobh theas den chúige. Tá 233,923 ina gcónaí sa chathair is mó, Saskatoon, agus tá 194,971 ina gcónaí i Regina, an phríomhchathair.
Tagann ainm an chúige ón abhainn Saskatchewan. "Abhainn a ritheann go tapa" an chiall atá le "Saskatchewan" sa teanga Cree.
Breacán Saskatchewan, a toghadh go hoifigiúil sa bhliain 1961
Gránardaitheoir, radharc coitianta faoin tuath i Saskatchewan
Geilleagar.
Ba C$77.929 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Saskatchewan sa bhliain 2012.


Bunscoil Phobal Feirste.
Gaelscoil is ea Bunscoil Phobal Feirste. Tá an scoil suite ar Bhóthar na bhFál i nGaeltacht Bhéal Feirste. Bunaíodh sna 1970idí í. Ba í Bunscoil Phobal Feirste an chéad Ghaelscoil ann riamh i dTuaisceart Éireann.


Iontaobhas ULTACH.
Cumman carthanachta is ea Iontaobhas ULTACH. An phríomhaidhm atá aige ná an Ghaeilge a chur chun cinn i dTuaisceart Éireann. Tá a chuid oifigí suite ag 6-10 Sráid Liam, Ceathrú na hArdeaglaise, i gcathair Bhéal Feirste. Faoi láthair, is ó Fhoras na Gaeilge a thagann bun-mhaoiniú an Iontaobhais.
Trasphobal.
Tá éiteas trasphobail ag an eagraíocht. Ceapann na baill gur chóir an Ghaeilge a chur chun tosaigh mar oidhreacht choiteann ag gach duine i dTuaisceart Éireann idir Náisiúnaithe agus Aontachtaithe.
Tá iarracht á dhéanamh ag an Iontaobhas na haidhmeanna seo a bhaint amach: ag plé le réamhchlaontaí diúltacha; ag iarraidh suim sa teanga a spreagadh ar fud an phobail; ag déanamh taighde ar thraidisiún na teanga i measc na bProtastúnach agus ag scaipeadh eolais ar an taighde seo; ag déanamh anailíse ar bhacanna ar bith a bheadh ar Aontachtaithe dul i dtreo na Gaeilge; agus ag soláthar deiseanna dóibh an Ghaeilge a fhoghlaim agus a úsáid. Bíonn an tIontaobhas ag iarraidh aird a tharraingt ar bhraithstintí na nAontachtaithe i measc an chuid sin den phobal náisiúnaíoch atá ag iarraidh fairsingeacht a fhágáil i ngluaiseacht na Gaeilge sa Tuaisceart do dhaoine a bhfuil dearcaithe eile acu.
Tá go leor oibre á dhéanamh ag Gordon McCoy maidir leis na freagrachtaí seo. Bíonn sé ag iarraidh na constaicí atá roimh Phrotastúnaigh agus aontachtaithe maidir leis an teanga a aithint agus straitéisí a fhorbairt chun déileáil leis na buarthaí, idir fhíor agus bhraite, a bhíonn ar fhoghlaimeoirí. Bíonn se ag iarraidh tuiscint a thabhairt do náisiúnaithe ar na fadhbanna a bhíonn ag go leor foghlaimeoirí ó thraidisiúin aontachtach eile.
Bord.
Iontaobhaithe: Ruairí Ó Bléine, Bill Boyd, Réamonn Ó Ciaráin, Seán Ó Coinn, Déaglán Ó Doibhlín, Robin Glendinning, Risteard Mac Gabhann, Joyce Gibson, Sue Pentel, Barry Kinghan, Orla Nig Ruairí.
Saol.
Rugadh Aodán Mac Póilin i mBéal Feirste, agus tá sé ina chónaí i nGaeltacht Bhéal Feirste. D'fhreastal sé ar Ollscoil Uladh agus bhain sé bunchéim agus M.Phil sa Léann Éireannach amach. Iar-mhúinteoir atá ann.
Eagraíochtaí.
Ghlac sé post mar Stiúrthóir ar Iontaobhas Ultach sa bhliain 1990. Dar le beo.ie, "Bhí an dearg-ghráin ag go leor de náisiúnaithe na sé chontae ar an eagras [Iontaobhas Ultach] sna nóchaidí de bhrí gurbh é rialtas na Breataine a chuir maoiniú ar fáil dó ag an am agus chaith go leor acu go suarach leis an té a bhí agus atá i gceannas air, an Béal Feirsteach Aodán Mac Póilín." Deir Risteard Mac Gabhann go raibh "cluiche an-chontúirteach á imirt acu" maidir le Mac Póilin, agus "Bhí clúmhilleadh ar siúl ag cuid de na colúnaithe a bhí ag scríobh ina éadan. Ag an am, bhí go leor gealt ag dul thart a d’amharcfadh air seo agus b’fhéidir a ghlacfadh treoir uaidh agus a dhéanfadh dochar d’Aidan. Sin an eagla is mó a bhí air. Bhí seisean ag siúl thart fá na ceantair seo i rith ama sin, bhí sé ina chónaí i gceartlár Bhaile Andarsan.”
Bhí Mac Póilin gníomhach sa Bhiúró Eorpach do Theangacha Neamhfhorleathana agus i gComhairle Caidrimh Pobail Thuaisceart Éireann, agus bhí sé mar Chathaoirleach ar an chéad Ghaelscoil i dTuaisceart Éireann. Ba bhall boird le Foras na Gaeilge, Colm Cille, agus Comhairle Craoltóireachta Thuaisceart Éireann é. Tá sé ina bball boird é le Cultúir na hÉireann, Comhairle na Gaelscolaíochta, agus Aonad Seamus Heaney, Ollscoil na Banríona, Béal Feirste, faoi láthair.
Maíonn sé go bhfuil buntáiste le fáil ag aontachtaithe an Tuaiscirt má chuireann siad béim ar an mbaint leis an tír as ar tháinig cuid mhaihh dá muintir. Bunaíodh an Preispitéireachas, an creideamh Protastúnach is mó i dTuaisceart Éireann, in Albain – agus dar leis, ofrálann an tír sin féiniúlacht pholaitiúil Bhriotanach nach bhfuil Sasanach, rud a mheallfadh aontachtaithe a mhothaíonn deighilt idir iad féin agus Westminster.
Saothair.
Tá altanna scríofa agus léachtanna tugtha ag Mac Póilin ar go leor ábhar a bhaineann le cúrsaí cultúir, litríochta agus teanga. Bhí Mac Póilin mar eagarthóir ar na leabhair seo leanas: Styles of Belonging: the cultural identities of Ulster (1992), Ruined Pages, New Selected Poems of Padraic Fiacc (1994), The Irish Language in Northern Ireland (1997). Ba bhall de phainéal eagarthóireachta Leabhar Mór na Gaeilge (2002) é.
Saol.
Rugadh Róise Ní Bhaoill i nGaeltacht Chontae Dhún na nGall. Mac léinn ba ea í i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, agus ina dhiaidh sin bhain sí MA sa bhainistíocht chultúrtha amach in Ollscoil Uladh.
Eagraíochtaí.
Thosaigh sí ag obair le hIontaobhas ULTACH sa bhliain 1990 agus is í an Leas-Stiúrthóir í anois. Ball boird de chuid Dhaonmusaem Uladh agus Choimisiún Raidió na Gaeltachta ba ea í. Ball boird de Ghrúpa Oibre Chultúir agus Féiniúlachta a bhunaigh Choimisiún Cearta Daonna Thuaisceart Éireann, agus de dhá choiste de chuid Chomhairle Caidrimh Pobail Thuaisceart Éireann ba ea í freisin. Ba rúnaí í ar Choiste Thuaisceart Éireann agus ar Choiste na Ríochta Aontaithe den Bhiúró Eorpach do Theangacha Neamhfhorleathana. Ba bhall boird de chuid Cholm Cille í freisin.
Ball boird d'Iontaobhas na Gaelscolaíochta agus den Chiste Craoltóireachta Gaeilge is ea í. Ba bhall í de Choiste Fhorbartha Pholasaí an Chomhairle Chaidrimh Phobail agus de Phainéal Comhairleach de chuid Chomhairle Ealaíona Thuaisceart Éireann.
Saothair.
Bhí Ní Bhaoill mar chomh-eagarthóir ar "Gaelic-Medium Education Provision: Northern Ireland, The Republic of Ireland, Scotland and the Isle of Man" (2003) agus scríobh sí "The Irish Language in Education in Northern Ireland" (2004). Scríobhann sí féin agus Gordon McCoy “Taisce Focal”, alt d'fhoghlaimeoirí ar an iris líonláithreáin Beo!. Sa tsraith seo, cuireann siad focail agus cora cainte i láthair atá le fáil sa Ghaeltacht ach nach bhfuil ar eolas ag go leor de lucht foghlamtha na teanga. Scríobhann siad faoi théama faoi leith gach mí.
Saol.
As Tamhnaigh Naomh i gContae an Dúin dó. Tá céim bainte amach aige sa Cheiltis agus san Antraipeolaíocht Sóisialta agus sa bhliain 1997 bhronn Ollscoil na Ríona dochtúireacht air dá thráchtas ar Phrotastúnaigh a d'fhoghlaim Gaeilge.
Eagraíochtaí.
Ball de dhá choiste de chuid Chomhairle Caidrimh Pobail Thuaisceart Éireann (an Grúpa Comhairle Éagsúlachta Cultúir agus an Grúpa Comhairle Taighde agus Acmhainn) ba ea é. Comhalta ar Fhoras na Gaeilge ba ea é. Is ball den choiste atá i mbun athbhreithnithe ar pholasaí trasphobal an Roinn Oideachais é. Thosaigh sé ag obair le hIontaobhas ULTACH sa bhliain 1997 agus is é an t-oifigeach forbartha é.
Saothair.
Bhí McCoy mar chomh-eagarthóir ar Aithne na nGael/Gaelic Identities (2000), a chuireann traidisiún na Gaeilge in Éirinn agus in Albain i gcomparáid le chéile. Is iomaí alt atá scríofa aige d’irisí léannta ar ghnéithe de ghluaiseacht na teanga agus ar fhoghlaimeoirí Protastúnacha na teanga, agus foilsíonn sé altanna ar théamaí a bhaineann le polaitíocht agus cultúr.
Scríobhann sé féin agus Róise Ní Bhaoill “Taisce Focal”, alt d'fhoghlaimeoirí ar an iris líonláithreáin Beo!. Sa tsraith seo, cuireann siad focail agus cora cainte i láthair atá le fáil sa Ghaeltacht ach nach bhfuil ar eolas ag go leor de lucht foghlamtha na teanga. Scríobhann siad faoi théama faoi leith gach mí.


Aodán Mac Póilin.
Is scríbhneor é Aodán Mac Póilin atá gníomhach ar son na Gaeilge i dTuaisceart Éireann. Fuair sé bás ar 29 Nollaig 2016.
Saol.
Rugadh i mBéal Feirste é, agus tá sé ina chónaí i nGaeltacht Bhéal Feirste. D'fhreastail sé ar Ollscoil Uladh agus bhain sé bunchéim agus M.Phil sa Léann Éireannach amach. Iar-mhúinteoir atá ann.
Eagraíochtaí.
Ghlac sé post mar Stiúrthóir ar Iontaobhas Ultach sa bhliain 1990. Dar le beo.ie, "Bhí an dearg-ghráin ag go leor de náisiúnaithe na sé chontae ar an eagras [Iontaobhas Ultach] sna nóchaidí de bhrí gurbh é rialtas na Breataine a chuir maoiniú ar fáil dó ag an am agus chaith go leor acu go suarach leis an té a bhí agus atá i gceannas air, an Béal Feirsteach Aodán Mac Póilín." Deir Risteard Mac Gabhann go raibh "cluiche an-chontúirteach á imirt acu" maidir le Mac Póilin, agus "Bhí clúmhilleadh ar siúl ag cuid de na colúnaithe a bhí ag scríobh ina éadan. Ag an am, bhí go leor gealt ag dul thart a d’amharcfadh air seo agus b’fhéidir a ghlacfadh treoir uaidh agus a dhéanfadh dochar d’Aidan. Sin an eagla is mó a bhí air. Bhí seisean ag siúl thart fá na ceantair seo i rith ama sin, bhí sé ina chónaí i gceartlár Bhaile Andarsan.”
Bhí Mac Póilin gníomhach sa Bhiúró Eorpach do Theangacha Neamhfhorleathana agus i gComhairle Caidrimh Pobail Thuaisceart Éireann, agus bhí sé mar Chathaoirleach ar an chéad Ghaelscoil i dTuaisceart Éireann. Ba bhall boird le Foras na Gaeilge, Colm Cille, agus Comhairle Craoltóireachta Thuaisceart Éireann é. Is comhalta é de na boird seo a leanas: Cultúr na hÉireann, Comhairle na Gaelscolaíochta, agus Aonad Seamus Heaney, Ollscoil na Banríona, Béal Feirste, faoi láthair.
Maíonn sé go bhfuil buntáiste le fáil ag aontachtaithe an Tuaiscirt má chuireann siad béim ar an mbaint atá acu leis an tír as ar tháinig cuid mhaith dá muintir. Bunaíodh an Preispitéireachas, an creideamh Protastúnach is mó i dTuaisceart Éireann, in Albain – agus dar leis, ofrálann an tír sin féiniúlacht pholaitiúil Bhriotanach nach bhfuil Sasanach, rud a mheallfadh aontachtaithe a mhothaíonn deighilt idir iad féin agus Westminster.
Saothair.
Tá altanna scríofa agus léachtanna tugtha ag Mac Póilin ar go leor ábhar a bhaineann le cúrsaí cultúir, litríochta agus teanga. Bhí Mac Póilin mar eagarthóir ar na leabhair seo leanas: "Styles of Belonging: the cultural identities of Ulster" (1992), "Ruined Pages, New Selected Poems of Padraic Fiacc" (1994), "The Irish Language in Northern Ireland" (1997). Ba bhall de phainéal eagarthóireachta Leabhar Mór na Gaeilge (2002) é.


League of Ireland 1925/26.
Ba é League of Ireland 1925/26 an cúigiú séasúr de Shraith na hÉireann.


Kappa (éadaí).
Is comhlacht éadaigh Iodálach é Kappa. Bunaíodh an comhlacht sa bhliain 1916 i Torino.
Sacar.
Déanann an comhlacht geansaithe peile ar son Roma, Torino agus a lán clubanna eile.


Hannover.
Is í Hannover príomhchathair na Sacsaine Íochtaraigh. Tá sí suite cois Leine. Tá breis is 500,000 duine ina gcónaí sa chathair. Bunaíodh Hannover sa Mheánaois agus tá sí ar cheann de na cathracha is mó i dtuaisceart na Gearmáine.


Róise Ní Bhaoill.
Is scríbhneoir agus gníomhaí ar son na Gaeilge í Róise Ní Bhaoill.
Saol.
Rugadh Ni Bhaoill i nGaeltacht Chontae Dhún na nGall. Mac léinn ba ea í i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, agus ina dhiaidh sin bhain sí MA sa bhainistíocht chultúrtha amach in Ollscoil Uladh.
Eagraíochtaí.
Thosaigh sí ag obair le hIontaobhas ULTACH sa bhliain 1990 agus is í an Leas-Stiúrthóir í anois. Ball boird de chuid Dhaonmusaem Uladh agus Choimisiún Raidió na Gaeltachta ba ea í. Ball boird de Ghrúpa Oibre Chultúir agus Féiniúlachta a bhunaigh Choimisiún Cearta Daonna Thuaisceart Éireann, agus de dhá choiste de chuid Chomhairle Caidrimh Pobail Thuaisceart Éireann ba ea í freisin. Ba rúnaí í ar Choiste Thuaisceart Éireann agus ar Choiste na Ríochta Aontaithe den Bhiúró Eorpach do Theangacha Neamhfhorleathana. Ba bhall boird de chuid Cholm Cille í freisin.
Ball boird d'Iontaobhas na Gaelscolaíochta agus den Chiste Craoltóireachta Gaeilge is ea í. Ba bhall í de Choiste Fhorbartha Pholasaí an Chomhairle Chaidrimh Phobail agus de Phainéal Comhairleach de chuid Chomhairle Ealaíona Thuaisceart Éireann.
Saothair.
Bhí Ní Bhaoill mar chomh-eagarthóir ar "Gaelic-Medium Education Provision: Northern Ireland, The Republic of Ireland, Scotland and the Isle of Man" (2003) agus scríobh sí "The Irish Language in Education in Northern Ireland" (2004). Scríobhann sí féin agus Gordon McCoy “Taisce Focal”, alt d'fhoghlaimeoirí ar an iris líonláithreáin Beo!. Sa tsraith seo, cuireann siad focail agus cora cainte i láthair atá le fáil sa Ghaeltacht ach nach bhfuil ar eolas ag go leor de lucht foghlamtha na teanga. Scríobhann siad faoi théama faoi leith gach mí.


Gordon McCoy.
Saol.
As Tamhnaigh Naomh i gContae an Dúin dó. Tá céim bainte amach aige sa Cheiltis agus san Antraipeolaíocht Sóisialta agus sa bhliain 1997 bhronn Ollscoil na Ríona dochtúireacht air dá thráchtas ar Phrotastúnaigh a d'fhoghlaim Gaeilge.
Eagraíochtaí.
Ball de dhá choiste de chuid Chomhairle Caidrimh Pobail Thuaisceart Éireann (an Grúpa Comhairle Éagsúlachta Cultúir agus an Grúpa Comhairle Taighde agus Acmhainn) ba ea é. Comhalta ar Fhoras na Gaeilge ba ea é. Is ball den choiste atá i mbun athbhreithnithe ar pholasaí trasphobal an Roinn Oideachais é. Thosaigh sé ag obair le hIontaobhas ULTACH sa bhliain 1997 agus is é an t-oifigeach forbartha é.
Saothair.
Bhí McCoy mar chomh-eagarthóir ar Aithne na nGael/Gaelic Identities (2000), a chuireann traidisiún na Gaeilge in Éirinn agus in Albain i gcomparáid le chéile. Is iomaí alt atá scríofa aige d’irisí léannta ar ghnéithe de ghluaiseacht na teanga agus ar fhoghlaimeoirí Protastúnacha na teanga, agus foilsíonn sé altanna ar théamaí a bhaineann le polaitíocht agus cultúr.
Scríobhann sé féin agus Róise Ní Bhaoill “Taisce Focal”, alt d'fhoghlaimeoirí ar an iris líonláithreáin Beo!. Sa tsraith seo, cuireann siad focail agus cora cainte i láthair atá le fáil sa Ghaeltacht ach nach bhfuil ar eolas ag go leor de lucht foghlamtha na teanga. Scríobhann siad faoi théama faoi leith gach mí.
Naisc sheachtracha.
McCoy, gordon
McCoy, gordon


Pól Ó Muirí.
Is file, iriseoir leis an Irish Times, iar-eagarthóir ar Comhar agus scríbhneoir é Pól Ó Muirí (rugadh 1965).
Óige agus Oideachas.
Rugadh agus tógadh Ó Muirí in iarthar Bhéal Feirste. Ag an am sin, dar leis, "bhí Béal Feirste scoilte idir thiar, thoir, thuaidh agus theas. Ceithre bhaile bheaga a bhí ann ar bhealach" mar gheall ar na Trioblóidí." Ní raibh sé báúil leis an IRA riamh, áfach.
D’fhreastail sé ar bhunscoil i mBaile Andarsan agus ansin ar mheánscoil na mBráithre Críostaí ar Bhóthar an Ghleanna. Is ann a thosaigh sé ag foghlaim Gaeilge agus é aon bhliain déag d'aois. Thug sé cuairt ar Mhín an Chladaigh i nGaeltacht Thír Chonaill: “Sin an t-am [a deir sé] ar thuig mé den chéad uair go dtiocfadh le duine an teanga seo a labhairt mar theanga bheo, agus thuig mé gur mhaith liomsa í a labhairt”.
Bhain sé amach céim sa Ghaeilge agus san fhealsúnacht in Ollscoil na Ríona, agus Ph.D sa Léann Ceilteach ina dhiaidh sin.
Le linn na tréimhse seo bhíodh Ó Muirí ag scríobh píosaí d'fhoilseacháin mar Comhar, An tUltach, agus Fortnight agus do Raidió Uladh. Bhí sé ina uachtarán ar Chumann na Liathróide Láimhe in Ollscoil na Ríona freisin, agus é an-tugtha don spórt.
Obair.
Tar éis dó an ollscoil a fhágáil thosaigh Ó Muirí ag obair le Fortnight Educational Trust mar eagarthóir agus agus é ag foilsiú forlíonta a bhain le cúrsaí Gaeilge agus cúrsaí cultúrtha. Thosaigh sé ag obair don Irish Times i lár na nóchaidí, ag scríobh corralt do “Beocheist”. Liam Ó Muirthile a bhí ina eagarthóir Gaeilge ann agus Uinsionn Mac Dubhghaill ina dhiaidh sin: ghlac Ó Muirí an post i ndiaidh Mhic Dhubhghaill. Scríobhann sé colún don Irish Times agus bíonn sé ag scríobh don nuachtán "Foinse". Lena chois sin cumann sé drámaí raidió agus píosaí eile. I mí na Nollag 2008 ghlac sé post mar eagarthóir sealadach ar an iris Comhar. Is é atá mar eagarthóir Gaeilge an Irish Times.
Uaireanta bíonn sé "dian go leor" ar eagraíochta mar Fhoras na Gaeilge agus "an-chriticiúil maidir le rudaí áirithe agus le “Saol na Gaeilge” go ginearálta".


Cromail in Éirinn 1649-1650.
Ní fada an t-achar a chaith Cromail in Éirinn - níos lú ná dhá bhliain - agus níor éirigh chomh maith leis is a shíltear go minic, ach d'fhág sé féin agus na ginearáil a lean é rian ar an tír atá soiléir go fóill.
Cúlra.
Faoin mbliain 1648 bhí an Chéad Chogadh Cathartha i Sasana críochnaithe agus an Pharlaimint i réim, a bhuíochas sin ar Oilibhéar Cromail agus ar cheannairí cumasacha eile. Faoi dheireadh na bliana ní raibh fágtha sa Pharlaimint ach feisirí ar mhian leo Séarlas I a thriail ar chúiseamh tréasa (dhíbir an Coirnéal Thomas Pride an chuid eile). Thaobhaigh Cromail leis na feisirí a raibh triail uathu (an “Rump”) agus bhí sé féin orthu siúd a shínigh barántas báis an Rí. Básaíodh é siúd ar 30 Eanáir 1649.
Idir an dá linn bhí Ríogaithe ag cruinniú le chéile in Éirinn, áit a ndearna siad comhaontas le Comhcheangal Chaitlicigh na hÉireann sa bhliain 1649. Ba é seo an rud ba mhó ba bhaol do Pharlaimint Shasana, go fiú má bhí Caitlicigh éigin i gcoinne an chomhaontais agus roinnt Ríogaithe Protastúnacha i Sasana ag dul de réir a chéile i leith na Parlaiminte. Dúirt Cromail féin le Comhairle an Airm ar 23 Márta 1649 gurbh iad na Éireannaigh a bhí 'the most dangerous'. I Mí Mhárta cheap an Pharlaimint Cromail chun dul anonn i gceann feachtais. Chaith sé tamall maith ag fáil faoi réir agus i Mí Iúil ghluais sé féin agus a arm ó Bhristol.
Bhí gráin ag Cromail ar an Eaglais Chaitliceach. Shíl sé gur shéan sí ríthábhacht an Bhíobla agus go ndearna sí leatrom agus géarleanúint ar Phrotastúnaigh san Eoraip. Rud eile a chuaigh i bhfeidhm air ba ea ceannairc na bliana 1641 in Éirinn, nuair a mharaigh Caitlicigh roinnt Protastúnach ó Shasana agus ó Albain a chuir fúthu ar thailte na nGael. Rinneadh áibhéil ar an líon daoine a ndearnadh ár orthu agus ar an drochíde a tugadh dóibh, agus is iomaí Sasanach a chreid na scéalta uafásacha a bhí á scaipeadh. Rinne Cromail féin tagairt do na cúrsaí seo – 'the most unheard of and barbarous massacre' – agus is dócha gurbh é sin ba chúis leis an lámh chrua a choinnigh sé leis na hÉireannaigh.
In Éirinn.
Sular tháinig Cromail ní raibh i seilbh na Parlaiminte ach Baile Átha Cliath agus Doire, ach ba ghearr gur ghabh sé an chuid ba mhó den oirthear agus den tuaisceart. Ar dtús ghabh sé dhá chalafort dhaingnithe, Droichead Átha agus Loch Garman, chun go mbeadh sé in ann lón a thabhairt anall ó Shasana. I Meán Fómhair 1649 mharaigh saighdiúirí Chromail beagnach 3,500 duine i nDroichead Átha tar éis gur ghéill an baile mór – b'in timpeall 2,700 saighdiúir Ríogaí agus gach fear a raibh airm ar iompar aige, agus roinnt sibhialtach, príosúnach agus sagart. I nDeireadh Fómhair 1649 tharla sléacht eile i Loch Garman, cé nach léir cén fáth ná conas. Nuair a bhí Cromail ag iarraidh dul chun socraithe bhris cuid de na saighdiúirí isteach sa bhaile mór, mharaigh 2,000 saighdiúir Éireannach agus suas le 1,500 siabhialtach, agus rinne luaith de roinnt mhaith de na tithe.
Tar éis ghabháil Dhroichead Átha chuir Cromail saighdiúirí ó thuaidh chun greim a fháil ar an tuaisceart agus rinne bailte móra eile a imshuí. Ghéill Cill Chainnigh ar choinníollacha, mar a rinne a lán bailte móra eile, ar nós Ros Mhic Thriúin agus Cheatharlach, ach theip air Port Láirge a ghabháil, agus nuair a d’imshuigh sé Cluain Meala i Mí na Bealtaine, 1650, chaill sé suas le 3,000 fear sa troid sular ghéill an baile mór.
D’éirigh leis áiteamh ar na saighdiúirí Protastúnacha Ríogaí i gCorcaigh teacht leis, rud ar mhór an bua ann féin é agus a thugann léargas ar a thábhachtaí a bhí cúrsaí creidimh sa chogadh seo. Ach tháinig scéala chuige go raibh Séarlas II tar éis Albain a bhaint amach, agus d’fhill sé ar Shasana ó Eochaill ar 16 Bealtaine 1650.
Lean an troid go ceann beagnach trí bliana tar éis dó imeacht. Ghéill Gaillimh, an baile mór deireanach a bhí ag na Caitlicigh, i Mí Aibreán 1652, agus ghéill na saighdiúirí deireanacha Caitliceacha i Mí Aibreán 1653. Coisceadh cleachtadh an Chaitliceachais agus maraíodh aon sagart a gabhadh. Meastar gur cuireadh timpeall 12,000 duine chun na nIndiacha Thiar mar sclábhaithe. Tugadh iarracht ar thalamh garbh i gCúige Connacht a roinnt ar ar fágadh de na húinéirí Caitliceacha talún, agus is dócha gur laghdaigh a gcuid den talamh i gcoitinne ó 60% go 8%.
Theip ar Chromail agus ar a nginearáil deireadh a chur leis an treallchogaíocht, áfach. Lean na Tóraithe orthu ag crá na Sasanach, agus dá dhéine iad na hiarrachtaí a tugadh ar na trodaithe úd a chloí is ea is mó a gríosaíodh chun comhraic iad. Ní furasta, áfach, idirdhealú a dhéanamh idir treallchogaithe agus ropairí ina leithéid de chás.
An rian a d'fhág Cromail ar Éirinn.
Nuair a tháinig Cromail chun na hÉireann d’ordaigh sé nach mbainfí lón de bhunadh na haite mura n-íocfaí go cothrom as. Níor admhaigh sé riamh go raibh sé freagrach as marú sibhialtach in Éirinn, agus dúirt nach raibh sé dian ar aon dream seachas ar dhaoine a raibh airm ar iompar acu. Ba é an nós míleata a bhí i bhfeidhm ag an am nach dtabharfaí trócaire d’aon bhaile mór ná d’aon gharastún nach ngéillfeadh agus deis acu chuige. Dhiúltaigh garastún Sasanach Dhroichead Átha géilleadh ar dtús.
Nuair a tháinig Cromail chun réitigh le bailte móra in Éirinn, leithéidí Cheatharlach agus Chluain Meala, chloígh sé leis na coinníollacha agus chosain sé beatha agus earraí na ndaoine. Deir Tom Reilly, scoláire agus údar, gur sa 19ú haois a cumadh an scéal faoi shléacht na sibhialtach i nDroichead Átha agus i bPort Láirge, ach tá scoláirí eile ann nach bhfuil ar aon intinn leis.
An chuid ba dhéine den chur faoi chois rinneadh é faoi cheannas ginearál eile tar éis do Chromail imeacht. Scriosadh barraí d’aonghnó agus mharaigh an dá thaobh eallach a chéile, scrios, a deirtear, ba chúis le bás timpeall 600,000 duine as daonra 1,400,000. Sa bhliain 1655 scríobh an Coirnéal Richard Lawrence, gobharnóir Phort Láirge, gur scrios an phlá agus an gorta an oiread sin daoine timpeall na mblianta 1652 agus 1653 gurbh fhéidir leat fiche nó tríocha míle slí a shiúl agus gan beo ná ceo a fheiceáil. Ba chúis iontais é deatach nó tine a fheiceáil, agus dúirt William Petty, suirbhéir na hÉireann, nach raibh le hithe ag na bochtáin ach fiaile nó feoil lofa. Ba é Petty, freisin, a dúirt go raibh 1,448,000 duine in Éirinn sa bhliain 1641 agus go raibh 616,000 duine díobh marbh faoin mbliain 1652 – sin 504,000 Éireannach in éineacht le 112,000 coilíneach agus saighdiúir Sasanach.
Is cinnte gur tháinig an-athrú ar dhreach na tíre de bharr a ndearna na húinéirí nua, agus is éard ba chionsiocair leis sin leagan na gcoillte le haghaidh curadóireachta agus adhmaid nó chun fhioghual a choinneáil leis na gceártaí iarrainn. Thug an Sasanach Gerald Boate (1652) cuntas ar an méid crann a leagadh chuige – 'an infinite number of trees'.
Faoin mbliana 1660 bhí smacht Shasana daingean go leor, ach níorbh fhéidir le haon duine an t-imeascadh a chosc in Éirinn. Go fiú sa bhliain 1669 chonaic Ludlow go raibh mórán saighdiúirí a bhí ar stáisiún in Éirinn ag pósadh mná áitiúla, go háirithe i gCúige Connacht. Scríobh an Sasanach Robert Molesworth ("A True Way to Render Ireland Happy and Secure", 1697), agus é ag machnamh ar bhuaine an chultúir Ghaelaigh: “We cannot so much wonder at this when we consider how many there are of the children of Oliver’s soldiers in Ireland who cannot speak one word of English”.


Forógra Schuman.
Is éard é Forógra Schuman ná moladh rialtais a rinne Aire Gnóthaí Eachtracha na Fraince, de thuras na huaire, Robert Schuman, go dtabharfaí tionscail guail agus cruach na Fraince agus na Gearmáine le chéile faoin aon Ard-Údarás comhpháirteach amháin. Ar ndóigh bhí láimh ag daoine eile i ndréachtú an fhorógra, go suntasach Jean Monnet, Paul Reuter agus Bernard Clappier. Ag teacht as an moladh seo, cruthaíodh an Comhphobal Eorpach do Ghual agus Cruach (CEGC), atá anois againn mar an tAontas Eorpach (AE).
Ba ar an 9ú lá de Bhealtaine 1950 a rinneadh an forógra, agus déantar cothrom an lae sin a cheiliúradh inniu mar Lá na hEorpa. Meastar Schuman, a bhuíochas don fhorógra, a bheith ar dhuine de Bhunaitheoirí na hEorpa.
Leagan Gaeilge den Fhorógra.
Ní fhéadfar an tsíocháin dhomhanda a choimeád slán gan dícheall gníomhach a dhéanamh a bheidh i gcomhréir leis na contúirtí atá ag bagairt ar an tsíocháin sin.
Tá a bhféadfaidh Eoraip, eagraithe agus beo, a dhéanamh chun cur leis an tsibhialtacht fíor-riachtanach chun caidreamh síochánta a choinneáil. Tá an Fhrainc, le os cionn fiche bliain anuas, go mór i bhfách le Eoraip aontaithe a bhaint amach; agus is é an fónamh don tsíocháin a bhí riabh mar aidhm bhunúsach aici ina dhéanamh sin di. Ach níor baineadh Eoraip aontaithe amach, bí sé ina chogadh.
Ní d’aon iarraidh amháin a dhéanfar an Eoraip, ná de réir aon phlean aonair. Déanfar é trí éachtaí cinnte lena gcruthófar dlúthpháirtíocht de facto ar dtús. Ní fhéadfar náisiúin na hEorpa a thabhairt le chéile go dtí go gcuirfear deireadh leis an sean-aighneas idir an Fhrainc agus an Ghearmáin. Caithfidh aon bheart a dhéanfar déileáil go príomha leis an bhFrainc agus leis an nGearmáin.
Chun na críche sin, tá gníomh, a bheidh le glacadh láithreach, á mholadh ag rialtas na Fraince ar phonc atá teoranta ach fós cinntitheach.
Is éard atá á mholadh ag rialtas na Fraince go dtabharfaí táirgíocht iomlán guail agus cruach na Fraince agus an Gearmáine faoi aon Ard-Údarás comhpháirteach amháin, in aon eagraíocht amháin a bhféadfaidh tíortha eile na hEorpa a bheith rannpháirteach inti. Le táirgíocht an ghuail agus na cruach a thabhairt le chéile, ba chóir go gcinnteofaí go mbunófar bonnsraitheanna comhpháirteacha san fhorbairt eacnamaíoch a bheidh mar an chéad chéim i gcónaidhm na hEorpa agus a athróidh a bhfuil i ndán do na réigiúin sin, réigiúin a bhfuil blianta fada caite acu dírithe ar dhéantúsaíocht na n-arm cogaidh, agus arb iad féin is mó a d’fhulaing dá bharr sin.
Beidh le feiceáil go soiléir ansin ón dlúthpháirtiocht táirgíochta, arna bhunú amhlaidh, nach é amháin nach bhféadfar cogadh amach anseo idir an Fhrainc agus an Ghearmáin a shamhlú, ach go mbeidh sé dodhéanta ó thaobh ábhair de. Déanfaidh bunú an aonaid chumhachtaigh táirgíochta seo, a mbeidh cead ag gach tír ar mian léi amhlaidh páirt a ghlacadh ann agus a mbeidh de cheangal air i ndeireadh thiar na gnéithe bunúsacha céanna den táirgíocht thionsclaíoch a sholáthar do na Ballstáit go léir ar na téarmaí céanna, bonnsraith iarbhír a leagan síos dá n-aontú eacnamaíochta.
Cuirfear an táirgeacht seo ar fáil don domhan mór, gan idirdhealú gan eisceacht, agus é mar aidhm léi cur le caighdeáin saoil a ardú agus oibreacha ar son na síochána a fhorbairt. Beidh an Eoraip, leis na hacmhainní méadaithe sin, in ann gabháil do cheann dá chuid cúraimí bunúsacha, agus an cúram sin a bhaint amach, eadhon: forbairt ar mhór-roinn na hAfraice. Ar an tslí seo, bainfear amach go héasca agus go tapaidh nascadh ar na leasanna atá fíor-riachtanach d’fhorbairt chomhchórais eacnamaiochta, as a bhfásaí comphobal mór, cuimsitheach idir tíortha a bhí leis an bhfad seo go fuilteach in aghaidh a chéile.


Ardeaglais Phádraig, Ard Mhacha (Eaglais na hÉireann).
Ardeaglais Phádraig, Ard Mhacha (Eaglais na hÉireann)
Is í Ardeaglais Phádraig, Ard Mhacha suíochán Ardeaspaigh Ard Mhacha de chuid Eaglais na hÉireann. Ba é suíochán na hEaglaise
Caitlicí é go dtí aimsir an Reifirméisin.
Stair.
De réir traidisiúin, sa bhliain 445, thóg Naomh Pádraig eaglais chloiche ar an chnoc ar a dtugtaí an Droim Saileach.
Tógadh ceann de na mórscoileanna mainistreacha ba mhó clú agus cáil in Éirinn ann agus thriall mic léinn uirthi ó cheithre hairde na hEorpa,
Bhí léirscrios déanta ar an Ardeaglais agus an láthair naofa, ar a laghad 17 uair lena linn, ach rinneadh í a athchóiriú, i gcónaí, ina dhiaidh.
Sa bhliain 1268, mhéadaigh an tArdeaspag Ó Scanláin an teach pobail agus thug seo an leagan amach dó mar atá anois.
Rinne an tArdeaspag Tiarna John George Beresford agus an t-ailtire Lewis Nockalls Cottingham an mór-athchóiriú deireanach dó, idir na blianta 1834 agus 1840.
Bunchló urlár na talún, Ardeaglais Phádraig(Eaglais na hÉireann)
Nithe stairiúla.
Tá na nithe seo a leanas ar thaispeáint san Ardeaglais;
Naisc sheachtracha.
Ard Mhacha


Pilib II na Spáinne.
Riamh anall ó fuair Pilib II na Spáinne (1527 - 1598) bás tá lucht a mholta á shamhlú ina eiseamláir agus a naimhde á shamhlú ina fhorlámhaí cúngaigeanta. Chothaigh Pilib féin an mhalairt tuairime seo nuair a choisc sé go bhfoilseofaí scéal a bheatha agus é beo agus a d'ordaigh sé go scriosfaí a chuid litreacha. Tá claonadh ag staraithe Béarla chun an chiall is measa a bhaint as a ndearna sé, iad á rá gur beag de shuim iad a chuid buanna (cés moite de Chath Lepanto agus de chúpla eachtra eile) agus gur mór an rud cibé mírath a tháinig air - briseadh roinnt den Chabhlach Mór (an "Armada"), mar shampla.
Armas Philib II > Tá armas na Portaingéile ann chomh maith
Diúc Milano.
Thosaigh réim Philib le hachrann faoi thiarnas Iodálach. Ar 1 Samhain 1535 cailleadh Francisco II Sforza, Diúc deireanach Milano; bhí gaol ag Ríthe na Fraince le muintir Visconti agus chuaigh François I na Fraince i ngleic le Séarlas I na Spáinne faoin scéal, cogadh a chríochnaigh le conradh sa bhliain 1538. Bhí baint fheodach ag Milán leis an Impireacht Naofa Rómhánach, agus ba é Séarlas an tImpire; bhronn sé an diúcacht go discréideach ar Philib ar 1 Deireadh Fómhair 1540. Deimhníodh seo arís go rúnda ar 5 Iúil 1546, agus sa bhliain 1550 nochtadh an scéal don domhan.
Rí Shasana.
Pilib agus Máire I Shasana.
Sa bhliain 1553 fógraíodh cleamhnas idir Pilib agus Máire I Shasana. (Phós sé a gaol Marie Manuelle na Portaingéile cheana, sa bhliain 1543, cé gur cailleadh í go gairid tar éis bhreith a mic Don Séarlas na Spáinne (1545-1568).) Toisc nárbh fhéidir le bainríon aon duine a phósadh ar d'aicme níos ísle é, bhain Séarlas coróin Napoli de féin agus thug dá mhac í. Ar 25 Iúil 1554 phós Pilib Máire I, ach bhí coinníollacha diana ann chun neamhpleáchas na Bainríona a chosaint: níor fhéad Pilib dlíthe agus cearta na Sasanach a shárú, níor cheadmhach don Spáinn cabhair airgid nó míleata a iarraidh ar Shasana, agus b'éigean an tsíocháin a choinneáil leis an bhFrainc. Chloígh Pilib leis na coinníollacha seo, agus ba mhinic thar lear é cibé scéal é, go háirithe tar éis na bliana 1556, nuair a thug a athair coróin na Spáinne suas ar a shon.
Cailleadh Máire ar 17 Samhain 1558 agus gan aon chlann uirthi.
Corónacha Nua.
Ar 22 Nollaig 1555 rinne Séarlas Ardtiarna na nÍsiltíortha agus Diúc na Burgúine de Philib, agus ar 16 Eanáir 1556 rinneadh Rí na Spáinne, na Sicile agus na nIndiacha de. Ach ba léir tar éis tamaill nár mhothaigh na hÍsiltíortha go raibh dlúthnasc idir iad féin agus an Spáinn, agus ba ghearr go raibh sé ina chogadh i bhFlóndras (i.e. stáit an tuaiscirt), cogadh a bhí á chothú ag an bhFrainc agus ag Sasana chun an Spáinn a lagú.
Rí na Portaingéile.
Cailleadh Rí Sebastián na Portaingéile sa bhliain 1578 agus gan aon chlann air. Bhí éileamh ar an gcoróin ag Pilib trína mháthair Isibéal ó Avis. Bhí súil ag a lán daoine leis an gcoróin úd, ach bhí Pilib agus Antaine, ab Chrató, chun tosaigh; thacaigh an uaisle agus na heaspaig le Pilib agus chuaigh an choitiantacht leis an ab. Ghairm Antaine rí de féin, rud a ghríosaigh Pilib chun dul chun cogaidh. Buadh ar an ab ag Alacantará agus thug sé na hAsóir air féin, áit ar buadh arís air sa bhliain 1583.
Gairmeadh Rí na Portaingéile de Philib ar 12 Meán Fómhair 1580 mar Philib I.
Fadhbanna baile.
I gcaitheamh a réime bhí ar an Rí déileáil lena lán fadhbanna baile: a mhac Séarlas, a rúnaí Antonio Pérez, agus an cogadh sna hAlpujarras. Chomh maith leis sin, bhí grúpaí Protastúnacha sa Spáinn, go háirithe i Valladolid agus i Sevilla.
An Prionsa Séarlas (1515-1568) agus an fhadhb ríoraíoch.
Rugadh an Prionsa Séarlas do Philib agus dá chéad bhean chéile, María de Portugal. Bhí sé míshocair ina intinn agus bhí cuma mheath-thinn air. In Ollscoil Alacalá de Henares a fuair sé oideachas, agus bhí sé in achrann lena athair de bharr uisce faoi thalamh a dhéanamh agus iarraidh a thabhairt ar scian a shá sa Diúc de Alba. Gabhadh agus triaileadh é, agus coinníodh ina sheomraí é; ansin aistríodh é chun Caisleán Arévalo, áit a bhfuair sé bás le hocras (dhiúltaigh sé ithe) agus é ag rámhaillíocht. Scéal uafásach ba ea é a raibh a rian ar Philib go dtí lá a bháis.
Tar éis bhás Mháire Shasana phós Pilib Isabel de Valois, agus rug sí beirt iníon dó sular cailleadh í sa bhliain 1568. Faoin am sin bhí Pilib aon bhliain amháin is daichead agus é gan mhac. Drochbhliain amach ba ea í: éirí amach ar siúl sna hÍsiltíortha agus sna hAlpujarras, an Protastúnachas ag dul chun cinn sa Fhrainc agus i lár na hEorpa, foghail mhara an Bharbaire, an chontúirt Otamánach ag méadú.
Sa bhliain 1570 phós Pilib Anna de Austria, iníon a ghaoil Maximilian I. Rug sí beirt mhac; níor tháinig ach duine amháin acu i méid – Pilib III na Spáinne (1578-1621). Cailleadh Anna sa bhliain 1580 agus níor phós Pilib arís.
a>" Duine gan ainm a rinne..
Cúrsaí geilleagair.
D’fhág Séarlas V fiacha timpeall 36 milliún diúcat ag Pilib, in éinacht le heasnamh milliún diúcat. Ba iad na fiacha seo faoi deara do Philib mainneachtain a dhéanamh ar iasachtaí sna blianta 1667, 1560, 1575 agus 1595. Caitheadh neart airgid ar fheachtais thar lear agus bhí costas mór ag gabháil le beartais bhaile, rud ad’fhéadfadh cuidiú le meath na Spáinne ina dhiaidh sin.
Bhí baint ag comhthionóil dhifriúla le rialú na tíre: "Cortes Generales na Caistíle", comhthionól Navarre agus na trí chomhthionól réigiúnacha in Aragon. Chaomhnaigh siad cearta traidisiúnta agus dlíthe a bhain leis an ré a raibh na réigiúin ina ríochtaí. Thit imirt na cumhachta ar Philib mar nach raibh comhthionól náisiúnta ann, agus b’eisean an fear eadrána dá bharr. Chuir gníomhairí áitiúla agus fir ionaid údarás na Coróineach i bhfeidhm. Shil Pilib gurbh éigean dó lámh a bheith aige sa ghnó, agus eisean a bhí i gceannas ar shainchomhairlí a phléigh le cúrsaí stáit, airgeadais, agus cogaidh agus le Cúistiúnacht na Spáinne. Chuir sé grúpaí in éadan a chéile, rud ba bhun le córas neamhéifeachtach srianta agus ceartúchán. D’asitrigh sé a chúirt go dtí Maidrid, daingean Caistíleach. Nuair a theip ar a shláinte d’oibrigh sé ina sheomraí in El Escorial, pálás agus mainistir a thóg sé féin.
Beartas eachtrach.
Bhí rian an Chaitliceachais agus a chuid cuspóirí ríoraíocha ar bheartais eachtracha Philib. Bhí meas aige air féin mar phríomhchosantóir na hEorpa Caitlicí ar an impireacht Otamanach agus ar an Reifirméisean Protastúnach. i ndiaidh Éirí Amach na hÍsiltíre sa bhliain 1568 chuaigh Pilib i ngleic le heiriceacht agus mídhílse na nOllannach. Uaireanta tarraingíodh Sasana agus an Fhrainc isteach agus d’fhág an t-achrann a lorg ar Dhúiche na Réine. Ba mhór an bhaint a bhí ag na cogaí sin le fadhbanna airgeadais na Coróineach.
Sa bhliain 1588 bhain tubaiste d’Armáid na Spáinne, ach mhair an cogadh casta seo go ceann sé bliana déag eile agus baint aige leis an bhFrrainc, le hÉirinn agus leis an Ísiltír, agus ní chríochnódh sé go dtí go bhfuair na príomhphearsana bás. Bhuaigh Pilib ar na hOtamanaigh ag Cath Lepanto (1571) le cabhair ón gConradh Naofa, agus rinne sé deimhin de go dtiocfadh sé i gcoróin ar an bPortaingéil.
Mar thoradh ar na leasuithe a chuir na hOrdenanzas i bhfeidhm, cuireadh ceistiúcháin nó "relaciones geográficas" chun gach baile mór agus réigiún sa Spáinn Nua. Baineadh tairbhe as na freagraí chun na críocha sin a rialú.


Fear Dorcha Ó Mealláin.
Is dócha gur shagart é Fear Dorcha Ó Mealláin agus gurbh ó Chontae an Dúin é. B'fhile é, ach níl ach aon dán amháin againn óna lámh, agus baint aige le cúrsaí ré Chromail in Éirinn sa 17ú haois.
Mí Lúnasa na bliana 1652 d'ordaigh Parlaimint Shasana do gach Caitliceach agus do mhórán Ríogaithe, d'aicme ab airde ná aicme an sclábhaí nó an cheárdaí, iad féin agus a dteaghlach a aistriú chun Connacht agus chun Contae an Chláir, áit a mbeadh píosa beag talún rompu. Ba mhinic a rinneadh an t-aistriú sa gheimhreadh agus ar dhrochbhóithre, agus cailleadh na céadta. Is leis sin a bhaineann dán Uí Mealláin, "An Díbirt go Connachta". Tá sé scríofa i leagan scaoilte d'fhilíocht na scol agus cuireann Ó Mealláin in iúl gur fearr ár dtoil a chur le toil Dé: "Beag bheas linn ag dul san uaigh". Déantar comparáid idir cás na nGael agus cás na nIosraeilíteach fadó - gnáth-théama sa 17ú haois i ndánta den saghas seo.


Eoin Mac Tighearnáin.
I Nua-Eabhrac a rugadh Eoin Mac Tighearnáin M.A., Ph.D., D. Litt. (10 Bealtaine 1915 – 18 Iúil 2004), agus deirtear gurb í a mháthair Bríd, bean as Contae an Chláir, a mhúscail a shuim sa Ghaeilge agus a shuim i gcultúr na hÉireann i gcoitinne. Sna tríochaidí bhain sé amach Rosmuc i gContae na Gaillimhe ar scoláireacht, agus as sin amach bhíodh sé siar agus aniar idir an dá thír.
Ba mhúinteoir suntasach é, agus sa bhliain 1960 ceapadh é ina chathaoirleach ar an Roinn Béarla in Ollscoil San Tomás, Minnesóta. Sa bhliain 1962 bhunaigh sé an Irish American Cultural Institute (IACI) ann – foras oideachasúil neamhpholaitiúil.
Bhí Mac Tighearnáin gnóthach go leor i rith na seascaidí agus é ag scríobh scripteanna do scannáin agus do chláir theilifíse faoi stair agus faoi litríocht na hÉireann ar theilifís phoiblí Mheiriceá. Sa bhliain 1975 chuir sé an clár "Irish Way" ar bun – clár samhraidh a ligeann do dhaltaí Meiriceánacha cúig seachtaine a chaitheamh in Éirinn. Déanann siad staidéar ar chúrsaí staire, litríochta agus teanga, cuireann siad eolas ar cheol agus ar rince agus fanann le teaghlach áitiúil. Bhunaigh sé an "Irish News Service", "Irish Books and Media" (seirbhís dáiliúcháin), agus "Irish Educational Services", comhlacht a mhaoinigh cláir theilifíse i nGaeilge do pháistí. Tá saothar scríbhneoirí Gael-Mheiriceánacha le léamh ar "Éire/Ireland", iris ráithiúil.
Campas Naomh Pól, cuid d'Ollscoil San Tomás, Minnesóta
Is iomaí rud eile a rinne sé féin agus a bhean Jeanette. Bunaíodh agus maoiníodh cláir a thug na céadta míle dollar do na healaíona in Éirinn agus a chuir ar chumas lucht ealaíne na hÉireann léachtanna a thabhairt ar fud na Stát. Agus ní cúrsaí cultúrtha amháin atá i gceist: maoiníonn an IACI "Trees for Ireland", clár athfhoraoisithe.
Ba í an teanga a phríomhchúram, agus bhí súil aige go dtiocfadh rath ar leith ar an Gaeilge i dTuaisceart Éireann. Dá chomhartha sin d’fhág sé uacht ag Iontaobhas na Gaeilge chun scoileanna lán-Ghaeilge a chothú.
Naisc sheachtracha.
Mac Tighearnáin, Eoin
Mac Tighearnáin, Eoin
Mac Tighearnáin, Eoin
Mac Tighearnáin, Eoin


Eoghan Ó Riain.
B'as Tiobraid Árann d'Eoghan Ó Riain ("Eugene Ryan") (1864-1905), Éireannach a a bhí ina chónaí in Sydney na hAstráile sa chuid dheireanach den 19ú haois. Bhí sé chun tosaigh i measc lucht saothraithe na Gaeilge ann, agus é mór leis an Dr Nioclás Ó Domhnaill, Gaeilgeoir nótáilte as Melbourne a scríobh alt suimiúil faoin Rianach nuair a chuaigh sé siúd i gcré.
Rugadh an Rianach i dTiobraid Árann sa bhliain 1864 agus tháinig go dtí an Astráil nuair a bhí sé timpeall aon bhliain amháin is fiche d’aois. Duine iléirimiúil a bhí ann, múinteoir scoile, ceoltóir agus fear teangeacha. Fraincis, Iodáilis agus Spáinnis ar a thoil aige, Sínis freisin más fíor don Domhnallach, agus scoth Gaeilge. A uncail Diarmaid, múinteoir oilte, a chuir oideachas air, agus fuair an Rianach a chuid céimeanna i gColáiste Bhráithre Phádraig i Maigheann Rátha.
An Rianach san Astráil.
Mar bhaill de Bhráithre Phádraig a tháinig Eoghan féin agus a dheartháir Bernard chun na hAstráile, agus bhí Eoghan ina mhúinteoir in Maitland agus in Armidale in New South Wales. D'fhág sé an t-ord agus chuaigh ag obair san "University College" in Redfern, Sydney, áit ar thug sé dhá bhliain déag, é ag cur ógánach trí scrúduithe an Mháithreánaigh le haghaidh na hOllscoile nó trí scrúduithe na seirbhíse poiblí. Deirtear gur mhúin sé Gaeilge ann, agus rith sé ranganna don Chonradh. Phós sé ach ní raibh clann aige.
Ba chliobaire d’fhear groí é an Rianach. Bhí féasóg fhada dhubh air agus blagaid. É gealgháireach i gcónaí agus mór le cách, rud a cheil (dar leis an Domhnallach) an dáiríreacht a bhí ann. Fear mór iománaíochta ba ea é a thacaigh go tréan leis an gclub áitiúil. Bhí cuma Ghaelach fiú ar a mhodh imeachta, ó b’eisean an t-aon duine amháin i Sydney a raibh "jaunting car" aige agus í le feiceáil ar Bhóthar Botany laethanta saoire.
Bhí teach tábhairne aige i Sráid Sheoirse Thiar in Sydney, agus eolas le fáil air ó chuntas bríomhar Niocláis Uí Dhomhnaill air: ochtar nó deichniúr páistí ag cleachtadh ríle nó poirt thuas an staighre, fidiléir agus píobaire le cloisteáil, gasra Muimhneach ag cíoradh chúrsaí an lae i nGaeilge i bparlús eile, fear an tí ina dhuine den chuideachta ó am go chéile, lucht imeartha cártaí go glórach ina gclúid féin: ‘An t-aon!’ ‘An t-aon harta!’ ‘Sonas ar do láimh, a bhuachaill,’ ‘An cuireata!’ ‘Mo ghraidhn thú, a Mhíchíl,’ ‘An cíoná!’ ‘T’anam ‘un Dia,’ ‘Is linne an cluiche’.
Bhí an Rianach ar a dhícheall ag cur chúis "Home Rule" chun cinn, é ina bhall de choistí agus d’fhochoistí agus airgead á bhailiú aige. Cailleadh é sa bhliain 1905 in aois a bhliana is dhá scór – bás roimh am – agus fuarthas teachtaireacht chomhbhróin ó Willy Redmond, ceannaire an pháirtí Éireannaigh in Westminster. Ní fios cén taobh a rachadh sé leis tar éis Sheachtain na Cásca, nuair a bhí na seanchuspóirí imithe le gaoth.


Miotal.
Is éard is miotal ann ná dúil cheimiceach a bhfuil de chlaonadh inti a cuid fiúsleictreon a thabhairt uaithi, ionas go n-iompóidh an t-adamh ina ian deimhneach. I gcriostal an mhiotail féin, bíonn na fiúsleictreoin ag dul timpeall idir na hiain seo. D'fhéadfá a rá go bhfuil na hiain mhiotail ar snámh i bhfarraige na bhfiúsleictreon. Deirtear go bhfuil an criostal miotail á choinneáil le chéile ag nasc miotalach. Cuireann an nasc miotalach ar chumas na bhfiúsleictreon gluaiseacht go sciobtha ó cheann ceann an chriostail. Mar sin, bíonn na miotail ina seoltóirí maithe leictreachais agus teasa.


Nioclás Ó Domhnaill.
Bhí Nioclás Ó Domhnaill ar an scoláire Gaeilge ba mhó san Astráil lena linn. Taispeánann na grianghrafanna fear téagartha measúil, spéaclaí air agus féasóg ghearr dhubh.
Rugadh é ar fheirm bheag i mBallengarook, ceantar in Victoria i ndeisceart na hAstráile, ar 9 Meitheamh 1862, do Mhícheál Ó Domhnaill as Camas, Contae Luimnigh, agus do Shiobhán de Barra as Lios Coinéad sa chontae céanna. B’as Contae Luimnigh cuid mhaith dá chomharsana agus Gaeilge á labhairt ina measc. Tá fianaise ann go raibh Gaeilge ó dhúchas ag máthair Niocláis, agus dúirt sé go raibh an teanga ar a toil ag Léan (Ellen), deirfiúr a máthar.
Nuair a bhí Nioclás trí bliana d’aois cailleadh a athair de bharr timpiste mharcaíochta. Bhí éirim aigne ag Nioclás cuireadh ar scoil ag St Mary's, Melbourne Thiar, é sa bhliain 1871. An bhliain dar gcionn d'fhill sé ar Ghisborne, in aice le Ballengarook, agus chuaigh ar ais go dtí Melbourne sa bhliain 1876 chun a chuid scolaíochta a chríochnú i gColáiste Naomh Pádraig. D’aistrigh an teaghlach go dtí Melbourne, príomhchathair na coilíneachta, agus chuaigh Siobhán ag obair. Bhain Nioclás céim MB amach sa bhliain 1884 in Ollscoil Melbourne agus chuaigh le leigheas in North Melbourne, an chuid ba Ghaelaí den chathair.
Phós sé Mary Ann Bruen, éadaitheoir óg a bhain a hathair le Contae Ros Comáin agus a máthair le Contae na Gaillimhe. Seans, mar sin, go raibh Gaeilge ag Mary Ann. Rugadh naonúr clainne don lánúin, cé gur cailleadh cúigear acu ina leanaí. Cailleadh Mary Ann féin in aois a naoi mbliana is daichead agus ceathrar clainne uirthi, rud a ghoill go trom ar an Domhnallach.
Bhí Nioclás sáite i gcúis an Rialtais Dhúchais in Éirinn. Bhí sé chun tosaigh in eagraíochtaí náisiúnacha Éireannacha in Melbourne agus ba mhór an babhta air Éirí Amach na Cásca. Chuaigh an ghlúin óg le Sinn Féin agus tháinig scoilt sna heagraíochtaí Éireannacha in Melbourne. Sa bhliain 1919 d'éirigh sé as gnóthaí poiblí.
Bhí air a chéad chuairt ar Éirinn a chur ar athlá de bharr na dTrioblóidí thall, agus fuair sé bás i Melbourne ar 14 Eanáir 1920 in aois a sheacht mbliana is caoga. D'fhág sé iníon agus triúr mac ina dhiaidh.
Bhí an Domhnallach ar bhunaitheoirí an Australian Natives' Association agus ba chomhairleoir é de chuid Chumann Ríoga Staire Victoria.
An Ghaeilge.
Melbourne - an "Royal Exhibition Building" a tógadh le linn Uí Dhomhnaill agus a ndearna sé óráid ann.
Chuir an Domhnallach craobh de Chonradh na Gaeilge ar bun i Melbourne sa bhliain 1901, in éineacht le Thomas Cunningham Curran agus Morgan Jageurs. Chuir cainteoirí dúchais i Melbourne an-suim in obair na craoibhe, go háirithe an líon mór daoine ar féidir leo Gaeilge a labhairt gan í a léamh ná a scríobh. Bhain obair Uí Dhomhnaill le hathbheochan bheag Ghaeilge in Melbourne. Bhí téacsleabhair Ghaeilge á ndíol sa chathair, leithéidí "Simple Lessons in Irish" (1894) ó lámh Eoghain Uí Ghramhnaigh. Níor mhair an chraobh ach roinnt blianta, áfach.
D’fhoghlaim Nioclás scríobh na Gaeilge ar chomhairle Eoghain Uí Riain, Gaeilgeoir as Sydney. Gach seachtain scríobhadh sé colún Gaeilge dar theideal “Our Gaelic Column” in "The Advocate", nuachtán Caitliceach. Lean “Our Gaelic Column” ó 12 Iúil 1902 go dtí deireadh na bliana 1912. Filíocht agus amhráin is mó a bhíodh ann, agus bhí lámh san obair ag an Athair William Ganly, uncail an scríbhneora Liam Ó Flaithearta.
Bhailigh Nioclás timpeall 600 leabhar agus a leath i nGaeilge. Inniú tá siad le fáil i Lárionad Léinn Choláistí Mhuire agus Newman, a bhaineann le hOllscoil Melbourne. Tá dhá lámhscríbhinn shuimiúla sa bhailiúchán: an scríobhaí Seosamh Ó Longáin (1818-1880) a bhreac ceann acu, cóip 256 leathanach den seanscéal "Táin Bó Cuailgne", sa bhliain 1862, agus bailiúchán scéalta ó lámh roinnt scríobhaithe eile is ea an dara ceann.


Impireacht Bhiosántach.
Ba í Impireacht na Biosáinte nó Impireacht Bhiosántach, dá ngairtear, uaireanta, Impireacht Rómhánach an Oirthir, comharba polaitiúil Impireacht na Róimhe san Oirthear, sa Chianaois Dhéanach agus sna Meánaoiseanna, nuair a bhí a príomhchathair Constantinople (nó Iostanbúl sa lá atá inniu ann, a bunaíodh ar dtús mar an Bhiosáint). Chuaigh Impireacht Iarthar na Róimhe in éag i rith na cúigiú haoise, ach mhair an leath Oirthearach - an Impireacht Bhiosántach, go dtí an bhliain 1453, nuair a chuir na Turcaigh Otamánacha de dhroim an tsaoil í. Ó tháinig sí ar an bhfód, ba í an Impireacht an fórsa eacnamaíoch, cultúrtha, agus míleata is cumhachtaí san Eoraip. Téarmaí staireagrafacha iad "Impireacht Bhiosántacha" agus "Impireacht Rómhánach an Oirthir", a cruthaíodh tar éis dheireadh a flaitheas; lean a cuid saoránach ag tagairt dá n-impireacht mar an "Impireacht Rómhánach" (An tSean-Ghréigis: Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Basileia Tôn Rhōmaiōn): (Laidin:Imperium Romanum), nó "Romania" (Ῥωμανία), agus orthu féin mar "Rómhánaigh".
Ba chor cinniúnach é roinnt imeachtaí a tharla ón 4ú go 6ú haois a rianaigh an tréimhse trasdula i ndeighilt Impireacht na Róimheina dha leath, an Oirthear Gréagach agus an Iarthar Laidineach. D'atheagraigh Constaintín I (r. 324-337) atheagrú an Impireacht, D'fhógair sé go mbeadh Constantinople ina phríomhchathair nua, agus go mbeadh an Chríostaíocht dleathach. Faoi Teodaisias I (r. 379-395), tháinig an Chríostaíocht i dtreis mar reiligiún oifigiúil an stáit agus toirmeascadh cleachtais reiligiúnacha eile. Ar deireadh, faoi réimeas Haracleas (r. 610-641), cuireadh athstruchtúrú míleata agus riaracháin i bhfeidhm an Impireacht agus ghlacadh leis an Ghréige le haghaidh úsáide oifigiúla in ionad na Laidine. Dá bhrí sin, cé gur lean an stát Rómhánach agus coinníodh traidisiúin an stáit Rómhánach, déanann staraithe an lae inniu idirdhealú idir an Bhiosáint agus an tSean-Róimh sa mhéid go raibh sí dírithe ar Chonstantinople, dírithe i dtreo chultúr na Gréige seachas chultúr na Laidine, agus go raibh an creideamh ortadocsach mar chomhartha sóirt aici.
Choinnigh na Biosántaigh cultúr agus dlí na sibhialtachta Gréagaí agus Rómhánaí beo ina measc, chomh maith leis an gCríostaíocht Heilléineach agus Cheartchreidmheach. Níor mhair an Laidin ina mbéal, áfach, nó b'fhearr leo an Ghréigis, a bhí á labhairt go fairsing mar chineál francbhéarla in Oirthear na hImpireachta le fada.
Ba é Diocletianus, a tharraing siar ó chúrsaí an rialtais sa bhliain 305, an tImpire Rómhánach deireanach a bhí i gceannas ar Impireacht an Iarthair agus Impireacht an Oirthir ina aonar ó chathair na Róimhe. I ndiaidh a lae, scar dhá leath na hImpireachta - leath na Róimhe agus leath Chathair Chonstaintín - as a chéile, agus an bheirt acu ag tabhairt "Impireacht na Róimhe" orthu féin. Ba í Impireacht an Oirthir a mhair go dtí an bhliain 1453.


Roger Federer.
Is imreoir leadóige ón Eilbhéis é Roger Federer. Rugadh é ar an 8ú Lúnasa 1981. Tá sé ar na himreoirí leadóige is fearr riamh. Tá sé chraobh Grand Slam déag buaite aige, sé chraobh Wimbledon san áireamh. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 3.
Federer, R


Rafael Nadal.
Is imreoir leadóige Spáinneach proifisiúnta é Rafael Nadal a tháinig chun tsaoil ar an 3ú Meitheamh 1986. Tá trí chraobh déag Grand Slam buaite aige go nuige seo, agus ocht ón do-dhéag sin buaite ag Rolland Garros, i bPáras. Tá clú agus cáil air de dheasca an fhoirm atá aige agus é ag imirt ar chúirteanna cré. Cuirtear an leasainm "Rí na Cré" air dá bharr sin. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 2.


New Brunswick.
Is ceann de na trí chúige muirí de Cheanada é New Brunswick (Fraincis: "Nouveau-Brunswick"). Is é New Brunswick an t-aon chúige i gCeanada atá dhá-theangach go hoifigiúil. Is iad Béarla agus Fraincís na teangacha oifigiúla. Is é an Béarla teanga 64% den phobal agus is í an bhFraincís an teanga do 32% do muintir New Brunswick. Is í Frederickton príomhchathair an chúige.
Bhí 748,319 ina gcónaí sa chúige de réir meastachán 2009.
Geilleagar.
Ba C$31.543 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag New Brunswick sa bhliain 2012.


Farrah Fawcett.
Ba bhanaisteoir Meiriceánach í Farrah Fawcett (2 Feabhra, 1947 - 25 Meitheamh, 2009). Bhain sí cáil domhanda amach don chéad uair sa ról Jill Munroe sa tsraith teilifíse "Charlie's Angels", a thosaigh sa bhliain 1976. D'fhan sí i mbéal an phobail agus í ag obair sna drámaí ar Bhroadway agus mar mhainicín. Bhí sí pósta leis an aisteoir mór le rá eile Lee Majors idir na blianta 1973 agus 1982, ach scar siad sa bhliain 1979. Bhí caidreamh fadtéarmach eile aici leis an aisteoir Ryan O'Neal, a mhair ón bhliain 1982 go dtí lá a báis. Bhí mac amháin darbh ainm Redmond acu.
Sa bhliain 2006, fuair Fawcett an t-eolas go raibh ailse uirthi agus d'éag sí sa bhliain 2009.


T. S. Eliot.
File, drámadóir agus criticeoir liteartha iomráiteach a bhí i Thomas Stearns Eliot (26 Meán Fómhair 1888 – 4 Eanáir 1965). I measc na rudaí is mó cáil a tháinig óna pheann ná na dánta "The Love Song of J. Alfred Prufrock", "The Waste Land", "The Hollow Men", "Ash Wednesday and Four Quartets"; na drámaí "Murder in the Cathedral" agus "The Cocktail Party"; agus an aiste "Tradition and the Individual Talent". Bronnadh Duais Litríochta Nobel air sa bhliain 1948.
Rugadh Eliot sna Stáit Aontaithe, ach bhog sé go dtí an Ríocht Aontaithe sa bhliain 1914, agus é cúig bliana is fiche. Thóg sé saoránacht Bhriotanach sa bhliain 1927, ag aois naoi mbliana déag agus fiche.
Neamhfhicsean.
Eliot, T. S.
Eliot, T. S.
Eliot, T. S.
Eliot, T. S.
Eliot, T. S.
Eliot, T. S.


Meitreo Santo Domingo.
Is córas luathiompair poiblí é Meitreo Santo Domingo sa Phoblacht Doiminiceach. Osclaíodh an chéad líne go luath sa bhliain 2009 agus tá sé i gceist 5 líne eile a chur leis chun córas cuimsitheach iompar poiblí a sholáthar don chathair seo ina bhfuil timpeall trí mhilliún duine. Tá an tionscadal seo ar cheann de na tionscadail is mó de chuid an uachtaráin Lionel Fernandez, polaiteoir atá an-tugtha do phoiblíocht agus do scéimeanna móra poiblí. Cuireadh ina leith go raibh airgead na tíre á chur amú aige ar scéimeanna costasacha nuair atá gá níos mó le hinfheistíocht sa chóras oideachais, leictreachais agus sláinte.
Is Alstom a chuir na traenacha ar fáil agus tógadh iad ina chuid monarchana sa Bheilg, sa Fhrainc agus sa Spáinn ar chostas 92.5 milliún Euro. Is féidir le gach traen timpeall 600 paisinéir a iompar agus táthar ag súil go mbainfidh 200,000 duine úsáid as an chéad líne, ach ní léir go fóill go bhfuil an t-éileamh sin ann.


An Veasúiv.
Ag féachaint ar an Veasúiv ón chathair scriosta Pompeii.
Is stratabholcán Iodálach é an Veasúiv, nó "Sliabh Veasúive" (Iodáilis: "Monte Vesuvio", Laidin: "Mons Vesuvius") atá suite taobh thoir den chathair Napoli. Is í an Veasúiv an t-aon bholcán amháin atá suite ar mhórthír na hEorpa (tá Etna agus Stromboli suite ar oileáin). Tá sí suanach faoi láthair, agus tharla an brúchtadh is déanaí sa bhliain 1944.
Bhí brúchtadh cáiliúil sa bhliain AD 79, an ceann a scrios na cathracha Rómhánacha Pompeii agus Herculaneum. Cailleadh idir 10,000 agus 25,000 duine san eachtra seo. Meastar fós go bhfuil sí ar cheann de na bolcáin is baolaí ar domhan, mar tá thart ar trí mhilliún duine ina gcónaí sa cheantar máguaird.
Áit naofa don laoch agus dia Earcail a bhí inti do na sean-Rómhánaigh agus na sean-Ghréigigh, agus tógadh an chathair Herculaneum ag bun an bholcháin mar ómós dó.


Tadhg an Dúna Mac Cárthaigh.
File Éireannach ba ea Tadhg an Dúna Mac Cárthaigh (c. 1642-1696). Bhí cáil na féile air, agus ar a mhuintir roimhe - "Mac Cárthaigh na Féile" a thugtaí orthu. Bhí áitreabh le sinsireacht acu i gCaisleán an Tóchair i nGleann an Chroim i gContae Chorcaí.
Ba é a sheanathair Tadhg an Dúna Mac Cárthaigh (r. 1584), an mac ba shine de Thadhg an Fhórsa Mac Cárthaigh. Ba é an Tiarna é idir na blianta 1618-1648, agus ba é leas-cheannasaí fhórsaí Chúige Mumhan é sa bhliain 1641. Phós sé dhá uair: iníon le Brian mac Eoghain mhic Shuibhne a rug beirt mhac (Tadhg an Fhórsa agus Diarmaid), agus ansin Onóra, iníon Dhónaill Uí Dhonnabháin (Uí Chathail), a rug ceathrar clainne – Onóra, Siobhán, Eoghan agus Ceallachán.
Bhí tailte ag Tadhg an Fhórsa in Inse Geimhleach agus i gCairbrigh i Contae Chorcaí, ach tar éis a bháis sa bhliain 1650 bhain brabúsaithe Sasanacha óna bhean agus óna mhac iad. D’éirigh le Tadhg an Fhórsa roinnt tailte a choinneáil dá mhac (Tadhg an Dúna file) ag Dún Mhánmhaí trí "Decree of Innocence" a fháil, ach cailleadh iad sin freisin tar éis bhua Uilliam Oráiste sa bhliain 1691, agus cailleadh Tadhg féin sa bhliain 1696 agus é an-bhocht.


Eugenio Montale.
File agus údar de chuid na hIodáile ba ea Eugenio Montale (rugadh 12 Deireadh Fómhair 1896 in Genova agus d'éag 12 Meán Fómhair 1981 in Milano). Bhain sé Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1975.
Saol agus Saothar.
An duine ab óige de sheisear a bhí ann. Chuaigh sé sna saighdiúirí sa bhliain 1917 agus chaith sé an bhliain dheireanach den Chéad Chogadh Domhanda ag troid sa Sudtirol. Ag deireadh an chogaidh chuir sé faoi in Genova agus músclaíodh a shuim i gcúrsaí litríochta. Chuir sé aithne ar scríbhneoirí agus ar léirmheastóirí na háite agus bhí sé ina chomhbhunaitheoir ar an nuachtán "Primo Tempo".
Cuireadh a chéad leabhar, "Ossi di Seppia", i gcló sa bhliain 1925. Dhá bhliain ina dhiaidh sin bhog sé go dtí Flórans mar a raibh an leabharlann Gabinetto Vieusseux faoina chúram. Briseadh as an bpost sin é sa bhliain 1938 toisc gur dhiúltaigh sé dul sa pháirtí faisisteach. An bhliain dar gcionn d'fhoilsigh Montale an dara leabhar aige, "Le Occasioni". Faoin am seo bhí sé ag obair le nuachtán i bhFlórans agus ó 1948 amach le "Corriere della Sera" in Milano.
Tháinig "La Bufera" ar an saol sa bhliain 1956, agus "Satura" sa bhliain "1971".
Is minic cur síos ar thírdhreach Liguria aige.
Saothar.
Montale, E
Montale, E
Montale, E


Paul Gascoigne.
Deirtear go raibh Paul Gasgoigne, nó Gazza mar a thugtar air, (a rugadh ar an 27 Bealtaine, 1967 in oirthuaisceart Shasana) ar dhuine de na himreoirí sacair ab fhearr dá ghlúin. Imreoir lár páirce an-tréitheach a bhí ann, a chuir tús lena ghairm leis a chumann áitiúil Newcastle United sa bhliain 1985, sular chaith sé tréimhsí le clubanna móra eile ar nós Tottenham, Lazio, Rangers, Middlesbrough agus Everton. D’imir sé le foireann idirnáisiúnta Shasana chomh maith idir na blianta 1988 agus 1998, agus cuimhnítear an sárthaispeántas a chuir sé isteach sa Chorn Domhanda na bliana 1990 go háirithe. Ina chluiche deireanach sa chomórtas, rinne sé feall ar imreoir eile agus bronnadh cárta buí eile air, rud a chuirfeadh é amach as an chéad chluiche eile. Thosaigh Gascoigne ag gol go hoscailte amuigh ar an bpáirc imeartha, rud a chuaigh go mór i bhfeidhm ar an lucht féachana sa bhaile. Tar éis a chuid éachtaí sa Chorn, bhí cáil domhanda bainte amach aige, agus stádas mar dhuine de laochra nua-aimseartha an chluiche.
Tharraing Gascoigne an-chuid chonspóid ag an am céanna, ar an bpáirc imeartha ar dtús agus ansin taobh amuigh den chluiche. Bhí fadhbanna tromchúiseacha aige le leis an ól agus le drugaí, agus fadhbanna intinne a thiocfadh chun solais ní ba dhéanaí. Chuir na deacrachtaí ina shaol pearsanta go mór isteach ar a ghairmréim imreora, agus srian leanúnach ar an méid a bhí sé ábalta a dhéanamh mar imreoir. Nuair a d’éirigh Gascoigne as an gcluiche mar imreoir, thóg sé post sealadach le Kettering Town sa bhliain 2005 mar bhainisteoir orthu. Agus é saor ón imirt, thosaigh a chuid fadhbanna ag dul in olcas go dtí gur cuireadh faoi ghlas san ospidéal é ar an 21 Feabhra 2008, tar éis eachtra in óstán abhaile i Newcastle. Chuaigh sé isteach i gclinic chun athshlánú a dhéanamh, agus tháinig sé réasúnta slán as ag deireadh na bliana 2008.
Gascoigne, Paul
Gascoigne, Paul


Cláir TG4.
Seo sampla de na cláir theilifíse a bhíonn (nó a bhíodh) le feiceáil ar TG4.


Eochair an Ghrá.
Sraith is ea Eochair an Ghrá a bhíonn le feiceáil ar TG4. Cuireann Eibhlín Ní Chonghaile i láthair í.
An tsraith.
Gach seachtain, cuirtear ceist ar fhear nó bean éigin: "An bhféadfá-sa grá do chroí a aimsiú tré súil a chaith ar a dteach conaí?" Gach seachtain bíonn ar bhean nó ar fhear éígin duine as triúr "dates" a roghnú gan súil a leagan orthu. Déanann siad iarracht blas a fháil ar phearsantacht na ndaoine seo tré súil a chaitheamh ar a dtithe, le cabhair ó shiceolaí (Kevin O hEaghra).


Ramones.
Ba bhanna rac-cheoil Meiriceánach é the Ramones, a bunaíodh sa bhliain 1974 i bhForest Hills, Queens. Meastar go raibh siad ar an gcéad grúpa den seánra punc-raic, agus bhí siad mar chnámh droma na gluaiseachta nua seo ag deireadh na seachtóidí agus tús na n-ochtóidí. Thóg baill an ghrúpa an sloinne Ramone mar ainm stáitse, agus chaitheadar na blianta idir 1974 agus 1996 ar fad ag seinm go beo agus ag taifead gan stad. Tar éis na féile Lollapalooza sa bhliain 1994, sheinn siad ceolchoirm amháin eile mar chlabhsúr, agus ansin scaradar. Taobh istigh d'ocht mbliana, bhí bunbhaill an ghrúpa (Dee Dee, Johnny agus Joey) marbh.


Rafael Trujillo.
Bhí Rafael Leonidas Trujillo Molina (24 Deireadh Fómhair 1891 - 30 Bealtaine 1961) ina dheachtóir ar an bPoblacht Dhoiminiceach ar feadh tríocha bliain go dtí gur feallmharaíodh é i 1961. Bhí cumhacht iomlán aige féin agus a chlann ar an tír ar feadh níos mó ná tríocha bliain. Tugadh El Jefe nó El Benefactor air go hoifigiúil ach go neamhoifigiúil tugadh Chapitas (caipíní buidéil) mar leasainm air mar go raibh sé chomh ceanúil ar bhoinn ghradamúla. Tugadh El Chivo (an gabhar) air chomh maith. Réimeas fuilteach fada a bhí aige inar cuireadh an-bhéim ar chultas pearsanachta.
Trujillo, Rafael
Trujillo, Rafael
Trujillo, Rafael
Trujillo, Rafael


Comhraic.
Clár teilifíse de chuid TG4 is ea Comhraic. Bíonn scoileanna ag coimhlint le chéile sa chlár ag iarraidh cluichí aeir a bhuachaint agus an chraobh a thabhairt leo. Is iad Andrea Ní Uiginn agus Séimí Mac Aindreasa na láithreoirí.


Meatadón.
Druga sintéiseach óipiamchosúil é an meatadón, nó (RS)-6-(démheitil-aimín)-4,4-défheinil-heaptán-3-ón.
Úsáidtear mar anailgéiseach (druga a mhaolaíonn an phian) é, agus is maith an sás é mar dhruga "ionadach" a thugtar dóibh siúd a bhfuil andúil acu sna drugaí óipiamchosúla (go háirithe hearóin) leis na hairíonna éirí as a mhaolú. Téann an meatadón i bhfeidhm ar ghabhdóirí na ndrugaí óipiamchosúla sa cholainn, ionas go laghdaítear an dúil nimhe atá ag an othar sa héaróin.


Venus Williams.
Is imreoir leadóige ó Mheiriceá í Venus Williams (rangú domhanda i measc na mban: uimhir a 9). Rugadh í ar 17 Meitheamh 1980. Is deirfiúr í le Serena Williams. Tá 23 craobh Grand Slam buaite aici. Tá cúig craobh Grand Slam buaite aici i Wimbledon (ina aonair).
Craobhcluichí Grand Slam.
! Toradh !! Bliain !! Craobh Grand Slam !! Dromchla !! Céile Imeartha !! Scór
Williams, Venus


Hector san Afraic.
Clár teilifíse de chuid TG4 is ea Hector san Afraic. Téann Hector Ó hEochagáin go dtí an Afraic.


Hector san Astráil.
Clár teilifíse de chuid TG4 is ea Hector san Astráil. Téann Hector Ó hEochagáin go dtí an Astráil.


Hector i Meiriceá.
Clár teilifíse de chuid TG4 is ea Hector i Meiriceá. Téann Hector Ó hEochagáin go Meiriceá.


Mainistreacha agus Prióireachtaí i gContae Ros Comáin.
Is fada mainistreacha agus prióireachtaí i gContae Ros Comáin, cé nach bhfuil iontu anois ach fothraigh. Is iomaí ord a d'fhódaigh é féin ann sna meánaoiseanna, agus is díol spéise í Mainistir na Búille go háirithe.


Kaká.
Is imreoir sacair ón Bhrasaíl é Ricardo Izecson "Kaka" dos Santos Leite. Rugadh ar an 22 Aibreán, 1982 é i mBrasília, sa Bhrasaíl. Thosaigh sé ag imirt sacair go proifisiúnta ina thír dhúchais ag tús na bliana 2001 agus le AC Milan, san Iodáil, i mí Lúnasa, 2003. Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid.


Karim Benzema.
Is imreoir sacair é Karim Benzema. Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid mar ionsaitheoir. Rugadh ar 19 Nollaig, 1987 i Lyon na Fraince é. Lonnaigh a sheanathair, arbh ón Ailgéir é, i Lyon sa bhliain 1950 agus ba ansin a tógadh Karim.


Sergio Ramos.
Sergio Ramos á théamh roimh chluiche i séasúr 2015–2016
Is imreoir sacair Spáinneach é Sergio Ramos. Imríonn sé faoi láthair le Real Madrid. Rugadh é 30 Márta 1986 in Camas, Andalucía.
Ar 17 Lúnasa 2015, agus i ndiaidh tuairimíocht faoina aistriú go Manchester United, ghlac Ramos conradh nua cúig bliana le Real Madrid, rud a cheanglaíonn é leis an gclub sin go dtí an bhliain 2020. Rinneadh captaen de i ndiaidh aistrú Casillas go FC Porto.
Bhronn UEFA an teideal Laoch na hImeartha air ar 28ú Bealtaine 2016 i ndiaidh bua Real Maidrid (5–3) i gcoinne Atlético Madrid.


Karl Malden.
Aisteoir Meiriceánach ba ea Karl Malden (22 Márta 1912 - 1 Iúil 2009). Bronnadh Oscar amháin air.


Éire Neodrach.
Clár teilifíse faoi neodracht na hÉireann sa Dara Cogadh Domhanda is ea "Éire Neodrach". Craoladh "Éire Neodrach" ar TG4.


Siar Ó Thuaidh.
Sraith theilifíse de chuid TG4 faoi Thuaisceart Éireann is ea Siar Ó Thuaidh.


Scéal Ó Thuaidh.
Sraith theilifíse (de chuid RTÉ) faoi Chumann Lúthchleas Gael i dTuaisceart Éireann is ea Scéal Ó Thuaidh.


Mainistir Ros Comáin (Doiminiceach).
Bhunaigh na Doiminicinigh mainistir Ros Comáin sa bhliain 1253 faoi choimirce Fheidhlimí Uí Chonchúir, rí Chonnacht, agus tiomnaíodh do Mhuire í sa bhliain 1257. Chuaigh an rí chun cónaithe ann i ndeireadh a shaoil agus cuireadh ann é; tá a íomhá le feiceáil fós ar a thuama, agus cuireadh a lán taoiseach eile ann ina dhiaidh sin.
Coigistíodh an mhainistir sa 16ú haois. Ar dtús bronnadh í ar chonstáblacht Ros Comáin agus ina dhiaidh sin ar an Ridire Nioclás Malbie, ach d’fhan na manaigh sa cheantair. Le linn Chromail maraíodh cuid díobh, agus tá roinnt dá n-ainmneacha siúd againn – Dónall Ó Neachtain, Éamonn Ó Beirne, Réamonn Mac Eochaidh, Bearnard Ó Ceallaigh agus eile.
Níor scaip na manaigh: fuair siad teach beag agus giota talaimh, agus bhí sé dhuine dhéag ann faoin mbliain 1791; ach tháinig deireadh leis an gcomhthionól sa bhliain 1844. Níl i mainistir Ros Comáin féin ach fothraigh na heaglaise anois.


Mainistir Ros Comáin (Agaistíneach).
Bunaíodh mainistir Ros Comáin (Agaistíneach) mar mhainistir dúchasach sa chéad chuid den 8ú haois. Chuir Naomh Comán ar bun ar ros sa riasc í; ní fios arbh easpag é, ach b’easpaig iad cuid de na habaí a lean é.
Tháinig ainm an léinn ar an mainistir, agus bhí clú ar a cuid scoláirí. Bhí dlúthnasc aici le Cluain Mhic Nóis, áit léinn eile, ó lár an 10ú haois amach, nó roimhe sin, b’fhéidir; agus bhain sí leas as pátrúnacht ríthe Chonnacht, dream a ghlac teideal an Ard-Rí chucu féin. Bhí mac leis an Rí Toiríollach mac Ruairí Uí Chonchúir (1088-1156), Maolíosa (-1223), ina ab ar an mainistir, agus thug sé giota den Fhíor-Chros ar ais ón Róimh leis sa bhliain 1123, iarsma a cuireadh sa Bhachall Buí (Cros Chonga). (Toiríollach féin a chuir an chros sin á déanamh.)
Nuair a tháinig na hAgaistínigh chun na hÉireann ghlac an mhainistir riail an oird, cé gurbh áit Ghaelach fós í, fiú tar éis gur thóg na Normannaigh caisleán ar thailte na manach agus é de nós acu na Gaeil a chur as na mainistreacha.
Le linn Shiosma Mhór an Iarthair (1378-1417) cheap an frith-Phápa Clement VII Tomás Mac Aogáin mar ab. Tháinig sé anall ó Avignon agus thionóil eaglaisigh agus neamheaglaisigh Chonnacht i Ros Comáin, áit a bhfuair sé dílse gach duine ach amháin Easpag Ail Finn (nár tháinig) agus Easpag Chill Ala, a chuir a ard-déagánach chun ceart an Phápa Urban VI a sheasamh.
Nuair a tháinig muintir Uí Chonchúir chun réitigh leis an mBainríon Eilís, bronnadh an mhainistir ar chonstáblacht chaisleán Ros Comáin agus ina dhiaidh sin ar an Ridire Nioclás Malbie.
Ar éigean atá fothraigh féin na mainistreach le feiceáil anois.


Trom go Tirim.
Sraith theilifíse de chuid TG4 is ea Trom go Tirim. Is ar chailleadh meáchain atá an tsraith bunaithe. Dar le TG4, seo "Clár ina bhfaighidh lucht féachana spreagadh, misneach agus eolas chun a meáchan cuí féin a bhaint amach".


Mainistreacha Chontae Thiobraid Árann.
Is díol mór spéise iad mainistreacha Thiobraid Árann de bharr a bhfuil d'fhothraigh ann agus mainistir amháin ann ar cuireadh caoi iomlán arís uirthi, rud an-neamhchoitianta.


Mainistir Átha Iseal.
Tá Mainistir Átha Iseal le fáil ina bhfothraigh ar bhruach thiar na Siúire, 8 clm siar ó dheas ó Chaiseal. Na Canónaigh Rialta Agaistíneacha a bhunaigh í, rud a rinne siad faoi choimirce Uaitéir de Burgh, an chéad Iarla Uladh. Cuireadh ann é sa bhliain 1271. Ní raibh lárchóras riaracháin ag na hAgaistínigh mar a bhí ag na Cistéirsigh, rud a fhágann gur beag taifead atá le fáil anois. Nuair a cuireadh Mainistir Átha Iseal ar bun bhí mórán Canónach Agaistíneach in Éirinn, agus os cionn céad is fiche mainistir acu. Is í Ardeaglais Chríost i mBaile Átha Cliath an ceann is suntasaí díobh.
Tar éis scaoileadh na mainistreacha sa 16ú haois, bronnadh tailte Mhainistir Átha Iseal ar Thomás, Iarla Urmhumhan.
Ailteoireacht.
Téitear chun na mainistreach thar dhroichead agus trí theach geata, agus is léir gur iomaí athchóiriú a rinneadh ar na foirgnimh. Laghdaíodh cuid acu chun freastal ar chomhthionól níos lú. Bhí príomhphasáiste na heaglaise ina reilig leis na céadta bliain, agus tá iarsma scáthlán croise le feiceáil. Tá na ballaí lán de phoill a mbaintí feidhm astu chun cuaillí scafaill a iompar, agus a mbaineann na cága feidhm astu anois le haghaidh a gcuid nead.


Fionn mac Cumhaill.
Ba laoch é Fionn mac Cumhaill mhic Tréanmhóir ("Finn" nó "Find mac Cumail" nó "mac Umaill") i miotaseolaíocht na nGael. Is é Fionn an príomcharachtar san Fhiannaíocht.
Fionn.
Ba é Fionn taoiseach na Féinne. Ba de Chlanna Baoiscne é agus bhíodh imreas ann i gcónaí idir iad agus Clanna Morna. Bhíodh cáil ar a mhadraí Bran agus Sceolán chomh maith.
An Fhiannaíocht.
Is éard atá san Fhiannaíocht, ná an chraobh den scéalaíocht dhúchasach a phléann le Fionn mac Cumhaill agus an Fhiann. An chraobh is bisiúla díobh uile. Téann na scéalta seo i bhfad siar i seanchas agus i litríocht na nGael agus tá siad ar eolas ó Éirinn agus ó Albain. Tá roinnt iarsmaí ar eolas ó Oileán Mhanann chomh maith. Bhíodh an-chion go deo ag Gaeil ar na scéalta fiannaíochta ar feadh breis agus míle bliain agus d’fhág siad a rian ar an teanga le nathanna ar nós ‘cothrom na Féinne.’ Is cosúil gur tháinig fás ar an seánra i dtréimhse na Meán-Ghaeilge (900-1200AD). I dteannta na scéalta bhíodh dánta Fiannaíochta thar a bheith coitianta. Bhídís scríofa i meadaracht ar leith agus thugtaí Laoithe orthu. Dhéantaí iad a chantaireacht síos go dtí ár linn féin.


An Mhacadóinis.
Is í an Mhacadóinis teanga oifigiúil na Macadóine (is é sin, iar-Phoblacht Iúgslavach na Macadóine). Tá sí an-chosúil leis an mBulgáiris, nó tá an dá theanga seo tar éis córas na dtuiseal a chailleadh go hiomlán. San am chéanna, áfach, tá córas aimsirí na mbriathar i bhfad níos casta sa dá theanga seo ná sa chuid is mó de na teangacha Slavacha. Mar sin, is féidir a rá gur canúint de chuid na Bulgáirise í an Mhacadóinis.
Ón taobh eile de, tá a ceartlitriú féin ag an Macadóinis, agus cuid mhór den téarmaíocht agus den stór focal teibí níos cosúla leis an tSeirbis ná leis an mBulgáiris. Thairis sin, is gnách le lucht téarmaíochta agus pleanála teanga na Macadóine dul ar lorg téarmaí nua sna canúintí, nó iad a chumadh in aithris ar mhúnlaí focalfhréamhaithe na gnáthchainte. Tá an Bhulgáiris i bhfad níos mó ag brath ar an Rúisis agus ar an tSean-Slaivis Eaglasta le haghaidh múnlaí téarmaíochta.
Glactar leis gurbh é Krste Misirkov a chuir bun le traidisiún liteartha na Macadóinise leis an leabhar "Za makedonckite raboti" ("I dtaobh chúrsaí na Macadóine") sa bhliain 1903.


Regina Uí Chollatáin.
Scoláire agus scríbhneoir Éireannach is ea an Dr. Regina Uí Chollatáin.
Saol.
As Leitir Ceanainn ó dhúchas di. Tá sí pósta ar Déaglán Ó Collatáin agus tá beirt chlainne orthu. Ba mhúinteoir bunscoile í i dTír Chonaill, Laois agus Ceatharlach ó na 1980í go 1999. Bhain sí amach MA (Modh 1- Mórthráchtas) agus PhD in Ollscoil na hÉireann, Má Nuad le Scoláireacht ón gComhairle um Thaighde sna Dána agus sna hEolaiochtaí Sóisialta (2000) agus sparántacht oibre (2002). Sa bhliain 2003, bronnadh Comhaltacht Iar-Dhochtúra Ollscoil na hÉireann i Léann na Gaeilge / an Léann Ceilteach uirthi.
Is léachtóir í ar nualitríocht, scríbhneoireacht chomhaimseartha na Gaeilge, staidéar na meániriseoireacht chraolta agus chlóite, agus an Ghaeilge ar an scáileán - staidéar scannánaíochta.
Ba í Uí Chollatáin tionscnóir agus comhordaitheoir MA: Scríobh agus Cumarsáid na Gaeilge agus comhordaitheoir an togra d'Iriseoir Cónaitheach Ollscoile urraithe ag Foras na Gaeilge (sa bhliain 2006). Stiúrthóir ar Lárionad de Bhaldraithe do Léann na Gaeilge, COBÁC agus oifigeach iarchéime do Scoil na Gaeilge, an Léinn Cheiltigh, Bhéaloideas Éireann agus na Teangeolaíochta, COBÁC is ea í. Ball den 'History of Media Centre' is ea í freisin.
Dearthóir agus stiúrthóir Ard-Chúrsa Gaeilge, Coláiste Cheatharlach (HETAC) agus Teagascóir ar Scéim OILTE a bhuaigh Gradam Eorpach do thogra tionscnach do Theagasc agus Fhoghlaim Teanga 2004 is ea Uí Chollatáin. Ghnóthaigh sí Bonn Dhonnchadh Uí Shúilleabháin agus Gradam Lil Nic Dhonncha sna blianta 1999, 2001 agus 2002 ag Oireachtas na Gaeilge dá cuid taighde ar stair Chonradh na Gaeilge. Ghnóthaigh sí duais Oireachtais dá saothar Iriseoirí Pinn na Gaeilge (Cois Life, 2008) sa bhliain 2008.
Ball de Bhord TG4 is ea Uí Chollatáin agus is minic a ghlacann sí páirt i gcláracha litríochta agus cúrsaí reatha ar TG4, RTÉ Raidió na Gaeltachta agus RTÉ Ráidió a hAon. Tá baint aici le hÉigse Cholm Cille, le Coláiste Cheatharlach, le hOllscoil Uladh agus le hOllscoil Auckland. Ball bunaidh de choiste an Newspaper and Periodical History Forum of Ireland a bunaíodh i mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 2008 is ea í. Tá sí mar mholtóir ar ar an scéim GLEO, ar The National Media Awards, agus ar chomórtais liteartha Oireachtas na Gaeilge.
Sa bhliain 2006, stiúraigh Regina Uí Chollatáin comhdháil idirnáisiúnta, idirdhisciplíneach P.H.Pearse: Life and After-Life/ Pádraig Mac Piarais: Saol agus Oidhreacht agus bhí sí ar choiste taighde agus ar choiste na Comhdhála do 'Tuiscintí Féiniúlachta/ Gaelic Identities'.
Ailt.
Tá go leor alt foilsithe in irisí acadúla agus léinn aici. Ina taighde, tá suim ar leith aici i meáin chlóite agus chraolta na Gaeilge, ré na hathbheochana, nualitríocht agus critic na Gaeilge, agus polaitíocht thús an fichiú haois.


Colm Breathnach.
File Corcaíoch is ea Colm Breathnach (1961-).
Saol.
Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste an Phiarsaigh i nGleann Maghair, Contae Chorcaí agus i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Bronnadh céim MA Ghaeilge air nuair a scríobh sé tráchtas ar shaothar an fhile Liam S. Gógan. Chaith sé seal ag obair ar Fhoclóir na Nua-Ghaeilge in Acadamh Ríoga na hÉireann, ansin chuaigh sé isteach sa Choiste Téarmaíochta sa Roinn Oideachais. Sa bhliain 1997, tar éis dó aon bhliain déag a chaitheamh ina phost mar théarmeolaí, fuair sé post eile i Rannóg an Aistriúcháin, Teach Laighean.
Saothair.
D'aistrigh Colm Breathnach agus an Dr. Andrea Nic Thaidhg an t-úrscéal "Katz und Maus" le Günter Grass mar "Cat agus Luch" (BÁC: Coiscéim, 2000) agus sa bhliain 2001 rinne sé aistriúchán Gaeilge ar léacht Nobel Grass faoin teideal 'Leanfar De…' in eagrán trítheangaigh (Gearmáinis, Gaeilge agus Béarla) a chuir Cumann Aistritheoirí agus Teangairí na hÉireann amach.
Duaiseanna.
Bhuaigh "Cantaic an Bhalbháin" Duais Bhardas Chorcaí i gcomórtas an Oireachtais sa bhliain 1991. Bhuaigh "Scáthach" agus "Croí agus Carraig" an Phríomhdhuais don Fhilíocht san Oireachtas sna blianta 1994 agus 1995. Fuair "An Fear Marbh" aitheantas i gComórtas Filíochta Chló Iar-Chonnachta sa bhliain 1997. Sa bhliain 2006, bhuaigh "Chiaroscuro" duais aitheantais san Oireachtas. Bhronn an Foras Cultúrtha Gael-Mheirceánach duais an Bhuitléirigh air sa bhliain 1999.
Aistriúcháin.
Tá aistriúchán Rómáinise de "An Fear Marbh" foilsithe ag Ars Longa Barbatul fara viaa (Iasi:1999). Is iomaí díolaim a bhfuil saothar leis iontu, mar shampla "Keltische liebesgedichte" (leagan Gearmáinise) agus Bolirà La Rugiada (leagan Iodáilise). Tá leaganacha dá dhánta ar fáil i nGaeilge na hAlban, i mBéarla agus i bhFraincis freisin. Tá Breathnach luaite san "Encyclopaedia of Ireland".
Breathnach, Colm
Breathnach, Colm
Breathnach, Colm
Breathnach, Colm


Brian Ó Dálaigh.
Is scríbhneoir Cláiríneach é Brian Ó Dálaigh. Bhain sé amach cáilíochtaí sa stair i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus in Ollscoil na hÉireann, Má Nuad. Is príomhoide scoile é. Tá go leor foilsithe ag O Dálaigh ar stair agus ar shaíocht Thuamhumhan. Is é Ó Dálaigh scríbhneoir "Ennis: Irish Historic Towns Atlas" d’Acadamh Ríoga na hÉireann.


Knut Hamsun.
Knut Hamsun (ina dhéagóir sa bhliain 1874)
Scríbhneoir cáiliúil de chuid na hIorua ab ea Knut Hamsun (rugadh 4 Lúnasa 1859 i Vågå agus d'éag 19 Feabhra 1952 i Nørholm).
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1920.
A Shaol.
Rugadh é mar Knud Pedersen, an ceathrú páiste ag Peder Pedersen agus Tora Olsdatter. Tógadh ar an ngannchuid é agus in aois seacht mbliana déag dó thosaigh sé mar phrintíseach le tógálaí. Is thart faoin am seo is ea a chrom sé ar ag scríobh.
Sul i bhfad chuaigh sé ar imirce go SAM agus do shaothraigh sé a bheatha ar iliomad slite éagsúla ar feadh roinnt blianta. Rinne sé cur síos ar an tréimhse seo sa leabhar "Fra det moderne Amerikas Aandsliv" a foilsíodh sa bhliain 1889. Sa bhliain 1890 is ea a foilsíodh an t-úrscéal aitheanta den ainm "Sult" (Ocras) faoi lá i saol bochtán i gChristiania (Osló). Deirtear go raibh tionchar ag an leabhar seo ar James Joyce agus é ag scríobh Ulysses.
Pósadh.
Phós sé Bergljot Goepfert sa bhliain 1898, ach scar siad sa bhliain 1906. Trí bliana ina dhiaidh sin phós sé Marie Andersen agus bhí sise ina leathbhádóir aige as sin amach. Bhreac sise síos mionchuntas ar a shaol le chéile i gcín lae a choimeád sí i rith a saoil le chéile. Aisteoir chumasach a bhí inti ach d'fhág sí slán leis an ardán lena a saol a chaitheamh le agus ar shon a céile. Thuill sí cáil mar cruthaíoch don aos óg.
Sa bhliain 1918 chuir an lánúin fúthu i Nørholm, idir Lillesand agus Grimstad. Bhí áit bhuan anseo acu, rud a chuir ar chumas Hamsun díriú isteach ar a chuid scríbhneoireachta, ach dár ndóigh rinne sé neart taistil ó am go chéile, in ainneoin sin.
Naitsíochas.
Bhí an-mheas aige ar na Gearmánaigh riamh. Thug sé tacaíocht dóibh i rith an Dara Chogaidh Dhomhanda, agus d'áitigh sé ar mhuintir na hIorua glacadh leis an arm Ghearmánach mar fhuascailteoirí, rud a d'fhág gur cuireadh in ospidéal mheabhar ghalair é sna blianta 1945-8 ag deireadh an chogaidh agus lag intinne curtha ina leith.
Cuireadh ar triail é ar chúiseanna tréasa ach níor ciontaíodh é. Scríobh sé leabhar faoin eachtra seo chun léiriú go soiléir nach raibh leigheas intinne air.
Bás.
Shíothlaigh sé in aois 92 bliana dó sa bhliain 1952 ina theach féin i Nørholm.
A Shaothar.
Hamsun, Knut
Hamsun, Knut
Hamsun, Knut


An Dochtúir Áthas.
Scríobh Liam Mac Cóil an t-úrscéal (Leabhar Breac 1994, ISBN 1-898332-00-2). A chéad úrscéal a bhí ann. Ba é an leabhar seo an chéad leabhar Gaeilge a cuireadh ar ghearrliosta The Irish Times Literary Awards.
An scéal.
Pléann "An Dochtúir Áthas" le cúrsaí sícanailíse agus an gaol idir dochtúir agus cliant. Is iomaí leibhéal brí atá san úrscéal áfach. Tá greann sa scéal freisin.
Moladh.
Dar le Pearse Hutchinson san "RTÉ Guide", seo "ceann desna húrscéalta is dea-scríofa, is difriúla, is spéisiúla — in aon fhocal amháin, is fearr — a foilsíodh in Éirinn le fada an lá. Coinnítear ar bís thú ó leathanach go leathanach." Dúirt Caoimhe Nic Cába san "Irish Press" gur “Scéal soifisticiúil, nua-aimseartha” a bhí ann. In "The Irish Times", dúirt Seosamh Ó Murchú: "A challenging work which incorporates elements of the best detective writing, large chunks of anaysis concerning Freud and psychonanalysis... some hilarious and delightfully sharp literary and other references as well as plain good fun."


Nótaí ón Lár.
Leabhar neamhfhicsin í "Nótaí Ón Lár: Dialann Mhantach" leis an úrscéalaí Éireannach Liam Mac Cóil. D'fhoilsigh Leabhar Breac an leabhar i 2002 (ISBN 978-0-898332-15-0).
Ábhar.
Sa leabhar neamhfhicsin seo a dhéanann comóradh ar an Mílaois nua, agus a d'eascair as cuireadh a fuair an t-údar ábhar a chur ar fáil don irisleabhar "An Aimsir Óg", baineann Mac Cóil úsáid as an dialannaíocht le dul i ngleic le roinnt de na fadhbanna atá os ár gcomhair san aonú haois is fiche. Cur chuige é seo a d'úsáid sé ó shin in "An Chláirseach agus an Choróin".
Léirmheas.
Is é a dúirt Pól Ó Muirí ina léirmheas ar an leabhar san "Irish Times", "Tá sé de bhua ag an dialann seo go n-éiríonn le Mac Cóil ábhar a chur ar fáil atá spéisiúil ach nach bhfuil faoistiniúil. Ní gníomh dóláis atá anseo againn ach gníomh dóchais.


Murchadh Ó Briain (Murchadh an Dóiteáin).
Taoiseach de Mhuintir Bhriain ba ea Murchadh Ó Briain (c.1618 – 19 Meán Fómhair 1674), an chéad Iarla Inse Uí Chuinn. Idir na blianta 1624 agus 1654 bhí teideal an 6ú Barún Inse Uí Chuinn air. "Murchadh an Dóiteáin" a bhí air i mbéal an ghnáthphobail de bharr a ndearna sé de scrios i gCúige Mumhan. Bhí sé ar na huaisle Protastúnacha ba mhó in Éirinn.
Rinne sé saighdiúireacht in Arm Spáinneach na hIodáile idir na blianta 1636 agus 1639. D’fhill sé abhaile, phós iníon an Ridire William St Leger, Uachtarán Chúige Mumhan, agus rialaigh an cúige sin tar éis bhás St Leger. Nuair a d’éirigh na hÉireannaigh amach sa bhliain 1641 chuaigh sé i leith na gcoilíneach Sasanach agus na bProtastúnach, agus choinnigh sé smacht ar Chorcaigh agus ar iardheisceart na hÉireann in ainm an Rí go dtí gur shocraigh Séamas de Buitléir, an chéad Diúc Urmhumhan, an Sos Mór i Mí Mheán Fómhair, 1643. Sa bhliain 1642 ruaig sé arm de chuid an Chomhcheangail faoi cheannas Ghearóid de Barra ag Cath Lios Cearúill, arm a bhí ag déanamh ar Chorcaigh.
Dealraíonn sé go raibh gráin ar leith aige ar mhórcheannasaí eile, Eoghan Rua Ó Néill. Ba mhór idir an bheirt. Bhí an Niallach ag taobhú leis na náisiúnaithe Caitliceacha, agus bhí cúis shinseartha leis an bhfaltanas freisin, sa mhéid gur maraíodh seanathair an Bhrianaigh (Murchadh eile) sa bhliain 1597 agus é ag troid le saighdiúirí a chuaigh i bpáirt le hAodh Rua Ó Néill, uncail Eoghain.
Fear na Parlaiminte.
Nuair a theip ar an mBrianach post Uachtarán Chúige Mumhan a fháil ó Shéarlas I, post a tugadh d’Iarla Portland, tháinig colg air. D’fhill sé ar Éirinn agus chuaigh i bpáirt le lucht na Parlaiminte; ruaig sé na Caitlicigh as Corcaigh, as Eochaill agus as Ceann Sáile, agus bhuaigh ar an gComhcheangal san iardheisceart. Chreach sé Caiseal sa bhliain 1647 agus rinne sé léirscrios ar Chúige Mumhan, rud a tharraing "Murchadh an Dóiteáin" air mar leasainm. Rug sé bua mór ar arm Thiobóid Taaffe, an chéad Iarla Chairlinn, ag Cath Chnoc na nEas i Mí na Samhna 1647, bua a mhill Arm an Chomhcheangail i gCúige Mumhan.
Caisleán Chill Chainnigh. Ba í Cill Chainnigh príomhchathair an Chomhcheangail.
Fear an Rí.
Tháinig imní air de barr an “Vóta Gan Aithisc”, vóta i bParlaimint Shasana a thug dúshlán an Rí, agus thaobhaigh sé go poiblí le Séarlas i Mí Mhárta 1648. Dúirt sé gur chóir sos cogaidh a shocrú le lucht an Chomhcheangail, ach tharla easaontas idir an tArd-Chomhairle agus ionadaí an Phápa, an tArd-Easpag Rinuccini, dá bharr. D’fháiltigh an Brianach roimh Shéamas de Buitléir, Marcas Urmhumhan, nuair a d’fhill sé siúd ar Éirinn sa bhliain 1648, agus thacaigh sé leis an Dara Síocháin, sos cogaidh a thug na Ríogaithe agus lucht an Chomhcheangail le chéile i gcoinne Pharlaimint Shasana. Chaith an Brianach cuid mhaith de na blianta 1648 agus 1649 ag iarraidh deireadh a chur le comhrac an Niallaigh in aghaidh chomhar an Chomhcheangail agus na Ríogaithe. Chríochnaigh an comhrac faoi shamhradh na bliana 1649, ach bhain sé de neart na Ríogaithe agus iad ag cur i gcoinne Chromail. Bhí an Brianach i láthair ag Cath Ráth Maonais nuair a buadh go dona ar na Ríogaithe, cé gur tháinig a chuid saighdiúirí ina gcúlgharda idir an fuíoll agus an namhaid.
Trí mhí ina dhiaidh sin d’ionsaigh sé na Parlaimintigh ach buadh air ag Cath an Inbhir Mhóir sa bhliain 1649, agus bhain an díomua seo go mór dá chlú. I gceann bliana bhí droch-chuma ar chás na Ríogaithe. I Mí Mhárta bhris Broghill an cath ar roinnt complachtaí a bhí dílis don Bhrianach go fóill, agus faoi Mhí na Bealtaine 1650 bhí mórán dá chuid saighdiúirí Protastúnacha eile dulta leis na Parlaimintigh. Ba ghearr go ndeachaigh an Brianach chun na Fraince ina dheoraí in éineacht leis an mBuitléarach.
Athbhunú.
Thug an Brianach Séarlas II ar a thaobh agus rinneadh Iarla de sa bhliain 1654. Bhí sé ag troid san Iodáil in arm na Fraince agus arís sa Chatalóin i rith Chogadh na mBuanaithe sna blianta 1654 agus 1655, nuair a d’iompaigh sé ina Chaitliceach. Nuair a tháinig Séarlas i réim fuair an Brianach a chuid tailte ar ais i gCúige Mumhan, ach ceileadh an Uachtaránacht air toisc gur Chaitliceach é. Eisean a bhí i gceannas fórsa sluaíochta gan rath a chuir Séarlas II chun cuidiú leis na Portaingéalaigh sa bhliain 1662, agus ina dhiaidh sin chónaigh sé go suaimhneach in Éirinn go dtí lá a bháis sa bhliain 1674.


Danilo Kiš.
Scríbhneoir Iúgslavach ab ea Danilo Kiš a rugadh i Subotica (i gcúige na Danóibe nó Dunavska Banovina i Ríocht na hIúgslaive san am sin; i réigiún féinrialaitheach na Vóvaidíne sa tSeirbia inniu) ar an 22 Feabhra 1935 agus a fuair bás i bPáras ar an 15 Deireadh Fómhair 1989. Giúdach Ungárach a bhí ina athair Eduard Kiš (nó Ede Kis, as Ungáiris), agus b'as Montainéagró dá mháthair, Milica Dragićević. D'fhoghlaim sé idir Ungáiris agus Seirbea-Chróitis óna thuismitheoirí, agus scríobh sé cúpla dán as Ungáiris nuair a bhí sé ina pháiste, ach is trí Sheirbea-Chróitis a rinne sé saothar a shaoil.
Cailleadh a athair i gcampaí báis na nGearmánach le linn an Dara Cogadh Domhanda, agus sa deireadh, chuaigh iarsmaí an teaghlaigh go dtí an Ungáir ar lorg dídine. D'fhill siad go dtí an Iúgslaiv i ndiaidh an chogaidh. Shocraigh Danilo síos i Cetinje, Montainéagró, in éineacht lena mháthair agus lena dheirfiúr, agus chríochnaigh sé an mheánscoil ansin sa bhliain 1954. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, bhain sé amach céim ollscoile sa Litríocht Chomparáideach in Ollscoil Bhéalgrád. Ina dhiaidh sin, bhí sé ag obair don iris "Vidici" go dtí an bhliain 1960. Sa bhliain 1962, d'fhoilsigh sé dhá úrscéal, mar atá, "Mansarda" (a haistríodh go Béarla faoin teideal "The Garret", is é sin, "An Gairéad") agus "Psalam 44" ("Sailm a 44"). Sa bhliain 1973, bronnadh duais na hirise seachtainiúla NIN ar Kiš - ceann de na duaiseanna litríochta ba tábhachtaí sa tSeirbia inniu féin - as an úrscéal "Peščanik" ("Orláiste") a d'fhoilsigh sé sa bhliain roimhe sin, ach thug sé an duais ar ais ar chúiseanna polaitiúla.
Sna blianta ina dhiaidh sin, bronnadh a lán duaiseanna litríochta ar Kiš, agus shocraigh sé síos i bPáras, áit ar chaith sé tréimhse dheireanach a shaoil. Bhí sé pósta ar Mirjana Miočinović sna blianta 1962-1981. Ina dhiaidh sin, bhí sé in aontíos le Pascale Delpech i bPáras go lá a bháis.
Ailse na scamhóg ba trúig báis don scríbhneoir bhisiúil seo, nó bhí sé trom go leor ar an tobac. Bhí sé i mbarr a chlú liteartha lá a bháis, agus an chuma ar an scéal go mbronnfaí duais Duais Nobel na Litríochta air, murach an bás anabaí.
Saothar.
Kiš, Danilo
Kiš, Danilo
Kiš, Danilo
Kiš, Danilo


An tSeirbea-Chróitis.
thumb
thumb
Seirbea-Chróitis nó Cróite-Sheirbis a thugtar ar an teanga atá á labhairt sa Chróit, sa tSeirbia, sa Bhoisnia-Heirseagaivéin agus i Montainéagró. Sa chiall chúng, ba í an tSeirbea-Chróitis an leagan caighdeánaithe a bhí in úsáid oifigiúil sa Iúgslaiv sna blianta 1954-1991, sa bhreis ar an tSlóivéinis agus ar an Mhacadóinis. Tá an teanga chaighdeánaithe seo bunaithe ar an gcanúint úd "štokavski", go háirithe ar an leagan di ar a dtugtar "novoštokavski", is é sin, "štokavski" nua. Cé go bhfuil na Bosnaigh, na Seirbigh, na Crótaigh agus na Montainéigrínigh féin ag iarraidh caighdeáin dá gcuid féin a fhorbairt, níl siad ag iarraidh aon chanúint eile seachas an "novoštokavski" a úsáid mar dhúshraith don chaighdeán nua.
Dealraíonn sé gurbh é an teangeolaí Slóivéanach Jernej Kopitar ba luaithe a bhain úsáid as an téarma féin "Seirbea-Chróitis", cé gur féidir gurbh é an Slóvacach Pavel Jozef Šafárik a chéadcheap an focal. Is é ainm eile a bhí in úsáid san am ná "Illíris", ach tá sé níos coitianta "Illíris" a thabhairt ar an tseanteanga hipitéiseach as ar fhorbair an Albáinis. Faoi lár na naoú haoise déag, chaighdeánaigh na teangeolaithe Seirbiacha agus Crótacha an teanga in éineacht, ionas go mbeadh sé indéanta úsáid a bhaint as na litreacha Coireallacha agus Laidineacha araon leis an teanga a bhreacadh síos. Ba é an béaloideasóir Seirbiach Vuk Stefanović Karadžić a bhí i gceannas ar an gcaighdeánú Coireallach, agus an Crótach Ljudevit Gaj agus an Seirbiach Đuro Daničić a shocraigh an ceartlitriú Laidineach. Bhí sé i gceist acu go mór mór go seasfadh gach litir Choireallach d'aon litir amháin sa leagan Laidineach agus a mhalairt, rud a fhágann go bhfuil leagan Seirbiach na haibítre Coireallaí sách difriúil leis an leagan Rúiseach. Mar shampla, is mar "Югославия" a scríobhann na Rúisigh ainm na hIúgslaive, ach is é "Југославија" an leagan Seirbise. ("Jugoslavija" an litriú Cróitise.)
Is ar éigean a úsáideann na cainteoirí féin an téarma sin "Seirbea-Chróitis" inniu, ach mar sin féin tá sé praiticiúil "Seirbea-Chróitis" a thabhairt ar na leaganacha éagsúla caighdeánacha atá bunaithe ar an gcanúint úd "novoštokavski".
Stór focal.
Sa stór focal is mó a aithnítear na difríochtaí idir an trí theanga chaighdeánach inniu. An chuid is mó de na focail atá difriúil sna leaganacha caighdeánacha, áfach, tuigeann cainteoirí na gcanúintí go léir iad.
Mar a dúradh, tá an trí chaighdeán bunaithe ar an mórchanúint úd "štokavski", agus, le bheith beacht, ar an leagan de ar a dtugtar "novoštokavski", is é sin, "štokavski" nua. Sa chanúint seo, ní féidir an bhéim a chur ar an siolla deireanach. Mar sin, "izvini" an focal ar "gabh mo leithscéal" sa Rúisis agus sa tSeirbea-Chróitis araon, ach is ar an dara siolla ón deireadh atá an bhéim sa tSeirbea-Chróitis ("izvíni"), cé go bhfuil sé ar an siolla deireanach ("izviní") sa Rúisis.
Tá leaganacha éagsúla den "novoštokavski" féin ann, áfach, agus is í an phríomhdhifríocht atá eatarthu ná an guta a rinneadh den tseanghuta Slavach ar a dtugtar "jatj" nó "yat" i dteanga an léinn Shlavaigh. "Yat" an t-ainm Rúisise ar an litir (nach n-úsáidtear a thuilleadh) a sheas don ghuta seo in aibítir na Rúisise - ѣ. Creidtear gur [æː] a bhí ann ar dtús, is é sin, an guta a chloisfeá san fhocal Gaeilge "bean" mar a fhuaimnítear i gConamara é. D'fhorbair an guta seo ar bhealaí éagsúla i gcanúintí difriúla na Seirbea-Chróitise. I gcuid de na canúintí rinneadh défhoghar de a scríobhtar mar "je" nó "ije"; tugtar "jekavski" nó "ijekavski" ar na canúintí seo. Cuid eile arís, déanann siad "i" de, agus "ikavski" an téarma dúchasach ar na canúintí seo. "Ekavski" a thugtar ar na canúintí a rinne gnáth-"e" den ghuta.
Ni thugann caighdeán ar bith aitheantas don "ikavski", canúint a chloistear ar chósta na Cróite, in áiteanna cosúil le Dubrovnik. Glactar leis an dá leagan, idir "ijekavski" agus "ekavski" sa tSeirbis (an dara leagan amháin a thaispeántar faoin "tSeirbis" sa tábla thuas), ach is é an leagan "ijekavski" an t-aon leagan a cheadaítear sa Chróitis agus sa Bhoisnis.


Fiachra Ó Ceallaigh.
Is Cláiríneach é Fiachra Ó Ceallaigh OFM.
Athair.
Bhí a athair, Séan Ó Ceallaigh, mar phríomhoide ar Choláiste Eoghan Uí Chomhraí agus mar Theachta Dála don chontae.
Saol.
Tá Gaeilge ag Fiachra ón gcliabhán. Bhain sé amach cáilíochtaí sa diagacht i Lobháin agus sa Róimh. Is é Fiachra Ó Ceallaigh proibhinseal Phroinsiasaigh Éireann ó 1987 i leith. Easpag cúnta ar Dheoise Bhaile Átha Cliath is ea é freisin ó 1994 i leith.


Bríd Ní Mhóráin.
Is scríbhneoir agus file Corcaíoch í Bríd Ní Mhóráin, a rugadh in Áth Trasna sa bhliain 1951.
Saothair eile.
Sa bhliain 1997, d'fhoilsigh An Sagart "Thiar sa Mhainistir atá an Ghaolainn Bhreá", leabhar faoi mheath na Gaolainne i ndeisceart Ghaeltacht Chiarraí. Ba í Ní Mhóráin eagarthóir "Idir Chruach is Chuan-Cúirt Phiarais" (2007), agus eagarthóir Gaeilge "The Best of Irish Poetry/Rogha Dánta 2008" (Munster Literature).
Tá a dánta le fáil in "Cúm, The Kerry Anthology, The Field Day Book, The White Page/An Bhileog Bhán Irish Women Poets of the twentieth Century"..


Gearóid de Barra.
Léigear Breda 1624. (Jacques Callot a rinne.)
Saighdiúir de chuid an 17ú haois ba ea Gearóid de Barra (d’éag 1647). Rugadh é i gContae Chorcaí agus, ar nós a lán fear eile den uasaicme Chaitliceach, chuaigh sé ag saighdiúireacht thar lear. D’fhill sé ar Éirinn sa bhliain 1641 agus chuaigh i ngleic ann le fórsaí Pharlaimint Shasana, ach ní raibh rath air ina thír féin.
Beatha.
Fear misniúil ba ea an Barrach agus é an-cleachtach le gnóthaí cogaíochta. Rinne sé seirbhís sa reisimint Éireannach in Arm na Spáinne i bhFlóndras ar feadh beagnach tríocha bliain agus é ag troid in aghaidh Chúigí Aontaithe na hÍsiltíre. Rinne sé gaisce ag léigear Breda (1624-5). Bhí sé ar dhuine de na seacht gcoirnéal a cuireadh chun na hÉireann i samhradh na bliana 1641 chun saighdiúirí a earcú do Rí na Spáinne. Thóg sé reisimint míle fear a bhí le cur chun farraige ag Cionn tSáile i gContae Chorcaí, ach dhiúltaigh an rialtas ligean dóibh imeacht.
Bhí sé meánaosta faoin am ar bhain sé Éire amach arís, agus dealraíonn nach raibh meas ag a lucht aitheantais in Éirinn ar a dhreach: chuir duine amháin síos air mar fhear a bhí “very homely and despicable” i gcosúlacht. Ba Ríogaí é, agus deireadh sé, más fíor: “the puritanes of England have mightily abused the king...”.
D'éirigh na hÉireannaigh amach sa bhliain 1641, agus chuaigh de Barra i bpáirt le Lucht na Comhdhála. Ceapadh é mar ghinearál ar fhórsaí an Chomhcheangail i gCúige Mumhan. Rinne sé ar Luimneach sa bhliain 1642 agus chuidigh Caitlicigh na cathrach leis Caisleán Rí Eoin, áit a raibh slua Protastúnach, a ghabháil. Thochail sé faoi na ballaí agus bhain tairbhe as snípéirí nó gur ghéill an namhaid, agus drochbhail orthu faoin am sin. Ligeadh don fhuíoll dul chun Baile Átha Cliath.
Caisleán Rí Eoin, agus Droichead Thuamhumhan lena ais
Is beag rath a bhí ar de Barra ina dhiaidh sin. Theip air Corcaigh a ghabháil agus scaipeadh a chuid saighdiúirí ag Cath Lios Cearúill. Bhain sé seo dá chlú agus is beag a rinne sé sa chogadh as sin amach.
Dúradh faoi: “for being naturally lesse quicke, and accustomed to the warre of Flanders, where all engines and all provisions attend almost inseparably upon the enemy, he was now to follow the motions of an active warre...”.
Fuair sé bás i Luimneach sa bhliain 1647.
"A Discourse of Militarie Discipline" (1634).
B'údar míleata é de Barra, agus a lán leabhar ar fáil óna lámh faoi thraenáil agus stiúradh saighdiúirí. Tháinig "A Discourse of Militarie Discipline" amach sa bhliain 1634 agus tíolaiceadh é do Dháithí de Barra, Iarla Bharrach Mór. Cuireadh i gcló sa Bhruiséil é agus é á dhíol ag díoltóirí leabhar Pléimeannacha.
Cuireann sé síos sa leabhar ar dhualgais na saighdiúirí singile agus na n-oifigeach, ar na bealaí chun iad a eagrú chun cogaidh, agus ar na daingnithe agus na hairm a úsáidtear le haghaidh léigir.
Molann sé go mbeadh an caidreamh ceart ag na hoifigigh agus ag a gcuid fear ar a chéile, agus go mbeadh a gceart de dhídean, d’éide agus de bhia ag na fir. B’fhuath leis an easpa smachta a bhí ar shaighdiúirí Spáinneacha agus eile, agus deir sé gur féidir na deacrachtaí seo a shárú “by onely manteyninge their people wel exercised in armes and practice of war, when a regimente dothe marche some times great disorderes are comitted, the Souldiers runninge away from the culores, robinge and spoylinge the country...”.
Molann sé go mbeadh eolas ag saighdiúirí ar an stair agus ar an gcomhaireamh, ach nach foláir dóibh i gcónaí a gcuid scileanna saighdiúireachta a chleachtadh.


Seán Ó Ceallaigh (polaiteoir Cláiríneach).
Ba pholaiteoir Cláiríneach é Seán Ó Ceallaigh (17 Aibreán 1896 – 15 Meitheamh 1994). Ba bhall bunaidh d'Fhianna Fáil i gContae an Chláír é. Toghadh é mar Theachta Dála i bhfothoghchán ar an 22 Iúil 1959, nuair a toghadh an t-iar-Theachta, Éamon de Valera (cara leis), mar Uachtarán na hÉireann. Toghadh é arís sna blianta 1961 agus 1965. Niorbh iarrthóir é i dtoghchán na bliana 1969. Mac leis is ea Fiachra Ó Ceallaigh.


Eilís Ní Dheá.
Is léachtóir le Gaeilge i gColáiste Mhuire gan Smál, Luimneach í Eilís Ní Dheá. D'éirigh léí PhD a bhaint amach i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh, nuair a scríobh sí tráchtas, ‘Saothrú an Léinn Ghaelaigh i gCo. an Chláir 1700–1900'. Is iomaí aiste agus alt atá foilsithe aici.


Gaelscoil na Cille.
Tá Gaelscoil na Cille suite i gCill Dhéagláin, Contae na Mí, Cúige Laighean,Éire. Is í Eibhlín Pléámonn an príomhoide.
Stair.
Bunaíodh an scoil sa bhliain 1981. Ba i sean-scoil an pharóiste agus i seomraí réamh-dhéanta a bhí an scoil lonnaithe go dtí an bhliain 1995. Sa bhliain sin, áfach, d'aistrigh an scoil go foirgneamh nua. Iar-dhalta de chuid na scoile is ea Daráine Ní Mhaolmhichil / Mulvihill, a bhuaigh gradam "People of the Year" sa bhliain 2001.
Halla.
Tugtar "Cultúrlann na Cille" ar halla na scoile, atá sé ar fáil ar chíos dóibh siúd ar mhaihh leo é a úsaid lasmuigh d'am scoile.


Héaród Mór.
Rí Rómhánach Iosrael a bhí i Héaród (Eabhrais: הוֹרְדוֹס‎ Horodos, Gréigis: Ἡρῴδης Hērōdēs), nó Héaród I agus Héaród Mór mar atá aithne air chomh maith (37 RC – 4 RC in Ireachó). Cuimhnítear é don chuid is mó mar gheall ar na h-oll-thionscadail tógála a rinne sé in Iarúsailéim agus áiteanna eile ar fud an réigiúin, atógáil an Dara Teampaill ina measc. Déantar dearmad go minic idir eisean agus a mhac Héaród Antapas, a bhí ina rialtóir ar an Ghailíl i ré Íosa Críost agus Eoin Baiste.


Ireachó.
Is cathair í Ireachó (Araibis: أريحا‎) atá suite gar d'Abhainn na hIordáine ar an mBruach Thiar sna críocha Palaistíneacha. Príomhchathair na Gobhanóireachta Ireachó atá inti, le daonra thart ar 20,000 Palaistíneach. Tá an chathair suite faoi bhun cothrom farraige sé chiliméadar déag ó thuaidh ón Mhuir Mharbh, agus is í an áit lonnaithe is ísle ar domhain. Meastar fosta go bhfuil Ireachó ar an gcathair is sine ar domhain, agus tá fianaise ann a léiríonn go raibh daoine sa cheantar chomh fada siar le 9000 RC.
Déantar cur síos ar Ireachó sa Bhíobla mar "Chathair na gCrann Pailme". Tá aithne ar an gcathair mar an áit ar ar fhill na Iosraelaigh as daorbhroid na hÉigipte, faoi cheannasaíocht Iósua.


Abhainn na hIordáine.
Is abhainn í an Iordáin (Eabhrais: נהר הירדן nehar hayarden, Araibis: نهر الأردن‎ nahr al-urdun) atá suite in Iardheisceart na hÁise agus a ritheann isteach sa Mhuir Mharbh. Tá sí 251 ciliméadar (156 míle) ar fhad. Sníonn an abhainn ar an dteorainn idir Iosrael agus Ríocht na hIordáine, agus trí Mhuir na Gailíle. Meastar go bhfuil sí ar cheann de na haibhneacha is naofa ar domhain.
Iordáin, An


Get Heavy.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é Get Heavy. Scaoileadh é ar an 27 Eanáir, 2002.


The Monsterican Dream.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é The Monsterican Dream. Scaoileadh é ar an 1 Meitheamh, 2004.


The Arockalypse.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é "The Arockalypse". Scaoileadh é ar an 10 Márta, 2006.


Deadache.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é Deadache. Scaoileadh é ar an 23 Deireadh Fómhair, 2008.


Cath Lios Cearúill.
Tharla Cath Lios Cearúill i gContae Chorcaí sa bhliain 1642. Bhuaigh an ceannasaí Protastúnach Murchadh Ó Briain, Barún Inse Uí Chuinn, ar arm Caitliceach de chuid Lucht na Comhdhála a raibh Gearóid de Barra, saighdiúir gairmiúil, i gceannas air.
Is éard a bhí i arm na Comhdhála mílistí a thóg tiarnaí áitiúla tar éis Éirí Amach na bliana 1641. Saighdiúirí Sasanacha agus Protastúnaigh áitiúla a bhí in arm an Bhrianaigh.
Ghabh de Barra Caisleán Lios Cearúill, daingean ar bhruach na hAbhann Bige, agus é ag iarraidh smacht a fháil ar Chorcaigh. Thosaigh an t-imshuí ar 20 Lúnasa. Bhí páirceanna laisteas agus laistiar den chaisleán, agus portaigh nó coillte thuaidh agus thoir. An Sáirsint Thomas Ryeman a bhí i gceannas ann, tríocha fear aige agus armlón go leor, ach shuigh de Barra a chuid gunnaí móra ar chnocán agus ghéill Ryeman Dé hAoine 2 Meán Fómhair.
An Comhrac.
Bhí arm na Comhdhála ag brath ar Dhún ar Aill a bhaint amach, ach tháinig an Brianach ó Chorcaigh chun an caisleán a athghabháil agus shocraigh de Barra ar dhul i ngleic leis. Bhí a arm roinnte ina thrí ghasra: an eite dheas ar ardán leis an marcra, an eite chlé le hais an chaisleáin agus gunnaí móra mar chosaint acu, an príomhghasra idir an dá cheann eile agus pící ar iompar acu.
Thug an t-ionad seo buntáiste d’fhórsaí na Comhdhála, agus d’iarr an Brianach na hÉireannaigh a mhealladh amach le hamas bréige. Theip air: chosain na hÉireannaigh an áit le muscaedóirí, agus bheartaigh an Brianach ar iad a ionsaí i gceart. Bhí a chuid coisithe lag le cruatan, agus ba mhó an éifeacht a bhí lena mharcra. Bhí gunnaí móra na nÉireannach suite ró-ard chun mórán díobhála a dhéanamh.
Sheas na hÉireannaigh an fód go maith ar dtús. Oilibhéar Stevenson, Caitliceach de shliocht Sasanach, a bhí i gceannas ar mharcra na Comhdhála. Thug siad fogha faoin namhaid agus scaip iad. Ghabh siad an Brianach féin, ach d'éirigh le deartháir an Bhrianaigh Stevenson a mharú le urchar áidh, rud a chuir beaguchtach ar na hÉireannaigh. Tar éis comhrac dian chúlaigh siad, agus ní raibh an cos-slua Éireannach cleachtach a ndóthain chun seasamh in éadan mharcra an Bhrianaigh. Ba í an eite chlé ba righne a sheas, ach thug siad an portach orthu féin faoi dheireadh. Rugadh corp Stevenson ó Lios Cearúill go dtí mainistir Eas Géitine, agus adhlacadh é le hais uaigh a athar sa tseaneaglais ann.
Maraíodh os cionn 700 saighdiúir de chuid na Comhdhála, agus a lán oifigeach san áireamh. Is iomaí fear d'uaisle Chaitliceach na háite a maraíodh: chaill Gearaltaigh Dheasmhumhan ocht bhfear déag, agus cuireadh iad go léir i ráth a bhí in aice na háite. Chroch an Brianach caoga oifigeach ar maidin an lá dar gcionn, agus d'fhan Corcaigh i seilbh na Sasanach.


Liosta na mBoc Mór i dTríú Reich na Gearmáine.
Liosta na bPolaiteoirí, na nOifigeach Airm agus na mBoc Mór Eile sa Tríú Reich


Liosta an Lucht Frithbheartaíochta i dTríú Reich na Gearmáine.
Is iad lucht na frithbheartaíochta iad siúd a rinne iarracht éigin le Hitler a mharú, leis an gcogadh a stopadh nó leis an deachtóireacht Naitsíoch a chur faoi chois ón taobh istigh.


Vincent Morley.
Staraí agus scríbhneoir is ea Vincent Morley (An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath).
Saothair.
Is iomaí alt agus páipéar atá scríofa aige faoi stair na hÉireann.
Naisc sheachtracha.
Morley, Vincent


Caisleán Lios Cearúill.
Is cosúil gur sa 13ú haois a tógadh Caisleán Lios Cearúill, agus síltear gur tiarna éigin de chuid na mBarrach ba chúis leis. Ba é Pilib de Barra an chéad duine dá mhuintir a chuaigh i dtreis i gCúige Mumhan; An Rí Eoin a dheimhnigh Uilliam, mac Philib, i seilbh thailte a athar sa bhliain 1206, agus bhí na Barraigh á nGaelú féin as sin amach.
An Rí Eoin (íomhá ó "De Rege Johanne").
Sa bhliain 1625 fuair an Ridire Philip Perceval an caisleán trí fhoriamh agus trí choigistiú; chaill sé é sa bhliain 1642 ach fuair ar ais é, agus d'fhan an caisleán i seilbh a shleachta go ceann i bhfad.
Sa bhliain 1936 ainmníodh an caisleán mar Shéadchomhartha Náisiúnta faoi choimirce Choimisinéirí na nOibreacha Poiblí, agus tosaíodh á dheisiú.
Múrtha agus Túir.
Tá an caisleán suite ar charraig i seascann lastuaidh de Lios Cearúill. Tá cearnóg istigh agus múrtha cosanta ina timpeall atá isteach is amach le cúig throigh is fiche ar airde agus timpeall cúig throigh ar dhoimhne ag a mbun. Tá ceithre thúr chruinne ann agus caoi réasúnta maith ar thrí cinn acu; bhí an tobar sa túir thiar theas, cé gur ar éigean atá a dhúshraith sin le feiceáil anois.
Tá na túir cúig throigh is fiche trasna amuigh agus tá a múrtha ocht dtroigh ar dhoimhne. Bhí an bealach isteach ar an gcéad urlár, agus staighrí bíseacha ag gabháil suas as sin go dtí urláir eile agus go dtí an cosán balla. As adhmad a rinneadh na hurláir. Tá trí pholl chúnga lámhaigh suite i spré leathan fuinneoige ag leibhéal an phríomhurláir sna túir atá fos ann, agus taispeánann roinnt coirbéal go mbíodh léibhinn ag gobadh amach ón uchtbhalla. Bhí airde urláir ag na túir ar na múrtha.
Tá dhá thúr eile ann agus cuma chearnach orthu. Tá an ceann is lú acu ar an taobh amuigh den mhúr thuaidh; tá ballaí an túir féin an-tiubh, seomra in airde ann agus boghta cruinn air, agus poll thíos ar cosúil le tobar nó carcair é. Tá staighre balla ag gabháil suas chun ardán an dín, agus doirse thiar agus thoir a thugann amach go dtí na cosáin bhalla thú.
Teach an gheata.
Is é teach an gheata an túr is mó, agus cuma air go mbaineann sé le leath thosaigh an 13ú aois, sular tháinig tithe geata dhá thúr san fhaisean. Téitear isteach trí bhealach boghta, agus dealraíonn sé go raibh geata crochta dhá throigh is fiche siar ón ngeata tosaigh agus geata eile sé throigh siar uaidh sin arís. Tá inse cloiche amháin fágtha den gheata úd. Ní féidir a rá anois an raibh droichead tógála ann, ach tá dhá poll "murdair" sa bhoghta díreach ar chúl an gheata thosaigh.
Is dócha gur tar éis 1500 a tógadh an chuid uachtarach den teach seo. Tá dhá urlar os cionn an gheata amuigh; boghta cruinn atá ar an seomra thíos agus bhí díon adhmad ar an seomra thuas. Tá tinteán faoi chumhdach sa seomra úd agus staighre síos curtha isteach go cliste sa bhalla thiar. Seomra mór atá ar an gcéad urlár - halla an chaisleáin, b'fhéidir. Tá staighre bíseach ag dul síos uaidh agus staighre eile ag dul suas ón bhfuinneog thuaidh chun gairéid.
Tá trí fhuinneog sa halla, spré leathan acu agus múnlú cíoma os a gcionn. Sa seomra thuas tá fuinneoga cúnga le feiceáil. Tá cloigeann síonchaite cloiche ar gach taobh den fhuinneog mhór os cionn na háirse thosaigh.
Tagairtí.
Lios Cearúill, Caisleán


Jörg Tauss.
Is polaiteoir Gearmánach é Jörg Tauss (rugadh i Stuttgart é ar an 5 Iúil 1953). Is ball den Piratenpartei é.
Tauss, Jörg
Tauss, Jörg


Garrfhicsean.
"Amazing Stories", ceann do na hirisí garrfhicsin is coitianta sna 1920í
Tugtar garrfhicsean (Béarla: "pulp fiction", Gearmáinis: "Groschenhefte", "Groschenliteratur", "Heftroman", "Schundliteratur") ar an gcineál litríocht éadroma a bhíonn, nó a bhíodh, le léamh ar irisí olltáirgthe ficsin. Bhí na hirisí garrfhicsin coitianta go maith ó na 1920idí go dtí na 1950idí, ach idir an dá linn, tháinig foirmeacha eile siamsaíochta ina n-áit. Mar sin féin, bhí an-tábhacht leo i stair an fhicsin eolaíochta agus seánraí eile. Is iomaí scríbhneoir creidiúnach a d'fhoghlaim uraiceacht a cheirde ag scríobh do na hirisí garrfhicsin.
Is é is brí leis an bhfocal Gaeilge "garr" ná "smúsach, laíon", ach úsáidtear sa chiall "truflais" é chomh maith. Mar sin, freastalaíonn sé go maith ar dhá chiall an fhocail Bhéarla "pulp". Ainmfhocal firinscneach é "garr", agus is é an ginideach atá aige ná "gairr".
Réamhtheachtairí an Gharrfhicsin i dTíortha an Bhéarla: Na "Penny Dreadfuls" agus na "Dime Novels".
Cumadh an téarma Gaeilge sin "garrfhicsean" mar aistriúchán ar "pulp fiction" an Bhéarla, ach, leis an bhfírinne a rá, tá an cineál seo lón léitheoireachta níos sine ná an téarma Béarla sin. Bhí scéalta gáifeacha faoi choirpigh mhíchlúiteacha á gclóbhualadh ina n-irisí olltáirgthe le haghaidh léitheoirí simplí chomh fada siar leis na 1830idí i Sasana (na "penny dreadfuls") agus sna Stáit Aontaithe (na "dime novels"). Go tipiciúil, bhí garrfhicsean na linne ag cur síos ar ghadaithe bóthair agus ar dhúnmharfóirí - "laoch" de chuid an gharrfhicsin a bhí i Sweeney Todd ar dtús, mar shampla, chomh maith le Dick Turpin - agus ní raibh sé as an ngnáth go n-athinseofaí na himeachtaí in úrscéal Gotach éigin a raibh ráchairt air. An chuid den gharrfhicsean a tháinig ó Mheiriceá, is léir gur tharraing sé ar an Iarthar Fiáin le haghaidh téamaí agus mianaigh scéalta. Is léir nár thaitin an lón léitheoireachta seo le cách, ó shíl a lán go raibh drochthionchar ag laochra coiriúla an gharrfhicsin ar mhoráltacht na ndaoine óga a bhí á léamh. Sa bhliain 1893, thosaigh an foilsitheoir Alfred Harmsworth ar shraith dá chuid féin, na "halfpenny marvels", a bhí ní ba saoire ná an fíor-gharrfhicsean, agus is é an t-ábhar a bhí ann ná scéalta teagascacha Críostaí.
An Garrfhicsean sa Ghearmáin.
Maidir leis an nGearmáin, deirtear go dtéann traidisiún Gearmánach an gharrfhicsin siar go dtí na "Volksbücher", na "leabhair phobail". Bhíodh na "leabhair phobail" seo á ndíol ar na haontaí agus ar na margaí, agus ról nár bheag acu i bhforbairt na litríochta Gearmáinise tríd síos. Bhí idir scéalta coimhthíocha agus fhinscéalta Gearmánacha le léamh sna leabhair seo, scéalta a tháinig ón mbéaloideas, fiú. Bhí cuid mhór den ábhar eile bunaithe ar litríocht chlasaiceach na sean-Róimhe nó ar fhoinsí comhaimseartha Iodálacha, agus ar ndóigh, bhí béim ar an ngrá, ar na heachtraí agus ar na sceitimíní, cé go raibh scéalta teagascacha ann freisin. Chuaigh na "leabhair phobail" i ndearmad i rith na mblianta, ach sa naoú haois déag, d'fhorbair an garrfhicsean sa Ghearmáin cosúil le tíortha an Bhéarla.
Tugtar "Groschenliteratur" ar an ngarrfhicsean as Gearmáinis. Is é is brí le "Groschen" ná deich bpingine, nó deich "Pfennig", ach is féidir an focal a úsáid sa chiall "sciúrtóg, cianóg, bonn beag airgid". Mar sin, tá an smaoineamh céanna le haithint ar an téarma Gearmáinise agus ar an dá sheantéarma Béarla ("penny dreadful", "dime novel"): lón léitheoireachta nach gcosnaíonn ach sciúrtóg bheag airgid agus nach fiú mórán a íoc as ach an oiread. Téarma eile a bhí in úsáid sa Ghearmáin sa naoú haois déag ná "Eisenbahnliteratur" nó litríocht iarnróid - is é sin, litríocht a léadh na daoine ar an traein le maolú ar an leadrán.
Bhláthaigh an garrfhicsean Gearmáinise roimh ré órga an gharrfhicsin Bhéarla. Ba iad na naoi mbliana roimh an gCéad Chogadh Domhanda blianta móra an gharrfhicsin sa Ghearmáin. Bhí céad sraith éagsúla d'irisí garrfhicsin ag dul i gcló, agus iad roinnte idir trí theach foilsitheoireachta: "Verlag für Volksliteratur und Kunst" agus "Verlag für moderne Lektüre" i mBeirlín agus "Dresdner Roman Verlag" in Dresden.
Inniu féin, áfach, tá cuid mhaith irisí garrfhicsin le fáil as Gearmáinis, idir scéalta faoin Iarthar Fiáin, scéalta grá agus rómánsaíochta ("Der Bergdoktor" - "an Dochtúir sna Sléibhte"), scéalta bleachtaireachta ("Jerry Cotton"), scéalta ficsin eolaíochta ("Perry Rhodan"), scéalta uafáis ("Geisterjäger John Sinclair" - "sealgaire na dtaibhsí John Sinclair") agus scéalta cogaidh ("Der Landser" - focal ó laethanta an Dara Cogadh Domhanda é a chiallaíonn gnáthshaighdiúir). Is féidir tionchar an chultúir Mheiriceánaigh a aithint orthu, agus ainmneacha Béarla (nó bréag-Bhéarla) ar na laochra. Bleachtaire de chuid an FBI é Jerry Cotton, mar shampla, agus a chuid eachtraí suite i saol coiriúil na Stát Aontaithe. Spásaire agus spástaistealaí é Perry Rhodan. Maidir leis an "Landser", caitheann sé súil ar an Dara Cogadh Domhanda as peirspictíocht an ghnáthshaighdiúra.
Is léir gurb iomaí locht a fuair na hoideolaithe agus na hintleachtóirí sa Ghearmáin ar na hirisí garrfhicsin. Bíonn siad an-mhíshásta leis an "Landser", ach go háirithe, agus iad den bharúil go ndéanann an tsraith a bheag d'uafáis an chogaidh agus d'ainghníomhartha na Naitsithe.
Tá ráchairt áirithe ar an ngarrfhicsean Gearmánach taobh amuigh den Ghearmáin féin. Mar shampla, foilsítear scéalta faoi Jerry Cotton as Fionlainnis, agus scríbhneoirí dúchasacha ag soláthar an chuid is mó den ábhar inniu, cé gur aistriúcháin ón nGearmáinis a bhí ann nuair a thosaigh na scéalta ag teacht amach san Fhionlainn thiar sna 1960idí.
Ré Órga an Gharrfhicsin sna Stáit Aontaithe.
Maidir leis an téarma Béarla ("pulp fiction", ficsean laín), tagraíonn sé don pháipéar saor (laíon páipéir) ar a gclóbhuailtí na chéad irisí den chineál seo - bhíodh na hirisí "measúla" á bpriontáil ar pháipéar snasta, agus an t-ábhar féin iontu oiriúnach don teaghlach go léir. Bhí na scéalta gáifeach áibhéalach, agus iad ag glacadh buntáiste ar mhothúcháin an léitheora ar bhealach nach mbeadh inghlactha sa litríocht ardchultúrtha. Bhí na pictiúir ar chlúdach na n-irisí seo ar aon leibhéal leis an lón léitheoireachta a bhí iontu. Is minic a deirtear gurb iad na stiallchartúin (na greannáin, na coimicí) faoi shárlaochra osdaonna ar nós Superman agus Batman garrfhicsean an lae inniu, idir scéalaíocht agus phictiúir. Nó ba mhinic a thug irisí áirithe garrfhicsin - na h-"irisí garrlaochais" ("hero pulps") mar a déarfá - cur síos ar eachtraí laochra a bhí inchomórtais leis na sárlaochra ó thaobh a gcumhachta is a gcrógachta de.
Cuma agus Cosúlacht na nIrisí Garrfhicsin.
Cé go raibh na scéalta féin clóbhuailte ar dhrochpháipéar, ba nós clúdach snasta a chur ar an iris, agus pictiúr gáifeach air. De ghnáth, bhí cailín i gcruachás le feiceáil ar an gclúdach, agus í ag fanacht leis an laoch teacht chun tarrthála uirthi. Bhí an-tábhacht leis an bpictiúr clúdaigh i margaíocht na n-irisí garrfhicsin, agus ba mhinic a dearadh an pictiúr sula ndeachaigh an scríbhneoir i mbun pinn: ansin, tugadh an clúdach dó, ionas go gcumfadh sé scéal oiriúnach. Nuair a bhí na hirisí seo i bpraidhm a maitheasa, bhí na healaíontóirí clúdaigh lán chomh tábhachtach ag na foilsitheoirí agus na scríbhneoirí, mura raibh siad ní ba tábhachtaí, agus is iomaí duine acu a bhain amach clú nár bheag ar an obair seo.
Níos déanaí, thosaigh na hirisí garrfhicsin ag priontáil léaráidí taobh istigh den iris chomh maith, mar spíosra don scéal. Ó nach raibh cáilíocht an pháipéir thar moladh beirte, ní raibh sé indéanta ach pictiúir dhubha agus bhána a chur leis na scéalta, agus maidir leis an scáthlíniú, ní raibh grafaicí rastair ar fáil; chaithfeadh an línitheoir pointíleachas garbh nó cros-haitseáil a dhéanamh mar scáthlíniú, agus ansin féin, b'éigean dó aird a thabhairt air nach raibh an chlólann in ann línte ná poncanna rófhíneáilte a athchruthú.
De ghnáth, bhíodh na hirisí garrfhicsin seacht n-orlaí ar leithead agus deich n-orlaí ar airde (is é sin, fiche ceintiméadar ar leithead agus cúig cheintiméadar fichead ar airde), agus timpeall ar 128 leathanach i gceann acu. I dtús a staire, chosnódh ceann acu deich gceint Mheiriceánacha ort.
Teacht an "Argosy".
Creidtear gurbh í an iris úd "Argosy", nó an leagan den "Argosy" a tháinig ar an bhfód faoi stiúradh Frank Munsey sa bhliain 1896, an chéad iris gharrfhicsin i gciall cheart an fhocail, sna Stáit Aontaithe. Foilsitheoir ab ea Munsey, agus é ar an gcéad duine a thuig go mbeadh airgead mór le saothrú ar iris scéalaíochta agus eachtraíochta a bheadh dírithe ar na gnáthdhaoine, ar an lucht oibre ach go háirithe. Go bunúsach, d'aithin sé an acmhainn táirgiúlachta a bhí sa chlóphreas ghaltiomáinte agus an acmhainn tomhaltais a bhí sa lucht oibre.
Nuair a tháinig an chéad eagrán den "Argosy" i gcló, bhí 192 leathanach ann, agus ní raibh pictiúr ar bith ar an gclúdach, ná istigh san iris féin. Cuid de bhunsmaoineamh gnó an fhoilsitheora a bhí ann, nó theastaigh uaidh praghas na hirise a choinneáil chomh híseal agus ab fhéidir: dá mbeadh pictiúir ann, chaithfeá pá a íoc leis an ealaíontóir. Bhí an-ghal ar an "Argosy", agus shaothraigh Munsey go deas ar an iris. I dtús réime an "Argosy", bhí cúpla míle cóip á ndíol in aghaidh na míosa; sé bliana ina dhiaidh sin, bhí eagrán na hirise ag druidim le leathmhilliún cóip.
Iomaíocht sna Sálaí.
Is léir gur spreag éacht gnó Mhunsey foilsitheoirí eile chun iomaíochta. Cosúil le Munsey féin, bhí Street & Smith Publications ag plé le hirisí eachtraíochta le haghaidh buachaillí óga sula ndeachaigh siad i ngnó an gharrfhicsin. Sa bhliain 1903, sheol siad a n-iris gharrfhicsin féin, an "Popular Magazine". Bhí an lón léitheoireachta ní ba ghainne ar an b"Popular Magazine" ná ar an "Argosy", ach ón taobh eile de, bhí pictiúr clúdaigh air, mar fheabhas ar an réamhtheachtaire. Sa bhliain 1905, thosaigh an "Popular Magazine" ar úrscéal úr le H. Rider Haggard, "Ayesha", a fhoilsiú mar shraithscéal. Tharraing an tsraith seo súil na léitheoirí ar an b"Popular Magazine", nó bhí an-iomrá ar Rider Haggard ón lá a tháinig a leabhar mór-ratha, "She" (nó "Ise" - d'aistrigh Niall Ó Dónaill an leabhar go Gaeilge don Ghúm i dtús na dtríochaidí), i gcló sna blianta 1886-1887. Sa bhliain 1907, d'ardaigh na foilsitheoirí praghas na hirise go cúig cheint déag, agus chuir siad tríocha leathanach lena raibh ann roimhe sin (is é sin, céad leathanach agus ceithre cinn déag is ceithre scór). In éineacht leis na gnáthscríbhneoirí iontaofa a bhí ag obair don iris, chabhraigh na leasuithe seo leis an b"Popular Magazine" a nideog a aimsiú agus teannta maith a bhaint amach sa mhargadh.
Ba iad foilsitheoirí an "Phopular Magazine" ba túisce a thosaigh ag foilsiú irisí seánra - ceann acu ag foilsiú scéalta bleachtaireachta, ceann eile ag priontáil scéalta grá, agus mar sin de.
Ré Órga an Gharrfhicsin - agus a Deireadh.
Sna 1920idí agus sna 1930idí, bhí na hirisí ba mhó ráchairte ag díol milliún cóip de gach eagrán. Tháinig deireadh leis an ré órga seo leis an Dara Cogadh Domhanda, áfach. I mblianta an chogaidh, bhí an páipéar gann, agus ina dhiaidh sin, tháinig iomaíocht nua ar an bhfód: na greannáin, an teilifís, na húrscéalta faoi chlúdach bog. Bhí saol is sochaí na Stát Aontaithe ag dul chun saibhris, agus ní raibh praghas íseal an gharrfhicsin chomh tábhachtach is a bhíodh le léitheoirí a mhealladh. Sa bhliain 1957, chlis ar an dáileoir ba mhó garrfhicsin, an "American News Company", agus is gnách dearcadh leis an bhféimheacht seo mar dheireadh ré an gharrfhicsin, nó chuaigh roinnt irisí fadsaolacha in éag dá deasca, irísí "clasaiceacha" garrfhicsin mar a déarfá, agus na daoine meánaosta i ndiaidh a n-óige a chaitheamh á léamh. Ina dhiaidh sin, áfach, mhair cuid áirithe de na hirisí seánra, go háirithe irisí ficsin eolaíochta ("Analog") agus irisí scéalta bleachtaireachta ("Ellery Queen's Mystery Magazine", mar shampla).
Seánraí an Gharrfhicsin.
Go tipiciúil, rinne an iris speisialtóireacht de sheánra éigin. Samplaí de na seánraí ab ea iad: scéalta fantaisíochta (scéalta faoi lucht na gclaimhte agus lucht na draíochta), scéalta coiriúla (scéalta faoi ainghníomhartha an Mhaifia nó drongadóirí eile), scéalta bleachtaireachta de chineál traidisiúnta, scéalta ficsin eolaíochta (bhí tionchar nach beag ag an iris gharrfhicsin úd "Astounding", níos deireanaí "Analog", ar fhorbairt an fhicsin eolaíochta mar sheánra, agus tá cáil ar eagarthóir na hirise sna blianta 1937-1971, John W. Campbell Jr.), scéalta cogaidh, scéalta uafáis, pornagrafaíocht bhog ("scéalta graosta" nó "scéalta dána"; "spicy stories" nó "saucy stories" an téarma Meiriceánach), agus a lán eile. Is iomaí úrscéal clasaiceach ficsin eolaíochta nó bleachtaireachta a tháinig i gcló an chéad uair riamh i bhfoirm sraithscéil i gceann de na hirisí garrfhicsin.
Laochra agus Carachtair Aithnidiúla.
Is iomaí laoch de chuid an gharrfhicsin a chuaigh i dtáin an phopchultúir dhomhanda, go háirithe iad siúd ar chuir Hollywood suim iontu. An laoch a tháinig ar an bhfód sa gharrfhicsean, is minic a chonacthas sna greannáin agus ar na scannáin é freisin.
An Garrfhicsean agus an Ghaeilge.
Is gnách dearcadh ar shaothar Chathail Uí Shandair mar phríomhshampla de "gharrfhicsean" Gaeilge: bhí laoch den chineál sin aige (Réics Carló) chomh maith le cailín deas dathúil (Fionnuala) agus a chúntóir óg (Brian Ó Ruairc, nó an Ruarcach), gan aon trácht a dhéanamh ar an sárbhithiúnach (Randa Dal). Mar sin féin, foilsíodh a lán úrscéalta Gaeilge nach raibh ródhifriúil le garrfhicsean, úrscéalta grá ach go háirithe.
Is é is bunbhrí le garrfhicsean ná scéalta a d'fhoilseofaí ar irisí speisialta nach mbeadh sásta mórán ábhair d'aon chineál eile a chur i gcló. Is dócha nach raibh iris den chineál seo ar fáil as Gaeilge riamh. Bhí an Gúm sásta, áfach, ábhar a chur i gcló a bhí an-chosúil le garrfhicsean ó thaobh na dtéamaí agus na stíle scéalaíochta de. Ar ndóigh, bhí na scéalta seo - "úrscéalta coitiantachta" mar a thug Alan Titley orthu ina leabhar mór faoi úrscéalaíocht Gaeilge - ag cloí go dian leis na srianta moráltachta a chuir saol na hÉireann Caitlicí leis an litríocht. Mar sin, sheachnaítí an gháirsiúlacht, cé go raibh leath-thagairtí nó mionsceitimíní anghrácha le haithint in áiteanna. Thairis sin, ba nós na himeachtaí garrfhicseanúla féin a shuí i dtimpeallacht na Gaeltachta, nó in Éirinn ar a laghad.
Tá an chuma ar an scéal go raibh tionchar sách díreach ag an ngarrfhicsean Meiriceánach ar fhorbairt na húrscéalaíochta Gaeilge. Ar a laghad, deirtear go raibh "Fánaí", úrscéal rómánsúil Sheáin Óig Uí Chaomhánaigh ón mbliain 1927, bunaithe ar scéal garrfhicsin éigin ó Mheiriceá. Chaith an scríbhneoir roinnt blianta ag sclábhaíocht is ag spailpínteacht sna Stáit Aontaithe, agus is dealraitheach go bhfuair sé aithne ar gharrfhicsean na linne thall ansin. Theastaigh uaidh, go príomha, scéalaíocht Gaeilge a sholáthar a gcuirfí suim fhorleathan inti, agus thuig sé go gcuideodh foirmlí inste an gharrfhicsin leis san obair seo. Is léir nach raibh "Fánaí" gáirsiúil mar a thuigfimis an aidiacht sin inniu, ach mar sin féin, bhí cur síos ann ar phóg phaiseanta a chuaigh faoi scian an chinsire nuair a tarraingíodh an leabhar siar sa bhliain 1928.
Cé go raibh plota garrfhicseanúil i stíl na scéalta faoin Iarthar Fiáin san úrscéal seo - idir ghrá agus dhíoltas brúidiúil - ní raibh caill ar bith ar scileanna Gaeilge an scríbhneora: cainteoir dúchais a bhí ann, agus chum sé téarmaí dá dhéantús féin le tagairt do theicneolaíocht nua-aimseartha a linne a bhí níos coitianta i Meiriceá ná sa Ghaeltacht. Thairis sin, bhain sé úsáid as focail fhileata de chuid na seanchaithe agus na seanfhilí le hiad a athbheochan mar chuid den traidisiún liteartha. Tríd is tríd, bhí ciall ag Seán Óg do cheird an scríbhneora.
Bhí tréithe an gharrfhicsin le haithint ar a lán saothar eile fós. Mar shampla, cé go raibh imeachtaí an úrscéil úd "Peats na Baintreabhaighe" ("Peats na Baintrí" a bheadh ann de réir litriú ár linne féin; Nóra Ní Shéaghdha a scríobh é) suite i saol na Gaeltachta, bhí an plota ag déanamh dlúthaithrise ar mhúnlaí an gharrfhicsin. Go bunúsach tá buachaill bocht ann agus é i ngrá le cailín bocht, ach ós rud é go bhfuil an bheirt acu chomh dearóil sin, níl an brat pósta i ndán dóibh ar aon nós. I ndiaidh don chailín bhocht dul idir dhá dtír, áfach, tugann cailín saibhir taitneamh agus teasghrá don bhuachaill. Tá uncail an chailín seo drochamhrasach faoin mbuachaill, áfach, ach, ar ámharaí an tsaoil, tagann an bás chun fortachta don lánúin, nó cailltear an t-uncail sin go tobann. Ina dhiaidh sin, pósann an buachaill bocht agus an cailín saibhir. Anois, tá an buachaill ina shuí go te teolaí, ach, le cor eile a chur ina chinniúint, tagann an cailín dearóil ar ais ón imirce. Tá an bás ag cabhrú leis an ngrá arís, áfach, nó faigheann an cailín saibhir bás, agus ar ndóigh, fágann sí a maoin shaolta ag a fear céile, is é sin, an buachaill bocht. Ansin, tá cead aigesean an cailín dearóil a phósadh agus an chuid eile dá shaol a chaitheamh ina thoicí in éineacht lena chéadsearc. Is léir gur fantaisíocht miansásaimh atá ann, fantaisíocht den chineál is dual don gharrfhicsean.
Samplaí eile d'úrscéalta garrfhicseanúla iad "Solus an Ghrádha" ("Solas an Ghrá") le Pádhraig Óg Ó Conaire agus "Iascaire na gCiabhfholt Fionn" le Mánas "Fionn" Mac Cumhaill, chomh maith le "An Rábaire Bán" le Nioclás Tóibín nó le "An Dílí" le hAindrias Ó Baoill. De ghnáth, bhí an Gúm breá sásta le hábhar den chineál seo, ar acht is go raibh an leabhar scríofa i nGaeilge mhaith. I gcás an "Rábaire Bháin", ach go háirithe, moladh an teanga sholéite dhúchasach agus an scéal simplí díreach a bhí ann.
Is minic a deirtear go raibh Séamus Ó Grianna ag soláthar ficsean rómánsúil den chineál chéanna. Tá sé níos oiriúnaí a rá, áfach, gur bhain sé a chasadh féin as foirmle an úrscéil rómánsúil. Ina chuid úrscéalta, is dual don phríomhlánúin titim i ngrá le chéile i stíl an gharrfhicsin, ach ní bhláthaíonn an grá sin ar aon nós, toisc go scarann cogadh nó imirce an lánúin ó chéile.
Sraith de scéalta eachtraíochta a chuirfeadh an garrfhicsean i gcuimhne ort is ea na húrscéalta stairiúla a scríobh Seán Ó Mulláin sna seascaidí agus i dtús na seachtóidí. Thug na húrscéalta seo cur síos ar shaol mhuintir Uí Riain agus ar an gcaidreamh a bhí acu leis na Gaill i mblianta na bPéindlíthe. Sna húrscéalta seo bíonn na himeachtaí ag dul ar aghaidh go sciobtha, agus na claimhte á mbeartú go gáifeach ag na laochra.
Cuireadh Gaeilge ar úrscéalta éadroma áirithe ón gcoigríoch a raibh blas an gharrfhicsin orthu. Sampla maith é Rafael Sabatini, a scríobh úrscéalta eachtránaíochta. D'aistrigh Pádraig Ó Súilleabháin an t-úrscéal úd "Scaramouche" ("Scaramúis" as Gaeilge), agus thit sé ar chrann Shéamuis Uí Ghrianna féin Gaeilge Uladh a chur ar "Captain Blood" ("Caiftín Blood" a rinne sé de, de réir a chanúna).
Lenár linn féin, scríobh Maidhc Dainín Ó Sé ó Chiarraí roinnt úrscéalta éadroma a bhfuil blas an gharrfhicsin orthu - "Dochtúir na bPiast", "Greenhorn", agus "Lilí Frainc", mar shampla.


Brian Ó Catháin.
Scoláire agus scríbhneoir Éireannach é Brian Ó Catháin. Léachtóir le Nua‑Ghaeilge in Ollscoil na hÉireann, Má Nuad is ea é. Tá go leor taighde déanta aige maidir leis an gcanúneolaíocht, leis an sochtheangeolaíocht agus leis an mbéaloideas. Is mór an díol suime dó Gaeilge Inis Oírr. Tá go leor scríofa aige. Ba iad Brian Ó Catháin agus Ruairí Uí Uiginn comheagarthóirí "Béalra: aistí ar theangeolaíocht na Gaeilge" (Má Nuad 2001).
Naisc sheachtracha.
Catháin, Brian Ó
Catháin, Brian Ó


Héaród Antapas.
Bhí Héaród Antapas (roimh 20 RC – tar éis 39) ina rialtóir ar an Ghailíl agus an Pheiré sa chéad aois. Mac le Héaród Mór, b'eisean an rialtóir Rómhánach a bhí i gceannas ar an réigiún nuair a bhí eachtraí an Tiomna Nua ag titim amach, mar shampla básanna Íosa Críost agus Eoin Baiste.
Tháinig a nia Aigripe I isteach i gcomharbacht air sa bhliain 39, agus bhásaigh sé ar deoraíocht sa Ghaill.


Piratenpartei Deutschland.
Páirtí polaitíochta Gearmánach is ea an Piratenpartei Deutschland ("Páirtí Foghlaithe na Gearmáine"). Tá breis is ~12000 ball ann. Is é Sebastian Nerz ceannaire an pháirtí.


Seán Ó Maoláin.
Is John Mullane (Gaeilge: Seán Ó Maoláin) ar dhuine de na himreoirí iomána is fearr in Éirinn, agus é ag imirt lena chlub De La Salle agus le foireann Chontae Phort Láirge. Cé nach bhfuil Craobh na hÉireann bainte amach aige, tá an cluiche ceannais sroichte aige lena chlub agus lena chontae. Roghnaíodh ina sháirimreoir é sa bhliain 2003, agus tá ainmniúcháin eile faighte aige chomh maith.
Tagairtí.
Mullane, John
Mullane, John
Mullane, John


Zorro.
"The Curse of Capistrano" - Nóibhille le Johnston McCulley ón mbliain 1919
Laoch garrfhicsin é Zorro (Spáinnis: "Sionnach"), nó Señor Zorro, a tháinig ó pheann an scríbhneora Johnston McCulley. Chruthaigh McCulley an laoch seo le haghaidh an úrscéil "The Curse of Capistrano" sa bhliain 1919. Tháinig an t-úrscéal i gcló an chéad uair ar an iris gharrfhicsin "All-Story Weekly", agus rinneadh scannán de faoin teideal "The Mark of Zorro" sa bhliain 1920. Ina dhiaidh sin, chuaigh an scéal i bprionta in athuair faoin teideal nua sin. D'imigh sin agus tháinig seo: is cuid dhoscartha den phopchultúr dhomhanda é Zorro inniu. Ba dóbair nár ligeadh Zorro i ndearmad i rith na n-ochtóidí, ach sa bhliain 1998, tháinig an carachtar ar an scáileán sa scannán "The Mask of Zorro", agus Antonio Banderas ag déanamh na príomhpháirte. Sa litríocht, ba í an scríbhneoir Sileach Isabel Allende a bhain an mheirg den laoch sa bhliain 2005, nuair a d'fhoilsigh sí "beathaisnéis fhicseanúil" an charachtair faoin teideal "El Zorro - comienza la leyenda" ("Zorro - an finscéal ag tosú").
Níl sé léir, an bhfuil carachtar Zorro bunaithe ar aon phearsantacht stairiúil, ach is díol iontais é mar sin féin gur thabhaigh an t-eachtránaí Éireannach William Lamport ó Loch Garman an leasainm céanna, "El Zorro", de thoradh a chuid gníomhartha i Meicsiceo. Níl a fhios ag aon duine, áfach, an raibh McCulley eolach ar imeachtaí saoil Lamport nuair a cheap sé a laoch féin.
An carachtar.
Fear uasal é Zorro a bhfuil cónaí air i gCalifornia, agus a chuid eachtraí suite i laethanta an choilíneachais Spáinnigh i Meiriceá Laidineach. Fear mór claimhteoireachta é agus é ag cur catha go cróga calma ar lucht leanúna rí na Spáinne, nó tá scéal Zorro bunaithe ar an réamhchoinníoll gurb iad na huaisle áitiúla a bhíonn ag cosaint na cosmhuintire ar thíorántacht an Rí, agus gurb iad gobharnóirí agus saighdiúirí an Rí a dhúshaothraíonn na daoine bochta agus na bundúchasaigh. (Scéal eile ar fad é go bhfuil an patrún seo bun os cionn ar fad le fírinne na staire i Meiriceá Spáinneach. De ghnáth, bhíodh na húdaráis choilíneacha ag iarraidh chearta traidisiúnta na bpobal bundúchasach a chosaint, agus nuair a bhain na poblachtaí i Meiriceá Theas amach a neamhspleáchas, ba iad na bundúchasaigh ba mhó a bhí thíos leis.)
Diego Vega nó Don Diego de la Vega is fíorainm do Zorro, agus Alejandro atá ar a athair. Ní féidir le haon duine a thuairimiú gurb eisean Zorro, áfach, nó tá clú an chladhaire ar Diego, agus an cailín, Lolita Pulido, atá i ngrá le Zorro, ní chreideann sí go bhfuil saighdiúireacht ar bith i Diego. Carachtair thábhachtacha eile iad an Sáirsint Pedro Gonzales a bhfuil fuath aige do Zorro, cé go bhfuil sé cairdiúil go maith le Diego, agus Bernardo, searbhónta balbh Zorro (nach bhfuil bodhar, áfach, cé go síleann na daoine go bhfuil sé chomh bodhar agus atá sé balbh) a bhfuil a fhios aige rún a mháistir.
Caitheann Zorro culaith dhubh, clóca, hata leathan agus púicín dubh a fholaíonn uachtar a cheannaithe.
Is iomaí casadh, ar ndóigh, a bhain na scannáin, na sraitheanna teilifíse, agus na greannáin as carachtar Zorro. In úrscéal Isabel Allende, mar shampla, is bean bhundúchasach í máthair Zorro, "Toypurnia", ar thug Alejandro de la Vega taitneamh di i ndiaidh dó breith uirthi agus í a chimiú. Sna blianta 2000-2001, chuaigh an sraithscéal teilifíse "The Queen of Swords" ("Banríon na gClaímhte") ar fud an domhain: bhí banlaoch na sraithe, Tessa Alvarado, an-chosúil le Zorro ó thaobh na cosúlachta agus na scileanna de.


Culaith imeartha.
Roinnt cártaí ó chulaith imeartha
Is cnuasach cártaí é culaith imeartha a mbaintear feidhm astu chun cluichí a imirt. Bíonn uimhreacha agus íomhánna faoi leith ar na cártaí seo chun luach na gcartaí a léiriú.
Nath cainte i nGaeilge ná "Ní fiú deich triuf é!". Is ionann sin 'is a rá nach fiú mórán é.


Uaireadóir.
Is gléas beag a chaitear ar chorp daoine a insíonn an t-am dóibh é uaireadóir. De gnáth, caitear ar chaol na láimhe, go formhór ar an gciotóg, é, cé gur nós é le daoine uaireadóir a chaitheamh ar an ndeasóg freisin.
Bíonn aghaidh ar an uaireadóir agus is ansin a insítear an t-am. Déantar le ábhair éagsúla comhpháirteanna na huaireadóirí amhail ór, airgead, leathair, diamaint agus seoda eile.
Tá cáil mhór ar an Eilvéis mar thír ina dhéantar uaireadóirí den scoth. Tá uaireadóirí agus cloig á dhéanamh acu leis na céadta.


Alan Titley.
Scoláire, staraí, scríbhneoir agus craoltóir is ea Alan Titley ("An Titlíoch" scaití) a rugadh sa bhliain 1947.
Saol.
Rugadh Alan Titley i gCorcaigh sa bhliain 1947 agus is ann a cuireadh scolaíocht air.
Chuaigh Titley le múinteoireacht agus d'fhreastail sé ar Choláiste Phádraig, Droim Conrach, áit ar bhuaigh sé an bonn óir sa teagasc. Chaith sé tamall ag múineadh agus ag taisteal san Afraic agus é ina mhúinteoir i gcoláiste Oiliúna Mount Carmel sa Nigéir idir na blianta 1967 agus 1969. Bhí sé ag múineadh páistí bodhra i Scoil na mBuachaillí Bodhra sa Chabrach i mBaile Átha Cliath (ó 1969 go 1974).
Sa bhliain 1981 ceapadh é mar Cheann Roinn na Gaeilge i gColáiste Phádraig (Ollscoil na hÉireann, Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath). Sa bhliain 2006 ceapadh Titley ina Ollamh le Nua‑Ghaeilge i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh.
Tá an Titlíoch ina chónaí i nGlas Naíon, taobh thuaidh de Bhaile Átha Cliath. Tá cúigear clainne aige lena bhean Mary - Gavan, Keelan, Aoife, Bróna agus Fergal.
Saothar.
Is iriseoir, criticeoir, úrscéalaí, gearrscéalaí, agus drámadóir é Titley, agus is iomaí duais scríbhneoireachta atá buaite aige.
Tá "Méirscrí na Treibhe" (1978) suite in Iarthar Afraice agus cuntas ann ar an achrann a lean an neamhspleáchas. Ansin tháinig "Stiall Fhial Feola" (1980), úrscéal, agus "Eiriceachtaí agus Scéalta Eile" (1987) óna lámh. Is minic an greann searbh agus an scigaithris le haithint ar a shaothar. Úrscéal stairiúil is ea "An Fear Dána" (1993) agus é bunaithe ar shaol Mhuireadhaigh Albanaigh Uí Dhálaigh, file. Tá lé aige le ficsean gearr greannmhar, rud a chuir sé in iúl le "Fabhalscéalta" (1995) agus "Leabhar Nóra Ní Anluain" (1998). Léiríodh drámaí stáitse agus raidió dá chuid: bhí "Tagann Godot" (1991) le feiceáil in Amharclann na Mainistreach. Foilsíodh "Gluaiseacht", úrscéal faoin imirce, sa bhliain 2009.
Tá criticeoireacht liteartha agus shóisialta Titley le fáil ar "An tÚrscéal Gaeilge" (1991) agus ar "Chun Doirne" (1997), bailiúchán aistí.
Tá colún Gaeilge aige ar an Irish Times darb ainm "Crobhingne".


Jens Seipenbusch.
Is polaiteoir Gearmánach é Jens Seipenbusch (rugadh i Wuppertal é ar an 6 Lúnasa 1968). Is ball den Piratenpartei Deutschland é.
Naisc sheachtracha.
Seipenbusch, Jens
Seipenbusch, Jens


An Ghuaráinis.
Is teanga í an Ghuaráinis ("Guaraní" a thugtar uirthi as Spáinnis, ach is é "avañe'ẽ" an téarma a úsáidtear sa Ghuaráinis féin), a labhraítear i Meiriceá Theas. Ceann de na teangacha Tupi í, agus aicmítear san fhoghrúpa Tupi-Ghuaraní í. Tá stádas oifigiúil aici i bParagua, agus í ó dhúchas ag formhór mhuintir na tíre sin. Labhraítear sna tíortha eile timpeall ar Pharagua í fosta, agus aitheantas oifigiúil aici mar dhara teanga oifigiúil i gcúigí Corrientes agus Misiones san Airgintín. Ceann de theangacha oifigiúla Chómhargadh na Coirceoige Theas í freisin. Is é Cómhargadh na Coirceoige Theas, nó MERCOSUR, an cómhargadh eacnamaíochta a bhunaigh an Bhrasaíl, Paragua, Uragua, agus an Airgintín sa bhliain 1991. Ñemby Ñemuha an t-ainm Guaráinise ar an eagraíocht idirnáisiúnta seo.
Is í an Ghuaráinis an t-aon teanga bhundúchasach amháin i Meiriceá Theas a chuaigh in úsáid go forleathan i measc na neamh-bhundúchasach. An chuid is mó de na teangacha bundúchasacha tá siad ag géilleadh do na teangacha móra a tháinig ón Eoraip, is é sin, an Spáinnis agus an Phortaingéilis. Ba iad na hÍosánaigh a choinnigh an teanga beo thar na céadta bliain, nó bhí siad breá sásta a gcuid seanmóireachta a dhéanamh i nGuaráinis. Ba é an tÍosánach Antonio Ruiz de Montoya (1585-1652) a chuir tús le taighde teangeolaíoch na teanga lena leabhar "Tesoro de la lengua guaraní" ("Stórchiste na Guaráinise"), agus tuiscint íogair aige do dheacrachtaí na teanga. Bhí an-ghrá ag an Athair Antonio don teanga, agus dúirt sé go raibh an Ghuaráinis "chomh flúirseach, chomh hálainn, agus go raibh sí inchomórtais le rogha teangacha an domhain".
De ghnáth, glactar leis gurb ionann an Ghuaráinis agus teanga oifigiúil Pharagua. Tá canúintí eile ann, agus is féidir a rá go bhfuil contanóid nó slabhra canúintí ann. Na canúintí a labhraíonn dreamanna beaga bundúchasacha, ar nós chanúintí Aché agus Mbya, bíonn siad difriúil go maith le caint na sráide sna cathracha Paraguacha, ach ar ndóigh tá Guaráinis na gcathracha breac le focail iasachta ón Spáinnis a bhíonn de dhíth le cur síos a thabhairt ar an saol nua-aimseartha. Ón taobh eile de, is follas gur choinnigh na canúintí bundúchasacha a lán seantéarmaí a bhaineann leis an saol traidisiúnta.
Ar dtús bhunaigh na hÍosánaigh cineál tearmainn nó "reducciones" mar a thugtar orthu as Spáinnis le haghaidh na mbundúchasach. Dialathas Caitliceach a bhí i réim sna tearmainn seo, agus an Chríostaíocht á craobhscaoileadh trí mheán na Guaráinise. Bhí na hÍosánaigh dian ag iarraidh na bundúchasaigh a iompú chun Caitliceachais, ach san am sin bhí siad ionraic ag iarraidh a gcuid paróisteánach a chosaint ar an muintir isteach a tháinig ón Eoraip agus nach raibh meas an mhadra acu ar bhunadh an Oileáin Úir, Nuair a bunaíodh Paragua mar stát neamhspleách, baineadh a sean-sainchearta de na hÍosánaigh, ach mar sin féin, mhair an teanga beo, nó bhí deachtóirí Pharagua dírithe ar an tír a choinneáil chomh scoite ón saol mór agus ab fhéidir, rud a chuidigh leis an teanga teacht slán.
An córas scríbhneoireachta a úsáidtear, freagraíonn sé go maith d'fhuaimeanna na Guaráinise, ach bíonn sé deacair na litreacha speisialta a chlóscríobh. Bíonn an tilde (~) le feiceáil go minic sa Ghuaráinis scríofa. Nuair a chuirtear os cionn an "n" é, is ionann é agus an litir chéanna sa Spáinnis, is é sin, an n caol: Ñ/ñ. (Fuaimnítear an litir seo cosúil leis an "nn" san fhocal Gaeilge "Spáinnis".) Má chuirtear os cionn na litreach guta é, is é is ciall leis ná gur guta srónach faoi bhéim atá ann (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ). (An guta a scríobhtar leis an y, tá sé cosúil le "ao" na Gaeilge san fhocal "saol"; is é an leagan srónach den ghuta seo an fhuaim is neamhghnáiche sa teanga.) Má chuirtear an tilde os cionn an g, gheofar an litir a fhuaimnítear cosúil le "ng" an Bhéarla agus na Gaeilge: G̃/g̃. Litir é seo nach bhfuil in úsáid in aon teanga eile, agus ní ceann de na litreacha réamhchumtha é sa chóras úd Unicode féin.
Ní mharcáiltear ach na gutaí srónacha faoi bhéim. Is é sin, is é an guta faoin tilde a bheidh faoi bhéim. Na gutaí neamhshrónacha atá faoi bhéim, cuirtear an agúid (síneadh fada na Gaeilge, nó "accent aigu" na Fraincise) os a gcionn. Mura bhfuil aon ghuta san fhocal marcáilte, is é an guta deireanach a bheidh faoi bhéim.
Imríonn na gutaí srónacha tionchar ar na consain a thugann rompu. Mar sin, is minic a chuirtear srónaíl éigin leis an gconsan sin, ionas go ndéantar "mb" nó "m" den "b", mar shampla.
Fuaimnítear an litir "j" cosúil leis an mBéarla, nó cosúil le "d" caol na Gaeilge (bíonn an fuaimniú éagsúil ag na cainteoirí difriúla, agus é ag brath ar an gcanúint freisin).
Tá an teanga saibhir i míreanna gramadúla, ionas gur féidir a rá gur teanga iltáite nó teanga pholaisintéiseach í, cosúil lena lán teangacha san Oileán Úr. Níl inscne ghramadúil sa ghlan-Ghuaráinis, ach is minic a chluinfeá hailt dheimhneacha na Spáinnise - "la" agus "le" - sa ghnáthchaint, de thoradh shíortheagmháil an dá theanga i saol Pharagua.
Focail a tháinig ón nGuaráinis iad piorána (an t-iasc ar chuala an domhan iomrá ar a fhiacla géara) agus iaguar (cat mór Mheiriceá Theas).


William Lamport.
Eachtránaí ab ea William Lamport a rugadh i Loch Garman sa bhliain 1615. D'éag sé sa bhliain 1659.
Saol.
Ba mhairnéalaigh iad a shinsir agus fuair sé oideachas Caitliceach ó na hÍosánaigh in mBaile Átha Cliath agus i Londain Shasana. Maítear go raibh ceithre theanga déag ar a thoil aige faoin am go raibh sé bliain agus fiche d'aois.
Sa bhliain 1627 gabhadh Lamport i Londain mar go raibh bolscaireacht Chaitliceach á dháileadh aige. D'éalaigh sé leis as Sasana chun na Spáinne agus chaith sé cúpla bliain ina fhoghlaí mara. Throid sé i gcoinne na nÚgónach ag Léigear La Rochelle chomh maith.
Chuaigh sé isteach i gceann de reisimintí Éireannacha na Spáinne sa bhliain 1633 agus throid sé ar son na Spáinne i gcoinne na Sualannach san Ísiltír. Tugadh post dó i seirbhís Rí na Spáinne le cabhair ón Diúc de Olivares, príomhaire Philip IV. Guillén Lombardo a bhí á thabhairt aige air féin faoin am sin.
Díbríodh é ón chúirt ríoga áfach mar gheall ar scannal éigin le bean den uasalaicme agus cuireadh go Meicsiceo mar spiaire do Olivares. Níorbh fhada gur léirigh sé a bhá leis na dúchasaigh agus thosaigh sé ag déanamh staidéir ar a nósanna leighis. Bhí cáil air mar fhear cróga, mar leannán ag mná uaisle agus mar gheall ar a thacaíocht do ghluaiseacht na saoirse.
Gabhadh é sa bhliain 1642, agus é ar tí a bheith geallta le Antonia Turcious, agus daoradh chun príosúin é ar feadh deich mbliana as comhcheilg i gcoinne riail na Spáinne a eagrú. D'éalaigh sé as an príosún i 1650 agus ghreamaigh sé bileoga a d'ionsaigh an Chúistiúnacht ar bhallaí i gcathair Mheicsiceo. Daoradh chun báis é i 1659. Deirtear gur éirigh leis é féin a thachtadh lena bhóna iarainn agus é ag dó ina bheatha.
Zorro?
Le tamall de bhlianta anuas tá Lamport á lua leis an gcarachtar ficsin Zorro mar gheall ar an saol eachtrúil a bhí aige, ach níl aon fhianaise ann go raibh duine dá leithéid sin ann riamh. Is leor mar ábhar maíte an saol a chaith sé agus gurb é a scríobh an chéad fhorógra neamhspleáchais i gcóilíneacht Spáinneach inar gealladh athghabháil talún, cothromas idir ciníocha agus rí a bheadh tofa go daonlathach.


Eoin Baiste.
Ba sheanmóirí agus fear naofa mór le rá é Eoin Baiste (Eabhrais: יוחנן המטביל, Yo-hanan ha-matbil, Araibis: يحيى‎ Yaḥyá or يوحنا Yūḥannā, Aramais: ܝܘܚܢܢ Yokhanan) a fuair bás timpeall na bliana 30. Dhearbhaigh sé go raibh apacailipsis naofa ag teacht, agus mar thoradh bhí gá le gach duine a bheith ullmhaithe. Bhí baisteadh de dhíth, rud a rinne sé in Abhainn na hIordáine. Bhaist sé Íosa Críost féin ann.
Féachann Críostaithe agus Moslamaigh araon ar Eoin Baiste mar fáidh tábhachtach.


Lead Belly.
Ceoltóir agus cumadóir Meiriceánach ab ea Huddie William Ledbetter (mí Eanáir 1888 – 6 Nollaig, 1949). Ceol tíre a bhí á sheinm aige, agus bhí ainm in airde aige mar gheall ar a ghuth bríomhar agus soiléir, agus a chumas ar an ngiotár le dhá théad déag. Cuimhnítear é freisin mar an duine a chum roinnt de na h-amhráin atá seinnte mar "chaighdeáin" sa lá atá inniu ann, mar shampla "Goodnight Irene", "House of the Rising Sun" agus "Where Did You Sleep Last Night".
Tá aithne níos fearr ar faoin leasainm Lead Belly. Feictear an litriú Leadbelly ar roinnt dá ceirníní, ach b'é Lead Belly an leagan a d’úsáid an fear féin, agus an ceann atá scríobtha ar a uaigh.
Ceoltóir ilghnéitheach ab ea é. Chomh maith leis a phríomhuirlis an giotár, bhí sé in ann an pianó, an maindilín, an t-armónach, an veidhlín agus an bosca ceoil a sheinm, agus tá ceol taifeadta aige leis na h-uirlisí eile seo.
Coirpeach a bhí ann, a chaith cuid dá shaol faoi ghlas.


Daltaí na Gaeilge.
Eagraíocht Mheiriceánach is ea Daltaí na Gaeilge.
Obair.
Soláthraíonn an eagraíocht tumchláir Ghaeilge i Nua Eabhrac, i New Jersey agus i bPennsylvania (cúrsa ocht lá sa samhradh; ceardlann do mhúinteoirí; ceithre dheireadh seachtaine; Lá Gaeilge; deireadh seachtaine lán-Ghaeilge le haghaidh daoine líofa amháin). Chomh maith leis sin, cuireann an eagraíocht ar chumas foghlaimeoirí Gaeilge i ngach cuid de shaol na Gaeilge dul i dteagmháil le teagascóirí oilte.
Stair.
Ethel Brogan, nach maireann, a bhunaigh Daltaí na Gaeilge. Rugadh agus a tógadh i gcathair Ard Mhacha í. Bhí sí sáite sa chultúr Gaelach agus chaitheadh sí mí sa Ghaeltacht gach samhradh ag foghlaim na teanga. Sa bhliain 1946, chuaigh sí ar imirce go dtí na Stáit Aontaithe agus chuir sí fúithi i Nua Eabhrac. I gceann tamaill thosaigh sí ag múineadh Gaeilge. Ní raibh na ranganna seo ar siúl ach oíche amháin sa tseachtain, ach i mí an Mhárta 1981 chuir sí "deireadh seachtaine Gaeltachta" ar siúl i Nua Eabhrac chun go mbeadh foghlaimeoirí in ann tairbhe a bhaint as seisiún tumoideachais.
As an deireadh seachtaine sin a tháinig Daltaí na Gaeilge, eagraíocht neamhbhrabúis atá cláraithe i Stát New Jersey. Tá suíomh idirlín acu a bhfuil clár díospóireachtaí, ceachtanna agus a lán acmhainní eile ann i gcomhair foghlaimeoirí agus múinteoirí.


Fulc de la Frene.
Tiarna Lios ar Glinn i gcontae Chill Chainnigh ab ea Fulc de la Frene. (D'éag ~1349)
Sa bhliain 1333, tharla cogadh idir Fulc, a bhí ag cosaint ceart Sasanach Osraighe agus Laoiseach Ó Mórdha, a bhí i gceannas ar Ghaeil na Mumhan agus Laighean.
Sa bhliain 1347, chuaigh Fulc le Muiris Mac Gearailt, 4ú Iarla Chill Dara, don Fhrainc ar fhorfhógra Rí Shasana Éadbhard III agus rinne sé fónamh ag Léigear Calais.


Mitraillette.
Is ionann "mitraillette" (ón bhFraincis: a>, i., "fo-mheaisínghunna") agus ceapaire ó bhunús na Beilge. Deanta as leath-bhaguette atá líonta le feoil, sceallóga prátaí, agus rogha anlainn, ithtear mitraillettes agus iad te. Ceann de na ceapairí is coitianta i siopaí sceallóga sa Bhruiséil iad.
Ceaptar go gcruthaíodh an mhitraillette don chéad uair sa Bhruiséil, agus tá cáil orthu i bhFlóndras, sa Vallóin agus i dTuaisceart na Fraince chomh maith, ach tugtar "Sandwich" "Américain" ar an gcinéal cheapaire seo sa Fhrainc.
Comhdhéanamh.
Is féidir saléid a fháil sa mhitraillette chomh maith, mar shampla leitis, trátaí, nó oinniúin fhriochta.
Clúdaítear an ceapaire i bpáipéar bán agus ithtear ar an láthair é, nó faightear iad "à emporter".i., chun tabhairt leat.
Anlainn.
Tá rogha fairsing d'anlainn ar fáil sna siopaí sceallóga ar fud na Beilge agus is féidir aon cheann de na hanlainn a chur ar an mitraillette, ag braith ar rogha an chustaiméra. De ghnáth, cuirtear an t-anlann díreach ar an arán agus faoi na sceallóga. Uaireanta, ní chuirtear an t-anlann ar an mitraillette í fhéin ach i bpota beag plaisteach a ghabhann leis.
An mhitraillette i gcultúr an phobail sa Bheilg.
I ndiaidh na n-ionsaithe sceimhleithoireachta a thárla sa Bhruiséil ar an 22 Márta 2016, scaipeadh iomhánna de mhitrailllettes ar na meán shóisialta sa Bheilg agus thar lear, chun sceon na ndaoine a laghdú trí ghreann agus chun dlúthphartaíocht a léiriú.


Lios Cearúill.
Sráidbhaile i gContae Chorcaí is ea Lios Cearúill. Tá sé le fáil ar an mbóthar réigiúnach R522 in aice le Mala agus le Cill na Malach, timpeall dhá mhíle slí laisteas den Abhainn Bheag. Tá Lios Cearúill suite i ngleann a mbíodh loch ársa ann: tá láithreán an locha sin timpeall seasca troigh faoi thalamh anois.
An Caisleán.
Tá Caisleán Lios Cearúill suite os cionn an tsráidbhaile. Caisleán Normannach is ea é, agus sa 13ú haois a tógadh é de bharr na mBarrach a theacht i réim i gCúige Mumhan. Bhí sé ar cheann de roinnt caisleán a tógadh chun an limistéar Normannach a chosaint ar na hÉireannaigh thiar agus theas. Fágann sin gur comhartha suntasach é ar theacht agus ar dhaingniú na Normanach san áit. Méadaíodh agus feabhsaíodh é de réir a chéile (is dócha go mbaineann teach an gheata leis an 16ú haois), agus inniu féin tá bail measartha maith air, cé gur fothrach é.
An limistéar (agus dath gorm air) a bhí faoi smacht na Normanach timpeall na bliana 1300.
Tá faiche os comhair an chaisleán amach, agus is gearr ó cuireadh roinnt crann dúchasach ann, in éineacht le bláthanna na háite i bpáirc.
An Lios.
Tá lios gar don sráidbhaile, agus é isteach is amach le 30 méadar trasna; idir an 5ú haois agus an 10ú haois a rinneadh é, agus cuireadh ocht bhfear déag de na Gearaltaigh ann tar éis gur maraíodh iad i gCath Lios Cearúill sa bhliain 1642.
An Mhainistir.
Sa tseanreilg tá fothraigh a dtugtar “Seanmhúrtha” Lios Cearúill orthu, ach ar iarsmaí seanmhainistir iad i ndáiríre. Deirtear gur mhainistir Phroinsiasach í, ach is éard is dóichí gur Beinidictigh de chuid Chill na Malach a thóg í faoi choimirce na mBarrach.
Iarsmaí.
Tá an ceantar lán d’iarsmaí seandálaíochta – leasanna, fulachtaí fiann agus eile.


Katie Price.
Is bean ghnó, mainicín agus réalt teilifíse í Katrina Amy Alexandria Alexis Price, a rugadh i mBrighton i Sasana ar an 22 Meitheamh 1978. Tugtar Jordan uirthi freisin.
Price, Katie


Huang Xianfan.
Staraí Síneach ab ea Huang Xianfan (Sínis: 黄現璠 / simplí 黄现璠, 13 Samhain 1899 - 18 Eanáir 1982). B'eisean a scríobh na leabhair iomráiteacha "Stair na Síne (Ⅰ-Ⅲ)", "Stair na Zhuang". Bhí Huang Xianfan an bunaitheoir de zhuangeolaíocht, meastar.
A shaol.
Rugadh i mGuangzi sa tSín é. Ba de shinsireacht Zhuang eisean agus a mhuintir. D'fhreastail sé ar an ardscoil in Guangzi (1922-1926), Ollscoil Béising (1926-1935) agus Ollscoil Tóiceo (1935-1937). Ba léachtóir le stair é i Guangzi ó 1938 go 1940. B'ollamh le stair é in Ollscoil Guangzi ón mbliain 1943 go dtí an bhliain 1953, agus ba ollamh le stair é in Ollscoil Oideolaíochta Guangzi ón mbliain 1954 go dtí an bhliain 1982.


Plandálacha na hÉireann.
Cuireadh Plandálacha ar bun in Éirinn le linn an 16ú agus 17ú haois, fud fad na tíre, trí thalamh a choigistiú ó ríshleachtana na nGael agus na Sean-Ghaill. Tharla an chuid is mó choigistithe i ndeisceart agus i dtuaisceart na tíre, is é sin i gCúige Mumhan agus i gCúige Uladh. Bhronn an Choróin talamh ar na coilínigh ("plandálaithe") ón Bhreatain Mhór. Ba le linn réimis Anraí VIII a thosaigh an próiseas seo agus lean sé ar aghaidh nuair a bhí na banríonacha Máire I agus Eilís I i gcumhacht. Bhí an nós imeachta brostaithe go mór faoi Shéamas VI, Shéarlas I agus Chromail.
Ba gnách do na luathphlandálacha sa 16ú haois a bheith bunaithe ar coilíneachtaí bheaga "eiseamláireacha". Bhí na plandálacha, níos déanaí ar aghaidh, bunaithe ar oll-urghabhálacha tailte ó úinéirí Éireannacha agus tar éis sin iompórtáil an iliomad lonnaitheoirí ó Shasana, Albain agus an Bhreatain Bheag.
Tharla na plandálacha oifigiúla deireanacha faoi Chomhaltas Shasana agus Chosantóireacht Chromail, le linn na 1650idí, nuair a lonnaíodh na mílte saighdiúirí Parlaiminteacha in Éirinn. Diomaite de na plandálacha, lean inimirce shuntasach anonn ar aghaidh go maith chun na hÉireann, ón Bhreatain Mhór agus ón Eoraip, san 18ú haois.
D'athraigh na plandálacha déimeagrafaíocht na hÉireann toisc gur cruthaíodh pobail mhóra le féiniúlacht Bhriotanach agus Phrotastúnach. Tháinig scothaicme na bpobal seo in ionad ar an sean aicme cheannais de chuid an phobail Chaitlicigh, grúpa a chiomhroinn, le mhórphobal na mbundúchasach, féiniúlacht choiteann Éireannach agus Chaitliceach. Sheas an lucht cinsil nua, áfach,ar son leasa na Sasanach agus na nAlbanach araon.
Athraíodh an cineál sochaí a bhí ann go dtí sin, de réir a chéile, go fisiceach agus go heacnamaíoch, le tabhairt isteach coincheapa nua úinéireachta, trádála agus creidmheasa. Is é an toradh a bhí ar seo ná aicme cheannais Phrotastúnach Bhriotanach a bhunú, a dhaingnigh údarás rialtas na Corónach in Éirinn sa 17ú haois.
Na luathphlandálacha (1556–1576).
Tharla na luathphlandálacha in Éireann le linn Choncas na dTúdarach.
Bhí sé beartaithe ag rialtas na Corónach i mBaile Átha Cliath a thabhair chun síochána agus í a ghalldú faoi riail na Sasanach agus an aicme cheannais dhúchasach a ionchorprú isteach san uasaicme Sasanach.
Bhí Éire le bheith ina gabháltas síochánta agus iontaofa, gan baol ar éirí amach nó ar ionraí choigríche. Cibé áit ar theip ar anpholasaí 'géilleadh agus athbhronnadh', bhí chuirtí coigistiú talún agus plandálacha Sasanacha ar bun.
Chun na críche sin, glacadh dhá chineál plandála sa dara leath den 16ú haois. Ba é an chéad chineál ná an "phlandáil eiseamláireach", ina gcuireadh coilíneachtaí beaga de Shasanaigh modhfheirmeacha ar bun go bhféadfadh an Gaeil aithris a dhéanamh orthu. Bunaíodh coilíneacht amháin den sórt sin sna 1560s déanach, i gCiarraí Cuirche, in aice le cathair Chorcaí, ar thalamh ar léas ón Iarla Deasmhumhan.
Leag an dara chineál an treocht i dtreo pholasaí na Sasanach in Éirinn, don todhchaí. Bearta pionósacha a bhí i gceist, Sasanaigh nó Albanaigh a lonnú ar thailte a bhí coigistithe tar éis éirí amach a chur faoi chois. Ba é an chéad scéim ná Plandáil Chontae an Rí (anois Uíbh Fhailí) agus Chontae na Banríona (anois Contae Laoise) sa bhliain 1556.
Tugadh Contae na Banríona ar Laois agus tugadh Maryborough ar an dún (Port Laoise) in ómós do Mháire; Contae an Rí a tugadh ar Uíbh Fhailí agus Philipstown ar an dún (anois An Daingean) in ómós dá fear céile, Pilib II na Spáinne. Ritheadh an tAcht "whereby the King and Queen's Majesties, and the Heires and Successors of the Queen, be entituled to the Counties of Leix, Slewmarge, Irry, Glinmaliry, and Offaily, and for making the same Countries Shire Grounds."
Bhí nós ag na Gaeil ionsaí a dhéanamh ar an Pháil agus eallach agus maoin eile a ghoid. Chuir siad isteach fosta ar lucht trádála agus ar lucht taistil agus iad ar a mbealach ó bhaile mór amháin go dtí ceann eile. Chinn Fear Ionaid an Rí, Thomas Radclyffe (nó Ratclyffe),an 3ú hIarla Sussex go ndéanfar iad a díshealbhú agus coilínigh dhílse Phrotastúnacha ó Shasana a thabhairt isteach ina áit. Mar sin féin, níor éirigh go raibh mhaith leis an tionscnamh. Theith na Móraigh agus muintir Uí Chonchúir isteach sna cnoic agus portaigh, agus chuaigh siad i mbun treallchogaíochta in aghaidh na Sasanach ar feadh cuid mhaith de na 40 bliain ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1578, d'éirigh leis na Sasanaigh na Móraigh a chur faoi chois nuair nár tháinig mórán duine slán ón ár a rinne saighdiúirí an Iarla Sussex orthu ag Mullach Maistín. Bhí Ruairí Óg Ó Mórdha, ceannaire an éirí amach sa cheantar, á thóraíocht ag na Sasanaigh agus maraíodh níos déanaí é an bhliain sin. Chuir an foréigean leanúnach sa cheantar moill ar daoine a mhealladh chun na háite.
Ní raibh sa phlandáil sa deireadh ach shraith lonnaíocht cruinnithe timpeall dúnfóirt.
Theip ar phlandáil eile in oirthear Uladh sna 1570í. Bhí sé i gceist coilínigh ó Shasana a phlandáil ar thailte Chlann Domhnaill agus Chlann Aodha Bhuí Uí Néill, ag súil go gcuirfidís bac ar an gcaidreamh idir na Gaeil ar dhá thaobh Sruth na Maoile agus stop a chur leis an sreabhadh gallóglach (saighdiúirí ar thuarastail) eatarthu.
Fuair an tIarla Essex agus Sir Thomas Smith conradh an choncais a bhaint amach.
De réir go raibh sé buartha faoi cheann droichid Sasanach i gCúige Uladh a bheith tógtha, chabhraigh Toirealach Luineach Ó Néill, lena ghaolta Clann Aodha Bhuí Uí Néill. Ghlaogh Clann Domhnaill i nGlinntí Aontroma, faoi cheannaireacht Shomhairle Buí Mac Domhnaill freisin ar trúpaí athneartaithe óna ghaolta sna Garbhchríocha agus na hOileáin Siar.
Mheathlaigh an phlandáil sa deireadh thiar thall, nuair a thug na Gaill faoi ainghníomhartha in aghaidh na nGael áitiúil sula éirigh as an tionscnamh ar fad. Dhúnmharaíodh an Tiarna Briain Mac Fheilim Ó Néill maille leis a bhean agus 200 dá fhine, ag féasta a bhí eagraithe ag an tIarla Essex, sa bhliain 1574.
Ghlac Francis Drake (níos déanaí ina bhuaiteoir ar Armáid na Spáinne), a bhí fostaithe an t-am sin ag an Iarla Essex) páirt sluaíocht chabhlaigh gan choinne chuig Reachlainn sa bhliain 1575, a chríochnaigh in ár ar 500 duine de Chlann Dhomhnaill. Dé réir Harrys Kelsey: "Drake's own role in the massacre is unclear."
An bhliain dár gcionn, de réir go raibh Eilís I ag éirí suaite faoi marú na sibhialtaigh, d'ordaigh sí stop a chur ar an bhfeachtas.
Plandáil na Mumhan (1586 ar aghaidh).
Ba í Plandáil na Mumhan sna 1580í an chéad ollphlandáil in Éirinn.
Tionscnaíodh í mar phionós mar gheall ar an Dara Éirí Amach i nDeasmumhain (1579-83), nuair a d'éirigh ríshliocht Mhic Gearailt Dheasmumhain in aghaidh síorchur isteach na Sasanach. Bhí ríshliocht Mhic Gearailt Dheasmumhain díothaithe ag deireadh an reibiliúin agus bhí a gcuid eastát bainte díobh. Bhain na Sasanaigh leas iomlán as an deis coilínigh ó Shasana agus as an Bhreatain Bheag, a lonnú sa Chúige, ag súil go mbeadh na coilínigh in ann bheith ina sciath chosanta i gcoinne a thuilleadh éirí amach.
Sa bhliain 1584, thug Suirbhéir-Ghinearál na hÉireann (nó an tArd-Suirbhéir) Sir Valentine Browne agus coimisiún suirbhé ar tailte coigistithe na Mumhan chun iad a bhronnadh ar Ghealltóirí Sasanacha nó "English Undertakers", ar dhaoine rachmasacha iad a bhí in ann tionóntaí a iompórtáil ó Shasana le dul i mbun oibre ar a gcuid tailte nua. bhí ar na Ghealltóirí bailte nua a thógáil agus na ceantair a bhí fhorghafa acu a chosaint ó ionsaí.
Chomh maith le hiar-eastáit na nGearaltach (a bhí scaipthe trí na contaetha an lae inniu, Luimneach, Corcaigh, Ciarraí agus Tiobraid Árann,) thóg an suirbhé isteach freisin na tailte na dteaghlach eile a thacaigh leis an an reibiliún in iar-theas Chorcaí agus Chiarraí. Mar sin féin, bhí an lonnaíocht anseo neamhiomlán, toisc gur argóin an clann rialaithe -Clann Mhic Chárthaigh Mhóir- gur leosan an talamh mar nach raibh sna reibiliúnaithe ach a gcuid tionóntaí. Da bhrí sin, baineadh talamh ó chuid de na tionóntaí Sasanacha nua nuair a d'éirigh leis na tiarnaí Gaelacha achomhairc a bhuachan in aghaidh an choigistithe.
Bhí earnálacha eile den phlandáil trína chéile.
Thug John Popham 70 tionónta i dtír ó Somerset, ach ina dhiaidh sin fuair sé amach go raibh an talamh socraithe cheana féin ag Gealltóir eile, agus dá dheasca sin, bhí sé de dhualgas air na tionóntaí a thabhairt ar ais ina bhaile. Mar sin féin, bhí timpeall ar 500,000 acra (2,000 km ²) plandáilte ag tionóntaí ó Shasana. Bhí súil go mealladh an lonnaíocht suas le 15,000 tionónta, ach léiríodh tuarascáil sa bhliain 1589 gur mheall na Gealltóirí 700 Sasanach san iomlán. Cuireadh seo daonra na Sasanach sa Mhumhan gearr don fhigiúr 3-4000, uimhir a bhí i bhfad faoi bhun an fhigiúir réamh-mheasta.
Bhí ceaptha ag an bPlandáil go mbeadh lonnaíochtaí dlúth inchosanta ann, ach i ndáiríre, bhí na lonnaíochtaí scaipthe in áiteanna áirithe ar fud an chúige, pé áit a raibh talamh a choigistiú.
Fuair na Gealltóirí saighdiúirí i dtús báire chun iad a chosaint, ach bhí deireadh leis seo sna 1590í.
Bhí Plandáil na Mumhan in ainm a bheith ábalta lonnaíochtaí inchosanta dhlúth a fhorbairt, ach bhí na lonnaitheioirí Sasanacha scaipthe i bpócaí ar fud an Chúige, cibé áit a bhí talamh acu. I dtús báire, tugadh díorma saighdiúuiri dóibh chun iad a chosaint, ach cuireadh deireadh leis an scéim seo sna 1590í. Mar thoradh air sin, nuair a bhris Cogadh an Naoi mBliana amach, - sé sin an t-éirí amach in aghaidh riail Shasana - a shroich an Mumhain sa bhliain 1598, fheith an chuid is mó de na lonnaitheoirí as a gcuid tailte gan troid. Bhain siad tearmann amach i sna bailte múrtha nó theith ar ais go Sasana. Ach, nuair a cuireadh an éirí amach síos sna blianta 1601-1603, athbhunaigh Gobharnóir na Mumhan, George Carew an Phlandáil.
Mar thoradh air sin, nuair a tháinig Cogadh na Naoi mBliana - an t-éirí amach i gcoinne riail Shasana - chun na Mumhan sa bhliain 1598, bhí an chuid is mó de na tionóntaí ruaigthe as a gcuid tailte gan troid.
Thóg siad dídean sna bailte cosanta nó theith siad ar ais go Sasana. Ach nuair bhuaigh ar an t-éirí amach sna blianta 1601-03, d'athchruthaigh Gobharnóir na Mumhan, George Carew an Phlandáil.
Plandáil Uladh (1606 ar aghaidh).
Roimh Chogadh na Naoi mBliana sna 1590í, ba's Cúige Uladh an céatadán is mó de lucht na nGael in Éirinn agus bhí na Gaeil in Ultaibh, neamhchosúil leis an gcuid eile sa tír, iomlán saor ó smacht na nGall. Chríochnaigh an cogadh, a lean ó 1594 go dtí 1603, i ngéilleadh na dTiarnaí Ó Néill agus Ó Domhnaill, do choróin Shasana, ach chomh maith le sin, d'íoc rialtas Shasana in Éirinn go daor as, ó thaobh chostais agus stádais. Thairis sin, sa ghearrthéarma ba theip a bhí ann, mar go bhfuair na reibiliúnaigh téarmaí géilliúna a bhí an-fhial ar fad. Fuair na Gaeil mórán dá gcuid tailte ar ais, ach é sin faoi dhlí Shasana. Mar sin féin, nuair d'éalaigh Aodh Ó Néill agus na hIarlaí reibiliúnacha eile Éire, sa bhliain 1607 (Imeacht na nIarlaí a thugtar air) chun cúnamh a lorg ó Rí Pilib III na Spáinne, thapaigh an Leas-Tiarna, Arthur Chichester, an deis chun an chúige a phlandáil agus tailte na nIarlaí agus a lucht leanúna a fhógairt forghéillte. Ar dtús, bhí plandáil measartha beag i gceist ag Chichester, lena n-áirítear deontais mór do Thiarnaí dúchais na nGael a thaobhaigh leis sa chogaidh. Mar sin féin, chuir éirí amach Chathaoir Uí Dhochartaigh, sa bhliain 1608, isteach ar a phlean. Cheap Ó Dochartaigh nach bhfuair sé luach a shaothair ar a ról sa chogadh mar iar-chomhghuaillí na Sasanach.
Cuireadh an t-éirí amach faoi chois go tapa agus cuireadh chun báis é agus crochadh a cheann in airde ar phíce i mBaile Átha Cliath mar phionós don 'audacious traitor'. Thug an eachtra seo leithscéal do Chichester na Gaeil uilig a díshealbhú.
Sa bhliain 1603, fuair Eilís I bás, agus fuair Séamas coróin Shasana mar ba dhual dó, Séamus I Shasana de Séamus VI na hAlban. Aontaíodh an dá ríocht Sasana agus Albain agus ar ndóigh, fuair an rí nua seilbh ar Ríocht na hÉireann - a bhí i seilbh na Sasanach. Díoladh Plandáil Uladh dó mar comhpháirteach "Briotanach".i. Sasana agus Albain, a bhí mar aidhm aige ná Ulaidh a shíothlú agus shibhialú. Mar sin, bhí ar a laghad leath na gcoilíneach as Albain. Tar éis Imeacht na nIarlaí ghabh Rí Séamus sé cinn de na naoi gcontae i gCúige Uladh le haghaidh na plandála oifigiúla - Ard Mhacha, Fear Manach, An Cabhán, Cúil Raithin, Dún na nGall agus Tír Eoghain.
Bhí dhá fhachtóir chun chinn sa phlean, ceann amháin nach raibh an socrú scriosta ag éirí amach (faoi mar a tharla i gCúige Mumhan). Chiallaigh sé seo go mbeadh an talamh uilig a choigistiú agus ansin bhí sí athdháilte amach le haghaidh comhchruinnithe na gcoilíneach Briotanach a chruthú, i mbailte agus i ngarastúin nua, seachas an lucht plandála a shocrú i bpócaí scoite de thalamh a bhí choigiste ó na Gaeil, Níos mó na sin, bheadh toirmeasc sainráite ar na húinéirí talún nua tionóntaí Gaelacha a ghlacadh agus bheadh orthu tionóntaí a allmhairiú ó Shasana agus ó Albain. Bheadh cosc ar na plandálaithe talamh a dhíol do na hÉireannaigh.
Ba é an dara mórfhachtór a d'imir tionchar ar an Phlandáil ná an t-idirbheartaíocht idir grúpaí leasa éagsúla ar thaobh na Breataine. Bhí príomhúinéirí talún le bheith ina Ghealltóirí, fir saibhir ó Shasana agus ó Albain a gheall go dtógaidís tionóntaí as a gcuid eastát féin leo ón Bhreatain. Dheonaítí thart ar 3,000 acra (12 km ²) an duine orthu, ar choinníoll go lonnaídís ar a laghad 48 fear fásta (lena n-áirítear ar a laghad 20 teaghlach) a raibh orthu bheith ina gcainteoirí Béarla agus ina bProtastúnaigh. Mar sin féin, d'éirigh le bhfeachtas na n-ársaí chogaidh in Éirinn (ar a dtugtar Seirbheoirí) agus a bhí faoi stiúir Arthur Chichester, gur chóir go mbronnfar deontas talún dá gcuid féin orthu. Ós rud é nach raibh go leor caipitil príobháideach acu chun an coilíniú a mhaoiniú, thug Cathair Londain (an earnáil airgeadais i Londain) fóirdheontas dóibh chun rannpháirtíocht a ghlacadh san tionscnamh. Deonaíodh freisin a bhaile féin (Doire, a ainmníodh go hoifigiúil 'Londonderry', cé go dtugtaí Doire uirthi go hiondúil sa ghnáthchaint) agus tailte dóibh. Ba í Eaglais na hÉireann an mórfhaighteoir deireanach eile, bronnadh na heaglaisí agus na tailte go léir a bhí roimhe sin in úinéireacht ag an Eaglais Chaitliceach Rómhánach uirthi. Bhí sé i gceist go n-iompaíodh cléir ó Shasana agus ón Pháil na Gaeil ina bProtastúnach.
Bhí rath measctha ag na Sasanaigh agus Albanaigh sa Phlandáil. Faoi na 1630í, bhí 20,000 duine fásta fireann de lonnaitheoirí Sasanacha agus Albanacha i gCúige Uladh, rud a chiallaigh go bhféadfadh go raibh daonra na lonnaitheoirí chomh hard le 80,000 go 150,000. Ba thromlaigh áitiúla den daonra iad i nGleann na Finne agus i nGlann an Fheabhail (thart ar Dhoire an lae inniu agus oirthear Dhún na nGall) i dtuaisceart Ard Mhacha agus in oirthear Thír Eoghain. Bhain na plandálaithe lonnaíochtaí substaintiúila amach ar thailte neamhoifigiúil i dtuaisceart an Dúin, faoi stiúir James Hamilton agus Hugh Montgomery
Plandálacha níos déanaí (1610-1641).
Tharla roinnt plandálacha beaga eile faoi réimeas na Ríthe Seacaibíteacha - Séamas I agus Séarlas I - go luath sa 17ú céad. Tharla an chéad cheann díobh seo i dtuaisceart Chontae Loch Garman sa bhliain 1610, áit a tharla coigistiú tailte ón gClann Mhic Murrough Caomhanach.
Ós rud é go bhfuair an chuid is mó de na teaghlaigh le talamh in Éirinn í trí choigistiú éigeantach, sna ceithre chéad bliain roimhe sin, cé is moite de na Nua-Ghaill, ní raibh teideal dlíthiúil cuí ach ag fíorbheagán acu.
Dá thoradh sin, d'fhonn teideal cuí a fháil bhí iallach orthu an ceathrú cuid dá gcuid tailte a chailliúint. Úsáideadh an polasaí seo i gcoinne na gCaomhanach i Loch Garman agus ina dhiaidh sin in áiteanna eile freisin, chun eastáit na gCaitleachach a bhriseadh suas (ach go háirithe cinn na nGael) ar fud na tíre). Tar éis an fhasaigh a leagadh síos i Loch Garman, bhí plandálacha beaga eile curtha ar bun i Laois agus Uíbh Fhailí, An Longfort, Liatroim agus Tiobraid Árann Thuaidh.
Chun sampla amháin a ghlacadh, sa bhliain 1626 bhunaigh an rí Séamas I a theideal úinéireachta ar Osraí Uachtarach i gContae Laoise, ina iomlán, lena n-áirítear mainéar Uí Fhairchealláin.
D'éiligh Séamas oidhreacht ríoga ón teaghlach de Clare ag an cúistiúnacht talún a tionóladh i bPort Laoise (nó Maryborough) agus thionscain sé plandáil an limistéir, sa bhliain 1626. Dhiúltaigh John Fitzpatrick, Barún Osraí Uachtarach, mainéar Bhaile an Chaisleáin a chur faoi bhráid na plandála. Sa bhliain 1537, d'aontaigh Brian MacGiolla Phádraig, sinsearach Fitzpatrick, Osraí Uachtarach a ghéilleadh don rí Anraí VIII agus athbhronnadh an tiarnas faoi dhlí Shasana dó agus ceapadh é ina Bharún Osraí Uachtarach, sa bhliain 1541.
Éirí Amach 1641.
I mí Dheireadh Fómhair 1641, tar éis drochfhómhair agus in aeráide pholaitiúil bhagartha, sheol Féilim Ó Néill ceannairc, ag súil casaoidí éagsúla na n-úinéirí talún Caitliceach a cheartú. Mar sin féin, nuair a bhí an t-éirí amach ar siúl, tháinig fearg na nGael chun fiuchta i gCúige Uladh i n-ionsaithe neamhairdiúila ar na coilínigh.
D'ionsaigh na Caitlicigh Éireannacha na plandálacha ar fud fad na hÉireann, ach go háirithe i gCúige Uladh. Thuairiscigh scríbhneoirí Sasanacha ag an am go raibh os cionn 100,000 íospartach Phrotastúnach básaithe ach mheas William Petty, ina suirbhé sna 1650í, go bhfuair thart ar 30,000 bás. Le déanaí, áfach, tugtar le fios ó thaighde bunaithe ar scrúdú na dtaiscí a d'fhág na dídeanaithe Protastúnacha, a bailíodh sa bhliain 1642, gur maraíodh 4,000 coilínigh go díreach san eachtra agus b'fhéidir suas le 12,000 eile ó ghalar nó easnamh tar éis iad a bheith díbeartha as a dtithe.
Coigistiú talaimh d'fhorsaí Chromail(1652).
Bhí Éireannaigh na Comhdhála ag súil ar bhua na Ríogach i gCogadh na dTrí Ríocht, ionas go bhféadfadh siad a bheith dílis do Shéarlas I agus iachall a chur air glacadh leis i n-éileamh - lena n-áirítear caoinfhulaingt reiligiún i gcomhair na gCaitliceach, féin-rialtas na hÉireann agus deireadh a chur le polasaí plandála. Mar sin féin, cloíodh lucht tacaíochta an Rí, i gCogadh Cathartha Shasana ag lucht tacaíochta na Parlaiminte (Parliamentarians) nó na 'Maolchinn' faoi cheannas Chromail. Bhí lucht Chromail tiomanta i dtreo athghabháil na hÉireann agus bearta a dhéanamh chun go bpionósófar iad siúd a bhí freagrach as Éirí Amach 1641. Sa bhliain 1649, bhain Cromail agus a Mhodh-Arm Nua tír na hÉirinn amach agus sa bhliain 1652, bhí an concas ina iomlán beagnach aige.
Socraíocht níos déanaí.
I gcás an chuid eile den 17ú haois, rinne na Caitlicigh in Éirinn iarracht fáil réidh le Acht an tSocraithe. Bhain siad seo amach, go hachomair, faoin rí Séamus II, i rith Chogadh an Dá in Éirinn, ach spreag briseadh na Seacaibíteach bhabhta eile de choigistiú talún. Chonaic na 1680í agus 90í tonn mhór eile lonnaíochta in Éirinn (cé nach phlandáil eile í). Ba Albanaigh go príomha iad na daoine nua seo, na mílte díobh ag éalú ó ghorta ó ísealchríoch agus ó dheisceart na hAlban. Ba ag an bpointe seo a rinneadh an pobal Protastúnach agus daoine de shliocht na hAlban (ar Phreispitéirigh iad de ghnáth) tromlach glan de dhaonra Chúige Uladh. Lonnaigh grúpa eile in Éirinn ag an am seo freisin, na Úgónaigh, a bhí díbeartha as an Fhrainc tar éis aisghairme Fhorógra Nantes, sa bhliain 1685. Ba iarshaighdiúirí cuid mór de na Francaigh, a throid ar an taobh Chlann Bhullaí in Éirinn.
Torthaí fadtréimhseacha.
Dáileadh na bProtastúnach in Éirinn, 1861-1991
Bhí tionchar domhain ag na plandálacha ar Éirinn ar bhealaí éagsúla. An chéad cheann, ba ea scrios na n-uasaicmí dúchasach agus curtha ina n-ionad, Cinsealacht Phrotastúnach, de bhunadh na Breataine-(Sasanaigh den chuid is mó) úinéirí talún Protastúnach. Bhí a seasaimh teanntaithe ag na Péindlíthe, a dhiúltaigh cearta polaitiúla agus talamh do Chaitlicigh agus go feadh méid éigin do Phreispitéirigh.


Georg Elser.
Cumannach Gearmánach a bhí in Georg Elser (a tháinig chun saoil ar an 4 Eanáir 1903 i Hermaringen i gcóngar do Stuttgart agus a cuireadh chun báis i gcampa géibhinn Dachau ar an 9 Aibreán 1945) a d'fhéach le hAdolf Hitler a mharú le buama dá dhéantús féin i dteach tábhairne Bürgerbräukeller ("Beoirhalla na Saoránach"), München.
Saor adhmaid agus ceardaí oilte a bhí in Elser, agus chuir sé a bhuama i gcrannóg óráidíochta an bheoirhalla. Mhaidhm an buama de réir mar a bhí socraithe ag Elser, ar an 8 Samhain 1939, an lá a tháinig Hitler go München le cothrom lae Cheannairc an Bheoirhalla a dhéanamh - an iarracht mhí-ádhúil a rinne sé i Mí Samhna na bliana 1923 leis an gcumhacht a shealbhú sa Ghearmáin. Mar a d'iompaigh an scéal amach, áfach, b'éigean do Hitler an áit a fhágáil roimh ré leis an traein a cheapadh, agus tháinig sé slán sábháilte. Nuair a phléasc an buama, áfach, maraíodh ochtar daoine.


Tomás Ó Flatharta.
Iar-imreoir peile is ea Tomás Ó Flatharta. Ciarraíoch atá ann. D'imir sé le foireann Chiarraí sular ghlac sé post ina bhainisteoir ar Chontae na hIarmhí idir na blianta 2005 agus 2009. B'é laoch eile na Ríochta Páidí Ó Sé a thug post dó ar fhoireann bhainisteoireachta an chontae don chéad uair sa bhliain 2003, agus tháinig sé isteach ina áit nuair a d'éirigh Ó Sé as dhá bhliain ina dhiaidh sin. Bhí tús maith ag Ó Flatharta ina ghairmréim bhainisteoireachta nuair a shroich an Iarmhí cluiche ceathrú ceannais na hÉireann sa bhliain 2006. Sa bhliain 2008, bhuaigh an contae Roinn 2 sa tSraith Náisiúnta, agus ba bheag nach bhfuair siad an ceann is fearr ar Bhaile Átha Cliath agus Tír Eoghain sa Chraobh.
Ba dhrochbhliain é 2009 don chontae, áfach. Ní raibh bua ar bith acu sa tsraith agus chlis siad in aghaidh Chontae na Mí sa chraobh. D'éirigh Ó Flatharta as a phost mar thoradh.


Biddy Jenkinson.
Scríbhneoir Éireannach is ea Biddy Jenkinson (ainm cleite), Máire Ní Aodh is fíorainm di.
Rugadh í sa bhliain 1949 i mBaile Átha Cliath agus d'fhreastail sí ar Choláiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá bailiúcháin filíochta, dhá bhailiúchán gearrscéalta agus drámaí foilsithe aici.
Tá sé ráite go bhfuil sí ag iarraidh léargas nua a thabhairt ar bhunús naofa an dúlra agus ar a ndéanann na mná lena chothú. Tá suim mhór aici sa traidisiún liteartha. Tá rogha déanta aici den Ghaeilge mar theanga chruthaitheach agus deir sí go bhfuil sí go mór i gcoinne an éilimh go n-aistreofaí gach saothar Gaeilge go Béarla gan mhoill. Moladh a saothar as a dhianmhothú, a ghreann agus a ilghnéitheacht.
Bhí sí ina heagarthóir ar "Éigse Éireann/Poetry Ireland Review" ón mbliain 2000 go dtí an bhliain 2001.
Nótaí.
Jenkinson, Biddy
Jenkinson, Biddy


Tour de France.
Tour de France (2008 - Páras)
Rás rothaíochta is ea an Tour de France a bhíonn ar siúl gach bliain. Is é an Tour de France an rás rothaíochta is cáiliúla ar domhan. Críochnaítear an rás ar an Champs-Élysées.
Stair.
Bhí an rás buaite faoi sheacht ag an Meiriceánach Lance Armstrong.


Rembrandt.
Féinphortráid Rembrandt ón bhliain 1661
Péintéir agus eitseálaí Ísiltíreach é Rembrandt Harmenszoon van Rijn, a rugadh ar an 15 Iúil 1606 agus a fuair bás ar an 4 Deireadh Fómhair 1669. Bhí sé ar na healaíontóirí ba thábhachtaí i stair na hEorpa. Saolaíodh Rembrandt i Leiden na hÍsiltíre agus fuair sé bás in Amstardam.


Bun (ceimic).
Tugann na ceimiceoirí bun ar na comhdhúile ceimiceacha atá in ann na haigéid a mhaolú is a neodrú. An chomhdhúil ar féidir léi páirt an bhuin a dhéanamh sna himoibriúcháin cheimiceacha, deirtear go bhfuil sí bunata. Sa chiall is bunúsaí, is bun í an chomhdhúil ar féidir léi an t-ian hidrigine H+ a ghlacadh chuici ón aigéad sa tuaslagán uisce. Tá an tuiscint seo bunaithe ar theoiric Brønsted agus Lowry faoi na bunanna agus na haigéid, ach is féidir an coincheap a chiallú ar dhóigheanna eile fós. De réir theoiric Arrhenius, is ionann bun agus comhdhúil atá in ann iain hiodrocsaíde OH- a chruthú sa tuaslagán uisce. Ón taobh eile de, tugann teoiric Lewis bun ar an móilín nó ar an adamh a bhfuil leictreondís shaor aige, ionas gur féidir leis nasc ceimiceach a cheangal d'adamh, d'ian nó de mhóilín eile a bhfuil leictreondís de dhíth air.


Níl Aon Ní.
Dán le Cathal Ó Searcaigh, file Conallach, is ea Níl Aon Ní. Dán grá atá ann, ach grá neamhchomhlíonta atá i gceist. Tá cuid de thréithe na n-amhrán tuaithe le haithint ar "Níl Aon Ní". Tá codarsnacht sa dán idir saol na tuaithe (i dTír Chonaill) agus saol na cathrach (i mBaile Átha Cliath). Tá an dán ar churaclam Gaeilge na hArdteistiméireachta.


Maigdiléana.
Dán faoi striapach i Londain is ea Maigdiléana. Is í Máire Mhaigdiléana atá i gceist sa teideal. Striapach ba ea í agus mhaith Críost a peacaí di. Chum Cathal Ó Searcaigh an dán. Tá sé ar churaclam Gaeilge na hArdteistiméireachta.


Gúrú i gClúidíní.
Cnuasach dánta leis an bhfile Cathal Ó Searcaigh is ea Gúrú i gClúidíní. D'fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta é sa bhliain 2006.
Ainm.
Tá mac uchtaithe ag an Searcach i Neipeal, Prem Timalsina, is dán faoi mhac Prem, Prashant, a thugann a ainm don leabhar.
Oileán na Marbh.
Seo dán a bhfuair an file coimisiúnú air faoi na hoileáin bheaga amach ó chósta Thír Chonaill, áit ar cuireadh leanaí a cailleadh sular baisteadh iad. Tá ceol curtha leis ag Neil Martin agus chas Maighread Ní Dhomhnaill agus an West Ocean String Quartet é ag ceolchoirm sa bhliain 2006.


Comhaltas Ceoltóirí Éireann.
Is eagraíocht Éireannach é Comhaltas Ceoltóirí Éireann a dhéanann caomhnú ar cheol traidisiúnta na hÉireann. Bunaíodh an eagraíocht sa bhliain 1951, agus is iomaí craobh atá bunaithe aici timpeall na tíre. Eagraíonn sí comórtas mór darbh ainm an Fleadh Cheoil.


An Chiméiris.
Is í an Chiméiris, nó an Chambóidis, teanga oifigiúil na Cambóide. Ceann de na teangacha Astráiseacha í, cosúil leis an Vítneaimis, agus í ó dhúchas ag cúig mhilliún déag de dhaoine, a bheag nó a mhór - is deacair líon cruinn na gcainteoirí a shocrú, agus is féidir go bhfuil fiche milliún acu ann. Tá cónaí ar an gcuid is mó de na cainteoirí sa Chambóid féin, ar ndóigh, ach tá diaspóra mór ann i dtíortha eile, ar nós na Téalainne, na Fraince, na hAstráile agus na Stát Aontaithe. Tá gaol sách gar aici leis an teanga Mon, a bhí ina teanga thábhachtach in Oirdheisceart na hÁise tráth, cé go bhfuil a cuid cainteoirí scaipthe ar fud an réigiúin anois. Fuair an Chiméiris cuid mhór focal ón bPáilis agus ón tSanscrait, toisc gur teangacha tábhachtacha iad siúd i gcreideamh na tíre, an Búdachas. Is follasach go raibh an-tionchar ag teangacha beo an réigiúin ar an gCiméiris fosta, an Téalainnis agus an Vítneaimis mar shampla.
Murab ionann agus an chuid is mó de theangacha an réigiúin, ní teanga thonúil í an Chiméiris. Tá córas scríbhneoireachta dá cuid féin ag an gCiméiris, ar a dtugtar "aksar khmer", agus is aibítir shiollach é.


112 (uimhir theileafóin).
Is uimhir éigeandála é 112. Baintear feidhm as an uimhir seo ar fud an domhain, go háirithe san Eoraip. Trí fheidhm a bhaint as an uimhir seo, is féidir fios a chur ar na gardaí, ar sheirbhísí dóiteáin, ar sheirbhísí sláinte, agus araile, am ar bith.
Tíortha.
Is féidir 112 a úsáid sna 28 ballstáit den chomhphobal Eorpach, maraon le go leor tíortha eile timpeall an domhain, ar nós an Rúis, an Eilbhéis, an Úcráin, an Íoslainn nó an Iorua. I Meiriceá nó i gCeanada cuirtear an glaoiteoir ar aghaidh go huathoibríoch chomh luath agus a dhiailítear 112. Tá eolas ag roinnt tíortha de chuid Mheiriceá Laidinigh freisin – mar shampla Cósta Ríce. Ina theannta sin úsáidtear 112 sna ceantair timpeall an Aigeán Ciúin, mar shampla Vanúatu agus Nua Shéalainn. Tá go leor ionaid rialaithe in ann déileáil le glaochanna éigeandála i dteangacha éagsúla. Maraon leis an uimhir éigeandála Eorpach tá an uimhir éigeandála naisiúnta fós bailí.
Buanna 112 agus tú ag úsáid guthán soghluaiste.
Mura bhfuil glacadh ar bith le fáil ar líonra barrfhabhair an chárta SIM, trasnófar an glaoch go dtí líonra eachtrach (soláthróir guthán soghluaiste difriúil), má bhíonn sé ar fáil. Ansin tagann ‘Glaochanna Éigeandála amháin’ ar an scailéan. I gcásanna áirithe, is féidir glaochanna a dhéanamh ar uimhreacha éigeandála nuair nach féidir glaochanna eile a dhéanamh, mar shampla, nuair a bhíonn bac ar an nguthán ó ghlaochanna amach mar gheall ar bhillí neamhíoctha. Ina theannta sin, ní gá díghlasáil a dhéanamh ar an nguthán soghluaiste nó cód PIN a chur isteach chun glao ar 112. Chun mí-úsáid a sheachaint, ní féidir glaoch éigeandála a dhéanamh i dtíortha áirithe (mar shampla an Bheilg, an Iodáil, an Romáin, an Eilbhéis, an Bhreatain Mhór, an Chipir agus an Ghearmáin) gan cód SIM feidhme.
Lá an uimhir éigeandála Eorpach, agus an leibhéal de cháil.
Sa bhliain 2007, chinntigh Parlaimint na hEorpa nach raibh eolas ag go leor daoine ar an uimhir éigeandála 112 agus cén áit is féidir é a úsáid. Sa bhliain 2008, ní raibh eolas ag ach 28% de dhaonra na hEorpa faoin uimhir éigeandála ar fud na hEorpa. Chun feasacht a spreagadh ar 112, shínigh Coimisiún na hEorpa, Parlaimint na hEorpa agus Comhairle na hEorpa rún trí pháirtí sa bhliain 2009 agus d’fhógraigh siad 11 Feabhra (11/2) ‘Lá Eorpa 112’. Go háirithe ar an lá seo, ba chóir go mbeadh imeachtaí ar siúl chun feasacht a spreagadh agus úsáid ceart a dhéanamh den uimhir éigeandála Eorpach. Sa bhliain 2013 cheana féin bhí eolas ag thart ar 27% de shaoránaigh Eorpacha faoin úsáid ar fud na hEorpa de 112. Céatadán 29% a bhí ann in Éirinn.
Stair.
Chinntigh Comhairle na nAirí Eorpa tús ré an uimhir éigeandála Eorpach sa bhliain 1991 mar thoradh ar mholadh Coimisiún na hEorpa. Ó shin, dhaingnigh 112 sa phróiséas reachtach.
112 mar shiombail Eorpach.
Tá go leor feidhmeanna suiméala éagsúla ag an uimhir éigeandála Eorpach. Tógann 112 seirbhísí éigeandála agus tarrthála, briogáid dóiteáin agus gardaí tarrthála ó fud na hEorpa le chéile – i dtíortha áirithe fiú amháin ionaid uimhir éigeandála.
Ceanglaíonn an uimhir éigeandála coitianta eagraíochtaí tarrthála na hEorpa le chéile agus is mar shiombail é de chultúr an chúnaimh. Tá feasacht ag méadú lá i ndiaidh lae ar 112 mar uimhir éigeandála, freisin is siombail é 112 den Aontas Eorpach.


Christchurch.
Is í Christchurch an chathair is mó ar Oileán Theas na Nua-Shéalainne, agus an chathair leis an dara limistéar uirbeach is mó sa tír sin (i ndiaidh Auckland). Tá sí suite ar bhruach na hAvon i réigiún Canterbury. Is é Ōtautahi an t-ainm Māori atá ar an chathair, agus tugtar 'The Garden City' (Cathair an Ghairdín) uirthi mar leasainm.


Māori.
Is iad na Māori (Maoraigh) bundúchasaigh Pholainéiseacha na Nua-Shéalainne.


Ceann an Mhaighe.
Nuair a luaitear Ceann an Mhaighe (Béarla: "Canovee", ársa: "Cannaway"), 'séard atá i gceist ná pobal tuaithe, ceantar tuathúil is núicléas shráidbhaile i nGleann na Laoi, Contae Chorcaí, Éire. Tá iar-pharóiste Caitliceach is Eaglais na hÉireann, "Cannaway", mar lár ag an gceantar seo i mBarúntacht Mhúscraí Thoir.


Valentina Matviyenko.
Is polaiteoir Rúiseach agus gobharnóir Chathair Pheadair í Valentina Ivanovna Matviyenko (Rúisis: "Валентина Ивановна Матвиенко") a rugadh i Shepetovka, an Úcráin ar 7 Aibreán 1949.


Verfassungsschutz.
Is é an Verfassungsschutz, nó Cosaint an Bhunreachta (fíorainm: "Bundesamt für Verfassungsschutz", nó "Údarás na Cónaidhme um Chosaint an Bhunreachta") údarás inmheánach faisnéise na Gearmáine. Is minic a deirtear gurb é an fórsa póilíneachta polaitiúil é, ach níl cumhachtaí na bpóilíní ag lucht cosanta an bhunreachta - ní bhíonn siad go bunúsach ach ag bailiú faisnéise.
Tugtar "Uachtarán" nó "Präsident" ar cheannasaí an údaráis, agus é ag obair d'Aire Gnóthaí Inmheánacha na Cónaidhme ("Bundesinnenminister"). Tá ceanncheathrú fheidearálach Chosaint an Bhunreachta suite i gKöln, ach thairis sin, tá údaráis chosúla i stáit na Cónaidhme go léir, agus iad ag obair d'Airí Gnóthaí Inmheánacha a stát féin. Uaireanta, bíonn an t-údarás feidearálach agus údaráis na stát éagsúil ag teacht salach ar a chéile, agus is minic a deirtear gur chóir don Ghearmáin seirbhísí na faisnéise inmheánaí a lárú in aon ionad amháin. Cuid thábhachtach de chultúr pholaitiúil na tíre é dílárú agus déabhlóid na cumhachta, ós stát cónaidhme nó stát feidearálach í an Ghearmáin inniu. Mar sin, níor tháinig údaráis na cónaidhme agus na stát ar chomhréiteach faoi athchóiriú Chosaint an Bhunreachta go fóill.
Tá cuspóirí an údaráis bunaithe ar an tríú mír sa Dlí um Chosaint an Bhunreachta ("Bundesverfassungsschutzgesetz") ón 30 Mí na Nollag 1990.


Gearóid Mac Spealáin.
Scríbhneoir agus staraí ba ea Gearóid Mac Spealáin (1904-1975).
Óige.
Rugadh Mac Spealáin i gCathair Luimnigh i mí an Mheithimh 1904. B'úmadóir as Mainistir Uaithne é a athair, Micheál Spenser. Ellen Corbett an t-ainm a bhí ar a mháthair. Cailleadh Micheál nuair a bhí Gearóid an-óg.
Oideachas.
D'fhreastail sé ar scoil na mBráithre Críostaí i Sráid Seasnáin agus d'éirigh go maith leis: san Ardteistiméireacht, fuair sé an chéad áit sa tír. Rinne Mac Spealáin cúrsa BA i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath (1923-24) agus Dubhghlas de hÍde mar ollamh aige. Bhain sé céim mháistir amach ina dhiaidh sin.
Múinteoir agus cigire.
Chaith sé tréimhse mar oide scoile i Luimneach, ach ceapadh é ina chigire scoile sa bhliain 1930. Sa bhliain 1937, d'éirigh sé as an bpost sin agus chuaigh sé i mbun scríbhneoireachta.
Scríbhneoireacht.
Is iomaí aistriúchán a rinne Mac Spealáin ar leabhair scoile. Scríobh sé drámaí do pháistí freisin. Is ar a leabhair staire is mó a sheasann a chlú, áfach. Foilsíodh "Cathair Luimnigh I & II" sa bhliain 1950, "Uí Cairbre Aobhdha" sa bhlain 1960 agus "Stair Aos Trí Muighe" sa bhliain 1967. Bhíodh Mac Spealáin ag obair mar mhúinteoir i gColáiste Bhréanainn i mBaile an Bhuinneánaigh chuile shamhradh agus foilsíodh "Ar Chamachuaird laisteas den tSionainn" sa bhliain 1965. Theip an tsláinte air ina dhiaidh sin, go mór mhór radharc na súl, agus cailleadh sa bhliain 1975 é. Bhí a shaothar deireanach, "Stair Uí Chonaill Gabhra" (a foilsíodh sa bhlain 2004) críochnaithe aige i láimhscríbhinn.


Natalia Estemirova.
Gníomhaí ar son chearta an duine ba ea Natalia Khusainova Estemirova (Rúisis: "Наталья Хусаиновна Эстемирова")(1958 – 15 Iúil 2009), a bhí ina baill den eagraíocht Rúiseach chearta daonna ' Cuimhneachán' (Rúisis: Мемориал).
Fuadaíodh Estemirova ar an 15 Iúil 2009 ag a 8.30 i.n. ó a baile i nGrozny, an tSeisnia. Gabh ceathrar fear neamhaithnid í nuair a bhí sí ar a bealach chuig na hoibre. De réir na péas, bhí dhá urchar ina ceann agus ina cliabhrach agus a corp fágtha ar thaobh na bhealaí mhóir i Gazi-Yurt, Nazran, sráidbhaile atá trasna na teorann san Iongúiséit.
Beathaisnéis.
Rugadh í i Saratov Oblast (Rúisis: "Saratovskaya oblast"), atá ina Bhallaonaid de Chónaidhm na Rúise. Bhí tuismitheoirí measctha aici, Rúiseach-Seisniach. Bhain sí céim amach sa stair ó Ollscoil na Seichnia agus d'oibrigh sí mar mhúinteoir i nGrozny go dtí 1998. Bhí fianaise bailithe ar sáruithe chearta daonna i Seisnia ag Estemirova, ó thús an chogaidh sna Cugais Thuaidh, san bhliain 1999. Bhí iníon aici, atá anois ina dhéagóir agus agus bhí sí fágtha ina baintreach nuair a fuair a fear chéile, gur póilín é, bás.
Sa bhliain 2000 ceapadh í mar ionadaí na heagraíochta 'Cuimhneachán' ina lárionad chearta daonna i nGrozny. D'obraíodh Estemirova
Estemirova le Anna Politkovskaya (iriseoir imscrúdaithe) agus in éineacht le Stanislav Markelov (an dlíodóir chearta daonna); beirt a dúnmharaíodh freisin, sa bhliain 2006 agus 2009, faoi seach.


Anna Politkovskaya.
Iriseoir agus scríbhneoir a bhí in Anna Stepanovna Politkovskaya, "née" Mazeppa (Rúisise: "А́нна Степа́новна Политко́вская"). Chaith sí dúthracht a saoil le cearta an duine agus saoirse an phreasa a chur chun cinn sa Rúis, agus sa deireadh fuair sí bás ar a son. Is é an tuiscint a bhí aici ar chogadh na Seisnia ná gur cinedhíothú glan ar na Seisnigh a bhí ann, agus í ag cur in aghaidh an chogaidh. Bhí sí go tréan in aghaidh an uachtaráin Vladimir Putin freisin. Ar an 7 Deireadh Fómhair 2006, lámhachadh í nuair a bhí sí ag dul isteach san ardaitheoir sa bhloc árasán ina raibh ina cónaí.
A Saol.
Rugadh Anna Mazeppa i Nua-Eabhrac sa bhliain 1958. Úcránaigh ab ea a tuismitheoirí, agus iad ag obair ina dtaidhleoirí sna Náisiúin Aontaithe. Tháinig Anna i gcrann i Moscó, agus sa bhliain 1980 bhain sí amach céim ollscoile ó roinn na hiriseoireachta in Ollscoil Stáit Mhoscó ("Moskovskiy Gosudarstvennyi Universitet, MGU"). Phós sí comh-mhac léinn ansin, Aleksandr Politkovskiy, agus saolaíodh beirt chlainne dóibh, mar atá, an iníon Vera agus an mac Ilya.
Chaith sí na blianta 1982-1993 ag obair don nuachtán "Izvestiya", agus ina dhiaidh sin don "Obshchaya Gazeta". Dhírigh sí ar na fadhbanna sóisialta sa Rúis, go háirithe ar chruachás na dteifeach. Sa bhliain 1999, thosaigh sí ag scríobh don "Novaya Gazeta", nuachtán a raibh clú na hiriseoireachta iniúchaí air.


Nazran.
Is cathair í Nazran (Rúisis: Назра́нь; Iongúis: Наьсара, Näsara) i bPoblacht na hIongúiséitesa, Ballaonaid de Chónaidhm na Rúise. Bhí sí ina phríomhchathair ar Phoblacht na hIongúiséite, sna blianta 1991–2000, roimh thógáil an bhaile Magas, mar phríomhchathair nua. Is í Nazran an chathair is mó san Iongúiséit; bhí daonáireamh measta ar 134,280 aici, sa bhliain 2008.


Nuacht24.
Cuireann Nuacht24, atá lonnaithe i mBéal Feirste, seirbhís nuachta ar fáil as Gaeilge ar bhonn leanúnach: déanann an fhoireann nuashonrú ar an suíomh gréasáin go rialta. Foilsíodh leagan clóite gach seachtain ó thús 2009 go dtí lár 2010 freisin. Bhunaigh an t-iriseoir aitheanta Eoghan Ó Néill an tseirbhís sa bhliain 2009: tháinig sí i gcomharbas ar a bhlag nuachta, "An Druma Mór". Tá ceathrar fostaithe ag an nuachtán agus tá ailt foilsithe ag scríbhneoirí amhail Eamon Ó Reachtair agus Meadbh Ní Eadhra air.
Cúlra Uí Néill.
Iriseoir aitheanta is ea Ó Néill atá mar eagarthóir nuachta ar Raidió Fáilte i mBéal Feirste. Tá go leor taithí aige: iar-eagarthóir ar Lá Nua agus iar-iriseoir le BBC Uladh is ea é freisin. Bronnadh gradam air mar "Iriseoir na Bliana" ag Gradam Cumarsáide an Oireachtais i dTeach Farmleigh.
An Todhchai.
Tá Nuacht24 maoinithe ag an Ciste Craoltóireachta Gaeilge, Ciste de chuid "Northern Ireland Screen". Faigheann an Ciste £3m chuile bhliain ón Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta i dTuaisceart Éireann. Chuile bhliain, tugann sé maoiniú le haghaidh 75 uair an chloig ar a laghad de chláir Ghaeilge ar TG4, RTÉ agus BBC TÉ.
Beidh Ó Néill agus an fhoireann ag leanúint ar aghaidh le forbairt www.nuacht24.com ina mbeidh físeáin agus sruthanna nuachta ar fáil.


Eaglais Choláisteach San Nioclás.
Is í Eaglais Choláisteach San Nioclás an eaglais mheánaoiseach is mó in Éirinn atá go fóill in úsáid mar eaglais pharóiste. Tógadh í timpeall na bliana 1320 ar shuíomh séipéil a bhí ann roimhe sin. Ag an am sin, tógadh an chórlann, an chroslann agus corp na heaglaise. Le linn na séiú aois déag, nuair a bhí rath mór ar chúrsaí tráchta na Gaillimhe, méadaíodh an eaglais agus cuireadh taobhroinn thuaidh agus theas uirthi; tógadh an chroslann theas, Séipéal na Naomh Shacraiminte, agus an cloigtheach. Tá an eaglais coiscrithe do San Nioclás, Easpag Mhíora san Áise Bheag sa 4ú céad. Cé gur mar naomh-phatrún na bpáistí (Santa Claus) is fearr a bhfuil cáil air anois, le linn na meánaoiseanna is mó a bhí cáil air mar phátrún na mairnéalach. Is é sin an chúis gur gnáth go mbíonn eaglaisí coiscrithe dó i gcalafoirt fharraige a tógadh sna meánaoiseanna ar nós na Gaillimhe. Ta an eaglais i seilbh Eaglais na hÉireann.
Stádas Coláisteach.
Ardaíodh an eaglais chuid an stádais seo ar an 28ú Meán Fómhair sa bhliain 1484, trí litreacha faoi shéala an ardeaspaig Donatus Ó Muireadhaigh, Ardeaspag Tuama, an bhliain chéanna a bhfuair Cathair na Gaillimhe a Chairt Ríoga. Deimhníodh stádas na heaglaise ar an 8ú Meán Fomhair sa bhliain dar gcionn, tríd bhulla de chuid an Phápa Innocentius VIII (Super Dominicum Gregem).
Nótaí staire.
Taobh amuigh,ar an taobh thoir
Sa bhliain 1652, tar éis léigear naoi mí, gabh fórsaí Chromail an chathair. Deir an béaloideas gur scrios cuid mhaith d'earraí na heaglaise, agus gur úsáid siad an foirgneamh mar chóir dá gcapaill. Deirtear chomh maith gur cinnte go raibh Críostóir Colambas ag Aifreann anseo sa bhliain 1477, agus gur féidir gur thug scéala a chuala sé faoi Naomh Breandán an Loingseoir, manach Éireannach a sheol go Meiriceá sa 6ú aois, spreagadh dó dul ag lorg tíortha san iarthar.
Umar Baiste.
Rinne é ag deireadh na 16ú nó na 17ú aoise, agus is álainn an snoíodóireacht ata air. Tá cosúlacht idir dhá thaobh de agus snoíodóireacht ar fhuinneoga ón 16ú aois ata san eaglais. Ar thaobh amháin ta "fleur-de-lys", "triskele" agus madra. Tá an t-umar seo in úsáid go fóill.
Crois Cheilteach.
Tá Crois Cheilteach mhór in aice leis an bhfalla thuaidh mar leacht chuimhneacháin ar mhuintir an pharóiste a fuair bás sa Chéad Chogadh Domhanda (1914-'18).
Dhá bhratach.
Tá dhábhratach ar crochadh ar dhá thaobh doras Shéipéal na naoimh Shacraiminte. Is iad seo Meirgí Catha a bhí ag na Connaught Rangers, rannán den Arm a cuireadh le chéile sa bhliain 1793, a throid i rith na gCogaí Leithinseacha (1808-1814).
Clocha na nGairm Bheatha.
Ar urlár na taobhroinne thuaidh tá cnuasach leac uaighe, agus chuid acu tá comhartha slí bheatha an duine mhairbh. Ar ceann amháin acu ta trí chasúr a bhfuil corónacha orthu, comhartha órcheardaí. Ar cheann eile tá comhartha saoir chloiche, agus ar cheann eile fós comhartha díoltóra olla (madra ar iall agus deimheas). Ar chlocha eile tá comharthaí a bhaineann le cúipéir nó siúinéir, agus le táilliúir. Nuair a deisíodh an eaglais thángthas ar trí nó ceithre creatlach daoine a hadhlacadh le chéile sa láthair seo.
Séipéal na Naomh Shacraiminte.
Ag an mbealach isteach go dtí an séipéal tá léachtán nó deasc léitheora déanta as cloch. Is féidir gur athraíodh é ó phroinnteach 'Teach an Choláiste' a bhíodh gar do thaobh thiar na heaglaise, agus a leagadh sa bhliain 1836. Nuair a bhíodh béilí ar siúl sa phroinnteach, bhíodh ball den chomhthionól ina sheasamh ag léachtán ag léamh sleachta ón mBíobla. Tá "piscina"(áit a nitear soithí naofa) gar don altóir, a rinneadh as sean leac uaighe: agus tá cloch ghreanta ón 15ú nó 15ú aois sa bhalla os cionn an dorais. Is cosúil gur bhain an chloch seo le tuama, agus gur cuireadh anseo í nuair a deisíodh an eaglais sna 1950í. Baineann ainm an tséipéil leis an nós meánaoiseach an sacraimint a choimeád i séipéal ar leith.
An Benitier (Umar Uisce Coiscrithe).
Umar Uisce Coisriche, 'An Benitier'.
Rud an-neamhchoitianta is ea an Benitier, nó Umar Uisce Coiscrithe, a sheasann leis féin. baineann sé le deireadh an 15ú céad, nó tús an 16ú céad. Is gnáth go mbíodh umair mar seo greamaithe don bhfalla. Ar an gcloch sileáin os cionn doras an chlogáis, in aice leis an leabharlann, tá sníodóireacht ó na meánaoiseanna a thaispeánann cú na bhflaitheas ar thóir giorria an anama trasna droichead na síoríochta. In airde os cionn an dorais ta 'Ailéar na Lobhar', agus ainneoin an ainm sin níl ann ach slí isteach go dtí an clogás os a chionn. Ar aghaidh an áiléir tá clocha greannta ar nós na cloiche atá sa taobh-shéipéal, a cuireadh anseo i rith deisiúcháin na 1950uí.
Leabharlann Henry.
Sa taobhroinn thuaidh, cuid den eaglais a samhlaítear le muintir French. Tá níos mó ná 4,500 leabhair anseo, a caomhnaíodh le linn scéim Rialtais FÁS. Is sampla maith an cnuasach seo de leabharlann ó aimsir na Banríona Victoria, agus ba leis an Oirmhinneach Joseph Henry D.D. í. Aistríodh an Leabharlann ó Ardeaglais Naomh Mhuire, Tuaim. Ar choirbéal taobh istigh sé dhoras na leabharlainne tá snoíodóireacht ón 16ú céad d'fhear agus greim aige ar dhá chraobh fhíonchaor.
An Trasnú.
Sa seomra os cionn an trasnú tá cling deich gclog a rinneadh i mblianta éagsúla ó 1590 go 1895.
An Phuilpid.
Tógadh an phuilpid i gcuimhne an Ró-Oirmhinneach James Daly., Bardach deireanach na heaglaise.
An Chórlann.
Tá an chórlann sa chuid is sine den eaglais, mar a mbíodh eaglais níos sine fós. I measc airithe suimíúla anseo tá suíochán cloiche nó "sedelia", "piscina" beag, agus 'cathaoir an Easpaig' a bhfuil forscáth uirthi.
Orgán Walker (1912).
Tá an t-orgán suite istigh san áit a mbíodh Séipéal Naomh Phádraig. Bhíodh an chéad orgán sa chroslann theas, os cionn tuama James Lynch. Tá cuntas gur ag tús an 19ú céad, sar ar ceannaíodh an t-orgán, go raibh beirt bhan le cláirseacha ag tionlacan an cheoil.
Tuama na Churadh Chroise.
Tá an tuama seo i Séipéal Chríost, ón 13ú nó an 14ú aois agus is é seo an tuama is sine san eaglais. Is féidir gur aistríodh é ó shéipéal na Ridirí Teamplóir, a scriosadh sa bhliain 1324. Tá inscríbhinn air i bhFraincis Normannach, agus tá cros ghreanta mar oirnéaladh air.
Croslann na Loinnseach.
I rith na 16ú aoise, mhéadaigh muintir Lynch an chroslann theas, agus tugtar 'Croslann na Loinnseach' uirthí ó shin.
Fuinneog an Athrú Gné.
Is sampla maith de ghloine dhaite Éireannach í seo.
Tuama an Ghréasaí.
Sa bhfalla, ta cros ón 16ú céad greanta i stíl na hAthbheaochana Ceilteacha. Rinneadh í i gcuimhne gréasaí agus a mhná.
An Póirse Theas.
Tógadh an póirse, ata stá ina stuach, sa 15ú céad, agus cuireadh an doras air sa 16ú céad. Tá 'ceann beag' de dhuine i bhfolach sa bhfríos ornaideach; b'fhéidir go raibh féith an ghrinn sa bhfear a dhealbhaigh é. Os cionn an phóirse, ta seomra beag, a mbíodh cruinnithe ag bardas na Gaillimhe ann tráth., agus ona dhiaidh sin ar chónaigh an sacraisteoir ann. An sacraisteoir deireanach a bhí ina chónaí ann, thóg sé ochtar clainne san áit.
Fuinneog Loinnsigh.
Tá na fhuinneog seo amuigh idir na ráillí ar an taobh thuaidh den eaglais. Séard ata ann na roinnt píosaí saoirseacht chloiche ó na meánaoiseanna, a cuireadh le cheile sa 19ú céad.


Vicipéid na Gaeilge.
Is í Vicipéid na Gaeilge an leagan Gaeilge den chiclipéid phoiblí ilteangach.
Stair.
Tháinig Vicipéid na Gaeilge ar an bhfód i mí Dheireadh Fómhair 2003, agus scríobhadh an chéad alt i mí Eanáir 2004. Gabriel Beecham a bhunaigh an suíomh. I mí Mheán Fómhair 2005 bhí breis is 1,600 alt le fáil agus ábhar curtha ar fáil ag 173 duine. Faoi mhí an Mhárta 2007 bhí timpeall 20 duine ag obair ar an Vicipéid ar bhonn rialta agus bhí suas le 7000 alt ann. Is í Vicipéid na Gaeilge an 88ú Vicipéid is mó dá bhfuil ann. Faoi láthair tá alt ann.
Tuairimí.
Mhol an iris "Beo" (http://www.beo.ie) Vicipéid na Gaeilge,
Chuir scoláirí eile béim ar luach oideachasúil na Vicipéide.


Míora.
Ba chathair ársa í Míora sa Licia (Gréigis: Μύρα), áit ina bhfuil baile beag Kale (Demre) sa lá atá inniu ann, i gCúige Antalya sa Tuirc. Bhí sí suite ar bhruach abhann an Mhíorois (Demre Çay), ar an mhá ghlárach mhéith idir Alaca Dağ, sliabhraon Massikytos agus an Mhuir Aeigéach.


Horst Mahler.
Dlíodóir agus iar-sceimhlitheoir de chuid Dhrong Baader-Meinhof é Horst Mahler (a tháinig chun saoil i Haynau, inniu: Chojnów sa Pholainn, ar an 23 Eanáir 1936) a chuaigh le ciníochas agus le náisiúnachas faisisteach níos déanaí ina shaol.
Ghlac sé páirt i mbunú Dhrong Baader-Meinhof sa bhliain 1970, agus chaith sé an chuid ba mhó de na seachtóidí sa phríosún mar phionós as a chuid ainghníomhartha mar sceimhlitheoir. Sa bhliain 1980, scaoileadh saor é, agus sa bhliain 1987, fuair sé ceadúnas arís ceird an dlíodóra a chleachtadh. Sna 1990idí, chuaigh sé le hantoisceachas na heite deise, agus sna blianta 2000-2003, bhí sé ina bhall den NPD ("Páirtí na nDaonlathach Náisiúnta"), an ceann is tábhachtaí de pháirtithe na heite deise antoiscí sa Ghearmáin. Ina dhiaidh sin, áfach, thréig sé an páirtí, nach raibh sách radacach aige, agus bhunaigh sé cumann nua do lucht diúltaithe an Uilelosctha, "Verein zur Rehabilitierung der wegen Bestreiten des Holocausts Verfolgten". Chaill sé a cheadúnas dlíodóireachta arís sa bhliain 2004, toisc go bhfuarthas gur cumann frith-bhunreachtúil a bhí ann, is é sin, go raibh cuspóirí an chumainn ag teacht salach ar bhunreacht daonlathach na Gearmáine. Ina dhiaidh sin féin, tharraing Mahler súil air féin go minic leis na ráitis mhadrúla phoiblí inar cháin sé na Giúdaigh, na ciníocha neamh-Eorpacha agus an daonlathas parlaiminteach.


Andreas Baader.
Sceimhlitheoir Gearmánach a bhí i mBerndt Andreas Baader (rugadh i München ar an 6 Bealtaine 1943 é, agus fuair sé bás i bpríosún Stammheim ar an 18 Deireadh Fómhair 1977).
Saol.
Cailleadh a athair i ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda, agus ba iad a mháthair, a aintín agus a mháthair mhór a thóg é. Bhí sé ina ógchiontóir nuair a bhí sé ina dhéagóir, agus é ag goid gluaisteáin le haghaidh spraoithiomána go minic. Ina fhear óg dó, chuaigh sé go Beirlín agus fuair sé aithne ar radacaigh na heite clé. Fear spadhartha a bhí ann agus é claonta chun foréigin. Ón mbliain 1968 ar aghaidh, ghlac sé páirt i ngníomhartha neamhdhlíthiúla na radacach is na sceimhlitheoirí óga. Sa bhliain 1970, gabhadh é, ach shaor na sceimhlitheoirí eile é ón mbraighdeanas mí ina dhiaidh sin. Chuaigh seisean agus fiche radacach eile go dtí an Iordáin le hoiliúint treallchogaíochta a fháil ó na Palaistínigh ansin. Ina dhiaidh sin, bhí Baader páirteach in ionsaithe buamála agus i ruathair ar bhainc. Bhí barántas amuigh air thar aon sceimhlitheoir eile. Ar an 1 Meitheamh 1972 gabhadh é in éineacht le Jan-Carl Raspe agus Holger Meins. Cailleadh é le linn "Oíche an Bháis i Stammheim", nuair a chuir seisean, Raspe agus Gudrun Ensslin lámh ina bhásanna féin i bpríosún Stammheim, Stuttgart. Tá sé adhlactha i Reilig Dornhalden i Stuttgart in aice le hEnsslin agus Raspe.
D'ainmnigh na hiriseoirí Drong Baader-Meinhof as Baader agus Ulrike Meinhof.


Yerba mate.
Is éard is "yerba mate" ann ná lus ó Mheiriceá Theas a fhliuchtar le haghaidh ólacháin cosúil le tae. Tá caiféin sa "yerba mate" cosúil leis an tae, agus é in ann an tuirse a bhaint den duine dá réir sin. Duilleoga ón gcrann úd "Ilex paraguayensis" atá i gceist leis an "yerba mate", crann a bhfuil gaol aige leis an gcuileann.
Bhí na bundúchasaigh ag ól "mate" i Meiriceá Theas i bhfad roimh theacht na gConquistadores, agus óltar idir the agus fhuar é. Tháinig an focal féin "mate" as an gCeatsuais, ach sa teanga sin, tagraíonn sé don tsoitheach ólacháin, seachas don deoch féin.
Is iad tíortha Río de la Plata, is é sin, an Airgintín, Paragua, agus Uragua, na tíortha is mó "mate", idir shaothrú agus thomhaltas, chomh maith leis an gcuid den Bhrasaíl atá ag críochantacht leo, mar atá, stát Rio Grande do Sul. Ní óltar mórán den deoch taobh amuigh de na tíortha seo, áfach, ach sa chorr-áit, cosúil leis an Liobáin nó na hOileáin Chanáracha.
Bíonn blas leath searbh, leath milis sa "mate" féin, ach is gnách spíosraí a chur leis an "mate", cosúil leis an dóigh a spíosraítear an tae le lusanna eile.


Nicitín.
Is é an 3-[(2S)-1-meitilpioróilidín-2-il]piridín nó an nicitín an t-alcalóideach is cúis leis an dúil nimhe a chuireann na daoine sa tobac. I nduilleoga an phlanda tobac is mó atá an nicitín ar fáil (seasann sé do 0.6 - 3.0 % de mheáchan an tobac thirim), nó úsáideann an planda é mar nimh a choinníonn na feithidí ó na duilleoga. Sna laethanta a bhí, bhaineadh an duine daonna féin úsáid áirithe as an nicitín leis na feithidí a mharú, agus inniu féin, úsáidtear comhdhúile atá cosúil leis an nicitín ó thaobh a struchtúir agus a dtionchair de, ar nós imideaclóipríd.
Is féidir le tiúchan lag nicitín néaróga an duine a spreagadh, agus is dual don duine taitneamh a thabhairt don spreagadh seo agus dúil nimhe a chur sa nicitín dá thoradh sin. Tá sé thar a bheith deacair an nós sin a bhriseadh.


Vicipéid Bhéarla.
Is í Vicipéid an Bhéarla (as Béarla, "English Wikipedia") an leagan Béarla den chiclipéid phoiblí ilteangach. Is é leagan an Bhéarla an leagan is mó agus is sine i dteanga ar bith. Ciclipéid Ghréasán-bhunaithe, ilteangach is ea an Vicipéid agus tá an méid a bhfuil inti ar fáil saor in aisce do phobal na cruinne. Tá sí scríofa ag an bpobal don phobal agus bíonn sé de dheis ag duine ar bith le rochtain Idirlín acu a bhfuil ann a athrú. Is é an chiclipéid is mó ar domhan é, is tá breis is 5.4 mhilliún alt ann.
Stair.
Tháinig "Wikipedia" (comhfhocal den fhocal Havaíoch "wiki" – "scioptha" agus an focal Béarla "encyclopedia") ar an bhfód sa bhliain 2000 mar chomhthogra den chiclipéid phroifisiúnta Nupedia. Tá an togra ar fad faoi stiúr an eagrais Wikimedia Foundation a fheidhmíonn ar bhonn neamh-bhrabach. Braitheann an eagraíocht ar shíntiúis le coinneáil ag imeacht.
Ó bunaíodh í, tá clú agus cáil na Vicipéide tar éis fás go sciobtha. Tá roinnt tograí eile (Wikibooks, Wiktionary, srl.) atá gaolta leis an Vicipéid tar éis teacht chun cinn de bharr caithréime na Vicipéide.
Luaitear an Vicipéid go minic sna meáin agus sa saol acadúil ach fós féin, tá roinnt ceisteanna ardaithe maidir le iontaofacht na Vicipéide. Tá moladh agus cáineadh faighte aici maidir leis an tslí a dháiltear í, a eagraítear de shíor í, an clúdach leathan atá aici chomh maith leis an ngné ilteangach atá ag baint léi. Moltar go láidir d'eagarthóirí cloí le dearcadh neodrach sa tslí is go ndéantar achoimriú ar dhearcaí éagsúla ar ábhar ionas nach mbíonn ailt scríofa i mbealach claonta.
Conspóid.
Tá conspóid ag baint leis an Vicipéid mar shaothar tagartha. De bharr go bhfuil sí an-oscailte tarlaíonn loitiméireacht (creachadóireacht), míchruinneas, neamhchomhsheasamacht, caighdeán measctha agus tuairimí gan bunús. Cuireadh ina leith freisin go bhfuil easpa údaráis agus easpa freagrachta ag baint léi. É sin ar fad ráite, tá tóir mhór ann le haghaidh scóp agus doimhneas a cuid alt, chomh maith lena hathruithe rialta agus úsáidtear go rialta í mar fhoinse thagartha.


Vicipéid na Fraincise.
Leagan as Fraincis den chiclipéid phoiblí ilteangach is ea Vicipéid na Fraincise (as Fraincis, "Wikipédia francophone, Wikipédia en français"). Is í Vicipéid na Fraincise an séú Vicipéid is mó atá ann. Tháinig sí ar an bhfód ar an 23 Márta 2001. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 1,879,497 alt ann.


Carraig an Droichid.
Sráidbhaile beag is ea Carraig an Droichid, suite ar an bhruach ó thuaidh de abhainn na Laoi i mBarúntacht Mhúscraí Thoir, Contae Chorcaí, Éire.
An príomh-shráidbhaile i gceantar Cheann an Mhaighe atá ann, agus tá áiseanna agus seirbhísí ar nós siopa, oifig an phoist, tigh tábhairne, stad an bhus (idir Corcaigh is Maigh Chromtha, ar an R618) agus páirceanna imirthe na háite lonnaithe i gCarraig. Tá bunscoil, séipéil Caitliceach agus reilig na háite suite i gCeann an Mhaighe, tuairim is dhá chiliméadar ó theas.


An Laoi.
Abhainn i gContae Chorcaí is ea an Laoi. Tosaíonn an abhainn i nGuagán Barra, in iarthar an chontae, agus críochnaíonn sí i gCuan Chorcaí. Tá sé timpeall 90km ar fad.
Sa bhliain 2009 bhí an tuile is mó le 800 bliain ar an Laoi, agus ní raibh an dara rogha ann ach Stáisiún Caidéalaithe na Laoi a dhúnadh síos. Ansan, ní raibh uisce ag 40% des na daoine i gCathair Chorcaí ar feadh seachtaine. Rinne an tuile damáiste do Choláiste na hOllscoile, Chorcaigh, chomh maith.


Fiacail.
a> foscailteIs iad is fiacla (uimhir uatha: an fhiacail) ann na struchtúir beaga bána a bhíonn faighte i ngialla (nó béil) a lán veirteabrach agus úsáidtear iad le haghaidh bianna a stróiceadh, a scríobadh agus a chogaint.
Úsáideann roinnt ainmhithe, ach go háirithe carnabhóirí, fiacla chun críche fiaigh nó cosanta.
Bíonn fréamhacha fiacla clúdaithe le drandail. Ní bhíonn fiacla déanta as cnámh, ach as fíocháin nach ionann dlúis agus cruais.


Frank McCourt.
Ba mhúinteoir agus údar Éireannach-Meiriceánach é Francis "Frank" McCourt (19 Lúnasa 1930 - 19 Iúil 2009). Shaothraigh sé clú dó féin mar scríbhneoir ar dtús lena leabhar dírbheathaisnéiseach, "Angela's Ashes", rud a ghnóthaigh Duais Pulitzer dó.


Paindéim A (H1N1) 2009.
'Séard atá i bpaindéim A(H1N1) 2009 ná briseadh amach domhanda de phór nua den víreas fliú A fochineál H1N1 (sórt fliú), a sainaithníodh in Aibreán 2009 agus ar a dtugtar "fliú na muc" go coitianta. Tarchuirtear ó dhuine go duine é. Tá breis is 18,000 duine maraithe ag an ngalar. Ar an 10 Lúnasa 2010 dúirt an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte go raibh deireadh tagtha leis an bpaindéim.


Faireog Thíoróideach.
Is ceann de na faireoga incríneacha is mó sa chorp í an Fhaireog Thíoróideach. Tá an fhaireog seo suite sa scornach faoi bhun an Úill Bhráid agus a bheag nó a mhór ar an leibhéal céanna leis an loingeán criocóideach. Tá sí ar chruth féileacáin agus tá sí lonnaithe chun tosaigh sa mhuineál. Rialaíonn an fhaireog seo cé chomh gasta is a dhónn an corp fuinneamh, bíonn sí freagrach as próitéiní a dhéanamh agus as leibhéal cheimiceáníogaireacha an choirp do hormóin eile. Glacann an tíoróideach páirt sna próisis seo trí hormóin tíoróideacha a tháirgeadh ag baint úsáide as an iaidín, ach go háirithe tíorocsaín (T4) agus trí-iadaitíoróinín (T3). Rialaíonn na hormóin seo an bunráta meitibileach agus téann siad i bhfeidhm ar an ráta fáis agus feidhme a lán córas eile sa chorp. Úsáidtear iaidín agus tirisín
chun T3 agus T4 araon a dhéanamh. Táirgíonn an fhaireog thíoróideach an hormón cailceatoinin freisin,
a ghlacann páirt in hoiméastáis chalciam.
Rialú na Faireoige.
Tá an fhaireog thíoróideach rialaithe ag an hipeatalamas agus an piotútach.
Faigheann an fhaireog a hainm ón bhfocal Gréigise i gcomhair 'scéithe', toisc an chrutha a bhíonn ar an loingeán tíoróideach a bhíonn idirghaolmhar léi. Is iad an hipirtíoróideach (tíoróideach róghníomhach) agus an hipitíoróideacht (tíoróideach gannghníomhach) na fadhbanna is minicí a bhíonn bainteach leis an bhfaireog thíoróideach.


Pádraic Breathnach.
Scríbhneoir Éireannach, gearrscéalaí agus aistritheoir is ea Pádraic Breathnach
Saol.
Rugadh Breathnach i gCoill Bruachlán, Maigh Cuilinn, Contae na Gaillimhe sa bhliain 1942. Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste Mhuire, Gaillimh agus i gColáiste na hOllscoile, Gaillimh. D'éirigh leis sé céim sa Ghaeilge agus sa Stair agus MA sa Ghaeilge agus Ard-Teastas san Oideachas a bhaint amch. Chaith sé seal mar oide scoile. Sa bhliain 1969 ghlac sé post mar Léachtóir le Gaeilge i gColáiste Mhuire gan Smál i Luimneach. Sa bhliain 1992, bhronn an Foras Gael-Mheiriceánach Duais an Bhuitléaraigh air.
Aistriúcháin.
D'aistrigh Gabriel Rosenstock cuid dá ghearrscéalta go Béarla ("The March hare and other stories", Cló Iar-Chonnachta, 1994). Aistríodh ceithre dá shaothair ghearrscéaltaíochta go Béarla sa leabhar Fourfront (Cló Iar-Chonnachta, 1998) agus tá saothair leis aistrithe go hAlbáinis, Rómáinis, Cróitis, Polainnis freisin.
Tagairtí.
Breathnach, P
Breathnach, P
Breathnach, P
Breathnach, P


Déaglán Collinge.
Scríbhneoir agus file Éireannach is ea Declan Collinge, a rugadh i mBÁC sa sa bhliain 1949.
Saol.
D'fhreastail sé ar scoil na mBráithre Críostaí i gCaisleán Druimní i rang lán-Ghaelach. I gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, bhain sé BA agus Ardteastas san Oideachas, MA sa Léann Angla-Éireannach agus PhD sa Léann Angla-Éireannach (le tráchtas ar fhilíocht Mháirtín Uí Direáin).
Léachtóir páirtaimseartha ba ea é in Ollscoil Mhá Nuad ar feadh 25 bliana agus litríocht Angla-Éireannach á mhúineadh aige do mhic léinn Mheiricéanacha ar chúrsa an CCIS. Múinteoir is ea é i gColáiste na gCnoc Glas, Baile Átha Cliath.
Scríbhneoireacht.
File agus údar téacsleabhar Gaeilge is ea é a bhfuil an tsraith Saibhreas agus téacsleabhair eile dá chuid foilsithe ag Mentor Books. Is iomaí dán atá foilsithe aige in Innti, Éigse Éireann, Comhar, An Guth, agus Riposte agus tá aistí liteartha dá chuid foilsithe in The Irish Review agus san Irish Literary Supplement. Tá dánta agus ailt leis craolta ag RTÉ agus Raidió na Gaeltachta. Tá gearrscéalta dá chuid foilsithe chomh maith, mar shampla 'Inchicore Haiku Displaced Poet', sa leabhar "Remembering Michael Hartnett" (Four Courts Press 2006).
Tagairtí.
Collinge, D
Collinge, D
Collinge, D


Louis de Paor.
Scríbhneoir Corcaíoch is ea Louis de Paor'", a saolaíodh sa bhliain 1961.
Saol.
Thug sé a aghaidh ansin ar Choláiste na hOllscoile, Corcaigh. Ghnóthaigh sé bunchéim sa Ghaeilge agus sa Léann Dúchais sa bhliain 1981 agus dochtúireacht sa bhliain 1986 ar ghearrscéalaíocht Mháirtín Uí Chadhain.
Fuair sé spreagadh ó Ghearóid Ó Crualaoich agus ó Sheán Ó Tuama.
Chuaigh Seán Ó Ríordáin i gcion go mór air, agus spreag Michael Davitt chun scríbhneoireachta é freisin.
An Astráil agus ar ais.
Ó 1984 go 1988 bhí an Paorach mar eagarthóir cúnta ar Innti go ndearnadh eagarthóir na hirise sin de, cúram a bhí air go dtí an bhliain 1990. Bhí sé ina chónaí i mBaile an Easpaig agus i gcathracha eile in Éirinn go dtí go ndeachaigh sé féin agus Shirley, a bhean chéile, chun Melbourne san Astráil sa bhliain 1987. Chaith sé tamall mar Léachtóir Cuarda i Roinn an Léinn Cheiltigh in Ollscoil Sydney, agus mar láithreoir agus léiritheoir ar chlár raidió Gaeilge i Melbourne. Lean sé air ag cumadh filíochta agus bhronn Comhairle Ealaíon na hAstráile sparánachtaí air sna blianta 1990, 1991 agus 1995.
D'fhill sé féin agus a mhuirín ar Éirinn sa bhliain 1996 agus chuir siad fúthu in Uachtar Ard i gContae na Gaillimhe. Ghlac sé post mar Stiúrthóir ar Ionad an Léinn Éireannaigh in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh.
Sa bhliain 2012 thug sé féin agus an scannánaí Paula Kehoe cuairt ar an Astráil chun scannán faisnéise a dhéanamh do TG4 faoin gcaidreamh stairiúil idir Éireannaigh agus Bundúchasaigh.
Tréithe a chuid filíochta.
Dánta soiléire díreacha a chumadh de Paor ar dtús. De réir a chéile d'éirigh siad níos dorcha agus níos casta, athrú a bhí le haithint ar a shaothar ón uair a d'fhág sé an Astráil. Mar sin féin, tá de Paor ina fhile "poiblí" i gcónaí sa mhéid gur minic ag léamh a chuid filíochta os comhair an phobail é.
Duaiseanna.
Ghnóthaigh a chéad chnuasach dánta, "Próca solais is luatha" (Coiscéim, 1988), Duais an Ríordánaigh san Oireachtas agus tá an duais sin bainte aige trí huaire eile ó shin le cnuasaigh eile, mar shampla "30 dán" (Coiscéim, 1992). Sa bhliain 2000 bronnadh Duais Lawrence O'Shaughnessy, gradam mór Meiriceánach, air.


Yury Luzhkov.
Is polaiteoir Rúiseach agus gobharnóir Mhoscó é Yury Mikhailovisch Luzhkov (Rúisis: "Юрий Михайлович Лужков") a rugadh i Moscó na Rúise ar an 21 Meán Fómhair 1936.


Pádraig Standún.
Scríbhneoir Éireannach is ea Pádraig Standún.
Saol agus scríbhneoireacht.
Rugadh Pádraig Standún i gContae Mhaigh Eo sa bhliain 1946. Is gníomhaí agus sagart é a bhfuil cáil leathan air. Is iomaí úrscéal agus dráma atá scríofa aige.
Bhí dráma leis, "Uisceinafhíon", ar an ngearrliosta do ghradam litríochta Chló Iar Chonnachta sa bhliain 2001. Bhunaigh Bob Quinn an scannán, "Budawanny" (1987) ar úrscéal dá chuid, "Súil le Breith".


Murchadh Ó Cuindlis.
Scríobhaí Éireannach ba ea Murchadh Riabhach Ó Cuindlis (fl. 1398 – 1418). Níl bliain a bhreithe ná bliain a bháis ar eolas againn. Is léir áfach go raibh sé ag obair mar scríobhaí idir na blianta 1398 agus 1418.
Meastar gur i mBaile Locha Deacair gar d'Áth Liag i ndeisceart Chontae na Gaillimhe a saolaíodh é: is ann a bhí “ferann ocus cuit Uí Chuinnlis". Mac léinn ag Giolla Íosa Mór Mac Fhirbhisigh ba ea é. Chabhraigh sé le Giolla Íosa agus Leabhar Mór Leacáin á scríobh aige siúd: tá cuid dá scríbhneoireacht ar fáil i Leabhar Buí Leacáin freisin. Scríobh sé an Leabhar Breac idir 1408 agus 1411. Chuir sé cuid mhaith dá chuid oibre i gcrích i Múscraige Thíre i gContae Thiobraid Árann, agus meastar gur chaith sé tréimhse i gCluain Lethan freisin.


Faireoga Paraitíoróideacha.
Is faireoga inchríneacha iad na Faireoga Paraíoróideacha, a luíonn san fhaireog thíoróideach féin agus a thálann an hormón paraitíoróideach. Tá ceithre fhaireog pharaíoróideach ann, a bhíonn suite taobh thiar den fhaireog thíoróideach, ach is annamh a fhaightear iad taobh istigh den fhaireog thíoróideach nó sa chliabhrach. Riarann na faireoga paraitíoróideacha leibhéal cailciam na fola agus na gcnámh.


An Mhanchúir.
Réigiún stairiúil in Oirthuaisceart na Síne is ea an Mhanchúir, arb ionann í, a bheag nó a mhór, agus cúigí Heilongjiang, Jilin agus Liaoning i Sín an lae inniu, chomh maith leis na codanna den Rúis agus den Mhongóil atá ag críochantacht leis na cúigí Síneacha. Fuair an réigiún a ainm ó na Manchúraigh nó "Manju", cine fánaithe a raibh cónaí ansin orthu fadó.
Labhair na Manchúraigh teanga Thungúsach, cosúil leis na treibheacha eile sa Mhanchúir. Sa bhliain 1644, shealbhaigh na Manchúraigh Beijing, agus bhunaigh siad Rítheaghlach Qing, an rítheaghlach deireanach a bhí ag rialú Impireacht na Síne. Rinne siad dearmad dá dteanga in imeacht na mblianta, áfach. Inniu, is ar éigean a chloisfeá focal Manchúirise sa Mhanchúir féin, cé go n-aithníonn an stát Síneach na Manchúraigh mar dhream eitneach ar leith i gcónaí.
I dtús na fichiú haoise, bhí an Rúis agus an tSeapáin ag cur suime sa Mhanchúir, agus iad den tuairim gur réigiún tábhachtach straitéiseach a bhí ann. Mar sin, d'éirigh ina chogadh eatarthu sa bhliain 1904. Bhuaigh an tSeapáin an cogadh, agus b'éigean don Rúis an chuid den Mhanchúir a thabhairt ar ais don tSín a bhí forghafa aici roimhe sin. Chuaigh trúpaí Seapánacha i seilbh an iarnróid a bhí ag rith tríd an Manchúir, le go mbeadh an tSeapáin in ann amhábhair a iompar ón Manchúir go dtí an Chóiré.
Saighdiúirí Seapánacha sa Mhanchúir, 1931
Ar an 18 Meán Fómhair 1931 chuir an tSeapáin tús lena n-ionsaí ar an Mhanchúir. Bhunaigh na Seapánaigh stát soip ansin - Manchukuo - agus chuir siad Pu Yi, iar-Impire na Síne, á rialú.
Níor tháinig an Dara Cogadh Domhanda go dtí an Mhanchúir ach ar an 8 Lúnasa 1945, nuair a mháirseáil na trúpaí Sóivéadacha isteach. Roimhe sin, bhí conradh síochána i bhfeidhm idir an tAontas Sóivéadach agus an tSeapáin.
Sna blianta go díreach i ndiaidh an chogaidh, bhí Arm Fuascailte Mhuintir na Síne - arm Cumannach Mao Zedong - i seilbh na Manchúire. Ón mbunáit seo a tháinig na trúpaí Cumannacha a shealbhaigh Beijing sa bhliain 1949 agus a rinne Daonphoblacht Chumannach den tSín.
Nuair a thosaigh an cairdeas idir an tSín Chumannach agus an tAontas Sóivéadach ag fuarú, áfach, d'éirigh ina chogadh eatarthu faoin teorainn sa Mhanchúir. Bhí cathanna fuilteacha timpeall Oileán Damansk (Oileán Zhenbao) ach go háirithe, sa bhliain 1969. Chiúnaigh na cathanna seo síos ina dhiaidh sin, ach ní raibh na Sínigh agus na Rúisigh in ann an t-easaontas seo a shocrú ach i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Fhuair.


Anna Heussaff.
Scríbhneoir Éireannach is ea Anna Heusaff, a rugadh sa bhliain 1957.
Saol.
Is Bleá Cliathach í Heussaff. Conallach ba ea a máthair agus Briotánach ba ea a hathair, a raibh Briotáinis aige ón gcliabhán. D'fhreastail sí ar Scoil Mhuire agus ar Scoil Chaitríona. Ansin ghnóthaigh sí BA sa Ghaeilge agus sa Stair, agus MA sa Nua-Ghaeilge i gColáiste na hOllscoile, BÁC, agus Ard-Teastas san Oideachas i gColáiste na hOllscoile, Gaillimh. Chaith sí tréimhsí ag obair le daoine gan dídean sa Bhreatain agus ansin ag obair le RTÉ. Tá sí ag obair mar scríbhneoir ó 2002 i leith. D'éírigh go maith lena húrscéalta agus tá mórdhuaiseanna bainte amach aici i gComórtais Liteartha an Oireachtais. Simon Brooke is ainm dá fear céile agus Conall is ainm dá mac.
Naisc sheachtracha.
Heussaff, Anna
Heussaff, Anna
Heussaff, Anna


Na hAstacaigh.
Uasmhéid na gcríoch a bhí faoi dhlínse na nAstacach
Ba iad na hAstacaigh an tsibhialtacht a bhí i seilbh Mheicsiceo, nó na gcríoch a dtugtar Meicsiceo orthu inniu, ón 14ú go 16ú haois. Ba í an teanga ba mhó a bhíodh á labhairt acu ná an Nahuatl. Maidir leis an bhfocal féin "Astacach", is é is bunús leis ná "aztecatl", uimhir iolra "azteca", agus is gnách é a chiallú mar "dhuine ó Aztlan". B'éard a bhí i gceist le hAztlan ná an dúiche mhiotasach ónar tháinig lucht labhartha na teanga Nahuatl go Meicsiceo agus go Lár Mheiriceá. Glac na "Mexica" - an treibh a bhunaigh cathair Tenochtitlan, áit a bhfuil Cathair Mheicsiceo ("Ciudad de México") inniu - an t-ainm sin chucu féin. Bhí na "Mexica" i gcomhghuaillíocht le dhá threibh thábhachtacha eile, na h"Acolhua" ó Texcoco agus na "Tepaneca" ó Tlacopan. Is gnách an Trípháirtíocht Astacach a thabhairt ar an gcomhghuaillíocht seo, agus ó bhí an teanga chéanna á labhairt ag an trí threibh seo gan aon trácht a dhéanamh ar na comhchosúlachtaí cultúrtha, is féidir Astacaigh a ghairm díobh go léir. Is minic a thugtar "Impireacht na nAstacach" ar an trípháirtíocht.
Ón tríú haois déag AD i leith ba é Gleann Mheicsiceo croí na sibhialtachta Astacaí. Chuaigh cumhacht na hImpireachta Astacaí i bhfad thar an ngleann, nó bhí na hAstacaigh ag forghabháil cathairstát i ndiaidh a chéile i Lár Mheiriceá agus ag cur de dhualgas ar mhuintir na stát seo dúchíos a íoc le Tenochtitlan. I mbarr a maitheasa bhain an tsibhialtacht seo amach dearscnaitheacht i saibhreas na hailtireachta, na n-ealaíon agus na dtraidisiún reiligiúnach. Sa bhliain 1521 áfach d'ionsaigh Hernán Cortés, an "conquistador" Spáinneach, an impireacht, agus d'éirigh leis rí (nó "tlatoani") na nAstacach, Moctezuma a Dó, a chloí le lámh láidir. Fuair Cortés a lán comhghuaillithe as measc na dtreibheacha a bhí ag íoc cánach leis an "tlatoani", nó bhí siad tinn tuirseach den dúchíos agus den dóigh a mbíodh na hAstacaigh ag íobairt daoine ó na treibheacha seo dá gcuid déithe. Bhí na híobairtí seo an-choitianta i gcultúr na nAstacach.


Faoileoir.
Glisilo DG808Tugtar faoileoir nó seoleitleán ar an gcineál eitleáin nach bhfuil inneall ar bith aici agus a úsáidtear, go mór mór, le haghaidh na faoileitilte. Tá faoileoirí ann feistithe le hinneall in úsáid le haghaidh spóirt agus tá an bua orthu go bhfuil siad in ann preabadh chun siúil go neamhspleách, dul ar trus níos faide agus eitilt ardaitheach níos fearr na an gnáth faoileoir.
D'úsáidtí faoileoirí freisin le haghaidh taighde agus gníomhaíochta míleata srl.


Henri Giffard.
Innealtóir Francach ba ea Henri Giffard (1825-1882). Ceannródaí eitlíochta ab ea é a cheap an t-insteallaire agus an aerlong dá ngairtear 'Le dirigeable'. Bhí an aerlong á thiomáint ag galinneall, le mheáchan níos mó ná 180 kg. agus b'é seo an chéad aerlong lastais agus paisinéirí.
Bhí an t-aerlong feistithe le hinneall gaile, le 3 each-chumhacht(ec), a thiomáin lián agus bhí an leagan amach seo ní amháin praiticiúil ach fós instiúrtha.
Bhí tonnadóir, a bhí ag pointeáil síos, feistithe chuig an innill. Bhí an t-astú sceite meascaithe leis an ghás dó agus bhí súil ag Giffard go gcuireadh seo stop ar spréacha iontráil isteach sa mhála gáis; d'fheistigh sé stiúir ingearach ar freisin.
Ar an 24 Meán Fómhair 1852 rinne Gifford an chéad eitilt inneall-thiomáinte agus faoi faoi rialú. ag taisteal 27 km ó Páras go Trappes. Bhí an ghaoth ró-láidir dó chun dul ina aghaidh agus theip air filleadh ar ais go dtí an tús i bPáras. Bhí sé in ann áfach tiontú agus dul i gciorcail, agus dá bhrí sin chruthaigh sé go raibh aerlong faoi thiomáint innill a bheith stiúrtha agus rialaithe.
De dheasca meath a theacht ar a shainradharc, chuir sé lámh ina bhás féin sa bhliain 1882, agus do bhronn sé a eastát ar an náisiún i gcomhair cuspóirí
daonnúla agus eolaíochta. Tá a ainm i measc na n-ainmneacha, 72 díobh go léir, ar an Túr Eiffel.
Giffard, Henri
Giffard, Henri
Giffard, Henri


Dick Gaughan.
Ceoltóir, amhránaí agus scríbhneoir amhrán Albanach é Richard Peter Gaughan. Rugadh é ar 17 Bealtaine 1948.
A mhacacht.
Rugadh Dick in Ospidéal Máithreachais Rottenrow i nGlaschú in Albain nuair a bhí a athair ag obair sa chathair sin mar thiománaí innill. Chaith sé a chéad bhliain go leith sa Rua-Ghleann i Sír Lannraig Theas, go dtí gur bhog an teaghlach go dtí Lite, caladh ar imeall Dhún Éideann.
Bhí Gaeilge na hAlban ag a mháthair ón gcliabhán. Bhain sí le muintir Dhòmhnaill i Loch Abar agus bhuaigh bonn airgid sa Mhòd sna 1930í. Rugadh a athair i Lite, agus ba Ghaeilgeoir is veidhlíneoir as Chontae Mhaigh Eo é a sheanathair ó thaobh a athar. Triúr clainne a bhí ann agus Dick ar an duine is sine acu, agus thug siad ceol na hAlban is na hÉireann leo. Bhí taithí acu ar an bhochtaineacht, agus d'fhág seo a rian ar shlí beatha Gaughan agus ar a chuid tuairimí polaitiúla.


Bróg.
Cumadh an bhróg i dtús ama mar ghléas leis an chos a chosaint ar an timpeallacht, agus níos déanaí, mar ghléas maisithe ann féin. Tá níos mó cnámha sa chos ná ball ar bith eile den chorp.
Níor chaití bróga go forleathan i measc an lucht oibre in Éirinn, ná sa tsaol mór i gcoitinne, ach le blianta beaga anuas. Tháinig caitheamh forleathan na mbróga le tús an ollthargtha, agus an cuarán flip-flop saor a chur ar fáil don chéad uair, mar shampla.
Tá cuma agus dearadh athraithe go mór le himeacht ama, agus ó chultúr go cultúr. Mar shampla, thiocfadh le sáile iontach-arda a bheith acu nó sáile ar bith fiú. Is iomaí stíl, costas agus dearadh éagsúil atá ag coisbheart an lae inniu, ón chuarán is bunúsaí go dtí faisean ard-nósach do mhná a chosnaíonn, in amanna, na mílte Euro an péire, nó buataisí coimpléascacha deartha go speisialta fá choinne sléibhtoireachta agus scíála. Go traidisiúnta déantaí an bhróg as leathar, adhmad nó canbhás, ach sa lá atá inniu ann níos minice a dhéantar í as rubar, plaisteach, agus ábhair eile a bhaintear as petro-cheimicí.


Zugspitze.
Is é an Zugspitze an sliabh is airde sa Ghearmáin. Tá sé suite sa Bhaváir, agus tá sé 2,962 méadar ar airde.
Naisc sheachtracha.
Zugspitze


Annála Loch Cé.
Clúdaíonn na h-Annála Loch Cé imeachtaí, go formhór i gCúige Chonnacht agus na cheantair in aice leis, ó 1014 go dtí 1590. Tagann an tidil ó Loch Cé í Ríocht Magh Luirg (i gContae Ros Comáin nua-aimsirthe) a bhí an croílár chumhacht den Chlann Mac Diarmada. Do na céadaí is luaithe bhain sé úsáid as an teidil "Na h-Annála Mainistir na Bhuille". Is le baill den Chlann Uí Dhuibhgeannáin atá an chuid is mó den oibre, le deisiúcháin ó Bhríain na Charraig Mac Diarmada. Tá sé scríofa i nGaeilge Luath-Nua Aimsirthe, le giota den téacs as Laidin.


Cath Maighe Tuireadh.
Tá Maigh Tuireadh ar theorann Ghaillimh agus Mhaigh Eo, idir Loch Measca agus Loch Coiribe. Troideadh ar a laghad dhá chath mór ann, inar bhuail Tuatha Dé Danann na Fir Bolg.
Na Cathanna.
Is é "Cathe Maige Tuired" (as an tSean-Ghaeilge) an t-ainm atá tugtar ar dhá téacsanna ollscéal ón tsraith miotaseolaíochta Éireannach. Ceadaíonn sé le dhá áiteanna éagsúil, iad araon i gCúige Chonnacht: an chéad áit i gConga i gContae Mhaigh Eo ar an teorann le Chontae na Gaillimhe; agus an dara áit in aice le Loch Arbhach i gContae Shligigh.
An Chéad Cath Maighe Tuireadh.
Insíonn an chéad téacs, uaireanta ainmnithe mar an 'Cét-Cath Maigh Tuiread' (Chéad Cath Maighe Tuireadh) nó amanta eile mar 'Cath Maigh Tuiread Cunga' nó mar 'Cath Maigh Tuiread Theas', faoi scéal na Tuatha Dé Danann agus cé chaoi a thóg siad seilbh ar an oileáin ó na Fir Bholg. Tosaíonn sé le pháistí 'Nemed', grúpa níos luaithe a bhí ina gcónaí ar an oileáin, ag imeacht ón oileáin go dtí An Ghréig chun éalú amach ón fulaingt a bhí acu faoi na bhFomhóirí. Tháinig grúpa sliocht Nemed, Na bhFir Bhoilg, ar ais go dtí Éire chun bhuaigh uirthi, agus áitíonn siad í ar feadh tríocha bhliain go dtí teacht na Tuatha Dé Danann, sliocht eile ó Nemed.
Tagann Na Tuatha Dé Danann, faoi gceannas an Rí 'Nuada Airgetlám' (Nuadha Airgidlámh), go dtí Éire i 300 loinge ó na h-oileáin sa tuaisceart. Tá an teacht seo tuartha ag Rí na bhFear Bolg, Eochaid Mac Eirc. Nuair a thuirlingíonn siad, dónn siad na loinge. Tosaíonn caibidilíochtaí idir 'Sreng' ó na bhFir Bholg agus 'Bres' ó na Tuatha Dé Danann agus éilíonn Bres ar na bhFir Bholg chun dul i gcath leo nó lig leathchuid Éire dóibh. Roghnaíonn taoisigh Fir Bhoilg an chath. Tar éis moill le ullmhúcháin na h-airm, tosaíonn an chath agus leanann sé ar feadh roinnt laethanta. Téann Nuadha i gcoinne Sreng, agus baineann Sreng a lámh uaidh, ach fós, faigheann na Tuatha Dé Danann an lámh in uachtar. Tá sos cogaidh beartaithe, agus faigheann na bhFir Bhoilg trí roghanna; tréigint Éire, roinnt amach an talún le na Tuatha Dé Danann, nó lean ar aghaidh leis an chath. Roghnaíonn siad chun dul i dtroid. Tugann Sreng a dhúshlán do Nuadha chun dul i ngleic leis ina aonar. Glacann Nuadha le seo ar an coinníollach gur gceanglaíonn Sreng cheann amháin den a láimhe chun bheith féaráilte, ach níor glacann Sreng le seo. Ansin, bheartaíonn na Tuatha Dé Danann chun cheann amháin de na Cúigí a ofráil do na bhFir Bhoilg agus roghnaíonn siad Cúige Chonnacht. Tá Nuadha tógtha amach mar Rí mar gheall ar an fhíric go raibh lámh amháin aige agus tá Bres curtha isteach ina h-áit. Nuair a faigheann Bres bás mar gheall ar deoch nimhneach, faigheann Nuadha a choróin ar ais agus a lámh deisithe.
An Dara Cath Maighe Tuireadh.
Insíonn an dara téacs den ainm seo, uaireanta ainmnithe mar 'Cath Deireanach Maighe Luirg', 'Cath Maigh Luirg Thuaidh' agus 'Cath Tánaiste Maigh Luirg', cad é mar a thit na Tuatha Dé Danann faoi rialtas na bhFomhórach agus Éireann buaite acu, agus ansin, cé chaoi a throid siad ar ais chun éalú amach as an fulaingt. Méadaíonn sé ar na tagairtí a bhí déanta faoin cath i 'Lebor Gabála Érenn' (Leabhar Gabhála na hÉireann) agus sna h-annála Éireannach, agus cheann amháin de na foinsí is saibhre faoi na sean Déithe is ea é. Tá sé le fáil i lámhscríbhinn ón 6ú déag aois ach creidtear go raibh sé déanta as foinsí éagsúla a bhí curtha le chéile san 12ú aois ó ábhar den 9ú aois.
Tosaíonn sé le chuntas gairid den chéad cath, cailliúint láimhe Nuadha, a chuid ionadaíocht le Bhres, agus ansin insíonn sé cé chaoi a rugadh Bres ó comhcheangal idir Éiriú ó na Tuatha Dé Danann agus Elatha ó na bhFomhóirí. Mar gheall ar a fhólaíocht bhí Bhres an-dian le na Tuatha Dé Danann, ag tabhairt ar na daoine is uaisle acu gnáth-obair a dhéanamh, ag lorg ómós trom, agus ag teipeadh chun leibhéal fáilteach a bhí á tniú ón Rí a thaispeáint. Tá sé curtha as oifig mar Rí agus tá Nuadha, le lámh úr nua déanta as airgid a bhfuair sé ón lia Dian Cecht (mac aige ba chúis chun feoil a fhás air), curtha ar ais mar Rí. Iaraíonn Bhres cabhairt ó na Fomhóirí chun an ríocht a athghabháil, agus in ainneoin diúltú a athair Elatha, aontaíonn ceannaire eile ó na Fomóirí, Balor Drochshúile, leis chun chabhair a thabhairt dó in aineoin na Tuatha Dé Danann agus tógann sé airm ollmhór. Idir an dá linn, tagann Lúgh, tortha eile ó chomhcheangal idir duine éigin ó na Fomhóirí agus duine éigin ón Tuatha Dé Danann, go dtí chúirt Uí Nuadha agus tar éis taispeántas iontach lena cheirdeanna, tá sé curtha i gceannas thar na fórsaí Tuatha Dé Danann. Maríodh Nuadha i dtroid le Bhalór Drochshúile, ach maraíonn Lúgh, seanmhac le Nuadha, cheannaire na bhFomhórach lena h-iris ag bhriseadh a drochshúil tríd chúl a cheann, áit ina dhéanann sé olldamáiste ar na Fomhóirí. Tá Bres faighte beo tar éis an cath agus tá sé spáráilte ar an coinníoll gur teagascann sé lena Tuatha Dé Danann cé chaoi a treabhadh, a shíol agus a bhaint. Sa deireadh tarrthálaíonn Lúgh, An Daghda agus Ogma clairseoir Lúgh, Uaitne, cé a bhí gafa ag na bhFomhóirí.


John Spillane.
Amhránaí agus scríbhneoir amhrán é John Spillane as Corcaigh, Éire.
Saol.
Rugadh Spillane i 1961. Do bhí a gcónaí ar chlann Spillane i mBaile an Easpaigh, Corcaigh.
Spillane agus an Ghaelainn.
Bhain Spillane céim sa Ghaeilge agus sa Bhéarla amach i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Tá go leor amhrán scríobtha aige i nGaeilge, mar shampla "Seachtain", "Éist do Bhéil" is "Ag an gCóisir". Tá dhá albam eisithe aige beagnach go h-uile trí Ghaeilge: The Gaelic Hits Factory agus Irish Songs We Learned At School.
Cuireann Spillane clár raidió i láthair ar RTÉ Raidió na Gaeltachta dar t-ainm Rogha John Spillane. "Seal leis an Spealaire; Seal fánach leis an Spealánach; Seal eile le ceol na Speile"- is mar seo mar a chuireann sé tús leis an gclár.
Tá roinnt taithí ag Spillane le teilifís na Gaeilge freisin. Ghlac sé páirt i gclár de chuid na sraithe "Ceolchúirt" ar TG4 i 2007. Sa chlár seo,rinne sé cuairt ar an tSeineagáil, chun buaileadh le Baaba Maal, amhránaí is giotáraí na Seineagáile.


Pósadh.
Séard atá sa phósadh ná comhcheangal sóisialta nó conradh dlíthiúil idir dhaoine aonair a bhunaíonn gaol. Is institiúid í ina n-aithnítear caidrimh idirphearsanta, go hiondúil atá dlúthaí agus collaí, i slite éagsúla ag brath ar an mbéascna nó an déimeagrafach. Tugtar bainis ar fhéasta an phósta.
Ar an 23 Bealtaine 2015, ghlac móramh na vótálaithe le pósadh comhghnéis i reifreann i bPoblacht na hÉireann. Ba í Éire an chéad tír ar domhan inar vótáil an pobal féin ar son pósadh aon inscne.


Túr Eiffel.
Radharc i dtreo an Túir ón Champ de Mars.
mionsamhail
Tógadh an Túr Eiffel (déanta as iarann) idir na bliana 1887-1889, ar an Champ de Mars, ar bhruach na Séine, i bPáras na Fraince.
Inniu is mó an aithne ar an túr ar fud na cruinne.
Túr Eiffel
Túr Eiffel


Réamhstair na hAstráile.
Tugtar réamhstair na hAstráile ar an tréimhse idir teacht na gcéad daoine (rud a tharla 40,000 bliain ó shin nó os a chionn)agus teacht na nEorpach i dtús an 17ú haois.
Íomhá ar charraig ag Ubirr i bPáirc Náisiúnta Kakadu
Na Chéad Daoine.
An fásra mar a bhí agus na hoighearshruthanna i mbuaic a réime.
Tréimhse dheireanach an oighir, de réir eolais a fuarthas ón Antartaice agus ón nGraonlainn
San oighearaois dheireanach (oighearshruthú Würm) bhí leibhéal na farraige i bhfad níos airde ná mar atá sé anois, agus ba chuid den ilchríoch chéanna iad an Astráil, Tíomór agus an Nua-Ghuine, ilchríoch a dtugtar Sahul anois uirthi. Meastar go bhféadfadh gasraí turas gearr a chur díobh thar farraige ó oileáin na hIndinéise chun Sahul agus spré tríd an Astráil. Tháinig na seandálaithe ar rian áitreabh cois Abhainn na nEalaí san Astráil Thiar, agus iad tuairim is 40,000 bliain d'aois. Ba iad na hiarsmaí daonna is sine a fuarthas san Astráil cnámha fir a cuireadh le hais seanlocha (Loch Mungo) i New South Wales timpeall 40,000 bliain ó shin. Ach deir lucht éigin taighde go bhféadfadh sinsir na mBundúchasach teacht chomh fada siar le 125,000 bliain ó shin.
Dealraíonn sé gur bhain daoine amach an Tasmáin tuairim is 30,000 bliain ó shin, nuair ab fhéidir dul ann thar tír. Tá cosúlacht fós idir plandaí agus ainmhithe éigin san Astráil, sa Nua-Ghuine agus sna oileán Indinéiseacha is gaire don Astráil.
I dtraidisiún na mBundúchasach thosaigh stair na tíre le bunú an Reachta Shinseartha ("Dreaming" an Bhéarla), nuair a nocht daoine, ainmhithe agus geomoirfeolaíocht na tíre. Tréimhse í a d'athnuaití (agus a athnuaitear fós in áiteanna áirithe) trí na deasghnátha. Tháinig scéalta nua isteach - ionsaí na Seapánach ar chathair Darwin sa bhliain 1942, teacht an Chaptaein Cook, eachtraí an ropaire Ned Kelly - agus rinneadh cuid den mhiotas dúchasach iad.
Loch Mungo.
Tá Loch Mungo ar cheann de Lochanna Willandra in iarthar New South Wales. Sraith seanlochanna iad siúd atá tirim ar fad anois, ach idir 45,000 agus 26,000 bliain ó shin bhí siad lán d’uisce agus daoine ina gcónaí ann. Fuarthas teallaigh ann agus oighinn ar réitíodh ainmhithe iontu le clocha teo nó le cnapáin theo chré, díreach mar a bhí á dhéanamh sa 19ú haois.
Sa bhliain 1968 fuarthas cnámharlach mná in aice le Loch Mungo: geitire de bhean sheang. Rinne a muintir a corp a dhó agus a cnámha a bhriseadh, ócar a spré orthu agus an t-iomlán a adhlacadh i log éadomhain timpeall 40,000 bliain ó shin. Seo an sampla is luaithe den chreimeadh ar domhan, agus tuigeadh as an adhlacadh seo go raibh tuiscint ar dheasghnátha ag na daoine úd, in éineacht le ciall don áilleacht, meas ar na mairbh agus meas ar mhná. Sa bhliain 1974 thángthas ar chnámharlach fir sheang a cuireadh timpeall 30,000 bliain ó shin, agus dath an ócair ar an uaigh go léir. Léargas eile é seo ar leanúnachas cultúrtha i bhfianaise nósanna na mBundúchasach sa 19ú haois.
Fuarthas foireann uirlisí sa láithreán. Bhí roinnt bheag uirlisí cnáimhe ann, rudaí bioraithe a bhí níos giorra ná deich gceintiméadar ar fad. (B’fhéidir iad a úsáid mar mheanaí, mar shnáthaidí nó mar bhioráin.) Ba mhó go mór an méid uirlisí cloiche: scoiltirí móra a d’fhéadfaí a úsáid mar thuanna, agus scealpaí beaga géara a mbaintí feidhm astu i gcomhair saoirseachta – scríobadh, sábhadóireacht nó greanadh. Seo bunsampla de thraidisiún chnapuirlisí agus scríobairí na hAstráile: cnapanna mór cloiche, scríobairí droimarda agus clocha géara cuasacha eangacha. Nuair a thriomaigh na lochanna timpeall 15,000 bliain ó shin, thosaigh na daoine ag úsáid brónna móra cothroma chun síolta féir a mheilt. Fuarthas brónna gaineamhchloiche ar dhumhcha a bhí idir 13,000 agus 15,000 bliain d’aois.
An Dream Urrúnta.
Fuarthas fianaise go raibh dhá chineál dreamanna le fáil san Astráil fadó: dream seang den saghas a luaitear thuas, agus dream urrúnta. Sa bhliain 1886 fuarthas "cloigeann Talgai" istigh i mbruach murlaigh in oirthear Queensland – cloigeann iontach urrúnta. Fuarthas na hiarsmaí ab iontaí, áfach, i Riasc Kow i dtuaisceart Victoria. Faoin mbliain 1972 bhí daichead cnámharlach nó os a chionn faighte ann, idir mhná, fhir, pháistí agus leanaí, agus baint acu leis an bPléisticéineach, idir 15,000 agus 9,000 bliain ó shin. Adhlacadh iad ar a lán slite (mar a rinneadh as 19ú haois féin): cuid acu sínte, cuid acu gróigthe, cuid acu agus na glúine tarraingte aníos; iad leagtha ar shlat a ndroma nó ar a dtaobh clé. Creimeadh duine amháin ar a laghad. Cuma sheanghnéitheach a bhí ar na daoine seo. Cloigeann fada a bhí orthu agus ba thiubh í an chnámh; aghaidh leathan, malaí starracha, éadan clárach agus gialla móra. Bhí fiacla na ndaoine fásta an-chaite, b’fhéidir de bharr grean bró. Bhí roinnt earraí uaighe ann, ar nós sliogán, fiacla marsúipiach agus déantúsáin ghrianchloiche, agus bhí ócar spréite ar na coirp.
Beagnach 5,000 ciliméadar ó Riasc Kow, in iarthuaisceart na hAstráile Thiar, thángthas ar cloigeann an-urrúnta in aice le Cossack, rud a chuireann in iúl go raibh an dream urrúnta scaipthe ar fud na tíre. Fear timpeall daichead bliain d’aois a bhí ann, agus chaill sé a fhiacail uachtarach tosaigh deisil tamall maith roimh a bhás, rud a tharla, is dócha, de bharr deasghnáth ionadachta.
Timpeallacht.
Meastar gur bhain na chéad sealgairí san Astráil feidhm as an dóiteán chun ainmhithe a ruaigeadh nó lena mealladh le féar úr, agus chun bealach réidh a dhéanamh sna dlúthchoillte. Tanaíodh na coillte agus rinneadh páirceanna, agus ba iad na crainn agus na plandaí ba mhó a tháinig slán na cinn a bhí díonach ar thine - crainn eoclaipe, crainn acaicia agus plandaí láidre.
Rud eile ar fad a bhí i ndán do na hainmhithe ollmhóra a bhí ann: d'imigh siadsan in éag gan mhoill, agus níor thaise do mhórán ainmhithe beaga é. Díothaíodh seasca cineál de veirteabraigh, go háirithe na dipreatadain (sineacha féariteacha a raibh toirt dobhareich iontu), cineálacha éigin éan, cangarúnna móra agus feoilitigh ina measc, saghas laghairte a bhí os cionn cúig mhéadar ar fad, agus turtair a bhí chomh mór le gluaisteán beag.
Ní fios go cruinn céard ba chionsiocair leis an díothú: d'fhéadfadh an dóiteán, an tseilg, athrú aeráide nó na rudaí sin uile a bheith i gceist, ach meastar go raibh baint ag an scéal le teacht na ndaoine, ar shlí amháin nó ar shlí eile. Nuair nach raibh féaritigh mhóra ann chun an fásra a thanú agus cothú na hithreach a athchúrsaíl trína gcuid caca, creimeadh an chré nios luaithe agus d'éirigh an tine níos díobhálaí. D'athraigh dreach na tíre gan mhoill dá bharr.
Is fada díospóireacht ann faoi na dreamanna ar eascair na Bundúchasaigh astu. Tá iarsmaí de dhá dhream ann - cleithirí seanga grástúla agus cliobairí cnámh-mhóra - agus iad ag maireachtáil in aice le chéile le tamall fada. Is léir óna gcuid iarsmaí go raibh na tréithe céanna cultúrtha ag an dá dhream seo, tríd is tríd, ach ní féidir a rá go cinnte cé acu cineál ba thúisce a bhain amach an Astráil ná conas a scaip siad - trasna na tíre nó timpeall an chósta. Meastar gur tharla imeascadh eatarthu ag pointe éigin.
Athrach Aeráide.
Idir 18,000 agus 15,000 RC d'éirigh an tír níos tirime, agus bhí an aeráid níos fuaire ná mar atá sí inniu. I ngar do 13,000 RC, i ndeireadh an Phléisticéinigh, bháigh an fharraige an caol talún a bhí ina nasc leis na hoileáin thuaidh, an caol a nasc Oileán na gCangurúnna agus an ilchríoch le chéile agus an machaire a cheangail an Tasmáin de Stát Victoria, mar atá sé anois. Ba thobann an rud é deireadh na hoighearaoise, agus d'fhág sé a lorg ar scéalta na mBundúchasach - na tonnta móra ag teacht go tréan.
D'fhág an deighilt seo na Bundúchasaigh scoite amach: i ngar do 11,000 bliain ó shin stad daoine de chónaí ar Oileán na gCangurúnna agus ar na hoileáin bheaga i gCaolas Bass.
Tá eolas teangeolaíoch agus géiniteach ann a chuireann in iúl go raibh teagmháil ar feadh i bhfad idir Bundúchasaigh an Tuaiscirt agus daoine Astrainéiseacha na Nua-Ghuine agus na n-oileán atá ina timpeall. Cúrsaí trádála a bhí i gceist; bhí pobal Astrainéiseach le fáil ar chósta thuaidh na hAstráile ar feadh tamall gearr agus pobal Bundúchasach san oileánrach Indinéiseach.
Cultúr agus Teicnící.
Timpeall 5,000 bliain ó shin thosaigh an aeráid ag dul i bhfeabhas. Bhí an teocht ag ardú agus breis báistí ann. Faoin am sin bhí cultúr casta ag na Bundúchasaigh, agus mhalartaíodh na treibheanna amhráin, rincí, ornáidí agus déantúsáin trí ghréasán trádála a bhí le fáil ar fud na tíre. Bhí an bunús céanna le spioradáltacht na dtreibheanna go léir. Bhain deasghnátha ar leith le cailíní agus ógánaigh a ghlacadh isteach sna mná agus sna fir. Bhí dianrialacha ag baint le hiompar na ndaoine i measc a muintire, agus rinneadh dhá leath den ghaol, sa mhéid nárbh fhéidir le daoine de leath amháin cleamhnas a dhéanamh ach le daoine áirithe den leath eile - córas atá i bhfeidhm fós sna háiteanna a bhfuil na sean-nósanna ar marthain.
Dealraíonn sé nach bhfuil baint ag teangacha na hAstráile le teangacha i dtíortha eile. Sa chuid dheireanach den 18ú haois bhí idir 350 agus 750 treibh ann, agus an oiread céanna teangacha agus canúintí ann. Tugtar "Pama-Nyungan" ar na teangacha a bhaineann leis an gcuid is mó den tír; ach i dtuaisceart na tíre tá teangacha nach bhfuil gaol acu lena chéile ná leis na teangacha "Pama-Nyungan", más fíor. Deir teangeolaithe éigin gur féidir an coibhneas atá idir teangacha "Pama-Nyungan" a dhéanamh amach; deir teangeolaithe eile go mb’fhéidir nach bhfuil iontu ach teangacha difriúla atá ag dul i bhfeidhm ar a chéile leis na mílte bliain.
Ag seanóirí na treibhe a bhí an chumhacht, agus réitítí aighneas de réir dlí casta áitiúil. Is annamh a bheadh cogadh mór ann, cé gur mhinic comhrac áitiúil ann - difríocht a bhain, gan amhras, le ceangal pósta nó fola a bheith idir daoine.
Is iomaí modh nua agus uirlis úr a tháinig i dtreis ar feadh an trí mhíle bliain roimh theacht na nEorpach. Baineadh feidhm as grianchloch chun uirlisí a dhéanamh agus iad snoite go greanta. Tógadh gaistí casta éisc agus saothraíodh plandaí éigin d’aonghnó in oirdheisceart na tíre.
Meastar go raibh timpeall leathmhilliún Bundúchasach ann sa bhliain 1788, nuair a bunaíodh an chéad choilíneacht (déarfadh scoláirí éigin go raibh milliún ann). Bhí siad roinnte ina mionphobail, agus iad difriúil le chéile i gcúrsaí teanga agus cultúir. Bhí dúchas saibhir acu a tháinig anuas ó ghlúin go glúin i bhfoirm béaloideasa. Bhí tábhacht leis an tseilg, ach ba iad na mná a chnuasaíodh an chuid ba mhó den bhia, agus ba mhinic na daoine ag siúl a bhfearainn féin de réir mar a bheadh bia agus uisce le fáil i séasúir áirithe. Nuair a tháinig na hEorpaigh bhí na mionphobail éagsúla fite fuaite ina gceantair féin ó thaobh an chothaithe agus na spioradáltachta de, agus lonnú measartha buan déanta acu sna háiteanna ba thorthúla.
Is míchothrom an t-eolas atá againn ar éagsúlacht agus ar shaibhreas na gcultúr Bundúchasach. Mar a tharla i Meiriceá, mharaigh na galracha nua mórán acu sula bhfaca a bhformhór Eorpach ar chor ar bith. Mharaigh an bholgach suas le 90% de na Darug (na chéad Bhundúchasaigh ar casadh na coilínigh orthu) i gceann trí bliana.
a> agus lena fhoireann sa bhliain 1788 ar dhumhcha Chronulla, leithinis Kurnell, New South Wales
Teagmhálacha le hEachtrannaigh.
Is minic a thug eachtrannaigh cuairt ar na Bundúchasaigh a bhí ina gcónaí ar chósta thuaidh na tíre (Kimberley, Arnhem, Murascaille Carpentaria, Rinn York) ar feadh na mílte bliain. Is iomaí oileán a bhí le fáil lastuaidh den Astráil agus cultúr Méilinéiseach mara faoi réim ann; b’fhurasta do na báid an ilchríoch a bhaint amach. Bhí iascairí Indinéiseacha ("Bajini") ag marú éisc feadh an chósta thuaidh leis na mílte bliain; thagadh ceannaithe de chuid Sulawesi ó thús an 17ú haois ar a laghad le haghaidh "bêche de mer", iasc gan chnámh droma a dhíoltaí leis na Sínigh.
Tá rian na dteagmhálacha seo le feiceáil in ealaín na mBundúchasach, sna curacha, in úsáid an tobac, san fhoclóir agus sa phósadh; tá daoine san Indinéis a bhfuil gaolta acu i measc Bhundúchasaigh an Tuaiscirt.


Aonad réalteolaíoch.
Is ionann an t-aonad réalteolaíoch agus meánfhad an Domhain ón nGrian, nó timpeall ar 149,600,000 ciliméadar. Úsáidtear an t-aonad réalteolaíoch mar aonad faid i gcomhthéacs na réalteolaíochta.


Maywood, Illinois.
Baile atá suite i gContae Cook, Illinois, na Stáit Aontaithe is ea Maywood. Sa bhliain 2000 bhí 26,987 duine ina gcónaí ann.
Bunaíodh an baile sa bhliain 1869.


Teangacha Bundúchasacha na hAstráile.
Tá teangacha Bundúchasacha na hAstráile ar na teangacha is sine ar domhan, cé go bhfuil lion na gcainteoirí ag laghdú go tiubh. Tá a lán finte teangacha agus teangacha aonair ann a bhaineann leis an Astráil amháin agus le roinnt oileán máguaird; scéal ar leith is ea an Tasmáin. Ní léir faoi láthair cén gaol atá ag na teangacha seo lena chéile, cé go bhfuil dul chun cinn mór á dhéanamh i gcúrsaí taighde le roinnt blianta anuas.
Sa cheathrú deiridh den 18ú haois bhí idir 350 agus 750 treibh Bhundúchasach ann agus an oiread céanna de theangacha nó de chanúintí. Inniu tá níos lú ná 150 teanga Bhundúchasach ann, agus níl ach fiche ceann acu nach bhfuil i gcontúirt mhór. I measc na dteangacha a mhaireann, níl ach 10% á bhfoghlaim ag páistí, agus sin sna ceantair is iargúlta. Tá ag éirí le teagasc dátheangach i mionphobail áirithe. Timpeall 3,000 cainteoir atá ag na teangacha is treise.
Scar an Tasmáin leis an mór-roinn ag deireadh na hoighearaoise deireanaí, agus meastar nach raibh baint ar bith ag Bundúchasaigh an oileáin úd leis an saol amuigh ar feadh tuairim is 10,000 bliain. Ní féidir a gcuid teangacha a rangú cheal faisnéise, ach dealraíonn sé go raibh cosúlacht éigin idir iad agus teangacha na mór-roinne ó thaobh na fóineolaíochta de.
Staid na dTeangacha.
Trí na teangacha seo a sheachadtar dúchas an chine Bhundúchasaigh – amhráin, béaloideas, eolas rúnda, oidhreacht atá préamhaithe i saol na sinsear. Níl aon fhianaise ann go fóill gur féidir an oidhreacht seo a sheachadadh trí Bhéarla nó tríd an gcriól atá á úsáid go forleathan sna ceantair is iargúlta. Is deacair, áfach, teanga a chaomhnú mura bhfuil ann ach lucht labhartha scáinte nó mura bhfuil oideachas dátheangach ar fáil. Tá pobail áirithe ann agus d’éirigh leo na teangacha agus bunús an dúchais a chaomhnú d’ainneoin bhrú an tsaoil nua: féach, mar shampla, Yolngu Matha i Laynhapuy Yirralka (oirthuaisceart Arnhem Land i gCríoch an Tuaiscirt). In Victoria, stát deisceartach ar treascraíodh na pobail Bhundúchasacha agus a gcuid teangacha ón mbliain 1835 amach, tá chúig chlár athbheochana ar siúl anois.
Is beag aird oifigiúil a tugadh ar theangacha Bundúchasacha go dtí le déanaí, ach tá athrú éigin tagtha ar an scéal. Aithnítear go bhfuil an chuid is mó acu i mbaol, agus gur fiú tréaniarracht a dhéanamh ar iad a thaifeadadh nó a chaomhnú. Bunaíodh an "Aboriginal Interpreter Service" i gCríoch an Tuaiscirt sa bhliain 2000; tá liosta ateangairí agus teangacha acu, agus freastlaíonn siad ar fhorais rialtais agus neamhrialtais. Is fada scoláirí agus daoine eile ag áiteamh go bhfuil formhór na dteangacha ag meath go tiubh agus go gcaithfear a bhfiúntas a aithint agus beart a dhéanamh dá réir. Is léir, áfach, nach í cinniúint na dteangacha seo an chloch is mó ar phaidrín lucht beartaithe polasaithe.
Eolas ar an Aimsir a D'imigh.
Tugann ábhar den saghas seo léargas ar leanúnachas na dtraidisiún a bhaineann le teangacha bunaidh na tíre.
Tréithe Comhchoiteanna.
Baineann na teangacha Astrálacha le limistéar teanga nó "Sprachbund", rud a fhágann go bhfuil an foclóir céanna acu, mórán, agus gur minic na tréithe fóineolaíocha céanna acu. Is minic caint ar leith á húsáid i gcuideachta dlúthghaolta áirithe - máthair bean céile, mar shampla. Foclóir ar leith atá i gceist anseo agus gan flúirse focal ann, cé go mbíonn an ghnáthfhóineolaíocht agus an ghnáthghramadach ann. Bíonn geis ar chaint i rith tréimhsí fada caointe nó deasghnátha tionscnaimh, agus is iomaí teanga chomharthaíochta a beartaíodh dá réir.
I gcúrsaí deilbhchomhréire is iomaí teanga Bhundúchasach a bhfuil tuisil eirgíocha agus absalóideacha aici. De ghnáth is córas scoilte é: is minic comhartha ainmneach-chuspóireach ar fhorainmneacha (nó ar an gcéad phearsa nó ar an dara pearsa) agus an tríú pearsa ina heirgíoch nó ina habsalóideach; uaireanta déantar idirdhealú idir beo agus neamhbheo.
I dteangacha éigin is féidir le pearsana áirithe idir na hinfhillteacha cuspóireacha agus eirgíocha (an dara pearsa daonna, an tríú pearsa daonna agus msd) a bheith trípháirteach: iad marcáilte iad go soiléir mar eirgíoch nó mar chuspóireach i gclásail aistreacha ach gan iad marcáilte mar cheachtar acu siúd i gclásail neamhaistreacha. Tá teangacha eile ann agus gan in úsáid acu ach marcáil ainmneach-áinsíoch.
Míreanna.
Trí ghuta atá sa ghnáthliosta fóineolaíoch:, agus iad fada nó gearr. Uaireanta déantar de.
Is annamh codarsnacht neamhghlórach ann; is féidir consan a fhuaimniú mar [p] i dtús focail agus mar [b] idir gutaí, agus dhéanfadh ceachtar den dá litriú cúis. Is annamh cuimiltigh ann ach oiread, go fiú. Na cuimiltigh atá ann, nocht siad le déanaí de bharr análaithe, agus dá bhrí sin is neamhshiosaigh iad ar nós seachas siosaigh atá coitianta i dteangacha eile, ar nós. Tá teangacha Astrálacha ann agus trí shaghas "R" acu (Walpiri, mar shampla) - plabadh, rolladh agus neasach.
Córas casta fuaimnithe atá ag na teangacha seo. Tá ceithre bhall aisfhillte ag beagnach gach teanga, idir fhóinéimeach agus allafónach, agus é ag brath ar shuíomh na teanga (thiar nó ar tosach) agus ar a cruth (bioraithe nó cothrom). Tá consain phléascacha agus shrónacha le cloisteáil, agus consain thaobhacha go minic. Cloistear consain dhéliopacha agus choguasacha, agus consain charballacha go minic, ach níl consain sine siain ná consain scornáin ann.
Tá réimse iomlán consan ag Kalkutungu, mar shampla: "p, m" (déliopach); "th, nh, lh" (fiaclach); "t, n, l" (ailbheolach); "rt, rn, rl" (aisfhillte); "ty, ny, ly" (carballach); and "k, ng" (coguasach).
Consain.
Is beag deacracht atá ag baint leis an tsraith ailbheolach "t, n, l" (or "d, n, l"). Déantar na fuaimeanna ailbheolacha féin nuair a theagmhálann an teanga leis an droim atá díreach ar chúl an drandail uachtair. Déantar rinnchonsain nuair a theagmhálann barr na teanga leis an droim úd. Is cosúil é seo le "t, d, n, l" an Bhéarla, cé nach n-análaítear an "t". (Tá eisceacht amháin ann – an teanga Kala Lagaw Ya.)
Consain aisfhillte is ea an tsraith rinnchonsan eile: "rt, rn, rl" (nó "rd, rn, rl"). Tá an ball teagmhála níos faide siar, san réimse iarailbheolach nó réamhcharballach. Fuaimniú rinnchonsanach is ea an fuaimniú is coitianta; lúbann an teanga siar go dtí go dteagmhálann íochtar na bhairr leis an gcarball. Deir scoláirí éigin gur dócha nach gcloistear na rinnchonsain de ghnáth ach amháin nuair atá daoine ag caint go cúramach.
Consain bhosacha ("laminal") is ea an tsraith “fhiaclach” "th, nh, lh"; fuaimnítear iad le bos na teanga tamaillín siar ón mbarr, agus trí bhealach ann lena dhéanamh de réir na canúna, an chainteora agus cháiréis an fhuaimnithe: (a) consan idirfhiaclach agus barr na teanga le feiceáil; (b) consan idirfhiaclach agus barr na teanga sáite síos ar chúl na bhfiacla íochtair; (c) consan fiaclailbheolach – bos agus barr na teanga ag teagmháil leis na fiacla uachtair agus leis an droim ailbheolach.
Fágann sin na consain charballacha "ty, ny, ly". (Is minic a litrítear iad mar "dj", "tj", nó "j".) Teagmháil bhosach atá anseo freisin, agus í níos faide siar, ó ailbheolach go hiarailbheolach, nó ó iarailbheolach go réamhcharballach. Is gnách barr na teanga a shá síos ar chúl na bhfiacla íochtair: féach "sh" an Bhéarla.
Baineann an cuntas thuas leis an gcuid is mó de na teangacha Bundúchasacha, agus tá gnáththomhas na dteangacha úd le fáil ann.
Litriú.
Is dócha go bhfuil córas litrithe anois ag gach teanga Bundúchasach atá á labhairt fós. An aibítir Laidineach a úsáidtear. Má tá fuaimeanna ann nach bhfaighfeá i mBéarla léirítear iad le délitreacha nó uaireanta le hidirdhealaithigh – folínte nó comharthaí a thógtar uaireanta ón Aibítir Fhoghraíoch Idirnáisiúnta (AFI).
Rangú.
Deir formhór na dteangeolaithe go mbaineann an chuid is mó de theangacha Bundúchasacha leis an bhfine Pama-Nyungan, cé go bhfuil deacrachtaí ag roinnt leis agus nach nglacann R.M.W. Dixon leis go bhfuil sé ann. Ar son na caothúlachta, deirtear go mbaineann an chuid eile (teangacha a labhraítear sa limistéar is faide ó thuaidh) leis an bhfine "Neamh-Pama Nyungan", cé nach bhfuil gaol acu lena chéile. Deir Dixon nach féidir ginealas na dteangacha a dhéanamh amach anois agus iad ag dul i bhfeidhm ar a chéile le 40,000 bliain anuas nó mar sin, agus nach féidir a rá gur fine cheart í Pama-Nyungan féin. Is beag teangeolaí eile a aontaíonn leis seo.
Is gnách teangacha Bundúchasacha a roinnt ina gcúig fhine ar fhichid nó mar sin. Tá an rangú trialach a leanas ag brath ar obair Nick Evans agus a chomhpháirtithe in Ollscoil Melbourne.
Chomh maith leo siúd, tá Minkin ann, teanga a d’imigh in éag agus gan mórán eolais uirthi. Deirtear gur theanga aonair í, agus is deacair í a rangú; b’fhéidir gur bhain sí le hIwaidjan nó le Tankic.


Clochán an Aifir.
Is éard atá i gceist le Clochán an Aifir (Clochán na bhFomhórach), as Béarla, "Giant's Causeway", ná 40,000 cloch atá suite i gContae Aontroma ar chósta Thuaisceart Éireann, sa Ríocht Aontaithe. Basalt atá i gceist leis na clocha: in Éirinn, is é Tuaisceart Éireann an réigiún is mó basailt in Éirinn. Cruthaíodh an Clochán ar fad nuair a d'fhuaraigh sruthán laibhe i ndiaidh dó brúchtadh amach as an talamh tuairim is 50 nó 60 milliún bliain ó shin. Tá Clochán an Aifir suite tuairim is trí chiliméadar (dhá mhíle) ó thuaidh ó bhaile Mhuileann na Buaise. Suíomh oidhreachta idirnáisiúnta agus Anaclann Náisiúnta Dúlra atá ann.


Mihangel Morgan.
Scríbhneoir Breatnaise is ea Mihangel Morgan (a rugadh ar an 9 Feabhra 1955). As Aberdare (Aberdâr) dó.
Onóracha agus Duaiseanna.
Morgan, M


Liosta na Leabhar Gaelach.
Seo é liosta na leabhar Gaelach. Leabhair iad atá scríofa i gceann de na teangacha Gaelacha, mar atá, Gaeilge na hÉireann, Gaeilge na hAlban, nó Gaeilge Mhanann, nó leabhair i dteangacha eile a thugann cur síos ar na teangacha seo nó ar ábhar Gaelach, is é sin, béaloideas, nósanna, miotaseolaíocht ná stair na bpobal a labhraíonn ceann de na teangacha Gaelacha. Tá na leabhair go léir in ordú aibítreach de réir an teidil.
S.
Clúdach an leabhair agus pictiúr le Jack B. Yeats díreach i lár báir
T.
Léaráid ag tús an leabhair 'Tóraidheacht Dhiarmada agus Ghráinne'.


Zhuang (dream eitneach).
thumb
Is iad na Zhuang (na "Bouчcueŋь" nó na "Bouxcuengh" ina dteanga féin; 壮族 nó "Zhuàngzú" i Sínis) an ceann is líonmhaire de na mionlaigh eitneacha neamh-Shíneacha sa tSín. Tá timpeall ar ocht milliún déag acu ann, agus an chuid is mó acu ina gcónaí i gCúige Guangzi i nDeisceart na Síne, áit a bhfuil féinrialtas dá gcuid féin acu. An teanga a labhraíonn siad, baineann sí le cine na dteangacha Tai-Kadai, agus gaol éigin aici leis an Téalainnis, mar sin.


Jack Butler Yeats.
Ba ealaíontóir Éireannach é Jack Butler Yeats (29 Lúnasa 1871, Londain – 28 Márta 1957, Baile Átha Cliath). Chleachtaigh sé mar maisitheoir ar dtús báire; agus thosaigh sé ag obair le phéintéireacht ola sa bhliain 1906. Bhí gnéithe tírdhreacha agus fíoracha in a chéad olaphictiúir measartha simplí agus liriceach. Ba é an téama is iomadúla a bhí aige ná 'Iarthar na hÉireann' agus 'teach a óige', i Sligeach. B'é an mac is óige é den phortráideoir Éireannach John Butler Yeats, agus an file William Butler Yeats, a bhuaigh an Duais Nobel, ina dheartháir aige.


Chrysler.
Is déantúsóir gluaisteán Meiriceánach é an FCA US LLC agus tá a cheanncheathrú déantúsaíocht suite i mbruachbhaile Chathair Detroit darbh ainm 'Auburn Hills'.
Thosaigh Chrysler, ar dtús báire, faoin ainm 'An Chrysler Corporation', sa bhliain 1925. Ó 1998 go dtí 2007, bhí Chrysler agus a fhochuideachtí mar chuid de 'DaimlerChrysler AG' (anois 'Daimler AG') agus an Ghearmáin ina bhunáit aige.
Fógra ins an iris 'Éire' Bliainiris Ghaedheal, 1940.
Roimh 1998, thrádáil 'Chrysler Corporation' faoin siombail "C" ar stocmhargadh Nua Eabhrach. Faoi bhainistíocht 'DaimlerChrysler', ainmníodh an comhlacht "DaimlerChrysler Motors Company LLC" agus gairtear, i gcoitinne, an 'Chrysler Group' ar a ghnóthaí sna Stáit Aontaithe.
Ar an 14ú Bealtaine, 2007, d'fhógair 'DaimlerChrysler' gur díoladh 80.1% den 'Chrysler Group' chuig an comhlacht príobháideach Meiriceánach 'Cerberus Capital Management, L.P., ' cé gur choimeád 'Daimler' 19.9% de na scaireanna. Ina dhiaidh seo thóg an comhlacht a ainm reatha. Ar an 27ú Aibreán, 2009, shínigh 'Daimler AG' comhaontú ceangailteach chun an sciar de 19.9% a bhí fághta acu i gChrysler LLC a dhíol chuig 'Cerberus Capital Management' agus suim airgid, a oiread agus $600 isteach i gciste pinsin na ndéantóirí carranna.


Katie Melua.
Amhránaí, cumadóir ceoil, agus ceoltóir Seoirseach/Briotanach í Ketevan "Katie" Melua. Rugadh in Kutaisi, sa tSeoirsia, í ar an 16 Meán Fómhair 1984. Chaith sí blianta a céad óige in Batumi sa tír chéanna, ach nuair a bhí sí ocht mbliana d'aois, fuair a hathair, ar máinlia croí é, jab in Ospidéal Ríoga Victoria, Béal Feirste, agus shocraigh an teaghlach síos i dTuaisceart Éireann. Nuair a bhí sí ceithre bliana déag d'aois, d'aistrigh an teaghlach go Sasana.
Katie Melua sa bhliain 2008


Bobby Robson.
Fear spóirt Sasanach ab ea Sir Robert William "Bobby" Robson CBE (18 Feabhra 1933 – 31 Iúil 2009). D'imir sé sacar leis na foirne Sasanacha Fulham agus West Bromwich Albion, agus ansin chaith sé tamall beag ag imirt le Vancouver i gCeanada. D'imir sé fiche cluiche le foireann náisiúnta Shasana chomh maith, ag aimsiú ceithre chúl. Chuaigh Robson isteach sa bhainisteoireacht tar éis dó a bheith éirithe as an imirt, ag obair le foirne móra i Sasana agus san Eoraip. Roghnaíodh é mar bhainisteoir ar fhoireann náisiúnta Shasana sa bhliain 1982, agus shroich sé an Corn Domhanda leo sna blianta 1986 agus 1990.
An post deireanach a bhí aige ná mar "chomhairleoir speisialta" le foireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann, ag tabhairt tacaíocht don bhainisteoir Steve Staunton.
Robson, Bobby
Robson, Bobby
Robson, Bobby
Robson, Bobby


Mainistir an Dubh-Uisce.
Is mainistir Chistéirseach de chuid an 13ú haoise í Mainistir an Dubh-Uisce (nó Mainistir Ghráig na Manach) atá suite i nGráig na Manach, Contae Chill Chainnigh in Éirinn. Chuir William Marshall ar bun í i 1204 A.D. Bhí Mainistir an Dubh-Uisce ar cheann de na mainistreacha Cistéirseacha ba luatha, ba mhó agus, b'fhéidir, ba bhreátha dá raibh in Éirinn. Is í eaglais pharóiste bhaile Ghráig na Manach an mhainistir agus is álainn í go hard os cionn an bhaile.
Tá an mhainistir suite i ngleann na Bearú, ar láithreán idir an bpríomh-abhainn agus craobh-abhainn an Dubh-Uisce. Díorthaítear ainm na mainistreach ón abhainn sin.


Trionta.
Común Iodálach is ea Trionta ("Trento" in Iodáilis, "Trènt" sa chanúint Thriontach).
Tíreolaíocht.
Lár limistéir uirbigh is ea Trionta, ach tá an-éagsúlacht ag baint leis na bruachbhailte, áiteanna a chaomhnaíonn a sainiúlacht, idir chathrach agus thuathúil. Tá tuairim is 80,000 duine ina gcónaí sa tseanchathair. Is é Gardolo an bruachbhaile is mó daonra – timpeall 12,450 –
agus é le fáil lastuaidh den chathair; is é Sardagna an bruachbhaile is lú – timpeall 1,100 duine. Tá sé siúd suite in airde ar sceird agus é 560 méadar os cionn leibhéal na mara, ach tá formhór na mbruachbhailte spréite i ngleann an Adige nó ar na cnoic lastoir den chathair.
Tá dlúthbhaint idir Trionta agus na sléibhte, go háirithe "Monte Bondone" thiar, agus is fiú cuairt ar thabhairt ar "il Centro di Ecologia Alpina" (Lárionad na hÉiceolaíochta Alpaí) agus ar an ngairdín luibheolaíoch.
Aeráid.
Radharc ar an "Dosso di San Rocco di Villazzano"
Radharc Thrionta ó "Monte Calisio"
Titeann os cionn 900 mm de bháisteach in aghaidh na bliana, go háirithe san Earrach agus sa samhradh. Sa gheimhreadh is lú a thiteann báisteach.
Stair.
De réir an traidisiúin Laidinigh tagann an t-ainm ón bhfocal "Tridentum", ainm a dhéanann tagairt do na trí chnoc atá suite timpeall na cathrach. I ndáiríre, tá an t-ainm i bhfad níos sine agus tagann ón bhfocal "trent" nó "tríchraobhach", rud a bhaineann le leaba cham na habhann. Mar sin féin, déanann mana na cathrach tagairt don scéal eile: "Montes argentum mihi dant nomenque Tridentum" – "Tugann na sléibhte airgead dom agus ainm Thrionta". An Bhráthair Bartolomeo da Trento (b.1251) a chum an mana úd.
Ón Tosach Anuas go dtí an Ré Rómhánach.
De réir teoiricí éigin, bunaíodh Tridentum ar shuíomh seanbhaile réamhRómhánach; is dócha go raibh daingean ann, áit a bhféadfadh baile mór fás aisti. Ní mór a chuimhneamh freisin gur chuidigh gleann na habhann le pobail réamhRómhánacha, ar nós na Veinéiteach, na nÉatruscach agus na nGallach, teagmháil le chéile, agus é ina bhealach ó dheas ó thuaidh.
Tharla an gabháltas Rómhánach ar feadh an chéad haois RC agus rinneadh campa míleata de Tridentum; rinneadh "municipium" de idir 50 agus 40 RC.
Le linn Agustais, nuair a bhí an t-arm i mbun oibre sna hAlpa, tháinig a lorg sin ar Tridentum: bhí cuma chearnach air, an abhainn ar thaobh amháin, múr agus díog ar na taobhanna eile, túir chearnacha ann agus geataí. Déanamh dúbailte a bhí ar an ngeata ba mhó, Porta Veronensis, agus túr cruinn ar gach taobh de. Tógadh an chathair de réir na ngnáthrialacha Rómhánacha, le fóram, le haimfitéatar, le huiscrian agus le reilig amuigh. Bhí comhrac na mbóithre ann: Via Claudia Augusta (an príomhbhóthar míleata ó thuaidh), Via Claudia Padana, agus Claudia Augusta Altinate, bóthar Veinéise.
Fiú amháin nuair a bhí an Impireacht ag titim as a chéile sa 4ú haois agus sa 5ú haois, bhí an-tábhacht le Trionta sa réigiún i gcúrsaí míleata, geilleagair agus tráchtála.


Na Goit.
Ba treabh ilchineálach oir-Ghearmánach iad na Goit. Tá an cultúr seandálaíochta 'Willenberg' (nó "Die Willenberg-Kultur" sa Ghearmáinis), comhcheangailte le theacht na nGot, agus a fhormhéadú leis an phobal dúchasach ina dhiaidh sin. Ó lár an dara haois ar aghaidh, chuaigh fo-bhuíonta na nGot seo ar imirce i dtreo an oirdheiscirt taobh le chúrsa abhann na Viostúile, ag baint an Scitia amach ar chósta na Mara Duibhe. Tá iarsmaí seandálaíochta fágtha acu bainteach leis an 'Chultúr Tschernjachow' (nó "Die Tschernjachow-Kulturan" sa Ghearmáinis) i Úcráin an lae inniu.


An Ghotlann.
Is ceann de na trí thalaimh nó chuid den tír (Sualainnis: "landsdelar") í An Ghotlann, i ndeisceart na Sualainne.
Tá a suíomh geografach, faoi cheangal le Svealand ó thuaidh, tá coillte domhaine Tiveden, Tylöskog agus Kolmården ag marcáil na teorann.
Bhí tréimhse ann ina raibh mionríochtaí i nGotlann; 'Gautar' an t-ainm a ghlaoití a n-áitritheoirí orthu sa tsean-Ioruais.
Glactar go coitianta leis go bhfuil siad seo mar an gcéanna leis na 'Geatas', daoine an laoich Béowulf, i scéal eipiciúil na nAngla-Shacsanach. Go traidisiúnta, seo í tír thionscnaimh na nGot.


Micheal Cera.
Is aisteoir Ceanadach é Michael Cera, a rugadh ar an 7 Meitheamh, 1988. Bhí cúpla mion-pháirteanna aige i scannáin, sraitheanna teilifíse agus fógraí teilifíse sular rinne sé páirt George-Michael Bluth sa dráma grinn suímh "Arrested Development". Mhair "Arrested Development" trí séasúr sular cuireadh ar ceal é air. Rinne Cera páirt mic an phríomhcharachtair atá i ngrá lena chol ceathrar.
Anuas ar sin, tá Cera i mbéal an phobail mar gheall ar na páirteanna a bhí aige sna scannáin Juno, Superbad, Nick and Norah's Infinite Playlist agus Year One. Tá an t-iomrá ann go mbeidh sé sa leagan scannáin de Arrested Development.
Foilsíodh "Pincone", gearrscéalta a scríobh Cera, san irisleabhar liteartha McSweeney's Quarterly sa samhradh 2009.
Cera, Michael
Cera, Michael


Hollywood (idirdhealú).
Is é Hollywood lárionad na scannánaíochta i Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Rauma.
Ceann de na cathracha is sine san Fhionlainn í Rauma (Sualainnis: "Raumo") atá suite chois Mhuir na Bóitne, an chuid lárnach de Mhurascaill na Bóitne idir an Fhionlainn agus an tSualainn. Is iad na cathracha agus na ceantair thuaithe ina timpeall ná Pyhäranta, Laitila, Eurajoki agus Eura.
Bunaíodh Rauma sa bhliain 1442. Inniu, tá timpeall ar 40,000 duine ina gcónaí ansin. Tá iarsmaí áirithe ón Meánaois le feiceáil i Rauma - go háirithe Eaglais na Croise Ró-Naofa ("Pyhän Ristin kirkko") agus fothracha Eaglais na Tríonóide Ró-Naofa ("Pyhän Kolminaisuuden kirkko") - ach is é "Vanha Rauma" ("Sean-Rauma"), an chuid is sine den chathair, an radharc is mó a tharraingíonn turasóirí go Rauma ar na saolta seo, nó tá tithíocht adhmaid an tseancheantair aicmithe mar chuid den oidhreacht dhomhanda ag Eagraíocht Oideachais, Eolaíochta agus Chultúir na Náisiún Aontaithe.
Dar leis na Fionlannaigh, áfach, is í canúint na cathrach an rud is suntasaí faoi Rauma. Labhraíonn muintir Rauma canúint ina bhfágtar cuid mhór d'iarmhíreanna na bhfocal ar lár, agus í breac le hiasachtaí Sualainnise agus, fiú, Béarla a tháinig ó bhéarlagair na mairnéalach. Tá an chanúint seo - ar a dtugtar "teanga Rauma", nó "Rauma giäl" sa "teanga" féin ("Rauman kieli" a déarfaí i bhFionlainnis chaighdeánach) - á saothrú ag scríbhneoirí inniu féin, ach ba é Hj. Nortamo (fíorainm: Frans Hjalmar Nordling, 1860-1931) an scríbhneoir a bhunaigh traidisiún liteartha na "teanga".


Cillín Chaoimhín.
Sráidbhaile in iarthar Chontae Chill Mhantáin é Cillín Chaoimhín, nó "Hollywood" as Béarla (ní úsáidtear an leagan truaillithe den ainm Gaeilge, "Killinkeyvin", sa Bhéarla a thuilleadh). Tá sé suite chois Bhóthar Bhearna Chill Mhantáin, cóngarach d'acomhal an bhóthair sin agus N81, ar bóthar náisiúnta den dara grád é. Ní raibh oiread is 100 duine ina gcónaí sa sráidbhaile féin, nuair a rinneadh daonáireamh na bliana 2002, ach le fírinne, tá an pobal áitiúil níos mó ná an sráidbhaile féin, timpeall leathmhíle duine ar fad.
Fuair an áit a hainm ó Chaoimhín, an naomh Éireannach a bhunaigh an mhainistir i nGleann Dá Loch sa séú haois. Bhíodh na hoilithrigh ag dul trí Chillín Chaoimhín ar a dturas go dtí Gleann Dá Loch, go dtí go ndeachaigh an nós oilithreachta in éag go luath san fhichiú haois. Inniu féin, áfach, cuireann turasóirí Turas Chaoimhin díobh ó Chillín Chaoimhín go Gleann Dá Loch le lán a súl a bhaint as an áilleacht i bPáirc Náisiúnta Shléibhte Chill Mhantáin.
Tá stair áirithe scannánaíochta ag Cillín Chaoimhín díreach cosúil leis an áit eile úd ar a dtugtar Hollywood as Béarla, nó tháinig lucht scannánaíochta ansin ar lorg atmaisféar na hÉireann ó am go ham. Tá pictiúir ó Chillín Chaoimhín le feiceáil ar na scannáin "Michael Collins" le Neil Jordan, "Dancing at Lughnasa", agus, fiú, "King Arthur" ón mbliain 2004.


Aigéad nítreach.
Aigéad láidir agus ocsaídeoir láidir é an t-aigéad nítreach a úsáidtear go fairsing forleathan sa tsaotharlann agus sna gléasraí tionsclaíochta ceimiceacha. Substaint dhainséarach atá ann a dhéanann dochar d'fhíocháin an choirp agus a fhágann cneácha doimhne ina diaidh.
Leacht gan dath é an t-aigéad nítreach glan, agus é 1.52 g/cm3 ar dlús. Is é an fiuchphointe atá aige ná 83 °C. Tá sé de chlaonadh san aigéad glan dianscaoileadh (titim as a chéile) go huisce agus ocsaídí nítrigine, go háirithe má fhágtar faoi thionchar an tsolais nó má théitear go fiuchphointe é. De ghnáth, tagann dath buí san aigéad nítreach glan de réir a chéile agus é ag déanamh dé-ocsaíd nítrigine faoi thionchar an tsolais. Bíonn ocsaídí nítrigine ag éirí as an aigéad glan freisin, agus sin é an tuige go dtugtar "múchaigéad nítreach" air uaireanta. Mar sin, bíonn sé níos praiticiúla go minic an t-aigéad nítreach a choinneáil ar stóras mar mheascán aiseotrópach uisce a bhfuil 68 % aigéad nítreach ann. Tugtar aigéad nítreach tiubhaithe ar an aiseotróp seo.
Is féidir aigéad nítreach agus uisce a mheascadh i ngach coibhneas, agus bíonn salainn an aigéid seo - na níotráití - iontach sothuaslagtha san uisce chomh maith. Mar shampla, bíonn na salainn airgid dothuaslagtha san uisce go minic, ach tá an níotráit airgid iontach sothuaslagtha. Ocsaídeoirí láidire iad na níotráití chomh maith leis an aigéad féin, agus mar sin, is féidir ábhar pléasctha (púdar gunna) a dhéanamh trí níotráit, sulfar agus carbón a mheilt agus a mheascadh. Maidir leis an níotráit amóiniam NH4NO3, is ábhar tábhachtach leasacháin (leasú talún) é, ach san am chéanna, is féidir úsáid a bhaint as mar ábhar pléasctha freisin.
Tugtar sailpítir ar na níotráití chomh maith, go háirithe na cinn a úsáidtear mar leasacháin san fheirmeoireacht, ar nós sailpítear na Sile (nó sailpítear Pheiriú), arb ionann é agus an níotráit sóidiam; an sailpítear sa chiall chúng, nó an níotráit photaisiam, agus sailpítear na hIorua, is é sin, an níotráit chailciam.


Dé-ocsaíd charbóin.
CO2 - móilín na dé-ocsaíde carbóin. Tá na hadaimh go léir suite ar aon líne. Is iad na hadaimh ocsaigine a tharraingíonn na leictreoin chucu, ó tá an ocsaigin níos leictridhiúltaí ná an carbón, ach ní móilín dépholach é.
Is comhdhúil cheimiceach í an dé-ocsaíd charbóin (foirmle cheimiceach: CO2) atá comhdhéanta as dhá adamh ocsaigine atá ceangailte d'aon adamh carbóin amháin le naisc chomhfhiúsacha dhúbailte.
Gás atá ann le teocht agus brú an tseomra, agus céatadán beag den ghás seo le fáil in atmaisféar an Domhain. Toradh dóiteáin do na comhdhúile carbóin í an dé-ocsaíd charbóin, agus mar sin, is toradh í do ríospráid cheallach na n-ainmhithe, na bplandaí, na bhfungas agus na miocrorgánach eile. Ón taobh eile de, baineann na plandaí úsáid an amhábhair as an dé-ocsaíd charbóin san fhótaisintéis, agus iad á claochlú go comhdhúile casta bithcheimiceacha.
Boilgeoga CO2 i ndeoch bhog
Ní féidir leis an dé-ocsaíd charbóin leacht a dhéanamh le brú atá níos ísle ná 5.1 atm. Sin é an tuige go dtugtar "oighear tirim" ar an dé-ocsaíd charbóin sholadach. Is é -78 °C an pointe deasctha agus néalaithe - is é sin, deascfaidh an gás go solad faoin teocht seo, agus néalóidh an solad go gás os cionn an phointe seo.
Struchtúr criostalach an oighir thirim


Louis Pasteur.
Ceimiceoir agus micribhitheolaí Francach ab ea Louis Pasteur a tháinig chun saoil i nDole (i sléibhte Jura i bhFranche-Comté, Oirthear na Fraince) ar an 27 Nollaig 1822 agus a fuair bás i Marnes-la-Coquette taobh thiar de Pháras ar an 28 Meán Fómhair 1895. Tá clú agus cáil air as an obair a rinne sé leis na galair a chosc. Ba eisean a d'fhorbair an vacsaín in aghaidh an chonfaidh agus an modh oibre leis na frídíní a mharú sa bhainne agus sa bhfíon a dtugtar paistéarachán air.
Féachtar air mar cheann de trí phríomh bhunaitheoirí na Micribhitheolaíochta, mar aon le Ferdinand Cohn agus Robert Koch. D'fhionn sé chomh maith go leor eolais i réimse na ceimice, go háirithe an bun móilíneach don neamhshiméadracht i gcriostail áirithe.
Luíonn a chorp san Institiúid Pasteur i bPáras i cruinneachán iontach, a léiríonn a shaoithiúlachtí de mhósáicí Biosántacha.


Peadar Ó Dubhda.
Rugadh Peadar Ó Dubhda i gCrois an Mhaoir, Contae Lú, ar an 29 Meitheamh, 1881.
Saol.
Maidin gheimhridh, fuarthas an tUasal James Garvey marbh, ar thaobh an bhealaí mhóir agus é reoite chuig an talamh. Chaith Peadar roinnt ama ansin i "Drumsinnot School", áit ina raibh an máistir Casey agus Miss Murray (monatóir) ag teagasc.
Bhog an clann uilig go Baile na Trá i nDún Dealgan sa bhliain 1893 agus thosaigh Peadar i bhunscoil na mainistreach ("The Friary National School"), agus an bhliain dar gcionn bhí a bhunscolaíocht go léir críochnaithe aige. Fuair sé obair mar bhuachaill siopa i siopa búistéara 'Donnelly's Butchers' ar Bhóthair an Droichid. Chuaigh sé ag obair i siopa bróg 'Murphy Brothers' ina dhiaidh sin agus níos déanaí fós mar fhear seachadta sa chomhlacht 'Laverett & Frye'. Bhí air earraí a sheachadadh as stóras le chapall agus trucail. Thug an obair seo deis dó aithne a chur ar dhaoine scothaosta an cheantair, agus bhí Gaeilge ag roinnt acu siúd a bhí tagtha ó dheisceart Ard Mhacha nó ó dheisceart Mhuineacháin.
Dé Dómnaigh, an 17 Meán Fómhair, sa bhliain 1899, bunaíodh 'Craobh Dhún Dealgan' de chuid an chonartha (.i. Conradh na Gaeilge), tar éis cruinniú mór a bheith ar siúl in Halla an Bhaile. D'fhág Peadar cuntas dúinn ar an eachtra seo;
Chuaigh na heachtraí seo i gcion ar Pheadar agus luí sé isteach ar an Ghaeilge a fhoghlaim. Ceapadh Peadar ina Mhúinteoir Taistil sa bhliain 1905.
Árd Fheis an Chonartha, i nDún Dealgan, 1915.
Deir Peadar an méid seo; "Chuir 1915 an dlaoi mhullaigh ar an spiorad náisiúnta le linn an Oireachtais i nDún Dealgan nuair a cheanglaíodh cúis na teangan le cúis airm agus óglach. As sin amach anuas bhí an briathar 'na ghníomh agus an gníomh d'réir an bhriathair". Níor aontaigh Dubhghlas de hÍde, ná baill áirithe eile an Chonartha leis an chinneadh seo, mar nach raibh siad i bhfabhar an ghluaiseacht chultúrtha a athrú go dtí gluaiseacht pholaitiúil. D'éirigh de hÍde as an gConradh ag an Ard-Fheis seo.


Ortha an Ghreama.
Dhéantaí Ortha an Ghreama ar fud na hÉireann.
Scéal a bhaineann leis.
Deirtear go raibh lóistín á lorg ag Muire di féin agus d'Íosa i dteach áirithe. Níor theastaigh ó bhean an tí cead a thabhairt dóibh teacht isteach sa teach, ach dúirt a fear céile leo go dtabharfadh sé cead dóibh codhladh sa scioból. Buaileadh an fear breoite le greim i rith na hoíche agus bhí ar a bhean cuidiú a iarraidh ar Mhuire. Dúirt Íosa le Muire lámh a chur le taobh an fhir agus an ortha a rá. Rinne sí amhlaidh agus leigheasadh an fear.
Tagairtí.
Ó hÓgáin, Dáithí. "Myth, Legend and Romance". Londain, 1990.


Ortha Mhuire.
Seanphaidir is ea Ortha Mhuire a deirtear "do mhnaibh in a luighe seoil."
Leagan den ortha.
Mar rug Anna Muire, is mar rug Muire Críost, mar rug Eilís Eoin Baiste,
Fóir ar an mbean, a Mhic fóir féin,
A Mhathair, ós tú rug an Mac,
agus go mba slán a bhéas an bhean.


Tadhg Gaelach Ó Súilleabháín.
File Muimhneach ba ea Tadhg "Gaelach" Ó Súilleabháín (Rugadh é timpeall ar an mbliain 1715 meastar, agus bhásaigh sé 1795).
Saol.
Saolaíodh i dTuar na Fola in iarthar Chontae Luimnigh é. Chaith sé thart ar 30 bliain in oirthear Chontae Chorcaí. Bhí baint aige le filí mar Eadbhard de Nógla agus Liam Inglis as cathair Chorcaí, agus Donncha Rua Mac Conmara as Contae an Chláir. Chum sé aislingí agus dánta Seacaibíteacha. Chaith sé seal i bpríosún i gcathair Chorcaí mar gheall ar cheann de na dánta Seacaibíteacha seo. Agus é meánaosta chuir sé faoi i nDún Garbháin. Chaith sé an chuid eile dá shaol i bPort Láirge agus is iomaí dán cráifeach a chum sé ann. Fuair sé bás i bPort Láirge sa bhliain 1795 agus cuireadh i reilig Bhaile Uí Fhlaithnín é.
"Pious Miscellany".
Foilsíodh a dhánta cráifeacha don chéád uair i gCluain Meala sa bhliain 1802. Cé gur i nGaelainn a scríobhadh iad, teideal Béarla a bhí ar an leabhar: "Timothy O'Sullivan's Pious Miscellany" (Timothy O'Sullivan's Commonly Called Taidhag Goadhlach's Pious Miscellany). Thaitin siad go mór le Gaeilgeoirí Chúige Mumhan agus is iomaí eagrán eile a foilsíodh ina dhiaidh sin.


Grigoriy Rasputin.
Bráthair siúil ab ea Grigoriy Yefimovich Rasputin (gaelaithe uaireanta mar "Raspúitín") a bhí ina chomhairleoir ag impire deireanach na Rúise, Nioclás a Dó. Rugadh Rasputin ar an 22 Eanáir, 1869 (ar an 10 Eanáir, de réir Fhéilire Iúil, a bhí in úsáid sa Rúis san am) i bPokrovskoye, cúige Tyumen, sa tSibéir, agus dúnmharaíodh é i gCathair Pheadair ar an 30 Nollaig, 1916.
Bíonn finscéalta éagsúla á n-insint faoi Rasputin agus faoin tionchar a bhí aige ar Nioclás agus ar a chúirt. Deirtear, mar shampla, gur cluanaí cealgach a bhí ann nach bhféadfadh aon bhean cur in aghaidh na draíochta a bhí ann. De réir leagan eile, áfach, ní raibh ann ach druncaeir bocht a bhí ag dul ar an drabhlás le caoinchead an tSáir. Deirtear freisin gur lia sí a bhí ann agus é ábalta maolú ar an haemaifilia a bhí ag luí ar Alexey, oidhre an Impire, agus gurbh é sin ba chúis leis an tionchar a bhí aige ar an Impire.
Sloinne coitianta é Rasputin sa Rúis, go háirithe sa tSibéir, agus is dealraitheach nach bhfuil gaol ar bith ag an scríbhneoir Valentin Rasputin leis an mbráthair siúil.
Go dtí le déanaí, chreidtí gurbh é an Prionsa Feliks Yusupov a mharaigh Rasputin i gcomhcheilg le dornán comhchoirithe. Fear uasal Rúiseach a bhí ann agus é míshásta leis an tionchar a bhí ag leithéid Rasputin ar an Impire agus ar a bhean chéile ach go háirithe. I ndiaidh bhás Rasputin, bhí Yusupov agus a chuid comhchoirithe ag cumadh scéalta aiféiseacha faoi chomh deacair is a fuair siad an bráthair siúil a mharú, agus iad ag iarraidh é a nimhiú le ciainíd, é a lámhach le piostail agus é a chnagadh le smachtíní, go dtí gur chinn siad é a bhá in Abhainn Moika, ceann de na haibhneacha atá ag sní trí Chathair Pheadair. De réir na fianaise atá ann inniu, áfach, ba é an Leifteanant Oswald Rayner, spiaire Sasanach a raibh aithne aige ar Yusupov, a scaoil an t-urchar a bhuail éadan Rasputin agus a mharaigh ar an toirt é.


Anraí IV, Impire Naofa Rómhánach.
Bhí Anraí IV (Gearmáinis: "Heinrich IV") (11 Samhain 1050 – 7 Lúnasa 1106) mar rí na Gearmáine ón mbliain 1056 agus Impire Naofa Rómhánach ón mbliain 1084 go dtí an bhliain 1105. Bhí sé an-chumhachtach agus ghlac sé páirt thábhachtach in eachtraí an 11ú céad. Tharla cogaidh chathartha san Iodáil agus sa Ghearmáin chomh maith le Conspóid Insealbhuithe san Eaglais Chaitliceach.


Nagasaki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Nagasaki (nó "An Naghasáic" i bhfoirm Gaeilge) Is í phríomhchathair agus an chathair is mó i Maoracht Nagasaki ar oileán Kyūshū sa tSeapáin.
Stair.
Bhunaigh na Portaingéalaigh an chathair sa 16ú haois. Bhí Nagasaki mar phort tábhachtach don arm sa Chéad Chogadh Sín-Seapánach agus sa Chogadh Rúis-Seapánach.
Sa bhliain 1945, scaoil fórsaí Mheiriceá an dara buama adamhach ar Nagasaki mar chuid den Dara Cogadh Domhanda.


Corazon Aquino.
Uachtarán ar Phoblacht na nOileán Filipíneach ab ea Maria Corazon "Cory" Sumulong Cojuangco Aquino (25 Eanáir, 1933 – 1 Lúnasa, 2009), idir na blianta 1986 agus 1992. Tugtar "Máthair an Daonlathais" uirthi, agus ba ise an chéad bhean a bhí ina huachtarán sa tír seo, nó in aon tír eile san Áise. Chuaigh Aquino isteach sa pholaitíocht don chéad uair nuair a maraíodh a fear céile, an Seanadóir Benigno Aquino, Jr. (1932–1983), agus é ag iarraidh deireadh a chur le ceannasaíocht uathlathach an Uachtaráin Ferdinand Marcos. Cé nach raibh aon taithí polaitiúil aici agus nach raibh inti ach bean tí simplí, mar a dúirt sí féin, d'éirigh sí chun a bheith mar an duine ba shuntasaí sa ghluaiseacht in aghaidh Marcos. Chuaigh sí isteach san iomaíocht mar iarrthóir sna toghcháin uachtaránachta sa bhliain 1986. Fógraíodh Marcos mar bhuaiteoir, ach tuairiscíodh go raibh calaois toghcháin ag baint leis, agus insealbhaíodh ina huachtarán í tar éis "réabhlóid" síochánta. Fuair sí ainmniúchán do Duais Nobel na Síochána sa bhliain seo, agus roghnaíodh í mar "Bhean na Bliana" san iris "Time".
In huachtarán di, cuireadh an daonlathas ar ais i bpolaitíocht na tíre. Dréachtaíodh bunreacht nua a chuir srianta ar chumhachtaí an uachtaráin agus a chuir béim níos mó ar shaoirsí shibhialta. Ag an am céanna, chuir iarrachtaí ón airm éirí amach a dhéanamh go mór isteach ar a théarma mar uachtarán, rud a chuir stad le filleadh iomlán ar shocracht pholaitiúil agus ar fhorbairt gheilleagrach.
Bhí Aquino ag fulaingt le hailse le tamall fada, agus déag sí dá bharr ar an 1 Lúnasa, 2009.


Antrasc.
Galar géar tobann dainséarach é an t-antrasc a bhuaileann idir dhaoine agus ainmhithe. Is é an baictéar úd "Bacillus anthracis" is cúis leis. Tá vacsaíní maithe ann leis an antrasc a chosc roimh ré, agus is féidir tréithchineálacha áirithe a chloí le hantaibheathaigh, ach tríd is tríd, is galar tromchúiseach é ar fearr gan é a tholgadh. Cosúil lena lán baictéar eile den ghéineas úd "Bacillus", is féidir leis an antrasc spóir shuanacha a dhéanamh a mhaireann na scórtha bliain ag fanacht lena ndeis, ach nuair a thiocfaidh siad i dteagmháil le horgánach an duine nó an ainmhí, músclóidh siad arís, agus iad ag clannú leo go tiubh téirimeach. Is féidir leo teacht isteach tríd an análú nó trí chneácha oscailte, nó as feoil an ainmhí ionfhabhtaithe. De ghnáth, análaíonn na luibhiteoirí isteach iad, agus ansin, tolgann na feoiliteoirí an galar nuair a itheann siad feoil na luibhiteoirí.
An tAntrasc ar na hAinmhithe.
Ainmníonn Hóiméar an t-antrasc freisin san Iliad, agus tráchtann Vergilius air ina dhán teagascach faoi chúrsaí talmhaíochta, "Georgica".
An tAntrasc sna Scamhóga.
Is é an tolgadh tríd na scamhóga an cineál is dainséaraí. Go bunúsach, i ndiaidh don othar na spóir a análú isteach, mothóidh sé airíonna an ghnáthfhliú air féin ar dtús, ach i gceann cúpla lá, clisfidh a chóras riospráide air. Is dual do bhreis is naonúr in aghaidh an deichniúir de na hothair bás a fháil as an gcineál seo antraisc mura dtabharfar cógais dóibh, ach má thugtar féin, gheobhaidh duine as gach beirt bás.
An tAntrasc sa Chonair Ghastraistéigeach.
An té a íosfaidh feoil thruaillithe, tolgfaidh sé an t-antrasc gastraistéigeach. Is iad na hairíonna is dual dó ná urlacan fola, buinneach, athlasadh géar sa chonair stéigeach, agus tormas ar bhia. Nuair a bheidh an córas gastraistéigeach ar fad truaillithe ag an bhfrídín, ionsóidh sé imshruthú na fola, agus tuilleadh tocsainí á tháirgeadh aige idir an dá linn. Is féidir an t-antrasc gastraistéigeach a leigheas le cógais, ach gheobhaidh 25 % - 60 % de na hothair bás mar sin féin, ag brath ar cé chomh luath is a thabharfar an phurgóid cheart don othar.
An tAntrasc sa Chraiceann.
Is féidir an t-antrasc a tholgadh tríd an gcraiceann fosta. Aithneofar othras ar an áit ar tháinig na frídíní i dteagmháil leis an gcraiceann. Is ar éigean a gheofá bás leis an gcineál seo antraisc, ach is féidir leis an othras dul chun dainséir agus tocsaeime is seipseas a thabhairt don othar (is é sin, a imshruthú fola a thruailliú le tocsainí, nó nimheanna baictéaracha), mura leigheasfar an t-othar mar is cuí.
An tAntrasc sa Chogaíocht Bhitheolaíoch.
Is féidir úsáid a bhaint as na spóir antraisc le cogadh bitheolaíoch a chur, ar chúiseanna éagsúla: bíonn na spóir fadsaolach, is furasta iad a tháirgeadh, agus thairis sin, is deacair an galar féin a aithint in am: ar dtús, is deacair an t-antrasc scamhógach a aithint thar ghnáthshlaghdán, agus ar an dóigh chéanna, is beag idir an t-antrasc gastraistéigeach agus rup rap den chineál neamhurchóideach, ó thaobh na n-airíonna de.


Lion Feuchtwanger.
Scríbhneoir Giúdach Gearmánach a bhí i Lion Feuchtwanger, a saolaíodh ar an 7 Iúil 1884 i München agus a fuair bás ar an 21 Nollaig 1958 i bPacific Palisades in aice le Los Angeles. Lena lá féin, bhí sé ar duine de na scríbhneoirí Gearmáinise ba mhó a léití.
A Shaol.
Rugadh Lion do lánúin réasúnta saibhir, nó bhí monarcha margairín ag a athair, Sigmund Feuchtwanger. Johanna "née" Bodenheim ab ainm is sloinne dá mháthair. Bhí sé i mbun pinn ó bhí sé ina bhuachaill óg, agus thabhaigh a iarrachtaí liteartha duais dó sula raibh a chuid scolaíochta críochnaithe. I ndiaidh na scrúduithe ardteistiméireachta sa bhliain 1902, chuaigh sé ag staidéar na staire, an léinn Ghearmánaigh agus na fealsúnachta in ollscoil München agus, ina dhiaidh sin, i mBeirlín. Bhain sé amach céim an dochtúra sa bhliain 1907 le tráchtas faoi "Der Rabbi von Bacherach", úrscéal neamhchríochnaithe a d'fhág Heinrich Heine ina dhiaidh. Thréig sé an ollscolaíocht ina dhiaidh sin, áfach, nó bhí sé bréan breoite den fhrith-Ghiúdachas sna ciorcail acadúla.
Sa bhliain 1908, bhunaigh sé iris chultúrtha, "Der Spiegel" ("An Scáthán"; níl baint dá laghad ag an gceann seo leis an nuachtiris "Der Spiegel" atá ann inniu, nó ba é Rudolf Augstein a bhunaigh an ceann sin i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda), agus tháinig an chéad eagrán amach ar an 30 Lúnasa sa bhliain chéanna. D'éirigh le Feuchtwanger an iris a choinneáil ag imeacht go ceann leathbhliana, ach ansin, chuir sé ar ceal í mar fhoilseachán neamhspleách. Chumaisc sé "Der Spiegel" leis an iris "Die Schaubühne" a bhí á foilsiú ag Siegfried Jacobsohn, intleachtóir óg Giúdach eile. Sa bhliain 1912 phós Feuchtwanger cailín Giúdach darbh ainm Marta Löffler. Rugadh iníon dóibh go gairid ina dhiaidh sin, ach cailleadh go luath í.
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, chuaigh Feuchtwanger sna saighdiúirí chomh maith le duine, ach theip a shláinte air, agus scoireadh ón arm é. Casadh Bertolt Brecht air i mbliain dheireanach an chogaidh, agus bhí an bheirt fhear cairdiúil le chéile ó sin i leith. Nuair a phléasc an réabhlóid amach sa Ghearmáin i ndeireadh na bliana sin, áfach, bhí Feuchtwanger ag éileamh le tinneas, agus ní raibh baint aige le himeachtaí na réabhlóide.
D'éirigh lena chuid drámaí ina dhiaidh sin, ach mar sin féin, b'fhearr leis úrscéalta stairiúla a scríobh. Bhreac sé síos an t-úrscéal "Jud Süss" i dtús na bhfichidí, ach ó bhí an t-úrscéal ag plé le ceist íogair an fhrith-Ghiúdachais, ní raibh aon teach foilsitheoireachta sa Ghearmáin féin sásta é a chur i gcló. Níor foilsíodh an leabhar ach sa bhliain 1925. (Spéisiúil go leor, scannánaíodh an leabhar i mblianta an Naitsíochais le caoinchead Goebbels, ach is léir gur bhain na Naitsithe a gcasadh féin as an scéal.) Scríobh Feuchtwanger an t-úrscéal "Die hässliche Herzogin Margarete Maultasch" ("An bandiúc míofar Margarete Maultasch") go gairid i ndiaidh "Jud Süss", agus tháinig an ceann sin i gcló sa bhliain chéanna is a críochnaíodh é, 1923.
"Jud Süß" le Feuchtwanger (1925)
Shocraigh Feuchtwanger síos i mBeirlín sa bhliain 1925, agus thosaigh sé ag breacadh síos a thríolóige faoi na Giúdaigh in Impireacht na Róimhe - saothar a bhí bunaithe ar na himeachtaí ar scríobh an staraí Giúdach Flavius Josephus fúthu. Bhí saoldearcadh iltíreach ag Feuchtwanger, rud a thug sé le fios sa tsraith faoi Josephus freisin, agus ní raibh sé sásta tacaíocht a léiriú d'aon chineál náisiúnachais - an náisiúnachas Giúdach san áireamh. Fuair sé locht ar an Marxachas agus ar ábharachas stairiúil an Mharxachais freisin.
D'aithin Feuchtwanger an dainséar a bhí i Hitler agus sa Naitsíochas go luath, roimh aon duine eile a d'fhéadfá a rá. Dá réir sin, bhí na Naitsithe barúlach go raibh Feuchtwanger ar duine de na naimhde ba mhó a bhí acu i saol intleachtach na Gearmáine. Sa bhliain 1932, chuaigh Feuchwanger go dtí na Stáit Aontaithe le léachtóireacht a dhéanamh thall ansin. Nuair a bhí sé ag filleadh, bhí na Naitsithe tar éis an chumhacht a ghabháil sa Ghearmáin, agus mar sin, níor tháinig sé ach go dtí an Fhrainc, áit ar chuir sé faoi go ceann tamaill. Ba léir go mbeadh sé dainséarach dó teorainn na Gearmáine a thrasnú anois. Nuair a chuir na mic léinn na leabhair "fhrith-Ghearmánacha" trí thine sa bhliain 1933, dhóigh siad saothar Lion Feuchtwanger chomh maith le scríbhinní Sigmund Freud, Alfred Döblin, Albert Einstein, Ödön von Horvath agus a lán eile. Ar a laghad, d'fhéadfadh Feuchtwanger a mhaíomh go raibh sé i gcuideachta ardchéimiúil. Spreag na himeachtaí seo é chun a úrscéal "Die Geschwister Oppermann" ("Clann Oppermann") a scríobh.
Ón mbliain 1933 ar aghaidh, bhí cónaí air i Sanary-sur-Mer ar chósta theas na Fraince, áit ar chuir a lán Gearmánach eile fúthu a bhí tar éis éalú ó dheachtóireacht Hitler. Bhí Feuchtwanger ina shuí go te ansin, toisc go raibh ceannach maith ar a chuid leabhar i dtíortha an Bhéarla. San am seo, bhí sé ag éirí míshásta le tíortha an Iarthair, agus é inbharúla nach raibh siad ag déanamh a dhath ar bith le Hitler a stopadh, agus thosaigh sé ag ceapadh nach bhféadfadh sé a bheith dóchasach ach amháin as an Aontas Sóivéadach. Sa bhliain 1936 chuaigh sé go dtí an tAontas Sóivéadach le súil mhuintir na tíre a tharraingt ar a chuid saothar, ó bhí siad díreach ag dul i gcló ansin san am. Mar chineál íocaíocht as an bhfáilte fhial fhlaithiúil a fuair sé ansin, scríobh sé leabhar faoin teideal "Moskau 1937" ("Moscó sa bhliain 1937") inar chosain sé an ghéarleanúint a bhí ag dul ar "lucht leanúna an Trotscaíochais" san Aontas Sóivéadach. Fuair Arnold Zweig, Franz Werfel, agus Bruno Frank locht ar an leabhar agus ar Stailíneachas an scríbhneora, agus ina dhiaidh sin, chuaigh sé rite le Feuchtwanger saoránacht na Stát Aontaithe a bhaint amach, agus a leithéid seo de leabhar foilsithe aige.
D'fhoilsigh sé úrscéal aorach faoin teideal "Exil" ("Deoraíocht"), agus é ag lochtú na n-intleachtóirí Gearmánacha a d'fhan sa bhaile i ndiaidh do Hitler teacht i gceannas ar an tír.
Nuair a d'ionsaigh na trúpaí Gearmánacha an Fhrainc sa bhliain 1940, b'éigean do Feuchtwanger an tír sin a thréigean chomh tapaidh agus ab fhéidir. Ar dtús, d'imtheorannaigh na Francaigh i Les Milles é, in aice le hAix-en-Provence. Ó bhí na Gearmánaigh ag ascnamh leo go luath, tugadh Feuchtwanger agus na Gearmánaigh imtheorannaithe eile go dtí Nîmes, áit ar cuireadh i bpubaill iad. Le cuidiú na consalachta Meiriceánaí i Marseille, áfach, smuigleáladh amach é, agus i ndiaidh dó na míonna fada a chaitheamh i Marseille, tugadh go dtí na Stáit Aontaithe é faoi choim, áit a bhfuair sé tearmann agus dídean. Chaith sé an chuid eile dá shaol i gCalifornia, agus ó scannánaíodh a chuid leabhar, bhí sé ag saothrú go maith ar na cearta scannánaíochta.
I ndiaidh an chogaidh, bhí fadhbanna áirithe aige leis na húdaráis Mheiriceánacha, ó bhí an Seanadóir Joseph McCarthy agus lucht a leanúna drochamhrasach i leith na n-intleachtóirí ón eite chlé.
Go gairid roimh a bhás, scríobh sé leabhar nua faoi théamaí Giúdacha, "Die Jüdin von Toledo" ("An bhean Ghiúdach ó Toledo"). Bhí sé den tuairim freisin go raibh stát Iosrael ag teacht isteach go háisiúil ag na Giúdaigh a raibh tearmann ag teastáil uathu sa domhan frith-Ghiúdach. Sa bhliain 1953, bhronn Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine - an Ghearmáin Chumannach - a Duais Stáit air le haitheantas a thabhairt d'fhrith-Fhaisisteach cháiliúil a raibh luí aige leis an gCumannachas, cé nach raibh lucht rialtais an stáit sin róshásta leis go raibh Feuchtwanger ag plé lé ceisteanna an Ghiúdachais ina chuid leabhar.
Buaileadh Feuchtwanger breoite le hailse na nduán sa bhliain 1957. Chuaigh sé faoi scian na ndochtúirí, ach ní raibh siad in ann é a tharrtháil.


Plaça de Catalunya, Barcelona.
Is cearnóg mhór í an Plaça de Catalunya (nó "La Plaça Catalunya", leagan oifigiúil eile i gCatalóinis) i gceartlár Barcelona. Deirtear nach í lár na cathrach amháin í ach áit a dtagann an tseanchathair (féach "Barri Gòtic" agus "Raval" sa "Ciutat Vella") agus an Eixample (cathair a tógadh sa 19ú haois) le chéile.
Passeig de Gràcia, Rambla de Catalunya, La Rambla nó Portal de l'Àngel, in éineacht le 'La Ronda de Sant Pere', 'Carrer de Vergara' agus 'Carrer de Pelai'.
Barcelona


Thomas Becket.
Ardeaspag Canterbury ab ea Thomas Becket nó Thomas à Becket (1118 – 29 Nollaig 1170), idir an bhliain 1162 agus lá a bháis. Féachtar air mar naomh agus mairtíreach, san Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus sa Chomaoin Anglacánach. Bhí coimhlint idir eisean agus Anraí II Shasana maidir le cearta agus pribhléidí na hEaglaise, agus mharaigh a leantóirí é mar thoradh in Ardeaglais Canterbury. Feictear an litriú "Thomas à Becket" chomh maith, ach ní mholtar an leagan seo sa lá atá inniu ann.
Becket, Thomas
Becket, Thomas
Becket, Thomas
Becket, Thomas


An tSean-Ghaeilge.
Sa tseachtú haois a tháinig an chéad leagan caighdeánaithe den Ghaeilge, an tSean-Ghaeilge (Guithealg nó Goidelc), ar an bhfód, agus í sách difriúil fós leis an gcineál Gaeilge a labhraítear inniu. D'úsáidtí an tSean-Ghaeilge, ar dtús, i ngluaiseanna míniúcháin a chuirtí le téacsanna Laidine, le cuidiú leis na daltaí óga nach raibh ach ag foghlaim theanga na Críostaíochta Caitlicí. De réir a chéile, áfach, thosaigh na manaigh ag breacadh síos na scéalta miotaseolaíochta, leithéidí na Rúraíochta is na Fiannaíochta. Ní raibh siad chomh drochamhrasach i leith na seanscéalta págánacha agus a shílfeá, ach mar sin féin bhain siad gach tagairt nithiúil don chreideamh réamh-Chríostaí de na leaganacha a rinne siad de na scéalta seo. Mar sin, fág is go bhfuil blas na págántachta ar na seanscéalta Gaelacha ó thaobh an spioraid agus an tsaoldearcaidh, is deacair aon tagairt do dhéithe págánta na gCeilteach a aithint iontu.
Tá gramadach agus litriú na bhfocal sna scríbhinní Oghaim ní ba seanaimseartha ná an tSean-Ghaeilge féin, cé go mbaineann an chuid is deireanaí de na hOghamchlocha leis an tréimhse chéanna. Mar sin, is dócha go ndearna na manaigh iarracht d'aon turas ar stíl nua scríbhneoireachta a thabhairt isteach nach mbeadh cosúil le stíl "Phágánta" na nOghamchloch.
Litríocht.
Áirítear litríocht na Gaeilge ar ceann de na traidisiúin liteartha is sine san Eoraip in aon teanga nach í an Laidin í. Bhí an Laidin á saothrú in Éirinn ó theacht na Críostaíochta freisin, ar ndóigh, ach bhí na Gaeil i bhfad ní ba luaithe ag saothrú a dteanga féin sa litríocht ná an chuid ba mhó de mhuintir Iarthar na hEorpa.
Is follasach gurb í an litríocht chráifeach an litríocht ba shine i Sean-Ghaeilge, agus gur theastaigh ó na manaigh Éireannacha ábhar reiligiúnda a scríobh do na daoine ina dteanga dhúchais féin. Is dócha gur cumadh na chéad iomainn eaglasta agus na chéad urnaithe fileata sa Ghaeilge chomh moch leis an séú haois. Is é "Amra Choluim Chille" an píosa is sine den chineál seo litríochta atá fágtha againn. Gaeilge thar a bheith seanársa atá ann, níos ársa fiú ná an chuid is mó den tSean-Ghaeilge, agus cuma sheanfhaiseanta ar an meadaracht a chleachtaítear ansin fosta. Is dóigh leis na saineolaithe gurbh é Dallán Forgaill a cheap an saothar seo i ndeireadh na séú haoise, nuair a fuair Colm Cille bás.
Sa tréimhse chéanna a scríobhadh "Félire Oengusso". Mar is léir ón teideal, féilire atá ann agus é scríofa i bhfoirm fhileata: tá dán ansin do gach lá i rith na bliana, agus ábhar reiligiúnda ann, nó tugann gach dán acu seo cur síos ar naomh an lae agus ar na héachtaí a rinne sé ar mhaith leis an gcreideamh.
Saothar tábhachtach eile den chineál chéanna is ea "Saltair na Rann" ó dheireadh na deichiú haoise.


An Móta.
Baile beag is ea an Móta ("Moate" as Béarla) atá suite i gContae na hIarmhí in Éirinn.
Móta, An


Bobby Charlton.
Fear spóirt Sasanach is ea Sir Bobby Charlton (rugadh ar an 11 Deireadh Fómhair 1937 é in Ashington, Northumberland), a aithnítear mar dhuine de na h-imreoirí sacair is fearr riamh. Bhí gairmréim fhada agus an-rathúil aige leis an bhfoireann Manchester United, ag teacht slán as an Tubaiste München sa bhliain 1958 chun Corn na hEorpa a bhaint amach, chomh maith le gach duais atá le fáil i Sasana. Bhí an rath céanna aige le foireann idirnáisiúnta Shasana chomh maith, ag buachan an duais is mó sa spórt seo, Corn an Domhain sa bhliain 1966. Sa bhliain chéanna, roghnaíodh é mar Pheileadóir na Bliana san Eoraip. Chaith sé an chuid ba mhó dá ghairmréim ag imirt i lár na páirce, ag dul ar an ionsaí go minic agus g aimsiú cúil. Ghnóthaigh sé naoi gcúl agus daichead le foireann Shasana, curiarracht a mhaireann fós.
D'éirigh Charlton as an imirt sa bhliain 1976, agus sa bhliain 1984 ghlac sé post ar Bhord Stiúrthóirí Manchester United, rud a dhéanann sé inniu. Is fear sacair mór le rá eile é a dheartháir Jack, a d'imir ina éineacht le foireann Shasana.
Charlton, Bobby
Charlton, Bobby


Stephen Hunt.
Is imreoir sacair Éireannach é Stephen Hunt a rugadh ar an 1 Lúnasa 1981 i bPort Laoise, Contae Laoise. Imreoir gasta agus bríomhar atá ann, a imríonn i lár na páirce, ar an gcliathán clé de ghnáth. D'imir sé le Reading F.C. ar feadh ceithre bliana. Ar an 11 Lúnasa 2009 shínigh sé conradh le Hull City, chun filleadh ar ais ar Phríomhroinn Shasana ach ina dhiaidh sin sa bhliain 2010 bhog sé go Wolverhampton agus ó shin tá sé ag imirt leo. Bhí Hunt ina ábhar conspóide sa bhliain 2006 i gcluiche in aghaidh Chelsea, nuair a bhuail sé an cúl báire Petr Čech lena chos. Timpiste a bhí ann, dar leis, ach bhí an-chaint sna meáin spóirt faoi agus cuireadh ina leith go ndearna sé d'aon ghnó é. Pé scéal é, gortaíodh Čech go dona agus chaith sé na míonna ar na taobhlínte.
Tá a dheartháir Noel ag imirt le Reading agus le foireann na hÉireann chomh maith.
Hunt, Stephen
Hunt, Stephen
Hunt, Stephen


The Velvet Underground.
Racbhanna Meiriceánach ab ea The Velvet Underground, a bhí gníomhach idir na blianta 1965 agus 1973. Na baill is cáiliúla a bhí ann ná Lou Reed agus John Cale, an bheirt úd a bhain rath nach beag amach mar cheoltóirí aonair. Cé nach raibh mórán ratha tráchtála ag an mbanna ina linn féin, bíonn siad luaite i gcónaí ag na criticeoirí mar cheann de na grúpaí ba thábhachtaí agus ba mhó tionchar riamh, a thóg spreagadh an-mhór do cheoltóirí nua. Mar a deirtear, ní fhaca mórán daoine an banna ag seinm riamh, ach bhunaigh gach duine dóibh bannaí.
B'as Cathair Nua-Eabhrac dóibh. Bhí baint ag an ngrúpa le fochultúr ealaíne Andy Warhol, agus tháinig seisean isteach mar bhainisteoir orthu. Chum siad ceol agus liricí a chuaigh díreach in aghaidh na gcaighdeán sóisialta a bhí ann sna laethanta úd — mar shampla cultúr na ndrugaí, an striapachas agus ábhair eile ón taobh dorcha den chathair. Mar thoradh, d'oscail siad a lán doirsí do ghrúpaí eile a thiocfadh ar an bhfód níos déanaí. Mar chumadóirí, bhí siad an-trialach i gcónaí agus d'imir dearcadh an bhanna tionchar mór ar phunc-rac sna seachtóidí agus ar rac malartach sna nóchaidí.
Chuir Rolling Stone an t-albam "The Velvet Underground and Nico" ag uimhir 13 ar an liosta de na halbaim is fearr riamh sa bhliain 2003.


Féile Woodstock.
Woodstock, 1969 - na sluaite agus an stáitse.
Féile cheoil ab ea Féile Woodstock ("Woodstock" de ghnáth, nó "The Woodstock Festival") a bhí ar siúl amuigh faoin tuath ar fheirm Max Yasgur sa bhaile beag Bethel, Nua-Eabhrac ar feadh deireadh seachtaine amháin, 15 Lúnasa go dtí go moch ar maidin ar an 18 Lúnasa sa bhliain 1969. Sheinn dhá ghrúpa déag agus fiche ag an bhféile, os cionn lucht féachana de 500,000 duine. Meastar go bhfuil an fhéile ar cheann de na hócáidí ab fhearr riamh i gceol nua-aimseartha, agus thuill sé áit sa "50 Moments That Changed the History of Rock and Roll", foilsithe ag an iris Rolling Stone. I measc na ceoltóirí a ghlac páirt ná Arlo Guthrie, Joan Baez, Santana, Canned Heat, Grateful Dead, Creedence Clearwater Revival, Janis Joplin, The Who, Jefferson Airplane, Joe Cocker, The Band agus Crosby, Stills, Nash and Young. Críochnaíodh an deireadh seachtaine le taispeántas cáiliúil ó Jimi Hendrix, nuair a bhuail seisean an stáitse ag 4:00 maidin dé Luain.
Ócáid an-mhór a bhí ann i gcultúr na hipíthe, gluaiseacht a bhí ag sroicheadh a bhuaic ag deireadh na seascaidí.


Francesc Macià i Llussà.
Dealbh sa Phlaça de Catalunya, Barcelona
B'é an tUasal Francesc Macià i Llussà (Vilanova i la Geltrú, 21 Deireadh Fómhair, 1859 - Barcelona, 25 Nollaig, 1933) an 122ú Uachtarán na Catalóine agus bhí sé ina oifigeach in Airm na Spáinne roimhe sin.
Saol.
Bhain Macià an céim 'leifteanantchoirnéal' amach le linn a ghairmréim mhíleata. Bhí sé i gceannas ar an t-ionsaí a rinne oifigigh an airm ar an iris "La Veu de Catalunya" sa bhliain 1905, agus b'éigean dó éirí as an arm. B'ionadaí é do Barcelona ó 1914 go 1923.
Bhunaigh Macià an Estat Català, páirtí polaitíochta le haghaidh an neamhspleáchais a bhaint amach.
Rinne Macià iarracht éirí amach a chur ar bun in aghaidh deachtóireachta Miguel Primo de Rivera. Bhí an t-éirí amach seo lárnaithe i Prats de Molló (Roussillon).
Chuir Gendarmerie na Fraince cosc ar an cheannairc. Ach mar thoradh ar an mhéid a thit amach, bhí an-mheas ghnóthaithe do chúis na Catalóine.


Mainistir Thigh Molaige.
Leac thuama Eoin Mhic Aodhagáin, sa mhainistir. "Eoin Mac Aodhagáin, Easpa Tofa Rois, a fuair goin a bháis ó naimhde a chreidimh agus a thíre cois abha na Bandann, 5-1-1603" atá greanta uirthi.
Mainistir Phroinsiasach i dTigh Molaige, Co. Chorcaí is ea Mainistir Thigh Molaige. Timpeall na bliana 1300 a bunaíodh í ar shuíomh mhainistir ársa Molaige Naofa. Muintir de Bharra agus Mhic Cárthaigh atá curtha sa mhainistir a mhaoinigh a tógáil. Sa bhliain 1480 scríobhadh sa mhainistir Leabhar Mhic Cárthaigh Riabaigh nó Leabhar Leasa Móire mar a thugtar air. Rinneadh Easpag an Rosa d'Easpag an Chlochair, Edmund de Courcey O.F.M., sa bhliain 1495 agus chuir sé faoi sa mhainistir; is eisean a thóg an túr, an suanlios, an otharlann agus an leabharlann.
Nuair a tugadh Cath Chionn tSáile sa bhliain 1601 bhí an mhainistir faoi bhagairt ag an dá thaobh a bhí in adharca a chéile óir sheas cuid de mhuintir de Barra agus Mhic Cárthaigh le héirí amach Aodh Uí Néill ach ghabh cuid acu i bpáirt le hEilís I Shasana.
Adhlacadh Eoghan Mac Aodhagáin ("Eoin MacEgan" sa Bhéarla), Easpag tofa an Rosa, sa mhainistir sa bhliain 1603. Maraíodh é ag troid i gcoinne fhorsaí Bhanríon Shasana.
Cuireadh le traidisiún léinn na mainistreach nuair a bunaíodh an Scoil Fealsúnachta (1620) agus nuair a tháinig Micheál Ó Cléirigh, duine de na Ceithre Máistrí, chun cóipeáil as Leabhar Leasa Móire. Mhéadaigh ar ghradam na mainistreach nuair a cuireadh Cailís Thigh Molaige á déanamh i Londain. Cailleadh an chailís sin ach thángthas uirthi arís ar Oileán Chléire sna 1850idí.
Dhóigh saighdiúirí Chromail an mhainistir sa bhliain 1642. Tá sí ina fothrach ó shin ach tá an chuid is mó dá struchtúr fós ina sheasamh.
Sa bhliain 1813 chum Seán Ó Coileáin "Machnamh an Duine Dhoilíosaigh (Caoineadh Thigh Molaige)", dán ina gcaointear toghail na mainistreach.


Teangacha Tungúsacha.
Fine teangacha iad na teangacha Tungúsacha agus iad á labhairt sa Mhanchúir agus in oirthear na Sibéire. De réir teoiricí áirithe, is cuid de na teangacha Altaecha iad, ach le fírinne, is iomaí teangeolaí a shíleann inniu nach bhfuil a leithéid d'fhine teangacha ann ar aon nós agus na teangacha Altaecha; thairis sin, is deacair teacht ar bheirt theangeolaithe a bheadh ar aon fhocal faoi na teangacha ba chóir a rangú san fhine "Altaech". Mar sin, is fearr dearcadh ar na teangacha Tungúsacha mar fhine neamhspleách.
Teangacha táite greamaitheacha iad na teangacha Tungúsacha, is é sin, cuirtear iarmhír i ndiaidh iarmhíre leis na focail le foirmeacha gramadúla a chruthú; cuid de na teangacha seo tá córas casta tuiseal acu, agus iarmhíreanna éagsúla ag na briathra freisin le haimsirí is le gnéithe a chur in iúl.
Athraítear dhá phríomhchraobh i gcrann ginealais na dteangacha Tungúsacha, mar atá:'
Teangacha nó canúintí beaga iad na teangacha Tungúsacha go léir inniu. Go tipiciúil, ní bhíonn ach cúpla dosaen, cúpla céad nó cúpla míle duine á labhairt, agus cuid mhór acu ag saothrú an bháis. Is iad an teanga Xibe (tríocha míle cainteoir i Xinjiang), an teanga Evenki (timpeall ar 29 míle, ach níl cónaí orthu go léir in aon tír amháin, agus tá difríochtaí móra idir na canúintí) agus an teanga Even (seacht míle cainteoir) na teangacha "móra" san fhine seo. Tá an Mhanchúiris féin ag dul in éag inniu, cé go raibh ról mór aici i stair na Síne Impiriúla.
Is iad an teanga Jurchen agus an Mhanchúiris an t-aon dá theanga a bhfuil traidisiún fada liteartha acu. Le fírinne, níl sa teanga Jurchen ach leagan seanársa den Mhanchúiris.
Na Tungúsaigh sna Meáin Chumarsáide.
Sa bhliain 1923, d'fhoilsigh an taiscéalaí Rúiseach Vladimir Arsenyev leabhar faoin gcaidreamh a bhí aige le Dersu Uzala, sealgaire Tungúsach (is dócha gurb í an teanga Nanai a bhí ó dhúchas aige) a bhí ina threoraí ag Arsenyev agus a fhoireann sna blianta 1902-1907. Bhí Dersu Uzala eolach ar bhealaí na coille, mar ba dual dó, agus is iomaí uair a tháinig sé chun tarrthála d'Arsenyev sa chruachás. Níor fhág Arsenyev fuíoll molta ar Dersu sa leabhar, buíoch beannachtach mar a bhí sé. Ar an drochuair, ní raibh sé i ndán do Dersu féin na focail mholta a chloisteáil, nó fuair sé bás sa bhliain 1908.
Sa bhliain 1975, tháinig scéal Dersu Uzala ar an scáileán, ó spreag an leabhar stiúrthóir mór na Seapáine, Akira Kurosawa, chun é a scannánú. Roimhe sin, áfach, bhí an leabhar scannánaithe sa bhliain 1961 ag an stiúrthóir Sóivéadach Agasi Babayan.
Tungúsacha


Akira Kurosawa.
Akira Kurosawa sa bhliain 1953
Stiúrthóir agus léiritheoir scannán, scriptscríbhneoir agus ilcheardaí scannánaíochta ón tSeapáin ab ea Akira Kurosawa. Rugadh ar an 23 Márta 1910 i Shinagawa, Tóiceo é, agus shíothlaigh sé ar an 6 Meán Fómhair 1998 i Setagaya, Tóiceo. Stiúir sé 30 scannán ar fad, agus chaith sé leathchéad bliain ina stiúrthóir scannán. Áirítear ar stiúrthóirí móra a linne é. Sa bhliain 1989, bronnadh Duais an Acadaimh—"Oscar"—air as éacht a shaoil mar scannánaí.
A shaol.
Saolaíodh Akira Kurosawa d'Isamu agus Shima Kurosawa i mbruachbhaile de chuid Thóiceo sa bhliain 1910. Ba eisean dríodar an chrúiscín, agus bhí triúr deirfiúracha agus ceathrar deartháireacha aige. Fuair fear de na deartháireacha bás sular rugadh Akira beag, agus bhí an nead tréigthe ag fear de na deartháireacha agus ag bean de na deirfiúracha cheana féin, freisin. Cailleadh bean de na deirfiúracha le galar nuair a bhí Akira deich mbliana d'aois.
Ní bochtáin a bhí iontu. Bhí athair Akira ina phríomhoide i scoil mhíleata, agus thairis sin, ba de shliocht na samúraithe é. Cé go raibh an tSeapáin ag tiontú in aghaidh an chultúir Iartharaigh agus an Dara Cogadh Domhanda ag teacht, bhí suim ag Isamu Kurosawa, an t-athair, sna scannáin Iartharacha, agus é suite siúráilte gur oideachas maith a bhí iontu dá chlann.
Bhí bua ealaíne in Akira ó bhí sé óg, agus múinteoir maith aige ar scoil a spreag é chun pictiúir a tharraingt is a líniú. Bhí tionchar ag a dheartháireacha Heigo agus Tachikawa ar Akira óg mar ealaíontóir freisin. Ábhar éirimiúil ealaíontóra a bhí i Heigo Kurosawa a bhain amach a lán duaiseanna ina scoláire óg dó, ach bhí an dá Heigo ann - bhí taobh eile a charachtair cineál dorcha nó ciniciúil. Sa bhliain 1923, rinne talamhchrith mór - chuaigh sé in annála staire na Seapáine mar Thalamhchrith Mór Kanto - rinne sé an-léirscrios timpeall ar Thóiceo, agus fuair céad míle duine bás san olltubaiste seo. Nuair a bhí Heigo agus Akira ar a gcamchuairt sa chathair i ndiaidh an ródaigh mhóir, bhí daoine marbha le feiceáil ina gcairn ar fud na háite. B'fhearr le hAkira gan radharc a fháil ar na marbháin, ach d'ordaigh Heigo dó féachaint orthu mar sin féin. Ina dhiaidh sin, d'inis Akira Kurosawa gur ceacht tábhachtach a bhí ann do stiúrthóir scannán, ó d'fhoghlaim sé aghaidh a thabhairt go cróga ar an rud a chuirfeadh eagla air, gan a shúile a dhúnadh.
Sa deireadh, chuaigh Heigo le gnó na scannán - ar bhealach. Nó fuair sé post mar "benshi", is é sin, mar chineál fear inste a mhíníodh imeachtaí an scannáin thostaigh don lucht féachana. Bhí an cheird seo tábhachtach go maith sa tSeapáin roimh theacht na scannán le fuaimrian. Nuair a tháinig an fuaimrian, áfach, bhí port na m"benshi" seinnte. D'eagraigh Heigo stailc na m"benshi", ach ní raibh rath ar na stailceoirí. Faoi thionchar na stailce seo, áfach, chuir Akira spéis i gcúrsaí an lucht oibre agus scríobh sé cúpla alt d'iris radacach.
Chuir Heigo lámh ina bhás féin nuair a bhí Akira fiche éigin bliain d'aois, agus go gairid ina dhiaidh sin, d'éag an deartháir ba sine a bhí ag Akira. Ní raibh aon duine eile fágtha den chlann mhac ach é féin anois.
An scannánaí óg.
Sa bhliain 1936, chuala Akira Kurosawa go raibh clár printíseachta ag ceann de na stiúideonna móra scannánaíochta d'ábhair óga stiúrthóra. Fuair sé printíseacht ag an stiúrthóir Kajiro Yamamoto, agus sa bhliain 1943, rinne sé a chéad stiúrthóireacht féin, an scannán úd "Sanshiro Sugata". Bhí an Dara Cogadh Domhanda díreach á fhearadh, agus cinsireacht na Seapáine ag coinneáil diansúile ar na chéad scannán a stiúir Kurosawa. Mar sin, ní raibh de rogha aige ach scannáin náisiúnaíocha fhrith-Iartharacha a dhéanamh. Nuair a baineadh slabhraí na cinsireachta de i ndiaidh an chogaidh, rinne sé scannán inar cháin sé saol na Seapáine sna tríochaidí - "Waga seishun ni kuinashi", nó "Ní haithríoch linn ár n-óige". Is é is ábhar don scannán seo ná géarleanúint an fhreasúra sa tSeapáin le linn na deachtóireachta míleata - an dóigh ar caitheadh mic léinn i dtóin phríosúin i ndiaidh agóidí, agus cruachás a muintire siúd a fuair iad féin faoi ionsaí ag na húdaráis ar chúiseanna polaitiúla.
Ina dhiaidh sin, rinne Kurosawa tuilleadh scannán faoi shochaí chomhaimseartha na Seapáine, mar atá, "Youidore tenshi" ("An tAingeal ar Meisce") agus "Nora inu" ("Madra seachráin"). Is é is ábhar don chéad cheann acu ná caidreamh an choirpigh óig a bhfuil eitinn air leis an dochtúir atá ag iarraidh é a leigheas. Sa dara ceann, tá rúcach óg bleachtaire san fhaopach: ghoid duine éigin a ghunnán uaidh le húsáid a bhaint as i ndúnmharú. Dúirt Kurosawa féin gur spreag saothar Georges Simenon é chun an scannán seo a dhéanamh, ach níor luaigh sé an scéal bleachtaireachta ar leith a bhí i gceist.
Rashoomon - agus tús an chlú idirnáisiúnta.
Ba é an chéad scannán a thabhaigh cáil do Kurosawa taobh amuigh den tSeapáin féin ná "Rashomon" - scannán a bhí bunaithe ar chúpla scéal leis an scríbhneoir Seapánach Akutagawa Ryunosuke, "athair gearrscéalaíochta na Seapáine". Le fírinne, tá na scéalta seo ar fáil i nGaeilge fosta, a bhuí le Seán Ó Dúrois a d'fhoilsigh as Gaeilge iad sa bhliain 1995 ("Rashoomon, gearrscéalta le Akutagawa Ryuunosuke, arna aistriú ag Seán Ó Dúrois. Coiscéim, Baile Átha Cliath 1995"). Is iad na scéalta "Rashoomon" (lgh. 19-27 i leabhar Sheáin Uí Dhúrois) agus "I bhFáschoill" (lgh. 76-87 i leabhar Uí Dhúrois) is bun leis an scannán. Is é "I bhFáschoill" an scéal a insítear sa scannán, ach tá scéal fráma ann a bhfuil eilimintí áirithe den scéal úd "Rashoomon" le haithint air, go háirithe an geata ar hainmníodh an scannán as.
Go bunúsach, déanann an scannán marana ar cheist na fírinne agus ar an dóigh a mbraitheann an fhírinne ar an té a insíonn í. Is éard an scéal atá i gceist ná ruathar an bhligeard sráide ar shamúraí agus a bhean chéile, ach insítear an scéal seo as peirspictíocht na ndaoine go léir a raibh páirteach sna himeachtaí, agus sa deireadh, iompaíonn sé amach nach bhfuil mórán i bpáirt ag na leaganacha éagsúla seo agus an dóigh a bhfuil siad ag teacht salach ar a chéile.
Thuill "Rashomon" clú idirnáisiúnta do Kurosawa, agus bronnadh an Leon Órga air as an scannán seo ag féile scannánaíochta na Veinéise sa bhliain 1951.
Cur chuige an stiúrthóra.
Bhí cur chuige ar leith ag Kurosawa ina chuid scannánaíochta. Ba nós leis lionsaí teileafótacha a úsáid - is é sin, lionsaí a chuir ar a chumas na ceamaraí a chur i bhfad ar shiúl ó na haisteoirí - nó ar an dóigh sin, chreid sé nach mbeadh na haisteoirí meabhrach ar an gceamara. Bhaineadh sé úsáid as níos mó ná aon cheamara amháin le radharc aicsin a scannánú, freisin. Nuair nach raibh a fhios ag na haisteoirí cén ceamara a bhí á scannánú, ní iompóidís i leith an cheamara ar leith a bheadh i gceist. Bhí Kurosawa tugtha don aimsir mar ghléas le cur le hatmaisféar an scannáin, cosúil leis an mbáisteach throm i dtús "Rashomon".
Ar an láithreán scannánaithe, bhí Kurosawa cosúil le deachtóir, agus thugadh na haisteoirí "Tenno" - an tImpire - air, mar leasainm. Rachadh sé i dtuilleamaí gach sórt cleasaíochta leis an gcuma cheart a chur ar na himeachtaí. Ar "Rashomon", mar shampla, dhathaigh sé an "bháisteach" le dúch peannaireachta lena chinntiú go mbeadh cuma na fearthainne troime uirthi. Ar an scannán úd "Ran", tógadh caisleán iomlán ar shlios Shliabh Fuji - agus cuireadh an foirgneamh seo trí thine sa radharc is tábhachtaí.
Foirfeoir fanaiceach a bhí ann i gcúrsaí na gcultacha freisin. Bhí sé inbharúla nach raibh sé ciallmhar culaith úrdhéanta a chur ar an aisteoir, nó ní chreidfeadh an lucht féachana gur leis an gcarachtar an chulaith sin i ndáiríre. Theastaigh uaidh go mbeadh gach aisteoir tar éis a rólchulaith a chaitheamh le cúpla seachtain anuas roimh an scannánú, ionas nach mbeadh coimhthíos air roimpi. Nuair a bhí sé ag scannánú "Seachtar Samúraithe", d'ordaigh sé do na haisteoirí a bhí ag déanamh páirteanna na bhfeirmeoirí dearóile go mbeadh a gcuid rólchultacha ina mbratóga bochta sula dtosódh an scannánú.
Ba nós le Kurosawa a chuid scannán a chur in eagar (a ghearradh) gan duine ar leith a fhostú le haghaidh eagarthóireachta. Maidir leis an gceol, bhí sé den tuairim nár chóir ceol críochnaithe a chur le scannán. Ina áit sin, roghnódh sé aon eilimint amháin - abair, na drumaí - as píosa áirithe ceoil agus bhainfeadh sé úsáid aisti sin mar chúlra dá scannán. Ní bhíonn ceol críochnaithe le cloisteáil ar a chuid scannán ach go gairid roimh an deireadh.
Tionchar na n-ealaíontóirí eile ar shaothar Kurosawa.
Is iomaí cineál tionchar a d'imir ealaíontóirí éagsúla eile ar Akira Kurosawa. Is féidir plotaí William Shakespeare a aithint ar a lán scannán dá ndearna sé: tá imeachtaí "Ran" bunaithe ar "King Lear", agus bhain sé úsáid as plota "Mhic Bheatha" ar an scannán "Kumonosu-jō" ón mbliain 1957. (Is é is ciall le teideal Seapáinise an scannáin ná "Caisleán na dTéad Damhán Alla", ach is é an teideal Béarla a fuair an scannán ná "Throne of Blood", is é sin, "An Ríchathaoir Fola".) Is féidir eilimintí ó "Hamlet" a aithint ar an scannán "Warui yatsu hodo yoku nemuru" ("The Bad Sleep Well", is é sin, "Bíonn codladh sámh ag na drochdhaoine"). Bhí scannáin eile le Kurosawa bunaithe ar shaothair le scríbhneoirí clasaiceacha Rúisise, cosúil le "Hakuchi" ón mbliain 1951 ("An tAmadán", nó "The Idiot" as Béarla, agus é bunaithe ar "Идиот/Idiot" le Fyodor Dostoyevskiy), "Donzoko" ón mbliain 1957 ("Thíos ar Íochtar", nó "The Lower Depths" as Béarla - ba é "На дне/Na dne", an dráma le Maxim Gorkiy, a thug inspioráid don cheann seo), agus fuair "Ikiru" (teideal Béarla: "To Live") ón mbliain 1952 spreagadh ón ngearrscéal fada "Смерть Ивана Ильича/Smert' Ivana Il'icha" ("Bás Ivan Il'ich") le Leon Tolstoy. Sa bhliain 1975, stiúir Kurosawa an scannán "Dersu Uzala", agus ba é an leabhar dírbheathaisnéise leis an taiscéalaí Rúiseach Vladimir Arsenyev bunús an scannáin seo.
Maidir le "Tengoku to jigoku" ón mbliain 1963 ("High and Low" an teideal Béarla, ach is é is brí leis an teideal Seapáinise ná "Neamh agus Ifreann"), bhí plota an scannáin sin bunaithe ar an úrscéal "The King's Ransom" ("Airgead Fuascailte an Rí") leis an scríbhneoir scéalta bleachtaireachta Ed McBain. Is féidir go raibh an scannán "Yojimbo" bunaithe ar "Red Harvest" ("Fómhar Fola") le Dashiell Hammett, agus ar a laghad, ní deacair tionchar na scannán Meiriceánach faoin Iarthar Fiáin a aithint air. Bhí Kurosawa an-tugtha do shaothar Georges Simenon freisin, agus deireadh sé riamh gur iarracht a bhí i "Nora inu" ("Stray Dog", "Madra seachráin") scannán a dhéanamh a chuirfeadh stíl scríbhneoireachta Simenon i gcuimhne don lucht féachana.
Bhí an-suim ag Kurosawa i saothar Frank Capra, William Wyler, agus Howard Hawks, agus ar ndóigh, d'fhoghlaim sé a cheird ó Kajiro Yamamoto, rud a d'fhág a lorg ar a chuid scannán. De na stiúrthóirí Meiriceánacha, áfach, ba é John Ford an duine ba mhó a thuill adhradh Kurosawa. Theastaigh ó Kurosawa, fiú, spéaclaí dubha a chaitheamh le haithris a dhéanamh ar Ford. Nuair a bhí "Seachtar Samúraithe" á scannánú, d'iarr Kurosawa ar Yoshio Tsuchiya, duine de na haisteoirí, hata den chineál chéanna a fháil dó agus an ceann a chaith Ford nuair a casadh ar Kurosawa é.
Bhí cuid de na léirmheastóirí míshásta le lorg láimhe Kurosawa mar stiúrthóir, ó bhí siad den tuairim go raibh sé ag dul thar fóir lena chuid Iartharachais. Ón taobh eile de, bhí sé an-doirte don ealaín Sheapánach chomh maith, ar nós na hamharclannaíochta "No" agus na scannán "jidaigeki", is é sin, scannáin Sheapánacha a bhí suite i ré áirithe i stair na tíre.
Tionchar Kurosawa ar ealaíontóirí eile.
D'athscannánaigh an stiúrthóir Meiriceánach John Sturges scéal "Seachtar Samúraithe" a shuigh sé i dtimpeallacht an Iarthair Fhiáin - "The Magnificent Seven" atá ar scannán Sturges, agus tháinig sé ar an scáileán sa bhliain 1960. Ceithre bliana ní ba deireanaí, rinne Martin Ritt "The Outrage", scannán eile faoin Iarthar Fiáin, agus é bunaithe ar shaothar Kurosawa - "Rashoomon". Maidir le "Yojimbo", tharraing Sergio Leone air nuair a rinne sé a scannán "A Fistful of Dollars" ("Dornán dollar"), ceann de na scannáin Iodálacha faoin Iarthar Fiáin, sa bhliain 1964. Níor iarr sé cead ar Kurosawa an scannán seo a dhéanamh, áfach, agus mar sin chuir Kurosawa an dlí ar Leone ar chúiseanna cóipchirt.
Tagairtí.
Kurosawa, Akira
Kurosawa, Akira
Kurosawa, Akira


Hans Christian Ørsted.
Fisiceoir agus ceimiceoir ab ea Hans Christian Ørsted (Rugadh 14 Lúnasa 1777 i Rudkøbing, an Danmhairg. D'éag 9 Márta 1851 i Cóbanhávan, an Danmhairg). D'fhionn sé sin sruth leictreach spreag páirc maighnéadach, cuid tábhachtach le leictreamaighnéadachas.
Bhunaigh sé "Selskabet do Naturlærens Udbredelse" (SNU) - sochaí don eolaíocht nádúrtha sa bhliain 1824. Ba é Hans Christian Anderson ina chara dó agus ba Anders Sandøe Ørsted (príomh-aire don Danmhairg 1834-1835) ina deartháir.
Orsted, Hans Christian
Orsted, Hans Christian
Orsted, Hans Christian
Orsted, Hans Christian


Kate Nash.
Amhránaí, cumadóir ceoil, agus ceoltóir Sasanach í Kate Marie Nash (rugadh ar an 6 Iúil 1987 í, i Londain). Shroich a céad albam "Made of Bricks" uimhir a haon sna chairteacha Sasanacha.
Tagairtí.
Nash, Kate
Nash, Kate


Made of Bricks.
Is é "Made of Bricks" an chéad albam a d'eisigh an ceoltóir Sasanach Kate Nash. Sheol sí an t-albam i mí Lúnasa 2007. Díol an albam an-maith, agus shroich sí uimhir a haon sa Bhreatain, agus uimhir a hocht in Éirinn. Shroich an t-amhrán "Foundations" uimhir a dó i gcairteacha na singlí. Tar éis seo, bhí an t-albam seolta san Eoraip agus sna Stáit Aontaithe.
Rianliosta.
Gach amhrán scríofa ag Kate Nash; "Foundations" agus "Pumpkin Soup" comhscríofa ag Paul Epworth, "Nicest Thing" comhscríofa ag Jay Malhotra.


Albus Dumbledore.
Draíodóir ficseanúil, a chruthaigh an scríbhneoir Sasanach, J. K. Rowling, is ea Albus Percival Wulfric Brian Dumbledore. Is é príomhoide ar Scoil Chomhoideachais Draíodóireachta "Hogwarts" é, sa tsraith scéalta faoi Harry Potter.
Dumbledore, Albus
Dumbledore, Albus


Vanessa Hudgens.
Is aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Vanessa Anne Hudgens (14 Nollaig 1988 a rugadh í).
Naisc sheachtracha.
Hudgens, Vanessa
Hudgens, Vanessa


Comhdháil Vín.
"Comhdháil Vín" - pictiúir le Jean-Baptiste Isabey (1819)
Is éard a bhí i gceist le Comhdháil Vín ná cruinniú idirnáisiúnta a tháinig le chéile i Vín, príomhchathair na hOstaire, i Mí na Samhna 1814 agus a scoir i Mí an Mheithimh 1815. Ba é an Prionsa Klemens Wenzel von Metternich, an státaire Ostarach, a d'eisigh an ghairm chruinnithe agus a bhí ina chathaoirleach. Bhí sé de chuspóir ag an gcomhdháil ná cuma cheart a chur ar an Eoraip i ndiaidh réabhlóid na Fraince agus chogaí Napoleon, go háirithe ó tháinig deireadh le hImpireacht Naofa Rómhánach an Náisiúin Ghearmánaigh. De thoradh na Comhdhála, d'athraigh na teorainneacha ina lán áiteanna ar fud na hEorpa.


Wilhelm von Humboldt.
Taidhleoir, státaire, fealsamh agus teangeolaí Gearmánach (Prúiseach) a bhí i Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand Freiherr von Humboldt (rugadh i bPotsdam é ar an 22 Meitheamh 1767 agus d'éag sé i dTegel, ar cuid de Bheirlín é inniu, ar an 8 Aibreán 1835). Eisean a bhunaigh Ollscoil Humboldt i mBeirlín. Bhí sé cairdiúil le scríbhneoirí móra Gearmáinise a linne, Johann Wolfgang von Goethe agus Friedrich Schiller. Coinnítear cuimhne ar a obair theangeolaíochta ach go háirithe, ach thairis sin, rinne sé éacht mór mar oideachasóir, nó ba eisean a cheap is a d'fhorbair córas oideachais na Prúise a bhí ina réamhshampla don chóras oideachais ina lán tíortha eile, ó na Stáit Aontaithe go dtí an tSeapáin. Bhí a dheartháir Alexander von Humboldt ar scoláirí móra a linne freisin.


Stefan Heym.
Scríbhneoir Giúdach Gearmánach a bhí i Stefan Heym (fíorainm: "Helmut Flieg") a saolaíodh i Chemnitz ar an 10 Aibreán 1913 agus a fuair bás ar an 16 Nollaig 2001 in Ein Bokek in aice na Mara Mairbhe, Iosrael. Bhain sé clú amach lena chuid saothar Béarla freisin.
A Óige.
Bhí Helmut Flieg ag cur in aghaidh an Naitsíochais ó bhí sé ina stócach óg. Sa bhliain 1931, caitheadh amach as an meánscoil áitiúil i Chemnitz é toisc go raibh sé tar éis dán frithchogaidh a fhoilsiú i nuachtán de chuid na nDaonlathach Sóisialta. Chríochnaigh sé an mheánscoil i mBeirlín agus thosaigh sé ag staidéar iriseoireachta. Nuair a shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht sa Ghearmáin, áfach, d'éalaigh sé go dtí an tSeicslóvaic agus ghlac sé air an t-ainm nua "Stefan Heym".
Sna Stáit Aontaithe.
Sa bhliain 1935, fuair sé scoláireacht a cheadaigh dó dul go dtí na Stáit Aontaithe le leanúint le staidéar in Ollscoil Chicago. Ansin a bhain sé amach a chéim le tráchtas faoi Atta Troll, eipic véarsaíochta le Heinrich Heine. Sna blianta 1937-1939, bhí sé ina eagarthóir ar "Deutsches Volksecho" ("Macalla Mhuintir na Gearmáine"), nuachtán Gearmáinise a bhí faoi thionchar na gCumannach.
I Mí na Samhna 1939, cuireadh deireadh leis an nuachtán, agus thosaigh Heym ag scríobh a chéad úrscéal, "Hostages" (teideal Gearmáinise: "Der Fall Glasenapp"). D'éirigh go gleoite leis, nó bhí an-rath ar an leabhar nuair a foilsíodh í.
Bronnadh saoránacht na Stát Aontaithe ar Heym, agus sa bhliain 1943, chuaigh sé chun cogaidh in arm na Stát Aontaithe. Bhí sé sna "Ritchie Boys", saighdiúirí Meiriceánacha de phór na Gearmáine a fuair oiliúint i gCamp Ritchie, lárionad na cogaíochta síceolaíche. Go bunúsach, d'fhoghlaim sé scileanna bolscaireachta ansin. Chuaigh na "Ritchie Boys" i dtír sa Normainn ar an "D-Day" in éineacht leis na saighdiúirí Meiriceánacha eile, agus chonaic Stefan Heym imeachtaí an "lae ab fhaide" lena shúile cinn chomh maith le duine.
I ndiaidh an chogaidh, bhí Heym ag scríobh sna hirisí Gearmáinise a bhí á bhfoilsiú ag na Meiriceánaigh sa Ghearmáin, ach bhí na húdaráis mhíleata míshásta le dearcadh Heym, ó bhí sé róthuisceanach i leith an Aontais Shóivéadaigh. Mar sin, glaodh ar ais go dtí Meiriceá é. Fuair sé dealú ón arm agus chuaigh sé le scríbhneoireacht arís. Sa bhliain 1948, d'fhoilsigh sé a úrscéal mór millteanach faoi chogadh na Meiriceánach sa Ghearmáin - "The Crusaders" ("Der bittere Lorbeer", nó "An Labhras Searbh" an teideal Gearmáinise, ach tháinig an t-úrscéal i gcló sa Ghearmáin faoin teideal dúbailte "Kreuzfahrer - Der bittere Lorbeer" freisin. Teideal Gearmáinise eile fós ab ea "Kreuzfahrer von heute", is é sin, "Crosáidirí an Lae Inniu").
DDR.
Sa bhliain 1952, thréig Heym na Stáit Aontaithe le teacht slán ó fheachtas frith-Chumannach an tSeanadóra Joseph McCarthy. Chuaigh sé go dtí an tSeicslóvaic ar dtús, ach sa bhliain a bhí chugainn shocraigh sé síos i bPoblacht Dhaonlathach na Gearmáine.
Ar dtús, bhí fáilte mhór sa tír sin roimh Heym, ós rud é gur "intleachtóir frith-Fhaisisteach" a bhí ann. Bhí sé ina Shóisialaí san am seo, agus é barúlach gur chóir dó cuidiú le Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine lena chuid scríbhneoireachta. Chuaigh sé i mbun pinn sa tír nua freisin, agus ba é an Béarla bunteanga a chuid leabhar i gcónaí. Bhí a bhean chéile Gertrude Heym ag cur in eagar sraith de leabhair Bhéarla - "Seven Seas Books" - a bhí á foilsiú i bPoblacht Dhaonlathach na Gearmáine, idir aistriúcháin Bhéarla ar litríocht na Poblachta Daonlathaí agus bhunsaothair le scríbhneoirí Sóisialacha na dtíortha Béarla.
Thosaigh deacrachtaí Heym le húdaráis an stáit Shóisialaigh nuair a scríobh sé an t-úrscéal "Der Tag X" ("An X-Lá", níos deireanaí "Fünf Tage im Juni", nó "Cúig Lá i Mí an Mheithimh"). Bhí an leabhar seo ag plé leis an éirí amach ar an 17 Meitheamh 1953. Is éard a bhí i gceist leis an gceannairc seo ná gur éirigh an lucht oibre amach in aghaidh na cumhachta Cumannaí, agus tháinig na tancanna Sóivéadacha chun fortachta do lucht rialtais na Gearmáine Thoir leis an gceannairc a chloí. Dhiúltaigh an teach foilsitheoireachta an leabhar seo a chur i gcló, nuair a thairg Heym í sa bhliain 1956. Ina dhiaidh sin, thosaigh an scoilt idir lucht rialtais na Gearmáine Thoir agus Stefan Heym ag dul i leithead. Sa bhliain 1965, thug Erich Honecker, rúnaí ginearálta Lárchoiste Pháirtí Sóisialach Aontais na Gearmáine agus an fear ba mhó cumhachta sa Ghearmáin Thoir, óráid d'Ard-Fheis an pháirtí inar chaith sé anuas go brúidiúil ar Stefan Heym. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, chuir an páirtí cosc le foilsiú scríbhinní Heym sa Ghearmáin Thoir, agus nuair a d'fhoilsigh Heym a úrscéal "Lassalle" ar an gcoigríoch, fíneáladh é. Mar sin féin, bhí cead ag Heym i gcónaí taisteal a dhéanamh, mar bhall de scothaicme na tíre. Mar shampla, chuaigh sé go dtí na Stáit Aontaithe sa bhliain 1978 le sraith léachtaí a thabhairt, agus tháinig sé ar ais go múinte.
Heym i mBeirlín sa bhliain 1989
I dtús na seachtóidí, baineadh an cosc de scríbhinní Heym ar dtús, agus fuair sé cead na húrscéalta "Lassalle" agus "Der König David Bericht" ("An tuarascáil faoin Rí Dáiví") a fhoilsiú. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh an chinsireacht i bhfeidhm arís, agus níor cuireadh saothar Heym i gcló sa Ghearmáin Thoir sular tháinig deireadh leis an rialtas Cumannach sa bhliain 1989.
Sa bhliain 1976, bhí Heym ar duine acu siúd a cháin rialtas na Gearmáine Thoir nuair a ruaigeadh an t-amhránaí polaitiúil Wolf Biermann as an tír. Ina dhiaidh sin, d'fhoilsíodh sé a chuid saothar san Iarthar. Faoin am seo, bhí sé éirithe as an mBéarla mar phríomhtheanga scríbhneoireachta, agus é ag déanamh a shaothair liteartha trí mheán na Gearmáinise. Sa bhliain 1979, chaill sé a bhallraíocht i gcumann oifigiúil na scríbhneoirí, i ndiaidh dó "Collin" a fhoilsiú san Iarthar. Úrscéal é "Collin" a chaitheann súil ar na coimhlintí inmheánacha sa Ghearmáin Thoir. Scríbhneoir is ea Hans Collin, príomhlaoch an úrscéil, agus é tar éis clú agus cáil a bhaint amach sa Ghearmáin Thoir. Tugann an t-úrscéal cur síos ar a shaol sa tír Shóisialach, ar an dóigh ar ghlac sé páirt i gCogadh Cathartha na Spáinne ar nós idéalaigh chlé a linne, agus ar an taom croí a bhuaileann é anois agus a chuireann d'fhiacha air marana a dhéanamh ar chiall a shaoil.
Sna hochtóidí, bhí Heym ag tacú le gluaiseacht na gceart sibhialta sa Ghearmáin Thoir, agus nuair a thosaigh na léirsithe in aghaidh na deachtóireachta i bhfómhar na bliana 1989, bhí Heym ag óráidíocht os comhair na sluaite. I Mí na Samhna 1989, fuair sé ar ais a bhallraíocht i gcumann na scríbhneoirí.
Sa Ghearmáin Aontaithe.
I ndiaidh aontú na Gearmáine, bhí Heym míshásta le chomh dona agus a bhí muintir an Oirthir as i gcomparáid le muintir an Iarthair, agus sa pholaitíocht, bhí sé i gcónaí den tuairim go raibh gá leis an dara rogha, leis an Sóisialachas, go fóill, agus an caipitleachas tar éis iomlán na tíre a ghabháil. In olltoghcháin na bliana 1994, bhí sé ina iarrthóir neamhspleách ar liosta an PDS - ba é an PDS, nó Páirtí an tSóisialachais Dhaonlathaigh, an t-ainm a bhaist páirtí Cumannach na Gearmáine Thoir (is é sin, an SED nó "Sozialistische Einheitspartei Deutschlands" - "Páirtí Sóisialach Aontais na Gearmáine") air féin i ndiaidh imeacht an chórais Chumannaigh. Mar sin, is éard a bhí i gceist leis an bpáirtí a raibh sé ina iarrthóir dó ná iarsmaí an pháirtí Chumannaigh a bhí á ghéarleanúint tráth den tsaol.
Vótáladh Heym isteach ar an m"Bundestag", agus ó ba eisean an Feisire ba sine sa Pharlaimint, thug seisean óráid tionscnaimh an reachtais nua. Bhí an óráid ina cnámh spairne, nó bhí feisirí na heite deise míshásta le tuairimí polaitiúla Heym. Níor thoiligh siad, fiú, le hóráid Heym a chur i gcló i bhfeasachán an "Bhundestag". D'éirigh Heym as sa bhliain 1995 mar agóid in aghaidh leasú bunreachta le pá na bhfeisirí a ardú. Sa bhliain 1997, bhí sé ar duine acu siúd a shínigh "Forógra Erfurt", nó "Erfurter Erklärung". San fhorógra seo, bhí intleachtóirí agus ealaíontóirí ón eite chlé ag éileamh ar na Daonlathaigh Shóisialta, na Sóisialaigh Dhaonlathacha agus na Glasaigh comhoibriú a dhéanamh in aghaidh an chaipitleachais.
Sa bhliain 2001, fuair Heym bás le taom croí in Iosrael, áit a raibh sé ag glacadh páirte i seimineár faoi shaol agus shaothar Heinrich Heine.


Diallait.
suíochán leathair do mharcach ar dhroim capaill nó ar rothar.


Roth.
a>. Is ón dara aois roimh Críost an roth seo.
Fonsa a chasann ar acastóir is ea roth (roth rothair, roth stiúrtha, roth muilinn). Is minic brí mheafarach leis: rothaí an tsaoil, d'iompaigh an roth air agus mar sin.
Iompar.
Tá formhór na gcóracha iompair talún i dtaobh leis ar an roth chun imeacht. Bíonn rothaí faoi rothair, faoi thraenacha, faoi ghluaisteáin agus faoi thrucailí. Bíonn eitleáin i muinín rothaí agus iad ag tuirlingt ar rúidbhealach.
Is é an fáth ar féidir le roth casadh chomh tapa sin nach bhfuil uillinn air.
Muilte.
Baineadh leas as rothaí i muilte freisin. Bíonn roth muillinn sna muilte chun cruithneacht, eorna, coirce, arbhar agus gránaigh eile a mheilt le haghaidh plúir. Chuireadh sruth uisce roth muilinn ag gluaiseacht, cé go mbaintear feidhm as aibhléis anois chuige.


An Ciorcal Artach.
Is é an Ciorcal Artach an áit is aneas a fheictear "grian an mheán oíche". Is é sin chun rá an áit ina mbíonn 24 uair solas na gréine i rith an tsamhraidh, agus 24 uair gan stad dorchadas i rith an Gheimhridh.
Bogann an Ciorcal Artach, faoi láthair tá sé ag bogadh ó thuaidh 15m gach bhliain.


Neamh-mharú.
Tagraíonn neamh-mharú don staid nach bhfuil ann den mharú, nó nach bhfuil ann de bhagairtí maruithe nó do na dálaí a chothaíonn marú sa sochaí daonna. Cé go dtagraíonn usáid an téarma, sa saol acadúil, go mormhór do mharú daoine, uaireanta, cuirtear marú ainmhithe agus foirmeacha eile beatha san áireamh sa mhíniú sin freisin. Sin mar atá sé freisin d'úsáid traidisiúnta den téarma neamh-mharú mar chuid d'eiticí Budaíocha, mar atá ráite sa chéad phroiceacht de chuid Pancasila agus mar atá sé i dtraidisiúintí spioradálta ar fud na cruinne. B'fhiú a thabhairt faoi deara gur baineadh úsáid as neamh-mharú le deireanas sa "Chairt don Domhain gan Foréigan" mar a formheasadh ag an 8ú Cruinniú Mullaigh Domhanda de Bhuaiteóirí Síochána Nobel.


Ábhar.
rud a líonann spás agus is féidir a láimhseáil nó a fheiceáil, agus araile; stuif nó substaint fhisiciúil; an stuif a ndéantar rud as, ar nós olann, cailc, cré, agus araile; an rud atá i gceist nó faoi thrácht (ábhar na cainte); cúis (ábhar gáire); cúrsa (tá sé ag imeacht ar a ábhar féin); suim áirithe (ábhar airgid); sileadh i gcneá, angadh; duine a bhfuil tréith nó aidhm ar leith aige (ábhar dea-dhuine, ábhar sagairt); pas, beagán (tá sé ábhar daor).


Eithneagán.
Is milseogra faoi leith é eithneagán a dhéantar le siúcra nó mil, cnónna rósta amhail almóinní, gallchnónna, cnónna pistéis nó cnónna coill. Anois is arís is féidir torthaí siúcraithe tuaite a bheith mar chomhábhair. Is féidir le raimhre eithneagán a bheith bog nó crua ag brath ar a chomhábhair. Baintear feidhm as i mórán milseogra agus táirgí seacláide amhail Toblerone.
Tá dhá cineál eithneagán ann: geal agus donn. Déantar eithneagán geal (a d'eascair ó Montélimar, An Fhrainc, san 18ú aois) le gealacáin uibhe buailte agus tá sé bog, ach os a choinne sin, tá eithneagán donn (ar a ghlaotar "nougatine" i bhFraincis) déanta le siúcra caramalaithe agus tá uigeacht níos crua agus briosc aige.
Stair agus Cúlra.
Tá eithneagán á dhéanamh leis na cianta. Déanadh san Áis ar dtús é de bharr líonmhaireacht na halmóinní, an mhil agus spíosraí. D'fhoghlaim na Gréigigh conas é a dhéanamh freisin.
Sa 14ú aois, cheap milseogaire i nDamaisc oideas eithneagáin ar a bhfuil eithneagán bunaithe sa lá atá inniu ann. Chuireadar leis an mblas trí chnónna pistéise ó Aleppo a chuir leis an oideas. Rinneadh eithneagán geal le siúcra, cnónna pistéise, uisce ó lus an chrainn oráiste agus blúirín fhanaile. Fuair eithneagán donn a dhath ón siúcra rua a bhaintear feidhm as san oideas. Fuair sé a thaise ó ghuma arabach aiceanta a chuireadh leis i rith a dhéanamh. Chuireadh fanaile, rósuisce agus lus an oráiste leis an oideas chun an blas a fheabhsú.
Sa 17ú aois, nuair a hallmhairíodh eithneagán isteach i bProvence, sa Fhrainc, ba i Marseille amháin a raibh cead eithneagán a dhéanamh. An tráth sin, ghlaoch "nux gatum" ar eithneagán de bharr na cnónna a bhí ann agus é á dhéanamh.
I rith an 17ú aois, chuir Olivier de Serres plandaí almóinne gar do Montélimar agus bhain sé feidhm as na halmóinní chun eithneagán a dhéanamh. De bharr feabhas na halmóinní agus an t-eithneagán, thosaigh daoine eile ag chuir almóinní. Is i rith an tréimhse seo a bhfuair eithneagán Montelimar an ceann is fearr ar eithneagán Marseille.
Tháinig an t-eithneagán Montelimar a bhfuil clú agus cáil air sa lá atá inniu ann ar an bhfód i lár an t-ochtú haois déag nuair a chuireadh gealacán uibhe, leáite le mil agus siúcra, chun aer a chur sa thaos.
Eithneagán Montelimar.
An t-eithneagán is mó ar domhain (le feiceáil i bPalais des Bonbons et du Nougat)
Is do eithneagán amháin ina bhfuil ar a laghad 30% almóinní, nó 28% almóinní agus 2% cnónna pistéise, agus 25% mil an teideal Nougat de Montelimar (Eithneagán Montelimar).
Déantar an t-eithneagán a ullmhú de réir an dóigh seannósach.i. i gcorcán, nó ar bhealach tionscalaíodh i monarcha.
Tá trí chuideachtaí dhéag ann a tháirgeann eithneagán Montelimar.
Éagsúlacht.
Tá an eithneagán a dhéantar sa Spáinn, darbh ainm "turrón", déanta le almóinní, siúcra, mil agus gealacáin uibhe. Tá na comhábhair chéanna le fáil san eithneagán a dhéantar san Iodáil, a ghlaotar Torrone air, ach go bhfuil blaistiú fanaile nó citreas ann chomh maith, agus go minic cuirtear ar fáil é idir dhá bhileog de pháipéar ríse.
Déantar eithneagán san Astráil cosúil leis an t-eithneagán Francach ach gurb iad almóinní 50% dos na comhábhair, ar aon le cnónna Macadamia, aibreoga nó ábhair eile. De ghnáth, déantar dhá leagain - bog agus briosc. Déantar briosc é trí thuaslagán siúcra a théamh chuig teochtaí éagsúla roimh na gealacáin uibhe agus an mhil a mheascadh isteach ann.
Is leagan eile é "Wiener Nougat", nó, i nGearmáinis, "Schmelz-Schokolade" ("seacláid leáite") nach bhfuil ann ach siúcra, cócó agus almóinní. Tá raimhre maothlach ag an t-eithneagán áirithe seo. Glaotar gianduia ar eithneagán sa Ghearmáin de ghnáth. "Türkischer Honig" (mil Thurcach) an t-ainm atá ar eithneagán sa Ghearmáin.
Tá a leagan féin darbh ainm "gaz" ag muintir na hIaráine. Tá sé á dhéanamh ag Ashrafi Gaz, Sekkeh Gaz agus déantasóirí eile nach iad in Isfahan, An Iaráin leis na cianta. Tá an t-úsc siúcrach ó fhréamh an Tamaraisc san eithneagán seo.
Is "gaz" faoi leith é "Nogha" (نوقا) i bhFairsis. Déantar "Nogha" beagnach go huile is go hiomlán le gallchnónna in ionad cnónna pistéise agus almóinní, ábhair a bhaintear feidhm as i gcineálacha "gaz" eile. Déantar Nogha ar an dóigh chéanna nach mór agus mar a dhéantar na cineálacha gaz eile ach amháin go leatar an Nogha idir dhá chisil abhlainne atá an-chaol go deo agus gearrtar i mhíreanna atá 10x5x5cm ar fhad, míreanna atá níos mó ná na gnáthmhíreanna "gaz".
Tá cineálacha eithneagán éagsúla ón Afraic ann. Tá dathanna éagsúla orthu ón cheann geal darbh ainm "kurtzati" go dtí an ceann dubh darbh ainm "baxtiti". Bíonn torthaí mar chomhábhair iontu de ghnáth in ionad cnónna. Bíonn an méid is mó torthaí san eithneagán donn darbh ainm "simchati".


Milseog.
Is bia milis í milseog a itear de ghnáth nuair atá béile chaite ag daoine. Is iomaí cineál milseog atá ann amhail eithneagán, uachtar reoite, torthaí, cístí, flan, toirtín agus a lán eile nach iad.


Sceallóga.
Séard is sceallóga prátaí ann ná míreanna de phrátaí agus iad friochta i gcorcán lán d'ola te nó ar thrádaire in oigheann. Is féidir iad a ithe gan dua le do mhéara in ionad dul i muinín gabhlóige. (Dar ndóigh, is féidir iad a ithe le gabhlóg freisin). Go minic caitear salann agus fínéagar nó piobar orthu chun a mblas a fheabhsú nó chun blas breise a thabhairt dóibh. Go minic itear le anlann éigin iad ar nós anlann trátaí nó maonáis.
Is scroid an-choitianta iad timpeall na cruinne agus is cuid lárnach iad de bhiachlár mearbhia. Itear ina aonair iad nó itear le bia eile iad mar chuid de bhéile.
Is féidir sceallóga prátaí a dhéanamh díreach ó phrátaí trí iad a ghearradh ina sceallóga nó is féidir cinn saorga a dhéanamh trí bhrúitín a dhéanamh dos na prátaí agus cruth sceallóga a chur orthu i mhúnla. Is mar seo atá na sceallóga a itear sna bialanna mearbhia timpeall an domhain.
Cé go bhfuil siad furasta le n-ithe, ní bia folláin iad sceallóga de bharr an bealach a chócaráiltear iad.i. friochta i gcorcán lán le ola.


Creathán bainne.
Deoch fhuar is ea creathán bainne atá déanta de bhainne, d'uachtar reoite agus d'ábhar milis eile ar nós seacláide, torthaí, brioscaí. Doirtear isteach i ngloiní airde í de ghnáth agus cuirtear uachtar buailte ar a barr. Is féidir le daoine í a dhéanamh sa bhaile ach de ghnáth ceannaítear i mbialanna í agus i mbialanna mearbhia go háirithe.
Is féidir í a ullmhú le fearas bialainne nó í a dhéanamh ar an toirt leis na comhábhair éagsúla.


Ceamara.
Séard is ceamara (nó grianghrafadán) ann ná gléas chun grianghraif a thógáil. Is iomaí cineál grianghrafadáin atá ar fáil sa lá atá inniu ann. Is féidir le gach duine ceann a cheannach ar luach íseal chun grianghraif a thógáil am ar bith nuair is mian leo. Bíonn grianghrafadán ar formhór na gutháin soghluaiste sa lá atá inniu ann. Bíonn grianghrafadáin den scoth ag grianghrafadóirí ghairmiúla.


Der Steppenwolf.
Úrscéal de chuid Hermann Hesse a foilsíodh sa bhliain 1927 is ea Der Steppenwolf. Chuir síos beatháisnéise ceangailte le sruth samhlaíochta agus domhan-mhachnaimh ar fadhbanna an scríbhneora féin i rith a fhichidí atá ann. Is cuir síos é ar meoin an scríbhneora i leith an tsochaí chompórdach fhuarchráifeach dúnta a chuireann srianta ar saoirse an spioraid dár leis.
An Scéal.
Is intleachtach ag teannadh ar a chaogú lá bhreithe é Harry Haller. Cuirtear ar an eolas muid ar an deighilt intinne atá aige trí chuir síos i gcáipéis a thagann sé air de thimpist ag tús an leabhair. Léirítear an coimhlint buan idir an daonnacht mar ghrá, oiliúnt agus ealaíon agus an brúdúlacht i bhfoirm an mac tíre, ina shaol.
De dheasca an coimhlint seo ní féidir leis gnáthchaidrimh a bheith aige leis an saol agus fásann fuath ann i leith an saol éadrom thart air. Sé toradh na mothúcháin seo ná go bheartaíonn sé lámh a chuir ina bhás fhéin ar a chaogú bhreithlá atá ag teannadh air. Oíche chinniúnach amháin agus é ag taistil thart na cathrach ó theach ósta amháin go tithe ósta eile, tar éis teipeadh air i gcaidrimh sóisialta a bhí aige i dteach seanchara leis agus a bhean siúd, buaileann sé le bean óg air a thugann sé Erminne. Diaidh ar ndiaidh agus iad ag cómhrá, braitheann sé go bhfuil tuiscint ag an mbean óg seo dó.
Deireann sí go meallfaidh sí é agus ag deireadh go mbéidh air í a mharú. Cuireann sí saol úrnua ar fáil dó agus í ag múineadh damhsa dó agus é dá réitiú le haghaidh cruinniú rinceoirí ollmhór. Cuireann sí bean ar fáil dó a athmhúsclaíonn a shuim sa ghrá. Bíonn rithim na fichidí san Eoraip, mar a rinne Scott FitzGerald chuir síos ar le bhraith sa chuid seo den úrscéal. Is léir go bhfuil an Steppenwolf ag feidhmiú anois ar leibhéal difriúl ar fad.
Tagann oíche an damhsa mór. Bíonn Harry ann agus faoi dheireadh mheallan Erminne, atá gléasta mar bhuachaill, é. Ag deireadh na h'oíche is léir go dtógann sé drugaí de shaghas éigeann agus seolann sé isteach i mbrionglóid, áit a thiteann neart eachtraí fantasaíochta amach dó, ach a bhfuil baint acu beag nó mór lena chuid coimhlinte féin. Ag dúiseacht dó as an mbrionglóid feictear dó Erminne sínte i lámha an ceoltóra a thug na drugaí dó. Tá marc beag ar a h'ucht. Beireann sé greim ar scian agus sáinn sé í sa h'ucht. Seo í comhlíonadh thuar Erminne.
Tá neart téamanna sa leabhar seo agus is leabhar casta é. Léirítear dúinn ceann de mhórthéama Hesse anseo. Sin é an coimhlint buan, dár leis, idir an bunús ainmhitheach ar thaobh amháin sa duine daonna agus an neach bainteach leis an daonnacht agus rudaí ardnósacha ar an taobh eile.


Machaire gailf.
1=plásóg thiála, 2=guais uisce, 3=garbhlach, 4=thar teorainn, 5=abar gainimh, 6=guais uisce, 7=an mínleach, 8=an phlásóg amais, 9=bratchuaille, 10=an poll
Is fearann faoi leith é machaire gailf. Is áit é le cluiche gailf a imirt. Bíonn leagan amach faoi leith ar mhachaire gailf chun freastal ar riachtanais an chluiche. Bíonn sraith poill ar gach machaire. Braitheann sé ar líon na bpoll - 9 bpoll nó 18 bpoll. Bíonn limistéar faoi leith ann do gach poll. Bíonn áit tosú ar a ghlaotar tí nó an phlásóg thiála, mínleach, garbhlach agus guaiseacha eile, agus plásóg amais ag gach poll.
Is iondúil áiseanna eile bheith ann freisin ar nós fearann cleachta agus clubtheach inar féidir le imreoirí a chuid éadaí a athrú, earraí a cheannach, cithfholcadh a thógaint i ndiaidh cluiche, bia agus deoch a chaitheamh, agus a bheith ag bladhmaireacht agus ag bomannacht agus ag móradh as a gcluiche agus ag caitheamh anuas orthu siúd nár éirigh ró-mhaith leo sa chluiche.
Plásóg Thiála.
Cuirtear tús le cluiche gailf ar phlásóg thiála. Is faiche bheag í plásóg thiála a bhfuil cruth dronnuilleogach uirthi. Bíonn sí clúdaithe le féar. Bíonn achair 10m² uirthi agus í 10cm ard. Leagtar an liathróid ar sheastán bídeach san fhéar. Buaileann an t-imreoir an liathróid le maide i dtreo an phoill.
Aicmítear imreoirí gailf éagsúla ar phlásóga thiála le dathanna éagsúla. Bíonn dathanna éagsúla ar gach plásóg thiála.
Dála an scéal, d'eascair an focal tí ("tee" i mBéarla) ón fhocal Gaeilge "tigh" in Albain.
Mínleach.
Tar éis don imreoir an liathróid a bhualadh don chéad uair, is ar an mínleach a imrítear an liathród sular shroicheann sé an poll ar an bplásóg amais. Gearrtar an féar íseal ar an mínleach agus ní bhíonn rudaí ar nós crainn nó carraigeacha mar bhac don liathród sa mhínleach. Is é seo an áit is fearr an cluiche a imirt de bharr an easpa constaicí nó guaiseacha.
Garbhlach.
Bíonn garbhlach mórthimpeall an mínleach agus an phlasóg amais. Seo áit ina bhfuil an féar fada agus bíonn sé níos deacra an liathród a bhualadh i gceart ann. Bíonn drochádh ar imreoir ar bith a bhuailfí a liathród sa gharbhlach. Cuirfidh sé moill ar an gcluiche.
Guaiseacha.
Is iomaí cineál guais atá ann ar nós poill uisce, abair lán le gaineamh, crainn, carraigeacha, ballaí is araile. Ní mór don imreoir iad seo a sheachaint mura theastaíonn uaidh liathróidí a chailliúint nó in iomarca amais a thabhairt don liathród.
An Phlásóg Amais.
Seo é an áit chun an liathród a bhualadh isteach sa pholl. Ciorraítear an féar an-ghearr ar an bplasóg ionas nach mbeidh an féar mar bhac don liathród fad is atá an t-imreoir ag iarraidh é a bhualadh isteach sa pholl. Is féidir leis an liathród gluaiseacht go bog réidh ar dhromchla na plásóga. Bíonn an poll lonnaithe áit éigin ar an bplásóg. Athrítear go minic é. Bíonn bratach ar mhaide nó bratchuaille sa pholl chun suíomh an phoill a léiriú do imreoirí. Baintear an bratach amach nuair a mbíonn imreoirí ag imirt ar an bplásóg ag iarraidh an poll a aimsiú leis an liathród.


Sú oráistí.
Is deoch é sú oráistí ar a bhfuil móréilimh air a dhéantar trí oráistí "(Citrus sinensis)" a theannadh agus an sú nó t-úsc a bhailiú. Is deoch folláin milis é mar tá sé lán le vitimíní, vitimín C ach go háirithe.
Óltar ar fad an domhain é. Is breá le daoine é a ól agus iad ag ithe cuid na maidine. Is ceann dos na comhábhair é sú oráistí i roinnt manglaim amhail Craiceann Cois Trá ("Sex On The Beach").
Ní mór 2.5 go 3kg oráistí a theannadh chun lítear amháin sú oráistí atá 100% sú oráistí gan caolú a fháil.


Notturno indiano.
Is úrscéal é Notturno indiano de chuid Antonio Tabucchi a foilsíodh sa bhliain 1984.
An Scéal.
Finnscéal atá ann faoi thuras tríd an India agus na heachtraí éagsúla a thiteann amach don údar is é ag lorg cara leis den ainm Xavier. Buaileann an t-údar le striapach i Mumbai, le lia in ospidéal agus le jane cráifeach i stáisiún traenach. Ag leanacht dó casain sé le stiúraitheoir an "Theosophical Society" in Madras. I sráideanna Manglior castar leis Arhant, duine míchumasach agus a dearthár. I nGoa buaillean sé le Padre Pimentel agus fear an phoist Tommy agus tríd an scéil le neart fostaithe óstáin. Faoi dheireadh críochnaíonn an scéal le béile in Óstán in éineacht leis an ngrianghrafadóir Christine.
Tríd an cur síos ar na cómhráite le na daoine thuasluaite is féidir leis an léitheoir fíorbhlasadh den tír agus a mhuintir a fháil, ach faoi dheireadh níl cinnteacht ar bith againn i leith Xavier.


Bridie Gallagher.
Ba cheoltóir Éireannach a bhí i mBridie Gallagher a tháinig chun tosaigh go mór sna 1950idí lena cuid ceoil tuaithe. Saolaíodh ar an gCraoslach i gContae Dhún na nGall í. Tugtar "The Girl from Donegal" uirthi mar leasainm. Ba iad na hamhráin "A Mother's Love's a Blessing" agus "The Boys from County Armagh" na hamhráin ba mhó a thuill clú di.
Fuair Bridie bás sa bhaile i mBéal Feirste ar an 9 Eanáir 2012.


Leamhachán.
Is milseogra nó cineál milseán é leamhachán (nó leáchán) atá bog agus éadrom. Déantar le siúcra, uisce, geilitín agus deaslós é. Bíonn raimhre múscánta aige. Is breá le leanaí leamhacháin a ithe mar gheall ar cé chomh bog is atá siad. Go hiondúil, cuirtear ar mhullach cistí iad mar mhaisiúchán.
Is nós ag Meiriceánaigh iad a leá os comhair tine agus iad a ithe le seacláid. Glaotar "s'mores" orthu seo.


Tráta.
Toradh le dath dearg é tráta ("Solanum lycopersicum"). Is as Meiriceá Theas ó dhúchas é. Tháinig sé chuig an Eoraip den chéad uair nuair a d'aimsigh na Spáinnigh é nuair a shroich Criostóir Colóm Meiriceá don chéad uair i 1492.
Tráta iomlán agus é ghearrtha ar bhealaí éagsúla chun croíleacán an tráta a léiriú.
Is nós é ag daoine tráta a shamhlú mar ghlasra, ach déanta na fírinne is toradh é. Moltar gan tráta a chur isteach i mheascán torthaí mar ní oireann blas an tráta le torthaí eile. Is fearr tráta a ithe le glasraí. Déantar an iomaí cineál anlainn le trátaí. Leatar anlann tráta ar bharr bonn píotsa. Anuas ar sin, is maith le daoine anlann trátaí a chur ar a gcuid sceallóga agus burgar agus míreanna bhia eile nach iad.


Sioracús, an tSicil.
Is cathair stairiúil í Sioracús (Iodáilis: Siracusa, Sicileach: Sarausa, Sean-Ghréigis: Συρακοῦσαι – traslitrithe: Syrakousai) in oirdheisceart na Sicile, agus is í príomhchathair Chúige Shioracús í.
Tá cáil bainte amach ag Sioracús toisc go bhfuil stair saibhir Ghréagach aige, maille le chultúr, amfaitéatair, ailtireacht, comhcheangal le Airciméidéas agus an ról faoi leith a d'imir sé sa chianaimsir, mar stát cumhachtach i ndomhan na Meánmhara. Tá an chathair anois 2,700 bliain d'aois.
La cattiddrali di S. Lucia, Ardeaglais Shioracús.


Máire Ní Scolaí.
B'amhránaí clúiteach í Máire Ní Scolaí (24 Bealtaine 1909 – 29 Meitheamh 1985) agus bhí aithne go forleathan ar a cuid amhránaíochta ní amháin in Éirinn ach thar lear freisin.
I mBaile Átha Cliath a rugadh í agus is ansin a chaith sí tús a hóige. Chuaigh sí chuig an Mhodhscoil Láir, áit ar chuir sí aithne ar an scoth-mhúinteoir Bean Uí Ghallchóir. Chuaigh sí ansin go dtí Coláiste na Rinne leis an teanga Ghaeilge a fhoghlaim. Ar na hoidí a bhí ann an uair sin bhí An Fear Mór, Nioclás Toibín agus Cormac Ó Cadhla. Tar éis sin tháinig sí féin agus a dreifiúr Móna go Gaillimh, áit ar bhaineadar clú amach dóibh féin ag múineadh amhránaíochta agus damhsaí Gaelacha.
I nGaillimh a casadh a fear céile uirthi, Liam Ó Buachalla. B'as Cúige Laighean dó agus bhí sé ina léachtóir i gColáiste na hOllscoile i nGaillimh ag an am. Chuir Máire Claisceadal an Choláiste ar bun, chuir sí dlús le Cór an Choláiste agus d'ullmhaigh sí iad i gcomhair 'feis agus fleadh', Feis Chonnacht agus Féile Luimní go háirithe. Bhí ar ceann de na chéad-amhránaithe a rinne craoladh ó 2RN agus chraol sí go minic tar éis sin ar Radio Éireann agus ar an BBC (Londain agus Albain).
Bhí dlúthbhaint aici le Taibhdhearc na Gaillimhe sna blianta tosaigh agus tá cuimhní geala ag Gaillimhigh ar an gcéad léiriúchán a rinneadh ann ar 'Diarmuid agus Gráinne' agus uirthi féin is ar Mhicheál Mac Liammóir i bpríomhpháirteanna an dhráma.


Şalom.
Şalom (Eabhrais: שָׁלוֹם, Gaeilge: síocháin) Nuachtán seachtainiúil Tuircis-Giúdach. Ba é an t-iriseoir Tuircis-Giúdach Avram Leyon a bhunaigh Şalom ar an 29 Deireadh Fómhair 1947. Ba é Şalom an chéad nuachtán laethúil as Tuircis agus Ladino (aon leathanach). Is in Istanbul, An Tuirc atá sé lonnaithe. Yakup Barokas an eagarthóir. Foilsítear 5,000 nuachtán gach seachtain.


Micheál Mac Liammhóir.
Fógra san iris 'Éire' sa bhliain 1940
Aisteoir, drámadóir, gníomhaí ealaíne (nó "agent artistique"), scríbhneoir, file agus péintéir Éireannach ba ea Micheál Mac Liammhóir (25 Deireadh Fómhair 1899 – 6 Márta 1978).
Rugadh Micheál Mac Liammhóir (25 Deireadh Fómhair, 1899 - 6 Márta 1978) i Sasana ('Alfred Willmore' ar a theastas breithe) agus Phrotastúnaigh ba ea a thuismitheoirí. Ar dtús a shaoil, bhí Micheál ina chónaí leo i i gcomharsanacht Kensal Green, Londain.
Saol agus saothar.
Mar Alfred Willmore, bhí sé ar cheann de na haisteoirí leanbh tosaigh ar stáitse Shasana, i gcomhlacht Noël Coward. D'fhreastail sé ar an Slade School of Art, agus lean sé ar aghaidh ag péinteáil ar feadh a shaol. Sna 1920í thaistil sé ar fud na hEorpa.
Thit Willmore faoi dhraíocht chultúr na hÉireann: d'fhoghlaim sé Gaeilge agus labhair sé agus scríobh sé í go líofa. D'aistrigh sé a ainm/sloinne go Gaeilge.


Scéim Aistriúcháin an Ghúim.
"Árda Wuthering", ceann de na haistriúcháin a rinneadh faoin scéim.
Scéim aistriúcháin ab ea scéim aistriúcháin an Ghúim arbh aidhm di lear mór leabhar Gaeilge a chur ar fáil don phobal. Cuireadh tús leis an scéim ag deireadh na 1920dí agus tháinig deireadh léi sna 1940dí. Is é an beartas aistriúcháin leabhar is tábhachtaí é ar tugadh riamh faoi sa Ghaeilge.
An Scéim.
Nuair a bunaíodh Saorstát Éireann bhí roinnt mhaith daoine ann a d’fhoghlaim léamh agus scríobh na Gaeilge ó Chonradh na Gaeilge. San am sin, áfach, ní raibh mórán leabhar Gaeilge i gcló, rud a bhí ag déanamh an-mhoille leis an athbheochan. Chuaigh rialtas an tSaorstáit i ngleic leis an bhfadhb sin sna fichidí nuair a chinn an Gúm, rannóg foilseacháin na Roinne Oideachais ar leabhair a aistriú go Gaeilge. Trí chuspóir a bhí ag an scéim aistriúcháin: líon mór leabhar Gaeilge a chur ar fáil laistigh d’achar gearr; an Ghaeilge a chur in oiriúint do sheánraí nua trí chineálacha éagsúla leabhar a aistriú; an bealach a réiteach roimh ghlúin nua scríbhneoirí cruthaitheacha (na haistritheoirí féin san áireamh).
Iarradh airgead ar an Roinn Airgeadais sa bhliain 1926 chun tús a chur leis an obair agus reáchtáladh comórtas aistriúcháin dhá bhliain ina dhiaidh sin. Bhí an obair faoi lánseol go luath ina dhiaidh sin agus faoi cheann na bliana 1937 bhí 169 aistriúchán foilsithe (as measc 362 téacs san iomlán a tháinig i gcló ón nGúm). Is ón mBéarla a aistríodh a fhormhór sin, ach cuireadh Gaeilge ar bhuntéacsanna Fraincise, Gearmáinise, Spáinnise, Iodáilise agus Sean-Ghréigise, chomh maith le dornán teangacha eile.
Roinnt mhaith scríbhneoirí a thuill clú dóibh féin i réimse na Gaeilge ina dhiaidh sin, rinne siad aistriúcháin faoin scéim, leithéidí Mháirtín Uí Chadhain, Sheosaimh Mhic Ghrianna, Néill Uí Dhomhnaill agus Sheáin Uí Ruadháin.
Sa bhliain 1939 rinneadh cinneadh gan tuilleadh aistriúchán a choimisiúnú. Chinn an Gúm tosaíocht a thabhairt do bhunsaothair as sin amach (ach bhí aistriúcháin fós á gcur i gcló go dtí deireadh na ndaichidí). Tuairim is 250 saothar san iomlán a aistríodh faoin scéim.
Fiúntas na Scéime.
Nuair a cuireadh tús leis an scéim bhíothas den tuairim gur sheift áisiúil a bheadh san aistriúchán chun fadhb na heaspa leabhar Gaeilge a shárú. Bhí scéimeanna aistriúcháin den chineál chéanna curtha i gcrích i bhFlóndras agus sa Bhreatain Bheag ag deireadh na naoú haoise déag le leabhair a sholáthar as Pléimeannais agus as Breatnais, agus an chuma ar an scéal go bhféadfaí torthaí maithe a bhaint amach ar an dóigh seo. De réir mar a cuireadh dlús faoin scéim, áfach, thosaigh a lán daoine á cáineadh. Ba é an locht ba mhó a fuarthas uirthi ná go rabhthas ag aistriú an iomarca leabhar Béarla in áit a bheith ag díriú ar theangacha eile. Na daoine a bhí in ann Gaeilge a léamh san am sin, ní raibh aon duine acu dall ar an mBéarla, agus mar sin, bheidís in ann na bunsaothair a léamh pé scéal é - ní raibh aon ghéar-riachtanas acu leis na haistriúcháin. Anuas air sin, níor roghnaíodh ar bhonn córasach na leabhair a bhí le tiontú – rogha phearsanta an eagarthóra nó an aistritheora féin seachas mian an ghnáthléitheora ba bhunús le cuid de na leabhar a roghnaíodh. D’fhág an dá ní sin gur tháinig laghdú ar mhargadh a bhí beag an chéad lá riamh. Maítear freisin go raibh roinnt mhaith de na daoine a rinne aistriúcháin thar ceann an Ghúim ábalta bunsaothair a scríobh agus sásta é sin a dhéanamh agus gurbh fhearr an mhaise don Ghaeilge é dá nglacfadh an Gúm leis na saothair sin seachas a bheith meáite ar aistriúcháin a fhoilsiú. Maíonn roinnt criticeoirí gur mhúch an obair thuirsiúil aistriúcháin a rinne roinnt de na haistritheoirí aon fhuinneamh cruthaitheach a bhí iontu, agus i gcás Sheosaimh Mhic Ghrianna maítear go raibh an tsíoraistritheoireacht a rinne sé sna triochaidí ar ceann de na cúiseanna leis an drochshláinte intinne a tháinig air.
Ar an taobh eile de, meastar go bhfuil fiúntas mór sna haistriúcháin i ngeall ar an gcaighdeán ard Gaeilge iontu, gur eiseamláir den dea-aistriúchán iad, agus gur stóras canúintí iad (rud a chuaigh chun sochar na teanga nuair a bhí Foclóir de Bhaldraithe á thiomsú). Meastar, leis, gur léirigh éagsúlacht na leabhair a aistríodh go raibh an Ghaeilge in ann ag an uile chineál seánra nua-aimseartha (beatháisnéis, stair, litríocht, dráma, réalteolaíocht, scéalta bleachtaireachta, reiligiún srl.) fiú sular tháinig an caighdeán oifigiúil ar an bhfód.
Criticeoireacht.
"Ní gnách labhairt ar litríocht na Gaeilge gan an Gúm a ionsaí. Is beag milleán a cuireadh ariamh air nár thuill sé. Ar láthair na huaire is mó a dhochar ná a shochar."
Go bunúsach, bhí an Cadhnach barúlach go raibh córas neamhoifigiúil cinsireachta i bhfeidhm ag an nGúm agus é níos déine ná an chinsireacht oscailte a bhí á déanamh ar na leabhair Bhéarla in Éirinn san am chéanna. Cháin sé an rud ar thug sé tíorántacht na bpáistí scoile agus na mban rialta air, is é sin, go raibh an Gúm drogallach aon leabhar Gaeilge a fhoilsiú a bhainfeadh geit as an dá dhream seo, ó bhí an priacal ann i dtólamh go mbainfí úsáid as an leabhar mar lón léitheoireachta is mar áis teagaisc ar scoil (agus ba iad na hoird reiligiúnacha a bhí i gceann fhormhór mór na scoileanna in Éirinn sa linn sin).


Nollaig Mac Craith.
Is fear spóirt Éireannach é Nollaig Mac Craith (), a saolaíodh i gContae Thiobraid Árann ar an 17 Nollaig 1990. Tá sé ag imirt iomána le foireann Thiobraid Árann agus leis a chumann áitiúil Luchma - Caisleán Laighnigh. Bhris sé isteach san fhoireann sinsir sa bhliain 2009, agus tá Craobh Mhumhan buaite aige go dtí seo. Tosaí atá ann, a imríonn sa chúinne de ghnáth.


Séamas Ó Callanáin.
Is fear spóirt Éireannach é Séamas Ó Callanáin ("Seamus Callanan"), a saolaíodh i gContae Thiobraid Árann ar 15 Meán Fómhair 1988. Iománaí de chuid Thiobraid Árann atá ann, a d'imir leis an bhfoireann shinsireach den chéad uair sa bhliain 2008. Tá dhá bhonn buaite aige go dtí seo i gCraobh Mhumhan, agus fuair sé ainmniúchán don duais Óg-imreoir na Bliana de bharr a ndearna sé ina chéad séasúr. Imríonn sé mar thosaí láir den chuid is mó.


Graham Ó Cáinte.
Duine spóirt Éireannach is ea Graham Ó Cáinte (Béarla: "Graham Canty"), a rugadh i mBeanntraí i gContae Chorcaí sa bhliain 1980. Peileadóir is ea é, a imríonn le Gorma Beanntraí agus a bhí ina bhall d'fhoireann sinsir Chorcaí idir 2001 agus 2013.
Roghnaíodh mar chaptaen na foirne é don chéad uair sa bhliain 2008, agus sa bhliain 2009 arís. Eisean a d'ardaigh Corn Mhic Uidhir nuair a bhuaigh Corcaigh craobh na bliana 2010.


Skype.
Is oideasra é Skype (a fhuaimítear mar scaidhp /ˈskaɪp/) a ligeann do dhaoine glaoch ar dhaoine eile saor in aisce tríd an ngréasán domhanda. Is féidir é a shuiteáil ar ríomhairí nó ar ghutháin shoghluaiste. Is féidir glaoch ar ghnáthghutháin freisin, ach caithfear íoc as na glaonna sin. Is féidir comhrá a dhéanamh le daoine, comhaid a aistriú agus físchomhdháil a rith ar Skype freisin.
Baineann na milliúin de dhaoine feidhm as Skype gach lá.


Trevor Mac Goill.
Peileadóir Éireannach ón Scrín i gContae na Mí is ea Trevor Mac Goill (Béarla: "Trevor Giles"), a bhain rath amach le foireann na Mí idir na blianta 1994 agus 2005. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann mar bhall den fhoireann faoi dhó, agus tá trí ghradam All-Star tógtha abhaile aige chomh maith. Roghnaíodh mar "Imreoir na Bliana" é sa bhliain 1999.


Loch Deirgeirt.
Is é Loch Deirgeirt an tríú loch is mó in Éirinn tar éis Loch nEathach agus Loch Coirib, agus an dara loch is mó i bPoblacht na hÉireann. Loch fada agus réasúnta caol atá ann, agus é suite in aice le tuaisceart Chontae Thiobraid Árann (ó thoir), Contae na Gaillimhe (thiar thuaidh) agus Contae an Chláir (thiar theas). Is é an loch deireanach ar an Sionainn, tar éis Loch Rí agus Loch Ailín, iad siúd atá níos faide ó thuaidh.


Féile Sziget.
Tá Féile Sziget ar cheann de na féilte ceoil is mó san Eoraip i láthair na huaire. Bíonn sí ar siúl go bliantúil ó cuireadh tús léi i 1993 agus tá fás borrach leanúnach tagtha uirthi agus ar an lucht freastail ó shin. Maireann na himeachtaí ar feadh seachtaine i mí Lúnasa.
Tarlaíonn an fhéile ar Oileán Óbudai ar an Danóib i lár Bhúdaipeist na hUngáire. Seo an fáth ar tugadh an t-ainm "Sziget" ar an bhféile, toisc gurb ionann an focal "sziget" agus "oileán" san Ungáiris.


An Réabhlóid Ghlórmhar.
Tugtar an Réabhlóid Ghlórmhar ar an réabhlóid sa bhliain 1688 a ruaig an Rí Séamas a Dó as ríchathaoir Shasana agus a chuir Liam a Trí de mhuintir Oráiste-Nassau ina áit. Ba é John Hampden a bhaist an réabhlóid mar sin, agus an bhliain 1689 ag druidim chun deireanais, agus is ainm é a thugann Parlaimint Shasana ar na himeachtaí seo go hoifigiúil.
Uaireanta, deirtear gur réabhlóid gan doirteadh fola a bhí ann, ach ní fíor é. Le fírinne, bhí scirmisí idir an dá arm, agus bhí scliúchais fhrith-Chaitliceacha in áiteanna. Thairis sin, cuireadh Cogadh an Dá Rí in Éirinn, agus troideadh cúpla mór chath in Albain, go háirithe i gCoille Chnagaidh (cath Raon Ruairidh, mar a thugtar air i nGaeilge na hAlban) agus i nDùn Chaillinn.
Tagairtí.
Réabhlóid Ghlórmhar
Réabhlóid Ghlórmhar


Stáit an Phápa.
Stáit an Phápa sa bhliain 1700
Is ionann Stáit an Phápa (Iodáilis: "Stati Pontificii") - nó "Stát na hEaglaise" ("Stato della Chiesa") - agus tailte an Phápa san Iodáil ón séú haois go dtí an Risorgimento agus aontú na hIodáile in aon stát amháin faoi cheannas Ríocht na Sairdíne agus Piemonte sa bhliain 1861. Bhí an Pápa ábalta an Róimh a choinneáil aige ina dhiaidh sin féin, ó bhí trúpaí Francacha ag cosaint na cathrach ar choinscleo na náisiúnaithe Iodálacha, ach sa bhliain 1870, bhris cogadh amach idir an Fhrainc agus an Phrúis, agus ó bhí na saighdiúirí ag teastáil i bpáirc an áir, d'fhág na Francaigh an Róimh ag na hIodálaigh.
Ní hionann Cathair na Vatacáine agus sean-Stáit an Phápa, nó níor bunaíodh an Vatacáin ach sa bhliain 1929, de réir Chonradh na Lataráine idir Benito Mussolini agus an Pápa Pius XII.
Stair.
Sa tséú haois, d'éirigh leis an Impireacht Bhiosántach seilbh a ghlacadh ar shlabhra de chathracha i dtuaisceart na hIodáile, ó Ravenna go dtí an Róimh. Ní raibh na Biosántaigh in ann a gcumhacht a chur i bhfeidhm ar an Iodáil go léir, agus mar sin, thit cuid mhór den chumhacht le heaspag na Róimhe - an Pápa - ó ba eisean an tiarna talún ba mhó sa réigiún. Cé go raibh sé, go teoiriciúil, dílis don Bhiosáint, bhí sé ag rialú Dhiúcacht na Róimhe (arb ionann í, a bheag nó a mhór, agus cúige stairiúil Lazio ná Latium) mar a bheadh monarc ann. Nuair a scaoil an Bhiosáint a greim den Iodáil sa bhliain 751, chuaigh an Pápa Stiofán a Dó ar lorg cuidiú ó Pheipín Beag, a bhí ag rialú Ríocht na bhFranc, lena chumhacht a choinneáil. Sna blianta 754 agus 756, d'fhorghabh Peipín tuaisceart na hIodáile, agus bhronn sé tailte iar-Bhiosántacha na hIodáile ar an bPápa (Tabhartas Pheipín). Sa bhliain 781, shocraigh Séarlas Mór teorainneacha Stáit an Phápa: gheobhadh an Pápa Ravenna, na Cúig Cathracha nó "Pentapolis" ar chósta thoir na hIodáile (Ancona, Fano, Pesaro, Rimini agus Senigallia), codanna de Dhiúcacht Benevento, den Tuscáin, den Chorsaic agus den Lombaird, chomh maith lena lán cathrach san Iodáil. Sa bhliain 800 AD shroich comhoibriú an Phápa agus an Impire Naofa a bhuaicphointe, nuair a chorónaigh an Pápa Leon a Trí an tImpire Séarlas Mór.
Ní raibh sé soiléir ná socraithe, áfach, cad é an bhaint a bhí ag Stáit an Phápa leis an Impireacht Naofa. An raibh an Pápa ag rialú a chuid tailte mar a bheadh prionsa neamhspleách ann, nó an ea nach raibh na tailte ach ar iasacht aige ón Impire? Níor tháinig an choimhlint seo go cnámh na huillinne riamh, nó nuair a fuair Séarlas Mór bás, d'éirigh ina chogadh idir a chlann mhac, agus sa deichiú haois, fuair na huaisle áitiúla nó réigiúnacha sa Róimh an ceann ab fhearr ar an bPápa féin, ó nach raibh sé in ann a údarás a chur i bhfeidhm ar na stáit de cheal impire láidir a thiocfadh chun fortachta chuige.
Timpeall ar lár na deichiú haoise, d'éirigh le hOttó a hAon, Rí na Gearmáine, tuaisceart na hIodáile a fhorghabháil, agus bhí sé sásta an sean-chomhoibriú leis an bPápa a athbheochan. Ar an 2 Feabhra 962, chorónaigh an Pápa Eoin a Dó Déag mar Impire Naofa é. Dheimhnigh Ottó forlámhas an Phápa ar a chuid tailte le doiciméad ar leith, "Diploma Ottonianum".


Christy Brown.
Údar, péintéir agus file Éireannach a bhí i Christy Brown (5 Meitheamh, 1932 – 7 Meán Fómhair, 1981). Duine le pairilis cheirbreach as Croimghlinn, Baile Átha Cliath a bhí ann, a bhain cáil idirnáisiúnta amach leis a dhírbheathaisnéis "My Left Foot". Rinneadh scannán leis an ainm céanna níos déanaí, stiúrtha ag Jim Sheridan agus le Daniel Day-Lewis sa phríomhpháirt. Bronnadh Gradam an Acadaimh ar an scannán sa bhliain 1989.
Brown, Christy
Brown, Christy
Brown, Christy
Brown, Christy
Brown, Christy
Brown, Christy


Richard Dunne.
Is imreoir sacair Éireannach é Richard Patrick Dunne (Gaeilge: "Risteard Pádraig Ó Doinn"), a saolaíodh ar an 21 Meán Fómhair 1979 i dTamhlacht, Baile Átha Cliath. Cosantóir ard agus láidir atá ann, a imríonn le foireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann agus le hAston Villa i bPríomhroinn Shasana. Níos túisce, chaith sé seal le Everton agus ansin le Manchester City. Bhí sé ina chaptaen ar an bhfoireann seo, agus roghnaíodh é mar Imreoir na Bliana ceithre bliana as a chéile, curiarracht nua. Bhog sé ar aghaidh, áfach, nuair a ceannaíodh cosantóirí eile, mar shampla Joleon Lescott agus Kolo Touré.
D'imir Dunne a chéad chluiche le foireann na hÉireann sa bhliain 2000 in aghaidh na Gréige. Tháinig sé isteach in áit Kenny Cunningham, a bhí gortaithe. Bhuaigh sé áit sa scuaid a chuaigh go dtí Corn an Domhain na bliana 2002, ach níor tugadh seans imeartha dó sa chomórtas.
Dunne, Richard
Dunne, Richard
Dunne, Richard
Dunne, Richard


Musée d'Orsay.
Is músaem í an Musée d'Orsay i bPáras na Fraince.


Eilean na h-Oige.
Chum an tAthair Urramach Ailean MacDhomhnaill (1859-1905) dán leis an teideal Eilean na h-Oige faoi Oileán Eirisgeigh, mar a raibh cónaí air agus mar a bhfuil sé curtha. Tagairt do thír na scéalta, Tír na nOlldathanna, atá sa teideal.


Fliú A(H1N1).
Fochineál nua don víreas fliú atá sa Fliú A(H1N1). Tá an Fliú A(H1N1) éagsúil ón gnáth-fhliú nó Fliú na Muc.


Fliú.
Is breoiteacht an-tógálach é an fliú. Déanann iompróir an víreas a scaipeadh ar dhaoine eile trí chasachtach nó trí shraotha. Is féidir le hiompróir an víreas a scaipeadh lá nó dhó sula bhfaigheann siad féin siomtóim nó suas le seachtain ina dhiaidh.
Go minic bíonn sé deacair idirdhealú idir gnáthshlaghdán agus an fliú. Níl slaghdán leath chomh dian mar ghalar is atá an fliú. Buaileann siomtóim an fhliú go tobann agus bíonn fiabhras agus pianta sna matáin ag gabháil leis. Tosaíonn slaghdán diaidh ar ndiaidh le siomtóim ar nós scornach tinn agus srón ag silleadh/srón plúchta.


Les Paul.
Les Paul ag seinm an ghiotáir sa bhliain 2004.
Ceoltóir, ceapadóir agus ceannródaí giotáir ab ea Lester William Polsfuss (9 Meitheamh, 1915 — 13 Lúnasa, 2009) nó Les Paul mar a bhí aithne níos fearr air. Meiriceánach a bhí ann, bhí páirt lárnach aige i bhforbairt an ghiotáir leictrigh agus tá ceann de na giotáir is cáiliúla ar domhain ainmnithe in ómós dó, an "Gibson Les Paul". Giotáraí an-chumasach ab ea é chomh maith, a d´fhág a rian go soiléir ar na glúine a tháinig ina dhiaidh.


Loch Eyre.
Íomhá satailíte de Loch Eyre
Tá Loch Eyre, nó Kati Thanda–Lake Eyre go hoifigiúil, in oirthuaisceart na hAstráile Theas, tuairim is 700 ciliméadar ó thuaidh as Adelaide, príomhchathair an stáit, agus ní bhíonn ann ach réileán salainn de ghnáth. Tá achar timpeall ar 9690 ciliméadar cearnach ar an réileán agus nuair a líontar é bíonn sé ar an loch is mó san Astráil. Bhíodh cáil ar an réileán mar an áit inar sháraigh daoine éagsúla an churiarracht domhanda luais ar thalamh. Sháraigh an Ridire Donald Campbell an churiarracht luais ann sa bhliain 1964.


Paindéim Fliú 1918.
Ba ulpóg Influenza é an Paindéim Fliú 1918 (ar a dtugtar de ghnáth an Fliú Spáinneach) agus scaip an ráig tógálach seo beagnach chuig ceithre hárda an Domhain. An víreas fliú A(H1N1) (fochineál nó sórt fliú) a bhí neamhghnách an-nimhreach agus an-mharfach ar fad, ba chúis leis. Ní fios, de réir easpa fianaise stairiúla agus eipidéimeolaíochta, tír thionscnaimh na paindéime. Aosaigh óga sláintiúla ba ea tromlach na n-íospartach, i gcomparáid agus i gcodarsnacht le ráigeanna fliú eile, nuair ba iad na daoine sna grúpaí ‘i mbaol' ná daoine aosta, óga agus mífholláin.
Bhí sé in ard a réime sa bhliain 1918. Mhair an ulpóg tamall fada - ag tosú i Márta 1918 go dtí gur dhíobh sé i Meitheamh 1920. Meastar gur fuair idir 50 milliún agus 100 milliún daoine bás de bharr an galar. Meastar freisin go raibh an galar ag trian de dhaonra an domhain, sé sin 500 milliún daoine.


Miro.
Is feidhmchlár é Miro (ar a ghlaodh "Democracy Player" tráth) lenar féidir breathnú ar fhíseáin ar an ngréasán domhanda. D'fhorbair eagras darbh ainm an Participatory Culture Foundation é. Creideann siad gur chóir go mbeadh saoirse ag gach duine pé rud is mian leo a fheiceáil, a fheiceáil.
Feidhmíonn sé ar Microsoft Windows, Mac OS X, agus Linux. Seineann sé formhór na comhaid fhíse atá ann agus seineann sé comhaid ardghléine freisin. Tá an suíomh www.getmiro.com aistrithe go Gaeilge agus tá Miro féin aistrithe go Gaeilge.
Tá Miro ar fáil saor in aisce le ceadúnas Ceadúnas Coitianta Poiblí GNU.
Gnéithe.
Is féidir le Miro físeáin a íosluchtú go huathoibríoch ó bhealaí RSS-bhunaithe, iad a bhainistiú agus iad a sheinm. Seineann Miro na comhaid fhíse seo a leanas: Quicktime, WMV, MPEG, AVI agus XVID. Is féidir leis plé le comhaid BitTorrent.


Jimmy Connors.
Iar-imreoir leadóige is ea James Scott "Jimmy" Connors. Rugadh in East St. Louis, Illinois é (in aice le St. Louis) ar an 2ú Meán Fómhair, 1952.


Fliú na muc (galar).
Galar coitianta is ea fliú na muc a tharchuirtear ó mhuc go muc. Ní minic a tharchuirtear ó mhuc go duine é, áfach. Is fochineálta iad flú C agus cineálta áirithe fhliú A (H1N1, H1N2, H3N1, H3N2, and H2N3)


Wadih Saadeh.
File agus iriseoir Liobánach-Astrálach is ea Wadih Sa'adeh (Araibis: وديع سعادة), a rugadh sa bhliain 1948.
Saol.
Rugadh Wadih Sa'adah san Liobáin sa bhliain 1948. Agus é ina fhear óg, d'oibrigh sé mar iriseoir i mBéiriút, Londain, i bPáras agus Nicosia, sular bhóg sé go dtí an Astráil sa bhliain 1988. Thosaigh sé ag obair ansin mar eagarthóir bainistíochta do ‘Annahar’, nuachtán Liobánach a foilsítear i Sydney.
Tá deich leabhair filíochta foilsithe aige in Araibis, cuid acu aistruithe go Béarla, Fraincis, Gearmáinis, Spáinnis agus teangacha eile. Glacann sé páirt i bhféilte filíochta, minic go leor, san Astráil agus go hidirnáisiúnta (Kholn, Beirlín agus Lodeve san áireamh). Measann léirmheastóirí go bhfuil guth sainiúil ag Wadih Sa'adeh i réimse filíochta Araibis nua-aimseartha.


Caitríona II na Rúise.
Bhí Caitríona II (Rúisis: Екатерина I Алексеевна), Caitríona Mhór, ina banimpire ar an Rúis ó 1762 go 1796.
Caitríona.
Gearmánach ab ea Caitríona í féin, agus í ina mion-bhanphrionsa as ceann den dúrud stáitíní beaga neamhspleácha a bhí sa Ghearmáin ar na saolta sin. Más amhlaidh féin, ghlac sí a dualgais impiriúla as pabhar dáiríre. Rinne sí a croídhícheall le haithne a fháil roimh ré ar an tír seo ina raibh sí le gnóthaí na banríona a dhéanamh. Má bhí Peadar a Trí dall ar fad ar theanga na Rúise, ní raibh Caitríona i bhfad ag tógáil na Rúisise, agus sa deireadh, bhí deis mhaith a labhartha aici sa teanga. Deirtear go raibh Rúisis bhorb bhríomhar na cosmhuintire aici go líofa, cé go dteipfeadh an ghramadach uirthi an chorruair. Cibé scéal é, bhí na Rúisigh sásta glacadh léi mar dhuine acu féin, agus rinne sí a cuid féin de chultúr na tíre, idir shuáilcí agus dhuáilcí. Ní raibh mórán suime aici riamh ina fear céile ó thaobh an chraicinn de, agus nuair a saolaíodh mac di i ndiaidh naoi mbliana pósta sa bhliain 1754, is iomaí tuairim a bhí ag lucht na caidéise faoi atharthacht an linbh. Bhíothas ag cogar, fiú, gur scológ de phór na Fionlainne a chuir an síol. San am seo, bhí cuid mhór scológa ag labhairt na Fionlainnise timpeall na cathrach i gcónaí. Fíor nó bréag é, ní bhfuair Caitríona an leanbh a thógáil í féin, nó b'í Éilís a ghlac uirthi féin an obair sin a dhéanamh. Pavel, nó Pól, a baisteadh ar an mbuachaill.
Bás an Tríú Peadar.
Sa bhliain 1762 a chimigh baicle d'oifigigh an Airm Peadar a Trí, agus fuair mo dhuine bás faoi imthosca doiléire go gairid ina dhiaidh sin. Gaireadh impire mná de Chaitríona, agus chrom sí ar a cuid oibre go dian díograiseach. Ós rud é gur Gearmánach a bhí inti ó dhúchas, rinne sí a dícheall gnaoi na Rúiseach a thabhú. Thug sí bata agus bóthar do na hoifigigh Phrúiseacha a bhí earcaithe ag a fear céile le haghaidh an airm, agus í ag cur saighdiúirí dúchasacha ina n-áit. Na tailte a choigistigh Peadar Mór, fuair an eaglais Cheartchreidmheach ar ais iad ó Chaitríona faoi chroí mhór mhaith, agus na heaglaisigh buíoch beannachtach astu. Nuair a corónaíodh ina Banimpire í, choisric siad í de réir an tsearmanais chéanna a bheadh ag dul d'aon impire fir.
Banimpire Soilsithe.
Bhí Caitríona eolach ar smaointeachas forásach Iartharach na linne, ar nós fealsúna eagnaíochta na Fraince, a bhí ag cur síol na réabhlóide faoin am sin. Ó bhí a gcuid scríbhinní faiseanta mar lón léitheoireachta ag na maithe is na móruaisle, ní leis an réabhlóid a shamhlaigh Caitríona iad, ach le rialtas maith forásach, agus i dtús a réime rinne sí iarrachtaí áirithe an smaointeachas seo a chur i bhfeidhm ar an tír mar chuid dá gnáth-obair rialtais. Níor éirigh chomh maith léi leis seo agus mar a bhí súil aici leis. Chuir sí le chéile cineál tionól nó parlaimint le fáil amach fá dtaobh den dearcadh a bhí ag an náisiún féin ar chúrsaí rialtais na tíre. Ní raibh an tionól nua in ann mórán maithe a dhéanamh, áfach. Sa deireadh, bhris ar a foighne ag Caitríona, agus scoir sí an tionól comhairleach arís. Ina dhiaidh sin féin, rinne sí leasuithe bunúsacha ar an rialtas áitiúil nó réigiúnach, agus í ag féacháil le haird a thabhairt ar thuairimí agus ar éilimh an tionóil, nó an chuid acu a fuair sí sách ciallmhar nó siosmaideach. Thar aon chuid eile, dhílárnaigh sí cuid mhór den rialtas réigiúnach trí sheanchúigí a scoilteadh, cúigí nua a bhunú agus leibhéal nua rialtais réigiúnach - an ceantar - a thabhairt isteach. Ar an mbealach seo, thug sí ar an uasalaicme áitiúil páirt a ghlacadh i rialú na tíre - rud nach mbeidís sásta a dhéanamh dá ndeoin féin.
Éirí Amach na gCosacach.
Bhí an seirfeachas ag tarraingt trioblóide ar Chaitríona ar bhealach a chuirfeadh i gcuimhne éirí amach Stenka Razin sa tseachtú haois déag. D'éirigh ina cheannairc sna tailte taobh thuaidh den Mhuir Chaisp, idir na haibhneacha Volga agus Yaik. (D'athbhaist Caitríona an t-ainm "Úrail" ar an abhainn sin Yaik d'aonturas in éis na ceannairce seo, lena cuimhne a mhúchadh - go dtí sin níor thagair ainm na hÚráile ach amháin do na Sléibhte Úralacha a scarann an Áise ón Eoraip.) Chuaigh an Cosacach Yemelyan Pugachov i gceannas ar lucht na ceannairce, agus mar a d'éiligh traidisiún na Rúise, bhain Pugachov úsáid as cleas Dmitry Bréige: is é sin, d'áitigh sé gurbh eisean Peadar a Trí ar a sheachnadh ó na dúnmharfóirí. Nuair a phléasc an cheannairc seo amach sa bhliain 1773, bhí an chuid ba mhó d'Arm na Rúise ar shiúl ag cur cogaidh ar an Tuirc, mar ba ghnách, agus cead a gcos ag na ceannairceoirí ar fud na tíre, dá réir sin. B'iad na seirfigh ba chroí d'arm Phugachov, ach fuair siad tacaíocht ó shluaite de Chosacaigh. De réir a chéile thaobhaigh an dúrud dreamanna míshásta eile leo, ar nós na mionlach Muslamach a raibh teangacha Tuircice á labhairt acu. Maraíodh na scórtha uaisle, agus an chuid a tháinig slán as an bhfaopach, níor spáráil siad na dathanna ag cur síos ar na huafáis a bhí feicthe acu. Baineadh scanradh as Caitríona. Shocraigh sí síocháin leis an Tuirc chomh tapaidh in Éirinn agus a thiocfadh léi, agus ansin thug an t-arm Rúiseach aghaidh ar na ceannairceoirí ina dtír féin.
Bhí na seirfigh ag seasamh an fhóid go héadóchasach in éadan shluaite Chaitríona. Bhí ciall éigin ag Pugachov do chúrsaí polaitíochta, áfach. Mar sin, d'fhéach sé le dlíthe dá chuid féin a reachtú, a eisiúint agus a chur i bhfeidhm: d'fhógair sé go raibh an seirfeachas curtha ar ceal, agus é ag iarraidh tailte na dtiarnaí a roinnt ar na scológa sceidíneacha, ar na bochta is ar na nochta. Mar sin, thug Pugachov cúis pholaitiúil do lucht a leanúna. Cúis a bhí ann a chosnóidís go míthrócaireach i bpáirc an áir.
I Mí Lúnasa den bhliain 1774 a cuireadh an cath mór a shocraigh an scéal. Tháinig táinrith agus scaipeadh na mionéan i ndíormaí Phugaitseov. Cimíodh an ceann urra féin, agus cuireadh chun báis é i dtús na bliana 1775. Níor leor é sin, áfach, nó i ndiaidh an bhua chaith fórsaí sluaíochta an Bhanimpire dreas maith ama ag siúl na gcúigí is na gcúlriasc agus iad ag baint sásamh fola as na scológa a fuarthas ciontach sa cheannairc. Ruaigeadh lear mór daoine óna gceantair dhúchais go dtí an tSibéir, agus tugadh an seirfeachas isteach i ndúiche na gCosacach, a bhí chomh bródúil sin as a sean-tsaoirse go dtí sin.
An Saoradh ó Bhráca ar Fionraí.
I ndiaidh na dtrioblóidí seo, tháinig Caitríona Mhór ar athrú comhairle i dtaobh shaoirse na scológ is na seirfeach, ní nárbh ionadh. Bhí an claochlú seo le haithint ar a polasaithe cultúir fosta. I dtús a réime bhí sí an-ghnóthach ag iarraidh faisin intleachtúla Pháras a chur chun cinn sa tír, ach ní raibh sí ró-thugtha don litríocht dhúchasach Rúisise a bhí díreach i dtús a forbartha. Nuair a thosaigh sí ag tabhairt airde uirthi, ní le dea-mhéin a rinne sí é. Chuir sí an-chron ina raibh á chur ar pár ag na huaisle faoi thionchar an smaointeachais Iartharaigh chéanna a raibh sí féin chomh doirte dó. Chaith sí Nikolay Novikov, athair na hiriseoireachta Rúisise, i dtóin phríosúin, nuair a d'aithin sí go raibh sé ag foilsiú leaganacha Rúisise de scríbhinní radacacha Francacha. Bhí réabhlóid na Fraince sna fonsaí tógála san am, nó fiú faoi lán an tseoil, rud a bhí ag cur go mór mór as don Bhanimpire, mar is léir ón dóigh ar chaith sí le hAleksandr Radishchev.
Cás Radishchev.
Fear de na mionuaisle ab ea Radishchev a d'fhoghlaim dlí i Moscó ar dtús. Ansin, chuaigh sé go dtí Leipzig sa Ghearmáin le dlaíóg mhullaigh a chur ar a chuid staidéir ar an gcoigríoch, mar ba nós do Rúisigh ardléannta a linne. D'fhill sé abhaile agus thosaigh sé ag obair ina dhlíodóir sa státseirbhís, rud a chuidigh leis aithne cheart a fháil ar iomlán na héagóra sóisialta ar fud na Rúise. Mar sin, scríobh sé leabhar - "Taisteal ó Chathair Pheadair go Moscó" - inar thug sé cur síos neamhbhalbh ar na fadhbanna agus na trioblóidí a bhí ag crá na tíre. Thairis sin, bhí sé de dhánacht i mo dhuine an tátal a bhaint as an scéal nach dtiocfadh feabhas ná biseach ar na cúrsaí ach córas an tseirfeachais a chur ar ceal agus na scológa a shaoradh ó bhráca. Réabhlóideachas lom mínáireach a bhí anseo, dar le Caitríona, agus ruaig sí Radishchev chun na Sibéire i ndiaidh an fear bocht a dhaoradh chun báis ar dtús. Tháinig Radishchev slán ó thua an bhásadóra, ach nuair a fuair sé cead filleadh abhaile ón tSibéir, i ndiaidh bhás Chaitríona, bhí a chroí briste ag an gcruatán, agus ní raibh biseach ar fáil dó, nó chuir sé lámh ina bhás féin le teann éadóchais.
"Stáidbhean na Rúise" ag cogaíocht.
Ní raibh réimeas Chaitríona saor ó chogaí, ach oiread. Nó chuir "stáidbhean na Rúise", mar a thug Johan Ludvig Runeberg uirthi, - chuir sí cupla cath ar na Sualannaigh; ach b'é an sean-namhaid, sabhdán na Tuirce, an chloch ba mhó ar a paidrín. Bhí Gustaf a Trí, rí na Sualainne, iontach araiciseach chun troda le hoirthear na Fionlainne a fháil ar ais ón Rúis, ach, thairis sin, bhí sé ag dréim le Cathair Pheadair a ghabháil, i gcruth is go dtiocfadh leis malairt impire a chur in ionad Chaitríona - impire a bheadh ina phuipéad ag an tSualainn. Ar ndóighe, thuirsigh Gustaf é féin agus a chuid saighdiúirí i bhfad roimh an gcuspóir neamhréadúil meigleamáineach seo a bhaint amach ar aon nós. Ón taobh eile de, siúd is go raibh arm na Rúise ábalta go maith an fód a sheasamh in éadan na Sualannach, bhí an teagmháil seo ag éileamh fórsaí armtha a bhí ag teastáil ar chathéadan na Tuirce. Mar sin, nuair a socraíodh an tsíocháin i ndiaidh chúpla bliain cogaíochta sa bhliain 1790, bhí an dá thaobh sách géilliúlach dá chéile, agus iad ar aon bharúil nach raibh aon ghá leis na teorainneacha a athrú soir ná siar.
Críochdheighilt na Polainne.
B'é an t-éacht ba mhó i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh a d'éirigh le Caitríona ná críochdheilghilt na Polainne. (Nó an choir ba mhó, dar le muintir na Polainne.) Nuair a bhí rí nua le ceapadh don tír sin sa bhliain 1763, chuaigh Caitríona i muinín gach cineál uisce faoi thalamh agus bagairtí le puipéad dá cuid féin a chur ag rialú na tíre sin. Bhí an t-ádh léithi, nó gaireadh rí de Stanisław August Poniatowski, iar-leannán leapa dá cuid féin, agus é ina ambasadóir Pholannach i gCathair Pheadair go dtí an ceapachán seo. Fear ró-éirimiúil, ró-thírghráúil a bhí i Stanisław August le Caitríona a shásamh taobh amuigh den leaba, mar a d'iompaigh an scéal amach, nó bhain sé mealladh aisti ar fad lena chuid polasaithe. D'fhéach sé le córas polaitíochta na Polainne a fheabhsú is a dhaingniú agus an tsean-ainriail a ruaigeadh, agus é ag iarraidh eacnamaíocht na tíre a thabhairt i dtreo an bhisigh chomh maith. Nuair a sháigh Caitríona a ladar i saol pholaitiúil na Polainne leis an bhforbairt seo a chosc, chuaigh uaisle na tíre in anuabhar uirthi. Thionóil siad i mBar le "konfederacja" a bhunú - is é sin, cineál "comhcheilg phoiblí" nó comhcheangal den chineál a cheadaigh bunreacht na Polainne do na fir uaisle. Bhí sé de chuspóir acu ar dtús an creideamh Caitliceach a chosaint, ach is é an chiall a bhain an chuid is mó de na baill as seo ná go raibh an comhcheangal le cath a chur ar Chaitríona agus ar na Rúisigh. Bhí lucht an chomhcheangail in ann slua mór saighdiúirí a earcú go sciobtha, agus iad ag éirí an-bhagrach i súile an Bhanimpire.
Na haighdeamacaigh ag easaontú leis an bPolainn.
An chéad chuspóir a bhí ag an gcomhcheangal, áfach - an cath i bhfách leis an gCaitliceachas - níor thaithin sé le cách i bPolainn ilnáisiúnta, ilchreidmheach na linne. Mura gcuirfeadh an Comhcheangal an oiread sin béime ar an gcreideamh Caitliceach, d'fhéadfaí Cosacaigh na hÚcráine - na Haighdeamacaigh - a chealgadh chun comhoibriú, ach mar a d'iompaigh na cúrsaí amach, bhí na Cosacaigh as pabhar míshásta le pleananna na n-uasal, agus, sa deireadh thiar thall, d'éirigh ina chogadh chathartha idir an dá dhream. B'é ba toradh dó sin ná gur chuir an Rúis, an Ostair agus an Phrúis, an trí chomharsa, - gur chuir siad ladar i gcúrsaí inmheánacha na Polainne arís, agus ansin, chuaigh an chéad chríochdheighilt ar an tír, sa bhliain 1772. Níor chaill na Polannaigh, áfach, ach píosaí beaga de thailte in aice leis na teorainneacha, ach b'é fíor-oighear an scéil gur cuireadh srianta i bhfeidhm ar rialtas na Polainne, srianta a bhí dírithe ar lucht rialtais na tíre a stopadh ó aon iarracht le córas rialaithe an stáit a leasú nó a nua-aoisiú. B'é an "liberum veto" an rud ba mhó a bhí ag déanamh scime do na leasaitheoirí forásacha sa Pholainn.
Liberum veto.
Is é is brí leis an "liberum veto" ná go raibh gach aon mhac máthar de na mionuaisle féin i dteideal bille ar bith a stopadh sa Dáil - nó "Sejm", mar a thugtaí uirthi as Polainnis - ach na focail "nie pozwalam" ("ní cheadaím") a rá. Ní cheadódh Caitríona do na Polannaigh, áfach, an prionsabal seo a chaitheamh i dtraipisí. Fad is a bheadh sé i bhfeidhm, thiocfadh le Caitríona smacht iomlán a choinneáil ar an "Sejm", nó ní bheadh de dhíth uirthi ach aon duine amháin de na teachtaí a bhreabadh chun reachtaíocht ar bith a chealú nach mbeadh ag teacht le sainleas na Rúise dar léi féin.
Targowica - an focal nua Polainnise ar fheillbheart.
Nuair a phléasc cogadh amach eadar an Rúis agus an Tuirc ins an bhliain 1788, ghlac na Polannaigh buntáiste air sin agus d'éirigh siad amach in éadan na Rúise. Ní raibh an t-ádh leo ach tamall beag, áfach, agus b'é deireadh an scéil ná gur cuireadh an cheannairc faoi chois go brúidiúil. Ansin, chaill an Pholainn cuid mhór dá críocha i gcríochdheighilt nua sa bhliain 1793. B'é Comhcheangal Targowica an gléas polaitiúil a bhí ag Caitríona leis an mbuille seo a chur i gcion: dornán de thiarnaí uaisle na Polainne a ghlac seasamh i bhfách leis an Rúis agus a chuaigh le chéile ina gcomhcheangal, agus iad ag iarraidh ar Chaitríona teacht chun a dtarrthála agus "an dlí" a chur i bhfeidhm ar an tír in athuair. Chuirfeadh an cleas seo i gcuimhne ort an polasaí a bhíodh ag Stailín san fhichiú haois agus é ag cur smacht ar na "daonphoblachtaí" in Oirthear na hEorpa.
Éirí Amach Kościuszko.
"Tadeusz Kościuszko ag tabhairt a mhionn" (Pictiúr - 1797)
Go gairid i ndiaidh don dara críochdheighilt teacht i bhfeidhm d'éirigh na Polannaigh amach arís agus Tadeusz Kościuszko i gceannas orthu, ach ní raibh rath ar an gceannairc seo, ach oireadh leis an iarracht roimpise. Nuair a bhí an cluiche caillte ag Kościuszko, d'éalaigh sé béal a chinn as a thír dhúchais, agus chuaigh an tríú críochdheighilt ar an bPolainn. B'ansin a cuireadh an Pholainn de dhroim an tsaoil mar thír ar leith, go dtí gur tháinig sí ar an bhfód aríst i ndiaidh an chéad chogadh domhanda.
Bás agus Oidhreacht Chaitríona.
Fuair Caitríona bás sa bhliain 1796. Siúd is nár chruthaigh sí leath chomh liobrálach ná mar ba mhaith léi a chur in iúl, is léir go ndearna sí a dicheall an tír a choinneáil bord ar bhord leis an aimsir agus an córas rialtais a chur in oiriúint do riachtanaisí an lae. Thug sí cuireadh d'fheirmeoirí Gearmánacha cur fúthu sa Rúis le modhanna nua curadóireachta a mhúineadh do na scológa, ach is beag rath a bhí ar an scéim seo. Le linn Chaitríona a bheith ina banimpire a tháinig an práta chun úsáide ag muintir na Rúise freisin. Bhí sé sách fadálach ag dul chun leitheadúlachta, áfach. Mar a chonaic muid thuas i gcás na ceannairce atá ainmnithe as Pugachov, ní raibh Caitríona róchinnte faoin dóigh cheart le ceist an tseirfeachais a fhuascailt ach an oiread. Níor thuig sí riamh go raibh na scológa ionraic faoin dílseacht a bhí acu don Impireacht mar fhoras sóisialta, fiú nuair a bhí siad ag déanamh ródaigh ar na huaisle. Shíl na scológa gur leosan an talamh, agus gur leis an Impire iad féin: is é an meas a bhí ag an scológ ar na tiarnaí talún nach raibh iontusan go bunúsach ach lonnaitheoirí agus mealltóirí a chuir iad féin idir muintir bhocht na tuaithe agus an tImpire. Mar sin, má bhí sé i ndúchas na scolóige an tiarna talaimh a dhiúltú faoi dhílseacht, níorbh ionann seo go fóill agus é a bheith ag diúltú don Impire.
Cibé faoin spéis a chuireadh Caitríona i bhfealsúnacht na hEagnaíochta, nuair a tharraing na smaointí nua seo Réabhlóid na Fraince ina ndiaidh, baineadh stangadh as an mbanimpire, agus chrom sí ar ais ar an gcoimeádachas le linn í a bheith ag druidim le deireadh a saoil féin.
I ndiaidh bhás Chaitríona, tháinig a mac Pól (Pavel) a hAon i gcomharbacht uirthi. Bhí Pól go tréan in aghaidh Réabhlóid na Fraince, agus é sásta conradh comhghuailliochta a shocrú leis an Tuirc - le bíobha bunaidh na Rúise féin! - chun cuidiú a fháil in éadan na Fraince agus a tionchair réabhlóidigh. Rinne an Rúis is an Tuirc an-chomhar ag cur ruaigeadh ar na Francaigh ó oirthear na Meánmhara. Roimh i bhfad, áfach, d'éirigh idir an Rúis agus na tíortha eile a bhí ag iarraidh an réabhlóid a choinneáil taobh istigh den Fhrainc. Go háirithe, bhí na Sasanaigh an-teann as an smacht a bhí acu ar an bhfarraige, agus ní cheadóidís d'aon stát eile dul in iomaíocht leo. Bhí Pól géarbharúlach nach raibh cead ceart trádála ag na stáit eile fad is a choinneodh na Sasanaigh súil ar gach aon long a mhusclódh a ndrochamhras. Bhí Pól chomh haraiciseach is go ndeachaigh sé chun cogaidh in aghaidh Shasana faoi dheoidh, agus d'ordaigh sé dá chuid Cosacach ionsaí a thabhairt faoin India.
Níor thaitin an díth chéille seo le ginearáil na Rúise. Ba léir dóibh nach raibh cabhlach na Rúise introda le loingeas cogaidh Shasana. Leis an tír a shábháil ar ionradh na Sasanach, d'éirigh na ginearáil amach in éadan Phóil agus mharaigh siad é. B'é an mac ba sine aige, Alastair (Aleksandr) a hAon a tháinig ina ionad ansin.


Aeraidinimic.
Is é rud is aeraidinimic ann: eolaíocht i dtaobh na bhfrithfhórsaí dinimicúla a bhíonn idir réad na gluaisne agus an t-aer mórthimpeall air sin. Is é rud is mó a bhíonn i dtreis ag lucht aeraidinimice: gluaisne feithiclí iompartha; iarracht ar laghdú ar na frithfhórsaí a chuireann leis an gcomhéifeacht cúltarraingthe; agus laghdú ar an méid breosla a bhíonn siad a chaitheamh. Maidir le hárthaí ag gluaiseacht ar an uisce de, is í an hídridinimic a thugtar ar an eolaíocht choibhéiseach an uair sin.


Galar Alzheimer.
Auguste Deter, an chéad othar ag Alois AlzheimerSaghas néaltrú é Galar Alzheimer, nó Alzheimers mar a thugtar air go minic.
Stair.
Is dócha go bhfuil an galar seo ar an bhfód ó thús na staire daonna, ach ba é Alois Alzheimer a rinne an chéad chur síos air sa bhliain 1906, i mbean darbh ainm Auguste Deter. Ní raibh sí ach 55 bliain d'aois nuair a cailleadh í agus ar dtús níor ghnách an t-ainm "galar Alzheimer" a úsáid ach amháin nuair a bhíodh néaltrú ar dhuinne idir 45 agus 65 bliain d'aois. Sa lá atá inniu ann tagraíonn an téarma do shaghas néaltrú a thagann ar dhaoine faoi 65 agus os cionn 65.
Eipidéimeolaíocht.
Is ar sheandaoine is mó a thagann Aicíd Alzheimer, ach uaireanta tagann an galar ar dhaoine níos óige sna daicheadaí nó sna caogaidí. Tagann sé ar 20% de na daoine os cionn seachtó bliain d'aois i Meiriceá. Roinnt blianta sula mbaineann na daoine seo seasca bliain d'aois amach is ea a thagann sé orthu is minice.
Cúis.
Ní fios cad é an rud is bun leis an aicíd, bíodh is gur léirigh eolaithe go bhfuil baint éigin ag próitéin ar leith inchinne leis an scéal. Tá an-dóchas ann mar sin gur gearr go n-aithneofar an aicíd seo ina tús, agus go mbeidh an chóir leighis chuí le fáil uirthi.
Comharthai.
Is é rud a tharlaíonn de dheasca na haicíde seo: cliseadhcuimhne, mearbhall, éagobhsaíocht mothála, agus de réir a chéile cliseadh na hintleachta. De ghnáth is iad na comharthaí tosaigh ná fadhbanna le cuimhne, mar shampla dearmad a dhéanamh go minic ar eachtraí a tharla le déanaí, coinní, ainmneacha agus áiteanna. Seans go mbeidh deacracht ag an duine sna tascanna laethúla. Bíonn athruithe san fhonn agus sa phearsantacht freisin. I gcéimeanna lair an ghalair, is féidir leis an duine dul ag fánadh, éirí corraaithe i dtimpeallachtaí aitheanta. Sna céimeannna deiridh ní bheidh an duine in ann nithe a dhéanmh go neamhspleách agus beidh cúram leanúnach de dhíth.
Naisc sheachtracha.
Alzheimer, Galar


Galar Parkinson.
Léaráid ón leabhar "A Manual of Diseases of the Nervous System", ón bhliain 1886.
Galar meathlaithe néareolaíoch é Galar Parkinson. Ar sheandaoine a thagann an aicíd seo den chuid is mó. Is féidir é a tholgadh freisin de bharr bheith buailte sa chloigeann arís agus arís eile cosúil le Muhammad Ali. Buaileann an aicíd seo roinnt daoine a bhaineann úsáid as drugaí áirithe mídhleathacha agus as cogais leighis freisin. Bhí an aicíd seo ag cuid mhaith daoine thart fán domhan tar éis dóibh bheith buailte leis an galar fliú na muc ag deireadh an Chéad Cogadh Domhanda agus is féidir é a fháil mar chuid den ghalar SEIF. Is amhlaidh a thagann meath ar chuid ar leith den inchinn, an substantia nigra, mar a thugtar uirthi. Sin í an chuid a tháirgeann dópaimín. Is as sin a dhéanann an cholainn na hormóin, eipineifrín agus noireipineifrín. Tá 2.5% den daonra ós cionn seachtó bliain d'aois i Meiriceá, buailte le Galar Parkinson. An comhartha is mó a bhíonn orthu ná creathán sna matáin. Ainneoin an-chuid taighde níl leigheas go fóill ar an aicíd seo.
Parkinson, Galar


Ailearán.
Cuid de sciathán eitleáin nó faoileora is ea an t-ailearán, chuid inchorraithe. Is é an toradh a bhíonn, mar shampla, ar na hailearáin ar an sciathán clé a chasadh síos nó aníos: an t-eitleán nó an faoileoir féin a chasadh ar clé nó ar deis faoi seach.


Callaire.
Is rud a dhéantar le callaire: fuaim a chruthú as comharthaí leictreonacha. Is mór i gceist callaire i ngléasanna raidió agus teilifíse, i dtaifeadáin agus i gcóracha aithrise (.i. corn ceoil).
Bíonn réimse maighnéadach ag baint le sreang iompartha srutha, agus nuair a chuirtear in aice le buanmhaighnéad í, feidhmíonn an fórsa mótair ar an tsreang sin. Is mar sin a oibríonn an gnáthchallaire luailchorna.
Bíonn an buanmhaighnéad mar a bheadh cupán ann agus sorcóir ina sheasamh ina lár. Bíonn réimse gathach maighnéadach sa bhearna aeir idir an N-phol sorcóireach agus an S-phol fáinneach comhlárnach. Bíonn eiteán píobáin sa bhearna aeir agus sreang bhíseach casta uirthi. Nuair a ritheann sruth leictreach tríd an tsreang chopair sin feidhmíonn fórsa ar an tsreang - é dírithe isteach ar an maighnéad nó amach uaidh. Is amhlaidh a bhíonn an t-eiteán greamaithe de scairt chónach chairtchláir, agus an fórsa thuas, déanann sé luasghéarú isteach nó amach ar an scairt iomlán. An sruth a sheoltar tríd an tsreang, más sruth malartach closmhinicíochta é, is i bpas leis an sruth sin a ghluaiseann an scairt. Dá dheasca sin cruthaíonn crith na scairte fuaim san aer os a comhair amach. Is í minicíocht an tsrutha a shocraíonn minicíocht na fuaime, agus aimplitiúid an tsrutha, aimplitiúid na fuaime.


Luchóg.
Gaireas rialaithe ríomhaire is ea luchóg nó luch ríomhaire. Liathróid le rolladh a bhíodh inti, agus bíonn lasc-chnaipí uirthi. Na lasc-chnaipí sin, tabharfaidh siad ar an ríomhaire oibríochtaí áirithe a dhéanamh. An dromchla a rolltar an liathróid air, ní foláir dó a bheith cothrománach. Ach an luchóg a aistriú timpeall, gintear an dá chineál comhartha: x-chomhartha agus y-chomhartha. Le cabhair na gcomharthaí seo aistrítear an cúrsóir soilsithe go tapa sa treo céanna ar an scáileán, agus roghnaítear orduithe ar roghchlár ansin. Tá oideasraí ann atá an-inláimhsithe le luchóg. Ní oirfeadh méarchlár leath chomh mór ina gcomhair seo.


Minicíocht.
Nuair a athraíonn paraiméadar go tréimhsiúil, mar a tharlaíonn i dtonn ar bith, bíonn a oiread sin ciogal in aghaidh an tsoicind. Minicíocht a thugtar ar an rud sin.
Aonad minicíochta is ea an heirts agus is é "Hz" an nod air.
Tréimhse T a thugtar ar an am a thógann aon chiogal amháin, agus más í "f" an mhinicíocht, tá "T = 1/f".
Forleathann an tonn agus is é an fad a ghluaiseann sí i dtréimhse amháin: an tonnfhad λ. Is ionann í sin agus "c T = c/f = λ", nuair is é "c" luas forleata na toinne.
Mar sin dá mhéad an mhinicíocht is ea is lú an tonnfhad.


Heirts.
Is rud é heirts ("hertz") ann: aonad minicíochta, agus é cothrom le ciogal in aghaidh an tsoicind. "Hz" an giorrúchán ar heirts. Is mar seo a chuirtear síos ar thonn nó ar radaíocht: i dtéarmaí an tonnfhaid (λ an fad ó bhuaic amháin go dtí an chéad bhuaic eile); agus i dtéarmaí na minicíochta f (an méid buaiceanna in aghaidh an tsoicind). Bíonn λ = c/f, nó f = c/λ, sa chás gurb é c luas forleata na radaíochta. "kHz" an giorrúchán ar chiliheirts, is é sin míle heirts, agus is ionann meigiheirts "(MHz)" agus milliún heirts.


Faighin.
Is mar chuid dos na baill atáirgthe baineann í an fhaighin. Is ann a shleamhnaíonn an bod isteach is amach i rith comhriachtain agus is tríd an fhaighin a shaolaítear leanaí, mura bhaintear amach as an mbroinn iad trí ghearradh Caesarach. Is í an fhaighin an ball is ansa le fir i gcoirp mná agus bíonn siad i gcónaí bheith ag comhriachtain le mná chun a bhoid a shleamhnú isteach i bhfaighin.
Ball G.
Tá an Ball G le fáil ar taobh tosaigh na faighne, thart ar 5 ceintiméadair isteach ó bhéal na faighne. Is ball faoi leith é an Ball G a thugann a lán sámhas agus sásamh do mná nuair a dhéantar é a fhaghairt agus a chuimilt. Is féidir le mná súnás a bheith acu trí an mBall G a fhaghairt.
Breith Clainne.
Is ball faoi leith í an fhaighin. Is féidir léi fairsingiú mar is gá. Tá sí soshínte. Is tríd an fhaighin a bhogann leanbh atá ar tí saolú. Ní mór don fhaighin fairsingiú ionas gur féidir leis an leanbh bogadh amach as chorp na máthar. Glaotar "conair na breithe" ar an bhfaighin fad is atá leanbh ag saolú.


Ball G.
An Ball G, nó Ball Gräfenberg a ghlaotar ar áit i bhfaighneacha atá an-íogair ar fad agus má chuimiltear an ball áirithe seo, tugann sé a lán sámhas do mhná agus is féidir leo súnáis láidre a bheith acu. Creideann daoine áirithe nach bhfuil a leithéid ann agus tá taighde idir láimhe fós chun an fhírinne a aimsiú.
Bunús an ainm.
Ceapadh an t-ainm "Ball G" sa bhliain 1981 de bharr na hoibre a rinne Ernst Gräfenberg, gínéiceolaí ón nGearmáin a mheas go raibh a leithéid ann sa bhliain 1950.
Suíomh an Bhaill.
Tá an Ball G ar fáil thart ar chúig cheintiméadar ó bhéal na faighne.


Peadar III na Rúise.
Bhí Peadar III (Rúisis: Пётр III Фëдорович, Pyotr III Fyodorovitch) ina impire ar an Rúis ar feadh sé mhí sa bhliain 1762. Bhí sé pósta le Caitríona II agus tháinig sise isteach ina áit nuair a ruaigeadh é ar an 9 Iúil. D'éag sé agus é faoi ghlas sa bhaile Ropsha, ach cuireadh i gCathair Pheadair é.


Linda Bhreathnach.
Duine de na haisteoirí is gnóthaí agus is aitheanta atá ag saothrú trí mheán na Gaeilge is ea Linda Bhreathnach. Bíonn sí le feiceáil ar chláir mar Ros na Rún, The Running Mate agus Seacht.
Saol luath.
Rugadh Linda Bhreathnach sa bhliain 1983 i Ros Muc i nGaeltacht Chontae na Gaillimhe. Ba thábhairneor é a hathair.
Gairme.
Bhain sí ról Róise de Búrca amach ar "Ros na Rún" tar éis di an Ardteist a chríochnú, nuair nach raibh ach seacht mbliana déag slánaithe aici. Bhain sí an chéad áit i gcomórtas Miss Galway 2007 agus an dara háit i gcomórtas Miss Ireland sa bhliain sin.
Maidir le rólanna, deir sí go mba “bhreá liom an deis a fháil ar stáitse chun bean láidir, fhiáin, a léiriú. Bean neamhspleách, lena cuid smaointe féin, agus duine a bheadh mar inspioráid do mhná eile,” ar sí. “Nílim i ndiaidh an deis sin a fháil go fóill, i ndáiríre, ach b’fhéidir go dtiocfadh sé lá éigin.”
É sin is maith léi carachtair dhifriúla a léiriú freisin.
Ról Eithne atá aici i "Seacht". Dar léi
“Caithfidh mé a admháil go raibh díomá orm ar dtús nuair a léigh mé an script,” ar sí. “Bhí Eithne i gcónaí ina cailín maith, nár chuir isteach ar éinne, agus thaitin an ról sin liom. Bhí mé sásta a bheith ag aisteoireacht mar Eithne, go háirithe mar gur thaitin sí liom mar dhuine. Thuig mé í agus bhí áthas orm nár tharraing sí trioblóid uirthi féin agus nach raibh sí ina duine gránna. Mar sin, bhí mé amhrasach nuair a fuair mé amach go raibh history ag Eithne, agus nach raibh sí chomh soineanta nó chomh deas agus a shamhlaigh muid ar fad ón tús. Is dócha nach raibh ann ach go raibh mé i ndiaidh aithne a chur ar mo charachtar agus go tobann, bhí sí difriúil, agus bhí sin deacair ar dtús. De réir mar a d’éirigh mé cleachtach ar an script, áfach, d’éirigh mé níos compordaí leis an Eithne nua seo, agus tá mé breá sásta leis an ról nua atá agam sa tsraith.”
Taitníonn ióga agus scríbhneoireacht léi.
Tháinig Linda sa dara háit ar "An Ríl Deal", comórtas damhsa ar TG4. Ar an gcéad clár, roghnaíodh í mar an damhsóir is fearr agus mar thoradh tá sí slán go dtí an tríú seachtain. Ar an gcúigiú seachtain bhí sí sa bhunbheirt le Micheál Ó Ciaraidh.
naisc sheachtracha.
Bhreathnach, Linda
Bhreathnach, Linda
Bhreathnach, Linda


Dún Chaocháin.
Ceantar Gaeltachta in Iorras in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Dún Chaocháin'".
An t-ainm.
Tá Dún Chaocháin ainmnithe as seandún cinntíre inar chónaigh fathach darbh ainm Caochán a bhí ar leathshúil, de réir an tseanchais. Níl an dún le feiceáil anois mar mhill creimeadh mara é.
An ceantar.
Ceantar fiáin iargúlta atá ann. Is siúlóirí iad an chuid is mó de na turasóirí a thagann anseo. Tagann tumadóirí, iascairí, seandálaithe agus geolaithe ann freisin.
Comhar Dun Chaocháin Teo.
Sa bhliain 1995 a bunaíodh an comharchumann forbartha pobal seo. Tá réimse leathan tograí pobal- agus teanga-bhunaithe forbartha aige. Tá sé lonnaithe sa tSeanscoil i gCeathrú Thaidhg. Reachtáileann an eagraíocht naíonraí, seirbhís iar-scoile, féiltí, seirbhísí aistriúcháin Ghaeilge, scéimeanna timpeallachta, cúrsaí oiliúna, campaí samhraidh, imeachtaí turasóireachta agus ar uile, agus foilsíonn sé nuachtlitir pobail. Cuireann sé eolas/cuidiú ar fáil do choistí deonacha atá ag feidhmiú i bparóiste Chill Chomáin ar chonas ba cheart tograí a fhorbairt agus a bhainistiú, foinsí maoinithe agus ar uile.


Brioscáin phrátaí.
Is míreanna thanaí de phrátaí atá domhainfhriochta go dtí go bhfuil siad briosc iad brioscáin phrátaí. Itear mar scroid iad de ghnáth. Cuirtear mar mhaisiciúchán iad in aice ceapairí i mbialanna. Díoltar i málaí beaga iad de ghnáth, ach is féidir iad a cheannach i bhfeadán freisin, Pringles ach go háirithe. Bíonn blasanna éagsúla ar bhrioscáin phrátaí. Is iad brioscáin phrátaí le salann orthu an blas bunúsach, ach is iomaí blas eile atá ar fáil amhail cáis agus oinniúin, salann agus fínéagar, gairleog, oinniún, síobóid, cillí, blas bagún, blas na mara is araile. Níl teorainn le líon na mblasanna.
Bunús.
De réir an bhéaloidis, ba é an cócaire George Chum a chruthaigh brioscáin phrátaí don chéad uair ar an 24 Lúnasa, 1853. Bhí fear ag iarraidh béile a chaitheamh sa bhialann "Moon's Lake House" gar do Saratoga Springs, Nua Eabhrac. Níor thaitin na prátaí a thugadh dó leis an bhfear clamhsánach áirithe seo. D'éirigh an tUasal Chum bréan den fhear nuair a sheol sé na prátaí ar ais chuige arís agus arís eile, ag áitiú go raibh na prátaí ró-thiubh agus bhíodar ina spaideanna. Le sin, ghearr Chum prátaí an-thanaí ar fad ionas nach bheadh an clamhsánaí in ann iad a ithe le gabhlóg. Rinne sé iad a fhriocadh i gcorcán lán le ola te. Thaitin na prátaí frioctha seo go mór leis an fhear, cé nach raibh Chum ag súil leis. Bhí na brioscáin phrátaí ar fáil sa bhialann as sin amach. Ghlaodh "Saratoga Chips" orthu.


Gabhlóg.
Is uirlis í gabhlóg chun greim a fháil ar bhia. Sáitear na beanna géara isteach sa bhia ionas gur féidir le duine é a bhogadh ó áit amháin go áit eile ar nós ó mhias go dtí béal an duine. De ghnáth itear béile le scian agus gabhlóg. Ionas gur féidir le daoine mír a ithe, sáinn duine an ghabhlóg isteach sa bhia chun é a choimeád socair, ansin gearrann siad an mhír leis an scian agus ar deireadh bogann siad an mhír go dtí an béal leis an ghabhlóg. Sceanra a thugtar ar chnuasach sceana, gabhlóg agus spúnóga.


Súnás.
Tarlaíonn súnás mar bhuaic na comhriachtana nó nuair a bhíonn duine (is cuma más fear nó bean atá ann) ag tabhairt sámhais dóibh féin.
Súnás Baineann.
Nuair a bhíonn bean ar tí súnás a bheith aicí, éiríonn a faighin an-fhliuch. Luisníonn a haghaidh agus méadaíonn a cíocha agus éiríonn a siní crua. Braitheann sí sámhas iontach ag spalpadh trína corp go han-tapa. Critheann a faighin.
Súnás Fireann.
Nuair a bhíonn fear ar tí súnás a bheith aige, éiríonn a bhod níos crua, teannann a chadairne agus teannann a thóin agus na matáin ina ucht. Díreach nuair a tharlaíonn an súnás, scaoiltear steall mór síl amach go tapa as barr a bhoid. Leanann trí nó ceithre steall eile an chéad cheann. Braitheann an fear sámhas iontach ina bhod ag an dtráth sin agus braitheann sé sámhas ar fad a choirp chomh maith.


Scian.
Scian mhór chun bia a ullmhú.
Uirlis chun rudaí a ghearradh is ea scian. Bíonn lann ghéar uirthi chun ábhar ar nós feola, torthaí, glasraí, leathair, éadaí, craicinn is araile a ghearradh.
Baintear feidhm as scian, i dteannta gabhlóige, chun bia a ghearradh i mhíreanna bheaga le gur féidir iad a chur i mbéal duine. Coimeádtar an bia socair leis an ngabhlóg agus gearrtar an bia leis an scian.
I nGaeilge deirtear "dul faoin scian" nuair is gá do dhuine obráid a bheith aige nó aici inar gá do mháinlia an craiceann a ghearradh.


Pálás Nymphenburg.
An radharc ar chúl na Bruíne.
Is bruíon nó rítheach í Bruíon Nymphenburg ("Schloss Nymphenburg" i nGearmáinis) suite i München, An Bhaváir, sa Ghearmáin. Ba teach samhraidh ag ríthe na Baváire í. Tá an bhruíon agus an fearann mórthimpeall uirthi ar cheann dos na radhairc is fearr i Munchen agus téann na mílte daoine ar chuairt ann gach bhliain.
Stair.
Bheartaigh an rí agus an bhanríon, Ferdinand Maria agus Henriette Adelaide de Savoy, an bhruíon mar cheiliúradh ar bhreith a mac, Maximilian II Emanuel. Ba é an t-ailtire Agostino Barelli ón Iodáil a dhear sa bhliain 1664 í. Chríochnaíodh an chuid lárnach na bruíne sa bhliain 1675.
Ag tosú i 1701, thosaigh Max Emanuel, ag fairsingiú an bhruíon. Tógadh dhá phailliúin an taobh ó thuaidh agus ar an taobh ó dheas de fhoirgneamh Barelli. Fairsingíodh an cliathán theas agus tógadh eachlanna ansin chun capaill a choimeád ann. Ar an dtaobh eile, tógadh teach oráistí chun cruth na bruíne a choimeád cothrom. Agus leis an feabhsú a chríochnú, thóg mac le Max Emanuel, Charles VII ciorcal mór le tithe "Baroque" (an "Schlossrondell").
Athdhear Joseph Effner aghaidh an chuid lárnach i 1716. Chuir sé uaithní Fhrancacha air.
Ba é an bhruíon ba ansa le ríthe na Baváire. D'éag an rí Maximilian I na Baváire ansin i 1825 agus saolaíodh a gharmhac Rí Ludwig II na Baváire ansin sa bhliain 1845.
Sa lá atá inniu ann, tá an Nymphenburg ar oscailt don phobal, ach tá taoiseach an teaglaigh Wittelsbach fós ina chónaí ann in árasán sa bhruíon.
Turasóireacht.
Is í an bhruíon agus an fearann mórthimpeall uirthi ceann dos na háiteanna is mó a thugtar cuairt ar i Munchen, agus baineann muintir na háite sochar airgid aisti dá bharr. Tugann breis is 300,000 cuairt ar an mbruíon gach bhliain, ach tugann níos mó daoine cuairt ar Neuschwanstein áfach.
Is féidir cuairt a thabhairt ar an mbruíon trí dul ar riancharr a 17 i dtreo Amalienburgstraße. Ritheann an rian seo trí lár na cathrach agus tógann sé thart ar 20 nóiméid taisteal ón lár go dtí an bhruíon ar an riancharr.


Tomás Ruiséil (tírghráthóir).
Plaic chuimhneacháin, Iarsmalann Chontae an Dúin, Dún Pádraig,
Bhí Tomás Ruiséil (Béarla: "Thomas Paliser Russell") ina chomhbhunaitheoir agus ina cheannaire ar na hÉireannaigh Aontaithe. Rugadh é ar an 21 Samhain 1767 agus cuireadh é chun báis ar an 21 Deireadh Fómhair 1803, de thoradh ar an pháirt a ghlac sé in Éirí Amach 1798.
Cúlra.
I nDrom Atháin ("Dromahane" sa Bhéarla), Contae Chorcaí a rugadh é. B'Anglacánaigh a chuid tuismitheoirí. Bhí a athair agus a dheartháir, beirt, ina n-oifigigh in Arm na Breataine. Seán Ruiséil an t-ainm a bhí ar a athair agus ba í Maighréad Ní Chinnéide, bean de shliocht Caitliceach a díshealbhaíodh, a mháthair. D'aistrigh siad go Baile Átha Cliath sna 1780í nuair a ghlac Seán post ag an Ospidéal Ríoga i gCill Mhaighneann. Liostáil Tomás sa bhliain 1783, nuair a bhí sé thart ar aois a 15, agus bí sé ar fiannas san India ar feadh beagnach cúig bliana.
D'fhill sé ar Éirinn sa bhliain 1786 agus chuaigh sé i mbun staidéir san eolaíocht, sa bhfealsúnacht agus sa pholaitíocht. I Mí Iúil na bliana 1790 bhuail sé le Theobald Wolfe Tone in áiléar na gcuairteoirí i dTeach na dTeachtaí i mBaile Átha Cliath agus d'éirigh siad cairdiúil le chéile.
An Ruiséalach i mBéal Feirste.
Sa bhliain 1790, atosaigh sé a ghairm míleata mar oifigeach sóisearach san 64ú Reisimint Choisithe ('64th Regiment of Foot' sa Bhéarla), a bhí lonnaithe i mBéal Feirste.
Bhí tionscail rathúil an línéadaigh agus na teicstíle agus pobail loingis thráchtála i mBéal Feirste ag an tréimhse seo agus ghlaoití 'Aithin an Tuaiscirt' uirthi.
Mar oifigeach garastún, bhí rochtain ag an Ruiséalach ar an aicme nua gairmiúla agus gnó a bhí ag teacht chun cinn. Ba radacaithe iad cuid mhaith de na daoine seo, (Preispitéirigh a bhí eisiata ón Chinsealacht mar gheall ar a gcreideamh. Beannaíodh Réabhlóid na Fraince sa bhliain 1789 le croí agus aigne i mBéal Feirste, mar a bhí idéalacha na saoirse, an chomhionannais, agus an bhráithreachais a bhí cónasctha leis an Réabhlóid.
Mar gheall ar a aigne ghéar agus a smaointí radacacha, ba ghearr go raibh an Ruiséalach cairdiúil le Henry Joy McCracken, James Hope, Samuel Neilson agus daoine eile a bhí le ról suntasach a ghlacadh i gCumann na nÉireannach Aontaithe.
D'fhorbair siad as lámha a chéile, smaointe athchóiriú parlaiminte, a chuirfí san áireamh an chuid is mó de na daoine, agus a d'fhuasclófaí na gCaitliceach.
D'fág Tomás an arm i Mí Iúil 1791 agus d'fhreastail sé ar choinbhinsiún ar an Chlub Whig i mBéal Feirste, i gcomhair cheiliúrtha 'Lá Bastille'. B'é William Drennan a thug an t-aitheasc ag an choinbhinsiún agus mhol sé don lucht éisteachta 'bráithreachas', a bhéas mar aidhm aige "cur chun cinn scaradh ó Shasana agus comhoibriú leis gCoiste Caitliceach, a bhí ag an éirí níos radacaí, sa tóir ar leasaithe polaitiúla agus sóisialta.
Eolas atá ar fáil in Iarsmalann Chontae an Dúin, Dún Pádraig, Contae an Dúin, Lúnasa 2009
Mar sin féin, thug Tomás faoi deara an easpa muiníne idir Easaontóirí agus Caitlicigh a bhí bunaithe ar eagla go bhféadfaí raidiciúlacht na gCaitliceach a cheannach amach ag lamháltais creidimh.
Roinn sé a bharúlacha le Wolfe Tone, agus i gceann cúpla seachtain d'fhoilsigh Tone a "Argument on Behalf of the Catholics of Ireland" chun aghaidh a thabhairt ar na buarthaí. Cuireadh fáilte agus céad roimh phaimfléad Tone agus thug sé spreagadh do bhunú Chumann na nÉireannach Aontaithe. i mBéal Feirste sa bhliain 1791. B'é cuspóir cuspóir na heagraíochta ná leasú bunreachtúil, aontas i measc mhuintir na hÉireann agus deireadh a chur le gach dícháilíochtaí creidimh.
Éireannach Aontaithe agus leasaitheoir.
I Mí Eanáir 1794, ghlac an Ruiséalach post mar leabharlannaí leis an 'Chumann Bhéal Feirste le haghaidh Eolas a Spreagadh' (nó an "Belfast Society for Promoting Knowledge", sa Bhéarla); athainmníodh an eagraíocht seo mar 'Halla an Línéadaigh' ina dhiaidh sin. Thug a stádas mar leabharlannaí cead dó leanúint ar aghaidh ag forbairt a smaointí le haghaidh na nÉireannach a bhfuascailt, cé go raibh na húdaráis Bhriotanach i mBaile Átha Cliath ag éirí níos eolasaí faoi ghníomhaíochtaí agus chreidimh an Ruiséiligh agua a chuid cairde. Ina dhiaidh sin, de réir mar a bhí na réabhlóidithe ag lorg dúshláin a thabhairt do lonnaíocht nó d'forghabháil na Breataine in Éirinn, chuirfí brú ó Chaisleán Bhaile Átha Cliath iachall ar ghluaiseacht na nÉireannach Aontaithe iad féin a iompú ina n-eagraíocht fholaitheach,
Roimh imeacht Wolf Tone go Meiriceá, sa bhliain 1795, chuaigh Tone, an Ruiséalach, Henry Joy McCracken agus Samuel Neilson i gceannas ar ghasra na nÉireannach Aontaithe, a shiúil go barr Bhinn Uamha, atá os cionn na cathrach, áit ar ghlac siad mionn "never to desist in our effort until we had subverted the authority of England over our country and asserted her independence". Thug Caisleán Bhaile Átha Cliath faoi deara cad a tharla san eachtra seo, ach ní dhearna siad aon iarracht chun na comhcheilge a chosc.
Tomás, Ruiséil
Tomás, Ruiséil
Tomás, Ruiséil
Tomás, Ruiséil


Ciainíd.
Is ian í an chiainíd a bhfuil aon adamh carbóin amháin agus aon adamh nítrigine amháin ann, agus lucht leictreach diúltach singil aige. Tá nasc comhfhiúsach triarach idir an dá adamh san ian seo, agus is ionann struchtúr leictreonach na ciainíde agus an mhóilín nítrigine, N2. CN- an fhoirmle cheimiceach. Má thugann móilín an aigéid phrúisigh HCN, ar a dtugtar ciainíd hidrigine freisin, ian hidrigine H+ uaidh in imoibriú aigéid agus buin, gheofar ian ciainíde, agus mar sin, tá an t-ian seo le fáil ina lán comhdhúl ianach ar féidir dearcadh orthu mar shalainn de chuid an aigéid phrúisigh, cosúil le ciainíd sóidiam NaCN agus ciainíd potaisiam KCN.
Is féidir teacht ar an gciainíd mar ghrúpa adamhach sna comhdhúile orgánacha freisin - is é sin, comhdhúile casta de chuid an charbóin. I móilíní orgánacha, níl an chiainíd ina hian, nó tá nasc comhfhiúsach idir adamh carbóin éigin agus an t-adamh carbóin sa ghrúpa ciainíde. Tugtar nítrílí ar chiainídí orgánacha den chineál seo. Is í an aiceitinítríl CH3CN an nítríl is simplí.
Nimh láidir is ea an chiainíd - is é sin, an t-ian féin. Is é is cúis leis seo ná go bhfuil sí ábalta ceann de na heinsímí a chosc atá riachtanach le leas a bhaint as an ocsaigin análaithe. Mar sin, déanann sí dochar sciobtha do na fíocháin sa cholainn atá i dtuilleamaí na riaspróide aeróbaí thar aon fhoinse fuinnimh eile - lárchóras na néaróg (an inchinn san áireamh) agus an croí, ach go háirithe. D'fhéadfá a rá gurb é is éifeacht don nimhiú ciainíde ná go dtachtfar an t-othar cé go bhfuil a dhóthain aeir agus ocsaigine ina thimpeall aige.
Na comhdhúile ina bhfuil an grúpa adamhach seo, bíonn siad go léir nimhiúil, ach braitheann sé ar chomh furasta agus atá sé an t-ian ciainíde a scaoileadh saor uathu. Mar sin, bíonn ciainídí na miotal, cosúil le KCN agus NaCN, uafásach dainséarach, nó scaoilfear an t-ian ciainíde iontu saor a thúisce is a thiocfaidh siad i dteagmháil leis an uisce. Maidir leis na nítrílí, áfach, tá nasc comhfhiúsach iontu idir an grúpa ciainíde agus an chuid eile den mhóilín, agus mar sin, bíonn sé deacair an t-ian ciainíde a dhealú, ionas go bhféadfaidh sé a chuid mioscaise a dhéanamh. Is féidir leis an meitibileacht an t-ian a scaoileadh saor ceart go leor, rud a chiallaíonn go bhfuil nimhiúlacht "áirithe" ag baint leis na nítrílí, ach níl siad leath chomh dona le ciainídí na miotal.
Is féidir leis an ian ciainíde páirt na liogainne a dhéanamh in iain choimpléascacha, ar nós na fearóiciainíde. Is éard atá i gceist leis an bhfearóiciainíd ná ian iarainn (II) a bhfuil sé ian ciainíde grúpáilte ina lioganna ina thimpeall. Tugtar heicsicianóifearáit (II) ar an gcoimpléasc seo freisin, agus is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná [Fe(CN)6]4-. Sa choimpléasc fearóiciainíde, tá na hiain chiainíde chomh dlúthcheangailte den iarann agus go bhfuil an t-iomlán sách neamhurchóideach don duine.
Is é an modh is simplí leis na hiain chiainíde a aithint ná tástáil an ghoirm phrúisigh. Go bunúsach, cuirtear beagáinín sulfáite iarainn (II), nó sulfáite feiriúla, FeSO4, leis an tuaslagadh a gcreidtear go bhfuil ciainíd ann. Má bhíonn ciainíd ann, tiocfaidh dath gorm sa tuaslagadh - an gorm prúiseach, nó comhdhúil na n-ian iarainn (II) agus na n-ian fearóiciainíde.


Cadairne.
Cadairní fireann - ceann teannaithe (clé) agus ceann neamhtheann (deas). Gruaig bainte
Is sa chadairne atá na magairlí ar gach beith fireann. Is ag bun an bhoid atá sé suite. Tá sé cosúil le mála beag somhúnlaithe. An fáth a bhfuil sé ann ná mar chaithfear na magairlí a choimeád beagáinín níos fuaire ná teocht an choirp. Déanann teocht díobháil dos na síolta a ghintear sna magairlí. Fásann clúmh ar an gcadairne. Teannann an cadairne má tá an teocht fuar nó nuair a bhíonn éirí ar fhear agus nuair atá sé ar tí súnás a bheith aige. Má bhuailtear fear nó ainmhí fireann sa chadairne, gortaíonn sé go dona é. Glaoitear bosán ar an gcadairne freisin.


Uirí.
Is sa chadairne a fhaightear na hUirí nó magairlí. Bíonn dhá ceann ag fir agus ainmhithe fireann. Gineann siad na síolta a scaoileann fear nó ainmhí fireann nuair atá comhriachtain ar siúl acu chun comhtháthú le ubhán i gcorp baineann chun tús a chur le saol nua. Tá cruth ubhchruthach ar na magairlí.


Díbholaíoch.
Is leacht nó ábhar é díbholaíoch a chuirtear ar an gcorp, go háirithe sna hascaillí, chun tuth an allais a laghdú nó chun é a mhúchadh.
Níl boladh nó tuth ar allas a eascraíonn ó chorp duine. Bíonn boladh míchumhra air nuair a thosaíonn baictéir ag oibriú an allas. Rathaíonn an mionachar seo in áiteanna teomhara agus tais. Is iad na hascaillí ceann dos na háiteanna is teo de ghnáth ar chorp an duine. Solathraíonn faireoga allais maothas agus maireann an mionachar sna háiteanna seo. Cothaíonn na baictéir ar an allas agus craiceann marbh san ascaill agus scaoileann siad aigéad ina gcac. Is é an t-aigéad seo bunús an boladh bréan nach thaitníonn le daoine. Seo an fáth a chaitear díbholaíoch.
Cáitear nó cuimlítear an díbholaíoch ar na hascaillí nó ar áiteanna eile. De ghnáth bíonn leacht cumhraithe sa dhíbholaíoch. Bíonn bolaithe ann oiriúnach d'fhir agus do mhná.


Broim.
Díchur gas ar a bhfuil boladh ar nós cac air as an tóin is ea broim. Déanann formhór na beith beo ar domhan é. Ainm eile ar bhroim ná ruagán. Ceann gan fhuaim is ea tuthóg.
Is cúis gáire is ea broim go minic, ach is fuath le daoine iad nuair a bhíonn boladh láidir astu. Bíonn siad glórmhór mar go mbíonn iatóir an átháin ag tonnchrith fad is a bhrúitear an gas amach an t-áthán.


Briosca.
Is císte beag crua é briosca a dhéantar trí thaos milis a fhuineadh go dtí go bhfuil sé briosc. Is breá le daoine iad a ithe agus iad ag ól tae nó caife nó deochanna eile. Itear mar scroid iad de ghnáth.
Is féidir iad a cheannach i mbosca, i mbeartán nó i mála. Bíonn siad ar fáil i gcruthanna éagsúla ar nós cearnóga, dronuilleoga, triantáin, ciorcail agus cruthanna eile nach iad.
Is iomaí cineál briosca atá ann. Tá cinn neamhmhilis agus cinn milis. Bíonn siúcra, seacláid, torthaí, subha, uachtar agus ábhair eile mar chomhábhair iontu nó mar mhaisiúcháin ar bhrioscaí.


Pit.
An chuid de bhaill atáirgthe baineann ar féidir a fheiceáil lasmuigh den chorp, glaotar pit uirthi. Na meallta nó an chuid fheolmhar ar féidir a fheiceáil, sin iad na beola ("labia" as Laidin). Tá na beola móra nó na "labia majora" ar an taobh amuigh agus cosnaíonn siad na baill eile taobh istigh amhail an breall, an fhaighin agus na beola beaga ("labia minora"). Clúdaíonn agus cosnaíonn na beola beaga an breall agus an fhaighin.
Go minic is ea an phit atá ar intinn ag daoine nuair atá siad ag labhairt faoin fhaighin.


An liomfóma.
Is ailse é an liomfóma a thosaigh ag fabhrú i limficítí an chóras imdhíonachta. Ba é an paiteolaí Sasanach Thomas Hodgkin a thug an chéad chur síos ar aon chineál liomfóma, thiar sa bhliain 1832, agus ó shin i leith, tugtar liomfóma Hodgkin nó galar Hodgkin ar an sórt áirithe sin liomfóma.


Galar Hodgkin.
Liomfóma, nó ailse i limficítí an chóras imdhíonachta, is ea galar Hodgkin nó liomfóma Hodgkin. Tá sé ainmnithe as an dochtúir Sasanach a thug an chéad chur síos air, thiar sa bhliain 1832 - Thomas Hodgkin, a bhain clú amach ina phaiteolaí agus ina shaineolaí ar mhíochaine choisctheach. Cruthaíonn liomfóma Hodgkin siadaí sna faireoga limfe, agus é ag ascnamh go hordúil ó fhaireog go faireog. Aithnítear an galar ar chealla móra míchumtha den chineál ar a dtugtar cealla Reed-Sternberg.
Básmhaireacht.
Cé gur galar dainséarach tromchúiseach é liomfóma Hodgkin, ní bhíonn sé chomh marfach inniu agus a bhíodh tráth. Le fírinne, tá sé ar ceann de na hailsí is soleigheasta amuigh. Is féidir é a leigheas le radaíocht nó le ceimiteiripe, agus tagann biseach ar 90 - 95 % de na hothair. An t-othar nár tháinig ar lorg cóireála sula raibh sé ar bhruach an bháis, is minic a bhí míochaine an lae inniu ábalta é a tharrtháil.
Ar na daoine óga ó 15-35 bliana d'aois is mó a shiúlann galar Hodgkin, ach is minic a thagann sé ar dhaoine scothaosta (os cionn 55 bliana d'aois) freisin.


Seán Mistéal.
Bhí Seán Mistéal (Béarla: "John Mitchel"); 3 Samhain, 1815 - 20 Márta, 1875) ina náisiúnaí gníomhaíoch Éireannach, aturnae, agus iriseoir polaitiúla. Beirthe i gCamnish, in aice le Dún Geimhin, Contae Dhoire, Éire bheadh sé ina chomhalta tosaigh sna heagraíochtaí Éire Óg ("Young Ireland sa Bhéarla") agus Cónaidhm na hÉireann ("The Irish Confederation sa Bhéarla"). Bhí sé le bheith ina ghuth poiblí do dhearcadh Thaobh na Cónaidhme, sna 1850í agus 1860í. Chreid sé gur rud riachtanach í sclábhaíocht agus chosain sé cearta na stát sclábhaíocht a roghnú nó a mhalairt. Togadh mar fheisire é do Theach na gComóntach, Westminster, Sasana; ach é a bheith dícháilithe de bharr gur ciontaíodh mar fheileon é. Tá a dhialann, an 'Jail Journal', ar cheann de na téacsanna is cáiliúla don phobal náisiúnach.
a>, An tSráid Ard, Iúr Cinn Trá, Contae an Dúin
Teaghlach.
Fuair athair Sheáin, sé sin John Mitchel a chuid oideachais go príomha ag Ollscoil Ghlaschú, d'iontráil sé ministreacht na hEaglaise Phreispitéirí go luath mar mhinistir. Thug William Dillon, beathaisnéisí Mhitchel le fios dúinn go "faoi na bliana 1810, cuireadh é i gceannas ar séipéal in aice le Dún Geimhin, contae Dhoire. " Is anseo a bhuail sé agus a phós sé Mary Haslett. Sa bhliain 1819, glaodh air dul chuig Doire, áit ar fhan sé le roinnt ceithre bliana, go dtí gur bhfuair sé "glaoch" dul go dtí Iúr nó Ard Mhacha. Ghlac sé leis an glaoch chun an Iúir, agus d'fhan sé ann, agus ba mheas ag ranganna uilig na háite air go dtí go bhfuair sé bás sa bhliain 1840. Tar éis bás a fir céile, thaisteal a bhean Mary Haslett go min minic. Sa bhliain 1853, nuair a d'éalaigh a mac, a bhí ar deoraíocht sa Tasmáin, agus a chuaigh go dtí na Stáit Aontaithe, chuaigh sí ann freisin, lena mac agus beirt iníonacha, chun fáilte a chuir roimhe. Chónaigh sí i Meiriceá feadh roinnt blianta agus ansin aththrasnaigh sí an tAtlantach, agus chuaigh chun cónaí i Londain í. As sin d'fhill sí ar ais chuig an Iúir, áit ar fhan sí go dtí go bhfuair sí bás sa bhliain 1865.


Seán Ó Ruadháin.
Seán Ó Ruadháin, Saol agus Saothar Scríbhneoir Gaeilge ó Ghaeltacht Thuaisceart Mhaigh Eo ab ea Seán Ó Ruadháin. Rugadh i nDubhchloch é, in Iorras i dTuaisceart Mhaigh Eo, sa bhliain 1883. Bhí sé ina thimire ag Conradh na Gaeilge sna blianta 1906-1921, agus ina dhiaidh sin, chuaigh sé le múinteoireacht. Chaith sé seal ag múineadh Gaeilge i dTuar Mhic Éadaigh, ach ba i gColáiste na Carraige Duibhe ab fhaide a bhí sé i gceann an chineál seo oibre. Chuaigh sé ar pinsean sa bhliain 1948.
Scríobh sé don aos óg den chuid is mó. Is é an t-úrscéal "Pádhraic Mháire Bhán, nó: An Gol is an Gáire" an ceann is tábhachtaí dá chuid bunsaothar, ach thairis sin, scríobh sé an díolaim "Grinnscéalta" do na páistí. D'fhoilsigh sé ailt, scéalta agus aistí ar irisí éagsúla freisin, ar nós "An Scuab", "An Fáinne", "Ar Aghaidh", "An Connachtach" agus "The United Irishman", agus tháinig na mionscríbhinní seo i gcló faoi chlúdach leabhair i ndiaidh a bháis - "An Mothall Sin Ort" is teideal don díolaim seo.
Rinne sé a lán aistriúchán freisin: chuir sé Gaeilge ar "David Copperfield" le Charles Dickens, "Travels with my Donkey" ("Mé féin is m'Asal") le Robert Louis Stevenson, agus "Wild Sports of the West" ("Sealgaireacht an Iarthair") le William Hamilton Maxwell.
Bhí sé ina bhall de Choiste Gnó Chonradh na Gaeilge agus ina Uachtarán ar Chumann na Scríbhneoirí. Cailleadh sa bhliain 1966 é, agus cuireadh i reilig Ghráinseach an Déin é.
A Shaol.
Rugadh Seán Ó Ruadháin, nó John Rowan as Béarla, i nDúloch, Co. Mhaigh Eo, ar an 26 Feabhra 1883, agus fuair sé bás i Meitheamh 1966 i gCoillte Mách sa chontae chéanna. Ba iad Aodh Ó Ruadháin (Hugh Rowan) agus Máire Bhairéad (Mary Barrett) a thuismitheoirí. Saolaíodh seachtar clainne d'Aodh agus do Mháire, agus Seán ar an tríú duine acu agus ar an mac ba sine. Bhí léann agus Béarla ag máthair Sheáin, agus theastaigh uaithi oideachas a chinntiú dá clann. Ina dhiaidh sin féin ba í an Ghaeilge ba mhó a labhraítí leis na páistí sa bhaile. Nuair a tháinig Seán in aois scoile, áfach, ní raibh scoil ar bith ag obair i nDubhloch féin, agus chaithfeadh sé dul go dtí an tSraith ar lorg foghlama. hOsclaíodh scoil úr i nDúloch sa bhliain 1891, áfach, agus ansin, thosaigh sé sa dara leabhar ansin.
Sa bhliain 1900, agus é ina stócach seacht mbliana déag d'aois, d'fhág Seán scoil Dhúlocha. Chruthaigh sé go maith ag tógáil léinn, ach dealraíonn sé nach ansin a d'fhoghlaim sé léamh agus scríobh a theanga dúchais, nó ba é an Béarla meán na múinteoireachta ansin. Is dealraitheach gur fhreastail sé ar ranganna oíche den chineál ar thug sé cur síos orthu ina úrscéal "Pádhraic Mháire Bhán" le scríbhneoireacht na Gaeilge a fhoghlaim.
Chaith sé an chuid ba mhó de na blianta 1900-1904 ag sclábhaíocht i Sasana. Obair feirmeoireachta ba mhó a bhí i gceist. Sa deireadh, áfach, d'fhill sé abhaile le cuidiú lena athair in oibreacha an tí. Chuir sé suim i gcúrsaí na Gaeilge, agus is iomaí duais a thabhaigh a scileanna teanga agus óráidíochta dó. Sa bhliain 1905 bhain sé amach dintiúir an mhúinteora, agus ansin thosaigh sé ag teagasc Gaeilge agus ag timireacht do ghluaiseacht na teanga. Ina dhiaidh sin, chaith sé seal i ndiaidh a chéile ag múinteoireacht in áiteanna éagsúla: Tuar Mhic Éadaigh, Caisleán an Bharraigh, Tuaim agus Baile Idir dhá Abhainn i gContae Shligigh. I dTuar Mhic Éadaigh a casadh Éamon de Valera air, agus mhair an cairdeas go lá báis an Ruadhánaigh: tháinig de Valera ar a shochraid.
Sa bhliain 1922 d'aistrigh Ó Ruadháin go Baile Átha Cliath le teacht slán ó na trioblóidí i gCo. Shligigh, nó bhí Cogadh na gCarad faoi lán an tseoil san am. Ar dtús bhí sé ag múineadh i scoil mháisiúnach na mbuachaillí i gCluain Sceiche, sa bhliain 1928 fuair sé post nua i gcoláiste na Carraige Duibhe, agus sa bhliain chéanna a phós sé a bhean chéile, Maighréad Ní Óra. Múinteoir ó Mhaigh Eo a bhí i Maighréad cosúil le Seán féin, ach ní raibh Gaeilge ó dhúchas aici, agus chaithfeadh sí dul i dtuilleamaí an fhoclóra le hadhmad a dhéanamh de shaothar a fir chéile. D'fhoghlaim clann na lánúine - Caitríona, Mícheál, agus Seán Óg - an Ghaeilge chois tinteáin, áfach.
Sna fichidí a chuaigh Seán Mór i mbun pinn i ndáiríribh. Chum sé nó d'aistrigh sé roinnt téacsleabhar scoile, agus sa bhliain 1930 ghnóthaigh sé comórtas úrscéalaíochta le "Pádhraic Mháire Bhán", in éineacht le Barra Ó Caochlaigh, a scríobh "Lucht Ceoil". Nuair a tháinig "Pádhraic Mháire Bhán" i gcló, bhí ráchairt as an ngnáth air, ach ní raibh Seán Ó Ruadháin sásta leis an dóigh ar chaith An Gúm leis: go bunúsach, shealbhaigh an teach foilsitheoireachta smacht cruthaitheach an údair ar an leabhar go dtí an bhliain 1949. Dealraíonn sé go ndeachaigh an sealbhú seo i bhfeidhm ar Ó Ruadháin mar a bheadh goid ann, agus níor scríobh sé úrscéal nua riamh, pé rud a bhí léitheoirí an chéad úrscéal ag impí air.
D'fhoilsigh sé a lán aistriúchán sna tríochaidí freisin. Sa bhliain 1933 tháinig "Sealgaireacht an Iarthair" i gcló, leagan Gaeilge ar "Wild Sports of the West" le William Hamilton Maxwell, agus ina dhiaidh sin "Mé féin is m'Asal" ("Travels with my Donkey") le Robert Louis Stevenson (1937). Ba é "David Copperfield" le Charles Dickens an t-aistriúchán ba téagartha acu go léir, áfach.
Cé gur éirigh an Ruadhánach as an úrscéalaíocht, bhí sé sásta aistí agus scríbhinní ócáidiúla a bhreacadh síos agus a fhoilsiú sna hirisí Gaeilge ag ionsaí go dtí lá a bháis. Chuaigh rogha agus togha na n-aistí faoi chlúdach leabhair i ndiaidh a bháis, agus "An Mothall Sin Ort" mar theideal ar an díolaim seo.
Sa bhliain 1948 chuaigh Seán Ó Ruadháin ar pinsean, agus ansin chuir sé faoi go seasta i gCoillte Mach, áit a raibh cónaí ar a bhean chéile cheana féin. I mblianta deireanacha a shaoil bhí sé ag bailiú eolais faoina chanúint féin le haghaidh foclóra, ach ní raibh sé daite dó an foclóir sin a chur in eagar. Scríobhadh sé altanna faoi cheart na teanga sna hirisí Gaeilge, agus é míshásta leis an mBéarlachas a d'aithin sé ar Ghaeilge na nGaeilgeoirí agus na meán.
Fuair sé bás i Meitheamh 1966.


Seán Ó Máirtín.
a> an teach seo agus fuair seisean agus Ó Máirtín bás ann, go luath i ndiaidh a chéile)
Bhí Seán Ó Máirtín (Béarla: "John Martin". 8 Meán Fómhair, 1812 - 29 Márta, 1875) ina náisiúnaí Éireannach. Ar dtús ba ghníomhaí míleatach é a thug tacaíocht do na heagraíochtaí "Éire Óg" (Béarla: "Young Ireland") agus "Aisghairm an Aontais" (Béarla: "Repeal"). De réir a chéile, áfach, thug sé tacaíocht d'eagraíochtaí neamh-fhoréigneacha. D'oibrigh sé chun cearta a bhaint amach do na feirmeoirí tionónta agus é ina Fheisire Parlaiminte do Chontae na Mí. B'é Seán Ó Máirtín an chéad fheisire a bhain suíocháin amach do Léig an Rialtais Dúchais (Béarla: "Home Rule League") i gContae na Mí.


An tOileánach.
Leabhar Gaeilge leis an scríbhneoir Tomás Ó Criomhthain is ea An tOileánach, cuntas ar shaol an údair agus é ag éirí aníos ar an mBlascaod Mór. Críochnaíodh sa bhliain 1923 é, agus foilsíodh sa bhliain 1929 é. Cín lae atá ann, bailithe le chéile ag an gCiarraíoch Brian Ó Ceallaigh ó litreacha a sheol Ó Criomhthain chuige sa phost. Féachtar air mar cheann de sároibreacha na Gaeilge, a thugann léargas ar saol na ndaoine ar an oileán iargúlta seo, atá tréigthe sa lá atá inniu ann, agus an saghas Gaeilge a bhí á labhairt acu.


Siúcra.
Is bia milis é siúcra. Cuireann daoine i tae agus caife é agus ina lán oidis eile chun blas milis a thabhairt do bhia. Tá mil agus torthaí lán le siúcra freisin.


Mil.
Próca mil le ladar meala
Ábhar milis a chruthaíonn beacha is ea mil. Is í an t-aon bia ar domhan a mhaireann go deo. Baintear leas as in iomaí cineál bia.


Cac.
Is fuíollábhar a dhíchuirtear as an áthán é cac. Bíonn boladh láidir air. Is leasachán maith é cac nuair a scaiptear ar chré é. Bíonn dath donn air de ghnáth. Is buinneach é cac a scaoiltear as an áthán go han-tapa agus atá leachtúil.


Máthair Treasa.
An Mháthair Treasa sa bhliain 1986
Bean rialta Chaiitliceach ba ea an Mháthair Treasa nó "Agnesë Gonxhe Bojaxhiu" (26 Lúnasa 1910 – 5 Meán Fómhair 1997). Bhunaigh sí Misinéirí na Catharnachta i gCalcúta na hIndia sa bhliain 1950. Chaith sí cúig bliana is daichead ag obair ann agus ag cur le fás Mhisinéirí na Catharnachta ar fud na tíre agus an domhain.
Faoi am na 1970í bhí clú agus cáil uirthi, ach go háirithe nuair a craoladh clár faisnéise agus a foilsíodh leabhar, "Something Beautiful for God" le Malcolm Muggeridge. Bhuaigh sí Duais Nobel na Síochána sa bhliain 1979 agus an gradam is cáiliúla san India, an Bharat Ratna, sa bhliain 1980. Lean Misinéirí na Catharnachta ar aghaidh ag fás agus ag am a báis bhí 610 Misin lonnaithe i 123 tír.
Chomh maith leis na moltaí agus gradaim idirnáisiúnta ó rialtais, eagraíochtaí agus daoine éagsúla, bhí daoine áirithe á cáineadh freisin. Níor aontaigh siad lena tuairimí ar an nginmhilleadh, ar an spioradáltacht ar mhaitheas an bochtanais 'srl.cabhraigh sí I Calcúta le na daoine bochta ann


Frederiksberg Kommune.
Is bardas é Frederiksberg Kommune ar oileán na Séalainne ("Sjælland") sa Danmhairg. Cuid de chathair Cóbanhávan atá ann. Tá achar 8.7 km² agus daonra 95,029 (2009) aige: is é Frederiksberg an bardas is lú ó thaobh an achair agus an bardas leis an dlús daonra is airde sa tír. Is é Jørgen Glenthøj an maor. Is ball den Konservative Folkeparti é.


Odense.
Kongensgade, sráid i lár Odense
Is í Odense an tríú cathair is mó sa Danmhairg agus príomhchathair oileáin Fuen. Ciallaíonn "Odins Vé", nó "Odense" mar a deirtear sa lá atá inniu ann, "Scrín Óidin". Dia de chuid na Lochlannach ba ea Óidin.
Tá 158,163 ina gcónaí sa chathair. Tá rialtas chontae Funen lonnaithe sa chathair agus is cuid de Réigiún Syddanmark é an contae.
Tá foireann sacair lonnaithe sa chathair freisin, Odense Boldklub (nó Odense BK nó fiú OB).


Breall.
Tá breall ag fir agus ag mná ach ní ionann iad in aon chor, cé gur eascair siad ón bhall céanna nuair a bhí an suth á fhorbairt sa bhroinn.
An Bhreall Baineann.
Níl an bhreall ann ach chun sámhas a thabhairt do mhná. Is ball beag é an bhreall bhaineann, lonnaithe sa phit, os cionn an fhaighin. Bíonn sí clúdaithe ag na beola móra agus na beola beaga sa phit, agus tá clúdach ag an mbreall féin ar a ghlaotar cochall na breille. Is ball an-íogair í an bhreall bhaineann agus músclaíonn sí mná nuair a chuimiltear nó nuair a litear an bhreall agus an háiteanna máguaird. Má theastaíonn ó mhná súnás a bheith acu, is fearr an bhreall a chuimilt. Nuair a bhíonn súnás ag mná, téann an bhreall i bhfolach.
An Bhreall Fireann.
Is ar bharr an bhoid atá an bhreall fhireann. Tá cruth ar nós beacán uirthi. Tá gola ar bharr na breille. Is as an ngola seo a scaoiltear mún nó fual agus síol an fhir nuair a bhíonn súnás aige. Clúdaíonn forchraiceann boid an bhreall de ghnáth, mura bhfuil an forchraiceann timpeallghearrtha. Tá barr na breille an-íogair dos na fir. Má fhaghrítear an chuid seo den bhreall, músclaíonn sé an fear agus bíonn éirí air. Má leantar ag faghairt an bhreall fhireann, beidh súnás ag an bhfear agus steallfar síol amach as an ngola sa bhreall.


Monál.
Is cineál éin é an Monál den ghéineas "Lophophorus" den fhine "Phasiandiae". Tá trí speiceas agus cúpla fospeiceas ann laistigh den ghéineas "Lophophorus".


Éilís na Rúise.
Bhí Éilís (Rúisis: Елизаве́та (Елисаве́т) Петро́вна, Elizaveta Petrovna) ina banimpire ar an Rúis ó 1741 go 1762. Fearadh Cogadh Chomharbas na hOstaire agus Cogadh na Seacht mBliana lena linn. Ba iad Peadar Mór agus Caitríona I a tuismitheoirí.


Aladdin (scannán 1992).
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1992 is ea Aladdin. Tá sé bunaithe ar an leabhar le Antoine Galland. Ghlac Scott Weinger, Robin Williams, Jonathan Freeman, Linda Larkin, Frank Welker, Gilbert Gottfried, agus Douglas Seale páirt ann. Sraitheanna scannán, "The Return of Jafar" agus "Aladdin and the King of Thieves", eisíodh i fhíseáin ina dhiadh i Seans 1994 agus An Lúnasa 1996.


Foclóir.
Is cnuasach focal é foclóir atá leagtha amach de réir na haibítre le mínithe, sanasaíocht, fuaimniú, foghraíocht, gramadach agus eolas eile curtha ar fáil. Go stairiúil ba leabhair iad foclóirí ach le tamall anois is féidir foclóir a fháil ar dhioscaí nó ar an nGréasán Domhanda. Brí eile ar fhoclóir ná aistriúchán ar fhocail i dteanga amháin go dtí teanga eile. Is leabhair thagartha iad foclóirí atá fíorthábhachtach don litríocht.


Sceanra.
Sceanra a thugtar ar chnuasach sceana, gabhlóga agus spúnóga agus roinnt uirlisí eile a bhaintear feidhm as chun bia a ullmhú agus a láimhseáil. Ní bhaintear feidhm as gach ceann ag gach béile.
Is féidir sceanra a idirdhealú i dhá aicme - sceanra a bhaintear feidhm as chun bia a ullmhú agus sceanra a bhaintear feidhm as chun bia a ithe. Baintear feidhm as scian mór ar nós scian spólta, gabhlóg mhór, ladar, beangán, liach, teanchair is uirlisí eile nuair atá bia á ullmhú. Baintear feidhm as sceana, gabhlóga agus spúnóga chun béile a chaitheamh. Más béile é i rith an lae, de ghnáth baintear feidhm as scian agus gabhlóg. Má tá anraith nó milseog le n-ithe, baintear leas as spúnóg. Is féidir scian a bheith ann i gcóir im; spúnóg bheag chun siúcra a chaitheamh isteach i tae nó caife agus é a chorraí.


Coiscín.
Clúdach a chuirtear ar an mbod sula dtosaíonn comhriachtain is ea coiscín. As laitéis is sileacón a dhéantar coiscíní.
Bailítear seamhan (nó síol) an fhir i mealbhóg ag barr an choiscín, ionas nach mbeidh sé in ann dul isteach i gcorp mná chun toircheas a sheachaint.
Cuireann coiscín bac ar scaipeadh galar, amhail SEIF. Is cosaint mheicniúil an-éifeachtach é i gcoinne giniúna, agus i gcoinne SEIF is galar eile a tharchuirtear trí ghnéas. Is annamh a theipeann coiscíní. Mar sin, úsáidtear coiscíní go forleathan san iarthar.
Is féidir blasanna éagsúla a bheith ar na coiscíní ar nós sú talún, banana, oráiste is araile. Cinntíonn sin go mbíonn blas deas ar an gcoiscín má tá duine ag diúl ar bhod agus coiscín á chaitheamh.


Gasóga na hÉireann.
Cumann  Gasóg na hÉireann, tionóil
Is cumann Éireannach é Gasóga na hÉireann, ball den "World Organization of the Scout Movement". Is eagraíocht dheonach, neamhfhoirmiúil oideachais í agus tá níos mó ná 40,000 daoine ina bhaill dó.
Bunaíodh an eagraíocht ar an 1 Eanáir, 2004 nuair a tháinig Gasóga Caitliceacha na hÉireann agus eagraíocht Phrotastúnach, Cumann Gasógaíochta na hÉireann le chéile.
Ba ea Michael John Shinnick an Príomhghasóg (2008 – 2015).


Alfred Russel Wallace.
Nádúraí, taiscéalaí, tíreolaí, antraipeolaí agus bitheolaí Breatnach ba ea Alfred Russel Wallace (8 Eanáir 1823 - 7 Samhain 1913). Bhain sé clú amach dó féin mar gur mhol sé teoiric na héabhlóide go neamhspleách, rud a thug ar Charles Darwin a teoiric féin a fhoilsiú.


Cill Chomáin.
Ceantar Gaeltachta in Iorras i dtuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Cill Chomáin.


Vitimín.
Is substaint orgánach é an vitimín nach mbíonn ach rian de i ngnáthbhianna. Bíonn vitimíní riachtanach le haghaidh na meitibileachta. Mura mbíonn vitimíní sa bhia againn tagann aicídí easpa ar dhaoine, amhail racaíteas, agus "beri-beri". Leis an taighde is déanaí áfach is fearr go mór an tuiscint atá anois ag daoine ar iarmhairtí na vitimíní. Tuigtear anois gur mór i gceist na rianchomhdhúile seo maidir le sláinte agus le folláine gach uile ball agus gach uile chille sa cholainn. Is é mar atá go gcuireann siad le sláinte gach uile bhaill den cholainn. Aicídí áirithe de chuid na seanaoise - an ailse, aicídí an chroí, piochánacht na gcámh, laige sa chóras imdhíonachta, meathlú na néaróg - is mór an cuidiú iad na vitimíní chun iad sin a mhoilliú agus a chloí.
Mar shampla, vitimín E, vitimín C, agus an bhéite-charaitéin, súnn siad saorfhréamhacha a dhéanfadh díobháil do na crómasóim. Cosaint is ea na vitimíní ar an tslí sin i gcoinne ailse agus i gcoinne éalang ó bhroinn. Cuidíonn na vitimíní céanna leis an artairiscléaróis a chloí.
Is ceann de na vitimíní B é an t-aigéad fólach. Neartaíonn sé seo na crómasóim, rud a chuireann i gcoinne na hailse agus na n-éalang ó bhroinn chomh maith.
Cuidíonn vitimín E le feabhas a chur ar an gcóras imdhíonachta ag seandaoine. Cnámha na mná tar éis an tsosa míostraithe - is gnách go gcailleann siad cailciam. Ach cuireann vitimín K moill leis an gcailleadh sini. De réir mar a dhéantar dul chun cinn ar an taighde seo, bí cinnte de go léireofar gur leithne i bhfad ionad na vitimíní sa chothú ná a measadh go dtí seo. Tá gá ag óg agus aosta le vitimíní.
Mar sin féin ní hé do leas a dhéanfá dá rithfeá amach chun piollairí vitimíní a fháil duit féin. Cuir i gcás vitimín A augs vitimín D - in-tuaslagtha i saill a bhíonn siad. An iomarca díobh, bíonn siad tocscaineach. Lena chois sin bíonn vitimíní le fáil go flúirseach i nglasraí agus i dtorthaí, i bhfeoil thrua agus in iasc. Má bhíonn do chothrom den bhia ceart á fháil agat, ní bheidh easpa vitimíní ort.


Vata.
Aonad cumhachta is ea an vata. Mar a chéile é agus ráta déanta na hoibre, is é sin an ráta ídithe fuinnimh ina ghiúil in aghaidh an tsoicind: agus é sin le linn do shruth aon aimpéir amháin a bheith ag rith agus brú aibhléiseach aon volta amháin air. Innealtóir iomráiteach ba ea James Watt (1736 - 1819). Ó Albain ba ea é. Is de a ainmníodh an vata. Rinne sé taighde mór ar innill ghaile.


Philip Cummings.
Is scríbhneoir é Philip Cummings (rugadh 1964).
Saol.
Rugadh Philip Cummings i mBéal Feirste sa bhliain 1964. Chaith sé tréimhsí ag obair mar mhúinteoir teangacha, ar an dól agus ag obair in earnáil na cáilíochta sular chaith sé 6 bliana mar riarthóir in Ollscoil na Banríona. Bhí sé ina Eagarthóir Ealaíon ar Lá Nua ó Mheán Fómhair 2003 go Deireadh Fómhair 2008.
Naisc sheachtracha.
Cummmings, Philip
Cummmings, Philip


Urú na gréine.
Grianghraf d'Urú na Gréine i 1999.
Tarlaíonn urú na gréine (nó 'Séimhiú na gréine' nó 'urú gréine') nuair a bhíonn treo na gréine agus na gealaí in aon líne leis an domhan. Mar sin, tagann an ghealach idir an ghrian agus an domhan. Tarlaíonn i réimsí áirithe den domhan ó uair go chéile.
Ionú.
Is annamh a tharlaíonn urú na gréine. Ní ligeann an ghealach do sholas na gréine an réimse sin den domhan a bhaint amach. Plána Fhithis an Domhain agus plána fithis na gGealaí - is uillinn chlaonta a dhéanann siad le chéile. Dá bharr sin ní hí gach uile mhí a thagann an ghealach idir an domhan agus an ghrian.
Is mó faoi 400 an ghrian ná an ghealach. Is cóngaraí faoi 400 an ghealach don domhan ná don ghrian. Is féidir leis an ngealach radharc na gréine a mhúchadh ar fad orainn, agus bac dá réir sin a chur ar an solas go léir uaithi. Gach uile bhliain go leith nó mar sin a tharlaíonn sé sin. Gluaiseann an ghrian, an ghealach, agus an domhan leo tríd an spás. Le linn di a bheith idir an domhan agus an ghrian, caitheann an ghealach lánscáil ar chonair thanaí fhada trasna an domhain. An lánscáil sin, bíonn sí na mílte ciliméadar ar fad, agus timpeall cúpla céad ciliméadar ar leithead. Taobh istigh den lánscáil sin a bhíonn an t-urú iomlán. Réimse níos leithne fós fend domhan a bhíonn díreach mórthimpeall na lánscáile.
Bíodh is go mbíonn urú áit éigin ar domhan gach uile bhliain go leith, ní fhilleann urú na gréine ar an áit chéanna ach uair in aghaidh na dtrí chéad bliain.
Sláinte.
Caithfear a bheith an-chúramach ag féachaint ar an ngrian mar is féidir leis an ngrian na súile a ghortú.


Urú na gealaí.
Tá réimsí den Domhan a mbíonn urú na gealaí le feiceáil uathu ó uair go chéile. Is é rud a tharlaíonn lena linn go dtagann an Domhan idir an Ghrian agus an Ghealach, agus ligeann an Domhan do sholas na Gréine an Ghealach a bhaint amach. Ní bhíonn an Ghealach le feiceáil ar an spéir istoíche le linn urú na Gealaí.


Pádraig Ó Cíobháin.
Scríbhneoir comhaimseartha Gaeilge Éireannach as Contae Chiarraí is ea Pádraig Ó Cíobháin.
Saol.
Ar an nGráig i mBaile an Fheirtéaraigh a rugadh é sa bhliain 1951. B'fheirmeoir é a athair a raibh seisear clainne aige. D'fhreastail Pádraig ar Choláiste Bhréanainn i gCill Airne. Bhí cónaí air i gCorcaigh ó chuaigh sé go Coláiste na hOllscoile, Corcaigh, le céim BA a bhaint amach sa Ghaeilge, sa Stair agus sa Tíreolaíocht i nDeireadh Fómhair na bliana 1969. I 1972-1973 rinne sé an ATO. Fuair sé post mar mhúinteoir i bPobalscoil Ghort Álainn i gCorcaigh sa bhliain 1975.
Tá idir ghearrscéalta agus úrscéalta scríofa ag Pádraig Ó Cíobháin. Ghnóthaigh sé duais Chomórtas Cuimhneacháin Dhonncha Uí Chéilleachair in Oireachtas na bliana 1996 tar éis dó cnuasach gearrscéalta, "Solas ná hÉagann Choíche" (Coiscéim, 1999) a scríobh. Bhí sé ina theagascóir in Áras na Gaeilge, Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, nuair a ainmníodh é mar Scríbhneoir Cónaithe na Gaeilge san Ollscoil sin sa bhliain 2003. Lean sé ar aghaidh leis an bpost sin go dtí deireadh na bliana 2005.
I nGaillimh atá cónaí air anois, lena bhean chéile Kate agus a n-iníonacha Sadhbh agus Aoife.


Trílire.
Cineál callaire é trílire a bhíonn go maith chun fuaim ar mhinicíocht ard, nó tribilfhuaim, a chruthú. Is gnách cón an trílire a a bheith níos lú na 5cm. Ciorcad trasach a bhaintear feidhm as sa chóras ard-dílse. Is é rud a dhéanann sé sin: an chuid chuí den fhuaimchomhartha coitianta a sholáthar don trílire.


Turraing leictreach.
Má tharlaíonn de thaisme go ritheann sruth aibhléise tríd an gcolainn, tabharfar turraing leictreach don duine. Is de dheasca róspreagadh a dhéanamh ar na néaróga é sin - san áit a dtéann an sruth isteach, sa lámh mar shampla. Ach más tríd an gcroí a ritheann an sruth, tharlóidh go gcuirfeadh sé isteach ar ghnáthoibriú na gcillscannán ann. Ní bheadh aon dípholarú rialta croí an uair sin ann, ní theannfaí an fhuil, agus is bás tobann gheobhadh an duine. Tá an aibhléis contúirteach mar sin, agus ní mór a bheith cúramach faoi. Is contúirtí i bhfad gnáthchórais an tsrutha ailtéarnaigh (s.a) ná gnáthchórais an tsrutha dhírigh (s.d.). Ar mhaithe le sábháilteacht, ná teagmhaíodh cuid ar bith den cholainn le sreang bheo nó le miotal ar bith a bhíonn ag iompar sruth aibhléise. Féachtar chuige go n-inslítear a leithéidí go maith chun nach dteagmhófaí leo de thaisme fiú. Más gá obair a dhéanamh ar ghaireas aibhléiseach, scoirtear an ciorcad roimh ré.


Trasghalú.
Is é trasghalú gal nó gás a imeacht trí scannán tréscaoilteach nó trí phóireanna. Chomh fada le hocsaigin, le dé-ocsaíd charbóin, agus le gal uisce de, déanann siad seo trasghalú isteach is amach i nduilleoga na bplandaí, mar shampla. Is trí na "stomata" a dhéanann siad é sin. Is póireanna iad na "stomata", agus is é an áit is mó a mbíonn siad: ar bhun na nduilleog. Ní mar a chéile an oscailt sa phóir ó phlanda go planda. Cealla ar leith taobh leis an "stomata", is iad a dhéanann méid na hoscailte sin a rialú.


Toirneach.
Nuair a thagann splanc thintrí, is amhlaidh a dhéantar an t-aer a ianú agus a théamh go tobann. Cuireann an téamh sin le hinfheictheacht na splaince, ach cuireann sé le forbairt thobann an aeir feadh na splaince chomh maith. Leis an bhforbairt thobann sin forleathann brúthonn i ngach uile threo san aer, agus is mar thoirneach a chloistear an tonn sin fuaime. Tonn solais na tintrí - is ar luas forleata an tsolais a fhorleathann sí siúd. Ach maidir le tonn fuaime na toirní - is ar luas forleata na fuaime a fhorleathann sí sin. Mar sin, i bhfad sula sroicheann an phlimp thoirní na cluas feiceann na súile an tintreach.


Tintreach.
Is é mar atá go gcuirtear lucht aibhléiseach ar scamaill in aimsir thirim. Is mar seo a tharlaíonn sé sin: le farasbarr leictreon a fháil ón aer, nó le leictreoin a chailleadh san aer agus iad ag taisteal tríd an aer. De bharr an aistrithe luchta sin, tagann ardvoltas sna scamaill i leith a chéile, agus i leith na talún. An grádán voltais idir dhá scamaill, nó idir scamall agus an talamh - má bhíonn sé mór go leor, ianaíonn sé an t-aer. Seoltóir leictreon is ea an t-aer an uair sin, ritheann an sruth aibhléiseach, agus is de phreab a dhíluchtaítear na scamaill. Le linn ianú seo an aeir téitear móilíní an aeir a oiread sin go n-éiríonn siad gealbhruthach, agus go n-astaíonn siad solas infheicthe agus fuaim, feadh chonair na leictreon (nó an tsrutha). Is splanc thintrí a bhíonn sa chonair seo sholais agus is plimp thoirní a bhíonn san fhuaim. Bíonn an-chuid fuinnimh i splanc thintrí, agus má bhuaileann sí crann nó foirgneamh, b'fhéidir gur mór an díobháil a dhéanfaidh sí. Mar sin is inmholta slata tintrí copair a shuiteáil ar fhoirgnimh arda. Ar an tslí sin, is tríothu sin, agus ní tríd an bhfoirgneamh féin, a tharraingítear an díluchtú.


Teas.
Cineál fuinnimh is ea an teas. Is é rud is ciontach le teas in ábhar: gluaisní fánacha na móilíní agus na gcáithníní fo-adamhacha san ábhair sin. Mar a chéile an méid teasa a bhíonn i mblúire damhna agus fuinneamh iomlán ghluaisne na móilíní. Nuair a théitear damhna mar sin, méadaíonn ar a theocht, agus ascalaíonn na móilíní, agus is mó is tapa a ghluaiseann siad. Is é an toradh a bhíonn air sin ná an damhna a fhorbairt. Má dhéantar a dhóthain téite ar ábhar soladach, agus na móilíní cóngarach dá chéile ann, bristear na naisc eatarthu, agus imíonn an solad ina leacht. Má théitear an leacht a thuilleadh, tagann luas chomh mór sin faoi na móilíní go saortar go hiomlán óna chéile iad. Gal nó gás a dhéantar den leacht an uair sin. Mar an gcéanna, nuair a fhuaraítear damhna, déantar luasmhoilliú ar na móilíní, agus crapann an t-ábhar, is é rud a dhéanfaidh sé; comhdhlúthú ina leacht trí fhuarú, agus ina dhiaidh sin, reo ina sholad.
Is é an tslí a ndéantar teas a aistriú ó áit go háit i solaid nó i leachtanna: trí é a sheoladh. Le comhiompar a dhéantar teas a aistriú i sreabháin agus i ngáis, agus le radaíocht fodhearg a dhéantar teas a aistriú tríd an saorspás agus trí gháis. Is í an teirmidinimic an eolaíocht ina gcíortar cúrsaí teasa: teas a ghiniúint, a aistriú, agus a athrú ina obair mheicniúil, nó ina chineál eile fuinnimh. Is é an giúl gnáthaonad an teasa. Aonad coitianta fuinnimh is ea chomh maith é, agus aonad oibre. Tá seanaonad teasa ann a dtugtar an calra air.


The Return of Jafar.
Scannán de chuid Disney is ea The Return of Jafar a seoladh (mar fhíseán) sa bhliain 1994. Leanann sé ar aghaidh le scéal "Aladdin" (1992).


Aladdin and the King of Thieves.
Scannán de chuid Disney is ea Aladdin and the King of Thieves a seoladh (mar fhíseán) sa bhliain 1996. Leanann sé ar aghaidh le scéal "Aladdin" (1992) agus "The Return of Jafar" (1994).


Kathleen Lynch.
Polaiteoir Éireannach is ea Kathleen Lynch a rugadh ar 7 Meitheamh 1953 i gCorcaigh. Is Teachta Dála í do Pháirtí an Lucht Oibre.
Tá Lynch ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Rogha dánta / Selected poems.
Sa chnuasach dátheangach seo d'aistrigh Micheál Ó hAirtnéide cuid de na dánta ab fhearr a tháinig ó pheann Nuala Ní Dhomhnaill. D'fhoilsigh Raven Arts an leabhar i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1988.


Cead Aighnis.
Cnuasach filíochta ó lámh Nuala Ní Dhomhnaill is ea Cead Aighnis. Tá dánta ann faoi chine faoi fharraige darb ainm na Murúcha. D'fhoilsigh An Sagart (Maigh Nuad) é sa bhliain 1999.


Spíonáin is róiseanna.
Seo cnuasach filíochta ó pheann Nuala Ní Dhomhnaill. Sa bhliain 19993 a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta in Indreabhán é.


Féar Suaithinseach.
Seo leabhar leis an bhfile Éireannach Nuala Ní Dhomhnaill. Cnuasach filíochta atá ann. D'fhoilsigh An Sagart é sa bhliain 1984. Tá "Dán do Mhelissa", a cuireadh ar chúrsa na hArdteistiméireachta, ar cheann de na dánta is cáiliúla ann.


An Dealg Droighin.
Seo leabhar leis an bhfile Éireannach Nuala Ní Dhomhnaill. Cnuasach filíochta atá ann. D'fhoilsigh Mercier é sa bhliain 1981, tar éis di filleadh ar Éirinn ón Tuirc. Seo an chéad chnuasach ó pheann Ní Dhomhnaill a foilsíodh.


Pharaoh's Daughter.
Seo leabhar a foilsíodh sa bhliain 1980 ina raibh roinnt dánta nua le Nuala Ní Dhomhnaill móide aistriúcháin le daoine éagsúla. Cnuasach filíochta atá ann. D'fhoilsigh Gallery Press é sa bhliain 1990.


The Astrakhan Cloak.
Seo leabhar a foilsíodh sa bhliain 1980 ina raibh roinnt dánta nua le Nuala Ní Dhomhnaill móide aistriúcháin le Paul Muldoon. Cnuasach filíochta atá ann. D'fhoilsigh Gallery Press é sa bhliain 1992.


The Water Horse.
Seo leabhar a foilsíodh sa bhliain 1980 ina raibh roinnt dánta nua le Nuala Ní Dhomhnaill aistrithe ag Medbh McGuckian agus Eilean Ní Chuilleanáin. D'fhoilsigh Gallery Press é sa bhliain 1999.


Aoife Valley.
Scríbhneoir agus ealaíontóir as Tuaisceart Éireann is ea Aoife Valley.
Saol.
Saolaíodh sa bhliain 1976 i dTuaisceart Éireann í. Chaith sí a h-óige idir na tailte portaigh cois Loch nEathach i dTír Eoghain agus limistéar uirbeach Craigavon i gContae Ard Mhacha. Rinne sí staidéar sa Mhínealaín sa Bhreatain agus i mBaile Átha Cliath agus chaith roinnt blianta ag obair i mbun na n-ealaíon pobail i dTuaisceart Éireann agus i mBÁC.
Chuaigh sí ag taistil timpeall an domhain sa bhliain 2004 agus scríobh sí "Teach an Oighir", a céad scéal do leanaí, sa Téalainn. Go dtí le déanaí bhí sí i dTír Chonaill i mbun grianghrafadóireachta agus priontaí a chur ar taispeáint ar bhonn lánaimseartha agus ag obair mar gharraíodóir agus mar dhearthóir gréasáin.
D'aistrigh sí go Sasana mar a bhfuil sí fós ag scríobh agus ag taispeáint a cuid oibre.
Naisc sheachtracha.
Valley, Aoife
Valley, Aoife
Valley, Aoife


Siobhán Parkinson.
Scríbhneoir Éireannach is ea Siobhán Parkinson.
Saol.
Rugadh Parkinson i mBaile Átha Cliath agus tógadh í i mBaile Locha Riach, Contae na Gaillimhe, baile dúchais a máthar. Bhí sí ina cónaí i Leitir Ceanainn, Contae Dhún na nGall, ar feadh roinnt blianta, arbh as a seanmháthair, agus d'fhreastail sí ar an meánscoil ann. D'fhill sí ar an bpríomhchathair ina dhiaidh sin chun freastal ar Choláiste na Tríonóide, sna 1970idí, áit a ndearna sí staidéar ar litríocht an Bhéarla agus ar an nGearmáinis. Bhain sí PhD amach sa bhliain 1981.
Scríbhneoir agus eagarthóir gairmiúil is ea í, agus tá clú uirthi go háirithe mar scríbhneoir don aos óg. Ghnóthaigh an t-úrscéal "Sisters - No Way" (O'Brien Press 1996), gradam Bisto Book of the Year, agus is iomaí gradam eile de chuid Bisto atá bainte amach ó shin aici.
Is deileadóir é a fear céile, Roger Bennett, agus tá siad ina gcónaí lena mac fásta, Matthew, in Áth Cilath, gar don chathair.
Tá spéis aici sa litríocht agus san fhilíocht, ach le déanaí tá míchumas radhairc tagtha uirthi, agus níl sí in ann leabhair a léamh. Is minic a éistíonn sí le closleabhair ar a seinnteoir MP3, agus í ag gabháil thart ar an mbus nó ag siopadóireacht. Taitnionn an taistil léi freisin, agus tá sí ina comheagarthóir i ar iris idirnáisiúnta Bookbird, agus deiseanna aici taisteal thar lear mar gheall ar an obair seo. Tá suim aici sna teangacha freisin, agus bíonn sí i gcónaí ag foghlaim teanga nua éigin.Is maith léi a bheith ag taisteal fosta, agus is comheagarthóir i ar iris idirnáisiúnta Bookbird, agus deiseanna aici taisteal thar lear mar gheall ar an obair sin. Is i mBéarla a scríobhann sí an chuid is mo den am ach sa bhliain 2008 'fhoilsigh Cois Life Dialann Sár-Rúnda Amy Ní Chonchúir, an chéad leabhar aici i nGaeilge.
Naisc sheachtracha.
Parkinson, Siobhán
Parkinson, Siobhán
Parkinson, Siobhán


Alex Hijmans.
Scríbhneoir agus craoltóir Gaeilge is ea Alex Hijmans, a rugadh agus a tógadh san Ísiltír.
Saol.
Rugadh in Heemskerk na hÍsiltíre é sa bhliain 1975. D'aistrigh sé go Gaillimh sa bhliain 1995 chun Gaeilge a fhoghlaim mar chuid dá chéim sa Léann Ceiltigh in Ollscoil Utrecht. Tar éis dó an chéim a chríochnú, bhain sé an tArd-Dioplóma i gCumarsáid Fheidhmeach amach in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh agus chuaigh le hiriseoireacht in Éirinn. D'oibrigh sé le Foinse, Raidió na Gaeltachta, RTÉ agus Nuacht TG4 ar feadh deich mbliana. D'aistrigh sé "Maistín" (Cló Iar-Chonnachta, 2001), úrscéal do dhéagóirí, ó Ollainnis go Gaeilge agus scríobh sé dráma, "Aingilín", a léiríodh i mBaile Átha Cliath agus i nGaillimh sa bhliain 2002.
Ag deireadh na bliana 2007 chuaigh sé chun na Brasaíle agus chaith leathbhliain ina chónaí in "favela", bruachbhaile fíorbhocht ar imeall Salvador, an tríú cathair is mó sa tír.


The Rescuers.
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1977 is ea The Rescuers (Na Tarrthálaithe). Ghlac Eva Gabor, Bob Newhart, Geraldine Page, Jim Jordan, agus Joe Flynn páirt ann. Tá sé bunaithe ar leabhair le Margery Sharp "The Rescuers" (1959) agus "Miss Bianca" (1962). Seoladh The Rescuers Down Under i bpictiúrlanna i Samhain 1990.


Colin Firth.
Is aisteoir Sasanach é Colin Andrew Firth (r. 10 Meán Fómhair 1960). Tá clú agus cáil air mar thoradh ar an bpáirt a ghlac sé sa scannán "Pride and Prejudice", a craoladh sa bhliain 1995 ar an teilifís, mar Mr. Darcy. Thairis sin, tá cáil air ar fud an domhain de bharr an scannáin "Bridget Jones's Diary" (2001).


Spúnóg.
Is uirlis a bhaintear feidhm as chun bia a bhogadh ó áit amháin go dtí áit eile í an spúnóg nó anspáin. Baintear feidhm aisti chun lear de bhia atá bog nó atá ina leacht a bhogadh. I measc na rudaí a itear le spúnóg tá anraith agus uachtar reoite. Tá cinn mhóra agus cinn bheaga ann. Baintear feidhm as cinn bheaga chun siúcra a mheascadh isteach i dtae nó caife, nó chun iógart a ithe. Baintear feidhm as ceann mór chun anraith a chaitheamh, gránach le bainne a ithe ar maidin, nó chun milseog a ithe. Tá spúnóg an-chosúil le liach agus ladar.
Is cuid de sceanra í spúnóg.


Colette Nic Aodha.
Scríbhneoir Éireannach is ea Colette Nic Aodha. Tá clú agus cáil bainte amach aici as a as a stíl "géar agus amannta, greannmhar".
Saol.
I Sruthar, Contae Mhaigh Eo, a rugadh agus tógadh Colette Nic Aodha. D'fhreastail sí ar Choláiste na hOllscoile i gcathair na Gaillimhe agus bhain céim sa Ghaeilge agus sa Stair amach. Rinne sí an tArdteastas san Oideachas agus fuair post mar mhúinteoir meánscoile i gColáiste na Toirbhirte in Áth Cinn, Contae na Gaillimhe, an mheánscoil ar fhreastail sí féin uirthi. Tá sí i mbun mistreachta sa Nua-Ghaeilge faoi láthair in ollscoil chathair na Gaillimhe faoi láthair. Tá sí féin agus a triúr mac ina gcónaí i nGaillimh.
Scríbhneoireacht.
Tá dánta lé Nic Aodha i nduanairí Field Day, IV agus V agus in The white page / An bhileog bhán: twentieth century Irish women poets (Salmon, 1999) curtha in eagar ag Joan McBreen. Ghnóthaigh sí duais i bhFéile Filíochta Dhún Laoghaire sa bhliain 1993. Foilsíodh gearrscéalta dá cuid sna hirisí Comhar agus Feasta agus sa nuachtán Lá.
Scríobhann sí i mBéarla freisin agus foilseofar cnuasach nua Béarla, The Peeling of the Skin (Arlen House), i mbliana.
Naisc sheachtracha.
Aodha, Colette Nic
Aodha, Colette Nic


Alastair II na Rúise.
Bhí Alastair II (29 Aibreán 1818 – 13 Márta 1881) (Rúisis: Александр II Николаевич, Aleksandr II Nikolaevich) ina impire ar an Rúis ó 2 Márta 1855 go dtí lá a bháis sa bhliain 1881.
Thabhaigh sé clú an liobrálachais is na caoinfhulaingthe dó féin. Scéal eile, ar ndóighe, an raibh mórán de dhíth ar aon nós le sin a dhéanamh, i bhfianaise chomh dian is a bhí an t-uathlathas is an t-anlathas i mblianta Niocláis I.
An Saoradh ó Bhráca faoi dheoidh!
Bhí Alastair meáite ar an gcóras a leasú, go háirithe an seirfeachas a chur ar ceal agus na seirfigh a shaoradh ó bhráca. Ó nach raibh an scéim seo ag taithneamh go rómhaith leis na huaisle - leis na tiarnaí talún - b'eigean don Impire dul i muinín na státseirbhíseach lena chumhacht a bhuanú agus a chuid leasuithe sóisialta a chur i gcrích. Mar sin, ní raibh an dara suí sa bhuaile ag mo dhuine ach treisiú leis an maorlathas.
Bhí srianta le leasuithe Alastair féin, ná creideadh aon duine a mhalairt. Ní raibh sé sásta oiread is cluas éisteachta a thabhairt dóibh siúd a bhí ag áitiú air parlaimint nó tionól náisiúnta a chur ar bun don Rúis. Má bhí sé ag iarraidh saoirse a bhronnadh ar na seirfigh, ní raibh mórán liobrálachais ná radacachais de dhíth lena aghaidh sin: tar éis an tsaoil, bhí an tír ar coipeadh le ceannaircí scológ agus trioblóidí tuaithe, agus fuascailt ag teastáil go dóite leis an tír a thabhairt chun síochána.
An dóigh ar cuireadh an seirfeachas ar ceal, níor leigheas sé fadhbanna na tuaithe ach ar éigean. B'éigean do na seirfigh dul ag saothrú a gcuid tailte le luach a bhfuascailte a íoc - ní saor in aisce a bronnadh orthu iad. Ba mhinic nach raibh siad in ann ach cuid a cheannach den talamh go léir a bhí siad a shaothrú roimh an saoradh ó bhráca. Ón taobh eile de, ní raibh siad ceangailte den talamh a thuilleadh - mar sin, d'fhéadfaidís fód a ndúchais a fhágáil le gléas beo ní b'fhearr a bhaint amach sna cathracha. B'é ba toradh don leasú seo, i ndiaidh an iomláin, ná go raibh idir scológ agus thiarna talún thíos leis.
Go nuige seo, choinníodh na seirfigh na maintithe móra ag imeacht agus iad faoi dhualgas a gcion féin a shaothrú i bpáirc an tiarna talún. Anois, áfach, chaithfeadh an tiarna talún pá a íoc lena lucht oibre - chaithfeadh sé éirí as an bhfeodachas agus talmhaíocht chaipitlíoch a thabhairt isteach ina áit. Is é sin, chaithfeadh a chuid tailte a bheith ag táirgiú barraí indíolta le gléas beo a chinntiú dó féin agus pá an lucht oibre a íoc. Ba mhinic nár éirigh a leithéid d'éacht leis na huaisle tuaithe, agus b'é deireadh an scéil gur cuireadh na tailte ar ceant leis na fiacha a ghlanadh. Ón taobh eile de, nuair nach raibh na scológa in inmhe iomlán a gcuid tailte a cheannach, fuair siad iad féin in anás talún agus bia. Chuaigh an t-ampla talún in olcas ar fud na Rúise, agus praghas na talún ag dul in airde dá réir.
Ba sa bhliain 1861 a cuireadh deireadh leis an seirfeachas, ach tharraing an leasú seo tuilleadh ina dhiaidh. Tháinig athrú ar an rialtas áitiúil le bunú na dtionól áitiúil, nó na seimstveanna - tá gaol ag an fhocal seo, "zemstvo", le "zemlya", an focal Rúisise a chiallaíonn "talamh".
B'iad na huaisle a stiúraíodh na seimstveanna, ach mar sin féin, ba chéim chun tosaigh iad, no cibé locht a bhí orthu, chuidigh siad le meabhraíocht éigin polaitíochta agus fonn féinrialtais a chothú i measc na cosmhuintire féin. Mar sin, tháinig cúrsaí na sláinte, mar shampla, go mór ar aghaidh faoi stiúrú na seimstveanna.
San am céanna, sa bhliain 1864, leasaíodh an córas dlí agus cirt fosta le hiarsmaí an fheodachais a throid. Go dtí seo, bhí na seirfigh fágtha faoi dhlínse a dtiarna talún, ach nuair a tháinig deireadh leis an seirfeachas féin, ba mhithid an dlínse seo a bhaint den tiarna agus cumhacht neamhspleách bhreithiúnach a chur ar bun, mar ba dual d'aon stát faoi riail an dlí.
Deich mbliana ina dhiaidh sin, d'athchóirigh an Sár an t-arm in aithris ar an bPrúis. Cuireadh coinscríobh ceart in áit na seanphriosála, agus giorraíodh téarma na seirbhíse armtha go mór - ó bhreis is fiche bliain síos go sé bliana amháin. hAthraíodh na dlíthe cogaidh fosta, nó tháinig deireadh leis na pionóis bhrúidiúla chorpartha, le linn na síochána ar a laghad. Thairis sin, bunaíodh scoileanna míleata le scileanna proifisiúnta nó speisialta na n-oifigeach a fheabhsú, gan aon trácht ar léamh agus scríobh a bheith á mhúineadh do na saighdiúirí úrearcaithe ón tuath - ba mhinic nach raibh ceá ná ciú acu.
Bhí an scolaíocht ar ceann de na clocha ba mhó ar phaidrín Alastair ar bhealaí eile fosta. Mar sin, thug sé cead a gcinn do na hollscoileanna a gcuid cúrsaí a reachtáil go neamhspleách, chomh maith le tacú leis na seimstveanna agus iad ag féachaint le scoileanna bunteagaisc a thógáil faoin tuath. Tháinig an-dlús le bunú na scoileanna faoi cheannas Alastair. Nuair a bhí sé ina Impire, bhí litríocht na Rúisise ag dul chun cinn fosta, nó chuala an saol mór iomrá ar scríbhneoirí na linne.
Fuair Alastair é féin in abar de réir a chéile, nó ní raibh sé ábalta ag seachthorthaí a chuid polasaithe. Sin é an phríomhdheacracht le stát uathlathais: nuair atá aon duine amháin i gceann na gcúrsaí, agus é ag cinneadh ar leasú a dhéanamh ar an tsochaí, ar ndóighe níl sé in ann a theacht roimh na seachthorthaí ná súil aige leo; agus na daoine féin, níl cead acu a gcuid mioncheartuithe-san a dhéanamh ar an leasú a bhrúigh an Sár anuas orthu, ná fiú a saol féin a chur in atheagar leis na hiarmhairtí gan choinne a sheasamh ní b'fhearr. Níl aon solúbthacht i gcóras an uathlathais Impiriúil. Mar sin, ba dual córais d'Alastair brachán a dhéanamh de na leasuithe, siúd is nach féidir mórán locht a fháil ar a dhea-thoil ná ar a ionraiceas.
Bhí fadhbanna ag Alastair leis an bPolainn, fosta. Tháinig le mo dhuine an chuid ba saibhre d'uasalaicme na tíre a chealgadh chun comhoibriú, ach má tháinig, bhí an chuid eile den náisiún chomh reibiliúnta is a bhí riamh. Sa bhliain 1863, d'éirigh na Polannaigh amach arís mar ba ghnách, cloíodh iad mar ba ghnách, agus d'imigh ainm na Polainne féin de mhapaí oifigiúla na Rúise: is é an t-ainm a baisteadh ar an tír sin ná Privislinye, nó an cúige chois na habhainne úd Wisła (Vistula as Béarla, Weichsel as Gearmáinis).
Fréamha an Radacachais sa Rúis.
An dóigh a ndeachaigh d'Alastair fadhbanna na tuaithe a fhuascailt tríd na seirfigh a shaoradh ó bhráca, d'fhág sé go leor siocracha ag na radacaigh trioblóid a tharraingt i measc na cosmhuintire. B'iad na "raznochintsy", "lucht na n-ilaicmí", ba mhó a chuir suim sa réabhlóideachas agus sa radacachas. Thar aon rud eile, ba chlann do na heaglaisigh iad na fir óga seo. Tá cead pósta ag sagairt na hEaglaise Ceartchreidmhí, agus le cuid de na postanna eaglasta a bhaint amach, fiú, caithfidh siad a bheith pósta. Deirtear go bhfuair Impire éigin de chuid na Rúise foláireamh ó státaire Chaitliceach, gur botún a bhí ann cead a bpósta a fhágáil ag na heaglaisigh, ó nach raibh aon áit cheart ar fáil dá gclann i sochaí le scoilteacha dosháraithe idir na haicmí éagsúla - cosúil le sochaí na Rúise. B'fhéidir nach bhfuil ann ach scéilín magaidh den chineál apacrafúil, ach is léir go raibh sliocht na n-eaglaiseach go mór mór chun tosaigh i measc na radacach is na réabhlóidithe. I mbreis orthusan, lucht féinteagasctha a bhí i gcuid mhaith de na h-"ilaicmigh". Daoine a bhí ann a tháinig as measc na scológ is na mbochtán agus iad ag súil le háit sheascair shócúlach sa tsochaí, ó bhí siad i ndiaidh dintiúirí oiliúna agus oideachais a bhaint amach. Ós rud é go raibh na teorainneacha idir na haicmí comh righin is a bhí, ní raibh an dul chun cinn sóisialta ar fáil do na daoine seo, agus is léir gur éirigh siad míshásta.
San am chéadna, bhí radacachas de chineál nua - radacachas éadóchasach, éadrócaireach - á fháscadh as na smaointí faiseanta ag scríbhneoirí agus ag intleachtóirí óga ar nós Nikolay Chernyshevskiy. Scríobh Chernyshevskiy an t-úrscéal ab fhearr le Léinín - "Chto delat'?" nó "Cad é ba chóir a dhéanamh?" - agus é ag móradh na brúidiúlachta crua cranraithe a ba dual don fhíor-réabhlóidí, dar leis.
Na Naroidnicí.
Maidir leis na scológa, is dócha gurbh iad na Naroidnící ba mhó a d'fhéach lena gcúis siúd a chur chun cinn sa tsochaí. Gluaiseacht a bhí sna Naroidnící - nó na Cosmhuintirigh, más fearr leat an focal Rúisise a aistriú go Gaeilge - a bhí ag iarraidh meabhraíocht pholaitiúil a chruthú is a chothú faoin tuath. Ós rud é gur fágadh go leor scológa in anás talún nuair a bhí an seirfeachas curtha ar ceal, bhí an-phoitéinseal réabhlóideach sna hiar-sheirfigh, ach é a chanálú ar mhaithe leis an ghluaiseacht.
Bhí cuid de na Naroidnící sásta cloí le modhanna síochánta oibre, agus iad ag cur béime ar an scolaíocht agus ar an tsoilsitheoireacht, nó ba dóigh leofa gurb í an stair féin a chuirfeadh an réabhlóid i gcrích, chomh túisce is a thiocfadh an lá ceart; go dtí sin, dar leo, ba chóir don ghluaiseacht - fiú más gluaiseacht réabhlóideach a bhí ann - na scológa a mhuscailt agus a chur ar a gcumas a réabhlóid féin a dhéanamh, ar acht gur mhian leo é. Bhí na Naroidnící inbharúla gur chóir urraim agus ómós a thabhairt do na traidisiúin áitiúla agus do riachtanaisí na scológ féin, seachas an tsochaí a leasú ón uachtar anuas, beag beann ar an dóigh a raibh na scológa ag dearcadh ar a gcás féin. Na hiarrachtaí a bhí ar cois ag an Impire, ionraic is uile mar a bhí siad, ba mhinic nach ndeachaigh siad chun mórán leasa don chosmhuintir i ndiaidh an iomláin, ó nach raibh na húdaráis sásta na pleananna a thabhairt i gcrann ná na leasuithe a chur i gcrích i gcomhar ná i gcomhthuiscint leis an chosmhuintir féin.
An chuid eile de na Naroidnící, áfach, chuaigh siad le sceimhlitheoireacht, agus ó bhí na síochánaithe is na sceimhlitheoirí in aon eagraíocht le chéile, chuir an Stát cath ar an dá eite. Mhéadaigh sin go mór mór ar an radacachas, ar ndóigh. Siúd is gur thit gluaiseacht na Naroidnící as a chéile faoi dheireadh sa bhliain 1879, agus an dá eite ag bunú eagraíochtaí dá gcuid féin, d'fhág siad a sliocht ar pholaitíocht na Rúise a mhair beo breabhsánta bíogúil go lá na réabhlóide. B'iad na Réabhlóidithe Sóisialacha - an páirtí Sóisialach a bhí i muinín na tuaithe is na sluaite móra faoi choinne tacaíochta - ba phríomhoidhrí polaitiúla do na Naroidnící.
Bás an Impire.
B'iad na Naroidnící radacacha - lucht leanúna na heagraíochta úd "Narodnaya Volya", nó Toil an Phobail - a thug bás an tSáir Alastair. Is iomaí iarracht a rinne siad leis an Impire a mharú ón mbliain 1879 i leith, agus tháinig imní agus oibriú intinne ar an targaid féin de thoradh na n-iarrachtaí seo, ní nárbh ionadh. Mar bhfreagra ar an fheachtas sceimhlitheoireachta, chuaigh an tImpire i dtuilleamaí an Ghinearáil Mikhail Loris-Melikov a raibh clú na dúthrachta is na héifeachtúlachta air. Chuaigh Loris-Melikov i gceann na Roinne Gnóthaí Inmheánacha, agus bhronn an Sár cumhachtaí an deachtóra air.
Chuir Loris-Melikov i dtoll le chéile plean leasaithe na sochaí le fréamhacha na sceimhlitheoireachta a stoitheadh. Fuair sé faomhadh an Impire, ach, ar mhí-ámharaí an tsaoil, d'éirigh leis na sceimhlitheoirí an t-anam a shéideadh as Alastair le buama a phléasc siad i gCathair Pheadair sa bhliain 1881.
Shíl na sceimhlitheoirí go dtiocfadh an réabhlóid ar lorg dhúnmharú an tíoránaigh, ach cosúil le lucht Mhí na Nollag rompu, bhí fuar acu. Nó is é an rud a fuair siad ar son a bhfuadair ná tíoránach a bhí i bhfad Éireann ní ba mheasa.


Bia.
Bia a fhaightear ó phlandaí
Is bia damhna ar bith, comhdhéanta de carbaihiodráití, saill, próitéiní agus uisce, ar féidir ainmhí nó duine a ithe nó a ól, chun iad féin a chothú nó mar is mian leo é. Is ó phlandaí, ainmhithe nó ó fungais a fhaightear nó a dhéantar bia. Mura itheann ainmhithe nó daoine bia, gheobhaidh siad bás leis an ocras.
Ceiliúrtar Lá Domhanda an Bhia gach bliain ar an 16 Deireadh Fómhair.


Deoch.
Leacht a óltar is ea deoch. Is féidir é a bheith mar uisce nó deoch folláin ar nós sú oráistí nó is féidir é a bheith mar dheoch meisciúil ar nós leann. Gan deoch éigin, gheobhadh daoine agus ainmhithe bás leis an tart.


An tÚinitéireachas.
Mar dhiagacht, creideann an tÚinitéireachas (1673) go bhfuil pearsantacht amháin i nDia, i gcodarsnacht le bhfoirceadal na Tríonóide ("trí phearsa in aon Dia amháin")
Tá an tÚinitéireachas, mar ghluaiseacht, bunaithe ar an chreideamh seo, agus, de réir a lucht tacaíochta, is é leagan bunaidh na Críostaíochta é.


Bunúsaíocht.
Is é is bunúsaíocht ann ná ciallú righin coimeádach na scrioptúr reiligiúnda. (Tá an téarma bunaithe ar "fundamentalism" an Bhéarla; leaganacha eile Gaeilge a chonacthas sna meáin chumarsáide is ea iad "fuaimintiúlachas" agus "bunchreidmheachas".) Is é an chiall is minicí a bhaintear as an bhfocal "bunúsaíoch" sa ghnáthchaint ná go seasann sé do ghluaiseachtaí frith-nua-aoiseacha agus iad ábalta, fiú, dul i muinín na sceimhlitheoireachta lena dtoil a chur i bhfeidhm ar na daoine go léir.
Bunús na Bunúsaíochta.
Sa bhunchiall, is ionann bunúsaíocht agus gluaiseacht a tháinig ar an bhfód i measc Phrotastúnaigh na Stát Aontaithe, i measc na bPreispitéireach ach go háirithe, go gairid roimh an Chéad Chogadh Domhanda. B'iad diagairí agus acadúlaigh na Scoile Diagachta i bPrinceton an dream ba mhó a chuir tús leis an ngluaiseacht seo. Bhí an ghluaiseacht dírithe ar an gCríostaíocht Phrotastúnach a chosaint ar an nua-aoiseachas agus ar na naimhde eile, cosúil leis an gCaitliceachas, an Sóisialachas, an t-aindiachas, an Darwineachas, cineálacha éagsúla na hasarlaíochta agus, thar aon rud eile, an diagacht liobrálach. Fuair an ghluaiseacht a hainm ón tsraith de leabhair a foilsíodh sna blianta 1910-1915, agus iad ag trácht ar na naimhde thuasluaite agus ar an dearcadh a bheadh ag an bProtastúnach ceartchreidmheach orthu: "The Fundamentals" - d'fhéadfá "Na Fírinní Bunúsacha" a thabhairt ar an tsraith sin as Gaeilge. Cé gur fhorbair an bhunúsaíocht i measc na bPreispitéireach, bhí baint ag údair na leabhar seo lena lán eaglaisí Protastúnacha éagsúla, agus b'as Sasana do chuid acu, seachas as Meiriceá. Chuir lucht na n-eaglaisí eile, na Baistigh mar shampla, suim sna scríbhinní seo, agus tháinig dreamanna neamhspleácha bunúsaíocha chun saoil nach raibh baint ar bith acu leis na heaglaisí traidisiúnta.
An Téarma Féin.
Creidtear gurb é Curtis Lee Laws, agus é ag scríobh ar an bpáipéar úd "Christian Watchman-Examiner", ba túisce a bhain úsáid as an téarma "bunúsaí" ("Fundamentalist"), thiar sa bhliain 1920. Chualathas an téarma anseo agus ansiúd i dtús na bhfichidí, agus tagairt á déanamh dóibh siúd a bhí ag cosaint an leagan traidisiúnta den Chríostaíocht Phrotastúnach, mar mhalairt ar an "Liobrálachas". Thug an Baisteach John Roach Straton "The Fundamentalist" ar an bpáipéar a bhí sé a fhoilsiú sna fichidí. Ní raibh gach duine sásta leis an téarma, áfach. Cé go raibh dearcadh bunúsaíoch ag an scoláire Preispitéireach úd Gresham Macken, ba leasc leis "bunúsaí" a thabhairt air féin, mar a bheadh reiligiún nua i gceist, seachas an seanchreideamh a bhí ann ó laethanta Íosa féin anuas, mar a tuigeadh dó féin é.
Cogadh na Liobrálach agus na mBunúsaithe.
I rith na bhfichidí, bhí cineál cogaidh á chur ag na Liobrálaigh agus ag na Bunúsaithe ar a chéile sna heaglaisí móra i dtuaisceart na Stát Aontaithe. Is é an tuiscint a bhí ag na Bunúsaithe ar an gcath ná go raibh siad ag troid reiligiún neamh-Chríostaí a bhí tar éis a sheadú a dhéanamh taobh istigh de na heaglaisí féin, leis an bhfíor-Chríostaíocht a chosaint ar an gcreideamh coimhthíoch seo. Ina leabhar "Christianity and Liberalism" ("An Chríostaíocht agus an Liobrálachas"), thug Macken "liobrálachas" ar an gcreideamh sin, ach ina dhiaidh sin, d'éirigh sé ní ba choitianta "nua-aoiseachas" a thabhairt air.
Cé gurbh é dearcadh na nua-aoiseach, cosúil leis an mBaisteach Liobrálach Harry Emerson Fosdick, go raibh siad féin ina gCríostaithe chomh maith le duine, níor aontaigh na bunúsaithe leo. Bhí na bunúsaithe géarbharúlach go raibh na liobrálaigh ag cur na fíor-Chríostaíochta ó mhaith, agus an dóigh a raibh siad ag lorg tuiscint agus ciallú nua do choincheap na Críostaíochta, lena chur in oiriúint do smaointeachas agus d'eolaíocht na nua-aoise. B'é an tuairim a bhí ag na bunúsaithe gurb ar an nua-aois féin, seachas ar an gCríostaíocht thraidisiúnta, a bhí an locht, mura raibh an dá chuid ag teacht le chéile.
B'iad na Preispitéirigh agus na Baistigh na sainchreidimh ba mhó a bhí ina gcnámh spairne sna cogaí eaglasta idir na Liobrálaigh agus na Bunúsaithe, ach b'iad Baistigh an Deiscirt ba mhó a thuill clú na bunúsaíochta dóibh féin sna Stáit Aontaithe.
Scarúint na mBunúsaithe agur Ré an Nua-Cheartchreidmheachais.
Timpeall na bliana 1926, bhí sé soiléir nach raibh na bunúsaithe in ann ruaigeadh a chur ar na nua-aoisigh as aon sainchreideamh. Sna tríochaidí, d'athraigh an téarma féin ciall. Tosaíodh ag tabhairt "bunúsaithe" ar na scarúnaithe - is é sin, iad siúd a bhí ag bunú eaglaisí agus sainchreidimh nua le teacht slán ó na liobrálaigh ina gcuid teampall féin.
Thairis sin, níorbh iad na bunúsaithe an t-aon dream amháin, san am seo, a bhí ag criticeoireacht na diagachta liobrálaí. Tháinig an nua-cheartchreidmheachas ar an bhfód, a bhí idir eatarthu idir an liobrálachas agus an bhunúsaíocht. B'é an diagaire Eilvéiseach Karl Barth an smaointeoir ba tábhachtaí de chuid an tsrutha seo. B'é a dhearcadh siúd go raibh na bunúsaithe sa mhícheart agus an dóigh a raibh siad ag áitiú go raibh an Scrioptúr fíor cruinn gan oiread is aon earráid amháin. San am céanna, áfach, bhí Barth den tuairim go raibh na liobrálaigh sa mhícheart agus iad ag tréigean an Bhíobla i bhfách leis an gcultúr daonna. Thaispeáin an Chéad Chogadh Domhanda, dar le Barth, nár leor an cultúr léannta leis an duine a choinneáil ar bhealach ceart na moráltachta, ó bhí daoine léannta cultúrtha ábalta ar a leithéid de chogadh a chur le chéile. Mar sin, b'fhearr filleadh ar an mBíobla mar fhoinse na moráltachta. Fuair smaointeachas nua-cheartchreidmheach Barth an-tacaíocht san Eoraip agus sna Stáit Aontaithe, áit a raibh sé á chraobhscaoileadh ag beirt diagairí mór le rá de phór Gearmánach, Reinhold Niebuhr agus Helmut Richard Niebuhr.
Scoilt na Soiscéalach ó na Bunúsaithe.
Sna 1940idí, bhí na bunúsaithe scarúnacha in achrann a chéile faoi cheist an scarúnachais féin. Bhí cuid acu den bharúil nach raibh sé chomh ciallmhar sin acu, i ndiaidh an iomláin, a gcuid eaglaisí féin a bhunú in áit a bheith ag obair laistigh de na sainchreidimh mhóra. Iad siúd a chloígh lena gcuid eaglaisí scarúnacha féin, choinnigh siad seanainm na mbunúsaithe freisin. An chuid eile acu, áfach, thréig siad an t-ainm sin, agus thosaigh siad ag tabhairt "soiscéalachas" ("evangelicalism") ar an rud a bhí idir lámhaibh acu féin. Chuaigh siad ar lorg comhoibriú leis na heaglaisí móra traidisiúnta, agus iad ag déanamh teanntáis do na baill cheartchreidmheacha de na sainchreidimh sin. B'iad Carl F.H. Henry agus Kenneth Kantzer fir mhóra na gluaiseachta soiscéalaí, agus baint ag Billy Graham, ní ba deireanaí, leis na soiscéalaigh. Cé go raibh dlúthbhaint ag na bunúsaithe scarúnacha agus ag na soiscéalaigh le chéile i gcónaí ó thaobh na heagraíochta agus na diagachta de, chuaigh an scoilt eatarthu go domhain. Bhí na scarúnaithe barúlach go raibh na soiscéalaigh ag tabhairt isteach don Chumannachas agus don Liobrálachas, nach raibh siad ag cáineadh peacaí pearsanta, cosúil leis na peacaí collaí, sách géar, agus go raibh siad róshantach sa measúlacht shóisialta agus intleachtúil le cath maith a chur ar son Íosa. San am céanna, bhí na soiscéalaigh inbharúla go raibh na scarúnaithe ag cur eagla agus coimhthíos ar na daoine leis an stiúir naimhdeach a bhí fúthu i leith na sochaí go léir taobh amuigh dá gcuid eaglaisí.
Ag Filleadh ar an Saol Saolta.
Bhí na bunúsaithe scarúnacha ar nós cuma liom i leith na polaitíochta ar dtús. Cé a rachadh le polaitíocht agus an domhan mór ag imeacht chun an donais cibé? B'fhearr fanacht siar agus cloí leis an seanchreideamh. Sna seachtóidí, áfach, thosaigh na scarúnaithe féin ag cur spéise i gcúrsaí polaitíochta arís. Bhí siad thar a bheith míshásta leis an gcuma a tháinig ar an tsochaí i ndiaidh na seascaidí, nuair a scaoileadh iomlán an scóid leis an gcollaíocht, mar shampla. Chuaigh siad i gcomhghuaillíocht le Críostaithe coimeádacha eile, agus iad ag iarraidh a smacht féin a chur i bhfeidhm ar na heaglaisí traidisiúnta. Sa deireadh thiar thall, d'éirigh an teorainn idir na bunúsaithe i mbunchiall stairiúil an téarma agus na Críostaithe coimeádacha eile sách doiléir.
An Bhunúsaíocht mar Fheiniméan.
Is minic a bhaintear úsáid an ghnáthmhasla as an bhfocal sin "bunúsaíocht" i mbriatharchathanna sna meáin chumarsáide agus sa díoscúrsa polaitiúil, go háirithe le tagairt a dhéanamh do gach sórt antoisceachais, cosúil le grúpaí nach bhfuil ach ag cur cuma an reiligiúin ar an náisiúnachas biogóideach Faisisteach atá idir lámhaibh acu. Mar sin féin, is féidir sainmhíniú níos cruinne ná sin a thabhairt ar an mbunúsaíocht. Gluaiseacht bhunúsaíoch atá i gceist, más gluaiseacht atá ann atá ag iarraidh filleadh ar fhoinsí an chreidimh, ar na prionsabail a bhfuil an creideamh féin bunaithe orthu. Thar aon rud eile, tagraíonn sé do shainghrúpaí reiligiúnda a choinníonn iad féin scartha ón ngrúpa ar tháinig siad as, toisc go bhfuil siad den tuairim go ndearna an bunghrúpa neamhshuim agus dearmad de na prionsabail bhunaidh, ar mhaithe le prionsabail nua, choimhthíocha, nach bhfuil ag teacht le dúchas an chreidimh chirt.
Creideann na bunúsaithe, mar sin, go gcaithfidh siad féiniúlacht ar leith a mhúnlú dóibh féin a bheadh bunaithe ar an gcreideamh. Ní hionann sin is a rá, áfach, go ndearcfaidís orthu féin mar scarúnaithe. Is dóchúla dóibh a cheapadh gurb é an pobal mór a thréig an reiligiún agus na fírinní bunaidh, agus gurb iad siúd na "scarúnaithe" - ní ag lorg scarúna ón mbunphobal atá siad féin, ach is é an bunphobal a fuair scarúint agus dealú ón bhfíor-reiligiún. Mar sin, tá tuiscint na mbunúsaithe ar an saol bunaithe ar an scrioptúr naofa céanna agus tuiscint an bhunphobail, ach thairis sin, cuireann na bunúsaithe caol orthu féin rialacha a leagan amach a chuirfeadh ar a gcumas an saol nua-aimseartha a chaitheamh de réir phrionsabail an scrioptúir gan truailliú ón tsaoltacht.
Níl coimhlint na mbunúsaithe agus na nua-aoiseach teoranta don Chríostaíocht amháin. Le fírinne, is féidir coimhlintí den chineál chéanna a aithint laistigh de go leor pobal reiligiúnda eile. Sna reiligiúin eile, is é an rud atá i gceist leis an mbunúsaíocht ná gluaiseacht atá ag iarraidh an seansaol agus an fhéiniúlacht reiligiúnda a chosaint ar an gcultúr idirnáisiúnta Iartharach. Beag beann ar an reiligiún áirithe a mbaineann siad leis, creideann na bunúsaithe go bhfuil a gcath ardtábhachtach, agus cor á chur i gcinniúint na hollchruinne féin acu. Ní hamháin go bhfuil foirceadal reiligiúnda ar leith á chosaint acu, thairis sin tá siad ag féachaint lena mbealach traidisiúnta maireachtála agus le slánú an anama mar choincheap a chosaint ar an tsaoltacht agus ar an díreiligiúnú nua-aimseartha. Is é an rud a thairgeann na gluaiseachtaí bunúsaíocha do lucht a leanúna ná saol rialta i bpobal dlúth a gcuireann an creideamh a dhiansrianta féin le gach gné de. Iad siúd a fhaigheann a leithéid de shaol tarraingteach, bíonn siad den tuairim nach bhfuil fíor-bheogacht ná féiniúlacht ar leith fágtha sa saol reiligiúnda seanbhunaithe, "oifigiúil".
An sciath chosanta a thógann na bunúsaithe timpeall orthu féin, ní hamháin go bhfuil sí ceaptha leis na reiligiúin choimhthíocha a choinneáil amuigh. Tá sé chomh tábhachtach céanna, ar a laghad, an leagan "truaillithe", comhaimseartha dá gcreideamh féin a chosc. I saol na Críostaíochta, is minic a deir na bunúsaithe go bhfuil siad "athshaolaithe", gurbh iad na Críostaithe a "chreideann sa Bhíobla", murab ionann agus Protastúnaigh an "phríomhshrutha", na "nua-aoisigh", na "Liobrálaigh", nach í an Chríostaíocht ach an "Eaglastaíocht" (Béarla: "Churchianity") a gcreideamh, dar leis na bunúsaithe. San Ioslam, tugtar "jama'at" ar na pobail bhunúsaíocha, pobail dhlútha de dhaoine atá sáite sa sítheád ("jihad"), is é sin, an streachailt naofa in aghaidh an chultúir Iartharaigh a chuireann faoi chois an fíor-Ioslam agus an cineál saol a d'ordaigh Dia mar dhlí, "shari'ah", do na fíréin. Sa Ghiúdachas, arís, dearctar ar na Giúdaigh "Haredi", nó na Giúdaigh atá "dílis don Tórá", mar bhunúsaithe. Cuireann na seicteacha seo an-bhéim ar chomh difriúil atá siadsan ó lucht leanúna na reiligiún eile, ach thairis sin, creideann siad gurb é a ndearcadh féin ar an saol an dearcadh "naofa", murab ionann agus dearcadh "saolta" an leagain oifigiúil den chreideamh. Bíonn na bunúsaithe ag fruiliú nua-earcaigh as a measc siúd a théann leis an leagan seanbhunaithe oifigiúil den chreideamh, agus iad ag áitiú orthu nach é sin an fíor-chreideamh údarásúil.
Is é tuairim a lán scoláirí go bhfuil na cineálacha éagsúla bunúsaíochta an-chosúil le chéile.
Altanna Creidimh na mBunúsaithe.
Creideann na bunúsaithe reiligiúnda gur tháinig an scrioptúr naofa go díreach ó dhia nó ó dhéithe a gcreidimh, focal ar fhocal. Tá an creideamh bunúsaíoch bunaithe ar an dá fhoirceadal gur chuir an dia nó na déithe a thoil nó a dtoil in iúl do na fáithe go cruinn, agus go bhfuil an toil sin curtha ar taifead go húdarásúil sa scrioptúr.
Ó ghlactar leis gurb é an scrioptúr briathar Dé, creideann na bunúsaithe nach bhfuil aon duine i dteideal an briathar sin a athrú, a chiall féin a bhaint as ná easaontú leis. Agus an méid sin ráite, is léir go bhfuil go leor difríochtaí idir na bunúsaithe difriúla. Mar shampla, creideann go leor bunúsaithe Críostaí sa tsaorthoil, is é sin, go bhfuil gach duine i dteideal a rogha féin a bheith aige, ach san am céanna, go bhfuil torthaí áirithe ag dul le roghanna áirithe. Tá an dearcadh taithneamhach ag a lán daoine toisc go bhfuil sé simplí: is féidir le cách an rud is mian leis a dhéanamh, ach iad siúd nach bhfuil ag urramú theagasc Dé, imreoidh Dia díoltas orthu, mura n-éirí siad as an bpeaca. Tá an méid sin soiléir ar na horduithe a thug Íosa sa Tiomna Nua i leith cheist an díoltais: "Is liomsa an díoltas, a deir an Tiarna", mar shampla. Tá creideamh na nGiúdach cosúil go leor, ach is é a ndearcadh siúd nach bhfuil sé mícheart díoltas a agairt.
An Bhunúsaíocht Chríostaí.
Iad siúd a thugann bunúsaithe Críostaí orthu féin, is dóigh leo gur cur síos cruinn é Scrioptúr Naofa na Críostaíochta ar stair an domhain agus an chine dhaonna. Is é an rud atá sa Tiomna Nua ná cúnant nua idir Dia agus an cine daonna, cúnant a chomhlíonann geallúintí an tSean-Tiomna ó thaobh an phlean de atá ag Dia slánú a thabhairt don chine dhaonna. Ó tá siad chomh muiníneach sin as an Scrioptúr, is dual dá lán Críostaithe Bunúsaíocha glacadh le himeachtaí an Scrioptúir mar lomlán na fírinne.
Is tábhachtach na dreamanna "litearthaíocha" agus na dreamanna bunúsaíocha sa chiall fhairsing a aithint thar a chéile. Mar a thugann an t-ainm le fios, creideann na "litearthóirí" gur chóir an Bíobla go léir a thuiscint focal ar fhocal. Is amhlaidh, áfach, gur aistriúcháin iad na Bíoblaí ar fad i dteangacha Eorpacha cosúil leis an mBéarla agus leis an nGaeilge, agus mar sin, ní dhéanann siad aithris focal ar fhocal ar an mbuntéacs. Mar shampla, cé go bhfuil Bíobla an Rí Séamas fileata go leor ina fhriotal, is minic a bhíonn sé sách deacair le tuiscint, agus an teanga chomh rúndiamhair agus atá. Is féidir do na litearthaithe freisin gan chreidiúint a thabhairt ach d'aon aistriúchán amháin den Bhíobla, cosúil le Bíobla an Rí Séamas. Ní mar sin a shíleann na bunúsaithe fré chéile, áfach, ach bíonn diagairí liobrálacha, mar shampla, ag milleánú na mbunúsaithe faoi léamh róliteartha ar an mBíobla.
Is gá cuimhne a choinneáil air gurb iomaí craiceann a chuir coincheap na bunúsaíochta de freisin i rith stair na Críostaíochta sna Stáit Aontaithe ó tháinig "The Fundamentals" i gcló. Iad siúd a bhí ina "mbunúsaithe" de réir na tuisceana comhaimseartha nuair a foilsíodh an tsraith leabhar sin, is iomaí duine acu nach dtabharfaí bunúsaí air inniu ar aon nós, cosúil le John Gresham Machen nó Benjamin Breckinridge Warfield.
An bhunúsaíocht Chríostaí mar a thuigtear an téarma inniu, is í is príomhghné di ná an scarúnachas sóisialta - an iarracht a dhéanann na bunúsaithe an tsochaí nua-aimseartha a ruaigeadh as a saol féin go hiomlán. I measc na rudaí a sheachnaíonn na bunúsaithe nó cuid acu, tá, mar shampla, aistriúcháin nua-aimseartha Bhíobla; biotáille agus drugaí; tobac; ceol nua-aimseartha (ceol nua-aimseartha Críostaí san áireamh ag a lán bunúsaithe); úsáid na n-ionstraimí ceoil sa teampall; damhsa; fir agus mná ag dul ag snámh in éineacht; éadaí nach dtaispeánann go soiléir cé acu bean nó fear atá ann; agus éadaí a thaispeánann go róshoiléir é.


Giúdachas Raibíneach.
I ndiaidh chódú an Talmuid, sna luathaoiseanna tar éis scrios an Dara Teampaill, sa bhliain 70 A.D., is ón Ghiúdachas Raibíneach nó 'Ghiúdachas na Raibithe' (Eabhrais: "Yehadut Rabanit" - יהדות רבנית) a shíolraíonn na cineálacha éagsúla den reiligiún Giúdach atá againn, sa lá atá inniu ann.
Tar éis scrios Iarúsailéim, bhí deireadh leis na searmanais sa Teampall, ionad lárnach na nGiúdach go dtí sin, agus an gcóras casta íobartach a ghabh leis. Is é a rinne na Raibithe ina dhiaidh sin ná an Giúdachas a fhorbairt agus é a chur in oiriúint don saol nua sa Phalaistín faoi réim na Rómhánach. Tháinig an Giúdachas Raibíneach chun cinn i measc na nGiúdach sa Diaspóra, idir an dara agus an séú céad A.D.. Chuir forbairt
an Torah ó Bhéal agus an Talmuid smacht ar léirmhíniú an scrioptúir Ghiúdach agus spreag sé cleachtadh reiligiúnach in éagmais an Teampaill,
Ba bhunphrionsabal dá gcóras reiligiúnach gur nocht Dia Torah Dúbailte dóibh – an Torah Scríofa.i. an Sean-Tiomna, agus an Torah ó Bhéal, is é sin na dlíthe a nochtadh ar Shliabh Shíonáí agus a tháinig anuas ó ghlúin go glúin gan aon athrú ó aimsir Mhaois go dtí ré na Raibithe.


An Talmúd.
a>, fóilió Tractate Berachot 2a. Tá againn sa Talmud (Eabhrai:: תַּלְמוּד talmūd " teagasc, foghliam", ón bpreamh lmd "teagasc, staidéar ") tráchtaireacht fhairsing ar an Mishnah, (cnuasach é seo de dhlíthe Giúdacha). Tá dhá leagan de ar fáil: leagan na Palaistíne ar cuireadh críoch leis timpeall na bliana 400 A.D., agus leagan na Bablóine a críochnaíodh timpeall na bliana 500 A.D.


An Mishnah.
Is cnuasach é an Mishnah de dhlíthe Giúdacha agus iad curtha in eagar i sé ‘ord.’ Ba é an Raibí Iúdá, Prionsa, a thiomsaigh é timpeall na bliana 200 A.D.


Seán Ua Cearnaigh.
Scríbhneoir Gaeilge é Seán Ua Cearnaigh. Tháinig sé chun saoil i dTiobraid Árann, ach tá cónaí air i Loch Garman inniu. D'fhoilsigh sé aistí faoi stair cheantar Loch Garman chomh maith le húrscéalta beaga soléite le haghaidh léitheoirí óga. Tá cuid mhaith de na húrscéalta suite i dtréimhse chorrach éigin i stair na hÉireann agus ábhar tírghráúil á phlé iontu. Tá stíl shoiléir nádúrtha aige agus bíonn a chuid leabhar oiriúnach go maith do na foghlaimeoirí fásta freisin.
Saothar.
Cearnaigh, Seán Ua
Cearnaigh, Seán Ua


Charles J. Kickham.
Náisiúnaí Éireannach agus scríbhneoir Béarla a bhí i Charles Joseph Kickham. Rugadh i Muileann na hUamhan, Contae Thiobraid Árann é ar an 9 Bealtaine 1828 agus fuair sé bás ar an gCarraig Dhubh in aice le Baile Átha Cliath ar an 22 Lúnasa 1882. Ghlac sé páirt in éirí amach na bliana 1848 in Éirinn agus bhí sé ina bhall de Bhráithreachas na Poblachta. Sa bhliain 1865, rug na Sasanaigh air, agus gearradh daorbhroid ceithre bliana déag dó. Níor chaith sé ach ceithre bliana sa phríosún, ach ina dhiaidh sin, bhí a shláinte curtha ó mhaith ar fad, cé go raibh sé páirteach i saol polaitiúil na náisiúnaithe go deireadh a shaoil.
Scríobh sé trí úrscéal faoi shaol na ndaoine bochta faoin tuath, mar atá, "Knocknagow", "Sally Kavanagh", agus "For the Old Land". Chuir Máirtín Ó Cadhain Gaeilge ar an dara ceann acu.
Kickham, Charles J.
Kickham, Charles J.
Kickham, Charles J.
Kickham, Charles J.


Peadar O'Donnell.
Scríbhneoir Béarla agus gníomhaí polaitiúil, idir Phoblachtach agus Mharxach, a bhí i bPeadar O'Donnell ("Peadar Ó Domhnaill" an leagan lán-Ghaeilge dá ainm, ach is é an leagan measctha a d'úsáid sé féin). Rugadh sa Chlochán Liath i dTír Chonaill ar an 22 Feabhra 1893 é, agus fuair sé bás ar an 13 Bealtaine 1986. Bhí sé ina eagraí do Cheardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothair na hÉireann agus throid sé i gCogadh na Saoirse. Nuair a tháinig scoilt na nÓglach agus scaradh na gcompánach, thogair sé buille a bhualadh ar son na Poblachta, in aghaidh na Saorstátairí. Bhí sé ar duine acu siúd a shealbhaigh na Ceithre Cúirteanna, agus cimíodh é go gairid i ndiaidh bhombardú an árais sin. Chaith sé an chuid ba mhó de bhlianta an chogaidh chathartha i bPríosún Mhuinseo, agus i ndeireadh an chogaidh, chaith sé 41 lá ar stailc ocrais.
Nuair a scaoileadh saor leis an Dálach, chuaigh sé le polaitíocht i Sinn Féin, agus é ag iarraidh na Poblachtaigh a stiúradh i dtreo an tSóisialachais. Níor éirigh leis, agus ó nár éirigh, bhunaigh seisean agus lucht a leanúna an Chomhdháil Phoblachtach sa bhliain 1934. Throid sé i gCogadh Cathartha na Spáinne freisin, agus d'fhruiligh sé Poblachtaigh chlé eile in Éirinn le páirt a ghlacadh sa chogadh sin, Proinsias Ó Riain ina measc.
I ndiaidh na 1940idí, d'éirigh sé as an bpolaitíocht de réir a chéile, agus chaith sé a dhúthracht lena chuid oibreacha liteartha. Bhí sé ina eagarthóir ar "The Bell" sna blianta 1946-54.
Bhí aithne phearsanta aige ar Shéamus Ó Grianna agus ar Sheosamh Mac Grianna. Ba é Seosamh a d'aistrigh dhá leabhar leis go Gaeilge. Bhí an teanga ag an Dálach féin, cé nár bhain sé úsáid liteartha aisti.
Tagairtí.
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar
O'Donnell, Peadar


Patrick Swayze.
Aisteoir, damhsóir agus cumadóir ceoil ab ea Patrick Wayne Swayze, a rugadh ar an 18 Lúnasa, 1952 i Houston, Texas agus a fuair bás ar an 14 Meán Fómhair, 2009. Damhsóir bailé a bhí ann, sular bhain sé cáil domhanda amach le páirteanna sna scannáin móra "Dirty Dancing" agus "Ghost", agus mar Orry Main sa tsraith Mheiriceánach "North and South". Bhí sé breoite le tamall le h-ailse sa phaincréas. Bhí sé pósta leis an aisteoir Meiriceánach Lisa Niemi, ach ní raibh aon pháistí acu.
Tar éis an t-iomrá mór a bhain sé amach leis na mór-scannáin seo, ní raibh sé a dhéanamh amhlaidh ina chuid oibre as seo amach. B'ábhar frustrachais é seo dó go dtí deireadh a shaoil.


Beach Gaelic.
Cluiche is ea Beach Gaelic. Is í an pheil Ghaelach bunús Beach Gaelic, ach is ar ghaineamh tirim a imrítear na cluichí.
An cluiche.
Tá an Beach Gaelic cosúil leis an ngnáthpheil, ach tá roinnt difríochtaí ann freisin. Mar shampla, ní mhaireann cluiche ach fiche noiméad, agus úsáidtear páirc imeartha níos lú.
Stair.
Eagraíodh an chéad chomórtas i Long Beach, Nua Eabhrac, sa bhliain 2004. Sa bhliain 2008 a imriodh an chéad chomórtas san Eoraip, i Nantes na Briotáine. Imrítear Beach Gaelic i dtíortha eile san Eoraip anois freisin, mar shampla san Ísiltír.


Entente Gaélique de Haute-Bretagne.
Club de chuid Chumann Lúthchleas Gael sa Bhriotáin is ea Entente Gaélique de Haute-Bretagne.
Cuid de chlub U.S. Liffré i Liverieg, Il-ha-Gwilen, atá ann.
Championnat de Bretagne.
2005/2006 - Curaidh na Briotáine (ag imirt faoin ainm Sens de Bretagne)


Rennes Ar Gwazi Gouez.
Club de chuid Chumann Lúthchleas Gael sa Bhriotáin is ea Rennes Ar Gwazi Gouez. Is i Roazhon (Briotáinis) nó Rennes (Fraincis) atá Ar Gwazi Gouez lonnaithe.
Stair.
Bunaiodh Ar Gwazi Gouez sa bhliain 1998, agus d'imir siad a chéad chluiche i gcoinne Brest. B'Éireannaigh iad formhór na mball ar dtús ach is iomaí imreoir Briotánach atá ann anois.
Sa bhliain 2007, bhuaigh na Gouez an Shield i Sraith na hEorpa tar éis dóibh comórtais Maastricht agus Barcelone a bhuachan.
Ainm.
Ciallaíonn an frása Briotáinise "Ar Gwazi Gouez" "Na Géanna Fiáine". Seo tagairt do na hÉireannaigh a d'fhág a dtír dhúchais agus a throid ar son na Fraince nuair a briseadh ar na Gaeil i gCath na Bóinne.


Paris Gaels GAA.
Is club de chuid Chumann Lúthchleas Gael i b Páras na Fraince é Paris Gaels GAA.
An club.
Bunaíodh Paris Gaels i mí Aibreáin 1995. Imrítear peil, iomáint agus camógaíocht sa chlub.


Peil Ghaelach sa Fhrainc.
Imrítear peil Ghaelach sa Fhrainc faoi stiúir an "Fédération Française de Football Gaélique". Tá an chuid is mó de na clubanna sa Bhriotáin agus i gcathracha móra, mar shampla Páras, Lyon, Nice agus Clermont-Ferrand. Ar dtús, b'Éireannaigh iad formhór na n-imreoirí, ach is iomaí imreoir Francach atá ann anois, go mór mór sa Bhriotáin.
Le championnat de Bretagne.
Sa bhliain 2005 a tháinig Craobh na Briotáine ar an bhfód.
Le championnat de France.
Imrítear craobh na Fraince gach bliain. Glacann foirne na Fraince, chomh maith le foirne as Geirsí agus Geansaí, páirt sa chomórtas.
Imríonn an dá fhoireann is fearr sa chéad roinn i Sraith na hEorpa.


Casúr.
Is uirlis é casúr a bhaintear feidhm as chun rudaí a bhualadh, tairní ach go háirithe. Bíonn ceann agus cos air. Buailtear rudaí leis an gceann agus beirtear greim ar an gcos. "Ord" a ghlaotar ar chasúr mór chun rudaí a thuargaint.


Ord.
Casúr mór is ea ord. Bíonn ceann mór trom agus cos fada air. Baintear feidhm astu chun rudaí troma nó rudaí móra, amhail clocha nó ballaí, a thuargaint. Beirtear greim air leis an dá lámh.


Tairne.
Dealga déanta de miotal is ea tairní. Buailtear isteach in adhmad nó ábhair eile iad chun iad a cheangailt nó iad a fháscadh le chéile nó iad a choimeád socair. Bíonn bior ar bharr an tairne ionas gur féidir é a sháigh isteach go furasta. Bíonn ceann leathan air ionas gur féidir iad a bhualadh go furasta le casúr.


Toireasc.
Is uirlis é toireasc le faobhar géar a bhaintear feidhm as chun rudaí a ghearradh. Baintear feidhm as toirisc chun crainn, adhmad, clocha, miotal agus ábhair eile a ghearradh. Baineann siúinéirí agus tógálaithe feidhm as toirisc chun rudaí a thógáil.


Adhmad.
Is é adhmad an t-ábhar a fhaightear nuair a leagtar agus nuair a scamhtar crainn. Baintear feidhm as adhmad mar bhreosla agus mar ábhar tógála. Is an t-ábhar tógála is fearr ar domhan é. Baintear feidhm as chun tithe a thógáil mar aon leis na troscáin agus trealamh a bhíonn istigh.


Clúidín.
Clúidín aon uaire ar oscailt.
Cineál éadaí a chuirtear ar leanaí agus ar dhaoine fásta chun mún agus cac a bhailiú is ea clúidín. Chomh luath is atá an clúidín salach nó fliuch, ní mór é a bhaint nó bíonn bruth clúidín ar an leanbh.


Ceol '08.
Albam de cheol as Gaeilge é Ceol '8, a bhí seolta amach ag an eagraíocht Éireannach Seachtain na Gaeilge i Mí an Mhárta, 2008. Seoltar albam lán-Ghaeilge gach bhliain i rith na seachtaine, agus tugtar an t-airgead ar fad a thuilltear don charthanacht Concern.
Cumann na ceoltóirí amhrán as Gaeilge, nó déanann siad aistriúchán ó amhrán éigean as Béarla. I measc na ceoltóirí cáiliúla a ghlac páirt sa bhliain seo ná Mundy, The Walls, Jack L, Delorentos agus Des Bishop lena leagan Gaeilge den rap-rian 'Jump Around' le House of Pain ('Léimigí Thart').


Scalaí.
Is Scalaí an foirm Gaeilge den sloinne Scally. Is sloinne Éireannach é.
Bunús.
Bhí an sloinne bunaithe i gContae na hIarmhí agus tá a lán malairtí ar an ainm lena n-áirítear Scully, Skelly, O'Scully, Scullin agus Scullane.
Malairtí.
Is é O'Scolaidhe an chéad foirm den tainm.
Chuaigh clann Scully go dtí an Mhumhan nuair a bhí siad faoi bhrú ó na Angla-Normannaigh. D'fhan brainse amhán í gThiobraid Árann Thuaidh agus bhog an brainse eile go dtí deisceart an chontae.
Tá an foirm Skelly coitianta i gContae Ros Comáin agus Contae an Iarmhí.
Eisimirce ó Éirinn.
Chuaigh a lán teaghlaigh ar imirce go dtí Mhericeá agus An Bhreatain nuair a bhí an An Gorta Mór ar siúl. Bhí an clann Scally i measc na chéad imircigh a d'fhág Eireann. Idir 1800 agus 1870, chuaigh a lán baill den chlann go dtí Philadelphia.


BBC Thuaisceart Éireann.
Is é BBC Thuaisceart Éireann (Béarla: "BBC Northern Ireland") an craoltóir teilifíse agus raidió is mó i dTuaisceart Éireann.
Ceann de réigiúin an BBC is ea BBC Thuaisceart Éireann, chomh maith le Wales sa Bhreatain Bheag agus Scotland in Albain. Tá 700 duine fostaithe acu i mBéal Feirste.
Gaeilge.
Tá Roinn na Gaeilge ag BBC Thuaisceart Éireann agus tá cláir theilifíse i nGaeilge acu freisin. Ar BBC Raidió Uladh tá clár laethúil i nGaeilge agus ar suíomh BBC tá rogha Gaeilge.


Didoko.
Baile agus "commune" is ea Didoko sa Chósta Eabhair. Tá sé suite i ndeisceart na tíre i "département" Divo, Région du Sud-Bandama. Is é baile Didoko príomhbhaile commune Didoko.


Pittsburgh.
Tá Dún Phitt nó Pittsburgh suite i gContae Allegheny, Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ainmníodh Pittsburgh sa bhliain 1758 in onóir William Pitt, an státaire Sasanach a bhunaigh Pennsylvania. Tá Ollscoil Pittsburgh suite sa chathair. Tá 334,563 duine ina gcónaí in Pittsburgh.


Inis Bó Finne (Contae Dhún na nGall).
Tá Inis Bó Finne suite i nGaeltacht Thír Chonaill, dhá chiliméadar go leith amach ó chósta Chontae Dhún na nGall, idir Toraigh agus Machaire Rabhartaigh. Níl ach 300 acra (120 heictéar) ann. Treigeadh Inis Bó Finne den chéad uair sna seachtóidí, do mhíonna an gheimhridh amháin, agus théadh daoine ar ais chun an oileáin san earrach. Tá cónaí ar thuairim is 36 duine ann.. Nil teach tábhairne nó siopa ar bith arnn. Téánn báid isteach agus amach, ach níl seirbhís fharrantóireachta rialta ann.
Tá oileáin eile ann a bhfuil an t-ainm céanna orthu, mar shampla, ceann amháin acu gar do chósta na Gaillimhe atá i bhfad níos mó.
Ainm.
De réir na seanscéalta, chonacthas bó fhionn nuair a nochtadh Inis Bó Finne Thír Chonaill den chéad uair. Dar leis na saineolaithe, tá baint idir an bhó fhionn seo agus Boand, an bandia a thug a hainm d'abhhainn na Bóinne. Bhí sí pósta le dia uisce, Neachtán, a bhfuil baint aige le Neptunus na Rómhanach. Is iomaí scéal faoi na ba atá le fáil i mbéaloideas an cheantair. Mar shampla, tá scéalta i seanchas Ghaeltacht Thír Chonaill a bhaineann le bó darbh ainm an Chrúbach agus leis an nGlas Gaibhleann.
Stair.
Ní léir cathain a chuir daoine fúthu in Inis Bó Finne den chéad uair, ach is cinnte go raibh daoine ina gcónaí i dToraigh agus in Inis Dhubhthaigh (idir Machaire Rabhartaigh agus Inis Bó Finne) le linn Luathré na Críostaíochta. Is dócha gur chuir manaigh fúthu in Inis Bó Finne chomh maith, nó ar a laghad gur úsáid siad an talamh le barra a shaothrú no le hainmhithe a chothú.
Sa bhliain 1901, de réir an daonáirimh, bhí 149 duine ina gcónaí in Inis Bó Finnne agus seachas cúpla duine ón mhórthír, ní raibh ach sé cinn de shloinnte ann: Mac Colla, Mac Fhionnlaoich, Ó Fearaigh, Mac Aoidh, Ó Briain agus Mac Phaidín. Bhí Gaeilge ag gach duine acu agus bhí Béarla ag cuid mhaith díobh fosta. Bhí cónaí orthu sa sráidbhaile beag atá suite in oirdheisceart an oileáin. Sráidbhaile iascaireachta agus talmhaíochta a bhí ann. Tá na tithe ann fós, ach ó na seachtaidí níor chónaigh duine ar bith san oileán le linn an gheimhridh. Bíonn daoine ina gcónaí ann i rith an tsamhraidh, áfach, agus tá iarracht ag dul ar aghaidh daoine a lonnú ann go lán-aimseartha arís.
Cuairteoirí.
Tugann go leor turasóirí cuairt ar Inis Bó Finne le taitneamh a bhaint as na haillte maorga, na tránna bána gainmheacha, uaimheanna Thóin na Maoille Móra agus na radhairc ar Thoraigh, ar an Eargail agus ar chósta Thír Chonaill. Bíonn siad ag tarraingt ar áirse nó stua nádúrtha ar a dtugtar Scoilt an Droichid fosta, agus ar an Charraig Bhán i lár an oileáin, a bhfuil baint aici le miotas na Bó Finne. Téann daoine eile chun an oileáin le fairtheoireacht éan a dhéanamh. Is iomaí saghas éin atá le feiceáil san oileán, an traonach agus an cadhan ina measc. Áit mhaith síolrúcháin don traonach is ea Inis Bó Finne. Ní bhíonn creachadóirí ag bagairt ar na traonaigh óga agus iad ar nead ar an talamh nó i ngeadán neantóg.


Stothóg.
Clúmh a fhásann sa ghabhal is ea stothóg. Dé ghnáth bíonn sé catach. Fásann sé ar choirp fhir agus mhná.


Anas.
Áthán fearga An t-anas baineann.
Is gola nó poll sa chorp é an t-anas atá lonnaithe i lár na tóna, i scoilt an mháis le bheith beacht. Scaoiltear cac agus broimeanna as. Sáitear an bod ann nuair a bhíonn comhriachtain tóin ar siúl. Tá matán iata ag an anas, a choimeádann an gola dúnta fórmhór den am agus a osclaíonn é nuair is gá cac a dhíbirt.


Corcán.
Soitheach is ea corcán a bhaintear feidhm as chun bia a bhruith ann. Déantar de mhiotal iad mar chaithfear iad a théamh agus ní mhairfeadh ábhair eile.


Túlán.
Soitheach is ea túlán (nó citeal) a bheirítear uisce ann. Is soitheach faoi leith é chun an t-uisce a bheiriú ann i gcóir tae nó caife nó chun uisce te a dhoirteadh ar mhullach glasraí nó feoil chun iad a bhruith. Is féidir an t-uisce a théamh trí aibhléis nó trí bhreosla a dhó agus ligeant don teas an túlán agus an t-uisce istigh ann a théamh.


Benetice (Světlá nad Sázavou).
Is baile beag é Benetice in aice leis an baile Světlá nad Sázavou i reigiún Vysočina i bPoblacht na Seice.
Bhí monarcha gloine i Benetice. Níl sé ann anois, ach roinnt ainmneacha áitiúla na n-áiteanna atá díorthaithe ó na codanna den mhonarcha gloine mar ainm "Na sušírnách" nó "Sklárenský rybník" (ainm an Locháin). Tá campa caitheamh aimsire in Benetice. Bhí sé in úsáid mar champa ceannródaí (pioneers bhí daoine eagraíodh i grúpa amháin i bPoblacht na Seice) agus úsáideadh é do dhaoine óga as an Ungáir, as an bPolainn, agus as an nGearmáin.
Fásann teile ar glas sráidbhaile Benetice. Bhí sé curtha i 1945.
Is féidir caisleán Lipnice a fheiceáil ón Benetice.


Curiarrachtaí Domhanda Guinness.
Leabhar tagartha is ea Curiarrachtaí Domhanda Guinness, a fhoilsítear go bliantúil. Cuimsíonn sé bailiúchán de curiarrachtaí atá aitheanta go h-idirnáisiúnta, i ngach saghas réimse ó éachtaí daonna go dtí an gnéithe an dúlra.
Stair.
Tá curiarracht ag an leabhar féin - an tsraith leabhar is mó díol riamh. B'é Sir Hugh Beaver, stiúrthóir bainistíochta Guinness a chéadcheap an smaoineamh agus é amuigh ag fiach taobh le Abhainn na Sláine i gContae Loch Garman ar an 4 Bealtaine 1951. Bhí argóint ar siúl idir eisean agus ball eile den ghrúpa faoin éanlaith ghéim is sciobtaí - an chearc fhraoigh nó an feadóg bhuí. Shocraigh sé go raibh gá le cuntas ceart a bheith ann chun a leithéid de cheisteanna a fhreagairt.
Eisíodh an chéad eagrán ar an 27 Lúnasa 1955, agus bhí sé ag barr liosta na leabhair is mó díol in am do Nollaig na bliana sin.
Thugtaí an teideal Leabhar Curiarrachtaí Guinness air suas go dtí an bhliain 2000.


Mias.
Is cineál soitheach é mias chun bia a dháileadh.


Taephota.
Soitheach faoi leith is ea taephota (nó corcán an tae nó ruacan freisin). Is ann a fhliuchtar tae. Caithtear duilleoga tae ann agus anuas orthu sin, doirtear uisce beirithe. Bíonn barr air chun an t-uisce a choimeád te agus an gal a choimeád ann. Bíonn feadán ar an dtaobh ar a ghlaotar gob. Doirtear an tae amach an gob. Is cré-earra taephota de ghnáth. Déantar le cré iad. Ní seolann cré-earraí teas, cé go mbíonn an taephota te nuair a bhíonn sé lán de tae te. Déantar de mhiotal iad freisin. Is féidir taephota a bheith beag nó mór. Is féidir toilleadh beag nó mór a bheith acu. Is féidir ceann a fháil atá oiriúnach i gcóir tae do dhuine amháin nó ceann mór le toilleadh mór atá in ann tae a dháileadh ar bhreis is 30 daoine.


An Téaváin.
Oileán in aice le cósta thoir theas na Síne is ea an Téaváin, nó "Formósa", mar a thugadh na Portaingéalaigh air fadó - "oileán álainn" is brí le "ilha formosa" na Portaingéilise. Tá Oileán na Téaváine 394 chiliméadar ar fad agus 144 chiliméadar ar leithead, agus é scartha ó mhórthír na Síne ag Caolas na Téaváine, 180 ciliméadar ar leithead.
Tá oileáin mhóra na Seapáine suite soir ó thuaidh ón Téaváin. Ag dul soir ón Téaváin, tiocfaidh muid ar Oileáin Ryukyu, ar cuid den tSeapáin iad chomh maith. Na hOileáin Fhilipíneacha, arís, tá siad laisteas den Téaváin.
Stádas Polaitiúil na Téaváine.
Is é stádas polaitiúil na Téaváine inniu ná gurb ionann an t-oileán (in éineacht le roinnt oileán beag ina timpeall) agus Poblacht na Síne, poblacht a mhaíonn gurb í an t-oidhre ceart don stát a bhí ag rialú na Síne sular bhuaigh na Cumannaigh an cogadh cathartha sa bhliain 1949. Maidir le rialtas Dhaonphoblacht na Síne ar an mórthír, áfach, is é a dtuiscint ar an scéal nach bhfuil sa Téaváin ach cúige de chuid na Síne a bhfuil lucht ceannairce ina sheilbh.
Ní hionann, go beacht, an Téaváin agus Poblacht na Síne, nó tá an Phoblacht sin i seilbh roinnt oileán beag timpeall na Téaváine, go háirithe Oileáin Penghu, nó na "Pescadores" ("Oileáin na nIascairí"), mar a thug na Portaingéalaigh orthu. Thairis sin, baineann an tOileán Glas nó "Lü Dao" agus Oileán na Magairlíní nó "Lan Yu" leis an Téaváin.
Tá sé ina chnámh mhór spairne i bpolaitíocht na Téaváine, cé acu ba chóir don oileán an ficsean oifigiúil faoi "Phoblacht na Síne" a choinneáil i bhfeidhm nó poblacht neamhspleách ar leith a ghairm den Téaváin. Iontas na n-iontas, tá rialtas na Daonphoblachta níos sásta leis na cúrsaí mar atá siad. Is fearr leosan na Téavánaigh a bheith ag dearcadh orthu féin mar "chineál" Sínigh, ná ag dul le náisiúntacht ar leith, agus dá bhfógródh an Téaváin neamhspleáchas mar Phoblacht na Téaváine, thabharfadh arm na Síne Cumannaí ionsaí ar an oileán ar an toirt, mar is eagal le muintir na Téaváine.
Na Teangacha.
Is í an tSínis an teanga is mó a labhraítear sa Téaváin inniu, ach ar ndóigh, ní aon teanga amháin í. Úsáideann na Téavánaigh leagan den Mhandairínis mar theanga chaighdeánach, cosúil le muintir na mórthíre, ach ní bhíonn an Mhandairínis ó dhúchas acu. An chuid is mó acu, labhraíonn siad an teanga ar a dtugtar "Téaváinis" (a dtugtar Hoclais na Téaváine uirthi chomh maith) go minic. Leagan den chanúint "Min Nan" atá ann go bunúsach - canúint a labhraítear i ndeisceart Chúige Fujian sa mhórthír freisin. Is minic a dhearctar ar chainteoirí na canúna seo mar ghrúpa eitneach ar leith, dream ar a dtugtar "Hoklo". Thairis sin, tá an chanúint "Hakka" ag mionlach mór de na Téavánaigh, canúint a bhíonn á labhairt i bpobail bheaga scartha ar fud dheisceart na Síne.
Labhraítear teangacha Formósacha sa Téaváin chomh maith - teangacha beaga a bhfuil gaol acu leis na teangacha Malae-Pholainéiseacha, cosúil leis an Tagálaigis, an Indinéisis, an Mhalaeis agus an Mhaorais, mar shampla. Tá na teangacha Formósacha ag géilleadh don tSínis go géar gasta, áfach, agus cé go bhfuil rialtas na Téaváine ag iarraidh iad a athbheochan sna scoileanna inniu, ní féidir mórán athrú a aithint ar an gcuma atá ar an scéal.
An Pholaitíocht.
Is é is cúis leis an "neamhspleáchas" "de facto" atá ag an Téaváin inniu ná gur éalaigh cinnirí Pháirtí Náisiúnta na Síne, nó "Guomindang", ón mórthír go dtí an t-oileán nuair a bhris na Cumannaigh an cogadh cathartha orthu sa bhliain 1949. Ba é cinnire finscéalach Guomindang, Chiang Kai-shek (Jiang Jieshi), a bhí i gceannas orthu. Ina dhiaidh sin, ba é an páirtí sin a bhí ag rialú na Téaváine le lámh láidir - deachtóireacht aon pháirtí a bhí ann, cosúil leis an tSín Chumannach sa mhórthír, ach le fírinne is leis na deachtóireachtaí i Meiriceá Laidineach is fearr í a chur i gcomparáid. Bhí an dlí míleata i bhfeidhm ar an tír, agus na cearta daonna faoi leatrom. Thairis sin, ní raibh lucht leanúna Guomindang in ann airgead an stáit agus airgead an pháirtí a aithint thar a chéile.
D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo. Thart ar lár na n-ochtóidí, thosaigh an tUachtarán Chiang Ching-kuo - mac Chiang Kai-shek - leasuithe daonlathacha a chur i bhfeidhm, agus cheap sé Lee Teng-hui mar leas-Uachtarán. Téavánach go smior a bhí i Lee - is é sin, níor tháinig a mhuintir go dtí an t-oileán sa bhliain 1949. Comhartha eile daonlathais a bhí ann, nó bhí na Téavánaigh go mór faoi leatrom ina dtír féin ag deachtóireacht Guomindang. Sa bhliain 1987, bunaíodh an chéad pháirtí eile seachas Guomindang - an Páirtí Daonlathach Forásach.
De thoradh na staire seo, is í an deighilt is tábhachtaí i bpolaitíocht an oileáin inniu ná an teannas idir an campa "gorm" (Guomindang agus na páirtithe a thacaíonn leis) agus an campa "uaine" (na Daonlathaigh Fhorásacha agus na páirtithe a thacaíonn leo). Cuireann an campa gorm béim ar an uile-Shíneachas, ar an Mandairínis, ar an t-aon chultúr Síneach amháin, agus é ag dréim le hathaontú na Síne - is é sin, aontú na Téaváine leis an gcuid eile den tSín. Is é an campa uaine a gcampa siúd a dteastaíonn uathu neamhspleáchas "de jure" a bhaint amach don Téaváin, agus cuireann siad béim ar chultúr an oileáin féin agus ar an Téaváinis mar theanga ar leith.
Stair.
Zeelandia, príomh-bhunáit na nOllannach i ndeisceart na Téaváine, sa bhliain 1635
Tá áitreabh daonna éigin sa Téaváin le tríocha éigin míle bliain anuas, ach níor tháinig sinsir na "mbundúchasach" Téavánach (is é sin, a sinsir siúd a labhraíonn na teangacha Formósacha) go dtí an t-oileán ach timpeall ar cheithre mhíle bliain ó shin. Níor thosaigh na Sínigh ag cur fúthu san oileán roimh an 15ú haois AD, agus le fírinne, ba iad na hEorpaigh a chuidigh leis na Sínigh an Téaváin a mhíntíriú.
Ba iad na Portaingéalaigh a bhaist an t-ainm "Formósa" ar an oileán sa bhliain 1544, ach ba iad na hOllannaigh ba túisce a bhunaigh stáisiún trádála sa Téaváin, sa bhliain 1624. Thosaigh siad ag iompórtáil lucht oibre ó mhórthír na Síne, agus chuir a lán de na hoibrithe seo fúthu ansin go seasta. Go gairid ina dhiaidh sin, chuaigh na Spáinnigh i dtír i dtuaisceart an oileáin, agus d'fhorghabh siad an chuid den oileán ina bhfuil cathair Keelung inniu. Sa bhliain 1642, áfach, chuir na hOllannaigh agus a gcuid comhghuaillithe dúchasacha ruaigeadh ar na Spáinnigh as an oileán.
B'éigean do na hOllannaigh glanadh amach leo sa bhliain 1662, nuair a d'fhorghabh an t-aimiréal Síneach Koxinga é. San am seo, bhí na Manchúraigh díreach ag cur deiridh le rítheaghlach Ming sa tSín, agus theastaigh ó Koxinga bunáit a chur ar bun sa Téaváin do lucht leanúna Ming. D'éirigh leis na Manchúraigh, áfach, oidhre deireanach an rítheaghlaigh a mharú. Mar sin, níor fhéad Koxinga ach stát neamhspleách a dhéanamh den Téaváin - Ríocht Tungning, mar a thugtaí air. Fuair Koxinga bás go gairid tar éis dó an stát a bhunú, ach mhair an ríocht go dtí an bhliain 1683, nuair a tháinig an t-Aimiréal Shi Lang ó Dheisceart Fujian le cabhlach mór cogaidh chun an t-oileán a ghabháil don tSín, a bhí á rialú ag rítheaghlach Manchúrach Qing anois. Ina dhiaidh sin féin, mhair na húdaráis Shíneacha go ceann i bhfad ag iarraidh na bundúchasaigh agus na foghlaithe mara san oileán a chloí, agus na Sínigh ón mórthír ag tonnadh isteach le cur fúthu sa Téaváin. Cosúil leis na hIndiaigh san Iarthar Fiáin bhí na bundúchasaigh ag cur ar a son in aghaidh na muintire isteach, agus bhí cathanna móra ann.
Sna blianta 1894-5 bhí cogadh á chur idir an Fhrainc agus an tSín, agus cathanna á gcur in Oileáin Penghu agus i dtuaisceart na Téaváine. D'fhorghabh na Francaigh Keelung, baile cuain Taipei, ar an 1 Meán Fómhair 1894, ach cúpla lá ina dhiaidh sin briseadh cath mór orthu in Tamsui. Bhí na Francaigh in ann roinnt cathanna a bhuachan fós, ach mar a d'iompaigh na cúrsaí amach ní raibh rath i ndán dá bhfeachtas timpeall Keelung, agus sa deireadh b'éigean dóibh glanadh leo as Keelung agus Oileáin Penghu.
Sa bhliain 1885 rinneadh cúige inti féin den Téaváin - roimhe sin, ní raibh inti ach cuid de chúige Fujian. Sna sálaí ag an athrú stádais seo tháinig oibreacha móra forbartha, agus cuma nua-aimseartha á cur ar an Téaváin. Cuireadh seirbhísí poist ar bun san oileán, agus gearradh an chéad iarnród chomh maith.
Sna blianta 1894-5, áfach, chuir an tSín agus an tSeapáin cogadh ar a chéile, agus ba é toradh an chogaidh go ndeachaigh an Téaváin agus oileáin Penghu ó lámh na Síne go lámh na Seapáine. Iad siúd sa Téaváin ar rogha leo fanacht ina ngéillsinigh Shíneacha fágadh spás dhá bhliain acu lena gcuid maoine saolta san oileáin a dhíol agus cur fúthu ar an mórthír. Ní mó ná sásta a bhí na Téavánaigh leis an gconradh síochána seo - Conradh Shimonoseki - agus ar an 25 Bealtaine 1895, d'fhógair dornán státseirbhíseach ardchéimíochta Síneacha poblacht den Téaváin le muintir an oileáin a spreagadh chun frithbheartaíochta in aghaidh na Seapánach. Chuir na Seapánaigh ceannairc na "bpoblachtánach" faoi chois le lámh láidir, agus níor mhair an phoblacht oiread is leathbhliain, nó tháinig deireadh léi i Mí Dheireadh Fómhair na bliana céanna. Ní raibh poblacht cheart ann ach an oiread: na státseirbhísigh a bhunaigh í, bhí siad ag iarraidh cumhacht Impire na Síne a athbhunú san oileán seachas neamhspleáchas a bhaint amach don Téaváin.
Bhí na Seapánaigh ag caitheamh go garbh gairgeach le muintir na Téaváine idir Shínigh agus bhundúchasaigh, ach ón taobh eile de ní féidir a rá gur tíorántacht gan mhaith a bhí idir lámhaibh acu. A mhalairt ar fad rinne siad a lán leis an oileán a thabhairt chun nua-aimsearthachta. Ghearr siad tuilleadh iarnród agus bóithre, agus d'fhorbair siad an córas scolaíochta. Chuir na Seapánaigh deireadh le sealgaireacht na gceann san oileán freisin. Bhí tionscal na ríse agus an tsiúcra ag dul i méadaíocht, agus sa bhliain 1939 bhí an Téaváin ar an seachtú táirgeoir siúcra ba mhó ar an domhan.
San am chéanna bhí na Seapánaigh ag cogaíocht go brúidiúil le frithbheartaíocht mhuintir an oileáin a chloí. Ar dtús ba iad na treallchogaithe Síneacha a bhí á dtroid acu, agus ina dhiaidh sin, chrom siad ar na bundúchasaigh sna sléibhte a thabhairt chun síochána. Ba é ceannairc na treibhe úd "Seediq" i Wushe an teagmháil ab fhuiltí idir na Seapánaigh agus na Téavánaigh dhúchasacha. Mharaigh na "Seediq" 130 Seapánach i sráidbhaile Wushe ar an 27 Deireadh Fómhair 1930, agus maraíodh breis is míle "Seediq" nuair a tháinig na saighdiúirí Seapánacha ag imirt díoltais ar an treibh.
Timpeall na bliana 1935 thosaigh na Seapánaigh ag tabhairt mhuintir na háite chun Seapánachais: chaithfidís cuma na Seapáinise a chur ar a gcuid ainmneacha agus Seapáinis a fhoghlaim is a labhairt le chéile, oiread agus ab fhéidir. Nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh fiche míle Téavánach sna saighdiúirí i bhfórsaí armtha na Seapáine. Mar shampla, bhí deartháir le Lee Teng-hui (polaiteoir Téavánach arbh é Uachtarán na Téaváine é sna blianta 1988-2000) ina shaighdiúir Seapánach le linn an chogaidh, agus fuair sé bás i bpáirc an áir sna hOileáin Fhilipíneacha. Bhaineadh Cabhlach Impiriúil na Seapáine an-leas as cuanta na Téaváine, agus bhí meitheal smaointe impiriúlachais an Chabhlaigh, "Grúpa an Bhuille Theas", lonnaithe in Ollscoil Impiriúil Taihoku in Taipei. I Mí Dheireadh Fómhair na bliana 1944 cuireadh mór-aerchath ar fud chóstaí thoir na Téaváine, Oileáin Ryukyu, agus Okinawa, idir na Meiriceánaigh agus na Seapánaigh, agus na haerdhíormaí Seapánacha a throid sa chath seo bhí siad lonnaithe sa Téaváin, an chuid is mó acu. Bhíodh na Meiriceánaigh ag buamáil na Téaváine freisin, ó bhí bunáiteanna míleata agus gléasraí tionsclaíochta de chuid na Seapánach san oileán.
Ar an 25 Deireadh Fómhair 1945 thug Cabhlach na Stát Aontaithe isteach trúpaí míleata Síneacha - is é sin, trúpaí de chuid Phoblacht na Síne - go Taipei (nó Taihoku, mar a thugadh na Seapánaigh ar an áit) le go bhféadfaidís glacadh le géilleadh na Seapáine go hoifigiúil ansin. Shínigh an Ginearál Rikichi Ando, a bhí i gceannas ar na fórsaí armtha Seapánacha san oileán agus a raibh freagracht air as riarachán uile an oileáin mar Ghobharnóir Ginearáil, shínigh sé an conradh ar a dtugtar an Ionstraim um Ghéilleadh na Seapáine. Ansin, chuaigh an t-údarás ab airde sa Téaváin ó lámh Ando go lámh an Ghinearáil Chen Yi. D'fhógair Chen Yi gurbh é sin Lá Athbhronnta na Téaváine, ach ba é an tátal na gComhghuaillithe go raibh an Téaváin agus Oileáin Penghu faoi fhorlámhas na Seapáine i gcónaí, cé go raibh na hoileáin forghafa go míleata ag na Sínigh. Níor athraigh an dearcadh ach sa bhliain 1953.
Tháinig sé chun solais go luath nach raibh muintir dhúchasach na Téaváine róshásta leis na míleataigh Shíneacha ón mórthír. Thairis sin, ní raibh róchuma ar na cúrsaí eacnamaíochta, agus na praghsanna ag dul i méadaíocht go géar gasta. Chaill rialtas Chen Yi gnaoi an phobail go sciobtha, agus i ndeireadh Mhí Feabhra 1947, d'éirigh ina chogadh dearg idir bunadh na Téaváine agus na saighdiúirí. Tháinig saighdiúirí ag coigistiú a cuid coigiltis ó sheanbhean a shaothraigh a cuid ag smuigleáil toitíní, agus chruinnigh na sluaite timpeall na háite ag caitheamh anuas ar na saighdiúirí. Ansin scaoil duine de na saighdiúirí urchar le rabhadh a thabhairt don tslua, ach má scaoil, mharaigh a philéar duine dá raibh i láthair, rud a chuir muintir na Téaváine ar an daoraí ar fad. D'éirigh bunadh an oileáin in aghaidh na Síneach ón mórthír, ach má d'éirigh, ní raibh lucht na mórthíre i bhfad ag cur na ceannairce seo faoi chois. Maraíodh na mílte Téavánaigh, idir ghnáthcheannairceoirí agus lucht scothaicme.
Sa bhliain 1949, fuair na Cumannaigh an lámh in uachtar ar an mórthír, agus b'éigean do Chiang Kai-shek agus lucht a leanúna glanadh leo go dtí an Téaváin i ndeireadh na bliana céanna. Shocraigh dhá mhilliún duine ar fad de lucht leanúna Chiang fúthu san oileán. Chuir Chiang dlí an chogaidh i bhfeidhm ar an oileán, agus níor cuireadh an dlí sin as feidhm ach sa bhliain 1987. Idir an dá linn, áfach, baineadh úsáid fhairsing as na cumhachtaí éigeandála a bhronn an dlí ar na húdaráis, agus is iomaí easaontóirí a cuireadh chun báis nó a caitheadh i dtóin phríosúin. Ba í bagairt an Chumannachais an tsiocair leis an sceimhle seo, mar ba ghnách i ré an Chogaidh Fhuair.


Wigan Athletic Football Club.
Is club sacair Sasanach é Wigan Athletic Football Club atá ag imirt sa Premier League faoi láthair. Tá sé lonnaithe i Wigan, baile gar do Mhanchain.


An Mhaorais.
Is teanga í an Mhaorais (Māori nó Te Reo Māori), nó Te Reo de ghnáth a labhraítear sa Nua-Shéalainn. Ceann de na theangacha oifigiúla sa tír sin is ea í, agus is é an Béarla an ceann eile. Teanga Pholainéiseach í an Mhaorais, agus is í teanga Oileáin Cook an ceann is gaolmhaire léi. Le fírinne, "Maorais" a thugann muintir Oileáin Cook ar a dteanga freisin. "Dúchasach" nó "bundúchasach" is brí leis an bhfocal sin "māori" sa teanga féin.
Tá a lán canúintí ann, ach is í an chanúint is difriúla leis an gcuid eile ná canúint an Deiscirt. Is í an difríocht is mó ná go gcuirtear "k" in áit an "ng" sa Deisceart. Tá caighdeán na Maoraise bunaithe ar chanúint Lár Oileán an Tuaiscirt, agus sna laethanta a bhí, rinne rialtas na Nua-Shéalainne iarrachtaí leis an Maorais chaighdeánaithe a chur i mbéal mhuintir an Deiscirt freisin. Inniu, áfach, baintear úsáid oifigiúil as an gcanúint Dheisceartach sna háiteanna ina labhraítear de ghnáth í. Mar shampla, is é an t-ainm oifigiúil Maoraise atá ar an sliabh is airde sa Nua-Shéalainn inniu ná "Aoraki" ("Mount Cook" an t-ainm Béarla), de réir chanúint an Deiscirt, ós in Oileán an Deiscirt atá sé suite. "Aorangi" an t-ainm a úsáideann muintir an Tuaiscirt.
Ón mbliain 1987 i leith, tá stádas oifigiúil ag an Maorais sa Nua-Shéalainn. Glactar leis go bhfuil sí ó dhúchas ag céad míle nó céad míle go leith de dhaoine, nó ag 2 % de mhuintir na Nua-Shéalainne. Labhraítear Maorais mar theanga phobail i réigiún an Tuaiscirt ("Northland Region", "Te Tai-tokerau") in Oileán Thuaidh na Nua-Shéalainne, i Te Urewera i lár an Oileáin Thuaidh, agus timpeall na Rinne Thoir in oirthuaisceart an Oileáin Thuaidh. Thairis sin, áfach, tá naíonraí Maoraise ar fud na tíre leis an teanga a theagasc do na páistí óga.


Chiang Kai-shek.
Bhí Chiang Kai-shek (leagan Cantainise) nó "Jiang Jieshi" (leagan Mandairínise), a rugadh i Xikou ar an 31 Deireadh Fómhair 1887 agus a cailleadh i Taipei, an Téaváin, ar an 5 Aibreán 1975, ina cheannaire idir pholaitiúil agus mhíleata sa tSín i rith na fichiú haoise. Chuaigh sé le polaitíocht i bPáirtí Náisiúnta na Síne, nó "Guomindang", agus é ag comhoibriú go dlúth le Sun Yat-sen, "athair na tíre dúchais". Nuair a fuair Sun bás, chuaigh Chiang Kai-shek i gceannas ar an bpáirtí agus, sa bhliain 1928, ar an tír féin. Bhí sé ina Ard-Ghinearál agus ina chathaoirleach ar Chomhairle Náisiúnta Mhíleata Phoblacht na Síne sna blianta 1928-1948, rud a chiallaigh go raibh sé ar an duine ab airde céimíochta agus ar an duine ba mhó cumhachta sa tSín. Sna blianta 1937-1945, chuir sé cogadh ar na Seapánaigh, agus nuair a d'ionsaigh na Seapánaigh Pearl Harbor, chuaigh Chiang i gcomhghuaillíocht leis na Meiriceánaigh. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, d'fhéach sé leis na Cumannaigh a chloí, ach ní raibh rath ar an iarracht sin. B'éigean do Chiang agus dá pháirtí cúlú go dtí an Téaváin, a ndearna siad daingean frith-Chumannach di. Ansin a shíothlaigh Chiang sa deireadh, tríocha bliain i ndiaidh deireadh an chogaidh.
Tá oidhreacht Chiang ina cnámh spairne idir na Téavánaigh inniu. Tá cuid mhaith daoine buíoch beannachtach as an seasamh dobhogtha a ghlac sé in aghaidh an Chumannachais. Ón taobh eile de, áfach, tá cuid mhaith eile den bharúil nach ndearna Chiang mórán maitheasa don Téaváin, nó ní raibh spéis aige san oileán ach amháin mar bhunáit fhrith-Chumannach - ní dhearna sé mórán leis an Téaváin a fhorbairt ar mhaithe leo siúd a rugadh is a tógadh san oileán, agus bhí seisean agus a lucht leanúna i bpáirtí Guomindang ag glacadh buntáiste ar na Téavánaigh dhúchasacha.


Alice in Wonderland (scannán 1951).
Scannán de chuid Disney ón bhliain 1951 is ea "Alice in Wonderland" (Eilís i dTír na nIontas). Ghlac Kathryn Beaumont, Heather Angel, Bill Thompson, Joseph Kearns, Doris Lloyd, Richard Haydn, Queenie Leonard, Steirling Hollaway, Ed Wynn, Jerry Colonna, J. Pat O'Malley, James McDonald, Verna Felton, agus Dink Trout páirt ann. Tá sé bunaithe ar an leabhar "Alice's Adventures in Wonderland" le Lewis Carroll.


Éigniú.
Coir thromchúiseach gnéis is ea an t-éigniú - is minic a úsáidtear an téarma "banéigniú" sa Ghaeilge freisin. Go bunúsach, is éard is brí leis an éigniú ná comhriachtain in aghaidh na tola. In Éirinn, tá an choir seo sainmhínithe de réir dhá acht dlí, an tAcht um an Dlí Coiriúil (Éigniú) ón mbliain 1981 agus an leasú a cuireadh leis an acht sin sa bhliain 1990.
De réir dhlí na hÉireann, má théann an fear chun comhriachtana le bean in aghaidh a tola, ionas go bhfuil a fhios ag an bhfear nach bhfuil sí toilteanach, nó más cuma leis an bhfear faoi thoil na mná, beidh sé ciontach in éigniú. Nuair a rachaidh an scéal chun na cúirte, caithfidh baill an ghiúiré a marana a dhéanamh ar an gceist, an raibh cúis réasúnta ag an bhfear a shíleadh go raibh an bhean sásta luí leis. Is é an pionós is airde is féidir a ghearradh don éigneoir in Éirinn ná príosúnacht saoil.
An duine a chuidigh leis an gciontóir éigniú a dhéanamh, is féidir é a chiontú i neartú le héigniú, agus an fear a d'fhéach le bean a éigniú cé nár éirigh leis, is féidir é a chiontú in iarracht ar éigniú.


An Galar Nódú in éadan Óstaigh.
Is aimhréidh neamhchoitianta é An Galar Nódú in éadan Óstaigh, a bhíonn bainteach le fuilaistriú (GN-OBF), ina dtugann 'T limficítí' an deontóra imoibriú imdhíoneolaíoch i gcoinne fíocháin limfeach an fhaighteora. De ghnáth, aithníonn an faighteoir T limficítí an deontóra mar earraí coimhthíocha, agus, dá bhrí sin, scriosann córas imdhíonachta an fhaighteora iad.
Mar sin féin, i gcásanna ina bhfuil sochtadh imdhíonachta ag an bhfaighteoir sochtadh imdhíonachta ó bhreith nó faighte, urchóideacht), nó nuair a bhíonn an deontóir homaisigeach agus an faighteoir heitrisigeach d'aontíopáil den Antaigin Leocaicít Dhaonna (mar a tharlaíonn i roinnt fhuilaistrithe ó ghaolta den chéad chéim), ní bhíonn córas imdhíonachta an fhaighteora in ann T limficítí an deontóra a scrios. De thoradh ar seo, is féidir leis an ngalar nódú in éadan óstaigh teacht ar an othar.


Eachtraí Eilíse i dTír na nIontas.
Clúdach an leabhair "Eachtraí Eilíse i dTír na nIontas" (2007)
Úrscéal do pháistí de chuid an údair Shasanaigh Charles Lutwidge Dodgson faoin ainm cleite Lewis Carroll is ea Eachtraí Eilíse i dTír na nIontas (bunteideal Alice's Adventures in Wonderland). Foilsíodh sa bhliain 1865 é. Is minic a úsáidtear teideal gearr Eilís i dTír na nIontas".
Tosaíodh amach ar an scéal nuair a bhí an t-údar amach ar turas samhraidh faoin tuath le triúr cailín beag, agus níor scríobhadh nó foilsíodh é ach trí bliana ina dhiaidh. Dúirt Dodgson na scéalta do na bpáistí, Alice Liddell ar dhuine acu, faoi chailín óg a théann amach sa tóir ar eachtraí. Chruthaigh sé eachtraí an scéil ar an toirt mar ábhar siamsaíochta dóibh, agus cuid mhaith de bunaithe ar fhíor-dhaoine nó eachtraí a tharla agus iad i mbun taistil in Oxford agus Christ Church. Chuaigh an scéal go mór i gcion ar na gcailíní, agus d'iarr Alice ar Dodgson é a bhreacadh síos di. Thug Dodgson an chéad chóip d'Alice dhá bhliain ní ba dhéanaí ar an 26 Samhain 1864, "Alice's Adventures under Ground" mar a bhí air, scríofa amach mar lámhscríbhinn agus maisithe le pictiúir ó pheann an údair féin.
Ag an am céanna, bhí Dodgson ag ullmhú an leabhair chun é a fhoilsiú. Chuir sé níos mó imeachtaí isteach, mar shampla na caibidilí faoin Cheshire Cat agus an Mad Tea-Party. Foilsíodh mar sin é sa bhliain 1865, faoin teideal "Alice's Adventures in Wonderland" le Lewis Carroll agus pictiúir ag John Tenniel. D'éirigh thar barr leis gan mhoill, agus sult á bhaint as ag páistí agus daoine fásta araon. Deirtear go raibh an Banríon Victoria agus Oscar Wilde ar bheirt de na céad daoine a bhí an-tógtha leis. Níor tháinig an leabhar as cló riamh, agus é aistrithe go 125 teanga ar fud na cruinne - Gaeilge ar cheann acu. Tá níos mó ná céad eagrán foilsithe ag an bpointe seo, chomh maith le hiliomad leaganacha eile den scéal ar an stáitse, sna scannáin agus ar an teilifís.
Scríobh Carroll leabhar leantach freisin, "Lastall den Scáthán agus a bhFuair Eilís Ann Roimpi" (bunteideal "Through the Looking-Glass and What Alice Found There").
Leaganacha Gaeilge.
Pádraig Ó Cadhla a chuir Gaeilge ar an leabhar den chéad uair sa bhliain 1922, faoin teideal "Eachtradh Eibhlís i dTír na nIongantas". Scríobh Nicholas Williams aistriúchán eile a d'fhoilsigh Coiscéim agus Evertype, a chéad eagrán sa bhliain 2003; chuir Evertype ar fáil sa bhliain 2007 (ISBN 978-1-904808-13-8).
Gaeilge Mhanann.
Rinne Brian Stowell é a aistriú go Manainnis faoin teideal "Contoyryssyn Ealish ayns Cheer ny Yindyssyn".
Achoimre.
Leathanach teidil de bhunleagan an leabhair (1865)
Tosaíonn sé le hEilís ina suí tráthnóna lena deirfiúr ar bhruach na habhainn. Go tobann, féachann sí Coinín Bán - gléasta, agus ag faire ar a uaireadóir i gcónaí - ag rith thart i "deifir mhór". Tá Alice fiosrach leis, agus leanann sí an Coinín Bán síos an poll coinín. Faigheann sí áit iontach agus aisteach ann, lán le daoine agus le carachtair chraiceáilte (mar shampla, an Cheshire Cat, an Mad Hatter agus an March Hare), agus cluichí tomhais gan aon fhreagra. Ag deireadh an scéil, dúisíonn Alice agus ní raibh ann ach brionglóid.


Nuachtán.
Is iris ina fhoilsítear nuacht agus faisnéis eile é nuachtán. Clóbhuailtear ar pháipéar tanaí é. Foilsítear nuachtáin ar fad na cruinne gach lá. Is iad ceann de na bealaí is tábhachtaí atá ag daoine nuacht a fháil. Ach tá na nuachtáin faoi bhrú ón nGréasán Domhanda mar is féidir an t-eolas a fhoilsiú láithreach ar na ngréasán. Foilsítear nuachtáin gach lá, gach seachtain nó gach mí nó níos minicí, amhail gach ré lá nó dhá uair sa seachtain.
Bíonn ailt i nuachtáin dírithe ar pholaitíocht, spórt, siamsaíocht, an gheilleagar, oideachas, eolaíocht agus a lán nithe eile nach iad.


Friochtán.
Corcán éadomhain ina fhriochtar bia is ea an friochtán. Déantar de miotal iad agus bíonn feac orthu ionas gur féidir greim a fháil ar an bhfriochtán nuair atá sé te. Cuirtear ola nó im sa fhriochtán roimh bia a fhriochadh ann ionas nach greamófar an bia leis an bhfriochtán.


Fual.
Uisce bréan a sceitear as an gcorp is ea fual nó mún. Eascraíonn fual ó na duáin agus cnuasann sé sa lamhnán. Nuair nach féidir leis an lamhnán a thuilleadh fual a choimeád, caithfear an fual a sceitheadh. Sileann an fual amach tríd an t-úiréadra. Sceitheann fir agus ainmhithe fireann fual tríd an bod. Sceitheann mná agus ainmhithe baineann fual amach trí pholl an fhuail. Ní moltar é a ól mar tá sé lán leis na hábhair a theastaigh ón gcorp fáil réidh leo.


Scamall siúcra.
Beirt chailín ag baint taitneamh as scamall siúcra.
Scamall siúcra á ullmhú ag bean ag aonach.
Is siúcra sníofa ar chipín é scamall siúcra. Toisc gur aer formhór an chomhdhéanaimh, bíonn achar mór ar an scamall. Is gnách scamall siúcra a dhíol ag aontaí nó sorcais nó ag pictiúrlanna. Cuirtear dathúchán bia ann chun dath an tsiúcra a thiontú go dtí dath eile. Díoltar i málaí freisin é.
Cúlra.
Chruthaigh William Morrison agus John C. Wharton scamall siúcra don chéad uair i 1897. Bhí fáil orthu go forleathan don chéad uair ag an Aonach Domhanda i St. Louis i 1904. Glaodh "Fairy Floss" orthu. Thaitin siad go mór leis an bpobal agus bhí éileamh mór orthu.
Conas mar a dhéantar iad.
Doirtear siúcra agus dathúchán bia i gcuachán. Castar an cuachán go mear agus leáitear an siúcra sa chuachán. Fáisctear an siúcra leáite amach trí phoill bhídeacha de bharr cumhacht lártheifeach. Scaipeann an siúcra i mhias mhór mhiotal. Bailíonn an té atá á dhéanamh an siúcra sníofa seo ar chipín nó lena láimhe.
Is milseogra cosúil le scamall siúcra é Pashmak ón Iaráin.


Rann na Feirste.
Is ceantar i bparóiste Anagaire in iarthar Dhún na nGall i bPoblacht na hÉireann í Rann na Feirste (seanainm: "Ceann Dubhrann"; "Béarla": "Ranafast" nó "Rinnafarset"). Tá sí suite sna Rosa. Bhí cónaí ar 352 duine i Rann na Feirste sa mblian 2011.
Maireann an Ghaeilge go fóill mar phríomhtheanga an cheantair Gaeltachta seo. I 2011 dúirt 71% do daonra Rann na Feirste go labhraíonn siad an Gaeilge go laethúil lasmuigh don córas oideachas. Bhí an Gaeilge ag 92.8% don daonra ag an am. Ar theacht an tsamhraidh chuile bhliain téann a lán scoláirí go dtí Coláiste Bhríde, a bunaíodh sa bhliain 1926 chun Gaeilge a fhoghlaim agus aithne a chur ar an chultúr gaelach. Nuair a bhíonn siad ann, fanann siad le teaghlaigh áitiúla. Bhí ceangal láidir ag an choláiste le oirthear chúige Uladh mar gheall ar an mbaint a bhí ag an Athair Lorcán Ó Muirí le bunú an choláiste. Scaip an tAthair Ó Muirí, agus sagairt agus tuataigh eile ar nós Tomás Ó Fiaich cáil Rann na Feirste ar fud na hÉireann agus bhí iomrá ar scríbhneoirí agus seanchaithe an cheantair.
I measc mhuintir na háite a bhfuil clú agus cáil orthu, tá na scríbhneoirí Séamus Ó Grianna agus Seosamh Mac Grianna, na seanchaithe Micí Sheán Néill agus Neidí Frainc agus ceoltóirí go leor, go háirithe clann Uí Dhomhnaill (Mícheál, Tríona, Mairéad a bhí sa ghrúpa Skara Brae agus a n-uncail Condaí Mhicí Hiúdaí.
Tá tógáil ar siúl ar ionad pobail i Rann na Feirste faoi láthair.


Hans Geiger.
Fisiceoir Gearmánach ab ea Johannes (Hans) Wilhelm Geiger (30 Meán Fómhair 1882 – 24 Meán Fómhair 1945). Tá clú agus cáil air de bharr a chuid oibre le háiritheoir Geiger agus an turgnamh Geiger-Marsden a d'aimsigh núicléas an adaimh den chéad uair.
Rugadh é i Neustadt-an-der-Haardt, sa Ghearmáin. Ba shaineolaí ar chultúr na hIndia é a athair ag Ollscoil Erlangen.
Sa bhliain 1902 thosaigh sé ag déanamh staidéir ar an bhfisic agus ar an matamaitic ag Ollscoil Erlangen agus bronnadh dochtúireacht air ón ollscoil chéanna sa bhliain 1906.
Sa bhliain 1907 thosaigh sé ag obair le Ernest Rutherford ag Ollscoil Manchain i Sasana.
Sa bhliain 1909, rinne seisean agus Ernest Marsden an turgnamh cáiliúil úd ar a dtugtar Turgnamh Geiger-Marsden, nó "an turgnamh scragall óir". Le chéile rinne siad an chéad áiritheoir Geiger.
Sa bhliain 1911 d'aimsigh sé, i dteannta John Mitchell Nuttall, an Dlí (nó Riail) Geiger-Nuttall agus rinne siad turgnaimh a cabhraigh le Rutherford a samhail adamhach a cruthú.
Sa bhliain 1928, lena dalta, d'fheabhsaigh siad an t-áiritheoir Geiger. D'oibrigh sé freisin le James Chadwick.
Fuair sé bás in Potsdam, sa Ghearmáin, cúpla mí i ndiaidh deireadh an Dara Cogadh Domhanda.


Anna Maria Jopek.
Amhránaí snagcheoil Polannach, cumadóir agus pianódóir is ea Anna Maria Jopek (rugadh 14 Nollaig 1970, Vársá). An t-amhránaí Polannach i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1997 a bhí inti leis an amhrán "Ale jestem" ("Ach is mé").
Nasc seachtrach.
Jopek, Anna Maria


Eiseachas.
Tugtar eiseachas ar fhealsúnacht smaointeoirí agus scríbhneoirí áirithe sa naoú haois déag agus san fhichiú haois a roghnaigh an duine aonair agus cás an duine aonair - an eagla roimh an mbás agus an t-uaigneas, mar shampla - mar phointe tosaigh don fhealsúnacht agus don tuiscint ar an saol. Tá fealsúnacht an eiseachais bunaithe ar an meon eiseach a ghlacann leis nach bhfuil ciall ná cuspóir leis an saol, agus a admhaíonn an meascán mearaí a chuireann sin ar an duine aonair. Bhí cuid mhór de na heisithe míshásta leis an bhfealsúnacht acadúil toisc go bhfuair siad nach raibh sí in aon chóngar d'fhíor-shaoltaithí an fhíordhuine, agus theastaigh uathu fealsúnacht a chruthú a bheadh bainteach leis an ngnáthshaol.


Kasabian.
Buíon cheoil Shasanach is ea Kasabian. Bunaíodh sa bhliain 1999 í.


An Clochán (Contae Uíbh Fhailí).
Baile i gContae Uíbh Fhailí is ea an Clochán (Béarla: "Cloghan").
Iompar.
D'oscail stáisiún traenach Belmont agus Clochán ar an 29 Bealtaine 1884, ach dúnadh é sa bhlian 1963.
Spóirt.
Tá an club GAA St. Rynagh's lonnaithe sa Chlochán. Thosaigh an club sa bhlian 1961 agus tá 16 Craobh Iomána Sinsearach i gContae Úibh Fhailí buaite acu go dtí seo.


Suí an Róin.
Baile beag is ea Suí an Róin i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn. Bhí 591 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Cuisneoir.
a> agus an doras ar oscailt.
Is gaireas é cuisneoir ina gcuirtear bia i dtaisce chun é a choimeád fuar agus úr, ionas nach lobhfaidh sé. Loiteann baictéirí bia ach maraíonn an fuacht iad, mar sin más féidir an bia a choimeád in áit atá fuar, ní éireoidh leis na baictéirí an bia a loit.


Leithreas.
Is seomra agus gaireas ina scaoileann daoine fual agus cac é an leithreas (nó "ionlann"). Is gaireas é ar nós suíochán le poll mór os chionn umar agus méid áirithe uisce san umar. Suíonn daoine ar an suíochán seo agus ligeann siad amach as a gcoirp an t-ábhar bréan. Brúitear cnaipe agus sruthlaítear uisce isteach san umar. Iompraíonn an t-uisce an cac agus an fual as an umar. I dtíortha áirithe amhail an tSeapáin, ní shuíonn daoine ar an leithreas; bíonn siad ag gogaireacht. Cinntíonn sé seo nach mbíonn a dtóineanna i dtadhaill leis an suíochán féin. Mar gheall go mbíonn daoine leo féin sa leithreas, is breá leo bromanna a scaoileadh fad is atá siad ann.
De bharr gur féidir le fir múnadh gan dua ag seasamh, tá ionlann faoi leith ann dóibh arbh ainm fualán. Níl suíochán ar sin.


Fualán.
Gaireas ina mhúnann fir ann is ea fualán. Is féidir le fir fualán a roinnt eatarthu nó is féidir fualán a bheith d'fhear amháin. Má tá fir ag seasamh in aice a chéile, níl cead, de réir gnásanna coitianta, breathnú síos ar bhoid fir eile. Seasann fir os comhair an fualán, síneann siad an bod i dtreo an fualán agus steallann siad an fual isteach sa bhfualán. Sruthlaíonn uisce iontu go rialta chun an fual agus an boladh bréan a bhaint amach.
Tá fualáin ann le haghaidh mná freisin ach ní maith le mná leas a bhaint astu mar is féidir leis an saol mór iad a fheiceáil ag múnadh.


Scannán otair.
Is scannán ina bhfuil ábhair nó radhairc ghraosta, ghairsiúla, ghlonnmhara, dhéistineacha, shamhnasacha d'aon turas é scannán otair. Is iad comharthaí sóirt scannán otair ná scéal a ghluaiseann ar aghaidh go mear, béim ar ghreann a bhaineann le leithris agus nithe ábartha eile, comhriachtain, greann amaideach, tuth na colainne agus nithe eile a bhaineann le feidhmiú na colainne ar nós bheith ag gaofaireacht agus ag brúchtach, drochiompar, cearmansaíocht, bachram, luargacht ar nós smugaí a thochailt sa srón, bia a chaitheamh i mbruíon, daoine á nochtú féin gan cúis agus caint cáidheach. Tá an cineál scannán seo dírithe ar aoisaicme óg idir a 18 agus a 25.
Stair.
Thosaigh léiritheoirí scannáin ag déanamh na cineál scannán seo ag deireadh na 1960í.
Cheaptar gurb é an scannán Pink Flamingos (1972) a chur tús leis an aicme scannáin seo de bharr an radharc sa scannán inar itear cac madra ann. Ó deireadh na 1990í, tá borradh tagtha ar na scannáin seo. Bhí an-éileamh ar scannáin amhail There's Something About Mary, Porky's, American Pie, Old School nó Wedding Crashers. Tá clú agus cáil ar na scannáin otra a rinne Sacha Baron Cohen, Borat agus Bruno ach go háirithe.


Aicmiúchán deachúil Dewey.
Is córas dílsithe rangaithe leabharlainne é Aicmiúchán deachúil Dewey, forbartha ag Melvil Dewey sa bhliain 1876, ach ó shin i leith, bhí sé athraithe agus leathnaithe go mór, le 22 mhór leasuithe, an ceann is déanaí sa bhliain 2004.
Eagraíonn an córas seo leabhair leabharlainne i seilfeanna ar leith agus in ord sainiúil agus in-athdhéanta
a dhéanann sé éasca leabhair ar bith agus/nó é a chur ar ais chun san áit chuí.
Tá deich bpríomh-chatagóir nó rang i gCóras Dewey, gach ceann díobh roinnte i ndeich fho-chatagóir nó fho-rang, agus deich foroinn ag gach ceann acu siúd.


Melvil Dewey.
Rugadh Melville Louis Kossuth (Melvil) Dewey in Adams Center, Jefferson County, Nua-Eabhrac. D'fhreastail sé ar Amherst College, áit a raibh sé ina bhall de Delta Capa Eipsealón (craobh Sigme). Bhain sé bunchéim amach sa bhliain 1874 agus fuair sé a mháistreacht ó Amherst sa bhliain 1877.
Bhí Dewey ina leabharlannaí cúnta ag Amherst ó 1874 go dtí 1876. Sa bhliain 1876, d'fhág sé Amherst agus ar aghaidh leis go Bostún. Sa tréimhse 1883-1888 ba phríomhleabharlannaí é ag Ollscoil Columbia, agus ó 1888-1906 bhí sé ina stiúrthóir ar Leabharlann Stáit Nua-Eabhrac (New York State Library).
Sa bhliain 1895, bhunaigh Dewey agus a bhean Annie an Lake Placid Club ag Lake Placid i dtuaisceart stáit Nua-Eabhrac. Bhí sé féin agus a mhac Godfrey gníomhach i socrú Chluichí Oilimpeacha an Gheimhridh, agus bhí sé ina chathaoirleach ar Choiste Oilimpeach an Gheimhridh Stáit Nua-Eabhraic. Sa bhliain 1926, chuaigh sé go Florida agus bhunaigh sé craobh an deiscirt den Lake Placid Club ansin. Fuair sé bás ag Lake Placid, Florida.
Bhí Dewey ina bhall de 'Halla na Laochra' de chuid Chumann Leabharlann Mheiriceá (American Library Association).


Glasra.
Glasraí éagsúla ar díol ag an margadh.
Is é is brí leis an bhfocal glasra ná planda nó cuid áirithe de phlanda a itheann daoine agus ainmhithe mar bhia, taobh amuigh den síol ar a dtugtar toradh. Ní sainmhíniú eolaíochta é seo, agus de ghnáth braitheann sé ar thraidisiún an chultúir atá i gceist.
Tugtar feoilséantóirí nó veigeatóirí ar iad siúd a itheann glasraí amháin.


David Guetta.
David Guetta i mbun a chuid saothar.
DJ Francach is ea David Guetta. Saolaíodh ar an 7 Samhain 1967 i bPáras é. Tá 6 milliúin albaim agus 15 milliúin singlí díolta aige ar fud an domhain.
Naisc sheachtracha.
Guetta, D


Aerfort.
An críochfort ag Aerfort Idirnáisiúnta Incheon, Incheon, An Chóiré
Is áit é aerfort a imíonn agus tuirlingíonn eitleáin agus ingearáin chun daoine agus earraí a bhailiú chun iad a iompú go áit eile. Bíonn rúidbhealach ann ionas gur féidir le eitleáin tuirlingt go furasta ar dhromchla crua agus cothrom. Bíonn críochfort ann don lucht taistil. Is ann a thosaíonn agus a chríochnaíonn a dturais nuair a mbíonn siad ag eitilt. Bíonn áiteanna áirithe ann chun imeacht agus chun teacht. Bíonn siopaí, bialanna, caiféanna, gruagairí, óstáin, tithe tábhairne agus áiseanna eile sna críochfoirt de ghnáth ionas gur féidir leis an lucht taistil taitneamh a bhaint as an am ar ghá dóibh caitheamh ag an aerfort.


Císte.
Is bia déanta de taos milis a fhuintear é císte. Déantar plúr, uibheacha, siúcra agus comhábhair eile a mheascadh le chéile chun císte a dhéanamh. Cuirtear an taos i mias nó soitheach eile agus cuirtear in oigheann é chun é a fhuineadh. Athraítear cumadh agus uigeacht an bhia fad is atá sé san oigheann.
Maisítear an císte le rudaí éagsúla ar nós uachtar buailte, subh, siúcra, seacláid, torthaí, milseáin, cnónna agus ábhair eile nach iad.
Cultúr.
Itear cístí de ghnáth mar mhilseog nó mar scroid fad is atá tae, caife nó sú á ól. Gearrtar an císte agus tugtar míreanna de do dhaoine le n-ithe.
Itear iad chun imeachtaí a cheiliúradh ar nós laethanta breithe, bainis nó chun lá áirithe a chomóradh. Go minic scríobhtar teachtaireacht ar an gcíste do dhuine áirithe.
Más ceiliúradh áirithe é, cuirtear coinnle ar lasadh ar mhullach an chíste agus tugtar cuireadh do dhuine faoi leith iad a mhúchadh le séid mhór.


Císte na Foraoise Duibhe.
Is toirtín bog seacláide agus síoróip shilíní agus uachtar buailte idir bun agus barr an chíste é císte na Foraoise Duibhe, "Schwarzwälder Kirschtorte" i nGearmáinis. Bíonn sé clúdaithe le uachtar buailte agus maisithe le sliseoga sheacláide.
Cúlra.
Tá milseoga le silíní agus uachtar buailte á dhéanamh leis na cianta sa bhForaois Dubh. Rinneadh an leagan comhaimseartha don chéad uair i 1915 nuair a d'ullmhaigh an fuinteoir Josef Keller arbh as Bad Godesberg dó an císte mar atá aithne air inniu.


Conradh Maastricht.
Síniú, an t-aire Gerry Collins, Conradh Maastricht
Plaic chomórtha, roimh Teach Limburg, Maastricht
Síníodh an Conradh ar an Aontas Eorpach nó Conradh Maastricht ar an 7 Feabhra 1992 i Maastricht na hÍsiltíre, agus cuireadh i bhfeidhm é ar an 1 Mí na Samhna 1993. Leis an gconradh seo, bunaíodh an tAontas Eorpach, agus cruthaíodh an euro mar thoradh air.


Planoise.
Cathair san Fhrainc is ea Planoise. Tá 20,700 duine ina gcónaí sa chathair (1999).


Cairéad.
Is glasra fréimhe é an cairéad nó an meacan dearg, a fhásann san Eoraip agus san Áise ó dhúchas. Bíonn dath oráiste air de ghnáth, ach uaireanta dearg, corcra, gorm, buí agus bán.


Comhphobal Eorpach.
Ba é an Comhphobal Eorpach an chéad cheann de thrí ghallán an Aontais Eorpaigh (AE) sna blianta 1993-2009. Cruthaíodh na galláin seo mar thoradh ar Chonradh Maastricht (1992). Tógadh isteach an Comhphobal faoi Aontas na hEoraip sa bhliain 2009.
Stair.
D'fhás Aontas na hEoraip as trí chomhphobal a bunaíodh i ndiaidh An Dara Cogadh Domhanda. Bhí aidhmeanna acu síocháin agus rathúnas a chur chun cinn san Eoraip.
Tagairtí.
Aontas Eorpach


The Mars Volta.
Rac-ghrúpa Meiriceánach is ea The Mars Volta. Bhunaigh Omar Rodríguez-López (giotaraí) agus Cedric Bixler-Zavala (amhránaí) é sa bhliain 2001. Tá sé lonnaithe i Meicsiceo faoi láthair.
Sa bhliain 2009, bhuaigh an t-amhrán "Wax Sumulacra" duais Grammy ("Best Hard Rock Performance"). Dar leis an iris "Rolling Stone", ba é The Mars Volta an "Best Prog-Rock Band" sa bhliain 2008.


De Facto (banna).
Grúpa dub-reggae as El Paso, Texas, ba ea De Facto. Is baill de iad Cedric Bixler-Zavala agus Omar Rodriguez-Lopez (iar-bhaill d'At the drive-in), Isaiah Ikey Owens, agus Jeremy Michael Ward.


Eiseachadadh.
Is éard atá i gceist le heiseachadadh ná seachadadh duine ó thír amháin go tír eile le go bhféadfaí an dlí a chur air sa dara tír acu, maille leis na himeachtaí cúirte a bhaineann leis. Má fhuadaítear duine beag beann ar na húdaráis sa tír ina bhfuil sé lonnaithe le hé a thabhairt go tír eile chun é a thriail ansin, is éard atá i gceist ná eiseachadadh neamhdhleathach, nó seachadadh urghnách.
Go bunúsach, ní féidir aon duine a aistriú mar sin go tír eile gan chead ó údaráis na tíre ina bhfuil cónaí air, cé go mbeadh cúis mhaith leis. Tá sé riachtanach go bhfuil conradh i bhfeidhm idir an dá thír sin faoi eiseachadadh.
Tá na rialúcháin eiseachadta idir tíortha Aontais Eorpaigh leagtha síos i gCreatchinneadh Barántais Ghabhála na hEorpa. Sa bhliain 2003, reachtaíodh an tAcht um Barántas Gabhála Eorpach 2003 in Éirinn le rialúcháin an Chreatchinnte a chur i bhfeidhm sa bhliain 2004.
Is é is brí le "barántas gabhála Eorpach" ná barántas gabhála a chuireann dualgas ar phóilíní an Aontais Eorpaigh go léir an duine atá i gceist a ghabháil agus a chur go dtí an tír ina bhfuil an dlí le cur air. Níl sé riachtanach imeachtaí cúirte an eiseachadta a thionscnamh, má tá a leithéid de bharántas gabhála amuigh ar an duine.


Have I Got News for You.
Clár teilifíse Briotanach is ea Have I Got News for You, atá á craoladh ar an BBC ón bhliain 1990 i leith. Tráth na gceist greannmhar agus lán le h-aoir atá ann, ina phléann an duine ósta cúrsaí nuachta an lae leis an bheirt chaptaen agus aíonna na seachtaine. Is iad Ian Hislop, eagarthóir na hirise Private Eye, agus an fuirseoir Paul Merton na captaein rialta. Bhíodh Angus Deayton ann mar chathaoirleach, agus é ag cur an seó i láthair idir 1990 agus 2002, ach tugadh bata agus bóthar dó. Ó shin i leith, cuireann aoi nua an clár i láthair gach seachtain, mar shampla Jack Dee, Boris Johnson, Jeremy Clarkson, Dara Ó Briain agus Alexander Armstrong.
Tá clú agus míchlú araon ar an gclár, a chothaíonn conspóid agus leabhal go minic.


Pól I na Rúise.
Bhí Pól I (1 Deireadh Fómhair 1754 – 23 Márta 1801) mar Impire ar an Rúis ón mbliain 1796 go 1801. Níor thaitin cuid dá pholasaithe leis na huaisle agus ar an 23 Márta 1801 feallmharaíodh Pól ina sheomra codlata. Ba iad na Ginearáil Bennigsen agus Yashvil ceannairí na comhcheilge.


Leitís.
Planda den fhine Asteraceae í an leitís (Laidin:"Lactuca sativa"), a itear mar ghlasra. Úsáidtear go minic i saghsanna bhia éagsúla í, mar shampla i sailéid, ceapairí, burgair agus araile. Níl boladh nó blas ró-láidir aici, agus de bharr sin baintear feidhm aisti go forleathan sa chócaireacht. Tá ainm an phlanda bunaithe ar an bhfocal Laidin "lac", a chiallaíonn 'bainne', mar tá sú le fáil inti.
Tá leitís oigheargheal ar cheann de na saghsanna leitíse is coitianta.


Maratón.
Maratón Nua-Eabhrac sa bhliain 2005.
Rás reathaíochta fad-achair é an maratón atá 42.195 ciliméadar (26 míle 385 slat, nó 26 7⁄32 míle) ar fhad, go h-oifigiúil. Ritear mar rás bóthair é de ghnáth, agus tá sé cuimsithe sna Cluichí Oilimpeacha. Tá an rás bunaithe ar eachtra staire (nó finscéil, i ndáiríre), an saighdiúir úd Pheidippides de chuid na Sean-Gréige, a rith ón Chath Mharatóin go dtí an Aithin.
Ritheadh an maratón mar mhír sna Cluichí Oilimpeacha nua-aimseartha nuair a cuireadh tús leo sa bhliain 1896, ach níor cuireadh caighdeán ar fhad an rása go dtí an bhliain 1921. Sa lá atá inniu ann, meastar go mbíonn tuairim is ocht gcéad maratón eagraithe ar fud na cruinne gach bliain.


Chemnitz.
Cathair in iarthar Shaorstát na Sacsaine í Chemnitz (1953–1990: "Karl-Marx-Stadt"). Tá timpeall ar 240,000 duine ina gcónaí ann, agus í ar an tríú cathair is mó sa tSacsain.


Súitín.
Fanann an súitín (atá corcra) go huile is go hiomlán san fhaighin (atá gorm) ach amháin an sreangán.
Is bundallán é súitín a sháinn mná isteach ina bhfaighneacha chun fuil agus leachtanna eile a ionsú. Baineann mná feidhm astu nuair a mbíonn siad ag míostrú. Séard atá ann ná braisle de flocas cadáis agus sreangán ceangailte leis, ionas gur féidir an súitín a tharraingt amach as an gcorp.


Subh.
Is bia milis é subh a dhéantar trí thorthaí agus siúcra a bhruith. Cuirtear subh ar arán chun ceapaire a dhéanamh, ar chístí agus ar bhia eile chun blas milis a thabhairt dó. Díoltar subh i bprócaí déanta de ghloine.


Ceapaire.
Is smailc é ceapaire déanta d'arán agus ábhair eile ar nós cáis, im nó buíoc, subh, feoil, annlann, duilleoga éagsúla agus pé rud eile is mian leis an duine a chur ann. Gearrtar an ceapaire chun é a ithe go furasta.


Grán rósta.
Scroid is ea grán rósta a itear i bpictiúrlanna ach go háirithe. Déantar é trí grán arbhair a théamh agus pléascann an eithne.


Im piseanna talún.
Im piseanna talún i bpróca.
Bia a dhéantar de phiseanna talún é im piseanna talún. Scaiptear ar arán é.


Im.
Déantar im le bainne. Itear ar arán é agus baintear leas as chun bia a fhriocadh ann.Déantar i gcuinneog é.


Ispín.
Bia is ea ispín a dhéantar de phutóga muca. Friochtar iad de ghnáth. Is féidir iad a ithe fuar nó te. Bíonn cinn ann breac le spíosraí agus ábhair eile chun blas faoi leith a thabhairt dóibh. Is féidir iad a ithe ina iomlán nó iad a ghearradh go mín. Tá cáil ar thíortha éagsúla amhail An Ghearmáin agus An Spáinn de bharr na hispíní a dhéantar iontu. Itear ispíní mar chuid de chuid na maidine in Éirinn, ach déanta na fírinne, itear i rith an lae.


Bád.
Is soitheach é bád chun taisteal ar uisce. Faightear ar fad na cruinne iad agus táthar déanta de adhmad, miotal agus ábhar somhúnlaithe.


Loch.
Cnuasach mór uisce a bhfuil talamh mórthimpeall air is ea loch. Sruthlaíonn aibhneacha agus srutháin iontu chun iad a choimeád lán. Bíonn roinnt lochanna chomh mór sin go bhfuileadar ar nós farraigí.


Lóchrann.
Solas ar lasadh agus ar féidir iompar is ea lóchrann. Is féidir solas a chur ar fáil trí chumhacht aibhléise freisin. Baintear feidhm as lóchrann chun áiteanna dorcha a shoilsiú ar nós poill, innill, áiléir agus san oíche.


Oskari Tokoi.
Oskari Tokoi (portráid le Albert Gebhard ón bhliain 1915)
Polaiteoir agus iriseoir Fionlannach a bhí in Oskari Tokoi (rugadh i gKannus ar an 15 Bealtaine 1873 é, agus fuair sé bás ar an 4 Aibreán 1963 i Leominster, Massachusetts).
Saol.
Nuair a tháinig sé i mbun a mhéide, chuaigh sé go dtí na Stáit Aontaithe agus chaith sé naoi mbliana ag obair ansin, go háirithe sna poill mhianaigh. Chuaigh sé sa cheardchumann ansin agus fuair sé aithne ar an Sóisialachas agus ar ghluaiseacht an lucht oibre. Sa bhliain 1900, d'fhill sé go Kannus. Bhunaigh sé siopa ansin, agus chuaigh sé le feirmeoireacht chomh maith. Sa bhliain 1905, toghadh ina chathaoirleach ar chumann an lucht oibre i gKannus é, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, vótáladh isteach é mar Fheisire do na Daonlathaigh Shóisialta. Chuaigh sé i gceannas ar cheardchumainn na Fionlainne sa bhliain 1912, agus trí bliana ina dhiaidh sin, bhí sé ina Phríomh-Aire ar Ard-Diúcacht na Fionlainne, nó, de réir théarmaíocht na linne, rinneadh cathaoirleach ar Sheanad na Fionlainne de. Ba eisean an chéad Daonlathach Sóisialach a bhí ina Phríomh-Aire ar an bhFionlainn.
Bhí sé ina Choimeasár Bia i rialtas na nDearg le linn Chogadh Cathartha na Fionlainne sa bhliain 1918. Nuair a briseadh an cath ar na Dearga, chuaigh sé ar a sheachnadh. D'éirigh leis liostáil in Arm na Breataine Móire, nó bhí na Sasanaigh ag cur ladair i gcogadh cathartha na Rúise agus ag cur trúpaí go dtí an Rúis, agus daoine ag teastáil uathu a bheadh eolach ar an tír.
Sa bhliain 1921, chuaigh Tokoi ó Shasana go Ceanada, agus chuir sé faoi sna Stáit Aontaithe arís. Bhí sé ina eagarthóir ar "Raivaaja", iris Fionlainnise d'Fhionlannaigh na Stát Aontaithe, a bhí á foilsiú i bhFitchburg, Massachusetts. Chaith sé deireadh a shaoil sna Stáit.
Bhí Tokoi pósta ar Hanna, "née" Räinä, ón mbliain 1897 anuas, agus saolaíodh seisear clainne dóibh. Chuaigh ceal i mbeirt acu nuair a bhí Hanna agus Oskari ar a seachnadh ó na Bána sa Rúis i ndiaidh Chogadh Cathartha na Fionlainne, ach sa bhliain 1924, d'éirigh le Hanna agus an ceathrar eile na Stáit Aontaithe a bhaint amach. Fuair Hanna bás i bhFitchburg sa bhliain 1938, agus sa bhliain a bhí chugainn phós an bhaintreach fir Eva Pearl Johanson-Whiteker, bean Mheiriceánach.
Nuair a phléasc an cogadh amach idir an Fhionlainn agus na Stáit Aontaithe, bhí Oskari Tokoi ina Leas-Uachtarán ar an gcumann a bunaíodh sna Stáit Aontaithe le cabhair agus fóirithint a thabhairt don Fhionlainn agus do mhuintir na Fionlainne. Bhí pionós an bháis ag bagairt ar Tokoi i gcónaí, dá bhfillfeadh sé go dtí an Fhionlainn, ó bhí sé ina bhall de rialtas na nDearg le linn an chogaidh chathartha, ach sa bhliain 1977, reachtaigh parlaimint na Fionlainne dlí speisialta, "Lex Tokoi", le hé a dhíolmhú ón bpionós, mar aitheantas don obair a rinne sé sna Stáit Aontaithe ar son a thíre. Níor shocraigh Tokoi síos san Fhionlainn ina dhiaidh sin féin, ach tháinig sé ar cuairt cúpla uair. Fuair sé bás i Meiriceá.
Oidhreacht.
Ainmníodh "Tokoinranta" ("Cladach Tokoi"), ceann de na páirceanna poiblí i Heilsincí, as Oskari Tokoi.


An Ríshliocht Sasánach.
Ba é an ríshliocht Sasánach a bhí ag rialú na hIaráine sna blianta 224-651 i ndiaidh bhreith Chríost. Tháinig na Sasánaigh i ndiaidh na nArsaicídeach, nó na bPairtiach, nuair a bhris Ardaisír a hAon (nó "Artaxerxes", mar a thug na Gréagaigh is na Rómhánaigh air) an cath ar Artabanus IV, rí deireanach na bPairtiach. Tháinig deireadh leis an ríshliocht Sasánach sa bhliain 651, nuair a fuair trúpaí na Cailifeachta Arabaí an lámh ab fhearr ar Yazdegerd III.


George Carew, 1ú Iarla Totnes.
George Carew, 1ú Iarla Totnes
Sheirbheáil George Carew, 1ú Iarla Totnes,(29 Bealtaine, 1555 - 27 Márta, 1629), faoin mBanríon Eilís I le linn Athchoncais na hÉireann agus ceapadh é leis an teideal 'Uachtarán na Mumhan'.


Mullach Maistín.
Is cnoc é Mullach Maistín (Béarla: "Mullaghmast"), atá suite i ndeisceart Chontae Chill Dara i gCúige Laighean, in aice bhaile Bhéal Átha an Tuair. Bhí an suíomh seo tábhachtach sa réamhstair, sa luathstair agus arís níos déanaí ar aghaidh. Tá sé aicmithe mar Shéadchomhartha Náisiúnta ag an Roinn Comhshaoil, Oidhreachta agus Rialtais Áitiúil.


Arthur Chichester.
Ba riarthóir agus saighdiúir Sasanach é Arthur Chichester, 1ú Barún Chichester (Bealtaine 1563 - 19 Feabhra, 1625), ar a dtugtar idir 1596 agus 1613 Sir Arthur Chichester, ach is fearr aithne air mar Leas-Tiarna na hÉireann ó 1604 go 1615.
Luathshaol.
B'iad tuismitheoirí Chichester ná an Ridire John Chichester agus Gertrude Courtenay, iníon le Sir William Courtenay, as Devon. Tar éis dó freastal ar Exeter College, Ollscoil Oxford, bhí Chichester ina cheannasaí ar an long cogaidh, an HMS Larke, in aghaidh Armáide na Spáinne sa bhliain 1588.
Sa bhliain 1595, chuaigh sé in éineacht le Sir Francis Drake ar a shluaíocht dheireanach chuig Críocha Mheiriceá. Níos déanaí, sa Chogadh Angla-Spáinneach bhí sé i gceannas ar chomplacht, i rith an ruathair airm ar Cádiz, sa bhliain 1596. De dheasca ar seo, bhronnadh ridireacht air ina dhiaidh sin.
Éire.
Thosaigh a ghairme in Éirinn nuair a cheap an tIarla Essex é ina Ghobharnóir ar Charraig Fhearghais sa bhliain 1598, ar bhás a dheartháir Sir John Chichester.
Maraíodh John Chichester ag Cath Charraig Fhearghais, sa bhliain roimhe sin. Deirtear gur dícheannaíodh John Chichester, agus go raibh a cheann á n-úsáid mar liathróid pheile ag Clann Dhónaill, tar éis a mbua. Nimhíodh Séamas Somhairle Mac Dhónaill, (Béarla: "James Sorley MacDonnell") a bhí ina cheannaire ar fhórsaí na nGael ag Cath Charraig Fhearghais, i gCaislean Dhún Libhse, ar orduithe Robert Cecil, chun Chichester a shásamh. Le linn Chogadh na Naoi mBliana bhí Chichester i gceannas ar trúpaí na Corónach, i gCúige Uladh.
D'úsáid sé oirbheartaíocht mhíleata ina raibh polasaí an rualoiscthe ina measc. Chrioslaigh sé fórsaí Uí Néill le gharastúin, agus de thoradh ar seo bhí trúpaí an Iarla stiúgtha. I litir, sa bhliain 1600, chun Cecil dúirt sé "a million swords will not do them so much harm as one winter's famine". Cé nár cheap Chichester na h-oirbheartaíochtí seo, chuir sé iad i ngníomh, gan trua gan taise. Mar gheall ar a iompair, ghnóthaigh sé fuath agus gráin i measc na nGael.
Tháinig sé i gcomharbacht ar Charles Blount, an Tiarna Mhuinseo, mar Leas-Tiarna na hÉireann, sa bhliain 1604. Bliain níos déanaí ar aghaidh, phós sé Lettice Perrot. Ba iníon John Perrot, iar-Leas Tiarna na hÉireann í. Rugadh duine amháin clainne dí, a fuair bás sa naíonacht.
Bhraith an Tiarna Chichester an Caitliceachas Éireannach mar bhagairt in aghaidh na Corónach. Stiúraigh sé géarleanúint forleathan ar Chaitlicigh, agus d'ordaigh sé bású dhá easpag.
Tar éis Teitheadh na nIarlaí sa bhliain 1607, ba phríomhcheannaire é Chichester le linn Phlandáil Uladh.


Premier FM.
Is éard a bhí i gceist le Premier FM ná stáisiún raidió a raibh ceadúnas sealadach aige sna blianta 2005, 2006 agus 2007. Sheinn sé ceol sna 1960í, 1970í agus na 1980í. Chraol sé mórthimpeall Átha Cliath don chéad uair sa bhliain 2005. Ansin fuair sé ceadúnas chun craoladh i mBaile Átha Cliath, i gCorcaigh, i nGaillimh agus i Luimneach. Níor lorg na stiúrthóirí ceadúnas eile i ndiaidh 2007.


William Petty.
Ba eacnamaí, eolaí agus fealsúnaí Sasanach é Sir William Petty (27 Bealtaine, 1623 - 16 Nollaig, 1687).
Rinneadh duine mór-le-rá de ar dtús báire le linn dó bheith ag obair i seirbhís Chromail agus an Chomhlathais in Éirinn.
D'fhorbair sé modhanna éifeachtacha chun suirbhé a dhéanamh ar an talamh a bhí le bheith coigistithe agus a bheith tugtha do shaighdiúirí Chromail.


Robert Devereux, 2ú Iarla Essex.
Robert Devereux, 2ú Iarla Essex, péinteáilte ag Marcus Óg Gheeraerts
Ba laoch míleata agus ceanán na banríona Eilís I é Robert Devereux, 2ú Iarla Essex (10 Samhain, 1565 - 25 Feabhra, 1601), ach tar éis feachtais neamhbhuach in aghaidh na reibiliúnaithe Éireannacha, le linn Chogadh na Naoi mBliana sa bhliain 1599, theip 'coup d'état' aige i gcoinne na banríona agus cuireadh chun báis é de thoradh ar a thréasa.


Armáid na Spáinne.
Ba í an Armáid (Spáinnis: "Grande y Felicísima Armada" nó "Armada Invencible") an loingeas Spáinneach a rinne ar Shasana faoi cheannas Medina Sidonia sa bhliain 1588, chun Eilís I Shasana a threascairt agus cosc a chur ar Shasana baint don Ísiltír Spáinneach agus leanúint den fhoghlaíocht san Aigéan Atlantach agus san Aigéan Ciúin.
Chuaigh an Armáid ar ancaire amach ó Gravelines, ach chuir longa dóiteáin na Sasanach an ruaig uirthi. Bhí cath ann. Agus dá bhrí sin, níorbh fhéidir leis an Armáid teagmháil le fórsaí Spáinneacha san Ísiltír.
D’éirigh leis longa na hArmáide teacht le chéile arís agus dul ó thuaidh, cé go raibh longa Sasanacha á gcoinneáil i mbroid tamall suas cósta thoir Shasana.
Bheartaigh Medina Sidona gur chóir don Armáid filleadh abhaile: sheol sí timpeall na hAlban agus na hÉireann ach rinne stoirmeacha géara dochar mór di. Briseadh os cionn 24 long ar chósta thiar na hÉireann. As 130 long de chuid na hArmáide briseadh nó bádh timpeall caoga ceann.
Ba í an tsluaíocht seo an comhrac ba mhó sa chogadh neamhfhógraithe idir Shasana agus an Spáinn (1585-1604). Sa bhliain 1589 chuir Sasana sluaíocht den saghas céanna, Sluaíocht Drake-Norris, ar bun ach ní raibh rath uirthi.
Cúlra an chomhraic.
a> c. 1580, Gailearaí Náisiúnta na bPortráidí, Londain
Ba é Pilib II na Spáinne comh-mhonarc Shasana nó go bhfuair a bhean chéile, Máire I Shasana, bás sa bhliain 1558. Ba Chaitliceach cráifeach é agus shíl sé nach raibh ina dheirfiúr chéile Eilís I ach eiriceach. Deirtear gur thug sé cúnamh do lucht ceannairce i Sasana. Thug Eilís féin cúnamh don Phoblacht Ollannach, an chuid den Ísiltír a scar le riail na Spáinne.
Ar na rudaí a chuir a chuir fearg ar Philib bhí an creachadh a bhí á dhéanamh ag an gcaptaen Sasanach Francis Drake ar longa Spáinneacha, an cúnamh a thug Eilís I do cheannaircigh na hÍsiltíre (go háirithe trí Chonradh Angla-Ollannach Nonsuch 1585, socrú a lean fóirdheontas mór agus arm Sasanach é), agus an ruathar a thug Drake ar an nGailís sa bhliain 1686.
Thosaigh sé ag smaoineamh ar ionradh a dhéanamh ar Shasana agus a fhios aige gurbh éigean bua a fháil ar chabhlach Shasana. Fuair sé comhairle dá réir, cé go raibh imní air faoin gcostas a bheadh ag gabháil leis an bhfeachtas. Bhí airgead chomh gann sin go raibh ar Philib iasacht a iarraidh ar an bPápa Sixtus V, airgead nach mbeadh le híoc go dtí go raibh an t-ionradh curtha i gcrích. Idir an dá linn, áfach, tháinig lasta mór óir (16,000,000 diúcat) ó na hIndiacha Thiar.
atáirgeadh, an long San Juan Nepomuceno, Armada Española
Thug Drake ruathar ar Cadiz, lárionad soláthair na hArmáide, sa bhliain 1586. Chaill na Spáinnigh ceithre long is fiche agus scriosadh a lán lón cogaidh, go háirithe díol bliana d’fhonsaí agus de chláir bhairillí. D’éirigh cuid mhór de bhia na hArmáide lofa toisc nach raibh bairillí fónta ann.
Thaobhaigh an Pápa Sixtus V le Pilib.
Bhí dhá oiread gunnaí ag na Spáinnigh agus a bhí ag na Sasanaigh.
Rinne rialtas Shasana iarracht ar an gcósta a dhaingniú, ach bhí gunnaí agus púdar gann, agus bhí a fhios ag an rialtas go raibh easpa traenála ar na mílístí a bhí chun dul i ngleic le saighdiúirí seanchleachta na Spáinne.
Comhrac.
An seachtú lá den chath leis an Armáid. Hendrick Cornelisz Vroom a rinne sa bhliain 1601.
Tháinig longa na hArmáide le chéile ag an Liospóin sa bhliain 1588. Chuaigh siad chun farraige ar 30 Bealtaine, ach bhí drochbhail ar an mbia agus ar an uisce faoin am sin (de dheasca stuáil chiotach agus tréimhse fhada gheimhridh). Bhuail an chuid ba mhó den loingeas isteach i gcalafort La Coruña, agus chuaigh siad chun farraige arís ar 22 Iúil.
I gceann seachtaine bhí an Armáid amach ó Portsmouth, cé go raibh na rámhlonga imithe abhaile roimh na gálaí Atlantacha, in éineacht le gailias Bioscánach. Ag seoladh suas Muir nIocht dó bhí Medina Sidonia leagtha amach ar eagar catha a choinneáil ar an loingeas.
Dé Domhnaigh 31 Iúil d’ionsaigh na Sasanaigh an Armáid den chéad uair, ach ba léir nach dtiocfaidís le bord ar chuntar ar bith. D’ordaigh Medina Sidonia don loingeas leanúint air. Lean na Sasanaigh den tóir ar feadh na hoíche: ní raibh troid dhian ann ar 1 Lúnasa, ach d’éirigh leis an "Revenge", faoi cheannas an Ridire Francis Drake, "Nuestra Señora del Rosario" a ghabháil.
An lá dar gcionn bhí cathanna diana ann amach ó Portland Bill. Na Spáinnigh ba thúisce a chuaigh i mbun troda agus buntáiste gaoithe acu, ach nuair a thug siad iarracht ar dhruidim isteach leis an Tiarna Howard ó Effingham san "Ark Royal", luigh sé amach ar an domhain chun bacadh ar an namhaid teacht le bord. Idir an dá linn rinne na gailiasanna iarracht ar shé long Shasanacha a scaradh amach, ach ba shaothar in aisce acu é.
Faoi 4 Lúnasa bhí an Armáid laisteas d’Inis Iocht. Bhí teipthe ar an dá thaobh dochar mór a dhéanamh dá chéile.
Faoi 6 Lúnasa bhí an Armáid ar ancaire sa ród ag Calais. Bhí timpeall 140 long sa loingeas Sasanach faoin am seo tar éis do longa Seymour teacht suas leis. Chruinnigh siad san oirdheisceart gur bheartaigh siad ar longa dóiteáin a scaoileadh uathu.
Istoíche ar 7 Lúnasa luchtaíodh ocht long le hábhar dóiteáin, cuireadh dhá urchar i ngach gunna, cuireadh na longa trí thine agus ligeadh faoin ngaoth iad. D’éirigh leis na Spáinnigh iad a sheachaint le teann haclaíochta agus níor shuigh ach aon long amháin (an gailias "San Lorenzo"), cé gur chaill a lán long a gcuid ancairí agus iad ag iarraidh éalú. Ba é an chuid ba mheasa den scéal ná go raibh leaba ancaire caillte ag Medina Sidonia agus gan aon ancaireacht eile le fáil aige idir Calais agus longa iompair Parma ag Dunkirk, longa nach raibh réidh go fóill.
An cath deireanach agus an ceann ba ghéire tugadh é amach ó Gravelines ar 8 Lúnasa. Faoin am seo shíl na Sasanaigh gurbh éigean dóibh druidim isteach laistigh de chéad slat chun chabhlacha na long Spáinneach a pholladh. Bhí an chuid ba mhó de phúdar na Sasanach caite sna chéad chomhraic agus bhí orthu a gcuid armlóin a choinneáil i dtaisce le haghaidh ionsaí mór in aice le Gravelines. Ba dheacair do na Spáinnigh a ngunnaí móra a thabhairt isteach lena n-athlódáil toisc go raibh siad an-ghar dá chéile agus go raibh an oiread sin lóin stuáilte idir na deiceanna, mar a fuair Drake amach nuair a ghabh sé an "Rosario" i Muir nIocht agus díobháil déanta di.Swinburne, Henry Lawrence, 1878Taispeánann fianaise ó longa briste in Éirinn nár caitheadh cuid mhaith d’armlón na hArmáide. Bhí longa ag troid ar ghearr-raon agus bádh ceithre long Spáinneacha ar a laghad. Tar éis an chatha bhí ar an Armáid fanacht amach ón gcósta toisc sruth agus gaoth a bheith ina coinne agus tanalacht a bheith ann.
Ba léir faoi 9 Lúnasa nach raibh an dara rogha ag an Armáid ach dul bealach na Mara Thuaidh timpeall na hAlban agus na hÉireann.
Filleadh na hArmáide.
I Mí Mheán Fómhair 1588 sheol an Armáid timpeall na hAlban agus na hÉireann agus isteach san Aigéan Atlantach Thuaidh. Bhí na longa suaite ag an taisteal fada agus bhí cuid de na cabhlacha ceangailte le téada. cléBhí bia agus uisce ag éirí gann, agus caitheadh na capaill mharcra thar bord. Bheadh na Spáinnigh ag iarraidh fanacht amuigh ar an domhain thiar, ach ní raibh a fhios acu go raibh Sruth na Murascaille á dtabhairt ó thuaidh agus soir, agus chas siad ó dheas i bhfad níos faide soir ná mar ba mhian leo.
Rug stoirmeacha uafásacha orthu in aice le cósta na hAlban agus na hÉireann. Bhí an cladach fúthu agus is minic a bhí a gcuid ancairí fágtha san fharraige acu nuair a bhí siad ag iarraidh éalú ó longa dóiteáin na Sasanach. B’fhéidir go raibh baint ag na stoirmeacha seo le carnadh oighir pholaigh láimh le cósta na Gríonlainne, rud a bhain leis an “Oighearaois Bheag”. Briseadh níos mó long ar an dóigh seo ná mar a scriosadh sa troid.
Meastar go bhfuair timpeall 5,000 fear bás le bá, le hocras nó den chlaíomh tar éis dóibh teacht i dtír in Éirinn. Fuair roinnt den fhuíoll bheith istigh ó na hÉireannaigh, ach níor fhill a bhformhór abhaile riamh. An beagán a bhain an Spáinn amach, cailleadh mórán acu ann de ghalracha a tholg siad ar bord.
Fuair idir 50 agus 100 Sasanach bás agus gortaíodh 400 fear eile. Níor bádh long Shasanach ar bith, ach fuair mórán fear bás le hocras, le fiabhras ballach agus le buinneach tar éis gur scaoileadh leo: bhí ganntanas airgid ar an rialtas agus fágadh mórán fear gan phá leis na míonna fada, rud a bhí bunoscionn le scéal na Spáinne, mar ar thug an rialtas cabhair d’fhuíoll na tubaiste.
Gunnadóireacht.
Gúnna mór ó La Trinidad Valencera, faighte i nGleann Uí Dhuibheannaigh, 1971. Anois san Ulster Museum.
Ba mhór an mhoill a bhain le lódáil, díriú agus scaoileadh ghunnaí móra na hArmáide. Níorbh fhéidir le cuid de na long níos mó ná trí chaor a scaoileadh sa lá. Bhí cuid de na gunnaí fabhtach agus iad i mbaol pléascadh dá bharr. Bhí i bhfad níos mó gunnaí beaga ag na Spáinnigh ná mar a bhí ag na Sasanaigh, rud a bhain de chumas troda na hArmáide.
Bhí na gunnaí Sasanacha gléasta go sásta ar charráistí ceithre roth, ach bhí gunnaí mór na hArmáide ar charráistí a raibh rothaí móra fúthu agus slapar fada acu. B’éigean na gunnaí a chur fiarthrasna lena lódáil. Seisear a theastaigh chun na gunnaí a ullmhú agus ba shaighdiúirí iad a rachadh ar ais ag scaoileadh muscaed nó arcabas ón mbord láir nó ó bharr crainn.
Ní raibh an Armáid inchurtha leis na longa Sasanacha i ngeall ar scaoileadh mear agus raon fada na ngunnaí móra, agus d'fhág an díobháil a d'fhulaing na longa Spáinneacha lag go leor iad nuair a bhuail gálaí an Atlantaigh iad.
Síon.
Leathanach 534 "Wreck of one of the Armada Vessels on the Irish Coast" "Cassell's Illustrated History of England, Volume 2"
Bhí stoirmeacha géara ann le linn Mí na Lúnasa agus Mí Mheán Fómhair 1588. Tháinig siad de lagbhrúnna a bhain leis an bhFronta Polach Atalantach a bhí ann ag an am. Tháinig an Armáid salach ar ghála aniar aduaidh ar 26-27 Iúil agus lagbhrúnna ag teacht anall roimpi fad a bhí sí ag seoladh siar ó dheas ó Bhá na Bioscáine.
Sheol an Armáid timpeall na hAlban agus ó dheas tríd an Atlantach Thuaidh ach tháinig sraith lagbhrúnna ar 12-13 agus 15-16 Deireadh Fómhair. Neartaigh ceann díobh agus ba é sin faoi deara na gálaí aniar aduaidh a rinne slad ar an Armáid feadh chósta na hÉireann.
Tagairtí.
Coote, Stephen (2003). "Drake". Simon & Schuster UK. ISBN 0-7432-2007-2. Lch 259.
Hutchinson, Robert (2013). "The Spanish Armada". Wiedenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-86637-4
Martin, Colin; Parker, Geoffrey (1999). "The Spanish Armada". Penguin Books. ISBN 1-901341-14-3
Paine, Lincoln (1997). ‘San Martín’ in "Ships of the World: An Historical Encyclopedia". Conway. ISBN 0-85177-770-8. Lgh 453-54.


Teannaire.
Gléas is ea teannaire chun aer a shéideadh isteach i boinn roth. Is féidir le duine é a dhéanamh de lámh nó lena chos nó is féidir teannairí aibhléiseacha a fháil a shéideann aer i mboinn go mear gan do dhuine dua a chur orthu féin.


Today FM.
Is ionad craolacháin a bhfuil ceadúnas aige chun craoladh ar fad Poblacht na hÉireann é Today FM. Thosaigh sé ag craoladh Lá Fhéile Pádraig 1997 mar "Radio Ireland" ach níor éirigh ró-mhaith leis agus rinne na bainisteoirí athrú mór air agus athaimníodh mar Today FM é ag tús 1998. Seinneadh níos mó ceol agus d'éirigh leo craoltóirí mór le rá amhail Ian Dempsey agus Ray D'Arcy a fháil. Chaith Eamon Dunphy tréimhse fhada ag cur "The Last Word" i láthair. Nuair a d'éirigh sé as an gclár a chur i láthair, roghnaíodh Matt Cooper chun a bheith mar chomharba air.
Cheannaigh Denis O'Brien Today FM sa bhliain 2007.


Páipéar leithris.
Corna pháipéir leithris ar chrochadh sa seomra folcadh
Is páipéar bog é páipéar leithris a bhaineann daoine feidhm as chun an t-áthán nó an phit a ghlanadh agus a thriomú tar éis dóibh cac nó fual a dhíchuir. Bíonn sé i gcorna de ghnáth agus is féidir míreanna a réabadh den gcorna gan dua. Uaireanta bíonn boladh breá ar an bpáipéar freisin. Cuimlítear an t-áthán agus/nó an phit leis an bpáipéar leithris agus caitear an páipéar truaillithe sa leithreas nó i mbruscarán mura bhfuil cead páipéar leithris a chaitheamh sa leithris.


Cis.
Ceithre cis éagsúla oiriúnach don tí.
Is soitheach déanta de caolach í cis (nó ciseán). Castar agus ceanglaítear beangáin timpeall a chéile chun cis a dhéanamh. Déantar creatlach ar dtús agus ansin castar beangáin eile timpeall an gcreatlach.
Baineann daoine an-chuid leas astu. Coimeádtar bia, éadaí, bréagáin agus ainmhithe iontu. Is maisiúchán deas í cis i dteach, i mbialann nó in óstán.


Máire I, Banríon na nAlbanach.
Bá í Màiri I (ar a dtugtar is gnáthaí Màiri (Máire), Banríon na nAlbanach i nGaeilge agus "Marie Stuart" sa bhFhraincis) (8 Nollaig, 1542 - 8 Feabhra, 1587) Banríon na hAlban, ón 14 Nollaig, 1542 go 24 Iúil, 1567.
Ba í Máire an t-aon leanbh dlisteanach marthanach a bhí ag an Rí Séamas V. Bhí sí 6 lá d'aois nuair a bhfuair a hathair bás agus rinneadh Banríon na nAlbanach dí. Ghlac a máthair, Marie de Guise (Gaeilge na hAlban: "Màiri de Guise") an leasríocht agus fuair a hiníon an Choróin naoi mí ina dhiaidh sin.
Phós sí François, Dauphin na Fraince, a tháinig i gcoróin François II, sa bhliain 1559. Mar sin féin, ní raibh Màiri ina Banríon na Fraince le fada; bhí sí ina mbaintreacha ar an 5ú lá Nollaig, sa bhliain 1560, nuair a fuair a fear céile bás.
D'fhill Màiri ar ais go hAlbain, ag teacht i dtír i Lìte (nó 'Leith', sa Bhéarla) ar an 19 Lúnasa, sa bhliain 1561. Ceithre bliana ina dhiaidh sin, phós sí a céad col ceathrar, Henry Stuart, Tiarna Darnley. Bhí aontas míshásta acu agus i Feabhra na bliana 1567, fuarthas Darnley marbh sa ghairdín ag Kirk o'Field, tar éis pléascadh ollmhór sa teach.
Phós sí James Hepburn, an 4ú Iarla Bothwell, go luath ina dhiaidh sin. Chreidtear go raibh Hepburn freagrach as an Tiarna Darnle a dhúnmharú. Tar éis éirí amach in aghaidh an lánúin, príosúníodh Màiri i gCaisleán Loch Lìobhann, ar an 15 Meitheamh agus iachall uirthi éirí as mar bhanríon, i bhfabhar a mac, nach raibh ach aon bhliain d'aois, Séamas VI.


Deasc.
Is troscán é deasc a dhéantar obair uirthi (tugtar "crinlín" air uaireanta). Is cineál clár nó bord é deasc. Baintear feidhm as chrinlín chun léamh, scríobh nó dul i mbun ríomhaireachta. Is féidir deasc a bheith sa bhaile nó in oifig nó ionad oibre eile amhail óstán. De ghnáth bíonn tarraiceáin ag deasc chun rudaí a chur i dtaisce iontu. De ghnáth, suíonn daoine ar thaobh amháin den deasc. Dé ghnáth bíonn siad íseal ionas go mbeidh siad oiriúnach do dhaoine agus iad ina suí ach is féidir deasca arda a fháil freisin. Déantar d'adhmad deasc de ghnáth. Cuirtear deasca in oiriúint do ríomhairí sa lá atá inniu ann. Bíonn poill iontu chun sreanga a chur i bhfolach nó as an mbealach. Bíonn tarraiceán ann don méarchlár.


Luchtaire cadhnra.
Is gléas é luchtaire cadhnra a bhaintear feidhm as chun fuinneamh a chur nó a luchtú i gcadhnra trí sruth aibhléiseach a chur tríd. Baineann an-chuid daoine leas astu chun cadhnraí a luchtú i gcóir gutháin, aibhléisí amhail gléas bearrtha, gléas clamhaireachta, scuab fiacla aibhléiseach, seinnteoir ceoil, lóchrann agus a lán lán gléasanna eile. Is féidir cadhnra a luchtú i bhfoirgneamh ó slocán nó is féidir luchtaire a sháigh isteach sa pholl ina mbíonn an lastóir toitíní i ngluaisteán. Bíonn luchtaire faoi leith de dhíth i gcóir seo.


Gléas clamhaireachta.
Is gléas aibhléiseach é gléas clamhaireachta chun gruaig agus clúmh a bhaint den chorp. Beireann an gléas ar chuircín (lear mór ruainní) agus tarraingíonn sé amach iad. Baineann mná feidhm astu ach go háirithe nuair a mbíonn siad ag clamhaireacht, sé sin chun clúmh a bhaint dá gcoirp agus cruth a chur ar a stothóga.
Cuireadh an chéad ghléas clamhaireachta ar fáil sa bhliain 1986. "Epilady" ab ainm an ghléas sin.


Aibhléisí.
Gléasanna a bhaintear feidhm astu sa bhaile a ghluaiseann faoi chumhacht aibhléis is ea aibhléisí. Déanann na haibhléisí rudaí áirithe - fuineann siad arán, teannann siad oráistí chun sú oráistí a dhéanamh, glanann folúsghlantóir an t-urlár, meascann siad agus suaitheann siad bia, níonn siad éadaí agus na gréithe agus a lán rudaí eile. Is féidir le daoine leas a bhaint as aibhléisí i gcóir nithe pearsanta amhail scuab fiacla aibhléiseach, gléas bearrtha, nó iarann gruaige.
Is féidir leis an aibhléis teacht díreach ón chóras aibhléise nó ó chadhnraí. Murach na haibhléisí, bheadh saol deacair ag daoine sa bhaile agus bheadh a lán dua ag baint le a lán den obair a dhéantar sa bhaile.


An Beirneach.
Scríbhneoir agus gníomhaí ar son na Gaeilge ba ea Thomas Beirne nó An Beirneach (fl. c. 1900).
Saolaíodh Thomas Beirne i mBaile an Mhuilinn, Contae na Gaillimhe sa dara leath den naoú haois déag. Bhí suim aige sa Ghaeilge. Scríobh sé leabhair faoi ainm cleite "An Beirneach".
Leabhair.
Beirneach
Beirneach


Breachtán.
Is bia bog é breachtán déanta de uibheacha, bainne, siúcra agus plúr. Is milseog é agus lena chois sin, cuirtear i mórán borróga é freisin, amhail "Berliner". Is féidir le breachtán a bheith tiubh agus meallach nó is féidir leis bheith sreabhach. Nuair atá sé sreabhach, tá sé oiriúnach mar anlann agus doirtear ar bhia eile é amhail toirtín. Buíonn dath buí nó bánbhuí air de bharr buíocáin na n-uibheacha. Is féidir é a ithe te nó fuar.


Crann.
Is planda mór adhmadach é an crann. Fásann sé go hard agus bíonn sé fréamhach, craobhach agus bíonn géaga air. Fásann duilleoga ar na géaga. Is é an tamhan croíleacán an chrainn. Is as an tamhan a fhásann na craobhacha. Bíonn an tamhan clúdaithe le coirt. Gach bliain, méadaíonn an tamhan. Fásann coirt nua air agus bíonn gach coirt níos leithne ná an ceann roimhe. Bíonn na coirteacha seo ar nós fáinní sa tamhan.
Tá tábhachtach thar na bearta ag baint le crainn. Gan iad ní bheadh formhór na nithe beo ar domhan in ann maireachtáil in aon chor. Cuidíonn crainn le creimeadh a sheachaint nó a mhaolú. Súnn crainn agus plandaí dé-ocsaíd charbóin isteach agus scaoileann siad ocsaigin amach. Murach crainn, ní bheadh a dhóthain ocsaigin ar fáil do na nithe eile atá beo. Cónaíonn ainmhithe i gcrainn nó i scáth crainn. Tógann éanlaithe neadacha i gcraobhacha. Cónaíonn ioraí i bpoill i dtamhain na gcrann.
Itear baill éagsúla an chrainn. Itheann daoine agus ainmhithe eile torthaí na gcrann amhail úlla, oráistí, bananaí agus araile. Itear cnónna freisin. Itheann feithidí agus ainmhithe na duilleoga.
Baintear feidhm as chrainn mar ábhar tógála. Déanann éanlaithe a neadacha le duilleoga agus géaga bídeacha. Leagann agus gearrann daoine crainn chun troscáin a dhéanamh. Gearrtar na crainn agus glaoitear adhmad ar an ábhar crua a fhaightear ón gcrann. Níl teorainn leis na mbealaí ar féidir feidhm a bhaint as adhmad.
Aicmí.
Is féidir crainn a aicmiú i dhá aicme - duillsilteach agus buaircíneach. Titeann na duilleoga ó na crainn duillsilteacha san fhómhair de ghnáth. Fanann na duilleoga ar na gcrainn buaircíneacha (crann síorghlas). Bíonn duilleoga leathan le dath murtallach orthu ar na gcrainn duillsilteacha. Bíonn duilleoga caol ar nós dealga le dath galbánach ar na gcrainn buaircíneacha.
Cnuasacha Crainn.
Glaoitear garrán nó coilleog ar áit in a bhfuil líon beag crainn ag fás ann. Má tá áit clúdaithe leis na mílte crainn glaoitear coill air. Má tá an coill ollmhór, glaoitear foraois ar na gcrainn sin. Glaoitear buinneán, failleagán nó fásán ar chrann óg.


Leaba.
Troscán chun dul a chodladh ann nó chun luí air is ea an leaba. Bíonn siad fada agus fairsing le bheith oiriúnach do dhuine fásta síneadh amach ar bharr an leaba. Bíonn tocht ar leaba mar chlúdach bog ionas gur féidir le duine luí go sóúil. Cuirtear braillíní ar an dtocht, agus bíonn adhairteanna ann chun ligean do dhaoine a gceanna a luí orthu. Anuas orthu sin, leagtar pluideanna chun daoine a choimeád te fad is atá siad ina gcodladh. Bíonn clár cinn ag barr an leaba. Go minic bíonn sé déantar d'ábhar bog ionas nach gortóidh daoine a gceanna fad is atá siad ag luí sa leaba.
Is féidir leapacha a fháil do dhuine aonair nó do bheirt nó níos mó. Cliabhán a ghlaoitear ar leaba do leanbh. Is féidir dhá leaba a nascadh le chéile chun leaba mór amháin a dhéanamh. Tá leapacha ann ina bhfuil inneall iontu chun ceann agus bun an leaba a ardú, ionas gur féidir le daoine léamh nó ithe sa leaba.
Is ar nó sa leaba a tharlaíonn comhriachtain de ghnáth.


Veain.
Iomparán comhaimseartha - an Dodge Sprinter
Is gluaisteán é veain nó iomparán ("Gluaisvaigín‎" uaireanta)ina iompraítear earraí nó chun a lán daoine a iompar. Más earraí atá á iompar, ní bhíonn suíocháin san iomparán agus bíonn slí ann chun ualach nó lasta mór a iompar. Ní bhíonn fuinneoga ar na hiomparáin a iompraíonn lasta. Ach má tá daoine á iompar san iomparán, bíonn gá le suíocháin agus fuinneoga a bheith ann.
Is féidir le iomparán a bheith beag nó mór. Glaoitear iomparáin ar ghluaisteáin nach bhfuil fuinneoga ar agus a iompraíonn earraí ach atá cosúil le gnáthghluaisteán ina mbíonn daoine ag taisteal. Glaoitear iomparáin freisin ar ghluaisteáin mhóra fhada atá deartha chun lasta mór a iompar. Ní bhíonn iontu ach suíochán nó dhó don tiománaí agus cúntóir(í).
Baineann gnólachtaí feidhm as iomparáin go formhór mar bhíonn orthu earraí nó trealamh nó bearta nó rudaí eile a bhogadh ó áit go háit. Tá iomparán an-oiriúnach don obair seo mar tá slí iontu chun lasta a iompar. Braitheann an gheilleagar nua-aimseartha go huile is go hiomlán ar earraí a bhogadh ó áit go háit, mar sin tá iomparáin agus trucailí fíorthábhachtach.
Iomparán nó Veain.
Deirtear gurb é Cathal Ó Sándair a chum an focal 'iomparán' chun cuir síos ar an gcineál gluaisteán áirithe seo. Deirtear an focal "veain" sa Ghaeilge go minic ach tá fadhb ag baint leis an bhfocal áirithe seo. Tháinig an focal "veain" díreach ón bhfocal Béarla "van". Is giorrú ar an bhfocal "caravan" é "van". An bhrí atá ar "caravan" ná carráiste nó cóiste atá clúdaithe. An fhadhb ná gur fhuaimnítear an focal "an veain" díreach mar a fhuaimnítear an focal "an bhean" agus mar aon le sin is focal baininscneach an dá fhocal. Is fusa idirdhealú a dhéanamh eatarthu sa scríobh ach ní féidir idirdhealú a dhéanamh eatarthu sa chaint. Cloistear tuairisc corruair ar Raidió na Gaeltachta faoi "veain mhór bhán" nó "sean veain shalach". Tá sé ráite ag daoine gur cheap siad gur faoi bhean a bhí an scéal agus gur náireach an rud é go raibh lucht an raidió ag cur síos uirthi mar sin. Sin an fáth a mholtar leas a bhaint as an bhfocal iomparán, in ainneoin gur annamh a chloistear é, ionas nach mbeidh aon mhíthuiscint mhí-ámharach ann.


999.
Is uimhir éigeandála é 999. Baintear feidhm as an uimhir seo in Éirinn, sa Ríocht Aontaithe, sa Pholainn agus i Hong Cong agus i roinnt dtíortha eile nach bhfuil san Aontas Eorpach. Cuireadh tús leis an uimhir áirithe seo sa bhliain 1937 sa Ríocht Aontaithe.


Otharcharr.
Baintear feidhm as otharcharr chun daoine tinne, daoine gortaithe agus mná seoil a thabhairt chuig ospidéal. Bíonn slí ann do lucht leighis agus fearas chun cuidiú leis an othar. Má tá an t-othar go dona leagtar ar shínteán é. Uaireanta leagtar an t-othar ar charbad (leaba a bhfuil rothaí fúithi) lena iompar idir an t-otharcharr agus áit eile.
Cuireann an t-othar é féin in iúl le soilse gorma agus le bonnán, go háirithe ar uair na práinne, agus bíonn sainchomharthaí agus dathanna speisialta uirthi. Glactar leis, má fheiceann tiománaithe otharcharr chucu, go gcaithfidh siad an bealach a fhágáil.
Is minic a bhaintear feidhm as ingearán más deacair an t-othar a thabhairt chuig ospidéal ar aon dóigh eile, agus bíonn ingearáin faoi leith ann chuige. Is féidir leo teacht anuas ar dhíon ospidéil.


Cláirseach.
Is uirlis cheoil í an chláirseach nó an chruit. Téaduirlis atá ann, a phioctar leis na méara chun nótaí a dhéanamh. Is féidir feidhm a bhaint as mar chnaguirlis chomh maith. Bíonn caol, athshonadóir agus téada ar gach cláirseach, agus déantar na téada as níolón, snáithe caoláin, sreang nó síoda. Seinntear an chláirseach ar an nglúin, nó ar an talamh: braitheann sé ar airde na huirlise. Cláirseoir nó cruitire a thugtar ar cheoltóir a sheinneann an chláirseach.


Ceolfhoireann.
Is ensemble ionstraimeach í ceolfhoireann, is é sin bailiúchán mór d'uirlisí cheoil agus ceoltóirí. Tugtar ceolfhoireann shiansach nó ceolfhoireann fhiolarmónach ar lán-cheolfhoireann, ina bhfuil suas go dtí céad ceoltóir. Braitheann méid agus baill na ceolfhoirne ar an bpíosa ceoil atá a sheinm aici.
Tugtar "stiúrthóir" ar an duine a dhíríonn na ceoltóirí.


Clogad.
Ceannbheart crua a chaitear ar an gceann chun é a chosaint is ea clogad. Toisc go bhfuil an ceann leochaileach de bharr an inchinn a bheith sa chloigeann, ní mór an ceann a chosaint ó bhuillí troma a d'fhéadfadh an ceann a scoilteadh agus/nó díobháil a dhéanamh don inchinn. Tá clogaid á chaitheamh leis na cianta. Bhí agus tá fós clogaid á chaitheamh ag daoine i mbun comhraic. Caitheann tógálaithe clogaid chun a gceanna a chosaint ar thaismí ag láithreacha tógála. Caitear clogaid nuair a mbíonn daoine ag imirt spóirt nó nuair a mbíonn imeachtaí contúirteacha ar siúl acu. Caitheann rothaithe, gluaisrothaithe, tiománaithe gluaisteán rásaíochta, marcaithe, dreapadóirí agus a lán daoine eile nach iad clogaid agus iad ag taisteal nó ag gluaiseacht. Caitheann a lán imreoirí iomána, imreoirí haca, haca-oighear ach go háirithe, agus imreoirí cluichí eile clogaid ar eagla na heagla go mbuailfear ar an gceann iad agus iad ag imirt. Caitheann an lucht dóiteáin clogaid freisin mar chuid den chulaith acu nuair a mbíonn siad ag iarraidh tine a mhúchadh.


Cainéal.
Is crann beag síorghlas é cainéal ("Cinnamomum verum"), arbh as Srí Lanca é ó dhúchas. Déantar spíosra de choirt an chrainn. Glaoitear cainéal ar seo freisin.
An crann féin.
Tá crainn cainéal 10-15 meadar ar airde. Tá cruth uibheach ar na duilleoga, 7–18 cm ar fhad. Tá na bláthanna eagraithe i bpanacal, tá dath glas orthu agus tá boladh faoi leith orthu. Tá caor beag corcra mar thoradh ar an gcrann. Bíonn síol amháin sa chaor.
Conas mar a bhaintear feidhm as.
Is é cainéal ceann de na spíosraí is mó a bhaineann daoine taitneamh as. Tá éileamh ollmhór air ar fad an domhain. Tá blas milis air agus dá bharr cuirtear ar bhia milis é de ghnáth. Critheann daoine cainéal ar bharr caife, ar chístí, ar bhreachtán, uachtar reoite agus ar a lán milseoga eile. Mar aon le sin, is maith le daoine é a mheascadh le sú úill te agus é a ól um Nollaig nó sa gheimhreadh.


Séamas V, Rí na nAlbanach.
Bhí Séamas V (c. 10 Aibreán, 1512 - 14 Nollaig, 1542) ina Rí na hAlban ón dáta 9 Meán Fómhair, 1513 go dtí a bhás roimh am ag aois a tríocha, a lean briseadh na nAlbannach ag Cath Bhlàr Shalmhaigh. Ba í Máire an t-aon leanbh dlisteanach marthanach a bhí ag an Rí Séamas V. Ní raibh sí ach 6 lá d'aois, nuair a fuair a hathair bás, agus rinneadh Banríon na nAlbanach dí.
Luthshaol.
Mac Rí Séamas IV na nAlbanach, agus an bhanphrionsa Margaret Túdar Shasana, rugadh é ar an 10ú Aibreán, 1512, i bPálás Ghleann Iucha, Labhdaidh an Iar, agus bhí se díreach 17 mhí déag d'aois nuair a maraíodh a athair ag Cath Flodden Field ar an 9ú Meán Fómhair 1513.
Tháinig sé i gcoróin sa Séipéal Ríoga i gCaisteal Sruighlea, ar an 21ú Meán Fómhair, 1513. Le linn a óige, rialaigh leasríthe an tír, ar dtús ba ea an chéad leasraí ná a mháthair, Margaret Túdar (deirfiúr an Rí Anraí VIII Shasana), go dtí gur athphós sí an bhliain dar gcionn, agus ina dhiaidh sin b'é John Stewart, 2nd Diúc Albany, a bhí ina leasraí. B'é John Stewart an dara duine le teacht i gcomharbacht ar Séamas V, i ndiaidh Alexander Stewart, deartháir óg an Rí. Sa bhliain 1525, ghlac Archibald Douglas, an 6ú Iarla Aonghas, leasathair an rí óg Séamas faoi choimeád, agus bhí sé mar phríosúnach fíorúil ar feadh trí bliana, a fheidhmiú cumhachta ar a son. D'éalaigh Séamas sa deireadh thiar thall sa bhliain 1528 agus coinneáil sé féin an tsriain chumhachta as sin amach.
Séamas V, Rí na nAlbanach


Séamas IV, Rí na nAlbanach.
Bhí Séamas IV (17 Márta, 1473 - 9 Meán Fómhair, 1513) ina Rí na nAlbanach ó 11 Meitheamh, 1488 go dtí a bháis. Meastar, de ghnáth, gur éirigh níos fearr leis mar rí ná an chuid is mó de na Stiúbhartaigh, ach thainig críoch lena réimeas leis an mbriseadh tubaisteach ag Cath Flodden Field.
Luathshaol.
Ba mhac Shéamais III agus agus Mhargrete na Danmhairge é, rugadh é i gCaisteal Sruighlea. is dócha. Mar léiroidhre chun choróin na hAlban, cheapadh é ina Diúc Bhaile Bhòid. Ní Rí na ndaoine a bhí ina athair agus bhí ar dhá reibiliún a chur faoi chois.
Le linn an dara ceannairc, chuir na reibiliúnaithe Séamas, agus é in aois a cúig déag,
Maraíodh a athair, ag troid in aghaidh na reibiliúnach ag Blàr Allt a' Phuill Sheilich, ar an 11 Meitheamh, 1488,
agus ghlac Séamas an rìchathair agus corónaíodh é ag Sgàin ar 24 Meitheamh. Nuair a bhfuair sé amach an ról indíreach a bhí aige i mbás a athair, shocraigh sé ar aithrí a dhéanamh as a chuid pacaí. Ón dáta sin ar aghaidh, chaitheadh sé cilicium", sé sin léine ghruaige, déanta as slabhra trom iarainn, thar a chuim, in aice leis an gcraiceann, i rith an Carghais.
Séamas IV, Rí na nAlbanach


Glóthach.
Cuach lán le glóthacha éagsúla le dathanna éagsúla.
Bia bog milis is ea glóthach. Itear mar mhilseog é. Itear fuar é. Itear leis féin é nó le bia eile amhail uachtar reoite nó breachtán. Is maith le leanaí agus daoine óga é ach go háirithe, ach déanta na fírinne, is féidir le gach duine é a ithe.
Déantar an púdar a mheascadh le uisce te chun glóthach a dhéanamh. Doirtear an glóthach te i mhúnla glóthaí chun cruth faoi leith a thabhairt dó. Ligtear dó fuarú ar feadh tamall ionas go táthóidh an leacht le chéile. Bíonn glóthach ar fáil i mblasanna agus dathanna éagsúla. Nuair a mbíonn glóthach ag suí ar mhias leis féin, bíonn sé longadánach agus bíonn tréith athscinmeach aige.
Glóthach meisiciúil.
Is féidir fiúigil glóthaí (.i. deochanna beaga biotáille déanta de ghlóthach a dháiltear i ngloiní beaga) a dhéanamh trí alcól a mheascadh isteach i nglóthach fad is atá sé á ullmhú. Go minic measctar vodca, rum nó "tequila" sa ghlóthach. Doirtear an leacht meisciúil seo i shoithigh bheaga agus itear iad ag cóisir nó i dteach tábhairne.


Bocaire.
Is bairín beag arán é bocaire nó muifín. Bíonn cuma orthu ar nós cístí beaga ach ní bhíonn siad chomh milis is a bhíonn cístí nó borróga. Ní bhíonn clúdach siúcra nó uachtar ar mhullach na mbocairí de ghnáth. Fuineadh sa Bhreatain Bheag ar dtús iad san aonú aois déag.
Bíonn comhábhair faoi leith i mbocairí de ghnáth chun blas áirithe a thabhairt dó. I measc na hábhair a mheasctar iontu, bíonn fraocháin ghorma, cnapóga seacláide, caramal, sútha talún, cainéal, puimcín, cnónna, banana, oráistí, cuiríní, péitseoga, sútha craobha, almóinní, leamhachán agus meacain dhearga. Itear bocairí mar scroid ar maidin ach is féidir iad a ithe am ar bith i rith an lae mar scroid mhilis.


Gléas bearrtha.
Gléas chun gruaig agus bruth féasóige a bhearradh d'aghaidh fir is ea gléas bearrtha. Cuireann aibhléis ag gluaiseacht iad. Tá siad beag go leor ionas gur féidir le fear greim a fháil air i lámh amháin. Bíonn lanna ar bharr an ghléis a bhogann timpeall agus a ghearrann an bruth féasóige. Díoltar scuab beag leis an ngléas chun na lanna a ghlanadh tar éis don fhear é féin a bhearradh. Mura ghlantar an gléas go rialta, beidh an gléas pulctha le míreanna ghruaige agus ní fheidhmeoidh sé.


Kathryn D. Sullivan.
Is iar-spásaire Meiriceánach agus geolaí í Kathryn Dwyer Sullivan (rugadh ar an 3 Deireadh Fómhair 1930 í, i bPaterson, New Jersey i Stáit Aontaithe). Comhalta foirne ar trí mhisean Spástointeál, tá sí ar an chéad bhean a shiúil trí spás.
Naisc sheachtracha.
Sullivan, Kathryn D.
Sullivan, Kathryn D.


Soundgarden.
Rac bhanna Meiriceánach a bhí i Soundgarden, agus iad ar cheann de na grúpaí ba mhó as Seattle a bhain cáil domhanda amach i rith na nóchaidí. Aicmítear iad i gcónaí mar ghrúpa "grúinse", cé go raibh fuaim ní ba chasta acu. Mhair siad mar bhanna idir na blianta 1984 agus 1997, agus bhí tionchar suntasach ag a gcuid ceoil ar cheoltóirí a tháinig ina ndiaidh.
Tar éis deireadh an bhanna, bhunaigh Chris Cornell an grúpa nua Audioslave le triúr ón bhanna Rage Against the Machine, ach tá sé ag taifead mar cheoltóir aonair arís. Ghlac an drumadóir Matt Cameron áit le Pearl Jam, banna mór le rá eile as Seattle.


Herta Müller.
Scríbhneoir is ea Herta Müller (rugadh ar an 17 Lúnasa 1953 í), a bhain amach Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 2009. Is as an Rómáin di, ach is le Gearmáinis a tógadh í, agus scríobhann sí i nGearmáinis. Bhí a hathair ina bhall den Waffen SS agus an Dara Cogadh Domhanda ar siúl, rud a raibh tionchar nach beag aige ar a saol agus a saothar. Tá an chodarsnacht idir an faisisteachas ina saol pearsanta agus an cumannachas inar fhás sí aníos tábhachtach ina cuid oibre. Deirtear gurb í Müller guth na cosmhuintire díshealbhaithe san Eoraip.
A Muintir is a Saol.
Saolaíodh Herta Müller i Nitzkydorf in aice le Timişoara in Iarthar na Rómáine. Bhí a seanathair ina fheirmeoir shaibhir agus ina fhear ranna roimh theacht na gcumannach i gcumhacht sa tír, ach nuair a bunaíodh an phoblacht Shóisialach, baineadh a chuid maoine de. Maidir le hathair Herta, chuaigh sé chun cogaidh in aghaidh an Aontais Shóivéadaigh ina bhall den SS, agus i ndiaidh an chogaidh, bhí sé ag obair ina thiománaí leoraí. Chaith máthair Herta tréimhse fhada i ndaorbhroid san Aontas Sóivéadach. I ndiaidh di an mheánscoil a chríochnú chuaigh Herta chun na hollscoile leis an léann Gearmánach agus Rómánach a staidéar, agus sa bhliain 1976, thosaigh sí ag obair ina haistritheoir i monarcha. Trí bliana ina dhiaidh sin, áfach, dhiúltaigh sí cabhrú leis an rúnseirbhís slándála, an "Securitate", agus thug an mhonarcha bata agus bóthar di. Ina dhiaidh sin, chaithfeadh sí a cuid a shaothrú ag déanamh spailpeanna múinteoireachta anseo agus ansiúd, ag múineadh Gearmáinise go príobháideach. Sa bhliain 1982, foilsíodh an chéad leabhar léi, an díolaim ghearrscéalta úd "Niederungen", sa Rómáin, ach rinne an chinsireacht an-sceanairt ar an leabhar. Tháinig an leagan iomlán i gcló sa Ghearmáin dhá bhliain ina dhiaidh sin, ón teach beag foilsitheoireachta úd "Rotbuch Verlag". Sa bhliain 1987, d'éalaigh Müller agus a fear céile, Richard Wagner, scríbhneoir Gearmáinise eile ón Rómáin, go dtí an Ghearmáin. Ina dhiaidh sin, bhí sí ina scríbhneoir cónaitheach ina lán ollscoileanna. Tá cónaí uirthi i mBeirlín inniu.


Séamas III, Rí na nAlbanach.
Ba é Séamas III (10 Iúil 1451 - 11 Bealtaine 1488) Rí na nAlbannach idir na blianta 1460 agus 1488. Ní raibh gnaoi na ndaoine air ná mórán éifeachta leis toisc drogall a bheith air an dlí a chur i bhfeidhm go cothrom, é a bheith ag iarraidh dul i bpáirt le Sasana agus é féin agus beagnach gach duine dá mhuintir a bheith in árach a chéile.
Mhaslaigh roinnt croinicithe déanacha é agus tuairim acu gur mhó an dúil a bhí aige i gceol agus a leithéid ná i gcúrsaí sealgaireachta agus cogaidh. Dá bhrí sin tháinig de chlú air gurbh eisean céad Rí Albannach na hAthbheochana Léinn, cé nár mhór an pátrún ealaíne é le hais Shéamas IV agus Shéamas V.
Óige.
Caisleán Naomh Aindrias i bhFíobha
Rugadh é do Shéamas II agus do Mháire ó Guelders, cé nach fios go cinnte cá háit ná cén uair. Deir Norman Macdougall, an beathaisnéisí is déanaí, gur rugadh é i ndeireadh Mhí na Bealtaine 1452 i gCaisleán Naomh Aindrias i bhFíobha. Lean sé a athair ar 3 Lúnasa 1460 agus i gceann seachtaine gairmeadh rí de i Mainistir Chealsaidh i Rosbrog.
Nuair a bhí sé óg tháinig trí fhaicsean i réim i ndiaidh a chéile: baicle Mháire ó Guelders, máthair an Rí (1460-1463) (a thóg Burg Berwick ar ais i seilbh na hAlban ar feadh tamaillín); baicle Shéamais Cinnéide, Easpag Naomh Aindrias, agus Ghilbeirt, an chéad Tiarna Chinnéide (1463- 1466); agus baicle Roibeird, an chéad Tiarna Boyd (1466-1469).
Túr thiar Mhainistir Chealsaidh (ag féachaint anoir aneas air).
Muintir Boyd.
Bronnadh teideal Iarla Arainn ar Thomás, mac an Tiarna Boyd, agus phós sé Máire, deirfiúr an Rí. Shocraigh muintir Boyd cleamhnas an Rí le Mairéad (Margrete) na Danmhairge, iníon Christian I na Danmhairge, sa bhliain 1469. Fuarthas Inse Orc agus Sealtainn mar gheallta le spré Mhairéad, agus sa bhliain 1470 ghabh Séamas na hoileáin isteach i Ríocht na hAlban.
Pósadh.
Tharraing muintir Boyd gráin orthu féin toisc a shantaí a bhí siad, agus d'éirigh idir iad agus Séamas i ndiaidh na bainise. Tugadh béim síos do Roibeard agus do Thomás agus iad imithe thar tír amach leis an mBanphrionsa Máire i mbun taidhleoireachta. Mharaigh Séamas muintir an Ridire Alasdar Boyd sa bhliain 1469, agus cuireadh pósadh Mháire ar neamhní sa bhliain 1473.
Caidreamh agus cogadh le Sasana.
Le linn na 1470í bhí fonn ar Shéamas ionradh a dhéanamh ar an Mór-Roinn, agus é á cháineadh sa Pharlaimint dá bharr.
Chuaigh Séamas i gcomhar le Sasana ansin agus socraíodh go bpósfadh an mac ba shine aige (arbh é Séamas IV é ina dhiaidh sin) Sisile ó Eabhrac, iníon Éadbhard VI Shasana agus Elizabeth Woodville. Chuir seo olc ar mhórán daoine ar chúiseanna stairiúla, gan trácht ar na cánacha a gearradh chun íoc as an mbainis.
D'éirigh idir an Rí agus a dheartháracha: Alasdar Stíobhard, Diúc Albany agus Eoin Stíobhard, Iarla Mhárr. Cailleadh Márr go hamhrasach i nDún Éideann sa bhliain 1480 agus coigistíodh a chuid tailte. Cuireadh i leith Albany go raibh sé ciontach as tréas agus as an gcomhaontas le Sasana a bhriseadh, agus thug sé an Fhrainc air féin.
Bhí an comhaontas sin lag go leor faoin am seo; thosaigh troid fhánach, agus sa bhliain rinne Éadbhard IV Shasana ionradh ceart. Bhí Albany (a thug "Alasdar IV" air féin) in éineacht leis, agus nuair a thug Séamas iarracht ar an bhfód a sheasamh rug baicle uaisle air ag Droichead Labhdair sa bhliain 1482. Cuireadh i ngéibheann i gCaisleán Dhún Éideann é agus tháinig rialtas nua ann faoi cheannas Albany. Theip ar na Sasanaigh an caisleán a ghabháil cheal airgid agus d'fhill siad abhaile.
D'éirigh le Séamas baill de rialtas Albany a cheannach, agus chuir Albany colg ar Sheoirse Gordon, Iarla Huntly agus uasal cumhachtach, nuair a d'éiligh sé Iarlacht Mhárr. Faoi dheireadh chuaigh Albany chun Sasana agus thug faoi ionradh eile a dhéanamh ar Albain ag Loch Mhabain sa bhliain 1484, iarracht ar theip uirthi. Maraíodh Albany le linn giústála i bPáras sa bhliain 1485.
Bás.
Leac chuimhneacháin Shéamais ag Mainistir Chamas Sgeanail
Lean Séamas air ag treabhadh an iomaire chéanna. Dhiúltaigh sé an tír a shiúl chun an dlí a chur i bhfeidhm agus d'fhan i nDún Éideann, agus lean sé air ag iarraidh dul i gcomhar le Sasana. Thit sé féin agus Mairéad, a bhí ina cónaí i Sruighlea, amach le chéile agus bhí míghnaoi ag teacht aige ar an mac ba shine aige. An dara mac ab ansa leis.
Ghéaraigh an míshásamh chun cogaidh sa bhliain 1488 nuair a thug sé a aghaidh ar uaisle mídhílse ag Cath Bhúrn na Sailighe. Orthu sin bhí Séamas, an mac ba shine aige. Buadh ar Shéamas III agus is dócha gur maraíodh sa troid é. (Níl aon fhianaise ann gur maraíodh go fealltach é, mar a deir croinicithe éigin, ná gur theith sé ón ármhá.)
Níor mheatachán é Séamas, agus pé dúil a bhí aige i gceol ba bhreá leis comhrac. Cuireadh é i Mainistir Chamas Sgeanail.
Naisc eachtracha.
Séamas III, Rí na nAlbanach


Séamas II, Rí na nAlbanach.
B'é Séamas II Rí na nAlbanach (16 Deireadh Fómhair, 1430 - 3 Lúnasa, 1460) ó 1437 go dtí 1460.
Mac Rí Shéamais I agus Joan Beaufort (iníon John Beaufort, 1ú Iarla Somerset agus Margaret Ollainn) ab ea é.
Bhí leathchúpla níos sine aige, Alexander Stewart, Diúc Bhaile Bhòid (Béarla: Rothesay), a d'fhan beo fada go leor chun ridireacht a fháil, ach fuair sé bás agus é ina leanbh. Fuair Séamas an leasainm " Fiery face" mar gheall ar an bhall broinne flanndearg feiceálach ar a aghaidh. Mac leis ba ea an rí Séamas III.
Séamas II, Rí na nAlbanach


Breosla.
Gás á dhóigh mar bhreosla
Is éard atá i gceist le breosla ábhar ar bith a dhóitear nó a athraítear chun fuinneamh nó teas a fháil uaidh. Is iomaí cineál breosla atá ann, leacht, gás agus solad. Dóitear adhmad mar bhreosla ar fud an domhain. Is amhlaidh gurb é seo an breosla is sine a bhain daoine feidhm as. Dónn daoine breosla eile amhail artola chun inneall a chur ag gluaiseacht; gás chun tithe a théamh agus bia a chócaireacht. Sa lá atá ann inniu faightear fuinneamh ó bhreoslaí eithneacha.
Is breosla é bia freisin. Faigheann daoine agus ainmhithe fuinneamh ó bhia. Tiontaítear an bia go fuinneamh sna cealla.
Ag deireadh na dála, eascraíonn an fuinneamh go léir atá ar fáil i mbreoslaí ón ghrian.


Cliabhán.
Cliabhán caolaigh le gligín ann.
Is leaba bheag i gcóir leanaí é cliabhán. Cuirtear leanaí atá díreach saolaithe ina gcodladh i gcliabháin go dtí go mbíonn siad b'fhéidir bliain d'aois.


Rollóirí i líne.
Rollóirí i líne á chaitheamh ag duine.
Na ceithre roth ar bhonn an rollóra i líne.
Is bróga iad rollóirí i líne ar a bhfuil ceithre roth i líne fúthu de ghnáth. Caitear iad nuair a theastaíonn ó dhuine scátáil. Bíonn ceap orthu freisin a fheidhmíonn mar choscán ionas gur féidir leis an té atá ag scátáil stad nó moilliú. Glaoitear "Rollerblades" orthu freisin ach is ainm chuideachta é sin.


Borróg.
Is císte beag milis é borróg agus cruth ciorclach uirthi de ghnáth. Bíonn sí beag go leor ionas gur féidir le duine í a choinneáil ina lámh. Fuintear i gcupán páipéir í, agus cuirtear siúcra, uachtar buailte nó maisiú eile uirthi.
Itear í léi féin nó i dteannta tae nó caife. Bíonn éileamh ar bharróga ag cóisirí páistí.
Comhábhair.
Déantar borróga le him, uibheacha, siúcra agus plúr, mar a dhéanfaí císte. Tá comhábhair éagsúla iontu ar nós seacláide, cnónna, úlla, rísíní is rudaí eile chun blas faoi leith a thabhairt dóibh.


Séamas I, Rí na nAlbanach.
Bhí Séamas I (10 Nollaig, 1394 - 21 Feabhra, 1437) ina rí ainmniúil ar Albain, ó 4 Aibreán, 1406 go dtí go bhfuair sé bás, cé nár chleacht sé rialú éifeachtach go dtí Mí na Bealtaine 1424.
Chaith sé an chuid ba luaithe dá chuid réimis mar phríosúnach i Sasana. Ar a scaoileadh, rinne sé iarracht monarc láidir lárnaithe a chruthú in Albain, agus feallmharaíodh é ag aicmí uaisle easaontacha.
Séamas I, Rí na nAlbanach


Roibeard III, Rí na nAlbanach.
An mac is sine a bhí ag an Rí Roibeard II ba ea Roibeard III, ba í Elizabeth Mure a mháthair. Bean luí nó máistreás an Rí Roibeard II a bhí inti.
Phós a thuismitheoirí go foirmiúil circa na bliana 1349, agus
de réir sin, dlisteannaíodh Roibeard II. Bhí siad pósta roimhe sin, sa bhliain 1336, ach bhí amhras ann nach raibh an pósadh de réir Dlí na hEaglaise nó neamhchanónta.
Roibeard III, Rí na nAlbanach


One Flew Over The Cuckoo's Nest.
Is úrscéal é "One Flew Over The Cuckoo's Nest" le Ken Kesey. Scríobh sé an t-úrscéal sa bhliain 1959 agus foilsíodh sa bhliain 1962 é. Tá an scéal suite in ionad sláinte intinne in Oregon, sna SAM. Insíonn sé scéal an phríomhcharactair, Randall P. McMurphy, fad is atá sé san ionad agus an dóigh a fhaigheann sé an lámh in uachtar ar na hothair eile atá ina gcónaí san ionad. Insítear an scéal trí shúile duine eile sa scéal, Chief Bromden.
Rinneadh scannán de sa bhliain 1975 a stiúir Milos Forman. Bhí Jack Nicholson mar Randall P. McMurphy sa scannán. Bronnadh duais Oscar air Nicholson de bharr feabhas a léiriú sa scannán. Bhuaigh an scannán cúig Oscar ina iomlán, duais Nicholsan san áireamh.


Calóga arbhair.
Is gránach a itear ar maidin de ghnáth iad calóga arbhair. Doirtear isteach i gcuach iad, doirtear bainne nó iógart anuas orthu agus itear le spúnóg iad. Tá dath buí orthu agus tá siad briosc. Rinne Kelloggs ar dtús iad ag deireadh an naoú aois déag. Déantar as grán buí iad. Itear go forleathan iad mar chuid na maidine. Is féidir torthaí amhail sútha craobh, sútha talún, banana agus araile a ithe leo freisin.


Colm de Bhailís.
File agus cumadóir amhrán Éireannach ab ea Colm de Bhailís (2 Bealtaine 1796 – 27 Feabhra 1906). Saolaíodh i gCeantar na nOileán i gConamara é. Ní fios an i Leitir Mealláin, i nGarmna nó i mBaile na Cille a rugadh é.
Saol.
Sáibhéar agus saor cloiche a bhí i gColm de Bhailís, agus bhíodh sé ag cur caoi ar thithe freisin. Chaith sé a óige sa cheantar áitiúil, ach ina dhiaidh sin rinne sé go leor taistil. Chaith sé seal i gCathair na Mart, tamall sa Tulach Mór agus aon bhliain déag i gCill Rois i gContae an Chláir. Bhíodh sé ag obair in áiteanna éagsúla i gConamara chomh maith.
Agus é tuirseach den taisteal, chuir sé faoi ina cheantar dúchais, i mBaile na Cille.
Bhí sé pósta le Siobhán Frainc Ní Lochlainn ar dtús. Cailleadh Tomás, an t-aon mhac amháin a bhí acu, leis an eitinn sa mbliain 1877. Fuair Úna, a dhara bean, bás thart ar an mbliain 1900. Bhí de Bhailís an-aosta anois. Tamall ina dhiaidh sin bhí air a theach féin a fhágáil agus d'aistrigh sé go Teach na mBocht in Uachtar Ard.
Scríobh ógánach as an áit, Pádraig Ó Domhnalláin, (1884-1960) amhráin síos ó bhéal de Bhailís. Iarradh ar Phádraig comhluadar a choinneáil leis an bhfile, agus aire a thabhairt dó. Bhí clú agus cáil ar Cholm de Bhailís agus ar a chuid amhrán, ach ní raibh a fhios ag mórán daoine go raibh an file féin fós beo agus ina chónaí i dTeach na mBocht in Uachtar Ard go dtí gur foilsíodh alt san iris "Celtia" sa bhliain 1902. Chuir Ó Domhnalláin síos air in alt a foilsíodh sa gClaidheamh Solais sa bhliain 1903, agus as sin tháinig achainí ó Phádraig Mac Piarais chun airgead a bhailiú le teach dá chuid féin a chur ar fáil do Cholm. Chaith de Bhailís cúpla bliain i dteach áitiúil mar sin, ach b'éigean dó filleadh ar Theach na mBocht agus fuair sé bás san ospidéal sa bhliain 1906. Cuireadh i reilig Chill Chuimín, in Uachtar Ard, é.
Saothar.
Bhíodh an-tóir ar a shaothar i gcónaí, agus tá amhráin dá chuid le cloisteáil fós i gConamara. Tá Cúirt an tSrutháin Bhuí, Amhrán an Tae, Beartlín an Gadaí, An Seanduine Cam, an Luch i nGarraí Fataí agus An Bás ar na hamhráin is mó atá luaite leis.
Foilseacháin.
D'fhoilsigh Conradh na Gaeilge cnuasach dar teideal "Amhráin Chuilm de Bhailís" sa mbliain 1904, ina raibh na hamhráin a bhí bailithe ag Pádraig Ó Domhnalláin síos ar fáil. D'fhoilsigh Cló Iar–Chonnacht dlúthdhiosca, "Fleadh 'gus Féasta, Amhráin Choilm de Bhailís" sa mbliain 1995, agus leabhar, "Amhráin Choilm de Bhailís", sa mbliain 1995. Chuir Gearóid Denvir an leabhar seo in eagar, ina bhfuil trí amhrán breise, chomh maith leis na seacht gcinn déag a bhailigh Ó Domhnalláin. Bráca a thóg de Bhailís i Leitir Caladh a spreag Cúirt an tSruthan Bhuí. Rinne Máirtín Tom Sheáinín Mac Donnchadha athchóiriú ar an "gCúirt". Tá sí lonnaithe gar do Brandy Harbour, agus déantar de Bhailís a chomóradh gach bliain.
Foinsí.
traditional songs from Connemara" (CD; Indreabhán, 1997)


Meireang.
Is milseog é meireang a dhéantar trí ghealacáin uibhe buailte agus siúcra a chumasc. Tá siad an-éadrom ar fad agus an-mhilis.
Stair.
Tá tuairim ann gur ó bhaile Meiringen san Eilvéis a d'eascair an focal. Ach glactar leis nach bhfuil bunús ar bith leis an scéal seo. Luadh ainm na milseoga seo don chéad uair i leabhar cócaireachta François Massialot "Nouvelle instruction pour les confitures, les liqueurs et les fruits" sa bhliain 1692.
Cineálacha meireangaí.
Tá cineálacha meireangaí éagsúla ann. Tá cinn ann nach bhfuintear na gealacáin bhuailte mhilis a dhéanann na hoileáin sa mhilseog 'Oileáin Ar Snámh'. Tá meireang atá breacbhruite a chuirtear ar barr an phióg mheireang le líomóid agus milseoga eile a chuirtear meireang orthu. Agus tá an meireang éadrom ann freisin. De ghnáth, déantar meireang as dhá ghealacáin uibhe bhuailte agus 113g de shiúcra mionaithe.


Blár Allt a' Phuill Sheilich.
Troideadh Blár Allt a' Phuill Sheilich (Ciallaíonn 'Blár' 'Cath' i nGaeilge na hÉireann) ar an 11 Meitheamh, sa bhliain 1488, ar thaobh an Ailt, sé sin, an sruth thart ar dhá mhíle ó dheas de Shruighle na Albhan. Bhí 30,000 saighdiúir in arm Shéamais III, rí na hAlban agus tuairim is 18,000 earcaithe ag easaontóirí, gurbh aicmí uaisle na hAlban iad, lena n-áirítear Alexander Home, an 1ú Tiarna Home, agus bhí siad faoi stiúir ainmniúil ag mac an Rí, sé sin an Prionsa Séamas, Diúc Bhaile Bhóid.


Blàr Chùil Lodair.
B'é Blàr Chùil Lodair nó Cath Chùil Lodair (16 Aibreán, 1746) an choimhlint deiridh idir na Seacaibítigh, le tacaíocht na Fraince agus an Rialtais Briotanaigh Hanoveraigh, le linn Éirí Amach na Seacaibíteach, sa bhliain 1745. Cath cinnteach a bhí ann agus rinneadh díobháil mharfach do chúis na Seacaibíteach, Teaghlach na Stíobhard a thabhairt ar ais mar rítheaghlach na Breataine Móire. Seo an cath deireanach riamh a troideadh ar mhórthir na Breataine Móire.


Blàr Sliabh an t-Siorraim.
Ba chath é Blàr Sliabh an t-Siorraim (Béarla: Battle of Sheriffmuir) a tharla sa bhliain 1715 nuair a bhí Éirí Amach na Seacaibíteach i Sasana agus in Albain faoi lán seoil.
Stair.
Thionóil Iain Erskine, an 6ú Iarla Mhàirr taoisigh na nGarbhchríoch agus ghairm Rí na hAlban de Shéamus Proinsias Éadbhard Stiúbhart (an "Sean-Éilitheoir") ar 6 Meán Fómhair. Tar éis do Mhàrr arm de thart ar 12,000 fear a thógáil rinne sé ar Pheairt lena forghabháil, agus is gearr go raibh smacht aige ar an gcuid is mó de thuaisceart na nGarbhchríoch.
Theip air fórsaí Iain Ruaidh nan Cath (Béarla: John Campbell), an 2ú Diúc Earra-Ghàidheal (a bhí i Sruighlea) a shárú, agus cuireadh ina luí air faoi dheireadh a arm a thabhairt ó dheas ar 10 Samhain. Chuir spiairí i bhfios d'Iain Ruaidh céard a bhí ar siúl ag Erskine, agus bhog sé a arm, thart ar 4,000 fear, go dtí Sliabh an t-Siorraim, in aice le Dùn Bhlàthain. Chuaigh an dá thaobh i gcath ar 13 Samhain.
Ní raibh toradh soiléir ar an troid, cé gur fhógair an dá thaobh gurb iadsan a rug an bua. Ach d'éirigh le Iain Ruaidh teacht roimh na Seacaibítigh agus chaill siad siúd a misneach, mar gurb iadsan ba threise i dtaca le líon fear de agus gur bhraith siad gur chóir dóibh an namhaid a shárú go hiomlán. Chaill fórsaí Mhàirr tacaíocht na Fraince agus na Spáinne, agus bronnadh "Capall Bán Hannover" mar shuaitheantas ar reisimintí an Rí.
Ar 23 Nollaig tháinig an Sean-Éilitheoir, agus é ar deoraíocht go dtí sin sa Fhrainc, i dtír ag Ceann Phàdraig i Siorrachd Obar Dheathain, cé go raibh a chúis beagnach caillte. Bhuail sé le Màrr i bPeairt, ach ní raibh siad in ann an t-arm misneach an airm a mhúscailt. Bhí arm Iain Ruaidh, áfach, lán de mheanma, agus ba ghearr gur thug sé a aghaidh ar an tuaisceart. Theith arm na Seacaibíteach chuig Monadh Rois i Siorrachd Aonghais, agus d'fhill an Sean-Éilitheoir ar an bhFrainc. Bhog a arm go dtí Ruadhainn i Siorrachd Obar Dheathain agus scaip.
An luchd-cogaidh.
left
Iain Erskine, an 6ú hIarla Mhàirr - nó "Bobbing John" mar a thugtaí air.
Bhí timpeall 3,000 fear ag Diùc Earraghaidheil. Ach bhí timpeall 7,000 ag Màrr agus a bhformhór ina nGaeil, cé go raibh Gaeil in arm an rialtais freisin.


Clarín.
Is é "Clarín" (Spáinnis: "stoc" nó "buabhall") an dara nuachtán Spáinnise is mó díol ar domhan agus an nuachtán is mó díol i Meiriceá Laidineach. Foilsítear 500,000 cóip den nuachtán gach lá. Foilsítear "Clarín" gach maidin i mBuenos Aires, san Airgintín. Bhunaigh Roberto Noble é ar an 28 Lúnasa 1945.


Irisleabhar.
Is foilseacháin iad irisleabhair agus tréimhseacháin a fhoilsítear go rialta, ina bhfuil meascán d'ailt, a mhaoinítear trí fhógraí, trí luach ceannaigh nó trí shíntiúis nó an trí bhealach le chéile. Is féidir irisleabhair a sheachadadh tríd an phost; iad a dhíol ag seastáin nuachta, siopaí leabhair agus miondíoltóirí eile; nó cuirtear ar fáil saor in aisce iad ag ionaid áirithe amhail leabharlanna, siopaí, aerfoirt agus araile.
Is iomaí cineál irisleabhar atá ar fáil sa lá atá inniu ann. Foilsítear irisleabhar do gach cineál duine agus gach cineál ábhar nach mór. Níl sé deacair sainirisleabhair a fháil sna siopaí leabhair móra. Tá tuairim ann gur breá le mná irisleabhair a léamh, go háirithe irisleabhair a bhaineann le héadaí, smideadh, taisteal, leanaí, bia, seodra agus daoine cáiliúla. De ghnáth, bíonn siopaí leabhair agus seastáin nuachta ag cur thar maol leis na cineálacha irisleabhair áirithe seo. Foilsítear go rialta iad - gach seachtain nó gach mí.
Codarsnacht idir irisleabhar agus nuachtán.
Clóbhuailtear irisleabhair ar pháipéar níos tibhe agus níos snasta ná nuachtán. Bíonn clúdach cineál crua ar irisleabhair; ní bhíonn ar nuachtán. Bíonn líon na leathanach in irisleabhar níos mó ná nuachtán, ach níl sé sin fíor do gach nuachtán agus irisleabhar. Pléitear nuacht agus cúrsaí reatha i nuachtán agus scríobhtar gné-ailt in irisleabhar. Bíonn na scéalta níos dáiríre i nuachtán ná in irisleabhar, ach arís braitheann sé cén nuachtán nó cén irisleabhar atá a gcur i gcodarsnacht lena chéile. Bíonn toisí na leathanach níos mó i nuachtán ná in irisleabhar. De ghnáth, gearrtar luach níos airde ar irisleabhar ná mar a ghearrtar ar nuachtán.


Lámhainn.
Is éadach don lámh é lámhainn. Lámhainneoir is ea an duine a dhéanann lámhainní. Caitear lámhainní chun na láimhe a chosaint, iad a choimeád glan nó iad a choimeád te. Déantar d'ábhair éagsúla iad amhail cadás, síoda, olann, leathar, craiceann caorach, rubar agus a lán ábhair eile nach iad. Nuair a mbíonn daoine á scrúdú ag an lucht leighis, caitheann siad lámhainní scrúdaithe aon uaire. Tá siad seo déanta de rubar agus caitear amach iad tar éis don lucht leighis an scrúdú a chríochnú ionas nach scaipfear frídíní.
Caitheann daoine atá ag imirt spórt lámhainní freisin. Ní mór do dhornálaí lámhainní dornála a chaitheamh. Déantar de leathar iad seo agus tá ábhar bog ar an dtaobh amuigh, ionas nach gortófar an dornálaí eile in iomarca nuair atá siad á bhualadh. Caitheann cúl báire lámhainní chun greim ceart a fháil ar an liathróid i rith cluiche.
Caitear lámhainní freisin nuair a theastaíonn ó dhuine mias the a chuir isteach nó a bhaint as oigheann te. Bíonn éadach tiubh sna lámhainní seo mar chaithfear lámha an duine a chosaint ón teas. Freisin, nuair a mbíonn an teach á ghlanadh ag daoine, caitheann siad lámhainní chun rudaí salacha a láimhseáil (mar shampla bruscar, an leithreas) nó ionas nach mbeidh a lámha ró-shalach nuair a mbeidh an glantachán déanta acu.


Foltfholcadh.
Is leacht cúránach é foltfholcadh nó seampú a bhaintear feidhm as chun salachar, olaí, sail chnis, bolaithe bréana agus ábhair salaithe eile a loiteann an ghruaig a bhaint di. Díoltar i mbuidéil nó i bpróca é agus bíonn boladh breá air. Cuimlíonn daoine an foltfholcadh ina g(h)ruaig uair nó dhó chun í a ní i gceart. Sruthlaítear amach an foltfholcadh le huisce. Tá foltfholcthaí éagsúla ann do dhaoine éagsúla agus saghasanna gruaige éagsúla. Tá foltfholcadh lag ann do leanaí. Tá foltfholcthaí ann do ghruaig thirim nó úscach.
Cuirtear feabhas ar an ngruaig ina dhiaidh sin trí fheabhsaitheoir a chuimilt sa ghruaig. Déanann sé seo an ghruaig bog agus furasta chun í a chíoradh.


Clog.
Clog le uimhreacha Rómhánacha ar a aghaidh
Is gléas é clog chun an t-am a léiriú, a thomhais agus a choimeád. Is gléas ársa é an clog óir tá siad á ndearadh agus á dtógáil ag daoine ón gcianaois. Bhí gá riamh ag daoine teacht ar bhealach chun an aimsir a thomhais agus a léiriú go beacht. Thóg daoine cloig a bhain feidhm as solas na gréine, uisce agus gaineamh chun an t-am a insint. Ach sa lá atá inniu tá córais ann chun an t-am a insint a ritheann ar ríomhairí agus ar innill.


Cruinneog.
Is cruinneog í cruinneog, sé sin le rá, gur comhchruinne nó cruinnmheall í. Is léiriú den Domhan í cruinneog. Baintear leas astu chun tíortha an domhain agus gnéithe eile amhail sléibhte, aibhneacha, agus farraigí a léiriú. Is maith le deachtóirí iad a chasadh agus tír éigin a aimsiú chun í a ghabháil (nó sin mar a shíltear ó bheith ag breathnú ar scannáin).
Stair.
Deirtear gur chruthaigh fear léinn ón Ghréig an chéad chruinneog sa bhliain 140 RCh, ach ní cruinneog iomlán cruinn a bhí ann, de bharr an easpa eolais ag an am.
Sa bhliain 1492, chruthaigh Martin Behaim (ón Ghearmáin) an chruinneog is sine atá fós le feiceáil inniu.


Blàr Ghleann Sheile.
Is éard a bhí i gceist le Blàr Ghleann Sheile (Béarla: Battle of Glen Shiel) ná cath a troideadh i nGleann Sheile, in Iarthar na nGarbhchríoch, in Albain, ar an 10 Meitheamh, 1719, idir trúpaí rialtas na Breataine Móire agus Comhghuaillíocht Sheacaibíteach agus Spáinneach. Bhí an bua ag fórsaí na Breataine Móire.
Meastar, uaireanta, gur síneadh é ar Éirí Amach 1715, ach bheadh sé níos cruinne é a mheas mar éirí amach faoi leith. Seo an t-aon ceannairc faoi arm amháin a cuireadh faoi chois le gníomh amháin míleata.
Neartú chun catha.
Tar éis Conradh Utrecht, glacadh le Philib V mar Rí na Spáinne mar iomlaoid ar roinnt lamháltas. Fuair an Bhreataine Mhór urlámhas ar roinnt iarmhais Spáinneach, mar shampla Menorca agus Giobráltar, a d'fhéadfaí a chosaint, mar go raibh an cabhlach is mó sa domhan ag an am sin ag an Bhreatain Mhór.
Is é an toradh a bheadh ar phleananna Philib cumhacht na Spáinne a athbhunúa ná coimhlint fhoréigneach a thionscnamh leis an Bhreatain. Chuir Pilib agus a chomhairleoir Iodálach, an Cardinéal Giulio Alberoni, feachtas i ngníomh san Mheánmhuir thiar. Sa bhliain 1717, sheol 8,500 saighdiúir coise agus 500 fear marcra ó Bharcelona agus ghabh siad an tSairdín gan deacracht. An bhliain dar gcionn, rinne 38,000 trúpaí mar an gcéanna leis an tSicil.
D'fhreagair an Bhreataine Mhór ar an 11ú Lúnasa; ag dearbhú sárú Utrecht. Thascar agus scrios an Cabhlach Ríoga loingeas José Antonio de Gaztañeta, i réigiún Capo Passero|Chapo Passero, (in aice Sioracús). D'fhógair an Spáinn cogadh in aghaidh na mBriotanach.
Chinn Alberoni ar tionscnamh chun trioblóide a chorraí sa Bhreatain roimh ré, ag súil go gcuirfí moill ar aon ionsaí ar Leithinis na hIbéire. [3]


Áed mac Cináeda.
Mac le Cináed mac Ailpín ab ea Áed mac Cináeda (Nua Ghaeilge na hAlban: "Áed mac Choinnich") a ceapadh ina rí ar na Cruithnigh sa bhliain 877, nuair a tháinig sé in áit a dhearthár Causantín nó Constantín mac Cináed (Nua Ghaeilge na hAlban: "Còiseam mac Choinnich").


IPhone.
Is guthán cliste é an iPhone (úsáidtear leagan gaelaithe "iFón" uaireanta) a dhear Apple Inc. Níl cnaipí nó méarchlár ar an gcomhéadan - déantar gach rud tríd an scáileán a bhrú nó a thadhall. Tá grianghrafadán agus seinnteoir meán ar an nguthán, agus is féidir rochtain a fháil ar an idirlíon chun breathnú ar an nGréasán Domhanda agus ríomhphoist a léamh.
Nochtaigh Ardfheidhmeannach Apple, Steve Jobs, an iPhone don saol mór ar an 9 Eanáir, 2007. Chuir daoine iontas ann agus ba léir go mbeadh ráchairt mhór air nuair a dhíolfar don saol mór é. Díoladh don phobal é den chéad uair i Meitheamh sa bhliain 2007. Chuaigh sé i bhfeidhm go mór ar an bpobal. Bhí scuainte lonnaithe lasmuigh de shiopaí Apple ar fad SAM ar feadh laethanta sular díoladh den chéad uair é.


Súlach.
Is anlann é súlach a dhéantar ó na súnna a eascraíonn ó feoil nó glasraí fad is atá siad á bhruith. Is féidir an súlach a threisiú agus dath níos méithe a thabhairt dó trí na súnna a d'eascair ón bhfeoil agus/nó na glasraí a mheascadh le púdar breac le salann agus dathanna. Doirtear súlach ar fheoil rósta, rís agus brúitín.
Cuirtear súlach ar fáil i gcrúiscín.


Líreacán.
Is milseogra ar chipín é líreacán. Diúlann, luíonn agus miotaíonn daoine iad. Bíonn líreacáin le cruthanna agus blasanna éagsúla ar fáil. Is breá leis an t-aos óg iad a chaitheamh.


Pocahontas (scannán 1995).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Pocahontas" a rinneadh sa bhliain 1995. Baineann an scéal le saol Pocahontas—idir stair agus mhiotais. Indiach Meiriceánach a bhí inti go luath san 17ú haois. Tá fócas sa scannán, mar atá sa stair agus sa scéalaíocht féin, ar an gcaidreamh a bhí aici le John Rolfe agus na lonnatheoirí Sasanacha eile.


Gallúnach.
Is táirge í gallúnach a bhaineann daoine feidhm as chun iad féin agus chun rudaí eile amhail éadaí a ghlanadh. Sa lá atá inniu ann, baintear leas astu mar mhaisiúcháin i seomraí folctha. Bíonn gallúnach ar fáil mar cheap, mar phúdar nó mar leacht. Bíonn boladh breá ar ghallúnach de ghnáth. Déantar de chomhábhair aiceanta í amhail ola olóige.


Stephen Gately.
Stephen Gately ar an stáitse le Boyzone sa bhliain 2009.
Popcheoltóir, ceolchumadóir agus aisteoir Éireannach ab ea Stephen Patrick David Gately (17 Márta 1976 – 10 Deireadh Fómhair 2009), a rugadh ar Shráid an tSirriam i lár Bhaile Átha Cliath agus a fuair bás ina theach saoire i Mallorca na Spáinne. Bhain sé cáil domhanda amach mar bhall agus amhránaí den bhanna pop-cheoil Boyzone ón bhliain 1993 ar aghaidh.
Fear aerach a bhí ann, rud a nocht sé go poiblí don chéad uair sa bhliain 1999. Phós sé a fhear Andrew Cowles sa bhliain 2006.
Thángthas ar chorp Gately ina theach saoirse tar éis oíche amach.


Smideadh.
Earraí a chuirtear ar an gcorp chun é a mhaisiú is ea smideadh, á n-úsáid ag idir fhir is mhná ag tréimhsí éagsúla den stair. Phéinteáil mná faiseanta in iarthar na hEorpa a n-aghaidheanna ó aimsir na nGréagach is na Rómhánach chun iarmhairtí idéalacha óigeantachta a bhaint amach. I dtréimhsí áirithe bhíodh cuid de na hiarmhairtí aisteach mínádúrtha. Mar shampla, ón Meánaois dhéanach go dtí an 18ú céad chuirtí paistí dubha ar aghaidh gan cháim mar bhaill dobhráin nó seirce. Sa 19ú céad ní chaithfeadh bean fhiúntach cosmaidí feiceálacha ar eagla go ceapfaí gur bean amharclainne nó bean le gairm mhíthaitneamhach ab ea í. Go dtí lár an 20ú céad nó mar sin bhí cuid de na hullmhóidí baolach don tsláinte, agus fiú marfach (luaidhe bhán, mar shampla).
Sa lá atá inniu, cuirtear béaldath ar na beola chun dath áirithe a thabhairt dóibh. Cuirtear bonnsmideadh ar an aghaidh chun dath deas a thabhairt don snua. Cuirtear vearnais iongan ar na hinge chun iad a dhathú. Cuirtear línitheoir súl timpeall na súile. Cuirtear mascára ar na bhfabhraí. Cuirtear luisneach ar an gcraiceann freisin chun dath deas a thabhairt dó. Is féidir dathanna a chur sa ghruaig freisin. Is gnó ollmhór é gnó an smididh.


Lámh-mhaisiú.
Séard is lámh-mhaisiú ann ná cóireáil scéimhe do na hinge agus na láimhe. Is féidir é a dhéanamh sa bhaile nó i nó is féidir le duine cáilithe é a dhéanamh i sciamhlann. Déantar na hinge a líomhadh agus a snoí agus cuirtear dath orthu. Tugtar suathaireacht do na láimhe freisin.
Lámh-mhaisiú Francach.
Is cóireáil faoi leith é lámh-mhaisiú Francach. Cuirtear dath ar na hinge atá cosúil le gnáthdhath na n-inge agus cuirtear dath bán ar reanna na n-inge.


Ionga.
An rud mín a fhásann ar bharr na méara agus na ladhracha is ea ionga.
Faisean:.
Úsáidtear vearnais ingne chun cuma níos fearr a chur ar ingne. Ní rud nua-aimsire é seo, rinne daoine é seo siar chuig 3000 RCh.


Síocháin.
Bonn Nobel ag Eisaku Satō, buaiteoir 1974
Nuair nach mbíonn foréigean ann nó baol foréigean ann, sin síocháin.
Nuair atá daoine á mharú, a ghortú, á thromú, á ionsaí nó á hansmachtú, ní síocháin sin. Is mó tairbhe a ghineann síocháin - is féidir le daonra dul i méid, is féidir le geilleagar dul i méid, cothaítear dea-thoil agus muintearas idir dhaoine, bíonn ealaín agus saíocht faoi bhláth.
Is a mhalairt ar fad a tharlaíonn nuair a mbíonn cogadh nó sceimhle ann nó má tá cos ar bolg á imirt ar dhaoine.
Nuair atá daoine suaimhneach, deirtear go bhfuil síocháin ann freisin.


Leabhar.
Is éard atá i gceist le leabhar ná cnuasach de leathanaigh, ar a bhfuil focail nó íomhánna clóite, déanta de pháipéar nó ábhair eile atá fáiscthe le chéile ar thaobh amháin. Is féidir ríomhleabhair a fháil sa lá atá inniu ann. Ní leabhar clóite atá ann, ach comhad ar ríomhaire ar féidir é a léamh ar nós leabhair.
Cuirtear bailiúchán mór leabhar i dtaisce i leabharlann. Leabhragán a ghlaoitear ar an dtroscán ar a gcuirtear leabhair ina seasamh.


Clóire.
Is gléas forimeallach ríomhaireachta é clóire a bhaintear feidhm as le aschur ríomhaire a chlóbhualadh ar ábhair éigin amhail páipéar nó ábhar eile. Trí chnaipe a bhrúigh ar scáileán an ríomhaire, is féidir cáipéis nó comhad a chlóbhualadh go han-tapa ar fad sna clóirí. Bíonn páipéar agus dúch nó tonóir sa chlóire agus clóbhuailtear an cháipéis agus an comhad go tapa. I gclóirí an lae inniu, ní dhéanann an clóire teagmháil dhíreach leis an bpáipéar mar a tharla san am atá thart.
Is féidir le clóire bheith ceangailte le ríomhaire amháin nó líonra de ríomhairí. Bíonn cead ag gach duine sa líonra feidhm a bhaint as an gclóire. Is mar seo a bhíonn sé in oifig de ghnáth. Ní gá don clóire bheith ceangailte le ríomhaire le sreanga. Is féidir le ríomhaire nascadh le clóire trí chóras fo-dhearg nó Bluetooth. Is féidir gach cineál comhad a chlóbhualadh sna clóirí is nua-aimseartha. Is féidir cáipéisí, íomhánna, grianghraif agus taispeántais a chlóbhualadh. Is féidir leo a bheith daite más é sin mian an té a chlóbhuail iad.


Ola.
Acmhainn nádúrtha an-tábhachtach atá ann, a bhaintear feidhm as olaí mar bhia, breosla, chun leictreachas a chruthú, chun teas a bhogadh, mar bhealaitheoir, i bpéintéireacht agus i bpeitriceimiceáin.


Gás nádúrtha.
Is acmhainn nádúrtha é gás nádúrtha. Gás atá ann, atá comhdhéanta de meatán, don chuid is mó. Faightear i mbreoslaí iontaise é, á cruthú ag orgánaigh meatánaigine i bportaigh, i riasca agus i líonta talún. Baintear feidhm as an gás mar bhreosla an-tábhachtach agus i leasacháin. Is gás ceaptha teasa láidir é chomh maith.


Smugairle róin.
Is ball den fhíleam Cnidaria é smugairle róin, nó sceith róin. Faightear ag snámh iad i ngach aon aigéan ar domhan, ón dromchla anuas go dtí domhain na farraige. Tá cealg ag gach smugairle róin, ach níl ceann contúirteach ag an chuid is mó dóibh.


Sárimreoirí na Bliana 2008.
Is liosta é seo de na himreoirí a fuair ainmniúcháin agus a roghnaíodh mar Shárimreoirí na Bliana don bhliain 2008.
Iomáint.
Fógraíodh na hainmniúcháin don bhliain 2008 ar an 9 Deireadh Fómhair.
Cúlbáirí: Breandán Ó Coimín (Tiobraid Árann), Cliontún Ó hAonasa (Port Láirge), P. S. Ó Riain (Cill Chainnigh)
Lán-tacaithe: Mícheál Caomhánach (Cill Chainnigh), Nollaig Ó hÍcí (Cill Chainnigh), Seán Tirial (Cill Chainnigh), Pól Ó Corráin (Tiobraid Árann), Conchúr Ó Briain (Tiobraid Árann), Seán Ó Néill (Corcaigh), Brian Ó Murchú (Corcaigh), Gearóid Ó Gráda (An Clár), Daithí Mac Fhrainc (Uíbh Fhailí)
Leath-tacaithe: Tomás Breatnach (Cill Chainnigh), J. J. Ó Dúláinne (Cill Chainnigh), Brian Ó hÓgáin (Cill Chainnigh), Antóin de Brún (Port Láirge), Conchúr Mac Mathúna (Tiobraid Árann), Seán Ó Meachair (Tiobraid Árann), Seán Gairnéir (Corcaigh), Seán Óg Ó hAilpín (Corcaigh), Rónán Ó Fallúin (Baile Átha Cliath)
Lár na páirce: Séamas Mac Giolla Phádraig (Cill Chainnigh), Derek Ó Loinn (Cill Chainnigh), Seán Mac Craith (Tiobraid Árann), Tomás Ó Cionnaith (Corcaigh), Brian Ó Conaill (An Clár), Colin Ó Loinsigh (An Clár)
Leath-tosaithe: Eoin Ó Lorcáin (Cill Chainnigh), Anraí Ó Sibhleáin (Cill Chainnigh), Risteard de Paor (Cill Chainnigh), Beircheart Ó Conchúir (Corcaigh), Cathal Ó Neachtáin (Corcaigh), Séamus Ó Callanáin (Tiobraid Árann), Labhrás Ó Coirbín (Tiobraid Árann), Seán Mac Lannchaidh, (An Clár), Brian Ó Cearúill (Uíbh Fhailí)
Lán-tosaithe: Éamann Ó Braonáin (Cill Chainnigh), Aodhán Ó Fógartaigh (Cill Chainnigh), Seán Ó Maoláin (Port Láirge), Eoin Mac Craith (Port Láirge), Eoin Ó Ceallaigh (Port Láirge), Seosamh Ó Cainín (Gaillimh), Eoin Ó Ceallaigh (Tiobraid Árann), Niall Mac Giollagáin (An Clár), Daithí Ó Ceallacháin (Baile Átha Cliath)
Peil.
Fógraíodh na hainmniúcháin don bhliain 2008 ar an 25 Meán Fómhair.
Cúlbáirí: Gearóid Ó Connachtáin (An Iarmhí), Antóin Mac an Mháistir (Loch Garman), Séamus Ó Raghallaigh (An Cabhán)
Lán-tacaithe: Proinsias Beilliú (Ard Mhacha), Finnian Ó hÁinle (Gaillimh), Daithí Mac Éinrí Baile Átha Cliath, Conchúr Ó Garmaile (Tír Eoghain), Saerbhreathach Mac Mathúna (Tír Eoghain), Deasún Mone (Muineachán), Seán Ó Céin (An Iarmhí), Antóin Ó Lionsigh (Corcaigh), Marcas Ó Sé (Ciarraí)
Leath-tacaithe: Graham Ó Cáinte (Corcaigh), Mícheál Ó hAonais (An Iarmhí), Daithí Ó hAirt (Tír Eoghain), Pilip Mac Shiúrtáin (Tír Eoghain), Ryan Mac Meanman (Tír Eoghain), Ryan Mac Bhloscaire (Fear Manach), Tomás Mac Giolla Rua (Fear Manach), Aodhán Ó Mathúna (Ciarraí), Tomás Ó Sé (Ciarraí)
Lár na páirce: Fearghal Ó Dochartaigh (Doire), Éanna Mag Fhionnaile (Tír Eoghain), Máirtín Mac Craith (Fear Manach), Dara Ó Sé (Ciarraí), Seán Ó Riain (Baile Átha Cliath), Séamus Ó Scannláin (Ciarraí)
Leath-tosaithe: Réamann de Barra (Loch Garman), Seán Ó Dúill (Cill Dara), Seán Caomhánach (Tír Eoghain), Mícheál Cúisín (Corcaigh), Piaras Ó Néill (Corcaigh), Brian Ó Dúichar (Tír Eoghain), Colm Mac Cú Uladh (Tír Eoghain), Pádraig Seoige (Gaillimh), Déaglán Ó Súilleabháin (Ciarraí)
Lán-tosaithe: Alan Ó Brógáin (Baile Átha Cliath), Rónán Ó Cléirigh (Ard Mhacha), Colm Cúipéir (Ciarraí), Cíarán Mac Donnchaidh (Ciarraí), Tomás Breathnach (Ciarraí), Maitiú Mac Giollarnáth (Loch Garman), Ciarán Ó Loinn (Loch Garman), Tomás Mag Uiginn (Tír Eoghain), Mícheál Ó Miacháin (Gaillimh)


Cath na hEaglaise Brice (1298).
Troideadh Cath na hEaglaise Brice (Gaeilge na hAlban: "Blàr na h-Eaglaise Brice"; Béarla: "Battle of Falkirk"), ceann de na cathanna móra i gCéad Chogadh Neamhspleáchais na hAlban, ar an 22ú Iúil, 1298. Faoi stiúir a rí, Éadbhard I Shasana, fuair arm Shasana an lámh in uachtar ar arm na nAlbanach, a bhí faoi stiúir Uilleam Uallas, agus go gairid tar éis an chatha, d'éirigh Uallas as a chion feidhme mar Chaomhnóir na hAlban.
Réamh-ghníomhartha.
Bhí an Rí Éadbhard I Shasana i mbun feachtais in aghaidh na Fraince i bhFlóndras nuair a d'fhoghlaim sé faoi theip a arm tuaisceartach ag Cath Dhroichead Sruighle. Tar éis sos cogaidh a chur i gcrích le Pilib IV na Fraince, d'fhill sé ar Shasana i Mi Márta na bliana 1298 agus chuir sé tús láithreach le heagrú arm i gcomhair a dhara ionradh ar Albain. Mar réamh-chéim, bhog sé lár a rialtais go dtí Eabhrac, áit a raibh sé lonnaithe ar feadh sé bliana. I mí Aibreáin, d'eagraíodh comhairle chogaidh sa chathair chun sonraí an ionraidh a thabhairt chun críche.
cuireadh toghairm ar móruaisle na nAlbanach go léir a bhí i láthair, agus nuair nár tháinig siad fógraíodh iad dtréatúirí. D'ordaigh Éadbhard go mbaileodh a chuid arm le chéile ag Rosbrog ar an 25 Meitheamh. Bhailigh se fórsa mórthaibhseach: os cionn 2,000 capall agus 12,000 coisithe, lena n-áirítear buíon ollmhór Breatnach a bhí armtha leis an mbogha fada.
Go luath i mí Iúil, thosaigh an mórshiúil ó thuaidh. Nior chuaigh rudaí go maith. Bhí polasaí an rualoiscthe ordaithe ag Uilleam Uallas, a d'fhág na hionróirí gan soláthairtí úra. Ghéill na hAlbanaigh talamh roimh fhorsai an Ri Éadbhardh, ag tarraingt iad níos doimhne isteach i gcríoch aimride agus naimhdeach. Cuireadh moill ar chabhlach Éadbhaird féin mar gheall ar dhroch aimsir, agus nuair a shroich an arm lár na hAlban bhí sé gar do ocras. Bhí na coise ón Bhreatain Bhéag ach go háirithe in ísle brí. Nuair a bhí an arm lonnaithe ag Teampaill Liston, in aice Dún Éideann, thit círéib ólta amach ach chuir marcshlua na Sasanach é faoi chois, agus fágadh 80 Breatnach marbh.
Bhí an dóigh ann go mbeadh cúlú uiríslithe in ann d'Éadbhard mar a mbeadh go rialta ag a mhac i bhfeachtais ina dhiaidh sin. Nuair a bhí sé ar an bpointe filleadh ar ais go Dún Éideann, fuair sé amach go raibh Uallas lonnaithe i lár coille Challendar in aice leis an Eaglais Bhreac, trí mhíle déag ar shiúl, réidh chun sa dul sa tóir ar na Sasanaigh ag cúlú. Bhí áthas ar Éadbhard


Uilleam Uallas.
Uilleam Uallas, dealbh às an 18mh linnBa ridire Albanach agus úinéir talaimh é Uilleam Uallas (1272 - 23 Lúnasa, 1305), a bhain clú amach mar cheannaire le linn Chogadh Neamhspleáchais na hAlban, agus sa lá atá inniu ann, tá cuimhne air mar tírghráthóir agus laoch náisiúnta na hAlban.
Chomh maith le Andrew Moray, chloígh sé arm na Sasanach ag Blàr Droichead Shruighlea, agus d'fhreastal sé mar Chaomhnór na hAlban go dtí gur buadh air i mBlàr na h-Eaglaise Brice. Cúpla bliain ina dhiaidh sin, gabhadh Wallace i Robroyston, in aice le Ghlaschú, agus tugadh ina phríosúnach é don Rí Éadbhard I Shasana, a chuir chun báis é mar bhrathadóir.


John O'Donoghue.
Is polaiteoir Éireannach é Seán Ó Donnchú (nó John O'Donoghue). Teachta Dála de chuid Fhianna Fáil i gCiarraí Theas atá ann. Bhí sé mar Cheann Comhairle sa Dáil ón 14 Meitheamh 2007 go dtí an 13 Deireadh Fómhair 2009. Cuireadh ina leith gur chaith sé €126,000 d'airgead an rialtais agus bhí air éirí as an bpost sin.


Brúitín.
Is éard atá i gceist le brúitín ná prátaí brúite. Baintear an craiceann de na prátaí agus bruitear iad go dtí go mbíonn siad bog. Is féidir na prátaí a bhrú de lámh le brúiteoir prátaí nó iad a chaitheamh isteach i muileann bia, gléas a chlamhraíonn na prátaí. Castar murlán an chromáin timpeall chun na prátaí a bhrú trí na poill i dtonnadóir an mhuilinn. Nuair a bhíonn na prátaí uile briste agus brúite gan cnapáin iontu, is féidir iad a dháileadh le n-ithe. Go minic cuirtear im, bainne agus rudaí eile sna prátaí chun blas níos fearr a thabhairt dóibh.


Muileann bia.
Leagan "Pasapuré" den mhuileann bia.
Is éard atá i muileann bia gléas chun bia bog a bhrú agus a scagadh. Trí bhall atá ann de ghnáth: babhla, pláta íochtair atá pollta mar a bheadh síothlán ann, agus cromán a bhfuil lann cham ag baint leis chun an bia a mheilt agus a bhrú amach trí phoill an phláta íochtair fad is atá an cromán á chasadh.
Is féidir leis an bpláta íochtair a bheith ina bhall buan den mhuileann. Os a choinne sin, is féidir plátaí inmhalartaithe a sholáthar agus poill de thomhais dhifriúla iontu. Coinnítear an muileann ar fhonsa an phota le trí chos iomaireacha nó le dhá chluas fonsa agus lámh. Déantar muilinn bhia de chruach dhomheirge nó d'alúmanam de ghnáth, cé go bhfuil babhlaí plaisteacha le fáil. Dhéantaí na muilinn is sine de stánphláta.
Stair.
Ar 31 Márta 1928 fuair Victor Simon, a bhí ina chónaí in Morlanwelz sa Bheilg, paiteann 348610 ar mhuilinn bhia. Cláraíodh an "Passe-Vite" seo ar 2 Márta 1928 sa Bheilg agus rinneadh an chéad chlarú idirnáisiunta ar 18 Samhain 1929. Ar 31 Márta 1929 bhunaigh Victor Simon et Richard Denis, iarnóir, comhlacht darbh ainm Simon et Denis chun earraí cistine, go háirithe muilinn bhia, a dhéanamh agus a dhíol. Rinneadh comhlacht poiblí de sa bhliain 1935 agus d'aistrigh sé go Carnières sa Bheilg. Dhíol sé a lán saghsanna difriúla de mhuilinn bhia ar feadh na mblianta, ach sa bhliain 1978 theip ar an ngnó.
Idir an dá linn fuair Jean Mantelet, Francach, paitinn Fhrancach 732 100 ar mhuilinn bhia a bhí an-chosúil le hearra Simon et Denis. Chuir siad siúd an dlí air, agus ar 9 Meitheamh 1939 dúirt cúirt Fhrancach ("le Tribunal de Première Instance de Lyon") go raibh falsaitheacht déanta ag Mantelet. Rinne sé achomharc tar éis an Chogaidh, agus ar 2 Bealtaine 1947 dúirt Cúirt Dijon go bhféadfadh Mantelet leanúint air ag díol a mhuilinn bhia toisc (de réir dlí de chuid na bliana 1844) nach ndearna na Beilgigh a leagan féin a dhéanamh sa Fhrainc laistigh de thrí bliana ón dáta comhdaithe.
Tháinig leagan eile fós ó lámh Louis Tellier agus Jean, a mhac, sa bhliain 1947. Tugadh "Pasapuré LT" air agus d'éirigh go maith leis.


Anáileadán.
Is éard is anáileadán ann ná gléas a úsáidtear leis an alcól i bhfuil an duine a thomhas trí anailís a dhéanamh ar an aer a análaíonn sé amach. Tá an téarma Gaeilge bunaithe ar an bhfocal Béarla úd "breathalyzer", agus é comhdhéanta as "breath", anáil, agus "analyzer", gléas anailíse. Trádmharc de chuid an chomhlachta úd "Smith & Wesson" a bhí ann ar dtús, ach de réir a chéile, chuaigh sé i ngnáthúsáid sa Bhéarla mar théarma ginearálta ar ghléasra den chineál seo.
Gléas leictriceimiceach é an t-anáileadán go bunúsach. Is éard a tharlaíonn istigh ansin ná go n-ocsaídítear an t-alcól san aer go haigéad aicéiteach. Ansin, tomhaistear an sruth beag leictreach is toradh don imoibriú seo.


Aigéad carbocsaileach.
An struchtúr 3-thoiseach den ghrúpa carbocsailAigéid orgánacha iad na haigéid charbocsaileacha. Is é is comhartha sóirt dóibh go léir ná an grúpa adamhach úd -COOH (an grúpa carbocsaile), is é sin, tá grúpa carbóinile -CO- ann agus grúpa hiodrocsaile -OH nasctha le adamh carbóin an ghrúpa carbóinile. Is aigéid iad na haigéid charbocsaileacha de réir theoiric Brønsted-Lowry, is é sin, is deontóirí prótóin iad - ó tharraingíonn an dá adamh ocsaigine sa ghrúpa carbocsaile na leictreoin chucu, tá sé de chlaonadh san ian hidrigine H+ sa ghrúpa carbocsaile an grúpa a thréigean le nasc a cheangal de leictreondís shaor i móilín éigin eile. Ní aigéid láidre iad de ghnáth.


Dréimire.
Is céimeanna atá tógtha go hingearach é an dréimire. Baintear feidhm as dréimire chun dreapadh suas chuig airde nach féidir a shroicheadh má tá duine ag seasamh ar an dtalamh nó an urlár. Déantar dréimirí d'adhmad nó de miotal. Is féidir iad a oscailt agus a dhúnadh chun iad a iompú chuig áit ina ngátar. Baineann an lucht dóiteáin feidhm as dréimirí chun fuinneoga a aimsiú agus chun daoine a thabhairt slán as foirgnimh atá trí thine.


Léinte Gorma.
Bratach Léinte Gorma na hÉireann.
Eagraíocht pholaitiúil Éireannach den eite dheis sna 1930í ab ea Na Léinte Gorma. Ba é "Cumann Chomrádaithe an Airm (Army Comrades Assocation" as Béarla) ainm oifigiúil na heagraíochta. Athraíodh an t-ainm níos déanaí go "An Garda Náisiúnta (National Guard)".
Deirtear ó am go ham gur eagraíocht fhaisisteach nó leath-fhaisisteach ab ea na Léinte Gorma agus pléitear fós an chosúlacht eatarthu agus Léinte Donna Hitler agus Léinte Dubha Mussolini. Chaith siad éadaí paraimíleata, d'ardaigh siad an lámh dheis nuair a bhuail siad lena chéile agus bhí siad páirteach i dtroideanna le hÓglaigh na hÉireann. Ar an taobh eile, ní raibh idé-eolaíocht na bhfaisistithe go forleathan i measc na ngnáth-bhaill - bhí an chuid is mó dóibh siúd in éadan an IRA, in éadan Fhianna Fáil (páirtí an rialtais) agus in aghaidh pholasaithe eacnamaíocha an rialtais. De réir an staraí, R.M. Douglas, is dearcadh móramh na bhfear léinn nach bhfuil sé ceart díriú ar na Léinte Gorma más ag lorg faisistithe Éireannacha ata tú.
Úsáidtear an téarma "Léinte Gorma" go minic mar leasainm ar lucht leanúna Fhine Gael, an páirtí is mó in Éirinn. Fo-ghlacadh na Léinte Gorma isteach sa pháirtí sin sa bhliain 1933.
Stair.
Bunaíodh an eagraíocht i mí Feabhra 1932 ar mhaithe le hiarbhaill Arm an Saorstáit agus chun déileáil leis an mbagairt a chonaic siad ag teacht óna gcuid naimhde polaitiúla, an IRA agus Fianna Fáil.
I Márta 1932, ceapadh Éamon de Valera mar Uachtarán Ard-Chomhairle Shaorstát Éireann. Chuir sé deireadh leis an mbang a bhí ar an IRA agus scaoil sé saor a lán príosúnach poblachtach. Thosaigh an IRA ag cur isteach ar ócáidí a chur Cumann na nGaedheal (príomhpháirtí an fhreasúra) ar bun. Cheap na Léinte Gorma go raibh saoirse cainte i mbaol agus thosaigh siad ag cosaint imeachtaí Chumann na nGaedheal. Bhí roinnt troideanna idir an IRA agus na Léinte Gorma. Ceapadh Dr Tomás Ó Uiginn, Teachta Dála de chuid Chumann na nGaedheal, mar cheannaire na heagraíochta i mí Lúnasa 1932.
Eoin Ó Dubhthaigh mar Cheannaire.
Ba cheannaire de chuid an IRA i rith Chogadh na Saoirse é Eoin Ó Dubhthaigh. Ba ghinearál é in arm an Saorstáit i rith an Chogaidh Cathartha agus ba choimisinéir an Gharda Síochána (an fórsa póilíní) é ón mbliain 1922 go 1933. Thug De Valera an bóthar dó tar éis dó toghchán Fheabhra 1933 a bhuachan. Tháinig Ó Dubhthaigh i gceannas ar an eagraíocht i mí Iúil 1933. D'athainmnigh sé an eagraíocht go "An Garda Náisiúnta". D'athraigh sé an eagraíocht, ag baint úsáid as eilimintí ó heagraíochtaí faisisteacha na hEorpa - an chuirtéis Rómhánach, éide oifigiúil agus mór-chruinnithe, mar shampla. Ní raibh cead ballraíochta ach ag Éireannaigh agus ag daoine le tuismitheoirí Críostaí. Bhí meas ag Ó Dubhthaigh ar Mussolini agus ba é corparáideachas príomhpholasaí na Léinte Gorma.
Mairseáil ar Bhaile Átha Cliath.
Bhí mairseáil i mBaile Átha Cliath beartaithe ag na Léinte Gorma i mí Lúnasa 1933. An plean a bhí acu ná siúl go Reilig Ghlas Naíon, le sos taobh amuigh den Dáil le haghaidh óráidí. Ba é aidhm na mairseála ná omós a thabhairt d'iar-cheannairí na hÉireann, Art Ó Gríofa, Micheál Ó Coileáin agus Caoimhín Ó hUiginn. Bhí sé soiléir go raibh an IRA agus grúpaí éagsúla eile den eite chlé réidh chun troda leis na Léinte Gorma má lean an mhairseáil ar aghaidh.
Chuir de Valera bang ar an mairseáil. Bhí cuimhne air ar mhairseáil Mussolini ar an Róimh agus bhí eagla air faoi coup d'état. Blianta fada ina dhiaidh sin dúirt sé nach raibh sé cinnte ag an am an nglacfadh an Arm leis a chuid ordaithe nó an dtacóidís leis na Léinte Gorma (bhí roinnt mhaith iarshaighdiúirí mar bhaill den ghluaiseacht). Ghlac Ó Dubhthaigh leis an mbang agus dúirt sé go gcloífeadh sé leis an dlí i gcónaí. Socraíodh mairseálacha cúigeacha in áit na máirseála a bhí curtha ar ceall. An léamh a thug de Valera as sin ná go raibh na Léinte Gorma ag greannú a bhang agus d'fhógair sé gur eagraíocht mhídhleathach a bhí ann.
Fine Gael agus Páirtí Náisiúnta Corparáidíoch.
Mar fhreagra ar an gcosc a chuir de Valera orthu, tháinig na Léinte Gorma, Cumann na nGaedheal agus an Lár-Phairtí Náisiúnta le chéile chun páirtí nua, Fine Gael, a bhunú, ar 3 Meán Fómhair 1933. Ba é Ó Dubhthaigh an chéad uachtarán agus ceapadh Liam Tomás Mac Cosgair agus Séamus Diolún mar leas-uachtaráin. D'aistrigh na Léinte Gorma go "Cumann Óige na hÉireann", cuid de roinn óige an pháirtí. Ba é aidhm an phairtí Éire a aontú i stát corparáideach, taobh istigh de Chomhlathas na Breataine. D'fhág Ó Dubhthaigh an páirtí tar éis easaontais le baill eile ach d'fhan an chuid is mó de na Léinte Gorma le Fine Gael.
Chuir Ó Dubhthaigh Páirtí Náisiúnta Corparáidíoch ar bun agus níos déanaí fós chuaigh sé go dtí an Spáinn le 700 dá lucht leanúna chun troda ar thaobh Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne.
Úsáid eile.
Tugtar "Léinte Gorma" go díspeagúil ar Fhine Gael sa pholaitíocht chomhaimseartha, ag tabhairt le fios go bhfuil rian den fhaisisteachas ag roinnt leo go fóill.


Lodainn an Ear.
Is ceann de na 32 comhairle aonadach in Albain í Lodainn an Ear (Gaeilge na hAlban: Siorrachd Lodainn ar Ear) agus is Limistéar Leifteanach í freisin. Tá sí ag críochantaíocht le Cathair Dhún Éideann, agus le Meadhan Lodainn. Is é Baile Adainn a lárionad riaracháin, cé go bhfuil Baile nam Feusganan (Béarla: Musselburgh) ina phríomh-bhaile sa cheantar.


Beinn Dearg Mhòr.
Binn sna Beanntan Dearga in Eilean Sgitheanach is ea Beinn Dearg Mhòr. Tá sí 731 m ar airde.


Sgurr Alasdair.
Is í Sgurr Alasdair an bhinn is airde san Chuiltheann, agus ar an t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd. Cosúil leis an chuid eile den sliabhraon tá sí comhdhéanta de ghabró, carraig a mbíonn sléibhteoirí in ann greim a bhreith uirthi go éasca. (airde: 992m os cionn na mara). Dhreap Alexander Nicolson Sgurr Alasdair san bhliain 1873 ar a chéad turais, agus táthar ag rà gur eisean an chéad duine ariamh a sheas ar a mullach. Ina dhiaidh do Norman Collie a fháil amach sa bhliain 1887 gurb í an bhinn seo an té is airde sa Chuiltheann, thugadh an t-ainm Alasdair uirthi agus urraim a thabhairt do Nicolson. Gaeilge na hAlban as seo amach - "Ach ged a thathar ag innse gur esan a’ chiad duine a-riamh a bha shuas oirre, tha rud iongantach mun sgeulachd sin. Chaidh cìobair a bhoineadh dhan àite, fear Aonghas MacRath, còmhla ri Nicolson air a’ chiad chuairt aige agus lean esan e dhan mhullach. Tha sin a’ toirt a chreidsinn gun robh Aonghas eòlach sa bheinn mar thà, agus dh'fhaodadh e a bhith nach b' e Nicolson idir a’ chiad duine a sheas air mullach Sgurr Alasdair. Chanadh daoine ionadail Sgurr Lagain rithe bho thùs agus chleachd Alexander Nicolson fhèin an t-ainm sin."


Mac OS X Snow Leopard.
Is é "Mac OS X Snow Leopard" "(leagan 10.6)" an córas oibriúcháin is déanaí ó "Apple". Tugtar 'Snow Leopard' air mar ba é "Leopard" an ceann deireanach roimhe seo.
Is é "10.6" an ainm ceart oifigiúl atá air. Is C.O ceart é ach níl an méid rudaí nua ann mar is gnáth den C.O.
Is C.O 64-giotán agus 32-giotán ag an am ceanna é.


Martin Petrov.
Is imreoir sacair gairmiúil é Martin Petrov. As an mBulgáir dó. Rugadh Petrov ar an 15 Eanáir 1979.
Ba é Botev Vratsa a chéad fhoireann ghairmiúil. D'imir sé le CSKA Sofia ina dhiaidh sin, agus ansin d'imigh go Servette san Eilbhéis. D'éirigh go maith leis ag Wolfsburg agus i samhradh na bliana 2005 cheannaigh Atlético Madrid é (€10 milliún). I mí Iúil 2007 cheannaigh Manchester City é. D'imigh sé go Bolton Wanderers sa bhliain 2010.
Is imreoir tábhachtach é d'fhoireann náisiúnta na Bulgáire.
Petrov, Martin
Petrov, Martin


Nganasainis.
Teanga Shamódach í an Nganasainis, agus í á labhairt ag leathmhíle de dhaoine i Leithinis Taymyr i dtuaisceart na Rúise, chois na Farraige Artaí.


Iuraitsis.
Teanga Shamódach a bhí san Iuraitsis a bhí á labhairt i dtundra na Sibéire taobh thiar d'Abhainn Yenisei. Fuair an cainteoir deireanach bás go luath sa naoú haois déag.


Abhainn an Mersey.
Bád farantóireachta ar an Mersey.
Is abhainn Bhriotanach í an Mersey. Tá an chathair mhór, Learpholl, suite ar an Mersey.
Mersey


Na Gaibhlte.
Sliabhraon i gContae Luimnigh agus i gContae Thiobraid Árann is ea na Gaibhlte ("Galtee Mountains" i mBéarla).
Is dócha gur "Sléibhte na gCoillte" is bun den ainm "na Gaibhlte" i nGaeilge an lae inniu.
Tá an sliabhraon suite i Machaire Méith na Mumhan.
Tá an Gleann Eatharlaí go díreach lastuaidh díobh idir na Gaibhlte agus "Sliabh na Muc". Laistiar de na Gaibhlte atá an "Sliabh Riabhach" agus "Sléibhte Bhealach Abhra".
Lochanna Coire.
Gaibhlte


Sliabh Hutt.
Tá Sliabh Hutt (2190m os cionn leibhéal na farraige) suite tuairim is 80 ciliméadar ó chathair Christchurch ar Oileán Theas na Nua-Shéalainne ar imeall Shliabh Alpa Theas láimh le Mánna Canterbury. Tá an fhána scíála is mó ar an Oileán Theas ann (3.65 chiliméadar cearnaithe), agus í ar oscailt ó Mhí an Mheithimh go Mí Dheireadh Fomhair. Bóthar géar garbh a thugann suas thú, agus tugtar "Mount Shut" ar an áit mar leasainm toisc an bóthar a bheith dúnta chomh minic sin de dheasca drochaimsire.
Naisc sheachtracha.
Hutt


Cnoc Mór na nGaibhlte.
Is é Cnoc Mór na nGaibhlte (i mBéarla: "Galtymore") an sliabh is airde i gContae Thiobraid Árann, Éire ar an teorann le Contae Luimnigh agus sna Gaibhlte.
Tá sé suite in iardheisceart Chontae Thiobraid Árann (oirdheisceart Chontae Luimnigh). Tá sé 919 m (3015.2 troigh) ar airde.
Cnoc Mór na nGaibhlte


Canibus.
Is ceoltóir rapcheol nó hip-hap é Canibus.


LL Cool J.
Is rapcheoltóir agus aisteoir é James Todd Smith nó LL Cool J ("Ladies Love Cool John") (r. 14 Eanáir, 1968)


Vinnie Paz.
Is ceoltóir rapcheoil nó hip-hap é Vincent Luvineri nó Vinnie Paz nó Ikon the Verbal Hologram (19 Lúnasa 1977 -). Tá sé ina bhall den ghrupa "Jedi Mind Tricks" agus den ghrúpa mór "Army of the Pharaohs". Is Muslamach sé, agus tá Allah lárnach ina chuid ceoil. Tá aithne air mar liriceoir.


Mychal F. Judge.
Sagart Caitliceach de chuid Ord Proinsiasach na mBráithre Mionúra a bhí in Mychal F. Judge, OFM (11 Meitheamh 1933 – 11 Meán Fómhair 2001). Ba shéiplíneach i Roinn Dóiteáin Nua-Eabhraic é fosta. Rugadh é mar Robert Emmet Judge (ainmníodh as an tírghráthóir Éireannach é) i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Fuair sé bás san ionsaí sceimhle ar an Lárionad Trádála Domhanda, an chéad duine ar liosta oifigiúil na ndaoine a cailleadh.
A Óige.
Ba imircí as Contae Liatroma a thuismitheoirí, Michael agus Mary Ann Judge, a casadh ar a chéile ar bord an long "Celtic" i 1921 ar a mbealach siar go Meiriceá dóibh. Ba é Robert Emmet an chéad duine de chúpla. A dheirfiúr Dympna an leath eile den chúpla. Bhí deirfiúr ní ba shine acu darbh ainm Erin.
Ag aois a sé bliana, fuair a athair bás leis an mhastóidíteas. Ní raibh cead ag Robert Emmet cuairt a thabhairt air mar níor cheadaigh an t-ospidéal do na páistí dul ní ba chongaraí dona n-athair ná an cosán taobh amuigh.
Ní ba dhéanaí, le cailliúint phá an athar a chúiteamh, théadh Judge amach ag snasadh bróg ag Stáisiún Penn i Manhattan cóngarach do Shéipéal Shan Proinsias d’Assisi, áit a thosaigh sé a ghnáthú. Ag féachaint ar na bráithre Proinsiasacha ansin dó, “d‘aithin mé gur chuma liom faoi rudaí saolta. Thuig mé gur ba mhaith liom a bheith i mo bhráthair.”
In Ord na bProinsiasach.
Sa bhliain 1948, agus é 15 bliana d’aois, chuir sé tús le próiseas oiliúna na bProinsiasach. D’oileadh é i dtrí choláiste chléireacha i stát Nua-Eabhraic, i Nua Jersey agus i Nua Hampshire. Fuair sé céim bhaitsiléara ó Ollscoil Shan Bonaventure. Oirníodh mar shagart é ag Coláiste an Ainm Naofa i Washington, D.C. sa bhliain 1961. Ghlac sé an t-ainm Mychal ag an am sin.
Ó 1961 go 1986 rinne Judge serbhís in áiteanna éagsúla in oirthuaisceart na Stát Aontaithe. Sa bhliain deireanach sin cuireadh é chun oibre sa mhainistir ag Séipéal Shan Proinsias d’Assisi i Sráid 31 Iarthair i Manhattan. Fillte go tosach a thurais a bhí sé agus ba ansin a d’fhanfadh sé go dtí maidin lá a bháis. Mar gheall ar fhás na n-oifigí sa chuid sin den chathair ní raibh paróiste ag an séipéal a thuilleadh. Scrín a bhí ann, agus bhí Judge ábalta a chuid ama agus fuinnimh a chaitheamh ag obair le daoine ar chuir sé spéis faoi leith iontu, mar atá, imircí, daoine gan lóistín nó gan bhia, na heasláin (go mórmhór iad a raibh an SEIF orthu), chomh maith le daoine leispiacha agus aeracha.
A chlú agus a thréithe.
Thuill an bráthair clú as an ghnáth as a chuid carthanachta agus naofachta, in ainneoin gur aithin sé agus gur dhiúltaigh sé fimíneacht agus táire ar bith dá raibh feicthe aige san Eaglais. Níor bhain na rudaí sin lena a ghairm féin.
Bhí Judge é féin aerach. Cé gur séanadh é sin go tréan i gciorcail áirithe níos déanaí, d’inis Judge amhlaidh do roinnt daoine. Scríobh Judge faoina fhéiniúlacht ghnéasach ina dhialanna agus bhí sé páirteach in Dignity, eagraíocht aerach Chaitliceach. Glactar leis freisin, áfach, gur chloígh Judge le rialacha na hEaglaise maidir le haontumhacht do na sagairt.
Sa bhliain 1992, iarradh air freastal ar ghrúpa eile fós, fir na mbriogáidí dóiteáin, agus ceapadh ina shéiplíneach é ar an Roinn Doiteáin. (Ní raibh an t-eolas faoina homaighnéasachas go forleathan sa roinn, gí go raibh Thomas Von Essen, Coimisinéir Dóiteáin Nua-Eabhraic, ar an eolas ón bhliain 1997 anuas.) Mar shéiplíneach, bhíodh misneach, spreagadh agus paidreacha ar tairiscint aige dona comhraiceoirí dóiteáin agus dona dteaghlaigh ar ócáidí dóiteáin agus tarrthála agus sna hospidéil. Thug sé comhairle dóibh, agus ba mhinic a chaith sé 16 uaire sa lá ag obair. D’fhás cion faoi leith dó ina measc úd.
Lá na cinniúna.
Bhrostaigh na céadta fir dhóiteáin go dtí an World Trade Center ar maidin an 11ú lá Dheireadh Fomhair, 2001. Rinne Judge an rud céanna agus thug sé na deasghnátha deireanacha do dhaoine a bhí sínte sa tsráid agus ansin i bhforhalla an Túir Thuaidh mar a raibh lárionad éigeandála curtha ar bun ag Roinn na nDóiteán.
Nuair a thit an Túr Theas ar 9:59 AM, séideadh smionagar isteach trí fhorhalla an Túir Thuaidh, rud a mharaigh a lán dá raibh ann, Judge ina measc. Nuair a tharla seo, de réir beathaisnéisí Judge, Michael Daly, chualathas é ag rá arís agus arís eile, “A Íosa, cuir stad leis seo anois féin, guím ort! A Dhia, cuir críoch leis!”.
Thóg grianghrafadóir de chuid Reuters, Shannon Stapleton, grianghraf cáiliúil de chorp Judge agus grúpa fear a bhí á iompar as áit an áir. “Pièta Meiriceánach” a tugadh ar an ghrianghraf seo sna meáin.
Ar bhealaí eile freisin a léiríonn an cás seo siombólachas spontáineach na hócáide chomh maith leis an mheas a bhí ar Judge. Ba é an Bleachtaire Steven McDonald, seanchara le Judge agus é féin cáiliúil i Nua-Eabhrac, a d’aithin an corpán go foirmeálta. Agus “Íobartach 0001” a scríobhadh ar an lipéad ar mhála choirp an Athar Judge. Ar 15 Meán Fomhair i Séipéal Shan Phroinsias d’Assisi a bhí an tsochraid, an t-ardeaspag Edward Egan i gceanas. Cuireadh in Totowa, Nua-Jersey é.
A oidhreacht.
Tionóltar turas cráifeach (Siúlóid i gCuimhne an Athar Mychal Judge, mar a thugtar air) gach bliain ó Shéipéal Shan Proinsias go dtí suíomh an ionsaí (Ground Zero). Rinneadh scannán cáipéise sa bhliain 2006 le saol Judge a chomóradh, dírithe ag Glenn Holsten agus inste ag Ian McKellen dár theideal "The Saint of 9/11". Tá roinnt daoine ar an dá cheann den speictream pholaitiúil ar mhaith leo Judge a bheith aitheanta ag an Eaglais Chaitliceach Rómhánach mar naomh, cé nach bhfuil cuma ar an scéal go bhuil suim ag an Vatacáin ina leithéid. Glactar leis go minic mar naomh go neamhoifigiúil, áfach, agus tá stádas mar naomh bronnta ar Judge ag Eaglais Chaitliceach Bhunchreidmheach Mheiriceá.


Naomh Antaine.
Ba shagart Caitliceach agus bráthair den Ord Proinsiasach é Antaine Naofa (1195 – 13 Meitheamh 1231) nó "Fernando Martins de Bulhoes" mar a bhí aithne air. Rugadh i Liospóin na Portaingéile do theaghlach rachmasach é agus fuair sé bás i bPadua na Iodáile. Bhí iomrá air de thoradh a chuid seanmóireachta den scoth agus a chuid saineolais ar na Scrioptúir. Fógraíodh mar naomh é beagnach láithreach tar éis a bháis agus ainmníodh é mar Dhochtúir na hEaglaise sa bhliain 1946.
Luathshaol.
Rugadh Fernando Martins de Bulhões i Liospóin go Martin Vicente de Bulhões agus Teresa Pais Taveira. Deartháir ab ea a hathair de Pedro Martins de Bulhões, sinsearach an teaghlach Bulhão. Bhí a teaghlach uasal an-saibhir agus teastaíonn é a bheidh oilte uathu, agus shocraigh siad é a bheidh teagasctha ag an scoil ardeaglais áitiúil. I gcoinne an toil a theaghlach, áfach, chuaigh sé isteach an pobal an Canónaigh Rialta ag an Abtheach an Naomh Uinseann ar an mbruach Liospóin. Ba aithnidiúil iad na Canónaigh de thoradh a ndíograis go oideachais agus chur an óige go príomh-ionad léann, an Abtheach an Crois Naofa i gCoimbra. Ansin rinne an Fernando óg staidéar ar diagacht agus Laidin.
Ag baint na Proinsiasaigh.
Tar eis a oirnithe, chur Fernando i gceannais ar aíocht den abhteach. I rith na tréimhse seo, sa bhliain 1219, rinne sé teagmháil le cúigear manaigh Proinsiasach a bhí ag taistil go Maracó chun craobhscaoil an soiscéal go dtí na Moslamaigh ansin. Bhí suim go mór ag Fernando sa stíl mhaireachtála simplí na manaigh, a ord a raibh bunaithe aon bhliain deag níos luaithe. San Fheabhra, an bhliain i ndiaidh, sroich gáir gur raibh na cúigear Proinsiasach martraithe san Mharacó, an chéad a bheith maraithe ina ord nua. Tar éis a gcoirp a fheiceáil mar bhí siad próisithe ar ais go Assisi, rinne Fernando machnamh ar an crógacht na fir seo. Spreagtha lena sampla agus ag dúil tíolacadh an mairtíreacht, fuair sé cead as na údaráis eaglaise chun Canónaigh Agaistíneach a fhágail agus an ord Proinsiasach a bhaint in áit de. Tar éis a iontrálacha go beatha na manaigh, bhaint se díthreabhacht bheag in Olivais, ag glacadh an ainm Antaine (as an séipéal suite ansin, tíolactha go Naomh Antaine Mór), as sin amach bhí an aithne air leis an ainm sin.
Ar a thuras ann, tiománadh a long le stoirm go dtí an cósta an tSicil agus tháining se i dtír ag Messina. As an tSicil, chuaigh sé go Tuscáin, ina raibh chuir sé go clochar an ord, ach bhuail sé le deacracht ar an cuntas a dealramh easláinteach. Chuir sé sa deireadh, amach den atrua, go dtí ospís tuaithe an San Paolo i ngar Forlì, Romagna, rogha déanta de thoradh a sláinte bhocht. Is ann a bhi sé ina chonai mar díthreabhach, de réir dealramh, agus thosaigh sé ag obair sa chistin. Ba chumas air a sháith am a chaitheamh i priobháid ag urnaí agus ag stáidear.
Seanmóireacht agus Teagasc.
Lá amháin, i mbun oirniú, bhí ann líon mór cuartaíocht bráithre Doiminiceach, agus bhí míthuiscint ina measc faoi cén duine ba chóir go ndéanann seanmóireacht. Bhí ag súil leis go nádúrtha ag na Proinsiasaigh go mbeadh ceann acu ghabh seilbh ar an bpuilpid, toisc gur raibh siad aithnidiúil lena chuid seanmóireacht; tháinig na Doiminicigh, ar an lámh eile, mí-ullmhaithe, ag smaoineamh go dtabharfadh Proinsiasach an homaile. San fhadhb sin, chur iarraidh ceannasaí an díseart, nach raibh manach fóirsteanach ar bith aige den ócáid, ar Antaine, duine a bhi an tuairim ag an ceannasaí a raibh níos cáilithe, a labhair cibé ba chóir go cuireann an Spiorad Naomh ina bhéal. Agóid Antaine in aghaidh, ach bhí sé curtha ar neamhní, agus chruthaigh a homaile imprisean mór.
Níl amháin a ghuth saibhir agus modh mórthaibhseach ach an téama ar fad, agus substaint an aitheasc agus a deaslabharthacht corraitheach, choinnigh sé an aird a éisteoirí.
Ar an phointe sin, bhí Antaine coimisiúnaithe le Bráthair Gratian, an Ministir Proibhinse áitiúil, seanmóireacht a dhéanamh den Soiscéal tríd ceantar an Lombaird, san Iodáil thuaidh. I rith an am seo, thug Proinsias Assisi faoi deara é. Ní raibh muinín ar bith ag Proinsias ar an áit léann diagach sa bheatha a bhráithreachas, le faitíos d'fhéadfadh sé iad a threorú chuig tréigean a dtiomantas go dtí beatha fíor-bhochtanas. In Antaine, áfach, d'aimsigh sé duine a raibh barrshamhail céanna aige, a raibh ábalta freisin teagasc a sholáthair lena baill óg den ord a bhí gá acu a bheadh oirniú a chuardaigh uathu. Thug sé freagracht an oideachais a bhráithre go cúram Bráthair Antaine. As sin amach, úsaidtear an Eaglais scileanna Antaine. Thóg se post eile uaireanta, mar mhúinteoir, ag na ollscoileanna na Montpellier agus Toulouse san Fhrainc theas, ach bhí se mar seanmóirí ina fhoilsiú a thallan den scoth.
In 1226, tar éis freastail an Caibidil Ginearálta ina ord ag Arles, an Fhrainc, agus ag déanamh seanmóireacht sa réigiún Francach an Provence, d'fhill Antaine go an Iodáil agus d'fhreastail mar toscaire as an Caibidil Ginearálta go Pápa Greagóir IX. Ag cúirt an Phápa, bhí a sheanmóireacht fógartha mar “seodbhosca an Bíobla” agus bhí sé coimisiúnaithe a thabhairt ar láimh a bhailiúchán homailí.
Tháinig tinneas ar Antaine le Edema agus, i 1231, chuaigh sé go an cúlráideacht coillearnach ag Camposampiero leis beirt manaigh eile do faoiseamh. Ansin chónaigh Antaine i gcill tógtha do faoi chraobhacha crann gallchnó. Fuair Antaine bás ar an slí ar ais go Padua ar an 13 Meitheamh 1231 ag an Mainistir Cláiríní ag Arcella. Bhí sé 36 bliain d'aois..
Tá finscéalta éagsúla bainte leis an bás Antaine. De réir ceann acu nuair fuair sé bás, chaoin na páistí sa sráideanna agus cling na cloigíní eaglaise uile ar a thoil féin. Finscéal eile baint leis a theanga. D'adhlac Antaine i séipéal istigh an bhaisleac mhór, tógtha chun e a onóir, ina raibh a theanga a bhí taispeánta. Nuair a athnocht a chorp tríocha bliain tar éis a bháis, bhí sé maíte gur raibh dealramh air mar a bhí sé beo, comhartha a thallan seanmóireacht, de réir cosúlachta.
Urraim.
D'fhéadfaí a rá go raibh Antaine éiríodh ceann na naoimh is tapaidh sa stair an Eaglais Chaitliceach toisc gur rinne sé naomh dó le Pápa Greagóir IX ar an 30 Bealtaine 1232, ag Spoleto, An Iodáil, níos lú na bliain amháin tar éis a bháis. Scaip a chlú trí soiscéalaíocht Portaingéalach, agus bhí aithne air mar duine den lucht leanúna is ceiliúrtha den Proinsias Assisi. Is é éarlamh a bhaile uchtaithe Padua, chomh maith leis a bhaile dúchasach Liospóin. Tá sé glaoite go háirithe den aisghabháil rudaí caillte.
Bhí sé fógartha mar Dhochtúir na hEaglaise le Pápa Pius XII ar 16 Eanáir 1946.
Tagairtí.
Naomh Antaine
Naomh Antaine
Naomh Antaine


Gleann Eatharlaí.
Gleann pictiúrtha in iarthar Chontae Thiobraid Árann in Éirinn is ea Gleann Eatharlaí.
Tá sléibhte na nGaibhlte laisteas agus "Sliabh na Muc" (nó "Sliabh Muice") lastuaidh den ghleann seo. Sreabhann "Abhainn na hEatharlaí" (nó "an Eatharlach") tríd an ngleann.
Bailte.
Tá cathair Thiobraid Árann go díreach trasna Sliabh na Muc.
Radharc ó Sliabh na Muc. Ar clé atá an dealbh "Críost an Rí" suite os cionn an ghleanna ar an mbóthar go Tiobraid Árann. Tógadh é i 1950 agus an dealbh nua i 1975.


Peterborough.
Cathair mhór atá suite i gCambridgeshire, Sasana is ea Peterborough. Tá an chathair suite 121 km (75 mhíle) ó thuaidh de Londain.


Buirg Londan.
Is í Londain Mhór an foroinnt riaracháin barr-leibhéal de Londain, Sasana. Tá 32 buirg Londan inti.
Féach freisin.
Bailte agus cathracha i Sasana


Aigéad formach.
Is é an t-aigéad formach (nó an t-aigéad meatánóch i dtéarmaíocht Aontas Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí, IUPAC) an ceann is simplí de na haigéid charbocsaileacha: níl sa mhóilín go bunúsach ach an grúpa carbocsaileach agus é nasctha d'adamh hidrigine: HCOOH. Is amhábhar tábhachtach é i sintéisiú a lán táirgí sa tionsclaíocht cheimiceach, agus fáil air sa dúlra. Is é an t-aigéad formach is cúis leis an dóigh a ngreannaíonn cealg nó greim a lán feithidí an craiceann, na seangáin ach go háirithe. Tá an t-aigéad féin ainmnithe as na seangáin, nó is é "formica" an focal Laidine ar "seangán" (cf. "fourmi" na Fraincise, "hormiga" na Spáinnise). Cosúil leis na haigéid charbocsaileacha eile, is aigéad réasúnta lag é. Mar sin féin, tá sé níos láidre ná na haigéid alcánacha eile: is é an tairiseach díthiomsúcháin atá aige ná 3.744, nuair nach bhfuil an t-aigéad aicéiteach, an dara ceann is láidre acu, ach 4.76 ar tairiseach díthiomsúcháin. (Tabhair faoi deara go bhfuil an tairiseach díthiomsúcháin ag dul i méadaíocht de réir mar atá an aigéadacht ag dul i laige. Cosúil leis an pH-uimhir, is frithlogartam é an tairiseach seo.)
Formáití nó meatánóáití a thugtar ar shalainn an aigéid fhormaigh.
Tá an t-aigéad formach sothuaslagtha san uisce: is féidir an dá leacht a mheascadh i gcoibhneas ar bith.


Fínéagar.
Is éard is fínéagar ann ná tuaslagán aigéid aicéitigh a úsáidtear sa chócaireacht. Is é an fíon is amhábhar don fhínéagar, agus é ag éirí searbh faoi thionchar na mbaictéar. Bíonn timpeall ar 5% aigéad aicéiteach sa ghnáthfhínéagar, agus bíonn sé truaillithe le aigéid orgánacha eile, ar nós aigéad tartarach agus aigéad citreach.


Loch Seile.
Is loch í Loch Seile atá suite 20 km siar ón Ghearasdan i Loch Abar, Comhairle na Gáidhealtachd.
Tá achar de 19.3 km2 fionnuisce sa loch, agus tá doimhneacht 120 m aici.
Tagann athruithe suntasacha uirthi ar feadh a fad, bíonn sí domhain agus iniata ag sléibhte san oirthuaisceart agus éadomhain, timpeallaithe ag portach agus féarach garbh, san iardheisceart, an taobh as a shileann Abhainn na Seile chun na farraige, 4 km ar aghaidh isteach i Loch Mùideart.


London Borough of Enfield.
Tá buirg London Borough of Enfield suite i Londain Thuaidh.
Stair.
Baile margaidh ar imeall na foraoise ab ea Enfield tráth. D'fhorbhair sé mar bhruachbhaile de chuid na cathrach. Cruthaíodh buirg an lae atá inniu ann sa bhliain 1965.
Oideachas.
Tá go leor scoileanna sa bhuirg. Tá campas de chuid The College of Haringey, Enfield and North East London sa cheantar, chomh maith le dhá champas de chuid Middlesex University (Cat Hill agus Trent Park).Tá Oak Hill Theological College agus coláiste Capel Manor lonnaithe ann freisin.


Gleann Comhann.
Is gleann 16 ciliméadar ar fhad é Gleann Comhann i nGaeltacht na hAlban. Tá sé suite san taobh dheis de Loch Abar, Sgíre Comhairle na Gáidhealtachd, agus bhí sé tráth mar pháirt de Chomhairle Earra-Gháidheal.
Tírdhreach lánléargais a' ghleanna, ag amharc ó dheas chuig Bidean nam Bian (ar chlé ón lár i bhfad uait)
Tá sé measta go minic ar cheann de na háiteanna is mórthaibhseach agus is áille in Albain, agus is cuid de Pháirceanna Náisiúnta na hAlbain é an Limistéar Bheinn Nibheis agus Ghleann Comhann.
Léiríonn an gleann cúng mórgacht gruama. Ag teacht isteach chuige, anoir ar an phríomh-bhóthair ar an A82, tá an gleann timpeallaithe ag sléibhte fiáin géarchrochta. A thuilleadh siar, ag Inbhear Comhann, tá scéimh níos boige ar a thírdhreach roimh an príomh-bealach isteach chuig an ghleanna. Is é an sráidbhaile Gleann Comhann an t-aonú áit lonnaithe atá sa ghleann.


Galar crúibe is béil.
Is é is cúis leis an ngalar crúibe is béil ná víreas a ionsaíonn ainmhithe crúbscoilte, (mar shampla caoirigh, eallaí agus muca) chomh maith le hainmhithe eile mar ghráinneoga agus eilifintí. Tagann spuaiceanna nimhneacha ar na beola, na pollairí, an teanga, na drandal, agus na fíocháin thart ar na crúba. I ndiaidh cúpla lá, briseann na spuaiceanna agus tagann cneácha ina n-áit. Tagann fiabhras agus seile lena bhéal agus is deacair leis an ainmhí tinn siúl. Cailleann sé meáchan agus laghdaíonn an tairgeadh bainne in ainmhí baineann. Ní minic a mharaíonn an galar ainmhí ach bíonn sé lag agus míshláintiúil go dtí lá a bháis.
Ní bíonn mórán tionchair ag an ngalar ar an duine daonna. Ní minic a thagann sé ar dhuine agus ní bhíonn i gceist ach tinneas mar ulpóg éadrom.
Spréann an galar crúibe is béil go han-fhurasta. Tógann ainmhí é má bhíonn sé gar d’ainmhithe a bhfuil an galar orthu nó má bhaineann sé do réadanna atá fabhtaithe ag fuíollábhar nó seile nó sreabhán a thagann ó na ainmhithe sin. Is féidir leis an víreas maireachtáil taobh amuigh den chorp ar feadh tamaill: ag brath ar an aimsir, agus mar sin de, bíonn sé in ann taisteal ar an ngaoth nó ar chosa nó ar chraiceann nó éadaí. Maróidh solas na gréine, teas nó tuire an víreas crúibe is béil.


Buirg Londan Waltham Forest.
Is é London Borough of Waltham Forest, Buirg suite i Londan Thoir, Sasana.


Beinn Nibheis.
Is í Beinn Nibheis an bheinn is airde in Albain, ag 1344m (4409tr). Tá sí suite san Monadh Dhruim Uachdair os cionn Ghleann Nibheis, taobh leis an Ghearasdan i Loch Abar.
Meastar go ndreapann 100,000 duine í in aghaidh na bliana, timpeall trí cheathrú díobh ag baint úsáide as 'raon na gcapaillíní', a thosaíonn ar an taobh theas den sliabh. Meallann na haillte arda (700 méadar) atá ar an aghaidh thuaidh, agus atá i measc na n-aillte is airde sa Ríocht Aontaithe, na dreapadóirí eile. Is ceann de na príomhláithreáin sa Ríocht Aontaithe do dhreapadóireacht ar oighear í Beinn Nibheis.


Ludwig Wittgenstein.
Fealsamh Ostarach a bhí i Ludwig Josef Johann Wittgenstein (Rugadh: Vín 26 Aibreán 1889 - D'éag: Cambridge 29 Aibreán 1951) a chuaigh ar imirce go Sasana. Bhí sé ina shaineolaí tábhachtach ar an loighic agus ar fhealsúnacht na teanga. Is iad an dá shaothar is mó le rá leis ná "Tractatus logico-philosophicus" ("An Tráchtas Loighciúil Fealsúnach") agus "Philosophische Untersuchungen" ("Fiosruithe Fealsúnacha"). Is iad na posaitíbhigh loighciúla agus lucht leanúna na fealsúnachta anailísí teanga is mó a tharraingíonn ar a shaothar inniu.
Saol.
Ba iad Karl Wittgenstein, fear mór gnó agus tionsclaíochta in Impireacht na hOstaire is na hUngáire, agus a bhean chéile Leopoldine Kalmus tuismitheoirí Ludwig. Bhí an teaghlach as cuimse saibhir, agus saolaíodh seachtar clainne don lánúin roimh Ludwig, a bhí ar an duine ab óige acu go léir. Pianódóir maith a bhí i Leopoldine, agus ba fear ardchultúrtha é an t-athair a thug urraíocht dá lán ealaíontóirí.
Tógadh Ludwig le Caitliceachas, cé go raibh fuil Ghiúdach ann ó thaobh na dtaobhann. Bhí bua na ceoltóireachta is na hintleachtúlachta ag an gclann go léir, ach ón taobh eile de, chuir triúr acu lámh ina mbás féin. Bhí deacrachtaí anama ag Ludwig féin, go háirithe sna blianta tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, nuair a bhí lionn dubh agus dúlagar intinne ag luí air.
Rinne sé staidéar ar innealtóireacht i mBeirlín, agus i ndiaidh dó céim a bhaint amach ansin, chuaigh sé go Manchain, Sasana, agus d'fhéach sé le inneall eitleáin de chineál nua a fhorbairt ansin. Sa bhliain 1911, áfach, casadh Gottlob Frege, fealsamh Gearmánach, air i Jena, agus faoi thionchar na teagmhála seo, d'éirigh sé as an innealtóireacht le dúthracht a shaoil a chaitheamh leis an bhfealsúnacht. Chuaigh Wittgenstein go Cambridge le staidéar a dhéanamh ar an bhfealsúnacht faoi cheannas Bertrand Russell. Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag obair ar an "Tractatus logico-philosophicus".
Tháinig an Chéad Chogadh Domhanda aniar aduaidh air, ach mar sin féin, chuaigh sé sna saighdiúirí go toilteanach. Throid sé in Arm Impiriúil na hOstaire, agus é ina oifigeach airtléire. Chruthaigh sé go maith ina shaighdiúir, agus bhain sé amach boinn chalmachta. Ar dtús, bhí sé ag cur catha ar na Rúisigh, agus ina dhiaidh sin, ar na hIodálaigh. Chimigh na hIodálaigh é in aice le Trentino go gairid roimh dheireadh an chogaidh.
Bhí sé ag breacadh síos nótaí le linn an chogaidh, agus cé gur saighdiúir maith a bhí ann, bhí fuath na ndaol aige ar shuarachas an tsaoil mhíleata. Roimh an gcogadh, ní raibh mórán measa aige ar an reiligiún, ach faoi thionchar scríbhinní reiligiúnacha Tolstoy chuaigh sé le creideamh is le cráifeacht, ionas gur thosaigh na saighdiúirí eile "fear an tsoiscéil" a thabhairt air, an dóigh a mbíodh sé ag iompar an Bhíobla leis.


An Ginearál Iain Cope.
Tuigtear gur léaráid í seo den Ghineráil Cope
Ginearál agus polaiteoir ab ea John Cope (1690 – 1760)
Saol.
Cope, John


Loch Abar.
Is é Loch Abar ceann de na 16 réimsí bainistíochta bharda i 'Sgire Comhairle na Gáidhealtachd', Albain, agus ba cheann de na hocht iar-cheantar rialtais áitiúla é san chóras dhá shraith i gComhairle na Gáidhealtachd.
Is é an Gearasdan a phríomh-bhaile.


Sliabh na mBan.
Sliabh i gContae Thiobraid Árann, Éire is ea Sliabh na mBan ("Slievenamon" i mBéarla). Tá an sliabh suite i ndeisceart an chontae, gar do bhaile Chluain Meala.
Féach freisin.
Sliabh na mBan (amhrán)


Hywel Dda.
a>Bhí meas mór ar Hywel Dda (c. 880-950), ("Is ionann 'Dda' agus 'Deagh' i nGaeilge na hÉireann") agus é ina rí ar Deheubarth in iar-dheisceart na Breataine Bige. ("Is ionann 'Deheubarth' agus 'Cuid an Deiscirt' i nGaeilge na hÉireann.") Ag baint úsáide as a ghliceas, mhéadaigh sé ar a fhlaitheas agus sa deireadh bhí a riail i bhfeidhm ó Prestatyn go dtí Penfro.
Ba de shliocht Rhhodri Mawr é, de dheasca a athar Cadell, agus ba bhall é de chraobh Dinefwr an ríshleachta. Tugtar 'Hywel ap Cadell'
air freisin. Tá taifead déanta faoi mar 'Rí na mBriotanach' sna
hAnnála Cambriae agus in Annála Uladh.
Tá cuimhneamh ar Hywel mar dhuine de na rialóirí is fearr riamh de chuid na Breataine Bige. Luaitear a ainm ach go háirithe le forbairt a dhéanamh ar dhlíthe na Breataine Bige, ar a dtugtar de ghnáth "Dlíthe Hywel Dda". Bhain sé an leasainm 'dda' amach mar go raibh a dlíthe cóir agus maith.
De réir an staraí Dafydd Jenkins feictear atrua seachas pionós iontu, neart chiall comhchoiteann agus tuiscint ar leith i dtreo na mban.
Go cinnte, b'fhear oilte é Hywel, fiú le caighdeáin an lae inniu, agus bhí eolas maith aige ar an Bhreatnais, an Laidin, agus an Bhéarla. [1]
Beathaisnéis.
Rugadh Hywel thart ar an bhliain 880, b'e Cadell a athair, agus Rhodri Mawr nó Rhodri ap Merfyn (c. 820–878) a sheanathair.
Éachtaí.
Bhí réimeas Hywel foréigneach go leor, ach bhí sé in ann comhthuiscint a bhaint amach le Athelstan Shasana. Bhí a leithéid de mhuintearas idir an Bhreatain Bheag agus Sasana go raibh Hywel in ann a mhonaíocht féin a bhualadh i Chester. B'é Hywel an chéad rialóir de chuid na Breataine Bige a bhí in ann boinn airgid a tháirgeadh, ó aimsir na gCeilteach, míle bliain roimhe.
Dlí na Breataine Bige.
Bhí dlí na Breataine Bige códaithe agus rinneadh taifead i scríbhinn dó ar mhaithe leis na glúinte a bhí le teacht. Tharla seo, sa bhliain 945, nuair a tionóladh comhdháil i Hendy-gwyn, Sir Gaerfyrddin. De réir traidisiúin, rinne an cléireach clúiteach Blegywryd go leor den obair.
Tar éis bháis Hywel, roinneadh a ríocht i dtrí.
D'éiligh mic Idwal Foel teideal úinéireachta ar Gwynedd, agus ag an am céanna roinneadh Deheubarth go cothrom idir mic Hywel.
Mar sin féin, tháinig a oidhreacht slán i bhfoirm a reachtaíochta, a bhí fós in úsáid faoi ar fud na Breataine Bige go dtí an concas nuair a chuir Parlaimint Shasana deireadh leo sa 16ú haois.


Aigéad.
Go traidisiúnta, glactar leis gur aigéad atá i ngach comhdhúil cheimiceach ar féidir leis, má thuaslagtar san uisce é, tiúchan na n-ian hiodrocsóiniam (H3O+) a ardú agus tiúchan na n-ian hiodrocsaíde (OH-) a ísliú dá réir. Mar sin, má chuirtear aigéad le huisce glan, titfidh pH an uisce sin.
Is ionann an sainmhíniú traidisiúnta, a bheag agus a mhór, agus an sainmhíniú a thug Johannes Nicolaus Brønsted agus Martin Lowry ar an aigéad beag beann ar a chéile. Is éard a bhí san aigéad dar leosan ná comhdhúil a raibh de chlaonadh inti ian hidrigine, nó prótón - H+ - a dheonú do chomhdhúil eile - don bhun. Aigéid iad, mar shampla, an t-aigéad aicéiteach san fhínéagar agus an t-aigéad sulfarach i mbatairí (cadhnraí, ceallraí) na ngluaisteán.
Tá imoibriú an aigéid leis an mbun difriúil leis an imoibriú ocsaídiúcháin is dí-ocsaídiúcháin, nó ní athraíonn staid ocsaídiúcháin na n-adamh san imoibriú aigéid is buin.
Na ceimiceáin arb aigéid iad, deirtear go bhfuil siad aigéadach. Is é an tomhas atá againn ar aigéadacht an aigéid ná an pKa. Cosúil leis an pH, is frithlogartam é an pKa, agus mar sin, téann an aigéadacht in airde agus an pKa ag dul in ísle.
formula_1
San fhoirmle seo, is ionann HA agus an t-aigéad, agus is ionann A- agus an t-ian diúltach a fhágfar nuair a thabharfaidh an t-aigéad an prótón uaidh. Seasann na lúibíní cearnacha don tiúchan. Mar sin, gheofar an tairiseach díthiomsúcháin, má iolraítear tiúchan an iain seo agus tiúchan na n-ian hidrigine, agus má roinntear an t-iolrach seo ar thiúchan na móilíní aigéid. Na luachanna Ka a fhaightear ar an dóigh seo, ní bhíonn siad praiticiúil, áfach, nó bíonn an iomarca náideanna iontu. Mar sin, is fearr frithlogartam deichiúil an Ka a úsáid, -log10(Ka), nó pKa. Más ionann an Ka agus 0.001, nó 10-3, is ionann an Ka agus 3.
Teoiric Arrhenius.
a> ag imoibriú le chéile. Aigéad láidir é an t-aigéad hidreaclórach, bun scothláidir í an amóinia.
Is substaint amfaiteireach, nó amfailít, é an t-uisce. Mar sin, is féidir leis na móilíní uisce imoibriú le chéile, ionas go bhfuil móilín amháin ina aigéad agus ceann eile ina bhun. Bíonn an t-imoibriú seo ar obair san uisce is glaine amuigh, agus tugtar uathphrótalú air. Ní bhíonn ach codán beag de na móilíní uisce uathphrótalaithe ag aon am, cé go mbíonn siad ag imoibriú ar an mbealach seo gan stad gan staonadh (agus an t-imoibriú ag dul sa dá threo, mar is tábhachtach a chuimhneamh). Tá an t-uisce féin neodrach ó thaobh na haigéadachta is na bunatachta de, ós ionann tiúchan an dá chineál ian san uisce glan. Má chuirtear aigéad leis an uisce, áfach, rachaidh tiúchan na n-ian hiodrocsóiniam in airde.
Tabhair faoi deara go dtagraíonn na ceimiceoirí go minic don ian hidrigine atá tuaslagtha san uisce, H+ (aq), ach is éard is ciall leis seo go praiticiúil ná an t-ian hiodrocsóiniam.
Teoiric Brønsted agus Lowry.
Cé go mbíonn teoiric Arrhenius praiticiúil go maith le cur síos a thabhairt ar a lán gnáth-imoibrithe, cineál simpliúchán atá ann i ndiaidh an iomláin. Sa bhliain 1923, thuig an ceimiceoir Danmhargach Johannes Nicolaus Brønsted agus an Sasanach Thomas Martin Lowry beag beann ar a chéile go raibh aistriú prótóin ón móilín aigéid go dtí an móilín buin i gceist leis an imoibriú aigéid agus buin. Is éard is aigéad ann de réir Brønsted agus Lowry ná deontóir prótóin - móilín a bhronnann prótón ar an mbun.


Rhodri Mawr.
B'é Rhodri Mawr ("nó Rhodri ap Merfyn") an chéad rialóir sa Bhreatain Bheag a bhain an gradam 'Mawr' (" is ionann 'Mawr' agus 'Mór' i nGaeilge na hÉireann") amach dó féin, agus an chéad a bhain forlámhas amach ar an Bhreatain Bheag, beagnach ina iomláine. Tugtar 'Rí na mBreatnach' air in Annála Uladh. Níos déanaí ar aghaidh, ghlaoigh staraithe éagsúla 'Rí na Breataine Bige' air, cé nach raibh sé riamh in ann an Bhreatain Bheag uile a smachtú agus níor thug daoine comhaimseartha leis an teideal seo dó.
Ginealach agus oidhreacht.
Mac Mherfyn Frych, Rí Gwynedd agus Nest ferch Cadell ó ríshliocht Powys ab ea é, agus fuair sé Ríocht Gwynedd ó oidhreacht tar éis dá athair bás a fháil sa bhliain 844.
Nuair a bhásaigh a uncail, deartháir a mháthar, Cyngen ap Cadell rialtóir Powys, ar oilithreacht go dtí an Róimhe sa bhliain 855, fuair sé Powys le hoidhreacht freisin. Sa bhliain 872, tré thaisme, bádh Gwgon, rialóir Seisyllwg i ndeisceart na Breataine Bige, chuir Rhodri Ríocht Seisyll leis a fhearainn de bhua a pósadh le Angharad, deirfiúr Gwgon. Seo déanta b'é Rhodri an rialóir is mó sa Bhreatain Bheag.


London Borough of Redbridge.
Is buirg é London Borough of Redbridge i Londain Thoir, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán ag Halla Baile Redbridge in Ilford. Tá breis is 250,000 duine ina gcónaí i Redbridge.


Caora.
Mamach athchogantach is ea an chaora ("Ovis aries"). Baintear feidhm as na caoirigh mar bheostoc, den chuid is mo. Cé go dtugtar "caora" ar go leor saghsanna éagsúla, dé ghnáth is é "Ovis aries" atá i gceist. Tá breis is billiún caora ann agus tá siad níos fliúrsí ná aon ainmhí eile sa ghéineas seo.
Tá caoirigh á dtógáil ag daoine leis na cianta, mar gheall ar na táirgí talmhaíochta a ndéantar astu - feoil (tugtar uaineoil ar fheoil uain agus caoireoil ar fheoil chaorach), olann agus bainne.


Machaire Méith na Mumhan.
Limistéar féaraigh i gCúige Mumhan in iardheisceart Éireann is ea Machaire Méith na Mumhan. Clúdaíonn sí cuid de thrí chontae: deisceart Chontae Luimnigh, iarthar Chontae Thiobraid Árann agus tuaisceart Chontae Chorcaí. Tá sé ar an talamh is fearr in Éirinn le haghaidh feirmeoireachta déiríochta.
Briseann na Gaibhlte isteach ar an Maichaire Méith san iarthar. Is é gleann Abhainn Mhór na Mumhan an chuid theas den Mhachaire Mhéith.
Na Bailte.
Is iad na bailte i Machaire Méith na Mumhan ná


Diaspóra na nGael.
'Eisimircigh Éire a fhágáil', greanta le Henry Doyle (1827-1892), as Mary Frances Cusack's "Illustrated History of Ireland", 1868
Is iad Diaspóra na nGael daoine den sliocht Éireannach atá scaipthe ar fud an domhain. Tá siad ina gcónaí go háirithe i dtíortha mar An Ríocht Aontaithe, Stáit Aontaithe, Ceanada, an Astráil, an Nua-Shéalainn agus an Afraic Theas. Ceaptar an líon an Diaspóra bheith faoi 80 milliún daoine, cé atá thart trí déag oiread an daonra an Eire í féin.
An Eoraip.
Príomhalt:Pobal Éireannach sa Bhreatain


Buirg Londan Brent.
Is é London Borough of Brent an Buirg Londain i Londain Thiar, Sasana.Tá a cheanncheathrú riarachán ag Forty Lane, Wembley.


Jack Kerouac.
Údar, file agus péintéir Meiriceánach ab ea Jack Kerouac (12 Márta, 1922 – 21 Deireadh Fómhair, 1969). Duine de scríbhneoirí móra a linne a bhí ann, agus é ina cheannródaí do ghluaiseacht liteartha an "Beat Generation" in éineacht le William S.Burroughs agus Allen Ginsberg.
Bhí Fraincis ó dhúchas ag Kerouac, agus níor thosaigh sé ag foghlaim Béarla ach in aois a shé bliana dó. Ba as Québec dá athair is dá mháthair, agus tógadh Jack le Fraincis, ionas gurbh í sin an teanga a labhraíodh sé riamh lena thuismitheoirí. Ba chlódóir é a athair, Léo Keroack (1889-1946). Bhí gaol ag Léo leis an mbráthair Marie-Victorin (Conrad Kirouac), scríbhneoir agus luibheolaí arbh é a chuir bun le gairdín luibheolaíochta Montréal. Gabrielle-Ange Lévesque (1895-1972) an t-ainm a bhí ar mháthair Jack (Jean-Louis), agus thugadh an mac "Mémère" uirthi. Col ceathair don pholaiteoir René Lévesque a bhí inti - an fear céanna a bhunaigh an "Parti Québecois" i ndeireadh na seascaidí agus a bhí ina Phríomh-Aire ar Québec sna blianta 1976-1985. Pósadh Léo agus Gabrielle-Ange i mí Dheireadh Fómhair 1915. Is beag a scríobh Jack ina theanga dhúchais seachas cúpla lámhscríbhinn, ach dealraíonn sé gur as Fraincis a bhreac sé síos an chéad dréacht don úrscéal "On the Road".
Tá clú agus cáil ar a shaothar inniu, ach ní bhfuair sé aitheantas ceart lena lá féin. Scríbhneoir cultais a bhí ann ar dtús, is é sin, scríbhneoir nach raibh suim ach ag dornán beag díograiseoirí ann. Ba í Ann Charters, eagarthóir a chuid leabhar, a bhain amach aitheantas dó tar éis a bháis.
Bhí an-tionchar aige ar scríbhneoirí eile ar nós Hunter S. Thompson, Tom Robbins, Lester Bangs, Will Clarke, Richard Brautigan, Ken Kesey, Haruki Murakami agus Tom Waits. Luaigh an file Gaeilge Cathal Ó Searcaigh a thionchar sa dán ("Do Jack Kerouac") in "The Bright Wave/An Tonn Gheal", cnuasach dátheangach a foilsíodh sa bhliain 1986.
Is iad na leabhair is cáiliúla a tháinig óna pheann ná "On the Road", a chaitheann súil an scéalaí shiúlaigh ar shaol na Stát Aontaithe timpeall ar lár na fichiú haoise; "The Dharma Bums", a thugann cur síos ar chairdeas Kerouac leis an bhfile Gary Snyder (sa leabhar "Japhy Ryder") agus ar an dóigh ar fhoghlaim sé uraiceacht an Bhúdachais ó Snyder; "Big Sur", a thráchtann ar iarrachtaí an scríbhneora éalú ó aer an tsaoil chathartha i gcoillte Big Sur i gCalifornia; "The Subterraneans", scéal dírbheathaisnéisiúil eile faoi shaol na n-ealaíontóirí is na n-intleachtóirí i Nua-Eabhrac; "Desolation Angels", inar inis sé conas a d'éirigh sé tuirseach den Bhúdachas; agus "Visions of Cody", arb é an saothar is saibhre, is éagsúla ó thaobh na stíle is na foirme de a scríobh Kerouac riamh. Is féidir blas na dírbheathaisnéise a aithint ar na saothair seo go léir, ach is féidir a rá go raibh Kerouac ag iarraidh cineál miotaseolaíochta dá chuid féin a fháscadh as imeachtaí a shaoil.
Scannáin.
Kerouac, Jack
Kerouac, Jack
Kerouac, Jack
Kerouac, Jack
Kerouac, Jack


Kilburn.
Is baile é Kilburn atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir. Tá Kilburn roinnte idir na buirgí Brent, Camden agus Westminster. Déanann an bóthar aithnidiúil, Kilburn High Road, teorainn idir na buirgí Camden agus Brent. Is bóthar an-ársa é seo, as an tréimhse Rómhanach agus is cuid é den bhóthar Rómhánach Watling Street, mar a bhí aithne air. Bunaíodh Kilburn ar bhruach an Kilburn Brook. Inniu, is ceantar beo, bríomhar ilchultúrtha é. Tá an daonra is airde de Éireannaigh ag Kilburn i gcomparáid le ceantair Londain eile.
Stair.
Thosaigh Kilburn High Road mar conair ársa, cuid den bhealach Ceilteach idir na lonnaíocht atá aitheanta inniu mar Canterbury agus St Albans. Faoi riail na Róimhe, bhí an bealach phábháilte. I rith ré na h-Angla-Shacsanach, tugadh an ainm 'Sráid Watling' ar an mbealach.
D'fhás Kilburn ar bhruach sruth a raibh aithne air mar "Cuneburna", "Kelebourne" agus "Cyebourne", a ritheann as Hampstead, thíos trí Hyde Park agus isteach in Abhainn na Tamaise. Thug sé le tuiscint is brí an ainm ceachtar "Abhainn Ríoga" nó "Abhainn Eallach" ('Bourne' á focal Angla-Shacsanach den 'abhainn'). Tá aithne ar an abhainn inniu mar Abhainn Westbourne. As na 1850ú, bhí sé píobaithe faoi thalamh agus is é cinn na líon mór aibhneacha faoi thalamh na Londain inniu.
Tá Kilburn luaite i 1134 mar Cuneburna, a thagair do prióireacht a bhí tógtha ar an suíomh cillín díthreabhach, a bhí aithne ar mar Godwyn. Tógtha Godwyn a díthreabhacht in aice leis an abhainn Kilburn i rith an réimeas Anraí I agus thóg a díthreabhacht agus an prióireacht a ainm as an abhainn. Ba é Kilburn Prióireacht pobal beag na mna rialta, canónaigh Agaistíneach is dócha. Bhí se bunaithe i 1134 ar an abhainn Kilburn ag trasnú Sráid Watling (acomhal nua-aimseartha an Kilburn High Road agus Belsize Road). De thoradh an suíomh Kilburn Prióireacht ar Sráid Watling, d'éirigh sé láthair scíthe ar a bhfuil an-mheas aige den oilithrigh ag dul do dtí scrínte na ag St Albans agus Willesden. Bhí an Prióireacht díscaoilte in 1536-7 le Anraí VIII agus níl iarsmaí fágtha ar chor ar bith inniu.
Bhí sna tailte prióireacht teach mór agus teach aíochta, a d'fhéadadh a bhíodh an bunús den teach tábhairne an Red Lion ("The Westbury" an ainm atá air anois), a cheaptar a bheith bunaithe i 1444. Os a chomhair, osclaítear an Bell Inn faoi 1600, ar an suíomh den sean teach mór.
Tháinig an faisean den 'uisci míochaineach' a thógáil san 18ú aois go Kilburn nuair tobar na uiscí iarnach (uisce tuilte le iarann) a bhí aimsithe i ngar den Bell Inn i 1714. Ina iarracht a dhéanamh le dul san iomaíocht leis an Tobar Hampstead in aice láimhe, oscailte gairdíní agus 'seomra mór' a chur chun cinn an tobar. Chuir a uiscí chun cinn in irisleabhair comhaimseartha mar leigheas 'breoiteacht goile'.
Meath na toibreacha sa 19ú aois, ach d'fhan na Toibreacha Kilburn móréilimh mar garraí tae. Scartáil The Bell agus ath-thógtha i 1863, an foirgneamh ata ina seasamh ann inniu.
Bhí Kilburn stráice na Sráid Watling, anois atá aithne air mar Edgeware Road agus Kilburn High Road, tógtha suas go mall leis óstaí agus tithe feirme. Áfach, d'ainneoin fionnachtain tobar míochaineach i 1714, agus cruthú na gairdíní agus seomra breá, ní tharraing tógáil suntasach go dtí faoi 1819 sa cheantar i ngar St John's Wood.
Idir 1839 agus 1856 bhí ina chónaí an chéad-tiarna na haimiréalachta William Henry Smith i dteach ar an iarthar den Kilburn High Road. Forbraíodh an formhór den cheantar sa deichniúir deireanach an 19u aois le Solomon Barnett, a chuir an ainmneacha ar na sráideanna tar éis an West Country (m.sh Torbay) nó filí comhaimseartha (m.sh Tennyson) ar a bhfuil an-mheas orthu in oineach a bhean-chéile.
Déimeagrafaic.
Tá ceantar Kilburn ceangailte go láidir leis an bpobal Éireannach atá ina gcónaí ann; rugadh 13% den daonra in Éirinn agus tá céatadán níos airde den sliocht Éireannach ag Kilburn ná mar atá ag aon cheantar eile i Londain. Tá tionchar na nÉireannach le braith i gKilburn le himeachtaí an phobail Éireannaigh, tithe tábhairne Éireannacha, clubanna spóirt CLG áitiúla, siopaí a dhíolann nuachtáin Éireannacha agus ceiliúradh Lá Fhéile Pádraig. Is ar an gceangail seo atá scannán Gaeilge na bliana 2007, Kings, bunaithe. Is ar an dráma "The Kings of the Kilburn High Road", a scríobh Jimmy Murphy, atá sé bunaithe.
Iompar.
An 1915 Kilburn Park Tiúb stáisiún
Bailte agus cathracha i Sasana


Flóra na hAstráile.
Coillte eoclaipe in Victoria, an Astráil.
Is mór ar fad an méid spéiceas a bhaineann le flóra na hAstráile - os cionn 20,000 planda soithíoch, 14,000 planda neamhshoithíoch, 250,000 spéiceas d'fhungas agus 3,000 léicean. Is mór an chosúlacht atá idir an flóra seo agus flóra Ghondwana Fásra an-logánta atá i gceist, cé go mbaineann siad le finte forleathana, agus tá baint ag a n-éagsúlacht leis an ngluaiseacht ilchríochach agus leis an athrú aeráide ón Tréimhse Chailceach i leith. D'fhág an tuire agus an tine rian ar leith ar an bhflóra seo, rud is léir óna bhfuil ann de chrainn scléireadhuilleacha agus a bhfuil a lorg le haithint ar fhinte móra ar nós Proteaceae ("Banksia"), Myrtaceae ("Eoclaip" - crainn ghuma), and Fabaceae ("Acaicia" - caolacháin).
Is mór a d'athraigh an flóra de bharr theacht na mBundúchasach os cionn 40,000 bliain ó shin agus de bharr lonnú na nEorpach sa tír ón mbliain 1788 i leith. D'athraigh dáileadh na speiceas go mór le himeacht aimsire de bharr úsáid an dóiteáin ag na Bundúchasaigh: i mBéarla tugtar ‘firestick farming’ (saothrú dóiteáin) air seo. Ar theacht na nEorpach rinneadh mórathrú ar an bhfásra de bharr na feirmeoireachta nó spré na gcathracha, rud a d’fhág dealramh nua ar a lán éiceachóras agus ba chúis le 61 speiceas de phlandaí a dhíothú agus breis is míle eile a chur i mbaol.
Na hilchríocha ag dealú ó chéile
An Tús.
Gondvana ag teacht le chéile 550 milliún bliain ó shin.
Bhain an Astráil leis an tsár-ilchríoch Gondvana. Tháinig sí sin le chéile 550-500 milliún bliain ó shin agus thosaigh ag dealú ó chéile timpeall 167 milliún bliain ó shin, nuair a bhí Gondwana Thoir (an Antartaice, Madagascar, an India agus an Astráil) ag scaradh ón Afraic. Thosaigh ilchríoch na hAstráile-Nua-Ghuine ag dul ó thuaidh léi féin timpeall 55 milliún bliain ó shin, agus timpeall 15 milliún bliain ó shin tháinig an Nua-Ghuine (ar imeall tosaigh an Phláta Astrálaigh) agus an chuid thiar theas den Phláta Ciúin-Aigéanach salach ar a chéile, rud a thóg ardáin na Nua-Ghuine agus ba chúis leis an bhfearthainnscáth a thriomaigh an Astráil.
Thosaigh an chuid is mó de fhlóra na hAstráile ag fás sa Tréimhse Chailceach nuair a bhí an Astráil faoi fhoraois fo-thrópaiceach bháistí. Is dealraitheach an raithneach agus na plandaí gimnispeirmeacha le bunphlandaí Ghondvana, agus bhí plandaí suntasacha aingispeirmeacha le fáil san Astráil freisin, "Nothofagus", Myrtaceae, Proteaceae agus a leithéidí.
Meastar gur le Gondwana a bhaineann coillte báistí na Tasmáine.
Thosaigh Gondvana ag dealú ó chéile timpeall 140 milliún bliain ó shin. 50 milliún bliain ó shin, sa Tréimhse Olaigicéineach, scar an Astráil ón Antartach. Bhí an Astráil sách scoite amach nó gur tháinig an pláta Ind-Astrálach salach ar an Áise 5.3 milliún bliain ó shin sa Tréimhse Mhéicéineach. Agus an Astráil sa siúl d'fhág an t-athrú aeráide a rian uirthi: thosaigh an sruth tim-mholach, tháinig méadú ar an imshruthlú atmaisféarach agus laghdú ar an mbáisteach, agus d'éirigh an tír níos teo agus níos tuire. Tháinig flóra níos casta as seo; ó 25 mhilliún go 10 milliún bliain ó shin, más fíor d'iarsmaí an phailin, spréigh spéicis ar nós "Eucalyptus", "Casuarina", "Allocasuarina", "Banksia" agus na bpischineálach bláthach; thosaigh coillte arda ag fás agus bhí machairí féir ann ón Tréimhse Eoicéineach amach. Nuair a tháinig an ilchríoch salach ar an bpláta Eoráiseach tháinig "Lepidium", Chenopodioideae agus plandaí eile isteach ó oirdheisceart na hÁise agus ó áiteanna eile.
Tháinig cuma ar leith ar an bhfásra de thoradh na tuire agus seanithreacha gan mórán cothú iontu. Tá gá le cúitíneach crua ar na duilleoga agus le fosúchán carbóin le cailleadh uisce a bhacadh i rith na fótaisintéise, agus baineann na tréithe úd le speicis chotailéadónacha agus dhéchotailéadónacha faoi seach. Tharla tinte níos minice de bharr na tuire, agus meastar gur bhain an méid seo le fás agus le dáileadh an fhásra tinedhíonaigh ón Tréimhse Dhéanach Phléisticéineach amach. Mhéadaigh an méid fioghuail san fhosú tuairim is 38,000 bliain ó shin, rud a tharla ar aon am le háitriú na mBundúchasach sa tír agus a chuireann in iúl go raibh baint mhór ag an dóiteán daonna le fás na gcoillte scléaradhuilleacha, go háirithe ar chósta thoir na tíre.
Tá an t-oiriúnú sin don tine le feiceáil sna lignithiúbair agus sna bachlóga eipeachormacha i speicis den chineál "Eucalyptus" agus "Banksia", oiriúnú a ligeann athfhás tapa tar éis tine. Déanann aicmí áirithe síolta a scaoileadh de bharr teasa nó deataigh. Ní bhláthaíonn féarchrainn den chineál "Xanthorrhoea" agus magairlíní éigin ach tar éis tine.
Cineálacha fásra.
Is féidir cúig aicme fásra a dhéanamh de fhlóra domhanda na tíre. Is éard is mó atá le cur san áireamh an méid báistí atá ann agus airde na teochta, rudaí a rialaíonn soláthar an uisce. Rinneadh a lán scéimeanna luibheolaíocha agus cuid acu casta go leor. An Natural Heritage Trust a rinne an rangú is déanaí, rangú a bhfuil tríocha móraicme fásra ann agus seacht bhfo-aicme mhóra.
De réir na scéime seo, is iad na cineálacha fásra is coitianta na cinn atá oiriúnach don talamh tur nár fhág daoine lorg a láimhe air, talamh a bheadh á ghlanadh le haghaidh feirmeoireachta nó eile. Is é an fásra is forleithne na bánta tortógacha atá le fáil go minic i gcríocha tura na hAstráile Thiar, na hAstráile Theas agus sna Críocha Thuaidh (Northern Territory). Is ann atá 23% den fhásra dúchasach le fáil agus baint ag an gcuid is mó de leis an ngéineas "Triodia". Tá "Zygochloa" le fáil i limistéir ghaineamhacha intíre ar nós Fhásach Simpson.
Fásann scrobarnach choise gé, toir shaimfíreacha agus lusbhánta go forleathan i limistéir leath-inbhearacha, thura agus leath-thura. Tá scrobarnach choise gé fulangach ar thriomach agus ar shalann, agus ina measc tá na géinis "Sclerolaena", "Atriplex", "Maireana", "Chenopodium" and "Rhagodia". Ar na plandaí saimfíreacha tá "Tecticornia‏", "Salicornia", "Sclerostegia" agus "Sarcocornia". Tá limistéir mhóra den saghas seo le fáil san Astráil Theas agus san Astráil Thiar.
Ar na haicmí eile tá coillte báistí, muiní féithleog, coillte arda, coillte casuairíneacha, coilltearnach agus fraochach.
Plandaí soithíocha.
Tugadh cuntas ar bhreis is 20,000 plandaí soithíocha san Astráil. Orthu sin tá aingispeirmeacha, plandaí síolacha neamhaingispeirmeacha (ar nós na gcóiniféar agus na gcíocáidí), raithneach sp rach agus plandaí ar cosúil le raithneach iad. Tugadh timpeall 11% díobh seo chun cineáil, agus tá an chuid eile dúchasach nó coitianta.
Aingispeirmigh.
Is iomaí aonchotailéadón i measc fhlóra na hAstráile. Is iad na Poaceae an fhine is forleithne, agus idir bhambú "Bambusa arnhemica" agus fhéar dealgach na hintíre tuire (‘spinifex’ an Bhéarla), de chuid na ngéineas "Triodia" agus "Plectrachne", ag baint léi. Tugadh cuntas ar os cionn 800 speiceas de mhagairlíní san Astráil. Tá timpeall an ceathrú cuid díobh seo ina n-eipifítí: iad le fáil feadh an chósta thoir agus sa Tasmáin, agus gan fáil orthu san Astráil Theas ná san Astráil Thiar. Tá na magairlíní domhanda le fáil sa chuid is mó den tír, agus tá a bhformhór inlomtha: feonn a mbarr sa séasúr tirim agus fásann siad arís ó thiúbar le linn na báistí.
Tá finte eile ann: féar cnaipí na sléibhte Tasmánacha a bhaineann leis na Cyperaceae agus a fhásann ina dhosóga; an géineas Patersonia, féar seileastramach a bhaineann leis na hIridaceae; agus crúba cangarú den fhine Haemodoraceae. Aonchoitiléadóin mhóra eile is ea na féarchrainn a bhaineann leis na "Xanthorrhoea", pandanais de chuid na fine Pandanaceae agus crainn phailme de chuid na fine Arecaceae. Tá timpeall 57 gcrann pailme dhúchasacha ann, agus gan teacht ar 79% díobh ach san Astráil amháin. Rud neamhchoitianta is ea Livistonia i measc ghéinis na gcrann pailme san Astráil: ní i gcríocha trópaiceacha atá "Livistonia" le fáil, ach i gcoillte arda agus in altáin.
Tá na déchotailéadóin ar an ngrúpa d’aingispeirmigh is mó éagsúlacht. Baineann na speicis Astrálacha is iomráití le trí fhine mhóra ilghnéitheacha: na Fabaceae, na Mytaceae agus na Proteaceae. Tá a lán speiceas adhmadach ag gabháil leis na Myrtaceae: crainn ghuma de chuid na ngéineas "Eucalyptus", "Corymbia" agus "Angophora", Lilipilithe ("Syzygium" nó "Lillipillies" an Bhéarla), "Melaleuca" (crann atá dúilmhear in uisce), Bottlebrush, "Darwinia" tomógach, "Leptospermum" nó crann tae, agus céirchrann Geraldton.
Ar na Proteaceae tá an "Banksia", an varata ("waratah" an Bhéarla) agus an macadaimia (an t-aon bharr dúchasach tráchtála amháin a shaothraítear san Astráil). Tá na trí fho-fhinte phiseánacha ann - Caesalpinioideae, Faboideae agus Mimosoideae; baineann an géineas mór "Acacia" leis an bhfine dheireanach úd.
Neamhaingispeirmigh.
I measc neamhaingispeirmigh phóracha na hAstráile tá cíocáidí agus buircínigh. Tá 69 speiceas de chíocáidí ann, iad go léir eindéimeach agus baint acu le ceithre ghéineas agus trí fhine. I gcoillte oirthear agus thuaisceart na hAstráile is mó atá siad le fáil, agus roinnt bheag in iardheisceart na hAstráile Thiar agus i lár na tíre. Tá 43 speiceas de ghiúiseanna ann, baint acu le ceithre ghéineas déag agus trí fhine, agus 39 cinn acu ina spéicis eindéimeacha. Tá a bhformhór le fáil ar shléibhte taise atá cosúil le Gondwana, agus orthu sin tá na géinis "Athrotaxis", "Actinostrobus", "Microcachrys", "Microstrobos", "Diselma" agus giúis Huon na Tasmáine, an t-aon bhall amháin den ghéineas "Lagarostrobos".
Eisceacht is ea "Callitris" sa mhéid gur i gcoillte arda tirime is mó atá speicis den ghéineas sin le fáil. Is í an ghiúis Wollemi, iontaise bheo, an buircíneach is déanaí a aimsíodh, agus sa bhliain 1994 ba thúisce a tugadh cuntas uirthi.
Ar na plandaí póracha soithíocha tá raithneacha agus plandaí atá gaolmhar leo. Tá an raithneach le fáil sa chuid is mó den tír, go háirithe i limistéir bháistiúla thrópaiceacha agus fhothrópaiceacha. San Astráil tá 30 fine de raithneach dhúchasach, iad roinnte ina 103 ghéineas agus ina 300 speiceas, agus deich speiceas eile atá á n-eadóirsiú. Ar na plandaí raithneachúla tá 44 spéiceas dhúchasacha de "Psilotophyta", d'eireabaill capaill agus de "Lycopodiophyta".
Is fearr le raithneach áit fhionnuar thais, mar nach féidir léi síolrú gan uisce. Sna coillte, mar sin, atá formhór na speiceas Astrálach le fáil, agus orthu siúd tá cinn uiscí, cinn eipifíteacha ("Platycerium", "Huperzia" agus "Asplenium"), agus cinn dhomhanda ar nós raithneacha móra craobhacha de na géinis "Cyathea" agus "Dicksonia".
Plandaí Neamhshoithíocha.
Grúpa mór ilchineálach d'orgánaigh fhótaisíntéiseacha is ea na halgaí. Faoi láthair síltear go bhfuil idir 10,000 agus 12,000 spéiceas san Astráil. Is míchothrom an t-eolas atá orthu. Is beag taighde a rinneadh ar fheamainn agus ar fhiteaplanctón muirí, is fánach an cuntas a tugadh ar algaí fionnuisce, agus is mór an fhaillí a rinneadh in algaí domhanda.
Tá caonaigh, aelusanna agus cornlaigh ann - plandaí bunaidh atá le fáil san trópaicí, sna réigiúin measartha fionnuara agus ar na sléibhte; agus tá cinn speisialaithe ann atá le fáil i limistéir thura agus leath-thura. Tá beagán níos lú ná míle speiceas aitheanta de chaonaigh san Astráil. Is iad na cúig ghéineas is mó "Fissidens", "Bryum", "Campylopus", "Macromitrium" agus "Andreaea". Tá breis is 800 spéiceas d'aelusanna agus de chornaigh ann.
Fungais.
Is dócha go bhfuil timpeall 250,000 speiceas d'fhungais ann ach níor tugadh cuntas ach ar thimpeall 5% acu. Is beag eolas atá againn ar a ndáileadh, ar a substráití ná ar a ngnáthóga, lasmuigh de phataiginí coiteanna.
Lusanna Liag.
Is orgánaigh ilchodacha lusannna liag, agus fungas den aicme Ascomycetes agus alga glas aoncheallach is ea a bhformhór. 3,238 speiceas agus 422 ghéineas a bhfuil 34% acu áirithe mar chinn eindéimeacha atá le fáil san Astráil agus ina cuid críoch - Oileán na Nollag, Oileán Heard, Oileán Mhic Guaire agus Oileán Norfolk.
Úsáid Dhaonna.
Speicis d'"Acacia" agus de "Synaphea" ba ea na chéad phlandaí Astrálacha a rangaíodh de réir na tacsomaíochta Lionnaeí, agus iad ainmnithe mar "Adiantum truncatum" agus mar "Polypodium spinulosum" faoi seach ag Pieter Óg Burman, focleolaí a dúirt gur le Iáva a bhain siad. Fuarthas amach ina dhiaidh gur leis an Astráil Thiar a bhain siad, agus iad bailithe ag Willem de Vlamingh, b'fhéidir, láimh le hAbhainn na nEalaí sa bhliain 1697. Tháinig James Cook ag taiscéalaíocht sa bhliain 1770, agus fuair Joseph Banks, Daniel Solander agus nádúraithe eile faill le hobair a dhéanamh dá bharr. B'fhusa taiscéalaíocht luibheolaíoch a dhéanamh tar éis coilíneacht a bhunú ag Port Jackson sa bhliain 1788 agus taighde a dhéanamh feadh an chósta.
Macasamhail den "Endeavour", long James Cook.
Bhain Bundúchasaigh na hAstráile tairbhe as na céadta speiceas le haghaidh bia, leighis, dídine, uirlisí agus arm. Mar shampla, bhaintí feidhm as préamhacha "Clematis microphylla" in iarthar Victoria chun taos a dhéanamh, agus chuirtí na duilleoga mar cheirín le spuaiceanna.
Iarsmaí an choilínithe.
Is é an úsáid is mó a bhain na coilínigh as an bhflóra na coillte a leagan. Baintear feidhm as a lán saghsanna eoclaipe le haghaidh páipéir agus adhmaid, ar nós giúis huon, giúis fhonsaí, giúis chéaprais. Faightear adhmad ón gcrann guma dubhadhmaid agus ó gcrann santail ("Santalum spicatum" agus "S. lanceolatum").
Baineann grásaeirí tairbhe as plandaí dúchasacha. Orthu sin tá féar an Mhistéalaigh, tor salainn, tor gorm, féar valbaí, féar rinnghéar, féar dosógach agus féar cangarú.
a> i bPáirc Náisiúnta Heathcote National Park i Sydney.
Úsáid i gcúrsaí gnó.
Go dtí le déanaí ní raibh á saothrú ach an cnó macadamach agus an "spionáiste mara". Thosaigh siad ag saothrú "macadamia" san Astráil sna 1880í, ach in Hawai is mó a bhí na barra ag an am Sna 1970í tháinig méadú ar an méid barra dúchasacha bia a bhí ar díol, agus bhí a lán acu le fáil i dtithe itheacháin agus ó mhórdhíoltóirí: caolacháin ("wattles") lena gcuid síolta inite; pluma Davidson, teile fhásaigh, teile mhéire, cuandang ("quandong"), caor spíosrach ("riberry"), pluma Kakadu, muntries, tráta fiáin, pluma Illawarra; piobar sléibhe.
Tá tairbhe le baint as plandaí Astrálacha i ngnóthaí cógaisíochta. Tugann speicis de "Duboisia" scópalaimín agus hióisciaimín uathu, agus tá sólasóidín le fáil ó "Solanum aviculare" agus "S. laciniatum". Tá tairbhe le baint as ola "Melaleuca", "Callitris", "Prostanthera", "Eucalyptus" agus "Eremophila".
Caomhnú.
Rinne idir Bhundúchasaigh agus Eorpaigh athrú mór ar dháileadh an fhlóra, agus tháinig an chuid is mó agus is gasta den athrú i ndiaidh na bliana 1788. Choisc díbirt na mBundúchasach úsáid an dóiteáin mar a bhí sé á gcleachtadh leis na mílte bliain; tá comhdhéanamh na gcoillte athraithe ag an bhforaoiseacht; tá bogaigh líonta. Glanadh leathantas mór talún le haghaidh barr, innilte agus bruachbhailte, agus is é an toradh a bhí air sin an fásra a scrios, gnáthóga a mhilleadh, bithéagsúlacht a laghdú, dlús a chur le salannú, agus cothaitheach agus dríodar a fhágáil sna haibhneacha.
Is beag rud is baolaí d’éacachórais íogaire ná spré na speiceas ionrach. Tá fiche speiceas nua plandaí fógartha mar chontúirt náisiúnta. Tá a fhios go bhfuil os cionn seasca speiceas plandaí imithe in éag ó tháinig na hEorpaigh, agus meastar go bhfuil 1,239 spéiceas eile i mbaol.
Tá limistéir chosanta le fáil anois i ngach stát agus sna críocha ar son na n-éiceachóras. Ina measc tá páirceanna náisiúnta, ceithre bhogach is seasca a cláraíodh de réir Choinbhinsiún Ramsar agus sé Láithreán déag Oidhreachta Domhanda. Sa bhliain 2002 bhí 10.8% (774,619.51 cm²) á gcosaint ar an dóigh seo. D’aimsigh Coiste Eolaíoch na Spéiceas aTá i mBaol cúig áit déag atá i gontúirt mhór. Tá cúig éiceachóras shainiúla is ochtó ann de réir rangú Réigiúnú Sealadach Bith-Thíreolaioch na hAstráile, agus táthar ag iarraidh iad a chosaint de réir Phlean Gníomhaíochta na Bithéagsúlachta ("Biodiversity Action Plan").


Mecklenburg-Vorpommern.
Is é Mecklenburg-Vorpommern (i nGearmáinis Íochtarach: "Mäkelborg-Vörpommern") an ceathrú stát déag is mó de réir daonra agus an séú stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. Tá sé suite in oirthuaisceart na Gearmáine.


Seven Kings.
Is baile é Seven Kings atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir. Tá a lán áiseanna spóirt i Seven Kings Park, mar shampla cúirteanna leadóige. Tá sé ag críochantacht le hIlford agus le Goodmayes. Tá pobal beag Éireannach i Seven Kings.
Stair.
Bé "Sevekyngg" nó "Sevekyngges" an chéad ainm a aithnítear ar an gceantar; 'lonnaíocht teaghlach duine dárb ainm Seofoca' is brí leis. Ní raibh Seven Kings ina pharóiste ann féin riamh, ach bhi sé mar chuid den pharóiste ársa Ilford sa Becontree Hundred i gcontae Essex. Tá Seven Kings suite in aice leis an mbóthar Rómhanách ársa idir Londain agus Colchester agus d'fhorbair sé go tapaidh i rith an 19ú aois le tógáil an iarnród. Cuireadh deireadh leis an bparóiste Ilford agus buirg bardasach sa bhliain 1965 agus ceanglaíodh Seven Kings le Londain Mhór.
Tagairtí.
Bailte agus cathracha i Sasana


An Comhphobal Eorpach do Ghual agus Chruach.
An chéad institiúid Eorpach eacnamaíochta ba ea an Comhphobal Eorpach do Ghual agus Chruach, a bunaíodh sa bhliain 1952 faoi Chonradh Pháras. 6 thír a bhí ina mbaill ar dtús: an Fhrainc, an Iar-Ghearmáin, an Iodáil, an Bheilg, an Ollainn is Lucsamburg. Ba é a chuspóir dleachtanna custaim is srianta cuóta maidir le gual, mianach iarainn is seaniarainn a bhaint agus iomaíocht shaor chothrom sna hearraí sin a chothú. Athraíodh an t-ainm go dtí an Comhphobal Eorpach Eacnamaíochta (EEC) i 1957, agus an Comhphobal Eorpach (EC) i 1967. Chuaigh Éire, an Danmhairg is an Ríocht Aontaithe isteach san EC i 1973, an Ghréig i 1981, an Spáinn is an Phortaingéil i 1986, agus an iar-Oir-Ghearmáin i 1990 (le hathaontú na Gearmáine). Athraíodh an t-ainm arís i 1993 go dtí an tAontas Eorpach (EU). Chuaigh an Ostair, an Fhionlainn is an tSualainn isteach ann i 1995; Málta, an Chipir, an tSlóivéin, an Eastóin, an Laitvia, an Liotuáin, an Pholainn, Poblacht na Seice, an tSlóvaic is an Ungáir i 2004; an Bhulgáir is an Rómáin i 2007.


Pobal Éireannach na Breataine.
Is éard atá i bpobal Éireannach na Bhreataine inimircigh ó Éirinn agus a sliocht. Is iad na hinimircigh úd an tríú phobal dá saghas is mó ar domhan, tar éis inimirceach Meicsiceach sna Stáit agus na dTurcach sa Ghearmáin.
Stair.
Ba iad na hÉireannaigh an mionlach ba mhó sa Bhreatain leis na céadta bliain. Tá siad ag teacht thar Mhuir Éireann ó dheireadh na ré réamhstairiúla go dtí an lá atá inniu ann, rud ab fhurasta a dhéanamh agus an dá thír chomh gar sin dá chéile. Tá an imirce seo ag neartú nó ag lagú de réir cúrsaí polaitíochta, eacnamaíochta agus sóisialta ar an dá thaobh.
Tháinig Éireanaigh bhochta ina rabharta anall le linn an Drochshaoil sna 1840í. Ina dhiaidh sin tháinig laghdú éigin ar líon na n-inimirceach, agus méadú eile idir tríochaidí agus seascaidí an fichiú haois. Ba é seo an toradh a bhí ar ghanntanas oibre sa bhaile agus ar éileamh ar sclábhaithe sa Bhreatain, go háirithe sa tionscal tógála.
Ba iad contaethe an iarthair agus an deiscirt a sholáthair formhór na n-inimirceach sa 19ú haois. Imirceacht shéasúrach agus shealadach a bhí ann go minic, agus meithleacha oibrithe ag filleadh abhaile sa gheimhreadh agus san Earrach. Faoi na 1930í ba í an Bhreatain ba rogha le himircigh Éireannacha thar aon tír eile. Tháinig neart eile, idir fhir agus mhná, i rith an Dara Cogadh Domhanda (1939-45) agus sna caogaidí, agus iad ag cur fúthú i Londain, i Learpholl, Manchain, in Birmingham agus in Luton.
Sa bhliain 1997 mhaígh an Rialtas Éireannach sa Pháipéar Bán ar Pholasaí Eachtrannach ("White Paper on Foreign Policy") go raibh timpeall dhá mhilliún Éireannach ina gcónaí sa Bhreatain.
Na hÉireannaigh i Sasana.
Sa bhliain 2001 bhí 674,786 Éireannach ina gcónaí i Sasana (daoine a rugadh in Éirinn). B'ionann sin agus 12.1% de dhaonra na hÉirinn (5.6 milliún) ag an am. I Londain a bhí formhór na ndaoine de shliocht Éireannach ina gcónaí, agus cuid mhaith acu le fáil in Kilburn in iarthuaisceart na cathrach. Tá an pobal ag scaipeadh le tamall anuas agus mórán acu bogtha anonn go dtí Cricklewood de dheasca uaisliú Kilburn agus méadú ar chostas maireachtála. Tá Camden Town agus Shepherds Bush aitheanta fós mar cheantair Éireannacha.
Tá iomrá le Learpholl de bharr a hoidhreachta bríomhaire Éireannaí, agus de shliocht Éireannach formhór mhuintir na cathrach.
Is mór an pobal Éireannach atá in Birmingham agus paráid an-mhór Lá Fhéile Pádraig dá chomhartha sin. Is é Digbeth an ceantar is Gaelaí. Bhaineadh na hÉireannaigh amach Birmingham ar lorg oibre ar na canálacha, na bóithre agus na iarnróid, nó sna monarchana. De shliocht Éireannach cuid mhór den phobal fós, agus d'fhág siad a rian ar an áit. Tá Ardeaglais Naomh Chad ar an gcéad teampall Caitliceach a tógadh sa Bhreatain i ndiaidh an Reifirméisin.
Meastar gur de shliocht Éireannach timpeall 35% de phobal Mhanchan, agus bíonn féile shuntasach Éireannach ar siúl ann.
Na hÉireannaigh in Albain.
Is fada agus is läidir an ceangal atá idir Albain agus Cúige Uladh. Is gearr ó chósta iarthearach na hAlban iad Contae Dhún na nGall, Contae Aontroma agus Contae an Dúin. Sa bhliain 2001 ba de shliocht Éireannach 20% den phobal, agus in Éirinn a rugadh 55,000 den phobal (1.1% de dhaonra na hAlban). De shliocht Éireannach leath phobal Dhrochaid an Chòta i Siorrachd Lannraig, cé go bhfuil an céatadán íseal go leor sa chuid eile den siorramacht.
Na hÉireannaigh sa Bhreatain Bheag.
De dheasca an Drochshaoil a tháinig mórán Éireannach chun na Breataine Bige (1845-52). Tháinig méadú ar líon a sleachta agus fuair siad obair sna mianaigh. Ba mhinic le fáil timpeall Abertawe agus Casnewydd iad. Sa bhliain 2001 bhí 20,569 duine sa Bhreatain Bheag a rugadh in Éirinn.
Teanga.
Labhraítear Béarla agus Gaeilge i measc an pobal Éireannach. Tá a lán ranganna Gaeilge ar fáil ar fud Breatain.


Rathenow.
Cathair i stát Brandenburg sa Ghearmáin is ea Rathenow (). Tá an chathair suite cois Havel, thart ar 70 ciliméadar siar ó Bheirlín. Tá sí ina suíomh riarachán ar cheantar Havelland i mBrandenburg.
Eaglais Muire is San Aindrias


Digbeth, Birmingham.
Is baile é Digbeth atá suite i mBirmingham, Sasana. Tá pobal mór Éireannach ann.


Drochaid an Chóta, Albain.
Is baile é Drochaid an Chóta atá suite in gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath. Tá sé i ngar do Glaschú. Tá pobal mór Éireannach ann.
Lá Fhéile Pádraig i Drochaid an Chóta 2009.


Entrena.
Bardasacht i La Rioja, sa Spáinn is ea Entrena. Tá timpeall ar 1,448 duine ina gcónaí ann.


Man in the Dark (úrscéal).
Is úrscéal é Man In The Dark de chuid Paul Auster. Foilsíodh an leabhar i Mí Lúnasa sa bhliain 2008 le Henry Holt and Co.


Staidiam Aviva.
Aviva Stadium (Staid Aviva) an t-ainm ar an staidiam ina n-imríonn foirne idirnáisiúnta Sacair agus Rugbaí na hÉireann. Tá sé lonnaithe i nDroichead na Dothra i mBaile Átha Cliath in Éirinn. Tugadh an tionscadal chun críche i 2010 agus osclaíodh é ar 14ú Bealtaine. Imríodh an chéad cluiche sa staid ar an 7ú Lúnasa, cluiche rugbaí idir dhá fhoireann mheasctha: Cúige Laighean/Cúige Ulaidh in aghaidh Cúige Chonnacht/Cúige Mumhan. 51,700 duine atá mar thoilleadh aige agus suíocháin ar fad atá ann, gan áit ar bith le seasamh. Is iad atá mar phríomh-thionóntaí an staidiam ná Foireann náisiúnta rugbaí na hÉireann agus Foireann náisiúnta sacair Phoblacht na hÉireann.
Tá an staid tógtha ar shuíomh Bhóthair Lansdúin.


A cappella.
Is nath Iodáilis é "a cappella" a chiallaíonn "de réir nós an tséipéil". Is taibhiú saothar ceoil ilfhónach le guthanna neamhthionlactha é "a cappella". Bhain sé le ceol naofa ar dtús ach baineann sé le ceol saolta freisin anois.
Chuireadh tús le ceol "a cappella" nuair a bhí an cumadóir Josquin des Prez ar an saol ag deireadh an 15ú haois, agus bhí sé i mbarr a réime le Palestrina ag deireadh an 16ú haois sa cheol a scríobh sé don Séipéal Sistíneach sa Vatacáin. Mar gheall nár scríobhadh páirteanna ionstraimeacha neamhspleácha, shíl lucht léinn áirithe gur chan an cór gan tionlacan, ach tá cruthúnas ann anois gur seinneadh órgán nó uirlis cheoil eile nuair a bhí an cór ag canadh. Seinneadh roinnt de na páirteanna a chan an cór nó seinneadh iad uile. Faoin am a bhí an 17ú haois ann, bhí ceol "cantata" ag fáil an lámh in uachtar ar cheol "a cappella". Is nós ceoil é "cantata" a scríobhtar páirteanna faoi leith d'uirlisí ceoil mar aon le guthanna.


Aalen.
Is cathair í Aalen atá lonnaithe i "Land" Baden-Württemberg, i ndeisceart na Gearmáine. Tá sé suite ar an abhainn Kocher, ar an taobh thuaidh de na hAlpanna Schwäbische, 48km ó thuaidh ó Ulm. Bunaíodh an baile mórthimpeall dhún mhóir de chuid na Rómhánach. Tá a lán den dún fós ann. Tá iarsmaí de "limes" (fálta imeallchríocha) Rómhánacha ann gar don bhaile. D'éirigh leis an gcathair saoirse a bhaint amach sa bhliain 1360 mar chathair shaor san Impireacht Naofa Rómhánach. Scriosadh an chathair go dona sa bhliain 1634 de bharr bráchthine. Fuair Württemberg seilbh uirthi sa bhliain 1802. Tógadh sean-áras na cathrach sa bhliain 1636 agus tógadh cill Sankt Nikolaus sa bhliain 1765. Osclaíodh iarsmalann don ré Rómhánach sa bhliain 1964. I 1975 nascadh cathair in aice Aalen, Wasseralfingen, le Aalen agus méadaíodh an chathair beagnach aon trian níos mó. Tá tionscail sa chathair amhail tionscal miotail, teicstíle agus cheimicigh. Tá breis is 63,000 daoine ina gcónaí ann.


Antoine Thomson d'Abbadie.
Ba thíreolaí clúiteach é Antoine Thomson d'Abbadie. Rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 3 d'Eanáir 1810 é. Bascach ba ea a athair agus Éireannach ba ea a mháthair. Ba dheartháir leis Arnaud Michel d'Abbadie, taiscéalaí cáiliúil freisin.
An Bhrasaíl.
Bhog an teaghlach Abbadie go dtí an Fhrainc sa bhliain 1818. Sheol an Académie française Antoine chuig an Bhrasaíl sa bhliain 1835 ar thuras eolaíochta. Scríobh sé tráchtas ar na rudaí a chonaic sé ann. Foilsíodh sa bhliain 1873 é mar "Observations relatives à la physique du globe faites au Brésil et en Ethiopie."
Chaith a dheartháir Arnaud seal san Ailgéir ag an am céanna.
An Aetóip.
Sa bhliain 1837 thaisteal an bheirt acu, Antoine agus Arnaud, chun na hAetóipe. Shroich siad Massawa i mí Fheabhra 1838. Thug siad cuairt ar áiteanna éagsúla ina n-áirítear Ennarea agus Kaffa, áiteanna nach raibh mórán aithne orthu san Eoraip an tráth sin. Uaireanta bhíodh na deartháireacha ag taisteal i dteannta a chéile agus uaireanta eile, bhíodh siad ag taisteal ina n-aonar. Is iomaí dua agus cruachás a chasadar leis. Bhí siad gníomhach freisin i gcomhchealga.
Tar éis dóibh faisnéis luachmhar a bhailiú faoi thíreolas, geolaíocht, seandálaíocht agus dúlra na hAetóipe, d'fhill an bheirt acu ar an bhFrainc sa bhliain 1848. Thosaigh siad ag ullmhú cad a bhí scríofa acu len iad a fhoilsiú.
Cháin a lán daoine saothar Antoine. D'áitigh a lucht cáinte nach raibh fíricí cearta aige. Cháin Charles Tilstone Beke go géar é, ag áitiú go raibh sé insint bréaga maidir leis an turas go Kana. Ach tá sé léirithe ó shin ag taiscéalaithe eile a tháinig i ndiaidh Abbadie go raibh tuairisc Abbadie iontaofa. Ba é an t-aon rud a bhí mícheart ag Abbadie ná a bharúil gurb é an Níl Ghoirm príomhshruth na habhann.
Foilsíodh torthaí topagrafacha i bPáras idir a 1860 agus a 1873 i "Geodesie d'Ethiopie", a bhí breac le sonraí luachmhara agus ina raibh deich léirscáil. Níor foilsíodh ach imleabhar amháin de chuid Géographie de l'Ethiopie (Páras, 1890). In "Un Catalogue raisonné de manuscrits ethiopiens" (Páras, 1859) tugtar cur síos ar 234 lámhscríbhinní Aetópacha a bhailigh Antoine.
Chuir Antoine foclóirí éagsúla i dtoll a chéile freisin, "Dictionnaire de la langue amariñña" (Páras, 1881) san áireamh. D'fhoilsigh sé cáipéisí éagsúla faoi thíreolaíocht na hAetóipe, boinn airgid Aetópacha agus inscríbhínní ársa. D'fhoilsigh sé tuairisc darbh ainm "Reconnaissances magnetiques" faoi na grinnithe adhmainteacha a chonaic sé nuair a bhí sé ag taisteal chuig an Mhuir Rua. Foilsíodh scéal na n-aistear sa bhliain 1868 mar "Douze ans dans la Haute Ethiopie". Ba é Arnaud a scríobh é.
Fuair d'Abbadie bás sa bhliain 1897.
Onóracha.
Bronnadh bonn mór Société de Géographie Pháras ar d'Abbadie agus a dheartháir in 1850. Bronnadh an "Légion d'honneur" air chomh maith, agus bhí sé ina bhall d'Acadamh Eolaíochta na Fraince.


Fíon cúrach.
Is fíon cúrach é fíon atá lán le dé-ocsaíd charbóin le go mbeidh sé súilíneach. Is é champagne an fíon cúrach is mó aithne ar domhan.


Titimeas.
Is galar ainsealach néareolaíoch é an titimeas (seantéarma eile i nGaeilge: "an tinneas beannaithe", i mBéarla "epilepsy" as Sean-Ghréagis ἐπίληψις "an t-ionsaí").
Tarlaíonn an galar de bharr an iomarca díluchtaithe leictreachais sioncroineacha taomghoineacha ó chealla na hinchinne. Má tharlaíonn an díluchtú tobann seo d’fhéadfadh go dtarlódh cailliúint comhfheasa, athruithe san iompraíocht nó gluaiseachtaí ainneonacha (.i. taom titimis).
Féadfaidh taom a bheith ag duine ar bith, ach leis an titimeas tá an claonadh ann taomanna aisfhillteacha a bheith i gceist.
Is coitianta an galar é an titimeas. Ceaptar go gcuireann an titimeas isteach ar duine amháin ar a laghad as 200.
Cineálacha titimis.
Tá dhá priomhchineál titimis ann: an titimeas ginearálaithe agus an titimeas fócasach.
Roinntear an dá chineál i bhfóchineálacha éagsúla de réir cúis (cúis ar eolais nó cúis anaithnid), cumraíocht na dtaomanna (taomanna tónacha clónacha, taomanna mioclónacha, taomanna neamhláithreachta, is araile), aois na ndaoine (roinnt cineálacha speisialta san óige) agus suíomh san inchinn (i maotháin na hinchinne).
Diagnóis.
Is é an ceistiú ar an othar (an anaimnéis) an modh diagnóise is tabhachtaí. Modhanna eile an leictreinceifealagrafaíocht (EEG) agus modhanna raideolaíochta, go háirithe an íomháú athshondais mhaighnéadaigh (MRI).
Teiripe.
Is é sprioc na teiripe ná taomanna a chosc. Tugtar cógais mar shampla Carbamazepine, aigéad Valpróach (Valproic acid), Phenytoine, Lamotrigine, Levetiracetam, Gabapentin, agus araile.
Is féidir obráid titimeach a dhéanamh ag cineálacha fócasacha éagsúla titimis.
Daoine cailiúla a d'fhulaing ó thitimeas.
Alastar Mór, Iúil Caesar, Napoleon, Gustave Flaubert, Fyodor Dostoyevsky, Agatha Christie, Molière, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Vincent van Gogh, Georg Friedrich Händel, Paganini, Alfred Nobel, Pápa Pius IX, agus araile.


Aigéad ocsalach.
Aigéad carbocsaileach é an t-aigéad ocsalach, HOOCCOOH atá le fáil go nádúrtha sa dúlra. Tá móilín an aigéid seo comhdhéanta as dhá ghrúpa charbocsaileacha, -COOH, agus ós dual don iomaí adamh ocsaigine sin na leictreoin a tharraingt chucu, tá an t-aigéad seo níos láidre ná an t-aigéad carbocsaileach tipiciúil. Ocsaláití a thugtar ar shalainn an aigéid ocsalaigh, agus tá ocsaláití a lán miotal dothuaslagtha san uisce. Sampla de sin is ea an ocsaláit chailciam, Ca(COO)2, arb í príomh-chomhábhar na gcloch duáin í.
Tá aigéad ocsalach le fáil sa bhiabhóg (is é sin, an rúbarb), sa samhadh, sna duilleoga tae, sa ruán (is é sin, lús na gcearc), sa pheirsil, i síolta an phoipín, agus a lán eile.
Úsáidtear aigéad ocsalach leis an meirg a bhaint den iarann nó leis an iarann a bhaint de na mianraí, nó le haghaidh glantacháin de chineál eile. Buanaitheoir dathanna é freisin, agus is féidir laíon adhmaid a bhléitseáil leis.
Ocsalach


Muire.
Bean Ghiúdach as Nazarat na Gailíle ba ea Muire, Naomh Muire, an Mhaighdean Mhuire, Muire Mhaighdean nó Muire Ógh (Aramais, Eabhrais: מרים, Maryām Miriam Araibis:مريم, Maryam), máthair Íosa agus bean chéile Iósaf. D'aithin an Tiomna Nua í [Mt 1:16,18-25] [Lk 1:26-56] [2:1-7] mar mháthair Íosa le lámh Dé.
Thug na soiscéil canónta na Matha agus Lúcás tuairisc ar Mhuire mar mhaighdean (An Ghréigis παρθένος, parthénos). Go traidisiúnta, créideann na Críostaithe gur ghiniúin sí a mhac go míorúilteach tríd an Spiorad Naomh. Tharlaigh é seo nuair bhí sí geallta go Naomh Iósaf agus bhí ag fanacht den gnás pósadh. Phós sí Iósaf agus thionlaic é go Beitheal, ina bhfuil rugadh Íosa.
Thosaíonn an Tiomna Nua cuntas beatha Muire leis an teachtaireacht an Aingil, nuair a thaispeáin an tArdaingeal Gaibriéil agus fhógair a roghnúchán diagach a bheith ina máthair Íosa. Maíonn traidisiún eaglaise agus luath scríbhinní neamh-bhíobalta gur scothaosta a bhí a tuismitheoiri, Naomh Joachim agus Naomh Áine. Taifeadaíonn an Bíobla róil Muire sa tarluithe tábhachtach sa bheatha Íosa, as a ghiniúint go a Dheascabháil. Insíonn scríbhinní apacrafúil faoi a Deastógáil sa Neamh.
Creideann Críostaíthe na Eaglaisí Chaitliceach Rómhánach, Ceartchreidmheachas, Ortadocsacht an oirthir, Anglacánach agus Liútarach go bhfuil Muire, mar mháthair Íosa, an Máthair Dé (Μήτηρ Θεοῦ)agus an "Theotokos". Tugtar urraim di Muire ó shin an Ré Aspalda. Thar na aoiseanna, ba Muire rogha suibiacht i ealaíon, ceol agus litríocht Críostaí.


Keep Ireland Open.
Eagraíocht dheonach is ea Keep Ireland Open. Tá feachtas ar siúl aici ag lorg rochtain níos fearr ar an tuath in Éirinn. Sa bhliain 1994 a bunaíodh an eagraiocht. Is é Roger Garland, iar-Theachta Dála de chuid an Chomhaontais Ghlais, an cathaoirleach reatha.
Aidhmeanna.
Ba mhaith léi bealaí achtaithe dlithiúla a bheith ann, le comharthaí soiléire orthu, go mór mhór ar thalamh íseal chomh maith le cead siúil ar thailte airde agus in áiteanna iargúlta. Tá feachtas ar siúl i gcoinne fál sreinge dealgach freisin.
Dar léi, tá muintir na tíre "go tapa ag cailliúint pé cearta neamhfhoirmiúla a bhí againn rochtain ar ár dtuath féin. Níl sé seo chomh soiléir i gCill Mhantáin ná in oirthear na tíre i gcoitinne. Agus mar a tharlaíonn is iad seo na ceantair ina bhfuil an líon is mó siúlóirí agus ina bhféadfadh cúis dlisteanach gearáin a bheith ag úinéirí talún. Is san iarthar atá na fadhbanna is mó, ceantar ina bhfuil an líon is lú siúlóirí. Is sa cheantar seo freisin is mó a d'fhéadfaí siúl na gcnoc agus caithimh aimsire eile amuigh faoin aer a fhorbairt do thurasóirí. "
Grúpaí eile.
I measc na ngrúpaí atá bainteach léi tá An Óige, Cumann Clubanna Marcaíochta na hÉireann, Gasóga Caitliceacha na hÉireann, Cónaidhm Cumainn Staire Áitiúla, Cumann Gasóga na hÉireann, Aontas Uaimheolaíochta na hÉireann,
Cumann na bhFeirmeoirí Aontaithe, Cumann Faoileoireachta Crochta agus Parafaoileoireacht na hÉireannn, Club Fánaithe na hÉireann, Nasc Tuaithe na hÉireann agus Iontaobhas Fiadhúlra na hÉireann.


An Chinsealacht Phrotastúnach.
Úsáidtear an frása An Chinsealacht Phrotastúnach nuair a thagraítear d'fhorlámhas polaitiúil, eacnamaíoch, sóisialta na hÉireann, ag mionlach mór úinéirí talún, cléir na hEaglais Bunaithe, ag an lucht gairmiúil, gach ball den Eaglais Bhunaithe ("Eaglais na hÉireann agus Eaglais Shasana, araon ina nEaglaisí Stáit"), le linn an 17ú, 18ú, agus an 19ú haois. Is é an tuiscint ar an Chinsealacht, go príomha, ná gan Chaitlicigh Rómhánacha a áireamh, sé sin tromlach na ndaoine a bhí sa tír ag an am.
Is féidir leis an tuiscint seo a bheith míthreorach áfach, mar go raibh chomhaltaí de na bPreispitéireach agus na sainchreideamh eile, chomh maith le neamh-Críostaithe, eisiata ó thaobh na polaitíochta agus ón taobh sóisialta de freisin.
Fiú formhór na bProtastúnach, bhí siad eisiata go héifeachtach ón chinsealacht, mar go raibh siad ró-bhocht chun vóta a chaitheamh. Go ginearálta, bhí dearg-ghráin nó fuath ag Caitlicigh, tromlach mhuintir na hÉireann, roimh pribhléidí na Cinsealachta


CLG Na Piarsaigh (Corcaigh).
Club de chuid CLG i dtuaisceart Chorcaí is ea CLG Na Piarsaigh. Bunaíodh an club sa bhliain 1943.
Tagairtí.
Piarsaigh (Corcaigh)
Piarsaigh (Corcaigh)


Deachtóireacht.
Foirm rialtais is ea an deachtóireacht, ina bhfuil an gach ní den stát faoi ollsmacht ag ceannaire amháin, an deachtóir. Córas uathlathach agus tiarnasach atá ann, ina bhfuil cumhacht iomlán ag an stát i ngach gné den saol, poiblí agus pearsanta. Chonacthas deachtóirí don chéad uair sa tSean-Róimh, agus tháinig roinnt deachtóirí chun cinn arís ó na 1930idí ar aghaidh (mar shampla Benito Mussolini san Iodáil, Adolf Hitler sa Ghearmáin agus Iósaf Stailín san Rúis).


Dubh.
Is é dubh an dath atá ar rudaí nach fhrithchaitheann solas in aon áit sa speictream infheicthe. Ionsúnn rudaí den dath seo gach tonnfhad den tsolas. Mar thoradh, deirtear uaireanta nach dath ceart é, ach glactar leis mar dhath de ghnáth i gcaint na ndaoine.


Baile Mhistéala.
Baile i gContae Chorcaí is ea Baile Mhistéala. Bhunaigh cuid de mhuintir Normannach FitzDavid de St Michel é sa 13ú haois, agus ainmníodh as Micheál Ardaingeal é. Baile tuaithe i ndeisceart na tíre atá ann, le daonra de 4,500, suite i sean-pharóiste Bhrí Gobhann. Tá Baile Mhistéala lonnaithe sa ghleann ó theas ó na Gaibhlte. Tá an baile 14 ciliméadar siar ó Phluaiseanna Bhaile Mhistéala atá i gContae Thiobraid Árann, agus timpeall 29 ciliméadar ón Chathair, Co. Thiobraid Árann, 59 ciliméadar ó chathair Luimnigh, agus 62 ciliméadar ó chathair Chorcaí. Tá cáil ar Bhaile Mhistéala mar gheall ar an gcáis a dhéantaí ann san fhichiú haois.


Raidió Rí-Rá.
Is cairt-stáisiún ceoil é Raidió Rí-Rá ag craoladh go hiomlán trí Ghaeilge. Is é an chéad chairt-stáisiún lán-Ghaeilge don aos óg in Éirinn agus seinneann an stáisiún na hamhráin ó bharr na gcairteacha ar-líne ag www.rrr.ie. Tá cláracha ar nós PopNuacht, Giotaí, GigNuacht, agus Top 40 Oifigiúil na hÉireann á gcraoladh trí mheán na Gaeilge ar an stáisiún freisin.
Tá Raidió Rí-Rá faoi cheannas Raidió X Teoranta le tacaíocht ó Chonradh na Gaeilge agus é maoinithe ag an Roinn Gnóthaí Pobail, Tuaithe agus Gaeltachta trí Chiste na Gaeilge ó Fháltais an Chrannchuir Náisiúnta. Is é Digital Radio Ltd an cuideachta oibríoch.
Stáisiún Raidió Gaeilge don Aos Óg.
Seoladh an chéad chairt-stáisiún raidió náisiúnta Gaeilge don aos-óg faoin ainm oibre Raidió X ar an chéad lá de Sheachtain na Gaeilge 2008, 3 Márta 2008. Tháinig 100 mac léinn le chéile ar pháirc chruicéid Ollscoil na Tríonóide i mBaile Átha Cliath chun cruth X a dhéanamh ar an bpáirc mar shiombail den stáisiún nua.
Raidió Rí-Rá Ar An Aer.
Seoladh seirbhís FM de chuid Raidió Rí-Rá Dé Máirt 3 Márta 2009 ag ógfhoireann Rí-Rá i dteannta aíonna speisialta ag ceithre phreasócáid éagsúil a bhí ar siúl ar fud na tíre mar chuid de Sheachtain na Gaeilge 2009. Thug an tAire Éamon Ó Cuív cuairt ar an stiúideo ar Shráid an Mhóta Uachtarach i mBaile Átha Cliath chun labhairt le láithreoirí Rí-Rá agus a thacaíocht a léiriú don ógstáisiún Gaeilge úr.
Bhí teacht ar níos mó na milliúin go leith duine ar Raidió Rí-Rá agus é ar FM le linn mhí an Mhárta 2009, agus ba í an craoladh sealadach seo an chéad chéim i dtreo stáisiún raidió lánaimseartha as Gaeilge don aos óg a chur ar an gcóras náisiúnta FM.
D'éirigh le Raidió Rí-Rá tús a chur leis an gcraoladh beo ar an gcóras FM in 2009 buíochas le ceadúnas sealadach ilchathrach a bhronn Coimisiúin Craolachán na hÉireann air. Cuireadh seirbhís FM Rí-Rá ar fáil le tacaíocht ón bpríomhurraitheoir corparáideach Samsung agus le cabhair ó Chonradh na Gaeilge.
Chomh maith le cláracha amhlaidh PopNuacht agus Top 40 Oifigiúil na hÉireann a bhí cheana féin ar fáil ar líne ag www.rrr.ie, bhí seónna beo á gcraoladh trí mheán na Gaeilge, mar aon le cláracha speisialta curtha i láthair ag a leithéid Clíona Ní Chiosáin, príomhcharachtar sa sraith teilifíse Aifric a bhuaigh gradam IFTA. Bhí an scéal is déanaí ó imeachtaí Sheachtain na Gaeilge ar fud na tíre á luaigh ar Rí-Rá gach uair a chlog agus bhí deis ag éisteoirí iarratais cheoil a chur isteach ar shuíomh an stáisiúin, dul i dteagmháil le láithreoirí ag eolas@raidiorira.ie, agus teachtaireachtaí téacs a sheoladh isteach chuig +353 (0)85 1328000 le linn an chraolacháin bheo.


Henry Hudson.
Taiscéalaí agus maraí Sasanach ba ea Henry Hudson a bhí gníomhúil go luath san 17ú haois. Tá cáipéisi a bhreithe in easnamh ach ceaptar gur rugadh i Londain é. Ceaptar freisin gur chaith sé a óige i seirbhís ar farraige mar bhí sé ina chaptaen i gceanas ar long faoin am a bhfuil an chéad trácht air sna foinsí scríofa.
Bhí an-tóir ar spíosraí agus táirgí eile an Domhain Thoir ag an am agus mar sin bhí ceannaithe agus rialtais na hEorpa i gcomórtas géar lena chéile chun bealach ní ba dhírí sall a bhaint amach. Tar éis roinnt aistear farraige a dhéanamh ar son ceannaithe Sasanacha de chuid an Chomhlacht Muscovy, a bhí ag iarraidh teacht ar an bPasáiste Siar ó Thuaidh go dtí an India, thaiscéal Hudson cuid den réigiún ar a dtugtar Nua-Eabhrac air anois faoi choimirce Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir. An "Halve Maen" ("Leath Gealaí") an t-ainm a bhí ar a bhád an uair sin. Ar an aistear deireanach dó, chuaigh sé ní b’fhaide ó thuaidh ar lorg an bhealaigh úd go dtí an tOirthear agus tháinig sé ar Chaolas Hudson agus ar Bhá Hudson i gCeanada. I ndiaidh an geimhreadh a chaitheamh i mBá James sa bhliain 1611, rinne cuid den chriú ceannairc ina aghaidh agus tréigeadh é i mbád beag in éineacht lena mhac, a bhí ina dhéagóir go fóill, agus le hochtar den chriú a d’fhan dílis dó nó a bhí tinn. Níl a fhios cad a tharla dóibh ina dhiaidh sin.


Gníomhaireacht Náisiúnta um Bainistíocht Sócmhainní.
Is comhlacht í an Ghníomhaireacht Náisiúnta um Bainistíocht Sócmhainní nó GNBS "(Béarla: National Asset Management Agency nó NAMA)" a bhunaíodh ag na hÉireann sa bhliain (2009).
Feidhmíonn an GNBS mar dhroch-bhanc chun déileáil leis an ngéarchéim airgeadais Éireannach agus le díbhoilsciú an bholgáin réadmhaoine.
Ceannaidh an GNBS iasachtaí fhorbairt réadmhaoine ó na bainc ag íoc astu le bannaí rialtais. Is é aidhm na n-idirbheart seo ná go gcuirfidh na bainc iasachtaí ar fáil do ghnáth-chomhlachtaí. Bhí luach 77 billiún de réir na leabhar ar na h-iasachtaí ar dtús ach sa bhliain (2009) níl ach margadhluach 47 billiún orthu. Díoch an GNBS níos mó ná an margadhluach do na bainc - an "luach eacnamúil fadtéarmach" mar a thugtar air.
Is tionscadal conspóideach é an GNBS. Bhí, Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre, páirtithe an fhreasúra ag an t-am go mór ina éadan agus bhí an plean cáinte go géar ag roinnt mhaith eacnamaithe, buaiteoir duaise Nobel, Joseph Stiglitz, ina measc.


Jan Breydel.
a> san Grote Markt i mBrugge.
Cuirtear i leith Jan Breydel (a rugadh i mBrugge sa 13ú haois) go raibh sé i gceannas an Brugse Metten, sé sin, an ceannairc in aghaidh Pilib IV na Fraince ("Fraincis: Philippe IV de France").
Stiúir Breydel a bhí ina bhúistéir, mar aon le Pieter de Coninck a bhí ina bhfíodóir, an Brugse Metten i mí na Bealtaine, sa bhliain 1302. Thart ar trí seachtaine roimh, ar an 1ú Bealtaine, bhí siad páirteach in ionsaí ar chaisleán Mhale agus i ndíothúchán iomlán a gharastúin Fhrainceach. Léiríonn na cartlanna i mBrugge, go raibh Jan Breydel i láthair ó 8 Iúil go dtí 10 Iúil, 1302, i gKortrijk, mar soláthraí feoil do na trúpaí. Ar bhonn an taifead seo, glactar leis go ginearálta go raibh sé ag throid ar an 11ú Iúil, sa bhliain 1302 i gCath na Spor Ór (Ollainnis:Guldensporenslag).


An Maidrín Rua.
Amhrán traidisiúnta Éireannach is ea An Maidrín Rua.
Teanga.
Úsáidtear idir Ghaeilge agus Bhéarla san amhrán. Is í an Ghaelainn an phríomhtheanga ann, ach tá Béarla i gcuid de na línte freisin, go mór mór sa chomhrá idir an t-amhránaí agus an sionnach.


An tSárlainn.
Is í an tSárlainn (i nGearmáinis "das Saarland" [das ˈzaːɐ̯lant], aistriúchán litriúil "tír na Sáire") an cúigiú stát déag is mó de réir daonra agus an tríú stát déag is mó de réir achair sa Ghearmáin. Ach amháin na cathairstáit, tá sí ar an stát is lú ann. Tá sí suite in iardheisceart na Gearmáine.
Tagairtí.
Sárlainn, an t-


Benjamin Britten.
Cumadóir Sasanach ab ea Edward Benjamin Britten, an Barún Britten, OM CH (22 Samhain 1913 – 4 Nollaig 1976). Bhí áit fheiceálach aige i saol cheoil an fichiú haois. Bhí clú air chomh maith mar stiúrthóir ceolfhoirne, dhordveidhleadóir agus phianódóir. Chaith sé formhór a shaoil lena chomrádaí Peter Pears, teanór Sasanach. Shíothlaigh sé in Aldeburgh Shasana ar an 2 Iúil 1976.
Tús a Shaoil.
Rugadh Benjamin Britten in Lowestoft, Suffolk. Fiaclóir ba ea a athair agus ceoltóir tréitheach amaitéarach ba ea a mháthair. Ba pháiste seanórtha é Britten: thosaigh sé ag cumadh ceoil go díograiseach agus é fós ina bhuachaill. In Old Buckenham Hall School, scoil ullmhúcháin do bhuachaillí in Suffolk, agus Gresham’s School, in Holt, a fuair sé a chuid meán agus ardscolaíochta. Sa bhliain 1927 thosaigh sé ar cheachtanna príobháideacha faoi Frank Bridge; rinne sé staidéar chomh maith ag Coláiste Ríoga an Cheoil faoi John Ireland ach gan an oiread sin rátha ar an iarracht. Bhí sé de rún aige staidéar a dhéanamh le hAlban Berg i Vín ach níor thug a thuismitheoirí cead dó é sin a dhéanamh (mar a mhol foireann an Choláiste dóibh). Mar sin féin, cumadóir óg torthúil ba ea é—800 éigin píosa, idir saothair iomlána agus míreanna, sula raibh a chéad phíosa foilsithe aige. Ba iad na chéad phíosaí a tharraing aird ar Bhritten ná an "Sinfonietta" Op. 1, ‘A Hymn to the Virgin’, (1930) agus foireann breachnuithe córúla, "A Boy Was Born" (1934, scríofa do Amhránaithe an BBC).
A Luathshaol Proifisiúnta.
In Aibreán 1935, tháinig an stiúrthóir scannán Alberto Cavalcanti chun cainte le Britten faoi scór a scríobh don scannán faisnéiseach "The King’s Stamp", léirithe ag an GPO Film Unit. Tharla W. H. Auden, an scríbhneoir, ag obair don GPO Film Unit ag an am sin freisin agus d’oibrigh Britten agus Auden le chéile ar na scannáin "Coal Face" agus "Night Mail". Comhoibriú dá gcuid ná an tsraith amhrán "Our Hunting Fathers" Op. 8, a bhí radacach maidir leis an bpolaitíocht agus leis an gceol araon. Ní ba thábhachtaí i ndeireadh na dála, casadh an t-amhránaí Peter Pears air sa bhliain 1937. Comhoibrí agus inspioráid dó a bhí in Pears, chomh maith le comrádaí, ar feadh a shaoil. Sa bhliain chéanna chum sé an ceol don "Pacifist March" i gcomhar Aontas Gheallta na Síochána (Peace Pledge Union), cumann a raibh sé páirteach ann, ach níor éirigh leis an saothar sin. Sa bhliain 1937, scríobh sé ceann de na saothair ba shuntasaí aige sna 1930idí, "Variations on a Theme of Frank Bridge" do cheolfhoireann théadach.
Go luath sa bhliain 1939, lean Britten agus Pears Auden siar go Meiriceá. Ansin, an bhliain ina dhiaidh chum Britten an chéad sraith amhrán den iliomad díobh a scríobh sé do Pears, "Seven Sonnets of Michelangelo". Mór leis an gceapadóir Aaron Copland cheana, chuala Britten a shaothair ba dhéanaí, mar atá "Billy the Kid" agus "An Outdoor Overture", dhá shaothar a chuaigh i gcion ar a chuid cheoil féin. Scríobh sé a chéad cheoldráma i Meiriceá freisin, "Paul Banyan", ceolchluiche le leabhróg a scríobh Auden.
Barr a Réime.
D’fhill Britten agus Pears go Sasain sa bhliain 1942 agus chuir an bheirt acu iarratais isteach ar stádas mar dhiúltóirí coinsiasacha. Séanadh iarratas Bhritten ar dtús ach fuair sé é ar achomharc. Bhí sé gnóthach ar an turas báid fada aniar, ag cur i gcrích an tsaothair chórúil "Hymn to St. Cecilia", a chomhshaothar deireanach le hAuden. Bhí tús déanta cheana aige ar a cheoldráma "Peter Grimes", bunaithe ar scríbhneoireacht de chuid file as Suffolk darbh ainm George Crabbe. D’éirigh go maith le chéad léiriú an cheoldráma in Sadler’s Wells sa bhliain 1945, an bua ba mhó aige go dtí sin. Mar sin féin, tháinig Britten salach ar dhreamanna ceoil seanbhunaithe áirithe sa tír. De réir a chéile, tharraing sé siar ó chiorcail cheoil Londan agus bhunaigh sé an English Opera Group (1947) agus Féile Aldeburgh (1948), i bpáirt mar dheis chun a shaothar féin a dhéanamh go poiblí.
Ba é "Peter Grimes" an chéad cheann de shraith ceoldrámaí i mBéarla, dá bhfuair "Billy Bud" (1951) agus "The Turn of the Screw" (1954) moladh faoi leith. Tháinig a cheoldráma "A Midsummer Night’s Dream" (1960), leagan den dráma Shakespeare, ar a sála orthu. Ar na téamaí a bhí i gcoitinne ag na ceoldrámaí seo tá an carachtar atá lasmuigh ag an sochaí nó nach bhfuil tuiscint ann dó. Is é seo an príomhcharachtar go minic, agus tábhacht faoi leith lena ainm—Peter Grimes nó Owen Wingrave, mar shampla. Faoi am na nOnóracha Corónaithe sa bhliain 1953, bhí Britten tábhachtach go leor gur ceapadh é mar Chompánach Onóra (“Companion of Honour” nó CH).
Tharraing Britten ar fhoinsí áitiúla traidisiúnta Sasanacha a leithéidí George Crabbe (thuasluaite) agus, ní b’fhaide siar, drámaí míorúilte Sasanacha ón Mheánaois. Sa bhliain 1957 rinne Britten agus Pears turas ar an Oirthear, mar a dtarraingíodh aird Bhritten ar cheol an ghamelan Bhailinéisigh agus ar na drámaí Nó Seapánacha. Bhí ceolta an Oirthir ag dul i gcion ar Bhritten in aghaidh na huaire sa tréimhse sin.
Sna deich mbliana deireanacha nó mar sin, bhí an tsláinte ag dul chun olcais air. D’éirigh inneach a chuid shaothair ní ba scagaí, ní ba scáinte de réir a chéile. Ar na ceoldrámaí den tréimhse seo bhí "Owen Wingrave" (1970), "Death in Venice" (1971-3), "Suite on English Folk Tunes (A Time There Was ", 1974), agus "Third String Quartet" (1975; bunaithe ar ábhar in "Death in Venice")— chomh maith leis an chantáid dhrámata "Phaedra" (1975), a scríobh sé don amhránaí Janet Baker.
Cé gur chuir Britten suas de ridireacht roimhe, ghlac sé tiarnas saoil ar an 2 Iúil 1976 mar Bharún Britten Aldeburgh i gContae Suffolk. Roinnt míonna ina dhiaidh sin theip ar a chroí agus fuair sé bás ina theach in Aldeburgh, "an Teach Dearg". Tá sé curtha sa reilig ag Eaglais Naomh Peadar agus Pól in Aldeburgh. Tá uaigh a chomrádaí, Sir Peter Pears, in aice lena cheann féin.


Cath Chnoc na nOs.
Troideadh Cath Chnoc na nOs sa bhliain 1647, le linn
Chogadh na hAon Déag mBliana, cuid de Chogaí na dTrí Ríocht, idir Arm an Chomhcheangail faoi cheannas Thiobóid Taaffe, 1ú Iarla Chairlinn
agus arm na bParlaiminteoirí faoi cheannas Murchadh Ó Briain, 1ú Iarla Inse Uí Chuinn (Béarla: Murrough O’Brien). Chreach Murchadh Caiseal sa bhliain 1647 agus rinne sé léirscrios ar Chúige Mumhan, rud a tharraing 'Murchadh an Dóiteáin' air mar leasainm. Rug Murchadh bua mór ar arm Thiobóid Taaffe, an chéad Iarla Chairlinn, ag Cath Chnoc na nOs i Mí na Samhna 1647, bua a mhill Arm an Chomhcheangail i gCúige Mumhan.


An Albáinis.
Is teanga Ind-Eorpach í an Albáinis ("Gjuha Shqipe" [ˈɟuˌha ˈʃciˌpɛ] nó "Shqip" [ʃcip] sa teanga féin). Tá sí ina haicme féin i measc na dteangacha Ind-Eorpacha, nó tá sí chomh breac le hiasachtaí ó theangacha eile agus go bhfuil sé deacair a rá go cruinn cá bhfuil sí i gcrann ginealais na fine teangacha.
Labhraítear í san Albáin, sa Chosaiv agus i gceantair áirithe i Montainéagró agus i bPoblacht na Macadóine in oirdheisceart na hEorpa. Labhraítear canúintí Albáinise i ndeisceart na hIodáile (mar "Arbëreshë") agus sa Ghréig (mar "Arvanitika") freisin. Tá thart ar shé mhilliún cainteoirí Albáinise ar fud an domhain.
Na Canúintí.
Tá dhá phríomhchanúint ann: an "Toscais" ("Toskërisht") sa deisceart agus an "Ghéigis" ("Gegërisht") sa tuaisceart. Tá an caighdeán scríofa bunaithe ar an Toscais den chuid is mó, cé go bhfuil eilimintí áirithe as an nGéigis ann freisin. Ritheann teorainn na bpríomhchanúintí ar feadh na habhann úd "Shkumbini" trasna na hAlbáine. Tá traidisiún liteartha ag an nGéigis freisin, áfach, agus inniu, foilsítear nuachtáin Ghéigise sa Chosaiv. Canúintí Géigise amháin a labhraítear sa Chosaiv. Mar sin, cé go bhfuil formhór mór na nAlbánach "san Albáin féin" ag labhairt canúintí Toscaise, dealraíonn sé gurb í an Ghéigis teanga fhormhór na nAlbánach "go léir ar fud an domhain".
Is iad na difríochtaí is tábhachtaí idir an dá phríomhchanúint ná go seasann "n" na Géigise go minic do "r" na Toscaise: G "râna", T. "rëra" "gaineamh", agus go n-aithníonn an Ghéigis na gutaí fada thar na gutaí gearra. Is minic a chloistear an t-"a" fada (â) in áit "e" gearr doiléir na Toscaise (ë) sa Ghéigis, agus bíonn blas na srónaíola le haithint ar an "a" fada sin go minic.
Maidir leis na canúintí a labhraítear sa Ghréig agus san Iodáil, Toscais atá iontu, ach is léir go bhfuair siad cuid mhaith focal ar iasacht ó mhórtheangacha na dtíortha sin, agus níl siad chomh hintuigthe ag cainteoirí Toscaise ón Albáin is a shílfeá.
Aibítir na hAlbáinise.
Baineadh úsáid as a lán córas éagsúil leis an Albáinis a bhreacadh síos i rith na gcéadta bliain: an aibítir Arabach, an aibítir Ghréagach, an aibítir Choireallach, Aibítir Beitha Kukju agus Aibítir Elbasan.
Is iad an dá cheann deireanacha na cinn is aistí acu go léir. Tá aibítir Beitha Kukju ainmnithe as an té a chum is a cheap sa bhliain 1840 í, ach ní dheachaigh sí in úsáid go forleathan riamh. Bhí aibítir Elbasan in úsáid timpeall chathair Elbasan san ochtú haois déag, ach tá sí ligthe i ndearmad anois.
Maidir leis an aibítir Ghréagach, baineann na h"Arvanitika", nó Albánaigh na Gréige, úsáid aisti inniu féin lena gcanúint a chur ar pár, má scríobhann siad í ar aon nós. Sna laethanta a bhí, áfach, bhí an aibítir seo i bhfad ní ba thábhachtaí i saol cultúrtha na nAlbánach. Bhí lucht labhartha na Toscaise ag scríobh a gcuid canúintí leis na litreacha Gréagacha chomh luath leis an mbliain 1500, agus bhí clólann i Voskopojë san ochtú haois déag a d'fhoilsigh leabhair Albáinise san aibítir Ghréagach. (San am sin, ba lárionad cultúrtha tábhachtach é Voskopojë, ó bhí na bealaí trádála ag fabhrú don áit. Inniu, níl ann ach sráidbhaile beag in Oirthear na hAlbáine.)
Na hAlbánaigh a chuaigh ar scoileanna Seirbise sa Chosaiv fadó bhainidís úsáid éigin as na litreacha Coireallacha, ach ní raibh údarás oifigiúil leis an gcleachtas sin riamh.
An Ghramadach.
Ó thaobh na gramadaí de, tá an Albáinis sách cosúil leis na teangacha Balcánacha eile, cé nach bhfuil dlúthghaol aici leo. Cuirtear an t-alt leis an bhfocal mar iarmhír: "mal" "sliabh", "mali" "an sliabh" - sin rud a bhíonn an-choitianta sna Balcáin. Tá trí inscne ag na hainmfhocail, agus díochlaontar i sé thuiseal iad (an t-ainmneach, an ginideach, an t-áinsíoch, an tabharthach, an t-ochslaíoch agus an gairmeach), cé gur minic a bhíonn an iarmhír chéanna ag dhá nó trí thuiseal, agus is féidir a rá nach bhfuil sa ghinideach féin ach dul cainte ar leith a bhaineann úsáid as foirm an tabharthaigh.
An Litríocht.
Tá litríocht éigin á foilsiú trí mheán na hAlbáinise ón 16ú haois i leith. Na chéad leabhair a cuireadh i gcló, ba leabhair chráifeacha nó croinicí stairiúla iad. In Oirthear na hAlbáine, tháinig Voskopojë chun cinn mar lárionad litríochta agus clódóireachta sa tseachtú haois déag. Cultúr Gréagach a bhí i gceist ansin, ach bhain lucht léinn Voskopojë úsáid as an Albáinis agus as teangacha reigiúnacha eile le Gréigis a mhúineadh agus le reiligiún Críostaí na nGréagach a chraobhscaoileadh. Mar sin, foilsíodh a lán leabhar cráifeach Ortadocsach as Albáinis in Voskopojë. Ón taobh eile de, bhí filí Muslamacha ag scríobh dánta agus prós Albáinise san ochtú haois déag, agus iad ag baint úsáide as na litreacha Arabacha. Bhí siad go mór mór faoi thionchar an traidisiúin Pheirsigh, cosúil le filí Tuircise na linne.
Sa naoú haois déag, tháinig gluaiseacht athbheochana náisiúnta na hAlbáinise, "Rilindja Kombetarë", ar an bhfód, agus thosaigh scríbhneoirí ag saothrú na teanga le cúis na gluaiseachta a chur chun cinn. Ba iad Jeronim de Rada agus Naim Frashëri príomhscríbhneoirí na linne. File rómánsach ba ea de Rada a rugadh i gceann de phobail bheaga Albánacha na hIodáile. Bhí saint aige sa bhéaloideas, agus scríobh sé dánta agus laoithe a raibh blas an bhéaloidis orthu. Maidir le Naim Frashëri, bhí seisean ag cur síos ar shaol na tuaithe agus ar chath na nAlbánach ar son na saoirse chomh maith, ach bhí sé go mór faoi thionchar shruthanna comhaimseartha cultúrtha na hEorpa, agus deirtear gurbh eisean a thug isteach an nua-aoiseachas i litríocht na hAlbáinise. Is é file náisiúnta na hAlbáine é.
Filí tábhachtacha eile de chuid na hAthbheochana ab ea Zef Serembe, Ndre Mjeda, agus Andon Zako Çajupi.
I mblianta idirchogaidh an fichiú haois ba é an réalachas réalta eolais na scríbhneoirí. Scríbhneoirí tábhachtacha ón tréimhse seo ba ea Gjergj Fishta, Millosh Gjergj Nikolla, Lasgush Poradeci, Fan Stilian Noli, agus Faik Konica.
Nuair a tháinig an Cumannachas i gceannas ar an Albáin, is follasach gur cuireadh an Réalachas Sóisialach ag rialú na litríochta. Mar sin féin, bhí scríbhneoirí cosúil le Jakov Xoxa agus Ismail Kadare in ann scéalta suimiúla a chumadh, cé nár sháraigh siad srianta an pholasaí oifigiúil chultúrtha.


Christopher West.
Is údar Caitliceach agus léachtóir é an Meiriceánach Críostóir West (rugadh 1969) agus is fearr is eol do dhaoine é de bharr a chuid oibre ar shraith an Phápa Eoin Pól II dar teideal Diagacht an Choirp.
Eolas.
Is léachtóir poiblí é ar ábhair mar antraipeolaíocht Chríostaí, an Chré, an mhoráltacht, na Sacraimintí, an pósadh, an chollaíocht agus shaol an teaghlaigh. Bíonn sé ag labhairt freisin ar an raidió agus ar an teilifís. Tá sé ar dhuine de na príomh-theagascóirí in Institiúid Dhiagacht an Choirp, a chuireann cúrsaí ar leibhéal iarchéime agus cláir oiliúna eile ar fáil. Tá sé féin agus a bhean chéile Wendy ina gcónaí i gContae Lancastar, Pennsylvania (SAM), agus tá cúigear leanbh acu.
Oideachas.
Ghnóthaigh Críostóir West Baitsiléir Ealaíon in Antraipeolaíocht i 1992 ó Ollscoil Maryland. I 1996, deimhníodh é mar Theagascóir d'Ullmhú an Phósta in Ard-deoise Washington, DC. Sa bhliain 1997, bhain sé Máistreacht i Staidéir Dhiagachta amach.
Léirmheas.
De réir an diagaí David L. Schindler, cuireann West claonadh panghnéasúlach chun cinn a fhíonn gach gníomhaíocht thábhachtach dhaonna agus osnadúrtha le gnéas gan idirdhealú a dhéanamh mar is gá. Chosain an diagaí morálta, Dr Janet Mac Ghabhann, West a rá go raibh a chuid oibre "go hiomlán ceart" agus go bhfuair sí freagra Schindler "corr."
Dhírigh an diagaí Michael Waldstein, a scríobh aistriúchán cinntitheach ar Dhiagacht an Choirp, ar ráite Schindler in aiste a foilsíodh ar InsideCatholic.com. Dúirt Waldstein go raibh tuairim Schindler "diúltach".
Tá comhráiteas a thacaíonn le hobair West eisithe ag Justin Cairdinéal Rigali, Ardeaspag Philadelphia agus Kevin Rhoades, Easpag Harrisburg. Dúirt siad go raibh siad cinnte go bhfuil Diagacht Eoin Pól II ar an gCorp luachmhar don Eaglais, go deimhin gur bronntanas ón Spiorad Naoimh í dár linne. Bhí sé riachtanach, an teanga scolártha a 'aistriú' i gcatagóirí níos inrochtana le go mbainfeadh an gnáthdhuine tairbhe aisti. Chun é seo a dhéanamh is misean ar leith é Institiúid Dhiagacht an Choirp, agus creidimid go bhfuil Chríostóir West, léachtóir ón Institiúid agus urlabhraí, tíolactha le cairiosm ar leith leis an misean sin a chur i gcrích. Lena scil iontach mar láithreoir, lena léargas mar smaointeoir, agus le hómós as cuimse ar mhistéir na collaíochta daonna, tá sé in ann teacht ar na mílte inár gcultúr atá gonta go gnéasach le soiscéal an tslánaithe i gCríost.


Tír na Réine agus an Phalaitíneacht.
Is í Tír na Réine agus an Phalaitíneacht (i nGearmáinis "Rheinland-Pfalz" ['ʁaɪnlant 'pfalts]) an seachtú stát is mó de réir daonra agus an naoú stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. Tá sí suite in iarthar na Gearmáine. Tá an stát ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha seo: Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil, Hessen, Baden-Württemberg agus an tSárlainn. Thairis sin, tá teorainn aici leis an bhFrainc, le Lucsamburg agus leis an mBeilg.


Ceamara digiteach.
Ceamara digiteach, an Canon PowerShot A95
Is é atá i gceist le ceamara digiteach ná ceamara a thógann físeáin nó grianghraif socair go digiteach trí íomhánna a taifead le braiteoir íomhá leictreonach. Is féidir le an chuid is mó de gnáth ceamaraí dlúthaigh taifead a dhéanamh ar torann agus físeáin a bhfuil ag gluaiseacht chomh maith
Go bunúsach oibríonn siad ar an prionsabail céanna, sé sin go ghlacann an lionsa le scairt athraitheach chun solais a dhíriú ar ghléas a ghlacann íomhánna. Déanann an teaglaim idir an scairt agus an meicníocht comhla an méid ceart solais ligint ar an ghléas a ghlacann íomhánna, mar an gcéanna leis an ceamara scáileáin an t-aon difríocht ná go mbíonn an ghléas an ghlacann íomhánna sa ceamara digiteach, digiteach, in ionad ceimiceach sa ceamara scáileáin.
Tá ceamaraí digiteacha ionchorpraithe in a lán ghléasanna leictreonacha a n-úsáidimis san lá atá inniu ann, ag réimsiú ó ríomhairí so-ghluaiste agus fóin pócaí go dtí an Teileascóp Hubble agus ghléasanna eile réalteolaíochta.


Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil.
Is é Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil (i nGearmáinis "Nordrhein-Westfalen", giorrúchán: "NRW") an chéad stát is mó de réir daonra agus an ceathrú stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. Tá sé suite in iarthar na Gearmáine. Tá an stát ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha seo: An tSacsain Íochtarach, Hessen, agus Tír na Réine agus an Phalaitíneacht. Thairis sin, tá teorainn aige leis an mBeilg agus leis an Ísiltír.
Tá an ceathrú "ceirtleán uirbeach" is mó san Eoraip (tar éis Moscó, Londain, agus Paris) suite anseo: Ceantar Ruhr ("Ruhrgebiet", achar 4435 km² agus daonra 5.3 milliún) leis na cathracha seo gar dá chéile: Duisburg, Oberhausen, Bottrop, Mülheim an der Ruhr, Essen, Gelsenkirchen, Bochum, Herne, Hagen, Dortmund, Recklinghausen, agus Hamm.
Tá thart ar 10.5 milliún duine ina gcónaí i Mórcheantar Réin-Ruhr ("Metropolregion Rhein-Ruhr").


Amchrios.
Is crios de dhromchla an domhain é an t-amchrios ina bhfuil an t-am céanna agus an dáta céanna ar bhonn rialacha.
Ó Am Áitiúil go hAmchrios.
Mar gheall ar imrothlú an domhain, tá an t-am áitiúil fíor ("an t-am áitiúil na gréine") i ngach áit níos "luaithe" ná an t-am áitiúil sa chéad áit eile "soir" nó tá sé níos "moille" ná an t-am sa chéad áit eile "siar" de réir airde na gréine. B'éigean an clog a shocrú de cheithre nóiméad gach céim fhaid (= timpeall is 83 km) siar nó soir. Mar shampla: Má bheadh sé a hocht a chlog i gCill Bheagáin, bheadh sé 4 nóiméad tar éis a hocht i mBaile Átha Cliath.
Dá bhrí sin bunadh na hamchriosanna. Cuimsíonn amchriosanna 15 céim fhaid go hiondúil. De bharr 15 céim fhaid, uair amháin atá an difríocht ama idir dhá amchrios comharsanachta.
Ach cuirtear amchrios i bhfeidhm ar an tír uile de ghnáth (cé is moite de na tíortha móra agus d'oileáin scoite). Agus is féidir le gach tír bheith in amchrios a rogha. Mar sin, tá limistéar Am Lár na hEorpa (UTC +1), mar shampla, níos mó ná 15 céim fhaid ionas go bhfuil an t-am céanna i gcuid mhór na hEorpa.
Tá níos mó ná amchrios amháin sna tíortha móra, m. sh., tá 11 amchrios sa Rúis (UTC +2 go dtí UTC +12) agus 5 amchrios i gCeanada (UTC -3.5 go dtí UTC -8).
Ach, ar an taobh eile, níl ach crios ama amháin i nDaon-Phoblacht na Síne: am Bhéising (UTC +8).
Amchriosanna san Eoraip.
500px


Zorin OS.
300px
Tionscnamh.
Is é Zorin OS córas oibriúcháin do ríomhairí atá bunaithe ar Ubuntu. Is dáileadh Linux é.. Tá comhéadain ghrafaigh úsáideora cosúil le Windows aige.. Cuireann sé slí níos easca ar fail do úsáideoirí Windows chun athraigh go dtí Linux mar tá Zorin OS bunaithe ar Ubuntu, tá sé easca cabhair a fhail. Is foinse oscailte é Zorin OS. Is féidir Úsáideoirí é a cóipeáil, athrú agus a dháil. Is é Zorin OS saor.
Físean a taispeáint cuid de gnéithe do Zorin OS 1.0.
Stair agus Forbairt.
Fógraiodh (saobbhriathar aimsir chaite) Zorin OS le Zorin Soft i Mí Méan Fhómhair sa bhliain 2008. Thosaigh forbairt ag an am céanna. Bhí pleananna le córas oibriúcháin bunaithe ar Ubuntu le comhéadain ghrafaigh úsáideora cosúil le Windows a dhéanamh. Bhí pleananna Zorin OS a scaoil ar 1 Eanáir 2009 ach bhain moill aige mar bhí deacrachtaí teicniúla. Scaoil an príomh beta den Zorin OS ar 5 Bealtaine 2009. Scaoileadh an dara beta, Zorin OS Lite beta, ar 30 Bealtaine 2009. Ba é Zorin OS Lite beta, leagan stríoctha den beta bunúsach a bhí scaoileadh níos luaithe an mí céanna. Pleananna den scéim Zorin OS eile, Zorin OS Educational, ba é a cealaigh. Bhí sé ag dul a beidh córas oibriúcháin Zorin OS atá bunaithe ar Zorin OS Lite, é a bheith de mhúin paistí. Athraigh Zorin OS Lite go Zorin OS agus Zorin OS bunúsach (den príomh beta) ba é a cealaigh. Scaoileadh an príomh leagan seasmhach de Zorin OS ar 1 Iúil 2009.
Scrúdadh Zorin OS sa Chéinia d'oideachas. Bunaíodh seo a chur ar bun le Camara, charthanacht Ghaelach a sheolann sean ríomhairí go dtí Afraice chun na daoine a mhúineadh.
Faoi láthair Zorin OS curtha íoslódáil ar thart ar 2,000 uaire as an láithreán gréasáin oifigiúil.
Gnéithe.
Rinneadh Zorin OS do éasca le húsáid ach bíonn a lán gnéithe eile aige. Bíonn "Terminal" go riarachán, GIMP eagarthóir pictiúr, Firefox brabhsálaí gréasáin, an sraith oifig OpenOffice.org agus a lán ríomhchlár eile. Zorin OS áirítear ríomhchlár tweaking deisce ar a dtugtar "Ubuntu Tweak". Zorin OS thagann chomh maith le clár ar a dtugtar "WINE" a ligeann ritheann tú Windows ríomhchláir ar do ríomhaire le Zorin OS. Is féidir leat rith freisin i Zorin OS, Windows úsáid "Virtual Box" nó "Vmware" atá ar fáil le híoslódáil.
Suiteáil.
Tagann an íoslódáil "Zorin OS" pacáiste le comhaid.iso ar féidir leat a sruthán isteach ar DVD agus isteach i do ríomhaire. Is féidir leat siúl Zorin OS díreach as an DVD, é seo a dtugtar Live DVD. Zorin OS úsáideann an suiteálaí Ubiquity a stiúraíonn an úsáideoir tríd an bpróiseas a shuiteáil gan stró.


An tSacsain Íochtarach.
Is í an tSacsain Íochtarach (as Gearmáinis "Niedersachsen" [ˈniːdɐzaksn̩], as Freaslainnis Thoir "Läichsaksen", as Gearmáinis Íochtarach "Neddersassen") an ceathrú stát is mó de réir daonra agus an dara stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. Tá sí suite i dtuaisceart na Gearmáine. Tá an stát ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha seo: Schleswig-Holstein, Hamburg, Mecklenburg-Vorpommern, Brandenburg, An tSacsain-Anhalt, Thüringen, Hessen agus Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil. An dá chuid den chathairstát Bremen atá crioslaithe aige. Thairis sin, tá teorainn aici leis an Ísiltír.


Pádraig Mac Fhearghusa.
Rugadh Pádraig Mac Fhearghusa i mBaile Átha Fínín in iarthar Chontae Chorcaí sa bhliain 1947. File nótáilte agus gníomhaí Gaeilge is ea é.
D'fhreastail sé ar Choláiste Bhréanainn i gCill Airne agus ansin ar Choláiste Phádraig i nDroim Conrach, mar ar cháiligh sé mar oide bunscoile. Bhain sé amach céim BA sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, sa bhliain 1970 i nGaeilge, i Stair agus i bhFealsúnacht. Sa bhliain 1971 rinne sé an tArd-Teastas san Oideachas i gColáiste na Tríonóide. Ba bhunmhúinteoir é go dtí an bhliain 1975, agus d’aistrigh sé ansin go dtí Meánscoil an Leith-Triúigh i gContae Chiarraí.
Bhunaigh sé Scoil Lán-Ghaeilge Mhic Easmainn i dTrá Lí sa bhliain 1978, agus bhí lámh aige i mbunú trí Ghaelscoil eile. Chuidigh sé le Ghaelcholáiste Chiarraí a bhunú, agus ba é cathaoirleach an choláiste.
Bhí sé ina Uachtarán Chonradh na Gaeilge: atoghadh é sa bhliain 2010.
Saothar.
Is é an t-eagarthóir é ar mhíosachán liteartha Feasta.
Cuireadh dhá dhán dá chuid, 'An Teaghlach Naofa agus Naomh Eoin i dTírdhreach' agus 'Eibhlinn', isteach i dTaisce Aithris Filíochta na hÉireann.


S4C.
Soláthraí chraoltóir teilifíse is ea Sianel Pedwar Cymru, nó an Stáisiún S4C ("Es Pedwar Ec") sa Bhreatain Bheag. Thosaigh sé ag craoladh ar an 1 Samhain, 1982. Tá sé mar fhreagracht ag S4C seirbhís i mBreatnais a chur ar fáil le linn an bhuaic-ama craoltóireachta go príomha. Roimh a bunaíodh S4C, bhíothas ag brath ar chláir i mBreatnais ó am go chéile ar na seirbhísí teilifíse de chuid an BBC agus HTV sa Bhreatain Bheag. Is minic a craoladh iad sin go déanach san oíche nó ag tráthanna eile nach mbeadh an tóir orthu.
Le linn na 1970í, rinne gníomhaithe teanga feachtas láidir le go mbeadh seirbhís teilifíse i mBreatnais ar fáil. Dhiúltaigh roinnt daoine an ceadúnas teilifíse a íoc agus rinneadh dochar fiú do threalamh craolacháin. I 1980, rinne duine darbh ainm Gwynfor Evans troscadh poiblí tar éis do rialtas Margaret Thatcher dul siar ar ghealltanas a rinne siad i dtaobh an bealach Breatnaise. I ndiaidh do dhaoine móra le rá sa Bhreatain Bheag ag an am sin ar nós Ardeaspag Cledwyn Hughes agus Goronwy Daniel bualadh le hairí rialtais Sasanacha, tháinig an rialtas ar athrú meoin agus aontaíodh go mbunófaí an bealach nua teilifíse. Ní S4C a tháirgeadh a chláir féin, ach choimisiúnaigh siad ó chomhlachtaí neamhspleácha iad, bhí cáil ar na beocháin a choimisiúnaigh siad ach go háirithe. Maoiníodh an tseirbhís go príomha trí thacaíocht ón Roinn Cultúir, Meán agus Spóirt i Westminster. Comhlíonann an BBC a dhualgas poiblí trí dheich uair an chloig de chláir a tháirgeadh gach seachtain, lena n-áirítear cláir a bhfuil tóir orthu mar an sobaldráma "Pobol y Cwm" (Muintir an Ghleanna) agus an clár Nuachta. Cosúil le seirbhísí eile poiblí an BBC, déantar iad seo a mhaoiniú trí cheadúnas teilifíse.
Chomh maith leis an gcraolachán ar fud na Breataine Bige, bíonn S4C á chraoladh go digiteach agus craoltar cruinnithe ón Tionól Náisiúnta sa Bhreatain Bheag freisin. Tá fáil ar an seirbhís trí ghlacadóirí satailíte, agus tríd an "Freeview" (Teilifís Dhigiteach trastíre atá ar fáil saor in aisce) agus ar sheirbhís teilifís cábla in áiteanna i ndeisceart na Breataine Bige.


Tiobóid Taaffe, 1ú Iarla Chairlinn.
Ba Ríogaí agus oifigeach airm é Tiobóid Taaffe (t.1603 – 31 Nollaig 1677) a d'imir páirt shuntasach i gCogaí na dTrí Ríocht, agus a d'imigh in éineacht le Séarlas II ar deoraíocht. Tar éis an Athghairm, bronnadh an gradam "1ú Iarla Chairlinn" air.
Beathaisnéis.
D'fhág an Tiarna Seán Taaffe, 1ú Bíocont Taafe, An Corann, Sligeach, cúig pháiste déag ina dhiaidh agus b'é Tiobóid an duine ba shine acu.


Vivion de Valera.
Eolaí, fear gnó agus polaiteoir Éireannach ba ea Vivion de Valera (13 Nollaig 1910 – 16 Feabhra 1982), an páiste is sine a rugadh d'Éamon de Valera, iar-Thaoiseach agus iar-Uachtarán na hÉireann, agus do Shinéad de Valera, a bhean chéile. Baisteadh Vivion as a shean-athair Juan Vivion de Valera é, fear de bhunadh na Spáinne a bhí pósta le máthair a athar agus iad ina gcónaí i Stáit Aontaithe Mheiriceá sna 1880í. Is Aire Stáit é a nia Éamon Ó Cuív, agus iar-Aire í a neacht Síle de Valera.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é, agus d'fhreastail sé ar Choláiste na Carraige Duibhe, ar Choláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath agus ar Óstaí an Rí. Agus é ina mhac léinn in UCD, bhí sé ina reachtaire ar An gCumann Liteartha agus Stairiúil an choláiste.
Glaodh chun an bharra é sa bhliain 1937. Chaith sé tréimhse san arm le linn Ré na Práinne, agus chuaigh sé leis an bpolaitíocht sa bhliain 1945. Toghadh mar Theachta Dála de chuid Fhianna Fáil é, agus choimeád sé a shuíochán i nDáil Éireann go dtí na bliana 1981. Bhí sé ina stiúrthóir bainistíochta ar an nuachtán Irish Press idir 1959 agus 1981.
Cailleadh Vivion de Valera i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1982, seacht mbliana tar éis bhás a thuismitheoirí.


Schleswig-Holstein.
Is í Schleswig-Holstein (fuaimniú as Gearmáinis, as Danmhairgis "Slesvig-Holsten", as Freaslainnis Thuaidh "Slaswik-Holstiinj", as Gearmáinis Íochtarach "Sleswig-Holsteen") an naoú stát is mó de réir daonra agus an dóú stát déag is mó de réir achair sa Ghearmáin. Tá sí suite i dtuaisceart na Gearmáine ar an leithinis na Iútlainne. Tá an stát ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha seo: an tSacsain Íochtarach, Hamburg agus Mecklenburg-Vorpommern. Thairis sin, tá teorainn aici leis an Danmhairg.


Martín de Porres.
Ba naomh Caitliceach é Martín de Porres (9 Nollaig 1579 – 3 Samhain 1639). Bráthair Doiminiceach a bhí ann. Rugadh i Líoma Pheiriú é.
Martín de Porres
Martín de Porres
Martín de Porres


Naomh Gearóid Majella.
Ba naomh Caitliceach é Gearóid Majella (6 Aibreán 1726 – 16 Deireadh Fómhair 1755). Rugadh i Muro Lucano, Basilicata, san Iodáil é agus fuair sé bás i gCaposele, Campania.


Feadóg stáin.
Feadóga stáinIs uirlis cheoil í an fheadóg stáin. Gaothuirlis adhmaid is ea í, agus sé pholl inti. Tá dlúthbhaint idir an fheadóg stáin agus ceol na gCeilteach.


HTV.
Is comhlacht teilifíse é HTV atá mar chuid de líonra ITV atá dírithe ar an mBreatain Bheag agus Sasana Thiar. Cuireadh tús lena chraoladh i 1968. Craolann HTV i mBéarla cé go dtáirgíonn sé cláir Bhreatnaise don stáisiún teilifíse S4C freisin.


Bremen.
Is í Cathair Shaor Hainseatach Bremen (as Gearmáinis "Freie Hansestadt Bremen") an stát is lú de réir daonra agus de réir achair sa Ghearmáin. Tá sí suite in iarthuaisceart na Gearmáine ar abhainn an Weser. Tá an stát ag críochantacht leis an stát Gearmánach an tSacsain Íochtarach.
Cé gur cathairstát í Bremen tá dhá chathair éagsúil inti: cathair Bhremen agus cathair Bhremerhaven.


Baden-Württemberg.
Is é Baden-Württemberg an triú stát is mó de réir daonra agus an triú stát is mó de réir achair sa Ghearmáin. Tá sé suite in iardheisceart na Gearmáine. Tá an stát ag críochantacht leis na stáit Ghearmánacha Tír na Réine agus an Phalaitíneacht, Hessen agus an Bhaváir. Thairis sin, tá teorainn aige leis an Ostair, leis an Eilvéis agus leis an bhFrainc.


Stair na nGiúdach in Éirinn.
Síneann stair na nGiúdach in Éirinn ar ais beagnach míle bliain. Cé go mbíodh an líon daoine sa phobal Giúdach i gcónaí beag in Éirinn, de ghnáth bíonn fáilte roimh lucht na nGiúdach i sochaí na hÉireann.
Luath-Stair.
Tá tagairt, in Annála Inis Faithleann, d'eachtra a tharla sa bhliain 1079. Bhronn Giúdaigh a tháinig trasna na farraige go hÉirinn, bronntanas ar Rí na Mumhan, Toirdelbach Ua Briain, agus cuireadh iad ar ais arís thar farraige. Ba cheannaithe iad, is dócha, ón Normainn.
Garmhac Bhrian Bóirmhe, a bhí tráth ina Ard-Rí na hÉireann, ab ea Toirdelbach. Níl aon tagairt bhreise aimsithe go dtí beagnach céad eile, le linn réimeas Anraí II Shasana. Chuir Anraí cosc ar thuras taiscéalaíochta go hÉíreann, toisc go raibh sé imníoch roimh bhunú ríocht neamhspleách ann.
Chuaigh Strongbow áfach, d'ainneoin toil Anraí II, agus, mar thoradh air sin, bhí a eastáit coigistithe. Dealraíonn sé go bhfuair Strongbow cúnamh airgeadais ó Ghiúdach: mar tá an taifead seo, faoin dáta 1170, ar fáil; "Josce Jew of Gloucester owes 100 shillings for an amerciament for the moneys which he lent to those who against the king's prohibition went over to Ireland".
Faoin bhliain 1232, is dócha go raibh pobal Giúdach in Éirinn, mar gur dheonaigh Anraí III, ar an 28 Iúil, 1232 an oifig 'Cisteoir agus Seansailéir Státchiste na hÉireann' ar Pheadar de Rivel, calafoirt agus cósta an rí, agus freisin "the custody of the King's Judaism in Ireland".
Tugann deontas seo an rí le fios freisin go mbeidh "all Jews in Ireland shall be intentive and respondent to Peter as their keeper in all things touching the king"
Bhí na Giúdaigh ina gcónaí san tréimhse seo is dócha in aice le Baile Átha Cliath.
Ins an Dublin White Book, sa bhliain 1241, tá deontas thalaimh ina bhfuil toirmisc éagsúla i gcoinne a dhíol nó a chóiriú ag an deontaí. Tugann an toirmeasc le fios go bhfuil "vel i ponere Judaismo". Sa "Calendar of Documents Relating to Ireland" tá Giúdaigh luaite don uair deireanach sa bhliain 1290. Nuair a díbireadh na Giúdaigh ó Shasana sa bhliain 1290, bhí, gan amhras, ar na Giúdaigh Éireannacha imeacht leo chomh maith.
Bunaíodh lonnaíocht bhuan na nGiúdach, áfach, sa 15ú haois. Tar éis a díbirt ón bPortaingéil, sa bhliain 1496, socraíodh roinnt Giúdach Marrano ar chósta theas na hÉireann. Toghadh duine acu, William Annyas mar Mhéara Eochaille, Contae Chorcaí, sa bhliain 1555. Toghadh feisin Francis Annyas (Ãnes) trí huaire mar Mhéara Eochaille, sna blianta 1569, 1576 agus 1581. Bunaíodh an chéad sionagóg in Éirinn, sa bhliain 1660, in aice le Caisleán Bhaile Átha Cliath, agus an chéad reilig Giúdach, go luath san 18ú haois déag, i bhFionn Radharc, dúiche de chuid Bhaile Átha Cliath, áit a raibh pobal beag Giúdach.
18ú agus 19ú haois.
I mí na Nollag, sa bhliain 1714, d'eisigh an fealsúnaí Éireannach John Toland paimfléad dár teideal "Reasons for Naturalizing the Jews in Great Britain and Ireland".
Sa bhliain 1746, tugadh isteach bille i dTeach na gComóntach"for naturalising persons professing the Jewish religion in Ireland"."
Ba é seo an chéad tagairt do Ghiúdaigh i dTeach na gComóntach suas go dtí an uair seo. Tugadh isteach ceann eile i rith na bliana ina dhiaidh sin, aontaíodh ar an mbille gan leasú agus a cuireadh faoi bhráid an Tiarna Leifteanant é a tharchur chuig Sasana é, ach ní bhfuair sé riamh an tAontú Ríoga. Na billí Éireannacha seo, áfach, bhí toradh an-tábhachtach amháin leo; eadhon, bunú an Choiste Díchill, a bhí eagraithe ag Ghiúdaigh Briotanacha ag an am chun féachaint ar dul chun cinn an bhirt. Sé seo a spreag i ndeireadh na dála bunú na heagraíochta an eagraíocht, Bord na dTeachtaí, comhlacht tábhachtach a bhfuil i gcónaí ann.
Leag an Irish Naturalisation Act of 1783 go sainráite nach ar son leas na nGiúdach a bhí an reachtaíocht. Cuireadh deireadh leis na díolúintí san Acht sa bhliain 1846. Leagadh síos go sonrach forálacha san Irish Marriage Act of 1844 do Dheasghnátha Phósta na nGiúdach.
Tá Dónall Ó Conaill aithnidiúil mar cheannaire ar an bhfeachtas Fuascailt na gCaitliceach; thug sé tacaíocht freisin d'iarrachtaí den chineál céanna ar son na nGiúdach. Sa bhliain 1846, d'áitigh sé ar son agus d'éirigh leis aisghairme "De Judaismo", an dlí a leag síos cód feistis faoi leith do na Ghiúdaigh. Dúirt sé: "Ireland has claims on your ancient race, it is the only country that I know of unsullied by any one act of persecution of the Jews".
Fuair na mílte Éireannach bás mar gheall ar ghorta agus ar ghalair le linn an Ghorta Mhóir. Chabhraigh agus d'eagraigh agus dheonaigh go flaithiúil a lán nGiúdach i leith faoiseamh Ghorta. Thug nuachtán Bhaile Átha Cliath le fios sa bhliain 1850, gur dheonaigh an Barún Lionel de Rothschild agus a theaghlach,
Ba chónaitheoirí uirbeacha iad na Giúdagh Éireannacha, daoine gnó, lucht gairmiúla, ceannaithe-daoine a cheannaigh a gcuid bia in ionad é a fhás.
Sa bhliain 1874, toghadh Lewis Wormser Harris ina bhardasach, ar Bhardas Bhaile Átha Cliath don Bharda 'Duga Theas'. Dhá bhliain ina dhiaidh sin toghadh é mar Ard-Mhéara Bhaile Átha Cliath, ach fuair bás 1 Lúnasa, 1876 sular thóg sé a oifig nua.


Naomh Thérèse de Lisieux.
Ba naomh Caitliceach í Thérèse de Lisieux (2 Eanáir 1873 – 30 Meán Fómhair 1897). Rugadh "Marie-Françoise-Thérèse Martin" in Alençon, an Fhrainc. Tá aithne uirthi mar "Bhláithín Íosa" freisin. Ainmníodh mar chomhéarlamh na Fraince í in éineacht le Naomh Jeanne d'Arc.
Mhothaigh sí gairm moch go beatha reiligiúnach agus sháraigh si constaicí ilghnéitheach. I 1888, ag an aois moch de 15, d'éirigh sí bean rialta agus bhaint leo a ndeirfiúracha ní ba sine sna pobal Carmelite an Lisieux, an Normainn.


Benjamin Franklin.
Duine d’Aithreacha Bunaithe na Stát Aontaithe ba ea Benjamin Franklin (17 Eanáir, 1706 [6 Eanáir, 1706 sa tseanstíl] – 17 Aibreán, 1790). Duine nótáilte na seacht mbua a bhí ann: clódóir, údar agus aorthóir, eolaí, polaiteoir,gníomhaire i saol an phobail, státaire agus taidhleoir. Bhí áit nár bheag dó san Eagnaíocht.
Eolaíocht.
Mar eolaí, bhí suim ag Franklin i stair na fisice as a chuid fionnachtana agus teoiricí maidir leis an leictreachas.
Ar an 15 Meitheamh 1752, chruthaigh Benjamin Franklin go bhfuil aibhléis sa tintreach trí thurgnamh a dhéanamh le heitleoig agus le heochair. Mar sin, cheap Franklin an tslat thintrí
Clíomeolaíocht. Ceann de na luaththaighdeoirí aeráide ab ea Franklin. Mhapáil sé Sruth na Murascaille ar mhaithe le phost a chur ó na Stáit Aontaithe go dtí an Eoraip.
Benjamin Franklin agus an eochair Loxley
Am samhraidh. Mhol Franklin an beart ar dtús, chun sochar níos mó a bhaint as na huaireanta de sholas an lae le linn míonna an tsamhraidh.
Cheap Franklin an lionsa défhócasach, sorn "Franklin", odaiméadar le haghaidh carráistí, agus an “armonica” gloine.
Saol an phobail.
D’eagraigh Franklin an chéad leabharlann iasachta phoiblí i Meiriceá. Chuir Franklin an chéad leabharlann phoiblí insna coilíneachtaí Meiriceánacha ar bun i bhPhiladelphia sa bhliain 1731.
D’eagraigh Franklin an chéad bhriogáid dóiteáin i bPennsylvania. Bhí sé ar na daoine ba thúisce a mhol aontacht na 13 coilíneacht, agus mar scríbhneoir agus ghníomhaí, thaobhaigh sé le coincheap náisiúin Meiriceánaigh.
Polaitíocht.
Mar thaidhleoir le linn na Réabhlóide Meiriceánaí, dhaingnigh sé an chomhghuaillíocht leis an bhFrainc, rud a chuidigh go mór le neamhspleáchas na Stát Aontaithe a bhaint amach.
Benjamin Franklin in Scotland and Ireland, J. Bennet Noland, UoP (1938), 1512805033
Taistealaí.
Thug Benjamin Franklin cuairt ar Éireann sa bhliain 1771. Shroich sé Baile Átha Cliath ar an 5 Meán Fómhair 1771. Chuir an bochtanas in Éirinn iontas air.
Tagairtí.
Franklin, Benjamin
Franklin, Benjamin
Franklin, Benjamin
Franklin, Benjamin
Franklin, Benjamin
Franklin, Benjamin


Seosamh Ó Duibhginn.
Rugadh Seosamh Ó Duibhginn i gContae Ard Mhacha sa bhliain 1914, agus bhí baint aige agus é fós ina ógánach le hArm Phoblacht na hÉireann. Ba é sin ba chúis lena chur faoi ghlas i bpríosún Bhóthar Chromghlinne i mBéal Feirste in aois a naoi mbliana déag.
D'oibrigh sé mar sclábhaí i Learpholl i ndeireadh na dtríochaidí agus mar ghlasaire in Éirinn. I mbraighdeanas i gCampa an Churraigh a bhí sé i rith an Dara Cogadh Domhanda.
D'fhoghlaim sé Gaeilge ó Mháirtín Ó Cadhain, sárúdar agus gníomhaí, le linn dóibh beirt a bheith i gCampa an Churraigh, agus níos déanaí i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, áit a raibh Ó Cadhain ar dhuine de na léachtóirí. Bhí Ó Duibhginn ina bhall d’Ailtirí na hAiséirighe, dream radacach Gaeilge.
Bhí luí aige leis an scríbhneoireacht, ach b’fhada go ndeachaigh sé i gceann na ceirde sin. Sa bhliain 1954 chuidigh sé leis an gClóchomhar Tta, foilsitheoir Gaeilge, a bhunú. Ina chathaoirleach ar Choiste na Leabhar dó bhí lámh aige i leabhair le Máirtín Ó Direáin, Seán Ó Tuama agus Dónall MacAmhlaigh a fhoilsiú. Chuaigh sé i mbun pinn é féin sa bhliain 1960 nuair a chuir sé 'Dónall Óg', amhrán a mhair ina lán leaganacha, in eagar. Tháinig roinnt saothar eile óna lámh: "An Muircheartaigh" (1970), "Séamus Mac Giolla Choille" (1972) agus dhá dhírbheathaisnéis - "Ag Scaoileadh Sceoil" (1962) agus "Tuairisc" (1982).
Bhí Ó Duibhginn ina bhall de Chonradh na Gaeilge, de Chomhdháil Náisiúnta na Gaeilge agus de Bord na Leabhar Gaeilge. Bhí sé ina eagarthóir páirtaimseartha ar 'Feasta', iris oifigiúil Chonradh na Gaeilge, anuas go dtí an bhliain 1963. Ina dhiaidh sin bhí post lánaimseartha aige mar eagarthóir Gaeilge do Scéala Éireann agus é ag scríobh 'An Mhuintir Seo Againne' agus ' I Mo Thuairimse ', colúin sheachtainiúla.
Chuaigh sé ar scor sa bhliain 1979, agus fuair sé bás sa bhliain 1994.


Júdó.
Beirt leanaí ag cleachtadh Júdó
Is ealaíon oscartha Sheapánach nua-aimseartha é Júdó (柔道, jūdō?), a chiallaíonn "an bealach réidh", agus is cluiche comhraic é a tionscnaíodh sa tSeapáin, ag deireadh an naoú haois déag. Is í an ghné is suntasaí de ná a ghné iomaíoch, an aidhm atá leis ná do chéile comhraic a leagadh ar an dtalamh, é a fhágáil ar neamhfheidhm, nó ar shlí eile é a smachtú.


San Proinsias Assisi.
Ba naomh Caitliceach é "Giovanni di Pietro Bernardone" nó Proinsias Assisi (as Laidin "Franciscus de Assisi") (1181 nó 1182 - 3 Deireadh Fómhair 1226).
Rugadh San Proinsias in Assisi na hIodáile. Bhí a mhuintir go maith dó ach theastaigh ó Phroinsias bheith chomh bocht le hÍosa. Dá bharr sin, d'fhag sé a theaghlach agus an saibhreas agus chuaigh sé chun cónaí leis féin sna coillte timpeall ar Assisi. Chreid sé gur le Dia gach aon ní ar domhan. Dúirt sé gur dearthair leis gach ainmhí beo agus gur deirfiúracha leis na réaltaí sa spéir. Thug sé moladh do Dhia i gcóir gach ní timpeall air. Bhunaigh sé ord rialta na bPrionsiasach.
Is é Prionsias naomh pátrúin na n-ainmhithe agus na timpeallachta. Is é an 4 Deireadh Fómhair a lá féile.


Naomh Iósaf.
Ba é Iósaf nó Iósaf ó Nazarat (in Eabhrais יוֹסֵף i Laidin "Iosephus") fear céile Mhuire agus athair altrama Íosa.


Campbelltown.
mionIs cathair í Campbelltown atá suite i New South Wales san Astráil. Tá timpeall 150,000 duine ina gcónaí ann.


Ceann Loch Chille Chiaráin.
An cladach ag Ceann Loch Chille Chiaráin
Is baile in Albain é Ceann Loch Chille Chiaráin nó Ceann Locha (Béarla: Campbeltown). Tá sé suite in oirdheisceart Chinn Tíre, atá suite i gceantar Earra-Gháidheal agus Bód.
Tá clú ar an bhaile toisc a dheochanna biotáilleacha agus a déantúsaíocht long.


Sarah Waters.
Rugadh Sarah Waters ar an 21 Iúil, 1966 i Neyland, Pembrokeshire sa Bhreatain Bheag. Tá clú is cáil uirthi ar fud an domhain mar scríbhneoir úrscéalaithe. Tá sí aitheanta go príomha mar úrscéalaí stairiúil agus toisc go bhfuil ábhar leispiaigh sa chuid is mó dá saothair.
Scannánaíocht.
Rinneadh drámaí teilifíse (BBC) de na húrscéalaithe "Tipping the Velvet" agus "Fingersmith" agus sin mar a cuireadh í ar an bhfód mar údar móraitheanta.
Gradaim.
Ainmníodh í ar ghearrliosta Man Booker sa bhliain 2002 do Fingersmith.
Naisc sheachtracha.
Waters, Sarah
Waters, Sarah


Naomh Iúdás Tadáias.
Duine de Dháréag Aspal Íosa ba ea Naomh Iúdás Tadáias. Tá aithne air mar "Iúdás Aspal" agus "Iúdás Shéamais" freisin.
Iúdás Tadáias


Nicky Byrne.
Rugadh Nicholas James Adam Byrne i mBaile Átha Cliath ar an 9 Deireadh Fómhair, 1978. Bhí sé ina bhall den bhanna ceoil Westlife. Is amhránaí é. Phós sé Georgina Ahern sa bhliain 2003. Iníon le Bertie Ahern, iarthaoiseach na hÉireann, is ea í. Tháinig sé sa séú áit ar an deichiú sraith "Strictly Come Dancing". Cuireann sé "Dancing with the Stars" i láthair le Amanda Byram.
Tagairtí.
Byrne, Nicky
Byrne, Nicky


Naomh Pío da Pietrelcina.
Is naomh Caitliceach é Pío da Pietrelcina (25 Bealtaine 1887 – 23 Meán Fómhair 1968) nó "Francesco Forgione" mar a bhí aithne air. Rugadh i bPietrelcina san Iodáil é agus fuair sé bás i San Giovanni Rotondo.


Naomh Mícheál (an tArdaingeal).
Is Ardaingeal é Mícheál i dtraidisiúin na gCríostaithe, na nGiúdach agus na nIoslamach.


Lu Xun.
Bhí Lu Xun ar na scríbhneoirí Síneacha ba thábhachtaí sa 20ú haois. Rugadh ar an 25 Meán Fómhair 1881 in Shaoxing sa tSín é agus fuair sé bás ar an 19 Deireadh Fómhair 1936 in Shanghai. Bhí sé ina bhall de "Ghluaiseacht 4 Bealtaine" agus de ghluaiseacht "Baihua" ar son caint na daoine leis na seánraí agus an stíl liteartha a leasú. Bunaitheoir litríocht nua-aimseartha na Síne ab ea é.
An t-ainm.
Is ainm cleite é "Lu Xun" (i gcló Síneach simplithe: 鲁迅; i gcló Síneach traidisiúnta: 魯迅; i bPinyin: "Lǔ Xùn", i dtrascríobh Wade-Giles: "Lu Hsün").
Rugadh é mar "Zhou Zhangshou", ach thug sé "Zhou Shuren" air féin ar ball (i gcló Síneach simplithe: 周树人; i gcló Síneach traidisiúnta: 周樹人; i bPinyin: "Zhōu Shùrén"; i dtrascríobh Wade-Giles: "Chou Shu-jen").
A thábhacht liteartha.
Scríobh Lu Xun i gcaint na ndaoine nó "“Baihua”", in áit an teanga scríofa traidisiúnta "“Wenyan”". Ach rinne scríbhneoirí roimhe cheana é, m. sh. "Huang Zunxian": "Scríobhann mo lámh mar a labhraíonn mo bhéal“.
Ach bhunaigh Lu Xun litríocht Ghluaiseacht 4 Bealtaine agus d’éirigh a litríocht amach in aghaidh na dtraidisiún Confúiceach scothroghnach. In ainneoin thurnamh ríshliocht Qing sa réabhlóid i 1911 (réabhlóid "Xinhai") agus forógra Phoblacht na Síne, mhair na seanstruchtúirí Confúiceacha feodacha fós. Ba í an eitic Chonfúiceach (agus an teanga scríofa chlasaiceach "Wenyan" chomh maith) meán na seantuairimi agus na seanbharrshamhaileacha.
Mar sin chuir a ghearrscéal "Dialann Fear Buile" i gcoinne an tseanchórais luachanna agus nocht sé an eitic fíoraosta mar "daoniteach" go siombalach.


Gene Tunney.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain as 1926-1928, ab ea Gene Tunney (7 Bealtaine, 1897 – 7 Samhain, 1978). Chloígh sé Jack Dempsey faoi dhó; uair amháin i 1926 agus arís 1927 sa cath an áireamh fada. Bhí a thuismitheoirí as Coillte Mách.
Tunney, G
Tunney, G
Tunney, G
Tunney, G


John L. Sullivan.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina chéad churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea John L. Sullivan (15 Deireadh Fómhair, 1858 – 2 Feabhra, 1918). Tá aithne air mar "the Boston Strongboy". Bhí a athair as Contae Chiarraí agus a mháthair as Iarmhí.
Sullivan, John L.
Sullivan, John, L.
Sullivan, John L.
Sullivan, John L.


Billy Conn.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain éadrom as 1939-1941, ab ea Billy Conn (8 Deireadh Fómhair, 1917 – 29 Bealtaine, 1993) nó William David Conn. Bhí sé aithnidiúil do a troideanna i gcoinne Joe Louis, i 1941 agus arís 1946. Tá aithne uirthi mar "The Pittsburgh Kid".
Conn, B
Conn, B
Conn, B
Conn, B


Jack Dempsey.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain sna blianta 1919-1926, ab ea Jack Dempsey (24 Meitheamh 1895 – 31 Bealtaine 1983). Bhí aithne air mar an "Manassa Mauler".


Chris Finnegan.
Dornálaí Briotanach de sliocht Éireannach é Chris Finnegan, a rugadh ar an 5 Meitheamh 1944 i mBuckinghamshire. Bhuaigh Finnegan bonn óir meánmheáchan ag na Cluichí Oilimpeacha i gCathair Mheicsiceo sa bhliain 1968. Fuair sé bás i 2 Márta 2009.
Finnegan, Chris
Finnegan, Chrisl
Finnegan, Chrisl
Finnegan, Chrisl


Mickey Walker.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda marcmheáchain agus meánmheáchain, ab ea Mickey Walker (13 Iúil 1903 (1901 de réir cuid foinsí) – 28 Aibreán 1981). Bhí aithne air mar "Toy Bulldog". In Elizabeth, New Jersey, a rugadh Walker, agus in Freehold, sa stát céanna, a fuair sé bás. Rinne sé dornálaíocht ar bhunús gairmiúil ó 1919 go 1935. I ndiaidh éirí as cró na dornálaíochta dó, d'fhoscail sé bialann agus chuaigh sé leis an bpéintéireacht freisin. D'éirigh leis sa dá iarracht. Sa bhliain 1990, bhí sé ar an gcéad ghrúpa dá glacadh isteach insan International Boxing Hall of Fame.


Llanisien.
Tá ceantar Llanisien suite i dtuaisceart Caerdydd ("Cardiff") na Breataine Bige. Is é an naomh pátrúin a bhaineann leis an áit ná Isan. Tá oifigí S4C lonnaithe ann, chomh maith le hoifigí Eisteddfod Náisiúnta na Breataine Bige (féile a bhfuil an tOireachtas bliantúil a bhíonn ar siúl in Éirinn cosúil léi). Tá mór-ionad de chuid na Roinne Cánach ann freisin.


Naomh Dáibhí.
Is é Naomh Dáibhí (tuairim is 500 – c. 589) éarlamh na Breataine Bige (nó "Naomh Dáithí", Saint David i mBéarla agus sa Bhreatnais). Ceiliúrtar Lá Fhéile Dáibhí (Dydd Gŵyl Dewi) ar an 1 Márta, an lá a cailleadh é, b'fhéidir.
Saol.
Níl mórán eolais againn faoi. Is cinnte go raibh cónaí air sa Bhreatain Bheag agus go raibh sé ina Bhreatnach ar a laghad don cheathrú cuid. Dar leis an traidisiún rugadh é i Henfynyw in aice le hAberaeron, ach tá tagairtí do thraidisiún eile ina ndeirtear gur rugadh é in aice le hArdeaglais Dháibhí Naofa an lae inniu.
Tá iarsmaí scríne ina onóir in Ardeaglais Naomh Dáibhí in Abergwaun in iardheisceart na tíre. Deirtear gur bhunaigh sé an Ardeaglais sin. Tógadh an scrín i 1275, ach scriosadh í san Athrú Creidimh. Ní dhealraíonn sé go bhfuil cnámha Naomh Dáibhí ar an suíomh.
Tuismitheoirí.
Is naomh í a mháthair freisin agus b'é Sandde, a bhí ina Rí ar Shír Cardigan, a athair.
Ba í Naomh Non máthair Naomh Dáibhí. Tá iarsmaí ann de shéipéal beag atá tiomnaithe di. Tá tobar le feiceáil cóngarach go maith don séipéal. Deirtear go raibh spéirling nó babhta drochaimsire ann nuair a tháinig Naomh Dáibhí ar an saol, agus gur oscail an tobar seo idir cosa Naomh Non. Creidtear go bhfuil leigheas le fáil ó uisce an tobair sin.


Oileán Phrionsa Éadbhard.
Is cúige de chuid Cheanada í Oileán Phrionsa Éadbhard "(Béarla:Prince Edward Island, Fraincís:Île-du-Prince-Édouard, Gaeilge na hAlban: Eilean Eòin)". Is í an chúige is lú i gCeanada, ó thaobh achair agus daonra (gan críocha Cheanada a chur san áireamh). Tá sí suite i Murascaill Naomh Labhrás.
Tá 140,895 ina gcónaí sa chúige de réir meastacháin Iúil 2009 agus tá beagnach ceathrú dóibh siúd ina gcónaí i Charlottetown, príomchchathair na cúige.
Geilleagar.
Ba C$5.547 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Oileán Phrionsa Éadbhard sa bhliain 2012.


La Réunion.
Oileán san Aigéan Indiach is ea Île de la Réunion nó La Réunion (fuaimniú i bhFraincis, i dTamailis: இறியூனியன்). Bhí "Île Bourbon" mar ainm aige cheana. Tá sé suite siar ó Mhadagascar agus thart faoi 200 ciliméadar (120 míle) soir ó dheas ó Oileán Mhuirís. Is é Saint-Denis an príomhbhaile. Bhí 808,250 duine ina gcónaí ar an oileán ag tús 2011.
Ó thaobh rialtais de, is réigiún thar lear de chuid na Fraince é Réunion. Tá an Fhrainc roinnte i sé réigiúin is fiche agus tá ceithre réigiún díobh sin suite thar lear. Is iad an Ghuadalúip, an Ghuáin Fhrancach agus Martinique na réigiúin thar lear eile. Tá an stádas céanna ag na réigiúin thar lear agus atá ag na réigiúin sin atá suite sa Fhrainc i mór-roinn na hEorpa. Dá bhrí sin is cuid den Aontas Eorpach é agus is é an Euro atá mar airgead ann.
Tagairtí.
Reunion, An


Friedrich Schiller.
File, drámadóir, aistritheoir, fealsamh is staraí ba ea Johann Christoph Friedrich von Schiller ([joːhan kristɔf friːdʁɪç fɔn ʃɪlɐ], 10 Samhain 1759 - 9 Bealtaine 1805). Rugadh é in "Marbach am Necker" (Württemberg, an Ghearmáin) agus fuair sé bás in "Weimar" (Sachsen-Weimar-Eisenach).
Bhí sé ar na dramadóirí Gearmánacha is mó agus is tábhachtaí.
Íomhánna.
Schiller, Friedrich
Schiller, Friedrich


Hammersmith.
Is baile é Hammersmith atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar. Tá an Irish Cultural Centre ann.
Bailte agus cathracha i Sasana


Camden Town.
Ceantar i dtuaisceart Londan is ea Camden Town. Tá an London Irish Centre ann. Tá cáil ar an gceantar de bharr margadh Camden, atá déanta suas de chúig margaí beaga. Is í "Camden High Street" an príomhshráid agus tá dhá stáisiún de chuid London Underground suite sa cheantar - Stáisiún Camden Town agus Stáisiún Mornington Crescent.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gael-Airgintínigh.
Is gnách Gael-Airgintínigh a thabhairt ar na hÉireannaigh a chuaigh ar imirce go dtí an Airgintín, chomh maith lena sliocht agus le sliocht a sleachta.


Gael-Astrálaigh.
Gael-Astrálaigh (Béarla: Irish-Australian) a bhí cuid fada agus seasmhach i stair Astráil. Tháinig go leor go dtí an Astráil san ochtú haois déag mar lonnaitheoirí nó mar chiontaíonn, agus chuir le forbairt Astráil i go leor réimsí éagsúla. Go deireadh na 19ú haoise thart ar an tríú den daonra san Astráil a bhí Éireannach.
Ag an daonáireamh 2006 a dhearbhú 50,256 cónaitheoirí hAstráile rugadh iad i bPoblacht na hÉireann agus a 21,292 eile dearbhófar go bhfuil a rugadh i dTuaisceart Éireann. Ba gcathracha le daonraí a rugadh in Éirinn is mó Sydney (12,730), Melbourne (8950) agus Perth (7060).
Ag 2011 Daonáireamh 2,087,800 Astráiligh dhearbhú (10.4% den daonra iomlán) raibh bhunadh na hÉireann ina aonar nó i gcomhar le shinsearacht eile; ach bhí na hAstráile agus i mBéarla shinsearacht ainmneofar níos minice


Guido Westerwelle.
Ba pholaiteoir Gearmánach é Guido Westerwelle (27 Nollaig 1961 – 18 Márta 2016). Bhí sé ina leas-sheansailéir agus ina aire gnóthaí eachtracha na Gearmáine ó 28 Deireadh Fómhair 2009 go dtí 17 Nollaig 2013.
Cúlra agus Oideachas.
Ba dhlíodóirí iad a bheirt tuismitheoirí. Bhain sé céim sa dlí amach ó Ollscoil Bonn sa bhliain 1987. Cáilíodh é mar abhcóide sa bhliain 1991. Bhain sé dochtúireacht sa dlí amach ó Ollscoil Hagen sa bhliain 1994. Ón bhliain 1991 ar aghaidh, d'oibrigh sé mar abhcóide.
An Pholataíocht.
Bhí sé ina uachtarán ar na "Liobaireálaigh Óga", an eagraíocht óige FDP, Páirtí Liobaireálach Daonlathach, ó 1983 go 1988 agus ansin glacadh mar bhall den FDP buan é. Bhí sé ina rúnaí ginearálta ar an FDP ó 1994 go 2001. Toghadh é chun an Bundestag sa bhliain 1996 agus ceapadh é mar cheannaire an FDP, i gcomharbacht ar Wolfgang Gerhardt, sa bhliain 2001. Bhí toradh iontach maith ag an FDP san Olltoghchán i 2009 agus dá bharr sin, rinneadh comhrialtas idir an CDU, an CSU agus an FDP le Angela Merkel mar sheansailéir agus Guido Westerwelle mar leas-sheansailéir. D'éirí sé as mar cheannaire an FDP ar 13 Bealtaine 2011 tar éis míshástacht leis agus conspóid faoina cheannaireacht i measc baill a pháirtí.
A Shaol Pearsanta.
Chuir sé an pobal i gcoitinne ar an eolas go raibh sé aerach ag cóisir le ceiliúradh an caogú lá breithe ag Angela Merkel sa bhliain 2004. Tá an céile céanna aige, Michael Mronz, le fada an lá. Chuir sé daoine ar an eolas sa bhliain 2014 go raibh Leucaemia aige.
Westerwelle, Guido
Westerwelle, Guido
Westerwelle, Guido


Is Cuimhin Liom an Sneachta.
Dán is ea "Is Cuimhin Liom an Sneachta" le Seán Mac Fheorais.
Cur síos.
Scríobh Seán MacFheorais an dán seo. Insíonn sé dúinn faoin sneachta mór a tharla fadó; agus an chaoi a fuair a mhas bás den fhuacht.
Léiríonn an dán sea cumhacht na haimsire agus an éifeacht atá ag an dúlra ar shaol an duine.


An Chróitis.
Teanga Shlavach is ea an Chróitis a labhraítear sa Chróit. An teanga scríofa oifigiúil a úsáidtear, níl ann go bunúsach ach leagan den tSeirbea-Chróitis, ach le déanaí, táthar ag iarraidh an teanga a fhorbairt ina treo féin agus a dhéanamh níos difriúla leis an tSeirbis agus le leaganacha réigiúnacha eile den tSeirbea-Chróitis.
Cosúil leis an tSeirbis, tá an Chróitis chaighdeánaithe bunaithe ar an gcanúint úd "štokavski". Tá dhá mhórchanúint eile le cloisteáil sa Chróit, "kajkavski"agus "čakavski". Ní labhraítear an dá cheann deireanacha ach sa Chróit. Mar sin féin, maireann na Crótaigh féin ag baint úsáide as leagan den chanúint "štokavski".
Ceann de na rudaí a bhíonn difriúil i dtíortha éagsúla na Seirbea-Chróitise is ea an dóigh ar fhorbair an guta ar a dtugann lucht an léinn Shlavaigh "yat´", nó sin é an t-ainm atá ar an litir a sheasann don ghuta seo i seanleagan na haibítre Coireallaí - ѣ an litir. Glactar leis gur [æ] fada a bhí ann - an guta a chloisfeá ag muintir Chonamara san fhocal Gaeilge úd "bean". I bhfo-chanúintí difriúla "štokavski", rinneadh "ije"/"je", "e" nó "i" den ghuta seo, agus is féidir an leagan "ijekavski" (ije/je) nó "ekavski" (e) a chleachtadh sa teanga scríofa. Úsáidtear "ije" agus "je" sa Chróitis chaighdeánach, agus seasann "ije" don ghuta fhada, "je" don ghuta ghairid. Mar sin féin, tá siad ann a deir nach bhfuil an difríocht seo le cloisteáil i ngnáthchaint na Cróite ar aon nós, agus gur chóir "ie" nó "je" a úsáid don dá rud.
Samplaí: "vjetar/vetar" "gaoth", "mlijeko/mleko" "bainne", "htjeti/hteti" "rud a bheith ag teastáil uait", "dijete/dete" "páiste".
Ní ghlactar ach leis an leagan "ijekavski" sa Chróitis. Tugann an tSeirbis aitheantas don dá leagan, ós rud é go bhfuil an dá chanúint á labhairt sna críocha "Seirbiacha", ach is é an leagan "ekavski" is mó a shamhlaítear leis an tSeirbia.
Tá an Chróitis níos seachantaí i leith na bhfocal iasachta ná an tSeirbis. Mar shampla, tugtar ainmneacha Laidine ar mhíonna na bliana sa tSeirbis, ach is fearr leis na Crótaigh na hainmneacha Slavacha. Thairis sin, bíonn na téarmaí reiligiúnacha an-difriúil sa dá theanga: bíonn na Crótaigh ina gCaitlicigh agus na Seirbigh ina nOrtadocsaigh, rud a chiallaíonn go bhfuair siad téarmaíocht na Críostaíochta as foinsí difriúla.
Labhraítear canúintí Cróitise san Ostair (Cróitis Bhurgenland) agus san Iodáil (Cróitis Mholise). Ní bhaineann na dreamanna seo úsáid as caighdeán na Cróite, ach as leagan caighdeánaithe a gcanúna féin - is í an chanúint "štokavski" atá i gceist i Molise; i mBurgenland, labhraítear an chanúint "čakavski".


Bangor.
Is cathair sa Bhreatain Bheag í Bangor, atá suite i nGwynedd i dtuaisceart na tíre. Cé go bhfuil sí ar an gceathrú cathair is mó sa tír, is cathair ollscoile bheag í, agus tá sí ar cheann de na cathracha is lú sa Bhreatain. Tá timpeall 18,000 duine ina gcónaí ann, agus tá an Bhreatnais á labhairt ag 46.6% den daonra, de réir daonáirimh na bliana 2001.
Bhunaigh Naomh Deiniol lonnaíocht Chríostaí ann sa 6ú haois, san áit ina bhfuil Ardeaglais Bhangor suite sa lá atá inniu ann.


Ailtirí na hAiséirghe.
Páirtí polaitiúil Éireannach ab ea Ailtirí na hAiséirghe. Páirtí beag náisiúnach agus faisisteach ab ea é. Bhunaigh Gearóid Ó Cuinneagáin an páirtí sa bhliain 1942. Bhí an páirtí ag iarraidh stát ollsmachtach Críostaí a chruthú.
Ba iad aidhmeanna an pháirtí ná
San fhadtéarm bhí Ailtirí na hAiséirghe ag iarraidh go mbeadh Éire faisisteach mar stát "miseanach-idé-eolaíoch" a bheadh ábalta a chuid polasaithe (polaitíocht ollsmachtach agus prionsabail sóisialta Críostaí) a spreagadh timpeall an domhain.
Bhí siad sásta tacú leis na Naitsithe agus an Dara Cogadh Domhanda ar siúl. "Cumann frith-Ghiúdach" a thugadh orthu. Bunaíodh roinnt mhaith páirtithe den eite dheis sna 1940í in Éireann, Ailtirí na hAiséirghe ina measc, ach níor éirigh le páirtí ar bith dóibh.
Níor bhuaigh an páirtí suíochán Dála in olltoghcháin 1943 nó 1944. Toghadh naonúr iarrthóirí den phairtí (as 31) i dtoghcháin áitiúla 1945. Fuair an páirtí níos mó ná 11,000 vóta príomhroghanna. Bhí aird an phobail ar an bpairtí mar gheall ar an bpáirt a bhí acu i gciréaibeacha 'Lá V-E' i mBaile Átha Cliath ar 8 Bealtaine 1945.
Thacaigh Earnán de Blaghd, Oliver J. Flanagan, agus James Joseph Walsh leis an bpáirtí. Bhí Seán Treacy (Ceann Comhairle na Dála níos déanaí), Brian Cleeve (úrscéalaí), Terence Gray (fealsamh) agus Breandán Ó hÉithir (craoltóir agus údar) ina mbaill den phaírtí sna 1940í.
Thainig meath ar Ailtirí na hAiséirghe tar eis scoilte sa pháirtí timpeall deireadh na bliana 1945. Tharla cruinniú deireanach an pháirtí sa bhliain 1958 ach foilsíodh nuachtán an pháirtí go dtí na 1970í.


Auf Wiedersehen, Pet.
Clár teilifíse Briotanach ís ea Auf Wiedersehen, Pet (1983 - 2004).


Minder.
Clár teilifíse Briotanach is ea Minder (1979 - 2009).


Barbara McClintock.
Ba eolaí Meiriceánach agus duine de na cítighéineolaithe ba chlúití ar domhan í Barbara McClintock (16 Meitheamh 1902 – 2 Meán Fómhair 1992). Saineolaí i ngéineolaíocht na gceall, nó cítighéineolaíocht, a bhí inti. Fuair sí dochtúireacht sa luibheolaíocht ó Ollscoil Cornell sa bhliain 1927, mar ar éirigh sí ina ceannaire i bhforbairt chítighéineolaíocht na mine buí (.i. arbhair Indiaigh). Ceannródaí agus duine neamspleách a bhí inti: ag baint úsáide di as anailís mhicreascópach ar struchtúr géiniteach na mine buí, thaispeáin sí conas a oibríonn a lán den chóras géiniteach ar leibhéal na gceall. D’oibrigh sí ag Cornell le triúr eile ar ar tugadh “grúpa arbhair Cornell” go dtí 1941. Ag deireadh na bliana úd ghlac sí post ag an Cold Spring Harbor Laboratory ar an Oileán Fada, Nua-Eabhrac, mar ar oibrigh sí ar leithligh, sa chuid ba mhó, go dtí deireadh a saoil oibre. Bronnadh Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis uirthi sa bhliain 1983.


Carlos Slim.
Fiontraí gnó Meicsiceach is ea Carlos Slim (Cathair Mheicsiceo, 28 Eanáir 1940). Is é Carlos Slim Helú a ainm ina iomláine de réir nós na Spáinnise (Helú sloinne a mháthar). Is de shliocht Críostaí Liobánach é. Chruinnigh sé an chuid is mó den rachmas atá aige ag infheistiú sna meáin chumarsáide, idir thraidisiúnta agus leictreonacha. Áirítear Slim ar na daoine is saibhre ar domhan: thug sé seal sa chéad áit uaireanta le blianta beaga anuas i gcomórtas de shaghas le Bill Gates, ach aithníonn an iris Forbes é mar an tríú duine is rachmasaí faoi láthair.
Sa bhliain 1997 cheannaigh Carlos Slim Prodigy, soláthraí seirbhísí Idirlín. Sa bhliain 2008 cheannaigh sé 9.1 milliún scaireanna sa New York Times.


John Steinbeck.
Scríbhneoir Meiriceánach ab ea John Steinbeck (27 Feabhra 1902 – 20 Nollaig 1968), a rugadh i Salinas i gCalifornia. Scríobh sé seacht leabhar is fiche, agus The Grapes of Wrath (1939), East of Eden (1952) agus Of Mice and Men (1937) ar na cinn is mó ráchairt. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1962.
Bhí sé de sliocht Gearmánach agus Éireannach.
Saothair.
Steinbeck, John
Steinbeck, John
Steinbeck, John


Ken Kesey.
Scríbhneoir Meiriceánach ab ea Ken Kesey. Rugadh i La Junta i gColorado ar an 17 Meán Fómhair 1935, agus fuair sé bás i bPleasant Hill, Oregon ar an 10 Samhain 2001. Bhí sé ní b'óige ná an "Beat generation" agus róshean le bheith ina hipí, agus dhearc sé air féin mar nasc idir an dá ghlúin seo i stair chultúrtha na Stát Aontaithe. Bhí clú, nó míchlú, air as an dóigh a raibh sé ag blaiseadh de na drugaí sícighníomhacha. Ba é an saothar ba tábhachtaí dár tháinig óna pheann ná an t-úrscéal úd "One Flew Over the Cuckoo's Nest", a thug cur síos ar an saol i ngealtlann na bpríosúnach agus ar an dóigh ar éirigh fear de na príosúnaigh amach in aghaidh an diansmachta. Chuaigh an scéal seo ar an scáileán freisin, agus ba é Jack Nicholson a rinne an phríomhpháirt sa scannán.
Saothair.
Kesey, Ken
Kesey, Ken
Kesey, Ken


Mika Waltari.
Scríbhneoir Fionlannach a rugadh i Heilsincí ab ea Mika Toimi Waltari (19 Meán Fómhair 1908 – 26 Lúnasa 1979). Ba iad na húrscéalta móra stairiúla ba mhó a thabhaigh a chlú dó taobh amuigh dá thír dhúchais, ach le fírinne bhí sé as cuimse bisiúil, agus scríobh sé drámaí raidió, gearrscéalta, nóibhillí, scéalta bleachtaireachta, agus (le linn an Dara Cogadh Domhanda) bolscaireacht chogaidh.
Saol.
Ministir Protastúnach ab ea athair Mika, Toimi Waltari ("Gníomh" is brí leis an ainm sin "Toimi"), agus scríobh sé cúpla úrscéal idéalach teagascúil don aos óg, chomh maith le leabhar amháin faoi chruachás na bpríosúnach san Fhionlainn. Fuair sé bás nuair nach raibh Mika ach cúig bliana d'aois. Chuaigh Mika óg ar an meánscoil úd "Norssi", is é sin, "Helsingin Suomalainen Normaalilyseo", agus é ina eagarthóir ar iris ghreannmhar na ndaltaí. I ndiaidh dó a ardteastas a bhaint amach ó "Norssi" sa bhliain 1926 thosaigh sé ag staidéar diagachta in Ollscoil Heilsincí, ach ansin, i ndiaidh dó dul trí ghéarchéim phearsanta agus a shaoldearcadh a athrú go radacach thréig sé an diagacht agus chuaigh sé le fealsúnacht in áit an reiligiúin. Bhain sé amach a chéim ollscoile sa bhliain 1929, agus scríobh sé a thráchtas céime san fhealsúnacht phraiticiúil ag trácht ar bhaint na collaíochta leis an reiligiún.
An chéad úrscéal a scríobh Mika Waltari ba scéal cráifeach teagascúil é cosúil leis na leabhair a bhí scríofa ag a athair, agus b'ionann é an teach foilsitheoireachta freisin - "Merimieslähetys", is é sin, Misinéirí na Mairnéalach - eagraíocht Chríostaí a bhí ag iarraidh freastal ar riachtanaisí spioradálta na mairnéalach Fionlannach ar an gcoigríoch. "Jumalaa paossa" an teideal a bhí ar an úrscéal - "Ar a Theitheadh ó Dhia". Ní raibh Waltari ach seacht mbliana déag d'aois nuair a scríobh sé an scéal seo.
"Iompróirí na Tine".
Bhí Waltari ina bhall de ghrúpa na scríbhneoirí óga "Tulenkantajat" ("Iompróirí na Tine"), agus d'éirigh an briseadh mór leis sa bhliain 1928, nuair a tháinig an t-úrscéal úd "Suuri illusioni" i gcló (tabhair faoi deara gur seanfhoirm é "illusioni"; "illuusio" a bheadh ann de réir Fhionlainnis an lae inniu, ach is é is brí le teideal an leabhair ná "An Seachmall Mór"). Tugann an t-úrscéal seo cur síos ar shaol is ar mheon na scríbhneoirí óga san am, agus cuireadh i gcomparáid é le saothar F. Scott Fitzgerald agus Ernest Hemingway. Fuair Waltari inspioráid don leabhar seo ón gcaidreamh a bhí aige leis na daoine a thagadh le chéile i dteach Minna Craucher. Fánaí mná. gadaí agus iarstriapach a bhí i Minna Craucher ar éirigh léi í féin a chur chun tosaigh mar bhean neamhghnách rúndiamhair i measc na n-ógintleachtóirí macánta. An caidreamh a bhí ag Waltari leis an mbean seo d'fhág sé náire air, agus sa bhliain 1930 chuaigh Waltari ag taisteal na Fraince le dearmad a dhéanamh de Craucher.
Sna saighdiúirí.
Sa bhliain chéanna chuaigh Waltari sna saighdiúirí ina choinscríofach, ach bhain timpiste ghluaisteáin dó sula raibh an téarma istigh aige. Nuair a bhí sé ina othar san ospidéal míleata, scríobh sé úrscéal moltach faoi shaol an airm, "Siellä missä miehiä tehdään" ("Áit a nDéantar Fir"). Dealraíonn sé, áfach, nár thaitin saol an tsaighdiúra leis ar aon nós, cé go raibh sé ag áitiú a mhalairte ar na léitheoirí. Bhí lámh is focal idir é agus Marjatta Luukkonen, agus ós ginearál a bhí in athair na mná óige seo, fuair Waltari ciallmhar leabhar a bhreacadh síos a chuirfeadh athair Mharjatta i ndea-ghiúmar.
An Scríbhneoir Proifisiúnta.
Phós Waltari agus Marjatta Luukkonen sa bhliain 1931, agus rugadh Satu Waltari, a n-iníon, sa chéad bhliain eile. Chuaigh Satu Waltari féin le scríbhneoireacht nuair a d'fhás sí aníos. D'éirigh Waltari an-bhisiúil mar scríbhneoir le bia agus beatha a choinneáil lena theaghlach. Bhí sé ag obair ina iriseoir don tseachtaineán "Suomen Kuvalehti" go dtí an bhliain 1938, agus ina dhiaidh sin shaothraíodh sé a chuid ina shaorscríbhneoir. Sna tríochaidí scríobh sé úrscéalta, gearrscéalta, finscéalta, dánta agus drámaí - sé dhráma fichead ar fad.
An Bolscaire Cogaidh.
I rith an Dara Cogadh Domhanda, bhí Waltari ag obair d'údarás cinsireachta agus bolscaireachta na Fionlainne - "Valtion tiedoituslaitos". Chomh luath leis an mbliain 1933 d'aistrigh sé go Fionlainnis an bheathaisnéis a scríobh Hanns Heinz Ewers faoi Horst Wessel, laoch náisiúnta an Naitsíochais. Le linn an chogaidh, scríobh sé úrscéalta bolscaireachta ar nós "Antero ei enää palaa" ("Ní fhillfidh Antero choíche") agus "Rakkaus vainoaikaan" ("An Grá i Ré na Contúirte"). Bhí sé sásta páirt a ghlacadh i gcruinniú a chóirigh Joseph Goebbels, aire bolscaireachta na Gearmáine Naitsíche, do scríbhneoirí na dtíortha a bhí ag comhoibriú leis an nGearmáin.
Na hÚrscéalta Móra.
I ndiaidh an chogaidh a scríobh Waltari a chuid úrscéalta móra stairiúla a thabhaigh a chlú domhanda dó: "Sinuhe egyptiläinen" ("Sinuhe, an tÉigipteach") sa bhliain 1945, "Mikael Karvajalka" sa bhliain 1948, "Mikael Hakim" sa bhliain 1949, "Valtakunnan salaisuus" ("Rún na Ríochta") sa bhliain 1959 agus "Ihmiskunnan viholliset" ("Naimhde an Chine Dhaonna") sa bhliain 1964. Ina dhiaidh sin, áfach, bhí a inspioráid spíonta. Bhain sé triail as úrscéal stairiúil eile, faoi Ord na Ridirí Máltacha, ach níor éírigh leis an t-úrscéal sin a chríochnú.
Deireadh a Shaoil.
Fuair Waltari bás sa bhliain 1979. Bhí sé trom ar an tobac, agus é ag éileamh le hailse na scamhóg. Bhí claonadh ann chun alcólachais freisin, agus uaireanta bhí an dúlagar intinne (an lionn dubh) ag luí air chomh tromchúiseach agus go gcaithfeadh sé seal a chaitheamh in ospidéal síciatrach.


Virginia Woolf.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea Adeline Virginia Woolf (25 Eanáir 1882 – 28 Márta 1941). Tá ardmheas ag lucht na critice liteartha uirthi mar dhuine de na scríbhneoirí is tabhachtaí de chuid ghluaiseacht na Nua-Aoisí. Fuair sí bás ar an 28 Márta 1941 tar éis di pócaí a cótaí a líonadh le clocha agus siúl isteach san abhainn Ouse, gar dá háit cónaithe.
Ba phearsa mhór í Virginia Woolf sa tréimhse idir an dá chogadh domhanda, go mórmhór i measc an aois liteartha i Londain Shasana, agus bhí sí ar dhuine de na baill ba cháiliúla de Chumann Bhloomsbury (grúpa liteartha ina raibh E.M. Forster agus John Maynard Keynes páirteach freisin). I measc na saothar is mó le rá aici, tá na húrscéalta "Mrs Dalloway" (1925), "To the Lighthouse" (1927) agus "Orlando" (1925), agus an t-alt "A Room of One's Own" (1929), inar scríobh sí: "Ní mór do bhean airgead agus seomra dá cuid féin a bheith aici má tá sí chun ficsean a scríobh".
A Céad Óige.
Virginia óg ar ghlúin a máthar, le Henry H. H. Cameron, 1884
Rugadh Virginia Adeline Woolf ("née" Stephen) i Londain Shasana sa bhliain 1882. Rugadh a máthair, spéirbhean chlúiteach a raibh Julia Prinsep Stephen ("née" Jackson) uirthi, san India sa bhliain 1846 agus b'iad an dochtúir John agus Maria Pattle Jackson a tuismitheoirí. D'aistrigh máthair Virginia Woolf anoir go Sasana sa bhliain 1848, agus beadh ina cuspa d'ealaíontóirí réamh-Rafaeilíteacha le leithéid Edward Burne Jones. Ba staraí aithnidiúil, údar, léirmheastóir agus sléibhteoir é athair Virginia Woolf, Sir Leslie Stephen.
Fuair Virginia Woolf a cuid oideachais óna tuismitheorí sa teach acu, a bhí suite ag 22 Hyde Park Gate, Kensington. Beadh an teach lán de leabhair i gcónaí agus ba chlann í clann Sir Leslie Stephen a raibh neart gaolta agus cairde móra-le-rá aici, go háirithe i measc an aois liteartha. Ba bhaintreach agus baintreach fir iad tuismitheoirí Virginia Woolf nuair a pósadh iad, agus mar thoradh air sin bhí leasleanaí ag an bheirt acu, mar atá, páistí Julia Stephen agus Herbert Duckworth: George Duckworth, Stella Duckworth agus Gerald Duckworth; agus ar an taobh eile bhí iníon Sir Leslie Stephen agus Harriet Marian (Minny) Thackeray (1840–1875): Laura Makepeace Stephen, a raibh éislinn mheabhrach uirthi agus a chónaigh sa teach go dtí gur cuireadh in áras meabhairghalair í sa bhliain 1891. Rugadh ceathrar páiste do Julia agus Leslie Stephen: Vanessa Stephen (1879), Thoby Stephen (1880), Virginia Stephen (1882) agus Adrian Stephen (1883).
Ba thimpeallacht lán de thionchar an aois liteartha Victeoiriaigh é baile Virginia Woolf, as siocair Sir Leslie Stephen a bheith chomh tábhachtach sna hearnálacha léirmheastóireachta, beathaisnéisí agus eagarthóireachta, agus ar a bharr sin ar an nasc pearsanta a bhí aige leis an údar William Makepeace Thackeray (ba í bean Sir Leslie Stephen, Harriet Thackeray, an iníon b'óige de chuid Thackeray). I measc na gcuairteoirí rialta ar an teach, bhí Henry James, George Henry Lewes, Julia Margaret Cameron (aintín Julia Stephen), agus James Russell Lowell, a bhí mar chara Críost oinigh ag Virginia.
Julia Prinsep Stephen le Edward Burne-Jones, 1866
Ní raibh máthair Virginia Woolf gan bhaint aici le pearsana mhóra an lae ach an oiread. Ba bhanghiolla de chuid Marie Antoinette na hOstaire í duine de shinsearaigh Julia Stephen, agus tá a lán banghaolta de chuid Julia (í féin san áireamh) le feiceáil sna phictiúir is ghrianghraif réamh-Rafaeilíteacha, inar oibrigh siad mar chuspaí.
Bhí leabharlann fhairsing chumsitheach sa teach acu, agus b'í seo an áis oideachais ba thábhachtaí a bhí ag Virginia agus ag a deirfiúr Vanessa, mar nach bhfuair siad an t-oideachas foirmiúil a cuireadh ar fáil dá deartháireacha. B'údar éada é seo do Virginia Woolf riamh, agus b'oth léi nár cuireadh í ar chomhchéim leofar, a seoladh chun na Droichid Caim, áit ina bhfuair siad oideachas den chéad scoth.
Dar le cuimhní cinn Virginia Woolf, áfach, nárbh ea Londain, ach St. Ives i gCorn na Breataine an áit a raibh cumha aici dó. Is ann a chaith sí gach samhradh i dteanna a muintire go dtí an bhliain 1895. Tá teach saoire mhuintir Stephen, "Talland House", fós ina sheasamh sa lá atá inniu ann, gidh go bhfuil sé athchóirithe anois i gceithre shó-árasán ag an úinéir nua. Tá tábhacht agus tionchar thírdhreach Chorn na Breataine le sonrú tríd síos shaothair Virginia Woolf, ach tagann an tagairt is starógaí dá bhfuil iontu chun cinn san úrscéal "To the Lighthouse", scéal ina bhfuil tábhacht ar leith ag baint le teach solais atá suite cúpla míle amuigh ón chósta. Tá an teach solais féin bunaithe ar an teach solais ag Godrevy, in iarthar Chorn na Breataine.
D'fhulaing Virginia Woolf a céad chliseadh néarógach in aois trí bliana déag di, i ndiaidh bháis tobainn a máthar sa bhliain 1895. Níorbh fhada gur bhuail tubaiste eile muintir Stephen, is é sin, bás leathdheirfiúr Virginia Woolf, Stella Duckworth, dhá bhliain ina dhiaidh sin. Níorbh iad tubaistí dosheachanta amháin a d'fhág a rian ar anam is ar aigne Virginia Woolf le linn a hóige, áfach. Nochtaigh sí san alt "A Sketch of the Past" (1939) go mbíodh a dá leathdheartháir, Gerald agus George Duckworth, ag tabhairt drochíde ghnéis uirthi féin agus ar a dheirfiúr Vanessa ar bhonn córasach. a>, 1902
In ainneoin a hanró, áfach, d'éirigh le Virginia cúrsa staidéir a chur i gcrích in ionad na mban i gColáiste an Rí i Londain Shasana. Sna blianta idir 1897 is 1901, rinne Woolf staidéar ar an Ghearmáinis, ar an Laidin, ar an Ghréigis agus sa stair.
Bhí grá agus ómós an domhain ag Virginia Woolf dá hathair Leslie Stephen riamh, agus is dá bharr sin go ndeachaigh a bhás chomh mór i bhfeidhm uirthi nuair a cailleadh é de bharr ailse sa bhliain 1904. D'fhulaing sí cliseadh néarach eile agus bhí an ceann sin chomh tromchúiseach is gur cuireadh í faoi ghlas agus faoi chúram síciatrach ar feadh tamaill. Tar éis bháis Leslie Stephen, d'aistrigh Virginia, a deirfiúr is a beirt leathdheartháir ón seanteach ag Hyde Park Gate go teach eile ag 46 Gordon Square i mBloomsbury (ceantar atá suite i gcroílár Londan Shasana).
Bloomsbury.
Bob HMS Dreadnought. Is í Virginia Woolf an chéad duine ar chlé
Níorbh fhada an lá ó bhog Virginia Woolf agus a muintir chun na háite go raibh a dteach i mBloomsbury ag croílár ghrúpa úr liteartha is ealaíne, mar atá "Cumann Bhloomsbury". Thug suíomh áisiúil an tí deis do Virginia óg aithne a chur ar leithidí Lytton Strachey, Clive Bell, Rupert Brooke, Saxon Sydney-Turner, Duncan Grant, Roger Fry agus Leonard Woolf, an fear a bheadh ina fear céile níos deireanaí.
Bhain baill an chumainn áit amach i mbéal an phobail den chéad uair sa bhliain 1910, i ndiaidh dóibh "Bob HMS Dreadnought" ("The Dreadnought Hoax") a bhualadh ar an Chabhlach Ríoga (cabhlach na Breataine). Is é a tharla ar an lá féin ná gur thug seisear ball den Chumann le tuiscint don Chabhlach Ríoga gur daoine de ríshliocht na hAibisíne a bhí iontu, agus go raibh siad ag iarraidh cigireacht a dhéanamh ar "HMS Dreadnought", a bhí feistithe i bPortland, i nDorsetshire. Chuir na cleasaithe dath dorcha ar a gcraiceann agus feisteas "ríoga" orthu, maraon le folt agus féasóga bréagacha. Ba é Horace de Vere Cole, file agus cleasaí cáiliúil a rugadh i mBaile an Churraigh, Contae Chorcaí, ceann feadhna na gcleasaithe. Scríobh Virginia Woolf óráid faoin eachtra atá ar fáil in atheagrú an leabhair "The Platform of Time", a foilsíodh sa bhliain 2008.
Traidhfil de bhlianta i ndiaidh dóibh bogadh isteach sa teach nua ag Gordon Square, phós deirfiúr Virginia Woolf, Vanessa, ar an léirmheastóir ealaíne Clive Bell agus b'éigean do Virginia is dá deartháir, Adrian, bogadh amach. Shocraigh siad síos i dteach eile sa cheantar céanna, i bhFitzroy Square, ach ní mó ná sásta a bhí siad faoin tsocrú sin agus ba thréimhse thar a bheith míshásta é do Virginia ach go háirithe. Bhí Virginia go mór in éad lena deirfiúr as siocair í a bheith pósta agus Virginia féin a bheith fágtha ina haonar. Chuir Virginia céiliúr ar Chlive Bell agus chruthaigh sé sin go leor amhrais is drochfhola idir an dá deirfiúr.
Cúpla bliain ina dhiaidh sin, áfach, sa bhliain 1912, phós Virginia féin ar Leonard Woolf, státseirbhíseach a bhí ar shos sabóideach óna chuid oibre i Srí Lanca, agus, go deimhin, ina bhall de Chumann Bloomsbury. Dúirt Virginia ag an am gur "iúdach gan pingin rua aige" a bhí ann agus thug sí le tuiscint dá cuid cairde go raibh náire uirthi as a bheith pósta ar iúdach. Ina ainneoin sin, áfach, mhair an pósadh go lá a báis agus bhain Virginia idir shult agus shuaimhneas as a bheith in éineacht le Leonard Woolf ar bhonn pearsanta agus gairmiúil. Sa bhliain 1917, chuir an lanúin an "Hogarth Press" ar bun, foilsitheoir a chuirfeadh gach aon úrscéal de chuid Virginia Woolf i gcló, maraon le saothair ó phinn scríbhneoirí eile, leithéidí T.S. Eliot agus Laurens van der Post.
A gairm bheatha.
Cuireadh tús le gairm Virginia Woolf mar scríbhneoir gairmiúil le halt mar gheall ar Haworth, baile mhuintir Brontë, i san "Times Literary Supplement" sa bhliain 1900.
Beathaisnéisí.
D'fhoilsigh Virginia Woolf trí leabhar ar chur sí "beathaisnéisí" orthu, ach tá easaontú faoin teideal sin a chur orthu, mar gheall ar stíl scríbhneoireachta Woolf, a raibh dlúthbhaint aige le ficsean.


Daonlathas Clé.
Páirtí polaitiúil Éireannach ba ea Daonlathas Clé (Béarla: "Democratic Left") agus é ar an bhfód idir na blianta 1992 agus 1999. Bunaíodh an páirtí tar éis scoilte i bPáirtí na nOibrithe sa bhliain 1992. Chomhcheangail an páirtí le Páirtí an Lucht Oibre sa bhliain 1999.
Bunú.
Ba é Páirtí na nOibrithe an ceathrú páirtí is mó sa Dáil sa bhliain 1992 agus seachtar Teachtaí Dála aige. An bhliain sin rinneadh iarracht bunreacht an pháirtí a athrú chun deireadh a chur leis an gceangal idir an páirtí agus an tIRA Oifigiúil agus chun struchtúir pharlaimintigh a chur i bhfeidhm sa pháirtí. Cé go raibh móramh mór i bhfabhar an athraithe ní bhfuair siad dhá thrian de na vótaí, méid a bheadh ag teastáil chun an bunreacht a athrú. Tar éis na teipe seo d'fhág mórán daoine an páirtí (mionlach mór de na baill ar a laghad), agus seisear Teachtaí Dála san áireamh: Proinsias De Rossa (ceannaire an pháirtí), Pádraic Ó Coinín, Éamon Mac Giollamóir, Eric Byrne, Pat McCartan agus Joe Sherlock. D'fhan Tomás Mac Giolla i bPáirtí na nOibrithe. Úsáideadh "Clár Oibre Nua" (Béarla: "New Agenda") mar ainm sealadach an pháirtí nua, ach roghnaíodh an t-ainm "Daonlathas Clé" ag an gcéad cruinniú den pháirtí. Ba é Proinsias de Rossa an ceannaire.
Stair an Pháirtí.
Chuiaigh an páirtí san iomaíocht in olltoghchán na Ríochta Aontaithe sa bhliain 1992. Bhí beirt iarrthóirí aige ach ní bhfuair siad ach 2,133 vóta.
Fuair an páirtí níos lú ná 1% de na vótaí i dtoghchán Fhóram Thuaisceart Éireann sa bhliain 1996. Níor toghadh iarrthóir ar bith den pháirtí. Bhí roinnt comhairleoirí áitiúla ina mbaill den pháirtí ó thús: chaill Séamus Ó Loinsigh a shuíochán ar Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste sa bhliain 1993, agus choinneáil Gerry Cullen a shuíochán i nDún Geanainn i dtoghcháin na mblianta 1993 agus 1997.
Chaill an páirtí dhá shuíochán sa Dáil in olltoghchán na bliana 1992. D'imigh Eric Byrne, Pat McCartan agus Joe Sherlock ach bhuaigh Liz McManus i gCill Mhantáin. Fuair an páirtí 2.8% de na vótaí i gcomparáid leis an 5% a fuair Páirtí na nOibrithe in olltoghchán na bliana 1989.
Bhuaigh an páirtí dhá fhothoghchán sa bhliain 1994. Toghadh Eric Byrne i mBaile Átha Cliath Lár Theas agus toghadh Kathleen Lynch i gCorcaigh Lár Thuaidh.
Tar éis imphléasctha Chomhrialtas Fianna Fáil-Páirtí an Lucht Oibre sa bhliain 1994, ghlac an Daonlathas Clé páirt i gcomhrialtas nua le Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre. Ceapadh Prionsias de Rossa mar Aire Leasa Shóisialaigh agus chuir sé an chéad stráitéis náisiúnta frith-bhochtaine ar bun.
Comhcheangal le Páirtí an Lucht Oibre.
Chaill an páirtí dhá shuíochán in olltoghchán 1997. Sa bhliain 1999 chomhcheangail an páirtí le Páirtí an Lucht Oibre. Coinneáladh ainm an páirtí ba mhó agus bacadh baill i dTuaisceart Éireann ar dhul i mbun oibre go neamhspleách. Ba é Ruairí Ó Cuinn, ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre, ceannaire an pháirtí chomhcheangailte. Ceapadh De Rossa mar uachtarán an pháirtí, post gan chumhacht. Toghadh De Rossa do Pharlaimint na hEorpa sa bhliain 1999.
Toghadh iar-bhaill den Daonlathas Clé, Pádraic Ó Coinín agus Liz McManus, mar cheannaire agus leas-cheannaire Pháirtí an Lucht Oibre sa bhliain 2002. Toghadh iar-bhall eile den Daonlathas Clé, Éamon Mac Giollamóir, mar cheannaire tar éis dó éirí as an Choinínigh sa bhliain 2007.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2008.
Bhí Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2008 ar siúl i mBéising, Daon-Phoblacht na Síne idir 8 agus 24 Lúnasa 2008. B'é seo an chéad uair a bhí na cluichí ar siúl sa tír.


Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2010.
Bhí Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2010 ar siúl in Vancouver Cheanada idir an 12 agus an 28 Feabhra 2010, an tríú uair a tionóladh Cluichí Oilimpeacha i gCeanada. Fuair Ceanada féin níos mó boinn óir (14) ná aon tír eile agus fuair na Stáit Aontaithe an líon ba mhó ma chuirtear gach saghas boinn san áireamh (37). Fuair 19 tír boinn.


Eisteddfod.
Is éard atá i gceist le hEisteddfod ná comórtas a bhíonn ar siúl sa Bhreatain Bheag de ghnáth, chomh maith le tíortha eile. Mar shampla, Tionóltar eisteddfod i bPatagóin na hAirgintíne freisin, áit ina gcónaíonn cainteoiri Breatnaise i gceantar Chubut. Glacann scríbhneoirí, amhránaithe agus ceoltóirí, i measc daoine eile, páirt ann. Tionóltar Eisteddfodau (uimhir iolra) éagsúla ach tá clú ar Eisteddfod Náisiúnta na Breataine Bige ach go háirithe.


Joseph Heller.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i mBrooklyn i Nua Eabhrac ab ea Joseph Heller (1 Bealtaine 1923 – 12 Nollaig 1999).
Saothair.
Heller, Joseph
Heller, Joseph
Heller, Joseph
Heller, Joseph


An t-Eilean Sgitheanach.
Ceann Bhatairsteinn nó Waterstein Head.
Is oileán Albanach é an t-Eilean Sgitheanach, atá suite in aice le cósta iarthair na tíre, i gComhairle na Gáidhealtachd. Is é "Eilean a' Cheò" leasainm an oileáin.Bhí timpeall ar 31% do daonra Sgitheanach mar cainteoirí Gaeilge na hAlbain


Samurai Jack.
Is clár teilifís beoite é Samurai Jack, a craoladh ar tús ar Cartoon Network ó 2001 go dtí 2004. Aistrítear chuig Gaeilge é, agus feictear é go minic ar Cúla 4. Tá cáil air don scannánaíocht, agus buaigh sé 4 Emmy's. D'fhill an chlár do dhraith amháin sa bhliain 2017, ag craoladh an uair seo ar Adult Swim.
Tá rogha leathan plota sna ceithre sraith, le meascán cinn dorcha dáiríre, agus cinn deas le greann. Ach an scéal leanúnach ná a tóraíocht fada chun bealach éigin dul ar ais in am chun an bithiúnach olc dorcha Aku a mharú.
Forbairt.
Cruthaíodh Samurai Jack ag Genndy Tartakovsky do Cartoon Network. AMar scéal leantach ar a chuid an-rathúil sraith Dexter's Labratory, bhí sé mar intinn ag Taratakovsky sraith a chruthú a raibh "cinematic in scope and that incorporates action, humor and intricate artistry". Tosaigh Samurai Jack ag craol ar an 10ú lá do Lúnasa, 2001 agus lean sé ar feadh ceithre séasúir.
Suíomh an scéal.
Is é suíomh an chlár Samurai Jack domhan ina bhfuil dul chun cinn ollmhór déanta acu san eolaíocht agus sa teicneolaíocht, tá cuma draíochtach ar an teicneolaíocht uaireanta. Thar gach rud tá Aku, agus is féidir cruth a ceann a feiceáil i gcruth na foirgneamh.
Bíonn na eipeasóid suite i suíomh éagsúil go minic, agus tá codarsnacht láidir ann idir fásach álainn agus na cathracha todhchaíoch.
Samurai Jack.
Samurai Jack (Guth Phil LaMarr as Béarla) Is é an mac an Impire Seapáine a bhí i mbun an limistéar ina chosúil Aku ar dtús ar domhan, agus díbrítear é chun an todhchaí ag Aku le linn a chéad cath, áit a bhfuil sé fágtha i ngach eipeasóid a chuardach le haghaidh baile bhealach. Rugadh é ar an lá sin a buaigh a athair ar Aku agus tá sé ceaptha gurbh é an t-aon gnáth duine (seachas a athair) a bheith ar cothrom le Aku.
Aku.
(Guth Mako as Béarla) Is é Aku namhaid is mó atá ag Samurai Jack. Ciallaíonn a ainm "olc" nó "dorchadas" nó "tromluí" sa tSeapáinis. Tá sé cosúil le Akuma, an deamhan olc le súile a dhó ó miotaseolaíocht na Seapáine (is féidir a freisin foinse eile chun a ainm).


Charlotte Brontë.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Thornton i Yorkshire ab ea Charlotte Brontë (21 Aibreán 1816 – 31 Márta 1855).
Saothair.
Brontë, Charlotte
Brontë, Charlotte
Brontë, Charlotte


John Toland.
An t-aon íomhá is eol a bheith ann de TolandB'fhealsamh réasúnaíochta agus saorsmaointeoir é John Toland (30 Samhain, 1670 - 11 Márta, 1722) agus uaireanta ina aorthóir, a scríobh leabhair iomadúla agus paimfléid ar an bhfealsúnacht pholaitiúil agus reiligiúnach. Luath-nochtaigh sé fealsúnacht Ré na hEagnaíochta. Fuair sé oideachas sna hollscoileanna seo a leanas; Ollscoil Ghlascú, Ollscoil Dhún Éideann, Ollscoil Leiden agus Ollscoil Oxford, agus bhí tionchar ag fealsúnacht John Locke air.


Daphne Du Maurier.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea Dame Daphne du Maurier, Lady Browning (13 Bealtaine 1907 – 19 Aibreán 1989).
Saothair.
Du Maurier, Daphne
Du Maurier, Daphne
Du Maurier, Daphne


Teach na gComóntach.
"Teach na gComóntach" le Francis Wheatley (péintéir) (1780)
Ba é Teach na gComóntach teach íochtarach pharlaimint na hÉireann, a bhí ann ón bhliain 1297 go dtí 1800. Teach na dTiarnaí ba ea an teach uachtarach.
Bhí ballraíocht Theach na gComóntach tofa go díreach, ach ar saincheadúnais an-sriantach: i gContaetha bhí cead vótála ann don shaorshealbhóir daichead scilling, ag an am céanna i mbuirgí, den chuid is mó, ba iad comhaltaí chorparáidí féintofa nó saorfhir de chuid na cathrach a bhí in ann vótáil ar son na Comhairle Buirge. Go háirithe, bhí Caitlicigh dícháilithe le haghaidh suíocháin a ghlacadh sa Pharlaimint ón bhliain 1691, fiú is gur chuimsigh siad formhór daonra na tíre.
Teach na gComóntach
Teach na gComóntach


Doctor Who.
Clár teilifíse Briotanach, ficsean eolaíochta is ea "Doctor Who" atá tréigthe ag an BBC. Léiríonn an clár na eachtraí i saol an Tiarna Ama (Time Lord), eachtrannach a fheictear mar gnáth-duine, a thaistealaíonn in am, darbh ainm an Dochtúir (The Doctor). Taisclaíonn sé an fitneamh ins an TARDIS, spás-long mothaitheach a thaistealaíonn in am. Breathnaíonn an imeachtar mar Bhosca Póilíní Briotanach (Police Box) gorm, radharc coitianta sa Bhreatain i 1963, nuair a craoladh an clár don chéad uair. Le comharbas de compánaigh, téann an Dochtúir i gcoinne go leor naimhde éagsúla ag obair chun sibhialtachtaí a shábháil, cabhrú le gnáth-daoine agus ceartú éagóracha.
Fuair an clár aitheantas ó léirmheastóirí agus an pobal mar cheann de na cláir Bhriotanacha is fearr, bhuaigh sé BAFTA agus an tSraith Drámaíochta is Fearr i 2006 agus cúig bhua i ndiaidh a chéile (2005-2010) ag na National Television Awards i rith tionachta Russell T Davies mar léiritheoir feidhmiúcháin. I 2011 bhí Matt Smith an céad aisteoir le bheith ainmnithe le haghaidh BAFTA agus Aisteoir is Fearr. I 2013 onórach na Peabody Awards Doctor Who le Peabody Institiúdach agur "evolving with technology and the time like nothing else in the known television universe". Tá an clár é féin liostaithe sa Guiness World Records mar an clár ficsean eolaíochta atá ag reáchtáil is faide ar Domhan agus an clár ficsean eolaíochta is rathúil riamh-bunaithe ar na rátálacha craoladh foriomlán, díolacháin DVD agus leabhair, trácht iTunes agus don comhchraoladh is mó riamh agur dráma teilifíse agur an eipeasóid speisialta do an 50ú comóradh i Samhain 2013. I rith a rith bunaidh, bhí sé aitheanta agur a scéalta samhlaíoch, a éifeachtaí speisialta bhuiséád-íseal cruthaitheachta agus úsáíd ceannróideach de ceol leictreonach (a tháirgeadh an BBC Radiophonic Workshop ar dtús.
Is páirt suntasach de cultúir pobal na Breataine agus in áiteanna eile is clár cultas tóir é. Bhí tionchar aige ar glúine de gairmthe teilifíse Briotanach a fás suas ag breathnú ar an chlár. Rith an clár ar dtús ó 1963 go 1989. Tar éis iarracht nár éirigh chun táirgeadh rialta a athbheochan i 1996 le "backdoor pilot" i foirm scannán teilifíse, bhí an clár athsheolta i 2005 ag Russell T Davies a rith an clár agus a bhí mar ceann-scríobhneoir agus na céad cúig bliain don athbheochan, tháirgtear inmhéanach ag BBC na Breataine Bige i gCardiff. Bhí an céad sraith sa 21ú aois tháirgtear ag BBC, le Christopher Eccleston mar an niú ionchollú den Dochtúir. Cuir an Canadian Broadcasting Corporation airgead forbairt isteach i sraith a dó agus trí, a bhí mar comh-tháirgeoir. Rinne Doctor Who seachthairbhe i cúpla meáin, mar shampla Torchwood(2006) agus The Sarah Jane Adventures(2007)-na dhá cíonn déanta ag Russell T Davies, K-9(2009), an ceithre-pairt sraith VHS P.R.O.B.E.(1994), agus an clár píolótach amháin K-9 and Company(1981). Bhí go leor spoofanna agus tagairtí cultúrtha i meáin eile.
Tá haon-déag aisteoir tar éís bheith i ról an Dochtúir. Tá an trasdul idir aisteoirí scríobtha isteach i plota an clár mar athghiniúna (regeneration),páirt de próiseas saol na Tiarna Ama ina thógann an Dochtúir corp nua, agus go pointe áirithe pearsantacht nua, a tharlaíonn nuair atá an Dochtúir gortaithe agus ar tí bás. Cé go bhfuil gach léiriú beagán difriúil, agus uaireanta buail na ionchollaithe éagsúla lena chéile, tá siad i gceist a bheith an carachtair chéanna. Is ea Matt Smith an aisteoir ata mar an Dochtúir anois, a thóg an ról tar éis David Tennant ar an 1ú Eanáir 2010. Ar an 1ú Meitheamh 2013 d'fhógair sé go mbeidh Matt Smith ag fágáil an chlár agus go mbeidh sé ag athghiniúint sa Clár Speisialta Nollag 2013, The Time Of The Doctor. Is é Peter Capaldi an dochtúir faoi láthair.
Stair.
Bhí Doctor Who craolta ar dtús ar teilifís BBC ag 17:16:20 MAG ar 23ú Samhain 1963, tar éis díospóireachtaí agus pleananna a bhí ar bun agur bliain. Bhí Ceannasaí Drámaíocht, Ceanadach Sydney Newman freagrach den chuid is mó as an chlár a bheartú, bhí an chéad formáid-doiciméad scríobtha ag Newman le Ceannasaí an Roinn Clónna, Donald Wilson agus scríbhneoir foirne C.E Webber. Chuir scríbhneoir Anthony Coburn, eagarthóir scéil David Whitaker, agus bun-léiritheoir Verity Lambert go mór leis an bheartú freisin. Bhí an chlár beartaithe i dtosach agus lucht féachana teaghlaigh mar chlár oideachais ag úsáid taistil ama chun smaointe eolaíocha agus am cáiliúla a iniúchadh. Ar an 31ú Iúil 1963 bhí Terry Nation coimisiúnaithe ó Whitaker chun scéal faoin teideal "The Mutants". Nuair a scríobhadh é ar dtús bhí na Daleks agus na Thals íospartaigh de buama neodrón eachtrannach ach níos déanaí ban Nation na eachtrannaí agus rinne sé na Daleks na fóbartaigh. Nuair a chuirtear an cló i láthair do Newman agus Wilson bhí sé diúltaithe láithreach mar ní raibh cead ag an chlár aon "ollphéist le súile feithidí". Bhí an céad sraithchlár déanta agus creid an BBC gor raibh ar aon céad sraithchlár eile a bheith ina rath ach bhí "The Mutants" an t-aon cló a bhí ré agus ní raibh aon rogha ag an BBC ach é a úsáid. De réir Verity Lambert "Ní raibh mórán rogha againn-ní raibh ach an sraithchlár Dalek againn le dul... Bhí píosa ghéarchéim muiníne againn mar bhí Donald [Wilson] go hiomlán i gcoinne é a dhéanamh. Má raibh aon rud eile againn ré le dul, déanfaidh muid é sin". Bhí cló Nation an dara sraithchlár "Doctor Who"-"The Daleks" (The Mutants). Tabhair an sraithchlár na eachtrannach eapainmneach a chuaigh ar aghaidh chun bheith na ollphéist is mó a bhfuil gean orthu, agus bhí sé freagrach as an céad borradh marsantachta ag an BBC.
Tháirgeadh an roinn sraithchlár don roinn drámaíochta ag an BBC an chlár ar feadh 26 sraith, craolta ar BBC1. Bhí tháirgeadh an cláir cuartha ar fionraí i 1989 ó Jonathan Powell, rialtóir BBC1, tar éis titim sa figiúirí féachana, laghdú ar an dearcadh poiblí an clár agus sliotán tarchuir níos lú feicéalach. Cé (mar a dúirt comh-réalt na sraithe Sophie Aldred sa faisnéise "More Than 30 Years in The TARDIS") go raibh sé cealaithe go héifeachtach, ní go foirmiúil, le an cinneadh gan é a áth-choimisiúnú an pleanáilte 27ú sraith agus craoladh i 1990, dhearbhaigh an BBC arís is arís go mbeadh an sraith ag teacht ar ais.
Cé go stop táirgeadh inmheánach, bhí an BBC ag iarradh comhlacht léiriúcháin neamhspleách a fháil chun an chláir a áth-lainseáíl. Chuaigh Phillip Segal, easaoránach Briotanach a d'obair agur roinn teilifíse Columbia Pictures sa Stáit Aontaithe, chuig an BBC chomh luath leis 1989, nuair a raibh an 26ú sraith fós a bheith tháirgeadh faoi fiontar den sórt sin. Faoi dheireadh tháinig idirbheartaithe Segal go scannán teilifíse, craolta ar an líonra Fox i 1996 mar comh-tháirgeadh idir Fox, Universal Pictures, an BBC agus BBC Worldwide. Cé go raibh an scannán rathúil sa Ríocht Aontaithe (le 9.1 milliún lucht féachana), bhí sé níos lú sa Stáit Aontaithe agus níor tháinig sé go sraith.
Rinne meán ceadúnaithe mar úrscéalta agus drámaí fuaime scéalta nua, ach mar clár teilifíse d'fhan Doctor Who díomhaoin go dtí 2003. I Mean Fómhair den bliain sin, d'fhógair Teilifíse BBC táirgeadh inmheánach de sraith nua tar éis roinnt blianta de iarrachtaí ó BBC Domhanda chun tacaíocht a fháil agus leagan scannán. Is scríbhneoir Russell T Davies agus Ceannasaí Drámaíochta BBC Cymru na Bhreataine Bige Julie Gardner na táirgeoirí feidhmiúcháin den sraith nua. Tá sé tar éis a bheith díolta go a lán tíortha ar fud an Domhain.
Ar deireadh tháinig Doctor Who ar ais leis an eipeasóid Rose ar BBC 1 ar an 26u Márta 2005. Tá seacht sraith eile tar éis a bheith craolta ó 2006-2008 agus 2010-anois, agus Sraithchlár Speisialta Lá Nollaig gach bliain ó 2005. Ní raibh sraith iomlán taifeadta i 2009 de bharr tiomantas aisteoir David Tennant go Hamlet, cé go raibh ceithre clár speisialta le David Tennant déanta. Ins an tEarrach 2010 thóg Steven Moffat an jab mar Cheann-Scríbhneoir agus tairgeoir feidhmiúcháin.
Tá an leagan 2005 leanúint díreach ón 1963-1989 sraith, mar a bhfuil an 1996 scannán teilifíse. Seo difriúil ó ath-láinseáil sraitheanna eile a raibh ceachtar ath-shamlaíonn nó ath-bhútáil (mar shampla Battlestar Galactica agus Bionic Woman nó sraith ag tógáil áit cruinne céanna leis an foinse príomha ach i tréimhse ama difriúil le charachtair difriúla (mar shampla,)
Comhfhios Poiblí.
Tá sé mí-thuairisciú go raibh an tarchur don chéad eipeasóid moille agus deich nóiméad de bharr go raibh an nuacht leathnaithe don feallmharú don Uachtarán na Stát Aontaithe John F. Kennedy an lá roimhe, ach i ndáiríre chuaigh sé amach ochtó soicind déanach. Mar go raibh sé creidte go raibh an clúdach nuachta do na imeachtaí don feallmharú agus sraith de lándorchaithe leictreachas trasna an tír tar éis cuar isteach ar na lucht féachana, craol an BBC arís é ar an 30ú Samhain 1963, díreach raibh chuaigh an dara eipeasóid amach.
Roimh fhada bhí an clár mar institiúd náisiúnta sa Ríocht Aontaithe, le go leor leantóirí sa poiblí ginearálta. Diarr ar go leor aisteorí cáiliúla a bheith sa chlár nó bhí ról cuartha ar fáil dóibh mar réalt aoi i scéaltaí éagsúla.
Le móréileamh tháinig conspóid faoi oiriúnacht an clár do pháistí. Rinne feachtasóir móráltacht Mary Whitehouse gearán don BBC go rialta sna 1970í faoi cad a chonaic sí mar ábhar scanrúil nó góirí; ach tháinig níos mó tóir ar an clár - go háirithe le paistí. Dúirt John Nathan Turner, léirtheoir an clár sna 1980í go raibh sé ag tnúth le tuairimí Whitehouse, mar d'ardaigh tóir an clár, go tapa tar éis a rinne sí iad.
I rith dara sraith Jon Pertwee mar an Dochtúir, sa sraitheach "Terror of the Autons" i 1971, rinne íomhánna de bábóg plaisteach dúnmhairiúl, cromchinn ag marú íospartaigh míamhrastach agus póilíní bán-feiceáil. Eachtraí suntasach eile sa deichniúr sin ná inchinn díchollaithe ag titim chuig an talamh i "The Brain of Morbius" agus an Dochtúir samhalta le bheith báite ó Seansailéir Goth i "The Deadly Assassin" (na dhá scéal i 1976)
Taispeán suirbhé taighde lucht féachana déanta i 1972 go raibh "Doctor Who", ag a sainmhíniú féin de "aon eachtra gur féidir díobhála, gortaithe nó bás go fhisiciúil agus/nó síceolaíoch, go daoine, ainmhí nó maoin, cibé intinniúil nó tionóisceach" an clár is foréigneach de gach clár dramaíocht a tháirgtear an chorparáide ag an am. Taispeán an tuarascáil céanna go cheap 3% den lucht féachana go raibh an clár an mí-oriúnach agur féachaint chlainne. Ag freagairt na torthaí sa "The Times" nuachtán, cothabháíl iriseoir Philip Howard "chun foréigean "Doctor Who" a chuir i comparáid, gineadh ag each-gáire as droch-aisling, leis an foréigean níos réadúla de clár teilifíse eile, aít ina mbíonn aisteoirí a feiceann mar dhaoine ag cur fola péint a feiceann mar foil, sin mar a chur "Monopoly" i gcomparáíd leis an margadh maoine Londain: is fantaisíocht iad na dhá cíonn ach tá ceann amháín le bheith tóghta dáiríre.
Tá íomha an TARDIS nasctha go daingean leis an clár sa comhfhios poiblí. I 1996 chuir an BBC iarratas isteach agur trádmharc chun úsáid an dearadh don bosca póilíneachta gorm i marsantachta bainte le "Doctor Who". I 1998 réad an Údurás Póilíneachta Chathrach i gcoinne an éíleamh trádmharc; ach i 2002 rialaigh, Oifigh na bPaitinní i bhfábhar an BBC.
Meallann achomharc leathan an clár lucht leanúna de paistí agus clainne comh maith le feananna ficsean eolaíochta.
Tá an athbheochan den chláir sa 21ú aois tar éis fás isteach i lárnach de sceideal Sathairn BBC a hAon. Tar éís gur tháínig sé ar ais, bíonn sé i gcónaí ag fáíl rátaí ard, i líon na lucht féachana agus sa Inéáscs Léarthuiscint. I 2007 scríobh Caitlin Moran, athbhreithnitheoir don go raibh "Doctor Who" "riachtanach chun bheith mar Briotanach". Dúirt stiúrthóir go "mbeidh an domhan áit níos boichte gan "Doctor Who".
Ar an 4ú Lúnasa, bhí clár beo craolta ar BBC One dar teideal "Doctor Who Live: The Next Doctor "inar d;fhógair an BBC cén aisteoir a mbeidh mar an dara dochtúir dhéag, bhí an clár craolta sa S.A.M agus san Astráíl ag an am céanna.
Eipeasóidí.
Rith "Doctor Who" ar feadh 26 séasúir ar BBC a hAon ar dtús, ó 23 Samhain 1963 go 6 Nollag 1989. I rith an céad smután, foirm gach eipeasóid seachtainiúil píosa do scéál - de gnáth ó ceithre go sé páirt sa blianta luath agus ó trí go ceithre sna blianta ina dhiaidh sin - eischeachtaí suntasacha ná, a craoladh i dhá eipeasóid déag (móide eipeasóid amháin greadóg, gan aon don príomh foireann aisteoirí); beagnach seasúir iomlán de sraitheach seacht-eipeasóid (seasúir 7): an sraitheach 10-eipeasóid "agus codice_1 a rith ar feadh 14 eipeasóid (cé go roinneadh é i trí cóid táírgeadh agus ceithre deighleog inste) i rith sesúir 23. Ó am go chéile bhí cúpla sraithscéalta ceangailte go scaoilte trí scéal-líne, mar shampla séisúir 8 a raibh tiomnaithe go Tiarna Ama bradach darbh ainm an Máistir (The Master), The Key To Time i séasúir 16, an turas tríd E-Space agus an téama de éantrópachta i séasúir 18 agus an triológ faoi an Caomhnóir Dubha (The Balck Guardian) i séasúir 20.
Bhí sé beartaithe go mbeidh Doctor Who mar chláir oideachais agus agur teaghlaigh luath óiche Dé Sathairn. Ar dtús d'athraigh sé idir scéalta bunaithe san am atá caite, a raibh i gceist eolas stairúil a mhúna do na lucht féachana níos óige. agus scéalta bunaithe sa todchaí nó sa cianspás chun eolas eolaíochta a mhúna dóibh. Bhí é seo le feiceál sa chéad compánach a raibh ag an Dochtúir, bhí cean dóibh mar múinteoir staire agus ceann dóibh mar múinteoir eolaíocht.
Mar sin féin, bhí tionchar an-mhór ag scéaltaí ficsean eolaíochta agus gabh siad ceannas ar an clár, agus fuair na tairgeorí ré le na "stairiúilanna" (historicasl) mar nír mhaith leo iad, tar éis The Highlanders i 1967. Fiú gur choimead an clár ag úiseád súiomhanna stairúil, d'úsáid iad go ginearálta mar cúllra agur scéal ficsean eolaíochta, le eisceacht amháín, Black Orchid, suite i Sasana sa 1920idí.
Bhí na scéalta luath briste suas i sraithscéalta, leis an scéal de sraith amháin ag sreabhadh isteach i sraith eile, agus a teideal féin ag gach eipesóid, cé go raibh siad mar scéal féin le a cóid tairgthe féin. Tar éis, The Gunfighters i 1966, áfach, bhí teideal ag gach sraitheach, le na páirteanna aonaireach ag faidh uimhreach eipeasóid.
Bhí Robert Holmes mar an scríbhneoir is bisiúil, cé go raibh Douglas Adams an scríobhneóir is iomráiteach taobh amuigh de Doctor Who é féín, de bharr an tóir a fuair The Hitchikers Guide to the Galaxy.
D'athraigh bhformáid sraitheach agur an athbheochan i 2005, le gach sraith déanta suas de 13 eipeasóid 45 nóiméad (60 nóiméad le fógraí, ar cainéal tráhtála thar lear) de gnáth, agus eipeasóíd síneadh craoladh ar lá Nollag. Tá gach sraith déanta suas de roinnt scéalta aonaireach agus il-páirteach, nasctha le scéal stua scaoilte a bhartaíonn sa eipeasóid deireanach de gach sraith. Cosúil le an ré claisaiceach luath, bhí a teideal féin ag gach eipeasóid, aonaireach nó il-pháirteach. O am go ham, rithfeadh eipeasóid den gnáth-sraith an am-reáchtáil 45 nóiméad go háirithe Journey's End i 2008 agus The Eleventh Hour i 2010, a ritheann ar feadh níos mó na uair.
Craoladh níos mó na 800 ar an teilifís ó 1963 ar aghaidh, ag athrú idir eipeasóidí 25 nóiméad (an formáid is coiteanta), eipeasóidí 45 nóiméad (agur Resurrection of the Daleks sa sraith i 1984, sraith amháin i 1985, agus an athbheochan), dhá léirúcháin fad scannán (The Five Doctors i 1983 agus an scannan teilifíse i 1996 ()), ocht eipeasóidí speisialta Nollag (60 nóiméad den chuid is mó, 72 nóiméad do cheann amháin), agus ceithre speisialta breise ag athrú ó 60 go 75 nóiméad i 2009, 2010 agus 2013. Tairgítear ceithre mion-eipeasóidí, ag rith agur thar ar 8 nóiméad an cheann agur na achcomharcí Children in Need i 1993, 2005 agus 2007, agus rinneadar mion-eipeasóid eile agur eagrán Doctor Who de The Proms i 2008. Rinneadar an eipeasóid 2-páirteach i 1993 dar teideal Dimensions in Time i comhoibriú le foireann aisteoireacht den sobal chlár Eastenders agus rinne siad taifead go páirteach ar seit Eastenders. Tairgítear mion-eipeasóid dhá páirteach agur Comic Relief i 2011 comh maith. Ag tosú le an eipeasóid speisialta Planet of the Dead i 2009 rinneadar taifead ar an chlár i 1080i agur teilifís ardghéire, agus craoladh é ag an am chéanna ar BBC One agus [BBC HD.
Chun céiliúradh a dhéanamh ar an 50ú comóradh den chlár, craoladh eipeasóid speisialta 3T, The Day of the Doctor i 2013. I mí Márta 2013 d'fhógair an BBC go mbeidh Tennant agus Piper ag teacht ar ais agus go mbeidh scaoileadh teoranta cineamatach ag an eipeasóid ar fud an Domhan.
Eipeasóidí Cailte.
Idir timpeall 1964 agus 1973, scriosadh, nó glanadh, méideanna móra de sean-ábhar stórálta i leabharlanna téip físeán agus scannán éagsúla. Bhí go leor sean-eipeasóidí de "Doctor Who" ina measc, go háirithe scéalta ó na chéad dhá dochtúir; William Hartnell agus Patrick Troughton. Ina iomlán, níor choimeadtar 97 de na 253 eipeasóidí déanta sna chéad sé bhlian den chlár i cartlanna an BBC (go hárithe seasúir 3, 4 & 5, ó a bhfuil 79 eipeasóidí cailte). I 1972 bhí beagnach gach eipeasóid ag an BBC, i 1978 churtear stop le glanadh agus scriosadh sean-téipeanna.
Níl aon de na eipeasóidí ó na 1960idí ar a téipeanna físeadh bunaidh, ach aistriú cúpla dóibh go scannán agur eagarthóireacht roimh tarchur agus tá siad ann sa bfoirm ina chraoladh iad.
Thugtar cúpla eipeasóidí ar ais don BBC ó cartlanna tíortha eile a cheannaigh priontaí agur craoladh, nó ó daoine aonaireach príobháideach a fuarthas trí modhanna éagsúla. Fuair an BBC taifeadtaí luath fhístéip i dath déanta as-aer ag lucht leanúna, comh maith le sleachta taifeadta ón scáileán teilifís ar pictiúr-scannán 8 mm agus faiscíní a raibh taispeánta ar cláranna eile. Tá leagan fuaime de na eipeasóidí cailte ann ó lucht féachana a rinne taifeadta téíp den clár. Tá faiscíní gearr de gach scéal ach amháin Marco Polo, "Mission To The Unknown" agus The Massacre of St Bartholomew's Eve ann comh maith.
Comh maith leo seo, tá pictiúirí as-scáileán déanta ag grianghrafadóir John Cura, a raibh fostaithe ag pearsanra tairgiú éagsúla chun chuid mhaith dá cláir i rith na 1950idí agus 1960idí a doiciméadaigh, "Doctor Who" ina measc. Bhí iad seo úsáidte i atógáil lucht leanúna de na sraithscéalta. Tugann an BBC cead do na lucht leanúna na athchruthaithe seo, comh fada is nach bhfuil aon brabús á dhéanamh agus tá siad tugtha amach ar cóipeanna íseal-caighdeán VHS.


Na hOileáin Siar.
Tá na hOileáin Siar nó na hOileáin Amuigh ina bpáirt d'Inse Ghall, Comhairle nan Eilean Siar agus iad suite in aice le cósta iarthair na hAlban. Tugtar 'Innse Gall'. agus 'An t-Eilean Fada' orthu mar leasainm.


Surfers Paradise.
Is bruachbhaile é Surfers Paradise, atá suite i gcathair an Gold Coast i Queensland na hAstráile.


Sigur Rós.
Banna ceoil Íoslannach is ea Sigur Rós, a tháinig le chéile i Réicivíc sa bhliain 1994. Aicmítear stíl an bhanna mar "iar-rac" nó "popcheol brionglóide", agus tá guth ard sainiúil an amhránaí Jón Þór "Jónsi" Birgisson ar cheann de saintréithe an ghrúpa. Tá cáil bainte amach acu ar fud na cruinne, agus cloistear ceol ón bhanna i roinnt scannáin.


Emily Brontë.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Thornton i Yorkshire ab ea Emily Jane Brontë (30 Iúil 1818 – 19 Nollaig 1848).
Saothair.
Brontë, Emily
Brontë, Emily
Brontë, Emily


Anne Brontë.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Thornton i Yorkshire ab ea Anne Brontë (17 Eanáir 1820 – 28 Bealtaine 1849).
Saothair.
Brontë, Anne
Brontë, Anne
Brontë, Anne


Na hOileáin Istigh.
Is grúpa oileán in iarthuaisceart na hAlban iad na hOileáin Istigh ("gd: Na h-Eileanan a-staigh"). Tá an chuid is mó díobh ina gcuid de Chomhairle Earra-Ghaidheal agus Bód, ach is i gComhairle na Gáidhealtachd atá an t-Eilean Sgitheanach agus na hoileáin bheaga mórthimpeall air.
Oileáin sna hOileáin Istigh.
Oileáin Istigh, Na h


Na Garbhchríocha.
Is réigiún in Albain iad na Garbhchríocha.


Corbin Bleu.
Is aisteoir Meiriceánach é Corbin Bleu Reivers nó Corbin Bleu mar a thugtar air de ghnáth.
Bleu, Corbin
Bleu, Corbin
Bleu, Corbin


Naomh Isan.
Is é Isan Naofa éarlamh Llanisien na Breataine Bige. Tá Llanisien suite ar imeall Mherthyr Tydfil.


Henry Fielding.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Sharpham i nGlastonbury ba ea Henry Fielding (22 Aibreán 1707 – 8 Deireadh Fómhair 1754).
Saothair.
Fielding, Henry
Fielding, Henry
Fielding, Henry


Hómafóibe.
Is rá é an focal hómafóibe a úsáidtear na linne seo le cur síos a dhéanamh ar an eagla a spreagtar i roinnt daoine i gcoinne homaighnéasach. Eascraíonn an focal ó homo ὁμο, "ionann" + φοβία (fóibe), "eagla". Sa chiall níos leithne den fhocal, is ionann hómafóibe agus fuath, naimhdeas, droch-thionchar, nó dochar i leith daoine homaighnéasacha nó an béascna homaighnéasach.


An tsúil.
Oiriúnú de shúil an duine
Orgán coirp is ea an tsúil. Is orgán radhairc atá ann.


Canúint.
An bhrí atá le canúint ná modh cainte a bhaineann le ceantar nó le haicme ar leith.
Canúintí in Éirinn.
Úsáidtear lár-chanúint Gaeilge i Laighin agus sna cathracha chomh maith.
Tá leagan caighdeánaithe den teanga ar an dtugtar an Caighdeán Oifigiúil a úsáidtear le linn cumarsáide oifigiúil agus go forleathan ar fud na hÉireann, ach is leagan scríofa é go háirithe.
Conspóid.
Bíonn roinnt daoine leochaileach faoina gcanúint féin agus ní maith leo géilleadh do chanúintí eile.
Naisc sheachtracha.
Canúint


Na Hearadh.
Réigiún is ea Na Hearadh sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar.


Leòdhas.
Tá Leódhas nó Eilean Leódhais ina pháirt d'Inse Ghall, Comhairle nan Eilean Siar. Is é Leódhas an t-oileán is mó sna na hOileáin Siar. Is é Steórnabhagh an t-aon baile ar an oileán, le níos mó na 5,000 duine air.
Tá Leòdhas ina pháirt den oileán céanna is atá na Hearadh.


Barraigh.
Tá Barraigh nó Eilean Bharraigh suite ar an taobh ó dheas d'Inse Ghall, Comhairle nan Eilean Siar, agus is oileán beag é atá seacht míle ar fhad. Céiliúrann ainm an oileáin misinéir Éireannach, darbh ainm Naomh Fionnbarra. De réir traidisiúin, tháinig Fionnbarra go hAlbain le Colm Cille.
Tá caladh maith ag Bágh a' Chaisteil ar thaobh deas an oileáin, ar a bhfuil cairéal agus droichead tógála. Fuair an cuan a ainm ó Chaisteal Chiosmuil, sean-chathair Mhic Néill.
De réir daonáireamh 2011 bhí 761(62%) cainteoirí Gaeilge na hAlbain.


Muile.
Is oileán é Muile, ceann de Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód. Tá sé ar an gceathrú hoileán is mó ar chósta na Breataine. Is é Tobar Mhoire an prìomh-bhaile, agus is é Creag an Iubhair an dara baile is mó. Tá Muile gar d'Í Chaluim Chille, Tiriodh, Ulbha agus Cola.


Diúra.
Is oileán é Diúra in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban agus is ceann de na hOileáin Istigh é.
Is é Taigh na Creige a phríomh-bhaile. De réir dhaonáirimh na bliana 2001 bhí 188 daoine ina gcónaí ann.


Volapük.
Is teanga shaorga í Volapük nó Volapúicis, a chum an sagart Caitliceach Johann Martin Schleyer idir 1879 agus 1880. De réir Schleyer, d'iarr Dia air i mbrionglóid teanga idirnáisiúnta a chruthú.
Stair.
Labhraíodh Gearmáinis sa chéad dhá choinbhinsin ach níor labhair siad ach Volapük ag an triú coinbhinsin.
Meastear go raibh 283 chlub, 25 iris i Volapük nó faoin teanga agus 316 théacsleabhar i 25 theanga sa bhliain 1889. Meastar anois (2009) go bhfuil idir 20 agus 30 chainteoirí Volapük ar domhan. Díríodh aird an phobail ar theangacha eile ag deireadh an 19ú céad agus ar aghaidh, go háirithe ar Esperanto, Ido and Interlingua - teangacha le níos lú gutaí agus le fuaimniú atá níos éasca do chainteoirí Béarla agus Spáinníse.
Volapük nulik 'Volapük nua-aimsireach'.
Sna 1920í, rinne Arie de Jong leasuithe ar an teanga, le deoin na gceannairí den ghrúpa beag de chaointeoirí Volapük, agus d'fhfoilsigh sé na leasuithe sin i 1931. Ghlacadh leis na leasuithe sin ag na cainteoirí. Rinne de Jong an gramadach níos simpí; scrios sé foirmeacha briathrach nach raibh in úsáid, agus d'ahtraigh sé na forainmneacha agus iarmhíreanna briathartha chun gnéasachas a sheachaint. Thug sé ar ais an foínéim agus d'úsáid sé é chun roinnt moirféim níos inaitheanta a dhéanamh. Mar shampla, d'athraíodh "lömib" 'báisteach' go "rein".
Bhí athbheochán gairid ag Volapük san Ísiltír agus sa Ghearmáin faoi stiúireadh de Jong, ach cuireadh an teanga faoi choisc (in éineacht le teangacha cruthaithe eile) i dtíortha faoi smacht na Naitsíoch, agus níor athghabh sí.
Litriú agus fuaimniú.
Mhol Schleyer litreacha nua le haghaidh na gutaí, ach ba bheag a n-úsáid.
Nóta: Ní féidir "ä", "ö", ná "ü" a athrú go foirmeacha mar "ae", "oe", agus "ue" mar is féidir a dhéanamh sa Ghéarmáinis.
Níl défhoghar ar bith i Volapük; tá fuaim ag gach guta.


Stephen King.
Is scríbhneoir Meiriceánach é Stephen Edwin King (a rugadh ar an 21 Meán Fómhair, 1947). Ba iad a chuid úrscéalta uafáis ba mhó a thabhaigh a chlú dó, agus ráchairt ar a shaothar ar fud an domhain. Chuaigh cuid mhaith acu ar an scáileán freisin. D'fhoilsigh King leathchéad d'úrscéalta, agus tháinig cuid acu i gcló an chéad uair faoin ainm cleite "Richard Bachman", chomh maith le cúig leabhar neamhfhicsin. Scríobh sé beagnach dhá chéad gearrscéal, agus an chuid is mó acu conlaithe i naoi ndíolaim gearrfhicsin. Cuid mhór dá chuid scéalta tá a n-imeachtaí suite i stát Maine, arb as dó ó dhúchas.
Duaiseanna.
Bronnadh a lán duaiseanna ar King as a chuid saothar: Duais Bram Stoker, Duais World Fantasy, Duais Chumann Fantaisíochta na Breataine Móire, mar shampla. Bhí a nóibhille "The Way Station" ar an ngearrliosta do Duais mionúrscéalaíochta Nebula (is iad Duaiseanna Nebula na duaiseanna a bhronntar ar rogha na saothar fantaisíochta nó ficsin eolaíochta go bliantúil sna Stáit Aontaithe, agus is é Cumann Scríbhneoirí Ficsin Eolaíochta agus Fantaisíochta Mheiriceá a bhronnann iad). Thuill a ghearrscéal "The Man in the Black Suit" Duais Cuimhneacháin O. Henry dó. Sa bhliain 2003, fuair sé bonn Fhondúireacht Leabhair Mheiriceá ("American Book Foundation") as an "obair dhearscnaitheach a rinne sé ar mhaithe le litríocht Mheiriceá" ("Distinguished Contribution to American Letters"). Bronnadh duaiseanna eile air fós as saothar a shaoil go léir, ar nós "Duais Dhomhanda na Fantaisíochta as Éacht a Shaoil" ("World Fantasy Award for Life Achievement") sa bhliain 2004, "Duais Éacht a Shaoil" ("Lifetime Achievement Award") ó Chumann Díoltóirí Leabhar Cheanada ("Canadian Booksellers Association") sa bhliain 2007, agus "Duais an Ard-Mháistir" ("Grand Master Award") ó Scríbhneoirí Bleachtaireachta Mheiriceá ("Mystery Writers of America").
A Shaol.
Rugadh athair Stephen, Donald Edwin King, timpeall na bliana 1913 i bPeru, Indiana, agus mairneálach a bhí ann. I Scarborough, Maine, a tháinig máthair an bhuachalla chun saoil, agus is é an t-ainm a bhí uirthi ná Nellie Ruth Pillsbury. Saolaíodh ar an 13 Márta 1913 í, agus d'éag sí ar an 28 Mí na Nollag 1973. Pósádh an lánúin ar an 23 Iúil i gcontae Cumberland, Maine.
Rugadh an mac, Stephen Edwin King, ar an 21 Meán Fómhair i bPortland, Maine. Ní raibh sé ach dhá bhliain d'aois, nuair a thréig a athair an teaghlach. Dúirt sé go raibh sé "ag dul ag ceannach toitíní", agus chuaigh ceal ann ansin, nó níor fhill sé choíche. B'éigean dá mháthair eisean agus a dheartháir David, arbh uchtleanbh é, a thabhairt suas ina haonar, agus ba mhinic a bhíodh sí beo bocht ar fad. D'aistrigh an teaghlach go De Pere, Wisconsin; ina dhiaidh sin, go Fort Wayne, Indiana; agus ina dhiaidh sin, arís, go Stratford, Connecticut. Nuair a bhí Stephen King aon bhliain déag d'aois, d'fhill an teaghlach go Durham i stát Maine, áit ar shocraigh Ruth King síos le haire a thabhairt dá tuismitheoirí féin, go dtí go bhfuair siad bás. Ina dhiaidh sin, thosaigh sí ag obair i dteach téarnaimh áitiúil do dhaoine lagintinneacha.
Tógadh Stephen King leis an gcreideamh Modhach (Meitidisteach).
Tá an chuma ar an scéal go bhfaca King, agus é ina pháiste, an dóigh ar bhuail traein cara leis, ionas gur fáisceadh an t-anam as. Deir sé féin áfach nach cuimhin leis a dhath. D'inis a mhuintir dó gur imigh King leis an mbuachaill eile le bheith ag súgradh, ach nuair a d'fhill sé, bhí sé ina aonar, agus ba léir go bhfuair sé turraing de chineál éigin, ó nach raibh caint ar bith fágtha aige. Ní bhfuair an teaghlach amach faoi bhás a chara ach tamall maith i ndiaidh na n-imeachtaí. Tá tráchtairí áirithe den tuairim gur spreag an timpiste seo King chun a chuid saothar duairc a scríobh, ach ní luann King féin an taisme ar aon nós ina chuid cuimhní cinn, "On Writing".
D'inis King sa leabhar neamhfhicsin "Danse Macabre" sa bhliain 1981, conas a fuair sé an chéad inspioráid le scéalta uafáis a chumadh. Sa chaibidil faoin teideal "An Annoying Autobiographical Pause", tugann King cur síos ar an dóigh ar éirigh lena uncail teacht ar uisce agus é ag collóireacht le craobh chrainn úll, agus é á chur i gcomparáid leis an dóigh ar tháinig sé féin ar ghairm a bheatha. Bhí seisean agus a dheartháir díreach ag siortáil seomra dín, nuair a fuair King radharc ar dhíolaim ghearrscéalta le H. P. Lovecraft, "The Lurker in the Shadows". Leabhar faoi chlúdach bhog a bhí ann, agus ba lena athair é tráth. Chuaigh pictiúr an chlúdaigh i bhfeidhm ar Stephen ar bhealach ar leith, agus dúirt sé gurbh ansin a tuigeadh dó cén cineál scéalta a bhí sé ag dul a scríobh.
D'fhreastail King ar bhunscoil Durham, agus ansin bhain sé amach a ardteastas ó Ardscoil Lisbon Falls i Lisbon Falls, Maine. Bhí spéis aige sa litríocht scanraitheach go luath ina shaol, agus dúil nimhe aige i gcoimicí sceimhle EC, ar nós "Tales from the Crypt". Ní ba déanaí scríobh sé script don scannán úd "Creepshow" ag insint scéalta i stíl na ngreannán sin. Thosaigh sé ag scríobh nuair nach raibh ann ach dalta scoile, agus é ag cumadh scéalta le haghaidh na hirise miméagrafáilte a bhí a dheartháir Dave a fhoilsiú, "Dave's Rag". Ní ba mhó, dhíoladh sé lena chuid cairde scéalta uafáis a bhí bunaithe ar na scannáin a chonaic sé, ach nuair a fuair na múinteoirí amach faoin ngnó seo, b'éigean dó an t-airgead a thabhairt ar ais. An chéad scéal leis a chuaigh i gló i gceart, is é an teideal a bhí air ná "I was a Teenage Grave Robber", a foilsíodh ina sraith trí eipeasóid ar an iris amaitéarach úd "Comics Review", ach fágadh an tríú cuid den scéal gan fhoilsiú, chomh maith leis an eagrán sin den iris féin. Foilsíodh leagan leasaithe den scéal faoin teideal "In a Half-World of Terror" an bhliain a bhí chugainn ar an iris "Stories of Suspense", arbh é Marv Wolfman a eagarthóir.
Sa bhliain 1966 thosaigh King ag staidéar Béarla in Ollscoil Maine, agus sa bhliain 1970 bhain sé amach céim an Bhaitsiléara Ealaíon sa Bhéarla. Saolaíodh an chéad iníon, Naomi Rachel, dó sa bhliain chéanna. Scríobhadh sé colún do nuachtán na mac léinn, "The Maine Campus", faoin teideal "Steve King's Garbage Truck". Bhí sé páirteach i gceardlann scríbhneoireachta a bhí á reáchtáil ag an Ollamh Burton Hatlen, agus ní ba deireanaí dúirt sé "gurbh é Burt an múinteoir Béarla ab fhearr dá raibh agam riamh".
Naisc sheachtracha.
King,Stephen
King,Stephen


Live at the Point.
Albam beo leis an gceoltóir Éireannach Christy Moore is ea Live at the Point, a rinneadh os comhair lucht féachana mór in Áras an Phointe i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1994. Tógadh na rianta as sraith de cheolchoirmeacha a sheinn sé sa bhliain seo.


Hedd Wyn.
B'é Hedd Wyn an t-ainm fileata a bhí ar an bhfile Breatnach Humphrey Ellis Evans (13 Eanáir 1887 – 31 Iúil 1917). Dhealródh sé gur "Síocháin Bhán" an t-aistriúchán Gaeilge is gaire don ainm.
Saol agus saothar.
B'as Trawsfynydd/Sír Feirionydd i dTuaisceart na Breataine Bige ó dhúchas do Hedd Wyn. Rugadh é i 1887, mac le Máire agus Evan Evans. Tar éis freastal ar an scoil áitiúil, d'oibrigh sé sa bhaile lena athair, a bhí ina fheirmeoir. Ghlac Hedd Wyn páirt sa Chéad Chogadh Domhanda agus maraíodh sa chogaíocht é ar an 31 Iúil 1917. Bhuaigh sé Eisteddfod Náisiúnta na Breataine Bige i mBirkenhead i 1917 d'Óid a scríobh sé, cé gur maraíodh sé mhí roimhe sin in Ypres é.
Oidhreacht.
Scríobh an file Roibeard Williams sraith ar leith i gcuimhne do Hedd Wyn, ag tosú leis an líne "Y bardd trwm dan bridd tramor" ("an file faoi ithir eachtrannach trom"). Cuireadh suas cuimhneachán dó, a nocht a mháthair, i lár Trawsfynydd i 1923. Dealbh práis atá sa séadchomhartha.
An scannán "Hedd Wyn".
Rinne an stiúrthóir Paul Turner scannán faoi Hedd Wyn den teideal céanna i 1992 agus ainmníodh é le haghaidh Oscar don chatagóir "Scannán Eachtrannach is Fearr". Is ag an aisteoir Huw Garmon a bhí an príomh-ról sa scannán sin. Taispeánadh an scannán ar TG4 roinnt blianta ó shin.


Packie Bonner.
Iar-chúl báire sacair is ea Patrick Joseph Gary "Packie" Bonner, a tháinig ar an saol i gContae Dhún na nGall ar an 24 Bealtaine, 1960. D'imir sé a chuid peile don fhoireann Albanach Celtic F.C. agus bhí gairmréim fhada agus rathúil aige ag imirt le foireann idirnáisiúnta Phoblacht na hÉireann chomh maith. Bhí sé ina chnámh droma na bhfoirne a shroich Euro '88 agus na Coirn Domhanda sna blianta 1990 agus 1994. Cuimhnítear é ach go háirithe don chluiche in aghaidh na Rómáine sa bhliain 1990 inar shábháil sé an cic pionóis cinniúnach, rud a chuir an fhoireann tríd go dtí an babhta ceathrúcheannais chun aghaidh a thabhairt ar an Iodáil.
Bonner, Packie
Bonner, Packie
Bonner, Packie


Glenn Whelan.
Is imreoir sacair é Glenn Whelan, a rugadh ar an 13 Eanáir 1984 i mBaile Átha Cliath. Imríonn se sacar le Stoke City sa Premier League i Sasana agus le foireann náisiúnta Phoblacht na hÉireann. Sular bhog sé go Stoke d'imir sé le Manchester City (cé nár imir sé cluiche sraithe ar bith ann) agus le Sheffield Wednesday. I lár na páirce a imríonn sé de ghnáth.
Whelan, Glenn
Whelan, Glenn


Paul Schuster.
Scríbhneoir Gearmáinise ón Rómáin ab ea Paul Schuster. Rugadh i Sibiu (Gearmáinis: "Hermannstadt") sa bhliain 1930, agus fuair sé bás i mBeirlín ar an 5 Bealtaine 2004. Scríobh sé mór-úrscéal, nó sraith úrscéalta beaga, faoin teideal "Fünf Liter Zuika", inar chardáil sé saol an mhionlaigh Ghearmánaigh sa Rómáin ó na laethanta i ndeireadh an Chéad Chogadh Domhanda, nuair a thit an cúige leis an Rómáin, go deireadh an Dara Cogadh Domhanda.
Bhí sé cairdiúil leis an scríbhneoir Lucsamburgach Josy Braun, agus é den bharúil go raibh a chanúint - canúint Shacsanach na Trasalváine - iontach cosúil leis an Lucsambuirgis. I ndiaidh dó aistriú go Beirlín, ba mhinic a thagadh Schuster ar cuairt go Lucsamburg.


Alexander Hamilton.
Ba theoiricí polaitiúil agus státaire Meiriceánach é Alexander Hamilton (11 Eanáir 1755 [a cheaptar] – 11 Iúil 1804). Rugadh Hamilton ar oileán Nimheas, coilíneacht Bhriotanach i Muir Chairib. Chuaigh sé san arm Meiriceánach nuair a bhris an Cogadh Réabhlóideach amach. Tháinig sé ar an tuairim go mbeadh rialtas lárnach láidir de dhíth ar an phoblacht nua. Bhí Hamilton ar na húdair a scríobh na Páipéir Fheidearálacha, a chabhraigh go mór le cúis an bhunreachta nua a bhaint amach. Faoin Uachtarán George Washington, rinneadh an chéad rúnaí ar státchiste Mheiriceá de. Bhí tionchar mór ag Hamilton ar fhorbairt an náisiúin nua ach chuaigh sé i gcoimhlint le Thomas Jefferson, a bhí go láidir ar son cearta na stát aonar, agus ansin le hAaron Burr, polaiteoir uaillmhianach as Nua-Eabhrac. Fuair Hamilton bás i ndiaidh a bheith gortaithe i gcomhrac aonair le Burr.
Hamilton, Alexander
Hamilton, Alexander
Hamilton, Alexander


Bro Gozh ma Zadoù.
Is é Bro Gozh ma Zadoù (nó "Seantír m'Aithreacha") amhrán náisiúnta na Briotáine. Tá an fonn céanna leis is atá le hamhrán náisiúnta na Breataine Bige. B'é an file Briotánach Taldir Jaffrenou a scríobh an roscamhrán sa bhliain 1897 in aois a 18 bliana. Rugadh Taldir Jaffrenou sa Bhriotáin sa bhliain 1879. Mac le dlíodóir ab ea é.


Daonlathaithe Forchéimnitheacha Náisiúnta.
Páirtí polaitiúil Éireannach ab ea na Daonlathaithe Forchéimnitheacha Náisiúnta "(Béarla: National Progressive Democrats)". Páirtí beag den eite chlé a bhí ann.
Bhunaigh Nollaig de Brún agus Jack McQuillan an páirtí ar bhunús soisialach sa bhliain 1958. Pléadh 9 rún in am comhaltaí príobháideacha sa Dáil idir 1958 agus 1961, 7 dóibh on mbeirt. Chuir siad 1400 ceisteanna sa Dáil sna blianta 1961 agus 1962, 17% den iomlán. Thug Seán F. Lemass an "fíor-fhreasúra" orthu. Níor tháinig méadú ar thacaíocht an pháirtí d'ainneoin na hoibre a chuir an bheirt i gcrích sa Dáil. Ath-thoghadh an bheirt in olltoghchán 1961. Díscoireadh an páirtí sa bhliain 1963 nuair a chuaigh an bheirt isteach i bPáirtí an Lucht Oibre.


An Réabhlóid Nicearaguach.
Tugtar an Réabhlóid Nicearaguach ("Revolución Nicaragüense") ar an troid in aghaidh an deachtóireacht Somoza i rith na 1960í agus na 1970í agus obair an rialtas Sandinista i rith na 1980í. Bhí an Frente Sandinista de Liberación Nacional (FSLN) an pairtí is mó san réabhlóid. Thug rialtas na Stáit Aontaithe go leor cabhair go na Contras, a bhí ag troid in aghaidh an réabhlóid.


An Phatagóin.
Ceantar tíreolaíoch i Meiriceá Theas is ea an Phatagóin a shíneann ón tSíle ar fud na nAindéis agus tríd an Airgintín freisin.
Tíreolaíocht.
Ar thaobh na Síle de na hAindéis Phatagónacha, leathnaíonn sí ó dheas de dhomhanleithead 42° Theas, agus áirítear léi an chuid theas de roinn pholaitiúil Los Lagos agus ceantracha Aysén agus Magallanes (seachas an chuid sin den Antartach atá á éileamh ag an tSile). Ar thaobh na hAirgintíne de na hAindéis Phatagónacha, leathnaíonn sí ó dheas de na haibhneacha Neuquén agus Río Colorado, lena n-áirítear na stáit Neuquén, Río Negro, Subut, Santa Cruz, an Tír Fhuar agus an chuid theas de Chúige Buenos Aires. Díorthaítear "Patagóin" ó na Patagones, an t-ainm a bhí ar na chéad daoine a shroich an áit na mílte bliain ó shin.
Idir 1865 agus 1912, tháinig daoine ón mBreatain Bheag chun lonnaithe sa Phatagóin. "Y Wladfa" ("An Choilíneacht") a thugtar ar an togra sin. Tá roinnt cainteoirí Breatnaise fós i gcúige Subut sa lá atá inniu ann. Déantar iarrachtaí leis an mBreatnais a choinneáil beo san áit.


Uibhist a-Tuath.
Is é Uibhist a-Tuath an deichiú hoileán Albanach is mó agus an tríú hoileán déag is mó mórthimpeall na Breataine Móire. Tá achar de 117 míle cearnach (303 km2) aige, mar sin. tá sé beagán níos lú ná Uibhist a Deas. Tá Uibhist a-Tuath ceangailte le Beinn na Faoghla le cabhsa trí Eilean Ghriomasaigh agus le Beàrnaraigh agus leis a' Bhaile Shear le cabhsa eile.
Tá an t-oileán mín réidh, ach amháin san oirdheisceart, agus tá flúirse portach, cnoc agus lochanna ann.
Tá níos mó ná leath an oileáin clúdaithe le uisce. Tá meascán d' fhíor-uisce agus de sháile ins an chuid is mó de na lochanna agus tá seo ag soláthair gnáthóige ilchineálaí do na héin agus d'ainmhithe eile. Is é Uibhist a-Tuath suite i gComhairle nan Eilean Siar.I 2011 bhí 887 (61%) cainteoirí Gaeilge na hAlbain.


Vladimir Vysotsky.
Amhránaí, scríbhneoir amhrán, file agus aisteoir Sóivéadach agus Rúiseach ba ea Vladimir Semyonovich Vysotsky (Rúisis:Влади́мир Семёнович Высо́цкий, 25 Eanáir 1938 i Moscó - 25 Iúil 1980 Moscó). Bhí tionchar ollmhór aige ar chultúr na Rúise.


Beinn na Faoghla.
Oileán de chuid na nOileán Siar, Comhairle nan Eilean Siar, is ea Beinn na Faoghla, idir Uibhist a-Tuath agus Uibhist a Deas, ar chósta thiar na hAlban, san Aigéan Atlantach.
Thug daonáireamh 2001 le fios go raibh daonra cónaitheach de 1,249 aige, agus an tromlach díobh ina gCaitlicigh Rómhánacha. Tá an oileán ina chuid den limistéar a riarann Comhairle nan Eilean Siar é.


Uibhist a Deas.
Is ceann d'Oileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar, é Uibhist a Deas. Thug daonáireamh 2001 le fios go raibh daonra cónaitheach de ghnáth de 1,818 aige. Tá anaclann dúlra agus roinnt láithreacha seandálaíochta suimiúla ann, lena náirítear an t-aonú suíomh sa Bhreatain Mhór inar aimsíodh mumaithe.


Bágh a' Chaisteil.
Is é Bágh a' Chaisteil príomh-bhaile Bharraigh, Comhairle nan Eilean Siar. Tá Caisteal Chiosmuil suite ar chreig sa bhá.


An Áise Bheag.
Léarscáil na Tuirce, lena n-áirítear an AnatólGo clasaiceach, is í an Áise Bheag an t-ainm a tugadh don chuid sin de mhór-roinn na hÁise gurb ionann é agus críocha na Tuirce sa lá atá inniu ann. Tá sé suite idir an Muir Dhubh sa tuaisceart, an Mheánmhuir sa deisceart agus an Mhuir Aegea san iarthar agus sléibhte Chordastán.


Eilean Eirisgeigh.
Is oileán é Eirisgeigh sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar, de chuid thuaisceart na hAlban. Tá ainm an oileáin díorthaithe ón tSean-Lochlannais i gcomhair "Inis Eric". Luíonn sé idir Uibhist a Deas agus Barraigh agus é ceangailte le Uibhist a Deas le cabhsa a osclaíodh sa bhliain 2001. Sa bhliain chéanna rinneadh teirminéal farantóireachta as i gcomhair taistil idir Uibhist a Deas agus Barraigh. Taistealaíonn long fharantóireachta Caledonian MacBrayne idir Ceann a' Gháraidh in Eirisgeigh agus Aird Mhór i mBarraigh. Tógann an trasnú thart ar 40 nóiméad. Bhí 133 duine ag cur fúthu ar an oileán sa bhlian 2001. Bhí Gaoluinn na hAlbain ag 79% don daonra ag an am.


Gaelscéal.
Ba nuachtán Gaeilge seachtainiúil é Gaelscéal a bhíodh á eisiúint ar an Aoine idir 2009 agus 2013. Bhíodh sé á fhoilsiú ag "Torann na dTonn Teoranta", ar comhfhiontar idir Eo Teilifís (comhlacht léiriúcháin) agus "An Curadh Connachtach" (nuachtán) é. Nuachtán ildathach tablóideach 32 leathanach a cuireadh ar fáil ar fud oileán na hÉireann a bhí ann. Cuireadh an nuachtán ar fáil i bhfoirm chlóite agus mar fhoilseachán leictreonach ar an suíomh gréasáin chomh maith. €1.65 (nó £1.50 i dTuaisceart Éireann) an praghas a bhí air. Ba é Ciarán Dunbar eagarthóir an Nuachtáin.
Stair agus cúlra an nuachtáin.
Nuair a tháinig deireadh le "Foinse" mar nuachtán neamhspleách Gaeilge i Meitheamh 2009, d'fhógair Foras na Gaeilge go mbeadh conradh nua ar tairiscint le haghaidh nuachtán náisiúnta seachtainiúil Gaeilge. Fógraíodh ar 20 Samhain 2009 gur bronnadh conradh agus maoiniú nua ar "Torann na dTonn Teoranta" chuige sin. Tugadh le fios go mbeadh an t-ainm 'Gaelscéal' ar an bhfiontar nua agus eisíodh an nuachtán nua den chéad uair ar 26 Márta 2010. Tháinig deireadh le maoiniú Fhoras na Gaeilge don nuachtán agus don nuachtán féin i Márta na bliana 2013.


Hiort.
Is oileánra iargúlta iad na hoileáin a nglaoitear Hiort orthu, agus tá siad suite 41 mìle (68 ciliméadar) siar amach ó Beinn na Faoghla in Inse Ghall na hAlban.
Is ann atá na hoileáin is faide siar sna hOileáin Siar. Is é Hiort an t-oileán is mó díobh, agus tá a aillte mara níos airde ná na haillte eile sa Ríocht Aontaithe. Tá na hoileáin seo i limistéar riaracháin Chomhairle nan Eilean Siar.
Bhí daoine ina gcónaí go buan san oileán le dhá mhíle bliain ar a laghad.
Níor fhás a dhaonra níos mó ná 180 is dócha agus is cinnte nach mó ná 100 tar éis na bliana 1851). Aistríodh an daonra iomlán amach as an oileán sa bhliain 1930. Faoi láthair, ní bhíonn ach pearsanra míleata lonnaithe ann.


Í Cholm Cille.
Í Cholm Cille - Suíomh
Oileán de chuid na n-Oileán Istigh in Inse Ghall, Earra-Gháidheal agus Bód, na hAlban is ea Í Cholm Cille nó Oileán Í (Gaeilge na hAlban: "Ì Chaluim Chille").
Tá áit faoi leith aige i stair na Críostaíochta in Albain agus tá clú air toisc go bhfuil suaimhneas agus áilleacht nádúrtha ag baint leis.
Sanasaíocht.
Bhí Inse Ghall faoi fhorghabháil ag cainteoirí ag a raibh ar a laghad ceithre theanga acu. Mar thoradh ar seo, tá níos mó ná brí amháin ag roinnt mhaith d'ainmneacha an oileáin.
Mar sin féin, más ann, is beagán díobh a bhailigh an méid ainmneacha éagsúla thar na céadta bliain mar an oileán ar a dtugtar i Béarla "Iona". Thug na foirmeacha is luaithe d'ainm an oileáin deis don scoláire logainm William J Watson a thaispeáint go raibh i gceist leis an ainm, ar dtús, ná rud éigin cosúil le "Iúr-áit." An ghné Ivo-, ag sainchiallú "Iúr", tarlaíonn sí i scríbhinn Ogham (Iva-cattos [ginideach], Iva-geni [ginideach]) agus i n-ainmneacha Gallach (Ivo-rix, Ivo-magus) agus d'fhéadfadh gurb é a bhí mar bhun do na luath-ainmneacha Gaeilge, mar Eogan (Ogham: Ivo-genos). [5] Is féidir go bhfuil baint ag an ainm leis an duine miotaseolaíoch, Fer hÍ mac Eogabail, mac altrama Mhanannán mac Lir, an réamhainm leis an mbrí "fear an Iúir.".
Sa bhliain 563 tháinig bád i dtír ar Oileán Í. istigh sa churach bhí imircigh ó Éirinn - manaigh a bhí ann agus ina measc bhí duine a bhíodh an-tábhachtach ag baint leis i stair na Breataine ná aon duine eile a bhí beo sna Meánaoiseanna.
'S e an eaglais a thòisich Calum Cille, ris an can a chuid mhòr do luchd-eachdraidheal an eaglais Ceilteach, a dh'iompaich taobh tuath Breatainn gu creideamh Chrìosd.
Am measg nam manachainnean mòra ainmeil a bha stèidhichte fo eaglais Chaluim Chille bha leithid Lindisfarne an tuath Sasainn agus Dharù is Dhoire ann an Eirinn.
B' e I fhèin am prìomh eaglais aig na Cruithnich.
Bha ceanglaichean mòra eadar na mannaich ann an I agus an teaghlach cùmhachdach o Eirinn, Clann Ui Nèill.
Chan ann a mhàinn ri na dùthchannan Ceilteach a bha cùmhachd Eaglais Chaluim Chille ach cuideachd ri gall mar na Lochlannaich (an dèidh dhaibh gabhal ri Crìosd) agus na Sassannaich.
Tha rìghrean bhon Nirribhidh agus Sasainn air an tioghlaigeadh air an eilean cuide ri iomadach rìgh bho Dàl Riada, Eirinn, Alba agus eile.
Ainm an oileáin.
Tha Iona, ainm Beurla an eilein, a' tighinn bho leughadh ceàrr air "Ioua", a tha a' ciallachadh, 's dòcha, "eilean nan craobh iubhair". Bhon a tha ainm an eilein sa Ghàidhlig, "Ì", cho goirid, théid a shìneadh mar as trice gu "Ì Chaluim Chille" no gu "Eilean Idhe" ('s e tuiseal ginideach a tha ann an "Idhe").
Canar "Idheach" ri cuideigin à bhuinneas don eilean, agus canar cuideachd "Ì nam ban bòidheach" ris an eilean. "(Fiosrachadh bho Iain Mac an Tàilleir)"
Stair.
*


Ratharsair.
Dùn Cana thairis Loch na Mna
Tá Ratharsair ina oileán fada caol ar thaobh oirthearach an Oileáin Sgitheanaich, Comhairle na Gáidhealtachd. Tugann daoine áirithe "Ratharsaigh" air, ach níl ann ansin ach cruth Gaelach ar an ainm Béarla ("Raasay").
Is é Inbhir Árais príomhbhaile an oileáin agus tá timpeall is 185 duine ina gcónaí ar an oileán. Rugadh agus tógadh an file Somhairle MacGill-Eain anseo.


Earra-Gháidheal.
Seanshír in iarthar na hAlban is ea Contae Earra-Ghàidheal ("Earraghael" i nGaeilge na hÉireann). Is ionann a cheantar agus nuacheantar Chomhairle Earra-Ghàidheal agus Bòd seachas Eilean Bhóid agus ceantar Bhaile Eilidh, ach tá na ceantair A' Mhorbhairne agus Àird nam Murchan de chuid Chomhairle na Gàidhealtachd san áireamh.
Is é an chéad choilíneacht Ghaelach in Albain é, agus is ionann a cheantar agus Dál Riata den chuid is mó. Tá a lán láithreán stairiúil ann, mar shampla ag Dún Athad.
Cuimsíonn Earra-Ghaidheal Earra-Gháidheal Meadhanach, Latharn, na leithinisí Cinn Tìre agus Cómhghall, agus na hoileáin (Íle, Diúra, Colbhasa, Muile, Giogha).
Is iad na bailte is mó ann ná an t-Óban, Inbhir Aora, Ceann Loch Gilb, agus Ceann Loch Chille Chiaráin.


Inbhear Nis.
Is cathair i dtuaisceart na hAlban í Inbhir Nis'". ("Béarla: Inverness)" Tá an chathair ina lárionad riaracháin Comhairle na Gáidhealtachd, agus aithnithe mar phríomhbhaile na Gaidhealteachd. Tá an chathair suite in aice le suíomh Bhlár Chúil Lodair, áit ar troideadh an cath mór sa bhliain 1745, agus ag béal an Ghleann Mhóir, san áit a sreabhann Abhainn Nis amach chuig an Cuan Moireach. Tá a suíomh ina mhol nádúrtha i gcomhair nasc iompair éagsúil. Is í an chathair is faide ó thuaidh sa Ríocht Aontaithe í. Bunaíodh lonnaíocht ann sa 6ú haois agus deonaigh an rí Daibhidh I an chéad chairt ríoga uirthi sa dara haois déag.


Fir Fichille Leòdhasach.
Aimsíodh Fir Fichille Leòdhasach i Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, sa bhliain 1831.


Grianán Ailigh.
Bailiúchán séadchomharthaí stairiúil is ea Grianán Ailigh i gContae Dhún na nGall.
Gailearaí.
Radharc ó Ghrianán Ailigh ar Loch Súilí agus an Mucais


Gonzalo Torrente Ballester.
Duine de scríbhneoirí móra Spáinneacha na fichiú haoise ab ea Gonzalo Torrente Ballester (13 Meitheamh 1910 - 27 Eanáir 1999). Tháinig sé chun saoil i Serantes in aice le Ferrol, áit ar rugadh Francisco Franco féin. B'ansin a fuair sé a chuid bunoideachais, ach ina dhiaidh sin, thug sé aghaidh ar na hollscoileanna i Santiago de Compostela agus Oviedo.
Úrscéalaí a bhí ann go bunúsach, ach thairis sin, d'fhoilsigh sé roinnt mhaith aistí agus drámaí. Scríobhadh sé ar na hirisí agus ar na nuachtáin freisin.
Sa bhliain 1929, shocraigh sé síos i Maidrid agus thosaigh sé ag déanamh staidéir ar fhealsúnacht agus ar litríocht. Bhí sé mór leis an drámadóir cáiliúil Ramón del Valle-Inclán. Chaith sé seal ag obair do nuachtán ainrialach, ach nuair a tháinig deireadh leis an nuachtán, d'fhill sé ar Ferrol.
Chuaigh sé le staidéar arís, agus nuair a phléasc Cogadh Cathartha na Spáinne amach, bhí sé díreach i bPáras lena shaothar dochtúireachta a chosaint. Nuair a d'fhill sé abhaile, bhí an tír ina cosair cró ag an gcogadh, agus cuid mhór de chairde Gonzalo maraithe ag lucht leanúna Franco. Chuaigh Gonzalo féin i bpáirtí Franco le nach bhféadfaí é féin a chur chun báis, ansin.
D'fhoilsigh sé an chéad úrscéal, "Javier Mariño", sa bhliain 1943. Ina dhiaidh sin, lean sé leis ag scríobh úrscéalta beagnach go lá a bháis. Cé go raibh sé ina bhall de pháirtí Franco, ní raibh a chroí in idé-eolaíocht an pháirtí riamh, agus de réir mar a mhúscail a mhisneach arís, thosaigh sé ag craobhscaoileadh idéanna liobrálacha. Sa bhliain 1962, thug sé tacaíocht don lucht oibre a bhí ar stailc i bpoill mhianaigh Asturias. Sa bhliain 1966, d'imigh sé go Nua-Eabhrac le bheith ina ollamh in Ollscoil Albany.
D'fhill sé go dtí an Spáinn sa bhliain 1970, agus sa bhliain 1975, chuir sé faoi i Salamanca, áit ar fhan sé a raibh fágtha dá shaol. Bhí sé ina scríbhneoir mór le rá san am seo, agus bronnadh ballraíocht Acadamh Ríoga na Spáinne air, maille lena lán duaiseanna liteartha, ina measc Duais Cervantes sa bhliain 1985.
I ndiaidh a bháis, bunaíodh Fondúireacht Gonzalo Torrente Ballester lena chuid saothar a chosaint agus a thaighde agus le súil na léitheoirí a tharraingt air.


Calanais.
Is sráidbhaile é Calanais na hAlban. Tá an sráídbhaile suite trí mhíle déag thiar ó Steòrnabhagh in aice le cósta thiar Leòdhas, Comhairle nan Eilean Siar.


Leamhán.
Crann duillsilteach is ea an leamhán nó an ailm (Laidin: "ulmus campestris").
Tháinig siad chun cinn don chéad uair sa sealadh Méicéineach, thart ar 40 milliún bliain ó shin. Tionscnaíodh iad i lár na hÁise, bhí rath agus bláth ar na chruinn agus bhunaigh siad iad féin thart ar an chuid is mó den Leathsféar Thuaidh, ag trasnáil an Mheánchiorcail san Indinéis. I rith an 19ú haois agus an 20ú haois, cuireadh go leor speiceas mar mhaisiúcháin san Eoraip, Meiriceá Thuaidh, agus i gcuid den Leathsféar Theas, go háirithe Astraláise.
Luaitear an 'ailm', i bhfoclóirí na Gaeilge, mar an chéad litir den aibítir.


Oileán Arainn.
Tá oileán Arainn suite i Linne Chluaidh idir Cinn Tíre is Inbhir Áir, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath. Ní cuid d'Innse Gall é.
An cnoc is airde san oileán ná Gaoda Bheinn, atá 874m (2,866 troigh) os cionn na mara.
Breadhaig an t-ainm atá ar phríomh-bhaile an oileáin.


Restaurant Patrick Guilbaud.
Bialann is ea Restaurant Patrick Guilbaud, atá suite i mBaile Átha Cliath. Is é Patrick Guilbaud an t-úinéir. Chef gairmiúil Francach atá ann, ach tá cónaí air in Éirinn anois. Bhunaigh Guilbaud an bhialann sa bhliain 1981 i bPlás San Séamas Thoir, BÁC 2, ach bhog sé go hÓstán Mhuirfean, i Sráid Mhuirfean Uachtarach, BÁC 2. Ba é Restaurant Patrick Guilbaud an chéad bhialann i mBaile Átha Cliath ar bronnadh dhá réalta Michelin uirthi, agus mhol foilseacháin mar The New York Times é.


Uaisle Acla.
Is amhrán traidisiúnta é Uaisle Acla. Baineann sé le hOileán Acla. Ba é Pádraic Daeid, An Táilliúir Gorm, a chum an t-amhrán.
An t-amhrán.
Mo lean gan mé in Acaill,
Nó ar bhóithre Thír an Áir,
Ag Róise ar an Mhol’ Raithní,
Nó le Séamus Bhriain in Acaill thall
Nó ag Parthalán, Croí na gCarad,
Nó as sin siar go Céibh.
Agus an Charraig uilig ní bréag,
Dá dtéinn ag cruinniú fataí ann,
Ba mhaith sin lán mo chléibh.
Dá mbeinnse in Acaill Bheag istoigh,
Nó ag Seán ‘ac Taidhg an scafaire,
Atá thall ar an Chloch Mhóir.
Tá na báid ag teacht ón fharraige ann,
‘S na luingis faoi reacht seoil,
Ach tá mise i measc na nOrangemen,
‘S ní fada bheas mé beo.
Is trua gan mé i nDú Éige,
Ach ní fhéadaim a dhul ann,
Tá éisc na mara ag éirí
‘S na báid a’tíocht ón tuinn,
Fáilte mhór in gach aon teach romhan
‘S pluid ghléigeal os mo chionn.
Dá mbeinnse i nDumhaigh Cinn Aille,
Ar an Abhainn nó Sliabh Mór,
An Caol níorbh é mo dhearmad,
‘S as sin o teach Sheáin Mhóir.
Is ann a bheadh áit suí,
Ná ag Úna I mBun a Churraigh,
Ach tá mé I meach na nOrangemen
‘S ní fada bhéas mé geo.


Cúl na Béinn.
Is amhrán traidisiúnta é Cúl na Béinn. Baineann sé le hOileán Acla. Chum fear darbh ainm Mac Siúrtáin an t-amhrán timpeall na bliana 1800.
An t-amhrán.
Dá mbeinn féin i Mám a’ Ghártha,
Dúch is páipéar bheth agam ann,
Ba dheas do scríobhfainn i ndubh is i mbán é,
An moladh álainn a bhí ar an ghleann.
‘Sé a d’iarrfainn d’impí ar Rí na nGrásta,
Intleacht Hómair a bheith in mo cheann,
Is gur lena mhaitheas ba mhian liom trácht air,
Ach faraor gear go bhfuil m’intleacht fann.
‘Sé dúirt fear as Acaill liom, “Ná bíodh ort buaireamh,
Ná bí ag gol is ag éagaoin i ndiaidh Chúil na Béinn,
Bhéarfainn bean duit is dhá chéad bó léi,
Is acra móinéir in aghaidh gach cinn.
Bád is eangacha is beam in éineacht,
Is bhéarfam éadáil isteach ón tuinn,
Is sílim féin gur fearr an méid sin,
Ná a bheith ag gol is ag éagaoin i ndiaidh Chúil na Béinn.”
Dá dtabharfá bean is dhá chéad bó léi,
Acra móinéir in aghaidh gach cinn,
A bhuil de bháid is d’eangacha ar feadh Chríoch Fodhla,
Saibhreas Sheoirse agus fáighim é cruinn.
B’fhearr liom acra den bhogach bháite,
Atá idir an Máimín is Inse an Droighin,
Cead rince le cailíní lá saoire ‘s Domhnaigh,
Ag ceantar na mbóithre úd, “Cúl na Béinn”.
Dá mbeadh a fhios ag na crualfhir,
Go bhuil mise i m’aonrachán is mo luí tinn,
Gan spas ar bith chuirfí faoi mo dhéin-sa eachra gléigeala is cóiste cinn.
Siamsa ‘s pléisiúr is togha gach ceoil,
Bheadh dhá chéad fear again ar meisce in éineacht,
I dteach Tom Daly le fíon ‘s le beoir.
Tá litir scríofa agam anois faoi sheoladh,
A chuireas mé amárach go Cúl na Béinn,
Go bhuil mé ‘mo luí le tuilleadh is ráithe,
Ach mar bhfaighe mé fóirithint ó Rí na nGrásta,
Is bheith in mo shláinte arís mar is coir,
Gléastar tuama ‘s cónra clár dhom,
Go síntear amárach mé ag bun Shliabh Mór.
Tá na coillte dlúth ann ar thaobh Gleann Néifinn,
Is an duilliúrchraobh ghlas ag sileadh síos,
Tá an chuach ‘s an traonach ar bharr na gcraobh ann,
Ag seinm go headroom gach lá ‘s oíche.
Tá na daoine uaisle ar bharr an tsléibhe ann,
Ag déanamh eirligh ar chearca fraoigh,
Tá an bradán broinngheal ag tíocht ón tsáile ann,
Ag fearaibh Éireann le fail gan pighin.
Tá an loch is sáimhe ann dá bhfuil in Éirinn,
Tá na báid ag éirí air ó thuinn go tuinn,
‘S don té a chleacht iad is atá anois dhá n-éamuis,
Nach beag an dochar dó a chroí a bheith tinn?
Ach más é seo an cúrsa a gheall Dia dhomsa,
Mé bheith faoi chumhaidh nó go liathfaidh mo cheann,
Mo chúig chéad slán leat, a Bhoth a’ Dúin.
Is do na coillte dlútha údagh Chúl na Béinn.
Ní chainfead Acaill cé gur maith liom ‘fháfáil,
Is maith an áit é ag stráinséaraí,
Tá bia is leabaidh ann ‘s mile fáilte,
Is comhrá geanúil ann ag fear is ag mnaoi.
Ach mar iasc na farraige thigeas lena nádúr,
In éis a dtéarma amach siar faoin tuinn,
‘Sé ‘fhearacht agam-sa é dhá bhfaighinn an pálás,
Go mb’fhearr liom árus beag i gCúl na Béinn.
An té shiúil Sasana is páirt d’Éirinn,
Shiúil sé an Ghréig is an Ghearmáin,
Chuaigh go hAlbain gur caith sé téarma ann,
As sin don Fhrainc is ar ais don Spáinn.
D’aithriseoinn scéal duit, dar liom ní bread sin,
Shiúil mé Éirinn uilig gan roinn,
‘S ar a bhfaca mé de shiams’ ‘s de phléisiúr,
Is ag Malaí Fhéilim nó thoir ag an Toim


Nóra Dheas na gCraobh-Fholt Ní Bháidhidh.
Is amhrán traidisiúnta é Nóra Dheas na gCraobh-Fholt Ní Bháidhidh a bhaineann le hOileán Acla. Ba é Pádraic Daeid, An Táilliúir Gorm, a chum an t-amhrán. File cáiliúil a bhí ann.
Scéal.
Tráth dá raibh ocras ar an bhfile agus é ar a bhealach chun aonaigh, thug Nóra béile dó. Mar sin, chum sé dán molta in ómós di.
An t-amhrán.
‘S mé triall a’ dhul ‘un aonaigh,
‘S casadh liom an réalta gan smál.
A mba banríon óg ón Ghréig í,
Arbh í Juno, Pallas nó Venus í nó aingeal.
Tá a grua ar dhath na gcaortha,
‘S a leaca bhí dá réir sin,
Mar ‘tá an eala ‘s í ag éirí den tsnámh,
‘Sé a dúirt sí liom go céillí,
“Ní neach ar bith den méid sin,
Ach Nóra dheas na grcaobh-fholt Ní Bháidhidh.
‘S a chúilín mar an ómar go sáil,
Cé gur miles blas do phóigín,
Ná mil na mbeach a reofadh,
‘S go dtabharfá na sluaite ón mbás.
An té ‘chífeadh sul a’ bóthar thú,
‘S tú ‘bheith in do chóiriú,
‘Sé is samhail duit réalt eolais gan smál,
Is tú mian gach buachaill óig,
Is tú grá gach fear a phósfadh thú,
Is tú Nóra dheas na gcraobh-fholt Ní Bháidhidh.
Dá mbeinnse in mo Iulas Caesar,
‘Sé is samhail duit ga gréine,
Nó réalt na maidne ag éirí gach lá.
‘S fáighim é uilig le chéile,
‘S go scaipfeadh sí le féile a dá láimh,
‘S a Dhia nárbh ait na béasa,
‘Bhí ag ainnir an chúil chraobhagh,
Nóra dheas na gcraobh-fholt Ní Bháidhidh.
Níl teanga dá raibh ag saoithe,
Nach raibh déanamh iontu ag Caesar,
Is cumhra deas a léifeadh sí an clár,
Mar bhí Fraincis, Spáinnis ‘s Gréigis,
‘S teangaidh bhlasta Béarla gan tláith,
Fidil ‘s fliút ar aon staid amháin,
Gan gruaim a chur ina héadan,
Nóra dheas na gcraobh-fholt Ní Bháidhidh.


Beith.
Is crann í an Bheith "(Sean-Ghaeilge: bethe, i mBreatnais: bedw, i mBriotáinis: bezuenn, i gCeiltis: betvâ, i Laidin: betula, i bhFraincis: boule)" sa teaghlach Betulacaeae sa ghéineas Betula. Ní fhásann siad ró-mhór, ach bíonn siad níos mó ná sceacha. Tá siad gaolta leis an teaghlach Fagaceae, in a bhfuil na daracha agus na fáibhilí ar fáil.
Cuirtear an t-ainm “Beith” ar an dara litir den sean-aibítir Ghaeilge.


Cathair Luail.
Cathair sa Bhreatain is ea Cathair Luail (). Tá an chathair suite i gCumbria, Iarthuaisceart Shasana.


Northampton.
Baile sa Bhreatain is ea Northampton. Tá an baile suite i Northamptonshire, Sasana, sa Lár-Réigiún Thoir.


Lincoln.
Cathair i Lincolnshire sa Bhreatain is ea Lincoln. Tá an chathair suite i Sasana, sa Lár-Réigiún Thoir.


Coll.
Is géineas é an coll (Corylus) de chrainn duillsilteacha agus de thoir mhóra dúchasacha an leathsféir thuaidh, ina bhfuil aeráid mheasartha ann. Cuirtear an géineas, de ghnáth, sa bhFhine Betulaceae, cé go roinneann roinnt luibheolaithe na coill "(le na cruinn shleamhain agus géinis ghaolmhara eile)" i bhFine ar leith eile, na Corylaceae.
Luaitear an Coll, i bhfoclóirí na Gaeilge, mar an triú litir den aibítir.


Dair.
Is crann nó tor í an dair sa ghéineas Quercus (Laidin crann darach), ar ina leith tá timpeall 400 speiceas ann. Tá an géineas dúchasach sa leathsféar thuaidh, agus folaíonn sé crainn dhuillsilteacha agus shíorghlasa a shíneann ón leithead fuar go dtí an Áise thrópaiceach
agus Críocha Mheiriceá.
Cuirtear an t-ainm “Dair” ar an gceathrú litir den sean-aibítir Ghaeilge.


Eadhadh.
Tugtar an tEadhadh nó an tEabhadh ("nó níos minicí fós, sa lá atá inniu ann, an Crann Creathach") ar chrainn den bhFine Salicaceae, agus bíonn an chuid is mó díobh ar fáil san 'rannóg' (nó 'bun-fhoghéanas') Populus.
Luaitear an focal 'Eadhadh', i bhfoclóirí na Gaeilge, mar an chúigiú litir den aibítir.


An Colasaem.
Amfaitéatar Rómhánach ársa is ea an Colasaem. Tá sé lonnaithe sa Róimh san Iodáil.
Gailearaí.
*
*


Nollaig de Brún.
Dochtúir agus polaiteoir Éireannach ab ea Nollaig Críostóir de Brún "(Béarla: Noel Christopher Browne)" 20 Nollaig 1915 - 21 Bealtaine 1997. Ba cheann den chúigear Teachtaí Dála é a bhí ceapaithe mar Aire ar a gcéad lá sa Dáil. Rinne a Scéim Mháthar agus Linbh a lán dochair don rialtas idir-pháirtí 1948-1951.
Ba ionadaí conspóideach é i gcónaí. Ba Theachta Dála é do chúig pháirtí polaitiúil - Clann na Poblachta (caite amach), Fianna Fáil (caite amach), Daonlathaithe Forchéimnitheacha Náisiúnta (comh-bhunaitheoir), Páirtí an Lucht Oibre (caite amach) agus Páirtí Sóisialach an Lucht Oibre (comh-bhunaitheoir).
Tús a Shaoil.
Rugadh Nollaig de Brún i bPort Láirge agus d'éirigh sé aníos i nDoire, in Áth Luain agus i mBaile an Róba. Ba chigire don NSPCC a athair agus, ceaptar mar thoradh dá chuid oibre, bhí an teaghlach buailte ag an ngalar eitinn. Fuair a thuismitheoirí bás sna 1920í agus fuair cuid eile den chlann bás freisin.
Ligeadh isteach saor in aisce dó go "St. Anthonys", scoil in Eastbourne, Sasana. Bhuaigh sé scoláireacht do Beaumont College, scoil de chuid na nÍosánach gar do Old Windsor, Berkshire. Bhí cara aige sa scoil sin darbh ainm Neville Chance, buachaill ó Bhaile Átha Cliath. D'íoc athair Neville Chance, an máinlia Arthur Chance, as costas oiliúna de Brúin i gColáiste na Trionóide ina dhiaidh sin, áit ina bhain sé céim dochtúireachta amach.
Bhí de Brún buailte ag an eitinn arís sa bhliain 1940 agus é fós ina mhacléinn. D'íoc an teaghlach Chance as cúrsa leighis a cuireadh air i sanatóir i Midhurst, Sussex. D'éirigh sé sna scrúdaithe dochtúireachta sa bhliain 1942, tar éis dó filleadh ar a sheanléim.
Thosaigh de Brún ag obair mar imtheorannach leighis in Ospidéal "Dr Steevens" i mBaile Átha Cliath. D'oibrigh sé i roinnt mhaith sanatóirí in Éirinn agus i Sasana ina dhiaidh sin agus chonaic sé léirscrios na heitinne. Thuig sé nach féidir leis dul i ngleic leis an ngalar gan páirt a ghlacadh i gcúrsaí polaitíochta.
Clann na Poblachta.
Chuaigh de Brún isteach i bpáirtí nua poblachtánach, Clann na Poblachta. Toghadh é don Dáil in olltoghchán 1948. Chuir ceannaire an pháirtí, Seán Mac Giolla Bhríde, ionadh ar dhaoine nuair a roghnaigh sé de Brún mar cheann den dá airí a bhí ag an bpáirtí sa chomhrialtas idir pháirtí a tháinig isteach. Ceapadh é mar Aire Sláinte.
Sa bhliain 1949, ba é de Brún an t-aon aire rialtais a bhí i láthair ag sochraid Phrotastúnach (Eaglais na hÉireann) Dhubhghlas de hÍde.
Aire Sláinte agus An Scéim Mháthar agus Linbh.
Lucht taistil in Éirinn, 1946, Máthair agus Leanbh
D'éirigh de Brún ina aire ag am céanna a bhí drugaí nua ar fáil (vacsaín BCG agus an phenicillin, mar shampla). Bhí na drugaí nua ábalta galair éagsúla a leigheas, rud a bhí do-dhéanta roimhe sin. Chuir de Brún scéim scagthastála don eitinn ar bun a bhí saor in aisce don phobail. Dhíol sé acmhainní na roinne chun íoc as a fheachtas, a d'ísligh go mór ráta na heitinne in Éirinn.
Rinne sé iarracht an Scéim Mháthar agus Linbh a chur i bhfeidhm. Chuirfeadh an scéim cúram sláinte saor in aisce ar fáil, coincheap radacach ag an am. Chuir an Eaglais agus na dochtúirí in aghaidh na scéime. Níor thacaigh na hairí rialtais eile le de Brún.
D'éirigh de Brún as mar Aire Sláinte ar an 11 Aibreán 1951.
Cé gur theip ar de Brún leis an Scéim Mháthar agus Linbh, chuir an chéad rialtas eile (rialtas Fhianna Fáil) roinnt de na polasaithe céanna i bhfeidhm.
Níos déanaí sa pholaitíocht.
Cé gur toghadh de Brún go rialta ina dhiaidh sin, bhí sé i gcónaí ar imeall na polaitíochta. Díbríodh de Brún ó Chlann na Poblachta i 1951 ach toghadh é mar Theachta Dála neamhspleách ag an chéad olltoghchán eile (30 Bealtaine 1951).
Chuaigh de Brún isteach i bhFianna Fáil sa bhliain 1953 ach chaill sé a shuíochán Dála in olltoghchán 1954. Caitheadh amach ó Fhianna Fáil é níos déanaí.
Toghadh é mar iarrthóir neamhspleách in olltoghchán 1957. Bhunaigh sé na Daonlathaithe Forchéimnitheacha Náisiúnta le Jack McQuillan sa bhliain 1958. Toghadh arís é in olltoghchán 1961.
Chuaigh de Brún agus McQuillan isteach i bPáirtí an Lucht Oibre sa bhliain 1963. Dhíscoir siad na Daonlathaithe Forchéimnitheacha Náisiúnta. Chaill de Brún a shuíochán in olltoghchán 1965 ach toghadh é arís in olltoghchán 1969.
Ní bhfuair sé ainmniúchán ón bpáirtí d'olltoghchán 1973 ach toghadh é do Sheanad Éireann. Caitheadh amach ó Phairtí an Lucht Oibre é go luath ina dhiaidh sin.
Bhain sé suíochán Dála amach arís in olltoghchán 1977 mar iarrthóir neamhspleách. Bhunaigh sé páirtí nua, Páirtí Soisialach an Lucht Oibre, ach ba é de Brún an t-aon TD a bhí ag an bpáirtí.
D'éirigh sé as an pholaitíocht ag olltoghchán Mhí Feabhra 1982.
Uachtaránacht 1990.
Rinneadh roinnt ball ar eite chlé Pháirtí an Lucht Oibre iarracht ainmniúchán a fháil do de Brún do thoghchán uachtaránach 1990. Cé nach raibh sláinte de Brúin ró-mhaith, bhí sé sásta a ainm a chur san áireamh. Ní raibh ceannaireacht Pháirtí an Lucht Oibre sásta áfach - bhí sé beartaithe acu cheana féin go mbeadh Máire Mhic Róibín iarrthóir an pháirtí. Cheap siad nach raibh meas ag de Brún don pháirtí agus go mbeadh sé uafásach mar iarrthóir. Nuair a d'inis Risteard Mac An Earraigh do de Brún nach mbeadh sé roghnaithe mar iarrthóir an pháirtí chuir de Brún an fón síos. Thacaigh de Brún le iarrthóir Fhine Gael, Austin Currie. Bhí sé i gcónaí ag gearán faoi Mhic Róibín go dtí deireadh a shaol seacht mbliana ina dhiaidh sin.
Pearsantacht de Brúin.
Is beag duine in Éirinn na 20ú aoise a bhí chomh conspóideach le de Brún. Ba liobrálaí dinimiciúil é a sheas an fód in éadan an Chaitliceachais choimeádaigh de réir a lucht leanúna. Ba dhuine neamhfhorasta conróideach é agus bhí sé féín freagrach don chuid is mó de na deacrachtaí a bhí aige de réir a chuid naimhde.
Foilsíodh a fhéinbheathaisnéis "Against the Tide" sa bhliain 1986, rud a tharraing níos mó conspóide air. Cheistigh roinnt staraithe, Dr Ruth Barrington ina measc, iontaofacht an leabhair.
Tar éis dó éirí as, bhog de Brún go dtí Baile na hAbhann, Contae na Gaillimhe lena bhean Phyllis. Fuair sé bás ann ar 21 Bealtaine 1997 agus é 81 bhliain d'aois.
Naisc Sheachtracha.
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de
Brun, Nollaig de


Cathair Alastair.
Is í Cathair Alastair an dara cathair is mó san Éigipt. Tá 4.1 milliún duine ina gcónaí sa chathair. Bhunaigh Alastar Mór í timpeall na bliana 331 R.C.


Muir Aidriad.
Is muir í an Mhuir Aidriad atá suite sa Mheánmhuir, taobh thoir den Iodáil agus taobh thiar de na Balcáin.


Deighiltraon Mór.
Tugtar An Deighiltraon Mór ar na sliabhraonta is mó san Astráil.
Deighiltraon Mór


Síota.
Ainmhí feoiliteach is ea an síota. Ball d'fhine na gcat (Felidae) atá ann. Tá síotaí le fáil san Afraic agus in iardheisceart na hÁise. Bíonn na síotaí, de ghnáth, 1.15 - 1.35 méadar ar fad, agus 40 - 65 cileagram ar mheáchan. Tá an baineannach beagán níos lú ná an fireannach.


Tíogar.
Is ainmhí feoiliteach é an tíogar. Mamach atá ann, an cat is mó dá bhfuil ann.
Tá an chuma ar an scéal nach bhfuil ach 5000-7000 tíogar fágtha ar domhan. Meastar go bhfuil níos lú na 2500 tíogar fásta sa nadúr. Timpeall na bliana 1900 bhí 100,000 tíogar ann. Bhí naoi bhfospeiceas ann tráth, ach d’éirigh tíogar Bali, an tíogar Iávach agus an tíogar Caispeach díobhaí. Níl ach sé fhospeiceas ann anois, agus iad uile i mbaol.
Tá a ghnáthóg á chailliúint ag an tíogar agus maraítear tíogair beagnach gach lá mar úsáidtear a bhfionnadh agus a gcoirp sa leigheas traidisúnta.


Fearn.
Ainm coitianta é an Fhearnóg (nó "an Fearn"), atá sa ghéineas plandaí bláthanna (Alnus), agus a bhaineann leis an bhFine (Betulaceae). Cuimsíonn an ghéineas thart ar 30 speiceas de chrainn agus toir moinéiciach. Ní bhaineann mórán díobh méid mór amach. Fásann siad sa Chrios Measartha ó Thuaidh agus i gCríocha Mheiriceá chomh maith, sna hAindéis ó dheas go dtí an Airgintín.
Cuirtear an t-ainm “fearn” ar an séú litir den sean-aibítir Ghaeilge.


Seangán.
Is feithid é an seangán. Ball d'fhine na Formicidae atá ann. Tháinig an seangán ar an bhfód idir 110 agus 130 milliún bhliain ó shin. Tá seangáin ina gcónaí i ngach cuid den domhan ach amháin Antartaice agus oileáin áirithe.


Eidhneán.
Is géineas é an tEidhneán ("Hedera") den bhFine Araliaceae. Tá 15 speiceas ann san bhfine seo, ina measc, plandaí adhmadacha duillsilteacha dreapadóireachta nó talamh-téaltaithe. Tá na plandaí seo dúchasach sna hOileáin Atlantaigh, in iarthar, i lár agus i ndeisceart na hEorpa, in iarthuaisceart na hAfraice agus thar lár-dheisceartach na hÁíse anoir ón tSeapáin.
Cuirtear an t-ainm “Gort” ar an seachtú litir den sean-aibítir Ghaeilge. Tugtar eidhneán nó eidheann ar an ngort sa nua-Ghaeilge.


Gort.
Cuirtear an t-ainm Gort ar an seachtú litir den sean-aibítir Ghaeilge. Tugtar eidhneán nó eidheann ar an ngort sa nua-Ghaeilge. Is é [g] a luach foghraíochta.


Damhán alla.
Is araicnid í an damhán alla. Is ball d'ord na n-Araneae í. Tá na damháin alla flúirseach go maith i ngach ilchríoch ach amháin Antartaice. Tá tuairim is 40,000 speiceas ann. Is creachadóirí iad go leor, ach amháin speiceas a fuarthas i Meicsiceo sa bhliain 2008. Tá ocht gcos agus ocht súil acu.


Dobhareach.
Ainmhí mór is ea an dobhareach. Mamach atá ann agus is ball d'fhine na Hippopotamidae é. Tá dobhareacha le fáil san Afraic fho-Shahárach.


Fine (bitheolaíocht).
"Sampla": Baineann Gallchnónna agus Hicearaithe le Fine an ghallchnó.
Socraíonn an tacsanomaí an cheist; "Cad é atá bainte nó nach bhfuil le gach fine nó Familia?" Ar an gcaoi chéanna le haghaidh na ceiste: "An fhine ar leith a bheith aitheanta?" Is minic nach mbíonn aon chomhaontú cruinn ar fáil, na tacsanomaithe éagsúla ag teacht ar seasamh difriúil. Níl aon rialacha crua gur gá an tacsanomaí a leanúint le cur síos ar, nó le haitheantas a thabhairt ar, fhine. Glactar le roinnt tacsa go huilíoch beagnach, cé go nglactar le cinn eile ach go hannamh.


Nuacht TG4.
Clár nuachta Gaeilge is ea Nuacht TG4, a chraoltar go beo gach lá ar an stáisiún TG4. Cuirtear an bhéim ar nuacht agus tuairiscí a bhaineann leis an nGaeltacht agus an Ghaeilge araon, chomh maith le cuntais ar nuacht náisiúnta agus idirnáisiúnta. Cuireadh tús leis ar an 31 Deireadh Fómhair 1996, faoin ainm Nuacht TnaG agus le Gráinne Seoige mar láithreoir. Ón 13 Iúil 2009 ar aghaidh, bíonn gach eagrán ag teacht go beo ó stiúideonna TG4 i mBaile na hAbhann, Contae na Gaillimhe.
Taispeántar cláir a mhaireann tríocha nóiméad ag 19:00 idir Luain agus Aoine, agus cláir níos giorra ag 18:45 ag an deireadh seachtaine.
Is cuid de "Nuacht agus Cúrsaí Reatha RTÉ" é Nuacht TG4, an chraobh den craoltóir náisiúnta atá freagrach as cúrsaí nuachta. Tá lucht féachana de 35-40,000 ag an gclár.
Láithreoirí.
Is í Eimear Ní Chonaola a chuireann an clár i láthair don chuid is mó, le Maolra Mac Donnchadha ina háit ar laethanta áirithe eile. Feictear daoine de na tuairisceoirí ann anois agus arís, mar shampla Ailbhe Ó Monacháin agus Eibhlín Ní Choistealbha. Is é Rónán Ó Domhnaill an comhfhreagraí polaitiúil, agus bíonn Ruairí Mac Con Iomaire ann leis an tuairisc spóirt.
Tuairisceoirí.
I measc na dtuairisceoirí atá ag obair ar Nuacht TG4 ná Seán Mac a tSíthigh, Irene Ní Nualáin, Rónán Mac Con Iomaire, Áine Lally, Máire T. Ní Mhadaoin, Catherine Ní Ghuairim, Tomás Ó Mainnín, Caoimhe Ní Laighin agus Áine Ní Bhreisleáin.


Sioráf.
Is ainmhí mór é an sioráf. Mamach atá ann.


Rosualt.
Is ainmhí mór é an rosualt. Mamach atá ann. Tá dhá fhiacail fhada aige, darbh ainm starrfhiacla, a thagann síos óna bhéal. Bhain an-chuid cultúr úsáid as eabhar a bhfiacla i seodra tráth.


Gráinneog.
Ainmhí beag is ea an ghráinneog. Is mamach feithideach í. Tá sí spíonach. Tá 17 speiceas ann san Eoraip, san Áise, san Afraic agus sa Nua-Shéalainn.


Seilmide.
Is moileasc é an Seilmide, gnáthainm ar an-chuid saghas moileasc gastrapódach, ach uaireanta úsáidtear an téarma do bhaill an ranga Pulmonata go príomha. Den chuid is mó, is foirmeacha domhanda nó uisce úir iad, seilidí lochán is seilidí gairdín ina measc. De ghnáth bíonn blaosc bhísithe sheachtrach air, gan clúidín ar an oscailt. An cuas sa chochall oiriúnaithe mar scamhóg fheadánach le haghaidh análaithe. Ball d'ord na gastropoda atá ann


Camall.
Ainmhí mór is ea an camall. Mamach atá ann agus is ball d'fhine na Camelidae é.


Sionnach.
Ainmhí feoiliteach is ea an sionnach nó an madra rua ("madadh rua/mada rua" uaireanta). Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na gcúnna (Canidae) é.
Sanasaíocht.
Níl aon sanasaíocht shásúil ar an bhfocal "sionnach".
Cur síos.
Bíonn áthanna éagsúla ar na madraí rua, idir buí éadrom agus donn trom rua, agus dath bán nó éadrom ar a mbolg agus ar uile. Bíonn eireaball sionnaigh fada, tiubh, agus mothallach, agus bior bán air de ghnáth. Bíonn na cluasa sách fada agus biorach.


Coinín.
Ainmhí beag is ea an coinín. Mamach atá ann, is ball d’ord "Lagomorpha". Tá níos mó ná caoga speicis éagsúla na coiníní agus giorriacha. Tá coiníní, piocaí agus giorriacha san t-ord Lagomorpha. Tá coiníní ina gcónaí ar fud an domhan. Tá siad ina gcónaí i dteaghlaigh agus itheann siad glasraí agus féara. Sa dúiche fhiáin, tá coinín ina gcónaí i rapacha a bhaineann siad i gcomhair iad féin. Tá an ainm coinicéar ar scata coiníní ina gcónaí le chéile. Tá coiníní aithnidiúil le haghaidh ag bocléim agus ag ithe cairéid.
Thug "coinín fireann" ar na fireannaigh, agus "coinín baineann" ar na baineannaigh. Tá tréimhse iompair ag coiníní le haghaidh timpeall 31 laethanta. Is féidir 12-13 piscíní a bheith ag an mbainneann, is annamh ál chomh mór le 18 agus chomh beag le ceann amháin. Tá coiníní mar pheataí ag daoine éigin. Tá coiníní tógtha freisin i gcomhar a bhfeoil. Tá coiníní aicmiú bitheolaíochta éagsúil ná giorriacha.
Mar tá coiníní ainmhithe creiche, tá siad cúramach i mbláir. Má bhraitheann siad contúirt, tá siad ina staic agus faire. Tá réimse an-leathan ag radharc choinín, scanadh lastuas ina theannta sin. Tá a naimhde sionnaigh agus madraí; béir, racúin, minceanna, easóga agus nathracha. Tógann éin chreiche coiníní uaireanta. Bíonn daoine ag scaoileadh coiníní freisin. Tá a modh éalú a rith chuig a bpoill, ina bhfuil tá siad slán sábháilte go hiondúil.
Tá struchtúr sóisialta casta acu agus, mar mhadraí, tá ordlathas acu. Tá coiníní sona nuair a sheasann a gcluasa. Nuair a shileann a gcluas síos, níl siad ar a suaimhneas.


Giorria.
Ainmhí beag is ea an giorria. Mamach atá ann agus is ball d'fhine na Leporidae é.
An Giorria Gallda ("Lepus europaeus").
Is mó é seo ná coinín. Bíonn a chosa deiridh fada láidir agus bíonn barr dubh ar na cluasa fada. Donnbhuí a bhíonn a chuid fionnaidh agus fanann an dath sin air ó cheann ceann na bliana. Dubh a bhíonn an t-eireaball thuas agus geal thíos.
Cé gur ar fud na hEorpa atá sé le fáil, tá sé ar iarraidh sna háiteanna seo: Éire, an leithinis Ibéarach agus formhór Chríoch Lochlann.
Giorria Sléibhe ("Lepus timidus").
Donnghlas a bhíonn a fhionnadh sa samhradh agus geal a bhíonn a bholg. Sa gheimhreadh is amhlaidh a bhíonn an fionnadh geal (sna tíortha le sneachta) nó glas, cé go bhfanann an dath dubh ar bharr na gcluas. In Éirinn, donn a bhíonn a fhionnadh ó cheann ceann na bliana.
I gcoillearnach dhuillsilteach oscailte agus ar mhóinteáin arda a chónaionn sé. Tá sé le fáil in Éirinn, in Albain agus ó Chríoch Lochlann soir. Ní fhaightear níos faide ó dheas é ach amháin sna hAlpa.
Giorria na Rinne ("Lepus capensis").
Is lú giorria na rinne ("Lepus capensis") agus donnrua a bhíonn fionnadh an bhrollaigh is na dtaobhanna. Is lú an giorria sléibhe agus geal a bhíonn a eireaball uile. Is lú an coinín agus is giorra a chosa; ní dubh a bhíonn barr a chluasa ach a oiread.
Tá giorria na rinne le fáil ina lán áiteanna san Afraic agus sa Mheánoirthear.


CLG Ghaoth Dobhair.
Is i bparóiste Ghaoth Dobhair i dTír Chonaill atá Cumann Lúthchleas Gael Ghaoth Dobhair lonnaithe. Imrítear na cluichí baile i Machaire Gathlán. Imríodh iománaíocht agus camógaíocht i nGaoth Dobhair san am a chuaigh thart ach is í an pheil an príomhspórt.
Clubtheach CLG Ghaoth Dobhair suite i Machaire Gathlán.
Stair.
Bunaíodh an cumann i mí Dheireadh Fómhair na bliana 1931 i dtí Mhairéad Frank i nDoirí Beaga, ach bhí peil a imirt sa pharóiste ó bhí tús an chéid ann (1918 ar a laghad). Ní raibh cumann oifigiúil ann, ach bhí dhá fhoireann sa pharóiste, ceann amháin le himreoirí ón taobh thoir de shéipéal Dhoirí Beaga agus ceann amháin le himreoirí ón taobh thiar.
Ghlac an cumann nua páirt in achan chomórtas condae ón bhliain 1931 ar aghaidh, sinsir agus faoi aois, agus tá achan chomórtas acu sin bainte ag a fhoirne.
Bhí an cumann lárnach i mbunú Chomórtas Peil na Gaeltachta sa bhliain 1969.
Féach freisin.
CLG Chontae Dhún na nGall


Championnat de Bretagne de football gaélique.
Bíonn an Championnat de Bretagne de football gaélique, craobh peile na Briotáine, ar siúl gach bliain.
Corn.
Bronntar Corn Marcel Thesson ar na curaidh.


Cú Faoil.
Ainmhí clóis is ea an cú faoil. Saghas madra atá ann. Tá stair fhada ag baint leis an gcú faoil in Éirinn. Mar shampla, de réir na seanscéalta, mharaigh Sétanta cú faoil Chulainn agus bhí air bheith mar gharda ag Culann ar feadh tamaill: mar sin, tugtar "Cú Chulainn" air. Tá siad an-ard: de ghnáth idir 50 ceintiméadar agus méadar amháin ar airde.


Dáithí Lacha.
Clár beochana Gaeilge ab ea Dáithí Lacha, a bhí le feiceáil in Éirinn sna seascaidí. Craoladh an chéad eagrán ar an 31 Nollaig 1962 agus críochnaíodh i mí Iúil 1969 é. Cartún chúig nóiméad a bhí ann, a bhí ar siúl trí uair in aghaidh na seachtaine ar dtús, agus ansin ar bhonn seachtainiúil ní ba dhéanaí.
Ba é Dáithí Lacha príomhcharachtar an chláir, in éineacht le Maidhc Madra agus Puisín. Bé rinne an líníocht agus na cláracha.


Srónbheannach.
Ainmhí mór is ea an srónbheannach. Mamach atá ann agus is ball d'fhine na Rhinocerotidae é. Tá cúig speiceas ann. Tá srónbheannaigh le fáil san Afraic agus i ndeisceart na hÁise.


Míoltóg.
Cuil bheag fhíneálta a bhailíonn i saithí ollmhóra le crónú an lae gar d'uisce marbh is ea an mhíoltóg. Na cuileanna fásta cosúil le corrmhíola, ach ní bheireann siad greim mar nach bhfuil codanna an bhéil forbartha go maith. De ghnáth is uisciúil na larbhaí. Itheann siad algaí, dríodar, agus uaireanta creach.


Bóín Dé.
Is feithid í Bóín Dé (bó shamhraidh, bóín Mhac Dé, bóín shamhraidh, cearc Mhuire, ciaróg na mbeannacht, bó Dé, "Coccinellidae"). De ghnáth bíonn na feithidí seo 1-10 milliméadar ar fhad. Tá siad fliúirseach go maith ar fud an domhain.


Asal.
Mamach crúbach is ea an t-asal. Is ainmhithe móra ceathairchosacha iad na hasail. De ghnáth bíonn siad tuairim is 0.9 - 1.4 méadar ar airde, cé go bhfuil go leor éagsúlachta ann. Tá asail le fáil ar fud an domhain. Meastar go bhfuil tuairim is 44 milliún ann (11 milliún sa tSín).


Goraille.
Gnéis dimorphism an cloigeann
Is ainmhí mór é an goraille. Mamach atá ann. Is é an goraille an príomhach is mó ar domhan sa lá atá inniu ann. Tá na goraillí le fáíl san Afraic, sna dufairí i lár na hilchríche. Tá idir an dá speiceas faoi bhagairt. De ghnáth bíonn na fireannaigh 165–175 ceintiméadar ar airde agus bíonn na baineannaigh tuairim is 1.4 méadar ar airde.


Iora rua.
Is ainmhí beag é an t-iora rua ("Sciurus vulgaris"). Mamach atá ann. Is creimire feoiliteach é. Tá na hioraí rua flúirseach go maith ar fud na Eoráise. Tá laghdú mór tar éis teacht ar líon na n-ioraí rua sa Bhreatain agus in Éirinn le blianta beaga anuas, ó tháinig ioraí glasa ("Sciurus carolinensis") isteach ó Mheiriceá Thuaidh.
Caomhnú.
Is ainmhithe dúchasacha Éireannacha iad na hioraí rua. Fuair siad go léir bás tar éis na oighearaoise deireanaí, ach tugadh isteach arís iad..
Iarrachtaí Caomhnú.
Tá an t-iora rua cosanta faoin Acht um Fhiadhúlra, 1976 in Éirinn agus Ard an Fhiadhúlra, 1985 sa Ríocht Aontaithe


Fia.
Mamach crúbach is ea an fia. Is athchogantaigh mhóra cheathairchosacha iad na fianna. Tá fianna ina gcónaí san Eoraip, san Áise, san Afraic, i Meiriceá Thuaidh agus i Meiriceá Theas.


Broc.
Ainmhí feoiliteach is ea an broc. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Mustelidae é. Tá ocht speiceas ann san Eoráíse, san Afraic agus i Meiriceá Thuaidh.


Torc allta.
Ainmhí is ea an torc allta. Saghas muice atá ann. Is uiliteoirí iad na muca.
Sanasaíocht.
Tháinig "torc" ón bhfocal Ind-Eorpaise *tworkos (gearrthóir), ón bhfréamh *twerk- (gearr). In ainneoin na gcosúlachtaí idir "torc" agus an focal Laidine "porcus" a thug "pork" do lucht labhartha an Bhéarla, níl siad gaolmhar: tháinig "porcus" ón bhfréamh Ind-Eorpaise *porko- (muc óg). Bhíodh focal sa Ghaeilge fadó, áfach, "orc" (= banbh, muc óg), a tháinig ón bhfoinse seo.


Broc Eorpach.
Ainmhí le patrún sainiúil dubh agus bán ar a aghaidh is ea an broc Eorpach nó broc Eoráiseach. "Meles meles" a thugtar air mar ainm eolaíoch i Laidin. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Mustelidae é. De ghnáth bíonn na broic tuairim is 70 ceintiméadar ar fhad (eireaball 20 ceintiméadar). Tá siad feoiliteach.


Caochán.
Is mamach beag é an caochán ("Talpidae") atá dúchasach do thailte ísle san Eoraip, an Áise is Meiriceá Thuaidh. Níl caocháin ar bith le fáil in Éírinn, áfach, toisc nár éirigh leo an t-oileán sin a shroichint i ndiaidh na hoighearaoise sular éirigh leibhéal na mara. Feithiditeach. Dorcha, le súile bídeacha, an t-eireaball gearr. Úsáideann sé na géaga tosaigh méadaithe chun tochailt. De ghnáth itheann sé ina uachais. Gabhann an talpa srónréaltach bia san uisce. Itheann an talpa caoch, nó caochán, os cionn talún.


Réinfhia.
Mamach crúbach is ea an réinfhia. Is é "Rangifer tarandus" an t-ainm eolaíoch. "Fast" nó "bràc" a thugtar i nGaeilge na hAlban. Is athchogantaigh mhóra cheathairchosacha iad na réinfhianna. Tá siad flúirseach go maith san Artach, san Fho-Artach agus i réigiúin sléibhtiúla.


Faoileán.
Is éan mara é an faoileán nó faoileog. Is iomaí speiceas atá ann. De ghnáth bíonn na faoileáin 30-75 ceintiméadar ar fhad. Is baill d'fhine na Laridae iad.
Sanasaíocht.
Meastar gur tháinig "foílenn" ó fhréamh Comh-Cheiltise, *woilenno-. Tháinig an focal coitianta Fraincise "goëland" (= faoileán) ón bhfocal Briotáinise "gouelan", agus tá an chuma ar an scéal gur tháinig "gull" an Bhéarla ó cheann de na teangacha Briotanacha freisin. "Faolag" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Dreoilín.
Is éan beag é an dreoilín. "Rí na n-Éan" an leasainm a thugtar air. Cé gur éan beag bídeach é an dreoilín canann sé go binn glórach.
Tá 81 speiceas ann, sé ghéineas déág. Sa Domhan Nua atá cónaí ar an gcuid is mó de na speicis, ach tá "Troglodytes troglodytes" le fáil san Eoraip agus i gcuid den Áise chomh maith.
De ghnáth bíonn siad 9g – 50g ar meáchan.


Lucht an dreoilín.
Is éard atá i gceist le Lucht an dreoilín ná cleamairí a cheiliúireann Lá Fhéile Stiofán nó lá an dreoilín. Is traidisiún Éireannach é, agus tá sé le fáil sa Bhreatain freisin, go mór mhór sa Bhreatain Bheag. Dar le daoine áirithe, tá baint aige le miotaseolaíocht na gCeilteach.


Bó na nGarbhchríoch.
Ainmhí mór is ea bó na nGarbhchríoch. "Bò Ghàidhealach" ("bó Ghaelach) a thugtar uirthi i nGaeilge na hAlban. Faightear bainne ó bha.


Arcán talún.
Ainmhí feoiliteach Afracach is ea an t-arcán talún. Mamach atá ann. Is é an t-arcán talún an t-aon bhall amháin den fhine úd "Orycteropodidae".


Conradh Utrecht.
An chéad eagran de Chonradh Utrecht sa bhliain 1713, curtha i gcló i Spáinnis, Laidin agus i mBéarla.
Bhunaigh Conradh Utrecht Síochán Utrecht, sé sin, an tsraith conarthaí síochána aonair, seachas doiciméad amháin, a síníodh sa chathair Ollannach Utrecht i mí Márta agus Aibreán na bliana 1713. Chabhraigh na conarthaí i measc stáit éagsúla na hEorpa, lena n-áirítear an Fhrainc, an Spáinn, an Bhreatain Mhór, an tSaváí, agus Poblacht na hÍsiltíre, deireadh a chur le Cogadh Chomharbais na Spáinne. Cuireadh na conarthaí i gcrích idir ionadaithe Louis XIV na Fraince agus Pilib V na Spáinne ar an taobh amháin, agus ionadaithe Bhanríon Áine na Breataine Móire, Diúc na Saváí, agus na Cúigí Aontaithe ar an taobh eile.
Chláraigh an Conradh an briseadh ar uaillmhianta Rí na Fraince Louis XIV, curtha in iúl sna cogaí a spreag sé roimhe sin, agus chaomhnaigh sé an 'córas Eorpach', a bhí bunaithe ar chothromaíocht na cumhachta. [1]
Na hathruithe a chuireadh i bhfeidhm i ndiaidh an chonartha.
Na hidirbheartaíochta.
D'aontaigh an Fhrainc agus an Bhreatain Mhór le téarmaí i nDeireadh Fómhair na bliana 1711, nuair a a síníodh réamhchéimeanna na síochána i Londain. Bunaíodh an chéad chomhaontú ar an bhfaomhadh intuigthe go mbeadh críochdheighilt sealúchas Spáinneach san Eoraip i gceist. Tar éis seo, d'oscail chomhdháil ag Utrecht, ar an 29ú Eanáir sa bhliain 1712, agus bhí John Robinson, Easpag Bhriostó, agus Thomas Wentworth, Tiarna Strafford ag ionadaíoch ar son na Breataine.
Go drogallach, ghlac na Cúigí Aontaithe le réamhchéimeanna na síochána
agus sheoladar ionadaithe ar aghaidh, ach dhiúltaigh tImpire go dtí go raibh sé cinnte nach raibh na réamhchéimeanna ceangailteach. Tugadh an dearbhú dó agus mar sin i mí Feabhra d'fhreastail ionadaithe an Impire ar na hidirbheartaíochta. Ós rud é nár aithníodh Philip V mar a rí go fóill, níor sheol an Spáinn a lánchumhachtaigh ar dtús báire, ach sheol an tSaváí ionadaí amháin, agus bhí ionadaithe na Phortaingéile i láthair freisin.
Ceann de na chéad ceisteanna a phléadh ná an cineál ráthaíochta a bheadh tugtha don Fhrainc agus don Spáinn go gcoinnítear a gcuid corónacha glan ó a chéile, agus ní raibh aon dul chun cinn sna hábhair seo go dtí tar éis an 10ú Iúil, 1712, nuair a shínigh Pilib litir thréigin. Nuair a d'aontaigh an Bhreatain Mhór agus an Fhrainc ar sos cogaidh, luathaigh luas na hidirbheartaíochta, agus síníodh na príomh-chonarthaí sa deireadh ar an 11ú Aibreán, 1713.
Príomh-fhorálacha.
Faoi fhorálacha na gconarthaí, aithníodh Pilib, Diúc Anjou agus garmhac Louis XIV, mar Rí na Spáinne (mar Pilib V), ag deimhniú dá bhrí sin an comharbas mar a shonraíodh é in uacht bháis dheiridh an Rí Séarlas II. Mar sin féin, bhí d'fhiacha ar Philib aon cheart chun ríchathaoir na Fraince a thréigean, do féin agus a sliocht, in ainneoin roinnt amhras maidir le dleathacht ghníomh den sórt sin. Sa bhealach céanna, thréigean prionsaí Francacha éagsúla ríchathaoir na Spáinne, lena n-áirítear, ach go háirithe an Diúc Berry (an garmhac is óige a bhí ag Louis XIV) agus an Diúc Orléans (nia an Rí Louis),
Roinneadh Impireacht na Spáinne san Eoraip freisin: fuair an tSaváí an tSicil agus codanna de Dhiúcacht Mhilano, agus fuair Séarlas VI (Impire Naofa Rómhánach agus Ard-diúc na hOstaire) an Ísiltír Spáinneach, Ríocht Napoli, an tSairdín, agus an chuid is mó de Dhiúcacht Mhilano. Aithníodh raibh an flaitheas ag an Phortaingéil ar na tailte idir na aibhneacha an Amasóin agus an Rio Oiapoque, sa Bhrasaíl. Sa bhliain 1715, aisghabháil an Phortaingéil Colonia del Sacramento in Uragua, a bhí glactha uaithi ag an Spáinn.


Ramón del Valle-Inclán.
Drámadóir agus úrscéalaí Spáinneach a bhí i Ramón María del Valle-Inclán (fíorainm: "Ramón José Simón Valle Peña"; rugadh i Vilanova de Arousa ar an 28 Deireadh Fómhair 1866 é, agus fuair sé bás i Santiago de Compostela ar an 5 Eanáir 1936). Bhí sé ar tús cadhnaíochta i ngluaiseacht na litríochta nua-aimseartha sa Spáinn, agus áirítear ar scríbhneoirí "Ghlúin na Bliana 98" é. Tá sé ar na scríbhneoirí is tábhachtaí i stair litríochta na Spáinne agus na dtíortha Spáinnise go léir. Bhí sé go tréan in aghaidh an réalachais sa litríocht, agus é ina radacach dhéanta ag cur catha ar an traidisiúnachas in amharclannaíocht na Spáinne.
I gcúrsaí polaitíochta, bhí sé ina ríogaí ar dtús, is é sin, bhí sé ag tacú le lucht an ríogachais, an dream a bhí ag iarraidh an rítheaghlach Búrbónach a chur i réim sa Spáinn in athuair ("Carlismo" an téarma Spáinneach). I rith na mblianta, áfach, chuaigh sé chun radacachais, agus d'iompaigh sé ina ainrialaí. Bhí an fhorbairt polaitíochta seo ag dul in éineacht le forbairt a chuid tuairimí i gcúrsaí ealaíne: i dtús báire, bhí sé ag déanamh aithrise ar na siombalaithe Francacha, ach de réir a chéile, chuaigh sé ag baint trialach as na clis is radacaí sa stáitsiú agus ina chuid scríbhinní. Ina chuid drámaí, bíonn an stáitse ag athrú go minic is go tobann, agus maisíocht de dhíth le treoracha an drámadóra a chur i gcrích.
Cé go raibh sé ina fhear mhór ceannairce ar an stáitse, b'éigean dó a chuid a shaothrú ag scríobh garrfhicsin. Fear driseogach a bhí ann, agus nuair a bhí troid aige le scríbhneoir eile, ghortaigh sé caol a leathláimhe go dona, ionas gurbh éigean an lámh go léir a bhaint de, nuair a tháinig athlasadh sa lámh.
Amach ó na drámaí, scríobh sé úrscéalta freisin. D'imir a úrscéal "Tirano Banderas" an-tionchar ar na húrscéalta faoi dheachtóirí a scríobhadh i Meiriceá Laidineach san fhichiú haois, cosúil le "Yo el Supremo" le hAugusto Roa Bastos. Maidir leis na drámaí, is iad "Luces de Bohemia" agus "Divinas Palabras" an dá cheann is tábhachtaí acu. Sna drámaí seo, chuir sé tús le coincheap nua drámaíochta sa Spáinn: "esperpento", nó dráma anchúinseach a chuireann na carachtair i láthair mar a bheadh scigphictiúir iontu, agus a chaitheann go cruálach leis na scigcharachtair seo.


Torcán cíorach.
Ainmhí beag Iodálach agus Afracach is ea an torcán cíorach. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Hystricidae é. Is é "Hystrix cristata" an t-ainm eolaíoch.


Rón beag.
Is ainmhí é an rón beag. Mamach atá ann. Fíor-rón atá dúchasach do thuaisceart an Aigéin Chiúin is an Aigéin Atlantaigh. Liath de ghnáth, le smáil dhubha. Is féidir leis tumadh níos doimhne ná 90 m. Itheann sé éisc, scuideanna is portáin. Tá 400,000-500,000 rón beag ann. Bíonn siad, de ghnáth, 80 ceintiméadar ar fhad nuair a shaolaítear iad, 150-180 cm agus iad fásta.


Liopard.
Ainmhí feoiliteach is ea an liopard. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na bhFelidae é. Is e "Panthera pardus" an t-ainm eolaíoch.


Cráin dhubh.
Míol mór fiaclach is ea an chráin dhubh (nó "grampar") a fhaightear ar fud an Domhain sa bhfarraige fhionnuar cois cladaigh. Suas le 10 m ar fhad. Dubh, ach a íochtar bán, agus paistí bána ar a cheann. Eite a dhroma caol ingearach (níos airde sna fireannaigh ná na baineannaigh). Itheann sé mamaigh mara, éin, éisc agus scuideanna (uaireanta, ionsaíonn sé míolta móra eile, fiú).


Pío Baroja.
Scríbhneoir Spáinnise ó Thír na mBascach a bhí i bPío Baroja y Nessi, a rugadh i San Sebastián (Donostia) ar an 28 Nollaig 1872 agus a fuair bás i Maidrid ar an 30 Deireadh Fómhair 1956. Bascach a bhí ann féin, ach ní raibh mórán measa aige ar theanga a cheantair dhúchais, cé go raibh téamaí Bascacha agus radharcra na Tíre Bascaí le haithint ina lán scríbhinní dár tháinig óna pheann.
Rinne sé staidéar le bheith ina dhochtúir, ach níor chleacht sé an cheird seo riamh - go bunúsach, ní raibh ann ach amhábhar don úrscéal "El árbol de la ciencia" ("Crann an Eolais"). Is é saol na mac léinn atá faoi chaibidil ag Baroja sa leabhar seo. Chaith sé seal i mbun bhácús a mhuintire, rud atá le haithint i saothair eile leis, ar nós "La Busca" ("An Cuardach").
Scríbhneoir próis a bhí ann thar aon rud eile, cé gur bhain sé triail as an drámaíocht freisin, agus scríobh sé aistí chomh maith.


Crogall.
Ainmhí feoiliteach is ea an crogall. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na Crocodylidae é.


Choláiste Cill Chainnigh.
Is meánscoil í Choláiste Cill Chainnigh, agus tá sé i gCill Chainnigh ar Sráid Chaisleán Chomhair. Tá ocht gcéad daltaí sa scoil. Bunaíodh í i 1538.
An mana atá ag an scoil ná 'Comme je Trouve', nó 'Mar a bhfaighidh mé'.
Is scoil Phrotastúnach í ó thús, ach inniu ceadaíonn an scoil gach páiste.


Susan Sontag.
Ba scríbhneoir Meiriceánach í Susan Sontag. Rugadh sa bhliain 1933 í i Nua Eabhrac agus fuair sí bás sa bhliain 2004 sa chathair chéanna.


Armadailín.
Ainmhí is ea an t-armadailín. Mamach atá ann. Is é an t-armadailín an t-aon bhall amháin den fhine úd "Dasypodidae". Tá tuairim is 20 speiceas ann.


Moncaí.
Ainmhí is ea an moncaí. Mamach atá ann. Is ball d'fhine na gCercopithecoidea é. Tá 264 speiceas ann.


Cat crainn.
Ainmhí is ea an cat crainn. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Mustelidae é. Baineann an t-ainm lena lán
logainmeacha m.sh. Carraig an Chait (Co. Mhaigh Eo) agus Cnocán an Chait (Co. na Gaillimhe).


Fia-chat.
Ainmhí feoiliteach is ea an fia-chat. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na bhFelidae é. Tá fia-chait le fáil san Eoraip, san Afraic agus in iarthar na hÁise.


Lincse.
Ainmhí feoiliteach is ea an lincse. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na bhFelidae é. Tá an lincse ar fáil san Eoráise agus i Meiriceá Thuaidh.


Ialtóg.
Ainmhí beag is ea an ialtóg. Mamach eitilte in ord na Chiroptera is ea í. Is éard atá i gceist le Chiroptera (fuaimnítear /kaɪˈrɒptərə/) nó ord faoi ríocht na mamach. Is mamaigh eitilte iad na hialtóga san ord seo. Tagann an téarma "Chiroptera" ó dhá fhocal i nGréigis, cheir (χειρ) "lámh" agus pteron (πτερον) "sciathán".
Gaeilge na hAlban.
Tugtar "ialltag" ar an ainmhí seo i nGaeilge na hAlban.
Gaeeilge Mhanann.
"Craitnag" a deirtear i nGaeilge Mhanann.


Louisa May Alcott.
Ba scríbhneoir Meiriceánach í Louisa May Alcott. Rugadh sa bhliain 1832 í agus bhásaigh sí ar an 29 Samhain sa bhliain 1888. Tá aithne uirthi mar gheall ar a leabhar cáiliúil "Little Women". Aistríodh an leabhar go Gaeilge ag Nioclás Tóibín faoin teideal "Mná Beaga".
Alcott, Louisa May
Alcott, Louisa May
Alcott, Louisa May


Thomas Pynchon.
Scríbhneoir Meiriceánach is ea Thomas Ruggles Pynchon Jr. Rugadh i nGlen Cove, Nua-Eabhrac é ar 8 Bealtaine 1937. Chaith sé dhá bhliain ag déanamh staidéir ar an fhisic innealtóireachta in Ollscoil Cornell roimh dó dul sa Chabhlach Meiriceánach. Sa bhliain 1957 d'fhill sé ar Chornell agus céim sa Bhéarla ar lorg aige. Bhí Vladimir Nabokov ag tabhairt léachtanna san ollscoil ag an am, agus glactar leis go raibh Pynchon mar dhalta aige. Díthreabhach is ea Pynchon na laethanta seo ach tá sé fós ag scríobh - tháinig an leabhar "Inherent Vice" amach ar 9 Lúnasa 2009.
Tá stíl faoi leith ag Thomas Pynchon agus tá tréithe scéalta bleachtaireachta ag baint lena shaothar. Lena chois sin tá an teagmháil, an eantrópacht, an paranóia agus cúrsaí fochultúir le fáil mar théamaí ina chuid scéalta.
Pynchon, Thomas
Pynchon, Thomas
Pynchon, Thomas


Copóg.
Copóg a thugtar ar chineál planda atá coitianta sa leathsféar thuaidh. Tá isteach is amach le 200 speiceas di ann. Caitear leis na copógaí go minic mar fhiailí, ach fástar cuid de na speicis seo ar son na nduilleog inite. Úsáidtear na duilleoga go traidisiúnta mar leigheas ar a roinnt fadhbanna sláinte, mar shampla, goineoga neantóige agus fadhbanna a bhaineann leis an sos míostraithe.


Grúnlas.
Grúnlas a thugtar ar chineál planda atá coitianta sa leathsféar thuaidh. Is é "Senecio vulgaris" an t-ainm eolaíoch. Bionn na plandaí seo, de ghnáth, 10-41 ceintiméadar ar airde.


Leamhan flanndearg.
Is feithid é an leamhan flanndearg nó an "Tyria jacobaeae". Ball d'fhine na Arctiidae atá ann.


An Choróin Mhuire.
Deabhóidí shacraiminteach agus Mhuire de chuid na hEaglaise Caitlicí is ea an Choróin Mhuire (ón Laidin 'rosarium', brí "rós-ghairdín" nó "bláthfhleasc") nó an Paidrín dírithe ar urnaí agus ar chomóradh na n-eachtraí a tharla le linn d'Íosa Críost bheith beo​​.
Cré na nAspal.
Creidim i nDia, an tAthair Uilechumhachtach, Cruthaitheoir Nimhe agus Talún, agus i nÍosa Críost a Aonmhac san ár dTiarna, do gabhadh ón Spriod Naomh, do rugadh ó Mhuire ógh, d'fhulaig páis fé Phointeas Píolóid, do céasadh ar an gcrois, fuair bás agus d'adhlacadh, chuaigh síos go hifreann, d'aiséirigh an treas lá ó mhairbhe, chuaigh suas ar neamh, tá ina shuí ar dheasláimh Dé an tAthair Uilechumhachtach, as san tiocfaidh ag tabhairt bhreithiúntais ar bheo is ar mhairbh. Creidim sa Spriod Naomh, sa naomh-Eaglais Chaitliceach, i gComaoine na Naomh, i Maithiúnachas na bPeacaí, i nAiséirí na Colla, is sa Bheatha Shíoraí. áiméin.
Ár nAthair.
Ár nAthair, atá ar neamh, go naomhaítear t'ainm, go dtaga do ríocht, go ndeintear do thoil ar an dtalamh mar a deintear ar neamh. Ár n-arán laethúil tabhair dhúinn inniu, agus maith dhúinn ár bhfiacha mar a mhaithimíd d'ár bhféachúna féin, agus ná lig sinn i gcathú, ach saor sinn ó olc. áiméin.
Is é do Bheatha, a Mhuire.
Sé do bheatha, a Mhuire, atá lán de ghrásta, tá an Tiarna leat. Is beannaithe thú idir mnáibh agus is beannaithe toradh do bhroinne, Íosa. A Naomh-Mhuire, a Mháthair Dé, guígh orainn na peacaigh,anois agus ar uair ár mbáis. áiméin.
Glóir don Athair.
Glóire don Athair is don Mhac is don Spriod Naomh, mar a bhí ar dtús, mar atá anoid, is mar a bheidh go brách, trí shaol na saol. áiméin.
Paidir Fatima.
Ó a Íosa, maith dhúinn ár bpeacaí, saor sinn ó thine ifrinn, agus stiúir anam gach n-aon go flaithis Dé, go háirithe iad súd atá i bhfíor-ghéarghá do thrócaire. áiméin.
Is é do Bheatha, a Bhanríon Naofa.
Go mbeannaíthear duit, a Bhanríon Naofa, a Mháthair na Trócaire, go mbeannaíthear duit, is tu ár mbeatha, ár mílseacht is ár ndóchas. Is ort-sa a screadaimíd, clann bhocht dhíbeartha Éabha, is chughat-sa suas a chuirimíd ár n-osnaithe, ag caoineadh is ag gol sa ghleann so na ndeor. Iompaigh orainn, dá bhrí sin, a Choimirce, a chaomh-uasail, do shúile atá lán de thrua, is nuair a bheidh deireadh lenár n-íobairt ar an saol so, tabhair radharc dúinn ar thoradh do bhroinne, Íosa, a Mhaighdean Mhuire ró-thrócaireach, ró-ghrámhar, ró-mhilis. Guigh orainn a naomh-Mháthair Dé, ionas gur fiú sinn gealltanais Chríost a fháil. áiméin.
A Athair Shíoraí, gur cheannaigh t'Aonmhac dúinn, lena bheatha, lena bhás, is lena aiséirí, aoibhneas síoraí na bhFlaitheas, tabhair dúinn, achnaímíd ort, do ghrásta, ionas ag machnamh dúinn ar na mistéiribh seo na Corónach Mhuire, go dtiocfadh linn do thoil naofa a dhéanamh agus an t-aoibhneas síoraí sin do shroisint, trí Íosa Críost ár dTiarna. áiméin.


Gailseach.
Is feithid í an ghailseach. Tugtar ceilpeadóir, ciaróg lín, gearr gabhláin, Síle an phíce agus ailseach uirthi freisin. Is iad na gailseacha na baill den ord úd Dermaptera.


Ciaróg.
Is feithid í an chiaróg. Tá na ciaróga (Coleoptera) ar fáil i ngach chuid den domhan beagnach. Tá na milliúin speiceas ann.


Ollbhéar Meiriceánach.
Ainmhí feoiliteach is ea an t-ollbhéar Meiriceánach. Mamach atá ann, agus is ball den fhine Ursidae é. Is é "Ursus arctos horribilis" an t-ainm eolaíoch. Is fospeiceas de chuid "Ursus arctus" (an béar donn) é.


Siorc.
Is iasc é an siorc a aimsítear in aigéin an domhain. Úsáidtear an focal "cearban" i nGaeilge na hAlban chomh maith. Is é Selachimorpha an t-ainm eolaíoch.


Cuileog.
Is feithid í an chuileog. Is iad na cuileoga na baill den ord úd Diptera. Ord mór is ea Diptera.


Sionnach Artach.
Ainmhí feoiliteach is ea an sionnach Artach. Mamach atá ann, agus is ball de gheineas na Vulpes é. Tá na hainmhithe seo flúirseach go maith san Artach.


Foiche.
Is feithid í an fhoiche nó an bheach chapaill. Is foiche í feithid ar bith san ord Hymenoptera nach beach ná
seangán í. Tugtar "beach chapaill" ar an gcreabhar capaill chomh maith.


Beach.
Is feithid í an bheach. Is ball d'ord na Hymenoptera í.
Sanasaíocht.
Sean-Ghaeilge “bech”, ón bhfréamh Ind-Eorpaise *bhei-.


Sicín.
Is éan clóis é an sicín. Is baill d'fhine na Phasianidae iad na sicíní. "Gallus gallus domesticus" a thugtar orthu mar ainm eolaíoch. Sa bhliain 2003, bhí breis is 24 billiún sicín ann.
Téarmaí.
Tugtar "coileach" ar an bhfireannach agus tugtar "cearc" ar an mbaineannach.


Iolar.
Is éan é an t-iolar. Is baill den fhine Accipitridae iad na hiolair.


Coileach.
Is sicín fireannach é an coileach. Baill d'fhine na Phasianidae is ea na sicíní. Is é "Galllus gallus" an t-ainm eolaíoch.
Ainm.
Úsáidtear an focal "coileach" i nGaeilge na hAlban, ach "kellagh" a deirtear i nGaeilge Mhanann.
Siombail.
Is siombail Fhrancach e an coileach. Is é an coileach siombail Tottenham Hotspur i Sasana agus Denizlispor (club sacair eile sa Tuirc) freisin.


Snáthadán.
Is feithid é an snáthadán. Ball d'fhine na Tipulidae atá ann. I nGaeilge na hAlban, deirtear "breabadadair" nó "snàthad an duine mhairbh".


Féileacán.
Is feithid é an féileacán. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann. "Dealan-dè" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Fearthainn.
Tugtar báisteach nó fearthainn ar bhrraonta uisce a thiteann anuas as na scamaill nuair a éiríonn siad ró-throm. I nGaeilge na hAlban, úsáidtear na focail "uisge-adhair" agus "frasachd".


Préachán.
Is éan é an préachán, nó an charóg. Éan an-éirimiúil atá ann.Is Corvidae iad na préacháin.
Sanasaíocht.
Iasacht atá ann, mar a bheifí ag súil leis, ós rud é go dtosaíonn an focal seo leis an litir "p", nach raibh sa Ghaeilge Ársa ar chor ar bith. Tháinig "p" isteach sa Ghaeilge in éineacht le hiasachtaí ón Laidin, mar shampla "pobal" ("populus"), "póg" ("pacem"), agus "proinn" ("prandium"). Ar dtús "éan creiche" a bhí i gceist le "préchán": seabhac, fiach, srl. Meastar go bhfuil baint aige le "praesagus" na Laidine, focal atá le fáil sa téarma "(avis) praesaga" (éan míshéanmhar) i Laidin na Meánaoise.


Seabhac.
Is éan creiche é an seabhac. "Seabhag" a thugtar air i nGaeilge na hAlban.
Ainm cleite.
Scríobh Pádraig Ó Siochfhradha an t-úrscéal "Jimín Mháire Thaidhg" faoin ainm cleite "An Seabhac". Thugtaí "An Seabhac" ar Phádraig Ua Maoileoin.
Sanasaíocht.
Sean-Ghaeilge “sebocc”, ó fhocal Meán-Bhreatnaise, “hebawc”, ón Sean-Bhéarla “heafoc".


Bíosún Eorpach.
Ainmhí mór is ea an Bíosún Eorpach. Mamach le crúba atá ann.


Deilf.
Ainmhí mara is ea an deilf. Úsáidtear an focal céanna i nGaeilge na hAlban. Is céiticigh iad na deilfeanna.
Tá na deilfeanna neasghaolta leis an muc mhara agus na míolta móra. Is ainmhithe teofhuilteacha iad, agus análaíonn siad aer.


Plucamas.
Galar tógálach dainséarach víreasach is ea an plucamas nó an leicneach. Scaiptear an galar ó dhuine go duine trí chasacht, trí shraothartach, nó trí theagmháil dhíreach le seile.
Príomhchomharthaí.
Fiabhras, tinneas cinn agus faireoga seileacha pianmhara
Gaeilge na hÉireann.
Is iad "plucamas" agus "leicneach" na focail is coitianta.
Gaeilge na Alban.
Is iomaí ainm a thugtar ar an ngalar seo i nGaeilge na hAlban.


A' Chreag Ruaidh.
Baile is ea A' Chreag Ruaidh (Béarla: "Craigruie"). Tá sé suite i gceantar Shruighlea in Albain. Baile beag atá ann.


Caora Cheviot.
Tá caoirigh Cheviot flúirseach go maith sa Bhreatain. Tá caoirigh Cheviot ann san Astráil, sa Nua-Shéalainn agus i Meiriceá chomh maith. "Caora mhaol" a thugtar ar an bpór seo i nGaeilge na hAlban.


Acair Earranta.
Comhlach foilsitheoireachta is ea Acair Earranta. Foilsíonn sé leabhair i nGaeilge na hAlban agus i mBéarla. Bunaíodh é mar pháirt de Phròiseact Dà-chànanch nan Eileanan Siar. Tá sé lonnaithe i Steòrnabhagh.


Achadh na Cloiche (Albain).
Baile beag in Albain is ea Achadh na Cloiche. Tá sé suite ar imeall Tharsgabhaig san Oileán Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd. Tá trá ann.


Crann Nollag.
I gcomóradh na Nollag, is gnách maisiúcháin agus soilse a chur ar chrann síorghlas ar a thugtar crann Nollag. Cuirtear an crann ina sheasamh i dtithe príobháideacha nó in áiteanna poiblí le linn na Nollag. Bíonn aingeal nó réalta ar bharr an chrainn go minic chomh maith, i gcuimhne ar Réalta na Beithile. Úsáidtear crainn shaorga uaireanta freisin sa lá inniu, déanta as plaisteach. De ghnáth, fágtar bronntanais Nollag ag bun an chrainn sna laethanta roimh an Nollaig.
Níl na scoláirí ar aon intinn faoi bhunús an nóis seo, ach tuigtear gur cuireadh tús leis i dtuaisceart na Gearmáine sa 16ú haois.


Air Ais Air An Ran Dan.
Clár teilifíse is ea Air Ais Air An Ran Dan. Craoltar ar BBC Alba é. Clár grinn i nGaeilge na hAlban atá ann.


Aithbhreac Inghean Corcadail.
File Albanach ba ea Aithbhreac inghean Corcadail. Níor tháinig ach dán amháin léi anuas chugainn: "A phaidrín do dhùisg mo dhéar". Scríobh sí an dán seo sa 15ú céad. Tá sé le fáil i Leabhar Deadhan Lios Mòir.


Patella (gastrapóid).
Is ghéineas de chuid na moilisc ghastrapódacha (Gaeilge; "bearnach") é Patella, san fhine tacsanomaíoch Patellidae.


A phaidrín do dhùisg mo dhéar.
Scríobh Aithbhreac Inghean Corcadail an dán A phaidrín do dhùisg mo dhéar. Cumadh sa 15ú haois é. Tá sé le fáil i Leabhar Deadhan Lios Mòir.


Gliomach Eorpach.
Is artrapód é an gliomach Eorpach. Ball d'fhine na Nephropidae atá ann. Is é "Homarus gammarus" an t-ainm eolaíoch. Tá gliomach Meiriceánach ann chomh maith ("Homarus americanus"), agus specis eile freisin. "Giomach" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Alasdair Crotach MacLeòid.
Bhí Alasdair Crotach ina cheannaire ar Chlann Mhic Leòid na Hearadh sa 16ú haois. Rugadh sa bhliain 1455 é agus fuair sé bás sa bhliain 1547. Glacadh leis mar thaoiseach tár éis dá athair, Uilleam Dubh, bás a fháil.
MacLeod, Alasdair


Diúilicín.
Is moileasc é an diúilicín (an musla nó an t-iascán). Débhlaoscach atá ann.


Duileasc.
Is alga é an duileasc. Ball d'fhine na Palmariaceae atá ann.


Faocha.
Is moileasc í an fhaocha (gioradán, miongán, seilmide cladaigh). Gastrapód is ea í. Is ball d'fhine na Littorinidae í. Tá "Lios Miongán" agus "Cuaisín na Miongán" suite i nGaeltacht Chorca Dhuibhne.


Fómhar.
Is séasúr é an Fómhar. Bíonn an fómhar ann idir an samhradh agus an geimhreadh.


Geimhreadh.
Sneachta - An aimsir sa Gheimhreadh
Is séasúr é an Geimhreadh. Bíonn an geimhreadh ann idir an fómhar agus an t-earrach. Is é Lá Samhna an chéad mhí den Geimhreadh in Éirinn.


Earrach.
Earrach atá ar an séasúr (nó ráithe) den bhliain a bhíos ann idir geimhreadh agus samhradh. An chéad lá de mhí Feabhra (Lá Fhéile Bríde, nó Imbolc sa bhfíorsheanaimsir) tús an earraigh sa bhféilire Gaelach (féilire gréine é sin) in Éirinn.i. thart ar leath aimsire idir grianstad an gheimhridh i mí na Nollag agus cónocht an earraigh amach sa Márta. Cónocht an earraigh (nó cónocht an Mhárta), a bhíos ann cúpla lá tar éis na Féile Pádraig (.i. ó 19–22 Márta), an chéad lá den earrach sa leathchruinne thuaidh de réir féilirí gréine eile. Lá Bealtaine, nó an chéad lá de mhí na Bealtaine, tús an tsamhraidh sa bhféilire Gaelach.


Samhradh.
Is séasúr é an Samhradh. Bíonn an samhradh ann idir an t-earrach agus an fómhar.


Toit.
Is éard atá i gceist leis an toit nó deatach ná gás agus ábhar cáithníneach a astaítear nuair a bhíonn tine ann. Úsáidtear an téarma "deathach" i nGaeilge na hAlban. Bíonn sí baolach go minic.


Earc luachra.
Ainmhí beag is ea an t-earc luachra. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na Lacertidae é. Tá na laghairteanna seo le fáil ar fud na hEoráise.


Eascann.
Is iasc í an eascann nó an eascú. Is Anguilliformes iad na heascanna.


Sneachta.
Saghas frasaíochta atá i gceist le sneachta. Titeann calóga sneachta anuas as na scamaill. "Sneachd" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


It's a Wonderful Life.
Scannán Meiriceánach ón bhliain 1946 is ea It's A Wonderful Life ("Is Iontach an Saol É"), agus é ar cheann de na scannáin Hollywood is mó a rinneadh riamh. Tá an scéal bunaithe ar an ngearrscéal "The Greatest Gift" le Philip Van Doren Stern agus bhí Frank Capra ina stiúrthóir air, le James Stewart sa pháirt is mó. Cuirtear luathshaol an charachtair George Bedford (Stewart) i láthair sa scannán, ach titeann buaicphointe an scéil amach ar Oíche Nollag, oíche ina bhfuil George in ísle brí le féinmharú ar intinn aige, agus seoltar an t-aingeal coimhdeachta Clarence chun chabhrú leis.
Meastar go bhfuil an scannán ar cheann de chlasaicigh na Nollag, agus taispeántar go minic é ag an am seo don bhliain.
Cnámha an scéil.
Buachaill éirimiúil agus gealgháireach is ea George Bedford (Stewart), a éiríonn aníos sa bhaile beag Bedford Falls. Leaid uaillmhianach atá ann, agus bíonn sé meáite i gcónaí an baile beag a fhágáil chun an domhain mór a fheiceáil nuair atá a chuid oideachais críochnaithe aige.
Agus é ina ghasúr dhá bhliain déag d’aois, tagann George i gcabhair ar a dheartháir Harry nuair a bhriseann an leac oighir ar an loch ina bhfuil siad ag súgradh. Tá George ina laoch nuair a sábhálann sé saol a dhearthár, ach faigheann sé ionfhabhtú ina chluas a dhéanann dochar fadtéarmach dá chuid éisteachta. Cuireann sé tús lena shaol oibre ag obair sa chógaslann áitiúil, agus bíonn an t-ádh ar úinéir an tsiopa, Mr. Gower, nuair a thugann George faoi deara go bhfuil oideas contúirteach déanta aige de thaisme.
Cé go bhfuil George ag súil go mór le dul ag taisteal na cruinne, cuireann sé na pleananna seo ar cheal go rialta ar mhaithe le daoine eile. Mar shampla, fanann sé sa bhaile ag obair i gnó an theaghlaigh, banc beag ar a thugtar an "Bailey Savings and Loan", in áit dul go dtí an coláiste, go dtí go bhfuil a dheartháir Harry críochnaithe sa mheánscoil agus réidh chun teach isteach ian áit. Bíonn sé drogallach uaireanta, ach téann sé go mór i gcion ar lucht an bhaile agus custaiméirí an bhainc ach go háirithe.
Tá drochscéal in ann dó chomh maith nuair a bhuailtear a athair le stróc. Is ag an tráth seo a thagann bithiúnach an scéil isteach, an tiarna sluma aosta Mr. Potter. Tapaíonn seisean an deis seo chun chur ina luí ar bhord stiúrtha an bhainc go mba cheart deireadh a chur leis an slí mhaoitheach ina bhronnann an comhlacht iasachtaí saora ar na gcustaiméirí. Pléascann George go feargach nuair a chloiseann sé an mhéid seo, agus tá sé in ann smaointí Photter a dhiúltú. Tacaíonn na stiúrthóirí le George sa deireadh, ach faoi choinníoll amháin – caithfidh seisean fanacht sa bhanc mar cheannaire air. Glacann sé leis, go drogallach, agus tugann sé a airgead scoile dá dheartháir Harry.
Téann Harry ag staidéar, agus fanann George sa bhanc ag súil go mór le filleadh a dhearthár. Tá casadh eile sa scéal in ann do George arís áfach, nuair a fhilleann Harry abhaile le bean chéile nua, gan fhios dá chlann. Tá cúrsaí ag éirí go maith le Harry, agus tá post mór geallta dó ó athair a mná nua. Deartháir maith é Harry, agus deireann sé nach nglacfaidh sé an post. Uair eile cuireann George todhchaí Harry roimh a phleananna féin, agus scaoileann sé le Harry filleadh ar a saol nua.
Pósann George agus Mary sa deireadh, agus socraíonn siad síos le chéile. Agus iad ar tí Bedford Falls a fhágáil ar na meala, feiceann siad trioblóid sa Buildings and Loan. Tá rith ar an mbanc á dhéanamh, rud a fhágann an gnó ar an imeall. Cuireann Potter a ladar isteach arís, agus geallann sé caoga ceint ar an dollar do gach duine ann. Chun an clampar a chur faoi smacht, caithfidh George an 2,000 dollar atá aige ón phósadh a chur ar fáil. Sábhálann sé an lá uair amháin eile, ach le costas ina shaol féin. Cuireann lucht an bhainc a mbuíochas i láthair dó áfach, nuair a socraíonn siad bainis dó ina theach.
Bunaíonn George Páirc Bhailey, scéim tithíochta réasúnta saor, chun faoiseamh a thabhairt dóibh siúd atá ag íoc praghsanna móra do Potter. Déanann Potter a seacht ndícheall an plean a scriosadh. Tugann sé tairiscint phoist do George lena chomhlacht féin, le pá atá ocht n-uair is mó ná an ceann atá aige. Diúltaíonn George go neamhbhalbh.
I gceann tamaill, tá clann óg ag George agus Mary. Nuair a bhriseann an troid amach ag tús an Dara Chogaidh Domhanda, níl George i dteideal dul isteach san arm de bharr an mí-ord éisteachta atá aige. Tá an malairt de scéal do Harry, áfach – liostálann sé ina phíolóta agus bronntar an Medal of Honor air ós rud é gur scrios sé 15 eitleán den namhaid, dhá aerárthach kamikaze a bhí ag ionsaí trúpaí. Tá George lán le bród fós, agus ní éad ar bith air as éachtaí Harry.
Ar Oíche Nollag, buaileann Uncail Billy le Potter. Tá Billy ríméadach fós faoi nuacht Harry sa nuachtán, agus úsáideann sé an deis seo chun an nuachtán a thaispeáint dó, chun magadh a dhéanamh. Ina chuid áthais, áfach, cailleann Uncail Billy an 8,000 dollar a bhí le cur isteach sa bhanc. Piocann Potter an t-airgead suas níos déanaí, i ngan fhios d'éinne, agus coinníonn sé é. Drochchasadh sa scéal amach is amach atá ann, ós rud é go bhfuil an cigire an teacht isteach ar an lá céanna chum scrúdú a dhéanamh ar chúrsaí an bhainc. Tá anbhá san oifig arís, agus gach duine ag cuardach an airgid sula bhuaileann an cigire isteach. Sa deireadh thiar, níl an dara rogha ag George ach dul go dtí Potter ag lorg airgid. An uair seo, ámh, baineann Potter sult as ceist Gheorge a dhiúltú.
Tiomáineann George abhaile níos déanaí, ach tá stoirm sneachta ann agus buaileann sé crann lena ghluaisteán. Éalaíonn sé as a timpiste, agus tugann sé aghaidh ar an droichead chun deireadh a chur leis san abhainn. Síleann go bhfuil sé níos luachmhaire marbh ná beo, mar tá árachas saoil de 15,000 dollar aige. Agus an sneachta ag stealladh anuas go trom, seasann George ar imeall an droichid. Ach ar an nóiméad cinniúnach, feiceann sé duine éigin ag léim isteach san abhainn roimhe. Fear liath aosta atá ann, agus is léir nach bhfuil sé in ann snámh. Mar is gnách dó, éiríonn George ar an toirt nuair a fheiceann sé duine eile i gcontúirt. Tarraingíonn sé an fear bocht ó chontúirt na habhainn, agus dearbhaíonn an fear, darb ainm Clarence, gur aingeal atá ann, a seoladh chun cabhair a thabhairt dó.
George, agus a aingeal coimhdeachta Clarence
Tá George trína chéile le fearg agus brón, agus maíonn sé gurb fhearr dó gan teacht ar an saol riamh. Taispeánann Clarence saol George mar a bheadh sé mura raibh sé ann, gan rian ar bith fágtha ar an saol. Tosaíonn an bheirt ag siúl tríd an bhaile, ach tá gach uile rud athraithe. Tá an t-ainm Pottersville ar Bhedford Falls, agus is sluma salach é don chuid is mó le tithe tábhairne brocacha ar an príomhshráid. Níor tógadh Bailey Park riamh, ar ndóigh. Fritheadh Mr. Gower ciontach as an páiste a nimhiú, agus chaith sé an chuid is mó dá shaol faoi ghlas mar thoradh. Tá sé saor anois, ach tá sé gafa leis an ól agus caitheann sé a shaol ag lorg déirce ar na sráideanna. Mar an gcéanna, níl aon theach tábhairne ag Martini. Is daoine i bhfad níos doirche iad Ernie agus Bert. Is rinceoir í Violet, agus gabhtar mar pheasghadaí í. Ó thaobh teaghlach George de, tá Uncail Billy gafa i dteach na ngealt leis na mblianta cheana, agus cailleadh Harry mar bhuachaill mar ní raibh George ann chun é a thabhairt slán ón loch. Mar thoradh ar bhás Harry, básaíonn na fir a bheadh sábháilte ag Harry le linn an chogaidh. Is seanbhean uaigneach agus searbh í a mháthair, agus í ag obair i dteach lóistín. Is seanchailín í Mary, ag obair i leabharlann. Tá spéaclaí á chaitheamh aici, a cumas radhairc níos measa mar a bheadh sé gan phósadh George.
Leis an t-uafás seo feicthe aige, impíonn George ar Chlarence agus ar Dhia a shaol a thabhairt ar ais dó. Glactar leis a phaidir, agus téann George ar ais go dtí an nóiméad inar bhuail sé le Clarence. Is mór an faoiseamh agus ábhar áthais atá ann dó. Ritheann George abhaile trí Bedford Falls, sa phíosa is cáiliúla den scannán, le léargas nua ar an mhéid atá bainte amach aige ina shaol. Buaileann sé leis na seancharachtair atá ann fós, agus tá gach rud i mBedford Falls ar ais mar a bhíodh sé i gcónaí.
Tá cuid mhór airgid bailithe ag clann agus cairde chun an Building and Loan a thabhairt slán, an chuid is mó dóibh ag fanacht i dteach George. Filleann Harry ar ais ar an nóiméad céanna, agus ardaíonn sé a gloine in ómós dá dheartháir – “an fear is saibhre sa bhaile”. Feiceann George an grá atá ag lucht an bhaile agus a chlann dó, agus an deá-thionchar a rinne sé ar mBedford Falls. Tuigeann sé don chéad uair, in ainneoin go bhfuil fadhbanna aige, gur iontach an saol atá aige.


Lacha.
Is éan í an lacha. Is Anatidae iad na lachain, na géanna agus na healaí.


Eala.
Is éan í an eala. Is Anatidae iad na lachain, na géanna agus na healaí. Usáidtear an focal céanna, "eala", i nGaeilge na hAlban.


Brachán.
Is gránach é an brachán (leite). Tá uisce, bainne agus coircí ann.


Míol críon.
Is crústach é an míol críon. Ball d'ord na Isopoda atá ann.


Cuiteog.
Is annelida é an cuiteog. Ball d'ord na Haplotaxida atá ann. Péist dhomhanda atá roinnte i dteascáin, a fhaightear san ithir. Itheann sí ábhar orgánach atá ag lobhadh. Ceann simplí atá uirthi gan struchtúir chéadfacha, agus colainn shorcóireach suas le 4 m ar fhad. Déghnéasach. Agus í ag pórú, fásann sí diallait a thálann ábhair i gcomhair céilíochta is chun cocún do na huibheacha a dhéanamh.


Cangarú.
Ainmhí is ea an cangarú. Mamach atá ann, agus is ball d'fine na Macropodidae é. Faightear san Astráil é.


Cóála.
Ainmhí is ea an cóála. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Phascolarctidae é.


Scamhóg.
Na scamhóga i gcorp daonna
Is orgán í an scamhóg. Tá scamhóga le fáil sna teitreapóid agus in ainmhithe áirithe eile. Is í an scamhóg an príomh-orgán análaithe. Tagann aer isteach tríd an mbéal/srón, tríd an pharynx, tríd an larynx, tríd an bpiobán garbh agus isteach go haerphasáistí na scamhóga. Gluaiseann ocsaigin isteach san fhuil, agus baintear dé-ocsaíd charbóin amach. Ansin cuireann an t-easanálú an t-aer amach ón gcorp.


Robert Louis Stevenson.
Rugadh Robert Louis Balfour Stevenson ar an 13 Samhain 1850 i nDún Éideann na hAlban, agus bhásaigh sé ar an 3 Nollaig 1894 in Vailima, Samó. Ba úrscéalaí, file, agus scríbhneoir taistil a bhí ann. Bhain sé cáil amach mar scríbhneoir lena bheo, agus áirítear anois é ar dhuine de na scríbhneoirí is mó a bhfuil aistriúchán déanta ar a shaothar.
I measc roinnt dá shaothar tá "Oileán an Órchiste" (Béarla: "Treasure Island", "A Child's Garden of Verses", "An Fuadach" (Béarla: "Kidnapped"), "Cás Aduain an Dr Jekyll agus Mhr Hyde" (Béarla: "The Strange Case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde"), agus "Maighistir Bhaile na Trágha" (Béarla: "The Master of Ballantrae".


Ceann.
San anatamaíocht, tugtar ceann ar an chuid uachtarach d'ainmhithe ina bhfuil na horgáin chéadfacha suite - an inchinn, an béal, na súile, na cluasa agus an tsrón.


Codlamán.
Saghas ainmhú is ea codlamán. Mamach atá ann.


Béar donn.
Béar atá forleathan sa leathsféar thuaidh is ea an béar donn. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Ursidae é. An fionnadh tiubh donn, cruit shuntasach ar a ghuaillí. I Meiriceá Thuaidh áitríonn sé gnáthóga oscailte, ach coillte sa Seandomhan. Cuimsíonn sé an béar donn mór is an béar liath ó na Sléibhte Creagacha, agus béar Kenai is béar Kodiak (an feoiliteach is mó atá beo ar Domhan, suas le 2.7 m ar airde is 780 kg meáchain) i ndeisceart Alasca.


Deasman Piréineach.
Saghas ainmhí is ea an Deasman Piréineach ("Galemys pyrenaicus"). Mamach atá ann. Bíonn sé le fáil in aibhneacha sna sléibhte i dtuaisceart na Spáinne agus na Portaingéile, chomh maith le deisceart na Fraince.
Tacsanomaíocht.
Is é "Galemys pyrenaicus" an t-aon speiceas amháin sa ghéineas úd "Galemys". Baineann sé le "Talpidae", fine na gcaochán.
Cur síos.
Bíonn sé 11 - 16cm (4.3 - 6.3 orlach) ar fhad agus eireaball 12 - 16 cm (4.7 - 6.3 orlach) ar fhad aige. Bíonn sé 35 - 80 gram (1.2 to 2.8 unsa) ar meáchan. Maireann sé trí bliana go leith ar a laghad. Itheann siad feithidí agus séaclaí.
Caomhnú.
Tá "Galemys pyrenaicus" "leochaileach" mar speiceas. Cuireann truailliú uisce isteach orthu agus maireann iascairí agus an mhinc Mheiriceánach iad.


Séabra.
Mamach crúbach is ea an séabra.


Béar bán.
Ainmhí feoiliteach is ea an béar bán. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Ursidae é.


Sirius.
A shuíomh i réaltbhuíon an Mhadaidh Mhóir.Sirius nó Sotis nó Réalt an Mhadaidh: an réalt is gile ar an spéir, agus í suite i réaltbhuíon an Mhadaidh Mhóir. Tá Sirius cóngarach go maith dúinn - ocht solasbhliain go leith - agus siúd is go bhfuil sí níos gile agus níos mó ná an Ghrian, ní fathachréalt í ar aon nós. Gnáthréalt de chuid an phríomhsheichimh atá inti, go bunúsach.
Mar sin féin, tá rún nó dúthomhas ag baint le Sirius: tá cuid mhaith foinsí stairiúla ó réalteolaithe na seanBhabalóine go dtí na Meánaoiseanna ar aon fhocal gur réalt dhearg a bhí i Sirius lena lá féin. Ní réalt dhearg atá i Sirius mar is aithin dúinn inniu í, ach réalt bhán. Fuarthas amach ins an naoú haois déag go bhfuil leathbhádóir ag Sirius - an abhacréalt bhán ar a dtugtar Sirius B inniu. Ós abhacréalt bhán atá inti, is seanréalt í a bhí ina fathachréalt dhearg roimhe seo, agus nuair a bhí, is follasach go raibh sí in ann léaró bán Sirius (nó Sirius A) a bháthadh lena loinnir dhearg. Ní féidir linn an t-athrú tobann ó réalt dhearg go réalt bhán a mhíniú mar sin féin, nó ní bhíonn na fathachréaltaí dearga ag caochló go habhacréaltaí bána taobh istigh de mhíle bliain - bíonn na hathruithe ins an spéir ag teacht i gcrann i bhfad níos maille ná sin.


Haumea (abhacphlainéad).
Haumea agus an dá shatailít atá aici, mar a samhlaíodh d'ealaíontóir iad.
Is abhacphláinéad í Haumea, nó (136108) Haumea, de réir chóras ainmneacha foirmiúla Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta, agus í ag timpeallú na Gréine i gCrios Kuiper, taobh amuigh d'fhithis Neiptiúin. Is ionann a mais agus an tríú cuid de mhais Phlútóin, agus ba iad Mike Brown agus a fhoireann i Réadlann Palomar, Institiúid Teicneolaíochta California (Caltech), ba túisce a d'aithin í, thiar sa bhliain 2004. Sa bhliain 2005, tháinig an scéala ó fhoireann réalteolaithe eile - foireann a bhí ag obair i réadlann Sierra Nevada sa Spáinn faoi cheannas José Luis Ortiz Moreno - go raibh siad tar éis sonrú a chur i Haumea freisin, ach níor tugadh aitheantas coitianta don fhionnachtain sin. Ar an 17 Meán Fómhair 2008, d'aicmigh Aontas Idirnáisiúnta na Réalteolaíochta Haumea mar abhacphláinéad. Fuair an abhacphláinéad a ainm ó bhandia na breithe i seanreiligiún mhuintir Haváí.
Tá déanamh fadaithe ar Haumea, agus an chuma ar an scéal gurb é an rothlú luath a chuir as riocht na liathróide í. Tá dhá shatailít aici, mar atá, Hi'iaka agus Namaka. Fuarthas ainmneacha na ngealach ó mhiotaseolaíocht mhuintir Haváí freisin.


Colúr.
Is éan é an colúr. Is ball d'fhine na Columbidae é.


Colm.
Is éan é an colm. Is baill d'fhine na Columbidae iad.


Ollarmadailín.
Ainmhí is ea an t-ollarmadailín. Mamach atá ann.


Pisín.
Is cat óg clóis é pisín ("felis catus").


Coileán.
Is madadh óg clóis é coileán ("Canis lupus familiaris").


Aimsitheoir Aonfhoirmeach Acmhainne.
Is éard is Aimsitheoir Aonfhoirmeach Acmhainne (, "URL") ann ná cineál Aitheantóir Aonfhoirmeach Acmhainne a chuireann in iúl cá bhfuil acmhainn áirithe le fáil agus conas is féidir teacht ar an acmhainn sin. Sa ghnáthchaint, is minic a thugtar URL ar an seoladh gréasáin, cé go bhfuil an úsáid sin beagáinín mícheart.
Ba é Tim Berners-Lee a d'fhorbair comhréir an aimsitheora aonfhoirmigh acmhainne, mar chuid den aitheantóir aonfhoirmeach acmhainne, thiar sa bhliain 1994. Níl sé sásta inniu leis an dóigh a mbaintear úsáid as na poncanna san aimsitheoir, agus é den bharúil go mbeadh sé níos fearr fanacht i dtuilleamaí na slaiseanna amháin. Níl sé sásta leis an tslais dhúbailte a chuirtear ar lorg an "http:" sna seolta gréasáin ach an oiread.


Teaghlach na bPlantaigíneach.
Armas na bPlantagenêt idir 1199 agus 1340
Armas na bPlantagenêt idir 1340 agus 1405Bhunaigh Anraí II Shasana, mac le Geoffrey V d'Anjou Teaghlach na bPlantaigíneach nó an "Chéad Teaghlach d'Anjou". Rialaigh Teaghlach na bPlantaigíneacha (Fraincis: "La famille Plantagenêt") Ríocht Shasana ar dtús sa 12ú haois. Tionscnaíodh an t-oidhre fireannach i nGâtinais sa Fhrainc, cé gur rialaigh a shinsearach réimdhíreach Contae d'Anjou ón 9ú haois ar aghaidh. Ghnóthaigh na Plantagenêt gabháltais eile go dtí gur bhunaigh siad Impireacht Ainsivíneach, a shín ar a bhuaice ó Na Piréiní go hÉirinn.


Geoffrey V d'Anjou.
Fuair Geoffrey (24 Lúnasa, 1113 - 7 Meán Fómhair, 1151), ar a dtugtar i bhFraincís ' agus "Plantagenêt", na teidil 'Comte d'Anjou' agus 'Comte du Maine' (1129-1151) le hoidhreacht, agus níos déanaí ar aghaidh 'Duc de Normandie' (1144-1150) de bharr choncais.
De dheasca a phósadh leis an Bhanimpire Matilda, iníon agus ban-oidhre Anraí I Shasana, bhí mac ag Geoffrey, Anraí II Shasana, an té a bhunaigh Teach na bPlantagenêt, agus a thug Geoffrey a leasainm dó.


Ulchabhán.
Is éan é an t-ulchabhán (nó an "ceann cait" uaireanta, cé go mbaintear úsaid as an téarma seo le cur síos a dhéanamh ar chineál áirithe ulchabhán, an ceann cait, chomh maith). Is baill d'ord na Strigiformes iad. Is cineálacha ulchabháin iad an ceann cait, "Asio otus",
agus an scréachóg reilige, "Tyto alba". Is éan seilge oíche é an t-ulchabhán le súile móra agus gob cuartha.


Puifín.
Is éan mara é an puifín. Is baill d'fhine na Alcidae iad.


Plástrálaí.
Is ceardaí a oibríonn le plástar é Plástrálaí.


Siúinéir.
Is ceardaí a oibríonn le adhmad é Siúinéir.


Machaire Nullarbor.
Is réigiún tur é an Machaire Nullarbor san Astráil.


Liosta Cumann Liathróid Láimhe.
Nóta: Úsáidtear "LL" anseo chun "Liathróid Láimhe" nó "Cumann Liathróid Láimhe" a chur in iúl, is é sin aon chlub a imríonn Liathróid Láimhe amháin. Is cluiche atá faoi chúram Cumann Lúthchleas Gael é Liathróid Láimhe.


Southport, Queensland.
Is bruachbhaile é Southport, atá suite i gcathair an Gold Coast i Queensland, na hAstráile.


Pinniúr.
Glaoitear pinniúr ar chúirt ina imrítear an cluiche liathróid láimhe. Tá roinnt pinniúir éagsúla ann, le balla amháin, trí nó ceithre bhalla, fiú gan nó le áiléir. Anois, imrítear liathróid láimhe faoi díon in Éirinn, cé go bhfuil níos mó éilimh ar an gcluiche faoin spéir thar lear. Bhí na mílte pinniúir le feiceáil timpeall na hÉireann, ach anois tá neart cinn imithe ó úsáid
Pinniúr beag.
Is é seo an pinniúr idirnáisiúnta liathróid láimhe. Úsáidtear é seo sa craobh Liathróid Láimhe Domhanda. Tá méid 40 tréithe ar fhad, agus fiche tréithe trasna agus ar airde.
Pinniúir Mór.
Is é seo an pinniúr Éireannach. Ní feictear ach in Éireann an saghas pinniúir seo. Tá sé 60 tréith ar fhad, 30 tréith ar airde agus fad trasna na cúirte. Níl cead ag an liathróid an díon a bhuaileadh sa phinniúr seo. Go minic, is pinniúr oscailte a thógtar díon thar iad atá in úsáid.
Tá laghdú ar an éilimh ar an bpinniúr mór, agus cé go bhfuil craobh na hÉireann ann gach uile bliain, tá neart pinniúir imithe ó úsáid (tuilleadh eolais i Sean Pinniúr). Tá bogadh chun na pinniúir mór a tuairisciú sula imíonn siad go hiomlán [1]
Pinniúr le trí balla, sna stait aontaithe
Pinniúir trí balla.
Tá trí balla san cúirt seo! Úsáidtear na gnáth rialacha, ach níl cead ag an liathróid an céad preab a thógáil thar áit an líne cúl (Atá in áit an balla cúl)
Pinniúir balla amháin.
Imrítear Liathróid Láimhe ar balla amháin sna Stáit Aontaithe. Mar an pinniúir beag tá fad 40 tréith, agus 20 trasna, tá an balla 16 tréithe in airde. Caithfidh an liathróid an balla a bualadh, agus ansin preab sna línte uair amháin. Tá cead ag anliathróid dul áit ar bith tar éis é sin, mar sin tá níos mó spás le fágáil ar taobh agus cúil an pinniúr
Tá rialacha difriúil ag baint leis an pinniúr seo freisin.
Sean Pinniúir.
Bhí na mílte pinniúir in Éirinn thar na blianta. Tá an pictiúr is sine do Liathróid Láimhe mar a imrítear anois ó Éireann. Roimh tús an CLG ní raibh mórán rialacha faoi achar na bpinniúr, agus tá neart samplaí timpeall na tíre do ballaí, agus cúnna a raibh in úsáid mar pinniúir.
Tá obair á dhéanamh ag Áine Ryan lena suíomh http://irishhandballalley.blogspot.com/. Tá fios acu faoi thart ar 680 sean pinniúir san tír, agus tá pictiúir acu do thart ar 250. Léiríonn sé seo láidreacht an spóirt sa tír fadó. Is píosa mór do cultúr na hÉireann é Liathróid Láimhe, agus tá tacaíocht faighte acu ó rialtas na hÉireann chun an obair seo a déanamh.


Bitheolaí.
Is eolaí é/í bitheolaí, a dhéanann staidéar agus nó taighde ar bhun, fhorás, struchtúr, agus ar fheidhm bheatha ainmhíoch agus phlandúil.


Bríceadóir.
Is ceardaí a oibríonn le brící agus bloic é bríceadóir.


Pluiméir.
Is ceardaí a oibríonn le feadáin é pluiméir.


Gealbhan.
Is éan beag ceol atá dúchasach don Seandomhan é an gealbhan. Is baill d'fhine na Passeridae iad.
Tá cuid acu tugtha isteach don Domhan Úr is an Astraláise. Suas le 37 cineál ann. An clúmh donn/liath de ghnáth. Áitríonn sé talamh oscailte is foirgnimh.


Corr bhán.
Is éan é an chorr bhán. Is baill d'fhine na Ciconiidae iad.


The Irish Post.
Nuachtán do phobal Éireannach na Breataine is ea The Irish Post. Bhunaigh Breandán Mac Lua (nach maireann) agus Tony Beatty, fear gnó ó Chontae Phort Láirge, é sa bhliain 1970. Tagann sé amach ar an gCéadaoin agus tá glaoch ar leith air in áiteanna a bhfuil mórán Éireannach ina gcónaí iontu, ar nós Birmingham, Mhanchain, Leeds agus Londan.
Tá an nuachtán ar fáil ar líne, agus nuacht, tuairimíocht agus eile le léamh air.


Henryk Górecki.
Ba cumadóir é Henryk Mikołaj Górecki ("Fuaimniú Polannach: [ˈxɛnrɨk mʲiˈkɔwaj ɡuˈrɛtski]"). Rugadh é ar 6 Nollaig 1933 in Czernica, Silesia, sa Pholainn. Cumadóir sa cheol clasaiceach comhaimseartha is ea é. Rinne Górecki staideár ag Ard-Scoil Cheoil an Stáit in Katowice ó 1955 go dtí 1960. I measc a shaothar tá; "Siansa Uimh. 2" agus "Siansa Uimh.3", "Beatus Vir" 1981, an t-iomann "Miserere, Kleines Requiem für eine Polka" agus "Good Night" a chum sé le deireanas. Fuair sé bás ar 12 Samhain 2010.
Seachas dhá achar ghearra a bheith ag staidéar i bPáras, agus seal caite ina chónaí i mBeirlín, tá an chuid is mó dá shaol caite ag Górecki i ndeisceart na Polainne. Don chuid is mó cumadóir reiligiúnach é fós.


Toirtís.
Ainmhí is ea an toirtís. Reiptíl atá ann, agus is ball d'ord na "Testudines" é. A chosa gearr cruinn, le hingne gearra. Níl na méara coise scamallach. Dúchasach do chreasa trópaiceacha is fothrópaiceacha, ach amháin an Astraláise. Planditeach de ghnáth.


Béar gréine.
Ainmhí uiliteach is ea an béar gréine. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Ursidae é. Itheann an béar gréine duilleoga, feithidí, mil, laghairtí beaga agus a leithéid. Maireann sé in oirdheisceart na hÁise.


Fiaclóireacht.
Is an cóir leighis na galair agus coinníollacha eile a chuireann i bhfeidhm na fiacla agus drandail, go háirithe an deisiú agus stoitheadh na fiacla agus an t-ionlocadh na cinn saorga í fiaclóireacht.


Cos.
Is ball den chorp í an chos. Úsáidtear an focal "cas" i nGaeilge na hAlban. "Coes" a deirtear i mBreatnais.
Sanasaíocht.
Sean-Ghaeilge "coss", ón bhfocal Ind-Eorpaise *koksâ (ball den chorp)


Alpaire seangán.
Is ainmhí é an t-alpaire seangán. Mamach atá ann. Faightear i Meiriceá Theas agus i Meiriceá Láir é


Piongain.
Is éan mara é an phiongain. Is baill d'fhine na Spheniscidae iad.


Oíche.
Is é an t-am idir luí gréine agus éirí gréine í an oíche.


Pearl Harbor.
Pearl Harbor as an aer, timpeall 2003.
Is cuan ar oileán Oʻahu é Pearl Harbor ("Cuan an Phéarla" i nGaeilge), Haváí, siar ó Honolulu. Is calafort domhain den chabhlach Meiriceánach cuid mhór den chuan agus de na tailte thart timpeall air. Is ceanncheathrú Loingeas SAM an Aigéin Chiúin é chomh maith. Rinne Impireacht na Seapáine ionsaí ar an gcuan ar 7 Nollaig, 1941 a thóg SAM isteach sa Dara Cogadh Domhanda.
Naisc sheachtracha.
Pearl Harbor


Séamas Ó Catháin.
File agus scríobhaí Ciarraíoch ba ea Séamas Ó Catháin. Thugtaí "Séamas Neamhurchóideach" nó "Séamas an Fhíodóra" air. Rugadh timpeall na bliana 1779 é agus fuair bás ar an 6 Feabhra 1864 in aois cúig bliana is ochtó: mhair a chuimhne sa bhéaloideas agus bailíodh scéalta faoi san fhichiú céad. Bhí cónaí air i dTuairín Eochaidh (Túirín an Chuig), i. baile fearainn Chill Mhainchín i mBrosnach, paróiste atá suite i dtuaisceart an chontae. Meastar gur ó Chorcaigh a tháinig a mhuintir ar dtús agus gur chuireadar fúthu ar na Foidhrí sular aistríodar go Brosnach. Fíodóir agus feirmeoir a bhí ann. Ba é Séamas Ó Catháin a scríobh an lámhscríbhinn dheiridh a tháinig anuas chugainn óna cheantar dúchais.
Tagairtí.
Catháin, Séamas Ó
Catháin, Séamas Ó
Catháin, Séamas Ó
Catháin, Séamas Ó


Na Foidhrí.
Sráidbhaile in iardheisceart na hÉireann is ea na Foidhrí. "Fieries" a thugtar ar an sráidbhaile i mBéarla. Tá se suite i ngar don bhFearann Fuar i gContae Chiarraí. Bhi cónaí ar 491 duine sna Foidhrí sa bhlian 2011. Níl ann ach baile beag ach tá borradh agus fás tagtha air le blianta beaga anuas.
Tagairtí.
Foidhrí
Foidhrí


Corn FIFA an Domhain 2010.
Ba chomórtas sacair é Corn FIFA an Domhain 2010. Bhí sé ar siúl san Afraic Theas ó 11 Meitheamh 2010 go dtí 11 Iúil 2010. Bhí 32 foireann idirnáisiúnta páirteach sa chomórtas.
B'é an chéad ilchomórtas san Afraic. Bhuaigh an Afraic Theas an próiseas tairisceana. De dheasca an chinnidh sin, is é Cónaidhm Sacair na hAigéine an t-aon chónaidhm amháin nár óstáil Corn FIFA an Domhain riamh.
Bronnadh an corn ar an Spáinn.
Cúlra.
a> tar éis do FIFA an Afraic Theas a roghnú
Dúirt Coiste Feidhmiúcháin FIFA go mbronnfadh an eagraíocht an onóir ar thír amháin seachas ar dhá thír le chéile agus mar sin d'éirigh an Túinéis as. Níor glacadh leis an Libia mar iarrthóir óir nach raibh an tír sin in ann na coinníollacha uile a chomhlíonadh gan an Túinéis.
Tar éis bhabhta vótála amháin, dúirt uachtarán FIFA, Sepp Blatter, ar an 15 Mí na Bealtaine 2004 in Zürich go raibh an bua ag an Afraic Theas.
Sna blianta 2006 agus 2007, bhí ráflaí ann go n-aistreodh FIFA an Corn go tír eile. Dar le daoine áirithe, ina measc Franz Beckenbauer, Horst R. Schmidt agus, deirtear, feidhmeannaigh áirithe de chuid FIFA, ní raibh an Afraic Theas ag ullmhú go maith don chomórtas. Dúirt FIFA go raibh muinín aige san Afraic Theas, áfach, agus nach mbeadh a leithéid de phlean aige ach amháin dá mbeadh tubaiste nádúrtha ann (mar is gnách leis an eagraíocht.
Coinníollacha na nGrúpaí.
Baineann FIFA úsáid as na coinníollacha seo a leanas le foirne a rangú;
Babhtaí deiridh.
Má chríochnaíonn aon chluiche sna babhtaí seo ar chomhscór, imreofar am breise; dhá leath 15 nóiméad. Má tá an cluiche fós ar chomhscór ina dhiaidh sin, socrófar an toradh le ciceanna pionóis.
Mascot.
Is é "Zakumi" an mascot oifigiúil. Liopard atá ann, agus tá gruaig ghlas air. Tagann a ainm ó "ZA" giorrúchán idirnáisiúnta na hAfraice Theas agus an focal "kumi" ("deich" i dteangacha Afracacha áirithe). Tá dathanna Zakumi cosúil le dathanna na foirne náisiúnta: buí agus glas.
Amhrán oifigiúil.
Is é "Waka Waka" an t-amhrán oifigiúil. Is iad an t-amhránaí Colómach Shakira agus an banna Afracach Theas Freshlyground na ceoltóirí. Castar i mBéarla agus i Spáinnis é. Is é Zangalewa, amhrán traidisiúnta Afracach de chuid na saighdiúirí, bunús "Waka Waka".
Liathróid.
Déanann Adidas an liathróid oifigiúil, an "Jabulani". Is é an Jabulani an 11ú liathróid oifigiúil atá déanta ag an gcomhlacht Gearmánach seo do Chorn an Domhain: tá 11 dath air (ceann amháin do gach imreoir, agus tá 11 teanga oifigiúla ag an Afraic Theas).
Duaiseanna.
Tá $420 milliún ar fáil ($40m do chlubanna san áireamh), 60% sa bhreis ar chomórtas 2006. Roimh an gcomórtas fuair gach foireann $1 milliún (costais ullmhaithe). Fuair gach foireann a bhí páirteach sna grúpaí $8 milliún. Ina dhiaidh sin
Thug FIFA $40 milliún do chlubanna na n-imreoirí den chéad uair riamh.
Réiteoirí.
Roghnaigh FIFA 29 réiteoir tríd an Refereeing Assistance Programme do chluichí 1-56: 4 ón AFC, 3 ó CAF, 6 ó CONMEBOL, 4 ó CONCACAF, 2 ón OFC agus 10 ó UEFA. Ar an 29 Mí an Mheithimh roghnaíodh 19 díobh do chluichí 57-64.


Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2006.
Bhí Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2006 ar siúl i dTorino na hIodáile idir an 10 agus an 26 Feabhra 2006.


Tuaisceart.
Is ceann de cheithre phríomhaird an chompáis é an tuaisceart.


Deisceart.
Is ceann de cheithre phríomhaird an chompáis é an deisceart.


Iarthar.
Is ceann de cheithre phríomhaird an chompáis é an t-iarthar.


Oirthear.
Is ceann de cheithre phríomhaird an chompáis é an t-oirthear.


Ailgéabar Boole.
Is é ailgéabar Boole an cineál ailgéabair a úsáidtear le réasúnaíochta loighciúla a chur i bhfoirm mhatamaiticiúil, ainmnithe as George Boole.


Múinteoir.
Is duine a mhúineann sna scoileanna é an múinteoir.


Feirmeoir.
Is duine a oibríonn ar fheirm é Feirmeoir.


Búistéir.
Is ceardaí a ghearraíonn agus a dhíolann feoil é búistéir.


Meddygon Myddfai.
Dochtúirí ba ea Meddygon Myddfai, a raibh cónaí orthu i Myddfai na Breataine Bige. Sráidbhaile is ea Myddfai i Sir Gaerfyrddin (Carmarthenshire). Bhí siad ann ó thús an 13ú céad go 1739. Is é Rhiwallon Feddyg (fostaithe ag Rhys Gryg, tiarna Dynevor agus Ystrad Towy) an chéad ainm a bhfuil trácht air. Tháinig a mhic (Cadwgan, Gruffydd agus Einon) i gcomharbas air. Is iomaí leigheas luibe a bhíodh acu. Lean an traidisiún seo ar aghaidh ar feadh tuairim is 500 bliain. Nuair a cuireadh David Jones (1719)) agus John Jones (1739) in eaglais an pharóiste, tháinig deireadh leis an líne fhada.


John Harries.
Ba dhraoi agus lia é John Harries. Rugadh sa bhliain 1785 é, i gCwrt-y-Cadno na Breataine Bige. Sráidbhaile beag i Sir Gaerfyrddin (Carmarthenshire) atá ann. Bhí clú agus cáil ar Harries ar fud na Breataine Bige. Bhí "leabhar draíochta" cáiliúil aige. Ba dhraoi é a mhac Henry Harries, a cailleadh sa bhliain 1849, chomh maith. Fuair John bás ar 11 Bealtaine 1839. Deirtear go raibh a fhios aige go bhfaigheadh sé bás an lá sin agus nár éirigh sé ar maidin toisc go raibh sé ag iarraidh é a sheachaint: dódh an teach áfach, agus cailleadh é.


Henry Harries.
Ba dhraoi é Henry Harries. Rugadh i gCwrt-y-Cadno na Breataine Bige é. Sráidbhaile beag i Sir Gaerfyrddin (Carmarthenshire) atá ann. Bhí clú agus cáil ar a athair John Harries mar dhraoi agus lia. Deirtear go ndeachaigh Henry go Londain agus gur chaith sé tamall ann mar phrintíseach ag draoi darbh ainm Raphael. Ansin d'fhill sé ar an mBreatain Bheag agus d'oibrigh lena athair, a cailleadh sa bhliain 1839. Fuair Henry bás deich mbliana ina dhiaidh sin, sa bhliain 1849.


Fuadach na nGael.
a>. Díbríodh muintir an oileáin sa bhliain 1841 agus níl ann anois ach talamh féaraigh le haghaidh caorach.
Is éard a bhí i gceist le Fuadach na nGael ("Gaeilge na hAlban: Fuadach nan Gaidheal") ná díbirt a cuireadh i bhfeidhm ar Ghaeil na hAlban san ochtú agus san naoú haois déag. Chuir tiarnaí talún iachall ar na tionóntaí a gcuid feirmeacha a fhágáil. Ba é ba toradh do na díbirtí seo ná gluaiseacht mhór na nGael go cóstaí na hAlban, go Galltacht na hAlban agus go dtí na coilíneachtaí i Meiriceá Thuaidh.
Bhí baint ag an bhFuadach le meath na sochaí traidisiúnta in Albain. Go bunúsach bhí saol na nGael in Albain bunaithe ar chóras na gclann: is é sin chaithfeadh na scológa urraim a thabhairt don taoiseach, agus dá réir sin bhí de dhualgas ar an taoiseach seasamh do leas a mhuintire. De réir a chéile, thosaigh na taoisigh ag dearcadh orthu féin mar thiarnaí talún den ghnáthchineál, agus ansin tháinig an smaoineamh acu gurbh fhearr airgead a shaothrú ar chaoirigh ná ar obair a gcuid scológ. Mar sin, chinn siad ar an ruaig a chur ar na scológa le caoirigh a chur ina n-áit.
Ba í an bhliain 1792 an bhliain ba mheasa, agus is gnách le Gaeil na hAlban "Bliadhna nan Caorach", is é sin, Bliain na gCaorach, a thabhairt ar an mbliain sin. Cuid de na scológa shocraigh siad síos ar chóstaí na hAlban, agus bhí siad lena gcuid a shaothrú ar "chroiteanna", is é sin, ar chaoráin shuaracha talún nár leor ar aon nós le bia ná beatha a choinneáil leis na Gaeil. Mar sin b'éigean dóibh dul le hiascaireacht go páirtaimseartha, slí bheatha nach raibh siad ina taithí go dtí sin. An chuid eile acu cuireadh ar bhord an bháid bháin iad a thug go hAlbain Nua iad - Pictou, Antigonish, agus Oileán Cheap Bhreatainn. Tá Gaeilge na hAlban á labhairt san oileán sin inniu féin.


Farraige.
Is réimse ollmhór sáile í an fharraige, a chlúdaíonn an mhórchuid de dhromchla an Domhain.


Frog.
Ainmhí is ea an frog. Amfaibiach atá ann, agus is ball d'ord na nAnúrach é.


Buaf.
Ainmhí is ea an buaf. Amfaibiach atá ann, agus is ball d'ord na Anura é.


Torbán.
Is frog óg é an torbán.


Peigín Leitir Móir.
Is amhrán traidisiúnta cáiliúil Éireannach é "Peigín Leitir Móir"
Stair.
Ba iad Máirtín Ó Clochartaigh agus Pádraic Ó Maille ó Leitir Caladh (baile fearainn i dtuaisceart Leitir Móir, i Conamara i gContae na Gaillimhe, a scríobh an bunleagan i nGaeilge i dtús an 20ú haois. Foilsíodh in "An Claidheamh Soluis" sa bhliain 1911 é. Cuireadh véarsaí nua leis agus é ag éirí níos fairsinge i nGaeltachtaí na tíre.
An t-amhrán.
Molann an t-amhrán áilleacht Pheigín, agus cuireann síos ar an ngrá atá ag an bhfile agus ag fir ó dhúichí éagsúla di.
Seinneann ceoltóirí traidisiúnta an t-amhrán mar pholca, gan liricí, freisin.


Séamas Mac Annaidh.
Is scríbhneoir é Séamas Mac Annaidh a rugadh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1961.
Saol.
Ba é Mac Annaidh an duine ba shine de cheathrar clainne. Ba í an Dochtúir Ita Briscoe a mháthair. Bainisteoir bainc ó Thír Eoghain a bhí ina athair. Is iomaí áit a ndearna sé cónaí ann: Muineachán 1961-1964; Dún Dealgan 1964-1966; Inis Ceithleann 1966-1993 agus Doire ón mbliain 1993 i leith. Tá sé pósta ar Joy Beatty, a rugadh i Latharna, agus tá iníon acu, Raphaelle, a rugadh sa bhliain 2001. Ghnóthaigh Mac Annaidh bunchéim sa Ghaeilge agus sa Bhéarla in Ollscoil Uladh i gCúil Raithin sa bhliain 1982. Ón mbliain 1984 go 1988 bhí sé ag obair mar chúntóir leabharlainne in Inis Ceithleann: ina dhiaidh sin ghlac sé post mar scríbhneoir cónaithe in Ollscoil Uladh agus ansin in Ollscoil na Banríona.
Ceirníní agus scannán.
Chuir sé ceirníní amach leis an mbanna Lonta Fhear Manach (ainm a thagann ó theideal a chéad úrscéal) agus rinne sé scannán dar teideal "Misteach Bhaile Átha Cliath" (1995) do RTÉ agus do BBC Uladh.
Leabhair Ghaeilge.
Thug Mac Annaidh tamall ina eagarthóir liteartha ar an nuachtán Lá anuas go dtí an bhliain 2003. Is éard is mó a tharraing clú air triológ úrscéalta osréalacha: "Cuaifeach mo Lon Dubh Buí", "Mo Dhá Mhicí" agus "Rubble na Mickies" (BÁC: Coiscéim, 1983, 1986 agus 1990 faoi seach). Saothair chomhaimseartha iad a bhfuil greann iontu agus léargas corr ar shaol a linne. Chuir sé cnuasach gearrscéalta, "Féirín, Scéalta agus Eile" (BAC: Coiscéim, 1992), agus "An Deireadh", úrscéal i bhfoirm dialainne (BÁC: Coiscéim, 1996), amach fosta. D’fhoilsigh Coiscéim "Mr. Lisa agus Scéalta Eile" sa bhliain 2005 agus "Diosco Dé" (úrscéal) sa bhliain 2006. Ceapadh Mac Annaidh ina scríbhneoir cónaitheach Gaeilge in Ollscoil na Gaillimhe mí Eanáir 2007.
Saothar eile.
Tá saothair Bhéarla foilsithe ag Mac Annaidh fosta, ar nós "Irish History Micropedia" (Parragon); "Fermanagh Books, Writers and Newspapers of the Nineteenth Century" (Marmara Denizi 1999) "Leabhar taistil: Les Noisettes de Lannion" (Institute Culturel de Bretagne (1997). (Fulub Jakez a d'aistrigh, agus tá sé ar fáil i bhFraincis amháin.)


Cuaifeach mo Londubh Buí.
Is úrscéal le Séamas Mac Annaidh é Cuaifeach mo Londubh Buí. An chéad leabhar de thríológ atá ann (is iad "Mo dhá Mhicí" agus "Rubble na Mickies" na leabhair eile.) agus tugadh ardmholadh dó nuair a foilsíodh é: thuill sé clú agus cáil do Mhac Annaidh. Níor léir don léitheoir an raibh tríológ beartaithe i ndáiríre nó an amhlaidh go raibh Mac Annadih ag magadh faoina chuid léitheoirí mar bhí féith an ghrinn (agus an fhéin-chomhfheasa) le brath go láidir san úrscéal, dar le roinnt léirmheastóirí.
An scéal.
Tá stíl dá chuid féin aige ag an údar agus atmaisféar osréalaíoch dá réir. Tá na príomhcharachtair sna déaga nó sna fichidí luatha agus léiríonn an t-údar tuiscint orthu agus macántacht. Is í féiniúlacht an duine aonair an príomhthéama sa leabhar. Díol suntais do go leor daoine lán daoine ba ea an méid Béarla atá curtha isteach ach an údar, ach úsáidtear an dá theanga chun fíricí áirithe sochtheangeolaíocha a chur abhaile ar na léitheoirí, rud a bhaineann go dlúth le téamaí an úrscéil. Sa gcuid lárnach den leabhar is féidir a áiteamh gur bildungsroman é (agus an dá leabhar eile sa tríológ), nó léiriú ar aigne ann féin - ar nós an leabhair Bhéarla "Tristam Shandy" le Laurence Sterne.
Léirmheastóireacht.
Tá go leor léirmheastóireachta déanta ar "Cuaifeach mo londubh buí". Sampla is ea "Séamas Mac Annaidh agus macallaí sa scáthán" (BÁC: Cois Life, 2001) le Maolmhaodhog Ó Ruairc.


Beidh Aonach Amárach.
Is amhrán traidisiúnta Éireannach é Beidh Aonach Amárach. Ní léir cé a chum an t-amhrán Gaeilge seo.
An t-amhrán.
Beidh aonach amárach i gContae an Chláir
Beidh aonach amárach i gContae an Chláir
Beidh aonach amárach i gContae an Chláir
Cé mhaith dom é, ní bheidh mé ann?
A mháithrín, an ligfidh tú chun aonaigh mé?
A mháithrín, an ligfidh tú chun aonaigh mé?
A mháithrín, an ligfidh tú chun aonaigh mé?
A mhuirnín ó ná héiligh é.
Níl tú a deich nó a haon déag fós
Níl tú a deich nó a haon déag fós
Níl tú a deich nó a haon déag fós
Nuair a bheidh tú trí déag beidh tú mór.
B'fhearr liom féin mo ghréasaí bróg
B'fhearr liom féin mo ghréasaí bróg
B'fhearr liom féin mo ghréasaí bróg
Ná oifigeach airm faoi lásaí óir.


Sliabh na mBan (amhrán).
Is amhrán traidisiúnta Éireannach é Sliabh na mBan. Baineann sé le hÉirí amach na nÉireannach Aontaithe 1798 (Bliain na bhFrancach). Deirtear gurbh é Micheál Ó Longáin a chum an t-amhrán.
An t-amhrán.
Ní airím véarsa ó lon ná ó chéirseach
Is ní fhásann féar ins na coillte ceart;
Níl suim ag an spéirbhean i spórt ná i bpléisiúir
Ach í ag gol is ag béiceach is ag réabadh bas.
Á rá gan faothamh, ní bhfaighidh na séimhfhir
Aon oíche in Éirinn ná uain chun reast,
Ag an trúp so meirligh is iad ag teacht lena chéile,
Is go mbuailfear caoch sinn ar Shliabh na mBan.
Is oth liom féinig bualadh an lae úd
Do dhul ar Ghaeil bhocht is na céadta 'slad
Mar tá na meirligh ag déanamh géim dínn
Is a rá nach aon ní leo píc ná sleá.
Níor tháinigh ár Major i dtús an lae chugainn
Is ní rabhamar féinig i gcóir ná i gceart
Ach mar a sheolfaí tréada de bha gan aoire
Ar thaobh na gréine de Shliabh na mBan.
Mo léan léir ar an dream gan éifeacht
Nár fhan le héirim istoíche is stad
Go mbeadh dúthaí Déiseach is iarthar Éireann
Ar teacht lena chéile ón tír aneas.
Go mheadh ár gcampaí déanta le fórsaí tréana
Bheadh cúnamh Dé linn is an saol ar fad
Is ní dhíolfadh meirleach darbh ainm Néill sinn
Is bhuafaí an réim linn ar Shliabh na mBan.
Is é Ros do bhreoigh is do chloígh go deo sinn,
Mar ar fágadh mórchuid dínn sínte lag.
Is an méid a fhan beo dhíobh cois claí nó scairt.
Ach geallaim féin dhaoibh, an té dhein an foghla,
Go mbeamna i gcóir dó le píc is le sleá;
Is go gcuirfeam yeomen ag crith `na mbróga,
Ag díol a gcomhair leo ar Shliabh na mBan.
Tá an cóbaigh mhóra ag iarraidh eolais,
Tá an aimsir óg is an chabhair ag teacht;
An Té mhill na gnótha is É a leigheasfaidh fós iad,
Is ní dhíolfam feoirling leo, cíos ná sleá.
Píosa coróineach, an chuid ba mhó dhe,
Luach éiric bó nó teaghlach deas,
Beidh rince ar bhóithre is soilse á ndó 'gainn,
Beidh meidhir is mórtas ar Shliabh na mBan.
Is mó fear aosta is crobhaire gléigeal
Ó am go chéile a chuaigh thar lear,
A bhfuil cordaí caola ag baint lúth a ngéag díobh,
I ndoinsiúin dhaora go doimhin faoi ghlas.
Gardaí taobh leo ná leomhfadh sméid' orthu,
Go ndéanfadh plé dhóibh i dtírtha thar lear;
Á dtabhairt saor óna namhaid gan bhuíochas,
In am an tsaothair ar Shliabh na mBan.
Is tá an Francach faobhrach is an loingeas gléasta,
Le cranna géara acu ar muir le seal;
'Sé an síorscéal go bhfuil a dtriall ar Éirinn,
Is go gcuirfid Gaeil bhocht arís 'na gceart.
Dá mba dhóigh liom féineach go mb'fhíor an scéal úd,
Bheadh mo chroí chomh héadrom le lon an sceach.
Go mbeadh cloí ar mheirligh, is an adharc á séideadh,
Ar thaobh na gréine de Shliabh na mBan.


An Caiptín Máilleach.
Is amhrán traidisiúnta Éireannach é An Caiptín Máilleach. Baineann sé le héirí amach 1798. Ghlac an Captaen páirt san éirí amach ach gabhadh e agus crochadh é. An Captaen Séamas Bán Ó Máille as Cnoc Mhuire i gContae Mhaigh Eo atá i gceist.
An t-amhrán.
Ar ceart dom' bhuín 's mo chairde
Dá mba 'ndán dom an róp.
Is ár bpíce len a dtóin!
Ach! anois tá mo chnaipe déanta,
Go bhfóire an Tríonóid Naofa 'rm,
An Mhaighdean gheal 's a hAon-Mhac
Mar is mise an Caiptín Máilleach
Bhíodh ár scrios 's ár sciúirse


Maidin Luain Chincíse.
Ba é Micheál Óg Ó Longáin a chum an t-amhrán traidisiúnta Éireannach Maidin Luain Chincíse. Baineann sé le héirí amach na bliana 1798.
An t-amhrán.
Maidin Luain Chincíse do labhair an síofra sa ngleann,
Do bhailíodar na cága chun ábhacht a dhéanamh ann;
Do chruinníomar ‘na dtimpeall is do lasamar ár dtinte,
Agus thógamar ceo draíochta go haoibhinn ós a gcionn
Is mó baile margaidh is cathair aoibhinn cheoil
Agus cúirt ages na Sasanaigh chun seasamh ann ‘nár gcomhair;
Beir scéala cruinn abhaile uainn Dé Domhnaigh go dtí an Aifreann
Gur chun sléibhe a cuireadh chun reatha sinn ‘nár seasamh insa ngleo.
Dá bhfeicfeása an buachaill is an cailín ceannbhuí cas,
Do bhíodh ag imeacht suas ar thuairisc na bhfear;
Beir scéala cruinn dóibh uaimse go bhfuil Captaen Lambert fuar lag
Ar thaobh an tsléibhe go huaigneach gan tuama air ná leac.
Cá bhfuilid na Muimhnigh nó an fíor go mairid beo,
Ná cruinníd siad ‘nár dtimpeall is cabhrú linn sa ngleo?
Mar is deacair poirt do stríocadh ná clann búir do dhíbirt
Ónár mbailte dúchais dílis bhí ár muintir riamh romhainn.
Do tháinig aníar ó Chonnacht chughainn céad is míle laoch,
An oiread céanna ó Ulaidh chughainn i bhfoirm cheart ‘s i bhfaobhar,
Suaimhneas lae níor tugadh dóibh gur bhuaileamar bualadh is fiche orthu,
‘Sé mo léan mar sileadh fuil is coirp á bhfear i ndeireadh an lae
Beir scéala suas chunMumhan uainn, a rún ghil ‘s a stór,
Agus inis an scéal faoi chumha dóibh go bhfuil an sciúirse ‘nár gcomhair;
Mar is mó leanbh fireann fionn geal agus ainnir mhilis mhúinte
Agus ógfhear cliste lúfar san úir uainn ag feo.
Mo léan ar an Mumhain nár éirigh nuair d’adhnamar an gleo
Faoi airm ghreanta ghreadhnmhar i bhfaghairt acu ‘nár gcomhair,
D’fhágamar go tréith sinn is neart ár namhad ‘nár dtimpeall,
Ach grá mo chroí na Laighnigh b’iad a d’aidhn an tine leo.


A mhaimí, nach tú an cladhaire.
Is amhrán traidisiúnta Éireannach i nGaeilge é A mhaimí, nach tú an cladhaire.
An t-amhrán.
Is a mhaimí nach tú an cladhaire nár dh’insigh dom dhaidí i dtráth
Go rabhasa breoite tinn agus mé millte le darta grá,
Go mbím san oíche ag taidhreamh gur im mhaighdean le fada atháim-
’s mara bhfaighfear fear gan mhoill dom gur deimhneach go raghad ’om bá!”
A Neilí bíse foighneach ’s ní bhfaighidh tú aon fhear go fóill-
Thá an cíos ag glaoch gan mhoill orainn ’s gan poinn againn le cur ’na chomhair,
Thá broid agus ceant gach ló orainn - ár ngabháltachas ró-bheag go deo,
Agus t’atháir bocht drochshláinteach ’s an máistir ró-dhian go deo”.
A mhaimí bíse tuisceanach do dhuine bheadh i bpian mar atháim-
Thá plámás míle duine ionat is ní thuigeann tusa trian mo chás,
Dá gcuirfinn mo scéal i dtuiscint duit cárbh ionadh leat go raghainn ’om bhá?
’s mara bhfaighfear fear fé Inid dom bead curtha sul dá dtiocfa’ an Cháisc”.
Agus fain go bhfaighidh mé húda dhuit gúna agus parasól,
Handerchief trí chúinne a mbeidh súile ann den bhfaisean nua,
Cuir búclaí id bhróga agus teannfaidh siad do chois i gcóir
Agus gheobhaidh tú buachaill ceansa gan amhras a chailín óig”.
Nach maith a fuaireabhar fear do Shíle a raibh caoire aige agus ba go leor,
Ní bhfaighinnse an gamhainín buí uaibh ’á laghad é ná lua’ na mbróg,
Thá an habit shirt gan ní le trí mhí agam de dheasca’ soap,
Is mar a mheasaim sin ní bhfaighidh mé uaibh saibhreas ná fear go deo”.


A spailpín, a rún.
Is amhrán traidisiúnta Éireannach i nGaolainn na Mumhan é A spailpín, a rún.
An t-amhrán.
A spailpín, a rún, Dé do bheathasa chughainn
Nó cár bhainis an fómhar chomh luath so?
Dá mbeadh a fhios agam féin cá rabhais inné
Ba ghairid liom do bhéal a phógadh.
A chailli’ bhuí chróin, níor mhilis liom do phóg
’S ní ghlacfainn céad bó mar spré leat,
Mar go mb’fhearr liomsa póg ó chailín beag óg
Ná a bhfuil agat ar bhórd an tsléibhe amuigh.
A spailpín, a stór, fan socair go fóill
Go bhfaigheadsa mo chaidhp is mo chlóca
Mo bhróga sál bata agus búclaí an fhaisin
Is go deimhin duit go mbogfad-sa an ród leat.
Ó do raghainn leat go Caiseal nó go Cluain geal Meala
Nó go Carraig na Siúire thar m-eolas,
Is go bráth an fhad ’s a mhairfead ní fhillfead abhaile
’S is cuma cé a bhainfidh an eorna.
A bhuachailli crua, gearraigí go luath
Agus cuirigí bhúr gcúnamh le chéile.
Go mbainimid dúiseacht as bodairí an phlúir
’S go rachaimid dár ndúthaigh féinig.
Is é a chloisim acu dá rá ná seasóidh an lá
Age sna bodaigh atá lán de fónaire,
’S ní hé acu siúd atá ach ag Rí Geal na ngrást
‘S go dtuga Dia slán ón bhfómhar sinn


An Bhuatais (Aor an tSagairt).
Is amhrán traidisiúnta Éireannach é An Bhuatais (Aor an tSagairt). Deirtear gurbh é Diarmaid na Bolgaí Ó Sé (c. 1755–1846) a chum é.
An t-amhrán.
Ailliliú, a dhuine a chruinnigh an t-ualach,
Ar mhiste leat gluaiseacht nó an mairfir go brách?
Bágún dod chistin a dh’oirfeadh rómhór duit
Is má chuirtear san uaigh leat é codail go sámh.
Dá mhéad iad do dhlithe, d’ionmhas is d’ualach
Chífidh tú an tuama romhat lán de na cnámh’.
Ach de réir mar a thuigim do shentence an uair úd,
Ní thabharfairse an bhuatais go Flaithis na nGrás.
Is dóigh liom gur chodail tí i gcraiceann mhic tíre
Is an t-ainspiorad coimhthíoch ag faire ar do bhráid.
Ná déan dia ded bholg i bhfochair na ndaoine,
Nó an bhfeiceann tú Gaeil bhocht’ le heasnamh ag fáil bháis?
D’aithníos ar do dhochma lá croite na síol dom
Nach raibh do chroíse istigh ag smaoineamh ar eagla an bháis.
Ach an crann a mbíonn an toradh air ní airím go gcríonann,
Is go bhfóire go caoin é Mac Mhuire na nGrás.
Mo ghrá, mo lagar, i mbranar ag gluaiseacht
Ní chloisim aon duan duit i bhFlaitheas na nGrás;
Ní airím ná meamram cneasta ná stuama,
Ó chailleadh Eoghan Rua bocht, níl a bharra le fáil.
An té thabharfadh bliain ar an leaba i ngalar is i gcruatan,
Is a d’éireodh ina sheasamh ag grafadh is ag bualadh,
Is ná smaoineodh ar Aifreann beannaithe an Uanmhic,
A shaorfadh ón gcruatan a anam lá an ghá.
A bhráthair, gach filleadh a thuillis go buacach,
Chífidh tú an buachaill marbh ar chlár,
Cordaí go daingean á cheangal ar ghuaillibh,
Go gcuirfear san uaigh é le hualach ón rámhainn;
Nó ar fhéach tú go minic ar dhuine a bhí i gcruatan?
Gheobhaidh tú do dhualgas, mar a mheasaim, lá an bháis;
Raghair sna Flaithis gan hata gan bhuatais,
Ach cochall ró-uasal anuas ort go sáil.
Ailliliú, a dhuine, chonaic tú na mílte,
Is ní fhaca tú Íosa a d’fhulaing an Pháis
Ar Chranna na Croise is an chonairt á dheoladh
Mar a mbíodh an fhuil ghlórmhar ina ceathanna ar lár.
A Ríon dil na cruinne tríd’ bhroinn gur seoladh
Le haoibhneas do bhrollaigh ba mhilis a thóg É;
An té dhein fíon den uisce ní bhainfidh sé an choróin díot,
A Bhanríon na Glóire, mar thuillis í a fháil.
Ni mhaireann Peadar ba chalma, Séamus,
Ná Aindriú ba néata dár shiúlaigh i mbróig,
Mathghamhain a’s Pilib a’s aon-mhac Alphéus,
Nach iad siúd an fhoireann a chonaic Zaccheus
Ins an gcrann a’s é ag feitheamh ar dhlithibh an Aon-Mhic.
Is dóigh liom, a dhuine, ná tuigeann tú an Ghréigis,
Caith díot an éide mara leanair Naomh Pól!


Gaoth.
Tugtar "gaoth" ar ghluaiseacht an aeir ó áít go háit. Is é is cúis leis an ngluaiseacht seo ná go bhfuil difríochtaí ann i mbrú an atmaisféir.


Sioc.
Is éard is sioc ann ná criostail oighir ar dhromchla an domhain i rith aimsire fuaire.


Kimi ga Yo.
Is é Kimi ga Yo amhrán náisiúnta na Seapáine.


Míol mór.
Ainm coitianta ar ainmhithe san ord Cetacea é míol mór. Is mamaigh iad a mhaireann i ngach aigéan ar Domhan cé gurbh ainmhithe talaimh iad a sinsir. Tá cineálacha éagsúla ann, orthu sin an míol gorm, an t-ainmhí is mó dár mhair ariamh.


Muc mhara.
Ainmhí mara is ea an mhuc mhara, nó an tóithín.


Cornfhoiche.
Is feithid í an chornfhoiche. Is ball d'fhine na Vespidae í.


Leimín.
Saghas ainmhú is ea leimín. Mamach atá ann.


Aidbhint.
Tugtar Aidbhint ar an gcéad shéasúr i mbliain na hEaglaise Críostaí san Iarthar, roimh an Nollaig. Ni hí an Aidbhint an chéad shéasúr den bhliain in Eaglaisí an Oirthir.


Bóthar.
Is slí, bealach nó cosán idir áiteanna é bóthar. Tugtar ród ar bhóthar uaireanta.


Sráid.
Tugtar Sráid ar bhóthar poiblí a ghabhann trí cheantair uirbeacha.


Sráidbhaile.
Is lonnaíocht i gceantair tuaithe é Sráidbhaile. De ghnáth bíonn sráidbhailte níos lú ná bailte, ach bíonn siad níos mó ná gráig.


Cathair (lonnaíocht).
Is lonnaíocht mór agus buan í an chathair, go háirithe lonnaíocht uirbeach mór.


Blaosc.
Is struchtúr cnámhach é blaosc, aimsithe sa cheann a lán ainmhithe.


Cnámh.
Is orgáin dochta iad na cnámha a chruthaíonn ionchnámharlach na veirteabrach.


Toitín.
Is sorcóir na gearrtha tobac rollta i bpáipéar do chaitheamh tobac é toitín.


Geansaí (ball éadaigh).
Is ball éadaigh é an geansaí.


Buidéal.
Is árthach righin le muineál caol agus béal é buidéal, a úsáidtear chun leachtanna a stóráil.


Pádraig Daeid.
B'fhile Éireannach é Pádraig Daeid. "An Táilliúr Gorm" an leasainm a thugtaí air. Bhí cónaí air in Inis Bigil, idir oirthuaisceart Acla agus cósta Chontae Mhaigh Eo. Sa bhliain 2008 rinne Piaras Ó Raghallaigh clár teilifíse faoi Phádraig Daeid agus Inis Bigil, "An Táilliúr Gorm".


Úll.
Is toradh an chrainn úll é an t-úll, nó "Malus domestica". Ball d’fhine na rósanna ata ann, is é sin, ball den fhine Rosaceae. Is ball den ghéineas "Malus" é chomh maith, dála a lán torthaí eile dá n-itheann daoine. Is crann beag duillsilteach é an crann. “Rí na dtorthaí” a thugtar ar an toradh as é a bheith á shaothrú chomh fada agus chomh forleathan agus atá sé. Is as lár na hÁise an t-úll ón tús—fásann a shinsearach, an t-alma ("Malus sieversii"), ansin i gcónaí. Saothraítear an t-úll anois ar fud na gcreasanna measartha, theas agus thuaidh.


Oráiste (toradh).
Is éard is oráiste ann, ("nó go sonrach, an t-oráiste milis") ná an toradh citris Citrus ×​sinensis (syn. Citrus aurantium L. var. dulcis L., nó Citrus aurantium Risso) agus a chuid torthaí.
Is hibrid é an t-oráiste de bhunadh saothraithe ársa, b'fhéidir idir pomaló ("Citris maxim"a) agus táinséirín ("Citris reticulata"). Is crann beag bláthanna é ar a bhfuil duilleoga ubhchruthacha síorghlasa le himill starracha, agus 4-10 cm ar fhad. Bíonn sé tuairim is 10m ar airde. Is "hesperidium" é toradh an oraiste, sé sin cineál caora.
Thionscain an t-oráiste in Oirdheisceart na hÁise. Tugtar "an t-oráiste milis" ar thoradh an "Citris sinensis" le hidirdhealú a dhéanamh idir é agus "Citris aurantium", an t-oráiste searbh. Meastar gur tháinig an t-ainm ón tSanscrait..
I dteangacha áirithe, tugtar "úll Síneach" air (m.sh. san Ollainnis tugtar "Sinaasappel" air agus sa Ghearmáinis tugtar "Apfelsine" air).


Cluas.
Orgán a bhaineann leis an éisteacht agus leis an gcothromaíocht is ea an chluas. Trí phríomhchuid a bhíonn sa chluas: an chluas sheachtrach, an chluas láir agus an chluas inmheánach.
An chluas sheachtrach.
Tagann na fuaimthonnta tríd an duillín agus tríd an gcanáil sheachtrach chloisteála. Buaileann siad tiompán na cluaise, agus critheann sé i bpas le brú na fuaime.
An chluas láir.
Tá trí chnámhóg sa chluas láir agus iad ceangailte lena chéile: an casúirín a ghluaiseann i dtiúin le tiompán na cluaise; an inneoin agus an stíoróipín. Tiomáineann sí seo scannán beag sa chochla, an fhuinneog ubhchruthach.
An chluas inmheánach.
Bíonn an chochla sa chluas inmheánach lán le leacht agus brat de ribechealla feadh a fhaid, agus má ghluaiseann an fhuinneog ubhchruthach tarchuirtear tonnta tríd an leacht. Spreagann na tonnta seo néarchinn na néaróige cloisteála.
Íogaireacht na cluaise daonna.
Ní hionann íogaireacht na cluaise daonna chun gach uile mhinicíocht. Úsáidtear an chloismhéadracht chun íogaireacht na cluaise a thomhas. Is ionann tairseach na cloisteála agus an fhuaim is lú déine a chloiseann an chluas. Ní hionann an tairseach seo i gcás gach uile mhinicíocht. Ní féidir fuaim ar bith faoi bhun na tairsí a chloisteáil. Ni chloistear rud ar bith faoi 20 Hz ná os cionn 20 kHz.
Is minic a dhéanann dáileoga iomarcacha d'fhuaimchumhacht damáiste do néarchinn na ribecheall.


Féasóg.
Is gruaig ar an aghaidh fear é féasóg.


Béal.
Is é an béal an chéad chuid de chonair an bhia a nglacann bia agus seile. Is éard is an múcós béil ann ná an clúdach eipitéiliach de sheicin mhúcasach taobh istigh den bhéal.


Píobán.
Is an feadán ag cur aer idir an laraing agus na feadáin broinceach é an píobán. Mar líneáil tá an t-eipitéiliam riospráide colúnach fabhránach. Ar a thaobh amuigh tá scannán snáithíneach, mórthimpeall ar fhonsaí loingeáin, ar oscailt ar chúl, a chuireann cosc ar shleabhcadh na traicé. 9-15 cm ar fhad sa duine fásta, agus le linn riospráide fadaíonn sí suas le 2 cm. In éigeandáil riospráide, is féidir an traicé a oscailt go máinliach idir na fonsaí loingeáin sa chuid íochtarach den mhuineál (traicéatóime) le pasáiste a sholáthar don aer.


Gob.
Is gialla starrach adharcach é gob.


Scuab.
Is uirlis le cos agus guairí, gruaig nó sreang é scuab, úsáidte go háirithe den glantachán agus péinteáil.


Sprochaille.
Is maothán feolmhar ag crochadh as an ceann nó muineál na éin éigin


Próca.
Is árthach sorcóireach déanta as gloine nó potaireacht é próca.


Eoin Soiscéalaí.
Duine de Dháréag Aspal Íosa ba ea Eoin Soiscéalaí nó Naomh Eoin Aspal.
Tagairtí.
Eoin Soiscéalaí


Roibeard II, Rí na nAlbanach.
Tháinig Roibeard II i gcoróin mar Rí na nAlbanach ("go luath sa bhliain 1316-19 Aibreán, 1390") sa bhliain 1371 - an chéad monarch Seacaibíteach. Roimh a shealbhaithe, bhí na teidil 'Ard-Stíobhard na hAlban' agus Iarla Shrath Èireann aige. Bronnadh na gradaim air toisc go raibh
sinsearach réimdhíreach aige le Walter, 6ú Ard-Stiùbhaird na hAlban. Walter ab ea a athair agus é, agus Marjorie Bruce, iníon an Rí Roibeard I agus a chéad chéile Iseabail, nighean Iarla Màrr.
Ceapadh Roibeard ina oidhre teagmhasach ar a sheanathair Roibeard I sa bhliain 1318, ach chuaigh an ceapachán sin i léig sa bhliain 1324 nuair a rugadh mac don Rí Roibeard I, mac a ghlacadh an teideal Dáibhí II sa todhchaí. Ar bhás a athair sa bhliain 1326, bronnadh an teideal 'Ard-Stíobhard na hAlban' air agus sa bhliain céanna d'ainmnigh Parlaimint é ina oidhre teagmhasach
Sa bhliain 1329 fuair an Rí Roibeard I bás agus tháinig Dáibhí I i gcomharbas air agus é 5 bliana d'aois.
Roibeard II, Rí na nAlbanach


Traonach.
Is cineál éin é an traonach den fhine "Rallidae" (gaolta leis an Rálóg dar ndóigh) a bhíos le fáil in Éirinn, san Eoraip go forleathan, agus in Iarthar na hÁise sa samhradh. Caitheann an traonach an geimhreadh san Afraic thoir theas (.i. Madagascar, an Mhósaimbíc, an Tansáin, agus an tSaimbia) agus tagann siad go hÉirinn le linn an tsamhraidh (Mí Aibreáin go dtí Meán Fómhair), áit a neadaíonn siad agus a dtógann siad a gcuid scalltán.
Níl an traonach an-choitianta in Éirinn anois ná ar fud na hEorpa ach an oiread. In Éirinn, cónaíonn an traonach le taobh na Sionainne agus ar chósta thuaisceart Dhún na nGall agus ar chósta Iarthar Chonnacht.
Tréithe.
Is éan ciúin, cúthaileach é an traonach. Deir suíomh Birdwatch Ireland> nach bhfuil an traonach go maith ag canadh agus go bhfuil an fhuaim cosúil leis an bhfuaim ó dhá ghrátalaí cáise á gcuimilt ar a chéile!
Bíonn na traonaig á gcur féin i bhfolach sa chuise fada agus is ar an ábhar sin gur minice a chloistear iad ná a fheictear iad – lena ngairm shuntasach as ar tháinig an t-ainm Laidine onamataipéach, "Crex crex".
Is iad talamh móinéir fliuch agus an caladh gnáthóga an éin seo. Tá muine thiubh de dhíth orthu – fásra ard mar an feileastram go moch i séasúr an ghoir agus féar níos deireanaí. Itheann an traonach feithidí, síolta, duilleoga agus débheathaigh mar fhroganna.
Caomhnú.
Tá an speiceas i mbaol báis go domhanda mar gheall ar nósanna feirmeoireachta an lae inniu a bhacas le neadaireacht an traonaigh as los chaillteanas gnáthóige feiliúnaí. Déanann baint an fhéir le hinnealra chun sadhlas a dhéanamh an-dochar do ghnáthóg an traonaigh. Ach le dianiarrachtaí de chuid na bhfeilméaraí, tá an traonach fós ag áitriú áiteanna in Éirinn, go háirithe ar roinnt de na hoileáin ar chósta thiar na hÉireann.
Tagann níos lú ná 200 traonach fireann go hÉirinn anois. Tá tionscadail chaomhnaithe ar siúl in Éirinn leis an traonach a chosaint. Tá sé ar intinn ag an rialtas plean a fhorbairt chun na huimhreacha seo a ardú. Táthar ag tabhairt spreagthaí (airgid) do na feilméaraí i riocht is go n-athróidh siad a gcuid nósanna bainte le go mbeidh muine ar fáil go luath agus go deireanach i séasúr an ghoir do na héin seo. Ina theannta sin, táthar ag déanamh áirimh ar “dhaonra” agus dháileadh an traonaigh le súil go mbeifí in ann claonadh an mheatha a thuiscint níos fearr agus a mhalartú. Caithfear a lán saothair a dhéanamh ionas go mbeidh daoine in ann cómhaireachtáil leis na traonaigh. Má éiríonn leis seo, beidh a ngairm le cloisteáil go buan. De réir cuid den taighde, tá na tionscadail ag déanamh roinnt éifeachta lena gcuid cuspóirí chun an t-éan seo a shlánú.
Béaloideas.
Blianta ó shin níor chreid muintir na hÉireann go ndeachaigh na héin ar an turas fada go dtí an Aifric. Chreid siad gur athraigh an traonach go cearc uisce sa gheimhreadh agus gur athraigh sé ar ais sa samhradh!


Cnagaire.
Is éan dreapadóireachta é an cnagaire. Ball d'fhine na "Picidae". Tochlaíonn sé isteach i gcrainn le gob géar, ag baint feithidí le teanga greamaithe. Eireaball dealgach air a chabhraíonn sa dreapadóireacht. Is sainiúil rithim a chnagtha ar stoc crainn. Suas le 198 speiceas a aítríonn coillte.


Gleann.
Is áit íseal idir cnoic nó sléibhte é gleann.


Aill.
Is aghaidh carraige géar a fheictear go háirithe ar bhruach na farraige í aill.


An Fhoraois Dhubh.
Is sliabhraon foraoiseach í an Fhoraois Dhubh () atá suite in Baden-Württemberg in iar-dheisceart na Gearmáine. Tá teorainn aici le Gleann na Réine. Is é an bhinn is airde ná Feldberg ag 1,493 méadar. Tá cruth dhronuilleogach ag an réigiúin, le fad 200 ciliméadar agus leithead 60 ciliméadar.


Kokaku na Seapáine.
Ba é an tImpire Kōkaku (23 Meán Fómhair, 1771 – 11 Nollaig, 1840) an 119ú impire ar an tSeapáin, san ord comharbachta traidisiúnta. Lean a réimeas ó 1780 go dtí 1817.


Dáibhí II, Rí na nAlbanach.
Rugadh Dáibhí II, Rí na nAlbanach sa Mháirt, 1324. Cé go raibh an rí mór Roibeard Brús beagnach 50 bliana d'aois, agus a bhean Ealasaid de Burgh timpeall cúig bliana déag ar fhichead, bhí oighre fireann aige anois ar deireadh thiar thall, rud a gheallfaí sonas agus seasmhacht don tír agus do sliocht na mBrúsach.


Cearnóg.
Is cruth le ceithre taobhanna cothrom agus ceithre dronuillinn é cearnóg.
Imlíne agus Achar.
Is é achar cearnóg toradh fad na taobhanna.
agus an achar "A" is ea
I am clasaiceach, cuireadh síos ar an dara cumhacht i dtéarmaí an achar cearnóige, mar atá san fhoirmle thuas. Mar thoradh air seo úsáidtear an téarma" cearnaithe" a chiallaíonn ardú go dtí an dara cumhachta.
Is féidir an achar a ríomh chomh maith ag baint úsáide as an trasnán "d" de réir
I dtéarmaí an circumradius "R", Is é an achar cearnóige
agus i dtéarmaí an t-ingha "r", Is é an achar
Tógála.
Tógáil cearnach ag baint úsáide as compás agus imeall díreach.
Léiríonn an beochan ag an ceart conas cearnóg a thógáil ag baint úsáide as compás agus imeall díreach.


Ciorcal.
Is cruth maolaithe é ciorcal.
Baininn an uimhir formula_1 le ciorcal. Is é an cóimheas idir imlíne agus trastomhas an chiorcail.
Téarmaí bunúsacha.
Seo iad deich gcoinceap bunúsach atá le fáil sa "Teastas Sóisearach, Matamaitic"
Ní mór dúinn a rá go bhfuil acmhainn eile ann maidir le téarmaí eolaíochta
Cothromóidí.
Ní mór dúinn a rá go bhfuil
Teascóg.
Bíonn méid gach teascóige i gcomhréir le méid na huillinne gafa inti.


Triantán.
Is cruth le trí taobhanna agus trí uillinn é triantán. Sa mhatamaitic, fíor phlánach, teorannaithe ag 3 líne dhíreach (na taobhanna). Más ionann an 3 thaobh, is triantán comhshleasach é. Más ionann dhá thaobh, is triantán comhchosach é. Thaispeáin na Gréagaigh go raibh suim na n-uillinneacha sa triantán cothrom le dhá dhronuillinn. Má bhíonn an uillinn is mó sa triantán níos lú ná dronuillinn, deirtear gur corrshleasach an triantán é. Más dronuillinn an uillinn is mó sa triantán, is triantán dronuilleach é agus feidhm le teoirim Phíotágaráis ann. Is triantán sféarúil triantán a tharraingítear ar dhromchla sféir, rud a dhéantar go minic i loingseoireacht. Ina leithéid de thriantán ní bhíonn suim na n-uillinneacha cothrom le dhá dhronuillinn. Mar shampla, is féidir triantán sféarúil a tharraingt le dhá rinn ar an meanchiorcal is an rinn eile ag an mol, agus suim na n-uillinneacha cothrom le 3 dhronuillinn.


Crúsca.
Is árthach sorcóireach le cluas do leachtanna a choinneáil agus a dhoirteadh é crúsca.


John de Balliol.
Toghadh John de Balliol (t.1249 - t.25 Samhain, 1314) ina Rí na nAlbanach ó 1292 go dtí 1296.
Luathshaol.
Is beag atá ar eolas againn faoi luathshaol John. Rugadh é idir 1248 agus 1250 ag áit anaithnid, lena n-áirítear na féidearthachtaí seo a leanas; Gall-Ghaidhealaibh, Picardie agus Barnard Castle, Contae Durham, Sasana. Ba mhac é John le Dearbhfhorghaill na nGall-Ghaidhealaibh, iníon le Alan FitzRoland, Tiarna Ghall-Ghaidhealaibh agus gariníon David, Iarla Huntingdon, ag a fear céile John, an 5ú Barún Balliol, Tiarna Chaisleáin Bharnard. Fuair sé tailte suntasach i nGall-Ghaidhealaibh agus cearta a éileamh ar Thiarnas na nGall-Ghaidhealaibh, chomh maith le heastáit éagsúla in Albain agus i Sasana gur den oidhreacht Huntingdon iad; fuair sé eastáit mhóra i Sasana agus sa Fhrainc, mar shampla Hitchin, i Hertfordshire, ó a athair.


Stail.
Is capall fireann nach bhfuil coillte í an stail.


Milseán.
Is cuid milseogra déanta le siúcra é milseán.


Buíocán.
Is é an buíocán an chuid bhuí istigh d'ubh agus é lán de shaill agus de phróitéin.


Cupán.
Is árthach do deochanna é cupán.


MacBheatha mac Fhionnlaigh, Rí na nAlbanach.
Bá Rí na nAlbanach é Mac Bethad mac Findlaíc (Gaeilge an lae inniu: MacBheatha Mac Fhionnlaigh, galldaithe mar Macbeth, agus leasainmnithe Rí Deircc, "an Rí Dearg") [2]; a bhfuair bás ar an 15ú Lúnasa, sa bhliain 1057. Roimhe sin ba Rí Moireibh agus Rí Fortrenn é, ó 1040 go dtí a bhás. Tá sé aithnidiúil toisc go raibh sé mar ábhar na traigéide " Traigéide Mhic Bheatha" scríofa ag William Shakespeare.


Bromach.
Is capall fia fánaíocht san Astráil é bromach.


An Chúirt Uachtarach.
Is í an Chúirt Uachtarach an t-údarás breithiúnach is airde i bPoblacht na hÉireann. Cúirt achomhairc dheiridh is í an Chúirt Uachtarach agus déanann sí athbhreithniú breithiúnach, i gcomhar leis an Ard-Chúirt, ar Achtanna an Oireachtais. Tá dlínse ag an gcúirt, chomh maith, chun a áirithiú go ngéilleann comhlachtaí rialtais agus gnáthshaoránaigh do Bhunreacht na hÉireann. Tá an Chúirt suite sna Ceithre Cúirteanna i mBaile Átha Cliath.
Comhdhéanamh.
Tá an Chúirt Uachtarach comhdhéanta d'uachtarán na cúirte (nó "Príomh-Bhreitheamh na hÉireann" mar a dtugtar air), Uachtarán na hArd-Chúirte a bhfuil
ina bhall "ex officio" den Chúirt agus a shuíonn san Ard-Chúirt de ghnáth, agus seachtar gnáthbhall ar a laghad.
Suíonn an Chúirt Uachtarach le comhdhéanamh de thrúir, cúigear nó seachtar Breithiúna. Féadtar dhá chomhdhéanamh nó níos mó a shuí ag an am céanna. Agus cinneadh á dhéanamh ag an gCúirt faoi éagumas buan an Uachtaráin de réir bhrí Airteagal 12 an Bhunreachta, faoi bhunreachtúlacht Bille a chuireann an tUachtarán faoina bráid faoi Airteagal 26, nó faoi bhunreachtúlacht aon dlí, caithfear an Chúirt a bheith comhdhéanta de chúigear ball ar a laghad.
Is é Uachtarán na hÉireann a cheapann breithiúna na Cúirte Uachtaraí ar chomhairle cheangailteach an Rialtais. Ón mbliain 1995, gníomhaíonn an Rialtas ar chomhairle neamhcheangailteach an Bhoird Chomhairligh um Cheapacháin Bhreithiúnacha.
Dlínse.
Tugann an Chúirt éisteacht d'achomhairc ón Ard-Chúirt, ón bPríomh-Chúirt Choiriúil agus ó Chúirt Achomhairc na nArmchúirteanna. Féadfar srian trom a chur ar chumhacht na Cúirte achomhairc a éisteacht (má thagann an t-achomharc ón bPríomh-Chúirt Choiriúil nó ó Chúirt Achomhairc na nArmchúirteanna). Lena theannta sin, féadfar an chumhacht sin a eisiamh go hiomlán, ach amháin achomhairc maidir le comhréir bhunreachtúil dlí. Tugann an Chúirt Uachtarach éisteacht do phoncanna dlí lena dtaigrítear di ón gCúirt Chuarda. Baineann an chuid is mó de na cásanna a thagann faoi bhráid na Cúirte Uachtaraí le poncanna dlí go hiarbhír.
Tá dlínse bhunaidh ag an gCúirt Uachtarach i ndá chás - faoi Airteagal 26, nuair a chuireann an tUachtarán Bille faoi bhráid na Cúirte chun cinneadh a dhéanamh maidir lena bhunreachtúlacht roimh é a fhógairt agus faoi Airteagal 12 nuair a bhíonn ar an gCúirt cinneadh a dhéanamh faoi mhíthreoir an Uachtaráin.
Athbhreithniú breithiúnach.
Feidhmíonn an Chúirt Uachtarach, i gcomhar leis an Ard-Chúirt, cumhacht chun dlíthe nach bhfuil i gcomhréir leis an mBunreacht a dhíothú. Deonaíonn na cúirteanna urghairí ar chomhlachtaí poiblí, ar chomhlachtaí príobháideacha agus ar shaoránaigh chun comhlíonadh Bhunreachta a áirithiú. Foráiltear go sainráite le Bunreacht na hÉireann gur féidir athbhreithniú breithiúnach a dhéanamh ar reachtaíocht. Tá Achtanna a ritheadh tar éis theacht i bhfeidhm an Bhunreachta neambhaillí mas rud é go bhfuil siad contrártha don Bhunreacht (Airteagal 15.4.2°) ach tá Achtanna a bhfuil i bhfeidhm roimh theacht i bhfeidhm an Bhunreachta neambhaillí más rud é go bhfuil siad ar neamhréir leis an mBunreacht (Airteagal 50.1). Foráiltear leis an mBunreacht, chomh maith, faoi Airteagal 26, gur féidir athbhreithniú breithiúnach a dhéanamh ar bhillí roimh lámh an Uachtaráin a chur leis. Is é an tUachtarán amháin a fheidhmíonn an chumhacht chun billí a chur faoi bhráid na Cúirte Uachtaraí roimh dó/di dul i gcomhar leis an gComhairle Stáit. Nuair a sheasann an Chúirt Uachtarach le bunreachtúlacht Bhille a chuirtear faoina bráid, ní cead ag aon chúirt eile bunreachtúlacht an Bhille sin a bhreithniú arís (Airteagal 34.3.3°).
De ghnáth, is féidir le breithiúna na Cúirte Uachtaraí a mbreithiúnais féin a sheachadadh bíodh go n-aontaíonn nó go n-easaontaíonn sé/sí. Agus bunreachtúlacht Acht nó Bhille a ritheadh tar éis theacht i bhfeidhm an Bhuneachta á plé ag an gCúirt, áfach, déanann an Chúirt breithiúnas amháin a sheachadadh (Airteagail 34.4.5° agus 26.2.2°). Féadann na breithiúna breithiúnas easaontach nó breithiúnas aontaitheach a sheachadadh agus bunreachtúlacht Acht a ritheadh roimh theacht i bhfeidhm an Bhunreachta á plé aici (Airteagal 50).


Miongháire.
Is dreach a dhéanamh le meon sona, cairdiúil nó greannmhar, le na coirnéil béil casta suas é miongháire.


Grus.
Is gotha gnúise a thaispeántar chun fearg nó míshonas a chur in iúl é gnúis.


Meadhrán.
Is mothúchán guairneach a thagann ar dhuine nuair a chailltear cothromaíocht é meadhrán. Déanann daoine gearán go mothaíonn siad meadhránach. De ghnáth, is siomptóm é ar neamhord cosúil le hionfhabhtú an ghairis chuasánaigh sa chluas inmheánach a rialaíonn cothromaíocht fhisiciúil na colainne.


Oifig an phoist.
Is roinn poiblí í oifig an phoist atá freagrach as seirbhísí phoist.


Mála.
Is árthach solúbtha le oscailt ar an mbarr é mála.


Salann.
Sa bhunchiall, tugtar salann ar an gclóiríd sóidiam, an salann coiteann, a chuirtear leis an mbia lena leasú. Sa cheimic, is é is brí le salann ná comhdhúil cheimiceach a ghinfear má neodraíonn an t-aigéad agus an bun a chéile, ionas go rachaidh ainian an aigéid agus caitian an bhun le chéile. Is salann é an salann coiteann sa chiall cheimiceach freisin, nó tá ainian an aigéid hidreaclóraigh, an t-ian clóiríde Cl- agus caitian na hiodrocsaíde sóidiam, an t-ian sóidiam Na+ ann.
Tá blas goirt sa salann, agus is ceann den cheithre bunbhlas é a aithníonn teanga an duine. Is féidir bia a leasú le salann ionas go mairfidh sé inite ar feadh i bhfad, agus mar sin, tá an cine daonna ag leasú bia le salann ón am anallód. Tá salann le fáil go flúirseach sa dúlra, go háirithe sna farraigí, ach is féidir teacht ar fhosuithe salainn ar an talamh slán féin.
Tá an dá ian atá sa salann - sóidiam agus clóiríd - géar-riachtanach do na neacha beo go léir. Mar sin féin, níl sé inmholta an iomarca salainn a úsáid, nó cuireann an salann le do bhrú fola.


Comhairle Trento.
An Chomhairle, san Eaglais "Santa Maria Maggiore", Trento.
Is éard a bhí i gceist le Comhairle Trento () ná Comhairle Éacúiméineach na hEaglaise Chaitliceach Rómhánach sa 16ú céad. Glactar leis gurbh í ceann de na comhairlí ba thábhachtaí a bhí ag an Eaglais. Rinneadh an chomhairle a ghairm in Trento, ón 3 Nollaig 1545 go dtí an 4 Nollaig, 1563, le fiche cúig sheisiún roinnte i dtrí chuid.
D'eisigh an chomhairle cáineadh ar an rud, a bhí, dar leo, ina eiriceacht de chuid na bProtastúnach, agus sainmhíníodh roinnt de mhúineadh na hEaglaise. Mór-chomhairle leasaithe ba ea Comhairle Trento agus ba é an príomhléiriú ar idéil na gluaiseachta i gcoinne an Fhrith-Reifirméaisin.
Trento


Capall coille.
Éan is ea an capall coille (Gaeilge na hAlban: "capall-coille" nó "capar-coille"), agus d'órd na Tetraonidae iad.
Tá an capall coill ("Tetrao urogallus") ar an méid céanna go díreach leis an chearc thurcaí. Tá sé ar fáil i bhforaoisí giúise. Laghdaíodh a uimhreacha thar na blianta, ach tá plean caomhnaithe ar siúl i nGaeltacht na hAlban (Gaeilge na hAlban:"A’Ghaidhealtachd"), agus tá borradh ag teacht ar a chuid uimhreacha. Sa lá atá inniu, tá thart ar 2,000 in Albain.


Piasún.
Is éan é an piasún. Is baill d'fhine na Phasianidae iad.


Giorria Sléibhe.
Ainmhí beag is ea an giorria Sléibhe. Mamach atá ann agus is ball d'fhine na Leporidae é.


Giorria an Artaigh.
Ainmhí beag is ea giorria an Artaigh. Mamach atá ann agus is ball d'fhine na Leporidae é.


Iora eitilte.
Is ainmhí beag é an t-iora eitilte. Mamach atá ann.


Iora glas.
Is ainmhí beag é an t-iora glas. Is mó é ná an t-iora rua agus dath glas nó donnghlas a bhíonn air i gcónaí. Is minic frainse geal ar a eireaball. Ní bhíonn stothanna ar a dhá chluas.
Crainn a thaithíonn sé agus is i gcrann a dhéanann sé a nead. Caitheann an tIora Glas cuid dá am ag ithe ar an talamh, mar shampla cnónna, dearcáin, meas fáibhile; plandaí glasa, fungais agus fréamhacha.
Bíonn an t-iora glas le fáil I bpáirceanna poiblí, i ngairdíní agus i gcoillte duillsilteacha.
In Éirinn.
Is Mamach atá ann a tháinig ó thuaisceart Mheiriceá ó thús. Tugadh isteach go Sasana an t-iora glas mar ainmhí spéis i Henbury Park, Cheshire sa bhliain 1876. Tugadh roinnt acu go Contae Longfort ina dhiaidh sin.
Tháinig borradh damanta ar a ndaonra i Sasana agus in Éirinn agus go minic ba iad na hioraí rua dúchasacha a bhí thíos leis.
Ní bhíonn an t-iora glas le fáil ar mhór-roinn na hEorpa ar chor ar bith.


Talamh-iora Eorpach.
Is ainmhí beag é an talamh-iora Eorpach. Mamach atá ann.


Criogar féir.
Is feithid é an criogar féir. Ainmneacha eile atá in úsáid ná dreoilín teaspaigh, crucaide caoráin, míol féir, píobaire fraoigh agus an scadáinín féir.


Leamhan.
Is feithid é an leamhan. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann, in éineacht leis an bhféileacán. Meastar go bhfuil idir 150,000 agus 250,000 speiceas leamhan ann, deich n-uaire an méid speiceas féileacán. Ceaptar freisin go bhfuil na mílte speiceas leamhan gan aithint go fóill. Is feithidí oíche an chuid is mo díobh, cé go mbíonn roinnt speiceas leamhan gníomhach sa ló no leis an gclapsholas.


Ard-Chúirt (Éire).
Déileálann Ard-Chúirt na hÉireann () leis na cásanna sibhialta agus coiriúla is tromchúisí agus is tábhachtaí ag an gcéad chéim, agus gníomhaíonn sí freisin mar chúirt achomhairc i gcásanna sibhialta sa Chúirt Chuarda. Tá an chumhacht freisin aici cinneadh a dhéanamh cé acu an bhfuil nó nach bhfuil dlí bunreachtúil, agus athbhreithniú breithiúnach a thionscnamh ar gníomhartha an rialtais agus comhlachtaí poiblí eile.
Bunaíodh an Ard-Chúirt faoi hAirteagal 34 de Bhunreacht na hÉireann, agus deonaíonn an Bunreacht "lándlínse bhunaidh, agus cumhacht chun breith a thabhairt, i ngach ní agus ceist dlí nó fíorais cibé sibhialta nó coiriúil iad" chomh maith leis an gcumas chun a chinneadh " "bail a bheith nó gan a bheith ar aon dlí áirithe ag féachaint d'fhorálacha an Bhunreachta" Is é an tUachtarán an duine a cheapann na Breithiúna.
Mar sin féin, mar a bhíonn ag beagnach gach cumhacht bhunreachtúil a bhíonn ag an Uachtarán, déantar na ceapacháin faoi réir "chomhairle an Rialtais". Go praiticiúil, ciallaíonn sé seo go n-ainmníonnn an rialtas na breithiúna agus ceadaíonn an tUachtarán iad go huathoibríoch.
Bíonn uasmhéid de 32 gnáthbhreitheamh Ard-Chúirte ann, cé go mbíonn Uachtarán na Cúirte Cuarda agus Príomh-Bhreitheamh na Cúirte Uachtaraí ina gcomhaltaí "ex officio" freisin. De ghnáth, éisteann breitheamh amháin cás amháin, ach is féidir le hUachtarán na hArd-Chúirte a ordú go n-éistear cás áirithe le trí breitheamh ina suí le chéile - tugtar "roinnchúirt" uirthi mar dhea.
Éistear gnáthchásanna i bhfoirgneamh na gCeithre Cúirteanna i mBaile Átha Cliath, cé go mbíonn an chúirt ag suí go rialta lasmuigh den phríomhchathair.
Tháinig an Breitheamh Richard Johnson i gcomharbacht ar an Breitheamh Onórach, an tUasal Joseph Finnegan mar Uachtarán na hArd-Chúirte i mí na Nollag 2006, agus tháinig an Breitheamh Onórach, an tUasal Nicholas Kearns i gcomharbacht uirthi i Mí Dheireadh Fómhair 2009 [1]. Ba í Mella Carroll an chéad bhean a sheirbheáil ar an gcúirt, sé sin idir 1980 agus 2005.


Ard-Chúirt (Hong Cong).
中華人民共和國香港特別行政區高等法院The High Court of Hong Kong S.A.R. of the People's Republic of China
Tá an Ard-Chúirt (Sínis traidisiúnta: 高等法院) i Hong Cong comhdhéanta de Chúirte Achomhairc agus Chúirte Chéadchéime. Déileálann sí le cásanna coiriúla agus sibhialta a thagann ó na cúirteanna níos ísle. Ba í an Chúirt Uachtarach an t-ainm a bhí uirthi roimh 1997.
Foirgneamh na hArd-Chúirte.
Tá 'Foirgneamh na hArd-Chúirte' suite ar 38 Slí na Banríona (" Béarla: Queensway nó i Sínis traidisiúnta:金鐘道"). Tógadh an foirgneamh 20 stór sa bhliain 1985 mar bhaile Cúirte Uachtaraí Hong Cong, a athainmníodh sa bhliain 1997.
Is túr é an struchtúr atá cumhdaithe i ndath bán agus tá scairdeán uisce taobh amuigh dá phríomh-dhoras.
Liosta na mBreithiúna.
Breithiúna de Chúirt Chéadchéime na hArd-Chúirte


An Triúr Saoithe.
An Triúr Saoithe ag tabhairt bronntanas don leanbh Íosa.
I dtraidisiún na Críostaíochta, tugtar an Triúr Saoithe (Gréigis: μάγοι, magoi) ar na ríthe a thaistil chuig Beitheal chun bronntanais a thabhairt don leanbh Íosa Críost. Ní luaitear iad ach i Soiscéal Mhatha amháin, ach cuimhnítear iad fós i gceiliúradh na Nollag.
Níor luaigh Matha cé mhéad rí a bhí ann ach oiread, ach dar leis an traidisiún bhí triúr ann mar gur trí bhronntanas a dáileadh: mar a bhí, ór, túis agus miorr.


Coille Chnagaidh.
Is sráidbhaile é Coille Chnagaidh atá taobh re Abhainn A' Ghearaidh, Siorrachd Pheairt, 4 mhíle ó thuath 'san Iar-Thuaisceart Bhaile Cloiche Righ.
Tá an mórbhealach "Rathad Mòr a' Ghàidhealtachd" de Seanailear Wade (1732) ag dul tríd an sráidbhaile mar atá Rathad Iarrainn na Gàidhealtachd (1863). Tá sléibhte cas, clúdaithe le coillte daracha ar gach taobh na habhann, agus do bhrighe casad na sleibh, thogadh an rathad-iarainn ar fiadotto. Nuair a bhí ath-leasachadh déanta ar an rathad mór (A9 T) sna 1980'í cuireadh an bóthar úr ar fiadotto co-shinte níos faide suas an sliabh.
Tá Coille Chnagaidh aithnidiúil freisin mar gheall ar Cath Raon Ruairidh, agus de bhrí gur anseo a chailleadh Iain Greumach Chlaverhouse, 1ú. Viscount Dhún Dé. Ach bhí an cath ag Raon Ruairadh in aice láimhe ar Choille Chnagaidh.


Cloicheán.
Is Arthropoda é an cloicheán. Ball d'fhine na Decapoda atá ann.


Páipéar.
Is ábhar déantúsaithe as laíon adhmaid i leathán tanaí é an páipéar.


Bileog.
Is leathán clóbhuailte páipéir le fógraíocht nó eolas inti í bileog.


Eas.
Is briseadh tobann i gcúrsa abhann nó srutháin é eas. agus titeann an t-uisce go hingearach, a bheag nó a mhór. Mar sin, is scairdeán uisce ag titim as airde, nuair a sreabhann abhainn nó sruth thart claon géar é eas.
I gcásanna áirithe titeann eas fad maith, thar imeall ardchláir, mar shampla, nó mar a bheadh na carraigeacha crochta boga caite chun siúil ag an uisce.


Cnoc.
Teach ag bun cnoic in Éirinn
Is achar talún atá ardaithe go nádúrtha, ach níl sé chomh garbh nó chomh ard le sliabh é cnoc.


An Dá Aspal Déag.
Sa Chríostaíocht, tugtar an Dá Aspal Déag (nó "an Dáréag Aspal", Sean-Ghréigis: ἀπόστολος apostolos, an té atá seolta mar theachtaire) ar na misinéirí a roghnaigh Íosa Críost chun an Eaglais Chríostaí a bhunú agus an Dea-scéala a scaipeadh.
Go traidisiúnta, sin iad Peadar, Aindrias, Séamas Mór, Séamas Beag, Eoin, Pilib, Parthalán, Matha, Tomás, Tadáias, Síomón, agus Iúdás Isceiriót.
Ghlac Maitias áit Iúdás Isceiriót níos déanaí.


Pointias Píoláit.
Íosa os comhair Pointias Píoláit
Bhí Pointias Píoláit (Laidin: Pilatus, Gréigis: Πόντιος Πιλᾶτος) ina mhaor (nó gobharnóir) ar an gcúige Rómhánach Iúdáia idir na blianta 26-36. An teideal a bhí aige ná 5ú Prócadóir Iúdáia, agus cuimhnítear é mar an duine a cheadaigh céasadh Íosa Críost.
Luaitear Píoláit i ngach ceann de na soiscéil, agus aontaítear go raibh drogall air Íosa a chur chun báis.
Imeachtaí Aoine an Chéasta.
De réir mar a deirtear sa Bhíobla, tháinig na hardsagairt agus na seanóirí le chéile ar maidin le socrú le chéile go gcuirfí Íosa chun báis. Chuir siad an bhreith seo faoi bhráid an ghobharnóra Rómhánaigh, Pointias Pioláit, nach raibh ró-fhonnmhar chun Íosa a chur chun báis.
Faoi bhrú na n-ardsagart agus na seanóirí, áfach, agus iad siúd ag gríosú na gramaisce in aghaidh Íosa, ghéill Pioláid Íosa a chur chun báis. Theastaigh ó na hardsagairt Íosa a mharú mar bhlaisféimeoir, ó bhí sé tar éis a rá gurbh é mac Dé é, ach d'áitigh siad ar Phioláit gur ceannairceoir agus tuathghríosóir ab ea Críost a bhí ag iarraidh "rí na nGiúdach" a ghairm de féin - is é sin, rí a bhí ag beartú na Rómhánaigh a ruaigeadh as Iarúsailéim agus ríocht neamhspleách na nGiúdach a bhunú. Tugadh le fios do Phioláit "nach mbeadh sé ina chara mhaith ag Impire na Róimhe", ach oiread, mura mbeadh sé sásta an bhreith bháis a dhearbhú.


Leonardo Canal González.
An ginearáil Leonardo Canal González, Uachtarán na Colóime
Polaiteoir Colómach ba ea Leonardo Canal González (6 Samhain 1822 - 5 Bealtaine 1894). Rugadh é i mbaile Pamplona ar an 6ú Samhain 1822. Fuair sé a chuid oideachais sa dlí in Ollscoil i mBogotá, san Colegio Mayor de Nuestra Senora del Rosario, agus ina theannta sin bhí sé ag feidhmiú mar Leas-Reachtaire ann. I lár an chogaidh chathartha, d'ainmnigh an tUachtarán Mariano Ospina Rodriguez é mar ghobharnóir ar Santander. Chosain sé an rialtas i Santander agus d'ionsaigh sé Tunja, áit ar chaill sé an cath in aghaidh an Ghobharnóra agus Ghinearáil na Liobrálach Santos Gutiérrez Prieto.
Tháinig an cogaidh go dtí Santander de bharr an chaillte sin.


Avenida Paulista.
Is bóthar mór é Avenida Paulista i São Paulo, an Bhrasaíl. Tá sé 2.8 ciliméadar ar fhad. Tá roinnt institiúidí airgeadais agus cultúrtha ann, ina measc MASP, an músaem mínealaíon is tábhachtaí sa tír.


Kirsty MacColl.
Ba amhránaí agus scríbhneoir amhrán í Kirsty Anna MacColl, a rugadh ar an 10 Deireadh Fómhair 1959 agus a bhásaigh ar an 18 Nollaig 2000.
D'éirigh le MacColl roinnt cnaganna pop-cheoil a bheith aici ó thús na 1980idí go dtí tús na 1990idí. I rith na tréimhse seo ba mhinic di ag canadh ar thaifeadtaí a léirigh a fear céile Steve Lillywhite, ina measc seo amhrán de chuid The Smiths agus an t-amhrán "Fairytale of New York" le Shane MacGowan agus na Pogues.
Maraíodh MacColl in eachtra chonspóideach, ag bádóireacht i Meicsiceo i Meicsiceo sa bhliain 2000.
Tagairtí.
MacColl, Kirsty
MacColl, Kirsty
MacColl, Kirsty


Gleann Cuilinn (Baile Átha Cliath).
Sráidbhaile i nDeisceart Chontae Bhaile Átha Cliath na hÉireann is ea Gleann Cuilinn (). Baile fearainn é i ndeóise sibhialta Chill Tiarnáin, atá i mBarúntach agus Aontas Dhlí na mBocht Ráth an Dúin, ceantar Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin. Tá an sráidbhaile lonnaithe ar an R116, 276 méadar os cionn na farraige (906 troigh) agus fágann sin gurb é ceann de na sráidbhailte is airde in Éirinn é.
Logainm.
Tá roinnt den tuairim gur as muintir "Cullen", atá fós líonmhar go leor ar an mbaile, a ainmníodh an baile, cé gur ón gcrann cuilinn a cheaptar a thagann sé de ghnáth. Tugadh "Gleann Chuilinn" sa Ghaeilge agus "Glancullen" as Béarla air, scaití.
Bailte Fearainn.
Tá sé bhaile fearainn ann, mar atá; Baile an Rí, Béarla: "​Kingston" An Baile Breac, "Ballybrack", An Baile Nua Beag, "​Newtown Little", An Baile Nua, ​"Newtown", Baile Shéamais, ​"Jamestown", An Ghléib, "​Glebe".
Oidhreacht.
Tá tuama dinge ón gCré-umhaois ag Baile Éamainn Dhuibh ar fhána oirthir Bhinn Dá Charraig. Tugtar Uaigh an Fhathaigh air go h-áitiúil. Is seomra dronuilleogach é roinnte i dtrí chuid, timpeallaithe ag colbha u-chruthach de dhá bhalla atá líonta le clocha. Rinne Seán P. Ó Riordáin agus Ruaidhrí De Valera an tuama a thochailt sna 1940idí agus aimsíodh cnámha créamtha, casúr cloiche snasta, breochlocha agus potadóireacht. Is séadchomhartha náisiúnta atá ann.
Tá gallán tábhachtach ag Newtown Hill agus tá carn cré adhlactha atá ann ón treimhse chéanna le tuama dinge Bhaile Éamainn Dhuibh.
Laistíos de Bhinn Dá Charraig atá ceann de shainchomharthaí tíre Bhaile Átha Cliath Theas "Binn Trí Charraig", gona chrainn chumarsáide, roinnt acu atá le feiscint as Gleann Cuilinn.
Stair.
Ba as Gleann Cuilinn don pholaiteoir Christopher Fitzsimon, garmhac do Dhónall Ó Conaill. I Lúnasa na bliana 1841 tharla don bhaile bheith ag lár ghluaiseacht na corraíola in aghaidh rialtas Robert Peel nuair a tionóladh "comhairle na comhaireachta" ag suí Fitzsimon. Ina measc siúd a bhí i láthair bhí Viscount Morpeth agus Frederick Romilly. Le linn Éirí Amach na bhFíníní sa bhliain 1867 ghéill an naonar bpóilín a bhí i mBeairic an bhaile go Poblacht na hÉireann.
Féile na bhFraochán.
D'eagraítí "The Frauchan Festival" ("Féile na bhFraochán" i nGaeilge) Mí Iúil ar an mbaile sna seachtóidí agus ochtóidí. D'eagraítí an fhéile timpeall ar Thabhairne Johnnie Fox's. Cuireadh stop leis an bhféile tar éis gur maraíodh Patricia Furlong, bean óg ann ar an 24 Iúil, 1982. D'aimsigh feirmeoir corp leathnocht na mná i gcúinne páirce cúpla céad slat ón tabhairne. Bhí a buataisí bainte di is iad in aice a coirp. Tachtadh í lena cuid éadaí féin.
Siamsaíocht.
Radharc de Shráidbhaile Ghleann Cuilinn, agus Tábhairne Johnnie Fox ar dheis
Ag lár an bhaile tá Teach Tábhairne Johnnie Fox a bunaíodh sa bhliain 1798, bliain an Éirithe Amach Éireannaigh a raibh Theobald Wolfe Tone i gceannas air. Maítear gurb é an Teach Leanna Traidisiúnta is airde sa tír é agus creidtear seo go forleathan, cé nach fíor seo. Deirtear gur úsáid ceannairí Éirí Amach na Cásca é mar áit le casadh ar a chéile.
Áiseanna.
Tá Leabharlann pháirt-aimseartha lonnaithe i bhfoirgneamh Carnegie a tógadh siar sa bhliain 1907. Tá Scoil Náisiúnta Naomh Pádraig, bunscoil náisiúnta, lonnaithe sa bhaile.
Spórt.
Tá an Cumann CLG Réaltaí na hÉireann (Béarla: "Stars of Erin") lonnaithe i nGleann Cuilinn. Bunaíodh an cumann sa bhliain 1903 agus tá an comórtas uile-Éireann do na clubanna buaite acu faoi dhó. Bhuaigh siad Cupán Paddy Mulligan sa bhliain 2010.
Tá galf-chúrsa 9 bpoll agus cúrsa ghalf dhá mhaide 18 poll lonnaithe ar an mbaile.
Iompar.
Tá seirbhís de chuid Bus Átha Cliath i nGleann Cuilinn. Téann an bus 44B ón stad Luas i nDún Droma go Gleann Cuilinn.
Litríocht.
Déantar mórán tagairtí do Ghleann Cuilinn i leabhar chuimhní cinn Dennis Kennedy, leabhar dar teideal Square Peg. Luann Samuel Beckett an sráidbhaile ina chuid scríbhinní.


Édith Piaf.
Édith Piaf, sa bhliain 1951.
Édith Piaf, amhránaí agus íocón cultúrtha Francach ba ea í a rugadh faoin ainm Édith Giovanna Gassion ar an 19 Nollaig 1915. Bhásaigh sí ar 11 Deireadh Fómhair 1963. Aithnítear go forleathan go raibh sí ar an amhránaí ba mhó a raibh tóir ag bpobal uirthi. Bailéid don chuid ba mhó a chanadh sí. I measc a n-amhrán tá "La vie en rose" (1946), "Hymne à l'amour" (1949), "Milord" (1959), "Non, je ne regrette rien" (1960), "l'Accordéoniste" (1941), "Padam...Padam", agus "La Foule".
Piaf,Édith
Piaf,Édith
Piaf,Édith
Piaf,Édith


José Eusebio Otalora.
Polaiteoir agus ginearál Colómach ba ea José Eusebio Otalora (16 Meán Fómhair, 1826 - 8 Bealtaine, 1885). Rugadh i Fómeque, Cundinamarca é, ar an 16 Mean Fómhair 1826, agus cailleadh é ar an 8 Bealtaine 1885i i dTocaima,Cundinamarca.
Bhí sé ina bhaill den Pháirtí Liobrálach (Partido Liberal Colombiano) agus sa bhreis ar sin a cheapadh ina Uachtarán ar Stáit Aontaithe na Colóime sa bhliain 1882 mar go raibh sé ina "secundo Designado Presidencial" (nó an dara Uachtarán Ainmnithe) tar éis bháis an Uachtaráin Francisco Javier Zaldúa, agus diúltú an "primero Designado Presidencial" Rafael Núñez an post a ghlacadh.
Ba mhac fear ghnó agus feirmeoir Bascach é agus a bhean Boyaca.
Chaill an teaghlach a shealúchas i Miraflores (Boyacá) mar go raibh a athair ina ríogaí agus le sin bhí orthu dul
Fuair sé a chuid foghlama ar an scoil agus ar an Ollcoil i mBogotá, agus bhain sé céim amach sa dlí ón Oillscoil Rosario (Universidad del Rosario), sa bhliain 1852. An uair sin, ghlac sé páirt i gcúrsaí polaitíochta, mar theachta cúigeach Bhogotá, ach d'éirigh sé as i gceann cúpla mí, nuair a chuaigh sé go Guateque san Athbhliain.


Tílicín.
Bhí an Tílicín ("Thylacinus cynocephalus" nó ‘ainmhí madracheannach púitse’) ar an mársúipeach feoiliteach ba mhó a bhí ann lenár linn. Tagann an t-ainm seo ón bhfocal Gréigise "θύλακος" (thýlakos) a chiallaíonn "púitse" nó "mála".
Thug coilínigh na hAstráile a lán ainmneacha air: an Faolchú Tasmánach, an Tíogar Tasmánach (de bharr a dhroma stríocaigh), an Híéna agus eile. Ní raibh gaol ag an Tílicín le haon cheann de na spéicis úd, cé gur leis an bhfaolchú ba mhó a bhí dealramh aige.
Bhí an Tílicín an-tearc ar an mór-roinn fiú roimh theacht na nEorpach, mura raibh sé imithe in éag ann, ach mhair sé sa Tasmáin. 2,000 bliain ó shin ar a laghad a d’imigh an Tílicín in éag ar an mór-roinn, rud a tharla, is dócha, de bharr theacht an diongó agus, b’fhéidir, thóir na sealgairí. Sa Tasmáin, nuair a tháinig na coilínigh, síleadh go maródh na tílicíní beithígh agus caoirigh, agus tugadh 2,063 deontas do shealgairí dá bharr. B’ionann gnáthóg na dtílicíní agus an talamh feirmeoireachta ab fhearr. Ina theannta sin ní mór madraí, galracha agus milleadh gnáthóige a chur san áireamh. Tá daoine ann fós a deir go bhfaca siad tílicíní, ach orthusan atá a chruthú.
Ainmhí creiche a bhí sa Tílicín, agus meastar gurb é an an Diabhal Tasmánach nó an Numbat is gaire gaol dó. Bhí dath buídhonn ar an Tílicín agus idir cúig déag agus fiche de stríoc dhorcha ar a dhroim ó ghualainn go heireaball. Ba chosúil a chloigeann le cloigeann an mhadra allta, bhí eireaball gearr righin air agus bhí na cosa cuíosach gearr. Clúmh tiubh gearr bog a bhí air, clúmh a bhí suas le 15 mm ar fad. Ba ghearr iad na cluasa (timpeall 80 mm ar fad), iad díreach, cruinn, agus clúmh gearr orthu. Bhí gialla móra láidre aige agus 46 fhiacail. Ba mhó an cineál fireann ná an cineál baineann, de ghnáth. Bhí púitse ar an gceann baineann agus béal ar a chúl; bheireadh sí trí nó ceithre de choileáin agus iad spleách uirthi go dtí go raibh siad leathfhásta ar a laghad. Leathphúitse a bhí ar an gceann fireann agus béal ar a chúl freisin, rud a chuideodh leis a bhaill ghiniúna a chosaint agus é ag rith tríd an scrobarnach.
Istoíche ab fhearr leis an Tílicín dul ag sealgaireacht, agus imeacht mhall stompaithe faoi. Uaireanta rachadh tílicíní ag sealgaireacht ina bpéire. Ba rogha leo marsúipiaigh eile ar nós cangarúnna, agus creimirí beaga nó éin.
Is ar an gcósta thuaidh agus thoir agus ar na machairí lárnacha ba mhó a raibh fáil ar an Tílicín sa Tasmáin.
Éabhlóid.
Pictiúr "Thylacinus potens' (potens = tréan), tílicín ón Méicéineach. An gaol ba thoirtiúla a bhí ag "Thylacinus cynocephalus", go bhfios dúinn.
Tháinig an Tílicín nua-aimseartha ar an saol timpeall ceithre mhillún bliain ó shin. Thángthas ar spéicis de na "Thylacinidae" atá chomh sean le tús an Mhéicéinigh. Ó na nóchaidí i leith tá seacht spéiceas iontaisithe ar a laghad faighte ag Riversleigh, áit a bhaineann le Páirc Náisiúnta Lawn Hill in iarthuaisceart Queensland.
Fuarthas iontaisí den Tílicín in Victoria, san Astráil Theas, san Astráil Thiar agus in Queensland. Tháinig siad ar a lán iontaisí ag láithreán Riversleigh (láithreán Oidhreachta Domhanda) in iarthuaisceart Queensland, iad idir 30 milliún bliain d’aois agus beagnach 12 milliún bliain d’aois. Bhí seacht spéiceas ar a laghad ina measc, ó cheann a raibh toirt chait ann go dtí ceann a raibh chomh mór le sionnach. Ocht milliún bliain ó shin ní raibh fágtha san Astráil ach aon spéiceas amháin, "Thylacinus potens".
Tugann "Nimbacinus dicksoni" léargas ar na tílicíní is sine. Bhí "Nimbacinus" chomh mór le sionnach, agus fuarthas cnámharlach iomlán beagnach ag Riversleigh. Leis an Méicéineach a bhain sé, agus é ar an aon spéiceas tílicíneach seachas "Thylacinus" a fuarthas go dtí seo. Bhí soc fada ar na tílicínigh go léir, trí réamhchúlfhiacail i ngach ngiall, agus rinn ar na cúlfhiacla a bhí géaraithe chun feoil a ithe. I gcomparáid le tílicíní níos luaithe, ar nós "Mutpuracinus archibaldi" agus "Badjcinus turnbulli", bhí réigiún na cluaise láir níos sainfheidhmeanaí i "Nimbacinus dicksoni", agus bhí difríochtaí éigin idir é siúd agus "Thylacinus cynocephalus" i ngeall ar na fiacla..
Thángthas ar an oiread sin spéiceas de "Thylacinus" le fiche bliain anuas gur cuireadh beocht úr sa díospóireacht faoin ngaol a bhí idir na tílicíní agus faoina sinsir. Shíltí gur eascair na tílicíní ó cheann de na "dasyuridae" sa Tréimhse Olaigicéineach. Rinneadh amach ó anailís fhíliginiteach, agus sonraí "Nimbacinus dicksonii" san áireamh, gurb amhlaidh gurbh iad na tílicíní ba shine, agus go raibh na "dasyuridae" níos deanai agus níos sainfheidhmeanaí. Os a choinne sin, áfach, rinne staidéar eile amach gurbh iad na tílicíní ba thúisce a tháinig. Ceist í nár réitíodh fós.
Bhí an Tílicín le fáil go forleathan san Astráil agus as Nua-Ghuine sa Tréimhse Holaicéineach, cé nach raibh sé líonmhar riamh.
Ba shampla den éabhlóid aontreoch é an Tílicín sa mhéid gur chosúil é ar mhórán slite leis na "Canidae" (madraí) - fiacla géara, gialla láidre, sála ardaithe agus an saghas céanna coirp acu araon, agus an nideog éiceolaíoch chéanna acu.
Fionnachtain agus Tacsanomaíocht.
Ba iad na Bundúchasaigh na chéad daoine a bhuail leis an Tílicín, rud atá le tuiscint as íomhánna greanta nó péinteáilte atá trí mhíle bliain d’aois ar a laghad. Tá íomhánna greanta cloiche den saghas seo le fáil i Leithinis Bhurrup san Astráil Thiar. Tá na hiarsmaí is déanaí den Tílicín timpeall 3,300 bliain d’aois, agus fuarthas iad in Uaimh Murra-el-elevyn ar Mhachaire Nullarbor, áit ar fada ina fhásach í. In uaimh eile atá ann thángthas ar chonablach a bhí 4,600 bliain d’aois agus bail iontach maith air de bharr thirime an aeir; b’fhéidir an teanga agus an meall súile clé a aithint fós. Tá sé á chaomhnú anois ag Iarsmalann na hAstráile Thiar.
Ba iad na Francaigh na chéad Eorpaigh a chonaic sa Tasmáin é, rud a tharla ar 13 Bealtaine 1792, mar a scríobh an nádúraí Jacques Labillardière, ball d’fheachtas D’Entrecasteaux. Sa bhliain 1805 chuir William Patterson, Leifteanant-Ghobharnóir na Tasmáine, mionchuntas chun an "Sydney Gazette".
Thug George Harris, Leas-Ard-Suirbhéir na Tasmáine, an chéad mhionchuntas eolaíoch sa bhliain 1808, cúig bliana tar éis gur chuir na hEorpaigh fúthu ann.
Cheangail Harris an Faolchú den ghéineas "Didelphis" a chum Linnaeus don Pasam Meiriceánach, agus thug sé "Didelphis cynocephala" (Pasam Madracheannach) air. Ach aithníodh gur ghéineas ar leith iad na marsúipiaigh Astrálacha, agus sa bhliain 1796 chum Geoffroy Saint-Hilaire an géineas "Dasyurus". Cheangail sé an Tílicín de seo sa bhliain 1810.
Chun meascán na Gréigise agus na Laidine a réiteach rinneadh "cynocephalus" d’ainm an spéicis, agus sa bhliain 1824 chum Temminck géineas ar leith dó, "Thylacinus".


Goa.
Stát de chuid na hIndia is ea Goa, agus tá sé suite ar chósta thiar na tíre. Is é an stát is lú achar agus an ceathrú ceann is lú ó thaobh daonra de. Is é Goa an stát is saibhre san India. Is é Panaji an phríomhchathair ach is é Vasco de Gama an chathair is mó. Coilíneacht de chuid na Portaingéile a bhí ann ar feadh tamaill fhada gur ghabh fórsaí armtha na hInida é sa bhliain 1961. Is ionad mór turasóireachta é Goa. Labhraítear Konkani ann.


Léigear Dhoire.
Bhí Léigear Dhoire ar siúl in Éirinn ó 18 Aibreán go 28 Iúil 1689, i rith Chogadh an Dá Rí. Chuir arm Seacaibíteach an chathair faoi léigear go dtí go raibh sí fuascailte ag Cabhlach Ríoga na Breataine.
Cúlra.
Le linn na Réabhlóide Glórmhaire sa bhliain 1688, cuireadh réimeas an Rí Séamas, ("Caitliceach Rómhánach a bhí ina rí ar Shasana, Albain agus Éirinn"), ar ceal agus tugadh a ríochtaí dá iníon Máire II agus a fear céile Liam, ('Willem III van Oranje). Ba Phrotastúnaigh iad beirt. Ba Chaitlicigh iad formhór na nÉireannach, agus thug Séamas roinnt fíor-lamháltas dóibh le linn dó bheith ina rí. Cheap sé Caitliceach (Risteárd Talbóid) mar Leas-Ionadaí an Rí in Éirinn, agus d'athghlac sé Caitlicigh isteach i bParlaimint na hÉireann, in oifig phoiblí, agus san arm. Bhí súil ag Caitlicigh na hÉireann go bhfaighe siad a gcuid tailte ar ais, a urghabhadh tar éis choncas Chromail (1649-53). Thug Séamas aghaidh ar Éirinn chun tacú leis a ríochtaí a athghabháil.
Léigear Dhoire
Léigear Dhoire
Léigear Dhoire


George Walker (saighdiúir).
Portráid de Walker ag ealaíontóir anaithnid
Saighdiúir Angla-Éireannach agus ministir Anglacánach, ab ea George Walker (c.1618 - 1690) ar a dtugtar "Cosantóir Dhoire".
Inscríbhinn ar phlionta Walker, Ballaí Dhoire, Lúnasa 2009
Teaghlaigh.
Rugadh George Walker timpeall na bliana 1618 i mBaile na h-Uige, Albain. Mac le George Walker ab ea é, reachtaire Dheoise na Cille Móire agus Seansailéir Ard Mhacha (a fuair bás sa bhliain 1677), agus Ursula Stanhope, iníon an Ridire John Stanhope, as Melwood, Sasana. Bhí oideachas faighte ag Walker in Ollscoil Ghlaschú. Phós sé Isabella Barclay, agus rugadh roinnt páistí dóibh. Tá go leor de shliocht George Walker ina gcónaí in Éirinn, sa Bhreatain, agus sna Stáit Aontaithe.
Léigear Dhoire.
Ba Dhochtúir Diachta é Walker a bhí ina chomh-Ghobharnóir ar Chathair Dhoire, chomh maith le Robert Lundy, le linn an léigir sa bhliain 1689.


Léigear Luimnigh.
Bhí Cathair Luimnigh curtha faoi léigear faoi dhó i rith Chogadh an Dá Rí (1689-91). Bhí an chathair, a bhí i sealbhú fórsaí na Seacaibíteach, ábalta fórsaí na nUilliamaíteach a ruaigeadh tar éis ionsaí sa bhliain 1690. Mar sin féin, tar éis an dara Léigear Luimnigh i mí Lúnasa-Deireadh Fómhair 1691, ghéill sí ar théarmaí.
An léigear.
Ag am ar an dara léigir, d'iompaigh an staid míleata in aghaidh na Seacaibíteach.
Bhí príomh-arm na Seacaibíteach scriosta ag Cath Eachroma i Mí Iúil 1691, ag cailliúint 4000 fear maraithe, lena n-áirítear a cheannasaí, an Marquis de St Ruth agus na mílte príosúnach glactha nó tréigthe. Géill an Ghaillimh i Mí Iúil 1691.
Chúlaigh na Seacaibítigh a tháinig slán go Luimneach, ach i gcomparáid leis an mbliain roimhe sin, bhí a meanma an-íseal agus bhí siad réidh le ghéilleadh.
Naisc sheachtracha.
Léigear Luimnigh


Nóinín.
Nóinín a thugtar ar chineál planda.


Dún Aonghasa.
Séadchomhartha stairiúil is ea Dún Aonghasa in Inis Mór.
Gailearaí.
Gaillimh


Lus an chromchinn.
Lus an chromchinn a thugtar ar chineál planda.


Naomh Gaibriéil (Ardaingeal).
Is Ardaingeal é Gaibriéil i dtraidisiúin na gCríostaithe, na nGiúdach agus na nIoslamach.


Péitseog.
Crann beag duillsilteach a fhásann 6 m ar airde. A bunús doiléir, ach is féidir go bhfuil sí dúchasach don tSín. Na duilleoga éilipseach go leathfhada, biorach fiaclach; na bláthanna bándearg, go hannamh bán, ag teacht amach roimh na duilleoga; an toradh cruinn síodúil 4-8 cm ar trastomhas, buí lasta le dearg, le bia ramhar milis is cloch chlaiseach ann. Saothraithe le fada, go minic ar laitís.


Caisearbhán.
Caisearbhán a thugtar ar dhá chineál planda den ghéineas "Taraxacum" is den fhine Asteraceae. Caisearbhán coiteann ("T. officinale") agus caisearbhán deargshíolach ("T. erythrospermum") is ainmneacha dóibh is tá siad dúchasach don Eoráise is do Mheiriceá Thuaidh, ach tá siad flúirseach ar fud na cruinne. Tá an dá speiceas inite ina n-iomláine. Fearacht gach ball den fhine Asteraceae, tá mionbhláthanna acu cruinnithe le chéile i mbláthcheann ilchodach. Tugtar bláthóg ar gach aon bhláth sa bhláthcheann. Baineann an-chuid ball den ghéineas "Taraxacum" úsáid as apaimiscis chun síolta a tháirgeadh go héagnéasach, 'sé sin le rá in éagmais pailniú, rud a fhágann go bhfuil sliocht gach máthairphlanda díreach cosúil leis ó thaobh na géineolaíochta de.


Féar.
Is fásra déanta na plandaí gearr le duilleoga caol fada, ag fás fiáin nó saothraithe ar fhaichí é féar.


Rós.
Speiceas iomráiteach tom ilbhliantúil, dúchasach don chuid is mó den leathsféar thuaidh. Maidir leis na róis dreapaire, le fírínne ní dhreapann siad ach fásann suas trí fhásra nó tacaíocht eile, agus ní shleamhnaíonn síos ar ais de bhrí go gcuireann na coilg láidre chrúcacha ar na gais bac air sin. Bíonn na duilleoga cleiteach le 3 dhuilleoigín ubhchruthach fiaclach, nó níos mó de ghnáth. Bíonn siad leathshíorghlas, ag coinneáil cuid de na duilleoga i rith an gheimhridh. I ngnéithe fiáine bíonn 5 pheiteal ar na bláthanna, iad leacaithe nó miaschruthach tanaí, bán nó buí go dtí dearg nó corcra, go minic cumhra. I gcuid mhaith de na róis gairdíní bíonn na bláthanna níos mó, le i bhfad níos mó peiteal ach iad níos fáiscthe freisin, agus mar bharr air seo tá bláthanna teanna fáiscthe rós an chabáiste. Bíonn raon i bhfad níos mó dathanna ag na foirmeacha saothraithe ná na plandaí fiáine. Tugtar "an mogóir" ar thoradh an róis: bíonn dath flannbhuí, dearg nó dubh air, agus is gabhdán méith é, leata amach chun na haicéiní tirime (na fíorthorthaí) a choinneáil taobh istigh is seipil sheasmhacha mar choróin ar bharr an struchtúir. Itheann éin is ainmhithe na mogóirí, agus is iontach an fhoinse vitimín C é. Na fáis bheodhearga, cosúil le liathróidí snáithe, a fhaightear uaireanta ar chrann róis, is gáil iad, agus foiche ar leith is ciontach astu. Saothraithe leis na cianta, agus is eol go raibh róis sa tSín timpeall 5000 RC. Is dócha go saothraítear an rós níos mó ná aon phlanda maisithe eile. Níos mó ná 20,000 saothróg, a bhfuil ainmneacha ar leith orthu ar fud an Domhain. Bhí ról an-tábhachtach ag an rós i bhforbairt foirmeacha gairdín. Comhartha suaitheantais Shasana.


Crobh préacháin.
Crobh préacháin a thugtar ar chineál planda.


Guateque.
Is baile Colómach agus cathairbhuirg é Guateque atá suite i réigiún (nó "departamento") Boyacá, 125 ciliméadar ó dheas de Tunja, príomhchathair an réigiúin, agus 112 ciliméadar ó Bogotá, an phríomhchathair náisiúnta. Tá teorainneacha aige leis na bardais seo a leanas: La Capilla, Tenza, Sutatenza Somondocon, agus Tibirita.
Guateque


Angla-Éireannach.
Téarma stairiúil é Angla-Éireannach a úsáidtear chun cur síos a dhéanamh ar an ngrúpa eitneach a bhí ina aicme shóisialta phribhléideach in Éirinn, ba de shliocht nó de chomharba an Chinsil Phrotastúnaigh iad, an chuid is mó díobh bainteach le Eaglais na hÉireann, a bhí ina eaglais bhunaithe go dtí 1871, agus bhí méid níos lú acu bainteach leis na n-eaglaisí easaontacha, mar shampla na Meitidistigh. D'úsáidtí an téarma sa ré Victeoiriach, chun cur síos ar rang Protastúnach, comhdhéanta den chuid is mó de Eaglais na hÉireann, a ghlac nósanna na Sasanach chucu féin.


Crosbaí.
Is baile beag é Crosbaí, (a chiallaíonn "Baile na Croise") (Gaeilge Mhanann: "Balley ny Croshey", Béarla: "Crosby") atá 6 km siar ó Dúglas (Béarla: "Douglas"), Oileán Mhanann ar an A1, an príomhbhóthair idir Dúglas agus Purt na hInse. Tá daonra de thart ar 900 aige. Sreabhann an Awin Doo tríd an sráidbhaile.
An sráidbhaile.
Teach pobail ársa - Naomh Runius
Tá an sráidbhaile suite i lár pharóiste Mharooney ar an A1, an príomh-bhóthar idir Dúglas agus Purt na hInse. Tá an teach pobail ársa 'Naomh Runius', an chéad eaglais a bhí sa pharóiste go dtí gur tógadh an séipéal nua i gCrosbaí, sa bhliain 1859. Téann cuid den sean-eaglais ar ais go dtí an 12ú haois.


Ìle.
Is oileán é Íle in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban agus is ceann de na hOileáin Istigh é.
Is é Bogha Mór a phríomh-bhaile. De réir dhaonáirimh na bliana 2001 bhí 3457 daoine ann. I 2001 bhí 24% don daonra mar cainteoirí Gáidhlig..


Cinn Tíre.
Is leithinis é Cinn Tìre in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban.
Is é Ceann Loch Chille Chiaráin a phríomh-bhaile.


Fuinneog.
Is oscailt i mballa nó díon é fuinneog, agus é feistithe de ghnáth inniu le gloine i bhfráma chun solas nó aer a ligean isteach agus ligean do dhaoine féachaint amach.
Tagann an focal Gaeilge "fuinneog" ó "vindauga" na sean-Lochlainnise; tagann "vindauga" féin as "vindr" ("gaoth") agus "auga" ("súil"), is é sin le rá, súil ghaoithe nó gaothshúil.
Go bhfios d'éinne ba iad na Rómhánaigh na céad daoine dár bhain úsáid as gloine i bhfuinneoga. Is dócha gur forbraíodh an teicneolaíocht sin in Alexandria faoi na Rómhánaigh timpeall na bliana AD 100. Baintí úsáid as páipéar i bhfuinneoga sa tSín, sa Chóiré agus sa tSeapáin ársa. I Sasana bhíodh adhairc ainmhithe in úsáid i gcomhair fuinneoga; níor thosaigh daoine ag baint úsáid as gloine i bhfuinneoga i ngnáth-thíthe ansin go dtí go luath san 17ú haois.


Gloine.
Is éard atá sa ghloine ná solad dímhorfach trédhearcach a ndéantar pánaí fuinneoige agus soithí bia as. Nuair a thráchtar ar ghloine gan a bheith ag sainiú cén cineál gloine atá i gceist, is í an ghloine sóide agus aoil a bhíonn i gceist, is é sin, gloine a bhfuil an tsileacáit sóidiam dhímhorfach ar an gcomhábhar is tábhachtaí di. Déantar gloine tríd na comhábhair (sóid - is é sin, carbónáit sóidiam -, aol, dolaimít, dé-ocsaid sileacain, ocsaíd alúmanaim, agus beagáinín den tsulfáit sóidiam nó den chlóiríd sóidiam) a théamh i bhfoirnéis suas go 1675 °C. Is féidir dath a chur sa ghloine le breiseáin éagsúla. Mar shampla, cuirtear ocsaíd iarainn leis an meascán le dath ruadhearg a fháil. Is minic a úsáidtear mianraí nádúrtha in áit ceimiceán glan - tróna in áit na sóide, gaineamh in áit na dé-ocsaíde sileacain, nó iathchloch, a bhfuil idir shileacáit, alúmanam, agus cailciam ann.
Tá páirt ríthábhachtach ag an ngloine sa tionsclaíocht agus san eolaíocht araon. Tugtar gloine leacaithe ar an gcineál a ndéantar pánaí fuinneoige as. Maidir leis na soithí is na coimeádáin, séidtear suas ina mboilgeoga gloine leáite iad ar dtús le múnla a chur ina dtimpeall ansin chun an cruth ceart a fháil. Is féidir úsáid a bhaint as snáithíní gloine leis an bplaisteach nó an choincréit a neartú.
Cé go bhfuil an ghloine sobhriste, tá sí sách díonta ar imoibrithe láidre ceimiceacha, cosúil leis na haigéid agus na bunanna. Is iad an fluairín agus an fhluairíd hidrigine is réidhe a chreimeann í, ach is féidir aigéad nítreach agus aigéad sulfarach a choinneáil i dtaisce i gcoimeádáin ghloine.


Gliomach.
Is artrapód é an gliomach. Ball d'fhine na Nephropidae atá ann. Is iomaí speiceas atá ann, mar shampla an gliomach Eorpach. "Giomach" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Inse Shealtainn.
Is oileán Albanach agus comhairle rialtais áitiúil é Inse Shealtainn. Is í Liúrabhaig an príomhbhaile.
De réir dhaonáirimh na bliana 2011 bhí cónaí ar 23,167 duine i gcomhairle rialtas áitíuil Shealtainn suas ó 21,988 duine sa bhliain 2001. Bhí Albainis ag 48.8% don daonra sa bhliain 2011.


Sú talún.
Is toradh í an tsú talún.


Oighear.
Pas soladach é oighear, criostalach de ghnáth, de ábhar neamh-mhiotalach atá mar leacht nó mar ghás ag teocht an tseomra, mar shampla, uisce, oighear dé-ocsaíd charbóin (oighear tirim), oighear amóinia, nó oighear meatáin.[1]
Tagairtí.
1. ^ "Ammonia Ice Clouds on Jupiter". CICLOPS (Cassini Imaging Central Laboratory for OPerationS). http://ciclops.org/view/3963/Ammonia_Ice_Clouds_on_Jupiter. Faighte 2009-04-28.


Coinlín reo.
Is cuid oighear ar crochadh agus barrchaolú é coinlín reo, fhoirmithe le reo an uisce sileadh.


Androulla Vassiliou.
Is polaiteoir Cipireach í Androulla Vassiliou (a rugadh ar an 30 Samhain 1943), atá mar bhall de na Daonlathaigh Aontaithe (páirtí Eorpach na Liobrálaigh, na nDaonlathaigh is na Leasaitheoirí). Tá sí pósta le Georgos Vassiliou, iar-Uachtarán na Cipire agus bunaitheoir an pháirtí.
Ceapadh í ina ball de Choimisiún na hEorpa, i bhfeighil ar chúrsaí sláinte ar an 3 Márta 2008.


Meitheal.
Is grúpa daoine tagaithe le chéile chun oibre a dhéanamh é meitheal. Go minic cuirtear an grúpa le chéile trí líonraí chlanna agus comharsaí i gcomhair rud áirithe a dhéanamh (mar shampla, teach a chruthú, nó an fómhar a chur isteach). Scaipeann an grúpa nuair atá an rud sin déanta. Tá nósanna den chineál céanna i tíortha; mar shampla naffir, san tSúdáin.


William Molyneux.
Fealsamh nádúrtha agus scríbhneoir polaitiúil Éireannach ab ea William Molyneux (17 Aibreán 1656 – 11 Deireadh Fómhair 1698). Rugadh é i mBaile Átha Cliath. Samuel Molyneux (1616–1693), dlíodóir agus tiarna talún, ab ea a athair, agus Anne, née Dowdall, ab ea a mháthair. Teaghlach Protastúnach sách rathúil a bhí ann. Sa bhliain 1671 d'fhreastail sé ar Choláiste na Tríonóide áit ar léigh sé saothar mór scríbhneoirí an Réabhlóid Eolaíochta. Sa bhliain 1678 phós sé Lucy Domville. Scríobh sé an saothar tábhachtach "The Case of Ireland's being Bound by Acts of Parliament in England, Stated." sa bhliain 1698.


Khatgal (Khövsgöl).
Is sráidbhaile é Khatgal (Mongóilis: Хатгал) atá suite sa Mhongóil. Tá an sráidbhaile seo ar bhruach theas Loch Khövsgöl. Tá aerstráice agus port beag in Khatgal, chomh maith le scoil agus oifig poist / teileachumarsáide.
Stair.
Bunaíodh Khatgal sa bhliain 1727 mar champa de chuid chóras cuaille faire na Mongóile. Faoin mbliain 1910, bhí áit lonnaithe bheag tar éis forbartha ann, go formhór mar gheall ar trádáil leis an Rúis. Sa bhliain 1914, bunaíodh ceangal teileagraif a ritheadh ón mbaile Rúiseach Mondy go dtí Uliastai via Khatgal, agus sa bhliain 1921 bhí timpeall 150 lonnaitheoirí ina gcónaí ann.
Sa bhliain céanna, bhí Khatgal mar lárionad riaracháin sa réigiún. Sa bhliain 1931 bhí Khatgal mar lárionad ar an Aimag (Cúige) nua a bhí bunaithe, Khövsgöl, ach sar i bhfad, sa bhliain 1933, bogadh an rialtas riaracháin go Mörön.
Bhí timpeall 7.000 áitritheoir, chomh maith le gléasra cumhachta sa bhaile sa bhliain 1990, ach tá méadú tar éis tagtha ar an ráta imirce de dheasca dhúnadh bhealaigh iompair agus mhonarcha olla áitiúil. Mar sin, sa bhliain 1994 bhí 3.756 áitritheoirí sa bhaile agus dar leis an daonáireamh a rinneadh sa bhliain 2000, ní raibh ach 2.498 áitritheoirí ina gcónaí sa bhaile. Dar leis an meastachán oifigiúil is déanaí, tá 2.796 duine ina gcónaí in Khatgal (31 Mí na Nollag, 2006). Chaill Khatgal a stádas mar bhaile, leis, agus sa lá atá inniu ann tá sé mar chuid de Sum Alag-Erdene ó thaobh riaracháin. Sa bhliain 2007, nascadh Khatgal le láreangach cumhachta na Mongóile agus le seirbhísí fóin phóca.
Rugadh Teachta Parlaiminte Mongólach agus iar-Aire Sláinte, Lamjavyn Gündalai, in Khatgal.
Geilleagar.
Ó tharla go bhfuil Khatgal suite in áit oiriúnach do na campaí ger a bhfuil timpeall chósta thiar Loch Khövsgöl, is í tuarasóireacht ceann de phríomhbhrainsí an gheilleagair áitiúil. Cuireadh foirgneamh aerfoirt nua i gcrích sa bhliain 2007. Tá an sráidbhaile liostaithe i sceideal baile MIAT Mongolian Airlines.


Ivan Bunin.
Scríbhneoir Rúiseach ab ea Ivan Alekseyevich Bunin (, traslitriú scolártha: "Ivan Alekseevič Bunin"). Rugadh in Voronezh é ar an 10 Deireadh Fómhair 1870 de réir Fhéilire Iúil a bhí in úsáid sa Rúis san am, nó ar an 22 Deireadh Fómhair de réir Fhéilire Ghréagóra. Fuair sé bás i bPáras ar an 8 Samhain 1953. Bhain sé amach Duais Nobel sa litríocht roimh aon Rúiseach eile, sa bhliain 1933. Scríobhadh sé dánta chomh maith, ach ba é an saothar próis a thabhaigh an duais dó. Scríbhneoir réadúil a bhí ann agus é ag tabhairt cur síos ar shaol na tuaithe sa Rúis roimh Réabhlóid Dheireadh Fómhair; bhí sé go tréan in aghaidh na réabhlóide agus an Chumannachais.
Óige.
Uaisle ab ea muintir Bunin, ach ní raibh an saol ag éirí go rómhaith leo a thuilleadh nuair a tháinig Ivan óg ar an bhfód. Oifigeach airm ab ea a athair nach raibh ina fhear shaibhir ná shócúlach, agus chaith Ivan laethanta a chéad óige ar a raibh fágtha de thailte na treibhe in aice le Oryol i lár na Rúise. Bhí cead aige freastal ar ranganna meánscoile ar feadh ceithre bliana ó 1881 anuas, ach ina dhiaidh sin, b'éigean dó éirí as an scoil agus leor a ghabháil lena dheartháir féin mar mhúinteoir. Sa bhliain 1887 chuaigh an chéad dán leis i gcló ar an iris úd "Rodina" i gCathair Pheadair. Dhá bhliain ina dhiaidh sin d'aistrigh seisean agus a dheartháir go dtí Khar'kov (inniu: Khar'kiv san Úcráin), ó fuair an deartháir post ansin.
San am seo, shaothraigh Ivan óg a chuid ag leabharlannaíocht agus ag iriseoireacht don nuachtán áitiúil in Oryol. Ba é an nuachtán seo a chuir i gcló na chéad ghearrscéalta a tháinig ó pheann an scríbhneora sa bhliain 1891. Phós sé Varvara Pashchenko sa bhliain chéanna, agus chuaigh an lánúin go Poltava sa bhliain a bhí chugainn. Fuair Bunin post ansin ina státseirbhíseach. Faoin am seo a d'fhoilsigh sé an chéad díolaim filíochta, "Stikhotvoryeniya 1887-1891" ("Dánta 1887-1891"), ach ní bhfuair an leabhar mórán fáilte ná soichill ó na léirmheastóirí go fóill, ó bhí siad den bharúil nach raibh Bunin tagtha i gcrann mar fhile go fóill.
1893-1917.
Bhí Bunin féin inbharúla nár thosaigh a ghairmréim scríbhneoireachta i gceart ach leis an ngearrscéal úd "Tanka", a foilsíodh sa bhliain 1893 san iris "Russkoye bogatstvo" ("Saibhreas na Rúise"). Cor eile i gcinniúint an fhile ab ea go bhfuair sé colscaradh óna bhean chéile sa bhliain 1895. Ina dhiaidh sin, d'fhág sé slán ag an saol a bhí aige i bPoltava agus chuir sé faoi i Moscó. Fuair sé aithne ar scríbhneoirí móra na linne: Lev Tolstoy, Anton Chekhov, Fyodor Sologub, Konstantin Balmont agus Valyeriy Bryusov. Phós sé bean darbh ainm Anna Tsakni. Gréagach a bhí in Anna, nó rinne a hathair imirce ón nGréig go dtí an Rúis. Ní raibh mórán teacht aniar sa dara pósadh seo ach an oiread, nó faoi chasadh an chéid, fuair Bunin dealú ó Anna chomh maith. Rugadh aon mhac amháin dóibh, Nikolay (Kolya), ach ní raibh fad saoil i ndán don bhuachaill, nó cailleadh sa bhliain 1905 é, nuair nach raibh ann ach tachrán beag.
Ón mbliain 1895 ar aghaidh bhí Bunin ag taisteal ar fud na hÚcráine, agus é ag tabhairt cuairteanna ar Odessa agus ar an gCrimé. Sa tréimhse seo, bhí sé ag scríobh litreacha chuig Anton Chekhov. Sa bhliain 1899, d'éirigh sé cairdiúil le Maksim Gor'kiy chomh maith. Sa bhliain 1900, tháinig an gearrscéal úd "Antonovskiye yabloki" ("Na hÚlla "Antonovka") i gcló, agus ba é an scéal seo a tharraing súil na Rúise liteartha ar Bunin i gceart, nó is cur síos fileata é ar shaol na tuaithe sa tsean-Rúis, a cuireadh i gcló ina lán leabhar léitheoireachta Rúisise ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1901, foilsíodh an díolaim dánta úd "Listopad" ("Titim na nDuilleog"), agus sna blianta 1902-1909, chuir an teach foilsitheoireachta úd "Znaniye" saothar iomlán an fhile i gcló i gcúig imleabhar.
Bhí Bunin tar éis Béarla a fhoghlaim as a stuaim féin - is fánach duine a raibh Béarla aige sa Rúis san am, ós rud é gurbh í an Fhraincis a bhí á saothrú thar aon teanga iasachta eile ansin, go traidisiúnta. Sa bhliain 1896, chuir Bunin Rúisis ar "The Song of Hiawatha", mórshaothar an fhile Mheiriceánaigh Henry Wadsworth Longfellow, chomh maith lena lán dánta Béarla eile. D'aistrigh sé Byron agus Tennyson go Rúisis, mar shampla. Thuill a chuid filíochta - idir bhunsaothair agus aistriúcháin - Duais Pushkin dó, is é sin, duais filíochta Acadamh na Rúise. Sa bhliain 1909, bronnadh an duais air in athuair, agus rinne an tAcadamh comhalta oinigh de.
Nuair a bhí glacadh le Bunin mar dhuine de scríbhneoirí móra a linne sa Rúis, chuaigh sé ag taisteal amuigh sa domhan ar lorg imprisean. Roimh an gCéad Chogadh Domhanda, chuaigh sé ar cuairt go dtí tíortha an Mheán-Oirthir, an Éigipt, Tuaisceart na hAfraice, an Phalaistín, fiú an India agus an tSiolóin (inniu: Srí Lanca). Chaith sé tréimhsí fada ar Oileán Capri san Iodáil sna blianta 1912-14, agus bhí caidreamh aige le fear eile a thíre is a cheirde, Maksim Gor'kiy. Phós sé Vera Muromtseva (1881-1961) sa bhliain 1906, agus i ndiaidh a bháis, scríobh sise saothair thábhachtacha beathaisnéise faoin scríbhneoir.
Nuair a tháinig sé chun aibíochta mar scríbhneoir, chum Bunin roinnt scéalta faoi théama "chinniúint na Rúise" agus faoin meath a tháinig ar shaol traidisiúnta na tuaithe sa Rúis, cosúil leis an ngearrscéal "Dyeryevnya" ("An Sráidbhaile") a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1910, nó sna scéalta sa díolaim úd "Sukhodol". Bhí Bunin den tuairim go raibh an tsean-Rúis ag druidim chun deiridh agus, fiú, tubaiste mhór leis an Rúis a chur de dhroim an domhain, agus mhéadaigh réabhlóid na bliana 1905 agus tús an chéad chogaidh dhomhanda ar an eagla seo.
Ar deoraíocht.
I ndiaidh réabhlóid Dheireadh Fómhair sa bhliain 1917, thréig Bunin Moscó. Ar dtús chuaigh sé go hOdessa, ach bliain ina dhiaidh sin thug sé a aghaidh ar an bhFrainc. Shocraigh sé síos i nGrasse, i ndeisceart na Fraince i gcóngar do theorainn na hIodáile. Ó bhí sé ar an bhfile deireanach de ghlúin na gclasaiceach, d'fhear na heisimircigh Rúiseacha san Fhrainc fíorchaoin fáilte roimhe. Na saothair a d'fhoilsigh sé san am, bhí siad ar coipeadh le teann fuatha don réabhlóid, don Chumannachas agus don Aontas Shóivéadach, go háirithe an dialann a scríobh sé faoi laethanta na réabhlóide - "Okayannýye dni" - "Laethanta Damanta". Is é an breithiúnas a thug sé ar an rialtas Boilséiveach nach raibh ann ach "gailearaí samhnasach de bhithiúnaigh".
Sna 1930idí, scríobh Bunin dhá imleabhar den tríológ dhírbheathaisnéiseach a bhí sé a bheartú, "Zhizn' Arsyenyeva" ("Saol Arsenyev") agus "Lika". Níor chríochnaigh sé an tríológ riamh, ach ní ba deireanaí fós chum sé "Tyomnýye allyeyi" ("Na Caolsráideanna Dorcha"), sraith de ghearrscéalta anghrácha.
Bhí Bunin chomh tréan in aghaidh na Naitsithe agus an Stailíneachais, agus nuair a d'fhorghabh na Naitsithe an Fhrainc, thug Bunin dídean do scríbhneoir Giúdach beag beann ar an bpionós báis a bhí ag bagairt orthu siúd a dhéanfadh a leithéid.
Deireadh a shaoil.
Ag druidim chun deiridh dá shaol, thosaigh dearcadh diúltach an scríbhneora ar an Aontas Sóivéadach ag athrú, agus é ag cur suime sa litríocht Shóivéadach. Thairis sin, bhí tnúthán an dúchais ag luí air, agus é tar éis an oiread sin blianta a chaitheamh ar an gcoigríoch. Ní raibh sé daite dó an chuairt dheireanach a thabhairt ar an Rúis, nó fuair sé bás le taom croí i bPáras nuair a bhí sé ag obair ar leabhar cuimhní cinn faoi Anton Chekhov. Tá sé adhlactha sa reilig Rúiseach i Sainte-Geneviève-des-Bois i ndeisceart Pháras.
Baineadh an chinsireacht dá chuid saothar san Aontas Sóivéadach nuair a bhí Nikita Khrushchev ag rialú na tíre.
Naisc eile.
Bunin, Ivan Alekseyevich
Bunin, Ivan Alekseyevich
Bunin, Ivan Alekseyevich


Calóg sneachta.
Is ceann na criostail oighir go dtiteann mar sneachta í an chalóg sneachta.


Fear sneachta.
Is macasamhail dhaonna a chruthaítear le sneachta adhairtín fear sneachta.


Leictreoir.
Is ceardaí a oibríonn le leictreachas é leictreoir.


Achtúire.
Is gairm é an t-achtúire a dhéanann scrúdú ar an tionchar atá ag rioscaí agus ag neamhchinnteachtaí ar chúrsaí airgid. Úsáidtear mata casta chun samhail a dhéanamh ar rioscaí éagsúla.
Chun cáil a bhaint amach mar achtúire, caithtear ardchaighdeáin a bheith ag iarrthóirí sa mhata. Bíonn ar daltaí 9 scrúdú croí-theicniúla (CT) a dhéanamh chomh maith le 3 scrúdú croí-feidhmiúcháin (CA "Core Applicational"), 2 scrúdú speisialtóir teicniúla (ST) ar a laghad agus scrúdú feidhmicháin speisialtóra (SA "Specialist Applications") amháin. Bíonn siad ar siúl faoi dhó gach bliain, agus is í Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath suíomh na scrúduithe in Éirinn.
Cineál Disciplín.
Bíonn achtúire ag obair in árachas (gach saghas), infheistíocht, airgeadas, pinsin agus blianacht. Tá poist le fáil d'achtúirí san oideachas freisin dá mbeidís cáilithe.
Sna disciplíní thuas, bíonn ar achtúirí déileáil le raon leathan ábhar ó ghnáthárachas (mar shampla don duine, teach nó carr) go árachas neamhghnách (mar shampla sceimhlitheoireacht nó tubaistí nádúrtha). Chomh maith leis sin, feictear achtúirí sna cúirteanna chun fianaise shaineolach a chur ós chóir na gcúirteanna.
Staidéar Achtúire in Éireann.
Cé gur féidir na scrúdaithe achtúire a tógáil díreach, tá cúpla céim achtúire le fáil. Is féidir díolúine ó na scrúdaithe proifisiúnta a fháil ó na coláistí seo a leanas: Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath, An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, Ollscoil na Banríona, Béal Feirste, Coláiste na hOllscoile, Corcaigh, Ollscoil na hÉireann, Gaillimh. Is féidir díolúine a fháil ó na céad 8 ábhar 'CT', agus an ábhar CA1 agus tú ag staidéar i CÓBÁC, tá líon difriúil le fáil i gach coláiste eile, ach líon níos luaithe.
Tá iarchéim ar fáil ó Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath freisin áfach chun díolúine a fháil ó na h-ábhar CA1 agus CA3
Tíortha eile.
Tá neart cumann achtúire éagsúil timpeall an domhain. Is poist mór é seo ar fud na cruinne. Tá an "Society of Actuaries" sna Stáit Aontaithe, an "Actuarial Society of India" san Índ, an "Actuarial Society of South Africa" san Aifric Theas, agus neart cinn eile. Tá an struchtúir cosúil leis an ceann in Éirinn nó san Ríocht Aontaithe, ach ag an am céanna difriúil. Go forleathan, tá na scrúduithe bunaithe ar cinn anseo, agus sna Stáit Aontaithe.
Tá a thuilleadh eolais ar suíomh Achtúire na tíre éagsúil.


Béar.
Dealramh.
Tá coirp móra ag béir le cosaí mhóra is tiubh. Níl ach eireaball an-ghearr acu. Tá súile bheaga agus cluasa chruinn. Tá fionnadh fada, mosach acu go hiondúil. Tá cúig chrúb ar gach aon cos acu a ní féidir leo a tharraing siar. Tá boladh agus éisteacht mhaith acu. Is féidir leo a bheith ina sheasamh ar a gcúl cosaí. Is féidir béir dreap agus snámh an-mhaith freisin.
Saol.
Tá siad gníomhach istoíche go hiondúil (cé is moite den béar bán). Bhítí béir éigin ina gcodladh an geimhreadh, a chiallaíonn go gcodlaíonn siad an geimhreadh chun fuinneamh a shábháil.
Bíonn béir uiliteach, a chiallaíonn go n-itheann siad plandaí agus feoil. Itheann siad caora, féir agus iasc. Tá béir bána eisceacht mar itheann siad feoil mórchuid na haimsire.


Piorra.
Crann nó tom duillsilteach, spíonach de ghnáth, dúchasach don Eoraip is an Áise. Tugtar crann piorraí nó piorróg ar an gcrann, agus piorra ar thoradh an chrainn. Na duilleoga lansa-chruthach caol go dtí ubhchruthach leathan. Na bláthanna bán nó scothbhándearg, i gcrobhaingí le barra leata, a thagann amach roimh na duilleoga. Na torthaí cruinn, nó caisealchruthach piorrachruthach. Gráinníneacht shainiúil ar an gcomhdhéanamh mar gheall ar chloch-chealla i mbia an toraidh. Fástar go forleathan mar chrann úlloird is maisiúchán.


Silín.
Is cineál toraidh é an silín.


Alastair I na Rúise.
B'é Alexander I (Rúisis: "Александр I Павлович, Aleksandr I Pavlovich") impire na Rúise ó 23 Márta 1801 go 1 Nollaig 1825.
Sár.
B'é Alastair a hAon an chéad Sár sa naoú haois déag, nó chuaigh sé i gceannas ar an tír in Earrach na bliana 1801; agus dealraíonn sé go raibh sé ar an Impire ba chumasaí dár rialaigh an tír san aois sin. I dtús a réimis shocraigh sé síocháin le Sasana agus leis an bhFrainc, le súil is go gcoinneodh sé an Rúis glan ar an gcogadh idir an bheirt eile. De réir is mar a bhí Napoleon ag éirí bagrach, áfach, fuair Alastair riachtanach dul i gcomhghuaillíocht le Sasana agus leis an Ostair in éadan na Fraince. Rinne na Francaigh ciolar cíot d'arm na hOstaire is na Rúise in Austerlitz (Slavkov i bPoblacht na Seice sa lá atá inniu ann) sa bhliain 1805, agus nuair a madhmadh ar na Prúisigh dhá bhliain ina dhiaidh, fuair Napoleon geataí na Rúise oscailte roimhe. Bhí Alastair cinnte nach dtiocfadh leis an fód a sheasamh in éadan Napoleon, agus shocraigh sé síocháin leis an bhFrainc le hanáil a tharraingt agus scíth nó cairde a fháil roimh an chéad teagmháil eile.
D'iarr Napoleon ar Alastair cogadh a chur ar an tSualainn nach raibh sásta páirt a ghlacadh in Imshuí na hIlchríche, is é sin, an scéim a bhí ag Napoleon ilchríoch na huile Eorpa a dhúnadh ar longa na Sasanach. Rinne Alastair mar a hiarradh air - ar a laghad, d'ionsaigh sé an tSualainn agus ghabh sé an Fhionlainn ó na Sualannaigh sa bhliain 1809. Dearbhaíodh an nascghabháil i gconradh síochána Hamina/Fredrikshamn. Thairis sin, chuir Napoleon duine dá chuid marascal, Jean Baptiste Bernadotte, i gceannas ar an tSualainn. Ní raibh Bernadotte, - ar gaireadh Rí na Sualainne de faoin ainm Séarlas Eoin (Karl Johan) - chomh mór sin istigh le Napoleon mar a shamhlófá le ginearál dá chuid. Nuair a tuigeadh do Bhernadotte agus d'Alastair araon nach raibh an t-imshuí ach ag dul chun dochair don dá thír, idir an Rúis agus an tSualainn, chuaigh siad i gcomhghuaillíocht le chéile in aghaidh na Fraince. Ní thabharfadh Alastair an Fhionlainn ar ais don tSualainn, ach gheall sé do Bhernadotte go raibh cead aige an Iorua a ghabháil ón Danmhairg in éiric na Fionlainne.
Cogadh Alastair agus Napoleon.
Nuair a fuair Napoleon amach faoin uisce faoi thalamh seo, chruinnigh sé le chéile na sluaite síoraí de shaighdiúirí as na tíortha uile a bhí faoina smacht faoin am seo - an "Grande Armée", mar a tugadh ar an arm úd. Thrasnaigh an "Grande Armée" teorainn na Rúise i ndeireadh Mhí an Mheithimh den bhliain 1812, ach má thrasnaigh féin, ní raibh moill ná cúl ar mhuintir na Rúise cur le chéile ar mhaithe leis an Sár, leis an tír agus leis an gcreideamh, in aghaidh an "tíoránaigh aindiaga", mar a chonacthas Napoleon dóibh.
Napoleon i Moscó.
I ndiaidh chath Borodino i Mí Mheán Fómhair den bhliain chéanna d'éirigh le Napoleon Moscó a bhaint amach. Bhí an chuma ar an scéal go raibh na saighdiúirí á gcur thar a n-acmhainn aige, agus súil aige go dtiocfaidís trasna ar bhia is ar bheatha sa chathair. Bhí na Rúisigh tar éis an áit a thréigean, a bheag nó a mhór, gan plaic bhia a fhágáil ina ndiaidh. Le teann frustrachais, chuir Napoleon cuid den chathair trí thine, ach má chuir féin, ní raibh gar ann: ní bhfaighfeadh sé aon tairiscint síochána ó Alastair cuma cá fhad eile a d'fhanfadh sé. Sa deireadh thiar thall, ní raibh de rogha aige ach filleadh abhaile. Ansin, áfach, bhí geimhreadh míchlúiteach na Rúise ag teannadh ar a chuid saighdiúirí, agus chuir treallchogaíocht na Rúiseach go mór mór leis an éag a bhí ag siúl ar an n"Grande Armée". Nuair a d'fhág Napoleon an Rúis, ní raibh ach fear amháin fágtha aige as gach cúigear déag a bhí aige nuair a thosaigh sé ar an bhfeachtas.
Alastair ina Laoch - Fuascailteoir na hEorpa.
Tháinig díormaí dochloíte Alastair sna sálaí ag Napoleon, áfach. Faoi cheannas an tSáir chruinnigh stáit na hEorpa le chéile in aghaidh na bhFrancach, go dtí go ndeachaigh an dá arm chun teagmhála i gCath na Náisiún in aice le Leipzig i Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 1813. An bhliain a bhí chugainn, 1814, bhain Alastair amach príomhchathair na Fraince, áit a bhfuair sé fáilte an laoich ó mhaithe agus ó mhóruaisle na hEorpa.
An Dá Alastair.
Portráid eachrach d'Alastair I (1812)
Tá clú mhaith ar Alastair i gcónaí, go háithrid i bhfarradh is an cineál Impire a bhí ina athair. Dealraíonn sé, áfach, go raibh an dá Alastair ann, nó, i mbreis ar an oideachas shaorealaíonta a fuair sé, níor sparáladh diantréanas an tsaighdiúra air ach an oiread, nó bhí a athair géarbharúlach go gcaithfeadh an buachaill an taobh sin den tsaol a fheiceáil chomh maith céanna. B'é ba toradh don déscarúint seo go raibh Alastair ag guagaíl idir an dá thine Bhealtaine go lá a bháis.
I dtús a réimis chuir Alastair ar bun club comhrá, "coiste na maitheasa poiblí", mar a bhaist sé air in aithris ar ainm an rialtais réabhlóidigh san Fhrainc. Ní raibh i gceist leis an gcoiste seo ach fir uaisle ag útamáil le smaointí radacacha nach raibh inchurtha i gcrích sa Rúis ar aon nós ná slí. Nuair a d'éirigh ina chogadh dhearg idir an Rúis agus an Fhrainc an chéad uair, scoir Alastair an coiste seo.
Ní raibh mórán ratha ar Mikhail Speranskiy ach an oiread. Bhí seisean ina Phríomh-Aire (nó ina Phríomh-Státrúnaí, de réir na téarmaíochta oifigiúla) sna blianta 1807-12, agus é as pabhar díocasach ag féacháil le córas rialtais na tíre a leasú is a chur in oiriúint don aois úr. Theastaigh uaidh "dumaí" nó tionóil ionadaíochta a bhunú ar gach leibhéal i riarachán na tíre - ó "dhuma" an pharóiste go "duma" na huile Rúise (sin le rá, bhí sé meáite ar pharlaimint cheart a chur ar bun sa tír) - ach nuair a tháinig a chuid pleananna a fhad leis seo, thosaigh Alastair ag cur amhrais iontu: ní raibh sé ag dréim lena dhath dá chumhacht uathlathach a thabhairt uaidh, i ndiaidh an iomláin. Sa bhliain 1812, chaill Speranskiy a phost, agus dibríodh go dtí an tSibéir é. Mar sin féin, cuireadh cineál "duma" nó comhairle stáit ag obair de réir mar a bhí leagtha amach ag an bpríomh-aire mí-ádhúil. Ní parlaimint d'aon chineál a bhí ann, áfach, ach comhthionól comhairleach, agus an Sár féin ag ainmniú na gcomhaltaí. Seanghinearáil a bhíodh ar an gcomhairle seo, an chuid ba mhó acu.
Nuair a bhí Napoleon cloíte, tháinig maithe is móruaisle na hEorpa le chéile i Vín le caoi cheart a chur ar chúrsaí na hilchríche aríst. Fágadh an Rúis i seilbh na Fionlainne, agus bronnadh an Iorua ar an tSualainn ina héiric. D'éirigh ina achrann mór idir Alastair agus lucht rialtais na Prúise is na hOstaire faoin bPolainn, nó bhí Alastair barúlach gur chóir an Pholainn a athbhunú mar stát a bheadh neamhspleách go foirmiúil, ach é a bheith faoi aon choróin leis an Rúis. Sa deireadh thiar thall, fuair Alastair an chuid lárnach den tír sin, limistéar ar tugadh "Polainn na Comhdhála" nó "Ríocht na Comhdhála" air, ós rud é go mb'í Comhdháil Vín a chruthaigh an stát seo. ("Królestwo Kongresowe" nó "Kongresówka" an leagan Polainnise.) D'fhág Alastair cineál féinrialtais ag na Polannaigh, ach má d'fhág, níor mhair sé ach tamall. Sna blianta a bhí chugainn, d'iompaigh sé amach nach mó ná sásta a bhí na Polannaigh le bronntanas seo an tSáir, agus iad ag éirí amach ina éadan uair i ndiaidh uaire, go dtí go bhfacthas don Impire nach raibh de rogha aige ach an féinrialtas a chur ar ceal agus gnáthchúige a ghairm den "ríocht".
Mar ba dual don Rúiseach, bhí féith an reiligiúin is na rúndiamhrachta reiligiúnda in Alastair féin, agus mhol sé do na ríthe is na rialtóirí eile comhghuaillíocht a shocrú le chéile "leis an tsíocháin bhuan is an creideamh Críostaí a chosaint in éineacht". B'í seo an Chomhghuaillíocht Naofa, agus an chuid eile de lucht rialtais na hEorpa barúlach nach raibh ann ach seafóid. Mar sin féin, b'é ba toradh don chomhdháil is don chomhghuaillíocht gur thosaigh na polaiteoirí Eorpacha ag glacadh na Rúise dáiríre mar pháirtí comhoibrithe. Thar aon rud eile, bhí na ríthe is na polaiteoirí coimeádacha i dtíortha eile meáite ar iarsmaí na réabhlóide Francaí a choinneáil faoi smacht, lucht leanúna nó adhartha Napoleon ach go háirithe. Bhí an Rúis araiciseach chun cuidiú leis an gcuid eile acu san obair seo, rud a thabhaigh an-mhíchlú don tír i measc lucht an radacachais ar fud na hEorpa: bhaist siad "póilín airm ("gendarme") na hEorpa"ar an Rúis.
Tháinig Alexey Arakcheyev i gcomharbacht ar Speranskiy. Ginearál a bhí in Arakcheyev, agus dearcadh dian míleata aige ar chúrsaí na tíre. D'fhág sé a shliocht ar an gcuid deiridh de réimeas Alastair, ach ní raibh sé ábalta na leasuithe sóisialta a stopadh a raibh bun curtha leo ag Speranskiy. Deirtear go seasann an dá thréimhse agus an dá chineál Príomh-Aire i réimeas Alastair don dhá chineál Alastair a bhí ann, an leasaitheoir forásach agus an saighdiúir dian dána.
Bás Alastair agus Éirí Amach Mhí na Nollag.
Éirí Amach Mhí na Nollag
Fuair Alastair bás sa bhliain 1825, agus praiseach déanta aige de chúrsaí na comharbachta. D'eitigh an duine ba sine dá chlann mhac, Konstantin, don choróin ó thús; mar sin, ní bhfuair an Sár de bhealach éalaithe ach ordú rúnda a thabhairt uaidh ag gairm ríchomharba den mhac eile, Nikolay (Nioclás). Bhí an t-ordú seo ag teacht crosach ar an dlí a bhí achtaithe sa bhliain 1797 le achrann comharbachta a sheachaint, agus nuair a tháinig Nioclás i réim in áit Konstantin, shíl go leor daoine gur forghabháil mhídhlíthiúil cumhachta, nó "coup d'état", a bhí déanta ag Nioclás.
Bás Alastair I in Taganrog (litograf de chuid an 19ú haois.
"Maidin amháin sa gheimhreadh, go míthráthúil b'fhéidir, tháinig an Seanadóir ar cuairt chugainn. Bhí cuma bhuartha air, nuair a tháinig sé, bhí coiscéim ghéar ghasta faoi agus é ag tabhairt aghaidh ar staidéarlann m'athara. Sméid sé orm fanacht sa seomra mór agus dhún sé an doras ina dhiaidh."
"Ní raibh mé, áfach, i bhfad ag déanamh iontais de cibé rud a thit amach. Tháinig oscailt bheag ar dhoras an halla, agus fear a raibh gnúis dhearg air ag cur forráin orm de chogar íseal: b'é seo giolla an tSeanadóra, agus léim mé chuige ar an toirt."
"- Nár chuala tú an scéala? a d'fhiafraigh sé."
"- Fuair an tImpire bás i dTaganrog."
"Bhain an nuacht seo cliseadh agus stangadh asam, nó go dtí seo níor taibhsíodh dom riamh go bhféadfadh an tImpire bás a fháil. Tógadh le hurraim mhór d'Alastair mé, agus tháinig cumha orm anois i ndiaidh an lae a chonaic mé an uair dheireanach i Moscó é. Bhí muid ag déanamh spaisteoireachta, agus casadh ag Tverskaya Zastava orainn é. Bhí sé ag taisteal i gcuideachta cupla ginearál, agus é ag filleadh ó Khodynka, áit a mbíodh na saighdiúirí á gcur ar inlíocht. Bhí gnúis fháiltiúil air, agus aghaidh bhog chruinn, ach bhí sé ag amharc cineál tuirseach nó buartha. Nuair a tháinig sé a fhad linn, d'ardaigh mé mo hata dó; chuir sé sonrú ionam, agus é ag meangadh gáire is ag beannú dom. Nach mór idir é agus Nioclás, fear a chuirfeadh meidiúsa bearrtha le croiméal i gcuimhne ort! [...] Mura raibh i séimhe Alastair ach cur i gcéill - nárbh fhearr an cur i gcéill féin ná an tíorántacht oscailte, mhínáireach?"
Alastair agus Nioclás.
Agus dáiríribh, ní hé seo an t-aon chuimhne amháin den chineál chéanna a d'fhág Alastair agus Nioclás ina ndiaidh i litríocht na Rúise. Deir Herzen gurbh é Nioclás a thug isteach pionós an bháis i gcóras dlí na Rúise. B'fhéidir go bhfuil sé ag cur an iomarca i leith an Impire áirithe seo, ach is fiú marana a dhéanamh ar an líomhain seo mar sin féin, nó léiríonn sí an t-imprisiún a d'fhág Nioclás ar mhuintir na tíre. Is é an chiall a bhain Herzen, dála an scéil, as an úrscéal clúiteach a scríobh Lermontov, "Geroy nashego vremeni" ("Laoch ár Linne"), ná gur chuir an t-údar síos ar staid intinne na Rúiseach i ndiaidh éirí amach Mhí na Nollag agus an dóigh ar cloíodh lucht Mhí na Nollag. Na daoine a raibh comhábhair an laoich iontu, fágadh ar fán sa saol iad, nuair a bhí an Rialtas ag fabhrú do lútálaithe lagmheasartha nach raibh smaointí forásacha ar bith acu. Is é Pechorin, laoch an úrscéil seo, samhailchomhartha na ndaoine úd: fear nach bhfuil in ann ach a chuid ama a chur amú ag ragairneacht agus ag cearrbhachas, ó tháinig scrios agus scaipeadh ar lucht an radacachais leis an bhfeachtas a bhí idir lámhaibh ag Nioclás le brathladh a chur ar an tsochaí ar fad.


Thomas Malthus.
Fear léinn tábhachtach Sasanach ab ea Thomas Robert Malthus (13 Feabhra 1766 – 23 Nollaig 1834) a raibh tionchar mór ag a chuid teoiricí eacnamaíochta polaitiúla agus déimeagrafaíochta. Bhí Malthus den bharúil go mbeadh dul chun cinn gan deireadh i dtreo pobail útóipigh i mbaol, luath nó mall, ag an bhfás daonra a bheadh mar thoradh ar an dul chun cinn céanna.


Akihito.
Is é Akihito (明仁) Impire na Seapáine faoi láthair. Rugadh é sa bhliain 1933 ar an 23 Nollaig. Is é an t-aon duine ar domhan inniu leis an teideal "Impire" air.
Ar an 10 Aibreán 1959, phós sé Michiko Shōda. Is í an chéad 'comóntach' a phós duine sa chlann impiriúil. Tá triúr páistí acu le chéile.


Toradh.
Is éard is toradh ann ná an chuid den phlanda ina bhfuil síol an phlanda. Sa ghnáthchaint, tugtar toradh ar an gcineál torthaí a bhfuil bia agus sú iontu.


Sú craobh.
Is toradh í an tsú craobh.


Dobharbhordáil.
Is foirm chéasta é dobharbhordáil, a cuirtear i bhfeidhm tríd an t-íospartach a chur ar neamhfheidhm ar a dhroim nó droim leis an gceann claonta, agus ansin uisce a dhoirteadh thar aghaidh an duine agus isteach sna pasáistí análaithe, ag tabhairt le fios don chime go bhfuil sé nó sí ag fáil bháis. Is cúis le plúchadh éigeantach agus ionanálú uisce an tuairim láidir a thagann ar an chime go bhfuil sé no sí i mbaol báite. Measann saineolaithe dlí, polaiteoirí, oifigí faisnéise,breithiúna míleata, saineolaithe leighis i gcóireáil d'íospartaigh an chéasta, breithiúna míleata, eagraíochtaí cearta daonna, agus seansaighdiúirí, gur fhoirm an chéasta é an dobharbhordáil.
a> ar an Íoslainn, Bealtaine 2008
Arm na Breataine.
Tháinig tuarascálacha chun cinn sa bhliain 2009 gur bhain Arm na Breataine úsáid as dobharbhordáil le linn diancheistithe príosúnach a bhí faoi amhras i dTuaisceart Éireann. Tá líomháint ann gur úsáideadh dobharbhordáil ó Mhárta 1972 ar aghaidh, i ndiaidh Rialtas Ted Heath teacht chun críche. Chuir an Príomh-Aire Heath cosc ag an am sin ar chúig modh eile chéasta. Dúirt iar-oifigeach na Muirshaighdiúirí Ríoga freisin go raibh dobharbhordáil triailte air agus a bhfear ag deireadh oiliúnana i bhfrith-diancheistiú i rith na 1960idí déanacha agus go luath sna 1970idí.


Amsterdamsche Football Club Ajax.
Club proifisiúnta sacar atá suite in Amstardam, na hÍsiltíre is ea Amsterdamsche Football Club Ajax (nó Ajax).
Tá Ajax ar cheann de na clubanna is rathúla ar domhain, de réir an IFFHS - tá sé suite sa seachtú áit de clubanna is rathúla don 20ú haois. Bhuaigh siad an corn Eorpach sna blianta 1971, 1972, agus 1973. Sa bhliain 1972, bhuaigh siad na trí choirn, an Eredivisie, an corn KNVB agus corn Eorpach. Bhuaigh siad sraith na seaimpíní sa bhliain 1995.


Fód.
Is talamh féar-chludaithe é fód.


Glion Muigh.
Sráidbhaile beag is ea Glion Muigh, (a chiallaíonn "Gleann Buí" i nGaeilge Mhanann,) ar chósta thiar Mhanann, díreach ó dheas de Phurt ny h-Inshey.
Thuill sé an t-ainm ón abhainn leis an ainm céanna atá ann. Tá an gleann aithnidiúil toisc go bhfuil eas pictiúrtha agus siúlóid ar thaobh na fothana ann. Tá a choillearnach líonta le raithneacha agus téann an siúlóid go dtí trá phúrógach ar an chósta. Ag bun an ghleanna, tá 'Cásrotha Mhona Erin', an fhianaise dheireanach atá le feiceáil go raibh mianadóireachta ar siúl san áit seo idir 1740 agus 1870. Cuimsíonn an gleann roinnt 11.5 acra (47,000 m2) atá suite ar an dá thaobh den Abhainn Rosien, agus tháinig sé in úinéireacht an comhlachais 'Oidhreacht Náisiúnta Mhanann', sa bhliain 1960.
Tá an sráidbhaile aitheanta freisin as a theach ósta, "The Waterfall Hotel", suite ag béal an ghleanna, agus in aice leis an eas féin.


Teach.
Is foirgneamh cónaithe é teach.


Doras.
Is bacainn soghluaiste ag an oscailt foirgneamh, seomra, feithicil nó cupard é doras.


Piardóg.
Is artrapód é an phiardóg. Ball d'ord na Decapodata atá ann.


Managua.
Is é Managua príomhchathair Nicearagua agus an roinn riaracháin leis an ainm chéanna. Bunaíodh é sa bhliain 1819 mar shráidbhaile beag iascaireachta, ar bhruach theas Loch Managua. Is é an chathair is mó sa tír é. Is cathair thábhachtach é Managua i gcúrsaí trádála, tionscadail, polaitiúla agus cultúrtha. Tá daonra 1,850,000 ag an gcathair agus níl daonra níos airde ag cathair ar bith i Meiriceá Láir ach amháin Cathair Ghuatamala.
Nuair a bunaíodh an baile i dtús báire glaodh "Leal Villa de Santiago de Managua" air. Tá Managua suite idir an dá chathair is tábhactachaí eile i Nicearagua, León agus Granada, agus dá bharr sin lonnaigh siad an phríomhchathair anseo mar chomhréitiú. Tá cuid mhaith d'eacnamaíocht Managua ag brath ar thrádáil. Tá an chathair mar áit lárnach i dtaoibh caife, cadáis, agus barraí eile. Tá sé tábhachtach freisin ó thaobh tionscadal, ag soláthar beorach, caife, cipíní, teicstílí, agus bróg.
D'fhulaing an chathair dhá chrith talún sa 20ú haois agus i ndiaidh an chinn deireanaigh tá áit cónaithe agus gnó á thógáil lasmuigh den chathair dá bharr. Glaotar "Veinéis i Meiriceá Láir" de bharr na canálacha a tochlaíodh ann, agus tá a lán turasóirí ag teacht ann dá bharr. Tá lasair shíoraí suite sa chathair chomh maith.


Árachas.
Is cosaint airgeadais ar rud éigin a d'fhéadfadh tarlú é árachas. Is iad achtúirí na daoine a dhéanann an measúnú ar chostas an árachais.
Árachas Sóisialach Pá-choibhneasta.
Is é seo árachas atá riachtanach in Éireann. Tá ar gach duine atá ag tuill airgead íoc as, agus téann an airgead isteach chuig an Ciste Árachais Shóisialaigh. Tugann an costas seo cosaint duit i gcás gortú nó cailliúint do phoist. Tá liosta fhada do no sochar atá le fáil, tá Sochar Cuardaitheora Poist, Sochar Breoiteachta, Sochar Sláinte agus Sábháilteachta, Sochar Máithreachais, Sochar Uchtála, Sochar Easláine, Pinsean Baintrí nó Baintrí Fir (Ranníocaíoch), Íocaíocht Chaomhnóra (Ranníocaíoch), Pinsean Stáit (Idirlinne), Pinsean Stáit (Ranníocaíoch), Deontas Méala, Sochar Cóireála, Sochair Dhíobhálacha Ceirde, Sochar Cúramóra san áireamh.
Cuideachtaí Árachais.
Is é an "Irish Insurers Federation" (IFF) an ball ionadaíoch d'árachóirí in Éirinn. Tá 63 cuideachta mar bhaill don ghrúpa seo. Tá thart ar 15,000 duine fostaithe go díreach sa tionsclaíocht. Is iad "Irish Life" agus "Hibernian Aviva" na cuideachtaí is cáiliúla in Éirinn.


Conradh Ghent.
a> áit ar idirbheartaíodh an Conradh
Síníodh Conradh Ghent, sa bhliain 1814, 24 Nollaig i nGent, an Ísiltír (tá sé suite sa Bheilg an lá atá inniu ann). Conradh síochána chun deireadh a chur le Cogadh 1812 idir na Stáit Aontaithe agus Sasana a bhí i gceist le Conradh Ghent. Athshlánaíodh an caidreamh idir an dá stát leis an gConradh seo.
An Comhaontú.
Ligeadh príosúnaigh saor leis an gConradh agus tugadh longa ar ais. Thug an Bhreatain gealltanas go dtabharfaidh sí ar ais na sclábhaí goirme ach ar deireadh íoc siad £350,000 dóibh. Mhol na Breathnaigh gur cheart crios maolánach a chruthú i gcomhair na hIndiaigh in Ohio agus Michigan ach theip ar nuair a thit an comhghuaillíocht Indiach as a chéile. Níor bac na Stáit Aontaithe leis na ratha a thug siad in alt IX i dtaoibh déileáil leis na hIndiagh.
I ndiaidh an Chonartha.
Stop an troid nuair a shroich an nuacht na Stáit Aontaithe, i ndiaidh bua na Meiriceánaigh ag Cath New Orleans agus bua na Breatnaigh ag Cath Fort Bowyer.
Thug Seanad na Stáit Aontaithe aitheantas don conartha ar an 16 Feabhra 1815, agus foghraíodh an conartha ar an 18 Feabhra.
Níor throid na Stáit Aontaithe in aghaidh na Breatnaigh ó shin i leith.
Foinsí Seachtrach.
Ghent


Ionad Trádála Domhanda.
Pictiúr den dá phríomhthúr san Ionad Trádála Domhanda, sé mhí sular leagadh iad.
Ba ghrúpa foirgneamh ilstórach é an tIonad Trádála Domhanda (), suite i Nua-Eabhrac. Leagadh go talamh an WTC in ionsaí sceimhlitheoireachta 11, ar an 11 Meán Fómhair 2001.
Níl an áit ina raibh an tIonad Trádála Domhanda suite ach coiscéimeanna ón áit a bhfuil an t-ionad cuimhneacháin, an "Irish Hunger Memorial", i Battery Park City ag Vesey Street agus North End Avenue, ar bhruach Abhainn an Hudson.
Stair.
Bhí seacht bhfoirgneamh ar fad ann. Minoru Yamasaki, ailtire Meiriceánach, a dhear an t-ionad don Port Authority of New York and New Jersey (PTA). D'osclaíodh go hoifigiúil an WTC ar 4 Aibreán 1973.
Sa bhliain 1993, maraíodh seisear nuair a phléasc buama i ngaráiste páirceála faoin World Trade Center. Ar an lá sin, tháinig an Gael-Mheiriceánach Eamon J. McEneaney slán as an Ionad Trádála Domhanda mar laoch: "nuair a phléasc buama faoin dá thúr ar an lá sneachtúil sin, threoraigh McEneaney suas le 60 duine dá chomhoibrithe trí staighrí dorcha a bhí lán toite go dtí go raibh siad slán sábháilte".
Leagadh go talamh an WTC in ionsaí sceimhlitheoireachta 11, ar an 11 Meán Fómhair 2001. Tá go leor searmanas i gcuimhne orthu siúd a cailleadh san ionsaí sceimhlitheoireachta. I measc na ndaoine a rabhthas ag cuimhneamh orthu ag na hócáidí sin, bhí póilín de bhunadh Éireannach, Stephen Driscoll.
An suíomh inniu.
Tá foirgnimh ilstórach ar an suíomh anois, 1-7 World Trade Center ", in éineacht le cuimhneachán do na daoine a fuair bás sa tragóid, agus músaem faoin ionsaí 9/11 agus modh iompair an WTC.


Purt na hInse.
Sráidbhaile is ea Purt na hInse (Gaeilge Mhanann: "Purt ny h-Inshey" Béarla: "Peel") ar chósta thiar Mhanann, díreach ó thuaidh de Ghlion Muigh. Is minic a dtugtar an t-aon "cathair" air toisc gurb é an t-aonú baile ar an oileáin le hardeaglais. Is é an triú baile is mó ar an oileán é i ndiaidh Dúglas agus Rhumsaa (Béarla: "Ramsey") agus an ceathrú lonnaíocht is mó de réir go bhfuil an dara dlús daonra mar is mó ag Kione Droghad (Béarla: "Onchan"), cé go mbíonn Kione Droghad aicmithe mar sráidbháile.
Is toghlach Theach na Ceithre is Fiche (Béarla: "House of Keys") é freisin, a thoghann teachta amháin, agus ó 2006 i leith, is é Tim Crookall a bhí tosa mar rogha na ndaoine.


Darach Ó Catháin.
Bhain Darach Ó Catháin clú agus cáil amach dhó féin ar fud an domhain de bharr a chuid amhránaíochta ar an sean-nós. Rugadh é i Máimín, Leitir Móir, Conamara, sa bhliain 1922.
D'aistrigh sé féin agus a mhuintir go Ráth Chairn na Mí sa bhliain 1935 agus is ann a chaith sé formhór a shaoil. Cailleadh Darach sa bhliain 1987. Tá go leor dá mhuintir fós le cloisteáil agus le feiceáil ag gabháil fhoinn thart timpeall ar Ráth Chairn.
Bhuaigh iníon le mac deirféar leis Corn Dharach Uí Chadhain ag Oireachtas na Gaeilge sa bhliain 2008. Tá cuid dá dheirfiúracha féin fós beo.
I measc na n-amhrán atá le fáil ar a dhlúthdhiosca 'Darach Ó Catháin' tá 'Amhrán na Japs', leagan damanta de 'Oró Sé do Bheatha 'bhaile' agus 'Caisleán Uí Néill'. Tá an dlúthdhiosca sin ar fáil ó Gael Linn. Deirtear go minic gurbh é Darach ab fhearr riamh ag gabháil fhoinn.


Oíche Nollag.
Daoine ag ceiliúradh Oíche Nollag
Tugtar Oíche Nollag ar an 24 Nollaig, an lá roimh Lá Nollaig. Is lá saoire é, ag ceiliúradh breithe Íosa Nazórach.


Freastalaí.
Is duine a oibríonn i mbialann é freastalaí.


Dido.
Is amhránaí Sasanach í Dido (ainm baiste: Florian Cloud de Bounevialle Armstrong), a rugadh ar an 25 Nollaig sa bhliain 1971 i Londain. Tá aithne uirthi ina gairm faoin ainm Dido (mar seo a fhuaimnítear /ˈdaɪdoʊ/ DYE-doe). Amhránaí agus scríbhneoir amhrán í a bhfuil beagán faoi 30 milliún albam díolta aici ar fud an domhain.


Tíreolaíocht fhisiciúil.
Íomhá fhíordhath de dhromchla agus d'atmaisféar an Domhain.
Is éard is Tíreolaíocht fhisiciúil ann (ar a dtugtar freisin Geochórais nó Fiseagrafaíocht) ná ceann de na dhá fhoréimse mór atá sa thíreolaíocht, murab ionann agus an timpeallacht chultúrtha nó thógtha, a phléann le
fearann na tíreolaíochta daonna. Laistigh de thionól na tíreolaíochta fisiciúla, tá an Domhan scoilte go minic i réimsí nó timpeallachtaí éagsúla, na réimsí is mó díobh ná an t-atmaisféar, an bithsféar, an crióisféar, an geoisféar, an hidrisféar, an litisféar agus an pedosféar. Bíonn an taighde i dtíreolaíocht fhisiceach idirdhisciplíneach go minic agus úsáidtear cur chuige córasach i dtaobh
Déileálann an tíreolaíocht fhisiceach le brainse den eolaíocht
a bhíonn ag plé leis na próisis agus na patrúin sa timpeallacht nádúrtha, mar shampla an t-atmaisféar, an bithsféar agus an geoisféar.


Oibríocht Barbarossa.
Ruathar fhórsaí na Gearmáine i rith Oibríochta Barbarossa
Ba é Oibríocht Barbarossa an códfhocal a dtugtar ar ionsaí na Gearmáine ar an Aontas Sóivéadach. Thosaigh sí ar an 22 Meitheamh 1941, i rith an Dara Cogadh Domhanda. Bhí thart ar 4.5 milliúin saighdiúirí ar thaobh na hAise amháin, chomh maith le 600,000 feithicil, agus 750,000 capall.
Chuir sí seo tús leis an gcogadh san Oirthear i rith an Dara Cogadh Domhanda


Máirtín Sabhaois.
Máirtín Sabhaois"Ba Oifigeach é Máirtín Sabhaois i Óglaigh na hÉireann. Rugadh iSligeach é san bhliain 1898, agus maraítear é go luath i gCogadh na Saoirse. Tharla a báis tar éis luíochán gearr do Baile an Ásaigh ar an 19 Nollaig 1919
Cuimhneamh:.
Chur an rialtas "Páirc Mháirtín Sabhaois" ar páirc gearr don áit a fuair sé bás, freisin thóg an Chumainn Uaigheann na Laochra Gael cuimhneachán in aice suíomh an luíochán.
An Luíochán.
Ar an 19 Nollaig 1919 bailigh Máirtín Sabhaois agus deichniúir Óglaigh eile. Ba é an Fear Ionaid an Rí targaid an luíochán.
Chur siad cairt féar i lár an bóthair mar bloc bóthair. Rinne fear ón Constáblacht Ríoga na hÉireann iarracht iad a stopadh, ach buail siad é le gránáid (Níor plaisc an gránáid, ach buail sé é san ceann, agus thit sé i lige!)
Nuair a tháinig na gluaisteáin dírigh siad a iarrachtaí ar an dara gluaisteáin, a chuaigh as an bóthair. Thosaigh na saighdiúirí san gluaisteáin ag scaoileadh ar ais ar na Óglach. I gan fios dóibh, bhí an Fear Ionaid an Rí san céad gluaisteáin, agus tiomáin sé díreach tríd an bloc bóthair,
Buail piliúr Máirtín Sabhaois é, agus fuair sé bás.
Tagairtí:.
Sabhaois, Máirtín
Sabhaois, Máirtín


Atmaisféar an Domhain.
Is éard is atmaisféar an Domhain ann (Gréigis: ἀτμός - atmos "gal" agus σφαῖρα - sphaira "sféar") ná ciseal gáis mórthimpeall an phláinéid dhomhanda a bhíonn coinnithe de bharr domhantarraingthe an domhain.
Cosnaíonn an t-atmaisféar beatha ar Domhan trí ionsú radaíocht ultraivialait na gréine, téamh an dromchla trí teas a choinneáil (iarmhairt cheaptha teasa), agus trí laghdú teochta thar fóir idir lá agus oíche (an t-athrú teochta laethúla).
Brú atmaisféarach.
Is éard is brú atmaisféarach ann ná an fórsa in aghaidh an aonaidachair, atá i bhfeidhm go hingearach ar dhromchla, ag an gás máguaird. Aimsítear é ó fhórsa imtharraingthe an phláinéid i gcomhar le mais iomlán cholún aeir os cionn suímh. Tá aonaid brú an aeir bunaithe ar chaighdeán atá aitheanta go hidirnáisiúnta, sé sin 'an tAtmaisféar Caighdeánach', a shainmhínítear mar 101,325 Pa (nó 1,013,250 díneacha in aghaidh cm ²).
Laghdaíonn brú ghás atmaisféarach le hairde mar gheall ar laghdú mhais an gháis os cionn an tsuímh.
Tugtar an airde scála ar an airde ag a bhfuil an brú atmaisféarach laghduithe ag fachtóir de 'e' (uimhir éagóimheasta le luach de 2.71828..) ar a dtugtar 'H' air. Nuair atá atmaisféar ann le teocht aonfhoirmeach, tá an 'airde scála' comhréireach leis an teocht agus i gcomhréireach contrártha leis an mais mhóilíneach mheánach
d'aer tirim oiread luasghéarú imtharraingteach an phláinéid. I gcás den sórt sin samhail atmaisféir eiseamláir, titeann an brú go heaspónantúil le airde na hairde. Níl, áfach, atmaisféir aonfhoirmeach i teochta, mar sin tá cinneadh cruinn ar bhrú an atmaisféir ag aon airde áirithe níos casta fós.
Éalaitheach atmaisféarach.
Tá difríocht shubstaintiúil idir Imtharraingt dromchla i measc na bpláinéad, an fórsa a choinníonn síos an t-atmaisféar. Mar shampla, tá fórsa mór imtharraingthe an ollphláinéid Iúpatar in ann gáis éadroma, mar hidrigin agus héiliam a choinneáil, a éalaíonn ó réada le himtharraingt níos ísle. 'Fad ón ghrian' a chinneann an fuinneamh atá ar fáil chun gás atmaisféarach a théamh go dtí an pointe nuair a sháraíonn gluaisne theirmeach a mhóilíní treoluas éalaithe an phláinéid, (".i. an luas ina sáraíonn móilíní gáis greim imtharraingthe an phláinéid"). Dá bhrí sin, tá Tiotán, Tríotón agus Plútón in ann a n-atmaisféar a choinneáil, in ainneoin imtharraingtí réasúnta íseal. Féadfaidh pláinéid idir-réaltacha, go teoiriciúil, atmaisféir tiubha a choimeád freisin.
Ós rud é, ag aon teocht ar leith, go mbíonn móilíní gháis ag bogadh ar raon leathan treoluasanna, beidh roinnt mall-sceitheadh de gháis amuigh sa spás ag titim amach, beagnach go leanúnach. Bogann móilíní a bhíonn níos éadroime níos tapúla ná na cinn níos troime leis an bhfuinneamh cinéiteach céanna, agus mar sin, bíonn gáis de mheáchan móilíneach íseal a chailleadh níos tapúla ná iad siúd de mheáchan móilíneach ard. Síltear go mbéidir gur chaill Véineas agus Mars a gcuid uisce go léir beagnach nuair, tar éis a bheith fótai-díthiomsaithe chuig hidrigin agus ocsaigin ag solas ultraivialait na Gréine, d'éalaígh an hidrigin.
Comhshuíomh.
Scaipeann gáis atmaisféarach solas gorm níos mó ná tonnfhaid eile, ag tabhairt luan gorm ar an Domhan nuair a fheictear air ó spás.Is é is cúis le comhshuíomh ceimiceach atmaisféir tosaigh ná go ginearálta ceimiceáin agus teochtaí an réaltnéil áitiúil, i rith fhoirmíocht phláinéadach, agus an t-éalaíoch gháis ón taobh istigh ina dhiaidh sin. Tháinig éabhlóid nach beag ar na hatmaisféir bunaidh thar tréimhse ama, le hairíonna éagsúla na bpláinéad mar thoradh ar na torthaí an-difriúil atá fágtha.
Tá atmaisféir na bpláinéad Véineas agus Mars comhdhéanta go príomha de dhé-ocsaíd charbóin, le cainníochtaí beaga de nítrigine, argón, ocsaigin agus rianta de gáis eile.
An Domhan.
Cuimsíonn atmaisféar an Domhain, ón dtalamh aníos, an trópaisféar (a chuimsíonn an tsraithe ar fhódchiseal an phláinéid nó an peploisféar mar an tsraith is ísle), an strataisféar, an méisisféar, an teirmisféar (ina bhfuil an t-ianaisféar agus an t-eisisféar) agus freisin an maighnéadaisféar. Tá ráta laghdaithe éagsúla ag gach ceann de na sraitheanna, a shainíonn an ráta athraithe teochta le hairde.
Luíonn trí cheathrú den atmaisféar istigh sa trópaisféar, agus athraíonn doimhneacht an chisil idir 17 km ag an Mheánchiorcal agus 7 km ag na moil. Is é an ciseal ózóin, a ionsúnn fuinneamh ultraivialait ón Ghrian, atá lonnaithe go príomha ins an strataisféar, ar airde de 15-35 km. Úsáidtear go coitianta an líne Kármán, atá suite laistigh den atmaisféar ag airde de 100 km, chun an teorainn idir atmaisféar an Domhain agus an spás lasmuigh a shainmhíniú. Ach, is féidir leis an eisisféar leathnú ó 500 suas go dtí 10,000 km thuas ar an dromchla, áit a n-idirghníomhaíonn sé le maighnéadaisféar an phláinéid.
Eile.
Tá atmaisféir aitheanta ag reanna réalteolaíocha eile mar seo a leanas.
Cúrsaíocht.
Tarlaíonn cúrsaíocht an atmaisféir mar gheall ar dhifríochtaí theirmigh má éiríonn comhiompar níos éifeachtaí mar iompróir teasa ná radaíocht theirmeach. Ar phláinéid ina mbíonn radaíocht na gréine ina phríomhfhoinse teasa, iompraítear iomarca teasa ó na Trópaicí go domhanleithidí níos airde. Nuair a ghineann pláinéad méid suntasach teasa go hinmheánach, mar atá an cás le Iúpatar, is féidir le cúrsaíocht an atmaisféir fuinneamh teirmeach a iompair ón taobh istigh suas go dtí an dromchla.


Humphrey Bogart.
Ba aisteoir Meiriceánach é Humphrey DeForest Bogart (25 lá de Mhí na Nollag, 1899 – 14 Eanáir, 1957)
Saol.
Tar éis dó triail a bhaint as postanna éagsúla, thosaigh Bogart ar an aisteoireacht sa bhliain 1921 i léirithe de chuid Broadway sna 1920í agus 1930í.
Nuair a laghdaigh cliseadh an stocmhalartáin i 1929 an t-éileamh a bhí ann do dhrámaí, chas Bogart ar na scannáin. An chéad scannán a raibh sé ann is ar éirigh go maith leis ná "The Petrified Forest" (1936), scannán inar ghlac sé ról an Duke Mantee, agus bhí seo ina thús de thréimhse inar ghlac sé róil a raibh an-chosúlacht eadarthu, i scannáin faoi dhrongadóirí. Ina measc seo bhí "Angels with Dirty Faces" (1938) agus B-scannáin ar nós "The Return of Doctor X" (1939).
Tháinig dul chun cinn mór dó i 1941, leis an scannán "High Sierra" (1941) agus "The Maltese Falcon" (1941). An bhliain ina dhiaidh sin d'ardaigh a ról mar Rick Blaine sa scannán "Casablanca" (1942) é go barr a ghairme agus in aon bhuille amháin rinneadh buanú ar an bpearsantacht shainiúil scannán a bhí aige, is é sin an crua-shoincí a dtagann a uaisleacht chun cinn ar deireadh. Tháinig scannáin rathúla eile sna sála orthu seo, ina measc "To Have and Have Not" (1944), "The Big Sleep" (1946), "Dark Passage" (1947), agus "Key Largo" (1948), lena bhean chéile Lauren Bacall; "The Treasure of the Sierra Madre" (1948); "The African Queen" (1951), inar bhuaigh se an t-aon Duais de chuid an Acadaimh a bronnadh air; "Sabrina" (1954), agus "The Caine Mutiny" (1954) An scannán deiridh a raibh sé ann ná "The Harder They Fall". Ghlac sé páirt i 75 ghné-scannán i rith a ghairmréime a lean beagán faoi tríocha bliain.
Nuair a bhásaigh sé de bharr ailse i 1957, bhí Bogart ar cheann de na daoine ba mhó a raibh meas orthu i gCineama Mheiriceá. Ó gur bhásaigh sé, glactar leis go mbraitear go bhfuil tionchar go dtí an lá atá inniu ann fiú, ag an gcur i láthair a rinne sé ina chuid scannán is ina shaol pearsanta, agus is as seo a dtugtar íocón cultúrtha air. Ainmníodh é mar an príomhlaoch scannán a bhí ann riamh i 1997 ag an iris "Entertainment Weekly". Sa bhliain 1999, bhí sé rangaithe mar an Réalta Fireann ba Mhó Riamh ag an "American Film Institute".


Glór na nGael.
Eagraíonn Glór na nGael comórtais phobail gach bliain do bhailte agus do ghrúpaí pobail a chuireann an Ghaeilge chun cinn i measc a bpobal féin. Eagraíonn siad comórtas idirnáisiúnta freisin.


Wolverhampton Wanderers Football Club.
Club peile Sasanach is ea Wolverhampton Wanderers Football Club atá ag imirt faoi láthair i bPríomhroinn Shasana. Bunaíodh an club sa bhliain 1877. "St. Luke's F.C." an t-ainm a bhí air ag an am sin. Is é Mick McCarthy traenálaí an chlub.


Molineux Stadium.
Is staid na foirne sacair Wolverhampton Wanderers é Molineux Stadium, atá suite i Wolverhampton, Sasana.


Duán.
Na duáin i gcorp daonna
Is orgáin i veirteabraigh agus roinnt ainmhithe eile iad na duáin. Bíonn dhá dhuán ag gach duine. Déantar fual iontu. Sileadh sé amach, síos an úiréadar agus isteach sa lamhnán.


Goile.
Is orgán i veirteabraigh agus roinnt ainmhithe eile é an goile.


Méar.
Is éard atá i gceist le méar ná ceann de chúig bhall ar bharr na láimhe nó na coise daonna. Uaireanta tarraingíonn an focal do ghéag portáin nó gliomaigh freisin.


Ladhar.
Is ball den chorp é ladhar atá ag deireadh na coise.


Caladh.
Is siúlbhealach ardaithe thart uisce,tacaí le pílí nó piléir scartha go leathan é caladh.


Roc an gha nimhe.
Is iasc é an roc an gha nimhe a aimsítear in aigéin an domhain.


Maidin.
Is é an t-am idir meán oíche agus nóin í maidin, go háirithe as éirí gréine go nóin.


Olann.
Is éard is olann ann ná an snáithín teicstíleach a bhailítear ó chaoirigh, gabhair agus roinnt ainmhithe eile.


Seomra.
Is cuid de fhoirgneamh le ballaí, urlár agus síleáil é an seomra.


Cadás.
Is substaint bog bán snáithíneach úsáidte chun éadach agus snáithe a dhéanamh é cadás.


Pluais.
Séard pluais ná dúnpholl mór nádúrtha faoi thalamh.


Podgairítse.
Is é Podgairítse, (Script Choireallach an Mhontainéagró: Подгорица), príomhchathair Mhontainéagró agus is í an chathair is mó sa tír. Tá an chathair suite 44 méadar os cionn na farraige.
Tá 136,473 áitritheoirí ann. Tá sé suite idir abhainn Ribnica agus abhainn Morača agus tá an talamh an-saibhir dá bharr. Tá suíomh turasóireachta ann in aice na farraige agus thuas sa sléibhte tá sciáil ar fáil.
Séard a chiallaíonn ainm na cathrach ná "faoin Gorica" sa teanga Montainéagróch. Ciallaíonn Gorica/goritsa cnoc, agus sin an t-ainm ar an gcnoc in aice lár na cathrach.


Simléar.
Is píopa ingearach go seolann toit agus gáis suas as tine nó foirnéis é simléar.


Pedosféar.
Is éard is Pedosféar ann (ón tSean-Ghréigis πέδον [pedon] "ithir" nó "cré" + σφαίρα [sfaíra] "sféar") ná an tsraith is forimeallaí den domhan atá comhdhéanta d'ithreach agus faoi réir próisis le haghaidh ithreach a fhoirmiú. Aimsítear ann é ag comhéadan an litisféir, atmaisféir, hidrisféir agus bithsféir.


Litisféar.
Na plátaí teicteonacha ar litisféar an Domhain.a>, cuimsíonnan an litisféar an screamh agus an mhaintlín litisféarach (níl na sonraí de réir scála)
Is éard is an Litisféar ann (ón Sean-Ghréigis λίθος [lithos] "creagach" + σφαῖρα [sphaira] "sféar") ná an sceall is forimeallaí de phláinéad creagach, nó satailítí nádúrtha atá sainithe ag a n-airíonna dochta meicniúla.
Bíonn an litisféar comhdhéanta den screamh agus de chuid den mhaintlín uachtair a gníomhaíonn go leaisteach, ar scálaí ama de chuid na mílte bliain nó níos mó. Sainmhínítear an screamh, an sceall is forimeallaí ar phláinéid creagach, ar bhonn a cheimice agus mhianreolaíochta.
Litisféar an Domhain.
Tá éadan an domhain sách righin agus tugtar an litisféar air. Áirítear an screamh agus an mhaintlín is uachtaraí mar an litisféar, a chomhdhéanann ciseal seachtrach crua agus docht an Domhain. Tá an litisféar fhoroinnte i bplátaí teicteonacha. Tugtar an peidisféar ar an chuid is uachtaraí den litisféar a imoibríonn go ceimiceach leis an t-atmaisféar, an hidrisféar agus an bithsféar trí an phróiseas foirmithe ithir. Ta an t-astanaisféar faoi bhun an litisféar, sé sin an chuid is laige, is teo, agus is doimhne den mhaintlín uachtair. Tugtar an teorainn Litisféireach-Astanaisféarach ar an teorainn idir an litisféar agus an t-astanaisféar agus sainmhínítear í trí dhifríochta mar aisfhreagra ar strus: fanann an litisféar docht ar feadh tréimhsí ama gheolaíoch an-fhada ina dífhoirmíonn sé go leaisteach agus trí chliste bhrisc, agus dífhoirmíonn an t-astanaisféar go slaodach agus freastalaíonn sé ar straidhn trí dhífhoirmíocht phlaisteach. Tugtar geomoirfeolaíocht ar an staidéar ar fhoirmithe na dtírdhreach san am i láthair agus san am a chuaigh thart.
Cineálacha.
Meastar tiús an litisféir ó dhoimhneacht na hisiteirme a bhaineann leis an t-aistriú idir iompraíocht bhriosc agus slaodach. Go minic, úsáidtear an teocht ar a thosaíonn olaivín ag dífhoirmiú go slaodach (~ 1000 ° C) chun na hisotherme seo a shocrú, toisc go ginearálta, bíonn olaivín ar an mhianra is laige sa mhaintlín uachtair. De ghnáth, bíonn tiús litisféir aigéanaigh thart ar 50-140 km (ach faoi bhun na nDromanna Láraigéanacha, ní bhíonn sé níos tiubha ná an screamh), cé go bhfuil raon tiúis litisféir ilchríochaigh thart ar 40 km go dtí b'fhéidir 280 km; bíonn an t-uachtair ~ 30 go ~ 50 km den litisféar ilchríochach tipiciúil ina screamh. Den chuid is mó, bíonn an chuid den litisféir gur mhaintlín í comhdhéanta de Pheireadóitít. Idirdhealaítear an screamh ón mhaintlín uachtair de réir an athraigh ar chomhdhéanamh ceimiceach a


Hidrisféar.
Is éard is Hidrisféar ann, (ón Sean- Gréigis ὕδωρ - hydor, "uisce" agus σφαῖρα - sphaira, "sféar") sa tíreolaíocht fhisiciúil, ná an mais iomlán an uisce atá ar fáil, faoi, agus os cionn dromchla phláinéid.
Is é mais iomlán hidrisféir an Domhain ná timpeall 1.4 × 1,018 tona, sé sin thart ar 0.023% de mhais iomlán an Domhain. Tá timpeall ar 20 × 1,012 tona uisce in atmaisféar an Domhain (Is í an toirt thona amháin d'uisce ná thart ar 1 méadar ciúbach). Tuairim is 71% de dhromchla an Domhain, limistéar beagnach cothrom le 361 milliún ciliméadar cearnach (139,5 milliún míle cearnach), is é clúdaithe ag aigéan.
million míle cearnach), bhfuil clúdaithe ag aigéan.


Geoisféar.
Is é an Geoisféar an téarma a úsáidtear go minic chun tagairt do na codanna is dlúithe den domhain, atá comhdhéanta den chuid is mó de charraig agus fhorscreamh.
Bhí an téarma i bhfeidhm ar dtús i gcomhair na gceithre geoisféar neadaithe, a d'aithníodh Arastatail san téacs "Meteorologica", le stáit na nábhar domhanda: soladach (talún), leacht (uisce), gás (aer), agus plasma (dóiteáin). Chuimsigh na geoisféir neadaithe, san am sin, an astanaisféar, an litisféar, an hidrisféar, an t-atmaisféar, agus an t-ianaisféar nó plasmaisféar. Tá an geoisféar dlúth freisin foroinnte mar seo a leanas; screamh, maintlín, agus croí. Tá an croí amuigh neamhchoitianta sa mhéid is go meastar gur leacht atá ann, ach fós is cuid de thaobh istigh an Domhain é.


Moroni (Oileáin Chomóra).
Is í Moroni (Araibis موروني Mūrūnī) an chathair is mó i measc oileáin Chomóra, agus ón mbliain 1958 is í phríomhchathair na tíre. Cíallaíonn Moroni "crí na tine", b'fhéidir ag tagairt don bholcán beo, sliabh Karthala, ar an oileán chéanna. Tá 60,200 áitritheoirí ann. Lonnaigh grúpa Arabach ann sa 10ú haois R.C. agus bhunaigh siad an chathair mar phríomhchathair ar Shabhdánacht le nasc trádála le Zanzibar, (An Tansáin).
Tá an chathair suite ag an taobh thiar d'Oileán Comóra Mhóir. Tá aerphort idirnáisiúnta an Prionsa Said Ibrahim suite ann. Tá cuan ann chomh maith le iompar rialta chuig mór roinn na hAfraice agus na hoileáin eile. Easpórtáiltear fanaile, cócó, agus caife.


Gérard Depardieu.
Is aisteoir agus déantóir fíona Francach é Gérard Xavier Marcel Depardieu (rugadh 27 Nollaig, 1948). Tá roinnt duaiseanna buaite aige ina measc Duais de chuid an Acadaimh do phríomhról an scannáin "Cyrano de Bergerac" agus duais an Golden Globe don aisteoir is fearr sa scannán "Green Card".


Fuil.
Leacht speisialtaithe de chuid na colainne is ea an fhuil. Soláthraíonn sí ábhar riachtanach do chealla na colainne, mar shampla, ocsaigin agus cothaithigh, agus iompraíonn sí fuíolltáirgí ó na cealla seo. Cealla fola i leacht ar a dtugtar "plasma" atá ann.
Úsáidtear an focal céanna i nGaeilge na hAlban.


Denzel Washington.
Is aisteoir, scríbhneoir scripte, stiúrthóir agus léiritheoir scannán as Meiriceá é Denzel Hayes Washington, Jr. (rugadh é ar an 28 lá de Mhí na Nollag, 1954). D'éirigh leis moladh a fháil ó na léirmheastóirí dá chuid oibre san scannáin ó na 1990idí i leith, ina measc an tslí ar ghlac sé róil ag déanamh aithrise ar fhíorphearsana, leithéidí Steve Biko, Malcolm X, Rubin Carter, Melvin B. Tolson, Frank Lucas agus Herman Boone. Bronnadh trí dhuais Golden Globe ar Washington as a chuid oibre. Is díol suntais é gurb é an dara fear de bhunadh gorm na hAfraice i Meiriceá a bhuaigh Duais an Acadaimh don aisteoir is fearr, duais a bronnadh air i ngeall ar a ról sa scannán "Training Day" (2001).
Washington, Denzel
Washington, Denzel
Washington, Denzel


Anatamaíocht.
Is éard is anatamaíocht nó "corpeolaíocht" (ón nGréigis ἀνατομία anatomia, ó ἀνατέμνειν ana: roinn, roinnte ó, agus temnein, gearradh, gearradh ar oscailt. Ón bhfocal Gréigise "anatome" chomh maith--ana: ó chéile, tome: gearradh-->gearradh ó chéile) nó corpeolaíocht ann ná réimse den bhitheolaíocht is den leigheas a phléann le struchtúr nithe beo. Is téarma ginearálta é a chuimsíonn an anatamaíocht dhaonna, anatamaíocht na n-ainmhithe, agus anatamaíocht na bplandaí. I roinnt gnéithe den anatamaíocht tá gaol gearr aige le sutheolaíocht, an anatamaíocht chomparáideach agus an tsutheolaíocht chomparáideach.
Déantar an anatamaíocht a fhoroinnt i roinnt réimsí éagsúla; oll-anatamaíocht agus anatamaíocht mhicreascópach. Is éard is oll-anatamaíocht ann ná staidéar ar struchtúir anatamaíochta ar féidir iad a fheiscint le radharc na súl. Is éard is anatamaíocht mhicreascópach ann ná staidéar ar struchtúir anatamaíochta bhídeacha le micreascóipeanna, cuid de seo is ea an histeolaíocht (staidéar ar riaradh na bhfíochán) agus cíteolaíocht (staidéar na gceall)
I rith stair na h-anatamaíochta, tá dul chun cinn leanúnach tar éis tarlú ar thuiscint s'againn ar fheidhmeanna orgán éagsúla agus ar struchtúir na colainne. Tá feabhas mór tagtha ar modhanna na h-eolaíochta, ó scrúdú na n-ainmhithe agus mionghearradh ar chorpáin, go teicníochtaí teicneolaíochta coimpléascacha a forbraíodh sa 20ú céad, ina measc an x-ghathú, agus an íomháú athshondais mhaighnéadaigh.
Ba chóir an anatamaíocht a scaradh ón bpaiteolaíocht anatamaíoch, ar staidéar é ar an ollchuma agus ar an gcuma mhicreascópach a bhíonn ar orgáin ghalraithe.


Bath, Somerset.
Cathair mhór atá suite in Iardheisceart Shasana is ea Bath suite in Somerset. Tá an chathair suite 159 km (99 mhíle) thiar de Londain. Thug Banrí Eilís stádas Cathrach don áit sa bhliain 1590. Bhunaigh na Rómhánaigh baile íocuisce san áit leis an ainm, Aquae Sulis ("Uisce Sulis") sa bhliain 43. Tógadh na folcadáin agus teampaill ar na cnoic timpeall na gcnoc i gleann Abhainn Avon de bhárr na fuarrán te, an t-aon grúpa d'fhurráin sa Ríocht Aontaithe. Tá stádas Suíomh Oidhreachta Domhanda ag an gcathair ón mbliain 1987 de bharr na hamharchlanna iarsmalann chomh maith le suíomh cultúrtha agus spóirt eile. Tá dhá ollscoil ann chomh maith le scoileanna agus coláistí.


Naomh Jean-Baptiste de la Salle.
Naomh Jean-Baptiste de la Salle.
Ba naomh Caitliceach é Jean-Baptiste de la Salle (30 Aibreán 1651 – 7 Aibreán 1719). Sagart agus leasaitheoir oideachais a bhí ann. Eisean a bhunaigh Institiúid Bhráithre na Scoileanna Críostaí ar bun agus eisean ag iarraidh oideachas a thabhairt do pháistí na mbocht. Rugadh i Reims, an Fhrainc é agus fuair sé bás i Saint-Yon, Rouen. Canónaíodh é sa bhliain 1900.


Peann.
Is uirlis den scríbhneoireacht nó líníocht le dúch é peann.


Daonra.
300px
Is é atá i gceist le daonra ná an líon iomlán d'orgánaigh den speiceas céanna a mhaireann san áit chéanna. Ó thaobh na socheolaíochta de, tagraíonn daonra do ghrúpa daoine a chónaíonn in aon áit amháin.
Daonra an Domhain.
Dar leis an "US Census Beuro" ba é 7,348,478,000 daonra an Domhain ar an 2 Meán Fómhair 2016.


Coinleach.
Is gruaig gearr ag fás ar aghaidh fear nár bhearrtha aige le tamall é an coinleach.


Coinneal.
Is bloc céir nó geir le fáideog láir atá adhainte chun solas a tháirgeadh é coinneal.


Drandal.
Is an achar feoil timpeall fréamh fiacail é drandal.


Meitreo Pháras.
Is mearchóras iarnród cathrach é Meitreo Pháras (Fraincis: "Métro de Paris") atá suite i bPáras na Fraince. Is siombail den chathair é agus tá clú aige mar gheall ar ailtireacht na stáisiún agus a dtionchar Art Nouveau. Tá 16 líne sa chóras agus tá an chuid is mó de na stáisiúin faoin talamh. Tá fad iomlán de 214 km (133 mi) ag an gcóras agus tá 302 stáisiún aige. Toisc go bhfreastalaíonn roinnt líne ar chuid de na stáisiúin, áfach, tá 384 stad san iomlán.
Is iad na stáisiúin sa chóras na stáisiúin leis na heatraimh is dlúithe ar domhain—tá 245 stáisiún laistigh de theoireannacha chathair Pháras. Tá uimhir uathúil ag baint le gach aon líne sa chóras (1 go 14) ach tá dhá mhionlíne ann (3bis agus 7bis). Ar dtús bhí na mionlínte mar chuid de líne 3 agus de líne 7 ach ansin d’fhorbair siad go neamhspleách.
Aithnítear na línte ar léarscáileanna mar gheall ar a ndath agus a n-uimhir. Taispeántar treo an taistil le hainm an stáisiúin ceann aistir.
Is é an córas meitreo i bPáras an dara córas meitreo is gnóthaí ar domhain (tá Meitreo Mhoscó sa chéad áit). Taistealaíonn 5,23 milliún paisinéir ar an meitreo gach lá (2012) agus breis is 1,388 billiún paisinéir san iomlán gach bliain. Is é Châtelet-Les-Halles an stáisiún faoi thalamh is mó ar domhan (freastalaíonn sé ar 5 líne meitreo agus 3 líne RER).
Stair ghearr.
Osclaíodh an chéad líne gan searmanas i mí Iúil, sa bhliain 1900, le linn mhórthaispeántas an domhain dar theideal “Exposition Universelle”. Fairsingíodh an córas go mear go dtí an Chéad Chogadh Domhanda agus bhí croílár an chórais críochnaithe faoi na 1920idí. Tógadh síntí go dtí na bruachbhailte, mar aon le Líne 11, sna 1930idí.
Bhí an gréasán ró-sháithithe i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Mar sin, tugadh isteach traenacha nua chun sruth tráchta níos airde a cheadú. Tá deacracht ann maidir le tuilleadh feabhsuithe a dhéanamh mar gheall ar dhearadh an ghréasáin (mar shampla na hachair ghairide idir na stáisiúin). Mar réiteach, tógadh gréasán eile dar ainm "RER". Forbraíodh an gréasán seo ó na 1960idí ar aghaidh.
Ag deireadh na 1990idí, tógadh uathlíne, líne 14, chun faoiseamh a thabhairt do líne A ón RER.
Ainm an chórais.
Is é "Métro" ainm giorraithe an chuideachta a bhíodh i gceannas an ghréasáin ar dtús (Compagnie du chemin de fer métropolitain de Paris, dá ngaireadh "Métropolitain". Giorraíodh é sin go "Métro" go sciobtha.) Feidhmítear an Métro sa lá atá inniu ann ag údarás iompair phoiblí dar ainm Régie autonome des transports parisiens (RATP). Tá an t-údarás seo i gceannas ar chuid den ghréasán RER, ar sheirbhísí bus agus ar línte iarnróid éadroma. Bhí an t-ainm "métro" an-choiteann agus glacadh leis in a lán teangacha. Mar sin, is é an focail is úsáidte ar domhain chun cur síos ar chóras idirthurais uirbigh (go háirithe na córais a bhíonn faoi thalamh).
Uaireanta oscailte.
Ritheann traenacha ó 0500 go 0100 a bheag nó a mhór ón Domhnach go dtí an Déardaoin. Tugtar "balai" (scuab) ar an traein dheireanach toisc go scaobann sí na paisinéirí deireanacha suas. Sroicheann an traein seo an stáisiún ceann aistir ag 01.15. Anois fanann an meitreo ar oscailt go dtí 02.15 gach Aoine, Sathairn agus oícheanta roimh lá saoire (ón 7 Mí na Nollag 2007).
Fanann an gréasán ar oscailt an oíche ar fad go páirteach Oíche Chaille, Fête de la Musique nó Nuit Blanche agus ócáidí eile.
Na traenacha á n-úsáid.
Díoltar ticéid ag bothanna agus ag uathmheaisín i bhforhalla an stáisiúin. Téitear isteach sna stáisiúin trí uathgheata agus osclaítear na geataí sin agus cártaí cliste nó gnáth-thicéid á n-úsáid. Cuireann na geataí ticéid ar ais chun go bhféadfadh paisinéirí iad a choinneáil.
Mar is gnách le córais mheitreo na hEorpa, ní osclaítear na doirse go huathoibríoch ar an gcuid is mó de na línte. Is gá luamhán a ardú (ar gach traein a rinneadh roimh 1977) nó cnaipe ar an doras a bhrú (rothstoc níos déanaí). Osclaítear doirse go huathoibríoch ar na traenacha is déanaí ar líne 1 agus ar líne 14 (agus níos minice ar líne 2, ar líne 5 agus ar líne 9). De réir teoirice, bheadh na traenacha sa stáisiún ar feadh tréimhse níos faide ná is gá toisc go mbíonn ar phaisinéirí na doirse a oscailt iad féin, ach bíonn Párasaigh láithreach agus na doirse á n-oscailt acu, áfach. Comh maith leis sin, cuirtear na doirse ar chumas ag an tiománaí díreach roimh stad na traenach.
Ticéid.
Tugtar "t+" ar an ngáth-thicéad. Tá sé bailí do thuras leanúnach amháin. Féadfar é a úsáid ar an ngréasán mheitreo iomlán, ar bhusanna, ar thramanna agus i gcrios 1 den ghréasán RER. Ceadaítear leis an ticéad aistrithe neamtheoranta a dhéanamh agus an modh iompair céanna á úsáid (i.e. ó mheitro go meitro, ó bhus go bus agus ó thram go tram). Ceadaítear chomh maith aistrithe neamtheoranta a dhéanamh idir bus agus tram, agus idir meitreo agus crios 1 den ghréasán RER. Agus ag aistriú ó mheitreo go dtí an RER, caithfear an ticéad a choimeád. Ceanglaíonn an RER go mbeadh ticéad bailí ag paisinéirí chun dul isteach sa chóras, fiú má do thuras aistrithe amháin é. Cosnaíonn an ticéad seo 1,70€ nó 12,70€ do "carnet" (sin deich dticéad i leabhar). Níl aon teorainn ama ag baint leis an "carnet".
Úsáidtear an Carte Navigo go heisiatach ag táillí eile. Sin cárta cliste éadadhaill atá bunaithe ar aitheantas radaimhinicíochta (RFID).
Tá ticéid speisialta don deireadh seachtaine ar fáil do dhaoine óige faoi 26 bliain (le ticket jeunes week-end). Tá siad bailí ar Shathairn agus ar Dhomhnaí amháin agus do na dátaí atá sonraithe. Tá na praghsanna sa réimse ó 3,30€ (crios 1 go crios 3) go 8,20€ (gach crios).
Forbhreathnú.
Tá fad iomlán de 214 km (133 mi) ag an gcóras agus tá 300 stáisiún aige (384 stad), le 62 stáisiun ina stáisiún aistrithe. Ní chuimsíonn na figiúirí sin an gréasán RER. Is é 562 m (1.845 ft) an meánfhad ó stáisiúin. Stopann traenacha ag gach stáisiún. Ní chomroinneann línte ardáin, fiú ag stáisiúin aistrithe. Baineann sé sin le línte an ghréasán RER chomh maith.
Tá meánluas de 32 km san uair (22 mph) agus uasluas de 70 km san uair (44 mph) ag gach traein ach amháin na huath-thraenacha gan tiománaí i líne 14 a mbíonn luas de 80 km san uair acu. Tógann meánthuras ó stáisiún amháin go stáisiún eile 58 soicind. Taistilíonn traenacha ar an deis. Tá leithead caighdeánach i gceist sa rian iarnróid ach tá an leithead lódála níos lú ná ar an ngréasán SNCF. Tá na traenacha sa réimse ó trí charráiste go sé charráiste. Tagann fuinneamh ó tríú taobhiarnród (750V DC), ach amháin ar na línte le boinn rubair. Ar na línte sin, tagann an sruth ó threoirbharraí. Tá Línte 1, 4, 6, 11 agus 14 le boinn rubair.
Leanann an chuid is mó de na línte bóithre, toisc gur baineadh úsáid as an modh "gearr agus clúdaigh". Mar sin, leanann líne 1 an Champs-Elysées go díreach. Ar línte eile níl roinnt stáisiún agus a n-ardáin ailínithe (mar shampla Commerce): tá an tsráid ar an dromchla ró-chaol chun an dá ardán a chur i gcodarsnacht le chéile. Tá cuid den ghréasán an-domhain, go háirithe cuid de líne 12, a théann faoi Montmartre, agus líne 14 ar fad.
Rothstoc.
Traein thipiciúil MP 59 ar líne 4 de Mheitreo Pháras
Tá traenacha le rothaí cruach ("MF" a sheasann do materiel fer) agus traenacha le boinn rubair ("MP" a sheasann do material pneu) sa rothstoc. Sonraítear cineálacha éagsúla na dtraenacha le bliain a ngréas (seachas bliain a n-úsáide).
Stáisiúin.
De ghnáth, bíonn dhá lár-rian i stáisiún le dhá ardán de 4m ar leithead ar an imeall. Ach tá timpeall 50 eisceacht ann (go ginearálta stáisiúin atá nó a bhíodh mar cheann aistir); tá trí rian agus dhá ardán ag an cuid is mó acu (mar shampla Porte d’Orléans), nó dhá rian agus lárardán (mar shampla Porte Dauphine). Tá rian amháin ag roinnt stáisiún, toisc go bhfuil tír-raon achrannach ann (Saint-Georges), go bhfuil sráid caol ar an dromchla (Liège) nó go bhfuil lúba riain ann (Église d’Auteuil).
Bhíodh fad na stáisiún 75 m ar dtús. Síneadh é sin go 90m ar línte le trácht trom (1, 3, 7, 8, 9), agus tá fad de 105m ag stáisiúin áirithe (ní úsáidtear an difríocht sin go dtí seo).
Tá roinnt scáilstáisiún i meitreo Pháras agus ní bhfreastalaítear iad le traenacha a thuilleadh.
Maisiú inti.
Maisítear hallaí na dtraenacha i meitreo Pháras i stíl a sainíodh ag oscailt an mheitreo sa bhliain 1900. Ón am sin, agus athchóirithe ilghnéitheacha déanta don mheitreo, tá meas fós ag oibreoirí an mheitreo do spiorad na haestéitidile sin.
Tá crétíleanna beaga bána ag gnáthstáisiúin le síleálacha boghtaí. Roghnaíodh na tíleanna seo toisc go raibh soilsiú leictreach ag tús na 1900idí an-neamhéifeachtach. Ó thús oibríocht an mheitreo, baineadh úsáid as na ballaí chun fógraíocht a dhéanamh. Frámaítear póstaeir sna stáisiúin is sine i dtíleanna daite a chuimsíonn ainm bhunoibreoir an ghréasáin (CMP nó Nord Sud). Maisítear stáisiúin ar an iarlíne Nord Sud (líne 12 agus líne 13) níos mionchúisí. De ghnáth, bíonn ainmneacha na stáisiún inscríofa le litreacha bána ar phlaiceanna gorma miotalacha (CMP) nó bíonn an t-ainm scríofa i dtíleanna bána ar chúlrach tíleanna gorma (Nord Sud).
Rinneadh an chéad athchóiriú i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Ag an am sin, cuireadh lonráin sruthshoilsiúcháin isteach agus aithníodh go raibh an buntíliú i drochstaid. Dá bhrí sin, rugadh trí phríomhstíl maisithe ina dhiaidh.
Tá maisiúcháin leithleacha ag roinnt stáisiún chun tábhacht chultúrtha a láithreacha a léiriú. Ba é Louvre – Rivoli ar líne 1 an chéad stáisiún chun a bheith maisithe mar seo. Tá cóipeanna sárshaothar, atá curtha ar taispeáint sa mhúsaem thuas, timpeall an stáisiúin. Samplaí suaitheanta eile de stáisiúin le téamaí maisiúchán ná Bastille (líne 1), Saint-Germain-des-Prés (líne 4), Cluny – La Sorbonne (líne 10) agus Arts et Métiers (líne 11).
Maisiú seachtrach.
Tá bealaí isteach an mheitreo i bhfad níos simplí sa lá atá inniu ann.
Tá ailtireacht bhunaidh iomláin ag roinnt bhealach isteach stáisiúin (Saint-Lazare), agus tá cuid acu iomlánaithe i bhfoirgnimh chónaithe nó i bhfoirnimh neamhspleácha (Pelleport).
Stair.
Agus Meitreo Pháras á fhorbairt i dtosach, tochlaíodh na rianta ag léibhéal na sráide faoin aer agus ansin clúdaíodh iad níos déanaí.
Faoin mbliain 1845, bhí cathair Pháras agus na cuideachtaí iarnróid a bhí ann cheana ag plé córas iarnróid uirbeach a thógáil a nascfadh ioncheantair na cathrach. Theastaigh ó na cuideachtaí iarnróid a línte a raibh ann cheana a shíneadh go gréasán nua faoin talamh, cé gur theastaigh ón gcathair gréasán nua agus neamhspléach a thógáil. Mhair an t-easaontas seo ón mbliain 1856 go dtí 1890. Idir an dá linn, mhéadaigh daonra na cathrach agus chuaigh an plódú tráchtú ó smacht. Mar sin, bhí brú ar na húdaráis de thoradh na leamhsháinne sin agus bhí an chathair in ann a fís a chur i bhfeidhm.
Tionscadal Fulgence Bienvenüe.
Ar 20 Aibreann 1896, glacadh an tionscadal Fulgence Bienvenüe ag Páras, tionscadal a bhfreastalóidh ar an gcathair shonrach amháin. Bhí imní ar go leor Párasach go dtiocfadh lagdú ar shábháilteacht na cathrach dá sínfeadh línte amach do na bruachbhailte tionsclaíocha. Chuir Páras cosc ar shíneadh línte amach do na hion-bhruachbhailte agus, mar ráthaíocht, rithfeadh traenacha ar dheis i gcomórtas leis na línte bruachbhailteacha a bhí ann cheana, a rith ar chlé.
Osclaíodh an chéad líne (Porte Maillot – Porte de Vincennes) ar 19 Iúl 1990 le linn mhórthaispeantas an domhain i bPáras. Dearadh bealaí isteach na stáisiún sa stíl art nouveau. Hector Guimard a dhear na bealaí isteach. Tá 86 dá bhealaí isteach fós ar marthain.
Bhí sé mar aidhm ag tionscadal Fulgence Bienvenüe 10 líne a thógáil, a fhreagraíonn do líne 1 go líne 9 an lae atá inniu ann. Bhí an tógáil an-dian agus faoi 1920, cé go rinneadh roinnt athruithe don sceideal, bhí an cuid is mó de na línte críochnaithe.
Bhí sé mar choincheap líne 1 agus líne 4 a thógáil mar lárlíne soir-siar agus lár líne thuaidh-theas. Beartaíodh dhá líne ciorclach a thógáil, ligne 2 Nord (líne 2 Thuaidh) agus ligne 2 Sud (líne 2 Theas), ach cumascaíodh líne 2 Theas le líne 5 sa bhliain 1906.
Bhí líne 3 mar líne soir-siar breise ó thuaidh líne 1 agus bhí líne 5 mar líne thuaidh-theas breise soir ó líne 4. Rithfeadh líne 6 ó Nation go dtí Place d’Italie. Cheanglódh líne 7, líne 8 agus líne 9 na ceantair tráchtála agus na ceantair oifige timpeall Opéra do na ceantair chónaithe thoir thuaidh agus thiar theas.
Bheartaigh Bienvenüe líne ciorclach, ligne circulaire intérieure, a thógáil a gceanglódh na sé phríomhstáisiún traenach. Osclaíodh roinn sa bhliain 1923 idir Invalides agus Boulevard Saint-Germain ach tréigeadh an plean sa deireadh.
Nord-Sud: an gréasán iomaitheora.
Tíl thipiciúil Nord-Sud, ar an iarlíne A (líne 12 sa lá atá inniu ann)
Osclaíodh líne A sa deireadh an 4 Mí na Samhna 1910, tar éis dó bheith iarchurtha de thoradh tuile i bPáras a tharla in Eanáir den bhliain sin. Osclaíodh líne B an 26 Feabhra 1911. De bharr na gcostas foirgníochta ard, iarchuireadh tógáil líne C. Bhain an chuideachta Nord-Sud agus an chuideachta C.M.P. úsáid as traenacha comhoiriúnacha a bhféadfadh rith ar gach gréasán. Rinne an chuideachta Nord-Sud idirdhealú idir í féin agus a hiomaitheoir, áfach, toisc go raibh maisiú ardchaighdeáin ina stáisiúin.
Níor éirigh Nord-Sud brabúsach agus sa deireadh bhí féimheacht dosheachanta. Faoi dheireadh na bliana 1930, cheannaigh C.M.P. Nord-Sud. Anois, tugadh líne 12 ar líne A agus líne 13 ar líne B. Níor tógadh líne C riamh.


Droichead.
Is éard is droichead ann ná struchtúr saorga a thógtar chun constaic fisiceach éigin - abhainn, gleann, bóthar, cosán agus araile - a shárú. Braitheann dearadh an droichid ar an bhfeidhmiú áirithe atá i gceist, an cineál tír-raoin atá ann agus na hábhair thógála atá ar fáil.


Spéir.
Is an réigiún an uachtar atmaisféar feictear as an Domhan é spéir.


Tonn.
Is iomaire uisce ag curláil sa fhoirm áirsí agus ag briseadh ar an gcladach nó idir dhá logán in uisce oscailt é tonn.


Astanaisféar.
a>Is éard is Astanaisféar ann (ón Sean-Ghréigis Ασθενό [asthenēs] 'lag ' agus σφαῖρα [sphaira] 'sféar') ná réigiún na forscreimhe uachtaraí ar an Domhain a bhíonn lag-mheicniúil agus a dhímhúnlaíonn go hinsínteach. Luíonn sé faoin litisféar, ag doimhneacht idir 100 agus 200 km (~ 62 agus 124 míle) thíos faoin dromchla, ach b'fhéidir ag síneadh chomh domhain le 400 km (~ 249 míle).


Ipswich Town Football Club.
Club sacair Sasanach is ea Ipswich Town Football Club a bunaíodh sa bhliain 1878 in Ipswich. Glacann an fhoireann páirt sa Championship faoi láthair, agus is é "Portman Road" a staid. Is é Ian McParland traenálaí na "Tractor Boys".


Portman Road.
Imríonn Ipswich Town F.C. ag Portman Road. Tógann an staid 30,311 duine nuair a bhíonn sé lán.


Marcus Evans.
Fear gnó is ea Marcus Evans (rugadh 18 Lúnasa 1963). Is é úinéir agus cathaoirleach Ipswich Town F.C. é.


Willo Flood.
Is imreoir sacair é Willo (Wilfred) Flood (rugadh 10 Aibreán 1985 i mBaile Átha Cliath). Imríonn sé faoi láthair le Dundee United.
I measc na gclubanna ar imir sé leo go dtí seo bhí Manchester City F.C., Celtic Football Club, Rochdale A.F.C. (ar iasacht), Coventry City F.C. (ar iasacht), Cardiff City F.C., ar Dundee United F.C. (ar iasacht) agus le déanaí Middlesbrough F.C.. D'imir sé le foireann na hÉireann faoi 20 agus 21.


Rochdale Association Football Club.
Club sacair Sasanach is ea Rochdale Association Football Club. Bunaíodh an club sa bhliain 1907 agus imríonn siad i Spotland Stadium. Is é Keith Hill traenálaí "The Dale".


Fiseolaíocht.
Is éard is fiseolaíocht ann ná staidéar ar fheidhmiú de chórais bheo. Is fo-chatagóir é den bhitheolaíocht. San fhiseolaíocht, cuirtear modh na h-eolaíochta i bhfeidhm le fáil amach mar a éiríonn le h-orgánaigh, córais orgán, cealla agus bithmhóilíní an ról ceimiceach nó fisiciúil atá acu sa chóras beo a chur i gcrích. Is ón bhfocal Gréigise φύσις, physis, "nádúr, foinse"; agus -λογία, -logia, "staidéar ar" a thagann an téarma.


Dlús an daonra.
Dlús daonra timpeall an domhain
Is é Dlús an daonra ná tomhais don daonra chuig aonad achair amháin.
De gnáth is é an méid daoine don ciliméadar cearnaithe.
Dlús tíre timpeall an domhain.
Tá achar 70,273 Ciliméadar in Éirinn, agus tá 63.457 daoine ina gcónaí ann do gach uile ciliméadar cearnaithe.
Is é Macau na Síne an áit leis an dlús daonra is airde. Tá 18,534.247 daoine ansin do gach ciliméadar cearnaithe.


Sodor agus Manainn.
Is deoise í Sodor agus Manainn de chuid Eaglais Shasana. Ar dtús bhí sí i bhfad níos mó, ach sa lá atá inniu ann clúdaíonn sí an tOileán Mhanann agus a hoileáinín cóngaracha.
Luathstair.
Bunaíodh an deoise Ioruach de Shodor sa bhliain 1154, a chlúdaíonn Inse Ghall agus na hoileáin eile fud fad chósta thiar na hAlban.
Tagann an t-ainm Sodor ón Ioruach "Suðreyjar" a chiallaíonn 'Oileáin an Deiscirt'. Ba é an t-ainm sa Norse bunaidh Suðreyjar (Sudreys nó "oileáin dheas"), i gcodarsnacht leis an Norðreyjar, na hoileáin "thuaidh" d'Inse Orc agus d'Inse Shealtainn. Cuireadh an tOileán Mhanann san áireamh i le hoileáin na deiscirt. Bhí an deoise faoi réir na hArd-Deoise i dTrondheim.
Rialaigh an Iorua na hoileáin go léir seo go dtí 1266, nuair a ghéill sí iad go hAlbain. Scoireadh Oileán Mhanann ó na hoileáin Albanacha, agus tháinig Manainn faoi ardtiarnas Ríthe Shasana sa bhliain 1334. Ina dhiaidh sin bhí úinéireacht ag Tiarnaí feodacha Mhanann air (na Stanleys, Iarlaí Derby, ó 1406 go dtí 1736 agus an Diúc Athall ó 1736) go dtí gur cheannaíodh an Tiarnas ag Chorónach na Breataine sa bhliain 1765. Ba le Tiarnaí Mhanann an ceart chun Easpag Sodor agus Mhananna a cheapadh agus bhain Diúic Athaill leas as ceart sin tar éis an tAthshuíomh sa bhliain 1765 go dtí go raibh sé géillte ar ais chun na Corónach sa bhliain 1828. Níor chorpraíodh an tOileán Mhanainn riamh isteach i Ríocht Shasana, nó an Ríocht Aontaithe, ach is Spleáchríoch de Choróin na Ríochta Aontaithe í. Mar an gcéanna leis an chuid eile d'Eaglais Shasana, ag an Reifirméisean d'fhág an deoise an Eaglais Chaitliceach Rómhánach le linn Anraí VIII bheith ina Rí. Ní thacaigh an t-easpag Thomas Stanley leis na hathchóirithe áfach (go háirithe athleithdháileadh a dheoise ó Cúige Canterbury go dtí Cúige Eabhrac) agus bhain Anraí VIII a oifig uaidh, bhí ath-aontaithe arís léi ar feadh tamaill faoi Mháire I ach scartha arís faoi na socraíochta reiligiúnach a cheap Eilís I. Ós rud é nach raibh Oileán Mhanann ina chuid de Ríocht Shasana, ní raibh feidhm san oileán leis an tAcht Ionannais 1662, a ritheadh le linn na hAthghairme i Sasana, mar sin bhí an t Easpag Thomas Wilson saor chun adhradh i nGaeilge Mhanann a thabhairt isteach le linn a easpagóideacht (1697-1755), agus saincheisteanna faoi smacht an chléir a réiteach, fadhbanna a bhain le stádas uathúil an oileáin.
Úsáid an téarma 'Sodor agus Manainn'.
Is féidir go raibh bunús an ainm "Sodor" caillte agus dá bhrí go raibh a shainbhrí curtha i bhfeidhm ar Oileán Naomh Pádraig mar shuíochán an easpaig. Is cosúil go raibh an foirceann "agus Manainn" curtha leis san 17ú haois ag línitheoir dlíthiúila bhí aineolachar ar chur i bhfeidhm cuí an ainm Sodor chun na heasbaigeachta. Ag deireadh an dara cuid den 16ú haois bhí na téarmaí "Sodor" agus "Manainn" in-idirmhalartaithe, thagraítí don easbaigeacht mar "Sodor" nó "Manainn". Go dtí 1604 d'úsáideadh na heaspaig an síniú "Sodorensis"; agus idir an dáta sin agus 1684, uaireanta d'úsáideadh siad "Soderensis" agus uaireanta "Sodor agus Manainn"; agus ó 1684 i leith d'úsaid na heaspaig an síniú "Sodor agus Manainn".
An Nua-aois Dhéanach.
Bhí ardeaglais bhunaidh 'Dheoise Shodor agus Mhanann' ar Oileán Naomh Pádraig i bPort na hInse. Chuaigh an ardeaglais as feidhm i rith an 18ú haois agus le blianta fada ní raibh ach Leas-ardeaglais i nDúglas. Sa bhliain 1980, bhí an ardeaglais reatha, séipéal paróiste Naomh Gearmáine i bPort na hInse, ceaptha ina hardeaglais de réir Achta Pharlaiminte.
Ós rud é nach bhfuil Oileán Mhanann ina chuid den Ríochta Aontaithe, ní áireofar an tEaspag mar Thiarna Spioradálta, agus ní shuíonn sé i dTeach na dTiarnaí sa Ríocht Aontaithe. Mar sin féin, tá sé ina bhall de Chomhairle Reachtaíochta an oileáin. Mar sin féin, mar aon le ceapacháin Eaglais Shasana eile na Corónach, tá ceapachán an easpaig fós faoi réir chomhairle Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe, in ainneoin na fírinne nach bhfuil aon údarás eile aige/aici ar Oileán Mhanann.


Monzón.
Baile in oirthear na Spáinne is ea Monzón. Tá timpeall ar 17,115 duine ina gcónaí ann.


Patsy Ceannabhán.
Amhránaí ar an sean-nós a bhí i bPatsy Ó Ceannabháin (nó Patsy Ceannabháin gan an 'Ó') a rugadh agus a tógadh i Ros Muc. Chasadh sé An Spailpín Fánach chomh maith le go leor amhrán eile.


José María Pemán.
Séadchomhartha in ómós do José María Pemán.
Iriseoir, file, úrscéalaí, aistí, drámadóir agus intleachtóir den eite dheis de chuid na Spáinne ba ea José María y Pemartín Pemán (Cádiz, 8 Bealtaine 1897 – 19 Iúil 1981.)
Ar dtús ba mhac léinn dlí é, tháinig sé isteach chuig an saol liteartha le sraith de oibreacha fileata spreagtha óna áit dhúchais Andalucía ("De la vida sencilla, A rueda la rueda, El barrio de Santa Cruz, agus Las Flores del bien"). Sna 1930í thosaigh sé amach ag obair mar iriseoir. Sa bhliain 1935 chuaigh sé isteach san Real Academia Española, agus bhí sé ina stiúrthóir ar an eagraíocht sin ó 1939 go dtí 1940 agus ó 1944 go dtí 1947.


Córas Suite Domhanda.
Is éard atá i gceist leis an gCóras Suite Domhanda (CSD) ná córas domhanda loingseoireachta satailítbhunaithe a chuireann eolas iontaofa suímh agus ama ar fáil don úsáideoir i dtaobh gach áit ar dhroim an Domhain nó in aice leis, ar acht is go bhfuil radharc ag ceithre shatailít, nó níos mó, ar an áit atá i gceist. Is é rialtas na Stát Aontaithe a choinníonn an córas seo ag imeacht, ach tá rochtain ag gach duine air a bhfuil glacadóir Córais Shuite Dhomhanda aige. Ba í Roinn Chosanta na Stát Aontaithe a chuir an córas ar bun thiar sa bhliain 1973, agus ar dtús bhí ceithre shatailít fichead ann.
Baintear úsáid fhorleathan as an gCóras Suite Domhanda inniu sa loingseoireacht agus sa léarscáiliú. Tugann sé an t-am cruinn duit freisin, rud atá ríthábhachtach dóibh siúd a bhfuil turgnaimh eolaíochta idir lámhaibh acu. Thairis sin, tá a leithéid de chaitheamh aimsire ann agus geothaiscíocht, agus é bunaithe ar úsáid an Chórais Shuite Dhomhanda.
Úsáid.
CSD á úsáid ar bhord báid


Aoire (post).
Is duine a chuireann caorigh nó gabhair faoi chúram é aoire.


Báicéir.
Is duine a dhéanann aráin agus cístí é báicéir.


Trá.
Is cladach gainmheach nó púrógach ar bhruach na farraige nó locha í an trá.


Carraig.
Is ábhar mianrach crua i screamh an Domhain í an charraig. Nochtann carraig ar an dromchla nó tagtar uirthi faoin ithir.


Foraois.
Is achar mór cludaithe le crainn agus casarnach é foraois.


Coillte.
Is cuideachta phríobháideach theoranta é Coillte, faoi úinéireacht stáit. Is é an tAire Talmhaíochta, Iascaigh agus Bia a phiocann an bord stiúrthóirí. Tá thart ar 1,000,000 acra acu, an chuid is mó mar choill. Don mhílaois cuirtear tús le "Foraoiseacha Mílaoise an Phobail": chuir an rialtas crann dúchasach amháin sa talamh do gach uile theaghlach sa tír.


Bialann.
Is áit ina shuíonn daoine agus ina íocann siad as béilí í bialann.


Díon.
Is é is díon ann ná an struchtúr a dhéanann an clúdach uachtair atá ar fhoirgneamh nó fheithicil.


Duilleog.
Is orgán de chuid an planda shoithíoch í an duilleog.
Is gnách go mbíonn duilleoga réidh tanaí, go bhfásann siad os cionn talún agus go mbíonn feidhm ar leith acu i bpróiseas na fótaisintéise ach ní i gcónaí – ní bhíonn duilleoga na mbuaircíneach réidh; ní fhásann duillí gainne na bleibe os cionn talún; agus ní hé fótaisintéis príomhfheidhm cataifillí, spíonta nó cotailéadón.


Ciclipéid.
Is bailiúchán eolais scríobtha í ciclipéid ina bhfuil díriú ar gach uile réimse eolais, nó réimse amháin eolais.
Stair.
Is í "Naturalis Historia" an chiclipéid is sine atá ann.


Teach solais.
Is túr nó struchtúr eile le solas rabhcháin é teach solais. Tugann teach solais rabhadh do longa atá amuigh ar an bhfarraige.
Tá tithe solais á n-úsáid leis na mílte bliain. Ar dtús úsáideach coinnle chun solas a dhéanamh ach sa lá atá inniu úsáidtear leictreachas. Bíonn lionsaí timpeall an fhoinse solais chun gile agus méid an solais a mhéadú. Bhí agus tá fós an-chuid lionsaí Fresnel in úsáid, roinnt a bhíonn ag rothlú chun aitheantas faoi leith a thabhairt don áit. Nuair a bhí drochaimsir nó ceo timpeall cuireadh na bonnáin cheo i bhfeidhm mar rabhadh do mhairnéalaigh. De dheasca na teicneolaíochta tá laghdú mór tar éis teacht ar méid na mbonnán cheo a chloistear anois.


Glenn Hoddle.
Rugadh Glenn Hoddle ar an 27 Deireadh Fómhair, 1957 i Hayes i Londain. Imreoir agus traenálaí peile a bhí ann. D'imir sé i lár na páirce. I measc na gclubanna ar imir sé leo bhí Tottenham Hotspur F.C., AS Monaco, Swindon Town F.C. agus Chelsea F.C.. D'imir sé 53 uair le Sasana freisin agus scóráil sé 8 gcúl dóibh.


Eoin Hand.
Bhí Eoin Hand ina thraenálaí ar fhoireann sacair na hÉireann idir na blianta 1980 agus 1985. Rugadh é ar 30 Márta, 1946, i mBaile Átha Cliath. D'imir sé i sraith na hÉireann le Shelbourne F.C., Shamrock Rovers, Dundalk F.C. chomh maith le Portsmouth F.C. i Shasana.
Hand, Eoin
Hand, Eoin
Hand, Eoin
Hand, Eoin


Riasc.
Is achar talún íseal é an riasc atá tuilte i séasúir fliuch nó ar an lán mara agus i gcónaí síorfhliuch.


Seascann.
Is riasc nó portach é seascann.


Portach.
Is achar talún atá bog, fliuch agus láibach é portach.


Óstán.
Is bunaíocht a sholáthraíonn cóiríocht agus béilí do thaistealaithe agus do thurasóirí é an óstán.


Fáinne an Lae 1898-1900.
Nuachtán dátheangach í "Fáinne an Lae" a mhair dhá bhliain, idir 1899 agus 1900. Fiontar gnó í an nuachtán do Bhrian Ó Dubhghaill, bunaitheoir an nuachtáin. D'fhoilsigh sé an nuachtán go seachtainiúil ar a chostas féin ar feadh dhá bhliain. De thoradh easaontas idir Ó Dubhghaill agus Conradh na Gaeilge bhunaigh an Conradh a nuachtán féin, "An Claidheamh Soluis", i mí an Mhárta 1899. Theip ar nuachtán Uí Dhubhghaill i mí Lúnasa 1900 agus nascadh "Fáinne an Lae" leis an g"Claidheamh Soluis".


Cistin.
Is seomra ina bhfuil bia atá ullmhaithe agus cócaráilte é cistin.


Bruachbhaile.
Is ceantar forimeallach cónaithe cathrach é an bruachbhaile.


Urlár.
Is dromchla íochtarach an seomra é urlár.


Srubhán.
Is císte tanaí é srubhán nó pancóg a dhéantar le fuidreamh agus a fhuintear ar bhranraí teo nó i bhfriochtán. Fuintear ar taobh amháin iad agus ansin smeachtar nó castar iad chun an taobh eile a fhuineadh. Itear mar scroid iad nó mar bhia ar maidin. Cuirtear bia eile orthu amhail anlann, seacláid, subh, torthaí, uachtar buailte, siúcra, cainéal agus rudaí eile nach iad.
Is iad plúr, uibheacha agus bainne comhábhair srubháin.


Feamainn.
Glaoitear "feamainn" ar réimse leathan algaí móra. Tá trí chineál dathanna ann: glas, dearg agus donn.
Úsáid.
Tá roinnt úsáideanna neamhghnácha ag baint leis an bhfeamainn, mar shampla tá comhlacht "Celtic Seaweed Baths" ag cur folcadh feamainne ar fáil.
Bia.
Itear feamainn go háirithe san Áise Thoir.
D'itheadar feamainn anseo, go formhór i rith an Ghorta Mhóir, agus mar gheall air sin bhí ceangal idir feamainn agus bochtanas i meon an phobail.
Talmhaíocht.
Úsáidtear an fheamainn mar leasachán don talamh le fada an lá anseo in Éirinn. Cuirtear faoin talamh é. "An talamh a fheamnú" a deirtear.
Anois úsáidtear an fheamainn chun leasachán eile a chruthú, is leasachán nádúrtha é. Déanann siad min agus freisin eastóscadh feamainn.


Dún.
Is dúnfort ar chnoc é dún.


Lios.
Ba lonnaíocht dhaingnithe é an lios.


Crannóg.
Is oileán saorga tógtha san Iarannaois é crannóg.


Cathaoir.
Is éard atá i gceist le cathaoir ná suíochán scartha do dhuine amháin le cúl agus ceithre chos. Tá stair an-fhada ag baint leis an gcathaoir.


Tábla.
Is ball trioc le barr cothrom agus ceann nó níos mó cosa, úsáidte den ithe, obair nó scríobh air tábla.


Ospidéal.
Is foras a sholáthraíonn cóir leighis agus cúram altranais do dhaoine atá tinn, gortaithe nó faoi mhíchumas é ospidéal ("otharlann" uaireanta).


Staighre.
Is sraith céimeanna idir dhá urlár nó idir dhá ard éagsúla é staighre


Árasán.
Is tacair seomraí ag foirmiú cónaí amháin é árasán.


Tarracóir.
Is mótarfheithicil chumhachtach mhór é tarracóir, a úsáidtear ar feirmeacha.


2010.
Bliain choitianta ab ea an bhliain 2010. (MMX)


His Master's Voice (úrscéal).
Is úrscéal ficsean eolaíochta le Stanislaw Lem é His Master's Voice ().


Branda.
Is biotáille láidir alcólach é branda.


Ridire.
Sna Meánaoiseanna thugtaí ridire ar dhuine den aicme mhíleata tar éis dó seirbhís a dhéanamh mar phéitse agus mar scuibhéir.


Saighead.
Séard atá i gceist le saighead ná bata a bhfuil ceann rinneach géar air. Téann stair na saighead siar roimh thús na staire scríofa. Tá siad le fáíl ar fud an domhain.


Pictiúrlann.
Is amharclann ina bhfuil scannáin á dtaispeáint í an phictiúrlann.


Seiris.
Is fíon treisithe as an Spáinn í seiris.


Monarcha.
Is foirgneamh tionsclaíoch ina ndéantar nó a chóimeáiltear earraí le meaisíní í monarcha.


Naomh Bríd.
Is naomh Caitliceach í Bríd (451 – 525). Rugadh i gContae Lú, Éire í agus fuair sí bás i gCill Dara. Bean rialta ab ea í.
Tá traidisiún ann go raibh Bríd oirnithe mar easpag de thaisme naofa agus d’éirigh colún ar lasrach óna cinn nuair a bhí sí oirnithe.  Is clúiteach í as ucht a dea-chroí freisin.
Bríd
Bríd
Bríd
Bríd


J. D. Salinger.
Scríbhneoir Meiriceánach ba ea Jerome David "J. D." Salinger (mar /ˈsælɪndʒər/ a fhuaimítear an t-ainm; 1 Eanáir 1919 - 27 Eanáir 2010). Tógadh i Nua-Eabhrac é. Cúlra Giúdach a bhi aige. Ba de shliocht Polannach é ar thaobh a athar agus Albanach Éireannach ar thaobh a mháthar. (D'iompaigh sí seo ina Giúdach, rud nach raibh a fhios ag Salinger óg go raibh a bar mitzvah aige.)
Is de bharr a úrscéil "The Catcher in the Rye", a foilsíodh sa bhliain 1951, chomh maith lena phearsantacht mhíshóisialta, is mó a bhfuil cáil air. Níl saothar bunaidh foilsithe aige ón mbliain 1965 i leith, agus ní dheachaigh sé faoi agallamh ón mbliain 1980. Deir cairde agus cuairteoirí, áfach, go raibh sé mar nós aige scríobh gach lá nach mór agus go bhfuil cúig shaothar déag críochnaithe aige i dtaisceán ina theach. Fuair Salinger bás in Cornish, New Hampshire de chúiseanna nadúrtha.


Siopa.
Is foirgneamh é siopa ina ndíoltar earraí nó seirbhísí.


Margadh.
Is áit ina bhfuil bia, beostoc agus tráchtearraí eile ar díol é margadh.


Liathróid.
Is sféar soladach nó cuasach í liathróid nó caid a chaitear, a chiceáiltear agus a bhuailtear i spóirt éagsúla.


Meicneoir.
Is ceardaí a bhaineann feidhm as uirlisí chun meaisíní a dheisiú é meicneoir.


Craobh.
Tugtar craobh ar ghéag a fhásann amach as tamhan no stoc crainn.


Dervla Murphy.
Is scríbhneoir Éireannach í Dervla Murphy (ar an 28 Mí na Samhna 1931 a rugadh í) atá tugtha don taisteal, go mór mhór ar rothar nó, corruair, ar mhiúil nó ar chapall. Tá sí ag scríobh leabhar faoina cuid eachtraí taistil le corradh agus dhá scór bliain anuas. Rinne sí an chuid ba mhó den taisteal seo ina haonar nó lena hiníon, gan ach na rudaí is bunúsaí á dtabhairt léi ach ag brath ar fhlaithiúlacht na ndaoine áitiúla. In ainneoin cuid mhór den domhan a bheith siúlta aici, cónaíonn sí go fóill san áit ar rugadh í, is é sin, Lios Mór i gContae Phort Láirge.
A Luathshaol.
Ba as Baile Átha Cliath tuismitheoirí Dervla Murphy ón tús. Chuir siad fúthu i Lios Mór i gContae Phort Láirge i ndiaidh a hathair a beith ceaptha mar leabharlannaí chontae ansin. Nuair a bhí sí bliain d’aois, bhuail an t-airtríteas scoiltigh a máthair. Moladh dóibh gan a thuilleadh páistí a bheith acu agus mar sin d’fhás Dervla aníos ina haonar.
Ó luathaois, rinne sí cinneadh ar thaisteal a dhéanamh. Thug a tuismitheoirí rothar áthláimhe di mar bhronntanas ar ócáid a deichiú breithlá agus fuair sí seanatlas óna “Pappa” (.i. a seanathair). Is cuimhin le Dervla go fóill cá háit a raibh sí nuair a chinn sí ar a dhul go dtí an India lá eigin ar a rothar. Leathbhealach suas mála crochta in aici le Lios Mór, bhuail an smaoineamh í gurbh fhéidir léi an India a bhaint amach dá leanfadh sí ar aghaidh mar sin.
D’fhreastail Murphy ar an meánscoil ag an gClochar Ursalach i bPort Láirge, ach d’imigh sí in aois 14 bliana di le haire a thabhairt dona máthair mhíchumasach. Sé bliana ní ba dhéanaí, thosaigh sí ar roinnt turas gearr: go dtí an Bhreatain Bheag agus go deisceart Shasana sa bhliain 1951, go dtí an Bheilg, an Ghearmáin, agus an Fhrainc an bhliain ina dhiaidh sin, agus dhá thuras go dtí an Spáinn, in 1954 agus 1956. Bhí roinnt alt faoin taisteal foilsithe aici san iris úd Hibernia agus ar an Irish Independent, ach thug na foilsitheoirí cúl láimhe lena leabhar taistil faoin Spáinn.
Fuair a céad leannán, Godfrey, bás thar lear sa bhliain 1958 agus d’éirigh a hathair tinn leis an neifríteas, seachghalar de chuid an fliú. Fuair seisean bás i mí Feabhra na bliana 1961 agus lean máthair Dervla é i mí Lúnasa an bhliain ina dhiaidh sin. Bhí Murphy saor ansin óna cuid dualgaisí teaghlaigh agus faoi dheireadh bhí an bealach fada soir go dtí an India ag fanacht léi. Cheap Murphy gur dea-ullmhúchán cruatan agus bochtanas a hóige don sórt taistil a bhí ceaptha aici.
Taisteal agus Scríbhinní.
Sa bhliain 1963, chuir Murphy chun bóthair ar a céad turas fada ar rothar, gan a bheith ag brath ach uirthi féin ó Éirinn go dtí an India. Thug sí piostal léi in éineacht leis an trealamh eile ar bord Roz, a rothar Armstrong Cadet, agus as d'imigh sí léi tríd an Eoraip le linn ceann de na geimhridh ba mheasa le blianta anuas. San Iúgslaiv di, thosaigh sí ag scríobh dialainne in áit a bheith ag cur litreacha abhaile. San Iaráin bhí an piostal áisiúil aici agus í ag cur ruaige ar baicle gadaithe, agus bhain sí feidhm as beart a bhí “dochurtha i gcló” i stáisiún póilíní le héalú ó dhuine a raibh beartaithe aige a héigniú. Gortaíodh í ar bord bus san Afganastáin nuair a bhuail buta raidhfil í agus briseadh trí easna uirthi, ach ba bheag an mhoill uirthi sin—bhain sí ceol as dreach agus muintir na tíre, mar sin féin. Sa Phacastáin fuair sí lóistín ón ualaí (wali) deireanach na Suáite, Miangul Aurangzeb. Chuaigh sí trí shléibhte cheantar Ghilgit, ansin tríd an an Phuinseaib, agus sa deireadh trasna na teorann soir go Deilí san India. D’fhoilsigh an comhlacht John Murray a dialann mar "Full Tilt: Ireland to India with a Bicycle", an chéad leabhar foilsithe dá cuid agus an leabhar ba iomráití díobh.
I ndiaidh Deilí a bhaint amach di, d’oibrigh Murphy go deonach le teifigh ón Tibéid faoi choimirce an eagraíocht Save the Children. Chaith sí cúig mhí i gcampa teifeach i nDharamsala a bhí faoi stiúradh Tsiring Dolma, deirfiúr don 15ú Dalai Láma. Ina dhiaidh sin, chuaigh sí ar a rothar trí ghleann Kullu. B’as an turas seo a tháinig an dara leabhar aici, "Tibetan Foothold". Ar ais san Eoraip do Murphy bhí sí páirteach i bhfeachtas bailithe airgid ar son Save the Children. Sa bhliain 1965, chuaigh sí go dtí Neipeál le hobair a dhéanamh ar mhaitheas teifeach Tibéadach i bPokhara. Scríobh sí faoi seo sa leabhar "The Waiting Land".
Ba sa bhliain ina dhiaidh sin a rinne Murphy a céad turas go dtí an Aifric. Thaistil sí san Aetóip, ag siúl igh ó Asmara go dtí an phríomhchathair Addis Ababa gan de chuidiú aici ach miúil ualaigh. Ar an bhealach, bhagair saighdiúirí a raibh raidhfilí Kalashnikov uirthi. Chuir sí síos ar an turas seo san cheathrú leabhar dá cuid, "In Ethiopia with a Mule".
Taisteal le Rachel.
Nuair a bhí iníon Murphy, Rachel, ag aois a cúig bliana, thionlaic sí í ar thuras den chéad uair. D’eitil an bheirt go Bombay san India. Ó Bombay thaistil siad go Goa agus Coorg--"On a Shoestring to Coorg" an leabhar a tháinig as an turas úd. In a dhiaidh sin, chuaigh an péire acu go dtí an Baltastáin ("Where the Indus is Young"), go Meiriceá Theas ("Eight Feet in the Andes"), agus go Madagascar ("Muddling Through in Madagascar"). Ar an turas deireanach le chéile acu, thaistil siad trí Chamarún san Aifric ar chapall. Tá meas ag lucht na tire úd ar chaiple agus suim acu iontu; "Egbert" a bhaist na Murphys air. Glacadh Dervla mar fhear céile Rachel uaireanta. "Travels with Egbert" an leabhar a scríobh Murphy faoin turas.
Sna 1970idí déanacha thosaigh Murphy a scríobh faoina tír agus a saol féin le "A Place Apart" (1978), faoina cuid taistil i Tuaisceart na hÉireann nuair a chuaigh sí chun comhrá le Caitlicigh agus Prostatúnaigh araon ansin, agus le "Wheels Within Wheels" (1979), leabhar dírbheathaisnéiseach. Sna 1980idí, thosaigh téamaí polaitiúla a theacht chun tosaigh ina cuid scríbhneoireachta. Dar léi féin, bhí a leabhar "Race to the Finish? The Nuclear Stakes" (1982) an crosbhealach. Ar a shála sin, phléigh sí caidreamh idirchine i mBradford agus i mBirmingham i Sasana ("Tales From Two Cities"), an SEIF ("The Ukimwi Road"), iarmhais na hapairtéide ("South from the Limpopo"), cinedhíothú Ruanda ("Visiting Rwanda"), díláithriú lucht treibheanna ("One Foot in Laos"), agus atógáil iarchogaidh sna Balcáin ("Through the Embers of Chaos"). Tá sí i gcoinne próiseas an domhandais, agus faigheann sí locht ar ECAT (NATO), an Banc Domhanda, an Ciste Idirnáisiúnta Airgeadaíochta, agus Eagraíocht na Trádála Domhanda. Labhair sí amach in aghaidh na cumhachta núicléiche agus athrú na haeráide. Fuair cuid daoine locht ar an “stuif polaitiúil” seo féin, ach deir Murphy mar fhreagra go raibh rudaí áirithe le rá aici agus gur cuma léi mura leabhair thaistil ghlana amach agus amach atá á scríobh aici.
Sa bhliain 2002, agus 71 bliain slánaithe aici, bheartaigh sí ar dhul ar a rothar trí Chríoch Phrimorsky i gcianoirthear na Rúise, sa tSibéir, ach tháinig constaicí sa bhealach uirthi. Bhris sí a glúin ar an phríomhlíne den iarnród Baikal Amur di. D’fhan sí in áit ag Loch Baikal ag bisiú, ach stróic sí colpa fad is a bhí sí ag fanacht ann. Shocraigh sí ar leanúint ar aghaidh ar traein, ar bád agus i mbus. Is é "Through Siberia by Accident" a cuntas ar an turas sin. Chuaigh sí ar ais go dtí an tSibéir ina dhiaidh sin--"Silverland" an leabhar a tháinig as an dara turas seo. Sa bhliain 2005 thug sí cuairt ar Chúba, an uair seo in éineacht lena hiníon agus triúr gariníonacha. I ndiaidh filleadh go Cúba i 2006 agus i 2007 scríobh sí "The Island that Dared".
A Saol Pearsanta agus Gníomhaíocht Neamhliteartha.
Níor phós Murphy riamh. Ba í Rachel, a rugadh sa bhliain 1968, an t-aon pháiste a bhí aici. Ba é Terence de Vere White (b. 1994), iriseoir de chuid an Irish Times, athair Rachel. Dúradh gur rogha crógach é a hiníon a thógáil léi féin in Éirinn sna seascaidí, ach dúirt Murphy go raibh sí slán ó cháineadh siocair ise a bheith ina tríochaidí agus socair ó thaobh airgid agus oibre de. D’oibrigh sí mar léirmheastóir leabhar ar feadh cúig bliana i ndiaidh bhreith Rachel sular d’iompaigh sí ar ais ar an scríbhneoireacht taistil.
Faoi láthair, tá Murphy ina cónaí i Lios Mór in éineacht lena cuid cat agus madraí. Tá sí ina patrún ar Sustrans, cumann ar son taistil inbhuanaithe atá suite sa Bhreatain, agus ar Fhéile na Scríbhneoireachta Taistil Immrama i Lios Mór. Bhí Murphy páirteach anuraidh ar an chlár "Great Lives" de chuid BBC Radio 4, ag moladh Freya Stark (scríbhneoir taistil Briotanach) mar shampla de shaol tábhachtach inmholta.
Tagairtí.
Murphy, Dervla
Murphy, Dervla
Murphy, Dervla


Péintéir.
Is éard is péintéir1 ann ná duine a chruthaíonn íomhánna, agus na ndaoine eile a phéinteálann foirgnimh, tithe, balla, agus araile.
Obair thagartha.
1. Tomás de Bhaldraithe, English-Irish Dictionary, Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath, 1959.


Cúipéir.
Is éard atá i gceist le cúipéir ná duine a dhéanann nó a dheisíonn bairillí.
Sloinne.
Tagann an sloinne Cúipéir/Ó Cúipéir ón gceird seo. Aistrítear mar "Cooper" é as Béarla, "Bødker" as Danmhairgis, "Faßbinder" nó "Keiper" as Gearmáinis agus "Bednarz", "Bednarski" nó "Bednarczyk" as Polainnis. Is sampla é Colm Cúipéir.


Airí Bhuí.
Baile fearainn é Airí Bhuí ("Arywee" as Béarla) i bparóiste Fheadamair, i gContae Luimnigh, in Éirinn.
Tá 144 acra sa cheantar. Tá sé suite naoi míle ó Cathair Luimní.


Clochaois.
Is ré leathan réamhstairiúil í an Chlochaois, ina raibh daoine ag brath ar chloch chun uirlisí agus airm a dhéanamh. Mar shampla, bhíodh feidhm á bhaint as breochloch agus seirt le haghaidh uirlisí agus airm, agus basalt agus gaineamhchloch chun brónna a dhéanamh le haghaidh cócaireachta. Chomh maith leis na hábhair seo, bhí adhmad, cnámh, sliogán, beann agus rudaí eile in úsáid. Sa chuid is déanaí den aois, thosaigh daoine ag déanamh criadóireachta as cré nó dríodair eile.
Tosaíonn an Chlochaois idir 2.7 agus 2.58 milliún bliain ó shin nuair a bhaineadh feidhm as uirlisí cloiche don chéad uair i nGona na hAetóipe. Críochnaíonn an aois le forbairt na talmhaíochta, ceansú ainmhithe áirithe agus bruithniú mhian chopair chun miotal a chruthú.
Croineolaíocht.
Roinneann na staraithe an aois seo ina trí ré, rud a bhí molta don chéad uair ag John Lubbock ina leabhar "Pre-historic Times" (1865).
An tSean-Chlochaois (Pailéiliteach).
Tagann an focal Pailéiliteach ón nGréigis παλαιός, palaios, "sean"; agus λίθος, lithos, "cloch", is é sin "seanaois na cloiche". Ré réamhstairiúil atá inti ina bhfeictear forbairt in uirlisí cloiche. Cuimsíonn sé an chuid is mó de stair an chine daonna ar Domhan (99%), ag tosú timpeall 2.5 nó 2.6 milliún bliain ó shin leis na céad uirlisí cloiche in úsáid ag homainidí ar nós Homo habilis, suas go dtí tosú na talmhaíochta timpeall na bliana 10,000 RC.
An Meán-Chlochaois (Méisiliteach).
Thosaigh an Meán-Chlochaois 10,000 bliain ó shin ag deireadh na hoighearaoise is déanaí, agus mhair sé go dtí 6,000 bliain ó shin. Bhí an timpeallacht ag athrú le ardú le feiceáil i leibhéil na mara agus bhí gá teacht ar fhoinsí bhia nua. Chun dul i ngleic leis na hathruithe seo, thosaigh daoine ag baint feidhm as micrilití, is é sin uirlisí cloiche a bhí ní ba bhige agus sofaisticiúla.


Eaglais (foirgneamh).
Eaglais in Étampes sa Fhrainc.
Is foirgneamh úsáidte den adhradh Críostaí poiblí í eaglais.


Séipéal.
Is foirgneamh beag den adhradh Críostaí, de gnháth ceann ceangailte le foras nó teach príobháideach é séipéal.


Gruagaire.
Is duine a ghearrann gruaig daoine é gruagaire.


Gruaig.
Fásann ribí gruaige as craicinn na mamach.


Gaineamhlach.
Is fásach clúdaithe i ngaineamh é gaineamhlach.


Iora.
Is ainmhí beag é an t-iora. Mamach atá ann. Is creimire feoiliteach é.


Olliora Malaech.
Is ainmhí é an t-olliora Malaech ("Ratufa bicolor"). Mamach atá ann. Is creimire feoiliteach é.


Reathaíocht.
Tugtar reathaíocht ar an ngluaiseacht tapa a ndéanann ainmhithe nó daoine ar na gcosa.


Buabhall.
Ainmhí mór is ea an buabhall. Mamach le crúba atá ann.


Oigheann.
Is roinn iniata ina chócaráiltear nó ina théitear bia é oigheann.


Sunday Independent.
Is nuachtán mórbhileoige Éireannach Domhnaigh é an Sunday Independent. Is é Aengus Fanning eagarthóir an nuachtáin. Díoltar níos mó cóipeanna den Sunday Independent ná de aon nuachtán Domhnaigh eile in Éirinn. Léann 28.4% de lucht léitheora an Domhnaigh an Sunday Independent de réir na figiúirí is déanaí (JNRS 2008/9). Is leis an bhfear gnó Anthony O'Reilly an nuachtán anois agus is cuid de chomhlacht domhanda é le nuachtáin i dtíortha eile ("The Independent" san Ríocht Aontaithe, mar shampla).


Folcadán.
Is soitheach mór atá líonta le huisce leis an gcorp a nigh é folcadán. Is as aicrileach nó snáthínghloine atá an chuid is mó de fholcadáin nua-aimseartha déanta, ach is féidir teacht ar chinn a bhfuil cruan thar chruach nó thar iarann teilgthe iontu, nó uaireanta adhmaid críochnaithe uiscedhíonach. Is iondúil go mbíonn folcadán curtha i seomra leithrise leis féin nó i gcomhar le cithfholcadh.


Dan Keating.
Ba phoblachtach agus pátrún de chuid Shinn Féin Poblachtach é Dan Keating (Gaeilge: "Dónall Céitinn") (2 Eanáir, 1902 – 2 Deireadh Fómhair, 2007). Nuair a d'éag sé ba é an fear ba shine in Éirinn é agus an duine deiridh a bhí ar an saol a ghlac páirt i gCogadh na Saoirse.
Keating, Dan
Keating, Dan
Keating, Dan
Keating, Dan


William Joyce.
Joyce in otharcharr, tar éis a ghabhála
Ba "Lord Haw-Haw" an leas-ainm a bhí ar William Joyce (24 Aibreán, 1906 – 3 Eanáir, 1946). Ba pholaiteoir faisisteach agus craoltóir bolscaireachta de chuid na Naitsíoch é, bolscaireacht a craoladh sa Ríocht Aontaithe i rith an Dara Cogadh Domhanda. Chuir rialtas na Breataine chun báis é de bharr tréasa mar thoradh ar a ghníomhaíochtaí bolscaireachta i rith an chogaidh.
Joyce, William
Joyce, William
Joyce, William
Joyce, William


Sconna.
Is feiste a rialaíonn sreabh leachta nó gáis as píopa nó árthach é an sconna.


Rothadóir.
Is duine a dhéanann nó dheisíonn rothaí adhmaid é rothadóir.


Tiobóid na Long.
Ba thaoiseach Éireannach é Tiobóid na Long de Búrca. Rugadh ar muir é sa bhliain 1567, agus cailleadh ar 18 Meitheamh 1629 i gCeann Toirc i gContae Mhaigh Eo. Ba é taoiseach na mBúrcach i gContae Mhaigh Eo é, agus bhronn na Gaill teideal "Viscount Mayo" air.
Muintir.
Rugadh Tiobóid de Búrca ar bord loinge sa bhliain 1567, díreach roimh chath i gcoinne foghlaithe mara de réir na scéalta. Ba í Gráinne Ní Mháille, (1530-1603), "banríon na bhfoghlaithe mara", a mháthair, agus ba é Risteard an Iarainn "mac Emainn mic Uillicc", a athair. B'eisean an dara fear céile ag Gráinne.
Phós Tiobóid Meadhbh, iníon Dhónaill Úi Chonchúir Shligigh, sa bhliain 1584 agus rugadh ochtar clainne dóibh.
Saol.
Bhí Tiobóid mar ghiall ag na Gaill sna blianta 1585-1586. D'fhoghlaim sé roinnt Sacs-Bhéarla agus é ina phríosúnach, agus bhí sé páirteach i gcathanna i gcoinne na Sasanach sna 1580idí agus sna 1590idí. Níor throid sé ar son na nGael, áfach, i gCogadh na Naoi mBliana. Ghaibh na Sasanaigh é i dtús an chogaidh, rud a lig d'Ó Dónaill neartú le fear eile mar thaoiseach na mBúrcach. Bhí cloch sa mhuinchille ag Tiobóid d'Ó Dónaill dá bharr.
Fuair Tiobóid cúiteamh i ndiaidh an chogaidh: rinneadh "Sir Tibbot ne Longe Bourke" de sa bhliain 1604 agus rinneadh "Viscount Mayo" de sa bhliain 1627.
Cailleadh Tiobóid de Búrca ar an ochtú lá déag de mhí an Mheithimh sa bhliain 1629 agus cuireadh i Mainistir Bhaile an Tobair é.


Keith Hill.
Iar-imreoir peile é Keith John Hill (rugadh Bealtaine 17, 1969 i mBolton, Shasana) atá anois ina thraenálaí ar Rochdale. Mar imreoir ba chosantóir láir a bhí in Hill, thosaigh sé amach le Blackburn Rovers, ansin bhog sé go Plymouth Argyle sa bhliain 1992 i gcómhargadh le Craig Skinner, agus Nicky Marker ag bogadh an tslí eile.
Hill, Keith
Hill, Keith


Spotland Stadium.
Is ionad spóirt í Staid Spotland (a bhfuil Spotland tugtha air go h-áitiúil) atá lonnaithe ag Lána Willbutts i gceantar Spotland, Rochdale, Mórcheantar Mhanchain. Go stairiúil tá sé taobh istigh de Lancashire, agus faoi láthair is staid bhaile é do Rochdale A.F.C. agus Rochdale Hornets RLFC. Tá slí ann do 10,249 duine.


Isaac Herzog.
Raibí céimiúil ab ea Raibí Yitzhak HaLevi Herzog (Eabhrais: יצחק אייזיק הלוי הרצוג) (rugadh 3 Nollaig 1888; básaíodh 25 Iúil 1959), bhíodh aithne air mar Isaac Herzog chomh maith. Ba é an chéad phríomhraibí ar Éirinn é. Lean a réimeas ó 1921 go 1936.[1] Ó 1937 go dtí a bhás, ba é an Príomhraibí Aisceanazaíoch ar Údarás na Breataine sa Phailistín agus san Iosrael tar éis a neamhspleáchais i 1948.


Oighearaois.
Is do achar fada a mbíonn laghdú i dteocht dhromchla an domhain agus an atmaisféir a thagraíonn oighearaois (téarma níos cruinne is ea aois oighreach). Fágann seo go dtagann méadú ar oighearchlúideacha ilchríochacha, oighearchlúideacha polacha agus oighearshruthanna Alpacha. Córas nádúrtha is ea oighearaois. I rith oighearaoise fadtéarmaí, tugtar "sealanna oighreacha" ar shealanna aonracha de theocht an-íseal ar fad, agus tugtar "sealanna idir-oighreacha" ar shealanna teo.


Bithcheimic.
Is éard is bithcheimic ann ná staidéar ar phróisis cheimiceacha in orgánaigh bheo. Pléann sé le struchtúir agus feidhm na gcomhaonad ceallach ar nós próitéiní, carbahiodráití, aigéid núicléacha agus bithmhóilíní eile.
I measc an iliomad bithmhóilíní éagsúla atá ann, is ann do mhórán acu atá coimpléascach (ar a dtugtar polaiméirí), atá chomhdhéanta d'fho-aonaid athfhillteacha (ar a dtugtar monaiméirí). Tá tacar éagsúil fo-aonad ag gach aicme bithmhóilíní polaiméireacha. Mar shampla, próitéin is ea polaiméir ar roghnaíodh na fo-aonaid ann as tacar 20 nó níos mó amínaigéad. Féachann an bhithcheimic ar na hairí ceimiceacha atá ag móilíní tábhachtacha bitheolaíocha, leithéidí próitéiní, agus ach go h-áirithe an cheimic a bhaineann le h-imoibrithe a mbíonn einsmí mar chatalaígh iontu.
Tá cur síos beacht le fáil ar an mbithcheimic a bhaineann le meitibileacht na gceall agus bithcheimic an chórais inchrínigh. Réimsí eile den bhithcheimic is ea an cód géiniteach (ADN, RNA), síntéis na bpróitéiní, iompar trí scannán na cille, agus trasduchtú comharthaí.
Cionn is gur ón aon-sinsear gach foirm bheatha dá bhfuil eolas againn orthu bheith ann sa lá atá inniu ann, is gnách go mbíonn cosúlacht eadarthu ó thaobh na bithcheimice.
Ní fios fós an bhféadfadh leaganacha malartacha eile den bhithcheimic feidhmiú, nó an mbéidis praicticiúil, ó bheith ag féachaint ar bhun-ábhar na cruinne. Dar le téis nua atá ag teacht chun cinn "an seobhaineachas carbóin", ní féidir ach le comhdhúile carbón-bhunaithe a bheith ar fáil le bheith mar chuid de aon fhíor-bhithcheimic.


Treallchogaíocht.
Is éard is treallchogaíocht ann ná cineál cogaíochta agus comhraic neamhrialta ina n-úsáideann grúpa beag trodairí oirbheartaíocht mhíleata ghluaiseachta i bhfoirm luíochán agus ruathar le dul i ngleic le h-arm foirmiúil atá níos mó ná iad ach nach bhfuil chomh soghluaiste is atá siad féin.


Uimhreacha aiceanta.
Sa mhatamaitic atá dhá ghnás na n-uimhreacha aiceanta (curtha in iúil le: formula_1).
Nodaireacht:.
Úsáidtear formula_1 chun an tacar iomlán d’uimhreacha aiceanta a léiriú.
formula_3
formula_4


Risteard an Iarainn.
Taoiseach Éireannach ba ea Risteard de Búrca, nó Risteard an Iarainn mar a thugtar air. "Mac Emainn mic Uillicc" de Búrca a bhí ann. athair Thiobóid. Phós sé Gráinne Ní Mháille (1530-1603), "banríon na bhfoghlaithe mara", sa bhliain 1566 - bhí a fear céile, Dónal an Chogaidh Ó Flaitheartaigh maraithe ag duine de mhuintir Seoighe. Rugadh mac amháin, Tiobóid na Long, dóibh. Bhí ceathrar clainne eile ag Risteard an Iarainn: Éamonn, Ualtar, Eoin agus Caitríona. Cailleadh sa bhliain 1583 é.


Croiméal.
Is féidir "croiméal" a shainmhíniú mar stiall ghruaige a fhásann os cionn liopa an fhir.


Pláta.
Is mias réidh úsáidte a chur bia air é pláta.


Carbhat.
Is stiall ábhair a chaitear faoi bhóna, ceangailte le snaidhm, é carbhat.


Slánuimhir.
Úsáidtear an siombail seo chun an tacar iomlán do uimhreacha aiceanta a léiriú
Is iad na slánuimhir na uimhreacha aiceanta mar aon leis an dhiúl do na huimhreacha aiceanta dheimhneach.
Is fo-thacar iad na slánuimhir do na réaduimhir. Is tacar éigríochta iad na slánuimhir freisin.
formula_2
Úsáidtear an focal Slánuimhir i ríomhchlárú freisin. Is cineál sonraí bunúsach é slánuimhir. Chuirtear é in iúil le 'int' i roinnt ríomhchlár, Java ina measc. San cás seo, ní tacar éigríochta atá i gceist san gcás seo.


Uimhir chóimheasta.
Uimhir chóimheasta is ea gach aon uimhir atá mar líon formula_1 de dhá shlánuimhir nach ionann an dara cheann acu, formula_2, agus náid. Cuirtear na huimhreacha cóimheasta in iúl le formula_3.
Is féidir le b = 1, mar sin is fo-thacar iad na slánuimhreacha do na réaduimhreacha. I nodaireacht matamaitice: formula_4


Titania (gealach).
Íomhá ardtaifig a ghlac Voyager 2 de Titania ar 24 Eanáir, 1986
Is í Titania an ghealach is mó atá ag Úránas agus an t-ochtú gealach is mó sa Ghrianchóras. D'aimsigh William Herschel í sa bhliain 1787. Tá Titania ainmnithe as "Titania", banríon na sióg, sa gheandráma A Midsummer Night's Dream, le William Shakespeare. Líonn a fithis taobh istigh de mhaighnéadaisféar Úránais '.


Enceladus.
An Réigiún Thuaidh Polach Enceladus
Is é Enceladus an séú-gealach is mó de chuid Shatairn. D'aimsigh William Herschel é sa bhliain 1789. Go dtí gur thug spásárthaí an dá Voyager cuairt air go luath sna 1980í, ní raibh moran eolais againn faoi seachas go raibh oighear uisce ar a dhromchla. Thug Voyagers le fios dúinn go bhfuil trastomhas Enceladus 500 km, timpeall an deichiú cuid de thrastomhas Thíotán, an gealach is mó de chuid Shatairn, agus frithchaitheann sé beagnach 100% den solas a bhuaileann air. Fuarthas amach ó Voyager 1 gur fhithisigh Enceladus sa chuid is dlúithe de 'E-fháinne' idirleata Shatairn, a léiríonn gur féidir cumann a bheith eatarthu, agus léirigh Voyager 2 in ainneoin méid bheag na gealaí, go raibh réimse leathan tír-raonta aige, ó shean, dromchlaí lán-chráitéaracha go hóg, tír-raon le dífhoirmiú teicteonach, le roinnt réigiún le haois a ndromchlaí chomh hóg le 100 milliún bliain d'aois.


Tolg.
Is suíochán cumhdaithe le cúl agus lámha é tolg.


Dún na hArmlainne.
Tá an dún lonnaithe in oir-dheisceart na páirce
Is eárd is Dún na hArmlainne (uaireanta "An Dún Armthaisce") (Béarla: "The Magazine Fort") ann ná foirgneamh a tógadh sa bhliain 1734 san áit a raibh áras cónaithe ann roimhe, i mBaile Átha Cliath na hÉireann, agus ar athraíodh is ar bhain rialtas na Breataine agus an tSaorstáit úsáid as mar dhún armlainne. Tógadh an Dún in áit árais chónaithe, mar dúirt Diúc Dorset go raibh armthaiscí de dhíth i mBaile Átha Cliath. Tá sé suite ar Chnoc Tomás i bPáirc an Fhionnuisce i mBaile Átha Cliath na hÉireann. Tagann ainm an Dúin ón úsáid a baineadh as mar thaisce arm thar na blianta, ag rialtas na Breataine ar dtús, agus níos déanaí ag Saorstát Éireann.
Tá cruth cineál réalta ar an dún, agus tá móta (gan uisce) timpeall air freisin. Rinne siad forbairt ar an dún sa bhliain 1801 chun áit chónaithe a chur ar fáil. Níl an dún in úsáid i láthair na huaire.
Bhí áras cónaithe ag Sir Edward Fisher ar an suíomh. Glaoitear 'The Phoenix' air, ainm a thagann as ainm mí-aistrithe na páirce.. Thóg sé an t-áras tar éis a fuair sé léasaigh 400 acra sa bhliain 1611.
Ainm.
Tugtar "Rath na Piléarlainne" agus "Dún Armthaisce" ar an Dún ó am go chéile cé gur "Dún na hArmlainne" an leagan atá ar chomharthaí na páirce féin. "The Magazine Fort" a thugtar air sa Bhéarla.
Éirí Amach na Cásca:.
Sa bhliain 1916, d'úsáid Arm na Breataine an Dún Armthaisce mar stór arm don tír. Bhí sé mar phlean ag na hhÓglaigh an stór arm a phléascadh mar thús an Éirí amach. D'éirigh leo fáil isteach sa dún tar éis liathróid a chur thar an balla 'trí thimpiste', lig na saighdiúirí iad isteach chun í a fháil ar ais, agus iad isteach san dún d'úsáid siad na gunnaí leo chun na saighdiúirí a smachtú.
Theip orthu bris isteach sa phríomhstór mar bhí an eochair ar iarraidh. Chur siad pléascán sna stór eile (bhí roinnt piliúir ann)
Bhí ar an briogáid dóiteáin an tine a chur amach, ba é tús na hoibre don briogáid dóiteáin sa tseachtain sin.
Bhí Garry Holohan agus Paddy Daly bainteach leis an ionsaí. Bhí mapa déanta ag Daly tar éis obair deisiúcháin a dhéanamh ar an bhfoirgneamh. Mharaigh Holohan buachaill óg darbh ainm Playfair, mac ceannasaí an dhúin, nach raibh ach 14, agus é ag rith ó na hÓglaigh.
Ruathar na Nollag:.
Tharla an eachtra seo díreach roimh a glactar le "an tAcht Cumhachtaí Práinne 1939". Rinne an tIRA ionsaí ar an dún chun arm a fháil ar an 23 Nollaig 1939. Roghnaigh an tIRA an Nollaig mar bhí cosaint an dún níos lige ná de gnáth fiú.
An Ruathar.
Ní raibh mórán deacrachtaí acu an Dún a ionsaí. Gearr siad an sreang theileafóin roimh a rinne siad ionsaí tríd príomhdhoras an dún.
Ag timpeall leathuair tar éis a hocht an oíche sin chuaigh duine suas chuig doras an Armthaisce le pacáiste. Chuaigh an Póilíní Airm a raibh ar dualgas garda amach agus d'oscail sé an cúldoras ag ceapadh gur sibhialtach atá ann, ach ansin tógann an fear gunna amach. Rinne sé iarracht éalú ar ais isteach san Dún, ach bhí lucht an IRA eile isteach san Dún cheana. Go luath bhí an Dún iomlán faoi smacht ag an IRA
Thóg siad 1,084,000 urchar san iomlán i trí leoraí déag. Le sin bhí ceithre gunnaí "Lee-Enfield", gunnán amháin agus gunna "Webley Pattern"
Athghabháil:.
Bhí deacrachtaí ag an IRA déileáil leis an méid arm a fuair siad ón ruathar, ní raibh siad ábalta an líon ard arm a chur i bhfolach timpeall an tír. Le sin d'úsáid an rialtas na cumhachtaí nua go rialta, agus roimh Aibreáin 1940, bhí thart ar 975,530 piliúir ar ais ag an rialtas.
Anois:.
Geata an Dúin, níl cead dul isteach sa dún i láthair na huaire.
Dúradh sa bhliain 1998 go hoifigiúil go raibh aon iarrachtaí athchóiriú ró-chostasach, ach fós tá caint faoi athchóiriú an dúin mar ionad cultúrtha nó músaem. Cé nach bhfuil plean deimhnithe acu go fóill, rinne bainistíocht caomhnú na páirce fiosrú faoi cén sórt athchóirithe atá á lorg ag an bpobal..
Tagairtí sa Litríocht.
Rinne Johnathon Swift magadh faoin áit sa rann thíos.
"Now's here's a proof of Irish sense,"
"When nothing's left that's worth defence,"


An Éigiptis.
Teanga Afráiseach í an Éigiptis, agus is craobh ar leith inti féin í i gcrann ginealais na dteangacha Afráiseacha. Tá sí ar ceann de na teangacha is sine dá bhfuil eolas againn orthu, nó téann iarsmaí scríofa na teanga siar go dtí an bhliain 3400 RC. Bhí leagan "Críostaí" den teanga, an Choptais, á labhairt go dtí an 17ú haois, go dtí gur tháinig an Araibis Éigipteach ina háit mar theanga labhartha. Ina dhiaidh sin féin, d'fhan an Choptais in úsáid liotúirgeach in Eaglais Choptach na hÉigipte. Deirtear go bhfuil an Choptais ó dhúchas ag dornán beag daoine inniu.
Stair.
Glactar leis go dtéann scríbhneoireacht na hÉigiptise siar go dtí an bhliain 3200 RC, nó fiú 3400 RC. Lipéid nó séalaí ba mhó a bhí i gceist sa luath-thréimhse seo.


Tinneas.
Tinneas (nó drochshláinte, breoiteacht, easláinte a thugtar air uaireanta) is ea drochbhail sláinte a bheith ar dhuine. Uaireanta glactar leis gur téarma comhchiallach é do ghalar. Áitíonn roinnt gur ann do mhiondhifríochtaí eatarthu. Tá ráite ag roinnt gur ionann tinneas agus aireachtáil shuibiachtúil an othair ar ghalar a dhéantar sainmhíniú oibiachtúil air.


Réaduimhir.
Is éard is réaduimhir ann ná aon uimhir atá i dtacar na n-uimhreacha cóimheasta (aon uimhir atá san cruth seo: formula_1) nó éagóimheasta (msh: Pi (formula_2), agus formula_3)
Is féidir aon réaduimhir a scríobh mar deachúil, ach freisin, tá deachúil éigríochta san tacar seo (msh. pi: 3.1415926535897... a leanann gan teorann.).
Airíonna Ailgéabrach:.
Freisin glaoitear dlúth ar na Réaduimhir. Is é sin chun rá, gur féidir aon dhá réaduimhir a roghnú, agus beidh réaduimhir eile idir iad (msh: Tá 2.00001 idir 2, agus 2.0001).


Ainmneacha Gaeilge Fhásra na hAstráile.
Tá tréithe ar leith ag baint le fásra na hAstráile, mar atá le hainmhithe agus le héin na tíre. D'ainmnigh na Bundúchasaigh gach planda agus ainmhí sa tír ina gcuid teangacha féin, agus tháinig cuid de na hainmneacha sin isteach i gcaint na gcoilíneach a bhí ag cur fúthu san Astráil ó dheireadh an 18ú haois amach. Cumadh ainmneacha eile i mBéarla de réir mar ba ghá.
Ag seo cuid ainmneacha Gaeilge ar fhásra dúchasach na tíre, de réir mholtaí lucht Gaeilge na hAstráile..
Crainn Ghuma.
Bláthanna an chrainn ghuma shneachtúil


Síleáil.
Is dromchla uachtarach an tseomra í an tsíleáil.


Foirgneamh.
Is struchtúr le ballaí agus díon é foirgneamh.


Iris Robinson.
Polaiteoir aontachtach de chuid Thuaisceart Éireann is ea Iris Robinson (rugadh 6 Meán Fómhair 1949, Béal Feirste, Tuaisceart Éireann, faoin ainm Iris Collins). Tá sí pósta le Peter Robinson, an chéad aire reatha. D'admhaigh sí le déanaí go raibh caidreamh collaí aici le fear 19 mbliana d'aois. Deir lucht a cáinte go dtagann seo salach ar an moráltacht a mbíonn sí ag maíomh as go minic, ach go h-áirithe a cuid cainte faoi dhaoine aeracha agus homóghnéasacha.
Barúlacha ar adhaltranas.
Faoin am seo, bhí sé líomhnaithe go raibh caidreamh gnéis ag Bill Clinton le hintéirneach an Tigh Bháin, Monica Lewinsky. Bhí sé luaite faoi Iris Robinson nach raibh sí ag dúil go mbeadh an Seanadóir Clinton tofa ina h-uachtarán.
Tagairtí.
Robinson, Iris


Feirm.
Is achar talún agus a foirgnimh a úsáidtear le barraí a fhás agus ainmhithe a thógáil í an fheirm.


An Carnán.
Baile fearainn é An Carnán ("Carnane" as Béarla) i bparóiste Fheadamair, i gContae Luimnigh, in Éirinn.
Tá 455 acra sa cheantar. Tá sé suite 8.4 míle ó Cathair Luimní.
Faoi lathair tá 81 páistí ag freastal ar Scoil Náisiúnta An Charnáin.


Reichstag.
An Reichstag sa bhliain 1889
Ba í an Reichstag (an Ghearmáinis atá ar "Dhiat Impiriúil") an pharlaimint a bhí ag Impireacht Naofa Rómhánach, agus ansin ag Cónaidhm Thuaisceart na Gearmáine suas go dtí 1945. Tugtar an Bundestag ("Diat Cónaidhmeach") ar phríomhsheomra parlaiminte na Gearmáine anois, ach tugtar an "Reichstag" ar an bhfoirgneamh ina thionóltar an pharlaimint fós.


Balla (struchtúr).
Is struchtúr bríce nó cloch ingearach le hachar talún a iniamh nó a scaradh é an balla ("falla" nó "múr" uaireanta).


Leo Tolstoy.
Scríbhneoir Rúiseach ab ea Leo Tolstoy, nó an Cunta Leo Nikolayevich Tolstoy (Rúisis: "Лeв Никола́евич Толсто́й​",). Rugadh in Yasnaya Polyana, in aice le Tula dhá chéad ciliméadar ó dheas ó Mhoscó é ar an 9 Meán Fómhair 1828, agus fuair sé bás in Astapovo ar an 20ú Samhain 1910. I ndiaidh Réabhlóid na Rúise, d'athraigh na húdaráis ainm Astapovo go Lev Tolstoy i ndilchuimhne ar an scríbhneoir. Úrscéalaí agus prós-scríbhneoir a bhí ann, agus áirítear ar rogha úrscéalaithe na litríochta domhanda é.
I ndiaidh dó a chuid mórshaothar a chríochnú, chuaigh Tolstoy le fealsúnacht shíochánachais dá dhéantús féin, agus bhí tionchar mór ag a chuid smaointí faoin bhfrithbheartaíocht shíochánta ar dhaoine mór le rá cosúil le Mahatma Gandhi agus Martin Luther King, Jr.
Is é an mórúrscéal eipiciúil úd "Война и мир/Voyna i mir" ("Cogadh is Síocháin") príomhshaothar an scríbhneora. Sa leabhar seo, tugann sé cur síos ar an dóigh a ndeachaigh ionsaí Napoléon ar an Rúis i bhfeidhm ar shaol na Rúiseach. Mórúrscéal eile é "Анна Каренина/Anna Karenina". Scríobh sé tríológ dhírbheathaisnéiseach freisin, "Детство - Отрочество - Юность/Detstvo - Otrochestvo - Yunost´" ("Aois an Linbh - Aois an Stócaigh - Aois an Ógánaigh"). Leag sé amach a fhealsúnacht phearsanta i leabhair ar nós "Исповедь/Ispoved´" ("Faoistin"), "В чём моя вера/V chom moya vera" ("Céard is creideamh dom"), "Царство Божие внутри вас/Tsarstvo Bozhie vnutri vas" ("Tá ríocht Dé istigh ionaibh") agus "Воскресение/Voskresenie" ("Aiséirí").
A Shaol.
Tháinig Lev Nikolayevich Tolstoy, ar a dtugtar "Leo Tolstoy" nó "Leon Tolstoy" sna teangacha Iartharacha, chun saoil in Yasnaya Polyana, teach mór in aice le cathair Tula. Teaghlach iomráiteach uasal ab ea muintir Tolstoy, agus bhí Lev óg ar an gceathrú duine clainne dár rugadh don Chunta Nikolay Ilyich Tolstoy agus dá bhean chéile, Mariya "née" Volkonskaya. Seansaighdiúir ab ea a athair a bhain amach clú agus cáil ag cur cogaidh ar thrúpaí Napoleon nuair a d'ionsaigh siad an Rúis sa bhliain 1812. Fuair tuismitheoirí Lev bás nuair nach raibh sé ach ina bhuachaill beag, agus ba iad gaolta a thuismitheoirí a thug suas é. Sa bhliain 1844 chuaigh Lev óg ag staidéar an dlí agus teangacha an Oirthir in Ollscoil Kazan, ach ní raibh maith ar bith ann don staidéar, agus d'éirigh sé as sula raibh céim ar bith bainte amach aige. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé le cearrbhachas, agus nuair a bhí sé báite i bhfiacha ar fad, fuair sé riachtanach dul sna saighdiúirí agus páirt a ghlacadh sa chogadh a bhí arm na Rúise ag cur ar na treibheanna beaga Cugasacha san am. Faoin taca seo a thosaigh sé ag scríbhneoireacht.
Ba é an tréimhse san arm agus an dá chuairt a thug sé ar an Eoraip sa dara leath de na 1850idí a rinne duine eile ar fad de Tolstoy. Sa bhliain 1857 chonaic sé príosúnach á chur chun báis go poiblí i bPáras. Bhain an radharc sin an-stangadh as, agus tháinig sé ar an gconclúid nach raibh i rialtas ar bith ach comhcheilg in aghaidh na cosmhuintire.
Tolstoy, Leo
Tolstoy, Leo
Tolstoy, Leo


Pi.
formula_4
Is tairiseach é formula_1 (Ní athraíonn sé pé achar ciorcal atá i gceist), agus is uimhir éagóimheasta atá ann (Is é sin le rá, nach féidir é a léiriú san fhoirm: formula_6 nuair réaduimhir iad a agus b)
Tagairtí.
a>, is é Pi an imlíne


Uimhir éagóimheasta.
Is uimhir éagóimheasta é √2
Is uimhir éagóimheasta é aon réaduimhir nach uimhir chóimheasta. Sé sin chun rá, is uimhir éagóimheasta aon uimhir gur féidir scríobh mar deachúil, ach nach féidir scríobh san cruth formula_1 nuair slánuimhir iad a agus b.
Tá cáil ar formula_2, e agus √2 mar uimhir éagóimheasta.


Cladach.
Is achar gainmheach, clochach nó carraigeach imill agus leibhéal leis an fharraige é cladach.


Máirt na hInide.
Tugtar Máirt na hInide ar an Mháirt úd roimh an chéad lá Carghaise i bhféilire Críostaí na hÉireann. Tugtar Mardi Gras nó "Máirt Ramhar" uirthi i dtíortha éagsúla.
Tugtar "Máirt na bPancóg" uirthi chomh maith anois. Go traidisiúnta ithimid a lán pancóg ar an lá sin.


Meaisín.
320pxIs éard is meaisín ann ná gaireas nó gléas ar bith a úsáideann fuinneamh i gcomhair gníomhaíochta éigin. In úsáid coitianta, is é a bhrí ná gaireas a bhfuil codanna aige chun aon chineál oibre a dhéanamh nó chun chuidiú le hobair a dhéanamh. Gléas simplí is ea meaisín a trasfhoirmíonn an treo nó méid an fhórsa gan aon tomhailte fuinnimh. Tá an focal "meaisín" díorthaithe ón bhfocal Laidine "machina".
Úsáid.
Go stairiúil, bhí gá ann go mbeadh codanna gluaiseachta ag meaisín chun é a rangú mar mheaisín; áfach, le teacht na theicneolaíochta leictreonaice forbraíodh gléasanna gan chodanna gluaiseachta a mheastar ina mheaisíní iad - an sampla is follasaí ná an ríomhaire.
Is meaisíní iad innill a thiontaíonn teas nó foirmeacha eile fuinnimh ina bhfuinnimh meicniúil. Mar shampla, in inneall dócháin inmheánaigh is é an toradh ar leathnú gháis de bharr teasa ó imoibriú eisiteirmeach ceimiceach ná frithghníomhú á chur i bhfeidhm chun comhpháirt shochorraithe, cosúil le loine nó lann tuirbín.
Tá meaisíní uileláithreach i réimse leathan d'fheidhmeanna tionsclaíocha, tráchtála, cónaithe agus iompair. Bíonn na cinn a bhaineann feidhm as hiodrálaic an-úsáideach ach go háirithe i ndéantúsaíocht agus i dtionscal na tógála.


Real Academia Española.
thumb
Is institiúid oifigiúil ríoga í an Real Academia Española ("Gaeilge: Acadamh Ríoga na Spáinne") atá freagrach as rialú na Spáinnise. Tá sí bunaithe i Maidrid, an Spáinn, ach tá sí cleamhnaithe le hacadaimh náisiúnta teanga i 22 náisiún ina labhraítear Spáinnis, trí Chumann na nAcadamh Spáinnis ("Asociación de Academias de la Lengua Española"). Is é suaitheantas an Real Academia Española ná breogán lasánta, leis an mana "Limpia, esplendor fija da y" (Gaeilge: "glanann [sé]", leagann [sé], agus caitheann [sé] "dealramh suntasach").
Stair.
Bunaíodh an Real Academia Española sa bhliain 1713, bunaithe ar an t-eiseamláir a bhí san Iodáil, an Accademia della Crusca agus sa Fhrainc, an Académie française, leis an aidhm "socrú na guthanna agus stór focal teanga na gCaistíleach le cuibheas, cuannacht, agus íonachta". Cheadaigh an Rí Pilib V a bhunreacht ar an 3 Deireadh Fómhair, sa bhliain 1714, a chur sé faoi chosaint na Corónach.
Acadaimh Náisiúnta na n-ealaíon agus na ndaonnachtaí


Baile Liam.
Baile fearainn é Baile Liam ("Williamstown" as Béarla) i bparóiste Fheadamair, i gContae Luimnigh, in Éirinn..
Tá 99 acra sa cheantar. Tá sé suite beagnach naoi míle ó Cathair Luimní.


Pádraig Ua Duinnín.
Foclóirí, scríbhneoir, agus saineolaí Gaeilge ab ea Pádraig Ua Duinnín (Béarla: Patrick Dinneen; 25 Nollaig 1860–29 Meán Fómhair 1934).
Láimh leis an Rath Mór i gContae Chiarraí a rugadh é. B’eisean an cúigiú páiste sa mhuirín. De réir mar a bhí Pádraig ag fás aníos bhí an Béarla ag glacadh áit na Gaeilge mar bhéal beo ina cheantar dúchais. Béarla a labhraíodh sa bhaile óir cheap a thuistí go raibh tábhacht ag baint leis an mBéarla le dul chun cinn a dhéanamh sa saol. Ach nuair a thagadh comharsana agus cairde ag bóthántaíocht nó ag airneán chuig muintir Uí Dhuinnín, d’iompar cách ar an nGaeilge an athuair, rud a lig dó a chuid Gaeilge a chleachtadh. Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. Chuaigh sé isteach i gCumann Íosa sa bhliain 1880 agus oirníodh sa bhliain 1894 é. Chaith sé seal ag múineadh scoile ina dhiaidh sin i gColáiste Mhungairit, Co. Luimnigh (1895-97), i gColáiste Ríoga na hEireann (1888-89), i gColáiste Choill Chluana Gabhann C.Í. i gCill Dara (1898-1900), ach sé bliana tar éis a oirnithe d’éirigh sé as an tsagartacht agus thug sé é féin suas don Ghaeilge.
Ball gníomhach de Chonradh na Gaeilge agus de Chumann na Scríbheann nGaeilge a bhí ann agus maítear gurb óna pheannsa a tháinig an chéad úrscéal Gaeilge riamh a foilsíodh i bhfoirm leabhair.i. "Cormac Ó Conaill" (1901). Chum sé tuairim is tríocha saothar cruthaitheach agus d’ullmhaigh sé eagráin de fhilíocht Sheathrúin Céitinn agus de fhilí eile Muimhneacha, agus rinne sé aistriúchán, lena n-áirítear "Duan na Nodlag", leagan Gaeilge de "A Christmas Carol" le Charles Dickens.
Obair Foclóireachta an Duinnínigh.
I 1901 cuireadh post nua faoina chúram - foclóir nua Gaeilge-Béarla a ullmhú. Bhí saothar foclóireachta an Duinnínigh ar na nithe ba shuntasaí dár chuir sé i gcrích d’fhorás na teanga. Bhí triúr eagarthóirí eile d’éis an tasc tromchúiseach seo a thabhairt suas i ngeall ar dhua agus dhéine na hoibre – Eoin Mac Néill, Ath. Peadar ó Laoghaire, agus Daithí Coimín. Ach bhí an Duinníneach sásta tabhairt faoi. Bhí cuimhne agus stór focal as cuimse aige, agus de réir roinnt cuntas bhí cuimhne fhótagrafach aige. Anuas air sin, bhíodh flosc chun oibre go tréan ann agus chuireadh sé spreacadh i dtólamh san obair a bhíodh ar siúl aige.
Is as "Foclóir Gaedhilge agus Béarla" a céadfhoilsíodh sa bhliain 1904 is mó a chuimhnítear air. I réamhrá an fhoclóra seo, a foilsíodh sa bhliain 1904, maíonn sé gur óna thaithí féin de chomhráite le linn a óige a tharraing sé bunáite na bhfocal agus na nathanna don fhoclóir úd. Is dea-theist é seo ar fheabhas a chuimhne. Thar a cheann sin, cinntíodh dá bharr gurbh fhoclóir é ina mbeadh saibhreas agus órchiste na teanga labhartha. Diansaothraí a bhí ann – d’éirigh leis foclóir agus mórán eile a thabhairt chun críche i dtrí bliana.
Um an dtaca sin bhí géarghá le foclóir Gaeilge–Béarla chun freastal ar na foghlaimeoirí nua. Bhí éiginnteacht ann i measc phobal na Gaeilge i dtaca le leaganacha focal, litriú agus foclóir oiriúnach. Leoga, bhíodh alt sa “Chlaidheamh Soluis” darbh ainm “Comhairle” ina bhfreagraítí ceisteanna faoi na fadhbanna a bhí ag dó na geirbe ag Gaeilgeoirí. D’ainneoin go raibh leabhair éifeachtúla ann do na foghlaimeoirí chun Gaeilge a fhoghlaim, "Simple Lessons in Irish" leis an Athair Ó Gramhnaigh, cuir i gcás, agus barr feabhais a chur ar a gcuid Gaeilge, ní raibh foclóir nua-aimseartha ar bith ann a bheadh ina chrann taca don phróiséas foghlama.
Mar sin, thug Foclóir Uí Dhuinnín faoiseamh agus misneach do lucht na Gaeilge, idir fhoghlaimeoirí agus mhúinteoirí araon, de shiocair go bhféadfaidís bheith cinnte feasta de mhorc mór gnéithe den teanga a raibh doiléire ag baint leo go nuige sin. Ní hamháin sin, ach léirigh an Duinníneach go raibh beocht agus fuinneamh fós sa teanga trí shainmhínithe bríomhaire beoga a thabhairt ar an iliomad focal agus eiseamláirí iomadúla a sholáthar de na focail i gcora cainte, nathanna agus seanfhocail.
Foclóir: Eagrán Leasaithe.
Ar an drochuair, loiteadh cló an chéad fhoclóra le linn Éirí Amach na Cásca 1916. Níor chuir an matalang seo an Duinníneach as riocht, ámh, agus sa bhliain 1917 thosaigh sé ar fhoclóir eile a ullmhú as an nua. Foilsíodh an foclóir seo sa bhliain 1927, eagrán a bhí ní ba mhó ná an chéad fhoclóir agus botúin an chéad eagráin leasaithe ann, mar aon le borradh agus biseach ar an ábhar. Chuaigh sé seo go mór chun leasa do chách atá ag gabháil don Ghaeilge ó shin i leith agus meastar go bhfuil sé ar cheann de na leabhair thagartha Gaeilge is tábhachtaí dá bhfuil ann, in ainneoin an litrithe réamhchaighdeánaigh ann agus an téacs a bheith sa chló Gaelach. Dúirt an scríbhneoir oirirc Brian Ó Nualláin (Flann O'Brien/ Myles na gCopaleen) gur bhain sé úsáid as foclóir an Duinnínigh go minic ina scribhinní mar gheall ar an saibhreas teanga agus imeartas focal atá san fhoclóir.
In ainneoin nach raibh an Duinníneach ag glacadh páirte in athbheochan na Gaeilge ach ar feadh dreas dá shaol, d’éirigh leis obair éachtach a dhéanamh sa tréimhse sin. Ní mór cuimhneamh gur thóg sé beagnach 30 bliain ar 20 duine ar fhoireann fhoclóra Néill Uí Dhomhnaill an foclóir is nua-aimsearthaí Gaeilge–Béarla a chur le chéile. I bhfrithshuí leis seo, níor chaith an Duinníneach ach 10 mbliana i mbun a fhoclóra mhóir le triúr i gcabhair air. Léiriú é seo ar an gcinéal fir uathúil a bhí ann. Cailleadh an Duinníneach i mBaile Átha Cliath agus 73 bliana slánaithe aige.


Caisleáin na hÉireann, 1350 - 1650.
Idir na blianta 1350 agus 1650 chuaigh caisleáin na hÉireann i líonmhaireacht agus gan iontu de ghnáth ach daingean ard agus bábhún. Caisleáin iad den saghas a dtugtar “tower houses” orthu i mBéarla. Baineadh feidhm astu mar áiteanna cónaithe agus cumhachta anuas go dtí lár an 17ú haois, ach ligeadh dá bhformhór dul chun raice ina dhiaidh sin. Bhí a leithéidí eile le fáil in Albain agus ina lán tíortha eile mar a raibh rialtas na tíre lag go leor.
Caisleán Bhaile Loch Cuan, Contae an Dúin
An 14ú hAois.
Sa 14ú haois tógadh a lán caisleán nua de bharr trí thiarnacht nua a chur ar bun laisteas de líne idir Baile Átha Cliath agus Luimneach: na Buitléaraigh ó dheas agus soir ón Aonach i dTiobraid Árann, Iarla Chill Dara thoir, agus Iarla Dheasmhumhan laistiar de Chontae Luimnigh.
Tá tréithe cultúrtha éagsúla le haithint ar mhaisiú agus ar dhéanamh chaisleáin Éireannacha na linne. Feictear tionchar na stíle Sasanaí ar fhíochán na bhfuinneog, ar mhúnlú na gcíomaí, agus i múnlaí éadroma tonnacha. Tá rian na stíle Gaelaí ar an tsaoirseacht: is minic aolchloch chrua á húsáid in áit gaineamhchloiche mar chloch chóirithe agus í maisithe go héadrom le pritil (maisiúchán duilleog atá uirthi uaireanta). Déantar stuanna doirse de chúpla cloch fhada seachas de stuachloch. Tar éis na bliana 1350 baintear feidhm as cliathobair i gcomhair stuachreatlach na mboghtaí. Tá rian na Fraince agus thuaisceart na Breataine ar na meirilí céimnithe, ar phoill choirbéalta lámhaigh agus ar na túiríní. Is féidir a rá gur ó stíl mhaisithe Shasanach an 14ú haois a d'eascair stíl dhéanach Ghotach na hÉireann, rud a d'fhág a lorg ar thógáil na gcaisleán.
Caisleán Eas Géitine.
Tugann seanchaisleán de chuid Iarla Dheasmhumhan, Caisleán Eas Géitine, léargas ar nósanna tógála na ré úd.
Caisleán Eas Géitinne ón taobh thoir.
Tá daingean ard agus dhá halla ann taobh istigh d'imbhalla. B’fhéidir gur shéipéal é ceann de na hallaí: tá eangach shnoite fós ar na fuinneoga. Tá an daingean roinnte ina dhá chuid. Tá roinn dhá urlár ann agus teallach ollmhór thíos a bhfuil dhá fhuinneog lena ais - ceann ard dhá ghloine agus ceann níos lú os a chionn. Thuas an staighre tá seomra eile agus a theallach féin aige. Foirgeamh cúig urlár is ea an roinn eile, agus roinnt seomraí móra agus príobháideacha ann, gan trácht ar leithris. Tá na fuinneoga agus na doirse snoite go greanta.
An 15ú haois agus an 16ú haois.
Faoin 15ú haois bhí breis éilimh ag teacht ar an gcaisleán beag (daingean agus babhún). Bhí an chuid ba mhó de na caisleáin úd le fáil theas agus thiar, agus gan an oiread sin acu le feiceáil thoir ná i bhfad siar ó dheas. Bhí siad níos líonmhaire sna ceantair ba shuaite agus tiarnaí nua á bhfódú féin ann.
Tharla athrú sóisialta idir na blianta 1308 agus 1508 ar thailte na mBuitléarach i ndeisceart Thiobraid Arann a d’fhéadfadh léargas a thabhairt ar an scéal. Feicimid saorshealbhóirí á ndéanamh de shaorthionóntaí, iad ag aistriú go háiteanna nua (ar ardáin go minic) agus ag tógáil caisleán mar chomhartha ar a stádas nua. Bhí a lán tiarnaí beaga i dtiarnacht na mBúrcach in oirthear Chontae na Gaillmhe agus iad ag tógáil caisleán ar an dóigh chéanna.
Níorbh iad thionóntaithe na dtiarnaí móra nó tionóntaithe an Rí amháin a thógadh na caisléain úd ach dhá dhream eile chomh maith: muintir shaibhir na mbailte móra (ceannaithe agus eile) agus sagairt. Is iomaí caisleán atá le feiceáil ar léarscáileanna bailte móra ón 16ú haois agus ón 17ú haois, i gCarraig Fhearghais, mar shampla. Sa Pháil tógadh a lán caisleán in aice le teampaill pharóiste. Faoin mbliain 1600 bhí caisleáin le feiceáil go coitianta.
Tógáil na gCaisleán.
Bhí éagsúlacht ag baint le caisleáin na hÉireann de réir an réigiúin, am a dtógála agus stádas a dtógálaithe.
Tá léargas le fáil ar an scéal ó na socruithe tógála a fágadh againn. Bhí caisleán nua le tógáil do Risteard de Búrca sa bhliain 1547: trí urlár le bheith ann agus boghta ar chothrom na talún, na múir le bheith sé throigh ar tiús faoi bhun an bhoghta agus ceithre throigh os a chionn, sclátaí ar an díon agus dhá shimléar. Bheadh barbacán ann agus gráta iarainn (‘yett’) ar an doras. Bhí gá, ar ndóigh, le siúinéir agus le saor. Bheadh orthu feidhm a bhaint as pé cloch a bhí i gcóngar na háite. Nuair a tógadh caisleán san Aird i gContae na Gaillimhe úsáideadh píosaí eibhir a bhí snoite go garbh, iad táthaithe le moirtéar aoil a raibh neart gainimh agus sliogán ann.
Tá socrú eile ann a rinneadh ar 15 Aibreán 1547 i ngeall ar chaisleán a bhí le tógáil do d’Iarla Urmhumhan. Luaitear trí hurlár, díon sclataí, boghta, ballaí atá sé throigh ar dhoimhne faoi bhun an bhoghta agus trí throigh ar dhoimhne thuas. Níor luadh leithris, ach bhí siad sin le fáil i ngach caisleán.
Bhí tréithe réigiúnacha le haithint ar na caisleáin. I gContae Luimnigh is minic a d’fheicfeá daingean cearnach agus dhá roinn neamhchothroma istigh ann, seomraí móra sa roinn mhór, seomraí níos lú agus staighre sa roinn bheag. Sa roinn úd a bheadh an bealach isteach, agus is ann a bheadh forsheomra freisin, seomra beag ar thaobh amháin de agus staighre bíse ar an taobh eile. Sa Pháil ba bhreá leo túiríní, agus bheadh súil agat le boghta ar an dara hurlár i gContae Luimnigh agus i gContae Thiobraid Árann. Bhí poill lámhaigh coitianta sa deisceart. Bheadh an halla thuas de ghnáth agus boghta mór thíos, cé go mbeadh an leagan amach de réir an chontae nó an chúige féin.
Bheadh ar na siúinéirí urláir le déanamh agus na giarsaí ar bhaill iompair a raibh a gcinn sáite isteach i gcró, nó cinn na ngiarsaí ar mhaidí balla a bhí leagtha ar choirbéil.
Bhí baint ag tógáil an dín le leagan amach an lochta, an uchtbhalla agus an chosáin bhalla, agus slite difriúla ag lucht tógála le socrú a dhéanamh. I gContae an Dúin thagadh na beanna aníos ar an taobh istigh den bhalla, i dtreo go dtéadh an cosán balla timpeall gan bhac agus gurbh fhurasta dul isteach sna túiríní. I gContae Thiobraid Árann thagadh na beanna aníos ar an taobh amuigh den bhalla, agus ba dheacair an dá thaobh fhada a bhaint amach dá bharr. B’fhéidir dul ó thaobh go taobh trí phasáiste sa bhinn féin ach ba chiotach an tseift í. Uaireanta bheadh ort droim an dín a chur díot, seift ba mheasa fós.
Caisleán Bhéal Átha na Carraige
Caisleán Bhéal Átha na Carraige.
Tá léargas le fáil ar chaisleáin na linne ó Chaisleán Bhéal Átha na Carraige i gContae Chorcaigh: é suite os cionn locha agus teacht aige ar uisce srutha. Caisleán ceithre urlár é agus é 14.621m ar 11.885m. Níor tógadh é níos déanaí ná 1585. Bhí ceithre thúr chruinne timpeall an daingin mhóir, agus geata crochta thoir. Bhí seomra agus forsheomra thíos agus staighre bíseach i gcúinne amháin a thabharfadh suas go dtí na sé leibhéal chónaithe thú. Bhí cúpla teallach ann, agus bhí boghta ar an tríú hurlár. Is díol spéise í an tsnoíodóireacht a rinneadh ar na ballaí - maisiúcháin gheoiméadracha, naoimh, bean le rósanna agus Síle na Gig.
Saol an lucht cónaithe.
Tá cuntais againn ó eachtrannaigh a thug cuairt ar na caisleáin seo c. 1600. Luann siad na fuinneoga caola, ganntanas troscáin, an luachair a leagtaí ar na hurláir sa samhradh agus an tuí a chuirtí ina háit sa geimhreadh. Tá cuntas ó Shasanach ar an bhfáilte a d’fheartaí ar an gcuairteoir – an bantiarna agus a cóisir roimhe ag an doras, na deocha a bheadh air a bhlaiseadh (beoir, uisce beatha, fíor saic, leann) roimh dó dul isteach, an feoil “ill-cooked” gan anlann, an seomra plódaithe codlata, agus deocha an dorais le n-ól ag imeacht dó.
Ar feadh i bhfad bhí idirdhealú déanta idir an halla (spás poiblí) agus na seomraí príobháideacha, ach maolaíodh an an leagan amach seo le himeacht aimsire, ó bhí na caisleáin ba dhéanaí ina n-áiteanna cónaithe príobháideacha.
B’fhéidir go mbeadh léibheann sa halla le haghaidh an tiarna agus cros-scáthlán síos uaidh. D’fhéadfaí seomra beag nó áilléar a thógáil os cionn an scáthláin.
Suíomh agus Cosaint.
Is cosúil nár chúrsaí cosanta an chloch ba mhó ar phaidrín na dtiarnaí i gcónaí agus na caisleáin á dtógáil. Bhí tábhacht le caothúlacht agus le slí dá mbeadh d’acmhainn agat daingean a thógáil dá réir. Is annamh a tógadh caisleáin in áit ab fhurasta a chosaint, cé go raibh cuid acu le fáil ar rinn talún i loch nó in áit arbh éigean dul thar chabhsa go dtí í. I ndáiríre, níor tógadh iad chun léigear fada a sheasamh ach chun an fód a sheasamh i gcoinne ruathar gearr.
Is iomaí cuntas atá sna croinicí ar chaisleáin a ghabháil, a mhilleadh nó a mhalartú. Is minic nach mbeadh d'foireann sa chaisleán ach roinnt bardaí agus iad i bhfeighil na háite fad is a bhí an tiarna féin as láthair. Sa bhliain 1442, mar shampla, d'éirigh le hEinrí mac Eoghain Uí Néill seilbh a fháil ar Chaisleán na Finne, agus d'fhág barda ann seachas dul chun cónaithe ann é féin.
Is beag caisleán a bhí doghafa, ach níor éirigh le gach ionsaí ach oiread. Is annamh a bheadh gunnaí móra ag an ngnáth-thiarna, cé gur nós ag fórsaí na Corónach iad a úsáid. Is minic, mar sin, a d'ionsaítí caisleán ar an dóigh thraidisiúnta. Sampla de sin is ea an t-amas a thug Rúraí Mac Neachtain ar Chaisleán Inse sa bhliain 1454 ("Annála Ríochta Éireann"): "Ro loiscceadh comhla & dorus an chaislein la Rudhraighe cona slógh, & ro dhercclas an staighre" ("Loisceadh comhla [i.e. geata] agus dorus an chaisleáin le Rúraí gona shlua, agus dhearglas an staighre"). Theip orthu an caisleán a ghabháil, mar sin féin. Sa bhliain 1478 ("Annála Ríochta Éireann") rinne Ruairí Mac Diarmada Caisleán na Carraige a ionsaí le sásanna léigir den seansaghas agus iad déanta ag saoir a tugadh "a Fearaibh Manach" chuige. D'éirigh leis. Bhí an Fear Ionaid Gearóid Mac Tomáis, Iarla Chill Dara, in ann tairbhe a bhaint as airtléire sa bhliain 1498 ("Annála Ríochta Éireann") agus é ag cur Chaisleán Dhún Geanainn faoi léigear "co ro ghabhsat é fo dhéoidh le gonadhaibh móra" ("nó gur ghabhadar é faoi dheoidh le gunnaíbh móra").
D’fhéadfadh cúrsaí gnó agus geilleagair dul i bhfeidhm ar shuíomh caisleáin. As 16ú haois go háirithe bhí borradh ag teacht faoin iascaireacht agus faoin trádáil ar chósta na Gaillimhe, agus baint ag iascairí ó Shasana agus ón Spáinn leis an scéal. Bhí brabach le baint ag na tiarnaí áitiúla as seo, ós uathusan a fhaightí cead iascaireachta, áit feistithe agus áiseanna chun iasc a chóiriú. Chomh maith leis sin, dhíolaidís olann, seithí agus éadach i nGaillimh féin. Dá bhrí sin ba nós acu a gcuid caisleán a thógáil chomh cóngarach don fharraige agus ab fhéidir, os cionn na mbráití agus na leapacha ancaire: sampla de sin is ea Caisleán Achadh na nIúr.
Caisleán Achadh na nIúr, Contae na Gaillimhe
Uaireanta bheadh aghaidh chaisleáin na gceannaithe ar an gcé chun éascaíocht a dhéanamh i gcúrsaí gnó, agus más ar oileán a tógadh caisleán bheadh seomra thíos le haghaidh na mbád.
Deireadh Ré.
Faoi lár an 17ú haois ba léir go raibh deireadh tagtha le ré na gcaisleán beag. Bhí sé rófhurasta iad a threascairt le gunnaí móra agus níor thaitin said leis na huaisle nua ó Shasana agus ó Albain a tháinig in ionad na seantiarnaí. Compord a bhí ag teastáil, agus b’fhearr leis an dream nua tithe móra a thógáil. De réir a chéile thit na caisleáin chun raice; chaill siad a ndíonta agus is dócha gur baineadh a raibh d’adhmad iontu as a bhformhór.
Naisc.
Cromail in Éirinn 1649-1650


Uimhir choimpléascach.
Uimhir Choimpléascach ar an plána coimpléascach
Is Uimhir Choimpléascach é aon uimhir atá suim réaduimhir, agus uimhir shamhailteach. Is é sin chun rá, tá cruth
formula_1 air, nuair atá formula_2
Ba é "Rafael Bombelli" ón An Iodáil a cruthaigh na rialacha suimeáil, roinnt agus iolrú do na huimhreacha choimpléascach. Rinne an Éireannach William Rowan Hamilton forbairt ar seo chuig an teoiric 'quaternion.'


Innti.
Iris filíochta Gaeilge ab ea Innti, ina raibh véarsaíocht, aistí critice agus léirmheasanna. Bunaíodh é i Márta 1970 mar mhórbhileog filíochta ag mic léinn UCC, agus athbhunaíodh é mar iris sa bhliain 1980 ag Michael Davitt, ceann de na comh-bhunaitheoirí. Chabhraigh an iris le haird an phobail a tharraingt ar obair scata fhilí óga a raibh baint acu leis an ollscoil, ina measc Nuala Ní Dhomhnaill, Liam Ó Muirthile, agus Gabriel Rosenstock. Déantar tagairt dóibh go minic mar "an grúpa Innti", a raibh an tiomantas céanna acu d'athnuachan fhilíochta na Gaeilge ó fhoinsí éagsúla chultúr chomhaimseartha ár linne.


Análú.
Is éard is análú ann ná an t-athrú idir ionanálú gníomhach de ghásanna an aeir isteach sna scamhóga tríd an mbéal nó an tsrón agus an t-easanálú éigníomhach de ghásanna éagsúla. I rith ionanálú crapann an scairt agus na matáin idireasnacha, a mhéadaíonn cuas a chliabhraigh agus a tharraingíonn aer isteach sna scamhóga. Nuair a shíneann na matáin seo brúitear aer amach ó na scamhóga. Is cuid den riospráid é an t-análú agus tugtar riospráid sheachtrach air uaireanta. Tá mórán cineálacha análaithe ina mbíonn an rithim, an ráta nó na tréithe ann mínormálta.


Edmund Burke.
Scríbhneoir, fealsamh agus polaiteoir Éireannach ab ea Edmund Burke a rugadh sa bhliain 1729 i mBaile Átha Cliath. D'fhreastal sé ar Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath ó 1744 go 1748 roimh bhogadh go Londain sa bhliain 1750. Ba bhall Fuig de Pharlaimint Westminster é ó 1765. Bhí aithne air mar gheall ar a chur i gcoinne Réabhlóid na Fraince. Fuair sé bás sa bhliain 1797 i mBeaconsfield, Sasana.


Gnéas.
Sa bhitheolaíocht, is próiseas é gnéas a chomhcheanglaíonn agus a mheascann tréithe géiniteacha. Go minic bíonn speisialú na n-orgánach mar thoradh ar seo ina gcruthaítear fireann nó baineann (ar a dtugtar an gnéas). Baineann atáirgeadh gnéasach leis an bpróiséas ina ceanglaítear gaiméití le chéile chun sliocht a chruthú, ina mbíonn tréithe oidhreachtúla, ó thaobh na beirt tuismitheoirí acu. Is féidir le gaiméití a bheith comhionann i bhfoirm agus i bhfeidhm (ar a dtugtar iseaghaiméití), ach i go leor cásanna fabhraítear neamhshiméadracht den sórt sin go mbíonn dhá ghaiméit gnéasoiriúnaithe (heitreagaiméití) ann: gaiméití-fireann a bhíonn beag, gluaisteach, agus barrfheabhsaithe chun a gcuid faisnéise géiniteach a iompair thar achar mór, cé go mbíonn na gaiméití-baineann, neamh-ghluaisteach agus bíonn dóthanach cothaitheach acu chun luath-fhorbairt an orgánaigh óig.


Réimeas Briotanach.
Impireacht na Breataine san India agus na tíortha máguaird sa bhliain 1909.
Tugtar An Réimeas Briotanach ("Béarla: The British Raj") (Hiondústáinis: राज, راج, rāj nó go litriúil "Réimeas") ar an dtréimhse ama ina raibh forlámhas coilíneach na Breataine i bhfeidhm ar fho-ilchríoch na hIndia idir 1858 agus 1947; is féidir gur tagairt atá ann don tiarnas féin, agus nó fiú don réigiún a bhí faoin réimeas. Áirítear an réigiún ar a dtugtar go coitianta 'An India' in úsáid chomhaimseartha, na fearainn a bhí riartha go díreach ag an Ríocht Aontaithe, mar aon leis na stáit ríoga a rialaigh rialóirí aonair faoi cheannasaíocht Corónach na Breataine. Tar éis na bliana 1876, thugtaí go hoifigiúil An Impireacht Indiach ar an aontas polaitiúil a lean é agus a d'eisigh pasanna faoin ainm sin. Mar "India", bhí sé ina bhall de bunaitheoirí Chonradh na Náisiún, na Náisiúin Aontaithe, agus náisiún comhalta Chluichí Oilimpeacha an tSamhraidh sna blianta 1900, 1920, 1928, 1932, agus 1936.


Muir Arabach.
Is réigiún é An Mhuir Arabach (, traslitrithe: "Sindhu Sagar";, traslitrithe: "Bahr al-'Arab";, traslitrithe: "Aṟabikkaṭal") de chuid an Aigéin Indiach cuimsithe ar an taobh thoir ag an India, ar an taobh ó thuaidh ag an Phacastáin agus an Iaráin, ar an taobh thiar ag Leithinis na hAraibe, agus ó dheas, thart ar an líne idir Rinn Guardafui, an tSomáil thoir thuaidh, Socotra, agus Kanyakumari (An Rinn Comorin) san India.
*


Port-au-Prince.
Is é Port-au-Prince (fuaimnithe /ˌpɔrtoʊˈprɪns/; i bhFraincis: [pɔʁopʁɛs]; i gCriól Háítíoch: "Pòtoprens") príomhchathair Háítí agus an chathair is mó sa stát Cairibeach Háítí. Thug an daonáireamh sa bhliain 2003 le fios go raibh daonra oifigiúil de 704,776 ag an chomún.
Tá an chathair Port-au-Prince ós comhair Mhurascaill na Gonâve. Coinnigh an cuan ar a luíonn an chathair, a fheidhmíonn mar cuan nádúrtha, gníomhaíocht eacnamaíoch ón seansibhialtacht Arahuaco. Ar dtús, bhí an chathair ionchorpraithe faoi riail choilíneach na Fraince sa bhliain 1749, agus is í an chathair is mó i Háití ó shin. Tá leagan amach na cathrach cosúil le hamfaitéatar; na ceantair tráchtála in aice leis an uisce, agus na comharsanachtaí cónaithe lonnaithe ar na cnoic os a gcionn. Tá sé deacair daonra na háite a mheas mar gheall ar an bhfás tapa a slumaí sna hárda os comhair na cathrach; tugann na meastacháin is déanaí le fios go bhfuil an daonra idir 2.5 agus 3 mhilliún duine.
Rinne an crithtalún a tharla ar an 12 Eanáir 2010 díobháil mhór don chathair, le líon mór damáiste nó scrios
déanta ar na struchtúir. Measann oifigigh an rialtais go bhfuil na céadta mílte marbh.


An tSind.
Tá an tSind (,) ar cheann de cheithre cúigí na Pacastáine agus go stairiúil is í tír dhúchais na Sindigh í. Tá cónaí freisin ar ghrúpaí cultúrtha agus eitneacha éagsúla eile sa tSind lena n-áirítear lucht labhartha na hUrdaise, dídeanaithe Moslamacha a tháinig chun na Sinde ó hIndia le linn neamhspleáchas na tíre a bheith bainte amach chomh maith le daoine eile a chuaigh ar imirce ó chúigí eile tar éis neamhspleáchas sa bhliain 1947.
Tá teorannacha aici leis an Bhalúcastáin siar agus ó thuaidh, le Punjab ó thuaidh, an Ghúisearáit agus an Rajasáin soir agus soir ó dheas, agus Muir Arabach ó dheas. Is í an teanga labhartha is mó ná an tSindis. Tá an t-ainm díorthaithe ón Sanskrit, a bhí ar eolas ag an hAisiriaigh (comh luath agus an seachtú haois RC) mar" Sinda", na Peirsigh mar "Abisind", na Gréigigh mar "Sinthus", na Rómhánaigh mar" Sindus", na Sínigh mar "Sintow", agus na hArabaigh mar "Al-Sind".
Sind, An t


An Ghúisearáit.
Is í an Ghúisearáit (Gujǎrāt) an stát is faide siar i bPoblacht na hIndia. Is í tír dhúchais lucht labhartha na Gúisearáitis í. Cuimsíonn an stát láithreáin seandálaíochta ríthábhachtacha Ghleann na hIondúise, mar Lothal agus Dholavira. D'imir an Ghúisearáit ról tábhachtach i stair eacnamaíoch na fo-ilchríche ar fud stair na hIndia. Is baile í do chalafoirt mhóra i stair ársa agus nua-aimseartha na hIndia, agus dá bharr sin tá sí ar cheann de na príomhionaid tráchtála agus trádála na hIndia. Tá Lothal, ceann de chéad calafoirt an Domhain, lonnaithe sa Ghúisearáit. Chomh maith sin, rugadh Mahatma Gandhi, athair náisiún na hIndia i nGúisearáit agus bhí Gluaiseacht Neamhspleáchas na hIndia i gcoinne na Breataine faoi a stiúir. Inniu, tá ráta fáis gheilleagar nua-aimseartha na Gúisearáite ar cheann de na cinn is tapúla san India..
Tagairtí.
Ghúisearáit, An


An Phuinseaib.
Tá an Phuinseáib ("nó an Phainseáib") (,, panj-ab, "cúig-uisce"), ina réigiún ar dhá thaobh na teorann idir Puinseaib na Pacastáine agus Puinseaib an India.
Is na 'cúig uisce' ná na habhainn an Jhelum, an Chenab, an Ravi, an Sutlej, ("gur craobh-aibhneacha na h Iondúise iad, an Jhelum an ceann is mó díobh".) agus an Iondúis féin.
Cuimsíonn an Phuinseáib anois críocha fairsing in oirthear na Pacastáine agus in iarthar na hIndia thuaidh. Tá mórchuid na Puinseáibe, sé sin 56% di, laistigh den Phacastáin agus 44% laistigh de Phoblacht na hIndia, cé go bhfuil an réigiún a roinnte i dtrí stát.
Cultúr.
Tugtar Puinseábaigh ar mhuintir na Puinseáibe agus tugtar Painseáibis ar a dteanga. Is iad príomh-reiligiúin an réigiún ná Ioslam, Saíceachas agus Hiondúchas. Bhíodh grúpaí reiligiúnacha agus eitneacha éagsúla ina gcónaí sa réigiún seo ina labhraítear teangacha Ind-Airianaigh.
Stair.
Tá stair fhada agus oidhreacht chultúrtha shaibhir ag an Phuinseaib.
Impiriúlachas.
Tugtar Sléacht Jallianwala Bagh ar an eachtra a tharla san Jallianwala Bagh (páirc an phobail), i gcathair Amritsar sa Phunjab, an 13 Aibreán, 1919, nuair a scaoil Arm Bhriotanach na hIndia faoi cheannais an Briogáidire-Ghinearál Reginald Dyer, ar slua daoine. idir páistí, fir agus mná. agus iad neamharmtha. Bhí Dyer oilte i gCorcaigh mar oifigeach airm. Bhí an leifteanantghobharnóir sa Phuinseaib ag an am, Michael O'Dwyer, as Tiobraid Árann.
Críochdheighilt.
Cuireadh críochdheighilt i bhfeidhm ar an réigiúin sa bhliain 1947, nuair a tháinig deireadh leis an Réimeas Briotanach agus nuair a bunaíodh an Phacastáin agus an India, na tíortha chomharbais. Roinneadh an Phuinseáib, mar a bhí, eatarthu.
Naisc sheachtracha.
An Phuinseáib


An Iondúis.
Íomhá satailíte d'abhantrach na hIondúise
Is ceann de phríomh-aibhneacha na hÁise Thoir Theas í an Iondúis (Sindhu,; Sindh; Sindhi: سندھو Sindhu; Painseáibis سندھ Sindh; Hindko سندھ Sindh; Aivéistis: حندو Harahauvati; Paistis: آباسن Abasin "Athair na Aibhneacha"; "Nilou" " Hindu "; Al-sind "; Tibéidis: སེང་གེ།་གཙང་པོ" Sênggê Zangbo " "Lion na hAbhann" ";, Sēngé Zàngbù / Shīquán Hóigh / Yìndù Hóigh; "Indos".
Bhain na hEorpaigh úsáid as an ainm "India" i gcomhair na fo-ilchríche go léir a hainmniú, bunaithe ar "Indos" ainm Gréagach na habhann. Is í an Iondúis croílár Shibhialtacht Ghleann na hIondúise. Ag tionscnamh ar Ardchlár na Tibéide, i gcomharsanacht Loch Mapam Yumco ("nó i mBéarla 'Mansarovar) i Réigiún Uathrialach na Tibéide. Ritheann an abhainn trí cheantair Ladakh sa cheantar Jammu agus an Chaismír agus ansin isteach trí Gilgit-Baltisteáin, ag sreabhadh tríd an tuaisceart ó dheas ar feadh faid iomláin na tíre, agus ansin isteach léi sa Mhuir Arabach in aice le cathair chalafoirt Karachi i Sind.
Iondúis, An


An Bhalúcastáin.
Is í an Bhalúcastáin an cúige is mó de réir limistéar geografach sa Phacastáin, a chomhdhéanann thart ar 48% d'achar iomlán na tíre, sé sin, 40% den tír. Thug an daonáireamh sa bhliain 1998 le fios go raibh daonra de thart ar 6.5 milliún aici. Tá an Bhalúcastáin níos boichte agus tá a dhaonra níos ísle ná an chuid eile den Phacastáin.
San iarthar, tá teorainn aici leis an Iaráin, san tuaisceart leis an Afganastáin agus leis an Sarhad ("Béarla: The North-West Frontier Province"), san oirthear leis an Phuinseáib agus leis an Sind. Ó dheas tá teorainn aici leis an Mhuir Arabach.
Is iad na teangacha is mó sa chúige ná an Bhalúcais(بلوچی), an Bhrahuis(بروہی), an Phaistis(پښتو) agus an tSindis(سنڌي).
Is í Quetta (Paistis:,کوټه Urdais: کوئٹہ) a príomhchathair agus an t-aonú cathair atá aici, tá a bhailte agus a sráidbhailte eile tearcfhorbartha.
Is iad na Balúchaigh agus na Paistigh an dhá ghrúpa eitneach is mór; tá an tríú grúpa ann freisin, grúpa eitneach atá measctha, is Sindigh iad den chuid is mó.
Geilleagar.
Tá an Bhalúchistáin saibhir in acmhainní mianraí; is é an dara soláthraí is mór, i ndiaidh na Sinde, de gháis nádúrtha.
Bhalúcastáin, An


Mógail.
a>.Sonraítear leis an ainm Móngol (Mongóilis: Mongγol) grúpa eitneach amháin nó grúpaí éagsúla eitneacha, atá lonnaithe anois den chuid is mó sa Mhongóil, sa tSín, agus sa Rúis.
Sainmhíniú.
Áirítear le sainmhíniú caol na Mógail chuí cheart, agus iad seo roinnte go garbh idir Mógail oirthearach agus iartharach. Sa chiall is leithne, áirítear pobal Mongólach, gach duine a labhraíonn Mongóilis, mar shampla na Cailmícigh ("Béarla: Kalmyks") in oirthear na hEorpa.
Láithríodh an t-ainm "Móngol", i dtaifid na ríshliochta Tang ar dtús báire san 8ú haois, mar fine de na Shiwei (Sínis:室韦), ach ní raibh trácht air go dtí an 11ú haois i rith rialaithe na Qìdān (Sínis: 契丹; Peirsis: ختن). Tar éis titim na Ríshliochta Liáo Cháo (Sínis: 辽朝), sa bhliain 1125, tháinig na Móngail chun cinn mar an príomhthreabh i Steip na hEoráise. Mar sin féin, laghdaigh a gcogaíocht leis an Ríshliocht Jin agus na Tataraigh iad go mór. Sa 13ú haois, d'fhás sé ina scáththéarma do ghrúpa mór Mongólach agus treibheanna Tuircice aontaithe faoi riail Gheingeas Cán faoin chéannacht céanna (céannacht chultúrtha den chuid is mó).
Stair.
Bunaithe ar téacsanna stairiúla Síneacha, is féidir sinsearacht na bpobal Mongólach a rianú ar ais chuig na Dōnghú (Sínis: 东胡;), cónaidhm treibhe a bhí iontu agus iad i seilbh tailte in oirthear na Mongóile agus an Mhanchúir. Chloígh Mao Dun (Sínis: 冒顿单于,) de chuid na Xiōngnu iad, tar éis é a bheith ceaptha ina Impire sa bhliain 209 RC. Tá díospóireacht fós faoi chéannacht na Xiōngnu. Cé go n-áitíonn roinnt scoláirí gur próta-Mógail a bhí iontu, éiríonn an cheist casta go leor, mar go rianaíonn staraithe Síneacha treibheanna Tuircice áirithe ó na Xiōngnu freisin. Is féidir, áfach, na Dōnghú a lipéadú níos éasca mar próta-Mógail ós rud é go rianaíonn startha Síneachana na treibheanna agus na ríochtaí Mongólacha ina dhiaidh sin go heisiach uathu (pobail Xiānbēi den chuid is mó), cé go maíoann roinnt téacsanna stairiúla go bhfuil gaol sinsearachta measctha Xiōngnu-Dōnghú ag roinnt treibheanna (m.sh. i gcás an prota-Mongólach Qìdān).


Anois.
Páipéar nuachta Gaeilge ab ea Anois, a bhí faoi cheannas Gael Linn.
Thosaigh siad ag foilsiú i 1984 ach críochnaigh an nuachtáin i 1996..
Díol siad thart ar 5,600 cóip gach seachtain. Thit sé sin chuig 4,500 i 1994 áfach. Faoin am sin bhí an nuachtáin ag fháil thart ar €150,000 mar deontas.


Bill Haley.
Bill Haley ag casadh ar an dteilifís sa bhliain 1956.
Bhí Bill Haley (6 Iúil, 1925 – 9 Feabhra, 1981) ar dhuine de na céad rac-cheoltóirí Meiriceánacha a bhí ann. Tháinig seisean agus a bhanna The Comets ar an bhfód ag tús na gcaogaidí, agus chuaigh rianta dá chuid ar nós "Rock Around the Clock" go mór i bhfeidhm ar an aos óg. Mar gheall ar seo, glaoitear "athair an rac-cheoil" air go minic.
Haley, Bill
Haley, Bill
Haley, Bill
Haley, Bill


Saíceach.
Is éard is Saíceach ann (, "sikkh") ná duine de lucht leanúna an Shaíceachais ("Sikhi i Puinseáibis"). Tháinig an Saíceachas chun cinn, go príomha sa 16ú haois, sa Phuinseáib agus anois is ceann amháin de na mór-reiligiúin é, le lucht leanúna ar fud an domhain aige. D'eascraíodh an téarma "Saíceach" ón bhfocal Sanscraiteach "śiṣya", a chiallaíonn "deisceabal, foghlaimeoir", nó b'fhééidir ón bhfocal "śikṣa", a chiallaíonn "teagasc".


Paracheirodon innesi.
Is iasc beag fionnuisce é an Paracheirodon innesi (nó an Tetra Neon) san fhine Characidae agus san Ord Characiformes. Is é an tíopa speicis den ghéineas é. Is í áit dhúchais an éisc ná na sruthanna in a mbíonn an t-uisce aigéadach agus b'fhéidir dubh-dhaite freisin, in oirdheisceart an Cholóim, oirthear na Pheiriú, iarthar na Bhrasaíle, lena n-áirítear craobh-aibhneachaan na Solimões ina bhfuil an t-uisce idir 20-26C. Ní bhfuarthas é sna aibhneacha "bánuisce" de chuid na nAindéas.
Déanann dathúcháin geal an éisc é infheicthe d'éisc eile sa speiceas céanna i ndorchadas na sruthanna is na n-aibhneacha. Bíonn an-éileamh ar na héisc seo mar éisc thrópaicigh toisc an go bhfuil dathanna na n-iasc íontach tarraingteach.
Cur síos.
Tá droim gealghorm ar na héisc thar bolg bán-airgead. Is í saintréith na n-iasc ná stríoc ghorm dhathlonrach chothrománach feadh gach taobh an choirp ón srón go dtí bun na heite saille agus stríoc dhearg dhathlonrach a thosaíonn i lár an choirp agus a leathnaíonn ar gcúl chun bonn na heite eireaballaí. Forbraíonn an chuid is mó, más rud é nach iad go léir, niamh ghlasbhuí a clúdaíonn droim an éisc. Tá an t-iasc go hiomlán trédhearcach (lena n-áirítear na héite) ach amháin na marcálacha thuas luaite. Le linn na hoíche, tagann dath an airgid ar an ghorm agus agus an dhearg agus an t-iasc ag fáil sosa. Athghníomhaíonn na dathanna nuair a múscailíonn an t-iasc agus nuair a bhíonn sé gníomhach ar maidin. Fásann an t-iasc go thart ar 3 cm. Níl démhorfacht ghnéasach ró-mhór eatarthu, bíonn corp beagán níos mó ag na baineannaigh, agus stríoc dhíreach na bhfireannach.
Eacnamaíocht.
Allmhairíodh an Tetra Neon don chéad uair ó Mheiriceá Theas agus bhí cur síos déanta air ag an iasceolaí cáiliúil an Dr George S. Myers sa bhliain 1936, agus ainmníodh é i ndiaidh an Dr William T. Innes. Ceann de na héisc is mó a mbíonn éileamh air is ea P.innesi, agus póraítear iad i líon ollmhór i gcomhair an mhargaigh. Is ó Hong Cong, Singeapór, agus an Téalainn, a hiompórtáiltear mórchuid na n-iasc a dhíoltar sna Stáit Aontaithe. Úsáideann na tíortha Áiseachas linnte síolraithe éisc chun na n-iasc a phórú. Tagann níos lú na 5% de na héisc ó Mheiriceá Theas, an Cholóim, Peiriú agus an Bhrasaíl, áiteanna ina mbailítear iad san fhiántas. Le linn mhí amháin, ar an mheán de, iompórtáiltear 1.8 milliún tetra neon, le luach measta de $175,000 isteach sna Stáit Aontaithe i gcomhair an trádáil iascadáin. Cé is moite den dobharóir (Bearla:aquarists) agus roinnt feirmeacha tráchtála a phóraíonn Tetra Neon ar bhunús trialach amháin, níl ann do dhaorphórú ar scála tráchtála sna Stáit Aontaithe.
San iascadán.
Cé go bhfuil éisc Tetra, a mbíonn feirmphóraithe, oiriúnaithe go maith i gcomhair
réimse leathan de choinníollacha uisce, san fhiántas cónaíonn siad in uiscí an-bhog aigéadach a bhíonn de ghnáth níos fuaire ná an 25 °C a mbíonn i bhfeidhm ag formhór na n-uisceadán trópaiceach. Is féidir saolré suas le 10 mbliana a bheith ag an Tetra Neon, de ghnáth thart ar 5 bliana san uisceadán.
Meastar go bhfuil sé éasca na Tetra Neon a choimeád in uisceadán pobail a bhfuil ar a laghad 60 cm ar fad, le pH 6.0-7.8 agus KH de 1.0-2.0. Mar sin féin, gheobhaidh siad bás má éiríonn siad trámaithe ag athruithe móra ar a dtimpeallacht. Tá claonadh acu bheith scáfar agus, mar gheall ar a mhéid beag, ní ba chóir iad a choinneáil le éisc mhóra nó ionsaitheach, éisc a d'fhéadfadh iad a bhulaíocht nó go simplí iad a alpadh siar. Meascann cineálacha eile Tetra, mar shampla Hemigrammus rhodostomusrummy, Paracheirodon axelrodi, agus Hemigrammus erythrozonus, go maith lena chéile san uisceadán pobail agus éisc phobail eile a chónaíonn go maith in uisce a bhíonn oiriúnach don Tetra. Beathóirí mheánleibhéil is ea iad, agus is fearr iad a bheith coinnithe i scoileanna, sé nó níos mó, chun ráthaithe na n-iasc a chur in éifeacht nuair a snámhann siad thart san iascadán. Snámhann siad go nádúrtha i scoileanna san fhiántas agus dá bhrí sin bíonn siad níos sona, níos gealdaite, agus níos gníomhaí nuair a choimeádtar mar scoil seachas ina n-aonar iad agus mothaíonn siad níos sábháilte. Féadfaidh a dhath agus a stríoca dathlonracha a bheith maolaithe i rith na hoiche, agus a bheith beagnach dofheicthe den chuid is mó tar éis tréimhse an dhorchadais. Féadfaidh a dhath a mhaolú le linn tréimhse struis, mar shampla idirghabháil an duine san umar. Is fearr iad a bheith coinnithe in umar dlúthphlandáilithe le solas neamhgheal agus teocht oiriúnach de 25.0 C chun a bheith cosúil le timpeallacht na hAmasóine.
Cothú.
Is uiliteoirí na Tetra agus glacann siad an chuid is mó de na bianna calógacha,ach ba cheart go mbeadh roinnt bianna beaga mar séacla sáile, daifnia, péisteoga dhearg reothriomaithe, agus tubifex acu, gur féidir a bheith fágtha ar thaobh an iascadáin, agus bia micrimhillín chun a aiste bia a fhorlíonadh.
Pórú.
Tá an Tetra Neon fireann caol, agus a líne ghorm níos dírí. Tá an baineann níos cruinne, ag táirgeadh líne cham ghorm. Deir roinnt daoine go bhfuil cuma ar na mbaineann nuair a fheictear anuas orthu, go bhfuil siad níos ramhra, ach tá seo díospóidte. Mar sin féin, d'fhéadfadh 'díríocht' an líne agus 'méithe' na mban bheith ann de bharr go bhfuil an t-iasc ag iompar uibheacha..


Daingniú.
Is éard is daingniú ann áit a threisiú mar dhaingean lena cosaint ar ionsaí míleata.
Bunphrionsabail.
Daingean de chuid Phoblacht Genoa in Sudak san Úcráin.
Stair.
Is dócha gur baineadh úsáid as na daingnithe sa chéad dul síos chun sráidbhailte a chosaint. I lár na hEorpa thógadh na Ceiltigh “oppida” – bailte daingnithe ar fhág múrtha na Meánmhara a rian orthu, más fíor.
Léaráid de dhaingean Buhen san Éigipt timpeall na bliana 1800BC.
Chuir na brící pluda ar chumas daoine múrtha arda a thógáil agus daingniú de shaghas nua a chleachtadh. Tharla seo ar dtús i gceantair mhéithe an mheánoirthir, áit ar lig an córas sóisialta mórán oibrithe a choinneáil i mbun tógála ar feadh i bhfad agus ar tháinig ríochtaí cumhachtacha i dtreis dá bharr. Sna bólaí sin a tógadh na chéad chathracha móra múrtha.
Bhain na hAsaírigh feidhm as na sluaite sclábhaithe chun páláis, teampaill agus múrtha a thógáil. Tá Uruk, áit i Sumar na Measpatáime, ar na cathracha múrtha is ársa. Roimhe sin bhí múr timpeall chathair (nó phrótachathair) Ireachó chomh luath le hocht míle bliain RCh. Thóg na sean-Éigiptigh daingin ar theorainneacha Ghleann na Níle.
Bhí bailte daingnithe le fáil i nGleann na hIndia. Faoin mbliain 3500 RCh bhí na céadta bailte beaga ar an tuilemhá, agus a lán acu daingnithe. Tháinig seandálaithe ar mhúrtha agus ar urdhúnta brící in Mundigak (c. 2500 BC) in oirdheisceart na hAfganastáine.
An Seanreacht.
Leagan atógtha de thúr faire Rómhánach ("specula" nó "vigilarium") san Ísiltír. Bheadh múr agus díog timpeall a leithéide fadó.
I nGréig na réamhstaire bhí múrtha móra á dtógáil – féach na múrtha Mícéineacha agus na clocha ollmhóra atá iontu. Níos déanaí thóg an Ataen na Múrtha Fada – múrtha comhthreomhara a bhí ag rith chomh fada le calafort Phiréas.
Chum na sean-Ghréagaigh agus na Rómhánaigh modhanna nua léigir, agus cumadh airm nua ar nós an chatafailt, an bhailiste agus an túr léigir. Chun imshuí den saghas sin a chur i gcrích b’éigean ullmhú fada a dhéanamh, agus thógfaí port (port dúbailte go minic) leis an áit a bhí faoi léigear a thimpeallú agus teacht roimh mhionruathar nó roimh arm tarrthála.
Is mór a d'fheabhsaigh na Rómhánaigh an campa daingnithe. B’fhéidir leo a leithéid de champa a thógáil i gceann cúpla uair an chloig le cré, le hadhmad agus le díog, agus ba dheacair é a ghabháil.
Bhí na Rómhánaigh go maith chun múrtha buana agus túir a thógáil, áiteanna daingnithe a chuaigh i bhfeidhm ar innealtóirí míleata na méanaoiseanna. B’an-tiubh iad na múrtha úd agus bhíodh moirtéal iontu. Is iad na cinn is mó iomrá múrtha Áiréileacha na Róimhe agus múrtha Teodósacha Chathair Chonstaintín, in éineacht le roinnt iarsmaí in áiteanna eile. Tógadh Múr Haidriain feadh thuaisceart na Breataine le linn an Impire sin (é faoi réim AD 117—138).
Nuair a threascair na Gearmánaigh an Impireacht Rómhánach in Iarthar Eorpa tháinig an daingean chun tosaigh arís mar áit dídine an tiarna áitiúil, agus ní raibh an chathair mhór mhúrtha le feiceáil arís go ceann tamaill eile.
Thosaigh an daingniú sa tSín luath go leor. Sa Ríora Shang (timpeall 1600 – 1050 BC) agus ó shin amach bhí múrtha cré á dtógáil. Bhí a leithéidí ag an bpríomhchathair in Ao. Bhíothas ag tógáil múrtha cloiche i ré na Stát Eascairdiúil (481-221 BC), ach níor baineadh feidhm mhór as an gcloch go dtí Ríora Tang (618-907 AD).
Na Meánaoiseanna.
Tógadh bailte móra timpeall roinnt caisleán sna meánaoiseanna luatha. Bhíodh múr agus díog ina dtimpeall de ghnáth. Ón 12ú haois amach bunaíodh na céadta bailte ar feadh na hEorpa, agus ba bheag an mhoill orthu ceart daingnithe a fháil.
Valenca sa Phortaingéil, agus radharc uirthi trasna abhainn Minho, atá ag síneadh leis an Spáinn ó thuaidh.
Daingean Ostra-Ungárach 31 ("Benedykt") i nDaingean Kraków.
Bunaíodh mórán bailte móra, go háirithe in Oirthear Eorpa, mar chuid d’fhairsingiú críche i ré an choilínithe oirthearaigh (Ostsiedlung). Is furasta a leithéidí a aithint de bharr a leagain amach rialta agus a gcuid margaí móra. Bailte daingnithe ba ea iad, agus ní raibh stad acu ach ag treisiú na múrtha. Chuidigh tógáil na gcaisleán sna críocha úd le deireadh a chur le trádáil sclábhaithe (trádáil a bhí coitianta chomh déanach leis an 12ú haois): b’fhéidir leis na tiarnaí muintir na tuaithe a chosaint ar chreachadóirí.
Cumadh na chéad ghunnaí móra sna meánaoiseanna déanacha. Ar dtús níorbh fhearr iad ná na sean-innill léigir, ach mhéadaigh ar a n-éifeacht de réir mar a d’fheabhsaigh an déantús. D’éirigh siad níos láidre agus níos soláimhsithe, agus tháinig feabhas ar na hurchair – liathróidí cré-umha agus iarainn. Chomh maith leis sin, bhí lámhach na ngunnaí ag éirí níos tapa agus b’fhéidir na gunnaí a dhíriú ar áit áirithe chun bearna a dhéanamh i múr ar bith. Níorbh fholáir don daingniú athrú dá réir.
Chuimhnítí ar an imshuí mar chomhrac idir na gunnaí a bhí ag ionsaí an daingin agus iad siúd a bhí á chosaint. Ba é aidhm an lucht daingnithe, mar sin, buntáiste a thabhairt do ghunnaí an daingin. De réir a chéile d’éirigh na múrtha agus na túir níos ísle; tháinig feinistrí gunna in áit na gcíortha lámhaigh; agus tosaíodh ag tógáil daingnithe ar dícheangal timpeall an phríomhdhaingin chun go gcuirfí moill ar an namhaid agus gan dídean a thabhairt dóibh.
An Nua-Aois.
Tar éis chogadh neamhspleáchais na hÍsiltíre sa 16ú haois tháinig scoil Ghearmánach daingnithe i réim. Mhol sí an claonfort mar limistéar gan dídean timpeall an daingin, agus slí chumhdaithe ann chun an claonfort a chosaint. Tháinig tábhacht nua leis an díog agus a dhá taobh treisithe le leaca, agus tháinig an t-urdhún chun tosaigh in éineacht le daingnithe eile.
Thug Jean Errard, Francach, cuntas foirmiúil ar na modhanna nua daingnithe sa bhliain 1600. Thomhais sé an t-achar ba cheart a bheith idir na daingnithe i bhfianaise raon na mionarm, agus mhol sé an lámhach trasnála. Chuir Antoine Deville agus Blaise de Pagan leis an gcomhairle seo, agus iad ag tabhairt aird ar leith ar úsáid na ndúnchlaí chun dídean agus misneach a thabhairt do na cosantóirí. Is amhlaidh gur beartaíodh prionsabal na fadchosanta, prionsabal a shaothraigh máistrí eile ar nós Vauban.
Daingean réalta Bourtange mar a bhí sé sa bhliain 1750 i gCúige Groningen, an Ísiltír.
Úsáid na nDaingnithe.
Ní mór idirdhealú a dhéanamh idir daingnithe sealadacha (uchtbhallaí machaire agus mar sin de) agus daingnithe buana. B'éigean na cinn úd a thógáil sa chruth go gcosnófaí gach taobh díbh gach taobh eile, go dtiocfadh na daingnithe idir na cosantóirí agus urchair na naimhde, agus go scuabfadh lámhach an daingin clár iomlán an mhachaire os comhair na ndaingnithe amach.
Thógfaí carn cré nó rampar timpeall na háite a bhí le cosaint. Chuirtí na gunnaí móra agus na saighdiúirí ar an gcuid uachtarach den rampar (an "terre-pleine"), áit a mbíodh uchtbhalla mar chosaint, é timpeall ocht dtroigh ar airde agus finistir ghunna ann uaireanta. Taobh amuigh den uchtbhalla bhíodh díog le fáil agus í timpeall dhá throigh déag ar doimhne. Bhíodh an port rite le fáil ar an taobh istigh den díog agus é treisithe le leaca, le cliatha, le fóda nó eile; os a chomhair amach bhíodh frithbhalla ann. Lasmuigh de sin bhíodh “slí chumhdaithe” ann agus uchtbhalla idir í agus an namhaid; chuirfeadh seo ar chumas na saighdiúirí iad féin a cheilt chun mionruathar a thabhairt. Lastall de sin bhíodh claonfort ann agus é déanta i gcaoi is go bhféadfadh gunnaí an daingin an namhaid a phleancadh. Ba mhinic urdhúnta ann agus iad in ann an t-imbhalla a bhíodh eatarthu a chosaint.
Ba é Vauban, innealtóir Francach le linn Louis XIV, ba mhó a chuir tús leis an daingniú eolaíoch, agus tairbhe á bhaint aige as na hurdhúnta.
Radharc aerga ar urdhúnta ag Caisleán Siklós san Ungáir.
Sa 19ú haois tháinig daingnithe polagánacha i réim, ó síleadh gurbh iad ab fhearr a bheadh in ann ionsaí na ngunnaí móra nua a sheasamh. Bhaintí feidhm as lúba láidre sconsa seachas as urdhúnta. Cuma pholagánach a bhí ar na daingnithe, agus rampair ar thaobhanna an pholagáin. Leagan amach casta a bhí ar an gcóras cosanta seo – an “enceinte” nó limistéar daingnithe. Faoi dheireadh an 19ú haois bhí raon chomh fada sin ag na gunnaí móra gur síleadh gur den chríonnacht roinnt dúnta ar dícheangal a thógáil tamall amach ón limistéar úd.
Bhí éagsúlacht ag baint le daingnithe machaire. Orthu sin bhí an radán agus an dúnchla cosanta, ach b’éigean iad a úsáid le chéile chun lámhach cliathánach a dhéanamh. Dhéanfaí campa daingnithe le líne dúnchlaí cearnacha agus radáin sna bearnaí. Dá mbeadh práinn le dídean d’fhéadfaí trinsí éadroma a bhaint agus an chré carntha ar a mbéal.
Is féidir tairbhe a bhaint as cosntaicí difriúla chun moill a chur ar an namhaid: leagarnach, tranglam sreinge, chevaux-de-frise agus eile.
Téarmaí.
a> agus an limistéir máguaird sa bhliain 1841. Daingnithe ollmhóra ann agus mórán urdhúnta ag baint leo.
Is éard atá in urdhún daingean beag a sheasann amach ó phríomhchlós an daingin mhóir, agus é suite i gcúinne balla dhírigh (an t-imbhalla). Ligeann sé don lucht cosanta gunnaí a dhíriú ar urdhúnta eile agus ar an imbhalla féin chun lucht ionsaithe a ruaigeadh.
Ní raibh mórán maitheasa sna seandaingnithe sa mhéid gur dheacair scaoileadh leis an namhaid agus iad siúd cóngarach do na múrtha. Anois b’fhéidir an t-imbhallaí féin a chosaint le gunna mór agus gunnaí eile a dhíriú ar thargaidí eile níos faide amach.
Téarmaí Eile.
Urdhún de chuid Chaisleán Copertino san Iodáil.
Is éard is cuspóir don leagarnach an namhaid a choinneáil faoi lámhach na ngunnaí chomh fada agus is féidir.
Naisc.
Caisleáin na hÉireann, 1350 - 1650
Dún réaltchruthach


Peitreal.
Is éard is peitreal (nó "artola" uaireanta) ann ná breosla. Tagann an focal ó 'petra-oleum' na Laidine nó ola a thagann ó charraig. Is é an bunús céanna atá aige seo agus an téarma eile Gaeilge air, artola. Is ionann art agus cloch. Is ó mheascán díorthaithe ó pheitriliam a thagann peitreal, úsáidtear go príomha é in innill dhócháin inmheánaigh. Úsáidtear mar thuaslagóir é i gcúrsaí péinte é chomh maith.


Slat an Rí.
Réaltbhuíon is ea Slat an Rí. An Fiagaí a thugtar air sa Laidin. Tá cuma gharbhchearnóige ar an mbuíon, a chuimsíonn réalta den chéad ghrád nó den dara grád solais ag gach cúinne, agus an tslat i lár baill. Tugtar crios an Fhiagaí air seo chomh maith. Líne dhíreach de thrí réalta atá ann. Má leantar treo na líne feicfear Réaltra an Mhadra (Sirius). Bíonn an réalta seo ag spréacharnach go hildaite, bán dearg, buí agus gorm. Cheaptaí go mbíodh tionchar mire ag an réaltra seo ar ghadhair.


Stocmhalartán.
Is éard is stocmhalartán ann ná ionad nó foirgneamh ina dtagann daoine le chéile le stoic agus scaireanna a dhíol agus a cheannach; nó cumann daoine a mbíonn an cineál gnó sin ar bun acu.


Linseáil.
Is éard is linseáil ann ná pionós báis gan triail gan chúirt, agus é curtha i gcrích ag slua gramaisce. Go coitianta, samhlaítear an téarma leis an gciníochas sna Stáit Aontaithe, agus an dóigh a mbítí ag linseáil daoine gorma ansin sna laethanta a bhí, go háirithe sna blianta 1860-1890. Go tipiciúil, chrochtaí na híobartaigh den chrann, ach ar ndóigh, is féidir linseáil a thabhairt ar dhúnmharú ar bith, ar acht is gur slua de dhaoine corraithe a rinne é.
Tá an téarma bunaithe ar shloinne an réabhlóidí Mheiriceánaigh Charles Lynch. Bhí an Loingseach seo i gceannas ar chúirt mhírialta i Virginia le linn cogadh réabhlóideach Mheiriceá, agus é ag imirt phionóis ar na dílseoirí Meiriceánacha - is é sin, na Meiriceánaigh a bhí ag tacú le cúis Shasana in aghaidh na réabhlóidithe Meiriceánacha.
Leagan Gaeilge eile é dlí Uí Loingsigh. Seo an leagan a bhí ag Cosslett Ó Cuinn san aistriúchán Gaeilge a rinne sé ar an úrscéal buachaillí bó le Federico Mediante Noceda, "Peores que Lobos" ("Níos measa ná na mic thíre féin" - ach is é "An Ridire Dubh" an teideal Gaeilge). Mar sin, is ionann "duine a linseáil" agus "dlí Uí Loingsigh a imirt ar dhuine".
Linseáil is ábhar don amhrán chlúiteach le hAbel Meeropol (ainm cleite: Lewis Allan), "Strange Fruit", a bhí á chanadh ag Billie Holiday, an t-amhránaí cáiliúil "blues", ar fud na mblianta le súil an tsaoil mhóir a tharraingt ar an gcinedheighilt i nDeisceart na Stát Aontaithe agus ar chruachás na nGormach. Tagraíonn na focail "strange fruit" - "toradh aisteach" - do na daoine linseáilte agus iad ar crochadh de na crainn mar a bheadh torthaí ann.


Myspace.
Is láithreán líonraithe shóisialta é MySpace, a bhunaigh Chris DeWolfe agus Tom Anderson i Lúnasa na bliana 2003.


Francesco Totti.
Is imreoir peile é Francesco Totti (r.27 Meán Fómhair, 1976). Imríonn sé faoi láthair le A.S. Roma mar ionsaitheoir.
Totti, Francesco


Ramón J. Sender.
Scríbhneoir Spáinneach ab ea Ramón José Sender Garcés (3 Feabhra, 1901 – 16 Eanáir, 1982), nó go simplí Ramón J. Sender.
Rugadh i sráidbhaile beag é; Chalamera, sa chúige Huesca suite in Aragóin. Sa bhliain 1923 cuireadh iachall ar dul sna saighdiúirí agus bhain sé páirt i gCogadh Rif i Maracó. D'fhill sé ar Maidrid ag obair mar iriseoir sa nuachtán El Sol, nuachtán a cháin an rialtas go rialta ag an am. Sa bhliain 1926 cuireadh i bpríosún é de bharr an saothar "Casas viejas". Nuair a thosaigh Cogadh Cathartha na Spáinne sa bhliain 1936, glac Sender taobh na bpoblachtánach láithreach. Agus é ar pháirc an áir, mharaigh na Náisiúnaigh a bhean chéile, Amparo Barayon, i Zamora agus a deartháir i Huesca. Sa bhliain 1938 chuaigh sé go dtí An Fhrainc agus as sin go dtí na Stáit Aontaithe agus Meicsiceo sa bhliain 1939. D'fhán sé sna Stáit Aontaithe mar Shaoránach Mheiriceánach go dtí an bhliain 1972, an bhliain a d'fhill sé ar an Spáinn i gcomhair cúpla bliain. Fuair sé bás i San Diego, California ar an 16 Eanáir sa bhliain 1982.
Is é "La tesis de Nancy", a shaothar is cáiliúla. Cuireann sé síos ar taithí agus eachtraí mic léinn Meiriceánach, Nancy, atá ag staidéar sa Spáinn. Léann cuid mhaith de dhaltaí na Spáinne an saothar seo. Is cuntas fíor é an leabhar, bunaithe ar litreacha a scríobh Nancy (scríofa as Béarla i dtús báire) dá haintín. Saothar eile cáiliúil leis ná "Réquiem por un campesino español" ('sé sin Éagnairc do Tuathánach Spáinneach).
Sender, Ramón J.
Sender, Ramón J.
Sender, Ramón J.


Dóchúlacht.
Is brainse den mhatamaitic í an dhóchúlacht.
Dóchúlacht Chlaisiceach.
Suas go thart ar na 1930í d'úsáideadh sean-mhíniú, a bhí ag Laplace, ar dhóchúlacht, mar an cóimheas idir líon na gcásanna fábhracha agus líon na gcásanna féideartha a bhfuil an seans céanna de roghnú acu. Locht ar seo ná go bhfuil dlúth-cheangal idir na coincheapa de dhóchúlacht agus de sheans. Tá siad beagnach mar an gcéanna agus níl morán dul chun chinn i dtuiscint dúinn bheith ag plé ceann acu i dtéarmaí an chinn eile – cinnte, áfach tugtar riail tomhais dúinn. Caithfimid, pé scéal é, bheith an-chúramach nuair is mian linn rudaí a roghnú ar chomh-sheans m.sh. faighimid dóchúlachtaí de 1/2, 1/3 agus 1/4 ar roghnú corda ciorcail a bhfuil a fhaid níos faide ná taobh den triantán coshleasach inmhéanach – paradacsa Bertrand.
Faoi láthair tá dhá phríomh slí ann chun an bunchloch fealsúnachta faoi dhóchúlacht a thuiscint.
Dóchúlacht Oibreachtach===.
Tá sé seo bunaithe ar an dtriail fánach, gur féidir a dhéanamh agus a ath-dhéanamh arís agus arís eile. B'fhéidir nach féidir ath-dhéanamh i ndáiríre, ach tá an coincheap sin ann. Bíonn toradh ar gach triail agus bíonn roinnt acu fábhrach. Mar shampla, más é urchar dhísle imeartha an triail; uimhir a trí a chasadh an eachtra fhábhrach, agus go gcastar an uimhir sin ceithre uair as deich dtriail, tá an mhinicíocht choibhneasta = 4/10 = 2/5. Má leantar ar aghaidh le trialacha, druideann an an mhinicíocht choibhneasta chun 1/6 (más dílse cothrom í). De ghnáth tugtar "frequentists" ar dhaoine a ghlacann leis an mhinicíocht fad-théarmach seo mar míniú ar dhochúlacht.
Dóchúlacht Shuibiochtúil===.
Tá an coincheap simplí. Cuir do dhearcadh fhéin den neamhchinnteacht atá ag baint le rud éigin a tharlúint ar scála ó 0 (=cinnte nach dtarlóidh) go 1 (=cinnte go dtarlóidh). B'fhéidir go gcabhróidh sé leat smaoineamh ar gheall agus go bhfuil tú ag iarraidh an méid a bhuafá a mhéadú agus an mhéid ar féidir a chailliúint a ísliú. I ndiaidh na trialach, beidh níos mó eolais agat agus is féidir do dhochúlacht shuibiochtúil a leasú. Déantar an leasú seo go foirméalta trí Teoirim Bayes. Tugtar "Bayesians" ar lucht leannta Bayes, duine a chuir dochúlacht shuibiochtúil chun chinn.
Aicsimí Dóchúlachta.
Chruthaigh Kolmogorov aicsímí dochúlachta i 1933. Tá siad bunaithe go foirméalta ar bhrainse de mhatamaitic faoi thacair gur féidir a thomhas ‘’Measure Theory’’. Tugann siad bonn socair don mhatamaitic a ghabhann le dóchúlacht. Úsáideann na frequentists and na Bayesians araon an mhatamaitic chéanna agus níl aon chonspóid ar an ábhar sin. Ar slí, is féidir glacadh leis na haicsímí mar sain-mhíniú ar dhóchúlacht – sé sin dóchúlacht a thabhairt ar aon rud a leanann na haicsímí. Ach ní mór ceangal éigin a dhéanamh idir an 'rud' seo agus an domhan mór. Is féidir aicsímí, seachas na cinn a bhí ag Kolmogorov, a chruthú, mar shampla bunaithe ar dhóchúlacht choinníollach.
Díospóireacht.
Ar an láimh eile deireann na Bayesians nach bhfuil siad ach ag déaláil leis an neamh-chinnteacht atá ag baint le gach eachtra. Tá slí glan acu chun breis eolais a thógaint san áireamh - teoirim Bayes. Ar an láimh eile tá deachrachtaí ag na frequentists faoi cathain triail a stopadh. Mar shampla, má chinneann frequentist hipitéis go bhfuil dóchúlacht de 1/2 ag baint le ceann bheith chun barr ar chaitheamh pingine agus go bhfuiltear chun 20 caitheamh a dhéanamh chun teist a reachtáil. Bhéadh sé ag súil ar 10 'ceann' (no congarach le sin) as 20 caitheamh chun an hipitéis a ghlacadh. Ach cad a dheintear más, i ndiaidh 10 gcasadh, go bhfuil 10 ceann chun tosaidh? An cóir don frequentist a hipitéis a ath-iniúcadh? Dé réir, a loighic féin caithfidh an frequentist lean leis na tialacha uilig – ní sé ceadúnach di aon bhreith a dhéanamh go dtí mbíonn na trialacha go léir críochnaite. Tá cúrsaí mar seo tabhachtach mas é triail sláinte atá i gceist agus go gcuireann triail isteach go mór ar an othar, agus b'fhéidir nach mbeadh sé eiticiúl leanúint muna bhfuil gá leis. Ach sa chaoi ina úsáidtear teoirim Bayes, níl aon deachracht le Bayesian leis an triail leanúnach.
Tá deacracht leis idir na p-luach (an luach dóchúlachta, más fíor an hipitéis, go bhfuil luachanna ann atá níos mó ná luach na staitisce a fhuaireadh ó na data). Tá an p-luach ag dul leis an meon frequentist ach is féidir teacht ar a mhalairt de chonclúidí idir na frequentists agus Bayesians ó na sonraí céanna (Paradacsa Jeffreys-Lindley).
Nuair a bhíonn sampla mór i gceist, is minic nach mbíonn morán difríochta idir na ríomhanna uimhriúla de lucht leanta Bayes agus na frequentists, de bharr tionchair an méid sin sonraí. I samplaí beaga agus cúiseach beaga, b'fhéidir nach dtiocfaidh an dá bhealach le chéile, ach ansin de gnáth bíonn an difríocht idir an dá bhealach níos lú ná difríochtaí eile, m.sh. neamh-chinnteacht sna sonraí agus an samhaila roghnaíodh.


Xkcd.
thumb
Is greannán gréasáin é xkcd, cruthaithe ag Randall Munroe. Foilsítear faoi chóipcheart "Creative Commons Attribution-ShareAlike 2.5" é. Nuashonraítear é gach seachtain ar an Luain, ar an gCéadaoin agus ar an Aoine. Déileáil sé le ábhair matamaitice agus eolaíochta de ghnáth, uaireanta ag baint úsáid as léaráidí matamaitice cosúil le léaráidí Venn.
Úsáideann an greannán stíl ealaíne an-bhunúsach, ní ach línte dubha iad na caractair, ach tá cúpla greannáin a thaispeáineann tírdhreacha nó dathanna. Ar an bhfórmhór, áfach, tá an bhéim curtha ar an téacs in ionad an ealaíne.


Surfáil eitleoige.
Is spórt uisce é an surfáil eitleoige a bhaineann úsáid as an ngaoth leis an duine a tharraingt tríd an uisce ar clár surfála beag nó ar chlár surfáil eitleoige. Go hiondúil bíonn an béim sa surfáil eitleoige curtha ar marcaíocht tonnta ach tá saorstíl ann chomh maith.
Baineann an surfálaí eitleoige úsáid as clár le nó gan strapaí cos in éineacht le cumhacht ó eitleog mhór a bhíonn faoi smacht aige len é féin a tharraingt trasna dromchla na farraige. I 2006, rinneadh meastúchán ar líon na surfálaithe eitleoige ag thart ar 150,000 go 210,000,;e 114,465 eitleog díolta an bhliain sin.[1]
Tá an spórt ag éirí níos sábháilte mar gheall ar athraithe i dearadh na n-eitleog, córais le scaoileadh leis an eitleog go sábháilte agus treoracha. Tá an stíl ag forbairt le feiliúint do surfálaithe agus do choinníollacha éagsúla.


Plean 2028.
Is é atá i gceist le Plean 2028 nó Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge 2010 – 2030 ná polasaí atá beartaithe ag rialtas Phoblacht na hÉireann chun stádas na Gaeilge a ardú sa Stát, go dtí go mbeidh sí ina teanga phobail ar fud an Stáit, agus go mbeidh pobal dátheangach i bPoblacht na hÉirinn.


Cyanide and Happiness.
Is greannán é Cyanide and Happiness, foilsithe ar an idirlíon. Thosaigh Kris Wilson an foilseachán ar an 9 Nollaig 2004, agus é ach sé bliana déag d'aois. Anois tá ceithre údar: Kris Wilson, Rob DenBleyker, Matt Melvin, agus Dave McElfatrick. As Tuaisceart Éireann é Dave McElfatrick.


Wikimedia Foundation.
Is eagras ar bhonn neamh-bhrabach é an Wikimedia Foundation a bhunaigh Jimmy Wales chun fás an togra Wikipedia a stiúradh. Braitheann an eagraíocht ar shíntiúis le haghaidh a chuid oibre.


Cithfholcadán.
Is cubhachail nó folcadán é cithfholcadán ina níonn daoine iad féin faoi scaird uisce. Is minic a úsáidtear gallúnach.


Gualainn.
Tugtar gualainn nó alt gualainne ar an alt idir an lámh uachtarach agus príomhpháirt an choirp.


Crith talún.
Tubaiste nádúrtha is ea crith talún, a tharlaíonn de bharr gluaiseacht na bplátaí teicteonacha faoi bhun mhaintlín an domhain, a tharchuireann sraith tonnta sa talamh. Tarlaíonn crith talún nuair a scaoiltear fuinneamh as screamh an domhain i dtonnta seismeacha. Bogann an talamh go tobann mar thoradh.
Tomhas.
Úsáidtear an Scála Richter le déine creathanna talún a thomhas. Déanann na seismeolaithe fuinneamh an bhunchrith talún a thomhas le scála Richter.
a> le déine creathanna talún a thomhas.
Mar shampla, i gcás an chrith talún a tharla i dtuaisceart California le linn sraith dhomhanda an daorchluiche i 1989, a raibh tomhas 6.9 ar scála Richter aige, meastar gur scaoil sé an oiread fuinnimh le 30 milliún tonna d'ábhar pléascach, níos mó na 1 0 n-oiread chumas pléasctha na mbuamaí uile a pléascadh sa dara cogadh domhanda.
Geolaíocht.
De ghnáth tarlaíonn creathanna talún is bolcáin ar feadh teorainneacha na bplátaí teicteonacha. Faoi bhun na bplátaí tá ciseal de chloch leáite atá téite ag croíleacán te an domhain. De réir mar a shreabhann an chloch leachtach le comhiompar teasa, iompraíonn sí na plátaí freisin.
Nuair a thagann dhá phláta le chéile go tapa, is amhlaidh a shleamhnaíonn dromchla pláta amháin faoi bhun an chinn eile (fodhuchtú).
Ina dhiaidh sin ó am go chéile, tarlaíonn sleamhnú faoi thalamh ar feadh fabhtlínte, agus is é seo a chuireann tús le crith talún.
Tíreolaíocht.
Tá na fabhtlínte seo ar imill na bplátaí teicteonacha agus na scoilteanna meanaigéanacha.
Tá imill an-ghníomhacha mórthimpeall an Aigéin Chiúin agus ar feadh líne ón Meánmhuir go dtí na Himiléithe is an tSín.
Tubaistí.
Má bhíonn bunús nó airmheán crith talún gar don fharraige, féadfaidh sé tús a chur le tonn taoide sa bhfarraige, nó súimíní. Forleathann an tonn seo chomh tapa le luas forleata fuaime, agus féadfaidh sí a bheith fíormhillteanach do dhaoine is foirgnimh gar don chladach na mílte ciliméadar ón airrnheán. Scaoileann crith talún méid ollmhór fuinnimh i bhfoirm na dtonnta seismeacha.
An Cholóim, 1999.
25 Eanáir 1999: maraíodh thart ar 1,000 duine i gcrith talún sa Cholóim (Armenia).
San Francisco, 1989.
18 Deireadh Fómhair 1989: crith talún i gcathair San Francisco (6.9 ar Scála Richter)
Tuaisceart Airméin, 1988.
7 Nollaig 1988: Meastar gur maraíodh 25,000 duine i gcrith talún i dtuaisceart Airméin in Aontas na Sóivéide
Managua, 1972.
23 Nollaig 1972: Scrios crith talún Managua,Nicearagua. Maraíodh 10,000 duine++
Tóiceo, 1923.
Ba é an crith talún is mó dar tomhaiseadh riamh an crith talún ar luach 8.9 a bhuail Tóiceo na Seapáine, sa bhliain 1923, agus a mharaigh níos mo ná 100,000 duine trí leagadh foirgneamh nó na dóiteáin a lean é.
Valparaíso, 1906.
16 Lúnasa 1906, fuair timpeall is 20,000 duine bás i gcrith talún i Valparaíso na Sile (Méid creatha talún: 8.2).
San Francisco, 1906.
Maraíodh 3000 duine ar a laghad i gcrith talún i San Francisco sa bhliain 1906
Sanriku, 1896.
15 Meitheamh 1896: Sa tSeapáin, cailleadh 27,000 i gcrith talún Sanriku, agus tháinig súnáaí ina dhiaidh.
Liospóin, 1531.
26 Eanáir 1531, bhuail crith talún Liospóin, sa Phortaingéil, & maraíodh 30,000 … súnámaí a tháinig ina dhiaidh.
Shaanxi, 1556.
23 Eanáir  1556: maraíodh thart ar 830,000 duine i gcrith talún sa tSín, i Shaanxi.a> i 1906
Cuntais ar chreathanna san am a caitheadh.
Maidir leis na chéad thuairiscí ar na creathanna, sna cáipéisí luatha as Impireacht na Róimhe caitear na creathanna talún isteach sa chatagóir céanna le cineálacha eile tubaistí. Isteach leo leis an gcogaíocht, an cheannairc agus an ionradh. Na dátaí sin a luaitear le creathanna talún a tharla roimh AD 1000 níl siad cruinn, go háirithe i gcás na gcreathanna sin a tharla idir na blianta AD 500 agus AD 1000.
An chéad tuairisc a rinneadh ar chrith talún a tharla in impireacht na Róimhe, Livius a bhreac. Ag scríobh dó i mblianta deireanacha na chéad aoise RC, luann sé creathanna na bliana 461 RC: 'Bhain crith talún croitheadh fíochmhar as an talamh.' Déanann Livius, sa chuntas gonta seo dó, cur síos ar an an gcrith talún i gcomhthéacs na míorúiltí a tharla le linn na bliana sin. Is beag a scríobh sé faoin damáiste a tharla don chathair i bhfírinne seachas gur thit dealbha móra agus mar sin de.
Tagairtí.
Creathanna talún


Latrobe.
Is baile é Latrobe, atá suite i gContae Westmoreland, Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá 7,634 duine ina gcónaí ann. Is í Barbara Griffin méara an bhaile. As Latrobe don ghalfaire Arnold Palmer.


Cuan.
Is áit ar an gcósta ina bhfuil longa foscadh a aimsiú é cuan.


Cósta.
Tugtar cósta ar an talamh ar bhruach nó in aice leis an bhfarraige.


Codladh.
Is riocht an choirp agus na meabhrach ina bhfuil an néarchóras neamhghníomhach, na súile dúnta agus an comhfhios curtha ar fionraí é codladh.


Peann luaidhe.
Is éard is peann luaidhe ann ná uirlis scríbhneoireachta nó líníochta. Déantar as graifít clúdaithe le hadhmad é. Is féidir an scríbhneoireacht a scriosadh le scriosán. "Caolabhain" nó "peansail" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Abdóman.
Tugtar abdóman nó bolg ar an gcuid den chorp idir an tóracs agus an peilbheas.


Oifig.
Is seomra, grúpa seomraí nó foirgneamh a úsáidtear mar áit chun obair neamh-láimhe a dhéanamh í oifig.


George Gordon Byron.
Ba fhile ón mBreatain é George Gordon Byron, an séú barún Byron (níos déanaí George Gordon Noel, 6ú Barún Byron), FRS (22 Eanáir 1788 – 19 Aibreán 1824), a dtugtar an Tiarna Byron air go coitianta. Ba cheann de phríomhphearsana ghluaiseacht an Rómánsachais é.


Sciathán.
Is géag thosaigh a chruthaíonn cumas eitilte in éin, ialtóga, feithidí agus créatúir eile é sciathán.


Crios.
Is stiall déanta as leathar nó ábhair eile á chaitear timpeall na coime é crios.


Bríste.
Is ball éadaigh an choirp a chlúdaíonn an áit idir an choim agus na rúitíní, le páirt scartha de gach cos é bríste.


Sparán.
Is spaga beag chun airgead a iompar é sparán.


Baile sean tí.
Is ceantair bocht le líon mór na áit chónaithe na sean tithe é baile sean tí.


Beinn Dóbhrain.
Is sliabh í Beinn Dóbhrain atá suite gearr do Dhrochaid Urchaidh i mbeanna Earra-Gháidheal agus Bód, Albain. Tá sí ar cheann de na beanna is aitheanta in Albain, de réir a leicne cuartha ag éirí in airde ó Bhealach an Iarthair. Scríobh Donnchadh Bán Mac an tSaoir dán aithnidiúil ar a dtugtar "Moladh Beinn Dóbhrainn" fúithi.


Pól Ó Gallchóir.
Is é Pól Ó Gallchóir ceannasaí TG4. Is as Tír Chonaill ó dhúchas é.


Manuel Murillo Toro.
Polaiteoir,státaire agus scríbhneoir Colómach ab ea Manuel Murillo Toro (1816 - 1880), a bhí ina Uachtarán faoi dhó ar Stáit Aontaithe na Colóime ("An Cholóim sa lá atá inniu ann"), an chéad uair idir 1864-1866, agus arís idir 1872 agus 1874. Sheirbheáil Manuel Murillo Toro chomh maith mar Rúnaí Airgeadais i rith riaracháin an Uachtaráin José Hilario López, agus mar ambasadóir chun Veiniséala agus na Stáit Aontaithe.
Beatha.
Rugadh Manuel Murillo Toro i mbaile Chaparral ar 1 Eanáir, 1816.
Seoladh chun Bogotá é chun staidéar a dhéanamh ar an leigheas, d'fhág sé an mhíochaine áfach agus roghnaigh sé an dlí, agus le linn a chuid staidéar d'oibrigh sé do Vicente Azuero agus Lino de Pombo. Bhain sé céime amach sa bhliain 1836. Ó 1837 d'oibrigh sé mar fhostaí de chuid na Comhdhála,(Congreso de la República de Colombia), agus le linn Chogadh na nArdtaoiseach (Guerra de los Supremos),(1840-1843) sheirbheáil se mar chúntóir chun na gceannairí míleata éagsúla den Pháirtí Liobrálach (Spáinnis:"El Partido Liberal"). Sa bhliain 1846 bhain sé suíochán i dTeach na nIonadaithe (Cámara de Representantes de Colombia). Bhí sé ina Rúnaí Airgeadais (1849-1853) i rialtas José Hilario López, agus spreag sé saoirse tionsclaíochta agus athchóiriú an dlí arúlachta sa bhliain 1850. Faoin dlí nua leagadh síos go mbeadh úinéireacht na talún ar bhonn saothrú na talún, agus gur chóir go mbeadh carnadh na talún teoranta ó thaobh dlí. Cuireadh a mholtaí san áireamh i bhforáil bhunreachtúil sa bhliain 1936


Móinteach Raineach.
a> i bhfad uait ar Mòinteach RaineachIs éard is Móinteach Raineach (Béarla: Rannock Moor) ann ná móinteán fairsing bogach, thart ar 50 míle cearnach (130 km ²) siar ó Loch Raineach, sa Gháidhealtachd, i bPeairt agus Ceann Rois, Loch Abar, agus Earra-Ghaidheal agus Bód, Albain. Tá an móinteán ainmnithe mar 'Limistéar Oidhreachta Náisiúnta'.
Díol suntais é as a fhiadhúlra, tá clú air ach go háirithe mar an t-aonú suíomh sa Bhreataine Mhór ina mbíonn fáil ar "Scheuchzeria palustris" nó 'Roid Raineach'. Thugadh Horace Donisthorpe cuairt go minic ar an áit, agus bhailigh sé speicis neamhchoitianta go leor de seangáin ar an mhóinteán agus thart timpeall ar an dtalamh ard. Inniu tá sé fós ar cheann de na gnáthóga atá fágtha le haghaidh "Formica exsecta" nó an 'seangán ceannchaol', cé gur theip suirbhéanna úrnua fianaise a thabhairt ar aird go raibh "Formica pratensis" fós ar fáil, cé go raibh sé taifeadta ag Donisthorpe sa cheantar go luath sa 20ú haois.


Am Monadh Dubh.
Is móinteán fairsing bogach é Am Monadh Dubh, ag ceann siar Móinteach Raineach, 6.5 ciliméadar ó thuaidh ar Drochaid Urchaidh.


Charles Baudelaire.
Francach ab ea Pierre Charles Baudelaire, file, léirmheastóir, agus aistritheoir (9 Aibreán, 1821 - 31 Lúnasa, 1867). Ba dhuine conspóideach é sa 19 haois, agus a shloinne 'Baudelaire' ina leathfhocal do mheathlúchán ealaíonta agus liteartha. Ag an am céanna, bhíodh a oibreacha, go háirithe a leabhar filíochta Les fleurs du mal ("Bláthanna an oilc") admhaithe mar chlasaic de litríocht na Fraince.
Luathshaol.
Rugadh Baudelaire i bPáras, an Fhrainc sa bhliain 1821. Bhí a athair, François Baudelaire, ina státseirbhíseach sinsearach agus ina ealaíontóir amaitéarach, agus bhí sé tríocha ceathair bliana níos sine ná Caroline, máthair Bhaudelaire. Fuair François bás le linn óige Bhaudelaire, sa bhliain 1827. An bhliain dar gcionn, phós Caroline an leifteanantchoirnéal Jacques Aupick, a bhí níos déanaí ina ambasadóir Fraince do chúirteanna na móruaisle éagsúla.
Bhí caidreamh Bhaudelaire leis a mháthair gar agus casta, agus gabh sé ceannas ar a shaol. Dúirt sé níos déanaí; "ghráigh mé mo mháthair de bharr a gléastacht. Dandy seanchríonna a bhí ionam" - agus i litir cuichí, " "Bhí grá paiseanta agam duit i'm óige, ar feadh tréimhse"." Cé gur údar imní d' Aupick, a bhí ina smachtaí docht, tógáil agus todhchaí Bhaudelaire, roimh i bhfad, bhí sé in achrann le meon ealaíne a leasmhac.
Fuair Baudelaire a chuid oideachais i Lyon, áit ar cuireadh iallach air dul go scoil chónaithe ar shiúl óna mháthair (fiú le linn na laethanta saoire) agus glacadh le modhanna diana a leasathair, ina measc gan ligean dó dul ar chuairteanna baile nuair a sleamhnaigh a ghráid. Scríobh sé nuair a athchuimhnigh sé na laethanta sin: "Bheith ar crith ag na bliana ghruama faoi ghlas [...] neamhshócúlacht na óige ainnise tréigthe, fuath na gcomhaltaí scoile ceannasacha, agus uaigneas an chroí"." Nuair a bhí Baudelaire ceithre bliana déag d'aois, bhí seo le rá ag ceann amháin dá pháirtí ranga: "Bhí sé i bhfad níos deismíní agus níos dearscnaithí ná aon cheann dár ndaltaí eile [...] táimid ceangailte le chéile [...] ag comhtoighsí agus comhbhrón, an grá seanórtha ar mhínoibreacha na litríochta". Níos déanaí, d'fhreastail sé ar an Lycée Louis-le-Grand i bPáras. Bhí iompraíocht mhearbhlach ag Baudelaire ina chuid staidéar, ag amanna dícheallach, ag amanna eile tugtha don díomhaointeas.


Eireaball.
Is géagán snaidhmthe leis an gcromán agus a bhíonn ag an gcuid is mó de na veirteabraigh é an t-eireaball. Is síneadh de chuid an dromlaigh é.


Les Fleurs du mal.
An chéad eagrán de "Les Fleurs du mal" le nótaí an údair.
Is éard is Les Fleurs du mal ann (aistrithe go minic mar 'Bláthanna an oilc',) ná imleabhar d'fhilíocht na Fraince, cumtha ag Charles Baudelaire. Céad foilsíodh é sa bhliain 1857, agus bhí sé an-tábhachtach i ngluaiseachtaí na nua-aoisithe agus na siombalaithe. Pléann na dánta le téamaí a bhaineann le meathlúchán agus le hearótachas.
Forbhreathnú.
Tugann réamhrá an imleabhair, a d'aithin Sátan leis an ailceimiceoir bréagdíthainmneach ("Béarla:pseudonymous") Hermes Trismegistus, leide dúinn ar ábhar an leabhair, ag tabhairt le fios gurb é an leadrán nó an leamhthuirse an dian-anró is measa.
"Si le viol, le poison, le poignard, l'incendie,"
"N'ont pas encore brodé de leurs plaisants dessins"
"Le canevas banal de nos piteux destins,"
"C'est que notre âme, hélas! n'est pas assez hardie."
"C'est l'Ennui! —l'œil chargé d'un pleur involontaire,"
"Il rêve d'échafauds en fumant son houka."
"Tu le connais, lecteur, ce monstre délicat,"


Chennai.
Is í Chennai (nó Madras mar a bhíodh aithne uirthi) príomhchathair stát Indiach Tamil Nadu. Tá timpeall 8 milliún ina gcónaí sa chathair, beagnach 10% daonra an stáit. Is í an chúigiú chathair is mó in India. Tá sí suite ar chósta Bhá an Bengal.
Stair.
Bhunaigh na Briotanaigh an chathair sa 17ú haois. Ba ionad mór mairnéalachta agus uirbeach í.
Ba ionad mór riarthach í, príomhchathair "Uachtaránacht Madras", le teacht an 20ú aois.
Geilleagar.
Tá bonn tionsclaíochta leathan ag an gcathair i dtionscail gluaisteán, teicneolaíochta, déantúsaíochta agus cúraim sláinte. Tá sciar mór de mhótarthionscal na hIndia lonnaithe sa chathair.


Céachta.
Is uirlis mhór feirmeoireachta é an céachta, le lann amháin ar a laghad, feistithe i bhfráma, tarraingthe thar ithir chun iomairí a ghearradh.


Speal.
Is uirlis í speal a úsáidtear le féar, arbhar agus barra eile a bhaint de láimh. Crann fada atá aige agus lann chuartha ar a cheann.


Corrán (uirlis).
Is uirlis feirmeoireachta le cos gearr agus lann leathchiorclach é an corrán, a úsáidtear leis an arbhar a ghearradh.


Beach House.
Is banna ceoil é Beach House a bunaíodh in Baltimore Mheiriceá sa bhliain 2004. Is iad Victoria Legrand agus Alex Scally baill an ghrúpa. Tháinig an t-albam is déanaí Teen Dream amach i Mí Eanáir 2010 le DVD le fís do gach amhrán ar an albam.


Cormac McCarthy.
Scríbhneoir Meiriceánach is ea Cormac McCarthy (rugadh 20 Iúil, 1933). Rugadh é leis an ainm Charles McCarthy. Rinneadh scannán as a úrscéal No Country For Old Men i 2007 agus The Road i 2009.


Sráid Chéipil.
Sráid i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath í Sráid Chéipil nó Sráid Capel ("Capel Street" i mBéarla).
Tagairtí.
C


Seán MacBride.
mionsamhail
Ba pholaiteoir agus taidhleoir Éireannach é Seán MacBride (Gaeilge: "Seán Mac Giolla Bhríde") a rugadh ar 26 Eanáir 1904 agus a bhásaigh 15 Eanáir 1988. Chaith sé tréimhse mar Cheann Foirne an IRA, ach bronnadh Duais Nobel na Síochána air sa bhliain 1974. Mac leis an réabhlóidí Seán Mac Giolla Bhríde agus an aisteoir Maud Gonne a bhí ann.
Bhí sé ina Aire Gnóthaí Eachtracha sa chéad rialtas idir-pháirtí in Éirinn ó 1948 go 1951.
Duais Nobel na Síochána.
Bronnadh Duais Nobel na Síochána air mar gheall ar an dea-obair a rinne sé ar son cearta daonna thar na blianta. Ceann de bhunaitheoirí Amnesty International a bhí ann. Sa bhliain 1974 bhí sé ina Chathaoirleach ar Bhiúró Idirnaísiúnta na Síochána agus ina Ard-Rúnaí Cúnta na Náisiún Aontaithe chomh maith le bheith ina Choimisinéir na Náisiún Aontaithe don Namáib.
Níor thosaigh sé amach ar bhealach na síochána. Cuireadh a athair Major John MacBride chun báis tar éis Éirí Amach na Cásca 1916 agus ní raibh sé féin ach 13 bliana d´aois nuair a chuaigh sé isteach san IRA. Ghlac sé paírt i gCogadh na Saoirse agus sa Chogadh Cathartha a lean an cogadh sin. Thacaigh sé le hEamon de Valera nuair nach raibh sé sásta leis an deighilt pholaitiúil idir Phoblacht na hÉireann agus Tuaisceart Éireann. Tar éis 1930 d´fhág MacBride an tIRA and bhain sé céim amach sa dlí. Chosain sé priosúnaigh de chuid an tIRA a bhí daoraithe chun báis.
Tar éis An Dara Cogadh Domhanda bhí sé ina Aire Gnóthaí Eachtracha idir 1948 agus 1951. Ghlac sé ról tábhachtach i mbunú Chomhaire na hEorpa agus in ullmhúchán don Choinbhinsiún Eorpach um Chearta an Duine.


Gaothrán.
Is fearas é an gaothrán ("fan") ag a bhfuil lanna rothlacha a chruthaíonn sruth san aer le haghaidh fuaraithe nó aeraithe. Bailíonn daoine áirithe sean-ghaothráin mar chaitheamh aimsire, go mór mhór na gaothráin leictreacha a bhí in úsáid ón 19ú haois go dtí na 1950í. Tá gaothráin shoghluaiste le fáil sa lá atá inniu ann.


Léine.
Is ball éadaigh an choirp uachtair, le bóna agus muinchillí agus cnaipí síos an tosach é léine.


Tuile.
Is sceith méid mór uisce thar talamh tirim é tuile.


Bríce.
Bloic, déanta de chré nó méascán bunaithe ar chré de ghnáth, a bhácáiltear amuigh faoin nGrian nó le tine. In úsáid leis na mílte bliain mar cheann de na hábhair tógála is coitianta. Déantar anois iad le meaisíní, den chuid is mó, agus tugtar tine dóibh in áitheanna. Tugtar "bríceadóireacht" ar fheistiú na mbrící in áit chun balla láidir a thógáil. Leagtar brící i moirtéal, meascán stroighne nó aoil le gaineamh is uisce. Déantar patrúin brící trí iad a leagan éadan le héadan nó ar a bhfad. Roghnaítear na modhanna ceangail de réir nirt is aestéitice.


Torlach Mac Con Midhe.
Is scríbhneoir agus iriseoir Éireannach é Torlach Mac Con Midhe a rugadh i mBaile Átha Cliath.
Ghnóthaigh sé céim i dteangacha in ollscoileanna i mBaile Átha Cliath agus i gCeanada, agus tá ailt idir léannta agus eile foilsithe aige i nGaeilge, i bhFraincis agus i Rómainis na hEilvéise. Tá sé ina chónaí in Chur na hEilvéise agus é ina iriseoir agus scríbhneoir saor. Scríobhann sé don Irish Times agus do La Quotidiana (nuachtán lae na Rómainise).
Tá trí leabhar foilsithe aige: "Iarsmaí na Teanga: Na Teangacha Ceilteacha i Stair Smaointeachas na hEorpa" (Coiscéim 2005), "Muintir Sléibhe agus a Teanga" (Coiscéim 2009) agus "Aistí Eorpacha" (Coiscéim 2015).
Tagairtí.
Mac Con Midhe, Torlach


Bainis.
Is éard atá i gceist le bainis nó searmanas pósta. "Banais" a deirtear i nGaeilge na hAlban. Baineann go leor nósanna difriúla leis an searmanas i dtíortha éagsúla.


Scoil Mobhí.
Is Gaelscoil í bunscoil Scoil Mobhí atá suite ar Bóthar Mobhí i Glas Naíon.
Tá gaol aige le Scoil Chaitríona. Is scoileanna an Ord Doiminiceach iad.


TeX.
Is córas clóchuradóireachta é TeX. Donald Knuth a scríobh an chuid is mó de. Is bogearra saor é.


Coirceog.
Is éard is coirceog ann ná struchtúr ina bhfuil beacha ina gcónaí. Beach-lann nó sgeap a deirtear i nGaeilge na hAlban. Déanann beacha coirceoga nádúrtha dóibh féin, ach déanann beachairí iad chomh maith.


Cíor mheala.
Is éard is cíor mheala ann ná struchtúr céarach a bhfuil cealla heicseagánacha ann. Beacha a dhéanann na struchtúir seo.


Sacsanaigh.
Dáileadh na bpobal Gearmanach sa chéad céad AD.
Ba chónaidhm de chuid na Sean-treibheanna Gearmánacha iad na Sacsanaigh (Laidin: Saxones). Tá a sliocht ar fáil go fóill sa Sacsain Íochtarach agus sa Viostfáil agus meastar stáit eile de chuid na Gearmáine den bhunús eitneach céanna (níl Sacsanaigh áfach i measc na ndaoine a chónaíonn sa Sacsain.


Craiceann.
Is éard atá i gceist leis an gcraiceann ná an clúdach nádúrtha ar an taobh amuigh de chorp an duine nó ainmhí.
Úsáid an Fhocail.
Úsáidtear an focal seo i nGaeilge na hAlban freisin.
Ciall Mhalartach.
Caidreamh collaí atá i gceist le "bualadh craicinn". Tá gearrscéal dar teideal "Craiceann" sa leabhar "Sciorrfhocail: Scéalta agus úrscéal" le Panu Petteri Höglund.


Móinéar.
Is éard is móinéar (comhfhocal féar a bhaint nó chun ainmhithe a chothú. Focail eile air ná "cluain" nó "féarghort".


Teach tábhairne.
Is éard is teach tábhairne (tábhairne nó tigh tábhairne) ann ná áit ina bhfuil bia agus deochanna ar dhíol agus comhluadar le fáil.


Sibín.
Is éard is sibín ann ná áit gan cheadúnas nó teach príobháideach ag díol licéar alcólach. Is é "shebeen" an leagan Gallda den fhocal Gaeilge seo. Is é an focal "séibín" (muga) fréamh an téarma. Scaip an téarma amach as Éirinn agus, tá sé (nó an leagan Gallda de) in úsáid sa Bhreatain, i ndeisceart na hAfraice agus i Meiriceá Thuaidh.


Dineasár.
Is éard atá i gceist leis an téarma dineasár nó reiptíl díofa ón Ré Mhéiseasóch. Tháinig deireadh leo breis is seasca milliún bliain ó shin.
Lena linn, ba iad na dineasáir na veirteabraigh is tábhachtaí ar "terra firma". D’fhág siad go leor iarsmaí againn: cnámha, uibheacha, fearadh, loirg a gcos srl.


Eochair.
Is éard atá i gceist le heochair ná rud beag miotail cruthach a gcuirtear isteach i nglas rothlaithe chun é a oscailt nó a chur faoi ghlas.
Eochair an Ghrá an t-ainm atá ar chlár de chuid TG4. Grúpa tacaíochta d'iar-phríosúnaigh Phoblachtaigh i dTuaisceart Éireann is ea An Eochair.


Scioból.
Is foirgneamh mór feirme a úsaidtear le haghaidh stórais nó beostoic é scioból.


Stábla.
Is foirgneamh nó cró do chapaill é an stábla.


Filleadh beag.
Is éard is filleadh beag ann ná ball éadaigh ghlúine a bhíonn fillte nó cruinnithe ar chúl. Thosaigh an éide thraidisiúnta i gcomhair na bhfear agus na mbuachaillí i nGaeltacht na hAlban sa 16ú haois. Ón 19ú haois ar aghaidh bhí baint aige le cultúr ginearálta na hAlban, nó le hoidhreacht Cheilteach (nó níos sainiúla 'oidhreacht na nGael') in áiteanna eile. De ghnáth, déantar é as éadaí olla fite i bpatrún breacáin.


Dushanbe.
Is í Dushanbe príomhchathair na Táidsíceastáine. Tugtar "Dushanbe" ar an gcathair toisc go mbíodh margadh san áit ina bunaíodh an chathair gach Dé Luain (ciallaíonn "Dushanbe" Luain).


Julián Trujillo Largacha.
Bhí Julián Trujillo Largacha (28 Eanáir 1828 – 18 Iúil 1888) ina ghinearál Colómach, ina pholaiteoir agus Uachtarán na Colóime ó 1878 go dtí 1880.
Rugadh é in Popayán. Bhí sé ina státaire, polaiteoir agus fear míleata Cauceach. Ba Uachtarán na Poblachta é le linn na tréimhse 1878-1880. Bhain sé céim amach mar dhlíodóir sa bhliain 1849 ach thug sé páirt i bhfeachtas míleata i gcoinne deachtóireacht José María Melo, agus an Chónaidhm Ghranadach (Confederación Granadina) de chuid Mariano Ospina Rodríguez. Ba bhall den Pháirtí Liobrálach Colómach é (Partido Liberal Colombiano) agus faoin bhratach seo d'fhreastail sé ar Chomhdhálacha éagsúla, agus bhí sé ina Aire Stáit, Uachtarán Stát Ceannasach na Chauca (Estado Soberano de Cauca), príomhfheidhmeannach sibhialta agus míleata Stát Ceannasach na hAntioca (Estado Soberano de Antioquia), i measc post eile.


Gallóglach.
B'amhais élite as na Garbhchríocha iad na gallóglaigh.


Ceithearnach.
Is éard a bhí i gceist le ceithearnach (ceithern) nó saighdiúir Gaelach meánaoiseach. Tá baint ag na sloinní Ó/Mac Ceithearnaigh leis an bhfocal seo.
Tugtar ceithearnach ar fhear fichille freisin.
Sanasaíocht.
Meán-Ghaeilge: "ceithern". "Kern" a deirtear i mBéarla.


Áth.
Fadó thrasnaigh daoine abhainn ag áth, nó caol abhann (nó clochán fiú), áit is féidir dul trasna. Is áit éadomhain san abhainn de ghnáth.
Faightear an focal áth go coitianta i logainmneacha na hÉireann inniu.


Benny Moré.
a>. Amhránaí tréitheach agus cumadóir Cúbach ab ea Bartolome Maximiliano Tuilleadh Gutiérrez (24 Lúnasa 1919 – 19 Feabhra 1963), aitheanta mar Beny nó Benny Moré nó "el Bárbaro del Ritmo" (" Gaeilge: Barbar na rithime".)
Chomh maith le heolas dúchasach ar an cheol, bhí guth mín an teanóir mar bhua aige a dhathaigh agus a mhírigh (? phrased) sé go mothúchánach. Ba mháistir é Moré i ngach seánra ceoil Chúbach, ach go háirithe son montuno, mambó, agus boiléaró.


An Rí Lir (Dráma).
a> - "An Rí Lir agus agus an t-amadán sa Stoirm"
Is dráma traigéide leis an drámadóir clúiteach Sasanach, William Shakespeare, é An Rí Lir (Béarla: King Lear) a chreidtear a bheith scríofa idir 1603 agus 1606. Meastar é ar cheann dá chuid oibreacha is mó. Tá an dráma Llŷr
bunaithe ar an finscéal Llŷr na Breataine, rí Ceilteach réamh-Rómhánach ("tá an focal 'Llŷr' díorthaithe ón Cheiltis choiteann *Leros "Muir"). Tá sé curtha in oiriúint go forleathan ar stáitse agus ar an scáileán, agus pearsa an Rí Lir curtha i ngníomh ag go leor d'aisteoirí saoithiúla an domhain.
Tá dhá leagan ar leith den dráma ann: "The True Chronicle of the History of the Life and Death of King Lear and His Three Daughters", a tháinig amach i bhformáid 'in-quatro'
sa bhliain 1608, agus "The Tragedy of King Lear"
leagan níos amharclainne, a tháinig amach sa Chéad Fhóilió sa bhliain 1623.
De ghnáth, clóbhuailtear an dá théacs i leagan cónaidhmithe, cé go n-áitíonn a lán eagarthóirí na linne seo go bhfuil a shláine féin ag na leagain éagsúla.
Tar éis na hAthghairme is minic go raibh an dráma athraithe ag cleachtóirí amharclainne, toisc nár thathain a bhéim dhúlagair dhorcha leo, ach ón 19ú haois ar aghaidh, amharctar air mar cheann de sáréachtaí Shakespeare. Tá an tragóid seo aitheanta ach go háirithe faoi a thóraíocht doimhneachta agus a bhreithnithe ar nádúr na fulaingthe agus an ghaoil daonna.


Colún Nelson.
Líníocht den cholún sa bhliain 1811.
Colún mór eibhir a bhí i gColún Nelson (Béarla: "The Nelson Pillar", "Nelson's Pillar", nó "The Pillar") a raibh dealbh de Horatio, an Tiarna Nelson, ar a bharr, a bhíodh lonnaithe i lár Shráid Uí Chonaill i mBaile Átha Cliath.
Scriosadh ag buama sa bhliain 1966 é, mar iarracht ar chuimhneacháin ar Éirí Amach na Cásca 1916.


Aerach.
Bratach an bhogha ceatha - siombail de bhród i measc daoine aeracha
Is ionann aerach agus a bheith homaighnéasach - is é sin duine a bhfuil dúil ghnéasach acu i nduine den ghnéas céanna. Ciall í seo atá tagtha chun cinn, le deireanas, agus é faoi anáil an fhocail Bhéarla "gay". Níl ann ach aistriú díreach ón bhfocal Béarla "gay". Dáiríre, is aistriúchán ciotach é, mar is éard is brí le haerach ná bheith beoga, croíléiseach, giodamach nó gealgháireach. Bhíodh ciall neamhghnéasach go príomha ag baint leis an bhfocal go dtí le gairid.


Paradacsa Bertrand.
 Réamhrá .
Tá an paradacsa seo ["Calcul des probabilités(1889)"] i ndiaidh J. Bertrand, matamaiticeoir ón bhFrainc. Ní hé seo an duine céanna leis an Sasanach Bertrand Russell, a bhí ag plé le paradacsa matamaitice eile.
Baineann an paradacsa leo le dóchúlacht agus conas eachtraí a roghnú sa chaoi is go bhfuil an seans céanna de roghnú ann. An cheist atá faoi chaibidil ná cad é an dóchúlacht go bhfuil corda a roghnófaí go fánach i gciorcal níos faide ná fad taobh an triantáin chomhshleasach atá imscríofa ag an gciorcal céanna. Ag tagairt do Fhigiúr 1, 'sé ABC an triantán inmhéanach. Tugaimid an lipéad ‘fábhrach’ ar aon chorda atá níos faide ná |AB| nó |AC| nó |BC|. Úsáidimid an sainmhíniú claisiceach ar dhóchúlacht.i. an coimheas idir líon na gcásanna fábhracha agus líon na gcásanna féideartha.
Modh 1.
3An chéad modh roghnaíochta ná pointe (A) ar bith ar imeall an chiorcail a roghnú. Cas an ciorcal chun go bhfuil an pointe A ar barr (Figiúr 1). Is léir go bhfuilimid ag plé le iomlán na gcordaí dá bhfuil ann. Tá na cinn fhábhracha, ó A go dtí an stua BC, níos faide ná |AB| nó |AC|. Tá aon chorda, ó A go dtí ceachtar den dá stua eile AB nó AC ró-ghairid agus leanann sé go bhfuil an dóchúlacht (ag cómhaireamh na stuanna) cothrom 1/3.
Modh 2.
2Don dara modh, roghnaigh corda ar bith agus tóg an ga atá dronuilleach leis. Cas an ciorcal sa chaoi go bhfuil an ga ingearach faoi mar atá i bhFigiúr 2. Ag díriú ar na cordaí uilig atá dronuilleach leis an nga sin, téann na cinn fhábhracha idir lárphointe an chiorcail, O, agus M. Is léir freisin, ón gcaoi ina dtógtar an ga, go bhfuilimid ag plé le hiomlán na gcordaí. Is féidir a thaispeáint gur |OM| = |KM| agus leanann sé gurb í an dóchúlacht atá á lorg againn ná |OM| / |KM| = 1/2.
Modh 3.
4Is féidir corda a aicmiú de réir a fhad ó lárphointe an chiorcail – Figiúr 3. Táimid ag caint faoin bhfad is giorra, is é sin an fad ingearach ó lárphointe an chiorcail mhóir go lárphointe an chorda. Tá gach corda a bhfuil a lárphointe taobh istigh den chiorcal beag níos faide ná taobh an triantáin inmhéanaigh, agus tá gach corda a bhfuil a lárphointe lasmuigh den chiorcal beag níos giorra. Ag cómhaireamh na larphointí – trí fhairsinge an chiorcail – ag tabhairt faoi deara go bhfuil ga an chiorcail bhig cothrom le leath gha an chiorcail mhóir, tá an dóchúlacht = 1/4.
Díospóireacht.
I ngach cás thuas táimid ag baint feidhm as "Dlí Neafaise Laplace", a deireann nuair nach bhfuil fios nó réamheolas againn go dtugtar seans cothrom do gach tarlúint. I bhfocail an lae inniu glacaimid le dáileachán aonfhoirmeach. Níl aon rud cearr le haon cheann de na modhanna roghnaíochta. Paradacsa atá ann! Braitheann an freagra ar an modh roghnaíochta, agus níor tugadh an t-eolas sin sa cheist.
Mar réiteach (nádúrtha) ar an scéal b'fhéidir go mba chóir ciorcal a imscríobh ar an dtalamh agus bataí adhmaid a chaitheamh anuas air (ar shlí éigin!) agus féachaint ar cé mhéad acu atá níos faide ná fad taobh an triantáin.
Tagairtí.
Riddles in Mathematics, Eugene P. Northrop, Penguin Books, 1944


Flannbhuí.
Dath a dtugtar oráiste air go minic, cé nach bhfuil a leithéid agus dath oráiste ann sa Ghaeilge.


Nintendo GameCube.
Ba é an Nintendo GameCube an ceathrú consól baile do chluichí ríomhaireachta de chuid Nintendo (GCN a thugtar mar ghiorrúchán air go hoigiúil agus NGC go neamhoifigiúil) Is cuid de ré an tséú ghlúin de chonsóil é. Tháinig sé i gcomharbacht ar an Nintendo 64 agus roimh an Wii.


Cath Boyacá.
Ba é Cath Boyacá sa Cholóim, tír a dtugtaí Granada Nua uirthi tráth, an cath a chuir ar chumas na Colóime neamhspleáchas ón Spáinn a bhaint amach, cé gur lean an troid le fórsaí ríoga na Spáinne go ceann roinnt blianta eile. Tharla an cath ar an 7 Lúnasa 1819.
Poblachtaigh Cholómacha agus Veiniséalacha a bhí in arm na gComhghuaillithe, mar aon le Léigiún Briotanach, agus an tArd-Bhriogáidire Francisco de Paula Santander agus José Antonio Anzoátegui i gceannas orthu. Taobh istigh de dhá uair an chloig threascair an t-arm sin fórsaí na naimhde, a bhí faoi cheannas José María Barreiro agus Francisco Jiménez, beirt choirnéal Spáinneacha.


Puente de Boyacá.
An abhainn 'Teatinos'Is droichead beag é Puente de Boyacá (i nGaeilge, "Droichead Bhoyacá") atá suite ar an mórbhealach idir Bogotá sgus Tunja, 110 km soir ó Bhogotá agus 14 km siar ó Thunja i ngleann,ag dul trasna ar an abhainn Teatinos. Tá go leor séadchomharthaí curtha suas a dtimpeallacht chun an cath stairiúil, ar a dtugtar Cath Bhoyacá, a tharla ar 7 Lúnasa sa bhliain 1819 agus a bhain neamhspleáchas na Colóime amach, a chomóradh.
Tógadh an droichead go luath san 18ú haois, agus bhí sé tiomnaithe mar Séadchomhartha Náisiúnta agus chuimhneacháin neamhspleáchais sa bhliain 1920.
Boyacá


Lucky Luciano.
Coirpeach agus drongadóir mícháiliúil Meiriceánach de phór na Sicile a bhí i Charles "Lucky" Luciano (fíorainm: "Salvatore Lucania"). Rugadh ar an 24 Samhain 1897 i Lercara Friddi sa tSicil é, agus fuair sé bás le taom croí in aerfort Napoli ar an 26 Eanáir 1962. Bhí sé ar na fir mhóra i stair choiriúil na Stát Aontaithe, agus an-ról aige i bhforbairt na coirpeachta eagraithe sna Stáit. In éineacht lena chomhchoirí Meyer Lansky, ceann feadhna na gcoirpeach Giúdach, bhunaigh Luciano "Sindeacáit Náisiúnta na Coirpeachta", cineál foras comhoibrithe a bhí dírithe ar na dronga coiriúla éagsúla a thabhairt in araicis a chéile agus maolú ar na coimhlintí eatarthu.
Chuaigh muintir Lucky Luciano ar imirce go dtí na Stáit Aontaithe nuair a bhí an buachaill timpeall ar dheich mbliana d'aois. Nuair a tháinig sé i mbun a mhéide, chuaigh sé le smuigléireacht alcóil, nó bhí lánchosc ar bhiotáille i bhfeidhm sna Stáit Aontaithe san am. Timpeall ar an mbliain 1925, bhí clú agus cáil bainte amach i saol na coiriúlachta. Ag druidim chun deiridh do na fichidí, thosaigh Luciano agus drongadóirí óga eile ag éirí mífhoighneach faoi na "Mustache Petes" - sin é an t-ainm a bhí acu ar sheanghlúin na ndrongadóirí a bhí ag iarraidh stíl dhúchasach na Sicile a chosaint agus comhoibriú a sheachaint le drongadóirí ó dhreamanna eitneacha eile. Chuaigh na "Turcaigh Óga" seo i gcomhghuaillíocht le chéile ar chúla téarmaí agus shocraigh siad na "Mustache Petes" a chur i leataobh nuair a gheobhaidís an seans.
Fuair Luciano a leasainm, "Lucky", Fear an Dearg-Áidh, sa bhliain 1929, nuair a tháinig sé slán as an iarracht a rinneadh le hé a dhúnmharú. Ba iad lucht leanúna an drongcheannasaí Salvatore Maranzano a rinne an t-ionsaí seo, nó faoin am seo, bhí Luciano ag obair do Giuseppe Masseria, agus cogadh á chur ag Masseria agus Maranzano ar a chéile faoi na bráití coiriúla. Chuaigh an cogadh idir an dá cheann feadhna chun géire ina dhiaidh sin - Cogadh na g"Castellammarese" a thugtaí air, ós rud é gurbh as Castellammare di Golfo sa tSicil do Maranzano.
Chuidigh Lucky le Maranzano an bua a bhreith, nó shocraigh sé leis go bhféachfadh sé chuige go marófaí Masseria. Ina dhiaidh sin, bhí Lucky le dul i gceannas ar dhrong Masseria, agus ansin, d'fhéadfaí an dá dhrong a chumasc. Bheadh Maranzano i gceannas ar an iomlán, agus Lucky ina thánaiste aige. Sin é an rud a rinneadh freisin, ach ina dhiaidh sin, mharaigh Lucky agus na "Turcaigh Óga" eile Maranzano.
Anois, bhí Luciano i gceannas ar shaol coiriúil na Stát Aontaithe go léir, in éineacht lena chara Meyer Lansky. Bhí lámh ag Luciano i ngach áit agus cara i ngach cúirt: cearrbhachas, geallghlacadóireacht, iasachtaí gaimbín, díoltóireacht drugaí, dúmhál, bain do rogha astu. Thairis sin, bhí tionchar aige ar na ceardchumainn fosta.
Bhí Luciano buartha faoi na cogaí idir na dronga éagsúla, agus theastaigh uaidh comhoibriú a spreagadh in áit na cogaíochta. Mar sin, bhunaigh sé an Coiste, nó cineál "cúirt uachtarach" do na dronga éagsúla, a réiteodh na heasaontais.
Ní raibh fad saoil i ndán do ríocht Luciano, áfach. Chrom an tIonchúisitheoir Speisialta ar an dlí a chur ar Luciano, agus sa bhliain 1936, caitheadh i dtóin phríosúin é. Bhí sé in ann, áfach, a dhrong a stiúradh ón bpríosún agus saol compordach a shocrú dó féin istigh ansin.
Le teacht an Dara Cogadh Domhanda, theastaigh cabhair Luciano ó údaráis na Stát Aontaithe le haghaidh na cogaíochta. Cheadaigh siad dó a shindeacáit choiriúil a stiúradh ón bpríosún, ar acht is go gcoinneodh sé na ceardchumainn faoi smacht sna cuanta agus go gcinnteodh sé go mbeadh an Maifia áitiúil ag comhoibriú leis na Meiriceánaigh nuair a rachaidís i dtír san Iodáil.
I ndiaidh an chogaidh, thug na húdaráis Mheiriceánacha cead a chos do Luciano, ar acht is go dtréigfeadh sé an tír agus go bhfillfeadh sé go dtí an Iodáil. Ghoill an díbirt seo go mór ar Luciano, nó bhí sé féin den bharúil gurbh iad na Stáit Aontaithe a thír dhúchais. Sa deireadh, chuaigh sé ar chúla téarmaí go Cúba, áit ar thosaigh sé ag tógáil impireachta nua le caoinchead an Uachtaráin Fulgencio Batista. Bhí sraith clubanna cearrbhachais ("casino"nna) aige i Havana, agus nuair a thosaigh an turasóireacht go Cúba ag dul i méadaíocht, bhí Luciano agus Meyer Lansky ag saothrú go flúirseach ar na hóstáin.
D'fháiltigh Luciano maithe agus móruaisle an Mhaifia chuige go Havana le dul i ndáil chomhairle faoi chúrsaí tábhachtacha: smuigleáil na hearóine, gnó an chearrbhachais i gCúba, agus Bugsy Siegel, boc mór Maifia nach bhfuair cuireadh chuig an gcruinniú mullaigh seo, agus é ag reáchtáil clubanna cearrbhachais ar airgead a fuair sé ar iasacht ó "mhafiosi" eile. Bhí Siegel ag déanamh praiseach dá chuid gnóthaí agus ag caitheamh airgead an Mhaifia le haer an tsaoil, agus an chuma ag teacht ar na cúrsaí go gcaithfeadh sé imeacht - agus go gcaithfeadh sé imeacht ar shlí na fírinne. Ní raibh Meyer Lansky sásta Siegel a dhaoradh chun báis, ó tháinig Siegel chun tarrthála do Lansky féin na blianta fada roimhe sin. Bhí Luciano sásta spás éigin a thabhairt do Siegel, ach nuair nach raibh cuma ná caoi cheart ag teacht ar a chuid gnóthaí sách luath, mharaigh an Maifia é i Mí an Mheithimh 1947.
Ni bhfuair na póilíní amach cé a mharaigh Siegel, ach i ndiaidh an dúnmharaithe seo tháinig sé chun solais go raibh Luciano ag cur faoi i gCúba. Nuair a thosaigh na Meiriceánaigh ag cur brú ar rialtas Chúba, b'éigean dó filleadh ar an tSicil, áit ar chaith sé a raibh fágtha dá shaol.


Iriseoir.
Tugtar iriseoir ar dhuine a scríobhann nó a bhailíonn eolas i bhfoirm nuachta a fhoilsítear sna nuachtáin, nó a chraoltar ar an raidió nó an teilifís.
i bhFraincis.
- "Les Paparazzi", Jacques Rozier (1964), "L'Héritier", Philippe Labro (1972), "La Mort en direct", Bertrand Tavernier (1980), "Mille Milliards de dollars", Henri Verneuil (1982), "Le Quatrième Pouvoir", Serge Leroy (1985), "Paparazzi", Alain Berbérian (1998)
I mBéarla.
- "Citizen Kane", Orson Welles (1941), "Ace in the Hole", Billy Wilder (1951), "Sweet Smell of Success", Alexander Mackendrick (1957), "All the President's Men", Alan J. Pakula (1976), "Scoop", Woody Allen (2006), "The Devil Wears Prada", David Frankel (2006), etc.


Drisín.
Cineál ispín atá i gceist le drisín, a dhéantar as fuil mhuice, salann agus geir. Is leagan Éireannach den phutóg dhubh é.
Is minic a chuirtear drisín agus ruipleog le chéile i gCorcaigh agus Luimneach agus "Packet and Tripe" a thugtar air.
Litríocht.
Luaitear an leagan Gallda, "drisheen", in Ulysses agus "A Portrait of the Artist as a Young Man" le James Joyce. Tá cur síos eile air in "In Search of Ireland", leabhar leis an scríbhneoir taistil iomráiteach H.V. Morton a foilsíodh sa bhliain 1930.


Paradacsa.
__NOTOC__
Tosaíonn W.V. Quine a alt ar pharadacsaí le tagairt don cheoldráma "Pirates of Penzance" le Gilbert agus Sullivan ina ndeirtear "Is paradacsa é. Is paradacsa é’". Táthar ag caint faoin phrionsa mhór, Ferdinand, atá aon bhliain is fiche d'aois ach nach raibh aige ach "cúig" lá breithe. Réitítear an scéal ina iomlán nuair a mhínítear dúinn go bhfuil rud annamh ag tarlúint anseo; rud nach dtarlaíonn ach uair amháin i ngach 1,460 laethanta – rugadh ar an 29ú de mhí Fheabhra é!
Má thagann an deireadh salach ar an dtosach, nó muna bhfuilimid
toilteanach glacadh leis an gcríoch, tá rud éigin mícheart
agus tá cruth paradacsúil ar an argóint.
Uaireanta bíonn casadh san argóint faoi cheilt nó is rud annamh atá i gceist agus nuair a thuigimid é sin, tá an réiteach éasca. Ach uaireanta eile, bíonn cúrsaí casta agus níl aon ní simplí.
Cuirtear an chéad pharadacsa sa stair scríofa i leith an Ghréigigh Anaximander (ca 610 R.C. –85 R.C.). Réasúnaigh seisean go dtagann gach duine ó dhuine a bhí óg tráth, agus conas ar éirigh don chéad duine?
Tá tagairt (mhíchruinn) sa Bhíobla faoi pharadacsa an bhréagadóra (Is bréagadóirí uilig muintir na Créite, agus dúirt duine ón Chréit é sin. An bhfuil a ráiteas fíor, falsa, nó an bhfuil aon bhrí leis?). Ach cuirtear an bhéim sa Bhíobla ar mhacántacht na gCréiteach.
Tá raon na bparadacsa leathan, mar shampla,
Staitistic agus Dóchúlacht.
Paradacsa Bertrand • Paradacsa Simpson • Paradacsa an Fhiaigh Dhuibh
Matamaitic.
Fallás Matamaitice • Paradacsa Zeno
Modh eolaíochta.
Paradacsa an Fhiaigh Dhuibh


Don DeLillo.
Scríbhneoir Meiriceánach is ea Don DeLillo (rugadh 20 Samhain, 1936). Is scríbhneoir iarnua-aoiseach é.


Invisible.
Is úrscéal é "Invisible", le chuid Paul Auster. Foilsíodh an leabhar sa bhliain 2009 le Henry Holt and Co. Is é "Invisible" cúigiú úrscéal déag Auster.


Fallás Matamaitice.
Uaireanta tugtar fallás ar pharadacsa nach bhfuil trioblóideach mar nach bhfuil ann ach briseadh rialach (neamh-chonspóídeach) agus nuair a thuigtear é sin bíónn réiteach ann. Is ábhar maith foghlamtha iad.
1=2 !
formula_1
Anseo roinneadh an dá thaobh den chothromóid ar "(x-1)", a bhfuil cothrom le náid ón gcéad líne. Ní ceadaítear sin faoi na rialacha. Agus leanann seafóid.
1=2 !
formula_2
Nuair atá "x" = formula_3/2, bíonn "cos(x)"=0 agus "sin(x)"=1. An luach don líne deiridh ná 9=9, a bhfuil ceart.
Ach tá deacrachtaí ann nuair a chuirtear x = formula_3;. Anois tá "cos(x)"=-1 agus "sin(x)"=0. Ag cur na luachanna san sa líne deiridh, faightear formula_5, nó 1=2. Tá sé go mór faoi cheilt anseo ach táimid ag tógaint fréamhaca cearnacha agus caithimid idirdhealú a dhéanamh idir an fréamh deimhneach agus an fréamh dúilteach.
1= -1 !
formula_6
Tá difear idir na rialacha do uimhreacha choimpléascacha agus do réaduimhreacha. Tá sé níos fearr formula_7 a úsáid in áit formula_8 agus formula_9.


Dál Riata.
Ríocht de chuid na nGael ba ea Dál Riata, a bhí suite in aice na farraige in iarthar Gharbhchríocha na hAlban agus i gcuid de Chúige Uladh.


Beirn.
Is í Beirn (,,) príomhchathair na hEilvéise.Is í an cúigiú cathair is mó san Elvéis. Tá breis is 125,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin, agus timpeall 390,000 duine má chuirtear na fobhailte san áireamh. Tá sí suite i lár na tíre, agus is í an Ghearmáinis príomhtheanga na cathrach.
Déimeagrafaic.
Sa bhliain 2000 ba í an Ghearmáinis an teanga ba chomónta ar an gcathair agus 81.2% de na daoine á labhairt mar chéad teanga. Ba í an Iodáilis an dara teanga ba chomónta agus 3.9% á labhairt mar chéad teanga. Ba í an Fraincis an tríú teanga ba chomónta agus 3.6% á húsáid mar chéad teanga. Eachtrannaigh iad beagán breis is an tríú cuid de mhuintir Bheirn.


Breacán.
Is éadach olla sníofa i patrúin na línte trasnaithe é an breacán.


Fáinne.
Is éard atá i gceist le fáinne ná banda ciorclach beag. Caitear ar an méar é. Is minic a dhéantar fáinní as miotal lómhar.
An Fáinne mar chomhartha Gaeilge.
Caitheann daoine áirithe fáinne ar léine nó ar chasóg mar comhartha go bhfuil Gaeilge acu agus go bhfuil siad sásta í a labhairt. Tugtar "Fáinne Óir" air go minic.


Stair na Gaeilge.
Téann stair na Gaeilge siar go dtí timpeall 2600-1200 R.C.R.
An tOgham agus an tSean-Ghaeilge.
Cainteoirí Gaeilge sa bhliain 2007.
B'é an tOgham an chéad chóras scríofa don Ghaeilge, ach is gnách an teanga a chur ar pár i litreacha Laidineacha le níos mó ná míle bliain anuas. Sa tseachtú haois a tháinig an chéad leagan caighdeánaithe den teanga, mar atá, an tSean-Ghaeilge, ar an bhfód, agus í sách difriúil fós leis an gcineál Gaeilge a labhraítear inniu. D'úsáidtí an tSean-Ghaeilge, ar dtús, i ngluaiseanna míniúcháin a chuirtí le téacsanna Laidine, le cuidiú leis na daltaí óga nach raibh ach ag foghlaim theanga na Críostaíochta Caitlicí. De réir a chéile, áfach, thosaigh na manaigh ag breacadh síos na scéalta miotaseolaíochta, leithéidí na Rúraíochta is na Fiannaíochta. Ní raibh siad chomh drochamhrasach i leith na seanscéalta Págánacha agus a shílfeá, ach mar sin féin bhain siad gach tagairt nithiúil don chreideamh réamh-Chríostaí de na leaganacha a rinne siad de na scéalta seo. Mar sin, fág is go bhfuil blas na Págántachta ar na seanscéalta Gaelacha ó thaobh an spioraid agus an tsaoldearcaidh, is deacair aon tagairt do dhéithe Págánta na gCeilteach a aithint iontu.
Tá gramadach agus litriú na bhfocal sna scríbhinní Oghaim ní ba seanaimseartha ná an tSean-Ghaeilge féin, cé go mbaineann an chuid is deireanaí de na hOghamchlocha leis an tréimhse chéanna. Mar sin, is dócha go ndearna na manaigh iarracht d'aon turas ar stíl nua scríbhneoireachta a thabhairt isteach nach mbeadh cosúil le stíl "Phágánta" na nOghamchloch.
Is follasach gurb í an litríocht chráifeach an litríocht ba sine i Sean-Ghaeilge, agus gur theastaigh ó na manaigh Éireannacha ábhar reiligiúnda a scríobh do na daoine ina dteanga dhúchais féin. Is dócha gur cumadh na chéad iomainn eaglasta agus na chéad urnaithe fileata sa Ghaeilge chomh moch leis an séú haois. Is é "Amra Choluim Chille" an píosa is sine den chineál seo litríochta atá fágtha againn. Gaeilge thar a bheith seanársa atá ann, níos ársa fiú ná an chuid is mó den tSean-Ghaeilge, agus cuma sheanfhaiseanta ar an meadaracht a chleachtaítear ansin fosta. Is dóigh leis na saineolaithe gurbh é Dallán Forgaill a cheap an saothar seo i ndeireadh na séú haoise, nuair a fuair Colm Cille bás.
Sa tréimhse chéanna a scríobhadh "Félire Oengusso". Mar is léir ón teideal, féilire atá ann agus é scríofa i bhfoirm fhileata: tá dán ansin do gach lá i rith na bliana, agus ábhar reiligiúnda ann, nó tugann gach dán acu seo cur síos ar naomh an lae agus ar na héachtaí a rinne sé ar mhaith leis an gcreideamh.
An Mheán-Ghaeilge.
De réir a chéile, tháinig meath ar thraidisiún scríofa na Sean-Ghaeilge, agus an Mheán-Ghaeilge ag teacht ina háit. Teanga cineál measctha is ea an Mheán-Ghaeilge, nó is deacair aon chaighdeán nó norm ceart a leagan amach di. Tá idir chaint na ndaoine agus ghramadach chasta na Sean-Ghaeilge ag dul trí chéile sa Mheán-Ghaeilge, agus thairis sin, is féidir forcheartú a fheiceáil ansin - is é sin, iarrachtaí teipthe ar chloí le caighdeán na Sean-Ghaeilge nach bhfuil ceart de réir an chaighdeáin sin "ná" de réir chaint na ndaoine.
Tabhair faoi deara go dtugann téacsleabhair áirithe "Meán-Ghaeilge" ar an Nua-Ghaeilge Chlasaiceach freisin. Ní botún é seo go díreach, ach cleachtas a d'imigh as úsáid idir an dá linn.
Saothar tábhachtach eile den chineál chéanna is ea "Saltair na Rann" ó dheireadh na deichiú haoisea;: céad go leith de ranna atá ann agus ábhair Bhíobla á gcardáil iontu.
Tháinig go leor litríochta eile ar an tsaol le linn ré na Meán-Ghaeilge. Chum Flann Mainistreach (1000-1056) dánta staire. Cumadh an Dinnshenchas le linn ré na Meán-Ghaeilge freisin.
Tá leaganacha Meán-Ghaeilge d'eipicí Laidine ann, mar shampla Cogadh na gCarad le Lucánas. Sampla eile de litríocht na linne seo is ea Aislinge Meic Con Glinne.
An Nua-Ghaeilge.
Le teacht an dóú haois déag, múnlaíodh an caighdeán nua - caighdeán a bhí sách cóngarach do chaint na ndaoine, an chuid ba mhó léinn acu ar a laghad - ar a dtugtar an "Nua-Ghaeilge Chlasaiceach". Caighdeán sách dian atá inti, agus í saor go hiomlán ó gach cineál canúnachais. Is fíor go raibh cead ag na filí úsáid a bhaint as dhá leagan chanúnacha den fhocal chéanna le freastal ar riachtanais na ríme is na rithime (abair, "clach" agus "cloch"), ach níorbh ionann sin is a rá go mbeadh an file seo níos claonta chun an leagan seo a úsáid agus an file úd eile níos doirte d'fhoirm a chanúna féin - bhí an bheirt acu ag úsáid an dá fhoirm, de réir mar a d'éilíodh dlíthe na filíochta.
Bhí na cúirteanna filíochta an-tábhachtach le linn ré na Nua-Gaeilge Moiche. Filí clúiteacha ba ea Dhonnchadh Mór Ó Dálaigh (1175-1244), Muireachadh Albanach Ó Dálaigh (1180-1250), Gofraidh Fionn Ó Dálaigh (1320-87), Tadhg Dall Ó hUiginn (1550-91), Eochaidh Ó hEodhusa (1567-1617), Fear Flatha Ó Gnímh (1602-1640) agus ar uile.
Baineann go leor de litríocht na Fiannaíochta leis an ré seo freisin, chomh maith le go leor litríochta inste nó reiligiúnda.
Chuir tosach na séú haoise déag agus maidhm Chionn tSáile deireadh sách giorraisc le saothrú na Nua-Ghaeilge Clasaicí. An cineál Gaeilge a scríobhtaí i mblianta dorcha na bPéindlíthe, má scríobhtaí in aon chor í, ní raibh ann ach meascán den chanúint áitiúil agus cibé blúirín den teanga Chlasaiceach a bhí foghlamtha ag an scríbhneoir, agus an chanúint ag fáil an lámh in uachtar ar an gcaighdeán clasaiceach le himeacht na gcéadta bliain.
Nuair a briseadh ar na Gaeil i gCath Chionn tSáile, tháinig meath ar sheansaol agus sheanlitríocht na nGael. Tá cuid thábhachtach d'oidhreacht na nGael ar fáil dúinn fós mar gheall ar shaothair a cumadh sa 16ú céád, mar shampla "Annála Ríoghachta Éireann" a cumadh faoi stiúir Mhíchíl Uí Chléirigh (1575-1645) agus "Forus Feasa ar Éirinn" le Seathrúin Chéitinn.
Tháinig deireadh le scoileanna na mbard agus leis an seanfhilíocht, agus baineadh úsáíd as méadraíocht na n-amhrán. Filí clúiteacha ba ea Seathrún Céitinn, Piaras Feiritéar (1600?–1653), Pádraigín Haicéad (1600-54), Dáibhí Ó Bruadair (1625-98) agus Aogán Ó Rathaille (1670-1728).
An 18ú céad agus an 19ú céád.
Cé go raibh deireadh tagtha le ré na bpátrún, lean go leor daoine ar aghaidh ag cumadh saothar i nGaeilge, mar sheampla Peadar Ó Doirnín (1704-68), Aindrias Mac Craith (1708-95), Donnchadh Ruadh Mac Con Mara (1715-1810), Eoghan Ruadh Ó Súilleabháin (1748-84), Eibhlín Dhubh Ní Chónaill (1748-1800), a chum "Caoineadh Airt Uí Laoghaire", nuair a maraíodh Art, a fear céile, sa bhliain 1773, Brian Merriman (1747-1805), an file a chum "Cúirt an Mheán Oíche", Antaine Ó Reachtabhra (1784-1835).
Le Déanaí.
I ndeireadh na naoú haoise déag, cuireadh an Nua-Ghaeilge chomhaimseartha ar bun. Ar dtús, rinne lucht an ghlanteangachais, a raibh daoine ar nós Risteard de Hindeberg orthu, iarrachtaí áirithe ar chaighdeán na Nua-Ghaeilge Clasaicí a athréimniú, ach b'é an scríbhneoir biseach úd, an tAthair Peadar Ua Laoghaire, a rug bua ar de Hindeberg agus an dóigh a raibh sé ag cur béim ar ghnáthchaint na ndaoine. Tháinig an t-úrscéal "Séadna", i gcló sa bhliain 1907, go gairid i ndiaidh do Dhubhghlas de hÍde a óráid mhór a thabhairt uaidh faoi chomh tábhachtach is a bhí sé an galldachas a ruaigedh as Éirinn. Is fíor nach raibh i leabhar an Athar Peadar ach dornán scéalta ón mbéaloideas, agus iad ceangailte le chéile le scéal an ghréasaí Séadna féin, fear a dhíol a anam leis an diabhal agus ar diúltaíodh faoina ligean isteach in Ifreann chomh maith leis na Flaithis. Mar sin féin, bhí Gaeilge líofa nádúrtha ann, rud a thaitin go mór mór le lucht athbheochana na teanga. I ndiaidh "Shéadna", aistriúcháin nó athinsintí ar scéalta clasaiceacha ba mhó a tháinig ó pheann an Athar Pheadair, leithéidí an leagain Ghaeilge a rinne sé de "Don Quixote", agus dála go leor daoine aithnidiúla eile i saol na Gaeilge, scríobh sé dírbheathaisnéis freisin, "Mo Scéal Féin", a áirítear ar bhunchlocha litríocht na Gaeilge chomh maith céanna.
Is mar réabhlóidí ba mhó a bhain Pádraig Mac Piarais amach a chlú iarbháis, ach is gá aird a tharraingt air gur scríbhneoir Gaeilge a bhí ann, leis. Scríobh sé roinnt gearrscéalta rómansúla, traigéideacha fiú, agus iad suite i saol na Gaeltachta. Is é "Eoghainín na nÉan" an ceann is mó a théann i bhfeidhm ar an léitheoir, go háirithe ar an léitheoir atá eolach ar chinniúint an scríbhneora.
Bhí Pádraic Ó Conaire ina státseirbhíseach sóisearach i Londain nuair a chuala sé iomrá ar athbheochan liteartha na Gaeilge. B'as Gaillimh dó, agus canúint an cheantair timpeall aige, siúd is gur féidir lorg Ghaeilge Chontae an Chláir a aithint ar a stíl fosta, canúint a chuaigh i léig idir an dá linn. Scríobh sé scéalta faoi imirce na nÉireannach go Sasana, faoin saol crua a bhí acu thall ansin, faoin bhfánaíocht agus faoi athbheochan an spioraid náisiúnta. B'é an t-úrscéal greanntragóideach úd "Deoraíocht" a mhórshaothar. Thairis sin, scríobh sé roinnt mhaith gearrscéalta agus altanna iriseoireachta.
Is iad na dírbheathaisnéisí Gaeltachta a cuireadh i gcló idir an dá chogadh domhanda, áfach, na clasaicigh mhóra chomhaimseartha. An triúr is clúití acu, is iad "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain, "Peig" - tuairisc a thug Peig Sayers ar imeachtaí a beatha féin, agus "Fiche Bliain ag Fás" le Muiris Ó Súilleabháin. B'as an mBlascaod Mór do na dírbheathaisnéisithe seo: seandaoine a bhí sa chéad dís acu, agus iad ag tabhairt cur síos ar a saol féin i nGaeilge ghlan an oileáin; ach fear óg a bhí i Muiris, agus súil eile ar fad aige ar na cineálacha imeachtaí a bhí ar siúl san áit. Thar aon rud eile, bhí na leabhair seo ceaptha le Gaeilge mhaith dhúchasach de chuid na sean-Ghaeltachta aonteangaí a scaipeadh i measc na scoláirí, ach is é an gnáthghearán inniu ná gur baineadh mí-úsáid pholaitiúil as na leabhair seo - Peig go háirithe - le coimeádachas cultúrtha agus reiligiúnda a chur chun cinn i measc na bpáistí, dála shíolteagasc na dtíortha ollsmachtúla.
Is deacair gan an cheist a chur, nárbh fhearr do na máistrí scoile an dírbheathaisnéis ó Ghaeltacht Chúige Uladh, "Rotha Mór an tSaoil" le Micí Mac Gabhann, a chur os comhair na ndaltaí in áit an triúr Blascaodach. Scéal is ea gur beag duine nach gcuirfeadh sé spéis ann, nó bhí saol suimiúil ag Micí: chuaigh sé go Meiriceá le hór a bhaint as talamh sioctha Alasca in Klondyke, agus é ag saothrú luach a phasáiste ag rúpáil oibre anseo is ansiúd, aon áit a raibh na fostóirí sásta post a thabhairt d'Éireannach a bhí - mar a fheictear don léitheoir - dall go leor ar an mBéarla an chuid ba mhó den am.
Bhí muintir na gcúigí eile ag fáil deacair ciall a bhaint as an litríocht Mhuimhneach. Mar sin, bhí siad den tuairim gur chóir a gceart a bhaint amach do na canúintí eile sa litríocht. B'iad an bheirt deartháracha ó na Rosa, Séamus Ó Grianna agus Seosamh Mac Grianna, na scríbhneoirí ba mhó ó Chúige Uladh. Bhí siad páirteach i gCogadh Saoirse na hÉireann agus i gCogadh Cathartha na hÉireann, agus chaith siad tamall i mbraighdeanas i ndiaidh an dá chogadh, ach bhain gach duine acu deireadh súile den náisiúnachas a fhad agus a bhí leas mhuintir na Gaeltachta i gceist. Tá an frustrachas le haithint ar go leor dár scríobh siad. Mar sin féin, bhí siad sách difriúil le chéile mar scríbhneoirí. Scríobhadh Seosamh, an duine ab óige acu, leabhair uaillmhianacha ardealaíonta, leithéidí an úrscéil "An Druma Mór" agus na dírbheathaisnéise "Mo Bhealach Féin"; ach sháraigh air mórán ratha a bhaint amach dó mar scríbhneoir. Tháinig críoch dheifnideach lena chuid scríbhneoireachta nuair a cuireadh i dteach na ngealt é agus síocóis dhúlagrach ag luí ar a intinn. Maidir le Séamus, áfach, chaith sé a shaol ag scríobh leabhar i ndiaidh a chéile i stíl sheanaimseartha rómansúil, go dtí gur éirigh sé as an nGaeilge ar fad roimh dheireadh a bheatha sna seascaidí. Le teann éadóchais i dtaobh thodhchaí na teanga, chuaigh sé leis an ngluaiseacht Language Freedom Movement, a bhí in aghaidh mhúineadh éigeantach na Gaeilge.
Fógra dátheangach i mBéarla agus Gaeilge
Is é Máirtín Ó Cadhain an scríbhneoir Gaeilge ba thábhachtaí san fhíchiú haois, áfach. Duine nua-aimseartha ar fad a bhí ann, fear a chuir spéis bheo bhíogúil i gcúrsaí a chomhaimsire sa bhaile is i gcéin, agus é ag baint úsáide as gach cineál cleasa nua ina chuid scríbhneoireachta leis an teanga agus an litríocht a thabhairt i gcrann. Scríobh sé roinnt mhaith gearrscéalta agus trí úrscéal nár tháinig ach an chéad cheann acu, "Cré na Cille", amach lena shaol féin. Úrscéal atá ann a thugann cur síos criticiúil ar shaol na Gaeltachta ó bhéal na marbhán atá ag déanamh créafóige sa reilig - rud ba mhó a shamhlófaí le litríocht Mheiriceá Theas. Connachtach a bhí i Máirtín, agus é ag cloí le gramadach a chanúna féin, fiú i gcomhthéacsanna ar ghá, dar leat, caighdeánú níos déine ná sin a chur i bhfeidhm ar an teanga. Ní raibh drogall ar bith air roimh fhocail de chuid canúintí eile, ó Ghaeilge na hAlban, ón Nua-Ghaeilge Chlasaiceach agus ó bhéarlagair na dtéarmadóirí i mBaile Átha Cliath a ghlacadh isteach ina chuid Gaeilge de réir mar a theastódh uaidh.
Go háirithe i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh scríbhneoirí neamh-Ghaeltachta i mbun pinn, daoine nár fhoghlaim an teanga ach ar scoil. Rinne cuid acu léirscrios ar an teanga leis na struchtúir amscaí Béarlachais a d'úsáididis ina gcuid scríbhneoireachta, ach ón taobh eile de, d'éirigh le cuid acu téamaí nua a thabhairt isteach i litríocht na teanga. Áirítear Diarmaid Ó Súilleabháin agus Eoghan Ó Tuairisc ar daoine de na scríbhneoirí is tábhachtaí acu siúd.
Bhí Eoghan Ó Tuairisc ina dhealbhadóir agus ina ealaíontóir sula ndeachaigh sé leis an scríbhneoireacht. Scríobh sé na húrscéalta tábhachtacha stairiúla "L'Attaque", faoi imeachtaí Bhliain na bhFrancach i gContae Mhaigh Eo, agus "Dé Luain", faoi Éirí Amach na Cásca. Tá an leabhar seo scríofa de réir mar a chomhcheanglaítear na smaointí, seachas de réir mar a thiteann na himeachtaí amach.
Scríobh Breandán Ó Doibhlin aistí agus úrscéalta uaillmhianacha nua-aimseartha, agus bhí Seán Ó Riordáin ar fhilí móra na tíre de réir gach caighdeán.


Fáinne Chladaigh.
Is fáinne Gaelach traidisiúnta a thugtar mar comhartha grá nó mar fáinne bainis é Fáinne Chladaigh.


Crúibíní.
Is éard atá sna crúibíní bia bruite Gaelach a dhéantar de chrúba muice. Is minic a itear leis na lámha iad agus is minic freisin a itear le cabáiste iad.


Carraigín.
Carraigín a thugtar ar chineál alga.


Giolla.
Is duine a soláthraíonn tacaíocht nó seirbhís den eagraíocht nó duine é giolla.


Breicne.
Is spota donn beag éadrom ar an gcraiceann, déanta níos láidre le glacadh na gréine é breicne.


Srón.
Is orgán ar éadain ainmhithe í an tsrón. Bíonn polláirí ann agus úsaitear í chun rudaí a bholú.


Caonach.
Planda beag neamhshoithíoch spórach atá gaolmhar leis na haelusanna is na cornlaigh. Fásann sí i bhfoirm mata nó adhartáin. Is gaiméitifít an planda feiceálach a thosaíonn mar chorp neamhidirdhealaithe (tallas), nó níos minice fós, struchtúr snáithíneach (prótainéam) atá cosúil le halga glas. Fásann sé seo ina phlanda coitianta le gais, duilleoga simplí fíneálta, agus ríosóidí ilcheallacha. Capsúl ar ghas a bhíonn sa spóraifít, le colún lárnach is cuid mhaith spór. Aibíonn an capsúl tar éis don ghas a bheith fadaithe, agus fuasclaítear na spóir trí phóir nó scoilteanna nó, i gcineálacha ar leith, go pléascach. Faightear caonach i ngach áit, beagnach, ach in áiteanna taise foscúla is minice í. Tá cineálacha atá in ann triomú maith a sheasamh, agus áitríonn cuid acu áiteanna an-tirime, cosúil le fallaí.


Giall.
An chnámh uachtarach is an chnámh íochtarach atá timpeall ar an mbéal agus a choinníonn na fiacla. Bíonn an chnámh uachtarach, an mhascaill, greamaithe go docht leis an aghaidh, agus gluaiseann an chnámh íochtarach, an mandabal, ina coinne. Gluaiseann na gialla i gcoinne a chéile le linn cogaint is meilt bia. Gluaiseann an mandabal le linn urlabhra freisin.


Claíomh.
Is arm le lann miotal fada agus dornchla, úsaite den sá agus bualadh é claíomh.


Céilí.
Is imeacht sóisialta le ceol tíre Gaelach, amhránaíocht, rince traidisiúnta agus seanchas é céilí.


Taibhreamh.
Braití céadfacha a bhíonn ag duine is é ina chodladh, go háirithe le linn codladh mearchorraí súl (REM). De ghnáth is braití radhairc a bhíonn i gceist, ach uaireanta mothaítear fuaim, boladh, blas is tadhall. Is féidir go dtarlóidh siad seo ar bhealach randamach, nó go mbeidh ciall de shaghas áiféiseach éigin leo, treoraithe ag freagairtí tochtacha nó smaointe fochomhfhiosacha duine. Tá leideanna á bhfionnadh ag taighdeoirí ar na ceangail leis na hathruithe fiseolaíocha a tharlaíonn don inchinn le linn codlata le codladh gan bhrionglóid, neamhchodladh, aislingeacht is gníomhartha éagsúla cruthaitheacha. Agus duine ina dhúiseacht, faigheann an inchinn an-chuid ionchur trí na céadfaí, agus feidhmíonn na milliúin ceall chun na sonraí sin a phróiseáil is íomhá na timpeallachta a chruthú is a athchruthú an t-am ar fad. Le linn brionglóide, áfach, bíonn an t-ionchur ón timpeallacht laghdaithe go mór, agus na cealla ag feidhmiú le sonraí a ghintear taobh istigh den inchinn. Ní athraíonn an leictreinceifealagram ó dhúiseacht go codladh, den chuid is mó, ach gluaiseann na súile go tapa le linn brionglóide (tugtar "mearchorraí súl (REM)" air) agus gluaiseann an ceann féin nuair a thagann brionglóid chun deiridh is a thosaíonn an duine ag dúiseacht. Fuasclaítear an-chuid bíog is ceimiceáin ar leith ó stoc na hinchinne le linn brionglóide.


Aisling.
"Aisling" le Paul César Helleu
Is sraith smaointe aoibhinn a chur ar seachrán aird an duine as an láithreach é aisling. Sigmund Freud Scríobh dhá leabhar ar léirmhíniú aisling, Léirmhíniú Aisling agus leagan giorraithe, Ar Dreams.


Claidheamh mór.
Is claíomh leathan a úsáidtear sna Garbhchríocha é an claíomh mór.


Cabar.
Is páirt den tamhan nó craobh mhór chrainn atá tite nó gearrtha é cabar.


Píb mhála.
Is uirlis cheoil í píb mhála, an phíb mhór nó go simplí na píoba. Cruthaítear fuaim nuair a sheoltar gaoth ón mhála tríd an deocán sa phíoba.


Roc (craiceann).
Is éard is roc ann ná eitre nó crupóg sa chraiceann. De ghnáth, bíonn roic le feiceáil i gcraiceann mar thoradh ar an phróisis aosaithe, mar shampla gliceúchán, nó ar bhonn sealadach, mar thoradh ar fanacht fhada (níos mó ná cúpla nóiméad) faoi uisce. Is cúis le ghothaí gnúise tráthrialta, aosú, easpa hiodráitithe, tobac a chaitheamh, agus fachtóirí eile nach iad
an próiseas rocaithe a chuir i gcrích.
Tosaíonn an tsraith sheachtrach den chraiceann ag ionsú uisce má tá sé nochtaithe go fadtréimhseach faoi uisce. Ní leathnaíonn an craiceann go cothrom, agus dá bharr sin cruthaítear roic. Is féidir idiú uisce sa chorp, mar a tharlaíonn le díhiodráitiú, crupóg nó filleadh a chur ar an gcraiceann. Is cúis le Chortisola díghrádú chollaigin chraicinn.


An Svahaílis.
Teanga Bhantúch í an Svahaílis a labhraítear in Oirthear na hAfraice. Is dócha nach bhfuil sí ó dhúchas ach ag cúig mhilliún duine, ach tá glacadh forleathan léi mar fhrancbhéarla, is é sin, mar theanga comhchaidrimh idir daoine a labhraíonn teangacha éagsúla Bantúcha, agus mar sin, is dócha go bhfuil an deich n-oiread eile in ann comhrá líofa a dhéanamh trí mheán na Svahaílise. Tá teanga Bhantúch éigin eile ó dhúchas ag an gcuid is mó de mhuintir Oirthear na hAfraice, rud a chuireann ar a gcumas Svahaílis a fhoghlaim go sciobtha. Scéal eile is ea é go bhfuil an Svahaílis ag dul i bhfairsinge ar fud an réigiúin mar theanga dhúchais freisin, go háirithe i dtimpeallacht na mbealaí tábhachtacha tráchtála.
D'fhorbair an Svahaílis in Oileán Shainsibeár, áit a raibh lárionad tráchtála ag na hArabaigh fadó. Bhí na hArabaigh ag cimiú Afracánaigh i mórthír na hAfraice le hiad a dhíol ar mhargaí na sclábhaithe i Sainsibeár. Nuair a meascadh teangacha Bantúcha na sclábhaithe agus Araibis na dtráchtálaithe trí chéile, is éard a fuarthas ná an Svahaílis. Teanga Bhantúch í go bunúsach, ach tá sí breac le hiasachtaí Araibise. Glactar leis gurb as an Araibis a tháinig focal as gach triúr sa Svahaílis. Fuair an teanga a hainm féin ó na hArabaigh, nó is é is brí leis san Araibis ná "cósta".
Scríobhadh Svahaílis an chéad uair san ochtú haois déag, agus ba iad na litreacha Arabacha a bhí in úsáid san am sin. Ina dhiaidh sin, áfach, shealbhaigh Sasana, an Fhrainc agus an Ghearmáin na réigiúin ina raibh an teanga á labhairt, agus ba í an aibítir Laidineach a cuireadh i bhfeidhm ar an teanga ansin. Fuair an Svahaílis cuid mhaith focail iasachta as na teangacha áirithe seo freisin.
Sa Tansáin agus sa Chéinia is mó a labhraítear an Svahaílis, agus stádas oifigiúil aici sna tíortha sin. Cloistear cuid mhaith Svahaílise in Uganda freisin, agus stádas oifigiúil aici ansin ón mbliain 2005 anuas, cé go bhfuil ceist na teanga náisiúnta ina hábhar conspóide ansin go minic, toisc go bhfuil na "Baganda" - an dream eitneach a bhfuair an tír a hainm uathu - den bharúil gur chóir stádas na teanga náisiúnta a bhronnadh ar a dteanga féin, an teanga "Luganda". Tá an Svahaílis tábhachtach mar fhrancbhéarla i bPoblacht Dhaonlathach an Chongó (is é sin, an tír ar a dtugtaí an tSáír ar feadh i bhfad), agus aitheantas oifigiúil aici ansin mar theanga réigiúnach. Is í an Tansáin an tír is mó a chuireann an Svahaílis chun cinn trí rialúcháin oifigiúla, nó tá an Béarla i bhfad níos láidre sa Chéinia.


Tomás Mac Giolla.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tomás Mac Giolla (25 Eanáir 1924 - 4 Feabhra 2010).
Óige.
Rugadh Tomás Mac Giolla do theaghlach feirmeoireachta san Aonach, i gContae Thiobraid Árann. D'fhreastail sé ar an mbunscoil áitiúil go dtí gur aistrigh sé go Coláiste Fhlannáin in Inis, Contae an Chláir, áit ar chríochnaigh sé a mheánscolaíocht. Bhain sé a chéim tríú leibhéal amach sa Tráchtáil i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.
Saol.
Ba iarrthóir de chuid Shinn Féin é Mac Giolla in olltoghchán 1961 i ndáilcheantar Thiobraid Árann Thuaidh.
Ba uachtarán Shinn Féin é ó 1962 amach agus ba é ceann de na daoine a bhrúigh an páirtí i dtreo na heite chlé i rith na 1960í. D'fhan Mac Giolla mar cheannaire ar Shinn Féin Oifigiúil tar éis scoilte sa pháirtí sa bhliain 1969. Phós Mac Giolla "May McLoughlin", ball de chuid Shinn Féin agus de chuid Chumann na mBan, rannóg baineann den IRA.
Athainmíodh an páirtí go "Sinn Féin Páirtí na nOibrithe" sa bhliain 1977 agus arís go "Páirtí na nOibrithe" sa bhliain 1982. Toghadh Mac Giolla mar Theachta Dála in olltoghchán Samhna 1982. D'éirigh sé as mar cheannaire an pháirtí sa bhliain 1988 agus tháinig Proinsias De Rossa i gcomharbacht air.
Ba é Mac Giolla an t-aon TD a bhí fágtha ag an bpáirtí tar éis bunaithe an Daonlathais Chlé sa bhliain 1992. Chuaigh seisear Teachtaí Dála eile isteach sa pháirtí nua. Chaill MacGiolla a shuíochán níos déanaí sa bhliain chéanna nuair a fuair Liam Lawlor an cheann is fearr air le farasbarr 59 vóta.
Toghadh Mac Giolla go Bárdas Bhaile Átha Cliath i dtoghlach Bhaile Formaid sa bhliain 1979 agus atoghadh é dhá uaire (1985 agus 1991). Ba Ardmhéara na cathrach é ó 1993 go 1994.
Bhí sé fós gníomhach agus é amach sna hochtóidí agus bhí sé páirteach sa ghrúpa a bhí ag iarraidh Uimhir 16 Sráid an Mhóraigh, áit i lár na cathrach a géilleadh an Piarsach, a shábháil. Ba bhall é de choiste "Dublin 98" freisin, coiste chun Éirí Amach 1798 a chomóradh.
Bás.
Fuair sé bás in Ospidéal Beaumont i mBaile Átha Cliath ar 4 Feabhra 2010 tar éis dó a bheith tinn go dona le fada an lá.


Cat Manannach.
Is pór cait gan eireaball é an cat Manannach. "Kayt Manninagh" nó "Stubbin" a thugtar orthu i nGaeilge Mhanann. "Cat Manainneach" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Fionnadh.
Tugtar fionnadh ar an ghruaig ghearr bhog a fhásann ar ainmhithe.


Brittany Murphy.
Banaisteoir Meiriceánach ab ea Brittany Anne Murphy-Monjack (10 Samhain, 1977 – 20 Nollaig, 2009), nó Brittany Murphy mar a bhíodh aithne is fearr uirthi. Aisteoir agus amhránaí a bhí inti, a ghlac páirt i roinnt scannáin móra ar nós "Clueless", "Girl, Interrupted", "8 Mile", "Uptown Girls", "Sin City", "Happy Feet", agus "Riding in Cars with Boys". Scaoilfear a scannán deireanach, "Abandoned", go luath sa bhliain 2010.
Cailleadh de bharr niúmóine í, agus í faoi thionchar roinnt dhrugaí.
Murphy, Brittany
Murphy, Brittany
Murphy, Brittany
Murphy, Brittany


Paradacsa Simpson.
Is paradacsa é Paradacsa Simpson a bhaineann le saobh-comhghaolú (spurious correlation) sa staidreamh agus mí-chruinneas san réasúnaíocht.
Tá ollscoil ann, ina n-éironn níos fearr ag na cailín i ngach dámh, ach ar an iomlán, tá na buachaillí níos fearr. Mar shampla, sa Stair, tá ráta pas, sna scrúdaithe, de 90% ag na cailíní, i gcomparáid le 80% dos na buachaillí. Is mar an gcéanna é sa bhFisic – cailíní (33%) agus buachaillí (10%).
Ag braith ar an eolas sin, tá sé réasúnta a ghlacadh go bhfuil ráta pas na gcailíní san ollscoil (níl ach an dá dhámh Stair agus Fisic ann) níos fearr ná an ráta dos na buachaillí. Ach a mhalairt atá, mar tá ráta pas na mbuachaillí (70%) níos mó ná ráta pas na gcailíní (56%).
Nuair a iniúchaimid na figiúírí i Tábla 1, tá sé soiléir go bhfuil an mhatamaitic ceart agus go raibh dul amú orainn.
Tagann na rátaí pas san ollscoil ón méan ualaithe (weighted mean) mar seo leanas
Buachaillí     [600@80% + 100@10%] / [600+100] = 70%
Cailíní          [200@90% + 300@33%] / [200+300] = 56%.
Is léir ón bhFigiúr go n-iompaíonn na méan rataí idir buachaillí agus cailíní sa caoi is go bhfuil an ráta do na buachaillí san ardréim.
Tá mí-chrothromaíocht sna ualaigh – an líon is mó de na buachaillí ag dul leis an ráta is mó agus formhór na gcailíní ag dul leis an ráta is lú agus tá bearna an-mhór idir na rátaí pas sa Stair sa don bhFisic. Is rud neamh-ghnáthach é seo. I staidéar
ar táblaí (2 x 2 x 2) mar atá anseo, tá dóchúlacht de 1/60 go mbéadh an dáileadh idir na tréithe ionas go sásófaí coinníollacha paradacsa Simpson (faoi choinníollacha áirithe).
faoin ábhar seo i 1951, ach bhí sé ar eolas ag staitisteoirí roimhe sin. Mar shampla
Karl Pearson, et al., i 1899,
agus Udny Yule, in 1903.


Uillinn.
Is éard atá i gceist leis an uillinn ná an t-alt idir an bacán láimhe agus an lámh uachtair. "Uilinn" a thugtar air i nGaeilge na hAlban.


Glúin.
Is éard atá i gceist leis an nglúin ná an t-alt idir an ceathrú agus an chos uachtair. Deirtear "glùn" nó "glùin" i nGaeilge na hAlban.


José Hilario López.
Bhí José Hilario López (Feabhra 18, 1798 i bPopayán, Cauca - Samhain 27, 1869 i gCampoalegre, Huila) ina pholaiteoir Colómach agus ina oifigeach míleata. Ba Uachtarán na Colóime é idir 1849, agus 1853. Mhac an Joseph crusade oifigiúla Casimiro Lopez, agus Rafaela Fernandez Valdes de Cordoba. Staidéar sé ag Popayan, faoi na tutelage de Jose Felix Restrepo.
Cogaí na Saoirse ón Spáinn.
Chuaigh sé isteach san Arm mar dhalta ag aois a cheithre bhliana dhéag agus ghlac sé páirt i gCath Alto Palacé (30 Nollaig, 1813), i gCath Calibío (Eanáir 1814), i gCath Tacines (9 Bealtaine, 1814) agus i gCath Pasto (10 Bealtaine, 1813). Gabh Arm na Spáinne é ina phríosúnach i rith Chath La Cuchilla del Tambo López. Cuireadh faoi ghlas é ar dtús, ach níos déanaí cuireadh iallach air Bhí sé an chéad imprisoned, ach ina dhiaidh sin cuireadh iallach air seirbheáil in Arm na Spáinne agus seoladh ar aghaidh é chuig Bogotá, áit a raibh sé in ann naisc a bhunú leis na luchtanna rúnda a bhí ag lorg neamhspleáchas a ghnóthú.
Ar 28 Meitheamh, 1819 tugadh a shaoirse iomlán ar ais dó tar éis idirghabhála a aintín Eusebia Caicedo ar a shon. Le linn dó bheith ins an mbaile La Mesa, chonaic sé iarsmaí arm na Spáinne ag dul thar bráid, agus ina measc mar phríosúnach cogaidh bhí Vicente Azuero, a iar-chomhghleacaithe. D'éirigh le López é a scaoileadh saor.
Fuair López deis bualadh le Simon Bolivar a bhí ceaptha ina aidiúnach cathláin, ar an chathlán nua-chruthaithe 'Boyacá' agus cheap sé López ina chaptaen
Níos déanaí ar aghaidh ghlac López páirt i bhFeachtas Míleata an Tuaiscirt san áit ar a bhfuil anois críoch Veiniséalach.
Santanderismo.
Tar éis Chomhcheilg Mheán Fómhair na bliana 1828, agus le linn dó bheith fós ina Cheann Foirne Ginearálta agus ina Ardcheannasaí na Roinne Azuay, mar aon leis an Cholonel José María Oband, d'éirigh sé amach in aghaidh Bholivar.


Iseabail Ní Mheic Cailéin.
Bean uasal agus file i gcúirt Inbhir Aora ab ea Iseabail Ní Mheic Cailéin, Cuntaois Earra-Ghàidheal (fl. 1500). Rugadh í c. 1499 do Ghilleaspuig, an dóú hIarla Earra-Ghàidheal (a maraíodh ag Cath Flodden sa bhliain 1513), agus d'Ealasaid Stiùbhart. Phós sí an dóú hIarla Chaiseil (Cassillis), fear a maraíodh ag Preastabhaig sa bhliain 1527.
Tugann an t-údar le fios sa dán "Éistibh, a Luchd an Tighe-se" go bhfuil méid agus cumhacht faoi leith ag bhod sagairt an tí cúirte. Cé go bhfuil sé ráite ag scoláirí áirithe nach cinnte gurb í Iseabail a chum an dán gáirsiúil seo, maítear freisin nach bhfuil bunús leis an amhras sin.


Cabáiste.
Planda débhliantúil glas nó corcora-duilleach is ea cabáiste'"(a chuimsíonn grúpaí éagsúla saothróga de "Bhrassica oleracea"), a fhástar mar bhasrra ghlasraí bliantúil i gcomhair a gceann dlúthduilleach. Tá dlúthbhaint aige le glasraí croisiféaracha eile, cosúil le brocailí, cóilis, agus bachlóga Bruiséile, síolraíonn sé ó "B. oleracea var. oleracea", cabáiste fiáin machaire. Cuimsíonn cinn cabáistí raon ó 0.5 go dtí 4.0 cileagram, agus is féidir iad a bheith glas, corcra nó bán agus bíonn cábaiste Savoy mín-dhilleach dearg agus crap-dhilleach dearg nó glas ar na cinn is neamhchoitianta. Is glasra ilscaireach é. Faoi choinníollacha ina mbíonn laethanta fada sholas na gréine ann, mar shampla sna hard-domhanleithid thuaidh i rith an tsamhraidh, is féidir le cabáiste fás i bhfad níos mó..


Cóilis.
Is ceann de roinnt glasraí san speiceas "Brassica oleracea", sa bhfine Brassicaceae, í an Chóilis.
Is planda bliantúil í agus ó shíol a phóraítear í. De gnáth, ní itear ach an ceann bán. Bíonn ceann na cóilise comhdhéanta de mhíristéama bláthrach. Bíonn cinn na gcóiliseacha cosúil leo siúd i mbrocailí, atá éagsúil sa mhéid go bhfuil bachlóga bláthanna acu. Áirítear san speiceas "Brassica oleracea" freisin brocailí, bachlóga Bruiséile, cabáiste, "Brassica oleracea var. viridis", agus cál, cé gur de ghrúpaí saothróg éagsúl iad.


Laura Ingalls Wilder.
Údar Meiriceánach a bhí i Laura Elizabeth Ingalls Wilder. (7 Feabhra, 1867 – 10 Feabhra, 1957) Scríobh sí sraith leabhar an "Little House", bunaithe ar a hóige i dteaghlach cheannródaithe Meiriceánacha.


Éistibh, a lucht an tighe-se.
Chum Iseabail Ní Mheic Cailéin, fl. 1500, an dán Éistibh, a lucht an tighe-se Bean uasal agus file i gcúirt Inbhir Aora a bhí inti. De réir dealraimh, ba bhean nó iníon Chailein í, céad iarla Earra Ghàidheal (†1493).
Tá trí dhán an fhile seo caomhnaithe i Leabhar Deadhan Lios Móir: 'Atá fleasgach ar mo thí', Éistibh, a lucht an tighe-se agus 'Is mairg dá ngalar an grádh'.
De réir Thomas Owen Clancy tugann an t-údar le fios sa dán i bhfoirm maíomh gáirsiúil, go bhfuil méid agus cumhacht faoi leith ag bhod sagairt an tí cúirte. Tá amhras curtha i leith bharántúlacht an mhilleáin seo ar an fhile Iseabail, ach gan fhorais shubstaintiúla.
An dán.
Estyf, a lucht in ti so,
tak far in nvrd ċrawe so
Aistriúchán go Gàidhlig an lae inniu
tá aig fear an úird chrábhaidh seo
an sin's ní h-é scéal bréagach
Aistriúchán go Gaeilge an lae inniu
tá ag fear an óird chrábhaidh seo
ansin is ní hé scéal bréagach


Ann Radcliffe.
Údar Sasanach ba ea Ann Radcliffe (9 Iúil 1764 – 7 Feabhra 1823) a bhí mar cheannródaí i réimse na n-úrscéalta gotacha. Scríobh sí faoin ainm cleite "Mrs. Radcliffe". Ba an tslí a ndearna sí an os-nádúrthacht mhínithe a chur i láthair, is é sin nuair a rinneadh gach tarlú osnádúrtha a rianadh siar go bunchúiseanna nádúrtha, chomh maith le deá-iompar gan cháim a banlaochra a chuaigh i bhfeidhm ar léirmheastóirí. Is i ngeall air seo gur tosaíodh ar glacadh leis an úrscéal gotach mar fhoirm inghlactha shóisialta.


Juan Rulfo.
Scríbhneoir tábhachtach Meicsiceach ab ea Juan Rulfo (fíorainm: "Juan Nepomuceno Carlos Pérez-Rulfo Vizcaíno"). Rugadh i Sayula (stát Jalisco) i Meicsiceo é ar an 16 Bealtaine 1917, agus fuair sé bás i gCathair Mheicsiceo, príomhchathair na tíre, ar an 7 Eanáir 1986. Cé nár fhoilsigh sé riamh ach dhá leabhar, agus iad féin sách seang, glactar leis inniu go raibh tionchar mór aige ar na scríbhneoirí Meiriceánacha Laidineacha agus ar fhorbairt an réalachais draíochta a thuill a gclú dóibh. Scríobh sé úrscéal amháin, "Pedro Páramo", agus cnuasach amháin gearrscéalta, "El Llano en Llamas" ("An Machaire ar Bharr Lasrach"). Tá an t-úrscéal ar fáil i nGaeilge freisin, ó d'aistrigh Tomás Mac Síomóin é.
Cé nach raibh sé bisiúil mar scríbhneoir leabhar, rinne sé an-obair mar scriptscríbhneoir scannán. Chomhoibrigh sé le beirt scríbhneoirí tábhachtacha eile, Carlos Fuentes agus Gabriel García Márquez, leis an script a scríobh don scannán "El Gallo de Oro" ("An Coileach Órga") a tháinig ar an scáileán sa bhliain 1964.
Grianghrafadóir éirimiúil a bhí ann freisin, cé nach bhfacthas mórán dá shaothar go poiblí roimh a bhás. Chaith sé tréimhse fhada ina cheannasaí ar Institiúid Náisiúnta na bPobal Bundúchasach ("Instituto Nacional Indigenista"), foras oifigiúil an rialtais Mheicsicigh le haghaidh riarachán chúrsaí na mbundúchasach sa tír, agus san am sin, d'fhéach Rulfo chuige gur doiciméadaíodh saol na bpobal bundúchasach i ngrianghraif agus gur foilsíodh na grianghraif sin faoi chlúdach leabhar.
Ba í stair chorrach Mheicsiceo príomhábhar na leabhar a d'fhoilsigh Rulfo, idir réabhlóid na mblianta 1910-20 agus chogadh na g"Cristeros" sa bhliain 1927. Iar-thiarnaí talún ab ea iad a mhuintir a chaill a gcuid tailte agus fáltais i rith na gcogaí seo, agus mar sin, tháinig sé go nádúrtha aige na himeachtaí sin a phlé ina chuid scríbhneoireachta. Is í an stíl insinte ba mhó a thabhaigh a chlú dó, áfach, go háirithe síorláithreacht an bháis san úrscéal. I dtús an úrscéil, téann fear óg darb ainm Juan Preciado ar lorg a athar, Pedro Páramo, lena cheart a éileamh air. Tá a mháthair tar éis bháis, agus nuair a bhí sí ag saothrú an bháis, d'impigh sí ar Juan Preciado dul i dteagmháil le Pedro Páramo - is é an chuma atá ar an scéal go bhfuil Pedro Páramo tar éis máthair Juan a leagan suas nuair a bhí sí óg, gan bacadh leis an gcailín ná leis an mac ina dhiaidh sin. Téann Juan go Comala, áit a bhfuil cónaí ar Pedro Páramo, ina dhiaidh sin, ach de réir a chéile tagann sé chun solais go bhfuil Páramo marbh, go bhfuil muintir na háite go léir marbh, agus go bhfuil Juan Preciado féin marbh.


Sam Maguire.
Ba phoblachtóir Éireannach agus imreoir pheil ghaelach é Samuel ("Sam") Maguire ("Somhairle Mag Uidhir") (1879 - 6 Feabhra, 1927). Cuimhnítear air go príomha mar eapainm Chorn Shomhairle Mhig Uidhir, a thugtar do bhuaiteoirí sinsear uile-Éireann sa pheil ghaelach.
Bás.
Bhí eitinn ag Sam Maguire agus 48 bliain d’aois nuair a bhfuair sé bás, gan cáil agus gan phingin.
Maguire, Sam
Maguire, Sam
Maguire, Sam
Maguire, Sam
Maguire, Sam


Leabhar Deadhan Lios Móir.
Tá dhá fhacsamhail, i gcló ag William Forbes Skene sa bhliain 1862; faoi bhun, tá línte ón Chuntaois Earra-Ghàidheal; taobh thuas de tá ginealaigh Chlann GriogairIs lámhscríbhinn iomráiteach é Leabhar Deathan Lios Móir, a tiomsaíodh in oirthear Siorrachd Pheairt sa chéad leath den 16ú haois. Ba é Biocáire Fhartairchill agus Déan teidealach Ardeaglais na Leasa Móire, Seumas MacGriogair a phríomh-thiomsaitheoir, agus tá an leabhar ainmnithe uaidh, cé, de réir dealraimh, go bhfuil scríobhaithe eile freagrach as, lena n-áirítear William Drummond, séiplíneach Fhartairchill. Níor cheart é a mheascadh leis an Leabhar atá ainmnithe ar an dul céanna, Leabhar Leasa Móire, lámhscríbhinn i nGaeilge ón luath 15ú haois.
Tá sé scríofa go príomha i 'lámh an rúnaí Albanach', seachas i "gCorr-litir", láimhe-scríbhneoireacht chainteoirí Gaeilge na hÉireann. Tá ortagrafaíocht an leabhair den chineál céanna a úsáidtear i scríbhinní éagsúlachta na hAlbainise (nó an cineál Béarla a d'úsáidtí in Albain san am sin), agus ba bhealach coiteann é i gcomhair Gaeilge na hAlban a scríobh sa Mheánaois Dhéanach.


Manuel Antonio Sanclemente.
Rugadh Antonio Manuel Sanclemente i mBuga, atá anois i Roinn Valle del Cauca, ar an 19 Meán Fómhair sa bhliain 1813 agus fuair sé bás i Villeta, Cundinamarca ar an 19 Márta 1902. Ba státaire, múinteoir, agus polaiteoir Colómach é, agus bhí sé ina Uachtarán ar an Phoblacht idir 1898 agus 1900. Le linn a riail bhris cogadh amach, sé sin, Cogadh na Míle Lá, (Spáinnis: "La Guerra de los Mil Días"). Ina theannta sin, tá cuimhne air mar an tUachtarán is aosta a ceapadh i stair na tíre: bhí sé 84 bliain d'aois.
Saol.
Críochnaíodh a chuid ardstaidéir in Ollscoil Cauca ("Universidad del Cauca") i bPopayan, agus bronnadh dochtúireacht sa dlí-eolaíocht (dlíodóir) air sa bhliain 1837. Ansin bhí sé i seilbh oifigí breithiúnacha éagsúla, agus toghadh é chun na Cúirte Uachtaraí sa bhliain 1854. Mar an gcéanna, d'oibrigh sé sa dlí agus san oideachas, agus ceapadh é ina cheannasaí ar an gColegio de Buga.


Margaret Ritchie.
Is polaiteoir Éireannach í Margaret Ritchie (rugadh 25 Márta 1958). Toghadh í mar cheannaire ar Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre nó an SDLP ar 7 Feabhra 2010. Bhí sí ina hAire Forbartha Sóisialta i dTuaisceart Éireann ó 8 Bealtaine 2007 amach.
Oideachas.
Bhain sí céim amach in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste agus d'oibrigh sí mar chuntóir pairliminte d'Eddie McGrady ó 1987 go 2003.
Naisc.
Ritchie, Margaret
Ritchie, Margaret
Ritchie, Margaret


Kwashiorkor.
Leanbh ag fulaing le Kwashiorkor. Bíonn comharthaí tanaithe gruaige, éidéime, fás leordhóthanach, agus cailliúint meáchain acu siúd a bhfuil Kwashiorkor acu. Léiríonn an stómaitíteas ar an naíonáin sa phictiúr go bhfuil Vitimín B in easnamh aige freisin.
Cinéal easláinte ghéar i measc pháistí é an kwashiorkor. Baineann sé le míchothú ó fhuinneamh na bpróitéiní agus is iad éidéime, greannaitheacht, anoireicse, deirmitíteas othrasaithe agus ae méadaithe le hionsíothláití sailleacha a phríomhthréithe. Is é an éidéime atá cúisithe ag drochchothú a shainíonn kwashiorkor. Cheaptaí gur easpa próitéiní ba chúis le kwashiorkor, ach go mbíodh a ndóthain calraí á chaitheamh ag an othar, agus seo a roinneadh é ó mharasmas. Le déanaí áfach, aithníodh go bhfuil baint ag easpa micreachothaitheach agus frithocsaídeoir leis, chomh maith. Is annamh go dtarlaíonn sé sa domhan forbartha.
Thóg péidiatraí Iamácach, an Dr. Cicely D. Williams, an focal isteach i gcaint phobal an leighis lena halt sa Lancet sa bhliain 1935. Díorthaíonn an focal ó theanga an Ga ó chósta Ghána, agus "an tinneas a fhaigheann an leanbh nuair a thagann an leanbh nua" is ciall dó. Tagraíonn seo don chaoi go bhforbraíonn an tinneas go minic i leanbh a scoitear den chíoch nuair a thagann siblín nuabheirthe ar an bhfód. Tá próitéiní agus aimínaigéid i mbainne na gcíoch atá riachtanach do fhorbairt an pháiste. I measc pobal atá i mbaol, is féidir go bhforbróidh kwashiorkor má scoitheann máthair leanbh ó bhainne na gcíoch agus aiste bia atá lán le stáirsí, carbaihiodráití, agus atá gann ó thaobh próitéiní a chur ina áit.


Surtur.
Fathach miotaseolaíoch de chuid na hÍoslainne, a raibh smacht aige ar thine agus a bhí ina rí ar Muspelheim, ab ea Surtur ("An Fathach Dubh" is brí lena ainm).
Sa scéal Ragnarök, chuir sé féin agus mic Muspel an domhan trí thine agus sceith tine i chuile threo sa chaoi gur scriosadh an beatha ar fad.


Paradacsa an Fhiaigh Dhuibh.
Tá an paradacsa seo - Paradacsa an Fhiaigh Dhuibh - i ndiaidh Carl G. Hempel, a chum é. Bhí sé ag plé le conas tairiscint a dheimhniú ("Confirmation theory") agus mhínigh sé an paradacsa i dtéarmaí éin: "an fiach dubh" ("raven"). Le haghaidh an chuntais a thabharfar anseo, fágaimid an aidiacht "dubh" ar lár agus tugaimid "fiach" ar an éan sin. (Is suimiúil gur thug an Seabhac fiach (gan an aidiacht) ar "raven" agus fiach mara ar "cormorant" ina fhoclóir.)
(Tá cuma "tá sé fear" air seo, ach ritheann sé níos fearr leis an tslí ina scríobhtar sa loighic shiombalach.) Pé scéal é, maidir leis an bhrí, níl mórán deacrachtaí leis an fhoirm seo. Má fhéachaimid ar fhiach (Fa) agus tugaimid faoi deara go bhfuil sé dubh (Da), sin deimhniú ar an hipitéis. Má tá an fiach neamh-dhubh (~Da), (i.e. ar dhath nach dubh é), diúltaítear an hipitéis. Úsáidimid Fx d'fhiach ar bith agus Fa d'fhiach áirithe.
Cé go bhfuil cuma ait ar an leagan amach seo – i leith gach rud nach bhfuil dubh, ní fiach é – níl aon sarú (ghnáth)rialacha na loighce ann (H=H*).
Ag úsáid na hargóinte thuas, má fhéachaimid ar rud ar bith nach bhfuil dubh (~Da), mar shampla peann gorm, agus tugaimid faoi deara nach fiach é (~Fa) – sin deimhniú éigin ar an hipitéis (~Da -> ~Fa).
Tá cuma pharadacsúil air seo! Conas is féidir le peann gorm deimhniú go bhfuil dath dubh ar gach fiach?
Ar shlí amháin tá sé fíor – má bhíonn cainníocht i gceist. Cuir i gcás go bhfuil 100 fiach agus 10,000,000 ní nach bhfuil dubh ann. Má iniúchaimid fiach agus deimhnímid go bhfuil sé dubh, sin fianaise láidir (1 sa 100) ag dul lenár hipitéis. Má iniúchaimid rud nach bhfuil dubh agus deimhnímid nach fiach atá ann, sin fianaise rí-bheag (1 sa 10,000,000) i bhfabhar na hipitéise --- ach is fianaise é mar sin féin. Sin an réiteach Bayesian ar an scéal.
Ach tá cuma pharadacsúil ar an scéal fós. De réir na rialacha loighce, tugann peann gorm fianaise dearfach i leith H'". Ach tugann sé leis fianaise dearfach don hipitéis go bhfuil gach préachán bán.
Ghlac Hempel féin nach raibh paradacsa ann nuair a fhéachaimid ar dheimhniú mar chainníocht. Ach a mhalairt de thuairim a bhí ag Quine. Dar le Quine, caithfear teorainn a chur le neamh-fhiach (~Fx), sa chaoi is go gcaithfear claoi le roghnú nádúrtha, i gcomhthéacs Darwin, agus an stair a ghabhann leis ("natural kinds" an téarma a úsáideann sé).


Klemens Wenzel von Metternich.
Ba pholaiteoir agus státaire de chuid na hOstaire-na Gearmáine é Klemens Wenzel, an Prionsa von Metternich (Gearmáinis: "Klemens Wenzel Nepomuk Lothar, Fürst von Metternich-Winneburg zu Beilstein") (15 Bealtaine, 1773 - 11 Meitheamh, 1859) agus bhí sé ar na taidhleoirí is tábhachtaí lena linn. B'fhigiúr mór le rá é sa gcaibidlíocht roimh agus i rith Chomhdháil Vín, agus meastar é araon mar pharadigm na bainistíochta bheartas eachtrach agus figiúr mór i bhforbairt chleachtas na taidhleoireachta. Ba chleachtóir eiseamláireach na taidhleoireachta é sa 19ú haois a chreid i bpolaitíocht na cumhachta mar a phríomh-aidhm; a bhí fréamhaithe go domhain i gcreideamh chothromaíocht na cumhachta. Tríd na glúinte, cáineadh Metternich go géar mar fhrithghníomhaí dall. Tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, thug roinnt staraithe le tuiscint gurb é ceann de na cúiseanna ba mhó len é a bheith in aghaidh na cumhachta a roinnt le gnáth dhaoine ná go raibh sé buartha go mbainfeadh náisiúnachas na Gearmáine ceannasaíocht pholaitiúil bainte amach.
Tagairtí.
von Metternich, Klemens Wenzel
von Metternich, Klemens Wenzel
von Metternich, Klemens Wenzel
von Metternich, Klemens Wenzel


Robert Stewart, Bíocunta an Chaisleáin Riabhaigh.
Ba státaire Éireannach agus Briotanach é Robert Stewart, Second Marquess of Londonderry KG, GCH, PC,(Ire) (18 Meitheamh, 1769 - 12 Lúnasa, 1822), ar a dtugtar sa stair Tiarna an Chaisleáin Riabhaigh (Béarla: "Lord Castlereagh"). [n 1] Mar Rúnaí Eachtracha na Ríochta Aontaithe, ó 1812 bhí sé lárnach do bhainistíocht na comhghuaillíochta a threascair Napoléon Bonaparte agus ba é an príomh-taidhleoir Briotanach é ag Comhdháil Vín. Bhí sé freisin ina cheannaire ar Theach na gComóntach Briotanach i rialtas an Robert Jenkinson, 2ra Iarla Learphoill (Béarla: "2nd Earl of Liverpool") ó 1812 go dtí a bháis le féinmharú i Lúnasa 1822. Go luath ina ghairm bheatha, mar Phríomh-Rúnaí na hÉireann, bhí baint aige le hÉirí Amach 1798 a chur faoi chois agus a bhí sé freagrach as Acht an Aontais 1800 a chur i bhfeidhm.
Stewart, Robert
Stewart, Robert
Stewart, Robert
Stewart, Robert
Stewart, Robert
Stewart, Robert


Portán.
Is artrapód é an portán. Úsáidtear na focail Partan, Crùbag agus Ruadhag i nGaeilge na hAlban. Partan a deirtear i nGaeilge Mhanann.


Cathair San Mairíne, San Mairíne.
Is í Cathair San Mairíne príomhchathar Phoblacht Ró-Gheal San Mairíne ar an leithinis Iodálach i ngaire don Mhuir Aidriadach. Tá daonra 4,493 aici. Tá sí suite ar na fánaí iartharacha den tsliabh is airde sa phoblacht.i. Monte Titano.
Tír Eolas.
Cé gurb í an phríomhchathair í is i mbaile Bhorgo Maggiore a bhíonn an chuid is mó de cursaí gnó na poblachta ar siúil. Is í Cathair San Mairíne an tríú cathair sa tír ó thaobh daonra de. Tá teorainn aici le "castelli" (bardais) Acquaviva, Borgo Maggiore, Fiorentino, agus Chiesanuova chomh maith le común San Leo na hIodáile.
Stair.
Bhunaigh Naomh Marinus agus teifigh Chríostaithe an chathair sa bhliain 301. Ó shin d'fhás an chathair mar thearmann ó ghéarleanúint na Rómhánach. Mar gheall ar sin, is í an phoblacht is sine san Eoraip.
Bhí trí thúr cosanta ag an gcathair: tógadh Guaita sa 11ú aois, agus dúradh faoi go raibh sé dothreáite. De bharr na gCrosáidí tógadh an dara túr, Cesta sa 13ú haois. Tógadh an tríú túr an Montale sa 14ú haois - an túr ba lu fós.
Bhí daonra na cathrach ag méadú agus bhí an tír ag fás ciliméadar ar chiliméadar dá bharr. Bhí mar pholasaí ag na San Mairínigh gan ionradh nó cogadh a dhéanamh chun talamh breise a fháil, mar sin fuair siad naoi "castelli" eile trí cheannach agus conarthaí.
Geilleagar.
San aimsir atá caite bhíodh eastósctha na gclócaí agus an tsnoíodóireacht mar ghné lárnach de gheilleagar na cathrach. Sa lá atá inniu ann tá an turasóireacht, an tráchtáil, díol na stampaí agus an tionscadal talmhaíochta ar na gníomháiochtaí geilleagracha tábhachtacha sa tír.
"Palazzo Pubblico", Halla an Bhaile
Turasóireacht.
Bíonn triall ag trí mhilliún turasóir ar Shan Mairíne gach bliain. Go hiondúil is as an Iodáil do 85% de na turasóirí.
Iompar.
Tá clú agus cáil ar na sráideanna a bhíonn ag casadh agus iad ag ardú. Níl cead ag gluaisteáin a bheith i lár na cathrach ach oiread.
Roimh an Dara Cogadh Domhanda tógadh líne traenach ón gcathair go Rimini. Dúnadh é i ndiaidh an chogaidh ach tá na tolláin fós ann chomh maith le stáisiún traenach 'Piazzale Lo Stradone'.
Tá seirbhís bus go Rimini, agus tá carr cábla 1.5 km d'fhaide go dtí Borgo Maggiore.
Spóirt.
Tá dhá fhoireann sacair ag an gcathair, an S.S. Murata agus an S.P. Tre Penne. Tháinig an lasair Oilimpeach tríd an gcathair díreach roimh Chluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2006.


Sliogán.
Sliogán a thugtar ar chás crua cosantach ainmhithe áirithe, mar shampla seilmide, sliogiasc nó turtar.
Logainmneacha.
Is éard is brí leis an logainm "Sligeach" ná go bhfuil sliogáin san áit. Tá "Tuairín na Sliogán" suite in Uíbh Ráthach, gar do Chill Orglan.


Ubh.
Is soitheach orgánach í an ubh a bhfásann suth inti. Beireann éin, reiptílí, feithidí, moilisc, éisc agus aontollaigh uibheacha. Is ionann ubh agus siogót. Scaoiltear an ubh ón gcorp, tar éis toirchiú an ubháin.


Eorna.
Eorna a thugtar ar chineál planda a tháinig ó speiceas féir darb ainm "Hordeum vulgare".


Arbhar Indiach.
"Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese
Arbhar Indiach a thugtar ar chineál planda. Is cineál féir é a saothraiodh den chéad uair i Méisi-Mheiriceá roimh theacht na nEorpach. Tugtar "grán buí" air chomh maith. "Cruithneachd Innseanach" a thugann Gaeil na hAlban air.


Mala (corp an duine).
Is éard is mala ann ná stiall ghruaige ar an iomaire ós cionn na súile daonna. Úsáidtear an téarma mala braoi freisin. An focal céanna "mala" a úsáidtear i nGaeilge na hAlban.


Éadan.
Is é an t-éadan an chuid d'aghaidh an duine atá suite os cionn na malaí. Uaireanta, is í an aghaidh uile atá i gceist leis an bhfocal seo. "Bathais" a deirtear in Albain.


Coróin.
Is ceannbheart ciorclach ornáideach a chaitheann monarc nó diacht éigin mar siombail údaráis agus cumhachta é coróin.


Maidhm shléibhe.
Is mais sneachta agus oighear ag titim go sciobtha síos leiceann sléibhe é maidhm shléibhe, go minic ag déanamh slad ar gach a bhíonn os a comhair amach. I saghas amháin, tosaíonn sí ag pointe áirithe, agus de réir mar a thagann anuas, leathann amach, ag fágáil rian i bhfoirm V inbhéartaithe, agus titeann an sneachta mar phúdar scaoilte. I saghas eile, titeann sí mar phláta nó leac a bhriseann ina bhlocanna de réir mar a thiteann chun rian leathan dronuilleogach a fhágáil. Bíonn sí cumasach scriosúil sa dá chás. Tarlaíonn sí nuair is mó an fórsa ar mheall sneachta de bharr domhantarraingthe ná an fórsa a ghreamaíonn an meall le taobh an tsléibhe. Tagann an aimsir san áireamh, agus tarlaíonn an-chuid maidhmeanna i ndiaidh stoirme inar thit a lán sneachta. Muna ngreamaíonn titim nua sneachta lena bhfuil ann roimpi, is mór an priacal go dtarlóidh maidhm. Bíonn baint mhór ag fána an tsléibhe léi, agus tosaíonn 90% de mhaidhmeanna sneachta ar fhánaí 30-45°, is 98% díobh ar fhánaí 25-50°. Go minic bailíonn an ghaoth sneachta i gcoirnis ar ghrua an tsléibhe, agus ina dhiaidh sin tosaíonn an mhaidhm ar thaobh na fothana den sliabh. Tagann an bealach ina bpacáiltear an sneachta ar an sliabh i rith an gheimhridh i gceist freisin, maidir le cé chomh greamaithe le chéile a bhíonn na cisil uile, mar shampla, agus an mbíonn cisil de leac sleamhain oighir ina measc. Tagann cruth an tsléibhe i gceist freisin. Is deacair maidhmeanna a thuar. Chun smacht éigin a choimeád ar an scéal, cuireann na húdaráis tús le maidhmeanna beaga neamhdhíobhálacha le pléascán. Tá tuilleadh taighde le déanamh chun an feiniméan a thuiscint i gceart is na tubaistí a sheachaint.


Póca.
Is mála beag fuaite ar éadach, úsaidte den giuirléidí a iompar é póca.


Muineál.
Is éard is muineál ann ná an páirt den chorp a cheanglaíonn an ceann agus an chuid eile den chorp.


Aghaidh.
Tugtar aghaidh nó éadan ar an taobh tosaigh den cheann. I gcás an duine, glactar leis go gcuimsíonn sé an ghruaig, an t-éadan, an mhala, na súile, an tsrón, na cluasa, na leicne, an béal, na beola, na fiacla, an craiceann agus an smig. Mar seo, tá baill chéadfacha áirithe ar an aghaidh. Úsáidtear na focail "aghaidh" agus "aodann" i nGaeilge na hAlban freisin.


Cleite.
Tugtar cleite ar ghéagán a fhásann as craiceann éin.


Creig.
Is éard is creig ann ná aill ghéar nó gharbh.


Móin.
Is bailiú d’ábhar fásra meathlaithe í an mhóin, a chruthaítear i bportaigh nó bogaigh eile. Baintear feidhm aisti mar bhreosla.


Cnaipe.
Is diosca beag fuaite ar ball éadaigh é cnaipe. Cuirtear trí poll iad chun rudaí a cheangail le chéile.


Craic.
I gnáthchaint na hÉireann, tugtar craic ar aon sórt spóirt, spraoi, siamsaíocht nó comhrá taitneamhach idir daoine. Ní focal Gaeilge ó dhúchas é, ach ceann a tógadh isteach ó Bhéarla.


Éadaí.
Tugtar éadaí ar na hearraí a chaitheann daoine chun an corp a chlúdú.


Folt rua.
Tugtar folt rua ar ghruaig dhearg ar cheann duine éigin.


Gé.
Is éanlaith uisce í an ghné. Is den fhine Anatidae sa treibh Anserini iad na géanna agus tá trí ghéineas díobh ann, mar atá, "Anser" (na géanna liatha), "Branta" (na géanna dubha) agus "Chen" (na géanna bána). Tá siad gaolta leis na healaí, a bhíonn níos mó na iad, agus na lachain, a bhíonn níos lú.


Ceann tuí.
Tugtar ceann tuí nó díon tuí ar díon atá clúdaithe le tuí, giolcacha nó a leithéid d'ábhair eile.


Radaiteiripe.
Tugtar oinceolaíocht raidíochta ar radaiteiripe chomh maith, agus XRT mar ghiorrúchán Béarla air. Is éard is radaiteiripe ann ná úsáid a bhaint as radaíocht ianaíoch mar chuid de chóir leighis ar ailse trí chealla urchóideacha a smachtú. Ní hionann é agus raideolaíocht, rud a bhaineann feidhm as an radaíocht chun íomháú agus fáthmheasanna a dhéanamh.


Bothán.
Is foirgneamh beag é bothán, atá tógtha go simplí nó go garbh.


Dreancaid.
Is feithid í an dreancaid.


Méarchlár (ríomhaire).
Is éard atá i méarchlár ná gléas le treoracha agus litreacha a ionchur ar ríomhaire, trí bhrú ar chnaipí. Is é QWERTY an leagan amach méarchláir is mó a úsáidtear sa lá inniu ann.
Níl méarchlár dúchasach Éireannach ann. In Éirinn baintear leas as an méarchlár céanna leis an mBreatain.


Páirtí na bhFeirmeoirí.
Páirtí polaitiúil Éireannach ab ea Páirtí na bhFeirmeoirí "(The Farmers' Party nó The Farmers' Union as Béarla)" a bhí ar an bhfód i Saorstát Éireann idir 1922 agus 1932. Bhí an páirtí dírithe go hiomlán ar leasa phobal na harúlachta agus níor rinneadh iarracht an páirtí a fhorbairt taobh amuigh den tuath.
Bhain an páirtí seacht suíochán Dála amach sa chéad olltoghchán den stát nua sa bhliain 1922 agus árdaíodh a mhéad suíochán go cúig déag in olltoghchán 1923. Bhí an chuid is mó de na suíocháin i gceantracha saibhre, rud a chiallaíonn gurb iad na feirmeoirí móra is mó a thacaigh leis an bpáirtí.
Thacaigh an páirtí le rialtas Chumann na nGaedheal i rith na 1920í. Ba iad na teachtaí a bhí i bhfábhar na saorthrádála a bhí níos fabhraí don rialtas. Duine dóibh siúd ab ea Denis Gorey a mhol go gcomhcheanglaíodh an dá pháirtí lena chéile. Bhí na teachtaí a thacaigh le caomhnaitheacht i bhfábhar leanúint ar aghaidh mar pháirtí neamhspleách agus ó 1926 amach, bhí siad i bhfábhar comhoibriú le Fianna Fáil. Rinne an deighilt idir lucht na saorthrádála agus lucht na caomhnaitheachta dochar don pháirtí agus sa deireadh bhí vótaí an pháirtí roinnte idir na páirtithe móra. Bhí an bua ag lucht neamhspleáchais sa pháirtí agus chuaigh Denis Gorey isteach i gCumann na nGaedheal.
Thit líon teachtaí an pháirtí ó 15 go 6 i rith na bliana 1927 mar gheall ar teipeanna i dtoghcháin agus daoine ag tabhairt cúl leis an bpáirtí. Lean sé ag ar aghaidh ag tacú le rialtas Chumann na nGaedheal, go háirithe sa vóta mí-mhuiníne a tharla díreach roimh olltoghchán Mheán Fómhair 1927. Tugadh post sóisear rialtais do Michael Heffernan, ceannaire an pháirtí, tar éis an olltoghcháin chun tacaíocht an pháirtí a dhaingniú. Chuaigh Heffernan isteach i gCumann na nGaedheal roimh an chéad olltoghchán eile.
Is beag an méad teachtaí a bhí fágtha ag an bpáirtí ag tús na 1930í agus bhí an cuma ar an scéal nach n-éireodh go maith leo mar phairtí neamhspleách. Bhí na feirmeoirí móra tar éis dul isteach i gCumann na nGaedheal agus bhí na feirmeoirí beaga ag tacú le Fianna Fáil níos mó ná Páirtí na bhFeirmeoirí. Tar éis olltoghchán 1932 ní raibh ach dream beag fágtha nach raibh sásta cloí le Cumann na nGaedheal nó le Fianna Fáil. Chomhcheangail an dream seo an páirtí leis an Lár-Pháirtí Náisiúnta agus chuaigh siad san iomaíocht in olltoghchán 1933 ar son an pháirtí nua.
Bunaíodh páirtí arúlachta nua, Clann na Talmhan, sa bhliain 1938.


Spuaic shlaghdáin.
Is clog athlasta istigh nó i ngar den béal é spuaic shlaghdáin. Galar víreasach é herpes simplex (Gréigis Ársa: ἕρπης - herpes, go liteartha. "téaltú") is cúis leo. Cruthaíonn an dá chinéal víreas; víreas herpes simplex 1 (VHS-1) agus víreas herpes simplex 2 (VHS-2)spuaic.


Pairlement Chloinne Tomáis.
Aoir ghéar ghreannmhar ar oibrithe tuaithe i gcúige Mhumhan is ea Pairlement Chloinne Tomáis bunaithe ar dhá phairlement shamhalta i gcontae Chiarraí sa bhliain 1632 agus 1645.


Jerry Springer.
Jerry Springer ag caint san Ollscoil Emory.
Is láithreoir teilifíse Meiriceánach é Gerald Norman "Jerry" Springer (rugadh é ar an 13 Feabhra, 1944). Is fearr aithne air mar láithreoir an tseó cainte tablóidigh "The Jerry Springer Show" atá ar an bhfód ón mbliain 1991 i leith. Iarmhéara de chuid Pháirtí na nDaonlathach in Cincinnati, Ohio, agus iarléitheoir nuachta agus ceoltóir é, leis.
Tagairtí.
Springer, Jerry
Springer, Jerry
Springer, Jerry


Grúpa eitneach.
a>, tógtha sa bhliain 1904.Is éard is grúpa eitneach ann ná grúpa daoine ina n-aithnítear a gcomhaltaí lena chéile, trí oidhreacht choiteann atá fíor nó samhlaithe. Is féidir é go bhfuil an oidhreacht chomhpháirteach seo bunaithe ar shinsearacht choiteann dealraitheach, stair, ghaol, reiligiún, teanga, chomhchríoch, náisiúntacht nó chuma fhisiciúil. Bíonn comhaltaí ghrúpa eitnigh feasach go mbaineann siad le grúpa eitneach; ina theannta sin tá féiniúlacht eitneach mharcáilte a thuilleadh ag an aitheantas a thugann daoine eile do shainiúlacht an ghrúpa..
"Is toisc bhunúsach i saol an duine é an t-eitneachas: Mar sin féin, ní mheasann go leor eolaithe sóisialta, ina measc na hantraipeolaithe Fredrik Barth agus Eric Wolf, go bhfuil an fhéiniúlacht eitneacha uilíoch. Féachann siad ar an eitneachas mar tháirge de chineálacha idirghníomhaíochtaí sonracha i measc ghrúpaí, seachas saintréith riachtanach de dhlúth agus d'inneach i ngrúpaí.


José Vicente Concha.
Bhí José Vicente Concha Ferreira (Bogóta, 1867 - An Róimh, 8 Nollaig, 1929) ina pholaiteoir Colómach agus bhí sé ina Uachtarán Colómach ó 1914 go dtí 1918. Ba bhall suntasach é freisin de Pháirtí Coimeádach na Colóime (Spáinnis: "Partido Conservador Colombiano").
Tháinig sé in oifig ar dtús sa bhliain 1898, ceapadh é mar Aire Cosanta sa bhliain 1901 agus mar Ambasadóir chuig Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 1902. D'fhill sé ar ais ar a thír dhúchais agus ghlac sé seasamh i gcoinne Chonradh Urrutia-Thompson. Le tacaíocht ó Páirtí Liobrálacha na Colóime (Spáinnis: "Partido Liberal Colombiano; PLC") faoi stiúir Rafael Uribe Uribe, bhuaigh sé an Uachtaránacht sa bhliain 1914.


Piasún Cír.
Is cineál éin é an Piasún Cír ("Catreus wallichii"), an t-aon bhall den ghéineas "Catreus" atá san fhine "Phasiandiae". Is speiceas i mbaol báis é an t-éan seo.
Tháinig an t-ainm "Catreus" ón nGréigis a chiallaíos “éan mar phéacóg” agus tháinig "wallichii", an chuid eile den ainm déthéarmach, as ainm an luibheolaí Ollannaigh Nathaniel Wallich. Mar gheall ar an ainm sa Ghaeilge "cír", is ón ainm onamataipéach ar an bpiasún sa Neipealais "kahir" / "chirir" é.
Níl ach démhorphacht ghnéis an-bheag sa chineál piasúin seo, dá bharr sin níl gotha fisiceach an choiligh agus na circe rófhada óna chéile. Piasún pléineáilte atá sa phiasún cír—ní cluimhreach ildathach atá orthu mar a bhíos ar chuid mhór de na piasúin eile. Go formhór, is iad liath agus donnbhuí agus fionndonn dathanna a gcuid cleití, atá stríoctha le dubh agus donn freisin. Is dócha go bhfeidhmíonn na dathanna seo mar dhuaithníocht. Tá eireaball fada tanaí de 18 cleite acu, an-chosúil le heireaball an phiasúin chomónta (ón tSín) atá le fáil in Éirinn, áiteanna eile san Eoraip, agus i Meiriceá Thuaidh (meascán d’fhospeicis de "Phasianus colchicus" atá iontu seo). Ar éadan an choiligh tá sprochaillí dearga agus tá círín fada cleiteach suntasach ar an gcoileach agus ceann níos lú ar mhullach na circe. Tá siad ar cóimhéid, nó beagán níos mó, ná an piasún comónta.
An ghnáthóg dhúchais ina gcónaíonn an piasún cír ná scrobchríocha agus ardchríocha, coillte agus móinéir, in iarthar Shléibhte na Himiléithe—san India, sa Neipeal, sa Chaismír, agus sa Phacastáin—idir 4,000 agus 10,000 troigh. Is fearr leo learga cnoic géara féarmhara le crainn scaipthe sa timpeallacht agus le féar ard ann. Ar an drochuair, níl na piasúin seo an-choitianta inniu san fhiántas. Is dócha nach bhfuil piasún cír ar bith fágtha sa Phacastáin anois. Bhí siad ainmnithe mar speicis i mbaol, agus anois tá an speiceas liostaithe mar “bhagartha” ar "IUCN Red List of Threatened Species". Is ródhócha nach raibh siad an-líonmhar riamh, de bhrí go bhfuil siad scaipthe sna sléibhte i raon gnáthaithe beag cúng. Sa lá atá inniu ann, le scrios a ngnáthóige agus leis an bhfiagaíocht, tá siad i mbaol báis.
Mar bhia, itheann siad fásra den chuid is mó, ag tochailt lena ngob—cosúil leis na monáil ("Lophophorus") agus leis na piasúin chluasacha ("Crossoptilon") i gcóimheas le piasúin eile. Itheann siad duilleoga beaga, fréamhacha, caora, síolta agus uaireanta cruimheanna éagsúla, froganna agus luchóga freisin. Cónaíonn na piasúin seo sa timpeallacht chéanna leis an monál Himiléach agus an piasún coclas ("Pucrasia macrolopha"; Béarla "Koklass"), ach amháin go mbíonn na piasúin chír ina gcónaí in áiteanna nach bhfuil an mhuine chomh tiubh sin ann. Is iad na sionnaigh agus na hiolair na creachadóirí is coitianta a chreachas orthu san fhiántas.
Éin aonchéileacha atá iontu agus bíonn siad réasúnta tréadúil, ina gcónaí i scuainí beaga go dtí séasúr an ghoir gan a bheith ag troid mar gheall ar theorainneacha críche. Glaonn an dá chineál, ach an coileach go háirithe. Glaoch ard láidir casta atá acu. Glaonn an coileach lena ghob thuas sa spéir, mar a dhéanas na piasúin chluasacha, agus tosaíonn sé le “a series of harsh grating notes in rapid succession, which rise to a crescendo of very high pitched disyllabic whistles” (de réir Wayre 1969, "A Guide to the Pheasants of the World"). Mar gheall ar an taispeántas taobhach a dhéanas na coiligh chun na cearca a mhealladh, tá sé cosúil leis na gothaí a chuireas na piasúin chomónta orthu féin. Leathann sé an t-eireaball agus claonann sé i dtreo na circe piasúin é. Ní dhéanann an piasún cír “wing-whirring” mar a dhéanas go leor piasún eile.
Beireann an ceann baineann thart faoi dheich n-ubh i nead ag bun carraige nó cnoic i measc féar nó tom in aice leis an gcoill. Bíonn sí ag déanamh goir ar na huibheacha ar feadh sé lá ar fhichid. Nuair a thagas na héin bheaga as an ubh, tugann an coileach cúnamh don chearc agus cosnaíonn an bheirt acu na piasúin bheaga ó bhaol.


Fleadh.
Feis cheoil ba ea Fleadh. Bhíodh an fheis ar siúl i Finsbury Park, Londain ar feadh lae amháín le linn an tsamraidh gach bliain. Bhunaigh Vince Power an fheis sa bhliain 1990, agus lean sí ar aghaidh go dtí 2004.


Lár-Pháirtí Náisiúnta.
Páirtí polaitiúil gearrshaolach Éireannach ab ea an Lár-Pháirtí Náisiúnta "(An National Centre Party as Béarla)" a bhí ar an bhfód idir 1932 agus 1933. Úsáideadh an t-ainm Léag Náisiúnta na bhFeirmeoirí agus na nÍocóirí Rátái "(National Farmers' and Ratepayers' League)" ar dtús. Bunaíodh an páirtí i mí na Nollag 1932. Thacaigh roinnt mhaith Teachtaí Dála leis an bpáirtí nua, ceathrar ó Pháirtí na bhFeirmeoirí agus 13 Theachta Dála neamhspleách ina measc. Ba é Frank MacDermot, TD ó Ros Comáin, ceannaire an phairtí nua, agus Séamus Diolún, TD ó Dhún na nGall agus mac Sheáin Diolún go mór chun cinn.
Bhí an páirtí go mór in éadan Fhianna Fáil, cé go raibh cosúlachtaí idir polasaithe an dá phairtí.
Toghadh 11 Theachta Dála de chuid an pháirtí in olltoghchán Eanáir 1933. Bhíodh gníomhaithe de chuid Fhianna Fáil (go minic le cabhair ó bhaill den IRA) ag cur isteach ar chruinnithe an pháirtí roimh an olltoghcháin. Ba iad na heachtraí seo, agus ionsaithe ar chruinnithe páirtithe eile, príomh-chúis bunú na Léinte Gorma. An aidhm a bhí ag na Léinte Gorma ná cruinnithe páirtithe coimeádaigh a chosaint. Cé gur sheas an Lár-Pháirtí Náisiúnta le Cumann na nGaedheal in éadan Fhianna Fáil, dhiúltaigh Frank MacDermot do chomhcheangal idir an dá pháirtí. Ach nuaír a chuir an rialtas cosc ar na Léinte Gorma i Lúnasa 1933, tháinig Cumann na nGaedheal, an Lár-Pháirtí Náisiúnta agus na Léinte Gorma le chéile chun páirtí nua, Fine Gael, a bhunú. Ceapadh MacDermot mar Leas-Uachtarán an pháirtí nua, ach níor réitigh sé ró-mhaith le polasaithe an pháirtí nua agus tar éis tamaill d'éirigh sé as chun bheith ina Theachta neamhspleách.


Ned Maddrell.
Ba é Edward "Ned" Maddrell (1877 – 27 Nollaig 1974) cainteoir dúchais deireanach Ghaeilge Mhanann. B'iascaire ó Oileán Mhanann é agus tar éis do Sage Kinvig (ca. 1870-1962) bás a fháil, bhí sé ar an aon duine ar marthain a raibh Manainnis ón gcliabhán aige. Bhí cainteoirí eile Manainnise ann ag an am, áfach, a d'fhoghlaim an teanga mar dhara teanga nuair a tháinig siad i méadaíocht.
Murab ionann agus roinnt cainteoirí dúchais eile, thaitin sé le Maddrell go raibh cáil air mar dhuine de chainteoirí deireanacha na teanga. Bhí sé sásta an teanga a mhúineadh d'athbheochantóirí óga na Manainnise — Leslie Quirk agus Brian Stowell ina measc. Nuair a bhí sé ina Thaoiseach ag tabhairt cuairte ar Oileán Mhanann, chuaigh Éamon de Valera féin ar cuairt chuig Maddrell. Bhí sé i bhfeirg le rialtas Mhanann agus le rialtas na Ríochta Aontaithe mar gheall ar a bhfaillí i leith na Manainnise. Chuir sé foireann ó Choimisiún Béaloideasa Éireann go hOileán Mhanann lena raibh fágtha den teanga agus dá béalaoideas a thaifeadadh agus a chaomhnú ar bhealach éigin.
Tagairtí.
Maddrell, Ned
Maddrell, Ned
Maddrell, Ned
Maddrell, Ned


Dolly Pentreath.
Meastar go minic gurbh í Dolly Pentreath (Dorothy Pentreath) (a d’éag i Mí na Nollag, 1777) an cainteoir aonteangach deireanach Coirnise dá raibh ann (is é sin le rá an duine deireanach a labhair Coirnis amháin, agus ní Béarla chomh maith) — finscéal a bunaíodh as los an chuntais a scríobh Daines Barrington ag cur síos ar an agallamh a chuir sé ar Dolly. Thabhaigh sise clú agus cáil di féin mar gheall ar an nós a bhí aici le bheith ag cur a hilmhallachtaí sa gCoirnis bhorba fhraochta ar dhaoine nuair a bhíodh fearg uirthi. Lena bás, bhí an Choirnis marbh mar theanga phobail go bunúsach. De réir an fhinscéil, ba iad "Me ne vidn cewsel Sawznek!" (“Nílim ag iarraidh Béarla a labhairt!”) na focail dheiridh a chan sí. Ach is dócha gurbh ’in é an gnáthfhreagra a bhíodh aici nuair a chuirtí caint uirthi sa mBéarla. Meastar gurbh é Cheston Marchant ó Gwithian an cainteoir dúchais Coirnise aonteangach deireanach, fear a fuair bás sa mbliain 1665, agus go raibh Béarla ag Dolly freisin mar sin.
Beathaisnéis.
Chónaigh Dolly Pentreath i bParóiste Paul, in aice le Porthynys (Béarla Mousehole) ar an gcósta in iardheisceart Chorn na Breataine – áit ar cuireadh í freisin. Tógadh leacht le hurraim di i mballa na cille i dTeampall Naomh Phoal Aorelian (is Naomh Briotánach as an mBreatain Bheag é Poal Aorelian; Paulinus Aurelianus sa Laidin agus Paul Aurelian sa mBéarla) i bPaul, sa mbliain 1860. Thóg Louis Lucien Bonaparte, nia Napoléon, agus biocáire Paul an leacht seo. Tá a lán scéalta faoin mbean seo. Deirtear go gcuireadh sí mallacht ar dhuine go minic, ag tabhairt “"kronnekyn hager du"” (buaf ghránna dhubh) orthu, mar shampla. Deirtí gur chailleach a bhí inti fiú. Tá a lán scéalta éagsúla fúithi, ach ní fios cé chomh cruinn agus atá siad.
Cainteoirí Coirnise níos deireanaí.
Fuair Barrington litir an bhliain i ndiaidh bhás Dolly Pentreath, scríofa sa gCoirnis le haistriúchán Béarla, ó iascaire as Porthynys darbh ainm Bodinar (nó Bodener), ag rá go raibh eolas aige ar chúigear a riabh Coirnis acu sa mbaile beag áirithe sin amháin. Luann Barrington John Nancarrow ó Mharghasyow (Marazion i mBéarla) a bhí ina chainteoir dúchais agus a mhair go dtí na 1790idí..
Tá conspóid ann mar gheall ar stádas Dolly mar an cainteoir deireanach dúchais, cosúil le go leor de na “cainteoirí deireanacha dúchais” eile. D’fhoghlaim William Bodinar (a d’éag in 1794) Coirnis agus é ina ghasúr agus, sa mbliain 1776, bhí sé fós in ann litir a scríobh sa teanga. Maíonn cúpla scoláire oirirc, Henry Jenner, Morton Nance agus Philip Payton ina measc, gur cheart go ndearcfaí ar John Davey as Boswednack (a d’éag 1891) mar an cainteoir “traidisiúnta” deireanach; dúradh gur labhair sé i gCoirnis lena chat i riocht is go gcoinneodh sé an teanga beo. Tá roinnt amhrais maidir le méid a chumais sa teanga; b’fhéidir gur cuireadh cuid acu ina leith níos déanaí. Bhí sé in inmhe filíocht a chumadh sa gCoirnis agus thóg Cumann Chorn na Breataine Seanda ("Old Corwall Society") plaic chuimhneacháin sa mbliain 1980 a mhaíos gurbh é “"the last to possess any considerable traditional knowledge of the Cornish Language"”. Bhí an Choirnis fós á labhairt ina dhiaidh sin; d’fhoghlaim cúpla duine scoite an teanga agus mhair focail de bhunús Coirnise i gcanúint áitiúil an Bhéarla, dar ndóigh. Cuireadh síos ar Alison Treganning, a fuair bás sa mbliain 1906, mar chainteoir Coirnise agus Béarla freisin. San am i láthair, tá roinnt páistí agus daoine fásta óga a labhraíos leaganacha éagsúla de Choirnis athbheoite mar chainteoirí dúchais. Mar shampla, is cainteoir dúchais na Coirnise agus na Breatnaise ó aois a hóige í an ceoltóir Breatnach Gwenno Saunders ón ngrúpa The Pipettes.
Ba bhall de dhream páistí Zennor a labhair Coirnis eatarthu féin sna 1840idí é John Mann. Sa mbliain 1914, bhí an cainteoir dúchais Coirnise seo as Boswednack ina chónaí i Sráid Chapel, Lannyust (Béarla - St Just in Penwith) agus é 80 bliain d’aois, deich mbliana tar éis do "Handbook of the Cornish Language" (le Henry Jenner) an athbheochan a spreagadh.
Thíolaic Pêr-Jakez Helias, scríbhneoir Briotánach, dán do Dolly Pentreath.
Naisc.
Pentreath, Dolly
Pentreath, Dolly
Pentreath, Dolly


An Mód Náisiúnta Ríoga.
Is é an Mód Náisiúnta Ríoga (Gaeilge na hAlban: "Am Mòd Nàiseanta Rìoghail") an phríomhócáid chultúrtha i saol Ghaeilge na hAlban. Is í an fhéile chultúrtha seo inchurtha le hOireachtas na Gaeilge in Éirinn agus leis an Eisteddfod Genedlaethol sa mBreatain Bheag. Chuir an Comunn Gàidhealach (Cumann Gaelach) an Mòd ar bun sa mbliain 1892 agus bíonn an Mòd ar siúl go rialta uair amháin in aghaidh na bliana sa bhfómhar.
Bíonn a lán comórtas ar siúl ag an Mòd agus duaiseanna le haghaidh na mbuaiteoirí, mar shampla comórtais bhéalaithrise, sean-nós, amhráin Ghaeilge na hAlban, cóir Ghaeilge na hAlban, ceol traidisiúnta, comórtais ionstraime – an fhidil, an phíb mhór agus an chláirseach ina measc. Bíonn comórtais i litríocht, léamh filíochta nó an Bhíobla ann agus ealaíona eile freisin. Ar ndóigh, bíonn céilithe ar siúl chuile oíche.
Bíonn camanachd (iománaíocht na hAlban) agus peil ag an Mòd chomh maith agus clár spéisiúil le haghaidh Imeall an Mhòid, le ceol, ceardlanna agus óráidí. Tarraingíonn na comórtais go leor daoine chun an Mhòid gach bliain agus is minic a bhíodh slua maith ann, go háirithe ag comórtais na clainne.
Anois, de bhrí go bhfuil cainéal teilifíse i nGaeilge na hAlban, bíonn an Mòd le feiceáil ar BBC Alba. Craolann Radio nan Gàidheal na buaicphointí chomh maith.
Bíonn an Mòd ann chuile bhliain i Mí Dheireadh Fómhair in áiteanna éagsúla ar fud na hAlban.
Naisc sheachtracha.
Mód Náisiúnta Ríoga
Mód Náisiúnta Ríoga


Lá Fhéile Vailintín.
Féile bhliantúil is ea Lá Fhéile Vailintín (Lá 'le Vailintín a thugtar air mar ghiorrúchán uaireanta) a cheiliúrtar ar an 14 Feabhra. Féile í a bhaineann le cúrsaí grá agus ceana idir compánaigh atá dlúth lena chéile.
Lá é ar a dtaispeánann lánúin a ngrá dá chéile trí bhláthanna agus milseogra a bhronnadh ar a cheile, agus 'cártaí vailintín' a sheoladh dá chéile.
I measc shiombal an lae nua-aimseartha tá; imlíne an chroí, atá dearg nó bándearg go mionminic, coilm, agus fíor Chúipid na sciathán.
Stair.
Ainmnítear an fhéile i gcuimhne ar dhuine de mhairtírigh luatha na Críostaíochta a raibh Vailintín mar ainm orthu. Bhunaigh an Pápa Gelasius I an fhéile sa bhliain AD 496.
Thosaigh baint a bheith ag an bhféile le cúrsaí ghrá rómánsúla i measc chairde Geoffrey Chaucer i rith na hard-mheánaoise, nuair a bhláthaigh an grá cúirtéiseach.
Ón 19ú céad i leith tá an lámh in uachtar faighte ag cártaí beannachta olltáirgthe ar na cártaí vailintín lámhdhéanta is lámhscríofa.


Naomh Vailintín.
Naomh darbh ainm Vailintín as a ainmnítear an fhéile Lá Fhéile Vailintín. Bhíodh scata de mhairtírigh luatha Chríostaí a raibh Vailintín mar ainm orthu. Bhunaigh an Pápa Gelasius I an fhéile sa bhliain AD 496.
Sagart a ba ea Vailintín a cuireadh chun bháis i ngéarleanúint an Impire Diocletian i ndeireach na tríú aoise. Deirtear go bhfuair sé bás ar 14ú Feabhra. Cuireadh é sa catacoimb na Róimhe ach bhronn an Pápa Gréagóir XVI cnámha Vailintín ar an sagart Éireannach Cairmilíteach, an tAthair John Spratt sa naoiú aois déag agus tá siad le feiscint inniu i séipéal Sráid na mBráthair Bán i mBaile Átha Cliath.


Gaelcholáiste.
Ionad oideachais dara leibhéal lán-Ghaeilge. Murab ionann agus Gaelscoil, is don mheánscoil a thagraíonn gaelcholáiste. Is minic go n-úsáidtear gaelscoil go hearráideach in áit gaelcholáiste.


The Apprentice.
Is clár teilifís é 'The Apprentice'. Tá na 'The Apprentices' in iomaíocht lena chéile. B'é, 'Donald Trump' an óstach ar dtús.
Thosaigh an BBC ag craoladh an clár sa bliain 2005, le Alan Sugar, agus in Éirinn, ó 2008, ar TV3 le Bill Cullen.


Selena Quintanilla-Pérez.
Amhránaí pop Meiriceánach a bhí i Selena Quintanilla-Perez. Bronnadh Grammy uirthi sa bhliain 1993. Sa bhliain 1997, fuair Jennifer Lopez an ról mar "Selena" sa scannán faoina saol.


Dún Omhain.
Cé Dhún Omhain agus an baile
Is baile beag é Dún Omhain (Béarla: "Dunoon") ar leithinis Chómhall i gCinn Tíre. Tá sé suite ar Linne Chluaidh, ar thaobh Loch Sianta agus os comhair Guireag. Tá sé in Earra-Ghaidheal agus Bód.


Meaisín níocháin.
Is meaisín den éadaí a nigh é meaisín níocháin.


Saighdiúir.
Is éard is saighdiúir ann ná duine atá ar fiannas in arm. Is fiú idirdhealú a dhéanamh idir saighdiúir in arm náísiúnta, amhas agus gaiscíoch treibhe.


Mairnéalach.
Is éard is mairnéalach ann ná duine a oibríonn mar bhall criú ar bord loinge nó i mbád.


Foghlaí mara.
Is éard is foghlaí mara ann duine de bhuíon a ionsaíonn agus a ghoideann ó longa ar an bhfarraige. Ní bhaineann foghlaíocht mhara le hionsaithe ar dhaoine sa long chéanna leis na hionsaitheoirí. Ní bhaineann foghlaíocht mhara le gníomhaíochtaí de chuid chabhlach náisiúnta ach an oiread. Sainmhíniú ar fhoghlaíocht mhara is ea robáil nó foréigean ar an bhfarraige.
Glactar leis go raibh foghlaíocht mhara á cleachtadh ó thosaigh daoine ag trádáil thar farraige, ach is leis an tréimhse ón 17ú hAois go dtí an 19ú hAois is mó a bhaineann an téarma mar a thuigtear inniu é.
Bucainéirí.
Foghlaithe mara a bhí sna bucainéirí a d’ionsaíodh loingeas thráchtála na Spáinne i Muir Chairib sa 17ú hAois. Ba ghnách go mbíodh na bucainéirí Mhuir Chairb ina ngrúpaí níos mó ná foghlaithe mara eile, agus d’ionsaídís bailte mórta le cósta. Is as focal i dteanga na nArawak an focal buccan, fráma adhmaid chun feoil a dheatú. Is as sin a tháinig an focal Fraincise “boucane” agus baisteadh “boucanier” ar shealgairí in Hispaniola (nó Haiti agus Poblacht Dhoiminiceach an lae inniu).
Corsaeir.
Tugadh Corsaeir Bheirbearacha ar na foghlaithe mara a bhí lonnaithe ar chósta thuaidh na hAfraice. Rinne siad slad ar thrádálaithe na Meánmhara ó aimsir na gCrosáidí, agus ar longa ag taisteal le cósta thiar na hAfraice go tús na 19ú hAoise. Ba mhinic cóstaí na Spáinne, na hIodáile agus oileáin na Meánmhara faoi ionsaí acu, agus sa 17ú hAois rinne siad ionsaithe ar Éirinn agus ar an Íoslainn. Idir an 16ú agus 19ú hAois ceaptar gur ghabh siad os cionn milliún Eorpach le díol mar sclábhaithe san Afraic agus in Impireacht na hOtamáine. Ar na corsaeir ba chlúití tá Hayreddin Barbarossa agus a dheartháir Oruç Reis (An Fheasóg Rua), Turgut Reis (nó Dragut), Kurtoglu (nó Curtogoli), Kemal Reis, Salih Reis agus Koca Murat Reis. Ina measc freisin bhí Eorpaigh a d’iompaigh ar an gcreideamh Moslamach, leithéidí Jan Janszoon na hÍsiltíre (Murat Reis) agus John Ward (Yusuf Reis) Shasana.
Foghlaíocht Mhara in Éirinn.
In Éirinn i ndeireadh an 16ú hAois bhí Gráinne Ní Mháille (nó Gráinne Umhaill, mar a thugtaí uirthi) i réim ar chósta thiar Chonnacht. Ghearradh sí cáin ar longa tráchtála a bhí ag triall ar Ghaillimh, agus bhí caisleán aici ar Oileán Chliara. Gailléithe a bhí sna longa a bhí aici, agus fir de chlainne Mhic Conraí agus Mhic Conaola a bhí ina mbádóirí aici. Nuair nach mbíodh sí fostaithe ag iompar saighdiúirí Albanacha chuig na taoisigh i gConnachta bhíodh sí páirteach in ionsaithe ar a cuid naimhde. De réir chuntas amháin throid sí cath farraige le corsaer Turcach.
I nDún na Séad in iarthar Chontae Chorcaí sa bhliain 1631 d'fhuadaigh corsaeir 108 Sasanach a bhí ag obair i dtionscail an éisc ar an mbaile, chomh maith le líon beag Gael gan áireamh. Corsaeir ó Thuaisceart na hAfraice faoi cheannas Mhurat Reis a rinne an t-ionsaí agus thugadar a gcuid príosúnach leo ar ais go dtí an Afraic le díol mar sclábhaithe.
Íomhá na bhFoghlaithe Mara.
Bhí leaganacha éagsúla ann de bhratach na bhfoghlaithe mara, Bratach na gCnámh (Jolly Roger i mBéarla nó Joli rouge i bhFraincis) ina raibh cnámharlach, cnámha, nó airm, ar chúlra dubh nó dearg. Ach is ó litríocht an 19ú hAois, agus ó Treasure Island le Robert Louis Stevenson ach go háirithe, a d’fhás na steiréitípí atá againn den fhoghlaí mara ar leathshúil nó ar leathchois, fáinne ina chluais aige agus pearóid ar a ghualainn. Is uaidh sin freisin a tháinig na scéalta faoi léarscáileanna d’órchistí.


Willie O'Dea.
Polaiteoir agus TD de chuid Fianna Fáil é Willie O'Dea (rugadh é 1 de Mhí na Samhna 1952). Teachta Dála é do dháilcheantar Luimnigh Thoir. Ghlac sé ról an aire cosanta ó Mheán Fómhair na bliana 2004 go dtí an 18 lá Feabhra 2010, nuair a d'éirigh sé as i ngeall ar chonspóid a bhain le cás clúmhillte agus mionn éithigh a bheith curtha ina leith.
Sheas O'Dea ag seasamh in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Nead.
Is struchtúr é nead a thógann ainmhithe áirithe chun a n-uibheacha a chur i gcoimeád agus a n-ál a riaradh ann. Bíonn siad déanta d'ábhar orgánach, a leithéid de chipíní, d'fhéar agus de dhuilleoga. Samhlaítear le h-éin iad, ach tógann veirteabraigh eile neadacha chomh maith


Diosairtre.
Diosairtre: Fadhbanna urlabhra i ngeall ar chur isteach mothúchánach, díobháil a bheith déanta don inchinn, neamhchomhordanaú nó spasmacht mhatáin na cainte.


Edith Roosevelt.
Bhí Edith Roosevelt (6 Lúnasa, 1861 – 30 Meán Fómhair, 1948) pósta le Theodore Roosevelt, uachtarán na Stát Aontaithe.
Rugadh í in Norwich, Connecticut. Bhí cónaí uirthi in aice le Theodore "T.R." Roosevelt i Nua-Eabhrac agus bhí sí mór lena dheirfiúr Corinne. Cailín ciúin a bhí inti agus léadh sé go minic. Théadh sí féin agus T.R. chuig Bá Oyster i rith an tsamhraidh; tháinig deireadh leis seo nuair a thosaigh sé ag freastal ar Ollscoil Harvard. Cé go raibh sí i láthair nuair a pósadh TR agus Alice Hathaway Lee sa bhliain 1880, bhí siad scartha go dtí an bhliain 1885.
Bhuail T.R. le Edith arís ag teach a dheirfiúr bliain i ndiaidh dona chéad bhean bás a fháil. Ar an 17 Samhain, 1885, chuir sé ceiliúr pósta uirthi agus ghlac sí leis. Bhí orthu fanacht tamall áirithe roimh an gcaidreamh a fhoilsiú. Phós siad a gcéile ar an 2 Nollaig, 1886, (bhí Edith 35) ag Séipéal Naomh Seoirse ar chearnóg Hanover i Londain, Sasana. Bhí sí ina "First Lady" ó 1901 go 1909. Cailleadh í ar an 30 Meán Fómhair 1948.


An Ostair-Ungáir.
Is éard a bhí i gceist leis an Ostair-Ungáir (nó Impireacht na hOstaire is na hUngáire, nó an Démhonarcacht, nó Monarcacht na Danóibe, nó an Mhonarcacht Impiriúil Ríoga) ná an t-aontas bunreachtúil monarcach i lár na hEorpa a tháinig ar an bhfód de thoradh an "Ausgleich", nó Comhréiteach na bliana 1867. De réir an chomhréitigh seo, thoiligh Rítheaghlach Ostarach Hapsburg an chumhacht a chomhroinnt le rialtas na hUngáire, agus mar sin rinneadh tír ar leith de Ríocht na hUngáire a raibh an ceann stáit, cuid de na ranna rialtais agus forais áirithe i bpáirt aici leis an Impireacht Ostarach. Sin an chúis a dtugtaí monarcacht Impiriúil Ríoga ar an Ostair-Ungáir: thagair an chéad aidiacht acu do ról an rialtóra mar Impire san Ostair, agus an dara ceann acu bhí sé ag trácht ar a ról mar Rí san Ungáir.
Mhair an démhonarcacht bliain amháin thar an leathchéad. Tháinig deireadh léi sa bhliain 1918, nuair a briseadh an Chéad Chogadh Domhanda ar na Cumhachtaí Láir (Impireacht na Gearmáine agus an Démhonarcacht). Ba ansin a tháinig na gluaiseachtaí náisiúnta chun tosaigh i measc na náisiúntachtaí beaga a raibh an Impireacht comhdhéanta astu, agus bhunaigh siad stáit nua dóibh féin.
Ní mór an giorrúchán "k.u.k." ("kaiserlich und königlich", "Impiriúil agus Ríoga") a aithint thar an ngiorrúchán "k.k." ("kaiserlich königlich", "Impiriúil Ríoga"). Tagraíonn an chéad ghiorrúchán d'údaráis na tíre go léir, idir an Ostair agus an Ungáir. Maidir leis an dara giorrúchán, tráchtann sé ar údaráis na hOstaire, nó is amhlaidh go raibh an tImpire ag rialú Ríocht na Boihéime (inniu: Poblacht na Seice) mar rí, freisin. Tagraíonn an giorrúchán "kgl. ung." ("königlich ungarisch", ríoga Ungárach) d'údaráis na hUngáire ("m. kir." nó "magyar királyi" an leagan Ungáirise).
Struchtúr agus ainm na tíre.
Na tailte a bhí á rialú ag an monarc Hapsburgach i ról Impire na hOstaire, ba iad na tailte thuaidh agus thiar, nó Impireacht na hOstaire, an Tír ar an taobh abhus d'Abhainn Leitha ("Cisleithanien") nó na Tailte le hIonadaíocht sa "Reichsrat" ("Die im Reichsrat vertretenen Länder"). I ról Rí na hUngáire, bhí an monarc ag rialú Ríocht na hUngáire, nó an Tír taobh thall d'Abhainn Leitha ("Transleithanien"), nó Tíortha Coróin Stiofáin Naofa. Is éard a bhí i gceist le Leitha ná craobh-abhainn de chuid na Danóibe, agus í ina teorainn, a bheag nó a mhór, idir an Ostair agus an Ungáir.
Nuair a bhí an Démhonarcacht ann, bhí Impireacht Naofa Rómhánach an Náisiúin Ghearmánaigh ann i gcónaí ó thaobh an dlí de. Ní raibh ach an Ostair suite taobh istigh de theorainneacha na himpireachta sin - bhí an Ungáir neamhspleách ar an Impireacht Naofa.
Bhí féinrialtas ag an Ungáir, ach bhí an monarc, an Roinn Gnóthaí Eachtracha agus an Roinn Chogaidh i bpáirt ag an dá stát, chomh maith leis an gcuid den Roinn Airgeadais a raibh freagracht uirthi as maoiniú na bhfórsaí armtha agus na taidhleoireachta.
Ba iad Vín agus Búdaipeist an dá príomhchathair: Vín san Ostair agus Búdaipeist san Ungáir. Ba í an Ostair-Ungáir an dara tír is mó san Eoraip de réir an achair i ndiaidh Impireacht na Rúise (621.538 km², nó 239.977 míle chearnach sa bhliain 1905) agus í ar an tríú tír ó thaobh an daonra de (i ndiaidh na Rúise agus Impireacht na Gearmáine). Sa lá atá inniu ann, tá timpeall ar 69 milliún duine ina gcónaí sna tailte a bhain leis an Impireacht lena linn.
Ós impireacht ilnáisiúnta agus mórchumhacht a bhí ann, bhí an Ostair-Ungáir thíos le teacht na ngluaiseachtaí náisiúnta sa naoú haois déag. Cuid lárnach de shaol pholaitiúil na tíre ab ea na héilimh a bhí ag na gluaiseachtaí seo agus na díospóireachtaí a spreag siad.
I gcaidreamh idirnáisiúnta is é an t-ainm a bhí ar an monarcacht ná "Österreichisch-Ungarische Monarchie", is é sin, an Mhonarcacht Ostarach-Ungárach, de réir chinneadh an Impire Proinsias Seosamh a hAon ón mbliain 1868. Tagraíonn an t-ainm seo do na Ríochtaí agus na Tailte le hIonadaíocht sa Chomhairle Impiriúil (an "Reichsrat") agus Tailte Choróin Stiofáin Naofa in éineacht. Is éard atá i gceist le Stiofán Naofa ná Stiofán a hAon, Rí na hUngáire i dtús na haonú haoise déag, a rinne tír Chríostaí den Ungáir. Duine de naoimh na hEaglaise Caitlicí é Stiofán.
Is é an teideal a chuireadh an monarc lena ainm agus é ag síniú conarthaí idirnáisiúnta ná "Kaiser von Österreich und Apostolischer König von Ungarn", is é sin, Impire na hOstaire agus Rí Aspalda na hUngáire. Sa chaidreamh phearsanta, thugtaí "Seine K. u. K. apostolische Majestät", "A Mhórgacht Aspalda Impiriúil agus Ríoga" air.
An Bhoisnia agus an Heirseagaivéin.
Sa bhliain 1878, shealbhaigh an Ostair-Ungáir an Bhoisnia agus an Heirseagaivéin, chomh maith le cathair Novi Pazar agus an cúige ("Sandžak") a bhain léi ón Tuirc Otamánach. Bhí na tailte seo á rialú mar ghabháltas míleata go dtí an bhliain 1908, nuair a nascghabh an Ostair iad - is é sin, nuair a cuireadh leis an Impireacht iad go hoifigiúil.
Teangacha.
Ba iad an Ghearmáinis agus an Ungáiris na príomhtheangacha, ach san Ostair agus sna húdaráis impiriúla ríoga, cosúil leis na fórsaí armtha, bhí na húdaráis sásta stádas áirithe a ghéilleadh do na teangacha mionlaigh. Bhí móid dílseachta an tsaighdiúra i gcló sna teangacha éagsúla, mar shampla.


Gairdín.
Is éard is gairdín nó garraí ann ná píosa talún ceangailte le teach. Tháinig an gairdín ar an bhfód 4000 bliain ó shin ar a laghad.


Rialtas na Ríochta Aontaithe.
Is téarma é Rialtas na Ríochta Aontaithe (Béarla: "The Government of the United Kingdom") a úsáidtear chun cur síos a dhéanamh ar lár-rialtas na Ríochta Aontaithe. Faoi bhunreacht na Breataine is cosúil gur ag an mbanríon atá an t-údarás feidhmeannach ach bíonn sé á fheidhmiú ag an gCaibinéad agus a chomhairle siúd i bhfírinne. Bailiúchán de na hairí is sinsearaí ag an mbanríon is ea an Caibinéad seo. I gcaint na ndaoine sa Bhreatain is iondúil gur cnuasainm é "the Government" (Gaeilge: "an Rialtas") a thagraíonn d'airí na Corónach, ar baill ar fad de cheann de thithe na Pairliminte iad. Tá baill an Rialtais freagrach ina n-aonar agus ina ngrúpa don Phairlimint as an gcomhairle a thairiscíonn siad don Bhanríon agus do ghníomhaíochtaí a dhéantar ar a son.


Tiachóg.
Is mála beag póca í Tiachóg nó Vallait. Úsáidtear í chun airgid thirim, cártaí creidmheasa, ceadúnais thiománaí, cártaí aitheantais, cártaí gnó srl. a chur i gcoimeád.


Cath Verdun.
Bhí Cath Verdun (Fraincis: "Bataille de Verdun") ar cheann de na cathanna is tábhachtaí i rith an Chéad Chogadh Domhanda ar an Fronta Thiar.
Bhuaigh arm na Fraince ar arm na Gearmáine tar éis don chath leanúint ar aghaidh ó 21 Feabhra go 18 Nollaig 1916. Maraíodh thart ar 300,000 saighdiúirí ar an dá thaobh.
Fearadh é ar thalamh dronnlaigh ó thuaidh de bhaile Verdun-sur-Meuse in oirthuaisceart na Fraince.


Gleoiseach.
" Carduelis cannabina cannabina "
Is éan beag pasaireach é an Ghleoiseach, "Carduelis cannabina" (Brl. Linnet), den ghéineas "Carduelis" i bhfine na nglasán, "Fringillidae".


Machaire.
Is talamh íseal cósta foirmthe as bloghanna gaineamh agus sliogáin, sil-leagan le gaoth é an machaire.


Drúchtín.
Is moileasc é an drúchtín. Ball d'ord na gastropoda atá ann.


Gleoiseach Shléibhe.
Is éan beag pasaireach é an Ghleoiseach Shléibhe, "Carduelis flavirostris" (Brl. Twite), den ghéineas "Carduelis" i bhfine na nglasán, "Fringilldae".


Deargéadan Beag.
Is éan beag pasaireach é an Deargéadan Beag, "Carduelis cabaret" (Brl. Lesser Redpoll). Is baill den ghéineas "Carduelis" iad i bhfine na nglasán, "Fringillidae". Is é seo an ceann is lú, is doinne agus is stríocaí de na deargéagain. Is minic a rangaítear é mar fhospeiceas den Deargéadan Coitieann, "Carduelis flammea", ach scoilt roinnt údarás – Aontas na nÉaneolaithe Briotanach ("British Ornithologists’ Union") ina measc - ón speiceas sin é. Is minic a bheadh Dearéadan (Coiteann) ar an éan seo sa Ghaeilge ar aon chaoi, is dócha. Is éan dúchasach don Eoraip é an Deargéadan Beag agus tugadh isteach go dtí an Nua-Shéalainn é. Déanann a lán de na héin seo imirce go háiteanna níos faide ó dheas le linn an gheimhridh, ach mar gheall ar an gclíoma cineálta, faightear iad ó cheann ceann na bliana sa chuid is mó dá raon gnáthaithe. Ina theannta sin, faightear é in éineacht leis an dá speiceas eile de dheargéadain sa gheimhreadh.
Tacsanomaíocht.
Níl an ghaolmhaireacht idir na deargéadain réitithe go fóill. Bíonn an Deargéadan Beag agus an Deargéadan “Mineach” (fospeiceas "flammea" den Deargéadan Coiteann) araon le fáil i ndeisceart na hIorua, gan mórán cros-síolraithe de réir dealraimh, ach níl siad ag áitriú taobh le taobh le tamall sách fada i gcaoi is nach féidir teacht ar thuairimí cinnteacha faoi láthair ar an gceist.
Cur Síos.
Is glasán beag le heireaball gearr é an Deargéadan Beag, 11.5-12.5 ceintiméadar ar fad, agus 20-22.5 ceintiméadar réise a sciathán, agus 9-12 gram a mheáchan. Tá an gob gearr coirceogach agus bior géar air. Tá dath gealbhuí ar an ngob ach tá barr dorcha air. Cleití donna atá ar bharr an éin fhirinn fhásta den chuid is mó, le stríocaí níos dorcha orthu. Tá dearg ar chlár an éadain agus dubh ar an smig. I séasúr an ghoir, bíonn dath bándearg ar an mbrollach agus ar an aghaidh. Tá na cliatháin donnbhuí le stríocaí dorcha agus tá cleití bána ar an mbolg agus ar na clúdaigh faoin eireaball. Tá dhá bharra mheathbhána ar an sciathán. Tá an t-éan baineann an-chosúil leis an gceann fireann, ach gan an bándearg ar an mbrollach agus ar an aghaidh agus tá níos lú den stríocacht ar na cliatháin. Mar gheall ar an éan óg, tá ceann liathbhán air gan an dearg ar chlár an éadain agus níos lú de na cleití dubha ar an smig.
Tá an Deargéadan Coiteann cosúil leis an Deargéadan Mineach, ach amháin go bhfuil sé níos mó agus tá an chuid íochtarach níos báine. Tá an chuid uachtarach níos donnbhuí agus tá a gheidín meathbhán agus stríocaí dorcha air.
Dáileadh agus Gnáthóg.
Bhí raon gnáthaithe an éin seo an-teoranta tráth, ba bheag nach raibh siad le fáil ach amháin in Éirinn, sa Bhreatain Mhór, agus sna hAlpa. Ar na blianta deireanacha, forleathnaíodh raon a ngnáthaithe go mór trasna lár agus thuaisceart na hEorpa. Is éan goir leitheadach é an t-éan seo in Éirinn agus sa Bhreatain, ach tá sé ar iarraidh ó áiteanna i ndeisceart agus i lár Shasana. Neadaíonn sé le taobh chósta na Mara Thuaidh ó oirthuaisceart na Fraince go dtí an Ghearmáin agus tá sé tar éis leathadh go dtí an Danmhairg, i ndeisceart na hIorua agus in iardheisceart na Sualainne. Mhéadaigh ar an daonra sna hAlpa agus chuaigh sé isteach sna ceantair máguaird. Neadaíonn an Deargéadan Beag anois chomh fada soir le deisceart na Polainne, leis an tSlóvaic agus le tuaisceart na Rómáine.
Is éan imirceach é nach dtéann ach achar gearr agus fanann a lán acu san áit chéanna ar neadaigh siad i rith an gheimhridh chomh maith. Aistríonn na héin a chónaíos sna hAlpa go hairdí níos ísle. Sa Bhreatain, tá siad níos líonmhaire sna hísealchríocha le linn an gheimhridh, agus téann cuid de na héin as an mBreatain ó dheas go dtí an mhór-roinn sa gheimhreadh, ar uairibh chomh fada leis an Ibéir.
Tugadh isteach an speiceas seo go dtí an Nua-Shéalainn sa bhliain 1862 mar chuid de lastas éan go Nelson. Ina dhiaidh sin, tugadh isteach níos mó acu isteach sa tír agus tá an cineál éin seo le fáil go forleathan. Is ar an Oileán Theas is minice a fheictear an Deargéadan Beag agus neadaigh siad go leor de na hoileáinn iomadúla amach ón gcósta. Ina theannta sin, bhog sé go dtí an chríoch Astrálach d’Oileán Macquarie agus tá sé le fáil mar fhánaí ar Oileán Lord Howe.
Áitríonn sé coillearnach oscailte, scrobchríocha, talamh feirme agus dumhcha. Chuidigh méadú na bhfáschoillte buaircíneach leis na deargéadain scaipeadh go háiteanna nua.
Nósanna.
Is éan caidreamhach é a sheilgeas bia in ealtaí go hiondúil. Seilgeann sé sna crainn mórchuid na haimsire ach ar an talamh freisin scaití, go háirithe sa gheimhreadh de thairbhe laghdú i soláthar na síolta. Is iad síolta beaga, mar shíolta na beithe, na fearnóige agus na bhféar is mó a itear. Itheann an deargéadan bachlóga toraidh agus inveirteabraigh freisin.
Cúplálann siad do shéasúr an ghoir go mall sa gheimhreadh. Neadaíonn roinnt cúplaí gar dá chéile go minic in ealta scaoilte. Déanann an t-éan baineann an nead, i gcruth cupáin, i dtom nó i gcrann go hiondúil. Déantar an nead as craobhóga agus lorgaí planda, le sraith inmheánach de fhréamhacha, fhéar, chaonach, dhuilleoga agus fhásra eile, chomh maith le líneáil de chleití, olann agus fhionnadh. Beirtear idir dhá ubh agus seacht n-uibhe. Tá na huibheacha bánghormach nó scothghlas éadrom le treallanna scothdearga nó scothdhonna orthu. Gorann an deargéadan baineann na huibheacha ar feadh 12-15 de laethanta le linn don éan fireann bia a thabhairt di. Beathaíonn an bheirt acu na héin óga agus cleitíonn siad siúd tar éis 9-15 lá.


Leabharlann.
Is foirgneamh nó seomra ina bhfuil bailiúchán leabhar a úsáideann an pobal í leabharlann.


Chí.
Is é Chi (Χ ina cheannlitir, χ ina litir bheag) an dara litir is fiche in aibítir na Gréigise. Bíodh sé mar consain phléascach choguasach séimhithe sa sean Gréigis /kʰ/.
I nGréigis Koine agus sna canúintí níos déanaí d'athraigh sé go consan cuimilteach chomh maith le Θ agus Φ. In Gréigis an lae inniú, tá dhá fhuaimniú áirithe aige: I ndiaidh gutaí tosaigh agus gutaí airde ([e] nó [i]) fuaimnítear é mar cuimilteach carballach neamhghlórach [ç], cosúil leis an "ich" sa Ghearmáinis nó cosúil leis an "h" i fuaimniú áirithe as Béarla mar hew agus human. I ndiaidh gutaí íseal agus gutaí cúil ([a], [o] nó [u]) agus consain, fuaimnítear é mar cuimilteach choguasach neamhghlórach ([x]), an "ach" sa Ghearmáinis.
Tá luach 600 aige i gcóras na n-uimhreacha Gréigise.
Tá Chí mar bhunús d'ainm an struchtúr chiastaic an focal Béarla "Chiasmus" (croseagar).
Uaireanta úsáidtear Chi nó X chun giorrúcháin a dhéanamh ar ainm An Chríost as Béarla mar shampla Xmas in ionad "christmas".
Sa teangeolaíocht tá sé mar shiombail i gcomhair cuimilteach úbhalaigh gan guth.
Úsáidtear é go minic sna staitisticí freisin.
Chí


Óimige.
Is é Óimige (Ω ina cheannlitir, ω ina litir bheag) an ceathrú litir is fiche in aibítir na Gréigise.
Oimige


Edmonton.
Is é Edmonton príomhchathair Alberta, Ceanada. Dar leis an daonáirimh sa bhliain 2006, bhí 730,372 duine ina gcónaí ann ag an am sin, agus 1,034,945 sa cheantar ceannchathartha.


Philadelphia, Pennsylvania.
Is í Philadelphia nó Filideilfia an séú cathair is mó i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an chathair is mó i stát Pennsylvania. Tá breis is 1.54 milliún duine ina gcónaí sa chathair féin de réir mheastachán Bhiúró an Daonra sa bhliain 2008, agus timpeall 5.8 milliún duine má chuirtear na fobhailte san áireamh. Tá 135 míle cearnach d’achar ann. Tá an chathair suite in oirthear Pennsylvania, ar bhruach thiar na hAbhann Delaware. Tugtar “Philly” agus “Cathair an Ghrá Bráthar” ar an gcathair mar leasainmneacha. ("Grá Bráthar” an chiall atá le "Philadelphia" sa Ghréigis.)
Bunaíodh Philadelphia sa bhliain 1682. Baineadh úsáid aisti mar phríomhchathair na Stát Aontaithe sa tréimhse 1790–1800 agus an phríomhchathair nua, Washington, D.C. á tógáil. Is é Michael Nutter (Páirtí Daonlathach) méara na cathrach faoi láthair.


Coinneach III, Rí na nAlbanach.
Bhí Cináed mac Duib ("Gaeilge an lae inniu: Coinneach Mac Dhuibh") (Béarla: "Kenneth III"), agus leasainmithe mar An Donn'", (roimh 967-25 Márta 1005) ina Rí na nAlbanach ó 997 go dtí 1005. Ba mhac é le Dub Mac Maol Chaluim. Déantar tagairt dó i go leor de na foinsí Albanacha mar mhac Giric mac Coinneach mac Dub, a bhfuil glacadh leis mar earráid.
Tá eachtra luaite sa bhliain 999 in Annála na gCeithre Máistrí ina tuairiscítear gur mharaigh Gille Coemgáin Cináeda Dúngal mac Cináeda, le linn réimis an rí.
Níl sé cinnte go mbaineann seo le himeachtaí in Albain, agus cibé an raibh ceann amháin nó iad araon mic an Rí Cináed, nó Cináed II na nAlbanach, nó duine/daoine éigin eile. Mharaigh Máel Coluim II Cináed i gcath ag Maigh na mBard ("Béarla:Monzievaird") i Srath Éireann sa bhliain 1005.
Cibé an raibh Boite Mac Cináeda ina mhac de Chináed, nó de Chináed II, níl sé iomlán cinnte, cé go mbíonn an tromlachan i bhfabhar Cináed. Tuairiscíodh,in Annála Uladh, gur mharaigh Máel Coluim II mac, nó garmhac Bhoite sa bhliain i 1032.
Ba ghariníon Chináed í Gruoch ("Gruoch ingen Boite meic Cináeda"), - Bantiarna Mhic Bheatha i ndráma 'Traigéide Mhic Bheatha' le William Shakespeare - agus bhí sí ina bean chéile ar an gcéad dul síos do Ghille Coemgáin, Rí ("nó Mormaer") Mhoireabh, agus sa dara dul síos do Rí MacBheatha. Bhí mac d'arbh ainm Lulach (Lulach Mac Gille Coemgáin) ag Gruoch agus Gille Coemgáin agus bhí Lulach ina chomharba ar MacBheatha ar feadh tréimhse ghearr ama. Is dócha go raibh sliocht Uilleam mac Donnchadana (nó 'Meic Uilleim') ón a chéad phósadh, de shliocht Chináed; agus maíonn Clann Mhic Aoidh gur de shliocht Chináed III iad trí iníon Lulaigh.
Tagairtí.
" Le haghaidh bunfhoinsí féach freisin " Naisc sheachtracha "faoi bhun."


Wiesbaden.
Cathair sa stát Gearmánach, Hesse is ea Wiesbaden. Is í príomhchathair an stáit.


Tomás Ó Míocháin.
File ba ea Tomás Ó Míocháin. Bhí sé ina chónaí in Inis i gContae an Chláir. Uair éigin timpeall na bliana 1730 a rugadh é. Bhí suim as an ngnáth aige sa pholaitíocht, idir pholaitíocht na hÉireann agus an pholaitíocht idirnáisiúnta. Chuir Diarmuid Ó Muirithe filíocht Uí Mhíocháin in eagar i gcnuasach dar teideal "Tomás Ó Míocháin: Filíocht" (Baile Átha Cliath, 1988).


Tashkent.
Is í Tashkent (Úisbéiceastáinis: Toshkent, Тошкент; Rúisis: Ташкент, go liteartha "Cathair") príomhchathair na hÚisbéiceastáine. Go hoifigiúl tá 2.18 miliún daoine cláraithe le cónaí ann ach deir foinsí neamhoifigiúla go bhfuil breis is á 3 miliún duine ina gcónaí ann.


A chraobha cumainn na nGael gcumais.
Is amhrán ólacháin agus ragairne é A chraobha cumainn na nGael gcumais. Scríobh file Cláiríneach, Tomás Ó Míocháin, an t-amhrán mar chomóradh ar chéad bhua an Ghinearáil George Washington i gCogadh Saoirse Mheiriceá. Chuir sé an fonn "Washington's Frolics" leis.


Roberto Bolaño.
Úrscéalaí agus file as an tSile ab ea Roberto Bolaño Ávalos (Fuaimniú Spáinnise: [roˈβerto βoˈlaɲo ˈaβalos]) (28 Aibreán, 1953 – 15 Iúil, 2003). Ghnóthaigh úrscéal leis, "Los detectives salvajes", Duais Rómulo Gallegos sa bhliain 1999. Bronnadh gradam iarbháis (National Book Critics Circle Award for Fiction) air sa bhliain 2008 ar son an úrscéil "2666".
Saol.
Mac le tiománaí leoraí (a bhí ina dhornálaí chomh maith) ba ea é agus rugadh é i Santiago. Nuair a bhí sé 15 bliana d'aois chuaigh sé lena theaghlach go Meicsiceo, áit ar éirigh sé as an scoil le dul le hiriseoireacht. Chaith sé a shaol ag fánaíocht ó thír go tír agus tacaíocht á thabhairt aige do chúiseanna na heite clé, i mbun gach cineál oibre agus ag scríobh filíochta. Sa bhliain 1977 chuaigh sé chun na hEorpa agus phós sé Spáinneach. Bhí a shláinte go dona agus d'éag sé in aois leathchéad bliain, ach d'fhág sé corpas mór litríochta ina dhiaidh nach bhfuil foilsithe go hiomlán fós.


Leiceann.
Leicne (i Laidin, "buccae") a thugtar ar an gcuid den aghaidh faoi na súile agus idir an chluas agus an tsrón.


Múscán.
Múscán a thugtar ar fhungas ar bith a fhásann i bhfoirm hyphae (filiméid), seachas cealla aonair. (Más cealla aonair atá ann, giosta a thugtar air). Fásann na múscáin ar / in ábhar orgánach.


Clann Mhic Aoidh.
Ba chlann ársa agus cumhachtach í Clann Mhic Aoidh i dtuaisceart Ghaeltacht na hAlban, ach le fréamhacha i ndúiche Mhoireibh.
Ba fhórsa láidir sa pholaitíocht i dtús an 14ú haois iad, ag tacú le Roibeard Brús. Bhí clú orthu i gcomhair a gcuid neart, misneach agus scileanna saighdiúireachta agus bhí siad páirteach i gcathanna síoraí in aghaidh Clann Keith, Clann Ross, Clann Gunn, Clann Sinclair, Clann Sutherland agus daoine eile, agus i gcogaí thar lear. Sna céadta bliain ina dhiaidh sin bhídís frith-Stíobhartach. D'imir siad ról tábhachtach míleata in Albain agus san Eoraip. Bhí toradh Fhuadach na nGael tromchúiseach orthu, ach ó shin i leith tá siad scaipthe fud fud an domhain.


James Nolan.
Ba reathaí Éireannach idirnáisiúnta é James Nolan (rugadh 27 Eanáir 1977) a bhíodh san iomaíocht ón mbliain 1996 go dtí 2008. Ghlac sé páirt sna Cluichí Oilimpeacha faoi dhó, ina speisialtacht de 800 méadar idir 1996 agus 2000 sular athraigh sé go dtí an 1500 méadar níos déanaí an bhliain sin. Ba é Nolan an dara duine ab fhearr i rás an 800 meádar ag Craobhchomórtas Lúthchleasaíochta na hEorpa Faoi23 sa bhliain 1999 agus arís thar 1500 méadar ag Craobhchomórtas na hEorpa faoi Dhíon sa bhliain 2000. Rith Nolan i roinnt mhaith craobhchomórtas san blianta a lean, agus ghlac sé páirt i rásanna i mbreis is 25 tír i rith a réimis a lean trí bliana déag.
Oiliúnóir spóirt é anois, tar éis dó céim a fháil ó UCD sa bhliain 2008. D’fhreastail sé ar UCD ón mbliain 1996-2001 ar scoláireacht spóirt agus ansin ón mbliain 2005-2008, le BSc i mBainistiú Spóirt. Cuireann sé oiliúint ar fhoireann lúthchleasaíochta UCD tráthnónta Céadaoin, agus deirtear gur eisean an cóitseálaí is déine.
Nolan, James
Nolan, James


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1980.
Bhí Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1980 ar siúl i Moscó san Aontas Sóivéadach ó 19 Iúil go 3 Lúnasa 1980. Bhí comórtais áirithe ar siúil i dTaillinn, Leningrad, Cív agus Minsc chomh maith. Dhiúltaigh 65 tír, ina measc Meiriceá, páirt a ghlacadh sa chomórtas, mar gheall ar an ionsaí a rinne na Sóivéadaigh ar an Afganastáin.


Na Monarcaí Caitliceacha.
Déanann na Monarcaí Caitliceacha (Spáinnis: los Reyes Católicos) tagairt go stairiúl do Bhanríon Isabella I na Castile agus do Rí Ferdinand II na hAragóine. Bhí an bheirt acu den teaghlach chéanna, Teaghlach Trastámara agus bhí colseiseir eatharthu, shiolraigh siad beirt ó John I na Castile; thug an Pápa Sixtus IV cead dóibh pósadh. Thug an Pápa Alexander VI an teideal "Rí agus Banríon Caitliceach". Pósadh iad ar an 19 Deireadh Fómhair, 1469, i Valladolid. D'aontaigh an pósadh an dá choróin faoin dteaghlach chéanna.


Ypres.
Is cathair sa Bheilg í Ypres ("Ieper" in Ollainnis, "Ypern" i nGearmáinis). Tá sí suite in iarthuaisceart na Beilge san Fhlóndras (an ceantar Pléimeannach). Is í an chathair is tábhachtaí san Fhlóndras Thiar í.
Tá 36 120 áitritheoir ina gcónaí sa chathair agus mar sin is í an 5ú cathair is mó san Fhlóndras Thiar í.


Nicholas Williams.
Cóta armais Nicholas Williams sa Ghaeilge
Mórscoláire de chuid na Gaeilge é Nicholas Jonathan Anselm Williams (rugadh i mí Dheireadh Fómhair, 1942 i Walthamstow, Sasana) agus na dteangacha Ceilteacha trí chéile, an Chornais go príomha astu sin.
Naisc sheachtracha.
Williams, Nicholas
Williams, Nicholas


Unione Calcio Sampdoria.
Is club peile é Unione Calcio Sampdoria (leasainm: "Blucerchiati", fáinnithe-ghorm) lonnaithe in Genova, san Iodáil. Bunaíodh an club sa bhliain 1946 nuair a tháinig dhá chlub le chéile, Sampierdarenese agus Andrea Doria spóirt, (clubanna le fréamhacha ag dul siar chuig na 1890í). Feictear an cumasc seo in ainm agus dathanna (gorm-bán agus dearg-dubh) na foirne nua a bunaíodh.
Faoi láthair glacann Sampdoria páirt i sraith Serie A san Iodáil. Tá dathanna gorm le bán agus dearg le dubh aige. Imríonn an fhoireann sa Stadio Luigi Ferraris, le 36,743 suíochán. Tá an scudetto buaite ag an club uair amháin sa bhliain 1991. Tá an Coppa Italia buaite aige ceithre huaire (1985, 1988, 1989, agus 1994) chomh maith leis an "Supercoppa Italiana" uair amháin.
Sampdoria


Coipeirniciam.
Is é an coipeirniciam dúil uimhir a 112, agus is é an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Cn. Dúil shaorga shintéiseach atá ann, agus í chomh radaighníomhach agus nach féidir mórán taighde a dhéanamh ar shaintréithe ceimiceacha na dúile, ach creidtear go bhfuil sé cosúil leis na miotail thrasdultacha. Is é an t-iseatóp is cobhsaí ná coipeirniciam a 285, agus é 30 soicind ar leathré. hAonraíodh an chéad eiseamal de sa bhliain 1996 sa "Gesellschaft für Schwerionenforschung" in Darmstadt. hAinmníodh an dúil seo as an réalteolaí Polannach Nioclás Copernicus (Mikołaj Kopernik).


Rúsc.
Sa ghnáthchiall, is éard is rúsc (nó coirt) ann ná an clúdach seachtrach cosanta garbh a bhíonn ar na crainn, agus ar phlandaí adhmadacha eile.
Le bheith beacht, cuimsíonn sí fíocháin eile inmheánacha, an corc is an fhlóéim.
De réir mar a fhásann an crann síneann an choirt, scoilteann sí, déanann calóga, scamhann i bpatrúin dhifriúla ar leith, agus fásann coirt nua ina hionad ó na cisil inmheánacha caimbiam. "Rùsg" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Tamhan.
Is éard is tamhan ann ná cuid den chrann. Tacaíonn sé leis na craobhacha, agus tacaíonn na fréamhacha leis. Príomhchuid an ghais atá ann. Uaireanta, cailleann tamhain faoin gceannbhrat a gcraobhacha íochtair: cineál uathphrúnála.


Pedro Luis Boitel.
File agus easaontach Cúbach ab ea Pedro Luis Boitel (1931 – 25 Bealtaine 1972), a throid i gcoinne rialtais Fulgencio Batista agus Fidel Castro araon. Sa bhliain 1961, ghearr an réimeas cumannach pianbhreith deich mbliana i bpríosún air.
Fuair Boitel bás le linn stailc ocrais sa bhliain 1972 nuair a bhí sé i ngéibhinn.
Roimh an réabhlóid.
Rugadh Pedro Luis Boitel i gnáth-theaghlach agus rinne sé staidéar in Ollscoil Havana ("Spáinnis: Universidad de La Habana") agus ag an am céanna d'oibrigh sé freisin mar theicneoir raidió. Sna 1950í chuir Boitel i gcoinne rialtas Fulgencio Batista agus chuaigh sé ar deoraíocht i Veiniséala, áit a chabhraigh sé le Rómulo Betancourt ina chuid iarrachtaí chun rialtas míleata Mharcos Pérez Jiménez a treascairt, trí stáisiún raidió bradach a bhunú sa tír sin.
Tar éis na Réabhlóide Cúbaigh, d'fhill Boitel ar Cúba agus d'atosaigh sé a chuid staidéar san Ollscoil Havana. Sa bhliain 1959, ba iarrthóir é sa toghadh le haghaidh uachtaránachta Chumann na Mac Léinn (" Spáinnis: Federación Estudiantil Universitaria; FEU") le tacaíocht ón eagraíochta "Movimiento 26, de Julio" aige. Cé go raibh Fidel Castro i gceannas na gluaiseachta seo, bhain Castro agus na ceannairí réabhlóideacha eile a gcuid tacaíochta ó Bhoitel. Rinne Castro idirghabháil phearsanta san toghcháin ar an Ollscoil chun Boitel a bhaint de uachtaránacht an FEU.


Buirg Londan Ealing.
Tá an London Borough of Ealing suite i Londain Thiar, Sasana. Is é Halla Bhaile Ealing, Bóthar Uxbridge ceanncheathrú riaracháin an cheantair.


Ostrais.
Is éan í an ostrais. Is ball d'fhine na struthionidae í. "Sruth" a deirtear i nGaeilge na hAlban, agus "Struthio camelus" as Laidin. Ní féidir léi eitilt, ach ritheann sí go sciobtha: tuairim is 70 km/uair (45 míle/uair). Is í an Afraic áit dhúchais an speicis seo.


Cruidín.
Is éan é an cruidín. Is baill den ord úd Coraciiformes é. Tá tuairim is 90 speiceas ann, an chuid is mó díobh sa Sean-Domhan agus san Astráil. Déanann siad neadacha i dtolláin ar bhruacha abhann agus d’fhéadfadh obair ‘fheabhsaithe’ abhann nó talmhaíochta iad a mhilleadh.


Dúch.
Is léacht é an dúch. Úsáidtear sa scríbhneoireacht, sa líníocht agus sa gclódóireacht é. Tá sé in úsáid le 3000 nó 4000 bliain. Tháinig dúigh na Síne ar an bhfód sa 12ú haois RC.


Orlando Zapata.
Ba phluiméir, saor cloiche agus gníomhaí ar son an daonlathais é Orlando Zapata Tamayo (Santiago de Cuba, 15 Bealtaine, 1967 - La Habana, 23 Feabhra, 2010) a fuair bás tar éis níos mó ná 80 lá i ndiaidh dó tosú ar stailc ocrais.


Laghairt.
Ainmhí feoiliteach is ea an laghairt nó an t-earc. Reiptíl atá ann.


Muileann gaoithe.
Is foirgneamh le seolta a tiontú sa gaoth agus cumhacht a ghin é muileann gaoithe.


Corr réisc.
Éan lapaire, gaolmhar leis an mbonnán, a fhaightear ar fud an Domhain is ea an corr réisc (uaireanta, corr éisc). Is baill d'fhine na Ardeidae iad. Eitlíonn sé lena mhuineál tarraingthe siar, in ionad a bheith sínte amach. Dianscaoileann cuid dá cleití ina púdar a úsáideann sí chun pioctha. 3 shaghas ann: an chorr éisc lae nó an ghnáthchorr éisc a bhfuil an éigrít mar shampla di, an chorr éisc oíche, agus an chorr tíogair.


Bradán.
Is iasc é an bradán.


Buirg Londan Hammersmith agus Fulham.
Is buirg é London Borough of Hammersmith and Fulham atá suite i Londain Thiar, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán suite ag King Street, Hammersmith.


Buirg Londan Barnet.
Is buirg í London Borough of Barnet atá suite i Londain Thuaidh, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán suite ag North London Business Park.


Geata.
Is bacainn ar insí úsaidte a oscailt a dhúnadh sa balla, claí, nó fál é geata.


Inbhear.
Is é béal taoidmhear abhainn mór é inbhear.


Buirg Londan Camden.
Is buirg é London Borough of Camden atá suite i Londain Thuaidh, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán suite ag Bóthar Euston, St. Pancras.


Páirc.
Is achar talún oscail, go háirithe ceann le barra nó féarach í páirc.


Cath Chnoc Tua.
Is éard a bhí i gceist le Cath Chnoc Tua ná cath a chuir na Búrcaigh agus a gcomhghuaillithe ar na Gearaltaigh agus a gcomhghuaillithe ar a chéile ar an 19 Lúnasa 1504 i Leacach i gContae na Gaillimhe.
Troid an-fhuilteach a thit amach idir na fórsaí móra seo. Deir Annála Ríochta Éireann go ndearna Uilleag de Búrca trí chaisleán de chuid Mhaoilseachlainn Uí Cheallaigh (Garbhdhoire, Muine an Mheá agus Gallach) a bhriseadh. Rinne an Ceallach gearán le Gearóid Mór Mac Gearailt, Iarla Chill Dara agus Fear Ionaid an Rí. Chuaigh fórsaí an Iarla agus arm Mhic Uilleam Clainne Riocaird (páirtí Bhúrcaigh an iarthair) i gcath ag Cnoc Tua, agus deirtear gur fágadh an áit ina cosair chró le hiliomad "na sciath arna scoilteadh, na gclaimhte catha arna mbloghadh, na gcolann ciorraithe crosbhuailte", go háirithe láimh le hAbhainn an Chláir i mbaile fearainn Bhaile Uí Bhróin. An Gearailteach agus a chairde a bhain an cath úd.
Nasc Eachtrach.
Cnoc Tua
Cnoc Tua


Cáis.
Saghas bia déanta as gruthanna brúite an bhainne í an cháis. Téann an cháis siar roimh thús na staire scríofa. Is iomaí saghas cáíse atá ann.
Sanasaíocht.
Sean-Ghaeilge “cáise”, ón Laidin “caseus” ón Ind-Eorpais *kwāt-so- ón bhfréamh *kwat- (coip, bheith searbh). "Càise" a deirtear i nGaeilge na hAlban.


Cnó.
Is toradh déanta an sliogán crua nó righin é cnó.


Conchró.
Is foscadh beag don mhadra é conchró nó cró gadhair. Ina shraith chartún Peanuts, léiríonn Charles M. Schulz an madra Snoopy ina luí ar dhíon an chonchró go minic.


Buirg Londan Barking agus Dagenham.
Is é London Borough of Barking and Dagenham an Buirg Londain in Londain Thoir, Sasana.Tá a cheanncheathrú riarachán ag Bóthar Rainham Tuaisceart in Becontree.


Cruithneacht.
Is cineál féir í an chruithneacht. Tá roinnt chineálacha den chruithneacht ann, iad go léir sa ghéineas Triticum. Ón gCorrán Méith, sa Mheán Oirthear í an chruithneacht i dtús báire. Táthar á saothrú le breis agus 9,000 bliain.


Claí.
Is bacainn a achar a iniamh, go háirithe ceann déanta le cuaillí ceangailte le sreang nó adhmad é claí.


Buirg Ríoga Kensington agus Chelsea.
Is buirg í Kensington agus Chelsea atá suite i Londain Thiar lárnach, Sasana. Tá a cheanncheathrú riaracháin suite i gKensington.


Taoschnó.
Is císte beag friochta é an taoschnó, déanta as taos meala, Tá an taoschnó i gcruth fáinne go minic (mura bhfuil taoschnónna lán suibhe é).
Cócaireacht.
Déantar taos, plúr, uibheacha, siúcra agus comhábhair eile a mheascadh le chéile chun taoschnónna a dhéanamh. Tá raimhre an taois tábhachtach.
Maisítear taoschnónna le rudaí éagsúla ar nós subh, siúcra, seacláid agus ábhair eile nach iad.
Itear taoschnónna de ghnáth mar mhilseog nó mar scroid fad is atá tae, caife nó sú á ól.
Stair.
Thosaigh an "Salvation Army" ag bacáil taoschnónna ar feadh an Cogaidh Cathartha na Stát Aontaithe.
Cultúr.
Ceiliúrtar "Lá Náisiúnta an Taoschnó" gach bliain sna Stáit Aontaithe ar an 2 Meitheamh.


Sluaghairm.
Is frása gearr agus ar leith, úsaidte i bhfógraíocht é sluaghairm.


Tarmachan.
Is éan é an tarmachan. Is baill d'ord na Tetraonidae iad.


EastEnders.
Sobaldráma Briotanach is ea "Eastenders". Ba é Julia Smith agus Tony Holland a chruthaigh é, agus cuireadh ar an aer ar dtús é ar an 19 Feabhra, 1985. Is é an clár teilifíse is láidre ar ghréasán BBC. Is é "Coronation Street" an ITV an t-iomaitheoir is mó atá aige i measc operas galúnaigh.


Neantóg.
Neantóg a thugtar ar chineál planda.


Colgán.
Is iasc é an colgán.


Feochadán.
Cineál planda is ea an feochadán. Is é an feochadán siombal bláthach na hAlban.


Doingean mara.
Is iasc é an doingean mara. Tá sé dúchasach don Eoraip agus do na farraigí congarach di, chomh fada ó dheas leis an tSeineagáil agus soir go dtí an Mhuir Dhubh. Maireann an doingean mara in inbhir agus aibhneacha in aice na farraige uaireanta freisin.


Società Sportiva Calcio Napoli.
Is club peile Iodálach é Società Sportiva Calcio Napoli (Gaeilge: "Cumann Spóirt Sacair Napoli"), ar a dtugtar "S.S.C. Napoli" nó "Napoli" de ghnáth, as Napoli. Bunaíodh Napoli i 1926. Imríonn an club i Serie A, agus is é Stadio San Paolo a staid bhaile.
Tá an "Scudetto" (Curadh na hIodáile) buaite ag an club faoi ​​dhó sa bhliain 1987 agus 1990. Tá an "Coppa Italia" (Corn na hIodáile) buaite aige cúig huaire (1962, 1976, 1987, 2012, agus 2014) chomh maith leis an "Supercoppa Italiana" (Super Corn na hIodáile) uair amháin (1990). Tá an Corn UEFA buaite ag an club uair amháin sa bhliain 1989.
An scuaid faoi láthair (2015/16).
An 31 Lúnasa, 2014
Naisc sheachtracha.
Napoli


Ardaitheoir.
Is urrann feirthe i sloc den ardú agus ísliú daoine nó rudaí é ardaitheoir.


Medellín.
Is é Medellín (Spáinnis: IPA:[með̞eˈʝin] nó [með̞eˈʎin], go hoifigiúil "Municipio de Medellín") an dara baile is mó sa Cholóim. Tá sé suite i nGleann Aburrá, ceann de na gleannta is faide ó thuaidh sa Cordillera Central (sliabhraon de chuid na nAindéas) agus tá sé déroinnte ag an abhainn an Rio Medellín, a shreabhann tríd. De réir dhaonáireamh na bliana 2005, bhí 2,223,078 duine ina gcónaí ann. Is é Mórcheantar Uirbeach Mhedellín an 91ú achar cathrach is mó ar domhan.
Mar phríomhchathair na Roinne, tá ceanncheathrú Rialtas Antioquia lonnaithe ann, ina measc tá Tionól na Roinne ("La Asamblea Departamental"), Cúirt na Roinne ("La Tribunal Departamental"), an Limistéar Cathrach, Oifig an Ard-Aighne (La Fiscalía General), agus Institiúidí agus Gníomhaireachtaí an Stáit.
Chomh maith leis sin, tá an chathair ina ceanncheathrú oifigiúil de chuid na gcuideachtaí cosúil le EDATEL, Teleantioquia; agus roinnt comhlachtaí bardasacha, mar shampla, Empresas Públicas de Medellín (EPM) agus Telemedellín. I dtéarmaí eacnamaíochta, aithnítear an áit mar ionaid mór airgeadais agus mar lár-limistéar mór tionsclaíoch sa Cholóim, baile ina bhfuil go leor chomhlachtaí náisiúnta agus idirnáisiúnta.
Ina theannta sin, seasann an chathair amach mar cheann de na mór-ionaid chultúrtha sa Cholóim. Tá taithí leathan agus aitheantas go háitiúil go náisiúnta agus go hidirnáisiúnta bainte amach aige, mar óstach d'féilte móra. Bíonn béim chomh maith ar ngníomhaíocht acadúil agus eolaíocha ann, agus tá ceanncheathrú sa chathair ag roinnt de na hollscoileanna is tábhachtaí sa Cholóim.
Sanasaíocht an ainm Medellín.
a>.Bhí Medellín ainmnithe as an baile Metellium, Hispania. Bhunaigh Quintus Caecilius Metellus Pius é sa bhliain 75 R.Ch. Tá Metellium nó Medellín an lae inniu suite gearr do Badajoz, cúige de chuid Extremadura, sa Spáinn.
Bhí cúig ainm ag an lonnaíocht bhunaidh Spáinneach roimh an ceann reatha, mar atá: Aburrá de los Yamesíes, San Lorenzo de Aburrá, San Lorenzo de Aná, Valle de San Bartolomé, agus Villa de la Candelaria de Medellín.
D'iarr an Cunta Count Pedro Portocarrero y Luna, Uachtarán Chomhairle na nIndiacha Thiar (Consejo de Indias), ar mhonarcacht na Spáinne ainm a bhaile, Medellín in Extremadura, a thabhairt don lonnaíocht nua i Meiriceá. Glacadh leis an t-iarratas ar an 22 Samhain, sa bhliain 1674, nuair a d'fhógair an Leasrí Mariana na hOstaire go mbeadh an t-ainm "Villa de Nuestra Señora de Medellín" feasta ar an chathair. Thug an Gobharnóir, Miguel Aguinaga y Mendiogoitia, an forógra oifigiúil amach, ar an 2 Samhain, sa bhliain 1675. Dheonaigh Mariana armas chun na cathrach ar an 24 Meitheamh, 1676.
Indiaigh Mheiriceá.
Tá fianaise sheandálaíochta ann go raibh daoine ina gcónaí i nGleann Aburrá ó 10,500 bliain ó shin, agus gurbh fhiagaithe cnuasaitheoirí iad.
D'aimsigh coilínigh Spáinneacha treibheanna ar nós na hAburrá, na Yamesí, na Pequé, na hEbejico, na Norisco, agus na Maní a chónaigh sa ghleann ón chúigiú haois. Thug na hAburrá a n-ainm don ghleann. B'fheirmeoirí iad a d'fhás pónairí, arbhar Indiach, agus cadás. D'fhigh siad agus mhaisigh siad teicstílí. Dhíol siad salainn agus ba ghaibhneoirí óir iad. Faoi riail na Spáinne, chaill siad a gcuid talún a bhí faoi réir chóras feodach rialtais. Cuireadh go leor díobh chun na mianach. Chuaigh siad in éag, ar a laghad ón ghleann, de bharr na breoiteachta a thionscain na hEorpaigh, chomh maith leis an obair chrua agus an chóir mhífhabhrach a fuair siad. Is féidir teacht ar dhaoine a bhaineann leis na hAburrá fós i réigiúin eile Stáit Antioquia, mar na hUrabá agus sna réigiún san iarthair agus ó dheas.
Fionnachtain Spáinneach an ghleanna.
An Marascal Jorge Robledo.I mí Lúnasa sa bhliain 1541, bhí an Marascal Jorge Robledo san áit ar a dtugtar Heliconia air an lá atá inniu ann nuair a chonaic sé i gcéin uaidh áit a cheap sé a bhí ina gleann. Chuir sé Jerome Louis Tejela ar aghaidh chun taiscéaladh a dhéanamh ar an chríoch, agus le linn oíche an 23 Lúnasa shroich Tejela an mhá ar a bhfuil Medellín anois. Thug na Spáinnigh Ghleann Naomh Bairtliméid (el valle de San Bartolomé) ar an áit.


Sluasaid.
Is uirlis le lann leathan, úsaidte den rudaí mar gual, ithir, sneachta a bhogadh é sluasaid.


Henry Wadsworth Longfellow.
Oideoir agus file Meiriceánach ab ea Henry Wadsworth Longfellow (27 Feabhra, 1807 – 25 Márta, 1882). I measc a shaothair tá "Paul Revere's Ride", The Song of Hiawatha, agus "Evangeline". D'aistrigh sé "An Choiméide Dhiaga" le Dante Alighieri go Béarla, an chéad Meiriceánach a rinne aistriú air.
Longfellow, Henry Wadsworth
Longfellow, Henry Wadsworth
Longfellow, Henry Wadsworth


Agat.
Bhí an Agat () ar ríomhaire srathach 8-giotán a tháirgtear san Aontas Sóivéadach.


Quintus Caecilius Metellus Pius.
Bonn airgid de Quintus Caecilius Metellus Pius
Quintus Metellus ó "Promptuarii Iconum Insigniorum "
Bhain Quintus Caecilius Metellus Pius (ca 130 R.Ch nó 127 R.Ch – 63 R.Ch) clú agus cáil amach mar phoiliteor agus mar shaighdiúr Rómhanach in aimsir Phoblacht Rómhanach Déanach. Ba bhall é de na "optimates".
Ainmníodh é 'Pius' mar gheall ar achainí a rinne sé sa bhliain 99 R.Ch. chun a athair a fháil ar ais ón deoraíocht agus ceartais a rinneadh chun a cognomen don Constance, frontality agus inflexibility leis a throid sé i gcónaí ar a athair ar athshlánú agus ar ais chun na Róimhe.
Toghadh é ina Quaestor sa bhliain 97 R.Ch, ina "Tribunus" sa bhliain 92 agus ina "Phontifex Maximus" sa bhliain 81, ina Phraetor sa bhliain 89 RC, agus ansin ina Chonsul sa bhliaini 80. Tharraing sé amach ón Róimh le linn na troideanna sibhialta idir Marius agus Sulla, ag filleadh ar ais ina dhiaidh sin le Sulla.
Saol.
Mac Quintus Caecilius Metellus Numidicus ab ea é, a bhfuair a leasainm mar gheall ar a chrábhadh macúil agus a chuid iarrachtaí chun a athair a shaoradh ón deoraíocht. Mar phraetor sa bhliain 89 RC C., ba cheann de na ceannasaithe é in arm na Rómhánach le linn an Dara Cogadh Sóisialta, agus bhain sé clú amach ina throid in aghaidh na Samniteach.
Ghlaoigh Seanad na Róimhe (Laidin: Senatus Romanus) ar ais chun na Róimhe é i gcomhair na cathrach a chosaint ó ionsaí Ghaius Marius agus Lucius Cornelius Cinna. Theip air an chathair a chosaint, áfach, agus nuair a chaill sé Cath Phorta Colline, theith sé ar dtús chuig Liguria agus ansin go dtí an Afraic, áit a d'fhan sé trí bliana.


Sabelli.
Leithinis na hIodáile sa 4ú haois R.Ch
Mhair na Sabelli'", ceann de na treibheanna ársa Iodálacha, in Samnium ("réigiún sléibhte láir na hIodáile") idir an seachtú haois R.Ch. agus an tríú haois R.Ch.
Faightear an chéad trácht ar na Samnitigh sa bhliain 354 R.Ch., i gconradh sínithe idir na Sabelli agus Poblacht na Rómhánach. Sa deireadh, rinne na Rómhánaigh concas orthu.


Thomas Romney Robinson.
Thomas Romney Robinson sna 1850idí
Réalteolaí agus fisiceoir ab ea Rev. Dr. John Thomas Romney Robinson (23 Aibreán 1792 – 28 Feabhra 1882). Bhí sé mar stiúrthóir ar Réadlann Réalteolaíoch Ard Mhacha.
Rugadh é i mBaile Átha Cliath. Múineadh é in Acadamh Béal Feiriste, lean sé leis an staidéar i gColáiste na Tríonóide, BÁC, agus bhain sé ánrach amach ansin sa bhliain 1814. Ar feadh cúpla bliain bhí sé mar leas ollamh don bhfealsúnacht nádurtha (fisic). Dhaingigh é mar sagairt Anglacánaigh. Sa bhliain 1823 bhain sé an phost mar réalteolaí ag Réadlann Ard Mhaca, agus bhí chónaí ar ansin as sin amach. Bíodh sé ag déanamh taighde réaltheolaíoch agus fisice ansin go dtí a bhás sa bhliain 1882.


Gleann Aburrá.
Is abhantrach é an Ghleann Aburrá (Spáinnis: "El Valle de Aburrá") de chuid Abhainn Mhedellín ("Río Medellín"). Is fo-réigiún é sa chuid theas de chúige láir na hAntioquia sa Cholóim i Sléibhte Láir na nAindéis ("Cordillera Central de los Andes").
Sníomhann an abhainn tríd an ngleann aduaidh agus craobh-aibhneacha ag dul isteach inti. Tá sí thart ar 60km ar fad agus athraíonn a leithead ó am go chéile. Críocha garbha neamhchothroma atá ar gach taobh di, agus sléibhte ann atá idir 1,300 agus 2,800 méadar os cionn na farraige.


Gofraid Mac Meic Arailt.
Ba rialtóir Gall-Ghaelach é Gofraid Mac Meic Arailt nó Gofraid Méranech ("Béarla: Godred Crovan") ar Bhaile Átha Cliath, agus bhí sé ina Rí Inse Ghall agus Mhanann freisin, sa dara leath den 11ú haois. Féadfaidh go gciallaíonn an buafhocal 'Crovan' "lámh bhán" (Meán-Ghaeilge:"crobh bhan").
Sinsearacht agus luathshaol.
Thug fógra báis in Annála Tigernach "Gofraid mac meic Araltdó" mar ainm ar an Rí. Mar thoradh air sin, tá sé molta gur mac, nó nia é Gofraid, don rí Gall-Ghaelachan Ímar mac Arailt ("nó Ivar Haraldsson") a bhí i mbun Baile Átha Cliath sna blianta ó 1038 go dtí 1046, agus go raibh sé ina nia don Rí Sitric ("Sigtrygg Silkbeard") agus ina gharmhac do Amlaíb Mac Sitric nó Amlaib Cuarán ("Óláfr Sigtryggsson"). Tugann Annála Mhanann (Laidin: "Chronica Regum Manniæ et Insularum") le fios gur tháinig sé slán ó Chath Dhroichead Stamford sa bhliain 1066 agus gur theith sé in éineacht le Godred Sigtryggsson, a bhí ag an am sin ina Rí Inse Ghall agus Mhanann.
Tá taifid sna hAnnála Éireannacha go raibh Gofraid faoi ghéillsine Rí Bhaile Átha Cliath, Murchad Mac Diarmata.
Fuair Godred Sigtryggsson agus Murchad araon bás sa bhliain 1070, agus chuaigh riail Oileán Mhanann ar aghaidh chuig Fingal mac Godred.


Tunja.
Is cathair Cholómach í Tunjana, agus is í príomhchathair na roinne Boyacá í, atá lonnaithe i lár-oirthear na Colóime sa réigiún Chicamocha Uachtarach (Spáinnis: "Alto Chicamocha"). Tá achar de 118 ciliméadar cearnach aici, 87% i gceantair thuaithe agus 13% i limistéir uirbeacha. Sa lárionad bardasach, tá airde os cionn leibhéal na farraige de 2,775 méadar ann, ach laistigh de dhlínse an bhardais tá uasmhéid airde de 3,200 méadar ar an teorainn le Cucaita agus, ar a laghad, airde de 2,400 méadar os cionn leibhéal na farraige, ar an teorainn leis an bardas Moniquirá.


Magnus III, Rí Lochlann.
Bhí Magnus III (Sean-Lochlannais: "Magnus berfœttr", Ioruais: "Magnus Berrføtt") ina Rí Lochlann ó 1093 go dtí 1103 agus ina Rí Inse Ghall agus Mhanann ó 1099 go dtí 1102.
Ba mhac é le hOlaf Haraldsson nó Olav Kyrre agus ba gharmhac é le hAralt Sigurdsson (Sean-Lochlannais: "Haraldr harðráði", aistrithe go neamhbheacht mar "treoir dhian" or "rialóir crua") (Ioruais: "Hardråde").
Ciallaíonn an buafhocal 'berfœtt' 'cosa nochta' agus tuigtear go coitianta go dtagann an leasainm ón a nós éadaí a chaitheamh i stíl na nGael, ag fágáil a chosa íochtaracha nocht. De réir teoirice eile, fuair sé an leasainm mar gheall go raibh iallach air teitheadh ó ionsaí ar a chosa nochta.


Boyacá (Roinn).
Ceann de na 32 Roinn ("Departamentos" sa Spáinnis) sa Cholóim is ea Boyacá. Tá sí suite in oirthear na tíre, agus is í Tunja príomhchathair na Roinne. Téann a dáta cruthaithe siar go dtí an t-athchóiriú bunreachta a bhí curtha i bhfeidhm ar Chónaidhm Ghrenadina ("Confederación Granadina" sa Spáinnis) ar an 22 Bealtaine 1858.
Tá teorainn aici ar an taobh ó thuaidh le Santander, san oirthuaisceart le Veiniséala ("República Bolivariana de Venezuela") agus Santander-Thuaidh ("Norte de Santander"), san oirthear le Arauca agus Casanare, sa deisceart le Cundinamarca agus san iarthar le Antioquia. Tá achar iomlán de 23,102 km² aici.


Paradacsa Zeno.
Paradacsa Zeno. Tá an-cháil ar Zeno (timpeall 300 RC) a bhí ag plé le rudaí gan teorann. Bhí argóint bunúsach aige agus an chríoch air ná nach féidir aon slí a thaisteal. Seo mar a réasúnaigh sé.
Má theastaíonn uait an seomra a fhágaint caithfidh tú leath an tslí a shiúl i dtosach. Ansin caithfidh tú leath an tslí atá fágtha a shiúil, agus arís leath an tslí atá fós fágtha a shiúil. Agus mar sin de. Ar deireadh bíonn ort suim na faid uilig sin a thaisteal. Dar le Zeno, ba cóir go mbeadh an suim (gan teorann) sin de faid, gan teorann é féin. I bhfocail eile, bheadh ort fad gan teorann a thaisteal agus ní bheithfeá in ann an seomra a fhágaint.
B'shin fadhb bunúsach ag an am. Cé go raibh fhios ag cách gurbh fhéidir an seomra a fhágaint, cad a bhí cearr lena argóint. Cheap Aristotle féin, go raibh locht i réasúnacht Zeno. Dar le Aristotle bhí difríocht idir an infinideach a bhí ag dul le rud éigin ag dul i méid (mar shampla n+1) agus dé-roinnt a bheith á dhéanamh ar fad a bhí teoranta cheanna féin.
In nodaireacht an lae inniu, bhí Zeno ag plé le páirt-suimeanna ("partial sums")
Agus, tá 'fhios' ag an dalta meánscoile anois go bhfuil formula_2. Cé go bhfuil an uimhir de chéimeanna ag dul i méid i gcónaí, tá fad gach céim ag laghdú níos tapúla ná mar atá an méid céimeanna ag dul in airde. Sé sin tá an suim coinbhéirseach ("convergent").
Ach tá an-chuid tuiscint sa mhatamaitic ag dul le seo. Thart ar na 1600's bhí Newton agus Leibniz ag plé le rudaí rímhion ("infinitesimal") agus is é Dedekind a thug míniú ar teorainn a chur le sraith. Ní raibh an mhatamaitic sin ag Zeno, agus an cheacht a fhoghlaimítear as seo, ná go mb'fhéidir go mbeidh réiteach ar pharadacsa an lae inniu sa todhchaí.
Bhí fadhb, cosúil ar shlí, ag Grandi. Bhí seisean ag plé leis an tsraith 1 - 1 + 1 - 1 + 1 - 1.... Ag brath ar chonas a chuirimid na baill le chéile, faighimid freagraí difriúla, m. sh.
Cé go bhfuil cuma paradacsa anseo, aontógh matamaiticeoir na linne seo le Grandi. Is sraith dibhéirseach agus níl aon suim
aige. Tá sé ait ach sin mar atá an saol.


Dordéan.
Is éan é an dordéan. Is ball den fhine Trochilidae é. Tá tuairim is 330 speiceas le fáil. Is é "Mellisuga helenae", dordéan, an t-éan is lú dá bhfuil ann.


Ailigéadar.
Ainmhí feoiliteach is ea an ailigéadar. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na alligatoridae é.
Bhí na hailigéadair ar an domhain seo ar feadh 37 milliún bliain. Tá dhá chineál ailigéadar ann: an t-ailigéadar Meiriceánach agus an t-ailigéadar Síneach. Tagann an focal ailigéadar ón Spáinnis "el lagarto" agus ciallaíonn sé sin "an laghairt". Tar éis tamaill tugadh ainmneacha cosúil le "allagarta" and "alagarto" agus "alligator" air i mBéarla.
Conas a fheiceann siad.
Tá an t-ailigéadar Meiriceánach an-trom ag 790-990 punt (360-450 kg) agus tá siad 13.1-14 tr (4.0-4.4 m) ar fad.Tá an t-ailigéadar Síneach níos lú ag 6.9 tr (2.1 m) agus níos éadroime ag 99 punt (45 kg). Tá an t-ailigéadar fosta dubh nó donn agus tá na leanaí dorcha le stríocaí bána no buí. Níl aon tréimhse saoil ar taifead ag an ailigéadar.
Baile.
Níl na hailigéadair ach i Meiriceá agus sa t-Sín. Níl na hailigéadair Mheiriceánacha faighte ach amháin i bhFlorida, Louisiana, Georgia, Alabama, Mississippi, Carolina Thuaidh/Theas, agus giota beag in Oklahoma agus Arkansas. An raibh a fhios agat go raibh níos mó ailigéadar i bhFlorida ná in aon ait eile sa domhain? Is maith leis na hailigéadair uisce glan nach bhfuil salann ann cosúil le riasc, sruthán, loch, agus linn. Tá na hailigéadair Shíneacha san abhainn Yangtze agus tá siad i dtrioblóid mhór, gan ach cúpla dosaen fágtha díobh sa nádúr. Tá go leor daoine ag iarraidh na hailigéadair Shíneacha a shábháil.
Conas mar atá siad?
Cosnaíonn an t-ailigéadar fireann a dhúiche féin. Siúlann an t-ailigéadar ar dhá bealach: "Siúl spréite" agus "Siúl Ard". Le "siúl spréíte", tarraingíonn siad a mboilg ar an talamh. Tá an "siúl ard" ceathair-chosach agus an bolg san aer. Ní féidir le ailigéadair mórán siúil a dhéanamh mar go bhfuil na hailgéadair an-trom, ach tá siad in ann a bheidh an-gasta ar feadh cúpla soicind. Nuair atá bia ró-mhór le n-ithe in aon alp amháin, déanann siad "rolla báis" chun píosa bia ollmhór a bhriseadh i bpíosaí beaga.
Babaithe.
Fásann na hailigéadair go dtagann siad in inmhe nuair atá siad sé troigh (1.8 m). Sa samhradh, déanann an t-ailigéadar baineann nead as plandaí a lobhann, ag cruthú teasa a theastaíonn ó na huibheacha atá ar gor. Socraíonn an teocht sa nead gnéas an ailigéadair. Má tá an teas ag 86 °F(30 °C) beidh na hailigéadair ina gcailíní. Má tá an teas ag 93 °F(34 °C) nó níos mó beidh na babaithe ina mbuachaillí.
Bia.
Itheann ailigéadair go leor iasc, fia, éin, coypu, mamaigh bheaga, agus fiú béar agus pantar. Tá clocha beaga sa bholg a bhriseann síos píosaí móra bia. Ní itheann na hailigéadair daoine. Ach má thagann duine ró-ghar don ailigéadar, ionsóidh sé chun é féin a chosaint.
Ailigéadar Bán.
Tá ailigéadar bán ag Acadamh na nEolaíochtaí in San Francisco, California.


Cadhman.
Ainmhí feoiliteach is ea an cadhman. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na alligatoridae é.


Gairiál.
Ainmhí feoiliteach is ea an gairiál. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na Gavialidae é. Maireann an gairiál i bhFo-chríoch na hIndia sna haibhneacha Indus, Ganges, agus Bramaputra, agus ina gcuid craobh-aibhneacha. Tá soc fada caol air. Tá an gairiál ar cheann de na crogaill is faide cabhail ar Domhan.


Salamandar.
Ainmhí is ea an salamandar. Amfaibiach atá ann, agus is ball d'ord na caudata é.


Damh.
Is ainmhí buaibheach teaghlaigh coinnithe den bainne nó feoil é damh.


Ríshliocht Ottonach.
Ríshliocht ríthe Gearmánach (919-1024) ab ea Ríshliocht Ottonach. Tagann an t-ainm ó ainm an chéad Impire, Otto I (nó "Otto Mór"). Feictear ar an teaghlach seo mar an chéad ríshliocht den Impireacht Naofa Rómhánach.
Toghadh Henry I Éanlaithe mar Rí na Gearmáine agus mar sin bhí a mhac, Otto Mór in ann bheith mar an t-Impire nuair a chruthaíodh an tImpireacht. Faoi réimeas an ríshleachta seo aontaíodh oirthear na bhFrainc faoin aon Impireacht amháin nuair a tháinig Lorraine, Saxony, Franconia, Swabia, Thuringia agus Bavaria le chéile. Cabhraigh aontú na Gearmáine le cruthú an Impireacht Naofa Rómhánach. Thosaigh ré na hImpireachta seo, a bhí mar mórchuid stair na Gearmáine go dtí an bhliain 1806, le corónú Otto Mór sa Róimh sa bhliain 962. Theip ar athbhunú Impireacht na Róimhe faoi réimeas Otto III áfach.
Tháinig deireadh leis an Ríshliocht le bás Henry II sa bhliain 1024 agus thit an corón go ríshliocht Salach. Phós Luitgard, iníon Otto I, Conrad Rua na Lorráine, Diúc Salach a chéile agus ba é a sin-gharmhac, Conrad II, Impire Naofa Rómhánach.


Cuing.
Is uirlis adhmad feistithe ar muiníl dhá ainmhithe agus ceangailte le céachta nó cairt chun é a tharraing é cuing.


Herstal.
Is bardas í Herstal atá suite sa réigiún Vallónach agus sa chúige Liège cois abhainn Meuse sa Bheilg.
Deirtear gur rugadh Séarlas Mór anseo sa 8ú haois.


Timpeallacht.
Is é an domhan nádúrtha an timpeallacht.


Diamant.
Is cloch lómhar é diamant.


Beann.
Fiafháis chnámhacha ó cheann fíorfhia, ar na fireannaigh amháin (cé is moite den réinfhia). Ní bhíonn beanna ar an dobharfhia in aon chor, an t-aon speiceas fia nach bhfásann beanna. Úsáidtear iad mar léiriú, mar chosaint, agus i gcomhraic chun céile a fháil. Caitear iad gach bliain agus fásann beanna níos mó an chéad bhliain eile. Bíonn siad clúdaithe le craiceann bog (clúnachán) is iad ag fás. Má bhíonn siad géagach, méadaíonn an líon spící (beann) le haois. Tugtar "adharc fia" air freisin.


Moing.
Is í an mhoing an ghruaig fhada atá ar mhuineál capaill, leoin nó mamaigh eile.


Haskalah.
Gluaiseacht Ghiúdach Eorpach san ochtú céad déág ab ea Haskalah nó Haskala. Chuir Moses Mendelssohn (1729-86), a raibh cónaí air i mBeirlín na Gearmáine, an ghluaiseacht ar bun. Theastaigh uaidh glacadh le fealsúnacht na hEagnaíochta, agus fuascailt agus imeascadh na nGiúdach a chur chun cinn.


Moses Mendelssohn.
Bhí Maois Mendelssohn nó Moshe Ben-Menachemina ina raibí agus mhair sé ón 6ú Meán Fómhair, 1729 go dtí an 4ú Eanáir, 1786. Fealsúnaí Giúdach agus smaointeoir a bhí ann. B'é athair an tsoilsiú léinn Ghiúdaigh ag an am é.


Racún.
Is ainmhí beag é an racún. Mamach atá ann.


Turtar.
Sa mhíoleolaíocht, péist den ord "Chelonia" nó "Testudinata". Toirtís an t-ainm a choimeádtar do na cineálacha a mhaireann ar tír, tiripín do na cineálacha a chónaíonn in uisce úr agus atá inite. Gialla láidre géara gan fiacla acu, an cholainn cumhdaithe i mblaosc de phlátaí cnámhacha, cónasctha le chéile le heasnacha is veirteabraí, faoi bhrat sciath adharcach. Is é an turtar droimleathair mara an ceann is mó, timpeall 400 kg maise. Maireann an turtar mara amuigh sa bhfarraige an chuid is mó den am, gan teacht i dtír ach chun uibheacha a bhreith nó é féin a ghrianú. Itear an turtar glas mara níos mó ná aon cheann eile. Úsáidtear blaosc an turtar frithghobach mara go fairsing.


Gaspard Ulliel.
Is aisteoir Francach é Gaspard Ulliel (25 Mí na Samhna 1984 a rugadh é). Thosaigh sé a bheith ina aisteoir ag deireadh na 1990idí agus tús na 2000idí nuair a ghlac sé páirt i roinnt scannán a rinneadh do theilifíseán. Ansin, bhain sé cáil amach dó féin sa Fhrainc mar aisteoir agus bhí sé ina phríomhaisteoir sa scannán scéinséara "Hannibal Rising".
Saol agus slí beatha.
Rugadh Ulliel in Boulogne-Billancourt (bruachbhaile Pháras). Bhí a mháthair ina léiritheoir do sheónna faisin agus bhí a athair ina stílí. Tá colm aige ar a leiceann de bharr scrafa a fuair sé ó mhadra nuair a rinne sé iarracht an madra a mharcaíocht mar chapall agus é sé bliana d’aois.
Ulliel, Gaspard
Ulliel, Gaspard


Húpú.
Is éan é an húpú. Is baill den fhine Upupidae iad na húpúnna. Tá siad dúchasach do chuid mhór den seandomhan. Éin imirceacha iad go minic a chaitheann an samhradh san Eoraip agus san Áise agus an geimhreadh in áiteanna níos faide ó dheas san Afraic agus san Áise. Caitheann cuid díobh an bhliain ar fad san Afraic agus san India.


Buirg Londan Harrow.
Is é London Borough of Harrow an Buirg Londain i Londain Thiar, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán ag Civic Centre, Station Road, Harrow.


Simpeansaí.
Is ainmhí mór é an simpeansaí. Mamach atá ann.


Crúb.
Is páirt adharcach cos capaill, ba agus ainmhithe eile é crúb.


Scornach.
Tugtar scornach ar thosach an mhuiníl.


Peileacán.
Is éan é an peileacán. Is baill d'fhine na pelecanidae iad.


Ollphanda.
Ainmhí is ea an ollphanda. Mamach atá ann, agus is ball den fhine Ursidae é.


Broigheall.
Is éan mara é an broigheall (Gaeilge na hAlban:"Sgarbh an Sgumain", Sean-Ghaeilge: "Gairge"). Is géineas iad na broighill ("Phalacrocorax") den ord "Pelecaniformes". Cuirtear na broighill i dteaghlach ar leith, sé sin na Phalacrocoracidae. Is éin mhóra uisce iad seo, a neadaíonn i gcoilíneachtaí agus a mbíonn dáilte ar fud an domhain, de réir foinsí éagsúla le 26-43 speiceas. Tugtar "seagaí", nó "broigheall", ar na héin le curcaí cleití, ach ní hionann an rangú sin dá chaidrimh teaghlaigh iarbhír.


Buirg Londan Newham.
Is é London Borough of Newham an Buirg Londain i Londain Thoir, Sasana.Tá a cheanncheathrú riarachán in East Ham.


Buirg Londan Hillingdon.
Is é London Borough of Hillingdon an Buirg Londain i Londain Thiar, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán ag Civic Centre, Uxbridge.


Ioguána.
Ainmhí feoiliteach is ea an ioguána. Laghairt atá ann, agus is ball d'fhine na Iguanidae é.


Tobar.
Is sloc tochailte sa talamh chun uisce, ola nó gás a fháil é tobar.


Panda rua.
Ainmhí is ea an panda rua. Mamach atá ann, agus is ball den fhine Ailuridae é.


Cúirt Uachtarach na Stát Aontaithe.
Is í Cúirt Uachtarach na Stát Aontaithe (Béarla: "Supreme Court of the United States") an chúirt is airde sna Stáit Aontaithe. Is cúirt achomhairc í an chúirt uachtarach.
Fealsúnacht.
De réir bhunreacht na Stát Aontaithe tá scaradh iomlán idir an Feidhmeannas (An t-Uachtarán agus a chuid airí), an Reachtas (An Chomhdháil agus an Seanad), agus na breithiúna. Mar sin tá ról níos lárnaí ag Cúirt Uachtarach na Stát Aontaithe ná mar atá ag Cúirt Uachtarach na hÉireann de bharr gur tír fheidearálach í na Stáit Aontaithe agus gur ag an Chúirt atá an focal deiridh i roinnt na cumhachta idir na stáit éagsúla agus an rialtas feidearálach.
Ballraíocht.
Tá an Chúirt Uachtarach comhdhéanta de Príomh-Bhreitheamh na Stát Aontaithe, chomh maith le hochtar breitheamh eile. Ainmníonn uachtarán na tíre na breithiúna. Deimhnítear iad tar éis "comhairle agus comhthoiliú" (vóta tromlaigh) an tSeanaid. Tá na breithiúna ceaptha don saol.
Bíonn ceapachán breithimh go mór i mbéal an phobail i dtólamh de bharr a thábhachtaí is atá an chúirt i saol polaitíochta agus sóisialta na tíre. Tá an nós ann i gcónaí go gceapfadh an t-uachtarán breithimh a mbeadh an fhealsúnacht chéanna acu is atá aige féin - liobrálach i gcás uachtaráin Dhaonlathaigh agus coimeádach i gcás uachtaráin Phoblachtaigh.
Conspóid.
Ó aimsir Ronald Reagan i leith tugadh taobh na polaitíochta isteach i ngnóthaí na gcúirteanna. Ach tá an deighilt domhain i láthair na huaire agus bíonn troideanna fíochmhara i dtithe na Comhdhála le linn ceapacháin breithimh..
Searmanais.
Tugann an t-uachtarán aitheasc faoi staid na haontachta os comhair tithe Chomhdháil Mheiriceá agus breithiúna na Cúirte Uachtaraí ag deireadh mhí Eanáir gach bliain.
Eagraíocht.
Tagann an chúirt le chéile in Washington, D.C. ag "1 First Street".
Uaireanta úsáidtear an acrainm bhéarla "SCOTUS" le tagairt a dhéanamh di.


Lus na gréine.
Is cineál planda é Lus na gréine. Tá lus na gréine dúchasach i Meiriceá Thuaidh agus i Meiriceá Theas, go príomha, ach saothraítear é ar fud chreasanna measartha an domhain, nach mór. Is luibh bhliantúil é a bhfuil gas garbh clúmhach air de ghnáth. Tá an lus gréine tábhachtach ó thaobh cúrsaí geilleagair de. Déantar ola bhuí mhilis as le haghaidh cócaireachta agus úsáidtear an ola le gallúnach agus péint a dhéanamh. Bealaítear innealra leis an ola freisin. Tugtar cáca ola déanta as do bheostoc agus do na héanlaithe. Iteann daoine na síolta triomaithe nó rósta. Is iad an Airgintín, an Úcráin, an Rúis, na Stáit Aontaithe, an tSín, agus an Fhrainc na tíortha a tháirgeann na barra is mó ar domhan.


Foitheach.
Is éan uisce atá dúchasach do na réigiúin mheasartha nó locha arda trópaiceacha ar fud an Domhain é an foitheach (nó an spágaire). Is ball d'fhine na Podicipedidae é. Snámhann sé faoin uisce le cabhair a chos. Méara na gcos maothánach is rud beag scamallach. Áitríonn sé uiscí úra is farraigí tanaí cois cladaigh. Cuid de na cineálacha beag is itheann siad inveirteabraigh, cuid eile díobh mór is itheann siad éisc chomh maith le roinnt mhaith dá gcleití féin.


Cearc uisce.
Is éan í an chearc uisce.


Tollán.
Is pasáiste saorga faoi thalamh é tollán.


Bosca.
Is gabhdán nó soitheach le bun cothrom, taobhanna agus claibín é bosca.


Coinnle corra.
Coinnle corra a thugtar ar chineál planda.


Lus mór.
Lus mór a thugtar ar chineál planda.


Seamair.
Seamair a thugtar ar chineál planda.


Páirc Stáit Letchworth.
Radharc ó Tharbhealach Portage i Mí Iúil
Is páirc stáit í Páirc Stáit Letchworth atá suite in iarthar Nua-Eabhrac sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, 35 míle (56 km) thiar theas de chathair Rochester agus 60 míle (95 km) thoir theas de chathair Buffalo i gcontae Livingston (sna bailte darb ainm Leicester, Mount Morris agus Portage) agus i gcontae Wyoming (sna bailte Castile agus Genesee Falls). Tá an pháirc bordaithe ar 17 míle (24 km) ar fad, ag cuimsiú 14,350 acra (58 km2) de thalamh de chois na hAbhann Genesee. Laistigh den pháirc tá trí eas mhóra ar an abhainn agus b’fhéidir suas le caoga eas ar na craobh-aibhneacha a shníos isteach san abhainn mhór, maille leis an gcraosán a dheilbhigh an abhainn. Tá fálta carraige an chraosáin seo suas le 550 troigh (170 m) ar airde in áiteanna agus caolaítear iad go dtí 400 troigh (120 m) ar leithead os cionn an chinn láir de na trí eas. Is uaidh seo a thugtar an leasainm “Cainneon Mór an Oirthir” ar an gceantar.
Baisteadh an pháirc as William Pryar Letchworth, an fear a thiomnaigh an t-eastát de 1,000 acra (4 km2) arb é ceartlár na páirce é do Stát Nua-Eabhrac sa bhliain 1906. Faightear bealaí isteach na páirce in aice leis na háiteanna darb ainm Mount Morris, Perry, Castile agus Portageville. Imíonn bóthar (dhá lána nó trí) nua-aimseartha, ar a gcoinnítear dea-bhail, le taobh thiar an chraosáin, a chuireas ar chumas daoine a lán radharc spéiriúil de ghnéithe geolaíocha an chraosáin a fheiceáil.
Tá na trí phríomheas, a dtugtar an tEas Uachtair, an tEas Láir agus an tEas Íochtair orthu, suite i gcainneon Portage i ndeisceart na páirce, Bhaist na Meiriceánaigh dhúchasacha áitiúla, na Seinice, “She-ga-hun-da” (Gleanntán na dTrí Eas) ar an talamh timpeall an chainneoin seo agus chreidtí gur chuir an ghrian ina stad ag meán lae de thairbhe rí-éachtaí an Easa Láir (“Ska-da-dee”).
Faightear an t-eas is airde i stát Nua-Eabhrac sa pháirc seo, Is eas ribíneach suntasach é a aimsítear ar chraobh-shruthán achar gearr taobh thoir d’"Inspiration Point Overlook", 0.4 míle (640 m) taobh thiar d’ionad cuairteoirí na páirce. Tugtar Eas Inspioráide air agus titeann an t-uisce 350 troigh (107 m) ón mbarr. D’ainneoin na hairde mórthaibhsí, is eas séasúrach é agus is minic nach bhfeictear ach teimhleach an uisce ar éadan na haille. Tá aghaidh an easa ó dheas siar ó dheas agus níl ach troigh amháin ar leithead ag an gcírín, áit a dtosaíonn an t-uisce ag titim ó bharr an easa. Ach go coitianta, aithnítear an tEas Taughannock (suite thiar thuaidh d’Ithica, i gceantar na Méarlochanna i Nua-Eabhrac Iarláir) mar an t-eas is airde sa stát agus in Oirthuaisceart na tíre chomh maith.
Is ón Tréimhse Dheavónach é an grinneall atá nochta sa chraosán, déanta as sceallaí den chuid is mó agus roinnt sraitheanna de ghaineamhchloch agus d’aolchloch freisin. Sil-leagadh an charraig i bhfarraige intíre ársa agus faightear a lán iontaisí muirí sa charraig. Is an-óg, i dtéarmaí geolaíochta, é an tírghné den chuid seo de ghleann na hAbhann Genesee. Is éard is cúis leis sin gurbh éigean don abhainn gleann nua a shnoí de bharr go ndearna an t-oighearshruth ilchríochach deireanach athchúrsáil ar an abhainn as an seanghleann.
Sa bhliain 2007, ainmníodh Páirc Letchworth mar cheann de na 100 ionad campála is fearr sna Stáit Aontaithe.


An Tulach (Cois Fharraige).
Baile fearainn in iarthar Chois Fharraige i gContae na Gaillimhe is ea An Tulaigh ("Tully" as Béarla).


Mallorca.
Is é Mallorca an t-oileán is mó sa Spáinn. Tá sé suite sa Mheánmhuir agus tá sé mar chuid den oileánrach Bhailéaracha. Tagann ainm an oileáin ón Laidin "insula maior", "oileán mór"; agus ansin Maiorica.
Is é Palma príomhchathair an oileáin agus príomhchathair an chomhphobal fhéinrialaithe. Is é "La Balanguera" amhrán náisiúnta an oileáin.
Tá clú ar an áit mar ionad turasóireachta i measc Eorpaigh mar na Sasanaigh, Gearmánaigh agus Éireannaigh.


Dana.
Is amhránaí, ceoltóir agus polaiteoir Éireannach í Dana nó Dana Rosemary Scallon. (Rugadh í faoin ainm "Rosemary Brown" ar 30 Meitheamh 1951). Bhuaigh sí comórtas na hEoraifíse sa bhliain 1970 leis an amhrán "All Kinds of Everything". Bheartaigh sí rith mar iarrthóir neamhspleách i dtoghchán uachtaránachta na hÉireann sa bhliain 2011.


Lech Kaczyński.
Ba é Lech Kaczyński uachtarán na Polainne ó 2005 go 2010. Rugadh Kaczynski ar an 18ú lá de mhí an Mheithimh 1949 i Vársá. Ba é méara Vársá é ó 2002 go 2005. Fuair sé bás i dtubaiste aeir sa Rúis ar an 10ú lá de mhí Aibreáin, 2010 ag taisteal chun cuimhneacháin in Katyn in aice le Smolensk.


Tadhg Óg Ó Cianáin.
Scríbhneoir Éireannach ba ea Tadhg Óg Ó Cianáin (a cailleadh "c."1614). Bhain sé le ceann de mhuintreacha léannta na hÉireann.
Eisean a scríobh "Imeacht na nIarlaí", dialann a chuireann síos ar thuras Aodha Rua Uí Néill ó Ráth Maoláin i gContae Dhún na nGall chun na Róimhe agus a ritheann ó Mhí Mheán Fómhair 1607 go dtí Mí na Samhna 1608. Níl aon dialann Ghaeilge is luaithe ná í, agus níl sí le fáil ach sa lámhscríbhinn a scríobh Tadhg Óg féin (MS A 21 bailiúchán Uí Chléirigh, UCD).
Díreach roimh dó imeacht thar lear bhí Tadhg Óg ina chónaí i dTuíneán i gContae Ard Mhacha. Tá a ainm le fáil mar dhuine de lucht coimhdeachta Einrí Óig Uí Néill ar liosta pardún (‘fiant’) ó Mhí na Nollag 1602, in éineacht le cúigear eile de Mhuintir Chianáin (Cú Chonnacht, Seán mac Chonchúir, Pádraig Óg, Uaithne, Seán mac Phádraig Mhóir). Chaill Tadhg Óg a cheart ar a shealúchas – cúig bhó dhéag, ocht ngamhain, gearrán, capall marcaíochta, cúig mhuc fichead, agus luach £22.6s.3d ar an iomlán – ach fuair a bhean chéile ar ais iad trí Iarla Thuamhumhan, a raibh gaol aige léi.
Dealraíonn sé gur cailleadh Tadhg Óg sa Róimh sa chuid dheireanach den bhliain 1614. Ba dheartháir le Cu Chonnacht Ó Cianáin é.
An dialann.
Tugann an dialann cuntas ar na cathracha agus na tíortha a shiúil Ó Néill agus a lucht coimhdeachta – na mioneachtraí, an aimsir (a bhí dona go leor go minic), an siamsa, na huaisle agus an lucht eaglaise a d’fháiltigh roimh na hÉireannaigh, an fiabhras a mharaigh cuid acu siúd sa Róimh. Tá suim ar leith ag an údar i míorúiltí agus i dtaisí. Tá stíl an chuntais measartha soléite agus éasca, cés moite de roinnt focal ‘deacair’ a bhaineann le Gaeilge na scol.
Antwerp sa chéad chuid den 17ú haois
Droichead na nAingeal sa Róimh, agus a aghaidh ar Castel Sant'Angelo (‘Caisleán na nAingeal’).


Neodraipéine fhiabhrasach.
Is éard is Neodraipéine fhiabhrasach ann ná forbairt an fhiabhrais, go minic le comharthaí eile ionfhabhtaithe, in othar le neodraipéine, líon thar íseal de ghranalaicítí neodraifileacha (cineál de choirpíní fola bána) san fhuil. Cuirtear an téarma seipsis neodraipéine i bhfeidhm chomh maith, cé gur minic a mbíonn othair le breoiteacht níos measa i gceist. Is cúis le hionfhabhtú an fiabhrais iarbhír i 50% de na cásanna, agus is féidir leis an bhaictéiréime (baictéar san sruth fola) a bheith i láthair i go leor othar, suas le 20% de gach othar le líon iomlán neodraifilí faoi 1.0.
Is féidir le neodraipéine fhiabhrasach a fhorbairt i bhfoirm ar bith neodraipéine, ach go ginearálta éiríonn an chuid is mó díobh mar aimhréidh na gceimiteiripe nuair is sochtóirí mialómacítí (an smior a shochtadh ó tháirgeadh cealla fola) a bhíonn in úsáid. Go ginearálta, tugtar antaibheathaigh eimpíreacha d'othair le cóireáil a chur ar an ngalar, go dtí go mbíonn biseach ar a gcomhaireamh neodraipéine agus laghdú ar an bhfiabhras. Mura mhéadaíonn líon na neodraipéine, de réir mar is cuí, d'fhéadfadh gur gá cóireáil leanúint ar aghaidh ar feadh dhá sheachtain nó níos mó.
Moltar sna Treoirlínte a eisíodh sa bhliain 2002 ag an Infectious Diseases Society of America go núsáidfear péirí áirithe antaibheathaigh i suímheanna ar leith.


Bratach na Polainne.
Is í an bhratach bán agus dearg Bratach na Polainne. Bhí an bhratach glactha mar na dathanna náisiúnta sa bhliain 1831. Tá an bhratach sainithe i mBunreacht na Polainne mar an bhratach náisiúnta.


Armas na Polainne.
Is é an tIolar Bán (Polainnis: "Orzeł Biały") armas náisiúnta na Polainne. Is iolar bán é le gob agus crúib órga air, agus coróin órga ar a cheann, ar sciath dhearg.


Heipitíteas.
Heipitíteas de bharr deochanna meisciúla
Is éard is Heipitíteas nó an galar buí ann ná athlasadh an ae, arb é is príomhthréith ann ná cealla athlastacha a bheith i láthair i bhfíochán an orgáin. Is é an t-ainm sa tSean-Ghréigis ná hepar (ἧπαρ), ón bpréamh hepat-(ἡπατ-), rud a chiallaíonn ae, agus ciallaíonn an t-iarmhír "-íteas" "athlasadh" (c. 1727). Is féidir leis an ngalar a bheith féinteorannaithe, ag cneasú leis féin nó is féidir leis an ngalar dul chun cinn ag fágáil colm ar an ae. Bíonn Heipitíteas géar nuair a mhaireann sé níos lú ná sé mhí agus ainsealach nuair a leanann sé níos faide na sin. Is cúis le grúpa de víreas, a dtugtar víris heipitítis orthu, formhór na gcásanna ar fud an domhain. Is féidir le tocsainí (alcól ach go háirithe), ionfhabhtuithe eile nó ón bpróiseas uath-imdhíonachta freisin a bheith freagrach as Heipitíteas. Féadfaidh ionfhabhtú fochliniciúil a bheith i gceist leis an ngalar nuair nach mothaíonn an duine tinn. Éiríonn an t-othar tinn agus bíonn airíonna siomptómacha ag gabháil leis nuair atá laghdaithe ar chumas an ae; substaintí dochracha a ghlanadh amach, comhdhéanamh na fola a rialú, agus táirgeadh domlais chun cabhrú le díleá i measc rudaí eile.
Cineálacha Éagsúla Heipitítis.
Tá cineálacha éagsúla heipitítis ann, mar atá;


Heipitíteas B.
Is víreas é Heipitíteas B a théann i bhfeidhm ar an ae sna hominoidae, lena n-áirítear daoine. Ba chúis leis an víreas eipidéimí a leathadh i gcodanna na hÁise agus na hAfraice, agus tá sé eindéimeach sa tSín.
Bhí an tríú chuid de phobal an domhain, níos mó ná 2 bhilliún duine, ionfhabhtaithe leis an víreas heipitíteas B. Áirítear leis seo 350 milliún iompróirí ainsealach an víris. Scaiptear é trí theagmháil le fuil nó
sreabháin choirp an duine atá ionfhabhtaithe.
Is iad na daoine a raibh ina gcónaí sna réigiúin úd tráth na daoine is dóichí a d’iompródh an galar agus d’fhéadfaidís é a thógáil am ar bith óna
mbreith ar aghaidh le linn na tréimhse a raibh cónaí orthu ansiúd.
Is víreas é Heipitíteas B, a théann i bhfeidhm ar an ae agus bíonn sé in ann fíor-dhrochthinneas a chur ort. Is cúis leis an tinneas géar athlasadh an ae, urlacan, agus buíochán- agus go hannamh - an bás. Féadfaidh heipitíteas B ainsealach bheith ina chúis sa deireadh thiar le ciorróis ae agus ailse ae-galar marfach le freagra an-dona tar éis ceimiteiripe reatha.


Péacóg.
Is éan í an phéacóg. Is baill d'fhine na Phasianidae iad.


Teocht.
Is an céim nó déine teas atá ann sa substaint nó oibiacht é teocht.


Jalisco.
Trá in Jalisco, baile beag iascaigh sa chúlra
Ceann de stáit Mheicsiceo atá i Jalisco, nó "Saorstát Flaithiúnais Jalisco" (Spáinnis: "Estado Libre y Soberano de Jalisco"). Tá an stát seo suite ar chósta thiar Mheicsiceo, chois an Aigéin Chiúin, agus é ag críochantacht le hAguascalientes, Zacatecas, San Luis Potosí, Nayarit, Guanajuato, Michoacán, agus Colima. Is í Guadalajara príomhchathair an stáit, agus is é an ceantar timpeall Guadalajara an dara ceantar uirbeach is mó i Meicsiceo - is é an ceantar timpeall na príomhchathrach an ceann is mó, ar ndóigh.
Fuair an stát a ainm ó na hAstacaigh. Is é is brí leis ina dteanga siúd ná "machaire gainimh" ("xalli-ixtli-co": "xalli" = gaineamh, "ixtli" = aghaidh, "-co" = áit).
Deirtear gurb as Jalisco a tháinig dhá ghné thábhachtacha de chultúr Mheicsiceo - an "tequila" agus an "mariachi". Is éard atá i gceist leis an "tequila" ná deoch láidir alcólach a dhriogtar as sú coipthe ("pulque") an chineál agáibhe ghoirm ("Agave tequilana") a bhíonn ag fás go flúirseach in ithir bholcánach Jalisco. Fuair an deoch a hainm ó chathair Tequila i Jalisco. Maidir le "mariachi", is éard atá i gceist leis ná banna ceoltóirí a sheinneann ceol bíoga bríomhar. Is féidir banna "mariachi" a fháil ar cíos le haghaidh fleánna agus féastaí, agus bíonn na ceoltóirí seo in ann amhráin a chanadh freisin. Is iad na hionstraimí is minice a bhíonn acu ná trumpaí, veidhlíní agus giotáir éagsúla. Is iad an "guitarrón" (cineál dordghiotáir) agus an "vihuela" (giotár ardairde a bhfuil cúig théad ann) a dhéanann "mariachi" den bhanna ceoil.
Is í an Spáinnis an teanga is mó a labhraítear. Níl teanga bhundúchasach ach ag 1 % de mhuintir an stáit. Is iad na teangacha is tábhachtaí acu seo ná an teanga "Nahuatl" - seanteanga na nAstacach arb í an teanga bhundúchasach is tábhachtaí i Meicsiceo inniu féin - an teanga "Huichol" - teanga a bhfuil lúb ghaoil aici leis an teanga "Nahuatl" - agus an teanga "Purepecha", nach bhfuil gaolta ar bith aici.
Daoine cáiliúla ó Jalisco iad an scríbhneoir Juan Rulfo agus an ceoltóir Pedro Dimas atá ag iarraidh stíl cheoltóireachta na b"Purepecha" a chaomhnú agus a chraobhscaoileadh. Rugadh Dimas féin i mbaile beag iargúlta nach raibh ach an teanga "Purepecha" le cloisteáil ansin, agus bhí an cheoltóireacht i ndúchas a mhuintire.


Hebe Camargo.
Láithreoir teilifíse, aisteoir agus amhránaí Brasaíleach ab ea Hebe Maria Camargo (8 Márta, 1929 - 29 Meán Fómhair, 2012). "Rainha da tv brasileira" ("Banríon theilifís na Brasíle") a dtugtar uirthi.


Manuel Rivas.
Is é Manuel Rivas, a rugadh ar an 24 Deireadh Fómhair 1957 in A Coruña, an scríbhneoir comhaimseartha is tábhachtaí a dhéanann a chuid oibre trí mheán na Gailísise. Scríobhann sé prós, filíocht, aistí agus gné-ailt, agus is í an Ghailísis príomhtheanga a chuid saothair, cé go bhfuil colún aige ar an nuachtán mór Spáinnise "El País" freisin. Is é an t-úrscéal úd "O lapis do carpinteiro" ("Peann luaidhe an chearpantóra") an saothar is cáiliúla dár scríobh sé, agus é aistrithe gona lán teangacha coimhthíocha, an Béarla ina measc. Tháinig sé i gcló sa bhunteanga an chéad uair sa bhliain 1998.'
Rivas, Manuel
Rivas, Manuel
Rivas, Manuel


Andes (Antioquia).
Cathair bhardais san Cholóim is ea Andes, atá lonnaithe san fho-réigiún 'Suroeste Antioqueño' (Gaeilge: Antioquia Thiar Theas) den Roinn 'Antioquia'. Tá teorainn aici sa tuaisceart leis na bardais Betania, Hispania agus Pueblo Ríco, san oirthear leis na bardais Jardín agus Jerichó, sa deisceart leis an Roinn Risaralda agus san iarthar leis na Ranna Chocó agus Risaralda. Ta Andes suite 126 km ó chathair Mhedellin, príomhchathair na roinn Antioquia agus tá achar 444 ciliméadar cearnach aici. Tá cáil ar 'Andes' mar áit bhreithe Gonzalo Arango, a bhí ina an scríbhneoir, fealsúnaí agus iriseoir, agus bunaitheoir 'Nadaísmo', gluaiseacht liteartha Cholómach.


Nahuatl (teanga).
Is í an teanga Nahuatl an teanga bhundúchasach is tábhachtaí, ó thaobh na staire de, dá labhraítear i Meicsiceo. Ba í teanga na nAstacach í, a raibh ríocht mhór acu i Meicsiceo sular tháinig na "conquistadores" faoi cheannas Hernán Cortés leis an tír a fhorghabháil.
Ceann de na teangacha Út-Astacacha í an "Nahuatl", agus í gaolmhar lena lán teangacha bundúchasacha ar fud Mheicsiceo agus iardheisceart na Stát Aontaithe. Áirítear na teangacha "Shoshone", "Comanche", "Hopi", agus "Ute" san fhine teangacha seo, mar shampla. Bhí ceann acu, an teanga "Pipil", á labhairt chomh fada theas leis an tSalvadóir féin, agus dlúthghaol aici leis an "Nahuatl".
Tá canúint éigin "Nahuatl" ó dhúchas ag 1.45 milliún duine inniu, agus in imeacht na gcéadta bliain, chuaigh na canúintí ar strae ó chéile, ionas go mbíonn cuid acu dothuigthe ag cainteoirí na gcanúintí eile. Mar sin, is dócha nach aon teanga amháin í an "Nahuatl" a thuilleadh, ach dornán teangacha dlúthghaolmhara. Is follasach go raibh tionchar mór ag an Spáinnis ar na canúintí seo go léir. Scéal eile é gur cuireadh an aibítir Laidineach - aibítir na Spáinnise - i bhfeidhm ar an "Nahuatl" go gairid i ndiaidh theacht na Spáinneach, agus scríobhadh a lán litríochta, filíochta, staire agus béaloidis síos ó na hAstacaigh i leagan den "Nahuatl" nach raibh truaillithe ag an Spáinnis go fóill. Is é seo an leagan Clasaiceach den "Nahuatl".
Tá flúirse litríochta ar fáil sa "Nahuatl" Chlasaiceach. Mhair an teanga liteartha á saothrú ar feadh i bhfad ag na manaigh Chríostaí féin, agus iad ag scríobh scéalta cráifeacha Caitliceacha sa teanga leis an gcreideamh a chraobhscaoileadh i measc na mbundúchasach. Bhí sí fiú ina teanga riaracháin i gcuid mhaith bailte móra. Níor tháinig deireadh leis seo ach sa bhliain 1696, nuair a choisc Séarlas a Dó, Rí na Spáinne, teangacha oifigiúla eile seachas an Spáinnis ar fud a Impireachta. Sa bhliain 1770, tháinig reacht nua a chuir deireadh le saothrú an leagain chlasaicigh den "Nahuatl". Níor fágadh ach canúintí labhartha in úsáid ina dhiaidh sin.
Coidéacs Fhlórans (Imleabhar 9, leathanach 51). Tá an téacs ar dheis i Nahuatl.
Cé nach bhfuil ach teanga mhionlaigh sa "Nahuatl" inniu, bhí tionchar tábhachtach aici ar an Spáinnis lena lá. Fuair an Spáinnis a lán téarmaí ar iasacht ón teanga sin le coincheapa nua an Oileáin Úir a ainmniú, agus chuaigh na focail "Nahuatl" tríd an Spáinnis ar fud an domhain. Focail "Nahuatl" iad ó thús "seacláid" ("xocolatl", a chiallaíonn "uisce searbh": bhí deoch seacláide na nAstacach searbh), "cadhóit" (mac tíre an Oileáin Úir, "coyotl"), an piobar "chili", agus an t-abhacád (an toradh glas - is é is bunchiall leis an bhfocal "Nahuatl" ná "magairle", ó shíl na hAstacaigh go raibh an toradh cosúil le magairle ar a dhéanamh).
Bhain an réabhlóidí Emiliano Zapata úsáid as an "Nahuatl" scríofa nuair a bhí sé ag gríosú na mbundúchasach chun cogaidh in aghaidh Venustiano Carranza sa bhliain 1918. Seo forógra a bhreac sé síos. Bhain sé úsáid as litriú na Spáinnise de réir mar a rith leis, agus ní fhreastalaíonn an litriú tobchumtha seo go rómhaith ar fhuaimeanna na teanga.


Antioquia (Roinn).
Ceann amháin de 32 Roinn ("Spáinnis: Departamentos") de chuid na Cholóime is ea Antioquia'", agus tá sí lonnaithe in iarthuaisceart na tíre. Bhí sí ar cheann de na naoi stát bunaidh i Stáit Aontaithe na Cholóime ("Spáinnis:Estados Unidos de Colombia"). Is í Medellín a phríomhchathair, an dara chathair is mó de réir daonra [4] agus eacnamaíochta sa tír.
Tá teorainn aici ar an taobh ó thuaidh leis an Mhuir Chairib agus an Roinn Cordoba ("Spáinnis: El departamento de Córdoba"), sa iarthar leis an Roinn Chocó, san oirthear leis na ranna Bolívar, Santander agus Boyacá, agus ó dheas leis na ranna Caldas agus Risaralda.
Tá Antioquia ar cheann de na haonán críochach is sine sa Cholóim. Bunaíodh í sa bhliain 1576 faoin ainm Provincia de Antioquia (" Gaeilge: Cúige na hAntioquia"), a lean go dtí 1856 nuair a rinne Stát ceannasach aisti darbh ainm 'Estado Soberano de Antioquia' (" Gaeilge: Stát Ceannasach na hAntioquia"). Ina dhiaidh sin rinneadh Roinn na hAntioquia aisti (1886).
Tá an roinn seo roinnte i 125 bardas, agus tá ceann acu siúd, (Turbo) ina Distrito Especial Portuario.(Gaeilge: Calafort Speisialta an Cheantair).


Amazonas (Roinn).
Ceann amháin de 32 Roinn (Spáinnis: Departamentos) de chuid na Cholóime is ea Amazonas, de dhroim í a bheith cruthaithe sa Bhunreacht nua ar an 4 Iúil, 1991. Tá cuid de ina chuid den réigiúin Amasóine ar a dtugtar 'El Trapecio Amazónico', ina bhfuil teorainneacha an Cholóim, an Bhrasaíl agus Peiriú thart timpeall uirthi.
Tá an Roinn ina chuid d'abhantrach mhór na hAmasóine, in éineacht leis an Bholaiv, Peiriú, Eacuadór, an Cholóim, Veiniséala agus an Bhrasaíl.
Is í an Roinn Cholómach is faide ó dheas ón Mheánchiorcal í. Tá sí freisin ar cheann de na limistéir foraoise is mó de chuid na tíre agus tá sí suite ar abhainn na hAmasóine, a thug an teideal 'Patria de los tres mares' ("Gaeilge: Dúiche na dtrí fharraige") don tír. Is í Leticia príomhchathair na Rinne.


Charles Manson.
Dúnmharfóir míchlúiteach Meiriceánach é Charles Manson (tháinig sé chun saoil i Mí na Samhna 1934 i Cincinnati, Ohio, sna Stáit Aontaithe) a bhí i gceannas ar chomún hipithe i gCalifornia go deireanach sna seascaidí, común ar a dtugtaí "The Manson Family" - "Muintir Mhanson". I Mí Lúnasa 1969, mharaigh baill dá chomún Sharon Tate - bean chéile an stiúrthóra scannán Roman Polański - agus roinnt daoine a bhí ar cuairt ag Tate. Ó ba é Manson a ghríosaigh chun na coire seo iad, dhearc an chúirt air mar phríomhchoirpeach, agus daoradh chun báis é. Níor cuireadh an pionós i gcrích riamh, nó cuireadh an pionós báis ar ceal i stát California, agus fágadh Manson ag cur príosúnacht saoil de ina áit.
Is gnách na focail "Helter Skelter" a shamhlú le Manson - "cosair easair" an leagan Gaeilge is fearr a aistríonn an bhrí a chuir Manson leis na focail. I ndiaidh na trialach, scaoil an cúisitheoir Vincent Bugliosi an teoiric timpeall go ndeachaigh an t-amhrán úd "Helter Skelter" leis na Beatles go domhain i bhfeidhm ar Mhanson, ionas gur thosaigh sé ag rámhailligh faoi chogadh mór na gciníocha, an "Helter Skelter" nó an Chosair Easair a bhí ar na bacáin, agus gur theastaigh uaidh an cogadh seo a thosú. Chreid sé go mairfeadh seisean agus a "mhuintir" beo i ndiaidh na Cosrach Easrach féin, nuair a bheadh an chuid eile den chine dhaonna tar éis ródach agus eirleach a dhéanamh ar a chéile. Bhí "Muintir Mhanson" ag déanamh ceoil dá gcuid féin le spreagadh a thabhairt don "Chosair Easair", fiú.
Thosaigh "Muintir Mhanson" ag teacht le chéile nuair nach raibh i Manson ach iarphríosúnach dífhostaithe a raibh an chuid ab fhearr dá shaol caite aige sna scoileanna ceartúcháin agus sna príosúin. Bhí caidreamh éigin aige le Dennis Wilson, duine de na "Beach Boys", agus stádas éigin aige i saol an phopcheoil i gCalifornia. Nuair a caitheadh Manson i dtóin phríosúin i ndiaidh na ndúnmharuithe míchlúiteacha, chuir popcheoltóirí eile suim ina chuid saothar freisin, agus chuaigh cuid mhaith acu ar taifeadadh. Roimhe sin féin, thaifead na "Beach Boys" amhrán amháin le Manson, "Never Learn Not to Love", cé nár luaigh siad fear scríofa an amhráin ar chlúdach an cheirnín. Le déanaí, thaifead popcheoltóirí ar nós "Guns N' Roses" agus Marilyn Manson (sic!) amhráin a tháinig ó pheann Charles Manson.
Daoradh Manson chun báis ar dtús, ach sa bhliain 1972, cuireadh an pionós báis ar ceal i gCalifornia, agus tiontaíodh na breitheanna báis go léir ina mbreitheanna príosúnachta saoil. Chuaigh an pionós báis in úsáid i gCalifornia in athuair ina dhiaidh sin, ach ní raibh an t-athrú seo aisghníomhach, agus mar sin, níor cuireadh Manson chun báis riamh. Faoi láthair, tá sé ag cur a shaoil de i bPríosún Stáit Corcoran, in aice le Hanford, California.
A Chéad Óige.
Saolaíodh do chailín óg sé bliana déag é i Cincinnati. Kathleen Maddox a bhí ar an ngirseach, agus is é an chéad ainm a cuireadh sna rollaí dó ná "gan ainm Maddox". Trí seachtaine i ndiaidh a bhreithe, áfach, luaigh an teastas breithe an t-ainm úd Charles Milles Maddox leis. Fuair sé an sloinne úd Manson ón bhfear a phós a mháthair ina dhiaidh sin, ach dealraíonn sé gur fear darbh ainm Colonel Scott ab athair do Charles óg i gceart. Is dócha gur ainm nó leasainm a bhí i gceist le "Colonel", nó ní coirnéal ná captaen a bhí ann ar aon nós ach sclábhaí nó spailpín - fear oibre taistil - a bhí ag obair ar láithreán tógála damba in aice le Cincinnati. De réir foinsí áirithe, ba Afra-Mheiriceánach é "Colonel Scott", is é sin, fear gorm, ach shéan Manson féin an ráiteas seo.
Bhí Kathleen tugtha don druncaeireacht, agus ba chuma sa diabhal léi faoi leas an bhuachalla. Uair amháin, fiú, dhíol sí a mac le bean leanna nach raibh clann aici - is dócha go raibh airgead ólacháin ag teastáil ó Kathleen. B'éigean d'uncail Charles é a cheannach ar ais ó bhean an leanna, cúpla lá ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1939, daoradh Kathleen chun cúig bliana príosúnachta i ndiaidh di iarracht robála a dhéanamh, ba iad a aintín agus a uncail a ghlac chucu é, agus shocraigh sé síos ina dteach siúd i McMechen, Virginia Thiar. Trí bliana ina dhiaidh sin, scaoileadh saor le Kathleen ar parúl, agus ansin, chaitheadh sise agus an mac a saol in óstlanna raiceáilte. Sa bhliain 1947, d'fhéach an mháthair áit altrama a fháil do Charles, agus níor éirigh léi go rómhaith. Ar dtús, cuireadh Charles in áras altrama Gibault i dTerre Haute, Indiana, ach d'éalaigh an buachaill ón áit sin i ndiaidh deich míosa. Chuaigh sé ar ais chuig a mháthair, ach ní raibh fáilte ar bith roimhe ansin.
Chuaigh Charles go hIndianapolis as a stuaim féin, agus ansin, thosaigh sé ag buirgléireacht. Rugadh air nuair a ghoid sé rothar, agus cuireadh in ionad ceartúcháin na n-ógchiontóirí in Indianapolis é. D'éalaigh sé ón áit sin i ndiaidh aon lá amháin. Ansin, rinne sagart Caitliceach a casadh air in ionad na n-ógchiontóirí, rinne sé iarracht áit a shocrú do Charles i m"Boys Town", áras altrama in Omaha a raibh clú agus cáil air.
Níor fhan sé ansin ach ceithre lá. D'éalaigh sé leis i gcuideachta buachalla eile, agus ag triall ar uncail an bhuachalla eile dóibh, rinne siad dhá robáil armtha.
Rugadh ar Charles agus é i mbun buirgléireachta, agus nuair a bhí sé trí bliana déag d'aois, cuireadh go scoil cheartúcháin eile é, mar atá, "Indiana School for Boys". Dúirt Manson ní ba deireanaí gur tugadh gach cineál droch-íde dó ansin, agus sa bhliain 1951, theith sé as an scoil seo freisin, in éineacht le beirt bhuachaillí eile.
Ghoid an drong seo cúpla gluaisteán agus thug siad aghaidh ar Chalifornia, agus iad ag déanamh buirgléireachta ar na stáisiúin pheitril. Ó bhí siad tar éis teorainneacha idir stáit a thrasnú agus iad i mbun na hoibre seo, ba choirpigh ar leibhéal feidearálach iad anois, agus mar sin, cuireadh Charles Manson i scoil cheartúcháin i Washington, D.C. a bhí faoi stiúir na n-údarás feidearálach. An chéad chomhoibrí de chuid na scoile sin a fuair aithne ar Charles Manson, is é an breithiúnas a thug sé air gur duine foghach frithshóisialta a bhí ann. De réir a shainuimhreach intleachta, bhí Manson ní ba éirimiúla ná an meán, ach cé go raibh ceithre bliana scolaíochta curtha de aige, ní raibh léamh ná scríobh aige san am.
I Mí Dheireadh Fómhair 1951, de réir mar a mhol a shíciatraí, cuireadh Charles Manson go Natural Bridge Honor Camp, áit nach raibh chomh dian leis an scoil cheartúcháin i Washington. Bhí na húdaráis ag ceapadh scaoileadh saor le Charles ar parúl, ach i Mí Feabhra 1952, sula bhfuair sé éisteacht os comhair an choiste a bhí leis an gcinneadh seo a ghlacadh, d'ionsaigh sé buachaill eile go gránna agus thug sé droch-íde chollaí dó. Anois, ní raibh trácht ar bith ar an bparúl a thuilleadh. Glacadh leis go raibh sé dainséarach, agus cuireadh go scoil cheartúcháin eile arís - i bPetersburg, Virginia. Ní raibh sé á iompar go sibhialta san áit seo ach an oiread, agus d'aistrigh na húdaráis go scoil cheartúcháin eile arís é le teacht an Fhómhair. Bhí an scoil nua i Chillicothe, Ohio, agus smacht i bhfad ní ba déine i bhfeidhm ansin ná sna scoileanna eile.
An Pósadh.
I dtús báire, bhí an chuma ar an scéal go raibh an diansmacht ag dul chun sochair do Charles óg. Thosaigh sé ag tabhairt urraime do rialacha na háite i ndiaidh an chéad mhí a chaitheamh ansin, agus bhí sé sásta obair fhónta a dhéanamh agus léann is oideachas a thógáil go tiubh. Mar sin, bhain sé an parúl amach i mBealtaine 1954, ar acht go mbeadh cónaí air i dteach a aint is a uncail i Virginia Thiar. Níor thug sé aird ar bith ar an gcoinníoll seo, áfach, nó b'fhearr leis dul a chónaí in aontíos lena mháthair. Bliain ina dhiaidh sin, áfach, phós sé Rosalie Jean Willis, bean a bhí ag obair i gcaifitéire otharlainne. Le bia agus beatha a choinneáil leis an mbeirt acu, bhí Charles ag jabaireacht oibre agus ag goid gluaisteán.
I samhradh na bliana 1955, ghoid Manson gluaisteán le tiomáint go dtí Los Angeles i gcuideachta a mhná céile a bhí ag iompar clainne faoin am seo. Trí mhí ina dhiaidh sin, cuireadh an dlí air arís agus é i ndiaidh gluaisteán goidte a thabhairt thar teorainn amach. Chuaigh sé faoi shúil an tsíciatraí, agus fágadh ar promhadh go ceann cúig bliana é. Nuair nár tháinig sé chun na cúirte i Los Angeles, áit a raibh ábhar cosúil i gcaingean ina aghaidh, gabhadh in Indianapolis é, agus cuireadh an promhadh ar ceal. Ghearr an chúirt trí bliana príosúnachta dó i San Pedro, California.
Nuair a bhí Manson ag cur a théarma príosúnachta de, tháinig a mhac chun saoil, Charles Óg. Sa chéad bhliain a chaith sé sa phríosún, bhíodh a bhean chéile agus a mháthair ag teacht ar cuairt chuige, ach ansin, staon a bhean ón gcuartaíocht seo, agus i Márta 1957, d'inis a mháthair do Charles go raibh fear eile ag a bhean chéile anois. Bhí parúl ar na bacáin, agus Manson le héisteacht a fháil mar ullmhúchán don chinneadh. Níos lú ná coicís roimh an éisteacht, áfach, ghoid Manson gluaisteán agus é ag iarraidh éalú. Baineadh an bhearna de, agus diúltaíodh faoi pharúl é.
An Dara Pósadh.
Sa deireadh, ligeadh ar parúl cúig bliana é. Scaoileadh saor é i Meán Fómhair 1958. Sa bhliain chéanna, fuair a bhean colscaradh uaidh. Bhí sé thar barr ag glacadh buntáiste ar mhná óga, áfach. Bhí sé ina mháistir ag striapach sé bliana déag, agus san am chéanna, bhí sé ag baint leasa as cailín saibhir. Fuair sé é féin i bhfianaise an dlí arís i Meán Fómhair 1959. An uair seo, ba é an t-ábhar a bhí i gcaingean ná go ndearna sé iarracht seic brionnaithe státchiste a shóinseáil. D'admhaigh Manson go raibh sé ciontach, ach mar sin féin, scaoileadh saor ar parúl é, ó bhí striapach óg darbh ainm Leona - "Candy Stevens" a dtugadh sí uirthi féin agus í ag dul le striapachas - ag impí ar na breithiúna go raibh sí dúnta i ngrá le Manson agus go bpósfadh sí é dá bhfaighfí cead a chos aige. Phós siad ceart go leor, ach nuair a bhí sé ag trasnú theorainn California le Candy agus bean eile a thabhairt go Nua-Mheicsiceo le haghaidh striapachais, cheap na póilíní é le haghaidh ceastóireachta. Is amhlaidh a bhí Manson ag sárú "Acht Mann", an t-acht feidearálach a chuireann cosc ar iompar na mban ó stát go stát le haghaidh striapachais. Níor caitheadh Manson i dtóin phríosúin an turas seo, ach shíl sé go raibh fiosrú éigin ar siúl ina aghaidh, agus chuaigh sé ar a theitheadh ón dlí. Bhí an ceart aige go raibh fiosrú ar bun, agus nuair a chaill na húdaráis radharc air, d'eisigh siad barántas binse air. In Aibreán 1960, rinneadh díotáil air as an sárú a rinne sé ar Acht Mann. Nuair a rugadh ar striapach dá chuid-sean i Laredo, Texas i Mí an Mheithimh 1960, tháinig na húdaráis ar rian Manson féin, agus gabhadh é. Tugadh ar ais go dtí Los Angeles é. Ó bhí sé tar éis chuntair a phromhaidh a shárú, chaithfeadh sé iomlán na ndeich mbliana príosúnachta a chur de a bhí gearrtha dó as brionnú an tseic státchiste.
I Mí Iúil 1961, tugadh Manson ó Phríosún Contae Los Angeles go Peannadlann na Stát Aontaithe i McNeil Island (Oileán Mhic Néill) i Stát Washington. Níor bacadh le sárú Acht Mann. Ba é brionnú an tseic ba phríomhchúis leis an bpríosúnacht seo, agus ós coir fheidearálach a bhí ann, mar a deirtear sna Stáit - coir in aghaidh dhlí na Stát go léir, seachas aon Stát amháin - chaithfeadh sé an téarma a chur de i bpeannadlann fheidearálach, seachas príosún áitiúil. Sa tuairisc bhliantúil a thug foireann na peannadlainne ar Mhanson i Meán Fómhair 1961, dúradh go raibh Manson i gcónaí ag iarraidh súil na ndaoine eile a tharraingt air féin - gur theastaigh uaidh a bheith ina phocaide i lár an aonaigh. Sin é an breithiúnas a tugadh air i dtuairisc eile ón mbliain 1964. Sa bhliain 1963, fuair Leona, "Candy Stevens", colscaradh ó Mhanson. D'áitigh sí gur saolaíodh mac di arbh é Manson a athair, agus gurbh é an t-ainm a bhaist sí ar an leanbh ná Charles Luther Manson.
"Muintir Mhanson".
Dúirt Manson gur chuir sé suim i gcóras feidhmithe a intinne féin san am sin, agus gur theastaigh uaidh tuilleadh a fhoghlaim faoi na daoine agus faoi na creidimh éagsúla. Chuir sé suim san Eoleolaíocht ach go háirithe, nó phioc sé suas uraiceacht na fealsúnachta seo ó fhear a bhí ag cur isteach a théarma príosúnachta sa chillín chéanna. Nuair a d'fhiafraigh foireann na peannadlainne de, cén reiligiún a bhí á chleachtadh aige, is é an freagra a thug sé san am seo gur Eoleolaí a bhí ann féin. Ní raibh an fhoireann ag aontú leis, áfach. Dúirt siad ina gcuid tráchtaireachta féin nach raibh Manson ábalta cloí le haon chreideamh ach ar feadh tamaill ghairid, agus nach raibh sé in ann mórán leasa a bhaint as aon cheann acu. Iar-Eoleolaí a bhí in Bruce Davis freisin, fear a bhí ina chomhchoirí ag Manson i bhfad ní ba deireanaí: chaith Davis seal sna hEoleolaithe i Londain sna blianta 1968-69, ach tugadh bata agus bóthar dó go luath, ó bhí sé ag plé le drugaí.
Sa bhliain 1966, haistríodh Manson go Terminal Island, príosún feidearálach i Los Angeles. Bhí sé le cead a chos a fháil go luath ina dhiaidh sin. Ó bhí sé tar éis níos mó ná leath a shaoil a chaitheamh i bpríosúin éagsúla, d'iarr sé ar na húdaráis go gcoinneofaí istigh é fiú i ndiaidh dó a théarma a chríochnú, ach diúltaíodh dó.
Nuair a scaoileadh saor é, shocraigh sé síos i mBerkeley, California. Bhí sé in ann cúpla corda a sheinm ar an ngiotár, agus thosaigh sé ag buscáil mar shlí bheatha. Fuair sé aithne ar chúntóir óg leabharlainne darbh ainm Mary Brunner, agus chuaigh siad ina gcónaí in aontíos. Bhí Manson ag cur suime i mná eile chomh maith, agus chuir na cailíní seo fúthu sa teach chéanna, rud nár thaitin le Brunner, ach dealraíonn sé nach raibh cead cainte ná cáinte aici. Sa deireadh thiar thall, bhí ochtar ban déag ina gcónaí ansin in éineacht le Manson agus Brunner.
Bhí Manson ag teacht i dtír ar atmaisféar na linne, nuair a bhí tóir buile ar gach sórt rúndiamhra. Thosaigh sé ag craobhscaoileadh a fhealsúnachta féin: bhí an tsalacharaíl Eoleolaíochta ann agus í measctha tríd na rudaí eile a d'fhoghlaim sé thall agus abhus. Tharraing sé na cailíní óga chuige féin leis an bhfastaím seo, agus dealraíonn sé gur thaistil sé i bhfad ó California le tuilleadh lucht leanúna a fhostú.
Cuireadh an chéad síol leis na dúnmharuithe míchlúiteacha faoi dheireadh an earraigh sa bhliain 1968. Deirtear go bhfuair beirt bhan de chuid Mhanson síob ó Dennis Wilson, drumadóir na m"Beach Boys", agus d'fháiltigh sé isteach chuige iad ina theach i bPacific Palisades. An lá arna mhárach, agus é ag filleadh abhaile ó sheisiún taifeadta, fuair Wilson roimhe dháréag agus píobaire ina theach - dháréag de lucht leanúna Mhanson maille lena ngúrú féin. Baineadh scanradh as Wilson, ach d'áitigh Manson air nár bhaol dó, agus é, fiú, ag pógadh chosa an cheoltóra lena ómós a chur in iúl dó. De réir a chéile, rinne muintir Mhanson a gcuid féin de theach Wilson. Sa deireadh thiar thall, chosain na cuairteoirí seo timpeall ar chéad míle dollar ar Wilson: raiceáil duine acu ceann de ghluaisteáin Wilson, mar shampla, agus nuair a bhuail an gónairith duine acu, ní raibh an chuid eile i bhfad ag tolgadh an ghalair chéanna - ar ndóigh, ba é Wilson a d'íoc an scot leis an dochtúir.
Ba é Wilson freisin a d'íoc leis na stiúideonna nuair a theastaigh ón tseict amhráin leis an ngúrú a thaifeadadh. Chuir Wilson Manson in aithne do lucht an ghnó siamsaíochta, cosúil le Gregg Jakobson, Rudi Altobelli, agus Terry Melcher, léiritheoirí ceoil. Chuaigh Charles Manson go mór i gcion ar Jakobson, agus bhí sé sásta urraíocht a thabhairt don ghúrú freisin. San am seo, bhí Melcher ina chónaí i dteach mór in Benedict Canyon (ceantar i Los Angeles in aice le Sherman Oaks, siar ó thuaidh ó Beverly Hills), teach a bhí ar cíos aige ó Altobelli. Nuair a d'aistrigh Melcher go teach eile, fuair Altobelli tionóntaí nua - Roman Polański agus Sharon Tate.
I Lúnasa 1968, d'ordaigh bainisteoir Dennis Wilson do mhuintir Mhanson imeacht leo as teach an cheoltóra, ó nach raibh an áit ach ar cíos ag Wilson, agus an léas a bhí aige uirthi ag dul as feidhm. Roimhe sin féin, áfach, bhí muintir Mhanson ar lorg gnáthóg eile, agus shocraigh siad síos ar Spahn Ranch, feirm os cionn Topanga Canyon. Áit scannánaíochta a bhí i Spahn Ranch, agus sna laethanta a bhí, is iomaí scannán buachaillí bó a rinneadh ar an bhfeirm, ach san am seo, bhí an áit ag dul chun donais agus na foirgnimh ag lobhadh. Maidir le George Spahn, úinéir na háite a bhaist a ainm ar an bhfeirm, bhí sé ceithre scór bliain d'aois faoin am sin, agus radharc a shúl ag tréigean. Bhí muintir Mhanson sásta timireacht oibre a dhéanamh timpeall na feirme, agus d'ordaigh Manson do na cailíní faoiseamh collaí a thabhairt don tseanfhear chomh maith.
I dtús Mhí na Samhna 1968, fuair Manson seilbh ar dhá fheirm eile a ndearna sé bunáiteanna díobh dá "mhuintir", agus iad suite in Death Valley. Ceann acu, Myers Ranch, ba le máthair mhór Cathy Gillies é - bean de chuid Mhanson ab ea Cathy. Barker Ranch a bhí ar an gceann eile. Chuir Manson é féin in aithne don tseanbhean ar léi an áit mar phopcheoltóir. Bhí Manson tar éis seilbh a ghlacadh ar cheann de na ceirníní óir a fuair Dennis Wilson mar dhuaiseanna as amhráin na mBeach Boys, agus thug Manson an ceirnín don tseanbhean mar bhronntanas. Gheall sé freisin go mbeadh a mhuintir sásta caoi a chur ar an bhfeirm, dulta chun donais mar a bhí sí.
An Chosair Easair.
Faoin am seo, tháinig Albam Bán na m"Beatles" amach. Bhí dúil nimhe ag Manson i saothar na m"Beatles" roimhe sin féin, ach má bhí féin, chuaigh an ceirnín seo sa smior aige. Shíl sé gurb é cogadh na gciníocha ba bhrí le teideal an amhráin úd "Helter Skelter", agus thosaigh sé ag scéalaíocht faoin "helter skelter", faoin gcosair easair, a dhéanfaí de na Stáit Aontaithe nuair a d'éireodh an cine gorm amach. Chuir sé béim ar an ngeit a bhain dúnmharú Mhartin Luther King as na Gormaigh, agus é suite siúráilte go sílfeadh na Gormaigh gur tháinig deireadh le bealach na síochána le bás King agus go raibh sé in am acu dul chun cogaidh. Mhínigh sé dá mhuintir go raibh scéal an chogaidh seo le léamh i liricí an Albaim Bháin ag an té a raibh an tuiscint aige - ag Manson féin, gan dabht.
In Eanáir 1969, d'fhág Muintir Mhanson slán ag an bhfásach le socrú síos i dteach buí i gCanoga Park, teach ar ar bhaist Manson "Yellow Submarine" nó an "Fomhuireán Buí", in ómós don amhrán leis na "Beatles". D'áitigh Manson go gceadódh an áit dóibh súil an tsaoil mhóir a sheachaint, agus iad féin ag déanamh monatóireachta ar an dóigh a mbeadh cogadh na gciníocha, an Chosair Easair, ag forbairt.
I bhFeabhra 1969, bhí aisling an chogaidh sin críochnaithe in intinn Mhanson. Faoina cheannas féin, thaifeadfadh a Mhuintir ceirnín ceoil a chuirfeadh tús leis an gCosair Easair. Bheadh an cine geal ag marú na mílte Gormach go cruálach, d'agródh na Gormaigh díoltas lán chomh cruálach céanna, thiocfadh scoilt idir na Geala ciníocha agus na Geala nach mbeadh ag tacú le ciníochas, agus dhéanfadh an dá pháirtí seo léirscrios ar a chéile. Bheadh muintir Mhanson ag fanacht le deireadh na Cosrach Easrach i gcathair rúnda faoi thalamh in Death Valley, a d'áitigh Manson. Nuair a bheadh na Gormaigh tar éis an tír a shealbhú, thiocfadh muintir Mhanson chun solais arís le dul i gceannas orthu.
I dTeach an Fhomhuireáin Bhuí, bhí Muintir Mhanson ag staidéar na mapaí agus ag déanamh a gcuid téisclime lena n-éalú a dhéanamh i dtús na Cosrach Easrach. Bhí siad ag ullmhú an cheoil freisin a thaifeadfaidís le tús a chur leis an gcogadh. Bhí sé socraithe ag Manson go dtiocfadh Terry Melcher, an léiritheoir ceoil, go Teach an Fhomhuireáin Bhuí le cluas a thabhairt don cheol. Níor tháinig, rud a bhain mealladh as Manson. Is dócha gurbh é an mealladh seo a chuir ag déanamh a chuid dúnmharuithe é.
Ar an 23 Márta 1969, rinne Manson treaspás ar an réadmhaoin i mBenedict Canyon ag 10050 Cielo Drive. Shíl seisean gur le Melcher an áit, ach le fírinne bhí Melcher tar éis aistriú go teach eile cúpla mí roimhe sin. Anois, bhí Polański agus Tate i ndiaidh an teach a fháil ar cíos ó Rudy Altobelli. Chuir an grianghrafadóir Sharokh Hatami, cara le Tate, sonrú i Manson agus chuaigh ag cur forráin air. Bhí Hatami ansin le grianghraif a thógáil de Tate roimh a turas go dtí an Róimh ar an eitleán an lá arna mhárach. Chonaic Hatami ar an bhfuinneog go raibh fear éigin amuigh os comhair an tí, agus chuaigh sé féin amach ar an bpóirse os comhair an tí le bleid a bhualadh ar an gcuairteoir aisteach seo. D'fhiafraigh sé de Mhanson, cén gnó a bhí aige san áit, agus d'inis Manson gurbh é Melcher a bhí ag teastáil uaidh, ach ní raibh Hatami eolach ar an mbaint a bhí ag Melcher leis an áit, is dócha: dúirt sé le Manson gur chóir dó triail a bhaint as an teach beag aíochta taobh thiar den teach mhór. Níor tháinig Manson ar Melcher ansin, agus b'éigean dó filleadh abhaile.
Tháinig Manson ar ais tráthnóna, agus an iarracht seo fuair sé Altobelli, úinéir an tí, roimhe ansin. D'fhiafraigh sé d'Altobelli, cá ndeachaigh Melcher, agus is é an míniú a thug Altobelli go raibh Melcher i ndiaidh aistriú ón áit (rud ab fhíor dó) agus go raibh sé tar éis socrú síos in áit éigin i Malibu. Dúirt Altobelli freisin nach raibh a fhios aige seoladh nua Melcher (rud ba bhréag uaidh). Is é an tátal a bhain sé as Manson, áfach, gurbh é féin agus nárbh é Melcher a bhí ag teastáil ón gcuairteoir. Pé scéal é, chuir cosúlacht agus iompraíocht Mhanson eagla ar Sharon Tate, ní nárbh ionadh.
Ar an 18 Bealtaine 1969, tháinig Melcher ar cuairt go Spahn Ranch le fáil amach, an raibh a dhath le tairiscint ag muintir Mhanson ó thaobh an cheoil de. Ina dhiaidh sin, shocraigh Melcher go dtiocfadh seisean agus cara leis ar athchuairt ina dhiaidh sin, agus aonad gluaisteach taifeadta leo. Níor taifeadadh ceol mhuintir Mhanson ag an ócáid. De réir is mar a scríobh Simon Wells ina bheathaisnéis faoi Mhanson, "Charles Manson - Coming Down Fast", bhí Melcher inbharúla go raibh fiúntas áirithe popchultúrtha ag baint leis na hairneáin a bhíodh ag Manson agus ag a "mhuintir" ar an bhfeirm nó i dteach an Fhomhuireáin Bhuí, agus iad ag tobchumadh ceoil go spontáineach agus ag déanamh comhrá, ach san am chéanna, níor chreid Melcher go raibh sé indéanta an t-atmaisféar seo a chur ar taifead i bhfoirm na fuaime amháin - bheadh tráchtearraíocht ní ba chuimsithí de dhíth. Sin é an tuige, go bunúsach, nár éirigh le Manson briseadh tríd i saol an phopcheoil i ndiaidh an iomláin.
Lámhachadh Lotsapoppa Crowe.
Ó Mhí an Mheithimh 1968 i leith, bhí Manson ag áitiú ar lucht a leanúna gurbh fhéidir go gcaithfidís, iad féin, "an bealach go dtí an Chosair Easair a thaispeáint don fhear ghorm", ó shíl sé "nach raibh an fear gorm sách cliste" le cogadh an dá chine a thosú as a stuaim féin. Ansin, thug Manson ar "Tex" Watson, a chúntóir dílis, airgead a thiomsú le haghaidh an chogaidh, agus is éard a rinne Watson ná cleas salach a imirt ar dhíoltóir drugaí darbh ainm Bernard Crowe, nó "Lotsapoppa" - fear gorm a bhí ann dála an scéil. Chuaigh Lotsapoppa ar mire agus gheall sé go maródh sé gach aon duine ar Spahn Ranch, agus ansin, tháinig Manson ar cuairt chuig Lotsapoppa ina árasán siúd i Hollywood. Scaoil Manson urchar ar Lotsapoppa ansin, agus chreid sé go raibh an díoltóir drugaí maraithe aige. Go gairid ina dhiaidh sin, bhí sé le léamh ar na nuachtáin gur tháinig na húdaráis ar fhear mharbh ghorm i Los Angeles a bhí ina bhall de na "Black Panthers", agus shíl Manson gurbh é Lotsapoppa a bhí i gceist, cé nach raibh ann le fírinne ach gnáthchoirpeach. Bhí Manson suite siúráilte go n-ionsódh na "Black Panthers" Spahn Ranch anois, agus d'iompaigh sé an áit ina daingean armtha. Bhí baill de Mhuintir Mhanson ar patról timpeall na feirme de ló istoíche, agus raidhfilí ar iompar acu. Bhí an Chosair Easair ag teacht anois, dar le muintir Mhanson.
Dúnmharú Gary Hinman.
Ar an 25 Iúil 1969, d'ordaigh sé do Bobby Beausoleil - fear a mbíodh breac-chaidreamh éigin aige le muintir Mhanson - agus do bheirt bhan dá Mhuintir, Susan Atkins agus Mary Brunner, cuairt a thabhairt ar Gary Hinman, fear de lucht aitheantais na Muintire, leis an tsuim airgid a mhealladh uaidh a fuair sé mar oidhreacht - 21,000 dollar ar fad, mar a cheap Manson. Chuaigh an triúr go teach Hinman agus rinne siad príosúnach de, agus iad á choinneáil i mbraighdeanas ar feadh dhá lá. Lena linn sin, tháinig Manson ansin chomh maith, agus claíomh ar iompar leis. Ar dtús, bhain Manson cuid dá leathchluas de Hinman, agus sa deireadh, mharaigh Beausoleil é. Scríobh Manson nó duine de lucht a leanúna na focail "political piggy" ar an mballa le fuil an fhir mhairbh le súil is go gcuirfeadh an méid sin na póilíní ar an lorg mícheart.
Níos déanaí, agus é ag caint leis na hiriseoirí, dúirt Bobby Beausoleil go ndeachaigh sé chuig Hinman le hairgead a éileamh air, toisc go raibh daoine de Mhuintir Mhanson tar éis drugaí a cheannach ó Hinman nach raibh siad sásta leo. D'áitigh Beausoleil freisin nár tháinig na cailíní leis ach le dul ar cuairt chuig Hinman agus nach raibh a fhios acu an gnó a bhí aige féin chuig an bhfear. Ón taobh eile de, dúirt Susan Atkins sa dírbheathaisnéis a bhreac sí síos sa bhliain 1977 go bhfuair sise, Beausoleil agus Brunner ordú soiléir ó Mhanson Hinman a mharú agus a oidhreacht a ghoid.
Dúnmharú Sharon Tate.
Rug na póilíní ar Beausoleil ar an 6 Lúnasa 1969, nuair a chuir siad sonrú ann ag tiomáint ghluaisteán Hinman. Tháinig siad ar an arm ar baineadh úsáid as sa dúnmharú istigh sa ghluaisteán. Dhá lá ina dhiaidh sin, d'inis Manson dá mhuintir go raibh sé in am acu tús a chur leis an gCosair Easair.
Ar an 8 Lúnasa, le teacht na hoíche, d'ordaigh Manson do Tex Watson triúr cailíní - Susan Atkins, Linda Kasabian, agus Patricia Krenwinkel - a thabhairt leis go dtí an teach ina mbíodh cónaí ar Mhelcher agus gach aon duine san áit a mharú chomh cruálach agus ab fhéidir. Dúirt sé leis na cailíní orduithe Tex a chur i gcrích go mionchruinn. Bhí Krenwinkel ar bhean acu siúd ba túisce a chuaigh sa Mhuintir, agus bhí sí ar bhean acu freisin a fuair síob ó Dennis Wilson.
Nuair a bhain an ceathrar amach an teach ag Cielo Drive, dhreap Tex in airde ar an gcrann teileafóin agus ghearr sé an tsreang ghutháin le féachaint chuige nach bhféadfadh muintir an tí aláram a chur ar na póilíní. Bhí Tex eolach ar an teach cheana, nó bhí sé ansin roimhe sin ag plé na gcúrsaí ceoil le Melcher thar cionn na Muintire.
Bhí an meán oíche agus an naoú lá de Lúnasa 1969 ann anois. D'fhág na hionsaitheoirí a ngluaisteán thíos agus ansin chuaigh siad suas an cnoc go dtí an teach. Nuair a phreab siad thar an gclaí, chonaic siad gluaisteán ag teacht, agus na ceannsoilse ag taitneamh orthu. D'ordaigh Tex Watson do na mná dul ar scáth na dtor a bhí ag fás timpeall an tí, thug sé comhartha don ghluaisteán stopadh, agus mharaigh sé an tiománaí le hurchar. Steven Parent a bhí ann, ógánach ocht mbliana déag a raibh a chara William Garretson ag obair ina fhear cothabhála sa teach.
Ansin, chuaigh Tex Watson isteach tríd an bhfuinneog agus lig sé isteach na cailíní trí dhoras mhór an tí. Nuair a bhí siad ag cogarnach le chéile, dhúisigh duine de mhuintir an tí, Wojciech Frykowski, cara Polannach de chuid fhear an tí. Thug Tex cic sa chloigeann dó, agus nuair a d'fhiafraigh Frykowski cérbh é féin, is é an freagra a fuair sé ná: "Is mise an diabhal, agus tháinig mé anseo le diabhlaíocht a dhéanamh."
De réir is mar a d'ordaigh Tex, chuaigh Susan Atkins ar lorg an triúir eile a raibh cónaí orthu sa teach agus thug sí go dtí an parlús iad. Ba iad Sharon Tate, agus í ag iompar clainne le hocht mí go leith, Jay Sebring, iar-leannán de chuid Tate a raibh clú air mar ghruagaire a chuireadh caoi ar fhoilt na ndaoine cáiliúla, agus Abigail Folger, banoidhre óg saibhir a raibh cumann grá aici le Frykowski. Bhí Roman Polański, fear an tí, i Londain ag obair ar scannán nua.
Thosaigh Tex Watson ag ceangal Tate agus Sebring dá chéile leis an rópa a thug sé leis, agus nuair a cháin Sebring é as an íde a bhí sé a thabhairt dóibh, scaoil Tex urchar leis. Tugadh Folger go seomra eile, áit ar thug sí seachtó dollar do na hionsaitheoirí. Ina dhiaidh sin, chrom Tex ar ghabháil den scian ar Sebrigh, agus sháigh sé faoi sheacht é.
Bhí lámha Frykowski ceangailte le tuáille, ach d'éirigh le Frykowski an ceangal a chroitheadh de, agus chuir sé troid ar Susan Atkins. Sháigh Atkins sa chos é le scian. Nuair a bhí sé ag déanamh a bhealaigh i dtreo an dorais mhóir, d'ionsaigh Tex Watson é. Bhuail Watson sa chloigeann é leis an ngunna, sháigh sé é agus scaoil sé urchair leis.
Bhí Linda Kasabian amuigh ar an gcabhsa lena linn seo. Nuair a chuala sí an gleo, tháinig sí isteach agus í ag áitiú ar a cuid cairde go raibh duine éigin chucu. Bhí sí ag iarraidh an t-eirleach a stopadh, de réir dealraimh, ach bhí fuar aici.
Istigh sa teach d'éalaigh Folger ó Krenwinkel, agus theith sí amach doras an tseomra codlata go dtí an linn snámha. Tháinig Krenwinkel sna sála aici, áfach, agus í á sá. Sa deireadh, bhain Krenwinkel tuisle aisti. Ba é Watson a mharaigh sa deireadh í, agus nuair a thángthas uirthi ina luí marbh, bhí ocht gcneá fichead uirthi. Maidir le Frykowski, nuair a bhí seisean ag iarraidh an féar taobh amuigh den teach a thrasnú, tháinig Watson ar a lorg le hé a shá arís. Nuair a fuarthas an marbhán, bhí aon chneá déag is dhá scór air.
Ansin, mharaigh Atkins, Watson, nó an bheirt acu Sharon Tate istigh sa teach, cé go raibh sí ag impí orthu go gceadóidís di a leanbh a shaolú. Bhí sí ag scairt ar a máthair féin go dtí gur shíothlaigh sí.
Roimhe sin, bhí sé socraithe ag Manson agus na cailíní go bhfágfaidís "comhartha a mbeadh blas asarlaíochta le haithint air" ("a sign...something witchy") ar an áit i ndiaidh na coire. Sa deireadh, scríobh Atkins an focal Béarla "pig" ar dhoras mór an tí le fuil Tate. Ag dul abhaile dóibh, chuir na murdaróirí athrú éadaí orthu féin agus thréig siad na bratóga fuilteacha agus na hairm amuigh sna cnoic.
I ngéibheann i bpríosún na mban di ina dhiaidh sin - is é an príosún a bhí i gceist ná "Sybil Brand Institute" i gContae Los Angeles - bhí Susan Atkins ag maíomh gurbh í féin a mharaigh Tate. Ní ba déanaí, áfach, ba é an leagan a d'inis sí dá dhlíodóir, don chúisitheoir agus don choiste cúirte (an giúiré mór, nó an "grand jury", i Meiriceá) gurbh é Tex Watson a sháigh Tate. Níl ráitis Watson féin faoin gceist seo ag teacht le chéile ach an oiread.
Dúnmharú Lánúin LaBianca.
An oíche i ndiaidh dhúnmharú Sharon Tate agus a chairde, chuir Charles Manson scuad nua dúnmharfóirí le chéile. Bhí sé míshásta leis an dóigh a ndearnadh an ródach i dteach mhuintir Tate, agus theastaigh uaidh "ceacht" a mhúineadh dá chuid cúlaistíní - "an dóigh cheart" a thaispeáint dóibh. Ar an scuad seo, bhí an ceathrar a bhí páirteach sna dúnmharuithe tigh Tate, chomh maith le Leslie Louise Van Houten agus Steve Dennis "Clem" Grogan. Bean de na cailíní i háram Mhanson ab ea ise. Maidir le "Clem" Grogan, bhí aithne éigin aige ar Dennis Wilson ó na "Beach Boys". Thairis sin, bhí sé á iompar mar a bheadh sé ar chiall na bpáistí, ach is é an dearcadh a bhí ag a lán de Mhuintir Mhanson nach raibh sé ach á ligean air féin.
Sa deireadh, stop gluaisteán Mhanson agus a mhuintire ag 3301 Waverly Drive. Ansin a bhí cónaí ar Leno LaBianca, bainisteoir ollmhargaidh, agus a bhean chéile Rosemary, comhúinéir siopa éadaí. Bhí an áit suite i gceantar Los Feliz, Los Angeles|Los Feliz, agus in aice leis, bhí teach ina raibh cóisir fhiáin ag Muintir Mhanson an bhliain roimhe sin.


Leabhar na Salm.
Leabhar i mBíobla na nEabhrach is ea na Sailm (Eabhrais: Tehillim, תְהִלִּים, nó "moltaí"). Cuireann a 150 dán naofa in iúl dúinn raon iomlán mheon na nGiúdach.
Sanasaíocht.
Tá 150 sailm i Leabhar na Salm, gach ceann acu ina amhrán reiligiúnach, cé go bhfuil ceann amháin nó dhó acu siúd sách fada agus is féidir gurb ionann iad le sraith cantaireachtí gaolmhara. Nuair a roinneadh amach an Bíobla i caibidlí, sannadh a chaibidil féin do gach salm. Tagraítear uaireanta orthu mar caibidlí, in ainneoin gur tharla a leithéid 1500 míle bliain (circa) ina dhiaidh na salm "canónta" a bheith cumtha. Cé go gcreidtear go raibh sé i gceist an chuid is mó de na sailm a bheith canta (fiú, tá ionstraimíochta agus ainmneacha na bhfonn luaite le roinnt acu), ach níl aon chineál nodaireacht cheoil san áireamh, mar sin tá sé dodhéanta a bheith cinnte an raibh nó nach raibh foinn ag dul leo. (Ní eol dúinn aon saghas nodaireacht cheoil a bheith ag na hEabhraigh.)


Beirmiúda.
Críoch thar lear de chuid na Breataine is ea Beirmiúda agus é lonnaithe san Atlantach Thuaidh. Tá sé suite thoir ó chósta na Stát Aontaithe. Is é Beirmiúda príomhchathair na críche.
Is é Beirmiúda an chríoch Bhriotanach is sine. Lonnaíodh Sasanaigh ann céad bhliain roimh Acht an Aontais agus bunú Ríocht na Breataine. Tá daoine ina gcónaí i mbaile St. George, céad phríomhchathair Bheirmiúda, ón bhliain 1612 anuas.
Tá flúirse ar gheilleagar Bheirimúda; tá rannán an airgeadais an-tábhachtach dó chomh maith leis an turasóireacht. Sa bhliain 2005 bhí an OTI is airde ar domhan ann. Tá aeráid fho-theochriosach ann.


Newark, New Jersey.
Is é Newark an chathair is mó i stát New Jersey i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Priomhbhaile Chontae Essex atá ann chomh maith. Tá an chathair suite i ngar do Chathair Nua-Eabhrac, timpeall ocht míle slí (13 km) siar ó Manhattan agus 2 mhíle slí (3.2 km) ó thuaidh ó Oileán Staten. Níl Newark rófhada ón Aigéan Atlantach ach oiread. Tá Port Newark, calafort na cathrach, suite ar Bhá Newark, áit atá nasctha le Cuan Nua-Eabhrac. Láimhseáiltear níos mó coimeadán lasta ann ná in aon áit eile sa réigiúin uirbeach sin. Tá roinnt comhlachtaí móra lonnaithe i Newark, leithéidí Prudential Financial, comlacht árachais. Tá Newark Liberty International Airport ar cheann de na trí aerfort mhóra i réigiún uirbeach Nua-Eabhraic agus ar an gceann is sine díobh. Is í "Cathair na mBrící" (The Brick City) leasainm na cathrach.
Stair.
Bunaíodh Newark sa bhliain 1666 nuair a lonnaigh grúpa Piúratánach ann faoi cheannas Robert Treat. B'as Coilíneacht New Haven in Connecticut dóibh. Tharla seo dhá bhliain tar éis do na Sasanaigh an réigiún a bhaint de na hOllannaigh. D’fhás an chathair go mór sa 19ú haois agus sa chéad leath den 20ú haois mar gheall ar bhorradh na tionsclaíochta.
Sa dara leath den 20ú haois tháinig meath suntasach ar an chathair agus an tionsclaíocht ag dul i léig. Chuaigh fadhbanna ciníocha in olcas, go háirithe sna 1960í agus sna 1970í, agus sa bhliain 1967 bhí círéibí i gcomharsanachtaí bochta gorma. Fuair sé dhuine is fiche bás iontu agus scriosadh na céadta gnólacht. D’imigh an mheánaicme, idir ghorm agus bhán, de réir a chéile, agus aghaidh a bhformhóir ar na fobhailte. Laghdaigh an daonra ó 442,337 sa bhliain 1930 go dtí 405,220 sa bhliain 1960, agus go dtí 273,546 sa bhliain 2000. Leagadh roinnt bloic mhóra árasán sa dara chuid den tréimhse seo.
Thosaigh feabhas ag teacht ar Newark sna 1990í. Sa bhliain 2006 tháinig beocht i stiúradh na cathrach nuair a toghadh Cory Booker mar mhéara, ce go bhfuil méid mór coireanna á ndéanamh fós. De réir mheastachán Bhiúró an Daonáirimh, bhí 278,980 duine sa chathair sa bhliain 2008.


Edward Lhuyd.
Ba nádúraí, luibheolaí, theangeolaí, thíreolaí agus ársaitheoir Breatnach é Edward Lhuyd (foghraithe mar [ˈɬuɪd]; uaireanta litrithe mar "Llwyd" freisin) (1660 – 30 Meitheamh 1709).
Rugadh Lhuyd i Loppington, Shropshire, Sasana ar theorainn na Breataine Bige. Ba mhac tabhartha le hEdward Lloyd as Llandorda, Oswestry agus Bridget Pryse as Lann-ffraid, in aice le Tal-y-bont, Ceredigion é. Bhí sé ina mhac léinn agus níos deireanaí ina mháistir ar Scoil Ghramadaí Oswestry. Baill d’uaisle thiar theas na Breataine Bige a bhí ina mhuintir, agus cé gur dhaingnigh siad iad féin sa cheantar sin, ní raibh a theaghlach féin mórán de de mhaoin an tsaoil. Rinne a athair tástálacha le talmhaíocht agus tionscal, rud ba chúis lena bhaint le heolaíocht nua a linne. D’fhreastail sé ar scoil ghramadaí in Oswestry agus ar Choláiste Íosa, Áth na nDamh sa mbliain 1682, ach d’éirigh sé as sular bronnadh céim air. Sa mbliain 1684, ceapadh é ina chúntóir ag Robert Plot, coimeádaí Mhúsaem Ashmolean, agus cuireadh ina ionad mar choimeádaí é sa mbliain 1690 – post a bhí aige go dtí 1709.
Agus é ag obair do Mhúsaem Ashmolean, thaistil Lhuyd go fairsing. Tar éis dó cuairt a thabhairt ar "Eryri" (Béarla: "Snowdonia") sa mbliain 1688, bhí sé in ann liosta fhlóra an cheantair a chruthú do "Synopsis Methodica Stirpium Britannicorum" le John Ray. I ndiaidh na bliana 1697, thug Lhuyd cuairt ar chuile chontae sa mBreatain Bheag agus ansin thaistil sé ar Albain, Éirinn, Chorn na Breataine, an mBriotáin agus Mhanainn. D’fhoilsigh sé "Lithophylacii Britannici Ichnographia", catalóg na n-iontaisí a fuarthas in áiteanna timpeall Shasana, go háirithe in aice le hÁth na nDamh (agus atá i Múseam Ashmolean faoi láthair), le cúnamh airgeadais ó chara dá chuid Isaac Newton sa mbliain 1699. Ansin sa mbliain 1707, d’fhoilsigh sé an chéad imleabhar d’"Archaeologia Britannica: an Account of the Languages, Histories and Customs of Great Britain, from Travels through Wales, Cornwall, Bas-Bretagne, Ireland and Scotland". B’fhear léinn Breatnach eile, Moses Williams, a chuidigh le Lhuyd leis an taighde a dhéanamh don saothar seo. Is foinse an-tábhachtach í an leabhar seo mar gheall ar an gcuntas teangeolaíochta ar an gCoirnis atá inti.
Rinne dream scoláirí, John Keigwin as Mousehole i gceannas orthu, teagmháil le Lhuyd go deireanach sa 17ú céad. Bhí siad ag iarraidh an Choirnis a chaomhnú agus a chur chun cinn agus ghlac Lhuyd leis an gcuireadh le dul go Corn na Breataine le staidéar a dhéanamh ar an teanga. Ba í an Nua-Choirnis Mhoch ábhar an staidéir a d’fhoilsigh sé sa mbliain 1702. Tá gramadach agus struchtúr na Nua-Choirnise Moiche i bhfad níos simplí ná mar a bhí sa meánaois.
Bhronn Ollscoil Átha na nDamh MA "honoris causa" ar Lhuyd sa mbliain 1701 agus toghadh é mar chomhalta den Chumann Ríoga in 1708. Fuair sé bás den phliúraisí in Áth na nDamh sa mbliain 1709.
Tugadh a ainm ar Lile na Wyddfa "Lloydia serotina" (Breatnais: "Lili’r Wyddfa" nó "Brwynddial y Mynydd"; Béarla: "Snowdon Lily"; is é "Yr Wyddfa" an t-ainm Breatnaise ar an sliabh – "gwyddfa" (bain.) =feart, dumha) agus ar Chumann Náisiúnta Nádúraithe na Breataine Bige – "Cymdeithas Edward Llwyd".
B’eisean a rinne an chéad chuntas eolaíoch agus a thug ainm ar rud ar a dtabharfaimis dineasár sa lá atá inniu ann: fiacail sárapóid "Rutellum implicatum" (Delair agus Sarjeant, 2002).
Naisc.
Lhuyd, Edward
Lhuyd, Edward
Lhuyd, Edward
Lhuyd, Edward


Corey Haim.
Aisteoir Ceanadach ab ea Corey Ian Haim (23 Nollaig, 1971 – 10 Márta, 2010), a bhain cáil domhanda amach mar aisteoir óg sna 1980idí i scannáin móra Hollywood, amhail "The Lost Boys", "Lucas", "Murphy's Romance", "License to Drive" agus "Dream a Little Dream". As Toronto ó dhúchas dó, bhí an-cháil air mar duine de na "Two Coreys" in éineacht le Corey Feldman, agus an bheirt acu ag obair le chéile go minic. Bhí fadhbanna móra aige le drugaí i gcónaí, agus tuigtear gur ródháileog a chur deireadh leis. Fritheadh a chorp ina árasán i Los Angeles sa bhliain 2010.
Naisc sheachtracha.
Haim, Corey
Haim, Corey
Haim, Corey


Solange Pierre.
Ba oibrí cearta sibhialta í Solange Pierre (nó Sonia Pierre mar a thugtar uirthi de ghnáth). Rugadh í sa Phoblacht Dhoiminiceach sa bhliain 1963 (d'éag 4 Nollaig, 2011), agus chaith sí a saol ag troid i gcoinne "antihaitianismo", nó naimhdeas do dhaoine de shliocht Háití sa tír sin. Bronnadh gradaim éagsúla uirthi ar son na hoibre seo.
Saol.
Rugadh Pierre sa Phoblacht Dhoiminiceach do thuismitheoirí de shliocht Háítí. Ba dhuine í de dháréag clainne, agus tógadh í i gcampa oibre do inimircigh ("Batey"), mar a mbíonn cónaí ar chuid mhór den 650,000 duine de shliocht Háítí sa Phoblacht Dhoiminiceach. Solain Pie an t-ainm atá ar a teastas baiste, agus dúirt sí gur botún é seo a rinne cléireach rialtais.
Nuair a bhí sí trí bliana déag d'aois, d'eagraigh sí agóid cúig lá d'oibrithe siúcra i gceann de na "Batey", agus gabhadh í dá bharr sin. Ach tugadh cuid mhór poiblíochta don agóid agus géilleadh d'éileamh na n-oibrithe - go bpéinteálfaí a gceathrúna oibre, go dtabharfaí uirlisí níos fearr dóibh agus ardú pá.
Saothar.
Bhíodh Pierre ag obair mar stiúrthóir ar eagraíocht neamh-rialtais darbh ainm "Gluaiseacht na mBan Doiminiceach-Háíteach" (Mouvement des femmes dominicano-haïtiennes" (MUDHA) (i Spáinnis "El Movimiento de Mujeres Dominico-Haitiana") a bhfuil sé d'aidhm acu deireadh a chur leis an leithcheal i gcoinne daoine de bhunadh Háítí sa Phoblacht Dhoiminiceach
Sa bhliain 2005, rinne Pierre achainí ar an gCúirt Idir-Mheiriceánach um Chearta Daonna ar son leanaí de bhunadh Háítí ar séanadh teastais bhreithe Dhoiminiceacha orthu. Yean agus Bosco v. An Phoblacht Dhoiminiceach a tugadh ar an gcás agus glacadh le héileamh na leanaí go ndearnadh éagóir chiníoch orthu ó thaobh náisiúntachta agus saoránachta. D'ordaigh an Chúirt do Rialtas na Poblachta teastais bhreithe a thabhairt do na leanaí. Rialaigh Cúirt Uachtarach na Poblachta Doiminicí áfach nach raibh buanchónaí ar bhunadh Háítí sa tír agus nach raibh cearta saoránachta ag na leanaí dá réir sin.
Labhair grúpaí cearta daonna amach ina aghaidh seo, ach chuir oifigigh an rialtais an locht ar Pierre mar gheall ar an trioblóid a dhéanadh sí, chaith siad amhras ar a náisiúntacht agus rinne iarracht í a dhíbirt as an tír.
Cailleadh í ar an 4 Nollaig, 2011, tar éis taom croí, is í ar an tslí chun an oispidéil sa Phoblacht Dhoiminiceach.
Gradaim.
Ghnóthaigh Pierre "Duais Cearta Daonna Robert F. Kennedy" sa bhliain 2006, agus i mí Mhárta 2010 bronnadh an "Women of Courage Award" uirthi i Washington na Stáit Aontaithe. Ghnóthaigh sí Gradam Cearta Daonna Chiste Ginetta Sagan sa bhliain 2003, agus ainmníodh í féin agus a heagraíocht MUDHA do Dhuais Oideachais Chearta Daonna UNESCO sa bhliain 2002.
Pierre, Sonia
Pierre, Sonia
Pierre, Sonia
Pierre, Sonia


Druid.
Is éan í an druid Is baill d'fhine na Sturnidae iad. "Dred" a deirtear i mBriotáinis.


Caróg liath.
Is éan í an charóg liath. Is baill d'fhine na Corvidae iad. Cónaíonn sé timpeall an Eoraip, go háirithe in Éireann. Tá sé cósúil leis an gcaróg dhubh i nósanna.


Cricklewood.
Is baile é Cricklewood atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar. Tá pobal Éireannach ann.
Stair.
Ba lonnaíocht beag ar an acomhal Cricklewood Lane agus Edgware Road le 1294, a bhíodh an ainm Cricklewood air le 1321.
Bailte agus cathracha i Sasana


Féithleann.
Féithleann a thugtar ar chineál planda.


Mykola Azarov.
Is polaiteoir Úcránach é Mykola Azarov (Úcráinis: Микола Янович Азаров, "Mykola Yanovych Azarov"), a rugadh faoin ainm "Nikolay Yanovich Pakhlo" (Rúisis Николай Янович Пахло), 17 Mí na Nollag 1947. Ceapadh mar phríomh-aire na tíre é ar 11 Mí an Mhárta 2010. Ball de Pháirtí na Réigiún atá ann.
Saol.
I gKaluga na Rúise a saolaíodh Nikolay Yanoviich Pakhlo (fuair sé an sloinne Azarov óna bhean, Ljudmyla Mykolajiwna Asarowa). Ghnóthaigh sé céim ollscoile i Moscó sa bhliain 1971. Thug sé tamall ag obair mar inealtóir agus bainisteoir i mianach guail i dTula, 193 ciliméadar slí ó Mhoscó. Sa bhliain 1976 ghlac sé post in institiúd mhianadóireachta i Moscó.
D'aistrigh sé go dtí an Úcráin sa bhliain 1984, agus ghnóthaigh PhD sa geolaíochtgheolaíocht agus sa mhianreolaíocht sa bhliain 1986. Sa bhliain 1991 ghnóthaigh sé ollúnacht.
Chuaigh sé leis an bpolaitíocht sna 1990í mar bhall de Pháirtí an Lucht Oibre, ar a dtugtar Páirtí na Réigiiún anois. Sa bhliain 1994 toghadh mar bhall den Verkhovna Rada, parlaimint na hÚcráine, é.
Teanga.
Ós rud é nár aistrigh sé chun na hÚcráine go dtí go raibh sé sé bliana is tríocha d'aois, níl Úcráinis mhaith aige. Gheall sé do mhuintir na tíre ar 10 Márta 2010 go n-úsáidfeadh sé féin agus a rialtas an Úcráinis agus é ina phríomh-aire, áfach.
Naisc.
Azarov, Mykola
Azarov, Mykola


Val Noone.
Tá an Dochtúir Val Noone ar dhuine de na scoláirí is mó a rinne taighde ar stair na nÉireannach san Astráil, agus tá suim ar leith aige i stair na Gaeilge sa tír sin. Tá mórán foilsithe aige agus is minic é ina chainteoir ag ócáidí léinn san Astráil agus sa Nua-Shéalainn.
Tá an Dr Noone ina chomhalta onórach den Roinn Staire in Ollscoil Melbourne in Victoria. Ghnóthaigh sé céim sa léann Bíoblach, san fhealsúnacht agus sa diagacht i gColáiste Corpus Christi in Melbourne, agus rinne sé taighde dochtúireachta ar thuairimí lucht creidimh faoin gcogaíocht. Thug sé tamall maith ina shagart Caitliceach, agus tá suim aige fós i gcúrsaí sóisialta na hEaglaise.
Tá baint aige le Cumann Gaeilge na hAstráile, agus anuas go dtí an bhliain 2007 ba é eagarthóir "Táin" (iris an Australian Irish Network) é.
Tá mórán taighde déanta aige ar stair na Gaeilge i Stát Victoria go háirithe. Tá roinnt páipéar scríofa aige faoin ábhar seo, in éineacht le halt a chomhscríobh sé don iris Feasta ar an Dochtúir Nioclás Ó Domhnaill, athbheochanóir nótáilte Gaeilge in Melbourne i dtús an 20ú haois. Ar na saothair is tábhachtaí agus is bunúsaí dá chuid tá "Hidden Ireland in Victoria", stair na Gaeilge in oirdheisceart na hAstráile.
Bronnadh Ord na hAstráile air sa bhliain 2009.
I 2013 bhronn Ollscoil Náisiúnta na hÉireann Céim Dhoctúir Litríochta "honoris causa" air de bharr a ndearna sé ar son an léinn Éireannaigh san Astráil.


Scuid.
Is moileasc í an scuid nó an mháthair shúigh. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Ochtapas.
Is moileasc é an tochtapas. Ball d'ord na nOctopoda atá ann.


Máthair shúigh mhór.
Is moileasc í an mháthair shúigh mhór (an scúid mhór). Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Cudal.
Is moileasc é an cudal. Ball d'ord na Sepiida atá ann.


Órang-útan.
Is Ápa é an t-órang-útan, dúchasach do na foraoisí i Sumatra is Boirneo, a fhásann go dtí 1.5 m. Clúdach gann gruaige deirge doinne mosaí air. Siúlann sé ar 4 chos. Réise na ngéag tosaigh níos mó ná 2 m. Bíonn smig mhór dhúbailte ar an ainmhí fásta, agus fillte móra saille mórthimpeall ar aghaidh an fhireannaigh freisin. Codlaíonn sé i gcrainn.


Liamhán gréine.
Is iasc é an liamhán gréine a aimsítear in aigéin an domhain.


Geac.
Ainmhí mór is ea an geac. Maireann iad i lár na hÁise, sna Himiléithe, ar Ardchlár na Tibéide, agus chomh fada ó thuaidh leis an Mhongóil agus áiteanna sa Rúis. Is beithigh cheansaithe iad sa chuid is mó agus "Bos grunniens" an t-ainm eolaíoch a thugtar orthu. Tá grúpa beag fiáin ann agus iad i mbaol; "Bos mutus" a thugtar orthu seo. Mar bhaill den ghéineas "Bos", tá siad gaolta leis na ba ach is dócha nach ró-ghar an gaol sin. B'fhéidir go bhfuil gaol níos giorra acu leis na bíosúin.


Leathóg bhallach.
Is iasc í an leathóg nó an leathóg bhallach.


Béabhar.
Saghas ainmhí is ea an béabhar. Mamach atá ann.


Céir.
Is substaint bhog olúil a leánn go héasca í an chéir, a úsáidtear chun coinnle a dhéanamh.


Leonel Fernández.
Uachtarán na Poblachta Doiminicí is ea Leonel Fernández.
Rugadh i Santo Domingo é, ar an 26 Nollaig, 1953. Ba iad José Antonio Fernández Collado agus Yolanda Reyna Romero a thuismitheoirí. Chuaigh an teaghlach go dtí na Stáit Aontaithe agus chaith sé a óige i Washington Heights, Nua-Eabhrac.
Nuair a bhí sé réidh leis an ardscoil d'fhill sé ar a thír dhúchais agus rinne sé staidéar ar an dlí ag Universidad Autónoma de Santo Domingo. Chuaigh sé le polaitíocht agus chláraigh leis an PLD nuair a bunaíodh é sa bhliain 1973, nuair a d'éirigh Juan Bosch as an PRD chun páirtí nua a bhunú. Bhí Fernández ina dhalta ag Bosch agus sheas sé leis mar iarrthóir don leas-uachtaránacht i dtoghchán na huachtaránachta sa bhliain 1994. Toghadh é féin ina uachtarán dhá bhliain ina dhiaidh sin agus dhírigh sé ar leasuithe polaitiúla agus eacnamaíocha a dhéanamh.
Mhéadaigh sé rannpháirtíocht na tíre i bhfóraim ar nós Eagraíocht na Stát Meiriceánach agus an "Miami Summit". D'fhás an geilleagar Doiminiceach a seacht faoin gcéad sa bhliain ar an meán le boilsciú íseal agus cuireadh tús le han-chuid tógála ar fud na tíre. Chuir sé fáilte roimh infheistíocht ón iasacht ach ba bheag a rinne sé chun leasuithe sóisialta a chur ar bun. Níor cheadaigh an bunreacht dó rith arís sa chéad toghchán eile, sa bhliain 2000, agus toghadh Hipólito Mejía ón PRD ina áit.
Bhí Fernández ar ais i gcumhacht áfach tar éis an toghcháin a tionóladh ar an 16 Bealtaine 2004 agus tromlach mór ag a pháirtí. Atoghadh é mar nár éirigh le Mejía bail mhaith a chur ar an ngeilleagar. Meastar gur mar gheall ar mhéadú i bpraghas ola agus teip na heacnamaíochta tar éis an ionsaí ar Nua-Eabhrac ar an 11 Meán Fómhair 2001 a thiontaigh an pobal in aghaidh an rialtais. Bhí i bhfad barraíocht airgid faighte ar iasacht ag Mejía agus theip ar na bancanna ba mhó sa tír mar gheall ar a gcuid caimiléireachta.
Tháinig Fernández i gcumhacht arís ar an 16 Lúnasa 2004. Is cosúil go bhfuil muinín ag daoine as ó thaobh an gheilleagair de ach go gceapann siad gur cuma leis faoi cheisteanna sóisialta. Níl formhór an phobail ag baint leasa rómhóir as fás na heacnamaíochta. Cuirtear ina leith nach bhfuil go leor infheistíochta á dhéanamh aige i soláthar bia, fuinnimh, leictreachais, oideachais agus leasú na gcúirteanna. Is beag dul chun cinn atá déanta i gcoinne na caimiléireachta.


Cuach.
Is éan í an chuach. Is baill d'ord na Cuculiformes iad.


Cág cosdearg.
Is éan é an cág cosdearg. Is baill d'ord na Passeriformes iad.


Pocaire gaoithe.
Is éan é an pocaire gaoithe.


Geabhróg.
Is éan mara é an Gheabhróg


Falcóg.
Is éan mara í an fhalcóg. Is baill d'fhine na Alcidae iad.


Taipir.
Ainmhí is ea an taipir.


Edward Plunkett, 18ú Barún Dhún Samhnaí.
Scríbhneoir scéalta fantaisíochta a bhí in Edward John Moreton Drax Plunkett, ochtú barún déag Dhún Samhnaí, nó, Lord Dunsany, mar is aithin do lucht léite a chuid leabhar é. Is féidir a ainm a aistriú go Gaeilge mar "Éamann Pluincéad". Saolaíodh ar an 24 Iúil 1878 i Londain é, agus fuair sé bás le haipindicíteas i mBaile Átha Cliath ar an 25 Deireadh Fómhair 1957. D'fhoilsigh sé breis agus ceithre scór leabhar, idir ghearrscéalta (na céadta acu), dhrámaí, úrscéalta agus aistí.
Bhí cónaí air i gCaisleán Dhún Samhnaí i gContae na Mí, agus bhí aithne aige ar mhaithe agus ar mhóruaisle an chultúir Éireannaigh, ar nós Augusta Gregory agus Liam Buitléar de Gheata. Bhronn Coláiste na Tríonóide dochtúireacht oinigh air. Fear mór taistil agus sealgaireachta a bhí ann, agus rug sé craobh na hÉireann leis sa lámhach piostail agus san fhicheall araon. Bhí suim mhór aige ina lán cineálacha lúthchleasaíochta eile.
Fear míleata a bhí ann chomh maith, agus é dílis do Shasana. Ar dtús, chuaigh sé sna saighdiúirí le páirt a ghlacadh i gCogadh na mBórach, agus sa Chéad Chogadh Domhanda, chuidigh sé le hOifig Chogaidh na Ríochta Aontaithe ag tabhairt oiliúna do na hearcaigh agus ag scríbhneoireacht thar cionn na hOifige Cogaidh. Sa Dara Cogadh Domhanda, liostáil sé sna fórsaí cosanta áitiúla in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe araon, agus bhí sé gníomhach i Shoreham, Kent, ach go háirithe.
Bhí sé mór leis na scríbhneoirí móra Éireannacha agus Sasanacha araon: idir Phádraic Colum agus Rudyard Kipling. D'fhág sé a chaisleán ag a mhac le socrú síos i Shoreham, cóngarach dá sheanchara Kipling. Is léir go raibh suim aige i ngach sórt dea-litríochta, beag beann ar an bpolaitíocht.
Is é an cineál scéalta a scríobhadh sé féin ná fantaisíocht, agus bhí an-tionchar aige ar scríbhneoirí an tseánra seo ó Lovecraft go hUrsula Le Guin. Mar sin féin, is iomaí craiceann a chuir sé de i rith a ghairmréime liteartha ó thaobh na stíle de. Ba é "The Gods of Pegana" an chéad leabhar fantaisíochta a d'fhoilsigh sé, thiar sa bhliain 1905.


Arauca (Roinn).
Ceann amháin de 32 Roinn (Spáinnis: Departamentos) de chuid na Colóime is ea Arauca. Tá sé suite i bhfad ó thuaidh ón réigiún Orinoco sa Cholóim. Tá a hainm díorthaithe ó ainm an éin ar a dtugtar Arauco, agus tugtar an t-ainm céanna ar phríomhbhaile na Ranna freisin.
Is é 23,818 km ² achar an limistéir agus tá teorainn aici sa tuaisceart agus san oirthear le Veiniséala, sa deisceart scoilteann na haibhneacha Río Casanare agus Río Meta í ó na ranna Vichada agus Casanare. San iarthar tá teorainn aici le Boyacá. Tá Arauca roinnte ina seacht mbardas: Arauca (an phríomhchathair), Arauquita, Cravo Norte, Fortul, Puerto Rondón, Saravena agus Tamea.
Stair.
Tháinig an chéad "conquistador" Nicholas de Federman go dtí an dúiche seo sa bhliain 1539, in éineacht le Jorge de Espira, agus iad ag dul trí sléibhte an oirthir ("la cordillera oriental"). Sa bhliain, bhog misean na nÍosánachna isteach san bhforaois i tailte treibhe na mbundúchasach, sé sin, na Guahibos, Tunebos, Aericos agus Chiricoas, agus bhunaigh siad bailte nua.
San ochtú haois déag, dhíbir Fear Ionad an Rí, Pedro Mesía de la Zerdat, na hÍosánaigh as an réigiún agus chuir sé misinéirí Agaistíneacha ina n-áit agus bhunaigh siad cúig ionad caiticeasma: Soledad del Cravo, San Javier de Cuiloto, San José del Ele, San Joaquín de Lipa agus San Fernando de Arauca.


Kouvola.
Cathair in Oirdheisceart na Fionlainne í Kouvola, agus 88,193 duine ina gcónaí ansin i ndeireadh Mhí Eanáir na bliana 2010. Cuireadh cúig cheantar eile leis an gcathair i ndeireadh na bliana 2009, mar atá, Kuusankoski, Valkeala, Anjalankoski, Jaala, agus Elimäki.
Bunaíodh Kouvola mar cheantar tuaithe ar leith sa bhliain 1922, agus bronnadh ainm na cathrach uirthi sa bhliain 1960. Roimh an mbliain 1922, ní raibh ann ach ceann de na sráidbhailte i gceantar Valkeala. Dealraíonn sé go raibh áitreabh éigin i sráidbhaile Kouvola ón meánaois i leith, ach níor thosaigh an áit ag forbairt i gceart sular tógadh an bóthar iarainn ó Riihimäki go Cathair Pheadair sna 1870idí, nó bhí stáisiún traenach Valkeala suite i Kouvola. Sna 1880idí, tógadh tuilleadh línte iarnróid in oirthear na Fionlainne, agus rinneadh acomhal tábhachtach de stáisiún Kouvola.
Sa bhliain 1918, nuair a bhí cogadh cathartha na Fionlainne á chur, maraíodh a lán daoine sa Sceimhle Dhearg agus sa Sceimhle Bhán araon i Kouvola agus sna ceantair timpeall.


Atlántico (Roinn).
Ceann amháin de 32 Roinn (Spáinnis: "Departamentos") atá roinnte go pholaitiúil i bPoblacht na Colóime, is ea an Roinn Atlántico. Tá sí suite ar chósta an Mhuir Chairib sa Cholóim, ar an bhruach thiar d'Abhainn Mhagdalena ("Río Magdalena"). Tá teorainneacha aici sa tuaisceart leis an Mhuir Chairib, sa deisceart agus san iarthar leis an Roinn Bolivar. Tá achar de 3,319 km ² agus daonra de 2,166,156 aici. Is í Barranquilla príomhchathair na Rinne.
Logainmníocht.
Tugadh an t-ainm 'Roinn an Atlantaigh' uirthi toisc go bhfuil Muir Chairib ina theorainn thuaidh di.
Stair.
Shíolraigh an daonra bundúchasach réamh-Easpáinneach ó dhá mór-theaghlach: na Cairibigh agus na hAruacaigh. Ba iad na Mocaná an treabh is suntasaí acu, agus bhí bhí siad scaipthe i réimsí áirithe agus, de réir na n-áiteanna ina raibh siad lonnaithe, iadsan a thug na logainmneacha do na réigiúin áirithe ar dtús báire, agus tá cuid mhaith díobh in úsáid fós, mar shampla Tubará, Usiacurí, Piojó, Galapa, Malambo agus Baranoa, idir eile.


Tóin an tSeanbhaile.
Sráidbaile in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo is ea Tóin an tSeanbhaile ("The Valley" as Béarla). Ta sí suite ar Acaill, ar an taobh thoir den oileán. Tá Tóin an tSeanbhaile taobh le Bun an Churraigh, Dún Ibhir agus Dú Goirt. Tá scoil amháin ann, bunaithe i 1914, agus séipéal nach bhfuil in úsáid a thuilleadh.
Acaill


Mike Tyson.
Is iar-dhornálaí Meiriceánach é Mike Tyson. Saolaíodh ar an 30 Meitheamh 1966 i mBrooklyn i Nua-Eabhrac é. Dornálaí trom-mheáchain a bhí ann.


Pádraig Tyers.
Peileadóir agus scoláire a bhí i bPádraig Tyers (1925-2010).
A Chéad Óige.
Rugadh Tyers i gContae Phort Láirge sa bhliain 1925, an duine is óige den chúigear clainne a saolaíodh do Harry Tyers agus Bríd de Paor. Ba phólín é a athair i Londain nuair a chuir sé aithne ar Bhríd de Paor, a tháinig ann óna háit dhúchais, Port Lách i gContae Phort Láirge. Ach theip ar shláinte Harry Tyers, b'éigean dó éírí as a phost agus d'aistrigh siad go hÉirinn.
Bhí Gaoluinn fós le cloisint sa cheantar agus ba é an file Pádraig Ó Miléadha a mhúin an teanga do Phádraig óg agus é ag freastal ar bhunscoil ann. Ghnóthaigh sé scoláireacht go meánscoil Chnoc Mheilearaí. Ba é Mícheál Feirtéar as Corca Dhuibhne a mhúinteoir Gaeilge sa scoil sin. D'éirigh go maith le Pádraig agus na daltaí eile: don Arteist rinne siad staidéar ar an leabhar "Gnás na Gaeidhilge" le Cormac Ó Cadhlaigh, a bhíodh ar shiollabas ollscoile seachas meánscoile: chomh maith leis sin léigh siad "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthainn.
I ndeireadh a théarma sa scoil sin, ghnóthaigh Pádraig Tyers scoláireacht go Coláiste na hOllscoile, Corcaigh, agus thosnaigh ar a chúrsa léinn ann i bhfómhar na bliana 1943. Gaeilge agus Laidean, agus an Ghréigis mar anlann leo, a bhí ag Tyers chun a chéime BA.
Peil agus iomáint.
Níor lú suim Tyers sa chluichí ná sa léann. Sa bhliain 1947 ghnóthaigh sé Corn Sigerson agus Corn Sigerson le foirne peile agus iomána an choláiste. D'imir sé peil lena club áitiúil, Lees, agus d'imir sé mar chúl báire le sinsir Chorcaí ó 1953 go 1956. D'imir sé i gcoinne na Gaillimhe i gcluiche ceannais na hÉireann sa bhliain 1956, ach buaileadh Corcaigh.
Obair.
Tar éis dó an ollscoil a fhágáíl, chuaigh sé leis an múinteoireacht. Chaith sé naoi mbliana ag obair mar mhúinteoir, 4 i gCnoc Mheilearaí. Ina dhiadh sin chuaigh sé i mbun oibre le Gael Linn. Bhí baint aige le dhá scannán de chuid Louis Marcus: "Peil" agus "Christy Ring". Tar éis dó ocht mblaina a chaitheamh le Gael Linn, ghlac sé post in ollscoil Chorcaí sa bhliain 1964. Eisean a chuir siollabas nua do mhúinteoireacht na Gaeilge, "Cúrsa Tyers", ar bun.
D'fhorbair sé baint idir an ollscoil agus Gaeltacht Chorca Dhuibhne agus bhí baint aige le bunú an óstáin i nDún Chíomháin i mBaile an Fheirtéaraigh do lucht an choláiste. Mar thoradh ar a chuid oibre thug glúin scoláirí a n-aghaidh siar ar an gceantar sin.
Ceapadh mar Stiúrthóir na Gaeilge Labhartha, agus d'fhorbair sé áiseanna closamhairc an choláiste freisin.
Bhíodh Tyers le cloisteáíl ar Raidió Éireann go minic. Foilsíodh memoir leis, "Sliabh gCua mÓige" sa bhliain 2003. Sa bhliain 1985 a foilsíodh "Cois Laoi: léarscáil logainmneacha". Eisean a chuir "Blasket Memories: the life of an Irish island community (1998)" in eagar. Is éard atá i gceist le "Abair leat Joe Daly" (1999) ná agallamh a cuireadh ar an mbailitheoir béaloidis Seosamh Ó Dálaigh.
Thug sé tamall mar bhall de bhord rialaithe an choláiste sular éirigh sé as a phost sa bhliain 1988. Bhronn an coláiste céim oínigh air sa bhliain 2006, agus bronnadh Gradam an Phiarsaigh air dhá bhliain ina dhiaidh sin.
Iníon amháin agus triúr mac a rugadh do Phádraig Tyers agus a bhean chéile Betty. Cailleadh i mí na Márta 2010 é.


Ceadúnas Ginearálta Poiblí GNU.
Is ceadúnas bogearra é an Ceadúnas Ginearálta Poiblí GNU (GNU General Public License nó GPL sa bhunleagan Béarla). Scríobh Richard Stallman an chéad leagan den GPL sa bhliain 1989 le haghaidh bogearraí éagsúla a cuireadh amach faoi scáth a thionscadal GNU.


Once (scannán).
Scannán Éireannach is ea Once, eisithe sa bhliain 2007 agus cruthaithe ag an stiúrthóir/scríbhneoir John Carney. Titeann an scéal amach i mBaile Átha Cliath, áit ina bhfuil beirt cheoltóir - Glen Hansard ón bhanna Éireannach The Frames agus an Seiceach Markéta Irglová - ag iarraidh dul chun cinn a dhéanamh sa thionscal ceoil. Tosaíonn siad ag casadh rianta le chéile, agus thaifeadann siad ceirnín d'amhráin nua. Tá an ceol seo mar cnámh droma an scannáin.
Sular cuireadh tús leis an scannánaíocht, chum an bheirt gach amhrán atá le cloisteáil sa scannán agus bhuadar Duais Acadamh sa chatagóir Amhrán is Fearr sa bhliain 2008 don amhrán "Falling Slowly". Chomh maith leis sin, fuair siad ainmniúchán eile don fhuaimrian ar fad. Chuaigh siad amach ar chamchuairt domhanda, ag seinm na rianta seo.


Uaimh-Binn.
Is pluais í Uaimh-Binn ar an oileán neamháitrithe an Stafa, sna hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód.


My Belarusy.
Is é "My Belarusy" (Bealarúisis: "Мы, беларусы", Rúisis: "Мы, белорусы", "Sinne, na Bealarúisigh") teideal neamhoifigiúil amhrán náisiúnta na Bealarúise agus céad líne liricí an amhráin. Tá an t-ainm "Amhrán Stáit Phoblacht na Bealarúise" (Bealarúisis: "Дзяржаўны гімн Рэспублікі Беларусь", Rúisis: "Государственный гимн Республики Беларусь") ar "My Belarusy" go hoifigiúil. Scríobhadh agus glacadh leis an amhrán sa bhliain 1955 chun a bheith mar amhrán náisiúnta ar Phoblacht Shóivéadach Shóisialach na Bealarúise. Chum Niescier Sakałoŭski ceol an amhráin agus scríobh Mikhas Klimkovich liricí amhrán náisiúnta PSS na Bealarúise.
I ndiaidh thitim an Aontais Shóivéadaigh, coimeádadh an ceol ar scríobh Sakałoŭski ach níor coimeádadh na liricí. Glacadh le liricí nua, ar scríobh Klimkovich agus Uladzimir Karyzny, nuair a eisíodh Foraithne ón Uachtarán an 2 Iúl 2002. Is éard atá i gceist le liricí an amhráin sa lá atá inniu ann ná Bealarúis chairdeachais, arna tabhairt onóir d'iar-chathanna míleata agus arna breathnú ar aghaidh go dtí an todhcaí. Coinníodh leis an gceol mar gheall ar a cheangail stairiúla do Bhealarúis.


Timthriall carbóin.
Is timthriall bithgheoiceimiceach é an Timthriall Carbóin in a mbíonn carbóin malartaithe i measc an bhithsféir, an pheidisféir, an gheoisféir, an hidrisféir, agus atmaisféir an domhain. Tá sé ar cheann de na timthriallta is tábhachtaí atá ag an domhain agus tugann sé deis don dúil is flúirsí a bheith athchúrsáilte agus athúsáidte ar fud an bhithsféir agus i ngach orgánach dá chuid.
Tarlaíonn gluaiseachtaí bliantúil an charbóin, malartú an charbóin idir taiscumair, trí phróisis ilghnéitheacha cheimiceacha, fhisiceacha, gheolaíochta, agus bhitheolaíocha. Coinníonn an fharraige mhór an linn gníomhach is mó charbóin in ngar do dhromchla an domhain, ach ní mhalartaíonn an domhainfharraige a chuid den linn charbóin go tapa leis an atmaisféar.


Pis.
Is glasra í an phis. Tagann sí ó phlanda bliantúil dreaptha a fhásann 2 m ar airde, dúchasach do dheisceart na hEorpa is tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga le 1-3 duilleoigín ubhchruthach le teannóg ghéagach fhoirceannta. Na bláthanna suas le 3.5 cm ar fhad, bán, bándearg nó scothchorcra i gcrobhaingí beaga le 1-3 bhláth an ceann. Na cochaill suas le 12 cm ar fhad, leathfhada, suas le 10 síol iontu. Saothraithe ón aimsir réamhstairiúil ar son na síolta inite (na piseanna) a itear mar ghlasra úr, triomaithe, oighrithe, nó stánaithe. An-chuid cineálacha saothraithe, ina measc an phis bheag (petit pois) is an mange-tout ina n-itear an capsúl iomlán.


Ith.
Is bia a chur sa bhéal agus é a mhungail agus slogadh é ith.


Wembley.
Is baile é Wembley atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cailc.
Is aolchloch foirmithe as na iarsmaí cnámharlaigh créatúir na farraige é cailc.
An Chailc in úsáid.
Baintear úsáid fhorleathan as bataí cailce le scríobh ar chláir dhubha mar bhealach le cur i láthair a dhéanamh sa mhúineadh, i scoileanna agus institiúid oideachais eile.


Teannán.
Is éard is teannán ann ná corda solúbtha ach neamhleaisteach as fíochán snáithíneach láidir.


Sciata.
Is iasc é an sciata.


An Cuiltheann.
Is sliabhraon suite ar An t-oileán Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é An Cuiltheann.


Smaragaid.
Is geam glas geal í an smaragaid.


Sabhaircín.
Sabhaircín a thugtar ar chineál planda.


Johann Kaspar Zeuss.
Ba staraí Gearmánach agus bhunaitheoir fhocleolaíocht na dteangacha Ceilteacha é Johann Kaspar Zeuss (litrithe mar Zeuß i nGearmáinis) (22 Iúil 1806 – 10 Samhain 1856).
Beatha.
Rugadh Zeuss in Vogtendorf (ceantar de Kronach inniu), Uachtar Franconia (Gearmáinis: "Oberfranken") agus d’fhreastail sé ar scoil ag "gymnasium" Bhamberg. Bhí a thuismitheoirí ag dúil go rachadh sé le sagartóireacht, ach roghnaigh seisean saol an léinn, óir bhí luí ar leith aige le stair agus teangeolaíocht go háirithe. D’fhreastail sé ar Ollscoil Mhünchen agus tar éis dó a chuid léinn a chríochnú, mhúin sé ansin ag an n"gymnasium". D’fhoilsigh sé a leabhar "Die Herkunft der Baiern von den Markomannen" (dara heag., 1857) sa bhliain 1837. Bhronn Ollscoil Erlangen dochtúireacht oinigh air de thairbhe an tsaothair sin. Ba sa bhliain chéanna a chuaigh sé go Speyer le stair a mhúineadh ag an "lyzeum" ansin. D’fhan sé ansin go dtí an bhliain 1847, nuair a rinneadh ollamh le stair de in Ollscoil Mhünchen. Ach d’éirigh sé as an bpost seo de bharr a chuid drochshláinte agus aistríodh go dtí an "lyzeum" i mBamberg é. Tháinig an saothar ollmhór dá chuid "Grammatica Celtica" amach in 1853, leabhar a tharraing clú agus cáil air. Scríobh sé an leabhar i Laidin i gcruth is go bhfeilfeadh sé do lucht léitheoireachta idirnáisiúnta. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, thóg sé am scoir ionas go bhfaigheadh sé biseach, ach cailleadh é an bhliain ina dhiaidh sin in Kronach. Le hurraim dó, ainmníodh sráid, scairdeán agus meánscoil (darb ainm Kaspar-Zeuß-Gymnasium) in Kronach as. Chomh maith leis sin, baisteadh sráid i mBamberg agus i Speyer as.
Tionchar.
Dealbh de Zeuss in Kronach
Bhí léann trom ar an scoláire seo – mar go raibh Zeuss in inmhe a chuid eolais mar gheall ar fhocleolaíocht a chur le heolas na staire agus na heitneolaíochta. De thoradh a chuid staidéar Gearmáinice, bhí sé eolach ar thábhacht na dteangacha Ceilteacha agus chuaigh sé i mbun oibre ar na teangacha seo nach raibh mórán airde tugtha orthu ag lucht an léinn go dtí sin. Thaistil sé sa bhaile agus i gcéin chun na foinsí a bhreathnú – go háirithe na foinsí a bhain leis an tSean-Ghaeilge – go dtí Karlsruhe, Würzburg, St. Gallen, Miolán, Londain agus Áth na nDamh. Thóg sé sleachta as na foinsí seo nó rinne sé cóipeanna díobh. Chuir sé na teangacha ársa agus na nua-theangacha san áireamh ina chuid taighde. Dhearbhaigh "Grammatica Celtica" gan aon agó go bhfuil na teangacha Ceilteacha mar chraobh d’fhine na dteangacha Ind-Eorpacha. Lena chois sin, leag an saothar seo bun láidir eolaíochta le focleolaíocht Cheilteach. Tar éis don údar bás a fháil, rinne Hermann Ebel atheagrán den leabhar le ceartúcháin (Beirlín, 1871). Scríobh Zeuss "Traditiones possessionesque Wirzenburgenses" (1842) agus "Die Freie Reichstadt Speyer vor ihrer Zerstörung" freisin.
Cuimhneachán a bhreithe agus a bháis sa bhliain 2006.
Díoladh stampaí in Éirinn mar chuimhneachán air sa bhliain 2006, dhá chéad bliain ónar saolaíodh é agus céad bliain go leith ónar cailleadh é. I Mí an Mheithimh sa bhliain chéanna, chuir cathair Kronach agus Ollscoil Bhamberg siompóisiam idirnáisiúnta ar bun


Conbhaiscne.
Conbhaiscne a thugtar ar chineál planda.


Rí rua.
Is éan é an rí rua. Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Gabha dubh.
Is éan é an gabha dubh. Is baill d'fhine na Cinclidae iad.


Créatúr.
Is beothach é créatúr, go háirithe ainmhithe.


Shepherd's Bush.
Is baile é Shepherd's Bush atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Steórnabhagh.
Is baile i gceantar Chomhairle nan Eilean Siar é Steòrnabhagh. De réir daonáireamh na hAlbain 2011 bhí cónaí ar 5,714 duine i mbaile Steòrnabhagh, méadú 112 ó 5,602 duine sa bhliain 2001. Is an baile is mó sna hInnse Gall é Steòrnabhaigh agus is calafort tábhachtach é.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 dúirt 39.5% do dhaonra Steórnabhagh go raibh Gaeilge na hAlbain acu, laghdú ó 4.7% ó 44.2% don daonra sa bhliain 2001. Bhí Béarla na hAlbain ag 7.7% den daonra sa bhliain 2011. Sa bhliain 2011 dúirt 24.8% de dhaonra Steòrnabhagh gur labhair siad teanga eile seachas an Béarla sa bhaile.


Capall mara.
Is iasc beag oirirc forleathan é an capall mara, a fhaightear faoi cheilt i measc algaí is fás muirí eile de ghnáth. Armúr roinnte i dteascáin ar an gcolainn, agus eireaball caol inghreama, 4-30 cm ar fhad. An soc fadaithe ina cheann, cosúil le capall. Snámhann sé go hingearach san uisce le heití fíneálta scannánacha. Itheann sé orgánaigh bheaga phlanctóin. Forbraíonn an fireannach na huibheacha agus iompraíonn an t-ál.


Erzsébet Báthory.
Bhí an Bhaniarla Eilís Báthory ("Báthory Erzsébet" san Ungáiris, "Alžbeta Bátoriová" san Slóvaicis, 7 Lúnasa 1560 – 21 Lúnasa 1614) ina bhaniarla asan teaghlach cáilliúil Báthory. Cé in amanna nua-aimseartha í tá an lipéad sraithmharfóir baineann is bisiúil i stair, ar fhianaise a coireanna líomhnaithe gann agus a chiontacht tá díospóireacht. Fós tá sí mar cuimhne an "Baniarla Fhuilteach" agus mar an "Bhantiarna Fhuilteach Čachtice", as an caisleán aice Trencsén (lae inniu Trenčín) sa Ríocht na hUngáire (lae inniu tSlóvaic), nuair a chaith sí an chuid is mó dá saol fásta.
Tar éis a fear céile bás, bhí sí an chúisí agus ceithre comhoibritheoirí ar an chéasta agus marú na céadta cailíní agus mná óga, le haon bhfinné ag éileamh go maraítear siad níos mó ná 600 íospartaigh, cé go bhfuil an líon a bhí siad ciontach é 80. Eilís féin nach raibh thriail ná ciontaithe. I 1610, áfach, bhí séalaithe sí i sraith seomraí i gCaisleán an Csejte, nuair a d'fhan sí go dtí a bhás ceithre bliana níos déanaí.
Níos déanaí scríbhinní gheall ar an gcás a thug le cuntais an finscéal an snámha i Baniarla na fola maighdean d'fhonn a choinneáil a hóige, agus ina dhiaidh sin freisin chun comparáidí le Vlad III an Tolladoir na Wallachia, ar an Iarla Dracula an finscéal bunaithe go páirteach, agus go hainmeacha nua-aimseartha an Bhaniarla Fola agus an Bhaniarla Dracula.
Naisc Sheachtracha.
Elizabeth Bathory


Scréachóg reilige.
Is éan í an scréachóg reilige. Is ball d'ord na Strigiformes í.


Ceann cait.
Is éan é an ceann cait. Ulchabhán atá ann, ball d'ord na Strigiformes.


Sféar.
Is ábhar geoiméadrach le cruth maolaithe go hiomlán é sféar (ón nGréigis: σφαῖρα—sphaira, "cruinneog, liathróid").


Mór-rón.
Is saghas ainmhí é an mór-rón. Eite-chosach atá ann.


Feá.
Is crann í an fheá, an crann feá nó an fáibhile.


Péine.
Is crann é an phéine.


Learóg.
Is saghas crainn í an learóg nó an crann learóige.


Frankenstein.
Íomhá ar eagrán na bliana 1831.
Úrscéal de chuid an scríbhneora Mary Shelley is ea Frankenstein; or, The Modern Prometheus, nó Frankenstein mar atá aithne níos fearr air. Scéal uafáis atá ann, agus ceann de na céad leabhair a chuirfí sa tseánra ficsean eolaíochta. Is é Victor Frankenstein ábhar an scéil, eolaí Eilvéiseach a thagann ar modh chun saol daonna a chruthú ina shaotharlann. Cruthaíonn sé duine nua, ach duine atá i bhfad níos mó agus níos láidre ná an gnáthdhuine. Is botún coitianta é "Frankenstein" a thabhairt ar chruthú an dochtúra.
Thosaigh Mary Shelley ar an obair agus í ocht mbliana déag d'aois, agus foilsíodh an leabhar dhá bhliain ina dhiaidh sin sa bhliain 1818.


Peata.
Is ainmhí teaghlaigh coinnithe do comhluadar é peata.


Céadar (crann).
Crann buaircíneach síorghlas le soc toirtiúil is coróin leathan leata, dúchasach do shléibhte thuaisceart na hAfraice, na Himiléithe is oirthear na Meánmhara. Na spíonlaigh i dtois, uaireanta scothghorm. An t-adhmad cumhra olúil. Ní hionann é is an céadras cumarsáideach, a fhaightear ó chrainn bhuaircíneacha eile.


Saileach.
Is crann í an tsaileach, ar a dtugtar freisin an saileánach, sa ghéineas "Salix", le thart ar 400 speiceas de chrainn agus toir dhuillsilteacha, a aimsítear go príomha ar ithreacha taise i réigiúin fuara agus measartha an Leathsféir Thuaidh. Toir íseal nó reatha is ea roinnt saileach (go háirithe speiceas artach agus alpach); Mar shampla, is annamh a bhíonn an chamshaileog ("Salix herbacea") níos mó ná 6 cm ar airde, cé go scaipeann sí go forleathan ar fud na talún.


Paddy Keenan.
Is ceoltóir é Paddy Keenan. Seinneann sé an phíb uilleann. Ball bunaitheoir ab ea é den ghrúpa ceoil The Bothy Band. Ag an am seo, tá Paddy Keenan ina chónaí i Meiriceá in éineacht lena bhean céile is a chlann.
A chéad óige.
Saolaíodh Keenan i mBaile Átha Troim i gContae na Mí sa bhliain 1950. Daoine den lucht siúil a bhí ina mhuintir. Ba phíobairí uilleann iad a athair agus a sheanathair. Ar feadh tamaill de bhlianta, bhí sé ina bhall de The Bothy Band.
Buntús an bhanna ceoil.
Ar a fhilleadh ar ais go Baile Átha Cliath, bhíodh Paddy ag seinm ceol go minic lena dheatháracha i dtí tábhairne agus ceolainn éagsúla eile. Sa bhliain 1975, bhí Paddy ina bhall de ghrúpa ceoil traidisiúnta darb ainm Seachtar. Sna blianta ina dhiaidh sin, d'éirigh The Bothy Band as an ngrúpa seo.


Lastall den Scáthán agus a bhFuair Eilís Ann Roimpi.
Clúdach an leabhair "Lastall den Scáthán agus a bhFuair Eilís Ann Roimpi" (2009)
Úrscéal do pháistí de chuid an údair Sasanach Charles Lutwidge Dodgson faoin ainm cleite Lewis Carroll is ea Lastall den Scáthán agus a bhFuair Eilís Ann Roimpi (bunteideal Through the Looking-Glass and What Alice Found There). Foilsíodh sa bhliain 1871 é.
Leanann an leabhar seo leabhar Carroll leabhar clúite, "Eachtraí Eilíse i dTír na nIontas" (bunteideal "Alice's Adventures in Wonderland").
Leagan Gaeilge.
Scríobh Nicholas Williams aistriúchán eile a d'fhoilsigh Coiscéim agus Evertype a chéad eagrán in 2004; chuir Evertype ar fáil in 2009 (ISBN 978-1-904808-29-9).


Peidisféar.
Is éard is an Peidisféar ann ("Sean-Ghréigis πέδον [pedon] ithir, cré + σφαίρα [sfaíra] sféar") ná an tsraith Domhanda is forimeallaí atá comhdhéanta d'ithreach agus faoi réir phróiseas fhoirmiú ithreacha. Bíonn sé ann ag comhéadan an litisféir, an atmaisféir, an hidrisféir agus an bithsféir.


Bithsféar.
Is é an bithsféar suim iomlán na n-éiceachórais. Tugtar freisin "crios na beatha Domhanda" air. Sa chiall is leithne den eolaíocht gheoifiseolaíoch, is é an bithsféar an t-éiceachóras domhanda a chomhtháthaíonn na beothaigh go léir agus a gcuid caidreamh, lena n-áirítear a n-idirghníomhaíocht le gnéithe den litisféar, hidrisféar, agus atmaisféar. Samhláitear gur fabhraigh an bithsféar trí phróiseas bithghinis nó bithphóiréise a tharla ar a laghad roinnt 3.5 billiún bliain ó shin.


Claudio Arrau.
Ba phianódóir Sileach é Claudio Arrau León (Chillán, an tSile, 6 Feabhra, 1903 - Mürzzuschlag, an Ostair, 9 Meitheamh, 1991) a bhain cáil amach ar fud an domhain mar gheall ar a léirmhínithe domhain ar a repertoire ollmhór, a chuimsigh ceol Barócach go cumadóirí an fichiú haois. Meastar é ar cheann de na phianódóirí is mó sa chéad seo caite. Mac léinn sárthréitheach ab ea Arrau a rinne staidéir faoin múinteoir cáiliúil Gearmánach Martin Krause, a dúirt faoin Sileach "Dieses Kind soll mein Meisterstück werden." (Gaeilge: "Tá sé i gceist ag an an leanbh seo a bheith i mo shárshaothar".)


Scannáin Iodálacha faoin Iarthar Fiáin.
Glactar leis gur seánra ar leith i stair na scannánaíochta iad na scannáin Iodálacha faoin Iarthar Fiáin, seánra a tháinig ar an bhfód faoi lár na seascaidí. "Spaghetti Western" an téarma Béarla a chuaigh in úsáid ina lán teangacha eile chomh maith. Le bheith beacht barainneach, ní Iodálaigh amháin a bhí ag déanamh na scannán seo - ba mhinic a bhí comhlacht Spáinneach ag glacadh páirte san obair. As an Iodáil agus as an Spáinn a thagadh an fhoireann scannánaíochta, ach thagadh aisteoirí ó Hollywood freisin - aisteoirí nach raibh ag éirí leo a thuilleadh, nó aisteoirí nua a raibh taithí ag teastáil uathu. Ní rachadh na foirne go Meiriceá ar lorg radharcra - a mhalairt ar fad, bhainidís úsáid as timpeallachtaí i nDeisceart na hEorpa a bhí cosúil le Iar-Dheisceart na Stát Aontaithe, ar nós na hAndalúise sa Spáinn, na Sairdíne nó réigiún Abruzzo san Iodáil. Ó bhí aisteoirí breise ón Spáinn agus ón Iodáil ar fáil go saor, ba mhinic a roghnaítí téamaí a bhí oiriúnach do theanga is do chultúr na n-aisteoirí seo: réabhlóid Mheicsiceo, mar shampla, nó ionradh na mbligeard Meicsiceach thar teorainn.
Stíl na Scannánaíochta.
Ar dtús, bhí Iodáilis á labhairt ar na scannáin seo (cé gur ghnách na scannáin a athghuthú - a dhubáil - as Béarla le haghaidh an mhargaidh idirnáisiúnta). Ní chaití mórán airgid leo, agus bhí "íostachas" ag baint leis an obair scannánaíochta go léir, mar a bheifí ag iarraidh loinnir an laochais a bhaint de choincheap an Iarthair Fhiáin go léir.
"Tierra Brutal".
Ba é "Tierra Brutal" - (Spáinnis: "An Tír Bhrúidiúil") - an chéad scannán den chineál seo a rinneadh, thiar sa bhliain 1961. Íorónta go leor ní raibh lámh ag Iodálach ar bith i ndéanamh an scannáin. Comhléiriú Sasanach-Spáinneach a bhí ann. Ba é an stiúrthóir Sasanach Michael Carreras a bhí i mbun na scannánaíochta, agus maidir leis na príomhpháirteanna, tháinig na haisteoirí fir as na Stáit Aontaithe (Richard Basehart agus Alex Nicol), agus ba amhránaithe tíre as an Spáinn an bheirt bhan (Paquita Rico agus María Granada).
Sergio Leone - máistir an tseánra.
Is é Sergio Leone an stiúrthóir is tábhachtaí a rinne scannáin faoin Iarthar Fiáin san Iodáil. Tá clú agus cáil ar an trí cinn a rinne sé sna blianta 1964-66: "A Fistful of Dollars" ("Dornán dollar"), "For a Few Dollars More" ("Ar son cúpla dollar eile"), agus "The Good, the Bad, and the Ugly" ("An Fear Maith, an Drochfhear, agus an Fear Míofar"). Tugtar "tríológ na ndollar" ar an tsraith seo go minic. Murab ionann agus na scannáin eile den chineál sin, bhí buiséad ard ag an gceann deireanach acu - chaith Leone breis is milliún dollar á dhéanamh. Ba é Clint Eastwood a rinne an phríomhpháirt sa trí scannán, agus ba é Ennio Morricone a chum an ceol.


Robert Schumann.
Ba chumadóir Gearmánach é Robert Schumann (Zwickau, 8 Meitheamh, 1810 - Endenich, Bonn, 29 Iúil, 1856) sa Ré Rómánsúil agus ceann de na ceoltóirí is mó cáil sa chéad leath den naoú haois déag. Léirigh sé in a shaol agus agus ina a obair nádúr an rómánsachais, fillte i gcónaí i bpaisean, i ndráma agus, sa deireadh, i dtragóid.


Réabhlóid Mheicsiceo.
Tugtar réabhlóid Mheicsiceo ar na cathanna a bhí á gcur ag faicsin éagsúla ar a chéile i Meicsiceo ón mbliain 1910 go lár na bhfichidí. Ar dtús, d'éirigh Francesco Madero amach in aghaidh Porfirio Díaz, a bhí ina dheachtóir ar an tír ón mbliain 1876 i leith. D'éirigh le Madero deireadh a chur leis an "bPoirfiriacht" ("Porfiriato"), mar a thugadh na Meicsicigh ar chumhacht Porfirio Díaz, nó d'fhág Porfirio slán ag an tír sa bhliain 1911 le deireadh a shaoil a chaitheamh i bPáras.
Níor tháinig deireadh leis an réabhlóid, áfach. A mhalairt ar fad d'iompaigh an réabhlóid ina cogadh cathartha idir a lán dreamanna polaitiúla cosúil leis na sóisialaigh, na hainrialaithe, na liobrálaigh, na pobalóirí agus lucht cosanta na scológ.
Bhí na dreamanna in ann bunreacht nua a dhréachtú don tír sa bhliain 1917, ach níorbh é sin deireadh na réabhlóide go fóill. Glactar leis go coitianta gur chuir an bhliain 1920 clabhsúr ar an réabhlóid, ach bhí ceannaircí beaga polaitiúla in áiteanna ina dhiaidh sin féin, go háirithe cogadh na gCristeros sna blianta 1926-1929.
De thoradh na réabhlóide, tháinig Páirtí na Réabhlóide Institiúidí ar an bhfód, páirtí a bunaíodh sa bhliain 1929 (san am sin, is é an t-ainm a thug an páirtí air féin ná Páirtí Náisiúnta na Réabhlóide; hathraíodh ainm an pháirtí sa bhliain 1946) agus a choinnigh an chumhacht go léir sa tír go dtí an chéad olltoghchán saor sa bhliain 2000.


Máire Ann Nic Reachtain.
Rugadh Máire Ann Nic Reachtain (Béarla:Mary Ann McCracken) i mBéal Feirste (8 Iúil 1770 – 26 Iúil 1866), ag am nuair a bhí an chathair, cosúil leis an gcuid eile den tír, ag dul trí athraithe ollmhóra i bhfearainn na tionsclaíocha agus na sochaithe. Deirfiúr Anraí Joy Mac Reachtain, a cuireadh chun báis de thoradh ar a ról i gCath Aontroma i Meitheamh 1798, ab ea í agus chaith an choimhlint in Ultaibh scáil uirthi i rith a saol. Sa tréimhse seo i stair na tíre, bhí déantúsaíocht na hÉireann á scrios go córasach de réir beartais eacnamaíochta a bhí ceaptha chun cosaint a thabhairt do leasanna Shasana agus na hAlban. Bhí teaghlaigh Mháire Ann, áfach, sách saibhir agus ag an am a rugadh í, bhí siad seanbhunaithe agus suntasach i saol sóisialta agus tráchtála Bhéal Feirste. Bhí tuismitheoirí liobrálacha agus fadradharcach aici agus sheol siad í chun scoil David Manson, scoil chomhoideach fhorchéimnitheach. Fuair na mban óg an t-oideachas céanna le buachaillí agus bhain Máire Ann barr feabhais amach i mhatamaitic.


Eoghan Ó Néill.
Iriseoir aitheanta is ea Eoghan Ó Néill atá ina eagarthóir ar Nuacht24, seirbhís a bhunaigh sé sa bhliain 2009. Is eagarthóir nuachta freisin é ar Raidió Fáilte i mBéal Feirste. Tá go leor taithí aige mar iar-eagarthóir ar Lá Nua agus mar iar-iriseoir le BBC Uladh. Bronnadh gradam air mar Iriseoir na Bliana ag Gradam Cumarsáide an Oireachtais i dTeach Farmleigh.


Anraí Joy Mac Reachtain.
Anraí Joy Mac ReachtainBa dhéantúsóir cadáis agus thionsclóir, Phreispitéireach, Éireannach radacach, agus ball bunaidh, mar aon le Theobald Wolfe Tone, James Napper Tandy, agus Robert Emmet, Cumann na nÉireannach Aontaithe é Anraí Joy Mac Reachtain (Béarla: Henry Joy McCracken) (31 Lúnasa, 1767 - 17 Iúil, 1798).
Rugadh agus tógadh Anraí i mBéal Feirste, deartháir an athchóiritheoir sóisialta, Máire Ann Nic Reachtain ab ea é. Ina luath-óige, léirigh sé suim sa pholaitíocht radacach, agus chuaigh sé isteach san eagraíocht Cumann na nÉireannach Aontaithe sa bhliain 1795, agus go tapa dírigh na húdaráis Rialtais air. Thaistil sé go rialta ar fud na tíre ag earcú ball nua don Chumann agus a leasa gnó úsáidte aige mar chlúdach. Gabhadh é i nDeireadh Fómhair na bliana 1796 agus cuireadh é i bPríosún Chill Mhaighneann i mBaile Átha Cliath.


Salm 23.
An Dea-Aoire, mósáic i Mausoleo di Galla Placidia, Ravenna.San 23ú Salm (Uimhriú Gréagach: salm 22) sa Bhíobla Eabhraise / Sean-Tiomna, téacs naofa na Críostaíochta, déanann an scríbhneoir (Dáibhí) cur síos ar Dhia mar a Aoire. Mar an Aoire, cosnóidh Sé, soláthróidh Sé, agus treoróidh Sé sinn, dar leis an údar. Má tá daoine áirid i mbaol ó namhaid láidre, creideann críostaithe go gcosnóidh Dia iad; má táthar i mbaol gorta, cuirfidh Dia go leor bia ar fáil. Síleann críostaithe fosta go seolann agus treoraíonn Dia daoine chuig áit shábháilte, ina mbíonn an saol go flúirseach. Go minic cóiríodh an téacs, ar a bhfuil an-mheas ag Giúdaigh agus Críostaithe araon, le ceol.


Mikhail Lermontov.
Duine de scríbhneoirí clúiteacha na Rúise a bhí i Mikhail Yuryevich Lermontov, a tháinig chun saoil i Moscó ar an 15 Deireadh Fómhair 1814, agus a fuair bás sna sléibhte i gcóngar do Pyatigorsk ar an 27 Iúil 1841. Bhí sé ina shaighdiúir i sléibhte Chugais, agus na téamaí Cugasacha an-tábhachtach ina chuid scríbhneoireachta. Chum sé úrscéalta freisin, ach ba é "Geroy nashego vremeni" ("Laoch ár Linne") an t-aon cheann a chríochnaigh sé. Úrscéal tragóideach é faoi shaighdiúir Rúiseach, fear uasal a mhothaíonn nach bhfuil áit cheart ar fáil dó sa saol. Tugann an t-úrscéal cur síos dúisitheach ar Shléibhte Chugais freisin, idir radharcra, nósanna, agus mhuintir.
Saol.
Saolaíodh Mikhail Lermontov i Moscó do lánúin uasal as cúige Tula, agus d'fhás sé aníos i mbaile beag i gcúige Penza. Tá cuma choimhthíoch neamh-Rúiseach ar an sloinne sin Lermontov, agus deirtear gur sliocht sleachta iad muintir Lermontov do shaighdiúir Albanach - Gallóglach, go bunúsach - a shocraigh síos sa Rúis sa seachtú haois déag. Tá an scéal ann freisin gur duine den mhuintir chéanna a bhí i Thomas Learmonth, an file Albanach, nó "Thomas the Rhymer", a bhí beo sa tríú haois déag. Ní féidir an ráiteas seo a bhréagnú ná a dheimhniú inniu, áfach.
Oifigeach in arm an Impire ab ea athair Mhikhail, an Captaen Yuri Lermontov. Ní raibh i máthair an fhile, Mariya Arsyenyeva ach déagóir mná nuair a phós an Captaen í, agus ní raibh a máthair-se sásta leis an gcleamhnas seo. Deir an seanchas go mbíodh Elizaveta, máthair Mhariya, agus an Captaen Lermontov riamh in achrann a chéile, agus gur luigh an síor-easaontas sa bhaile chomh dona ar néaróga Mhariya is gur buaileadh breoite í agus go bhfuair sí bás nuair nach raibh an buachaill ach trí bliana d'aois. Ina dhiaidh sin, rinne Elizaveta úillín óir de Mhikhail óg, agus í síorbhuartha go mbogfadh an Captaen leis agus go sciobfadh sé an mac uaithi. Ní dheachaigh an pheataireacht agus an teannas sa bhaile go rómhaith i bhfeidhm ar charachtar an bhuachalla, agus rinneadh ógánach idir eaglach agus shotalach de. Bhíodh sé ag déanamh loitiméireachta i ngairdín a mháthara móire fosta.
Nuair a bhí sé óg, ba mhaith leis a bheith ag éisteacht le scéalta faoi eachtraí na heisreachtaithe chois abhainn Volga. In aois a dheich mblian dó thóg sé tinneas scamhóg, agus ansin, thug Elizaveta go dtí Cugas é, áit a raibh an aeráid níos fabhraí dó. Ghlac sé grá don réigiún, agus bhí an-ról ag Cugas ina chuid scríbhneoireachta.
D'fhoghlaim Mikhail Fraincis, Béarla agus Gearmáinis sa bhaile ó mhúinteoirí príobháideacha. Bhí an Béarla agus saothar Byron díreach ag éirí faiseanta, agus thaitin Byron go mór mór le Mikhail óg. Sa bhliain 1828 a thosaigh sé ag staidéar sa mheánscoil, agus san am sin bhí sé "pósta ar leabhar filíochta Byron", mar a dúirt Yekatyerina Khvostovaya, bean a raibh nóisean ag Mikhail di san am. (Thiomnaigh Mikhail cúpla dán ón tréimhse seo d'Yekatyerina.) San am seo, d'éirigh an fear óg ina ghoineadóir déanta a raibh nimh ina chuid cainte don duine nár thaitin leis. Thosaigh sé ag tarraingt scigphictiúr fosta, agus ba mhinic a chuireadh sé nath gonta greannmhar leis an scigphictiúr a rinne sé de dhuine éigin.
I Lúnasa 1830, chuaigh Mikhail Lermontov ag staidéar in Ollscoil Mhoscó. Bhí athrú tagtha ar mo dhuine san am seo, agus chuaigh sé go dona i bhfeidhm ar a athair, ó bhí coimhthíos mór eatarthu anois. Fuair an t-athair bás go gairid ina dhiaidh sin, rud a ghoill go mór ar Lermontov óg, mar is léir ó na dánta a scríobh sé san am.
Níor fhan Mikhail óg i bhfad i mbun staidéir ach an oiread. D'fhreastlaíodh sé go dílis ar na léachtanna, ach ní thugadh sé aird ar na hollúna - bhíodh sé ag léamh leabhar le linn an léachta. Ní raibh sé páirteach i saol caidreamhach na mac léinn ach an oiread. D'éirigh sé as i ndiaidh dhá bhliain a chaitheamh in ainm a bheith ag foghlaim léinn.
D'éirigh ní b'fhearr leis sa scoil mhíleata, agus bhain sé amach coimisiún oifigigh sa deireadh. San am chéanna bhí sé ag scríbhneoireacht go dúthrachtach freisin. Nuair a fuair Aleksandr Pushkin, file mór na linne, bás i gcomhrac aonair sa bhliain 1837, scríobh Lermontov dán fíochmhar faoi chinniúint an cheannródaí filíochta, ag milleánú an Impire agus lucht a chúirte faoi bhás Pushkin. Bhí an tImpire an-mhíshásta leis an dán, agus thug sé ar an bhfile aghaidh a thabhairt ar Chugas agus cogadh a chur ar na bundúchasaigh ansin. Bhí Lermontov breá sásta leis an díbirt seo, áfach, chomh doirte is a bhí sé do Chugas ó bhí sé ina bhrín óg.
Ceadaíodh dó filleadh ón díbirt leis na blianta 1838-39 a chaitheamh i Moscó agus i gCathair Pheadair, ach níor thaitin caidreamh éadrom na maithe is na móruasal leis. Thit sé i ngrá le bean uasal darbh ainm Varvara Lopukhina, ach níor fhreagair sise a chuid mothúchán. Sa deireadh, bhí comhrac aonair aige le mac an ambasadóra Fhrancaigh, agus gearradh tréimhse nua deoraíochta dó. Mar sin, chuaigh sé ar ais go Cugas, agus ghlac sé páirt sa chogaíocht ansin arís.
Comhrac aonair ba thrúig bháis do Lermontov freisin. Bhí sé ag scríobh dánta scigiúla i gcónaí, agus ghoill ceann acu ar dhuine de na hoifigigh eile chomh dona agus gur thug sé cuireadh chun comhraic don fhile. Níor dhruid Lermontov ó spairn lann ná ó chomhrac aonair riamh, agus mar sin, mharaigh an fear eile - an Maor Nikolay Martynov - é i bPyatigorsk ar an 25 Iúil 1841. Deirtear gurbh í rúnseirbhís an Impire a mhol do Martynov an cuireadh comhraic a thabhairt do Lermontov.


James Bulger.
Buachaill dhá bhliain d'aois as Kirkby, Merseyside, Sasana, ba ea James Patrick Bulger ("Jamie Bulger" uaireanta) (rugadh é ar 16 Márta 1990). Fuadaíodh, céasadh agus maraíodh sa bhliain 1993 é. Ba bheirt bhuachaillí deich mbliana d'aois a mharaigh é, Robert Thompson (a rugadh ar an 23 Lúnasa 1982) agus Jon Venables (a rugadh ar an 13 Lúnasa 1982).
Fuarthas Thompson agus Venables ciontach as Bulger a mharú ar an 24 Samhain 1993, agus b'iad an bheirt b'óige a ciontaíodh as dúnmharú sa ré reatha de stair Shasana. Coinníodh faoi choimeád iad go dtí go raibh siad fásta, go haois 18 déag ar dtús, agus ansin scaoileadh iad i Meitheamh na bliana 2001. Tá an cás tar éis díospóireacht ar conas déileáil le hógchiontóirí nuair a dhaortar iad nó nuair a scaoiltear iad ó chúram an stáit a spreagadh.
Tagairtí.
Bulger, James
Bulger, James
Bulger, James


Julius Pokorny.
Ba scoláire é Julius Pokorny (12 Meitheamh 1887– 8 Aibreán 1970) a raibh an-chur amach aige ar na teangacha Ceilteacha, agus ar an nGaeilge go háirithe. Thacaigh sé le náisiúnachas na hÉireann.
Rugadh i bPrág, san Ostair-Ungáir é agus d’fhreastail sé ar Ollscoil Vín, áit ar theagasc sé ón mbliain 1913 go dtí 1920. Bhí sé na ollamh le focleolaíocht Cheilteach ag Ollscoil Freidrich Wilhelm i mBeirlín ó 1920 go dtí 1935, sular fhionn na Naitsithe, d’ainneoin gur thacaigh sé leis an náisiúnachas Gearmánach a bhí ann, gur den chine Giúdach é.
Bhí comhfhreagras idir é féin agus Ruairí Mac Easmainn agus iad i mBeirlín agus san Ostair faoi seach i Mí an Mhárta sa bhliain 1916.
Bhí sé ina eagarthóir ar an iris thábhachtach "Zeitschrift für celtische Philologie" roimh an Dara Cogadh Domhanda, agus ba eisean a chuir os comhair an phobail in athuair í ina dhiaidh sin.
D'éalaigh sé go dtí an Eilvéis sa bhliain 1943, áit ar theagasc sé ar feadh cúpla bliain ag Ollscoil Bherne agus ag Ollscoil Zürich go dtí gur éirigh sé as i 1959. Sa bhliain 1954, bronnadh ollúnacht oinigh air ag Ollscoil Ludwich-Maximillian, München, mar ar mhúin sé go páirtaimseartha i 1956 agus arís ó 1960 go dtí 1965. Ba é a scríobh "Indogermanisches etymologisches Wörterbuch" ("Foclóir Sanasaíochta Ind-Eorpacha", 1956), saothar atá in úsáid go forleathan fós inniu. D’éag sé in Zürich ar an 8 Aibreán 1970, beagnach trí seachtaine tar éis do thram é a leagan i ngar dá bhaile féin.
Naisc.
Pokorny, Julius
Pokorny, Julius
Pokorny, Julius
Pokorny, Julius


Rudolf Thurneysen.
Ba theangeolaí Eilvéiseach agus scoláire i réimse an Léinn Cheiltigh freisin é Eduard Rudolf Thurneysen (14 Márta 1857 – 9 Lúnasa 1940).
Saolaíodh é i mBasel san Eilvéis agus rinne Thurneysen staidéar ar an bhfocleolaíocht chlasaiceach i mBasel, i Leipzig, i mBeirlín, agus i bPáras. I measc a chuid múinteoirí bhí Ernst Windisch agus Heinrich Zimmer. Bronnadh "promotion" (ionann is dochtúireacht) air sa bhliain 1879 agus bronnadh "habilitation" (céim níos airde ná dochtúireacht) sa Laidin agus sna teangacha Ceilteacha air i 1882 ag Ollscoil Jena.
Theagasc sé Laidin ag Ollscoil Jena ó 1885 go dtí 1887. Ina dhiaidh sin, ghlac sé le hOllúnacht na focleolaíochta comparáidí ag Ollscoil Fhreiburg-im-Breisgau mar chomharba ar Karl Brugmann, saineolaí mórchlúiteach ar an teangeolaíocht Ind-Eorpach.
Foilsíodh a mhórshaothar "Handbuch des Alt-Irischen" sa bhliain 1909. D’fhorleathnaigh agus d’aistrigh D. A. Binchy agus Osborn Bergin go Béarla é leis an teideal "A Grammar of Old Irish". Tá an leabhar i gcló go fóill chomh deireanach le 2006. Bhog Thurneysen go dtí Ollscoil Bhonn i 1930. Is sa tréimhse seo a bhí cáil air mar an saineolaí Shean-Ghaeilge ab fhearr ina ré.
D’éirigh sé as a phost sa bhliain 1923 agus fuair sé bás i mBonn in 1940. Tugtar Léacht Cuhimhneacháin Rudolf Thurnseysen (Gearmáinis: "Vortrag in Memoriam Rudolf Thurneysen") i mBonn mar chomhartha na hurraime dó.
Naisc.
Thurneysen, Rudolf
Thurneysen, Rudolf
Thurneysen, Rudolf
Thurneysen, Rudolf


J. E. Caerwyn Williams.
Ba scoláire Breatnach é J. E. Caerwyn Williams (John Ellis Caerwyn Williams), Comhalta in Acadamh na Breataine (FBA). Ba iad litríochtaí na dteangacha Ceilteacha, Breatnaise agus na Gaeilge go háirithe, an réimse acadúil lena raibh sé ag plé go príomha. D’fhoilsigh sé leabhair as Breatnaise agus as Béarla.
Rugadh Caerwym Williams i nGwan-Cae-Curwen, Morgannwg sa bhliain 1912. Bhí baint ag a mhuintir le mianadóireacht guail. Rinne sé a chuid staidéir i gColáiste Ollscoile Thuaisceart na Breataine Bige, Bangor agus bronnadh céim air sa Laidin i 1933 agus sa Bhreatnais i 1934. D’fhreastail sé ar an gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath agus Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath chun tuilleadh staidéir a dhéanamh. Bhí sé ar intinn aige a bheith ina mhinistir in Eaglais Phreispitéireach na Breataine Bige agus is dá bharr sin a d’fhreastail sé ar Choláiste Diagachta Aontaithe, Aberystwyth agus bronnadh céim Bhaitisléir Diagachta (BD) air i 1944. Sa bhliain 1945 ceapadh é ar fhoireann Roinn na Breatnaise ag Coláiste Ollscoile Thuaisceart na Breataine Bige, Bangor agus rinneadh ollamh le Breatnais de sa bhliain 1953. D’fhan sé sa phost sin go dtí gur ceapadh in a ollamh le Gaeilge é ag Coláiste Ollscoile na Breataine Bige, Aberystwyth in 1965, áit ar fhan sé go dtí gur éirigh sé as a phost an múinteoireacht i 1979. Toghadh ina Chomhalta d'Acadamh na Breataine é sa bhliain 1978.


Ernst Windisch.
Ba scoláire Gearmánach agus Cheiltíoch é Ernst Wilhelm Oskar Windisch (4 Meán Fómhair 1844, Dresden - 30 Deireadh Fómhair 1918, Dresden).
Ba theangeolaí é a rinne a lán staidéir ar Ind-Eorpais, Sanscrait agus na teangacha Ceilteacha go háirithe. Ba chara é le Friedrich Nietzsche nuair a bhí sé óg.


Dónal McCann.
Aisteoir Éireannach ab ea Dónal McCann. Rugadh ar 7 Meitheamh 1943 é, i mBaile Átha Cliath agus fuair sé bás le hailse ar 17 Lúnasa 1999. Bhí sé i scannáin ar nós Poitín, Angel, The Miracle agus High Spirits.
McCann, Dónal
McCann, Dónal
McCann, Dónal
McCann, Dónal


Cath Aontroma.
Troideadh Cath Aontroma ar an 7 Meitheamh sa bhliain 1798, i gContae Aontroma, Cúige Uladh, inn le linn Éirí Amach na nÉireannach Aontaithe, idir trúpaí na Breataine agus reibiliúnacha faoi stiúir ag Anraí Joy Mac Reachtain. Bhuaigh fórsaí na Breataine an cath, nuair a bhí siad in ann ionsaí na reibiliúnach Éireannach ar bhaile Aontroma a dhiongbháil, tar éis baill athneartaithe teacht chucu, ach fuair an Tiarna Ó Néill, gobharnóir an chontae bás, tar éis é a bheith gonta le linn na troda.
Cúlra.
Spreag tús troda na nÉireannach Aontaithe i gCúige Laighean ar an 23 Bealtaine glaonna ar na na hÉireannaigh Aontaithe ó Thuaidh dul i mbun troda chun tacaíocht a thabhairt dóibh siúd a bhí ag troid ó Dheas. Mar sin féin, bhí damáiste mór déanta ar an eagraíocht in Ulataibh de dheasca feachtais bhrúidiúlaigh ar son dí-armála na bliana roimhe sin, agus ní raibh a gceannaireachta nua chomh radacach agus ní raibh siad sásta troid a thionscain gan cúnamh na Fraince, cúnamh a bhí siad ag súil leis go laethúil.
Tar éis fanacht ar feadh dhá sheachtain agus an t-éirí amach faoi lán sheol ó dheas, chinn comhaltais na gcosmhuintir
san eagraíocht in Aontroim ar roinnt cruinnithe, neamhspleách ar a gceannaireacht, a eagrú. Ba é an toradh ná gur toghadh Anraí Joy mar ghinearál aidiúnach agus gur ghlac siad an cinneadh dul i mbun troda láithreach. Go tapa in a dhiaidh sin, cheap Mac Reachtain, mar aon le James Hope, plean chun urphoist an rialtais i gcontae Aontroim a urghabháil agus ansin bheadh a bpríomh-ionsaí ar Bhaile Aontroma. Ansin, ag baint úsáide as airtléire urghafa i mBaile Aontroma, bhí ar na reibiliúnaithe, i gcomhar le reibiliúnaithe Chontae an Dúin, Béal Feirste a gabhadh.
Bhí súil mhór ag Mac Reachtain go mbeadh go leor baill den mhílíste sásta dílseacht na corónach a thréigeadh agus dul isteach ar thaobh na reibiliúnach, toisc go raibh sé creidte go raibh mídhílseacht forleathan i measc na mílístí, a fianaíodh trí bhású ceathrar fear de Mhílíste Mhuineacháin, i gcion tréasa i mBéal Feirste i mí Bealtaine.


Dún Chonchúir.
Is é Dún Chonchúir an ceann is feiceálaí de na caisil chiorclacha nó ubhchruthacha in Oileáin Árann: an caiseal cloiche is mó d'aon cheann eile dá leithéid sna hoileáin. Tá sé suite ar an bpointe is airde d'Inis Meáin. Ciorcal ollmhór atá i gceist, agus ballaí cloiche an-tiubha ag éirí ar chúl a chéile. Tá radharc leathan le feiceáil ó bharr na mballaí seo. Tógadh an dún sa Chré-umhaois nó san Iarannaois.


Sun Yat-sen.
Ceannaire Síneach a bhí i Sun Yat-sen (Pinyin: "Sūn YiXiān") (12 Samhain 1866 – 12 Márta 1925). Bhí sé ina uachtarán ar Phoblacht na Síne. Duine de bhunaitheoirí an pháirtí Kuomintang (Guomindang) a bhí ann agus bhí sé ina chathaoirleach air. Tugtar an leasainm "Athair an Náisiúin" air.


Dún Fearbhaí.
Tá Dún Fearbhaí suite in Inis Meáin gar do chósta thiar na hÉireann. Tá an dún seo neamhghnáthach sa mhéid is go bhfuil cruth cearnógach air seachas an gnáthchruth ciorclach. De réir cosúlachta d’úsáidtí é ar chúiseanna cosanta agus deasghnátha. Tá sé suite in oirthear an oileáin gar don chuan. Meastar gur tógadh an dún san ochtú nó sa naoú haois.


Teach Synge.
Teach Synge, atá ina mhúsaem anois
Tá Teach Synge suite in Inis Meáin gar do chósta thiar na hÉireann. Deirtear gur anseo a fuair JM Synge a chuid inspioráide agus é ag fanacht ar an oileán. Ba mhinic leis teacht chuig Inis Meáín: chaith sé samhraidh 1898-1902 ar an oileán.
De ghnáth ba i dteaichín Bhríd agus Pháidín Mhic Donnchadha a bhíodh an scríbhneoir ag fanacht. Tá leabharlann bheag lena thaobh ina bhfuil earraí cuimhneacháin le fáil. Bhí muintir Mhic Donnchadha ina gcónaí sa teach go dtí na 1970idí. Tá sé athchóirithe anois agus osclaíodh don phobal é i mí Lúnasa 1999.


Stratford, Londain.
Is baile é Stratford atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir. Ba é lonnaíocht stairiúil san paróiste ársa an West Ham, a raibh trasfhoirmithe ina bruachbhaile tionsclaíoch de thoradh an tús iarnród i 1839. In éineacht leis an fás Londain sa déanach 19ú aois, d'fhairsing Stratford agus mhéadaigh i ndaonra. Ceangail sé le Londain Mhór i 1965. Is é Stratford cóngarach do Londain Páirc Oilimpeach agus tá sé i mbun forbairt de toradh an 2012 cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh.
Logainmníocht.
Tá Stratford luaite i 1067 mar "Strætforda", as na focail sean-Bhéarla 'stræt' agus 'ford' agus ciallaíonn sé sin ná "áth ar an mbóthar Rómhánach".
Stair.
Le teacht an iarnród i Stratford i 1839 thosaigh forbairt mhór sa bhaile. Bhí Stratford ceann na ceantair ársa sa paróiste mór an West Ham, san Becontree Hundred an Essex. Tháinig sé i gCeantar Metropolitan Police i 1840. Bhí an buirg chomh mór leis an daonra a raibh ann a aithne air mar contae buirg agus bhí sé amuigh den freagracht Essex Contae Comhairle. D'éirigh Stratfordan an lár riarachán den contae buirg agus bhí sé suíomh den halla baile.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ilford.
Is baile é Ilford atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir. Fadó, lonnaíocht bheag tuaithe i gContae Essex ab ea Ilford ach mar thoradh ar a suíomh straitéiseach ar abhainn Roding agus ar an mbóthar idir Londain agus Colchester, d'fhás sé. Cuireadh luas leis an bhforbairt seo le teacht an iarnróid sa bhliain 1839, agus le fás na mbruachbhailte i gceantar Londan sa 20ú aois, mhéadaigh an daonra go suntasach. Is cuid de chathair Londan é Ilford ón bhliain 1965 i leith.
Logainmníocht.
Tá Ilford luaite i Leabhar Domesday ón bhliain 1086 mar Ilefort agus ciallaíonn sé sin ná áth thar an "Hyle"; sean-ainm an abhainn Roding a chiallíonn "silín sruth".
Bunús.
Bhí an blaosc mamat iomláin amháin san Ríocht Aontaithe aimsithe in 1860 ar an suíomh atá Boots an Poitigéir ann anois ar an High Road. Is féidir an blaosc a fheiceàil i Músaem Stair an Dúlra. Scriosadh athfhorbairt formhór na fianaisí den luath-Ilford, ach is na fianaisí is sine lonnaíocht daonna an 1ú agus 2ú aois RC créfort Iarannaois é, Uphall Camp, mar atá aithne air. Ba suite é idir an abhainn Roding agus Ilford Lane is é luaite i bpleananna 18ú aois. Aimsíodh déantáin Rómhánach sa cheantar.
Forbraíocht gheilleagrach.
Bhí Ilford ar an mbóthar tábhachtach Londain go Colchester. Mar thoradh an Abhainn Roding, d'fhéadfadh báirsí a theacht an fhad leis Droichead Ilford as 1737. Áfach, d'fhan Ilford faoin tuaith den chuid is mó go dtí an 19ú aois. Nuair a d'oscail an stáisiún iarnórd in 1839, sroich tionscail nua sa cheantar, san áireamh an scannán fótagrafach agus déantúsóir ceimiceach, Ilford Photo (bunaithe 1879) agus an comhlacht raidió, leictreonaic agus teileachumarsáid, Plessey (bunaithe 1979). Bhí Plesseys damáistithe go trom i rith an Dara Cogadh Domhanda, ach in 1955 d'fhostaigh an comhlacht 15,000 oibrithe ar fud Ilford.
Borradh bruachbhailteach.
Sráidbhaile de chaoga tithe ab ea Ilford sa bhliain 1653, an formhór i dtuaisceart agus i ndeisceart de Broadway agus áit tuaithe den chuid is mó a bhí ann. Bhí daonra de 1,724 ag Ilford sa bhliain 1801 agus d'fhás sé go 3,742 sa bhliain 1841. Bhí daonra de 41,244 aige sa bhliain 1901, a mhéadaigh go 184,706 sa bhliain 1947, de thoradh 2,500 tithe a bheith tógtha ag Comhairle Contae Londain. Bhí daonra de 178,024 aige sa bhliain 1961.
Tagairtí.
Bailte agus cathracha i Sasana


Edmonton, London.
Is baile é Edmonton atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Iasc órga.
Is iasc é an t-iasc órga. Iasc órga a choimeád go minic mar pheataí.


Fíogach.
Is iasc é an fíogach.


Cat mara.
Is iasc é an cat mara.


Mailp.
Is crann í an mhailp.


Guns N' Roses.
Tháinig an grúpa Guns N' Roses le chéile sa bhliain 1985 as baill Hollywood Rose - Axl Rose (guth) agus Izzy Stradlin (giotár rithime) - agus baill de chuid L.A. Guns - Tracii Guns (príomhghiotár), Ole Beich (dord), agus Rob Gardner (drumaí). Rinneadh ainm an bhanna as ainmneacha an dá bhanna seo a chur le chéile. Níos deanaí chaill Ole Beich a áit sa bhanna agus thóg Duff McKagan a áit. Tar éis tamaill, bhí Tracii Guns ionadaithe ag Slash mar ní raibh Tracii ag freastal ar na seisiúin chleachtaidh. Tháinig an líne-suas go tapadh, ach tar éis a smaoineamh chun dul ar “turas” ó Sacramento, California go dtí baile Duff, scoir Rob Gardner (drumaí) agus bhí ionadaithe ó cara Slash, Steven Adler. Uaireanta giorraítear ainm an bhanna mar GN'R nó GnR.
"Sweet Child o' Mine" (as an albam "Appetite for Destruction").
Is é am t-amchomhartha san amhrán seo ná 4/4. Scríobh Axl Rose, Slash, Izzy Strandlin, Duff McKagan agus Stenen Adler é. Scríobhadh é d’Erin Everly, bean a raibh Rose mór léi ag an am (phós siad ní ba dhéanaí). Gléas mór atá le cloisint ó na liricí agus ón gceol fein. Tá na nótaí casta cruinn. In D mór atá sé. Is iad na huirlisí atá ann ná an giotár, drumaí, agus an dordghiotár. Is iad na príomhchordaí san amhrain seo ná D mór, B, agus A. A B A B an fhoirm atá air. Tá an fonn áthasach méar agus 14 mír ann.
“Knocking on Heaven's Door” (as an albam "Use Your Illusion II").
Is iad na príomhnótaí san amhrán seo na G mór, D, agus A beag. Scríobh Bob Dylan an t-amhrán seo agus scríobh sé an ceol freisin. Fuair na Roses an cóipcheart uaidh. Tá an tonúlacht mall mionchruinn mar tá líricí brónacha ann. Tá an gléaschomharta i G mór. Ta an t-amcomhartha in 4/4. Tá sé i bhfoirm A B A B. Tá an fonn brónach agus an luas mall. Réim an amhrain na D-F’ (re-fa’).
meadracht ann na 4. Méad mír ná 16. Ta na giotár, dordghiotár, méarchlár, agus drumaí. Tá ciall sna liricí; tá sé easca canadh leis agus tá an fonn deas suaimhneach ar na cluasa.
"November Rain" (as an albam "Use Your Illusion I").
Scríobh Axl Rose an ceol agus na liricí i gcomhar an amhráin seo. Tá an gléaschomharta i C mór. Is é I 4/4 an t-amchomhartha. A B A A an fhoirm atá ann. Ta an fonn brónach ach tapadh. Réim an amhráin ná C-F’ (do-fa’) meadracht ann na 4. Mead mír ann na 46. Is iad C, F agus G na príomhnótaí san amhrán seo. Is iad na huirlisí atá á seint anseo ná giotár, dordghiotár, drumaí, agus méarclár. Tá an luas go deas mall ag an tús agus ansin éiríonn sé níos tapaidh!


Qin Shi Huang.
Rí agus impire Síneach a bhí i Qin Shi Huangdi (ainm pearsanta: Ying Zheng).
Óige.
Saolaíodh Ying Zheng i mí Zheng (óna bhfuair sé a ainm) sa bhliain 259 i dtréimhse Chogaí na Stát. Nuair a cailleadh a athair, Zhuangxiang, sa bhliain 246, tháinig an buachaill i gcomharbas air mar rí Qin. Sa bhliain 238 d'éirigh leis fáil réidh leis an leasrí Lu Buwei ar deireadh.
Rí agus Impire.
Ina dhiaidh sin, rinne an rí concas ar stáit eile na Síne. Tháinig sé i gcoróin mar chéád impire na Síne sa bhliain 221. Le linn a réimis, chuaigh na Sínigh i mbun oibre ar Bhalla Mór na Síne agus ar chóras bóithre náisiúnta. Tá an tArm Terracotta cáiliúil le fáil ina mhásailéam. Fuair sé bás sa bhliain 210 in aois 50 bliain dó.


Eminem.
Rapcheoltóir Meiriceánach is ea Marshall Bruce Mathers (Eminem), a rugadh in Saint Joseph, Missouri i SAM ar an (17 Deireadh Fómhair, 1972). Tá go leor ainm ag Eminem mar shampla: Eminem, Slim Shady agus Marshall Mathers.
Nuair a bhí sé óg d'fhág a athair eisean agus a mháthair. Suas go raibh sé 12 bhliain d'aois bhog siad ó áit go háit, mar shampla St Joseph, Savannah, Missouri, agus Cathair Kansas. Ansin d'fhan siad i Warren, Michigan, lámh le Detroit. Ghlac sé an priomhpháirt, carachtar Jimmy "Bunny" Rabbit, sa scannán 8 Mile, a bhí bunaithe ar a shaol ag fás i nDetroit. Mar gheall ar an gceol a scríobh sé don scannán sin, bhuaigh sé Gradam Oscar, le haghaidh "Best Original Soundtrack" (Amhráin Oirigiúil is Fearr). Tá go leor albam ag Eminem, mar shampla, "Relapse" agus "Encore". Phós sé Kim Scott sa bhliain 1999 ach bhí colscaradh acu i 2001. Phós siad arís sa bliain 2006 agus fuair siad colscaradh eile arís trí mhí ina dhiaidh sin. Bhí páiste amháin acu, Haile Jade Scott-Mathers, agus tá Eminem ina thuismitheoir d'iníon Kim eile, iníon deirfiúr Kim agus a leas-dhearthair, Nathan.
Is iad na hamhráin is fearr uaidh, b'fhéidir, ná "Lose Yourself" agus "Just Lose It" ón albam "Encore". Díoladh 10 míle cóip. Bhí saol crua aige agus ní raibh mórán airgid aige ach fós tháinig sé suas chun bheith ar dhuine de na ceoltóirí is fearr.
Seo iad na halbaim ba cháiliúla atá aige: "Slimshady LP" i 1999 agus "The Marshall Mathers LP" i 2000 agus "The Eminem Show" sa bhliain 2002. Ansin foilsíodh "Encore" i 2004 agus buaicalbam "Curtain Call" i 2005. Thóg sé sos ó cheol idir 2004-09 tar éis mhárú a chara, Proof, i gclub oíche i nDetroit. Nuair a fhill sé, chuaigh a nua-albaim "Relapse" (2009) agus "Recovery" (2010) díreach go dtí #1.Mar bhall den ghrúpa Bad Meets Evil (le Royce da 5'9") rinne sé an talbam "Hell: The Sequel" i 2011. Foilsiodh an "Marshall Mathers LP 2" i 2013.
Rinne sé cúpla albaim eile leis a rapghrúpa D12 (seisear as Detroit): "D12 World" agus "Devil's Night". Chomh maith le sin, foilsiodh a chomhlacht ceoil, Shady Records, dhá albam leis: "The Re-Up" agus "Shady XV" (2014).
Na hAmhráin.
Tá "Lose Yourself" difriúil ó na hamhráin eile atá aige mar go bhfuil sé ag caint faoina shaol féin agus céard a tharla dó suas go dtí an lá inniu. Freisin rinne sé go leor amhrán faoina chlann agus faoina chairde, nach raibh mórán airgid acu, in Detroit, an áit atá sé ina chónaí, ar nós an dá amhrán "When I'm Gone" agus "Mockingbird".
Tá roinnt albam aige freisin. Fostaíodh a albam nua, an dara Marshall Mathers LP, agus na hamhráin ar nós Berzerk, Rap God, Survival agus The Monster (le Rihanna)
Tréithe.
Is féidir ceol Eminem a aithint mar gheall ar an mbuille difriúil sa gceol agus an chaoi a n-insíonn sé a scéal. Ní bhíonn aon uirlisí aige ina chuid amhrán ach amháin an beat box. Uaireanta bíonn a amhráin brónach ach scaití bíonn siad sásúil. Seo é scéal Eminem agus a shaol agus a cheol.


Les misérables.
Is ceolra é Les Miserables. Seard is ceolra ann na dráma atá deanta tríd ceol. Sa chuid is mo de ceolraí bíonn daoine ag labhairt comh maith le amhráin, ach i les Miserables bíonn ceol tríd go léir.Tá Les Miserables bunaithe ar leabhar a bhí ag "Victor Hugo" leis an ainm céanna.
Scríobh sé a lán ceolraí mhóra cosil le"Mis Saigon, Martin Guerre, Marguerite" agus "The Pirate Queen." Ach ba é an ceolra ba mo a scr iobh sé na "Les Miserables". Scríobh sé le haghaidh an chéad ceoldráma 'Rac'. Rinne sé albam de chuid amhráin féin comh maith.
I Dreamed a Dream: Is é 'I Dreamed a Dream' amhrán a canann Fantine. Tá na fhocla an mhaith. Tá sé faoi bringlóid a bhí aici faoi an saol atá ag iarraidh a bheith aici. Tá sé i gceathar ceathar agus usaideann sé cineál chordanna chéanna le 'One Day More. Ta sé i gléas F mór.Tá go leor seicheamh an ar fud na píosa
Seo amhran a cánann na príomh-caraictéirí go léar i stil cuntraphointe. Is é an amhrán dearnach i n-acht a haon. Thogann an amhran seo tréithe coupla amhrán ón chéad acht. Chanann Valjean an séis 'Who am I' gan aon athrú. Chanann Marius, Cossete agus éponine séis 'I Dreamed a Dream'. Chanann Javert an téama atá Usaide cheanna. Chanann na Thénardiers an séis ó 'Master of the house'.
Seo solo a chanann éponine. Ta an chúrfa an séis ó 'come to me'. Ach tá droichead agus tá tiúin difriúil don vearsa. Tósaíonn sé i ngléas D mór ach críochnaíonn sé i gceithar ceithar.


Shitao.
Ealaíontóir Síneach a bhí i Yuanji Shi Tao, nó Zhu Ruoji (scríobhtar Shitao i Sínís thraidisiúnta mar 石濤; pinyin: Shí Taō; 1642–1707).
Saol.
Rugadh Zhu Ruoji i gcontae Quanzhou, i gcúige Guangxi, sa bhliain 1642. Bhain a athair, Zhu Hengjia, le huaisle na Ming. Feallmharaíodh Zhu Hengjia agus a mhuintir sa bhliain 1644 nuair a rinne na Manchúraigh concas ar an tír. D'éirigh le seirbhíseach éalú uathu leis an mac óg. Chuaigh sé go mainistir Bhúdaíoch. Sa mhainistir seo a tógadh an buachaill. Tar éis dó an mhainistir a fhágáil, thaistil sé go ceantair éagsúla ar fud na tíre. D'aistrigh sé ó Wuchang go hAnhui sna 1660í. Sna 1680í bhí cónaí air i Nanjing agus Yangzhou. Sa bhliain, 1690 d'aistrigh sé go Béising chun pátrún a fháil. Níor éirigh leis an iarracht seo áfach agus thiontaigh sé ina Thaoch sa bhliain 1693 agus d'fhill ar Yangzhou, mar ar fhan sé i dteaichín beag simplí go lá a bháis sa bhliain 1707.
Saothar.
Bhí sé ina challagrafóir agus ina fhile. An phéintéireacht is mó a thuill clú dó, áfach.
"10,000 Pointe Gránna", an chuid dheis de scrolla, dúch ar pháipéar, 1685


James Watt.
Innealtóir meicniúil agus aireagóir Albanach ba ea James Watt, FRS, FRSE (19 Eanáir 1736 – 25 Lúnasa 1819). Dhear sé inneall gaile a bhí an-tábhachtach sa Réabhlóid Thionsclaíoch i Ríocht na Breataine Móire agus ar fud an domhain.
Saol.
Saolaíodh James Watt ar an 19 Eanáir 1736 sa Ghrianaig (Greenock), i Renfrewshire. Saor bád, úinéir bád agus conraitheoir a bhí ina athair, agus ba é baillie an bhaile é. Agnes Muirhead an t-ainm a bhí ar a mháthair. Preispitéirigh agus Cúnantóirí ba ea iad. Thomas Watt an t-ainm a bhí ar sheanathair James: múinteoir matamaitice agus baillie a bhí ann. Ar dtús fuair James óg an chuid is mó dá oideachas óna mháthair sa bhaile, ach ina dhiaidh sin d'fhreastal sé ar scoil ghramadaí an bhaile. D'éirigh go maith leis sa matamaitic, cé nach raibh mórán suime aige i Laidin ná Sean-Ghréigis.
Phós sé a chol ceathrair Margaret Miller sa bhliain 1764. Saolaíodh cúigear clainne dóibh, ach fuair sí bás sa bhliain 1772. Phós sé Ann McGregor as Glaschú sa bhliain cúig bliana ina dhiaidh sin: cailleadh sa bhliain 1832 í. Bhí Watt féin marbh faoin am sin: fuair sé bás ar an 25 Lúnasa 1819 ina theach, "Heathfield", i Handsworth, Birmingham, Sasana in aois 83 bliain dó.
Inneall gaile.
Dealbh in Chamberlain Square, in aice Birmingham Central Library
An téacht is mó a thuill clú dó ná a inneall gaile nua. Bhí inneall gaile Newcomen ann cheana féin, ach d'fheabhsaigh Watt go mór é. Bhí ról lárnach ag inneall Watt sa Réabhlóid Thionsclaíoch agus mar sin is mór an tionchar a bhí aige ar stair an domhain uile.
Ónóracha agus oidhreacht.
Ba fellow of the Royal Society of Edinburgh agus Fellow of the Royal Society of London é. Ball den Batavian Society a bhí ann, agus duine den ochtar eachtrannach a bhí ina mbaill den Académie des sciences.
Úsáidtear an téarma watt nó vata in ómós dó.
Scríobh an t-úrscéalaí Sasanach Aldous Huxley (1894-1963); "To us, the moment 8:17 A.M. means something - something very important, if it happens to be the starting time of our daily train. To our ancestors, such an odd eccentric instant was without significance - did not even exist. In inventing the locomotive, Watt and Stephenson were part inventors of time."
Ar an 29 Bealtaine 2009, d'fhógair an Bank of England go mbeadh Watt agus Matthew Boulton ar an nóta £50 nua.


Teile (crann).
Is crann í an teile. Crann duillsilteach atá dúchasach don leathsféar thuaidh. Na duilleoga croíchruthach, go minic greamannach le drúcht meala de bharr aifidí, na bláthanna bán cumhra cúigpheitealach i gcrobhaingí crochta. Na torthaí cruinn, an mogall iomlán le bracht cosúil le lián a chabhraíonn lena scaipeadh. Is hibrid an crann teile coiteann a chuirtear go minic mar chrann sráide.


Pailm.
Is crann í an phailm.


Tullamore Town Football Club.
Is club sacar é Tullamore Town Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Tulach Mhór") atá suite in Uíbh Fhailí. Imríonn an club i bPáirc Leah Victoria agus is é Jimmy Greene traenálaí an chlub. Imríonn an club i A Championship faoi lathair.


Páirc Leah Victoria.
Is staid sacair Tullamore Town F.C. í Páirc Leah Victoria, atá suite i dTulach Mhór i bPoblacht na hÉireann.
Tá trí pháirc imeartha (2 ar chaighdeán idirnáisiúnta) agus páirceanna uile-aimsire ann, chomh maith le clubtheach.
D'oscail an Taoiseach Brian Ó Comhain agus príomhfheidhmeannach an FAI, John Delaney, Páirc Leah Victoria go hoifigiúil i mí Iúil 2008.


John Delaney.
Is é John Delaney príomhoifigeach feidhmiúcháin reatha Chumann Peile na hÉireann. Roghnaíodh mar phríomhoifigeach feidhmiúcháin gníomhach é i mí na Nollag 2004 agus ghlac sé an ról lánaimseartha i mí an Mhárta 2005. I mí na Samhna 2006, leathnaíodh a chonradh go dtí 2012. Leathnaíodh arís sa bhliain 2010 é: d'iarr bord stiúrthóirí an chumainn ar Delaney fanacht i seilbh oifige go dtí 2015.


A Championship.
Is é A Championship céad chiseal Shacar na hÉireann, lasmuigh de Shraith na hÉireann. Cruthaíodh an comórtas ag an FAI sa bhliain 2008 mar chéad stad do chlubanna chun aistriú go Sraith na hÉireann. Is é Newstalk príomhurraitheoir na sraithe ó séasún na bliana 2009 ar aghaidh. Is é A Championship tríú ciseal i gcóras shraith shacar na hÉireann.


RTÉ 2fm.
Is stáisiún raidió é RTÉ 2fm. Is é an dara stáisiún raidió náisiúnta de chuid RTÉ é.


RTÉ Radio 1 Extra.
Is é RTE Radio 1 Extra stáisiún raidió náisiúnta de chuid RTÉ. Craoltar an stáisiún seo trí Chloschraolachán Digiteach.


RTÉ lyric fm.
Is stáisiún raidió é RTÉ Lyric FM in Éirinn. Seinntear ceol clasaiceach ag an stáisiún seo.


RTÉ 2XM.
Is stáisiún raidió é RTÉ 2XM a chraoltar trí Chloschraolachán Digiteach in Éirinn. Bíonn ceol le cloisteáil air. Cuireadh tús oifigiiúil leis ar an 1 Mí na Nollag 2008.


RTÉ Chill.
Is é RTÉ Chill stáisiún raidió a chraoltar trí Chloschraolachán Digiteach in Éirinn.


RTÉ Choice.
Is é RTÉ Choice stáisiún raidió a chraoltar trí Chloschraolachán Digiteach in Éirinn.


RTÉ Gold.
Is é RTÉ Gold stáisiún raidió a chraoltar trí Chloschraolachán Digiteach. Seinntear ceol ó na 1960í, 1970í, 1980í agus 1990í.


RTÉ Junior.
Is é RTÉ Junior stáisiún raidió DAB in Éirinn.


RTÉ Pulse.
Is é RTÉ Pulse stáisiún raidió a chraoltar trí Chloschraolachán Digiteach in Éirinn.


RTÉ Idirnáisiúnta.
Is é RTÉ Idirnáisiúnta an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


I105-107FM.
Is é i105-107FM stáisiún raidió réigiúnach in Éirinn. Craoltar sraitheanna an stáisiúin ó thoir thuaidh agus lár an tíre. Seoladh é i mí na Samhna 2008. Tá an stáisiún bunaithe i mBaile Átha Luain.
Tá stáisiún deirfiúir aige, sin é I102-104FM.


I102-104FM.
Is é i102-104FM stáisiún raidió réigiúnach in Éirinn. Thosaigh sé ar 7 Feabhra 2008.


Newstalk.
Is stáisiún raidió neamhspleách Éireannach é Newstalk, a chraoltar sa chuid is mó den Phoblacht. Tá Newstalk faoi úinéireacht Newstalk 106 Limited, fochuideachta de chuid Communicorp, ar le Denis O'Brien é.


Beat 102-103.
Is stáisiún raidió neamhspleách in Éirinn é Beat 102-103.


Midlands 103.
Is stáisiún raidió aitiúil in Éirinn é Midlands 103. Is é Tindle Radio Group úinéir an stáisiúin. Tá ceanncheathrú Midlands 103 suite i dTulach Mhór agus tá stiúideonna acu in Áth Luain, sa Mhuileann gCearr, agus i bPort Laoise chomh maith. Tá Midlands 103 ag craoladh le deich mbliana agus dhá scór anuas. Craoltar é ar mhinicíocht 95.4FM in Ath Luain agus ar 96.5FM sa Mhuileann gCearr. Tá léiritheoir fostaithe go lánaimseartha acu i gcomhar cúrsaí spoirt, a leithéidí cluichí Gaelacha agus sacair.


FM104.
Is é FM104 stáisiún raidió neamhspleách aitiúil in Eirinn.


Eoclaip.
Is crann í an eoclaip.


Slash (Ceoltóir).
Is ceoltóir Briotanach-Meiriceánach é Saul Hudson (a rugadh ar an 23ú Iúil, 1965), cé go bhfuil clú níos mó air mar Slash. Aithnítear é thar aon rud eile mar an iar-ghiotáraí le Guns N' Roses. Ba as Tennessee i SAM dona mháthair agus as Sasana dona athair. Rugadh agus tógadh Saul Hudson i Stoke-on-Trent, Staffordshire, i Sasana go raibh 11 bliain slánaithe aige. Ansin bhog a thuistí go Los Angeles, California. Scar siad óna chéile go gairid ina dhiaidh sin. Thaifead sé agus sheinn sé leo ó 1985 go dtí 1996. Ina dhiaidh sin, bhunaigh sé 'Slash's Snakepit' agus 'Velvet Revolver', an banna atá aige i láthair na huaire. Scaoilfear "Slash", an chéad albam aonair uaidh, sa bhliain 2010. Tá aitheantas léirmheastach faighte aige mar sheinnteoir giotáir. I mí Lúnasa 2009, roghnaigh an t-irisleabhar "Time" é i gcomhar spota a dó ar an liosta "10 Best Electric Guitar Players of All-Time". Roghnaíodh é fosta don 21ú háit ar an liosta atá ag "Gigwise", '50 Greatest Guitarists Ever'.


Cairpéal.
Is an t-orgán atáirgeach baineannach na bláthanna é cairpéal.


Meitreo Mhoscó.
Is é Meitreo Mhoscó (Rúisis: Московский метрополитен, Moskovskiy metropoliten) an dara meitreo is gnóthaí ar domhain i ndiaidh dhémheitreo Thóiceo. Clúdaíonn Meitreo Mhoscó príomhchathair na Rúise beagnach go hiomlán. Osclaíodh an meitreo sa bhliain 1935 agus tá clú agus cáil aige maidir le dearadh ornáideach a stáisiún, lena n-áirítear roinnt shamplaí ealaín réalaíoch shóisialach sna stáisiúin.
Forbhreathnú an Mheitreo.
Tá fad iomlán de 333,4km (185,7mí) ag an Meitreo, lena n-áirítear 12 líne agus 200 stáisiún. Le linn gnáthlae den tseachtain, iompraítear thar 7 milliún paisinéirí sa chóras. Laghdaítear trácht paisinéirí go mór ag an deireadh seachtainne, agus mar sin is é 6,6 milliún paisinéirí in aghaidh an lae an meánthrácht paisinéirí laethúil le linn na bliana. Is cuideachta faoi úinéireacht an stáit é Meitreo Mhoscó.
Ritheann an chuid is mó de na línte sa chóras idir lár-Mhoscó agus bruachbhailte na cathrach. Cruthaítear fáinne ciorclach leis an Líne Koltsevaja agus nascann an líne sin roinnt línte eile sa chóras chun gluaiseachtaí paisinéirí a éascú. Mar sin, níl ar phaisinéirí taisteal go dtí lár na cathrach chun gluaiseacht timpeall an chórais.
Aithnítear gach aon líne le hinnéacs alfa-uimhriúil (de ghnáth ní bhíonn ach uimhir ann), ainm agus dath. Tagraíonn na fógraí gutha do na línte le hainm na líne, ach déantar tagairt do dhath na línte go comhráiteach, ach amháin Líne Kakhovskaja (uimhir 11) mar sannadh imir uaine di atá an-chosúil do Líne Zamoskvoretskaja (uimhir 2), Líne Koltsevaja (uimhir 5) agus Líne Butovskaja (uimhir L1).


Spin South West.
Is é Spin South West stáisiún raidió in Éirinn. Thosaigh sé ar 23 Iúil 2007.


Dublin's 98.
Is é Dublin's 98 stáisiún raidió i mBaile Atha Cliath in Éirinn. Thosaigh sé ar 10 Samhain 1989.


Dublin's Q102.
Is é Dublin's Q102 stáisiún raidió i mBaile Atha Cliath in Éirinn.


103.2 Dublin City FM.
Is é 103.2 Dublin City FM stáisiún raidió i mBaile Atha Cliath in Éirinn.


Cork's 96FM.
Is é Cork's 96FM stáisiún raidió i gCorcaigh in Éirinn. Thosaigh sé ar 10 Lúnasa 1989 faoi ainm "Radio South".


Red FM.
Is stáisiún raidió i gCorcaigh in Éirinn é Red FM. Thosaigh sé ar 16 Eanáir 2002.


LMFM.
Is é LMFM (Louth Meath FM) stáisiún raidió áitiuil in Éirinn.


KFM.
Is é KFM stáisiún raidió i gCill Dara in Éirinn. Thosaigh sé i 2004.


South East Radio.
Is é South East Radio stáisiún raidió i Loch Garman in Éirinn. Thosaigh sé ar 2 Deireadh Fómhair 1989.


KCLR 96FM.
Is stáisiún raidió é KCLR 96FM i gCeatharlach agus i gCill Chainnigh in Éirinn.


Clare FM.
Is é Clare FM stáisiún raidió i gContae an Chláir in Éirinn. Thosaigh sé ar 10 Meán Fómhair 1989.


Live 95FM.
Is é Live 95FM stáisiún raidió i Luimneach in Éirinn. Thosaigh sé ar 6 Samhain 1997.


Tipp FM.
Is é Tipp FM stáisiún raidió i dTiobraid Árann in Éirinn. Thosaigh sé i 1989.


Radio Kerry.
Is é Radio Kerry stáisiún raidió i gCiarraí in Éirinn. Thosaigh sé ar 14 Iúil 1990.


WLR FM.
Is é WLR FM stáisiún raidió i bPort Láirge in Éirinn. Thosaigh sé ar 8 Meán Fómhair 1989.


Galway Bay FM.
Is é Galway Bay FM stáisiún raidió sa Ghaillimh in Éirinn.


Ocean FM.
Is é Ocean FM stáisiún raidió i gConnacht in Éirinn. Thosaigh sé ar 1 Deireadh Fómhair 2004.


Mid-West Radio.
Is é Mid-West Radio stáisiún raidió áitiúla atá lonnaithe i Maigh Eo in Éirinn.
Osclaíodh é go h-oifigiúil sa bhliain 1989 (bhí sé i bhfeidhm roimhe sin gan ceadúnas). Tá sé an stáisiún raidió is coitianta i gCúige Chonnacht le 51% den margadh uilligh.
Stair.
Bhí an stáisiún lonnaithe ar dtús ar Sráid an Mhainistir i mBéal Átha hEamhnais. Tá an stáisiún dírithe ar Co. Mhaigh Eo agus tá sé ar fáil in áiteachaí éagsúla ar fud Cúige Chonnacht agus i gCo. Dhún na nGall freisin. Is é Paul Claffey an stiúrthóir bainistíochta ar an chomhlacht. Tá Chris Carroll i gceannas ar díolacháin agus tá Tommy Marren mar bhainisteoir stáisiún. Díríonn an stáisiún ar daoine den aos 35+. Bhí ceiliúradh fiche bliain acu 2009.


Shannonside FM.
Is é Shannonside FM stáisiún raidió i gConnacht in Éirinn. Thosaigh sé i 1989.


Northern Sound Radio.
Is stáisiún raidió é Northern Sound Radio atá bunaithe i gConnacht in Éirinn. Thosaigh sé i 1989.


Highland Radio.
Is stáisiún raidió é Highland Radio atá bunaithe i nDún na nGall in Éirinn.


4fm.
Is stáisiún raidió é 4fm atá á chraoladh i mBaile Atha Cliath, i gCill Dara, sa Mhí, i gCill Mhantáin, i gCorcaigh, i Luimneach, sa Ghaillimh agus i gContae an Chláir in Éirinn.


Soccer City.
Is staid sacair é Soccer City atá suite san Afraic Theas, i gceantar Soweto. Is é Soccer City an staidiam is mó san Afraic.


Moses Mabhida Stadium.
Is staid sacair é Moses Mabhida Stadium atá suite san Afraic Theas.


Cape Town Stadium.
Is staid sacair é Cape Town Stadium atá suite san Afraic Theas.


Loftus Versfeld Stadium.
Is staid sacair é Loftus Versfeld Stadium atá suite san Afraic Theas.


Coca-Cola Park (Johannesburg).
Is staid é Ellis Park Stadium atá suite san Afraic Theas.


Nelson Mandela Bay Stadium.
Is staid sacair é Nelson Mandela Bay Stadium atá suite in Port Elizabeth, san Afraic Theas.


Free State Stadium.
Is staid sacair é Free State Stadium atá suite san Afraic Theas. Tá sé suite i Bloemfontein.


Peter Mokaba Stadium.
Is staid sacair é Peter Mokaba Stadium atá suite san Afraic Theas.


Mbombela Stadium.
Is staid sacair é Mbombela Stadium atá suite san Afraic Theas.


Royal Bafokeng Stadium.
Is staid sacair é Bafokeng Stadium atá suite i Rustenburg san Afraic Theas.


Johannesburg.
An chathair is mó san Afraic Theas is ea Johannesburg (ainmnithe Jozi, Jo'burg, eGoli, agus Joeys, agus giorraithe mar JHB). Tá sé an phríomhchathair an chúige Gauteng, atá an chúige is saibhre sa tír, leis an geilleagar is mó de aon réigiún cathrach san Afraic Fo-Shahárach. Tá sé an chathair is mó ar fud an domhain nach bhfuil suite ar abhainn, loch, nó cósta.
Bhí an daonra na cathrach 4,434,827 i 2007 agus bhí an daonra mó 7,151,447. Tá an áit cathrach níos leithne na Johannesburg Ekurhuleni, an Rand Thiar, Soweto, agus Lenasia, ag tabhair an daonra go dtí 10,267,700.


Durban.
Cathair atá suite san Afraic Theas is ea Durban (Súlúis: "eThekwini").


Cape Town.
Cathair mhór atá suite san Afraic Theas is ea Cape Town (i mBéarla) nó Kaapstad (in Afracáinis).


Pretoria.
Cathair mhór atá suite san Afraic Theas is ea Pretoria.


Port Elizabeth.
Cathair mhór san Afraic Theas is ea Port Elizabeth atá suite ar chósta theas na tíre i gCúige na Rinne Thoir. Bunaíodh Port Elizabeth sa bhliain 1820. Tá cónaí ar 737,600 duine sa chathair.


Bloemfontein.
Cathair riaracháin atá suite san Afraic Theas is ea Bloemfontein. Príomhchathair chúige Shaorstát na hAfraice Theas atá ann. Príomhchathair bhreithiúnach na tíre ar fad atá ann: is iad Cape Town, an phríomhchathair reachtach, agus Pretoria, an phríomhchathair riaracháin. "Fuarán blátha" an chiall atá le "Bloemfontein" in Afracáinis. Tá 369,568 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 645,455 i mhórcheantar uirbeach, an Mangaung Metropolitan Municipality.
Is í Afraicáinis an mháthairtheanga ag 42.5% den phobal. Tá Bloemfontein suite gar do Leosóta agus do cheantracha san Afraic Theas ina labhraítear Seasóitis (nó Sútúis). Is í an chéadtheanga ag 33.4% den lucht na cathrach. Labhraíonn 7.5% Béarla mar chéadtheanga agus 7.1% Xhosa.


Polokwane.
Cathair mhór atá suite san Afraic Theas is ea Polokwane.


Nelspruit.
Cathair atá suite in Afraic Theas is ea Nelspruit (nó Mbombela go hoifigiúil).


Rustenburg.
Cathair atá suite san Afraic Theas is ea Rustenburg.


Inis na mBreatnach.
Sráidbhaile i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn is ea Inis na mBreatnach. Tá an baile suite i lár an gceantar ar a dtugtar Móin Alúine. Tá cáil ar Inis na mBreatnach mar bhuaigh and foireann Peil Ghaelach 12 Craobh Sinsear Peile Uíbh Fhailí agus dhá craobhchomórtais Laighean.


Ráth Ciaragáin.
Baile fearainn i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn is ea Ráth Ciaragáin.


Caladh na Sionainne.
Baile beag i gContae Uíbh Fhailí, in Éirinn, is ea Caladh na Sionainne (Béarla: "Shannon Harbour").


Cluain Bolg.
Cluain Bolg, ag féachaint ó thuaidh ar an R401.
Baile in Éirinn is ea Cluain Bolg i gContae Uíbh Fhailí, cóngarach don áit a thagann teorainneacha Uíbh Fhailí, Chill Dara agus Laois le chéile. Tá 442 duine ina gcónaí sa sráidbhaile féin.


Cluain na nGamhan.
Sráidbhaile i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn is ea Cluain na nGamhan (Béarla: Clonygowan) atá suite ar an mbóthar réigiúnach R240 idir An Tulach Mhór agus Bóthar Chúil an tSúdaire.


An Droichead Nua (Contae Chill Chainnigh).
Sráidbhaile i gContae Chill Chainnigh, in Éirinn é An Droichead Nua (Béarla: "Goresbridge").


Áth Stúin.
Baile beag i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Áth Stúin (Béarla: "Stoneyford").


An Tigh Rua.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea An Tigh Rua.


Baile an Phoill.
Baile in Éirinn is ea Baile an Phoill, i gContae Chill Chainnigh.


Baile Mhic Andáin.
Baile i gContae Chill Chainnigh is ea Baile Mhic Andáin (Béarla: "Thomastown"). Baile margaidh bríomhar ar bhruach na Feoire atá ann, 11 míle ó chathair Chill Chainnigh.


Baile Sheáin, Contae Chill Chainnigh.
Is sráidbhaile é Baile Sheáin ("Johnstown" i mBéarla), atá suite i gContae Chill Chainnigh in Éirinn.
Cúirt an Phúca a thugtaí air go stairiúil, "Coorthafooka" as Béarla ("Cúirt an Phúca"), Tá sé 121 km slí ó Bhaile Átha Cliath, 131km ó Chorcaigh.. Tá an sráidbhaile breis is 200 bliain d'aois.


Baile Phóil.
Baile in Éirinn is ea Baile Phoil i gContae Chill Chainnigh.


Béal Átha Ragad.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Béal Átha Ragad.


Bearna na Gaoithe.
Baile i gContae Chill Chainnigh is ea Bearna na Gaoithe.


Cnoc an Tóchair.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Cnoc an Tóchair (Béarla: "Knocktopher" ("Knocktofer" agus "Knocktover" go stairiúil)).


Caisleán an Bhairínigh.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Caisleán an Bhairínigh.


Cill Mhic Bhúith.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Cill Mhic Bhúith.


Droichead Binéid.
Baile in Éirinn is ea Droichead Binéid i gContae Chill Chainnigh in oirdheisceart na tíre, i gCúige Laighean. Tá an baile suite i lár an chontae cois na Feoire. Tá 685 duine ina gcónaí ann. Cuid de pharóiste an Tulaigh Thirim atá ann. Rugadh an scríbhneoir aistí Angla-Éireannach Hubert Butler agus na hiománaithe Noel Skehan agus James McGarry sa cheantar.


Gabhalmhaigh.
Baile in Éirinn is ea Gabhalmhaigh.
An sráidbhaile.
"Galmoy" a thugtar air i mBéarla. Tá sé suite in oirdheisceart na tíre, i mbarúntacht Ghabhalmaigh i gContae Chill Chainnigh. Tá mianach luaidhe agus since sa cheantar.
Spórt.
Sa bhliain 1930 a bunaiodh cumann iomána an tsráidbhaile. Bhain sé craobh na hÉireann i ngrád na sóisearach sa bhliain 2005. Bhuaigh sé craobh an chontae sna blianta 1949, 1966, 2004. Bhí an fhoireann ag imirt i ngrád na sinsearach ar feadh tamaill freisin agus chaill cluiche ceannais an chontae sa bhliain 1975.


Gráig na Manach.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Graig na Manach.


Móin Choinn.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Móin Choinn (Béarla: "Mooncoin").


Muileann an Bhata.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Muileann an Bhata.


Sliabh Rua.
Baile in Éirinn is ea Sliabh Rua. Tá an baile suite i gContae Chill Chainnigh.


Tobar Eoin.
Baile in Éirinn i gContae Chill Chainnigh is ea Tobar Eoin.


Tulach Ruáin.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Tulach Ruain.


Abhóca.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Abhóca. Tá an baile suite ar bhruach an Abhainn Abhóca cóngarach don Inbhear Mór. Bhí 753 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Áth na mBó.
Baile beag in Éirinn is ea Áth na mBó. Tá sé suite ar an mbóthar go Gleann Dá Loch i gContae Chill Mhantáin.


Áth na Fuinseoige.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Áth na Fuinseoige.
Tagairtí.
Ath na Fuinseoige


Áth na Sceire.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Áth na Sceire.
Ath na Sceire


Áth na Sráide.
Baile beag in Éirinn i gContae Chill Mhantáin suite ar Abhainn na Sláine is ea Áth na Sráide.
Ath na Sraide


Baile an Chinnéidigh.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Baile an Chinnéidigh (Béarla: "Newtownmountkennedy"). Tá sé suite i gContae Chill Mhantáin timpeall 14 chiliméadar (9 míle) ó thuaidh ó Bhaile Chill Mhantáin, i leataobh ón mbóthar N11 go Loch Garman. Is cuid de pharóiste Chill Chomhaid é Baile an Chinnéidigh, agus tá séipéal cúnta ann. Tá ceanncheathrú Choillte Teoranta lonnaithe sa choill máguaird. De réir an daonáireamh bhí 2,548 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Carn an Bhua.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Carn an Bhua. "Carnew" a thugtar air i mBéarla. Tá sé suite i gContae Chill Mhantáin, gar do theorainn Chontae Loch Garman. Is é Carn an Bhua an baile is faide ó dheas sa chontae.
Stair.
Ar an 25 Bealtaine 1798, chuir saighdiúirí Gallda 38 príosúnach chun báis sa phinniúr.
Is iomaí Protastúnach a bhi ina chónaí i gCarn an Bhua tráth. Chuir go leor díobh fúthu sa cheantar sa naoú céad déág mar thug muintir Fitzwilliam talamh dóibh.
As Carn an Bhua do mhuintir Graham Norton.
Spórt.
Tá club de chuid CLG sa cheantar, na hEmmets. Bhaineadar craobh iomána an chontae sa bhliain 2009. Imríonn Brian Osborne le foireann peile an chontae.


An Chlais.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea An Chlais.


An Chrois Dhearg.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea An Chrois Dearg.


Cill Mocheanóg.
Baile i gContae Chill Mhantáin is ea Cill Mocheanog.


Cill Pheadair (Éire).
Baile in Éirinn is ea Cill Pheadair. Tá sé suite ar bhóthar an N11 idir Baile Átha Cliath agus Loch Garman in oirthuaisceart Chontae Chill Mhantáin. Tá tuairim is 500 duine ina gcónaí ann. I gCill Pheadair a rugadh an t-imreoir sacair Paul McShane.


Cill Téagáin.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Cill Téagáin. Tá sé suite i ndeisceart Chontae Chill Mhantáin, ar bhóthar réigiúnach an R747 gar do theorainn Chontae Cheatharlach.
Tá Humewood House, teach mór a tógadh sa 19ú haois, gar don sráidbhaile.
Bhain Cill Téagáin comórtas na mBailte Slachtmhara sa bhliain 1973.
Naisc.
Eaglais, agus másailéam mhuintir Hume


Cnoc an Eanaigh.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Cnoc an Eanaigh.


Coillín na Carraige.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Coillín na Carraige.


Cuan an Bhriotáis.
Bá agus sráidbhaile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Cuan an Bhriotáis.


An Cúl Buí.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea An Cúl Buí (Béarla: "Coolboy"). Tá sé suite i ndeisceart an chontae idir Tigh na hÉille agus Carn an Bhua.


Deilgne.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Deilgne.


Dún Ard.
Baile beag i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Dún Ard.


Dún Leamhán.
Baile fearainn i gContae Shligigh in Éirinn is ea Dún Leamhán.


Garrán an Ghabhláin.
Baile fearainn i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Garran an Ghablain.


Gleann Crí.
Tá Gleann Crí suite in oirthear na hÉireann i sléibhte Chill Mhantáin. Sníonn an Deargail tríd an ngleann. Rinneadh na scannáin Casino Royale (1967), Where's Jack? (1969), Zardoz (1973), The First Great Train Robbery (1978) agus Green Journey (1990)" ann.


Gleann Fhaidhle.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Gleann Fhaidhle.


Gráinseach Choinn.
Is baile in Éirinn í Gráinseach Choinn (Béarla: "Grangecon"). Tá sí suite in iarthar Chontae Chill Mhantáin. Tá timpeall is 200 duine ina gcónaí inti.


An Grianán.
Baile in Éirinn, i gContae Chill Mhantáin, is ea An Grianán.


An Láithreach.
Baile in Éirinn is ea An Láithreach atá suite sna sléibhte i gContae Chill Mhantáin i gceantar coillteach. Tá 357 duine ina gcónaí ann.


An Leacain.
Baile i gContae Chill Mhantáin, in Éirinn is ea An Leacain (Béarla: Leagan galldaithe "Lacken").


Moin an Bhealaigh.
Baile in iarthar Chill Mhantáin in Éirinn is ea Moin an Bhealaigh nó An Chrois (Béarla: "Valleymount").


Poll an Phúca.
Baile in Éirinn is ea Poll an Phúca (Béarla: Poulaphouca, nó go hoifigiúil Pollaphuca). Tá sé suite i gContae Chill Mhantáin ar an teorainn le Contae Chill Dara.


Ráth Naoi.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Rath Naoi. Tá sé suite in oirthear na tíre i gContae Chill Mhantáin ar bhóthar an N11 idir BÁC agus Loch Garman. Tá baile Chill Mhantáin suite 3km (cúpla míle) soir ó Ráth Naoi.
Oideachas.
Tá Gaelscoil Chill Mhantáin, a bunaíodh sa bhliain 1996, suite sa sráidbhaile. Tá clocharscoil Clermont ann freisin, chomh maith le campas de chuid Institiúid Teicneolaíochta Cheatharlach.
Spórt.
Tá club peile rathúil ag an mbaile.
Iompar.
Osclaíodh stáisiún traenach Ráth Naoi ar an 1 Meán Fómhair sa bhliain 1866. Dúnadh ar an 30 Mí an Mhárta 1964 é.


Síol Éalaigh.
Baile in oirdheisceart na hÉireann, i ndeisceart Chontae Chill Mhantáin is ea Síol Éalaigh (Béarla: Shillelagh). “Sliocht duine darbh ainm Éalach” an bhrí atá le “Síol Éalaigh”. Tá Síol Éalaigh i bparóiste dlí Charn an Bhua. Bhí 278 duine ina gcónaí sa bhaile sa bhliain 2002.
Leagadh Síol Éalaigh amach mar chuid d’eastát FitzWilliam siar san 17ú aois. Ina aice, tá Teach Coolattin (arna dhearadh ag John Carr agus tógtha timpeall ar an bhliain 1800), lár eastát Mhuintir FitzWilliam san am. I Síol Éalaigh freisin, tá coill dharach Thom na Feannóige (Béarla: "Tomnafinnoge"), an choill dharach is mó dá bhfuil fágtha in Éirinn inniu. Tá an dá dhair Chorcaí atá in Éirinn le feiceáil sa bhaile. Tá ainm an bhaile nasctha go coiteann leis an mbata siúil ón gcrann sceach a thugtar an tsail éille air as Gaeilge agus "shillelagh" as Béarla. Ceapann daoine eile, áfach, gur comhtharlú é gur cuireadh an leagan céanna i mBéarla ar ainm an bhaile agus ar an mbata siúil.
Osclaíodh stáisiún traenach i Síol Éalaigh ar an 22ú Bealtaine, 1865. Cuireadh stad leis an tseirbhís phaisinéirí agus earraí ar an 24ú Aibreán, 1944, agus chuaigh an stáisiún as feidhm ar fad ar an 20 Aibreán, 1945.
Tá craobh de Chumann Lúthchleas Gael i Síol Éalaigh agus is spéirghorm agus dúghorm na dathanna atá acu. Tá Coolattin Golf Club, cúrsa 18 poll, i gcóngar an tsráidbhaile. Tá Síol Éalaigh suite ar Shlí Cualann (Wicklow Way), ceann de na bealaí siúil fada is mó tóir orthu in Éirinn.


Tigh na hÉille.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Tigh na hÉille.


An Tóchar, Cill Mhantáin.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn é an Tóchar(Béarla: "Roundwood").


Achadh Bhó.
Sráidbhaile i gContae Laoise in Éirinn is ea Achadh Bhó.


Baile an Bhiocáire.
Baile in Éirinn is ea Baile an Bhiocaire i gContae Laoise.


Cluain na Slí.
Is baile suite i gContae Laoise í Cluain na Slí.


Ráth Domhnaigh.
Baile in Éirinn is ea Ráth Domhnaigh. Tá sé suite i gContae Laoise i lár na hÉireann. Tá tuairim is 1200 duine ina gcónaí ann. Tháinig an t-ainm ó ráth a leagadh ansin sa bhliain 1830. Tá tagairtí don rath seo le fáil in Annála Ríochta Éireann.


Ros Fhionnghlaise.
Baile i gContae Laoise in Éirinn is ea Ros Fhionnghlaise.


Glasán.
Baile i gContae na hIarmhí in Éirinn is ea Glasán. Bhí 166 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Cionn Torc.
Baile in Éirinn is ea Cionn Torc.


Carraig na Rón.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Carraig na Rón.


An tUarán Mór.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é An tUarán Mór.


Gleann an Fháin.
Baile i Maigh Eo in Éirinn is ea Gleann an Fhain.


An Baile Dubh.
Sráidbhaile in Éirinn is ea An Baile Dubh. Tá an sráidbhaile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chiarraí.
Baile Dubh


An Caladh.
Baile i gContae Chiarraí in Éirinn is ea An Caladh ().
Caladh


An Siopa Dubh.
Sráidbhaile beag in Éirinn is ea An Siopa Dubh. Tá sé suite in Uíbh Ráthach, i gContae Chiarraí, ar bhóthar an N70. "Castlecove" ("cuan an chaisleáin") a thugtar air i mBéarla. Tá tigh tábhairne ar a dtugtar "An Siopa Dubh" sa sráidbhaile.


Oileán Dairbhre.
Oileán i gContae Chiarraí, in Éirinn, is ea Oileán Dairbhre. Tá 665 duine (2010) ina gcónaí ann an bhliain ar fad. Tá Dairbhre suite amach ó Leithinis Uíbh Ráthach.


Béal Átha Longfoirt.
Baile in Éirinn is ea Beal Atha Longfoirt i gContae Chiarraí.


Cill Mhaoile.
Baile in Éirinn is ea Cill Mhaoile (Béarla: [go hoifigiúil] "Kilmoyly". "Kilmoyley" in úsáid freisin). Tá an sráidbhaile suite i gContae Chiarraí. Tá 474 duine ina gcónaí ann (2006).


An Chois.
Baile in Éirinn is ea An Chois.


Baile an Mhuilinn (Ciarraí).
Baile beag in Éirinn is ea Baile an Mhuilinn. Tá sé suite ar bhóthar an N70 idir Cill Airne agus Trá Lí, tuairim is ceithre mhíle slí ó Chill Orglan. Bhí cónaí ar 838 dhuine i mBaile an Mhuilinn sa bhlian 2011. I measc na n-áiseanna i mBaile an Mhuilinnn tá seacht dtigh tábhairne, dhá bhialann, tréidlia, siopa búistéara, eaglais, agus trí scoil. Tá borradh agus fás tagtha ar an mbaile le blianta beaga anuas.


Doire Mór.
Baile in Éirinn is ea Doire Mor lonnaithe i gContae Chiarraí idir Sliabh Mis agus an tAigéan Atlantach.


Doire Fhíonáin.
Baile in Éirinn is ea Doire Fhionain suite i gContae Chiarraí.
De réir an Staideár Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht,Bhí 151 daoine I gcónaí i Doire Fhionain,labhair 20 Gaeilge go laethúil taobh amuigh don córas oideachas.


An Léim.
Baile in Éirinn is ea An Léim. Tá sé i Contae Mhaigh Eo.


An Ráth.
Baile i gCorcaigh na hÉireann is ea Ráth Luirc nó An Ráth (Béarla: "Charleville").
Daoine Cáiliúla.
Is as Ráth Luirc do Seán Clárach Mac Domhnaill (1691–1754), Príomhfhile na Mumhan.


An Scoil.
Baile i gContae Chorcaí in Éirinn is ea an Scoil ("Schull" nó "Skull" as Béarla).
Tagairtí.
Scoil, An


Tigh Molaige.
Sráidbhaile in iardheisceart Chontae Chorcaí in Éirinn is ea Tigh Molaige.


An Bóthar Buí (Corcaigh).
Baile in Éirinn is ea An Bothar Bui. Tá an baile suite i gContae Chorcaí.
Bothar Bui


Cuan Dor.
Baile i gContae Chorcaí in Éirinn is ea Cuan Dor.


Ráth Ara.
Sráidbhaile i gContae Ros Comáin in Éirinn is ea Ráth Ara.


Céideadh.
Baile in Éirinn is ea Ceideadh. Tá sé suite in iarthar na tíre i gContae Ros Comáin.
"Keadue" nó "Keadew" (oifigiuil) a thugtar air i mBéarla.
Tá tuairim is 200 duine ina gonaí sa sráidbhaile, atá suite ar bhóthair reigiúnaigh an R284 agus R285 gar do theorainneacha Chontae Liatroma agus Chontae Shligigh.
Cuireadh Toirdhealbhach Ó Cearbhalláin ann agus bíonn féile agus scoil samhraidh ar siúl ann gach bliain in ómós dó.
Ghnóthaigh Céideadh Comórtas na mBailte Slachtmhara sna blianta 1993 agus 2003 agus is minic atá craobh an chontae sa chomórtas sin buaite aige.


Droim Lios.
Baile in Éirinn is ea Droim Lios lonnaithe i gContae an Longfoirt 10km ó thuaidh baile an Longfoirt.


An Lios Breac.
Is baile in Éirinn é an Lios Breac (Béarla: "Newtownforbes", ach thugtaí "Lisbrack" air go stairiúil). Tá sé suite i gContae an Longfoirt i lár na hÉireann, agus laistigh de pharóiste "Cluain Geis".
Tá bunscoil (Scoil Muire), séipéal Caitliceach (Naomh Muire), siopaí agus trí thigh tábhairne ann sa bhaile.
Tagáirtí.
Lios Breac


Gránard.
Baile i gContae an Longfoirt in Éirinn is ea Granard.
Conspóid i nGránard.
Ba dhéagóir Ann Lovett, cúig bliain déag d’aois, a bhí ina cónaí i nGránard. Cailleadh í ar an 31 Eanáir, 1984 i ngrató na Maighdine Muire agus í ag tabhairt páiste ar an saol - ina aonar - ag an am. Bhí an cailín ag filleadh ón scoil leat féin ar lá fuar, fliuch i lár an gheimhridh. Ní fios go fóill na cúinsí ba chúis le bás an chailín óig. Cailleadh an mac a saolaíodh fosta.


Meathas Troim.
Is sráidbhaile agus baile fearainn suite i gContae an Longfoirt, Éire é Meathas Troim ("Mostrim" nó "Edgeworthstown" as Béarla).
Tagann ainm Béarla an bhaile ó mhuintir Edgeworth, a raibh baint acu leis an gceantar le fada an lá. Ina measc a bhí an t-úrscéalaí Maria Edgeworth.
Daonra.
De réir an daonáirimh, bhí 245 duine ina gcónaí sa bhaile féin sa bhliain 2006. Bhí 1288 sa cheantar.
Iompar.
Tá stáisiún traenach ag an mbaile ar an líne idir Baile Átha Cliath agus Sligeach. Osclaíodh ar an 8 Mí na Samhna 1855 é.
Spórt.
Tá cumann de chuid CLG suite sa bhaile.


Baile Uí Mhatháin.
Baile in Éirinn is ea Baile Ui Mhathain i gContae an Longfoirt.


Béal Átha Liag.
Baile i gContae an Longfoirt in Éirinn is ea Béal Átha Liag.


An Bun Beag.
Baile fearainn i nGaeltacht Thír Chonaill in Éirinn is ea An Bun Beag (leagan Béarla neamhoifigiúil: "Bunbeg").


Carraig Mhic Uidhilín.
Baile in oirthuaisceart Chontae Dhún na nGall, in Éirinn, is ea Carraig Mhic Uidhilín (Béarla: Redcastle).


An Charraig.
Baile i gContae Thiobraid Árann is ea An Charraig.


Cúil Dabhcha.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Cúil Dabhcha. Tá an sráidbhaile suite ar Inis Eoghain i gContae Dhún na nGall.


Dún Cionnaola.
Baile beag in Éirinn is ea Dun Cionnaola suite i gContae Dhún na nGall. Tá an srádbhaile lonnaithe 11 míle ón mbaile Dún na nGall agus 6 míle ó Na Cealla Beaga.


Dún Fionnachaidh.
Baile in Éirinn is ea Dun Fionnachaidh.
Dún Fionnachaidh


Dún Lúiche.
Baile beag i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Dún Lúiche. De réir an Staideár Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht, bhí 665 daoine os cionn trí bliana d'aois ina gcónaí i nDún Lúiche. Labhraíonn 486 (73%) Gaeilge go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais.


Fathain.
Baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Fathain. Tá 569 daoine i chónaí sin i 2011.


Gleann Cholm Cille.
Baile in Éirinn is ea Gleann Cholm Cille. Tá sé suite sa Ghaeltacht in iardheisceart Chontae Dhún na nGall.


An Machaire.
An seanséipéal Caitliceach sa Mhachaire
Baile beag i gContae Ard Mhacha in Éirinn is ea An Machaire (Béarla: Maghery). An Machaire Grianáin a thugtaí air fosta. Tá tuairim is 200 duine ina gcónaí ann.


Magh.
Baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Magh. Tá 1,271 daoine i chónaí sin i 2011.


Mainéar Uí Chuinneagáin.
Baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Mainéar Uí Chuinneagáin ().


Málainn.
Sráidbhaile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Málainn.


Mín an Lábáin.
Baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Mín an Lábáin.


Tamhnach an tSalainn.
Is baile í Tamhnach an tSalainn, nó Moin Séarlas uaireanta ("Mountcharles" as Béarla) i gContae Dhún na nGall, Éire.


Na Cealla Beaga.
Port domhanuisce nadúrtha atá ag na Cealla Beaga.
Is baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn iad na Cealla Beaga. Tá an baile suite ar chósta theas an chontae. Tá timpeall is 2,000 duine ina gcónaí ann.


Na Dúnaibh.
Is sráidbhaile agus baile fearainn in Éirinn iad na Dúnaibh. Príomhbhaile Ros Goill i nGaeltacht Chontae Dhún na nGall atá ann.


Na Frosa.
Is sráidbhaile beag in Éirinn iad na Frosa. Tá an baile suite in iarthuaisceart na tíre láimh le baile Dhún na nGall i ndeisceart Chontae Dhún na nGall ar bhóthar an R262. Tá cónaí ar Mary Coughlan sa cheantar.


Port an tSalainn.
Baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Port an tSalainn.


Port na Bláiche.
a>. Tá ceann ché Phort na Bláiche agus bád le feiceáil ar dheis.
Sráidbhaile in Éirinn, in iarthuaisceart Chontae Dhún na nGall, is ea Port na Bláiche. Tá sé suite ar an bhruach thiar de Chuan na gCaorach. Téann an bóthar N56 tríd.
Tarraingíonn tránna agus góilíní na háite turasóirí, go mór mhór as Tuaisceart na hÉireann, sa samhradh. Ní féidir cuid de na tránna a bhaint amach ach de chois nó ar bhád.


Ráth Bhoth.
Baile in Éirinn is ea Ráth Bhoth (Béarla: "Raphoe"). Tá sé suite i gContae Dhún na nGall, Cúige Uladh.


Ráth Maoláin.
Ráth Maoláin, feicthe ón trá
Dealbhóireacht ag Ráth Maoláin le Teitheadh na nIarlaí a chomóradh
Baile i gContae Dhún na nGall in Éirinn is ea Ráth Maoláin. Is cáiliúil é mar pointe imeachta na dtaoisigh gaelaigh, Aodh Ó Néill, Ruairí Ó Domhnaill agus Cúchonnacht Mag Uidhir, a d'imigh den Éirinn i 1607 san eachtar a dtugtar Teitheadh na nIarlaí uirthi. Tá sé suite in aice le Loch Súilí: tá trá ag an mbaile, agus is é pointe imeachta thiar é an Charrchalaidh Locha Súilí, a oibríonn i rith na míonna samhraidh idir Ráth Maoláin agus Bhun Cranncha, ar an dtaobh oirthear an locha.


Srath an Urláir.
Baile in Éirinn is ea Srath an Urláir (Béarla: "Stranorlar") in oirthear Chontae Dhún na nGall, agus é suite cois Abhainn na Finne.


An Tearmann.
Baile in Éirinn is ea An Tearmann. Tá sé suite i Contae Mhaigh Eo.


An Carn (Contae an Chláir).
Sráidbhaile i gContae an Chláir is ea an Carn. Tá 106 i chónaí sin i 2011.


Dúire.
Baile in Éirinn is ea Dúire. Tá sé suite i gContae an Chláir i bparóiste Dúire-Ghort Lomáin. Tagann an t-ainm as "dubh rath". "Doora" ainm na háite i mBéarla. Tá ionad marcaíochta i nDúire a bhfuil clú air.


An Abhainn Dubh.
Baile i gContae Loch Garman in Éirinn is ea An Abhainn Dubh.


Bun Clóidí.
Cearnóg an Mhargaidh, Bun Clóidí
Baile i dtuaisceart Chontae Loch Garman é Bun Clóidí, ar a dtugtaí Newtownbarry tráth (go dtí 1950). Tá an baile suite ag bun Stua Laighean agus ar an Sláine. Tá an chuid is mó den bhaile suite i gContae Loch Garman, ach tá ceantar beag suite i gContae Cheatharlach. Trasnaíonn an R746 agus N80 i lár na baile.
Logainm.
I rith an 17ú céad, athraíodh an t-ainm ó Bun Clóidí go dtí Newtownbarry, ach filleadh ar ais go dtí a bhunainm sa 20ú céad. Rinneadh an t-athrú oifigiúíl sa bhliain 1950.


Cill Áine.
Baile in Éirinn is ea Cill Áine.


Dún Canann.
Baile i gContae Loch Garman in Éirinn is ea Dún Canann.


Muinchille.
Baile i gContae an Chabháin in Éirinn is ea Muinchille.


An Blaic.
Sráidbhaile i gContae an Chabháin in Éirinn is ea An Blaic.


Roman Polański.
Stiúrthóir agus léiritheoir scannán Polannach é Roman Rajmund Polański a rugadh i bPáras na Fraince ar 17 Lúnasa 1933 do thuismitheoirí Polannacha. Chuaigh siad ar ais go dti an Pholainn go gairid roimh thús an Dara Cogadh Domhanda. Cé gur de phór na nGiúdach a bhídís tháinig siad slán ón Uileloscadh. Thosaigh sé a ghairmréim leis an scannán "Nóż w wodzie" ("Scian san uisce") sa Pholainn sa bhliain 1962.
Faoin am chéanna, chuaigh sé go dtí an Fhrainc, áit a ndearna sé cúpla scannán, ach bhí sé barúlach nach raibh gnó na scannánaíochta sa tír sin fáilteach roimh scannánaí nua ón gcoigríoch, agus sa bhliain 1965, d'aistrigh sé go Sasana. Rinne sé scannáin ansin i gcomhoibriú leis an scriptscríbhneoir Francach Gérard Brach: "Repulsion" sa bhliain 1965, "Cul-de-Sac" sa bhliain 1966, agus "The Fearless Vampire Killers" sa bhliain 1967. Ina dhiaidh sin, chuaigh Polański go dtí na Stáit Aontaithe.
Ba é "Rosemary's Baby" an chéad scannán a stiúir sé thall ansin. Sa bhliain 1969, mharaigh Charles Manson agus a lucht leanúna Sharon Tate, an t-aisteoir óg mná a raibh Polański pósta uirthi ag an am. Ina dhiaidh sin, thréig Polański na Stáit Aontaithe go ceann tamaill, agus d'fhill sé ar an Eoraip. Chuaigh a leagan de thragóid Mhic Bheatha le William Shakespeare ar an scáileán sa bhliain 1971. Bhí na léirmheastóirí idir dhá chomhairle faoi chomh lán le foréigean a bhí an scannán, chomh maith leis an léiriú nua-aimseartha a bhí ag an stiúrthóir ar an dráma - léiriú a bhí go mór faoi thionchar an amharclannaí Pholannaigh Jan Kott agus a leabhair "Szekspir współczesny" ("Shakespeare comhaimseartha").
Rinne sé ionsaí gnéis ar pháiste 13 bliain d'aois i Los Angeles sa bhliain 1977.


Arthur Guinness.
Ba grúdaire Éireannach é Arthur Guinness (28 Meán Fómhar 1725 – 23 Eanáir 1803) "(Gaeilge: Art Mac Aonasa)," a bhunaigh an comhlacht grúdaireachta Guinness. Is fiontraí agus daonchara a bhí ann chomh maith.
I 1752, agus é 27, thiomnaigh athair baistí Guinness, Arthur Price, Ardeaspag Eaglais na hÉireann Caiseal, £100 do mhuintir Guinness ina uacht bháis.
D'infheistigh muintir Guinness an t-airgead agus bhunaigh siad grúdlann i 1755 i Léim an Bhradáin, Contae Chill Dara, díreach 17km ó Bhaile Átha Cliath. Ansin cheannaigh siad léas eile ar suíomh in aice láimhe, ó George Bryan ("ó Philadelphia").
I 1759, chuaigh Guinness chuig an chathair agus bhunaigh sé a ghnó féin. Thóg Arthur léas 9,000 bliain ar an ngrúdlann 4-ácra ag Geata Naomh Séamuis ó shliocht Sir Mark Rainsford ar cíos bliantúil £45.
Fós cóipeáiltear síniú ornáideach Guinness ar bhuidéal Guinness sa lá atá inniu ann.
Cúlra.
Rugadh Arthur Guinness isteach i gclann Protastúnach na nGuinness, páirt den uasaicme Angla-Éireannach. Mhaígh an mhuintir Guinness gur ón gclann Ghaelach na Magennis ó Chontae an Dúin a thagann siad. Mar sin féin, tugann fianaise DNA nua le fios dúinn gur sliocht na McCartan, clann eile ó Chontae an Dúin, atá iontu. Ba é an baile fearainn "Guinness", gar go mBaile na hInse, Contae an Dúin, baile spioradálta an chlann.
Níl mórán ar eolas againn faoi áit agus dáta breithe Guinness. B'fhéidir gurbh é áitreabh na Read, teach a mháthair in Ard Cloch, Contae Chill Dara, an áit a rugadh é. I 2009, dúradh gur rugadh é i gCill Droichid, áit a raibh cónaí ar a thuistí i 1725 agus an áit a bhí a athair mar stíobhard d'Ard-Easpag Chaiseal Mumhan, an Dr. Arthur Price. Roghnaigh an comhlacht Guinness i 1991, an dáta, 28 Meán Fómhair 1725 mar lá breithe Arthur.
I 1761, phós sé Olivia Whitmore i Séipéal Naomh Máire, Baile Átha Cliath
Tá sé scríofa ar a leac uaighe in Uachtar Árd, Contae Chill Dara gur ar an 23 Eanáir 1803, ag aois a 78, a fuair sé bás.


Merseburg.
Is cathair sa Ghearmáin í Merseburg. Tá an chathair suite i ndeisceart na Sacsaine-Anhalt cois Saale, craobhabhainn de chuid na habhann úd Eilbe.
Is í Merseburg príomhchathair cheantair "Saalekreis" agus tá 36,075 duine ina gcónaí sa chathair (2008).


Oileán na Cásca.
Is oileán san Aigéan Ciúin é Oileán na Cásca.


Staimín.
Is an t-orgán atáirgeach fireannach na bláthanna é staimín.


Cearnóg Trafalgar.
Is cearnóg aithnidiúil í Cearnóg Trafalgar atá suite suite i gCathair Westminster, Londain.


Bláth (planda).
Is éard is bláth ann ná an struchtúr atáirgthe a fhaightear i bplandaí bláthanna (plandaí sa roinn Magnoliophyta, ar a dtugtar freisin na hangaispeirmeacha). Is í feidhm bhitheolaíochta an bhlátha ná idirghabháil a dhéanamh ar aontas na speirme fireann le hubhán baineann chun síolta a tháirgeadh. Tosaíonn an próiseas le pailniú, leantar é le toirchiú, as a dtagann foirmiú agus scaipeadh na síolta. Maidir leis na bplandaí níos uaisle, is iad na síolta an chéad ghlúin eile, agus feidhmíonn siad mar an phríomh bhealach le haghaidh na n-aonán de chuid speicis a scaipeadh ar fud an tírdhreacha. Tugtar an bláthra ar ghrúpáil na mbláthanna ar an bplanda..


Dufair.
Is achar talún le dlúth-foraois agus caithreáil fásra, go háirithe sna Trópaicí í dufair.


Cuán mara.
Is Echinoidea é cuán mara, inveirteabrach muirí cruinneogach cuasach, de ghnáth. An cholainn déanta as plátaí cnámharlaigh, siúnta le chéile, ag iompar spíonta inghluaiste. An t-anas ar an dromchla uachtarach de ghnáth, agus an béal ar an dromchla íochtarach. Tugtar "laindéar Arastatail" ar an ngaireas casta giall. Beathaíonn sí trí chartadh, iníor nó ionghabháil dríodair. Timpeall 950 speiceas beo ann, agus timpeall 5,000 speiceas iontaisithe. Sliogiasc coitianta ar chósta na hÉireann. Tá cineál amháin ann a bhfuil cruth liathróide air agus é clúdaithe le deilgíní corcra. An-tóir ag Seapánaigh is Francaigh ar an gceann seo mar bhia: na heochraí milse a itear. Tá eolaithe in Éirinn ag déanamh dianstaidéir air agus é mar aidhm acu iad a chur ag síolrú is ag fás sa ghorlann.


Clamhán.
Is éan é an clamhán. Is baill d'fhine na accipitridae iad.


Astaróideach.
Séard atá i gceist le hastaróideach ná rinn carraigeach a fhithisionn an ghrian. Bionn siad níos lú ná na pláinéid, ach bíonn siad níos lú ná na dreigeoidigh. Is iomaí astaróideach atá ann sa chóras gréine. Tá an chuid is mó diobh suite i gcrios na n-astaróideach, réigiún idir fithis Mharsa agus fithis Iúpatair. Is é Ceres (trastomhas 950km) an ceann is mó sa chóras gréine seo.


Saifír.
Is geam gorm trédhearcach í an tSaifír.


Faireog Thímis.
Is orgán speisialaithe í an fhaireog thímis sa chóras imdhíonachta i veirteabraigh, a luíonn sa chuid uachtarach den chliabhrach i mamaigh gar do na fuileadáin mhóra is an croí. Braitheann a chruth is a mhéid ar na struchtúir mórthimpeall air. I ndaoine, athraíonn a mhéid go mór ó dhuine go duine comhaoiseach. Ag breith an linbh bíonn meáchan timpeall 13 g aige, fásann sin go leanúnach go dtí timpeall 37 g ag teacht in oirbheart, agus cúlaíonn go mall leanúnach ina dhiaidh sin. De réir dealraimh, tá baint dhlúth aige le cealla an chórais imdhíonaigh. Is gá é don leanbh nua-bheirthe d'fhorbairt fíocháin liomfóidigh is inniúlachta imdhíonaí. Sa duine fásta baineann sé le táirgeadh limficítí, cuid díobh a tháltar isteach in imshruthú na fola, ach an chuid is mó a mhilltear taobh istigh den fhaireog féin. Go luath i saol duine, déanann cealla réamhtheachtacha imirce ó smior na gcnámh isteach sa tímeas, áit a n-aibíonn siad ina T-limficítí (T-chealla) a mbíonn dualgas orthu maidir le himdhíonacht na gceall.


Faireoga Aidréineacha.
Bíonn faireog aidréineach suite ar barr gach duáin.


Dronuilleog.
Is cruth plánach le ceithre taobh agus ceithre dronuillinn í an dronuilleog. Bíonn na taobhanna cóngaracha éagothrom agus na taobhanna urchómhaireacha cothrom.


Hadrón.
Sa bhfisic cháithníní, is éard is Hadrón ann (Sean-Ghréigis:ἁδρός," hadrós", "storrúil, tiubh") ná cáithnín déanta de chuarcanna, coinnithe le chéile ag an bhfórsa láidir (sa dul céanna, is a mbíonn móilíní á gcoinneáil le chéile ag lucht leictreach). Bíonn hadróin rangaithe ina dhá theaghlach: baróin (déanta de thrí cuarc), agus méasóin (déanta as cuarc amháin agus frithchuarc amháin).
Is iad an dá chineál hadrón is aithnidiúil ná prótóin agus neodróin (dís ina bharóin), agus bíonn fáil orthu sa núicléas adamhach.
Bíonn na hadróin go léir, seachas prótóin, éagobhsaí agus tagann meath ar a gcáithníní - bíonn neodróin, áfach, cobhsaí nuair a fhaightear iad taobh istigh den núicléas adamhach. Is iad na cineálacha méasón is aitheanta na pióin agus céóin, thángthas orthu i rith turgnamh gha chosmaigh, sna 1940í déanacha agus go luath sna 1950í. Tá líon mór hadrón ann áfach- fionnadh cuid mór acu go dtí le déanaí.
Féadfar cineálacha eile hadrón a bheith ann, mar shampla teitreachuairc (nó, níos ginearálta, méasóin andúchasacha) agus peinteachuairc (baróin andúchasacha), ach níl bhfuarthas aon fhianaise chinntitheach gur ann dóibh fós.


Traipéisiam.
Is ceathairshleasán le péire amháin taobhanna comhthreomhar é traipéisiam.


Seomra leapa.
Seomra codlata atá i gceist le seomra leapa.


Hyde Park, Londain.
Is ceann de na páirceanna is mó atá suite i gCathair Westminster é Hyde Park.


Fisic cháithníní.
Is éard is Fisic Cháithníní ann ná craobh na fisice a dhéanas staidéar ar na comhábhair eiliminteacha de dhamhna agus de radaíocht (buncháithníní), agus an idirghníomhaíocht eatarthu. Tugtar freisin fisic ardfhuinnimh uirthi, toisc nach mbíonn mórán cáithníní eiliminteacha ar fáil faoi ghnáth imthosca sa nádúr, ach is féidir iad a chruthú agus iad a aimsiú le linn imbhuailtí fuinniúil cáithníní eile, mar a dhéantar i luasairí cáithníní. Tugann taighde sa réimse seo le fios go bhfuil liosta fada de cháithníní ann.
Cáithníní.
Is teoiricí candamacha na teoiricí uile i bhfisic na gcáithníní, agus bíonn siméadracht lárnach iontu. Tá an damhna comhdhéanta as adaimh. Tá gach adamh comhdhéanta as núicléas le leictreoin á thimpeallú, agus an núicléas comhdhéanta as prótóin is neodróin. Tá fisic na gcáithníní dírithe ar na prótóin is na neodróin seo, na cáithníní a bhfuil siad seo comhdhéanta astu, agus cáithníní gaolmhara eile. Tugtar "cáithníní bunúsacha" ar cháithníní fo-adamhacha a mheastar a bheith do-roinnte ina gcáithníní níos lú fós. Is iad seo na cáithníní damhna (na cuairc, na neoidríonónna, na múóin, is na tónna) agus na cáithníní fórsa (na glúóin, na fótóin, is bósóin W is Z). Is iad na príomhfhórsaí a fheidhmíonn idir na cáithníní seo an fórsa leictreamaighnéadach, an fórsa núicléach láidir, agus an fórsa núicléach lag. Déantar neamhaird ar an bhfórsa imtharraingthe sa chomhthéacs seo.
Faoi dheireadh na 1930idí bhí eolas faighte ar na prótóin, na neodróin, is na leictreoin, an t-eamhnú núicléach léirithe, agus an fhisic núicléach. Déanann fisic na gcáithníní iniúchadh ar struchtúr damhna ar leibhéal atá, ar a laghad, céim níos doimhne ná an fhisic núicléach. Sna turgnaimh is luaithe sa staidéar seo, rinneadh taighde ar na rianta a d'fhág gathanna cosmacha ar eibleachtaí fótagrafacha. Fionnadh múóin (1937) agus pióin (1947) mar seo. Ar dtús ceapadh gurbh iompróir fórsa núicléach an pión, de réir teoirice a thairg Hideki Yukawa i 1935, ach tá teoiricí is tuiscintí nua tagtha ina hionad sin, bíodh is gur féidir an fórsa idir neodróin is prótóin i bhfisic núicléach ísealfhuinnimh a shamhlú mar fhórsa atá idirghafa ag pióin.
Cuairc.
Sna 1950idí léirigh staidéir eile ar ghathanna cosmacha agus turgnaimh le luasairí luatha go raibh cáithníní eile ann le maiseanna éagsúla. Léirigh cuid acu iompar aduain, mar cruthaíodh iad go héasca (rud a thairgfeadh gur cruthaíodh iad trí fhórsaí láidre) ach mheath siad go mall (ag tairgeadh gur fórsaí laga a bhí i gceist). Cumadh uimhir chandamach nua (aduaine) chun na torthaí seo a chuimsiú. Ina dhiaidh sin cumadh uimhreacha candamacha eile, le hainmneacha neamhghnácha eile, chun idirghníomhartha a braitheadh idir cáithníní a chuimsiú. Sna 1950idí-1960idí fionnadh cuid mhaith cáithníní nua agus athshondas, ina measc an frithphrótón (rud a chruthaigh go raibh frithcháithníní ann) agus neoidríonó. Thug Murray Gel-Mann is Yuval Ne'eman scéim rangaithe na gcáithníní isteach i 1961, bunaithe ar shiméadracht is lipéadú nua ar na cáithníní, le huimhreacha candamacha cosúil le haduaine agus iseaghuairne. Ansin i 1964 thairg Gel-Mann agus an fisicí Meiriceánach Georg Zweig (1937-) go raibh cáithníní teibí mar bhunús leis an tsiméadracht, agus thug an t-ainm cuairc ar na cáithníní sin. Ach i dturgnaimh leis an luasaire líneach i Stanford, inar imbhuaileadh prótóin le leictreoin, tháinig an toradh amach go mb'fhéidir go raibh cáithníní taobh istigh de phrótóin le hairíonna na gcuarc. Bíodh is nár braitheadh na cuairc go díreach, meastar go forleathan gurb iad cáithníní bunúsacha na bprótón, na neodrón agus chuid mhaith de na cáithníní fo-adamhacha eile iad (nó níos bunúsaí ná mar a bhí ar eolas).
Saothraíodh teoiric iomlán an fhórsa láidir i 1973, ina n-idirghabhann glúóin an fórsa láidir idir na cuairc, agus tugtar "crómaidinimic chandamach" uirthi. Tuigtear fórsaí laga, a rialaíonn béite-mheath radaighníomhach, i dtéarmaí mheath na gcuarc aonarach. Nuair a mheathann neodrón go dtí prótón, meathann u-chuarc amháin sa neodrón chuig d-chuarc móide leictreon móide frithneoidríonó. Idirghabhann cáithníní W is Z an fórsa lag, agus cuireann teoiric Glashow-Weinberg-Salam (1968) síos go sásúil air. Cuireann an leictridinimic chandamach síos ar idirghníomhartha leictreamaighnéadacha. Díríonn taighde an lae inniu ar fhadhbanna is teorainneacha na dteoiricí seo a réiteach, agus a réiteach le chéile is le himtharraingt ar bhealach leanúnach.


Piocóid.
Is uirlis le barra iarainn cuartha le péire bun rinneach, a úsaidtear chun carraigeacha nó talún crua a bhriseadh, é piocóid.


Luasaire cáithnín.
Luasaire 2 MeV líneach Van de Graaff, de chuid na 1960í, a osclaíodh i gcomhair cothabhála
Is luasaire cáithnín é an cioglatrón a bhíonn in úsáid go minic le prótóin a
luasghéarú. Bíonn na cáithníní á luasghéarú agus iad ag dul idir


Slua.
Is líon mór daoine ina seasamh le chéile é slua.


Culacach.
Is é is Culacach ann ná leagan Gaeilge den fhocal Rúisise кулак ("kulak") a chiallaíonn "dorn dúnta" - sin, nó feirmeoir saibhir a bhfuil ag éirí leis agus a choinníonn torthaí a chuid oibre ina dhorn dúnta féin.
Cruthú na gCulacach mar aicme.
Ar dtús, b'ionann na Culacaigh agus na saorfheirmeoirí a tháinig chun tosaigh sa Rúis de bharr na leasuithe sóisialta a chuir an Príomh-Aire Pyotr Stolypin i bhfeidhm sa Rúis Impiriúil ón mbliain 1906 i leith. Chruthaigh leasuithe Stolypin aigne nua úinéirí talún a raibh cead acu tailte a fháil ó na mórthiarnaí talún ar creidmheas, agus oibreacha feirme á ndéanamh acu leis na fiacha seo a ghlanadh. Ba é cuspóir na scéime seo ná tús a chur le "meánaicme" feirmeoirí.
Na Culacaigh agus na Boilséivigh.
Nuair a tháinig na Boilséivigh i gcumhacht sa Rúis, is é an dearcadh a bhí acu gur cineál caipitlithe nó rachmasóirí tuaithe a bhí sna Culacaigh, agus go raibh siad ag teacht i dtír ar na scológa ba bhoichte. Thairis sin, bhí na Boilséivigh dírithe ar na tailte a chomhshealbhú agus a roinnt idir na feirmeacha comhsheilbhíochta, is é sin, na calchais. Bhí na Culacaigh ag cur isteach ar an gcomhsheilbhíocht, agus mar sin, chrom na Boilséivigh ar an "dí-Chulacú", nó "díothú na gCulacach mar aicme", ar fheachtas forleathan in aghaidh na gCulacach.
An Feachtas Frith-Chulacach.
Thosaigh an feachtas frith-Chulacach sa bhliain 1929. An bhliain roimhe sin, rith an bia gann ar an arm agus ar mhuintir na gcathrach, agus bhí an rialtas Boilséiveach den tuairim go raibh sé riachtanach na tailte tuaithe a thabhairt chun comhsheilbhíochta le nach bhféadfadh na feirmeoirí an t-arbhar agus an fheoil a choinneáil as aice láimhe ó mhuintir na gcathrach i ré an ghanntanais. Chaithfeadh na feirmeoirí na hainmhithe a thabhairt uathu do na calchais - do na feirmeacha comhsheilbhíochta - rud nár thaitin leo ar aon nós. B'fhearr leo na hainmhithe a mharú agus an fheoil a ithe nó a dhíol, rud a cheadaigh an chéad pholasaí comhsheilbhíochta dóibh. Ar an mbealach seo, maraíodh na milliúin ainmhithe san Aontas Sóivéadach i rith an chéad dá mhí den bhliain 1930. Cailleadh aon cheathrú cuid de bheostoc na tíre.
Is é an chiall a bhain an Rialtas Sóivéadach as seo ná go raibh na feirmeoirí - na Culacaigh, an namhaid polaitiúil de réir thuiscint theoiriciúil an Chumannachais - ag iarraidh sabaitéireacht a dhéanamh ar gheilleagar na tíre go toilghnústa.
D'éiligh Stailín go gcuirfí deireadh giorraisc le gach cineál diúnais agus go "leachtófaí" - is é sin, go scriosfaí - "na Culacaigh mar aicme". Thoiligh an páirtí leis an éileamh seo, agus chuaigh na Cumannaigh chun cogaidh ar na Culacaigh. Bhí cuid acu le cur chun báis, cuid eile le cimiú i gcoilíneachtaí daorbhroide, agus cuid eile fós le díbirt go himeall na tíre. Maraíodh na mílte feirmeoirí, coigistíodh a maoin shaolta, agus ruaigeadh na céadta mílte acu go dtí an tSibéir nó go Lár na hÁise.
Is minic nach bhfuair na húdaráis áitiúla ach cuóta oibre, is é sin, tugadh ordú dóibh íosmhéid áirithe Culacach a aithint agus a chimiú. Ansin, chaithfidís an líon sin daoine a ghabháil - an cuóta a chomhlíonadh - ar eagla go bhfaighidís féin trioblóidí leis an bPáirtí uilechumhachtach. Mar sin, is minic a rinneadh "Culacach" de scológ éigin nach raibh ag "dúshaothrú" ach a chlann mhac féin (ceann de chomharthaí sóirt an Chulacaigh ab ea go raibh sé ag tabhairt oibre do scológa eile ar phá - chruthaigh sin gur "caipitlí agus dúshaothróir" a bhí ann), sin nó sainaithníodh gach scológ a raibh díon miotail ar a theach mar "Chulacach" (ó nach bhféadfaidís an miotal a íoc mura raibh ailp airgid an "chaipitlí" acu). Iad siúd a bhí ag obair do na Culacaigh, cimíodh mar "podkulachniki" iad - lucht tacaíochta na gCulacach.
An Purgú Mór agus athbheochan an fheachtais in aghaidh na gCulacach.
Sa bhliain 1937, thosaigh an Purgú Mór san Aontas Sóivéadach. Bhí an purgú seo dírithe ar sheanghlúin an Pháirtí thar aon dream eile, ach mar chuid den phurgú, chuaigh an speal ar na h-"iar-Chulacaigh" freisin. An iarracht seo, ní raibh ach an dá rogha ann: pionós báis nó príosúnú sna campaí daorbhroide.
Cuid mhór de na Culacaigh a díbríodh go dtí an tSibéir nó an Chasacstáin, bhí siad in ann déanamh as dóibh féin agus saol réasúnta saibhir a bhaint amach dóibh féin arís. Nuair a thosaigh an Purgú Mór, glacadh leis seo mar fhianaise nach raibh an "dí-Chulacú" curtha i gcrích mar ba chóir. Mar sin, cuid mhór de na feidhmeannaigh a ghlac páirt sa chéad dí-Chulacú ón mbliain 1929 ar aghaidh, cuireadh chun báis iad nó caitheadh i dtóin phríosúin iad. Maidir leis na Culacaigh féin, ba í a ndúthracht oibre féin a chaill as an nua iad, nó de réir lámhleabhar na mBoilséiveach, ba fianaise í go raibh na Culacaigh ag sabaitéireacht agus ag dúshaothrú arís. Go háirithe, ba tromchion é go raibh na Culacaigh chomh dána is go raibh siad ní ba saibhre ná lucht na gcalchas a bhí suite in aice leo - ba í an tsabaitéireacht an t-aon mhíniúchán amháin a rith leis na hidé-eolaithe, nó, de réir an lámhleabhair chéanna, ní fhéadfadh na feirmeoirí príobháideacha a bheith níos rathúla ná na feirmeoirí comhsheilbhíochta, mura raibh camastaíl éigin idir lámha acu.
Líon na nDaoine a maraíodh.
De réir na gcartlann Sóivéadach, a tháinig i gcló sa bhliain 1990, díbríodh 1,803,392 duine go dtí na coilíneachtaí daorbhroide agus na campaí géibhinn sna blianta 1930 agus 1931. De réir na leabhar nótaí, bhain 1,317,022 amach a gceann scríbe. An chuid eile, is dócha go bhfuair siad bás le linn na díbeartha, nó gur éalaigh siad. Níor tháinig deireadh leis an díbirt i ndiaidh na bliana 1931, ach maolaíodh ar an scála. De réir na dtuairiscí atá ann, fuair 389,521 duine -idir Chulacaigh agus lucht gaoil dá gcuid - bás sna coilíneachtaí daorbhroide sna blianta 1932-1940.
Is deacair a rá, cá mhéid daoine a fuair bás de dheasca "leachtú na gCulacach mar aicme sa tsochaí". Maidir leis na sonraí atá againn as na cartlanna Sóivéadacha, ní féidir a léamh astú go cruinn cá mhéid a tháinig slán ná cá mhéid a d'éalaigh, nó cá mhéid a gheobhadh bás gan díbirt. Ní thugann na sonraí seo le fios ach an oiread, cá mhéid a fuair báis sna príosúin nó a cuireadh chun báis sna campaí géibhinn, seachas stiúgadh le hocras is le tuirse sna coilíneachtaí daorbhroide. Thairis sin, tá a lán staraithe den tuairim gurb é an dí-Chulacú ba chúis leis an ngorta mór (an "Holodomor") san Úcráin sna blianta 1932-1933.


Eangach thagartha náisiúnta na hÉireann.
Is é Eangach thagartha náisiúnta na hÉireann an córas eangach thagartha a úsáidtear i bPoblacht na hÉireann agus i dTuaisceart Éireann. Sa chóras seo roinntear Éire i 25 bosca, gach ceann 100 km ar fhad agus 100 km ar leithead. Tugtar litir do gach bosca.


Airde (geografaíocht).
Is é airde suíomh geografach ná airde an suíomh os cionn pointe tagartha seasta, de gnáth meánleibhéal na mara. Úsáidtear airde agus tú ag tagart do phointí ar dhromchla an domhain.


Jim Marshall (grianghrafadóir).
Grianghrafadóir, go minic de roc-réaltaí, ba ea James Joseph Marshall (3 Feabhra, 1936, Chicago, Illinois, -24 Márta 2010, Cathair Nua Eabhrac, Nua-Eabhrac).
Cheannaigh sé a chéad ceamara nuair a bhí sé fós ag freastal ar ard-scoil agus thosaigh sé ag doiciméadú ceoltóirí agus ealaíontóirí i San Francisco. Tar éis roinnt blianta ar sheirbhís san aerfhórsa, tháinig sé ar ais agus bhog sé go Nua-Eabhrac. Ba é Marshall an t-aonú duine a tugadh cead dó dul ar gcúl an stáitse le linn cheolchoirm dheireanach 'The Beatles' i bPáirc Ndlstyak, San Francisco, 29 Lúnasa, 1966, agus bhí sé ina phríomh-ghrianghrafadóir ag Féile Woodstock sa bhliain 1966.
I measc na grianghraif is cáiliúla a ghlac sé bhí pictiúr de Jimi Hendrix agus é i mbun a ghiotár a dhó ag Popfhéile Monterey sa bhliain 1967, pictiúr de Janis Joplin ina suí ar chochall ghluaisteáin "VW Beetle" agus a lámha ar oscaile amach aici, ag Pálás na Mínealaíon, San Francisco, sa bhliain 1968, an pictiúr de Johnny Cash ag luascadh a mhéar le linn léirithe i San Quentin, California, sa bhliain 1969. Ghlac Marshall ealaíontóirí eile freisin, m.sh. Jim Morrison agus a bhanna The Doors, Miles Davis, Brian Wilson, an banna Led Zeppelin, an banna an Rooling Stones, Ray Charles, an bhanna The Who, Bob Dylan, John Coltrane agus níos mó.
Lean Marshall ar aghaidh ag obair go dtí go bhfuair sé bás, agus thóg sé grianghraif d'ealaíontóirí, mar shampla Lenny Kravitz, Red Hot Chili Peppers, Ben Harper agus daoine eile.
Bhí cáil air as a phearsantacht bhríomhar. Chónaigh sé i gCalifornia, ach fuair sé bás i Nua-Eabhrac ar thuras ina raibh sé i gceist aige labhairt i gceantar SoHo.
Toisc nach raibh aon leanaí aige, deireadh sé "níl aon pháistí agam," "Is iad mo ghrianghraif mo chlann."
Tagairtí.
Jim Marshall (grianghrafadóir)
Jim Marshall (grianghrafadóir)


Paincréas.
PaincreásFaireog bhog mhór is ea an Paincréas (nó an briseán milis nó dúlia as Gaeilge), sa chóras díleáite agus inchríneach de chuid na veirteabraigh. Tá an Paincreás déanta as leadhbhanna beaga, a bhaineann le conair an bhia i veirteabraigh le gialla.
Cuma.
I ndaoine bíonn sé 12- 1 5 cm ar fhad, ar bhalla cúil an bhoilg os cornhair an dá veirteabra lumbacha uachtaracha, ag síneadh ar chlé.
Táil.
Táirgeann sé tail, idir incríneach is eiscríneach. Tá na hailbheolais táil (an chuid eiscríneach) agus insíní Langerhans (an chuid incríneach) ann.
Tálann na hailbheolais táil meascán bunata d'einsímí díleácha (na súlaigh phaincréasacha) a ritheann isteach sa dúidéineam.
Feidhm.
Téann na heinsímí seo i bhfeidhm ar charbaihiodráití, ar phróitéiní, agus ar shaillte.
Sintéisíonn is tálann insíní Langerhans (a mbíonn cealla A, B is D iontu i ndaoine) honnóin a bhfuil róI acu i meitibiliú na gcarbaihiodráití.
Feidhmíonn an Paincréas mar fhaireog inchríneach, ag táirgeadh hormóin tábhachtacha, lena n-áirítear inslin, glúcagón, agus somatostaitin, agus chomh maith mar fhaireog eisicríneach, ag tál súlach paincréasach ina bhfuil einsímí dhíleácha a théann trí dhuchtanna beaga isteach sa stéig.


Romford.
Is baile mór é Romford, suite i Havering, Londain Thoir, 22.7km ó Charing Cross i gContae Essex. Bhí córas bóthar maith aige. D'oscail an stáisiún traenach i 1839.
In éineacht le fás na mbruachbhailte i Londain sa 20ú haois, mhéadaigh an daonra go suntasach i Romford freisin.
Logainmníocht.
Tá Romford luaite i 1177 mar Romfort, as na focail sean-Bhéarla 'rūm' agus 'ford'. Ciallaíonn sé sin ná "áth leathan".
Stair.
D'fhás an bhaile sna Meánaoiseanna ar an bpríomhbhóthar go Londain. Bhí margadh Romford bunaithe i 1247.
Thóg an Middlesex and Essex Turnpike Trust i 1721 agus na cóistí sna 18ú aois.
D'oscail an stáisiún traenach i 1839. Tháinig an Star Brewery ansin. Ar dtús bhí seirbhísí ag Eastern Counties Railway idir Mile End agus Romford, fiú go Brentwood agus go Shoreditch i 1840. D'oscail South Street i 1892 ar an líne Londain, Tilbury and Southend go Upminster agus Grays, go dugaí i dTilbury.
Tógadh The Liberty Shopping Centre sna 1960idí. D'oscail The Mall i 2006; agus The Brewery i 2000, ar an suíomh an sean Star Brewery.
Tagairtí.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hornchurch.
Is baile é Hornchurch atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Líoma (toradh).
Is toradh é an líoma. Ceann de na torthaí citris atá ann, ach is ar éigean is féidir a rá gurb ionann iad mar chineál na saothróga éagsúla a dtugtar líomaí orthu sa ghnáthchaint. Go bunúsach, is líoma é an toradh citris a bhfuil dath glas air agus blas searbh ann, agus é 3-6 ceintiméadar ar trastomhas. Úsáidtear líomaí mar spíosra: go tipiciúil cuirtear sliseoga líoma le manglaim alcólacha.


Córas matánchnámharlaigh an duine.
Is éard is córas matánchnámharlaigh ann (ar a dtugtar freisin an córas gluaisluaile) ná córas orgáin a thugann d'ainmhithe (lena n-áirítear an duine) an cumas chun gluaiseacht, ag baint úsáide as an córas cnámhra-mhatánachna. Soláthraíonn an córas matánchnámharlaigh foirm, tacaíocht, cobhsaíocht, agus gluaiseacht don chorp.
Tá sé comhdhéanta de chnámha (an cnámharlach), mhatáin, loingeán, teannáin, ballnaisc, ailt, agus fíochán tacaíochta (an fíochán a thacaíonn agus táthaíonn fíocháin agus orgáin le chéile). I measc na príomhfheidhmeanna a bhíonn ag an gcóras matánchnámharlaigh tá; tacaíocht a thabhairt don chorp, deis a thabhairt don chorp gluaiseach, agus orgán a ríthábhachtach a chosaint. Feidhmíonn an cnámharlach mar príomh-chórais stórála an choirp faoi choinne chailciam agus fhosfair agus coinníonn sé comhpháirteanna chriticiúil den chóras fuilghinte.


Veselin Topalov.
Veselin Topalov sa bhliain 2005.
Is ficheallaí Bulgáireach é Veselin Topalov. Rugadh é ar an 15 Márta 1975. Is árdmhaistir agus iar-churadh domhanda FIDE é.
Bhuaigh Topalov craobh domhanda FIDE sa bhliain 2005 ach d'aithnití Vladimir Kramnik, an curadh domhanda clasaiceach, ag an am céanna. Chaill Topalov an chraobh i gcluiche conspóideach in éadan Kramnik sa bhliain 2006, chluiche chun curadh domhanda amháin a aimsiú.
Bhain Topalov ceart cur ar Viswanathan Anand chun an craobh dhomhanda a athghábhail tar éis dó an ceann is fearr a fháil ar Ghata Kamsky i gcluiche sa bhliain 2009. Tharla an cluiche idir Topalov agus Anand i gcathair Sóifia i mí Aibreán agus mí Bealtaine 2010. Bhuaigh Anand an cluiche deireanach ar 11 Bealtaine 2010 chun an bua a fhail (6.5-5.5).


Litríocht na Sualainnise.
Is í litríocht na Sualainnise an litríocht a scríobhtar trí mheán na Sualainnise, an ceann is líonmhaire cainteoirí de na teangacha Lochlannacha. Scríobhtar litríocht sa teanga sa tSualainn agus san Fhionlainn.
Is é an téacs liteartha is sine atá againn sa teanga ná "Rökstenen", nó an chloch rúnach ó Rök. Ba iad na hUigingigh a ghrean an chloch seo, timpeall na bliana 800 AD. I dtús na 12ú haoise, chuaigh an tSualainn le Críostaíocht, agus ina dhiaidh sin, ba iad na manaigh sna mainistreacha a rinne an chuid ba mhó den scríbhneoireacht, agus ba í an Laidin an teanga ab fhearr leo a úsáid, ní nach ionad. Níor bhláthaigh an teanga i gceart roimh an Athrú Creidimh, nuair a tháinig aistriúchán nua den Bhíobla i gcló (sa bhliain 1541), nó bhí caighdeánú na teanga de dhíth le haghaidh an aistriúcháin. Is gnách "Biobla an Rí Gustavus Vasa" a thabhairt ar an mBíobla seo.
Nuair a chuaigh an t-oideachas i bhfairsinge agus an tsochaí chun saoltachta, tháinig tuilleadh forbartha ar an litríocht Sualainnise. Ba é Georg Stiernhielm (1598-1672) a chuir tús leis an bhfilíocht chlasaiceach sa teanga. Meastar gurbh é Johan Henric Kellgren (1751-1795) an chéad scríbhneoir próis a raibh tuiscint aige do stíl líofa dhúchasach na Sualainnise. Maidir le Carl Michael Bellman (1740-1795), scríobh sé amhráin ólacháin a bhfuil ráchairt orthu i gcónaí, agus ba é August Strindberg (1849-1912) an chéad scríbhneoir réalaíoch criticiúil. Glactar leis gurbh é saothar Strindberg a thosaigh briseadh mór an nua-aoiseachais, "det moderna genombrottet", i litríocht na Sualainne.
Ba í Selma Lagerlöf a bhain amach Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1909, agus bronnadh an duais ar Shualannach eile, Pär Lagerkvist, sa bhliain 1951. Saothar tábhachtach i stair litríocht na Sualainne atá sa tsraith ceithre úrscéal a scríobh Vilhelm Moberg (1898-1973) faoi chinniúint na Sualannach a chuaigh ar imirce go dtí na Stáit Aontaithe: "Utvandrarna" (Na hEisimircigh)/"Invandrarna" (Na hInimircigh)/"Nybyggarna" (An Lucht Míntíreachais)/"Sista brevet till Sverige" (An Litir Dheireanach go dtí an tSualainn).
Le déanaí, is iad na scríbhneoirí scéalta bleachtaireachta is mó a thabhaigh clú sa tSualainn, ar nós Henning Mankell agus Stieg Larsson. Tá clú domhanda ar Astrid Lindgren freisin, a scríobh a lán scéalta do pháistí lá a saoil.
Maidir leis na scríbhneoirí Sualainnise ón bhFionlainn, bhí ról tábhachtach acusan i stair liteartha na teanga chomh maith. Bhí an-ráchairt ar dhánta rómánsúla Johan Ludvig Runeberg faoi chogadh na Fionlainne a d'fhág an Fhionlainn ina cúige Rúiseach sa bhliain 1809. Scríbhneoir tábhachtach eile a bhí i Zachris Topelius, a bhreac síos úrscéal mór millteanach - nó sraith scéalta eipiciúla ab fhearr a rá - faoi stair na Fionlainne agus na Sualainne, "Fältskärns berättelser" ("Scéalta an Mháinlia Airm"). Fuair an banfhile Edith Södergran bás go hóg, ach thabhaigh sí clú síoraí mar cheannródaí don fhilíocht nua-aimseartha Sualainnise.


Dagenham.
Is baile é Dagenham, atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Stair.
Mhéadaigh an daonra den ceantar go mór le linn an 20ú haois. D'éirigh an paróiste Dagenham ina cheantar uirbeach i 1926 agus "buirg" i 1938. Tá an monarcha Ford Dagenham lonnaithe ann.
D'athshuigh an Ford Motor Company i 1931 as Trafford Park i Stretford go Dagenham (bhí Briggs Motor Bodies ann cheana). In ard a réime, bhí 371600 m² spás urláir ag an monarcha agus bhí 40,000 daoine fostaithe ann.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ealing.
Is baile é Ealing atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain Thiar. Bhí 28,048 duine ina gcónaí in Ealing sa bhliain 2011.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bréagán.
Is rudaí a ndéantar súgradh leo iad na bréagáin.


Matán.
Na matáin chun tosaigh. Na matáin ar gcúl.Is éard is matán ann (ón Laidin "musculus") ná fíochán crapthach ainmhithe a d'éirigh ón tús ó chiseal méisideirmeach ghaschealla suthacha. Bíonn filiméid chrapthacha sna matánchealla a bhogann thart ar a chéile agus a athraíonn méid na gceall. Tá siad aicmithe mar mhatáin cnámharlacha, cairdiacha, agus míne. Is í an fheidhm atá acu ná fórsa a tháirgeadh agus gluaisne a chur ar bun. Is féidir le matáin an orgánach féin nó na horgáin inmheánacha a bhogadh. Tarlaíonn crapadh sna matáin cairdiacha agus míne gan smaoineamh comhfhiosach agus bíonn an cur chuige seo riachtanach don bheatha. Mar shampla, crapann an croí agus iompraíonn bia ó bhéal go goile trí imfháscadh (gníomhaíocht mhatánach). Úsáidtear crapadh deonach na matán cnámharlacha chun an corp a bhogadh agus is féidir iad a rialú go mion.


Córas limfeach.
Is éard is an córas limfeach ann, sna veirteabraigh, ná líonra de seolphíobáin a iomparaíonn leacht soiléir ar a dtugtar limfe. Cuimsíonn sé chomh maith an fíochán limfeach tríd a dtaistealaíonn an limfe. a>
Faightear fíochán limfeach i go leor orgáin, go háirithe sna nóid limfe, agus sna céislíní. Clúdaíonn an córas freisin na struchtúir atá tiomnaithe le cúrsaíocht agus le táirgeadh limficítí, lena n-áirítear an liathán, an fhaireog thímis, an smior agus an fíochán limfeach a bhaineann leis an gcóras díleáite. Ba iad Olaus Rudbeck agus Thomas Bartholiné, go neamhspleách óna cheile, a rinne cur síos ar an gcóras limfeach.
Tagairtí.
*


Córas forchlúideach.
Ia éard is an Córas forchlúideach ann (Sanasaíocht - ón Laidin "integumentum", "tegere" clúdaigh) ná an córas orgáin a chosnaíonn an cholainn ó dhamáiste, a chuimsíonn an craiceann agus a ghéagáin (lena n-áirítear gruaig, gainní, cleití, agus ingne). Bíonn feidhmeanna éagsúla ag an gcóras forchlúideach; mar shampla, na fíocháin is doimhne a chosaint nó a uiscedhíon, a bheith ina chúisín caomhanta, dramhaíl a eisfhearadh, teochta arialú, agus tá sé ina shuíomh astaithe le haghaidh ghabhdóirí céadfacha pian, mothaithe, brú agus teochta.Soláthraíonn an córas forchlúideach chomh maith sintéis vitimín D.


An Mhalagáisis.
Teanga Mhalae-Pholainéiseach í an Mhalagáisis arb í an teanga is coitianta i Madagascar. Níl gaol ná lúb ghaoil aici leis na teangacha a labhraítear i mór-roinn na hAfraice, nó tháinig an teanga ó Bhoirneo ar dtús, agus is i mBoirneo a chloistear teangacha gaolmhara. Is í an teanga "Ma'anyan" chois Abhainn Barito i mBoirneo an teanga is cosúla leis an Malagáisis atá ann.
Tá an teanga ó dhúchas ag fiche milliún duine, a bheag nó a mhór, nó formhór mór mhuintir Mhadagascar.
Fuair an Mhalagáisis a lán focal ar iasacht ón Araibis, ón bhFraincis agus ó na teangacha Afracacha, ach ní bhaineann siad den dúchas Pholainéiseach atá so-aitheanta ar an teanga i gcónaí. Nuair a tháinig na Francaigh go Madagascar, fuair siad rompu leagan den aibítir Arabach in úsáid ag na Malagásaigh, ach inniu, is í an aibítir Laidineach is mó a úsáidtear leis an teanga a scríobh. Ba é aistriúchán an Bhíobla an chéad leabhar a foilsíodh sa litriú seo, agus ba iad na misinéirí Sasanacha a d'aistrigh agus a chuir i gcló é, thiar sa bhliain 1835. Is léir, áfach, go raibh béal-litríocht, scéalaíocht, agus seanchas dá gcuid féin ag na Malagásaigh roimhe sin féin, go háirithe an laoi faoin laoch úd "Ibonia", a cuireadh i gcló ina lán díolamaí litríochta ón Afraic.
Scríobhtar an Mhalagáisis mar a fhuaimnítear í, cé go bhfuil sé de chlaonadh sna canúintí na siollaí nach bhfuil faoi bhéim a fhuaimniú go lag nó a ligean ar lár go hiomlán. Is mar [u] a fhuaimnítear an litir o, agus is mar oa nó mar ô a litrítear an fhuaim [o]. Fuaimnítear r aislúbtha (fuaim idir eatarthu idir s agus r) sna comhcheangail tr agus dr, agus is mar [dz] a fhuaimnítear an litir j.


Franz Bopp.
Ba theangeolaí Gearmánach é Franz Bopp (14 Meán Fómhair 1791 - 23 Deireadh Fómhair 1867). Tá clú agus cáil air mar gheall ar an obair a rinne sé ar theangeolaíocht chomparáideach na dteangacha Ind-Eorpacha.
Bopp, Franz
Bopp, Franz
Bopp, Franz
Bopp, Franz


Whitechapel.
Is baile é Whitechapel atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Éire Nua.
Is oileán san Aigéan Ciúin í Éire Nua. Tá sí suite i gcúige Éire Nua, cuid de Nua-Ghuine Phapua. Tá tuairim is 120,00 duine ina gcónaí ar an oileán. Is Kavieng an baile is mó ann (suas le 19,000 de dhaonra).
Samplaí de dhealbhóireacht in Éire Nua


Teangacha Malae-Pholainéiseacha.
Fine teangacha iad na teangacha Malae-Pholainéiseacha a labhraítear ar fud na hAigéine agus in Oir-Dheisceart na hÁise. Sa chiall is cruinne, ní fine teangacha neamhspleách iad ach cuid d'fhine na dteangacha Astrainéiseacha, ach le fírinne, tá an chuid eile de na teangacha Astrainéiseacha á labhairt in oileán na Téaváine, nó ba as an Téaváin a chuaigh an fhine teangacha seo ar fud na hAigéine.
Baineann na teangacha seo an-úsáid as an eamhnú mar chuid den chóras gramadaí, cf. "wiki-wiki" na Haváíse a chiallaíonn "go luath ar fad" - is é "wiki" an focal Haváíse ar "luath, gasta". (As an bhfocal seo a fuair an Vicipéid a hainm.) Bíonn siad simplí ó thaobh na foghraíochta de - ní bhíonn siad saibhir i gconsain ná i ngutaí, agus ní cheadaíonn siad comhcheangail chonsan ar nós [str] nó [mpt].
Roinntear na teangacha seo ina dhá bpríomhghrúpa: na teangacha Súlú-Fhilipíneacha agus na teangacha Indi-Mheilinéiseacha. Aithnítear dhá fhochraobh i ngach ceann acu.
Na teangacha Súlú-Fhilipíneacha.
Sa ghrúpa seo, tá dhá fhoghrúpa, mar atá, na teangacha Filipíneacha agus na teangacha Sama-Bajaw. Grúpa beag iad na teangacha Sama-Bajaw a labhraítear sna hoileáin bheaga idir na hOileáin Fhilipíneacha agus Boirneo. Maidir leis na teangacha Filipíneacha, is í an Tagálaigis an ceann is tábhachtaí acu, nó is í teanga oifigiúil na nOileán Filipíneach í. Thairis sin, áfach, tá cuid mhór teangacha móra á labhairt in oileáin éagsúla Fhilipíneacha, cosúil leis an teanga Cebuano, an teanga Ilocano, an teanga Hiligaynon, an teanga Bikolano agus an teanga Waray-Waray.
Na teangacha Indi-Mheilinéiseacha.
Tá dhá chraobh sa ghrúpa seo freisin, mar atá, na teangacha Boirneacha agus na teangacha Malae-Pholainéiseacha sa chiall chúng. Is í an Mhalagáisis, teanga dhúchais mhuintir Mhadagascar, an ceann is mó de na teangacha Boirneacha. Maidir leis na teangacha Malae-Pholainéiseacha Núicléacha - na teangacha Malae-Pholainéiseacha sa chiall chúng - is orthu a airítear an Mhaorais, an Haváís, an Indinéisis agus an Mhalaeis, mar shampla. (Is ionann iad, beagnach, an Indinéisis agus an Mhalaeis.)


Islington.
Is baile é Islington atá suite i dtuaisceart Londan. Tá sé i mBuirg Londan Islington.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kensington.
Is baile é Kensington atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Forza Italia.
Páirtí polaitiúil Iodálach a bhunaigh Silvio Berlusconi ab ea Forza Italia. ("An Iodáil chun cinn" is ciall le "Forza Italia" san Iodáilis). Tá páirtí nua ar bhfód a tháinig i gcomharbacht air, sé sin Il Popolo della Libertà nó PdL. ("Pobal na Saoirse" i nGaeilge).


Westminster.
Is baile é Westminster ("Iarmhainistir" go litriúil nó San/Naomh Stíofán mar fhoirm Ghaeilge ar an ainm Breatanach dó "San Steffan") atá suite in iarthar Londan. Tá sé i gCathair Westminster.
Bailte agus cathracha i Sasana


August Strindberg.
Áirítear Johan August Strindberg ar scríbhneoirí móra na Sualainne. Rugadh ar an 22 Eanáir 1849 i Stócólm é, agus shíothlaigh sé san áit chéanna ar an 14 Bealtaine 1912. Scríobhadh sé drámaí, gearrscéalta, úrscéalta agus prós dírbheathaisnéiseach, agus bhain sé amach clú agus cáil taobh amuigh den tSualainn féin lena chuid drámaí.
I rith dhá scór bliain bhí Strindberg ina lárphointe a raibh saol liteartha na Sualainne ag casadh ina thimpeall. Bhíodh sé ina chnámh spairne go minic, agus a lán caismirtí pearsanta ag imeacht idir é agus scríbhneoirí eile a linne. Cé go staonadh sé ón scríbhneoireacht ó am go ham, bhí sé iontach bisiúil, agus d'fhág sé a bhlas féin ar an tSualainnis.
A Chéad Óige.
Saolaíodh Johan August Strindberg ar an oileán úd "Riddarholmen" (Oileán na Ridirí) i Stócólm i dteach ar a dtugtar "Sundhetskollegiets hus", nó teach Údarás na Sláinte, ós rud é go raibh státúdarás sláinte na Sualainne i seilbh an fhoirgnimh tráth den tsaol. Bhí Strindberg ar an tríú duine den ochtar clainne a rugadh dá athair leis an gcéad bhean chéile. Sa bhliain 1851 d'aistrigh an teaghlach go Klara (i lár cathrach Stócólm inniu) agus sa bhliain 1856, fuair siad árasán nua ag 14 Norrtullsgatan (Sráid Norrtull, nó Sráid an Gheata Thuaidh) i Vasastaden i Stócólm. Bhí athair August, Carl Oscar Strindberg, ina bhoc mór i ngnó na loingseoireachta agus é ag saothrú a choda ar thrácht na ngaltán i loch Mälaren agus trí Chanáil Göta (a ritheann tríd na lochanna úd Vänern, Vättern, Boren agus Roxen a fhad le Muir Bhailt). Maidir lena mháthair Eleonora Ulrika "née" Norling, cailín aimsire a bhí inti agus í ag obair dá athair go dtí gur phós siad, rud a spreag August Strindberg chun an tsraith d'úrscéalta dírbheathaisnéiseacha a bhreacadh síos ar ar bhaist sé an teideal "Tjänstekvinnans son" ("Mac an Chailín Aimsire").
Phós Carl Oscar an cailín seo sa bhliain 1847, dhá bhliain sular rugadh August. Bhí tionchar láidir ag cráifeacht na máthar ar phearsantacht an mhic, agus bhí sé ciúin tostach domhainsmaointeach nuair a bhí sé óg. Maidir leis an athair, bhí sé dian agus choinnigh sé an mac faoi smacht le lámh láidir. San am chéanna, bhí suim aige i gcúrsaí cultúir agus léinn, rud a d'fhág a thionchar ar August chomh maith. Bhí August beag tugtha don léitheoireacht, don cheimic agus don bhitheolaíocht, agus thosaigh sé ar an scoil in Klara sa bhliain 1856. Ba iad na chéad iarrachtaí scríbhneoireachta na litreacha a scríobh sé faoi bhás a chara Flodcrantz ar an 30 Nollaig 1861 (bhí Flodcrantz ag trasnú an loch úd Brunnsviken, nuair a bhris an oighear faoina chosa, agus bádh é) agus faoi bhás a mháthar (cailleadh an mháthair istoíche idir an 19 agus an 20 Márta 1862, agus scríobh August an litir chuig a dheartháir ar an 22 Márta).
I ndiaidh bhás na máthar, rinne athair August athphósadh. Phós sé Emilia Charlotta Peterson, máistreás tí na bpáistí nach raibh ach dhá bhliain fichead san am, agus thug August Strindberg fuath na ndaol di in imeacht na mblianta.
An Mac Léinn.
Bhain August óg amach a ardteistiméireacht ó "Stockholms Lyceum" sa bhliain 1867, agus chuaigh sé ag staidéar in Ollscoil Uppsala ina dhiaidh sin. D'éirigh sé as an ollscoil i gceann leathbhliana, ó nach raibh a dhóthain airgid aige. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé le múinteoireacht mar shlí bheatha, ach san am chéanna, bhí sé ag iarraidh míochaine a fhoghlaim san ollscoil, le bheith ina dhochtúir. Chuir sé spéis in amharclannaíocht freisin, agus chaith sé seal ina aisteoir breise in Amharclann Ríoga na Drámaíochta i Stócólm ("Kungliga Dramatiska Teatern", nó "Dramaten"). Sa bhliain 1870, chinn sé ar aghaidh a thabhairt ar Uppsala arís, agus ba ansin a chuaigh sé le scríbhneoireacht.
Ní haon ribín réidh a bhí ann, mar dhuine, agus ó bhí sé de chlaonadh ann cur in aghaidh na n-ollúna, níor bhain sé amach a chéim ollscoile riamh. Maidir leis an scríbhneoireacht, áfach, tugadh faoi deara go forleathan go raibh gealladh faoi, agus bhronn Rí na Sualainne, Séarlas XV féin scoláireacht air sa bhliain 1871. Sa bhailiúchán gearrscéalta úd "Från Fjärdingen och Svartbäcken" ("Ón bhFeoirling agus ón Sruthán Dubh" - logainmneacha in Uppsala iad "Fjärdingen"/An Fheoirling agus "Svartbäcken"/An Sruthán Dubh), a tháinig i gcló an chéad uair sa bhliain 1877, a thug sé cur síos ar na laethanta sin in Uppsala.
D'éirigh sé as an staidéar arís sa bhliain 1873, cheal airgid, agus d'fhill sé ar Stócólm, rud nár thaitin lena athair ar aon nós. Chuaigh sé le hiriseoireacht, agus sa bhliain 1874, fuair sé post sa Leabharlann Ríoga ("Kungliga biblioteket"), áit ar fhan sé ag obair go dtí an bhliain 1882.
An Chéad Phósadh.
Faoin am seo a casadh Siri von Essen ar Strindberg. Ba as an bhFionlainn do Siri, agus bhí sí pósta cheana, ach mar sin féin, thit Strindberg i ngrá léi, agus mheall sé óna fear céile í - ó bhí mná luí ag an bhfear céile chomh maith, ní raibh an pósadh i bhfad ag dul ar neamhní. Phós Siri agus Strindberg sa bhliain 1877. Bhí Siri ag iompar clainne nuair a phós siad, ach níor mhair an leanbh i bhfad. Saolaíodh triúr eile dóibh: Karin (1880), Greta (1881), agus Hans (1884).
Theastaigh ó Siri dul le haisteoireacht, agus chuidigh an pósadh ar Strindberg léi an aisling seo a chur i ngníomh.
Briseadh Mór an Scríbhneora.
Chrom Strindberg ar an dráma "Mäster Olof" a scríobh sa bhliain 1872. Ar dtús, scríobh Strindberg an dráma le páirt a ghlacadh i gcomórtas drámaíochta Acadamh na Sualainne, ach níor thaitin an dráma leis an ngiúiré. Thairg Strindberg an dráma don Amharclann Ríoga freisin, ach níor glacadh leis mar a bhí sé, agus tugadh le fios don scríbhneoir go gcaithfeadh sé an dráma a athrú sula gcuirfí ar stáitse é. Rinne sé na hathruithe, ach ina dhiaidh sin féin, bhí lucht ceannais na hamharclainne den tuairim go raibh an dráma ag cur thar maoil le diamhaslú agus nach raibh idéalachas ar bith ag baint leis. Bhí cúig bliana caite ag an scríbhneoir óg ag scríobh agus ag athscríobh an dráma, agus chuaigh an obair go léir ar neamhní, mar a shíl sé ag an am. Ansin, áfach, scríobh sé úrscéal inar thug sé cur síos ar shaol na mBoihéamach óg i Stócólm - "Röda rummet" ("An Seomra Dearg"). Ba é an t-úrscéal seo a thabhaigh an chéad chlú dó, agus ba leis an úrscéal seo a thosaigh an nádúrachas i stair litríochta na Sualainne.
Sna chéad bhlianta eile, thosaigh Strindberg ag scríobh a mhórshaothair faoi shaol na Sualannach sna laethanta a bhí, "Svenska folket i helg och söcken" ("Muintir na Sualainne Domhnach is dálach"), chomh maith leis an úrscéal "Det nya riket" ("An Ríocht Nua"). San úrscéal seo, caitheann sé súil aorach ar shaol na tíre, go háirithe ar fhorais phoimpéiseacha na sochaí. Maidir le "Svenska folket i helg och söcken", bhí na staraithe míshásta leis go raibh scríbhneoir ficsin ag iarraidh stair na Sualainne a scríobh de réir a chuid tuairimí polaitiúla. Tharraing Strindberg a lán seantithe anuas air féin leis na leabhair seo, agus sa deireadh, fuair sé riachtanach an tír a thréigean go ceann tamaill. Ar dtús shocraigh sé síos in Grez-sur-Loing i dtuaisceart na Fraince áit a raibh a lán ealaíontóirí eile ó Chríoch Lochlann ina gcónaí, ach thuirsigh sé den áit go luath agus thug sé aghaidh ar Pháras agus ina dhiaidh sin, ar an Eilvéis. Thionlaic a bhean chéile agus a chlann é, ach ní mó ná sásta a bhí Siri an tír dhúchais a fhágáil ina diaidh, go háirithe ó theastaigh uaithi bheith ina haisteoir.
Ar an gcoigríoch dó lean Strindberg leis ag scríobh próis agus drámaíocht. San am seo a d'fhoilsigh sé an díolaim ghearrscéalta úd "Giftas" ("Cúrsaí cleamhnais"), an chéad chuid de "Tjänstekvinnans son", chomh maith le saothar dírbheathaisnéiseach eile, mar atá, "En dåres försvarstal" ("Pléadáil na Geilte", a scríobh sé as Fraincis ar dtús, faoin teideal "Plaidoyer d'un fou"), drámaí cosúil le "Fadren" ("An tAthair") agus "Fröken Julie" ("An Bhean Óg Uasal Julie"), agus úrscéalta soch-chriticiúla ar nós "Utopier i verkligheten" ("Útóipí sa Réaltacht"). Tharraing "Giftas" scannal agus caingean faoi dhiamhaslú anuas ar an scríbhneoir. Ba í neamhbhailbhe an scríbhneora i leith cúrsaí craicinn agus collaíochta a bhain an gheit ba mhó as na daoine, ach ba í an tagairt éadromchroíoch a rinne sé d'arán agus d'fhíon na hEocairiste a thuill an phróis dlí dó. D'éigiontaigh an chúirt Strindberg, ach más amhlaidh féin, chaith an phróis a scáth ar an scríbhneoir ar feadh i bhfad, agus tháinig athrú ar a phearsantacht. Roimhe sin, bhí caidreamh maith aige lena bhean chéile Siri, ach i ndiaidh na próise, chuaigh an pósadh chun donais, agus sa bhliain 1891, fuair an lánúin colscaradh. Bhí Strindberg ag déanamh go raibh Siri ag dul le leispiachas faoi cheilt agus go raibh caidreamh collaí aici le mná éagsúla, agus d'éirigh sé cineál paranóideach i leith Siri.
D'fhan Strindberg ar an gcoigríoch go dtí an bhliain 1889, ach thagadh sé go dtí an tSualainn leis an samhradh a chaitheamh sna hoileáin taobh amuigh de Stócólm. Tá tionchar an dúlra agus an radharcra seo le haithint ina lán leabhar dár scríobh sé, cosúil le "Hemsöborna" ("Muintir Hemsö", 1887) a chum sé nuair a bhí sé sa Bhaváir agus é den bharúil go raibh sláinte a intinne ag teip air, "Skärkarlsliv" ("Saol an Oileánaigh", 1888), agus "I havsbandet" ("Chois Farraige", 1890). Bhí sé ag péinteáil pictiúir impriseanaíocha freisin a bhí bunaithe ar mhóitífeanna ó dhúlra na n-oileán. I ndiaidh dó "Hemsöborna" a scríobh, ní raibh cead aige filleadh go Kymmendö, áit a raibh na samhraí caite aige roimhe sin, ó bhí pearsana an úrscéil bunaithe ar fhíordhaoine de mhuintir na háite, agus ó thug Strindberg cur síos ar chaidreamh chollaí na ndaoine seo.
Géarchéim "Inferno".
I ndiaidh an cholscartha, chuaigh Strindberg go Beirlín agus shocraigh sé síos ansin go ceann tamaill. Bhí cairde aige ansin cosúil le hEdvard Munch, an dealbhóir Ioruach, nó Adolf Paul, an file Sualannach a chuaigh leis an nGearmáinis mar theanga scríbhneoireachta sa deireadh. Rinne Laura Marholm, bean chéile Ghearmánach an fhile Shualannaigh Ola Hansson, iarracht le saothar Strindberg a chur in aithne do mhuintir na Gearmáine, ach faoin am seo bhí Strindberg chomh craiceáilte is gur shíl sé go raibh Marholm ag féachaint le hé a chur i dteach na ngealt. Phós sé bean óg Ostarach, iriseoir mná darbh ainm Friederike "Frida" Uhl, agus rugadh iníon dóibh, Kerstin, ach ina dhiaidh sin, chuaigh Strindberg as a mheabhair ar fad - buaileadh le síocóis pharanóideach é. Níos déanaí, thug Strindberg cur síos ar an ngéarchéim seo ina shaol - "géarchéim Inferno" nó "Infernokrisen" - sa leabhar dírbheathaisnéiseach úd "Inferno".
Sna blianta 1893-1896, bhí cónaí ar Strindberg san Ostair cuid mhór den am - mar shampla, chaith sé seal in Dornach, áit a raibh teach ag tuismitheoirí mháthair a mhná céile, in aice le hAmstetten, chomh maith le bailte beaga eile sa cheantar chéanna - agus ba ansin a fuair sé an taispeánadh ó Ifreann ba chéadchomhartha don tsíocóis. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé go hYstad i ndeisceart na Sualainne, agus thug sé cuairt ar a chara, a dochtúir Anders Eliasson. Thug sé a aghaidh ar Pháras ansin, agus nuair a bhí cónaí air in Óstán Orfila sa chathair sin, tháinig an tsíocóis anuas air i ndáiríre. Shíl sé go raibh drong brionnóirí ag bagairt air, agus d'éalaigh sé i mbéal na séibe go Dieppe, áit a raibh cairde leis ina gcónaí. Shamhlaigh sé go raibh torann aisteach le cloisteáil ina thimpeall, agus chreid sé go raibh Stanisław Przybyszewski, scríbhneoir Polannach a raibh aithne aige air i mBeirlín, ag iarraidh dochar éigin a dhéanamh dó le gléasra teicneolaíoch.
Chaith Strindberg tréimhse i dteach a chara Anders Eliasson in Ystad arís faoi dheireadh an tsamhraidh 1896. Ina dhiaidh sin, shocraigh sé síos i Lund, cathair ollscoile i ndeisceart na Sualainne. Ansin a bhreac sé síos an leabhar úd "Inferno". Sa bhliain 1898, buaileadh deirfiúr an scríbhneora, Elisabeth Strindberg, le dúlagar intinne agus le paranóia - dealraíonn sé go raibh claonadh áirithe i leith ghalair na hintinne i ndúchas na muintire acu - agus fuair sí bás sa bhliain 1904 i ngealtlann Uppsala. Chuaigh galar na deirféar go mór i gcion ar Strindberg, agus scríobh sé faoi ina dhráma "Påsk" ("An Cháisc").
Faoi lár na 1890idí thosaigh Strindberg ag plé le hailceimic, agus é ag iarraidh ór a tháirgeadh ar dhóigheanna draíochta. Is léir nár éirigh leis na hiarrachtaí, ach bhí an-tionchar acu ar a chuid scríbhneoireachta agus ar na téamaí sna leabhair a scríobh sé ó na laethanta sin anuas. Go bunúsach, thréig sé an réalachas agus an nádúrachas, agus chuir sé suim sa mhisteachas agus sa diamhrachas.
Ag Filleadh ar Stócólm.
Bhí clú agus cáil ar Strindberg anois, rud nár bhain den chruachás ina raibh sé ó thaobh an airgid de. Is amhlaidh nach raibh féith an choigiltis ann riamh. Thairis sin, bhí sé ag tarraingt seantithe éagsúla anuas air leis na leabhair a scríobh sé go lá a bháis.
Sa bhliain 1898 shocraigh sé síos in Östermalm, Stócólm. Cúig bliana ina dhiaidh sin, d'fhoilsigh sé an t-úrscéal "Svarta fanor" ("Bratacha Dubha"), a thug cur síos faoi shaol na n-intleachtóirí is na scríbhneoirí i Stócólm. "Roman à clef" a bhí ann, is é sin, leabhar a thrácht ar shaol fíordhaoine faoi ainmneacha bréige.
Sa bhliain 1901 phós Strindberg aisteoir óg mná ón Iorua, Harriet Bosse. Saolaíodh iníon dóibh, Anne-Marie, nach bhfuair bás ach sa bhliain 2007. Agus é pósta ar Harriet, fuair Strindberg teach mór ar cíos i bhFurusund ar cheann de na hoileáin timpeall ar Stócólm, agus chuaigh an timpeallacht ansin i gcion air ionas gur spreagadh chun pinn é. Tá radharcra agus muintir Furusund le haithint ar an díolaim gearrscéalta "Fagervik och Skamsund" ach go háirithe - "Fagervik agus Skamsund", nó "An Bhá Álainn agus Caolas na Náire". Tagraíonn na logainmneacha ceaptha Fagervik agus Skamsund do Furusund agus Köpmanholm, baile i gcóngar do Furusund ar oileán eile.
Tháinig deireadh leis an bpósadh sa bhliain 1904. I rith an phósta scríobh Strindberg drámaí stairiúla a raibh blas Shakespeare orthu: "Gustav Vasa", "Erik XIV", agus "Gustav III". Ainmneacha ar ríthe na Sualainne iad teidil na ndrámaí seo. Scríobh sé sraith drámaí eile freisin, mar atá, "Oväder" ("Drochshíon"), "Brända tomten" ("An Phlásóg Dhóite"), "Spöksonaten" ("Sonáid na dTaibhsí") agus "Pelikanen" ("An Peileacán"). Sa bhliain 1903 scríobh sé "Ensam" ("Uaigneach"), leabhar dírbheathaisnéise, inar phléigh sé a chuid leannán smaointe, cosúil leis an bhfuath a bhí aige do na madraí agus do dhaoine a raibh madraí mar pheataí acu. Sa bhliain 1907 bhunaigh Strindberg amharclann dá chuid féin, "Intima teatern", An Amharclann Phearsanta, lena chuid drámaí a léiriú.
Deireadh a Shaoil.
Ón mbliain 1908 go lá a bháis, bhí cónaí ar Strindberg i bhfoirgneamh i stíl "jugend" ar a dtugtar "Blå tornet" nó An Túr Gorm, áit a bhfuil Músaem Strindberg inniu. Mhothaigh sé tuirse aisteach ag sleamhnú air, agus shíl sé go raibh sé á bhualadh breoite le hailse. Ní ba déanaí tháinig chun solais go raibh an ceart aige. Agus é ag druidim le deireadh a shaoil, chuir sé suim i gcúrsaí na sochaí arís, agus é ag cromadh ar ais ar a chuid seanradacachais. Thaitin na scríbhinní deireanacha go mór mór le gluaiseacht an lucht oibre agus leis na Sóisialaigh. Ón taobh eile de, is féidir a aithint ar an dá leabhar deireanacha, "En blå bok" ("Leabhar Gorm") agus "Stora landsvägen" ("An Bóthar Ard") go raibh sé ag dul ar lorg faoisimh sa reiligiún, agus an bás ag bagairt air.
Shíothlaigh Strindberg ar an 14 Bealtaine 1912, ag leathuair tar éis a ceathair a'chlog tráthnóna. hAdhlacadh é i Reilig Thuaisceart Stócólm, nó "Norra begravningsplatsen", i Solna, taobh thuaidh de lárchathair Stócólm.
A Shaothar.
Scríobh Strindberg timpeall ar thrí scór dráma, deich n-úrscéal, deich ndíolaim gearrscéalta agus ocht míle litir ar a laghad, rud a chiallaíonn go raibh sé ar duine de na scríbhneoirí is bisiúla i stair liteartha na Sualainne. Bhí baint ag a shaothar leis na sruthanna smaointe go léir a raibh tábhacht leo sa tSualainn i ndeireadh na naoú haoise déag.
A Phrós.
Chuir Strindberg an béal beo in áit na reitriceoireachta a bhí coitianta i saothar na scríbhneoirí próis roimhe. Thug sé cur síos réadúil ar imeachtaí an ghnáthshaoil agus ar a bhfaca sé ina thimpeall. Is minic a chaitheann sé súil an fhir óig dhífhostaithe ar an tsochaí agus ar na daoine. Bhí sé go mór faoi thionchar Jean-Jacques Rousseau, Friedrich Nietzsche agus theoiricí na héabhlóide, agus é ag cur béim ar leith ar an dóigh a mbriseann an dúchas trí shúile an chait - is é sin, an dóigh a bhforbraíonn na daoine de réir a ndúchais agus a n-oidhreachta féin.
Ba mhinic dó teacht salach air féin faoi thionchar na n-idéanna éagsúla. Mar shampla, séanann an t-úrscéal úd "Tschandala" ón mbliain 1889 a chuid smaointí faoin daonlathas agus faoi chothrom Féinne, nó léiríonn an t-úrscéal an eagla mhíréasúnta a bhí ar an scríbhneoir roimh an ísealaicme agus roimh na Giofóga. Ar an mbealach céanna, bhí Strindberg ina fheiminí radacach i gcuid dá chuid scríbhinní agus ina fhuathaitheoir cruthanta ban i gcuid eile.


Uppsala.
Cathair stairiúil sa tSualainn í Uppsala. Ansin atá cónaí ar Ard-Easpag na Sualainne ón mbliain 1164 anuas, agus is í Uppsala an chathair ollscolaíochta is sine i gCríoch Lochlann ar fad. Bronnadh cairt na cathrach ar Uppsala sa bhliain 1497, ach tá an áit i bhfad níos sine ná sin.
Sa bhliain 2008, bhí 144,839 duine ina gcónaí in Uppsala, de réir mar a roghnaíonn an rialtas áitiúil teorainneacha an áitribh lárnaigh a shainaithint (an daonra a thugann lárionad staidrimh na Sualainne, nó "Statistiska centralbyrån", tá sé níos ísle, toisc nach n-áiríonn an lárionad na bruachbhailte úd Sävja, Lugnet agus Kuggbro mar chuid den áitreabh chathartha).
Lárionad tábhachtach cultúrtha a bhí in Uppsala riamh, a bhuí leis an ollscoil a bhfuil traidisiún fada aici. Is féidir, fiú, Gaeilge, Sean-Ghaeilge, agus Breatnais a fhoghlaim san ollscoil.


Lena Meyer-Landrut.
Is amhránaí popcheoil ón Ghearmáin í Lena Meyer-Landrut (AIF: [ˈleːna ˌmaɪɐˈlant.ʁuːtʰ]). Rugadh ar an 23 Bealtaine 1991 in Hannover sa tSacsain Íochtarach í.
Fuair Lena a h"Abitur" sa Ghearmáin (cosúil leis an Ardteistiméireacht) i mí Meitheamh 2010 nuair a chríochnaigh sí le meánscoil IGS Roderbruch Hannover.
Bhuaigh Lena Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2010 leis an amhrán "Satellite" in Osló ar an 29 Bealtaine. Bhuaigh sí roghnú náisiúnta na hEoraifíse ar an gclár teilifise "Unser Star für Oslo" ("Ár réalta chun Osló" le Stefan Raab) sa Mhárta 2010. Chuaigh an chéad singil aici go dtí uimhir 1 sa Ghearmáin agus san Eilvéis agus go dtí uimhir 2 san Ostair agus in Éirinn.
I gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2011 i nDüsseldorf a chan sí an t-amhráin "Taken by a Stranger" agus tháinig sí sa 10ú áit.
Tagairtí.
Meyer-Landrut, Lena
Meyer-Landrut, Lena


Póilíní Airm na Paraná.
An áirithinte fórsaí póilíní míleata agus foireann chúnta Arm na Brasaíle agus ina gcuid de chóras na slándála poiblí agus cosaint shóisialta sa Bhrasaíl. Na comhaltaí a d'iarr na Stáit Míleata's.
Is é misean na bunscoile a choimeád ar bun PMPR an t-ordú léir agus cothabháil coisctheach ord poiblí i staid na Paraná.
Stair.
Bunaíodh an Póilíní Airm na Paraná mar aonaid Light Coisithe, 10 Lúnasa, 1854, faoin ainm an fórsa póilíneachta mar chuideachta míleata.
Tá an tionscnamh seo mar gheall ar an riachtanas míleata an Impireacht na Brasaíle trí neartú na trúpaí míleata i staideanna éigeandála.
Leis an Forógra na Poblachta na Brasaíle tar éis glacadh le bunreacht atá bunaithe ar Stáit Aontaithe Mheiriceá áit a bhfuil stáit uathriail suntasach. Le tagtha ar na póilíní arm beag réigiúnach.
Léiríonn an rannpháirtíocht PMPR Stair clúiteach in imeachtaí a mharcáil ar an saol Brasaíle náisiúnta a am.
Tá sé seo contúirteach don aontacht náisiúnta a bhfuil fhan go dtí deireadh na An Dara Cogadh DomhandaLeis an comhdú an rialtas authoritarian de Getúlio Vargas.
Bhí sé ach amháin i 1946 go bhfuil na póilíní míleata a bheith ceannaithe anois an chumraíocht, ar chineál an gendarmerie, a bhfuil seans maith stáit.
Eagraíocht.
Is é an PMPR thaobh feidhme iad eagraithe i gcathlán, cuideachtaí, agus platoons, agus riaracháin de, i ranna.
An cathláin bunaithe in ionaid uirbeacha móra, agus a gcuid cuideachtaí agus a dháileadh de réir platoons dlús daonra i gcathracha.
Na Póilíní Airm na Paraná atá i láthair i ngach gcathracha an stáit.
Cór Lucht Múchta Dóiteán.
Cruthaíodh na comhlachtaí na comhraiceoirí dóiteáin i 1912.
Is é an tsochaí militarized mar na Seirbhísí Dóiteáin na Fraince, agus tá sé faoi réir an struchtúr PMPR.
Tá "Groupment" comhionann le Cathlán, agus is subgroupment comhionann le cuideachta. An "Subgroupments" agus tá siad bunaithe in ionaid uirbeacha móra. I bailte níos lú, is é an gcomhrac in aghaidh na tine i gcrích ag an detachment beag firemen deonach.
Cultacha.
Ó 1854 go dtí na blianta luatha de Phoblacht a úsáidtear an PMPR an gorm dorcha i n-éide. Ghlac khaki In 1912, a bhfuil traidisiún ag fós in úsáid sa lá atá inniu.
Lucht Múchta Dóiteán a chaitheamh ar an éide míleata chéanna de na póilíní, ach ag cur a gcuid suaitheantais agus suaitheantais.
Céimnigh.
Tá an rangú céanna PMPR ordlathach an arm, le cineálacha éagsúla suaitheantais.


Faireog phinéalach.
350pxIs feireog bheag inchríneach í an fhaireog phinéalach (tugtar uirthi freisin; 'an ball pinéalach', 'an eipifís cheirbreach', agus 'an eipifís' nó 'an tríú súil') a bhíonn suite san inchinn veirteabrach. Táirgeann sí meileatoinin, hormón arb é a n-éifeacht modhnú ar bpatrúin codalta/múscailte agus ar bhfeidhmeanna fótaithréimhseacha an ainmhí. Tá cruth an bhuaircín aici (sin é an fáth a thugtar an t-ainm 'pinéalach' di), agus tá sí suite gearr de lár na hinchinne, idir an dá leathsféar, fillte in eitre san áit ina cheanglaíonn dhá leath den talamas le chéile.


Ubhagán.
UbhagánIs éard is ubhagán ann ná orgán atáirgthe baineann a dhéanann ubháin, is minic a faightear é i bpeirí san veirteabrach baineann.
Bíonn ubhagáin na mban homalógach le huiríocha na bhfear, sa chaoi is a bhíonn siad beirt ina ngónaid agus ina bhfaireoga inchríneacha.


Sord.
Is baile mór é Sord, nó "Sord Cholm Cille", i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath. Is é príomhbhaile Chontae Fhine Ghall é freisin. Tá seanchaisleán meánaoiseach suite ann chomh maith.
An tSráid Mhór i Sord


Agallamh na Seanórach.
Níl aon dabht ná gurb é an bun-Agallamh an leagan is tábhachtaí agus is fiúntaí de na ceithre cinn sin ó thaobh na litríochta de, ach níor cheart neamhaird a thabhairt ar an gcéad dá cheann eile go háirithe.


Brollach.
Brollaigh mná torrachIs é an brollach an réigiún uachtarach tairr ar chabhlach ainmhí, go háirithe i gcás na mamaigh, lena n-áirítear daoine. Sna príomhaigh, bíonn na faireoga mamacha lonnaithe i mbrollach na mban, a tálann bainne a n-úsáidtear chun naíonáin a fhothú.
Forbraíonn brollaigh na bhfear agus mban araon ó na fíocháin shuthacha céanna. Mar sin féin, ag teacht chun caithreachais
cuireann gnéas-hormóin baineann, éastraigin ach go h áirithe, forbairt cíche chun chinn, nach dtarlaíonn i bhfir. Mar thoradh air sin, bíonn brollaigh mná i bhfad níos suntasaí ná na bhfear.


Vitoria-Gasteiz.
Is í príomhchathair chúige Araba i dTír na mBascach í Vitoria-Gasteiz le daonra 235,661. Is í Gasteiz an t-ainm as Bascais, agus Vitoria as Spáinnis.
Stair.
Sa bhliain 581 bhunaigh rí Viseagotach Liuvigild cathair "Victoriacum". Sa bhliain 1813, le linn Chogadh na Leithinse, bhí bua ag Diúc Wellington i gcoinne na bhFrancach i gCath Victoria. Tá séadchomhartha lonnaithe i bpríomhchearnóg na cathrach, "Monumento a la Independencia", mar chomóradh ar an gcath.
Ar 20 Bealtaine, 1980, thiontaigh Parlaimint na mBascach ar Vitoria mar phríomhchathair réigiún féinrialaitheach Thír na mBascach.
Eacnamaíocht agus déimeagrafaic.
Tá eacnamaíocht ilghnéitheach i Vitoria-Gasteiz, agus tá go leor comhlachtaí déantúsaíochta le oibríochtaí ann, ina measc Mercedes-Benz, Michelin, Gamesa agus Heraclio Fournier, an ceann deireanach lena cheanncheathrú sa chathair. Sa bhliain 2009 rangaíodh an chathair sa dara háit ó thaobh chaighdeán maireachtála de i measc chathracha na Spáinne, agus sa chéad áit maidir le ceantair glasa agus áiteanna cultúracha in aghaidh an duine.
Tá seirbhís aerfoirt lonnaithe gar don chathair in Aerfort Vitoria. Faoi láthair níl ach aon aerlíne amháin ann le seirbhísí rialta, Iberia, á riaradh ag Air Nostrum le eitiltí go Maidrid agus Barcelona.
Cuireadh deireadh le seirbhís Ryanair go Stansted, Londain agus Baile Átha Cliath i nDeireadh Fómhair 2007.
Tá seirbhísí ag an aerlíne feidhmiúcháin NordJet ó Vitoria-Gasteiz.


LADT.
Is acrainm é LADT ná "Leispiach, Aerach, Déghnéasach agus Trasinscneach" (LGBT i mBéarla). Is téarma coitianta é seo do dhaoine nach heitrighnéasaigh iad. Is an bhratach tuar ceatha siombal na cearta LADT, agus bhí Gilbert Baker a chruthaigh sí i 1978.


Bioróir.
Is feiste faoi choinne peann luaidhe é bioróir a chuireann bior ar phinn.


Scriosán.
Is feiste rubair úsáidte le scrios a dhéanamh ar rud éigin atá scríofa é scriosán.


Neasden.
Is baile é Neasden atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cearnóg Leicester.
Is cearnóg coisithe í Cearnóg Leicester san West End de Londain. Ta an Chearnóg ag críochtannacht le Sráid Lisle ar an dtuaisceart, Charing Cross Bóthar ar an oirthear, agus Sráid Whitcomb ar an iarthar. Tá páirc na Cearnóige ag teorannú le Sráid Cranbourn ar an dtuaisceart; Cearnóg Leicester ar an oirthear; Sráid Irving ar an ndeisceart; agus tá an bóthar ainmnithe mar Chearnóg Leicester go simplí, suite ar an iarthar.


Droichead Londan.
Is droichead trasna an Tamais é Droichead Londan.


Droichead an Túir.
Is droichead trasna an Tamais suite sa London Borough of Southwark é Droichead an Túir.


Knightsbridge.
Is baile é Knightsbridge atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir. Is ceantar cónaithe agus miondíola eisiach ó dheas na Hyde Park é. Tá a lán siopaí costasach i Knightsbridge mar Harrods agus Harvey Nichols. Tá an Brompton Oratory agus an Músaem Victoria agus Albert sa cheantar freisin, ar an mBrompton Road.
Bailte agus cathracha i Sasana


Durham.
Cathair sa Bhreatain is ea Durham.


An Cuarbhóthar Thuaidh, Londain (A406).
Is bóthar i Londain é an Cuarbhóthar Thuaidh.


Chelsea.
Is baile é Chelsea nó "Sealsaí" atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Tagairtí.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stáisiún Sráid Learpholl.
Is stáisiún suite suite i gCathair Londan é Stáisiún Sráid Learpholl.


Cathair Westminster.
Is buirg í Cathair Westminster atá suite i Londain Thiar lárnach, Sasana. Tá a cheanncheathrú riaracháin suite i Halla na Cathrach.


Cathair Londan.
Is buirg í Cathair Londan atá suite i Londain lárnach, Sasana.


Piccadilly Circus.
Is acomhal bóithre é Piccadilly Circus atá suite in Londain lárnach.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sábh ciorclach.
Is toireasc cumhachta é an sábh ciorclach. Bíonn diosca fiaclach air a rothlaíonn go sciobtha chun ábhair a ghearradh.


Crystal Swing.
Is grúpa ceoil é Crystal Swing. Is as Mainistir na Corann iad. Tá triúr sa ghrúpa, Máire, Derek agus Dearbhla de Búrca. Seinneann siad ceol tuaithe.Tháinig clú agus cáil orthu nuair a chonaic Ellen DeGeneres físean ceoil dá gcuid ar YouTube. Ar an 12 lá de mhí Márta, 2010, chuaigh siad ar The Late Late Show le Ryan Tubridy, agus tar éis sin, bhí aithne ag gach duine orthu. Ag deireadh an mhí, chuaigh siad ar The Afternoon Show, Xposé, agus Ireland AM. Ar an 6ú la d'Aibreán, chuaigh siad go Meiriceá, agus chuaigh siad ar The Ellen DeGeneres Show. Craoladh an clár ar an 12ú la d'Aibreán 2011 i Meiriceá.


Katyn.
Is baile beag i Katyn suite in aice le Smolensk in Iarthar na Rúise. Nuair a d'ionsaigh arm na Gearmáine an Pholainn i Mí Mheán Fómhair 1939, tháinig na Sóivéadaigh isteach ón taobh eile, agus sa deireadh, chuaigh críochdheighilt ar an bPolainn de réir na teorainn a bhí socraithe ag an nGearmáin agus ag an Aontas Sóivéadach roimhe sin. Bhí an Pholainn cloíte ag an nGearmáin agus ag an Aontas Sóivéadach in éineacht, agus fágadh cuid mhór saighdiúirí Polannacha i mbraighdeanas sa Rúis.
Ar an 5 Márta 1940 shínigh Beriya, ceannasaí na bhfórsaí slándála san Aontas Sóivéadach, ordú chun na mílte oifigeach agus sibhialtach Polannach a mharú faoi cheilt. Déanadh cuid mhaith den dúnmharú i coillte gKatyn. Is deacair a rá cé mhéid a maraíodh ansin, ach is dócha go raibh timpeall ocht míle oifigeach airm agus 21,768 daoine go h-iomláin idir Katyn agus áiteanna eile.
Shéan an rialtas Sóivéadach as na cinedheighilte le blianta fada, ach faoi deireadh sa an bhliain 1990 glach siad gur cuireadh an marú i gcrích faoi orduithe Sóivéadach.
Fuair Lech Kaczynski (uachtarán na Polainne ó 2005 go 2010) agus 130 daoine eile bás i dtubaiste aeir sa Rúis ar an 10ú lá de mhí Aibreáin, 2010, le 130 daoine eile, is iad ag taisteal go cuimhneachán i gKatyn.


Stéaróideach.
a>. Léiríonn líon iomlán na gcarbón a bhunús trítheirpéinóideach.
Is éard is stéaróideach ann ná lipid theirpéinóideach arb é a príomhthréith a chroí steréin agus grúpaí feidhmiúla breise. Tá a croí comhdhéanta de struchtúr carbóin de cheithre fáinní comhleáite: trí fáinní cioglaiheacsán agus fáinne amháin cioglaipeintáine. Athraíonn na stéaróidigh de réir na grúpaí feidhmiúla a ghabhann leis na fáinní seo agus staid ocsaídithe na bhfáinní.
Tarlaíonn raon leathan de chomhdhúile ceimiceacha go
nádurtha i bplandaí, in ainmhithe, agus i bhfungais.


Cannabas.
Grianghraf gar-amhairc d'ola cannabais ag deireadh snáthaide
Géineas de phlandaí bláthanna is ea an cannabas nó an chnáib a chuimsíonn trí speiceas toimhdean," Cannabis sativa", "Cannabis indica", agus "Cannabis ruderalia". Ta na trí thacsón seo dúchasach san Áise Láir, agus san Áise Theas. Baineadh úsáid as Cannabas, le fada, le haghaidh snáithín (cnáib), chun críocha leighis, agus mar dhruga áineasa. Roghnaítear plandaí a tháirgíonn a lán snáithíní ach fíor bheagán Teitrihidricannabinol nó THC, le haghaidh táirgí thionsclaíoch. Is móilín shícighníomhach é THC a thugann 'na ribí' duit agus a bhaineann le marachuan. Is as an bplanda seo a fhaightear an "raithneach" a chaitear go forleathan timpeall na cruinne.


Pailniú.
Is éard is pailniú ann ná an próiseas trína aistrítear pailín ó antar staimín go stiogma cairpéil i ngléasraí, rud a chumasaíonn toirchiú agus atáirgeadh gnéasach. Coinníonn gráinní na pailine (speirm) na gaiméití fireann agus an cairpéal na gaiméití baineann; sna gimnispeirmí cuirtear an phailin go díreach ar an ubhúlach féin.
Tugtar 'an stiogma' ar pháirt ghabhálach an chairpéil i mbláthanna na n-angaispeirmeacha.
Tugtar 'an mhicripíl' ar pháirt ghabhálach d'ubhúlach na gimnispeirme.
Is céim riachtanach é an pailniú, in atáirgeadh phlandaí bláthanna, agus bíonn táirgeadh sleachta le ghéiniteach éagsúil mar thoradh air.


An Indinéisis.
Is í an Indinéisis teanga oifigiúil na hIndinéise. Bronnadh an stádas seo ar an teanga nuair a bhain an tír amach a neamhspleáchas sa bhliain 1945. Tá an teanga ag beagnach 100% de dhaonra na tíre inniu, mar atá, ag 250 milliún duine, a bheag nó a mhór. Sa bhreis ar an teanga oifigiúil, labhraítear teanga éagsúla i gcúigí, i réigiúin agus i bpobail áitiúla, cosúil leis an Iáivis, an teanga "Baso Minangkabau", an tSundais (in Oileáin Sunda), agus an "Basa Bali" (in Oileán Bali). Is í an teanga réigiúnach nó an chanúint áitiúil an teanga a labhraítear sa bhaile agus ag imeachtaí cultúrtha áitiúla, ach is í an Indinéisis a chloistear ar an raidió agus ar an teilifís, a léitear ar na nuachtáin agus a úsáidtear sa chóras oideachais.
Teanga Mhalae-Pholainéiseach í an Indinéisis, nó "bahasa Indonesia", mar a deir an teanga féin: focal iasachta ón tSanscrait é an focal sin "bahasa", agus is é is ciall leis ná "teanga". Is í an Indinéisis teanga oifigiúil náisiúnta na hIndinéise, agus go bunúsach, is leagan caighdeánaithe í den Mhalaeis. Is féidir le muintir na Malaeisia Indinéisis a thuiscint, ach is é an dearcadh atá acu siúd ná go bhfuil a gcuid Malaeise níos cóngaraí do Mhalaeis liteartha na laethanta a bhí. Maidir leis an Indinéisis, is francbhéarla í - teanga a úsáidtear mar ghléas cumarsáide is caidrimh idir na dreamanna eitneacha éagsúla san Indinéis, agus bíonn na hIndinéisigh foighneach i leith na ndeacrachtaí a bhíonn ag na cainteoirí neamhdhúchais an teanga a fhoghlaim agus na mbotún a dhéanann siad. An chuid is mó de mhuintir na hIndinéise ní cainteoirí dúchais iad féin, cé go bhfuil an teanga go líofa acu, ós í teanga na scoile náisiúnta í.
Bhí leagan nasctheangaithe den Mhalaeis, an "Bazaar Malay" nó Malaeis an Mhargaidh, á labhairt go forleathan ar fud na hIndia Thoir Dúitsí (an t-ainm a bhí ar an Indinéis nuair a bhí sí ina coilíneacht ag an Ísiltír). Mar sin, bhí tuiscint éigin ag cuid mhór de mhuintir na n-oileán seo ar an Malaeis sular bhain an Indinéis amach a neamhspleáchas. Bhí teangacha eile - go háirithe an Iáivis (teanga Oileán Iáva) - á labhairt ag sluaite móra san oileánra, ach b'fhearr leis na náisiúnaithe gan aon cheann acu a chur chun cinn de rogha ar na teangacha dúchasacha eile. Ina áit sin, roghnaigh siad an Mhalaeis (an Indinéisis) mar theanga oifigiúil.
D'fhág an "Bazaar Malay" a shliocht ar an Indinéisis mar a labhraítear inniu í, rud a chuireann leis an imprisean gurb í Malaeis na Malaeisia an tseanteanga chultúrtha, agus gurb í an Indinéisis an béarlagair agus an leathchaint uirbeach.
Fuair an Indinéisis a lán focal iasachta ó theangacha eile i rith a staire, ní nach ionadh: ón tSanscrait, ón tSínis - go háirithe ón gcanúint "Hokkien", arb í an cineál Sínise is mó a labhraítear san oileánra mar theanga dhúchais - ón bPortaingéilis, a bhí tábhachtach sa chearn seo den domhan i gcúrsaí trádála go tús na naoú haoise déag, ón Ollainnis, teanga na máthairthíre i ré an choilíneachais, agus ón mBéarla, ar ndóigh. Thairis sin, bíonn focail áirithe Iáivise ag éirí coitianta sa teanga labhartha inniu, ós í an Iáivis an teanga is mó cainteoirí dúchais san Indinéis. Cé go mbítear ag cruthú focail nua agus téarmaí nua, bíonn lucht a labhartha ar nós na réidhe i leith na bhfocal iasachta, ionas gur minic a chloisfeá an focal Béarla, cuir i gcás, agus an téarma dúchasach á n-úsáid sa ghnáthchaint taobh le taobh - go háirithe nuair a bhítear ag tagairt do ghléasra theicneolaíoch. Mar shampla, is féidir "rice cooker" nó "penanak nasi" a thabhairt ar an gcócaireán ríse, ar gléas tábhachtach é i gcistin an Indinéisigh.
Glactar leis go coitianta go bhfuil sé furasta Indinéisis a fhoghlaim. Níl mórán iarmhíreanna ná díochlaontaí ann - cuirtear an uimhir iolra féin in iúl tríd an bhfocal a rá faoi dhó (eamhnú, mar a thugann na teangeolaithe air): "orang" "duine", "orang-orang" "daoine" (is féidir "orang2" a scríobh, fosta). Ní eamhnaítear an t-ainmfhocal ar lorg na huimhreach, áfach: "seribu orang" "míle duine". Úsáidtear an t-eamhnú ar dhóigheanna eile freisin, áfach: "hati" "croí, ae", "hati-hati" "bheith cúramach" ("do chroí a chur san obair" an bunsmaoineamh anseo, is dócha), agus uaireanta, tá uimhir uatha an fhocail eamhnaithe cheana, ionas nach féidir é a eamhnú leis an uimhir iolra a chruthú: "biri-biri" "caora", "kupu-kupu" "féileacán".
San Indinéisis chaighdeánach, is minic a chuirtear focal "aonaid" go minic idir an uimhir agus an t-ainmfhocal a bhfuil an uimhir ag tagairt dó: mar shampla, deirtear "tiga ekor sapi" ("trí eireaball bó") sa chiall "trí bhó", nó "sepuluh orang tentara" ("deich nduine saighdiúirí") sa chiall "deichniúr saighdiúirí". Is féidir an cleachtas seo a chur i gcomparáid leis an dóigh a n-úsáidtear "cloigeann" sa Ghaeilge uaireanta: "trí cloigne bó", "deich gcloigne saighdiúirí". San Indinéisis, áfach, caithfidh tú "ekor" ("eireaball") a chur idir an uimhir agus ainm an ainmhí, más ainmhithe atá tú a áireamh, agus "orang" ("duine") a úsáid, más daoine (saighdiúirí, cuir i gcás) atá agat, agus tá focail eile fós ann le cineálacha eile rudaí a chomhaireamh. Úsáid é seo, áfach, a chuireann na cainteoirí neamhdhúchais ar lár go minic sa ghnáthchaint. Tréith choitianta é, áfach, a fheictear ina lán teangacha sa chearn sin den domhan, pé acu atá siad gaolmhar leis an Indinéisis nó nach bhfuil.
Cé nach bhfuil aimsirí ná iarmhíreanna pearsanta ag an mbriathar san Indinéisis, ní féidir a rá nach mbeadh réimniú na mbriathar casta sa teanga. Go háirithe, úsáidtear a lán foirmeacha difriúla leis an bhfaí ghníomhach a aithint thar an bhfaí chéasta nó leis an ngníomh a bhreathnú i bhfócais éagsúla.
Is é gnáthordú na bhfocal san Indinéisis ná SVO - Ainmhí-Briathar-Cuspóir, cosúil leis an mBéarla agus lena lán teangacha Gearmáinice eile. Is féidir, áfach, scinneadh ón ordú seo le béim a chur ar fhocal ar leith. Ansin, cuirtear an focal faoi bhéim i dtús na habairte.


Graham Linehan.
Is scríbhneoir teilifíse Éireannach é Graham Linehan (mar seo a fhuaimnítear é /ˈlɪnəhæn/. Rugadh é ar an 22 Bealtaine 1968). Is aisteoir agus stiúrthóir freisin é. Is minic a oibríonn sé i gcomhpháirt le Arthur Mathews, agus gean an phobail ar roinnt cláir ghrinn a scríobh sé uaidh féin nó le daoine eile. As "Father Ted", "Black Books" agus "The IT Crowd" is mó a thugtar aitheantas dó.


An Coiste Téarmaíochta.
Is comhairle teanga de chuid Gaeilge na hÉireann é an Coiste Téarmaíochta a roghnaíonn téarmaíocht Ghaeilge d'fhocail agus coincheapa úra. Bunaíodh é sa bhliain 1968. Ba rannóg de chuid na Roinne Oideachais an Coiste Tearmaíochta ón am ar bunaíodh é go 1999. Faoi Chomhaontú Aoine an Chéasta bunaíodh Foras na Gaeilge agus cuireadh de chúram ar an bhForas cúram a dhéanamh d'fhorbairt na nuathéarmaíochta sa Ghaeilge, agus is faoin bhForas atá an Coiste Téarmaíochta ag feidhmiú ó shin.
Beagán le cois 20 comhalta atá ar an gCoiste Téarmaíochta faoi láthair; daoine iad seo ó ollscoileanna, eagraíochtaí stáit agus eagraíochtaí teanga, agus saineolaithe ar ábhair éagsúla. Bíonn cruinniú amháin ag an gCoiste in aghaidh na míosa (seachas i mí Lúnasa) i mBaile Átha Cliath.


Modh Bates.
Is modh leighis malartaigh é an Modh Bates atá dírithe ar radharc na súl a fheabhsú. Ba é an dochtúir Meiriceánach William Horatio Bates, MD (1860-1931) a bhunaigh an modh seo. Bhí sé den tuairim gur strus is cúis le fadhbanna súl agus bhraith sé go ndearna spéaclaí dochar agus nár ghá iad i ndáiríre.
William H. Bates agus a cúnta
D'fhoilsigh Bates leabhar chomh maith le hiris le cuidiú le daoine radharc a gcuid súl a fheabhsú. Bhí na hoirbhearta a mhol sé dírithe ar do scíth a ligean, na súile a choinneáil ag gluaiseacht agus díriú ar mhionrudaí seachas an pictiúr ar fad a ghlacadh isteach in aon am amháin. Chur sé béim ar leith ar litreacha dubha agus marcanna a shamhlú i d'intinn, agus rudaí eile. Bhraith sé freisin go mbeadh fiúntas ann do chuid súl a nochtadh do sholas na gréine ach de réir mar a chuaigh an modh ar aghaidh moladh do chuid súile a choinneáil dúnta agus gan a bheith ag breathnú díreach ar an ngrian le súile oscailte ar fhaitíos go ndéanfadh sé seo dochar buan duit, is dócha.


Soprán.
Is éard atá i gceist le soprán ná amhránaí (bean, nó buachaill óg de gnáth) den ghuth is airde scála.


Archway, Londain.
Is baile é Archway atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Leytonstone.
Is baile é Leytonstone atá suite sa bhuirg Waltham Forest, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sráid Oxford.
Is mórbhóthar í Sráid Oxford i gCathair Westminster sa West End i Londain, sa Ríocht Aontaithe. Is í an tsráid
siopadóireachta is gnóthaí san Eoraip í. Sa bhliain 2011 bhí 300 siopa ann go neasach. Tráth, ba chuid de bhóthar Londain-Áth na nDamh í, a thosaigh ag Newgate, i gCathair Londan, agus bhí aithne uirthi mar 'Oxford Road'. Innui, tá sí mar chuid den mórbhóthar A40, ach cosúil le an-chuid bóithre i lár Londain nach trébhealaigh iad a thuilleadh, ní áirítear uimhir an bhóthair ar na cuaillí eolais.
Beagnach leath slí ar an Sráid Oxford atá Oxford Circus, gnóthach crosbhealach le Sráid Regent. D'oscail crosaire trasnán ar an Oxford Circus i 2009, agus níl a dhath cosúil leis i lárnach Londain faoi láthair.
Stair.
Leanann Sráid Oxford an bealach na bóthar Rómhánach, an via Trinobantina, a ceangailte Hampshire le Colchester agus éirigh ceann na mórbhealaigh istigh agus amuigh an cathair.
Idir an 12ú aois agus 1782 bhí aithne ar mar bhóthar Tyburn (tar éis an Abhainn Tyburn a ritheann go dtí an deisceart air, agus ritheann faoin é), bóthar Uxbridge (tá an ainm seo úsáidte den cuid an Londain - Áth na nDamh idir Shepherd's Bush agus Uxbridge, bóthar Worcester agus bóthar Oxford. D'éirigh sé aithnidiúil mar an bealach tógtha ar an deireanach aistear as príosún Newgate go dtí na crocha ag Tyburn i ngar Marble Arch. San 1729 thug Sráid Oxford ar an mbóthar.
Sa dheireanach 18ú aois, bhí a lán na páirceanna thimpeallaithe ceannaithe lena Iarla an Oxford, agus bhí an ceantar forbartha.
D'éirigh ar a bhfuil an-mheas air le siamsóirí, ina measc bréagriocht, agus foirgnimh siamsaíocht mar an Pantheon. Le linn an 19ú aois, d'éirigh an ceantar aithnidiúil mar thoradh a siopaí
D'fhulaing Sráid Oxford a lán buamáil i rith an Dara Cogadh Domhanda. I rith na oíche agus uaire moch den 17 go 18 Meán Fómhair 1940, d'fhulaing an Sráid buamáil an-trom, le ceathair stórtha ilrannach in áireamh: John Lewis, Selfridges, Bourne & Hollingsworth agus Peter Robinson.
I Meán Fómhair 1973 madhmadh mála siopadóireachta buama le IRA ag na oifigí Prudential Assurance Company ar Sráid Oxford, ag gortú seisear. Madhmadh buama eile lena IRA ar an sráid i Nollaig, ag gortú triúr.
Siopadóireacht.
Is baile í Sráid Oxford den líon stórtha ilrannach agus a lá príomhstórtha, in éineacht le céadta siopaí níos beaga. Meastar an sráid siopadóireacht is mó sa Londain lárnach, agus cé nach bhfuil sé an ceann is costasaí nó is faiseanta, meastar é an ceann is tábhachtaí, agus foirmíonn cuid an ceantar siopadóireacht níos mó, le Sráid Regent, Sráid Bond agus líon na sráideanna beaga i ngar dó.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gidea Park.
Is baile é Gidea Park atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Stair.
Is é Gidea Park suíomh an 'Romford Bruachbhaile Gairdín' tógtha i 1910 go 1911 ar an Gidea Hall agus Eastáit Balgores mar thaispeántas na pleanáil baile. Bhi teachíní agus tithe deartha le níos mó na 100 ailtirí, líon mór iad le ardmheas orthu. Rinne comórtas chun pleanáil baile is fearr a roghnú den bruachbhaile agus na dearaí is fearr den tithe a chosnaíonn £500 agus teachíní a chosnaíonn £375. Chuir an tionscadal, stáisiún traenach in áireamh, chun cinn le comhlacht bunaithe le triúr feisirí Liobrálach a raibh ceangailte le Hampstead Bruachbhaile Gairdín forbairt, Herbert Raphael, John Tudor Walters (a rinneadh ridirí níos déanaí) agus Charles McCurdy.
Sochaí agus fóillíocht.
Ba an Scoil Saoirse Ríoga i mBóthar Brentwood Uachtar an chéad scoil e i mBreatain ina raibh ríomhaire leictreonach suiteáilte.
Ta an "Romford Hockey Club" agus an teach tábhairne "The New Inn" suite i nGidea Park.
Tagairtí.
Massy, Anthea (2003). "Evening Standard" 12 March 2003.
Bailte agus cathracha i Sasana


Músaem na Breataine.
Is músaem i Londain Shasana é Músaem na Breataine atá tiomnaithe do stair agus chultúr an chine dhaonna. Tá 8 milliún mír i mbailiúcháin an mhúsaeim agus tagann siad as gach cearn den domhan.
Seomra léitheoireachta Mhúsaem na Breataine
Cuireadh Músaem na Breataine ar bun sa bhliain 1753, é bunaithe sa chuid ba mhó ar bhailiúcháin Sir Hans Sloane, lia agus eolaí. Cuireadh fáilte roimh an bpobal go dtí an Músaem ar 15 Eanáir 1759 agus é suite i dTeach Montagu i mBloomsbury.


Músaem.
Cuid de Mhúsaeim na Vatacáine
Is éard is músaem (ón Laidin a thagann an focal seo) ann ná foirgneamh ina gcoinnítear sean-nithe: taisí, agus rudaí a bhaineann leis an ré atá caite, idir an luath agus nua-stair maille leis an tréimhse réamhstairiúil. Tugtar iarsmalanna ar mhúsaeim go minic sa Ghaeilge. (Tá seo bunaithe ar an dá fhocal "iarsma", nó mír a fhágtar i ndiaidh ruda, agus an foirceann -"lann" a chiallaíonn áit no ionad, cf. amharclann).


Georg Friedrich Händel.
Ba chumadóir Gearmánach é Georg Friedrich Händel (23 Feabhra 1685 – 14 Aibreán 1759). Tá an "Messiah", "Water Music", agus "Music for the Royal Fireworks" i measc a chuid saothar is mó cáil. Bhí tionchar mór ag teicnící agus stíl an chumadóra Shasanaigh Henry Purcell air.
Rugadh i Halle i ndiúchacht Magdeburg é.
Chaith sé tamall san Iodáil, ansin d'aistrigh sé go Sasana.
Sa tír sin a cailleadh é, agus cuireadh i Westminster Abbey é.


Sclábhaíocht.
Is córas oibre éigeantais í an sclábhaíocht. Bíonn ar na sclábhaithe obair a dhéanamh dá n-úinéirí gan mórán pá (nó pá ar bith).
Sna seansibhialtachtaí.
Téann stair na sclábhaíochta siar go tús stair an chine dhaonna. Bhí sclábhaithe ann i seansibhialtachtaí na cianaimsire mar shampla an tSean-Éigipt, an tSean-Ghréig agus Impireacht na Róimhe.
An trádáil thrasatlantach.
Tháinig meath ar an sclábhaíocht san Eoraip, ach thosaigh na hEorpaigh ar sclábhaithe a thabhairt ón Afraic thar an Atlantach. Bhí an trádáil sclábhaithe seo faoi lán seoil ón 17ú haois go dtí an 19ú haois. Na príomhthíortha a bhí páirteach ann ná
An sclábhaíocht sa lá atá inniu ann.
Meastar go bhfuil go leor daoine ag obair mar sclábhaithe fós, i dtíortha áirithe san Afraic go mór mhór.


Robert Capa.
Grianghrafadóir comhraic agus fóta-iriseoir ab ea Robert Capa, nó Endre Ernő Friedmann. (22 Meán Fómhair, 1913 – 25 Bealtaine, 1954) Thuairiscigh sé cúig chath éagsúla: Cogadh Cathartha na Spáinne, an Dara Cogadh Sín-Seapánach, an Dara Cogadh Domhanda, cogadh 1948 Araib-Iosraelach agus an Chéad Chogadh Ind-Síneach. Thuairiscigh sé an dara cogadh domhanda ó Londain, Tuaisceart na hAifrice, an Iodáil, Cath Normandy ó trá Omaha agus saoradh Páras.


Francisco de Goya.
Péintéir agus déantóir priontaí Spáinneach ba ea Francisco José de Goya y Lucientes (30 Márta 1746 – 16 Aibreán 1828). Rinne sé úsáid as an ealaín le pointe láidir a dhéanamh faoi bhrúidiúleacht agus faoi éadairbhe na cogaíochta. Léirigh Francisco Goya íomhanna uafáis sna pictiúir sa tsraith "Los Desastres de la Guerra" a thaispéain radharcanna doshamhlaithe a tharla le linn Chogadh na Leithinse (Cogadh na Saoirse, 1808-14).
A Chéad Óige.
Rugadh i Fuendetodos i ríocht Aragón é sa bhliain 1746. D'aistrigh a mhuintir go Zaragoza agus sa chathair sin a fuair sé a chuid oideachais.
Péintéireacht.
Bhí sé ceithre bliana déag d'aois nuair a thosaigh sé ag obair leis an bpéintéir José Luján.
Chaith sé tamall i Maidrid agus sa Róimh sular fhill sé ar Zaragoza.
Rinne sé staidéar faoi stiúir Francisco Bayeu y Subías. Phós Josefa, deirfiúr Bayeu, sa bhliain 1774. Tháinig clú agus cáil air um an dtaca sin.
Cailleadh i mBordeaux é ar 16 Aibreáin 1828.
Tionchar.
Bhí an-tionchar ag Goya ar an bpéintéireacht nua-aimseartha, ar phéintéirí mar Manet agus Pablo Picasso. Bhí meas mór ag Picasso ar shaothar Goya agus is cinnte go raibh a thionchar siúd le brath ar an phictiúr cháiliúil "Guernica", an racht feirge a lig sé mar fhreagra ar an díothú a rinne na Naitsithe ar an bhaile Bhascach sin i 1937.
Naisc.
Goya, Francisco de
Goya, Francisco de
Goya, Francisco de


Mayfair.
Is baile é Mayfair atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Ceantair.
Bailte agus cathracha i Sasana


Buirg Londan Islington.
Is buirg é London Borough of Islington atá suite i lár chathair Londain Thuaidh, Sasana. Tá a cheanncheathrú riarachán suite ag Sráid Uachtar, Islington.


Covent Garden.
Is cearnóg Iodáileach í Covent Garden atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir. Tá sí suite taobh thuaidh den Strand agus soir ó Cearnóg Trafalgar. Margadh ollmhór ab ea í uair amháin ina raibh toraidh, glasraí agus bláthanna aer díol ann. Bhí a lán tábhairní agus tithe caife ann fadó.
Is ceantar tráchtála ollmhór í anois agus bíonn go leor turasóirí ag tarraingt ar an gceantar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Earls Court.
Is baile é Earls Court atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Achillea millefolium.
mionsamhail
Is planda luibheach é Achillea millefolium nó an athair thalún, sa bhfine Asteraceae.
Cur síos.
Is planda luibheach ilbhliantúil diasdíreach é an athair thalún choiteann agus tárgaíonn sé gais éagsúla (0.2 go 1m in airde) agus bíonn cruth fáis riosóimiúl aige. Bíonn duilleoga scaipthe go cothrom ar feadh an ghais aige, leis na duilleoga is mó i lár agus ag bun an ghais. Bíonn méideanna athraitheach fionnaitheachta nó caithreacha ag na duilleoga. Tá na duilleoga 5-20 cm ar fhad, déchleiteach nó tríchleiteach, beagnach clúmhach, agus socraithe go bíseach ar an ghas. Tá na duilleoga cálach agus go hiomlán nó go páirteach ag timpeallú an ghais.


Arthur Conan Doyle.
Scríbhneoir agus dochtúir Albanach de phór na hÉireann a bhí in Arthur Ignatius Conan Doyle ("Artúr Iognáid Conán Ó Dúill" an leagan Gaeilge, ach ní úsáidtear go coitianta é). Saolaíodh Conan Doyle i nDún Éideann ar an 22 Bealtaine 1859, agus fuair sé bás i gCrowborough in Oirthear Sussex, Sasana, ar an 7 Iúil 1930.
Ba iad a chuid scéalta faoi Sherlock Holmes, an bleachtaire réasúnach, a thabhaigh clú dó ar fud an domhain, agus cuireadh teangacha móra an domhain ar na scéalta seo (an Ghaeilge san áireamh). Chuir Sherlock Holmes cuma nua ar an seánra go léir. Ba scríbhneoir bisiúil é Doyle, áfach, agus bhreac sé síos a lán scéalta eile, cosúil leis na cinn faoin Ollamh Challenger. Ba scéalta ficsin eolaíochta iad go bunúsach, agus is féidir gurbh é Challenger a chuir bun le "cliché" an "ollaimh ar mire" sa litríocht éadrom.
Saol.
Rugadh Arthur Conan Doyle ar an 22 Bealtaine 1859 i 11 Plás Picardy, Dún Éideann, Albain. Sasanach de bhunadh Éireannach ab ea a athair, Charles Altamont Doyle, agus Éireannach ab ea a mháthair, Mary "née" Foley. Phós siad sa bhliain 1855, ach thit an teaghlach as a chéile sa bhliain 1864 chomh tugtha is a bhí an t-athair don bhiotáille. Fuarthas lóistín sealadach do na páistí ar fud na cathrach. Sa bhliain 1867 tháinig an teaghlach le chéile arís agus shocraigh siad síos i dtionóntán suarach ag 3 Plás Sciennes.
Tugtar "Conan Doyle" ar mo dhuine inniu, mar a bheadh sloinne dúbailte ann, ach níltear cinnte cén fáth. Cuireadh a bhaiste i rollaí Ardeaglais Mhuire i nDún Éideann, agus ansin cláraíodh "Arthur Ignatius Conan" mar ainmneacha baiste gan de shloinne ar an leanbh ach "Doyle". Ainmníonn na rollaí Michael Conan mar chara Críost.
Tagairtí.
Conan Doyle, Arthur
Conan Doyle, Arthur
Conan Doyle, Arthur
Conan Doyle, Arthur
Conan Doyle, Arthur


Easna.
Is sraith cnáimh cuartha sa chorp í easna.


Cataibh.
Contae de chuid na hAlban is ea Cataibh, atá suite i dtuaisceart na tíre.
Cé go dtugtar 'Cataibh' ar 'an t-siorrachd' (contae) ar fad, go traidisiúnta, sa Ghaeilge, tugtar 'Cataibh' ar an oirthear, Dúthaich MhicAoidh ar an iarthar, agus Asaint ar Asaint. Mar sin féin, is minic a chluintear 'Cataibh' mar thagairt don cheantar ina iomláine.


Aisteoir.
Is duine é aisteoir a bhfuil an aisteoireacht mar ghairm aige nó aici.


Sula Bheinn.
Is sliabh í Sula Bheinn atá suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Láma.
Is ainmhí mór é an láma, ó Meiriceá Theas. Mamach atá ann.


Coille Dobhair.
Is baile comaitéara é Coille Dobhair (Sean Bhéarla:" Cadder", Béarla: "Bishopbriggs") i nDún Bhreatainn an Ear, Albain. Cé go raibh sé, i dtús báire, tráth mar chuid de pharóiste stairiúil Cadder - tailte a dheonaigh Uilleam mac Eanraig, Rí na nAlbanach, ar Easpag Ghlaschú, sa bhliain 1180 - ba Shiorrachd Lannraig é agus ina dhiaidh sin ba bhurg neamhspleách é ó 1964 go dtí 1975. Toisc go bhfuil Coille Dobhair gearr go leor do Ghlaschú, tá sé anois go héifeachtúil ina bhruachbhaile den chathair.


Plána (uirlis).
Is uirlis le lann cruach starrach é plána.Úsáidtear chun dromchla adhmaid a smúdáil é.


Nowy Dwór Królewski.
Tá an sráidbhaile úd Nowy Dwór Królewski suite in Oirdheisceart na Polainne, idir Chełmno agus Toruń. Tá sé ina lárionad riaracháin do pharóiste (gmina) Papowo Biskupie agus é suite i gcúige (województwo) Toruń, agus dhá mhíle ocht gcéad aon duine déag ina gcónaí ansin de réir dhaonáireamh na bliana 1996.


An Mhalaeis.
Teanga Mhalae-Pholainéiseach í an Mhalaeis a labhraítear sa Mhalaeisia agus i dtíortha eile ina timpeallacht, go háirithe. Le fírinne, is deacair a rá cé acu aon teanga amháin nó grúpa teangacha atá ann, agus ón taobh eile de, tá an Indinéisis chomh cóngarach do Mhalaeis chaighdeánach na Malaeisia is gur féidir a rá nach bhfuil iontu ach canúintí aon teanga amháin. Ón taobh eile de, tá an cineál Malaeise a labhraítear i mBrúiné chomh difriúil is go bhfuil sé beagnach dothuigthe ag na Malaeisiaigh.
"Bahasa Malaysia" a thugtar ar an gcineál Malaeise a shaothraítear sa Mhalaeisia féin mar theanga náisiúnta. Má táthar ag trácht ar an Malaeis sa chiall fhairsing, is fearr "Bahasa Melayu" a thabhairt uirthi. "Bahasa Indonesia" a thugtar ar an Indinéisis. "Teanga" is ciall leis an bhfocal sin "bahasa", agus is focal iasachta ón tSanscrait é.


Fuinseog.
Is crann í an fhuinseog. Tá na crainn seo le fáil sa Sean-Domhan agus sa Domhan Nua. De réir sheanchais na hÉireann, déanann scáth na bhfuinseog dochar do na barra.


Leachtleibhéal.
Is uirlis dearaí a chur in iúl má dromchla atá leibhéal é leachtleibhéal.


Paddington.
Is baile é Paddington atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Isiméireacht.
Is é is brí leis an isiméireacht ná gur féidir le dhá chomhdhúil difriúla a bheith mar an gcéanna ó thaobh choibhneas na ndúl de, cé nach ionann a dtréithe ceimiceacha. Is é is cúis leis an isiméireacht ná go bhfuil struchtúr na móilíní difriúil ag an dá chomhdhúil. Bíonn an isiméireacht an-tábhachtach sa cheimic orgánach (ceimic na gcomhdhúl a bhfuil carbón iontu), ós féidir na milliúin comhdhúile éagsúla a thógáil as na hadaimh charbóin, chomh réidh is a cheanglaíonn siad naisc dá chéile, ionas go gcruthaítear slabhraí fada carbóin.
An Dá Chineál Isiméireachta.
Go bunúsach, tá dhá chineál isiméireachta ann: isiméireacht struchtúrach agus steiré-isiméireacht. San isiméireacht struchtúrach nasctar na hadaimh dá chéile ar bhealaí éagsúla. Sampla de seo is ea an dá chineál alcól próipile: an t-alcól normalach próipile CH3CH2CH2OH agus an t-alcól iseapróipile CH3CHOHCH3. San alcól normalach próipile, tá an feidhmghrúpa, an hiodracsalghrúpa -OH ar a n-aithnítear na halcóil, tá sé nasctha de cheann an tslabhra carbóin, agus san alcól iseapróipile, tá sé nasctha den adamh láir sa slabhra. Sa steiré-isiméireacht, is é an struchtúr tríthoiseach atá difriúil.
An Isiméireacht Struchtúrach.
De réir na hainmníochta idirnáisiúnta, is féidir linn própán-1-ól a thabhairt ar an alcól normalach próipile agus própán-2-ól ar an alcól iseapróipile. San ainmníocht sin, glactar leis an slabhra carbóin is faide sa mhóilín mar bhunús, agus na feidhmghrúpaí is na craobhacha a ghobann amach as an mbunstruchtúr seo, luaitear iad in ainm córasach na comhdhúile le huimhir an adamh carbóin sa bhunstruchtúr a bhfuil an feidhmghrúpa nó an chraobh nasctha dó. Is gnách "malartaí" a thabhairt ar an bhfeidhmghrúpa nó ar an gcraobh sin, nó is féidir dearcadh ar an struchtúr mar a bheadh adamh hidrigine sa bhunstruchtúr malartaithe ar an bhfeidhmghrúpa nó ar an gcraobh sin. Sa dá chineál própánól, is féidir linn a shíleadh gur móilín própáin CH3CH2CH3 a bhí ann ar dtús agus gur malartaíodh ceann de na hadaimh hidrigine ar an hiodracsalghrúpa, ionas go bhfuarthas própánól.
Is isiméirí iad an dá chineál própánól agus an t-éitear meitileitile (an mheatocsa-eitéin) CH3OCH2CH3, cé nach ionann feidhmghrúpaí an dá phrópánól (ar alcóil iad) agus an éitir seo (ós éitear é). Tá an t-éitear meitileitile an-difriúil leis an dá phrópánól ó thaobh na dtréithe fisiceacha agus ceimiceacha de. Mar shampla, is gás é le teocht an tseomra agus faoi ghnáthbhrú an atmaisféir, nuair is leachtanna iad an dá phrópánól. Níl an t-éitear meitileitile chomh sothuaslagtha san uisce agus an dá phrópánól, ach an oiread. Is féidir an dá phrópánól a mheascadh tríd an uisce i do rogha coibhneas, ach de ghnáth, bíonn srianta le hintuaslagthacht na n-éitear san uisce. (Ní féidir teacht ar shonraí cruinne intuaslagthachta an éitir seo ar an Idirlíon, ach maidir leis an dá éitear simplí eile, an t-éitear dé-eitile CH3CH2OCH2CH3 agus an t-éitear démheitile CH3OCH3, is féidir timpeall ar 70 ml de cheachtar a thuaslagadh in aon lítear uisce, agus is dócha nach bhfuil intuaslagthacht an éitir mheitileitile mórán níos airde ná níos ísle ná sin.)
An Tátaiméireacht.
Anseo, seasann R1 agus R2 do ghrúpaí éagsúla d'adaimh. Más ionann R2 agus adamh hidrigine, gheofar aildéad, seachas céatón.
Tá eanóil ann, áfach, ina bhfaigheann an grúpa hiodrocsaile "tacaíocht" ón struchtúr leictreonach ina thimpeall, ionas go bhfágfar céatadán beag den eanól sa chéatón. Uaireanta, bíonn tionchar an chéatóin ar thréithe ceimiceacha an chéatóin le haithint ar an dóigh a n-imoibríonn sé leis na comhdhúile eile, agus is féidir leas a bhaint as an iarmhairt seo sa teicneolaíocht. Go tipiciúil, is féidir leis an eanól gníomhú mar aigéad lag agus imoibriú le bunanna, ionas go gcruthaítear ainiain eanóláite,
An Steiré-Isiméireacht.
Más ionann struchtúr an dá mhóilín mar a bhreactar síos ar pháipéar é, is féidir dóibh bheith difriúil ó thaobh an struchtúir thríthoisigh de. Tugtar "steiré-isiméireacht" air seo. San "eanantaiméireacht" tá dhá mhóilín againn agus iad ina scátháin scáile dá chéile. Is féidir, áfach, do dhá mhóilín bheith ina steiré-isiméirí cé nach bhfuil siad ina n-eanantaiméirí. Ansin, tugtar "diaisteiré-isiméirí" nó "diaisteiréiméirí" orthu.
Ní mór an steiré-isiméireacht a dhealú ón gconformáil. Is éard atá i gceist leis an gconformáil ná an dóigh a bhfuil an móilín "camtha" faoi láthair, agus is féidir don mhóilín chéanna dul ó chonformáil go conformáil go furasta. Tá sé i bhfad níos deacra na steiré-isiméirí a chlaochlú go steiré-isiméirí eile.
An Steiré-Isiméireacht agus an Isiméireacht Struchtúrach i gComparáid.
Bíonn na hisiméirí struchtúracha difriúil ó thaobh na ceimice de. Mar shampla, is féidir linn comhdhúile isiméireacha a chruthú nach ionann na feidhmghrúpaí iontu, cé gurb ionann líon na n-adamh is na ndúl iontu. Cuir i gcás, is é an feidhmghrúpa -COOH, an carbocsailghrúpa, a dhéanann aigéad carbocsaileach den chomhdhúil orgánach. Tá an feidhmghrúpa sin comhdhéanta as an gcarbóinilghrúpa -CO- agus as an hiodracsalghrúpa -OH. Má tá comhdhúil againn ina bhfuil an dá ghrúpa seo suite ar thaobhanna éagsúla den tslabhra fhada d'adaimh charbóin, níl sí féin ina haigéad carbocsaileach, ach is léir go bhfuil isiméirí aici ar aigéid charbocsaileacha iad.
An Chiriúlacht.
Maidir leis na steiré-isiméirí, bíonn siad an-chosúil le chéile sa chuid is mó de na himoibriúcháin cheimiceacha, amach ó na himoibriúcháin lena gcuid steiré-isiméirí féin. Is féidir leis na heinsímí, áfach, na steiré-isiméirí a aithint thar a chéile, agus de ghnáth, roghnaíonn na horgánaigh bheo aon steiré-isiméir thar an gceann eile. Is minic a aithnítear dhá eanantaiméir ar an dóigh a gcasann siad leibhéal an tsolais pholaraithe ar leataobh - ar dheis, nó ar chlé. Is minic a chuirtear an casadh seo i gcomparáid leis an dóigh a mbíonn na ndaoine níos fearr ag obair leis an deasóg nó leis an gciotóg, agus tugtar "ciriúlacht" ar an eanantaiméireacht freisin - tá an focal sin "ciriúlacht" bunaithe ar an bhfocal Gréigise a chiallaíonn "lámh".
An Lárphointe Ciriúil.
Is é is cúis leis an gciriúlacht go bhfuil adamh carbóin sa mhóilín a bhfuil ceithre mhalartaí éagsúla nasctha de. Deirtear gur adamh neamhshiméadrach é, nó gur lárphointe ciriúil, nó lárphointe steiréigineach, atá ann. Ceann de na comhdhúile is simplí a bhfuil lárphointe ciriúil iontu atá san aigéad lachtach, CH3CH(OH)COOH. Is féidir móilín an aigéid lachtaigh a fheiceáil mar adamh carbóin (an lárphointe ciriúil) a bhfuil ceithre mhalartaí nasctha de: an t-adamh hidrigine - CH3CH(OH)COOH - an hiodracsalghrúpa - CH3CH(OH)COOH - an meitiolghrúpa - CH3CH(OH)COOH - agus an grúpa carbocsaile, a dhéanann aigéad carbocsaileach de - CH3CH(OH)COOH. Anois, samhlaímis dúinn móilín an aigéid lachtaigh romhainn, agus an ceithre mhalartaí ag gobadh amach as an lárphointe ciriúil mar a bheadh bioranna an teitrihéadráin iontu. Tá an grúpa carbocsaileach -COOH ag díriú orainn, agus an meitiolghrúpa ag díriú suas, beagáinín ar shiúl uainn. Ansin, cá bhfuil an hidrigin agus an hiodracsail? Ceann acu ag díriú ar chlé, an ceann eile ar dheis - ach "cé acu atá ag díriú ar chlé, cé acu atá ag díriú ar dheis?" Tá an dá rogha ann. Sin é an tuige go bhfuil isiméireacht den chineál seo againn.
Má tá aon lárphointe ciriúil amháin sa mhóilín, tá dhá steiré-isiméir ann, agus is eanantaiméirí dá chéile iad. Sampla de seo is ea an t-aigéad lachtach, CH3CH(OH)COOH. Má tá dhá lárphointe ciriúla ann, tá an scéal níos casta. Sampla de seo is ea an t-aigéad tartarach, HOOCCH(OH)CH(OH)COOH. Tá trí steiré-isiméir aige, mar atá, an dá eanantaiméir a chasann leibhéal an tsolais pholaraithe, agus an tríú cineál aigéad tartarach, an t-aigead méiseatartarach, nach bhfuil ag oibriú ar an solas polaraithe ar aon nós ná slí, ós rud é go neodraíonn an dá lárphointe ciriúil a chéile. Is diaisteiré-isiméir don bheirt eile é an t-aigéad méiseatartarach.
Tugtar "meascán raicéimeach" ar an meascán ina bhfuil an dá eanantaiméir i gcoibhneas caoga faoin gcéad in aghaidh caoga faoin gcéad. Ní oibríonn an meascán seo ar an solas polaraithe, ó neodraíonn an dá eanantaiméir a chéile.


Blatóg choiteann.
"Blaberus giganteus"
Is feithid í an bhlatóg choiteann.


Muiscít.
Is cuil bheag chaol le probasc polltach é an mhuiscít, le fáil ar fud an Domhain. Tugtar "corrmhíol" uirthi freisin. Itheann na baineannaigh fuil, agus na fireannaigh súlaigh plandaí. Beirtear na huibheacha in uisce. Na larbhaí uisciúil, ag ithe trí phlanctóin a scagadh ón uisce. An pupa camógchruthach gníomhach, ag maireachtáil faoi scannán dromchlach, crochta lena fheadán riospráide. Feidhmíonn na baineannaigh mar iompróirí na maláire, an fhiabhrais bhuí, na fioláiriáise, an fhiabhrais dheingigh, agus orgánach eile galar.


Goodmayes.
Is baile é Goodmayes atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir, agus is é dhá mhíle soir an Ilford lárnach.
Is é Goodmayes Park ceantar spás oscailte le loch, cúirteanna cispheil agus leadóg ann. Ba bandstand agus teach bád ann fadó ach níl siad ar fáil níos mó.
Stair.
Bhí an formhór Goodmayes tuaithe go dtí an deireadh 19ú aois, nuair a raibh forbairt mór na bruachbhailte ar bun mar d'fhairsing Londain. Áfach, bhí Goodmayes ar an léarscáileanna chomh moch mar na 1770ú. Tógadh an ceantar anseo agus i Seven Kings idir 1898 agus 1910 le forbróir A. C. Corbett, a d'usaid stáisiúin nua ar an Great Eastern Railway a chur chun cinn na bruachbhailte nua. Bhí Goodmayes stáisiún tógtha i 1901. As sin amach, is beag na athruithe a tharlaithe sa ceantar sin agus tá na tithe Éadbhardach go fóill ar fud an ceantar le beagán tithe nua le feiceáil.
Stáisiúin áitiúil.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bayswater.
Is ceantar in iarthar Londan é Bayswater. Tá sé i Westminster, trí mhíle (4.8 km) slí ó Charing Cross ar an taobh thuaidh de Hyde Park. Is iomaí óstán atá suite sa cheantar agus is iomaí eachtrannach atá ina gcónaí ann ann, go mór mhór na hArabaigh timpeall Edgware Road, Meiriceánaigh, Gréagaigh agus Brasaíligh. Is iad Bayswater, Queensway, Royal Oak agus Lancaster Gate na stáisiúin Underground is gaire don cheantar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clóraform.
Is éard atá sa chlóraform ná comhdhúil shimplí den chineál ar a dtugtar na hidreacarbóin chlóirínithe. Is ionann an clóraform agus an tríchlóraimeatán, is é sin, tá an móilín cosúil leis an meatán, ach amháin go bhfuil adaimh chlóirín curtha in áit trí cinn den cheithre adamh hidrigine i móilín an mheatáin. Is í foirmle cheimiceach an tríchlóraimeatáin ná CHCl3.
Go stairiúil, d'úsáidtí clóraform san ainéistéise, is é sin, chuirfí néal i gceann an othair le clóraform sula rachadh sé faoi scian an dochtúra. Tá priacal áirithe ag baint leis an úsáid seo, ós rud é gur féidir don othar taom croí (stad cairdiach) a fháil faoi thionchar an chlórafoirm. Mar sin, is fearr le dochtúirí an lae inniu ainéistéisigh níos sábháilte a úsáid.
Inniu, baintear leas as an gclóraform i ndéantús an "teflon", is é sin, na polaiteitreafluaireitiléine - cineál plaistigh a sheasann teas ard agus a úsáidtear taobh istigh de na friochtáin. Mar sin féin, tá dainséir éagsúla ag baint leis an gclóraform, agus an tionsclaíocht cheimiceach ag iarraidh éirí as scun scan.


Kraków.
Is é Kraków (Gaeilge: Cracó) an dara chathair is mó agus ceann de na cathracha is sine sa Pholainn agus is lárionad turasóireachta é. Tá a dhúiche lárnach stairiúil aitheanta mar Shuíomh Oidhreachta Domhanda, an chéad cheann dá leithéid. Tá sé suite ar an abhainn Vistula (Polainnis: "Wisła") i réigiún na Polainne Beaga (Polainnis:"Małopolska"). Téann stair na cathrach ar ais go dtí an 7ú haois. Go traidisiúnta, bhí Kraków ar cheann de na príomhionaid i saol acadúil, cultúrtha agus ealaíonta na Polainne, agus tá sé ar cheann de na hionaid eacnamaíochta is tábhachtaí sa tír. Ba é príomhchathair na Polainne é ó 1038 go dtí 1596, príomhchathair Ard-Diúcacht Kraków idir 1846 go dtí 1918, agus príomhchathair Województwo krakowskie (roinn riaracháin) ón 14ú haois go dtí 1999. Is é príomhchathair an réigiúin Województwo małopolskie anois é.


Gealóg.
Is éan í an ghealóg. Is ball den fhine na "Emberizidae" í. Tá na gealóga le fáil san Eoraip, san Áise agus san Afraic. Tá 26 géineas agus 163 speiceas ann.


Abhóiséad.
Is éan é an t-abhóiséad. Is baill d'fhine na Recurvirostridae iad na lapairí seo. Tá siad le fáil san Eoraip, san Áise agus san Afraic. De ghnáth bíonn an t-éan fásta 43-45 orlach ar airde agus 290-400 g ar meáchan.


Móireabh.
Contae de chuid na hAlban is ea Móireabh, atá suite i dtuaisceart na tíre.


Brian Hayes.
Polaiteoir de chuid an pháirtí polaitíochta Éireannaigh Fine Gael é Brian Hayes (Gaeilge: "Brian Ó hAodha") (rugadh 23 Lúnasa 1969). Tá sé mar Theachta Dála i ndáil na hÉireann agus mar urlabhraí a pháirtí ar chúrsaí oideachais agus eolaíochta. Tá ráite aige agus ag a pháirtí féin go bhfuil i gceist acu stádas éigeantach theanga na Gaeilge go leibhéal na hardteistiméireacht a bhaint.


Beachadóir.
Is éan é an beachadóir. Is baill d'fhine na Meropidae iad.
Tá trí ghéineas agus 26 speiceas ann. Tá siad le fáil sa Sean-Domhan. Tá siad 16 - 35 cm. Bíonn an gob fada. Itheann siad feithidí.


Bonnán.
Is éan é an bonnán. Is iad na bonnáin na speicis éin atá ina mbaill den fhine úd Ardeidae Aithnítear roinnt speiceas. Is éin réisc iad. Itheann siad reiptílí, feithidí, éisc, crústaigh, froganna, torbáin, agus mamaigh bheaga.
Tá siad le fail i Meiriceá Thuaidh agus Theas, san Áise, san Afraic, san Astráil, sa Nua-Shéalainn agus san Eoraip. Is éin imircigh iad an chuid is mó díobh. Beireann siad 1-7 ubh.


Walthamstow.
Is baile é Walthamstow atá suite sa bhuirg Waltham Forest, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Abhainn na Sláine.
Abhainn in oirdheisceart na hÉireann is ea Abhainn na Sláine (nó "Sláinghe").
Tá a foinse ar shliabh Log na Coille i gContae Chill Mhantáin agus ritheann sí siar agus ansin ó dheas nó go dtéann isteach i Muir Éireann ag Loch Garman.


Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne.
Scéal Fiannaíochta (Miotaseolaíocht na hÉireann) de chuid na Gaeilge é Tóraíocht Dhiarmada agus Ghráinne. Sa scéal meallann Gráinne Diarmaid Uí Dhuibhne trí gheasa a chur air imeacht léi. Téann Fionn Mac Cumhaill sa tóir orthu toisc go raibh Gráinne len é féin a phósadh ag tús an scéil. Neasa Ní Shéaghdha a bhí mar eagarthóir ar an leagan is mó a léitear sa lá atá inniu ann. Is ann do leaganacha stáitse den scéal.


Lon dubh.
Is éan é an lon dubh. Is baill d'fhine na Turdidae iad.


Caipín dubh.
Is éan é an caipín dubh. Is baill d'fhine na Sylviidae iad.


Leyton.
Is baile é Leyton atá suite sa bhuirg Waltham Forest, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gormphíb.
Is éan é an ghormphíb. Is baill d'fhine na Muscicapidae iad. Éan imirceach feithiditeach atá ann. Caitheann an ghormphíb an samhradh san Eoraip, i dtuaisceart na hÁise agus i gcuid bheag d'Alasca, agus aistríonn sé go dtí an Afraic agus áiteanna eile soir go foroinn na hIndia leis an ngeimhreadh a chaitheamh. Tá deich fospeiceas ann. Ó dhathanna an bhrollaigh a aithnítear iad ó chéile.


Coillearnach.
Is éard is Coillearnach ann ná áit ina bhfuil crainn ag fás le tamall fada de bhlianta.


Ceannbhrat.
Is éard atá sa cheannbhrat ná barra duilleogacha na gcrann.


Torchiseal.
Is éard atá sa torchiseal ná crainn agus toir atá níos lú.


Bobóilinc.
Is éan é an bobóilinc. Is baill d'fhine na Icteridae iad.


Chingford.
Is baile é Chingford atá suite sa bhuirg Waltham Forest, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Breacán (éan).
Is éan é an breacán. Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Catéan liath.
Is éan é an catéan liath. Is baill d'fhine na Mimidae iad.


Droichead an Lea.
Is baile é Highams Park atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Meicnic chandamach.
Is grúpa prionsabal é meicnic chandamach a chuireann síos ar iompar fuinnimh agus damhna ag leibhéal adamhach agus fo-adamhach. Tagann an focal ón slí nach féidir athrú a dhéanamh ar chainníochtaí fisiciúla — mar shampla móiminteam uilleach leictreon — ach amhain méid áirithe, nó "quanta", gach uair agus gan bheith in ann athrú a dhéanamh ar an méid sin ar chor ar bith.


Caislín.
Is éan é an caislín. Is baill d'fhine na Muscicapidae iad.


Gary Twigg.
Is imreoir sacair Albanach é Gary Twigg (a rugadh ar an 19 Márta 1984 i Glaschú), atá ag imirt faoi láthair mar ionsaitheoir le Shamrock Rovers i Sraith na hÉireann.


Tiuf-teaf.
Is éan é an tiuf-teaf. Is baill d'fhine na Phylloscopidae iad.


Harlesden.
Is baile é Harlesden atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Belgravia.
Is baile é Belgravia atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cearc cheannann.
Is éan é an chearc cheannann. Is baill d'ord na Rallidae iad.


Rásaí (éan).
Is éan é an rásaí. Is baill d'ord na Glareolidae iad.


Ultras.
Is téarma úsáidte a tabhair tuairisc grúpaí fanaiceach na tacadóirí spóirt é Ultras. Bunaíodh an cultúr san Iodáil.


Stonebridge.
Is baile é Stonebridge atá suite in iarthuaisceart Londan. Tá sé in Brent.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gearr breac.
Is éan é an cág cosdearg. Is baill d'fhine na Rallidae iad.


Grús.
Is éan é an grús. Is baill d'ord na Gruiformes iad.


Charles Villiers Stanford.
Cumadóir Éireannach ab ea Sir Charles Villiers Stanford (30 Meán Fómhair 1852 – 29 Márta 1924), a chaith an chuid is mó dá shaol i Sasana. Tá cáil nach beag air as an gceol córúil a chum sé, agus as an gcóiriú a rinne sé ar an gceol Gaelach. Bhí sé ina ollamh le ceol ag Ollscoil Chambridge ó 1887 go dtí 1924.
Beatha.
Charles Villiers Stanford - caracatúr le Leslie Ward
Saolaíodh Stanford i mBaile Átha Cliath, mac le John Stanford, scrúdaitheoir i gCúirt na Seansaireachta (Baile Átha Cliath) agus cléireach na Coróine, Contae na Mí. Ceoltóirí cumasacha a bhí ina athair agus a mháthair; dordamhránaí a bhí ina athair agus dordveidhleadóir; agus pianadóir a bhí ina mháthair. Fuair Charles oiliúint ó R. M. Levey (veidhlín), Miss Meeke, Mrs Joseph Robinson, Miss Flynn agus Michael Quarry (piano); agus mhúin an cumadóir Sir Robert Stewart (cumadóireacht agus an orgáin dó. Tugadh aitheantas dá chumas in "The Musical Times", Nollaig 1898.
Tháinig sé go Londain mar mhac léinn le hArthur O'Leary agus Ernst Pauer in 1862, agus in 1870 chuaigh sé go Queens' College, Cambridge, Ollscoil Chambridge ar scoláireacht In 1873 d'athraigh sé go Coláiste na Tríonóide, Cambridge (agus is dó a scríobh sé "Three Latin Motets"), le teacht i gcomharbacht ar J. L. Hopkins mar orgánaí an choláiste, post a bhí aige go dtí 1892. Thug a phost mar chumadóir don Cambridge University Musical Society deiseanna iontacha dó, agus de bharr fuinnimh is cumais Stanford a leath cáil an Chumainn.
Ó 1874 to 1877 fuair sé cead tréimhse staidéir a chaitheamh gach bliain sa Ghearmáin, áit a raibh séag staidéar faoi Carl Reinecke agus Friedrich Kiel. Bhain sé an bhunchéim amach in 1874 agus an mháistreachtin 1878, agus bronnadh céim oinigh air, Dochtúireacht sa Cheol in Ollscoil Oxford in 1883 agus in Ollscoil Chambridge in 1888.
Fuair sé aitheantas mar chumadóir ar dtús lena cheol teagmhasach d'Alfred Lord Tennyson, "Queen Mary" (Lyceum, 1876); agus in 1881 léiríodh a chéad cheoldráma, "The Veiled Prophet" i Hanover (athléirithe in Covent Garden, 1893); agus ina dhiaidh sin "Savonarola" (Hamburg, in Aibreán, agus Covent Garden, Iúl 1884), agus "The Canterbury Pilgrims" (Drury Lane, 1884). Chum sé ceoldrámaí eile ina dhiaidh sin, "Shamus O'Brien" ("Opera Comique", 1896), "Much Ado About Nothing" (Covent Garden, 1901) (libretto - Julian Sturgis), "The Critic" (Shaftesbury Theatre, Londain, 1916), agus "The Travelling Companion" (David Lewis Theatre, Learpholl, 1925).
Ainmníodh mar ollamh le cumadóireacht é sa Royal College of Music in 1883; bhí sé ina stiúrthóir ar an Bach Choir ó 1886 go dtí 1902; ina ollamh le ceol in Ollscoil Chambridge, ag teacht i gcomharbacht ar Sir George Alexander Macfarren ó 1887; ina chumadóir ar an Leeds Philharmonic Society ó 1897 go dtí 1909, agus ar an Leeds Festival ó 1901 go dtí 1910. Bhí meas air mar mhúinteoir dian, agus ar a chuid mac léinn bhí Samuel Coleridge-Taylor, Gustav Holst, Ralph Vaughan Williams, John Ireland (cumadóir), Frank Bridge, Charles Wood (cumadóir) (a tháinig i gcomharbacht air mar ollamh le ceol, Geoffrey Shaw agus Herbert Howells. Bhí cáil an cháil air, agus ba mhinic é in earráid lena chomhaimsearthaigh, leithéidí Edward Elgar agus Hubert Parry. Rinne ridire de in 1902.
Ceol.
Bhí cáil ar Stanford mar gheall ar a shaothar córúil, a bhfurmhór coimisiúnaithe le casadh ag na féilte móra cúigeacha i Sasana. Orthu sin tá dhá oratorio, éagnairc (1897), Stabat Mater (1907), agus go leor saothair thuat — teama mara le go leor de, "The Revenge" (1886), "The Voyage of Maeldune" (1889), "Songs of the Sea" (1904), agus "Songs of the Fleet" (1910). Tá tábhacht fós lena shaothar eaglasta don eaglais Anglacánach. Orthu sin tá Seirbhís Tráthnóna in B maol, A, G, agus C, trí mhóitéit Laidine ("Beati quorum via", "Justorum animae", agus "Coelos ascendit hodie"), agus a aintiúin "For lo, I raise up".
Ar a shaothar uirlise tá seacht siansa, sé rapsóid Ghaelacha do cheolfhoireann, saothair éagsúla don orgán, coinseartónna do veidhlín, dordveidhlín, clairnead agus pianó, agus roinnt mhaith cumadóireachta do cheol aireaglaine, ocht cheatharthead ina measc. Chum sé amhráin freisin, ceol madragaile, agus ceol teagmhasach do "Eumenides" agus "Oedipus Rex" (a casadh i gCambridge), chomh maith le "Beckett" Tennyson'. Ta tionchar Bhrahms, Schumann, agus an cheoil Ghaelaigh le haithint ar a shaothar. Cé gur mar mhúinteoir do ghlúin nua cumadóirí Sasanacha is mó a cuimhnítear air, tá athbhreithniú á dheanamh ar a chuid ceoil le blianta beaga anuas. D'fhoilsigh sé cúpla leabhar, dírbheathaisnéis ina measc "Pages from an Unwritten Diary" (1914).
Chum Stanford píosa éadroma fresin faoin ainm cleite Karel Drofnatski.


Eoghan Rua Ó Néill.
Saighdiúir agus ceannaire mór de chuid na nGael sa 17ú haois ab ea Eoghan Rua Ó Néill agus duine de ríshliocht na Niallach (; t.1590–1649).
Tógáil.
Mac le hArt mac an Bharúin Ó Néill ab ea Eoghan, nó "Mac Airt" mar a tugadh go coitianta air, nó Owen Roe O'Neill i mBéarla. Deartháir ab ea Art le hAodh Ó Néill Iarla Thír Eoghain. Bhí tailte aige thart timpeall ar Loch gCál i gContae Ard Mhacha, agus throid sé ar thaobh a dhearthár i gCogadh na Naoi mBliana in aghaidh Shasana. Cuireadh Eoghan chun na Mór-Roinne i mblianta deireanacha na 16ú haoise le liostáil sa reisimint Éireannach in arm na Spáinne san Ísiltír.
I seirbhís an Impire.
Chaith Eoghan os cionn 40 bliain i seirbhís an Impire san Ísiltír. Throid sé in aghaidh na nDúitseach agus na bhFrancach i bhFlandras, agus bhain cáil nach beag amach as a cheannasaíocht ar gharastún an Impire ag léigear Arras. Tar éis d'Énrí mac Uí Néill bás a fháil tugadh ceannas na reisiminte, nó an "tercio", d'Eoghan Rua. Thart ar an mbliain 1614 phós sé Rós Ní Dhochartaigh, baintreach Uí Dhónaill, agus saolaíodh aon mhac amháin dóibh, Einrí Rua. Ó na fichidí amach, i gcomhar le Flaithrí Ó Maolchonaire agus le hoifigigh Ghaelacha sa reisimint, bhí sé an-ghníomhach ag stocaireacht leis na Spáinnigh le hionsaí a dhéanamh ar Éirinn. Thairg Eoghan Rua poblacht a dhéanamh d'Éirinn faoi choróin na Spáinne, ach ba bheag toradh a bhí air sin. Theip ar roinnt iarrachtaí ionradh rúnda a dhéanamh ar Éirinn agus, ar deireadh, tar éis éirí amach 1641 d'éirigh le hEoghan Rua 300 fear agus armlóin a thabhairt leis ar bord loinge go hÉirinn. Tháinig siad i dtír i gCaisleán na dTuath i dTír Chonaill i mí Iúil 1642.
Filleadh ar Éirinn.
Nuair a tháinig Eoghan i dtír i 1642 bhí na Gaeil faoi bhrú ag arm na hAlban, agus iad i ndroch-chaoi ar fud an Chúige. Ba é Féilim Ó Néill a bhí i gceannas ar Ghaeil Chúige Uladh, ach mar gheall ar a thaithí saighdiúireachta, ghéill sé ceannas an airm d'Eoghan Rua. Cúis díomá a bhí ann d'Eoghan chomh mí-eagraithe a bhí cúrsaí sa Chúige, agus chomh deighilte is a bhí na Gaeil eatarthu féin.
Níor réitigh Eoghan Rua go maith leis na ceannairí Éireannacha eile, rud a bhí an-soiléir nuair a cruinníodh Comhdháil Chill Chainnigh i nDeireadh Fómhair 1642. Cé gur mhaígh Eoghan Rua dílseacht do Rí Shasana, ba mhian leis go gcuirfí Plandáil Chúige Uladh ar neamhní (go dtabharfaí a gcuid tailte ar ais do na Niallaigh agus do na Gaeil eile a díshealbhaíodh) agus go gcuirfí an tír faoi rialtas neamhspleách Caitliceach. Ba léir go raibh fabhar níos mó i gCill Chainnigh ag ceannaire na Laighneach, Thomas Preston, fear a bhí ag obair ar son leas na n-úinéirí talúna Caitliceacha. Cé gur iarshaighdiúir de chuid na Spáinne a bhí i bPreston freisin, níor réitigh an bheirt le chéile.
Instear roinnt scéalta faoi chumas Eoghain Rua mar shaighdiúir. Deirtear gurb é féin a thóg amas leis an ngunna mór a bhain an cloigeann den Tiarna Moore i 1643. Cé gur ceannaire maith a bhí in Eoghan Rua, ní raibh a chuid saighdiúirí inchurtha le reisimintí eagraithe na nAlbanach a tháinig go Cúige Uladh i 1642. Tar éis ruaigeadh a airm i gCluain Eois b'éigean d'Eoghan Rua a mbunáiteanna i dTír Eoghain a thréigean agus cúlú go dtí an Bhréifne agus go tuaisceart Chúige Chonnacht agus Chúige Laighean. Tar éis an chliseadh sin chuir sé roimhe an t-arm a atheagrú agus a oiliúint.
I 1646 O'Neill, le cabhair airgid agus armlóin ó Nuncio an Phápa, Giovanni Battista Rinuccini, thug sé an t-arm in aghaidh arm Albanach a bhí ag gluaiseacht ó dheas faoin Maor-Ghinearál Robert Monroe. Ar an 5 Meitheamh 1646 bhris Eoghan Rua ar arm Mhonroe ar an mBinn Bhorb ar bhruach na hAbhann Móire, agus gabhadh no maraíodh suas le 3000 Albanach. Cuireadh bratacha na nAlbanach chun na Róimhe, agus chuir an Pápa claíomh Aodha Uí Néill ag triall ar Eoghain Rua. Ach ceal gunnaí móra agus trealamh léigir, chinn ar Eoghan Rua an deis a thapú, agus fágadh na hAlbanaigh i gceannas ar bhailte an tuaiscirt.
Feall agus Faicsin.
I mí Márta 1646 síníodh conradh idir Séamas de Buitléar, Iarla Urmhumhan agus an Chomhdháil inar gheall na caitlicigh saighdiúirí a chur ar fáil le troid ar son an Rí i Sasana. Níor ghlac formhór na gCaitliceach ná Rinuccini, leis an gConradh. Rinne Eoghan Rua agus Preston iarracht Baile Átha Cliath a thógáil ó Urmhumhan, agus chinn orthu. An bhliain dár gcionn bhuaigh arm na Parlaiminte ar arm na Comhdhála ag Cnoc an Línsigh agus i Cnoc na nOs, agus b'éigean do n Chomhdháil síocháin a dhéanamh leis na Ríogaithe. Ba é Eoghan Rua amháin a sheas in aghaidh na síochána, rud a d'fhág lina aonar é nuair a d'fhág Rinucini an tír i 1649.
Dhiúltaigh Eoghan Rua dul i gcomhar le comhghuaillíocht Chaitliceach/Ríogaí Urmhumhan agus go deimhin i 1648 b'éigean dó troid in aghaidh airm Chaitliceacha eile i 1648. Rinne sé iarracht teacht ar réiteach le George Monck agus arm na Parlaiminte chun armlón a aimsiú dá chuid saighdiúirí, ach chinn ar an iarracht sin, agus nuair a tháinig arm Chromail i dtír i 1649 b'éigean dó dul i gcomhar le hUrhumhan agus na Caitlicigh.
Bás.
Sular éirigh leis cur in aghaidh arm Chromail, cailleadh Eoghan Rua ar an 6 Samhain 1649 i gcaisleán Chloch Uachtair i gContae an Chabháin. De réir traidisiúin, creideadh gur thug na Sasanaigh nimh dó, ach is é is dóichí gur tholg sé tinneas. Cuireadh é i reilig na bProinsiasach sa Chabhán.
Chruinnigh ceannairí Ghaeil Chúige Uladh chun ceannaire nua a thoghadh. In áit a rogha féin, Aodh Dubh Ó Néill, thogha siad Éibhear Mac Mathúna, Easpag an Chlochair. Throid na hUltaigh le dúthracht faoi Aodh Dubh i gCliuain Meala agus arís i Luimneach, ach i 1650 de bharr mhíéifeacht eibhir Mhic Mhathúna mar cheannaire, briseadh arm an tuaiscirt i Scairbh Sholais. I 1652 ghéill Féilim Ó Néill Dún Chnoc Swarlais, agus géilleadh Cloch Uachtair an bhliain dár gcionn. Iad siúd a tháinig slán d'fhilleadar ar arm na Spáinne ar an Mór-Roinn. cailleadh Rós Ní Dhochartaigh sa Bhruiséil i 1670.
Sa 19ú haois, bhí ainm Eoghain Rua in airde i measc náisiúnaithe in Éirinn, na hÉireannaigh Óga ach go háirithe. Chum Thomas Davis amhrán cáiliúil faoi Éoghan Rua "The Lament for Owen Roe". a foilsíodh ina nuachtán, The Nation.


Toirealach Luineach Ó Néill.
Taoiseach ar Niallaigh Thír Eoghain, i gcúige Uladh, ab ea Toirdhealbhach nó Toirealach Luineach Ó Néill (c. 1530 - 1595). Mac le Niall Conallach (+1544) mac Airt Óig Ó Néill (+1519) ab ea é.
Sliocht Airt Óig.
Thart ar an mbliain 1530 a saolaíodh Toirealach le linn réimeas Choinn Bhacaigh Uí Néill (+1559). Taoiseach ar Thír Eoghain a bhí ina sheanathair, Art Óg (+1519), agus bhí ceannas ag a athair, Niall Conallach (+1544), ar an dúiche mórthimpeall ar an Srath Bán agus ar an Seanchaisleán i dTír Eoghain, mar a raibh tailte Mhic Annaidh, Mhic Con Allaidh agus Mhic Con Mí, agus ba ann a bhí bunáit Thoirealaigh ina dhiaidh sin. Is cosúil gur sa cheantar i Sliabh Speirín ar a dtugtar Muintir Luinigh a tógadh Toirealach, agus gur as sin a ainmníodh é.
An Tánaiste.
D'éirigh Seán Donnaíleach amach in aghaidh a athar, Conn Bacach, agus a dheartháir, an Feardorcha Ó Néill. Mharaigh sé an Feardorcha i 1558 agus gairmeadh ina thaoiseach é i 1559. Ainmníodh Toirealach Luineach mar thánaiste air, agus ghlac sé páirt ghníomhaíocht i gcogaí Sheáin. In ainneoin sin, bhí súil i gcónaí aige ar an tiarnas agus, nuair a thaistil Seán go Londain i 1562 rinne Toirealach luíochán ar Bhrian mac an Fhirdhorcha agus mharaigh sé é. Chuaigh sé féin agus a mhuintir go dtí an Tulach Óg, ansin, chun go ngairmfí é ina thaoiseach. D'fhill Seán gan choinne, áfach, agus b'éigin do Thoirealach fanacht tamall eile.
An Taoiseach.
Sa bhliain 1567 mharaigh Clann Dónaill Seán i mBun Abhainn Doinne, agus gairmeadh Toirealach ina thaoiseach. I Reachlainn i 1569 phós sé baintreach Shéamais Íligh Mhic Dhónaill, Anna Nic Cailín (nó Lady Agnes, mar ab fhearr aithne uirthi), agus de bharr an chleamhnais sin nascadh cairdeas idir é agus Clann Dónaill Alban, agus bheadh teacht aige ar mhórchuid saighdiúirí Albanacha as sin amach. Go deimhin, agus é ag súil le teacht na nAlbanach an bhliain sin, thóg sé caisleán i nDún na Long ar bhruach Loch Feabhail, áit a mbeadh na hAlbanaigh in ann teacht i dtír go sábháilte. Ar feadh roinnt blianta bhí a chumhacht i dtreis go mór i gCuige Uladh. Ach, bhí na Sasanaigh ag tacú go láidir le Barún Dhún Geanainn, Aodh Ó Néill mac eile leis an bhFeardorcha, agus de réir a chéile thosaigh sé ag cailleadh smacht ar Thír Eoghain. Sa bhliain 1578 rinneadh Barún an Chlochair agus Iarla Chlann Chonaill de, agus roinneadh an tiarnas idir é féin agus Aodh.
An Éigse.
Go gairid tar éis dó teacht i gceannas ar Thír Eoghain, thug Toirealach cuireadh d'fhilí na hÉireann teacht ar cuairt chuige sa Chraobh i dTír Eoghain don Nollaig. Tar éis na fleá, chuir sé fios ar a gcuid dánta agus is cosúil nár thaitin siad rómhór leis. Ní raibh sé molta go pearsanta iontu, dár leis. I measc na bhfilí a bhí i láthair bhí Tadhg Dall Ó hUiginn (1550-91). Chum Tadhg Dall dán nua dó atá ar marthain, "Nodlaig do-chuamair don Chraoibh" ina ndéanann sé cur síos ar an eachtra seo.
Ba é Toirealach, freisin, a d'fhostaigh an scríobhaí a thóg síos i lámhscríbhinn An Leabhar Eoghanach agus Ceart Uí Néill, agus an file, an Feardorcha Mac Con Mí, a cuireadh go hAlbain ag iarraidh cleamhnas a dhéanamh dó le hAnna Nic Cailín.
Bás.
Cé go raibh Aodh agus na Sasanaigh ag dréim lena bhás sheas Toirealach an fód ar feadh i bhfad. Dar le cuntais Shasanacha, bhí Toirealach ag ól go trom, agus bhí a shlainte go dona. Thart ar an mbliain 1579 goineadh Toirealach sa bholg le piléar gunna a scaoil crosán de mhuintir Dhonnaíle leis ag cóisir óil ina chaisleán sa Srath Bán. I 1583 leathadh an scéal go raibh Toirealach básaithe agus chuaigh Aodh Ó Néill go dtí an Tulach Óg chun é féin a ghairm ina thaoiseach, ach ní marbh a bhí Toirealach ach tinn le póit, agus b'éigean d'Aodh filleadh ar Dhún Geanainn. Ar deireadh, sa bhliain 1593 d'éalaigh Aodh Rua Ó Dónaill ó Chaisleán Bhaile Átha Cliiath agus, i gcomhar le hAodh Ó Néill, d'fhear sé cogadh ar Thoirealach. De réir a chéile, chaill Toirealach smacht ar an dúiche ar fad agus gairmeadh Aodh ina thaoiseach i 1593.
Fuair Toirealach bás ar an Srath Bán i 1595, agus cuireadh in Ard Sratha é. Ba é a mhac, Art, a tháinig i gcomharbacht air.


Cambridge.
Cathair i gCambridgeshire, Sasana is ea Cambridge. Bhí 122,700 duine ina gcónaí i gCambridge i 2011.


Canterbury.
Cathair sa Bhreatain is ea Canterbury. Bhí 253,651 duine ina gcónaí i gCanterbury i 2011.


Claochlú an Tiarna.
Is taispeáint Chríost i nglóir lonrach go triúr a deisceabail é Claochlú an Tiarna, nó Athrú Cló ár dTiarna.
Ceiliúrtar an fhéile ar an 6 Lúnasa.
Lúcás 9:28-36 | Tearmann.
'Tháinig "athrú cló" ar ghnúis Íosa'. Go fiú, d'éirigh a chuid éadaigh iontach lonrach. Tá a fhios againn, má bhímid dílis, go ndéanfar "athrú cló" orainne freisin, ..."


Crosghob.
Is éan é an crosghob. Ball d'ord "Passeriformes" é.


Caróg dhubh.
Is éan í an charóg dhubh. Is baill d'ord na Passeriformes iad.


Déardaoin Mandála.
Is féile Chríostaí a cheiliúrann an Suipéar Déanach a bhí ag Íosa Críost agus ag na hAspail é Déardaoin Mandála.


An Suipéar Déanach.
Ba an deireanach béile a caite Íosa Críost leis An Dá Aspal Déag é an Suipéar Déanach.


Domhnach na Pailme.
Is féile Críostaí é Domhnach na Pailme. Ceiliúrann sé teacht isteach caithréimeach Íosa Críost in Iarúsailéim roimh a Pháis


Neiptiúiniam.
Is é an neiptiúiniam dúil cheimiceach uimhir a 93 agus an ceann is éadroime de na dúile trasúránacha, is é sin, de na dúile atá níos troime ná an t-úráiniam. Is í an tsiombail atá air ná Np. Mar is dual do na dúile seo, is dúil éagobhsaí radaighníomhach é nach féidir teacht air go nádúrtha sa dúlra, agus is sna himoibreoirí núicléacha a tháirgtear é. Is é an t-iseatóp is cobhsaí ná 237Np, nó tá sé breis is dhá mhilliún bliain ar leathré. Ba iad Edwin McMillan agus Philip H. Abelson a tháirg an chéad eiseamal neiptiúiniam i mBerkeley, California sa bhliain 1940.
Miotal é an neiptiúiniam agus é cosúil leis an airgead geal. Tá ceithre uimhir ocsaídiúcháin aige ina chuid comhdhúl, mar atá, +3, +4, +5, agus +6. Cosúil lena lán dúl eile i ngrúpa na n-achtanóideach, is dual dó dul i ngrúpa adamhach le dhá adamh ocsaigine - an grúpa neiptiúinile - agus iain éagsúla coimpléascacha a chruthú timpeall an ghrúpa seo. Bíonn na coimpléisc seo ag gluaiseacht go réidh san ithir, rud a chuireann an-imní ar na héiceolaithe. Le fírinne, creidtear go mbeidh an neiptiúiniam ar an bhfoinse is mó radaíochta sa dúlra sna blianta amach anseo, agus é ar ceann de na priacail is mó éiceolaíochta a bhaineann leis na stáisiúin adamhacha leictreachais.


Próiméitiam.
Ceann de na lantanóidigh is ea an próiméitiam (Pm an tsiombail cheimiceach) agus é ar an t-aonú dúil is trí scór sa tábla peiriadach. Dúil radaighníomhach atá ann, cé go bhfuil sé i bhfad níos éadroime ná na miotail thrasúránacha - níl oiread is aon iseatóp amháin aige nach mbeadh radaighníomhach. Is é 145Pm an t-iseatóp is cobhsaí atá aige, ach níl sé féin fadsaolach - tá sé beagnach ocht mbliana déag ar leathré.
Bíonn iarsmaí beaga próiméitiam le fáil sa dúlra, de thoradh eamhnú spontáineach an úráiniam. I lár na seascaidí mhaígh an tOllamh Fionlannach Olavi Erämetsä gur tháinig sé ar phróiméitiam in eiseamal apaitíte ó Leithinis Kola in iarthuaisceart na Rúise.
Is é +III an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta ag an bpróiméitiam ina chuid comhdhúl, agus mar sin, is féidir a rá gur lantanóideach tipiciúil é. Miotal lonrach é go bunúsach, ach nuair a thiocfaidh sé i dteagmháil leis an aer, gheobhaidh sé brat ocsaíde de réir a chéile - is í an trí-ocsaíd dé-phróiméitiam atá ann, nó Pm2O3. Nuair a théifear próiméitiam suas go 150 °C, rachaidh sé trí thine, ionas go bhfaighfear an ocsaíd chéanna.
Tá an próiméitiam sách leictridheimhneach - is é sin, tá sé de chlaonadh ann na fiúsleictreoin a thabhairt ar iasacht do dhúile níos leictridhiúltaí agus lucht deimhneach leictreachais a ghlacadh chuige sna comhdhúile. Mar sin, nuair a thiocfaidh sé i dteagmháil leis an uisce, imoibreoidh sé leis, ionas go gcruthófar hiodrocsaíd, Pm(OH)3. Imoibreoidh sé leis na halaiginí freisin, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin is dual dó sna comhdhúile seo go léir ná +III: an trífhluairíd PmF3, an tríchlóiríd PmCl3, an tríbhróimíd PmBr3, an trí-iaidíd PmI3.


Prótachtainiam.
Dúil radaighníomhach é an prótachtainiam, ar ceann de na hachtanóidigh é, agus is é dúil uimhir a 91 sa tábla peiriadach é. Is í an tsiombail a sheasann dó ná Pa. Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá aige ná 231Pa, agus é 32,760 bliain ar leathré. Is féidir iarsmaí beaga prótachtainiam a aimsiú i mianraí úráiniam, ós rud é gur ceann de na núiclídí i meathshlabhra an iseatóip úd 235U é: nuair a thiocfaidh alfa-mheath ar an gcineál seo úráiniam, gheofar 231Th (iseatóp de chuid an tóiriam), agus nuair a thiocfaidh béite-mheath ar an tóiriam seo, gheofar 231Pa.
Miotal lonrach é an prótachtainiam, ach tiocfaidh brat ocsaíde air má choinnítear i dteagmháil leis an aer é.
Ba é an fisiceoir Polannach Kazimierz Fajans a d'aithin an prótachtainiam an chéad uair sa bhliain 1913. Roimhe sin, áfach, bhí an fisiceoir Sasanach, Sir William Crookes, in ann prótachtainiam a aonrú, ach níor thuig seisean gur dúil ar leith a bhí ann. Bhaist Fajans "bréiviam" ar an dúil nua, ós rud é nach raibh sé fadsaolach - "gearr" nó "gairid" is brí leis an bhfocal Laidine "brevis". Nuair a tháinig dhá fhoireann eolaithe - ceann acu sa Ghearmáin (Lise Meitner agus Otto Hahn) agus an ceann eile sa Bhreatain Mhór (Frederick Soddy agus John Cranston) - ar an dúil chéanna beag beann ar a chéile sa bhliain 1918, bhaist siad "próta-achtainiam" air. Giorraíodh an t-ainm seo go "prótachtainiam" sa bhliain 1949.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is tipiciúla ná +IV agus +V, ach tá comhdhúile prótachtainiam ann freisin ina bhfuil na huimhreacha ocsaídiúcháin +II agus +III aige.


William Crookes.
Ceimiceoir agus fisiceoir Sasanach ab ea Sir William Crookes, OM, FRS (17 Meitheamh, 1832 - 4 Aibreán, 1919) a d’fhreastail ar Choláiste Ríoga na Ceimice, i Londain, agus d’oibrigh ar an speictreascópacht.


Tóiriam.
Miotal bog insínte liathlonrach radaighníomhach é an tóiriam atá ar fáil go nádúrtha sa dúlra. Is é dúil uimhir a 90 é, agus seasann an tsiombail úd Th dó sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na hachtanóidigh atá ann. Creidtear go bhfuil sé trí oiread níos coitianta sa dúlra ná an t-úráiniam, agus é measctha tríd na lantanóidigh (na tearcithreacha). Ní úsáidtear tóiriam inniu le leictreachas núicléach a tháirgeadh, ach is an-ábhar díospóireachta é inniu, ar chóir córas nua imoibreoirí a chur ag obair a d'úsáidfeadh tóiriam an dúlra le 233U a phórú a bheadh á n-eamhnú san imoibreoir.
Ba é an ceimiceoir Sualannach Jöns Jacob Berzelius a d'ainmnigh an miotal seo i ndiaidh Thúir, dia na toirní i miotaseolaíocht na Lochlannach, sa bhliain 1828. Is í an fhoinse is tábhachtaí ná an mhonaisít. Mianra í an mhonaisít ina bhfuil fosfáití na dtearcithreach agus an fhosfáit tóiriam measctha trí chéile. Tá gaineamh monaisíte le fáil ina lán áiteanna, go háirithe san India, sa Bhrasaíl agus san Astráil.
Is é +IV an uimhir ocsaídiúcháin is dual don tóiriam ina chuid comhdhúl. Tá an dé-ocsaíd tóiriam, ThO2, an-teasdíonach, agus a leáphointe suite níos airde ná 3000 °C. Bíonn sé deacair an dé-ocsaíd seo a ghlanadh as na heiseamail tóiriam. Mianra nádúrtha í, agus tugtar tóiriainít uirthi i dtéarmaíocht na ngeolaithe.
Chreidtí ar feadh i bhfad nach raibh úsáid ar bith sa tóiriam. Sna 1880idí, áfach, tháinig an cochall gáis ar an bhfód. Is éard atá sa chochall gáis ná cochall a chuirfidh an-solas as nuair a théifear suas le bladhaire gáis é. Is í an dé-ocsaíd tóiriam an t-ábhar is oiriúnaí agus is lú costas le haghaidh na gcochall seo - is féidir ocsaídí lantanóideach a úsáid freisin. Inniu, úsáidtear tóiriam ar an dóigh seo sna gás-soilse campála i gcónaí. Is é tuairim na saineolaithe nach bhfuil mórán dainséir sna soilse seo do lucht na campála féin, ach iad siúd atá ag obair sna monarchana ag táirgeadh na gcochall gáis, caithfidh siad aird a thabhairt ar rialacha diana slándála, ós rud é go mbíonn siad ag láimhseáil an stuif gach lá.
Úsáidtear tóiriam i gcóimhiotail. Déantar diúracáin agus eitleáin as cóimhiotal an mhaignéisiam agus an tóiriam, Mag-Thor. Cé go bhfuil sé féin radaighníomhach, is sciath mhaith chosanta é ar an radaíocht freisin. Sa leictreonaic, brataítear sreanga tungstain le tóiriam chun go mbeidh siad níos fearr ag astú leictreon uathu.


Kazimierz Fajans.
Ceimiceoir fisiceach Meiriceánach ab ea Kazimierz Fajans (Kasimir Fajans i go leor bhfoilseacháin Mheiriceánacha; 1887-1975) de bhunadh na Polainne agus ceannródaí maidir leis an eolaíocht radaighníomhaíochta.


Tearcithir.
Áirítear an scaindiam agus an t-itriam leis na tearcithreacha, toisc go mbíonn siad le fáil sna mianraí céanna agus na lantanóidigh, agus iad cosúil leis na lantanóidigh ó thaobh na ceimice de. Le fírinne, ní bhíonn na miotail seo chomh tearc agus a thugann an t-ainm le fios, amach ón bpróiméitiam. Dúil radaighníomhach é an próiméitiam a bhfuil a leathré sách gairid i dtéarmaí na geolaíochta, agus sin é an fáth go bhfuil sé chomh tearc.
I bpoll mianaigh in Ytterby, an tSualainn, a thángthas ar mhianraí a bhí saibhir sna miotail seo an chéad uair, agus mar sin, fuair an t-itriam, an teirbiam, an t-eirbiam agus an t-itéirbiam - ceithre mhiotal ar fad - a n-ainmneacha as an mbaile beag mianadóireachta sin.
*


Lantanam.
Is é an lantanam dúil a 57 i dtábla peiriadach na ndúl, agus is é La an tsiombail cheimiceach a sheasann dó. Is é an chéad lantanóideach é (nó an chéad lantainíd; cuid de na téacsleabhair deir siad gurb ionann na "lantainídí" agus na lantanóidigh eile seachas an lantanam féin, ach dealraíonn sé nach bhfuair an cleachtadh seo faomhadh Chumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí, nó IUPAC).
Miotal insínte lonrach é an lantanam, ach tagann smúit ocsaíde air go gasta faoi thionchar an aeir. Cosúil leis na tearcithreacha eile tá sé le fáil i monaisít agus i mbastnaeisít. Dúil úsáideach é an lantanam, go háirithe san optaic, nó is féidir athraonacht na gloine a ardú le breiseáin lantanaim.
Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin is coitianta ná +II agus +III.


Gaucho.
Gaucho i bPeiriú sa bhliain 1868
Focal Spáinnise é gaucho a thagraíonn do bhuachaillí bó na machairí móra féir i Meiriceá Theas. "Gaúcho" an leagan Portaingéilise. Síltear gurb as an gCeatsuais nó as an teanga "Mapudungu" a tháinig an focal ó thús, áfach. Le saol na naoú haoise déag, seachas le saol an lae inniu, a shamhlaítear an focal agus an coincheap anois. Sa 19ú haois, ba "gauchos" iad formhór mór mhuintir na tuaithe sna réigiúin sin. Síneann tír na n"gauchos" ón bPatagóin i ndeisceart na hAirgintíne go hUragua agus go Rio Grande do Sul sa Bhrasaíl.
Tá íomhá rómánsúil an "g"h"aucho" coitianta i gcultúr na hAirgintíne agus Uragua. Scríobh file náisiúnta na hAirgintíne, José Hernández, a dhán mór eipiciúil "Martín Fierro" faoi eachtraí an "g"h"aucho" a sheasann do mheon agus do chultúr thraidisiúnta na tuaithe, in aghaidh Eorpachas na gcathrach. Martín Fierro is ainm do laoch na heipice.
Is é an cineál duine atá ann, de réir an steiréitíopa, ná fear ciúin cneasta ar dual dó troid a chur suas má sháraítear a onóir. Tugtar "facón" ar an scian mhór a bhíonn sé a iompar leis, scian a úsáideann sé le bia a ghearradh dó agus le troid a chur, agus de ghnáth, ní bhíonn uirlisí eile de dhíth air lena chuid a ithe. Ar ndóigh, is fear mór marcaíochta é an "gaucho", agus é an-doirte dá chapall. Go stairiúil, ba nós le stáit an réigiúin a gcuid marcshlua a earcú as measc na n"gauchos", agus bhí na "caudillos" agus na boic mhóra áitiúla i dtuilleamaí sluaite armtha príobháideacha de "g"h"auchos" lena gcumhacht a choinneáil.
Cuid d'fheisteas an "g"h"aucho" é an painseó ("poncho"): an t-éadach a chuirtear ar na guaillí, ach is féidir é a úsáid ar an diallait freisin, nó mar sciath chosanta ar ghaotha na b"pampas" nuair atá tú ag déanamh do chodlata. Caitheann an "gaucho" treabhsar leathan a dtugtar "bombachos" air. Ar ndóigh, na "gauchos" atá fágtha ar an bhfód inniu, is minic a chaitheann siad trealamh nua-aimseartha a cheannaigh siad sa siopa, cosúil le buataisí rubair. Níor de dhéantús na hAirgintíne iomlán an trealaimh thraidisiúnta féin, áfach. Bhí na hAirgintínigh ag trádáil leis na Sasanaigh go mór mór sa naoú haois déag, agus is éard a bhí i gceist leis na "bombachos" go minic ná treabhsair leathana Thurcacha a cheannaigh na hAirgintínigh ó na Sasanaigh.
Nuair a bhíodh na "gauchos" amuigh ar patról, bhídís beo ar mhairteoil agus ar "yerba mate" - is é sin, an deoch atá cosúil le tae agus a óltar go coitianta sna tíortha seo. Is féidir nósanna simplí itheacháin na n"gauchos" a aithint ar chócaireacht náisiúnta na hAirgintíne inniu féin.


Dlí Daonchairdiúil Idirnáisiúnta.
Is é atá i gceist leis an Dlí Daonchairdiúil Idirnáisiúnta, dá dtagraítear mar dhlíthe an chogaidh, dlíthe agus nósanna an chogaidh nó dlí coinbhleachta armtha go minic, ná corpas dlí atá cuimsithe de Choinbhinsiún na Ginéive agus de Choinbinsiún na Háige, chomh maith le conarthaí ina ndiaidh, cásdlí agus dlí idirnáisiúnta gnách. Tugann Dlí Daonchairdiúil Idirnáisiúnta sainmhíniú ar iompar agus freagrachtaí náisiún cogaíoch, náisiún neodrach agus daoine a bhíonn ag gabháil do chogaíocht, i ndáil lena gcéile agus i ndáil le daoine cosanta, sin le rá sibhialtaigh de ghnáth.
Tá an dlí éigeantach do náisiúin atá faoi cheangal conarthaí iomchuí. Tá rialacha neamhscríofa maidir le cogadh ann chomh maith, agus rinneadh iniúchadh orthu le linn na dTrialacha Nürnburg. Tugann na rialacha sin sainmhíniú ar chearta ceadaitheacha na gcumhachtaí seo chomh maith le toirmisc ar a n-iompar agus iad ag déileáil le fórsaí neamhrialta agus neamh-shínitheoirí.
An Dá Bhrainse Stairiúil: Dlí na Ginéive agus Dlí na Háige.
Tá Dlí Daonchairdiúil Idirnáisiúnta na linne seo comhdhéanta de dhá bhrainse stairiúla: dlí na Háige, dá dtagraíodh san am atá thart mar dhlí an chogaidh shonraigh, agus dlí na Ginéive nó "dlí daonchairdiúil". Tagann ainmneacha na mbrainsí ó roinnt comhdhálacha idirnáisiúnta inar dréachtaíodh conarthaí maidir leis an ndlí agus maidir leis an gcoinbhleacht, go háirithe Comhdhálacha na Háige sa bhliain 1899 agus sa bhliain 1907. Is brainse de "jus in bello" iad Dlí na Háige agus Dlí na Ginéive. Is é atá i gceist le "jus in bello" ná dlí idirnáisiúnta maidir le cleachtais inghlactha agus cogadh nó coinbhleacht armtha á chomhrac.
Cinntear le Dlí na Háige nó Dlí an Chogaidh shonraigh cearta agus dualgais na gcogaíoch maidir le hiompar oibríochtaí agus cuirtear teorainneacha ar an díobháil atá ceadaithe. Go háirithe, baineann an dlí seo le sainmhíniú comhraiceoirí, agus cruthaíonn sé rialacha maidir le modhanna cogaíochta, agus déanann sé iniúchadh ar shaincheist aidhmeanna míleata.
Níor thosaigh iarrachtaí córasacha chun teorainneacha a chur ar bhrúidiúlacht cogaíochta ach sa 19ú haois. Bhí tionchar mór ag Ré na hEagnaíochta maidir le dearcadh cogaíochta. Ba í aidhm na cogaíochta ná an lámh in uachtar a fháil ar an stát namhad trí chomhraiceoirí a mhartrú. Mar sin de, tagann an t-idirdhealú idir comhraiceoirí agus sibhialtaigh, an ceanglas go gcaitear comhraiceoirí namhad atá gortaithe agus a ghabhadh a chóireáil go daonnachtúil, agus go gcaitear anacal a dhéanamh, ceann de philéir Dhlí Daonchairdiúil Idirnáisiúnta na linne seo, ón bprionsabal seo.


Aifreann.
Is an Eocairist Chríostaí, nó Comaoineach Naofa, go háirithe san Eaglais Chaitliceach Rómhánach é Aifreann.


Eocairist.
Is an searmanas Chríostaí ag comóradh an Suipéar Déanach, ina bhfuil arán agus fíon coisricthe atá caita í Eocairist.


Potsdam.
Is í Potsdam príomhchathair Bhrandenburg, Stát Cónaidhme na Gearmáine, agus is cuid de cheantar Chathair Bheirlín / Bhrandenburg í. Tá sí suite ar an Abhainn Havel, 24 km siar ó dheas ó lár na cathrach.
Ba í áit chónaithe ríthe na Prúise go dtí 1918 í. Ar fud na cathrach bhí sraith de lochanna idirnasctha agus tírdhreacha uathúla cultúrtha, go háirithe na páirceanna agus na páláis de Sanssouci, an Suíomh Oidhreachta Domhanda is mó sa Ghearmáin. Reáchtáladh Comhdháil Potsdam, an chomhdháil iarchogaidh is mó idir na Comhghuaillithe buach, ag pálás eile sa cheantar, an Cecilienhof.
Bhí Babelsberg, in oir-dheisceart Photsdam, ina mhór-stiúideo léiriúcháin scannán roimh an Dara Cogadh Domhanda agus ó thitim Bhalla Bheirlín, tháinig borradh uirthi mar lárionad mór léiriúchán scannán Eorpach. Is é an Studio Babelsberg an stiúideo scannán is sine ar scála mór ar fud an domhain. Is minic a thaifeadann an Deutsches Filmorchester Babelsberg fuaimrianta le haghaidh léiriúchán scannán bíodh siad baile nó coigríoch-bhunaithe.


Eaglais Ortadocsach Choptach.
Is eaglais Chríostaí í an Eaglais Ortadocsach Choptach.


Anord Chonamara.
"Raftaí Oighir" in Anord Chonamara
Radharc (dathleasaithe) réigiúnach d'Anord Chonamara, á thaispeáint ó dheas de phointe trasnaithe an dá "lineae" "thríbhanda" mhóra. Is gathanna eisteilgeán iad na limistéir bhána ón gcráitéar mór (26-km de thrastomhas) darb ainm Pwyll 1000 km ó dheas
Is réigiúin de thalamh anordúil é Anord Chonamara (Béarla: "Conamara Chaos") ar Europa, gealach de chuid Iúpatair. Baisteadh an áit seo as ceantar Chonamara in Éirinn.
Is tírdhreach é Anord Chonamara ar chruthaigh réabadh de screamh oighreata Europa é. Is éard atá ann sa gceantar seo raftaí oighir a corraíodh thart agus a rothlaíodh.


Eaglais Ortadocsach Aetópach.
Is eaglais Críostaí í an t-Eaglais Ortadocsach Aetópach.


Teachtaireacht an Aingil.
Is Féile Críostaí é go gceiliúrann fógra an Ardaingil Gaibriéil go nginfidh Muire páiste, Mac Dé. Sin
Ceiliúrtar an fhéile ar an 25 Márta gach bliain.


Cuartaíocht.
Is féile Críostaí a cheiliúrann cuairt na Maighdine Muire ar Naomh Eilís í an Chuartaíocht.


Breith Chríost.
Is Féile Críostaí go ceiliúiríonn an Breith Chríost.


Baisteadh Íosa.
Chuir baisteadh Íosa lena mhinistreacht phoiblí. Eoin Baiste a bhaist é in abhainn na hIordáine.


An Coróin Deilgneach.
Sa Chríostaíocht, tugtar an Coróin Deilgneach ar an gcoróin fite de chraobhacha na deilge a cuireadh ar cheann Íosa roimh an gcéasadh.


Nathalia Dill.
Aisteoir Brasaíleach is ea Nathalia Goyannes Dill Orrico (24 Márta, 1986 a rugadh í).


Céasadh Íosa.
Tugtar céasadh Íosa ar eachtra a tharla timpeall na bliana 33 A.D, nuair a gabhadh Íosa Críost agus cuireadh chun báis ar an gcros é. Is gnách Páis Chríost a thabhairt ar an na h-eachtraí ar fad.


Aiséirí Íosa.
Sa Chríostaíocht, is ionann Aiséirí Íosa agus filleadh Íosa ar an saoil ar an tríú lá tar éis a bháis (Céasadh Íosa, mar a thugtar air). Is fiú tabhairt faoi deara nach ionann an t-aiséirí agus Deascabháil Íosa, nuair a ardaíodh suas ar Neamh é.


Deascabháil Íosa.
Teagasc Críostaí is ea Deascabháil Íosa, a dhearbhaíonn gur ardaíodh Íosa suas ar Neamh, daichead lá tar éis an Aiséirí.


Deastógáil Muire.
Sa Chríostaíocht, tugtar Deastógáil Mhuire ar thógáil na Maighdine Muire suas ar Neamh.


Fromage frais.
Is ábhar a dhéantar de bhainne é fromage frais (air a ghlaoitear "fromage blanc" agus "maquée" freisin). Is sa Bheilg agus tuaisceart na Fraince a rinneadh ar dtús é. 'Séard is brí le "fromage frais" ná cáis úr. (Ciallaíonn fromage blanc "cáis bhán").
Is ar éigin atá saill ar bith le fáil i bhfromage frais. Cumasctar uachtar leis go minic chun an blas a fheabhsú agus méadaíonn sé sin an mhéid saille a bhíonn ann. Scaití, bíonn an mhéid saille chomh ard le 8% den toirt iomlán.
Is féidir fromage frais a ithe mar iógart, de ghnáth le torthaí cumaiscthe leis, nó é a bheith mar chuid de bhia neamh-mhilis.


Frédéric Chopin.
Ba chumadóir Polannach agus pianódóir virtuoso é Frédéric François Chopin (Polainnis: "Fryderyk Franciszek Chopin"; 1 Márta 1810 - 17 Deireadh Fómhair 1849). Scríobhtar a shloinne mar "Szopen" as Polainnis ó ham go céile. Meastar gur ceann de phríomh-mháistrí an cheoil Rómánsúil is ea é.
Chopin, Frédéric
Chopin, Frédéric
Chopin, Frédéric


John Field.
Cumadóir agus pianódóir Éireannach ab ea John Field (26 Iúil 1782, Baile Átha Cliath – 11 Eanáir 1837, Moscó) Tá sé de cháil air gurb é an chéad chumadóir é a chum nochtraithe, mar a thuigimid inniu iad.
Tagairtí.
Field, John
Field, John
Field, John
Field, John


Fónagraf.
Ba é an fónagraf an gléas is coitianta a baineadh feidhm as chun taifid fuaime a sheinnt ó na 1870í go dtí na 1980í.


Néarghás.
Substaintí nimhiúla iad na néargháis a úsáidtear i machaire an áir agus iad ag cur isteach ar an einsím ar a dtugtar eistearáis aicéitiolcóilín. Is tarchuradóir néarógach é an t-aicéitiolcóilín a thugann an "teachtaireacht" ón inchinn go dtí an matán, agus é in ann an matán a spreagadh chun gnímh. Úsáideann an t-orgánach an eistearáis aicéitiolcóilín leis na móilíní aicéitiolcóilín a scoilt go haicéatáit agus cóilín, ach nuair a chuirfidh an néarghás isteach ar an einsím, fágfar an t-aicéitiolcóilín ag oibriú ar na matáin, ionas nach ligfear iad arís. Mar sin, gheobhaidh an t-othar bás le trithí matán, go háirithe nuair a chaillfidh sé a smacht ar na matáin ríospráide, is é sin, na matáin lena bhfuil sé ag tarraingt anála.
Go bunúsach, is comhdhúile orgánacha de chuid an fhosfair iad na néargháis. Tá feithidicídí áirithe, cosúil leis an bparaitión, ag oibriú de réir na meicníochta céanna. Cé go dtugtar néargháis orthu, is leachtanna iad le teocht an tseomra, agus is i bhfoirm aerasóil a scaoiltear iad.
De réir Rún a 687 de chuid na Náisiún Aontaithe, a ritheadh i Mí Aibreáin 1991, dearctar ar na néargháis mar airm ollscriosta. De réir an Choinbhinsiúin um Airm Cheimiceacha ón mbliain 1993, a chuaigh i bhfeidhm ar an 29 Aibreán 1997, níl sé ceadaithe d'aon stát go hoifigiúil néargháis a tháirgeadh ná a choinneáil ar stóras.
Aithnítear dhá phríomhghrúpa néarghás, mar atá, an G-ghrúpa agus an V-ghrúpa. Ba iad na saineolaithe Gearmánacha a shintéisigh néargháis an G-ghrúpa thiar sna tríochaidí, go háirithe Gerhard Schrader. Is iad an tsarain, an taban agus an soman na néargháis is aithnidiúla sa ghrúpa áirithe seo.
Maidir leis na V-néargháis, ba é an dochtúir Ranajit Ghosh, a bhí ag obair don chomhlacht tionsclaíochta ceimiceán úd ICI sa Ríocht Aontaithe, a tháinig trasna ar an ngrúpa comhdhúl seo sna caogaidí. Coaúil le Schrader, bhí sé ag forbairt feithidnimheanna nua, agus le fírinne thosaigh an comhlacht ag díol néarghás den chineál V mar fheithidnimh faoin ainm trádála "Amiton", ach ansin tháinig chun solais go raibh Amiton chomh láidir mar nimh is nárbh fhéidir é a úsáid gan dainséar tromchúiseach a tharraingt ar na daoine a bhí á scaipeadh. D'éirigh ICI as an taighde ar na comhdhúile seo, ach má d'éirigh, chuir fórsaí armtha na Ríochta Aontaithe agus, ina dhiaidh sin, na dtíortha eile suim sna V-néargháis. Bhí, fiú, an ceimiceoir Sualannach Lars-Erik Tammelin ag déanamh taighde ar na comhdhúile seo, agus uaireanta tugtar "eistir Tammelin" orthu fosta.


Solad dímhorfach.
Is éard is solad dímhorfach ann ná substaint a bhfuil cuma an tsolaid uirthi agus mothú an tsolaid inti, cé nach bhfuil struchtúr criostalach inti. Solad dímhorfach í an ghloine, mar shampla. Tá na solaid dhímhorfacha iseatrópach, is é sin, is ionann a dtréithe fisiceacha ó gach treo. Ar an dóigh seo tá siad cosúil leis na leachtanna. Níl leáphointe cruinn ag na solaid dhímhorfacha, nó is dual dóibh bogadh ó sholad go leacht de réir a chéile má théitear suas iad. D'fhéadfá a rá nach fíorsholaid iad ar aon nós, ach leachtanna a bhfuil a slaodacht chomh hard is go bhfuil mothú an tsolaid iontu.


Taisteal forsholasach.
Is ionann taisteal forsholasach agus taisteal a sháraíonn luas an tsolais - go bunúsach, luas an tsolais san fholús, nó cuireann meáin éagsúla - solaid, gáis agus leachtanna - moill ar luas an tsolais féin. Is téama coitianta é an taisteal forsholasach san fhicsean eolaíochta, ach ní cheadaíonn teoiric speisialta na coibhneasachta d'aon chorpán luas an tsolais a shroicheadh ná a shárú (bheadh fuinneamh gan teorainn de dhíth leis an luas sin a shroicheadh). Ceadaíonn an choibhneasacht speisialta cáithníní a bhíonn ag gluaiseacht níos luaithe ná an solas an t-am ar fad agus nach féidir leo moilliú síos go luas an tsolais. Taiceoin a thugtar ar a leithéid de cháithníní, cé nach bhfuil iontu i láthair na huaire ach tuairimíocht agus hipitéisí - níor cuireadh sonrú in aon chineál taiceoin riamh.
Ceadaíonn an teoiric choibhneasachta féin an rud ar a dtugtar taisteal forsholasach dealraitheach. Is ionann sin agus taisteal trí réigiún spáis a bhfuil a chéimseata curtha as a riocht, ionas go gcuireann sé ar do chumas áiteanna i gcéin a shroicheadh níos luaithe ná an t-am a thógfadh sé ar an solas teacht a fhad leo sa ghnáthspás, cé nach sárófá luas an tsolais taobh istigh den réigiún díchumtha sin. Go praiticiúil, áfach, níl a fhios ag aon duine cá bhféadfaimis teacht ar a leithéid de réigiún.
Rinne an fisiceoir Meicsiceach Miguel Alcubierre ar mhatamaitic an innill fhreangtha - sás a chruthódh bolgán míchumtha spáis timpeall ar an spáslong fhorsholasach. Ansin, bheadh struchtúr an spáis féin á chrapadh roimh an spáslong agus á fhairsingiú taobh thiar di. Go bunúsach, bheadh an cleas indéanta dá mbeadh "damhna coimhthíoch" againn, is é sin, damhna a bhfuil dlús an fhuinnimh ann níos ísle ná an neamhní. Mar atá na cúrsaí inniu, áfach, níl a fhios ag aon duine cá dtiocfá ar a leithéid de dhamhna, nó conas a tháirgfeá é.
Maidir leis na poill phéiste, bheadh damhna coimhthíoch de dhíth le ceann acu siúd a chruthú, chomh maith. Na "poill phéiste" atá ann, is é sin, na dúphoill, tá an teoiric ann go bhfuil bealach iontu go hollchruinne eile nó go hait éigin i bhfad i gcéin san ollchruinne seo againn, ach is é oighear an scéil ná go bhfuil singilteacht i gcroílár an dúphoill, agus aon rud a rachaidh tríd an tsingilteacht, ní bheidh ach fuinneamh fágtha de ar an taobh eile.


Luas an tsolais.
Tairiseach fisiciúil é luas an tsolais san fholús, agus é tábhachtach ina lán brainsí eolaíochta. Is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí matamaitice ná c, agus is ionann é agus 299,792,458 méadar in aghaidh na soicinde. Is luach cruinn é seo, nó is de réir na huimhreach seo a shainítear an méadar mar aonad faid.
Teoiricí.
Deir Teoiric Speisialta Coibhneasachta Albert Einstein gurb é luas an tsolais uasmhéid an luais is féidir d'aon rud - fuinneamh, damhna nó faisnéis - a shroicheadh agus iad ag taisteal san ollchruinne. 'Ós é luas an tsolais é, is é luas na gcaithníní gan mhais agus luas na radaíochta a bhaineann leo - is é sin, luas na radaíochta leictreamaighnéadaí. Glactar leis freisin gurb é luas na himtharraingthe - luas na dtonnta a iompraíonn an imtharraingt. De réir theoiric na coibhneasachta, is ionann luas an tsolais dar le gach breathnóir, cé gur féidir go bhfuil na breathnóirí seo ag druidim i dtreo a chéile nó ag gluaiseacht ar shiúl ó chéile. Mar sin caithfidh na toisí go léir athrú agus dul as a riocht lena chinntiú gurb ionann luas an tsolais: tá siad coibhneasach, ach is rud absalóideach é luas an tsolais.
An réad atá ag taisteal níos maille ná an solas, deirtear go bhfuil sé ag déanamh turas amchosúil. An radaíocht a bhfuil luas an tsolais san fholús, c, fúithi, deirtear go bhfuil turas solaschosúil á dhéanamh aici. Tugtar turas áitchosúil ar an tríú rogha, is é sin, sárú luas an tsolais, ach de réir na tuisceana atá ag na heolaithe ar na cúrsai seo, ní féidir le haon réad fisiciúil turas áitchosúil a chur de. Tagraíonn an focal "taiceon" do na caithníní a bhíonn ag taisteal níos luaithe ná an solas, ach níl sna taiceoin faoi láthair ach smaoineamh teoiriciúil: is féidir leis na fisiceoirí tuairimíocht a dhéanamh faoi shaintréithe na dtaiceon agus iad ag dul i muinín na matamaitice, ach is deacair a rá an mbeidh an cine daonna in ann choíche sonrú a chur in aon taiceon. De réir theoiric Einstein, dá mbeadh taiceoin ann, go mbeidís ag gluaiseacht sa treo contráilte san am, is é sin, ón todhchaí go dtí na laethanta a bhí, agus nach bhféadfaimis sonrú a chur sa taiceon ach i ndiaidh dó dul thart - agus go bhfeicfimis dhá phictiúr den taiceon ansin, ceann acu ag dul ar aghaidh agus an ceann eile ag dul ar ais.
I dteoiric na coibhneasachta socraíonn luas an tsolais comhghaol an spáis agus an ama, agus feictear c sa chothromóid chlúiteach úd E = mc2, a thaispeánann an fuinneamh (E) a fhreagraíonn do mhais (m) áirithe.
Má bhíonn caithníní a bhfuil lucht leictreach acu ag gluaiseacht sa mheán níos luaithe ná an solas, tiocfaidh luisne sa mheán, agus é ag astú radaíocht Cherenkov. Mar shampla, is gnách luisne ghorm den chineál seo a aithint taobh istigh d'imoibreoir núicléach. Is é is cúis leis an luisne seo ná leictreoin agus iad ag gluaiseacht sa mheán níos luaithe ná an radaíocht leictreamaighnéadach.


Dlí Zipf.
Is éard is Dlí Zipf ann ná dlí eimpíreach foirmlithe trí bhaint a úsáid as staidreamh mhatamaiticiúil, tagraíonn sé don bhfíric gur féidir le cuid mhaith cineálacha shonraí sna heolaíochtaí fisiceacha agus sóisialta a chomhfhogasú leis an dáileachán a fhaightear i nDlí Zipf,
atá neasghaolta le dóchúlacht cumhachta de dhlí na cumhachta. Tá an dlí ainmnithe i ndiaidh an teangeolaí George Kingsley Zipf a chéad mhol é (Zipf 1935, 1949), cé go bhfuil fianaise ann gur thug J.B. Estoup an rialtacht faoi deara roimh Zipf.
Inspreagadh.
Deir Dlí Zipf go mbíonn minicíocht focal ar bith i gcorpas teanga nádúrtha i gcomhréir contrártha len a rang nó a ord i dtábla minicíochta. Dá bhrí sin, tarlóidh an focal is minice thart ar dhá uair níos mó ná an dara fhocal is minice, a tharlóidh dhá uair chomh minic agus an ceathrú focal is minice, srl.
Ag baint úsáide as Dlí Zipf, rinneadh anailís ar obair Ulysses le James Joyce, fuarthas amach gur tharla an focal;
Is iomaí modh agus teoiric ata ann le teanga a theagasc. Ar cheann acu tá ceachtanna agus ábhar teagaisc a bhunú ar na focail is coitianta a úsáidtear sa teanga. Rinne an tAthair Colmán Ó hUllacháin agus a chomhghleacaithe i dTeanglann Rinn Mhic Gormáin taighde ceannródaíocht ar an ghné seo den Ghaeilge sna seascaidí. Foilsíodh torthaí an taighde sin i 'Buntús Gaeilge' (An Roinn Oideachais 1966).
D'fhoilsigh 'Breacadh', eagraíocht a bhunaíodh sa bhliain 20000 le tacaíocht a thabhairt do Chóistí Gairmoideachais a gcuid seirbhísí do dhaoine fásta a chur ar fail trí Ghaeilge sa Ghaeltacht, 'Líostaí Bhreachadh'. Is éard is 'Líostaí Bhreachadh' na leabhar ina bhfuil liostaí na bhfocal is coitianta sa teanga bailithe le chéile in ord minicíochta.
Tá na focail is coitianta ón nuachtán 'Lá', agus an nuachtán 'Foinse' luaite san tionscnamh seo.
As 200,000 focal i 'Foinse' bhí 11,907 (circa) focail éagsúil ón a chéile.
Tharla an 100 focal is coitianta 51.4% uair, an 200 focal is coitianta 60.02%, an 300 is coitianta 65.04% an 400 is coitianta 68.53% agus an 500 focal is coitianta 71.16% uair.
Seo a leanas liosta na bhfocal ó 1 go 10 is minicí;


Ken Doherty.
Imreoir snúcair gairmiúil de chuid na hÉireann is ea Ken Doherty, a tháinig ar an saol ar an 17 Meán Fómhair 1969 i Ráth Garbh, baile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath. Tá sé ag imirt ag an leibhéal is airde sa spórt ó 1990 i leith, agus bhuaigh sé Craobh Domhanda Embassy sa bhliain 1997, an duais is mó. Roimhe sin, bhain sé an chraobh domhanda amach mar amaitéarach sa bhliain 1989 agus ag aois faoi-21 sa bhliain chéanna. Tá stíl réasúnta cúramach aige mar imreoir, rud a thuill an leasainm "Crafty Ken" dó.
Taobh amuigh de bhord snúcair, déanann Doherty obair leis na meáin mar thráchtaire agus shaineolaí.
Doherty, Ken
Doherty, Ken


Teoiric choibhneasachta Einstein.
Dhá theoiric fhisiceacha atá i gceist maidir le teoiric ghinearálta na coibhneasachta a shamhlaítear le hainm Albert Einstein: teoiric speisialta na coibhneasachta agus teoiric ghinearálta na coibhneasachta.
Teoiric speisialta na coibhneasachta.
1) Is ionann dlíthe na fisice do na breathnóirí uile atá i ngluaisne chothrom i gcoibhneas a chéile.
2) Is ionann luas an tsolais do na breathnóirí uile, cuma cé chomh luath is atá siad ag gluaiseacht i dtreo fhoinse an tsolais nó ag imeacht uaithi.
• Coibhneasacht na comhuaineachta: Dhá rud a thiteann amach san am céanna dar le breathnóir amháin, déarfaidh breathnóir eile nár thit siad amach san am céanna ar chor ar bith, má tá an bheirt bhreathnóirí úd ag gluaiseacht ó chéile nó i dtreo a chéile.
• An t-amleathadh: Breathnóir atá ag imeacht sleamhnaíonn an t-am uaidh níos moille ná am an bhreathnóra atá ina stad.
• Coibhneasacht an fhaid: Rud atá ag imeacht feictear go bhfuil sé ag crapadh chuige de réir na háite a bhfuil an breathnóir.
• Coibhéis na maise agus an fhuinnimh: Is féidir damhna a chlaochlú go fuinneamh de réir na foirmle cáiliúla: E = mc2. Is ionann fuinneamh agus mais chlaochlaithe agus í siúd méadaithe faoi luas an tsolais i gcumhacht a dó. Seasann E don fhuinneamh, m don mhais agus c do luas an tsolais.
• Luas an tsolais: Ní thig le rud ar bith imeacht níos luaithe ná luas an tsolais i bhfolús.
Sa choibhneasacht speisialta, úsáidtear trasfhoirmithe Lorentz in áit trasfhoirmithe Galilei.
Teoiric ghinearálta na coibhneasachta.
Chum Einstein teoiric ghinearálta na coibhneasachta sna blianta 1907-1915. Is éard is bunchloch don choibhneasacht ghinearálta prionsabal na coibhéise, a deir gur mar a chéile an luasghéarú agus fanacht i bhfos i réimse imtharraingteach (ar dhromchla an domhain, mar shampla). Dá bhrí sin is gluaiseacht thámhúil an tsaorthitim: an réad atá ag déanamh saorthitime tá sé amhlaidh toisc gur mar sin a ghluaiseann rudaí nuair nach bhfuil fórsa ar bith ag dul i bhfeidhm orthu, in áit é a dhéanamh de bharr na himtharraingthe. Tá sé seo bunoscionn leis an meicníocht chlasaiceach agus leis an gcoibhneasacht speisialta. De réir na dteoiricí sin ní féidir le rudaí atá ag imeacht go támhúil géarú ar a luas i gcoibhneas a chéile, cé go ndéanann rudaí atá ag saorthitim é. Is é an míniú a thug Einstein air seo go bhfuil an spás-am "cuartha" de bharr na himtharraingthe. Sa bhliain 1918 chuir Einstein é seo in iúl de réir na matamaitice nuair a cheap sé na cothromóidí réimse.


George Kingsley Zipf.
Ba theangeolaí agus ba fhocleolaí Meiriceánach é George Kingsley Zipf (1902-1950), a rinne anailís staitistiúil ar mhinicíocht na bhfocal i dteangacha éagsúla. Bhí Zipf ina Chathaoirleach ar an Roinn Ghearmáinise agus ina Léachtóir Ollscoile (rud a chiallaíonn go raibh cead aige a rogha ábhair a mhúineadh) in Ollscoil Harvard. Rinne sé staidéar ar an tSínis agus d'oibrigh sé leis an déimeagrafaic. Is féidir le cuid mhaith dá chuid iarrachtaí a úsáid le hairíonna an Idirlíon, dáileadh ioncaim laistigh de náisiúin, agus go leor bailiúcháin sonraí eile a mhíniú.


Ceathrar Guildford.
An t-abhcóide Michael Mansfield ag tabhairt óráide in ómós do Gerry Conlon.
Ceathrar as Tuaisceart Éireann agus Sasana a fritheadh ciontach go héagórach as ionsaí buamála de chuid Arm Phoblacht na hÉireann sa bhliain 1974 ab ea an Ceathrar Guildford, mar a bhí na meáin á thabhairt orthu. Ar an 5 Meán Fómhair 1974, phléasc dhá bhuama ag an "Horse and Groom" agus an "Seven Stars", dhá theach tábhairne sa bhaile Sasanach Guildford ina raibh baill d'Arm na Breataine ann go rialta. Maraíodh cúigear agus gortaíodh trí scór is a cúig eile.
Bhí an-bhrú curtha ar na bpóilíní teacht ar na daoine a bhí ciontach as gan mhoill, agus i mí na Nollag na bliana seo gabhadh ceathrar daoine óga, mar atá Gerry Conlon, Paul Hill, Patrick Armstrong agus Carole Richardson. Ciontaíodh iad, agus chaitheadar cúig bliana déag faoi ghlas, cé nach raibh baint ar bith ag duine acu leis an ionsaí. Scaoileadh amach ar an 19 Deireadh Fómhair 1989 iad.


Gerry Ryan.
Ba chraoltóir raidió agus teilifíse Éireannach é Gerard "Gerry" Ryan (4 Meitheamh 1956 – 30 Aibreán 2010). Bhí sé ar dhuine de na craoltóirí ba rathúla agus ba chonspóidí in Éirinn agus ba é "The Gerry Ryan Show" ar RTÉ 2fm an clár ba mhó a thuill clú dó. Bhíodh sé le cloisteáil gach maidin ar an gclár sin ó Luan go hAoine idir a naoi a chlog ar maidin agus meán lae, ó 1988 go lá a bháis. Fuarthas a chorp ina árasán ar Shráid Líosain Uachtarach i mBaile Átha Cliath sa bhliain 2010. Fuarthas amach níos déanaí gur dócha go raibh baint ag alcól agus cócaon lena bhás.
Óige.
D'fhás Gerry Ryan aníos i gCluain Tarbh i mBaile Átha Cliath. Bhí a athair ina fhiaclóir agus a mháthair páirteach i gcúrsaí drámaíochta sa chathair. Bhain sé céim dlí amach ó Choláiste na Tríonóide sula ndeachaigh sé le craoltóireacht mar ghairm bheatha.
Raidió.
Chuir sé tús lena ghairmréim mar láithreoir raidió sa chraoltóireacht raidió bhradach agus d'éirigh leis post gairmiúil a fháil in RTÉ nuair a bunaíodh stáisiún raidió nua darb ainm "Radio 2" (RTÉ 2fm sa lá atá inniu ann) sa bhliain 1979. Chaith sé cuid mhaith de na hochtóidí mar láithreoir oíche sa stáisiún go dtí gur éirigh leis clár príomh-ama a bhaint amach dó féin idir a naoi a chlog ar maidin agus meán lae. Clár é seo a bhí dírithe ar chaint agus ar phlé seachas ceol agus chuaigh sé i mbun an chúraim sin go díograiseach. Bhain sé cáil amach mar láithreoir conspóideach nach gcuirfeadh aon fhiacail ann sa phlé a spreagadh sé ar an gclár agus níor loic sé roimh thabhairt faoi ábhair mhóra cainte na linne sin. Samhlaítear é le cuid mhaith den athrú sóisialta a bhí ar siúl in Éirinn san am sin agus é lánsásta an t-athrú sin a úsáid mar ábhar iomarbhá. Bhí an clár seo ar cheann de na cláir raidió is mó lucht éisteachta in Éirinn go lá a bháis.
Bás.
Chuir Gerry Ryan glaoch ar a fhostóirí in RTÉ oíche Dhéardaoin 29 Aibreán 2010, le rá go raibh sé in ísle brí agus nach mbeadh sé in ann a chlár raidió a chur i láthair an lá dar gcionn agus fuarthas Fiona Looney, iriseoir, chun an dualgas sin a chur i gcrích ar a shon. D'éirigh Melanie Verwoerd, a pháirtí, buartha nuair a chuala sí nach mbeadh an clár á chur i láthair aige agus toisc nach raibh a fhón á fhreagairt aige ach an oiread. Thug sí cuairt ar a árasán agus nuair nár éirigh léi tabhairt air an doras a oscailt, fuair sé cúnamh ó oibrí tógála chun an doras a bhriseadh isteach. Fuarthas corp Uí Riain ina sheomra codlata thart ar 12.30in agus é ina luí ar an urlár in aice lena leapa. Dearbhaíodh é a bheith marbh ar an láthair. Ceaptar go raibh taom croí mar thrúig bháis.


Dua Khalil Aswad.
Ba chailín 17 bliain d'aois í Du'a Khalil Aswad (دعاء خليل أسود) (t.1989 - t.7 Aibreán, 2007) a cuireadh chun báis i marú oinigh. Ba Choirdíneach
den reiligiún Yezidi í agus tháinig an teagmhas chun solais nuair a chraoladh físeán den eachtra, a bhí taifeadadh ar fón póca, ar an Idirlíon.
Spreag an ráfla, gur maraíodh í toisc gur iompaigh sí ina Moslamach, bearta díoltais tromchúiseacha in éadan phobal na Yezidí ag antoiscigh Sunnaígh.


Pósadh Figaro.
Libretto 1786Ceoldráma grinn ("Iodáilis:Opera buffa") is ea Le nozze di Figaro, ossia la folle giornata ("Pósadh Figaro. nó lá na mire"), K. 492, cumtha ag Wolfgang Amadeus Mozart, agus a leabhróg scríofa ag Lorenzo Da Ponte, bunaithe ar dhráma grinn stáitse le Pierre Beaumarchais," La Folle Journée, ou le Mariage de Figaro", (1784).
Cé gur cuireadh toirmeasc i bhfeidhm ar dtús ar dhráma Bheaumarchais, sa Vín, mar gur cheap na húdaráis gur fhilíochta ar an uasaicme a bhí mar théama aige, gníomh a mheasadh contúirteacha sna deich mbliana roimh Réabhlóid na Fraince, sa deireadh thiar áfach, bhí an ceoldráma ar cheann de na hoibreacha ba rathúla ag Mozart. Bhain an réamhcheol, ach go háirithe, clú amach agus is minic é a bheith seinnte mar phíosa ceolchoirm (Gearmáinis:Konzertstück).


Tróna.
Is éard is tróna ann ná mianra gailíte atá comhdhéanta as hidrigindécharbónáit tríshóidiam agus uisce. Sna Stáit Aontaithe, tá an tróna chomh flúirseach is go n-úsáidtear mar amhábhar don tsóid é, in áit a bheith ag dul i dtuilleamaí phróiseas Solvay, arb é an gnáthphróiseas é sa tionsclaíocht le sóid a tháirgeadh. Is é an fosú is mó ar domhan an ceann atá le fáil in aice le Green River in iardheisceart Wyoming.


Sráid Líosain.
Sráid mhór ar an taobh theas de chathair Bhaile Átha Cliath is ea Sráid Líosain nó Sráid Leeson ("Leeson Street" as Béarla).
"Sráid Suersey" a thugtaí air, ach fuair sé ainm nua sa bhliain 1728 ó mhuintir Leeson.
D'éirigh go maith leis an amhrán "Leeson Street Lady" le Bagatelle (banna rac-cheoil Éireannach) sna 1970í.
Naisc.
L


Tiorána.
Is í Tiorána ("Tiranë" nó "Tirana" as Albáinis) príomhchathair Poblacht na hAlbáine. Is í Tiorána an chathair is mó sa tír chomh maith: tá breis is 600,000 duine ina gcónaí ann. Sa bhliain 1614 a bunaíodh an chathair nua-aimseartha. Roghnaíodh Tiorána mar phríomhchathair na tíre sa bhliain 1920.


Seán Ó Conaill.
Seanchaí, feirmeoir agus iascaire a bhí i Seán Ó Conaill (1835-1931). Rugadh Ó Conaill i gCill Rialaig, baile in Uíbh Ráthach i gContae Chiarraí in iardheisceart na hÉireann.
D'fhoilsigh Séamus Ó Duilearga a chuid scéalta sa leabhar "Leabhar Sheáin Í Chonaill" (1948).


Stiúrthóir spórtúil.
Is duine proifisiúnta a stiúrann club spóirt é stiúrthóir spórtúil. Cinneann an stiúrthóir ar struchtúir, straitéisí agus cuspóirí an chlub. I gcoitinne, sna spóirt aonair, bíonn an stiúrthóir spórtúil freagrach as ag cinneadh úsáid na lúthchleasaithe agus taicticí freisin ach i spóirt foirne, traenálaí sonrach a chomhlíonann na tascanna seo.


Walter Raleigh.
Uaslathaí Sasanach ba ea Sir Walter Raleigh (c.1552 - 29 Deireadh Fómhair, 1618), scríbhneoir, file, saighdiúir, cúirteoir, agus taiscéalaí, a bhí ar na chéad daoine a thug tobac ó Mheiriceá go dtí an Eoraip.
Ba Phrotastúnaigh as Devon iad tuismitheoirí Walter, Walter agus Catherine Champernowne. Níl mórán eolais ann faoina chéad óige, cé gur chaith sé roinnt ama in Éirinn, i gCaisleáin Chill Dalua, Ráistín, Contae na hIarmhí, ag glacadh páirte i gcur faoi chois reibiliúin agus a bheith páirteach in dhá sléacht mínáireach ar Reachlainn agus Ard na Caithne ("Béarla: Smerwick").
Níos déanaí ba thiarna talún é, ar thalamh a bhí coigistithe ó na hÉireannaigh. Fuair sé ardú céime go tapa i bhfabhar na Banríona Eilís I, agus bronnadh ridireacht air sa bhliain 1585. Bhí baint aige le luathchoilínithe Virginia faoi phaitinn ríoga. Sa bhliain 1591, phós sé Elizabeth Throckmorton, bean choimhdeachta de chuid na Banríona, go rúnda gan fanacht ar chead na Banríona. De dheasca sin cuireadh é féin agus a bhean chéile sa Túr Londan. Tar éis é a bheith scaoilte amach, chuir siad fúthu ar a eastát ag Sherborne, Dorset.
Sa bhliain 1594 chuala Raleigh faoi "Chathair an Óir" i Meiriceá Theas agus sheol sé ann chun í a aimsiú, ag foilsiú cuntas áibhéalach dá chuid eachtraí sa leabhar a chuir leis an finscéal "El Dorado".
Tar éis bás na banríona Éilis I, sa bhliain 1603, cuireadh Raleigh arís i bpríosún sa Túr, an uair seo, mar gheall ar líomhaintí go raibh sé páirteach sa chomhcheilg i gcoinne an Rí Séamas I. Sa bhliain 1616, áfach, scaoileadh é chun an dara turas taiscéalaíochta sa tóir ar El Dorado a stiúradh. Níor éirigh leis agus ransaigh fir faoina gceannas urphost Spáinneach. D'fhill sé ar Shasana, agus gabhadh é chun na Spáinnigh a cheansú agus cuireadh chun báis é sa bhliain 1618.
Luathshaol.
Níl mórán eolais againn faoi bhreith Raleigh. Creideann roinnt staraithe gur sa bhliain 1552 a rugadh Raleigh, agus tá tuairim ag roinnt eile gur rugadh é chomh déanach le 1554. D'fhás sé suas i dteach Hayes Barton, feirmeoir, i sráidbhaile East Budleigh, ní fada ó Budleigh Salterton i nDevon, Sasana. Ba é an mac is óige de chúigear a rugadh do Chatherine Champernowne in dhá phósadh i ndiaidh a chéile. Leath a leathdheartháireacha, John Gilbert, Humphrey Gilbert, Adrian Gilbert, agus a dheartháir iomlán Carew Raleigh chun tosaigh le linn réimis na banríona Eilís I agus an rí Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire. Neacht Kat Ashley ba ea Chatherine Champernowne agus máistréas Eilís, a thug na fir óga isteach sa chúirt.
Ba Phrotastúnaigh láidir iad teaghlach Raleigh agus is beag nár tháinig siad slán le linn ré na Banríona Caitlicí, Máire I Shasana. An t-éalú is suntasaí, tharla sé nuair a chuaigh athair Raleigh i bhfolach i túr chun forghníomhú a sheachaint. Mar thoradh air sin, le linn a óige, d'fhás fuath Raleigh roimh an Eaglais Chaitliceach agus thapaigh sé an deis sin tar éis teacht na banríona Protastúnaí Eilís I go dtí an ríchathaoir sa bhliain 1558.
Éire.
Idir 1579 agus 1583, ghlac Raleigh páirt i cosc a chur ar an Dara Éirí Amach i nDeasmumhain.
Bhí sé i láthair ag léigear Ard na Caithne, áit a rinne sé maoirseacht ar an sléacht ar saighdiúirí Iodálacha agus Spáinneacha i ndiaidh gur ghéill siad. Ar an urghabháil agus dáileadh na talún a lean an reibiliún, fuair Raleigh 40,000 acra (160 km ²), lena n-áirítear na bailte cois cósta le ballaí Eochaill agus Lios Mór. Thug seo go rinneadh príomh-úinéir talún Chúige Mumhan as, ach ní raibh ach rath teoranta aige tionóntaí ó Shasana a lonnú ar a eastáit.
Le linn a seacht mbliana déag mar thiarna talún in Éirinn, bhí teach cónaithe ag Raleigh i gCaisleán Chill Uailleach, Ráistín, Contae na hIarmhí. D'fhanfadh Raleigh i mbaile Eochaille ó am go chéile. Bhí sé ina mhéara ansin ó 1588 go dtí 1589. Tá curtha ina leith gurb eisean a chéad chuir prátaí in Éirinn, ach tá sé i bhfad níos dealraithí gur de bharr trádáil leis an Spáinn a tháinig an gléasra i dtír. Meastar go raibh a áras baile 'Myrtle Grove' ina shuíomh don scéal gur chaith searbhónta buicéad uisce air tar éis dó scamaill deataigh a fheiceáil ag teacht amach ó a phíopa, mar gur cheap sé go a mháistir trí thine. Ach tá an scéal seo bainteach le áiteanna eile a bhain le Raleigh: an Virginia Ash Inn, Henstridge, gearr do Sherborne, Caisleán Sherborne, agus South Wraxall Manor i Wiltshire, baile chara Raleigh, Sir Walter Long.
Bhí an file Sasanach Edmund Spenser i measc lucht aitheantais Raleigh i gCúige Mumhan a dheonaíodh talamh dóibh. Sa 1590í, thaistil sé agus Raleigh le chéile ó Éirinn go dtí an chúirt i Londain. Chuir Spenser cuid dá fháthscéal an Faerie Queene i láthair Eilís I.
Tharla malairt chinniúna ar Raleigh, nuair a d'fhás deacrachtaí le bhainistíocht a n-eastát. Sa bhliain 1602, dhíol sé a thailte le Richard Boyle, 1ú Iarla Chorcaí. Lean rath Bhoyle ar aghaidh faoi na ríthe Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire agus Séarlas I Shasana Mainistir na Búille ina dhiaidh sin tá borradh mór faoi ríthe James I agus Charles I. Tar éis bháis Raleigh bhuail baill teaghlaigh Raleigh le Boyle le haghaidh cúitimh ar an mbonn gur shochraigh Raleigh margadh neamhfhadradharcach leis.
An Domhan Nua.
Níor éirigh le plean Raleigh coilínithe a lonnú sa Choilíneacht Virginia (lena n-áirítear na stáit Carolina Thuaidh agus Virginia an lá atá inniu ann) i Meiriceá Thuaidh, nuair a theip ar na lonnaitheoirí ar an Oileán Roanoke, Virginia sa bhliain 1584, ach réitigh sé an bealach do choilíneachtaí eile ina dhiaidh sin. Mhaoinigh Raleigh agus a chairde go príomha na iomraimh, ach níor éirigh leo riamh an sruth ioncaim leanúnach gur ghá chun choilíneachta a thosú a choimeád ar bun. Sa bhliain 1587, rinne Raleigh iarracht thabhairt faoi a dhara thuras taiscéalaíochta, arís ag bunú lonnaíochta ar Oileán Roanoke. An tráth seo, cuireadh grúpa níos éagsúla de lonnaitheoirí, lena n-áirítear roinnt teaghlaigh, faoi rialú John White.
Tar éis tamaill ghearr i Meiriceá, glaodh White ar ais go Sasana chun níos mó soláthairtí a fháil le haghaidh na coilíneachta. Ní raibh sé in ann filleadh ar an bhliain dar gcionn mar a bhí pleanáilte, áfach, mar gur ordaigh an Bhanríon go bhfanfaidh gach soitheach ag an gcalafort ar eagla go mbeadh gá leo in aghaidh Armáid na Spáinne. Ní raibh bagairt na hArmáide go hiomlán freagrach as an mhoill a chuireadh ar White dul ar ais go dtí 1590. Tar éis bua Shasana ar an loingeas Spáinneach sa bhliain 1588, tugadh cead seolta do na longa.
Ar an drochuair, rinne an cabhlach beag i dtreo Cúba ní díreach chuig na coilínigh i Roanoke. Rinneadh iarracht ar longa trádála taisce-ualaithe de chuid na Spáinne a ghabháil, a tuairiscíodh a bheith go flúirse sna huiscí sin ag an am sin. Deirtear go raibh White i gcoinne an fhiontair gan choinne seo, ach bhí sé gan taca chun cuir ina luí ar an gcriú gan dul ar aghaidh. Thug píolóta Portaingéalach a bhí fostaithe ag Raleigh le fios dóibh go raibh saibhreas ollmhór ag fanacht orthu.
Sa bhliain 1590, 3 bliana ina dhiaidh sin, shroich an t-árthach an t-oileán, ach ní raibh tásc ná tuairisc faoi na coilínigh.


Chadwell Heath.
Is baile é Chadwell Heath atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir, i ngar d'Ilford agus Romford. Is é 12 míle soir ó thuaidh ó Charing Cross.
Logainmníocht.
Tá an ainm "Chadwell" luaite sa bhliain 1254 mar "Chaudewell" agus ciallaíonn sé sin ná 'an fuarán fuar'. Chuir an ainm ar lonnaíocht ar an dtaobh Barking an teorainn ársa Barking/Dagenham agus bhí aithne air mar Chadwell Street; toisc gur raibh 'Street' brí níos sine an gráig. Sa 17ú aois an Blackheath Common i bparóiste Dagenham a bhí athainmnithe mar Chadwell Heath.
Stair.
Ba ghráig sa pharóiste ársa an Dagenham é Chadwell Heath. Bhí forbairt ann de thoradh an bóthar Rómhánach Londain go Colchester, ach bhí an formhór an paróiste tuaithe. Bhí iarnród tógtha trí an ceantar as Romford agus Ilford agus i 1864 bhí Chadwell Heath stáisiún traenach oscailte. Thosaigh fás na bruachbhailte i 1900 agus mhéadaigh go tapaigh go dtí 1900.
Bhí ina cónaí den seal gearr Mary Wollstonecraft (rugadh 1759), máthair an údar 'Frankenstein' a scríobhadh Mary Shelley, ar fheirm i ngar Whalebone Lane go dtí bhog a teaghlach go Barking.
D'fhulaing an ceantar i rith an Dara Cogadh Domhanda de thoradh a lán ionsaithe as an Blitz. In éineacht le sin, ba cónaitheoir Chadwell Heath i Eva Hart, duine de na marthanóirí de RMS Titanic. Bhí sí ina cónaí ar an Japan Road go dtí a báis.
Tagairtí.
Bailte agus cathracha i Sasana


Loch Nis.
Loch mór, domhain, fionnuisce sna Garbhchríocha de chuid na hAlban is ea Loch Nis (Béarla: "Loch Ness"]), a leathnaíonn thart ar 23 míle (37 km) ar fhead, siar ó dheas ó Inbhir Nis.
Seasann a dhromchla 52 troigh (16 m) os cionn leibhéal na farraige.
Tá sé nasctha, ar an taobh ó dheas, leis an Abhainn Omhaich, agus le gearradh den Chanáil Chailleanach. Ar an taobh ó thuaidh tá Caol Bhoniche (Béarla: "Bona narrows"), a osclaíonn amach i Loch Dabhach Phuir, agus a bheathaíonn Abhainn Nis agus cuid eile de chanáil go dtí Inbhir Nis.
Is ceann é de na sraitheanna dobharlach ruaimneach modartha, in Albain; bíonn infheictheacht a chuid uisce go heisceachtúil íseal, mar gheall ar mhéid na móna san ithir máguaird.
Stair.
Bíonn cáil idirnáisiúnta air mar gheall ar a ollphéist chriózó-eolaíoch “Niseag”. Ar an 2 Bealtaine 1931, tuairiscíodh an chéad dearcadh d'Ollphéist Loch Nis i nuachtán Albanach.


Maida Vale.
Is baile é Maida Vale atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crotach.
Is éan é an crotach. Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Lóma.
Is éan é an lóma. Is baill d'fhine na Gaviidae iad.


Hipí.
Is éard atá i gceist leis na hipithe nó na grágánaigh ná fochultúr de chuid na ndaoine óga a tháinig ar an bhfód sna Stáit Aontaithe timpeall ar lár na seascaidí agus a chuaigh ar fud an domhain ina dhiaidh sin. Gnéithe den fhochultúr seo ab ea an síochánachas, saoirse na collaíochta is na comhriachtana, na drugaí, an saol nádúrtha (a raibh baint aige leis na grágáin mhóra ghruaige a d'fheictí ar na hipithe) na pobail a thiocfadh chun saoil as a stuaim féin (in áit na sochaí seanbhunaithe), an rac-cheol agus an agóid in aghaidh na héagóra. Glactar leis gur fhorbair fochultúr na hipithe i nGreenwich Village, Cathair Nua-Eabhrac, agus i Haight-Ashbury, San Francisco, ar dtús. Bhí tionchar ag stíl agus nósanna na m"beatniks" ar na hipithe, agus bhí cuid mhór d'"fhrithchultúr" agus de réabhlóideachas na hipithe bunaithe ar luachanna an "bheat generation".
Is dócha gurbh iad Ken Kesey (an scríbhneoir a chum an t-úrscéal úd "One Flew Over the Cuckoo's Nest") agus a lucht leanúna, a dtugadh na "Merry Pranksters" orthu féin, a chuir an chéad tús le cultúr na hipithe. Bhí sé de nós ag an bpobal seo drugaí a thógáil agus a gcuid cleas a scannánú, agus sa bhliain 1964, thug siad turas fada ar fud na Stát Aontaithe i seanbhus scoile ar bhaist siad "Further" uirthi. Le linn an turais, chraobhscaoil siad soiscéal na ndrugaí, agus is iomaí duine óg a tholg an nós seo uathu san am.
Luath-hipí tábhachtach eile a bhí i Chandler A. Laughlin III, ceoltóir tíre. In Aibreán 1963, bhí cineál féasta aige lena chuid cairde, caoga éigin duine ar fad, agus iad ag blaiseadh de "peyote", druga traidisiúnta na mbundúchasach Meiriceánach, i searmanas a bhí dírithe ar spiorad an chomhair agus an chomhdhaonnachais a chur ar bun sa ghrúpa seo, ionas go mbeadh pobal ann feasta. Bhí an pobal seo ag cur fúthu i Virginia City, Nevada, agus ag déanamh ceoil i Red Dog Saloon sa chathair sin. I Samhradh na mbliana 1964, d'éirigh le Laughlin agus lucht a leanúna dream mór de cheoltóirí óga éirimiúla a earcú agus an ceol tíre is an ceol sícideileach a phósadh le chéile i stíl nua. (Is é is brí le ceol sícideileach ná ceol in aithris na n-eispéireas fuaime a bhíonn ag na daoine faoi thionchar drugaí.) As seo a fáisceadh bannaí tábhachtacha clúiteacha cosúil le Grateful Dead nó Jefferson Airplane. D'fhoghlaim siad uraiceacht na stíle nua i Red Dog Saloon.


Thimphu.
Is í Thimphu príomhchathair na Bútáine. Tá tuairim is 100,000 duine ina gcónaí in Thimphu agus is í an chathair is mó sa tír í. Tá sí suite 2320m/7656 troigh ós cionn leibhéil na farraige.
Sa bhliain 1955 a ainmníodh Thimphu mar phríomhchathair nua. Ba í Punakha an phríomhchathair roimhe sin, ach theastaigh príomhchathair nua ó Jigme Dorji Wangchuck, tríú rí na Bútáine. Sráidbhaile a bhí ann um an dtaca sin ach tá borradh agus fás tagtha ar an daonra le blianta beaga anuas.


Gaelscoil na Lochanna.
Is gaelscoil í Gaelscoil na Lochanna atá suite i gContae Chill Mhantáin. Bunaíodh an scoil sa bhliain 2006.


Brian O'Shea.
Iarpholaiteoir Éireannach de chuid Pháirtí an Lucht Oibre é Brian O'Shea (rugadh é 9 Nollaig 1944). IarTheachta Dála do Phort Láirge ab ea é agus urlabhraí ar chúrsaí cosanta agus ar theanga na Gaeilge é.


Sí-abhabha.
Is é an sí-abhabha nó chihuahua an saghas madra is lú dá bhfuil ann.
Cur síos.
Tá sé in ainm a bheith éirimiúil agus neirbhíseach. Tá cuma shaintréitheach air. De ghnáth bíonn na súile agus na cluasa mór. Bíonn an tsrón gearr. Bíonn na hainmhithe 500g-3kg ar meáchan.
Stair.
D'eascair an t-ainm ó stát Chihuahua i Meicsiceo. Ní léir conas a tháinig na madraí seo ar an bhfód, ach ó lár na naoú haoise déag ar aghaidh, bhí turasóirí á gceannach i stát Chihuahua. Deirtear gurbh iad na "Techichi", madraí beaga a bhí ina gcónaí Meicsiceo roimh theacht na nEorpach, sinsir an phóir.


Breacóg.
Is éan í an bhreacóg.


Amadán móinteach.
Is éan é an t-amadán móinteach. Is ball d'ord na Charadriiformes é.


Mamat.
Ainmhí mór ba ea mamat ("mammoth"). Mamach a bhí ann. "Mammuthus" a thugtar ar an ngéineas seo as Laidin. Tá an leagan "mamot" in úsáid i nGaeilge na hAlban. Bhí gaol ag an mamat le heilifint an lae atá inniu ann. Tháinig an géineas ar an bhfód tuairim 4.8 milliún bliain ó shin agus bhí mamait le fáil in oileán Wrangel san Aigéan Artach go dtí 4,500 bliain ó shin.


James Cagney.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é James Cagney (a rugadh ar an 17 Iúil 1899 agus fuair bás i 30 Márta 1986).


Guilbnín.
Is éan é an guilbnín Is ball d'fhine na Scolopacidae é.


Donnóg.
Is éan í an donnóg. Is baill d'fhine na Prunellidae iad.


Holland Park.
Is baile é Holland Park atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Méanfach.
Is an béal a oscailt go hainneonach agus ag ionanálú mar thoradh tuirse nó leadráin í méanfach.


Éigrit.
Is éan í an Éigrit. Is baill d'fhine na Ardeidae iad.


Prótacail Sheanóirí Shión.
Velikoe v malom - Serge Nilus - 1905 (facsamhail)
Is éard atá i gceist le Prótacail Sheanóirí Shión ("Prótacail Shinsir Shión" scaití) ná paimfléad frith-Ghiúdach a thugann cur síos ar an "gcomhcheilg dhomhanda Ghiúdach". Tá na Prótacail bunaithe ar mhiotais fhrith-Ghiúdacha a bhí ann roimh ré, ach thairis sin tarraingíonn siad ar fhoinsí liteartha éagsúla: "Dialogue aux enfers entre Machiavel et Montesquieu" ("Agallamh Beirte Machiavelli agus Montesquieu in Ifreann") le Maurice Joly, "Les Mystères du Peuple" ("Mistéirí an Náisiúin") agus "Le Juif errant" ("An Giúdach Fáin") le hEugène Sue agus "Biarritz" le Hermann Goedsche. San úrscéal le Goedsche a tháinig na "seanóirí Giúdacha" le chéile leis an gcomhcheilg a chur ar bun, agus is as sin a fuarthas an bunsmaoineamh. Úrscéalta lónléitheoireachta a bhí i gceist le saothair an Fhrancaigh Sue agus an Ghearmánaigh Goedsche, agus ba aoir é saothar Joly nach raibh dírithe ar na Giúdaigh ar aon nós. Foilsíodh úrscéal Goedsche sa bhliain 1868, agus is ina dhiaidh sin a cuireadh na leaganacha éagsúla de na Prótacail i gcló.
Ní fios cé a chum an chéad leagan de na Prótacail, nó bhí leaganacha éagsúla á bhfoilsiú i ndeireadh na naoú haoise déag, ach tháinig an leagan is coitianta ó pheann Sergey Nilus sa bhliain 1905. Misteach reiligiúnach agus fear mór frith-Ghiúdachais a bhí ann agus é ag obair do sheirbhís rúnda Impireacht na Rúise. Foilsíodh na Prótacail mar aguisín don leabhar "Velikoye v malom i Antikhrist kak blizkaya politicheskaya vozmozhnost´" ("An Mórán sa Bheagán agus Ainchríost mar fhéidearthacht chóngarach pholaitiúil") le Nilus.
Frith-Ghiúdachas na luath-Chríostaíochta.
Téann na miotais fhrith-Ghiúdacha siar go stair na luath-Chríostaíochta, nuair a bhí na Críostaithe agus na Giúdaigh ag iompairc faoi anamacha na ndaoine céanna - bhí cuid mhaith daoine idir eatarthu faoin dá chreideamh, agus mar sin, chum na scríbhneoirí Críostaí a lán tréadlitreach agus scríbhinní rabhaidh do na fíréin faoi chomh dainséarach is a bhí an Giúdachas. Cuid den díonchruthú agus den teagasc Chríostaí a bhí san fhrith-Ghiúdachas san am sin, go bunúsach. Rachadh sé rite le haithreacha na hEaglaise féin a mhíniú do na caiticiúmanaigh cén fáth a raibh sé chomh tábhachtach gan an iomarca mórtachais a dhéanamh leis na Giúdaigh, ó nach raibh na daoine simplí in ann duibheagáin na diagachta a thuiscint, agus mar sin fuair na teagascóirí riachtanach dul i dtuilleamaí na garbh-bholscaireachta agus na Giúdaigh a dhamnú mar chomhghuaillithe de chuid Ainchríost.
Na Crosáidí.
D'athbheoigh an Eaglais na miotais seo i dtréimhse na gCrosáidí. Chuir bolscairí na linne tuilleadh leis na seanmhiotais, fiú, nó ba sa 12ú haois a cuireadh i leith na nGiúdach an chéad uair go raibh siad ag marú páistí Críostaí ina gcuid searmanas nó ag nimhiú na dtoibreacha. Dúradh gurbh é an Diabhal a bhí ina Dhia acu agus go raibh an Diabhal in ann cumhachtaí neamhshaolta draíochta a bhronnadh orthu. Maidir leis an gcomhcheilg dhomhanda, bhí saol réasúnta sábháilte ag na Giúdaigh sa Spáinn Mhoslamach san am seo, agus chreid a lán go raibh comhairle rúnda raibithe ag obair sa tír sin le cogadh draíochta a chur ar na Críostaithe.
Bhí cuid mhór Easpag ag iarraidh an tseafóid seo a chosc agus a chur faoi chois, ach má bhí féin, ba mhinic a bhí na gnáthshagairt breá sásta smaointí den chineál seo a chraobhscaoileadh, agus sa deireadh, chuaigh siad i bhfairsinge i measc na bhfíréan. Bhí sé de chlaonadh sna Giúdaigh gan an iomarca caidrimh a bheith acu le lucht na gcreideamh eile, nó chaithfeadh an Giúdach dílis aird a thabhairt ar na geasa éagsúla a bhaineann lena chreideamh féin (na rialacha i leith an chineál bia is féidir leis a ithe, mar shampla). Mar sin, ní raibh mórán eolais ag na Críostaithe ar shaol na nGiúdach pé scéal é, ná aithne acu ar Ghiúdaigh indibhidiúla. Bhí siad ábalta a rogha rud a chreidiúint faoi chine chomh seachantach sin, rud a thug spreagadh do chailleacha an uafáis. Nuair a thosaigh na Críostaithe ag ionsaí agus ag géarleanúint na nGiúdach, ní raibh siad siúd in ann a dhath eile a dhéanamh ach éirí ní ba seachantaí sin, agus bhain na Críostaithe a gcuid conclúidí as sin. Fáinne fí a bhí ann.
An Frith-Ghiúdachas Nua-Aimseartha.
Tá miotas na comhcheilge Giúdaí bunaithe ar an traidisiún a múnlaíodh ar an dóigh seo thuas. Is éard is croí don mhiotas ná go bhfuil rialtas rúnda domhanda ag na Giúdaigh agus é ag stiúradh chinniúint an domhain trí ghréasán iomlán d'eagraíochtaí soip a bhfuil clár oibre faoi cheilt acu - idir bhainc, pháirtithe polaitiúla agus eile. Sa mhiotas seo, tagann na seanscéalta uafáis agus an míshuaimhneas nua-aimseartha le chéile in aon mheascán amháin.
Chuir na hathruithe móra sóisialta agus polaitiúla i ndiaidh agus de thoradh Réabhlóid na Fraince imní ar a lán daoine: chaill na huaisle a bpribhléidí oidhreachtúla, agus cuireadh amhras sa chreideamh Chríostaí féin. Chuir forbairt na tionsclaíochta tús le hidé-eolaíochtaí nua, cosúil leis an liobrálachas agus - ní ba déanaí - leis an Sóisialachas, rud eile a chothaigh an míshuaimhneas i measc na ndaoine coimeádacha. Fuair cuid mhór acu deacair a chreidiúint go bhféadfadh athrú chomh cuimsitheach teacht ar an tsochaí gan aon duine nó dream a bheith ag iarraidh é a tharraingt anuas ar na daoine go toilghnústa. Mar sin, bhí claonadh iontu géilleadh do mhiotas na comhcheilge Giúdaí.
Ghlac na Giúdaigh féin buntáiste áirithe ar na hathruithe móra seo. Theastaigh ó réabhlóidithe na Fraince gach sórt pribhléidí a chur ar ceal, ionas nach mbeadh ach saoránaigh - "citoyens" - d'aon chineál amháin ann, agus na cearta céanna ag cách. Mar sheachthoradh, baineadh na srianta dlí de na Giúdaigh agus dá saoirse chomh maith, agus d'fhéach siad féin le slabhraí an gheiteo a chaitheamh uathu agus a mhór a dhéanamh den tsaol nua a chonaic siad á oscailt rompu amach.
D'éirigh go maith le cuid acu, agus ba dá thoradh sin a tháinig na teaghlaigh shaibhre chlúiteacha ar an bhfód - na baincéirí agus na caipitlithe Giúdacha, ar nós mhuintir Rothschild. An chuid eile de na Giúdaigh, cé nach raibh siad chomh saibhir, bhí cónaí ar an gcuid ba mhó acu sna cathracha, seachas faoin tuath - bhí na geiteonna féin suite taobh istigh de na cathracha. Nuair a thosaigh muintir na tuaithe ag tonnadh isteach ar lorg oibre, fuair siad na Giúdaigh rompu ansin, agus bhí an mhuintir isteach in éad leis na Giúdaigh go raibh siad siúd ní b'fhearr i dtaithí an tsaoil chathartha. An chuid ba mhó de na Giúdaigh, thaobhaigh siad leis na fórsaí liobrálacha sa pholaitíocht, rud nár thaitin le cuid mhór de na fíréin Chríostaí, ó nach raibh siad sásta le dearcadh sceiptiúil na liobrálach i leith an chreidimh.
Tríd is tríd, d'fhoghlaim na daoine an Giúdach a shamhlú leis an saol nua-aimseartha. Dar lena lán, ba é an Giúdach ionchollú na nua-aimsearthachta agus ba é an Giúdach an cineál duine ba mhó a ghnóthaigh ar an nua-aimsearthacht. Iad siúd a bhí thíos leis an saol nua-aimseartha, cosúil leis na tiarnaí talún faoin tuath, ba dual dóibh col a ghlacadh leis na Giúdaigh. Maidir leis na coimeádaigh reiligiúnacha, bhí cuid mhaith acu sásta faomhadh agus tacaíocht a thabhairt, fiú, don fhrith-Ghiúdachas den tseanchineál - an cineál a rinne diabhail agus deamhain de na Giúdaigh.
Bhí frith-Ghiúdachas le haithint i measc na Sóisialaithe freisin. Ba é saibhreas na mbaincéirí Giúdacha ba chúis leis, ar ndóigh. Thairis sin, bhí an eite chlé ag lochtú an chreidimh Chríostaí, agus ba chuid den chritic seo go raibh siad ag milleánú an Ghiúdachais faoin gCríostaíocht. Fuair an eite chlé réitithe den chineál seo frith-Ghiúdachais timpeall ar chasadh an chéid, nuair a bhí cás Alfred Dreyfus i mbéal an phobail.
"Abbé" Barruel agus an Chomhcheilg Mháisiúnach.
Tá dlúthghaol ag miotas na comhcheilge Giúdaí le miotas na comhcheilge Máisiúnaí. Ba é an t-"Abbé" Augustin Barruel, Íosánach Francach, a chuir tús leis an miotas seo leis an mórshaothar a d'fhoilsigh sé sa bhliain 1797, "Mémoires pour servir à l'histoire du jacobinisme" ("Cuimhní cinn a léiríonn stair an tSeacaibíneachais" - réabhlóidithe radacacha Francacha a bhí sna Seacaibínigh). Leabhar - nó sraith cúig imleabhar - atá ann atá dírithe ar chlú na réabhlóidithe Francacha a chur ó mhaith, agus is é an bunsmaoineamh atá ann go raibh comhcheilg taobh amuigh de réabhlóid na Fraince, comhcheilg a bhí ag iarraidh cinniúint an chine dhaonna a stiúradh ón Meánaois i leith. Níorbh iad na Giúdaigh an chomhcheilg seo, dar le Barruel, ach na Teamplóirí, "Illuminati" na Baváire agus na Máisiúin. Déanta na fírinne, b'ionann an trí rud mar a thuig Barruel an scéal, nó shíl sé gur insíothlaigh na Teamplóirí na h"Illuminati" ar dtús, agus gur insíothlaigh na h"Illuminati" na Teamplóirí ina dhiaidh sin. Is ar éigean a luaigh Barruel na Giúdaigh ina leabhar, áfach, nó ní raibh mórán páirte ag aon Ghiúdach in imeachtaí na réabhlóide.
Chuaigh saothar Barruel ar fud na hEorpa in aistriúcháin éagsúla, agus d'fhág an leabhar mór-ratha a scríbhneoir ina thoicí. Sa bhliain 1806, fuair Barruel litir aisteach ó fhear darbh ainm Simonini - dealraíonn sé gur ainm bréige a bhí ann - a thréaslaigh Barruel leis an obair mhaith a bhí déanta aige ag tarraingt shúil na ndaoine ar an gcomhcheilg Mháisiúnach. San am chéanna, áfach, mhínigh Simonini do Barruel go raibh dearmad déanta aige den chuid ba tábhachtaí den scéal: gurbh iad na Giúdaigh a bhunaigh an chomhcheilg agus gurbh iad na Giúdaigh a bhí ag iarraidh teacht i gcumhacht ar fud an domhain. Chuaigh an litir seo go mór i gcion ar Barruel, agus tá an chuma ar an scéal gur thosaigh sé ag déanamh a mharana ar an bhféidearthacht go mbeadh comhcheilg Ghiúdach taobh thiar den chomhcheilg Mháisiúnach a bhí ag déanamh scime dó. Scríobh sé lámhscríbhinn leabhair inar cheangail sé dá chéile an dá dhream sin, na Giúdaigh agus na Máisiúnaigh, ach ansin, chuir sé an lámhscríbhinn trí thine cúpla lá sula bhfuair sé bás.
B'fhíor do Barruel gur minic a bhí na Máisiúin ag craobhscaoileadh na smaointí liobrálacha nó fiú réabhlóideacha a chuir tús le Ré na hEagnaíochta agus a thug spreagadh do Réabhlóid na Fraince féin. Scéal eile áfach go raibh na Máisiúin sách naimhdeach i leith na nGiúdach ar feadh i bhfad.
Benjamin Disraeli agus "Coningsby".
Ní raibh mórán tionchair ag na miotais chomhcheilge sa chéad leath den naoú haois déag. Le fírinne, ní raibh ann dar lena lán ach scéal magaidh. Ar a laghad, is mar scéal magaidh a luaitear an "chomhcheilg Ghiúdach" an chéad uair riamh sa litríocht. Sa bhliain 1844, d'fhoilsigh Benjamin Disraeli - scríbhneoir Sasanach de phór Ghiúdach a bhí ina Phríomh-Aire ar an mBreatain Mhór ní ba deireanaí sa saol - d'fhoilsigh sé an t-úrscéal "Coningsby". San úrscéal seo, insíonn duine de na príomhcharachtair, Giúdach saibhir darb ainm Sidonia, do Choningsby, laoch an scéil, conas a bhí sé in ann iasacht mhór airgid a shocrú do rialtas na Rúise: ba Ghiúdaigh iad na hAirí Airgeadais go léir a raibh gnó aige leo. "Féach, a Choningsby, na daoine a bhfuil an fhíorchumhacht acu sa domhan seo", a deir Sidonia le Coningsby. - Le fírinne, luaigh Disraeli na hAirí sin ina n-ainmneacha, agus mar is aithin dúinn mar charachtair stairiúla iad, ní raibh oiread is duine amháin acu ina Ghiúdach. Mar sin féin, nuair a d'éirigh miotas na comhcheilge Giúdaí faiseanta sa dara leath den naoú haois déag, ba mhinic a thagair na frith-Ghiúdaigh d'fhocail seo Disraeli mar fhianaise, "ós duine acu féin a dúirt é".
"Biarritz".
Ní raibh mórán glacadh leis na miotais chomhcheilge seo roimh lár na naoú haoise déag, nuair a chuir trioblóidí réabhlóideacha na bliana 1848 na daoine coimeádacha ar a bhfaichill ar fud na hEorpa. Chuir an meon seo leis an bhfáilte a bhí acu roimh theoiricí comhcheilge. Sa bhliain 1868, áfach, d'fhoilsigh Hermann Goedsche an t-úrscéal úd "Biarritz", nach raibh ann go bunúsach ach lón léitheoireachta den chineál éadrom. Tá caibidil amháin san úrscéal seo ina dtugtar cur síos ar "chruinniú na seanóirí Giúdacha", díreach cosúil leis an gcur síos atá le léamh sna Prótacail.
Iriseoir coimeádach agus scríbhneoir scéalta éadroma a bhí i Hermann Goedsche, agus é ag obair ina "agent provocateur" do rúnseirbhís na Prúise tráth dá shaol. Nuair a bhreac sé síos "Biarritz", ní raibh sé ag iarraidh a áitiú gur fíricí á bhí á sceitheadh aige. Ní raibh sa leabhar ach ficsean, agus níor fhoilsigh Goedsche an leabhar faoina ainm féin: is é an t-ainm cleite a bhí air ná "Sir John Retcliff" (!).
Bhí caibidil amháin in "Biarritz" a thug cur síos ar chruinniú na seanóirí Giúdacha i reilig Ghiúdach Phrág. Bhí dháréag acu ann, agus gach duine ag seasamh do cheann den "dá threibh déag"; thairis sin, bhí fear amháin ann sa bhreis ar an dáréag, agus é ina ionadaí do "lucht an mhífhortúin agus na deoraíochta" i measc na nGiúdach. Ansin, d'inis gach duine acu an obair a bhí idir lámhaibh acu le cumhacht dhomhanda an chine Ghiúdaigh a chur chun cinn agus le leatrom a imirt ar na Críostaithe.
Thug na bolscairí frith-Ghiúdacha an-taitneamh don radharc seo in úrscéal "Retcliff". Thosaigh siad ag athfhoilsiú na caibidle seo ina gcuid paimfléad ag tabhairt le fios nach ficsean a bhí ann ach lomlán na fírinne. Ar dtús, foilsíodh cúpla paimfléad den chineál seo sa Rúis sna 1870idí. Sa bhliain 1881, cuireadh an radharc i gcló ar an nuachtán úd "Le Contemporain" san Fhrainc. Le craiceann inchreidteachta a chur ar an scéal, scríobh eagarthóir an nuachtáin gur tháinig sé ó pheann an "taidhleora Shasanaigh" "Sir John Readclif". Sa bhliain 1896, arís, d'fhoilsigh scríbhneoir darbh ainm François Bournand i leabhar frith-Ghiúdach dá chuid féin leagan den scéal chéanna. Luaigh sé an scéal le "John Readclif" freisin, ach dúirt sé gur raibí Sasanach a bhí ann (!).
Sna leaganacha seo, ní raibh na "Prótacail" á gcraobhscaoileadh mar phrótacail - is é sin, mar thuairiscí ó chruinniú - go fóill, ach mar óráid a thug an t-"Ard-Raibí" ag an gcruinniú.
Tír thar a bheith frith-Ghiúdach a bhí sa Rúis riamh, agus foilsíodh leaganacha éagsúla d'"óráid an raibí" ansin i bhfad sular fhág Sergey Nilus an chuma dheifnídeach ar na "Prótacail". Sa bhliain 1903, bhain Pavel Aleksandrovich Krushevan (leagan Rómáinise dá ainm: Pavalаchii Cruşeveanu) leas as "óráid an raibí" sna paimfléid fhrith-Ghiúdacha a bhí sé ag scaipeadh i gCísineá le spreagadh a thabhairt do ghéarleanúint na nGiúdach. (D'éirigh leis freisin, nó chuaigh pogram mór ar Ghiúdaigh Chísineá sa bhliain chéanna.) Iriseoir, foilsitheoir agus bolscaire frith-Ghiúdach a bhí in Krushevan. Eisean a chuir i gcló an chéad leagan de na "Prótacail" i gceann de na nuachtáin a bhí á bhfoilsiú aige go gairid i ndiaidh an phograim i gCísineá.
Gougenot des Mousseaux.
Go gairid i ndiaidh do Goedsche a shaothar féin a fhoilsiú, tháinig leabhar frith-Ghiúdach eile i gcló a raibh tionchar thar na bearta aici ar fhoirmiú na bPrótacal, mar atá, "Le Juif, le judaïsme et la judaïsation des peuples chrétiens" ("An Giúdach, an Giúdachas agus Giúdú na bpobal Críostaí") le scríbhneoir darbh ainm Gougenot des Mousseaux. Is é an tuiscint a bhí ag des Mousseaux ar cheist na comhcheilge gurbh iad na "Giúdaigh Chabalacha" a bhí ag iarraidh an domhan seo a fhorghabháil.
Níl i gceist leis an gCabala, go bunúsach, ach misteachas meánaoiseach Giúdach de chineál ar leith, agus mar is eol dúinn, tá sé iompaithe ina thráchtearra inniu le haghaidh daoine cáiliúla ar sirtheoirí spioradálta iad, cosúil le Madonna. An té a bhfuil Eabhrais aige, is féidir leis na leabhair chuí a léamh agus gach a bhfuil le foghlaim faoin gCabala a fhoghlaim.
Sa leabhar a scríobh sé, áfach, thug des Mousseaux le fios gur reiligiún ann féin a bhí sa Chabala agus go raibh lucht leanúna an Chabala ag tabhairt urraime don Diabhal féin. Bhí sé den tuairim go raibh baint ag na Teamplóirí agus ag na Máisiúin leis an gcultas freisin, ach ba iad na Giúdaigh a bhí i gceannas ar an iomlán dearg. Bhí lucht leanúna an chultais ag dul le gach sórt collaíochta agus ag adhradh an bhaill fhearga ina gcuid deasghnáth, dar le des Mousseaux, ach thairis sin, d'áitigh sé go raibh na Giúdaigh ag marú leanaí Críostaí, ó bhí siad ábalta cumhachtaí neamhshaolta a fháil ar an dóigh seo.
"Ag léamh an chur síos seo duit" [is é sin, an cur síos ar ríocht dhomhanda na comhcheilge] "tagann iontas ort cén fáth nach ndearcfá ar na comhchealgairí Giúdacha agus Máisiúnacha mar lucht sábhála an chine dhaonna, seachas mar lucht a chaillte. Caithfidh tú cuimhne a choinneáil air, cé go bhfuil beagnach gach páirtí polaitiúil sna tíortha forbartha inniu sásta leis an gcomhoibriú idirnáisiúnta agus le leas an phobail i dtéarmaí ábhartha mar idéil, go raibh fuath na ndaol ag an eite dheis antoisceach ar na hidéil seo a fhad is a bhí a leithéid de rud ann agus an eite dheis antoisceach i gciall cheart an fhocail. Bheadh Hitler agus des Mousseaux ar aon fhocal faoi nár chóir a cheadú ar aon nós go dtiocfadh a leithéid d'ordú domhanda ar an bhfód."
Bhí a aithne ar an leabhar go raibh na Máisiúin agus an Eaglais Chaitliceach in achrann a chéile san am. Bhí dearcadh poblachtach frithchléireach ag na Máisiúin, agus san Iodáil, bhí siad ag cur catha ar son aontú na tíre sin. Ní raibh na fíréin Chaitliceacha sásta leis an bhfeachtas sin, ó bhí lucht athaontaithe na hIodáile meáite ar a chuid tailte - Stáit an Phápa - a bhaint den Phápa. Mar sin, chreid siad go raibh na Máisiúin i ndáiríre ag cur chúis an Diabhail chun cinn agus ag iarraidh an Eaglais Chaitliceach a dhíothú. Maidir le Gougenot des Mousseaux, bhí sé féin ag caitheamh anuas ar na Máisiúin thar aon dream eile, agus is dócha go raibh sé ag féachaint le traidisiún an frith-Ghiúdachais a úsáid in aghaidh na Máisiún, seachas ag cothú frith-Ghiúdachais ar a shon féin. Ina dhiaidh sin, bhí an-tionchar ag leabhar des Mousseaux ar chultúr an fhrith-Ghiúdachais agus ar chultúr na dteoiricí comhcheilge sa chiall is leithne, mar is léir d'aon duine a rachaidh ag scimeáil an Idirlín: is beag smaoineamh de chuid des Mousseaux nach bhfuil le fáil ar leathanaigh Ghréasáin na dteoiriceoirí comhcheilge inniu.
"Abbé" Chabauty.
Sa bhliain 1881, d'fhoilsigh an t"Abbé" Chabauty, sagart Caitliceach a raibh paróiste aige i gcóngar do Poitiers, d'fhoilsigh sé leabhar mór faoi "chomhcheilg na nGiúdach is na Máisiún", nó "Les Franc-Maçons et les juifs: Sixième Âge de l'Église d'après l'Apocalypse" ("Na Máisiúin is na Giúdaigh: Séú hAois na hEaglaise i ndiaidh an Apacailipsis"). Sa saothar seo, tharraing an t-"abbé" go mór mór ar smaointí Gougenot des Mousseaux. D'áitigh sé go raibh an Diabhal ag baint úsáide as an "gcomhcheilg" leis an ród a réiteach do chumhacht dhomhanda na nGiúdach.
"Más staraí litríochta thú, cuirfidh tú spéis áirithe sna litreacha seo. Is dócha gur sa Spáinn a scríobhadh ar dtús iad, agus gur tráchtaireacht scigmhagúil iad ar chás na "Marranos", na Giúdaigh Spáinneacha a bhí in ainm is a bheith iompaithe chun Caitliceachais, siúd is go gcreidtí go raibh siad fanta ina nGiúdaigh ina gcroíthe istigh - drochamhras a raibh cúis leis, muis."
Más cleas magaidh féin a bhí i gceist leis na litreacha, ní raibh ciall mhaith don ghreann ag Chabauty. Is é an tátal a bhain an t-"abbé" as na litreacha seo go raibh aon rialtas Giúdach amháin ann a raibh Giúdaigh an domhain go léir dílis dó, agus go raibh an rialtas Giúdach seo ag iarraidh na gintlithe féin a chur faoi smacht. Bhí Chabauty suite siúráilte freisin nach raibh i maithe ná i móruaisle na hEorpa ná na Stát Aontaithe ach sclábhaithe sochomhairleacha i lámha na nGiúdach. Mar sin, ba dual don "abbé" a cheapadh go raibh an-úimléid sna litreacha sin.
Meurin, na Máisiúin, agus na Giúdaigh.
Bhí tionchar ag saothar Chabauty ar na hÍosánaigh Iodálacha R. Ballerini agus F. S. Rondina, a chaith na 1890idí ag soláthar ábhair fhrith-Ghiúdaigh do na nuachtáin bheaga Iodálacha. Ní nárbh ionadh, bhí a lán Francach faoi dhraíocht an chineál seo bolscaireachta freisin, go háirithe na sagairt tuaithe nach raibh mórán oideachais orthu. Ba mhinic nach raibh na bolscairí in ann Giúdaigh a aithint thar Mháisiúin. Mar shampla, luaigh an tEaspag Meurin ina leabhar "La Franc-Maçonnerie, Synagogue de Satan" ("An Máisiúnachas, Sionagóg an Diabhail") go raibh "Giúdaigh na tríú céime déag is fiche" (!) ag stiúradh "lóistí rúnda cúil" na Máisiún. Sa leagan den Mháisiúnachas ar a dtugtar an Máisiúnachas Albanach, is í an tríú céim déag is fiche an chéim is airde iararcachta, agus is dócha gurb ansin a fuair Meurin an bunsmaoineamh. Is léir agus is follas, áfach, nach bhfuil ciall ar bith le "Giúdaigh na tríú céime déag is fiche".
Mar is léir ó na samplaí seo, bhí an Fhrainc ar fiuchadh le frith-Ghiúdachas agus an naoú haois déag ag druidim chun deireanais. Íorónta go leor ní raibh cónaí ach ar cheithre scór míle Giúdach sa tír san am, agus iad féin clóite go maith le saol agus le nósanna na Fraince, ó saoradh ó bhráca an gheiteo iad chomh luath leis an mbliain 1791. Na cúigí ba mheasa ó thaobh an fhrith-Ghiúdachais de, ba iad na cúigí nach raibh Giúdaigh ar bith ina gcónaí ansin. B'fhollasach nach raibh fuath ag na daoine ar na Giúdaigh féin, ach ar an nua-aimsearthacht uirbeach a shamhlaigh siad leis na Giúdaigh. Bhí na Francaigh faoi thionchar na Gearmáine freisin, agus an frith-Ghiúdachas díreach ag dul i dtreise sa tír sin. A lán daoine san Fhrainc a raibh a luí le radacachas na heite deise agus leis an náisiúnachas, bhí siad ag déanamh aithrise ar an bhfrith-Ghiúdachas Gearmánach. Duine acu siúd a bhí in Édouard Drumont, agus é ag craobhscaoileadh smaointeoireacht Gougenot des Mousseaux agus Chabauty ina chuid scríbhinní féin.
An frith-Ghiúdachas sa Rúis.
Cé go raibh an frith-Ghiúdachas ag éirí coitianta in Iarthar na hEorpa, bhí an scéal i bhfad ní ba mheasa sa Rúis. Bhí frith-Ghiúdachas Críostaí, reiligiúnach na Meánaoise beo bríomhar ansin i gcónaí. Thairis sin, ba impireacht uathlathach í an Rúis, agus í an-naimhdeach i dtaobh an daonlathais, na bunreachtúlachta agus na n-idéanna liobrálacha nua-aimseartha eile. Sa Rúis a bhí cónaí ar dhuine as an triúr de Ghiúdaigh an domhain go léir, nó nuair a chuaigh na críochdheighiltí ar an bPolainn i ndeireadh na hochtú haoise déag, ba leis an Rúis a thit oirthear na Polainne, réigiún a raibh a lán pobal Giúdacha ann. Murab ionann agus Giúdaigh Iarthar na hEorpa, chloígh Giúdaigh na Rúise lena gcreideamh agus lena nósanna féin, agus sráidbhailte dá gcuid féin acu - "shtetl" an focal Giúdaise ar a leithéid. Ba í an Ghiúdais a dteanga - canúint Gearmáinise a bhí breac le hiasachtaí ón Eabhrais, ón bPolainnis agus ó theangacha eile an réigiúin - agus bhí cuid mhór de na Giúdaigh seo dall ar fad ar an Rúisis.
An Réabhlóideachas Rúiseach agus na Giúdaigh.
Faoin am seo, bhí fás agus borradh ag teacht faoi na gluaiseachtaí réabhlóideacha sa Rúis, nó ba léir nach raibh an seanchóras cumhachta in ann freastal ar riachtanaisí an tsaoil chomhaimseartha. Ba leasc leis an Impire agus le lucht a leanúna a admháil go bhféadfadh Rúisigh dhúchasacha bheith míshásta leis an Sár nó fiú go rachaidís chun ceannairce air. Mar sin, b'fhearr leo an milleán a chur ar na Giúdaigh agus ar chomhcheilg na nGiúdach. Bhí seirbhísí rúnda an tSáir breá sásta ábhar frith-Ghiúdach ón gcoigríoch a aistriú go Rúisis is a chur in athchló, nó leas a bhaint as na leabhair fhrith-Ghiúdacha eachtrannacha i ndéantús a gcuid paimfléad bolscaireachta féin.
Le fírinne, ní raibh mórán baint ag na Giúdaigh leis an réabhlóideachas Rúiseach roimh na 1880idí. Na Giúdaigh a chuir suim sa Sóisialachas agus i ngluaiseachtaí réabhlóideacha, ba Ghiúdaigh shaolta iad agus droim láimhe tugtha acu lena gcreideamh cheana féin. Ón taobh eile de, ba iad na géarleanúintí - na pograim agus an bholscaireacht a chuir i dtreo na haindiagachta is an tSóisialachais ar an gcéad ásc iad. Ó bhí na Sóisialaithe ag gealladh todhchaí gan reiligiún gan seicteachas, is beag an t-ábhar iontais a bhí ann go mbeadh Giúdaigh ag tarraingt ina leith. Tar éis an tsaoil ba iad an dream ba mhó a bhí thíos le seicteachas an rialtais Rúisigh.
Jacob Brafman.
Ó bhí airgead le saothrú ar an bhfrith-Ghiúdachas sa Rúis, agus an státchiste féin breá sásta slám deas a íoc leis an mbolscaire as a fhuadar, is ríléir go ndeachaigh a lán daoine suaracha le frith-Ghiúdachas mar shlí bheatha. Duine acu siúd a bhí in Jacob Brafman. Giúdach a bhí ann féin ar dtús, ach ansin ghlac sé an tonn bhaiste air féin agus thosaigh sé ag caitheamh anuas ar a chuid iar-chomhreiligiúnach le caoinchead na n-údarás Impiriúla. Sa bhliain 1866, chuaigh sé i dteagmháil le lucht ardcheannais na bpóilíní lena áitiú orthu go raibh a leithéid de rud ann agus "qahal", agus é ag stiúradh shaol na nGiúdach ar chúla téarmaí.
Le fírinne, níl san fhocal sin "qahal" ach an gnáth-théarma Eabhraise a chiallaíonn "pobal" nó "paróiste", ach is é an chiall a bhain Brafman as ina chuid scríbhinní ná gurbh ionann é agus an chomhcheilg Ghiúdach. Rinneadh "кагал/kagal" den téarma seo i mbéal na Rúiseach, agus chuaigh sé in úsáid go forleathan mar fhocal a raibh blas na comhcheilge air. Deirtear gur chualathas an scríbhneoir cáiliúil Fedor Dostoyevsky féin ag rá: "Жид и его кагал — это заговор против русских!" ("An Giúdach agus an "kagal" s'aige, sin comhcheilg in aghaidh na Rúiseach!") Ní mór cuimhne a choinneáil air gur frithghníomhaí a bhí i Dostoyevsky agus gur chreid sé go tréan i gcumhacht an Impire agus i naofacht na hEaglaise Ortadocsaí. Is dócha go raibh sé sásta scríbhinní gránna frith-Ghiúdacha a léamh, agus nach raibh sé ag fáil mórán lochta orthu.
Sa bhliain 1869, d'fhoilsigh Brafman "Leabhar an "Kagal", nach raibh ann go bunúsach ach bailiúchán tuairiscí cruinnithe ó phobail éagsúla Ghiúdacha - tuairiscí nach raibh ach ag cur síos ar ghnáthghnóthaí na nGiúdach, cé a pósadh, cé a fuair bás, an gcaithfí aire a thabhairt do bhaintreach an duine a fuair bás, agus cúrsaí coitianta eile den chineál sin. Chuir Brafman a thráchtaireacht féin leis na tuairiscí seo, áfach, lena áitiú ar an léitheoir gur fianaise a bhí ann a chruthaigh go raibh an chomhcheilg ann i ndáiríre. Ós sa Rúis a bhí sé ag obair, fuair Brafman urraíocht agus cuidiú ón Stát lena leabhar a fhoilsiú is a scaipeadh.
Sa bhliain chéanna, chuaigh leabhar eile leis an mbolscaire bisiúil seo i gcló, mar atá,"Na Comhbhráithreachais Ghiúdacha, idir áitiúil agus idirnáisiúnta". Sa saothar seo, rinne Brafman trácht cuimsitheach ar shraith eagraíochtaí idirnáisiúnta Giúdacha, agus é ag fógairt gur cuid den chomhcheilg a bhí iontu. Le fírinne, carthanachtaí ab ea iad agus iad ag obair go hoscailte ar fad. Nó bhí cumainn luaite ansin cosúil leis an gCumann um Scaipeadh an Oideachais i measc na nGiúdach sa Rúis, nó an Cumann um Thacú na nDídeanaithe Giúdacha i Londain. Ba í an "Alliance Israélite Universelle" ba mhó a chuir isteach ar na frith-Ghiúdaigh, toisc go raibh a leithéid d'ainm uirthi ("an Chomhghuaillíocht Iosraelach Uilechoiteann"). Le fírinne ba eagraíocht í a raibh a gníomhaíocht lonnaithe san Fhrainc amháin, ach ó bhí sí ag cabhrú le Giúdaigh na Rúise a bhí faoi ionsaí ag údaráis stáit na tíre sin, bhí siocair ag Brafman lena chuid líomhaintí.
Ipolit Lyutostansky.
Bhí bolscairí frith-Ghiúdacha eile ag obair sa Rúis seachas Brafman, ar ndóigh. Duine acu siúd a bhí in Ipolit Iosifovich Lyutostansky, nó Hipolit Lutostański, mar a litrítear a ainm as Polainnis. Bhí Lyutostansky ina shagart Chaitliceach tráth, ach i ndiaidh dó sraith coireanna tromchúiseacha a dhéanamh chuir an Eaglais ó chóta é. Ansin, d'athraigh sé creideamh, nó chuaigh sé san Eaglais Ortadocsach agus thosaigh sé ag saothrú a choda ar bholscaireacht fhrith-Ghiúdach.
Scríobh sé leabhair fhrith-Ghiúdacha ó na 1870idí go dtí an bhliain 1905. Sa bhliain sin, phléasc an chéad réabhlóid, nó iarracht réabhlóide ba chóra a rá, amach sa Rúis, agus tháinig deifir ar Lyutostansky a chuid seanpheacaí a shéanadh, ó bhí eagla air go dtiocfadh rialtas liobrálach i gcumhacht sa Rúis agus go gcaithfeadh sé freagracht a ghlacadh as a chuid scríbhinní os comhair an dlí. Ansin, d'fhoilsigh an lútálaí cruthanta agus an tapadóir doleigheasta seo "litir oscailte do na Giúdaigh", inar impigh sé ar na Giúdaigh glacadh lena leithscéal.
Bhí Lyutostansky dall aineolach ar thraidisiúin an reiligiúin Ghiúdaigh, agus ní raibh focal Eabhraise ina phluc. Mar sin, ní raibh ina chuid saothar go bunúsach ach díolamaí ráflaí agus luaidreán a bhreac sé síos ó chailleacha an uafáis. Bhí sé ar an gcéad duine sa Rúis a scaip an scéal faoi na "Máisiúin Ghiúdacha", a fuair sé ó des Moisseaux, de réir dealraimh.
Le fírinne, bhí an Máisiúnachas coitianta go maith i measc na n-uasal Rúiseach san ochtú haois déag, agus rinne Máisiúin na linne éacht ag tabhairt faoisimh agus fóirithinte do bhochtáin na tíre. Sa bhliain 1822, áfach, coisceadh an Máisiúnachas sa Rúis, agus nuair a thosaigh na scríbhinní nua bolscaireachta ag tonnadh isteach, ní raibh a fhios ag mórán céard a bhí i gceist leis an Máisiúnachas i ndáiríre. Mar sin, is iomaí léitheoir a shíl nach raibh ach corp lom na fírinne i scríbhinní Lyutostansky faoi na Máisiúin, ó nár chuala sé trácht ar bith eile ar a leithéid de dhream.
Osman-Bey.
Bolscaire frith-Ghiúdach eile a bhí ag gníomhú sa Rúis ab ea Osman-Bey. Le fírinne, cúl le cine Giúdach ón tSeirbia a bhí ann féin, agus ba é Millinger a fhíorshloinne. Gnáthchoirpeach a bhí ann go bunúsach, lúbaire agus caimiléir a bhí ag saothrú a choda ar chamscéimeanna éagsúla, go dtí gur tuigeadh dó gurbh é an frith-Ghiúdachas an chamscéim ba mhó amuigh. Mar sin, chaith sé an chuid ba mhó den scór bliain i ndeireadh na naoú haoise déag ag foilsiú scríbhinní frith-Ghiúdacha. Bhí sé go mór i dtuilleamaí réamhtheachtairí cosúil le Lyutostansky agus Brafman agus é ag cumadh finscéalta faoin tionchar a bhí, mar dhea, ag an gcomhcheilg Ghiúdach ar an tsochaí chomhaimseartha. Thairis sin, scríobhadh sé paimfléid fhrith-Ghiúdacha den chineál "thraidisiúnta" nó "mheánaoiseach" freisin - is é sin, paimfléid a bhí bunaithe ar an "leabhal fola", ar an bhfinscéal go raibh Giúdaigh ag ól fhuil na bpáistí Críostaí ag a gcuid searmanas. Bhí sé dúghafa leis an "Alliance Israélite Universelle", díreach mar a bhí na réamhtheachtairí. Chreid sé gurbh í an eagraíocht sin a spreag Réabhlóid na Fraince agus go raibh sí ag cruinniú fhórsaí an dorchadais in aghaidh na Rúise Naofa anois.
Tá an chuma ar an scéal go raibh paranóia ar Osman-Bey i ndáiríre, de réir chritéir na síciatrachta. Is féidir go raibh tionchar ag a chuid scríbhinní ar Hitler (cé go raibh Osman-Bey ag comhoibriú le seirbhísí rúnda na Rúise, scríobhadh sé as Gearmáinis, nó ba í an teanga ab fhearr a bhí aige). Bhí Osman-Bey ag áitiú gurbh fhéidir an chuid ba mhó de na cogaí a sheachaint roimh ré tríd na Giúdaigh a mharú scun scan, ó nach mbeadh aon duine ag saighdeadh na náisiún faoi chéile a thuilleadh, dar leisean. Dúirt sé freisin nach mbeadh dúshaothrú caipitlíoch ann murach na Giúdaigh, ó nach rithfeadh le rachmasóirí "náisiúnta" éagóir a imirt ar an bprólatáireacht "náisiúnta". Le fírinne, is féidir plean iomlán an Uilelosctha a aithint i scríbhinní Osman-Bey.
An "Dialogue aux Enfers".
Tá trí phríomhthéama le haithint sna Prótacail, mar atá, critic an daonlathais agus an liobrálachais; an plean leis an domhan a chur faoi na Giúdaigh; agus an cur síos ar an stát domhanda Giúdach a bheidh ann i ndiaidh an iomláin.
Ar dtús, deir siad go bhfuil an liobrálachas agus an daonlathas ag dul ar fud an domhain, ós rud é gur idéanna iad a chuireann draíocht ar an gcine daonna go léir go nádúrtha. Ó nach bhfuil sé indéanta na hidéanna seo a chur i ngníomh go praiticiúil, áfach, is é barúil an údair go bhfuil tíorántacht nua ag teastáil leis na sluaite a rialú, is é sin, tíorántacht an rachmais, arb ionann í agus tíorántacht na nGiúdach.
Is é an dara téama ná cur síos ar na modhanna oibre a bhainfidh amach an chumhacht dhomhanda don chomhcheilg Ghiúdach. Tugann an chuid seo den scéal le fios nach bhfuil i gceist le haon chineál míshástacht shóisialta ach rud a spreag na tuathghríosóirí Giúdacha. Má bhíonn na daoine ag éirí mímhuiníneach as na ceannairí seanbhunaithe nó as an saoldearcadh coimeádach, is iad na Giúdaigh agus a gcuid bolscaireachta is cúis leis. Má bhíonn an lucht oibre ag taobhú leis an Sóisialachas agus iad á mothú faoi bhrú lucht an rachmais mhóir, is Giúdaigh iad na rachmasóirí agus is Giúdaigh iad na bolscairí Sóisialacha, gan aon trácht a dhéanamh ar fhealsúna bunaithe an tSóisialachais.
Is é an tríú téama ná an cineál stát domhanda a chuirfidh na Giúdaigh ar bun sa deireadh. Cuirfidh siad cumhacht an airgid is an rachmais in áit na ríthe agus na ndaoine uaisle a bhí ag rialú thíortha an domhain roimhe sin, agus beidh an creideamh Giúdach ar an t-aon reiligiún amháin a cheadófar. Ní bheidh saoirse ar bith ag an gcosmhuintir, ach ón taobh eile de, féachfaidh an deachtóir domhanda chuige nach mbeidh cogadh ná bochtaineacht ag bagairt ar na sluaite.
Ba é Pavel Krushevan a d'fhoilsigh an chéad leagan de na Prótacail, mar Phrótacail, ach is tá cáil ar leagan Sergey Nilus thar aon leagan eile. Chuaigh leagan Nilus i gcló mar chuid de "Velikoye v malom", saothar misteach reiligiúnach. Bhí Nilus ag iarraidh tionchar a imirt ar an Impire Nioclás a Dó féin, rud ba chúis leis gur fhoilsigh sé na Prótacail mar iatán i leabhar misteach, nó bhí a fhios aige an dúil nimhe a bhí ag an Sár i lón léitheoireachta den chineál sin.
Maidir leis an dóigh ar tháinig sé, mar dhea, ar na Prótacail, d'inis Nilus cúpla scéal difriúla faoi sin, agus na scéalta seo ag bréagnú a chéile. De réir eagrán amháin, ba chuid de leabharlann iomlán iad na Prótacail, leabharlann a bhí suite i bPáras agus í á reáchtáil ag na Siónaigh. San eagrán chéanna, áfach, d'áitigh Nilus in áit eile go raibh spiaire mná i ndiaidh na Prótacail a ghoid ó dhuine d'ardmháistrí na Máisiún. In eagrán eile de na Prótacail - an t-eagrán a cuireadh i gcló i ndeireadh an Chéad Chogadh Domhanda agus a bhain amach cáil dhomhanda do na Prótacail - d'áitigh Nilus gurbh é Theodor Herzl, príomh-idé-eolaí an tSiónachais, a chuir na Prótacail faoi bhráid na Seanóirí. Ba léir nár thuig Nilus, ná aon duine eile de na daoine a raibh baint acu le forbairt na bPrótacal - nár thuig siad coimhlintí inmheánacha polaitiúla na nGiúdach. Le fírinne, bhí an "Alliance Israelite Universelle" - an eagraíocht arbh ionann í agus na Seanóirí, dar lena lán de na bolscairí frith-Ghiúdacha - agus lucht leanúna Herzl in achrann a chéile go mór mór, nó bhí a gcuspóirí ag teacht salach ar a chéile. Theastaigh ón "Alliance Israelite" cuidiú leis na Giúdaigh fódú a dhéanamh i sochaí na dtíortha Iartharacha, ach ba é cuspóir Herzl ná go ndéanfadh na Giúdaigh go léir imirce, "exodus" nó "aliyah" go tír Shión - an Phalaistín, nó Iosrael. Bhí foilsitheoirí eile fós agus iad ag cumadh a scéalta faoin dóigh ar "thángthas" ar na Prótacail.
Chuaigh na Prótacail ar fud an domhain go gairid i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, agus is iomaí duine nach raibh ina fhrith-Ghiúdach, fiú, a bhí claonta chun iad a ghlacadh i ndáiríre ar dtús. Ar an 18 Lúnasa 1921, áfach, d'fhoilsigh "The Times" i Londain an chéad leid ag tabhairt le fios nach raibh sna Prótacail ach bréag agus brionnú.


Éadar.
Is éan é an tÉadar. Trí speiceas de lachain mhara de chuid fhine na nAnatidae iad, mar atá "Somateria mollissima", "Somateria spectabilis" agus "Somateria fischeri". Dúchasach do thuaisceart an leathsféir thuaidh. Líneálann an baineannach a nead le cleití boga clúmhúla óna broinn: bailítear na cleití seo ar bhonn trádálach mar fhannchlúmh.


Peter Robinson.
Polaiteoir Aontachtach de chuid an DUP i dTuaisceart Éireann é Peter Robinson. Is é an chéad aire reatha agus ceannaire an DUP é. Chaill sé a shuíochán Westminister sa bhliain 2010 agus tá amhras ann faoi na rólanna thuasluaite.
Rugadh i mBéal Feirste ar an 29 Mí na Nollag 1948 é. David McCrea Robinson agus Sheila Robinson a thuismitheoirí. D'fhreastail sé ar Annadale Grammar School (ar a dtugtar "Wellington College Belfast" anois). Tar éis dó an scoil a fhágáil d'fhreastail sé ar Castlereagh College (ar a dtugtar "Castlereagh Campus of Belfast Metropolitan College" anois). Thug sé seal mar ghníomhaí eastáit, agus ansin chuaigh sé leis an bpolaitíocht.
Ba é Robinson rúnaí ginearálta an DUP ó 1975 go 1979. I dtoghchán 1979 toghadh é mar MP i bParlaimint na Ríochta Aontaithe. Tháinig sé i gcomharbas ar Ian Paisley mar cheannaire an DUP agus mar Chéad Aire Thuaisceart Éireann sa bhliain 2008.


Musculus trachealis.
Tá matán mín an musculus trachealis le fáil i gcúlbhalla an phíobáin ghairbh (trachea) sna mamaigh.
Feidhmeanna.
Ceanglaíonn an trachealis loingeáin C-chruthacha an phíobáin ghairbh le chéile. Féachann sé chuige go mbeidh na loingeáin dúnta "in vivo". Caolaíonn an trachealis an píobán garbh agus dá bhrí sin is féidir leis an aer sa phíobán gluaiseacht níos scriobtha nuair a bhíonn an t-ainmhí ag casachtach.
Suíomh.
Sa chuid is mó de na hainmhithe bíonn sé taobh istigh den loingéan, ach sna creachadóirí bíonn sé taobh amuigh de.
Néaróga.
Na néaróga a bhaineann leis ná an vagus nó an nervus laryngeus recurrens.


Barón.
Tugtar "barón" ar cháithnín fo-adamhach atá déanta as trí chuarc. Is iad an prótón agus an neodrón na baróin is coitianta a aimsítear sa dúlra, agus a bhíonn istigh i núcléas adaimh.


Bruidhean Chaorthainn.
Is éard is Bruidhean Chaorthainn ann ná scéal Fiannaíochta (Miotaseolaíocht na hÉireann) de chuid na Gaeilge. Bailíodh an scéal ó roinnt fhoinsí bhéil i gcodanna éagsúla na hÉireann agus na hAlban, áit ar a dtugtar Bruighean Caorthuinn air. Chomh luath le 1633. luadh Seathrún Céitinn é mar shampla de na scéalta Fiannaíochta, scéalta a bhí neamhstairiúil (sé sin, bhí siad draíochta, dochreidte).


Donnchadh Ruadh Mac Conmara.
File Gaelach ba ea Donncha Rua Mac Conmara (1715-1810).
Saol.
Rugadh ar an gCreatalach i gContae an Chláir é. Chaith sé cuid mhaith dena shaol mar oide scoile i Sliabh gCua. Tá chúig dhán déag dá chuid fós againn. Is é "Eachtra Ghiolla An Amaráin", faoina thuras go Talamh an Éisc an ceann is faide agus is mó cáil.
D'fhill sé ar Éírinn sa bhliain 1756. Deirtear gur thug sé cuairt ar Mhór-Roinn na hEorpa ina dhiadh sin agus gur in Hamburg a bhí sé nuair a scríobh ‘Bán Chnoic Eireann Oigh’. Tá cáil ar an dán ‘Duain na hAithrighe’ chomh maith.
Bás.
Fuair sé bás sa bhliain 1810 agus cuireadh sa Bhaile Nua gar do Chioll Mhic Thomáisín i gContae Phort Láirge. I gcuntas iarbháis a foilsíodh sa Freeman’s Journal ar an 6 Oct. 1810 tugtar "the most celebrated of the modern bards" air.


Sinsile.
Is ainmhí beag é an tsinsile. Mamach atá ann.


Teach Dhoire Mhóir.
Teach Dhoire Mhóir Sealúchas de chuid an National Trust (Iontaobhas Náisiúnta d'Áiteanna Stairiúla nó d'Áilleachta Nádúrtha) is ea Teach Dhoire Mhóir sa Sruthán i gContae Ard Mhacha i gCúige Uladh na hÉireann. Bíonn sé oscailte don phobal agus cuireann an tIontaobhas Náisiúnta síos air mar "theach ceann tuí de chuid deireadh an 18ú haois i stíl dhúchasach na mionuaisle".
Gnéithe.
Tá an teach ionsuite i níos mó ná 100 acra (0.40 km2) d'fhearann páirce álainn agus de choillearnaí. Gné shainiúil an tí ná úsáid tuíodóireachta áitiúla ar leith ag baint úsáide as giolcacha na Sionna.
Stair.
Thóg an Tiarna Isaac Corry, a bhí ina Theachta Parlaiminte do Iúr Cinn Trá ar feadh tríocha bliain, é idir 1776 agus 1787, ar talamh a bhfuair sé mar oidhreacht óna athair. Thóg an Tiarna Charles Coote an teach i stíl an teachín, mar "grianán samhraidh galánta..." Dréachtadh Acht an Aontais i bparlús mór an tí sa bhliain 1800. Leag John Sutherland, ar cheann de na deisceabail is ceiliúradh de Lancelot "Capability" Brown, amach an fearann páirce atá thar thimpeall air. Dhíol Corry an áit sa bhliain 1810, nuair a d'aistrigh sé go Baile Átha Cliath, agus fuair an teaghlach Young é ina dhiaidh sin. Dhíol an Tiarna William Young an t-eastát sa bhliain 1825 don an teaghlach Smyth. Cheannaigh na Richardsons, a bhí ina gcónaí in aice leis an eastáit, an diméin ina raibh 140,000 crainn ann. Sa bhliain 1952 bhronn an tUasal JSW Richardson Teach Dhoire Mhóir agus a eastát ar an National Trust.


Dermot Somers.
Dreapadóir, taiscéalaí, scríbhneoir agus craoltóir é Dermot Somers (a rugadh sa bhliain 1947, i dTromán, Contae Ros Comáin). D'fhreastail sé ar an scoil lán-Gaeilge Coláiste Mhuire i mBaile Átha Cliath, agus ar Choláiste Ollscoile BÁC marar bhain sé céim BA agus HDipEd amach, agus bhí sé ina mhúinteoir scoile ar feadh tréimhse, sular dhírigh sé go lán-aimsirthe ar an scríbhneoireacht, craoltóireacht agus taisteal. Tá cónaí air i nDroichead Átha faoi láthair.
Dreapadóireacht.
Thosaigh Somers ag dreapadóireacht sa bhliain 1974 nuair a bhí 27 mbliana d'aois aige, agus chruthaigh sé ina dhreapadóir cheannródaíoch in Éirinn le linn na seachtóidí. Chuir sé bonn le cúrsaí nua in áiteanna éagsúla, ina measc an Aill Fhada sa Bhoireann, An Gobán Saor agus Fáth mo Bhuartha ar an mBinn Mhór i gCo Aontroma, Ceann Mhuc Rois siar ó na Cealla Beaga i gCo Dhún na nGall, agus an Tuar Mór i gCo Shligigh. I 1983 ba é an chéad Éireannach ar éirigh leis na sé Aghaidheanna Móra ó Thuaidh i Sléibhte na nAilp a dhreapadh. Ghlac sé páirt i dturasanna dreapadóireachta go dtí beanna éagsúla i sléibhte Himalaya: Changtse i 1987; Manaslu i 1991; agus Everest i 1993. Dhreap sé sé sna hAindéis agus i réimsí sléibhte eile ar fud an domhain fosta.


Císineá.
Is í Císineá (Chișinău) príomhchathair na Moldóive, agus í ar an gcathair is mó sa tír freisin. Tá sí suite cois Bîc i lár na tíre. Bhí cónaí ar 592,900 duine sa chathair sa bhliain 2007.
Bunaíodh Císineá mar shráidbhaile mainistreach sa bhliain 1436. Baile beag a bhí ann fós sa bhliain 1800, ach tháinig borradh agus fás air ina dhiaidh sin.


Aidan Price.
Is imreoir peile Éireannach é Aidan Price (a rugadh ar an 8 Nollaig 1981 i mBaile Átha Cliath), atá ag imirt faoi láthair le St Patrick's Athletic na Bóithéimigh. D'imir sé roimhe sin le Shamrock Rovers i Sraith na hÉireann. Cosantóir atá ann.
D'imir sé le Kilkenny City go tús na bliana 2006, ansin d'aistrigh go Shamrock Rovers. D'aimsigh sé a chéad chúl do Rovers ar an 7 Meitheamh 2008.
Tagairtí.
Price, Aidan
Price, Aidan


Bladhm (earra piriteicniúla).
Is feiste piriteicniúla a tugann solas lonrach nó teas dian gan pléascadh é bladhm.


Clasaic (sacar).
Is ainm a thugtar ar chluiche sacair atá bunaithe ar an iompairc idir dhá fhoireann é clasaic'". Baintear úsáid as an téarma sa Spáinnis agus Portaingéilis go formhór, chun cur síos a dhéanamh ar chluichí de tábhacht mhór.


Cumhdach Torino.
Taiséadach línéadaigh 4 mhéadar faoi mhéadar amháin a bhfuil imlíne de chruth colainne air é Taiséadach Torino. Chreideadh roinnt gurbh íomhá bhréige de Íosa Críost a bhí ann. Is é an tuairim choitianta anois gurb ó aois Chríost a thagann sé, cé gurb ann dóibh siúd fós a cheapann gur samhail bhréige d'Íosa atá air.
Déantar tagairt do thaiséadach a tógadh go Constantinople sa bhliain 944, ach ainneoin seo níl taifead iomlán ar a bhain dó ar feadh tréimhse fhada tar éis sin. Tháinig sé chun solais arís sna 1350dí ag Ridire Francach, agus bronnadh ar Phápa Pól é in 1983. Rinneadh dátú carbóin air sa bhliain 1988 agus bhraitheadar gur ón dara nó tríú céad déag a thagann sé, ach is léir anois gur ar phíosa ó imeall an taiséadaigh, píosa a cuireadh leis níos déanaí, a tógadh ar sampla a tástáladh. Sa tástáil is déanaí rinneadh iarracht a léiriú go bhféadfaí taiséadach mar é a chruthú sa lá atá inniu ann ach chruthaigh Paul Bromley i gcaint beagnach 2 uair a chloig nach féidir le heolaíocht uile an lae inniu cóip den taiséadach a athchruthú.


Cuntasaíocht.
Is córas an tomhas leanúnach de teagmhais eacnamaíoch é cuntasaíocht.


Leabharchoimeád.
Is éard atá i gceist le leabharchoimeád ná taifeadadh d'idirbhearta airgeadais.


Club Atlético Boca Juniors.
Is club peile Airgintíneach é Club Atlético Boca Juniors, ar a dtugtar "Boca" de ghnáth, as Buenos Aires. Bunaíodh Boca Juniors i 1905. Imríonn an club sa Primera División de Argentina.
Boca Juniors


Píoba uilleann.
Síneann stair na píobaireachta in Éirinn thar thréimhse 13 céad. Bíonn tagairtí ann sna hannála ársa Éireannacha ar an gcuisleannach nó séidire phíoba. Ní féidir bheith cinnte cathain go díreach a chéad tosaíodh ar na píoba a sheinm in Éirinn, ach is dócha go raibh siad i bhfoirm áirithe cosúil le píoba móra Albanacha an lae inniu.
Dhíorthaigh na píoba uilleann as an bhfoirm níos sine seo agus tá siad, gan aon amhras, níos sofaisticiúla agus níos casta ná aon sórt eile ar an domhain. Creidtear gur tháinig foirm reatha na bpíob chun tosaigh ag tús an 18ú haois. Is éard atá sa sraith iomlán de na píob uilleann ná mála, boilg, seamsúr, trí dhordán agus trí rialtóir.


Club Atlético River Plate.
Is club peile Airgintíneach é Club Atlético River Plate, ar a dtugtar "River Plate" nó "River" de ghnáth, as Buenos Aires. Bunaíodh River Plate i 1901. Imríonn an club sa Primera División de Argentina.
River Plate


Fulham Football Club.
Is club sacair Sasanach é Fulham Football Club atá ag imirt sa Premier League faoi láthair. Tá sé lonnaithe i bhFulham, in iardheisceart Londain. Bunaíodh an club sa bhliain 1879, agus mar sin tá sé ar an gclub sacair proifisiúnta is sine i Londain.
Tá fiche ceathar séasúr caite ag an gclub i bpríomhshraith Shasana. Níl aon rud tábhachtach buaite acu go fóill cé go raibh siad i dhá chraobh mór. Sa bhliain 1975, chaill siad 2-0 i gcoinne West Ham United i gcraobh Corn F.A., an t-aon uair riamh dóibh bheith ann. Sa bhliain 2010, d'imir siad in aghaidh Atlético Madrid i gcraobh UEFA Europa League.
Tá Johnny Haynes, George Cohen, Bobby Robson, Rodney Marsh agus Alan Mullery i measc na n-imreoirí mór le rá a d'imir don chlub. Imríonn an club ag Craven Cottage, ar bhruach abhainn Thames i bhFulham. Tá siad lonnaithe ansin ón bhliain 1896.


Club Atlético de Madrid.
Club sacair i Maidrid na Spáinne is ea Club Atlético de Madrid, nó go simplí "Atlético de Madrid". Faoi láthair imríonn siad sa Primera División de La Liga española de fútbol. Imríonn siad i staid Vicente Calderón, áit a bhfuil slí ann le haghaidh 55,000 duine. Tá an club ar cheann de na clubanna is rathúla i stair shacar na Spáinne, agus La Liga agus Copa del Rey buaite acu naoi n-uaire. Bhuaigh siad Corn na gCuradh sa bhliain 1962, bhí siad sa dara háit i gCorn na hEorpa sa bhliain 1974 agus bhuaigh siad an Corn Idir-Ilchríochach sa bhliain 1975. Sa bhliain 2010, cé nár éirigh go rómhaith leo sa Liga, bhí seans acu ar chraobh an Europa League. Rug siad an chraobh leo in Hamburg na Gearmáine in aghaidh Fulham F.C. ar 12 Bealtaine.
Tá cúpla leasainm orthu, ar nós "Los Colchoneros" nó "déantóirí tochtanna," toisc dathanna na foirne a bheith cosúil leis na seantochtanna. I rith na 1970í thugtaí "Los Indios" orthu. Dúradh ag an am go raibh an t-ainm seo orthu de bharr a raibh d'imreoirí ó Mheiriceá Theas san fhoireann, agus dúradh freisin gurbh é brí an ainm iad a bheith naimhdeach do "Los Blancos" (Real Madrid), foireann eile de chuid na príomhchathrach.


San José del Guaviare.
Príomhchathair na Roinne Guaviare sa Cholóim is ea San José del Guaviare. Thosaigh ar a fhoirmiú sa bhliain 1960, a bhí bainteach le forleathnú coilíneach sa réigiún foraoise agus d'fhás sí mar núicléas a thug tacaíocht dó. Sa bhliain 1976, bhain sí an stádas amach mar bhardasacht (Spáinnis: "municipio") agus d'fhás a daonra ó shin i leith go tapa.
Tíreolaíocht.
Tá San Jose del Guaviare, príomhchathair na roinne Guaviare, suite i dtuaisceart na rannán pholaitiúla agus riaracháin, agus achar 42 327 km2 aici. Tá an suíochán bhardasacha suite 175 méadar os cionn na farraige agus 400 km ó dheas de Bhogotá, leis na comhordanáidí 2 34'15 ° "N 72 ° 38'25" W


The Fields of Athenry.
Is bailéad Béarla é “The Fields of Athenry” ("Páirceanna Bhaile Átha an Rí") a scríobh Pete St. John sna 1970idí a bhfuil cáil ar leith air in Éirinn. Tá an t-amhrán bunaithe i dtréimhse an Ghorta Mhóir in Éirinn. Is scéal é faoi fhear ó Bhaile Átha an Rí, Contae na Gaillimhe, a cuireadh chun na hAstráile mar gur ghoid sé bia ar son a mhuintir bhocht. Cantar an t-amhrán go minic ag ócáidí spóirt ag lucht leanúna na hÉireann.
Taifeadadh don chéad uair é sa bhliain 1979, nuair a bhain Danny Doyle barr na gcairteacha amach leis. An leagan is cáiliúla ná ceann Paddy Reilly, a d'fhan sna cairteacha ar feadh 72 seachtain in Éirinn. Is é an t-amhrán is mó dá chuid riamh.
I liricí an amhráin, an té atá i gceist le "“for he stole Trevelyan’s corn”" ná státseirbhíseach sinsearach de chuid Rialtas na Breataine in Éirinn, Charles Edward Trevelyan, a bhí ag obair le Fear Ionaid an Rí i gCaisleán Bhaile Átha Cliath.


Bologna Football Club 1909.
Is club peile Iodálach é Bologna Football Club 1909, ar a dtugtar "Bologna" de ghnáth, a bunaíodh sa bhliain 1909. Imríonn an club i Serie A.


Genoa Cricket and Football Club.
Is club peile Iodálach é Genoa Cricket and Football Club, ar a dtugtar "Genoa" de ghnáth, a bunaíodh sa bhliain 1893. Imríonn an club i Serie A.


Hammarby IF Fotbollförening.
Is club peile Sualannach é Hammarby IF Fotbollförening, ar a dtugtar "Hammarby" de ghnáth, as Stócólm. Is é Hammarby IF Fotbollförening roinn sacair an chlub spóirt Hammarby Idrottsförening. Bunaíodh an club spóirt sa bhliain 1897 agus an roinn sacair sa bhliain 1915.


Spéaclaí gréine.
Is trealamh cosanta pearsanta agus earra faisin iad spéaclaí gréine.


Spéaclaí.
Is trealamh pearsanta a chuimsíonn fráma agus dhá lionsa a chaitear os comhair na súile iad spéaclaí, nó gloiní mar a thugtar uaireanta orthu.


Ionar.
Is ball éadaigh é ionar a chaitear thar éadaí eile.
Fásctar an t-ionar ar an taobh tosaigh. Fásctar é de ghnáth le fáiscín éadaigh. Bíonn muincle fada air de ghnáth.
Clúdaíonn sé cabhail agus láimhe an duine ach níl sé níos faide ná coim an duine. Caitheann idir mhná agus fir, óg agus aosta ionair. Caithtear ionair chun an corp a chosaint ón bhfuacht nó mar bhall éadaigh dathúil a oireann go mór leis na héadaigh eile.


Fabhcún.
Is éan é an fabhcún Is baill d'fhine na Falconidae iad.


Gadual.
Is éan é an Gadual Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Charles Bronson.
Ba aisteoir Liotuánach-Mheiriceánach é Charles Bronson (a rugadh ar an 3 Samhain 1921 agus fuair bás i 30 Lúnasa 2003).
Bronson, Charles
Bronson, Charles


Tréchleas.
Téarma spóirt is ea tréchleas (nó hat-trick mar a chloistear níos minicí i mBéarla), a thugtar ar éacht a ndéantar trí huaire in aon chluiche amháin. Mar shampla, nuair a aimsíonn imreoir sacair trí chúl, nó nuair a aimsíonn imreoir cruicéid trí gheaitín. Úsáidtear an téarma go forleathan i saghsanna spóirt éagsúla, ach is sa chruicéad agus sa tsacar a bhfuil an tábhacht is mó ag baint leis.


Steve McQueen.
Ba aisteoir Meiriceánach é Steve McQueen (a rugadh ar an 24 Márta 1930 agus fuair bás i 7 Samhain 1980).


James Stewart.
B'aisteoir Meiriceánach é James Stewart (a rugadh ar an 2 Iúil 1908 agus fuair bás 2 Iúil 1997).
Saol.
Saolaíodh James Maitland Stewart in Indiana i stát Pennsylvania sa bhliain 1908. Ba iad Elizabeth Ruth (née Jackson) agus Alexander Maitland Stewart a thuismitheoirí. Bhí siopa crua-earraí ag a athair...
Phós Jimmy Gloria Hatrick McLean ar an 9 Lúnasa 1949. D'éirigh go maith leis i scannáin faoin Iarthar Fiáin sna 1930í agus 1940í, le cuid de na haisteoirí ba mhó cáil i Meiriceá, leithéidí Katharine Hepburn (The Philadelphia Story) agus Marlene Dietrich (Destry Rides Again).
Roghnaigh Alfred Hitchcock é chun an príomhpháirt a ghlacadh i sraith scannán mar Rope (1948), Vertigo (1958, le Kim Novak) agus Rear Window (1954). Ina dhiaidh sin d'fhill Hitchcock ar théama an Iarthair agus dheineadar scannáin mar How the West Was Won (1962).


Laidhrín glas.
Is éan é an Laidhrín glas Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Glasán (éan).
Is éan í an Glasán Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Orson Welles.
Ba aisteoir agus stiúrthóir Meiriceánach é Orson Welles (a rugadh ar an 6 Bealtaine 1915 agus fuair bás i 10 Deireadh Fómhair 1985). Bhí Orson Welles ar dhuine de na léiritheoirí scannán ab fhearr a bhí ariamh ann. Ceaptar nach bhfuil sárú an scannáin “Citizen Kane” le fáil. Ní raibh sé ach chúig bhliana fichead d’aois nuair a rinne sé é sin.
Saol Óg.
Dílleachta a bhí in Welles. Cailleadh a athair an bhliain roimhe sin agus cailleadh a mháthair sé bliana roimhe sin arís nuair nach raibh sé ach naoi mbliana d’aois.
Welles in Éirinn.
Bhí eolas maith ag Welles ar Éirinn. Ní raibh sé ach sé bliana déag d’aois nuair a tháinig sé go Gaillimh den long an SS Baltic i mí Lúnasa 1931. Bhuail sé isteach chuig an Taibhdhearc agus is cosúil gur casadh an t-aisteoir agus an léiritheoir Mícheál Mac Liammóir leis.
Chaith Welles seal an-ghearr ag staidéar i gColáiste na Tríonóide agus bhuail sé isteach ansin go dtí Mícheál Mac Liammóir agus go dtí Hilton Edwards gur iarr sé páirt i ndráma orthu. Fuair sé é agus chuaigh sé ar an stáitse in Amharclann an Gheata ar an 13 Deireadh Fómhair 1931.


Corn FIFA an Domhain 1930.
Comórtas idirnáisiúnta sacair ab ea Corn FIFA an Domhain 1930, an chéad cheann riamh de Chorn Sacair an Domhain. Bhí an comórtas ar siúl in Uragua idir 13 Iúil - 30 Iúil sa bhliain 1930, agus bhí an bua sa deireadh ag an bhfoireann bhaile. Roghnaigh FIFA Uragua ina tír aíochta ós rud é go raibh an bua acu i gCluichí Oilimpeacha na bliana 1928, agus chun céad bhliain de neamhspleáchas na tíre a chomóradh.


Eipiciúras.
Fealsamh de chuid na Sean-Ghréige ab ea Eipiciúras (Gréigis: Ἐπίκουρος, Epikouros, "comhghuaillí, comrádaí"; Samos, 341 r.Ch. – Aithin, 270 r.Ch; 72 bliana d'aois in am a bháis), a bhunaigh scoil fealsúnachta darb ainm an tEipiciúrachas. Ní mhaireann ach roinnt bheag de shleachta is litreacha de na 300 saothar a scríobh sé. Is óna lucht leanúna agus tráchtairí níos moille a thagann a lán den eolas atá againn inniu maidir leis an bhfealsúnacht Eipiciúrach.
Dar le hEipiciúras, is í aidhm na fealsúnachta ná saol sona suaimhneach a bhaint amach. Is iad an "ataraxia" (suaimhneas aigne is easpa eagla) agus an "aponia" (easpa péine) an dá thréith is mó a bhaineann le beatha duine a leanann an fhealsúnacht i gceart. Is trí thuiscint cheart ar nádúr an tsaoil, trí srian a choinneáil ar na mianta, agus trí dhul i muinín chomhluadar na gcarad, atá an staid shona seo le baint amach. Mhúin Eipiciúras gurb ionann an mhaith agus an pléisiúr. Shéan sé go raibh aon anam neamhfhisiciúil ag an duine, agus gurb é an bás deireadh le saol an duine. Cheap sé go raibh an eagla roimh an mbás ar na constaicí is mó a chuireann duine óna shuaimhneas. Cé nár shéan Eipiciúras go bhfuil na déithe ann, dúirt sé gur cuma leo an cine daonna, agus mar sin níl sé ceart eagla a bheith ag duine roimh dhéithe. Chloígh sé leis an teoiric adamhach a chum Déamócratas, cé gur athraigh sé mionsonraí na teoirice sin, go háirithe chun é a chur in oiriúint le coincheap na tola saoire.
Cé go bhfuil cáil ar Eipiciúras inniu mar duine cíocrach a mhol dá lucht leanúna géilliúnt dá gcuid mianta, míthuiscint den teoiric is ea é seo. Cé gurb iad mothúcháin pléisiúrtha agus pianta an tslat tomhais chun an mhaith a aithint thar an olc, dar le hEipiciúras, d'aithin sé gur fearr pléisiúir áirithe a sheachaint toisc go mbaineann roinnt mhaith oilc leo. Mar shampla, is mó na fadhbanna a eascraíonn ón bpótaireacht ná an pléisiúr atá le baint aisti. Mhol Eipiciúras freisin bia simplí de rogha ar bheatha níos saibhre, chun go mbeadh an duine níos neamhspleách ar chora an tsaoil.
Bhíodh an scoil fhealsúnachta a bhunaigh Eipiciúras ar na scoileanna is tábhachtaí sa Ré Ársa, mar aon leis an Stóachas (Stoicism). Is é an file Rómhánach Lúicréitias an scríbhneoir Eipiciúrach is cáiliúla na laethanta seo.
Epicurus


Cary Grant.
B'aisteoir Sasanach é Cary Grant (a rugadh ar an 18 Eanáir 1904 agus fuair bás ar an 29 Samhain 1986).
Daoine a rugadh i 1904


An Leon, an Cailleach agus an Feisteas.
Is úrscéal le C. S. Lewis é an Leon, an Bandraoi agus an Prios Éadaigh.


Aldous Huxley.
Scríbhneoir Sasanach ab ea Aldous Leonard Huxley. Chaith sé deireadh a shaoil sna Stáit Aontaithe ina chónaí i Los Angeles ón mbliain 1937 go dtí a bhás sa bhliain 1963. Tá clú agus cáil aice de bharr a úrscéal "Brave New World" ach scríobh sé an-chuid aistí chomh maith. Bhí sé mar eagarthóir ar an irisleabhar Oxford Poetry, agus d'fhoilsigh sé gearrscéalta, dánta agus scripteanna.
Ba daonnachaí agus síochánaí é Huxley agus níos déanaí ina shaol bhí suim aige in ábhair spioradálta mar parasiceolaíocht agus misteachas fealsúnachta.
Huxley, Aldous
Huxley, Aldous
Huxley, Aldous
Huxley, Aldous


Seicheamh Fibonacci.
Bís Fibonacci cruthaithe ag tarraingt stua ag nascadh cúinní urchomhaireachna na gcearnóg sa tíliú Fibonacci; úsáideann an ceann seo cearnóga de mhéideanna 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, agus 34; féach 'An Bís Órga'.
De réir an tsainmhínithe, is iad '0' agus '1' an chéad phéire de Seicheamh Fibonacci, agus bíonn gach uimhir ina dhiaidh sin ina shuim den dhá uimhir roimhe. Fágann roinnt foinsí an '0' tosaigh ar lár, ag tosú ina ionad sin le '1' agus a '1'.
I dtéarmaí matamaiticiúla, sainmhínitear an tsraith Fn d'uimhreacha Fibonacci leis an choibhneas athchúrsach seo a leanas;
Ainmníodh seicheamh Fibonacci i ndiaidh Leonardo de Pisa, a bhí aitheanta mar Fibonacci (giorrúchán ar "filius Bonaccio", "mac Bhonaccio"). Thug leabhar Fibonacci," Liber Abaci" isteach an seicheamh don chéad uair sa bhliain 1202 go dtí matamaiticeoirí Iarthar na hEorpa, cé go raibh cur síos roimhe seo ar an seicheamh sa mhatamaitic Indiach.
Ba é Fibonacci a thug uimhreacha Araibise chuig an Iarthar, ag eascairt as a chuid taistil san Oirthear


Máire Nic an Bhaird.
Múinteoir meánscoile agus gníomhaí teangan ó Dhún Muirígh, Contae Aontroma, Cúige Uladh is ea Máire Nic an Bhaird, a fuarthas ciontach as iompar mí-ordúil agus a ghearradh fíneáil £100 uirthi ar 26 Feabhra 2007. D'eascair an cás as eachtra a tharla i mí na Bealtaine 2006 i ndeisceart Bhéal Feirste.


Leaptón.
Tugtar leaptón ar bhuncháithnín fo-adamhach nach mbraitheann an t-idirghníomhú láidir, mar nach bhfuil lucht datha (an cineál lucht a bhaineann leis an bhfórsa láidir) aige. Tá dá short leaptón ann: leaptóin le lucht leictreach, ar nós an leictreoin, agus leaptóin gan lucht leictreach, go dtugtar neoidríonónna orthu.
Is é an leictreon ("e"), an múón (μ), agus an tauón (τ) na trí leaptón le lucht leictreach, agus tá neoidríonó dá gcuid féin ag gach ceann acu: νe νμ ντ.


Fearmón.
Is é is fearmón ann ná cáithnín fo-adamhach go bhfuil guairne leath-shlánuimhreach (i.e. 1/2, 3/2, 5/2 srl) aige. Cloíonn fearmóin le prionsabal an eisiaimh, a deir nach féidir le dhá fhearmón bheith in aon staid chandamach amháin ag an am céanna. Tugtar bósón ar cháithnín le guairne shlánuimhreach, agus i gcodarsnacht leis na fearmóin is féidir le dhá bhósón a bheith sa staid chandamach chéanna ar aon uain.
Cé gur minicí a úsáidtear an téarma fearmón ag tagairt do cháithnín fo-adamhach, ní gá go bhfuil an cáithnín níos lú ná adamh i bhfírinne. Tugtar fearmón ar núicléas nó ar adamh fiú go bhfuil guairne leath-slánuimhreach aige.
Maidir le bhuncháithníní fo-adamhacha, tá dhá shórt d'fhearmóin ann: cuarcanna, go bhfuil lucht datha acu agus mar sin glacann páirt in idirghníomhachtaí láidre, agus leaptóin, nach mbraitheann an fórsa láidir núicléach.


Bósón.
Is é is bósón ann ná cáithnín fo-adamhach go bhfuil guairne shlánuimhreach (i.e. 0, 1, 2, 3 srl) aige. Samplaí de bhósóin is ea an fótón, núicléas héiliaim-4, agus an W agus an Z (na bósóin veicteora a tharchuireann an fórsa lag). I gcodarsnacht le fearmóin, ní chloíonn bósóin le prionsabal an eisiaimh, agus mar sin is féidir le dhá bhósón a bheith sa staid chandamach chéanna ar aon uain.
Cé gur minicí a úsáidtear an téarma bósón ag tagairt do cháithnín fo-adamhach, ní gá go bhfuil an cáithnín níos lú ná adamh i bhfírinne. Tugtar bósón ar núicléas nó ar adamh fiú go bhfuil guairne shlánuimhreach aige.
Maidir le bhuncháithníní fo-adamhacha, is bósóin iad na cáithníní go léir a tharchuireann fórsaí ar nós an leictreamhaighnéadais, an t-idirghníomhú láidir, agus an t-idirghníomhú lag. Is as fearmóin a dheántar adaimh agus núicléis.


Drumcondra Football Club.
Ba club peile Éireannach é Drumcondra Football Club (Gaeilge: "Cumann Peile Droim Conrach") as Baile Átha Cliath a d'imir san Sraith na hÉireann.


Halle (Saale).
Is cathair sa Ghearmáin í Halle. Tá an chathair suite i ndeisceart na Sacsaine-Anhalt cois Saale, craobhabhainn de chuid na habhann úd Eilbe.
Tá 233,013 duine ina gcónaí ansin (2008) agus is í Halle an chathair is mó sa stát. Ba phríomhchathair na Sacsaine-Anhalt í Halle ón mbliain 1947 go 1952 ach is í Magdeburg príomhchathair an stáit sa lá atá inniu ann.
Rugadh an cumadóir ceoil cáiliúil Georg Friedrich Händel i Halle sa bhliain 1685.


Michael O'Neill.
Is traenálaí agus iar-imreoir peile as Tuaisceart Éireann é Michael O'Neill. Tá sé ina thraenálaí ar Shamrock Rovers FC ó 2009 i leith.
Imreoir.
D'imir sé i lár na páirce agus mar thosaí do Chimney Corner, Coleraine, Newcastle, Dundee United, Hibernian, Coventry City, Aberdeen (ar iasacht), Reading (ar iasacht), Wigan, St Johnstone, Portland Timbers, Clydebank, Glentoran agus Ayr United.
D;imir sé i 33 cluiche le foireann sacair náisiúnta Thuaisceart Éireann agus scóráil seacht gcúl, ina measc dhá chúl i mbua 5-3 i gcoinne na hOstaire.
Traenálaí.
Chauigh sé leis an mbainisteoireacht in Albain ina dhiadh sin. bhí sé ina leas-bhainisteoir ag Cowdenbeath sular ghlac sé phost mar bhainisteoir Brechin City i mí Aibreáin 2006. Bronnadh gradam Irn-Bru Second Division Manager of the Month i mí na Nollag 2007 agus mí Dheireadh Fómhair 2008.
Shamrock Rovers.
D'aistrigh sé ó Brechin City go club Éireannach, Shamrock Rovers, ar an 18 Mí na Nollag 2008. Bhain sé gradam Irish Soccer Writers Manager of the Month i mí Iúil 2009. Tá ag éirí go maith leis. Cheannaigh sé an tosaí Albanach Gary Twigg ó Brechin agus d'éirigh leis an bhfoireann an dara háit a bhaint amach i Sraith na hÉireann. Deir sé gurbh é Gordon Strachan an duine a raibh an tionchar is mó aige ar O'Neill mar bhainisteoir. An aidhm atá aige ná "re-establishing Rovers as the top club in the League of Ireland".
Tá sé pósta agus beirt chlainne air.
Tagairtí.
O'Neill, Michael
O'Neill, Michael


Neoidríonó.
Buncháithnín fo-adamhach gan lucht leictreach, atá ar beagán maise, is ea an neoidríonó. Cineál leaptóin is ea é, leis, agus mar sin is fearmón é chomh maith. Tá trí shaghas de neoidríonó ann: neoidríonó an leictreoin (νe), neoidríonó an mhúóin (νμ), agus neoidríonó an tau (ντ). Toisc nach bhfuil lucht leictreach ná lucht datha acu, ní bhaineann aon idirghníomhaithe do neoidríonó seachas an t-idirghníomhú lag, mar aon le fórsa na himtharraingthe. Toisc go bhfuil an t-idirghníomhú lag i bhfad níos laige ná an t-idirghníomhú láidir ná an leictreamhaighnéadas, is annamh a bhíonn aon idirghníomhú idir neoidríonó agus damnha eile, agus is féidir le neoidríonó gluaiseacht trí achar fada damhna gan aon bhac. Mar shampla, téann na billiúin neoidríonónna trí chorp duine gach soicind gan stad agus gan rian dá ngluaiseacht a fhágáil.
Cruthaítear neoidríonónna de thoradh imoibrithe núicléacha de ghnáth. Tá aschur neoidríonónna ón ngrian flúirseach go leor, agus deintear leis iad in imoibreoirí núicléacha. Dhein an Ollphléasc neart díobh freisin, agus ceaptar go dtagann mórchuid d'fhuinneamh ollnóva amach i bhfoirm neoidríonónna.
Cheaptaí tráth nach raibh mais ar bith ag neoidríonónna, ach tá a fhios ag fisiceoirí anois nach fíor é sin ar fad, ach go bhfuil mais thar a bheith beag ag neoidríonónna. Is de bharr fionnachtana a dhein turgnaimh éagsúla, go háirithe "Super-Kamiokande" sa tSeapáin agus an "Sudbury Neutrino Observatory" i gCeanada, atá an t-eolas seo againn anois. Fuair na turgnaimh seo gur féidir le neoidríonó de shaghas amháin (νμ, mar shampla) a thiontú go neoidríonó de shaghas eile. Ní féidir an claochlú seo mara bhfuil beagán maise ag neoidríonónna. Ceaptar go bhfuil mais an neoidríonó is troime idir 0.05-0.30 eV---níos mó ná milliún uair níos éadroime ná leictreon. Tugtar ascalúchán neoidríonó ar an gclaochlú seo, agus tá roinnt tionscadal ar bun inniu (mar shampla, T2K) chun an feiminéan a scrúdú níos beaichte.


Olagapsonacht.
Is éard is Olagapsonacht ann (ón nGréigis Ársa ὀλίγοι (oligoi) " beagán" + ὀψωνία (opsōnia) "ceannaigh") na foirm an mhargaidh ina bhfuil líon na gceannaitheoirí beag agus líon na ndíoltóirí, go teoiriciúil, mór. Cosúil leis an olagaplacht ("cúpla díoltóirí"), is é seo margadh ina bhfuil ach cúpla ceannaitheoirí móra ann le haghaidh táirge nó seirbhís. Ligeann sé seo do cheannaitheoirí tionchar míchuí a imirt ar dhíoltóirí agus is féidir leo, dá bhrí sin, praghsanna a thiomáint síos go héifeachtach.
Sampla maith is ea an tionscal mearbhia sna Stáit Aontaithe, ina bhfuil líon beag ceannaitheoirí móra ann (ie McDonald's, Burger King, Wendy's) ag rialú margadh na feola. Ceadaíonn rialú den sórt seo dóibh an praghas
a íoctar d'fheirmeoirí a stiúradh agus tionchar a imirt ar na gcoinníollacha um leas ainmhithe agus ar dhálaí oibre na bhfostaithe.


Alfred Hitchcock.
Ba stiúrthóir é Alfred Hitchcock a rugadh i Leytonstone, Sasana ar an 13 Lúnasa 1899 agus fuair bás ar an 29 Aibreán 1980. B'Éireannach í a mháthair, Emma Whelan.


Polaistiréin.
Pacáistiú déanta as polaistiréin fhorbartha.
Is éard is polaistiréin (giorraithe go PS) ann ná an pholaiméir aramatach -(CH2-CH(Ph))n-, faighte ó pholaiméiriúchán monaiméirí aramatacha de chuid na comhdhúile stiréin CH2=CH-Ph.


Idirghníomhú láidir.
Is é an rud is an t-idirghníomhú láidir nó Fórsa núicléach láidir ann ná idirghníomhú, nó fórsa, idir dhá chuarc, idir chuarc agus ghlúon, nó idir cáithníní comhdhéanta de chuarcanna nó glúóin. Ceanglaíonn an t-idirghníomhú láidir cuarcanna le chéile laistigh de bharón ar nós an phrótóin nó an neoidreoin. Cruthaíonn sé leis an fórsa a ceanglaíonn núicleoin le chéile i núicléas. Tugtar "láidir" ar an idirghníomhú seo toisc go bhfuil sé i bhfad níos láidre ná aon fhórsa eile. Cé gurb é "an t-idirghníomhú láidir" an gnáth-théarma a thugtar ar an bhfórsa seo, tugtar "an fórsa láidir", "an fórsa láidir núicléach", agus "an fórsa datha" air freisin.
Lucht datha.
Is í "crómaidinimic an chandaim" an teoiric a mhíníonn iompar an idirghníomhaithe láidre. Dar leis an teoiric seo, tá cineál luchta ag cuarcanna agus glúóin, nach ionann é agus lucht leictreach, ar a dtugtar "dath". Tá trí dhath ann: dearg, gorm, and uaine. Ní fíordhathanna infheiscithe atá i gceist, dar ndóigh, ach cuireann na hainmneacha seo síos go gonta ar an bhfíric gur féidir trí luach difriúla a bheith ag an lucht seo. Glacann dath cáithnín an pháirt sa bhfórsa láidir a ghlacann an lucht leictreach sa leictreamaighnéadas. Chun barón a dhéanamh as trí chuarc ní foláir trí chuarc le trí dhath dhifriúla a bheith ann, agus deirtear go bhfuil an barón ina iomlán "gan dath", sa tslí chéanna gur gcruthaítear solas bán ó soilse dearga, uaine, agus gorma a mheascadh le chéile.
Faoi mar a iompraíonn fótóin an fórsa leictreamaighnéadach idir dhá cháithnín atá luchtaithe le lucht leictreach, iompraíonn glúoin an fórsa láidir idir dhá cháithnín le dath. Ach i gcodarsnacht le fótóin, a bhaineann le luchtanna leictreacha gan lucht a bheith acu féin, tá na glúóin féin daite mar aon leis na cuarcanna. Dá bhrí sin, is féidir le glúón amháin greamú do ghlúóin eile, agus is deacra áirimh na teoirice a chur i gcrích ná i gcás an leictreamaighnéadais.
Ceann de na tréithe is sainiúla a bhaineann leis an bhfórsa láidir ná nach féidir teacht ar cháithnín daite ina aonar, ach amháin nuair atá sé mar chuid de cháithnín comhdhéanta nach bhfuil a dhath féin aige. Tugtar braighdeanas na gcuarcanna air seo. Mar sin, níl ann d'aon chuarc aonarach. Ceaptar go bhfuil an fórsa láidir chomh láidir nach féidir cuarc aonarach a bhaint as cáithnín eile fiú. De réir na teoirice, is gá go bhfuil aon cháithnín aonarach bán, nó "gan dath". I gcás baróin, ciallaíonn sé sin go bhfuil aon chuarc dearg, aon chuarc uaine, agus aon chuarc gorm laistigh de. Is cás méasóin, atá déanta as cuarc agus fríthchuarc, ní foláir dath amháin a bheith ag an gcuarc agus a fhríthdath an an bhfríthchuarc. Toisc nach féidir luchtanna datha aonaracha a bheith ann, bíonn raon gearr ag an bhfórsa láidir, mar má bhíonn tú i bhfad ó cháithnín atá déanta as cuarcanna, cealaíonn na cuarcanna le dathanna éagsúla fórsaí a chéile. Ní bhíonn an cealúchán foirfe, áfach, gar don cháithnín.


Léon Rosenfeld.
Fisiceoir Beilgeach ab ea Léon Rosenfeld (14 Lúnasa 1904- 23 Márta 1974). Bhain sé PhD amach ag Ollscoil Liège sa bhliain 1926, agus bhí sé ina chomhoibritheoir leis an bhfisiceoir Niels Bohr. Rinne sé luath-obair ar an leictridinimic chandamach dhá scór bliain roimh an obair a bhí ar siúl ag Dirac agus Bergmann. Cheap sé an t-ainm "leaptón" sa bhliain 1949. Bronnadh an "Prix Francqui" air, duais cháiliúil scolártha agus eolaíochta na Beilge.


Múón.
Is éard is múón ann (ón 12ú litir san aibítir Ghréagach 'μ' (mú), a úsáidtear chun ionadaíocht a dhéanamh dó) ná cáithnín fo-adamhach cosúil leis an leictreon, le lucht leictreach diúltach agus guairne de 1/2 aige.
In éineacht leis an leictreon, an tóón, agus na trí neoidríonó, tá sé rangaithe mar leaptón.


Ollscoil Liège.
Is í Ollscoil Liège an t-aon fhoras ollscoile poiblí, iolraíoch agus cuimsitheach sa réigiún Beilgeach 'An Vallóin-An Bhruiséil' (Communauté 'Wallonie-Bruxelles'). Is cuid d'Acadamh na hOllscoile, Wallonia-Eoraip (l’Académie Universitaire Wallonie-Europe) í. Is í an Fhraincis teanga oifigiúil na hOllscoile.


Tóón.
Is éard is tóón, tó-leaptón nó tó-cháithnín ann (ón 19ú litir san aibítir Ghréagach 'τ', tó, a sheasann don cháithnín seo), ná cáithnín fo-adamhach cosúil leis an leictreon a bhfuil lucht leictreach diúltach aige agus é ½ ar ghuairne. In éineacht leis an leictreon, an múón, agus na trí neoidríonó, is leaptón é. Cosúil leis na buncháithníní go léir tá frithcháithnín comhfhreagrach aige a bhfuil lucht urchomhaireach leictreach aige agus arb ionann a mhais agus a ghuairne, an t-antatóón nó an tóón deimhneach. Is é an tsiombail τ ⁻ a sheasann don tóón, agus τ + don antatóón.


Leictreamaighnéadas.
Sreabhán féiriúil bailithe le chéile in aice le cuaillí mhaighnéad cumhachtach.
Is éard is leictreamaighnéadas ann ná ceann de na ceithre idirghníomhaíochtaí bunúsacha sa nádúr, chomh maith leis an tIdirghníomhú láidir, an tIdirghníomhú lag agus an imtharraingt. Fórsa é a bhíonn freagrach as an idirghníomhaíocht idir cáithníní atá luchtaithe go deimhneach; tugtar réimsí leictremaighnéadacha ar na hachair seo ina dtarlaíonn a leithéid.


Derek Mahon.
File Éireannach is ea Derek Mac Mathúna (nó Derek Mahon), a rugadh ar 23ú Samhain, 1941. Rugadh i mBéal Feirste é, Tuaisceart na hÉireann.
Beathaisnéis.
Saolaíodh é mar an pháiste aonar ag tuistí oibre-aicme Aontachtóireach. Shaothraigh a athair agus a sheanathair ag "Harland and Wolffe" agus d'oibrigh a mháthair ag muileann lín áitiúla. Le linn a chuid pháisteacht, éilíonn sé gur thaithnaigh leis a bheith in a aonar ag aisling, go compordach in a chomhluadar fhéin agus gan bac don na rudaí mórthimpeall air. Bhí spéis aige sa litríocht ó aois óg, agus d'fhreastail sé ar Bhunscoil Skegoneil agus i ndiaidh sé sin, ar an Institiúid Acadaimh Ríogach Béal Feirste. Ag an dara áit, chas sé le mhic léinne eile a raibh an dúl chéine san litríocht agus an fhilíocht acu fosta. Léirthigh an scoil irisleabhar in a raibh roinnt den luath-filíocht de chuid Mac Mathúna foilsithe. Rinne sé staidéar tríú leibhéal i gColáiste na Tríonóide, áit a bhfuair sé phost mar eagarthóir an nuachtlitir "Icarus". Rinne sé cairdeas buaine le filí clúite ansin mar Michael Longley, Eavan Boland agus Brendan Kenelly. Tháinig sé in inmhe mar fhile. D'fhág sé Coláiste na Tríonóide i 1965 chun dul ag staidéar sa Sorbonne i bPáras.
I ndiaidh fhágáil an tSorbonne i 1966 shaothraigh sé a bhealach fríd Ceanada agus Mheireceá. D'fhoilsigh sé a chéad bhailiúcháin filíocht i 1967 den tidil, "Night Crossing". Mhúin sé i scoil i mBaile Átha Cliath agus d'oibrigh sé i Londain mar iriseoir saoire. Tá sé ina chónaí i gCionn Sáille, Contae Chorcaí faoi láthair. Ar an 23ú de Mhí Márta, 2007, bhronnú an gradam David Cohen air mar gheall ar a chuid litríocht.
Stíl.
Bhí sé tionchar mhór ar go leor leor filí Éireannach clúite mar shampla Séamus Heaney, Eavan Boland agus Éamonn Grennan.
Léitheoireacht Bhreise.
Mahon, Derek
Mahon, Derek
Mahon, Derek


Soitheach leapan.
Soitheach leapan déanta de chruach
Is gléas é soitheach leapan a bhaineann othair atá ag coinneáil na leapa feidhm as chun cac nó mún a chur umpu. Is de mhiotal, gloine nó ábhar somhúnlaithe a dhéantar an soitheach áirithe seo. Is iomaí breoiteacht agus galair a leagan othair ionas nach féidir leo leaba a fhágáil agus dá bharr sin, ní mór feidhm a bhaint as soithí leapan.
Tá soithí leapan déanta de mhiotal nó gloine ann le fada an lá ach tá cinn nua ann déanta d'ábhair shomhúnlaithe agus atá níos oiriúnaí do chruth agus feidhmeanna an choirp. Bíonn sé níos fusa don othar díchuir iontu. Mar aon le sin clúdaíonn siad baill an othair le nach mbeidh náire orthu agus iad ag díchuir. Is nós é anois go mbainfear feidhm as soitheach leapan uair amháin agus ansin caitear amach é. Déantar seo ar mhaithe le gan galair a scaipeadh.


Juan de Dios Ramírez Heredia.
Is polaiteoir Spáinneach é Juan de Dios Ramírez Heredia (rugadh 29 Iúil, 1942). Is comhalta de chuid Drong Sóisialach Oibrithe na Spáinne é. Is feisire Eorpach é freisin. Ba i bPuerto Real, Cádiz a rugadh é.
Is dlíodóir é agus is céimí d'Ollscoil Fhéinrialaitheach Barcelona, Dochtúir in Eolaíocht Fhaisnéise agus is Máistir é de Gnáth-oideachas Bunúsach é. Chaith sé seal mar Stiúrthóir ar an Scoil Athinmheacháin Ghairme, "San Juan Bosco" do dhaoine atá faoi míchumas i mBarcelona idir a 1970 agus a 1990.
Is de bhunaidh Roma é. Bíonn sé gnóthach ag tabhairt chun suntas agus ag cosaint cearta na Roma sa Spáinn. Mar aitheantas don sárobair atá déanta aige don pobal Roma sa Spáinn, bhronn Ollscoil Cadiz céim dochtúra oinigh air i mí Feabhra 2008. Ba é an chéad duine de bhunaidh Roma a bhfuair an chéim seo riamh.


Méasón.
Is éard is méasón ann ná hadrón atá déanta as cuarc amháin agus aon fhrithchuarc, ceangailte le chéile tríd an idirghníomhú láidir. De thoradh ghuairní na gcuarcanna ní foláir do mhéasón guairne shlánuimhreach a bheith aige, agus mar sin is bósón é. Is é an píón an méasón is coitianta agus is cáiliúla, agus ceaptar gur trí mhalartí píón a bhíonn núicléóin greamaithe le chéile laistigh de núicléas. Cé go dtugtaí "mú-mhéasón" ar an múón tráth, ní méasón é sin in aon chur, ach leaptón.


Damhsa Gaelach.
Is éard is damhsa Gaelach ann ná grúpa damhsaí a bunaíodh in Éirinn.
Tá sean-stíl ann dar theideal damhsa Sean-nós; is damhsa aonair é.
Glaoitear Céilí ar na hoícheanta ina mbíonn daoine ag rince i ngrúpa i seiteanna éagsúla.


Guairne.
San fhisic chandamach agus i bhfisic na mbuncháithníní, tugtar guairne ar airí áirithe bhunúsach a bhaineann leis na buncháithníní, leis na cáithníní comhshuite (na hadróin) agus le núicléis na n-adamh. Leis an nguairne a dhéanamh níos intuigthe ag an neamh-shaineolaí, is minic a deirtear gurb ionann é, ar bhealach, agus an buncháithnín a bheith ag casadh timpeall ar a ais, ach is gá cuimhne a choinneáil air nach bhfuil ann ach simpliú garbh.
Tá an chandamuimhir guairne chéanna ag na buncháithníní go léir den chineál chéanna, agus is cuid thábhachtach é luach na candamuimhreach seo de staid chandamach an cháithnín. Tá baint ag guairne na leictreon, de réir theoirim na staitisticí guairne, le prionsabal eisiamh Wolfgang Pauli, agus sa deireadh, is toradh don phrionsabal sin é an dóigh a bhfuil na dúile ceimiceacha ag teacht sna sálaí ag a chéile i dtábla peiriadach na ndúl. Céim saoirse intreach thábhachtach é treo guairne an bhuncháithnín, agus ar mhaithe leis an ngiorracht tugtar guairne ar an treo guairne freisin go minic.
Ba é Wolfgang Pauli an chéad fhisiceoir a thuig agus a shainmhínigh coincheap na guairne, cé nár cheap sé téarma ar leith le tagairt dó. Sa bhliain 1925, mhol Ralph Kronig, George Uhlenbeck agus Samuel Goudsmit go ndealrófaí an ghuairne le rothlú an bhuncháithnín ar a ais féin. Ba é Pauli a d'oibrigh amach an taobh matamaiticiúil den scéal sa bhliain 1927. Sa bhliain 1928, leag Paul Dirac amach a chandam-mheicnic choibhneasaíoch, agus páirt lárnach ag coincheap na guairne inti.
Tá dhá chineál móiminteam uilleach sa chandam-mheicnic: an móiminteam uilleach fithiseach, nach bhfuil ann go bunúsach ach ginearálú agus fairsingiú nádúrtha ar an móiminteam uilleach san fhisic chlasaiceach (L=r×p), agus an ghuairne, nach bhfuil cosúil le haon rud san fhisic chlasaiceach. Ós cineál móiminteam uilleach í an ghuairne, tá na toisí céanna aici agus ag an móiminteam uilleach, is é sin, J•s sna haonaid SI. Ní úsáidtear na haonaid SI le luach na guairne a thabhairt. Ina áit sin, úsáidtear "ħ", an leagan laghdaithe de thairiseach Planck, mar aonad, agus ní scríobhtar an tairiseach sin féin amach - ní thugtar ach uimhir gan aonad, arb í an t-iolraí faoina bhfuil an tairiseach sin méadaithe.


A Portrait of the Artist as a Young Man.
Clúdach an chéad eagráin i Sasana, 1917
Úrscéal Béarla scríofa ag an údar Éireannach James Joyce é "A Portrait of the Artist as a Young Man". Foilsíodh ar dtús é san iris "The Egoist". Tá rian láidir na beatháisnéise air.
Aistriúcháin.
Tá leagan de aistrithe go Gaeilge mar "Cínmhíol an Chuilb mar Ógánach" ag Séamas Ó hInnéirghe.


Johann Ernst Glück.
Tá an áit inar oibrigh Glück sa 17ú haois anois ina iarsmalann náisiúnta.
Aistritheoir Gearmánach agus diagaire Liútarach ab ea Johann Ernst Glück (Laitvis: "Ernsts Gliks"; 10 Samhain, 1654 - 5 Bealtaine, 1705) a bhí gníomhach san Livóin (Béarla: "Livonia"), atá anois suite i Laitvia.
Rugadh Glück i Wettin agus bhí a athair ina tréadaí. Tar éis freastal ar an scoil Laidine Altenburg, rinne sé staidéar ar dhiagacht, reitric, fhealsúnacht, chéimseata, stair, Thíreolaíocht, agus Laidin ag Wittenberg agus Jena.
Tá clú agus cáil ar Ghlück as an Bhíobla Naofa a aistriú go Laitvis, a rinne sé ina iomláine i Marienburg (Alūksne) san Livóin, i bhfoirgneamh atá anois ina Ard-Mhúsaem na hAlūksne, a bunaíodh in onóir a chuid oibre. Bhunaigh sé freisin na céad scoileanna teanga Laitvise san Livóin sa bhliain 1683. Fuair sé bás i Moscó.
Bhí ceathrar iníonacha, mac, agus iníon-altrama Marta Skavronska aige a phós Peadar Mór na Rúise, dá ngairmfear go príomha Caitríona I na Rúise. Ó 1725 go dtí 1727 bhí sí ina banimpire ar Impireacht na Rúise.


Nirbheána.
Is éard is nirbheána (Sanscrait: निर्वाण; Páilis: निब्बान nibbāna ; Prakrit: णिव्वाण) ann ná an staid spioradálta atá mar aidhm ag an mBúdachas. An té a bhaineann nirbheána amach, tá sé saor ó gach fulaingt agus drochrún, agus ní chuireann sé dúil in aon rud a thuilleadh, mar is ó dhúile a thagann fulaingt agus míshuaimhneas, dar leis an mBúdachas.


István Ertl.
Sprantaiseoir Franc-Ungárach (a rugadh sa bhliain 1965) is ea István Ertl a chónaíonn i Lucsamburg.
Saol.
Tá Ertl ina mhúinteoir agus ina aistritheoir. D'oibrigh sé ó 2002-2003 don 'Líonra Eorpach i gcoinne an Chiníochais' (Fraincis: Le Réseau européen contre le racisme) sa Bhruiséil, agus sa bhliain 2003 ceapadh é ina chéad aistritheoir Ungáirisé do Chúirt Iniúchóirí na hEorpa.


Publius Cornelius Tacitus.
Seanadóir agus staraí de chuid na Sean-Róimhe ab ea Publius (nó Gaius) Cornelius Tacitus (AD 56 - AD 117). Scrúdaíonn na codanna a mhaireann de chuid a dhá mhór-oibreacha- Annála agus Startha réimis na nImpirí Rómhánacha Tiberius, Claudius, Nero agus iad siúd a bhí i gcumhacht le linn Bhliain na gCeithre Impirí. Réisíonn an dhá shaothar stair Impireacht na Róimhe ó bhás Augustus sa bhliain 14 AD go dtí go bhfuair an tImpire Domitian bás sa bhliain 96 AD (is dócha). Tá bearnaí ollmhór sna téacsanna a mhaireann, lena n-áirítear ceann ceithre leabhar fada sna hAnnála.
Pléann oibreacha eile Thacitus óráidíocht (i bhformáid agallamh, féach Dialogus de oratoribus), Germania (sa lámhscríbhinn "De origine et situ Germanorum"), agus nótaí beathaisnéise mar gheall ar a athair céile Agricola, go príomha, le linn a fheachtas sa Bhreatain. (Laidin: Britannia) (féach "De Vita et moribus Iulii Agricolae").
B'údar é Tacitus a scríobh ag deireadh Ré airgid litríocht na Laidine (na Laidine Clasaicí).


Cearcóg chorcra.
Is éan í an cearcóg chorcra.


L'Équipe.
Is nuachtán laethúil Francach sainiúil don spórt é L'Équipe. Bunaíodh an nuachtán sa bhliain 1946.


Corriere della Sera.
Is nuachtán laethúil Iodálach é Corriere della Sera. Bunaíodh an nuachtán sa bhliain 1876 i Milano.


ISSN.
Is uimhir uathúil a d'úsáid aithin tréimhseachán é ISSN ("International Standard Serial Number").


Corriere dello Sport - Stadio.
Is nuachtán laethúil Iodálach sainiúil don spórt é Corriere dello Sport - Stadio. Bunaíodh an nuachtán sa bhliain 1924.


Críostadélfiachas.
Is eaglais Críostadélfiachas (as Gréigis "αδελφοι εν χριστω" - "Deartháireacha agus deirfiúracha i gCríost", i mBéarla "Christadelphians", i mBreatnais "Cristadelffiaid") a bunaíodh i 1848.


John Ford.
Ba stiúrthóir Gael-Mheiriceánach é John Ford a rugadh i Cape Elizabeth, Maine ar an 1 Feabhra 1894 agus fuair bás ar an 31 Lúnasa 1973. Ba as Gaillimh iad a tuismitheoirí.


Corcrán coille.
Is éan é an Corcrán coille Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Gainéad.
Is éan mara é an Gainéad. Is baill d'fhine na Sulidae iad.


Greer Garson.
B'aisteoir í Greer Garson (a rugadh ar an 29 Meán Fómhair 1904 agus fuair bás ar an 6 Aibreán 1996). B'Éireannach í a máthair.
Greer Garson
Greer Garson
Greer Garson


Thomas Mitchell.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é Thomas Mitchell a rugadh ar an 11 Iúil 1892 agus fuair bás ar an 17 Nollaig 1962.


Lasair choille.
Is éan í an Lasair choille Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Praslacha shamhraidh.
Is éan í an Phraslacha shamhraidh. Is Anatidae iad na lachain.


Baiséadach.
Is madadh clóis é baiséadach.


Pocadán beag.
Is madadh clóis é pocadán beag a saothraíodh sa Bhreatain. Ar mheánmhéid, le colainn storrúil is fionnadh gearr (tá foirmeacha le gruaig gharbh ann freisin). Bán, crón is dubh. Na cluasa leathana ar luascadh, an soc domhain. D'úsáidtí iad tráth chun giorriacha a sheilg trí bholadh.


Breandán Ó Buachalla.
An tOllamh Breandán Ó Buachalla
Ba scoláire agus acadóir Gaeilge é Breandán Ó Buachalla (15 Eanáir 1936 - 20 Bealtaine 2010). Aithnítear é ar duine de na scoláirí ba thábhachtaí i léann na Gaeilge sa dara cuid den 20ú haois agus i dtús na haoise seo. Bhí sé ar duine de na daoine is mó saineolas ar fhilíocht agus ar scríbhneoireacht na Nua-Ghaeilge Moiche.
Óige.
Rugadh Breandán Ó Buachalla i gCathair Chorcaí sa bhliain 1936. Oileadh é i Scoil Neasáin agus i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh, áit ar bhain sé bunchéim amach sa Léann Ceilteach.
Gairmréim mar acadóir.
Chaith sé tréimhse ina léachtóir Gaeilge in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste ar dtús, sular thug sé aghaidh ar München na Gearmáine chun staidéar a dhéanamh ar fhocleolaíocht agus ar theangeolaíocht faoi cheannas Julius Pokorny. Bhí sé ina Ollamh le Gaeilge i Scoil an Léinn Cheiltigh in Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath ó 1973 go dtí 1978, chomh maith le bheith ina Ollamh le Nua-Ghaeilge i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath ó 1978 go dtí 1996. Anuas air sin, bhí sé ina ollamh ar cuairt i gColáiste Bhostún agus Ollscoil Nua-Eabhrac. Bhí sé ina ollamh (ar an gcéad duine ag freastal ar Ollúnacht Thomáis J. agus Chaitlín Uí Dhónaill leis an Teanga Ghaeilge agus le Litríocht na Gaeilge) i Roinn na Gaeilge agus na Litríochta Gaeilge in Ollscoil Notre Dame ó 2003 ar aghaidh.
Saol pearsanta.
Bhí Mac Uí Bhuachalla pósta ar Aingeal agus bhí triúr clainne acu, mar atá, Bríd Óg, Clíona agus Traolach, agus triúr garmhac leo, Marcus, Cuán agus Seán Óg. Tá cáil áirithe bainte amach ag a pháistí dóibh féin ag obair sna meáin chumarsáide, go háirithe i meáin chumarsáide na Gaeilge.
Saothar.
Is é an saothar is mó dár tháinig ó pheann Uí Bhuachalla ná "Aisling Ghéar: na Stíobhartaigh agus an tAos Léinn 1603-1788", leabhar ocht gcéad leathanach ina ndéanann sé cardáil ar sheánra na haislinge i bhfilíocht na Gaeilge agus ar an tábhacht a bhí leis an seánra seo i mbolscaireacht na Seacaibíteach. Thairis sin, chuir sé in eagar amhráin le filí na hochtú haoise déag: Cathal Buí Mac Giolla Ghunna agus Peadar Ó Doirnín. Amach ó "Aisling Ghéar", is é an leabhar is téagartha dár fhoilsigh sé ná "I mBéal Feirste Cois Cuain", nó stair Chathair Bhéal Feirste a chuir béim ar leith ar thraidisiún na Gaeilge sa chathair. Bhí an leabhar seo ar ceann de na tráchtais scolártha ba sine dár tharraing súil cheart ar ról dearfach na bProtastúnach i saol na Gaeilge sna críocha ar a dtugtar Tuaisceart Éireann inniu.
Bás.
Fuair Ó Buachalla bás go tobann le taom croí Déardaoin, 20 Bealtaine 2010.
Naisc sheachtracha.
Buachalla, Breandán Ó
Buachalla, Breandán Ó
Buachalla, Breandán Ó
Buachalla, Breandán Ó
Buachalla, Breandán Ó


Lucht siúil.
Is daoine fánaíochta de shliocht Éireannach ina gcónaí in Éirinn agus san Bhreatain iad an lucht siúil.


An Chathair Thoirmiscthe.
Impirí Ming a thóg an Chathair Thoirmiscthe, an pálás Síneach impiriúil, ag deireadh Ríshliocht Qing. Tá sí suite i lár Bhéising, an tSín, agus tá Músaem an Pháláis lonnaithe ann. Ar feadh beagnach chúig céad bliain, d'fhreastail sí mar bhaile dúchais na n-impirí agus a gcuid teaghlach, agus mar ionad deasghnátha agus polaitiúla rialtas na Síne chomh maith.
Tógtha idir 1406-1420, tá 980 foirgneamh sa choimpléasc le 8,707 seomraí, agus clúdaíonn sé 720.000 m2 (7,800,000 troigh cearnach). Léiríonn an coimpléasc ailtireacht thraidisiúnta phálásach na Síne, agus bhí tionchar aici ar fhorbairtí cultúrtha agus ailtireachta san Áise Thoir agus in áiteanna eile. Ghnóthaigh sí stádas mar Suíomh Oidhreachta Domhanda UNESCO sa bhliain 1987


Ivan Shishkin.
Ba phéintéir tírdhreacha Rúiseach é Ivan Ivanovich Shishkin (Rúisis: "Иван Иванович Шишкин", 25 Eanáir, 1832 - 20 Márta, 1898) agus bhí dlúth-bhaint aige leis an ngluaiseacht Peredvizhniki.
Saol.
Rugadh Shishkin in Yelabuga (Poblacht na Tatarstáine sa lá atá inniu ann), agus d'fhreastail sé ar choláiste i bpríomhchathair na Phoblachta, sé sin i gCasan (Rúisís: Каза́нь; Tatairis: Казан, Qazan). Ansin rinne sé staidéar in Ollscoil na Péintéireachta, Dealbhóireachta agus Ailtireachta Mhoscó (Rúisís: Московское училище живописи, ваяния и зодчества, МУЖВЗ), ar feadh 4 bliana, d'fhreastail sé ar an Acadamh Impiriúil na nEalaíon (Rúisís: Российская академия художеств), i gCathair Pheadair ó 1856-1860, agus bhain sé céim amach leis an gradam is airde agus bonn óir. Fuair sé an scoláireacht Impiriúil le haghaidh staidéir sa bhreis san Eoraip. Cúig bliana ina dhiaidh toghadh Shishkin ina bhall den Acadamh Impiriúil i i gCathair Pheadair agus bhí sé ina ollamh péintéireachta ó 1873-1898. Ag an am céanna, bhí sé i gceannas ar rang péinteála tírdhreacha ar an Ard-Scoil Ealaíne is fearr i gCathair Pheadair.


Glasán darach.
Is éan é an Glasán darach Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Guilbneach.
Is éan é an guilbneach. Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Dearcán.
Is cnó na daracha é dearcán.


Fearán.
Colm fiáin, ón Eoraip, tuaisceart na hAfraice is an Áise ó dhúchas is ea an fearán. Fáinní dorcha timpeall a shúl, a bhrollach bándearg, agus imill scothdhearga ar chleití a sciathán. Paistí dubha is línte bána ar a mhuineál. A cheol caointeach is a bhéasa ceanúil. Áitríonn sé coillearnach is fraochach.


Ludacris.
Rapcheoltóir Meiriceánach is ea Christopher Bridges (Ludacris), a rugadh in Atlanta, Georgia ar an 11 Meán Fómhair 1977. Bhí an amhráin "Money Maker" no.1 ar an Billboard Hot 100 i 2006. D'obraigh sé le Justin Bieber ar an amhráin, "Baby", agus bhí sé an t-amhrain mór ar an domhain.


50 Cent.
Rapcheoltóir Meiriceánach is ea Curtis Jackson (50 Cent), a rugadh in Nua Eabhrac ar an 6 Iúil 1975. Tá sé ag obair le hEminem agus Dr Dre ar "Aftermath Entertainment".
Stair.
Tá breis is cúig albam curtha amach aige, "Get Rich or Die Tryin", "The Massacre", "Curtis" agus "Before I Self Destruct". Díol sé 11 milliún albam ó "Get Rich or Die Tryin'" agus 30 million ó a lán albamna. Tháinig albam a cúig amach i samhradh 2010. Is In da Club an t-amhrán is mó a bhí aige agus bhí sé ag barr chart oifigúil na hÉireann i 2003. Tháinig cluiche ríomhaireachta leis, dar teideal, "50 Cent: Bulletproof" amach.
Gradaim.
Tá 73 ghradam buaite ag 50 Cent.


Émile Friant.
Ba phéintéir Francach é Émile Friant a rugadh ar an 16 Aibreán 1863 agus a fuair bás i 1932.


In da Club.
Amhrán de chuid 50 Cent is ea "In da Club". Scaoileadh an t-amhrán i mí Eanáir 2003, agus bhí tóir an-mhór air ar fud an domhain. An chéad singil é ar an albam "Get Rich or Die Tryin'". 50 Cent, Dr. Dre, agus Mike Elizondo a scríobh "In da Club" agus Dr. Dre a léirigh é le cuidiú ó Elizondo. Fuair an traic seo fáilte ó léirmheastóirí ceoil, agus tá breis agus 2 mhilliún cóip de díolta.


Dr. Dre.
Rapcheoltóir Meiriceánach is ea Andre Young (Dr. Dre'"), a rugadh in Compton, California, ar an 18 Feabhra 1965. Tá sé ag obair le hEminem agus 50 Cent do Aftermath Entertainment. Eisíodh dhá albam dá chuid ceoil: "The Chronic" (Death Row, 1992) agus "2001" (Aftermath, 1999).


Lárionad Seirbhísí Airgeadais Idirnáisiúnta.
a> os comhair an Lárionad Seirbhísí Airgeadais Idirnáisiúnta.
Is lárionad seirbhísí airgeadais atá suite i mBaile Átha Cliath é an Lárionad Seirbhísí Airgeadais Idirnáisiúnta (LSAI). Tá 14,000 daoine fostaithe ansin. Tá sé suite ar an taobh thuaidh den Life i lár na cathrach agus tá sé sorochtana ag an Luas agus an traein.


An Chearnóg, Tamhlacht.
Is lárionad siopadóireachta atá suite i dTamhlacht é An Chearnóg. Tá sí suite ag an acomhal den Bhóthar Belgard agus an N81, agus in aice leis an stad Luas Thamhlachta, ar an Líne Dhearg.


Staid.
Is déanmhas ailtireachta ina bhfuil tionóil spóirt dul ar aghaidh í staid nó staidiam.


Feasta.
Iris liteartha is ea Feasta'". Foilsitear gach mí é. Bhunaigh Conradh na Gaeilge an iris tríd an gcomhlacht foilsitheoireachta Clódhanna Teoranta, sa bhliain 1948.
Ba é Pádraig Mac Fhearghusa eagarthóir na hirise ar feadh tamaill.
Conspóid.
Sa bhliain 2017, deirtear gur haiceáladh an suíomh feasta.ie, gan eagrán nua ó Dheireadh Fómhair 2016


Caol Acain.
Tá an sráidbhaile Caol Acain suite ar chósta thoir an Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, os comhair an bhaile iarthuaisceartaigh Caol Loch Aillse, Comhairle na Gáidhealtachd, ar mhórthír na hAlban.
Idir 1841 go dtí 16 Deireadh Fómhair 1995, bhí seirbhís farantóireachta i bhfeidhm ó Chaol Acain go dtí an mórthír trasna an chaolais chaoil Loch Aillse, go dtí gur cuireadh an Drochaid Sgitheanach ina ionad. Droichead dola a bhí ann ar dtús báire, ach i ndiaidh agóidí mhuintir na háite, tarraingíodh siar na táillí.


Himiléithe.
a>. Is iad na Himiléithe na sléibhte bána ag bun an phictiúir.
Sliabhraon is ea na Himiléithe, atá suite idir fo-ilchríoch na hIndia agus ardchlár na Tibéide. Tá na sléibhte is airde ar domhan le fáil sna Himiléithe, ina measc Sliabh Everest agus K2. Tá deich sliabh sa sliabhraon i measc na 14 is airde ar domhan.
Tosaíonn cuid de na haibhneacha is mó ar domhan, an Ganges, Indus, Brahmaputra, Yangtze, Mekong, Salween, Abhainn Rua, Xunjiang, Chao Phraya, Irrawaddy, Amu Darya, Syr Darya, Tarim agus Huang He, sna Himiléithe. Tá cónaí ar 3 billiúin duine i dtíortha éagsúla san abhantrach draenála (beagnach leath de mhuintir an domhain): an Afganastáin, an Bhanglaidéis, an Bhútáin, Daon-Phoblacht na Síne, an India, Neipeal, Burma, an Chambóid, Táidsíceastáin, Úisbéiceastáin, an Tuircméanastáin, an Chasacstáin, an Chirgeastáin, an Téalainn, Laos, Vítneam, an Mhalaeisia agus an Phacastáin.
Bhí an-tionchar ag na Himiléithe ar chultúir Dheisceart na hÁise: is áiteanna naofa iad cuid de na sléibhte dar leis an mBúdachas, Hiondúchas, agus Saíceachas.


Astacach.
Uasmhéid na gcríoch a bhí páirteach i gComhaontas Triarach na nAstacach
Baintear úsáid as an téarma Astacach (Uimhir Iolra: na hAstacaigh) chun tagairt a dhéanamh do ghrúpaí eitneacha áirithe as Mheiriceá Láir, ach go háirithe na grúpaí siúd a labhair an teanga Nahuatl agus a bhain ceannasaíocht pholaitiúil agus mhíleata amach fud fad Méisimheiriceá sa 14ú, 15ú agus 16ú haois - tréimhse a ghairtear 'an Peiriad iar-Chlasaiceach' sa chroineolaíocht Mhéisimheiriceánach.
Ciallaíonn an focal 'Astacach' (Nahuatl: "Aztecatl") "dhaoine ó Aztlan", áit mhiotaseolaíoch do lucht labhartha na Nahuatl san am sin, agus ina dhiaidh sin d'fhreastail sé mar fhocal sainmhínithe i gcomhair phobal Mhexica. Is minic go mbíonn an téarma 'Astacach' in úsáid go heisiach don phobal Mhexica ó Tenochtitlan (i gCathair Mheicsiceo), atá suite ar oileán i Loch Texcoco, a tagraíodh dóibh féin mar 'Mexica Tenochca' nó 'Colhua-Mexica'. Uaireanta, cuimsíonn an téarma freisin áitritheoirí ón dhá phríomhchathairstát a bhí i gcomhghuaillíoch leis na Tenochtitlain, na hAcolhua ó Texcoco agus na Tepaneca ó Tlacopan, a bhunaigh mar aon leis na Mexica Comhaontas Triarach na nAstacach nó Impireacht na nAstacach.


La Repubblica.
Is nuachtán laethúil Iodálach é la Repubblica. Bunaíodh an nuachtán sa bhliain 1976. Tá dearcadh eagarthóireachta 'clé' ag an nuachtán agus é an-cháinteach ar Silvio Berlusconi.


Sean Connery.
Is aisteoir Albanach de phór na hÉireann é Sean Connery a rugadh ar an 25 Lúnasa 1930.


Cath Raon Ruairidh.
Troideadh Cath Raon Ruairidh (Béarla: Battle of Killiecrankie) idir clanna Gael na hAlban, a bhí ag tabhairt tacaíochta don Rí Séamas VI Albain (ar a dtugtar freisin Séamas I Shasana) agus trúpaí an rialtais, a bhí ag tabhairt tacaíochta don Rí Liam III nó Liam Oráiste, ar an 27 Iúil, 1689, le linn Chéad Éirí Amach na Seacaibíteach. Cé gur bhain na Seacaibítigh bua iontach amach, ba bheag an tionchar san iomlán a bhí air ar thoradh an chogaidh, agus d'fhág sé a cheannaire marbh. Scaipeadh a gcuid fórsaí ag Blár Dhún Chaillinn (Béarla: "Battle of Dunkeld") an mhí ina dhiaidh sin.


Glasán gobmhór.
Is éan é an Glasán gobmhór Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Cíorbhuí.
Is éan é an cíorbhuí. Is baill d'fhine na Regulidae iad.


Harrison Ford.
Is aisteoir Meiriceánach é Harrison Ford a rugadh ar an 13 Iúil 1942.


Robert De Niro.
Is aisteoir Meiriceánach é Robert De Niro a rugadh ar an 17 Lúnasa 1943.
Rugadh De Niro i Nua-Eabhrac, mac le Virginia Admiral, file, agus Robert De Niro, Sr., ealaíontóir de phór na hIodáile agus na
Fuair sé a chéad ról mór sa bhliain 1973, sa scannán "Bang the Drum Slowly". Ghlac páirt Vito Corleone in "The Godfather Part II" an bhliain dár gcionn, ról a thuill Academy Award for Best Supporting Actor dó.
Tá go leor oibre déanta aige le Martin Scorsese. Thosaigh an chomhpháirtíocht seo sa bhliain 1973 i "Mean Streets". Bronnadh Academy Award for Best Actor ar De Niro do ról Jake LaMotta i "Raging Bull" (1980), scannán eile de chuid Scorsese.
Ceapadh De Niro mar Uachtarán an Ghiúiré don 64u féile scannán i gCannes sa bhiain 2011.


Harel Skaat.
Amhránaí Iosraelach is ea Harel Skaat (Eabhrais: הראל סקעת). Roghnaíodh é le bheith ina ionadaí Iosraelach sa Chomórtas Amhránaíochta Eoraifíse 2010 leis an amhrán "Milim" (Eabhrais: מילים, Gaeilge: "Focal"). Bhuaigh sé an dara háit sa dara séasúr den seó teilifís réaltachta "Kokhav Nolad" ("Tá Réalt Rugtha") sa bhliain 2004.


Otto I, Impire Naofa Rómhánach.
Ba é Diúc na Sacsaine, Rí na Gearmáine, Rí na hIodáile, agus "an chéad cheann de na Gearmánaigh ar a dtugtaí impire na hIodáile", de réir Arnulfus Mediolanensis, é Otto I nó Otto Mór. Le linn do Shéarlas Mór a bheith ina impire, roinneadh a impireacht i measc a chuid garmhac, agus tar éis fheallmharú Berengar I de Friuli sa bhliain 924, d'fhan teideal na hImpire folamh le beagnach daichead bliain. Ar an 2 Feabhra 962, ceapadh Otto ina Impire ar chríocha a bheadh ainmnithe ​​ina dhiaidh sin an Impireacht Naofa Rómhánach.
Beathaisnéis.
Phós Otto Eadgyth Shasana sa bhliain 929 agus tháinig sé i gcomharbacht ar a athair mar rí na Gearmáine (ar a dtugtar go hoifigiúil fós an Fhrancóin Thoir) sa bhliain 936.
Shocraigh sé bheith choróinithe in Aachen, iar-phríomhchathair Shéarlais Mhóir, áit a raibh sé ungtha ag Hildebert ardeaspag Mainz, príomháidh eaglais na Gearmáine. Dar leis an staraí Sacsanach Widukind von Corvey, ghníomhaigh na cithre diúic eile de chuid na hImpireachta mar fhreastalaithe pearsanta air le linn a fhéasta corónaithe, iad siúd as Franconia, an tSuáiv, an Bhaváir agus an Lorráin,: Arnulf I na Baváire mar mharascal, Hermann I, Diúc na Suáive ag riaradh deochanna, Eberhard III (Franconia) mar seanascal (nó maor), agus Giselbert na Lorráine mar Seomairlíneach. Ó thús a fhlaithis d'fhógair sé gur chomharba Shéarlais Mhóir ab ea é, go raibh oidhrí deireanach Shéarlais sa Fhrancóin Thoir go léir marbh, agus go raibh eaglais na Gearmáine, lena easpaig agus abaí cumhachtacha, taobh thiar dó. Mar sin féin, bhí ríshliocht na gCairilínseach fós i gceannas ar Neustria nó an Fhrancóin Thiar.


Cumann Íosa.
Is ord rialta de chuid na hEaglaise Caitlicí é Cumann Íosa (Laidin: "Societas Iesu"), agus tugtar Íosánaigh ar chomhaltaí an oird seo. Ní féidir ach le fir bheith ina nÍosánaigh. Oideachasóirí, saineolaithe, múinteoirí agus scoláirí iad de ghnáth, agus clú is cáil orthu as an obair intleachtach atá idir lámhaibh acu le soiscéal Dé a chraobhscaoileadh. Tá na hÍosánaigh ag obair i 112 thír i gcúig ilchríoch.
Ba é Naomh Iognáid ó Loyola a bhunaigh Cumann Íosa sa bhliain 1534. Mhóidigh seisean agus seisear fear eile an chuid eile dá saol a chaitheamh i mbochtaineacht agus in aontumha agus fanacht dian dílis don Phápa. Sa bhliain 1540, fuair Foirmle Bhunaithe an Chumainn faomhadh Phól a Trí, a bhí ina Phápa san am.
Bhí páirt thábhachtach ag na hÍosánaigh san Fhrith-Reifirméisean agus, níos deireanaí, i nua-aoisiú na hEaglaise.
Is é an tArd-Ghinearál Arturo Abascal atá i gceannas ar Chumann Íosa ón mbliain 2016 i leith. Tá ceanncheathrú an Oird suite in Eaglais Ainm Ró-Naofa Íosa ("Chiesa del Santissimo Nome di Gesù all'Argentina"), nó "Eaglais Gesù" ("Chiesa del Gesù"), sa Róimh.


Lasairchíor.
Éan beag atá duchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice is Maidéara is ea an lasairchíor. Stríoc fhlannbhuí ar a cheann, agus a mhalaí bán. Áitríonn sé coillearnach is scrobarnach coille, agus itheann feithidí. An t-éan is lú a phóraíonn san Eoraip. Is baill d'fhine na Regulidae iad.


Siorc bán mór.
Is Liamhán mór fíorionsaitheach é an siorc bán mór, an liamhán is baolaí ar fad, meastar. Fairsing sna farraigí trópaiceacha is measartha, i bhfad ón tír den chuid is mó, ach gar don chladach uaireanta. Suas le 6 m ar fhad. Idir liath is donn in uachtar, a íochtar bán. A fhiacla mór mionchíorach. Itheann sé cuid mhaith iasc eile, agus liamháin eile, deilfeanna is róin. Fógraítear ionsaithe liamhán bán ar dhaoine go minic.


Blár Dhún Chaillinn.
Fearadh Cath / Blár Dhún Chaillinn (Béarla: Battle of Dunkeld) idir Gaeil Sheacaibíteacha, clanna a thug tacaíocht don Rí Séamas II agus reisimint an rialtais, Cúnantóirí (reisimint Gallda 'na Cameronians') a thug tacaíocht don Rí Liam Oráiste, ar na sráideanna thart ar Ardeaglais Dhún Chaillinn i nDún Chailleann na hAlban, ar an 21 Lúnasa 1689. Cuid d'Éirí Amach na Seacaibíteach, ar a dtugtaí "Éirí Amach Dhún Dé" go coitianta in Albain, a bhí ann.


Blár Chrombail.
Troideadh Blár Chrombail ar léanta (talaimh íseal) in aice le Crombail, Srath Spé, Albain ar an 30 Aibreán agus an 1 Bealtaine, 1690. In ainneoin a bheith ina choimheascar sách beag, d'fhógair toradh an chatha seo deireadh éifeachtach le hÉirí Amach na Seacaibíteach.


Ivan Kramskoi.
Ba phéintéir Rúiseach é Ivan Nikolaevich Kramskoi (Rúisis: "Иван Николаевич Крамской") a rugadh ar an 8 Meitheamh 1837 agus a fuair bás sa bhliain 1887.


Ár Ghleann Comhann.
Tharla Ár Ghleann Comhann (nó i nGaeilge na hAlban; Mort Ghlinne Comhann) i nGleann Comhann, Albain, go luath ar maidin an 13 Feabhra, 1692, le linn ré na Réabhlóide Glómhaire agus an tSeacaibíteachais. Thosaigh an t-ár go comhuaineach i dtrí lonnaíocht feadh a' ghleanna,-Inbhir Comhann, Inbhir Igan??, agus Achadh na gCon- cé gur tharla an sléacht fud fad a' ghleanna, nuair a bhí muintir Mhic Domhnaill ag iarraidh éalaithe. Maraíodh ochtar déag is tríocha duine de chuid Chlann Iain Abrach, ar an mbonn nár ghlac siad go pras le mionn dílseachta na monarc nua, Liam agus Máire.


Carl Larsson.
Ba phéintéir Sualannach é Carl Larsson a rugadh ar an 28 Bealtaine 1853 agus a fuair bás sa bhliain 1919.


Dennis Hopper.
Aisteoir agus scannánóir ab ea Dennis Lee Hopper, a rugadh ar an 17 Bealtaine, 1936 i Dodge City, Kansas agus a fuair bás ar an 29 Bealtaine, 2010.


Stefan Raab.
Láithreoir teilifíse, ceoltóir agus amhránaí Gearmánach is ea Stefan Konrad Raab nó Stefan Raab (rugadh ar an 20 Meán Fómhair 1966 i gKöln). Is é "TV total" le Stefan an clár aige ar "Pro7" ó na 1990idí go dtí an lá atá inniu ann. Buaileann Stefan le daoine cáiliúla (Jennifer Lopez, Eminem...) sa chlár agus é ag labhairt leo as Gearmáinis agus as Béarla.
Ghlac Stefan páirt sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 2000 leis an amhrán "Wadde Hadde Dudde Da?", agus chuir sé i láthair é sa bhliain 2011.


Foireann sacair náisiúnta na hIodáile.
Is é Foireann pheile náisiúnta na hIodáile an fhoireann pheile náisiúnta a ionadaíonn don Iodáil. Is é an fhoireann pheile náisiúnta is rathúla tar éis an Bhrasaíl, i dtéarmaí na Coirn an Domhain buaite.
Iodáil


Cabála.
Is éard atá i gceist leis an gCabála ná disciplín nó scoil smaointeoireachta a chuireann béim ar leith ar thaobh misteach an Ghiúdachais Raibínigh, is é sin, ar an teagasc misteach a fhaightear i scríbhinní áirithe diamhra nach nglactar leo mar chuid de chanóin an Ghiúdachais cé go bhfuil baint acu leis an traidisiún Giúdach. Ní féidir a rá gur sainchreideamh nó sainaicme chreidimh é an Cabála, nó bíonn dreamanna éagsúla creidimh ag tarraingt ar an litríocht Chabálach, agus difríochtaí móra idir na cineálacha éagsúla Giúdachais ó thaobh an Chabála de. Is iad na Giúdaigh Hasadacha - saindream misteach creidimh a tháinig ar an bhfód san ochtú haois déag faoi cheannas an raibí Úcránaigh Baal Shem Tov - is mó a dhéanann staidéar ar na téacsaí Cabálacha, agus scríobh smaointeoirí Hasadacha a lán ábhair nua den chineál seo.
Iad siúd a bhíonn ag plé leis an gCabála, deir siad gurb í an eochair a mhíneoidh fíor-theachtaireacht an tSean-Tiomna. Cuireann siad béim ar chomh furasta agus atá sé an chiall mhícheart a bhaint as an gCabála, agus go traidisiúnta, ní raibh cead ach ag daoine meánaosta agus níos sine staidéar a dhéanamh ar an ábhar Cabálach. Chaithfidís bheith eolach ar na téacsaí Giúdacha eile, cosúil leis an Sean-Tiomna agus an Talmúd, sula gcromfaidís ar an gCabála.
Inniu, áfach, glactar leis gurb í an popamhránaí Madonna an duine is cáiliúla a bhíonn ag plé leis an gCabála. Fuair sise agus a lán daoine cáiliúla eile i gCalifornia an chéad aithne ar an gCabála tríd an "Kabbalah Centre", ionad teagaisc i Los Angeles. Ba iad an raibí Philip Berg agus a bhean chéile Karen a bhunaigh an t-ionad seo, agus iad barúlach nár chóir an Cabála a choinneáil ceilte ar aon duine, smaoineamh nach dtaitníonn le húdaráis sheanbhunaithe an reiligiúin Ghiúdaigh.
Tá easaontas i measc na staraithe maidir le bunús ceart an Chabála. De réir fhoinsí an Chabála féin, thosaigh sé le hÁdhamh agus sanntar “Leabhar an Aingeal Raiziél” dó. Ansin, cuirtear i leith Abrahám go traidisiúnta an chéad leabhar eile de réir na croineolaíochta, sé sin “Leabhar an Mhúnlaithe”, Soifear Yéitsoireá, nó sin a thuairiscíonn Éilias bein Sleómó Zálman Creimear (Ginias Vilnias). I ndáiríre, scríobhadh é sa tréimhse Thalmúdach, is dóigh thart ar idir 600 agus 800 IC.


Marcello Lippi.
Is traenálaí peile agus iar-pheileadóir Iodálach é Marcello Lippi.
Lippi, Marcello


Uachtarán.
Is é an teideal Uachtarán arna sealbhú ag ceannairí go leor de na heagraíochtaí, cuideachtaí, ceardchumainn, ollscoileanna, agus na tíortha


Mark Begich.
Is polaiteoir Meiriceánach é Mark Peter Begich. B'é Begich an seanadóir sóisearach ó Alaska ó 3 Eanáir 2009 go 3 Eanáir 2015. Ball den Pháirtí Daonlathach atá ann. Chaith sé deich mbliana mar bhall den Assembly in Anchorage. Toghadh mar mhéara Anchorage é sa bhliain 2003. Sa bhliain 2008 toghadh mar sheanadóir é: d'éirigh leis an lámh in uachtar a fháil i gcoinne an Phoblachtaigh, an seanadóir Ted Stevens.


Lasairéan.
Is éan é an lasairéan. Is baill d'fhine na phoenicopteridae iad.


Órshúileach.
Is éan é an Órshúileach. Is Anatidae iad.


Hiéana.
Is ainmhí mór é an hiéana. Mamach atá ann.


John Bauer.
Ba phéintéir Sualannach é John Bauer a rugadh ar an 4 Meitheamh 1882 agus a fuair bás sa bhliain 1918.


Ollscoil Learphoill.
Gairdíní Chearnóg Abercromby ag Ollscoil Learphoill
Is ollscoil chuimsitheach i Learpholl, An Ríocht Aontaithe í Ollscoil Learphoill. Bunaíodh sa bhliain 1881 í, ceann de na sé ollscoil "dheargbhríceach".
Ollscoil Learphoill


Cathair Québec.
Is í Cathair Québec, nó Québec, príomhchathair chúige Québec, i gCeanada. Is í an dara cathair is mó sa chúige i ndiaidh Montréal. Tá 516,622 in a gcónaí sa chathair féin agus 765,706 i mórcheantar Québec. Tá an chathair suite ar an mbruach thuaidh den Abhainn San Labhráns. Is é Régis Labeaume an méara. Fraincís an mháthairtheanga do 94.55% de mhuintir Chathair Québec. Is é an Béarla an mháthairtheanga ag 1.46% díobh.


StormGeo.
Bunaíodh StormGeo sa bhliain 1997. Tá an chomhlacht mar an bpríomhsholáthróir seirbhísí aimsire i réigiún an Mhuir Thuaidh agus sa Chríoch Lochlann, ag soláthar eolas do tionscail athnuacháin fuinnimh ar chósta agus ar mhuir agus do na meáin chumarsáide. Tá oifigí ag StormGeo san Iorua, sa tSualainn, sa Danmhairg, sna Stáit Aontaithe, sa Ríocht Aontaithe agus i dtíortha eile. Is i mBergen san Iorua atá ceanncheathrú na comhlachta lonnaithe.


Strabó.
Staraí Gréagach, geografaí agus fealsamh ab ea Strabó (Gréigis: Στράβων; BC 63/64 - ca. AD 24)
Saol.
Rugadh Strabó le teaghlaigh saibhir ó Amaseia (Amasya sa Tuirc, an lá atá inniu ann) i bPontus, cathair in oirthuaisceart na Tuirce, thart ar 75 km ón Mhuir Dhubh.
Is le gairid a bhí Pontus gafa ag Impireacht na Róimhe, agus cé go raibh sé i bhfabhar na hImpireachta ó thaobh na polaitíochta de, bhain Strabó, ar thaobh a mháthair de, le teaghlach mór-le-rá ina raibh seilbh acu ar phoist tábhachtacha faoi riailréim Mhiotradáits Mór.
Ba é príomhthréith shaol Strabó ná taisteal fairsing go dtí an Éigipt agus Cush; chomh fada siar le cósta na Tuscaine agus chomh fada ó dheas leis an Aetóip; sa bhreis ar thrastaisteal na hAise Beaga agus an t-am a chaith sé sa Róimh. Bhí taisteal ar fud an Mheánoirthir agus Neasoirthir, go háirithe le haghaidh críocha scolártha, coitianta le linn na ré seo, toisc go raibh síocháin choibhneasta ar fud an réigiúin le linn réimeas Ágastais (27 RC - AD 14). Bhog sé go dtí an Róimh sa bhliain 44 RC, agus d'fhan sé ann, i mbun staidéir agus scríbhneoireachta, go dtí ar a laghad 31 RC. Sa bhliain 29 RC, ar a bhealach chun na Corinthe (áit ina a raibh Ágastas ag fanacht, ag an am sin), thug sé cuairt ar an oileán Gyaros sa Mhuir Aeigéach ar feadh roinnt blianta. Thart ar 25 RC, sheol sé suas an Níl go dtí gur shrois sé Philae. Níl taifead againn ina ndiaidh seo ar a himeachtaí go dtí 17 AD, nuair a d'fhill sé ar an Róimh chun dréacht deiridh de chuid a 'Tíreolaíocht' a chríochnú le linn a bhlianta deiridh.
Ní fios go cruinn cathain a scríobh Strabó Tíreolaíocht, cé go bhfuil barúlacha taobh istigh den obair féin a thugann le fios go raibh sé scríofa i dtréimhse laistigh de réimeas an Impire Tibir.
Strabo


Eibhlín Ní Chathailriabhaigh.
Gaeilgeoir agus gníomhaí i ngluaiseacht na Gaeilge a bhí in Eibhlín Ní Chathailriabhaigh. (1910-2001)
Tháinig sí chun saoil ar an 1 Meitheamh 1910, agus chuaigh sí i gConradh na Gaeilge ina cailín óg di. Rinne Eibhlín Ní Chathailriabhaigh athbheochan ar Oireachtas na Gaeilge arís sa bhliain 1939, in éineacht le Dónall Ó Dúill, agus í ina rúnaí ag an Oireachtas ina dhiaidh sin. Nuair a cuireadh tús le Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge, chaith Eibhlín tamall ina rúnaí ar an eagraíocht sin freisin. Bhí sí ina príomhghníomhaí in Ard-Chraobh Chonradh na Gaeilge fosta, agus ranganna Gaeilge á múineadh aici ansin. Fuair sí bás sa bhliain 2001.


Éamú.
Is éan é an t-éamú. Is ball d'fhine Casuariidae iad.


Bultúr.
Éan creiche atá oiriúnaithe chun splíonach a ithe is ea an Bultúr nó Badhbh. Gan cleití fada ar a ceann is gan aon bholadh uaithi. Tá badhbh an tSeandomhain in éabhlóid le 20 milliún bliain. Bhíodh sí ar fud an Domhain, ach anois níl sa Domhan Úr. Badhbh an Domhain Úir a bhíodh ar fud an Domhain tráth, níl sé ach i Meiriceá Thuaidh, Láir is Theas anois.


Mongús.
Is ainmhí é an mongús. Mamach atá ann.


Cuilire.
150 speiceas den éan ceoil seo atá dúchasach don Seandomhan, dhá chlann mhóra eile sa chuid eile den Domhan. Is baill d'fhine na Passeridae iad. Sciatháin ghearra leathana air. Seilgeann sé cuileoga eitilte trí shaghas luíocháin, ag fanacht ar chrann nó claí, agus nuair a théann cuileog thart, amach leis de rúid chun í a ghabháil. Caitheann an cuilsealgaire liath an geimhreadh i ndeisceart na hAfraice, agus bíonn in Éirinn Bealtaine-Meán Fhómhair. Tógann sé a nead ar bhalla nó stoc crainn as caonach is gruaig. Tógann sé ál amhain sa bhliain. Más fliuch an samhradh ní dhéanann sé go maith, ceal cuileog.


Síolta mhór.
Is éan í an síolta mhór. Is Anatidae iad.


Cóilí.
Is madadh clóis é cóilí.


Cóilí teorann.
Is madadh clóis é cóilí teorann.


An broc-chú.
Pór madra a saothraíodh sa Ghearmáin ó bhrocairí beaga is ea an broc-chú. Beag le droim fhada is cosa gearra, an soc fada is na cluasa crochta. Úsáidtear chun seilge is cuirtear isteach i bpoill é. Trí mhéid — caighdeánach, bídeach, is coinín — agus is féidir le gach ceann acu a bheith mínmhosach, guaireach nó fadmhosach.


Georges de la Tour.
Ba phéintéir Francach é Georges de La Tour a rugadh ar an 13 Márta 1593 agus a fuair bás ar an 30 Eanáir 1652.


Sláinte mheabhrach.
Is é sláinte mheabhrach tuiscint ar dhea-bhail i do inchinn: go bhfuil tú ábalta beidh ag smaoineodh ag dearfach, go bhfuil tú ábalta déileáil leis na dúshláin agus na constaicí a tugann an saol duit.
Is é fadhbanna sláinte mheabhrach dtéarmaí gur féidir a úsáid chun cur síos a dhéanamh ar an dóigh a glacann tú le imeachtaí pianmhar, strus nó brúnna.
Nuair a bhíonn daoine faoi gruaim thig leo tiontaí thig mí-úsáid alcól nó mí-úsáid drugaí chun déileáil leis nó sa case is measa, cuirfeadh siad lámh in bás féin.
Le beith sláintiúil go meabhrach, ní beidh lionn dubh ort, beidh tú in i déileáil le do fadhbanna, is féidir leat smaoineamh ar dírí, is féidir leat glac le strus, tá tú dearfaí agus go bhfuil féin-mhuinín agat.


Magdeburg.
Is í Magdeburg príomhchathair na Sacsaine-Anhalt sa Ghearmáin. Tá sí suite cois Eilbe i lár na Sacsaine-Anhalt.
Tá timpeall 230,000 duine ina gcónaí inti (2008) ach tá sí ar an dara cathair is mó sa stát: is í Halle an chathair is mó.
Rugadh Otto von Guericke i Magdeburg sa bhliain 1602.


Cairdinéal.
Is fear uasal an Eaglais Chaitliceach Rómhánach, ainmnithe le Pápa é Cairdinéal.


Easpag.
Ball sinsearach den chléir Chríostaí is ea easpag.


Manach.
Is ball pobal reiligiúnach ina gcónaí faoi móideanna bochtanas, geanmaíocht agus umhlaíocht é an Manach.


An Ghaeilge san Airgintín.
Is beag trácht a dhéantar ar an nGaeilge san Airgintín, ach sa 19ú haois bhain idir 40,000 agus 45,000 Éireannach amach an tír sin. Níor fhán ach timpeall 20,000 duine acu sa tír ó chuaigh an oiread sin acu ar ais go dtí Éire nó go dtí Meiriceá Thuaidh, an Astráil agus tíortha eile. As an 20,000 duine a d’fhan ann, bhí idir 10,000 agus 15,000 gan sliocht nó scoite amach ón bpobal Éireannach áitiúil. Dá bhrí sin ní raibh de bhunús ag an bpobal úd ach idir 4,000 agus 5,000 duine.
Tháinig a lán daoine ó limistéar ag teorainn Chontae Longfoirt agus Chontae na hIarmhí, agus Baile Átha Luain, Meathas Troim, an Muileann gCearr agus Cill Bheagáin ar a imeall. I lár an limistéir bhí an Baile Mór le fáil, agus chuaigh beagnach gach duine ón gceantar máguaird chun Buenos Aires sna 1860s. Meastar gur tháinig 43.35% de na himircigh ó Chontae na hIarmhí, 14.57% ó Chontae Longfoirt agus 15.51% ó Chontae Loch Garman. Is minic gurb iad an chlann ab óige de na feirmeoirí láidre a d’imigh, cé go n-íocadh feirmeoirí caorach san Airgintín pasáiste na n-aoirí oilte freisin.
Is féidir eolas ar staid na Gaeilge i mbarúntachtaí dúchais na n-imirceach a fháil ó dhaonáirimh de chuid an 19ú haois, ach ní mór a bheith san airdeall agus feidhm á baint astu, ós dócha go raibh níos mó cainteoirí dúchais ann ná mar a léiríonn na figiúirí. An figiúirí daonáirimh a bhaineann le Contae na hIarmhí (a sholáthair mórán imirceach don Airgintín) taispeánann siad céatadán na gcainteoirí dúchais mar a leanas: 17% sa tréimhse 1831-41, 12% sa tréimhse 1841-51, agus 8% sa tréimhse 1851-61. Ní chuirfí an scéal as a riocht dá gcuirfí cúpla pointe céatadáin leis na figiúirí sin. Má chuimhnítear go mbeadh na fíorfhigiúirí níos airde, is cosúil go raibh roinnt éigin cainteoirí dúchais i measc na ndaoine a d’imigh idir daichidí agus seascaidí an 19ú haois, cé nach dócha gur mhór é a líon.
I Mí Eanáir 1884 tháinig an tAthair Antaine Ó Fathaigh, Beinidictíneach agus ceannaire na gCaitliceach ó Éirinn san Airgintín, agus paróiste nua aige a bhí níos leithne ná Éire ar fad.. Rugadh é i mBaile Locha Riach i gContae na Gaillimhe, agus ní dóichí rud ná go raibh Gaeilge ar a thoil aige.
Bhí neart ban ag teacht anall ó Éirinn faoi na 1850í, agus é de nós acu Éireannaigh a phósadh sa tír nua agus a n-aghaidh a thabhairt ar an tuath. Níor dheacair fear a aimsiú agus a laghad sin ban ann, agus cuid de na fir nár toghadh phós siad mná nárbh Éireannaigh iad. Bhí leathantas amuigh faoin tuath, agus anuas go dtí na 1870í ní raibh séipéil ná scoileanna ag na hÉireannaigh. Ní thagaidís le chéile ach le haghaidh bainisí, tórramh agus bhearradh na gcaorach. Ní raibh na hÉireannaigh rómhór leis na hIndiaigh agus leis na leath-Indiaigh. Thiocfadh leis an nGaeilge agus leis an mBéarla araon maireachtáil níos faide ann, b'fhéidir, de bharr an uaignis, neart an dúchais agus daoine a bheith gar dá chéile, rud nach dtarlódh chomh furasta sin dá bpósfadh na Éireannaigh lucht labhartha Spáinnise.
Sna 1920í tháinig rabharta nua inimirceach ó Éirinn ar dhaoine oilte cathrach a bhformhór agus a lán Protastúnach ina measc. Ní cosúil go raibh Gaeilge ag mórán acu.
Daoine a raibh sáite i gcúrsaí náisiúnachais in Éirinn is mó a chuir suim sa teanga san Airgintín. Náisiúnaí Éireannach ba ea William Bulfin, agus údar gearrscéalta agus leabhair thaistil. Ba é eagarthóir an "Southern Cross", nuachtán Gael-Airgintíneach, é agus suim aige sa Ghaeilge. Ba é Éamon (1892-1968) an mac ba shine aige, agus nuair a d’fhill an teaghlach ar Éirinn chuaigh Éamon ar scoil ag an bPiarsach. Bhí sé páirteach in Éirí Amach na bliana 1918, agus cheap de Valera mar an gcéad ionadaí Éireannach san Airgintín é nuair a bunaíodh an Saorstát. Bhí scoth Gaeilge aige. Gníomhaí eile a bhí i bPádraig Mac Maghnuis (1864-1929), fear a rugadh i dTamhnach an tSalainn i gContae Dhún na nGall. Eisean a bhunaigh craobh de Chonradh na Gaeilge i mBuenos Aires. Bhunaigh sé an iris phoblachtach "Fianna" i mBuenos Aires sa bhliain 1912, agus d’fhill sé féin agus a bhean chéile ar Éirinn faoi dheireadh.
Mhair an Conradh ar feadh fiche bliain nó mar sin i mBuenos Aires, ach is deacair faisnéis a fháil ar dhaoine a bhí ag cur na teanga chun cinn níos déanaí. Mar sin féin, bíonn ranganna Gaeilge ar siúl i gcónaí i mBuenos Aires.
Tábla.
Ag seo figiúirí Gaeilge ón daonáireamh maidir leis na ceantair is mó a sholáthair imircigh don Airgintín. Ba chóir i ndáiríre cúpla pointe ar a laghad a chur leis na céatadáin.
!width="70" style="background-color:LightGreen;"| Ceantair i gCo na hIarmhí
!width="70" style="background-color:LightGreen;"| Ceantair i gCo an Longfoird


Frigéad.
Is éan é an frigéad. Is baill d'fhine na Fregatidae iad.


Gé ghiúrainn.
Is pór éin í an ghé ghiúrainn.


David Jason.
Is aisteoir Sasanach é David Jason a rugadh ar an 2 Feabhra 1940 in Edmonton, Londain Thuaidh.


Seamanachas.
Is éard is seaman ann ná cineál draoi nó lia sí atá ag iarraidh dul i dteagmháil le spioraid le bheith ina nasc cumarsáide idir iadsan agus an cine daonna. Bíonn seamanachas á chleachtadh ag pobail bhundúchasacha i Meiriceá Theas, i dTuaisceart na Rúise agus i measc na nEiscimeach inniu féin. Creideann lucht leanúna an tseamanachais go bhfuil an seaman in ann maolú ar an bhfearg a bhíonn ar na spioraid leis na daoine agus gur féidir leis tinneas an choirp a leigheas trí chaoi cheart a chur ar an anam. Go ginearálta, tarraingíonn an seaman támhnéal air féin agus é ag caidreamh na spiorad a fhad is a fhanann sé faoi thámhnéal, dar leis féin. Is féidir leis drugaí siabhraigineacha a thógáil leis an támhnéal a spreagadh, ach is féidir leis é féin a thuirsiú ag damhsa freisin.
An focal féin "seaman", tháinig sé ó na teangacha Tuircice. Bhí cleachtais sheamanacha coitianta go maith i measc lucht labhartha na dteangacha seo, go dtí go bhfuair an tIoslam an ceann ab fhearr ar an seamanachas.


Bean rialta.
Is ball baineann de phobal reiligiúnach a chónaíonn faoi mhóideanna bochtanais, geanmnaíochta agus umhlaíochta í bean rialta.


Sagart.
Is ministir oirnithe an Chaitliceach, Ortadocsach nó Anglacánach, údaraithe searmanais áirithe a feidhmiú é sagart.


Teampall Chastór agus Phollacs.
Teampall Chastór agus Phollacs san Fhóram Rómhánach
Foirgneamh ársa is ea Teampaill Chastór agus Phollacs (Iodáilis: "Tempio Dei Dioscuri") san Fhóram Rómhánach, an Róimh, an Iodáil Láir. Tógadh é ar dtús mar bhuíochais as an mbua ag Cath Loch Regillus (495 BC). Ba iad Castór agus Pollacs (Gréigis: "Polydeuces") na Dioscuri, nó Gemini (an "cúpla"), mic Zeus (Iúpatar) agus Leda. Tháinig an cultas reiligiún chun na Róimh ón nGréig, tríd Magna Graecia agus cultúr na Gréige ó Dheisceart na hIodáile.


Bruce Springsteen.
Ceoltóir Meiriceánach is ea Bruce Springsteen.
Bruce Springsteen
Bruce Springsteen


Rachel Corrie.
Ba bhall í Rachel Corrie Aliene (10 Aibreán, 1979 - 16 Márta, 2003) de chomhalta Meiriceánach de chuid Ghluaiseacht na Dlúthpháirtíochta Idirnáisiúnta (GDI). Brúdh chun báis í le hollscartaire D9 de chuid Fórsaí Cosanta Iosrael (FCI) nuair a bhí sí ar leathghlúin os comhair tigh Palaistíneach áitiúil. Bhí sí ag gníomhú mar sciath dhaonna, ag iarraidh cosc a chur ar fhórsaí Iosrael an teach a scartáil. Mhaígh an FCI gur tharla a bás mar gheall ar amharc teoranta thiománaí an ollscartaire, ach deir comhaltaí an GDI "Ní raibh aon rud ann le radharc an thiománaí a theimhliú". Daltaí de chuid an Evergreen State College a bhí inti a thóg sos bliana chun taisteal chuig Stráice Gaza i rith an Dara Intifada.


Friedrich Wilhelm Argelander.
Réalteolaí Gearmánach ab ea Friedrich Wilhelm August Argelander (1799-1875) a chaith tréimhse fhada ag obair san Fhionlainn, ó bhí lucht gaoil aige sa tír. Rinne sé taighde ar dhualghluaisne na réaltaí agus d'fhoilsigh sé réaltchatalóg thábhachtach, an Bonner Durchmusterung. Bhí sé ina cheannródaí ag áitiú ar na hamaitéaraigh réalteolaíochta cabhrú leis na réalteolaithe proifisiúnta. Thuig sé nach bhféadfadh na saineolaithe súil a choinneáil ar gach cearn den spéir agus go raibh a lán daoine amuigh a raibh spéis acu i bhfeiniméin na spéire, agus go bhféadfadh na hamaitéaraigh súil lucht na ceirde a tharraingt ar fhorbairtí suimiúla thuas ansin.


MV Rachel Corrie.
Is cóstóir 499GT faoi úinéireacht agus faoi oibriú chraobh na hÉireann den Ghluaiseacht Shaoirse Gaza é an MV Rachel Corrie. Ainmníodh an long in onóir do Rachel Corrie, iarbhall de chuid Ghluaiseacht na Dlúthpháirtíochta Idirnáisiúnta (GDI). Brúdh chun báis í le hollscartaire D9 de chuid Fórsaí Cosanta Iosrael (FCI) nuair a bhí sí ar leathghlúin os comhair tigh Palaistíneach áitiúil. Bhí sí ag gníomhú mar sciath dhaonna, ag iarraidh cosc a chur ar fhórsaí Iosrael an teach a scartáil.
"Carsten" an t-ainm a bhí air ar dtús báire agus bhí an hainmneacha "Norasia Attika" agus "Manya" air freisin ina dhiaidh sin.
Idircheap Fórsaí Cosanta Iosrael an long ar an 5 Meitheamh 2010, timpeall 55 ciliméadar ó Ghaza, nuair a bhí sí ag déanamh iarracht cabhrach a thabhairt i dtír sa chuid sin de chríoch na Palaistíne. Páirtmaoinigh an eagraíocht Mhalaeisiach, an Perdana Global Peace Organization an feachtas.


Acht (Éire) Riar na Córa (Teanga) 1737.
Acht a ritheadh i bParlaimint na hÉireann sa bhliain 1737 agus a éilíonn, i dTuaisceart Éireann, go gcaithfidh imeachtaí cúirte a stiúradh sa Bhéarla amháin, maille le dhoiciméid ghaolmhara, atá in Acht (Éire) Riar na Córa (Teanga) 1737, (Béarla: "Administration of Justice (Language) Act (Ireland) 1737").


Fulmaire.
Is éan é an fulmaire.


Síolghé.
Is pór éin í an síolghé.


Néandartálach.
Ba ainmhí mór é an néandartálach. Mamach atá ann.


Idirghníomhú lag.
Is é atá san idirghníomhú lag ná ceann de na 4 fórsaí bunúsacha idir cháithníní fo-adamhacha, mar aon leis an leictreamaighnéadas, an t-idirghníomhú láidir, agus an imtharraingt. Is mar thoradh ar W nó Z bósón a mhalartú a chruthaítear an fórsa lag, mar a thugtar air uaireanta. Is é an t-idirgnhíomhú lag is cúis le béite-mheath (meath radaighníomhamh ina dtiontaíonn prótón chun bheith ina neodrón trí leictreon agus fríth-neoidríonó a chur amach). Bíonn an fórsa lag "lag" mar gheall ar mhais ard an W agus a Z a iompraíonn an fórsa. Tá mais acu siúd atá ~80-90 níos mó ná mais an phrótóin, rud a chiallaíonn go bhfuil an t-idirghníomhú gearr-raonach go leor i gcomparáid leis na bhfórsaí eile.
Tá neart tréithe sainiúla ag an idirghníomhú lag. Is é an t-idirghníomhú lag an t-aon idirghníomhú go bhfuil ar a chumas cuarc de shaghas amháin a thiontú go cuarc de shaghas eile. Deineann an t-idirghníomhú idirdhealú ar bhonn paireachta---ní bhaineann sé ach le cáithníní ciotacha. Is gné sainiúil freisin go bhfuil mais ag iompróirí an idirghníomhaithe.
Tá dhá cháithnín ann a iompraíonn an fórsa seo. Tá lucht leictreach ag ceann acu, an W bósón. Is féidir leaptón luchtaithe a thiontú ina neoidríonó trí W-cháithnín a chur amach, nó cuarc a thiontú go aon chuarc eile nach bhfuil an lucht leictreach céanna is atá ag an gcéad cheann. Tá an Z bósón neodrach ó thaobh a luchta de, agus cosúil ar bhealach leis an bhfótón, ach go bhfuil sé ar a chumas idirghníomhú le neoidríonónna.
De réir na teoirice leictrealaige, tá dlúthbhaint idir an t-idirgnhíomhú lag agus an leictreamaighnéadas. Ceaptar dur dhá ghné iad d'aon fhórsa bunúsach anois. Is é an bósón Higgs a thugann mais do na cáithníní bunúsacha sa teoiric seo, agus tá fisiceoirí ar a thóir siúd ag an LHC faoi láthair.


Leictreamhaighnéadas.
Ceann de na 4 fórsaí búnusacha idir cháithníní fo-adamhacha is éa an leictreamhaighnéadas. Is é an fórsa idir dhá cháithnín le lucht leictreach é. Is trí mhalartú fótón a chruthaítear an fórsa seo.


Aisling (litríocht na Gaeilge).
Is éard is aisling ann, mar a thuigtear an téarma i stair litríocht na Gaeilge, ná seánra filíochta ina dtagann bean arb í pearsanú na hÉireann í chuig an bhfile agus é ina chodladh. Mar sin, fís brionglóide atá i gceist go bunúsach. Tugtar "spéirbhean" ar an mbean, go háirithe más bean óg álainn í, ach is féidir nach bhfuil inti ach "seanbhean bhocht". Go tipiciúil, bíonn an bhean seo ag déanamh a gearáin faoi chruachás na hÉireann, agus dóchas aici as an bprionsa Stíobhartach a thiocfaidh ag saoradh na tíre ó bhráca.
Bhí aislingí polaitiúla den chineál seo an-choitianta san tseachtú agus san ochtú haois déag, ach roimhe sin, bhí dánta neamhpholaitiúla ag baint úsáide as an bhfoirmle chéanna. Ní raibh i gceist leis an spéirbhean iontu ach siombail an Earraigh, an dúlra nó na filíochta. Bhí an aisling neamhpholaitiúil bunaithe ar sheánra Francach an "reverdie", a chuaigh siar go laethanta na dtrúbadóirí i ndeisceart na Fraince sa Mheánaois. I ré an Mheán-Bhéarla, bhí na filí Béarla féin ag scríobh filíocht i stíl an "reverdie".
Ba é Aogán Ó Rathaille a chuir tús leis an aisling pholaitiúil, agus tugtar, fiú, "athair na haislinge" air. Rinne seisean gléas láidir bolscaireachta den aisling, ach ina dhiaidh-sean, tháinig meath ar an seánra in imeacht na mblianta, agus i ndeireadh na hochtú haois déag, ní raibh san aisling ach foirmle smolchaite a rabhthas ag spochadh fúithi. San am sin a chum Brian Merriman a dhán fada "Cúirt an Mheán Oíche", ar scigaithris é ar an aisling go bunúsach.
Aislingí clúiteacha iad "Gile na Gile" le hAogán Ó Rathaille, "Róisín Dubh" le file anaithnid, agus "Úirchill an Chreagáin" le hArt Mac Cumhthaigh.
Tá clú agus cáil ar Bhreandán Ó Buachalla as an taighde cuimsitheach a rinne sé ar an seánra seo. Sa bhliain 1996, d'fhoilsigh sé leabhar téagartha faoin seánra, "Aisling Ghéar".


Frans Hals.
Ba phéintéir Ollannach é Frans Hals a rugadh timpeall an bhliain 1582, agus a fuair bás sa bhliain 1666.


Boston Common.
Boston Common sa bhliain 1870
Páirc phoiblí i lár na cathrach i mBostún atá i mBoston Common. Tugtar "Boston Commons" air scaití cé gur "Boston Common" an t-ainm oifigiúil.


Colúnaí crá croí.
Is éard atá i gceist le colúnaí crá croí ná colúnaí ar nuachtán nó ar iris a bhíonn ag tabhairt comhairle do na léitheoirí i gcúrsaí grá, caidrimh nó fiú craicinn. Bíonn na léitheoirí ag cur litreacha chuige nó chuici, agus an colúnaí á bhfreagairt. Go minic, ní bhíonn i gceist leis an "údar" ach sórt branda, agus foireann iomlán ag scríobh agus ag freagairt na litreach thar cionn an "údair".


Naomh Marcas Soiscéalaí.
Is naomh Críostaí agus údar Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Mharcais é Naomh Marcas.


Ialtóg na meas.
Ainmhí is ea an ialtóg na meas. Mamach eitilte in ord na Chiroptera is ea í.


Stadio Luigi Ferraris.
Is staidiam peile atá suite i gceantar na Marassi, Genova é an Stadio Luigi Ferraris. Imríonn dhá fhoireann ansin, Genoa agus Sampdoria. D'óstáil sé cluichí i gCoirn an Domhain sna blianta 1934 agus 1990, lena n-áirítear an cluiche idir Éire agus an Rómáin ar 25 Meitheamh 1990.


Gé Cheanadach.
Is pór éin í an ghé Cheanadach.


Gé ghlas.
Is pór éin í an ghé ghlas.


Traenálaí.
Is duine a traenálann foireann spóirt nó lúthchleasaí aonair é traenálaí. Féadfaidh an ról a athrú de réir an spórt i gceist ach tá sé bunaithe ar thraenáil theicniúil, meabhrach agus fisiceach i gcoitinne. Bíonn na traenálaithe iar-lúthchleasaithe nó daoine le heolas mór den spórt i gceist go minic. Féadfar an traenálaí a hainmniú mar "bhainisteoir" nó "teicneoir" freisin.
Spóirt foirne.
Is é an traenálaí an duine atá freagrach i chinneadh an foirmíocht a húsáid sa pháirc, na himreoirí le himirt agus na hionaduithe a dhéanamh le linn na cluichí freisin. Féadfar an traenálaí a hainmniú mar "roghnóir" má tá an duine i bhfeighil foireann náisiúnta nó i gcásanna eile inarb iomchuí. Ainmnítear an traenálaí mar "bhainisteoir" sna cluichí Gaelacha. Úsáidtear an téarma seo sa pheil (sacar) freisin, san Ríocht Aontaithe go formhór, nuair a bhfuil níos mó ná an gnáth údarás ag an traenálaí. Chuimseodh seo an údarás chun imreoir a shíniú, post in áirithe do stiúrthóir spórtúil i bhformhór tíortha.
Bíonn riachtanas ag an traenálaí deimhniú cailiúcháin a bheith aige i bhformhór spóirt. Faightear sé trí pháirt a ghlacadh i gcúrsaí traenála de ghnáth.


Tolosa.
Baile is ea Tolosa, atá suite ó dheas de San Sebastián i Gipuzkoa, cúige i dTír na mBascach Theas. Tá sé lonnaithe in abhantrach na hOria faoi scáth shliabh Uzturre.
Sanasaíocht.
Tháinig ainm an bhaile ó Toulouse na Fraince: tugtar "Tolosa" ar an gcathair sin i Laidin agus san Ocsatáinis.
Úsáidtear an t-ainm céanna i mBascais agus as Spáinnis. "Tolosanos" nó "tolosarras" a thugtar ar mhuintir an bhaile.
Barrios.
Iurre, Berazubi, Bidebieta,San Esteban, San Blas, Amarotz, Usabal, Montesku, Belate, Belabieta, Izaskun, Alliri, Arramele, Iparragirre, Urkizu, Aldaba, Aldaba Txiki agus Bedaio.
Bailte gar dó.
Ibarra, Irura, Anoeta agus Alegría.


Ceathrú an Chaisil.
Is paróiste í Ceathrú an Chaisil. Tá an paróiste suite ar theorainn Chontae Mhaigh Eo agus Chontae Ros Comáin, ar bhothar an N5, leath-bhealaigh idir Baile Chathail i gContae Maigh Eo agus Bealach an Doirín i gContae Ros Comáin. Ar na bailte eile gar dó tá Pontoon, Enniscrone, Strandhill sont à seulement 30 minutes en voiture, et Louisburgh, Westport, Galway sont également proches. Tá scoil, dhá shéipéal de chuid na hEaglaise Caitlicí agus breis is 20 ráth le fáil ann. Bíonn an "Carracastle Lass Festival" ar siúl ann i mí Iúil.


Uzturre.
Radharc ón taobh thiar
Is sliabh é Uzturre. Tá sé suite i gcúige Gipuzkoa sa Spáinn. Tá sé 730 méadar ar airde


An tSaale.
Is abhainn in oirthear na Gearmáine í An tSaale (413 ciliméadar ar fhad).
Íomhánna.
Saale


An Réin.
Cúrsa na Réine trí Mhór-Roinn na hEorpa
Is abhainn mhór Eorpach í an Réin. Tá foinse na habhann ar fáil i nGraubünden in oirdheisceart Alpa na hEilbéise agus is cuid de teorann na hEilvéise-na hOstaire, na hEilvéise-na Lichtinstéin, na hEilvéise-na Gearmáine í, agus teorainn na Franince-na Gearmáiné, ansin sreabhann sí tríd Dhúiche na Réineagus sa deireadh folmhaíonn sí isteach ar chósta na Mara Thuaidh san Ísiltír. Is í an dara habhainn is faide i Lár agus Iarthar na hEorpa (i ndiaidh an Danóib), ag thart ar 1,230 km (760 míle), le toilleadh ciúbach thart ar 2,900 m3 / s.
Réin, An


Vúdú.
Is éard atá i gceist leis an vúdú ná reiligiún measctha atá á chleachtadh i Háítí. Is iad na comhábhair a aithnítear air ná creideamh tíre na hAfraice Thiar, go háirithe béaloideas na bpobal "Fon" agus "Ewe"; creideamh na n"Arawak", ar grúpa eitneach bundúchasach Meiriceánach iad; agus an Chríostaíocht Chaitliceach. Cuireadh bun leis an vúdú i Háítí nuair a tugadh Afracánaigh isteach ansin le haghaidh sclábhaíochta. B'éigean dóibh iompú chun an Chaitliceachais, ach san am chéanna, chloígh siad lena sean-nósanna dúchasacha, cé go ndearna siad iarracht cuma an Chaitliceachais a chur orthu.
Tá teacht ar chreidimh chosúla i dtíortha eile i Meiriceá seachas Háítí, ar nós vúdú Louisiana timpeall New Orleans, an húdú i ndeisceart na Stát Aontaithe, an "santería" i gCúba, agus an "candomblé" sa Bhrasaíl.
Creideann lucht an vúdú i nDia, nó "Bondye" (Fraincis: "bon dieu", dia maith), a chruthaigh an domhan agus an ollchruinne, ach is dóigh leo nach féidir le duine dul i dteagmháil le Bondye, ós rud é nach mbacann dia chomh hard le himeachtaí an ghnáthshaoil. Is iad na "lwa", na spioraid, a dtéann na fíréin ar lorg a gcabhrach.


Damhán alla cíorchosach.
Is araicnid é an damhán alla cíorchosach. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Wagamama.
Sraith de bhialanna é Wagamama a sholáthraíonn bia Áiseach cumaisc i stíl Bheár Raman Sheapánaigh nua-aimseartha. Tháinig an chéad bhialann Wagamama ar an bhfód sa bhliain 1992 ar Sráid Gower i mBloomsbury, Londain, agus is ann di fós. Tá bialanna ag an tsraith ar fud na Ríochta Aontaithe anois, chomh maith le cinn in Éirinn, san Olainn, sa Tuirc, san Astráil, sa Chuáit, in Dubai, sa Bheilg, i Málta, sa Nua Shéalainn, san Eilbhéis, san Éigipt, sa Chipir, sa Danmhairg, sa Ghréig, agus sna Stáit Aontaithe. Sainmhíníonn an comhlacht wagamama mar "páiste toiliúil/ dána", cé gur cirte an t-aistriúchán ar an aidiacht Sheapánach an focal "leithleasach". [1]


Radanúiclíd.
Is éard atá i gceist le radanúiclíd ná núiclíd - cineál adaimh a bhfuil a núicléas éagobhsaí, ionas gur dual dó meath radaighníomhach a theacht air. Mar sin, iompóidh an radanúiclíd ina núiclíd eile, agus í ag astú cáithnín fo-adamhach de chineál éigin - béite-cháithnín, alfa-cháithnín, nó candam gáma-radaíochta. Tá radanúiclídí nádúrtha ann, ach is féidir radanúiclídí a tháirgeadh go saorga freisin.
Téarma fisice é an focal sin "radanúiclíd". Na ceimiceoirí, is gnách leo dearcadh ar an radanúiclíd mar iseatóp de chuid na dúile ceimicí lena mbaineann sí, agus mar sin, is fearr leo raidiseatóp a thabhairt ar an radanúiclíd.
Maidir leis na radanúiclídí a bhíonn le fáil sa dúlra, is féidir iad a roinnt ina dtrí ghrúpa: na radanúiclídí príomhordúla, na radanúiclídí tánaisteacha agus na radanúiclídí cosmaigineacha. Is iad na radanúiclídí príomhordúla na cinn a bhí ar fáil sa damhna as ar foirmíodh an ghrian agus na pláinéid, agus iad chomh fadsaolach is go bhfuil cuid acu fágtha ann inniu féin. Samplaí den chineál seo radanúiclídí is iad úráiniam agus tóiriam an dúlra. Radanúiclídí tánaisteacha iad na cinn a cruthaíodh nuair a tháinig meath ar na radanúiclídí príomhordúla - sampla is ea an raidiam. Go ginearálta, baineann na radanúiclídí tánaisteacha le meathshlabhraí na radanúiclídí troma príomhordúla. Mar shampla, ní féidir leis an úráiniam claochlú go hiseatóp cobhsaí le haon mheath radaighníomhach amháin, ó tá sé i bhfad níos troime ná an luaidhe, arb í an dúil is troime a bhfuil iseatóip chobhsaí aici. Mar sin, caithfidh an t-adamh úráiniam slabhra fada de staideanna idirmheánacha - an meathshlabhra - a chur de sula mbainfidh sé amach an chobhsaíocht. Radanúiclídí tánaisteacha iad na staideanna seo go léir. Radanúiclídí cosmaigineacha iad na radanúiclídí a chruthaítear faoi thionchar na radaíochta cosmaí, cosúil leis an radacarbón.


Damhán alla an lín chruinneogaigh.
Is araicnid é an damhán alla an lín chruinneogaigh. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Foitheach mór.
Is éan é an foitheach mór. Is baill d'fhine na Podicipedidae iad.


Spágaire tonn.
Is éan é an spágaire tonn. Is baill d'fhine na Podicipedidae iad.


Tarantúla.
Is araicnid é an tarantúla. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Meathshlabhra.
San fhisic núicléach tugtar meathshlabhra ar an slabhra fada de staideanna idirmheánacha idir an radanúiclíd phríomhordúil agus an t-iseatóp cobhsaí is ceann scríbe don mheath radaighníomhach. Na dúile troma radaighníomhacha a bhíonn ar fáil sa dúlra, cosúil leis an úráiniam agus leis an tóiriam, tá siad i bhfad níos troime ná na dúile cobhsaí, agus mar sin, caithfidh siad cuid mhaith de na cáithníní sa núicléas a chailleadh leis an gcobhsaíocht a bhaint amach. Mar sin, cuireann an núiclíd throm slabhra iomlán d'ócáidí meatha di.
An t-iseatóp a dtagann meath radaighníomhach air, tugtar "máthairiseatóp" air, agus is é an t-iseatóp a thagann ar an bhfód de thoradh an mheatha, is é an t-"iníoniseatóp". Is féidir don iníoniseatóp a bheith cobhsaí, ach sa chuid is mó de na hócáidí, is máthairiseatóp é d'iseatóp éigin eile. Tabhair faoi deara, dála an scéil, nach iseatóip iad de chuid na dúile céanna, agus mar sin, bheadh sé ní b'fhearr máthairnúiclíd agus iníon-núiclíd a thabhairt orthu.
Bíonn sé éagsúil go leor cá fhad a thógann sé ar adamh amháin meath nua teacht air i ndiaidh an mheatha dheireanaigh, ach is féidir an dóchúlacht a oibriú amach de réir an tairisigh mheatha. Tiocfaidh meath ar gach adamh aonair go spontáineach, ach má bhreathnaímid ar na hadaimh go léir a bhí ann i dtús ama, tiocfaidh meath orthu de réir dáileadh easpónantúil, "e−λt", agus is é λ an tairiseach meatha san fhoirmle seo. Tá a thairiseach meatha agus a leathré féin ag gach radanúiclíd. Is ionann an leathré agus an t-am a thógann sé ar adamh as gach beirt meath radaighníomhach teacht air. Bíonn leathré na núiclídí éagsúla an-difriúil - ó chodán beag den tsoicind go dtí na mílte milliúin de bhlianta.
Is minic a bhíonn na staideanna idirmheánacha níos radaighníomhaí ná an t-iseatóp is tús don tslabhra - is é sin, bíonn siad ag meath níos luaithe, agus ag astú níos mó radaíochta. Nuair a bhainfear amach an chothromaíocht, beidh céatadán an iníoniseatóip san eiseamal ag brath ar choibhneas a leathré agus leathré an mháthairiseatóip. Sa deireadh, beidh iníoniseatóip an iníoniseatóip agus iseatóip an tslabhra go léir ann, agus gach ceann acu ag cur le radaighníomhaíocht an eiseamail. Mar shampla, ós rud é go bhfuil a leathré chomh fada, ní bhíonn an t-úráiniam féin ag astú mórán radaighníomhaíochta. An phicbhleind, áfach - an mianra as a mbaintear an t-úráiniam - tá an phicbhleind lán iníoniseatóp, agus iad i bhfad níos radaighníomhaí ná an t-úráiniam, nach bhfuil ann ach túsphointe an tslabhra.
Cineálacha.
Is iad na cineálacha is coitianta den mheath radaighníomhach ná an t-alfa-mheath, an béite-mheath, an béite-mheath inbhéartach (astú an phosatróin agus an leictreonghabháil araon), agus an trasdul isiméireach. Is é an t-alfa-mheath an t-aon mheath acu seo a athraíonn maisuimhir an adaimh - baineann sé ceithre mhaisaonad de.
Is iad an trí phríomh-mheathshlabhra a aithnítear sa dúlra ná slabhra an úráiniam (arb é úráiniam a 238 a thúsphointe), slabhra an tóiriam (arb é tóiriam a 232 a thúsphointe) agus slabhra an achtainiam (arb é úráiniam a 235 a thúsphointe - tá an slabhra ainmnithe as ceann de na hiníoniseatóip). Iseatóip de chuid na luaidhe iad pointí deiridh na slabhraí seo go léir. Tháinig na heolaithe ar iarsmaí beaga de phlútóiniam a 244 agus plútóiniam a 239 sa dúlra chomh maith, agus is iseatóip phríomhordúla iad seo; mar sin, is dócha gur túsphointí iad dá meathshlabhraí féin.
Glacann na heolaithe leis go raibh slabhra eile fós ann i dtús ama, mar atá, slabhra an neiptiúiniam, ach ós rud é nach bhfuil neiptiúiniam a 237 ach 2.14 milliún bliain ar leathré, tháinig meath ar na hadaimh neiptiúiniam sa dúlra le fada, agus níl fágtha den tslabhra seo ach biosmat an dúlra, an t-iseatóp 209Bi. Chreidtí ar feadh i bhfad gurbh é biosmat a 209 ba deireadh do shlabhra an neiptiúiniam, ach fuarthas amach le déanaí go bhfuil sé radaighníomhach, siúd is go bhfuil leathré iontach fada aige (1.9 x 1019 bliain, nó 19,000,000,000,000,000,000 - 19 cuintilliún bliain - i bhfad bhfad níos mó ná aois na hollchruinne féin). Mar sin, ó thaobh na foirmiúlachta de, ní hé an biosmat seo an pointe deiridh. Is é tailliam a 205 iníoniseatóp an bhiosmait seo, agus is iseatóp cobhsaí é - mar sin, is é an pointe deiridh é. Ba é an Francach Noël Coron, agus é ag obair san "Institut d'Astrophysique Spatiale" in Orsay, An Fhrainc, a d'aithin sa bhliain 2003 go raibh an biosmat seo radaighníomhach.
Tá meathshlabhraí eile sa dúlra fós, cosúil le slabhra an radacarbóin (carbón a 14), ach is slabhra an-ghearr é, nó níl ann ach dhá núiclíd: an máthairiseatóp (an mháthairnúiclíd), arb é an radacarbón féin é, agus an t-iníoniseatóp (an iníon-núiclíd), nítrigin a 14, nach bhfuil radaighníomhach ar aon nós. Thairis sin, ní mór a thabhairt faoi deara gur iseatóp cosmaigineach é an radacarbón - is é sin, iseatóp a ghintear faoi thionchar na radaíochta cosmaí. Na núiclídí troma ar túsphointí iad do na meathshlabhraí móra a luadh thuas, bhí siad ar fáil sa damhna príomhaoiseach as ar foirmíodh na pláinéid. Is é sin, is iseatóip phríomhordúla iad, mar a deirtear.
Meathshlabhraí na n-achtanóideach a dtagann alfa-mheath orthu.
Is éard atá sna táblaí thíos ná príomhbhealaí na sraithe. Ligtear ar lár na craobhacha nach gcloíonn ach 0.0001 % de na hadaimh leo. An fuinneamh a thugtar, is ionann é agus iomlán an fhuinnimh chinéitigh (is é is brí le fuinneamh cinéiteach ná fuinneamh gluaiseachta) a gheobhaidh na cáithníní go léir (na leictreoin, na halfa-cháithníní, na gáma-chandaim, na neoidríonónna, leictreoin Auger agus na X-ghathanna, chomh maith leis an núicléas féin, de thoradh an mheatha.
Tugann na táblaí thíos ainmneacha stairiúla na núiclídí nádúrtha chomh maith. (Ó chuaigh an chuid ba mhó de na núiclídí i sraith an neiptiúiniam i léig sa dúlra i bhfad ó shin, níor tugadh ainmneacha den chineál seo orthu.) Fuair na núiclídí na hainmneacha seo nuair a d'aithin na fisiceoirí an chéad uair mar núiclídí iad, ach ní raibh a fhios acu san am sin go fóill cén dúil a bhí i gceist. Mar sin, tá ainmneacha ann a chuirfeadh an ceimiceoir ar strae: ní iseatóip de chuid an tóiriam iad an dá chineál "méiseatóiriam", mar shampla.
Sraith an tóiriam.
Tugtar sraith an tóiriam ar mheathshlabhra thóiriam a 232, iseatóp de chuid an tóiriam a bhfuil teacht air sa dúlra (taispeánann an tábla cúpla núiclíd a d'fhéadfadh teacht roimh an tóiriam seo sa slabhra, go teoiriciúil, dá mbeidís ar fáil go nádúrtha). Tá an t-achtainiam, an biosmat, an luaidhe, an polóiniam, an radón agus an raidiam ina mbaill den tslabhra seo, agus mar sin, tá iarsmaí éigin díobh le fáil san áit a bhfuil tóiriam.


Ionsaitheoir.
Is ionad sa pháirc pheile é ionsaitheoir. Féadfar an ionad a hainmniú mar "thosaí" nó "buailteoir" freisin. Imríonn an ionsaitheoir ról ionsaitheach le cuspóir cúl a ghnóthú nó tabhair cúnamh do compánaigh.


An Bacall Buí.
Is seod staire de chuid na hÉireann í An Bacall Buí. Síltear gur cruthaíodh í san dara céad déag. Tá sí deartha i stíl Cheilteach. Aimsíodh í i sráidbhaile Conga Fheichín, Contae Mhaigh Eo.


The Irish Echo.
Nuachtán don phobal Éireannach i Meiriceá is ea The Irish Echo. Tá oifigí an nuachtáin suite i gCathair Nua-Eabhrac. Cuirtear i gcló é i Meiriceá agus in Éirinn araon. Meastar go léann amach is isteach le 100,000 duine na 60,000 cóip a chuirtear i gcló gach seachtain.


Geiceo.
Ainmhí beag is ea an geiceo. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na Gekkonidae é.


Foitheach gob-alabhreac.
Is éan é an foitheach gob-alabhreac. Is baill d'fhine na Podicipedidae iad.


Gobach mór broinnrósach.
Is éan é an gobach mór broinnrósach. Is baill d'fhine na Cardinalidae iad.


Marmar.
Is foirm crua aolchloch é an marmar.


Cosantóir.
I roinnt spóirt foirne, is imreoir atá freagrach as a fhoireann a chosaint ar gníomhuithe na hionsaitheoirí den fhoireann fhreasúrach é cosantóir.


Cúl báire.
Coisceann an coimeádaí cúil iarracht.
I roinnt spóirt foirne, is imreoir atá freagrach as an gcúl a chosaint ar ghníomhuithe na hionsaitheoirí den fhoireann fhreasúrach é cúl báire. Féadfar an duine a ainmniú mar "chaomhnóir an chúil", "coimeádaí cúil" nó "doirseoir" freisin.


Aimeiriciam.
Is é an t-aimeiriciam dúil cheimiceach uimhir a 95, agus é suite idir an plútóiniam agus an ciúiriam i dtábla peiriadach na ndúl. Is miotal trom trasúránach é, agus is ceann de na hachtanóidigh é. Mar sin, cosúil leis an gcineál seo miotal go léir, is dúil radaighníomhach é go hiomlán - níl oiread is aon iseatóp cobhsaí amháin aige. Ba é an fisiceoir Meiriceánach Glenn Seaborg a d'aithin mar dhúil ar leith é, agus ós rud é go bhfuil sé suite díreach faoin eoraipiam sa tábla peiriadach, fuarthas cuí é a ainmniú as an Oileán Úr.
Is iad 243Am (leathré 7370 bliain) agus 241Am (432.2 bliain) an dá iseatóp is fadsaolaí.
Tá aimeiriciam a 241 ineamhnaithe. Is féidir, go teoiriciúil, aimeiriciam a 241 a úsáid le haghaidh buamaí adamhacha, ach tá a mhais chriticiúil chomh hard is nach mbeadh sé praiticiúil buama adamhach a dhéanamh ina mbeadh an t-aimeiriciam á úsáid mar ábhar eamhnaithe.
Is féidir a lán a fháil amach faoi shaintréithe ceimiceacha an aimeiriciam, chomh fadsaolach is atá na hiseatóip is cobhsaí. Is féidir smutáin infheicthe aimeiriciam a tháirgeadh fosta: miotal é an t-aimeiriciam a bhfuil loinnir gheal ann, agus é bog insínte.
Mar is dual do na lantanóidigh is na hachtanóidígh, is é +3 an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí, ach bhí na saineolaithe in ann a lán staideanna ocsaídiúcháin eile a aithint ag an dúil seo, ó +2 go +7. Is iad an dá ocsaíd Am2O3 agus AmO2 an dá chomhdhúil is tábhachtaí. Nuair a bhaintear leas as an aimeiriciam sa teicneolaíocht, is mar ocsaíd aimeiriciam (III), nó Am2O3, is mó a úsáidtear é.
Is follas go n-oibríonn an t-aimeiriciam leis na halaiginí chomh maith. Tá déchlóiríd AmCl2, débhróimíd AmBr2 agus dé-iaidíd AmI2 ann, chomh maith le sraith iomlán tríhalaiginídí: trífhluairíd AmFl3, tríchlóiríd AmCl3, tríbhróimíd AmBr3 agus trí-iaidíd AmI3. Thairis sin, tá an uimhir ocsaídiúcháin +4 ag an aimeiriciam sa teitreafhluairíd aimeiriciam, AmFl4. Criostail dhubha iad na déhalaiginídí. Tá dath pinc sa trífhluairíd agus sa tríchlóiríd, agus is criostail bhuí iad an dá tríhalaiginíd eile. Maidir leis an teitreafhluairíd, tá dath fann pinc le haithint ann freisin.
Is é an t-aimeiriciam an t-aon dúil shaorga thrasúránach a bhíonn le fáil sa bhaile ag na daoine i gcoitinne, nó bíonn aimeiriciam sna brathadóirí deataigh ianúcháin a úsáidtear mar ghléasra aláraim le rabhadh a thabhairt faoin dóiteán in am. An radaíocht a thugann an t-aimeiriciam uaidh ianaíonn sí an t-aer idir dhá leictreoid, ionas go bhfuil sruth leictreachais ag dul idir na leictreoidí - tugtar "seomra ianúcháin" ar an gcuid den bhrathadóir ina bhfuil na leictreoidí seo. Má thagann gráinníní deataigh idir na leictreoidí, áfach, cuirfidh siad isteach ar an sruth leictreach, agus ansin tabharfaidh an brathadóir aláram.


Calafoirniam.
Is é an calafoirniam dúil uimhir a 98, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Cf. Táirgeadh an chéad eiseamal calafoirniam in Ollscoil California, Berkeley, thiar sa bhliain 1950 trí chiúiriam a bhombardú le halfa-cháithníní (núicléis héiliam). Ba é an calafoirniam an séú dúil thrasúránach a sintéisíodh, agus é ar ceann de na dúile is troime a ndearnadh eiseamal inmheáite díobh. Fuair sé a ainm ón stát agus ón ollscoil inar táirgeadh an chéad uair é.
Is achtanóideach trasúránach é an calafoirniam, agus mar sin, ní díol iontais é nach bhfuil oiread is aon iseatóp cobhsaí amháin aige - dúil radaighníomhach é. Is é 251Cf an t-iseatóp is fadsaolaí, nó tá sé 898 mbliana ar leathré. Níl ann ach tamall beag i dtéarmaí na geolaíochta.
Miotal lonrach insínte é an calafoirniam, ach tagann smúit ocsaíde air agus é ag imoibriú le hocsaigin an aeir. Tá sé chomh radaighníomhach is nach bhfuil sé furasta taighde a dhéanamh ar a shaintréithe ceimiceacha, ach is dócha go bhfuil sé cosúil leis an diospróisiam, an lantanóideach atá suite taobh thuas den chalafoirniam sa tábla peiriadach.
Ní féidir teacht ar an gcalafoirniam sa dúlra, cé go bhfuil sé incheaptha go bhfuil iarsmaí mionbheaga de le fáil sna mianraí úráiniam. Is léir nach bhfuil ról ar bith ag dúil chomh tearc, chomh radaighníomhach sin sna horgánaigh bheo. A mhalairt ar fad, is dual don chalafoirniam carnadh sna cnámha agus dochar tromchúiseach a dhéanamh don smior cnáimhe.


Achtainíd.
Is iad na hachtainídí nó na hachtanóidigh na dúile ceimiceacha ón achtainiam (dúil uimhir a 89) go dtí an láirinciam (dúil uimhir a 103), nó, de réir tuisceana eile, ón tóiriam (dúil uimhir a 90) go dtí an láirinciam. Fuair an tsraith seo de dhúile a hainm ón achtainiam, pé scéal é. Is dúile f-bhloic iad na hachtainídí, agus iad suite taobh thíos de na lantainídí i dtábla peiriadach na ndúl. An chuid is mó de na lantainídí, is í an ghnáthuimhir ocsaídiúcháin a bhíonn acu sna comhdhúile ná +3; na hachtainídí, áfach, bíonn siad níos éagsúla ó thaobh a bhfiúis de. Dúile radaighníomhacha iad na hachtainídí go léir, is é sin, níl iseatóip chobhsaí acu, ach tá úráiniam agus tóiriam le fáil sa dúlra, ós rud é go bhfuil iseatóip chomh fadsaolach acu. Cuid mhór de na hachtainídí eile is dúile saorga daondéanta iad, is é sin, níl teacht orthu sa dúlra, agus is éigean iad a tháirgeadh in imoibreoirí núicléacha.


Regensburg.
Cathair sa Ghearmáin is í Regensburg (Baváirís: Rengschburg; Laidin: Castra Regina; Ceiltís: Ratisbona) i stát na Baváire. Tá sí suite ar abhainn na Danóibe, an Regen agus an Naab.
Tá tuairim is 130,000 daoine ina gconaí i Regensburg agus de bharr sin is í an chathair is mó sa chúige na Phalaitíneáit Thuais (Oberpfalz).
Is í Regensburg ceann de na cathracha is sine sa Ghearmáin. D'aimsigh seandálaí uaigheanna ceilteacha ann i 2006 ó c. 400 RCh. I 179 AD, thóg na Rómhánaigh an dúnfort Castra Regina (dúnfort in aice le habhainn an Regen).
Bhí Pápa Beinidict XVI ina ollamh diagachta san Ollscoil Regensburg ó 1969 go 1977 agus is ollamh oinigh é fós. Bhí sé ina chonaí i bPentling, sráidbháile sa cheanntar Regensburg.
Bhí Oskar Schindler ina chonaí i Regensburg tar éis an Dara Cogadh Domhanda go dtí a eisimirce go dtí An Airgintín.
Is as Regensburg Johannes Kepler (réalteolaí agus matamaiticeoir) freisin.


Achtainiam.
Is é an t-achtainiam dúil cheimiceach uimhir a 89, agus is é is tús do shraith na n-achtanóideach i dtábla peiriadach na ndúl. Go ginearálta, is í maisuimhir an iseatóip is cobhsaí - 227 - a thugtar in áit mheáchan adamhach na dúile seo. Ba é André-Louis Debierne, ceimiceoir Francach, a d'aithin an t-achtainiam mar dhúil ar leith sa bhliain 1899. Tháinig an Gearmánach Friedrich Oskar Giesel ar an dúil chéanna cúpla bliain ina dhiaidh sin, agus bhaist sé eamáiniam air, ach sa deireadh, coinníodh ainm Debierne in úsáid, ó ba é an t-ainm ba sine é.
Miotal lonrach é an t-achtainiam, agus é chomh radaighníomhach is go bhfuil luisne ann a fheictear sa dorchadas. Is í an radaighníomhaíocht a thabhaigh a ainm don achtainiam. Is é 227Ac an t-iseatóp is cobhsaí, agus níl sé féin róchobhsaí, nó níl sé 22 bhliain ar leathré. Ó thaobh na ceimice de, tá sé an-chosúil leis an lantanam, agus is í an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta atá aige ná +3.
Úsáidtear achtainiam mar fhoinse radaíochta, agus sin í an t-aon úsáid amháin is féidir a bhaint as dúil chomh radaighníomhach sin, dáiríre.


Ceiriam.
Is é an ceiriam dúil uimhir a 58, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Ce. Ceann de na lantanóidigh é, agus mar sin, rangaítear ar na tearcithreacha é, ach níl sé chomh tearc sin - le fírinne, is é an lantanóideach is flúirsí ar an Domhan é. Cosúil leis na miotail tearc-chré eile, tá sé ar fáil sa mbastnaeisít agus i monaisít. Fuair sé a ainm ó Ceres, an abhacphláinéad.
Is iomaí leas a bhaintear as sa tionsclaíocht agus san innealtóireacht. Cuirtear trí-ocsaíd dé-cheiriam, nó Ce2O3 le breosla díosail leis an dóiteán inmheánach a chatalú agus foirmiú na haonocsaíde carbóin CO a chosc. Maidir leis an dé-ocsaíd ceiriam, CeO2, úsáidtear é le snas agus loinnir a chur ar na lionsaí optúla. Is féidir ocsaídí ceiriam a mheascadh tríd an ngloine féin, nó athraíonn siad comhéifeacht athraonta na gloine. Níl anseo ach cúpla sampla de chomh húsáideach is a bhíonn an ceiriam, dáiríre, nó is dúil ardtábhachtach é san innealtóireacht.
Miotal is ea é a bhfuil loinnir an airgid ann, ach is dí-ocsaídeoir láidir é agus é araiciseach chun imoibriúcháin leis na substaintí eile. Mar sin, tagann smúit ocsaíde air go sciobtha agus é ag imoibriú le hocsaigin an aeir. Níl ról ná páirt aige i mbithcheimic an orgánaigh, ach ní féidir a rá gur nimh láidir chumhachtach a bheadh ann ach an oiread. Scéal eile ar fad é go mbíonn céatadán éigin den tóiriam radaighníomhach measctha tríd an gceiriam a bhíonn ar díol, rud a chuireann le nimhiúlacht an cheiriam, ar ndóigh.
Tá ceiriam an dúlra comhdhéanta as ceithre iseatóp: ceiriam a 136 (0.185 % den cheiriam nádúrtha), ceiriam a 138 (0.251 %), ceiriam a 140 (88.45 %) agus ceiriam a 142 (11.114 %). Tugann na teoiricí le fios gur féidir go bhfuil na hiseatóip 136Ce agus 142Ce radaighníomhach - go dtagann béite-mheath dúbailte orthu - ach níor aithin aon duine radaíocht ar bith ag teacht astu, agus mar sin, más radaighníomhach féin atá siad, níl tábhacht phraiticiúil ar bith leis an radaighníomhaíocht sin - tá an leathré chomh fada.
Is iad na staideanna ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá ag an gceiriam ina chuid comhdhúl ná +3 agus +4. Bíonn dath láidir dearg nó buí sna comhdhúile ceireacha (ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin + 4 ag an gceiriam), agus na comhdhúile ceiriúla (+3) bíonn siad bán nó liath. Is í an ocsaíd cheireach, nó an dé-ocsaíd, CeO2, an chomhdhúil is coitianta. Amach ón dá staid ocsaídiúcháin sin, tá an uimhir ocsaídiúcháin +2 ag an gceiriam i gcúpla comhdhúil, mar atá, an dé-hidríd ceiriam CeH2, an aonsuilfíd ceiriam CeS, agus an dé-iaidíd ceiriam CeI2.
Tá an dá staid ocsaídiúcháin an-difriúil le chéile ó thaobh na bunatachta de: bun réasúnta láidir is ea ceiriam (III), cosúil le hiain thrífhiúsacha na lantanóideach eile, ach is bun sách lag é ceiriam (IV). Cuireann an dara staid ocsaídiúcháin ar chumas na gceimiceoirí an ceiriam a dhealú ó na lantanóidigh eile cuibheasach furasta.


Imreoir lár páirce.
Is ról i roinnt spóirt foirne é imreoir lár páirce. Imríonn an imreoir i lár na páirce agus féadfar a freagrach as a fhoireann a cabhrú ar cosaint nó ar ionsaí.


Praiséidimiam.
Is é an praiséidimiam dúil uimhir a 59, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Pr. Ceann de na miotail tearc-chré agus ceann de na lantanóidigh atá ann. Miotal insínte é agus loinnir an airgid ann, ach nuair a imoibreoidh sé le hocsaigin an aeir, tiocfaidh smúit uaine ocsaíde air. In imeacht ama, titfidh an ocsaíd ina scraitheanna den mhiotal, ionas gur féidir leis an ocsaigin tuilleadh dochair a dhéanamh don mhiotal féin. Mar sin, is gnách an praiséidimiam a choinneáil i gcoimeádán lán ola, ionas nach dtiocfaidh sé i dteagmháil leis an aer.
Maidir leis an ainm, tá sé curtha le chéile as dhá fhocal Gréigise a chiallaíonn "uaine" agus "leathchúpla". Sa bhliain 1841, d'aithin an ceimiceoir Sualannach Carl Gustaf Mosander miotal nua (mar a shíl sé) ar bhaist sé an t-ainm "didimiam" air (as an bhfocal Gréigise "didymos" a chiallaíonn "leathchúpla"). Sa bhliain 1874, áfach, tháinig Per Theodor Cleve gur dhá dhúil a bhí i gceist leis an didimiam, mar atá, an praiséidimiam agus an neoidimiam.
Imoibríonn an praiséidimiam go fonnmhar le huisce, ionas go gcruthaítear hiodrocsaíd praiséidimiam, Pr(OH)3. Mar a fheicimid anseo, is í an uimhir ocsaídiúcháin is tábhachtaí atá aige ná +3, agus sin í an staid ocsaídiúcháin atá aige sna halaiginídí freisin a chruthófar nuair a thiocfaidh sé i dteagmháil le halaiginí: an trífhluairíd PrF3, an tríchlóiríd PrCl3, an tríbhróimíd PrBr3, agus an trí-iaidíd PrI3. Maidir leis an ocsaíd a chruthaítear faoi thionchar an aeir, is meascán í as an tríocsaíd dé-phraiséidimiam Pr2O3 agus an dé-ocsaíd praiséidimiam PrO2.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an bpraiséidimiam, mar atá: praiséidimiam a 141.


Ollscoil Regensburg.
Bunaíodh Ollscoil Regensburg sa bhliain 1962. B'í an ceathrú Ollscoil sa Bhaváir.
Bhí Pápa Beinidict XVI ina ollamh diagachta san Ollscoil ó 1969 go 1977 agus is ollamh oinigh é fós.
Tá comhpháirtíocht leis an ollscoil le Coláiste na Tríonóide agus An Coláiste Ollscoile i mBaile Átha Cliath.


Stade Vélodrome.
Is staidiam atá suite i Marseille, an Fhrainc é an Stade Vélodrome. Imríonn foireann pheile ansin, Olympique de Marseille. Óstáileadh cluichí i gCoirn an Domhain ann sna blianta 1938 agus 1998.


Feadóg íseal.
Is saghas uirlis cheoil í an fheadóg íseal. Tá a fuaim ochtáibh amháin níos ísle ná an fheadóg stáin.
Chruthaigh Bernard Overton an chéad fheadóg íseal nua-aimseartha sa bhliain 1971.


An tSeirbia agus Montainéagró.
Léarscáil na Seirbia agus Mhontainéagró agus foroinnte na tíre luaite uirthi.
Tír in oirdheisceart na hEorpa a bhí sa tSeirbia agus Montainéagró (Seirbis: Србија и Црна Гора, "Srbija i Crna Gora"). Bunaíodh an stát sa bhliain 1992 nuair a tháinig deireadh le PCS na Iúgslaive. D'aontaigh an dá stát úd an tSeirbia agus Montainéagró le chéile tar éis titim na hIúgslaive.
Poblacht Chónaidhme na Iúgslaive (Seirbis: Савезна Република Југославија, "Savezna Republika Jugoslavija") a glaodh ar an stát nua ar dtús. Ach ar 4 Feabhra 2003 bhí stádas an stáit athruithe mar aontas stáit faoin ainm Aontas Stáit na Seirbia agus Mhontainéagró (Seirbis: Државна заједница Србија и Црна Гора, "Državna zajednica Srbija i Crna Gora").
Tháinig deireadh leis an stát i Mí Mheitheamh 2006 i ndiaidh reifrinn i Montainéagró ar son neamhspleáchas.


Coppa Italia.
Is é an Coppa Italia corn peile náisiúnta na hIodáile. Bhuaigh Football Club Vado an chéad chomórtas sa bhliain 1922. Tá an comórtas buaite ag Roma agus Juventus 9 n-uaire agus is é sin an méid is mó.


Get Him to the Greek.
Scannán grinn Meiriceánach é "Get Him to the Greek" a tháinig amach sa bhliain 2010. Scríobh agus stiúir Nicholas Stoller é agus is iad Jonah Hill agus Russell Brand a ghlacann na príomhpháirteanna. Eisíodh an scannán ar an 4 lá de Mheitheamh, 2010. Sceachscannán leantach é "Get Him to the Greek" den scannán "Forgetting Sarah Marshall" ón mbliain 2008 a stiúir Stoler chomh maith, agus a raibh Hill agus Brand ann leis. Glacann Brand ról Aldous Snow ó "Forgetting Sarah Marshall" athuair, ach ról charachtar iomlán úr a ghlacann Hill. I measc na réaltaí eile atá ann, tá Elisabeth Moss, Rose Byrne, agus Sean "Diddy" Combs.


An Ghaeilge i Muir Chairib.
Labhraíodh an Gaeilge i Muir Chairib ón gcéad chuid den 17ú haois anuas go dtí lár an 19ú haois ar a laghad, de réir na fianaise atá ann. I Montsarat is treise a mhair sí, más fíor. Ina theannta sin, bhí Gaeilge ag cuid de na mairnéalaigh agus de na saighdiúirí a thug cuairt ar Mhuir Chairib ón 17ú haois amach.
Inimircigh agus oileáin.
Is léir ó staitisticí iarghabhálacha agus ó fhianaise comhaimseartha an 17ú haois go raibh Gaeilge ag formhór mór na cosmhuintire agus na huasaicme in Éirinn ag an am agus ar feadh tamall maith ina dhiaidh. Chomh déanach le 1771 bhí Gaeilge ag 92% de phobal Chontae an Chláir, ag 76% i gContae Luimnigh agus ag 91% i gContae na Gaillimhe, agus bhí céatadáin arda i gcontaethe eile i ndeisceart agus in iarthar na tíre. Thabharfadh sé sin le tuiscint gur Gaeilge (agus Gaeilge amháin go minic) a bhí ag formhór mór na nÉireannach a bhain na hIndiacha Thiar amach sa 17ú haois.
Na hÉireannaigh is túisce a thug an Ghaeilge leo chun Muir Chairib tháinig siad chomh luath leis na 1620í. Tháinig a lán acu dá dtoil féin mar sheirbhísigh dhintiúr de mhalairt ar phasáiste saor, ar dhídean, ar bhia agus ar éadaí, agus píosa talún le fáil acu i ndeireadh na tréimhse. Le linn Chromail cuireadh mórán daoine eile an loch amach ó Éirinn mar ionnarbthaigh. Na hÉireannaigh a tháinig mar sheirbhísigh dhintiúr fuair a lán acu píosa talaimh agus a dtéarma istigh; scaip an chuid eile.
Ba chuid eile den réimeas Gaelach in Éirinn na mionuaisle Caitliceacha a bhí ag iarraidh teacht slán tar éis dóibh a maoin a chailleadh. Thug a leithéidí siúd agus ceannaithe Éireannacha, idir Chaitlicigh agus Phrotastúnaigh, aghaidh ar Mhuir Chairib le bun a dhéanamh mar phlandálaithe.
Ar na hoileáin tá i gceist bhí San Críostóir, Barbadós, Niveas, Antigua, Montsarat agus Iamáice (oileán ar bhain an Bhreatain den Spáinn é sa bhliain 1655). Bhí Éireannaigh ag saothrú tobac i San Críostóir go luath sa 17ú haois; sa bhliain chuaigh siad chun Niveas, agus is beag nach ndearnadh coilíneacht Éireannach den áit. Bhí mórán Éireannach in Montsarat agus in Antigua: nuair a bhí an tAthair Andrew White ag déanamh ar Virginia sa bhliain 1624 rinne sé tagairt don “noble collection of Irish Catholiques” a bhí le fáil i Montsarat. Is dócha go raibh seirbhísigh Éireannacha i mBarbadós tamall maith roimh an mbliain 1637.
Gorm agus bán.
Bhí dianghá ag plandálaithe siúcra le hoibrithe, idir sheirbhísigh dhintiúr agus sclábhaithe gorma, agus faoi na 1650í ba iad na sclábhaithe gorma ba rogha leo. Ach chuir na hoibrithe uile eagla ar na máistrí agus ní gan chúis é: obair mhaslach, drochúsáid, bás le leatrom agus le barraíocht oibre. Ghéaraigh eagla na n-údarás coilíneach roimh na hÉireannaigh sna 1650í, go háirithe agus iad ag dul i bpáirt leis na sclábhaithe gorma. Bhí sé ina scéal reatha sna Bahámaí sna 1650í agus sna 1660í go raibh na seirbhísigh Éireannacha agus na hAfracaigh ag beartú comhcheilge le chéile. D’éirigh na hÉireannaigh amach i San Críostóir sa bhliain 1666 agus i Montsarat an bhliain dar gcionn, agus i gceann tamaill thug siad lámh chúnta d’ionradh na bhFrancach. In Antigua agus i Montsarat ghabh na húdaráis mórán searbhóntaí Éireannacha a bhí ar thaobh na bhFrancach agus dhíbir iad.
Bhí Éireannaigh (idir mháistrí agus sheirbhísigh) agus sclábhaithe gorma i dteagmháil le chéile i gcónaí, mar sin, rud a d’fhág go raibh caidreamh cnis eatarthu ó thús agus clann de shliocht measctha acu dá bharr.
Leagan amach loinge a bhain le trádáil na ndaor san Aigéan Atlantach. Ón bhfianaise a tugadh do choiste de chuid Pharlaimint na Breataine sna blianta 1790 and 1791.
Montsarat.
B’Éireannaigh iad an chuid ba mhó den phobal bán ó bunaíodh an choilíneacht i 1628. Sa bhliain 1667 dúirt cuairteoir gur bheag nár “choilíneacht Éireannach” Montsarat. Tugann na sloinnte leid dúinn faoi chúrsaí teanga: b’as Contae Chorcaí do mhórán acu, agus b’as Contae an Chláir, Contae Dhún na nGall, Contae na Gaillimhe, Contae Thiobraid Árann, Contae Phort Láirge, Contae na hIarmhí agus Contae Loch Garman don chuid eile. I 1678 b’as Éirinn do 1,682 duine bán as an 1,869 a bhí ann. Dúirt an geografaí Thomas Jeffrey in "The West India Atlas" (1780) gurbh Éireannaigh nó daoine de shliocht Éireannach ba ea formhór an phobail – ‘so that the use of the Irish language is preserved on the island, even among the Negroes’.
Bhí líon na sclábhaithe gorma ag dul i méid gan stad agus saothrú an tsiúcra ag teacht in áit an tobac agus an indeagó. Faoi 1729 bhí 6,063 sclábhaí gorm ar an oileán, ach is beag seirbhíseach Éireannach a bhí le fáil ann; iad marbh, imithe ar imirce nó iompaithe ina scológa. Ligeadh cuid acu sin a sclábhaithe gorma ar cíos: Gearóid Ó Fathaigh, mar shampla, a raibh sé sclábhaí dhéag ghorma aige, ceithre chapall agus aon acra amháin. I 1775 bhí 9,834 duine gorm ann le hais 1,314 duine bán.
Bhí ceangal teann tráchtála idir Muir Chairib agus Éire agus baint ag Montsarat leis sin. Bhíodh ceannaithe Éireannacha ag tabhairt mairteola, muiceola, ime agus scadán anall ó Éirinn, in éineacht le sclábhaithe gorma ón Afraic.
Tá cuntas eile againn ó lámh feidhmeannaigh i gCorcaigh darbh ainm C. Cremen agus é luaite i litir le W.F. Butler in "The Atheneum", 15 Iúil 1905. Fuair Cremen an scéal ó Sheán Ó Donnabháin, athmhairnéalach as Rinn an Chiniféicigh i gCo. Chorcaí a raibh Gaeilge ar a thoil aige.
Mairnéalaigh.
I ndeireadh an 18ú haois b’Éireannaigh iad timpeall 12% den chriú ar longa daor Learphoill, agus ón 17ú haois amach ba i gcuanta Chúige Mumhan a d’fhaigheadh longa uisce agus lón sula gcuiridís an t-Aigéan Atlantach díobh. Is beag ábhar deisiúcháin a bhí le fáil sna hIndiacha Thiar san 18ú haois, agus gheobhadh longa as gach cearn seolta agus rigín i gCorcaigh.
I bhfianaise neart na teanga i gCúige Mumhan ag an am, is iomaí cainteoir Gaeilge a bheadh le fáil i measc na mairnéalach úd.
Saighdiúirí.
Sa bhliain 1775 bunaíodh ocht reisimint Iar-Indiacha chun na hoileáin Bhriotanacha a chosaint ar na Francaigh. B’fhir bhána iad na hoifigigh agus na fo-oifigigh: sa Cheathrú Reisimint Iar-Indiach tháinig a lán acu ó Chontae Chorcaí, ó Chontae na Gaillimhe agus ó Chontae Phort Láirge, rud a d'fhágfadh go raibh Gaeilge go leor acu.


Croissant.
Is cineál pastaetha atá bunaithe ar taosrán borrach agus a ainmníodh ar a chruth corránach (leath-ghealaí) é croissant.


Seinfeld.
Is sraith theilifíse Mheiriceánach i sindeacáitiú é Seinfeld. Craolaíodh an chéad eipeasóid ar 5 Iúil 1989 ar NBC agus an eipeasóid deireannach ar 14 Bealtaine 1998.


Richard Bruton.
Polaiteoir Éireannach de chuid Fhine Gael é Richard Bruton (Gaeilge: "Risteard de Briotún"; rugadh é ar an 15 Márta 1953) agus Teachta Dála (TD) é do thoghcheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh Láir ón mbliain 1982 i leith. Bhí se mar Aire Fiontair agus Fostaíochta i rith na mblianta 1994 go 1997. B'é urlabhraí an fhreasúra ar chúrsaí Airgeadais agus Leas-cheannaire Fhine Gael go dtí an 14 Meitheamh 2010 nuair a bhris ceannaire an pháirtí Éanna Ó Cionnaith ó na rólanna sin é. Ceapadh é mar Aire Fiontar, Trádála agus Nualaíochta i mí Márta 2011 sa chomhrialtas idir Fhine Gael agus an Lucht Oibre a bunaíodh tar éis olltoghchán mhí Feabhra 2011.
Sheas Bruton san Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis greim a choimeád ar a shuíochán Dála. Ceapadh mar Aire Oideachais é tar éis bunú rialtais nua


G. K. Chesterton.
Scríbhneoir Caitliceach Sasanach a bhí i Gilbert Keith Chesterton, a tháinig chun saoil in Kensington, Londain, ar an 29 Bealtaine 1874 agus a fuair bás i mBeaconsfield, Buckinghamshire ar an 14 Meitheamh 1936. Scríobh sé litríocht dhíonchruthaitheach, drámaí, ailt iriseoireachta, scéalta bleachtaireachta, saothair fhealsúnachta agus onteolaíochta, filíocht agus eile. Is dócha gurb iad na scéalta bleachtaireachta faoin Athair de Brún an chuid is buaine dá chuid scríbhinní.


Logainm.ie.
Bunachar de logainmneacha údarásacha Gaeilge agus Béarla na hÉireann é Logainm.ie. Tá sé faoi stiúir Fiontar i DCU maraon le Focal.ie agus Ainm.ie.


Paul Revere.
Ba thírghráthóir Meiriceánach agus gabha geal é Paul Revere (báistíodh é 1 Eanáir, 1735 [S.O. 22 Nollaig, 1734] – 10 Bealtaine, 1818) i Réabhlóid Mheiriceá.


An Eolaíocht Chríostaí.
Córas creidimh reiligiúnda í an Eolaíocht Chríostaí a bhunaigh Mary Baker Eddy sa bhliain 1866 agus cleachtann baill An Chéad Eaglais de Chríost chomh maith le daoine eile nach iad é. Is iad An Bíobla Naomha agus téacsleabhar na hEolaíochta Críostaí, Eolaíocht & Sláinte le gluais do na Scriptiúir le Mary Baker Eddy príomhthéacsanna an reiligiúin. Ceapann cleachtóirí an reiligiúin gur féidir aon tinneas a leigheas leis an nguí, tuairim a thagann go hiomlán salach ar an eolaíocht agus ar an leigheas fianaisebhunaithe agus mar sin breathnaítear ar an eolaíocht taobh thiar den reiligiún seo mar chineál bréag-eolaíochta.


Arthur Calwell.
Bhí Arthur Augustus Calwell (28 Lúnasa 1896 – 8 Iúil 1973) ina pholaiteoir Astrálach agus ina Ghaeilgeoir. Ba bhall de Theach na bhFeisirí san Astráil é ón mbliain 1947 go dtí an bhliain 1972, ba é an tAire Inimirce i rialtas Ben Chifley é ón mbliain 1945 go dtí 1949, agus ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre san Astráil ón mbliain 1960 go dtí an bhliain 1967. Rinne sé an Astráil a athchumadh go buan agus go deo trí inimircigh a thabhairt isteach ó thíortha éagsúla na hEorpa tar éis an Dara Cogadh Domhanda.
An chéad chuid dá shaol.
Ba de shliocht Éireannach é Calwell, agus rugadh i Melbourne é. Ba de shliocht Gael-Mheiriceánach í a mháthair. Bhí a athair ina phóilín, agus bhí Calwell agus a athair ina mbaill aitheanta den phobal Éireannach i Melbourne. Bhain siad araon leis an gClub Ceilteach. Ba Chaitliceach diaga é Calwell agus scoláire éirimiúil, agus chuaigh sé isteach i bPáirtí an Lucht Oibre ina óige dó. (Bhí mórán Caitliceach sa pháirtí ag an am.) Ní raibh d'acmhainn aige dul ar an ollscoil, agus chuaigh sé isteach mar chléireach i Státseirbhis Victoria, agus é ag obair sa Roinn Talmhaíochta agus sa Chiste. Ba é Uachtarán an "Australian Public Sector Association" (ceardchumann na státseirbhíseach) é idir na blianta 1927 agus 1931.
Cúrsaí polaitíochta.
Toghadh Calwell mar Uachtarán Pháirtí an Lucht Oibre Victoria sa bhliain 1931 agus mar bhall de Theach Feidearálach na bhFeisirí do Rannóg Melbourne sa bhliain 1940. Ba é an tAire Eolais i rialtas John Curtin é ar feadh an chogaidh, agus chuir sé an chinsireacht i bhfeidhm chomh dian sin gur chuir sé colg ar a lán iriseoirí.
Sa bhliain 1945 rinneadh Aire Saorántachta agus Inimirce de i rialtas Ben Chifley, rud a chuir ar a chumas na sluaite inimirceach a thabhairt isteach. Ba mhór an cúnamh dó chuige an bhaint a bhí aige leis na ceardchumainn. Bhain sé leas as an abairt "Breis daoine nó bás" ("Populate or perish"), rud a chuir i gcuimhne d'Astrálaigh go raibh siad tar éis cogadh dian a chur díobh agus gurbh éigean acmhainní na tíre a mhéadú. I Mí Iúil 1947 chuir sé a lámh le comhaontú le hEagraíocht Teifeach na Náisiún Aontaithe (United Nations Refugee Organisation) chun daoine easáitithe a ghlacadh ón Eoraip.
Cé go raibh fáilte ag Calwell roimh Eorpaigh, bhí doicheall air roimh inimircigh ón Áise, doicheall a bhí forleathan ag an am agus a cuireadh in iúl tríd an "White Australia Policy". Rinne sé mórán teifeach ón tSín, ón Ind-Sín agus ón Malae a dhíbirt, go fiú daoine a phós Astrálaigh agus a bhí ag tógáil clainne. Dealraíonn sé nach le drochrún a rinne sé é seo ach mar bheartas poiblí, agus nach raibh drogall air caidreamh a chur ar dhaoine ón Áise i gcúrsaí sóisialta.
Freasúra.
An tsean-Pharlaimint Fheidearálach mar a bhí sí le linn Calwell
Cuireadh Calwell as oifig nuair a tháinig an Páirtí Liobrálach i réim sa bhliain 1949 faoi cheannas Robert Menzies, polaiteoir séimh oilte. Ba ghearr gur thosaigh achrann. Sna daichidí bhí an Eaglais Chaitliceach ag spreagadh ceardchumannaigh Chaitliceacha chun dul i ngleic le Cumannaigh sna ceardchumainn. Thugtaí “Grúpaí Tionsclaíocha” ("Industrial Groups") ar na heagraíochtaí a bhí i mbun an chomhraic. Thacaigh Calwell leis na “Groupers” ach tháinig athrú ar dhearcadh an pháirtí nuair a rinneadh ceannaire den Dr H.V. Evatt, fear meabhrach taghdach. Shíl Evatt go raibh na Grúpaí ag neartú baicle Chaitliceach sa pháirtí, agus bhí Calwell mór le mórán ceannairí de chuid na nGrúpaí, rud a d’fhág Evatt san amhras an raibh Calwell, a thánaiste, dílis dó. Caidreamh corrrach a bhí eatarthu as sin amach, agus bheartaigh Evatt clár oibre an pháirtí roimh thoghchán feidearálach na bliana 1954 gan dul i gcomhairle le Calwell. Bhuaigh na Liobrálaigh ar Pháirtí an Lucht Oibre le breis shuarach, rud nár mhaolaigh an faltanas.
D’fheann Evatt na Grúpaí go poiblí agus d’éiligh go ndíbreofaí iad, rud a tharla ag comhdháil speisialta sa bhliain 1955. Fágadh Calwell i gcruachás, ach faoi dheireadh chuaigh sé leis an bpáirtí. Chaill sé a lán cairde dá bharr agus Daniel Mannix, Ardeaspag Melbourne, san áireamh, agus diúltaíodh Caomaoineach dó ina shéipéal paróiste ar feadh tamaill. Dá dhílse a bhí sé don pháirtí ní raibh sé ar aon intinn leis an eite chlé, agus b’fhada é in achrann leis an bpáirtí i Stát Victoria.
Ceannaire an pháirtí.
Nuair a d’éirigh Evatt as oifig sa bhliain 1960 tháinig Calwell ina ionad agus Gough Whitlam mar thánaiste aige. Ní raibh ann ach nár bhuaigh Calwell ar Menzies i dtoghchán feidearálach na bliana 1961, ach bhí Menzies in ann tairbhe a bhaint as easaontas i bPáirtí an Lucht Oibre i dtaobh gnóthaí eachtracha agus cúnamh stáit do scoileanna Caitliceacha. Bhí Calwell i gcoinne na cabhrach sin agus i gcoinne saighdiúirí Astrálacha a bheith ag troid i gCónascadh na Malae, áit a raibh ceannairc Chumannach. Chuir sé in aghaidh bunáiteanna Meiriceánacha san Astráil freisin. Rug Menzies an chraobh leis arís sa bhliain 1963, ach dhiúltaigh Calwell éirí as.
Chuir Calwell go tréan in aghaidh saighdiúirí a chur chun Cogadh Vítneam agus an choinscríofa, ach ar an drochuair bhí cuid mhaith den phobal i bhfabhar an chogaidh. Chuaigh Menzies ar scor sa bhliain 1966, ach buadh ar Pháirtí an Lucht Oibre go dona an bhliain chéanna i dtoghchán ar thug Harold Holt, oidhre Menzies, Vítneam i gceist.
D’éirigh Calwell as sa bhliain 1967, agus ní roimh am é, dar lena lán. Bhí sé garbh agus seanfhaiseanta le hais Whitlam, céimí síodúil ollscoile a raibh máistreacht aige ar na meáin. Is minic a lochtaigh Calwell an fear eile, go háirithe toisc go raibh a fhios aige go raibh Whitlam chun Beartas na hAstráile Báine a chaitheamh i dtraipisí.
Ar scor.
D’éirigh Calwell as an bpolaitíocht sa bhliain 1972 tar éis a bheith sa Pharlaimint le dhá bhliain is tríocha. Bhí spéis aige riamh sa pheil dhúchasach (rud ar mór an tábhacht a bhí leis san Astráil), agus é dílis ó chroí d’fhoireann Melbourne Thuaidh - bhí sé ar an gcéad duine a raibh ballraíocht saoil aige. Rinneadh ridire Pápach de freisin de bharr a ndearna sé ar son na hEaglaise.
Fear ilchultúrtha.
D’ainneoin na dúthrachta a chaith Calwell le Beartas na hAstráile Báine, bhí sé mór lena lán daoine de chuid an phobail Shínigh i Melbourne, pobal seanbhunaithe. Is amhlaidh gur chuir sé de dhua air féin Sínis a fhoghlaim chun go mbeadh sé in ann comhrá a dhéanamh sa teanga.
Rud eile de, bhí Gaeilge aige féin agus ag Sibéal Ní Mhearáin, a bhean chéile agus iriseoir oilte. D’fhoghlaim sé an teanga in Melbourne i ranganna Chonradh na Gaeilge sna fichidí.
Bhí fonn air freisin cothrom na Féinne a dhéanamh leis na Bundúchasaigh. Scríobh sé fúthu go raibh sé de dhualgas ar Astrálaigh bhána cúiteamh a dhéanamh leo.


Cearc fhraoigh.
Is éan meánmhéide í an chearc fhraoigh atá le fáil sna fraochmhánna in Éirinn agus sa Bhreatain. Rangaítear í mar fospeiceas den chearc shailí. Tá an chearc fhraoigh difriúil ón gcearc shailí agus ón tarmachan mar go bhfuil cluimhreach rua aige nach n-iompaíonn go bán i rith an gheimhridh.
Dáileadh agus gnáthóg.
Tá an Chearc Fhraoigh eindéimeach d'Éireann. D'éabhlóidigh an t-éan ar a bhealach féin amach ó na fo-speicis eile den Chearc Shailí atá forleathan i dtailte thuaidh Eoráise agus Meiriceá Thuaidh


Liathchearc.
Is éan í an liathchearc. Is ball d'ord na Galliformes í.


Roger Moore.
B'aisteoir Sasanach é Roger Moore a rugadh ar an 14 Deireadh Fómhair 1927. Fuair sé bás ar an 23 Bealtaine 2017.
Roger Moore
Roger Moore


Foracha.
Is éan í an fhoracha. Is baill d'ord na Charadriiformes iad.


Sléibhín.
Is éan é an sléibhín.


Acht Údaraithe na bliana 1933.
Óráid ó Hitler sa Reichstag agus an bille á chur chun tosaigh aige
Ritheadh an tAcht Údaraithe (Gearmáinis: Ermächtigungsgesetz) i Reichstag na Gearmáine agus shínigh an tUachtarán Paul van Hindenburg é an 23 Márta 1933. Ba é an tAcht seo an dara príomhchéim, i ndiaidh Fhoraithne Dhóiteán Reichstag, inar fuarthas cumhacht iomlánach go dlíthiúil ag Seansailéir Adolf Hitler agus inar cruthaíodh a dheachtóireacht. Tagann ainm an Achta óna stádas dlíthiúil mar acht údaraithe arna bronnadh údarás ar an gComh-Aireacht dlíthe a achtú gan rannpháirtíocht an Reichstag do théarma 4 bliana.
Ba é ainm foirmiúil an Achta Údaraithe ná "Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich" (Gaeilge: "Dlí maidir le hAnacair na nDaoine agus an Náisiúin a Leigheas").
As Gearmáinis.
Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich
Reichsgesetze können außer in dem in der Reichsverfassung vorgesehenen Verfahren auch durch die Reichsregierung beschlossen werden. Dies gilt auch für die in den Artikeln 85 Abs. 2 und 87 der Reichsverfassung bezeichneten Gesetze.
Die von der Reichsregierung beschlossenen Reichsgesetze können von der Reichsverfassung abweichen, soweit sie nicht die Einrichtung des Reichstags und des Reichsrats als solche zum Gegenstand haben. Die Rechte des Reichspräsidenten bleiben unberührt.
Die von der Reichsregierung beschlossenen Reichsgesetze werden vom Reichskanzler ausgefertigt und im Reichsgesetzblatt verkündet. Sie treten, soweit sie nichts anderes bestimmen, mit dem auf die Verkündung folgenden Tage in Kraft. Die Artikel 68 bis 77 der Reichsverfassung finden auf die von der Reichsregierung beschlossenen Gesetze keine Anwendung.
Verträge des Reiches mit fremden Staaten, die sich auf Gegenstände der Reichsgesetzgebung beziehen, bedürfen für die Dauer der Geltung dieser Gesetze nicht der Zustimmung der an der Gesetzgebung beteiligten Körperschaften. Die Reichsregierung erläßt die zur Durchführung dieser Verträge erforderlichen Vorschriften.
Dieses Gesetz tritt mit dem Tage seiner Verkündung in Kraft. Es tritt mit dem 1. April 1937 außer Kraft, es tritt ferner außer Kraft, wenn die gegenwärtige Reichsregierung durch eine andere abgelöst wird.
As Gaeilge.
Dlí maidir le hAnacair na nDaoine agus an Náisiúin a Leigheas
I dteannta an nóis imeachta mar a fhorordaítear leis an mbunreacht, féadfar freisin dlíthe ón Reich a achtú ag rialtas an Reich. Áirítear é seo na dlíthe dá dtagraítear in Airteagal 85 Mír 2 agus in Airteagal 87 den bhunreacht.
Féadfar le dlíthe a achtaíodh ag rialtas an Reich claonadh ón mbunreacht fad nach mbeidh éifeacht acu ar institiúidí de chuid an Reichstag agus ar institiúidí de chuid an Reichsrat. Fanann cearta an Uachtaráin go hiomlán.
Eiseofar dlíthe a achtaítear ag rialtas an Reich ag an Seansailéir agus fógrófar in Iris an Reich iad. Mura bhforordaítear dáta difriúil, tiocfaidh siad i bhfeidhm an lá i ndiaidh lá a bhfógra. Ní bhaineann Airteagail 68 go 77 den Bhunreacht le dlíthe a achtaítear ag rialtas an Reich.
Ní gá formheas ó chomhlachtaí an reachtais a bheith le conarthaí de chuid an Reich arna dtabhairt i gcrích le stáit choigríche a bheidh éifeacht acu ar ábhair reachtaíochta ón Reich. Eiseofar rialtas an Reich na rialacháin is gá maidir le cur i gcrích conarthaí den sort sin.
Tiocfaidh an dlí seo i bhfeidhm ar lá a fhógra. Rachaidh sé in éag an 1 Aibreán 1937 nó dá gcuirfeadh rialtas eile in ionad rialtas an Reich láithrigh.
Cúlra.
I ndiaidh a cheapacháin mar sheansailéir na Gearmáine an 31 Eanáir 1933, d'iarr Hitler ar Uachtarán von Hindenburg an Reichstag a lánscor. Sceidealaíodh olltoghchán ar 5 Márta 1933.
De bhun an Reichstag a dhó sé lá roimh an olltoghchán, eachtra a chuir na Naitsithe síos air mar thús réabhlóide cumannaí, achtaíodh Foraithne Dhóiteán Reichstag. Cuireadh saoirsí sibhialta agus cearta habeas corpus (i measc rudaí eile) ar fionraí leis an bhForaithne sin. Bhain Hitler úsáid as an bhforaithne chun ruathar a dhéanamh ar oifigí an Pháirtí Chumannaigh agus chun ionadaithe an pháirtí a ghabháil, agus mar sin díchuireadh go héifeachtach iad mar fhórsa polaitiúil.
Cé go bhfuair an NSDAP cúig mhiliún vóta níos mó ná san olltoghchán deireanach, theip orthu tromlach glan a fháil sa pharlaimint agus bhí orthu brath ar 52 suíochán a gcomhpháirtí, Daonpháirtí Náisiúnta na Gearmáine, chun tromlach beag a fháil.
Chun é sin a sheachaint, d'iarr Hitler ar an gComh-Aireacht ar an 15 Márta, le linn an gcéad cruinnithe i ndiaidh an toghcháin, pleananna a dhreachtú chun Acht Údaraithe a achtú a dtabharfadh cumhacht reachtaíochta don chomh-aireacht ar feadh ceithre bliana. Forbraíodh an tAcht Údaraithe ag na Nasithe chun cumhacht pholaitiúil iomlán a fháil. Mar sin, ní bheadh ar na Nasithe tacaíocht a fháil ón tromlach sa Reichstag nó margáil a dhéanamh lena gcomhpháirtí sa pharlaimint.


Astrebla.
Géineas féir is ea Astrebla. "Mitchell grass" nó "féar an Mistéalaigh" a thugtar ar na speicis seo freisin. Is i an Astráil a dtír dhúchais.
Cur síos orthu.
Tá Astrebla go maith chun triomach a sheasamh, agus maireann na plandai 20 - 30 bliain. Bíonn se 30-90 cm ar airde. Tá sé coitianta ar mhachairí iartharacha Queensland agus New South Wales. Bionn clúdach crua ar an síol. Baineann tábhacht nach beag leis an síol mar bhia Bundúchasach.


Dún na Mainistreach.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Dún na Mainistreach. Tá an baile suite i ndeisceart na tíre i gContae Phort Láirge. Tá club de chuid CLG ann, agus club sacair freisin. Rugadh an t-eolaí Ernest Walton sa cheantar.


Robert Menzies.
Ba é Sir Robert Gordon Menzies (20 Nollaig 1894 - 15 Bealtaine 1978), dlíodóir agus polaiteoir, an dóú Príomh-Aire déag de chuid na hAstráile agus an Príomh-Aire is faide a bhí i réim.
Chuaigh sé i réim den chéad uair sa bhliain 1939 tar éis bhás Joseph Lyons, ceannaire an United Australia Party. Bhain a pháirtí toghchán na bliana 1940 le breis shuarach, ach thit an rialtas nuair a vótáil roinnt Feisirí ar thaobh an Fhreasúra. Chaith Menzies féin ocht mbliana sa Fhreasúra dá bharr, agus bhunaigh sé Páirtí Liobrálach na hAstráile idir an dá linn. Bhí rialtas nua aige sa bhliain 1949, agus d'fhan sé i réim nó gur éirigh sé as sa bhliain 1966.
Bhí deis a labhartha go hiontach ag Menzies mar dhlíodóir (b'abhcóide de chuid na Banríona é) agus mar pholaiteoir. Chreid sé go diongbháilte sa mhonarcacht agus shíl sé gur chóir don Astráil ceangal muintearais a chothú leis an mBreatain. Bronnadh a lán onóracha air: Ridire Ord an Fheochadáin (ba é an t-aon Astrálach amháin a fuair an gradam sin), Ridire Ord na hAstráile, Ord Chuideachta na hOnóra agus eile.
An chéad chuid dá shaol.
Rugadh Menzies in Jeparit, baile beag sa Wimmera in iarthar Victoria, ar 20 Nollaig 1894. Ba de shliocht Albannach agus Cornach é, agus bhí sé mórálach as pór na nGarbhchríoch a bheith ann. Bhí a athair agus uncail leis ina baill de Pharlaimint Victoria, agus bhí uncail eile ina Fheisire feidearálach. Fuair sé scolaíocht i scoil aon seomra ar dtús, agus ansin d'fhreastail sé ar scoileanna príobháideacha i Melbourne agus ar Ollscoil Melbourne, áit ar ghnóthaigh sé céim sa dlí sa bhliain 1916.
Bhí céim oifigigh ag Menzies i milíste na hOllscoile nuair a thosaigh an cogaidh, ach d'éirigh sé as an bpost, cé go raibh a leithéidí eile ag iarraidh liostáil. Dúradh go raibh sé chomh aige leanúint dá chuid staidéir agus beirt dearthár leis san arm cheana, ach scéal é a d'fhág smál éigin ar a chlú (cé gur cúitíodh é agus Menzies i Londain scór blianta ina dhiaidh sin i rith na buamála).
Ghnóthaigh Menzies duaiseanna acadúla agus é á fhógairt go raibh sé ar son an chogaidh agus an choinscríofa. Tháinig cáil air mar dhlíodóir i Melbourne, agus sa bhliain 1920 phós sé Pattie Menzies, iníon Feisire choimeádaigh agus ball, mar sin, den scothaicme.
Ag dul i réim.
Sa bhliain 1928 d'éirigh Menzies as an dlí agus toghadh é mar bhall de Chomhairle Reachtais Victoria (teach uachtarach na Parlaiminte) ar son Pháirtí Náisiúnach na hAstráile. Is beag nár cuireadh a iarrthóireacht ó mhaith nuair a d'fheann roinnt athshaighdiúirí é ar na páipéir as gan liostáil, ach tháinig sé slán. Sa bhliain 1929 d'aistrigh sé go dtí an Tionól Reachtais (an teach íochtarach), rud a lig dó a bheith ina Aire agus ina Thánaiste i rialtas coimeádach idir na blianta 1932 agus 1934.
Is sa bhliain 1934 a rinneadh polaiteoir feidearálach de, agus é ag seasamh do Pháirtí na hAstráile Aontaithe ("United Australia Party" - UAP) in Kooyong, toghlach uasaicmeach i Melbourne. Rinneadh Ard-Aighne agus Aire Tionsclaíochta de ar an bpointe i rialtas Joesph Lyons, agus sa bhliain 1937 rinneadh ball den Rí-Chomhairle de.
Sna blianta 1934 agus 1935 rinne Menzies iarracht sna cúirteanna thar ceann an rialtais ar Egon Kisch, Cumannach Giúdach ón tSeicslóvaic, a choinneáil amach ón tír. Dúirt daoine éigin go raibh lé ag Menzies leis na Naitsithe agus shíl a lán eile gur fhrith-Chumannach é, agus b'éigean dó an chonspóid a sheachaint trína rá gurbh é an tAire Intíre, Thomas Patterson, ba thúisce a rinne an t-ordú.
Le himeacht aimsire rinneadh tánaiste den UAP de, agus cuireadh ina leith go raibh rún aige Lyons a bhrú i leataobh. Tugadh leasainm cáiliúil cáiliúil air sa bhliain 1938 - "Pig Iron Bob" - de bharr achrainn idir é féin agus dugairí nárbh áil leo sean-iarann a chur thar sáile chun na Seapáine ar eagla gurbh ábhar cogaidh aici é. Ní raibh sé dall ar an gcontúirt, áfach, agus d'éirigh sé as an Aireacht sa bhliain 1939 mar agóid i dtaobh mhoilleadóireacht an rialtais. Ba ghearr gur cailleadh Lyons, ar 7 Aibreán 1939.
An chéad tréimhse aige mar Phríomh-Aire.
Robert Menzies ag fógairt thosach an chogaidh don náisiún sa bhliain 1939.
Ar 26 Aibreán 1939 toghadh Menzies mar cheannaire an UAP agus rinneadh Príomh-Aire de i gcomhrialtas idir an tUAP agus Páirtí na Tuaithe ("Country Party" nó "páirtí na bhfeirmeoirí"). Ach dhiúltaigh Earl Page, ceannaire Pháirtí na Tuaithe, dul isteach in Aireacht Menzies agus d'ionsaigh go géar sa Pharlaimint é, á rá gur chladhaire é Menzies toisc nár liostáil sé san Arm sa Chéad Chogadh Domhanda agus go raibh sé mídhílis do Lyons.
D'éirigh le Menzies rialtas mionlaigh a chur ar bun, agus chuir sé cuma nua ar an gComhrialtas nuair a chaill Page ceannas a pháirtí tamall ina dhiaidh sin. Mhaith sé do Phage ach ní labhródh Pattie Menzies leis siúd arís.
Cúrsaí cogaidh.
Nuair a rinneadh Príomh-Aire de sa bhliain 1939 bhí sé an-deacair aige misneach a chur sa tír. Bhí cuimhne ag daoine fós ar an gCéad Chogadh Domhanda, cogadh nach raibh Menzies féin páirteach ann. Thug sé cuairt oifigiúil ar an nGearmáin sa bhliain 1938, agus thaobhaigh sé le beartas géillte is síthe Neville Chamberlain, mar a rinne a lán polaiteoirí ag an am. Ach nuair a d'fhógair Chamberlain cogadh ar an nGearmáin lean Menzies é.
Ar éigean a tháinig an tUAP slán i dtoghchán na bliana 1940. Dhiúltaigh Páirtí Lucht Oibre na hAstráile ("Australian Labour Party" - ALP), a bhí faoi cheannas John Curtin, dul i gcomhar le Menzies i gcomhrialtas cogaidh, agus b'fhearr leo an tArm a choinneáil sa bhaile chun an tír a chosaint de rogha ar é a chur anonn chun na hEorpa. Bhí an tALP sásta, áfach, a bheith páirteach sa Chomhairle Chogaidh ("Advisory War Council").
a> i Sráid Downing sa bhliain 1941.
Chaith Menzies tamall maith de mhíonna sa Bhreatain sa bhliain 1941 ag plé cúrsaí straitéise le Churchill agus le ceannairí eile, ach idir an dá linn bhí a chairde á thréigean sa bhaile. Nuair a tháinig sé abhaile bhí air éirí as mar Phríomh-Aire agus mar cheannaire an UAP, agus rinneadh Príomh-Aire d'Arthur Fadden, ceann Pháirtí na Tuaithe. Bhí fearg ar Mhenzies dá bharr agus is beag nár éirigh sé as an bpolaitíocht.
Tháinig an tALP i gcumhacht faoi threoir John Curtin sa bhliain 1941, agus rug siad an chraobh leo gan dua sa bhliain 1943. Bhí a fhios ag Menzies go raibh an tUAP gan bhrí agus chrom sé ar pháirtí nua a bhunú ina áit: tháinig an Páirtí Liobrálach ar an bhfód sa bhliain 1945. Is beag rath a bhí air ar dtús, mar toghadh Ben Chifley (oidhre Curtin) gan stró ar bith sa bhliain 1946, agus dhealraigh sé nach raibh an bua i ndán do na Liobrálaigh faoi cheannas Menzies.
Aiséirí.
Bhí an tALP, mar pháirtí den eite chlé, thíos leis an bhfrith-Chumannachas a lean an gCogadh Fuar. Nuair a d'fhogair Chifley gur mhian leis na bancanna príobháideacha a náisiúnú cuireadh an mheánaicme chun scaoill, rud a chuaigh ar sochar do na Liobrálaigh, mar a rinne an stailc ghuail a chuir na Cumannaigh ar siúl sa bhliain 1949. I dtoghchán na bliana sin thréig na daoine an tALP ina dtuile sléibhe, agus fuair Menzies greim ar naoi suíochán nua is daichead sa bhreis - an t-athrú tuairime ba mhó riamh i dtoghchán Astrálach.
Sa bhliain 1950, mar bharr ar an sonas, fuair Menzies an "Legion of Merit" ó Harry S. Truman, Uachtarán na Stát Aontaithe, as obair ar leith a dhéanamh i rith an chogaidh agus ina dhiaidh.
Bhí smacht ag an ALP ar an Seanad agus ba mhór an crá croí ag Menzies iad. Sa bhliain 1951 rith Menzies Bille chun an Páirtí Cumannach a chosc le súil go ndiúltódh an Seanad dó agus go mbeadh faill aige dá bharr ar an dá Theach a lánscor le haghaidh toghcháin, ach ligeadh don Bhille. Ina dhiaidh sin dúirt Ard-Chúirt na hAstráile nach raibh an Bille de réir an Bhunreachta. Thapaigh Menzies an deis chun lánscor a dhéanamh, áfach, nuair a dhiúltaigh an Seanad do Bhille i ngeall ar na bainc, agus i dtoghchán feidearálach na bliana 1951 fuair sé smacht ar an dá Theach.
Rinne sé botún, áfach, i gcás eile. Chuir sé reifreann ar siúl sa bhliain 1951 a ligfeadh an Bunreacht a athrú lena cheadú don Pharlaimint dlíthe a dhéanamh faoi na Cumannaigh dá mba ghá sin ar son shlándáil an Chomhlathais. Ach throid H.V. Evatt, ceannaire nua an ALP, i gcoinne an mholaidh ar son saoirsí sibhialta, agus bhain le breis bheag.
Bhí caidreamh ag Menzies ar an mBreatain agus ar Mheiriceá araon, agus chuir sé saighdiúirí Astrálacha chun Cogadh na Cóiré. Sa bhliain 1965 shocraigh sé ar shaighdiúirí Astrálacha a chur chun Cogadh Vítneam agus ar an gcoinscríobh a thabhairt ar ais. Bhí daoine sásta leis sin ar dtús, ach tháinig a mhalairt de thuairim ag mórán daoine.
Menzies agus an tALP.
Níor éirigh le rialtas Menzies caoi mhaith a choinneáil ar an ngeilleagar, agus bhí súil ag Evatt le bua sa chéad toghchán eile dá bharr. Bhí Menzies in ann tairbhe a bhaint as an scéal go raibh Vladimir Petrov, taidhleoir Sóivéadach, tar éis a thaobh féin a thréigean san Astráil, agus go raibh fianaise ann go raibh spiairí sa tír agus le fáil fiú i bhfoireann Evatt féin. Ba leor seo chun an bua a thabhairt do na páirtithe coimeádacha, cé go bhfuair Páirtí an Lucht Oibrithe formhór na vótaí ann féin.
Tar éis thoghchán na bliana 1954 scoilt an tALP, agus chuir roinnt baill fhrith-Chumannacha páirtí nua ar bun a dtabharfaí Páirtí Daonlathach an Lucht Oibre air ("Democratic Labor Party" - DLP). Thugadh sé a chuid vótaí dara tosaíochta (“preference votes”) do dhream Menzies, rud a chuidigh go mór leis an ALP a choinneáil amach nó gur tháinig borradh faoin ngeilleagar i ndeireadh na gcaogaidí. Bhí inimircigh ag teacht ina dtuile, tithe á dtógail, earraí á ndéanamh, agus praghsanna arda ar easportálacha talmhaíochta.
Bhí ceannaire nua ar an ALP, Arthur Calwell, fear a bhain geit as Menzies nuair a chuir crapadh creidmheasa isteach ar fhostaíocht. Ní raibh ag Menzies i dtoghchán na bliana 1961 ach móramh dhá shuíochán. Tháinig rath ar an scéal (ó thaobh Menzies de) ina dhiaidh sin: bhain sé leas as conspóidí a naimhde agus go háirithe as an teilifís, meán nua. Craoladh a óráid pholasaí ar 12 Samhain 1963, an chéad uair riamh a rinneadh a leithéid san Astráil.
Deireadh réime.
D’éirigh Menzies as i Mí Eanáir 1966 agus tháinig Harold Holt ina áit. D’fhan an Comhrialtas i gcumhacht go ceann seacht mbliana eile.
Tar éis dó dul ar scor rinneadh an tríú Seansailéir déag d’Ollscoil Melbourne de, agus bhronn a lán ollscoileanna Astrálacha eile céimeanna onóracha air de bharr ar thug sé de spreagadh don ardléann agus é faoi réim.
Sa bhliain 1966 cheap an Bhanríon é mar Thiarna Bardaigh na gCúig Chaladh agus mar Chonstábla Chaisleán Dover, rud a lig dó cónaí i gCaisleán Walmer nuair a tháinig sé gach bliain ar cuairt chun na Breataine.
Deir daoine éigin gur tháinig rath air de bharr bhorradh fada an gheilleagair tar éis an Dara Cogadh Domhanda agus an leasa a bhain sé as conspóidí an Chogaidh Fhuair. Ba mhór an chabhair dó freisin na conspóidí a tharla taobh istigh de Pháirtí an Lucht Oibre. Tá an-mheas go deo ag coimeádaigh na tíre ar a chuimhne go fóill.


Loigín.
Is logán beag foirmthe sa leicne nuair atá duine a mhiongháire é loigín.


Droimneach mór.
Is éan é an droimneach mór.


Cromán (éan).
Is éan é an cromán. Is baill d'fhine na Accipitridae iad.


Druilire.
Is uirlis úsaidte den poill a tholladh é


Boston Celtics.
Boston Celtics vs. Minnesota Timberwolves, Márta 2007
Foireann phroifisiúnta cispheile iad na Boston Celtics atá lonnaithe i mBostún, Massachusetts.


Piorána.
Tugtar pioránaí ar speicis éisc na fine "Characidae", san ord "Characiformes", agus iad an-choitianta in abhainní Mheiriceá Theas. Uiliteoirí iad go bunúsach, ach tá clú, nó míchlú, orthu ar fud an domhain mar fheoiliteoirí, nó tá fiacla géara acu, agus iad santach san fheoil, mar a chreidtear. Ón taobh eile de, maraítear cuid mhaith acu i Meiriceá Theas le haghaidh bia, agus na bundúchasaigh ag déanamh uirlisí as drandail na bpioránaí.
Go traidisiúnta, is iad na géinis "Serrasalmus", "Pygocentrus", "Pygopristis", agus "Pristobrycon" a aithnítear mar phioránaí, ós is acusan atá na drandail tipiciúla. Ar chúiseanna bitheolaíochta agus géineolaíochta, áfach, glactar leis inniu gur chóir an géineas "Pygopristis" agus cuid den ghéineas "Pristobrycon" a fhágáil ar lár, sin nó an ceithre cinn agus an géineas "Catoprion" a chur san áireamh freisin.
Pé scéal é ní bhíonn na saineolaithe ar aon fhocal faoi cad is piorána ann, agus bíonn siad ag teacht trasna ar speicis nua ghaolmhara inniu féin. Is féidir go bhfuil trí scór speiceas éagsúil ann.
Ar ndóigh bíonn siad éagsúil ó thaobh na méide de chomh maith, ach go tipiciúil bíonn an piorána ó 15 go 26 ceintiméadar ar fad.
Bíonn páirt thábhachtach ag na pioránaí san éiceachóras agus iad ina gcreachadóirí agus ina scroblachóirí araon. Itheann siad síolta agus plandaí chomh maith le feoil, ach ní bhíonn mórán maithe iontu le síolta na bplandaí a dháileadh, nó bíonn an piorána ag mungailt na síolta chomh mion is nach dtéann aon cheann acu iomlán trí chóras díleáite an éisc.
Cé gur áibhéil agus dathadóireacht a bhíonn i gceist leis an gcuid is mó de na scéalta faoi na pioránaí a ionsaíonn agus a itheann daoine agus ainmhithe móra, bíonn priacail áirithe ag baint leis na pioránaí. Ábhar feirge agus frustrachais iad go minic do na hiascairí, nó bíonn siad ag déanamh dochair do na líonta, do na spiléid, do na doruithe agus don trealamh iascaireachta eile, ag baint a bplaiceanna féin as na héisc eile sna líonta agus ag goid na mbaoití. Thairis sin, is gnách leo greim a bhaint as an iascaire atá á marú. San áit a mbíonn na hiascairí ag gutáil a gcuid creiche agus ag caitheamh an mheanaigh san uisce, is féidir leis na pioránaí bheith dainséarach don té a chuireann lámh nó cos san uisce, agus iad ina thaithí gur bia é gach uile shórt a gheobhaidh siad rompu.


Neoidimiam.
Is é an neoidimiam dúil cheimiceach uimhir a 60, agus is é Nd an tsiombail cheimiceach a sheasann dó. Miotal bog insínte é a dtagann smúit air faoi thionchar an aeir. Ba é an ceimiceoir Ostarach Carl Auer von Welsbach a rinne a fhionnachtain sa bhliain 1885. Níor táirgeadh eiseamal mór den mhiotal ach sa bhliain 1925. Tá an t-ainm bunaithe ar "neos" ("nua") agus "didymos" ("leathchúpla") na Gréigise. Ar dtús, shíl na ceimiceoirí go raibh a leithéid de mhiotal ann agus "didimiam", ach le fírinne, is éard a bhí ann ná meascán praiséidimiam agus neoidimiam, agus nuair a tuigeadh gur dhá mhiotal éagsúla a bhí ann i ndáiríre, bhí ainmneacha nua ag teastáil ón mbeirt sin.
Lantanóideach agus miotal tearc-chré é an neoidimiam, agus é le fáil sa dá mhianra úd monaisít agus bastnaeisít cosúil lena lán dúl eile sna grúpaí seo.
Is é +III gnáthstaid ocsaídiúcháin an neoidimiam, rud coitianta ag an gcuid is mó de na miotail tearc-chré (sin é an tuige go mbíonn sé chomh deacair iad a dhealú ó chéile). Comhdhúile tipiciúla iad an trí-ocsaíd dé-neoidimiam Nd2O3, an trífhluairíd neoidimiam NdF3, an tríchlóiríd neoidimiam NdCl3, an tríbhróimíd neoidimiam NdBr3, an trí-iaidíd neoidimiam NdI3, an dá shuilfíd NdS agus Nd2S3, agus an nítríd NdN.
Tá neoidimiam an dúlra comhdhéanta as cúig iseatóp cobhsaí, mar atá, 142Nd (27.2 % de neoidimiam an dúlra), 143Nd (12.2 %), 145Nd (8.3 %), 146Nd (17.2 %) agus 148Nd (5.7 %), chomh maith le dhá iseatóp radaighníomhach, 144Nd (23.8 %) agus 150Nd (5.6 %). Tá na raidiseatóip nádúrtha an-fhadsaolach, nó tá neoidimiam a 144 2.29 cuintilliún bliain ar leathré, agus neoidimiam a 150 breis is dhá mhíle oiread níos fadsaolaí fós. Mar sin, is féidir dearmad a dhéanamh de radaighníomhaíocht an dá iseatóp sin sa ghnáthshaol.


Samairiam.
Is é an samairiam dúil uimhir a 62, agus is é Sm an tsiombail cheimiceach. Lantanóideach agus miotal tearc-chré atá ann, agus fuair sé a ainm ón mianra inar haithníodh é, mar atá, an tsamairscít, a bhí ainmnithe as Vasili Samarski-Bykhovets, innealtóir mianadóireachta ón Rúis. Tá loinnir gheal sa samairiam i ndiaidh a ghearrtha, ach má fhágtar faoi thionchar an aeir é, tiocfaidh smúit ocsaíde air agus é ag titim ina púdar den mhiotal. Is gnách samairiam a choinneáil i dtaisce in argón mar sciath chosanta ar ocsaigin an aeir.
Dúil leictridheimhneach é an samairiam - is é sin, tá sé araiciseach chun imoibriú leis na hocsaídeoirí, ionas go n-iompóidh na hadaimh samairiam ina hiain a bhfuil lucht leictreach deimhneach (+) acu. Le fírinne imoibreoidh sé leis an uisce féin, ionas go bhfoirmeofar an trí-hiodrocsaíd samairiam Sm(OH)3. Mar a léiríonn an sampla seo, is é +III an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta atá ag an samairiam ina chuid comhdhúl, cosúil lena lán miotal tearc-chré eile. Tá comhdhúile samairiam(+II) ann freisin, áfach. Mar shampla, tá dhá chineál halaiginídí ag an samairiam: na déhalaiginídí (défhluairíd samairiam SmF2, déchlóiríd samairiam SmCl2, débhróimíd samairiam SmBr2 agus dé-iaidíd samairiam SmI2) agus na tríhalaiginídí (trífhluairíd samairiam SmF3, tríchlóiríd samairiam SmCl3, tríbhróimíd samairiam SmBr3 agus trí-iaidíd samairiam SmI3). Sna déhalaiginídí tá an uimhir ocsaídiúcháin +II ag an samairiam.
Úsáidtear samairiam, nó meascán miotal tearc-chré a bhfuil samairiam ann, i riailmhaidí na n-imoibreoirí núicléacha. Is éard atá i gceist leis na riailmhaidí ná maidí atá suite idir na maidí breosla, agus iad á n-ardú is á n-ísliú de réir mar a theastaíonn ó fhoireann maolú ar an imoibriú núicléach, nó luas a chur leis. Thairis sin, áfach, baintear leas as samairiam ar a lán dóigheanna eile: mar shampla, déantar maighnéid as meascán an tsamairiam agus an chóbailt, agus déantar gloine speisialta as an ocsaíd samairiam - gloine atá in ann solas infridhearg a shú isteach.
Tá samairiam an dúlra comhdhéanta as ceithre iseatóp cobhsaí, mar atá, 144Sm (3.07 % de shamairiam an dúlra), 150Sm (7.38 % de shamairiam an dúlra), 152Sm (26.75 % de shamairiam an dúlra, an t-iseatóp is flúirsí) agus 154Sm (22.75 % de shamairiam an dúlra), agus trí raidiseatóp atá as pabhar fadsaolach, mar atá, 147Sm (1.06 bliain ar leathré, 14.99 % de shamairiam an dúlra), 148Sm (7 bliain ar leathré, 11.24 % de shamairiam an dúlra) agus 149Sm (>2 bliain ar leathré, 13.82 % de shamairiam an dúlra).


Raleigh, North Carolina.
Is é Raleigh príomhchathair Carolina Thuaidh. Tá níos mó ná 300,000 ina gcónaí ann. Tá ollscoil ann, North Carolina State University.


Heinrich Schliemann.
Fear gnó agus seandálaí Gearmánach ab ea Heinrich Schliemann (6 Eanáir, 1822, Neubukow, Mecklenburg-Schwerin – 26 Nollaig, 1890, Napoli) a thacaigh leis an tuairim go raibh réaltacht stairiúil sna háiteanna a bhí luaite i saothar Hóiméir. Ba thochaltóir tábhachtach seandálaíochta na Traí é Schliemann, mar aon leis na láithreáin Mícéineacha; an Mícéine agus an Tiryns. Thug a ghnóthú thar na bearta tacaíocht ábhartha don smaoineamh go léiríonn an t- Iliad (scríofa ag Hóiméar) agus an Aeinéid (scríofa ag Veirgil) imeachtaí stairiúla iarbhír.


Aeinéas.
Sa mhiotaseolaíocht Ghréag-Rómhánach, ba laoch Traíoch é Aeinéas (Gréigis: Αἰνείας, Aineías, ainm a thagann ó Αἰνή - "mol"). Ba é mac an phrionsa Ainchiséas agus an bhandé Afraidíté é.
Tugann Aeinéid Veirgil cuntas dúinn ar thuras Aeinéas ón Traí (le cabhair ó Afraidíte), rud a raibh bunú na Róimhe mar thoradh air. Tá eachtraí Aeinéas le léamh ar Iliad Hóiméar.
San Iliad is é Aeinéas ceannasaí na dTraíoch agus iad ag troid leis na Gréagaigh, agus tá sé mar thánaiste ag Eachtar, mac an Rí Priam. Is minic Afraidíte ag cuidiú leis sa chogadh, agus tá an-dáimh ag Apalló leis. Tagann an bheirt úd i gcabhair air nuair a éiríonn le Diaiméidéas Argos é a mharú beagnach, agus beireann siad leo chun Peirgeamas é lena leigheas. Poiséadón féin, dia ar gnách leis cuidiú leis na Gréagaigh, tugann sé Aeinéas saor nuair a leagann Aichill é, á rá go ngairmfear rí na dTraíoch d'Aeinéas cé gur de mhionghéag an teaghlaigh ríoga é.
Nuair a fhorghabhtar an Traí deir na déithe le hAeinéas éalú. Cruinníonn é díorma le chéile agus tugann siad a n-aghaidh ar an Iodáil. Tugann Aeinéas Lares agus Penates na Traí leis, agus is iad na Traígh sinsir na Rómhánach.


Mölnlycke.
Cathair in iarthar na Sualainne is ea Mölnlycke. Sa bhliain 2000 bhí 15,289 duine ina gcónaí ann. Is bruachbhaile de chuid Göteborg é Mölnlycke.
Bunaíodh an baile sa bhliain 1849.


Eoraipiam.
Is é an t-eoraipiam dúil uimhir a 63, agus is é Eu an tsiombail cheimiceach a sheasann dó. Ceann de na lantanóidigh agus de na miotail thearc-chré atá ann. Miotal insínte atá ann, agus é chomh bog leis an luaidhe. Faoi bhrú ard (80 GPa) agus le teocht an-lag (1.8 K), iompóidh sé ina fhorsheoltóir, is é sin, caillfidh sé a fhriotaíocht in aghaidh an tsrutha leictrigh go hiomlán. Bíonn na lantanóidigh go léir an-imoibríoch, ach is é an t-eoraipiam an ceann acu is fonnmhaire a imoibreoidh le dúile eile, le hocsaigin an atmaisféir agus leis an uisce féin.
Tá dhá staid ocsaídiúcháin ag an eoraipiam ina chuid comhdhúile, +II agus +III, agus bíonn an uimhir ocsaídiúcháin +II níos coitianta ná +III. Mar sin, ní lantanóideach tipiciúil é an t-eoraipiam. Na comhdhúile ina bhfuil an chéad uimhir ocsaídiúcháin ag an eoraipiam, bíonn siad an-chosúil le comhdhúile an bhairiam. Miotal cré-alcaileach é an bairiam nach bhfuil ach an uimhir ocsaídiúcháin +II aige.
Bíonn comhdhúile dénártha (comhdhúile dhá dhúil) den dá chineál ag an eoraipiam leis na neamh-mhiotail is tábhachtaí: déchlóiríd eoraipiam EuCl2 agus tríchlóiríd eoraipiam EuCl3, défhluairíd eoraipiam EuF2 agus trífhluairíd eoraipiam EuF3, débhróimíd eoraipiam EuBr2 agus tríbhróimíd eoraipiam EuBr3, dé-iaidíd eoraipiam EuI2 agus trí-iaidíd eoraipiam EuI3, aonocsaíd eoraipiam EuO, trí-ocsaíd dé-eoraipiam Eu2O3, agus an ocsaíd mheasctha Eu3O4. Leis an sulfar agus leis an seiléiniam, abair, is é +II an t-aon uimhir ocsaídiúcháin atá ag an eoraipiam de ghnáth: féach an aonsuilfíd eoraipiam EuS agus an aonseiléiníd eoraipiam EuSe.
Tá sé réasúnta furasta eoraipiam a dhealú ó na lantanóidigh eile, toisc go bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin sin +II chomh coitianta sin aige. Ar an gcúis chéanna, áfach, bíonn an t-eoraipiam níos teirce sna mianraí tipiciúla lantanóideacha. Is í an bhastnaeisít an fhoinse eoraipiam is fearr. Tugtar aimhrialtacht eoraipiam ar theirce an eoraipiam i gcoibhneas na lantanóideach eile, agus is coincheap tábhachtach é sa gheocheimic, nó cuireann sé ar chumas na ngeolaithe tuairimíocht a dhéanamh maidir leis an dóigh ar shioc an laibhe go cloch. Tá sé de chlaonadh san eoraipiam carnadh sna plagacláis, agus an-suim ag na geolaithe sna plagacláis mar fhoinse thábhachtach eolais i dtaobh na n-imeachtaí geolaíocha anallód.
Is é an meáchan adamhach atá ag an eoraipiam ná 151.964, ach cuireann an meáchan sin ar strae thú maidir le hiseatóip na dúile seo, nó níl eoraipiam a 152 ar fáil sa dúlra - iseatóp saorga radaighníomhach é sin. Le fírinne, tá eoraipiam an dúlra comhdhéanta as dhá iseatóp ar an dá thaobh den mheáchan adamhach: eoraipiam a 151 agus eoraipiam a 153. Tá siad beagnach chomh flúirseach le chéile: seasann an chéad cheann acu do 47.8 % den eoraipiam nádúrtha, agus is é an dara ceann atá sa chuid eile. Tá eoraipiam a 151 beagáinín radaighníomhach, ach tá leathré chomh fadaraíonach aige (5,000,000,000,000,000,000 bliain, nó cúig chuintilliún bliain) is gur féidir dearmad a dhéanamh dá radaighníomhaíocht sa ghnáthshaol.


Gadailiniam.
Is é an gadailiniam dúil uimhir a 64, agus Gd an giorrúchán a fheictear sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na lantanóidigh é. Fuair sé a ainm ón gceimiceoir Fionlannach Johan Gadolin, a raibh an-ról aige i dtaighde ceannródaíoch na miotal tearc-chré. Ba é an ceimiceoir Francach Paul Émile François Lecoq de Boisbaudran ba túisce a d'aonraigh ocsaíd an ghadailiniam ó ocsaídí na lantanóideach eile, thiar sa bhliain 1886, ach ní rabhthas ábalta an miotal féin a aonrú ach le déanaí. Tá an gadailiniam in ann radaíocht neodrón a stopadh go héifeachtach, agus mar sin, úsáidtear mar sainsciath chosanta in aghaidh neodrón é. Úsáidtear gadailiniam san íomháú athshondais mhaighnéadaigh, teicníocht déanta íomhánna a cheadaíonn do na dochtúirí taighde a dhéanamh ar struchtúr inmheánach an choirp gan dul i dtuilleamaí radaíochta.
Is é +III an staid ocsaídiúcháin is dual don ghadailiniam ina chuid comhdhúl. Mar sin, is lantanóideach tipiciúil é.


Lantanóidigh.
- is é sin, na miotail thearc-chre (na tearcithreacha) lúide an scaindiam agus an t-itriam. Níltear ar aon fhocal, ar chóir an lantanam a áireamh ar na lantanóidigh, ach de ghnáth, tá sé níos praiticiúla ná a mhalairt gan é a ligean ar lár.
Is ionann "na lantanóidigh" agus "na lantainídí". Uaireanta, chloisfeá gurb é an difríocht nach n-áirítear an lantanam féin ar na "lantainídí" ach gurb ionann na "lantanóidigh" agus na lantainídí in éineacht leis an lantanam. Ní thacaíonn polasaí oifigiúil Chumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC) i gcúrsaí téarmaíochta leis an tuiscint seo, áfach.
Tá na lantanóidigh go léir sách cosúil le chéile ó thaobh na ceimice de. Miotail bhoga iad ar féidir iad a ghearradh le scian, agus de ghnách, bíonn siad chomh fonnmhar chun imoibriú a dhéanamh le huisce is le haer is go bhfuil sé riachtanach iad a choimeád istigh in argón nó in ola lena chosaint ar an ocsaídiú. Is é +III an staid ocsaídiúcháin is tábhachtaí a bhíonn acu ina gcuid comhdhúl ceimiceach. Mar sin, bíonn sé deacair go minic iad a scaradh ó chéile, agus iad le fáil sna mianraí céanna.
Is gnách "tearcithreacha" nó "miotail thearc-chré" a thabhairt ar na lantanóidigh maille leis an scaindiam agus leis an itriam, mar a chonaic muid, ach níl na lantanóidigh chomh tearc is a shílfeá. Is é an túiliam an ceann is teirce acu, ach tá sé féin níos coitianta ar an Domhan ná an t-iaidín.
Tá eisceacht amháin ann, an próiméitiam. Dúil radaighníomhach é nach bhfuil le fáil sa dúlra ach go fíor-annamh. Sa bhliain 1964, d'aithin an t-ollamh Fionlannach Olavi Erämetsä iarsmaí beaga próiméitiam in eiseamal apaitíte ó Leithinis Kola i dtuaisceart na Rúise.
Bíonn na lantanóidigh úsáideach go maith sa teicneolaíocht. Is féidir leas a bhaint as an gcuid is mó acu sa ghléasra léasair. Úsáidtear sna tiontairí catalaíocha, sna scaglanna artola, sna buanmhaighnéid, sa tionsclaíocht ghloine, sa chriadóireacht, sa mhiotalóireacht agus ar a lán dóigheanna eile iad.


Whitley Stokes.
Ba dhlíodóir Éireannach agus scoláire sa Léann Ceilteach é Whitley Stokes (28 Feabhra 1830 - 13 Aibreán 1909).
An Léann Ceilteach.
Tá clú agus cáil ar Whitley Stokes go háirithe mar scoláire sa léann Ceilteach. D'oibrigh sé sa réimse seo san India agus i Sasana. Rinne sé staidéar ar théacsanna Gaeilge, Briotáinise agus Coirnise. Chuir sé spéis sa nGaeilge go príomha mar fhoinse ábhar le haghaidh focleolaíochta comparáidí. Cé gur fhoghlaim sé Sean-Ghaeilge agus Meán-Ghaeilge, ní bhfuair sé blas ceart na Gaeilge riamh agus ní raibh an Nua-Ghaeilge ar a thoil aige ach an oiread. Bíodh gur cailleadh é breis agus céad bliain ó shin, is fear léinn tábhachtach é sa Léann Ceilteach go fóill. D'fhoilsigh sé níos mó ná 15,000 leathanach sa Léann Ceilteach agus níor tháinig eagráin níos fearr in ionad a eagrán féin ina lán cásanna, fiú tar éis na tréimhse fada seo. Ba chomhfhreagraí agus dhlúthchara dá chuid é Kuno Meyer ón mbliain 1881 ar aghaidh. Bhunaigh an bheirt acu an iris "Archiv für celtische Lexicographie" agus ba chomheagarthóir é maille le hErnst Windisch ar an sraith darb ainm "Irische Texte"


H. V. Evatt.
B’Astrálach é Herbert Vere Evatt (30 Aibreán 1894 - 2 Samhain 1965) agus é ina fhear dlí, ina pholaiteoir agus ina scríbhneoir. Ba é Uachtarán Thionól Mór na Náisiún Aontaithe é sna blianta 1948-49 agus chuidigh sé le Fógra Uilíoch na gCearta Daonna (1948) a scríobh. Ba é ceann Pháirtí Lucht Oibre na hAstráile ("Australian Labor Party" – ALP) é idir na blianta 1952 agus 1960, agus ceannaire an Fhreasúra dá bharr. Thugtaí "Bert Evatt" nó "Doc Evatt" air.
Óige agus oideachas.
De shliocht Briotanach agus Éireannach é Evatt, agus rugadh é i Maitland i New South Wales.
D’fhreastail sé ar Fort Street High School (scoil a bhfuil iomrá léi) i Sydney agus fuair scoláireachtaí ó Ollscoil Sydney, áit ar bhain sé amach céimeanna fealsúnachta agus dlí. Ba é Uachtarán Aontas na hOllscoile é sa bhliain 1916.
Cúrsaí a shaoil.
Maraíodh beirt dearthár leis as Chéad Chogadh Domhanda, ach ní raibh Evatt in ann liostáil toisc an radharc a bheith go dona aige. Tháinig clú air mar dhlíodóir tionsclaíoch i Sydney agus é ag obair do cheardchumain de ghnáth: rinneadh abhcóide de chuid an Rí de.
Chuaigh sé le polaitíocht agus sa bhliain 1925 toghadh é mar bhall de Thionól Reachtais New South Wales le haghaidh Balmain i Sydney. Bhí sé ann go dtí an bhliain 1930, nuair a cheap rialtas James Scullin (ALP) mar ghiúistís de chuid Ard-Chúirt na hAstráile é, an giúistís ab óige a ceapadh riamh ann. Shíl a lán gur bhreitheamh éirimiúil treallúsach é, cé gur shíl daoine éigin go bhféadfadh sé a bheith claonta uaireanta.
Sa bhliain 1934 rialaigh Evatt nárbh fhéidir leis an rialtas (ar cheann coimeádach é ag an am) Egon Kisch, iriseoir cáiliúil Cumannach, a choinneáil amach, toisc go raibh locht ar an ordú.
Tháinig Robert Menzies, Ard-Aighne rialtas coimeádach Joseph Lyons, os comhair na cúirte ó am go ham, agus é féin agus Evatt ag argóint go borb le chéile i dtaobh ceisteanna dlí, rud a chuir tús le naimhdeas fada eatarthu.
Sa bhliain 1940 d’éirigh Evatt as an Ard-Chúirt agus toghadh é mar Fheisire feidearálach do shuíochán Barton i Sydney. Tháinig an ALP i gcumhacht faoi threoir John Curtin sa bhliain 1941, agus rinneadh Ard-Aighne agus Aire Gnóthaí Seachtracha de.
Bhí Evatt páirteach i gcomhairlí taidhleoireachta na gComhghuaillithe i rith an Dara Cogadh Domhanda, agus is mór an lámh a bhí aige i mbunú na Náisiún Aontaithe. Ba é Uachtarán Thionól Mhór na Náisiún Aontaithe é sna blianta 1948-49 agus bhí lámh aige freisin i ndréachtadh Fhógra Uilíoch na gCearta Daonna (1948). Ba é an chéad chathaoirleach de Choimisiún Fuinnimh Adamhaigh na hAstráile é. Tar éis thoghchán na bliana 1946 ba é leascheannaire Pháirtí an Lucht Oibre é.
Ceannaire an Fhreasúra.
Sa bhliain 1949 chloígh páirtí nua Robert Menzies, an Páirtí Liobrálach, an tALP, agus cailleadh Ben Chifley sa bhliain 1951 – dhá rud a rinne ceannaire an Fhreasúra d’Evatt. D’éirigh leis milleadh faoin iarracht a rinne an rialtas ar Pháirtí Cumannach na hAstráile a chosc trí reifreann, ach theip air i dtoghchán feidearálach na bliana 1954. Cháin sé na Grúpaí Tionsclaíocha, baicle fhrith-Chumannach faoi anáil Chaitliceach, faoin díomua, agus shíl sé freisin gur bhain Menzies tairbhe as an tseirbhís rúnda chun áitiú ar thaidhleoir Sóivéadach éalú agus míchlú a tharraingt ar Evatt féin mar spiaire.
Nuair a d’ionsaigh Evatt na Grúpaí go poiblí scoilt a pháirtí, agus bhunaigh na heasaontóirí páirtí nua dar theideal Páirtí Daonlathach an Lucht Oibre ("Democratic Labor Party" – DLP), a thug a chuid vótaí dara tosaíochta ("preference votes ") do na Liobrálaigh. Chuidigh seo leis an ALP a chloí sna blianta 1954 agus 1958, cé gur thairg Evatt éirí as dá bhfillfeadh an DLP abhaile – tairiscint gan toradh.
Breitheamh de chuid Chúirt Uachtarach NSW.
Sa bhliain 1960 cheap rialtas an ALP in NSW Evatt mar Príomh-Ghiúistís na Cúirte Íochtaraí in NSW. Thug seo deis dó cúl a thabhairt le cúrsaí polaitíochta, ach níor tharraing sé aon chlú mór air féin sa phost, agus tá sé ráite gur chomhscríobh sé a chuid breitheanna le giúistís eile.
Sa bhliain 1962 d’fhulaing Evatt cliseadh néarach agus d’éirigh as a phost. Cailleadh é i gCanberra, an phríomhchathair fheidearálach, i Mí na Samhna 1965. Deirtear go raibh sé á iompar féin níos aistí faoin am sin, agus gur artaraiscléaróis ba chúis leis.
A chuid leabhar.
Scríobh sé a lán leabhar ar cheisteanna difriúla, agus tá suim fós sa chuntas a thug sé ar an “Rum Rebellion” (ceannairc cháiliúil oifigeach i gcoilíneacht New South Wales), cé nach n-aontaíonn gach duine lena chuid tuairimí.


Cú Roí.
Is rí na Mumhan é Cú Roí (Cú Ruí, Cú Raoi) mac Dáire sa Rúraíocht i miotaseolaíocht na hÉireann. Is mar laoch a bhfuil cumhachtaí draíochta agus cumas os cionn nádúir dhaonna aige agus mar dhuine atá in ann bréagriochtaí a chur air féin a léirítear é sna scéalta go hiondúil. Is dócha go gciallaíonn a ainm “cú an mhachaire”, nó níos sainiúla “cú na hármhá”. Aistríonn Pokorny an t-ainm (agus síleann sé gurb é Cú Raui leagan níos sine den ainm) mar “brüllender Schlachthund” (.i. árchú ag búiríl), áfach. Is mac le Dáire mac Dedad (nó Dáire Doimthech) é Cú Roí agus dá bhrí sin is ball den Chlanna Dedad é. Cheap T. F. Ó Rathaile nach raibh ach cumadóireacht sa scéal athaireachta seo, ámh, ag maíomh gurb an duine céanna iad Cú Roí agus Dáire ó bhunús.
Fled Bricrenn.
Tá ról tábhachtach ag Cú Roí sa scéal "Fled Bricrenn" ón ochtú aoise. Spreagann an cladhaire Bricriu na laochra móra Cú Chulainn, Conall Cernach agus Lóegaire Búadach leis an gcuradhmhír a lorg ag féasta, agus is é Cú Roí duine de breithiúnaithe atá ann leis an iomaíocht a mheasúnú. Cosúil leis na breithiúnaithe uilig, roghnaíonn seisean Cú Chulainn, ach níl Conall ná Lóegaire sásta glacadh lena measúnú. Nuair a fhilleas na triúr laochra go hUltaibh, tagann Cú Roí chuig chuile dhuine acu agus é i riocht bodaigh ("bachlach") urghránna. Thug sé a ndúshlán a cheann féin a bhaint de, agus ansin ligean dósan iad a dhícheannadh. Níl duine díobh siúd ach Cú Chulainn sách cróga agus miadhach lena cheann féin a chur faoi thua an bhodaigh, agus is ar an ábhar sin a fhógraítear é mar churadh. Tá baint ag an scéal seo le móitíf an “chluiche dhícheannaigh” atá le fáil ina lán saothar eile níos deireanaí. Is é an dán Sasanach ón 14ú aois darb ainm “Sior Gawain agus an Cniocht Glas” ("Sir Gawain and the Green Knight") an ceann ar a bhfuil an-chlú agus cáil.
Cathair Conraoi.
Is seanfhothrach ón Iarannaois í Cathair Conraoi ar Shliabh Mis, ar an leithinis Daingean Uí Chúis, i gContae Chiarraí. Faightear ainm Chon Roí sa gcathair seo.
Cú Roí i litríocht na Breataine Bige.
Tá ainm Chon Roí in dá shaothar de chuid litríocht Bhreatnaise na meánaoise freisin. I dtosach báire, feictear an t-ainm sa bhfoirm thruaillithe.i. "Cubert m. Daere" sa scéal Meán-Bhreatnaise "Culhwch ac Olwen", in éindí le hainmneacha carachtar eile ón Rúraíocht – Conchobor, Fergus, Conall Cernach agus Lóegaire Búadach. Is mar ghrúpa amháin i liosta fada d’ainmneacha laochra de chuid Rí Artúr, a gceanglaíonn Culhwch air féin nuair a iarras sé teacht isteach i gcúirt Rí Artúr. Sa dara cás, caomhnaítear marbhna ("marwnat") le haghaidh "Corroi/Corroy m[ab] Dayry" i Leabhar Taliesin. Maille le hainm Chon Roí, luaitear an iomarbhá idir é féin agus “Cocholyn” (.i. Cú Chulainn).


Jacques Labillardière.
Luibheolaí Francach ba ea Jacques-Julien Houtou de La Billardière (28 Deireadh Fómhair 1755 – 8 Eanáir 1834).
Rugadh é in Alençon, áit a bhfuair sé scolaíocht sa choláiste, agus rinne sé staidéar ar an leigheas in Montpellier, mar a ndearna sé cúrsa luibheolaíochta. Fuair sé dochtúireacht leighis i bPáras sa bhliain 1780 agus dhírigh a aird ar an nádúr as sin amach, ag taisteal nó ag déanamh taighde.
Bhain sé amach Sasana ar dtús, mar a ndearna staidéar faoi threoir an Ridire James Edward Smith (1759-1828) agus an Ridire Joseph Banks (1743-1820) ar na luibheanna a bailíodh ar fud an domhain le linn thuras deireanach James Cook.
Nuair a d’fhill sé ar an bhFrainc chuaigh sé leis ag bailiú luibheanna in éineacht le heolaithe éagsúla faoi shléibhte Dauphiné agus ansin faoi Alpa Phíodmant.
Sa Mheán-Oirthear.
Sa bhliain 1786 d’iarr an rialtas air dul ar cuairt chun Ciprise, chun na Pailistíne agus chun na Siria. Choinnigh an phlá agus an cogadh sa tSiria é, agus shiúil sé Sliabh na Liobáine, áit a bhfuair sé amach nach raibh i bhforaois chlúiteach na gcéadras ach cúpla céad crann. Bhailigh sé plandaí agus fuair eolas ar bhéasa na nDrúsach agus na Marainíteach. Chrom se ar an tomhas freisin agus rinne amach airde na sléibhte. Tá sléibhte na Liobáine chomh hard sin go raibh aeráidí éagsúla le fail aige de réir na hairde – plandaí na dtíortha teo thíos, plandaí na dtíortha measartha leath slí suas, plandaí na dtíortha fuara láimh leis an mullach.
Thug se a aghaidh ar an Damaisc agus ansin ar an bhFrainc, agus é ag tabhairt cuairt ar an gCréit, ar na tSairdín agus ar an gCorsaic, áiteanna a sholáthair mórán plandaí dó. Ar ais sa Fhrainc dó thosaigh sé ag foilsiú cuntais ar a raibh déanta aige, saothar dar teideal "Icones Plantarum Syrix rariorum descriptionibus et observationibus illustratæ" (Páras 1791) nár chríochnaigh sé go dtí an bhliain 1812.
San Aigéine.
Sa bhliain 1791 d’ordaigh an rialtas go gcuirfí sluaíocht ar lorg longa La Pérouse, taiscéalaí, san Aigéine. Bhí Bruny d’Entrecasteaux agus Huon de Kermadec i gceannas ar chabhlach beag ceithre long, agus d’éirigh le La Billardière imeacht leis.
Na frigéid "Recherche" agus "Espérance"
D’imigh sé ar bord "La Recherche" ar 28 Meán Fómhair 1791, agus nuair a baineadh amach Rinn an Dóchais shiúil sé na sléibhte agus fiú chuaigh amach faoin tuath chomh fada le Fransche-Hoek chun bualadh le coilíneacht Úgónach a d’fhódaigh iad féin ann sa bhliain 1675. Bhailigh sé neart plandaí nach raibh an oiread sin eolais orthu go dtí sin.
Tar éis breis is dhá mhí de sheoltaireacht dheacair tháinig an cabhlach chomh fada le cósta Thír Van Diemen (an Tasmáin) agus thug tamall i gcuan ar tugadh Entrecasteaux air sa bhliain 1792. Chuaigh La Billardière agus nádúraithe eile amach ag féachaint ar an tír. Rinne na Francaigh taiscéaladh ar iardheisceart na hAstráile agus ar an Nua-Shéalainn freisin, taiscéaladh ar bhain La Billardière agus a pháirtithe leas as chun samplaí geolaíocha, luibheolaíocha agus míoleolaíocha a bhailiú agus cuntas a thabhairt ar bhéasa agus ar theangacha Bhundúchasaigh na hAstráile.
Shroich an cabhlach oileán Iáva i Mí Dheireadh Fómhair 1793 tar éis dó a cheannaire agus ocht bhfear is ceithre fichid den fhoireann a chailleadh. Thosaigh na cogaí réabhlóideacha idir an dá linn, agus dá bhrí sin ghabh na hOllannaigh na Francaigh agus cuireadh bailiúcháin La Billardière chun na Breataine.
Coinníodh La Billardière i Samarang agus sa Bhatáiv, agus níor scaoileadh saor é go dtí 29 Márta 1795. Bhain sé amach Île de France, ach bhí breis is ceithre mhíle planda caillte aige agus gan eolas ar bith ar dhá thrian acu go dtí sin. Ach cuireadh ar ais chun na Fraince iad, a bhuíochas sin ar an Ridire Joseph Banks.
Sa bhaile arís.
D’fhill La Billardière ar Pháras sa bhliain 1796 agus chrom sé ar an ábhar go léir a chur in ord agus in eagar agus ar chuntas air a fhoilsiú.
Nuair a bhí Napoléon Bonaparte ar fheachtas san Iodáil (1796-1797) cuireadh La Billardière ann mar bhall de Choimisiún na nEolaíochtaí agus na nEalaíon chun cur le bailiúcháin na n-iarsmalanna náisiúnta.
D’fhoilsigh sé cuntas ar a thuras chun na hAigéine ("Relation du voyage à la recherche de La Pérouse", 1799), leabhar a raibh an-ráchairt air san Eoraip, agus rinneadh ball d’Acadamh na nEolaíochtaí de as bhliain 1800. Idir na blianta 1800 agus 1806 d’fhoilsigh sé "Novae Hollandiae plantarum specimen", mionchuntas ar fhlóra na hAstráile.
Tréithe an fhir.
Duine borb ba ea La Billardière agus é thar a bheith ceanndána. Os a choinne sin, dúradh go raibh sé an-fhial. Bhí ainm an ionracais air maidir le hairgead ach cáineadh é as samplaí nár bhailigh sé a úsáid gan admháil.
Fear láidir ionnúsach éirimiúil ba ea é agus an-ghreim aige ar theangacha. Bhí a chuid Laidine gan locht.
Ó thaobh na polaitíochta de, ba phoblachtach diongbháilte é.


Valencia Club de Fútbol.
Is club peile na Spáinne é Valencia Club de Fútbol (glaotar Valencia CF nó Valencia go minic agus is é Los Che an leasainm atá aige) lonnaithe i Valencia. Imríonn an club sa Liga agus tá sé ar cheann de na clubanna is mó sa tír. Tá an Liga buaite aige sé huaire, chomh maith le seacht Copa del Rey. Tá an Corn UEFA buaite aige chomh maith leis an Corn na gCorn UEFA, dhá Supercoirn UEFA agus dhá Supercoirn na Spáinne. Shroich Valencia craobh sraith na seaimpíní dhá uair ach chaill an fhoireann in aigheadh Real Madrid sa bhliain 2000 agus Bayern München sa bhliain 2001.
Bunaíodh Valencia sa bhliain 1919, agus imríonn an fhoireann in Estadio de Mestalla.


Jonava.
Is cathair sa Liotuáin í Jonava. Tá tuairim is 35,000 duine ina gcónaí ann.


Eacnaiméadracht.
Is brainse den eolaíocht eacnamaíochta í an Eacnaiméadracht Tagann an focal ón nGréigís ("oikos" nó teach agus "metrikos" nó tomhas; miosúr). Ciallaíonn an eacnaiméadracht an stáidéar eolaíoch eimpíreach a dhéantar ar an ngaol idir athróga eacnamaíochta. Úsáidtear modhanna matamaiticiúla agus staitistiúla. Baintear leas as an eacnaiméadracht sa thimthriall gnó, sa stocmhargadh, i gcúrsaí airgeadais, i margaíocht agus i réimse eile.
Anailís Chúlchéimnithe.
Tá líneacht na paraiméadar ag an samhail chúlchéimnithe simplí (athróg neamhspléach amháin) agus iolraigh.
Tá na meastóirí neamhspléach go líneach.
Is iad na Toimhdí 1-5 na Toimhdí Gauss Markov. Nuair nach bhfuil na Toimhdí Gauss Markov sáraithe, is é MNLF an meastóir (meastóir líneach neamhlaofa is fearr).
Samhail chúlchéimnithe.
Agus an meastóir, "formula_9"


Graeme McDowell.
Imreoir gailf gairmiúil Éireannach é Graeme McDowell a imríonn ar an Turas Eorpach (rugadh é ar an 30 Iúil sa bhliain 1979). Is fearr aithne air as Comórtas Oscailte Gailf na Stát Aontaithe (Béarla: "U.S. Open") a bhuachan sa bhliain 2010 agus b'é an chéad fhear as Éirinn a bhain é. Anuas air sin tá sé tar éis imirt ar son na hÉireann mar imreoir amaitéarach agus gairmiúil.


Pistacia lentiscus.
Tor nó crann beag dé-éiciach síorghlas is ea Pistacia lentiscus (Gréigis: "μαστίχα") (Mastic) den teaghlach Pistacio, a fhásann suas go dtí 4 m ar airde agus a saothraítear le haghaidh a roisín aramatach, den chuid is mó ar an oileán Gréigeach Chios. Is as réigiún na Meánmhara ó dhúchas é, ó Mharacó agus an Ibéir san iarthar tríd an Fhrainc agus an Tuirc ó dheas go dtí an Iaráic agus an Iaráin san oirthear. Tá sé freisin dúchasach do na hOileáin Chanáracha. Tá an focal "mastic" díorthaithe ón bhriathar Gréigise "mastichein" ("na fiacla a bhualadh le chéile").


Colm Mac Séalaigh.
Tá Colm Mac Séalaigh ar dhuine de bhunaitheoirí an rac-ghrúpa "Na Fíréin". Rugadh agus tógadh Mac Séalaigh i mBaile Átha Cliath, áit ar chaith sé roinnt mhaith blianta ag obair mar mhúinteoir i gColáiste Eoin, scoil lán-Ghaelach i Stigh Lorgan i ndeisceart na cathrach.
Na Fíréin.
Bunaíodh Na Fíréin ("the true, the faithful") sa bhliain 1984. Dílseacht d’úsáid na Gaeilge mar mheán cumadóireachta agus amhránaíochta i stíl an rac-cheoil chomhaimseartha a bhí i gceist ag an ngrúpa ón tús. Is iad Na Fíréin an t-aon ghrúpa rac-cheoil a chumann agus a chasann a gcuid amhrán féin trí mheán na Gaeilge agus atá á dhéanamh sin ar feadh tréimhse suntasach ama, ó 1984 i leith.
Bunaíodh an grúpa tar éis do Shéamus Ó Maitiú féile rac-cheoil a eagrú i Ráth Chairn, Co. na Mí i 1984. Féile rac-cheoil Cheilteach a bhí i gceist agus bhí grúpaí agus oirfidigh as Éirinn agus ón mBreatain Bheag i láthair. I measc na ngrúpaí as Éirinn ar tugadh cuireadh dóibh bhí an grúpa ceol tíre Tŷ Bach a chuir Colm Mac Séalaigh, Gearóid Ó Murchú agus Ken Mac Diarmada ar bun i 1973 tar éis dóibh cuairt a thabhairt ar Eisteddfod na Breataine Bige. Chuaigh ceol nua-aimseartha na ngrúpaí Breatnaise i bhfeidhm go mór orthu agus chinn siad ar aithris a dhéanamh ar stíl agus ar chur chuige na ngrúpaí úd ach liricí Gaeilge a úsáid. As an iarracht sin tháinig an t-albam Téanam Ort, ach níos suntasaí ná sin, i 1974 chuir Mac Séalaigh liricí nua le fonn an amhráin ‘Nia Ben Aur’ a bhí cloiste ag Tŷ Bach sa Bhreatain Bheag. Chuir Ó Murchú véarsa breise le liricí Mhic Shéalaigh agus as sin a tháinig an t-amhrán ‘Tír na n-Óg’, príomhamhrán Na Fíréin ar feadh na mblianta ina dhiaidh sin.
Le haghaidh na féile Rac a hAon, thug Mac Séalaigh agus Ó Murchú cuireadh d’Eoin Smith, Fran McBride agus Mick Brady, a bhí ag saothrú i ngort na Blues agus an rac-cheoil, dul ag seinm in éineacht leo chun fuaim níos cumhachtaí a thabhairt d’amhráin Tŷ Bach. Dá thoradh sin, rinneadh a lán athruithe ar na hamhráin a bhíodh á gcasadh ag Tŷ Bach agus chuathas i mbun stór amhrán a chur le chéile a d’fheilfeadh don rac-cheol.
Bhí cúpla liric a bhí cumtha ag Gabriel Rosenstock ar fáil agus ar chuir Ó Murchú ceol leo, gó háirithe ‘Fíon Fionn na Gréige’ agus ‘Dul amú ort’. Bhí ‘Fan Liom’ ag Ó Murchú cheana agus ‘Róisín’, amhrán i stíl an cheoil tíre, ag Mac Séalaigh. Ag Rac a hAon a casadh an leagan nua rac de ‘Tír na n-Óg’ den chéad uair.
Tar éis Rac a hAon chinn an grúpa, a bhí fós faoin ainm Tŷ Bach, leanúint ar aghaidh ag seinm, rud a rinneadh i samhradh agus i bhfómhar na bliana sin i gcoláistí samhraidh Gaeilge i gceantar Chonamara agus ag Carnabhal Sráide Bhaile Átha Cliath. Bhí Tony Kennedy ag casadh anois ar an dord in áit Mick Brady, nach raibh ar fáil níos mó.
Agus 1984 ag druidim chun deiridh, bheartaigh Ó Murchú (guth), Mac Séalaigh (dord), Smith (giotár) agus McBride (drumaí) leanúint ar aghaidh mar ghrúpa de cheathrar. Bheartaigh siad tabhairt faoin gcleachtadh agus faoin gcumadóireacht go ceann roinnt míonna sula ndéanfaidís aon seinm go poiblí.
I 1985, agus a n-ainm nua fógartha go poiblí, thug Na Fíréin faoi cheolchoirmeacha a sheinm in áit ar bith a mbeadh éileamh ar rac-ghrúpa Gaeilge, ar nós clubanna óige i mbailte timpeall na tíre agus sa Ghaeltacht, cumainn Ghaelacha, coláistí tríú leibhéil is araile.
De réir mar a bhí an t-am ag imeacht agus fuaim agus stór amhrán an bhanna á bhforbairt agus á leathnú, chinn an banna go raibh gá cur le héagsúlacht fuaime agus uirlisí agus tugadh seinnteoir méarchláir isteach darb ainm Mick O’Neill. Bhí fonn ar an ngrúpa chomh maith tabhairt faoi albam a thaifeadadh agus a eisiúint. D’éirigh leo, trí bhrú agus trí achainí, urraíocht a chur le chéile a dhíolfadh as cuid den chostas taifeadta agus thoiligh Gael Linn, in earrach na bliana 1986, fadcheirnín a eisiúint darbh ainm "Sin Mar a Bhíonn". Chuaigh an fadcheirnín i bhfeidhm ar a lán daoine i measc phobal na Gaeilge agus i measc an aosa óig, agus sheinntí rianta ón gceirnín (‘Deireadh na Seachtaine’, ‘Sin mar a Bhíonn’ agus ‘Tír na nÓg’ go háirithe) go minic ar RTÉ Raidió na Gaeltachta agus ar stáisiúin eile.
D’fhág O’Neill an banna go luath ina dhiaidh sin agus tháinig John McGovern mar chomharba air. Tar éis bliana, d’fhág McGovern, agus iarradh ar Chaitríona Ní Threasaigh an méarchlár a sheinm ar bhonn rialta agus sa stiúideo taifeadta chomh maith. Chaith Ní Threasaigh roinnt blianta ag casadh an mhéarchláir leis an ngrúpa. Chaith Dónal Ó Faoláin tamall ag seinm an tsacsafóin leis an ngrúpa freisin.
Go ceann ceithre bliana ina dhiaidh sin, thaistil agus sheinn Na Fíréin ar fud na nGaeltachtaí agus na tíre, ón Rinn go Toraigh, ó Bhéal Feirste go Corcaigh, agus is iomaí clár teilifíse Gaeilge a raibh siad páirteach ann – "Iris, Cúrsaí, Scaoil Amach an Bobailín" agus eile. I 1990, d’eisigh an grúpa albam eile d’amhráin nua-cumtha dá gcuid féin. "Beagáinín Níos Fearr" ba theideal don albam a bhí ar caiséad amháin agus is ar lipéad an ghrúpa féin, Gealt, a eisíodh é. An bhliain dár gcionn eisíodh an t-aon dlúthdhiosca ón ngrúpa, ar lipéad Gael Linn, ar a bhfuil fiche amhrán ón dá albam a eisíodh roimhe sin.


Na Fíréin.
Is banna rac-cheoil Gaeilge é Na Fíréin a bunaíodh sa bhliain 1984. Bhunaigh Colm Mac Séalaigh Na Fíréin i Mí na Bealtaine 1984 le comhbhaill Eoin Smith, Gearóid Ó Murchú agus Franny McBride. B'iarracht a bhí ann an chéad fhíor racbhanna a chanadh trí mheán na Gaeilge a chur ar an bhfód. Scríobh Colm féin lear mhór d'amhráin an bhanna, an t-amhrán is cáiliúla acu "Tír na nÓg" san áireamh. Is amhrán é atá anois ina chlasaic cultais agus atá ar eolas ag duine ar bith a chaith seal ar chúrsa samhraidh Gaeltachta in Éirinn le fiche bliain anuas.


Cóir leighis.
Is éard is cóir leighis ann ná cóireáil nó teiripe a úsáidtear chun fadhb sláinte (tinneas nó a leithéid) a leigheas, a fheabhsú nó a choinneáil ó dhul in olcas.


Ann (Goody) Glover.
B’Éireannach í Ann (Goody) Glover agus Caitliceach. Seans maith gur cuireadh í chun na nIndiacha Thiar ó Chorcaigh le linn Chromail, ach tháinig sí i dtír ina dhiaidh sin i Meiriceá ar nós a lán Éireannach eile, agus chuaigh i mbun oibre mar bhean níocháin i Sasana Nua. Bhí Gaeilge ar a toil aici. Bhí a lán Éireannach i Sasana Nua sa 17ú haois, i Maine agus in áiteanna eile, agus Gaeilge, is dócha, ag cuid mhaith acu. Bhí Glover ar dhuine den dream a ciontaíodh in asarlaíocht i Massachusetts i ndeireadh an 17ú haois, nuair a cuireadh i leith a lán, idir mhná agus fhir, go raibh obair an diabhail ar siúl acu.
An Asarlaíocht i Sasana Nua.
Léarscáil de Shasana Nua, c. 1670
Cuireadh tús le Sasana Nua sa bhliain 1620: roinnt coilíneachtaí arbh iad na Piúratánaigh a bhí chun tosaigh iontu. Sna 1660í agus sna 1670í bhí rath ar na bailte beaga: feirmeoirí, iascairí, trádálaithe fionnaidh, lucht muilte sáibh ag maireachtáil in aice leis na Wabanaki (pobail dhúchasacha an réigiúin), a bhíodh ag feirmeoireacht, ag seilg agus ag iascaireacht sna gleannta. Ach d’éirigh na Wabanaki míshásta le hiompar na gcoilíneach, agus léiríodh an faltanas sin i gCogadh Rí Pilib (1675-1678). Bhí diantroid ar siúl timpeall na teorann thoir thuaidh agus i ndeisceart Shasana Nua, agus sa bhliain 1688 thosaigh cogadh eile in Maine. Chríochnaigh sin sa bhliain 1699, ach ba ghearr gur thosaigh cogadh eile. Maraíodh fir, mná agus páistí, fuadaíodh daoine agus tréigeadh feirmeacha.
Ní i mBostún (áit ar cúisíodh Ann Glover) is mó a tháinig anbhá ar dhaoine roimh an asarlaíocht ach i sráidbhaile Shálaem, áit a thug dídean do mhórán a theith ó na cogaí. Cuireadh scéin cheart ar Shálaem sna 1690s, nuair a thosaigh roinnt cailíní óga á n-iompar féin mar a bheadh an diabhal iontu.
Is beag duine nach raibh cinnte de go raibh asarlaithe ann. Mar sin féin, ní chreidfí gach duine a chuir asarlaíocht i leith duine eile i Sasana Nua, agus is minic a chuirtí an dlí ar an gcúiseoir féin. Mar sin féin, ciontaíodh agus daoradh daoine mar asarlaithe, agus crochadh iad. Bhíodh gnóthaí eile ar siúl freisin, miondraíodóireacht agus frithdhraíodóireacht, agus bhí mná feasa ann agus cneasaithe. Ní thabharfaí asarlaithe ar a leithéidí de ghnáth, ach b’fhurasta dóibh titim i mbaol a gcúisithe.
Ba mhinic comharsana ag éileamh ar a chéile, á rá go ndearna duine éigin díobháil dóibh – rud éigin suarach, minic go leor. Bhíodh cloch sa mhuinchille ag daoine dá chéile, agus baint ag an achrann le miontubaistí an tsaoil. Tríd is tríd, thugtaí ‘asarlaí’ ar dhaoine deacra achrannacha nó ar dhaoine nár chloígh le béasa an phobail.
Ba mhinice asarlaíocht á cur i leith ban ná i leith fear, agus gach seans nach gciontófaí na fir, mar síleadh go raibh lé nádúrtha ag na mná le hobair an diabhail. Seans, freisin, gur mothaíodh gurbh éigean údarás na bhfear a threisiú agus é i mbaol.
Scéal Ann Glover.
Dúirt dochtúir gurbh asarlaíocht amháin a d’fhéadfadh an galar sin a tharraingt orthu. Leigheasadh duine den cheathrar le paidreoireacht, ach ní bhfuair an chuid eile faoiseamh nó gur cuireadh an bhean níocháin agus a máthair Ann i príosún. Bhí droch-chlú cheana ar an tseanbhean, agus daoine á rá gur thug sí bás mná le hasarlaíocht. Is léir, pé scéal é, nárbh aon dóithín í. Thosaigh na taomanna arís tar éis do ghaol le Glover íde béil a thabhairt do dhuine den chlann.
Triail Ann Glover.
D’admhaigh Goody Glover go ndearna sí margadh leis an diabhal agus gur thug sé siúd cumhachtaí áirithe di mar mhalairt ar a hanam. Theip uirthi an Phaidir a aithris go cruinn i mBéarla,cé go ndúradh na focail léi arís agus arís eile; bhí sí in ann an Phaidir a rá go héasca i Laidin, ach níorbh fhiú dada é sin. Dúirt sí os comhair na cúirte nach raibh aici ach Gaeilge (cé gurbh é barúil Mather gur thuig sí Béarla go han-mhaith) agus bhí ar na breithiúna ateangairí a úsáid.
Nuair a cuardaíodh a teach thángthas ar roinnt bábóg beag ‘made of Raggs, and stuff’t with Goat’s hair, and other such Ingredients’. Bhain an cúisiú suaitheadh aisti, mar, i bhfocail Cotton Mather, ministir nótáilte, ‘the Woman still kept stooping and shrinking as one that was almost prest to Death with a mighty Weight upon her’. Dúirt sí go gcéasadh sí na páistí trína méar a fhliuchadh le seile agus í a chuimilt de na bábóga, rud a rinne sí sa chúirt féin mar chruthú.
Bhí an chúirt cinnte de go raibh sí ciontach, ach b’éigean an cothrom a dhéanamh. D’ordaigh an breithiúna go scrúdódh roinnt dochtúirí í féachaint an raibh sí éadrom sa cheann, agus socraíodh go raibh sí ina ciall. B’in deireadh an scéil: crochadh í i lár Chimín Bhostúin ar 16 Samhain 1688.
Na hAiríonna.
Deir scoláirí éigin gur ré shuaite a bhí ann agus go bhfágfadh sin a rian ar intinn an aosa óig. B’fhéidir, áfach, gur galar coirp ba chúis le hairíonna mhuintir Goodwin. B’fhéidir gurbh é an t-eargót (an fungas "claviceps purpurea") ba chúis le hiompar aisteach na ndaoine a imríodh ‘asarlaíocht’ orthu (Lina Caporeal, Science 2/4/76). Tá teoiric eile ag Laurie Winn Carlson, scoláire Meiriceánach: b’fhéidir gurbh é an t-ionchaifilíteas ("encephalitis lethargica" nó athlasadh inchinne) a bhí i gceist sa chás seo agus i gcáis eile. Mearú, fiabhras agus taomanna na hairíonna. Corrmhíolta a iompraíonn an víoras is cúis leis, agus bhí corrmhíolta le fáil ina dtáinte sa cheantar úd. Galar é a thagann agus a imíonn, agus fágann sé rian áirithe ar an gcorp: preabanna craicinn (deireadh daoine go mbíodh ‘miotóga’ á mbaint astu), baill dhearga ar cosúil le ‘greamanna’ iad agus goilliúnacht aigne.
Naisc.
Glover, Ann


Spadán.
Ainmhí is ea an spadán.


Spioróg.
Is éan í an spioróg. Is baill d'fhine na Accipitridae iad.


Corr oíche.
Is éan í an corr oíche. Is baill d'fhine na Ardeidae iad.


Gaius Valerius Catullus.
a>, áit a raibh villa ag teaghlach an fhile.
File Laidine le linn tréimhse na Poblachta ba ea Gaius Catullus Valerius (ca. 84 RC - ca. 54 RC). Léitear a chuid saothar marthanach go forleathan, agus bíonn tionchar acu go fóill ar fhilíocht na linne seo agus ar chineálacha eile ealaíne.
Beathaisnéis.
Tháinig Catullus ó theaghlach mór le rá eachaíochta de chuid Verona sa Ghaill Chisalpach, agus, de réir Naomh Iaróm, rugadh é i Verona féin. Tá sé le tuiscint ó bheathaisnéis Iúil Caesar le Suetonius gur dhuine den uaisaicme é athair Catullus, agus go dtagadh Caesar ar chuairt chuige, nuair a bhí sé ina leaschonsal ar an Ghaill Chis-Alpach agus an Ghaill Trans-Alpach araon. I ceann dá chuid dánta, cuireann Catullus síos ar a fhilleadh sonasach ar ais chuig villa a theaghlaigh ag Sirmio ar Loch Garda in aice le Verona. Bhí seilbh ag an bhfile freisin ar villa in aice leis an ionad saoire faiseanta Tibur (sé sin 'Tivoli' an lae inniu). Ní mór a ghearáin mar gheall ar a bhochtaineacht a ghlacadh le gráinnín salainn.
Is cosúil gur chaith an file an chuid is mó dá luath-aosachta sa Róimh. I measc a chairde ansin, bhí na filí Licinius Calvus, Helvius Cinna, Quintus Hortensius (mac an óráidí agus céile comhraic Chicero) agus an beathaisnéisí Cornelius Nepos, ar a thiomnaigh Catullus a "libellus", ar a bhfuil a chlú bunaithe. Dealraíonn sé go raibh aithne aige ar an bhfile Marcus Furius Bibaculus. Tá roinnt de lucht a chomhaimsire luaite aige in a chuid filíochta, lena n-áirítear Cicero, Caesar agus Poimpéas. Dar le scéilín coinnithe ag Suetonius, níor shéan Caesar gur tharraing aortha Catullus droch-cháil air ina chuid filíochta, ach nuair a ghabh Catullus a leithscéal faoi, creidtear go bhfuair sé cuireadh chun dinnéir uaidh.
Bhí Catullus sa Róimh, is dócha, nuair a thit sé go domhain i ngrá le "Clodia", an té a thug Catullus "Lesbia" uirthi ina dhánta grá agus gránach. Bean sofaisticiúla ó theach uasaicmeach an phaitrígh Claudii Pulchri agus deirfiúr an pholaiteora mínáirigh Publius Clodius Pulcher. Ina dhánta cuireann Catullus síos ar roinnt céimeanna éagsúla i bhforás an a ghaol le "Lesbia":an eofóiria tosaigh, amhras, scaradh, agus borradh an chrá trí thionchar caillteanais. Ní mór go leor ceisteanna a fhágáil fós gan fhreagraí - an cheist is tábhachtaí ar fad ná nach bhfuil sé soiléir cén fáth ar scoilt an lánúin - ach léiríonn dánta Catullus doimhneacht dhearfach agus léargas síceolaíoch faoin gcaidreamh. Ceann dá leithéid, le léargas ar chúiseanna a scaradh ó "Lesbia ", is ea dán 11, atá dírithe ar a chompánaigh Furius agus Aurelius ina n-iarrtar orthu masla slán a tabhairt ar aghaidh chuig Lesbia.
Chaith sé samhradh na bliana 57 RC go 56 RC san arm i mBitín ar fhoireann an cheannasaí Gaius Memmius, agus é san Oirthear, thaistil sé go dtí an Traí chun deasghnátha a dhéanamh ar thuama a dheartháir.
imeacht atá ar thaifead aige i ndán corraitheach.
Ní mhaireann aon bheathaisnéis ársa den fhile: caitear a shaol a mheas ó na tagairtí scaipthe faoi ag údair ársa eile agus as a chuid dánta. Dá bhrí sin, tá sé neamhchinnte cathain a rugadh Catullus, agus cathain a bhfuair sé bás. De réir Naomh Iaróm ina leagan de Chronicon, cailleadh é ina tríochadú bliain ar an saol, agus gur rugadh é sa bhliain 87 RC. Ach tá tagairtí ina chuid dánta ar imeachtaí a tharla sna blianta 55 agus 54 RC ach glacann go leor scoláirí leis na dátaí 84 RC - 54 RC, ag ceapadh gur chomhtharlaigh a chuid dánta is déanaí agus foilsiú a 'libellus' le bhliain a bháis, tairiscint gurb éadóig.
Bhí meas forleathan ar a dhánta ag filí eile, ach bhí gráin ar Cicero orthu mar gheall gur cheap sé go raibh siad dímhorálta. Níor mheasadh riamh Catullus i measc na n-údar sna scoileanna canónta. Mar sin féin, chuaigh sé i bhfeidhm ar bhfilí amhail Óivid, Horáit, agus Virgil. Tar éis a athfhionnachtain sna Meánaoiseanna déanacha, fuair Catullus lucht molta arís. Bhain a stíl scríbhneoireachta, a cheaptar a bheith soiléir agus gáirsiúil, croitheadh as go leor léitheoirí, idir ársa agus nua-aimseartha.
Catullus


Jules Verne.
Scríbhneoir úrscéalta éadroma eachtránaíochta ón bhFrainc a bhí i Jules Gabriel Verne (a tháinig chun saoil i Naoned ar an 8 Feabhra 1828, agus a fuair bás in Amiens ar an 24 Márta 1905) agus é ina cheannródaí don fhicsean eolaíochta. Tá sé ar duine de na scríbhneoirí is mó a aistrítear go teangacha eile, agus chuaigh a chuid eachtraí sciobtha dúisitheacha i bhfeidhm ar an dúrud glún de léitheoirí óga. Is iad na húrscéalta úd "Voyage au centre de la Terre" ("An Turas go Lárphointe an Domhain"), "De la Terre à la Lune" ("Ón Domhan go dtí an Ghealach"), "Vingt Mille Lieues sous les Mers" ("Fiche Míle Léig faoi na Farraigí"), "Cuairt na Cruinne in Ochtó Lá" (bunsaothar: "Le Tour du Monde en Quatre-Vingts Jours"; Torna a d'aistrigh go Gaeilge) agus "L'Île Mysterieuse" ("An tOileán Rúndiamhair"), ach go háirithe, a thabhaigh a chlú dó, ach bhí sé bisiúil thar na bearta, agus bhreac sé síos a lán eile freisin.
Bhí Verne in ann aireagáin na fichiú haoise agus an tionchar a bheadh acu ar an saol a shamhlú roimh ré. Is iomaí tairngreacht dá chuid a tháinig isteach fíor i ndiaidh a bháis. Bhí sé ábalta cur síos a thabhairt ar fhomhuireán, ar spástaisteal, ar an Idirlíon agus ar na ríomhairí féin i bhfad sular tháinig a leithéidí ar an bhfód. Mar sin, fáidh a bhí ann, ar bhealach, nó sin mar a fheictear dá lán léitheoirí é inniu.


Leigheas ar Bhonn Fianaise.
Tá sé d'aidhm ag an Leigheas ar Bhonn Fianaise (nó "leigheas fianaisebhunaithe" uaireanta) an fhianaise is fearr dá bhfuil fáil uirthi ón modh eolaíochta a úsáid le cinntí leighis a ghlacadh. Déanann sé iarracht neart na fianaise de bhuntáistí agus de mhíbhuntáistí chóireáil leighis chomh maith le tastálacha fáthmheasacha a mheas (ina measc easpa na cóireála).


Príomhoifigeach feidhmiúcháin.
Is é príomhoifigeach feidhmiúcháin (POF) nó stiúrthóir feidhmiúcháin an riarthóir tarmligthe nó oifigeach corparáideach (feidhmeannach) leis an rang is airde san grádlathas de heagraíochta. Féadfaidh freagrachtaí na príomhoifigeach feidhmiúcháin a athrú de réir struchtúr, méid agus náisiúntacht na heagraíochta ach ní athraíonn spiorad an fheidhme a lán: is é POF an oifigeach is mó sinsearach de gach stiúrthóirí oibríochtúla.


Julia Gillard.
Polaiteoir Astrálach ab ea Julia Eileen Gillard (a rugadh ar 29 Meán Fómhair, 1961 sa Bhreatain Bheag), a tháinig i gcomharbacht ar Kevin Rudd ar an 24 Meitheamh 2010 mar an 27ú Príomh-Aire na hAstráile.
Tá sí an chéad bhean ainmnithe mar Phríomh-Aire sa thír sin.
Tá ionadaí tofa pharlaimint hAstráile dáilcheantar Lalor, Victoria 1998, 2001, 2004, 2007 agus 2010.
Gillard, J
Gillard, J


Cumann Club na hEorpa.
Is cumann clubanna peile na hEorpa cruthaíodh leasanna na clubanna féin a cosaint é Cumann Club na hEorpa.


Ciotrón.
Is éard is ciotrón ann, ná an toradh cumhra "Citrus medica" a bhfuil feidhm leis sna córais Swingle agus Tanaka araon. Tá sé ina bhall suntasach san ghéineas Citrus, a bhaineann leis na Rutaceae, fo-theaghleach "Aurantioideae". Tagann an t-ainmniú "medica" de réir dealraimh ón ainm ársa comhchosúil media, a bhí faoi thionchar Theophrastus, a chreid gur tháinig an citron ó Mhedes, ó Pheirs nó ón Aisiria ó dhúchas.
Tá a lán ainmneacha cosúil go leor lena chéile i dteangacha éagsúla ar an toradh seo, m.sh. cederat, cedro, srl. Tá na cinn is mearbhlaí faighte áfach sa Pholainnis, Seicis, Slóvaicis, Fraincis, Ollainnis, Ghearmáinis, Ghiúdais agus teangacha Lochlannacha, ina bhfuil an cara bréagach "citron" ar fáil, a déanann tagairt do na torthaí ar a dtugtar na líomóidí i nGaeilge. Tugtar "cédrat" ar 'ciotrón' i bhFraincis.


John Batman.
Rugadh John Batman ar 21 Eanáir 1801 in New South Wales agus cailleadh é ar 6 Bealtaine 1839. Bhí treallús ar leith ann, rud a thaispeáin sé mar fheirmeoir agus mar thrádalaí. Chaith sé tamall fada sa Tasmáin, áit a ndearna sé Bundúchasaigh a ghabháil nó a mharú. Bhí sé orthu siúd a bhunaigh Melbourne. Bhí sé de chlú air in Van Diemen’s Land (an Tasmáin) go raibh sé dea-chroíoch leis na Bundúchasaigh, ach tá sé maíte go raibh taobh eile ar a nádúr – “dishonesty, egotism and a desperate desire to succeed”. Tá sé ina phearsa chonspóideach fós.
Van Diemen's Land.
Tháinig William agus Mary Bat(e)man, a thuismitheoirí, le beirt páistí sa "Ganges" sa bhliain 1797. Bhí Willliam ina dhaoránach ach fuair sé cead oibre agus cónaithe ("ticket-of-leave") agus chuir clós adhmaid ar bun i bParramatta. Cuireadh John, an dara mac, mar phrintíseach le gabha, in aois a shé bliana déag, ach crochadh a mháistir as gadaíocht tar éis do John cruthú ina choinne agus fuair an stócach obair ar fheirmeacha.
Sa bhliain 1821 chuaigh John chun Van Diemen’s Land (an Tasmáin) le Henry, deartháir dó, agus chuaigh le grásaeireacht ar thalamh a fuair sé ar cíos. Faoin mbliain 1824 bhí sé in ann cur faoi ar thalamh in Kingston a bhronn an rialtas air, agus rinne aontíos le Eilís Ní Cheallacháin, bean óg as Contae an Chláir a bhain amach Van Diemen’s land sa bhliain 1821 ina daoránach in aois a seacht mbliana déag. Phós siad sa bhliain 1828.
Ba chuid suntais é Batman de bharr a ndearna sé mar thóraí meirleach, agus eisean a thug ar an gceithearnach coille Matthew Brady géilleadh.
Bundúchasaigh.
Bhí cogadh ar siúl idir na Bundúchasaigh agus na coilínigh ag an am, agus bhí Batman páirteach san iarracht a rinneadh ar na Bundúchasaigh a thimpeallú agus a ghabháil. Bhailigh sé baicle thóraíochta (“roving party”) le chéile sa bhliain 1829 agus lorgairí Bundúchasacha ó Sydney san áireamh chun na Bundúchasaigh áitiúla (“who have been committing so many outrages”) a ghabháil ach bhí foréigean ag baint leis an obair. D’ionsaigh sé campa a raibh 60 nó 70 bean, fear agus páiste ann agus scaip a raibh ann. Maraíodh timpeall cúig dhuine dhéag acu agus rinne sé iarracht ar bhean le leanbh agus ar bheirt fhear ghortaithe a thabhairt ar ais chun a fheirme leis. Faoi dheireadh rinne sé an bheirt úd a lámhach (“found I could not get them on [and] I was obliged therefore to shoot them”).
Bhí Batman páirteach sa chogadh i gcoinne Bhundúchasaigh an oirthuaiscirt ach bhí sé an-deacair teacht suas leo (“the Natives are more on their gard than ever”). D’aithin sé go raibh mná an-ghann i measc na dtreibheanna sin toisc go raibh siad á bhfuadach ag sealgairí rónta ar oileáin Chaolas Bass agus gur mhór an chúis achrainn é. Sa bhliain 1830 bhí sé páirteach sa “Líne Dhubh” a raibh de chuspóir oifigiúil aici na Bundúchasaigh a locadh thoir ach ar thug daoine áirithe “cogadh díothaithe” air.
Chuir Batman in iúl ó am go chéile go raibh bá aige leis na Bundúchasaigh - ‘that much injured and most unfortunate race’.
Port Phillip.
Limistéar Phort Phillip sa bhliain 1839.
Bhí rath ar Bhatman mar fheirmeoir, ach bhí a chuid talaimh rógharbh chun a bheith an-torthúil. Bhí a fhios aige faoin mbliain 1834 go raibh talamh méith le fáil ar an mór-roinn ag Port Phillip (Victoria) agus chuaigh sé i bpáirt le roinnt coilíneach eile mar Chompántas Phort Phillip. Bhí sé de chuspoir acu leathantas talún a shealbhú thall trí shocrú a dhéanamh leis na Bundúchasaigh. Is beag tacaíocht a fuair siad ón rialtas, ach chuaigh Batman anonn sa bhliain 1835 sa scúnar "Rebecca" chun sirtheoireacht a dhéanamh. Shíl sé go mbeadh suíomh Melbourne oiriúnach do shráidbhaile agus thug “Batmania” ar an gceantar.
Rinne Batman socrú (mar a shíl sé) leis na Wurundjeri chun a gcuid talaimh a thógáil ar cíos go bliantúil ar an méid a leanas: dhá fhichead plaincéad, deich dtua is fiche, céad scian, deich siosúr is dhá fhichead, deich scáthán is dhá fhichead, dhá chéad ciarsúr, céad punt plúir agus sé léine. D’fhalsaigh sé sínithe na Wurundjeri ar na gníomhais.
Dúirt an Rialtas, áfach, gur leis an gCoróin an talamh, agus bhí coilínithe eile ag teacht i dtír, leithéidí John Pascoe Fawkner. Shíl Batman gurbh fhiú cuid den talamh a thabhairt d’fhuíoll Bhundúchasaigh Van Diemen’s Land.
Ar dtús bhí rath ar an scéal. Bhí Kingston díolta ag Batman ar £10,000, agus chuir sé faoi ar Chnoc Batman i Melbourne, áit a raibh tréada aige. Bhí teach breá agus leabharlann aige, clann iníonacha air agus aon mhac amháin. Ach faoin mbliain 1835 bhí sé an-tinn, agus ní raibh an tsláinte go maith aige ina dhiaidh sin. Chuaigh sé i mbun trádála (bhí siopa aige) agus cheannaigh cuibhrinn talaimh dá chlann. Bhí sé de phríomhchúram air scolaíocht mhaith a thabhairt dá iníonacha, agus bhí Caroline Newcombe (a bheadh ina grásaeir í féin feasta) mar mháistreás tí acu.
Bás Batman.
I ndeireadh a shaoil bhí airíonacha na bolgaí Francaí le haithint ar Bhatman. Fágadh ina mhairtíneach é agus é tugtha don ól, cé go raibh sé in ann litreacha a scríobh nó a shíneáil chomh déanach leis an mbliain 1839. Faoin am sin bhí Eilís scartha uaidh agus aire á tabhairt dó ag giollaí Bundúchasacha ó New South Wales, fir a bhí ar fostú aige le fada. Fuair sé bás ar 6 Bealtaine 1839.
Bhí a uacht casta agus as dáta, agus tharraing sí aighneas fada dlí nár fhág faic ag na hiníonacha ach a gcuid oideachais, cé go ndeachaigh sin ar sochar dóibh. Bádh a mhac sa bhliain 1845.
Chaill Batman an chuid is mó dár ghnóthaigh sé, ach d’éirigh leis baile mór a bhunú, cé go raibh na Wurundjeri féin thíos leis.


Blaa.
Is rolla aráin bog bán é an blaa'". Itear i gContae Phort Láirge sa chuid is mó ach tá sé le fáil i gContae Chill Chainnigh agus i gContae Loch Garman freisin. Itear é de ghnáth le him agus uaireanta le hispín lóin. Blaa bricfeasta is ea blaa le slisín bagúin, ubh fhriochta agus ispíní. Deirtear gur thug na hÚgónaigh an blaa isteach sa 17ú haois. Deirtear freisin go dtagann an focal ón bhFraincis ("blanc" nó bán, de thoradh ar an bplúr). Is fearr iad a ithe tamall tar éis a gceannach mar bíonn siad níos úire ag an am sin.


Fabhcún coille.
Is éan é an fabhcún coille Is baill d'fhine na Falconidae iad.


Íbis.
Is éan í an Íbis Is baill d'fhine na Threskiornithidae iad.


Eilifint na hAfraice.
Is ainmhí mór í eilifint na hAfraice. Mamach atá inti.


Richard Harris.
Ba aisteoir Éireannach é Richard Harris (ga:"Risteárd Ó hEarcha") a rugadh ar an 1 Deireadh Fómhair 1930, as Luimneach ó dhúchas. Cailleadh leis an ngalar Hodgkin é ar an 25 Deireadh Fómhair 2002.
Harris, R


Anthony Quinn.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é Anthony Quinn (a rugadh ar an 21 Aibreán 1915 agus fuair bás 3 Meitheamh 2001).
Quinn, Anthony


Futbol Club Barcelona 2008-2009.
Scuad FC Barcelona le linn séasúir 2008-2009


Eilís Ní Cheallacháin (Elizabeth Callaghan nó Eliza Thompson).
Rugadh Eilís Ní Cheallacháin (c. 1803 – 31 Márta 1852) i gContae an Chláir, agus ní dóichí rud ná go raibh Gaeilge ó dhúchas aici dá bharr. I mBéarla thugtaí Elizabeth Callaghan nó Eliza Thompson uirthi.
Cuireadh an loch amach ó Shasana í chun Van Diemen’s Land, áit ar phós sí John Batman, bunaitheoir Melbourne. Thóg sí clann, scar óna fear céile agus phós arís tar éis a bháis. Bean chumasach ba ea í a bhí ar na mná bána ba thúisce a chuir fúthu i bPort Phillip. Bhí sí in ann seiftiú di féin agus bhí léamh agus scríobh an Bhéarla aici. Fuair sí bás go hainnis.
Van Diemen’s Land.
Bhain Eilís Ní Cheallacháin Londain amach nuair a bhí sí seacht mbliana déag. Thaithigh sí droch-chomhluadar ann, agus daoradh í féin agus roinnt eile chun báis ar 13 Meán Fómhair 1820 as nótaí bréige a chur i gcúrsaíocht i dteach tábhairne. De bharr a hóige, áfach, athraíodh an breith báis go dtí pianbhreith ceithre bliana déag thar loch amach. Bhí sí ina daoránach ar bord "Providence", long a d’fhág Sasana ar 13 Meitheamh 1821 agus a bhain amach Hobart in Van Diemen’s Land (an Tasmáin) ar 18 Nollaig 1821. Dúirt an nóta ar a taifead “Bad”.
Tugadh do Batman mar shearbhónta í faoi dheireadh agus rugadh beirt pháistí dóibh. Phós siad ar 29 March 1928 agus thugtaí Elizabeth Batman uirthi ina dhiaidh sin.
Port Phillip.
Faoin mbliain 1835 bhí bun déanta aici féin agus ag a fear céile i bPort Phillip (Melbourne) agus thóg siad a gclann ann: Maria Batman (rugadh ar 5 Meán Fómhair 1824), Lucy Batman (rugadh ar 11 Nollaig 1826), Eliza Batman (rugadh ar 1 Samhain 1827), Elizabeth Mary Batman (rugadh ar 25 Meán Fómhair 1829), Ellen Gray Batman (rugadh ar 10 Aibreán 1831), Adelaide Batman (rugadh ar 1833), Pelonamena Franc Darling Batman (rugadh ar 11 Iúil 1834, cailleadh 1859) agus John Charles Batman (rugadh ar 5 Samhain 1836, cailleadh 1845).
Ba ghearr gur éirigh Batman an-tinn agus é ag luí isteach ar an ól. Dúirt Eilís gurb é an fliuchadh amuigh ba chúis leis, ach chuir daoine eile a laige i leith an óil agus na sifilise. Faoin mbliain 1839 bhí an lánúin scartha: chuaigh Eilís chun Sasana mar phaisinéir cábáin an bhliain sin, agus fuair sí scéala bhás Batman in Adelaide nuair a tháinig sí ar ais i Mí Mhárta 1840.
Bás.
Phós sí William Willoughby, athchléireach Batman, sa bhliain 1841, agus chuidigh sé léi cuibhreann talún de chuid Batman a fháil di féin tar éis aighneas fada dlí. Dealraíonn sé go ndeachaigh a saol chun an donais ina dhiaidh sin. Bhí teach beag adhmaid aici in Geelong sa bhliain 1852 agus ba mhinic ar meisce í (dúradh fúithí níos déanaí go raibh sí ”of somewhat abandoned character”). Faoin am seo bhí ainm Sarah Willoughby uirthi. Bhí sí ag taithí droch-chomhluadair arís. Ar 30 Márta 1852 bhí triúr eile (beirt fhear agus bean) ar cuairt aici agus tarraingíodh achrann. Bualadh go dona í agus fuair sí bás an lá dar gcionn. Sa bhliain 1853 chuir a hiníon Elizabeth Mary síos uirthi mar "Elizabeth Callan, governess".


Copla.
Is cineál filíochta i gceithre rann í an copla a fhaightear i mórán d'amhráin dhúchasacha na Spáinnise agus i litríocht na teanga. Tá seánra ceoil den ainm céanna ann, a sheinntear ar fud Mheiriceá Laidineach. Tá an focal bunaithe ar 'copula' na Laidine (nasc nó aontas.
Bíonn ceithre rann sna Coplas de ghnáth, ceithre líne an ceann iontu i meadaracht rómánsach (8- 8a 8- 8a), seguidilla (7- 5a 7- 5a nó redondilla (8a 8b 8b 8a).
Bhain go leor de mhórscríbhneoirí na Spáinnise úsáid as an bhfoirm choitianta seo, ina measc Íñigo López de Mendoza, Marqués de Santillana, Rafael Alberti, Luis de Góngora, Antonio Machado, agus Federico García Lorca.
Teanga dhíreach laethúil a bhíonn sa copla, cé go mbíonn débhríochas grinn nó gáirsiúil ann uaireanta.


La Gazzetta dello Sport.
Is nuachtán laethúil Iodálach sainiúil don spórt é La Gazzetta dello Sport. Bunaíodh an nuachtán sa bhliain 1896 agus tá sé príomh-nuachtán spóirt na hIodáile de heagrán agus ciorclaíocht.


Uachtarán Chomhairle Airí Phoblacht na hIodáile.
Bratach na hUachtarán Chomhairle na nAirí
San Iodáil, is aon de na comhlachtaí monalathacha an rialtas a chomhdhéanamh é Uachtarán Chomhairle Airí Phoblacht na hIodáile. Is é Mario Monti an tUachtarán Chomhairle na nAirí reatha.


Jay Sean.
Sean i Nua-Eabhrac sa bhliain 2009
Is amhránaí, scríbhneoir amhrán, ceoltóir rap, buille-bhocsálaí, agus léirtheoir ón mBreatain é Kamaljit Singh Jhooti a bhfuil aithne níos fearr air mar Jay Sean (Puinseáibis: ਕਮਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਝੁੱਟੀ, Gurmúcaí). Rugadh é ar an 26 de Mhí an Mhárta 1981. Sa bhliain 2009, d'éirigh lena chéad shingil i Meiriceá "Down" barr na gcairteacha a shroichint sa "Billboard Hot 100", mar sin b'é an chéad cheoltóir aonair de bhunadh Dheisceart na hÁise agus an chéad cheoltóir uirbeach as an Ríocht Aontaithe le barr an "Hot 100" a shroisint.


Salann Garbh.
Is cnuasach gearrscéalta leis an scríbhneoir Éireannach Joe Steve Ó Neachtain é Salann Garbh.


Uamha an Éisc.
Is cuainín snámha láimh le Trá Mhór i gContae Phort Láirge é Uamha an Éisc (Béarla: Guillamene nó Guillameen). Snámhann a lán daoine ann, fiú i rith an gheimhridh. Bíonn snámh Nollag ann gach bliain. Tá comhartha "Men Only" ann ach níl ann anois ach iarsma. Áit bhreá iascaireachta atá ann freisin.


Cág.
Is éan é an cág. Is ball d'ord na Passeriformes é.


Scréachóg.
Is éan é an scréachóg. Is baill d'fhine na na Passeriformes iad.
Tá roinnt saghsanna scréachóg ar fud an domhan.


Eilifint na hÁise.
Is ainmhí mór í eilifint na hÁise. Mamach atá ann. "Elephas maximus" an t-ainm eolaíoch. Is é Elephas maximus an t-aon speiceas amháin sa ghéineas. Tá sé le fáil san Áise: an Bhanglaidéis, an India, Srí Lanca, an Ind-Sín agus cuid de Neipeal agus An Indinéis (go mór mhór Borneo), Vítneam, An Téalainn,an Chambóid, Laos, Burma, an tSín, an Bhútáin, agus Sumatra.


Maighdeanas.
Is duine é maighdean nár raibh comhriachtain acu riamh. Nuair atá comhriachtain acu le duine eile, ní maighdean iad a thuilleadh.


Luachairín.
Is éan í an luachairín. Is baill d'fhine na Emberizidae iad.


Feadóg ghlórach.
Is éan í an fheadóg ghlórach. "Charadrius vociferus" an t-ainm eolaíoch. Is baill d'fhine na Charadriidae iad.
Bíonn droim agus sciatháin an éin fhásta donn. Bíonn an bolg ban. Brollach bán a bhfuil dhá bhanda dubh air. Dath óráiste ar an tóin. Bíonn an aghaidh donn ach dath bán a bíonn ar an an gclár éadain. Is féidir fáinne óráiste-rua a fheiscint timpeall na súilí.


Eilifint Indiach.
Is ainmhí mór í an eilifint Indiach. "Elephas maximus indicus" an t-ainm eolaíoch.Mamach atá ann, fospeiceas de chuid eilifint na hÁise. Tá trí fhospeiceas eile ann: E. m. sumatranus, E. m. maximus agusE. m. borneensis.
Tá sé le fáil san India agus i dtíortha eile freisin: an
Bhanglaidéis, An Bhútáin, an Chambóid, an tSín, Laos, An Mhalaeisia, Burma / Myanmar, Neipeal, an Phacastáin, An Téalainn agus Vítneam.
Bíonn na heilifintí Indiacha suas le 6.4m (21 troigh) ar fhad, 2-3.5m ar airde ag an ngualainn (6.6 - 11.5 troigh) 2.7 - 4.5 tona ar meáchan. Bhí an eilifint Indiach is mó riamh 8m (26 troigh) ar fhad, 3.5m (11 troigh) ar airde agus ocht dtona ar meáchan.


Cúr.
Is éan é an cúr Is baill d'fhine na Accipitridae iad.


Iolar fíréan.
Is éan é an t-iolar fíréan. Is baill den fhine Accipitridae iad na hiolair.


Linux mint.
Is Córas Oibriúcháin í Linux Mint. Is dáileadh Linux é atá bunaithe ar Ubuntu agus Debian freisin! Foilsítear Linux Mint faoin Ceadúnas Ginearálta Poiblí, mar sin is bogearra saor é Linux. Tá cách saor chun an cód a úsáid agus athrú mar ba mhaith leo.
Anois tá leagan nua le fáil atá bunaithe díreach ar Debian.
Scáilgraif ón eagrán is déanaí Linux Mint 10
Chruthaigh Clement Lefebvre Linux Mint, agus tá cónaí air in Éireann.
Leagan:.
Foilsíonn Linux Mint leagan nua nuair a tagann leagan nua Ubuntu amach. Tarlaíonn sé sin gach 6 mí, mar sin tá dhá leagan nua Linux Mint - gach bhliain!
Is Leagan Tacaíocht Fad-Téarma í 'Isadora', mar sin beidh paiste is cabhair le fáil ar feadh 3 bhliain.
De gnáth stopann siad ag ceartú fadhb tar éis bhliain go leath. Cé nach bhfuil aon tacaíocht le fáil, is féidir na sean leagan a íoslódáil go fóill ó
Úsáidtear ainm baininscneach do chuile leagan, úsáidtear focail amháin mar ainm freisin. Tosaigh an céad litir mar 'a', agus anois tá siad suas chuig 'i'.
Foireann Forbairt.
Tá neart daoine eile a chuireann leis an tionscnamh, tá liosta do na príomh daoine le fáil ar. Freisin déantar aistriúcháin ar an Córas Oibriúcháin.


An Mhandairínis.
Is grúpa canúintí í an Mhandairínis nó "Guānhuà" (teanga na státseirbhíseach), "Běifānghuà" (canúint an Tuaiscirt). Ar an Mandairínis atá an tSínis chaighdeánach bunaithe. Labhraítear na canúintí seo ar fud thuaisceart na Síne, agus is féidir difríochtaí suntasacha a aithint idir na fo-chanúintí éagsúla. Is í caint na príomhchathrach is bunús leis an gcaighdeán, ach is leagan saibhrithe den chanúint sin é, agus tionchar na Sínise Clasaicí le haithint air freisin.
Tá Mandairínis ag breis is 1.3 billiún duine (885 milliún ó dhúchas).
Cineál Mandairínise atá i gceist leis an Dungáinis freisin. Teanga chaighdeánaithe ar leith í agus í á scríobh leis na litreacha Coireallacha cosúil leis an Rúisis. Labhraítear an Dungáinis sa Chirgeastáin agus sa Chasacstáin, agus Muslamaigh iad lucht a labhartha. An cineál Sínise atá i gceist leis an Dungáinis is ionann é go bunúsach agus an leagan den Mhandairínis a chloisfeá sa dá chúige úd Shaanxi agus Gansu sa tSín féin. Is léir áfach go bhfuair an Dungáinis a lán focal ar iasacht ón Rúisis i mblianta an tSóivéadachais.


An tSean-Ghréigis.
Sean-Ghréigis a thugtar ar an leagan den Ghréigis a bhí á labhairt ó 1000 RC go 600 AD. Is féidir an Ghréigis a rianú siar go dtí an teanga a labhair cine a tháinig go dtí an Ghréig timpeall na bliana 2000 RC Chuir an dream sin cathair Micéanae ar bun agus dá bhrí sin tugtar na Micéanaigh orthu. Scríobhaidís an teanga de réir córais iaraiglifí ar nós mhuintir na hÉigipte. Bhí na Micéanaigh i mbarr a réime go dtí timpeall 1100 RC, agus tháinig meath orthu ina dhiaidh sin. Níl mórán eolais againn anois faoin teanga díreach i ndiaidh an mheatha úd tar éis ionradh ón tuaisceart. Tá stair an 400 bliain ina dhiaidh sin doiléir. Pé scéal é, thosaigh na Gréagaigh ar aibítir a úsáid i rith na tréimhse seo. Scríobhadar a gcuid seanchais seachas é a chur ó bhéal go béal. Chum Hóiméar an Íliad agus an Odaisé. Um an dtaca sin a thosaigh Ré Ársa na Sean-Ghréige. Koine a thugtar ar an teanga a bhí á labhairt ón 3ú haois RC ar aghaidh, Gréigis an Bhíobla, agus tháinig Gréigis na Meánaoise i gcomharbas air.


Ádh Mheáin.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Ádh Mheáin. Tá an baile suite i ndeisceart na tíre i gContae Phort Láirge gar do Cheapach Choinn agus an Abhainn Mhór.
Suíomh.
Tá an paroiste ag críochantacht le Sliabh gCua (ar an taobh thuaidh), Maigh Dheilge agus an Teampall Geal ar an taobh thoir, Cill Molaise agus an Eaglais sa deisceart, agus Lios Mór san iarthar.
Stair.
Fearadh cath idir iarlaí Dheasmhumhan agus Urmhumhan sa cheantar sa bhliain 1565. Briseadh ar na Gearaltaigh.
Tá fothracha an tsean-chaisleán fós ann.
Spórt.
Sa bhliain 1974 bhain Ádh Mheáin craobh peile an chontae. Buaileadh Dún Aill 1-8 in aghaidh 0-6, ach fuair Austin Stacks an lámh in uachtar orthu i gcraobh na Mumhan.


An Eaglais.
Sráidbhaile in iarthar Chontae Phort Láirge is ea an Eaglais (Aglish i mBéarla).
An baile.
Tá sé suite gar do Dhún Garbháin agus d'Eochaill. Tá eaglais, bunscoil, halla pobail, oifig poist, páirceanna imeartha agus cúpla tábhairne ann. Tagann an ainm ón eaglais, a tógadh sa 19ú haois.
Spórt.
Tá club de chuid CLG ann. Bhaineadar craobh an Chontae sna blianta 1915, 1922 agus 1923.


Bun Abha.
Sráidbhaile in Éirinn is ea Bun Abha, "Annestown" i mBéarla. Tá sé suite ar chósta Chontae Phort Láirge idir Dún Garbháin agus Trá Mhór. Taitníonn an áit leis na surfálaithe. Níl ach sráid amháin sa sráidbhaile, agus níl aon siopa ná teach tábhairne ann, murab ionann agus an chuid is mó de shráidbhailte na hÉireann. Scrios lucht Chromail caisleán Dhún Aill, ach tá na fothracha fós le feiscint. Tá dún ceann tíre sa cheantar, leis.


Dánta Catullus.
Scríobhadh dánta Gaius Valerius Catullus ag deireadh na Poblachta Rómhánaí. Déanann sé cur síos ar stíl a bheatha agus ar a chairde ina chuid filíochta, agus ach go hairithe a ghrá don bhean d'arbh ainm 'Lesbia'.
Foinsí agus eagrúchán.
Tháinig lámhscríbhinn de dhánta an fhile chun solais ag tús an cheathrú céad déag ina bhaile dúchais agus tugtar leagan V (codex Veronensis) ar an lámhscríbhinn seo. Ar an drochuair, cailleadh í ina dhiaidh sin. Díorthaíonn na trí lámhscríbhinn atá ar fáil anois uaithi agus tá siad stóráilte i Leabharlann Náisiúnta na Fraince ("Bibliothèque nationale de France"), i Leabharlann Bodleian, Oxford ("Bodleian Library") agus i Leabharlann Aspalda na Vatacáine (Bibliotheca Apostolica Vaticana) sa Róimh.
Sna lámhscríbhinní seo, tá 116 carmina de chuid an fhile taifeadta (meastar anois go bhfuil trí cinn díobh bréagach - 18, 19 agus 20 - cé go bhfuil na huimhreacha coinnithe), ar féidir a bheith roinnte ina dtrí chuid foirmeálta: seasca dánta gearra i méadar athraitheach, ar a dtugtar "polymetra", ocht ndánta atá níos faide, agus 48 eipeagram.
Níl aon chomhdhearcadh scolártha faoin gceist- 'An é Catullus a bhí freagrach as ord na ndánta a shocrú?'. Bíonn difríocht idir na dánta fada agus na polymetra agus na heipeagraim, ní hamháin ina fhad ach freisin in a n-ábhair: Tá seacht iomann agus mion-eipic, nó "epyllion", an fhoirm is ard-luachmhaire do na " filí nua".


Muir nIocht.
Radharc ó shatailít de Mhuir nIocht
Farraige atá suite idir Shasana agus tuaisceart na Fraince í Muir nIocht'". (An Béarla:"The English Channel"; An Bhriotáinis: "Mor Breizh"; An Choirnis: "Mor Bretannek"; An Fhraincis: "La Manche") agus a cheanglaíonn an Mhuir Thuaidh leis an gcuid eile den Aigéan Atlantach.
Tá sí thart ar 560 km ar fhad agus athraíonn a leithead ó 240 km, ag an áit is leithne, go 32.3 km sa Chaolas Dover. Is í an ceann is lú í de na farraigí éadoimhne í ar fud na scairbhe ilchríochaí san Eoraip, agus clúdaíonn sí réimse thart fá 75,000 km cearnach.


An Mhuir Aeigéach.
Is í an Mhuir Aeigéach (Tuircis: "Ege Deniz", Nua-Ghréigis: "Αιγαίο Πέλαγος/Aigaio Pelagos") an chuid den Mheánmuir atá suite idir an Ghréig (an Leathinis Bhalcánach agus an Leathinis Pheilipinéiseach) ó thaobh amháin de, agus an Tuirc (an Mhion-Áise) ón taobh eile de. Is iad Oileán na Créite agus Caolas na Dardainéile teorainneacha na Mara Aeigéiche theas agus thuaidh.
An focal Gréigise "Αρχιπέλαγος/Arkhipelagos", a chuaigh in úsáid ina lán teangacha sa chiall "oileánra", is seanainm ar an Muir Aeigéach é, agus is é is bunbhrí leis ná "An Phríomh-Fharraige". Tá an Mhuir Aeigéach ag cur thar maoil le hoileáin bheaga, agus mar sin, athrú nádúrtha céille a bhí ann.
Aeigéach, An Mhuir


Wathaurong.
Pobal Bundúchasach Astrálach is ea na Wathaurong (nó Wada wurrung), agus iad le fáil ó dhúchas i lár agus i ndeisceart Victoria i réigiún forleathan a bhfuil Geelong, Melbourne, Melton agus Ballarat le fáil ann anois. Uaireanta thabharfadh na hEorpaigh "Barrabool" orthu. Bhí treibheanna den phobal seo ina gcónaí cois farraige, ar an machaire agus ar na sléibhte, agus iad ina gcuid de chomhcheangal na Kulin. Bhí canúintí Wathaurong á labhairt ag cúig threibh is fiche.
Thugtaí "arweet" ar cheann treibhe, teideal arbh ionann é agus "ngurungaeta" i measc na Wurundjeri.
Stair.
Tá na Wathaurong sa réigiún céanna le 30,000 bliana ar a laghad, agus d’fhág siad timpeall 140 láithreán seandálaíoch ina ndiaidh. Is dócha nár bhuail siad le hEorpaigh roimh thús an 19ú haois. Bhuail cuid den phobal leis an taiscéalaí Matthew Flinders nuair a champáil sé ag an Rinn Bhearnach (Indented Head) agus chuaigh suas na You Yangs sa bhliain 1802. Roimhe sin d’fhéadfaidís teagmháil leis an Leifteanant John Murray nuair a mhapáil sé an Rinn Bhearnach agus a d’ainmnigh Bá na nEalaí (Swan Bay).
Comhrac.
Nuair a bhunaigh an Leifteanant David Collins coilíneacht ag Bá Uí Shúilleabháin (O’Sullivan Bay) in Victoria i Mí Dheireadh Fómhair 1803, sheol sé an Leifteanant J. Tuckey go dtí Bá Corio chun suirbhé a dhéanamh, agus lámhachadh roinnt Bundúchasach dá bharr. D’éalaigh William Buckley, daoránach, ón gcoilíneacht i Mí na Nollag 1803 agus d’fháiltigh na Wada wurrung balug roimhe mar "Murrangurk", ceannaire aiséirithe. D’fhan Buckley leo ar feadh dhá bhliain is tríocha (idir 1803 agus 1835) sular theagmháil sé le dream John Batman ar 6 Iúil 1835.
Thosaigh an cogadh i ndáiríre nuair a thosaigh grásaeirí ag cur fúthu timpeall Geelong agus níos faide siar. Is minic a mharaíodh na Bundúchasaigh caoirigh, rud a d’fhéadfadh comhrac agus eirleach a tharraingt.
Is annamh a chuirtí an dlí ar ghrásaeirí as Bundúchasaigh a mharú. Má rinneadh, chuirfí an cás ar ceal d’uireasa fianaise, mar a tharla nuair a cuireadh John Whitehead chun Sydney lena thriail as Woolmudgin a mharú ar 7 Deireadh Fómhair 1836. Níor cheadmhach do Bhundúchasaigh fianaise a thabhairt i gcúirt ag an am. Léirigh Neil Black, grásaeir in Iarthar Victoria, conas a bhí an scéal agus é ag scríobh ar 9 Nollaig 1839 faoin mbaint a bhí ag an ár le sealbhú talaimh. Is cosúil nach bhfuil sa tuairisc thíos ach cuid den scéal.
Wada Wurrung a bhí maraithe ag coilínigh anuas go dtí an bhliain 1859
Críocha agus beatha.
Coillte Otway, cuid de chríocha na Wathaurong.
Bhí cúig threibh is fiche ag baint leis an bpobal agus canúintí acu a raibh gaol gairid acu lena chéile. Bhí caidreamh ag na treibheanna ar a chéile de bharr cúrsaí cultúir, creidimh, trádála agus lánúnais.
D'fhéadfadh treibh tairbhe a bhaint as acmhainní na gcomharsan ach gan dul thar fóir leis. Dá marófaí an iomarca éisc in abhainn áirithe d'fhéadfadh úinéirí na habhann an iascaireacht a chosc ann.
Níor tháinig na Wathaurong slán ar fad ón lámh láidir, ach níor chaill siad an caidreamh a bhí acu ar a chéile. D'fhág sin go raibh siad in ann cuid dá ndúchas a choinneáil beo.
Ceantar dúchais.
Bhí limistéar na Wathaurong ag síneadh ó Abhainn Werribee go dtí Port Phillip, Leithinis Bellarine, coillte Otway agus siar ó thuaidh go dtí Sliabh an Éimiú (Mount Emu) agus Sliabh na hAinnise (Mount Misery). Bhí órcheantar Bhallarat le fáil sa limistéar sin.
Teanga.
Tá Wathaurong ar na teangacha Bundúchasacha a bhfuil taighde á dhéanamh orthu in Victoria. Tá liosta téacsanna curtha i dtoll a chéile, idir leabhair acadúla agus theacsanna stairiúla de chuid an 19ú haois. Táthar ag súil, mar sin, gur féidir an teanga a chur i mbéal an phobail arís.
Tá clár teanga Wathaurong ar siúl ón mbliain 1998 i leith, agus teangeolaí agus oibrithe teanga i mbun oibre le tamall anuas. Thosaigh an obair le liosta 2,000 focal a chuir an tOllamh Barry Blake (Ollscoil Latrobe) le chéile, le cois roinnt focal a bhailigh Sue Ferrier (údar "Wathaurong Medicines"). D’éirigh leis an mbeirt acu 7,000 focal ar fad a bhailiú ó shin, agus a lán abairtí, logainmneacha agus ainmneacha eile ón tréimhse teagmhála timpeall Geelong san áireamh. Tá ábhar nua á bhailiú gan stad.
Tá “Learning Wathaurong”, CDRom, curtha amach ag an gclár, in éineacht leis an "Dictionary of Wathawoorrong”.


Saidhbhéar.
Is éan é an saidhbhéar. Is baill d'fhine na Charadriiformes iad.


Falaróp gobchaol.
Is éan é an falaróp gobchaol. Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Cangarú rua.
Ainmhí is ea an Cangarú. Mamach atá ann, agus is ball d'fine na Macropodidae é. Faightear san Astráil é.


Cnota.
Is éan é an cnota. Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Luis Alberto Suárez.
Is imreoir sacair é Luis Alberto Suárez. Imríonn sé le F.C. Barcelona faoi láthair agus le foireann idirnáisiúnta Uragua freisin.
Saolaíodh Suárez ar an 24 Eanáir 1987 i Salto. Tosaí atá ann. Ar dtús d'imir sé mar thosaí tacadaíochta: ba é Klaas-Jan Huntelaar an príomhthosaí. Tháinig Marko Pantelić i gcomharbas ar Huntelaar tar éis dó an club a fhágáil. Nuair a fuair Martin Jol post an bhainisteora, roghnaigh sé Suárez mar chaptaen na foirne. Tháinig sé i gcombharbas ar Thomas Vermaelen, a bhí imithe go hArsenal.
Le teacht mhí Eanáir, d'aistrigh Suárez go Liverpool ar €26.5 milliún (£22.8 milliún). Bhuaigh Suárez a chéad chorn le Liverpool mí Feabhra 2012 nuair a bhuadar an Football League Cup. Scoráil sé a chúigiú hat trick dá chlub sa Premier League ar an 4 Nollaig 2013; leis seo, rinneadh scórálaí an 'hat trick' is minice de ó bunaíodh an Premier League agus ceann aimsithe aige gach 17.4 cluiche.


Aodh Mac Gabhráin.
File Éireannach a bhí in Aodh Mac Gabhráin.
Níl mórán dá shaothar againn, ach tá áit thábhachtach aige i bhfilíocht na Gaeilge san ochtú céad déag.
Bhí baint aige le grúpa filí Thaidhg Uí Neachtáin i mBaile Átha Cliath.
Tá clú agus cáil ar an dán "Pléaráca na Ruarcach". Rinne Toirdhealbhach Ó Cearbhalláin ceol de agus scríobh Jonathan Swift leagan Béarla de: "The Description of an Irish Feast".
Deirtear gurbh é Mac Gabhráin a scríobh "Achasán an Mharcaigh".
Leabharliosta.
Gabhráin, Aodh Mac


An Prionsa Beag.
Is saothar Fraincise é "An Prionsa Beag" ("Le Petit Prince" i bhFraincis), an saothar is mó aithne de chuid Antoine de Saint-Exupéry. Foilsíodh é i Nua-Eabhrac sa bhliain 1943. Is scéal fileata agus fealsúnach é atá scríofa ar nós gur scéal do pháistí é.
Insíonn gach caibidil don léitheoir faoi cad a tharlaíonn nuair a chasann an Prionsa beag le duine mór le rá mar dhea. Bíonn mearbhall air nuair a fhágann sé slán leo mar is léir dó nach dtuigeann siad cé chomh seafóideach is atá na rudaí a dhéanann siad agus a dheir siad. Is féidir na teagmhálacha seo a thuiscint mar fháthchialla.
Is an leabhar Fraincise is mó díol riamh é agus aistríodh é go breis agus 180 teangacha ar fud na cruinne.


Lámhach millíní péinte.
Cluiche nó saghas spóirt is ea lámhach millíní péinte.
Bunús.
Bhunaíodh an cluiche sna Stáit Aontaithe i dtús báire mar ábhar traenála do saighdiúirí an airm agus fórsaí S.W.A.T nó póilíní timpeall 1960. Ón tús sin thosaigh daoine ag úsáid an coincheap i gcóir traenáil príobháideach agus ar aghaidh ó sin go dtí cluiche ar fáil den pobal. Bhí sé soiléir go raibh ann suim ag an pobal in san cluiche é féin agus tar éis tamaill bhí sé mar aimsir chaite ag daoine.
Ag an t-am seo bhí comhlachtaí mór a bhí bainteach le spórtanna eile aontaisceach ag taispeáint suim ar an cluiche agus na roghanna agus buntáistí tráchtála a raibh ar fáil. Comhlacht amháin mar seo ná Delta Force Paintball nó DFI Leisure. Bhun comhlachtaí mar seo roinnt ionad millíní péinte timpeall na Stáit Aontaithe agus san Bhreatain. Scaip cáil an cluiche I measc an pobal mar aimsear siamsaíocht ach bhí cúpla duine ag iarraidh cluichí iomaíochta a dhéanamh den spórt. Anois spórt a bhí ann agus bhí sé ag fás go tapaigh mar spórt idirnáisiúnta.
Spórt gairmiúil.
Sna 1990'dí bhí roinnt comórtais agus conradh sna Stáit Aontaithe. Bhí comhlachtaí ag tabhairt tacaíocht do na cluichí seo. Anois bhí comhlachtaí áirithe mar PROTO agus DYE ag forbraíocht lámhach speisialta i gcóir na comórtais seo agus bhí urraíocht ag teacht isteach ó gnóanna cáiliúla.


Limistéir uirbeacha na Sualainne.
Seo iad limistéir uirbeacha na Sualainne (31 Mí na Nollag 2005). Úsáideann na Sualainnigh an téarma Sualainnise "tätort".
Bhí 1,940 díobh sa tír - daonra in iomlán 7,631,952 (84.4% de dhaonra na Sualainne).


Daonáireamh na bliana 1991 sa Bhoisnia agus sa Heirseagaivein.
I mí an Mhárta 1991 a bhí an daonáireamh se oar siúl sa Bhoisnia agus sa Heirseagaivéin.
Bhí 109 bardas ann, 10 i Sarajevo.


Liosta comuni na hIodáile (2009).
Tar éis do Campolongo al Torre agus Tapogliano teacht le chéile chun Campolongo Tapogliano a chruthú, bhí 8100 comuni san Iodáil (sa bhliain 2009).


Ionstraimí Reachtúla na Ríochta Aontaithe, 1997.
Seo liosta iomlán de na 1840 ionstraim reachtuil a foilsíodh sa Ríocht Aontaithe ón mbliain 1997.
__NOTOC__


Bardais na Brasaíle.
Tá 5,564 bardas sa Bhrasaíl.


Regina Spektor.
Is ceoltóir, scríbhneoir amhrán, agus amhránaí Meiriceánach í Regina Ilyinichna Spektor (Rúisis: Реги́нa Ильи́нична Спе́ктор, AFI: [rʲɪˈɡʲinə ˈspʲɛktər], Béarla: /rɨˈdʒiːnə ˈspɛktər/;) Rugadh sa Rúis í ar an 18 Feabhra, 1980. Samhlaítear go bhfuil nasc idir a ceol agus an saolréim frith-cheol tíre a thosaigh san East Village i Nua Eabhrac.


Darú (Contae Laoise).
Is baile beag é Darú, ar a dtugtaí "Darmhagh Ua nDuach" tráth. Tá sé suite i ndeisceart Chontae Laoise i gCúige Laighean in Éirinn, ar bhóthar an R639 cois Uircín (craobhabhainn de chuid na Feoire).
Stair.
Deirtear gur chuir Colm Cille mainistir ar bun san áit sa bhliain 546 A.D, ach is i gContae Uíbh Fhaili atá sé suite. Sa bhliain 1155 dhóigh slua Uí Lochlainn an eaglais i nDarmhagh-Ua-nDuach. Cuireadh baile de chuid na Normannach ar bun sa 13ú haois. Sa bhliain 1245 thug rí Shasana cead do Geoffrey de Turville, easpag Osraí ó 1244 go 1250, féile a chur ar bun sa tríú seachtan i mí Iúil, agus gach Déardaoin.
Sa bhliain 1659 bhí 105 teaghlach sa cheantar, a bhí faoi smacht muintir Urmhumhan. Tá eaglais Chaitliceach agus eaglais Phrotastúnach le fáil i mapa de chuid Sir William Petty ón mbliain 1685. Tugadh Darú do Chontae Chiill Chainnigh, ach sa bhliain 1846 thug Parlaimint na Breataine an ceantair do Chontae Laoise.
Bhí an-tionchar ag an MP William Flower Viscount of Ashbrook ar chruth an tsráídbhaile sa lá atá inniu ann. Thug diúc Urmhumhan an ceantar do “William Flower and his heirs, forever” ar an 19 Feabhra 1708.
Bhí stad do chóistí idir BÁC agus Corcaigh suite ag an Red Lion Hotel. Sa bhliain 1842 tháinig seirbhís laethúil Bianconi idir Mountmellick agus Cill Chainnigh i gcomharbas air.
Sa bhliain 1831 bhí 2911 duine ina gcónaí sa cheantar, agus 2977 sa bhliain 1841, de réir an daonáirimh. Bhí sé scoil sa sráidbhaile agus luaitear mar ‘small market and post village’ é.
Sa lá atá inniu ann oibríonn formhór mhuintir na háite i mbailte móra mar Chill Chainnigh agus Phort Laoise.
Sáisiún aimsire.
Tá stáisiún aimsire lonnaithe i nDarú. Bunaíodh i mí na Bealtaine 2008 é. Davis ProVantage 2 Station atá ann.
Spórt.
Tá club de chuid CLG, "Na Cláirsigh", sa cheantar, chomh maith le clubanna sacair agus iascaireachta.
Daoine.
Chónaigh William Carrigan sa cheantar. Canónach agus staraí a bhí ann


Caisleán na Cnapóige.
Caisleán de chuid an 15ú haois atá suite i gContae an Chláir in Éirinn is ea Caisleán na Cnapóige. Tógadh é do Sheán Mac Con Mara sa bhliain 1467. Tá athchóiriú nua-aimseartha déanta air agus úsáidtear é sa lá atá inniu ann chun féastaí meánaoiseacha a chur i láthair do thurasóirí.
Stair.
Tógadh an caisleán do Sheán Mac Con Mara, taoiseach Gaelach, fear a chuir bailchríoch ar thógáil Chaisleán Bhun Raite chomh maith tar éis dá athair, Siodha, tús a chur leis an obair. Ba phátrún flaithiúil é Seán de chuid na hEaglaise Caitlicí chomh maith agus d'íoc sé as tógáil Mhainistir Chuinche chomh maith. Cuireadh garastún de chuid Rialtas Shasana i gceannas ar an gcaisleán in aimsir Chromail agus bronnadh tionóntacht na Cnapóige ar Arthur Smith, saighdiúir Cromalach, tar éis do mhuintir Mhic Con Mara tacú leis an rí i rith an chogaidh, ach tugadh an caisleán agus a dtailte ar ais dóibh tar éis do Shéarlas II teacht i gcoróin.
Dhíol Proinsias Mac Con Mara an caisleán le muintir Scott i rith 1800 agus chaith siadsan cuid mhaith airgid ag déanamh athchóiriú air. Cheannaigh Theobold Fitzwalter Butler, 14ú hIarla Dhún Búinne, é sa bhliain 1855 agus lean sé den obair athchóirithe a thosaigh muintir Scott, chomh maith le príomháit chónaithe theaghlach Dhún Búinne a dhéanamh de. Bhíodh Comhairle Contae an Chláir á tionól ansin i rith Chogadh na Saoirse agus d'úsáid An Ginearál Michael Brennan, oifigeach ceannaireachta an cholúin reatha áitiúil, an foirgneamh mar cheanncheathrú i rith na tréimhse céanna.
Naisc sheachtracha.
Cnapóige, Caisleán na


Coill na Silíní.
Bruachbhaile réasúnta nua is ea Coill na Silíní (Béarla:Cherrywood), soir ó dheas ó Bhaile Átha Cliath agus suite, go hoifigiúil, sa chontae Dún Laoghaire-Ráth an Dúin gar do Chontae Chill Mhantáin. Baile fearainn atá ann, a cruthaíodh timpeall an bPáirc Ghnó atá ann, ar thalamh idir na sean-bhailte Baile Uí Lachnáin agus Ráth Michíl.
Osclaíodh líne den Luas ann sa bhliain 2011, agus is é Stáisiún Sheanchill an líne den DART is giorra.


Aigéad sulfarach.
Is é an t-aigéad sulfarach (H2SO4) ocsaigéad an tsulfair, agus is é an uimhir ocsaídiúcháin atá ag an sulfar ann ná +6. "Ola vitriail" an seanainm. Tá sé intuaslagtha san uisce i ngach coibhneas measctha, agus is aigéad láidir agus ocsaídeoir láidir é araon. Tá sé in ann uisce a bhaint as móilíní orgánacha freisin, agus úsáidtear i bpróisis cheimiceacha é dá réir. Is amhábhar agus imoibreán ardtábhachtach é sa tionsclaíocht. Is í an trí-ocsaíd sulfair, SO3, is ainhidríd don aigéad sulfarach - is é sin, an chomhdhúil a thabharfaidh aigéad sulfarach má imoibríonn sé leis an uisce.
Faightear aigéad sulfarach trí shulfar a ocsaídiú. Ar dtús, dóitear sulfar go dé-ocsaíd sulfair SO2. San ocsaíd seo, áfach, níl an sulfar ach +4 ar uimhir ocsaídiúcháin, agus mar sin, tá sé riachtanach é a ocsaídiú go +6, rud a dhéantar trí thuilleadh ocsaigine a thabhairt don dé-ocsaíd agus an pheantocsaíd vanaidiam, V2O5, ag catalú an imoibriúcháin. Ansin, gheofar an trí-ocsaíd. Imoibriú an-eisiteirmeach é, áfach, imoibriú na trí-ocsaíde sulfair leis an uisce, is é sin, scaoiltear a lán fuinnimh saor dá thoradh, agus is deacair srianta maithe a choinneáil leis an imoibriú seo fiú faoi imthoscaí na monarchan. Mar sin, is é an rud a dhéantar ná go dtuaslagtar an trí-ocsaíd san aigéad sulfarach tiubhaithe, ionas go bhfaighfear leacht tromghluaiste ar a dtugtar "oleum". Focal Laidine é "oleum" a chiallaíonn "ola", ach i ndéantús an aigéid shulfaraigh, is é is brí leis ná meascán as aigéad sulfarach agus cineál polaiméirí, ar nós an dé-aigéad sulfarach H2S2O7. Ansin, cuirfear an t-uisce leis an "oleum" go cúramach, go dtí go mbeidh sé ina aigéad sulfarach glan.


Maois.
Fáidh agus reachtóir Eabhrach a bhí i Maois. Deirtear gurbh é Maois a scríobh an Torah. Tá sé an-tábhachtach sa Bhíobla. Dar le scoláirí áirithe áfach, ní raibh ann ach carachtar finscéalaíochta.
Breith Mhaois.
Tháinig muintir Iosrael go dtí an Éigipt in aimsir Iacóib. Chuireadar fúthu sa tír sin agus chuadar i líonmhaire go mór Chuir an Faró saoistí saothair os a gcionn chun iad a chloí le hualaí troma; agus thógadar cathracha. Cuireadh iallach ar mhuintir Iosrael seirbhis an éigin a dhéanamh, agus fágadh an saol go searbh acu le hobair dhian. Thug an Faró ordú dá mhuintir go léir: gach gin mhic a bhéarfaí do na hEabhraigh a mharú. Um an dtaca sin, ghabh bean de threibh Léiví gin agus rug sí mac. Chuir sí i bhfolach é ar feadh trí mhí agus ansin nuair a chuaigh di é a choimeadi bhfolach a thuilleadh, fuair sí cléibhín paipíre dó agus chuimil sí bitiúman agus pic de, agus chuir a mac ann, agus chuir i measc na n-eileastram ar bhruach na habhann é. Sheas a dheirfiúr i leataobh tamall. Tháinig banphrionsa Éigipteach anuas lena hionailtí chun í féin a fholcadh san abhainn. Fuair sí an leanbh agus bhí trua aici dó. Dúirt an deirfiúr léi go bhfaigheadh sí bean i measc na nEabhrach chun an leanbh a oiliúint di. Ghlaoigh an deirfiúr ar mháthair an linbh Ina dhiaidh sin bhí sé amhail mac ag an mbanphrionsa agus bhaist sí an t-ainm Maois air.
I Midián.
Nuair a bhí Maois ina fhear chonaic sé Éigipteach ag bualadh Eabhraigh, duine dá mhuintir agus mharaigh sé an tÉigipteach. Bhí air teitheadh on Éígipt. D’fhan sé i dtír Mhidián agus phós
Zipiorá, bean de mhuintir na tire sin. Rug sí mac agus thug sé Géirsiom mar ainm air toisc go raibh sé féin ina dheoraí (gér).
Bhí Maois ag aoireacht tréad athair a chéile, Iatró. Tháinig sé go sliabh Horaeb. Labhair Dia leis ansin agus dúirt leis filleadh ar an Éigipt toisc muintir Iosrael a bheith i gcruachás.
Filleadh ar an Éigipt agus imeacht na nIosraelach.
Ach níor thug an Faró aon aird ar Mhaois agus a dheartháir Árón go dtí gur tháinig deich bplá ar ar an tír. Ansin thug sé cead do na hEabhraigh an Éigipt a fhágáíl. Tháinig malairt aigne air, áfach, agus chuaigh sé féin agus a shaighdiúirí sa tóir orthu. Shroicheadar ‘’Yam Suph’’ (meastar anois gur Muir na nGiolcach seachas an Mhuir Rua a bhí i gceist leis seo). Shín Maois a lámh os cionn na n-uiscí agus thiomáin Dia an fharraige ar ais le gaoth láidir a shéid ar feadh na hoíche, agus rinneadh talamh tirim de. Dheighil na huiscí óna chéile, agus ar aghaidh le clann Iosrael isteach i lár na n-uiscí. Chuaigh na hÉigiptigh sa tóir orthu. Ba dheacair dóibh dul chun cinn ina gcarbaid agus bádh iad nuair a d’fhill na huiscí ar ais anuas orthu, ach tháinig na hIosraelaigh slán.
San fhásach.
Sheol Maois na hIosraelaigh ar aghaidh ó Mhuir na nGiolcach agus isteach leo san fhásach. Bhí an pobal ag monabhar in aghaidh Mhaois óir nach raibh uisce le hól acu. Ghlaoigh Maois chun Dé agus thaispeáin Dia crann dó; chaith Maois an crann sin isteach san uisce agus d’éirigh sé milis.
Shroich na hIosraelaigh Éilím mar a raibh dhá thobar déag fíoruisce agus seachtó crann pailme agus shuíodar a gcampa láimh leis.
Manna agus Gearga.
Chuireadar chun siúil arís ó Éilím, agus shroicheadar fásach Shín, idir Éilím agus Síonái, ar an gcúigiú lá déag den dara mí tar éis dóibh an Éigipt a fhágáil. Chromadar ar mhonabhar in aghaidh Mhaois agus Árón arís óir nach raibh bia a ndóthain acu. Ach thug Dia manna agus gearga dóibh.
Uisce ón gCarraig.
Bhog comhthionól na nIosraelach leo ar aghaidh óna gcampa i bhfásach Shín agus shuíodar a gcampa i Reifídím, áit
nach raibh aon uisce le hól acu. Chromadar ar chasaoid le Maois. Dúirt Dia le Maois: “Tabhair leat cuid de sheanóirí Iosrael agus téigh ar thosach an phobail. Beir i do láimh ar an tslat lenar bhuail tú an abhainn, agus seo leat. Féach! beidh mé i mo sheasamh ansiúd ar an gcarraig romhat (i Horaeb). Buail an charraig agus snífidh uisce aisti le hól ag an
I nGleic le hAmailéic.
D’ionsaigh muintir Amailéic na hIosraelaigh i Reifídím. Throid slua Iosrael leo faoi cheannas Iósua ach chuaigh Maois agus Árón agus Húr go mullach cnoic. Fad a choinnigh Maois a lámh in airde, bhí an lá le hIosrael, ach nuair a ligeadh sé anuas í, bhíodh an lámh in uachtar ag slua Amailéic. Bhuail tuirse Maois ach shuigh sé ar chloch agus Árón agus Húr ag coinneáil a lámh in aired. Bhí an bua ag Iósua.
Deich nAitheanta.
Chuireadar chun siúil arís ó Reifídím agus shuíodar a gcampa ansiúd san fhásach os comhair shliabh Shíonái. Thug Dia Deich nAitheanta do Mhaois ar Shliabh Shíonáí.
San fhásach, bás Mhaois.
Chaith na hIosraelaigh 40 bliain san fhásach, ansin thrasnaigh said abhainn na hIordáine, dheineadar ionradh ar Chanán agus chuireadar fúthu sa tír sin. Cailleadh Maois ar bhruach thoir na hIordáine, áfach, sular thrasnaigh na hIosraelaigh an abhainn.


Tóraí.
Is ball nó tacadóir de chuid an Páirtí Coimeádach é Tóraí Ón bhfocal Meán-Ghaeilge Toraigh duine a rachadh sa tóir ar dhuine a thagann an téarma.


Bó Chiarraí.
Is pór annamh an eallaigh déiríochta í Bó Chiarraí/Buinín.


Muir Aral.
Íomhánna den Mhuir Aral sna blianta 1989 agus 2008
Is muir í an Mhuir Aral nach bhfuil ach codanna di fágtha inniu. Bhíodh an mhuir (nó loch) i Lár na hÁise ar an teorainn idir an Chasacstáin ar an taobh thuaidh agus an Úisbéiceastáin ó dheas. An méid atá fágtha sa tuaisceart, tá sé sách cobhsaí anois arís agus táthar ag iarraidh stad a chur le cailliúint uiscí an Aral in áiteanna eile freisin.


Muir Rua.
Is muir í an Mhuir Rua atá suite idir an Afraic agus an Áise.


Caisleán Bhun Raite.
Caisleán meánaoiseach de chineál túrthí i gContae an Chláir in Éirinn is ea Caisleán Bhun Raite. Tá sé suite i lár bhaile Bhun Raite agus tógadh é sa bhliain 1425. Is díol spéise do thurasóirí anois é.
Nasc seachtrach.
Bhun Raite, Caisleán


Peairt.
Contae de chuid na hAlban is ea Peairt.


Bearaig.
Contae de chuid na hAlban is ea Bearaig (Berwick as Béarla).


Foibhe.
Contae de chuid na hAlban is ea Foibhe (i nGaeilge na hAlban: "Fìobha"), atá suite in oirthear na tíre. Tá beagnach 360,000 duine ina gcónaí i bhFoibhe. Cónaíonn an tríú cuid den daonra i dtrí bhaile móra, mar atá Cair Chaladain (49,709 de dhaonra sa bhliain 2011), Dún Phárlain (49,706) agus Gleann Ráthais (39,277). Tá Cill Rímhinn lonnaithe ar an gcósta in oirthuaisceart Fhoibhe. Tá Ollscoil Chill Rímhinn suite ar an mbaile sin agus í ar na hollscoileanna is sine san Eoraip. Ceapadh an cluiche galf ansin freisin.
Tá Gordon Brown, Iar-Phríomh Aire na Breataine Móire ina chónaí anseo lena bhean chéile Sarah agus a gclann óg.


Banbh.
Contae de chuid na hAlban is ea Banbh.


Na Púballan.
Contae de chuid na hAlban is ea na Púballan.


Ros.
Sgurr Fiona agus an Corrag Bhuidhe
Contae de chuid na hAlban is ea Ros, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Clach Mhanainn.
Contae de chuid na hAlban is ea Clach Mhanainn.


An Laplainn.
Is réigiún i gCríoch Lochlann í an Laplainn.


Contae Inbhear Nis.
Contae de chuid na hAlban is ea Inbhear Nis.


Baile na hUige.
Contae de chuid na hAlban is ea Baile na hUige.


Dún Breatainn.
Contae de chuid na hAlban is ea Dún Breatainn.


Cille Chuitbeirt.
Contae de chuid na hAlban is ea Cille Chuitbeirt.


Cromba.
Contae de chuid na hAlban, Comhairle na Gáidhealtachd, is ea Cromba.


Inbhear nÁrainn.
Contae de chuid na hAlban is ea Inbhear nÁrainn.


Contae Obar Deathain.
Contae de chuid na hAlban is ea Obar Deathain.


An Mhaoirne.
Contae de chuid na hAlban is ea an Mhaoirne.


Aonghas.
Contae de chuid na hAlban is ea Aonghas.


Bód.
Contae de chuid na hAlban is ea Bód.


Inbhear Áir.
Contae de chuid na hAlban is ea Inbhear Áir.


Rinn Friú.
Contae de chuid na hAlban is ea Rinn Friú.


Sruighlea.
Contae de chuid na hAlban is ea Sruighlea.


Ceann Rois.
Contae de chuid na hAlban is ea Ceann Rois.


Inse Orc.
Is oileánra agus comhairle rialtais áitiúil amach ó chósta thuaidh na hAlban é Inse Orc. Is é Bágh na h-Eaglaise ("bá na heagalise") an príomhbhaile sna hoileáin. Tá timpeall is 20,000 duine ina gcónaí in Inse Orc.


Labhaidh Thiar.
Contae de chuid na hAlban is ea Labhaidh Thiar.


Labhaidh Láir.
Contae de chuid na hAlban is ea Labhaidh Láir.


Rosbróg.
Contae de chuid na hAlban is ea Rosbróg.


Dún Phrís.
Contae de chuid na hAlban is ea Dún Phrís.


Lannraig.
Contae de chuid na hAlban is ea Lannraig.


Salcraig.
Contae de chuid na hAlban is ea Salcraig.


Muir Ocatsc.
Muir imeallach de chuid an Aigéin Chiúin is ea Muir Ocatsc. Tá sí suite idir chósta iarthuaisceart na hÁise ó thuaidh, Leithinis Kamchatka soir, na hOileáin Chúiríl soir ó dheas, Oileán Shacailín agus Hokkaido siar ó dheas.
Léarscáil Rúiseach de Mhuir Ocatsc ón mbliain 1792. Ach Oileán Shacailín mar eisceacht, bhí an mhuir léarscáilithe go cruinn faoin am úd.
Cósta Shacailín ar Mhuir Ocatsc


Albrecht Dürer.
Ba phéintéir Gearmánach é Albrecht Dürer a rugadh ar an 21 Bealtaine 1471 agus a fuair bás sa bhliain 1528.


London Borough of Wandsworth.
Tá London Borough of Wandsworth suite i Londain Theas i Sasana. Cruthaíodh sa bhliain 1965 é. Tá tuairim is 300,000 duine ina gconai i Wandsworth.


Buirg Londan Lambeth.
Is é London Borough of Lambeth an Buirg Londain i Londain Theas, Sasana.


Buirg Londan Southwark.
Is é London Borough of Southwark an Buirg Londain in Londain Theas, Sasana.


Buirg Londan Tower Hamlets.
Is é London Borough of Tower Hamlets Buirg Londain in Londain Thoir, Sasana.


Seirfeachas.
Ba oibrí talmhaíochta ceangailte leis an córas feodach é Seirfeach.


Máel Mórda mac Murchada.
Ba é Máel Mórda mac Murchada nó Máel Mórda mac Murchada Uí Fáeláin (Maol Mórdha Mac Murchadha Uí Fhaoláin) Rí Laighean. Rugadh é timpeall 965 agus maraíodh é ag Cath Chluain Tarbh ar an 23 Aibreán 1014, mac le Murchad mac Finn agus deartháir le Gormflaith (bean chéile Bhrian Bóirmhe) a bhí ann, agus é ina dhuine de mhuintir Uí Fhaoláin, ceann de threibheanna Uí Dhúnlainge a bhí lonnaithe timpeall na Life i Nás na Rí.
Cuimhnítear air, thar aon rud eile, mar namhad Bhrian Bóirmhe, agus maraíodh an bheirt ag Cath Chluain Tarbh ar Aoine an Chéasta 1014. D'éirigh sé amach níos luaithe freisin, sa bhliain 1012. Tar éis a bháis bhí Bran, a mhac, ina rí ar Chúige Laighean idir na blianta 1016 agus 1018. Ó shin amach ar aghaidh mhair ríogacht Uí Dhúnlainge le daoine de mhuintir Uí Mhuireadhaigh in áit mhuintir Uí Fhaoláin mar thoradh ar an slua mór a cailleadh ag Cluain Tarbh.


Howard Hawks.
Duine de na stiúrthóirí scannán a bhí ag obair i Hollywood i ré chlasaiceach na scannánaíochta Meiriceánaí a bhí i Howard Winchester Hawks'", a rugadh i nGoshen, Indiana ar an 30 Bealtaine 1896 agus a fuair bás i bPalm Springs, California ar an 26 Nollaig 1977.
Stiúrthóir bisiúil a bhí ann a bhain amach clú agus cáil le scannáin ina lán seánraí: scannáin bhithiúnach ("Scarface", 1932), coiméide "screwball" ("Bringing Up Baby", 1938; "His Girl Friday", 1940), scannáin eitleoireachta ("Only Angels Have Wings", 1939), scannáin chogaidh ("Sergeant York", 1941), scannáin bhleachtaireachta ("The Big Sleep", 1946), scannáin bhuachaillí bó ("Red River", 1948), scannáin eachtránaíochta ("Hatari!", 1962), agus a lán eile.
Sa bhliain 1975, bronnadh Duais an Acadaimh (Oscar) air as saothar a shaoil. Níor éirigh leis, áfach, an duais sin a bhaint amach le haon scannán ar leith riamh, cé go raibh sé ar an ngearrliosta do dhuais an stiúrthóra ab fhearr sa bhliain 1942 as an obair a rinne sé ar "Sergeant York".


Raymond Chandler.
Scríbhneoir scéalta bleachtaireachta agus scriptscríbhneoir scannán a bhí i Raymond Thornton Chandler, a rugadh i Chicago ar an 23 Iúil 1888 agus a fuair bás i San Diego ar an 26 Márta 1959. Bhí an-tionchar ag a stíl "chruabhruite", mar a deirtear, ar na scéalta bleachtaireachta, ar an gcineál daoine a bhíonn le feiceáil iontu agus ar an gcineál stíle a chleachtar iontu inniu. Is é príomhlaoch a chuid scéalta, Philip Marlowe, ionchollú an "bhleachtaire phríobháidigh" mar a shamhlaítear dúinn inniu é.
A Shaol.
Cé gur sna Stáit Aontaithe a rugadh é, chaith sé blianta a óige i Sasana. Thréig a athair - innealtóir a bhí ina alcólach - a theaghlach, agus chuaigh máthair Raymond, bean Éireannach, ar ais go dtí an Ríocht Aontaithe in éineacht lena mac. Ba é deartháir na máthar a choinnigh bia agus beatha leo. Ina fhear óg dó d'fhill Raymond go Meiriceá ag iarraidh a áit féin a aimsiú sa saol. Liostáil sé sna saighdiúirí sa Chéad Chogadh Domhanda, agus chaith sé seal ag troid. I ndiaidh an chogaidh, d'fhill sé go Los Angeles, agus rinne sé staidéar ar chuntasóireacht le jab seasta a fháil. Phós sé bean a bhí ocht mbliana déag ní ba sine ná é. Sna 1930idí, nuair a chaill sé a jab de dheasca na ndeacrachtaí a bhí aige leis an mbiotáille, thosaigh sé ag scríobh scéalta garrfhicsin lena chuid a shaothrú. D'éirigh leis an scríbhneoireacht, agus sna 1940idí, fostaíodh ina scriptscríbhneoir i Hollywood é. Fuair a bhean chéile bás sa bhliain 1954, agus í tinn ar feadh i bhfad roimhe sin.
Ní raibh sé ina dhuine shona riamh. Bhí sé ina dhruncaire, cosúil lena athair roimhe, agus dúlagar intinne ag goilleadh air. Chuaigh na deacrachtaí seo chun olcais i ndiaidh bhás a mhná céile. Bhí sé mór le cúpla bean ina dhiaidh sin, ach ní raibh mórán maithe sna cumainn seo, agus bhí níos mó ná bean amháin ag déanamh gur homaighnéasach a bhí ann agus é á shéanadh féin.
A Shaothar.
Scríobh sé cuid mhór scéalta, ach is iad na húrscéalta "The Big Sleep" agus "The Long Goodbye" na cinn ba mhó a thuill clú dó.Is é an locht is mó a fhaightear ar a chuid scéalta nach raibh bua na plotála aige - rinne sé praiseach den phlota go minic - agus ní thaitníonn an stiúir mhadrúil a bhíonn faoi le cách ach an oiread, go háirithe an dóigh a mbíonn sé ag trácht ar mhná agus ar homaighnéasaigh. Ón taobh eile de, tá féith liriciúil ann a chuireann ar a chumas áiteanna agus timpeallacht na n-imeachtaí a chur os comhair an léitheora ar dhóigh bheo bhíogúil.


Nioclás I na Rúise.
Impire de chuid na Rúise a bhí i Nioclás I (Николай I Павлович, "Nikolaj I Pavlovič"). Rugadh Nioclás sa bhliain 1796 agus cailleadh sa bhliain 1855 é.
Saighdiúir a bhí i Nioclás amach is amach. Ní bhfuair sé tabhairt suas an tSáir, ó bhí gach duine ag glacadh leis go raibh an cúram sin daite dá dheartháir Konstantin. B'é an míleatachas an t-aon taobh amháin a chonaic sé de réimeas an impire Alastair. Dá réir sin, bhí sé ag iarraidh smacht míleata a choinneáil ar an stát. Ní raibh glacadh ar bith aige le monarcachas bunreachtúil: bhí sé den tuairim nach raibh ann ach an dá rogha, an phoblacht agus an t-uathlathas - an mhonarcacht absalóideach gan srianta dlí nó bunreachta le cumhacht an Impire - agus dá ndéanfaí aon iarracht comhréiteach nó comhghéilleadh a lorg idir an dá rogha seo, ní bheadh ann, dar leis, ach bréag agus cur i gcéill. Chaithfeá do rogha a bhaint as an mbeirt, agus bhí a rogha féin bainte aigesean ó thús, ceart go leor. Thug sé isteach a lán míleatachais sa saol sibhialta: chuir sé inneall nua ar an "gendarmerie", ar na péas armtha, a bhí ag fiosrú coireanna polaitíochta, cosúil le réabhlóideachas.
Nioclás agus an Dlí.
Ón taobh eile de, d'fhill Mikhail Speranskiy ón tSibéir le seal maith oibre a dhéanamh i réimeas Niocláis ag códú is ag cur in eagar reachtaíocht na Rúise. Bhí claonadh áirithe chun dlíthiúlachais i Nioclás fosta, i ndiaidh an iomláin. D'fhéach sé le seandlíthe a choinneáil i réim is i bhfeidhm, ach arís, bhí sé chomh scanraithe sceimhlithe roimh gach aon chineál "réabhlóideachais" agus go raibh sé sách neamhshrianta ag déanamh géarleanúna ar an bhfreasúra polaitíochta. Tá cáil ar ghrúpa Phetrashevskiy: dornán de státseirbhísigh agus intleachtóirí óga a bhí ann a thagadh le chéile ag caibidil cúrsaí reatha go neamhfhoirmiúil, go dtí gur rug na péas orthu agus gur caitheadh i dtóin an phríosúin iad mar a bheadh coirpigh iontu. Is ar éigean más féidir a rá gur "freasúra" nó "réabhlóideachas" a bhí i gceist ag an ngrúpa seo, ach rinne na péas an-chomhcheilg de ina gcuid tuairiscí. D'imir an Sár cleas cruálach magaidh ar an ngrúpa: ghearr sé pionós an bháis orthu, ach nuair a bhí ceangal na gcúig gcaol curtha ar chupla duine acu cheana féin lena gcur chun báis, hinsíodh dóibh gur athraigh an Sár na pionóis bháis go téarmaí fada príosúnachta ar díbirt amuigh sa tSibéir. Ghlac na cimí an pionós báis dáiríre píre, fad is nár chuala siad an "pardún"; chuaigh duine acu as a mheabhair go doleigheasta, a deirtear. Bhí an scríbhneoir Dostoyevskiy, nach raibh ann ach fear óg san am, i measc na gcimí, agus chuaigh an eachtra seo go buan i bhfeidhm air. Thrácht sé faoi dhó uirthi ina chuid saothar.
Ceist an tSeirfeachais.
Ní raibh Nioclás chomh hamaideach is nach n-aithneodh sé fadhbanna abhalmhóra na sochaí. D'admhaigh sé go raibh, cuir i gcás, an seirfeachas ag luí go trom ar an náisiún. Mar sin féin, tuigeadh dó nárbh fhéidir na scológa a shaoradh ó bhráca ach athruithe doimhne a theacht ar an tír ar a lorg sin, athruithe nach mbeadh neart ag an Impire féin orthu a thuilleadh; agus bhí drogall agus doicheall ar Nioclás roimh na hathruithe sin.
Bhí na seirfigh ag éirí mífhoighneach, áfach, agus iad ag dul chun ceannairce anseo is ansiúd sna críocha cúil. Bhí na péas in ann na ceannaircí áitiúla a theorannú agus a choinneáil scartha ó chéile, ach ba chomhartha iad go raibh sé thar am an córas a athrú. Mar sin féin, níor chuir Nioclás an seirfeachas ar ceal. An rud a rinne sé, áfach, ná gur mhaolaigh sé ar chruachás scológa an stáit trí thuilleadh tailte a roinnt orthu, i gcruth is go mbeidís in ann an dá thrá a fhreastal, idir a gcuid cánacha a íoc mar ba chóir agus an bia a choinneáil lena muintir. Go ginearálta, áfach, bhí cás na seirfeach ag dul chun donais, nó fuair na tiarnaí talún blas ar an airgead, agus theastaigh tuilleadh torthaí feirmeoireachta uathu lena ndíol sa mhargadh. De réir a chéile, áfach, tuigeadh dóibh nach raibh mórán thar a n-acmhainn le baint as na scológa, agus iad fágtha chomh fann folamh nach raibh siad go rómhaith ag obair. Mar is féidir linn a léamh ar "Chuimhní Cinn an tSealgaire" leis an scríbhneoir Turgenyev (tá fiú aistriúchán Gaeilge ann!), thoiligh an chuid ab fhorásaí de na tiarnaí talún le cáin airgid ("obrok" as Rúisis) óna gcuid seirfeach in áit an dualgais oibre i bpáirceanna an tiarna. Le bheith ábalta an cháin a dhíol, bhí cead ag na scológa ceird a fhoghlaim, agus go leor daoine acu ag dul le saoirsineacht de chineál éigin, ar nós na cearpantóireachta, mar shampla.
Ní raibh an uasalaicme ag déanamh go rómhaith ach oiread, áfach. Bhí cuid acu ag cur bail úr ar na tailte ag baint úsáide as leas málaí agus as gléasanna nua-fhaiseanta talmhaíochta eile, agus iad ag saothrú go maith. An chuid eile, áfach, bhí siad ag cloí leis an seanghnáthamh, agus ós rud é go raibh an stát féin coimeádach, fiú ag tabhairt le fios gur suáilce ann féin a bhí sa choimeádachas, bhí gustal as an ngnáth de dhíobháil ar aon tiarna talaimh le dul le curadóireacht nua-aimseartha.
Tógáil na Tromthionsclaíochta.
B'i réimeas Niocláis a cuireadh dlús le forbairt na tionsclaíochta sa Rúis. An té a fuair a chéad léargas ar stair agus ar chultúr na Rúise ag léamh cuimhní cinn le hiar-chimí Sóivéadacha, tagann iontas air ag cur sonrú sna cosúlachtaí idir an tAontas Sóivéadach agus an Rúis Impiriúil dó. Nó bhí córas rialtais an tSáir féin ag fabhrú don tionsclaíocht throm agus ag cur béime ar riachtanaisí míleata na harmála, - díreach mar a rinne an tAontas Sóivéadach. Thairis sin, bhí na poill mhianaigh á saothrú ag daoir - ag príosúnaigh agus ag seirfigh - in áit lucht oibre ar tuarastal. Ní doiligh a shíleadh gur réamhtheachtaithe a bhí iontu do na cimí daorbhroide ar thug Aleksandr Solzhenitsyn agus Varlam Shalamov cur síos orthu ina gcuid scríbhinní.
Ag Dul leis an Eoraip - nó ag Cloí leis an Sean-Fhód?
Siúd is go raibh greim teann ag lámh an Impire ar an tír, bhí an saol cultúrtha agus an saol intleachtúil sa Rúis iontach saibhir, iontach suimiúil. Bhí smaointí nua-aoiseacha ag tonnadh isteach ón Iarthar in ainneoin na dianchinsireachta a chuir an stát ar na foilseacháin, agus lucht na salón liteartha á gcardáil go diograiseach díbhirceach. Ba mhinic nach raibh i gceist acu ach faisean intleachtúil agus aithris bhacach ar an Iarthar, ach mar sin féin, bhí dreamanna ann fosta a rinne a gcuid féin de na hidéanna coimhthíocha. Go háirithe, b'iad na 1840idí tréimhse mhór na ndiospóireachtaí intleachtúla. B'ansin a tarraingíodh an teorainn idir na hIartharaigh - na "Zapadniki" - agus na Slavaifíligh. ("Zapad" an focal Rúisise ar Iarthar.)
Dream reiligiúnda náisiunaíoch a bhí sna Slavaifíligh, agus iad ag frithghníomhú ar réasúnachas an Iarthair. Bhí siad barúlach gurbh ionann patrarcachas na sean-Rúise agus an cultúr Críostaí a bhí caite i dtraipisí ag muintir an Iarthair. Saol ceart comhdhaonnach a bhí ag na Rúisigh, dar leo ("sobornost an focal Rúisise ar an gcomhdhaonnachas seo), agus iad ag éileamh go dtabharfadh an Rúis droim láimhe le salachar agus seafóid na hEorpa. Bhí siad in éadan an dóigh a raibh an uasalaicme ag labhairt Fraincise agus ag meascadh focla coimhthíocha trína gcuid Rúisise.
Siúd is go raibh príomhluachanna na Slavaifíleach - idir dhúchas na Rúise agus chreideamh Críostaí an Oirthir - á n-urramú i mbolscaireacht oifigiúil na hImpireachta, bhí cuid de na Slavaifíligh sáite in achrann leis an Stát. Nó bhí an Slavaifíleachas bunaithe ar chineál ainrialachas reiligiúnda, agus thug na Slavaifíligh tús áite don scológ ("muzhik") gan scolaíocht, mar dhea-shampla i gcúrsaí an chreidimh is na moráltachta. Ó lig Peadar Mór tionchar an Iarthair isteach, ní raibh an rialtas inchomórtais leis an scológ seo a thuilleadh, a shíl siad - agus ar ndóigh, ní chuirfeadh an rialtas ná an tImpire suas leis an gcineál seo fealsúnachta a bhí ag tabhairt le fios nach raibh cead ag an Impire a thír féin a rialú mar ba mhian leis féin.
Faoin am seo a tháinig an chéad bhorradh ar an litríocht fosta, nó ba sna tríochaidí a scríobh nó a d'fhoilsigh file náisiúnta na Rúise, Aleksandr Pushkin, an chuid ba tábhachtaí dá shaothar. Tháinig Nikolay Gogol go tiubh sna sálaí aige, agus é ag baint stangadh as an náisiún leis an úrscéal mhór úd "Mertvye dushi" ("Na hAnamacha Marbha"). Tagairt is ea na "hanamacha" do na seirfigh, nó ba ghnách "anam" a thabhart ar aon seirfeach amháin, cosúil leis an dóigh a dtugtar "cloigeann" ar aon bhó amháin sa Ghaeilge. Is iad na "hanamacha marbha" na seirfigh a fuair bás i ndiaidh an daonáirimh dheireanaigh, ionas go bhfuil siad i gcónaí ar na rollaí mar dhaoine beo. Is é is ábhar d'úrscéal Gogol ná fear - Chichikov is sloinne dó - a bhíonn ag ceannach "anamacha marbha" den chineál seo ó na tiarnaí talún.
Maidir leis na gnóthaí eachtracha, chuir Nioclás cogadh ar na Peirsigh agus ar na Turcaigh, agus é ag sealbhú tailte nua don Rúis sna Sléibhte Cugasacha (an tSeoirsia agus an Airméin), chomh maith le lámh a chur i bpolaitíocht inmheánach na Tuirce. I ndiaidh na gcogaí seo, sa bhliain 1830, phléasc trioblóidí réabhlóideacha amach anseo agus ansiúd san chuid Eorpach den tír, go háirithe sa Pholainn. Ní raibh i gceist ansin ach ceannairc bheag i measc na n-ábhar oifigeach i scoil traenála an Airm, ach ós rud é go raibh na Polannaigh araiciseach chun éirí amach le dul ar lorg saoirse dá dtír, chuaigh siad ina sluaite síoraí ag cur cogaidh ar na Rúisigh. Fuair Nioclás é féin in abar ar fad ag iarraidh na saighdiúirí Polannacha a chloí. Nuair a cuireadh an t-éirí amach faoi chois, bhain Nioclás a bunreacht den tír cheannairceach, ach ó theastaigh uaidh urraim a thabhairt d'fhoirmiúlachtaí dlí, d'fhág sé féinrialtas de chineál éigin ag na Polannaigh, de réir an ghealltanais a bhí tugtha ag Alastair ag comhdháil Vín.
Bhí na Fionlannaigh dílis do Nioclás, siúd is nár bhac sé le Dáil fhéinrialaitheach a dtíre a chomhthionól, ach oiread le hAlastair. Mar sin, ghreamaigh míchlú áirithe dá ainm san Fhionlainn, cé go mbíodh an Sár seo agus Fionlannaigh a chomhaimsire sách sásta lena chéile.
Ós duine coimeádach a bhí i Nioclás a hAon, go háirithe i gcomparáid leis na rialtóirí Eorpacha, theastaigh uaidh comhoibriú le fórsaí coimeádacha eile le síocháin a thíre is a rialtais féin a chinntiú is a dhíonadh roimh ré ar gach cineál ceannairce, cearmansaíochta nó radacachais. Sa bhliain 1833, shínigh Nioclás conradh le príomhchumhachtaí eile na hEorpa faoi chomhoibriú míleata in éadan gluaiseachtaí radacacha agus ceannaircí réigiúnda i measc mionlach náisiúnta. Tharraing an conradh seo fuath na gciorcal liobrálach agus radacach ar an Rúis, agus mhéadaigh ar an gcúlchaint fá dtaobh den Rúis mar "phéas armtha na hEorpa". Bhí an "gendarme" sin an-ghnóthach ag cloí na dtrioblóidí réabhlóideacha san Fhrainc agus sa Ghearmáin sa bhliain 1848 - "Earrach na Náisiún" nó "bliain mire na hEorpa", bain do rogha astu - agus san Ungáir an bhliain dár gcionn.
Cogadh na Crimé agus bás Niocláis.
"Charge of the Light Brigade" ("Ruathar na Briogáide Éadroime"), le Richard Caton Woodville (Cogadh na Crimé)
Sna 1850idí, áfach, go gairid roimh bhás Niocláis, phléasc cogadh amach idir an Bhreatain Mhór agus an Rúis fá dtaobh den Tuirc. Bhí ré na Tuirce rite mar mhórchumhacht Eor-Áiseach, agus an Bhreatain Mhór is an Rúis ag santú na creiche a bheadh in iarsmaí na himpireachta seo ar ball. Dáiríribh, cogadh idir an Rúis is an Tuirc a bhí ann ar dtús (an gnáthrud, a déarfá), ach ansin, chuir na Sasanaigh a ladar ann. Laindeáil a gcuid trúpaí i Leathinis na Crimé i dtús an fhómhair sa bhliain 1855; sin é an fáth gurb as an leathinis sin a hainmníodh an cogadh féin.
Shíothlaigh Nioclás i Mí na Samhna den bhliain chéanna, agus ó chruthaigh an Rúis ní ba laige ó thaobh na n-armálacha de, b'éigean don tSár Alastair a Dó, a tháinig i réim ansin, deifir a dhéanamh ag éirí as an gcogaíocht. Ghabh sé leor le comha síochána a bhí an-mhíbhuntáisteach don Rúis agus a thaispeáin don tsaol mhór nach raibh comhábhair na mórchumhachta sa tír a thuilleadh. Bhí faillí déanta ag an Impireacht i bhforbairt an bhuneagair, nó an infreastruchtúir: ní raibh na bóithre iarainn sách iomadúil leis na saighdiúirí a thabhairt a fhad le páirc an áir in am.
B'fhéidir nach raibh "trí chéad long" ag "Seán Buí" chois chósta na Fionlainne i ndiaidh an iomláin, ach bhí an oiread sin cathanna mara timpeall na tíre agus go bhfuair an chosmhuintir riachtanach cuimhne an chogaidh a chur i míotar.


Cogadh na Rúise agus na Seapáine.
Fearadh Cogadh na Rúise is na Seapáine, 10 Feabhra 1904 – 5 Meán Fómhair 1905, idir an Rúis agus an tSeapáin in oirthear na hÁise.
An cogadh.
Nuair a shealbhaigh saighdiúirí na Rúise Port Artúir, cuanchathair in aice leis an gCóiré, sa bhliain 1898, chuir siad an-mhíshástacht ar na Seapánaigh, a bhí buartha go raibh siad lena dtionchar ar an gCóiré a chailleadh. Ní raibh aon mhoill orthu téisclim a dhéanamh chun cogaidh; agus i Mí Fheabhra den bhliain 1904, d'ionsaigh siad Port Artúir le garastún na Rúiseach a ruaigeadh as an áit. D'éirigh leo an chuid is mó de loingeas cogaidh na Rúise a scrios, agus bhí na Rúisigh sách mall ag tabhairt freagra. Ní raibh an t-ádh orthu ina dhiaidh sin, ach an oiread. Thuirsigh maidhm i ndiaidh maidhme iad, agus nuair a tháinig cabhlach cogaidh na Bailte ó Chathair Pheadair thart ar an Afraic go dtí an Cian-Oirthear le fortacht a thabhairt do na díormaí Rúiseacha ansin, d'ullmhaigh an t-aimiréal Seapánach Heihachiro Togo luíochán roimh na Rúisigh. Nuair a nocht na longa Seapánacha óna bhfolacháin, fágadh an cabhlach Rúiseach i ngaiste, agus chuaigh an chuid ba mhó acu i dtóin an phoill i gCaolas Chisima idir an Chóiré agus an tSeapáin i lár Mhí Bhealtaine den bhliain 1905. Ní tháinig ach sé long chogaidh slán as an teagmháil, agus acu sin féin, b'éigean do thrí long sábháilteacht a lorg i gcuan cogaidh na Meiriceánach i Manila. Ó bhí na Meiriceánaigh neodrach sa chogadh seo, rinne siad na longa agus a gcuid crú a imtheorannú sa chuan - is é sin, choinnigh siad istigh ansin iad go dtí go raibh an cogadh thart.
Bua na Seapáine.
B'iad na Seapánaigh a ghnóthaigh an cath agus an cogadh, mar sin. Siúd is gur láimhsigh an tAimiréal Togo an cath go snoite, b'é ba phríomhchúis leis an rath ná go raibh na Seapánaigh i bhfad chun tosaigh ar na Rúisigh i gcúrsaí teicneolaíochta, a fhad is a bhí na longa cogaidh i gceist. Bhí a gcuid long ní ba luaithe, agus a gcuid gunnaí ní b'fhearr, chomh maith.
Éirí amach na bliana 1905.
Bhí cosmhuintir na Rúise den bharúil gurbh iad na huaisle is na hoifigigh ba chiontaí leis an dóigh ar briseadh an cath ar a dtír. Mar sin, d'éirigh ina cheannairc ar fud na Rúise. Bhris réabhlóid amach sa bhliain 1905.
Tagairtí.
Rúise agus na Seapáine, Cogadh na


Stair na Gailíse.
Téann stair na Gailíse, "Galicia", mar réigiún siar go dtí aimsir na gCeilteach.
Seanstair.
Tagraíonn ainm na Gailíse don treibh Cheilteach a raibh cónaí uirthi sna bólaí seo fadó, chois Abhainn Douro. Thugadh na Rómhánaigh "Gallaeci" nó "Callaeci" ar an treibh as Laidin, agus is é an t-ainm Gréigise ná "Kallaikoi". Luaigh an staraí Gréagach Heireadótas faoin ainm seo iad.
Bhí cónaí ar dhornán treibheanna sa réigiún roimh theacht na Rómhánach, mar a deir staraithe Clasaiceacha ar nós Strabó, Heireadótas, agus Phlinias. Dealraíonn sé gur Ceiltigh a bhí iontu, agus go raibh siad measartha cosúil le chéile ó thaobh an chultúir de. De réir na fianaise atá ann, bhí teanga Cheilteach de shórt éigin á labhairt sa Ghailís go dtí an 15ú haois.
Teacht na Rómhánach.
Mar a deir Livias, d'ionsaigh na Rómhánaigh faoi cheannasaíocht Decimus Iunius Brutus an Ghailís sna blianta 137-136 roimh bhreith Chríost, ach i ndáiríre, ní raibh an chumhacht ná an cultúr Rómhánach greamaithe go ródhomhain in ithir an réigiúin i réimeas Ágastas féin. Níor chuir na Rómhánaigh mórán suime sa chúige seo ach amháin mar fhoinse mianraí is mianaigh, ach sa deireadh, rinne siad proibhinse de faoi ainm Gallaecia. Tháinig cultúr ábhartha na Rómhánach agus a dteanga isteach i ndiaidh an ghabháltais a rinne siad, agus iad ag gearradh bóithre nua agus ag cur caoi ar na cathracha, mar ba dual dó. Ní dhearna siad iarrachtaí gníomhacha teanga na mbundúchasach a bhaint dá mbéal, áfach. Sa deireadh, rinne an Críostaíocht|Chríostaíocht féin a fódú sa Ghailís, de thoradh na nasc idir an cúige agus lárionaid chultúrtha na himpireachta.
Gabháltais na "Suevi" agus na Moslamach.
D'fhorghabh na "Suevi", treibh a raibh canúint Ghearmánda á labhairt aici, an Ghailís sa bhliain 411 AD. Ba iad na "Suevi" a bhunaigh an chéad ríocht mheánaoiseach sa chuid seo den Eoraip i ndiaidh Impireacht na Róimhe. Sa bhliain 584, áfach, d'ionsaigh na Viseagotaigh an Ghailís faoi cheannas an taoisigh Leovigild, agus chloígh siad ríocht na "Suevi". Chuir Leovigild an Ghailís le tailte a ríochta féin, ach níor éirigh leis na Viseagotaigh a dteanga a chur á labhairt go forleathan ina ríocht. Ba iad na canúintí Rómánsacha, cosúil leis an nGailísis féin, a rug an chraobh leo.
Nuair a tháinig na Múraigh - na Moslamaigh ó thuaisceart na hAfraice - le Leithinis na bPiréiní a ghabháil sna blianta 711-718, níor éirigh leo an Ghailís a chur faoi smacht. Bhí an réigiún cosúil le garastún faoi léigear ar feadh i bhfad, ach sa deireadh, tháinig Alfonso I, Prionsa Asturias, chun fortachta do mhuintir na Gailíse sa bhliain 739. Ón lá sin ar aghaidh, bhí an Ghailís ar ceann de na ríochtaí Críostaí i dTuaisceart Leithinis na bPiréiní ina raibh canúint Rómánsach á labhairt.
Ionad Oilithreachta.
Sa naoú haois AD, thosaigh cultas Naomh Séamas ag éirí tábhachtach i measc na gCríostaithe, agus dá réir sin, thosaigh na hoilithrigh ag teacht go dtí Santiago de Compostela sa Ghailís, na sluaite flúirseacha acu. Inniu féin, tugann na mílte daoine Turas Naomh Séamas go Santiago de Compostela in aghaidh na bliana, agus siombalaíonn sé tábhacht stairiúil na hoilithreachta seo do na Críostaithe go dtugann na Spáinnigh "bealach Naomh Séamas" ("el camino de Santiago") ar Bhealach na Bó Finne ina dteanga.
An Ghailís faoi Fhorlámhas na Caistíle.
Sa bhliain 1063, roinn Ferdinand I, Rí na Caistíle, tailte a ríochta idir a chuid mac. Ba é Garcia II, Rí na Gailíse, a fuair an Ghailís, ach má fuair féin, d'fhorghabh a dheartháir, Rí na Caistíle, Alfonso VI, an cúige, agus rinne sé cuid dá ríocht féin di. Mar sin, bhí an Ghailís á rialú mar chúige de chuid Ríocht na Caistíle agus Leon ón am sin i leith, cé go raibh féinrialtas de shórt éigin aici ó am go ham.
Sa 13ú haois, thosaigh an rí Alfonso X ag cur na Caistílise chun cinn mar theanga oifigiúil sa Chaistíl. Faoin mbrú seo, tháinig meath ar shaothrú liteartha na Gailísise, agus fuair an Spáinnis an lámh in uachtar. De thoradh na forbartha seo, fágadh an Ghailísis ina canúint bhocht i mbéal chosmhuintir an chúige, agus ba é an dearcadh oifigiúil nach raibh ann ach Spáinnis bhriste.
Sa dara leath den 16ú haois, b'éigean do Bhanríon Leon agus na Caistíle, Isibéil I, cath polaitiúil a chur ar an nGailís faoi cheist na corónach. Is amhlaidh gur tháinig éilitheoir mná ar an bhfód, bean darbh ainm Juana (Siobhán), agus ba í Siobhán Phortaingéalach, bean Annraoi IV, rí na Caistíle, a máthair. Ba í Siobhán óg an t-aon pháiste amháin a rugadh dá máthair riamh, agus ba é an chuma ar an scéal gurbh ise iníon Beltrán de la Cueva, leannán leapa na banríona - sin é an tuige go dtugtaí "La Beltraneja" ar Shiobhán. Sa deireadh, cloíodh Siobhán agus lucht a leanúna, agus de thoradh na n-imeachtaí seo, bhain Isibéil an neamhspleáchas nó an féinrialtas dá lán foras réigiúnach sa Ghailís. Dúirt an staraí ríoga Jerónimo Zurita y Castro gurb é an rud a rinne Isibéil ná Ríocht na Gailíse a choilleadh is a cheansú.
Tháinig deireadh deifnídeach leis an nGailís mar ríocht ar leith sa bhliain 1833, nuair a haontaíodh seanríochtaí na Spáinne in aon mhonarcacht amháin. Roimhe sin, bhí seacht bproibhinse agus lár-rialtas réigiúnach sa Ghailís, ach anois, rinneadh ceithre chúige di. Cé gur tugadh aitheantas di mar "réigiún stairiúil", ní raibh an Ghailís á rialú mar shlánaonad inti féin. Bhí muintir an réigiúin míshásta leis seo, agus tháinig gluaiseachtaí ar an bhfód a bhí ag éileamh tuilleadh aitheantais do réigiúin na Spáinne.
Sa bhliain 1846, d'éirigh na Gailísigh amach in aghaidh rialtas tíoránta Ramón María Narváez faoi cheannas an ghinearáil liobrálaigh Miguel Solís Cuetos, ach briseadh an cath orthu ag Cacheiras ar an 23 Aibreán 1846. Cuireadh ceannairí na ceannairce chun báis, an ginearál Solís ina measc. Breathnaítear orthu inniu mar mhairtírigh náisiúnta - Mairtírigh Carral, nó Mairtírigh na Saoirse.
An "Rexurdimento" - athbheochan an Ghailíseachais.
Nuair nach raibh siad in ann saoirse a bhaint amach dóibh le lámh láidir, dhírigh na Gailísigh ar an gcath cultúrtha. Thosaigh athbheochan na teanga Gailísise - an "Rexurdimento". Chuaigh scríbhneoirí an réigiúin ag saothrú na Gailísise arís mar theanga chultúrtha liteartha. Bhí baint ag Rosalía de Castro, Manuel Murguía, Manuel Leiras Pulpeiro, agus Eduardo Pondal leis an ngluaiseacht seo.
Go luath san fhichiú haois, tháinig gluaiseacht nua ar an bhfód leis an réigiúnachas a chur chun cinn sa Ghailís: "Solidaridad Gallega", nó "Dlúthpháirtíocht na Gailíse". Níor mhair an ghluaiseacht seo beo ach ar feadh na mblianta 1907-1912, ach ina dhiaidh sin, tháinig na h"Irmandades da Fala", is é sin, na Cuallachtaí Teanga. Ar dtús, ní raibh iontu ach cumainn chultúrtha, ach de réir a chéile d'iompaigh siad ina ngluaiseacht náisiúnaíoch Ghailíseach. Bhí Vicente Risco agus Ramón Otero Pedrayo ar thús cadhnaíochta ag cur chultúr na Gailíse chun cinn san am. Scríbhneoir a bhí i Risco a scríobhadh aistí Gailísise faoi litríocht an domhain, mar iarracht le stádas intleachtach na Gailísise féin a ardú agus le réamhshamplaí a sholáthar do scríbhneoirí nua. Sa pholaitíocht, ba é Lois Peña Novo príomhionadaí na gluaiseachta náisiúnta. Ba í an iris úd "Nós" ("Sinne") a d'fhoilsíodh saothar na scríbhneoirí is na n-intleachtóirí Gailíseacha i dteanga dhúchasach an réigiúin.
Sa bhliain 1931, tháinig Dara Poblacht na Spáinne ar an bhfód. San am seo, bhí roinnt páirtithe náisiúnaíocha ag obair sa Ghailís, ach ba é an "Partido Galeguista" an ceann ba tábhachtaí acu. Faoi stiúir na Poblachta, cuireadh ceist an fhéinrialtais ar vóta, agus ba é toradh na pobalbhreithe gur bronnadh féinrialtas ar an nGailís. Chuir Cogadh Cathartha na Spáinne bac ar an bhféinrialtas, áfach. Cé go ndeachaigh an t-acht féin ar leabhar na reacht, níor tháinig sé i bhfeidhm riamh, nó i ndiaidh an chogaidh, ba é Francisco Franco a ghabh cumhacht, agus é go tréan in aghaidh ghluaiseachtaí féinrialtais na réigiún uile, gan trácht a dhéanamh ar na teangacha réigiúnacha. Íorónta go leor, Gailíseach a bhí ann féin, ach mhothaigh sé é féin ina Spáinneach thar aon rud eile.
Franco ag imirt a dhíoltais ar na Gailísigh.
Ní raibh troid mhór á cur sa Ghailís i rith bhlianta an chogaidh, nó d'éirigh le lucht leanúna Franco an lámh in uachtar a fháil sa réigiún i dtús báire. Mar sin féin, bhí cogadh polaitiúil á chur, agus na saighdiúirí ag marú is ag céasadh a gcuid naimhde polaitiúla go gránna ar fad. Cuireadh cosc ar na páirtithe polaitiúla, agus scoireadh na ceardchumainn agus na heagraíochtaí cultúrtha réigiúnacha le lámh láidir. Cuireadh ceithre mhíle dhá chéad duine, ar a laghad, chun báis gan triail nó breith chúirte ar bith. Maraíodh daoine ar nós Juana Capdevielle (a raibh a fear céile ina gobharnóir ar A Coruña), Ángel Casal (a bhí ina Ard-Mhéara ar Santiago de Compostela), polaiteoirí aithnidiúla Sóisialacha ar nós Jaime Quintanilla i bhFerrol agus Emilio Martínez Garrido i Vigo, feisirí de chuid Fhronta an Phobail (comhghuaillíocht toghchánaíochta na heite clé) ar nós Antonio Bilbatúa, José Miñones, Díaz Villamil, Ignacio Seoane, agus Heraclio Botana (iar-Fheisire), saighdiúirí nár thaobhaigh le reibiliún Franco in aghaidh na Poblachta, cosúil leis na ginearáil Rogelio Caridad Pita agus Enrique Salcedo Molinuevo nó leis an aimiréal Antonio Azarola. Cuireadh bunaitheoirí an "Partido Galeguista", Alexandre Bóveda agus Víctor Casas, chun báis chomh maith. Cuid mhaith eile de lucht ceannais na Gailíse, d'éirigh leo teacht slán agus cur fúthu ar an gcoigríoch.
Deachtóireacht Franco.
I ndiaidh chogadh cathartha na Spáinne, bhí Franco ag rialú na Spáinne ina dheachtóir go lá a bháis sa bhliain 1975. Chuir sé béim ar an Spáinnis mar phríomhtheanga chultúrtha agus mar shiombail do "mhórgacht na Spáinne" sna laethanta a bhí, agus ní raibh sé ceadaithe an Ghailísis a chur chun cinn mar theanga chultúrtha nó liteartha. Bhí baiclí beaga de radacaigh chlé ag cur in aghaidh na deachtóireachta faoi cheannasaithe ar nós "O Piloto" (fíorainm: Xosé Castro Veiga), ar mharaigh na póilíní míleata i Chantada é sa bhliain 1965, nó "Foucellas" (fíorainm: Benigno Andrade) a cuireadh chun báis in A Coruña sa bhliain 1952.
Cheadaigh Franco do pholaiteoirí pragmatacha ar nós Manuel Fraga Iribarne forbairt eacnamaíoch a dhéanamh ar an réigiún, ar acht go dtabharfaidís aird ar threoracha na hEaglaise - go praiticiúil, b'ionann sin agus "Opus Dei", an chuallacht eaglasta choimeádach a bhí ag comhoibriú go dlúth le Franco. Níor bhac na forbróirí eacnamaíocha sin le cúrsaí an dúlra ná le leas mhuintir an réigiúin, áfach, nó is é an dearcadh a bhí acu ná go raibh amhábhair agus acmhainní nádúrtha na Gailíse ag teastáil ón Spáinn ar fad. Mar sin, nuair a bhí an comhlacht úd "Fenosa", a raibh monaplacht aige i gcúrsaí an fhuinnimh leictrigh sa Spáinn ag an am, - nuair a bhí an comhlacht sin ag tógáil dambaí hidrileictreacha sa Ghailís, bháigh sé a lán gleannta sa Ghailís, agus b'éigean do mhuintir na ngleannta sin aistriú go háit éigin eile. Faoi na himthoscaí seo, is iomaí Gailíseach a chuaigh ar imirce go tíortha eile san Eoraip nó i Meiriceá Laidineach féin.
De réir a chéile, áfach, thosaigh cuma nua-aimseartha ag teacht ar eacnamaíocht na Gailíse. Bhunaigh Citroën monarcha gluaisteán i Vigo, agus tháinig borradh nua faoi ghnó na hiascaireachta agus na feirmeoireachta féin nuair a tugadh modhanna oibre tionsclaíocha isteach, sa déiríocht ach go háirithe, nó i stánú an éisc. Bhí ról tábhachtach ag Euloxio Gómez Franqueira san fhorbairt seo. Polaiteoir measartha a bhí ann agus é ag iarraidh idirghabháil agus eadráin a dhéanamh idir córas cumhachta Franco agus cosmhuintir na Gailíse. Theastaigh uaidh mar fhear gnó tionscal na feirmeoireachta a thabhairt chun nua-aimsearthachta sa réigiún, agus bhunaigh sé an chéad chomharchumann feirmeoireachta sa Ghailís.
Nuair a bhí réimse cumhachta Franco ag druidim chun deiridh, tháinig borradh faoin náisiúnachas sa Ghailís arís. Bhí na mic léinn ag léirsiú agus an lucht oibre is na feirmeoirí ag dul ar stailc. Sa bhliain 1972, fuair Amador Rey agus Daniel Niebla bás nuair a chuir na fórsaí slándála stailceanna faoi chois i Vigo agus in Ferrol. Ní raibh an Eaglais Chaitliceach sásta tacú le Franco a thuilleadh, ach an oiread, nó sa bhliain chéanna, d'eisigh easpag Mondoñedo agus Ferrol, Miguel Anxo Araúxo Iglesias, tréadlitir inar cháin sé cruálacht na bhfórsaí slándála. Ba é ba spreagadh don tréadlitir seo ná gur maraíodh beirt fhear oibre nuair a tháinig na póilíní míleata go Bazán - comhlacht longcheártaíochta in Ferrol - le léirsiú na bhfear oibre a stopadh.
I nDiaidh Franco.
I ndiaidh do Franco bás a fháil, tháinig an daonlathas ar ais go dtí an Spáinn, agus mar chuid den fhorbairt seo, fuair an Ghailís a féinrialtas ar ais, rud a socraíodh i Reacht Féinrialtais na Gailíse sa bhliain 1981. Is éard a deirtear i dtús an Reachta ná: "Ós náisiúntacht stairiúil í an Ghailís, gairtear Comhphobal Féinrialaitheach de, le go mbeidh féinrialtas aici de réir mar a fhorálann Bunreacht na Spáinne agus an Reacht seo." Bíonn náisiúnachas Gailíseach le haithint i saol polaitiúil na Gailíse go fairsing, ach is é Bloc Náisiúnaíoch na Gailíse ("Bloque Nacionalista Galego") an t-aon pháirtí náisiúnaíoch amháin a bhfuil tábhacht leis ó thaobh na vótála de. Páirtí clé atá ann a bunaíodh sa bhliain 1982, nuair a tháinig roinnt páirtithe clé le chéile faoi stiúir Xosé Manuel Beiras, ollamh le heacnamaíocht agus duine d'intleachtóirí móra na Gailíse san fhichiú haois.
Sna blianta 1990-2005, bhí an rialtas agus an parlaimint réigiúnach, an "Xunta", faoi smacht an "Partido Popular", nó Páirtí an Phobail, arb é páirtí coimeádach na Spáinne é. Ba é Manuel Fraga Iribarne, a bhí ina Aire agus ina ambasadóir i mblianta Franco, a bhí i gceannas ar rialtas na Gailíse san am. Sa bhliain 2002, chuaigh an "Prestige", tancaer mór artola, i dtóin phoill in aice le cósta na Gailíse, agus rinne an artola dochar mór do dhúlra an chósta. Bhí muintir na Gailíse den bharúil nach ndearna Fraga a dhicheall leis an gcósta a ghlanadh ná leis an dlí a chur ar na daoine a bhí freagrach as an doirteadh, agus i dtoghcháin na bliana 2005, chaill an Partido Popular an dearbhthromlach sa pharlaimint réigiúnach, agus thit an chumhacht le comhrialtas na Sóisialaithe (PSdeG nó "Partido dos Socialistas de Galicia" nó Páirtí Sóisialach na Gailíse, arb é craobh Ghailíseach an pháirtí Shóisialaigh uile-Spáinnigh, PSOE) agus na Náisiúnaithe (BNG). Ó ba é PSdeG an páirtnéir sinsearach sa chomhrialtas, rinneadh Uachtarán na Gailíse de chathaoirleach an pháirtí sin, Emilio Pérez Touriño. Fuair Anxo Quintana, cathaoirleach na náisiúnaithe, suíochán an Leas-Uachtaráin. I dtoghcháin na bliana 2009, tháinig an PP i seilbh na cumhachta arís, agus roghnaíodh an coimeádach Alberto Núñez Feijóo mar Uachtarán.


Comhaontú Sunningdale.
Is éard a bhí i gComhaontú Sunningdale ná iarracht rialtas cumhachtroinnte a chur ar bun i dTuaisceart Éireann agus deireadh a chur leis na Trioblóidí.
Sa bhliain 1973, i ndiaidh fhoilsiú na tuairisce sainiúla faoi chúrsaí an Tuaiscirt ar tugadh an Páipéar Bán uirthi, cuireadh an chéad bhun le Tionól Thuaisceart Éireann, is é sin, parlaimint nua an stáitín. Bhí an chéad toghchán ar an 28 Meitheamh 1973. I Mí Dheireadh Fómhair, tháinig páirtithe measartha Náisiúnaíocha agus Aontachtacha le chéile in éineacht le hionadaithe Rialtas na Ríochta Aontaithe agus Rialtas Phoblacht na hÉireann le haghaidh comhchainteanna. B'é Comhaontú Sunningdale ba toradh do na comhchainteanna seo. Bhí an doiciméad seo dírithe ar cheist an Tuaiscirt a shocrú gan teorainn an stáitín a athrú ná a chur ar ceal, ach san am céanna, thug sé aitheantas don "diminsean Éireannach" a bhí ag baint leis an gceist, is é sin, d'admhaigh an Comhaontú gur dhual do rialtas na Poblachta agus do mhuintir na Poblachta spéis a bheith acu i gcúrsaí agus i síocháin an Tuaiscirt. Bhí forálacha sa Chomhaontú le haghaidh na "cumhachtroinnte" idir na Náisiúnaithe agus na hAontachtóirí agus le haghaidh bhunú "Chomhairle na hÉireann" chun comhoibriú trasteorann a spreagadh. Nuair a bhí Comhaontú Aoine an Chéasta sínithe sa bhliain 1998, thug Séamus Mallon, polaiteoirí de chuid Pháirtí Sóisialta agus Daonlathach an Lucht Oibre, gur "Sunningdale dóibh siúd a bhíonn mall ag foghlaim" a bhí i gceist le Comhaontú Aoine an Chéasta.
Ní raibh na hAontachtóirí ar aon fhocal faoi Chomhaontú Sunningdale, agus bhí an tIRA ag cur in aghaidh an chomhaontaithe chomh maith, ó nach mbrisfeadh an comhaontú sin an nasc leis an Ríocht Aontaithe. Bhí cuid mhaith de na hAontachtóirí míshásta le prionsabal na cumhachtroinnte freisin, ó bhí siad barúlach nach raibh sé indéanta cumhacht a roinnt leo siúd (na Náisiúnaithe) a bhí ag iarraidh an stát a dhíothú. Ní ba tábhachtaí fós, b'fhéidir, bhí na hAontachtóirí ag cur i gcoinne an Diminsean Éireannaigh agus Chomhairle na hÉireann, ó bhí siad den tuairim nach mbeadh sa Chomhairle sin ach an chéad síol le parlaimint uile-Éireann. Nuair a dúirt Hugh Logue, Comhairleoir de chuid Pháirtí Sóisialta agus Daonlathach an Lucht Oibre, lena lucht éisteachta i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, gur gléas ab ea Comhaontú Sunningdale leis na hAontachtóirí a bhréagadh isteach in Éirinn Aontaithe, ní raibh dóchas as na hAontachtóirí a thuilleadh a dtoiliú a thabhairt don Chomhaontú.
I Mí Eanáir 1974, chaill Brian Faulkner ceannaireacht an Pháirtí Aontachtaigh, agus tháinig Harry West ina áit. Sa chéad mhí eile, bhí seans ag an gcuid de na hAontachtóirí nach raibh sásta glacadh le Comhaontú Sunningdale, bhí seans acu an comhaontú a chur ar vóta i measc na nAontachtóirí. Chuaigh siad sna toghcháin faoin mana "Dublin is only a Sunningdale away", is é sin, bhí siad ag tabhairt le fios gurbh ionann comhaontú Sunningdale agus athaontú na hÉireann. Rug siad an chraobh leo go gleoite, nó fuair siad 11 cheann de na 12 shuíochán agus 58% de na vótaí.
Sa deireadh thiar thall, áfach, b'iad na Dílseoirí - Cumann Cosanta Uladh ach go háirithe, a raibh 20,000 duine ina mbaill de san am - agus an lucht oibre Protastúnach a chuir comhaontú Sunningdale ar ceal. Tháinig siad le chéile faoi bhratach Chomhairle Oibrithe Uladh. D'eagraigh an Chomhairle seo stailc ghinearálta, nó Stailc na Comhairle Oibrithe. Chuir Stailc na Comhairle stop le gach gníomhaireacht ghnó sa Tuaisceart, agus bhain sé bunseirbhísí cosúil le soláthar an uisce agus an leictreachais de mhuintir an stáitín. Deir na Náisiúnaithe nach ndearna rialtas na Ríochta Aontaithe a ndícheall leis an stailc a bhriseadh agus tionscnamh Sunningdale a chosaint. Mar a d'iompaigh na cúrsaí amach, áfach, fuair an chuid de na hAontachtóirí a bhí i bhfabhar leis an gcomhaontú nach raibh de shracadh iontu freasúra chomh daingean sin a chloí. Mar sin, thit an tóin as an rialtas cumhachtroinnte.


Stailc ocrais 1981.
Sa bhliain 1981 chuaigh príosúnaigh Phoblachtánaigh ar stailc ocrais i dTuaisceart Éireann.
Cúlra.
Ó theip ar rialtas i ndiaidh rialtais cúrsaí an Tuaiscirt a shocrú go polaitiúil, d'fhéach siad le Tuaisceart Éireann a thabhairt chun "normáltachta". Cuid de seo ab ea gur éirigh siad as an imtheorannú agus gur bhain siad stádas an chime pholaitiúil de na príosúnaigh pharaimíleata. Ón mbliain 1976 ar aghaidh, b'iad "cúirteanna Diplock", ar chúirteanna gan choiste iad, a thriaileadh na príosúnaigh pharaimíleata. Níor mhaith leis na húdaráis na cásanna seo a fhágáil faoi ghnáthchoisteanna cúirte, ó bhí an baol ann go n-imeaglófaí na giúróirí. I ndiaidh na trialach, chaití leo mar nach mbeadh iontu ach gnáthchiontóirí.
Le cur in aghaidh an pholasaí seo, chuaigh príosúnaigh Phoblachtánacha na Ceise Fada ag agóidíocht: bhí siad "ar an mblaincéad", mar a thugtaí air, nó ag glacadh páirte san Agóid Shalach.
Stailceanna.
Shroich an agóidíocht a buaic sna blianta 1980 agus 1981, nuair a chuaigh na príosúnaigh ar stailc ocrais leis an stádas polaitiúil a fháil ar ais.
I Stailc Ocrais na bliana 1980, chuaigh seachtar príosúnach Poblachtánach, seisear acu ina Sealadaigh agus ceann amháin ina mbaill d'Arm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann, ar céalacan. Thosaigh an chéad stailc ocrais ar an 27 Deireadh Fómhair 1980. Stop an stailc ar an 18 Nollaig den bhliain sin nuair a sheol an rialtas litir chuig na príosúnaigh.
I Stailc Ocrais na bliana 1981, chuaigh deichniúr príosúnach Poblachtánach, seachtar acu ina Sealadaigh agus triúr eile ina mbaill d'Arm Fuascailte Náisiúnta na hÉireann, ar céalacan go dtí gur stiúg siad le hocras. B'é Roibeard Gearóid Ó Seachnasaigh, nó Bobby Sands, an chéad duine acu a cailleadh. Roimh a bhás, vótáladh isteach sa Pharlaimint (Teach na dTeachtaí) é, agus d'éirigh an t-éacht céanna lena ghníomhaire toghchánaíochta, Owen Carron, i ndiaidh bhás an tSeachnasaigh féin. Chuaigh na stailceanna ocrais go mór i gcion ar an bpobal Náisiúnaíoch. Tháinig breis is céad míle duine ar aifreann adhlactha an tSeachnasaigh in Eaglais Naomh Lúcás i gCill Uaighe, Iarthar Bhéal Feirste, agus bhí sluaite móra de dhaoine i láthair ag na sochraidí freisin.
Críoch.
Mar a thuig na Poblachtánaigh an scéal, is é an rud a tháinig chun solais le linn na n-imeachtaí seo ná an poitéinseal polaitiúil a bhí ar fáil don té a mbeadh an straitéis ann le leas a bhaint as. I ndiaidh na stailceanna ocrais, thosaigh Sinn Féin ag glacadh páirte sna toghcháin ar an dá thaobh den Teorainn an chéad uair riamh. Sa bhliain 1986, d'fhógair Sinn Féin gur ghlac siad le Dáil Éireann mar pharlaimint dhlisteanach, rud a thug ar dhornán de Phoblachtánaigh dhobhogtha scoilteadh ón bpáirtí le Sinn Féin Poblachtach a bhunú.
Is é an chiall a bhain na hAontachtóirí as an scéal, áfach, go raibh na Caitlicigh, mar phobal, i bhfabhar leis an bhforéigean agus leis an sceimhlitheoireacht, rud a mhéadaigh ar an meon seicteach i measc na bProtastúnach.


Bás Adolf Hitler.
Clúdach an nuachtáin "Stars & Stripes", 2 Bealtaine 1945
Chuir Adolf Hitler lámh ina bhás féin ar an 30 Aibreán 1945 i mBeirlín.
Ní raibh coimpléasc capaill ag Hitler riamh, agus ag druidim chun deiridh don chogadh ní raibh sláinte an deachtóra ach ag dul chun donais. Creidtear inniu go raibh galar Parkinson air, agus é ag éirí néaltraithe chomh maith. Mar sin féin, bhí sé in ann geasa agus draíocht a chur ar na daoine ina thimpeall i gcónaí. Ar an 19ú lá de Mhárta 1945, d'eisigh sé an t-ordú ar a dtugtar an "Nerobefehl" go coitianta, nó "ordú Nero" - ordú atá ainmnithe as Nero, Impire na Róimhe, faoina ndeirtear gur chuir sé an Róimh trí thine d'aon ogham. Is é an rud a d'ordaigh Hitler dá chuid trúpaí ná infreastruchtúr na Gearmáine a dhíothú de réir mar a bhí siad ag cúlú. Níor aithin sé ach an dá rogha: an bua nó an léirscrios. Ba leis na Rúisigh an todhchaí, dar le Hitler, agus ní fhéadfadh na Gearmánaigh, anois, ach stáitse na staire domhanda a fhágáil ina ndiaidh agus imeacht de dhroim an tsaoil go hiomlán. Ní raibh Albert Speer, Aire na Téisclime Cogaidh, in inmhe an t-ordú seo a scaipeadh i measc na dtrúpaí a thuilleadh, ós rud é go raibh na línte cumarsáide briste faoin am seo.
Ar an 22ú lá de Mhí Aibreáin, chlis a chuid néaróga ar Hitler, nuair a bhí sé ag cardáil an tsuímh mhíleata lena fhoireann thíos sa bhuncar. Bhí sé tar éis ordú a thabhairt do Felix Steiner, ginearál de chuid an SS, teacht chun fortachta do Bheirlín lena chuid tancanna. Bhí Steiner inbharúla go raibh na cúrsaí chomh dona is nach bhféadfadh sé a leithéid a dhéanamh, agus dhiúltaigh sé glan amach an t-ordú a chomhlíonadh. Bhí Hitler suite siúráilte anois go raibh sé ligthe síos ag an SS féin, agus nach mbeadh a dhath le déanamh ach féinmharú. Cé gur áitigh Martin Bormann, Wilhelm Keitel agus Hermann Göring air Beirlín a thréigean agus an fód deireanach a sheasamh in áit éigin eile, d'fhan Hitler san áit a raibh sé. Thug sé cead do dhaoine dá fhoireann éalú ón bpríomhchathair, agus d'fhág sé faoina "aide de camp", Julius Schaub, a chuid doiciméad a loscadh.
I rith an chéad chúpla lá eile, ba é an t-ábhar ba mhó a bhí i mbéal na ndaoine i mbuncar an deachtóra ná cá raibh na Rúisigh faoi láthair agus conas a d'fhéadfá féinmharú a dhéanamh gan an iomarca a fhulaingt sula mbeidís anuas ort. Thug Hitler piollaí ciainíde do na daoine ina thimpeall lena chur ar a gcumas slán a fhágáil ag an saol seo go sciobtha. Ar an 29ú lá de Mhí Aibreáin 1945, dheachtaigh Hitler a thiomna polaitiúil agus shínigh sé uacht phearsanta. Ansin, phós sé a sheanleannán Eva Braun. An lá arna mhárach, bhain an bheirt acu greim as na piollaí ciainíde, ach scaoil Hitler piléar ina chloigeann sular thosaigh an nimh ag oibriú.
Mar a bhí ordaithe ag Hitler roimhe sin, d'fhéach Martin Bormann in éineacht le Heinz Linge (giolla pearsanta Hitler), Otto Günsche (fear de chuid an SS a bhí ina shearbhónta míleata do Hitler), agus roinnt daoine eile de lucht freastail Hitler chuige gur cuireadh na corpáin trí thine agus gur hadhlacadh na hiarsmaí. Tháinig na saighdiúirí Sóivéadacha trasna ar na hiarsmaí ina dhiaidh sin, áfach, agus haithníodh ar na fiacla gurbh iad Hitler agus Eva Braun iad. Níor nocht na Sóivéadaigh an t-eolas seo ach i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Fhuair, áfach. Is éard a tharla do chré na lánúine sin ná gur hadhlacadh in athuair í in aice le garastún Sóivéadach i Magdeburg. Sa bhliain 1970, áfach, chinntigh Yuri Andropov, ceannasaí na rúnseirbhíse úd KGB, gur dódh na hiarsmaí arís eile agus gur caitheadh san abhainn iad.


Clann Rurik.
Rítheaghlach Rúiseach ba ea Clann Rurik.
Na Lochlannaigh sa Rúis.
Is é an scéal is túisce a chreidtear taobh amuigh den Rúis féin gurbh iad na Lochlannaigh ba luaithe a chuir tús leis an stát Rúiseach. Níl na saineolaithe Rúiseacha chomh tapa céanna á admháil, ach ar a laghad ar bith tá go leor leideanna le fáil sna foinsí staire a thugann a leithéid sin le fios.
Is í an fhoinse is tábhachtaí dá bhfuil ann ar luathstair na Rúise ná an leabhar ar a dtugtar Croinic Neastóir go minic, siúd is gurb é "Povest' Vremennykh Let" an teideal Rúisise: ciallaíonn sé "Scéal na nImeachtaí Saolta", nó "Scéal na mBlianta Caite" - cibé is fearr leat. Deir an chroinic seo go bhfuair na Rúisigh - nó na treibheanna a bhí ag cur fúthu i dtailte na Rúise fadó - go bhfuair siad amach as a stuaim féin nach raibh acmhainn a rialaithe féin iontu, agus gach treibh ag éirí amach i gcónaí in éadan an chuid eile acu. Ó bhí taithí agus aithne éigean ag na treibheanna seo ar na Lochlannaigh, thug siad cuireadh isteach dóibh: "Tá an tír seo againne as pabhar saibhir, ach níl ord ná síocháin ann. Tagaigí anseo go gcuirfidh sibh rialtas ceart i bhfeidhm orainn." Agus ar ndóigh, bhí na hUigingigh chomh cairdiúil carthannach is gur tháinig siad ag rialú na Rúiseach bocht. - Is follasach nach bhfuil i leagan seo na Croinice ach bolscaireacht. Is dealraitheach go ndeachaigh dream amháin de na Rúisigh i gcomhar agus i gcomhghuaillíocht leis na Lochlannaigh agus gur chrom siad ar an tír a rialú in éineacht.
Clann Rurik.
Deir an Chroinic gur gaireadh rí nó ruire de chineál éigin den taoiseach Lochlannach darbh ainm Rurik - "Hrærekur" in Íoslainnis an lae inniu, "Rörek" as Sualainnis - agus go ndeachaigh sé i gceannas ar an gcathair úd Novgorod. Faoin taca céanna - sa naoú haois - ghabh beirt taoiseach eile Cív in Úcráin an lae inniu le húsáid na bunáite a bhaint aisti agus iad ag ionsaí Chathair Chonstaintín.
Chuir Rurik bun le rítheaghlach a ainmnítear as féin - na "Rurikovichy" nó Clann Rurik. Fuair Rurik bás sa bhliain 879, ach má fuair féin, chrom a mhuintir ar obair an chogaidh ar áit na mbonn le tuilleadh tailte a ghabháil don tír a bhí bunaithe ag mo dhuine. Bhí luí ar leith ag Oleg ("Helgi" as Íoslainnis, "Helge" i Sualainnis an lae inniu) le cogaíocht, agus d'éirigh leis bás an bheirt taoiseach a thabhairt a bhí i seilbh Chíév. Rinne sé a phríomhchathair féin de Chíév agus d'fhág sé mac Rurik, Igor (Ingvar i dteanga na Lochlannach) ag rialú Novgorod le cleachtadh a fháil ar ghnóthaí an taoisigh.
B'iad na hUigingigh seo a bhaist a hainm ar an Rúis. "Rus" a thugann Croinic Neastóir ar an treibh ar leith de Lochlannaigh a hiarradh isteach leis na Rúisigh a rialú, agus deirtear go gcaithfidh sé go bhfuil baint ag an ainm seo le Roslagen, ceantar i dtuaisceart na Sualainne. Thairis sin, tugtar Ruotsi ar thír na Sualainne i dteanga na Fionlainne, agus tá go leor tuairimíochta á dhéanamh thart timpeall ar an dóigh a mbaineann an focal áirithe seo leis an dá cheann eile.


Na Mongólaigh sa Rúis.
Sa 13ú haois a tháinig na Mongólaigh go dtí an Rúis, agus bhí an-tionchar acu ar stair na tíre sin.
Teacht na Mongólach.
Tháinig an chéad ionradh Mongólach ar Dheisceart na Rúise sa bhliain 1223 faoi cheannas an Cháin mhórchlúitigh féin Geingeas. Ós rud é gur san Deisceart a rinne Geingeas a chuid racáin, níorbh eagal do Novgorod é; an chéad taoiseach eile - Batú - a chuaigh i gceannas ar arm a Chan féin, thug sé aghaidh ar na prionsachtaí tuaisceartacha, mar Vladimir-Suzdal agus Novgorod.
Ba mhillteanach an namhaid iad na Mongólaigh is na Tatáraigh, agus iad ag scuabadh rompu anoir gan oiread agus ballóg a fhágáil ina seasamh ina ndiaidh. B'iomaí cathair Rúiseach a scrios is a chreach siad gan taise, gan trua, gan trócaire - Cív, Vladimir agus Suzdal ina measc - ach d'éirigh leis an bPrionsa Alastair thuasluaite dul i gcomhchainteanna leis na Mongólaigh. Shábháil sé é féin agus a ríocht trí cháin bhliantúil a ghealladh do na danair seo.
Chuir na Mongólaigh cúirt an Cháin - an Mathshlua Órga - ar bun i nDeisceart na Rúise, in áit ar bhaist siad "Saray" uirthi.
B'é ba toradh dó seo ná gur fágadh an chuid ba mhó den Rúis faoi fhorlámhas na Mongólach ar bhealach díreach nó indíreach. Ba chuid de ríocht na Mongólach iad oirthear agus deisceart na Rúise. Na prionsachtaí beaga san Iarthar, bhí gobharnóir nó fear ionaid de chuid na Mongólach i ngach ceann acu, agus aitheantas tugtha acu do Chán na Mongólach mar Ard-Rí. Sa tuaisceart a bhí tailte Novgorod, agus iad saor ó dhíormaí Tatáracha, ach bhí lucht a rialtais ag íoc cánach leis na Mongólach.
Moscó.
Bhí stát nua ag teacht chun tosaigh, áfach, i measc na mionphrionsachtaí: Moscó. Ní raibh i Moscó ar dtús ach cineál taobhchathair nó cóilíneacht de chuid Vladimir-Suzdal. B'é Iúirí Dolgarúicí (nó "Seoirse Lámhfhada") a thóg an chéad chaisleán ins an áit seo, agus de réir a chéile, rinneadh prionsacht daoithi, mar Mhoscó. (As an abhainn - "Moskva-reka" - atá ag sní tríthi a hainmníodh an chathair. Creidtear gur tháinig ainm na habhainne as ceann de na teangacha Fionnúgracha a labhraítear nó a labhraítí thall is abhus sa Rúis, agus gaol ag an ainm Moskva leis na tamhain Fhionnúgracha a chiallaíonn "dubh" agus "uisce" - "musta" agus "vesi" na Fionlainnise. Thiocfadh a rá, mar sin, gur "Dubhlinn" is ciall le hainm na cathrach ó thús.)
D'éirigh le hIvan Kalita - nó "Seán an Sparáin" - sa bhliain 1328 ceadúnas a mhealladh ón gCán prionsacht Tver' in aice le tailte Mhoscó a fhorghabháil. Mar a thaispeánann a leasainm, fear inseifte tíosach a bhí in Ivan, agus sparán mór aige: chaith sé a ailp ag ceannach tailte úra ón gCán sa bhreis ar a bhfuair sé nuair a chloígh sé Tvéir.
B'éigean do Novgorod géilleadh do bhrú na Sualannach is na Liotuánach, fosta: de réir a chéile, chaill sí a seanghradam, agus Moscó ag fás is ag forbairt.
Faoi Bhráca na Mongólach.
Ba mhór an t-éirleach é an tréimhse a chaith na Mongólaigh ag rialú na Rúise. Nuair a tháinig siad ag marú is ag creachadh rompu, bhánaigh siad limistéir mhóra den tír go hiomlán, agus nuair a chuir siad ar bun cumhacht eagraithe, níor bhuair siad a gcloigne le gnaoi na ndaoine a chothú ná a tharraingt orthu féin. Mar sin, d'éalaigh na sluaite síoraí de Rúisigh rompu go Novgorod le teacht slán ar a bhforlámhas. De réir mar a chuaigh nósanna cruálacha míthrócaireacha i bhfeidhm ar an bpobal, d'éirigh na Rúisigh as an tsibhialtacht go hiomlán, ó bhí troid laethúil na beatha ag éileamh gach a raibh de ghustal iontu. Bhí na prionsaí Rúiseacha ag tógáil uisce faoi thalamh in éadan a chéile, agus na Mongólaigh á saigheadadh faoi chéile lena ngaisneas a bhaint as gach cineál easaontais nó faltanais idir na Rúisigh.
Dmitriy Donskoy.
Sa cheathrú haois déag, áfach, d'éirigh le prionsa Mhoscó, Dmitriy, na Rúisigh a chruinniú in éadan na dTatárach. Bhí scoilt ag teacht ar na Mongólaigh, agus Mathshlua nua bunaithe ag cuid acu le dul in iomaíocht leis an Mathshlua Órga - an Mathshlua Geal. Chuaigh fórsaí Dmitriy chun teagmhála leis na Tatáraigh i gKulikovo in aice leis an abhainn úd Don, agus b'iad na Rúisigh a bhuaigh an cath cáiliúil seo i Mí Mheán Fómhair den bhliain 1380. Ina dhiaidh sin, chuaigh ag an Mathshlua an ceann is fearr a fháil ar na Rúisigh arís, ach bhí sé foghlamtha acu anois nach dochloíte a bhí na Mongólaigh, agus go raibh sé indéanta ruaigeadh a chur orthu as an tír. Gaireadh laoch náisiúnta de Dmitriy - Dmitriy Donskoy, nó Dmitrí ó Don.
Tokhtomysh agus Vasiliy.
Ní raibh na Tatáraigh sochloíte ach an oiread, áfach. Nó tháinig Cán úr i gceannas orthu uilig - Tokhtomysh, a bhí i mbun an Mhathshlua Ghil ar tús. Rinne Tokhtomysh creach agus ródach ar Mhoscó le díoltas a agairt ar Dmitriy Donskoy, ach níorbh é sin an deireadh le troid na Rúiseach, nó thionóil Vasiliy, mac Dmitriy Donskoy, na Rúisigh ó chúigí is ó phrionsachtaí éagsúla ina gcomhghuaillíocht mhór mhillteanach le cath a chur ar na Tatáraigh agus ar an namhaid úr a bhí ag druidim isteach aniar - monarcacht dhúbailte na Polainne is na Liotuáine. Bhí réalta Novgorod ag dul faoi faoin am seo, agus Moscó ag déanamh forghabhála ar cheantair iar-Novgorodacha ó thuaidh, rud a d'fhág dídean ag Vasiliy le dul ar a theitheadh ó na Tatáraigh nuair a tháinig siadsan a rith damhsa ar fud Mhoscó.
Aontú na Rúise ar na Bacáin.
Le linn na gcathanna sa chúigiú haois déag tháinig deireadh leis na cúigí neamhspleácha, agus an Rúis á haontú faoi choimirce Mhoscó. Nuair a shealbhaigh Ivan a Trí - garmhac do Vasiliy, mac Dmitriy - an chumhacht i Moscó, ní raibh mórán sracaidh fágtha sna cúigí eile, ach amháin i Novgorod. Déanta na fírinne, ní bheadh Novgorod féin in inmhe scaradh ó Mhoscó gan chuidiú ón bPolainn-Liotuáin, agus í ag iompairc le Moscó faoin tseanphoblacht trádála seo. Nuair a thoiligh Novgorod le conradh comhghuaillíochta leis an Liotuáin, chuaigh Ivan a Trí chun cogaidh le pionós a ghearradh do mhuintir Novgorod as an bhfeillbheart, agus ó ba rud é nár tháinig fórsaí Liotuánacha ag chosaint a gcomhghuaillí ar an ionradh, b'éigean do lucht rialtais Novgorod forlámhas a ghéilleadh d'Ivan. I gceann chúpla bliain eile, áfach, d'éirigh na Novgorodaigh amach in éadan Mhoscó, ach ní raibh rath orthu. B'éigean dóibh iad féin a thabhairt suas don namhaid go neamhchoinníollach, agus ansin, sa bhliain 1478, chaill an tseanphoblacht gach a raibh fágtha dá neamhspleáchas. An clog mór féin a mbíodh a chling ag cur gairm scoile ar chomhthionól ionadaíoch na poblachta cathartha, tógadh anuas é lena thabhairt go Moscó mar chreach chogaidh. Rinneadh feoid de thailte Novgorod agus cuireadh tiarnaí ó Mhoscó ina mbun.
Feodachas, Seirfeachas agus Daoirse.
An Rúis a haontaíodh le linn Ivan a Trí a bheith ina phrionsa ar Mhoscó, ba sochaí fheodach í. B'iad síol Rúiric agus na seanuaisle eile de phór Lochlann a chuir tús le forbairt an tseirfeachais sa tír, nó nuair a tháinig siad ansin an chéad uair, bhí sé de nós acu complacht choimhdeachta de shaighdiúirí dá chuid féin a bheith mar chúirt taistil thart timpeall ar gach taoiseach uasal. B'as na complachtaí seo - "hirð" as Lochlainnis, "druzhina" as Rúisis - a d'eascair aicme na mboigheárach ("boyary"), a mb'iad an aicme ab airde céimíochta i sochaí na sean-Rúise amach ó chlanna na seantaoiseach féin. Bhí neamhspleáchas ag baint leis na boigheáraigh nach samhlófá lena macasamhlacha in Iarthar na hEorpa san am céanna, nó siúd is gurb iomaí boigheárach a raibh an chéimíocht aige a bhuí leis an ngaraíocht a rinne sinsear dá chuid don phrionsa fadó, níor vasáilligh ná géillsinigh de chuid an phrionsa a bhí iontu. Uaisle de ghradam ní b'ísle ab eadh iad na dvoiriánaigh agus na svoighizéimtsigh, comh maith leis an aicme a chruthaigh Dmitrí Donscóigh: na fíor-vasáilligh nó na poiméisticí. Leis na Tatáraigh a throid, theastaigh ó Dmitrí aicme de dhaoine a bheith aige a dtiocfadh leis dul ina dtuilleamaí: ní raibh mórán maithe sna gnáthuaisle, ós rud é go raibh siad ábalta feall a dhéanamh air ar mhaithe leis na Tatáraigh, má bhí buntáistí le baint as a leithéid.
Ar ndóighe, bhí scológa ann, nó cé eile a sholáthródh a gcuid bia do na huaisle? Bhí feirmeoirí saora ann freisin, nó "scológa dubha" - scológa de chuid na talún duibhe. Ba leo féin an caorán a bhídís a shaothrú, ach ba ghnách cáin nó cíos bliantúil, nó "obrok", a ghearradh orthu a d'íocaidís leis an tiarna talún. Scéal eile ar fad a bhí fíor maidir leis na seirfigh: ní hamháin go n-íocaidís cíos - "tyaglo" - leis an tiarna talún, ach b'éigean dóibh freisin dualgas oibre, "barshchina", a chomhlíonadh go tráthrialta i bpáirceanna an tiarna. Agus Moscó ag teannadh a greime ar an Rúis, ceanglaíodh na scológa den talamh, i gcruth is nach raibh de cheart acu an áit ar rugadh iad a fhágáil ar aon nós. Ós rud é go raibh cíos, cáin agus ceangal ag cur an tsaoil féin ó mhaith ar na scológa, áfach, is iomaí duine acu a thug aghaidh ar na cúlriasca le talamh úr a thabhairt chun míntíreachais, beag beann ar rí nó ruire.
B'annamh a bhí an rogha ann cur fút i gcathair cheart, nó bhí na cathracha sách tana sa tsean-Rúis, agus ní raibh an saol iontu chomh difriúil leis an tuath agus a chreidfeá. Mar shampla, ní raibh an cineál cuallachtaí nó gildeanna - cumainn le haghaidh na gceardaithe is an lucht tráchtála - sa Rúis agus a bhíodh ina lán tíortha in Iarthar na hEorpa.
Bhí sclábhaithe nó daoir sa Rúis, fosta, nó bhí na Rúisigh ag tógáil patrúin leis na Mongólaigh: bhí an daoirse fréamhaithe sách domhain ina gcultúr siúd. De réir a chéile, rinneadh aicme na ndaor agus aicme na seirfeach a ionannú le chéile. Nó ba mhinic a gaireadh daor de dhuine shaor a bhí báite i bhfiacha; agus ó ba rud é nach rabh cuid mhaith de na scológa in ann a gcíos a íoc leis an tiarna talún, thosaigh seisean ag caitheamh leo mar a bheadh daoir den tseandéanamh iontu.
Bhí an-pháirt ag an Eaglais Cheartchreidmheach in atógáil na sochaí is an chultúir, agus réim na Mongólach ag druidim chun deireanais. Go háirithe, bhí eaglaisí á dtógáil agus naomhphictiúir á ndathú, agus Novgorod ina lárionad tábhachtach ealaíontóireachta sa cheathrú haois déag, idir ailtireacht agus dhathadóireacht. Ansin a d'fhoghlaim Andrey Rublyov, an duine ba cháiliúla amuigh de dhathadóirí cráifeacha a linne, - ansin a d'fhoghlaim sé tús a cheirde ón máistir Gréagach úd Theophanes, nó "Feofan Grek", mar a thugadh na Rúisigh air, i ndeireadh na ceathrú haoise déag. (Lenár linn féin, rinne an stiúrthóir cáiliúil Andrey Tarkovskiy scéal beatha Rublyov a scannánú.) De réir a chéile, thosaigh na manaigh ag saothrú litríochta arís, agus iad ag cleachtadh na teanga scríofa a dtugtar an tSean-Slaivis Eaglasta uirthi.
Fuair Ivan a Trí bás sa bhliain 1505, agus tháinig a mhac Vasiliy a Trí i gcomharbacht air. Ós rud é gur banphrionsa Biosáinteach, Zoë Palaiologos, ab ea a mháthair, agus an Biosáintiam féin léirscriosta ag na Turcaigh sa bhliain 1453, bhí Vasiliy inbharúla gurbh eisean a bhí ina oidhre ceart ar Impire an Bhiosáintiam. Bhí meas an tSáir - meas an Impire - aige air féin, agus scríbhneoirí cúirte dá chuid ag tagairt do Mhoscó mar "an tríú Róimh" (i ndiaidh an chéad Impireacht Rómhánach agus Impireacht an Bhiosáintiam, arbh í leath oirthearach na hImpireachta Rómhánaí í, ar dtús).
Mhair Vasiliy a Trí ag cur troda ar na Tatáraigh agus ag cúngú ar na stáit Rúiseacha eile, an dornán acu a d'fhan neamhspleách ar Mhoscó i gcónaí. Fuair Vasiliy bás sa bhliain 1533, agus ó ba rud é nach raibh ach trí bliana slánaithe ag a mhac, Ivan, fágadh na móruaisle - na boigheáraigh - i seilbh na tíre. Nuair a tháinig Íobhán i gcrann an oiread is a bhí sé in ann dul i gceannas ar a ríocht féin, rinne sé ródach mór ar na boigheáraigh chomh maith leis na Tatáraigh dheireanacha.
Iarsmaí an Mhongólachais.
D'fhág na Mongólaigh a rian féin ar chultúr na Rúise ar a lán bealaí. Scar siad an tír leis an Iarthar, agus an Áise ag éirí níos tábhachtaí mar chéile trádála agus iomlaoide. Thairis sin, b'iad na Mongólaigh a thug isteach pionós an bháis sa Rúis, nó ní raibh sé á chleachtadh ag na Rúisigh fad is a d'fhan seandlíthe na Slavach beo ina measc. B'ó na Mongólaigh a d'fhoghlaim na Rúisigh an dóigh le príosúnaigh a chéasadh, fosta.


Gearóid Mac Eoin.
Fear léinn Éireannach is ea Gearóid Mac Eoin (rugadh 25 Eanáir 1929)
A Chéad Óige.
I gcathair Luimnigh a saolaíodh é ina mhac ag Jack McKeon agus a bhean chéile Margaret Whelan. Ba é Gearóid an duine is cine de thriúr deartháireacha: rugadh John sa bhliain 1931 agus Willie (a cailleadh sa bhliain 1976) sa bhliain 1935. Fuair Gearóid scolaíocht sa Mhodh-Scoil, Luimneach, agus i gColáiste na Dea-Chomhairle i Ros Mhic Treoin, i gCo. Loch Garman, 1933-47. Chuaigh sé isteach i gCumann an tSlánaitheora, na 'Redemptorists" i bhfómhar na bliana 1947 agus d'fhan leo go dtí 1956. Bronnadh scoláireacht Aiken le cúrsa a dhéanamh trí Ghaeilge i gColáiste na hOllscoile, Gaillimh, air de bharr na hArd-Teistiméireachta sa bhliain 1947. Sa gColáiste sin rinne sé staidéar ar an Sean-Ghaeilge, Nua-Ghaeilge na hÉireann, Gaeilge na hAlban, Sean-Bhreatnais, Nua-Bhreatnais, Seandálaíocht, Stair, Laidean, agus Gréigis. Bronnadh céim B.A. sa Léann Ceilteach (Céad Onóracha) air sa bhliain 1951. Fuair sé an Staidéaracht Taistil sa Léann Ceilteach an bhliain dár gcionn agus an chéim M.A sa bhliain 1953 le miontráchtas dárbh theideal 'Dán ar Chogadh na Traoi' (Studia Hibernica 1, 1961).
Chaith sé na blianta 1953-5 in Ollscoil Bonn sa nGearmáin mar mhac léinn diagachta san am gcéanna sa choláiste a bhí ag an Ord i Geistingen. Rinne sé staidéar faoi na hollúna Hertz, Weisgerber, Ewig, Menzerath, Meyer-Eppler, Rüfner, agus Thoma. Bronnadh céim D. Phil. air sa bhliain 1955 de thoradh ar thráchtas darbh theideal 'Das Verbalsystem von Togail Troí (H. 2 17)' (Zeitschrift für celtische Philologie XXVIII) a scríobh sé faoi stiúir Hertz. Tar éis dó filleadh ar Éirinn d'fhag se an tOrd.
Le cabhair litreacha a fuair sé ón Ollamh Tomás Ó Máille fuair sé obair láithreach i Raidió Éireann, ag tabhairt Nuachtchaint in aghaidh na seachtaine agus ag caint ar chlár dar teodea; 'Nuacht Anall, Nuacht Abhus'. Ag an am sin bhí Maura Carney, léachtóir sa Cheiltis in Uppsala na Sualainne, ag iarraidh teacht abhaile agus bhí comharba uirthi á lorg. Tráthnóna Domhnaigh amháin, nuair a bhí socraithe aige dul ar cheolchoirm sa Theatre Royal, fuair sé scéala ó Shéamus Delargy, fear nach raibh aon aithne aige air go dtí sin, teacht ar chuairt chuige. Dhein sé sin agus fuair sé James Carney, ar chuir sé aithne air ag Scoil Samhraidh Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1952, i gcomhluadar Delargy sa tigh. Cheistigh siad Mac Eoin faoin staidéar a bhí déanta aige agus d'fhiafraigh siad de an mbeadh fonn air glacadh leis an bpost in Uppsala. Sin é an t-am a thuig Mac Eoin gur faoi agallamh a bhí sé go dtí sin.
Chuir Delargy sreangscéal go Uppsala an mhaidin dár gcionn ach ní raibh aon eolas éinne in Upsala ar an iarrthóir, agus bheartaigh siad ar iarraidh ar Maura Carney fanacht bliain eile in Uppsala.
BÁC, Reykjavik agus Uppsala.
Bhí scoláireacht fógraithe ag Rialtas na hÍoslainne an samhradh sin do mhac léinn ó Éirinn a chaithfeadh téarma bliana ar an ollscoil in Reykjavík ag foghlaim na hÍoslainnise. Chomhairligh Delargy do Mhac Eoin cur isteach ar an scoláireacht. Rud a dhein agus fuair. An samhradh céanna sin, 1956, fuair Mac Eoin scoláireacht san Institiúid Árd-léinn agus chuaigh sé i mbun oibre ansin. Nuair a chinn na hÍoslainnigh ar a scoláireacht féin a bhronnadh air cheadaigh an Institiúid dó a scoláreacht siúd a chur ar fionraí go bhfillfeadh sé ar Éírinn. Ar Ollscoil Reykjavík bhí thart ar 12 mac léinn eile ó thíortha éagsúla ar an gcúrsa céanna leis. D'éirigh le formhór na mac léinn an Íoslainnis a fhoghlaim go maith agus bliain thaitneamhach a chaitheamh i Reykjavík, d'ainneoin chorraíl an tsaoil pholaitíochta sa Mheán-Oirthear.
An samhradh ina dhiaidh sin bhí Mac Eoin ar ais ina scoláire san Institiúid Ard-Léinn, ach ceapadh é ina 'lektor' le Teangacha Ceilteacha agus Béaloideas in Ollscoil Uppsala an fómhar sin agus d'fhan sé in Uppsala go dtí 1959. Le linn an ama sin phós sé Guðrún Helga ('Gimma') Hallgrímsdóttir, a casadh air i Reykjavík an bhliain roimhe sin. Rugadh ceathrar clainne dóibh, Seán (1958), Gearóid (1960), Máire (1961), agus Caitlín (1963).
BÁC agus Gaillimh.
Sa bhlian 1959 ghlac Mac Eoin post mar Ollamh le Gaeilge i gColáiste Phádraig, Droim Chonrach, Baile Átha Cliath. Bhí sé mar Rúnaí ar Choiste Eagarthóireachta Studia Hibernica a bhunaigh sé féin agus comhleacaithe eile i gColáiste Phádraig sa bhliain 1961. Bhí Mac Eoin ina Uachtarán ar Chomhar na Múinteoirí Gaeilge agus chuir sé roimhe an Comhar a leathnú amach i gcoláistí tríú leibhéil. Sa bhliain 1963, ceapadh é ina Ollamh Cúnta i Scoil an Léinn Cheiltigh, Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. Um an dtaca sin ba é Mícheál Ó Briain a bhí ina Stiúrthóir ar an Scoil. Na hOllúna Sinsearacha a bhí ann ná Myles Dillon agus D.A. Binchy. Bhí James Carney agus Brian Ó Cuív ar an bhfoireann freisin.
Sa bhliain 1966 ceapadh Mac Eoin ina Ollamh le Sean- agus Meán-Ghaeilge agus le Teangeolaíocht Cheilteach i gColáiste na hOllscoile, Gaillimh, áit ar chaith sé an chuid eile dá shaol oibre. Toghadh é ina Dheánach ar Dháimh an Léinn Cheiltigh cupla uair. Toghadh é mar bhall de Acadamh Ríoga na hÉireann sa bhliain 1975. Agus é ina Uachtarán ar Chomhar na Múinteoirí Gaeilge d'eagraigh sé comhdhála agus scoileanna samhraidh don Chomhar. I measc na gcomhdhála a d'eagraigh Mac Eoin i Roinn na Sean-agus na Meán-Ghaeilge bhí Comhdháil Idirnáisiúnta an Léinn Cheiltigh (1979), Comhdháil ar Mhionteangacha, Comhdháil ar Stair na Teangeolaíochta, agus Comhdháil ar Leathnú Teangacha thar an Muir Mhór. Bhí sé páirteach i nGluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta agus i gComhchoiste Ghaeltacht Chonamara sna seachtóidí.
Thug sé seal ina ollamh cuarta in Ollscoil Bonn (1979-80), Ollscoil Freiburg (1985) agus sa Humboldt-Universität i mBerlin (1993). Ó dheireadh na n-ochtóidí d'eagraigh Mac Eoin Scéim ERASMUS a bhí faoi stiúir Chomhphobail na hEorpale comhoibriú san oideachas a chothú idir tíortha na hEorpa. Teanga agus Litríocht na dtíortha Ceilteacha an téama a bhí ag an gComhdháil agus nuair a d'éirigh sé as an Ollúnacht bhí 22 ollscoil istigh leo le haghaidh an Léinn Cheiltigh.
Sa bhliain 1994 d'éirigh Mac Eoin amach ar phinsean. Sa bhliain 1999 bhronn Ollscoil na hÉireann an Chéim Oinigh D.Litt. celt. air. Fuair a bhean chéile bás sa bhliain 2007. Ón am a chuaigh sé amach ar phinsean Mac Eoin sé ag obair mar scoláire neamhspleách, ag tabhairt léachtaí nuair a iarrtar iad agus ag cur altanna i gcló de réir a chéile. Tá cónaí air i mBearna.
Mar eagarthóir.
Hereditas: Essays and Studies presented to Professor Séamus Ó Duilearga..., (with Bo Almqvist and Breandán Mac Aodha), Dublin 1975.


Ivan IV Vasilyevich.
Bhí Ivan IV Vasilyevich (Rúisis: Ива́н Васи́льевич) ina Shár ar an Rúis sa séú haois déag.
Saol.
Cailleadh athair Ivan, Vasiliy a Trí, sa bhliain 1533, agus ó ba rud é nach raibh ach trí bliana slánaithe ag a mhac óg, fágadh na móruaisle - na boigheáraigh - i seilbh na tíre.
Dream an-chumhachtach, an-neamhspleách a bhí sna boigheáraigh. B'iadsan an aicme ab airde i sochaí na sean-Rúise, agus nuair nach raibh an Sár os a gcionn, ba sciobtha a d'éirigh ina mhionchogaíocht idir na teaghlaigh éagsúla faoi cé acu ba mhó cumhachta. Agus é ag fás aníos, ghlac Ivan óg col le haicme na mboigheárach go léir, ag coinneáil súile dó ar an gcineál brilsce agus bruíonachais a bhí acu eatarthu, agus gach aon fhaicsean ag iarraidh na cinn eile a chloí le láimh láidir. Nuair a tháinig Íobhán i gcrann an oiread is a bhí sé in ann dul i gceannas ar a ríocht féin, rinne sé ródach mór ar na boigheáraigh chomh maith leis na Tatáraigh dheireanacha.
Chloígh Ivan an dá Chánacht mhóra, Kazan agus Astrakhan, sna 1550idí, ach níor bhac sé leis an gCrimé, nó bhí an leithinis seo faoi choimirce Shabhdán na Tuirce, a bhí ina thiarna chomh cumhachtach dainséarach agus gurbh eagal le hIvan féin é.
Ba le linn Ivan a cuireadh tús le gabháltas na Sibéire. Bhronn Ivan tailte móra in oirthear na Rúise - arbh ionann é ag an am agus na Sléibhte Úralacha, teorainn na hEorpa is na hÁise - ar thráchtálaí shaibhir dar shloinne Stroganov. Bhí súil ag Ivan go dtabharfadh Stroganov an áit chun míntíreachais agus go dtógfadh sé poill mhianaigh ansin le salann a bhaint as an talamh. D'fhruiligh Stroganov arm príobháideach lena chuid tailte a chosaint agus chuir sé cath ar na Tatáraigh agus na bundúchasaigh eile a raibh a chuid tailte ag críochantacht lena gcríocha. B'é ba toradh dó seo gur éirigh cogadh idir na Tatáraigh áitiúla agus díormaí Stroganov. De réir a chéile d'éirigh le Yermak, taoiseach Cosacach a bhí ina cheann urra ar thrúpaí Stroganov, an oiread sin talamh a dhéanamh san Oirthear agus gur gabháltas ann féin a bhí ann. Is é an rud a tharraing an gabháltas seo ina dhiaidh ná caidreamh le pobail agus le dreamanna nua, ar nós treibheanna beaga d'fháiteallaithe a raibh craicinn fhionnaidh le ceannacht uathu. Mar sin, chuir lucht gnó na Rúise suim sna seansanna úra san Oirthear, agus iad ag tabhairt aghaidh ar an tSibéir de réir a chéile.
Ar ndóigh, ní i bhfaiteadh na súl a tháinig borradh ar an trádáil Shibéireach: forbairt fhadaraíonach a bhí i gceist le feachtas Yermak féin, gan aon trácht a dhéanamh ar an ngabháltas iomlán ar an tSibéir. Dáiríribh, bhí an imirce go dtí an tSibéir inchomparáide ar go leor bealtaí leis an dóigh ar ghabh na Meiriceánaigh an t-"Iarthar Fiáin" ó na hIndiaigh. - Thairis sin, ba tréimhse mhór bhorrtha í tréimhse Ivan i gcúrsaí trádála ar dhóigheanna eile fosta, agus naisc úra á gceangal leis an Eoraip féin chomh maith leis an Áis.
Bhí cogadh ar na bacáin leis na Sualannaigh fosta. Bhí teorainn thoir na Sualainne - agus í suite fiarthrasna na Fionlainne - sainithe an chéad uair riamh sa chonradh síochána a shocraigh Novgorod agus an tSualainn sa bhliain 1323, ach de réir a chéile bhí an tSualainn éirithe as an teorainn seo a urramú, agus áitribh mhíntíreachais á mbunú ag feirmeoirí ón taobh Sualannach den teorainn ar an taobh eile. D'éirigh ina chogadh idir an dá thír seo sa bhliain 1555, ach tháinig deireadh leis i gceann dhá bhliain gan aon athrú ar na teorainneacha, ná aon bhuanfhuascailt ar na fadhbanna ba bhun leis an gcogadh. Bhí an Rúis agus an tSualainn le cogadh i ndiaidh cogaidh a chur ar a chéile sna haoiseanna a bhí le teacht, agus an Fhionlainn á satailt go minic ag na saighdiúirí.
Nuair a bhí an tsíocháin ar bun i ndiaidh an chogaidh áirithe seo, chúngaigh díormaí Ivan ar áit eile, mar atá, ar an dún úd Narva in oirthear na hEastóine. Ba leis na Ridirí Teotanacha an Eastóin san am seo, ach bhí na Ridirí féin in adharca a chéile, go háirithe nuair a d'éirigh eatarthu faoi chúrsaí an Reifirméisin agus iad ag teacht crosach ar a chéile faoin gcineál creidimh ab fhearr.
Ghabh an Rúis píosa maith d'Oirthear na hEastóine sa bhliain 1558, agus chuaigh an chuid eile de na tíortha Baltacha i dtuilleamaí na gcomharsan eile le cosaint agus díonadh a fháil ar an Rúis. Mar sin a fuair an tSualainn, an Danmhairg agus ríocht dhúbailte na Polainne is na Liotuáine an chéad fhód san Eastóin agus an Laitvia.
D'éirigh le hIvan tionchar éigin a fháil ar ghabháltaisí Baltacha na Danmhairge tríd an bprionsa áitiúil Dhanmhargach a bhladar chun géillsineachta le tuilleadh tailte a ghealladh dó mar fheod. Mhair an chogaíocht i gcónaí idir an tSualainn agus an Rúis sna tíortha Baltacha, áfach. Le teacht an rí Ungáraigh Stiofán Batory i seilbh choróin na Polainne sa bhliain 1575, chuir na Polannaigh a ladar sa chogadh seo freisin. Ansin, bhí an Rúis sáraithe ag a cuid námhad, go háirithe nuair a nocht fórsaí Tatáracha na Crimé ag geataí Mhoscó, i mbreis ar a raibh ar siúl ag na naimhde Iartharacha. Shocraigh na Rúisigh síocháin leis an bPolainn sa bhliain 1582, ach mhair an cogadh tamall eile leis na Sualannaigh in ainneoin iarrachtaí le sos cogaidh a chur ar bun: níor tháinig deireadh leis an gcogaíocht ar an gcathéadan áirithe sin ach le síocháin Täysinä sa bhliain 1595.
Níorbh iad a chuid cogaí leis na tíortha coimhthíocha a thabhaigh a leasainm d'Ivan Uafásach, ach an cogadh a chuir sé ar mhuintir a thíre féin taobh istigh de stát Mhoscó. B'iad na huaisle - na Boigheáraigh - ba mhó a bhí thíos le polasaithe Ivan, nó ní raibh aon mhuinín aige astu siúd. Chuir Ivan le chéile cineál rúnseirbhís phearsanta dá chuid féin, na h"Oprichniki", le cumhacht na mBoigheárach a chloí. B'ionann sin agus géarleanúint mhíthocaireach ina bhfuair na sluaite móra de dhaoiní bás, agus ní Boigheáraigh amháin a bhí á marú. Theann lámh láidir Ivan chomh dian dána dásachtach ar na Boigheáraigh agus gur thogair cuid mhór acu a gcuid tailte a thréigean agus tearmann a lorg ar imeall na ríochta.
Fear mór foréigin agus fiántais a bhí in Ivan Uafásach ina shaol phríobháideach féin, chomh maith leis na polasaithe. Mar sin, ag druidim chun deiridh dá shaol, mharaigh sé an mac ba sine aige, a ríchomharba, le buille dá bhata nuair a d'éirigh geamhthroid eatarthu. (Dhathaigh an t-ealaíontóir Rúiseach Ilya Repin pictiúr clúiteach den mhóitíf seo: Ivan Uafásach i ndiaidh dó a mhac a mharú.) Bhí an oiread sin reiligiúndachta in Ivan agus gur nós leis breithiúnas aithrí a dhéanamh in éiric an éirligh a rinne sé ar a chuid namhad. Fuair sé bás sa bhliain 1584.


Mahamad.
Dhá leagan an ainm "Mahamad".
Ba é Muhammad fáidh an Ioslaim. Creideann na Muslamaigh gur nocht Dia a theachtaireacht naofa tríd na fáithe, arbh é Muhammad an duine deireanach acu. Rugadh i Meice na hAraibe é circa 570-571. Abdullah an t-ainm a bhí ar a athair agus Aminah an t-ainm a bhí ar a mháthair. Sa bhliain 610 chaith sé tamall in uaimh Hira gar don chathair agus deirtear gur labhair an t-aingeal Gaibriéil leis ansin. Sin mar a thosaigh an tIoslam. Fuair Muhammad bás sa bhliain 632.


Proinsiasaigh.
Ord rialta de chuid na hEaglaise Caitlicí iad na Proinsiasaigh. Ba é Naomh Proinsias a chuir an tOrd ar bun sa tríú haois déag. Déanta na fírinne, tá 3 ord i gceist leis na Proinsiasaigh seachas ceann amháin. Is Prionsiasaigh iad na Comhallaigh, na Caipisínigh agus na Prionsiasaigh Choinbhinsiúnacha.


Hokusai.
Hokusai (féinphortráid ón bhliain 1839)
Ealaíontóir Seapánach ba ea Katsushika Hokusai. Rugadh in Edo (ar a dtugtar Tokyo anois) é sa bhliain 1760. "36 Radharc ar Shliabh Fuji" (富嶽三十六景, Fugaku Sanjūroku-kei) an saothar is mó a thuill clú dó.


Le Corbusier.
Ailtire, scríbhneoir agus péintéir a bhí i Charles-Édouard Jeanneret-Gris, nó Le Corbusier (6 Deireadh Fomhair 1887 – 27 Lúnasa 1965). Bhí baint aige le forbairt Stíl Idirnáisiúnta na hailtireachta.
Saol.
Rugadh agus tógadh Charles-Édouard Jeanneret-Gris i La Chaux-de-Fonds, baile i dtuaisceart na hEilbhéise. Sa bhliain 1907 d'aistrigh seo go Páras na Fraince. Thaisteal sé timpeall na hEorpa, d'fhoghlaim an Ghearmáinis agus d'oiibrigh leis an ailtire Peter Behrens.
Sa Chéad Chogadh Domhanda, bhí Le Corbusier ina mhúinteoir san Eilbhéis. Bhunaigh sé féin agus a chol ceathrar Charles Jeanneret comhlacht ailtireachta. Sa bhliain 1918 casadh an péintéir, Amédée Ozenfant air agus chruthaigh siad stíl ealaíona nua, Purism.
Ó 1918 go 1922 dhírigh Le Corbusier a aigne ar an ealaín. Ina dhiaidh sin, dhear sé tithe, árasáin agus foirgnimh eile.
In ómós dó.
Bhí sé ar nóta bainc 10-franc na hEilbhéise. Tá dhá "Place Le Corbusier" ann, ceann amháin i bPáras gar do shuiomh a "atelier" ar an Rue de Sèvresagus agus ceann eile ina bhaile dúchais, La Chaux-de-Fonds. I Laval i Québec atá Boulevard Le Corbusier. Tá sráid Le Corbusier i mBrossard i Québec, agus tá ceann eile le fáil i Malvinas Argentinas i gCúige Buenos Aires na hAirgintine.


London Borough of Bexley.
Tá buirg London Borough of Bexley suite i Londain Theas i Sasana. Tá sé ag críochantacht leis an London Borough of Bromley ar an taobh theas, an London Borough of Greenwich ar an taobh thiar agus an Tamais ar an taobh thuaidh. Tá an London Borough of Havering agus an London Borough of Barking and Dagenham ar an taobh eile den Tamais. San oirthear tá sé ag críochantacht le buirg Dartford in Kent.
Ní raibh mórán daoine sa cheantar roimh an 19ú céad ach sa lá atá inniu ann tá breis is 200,000 duine ina gcónaí sa bhuirg.


Buirg Londan Havering.
Is Buirg é London Borough of Havering in Londain Thoir, Sasana.
Nithe is díol spéise do thurasóirí.
Bailte agus cathracha i Sasana


Haemacrómatóis cineál 1.
Galar ó oidhreacht é an Haemachrómatóis cineál 1 nó an Galar Ceilteach ina stórálann an cholainn an-iomarca iarainn ó aiste bia an othair. Fágann seo go mbíonn ardú paiteolaíoch de na leibhéil iarainn sa cholainn. Feictear an cineál ó oidhreacht is minice ina measc siúd a shíolraíonn ó shliocht Thuaisceart na hEorpa, daoine de bhunadh na gCeilteach ach go háirithe.
Haemacrómatóis Cineál 1


Sléibhte Creagacha.
Sliabhraon mór is ea na Sléibhte Creagacha (Rocky Mountains nó Rockies). Tá siad suite in iarthar Mheiriceá Thuaidh, idir tuaiscart British Columbia in iarthar Cheanada agus New Mexico in iardheisceart Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá an sliabhraon 3,000 míle (4,830 km) ar fhad. Tá sé 70-300 míle ar leithead (110 - 480 km). Is é Mount Elbert i gColorado an sliabh is airde sna Rockies: 4,440 troigh (4,401 m). Cruthaíoodh na Rockies tuairim is 76 milliún bliain ó shin sa Tréimhse Chailceach. Réigiún turasóireachta atá ann, go mór mhór fánaiocht, campáil, iascaireachta, sciáil agus clársciáil.
Tíreolas.
Is é an Liard River in British Columbia teorainn thuaidh na Rockies agus is é an Rio Grande i New Mexico an teorainn theas. Tá sliabhraonta eile ann amhail an Selwyn Range i Yukon agus an Brooks Range in Alaska ar an taobh thuaidh den Liard, agus an Sierra Madre i Meicsiceo. Níl siadsan sna Rockies, áfach, cé go bhfuil siad san American Cordillera. Dar leis na Meiriceánaigh, tá na Cabinet agus na Salish Mountains in Idaho agus Montana sna Rockies, cé go bhfuil an chuid díobh ar an taobh thuaidh den Kootenai River, na Columbia Mountains, lasmuigh de na Rockies dar leis na Ceanadaigh.
Stair.
I measc na mbundúchasach sa cheantar áirítear Apache, Arapaho, Bannock, Blackfoot, Cheyenne, Crow, Flathead, Shoshone, Ute, Kutenai (Ktunaxa i gCeanada), Sekani, Dunne-za. Shroich grúpa faoi cheannas Spáinnigh darbh ainm Francisco Vásquez de Coronado an réigiún sa bhliain 1540, agus tháinig meath mór ar na bundúchasaigh ina dhiaidh sin.
Ba é Sir Alexander MacKenzie an chéad Eorpach a thrasnaigh na Rockies, sa bhliain 1793. Shroich sé cósta an Aigéan Chiúin i mBella Coola in oirthear British Columbia.
Ba é turas taiscéalaíochta Lewis agus Clark (1804–1806) an chéad reconnaissance eolaíoch ar na Rockies.
Bhí go leor "mountain men", Francaigh, Spáinnigh agus Briotanaigh ach go háirithe, sna Rockis ó 1720 go 1800, sa tóir ar fhionnaidh agus ar fhosuithe mianna. Bhunaigh an North West Company Rocky Mountain House mar phost trádála in Alberta sa bhliain 1799 agus bhunaigh an Hudson's Bay Company Acton House sa cheantar céanna. ón naoú haois déag ar aghaidh, chuir go lor Meiriceánaigh agus Ceanadaigh de phór na hEorpa fúthu sna Rockies.
Turasóireacht.
Tagann na milliúin turasóir chun na Rockies gach bliain. Is é an Béarla príomhtheanga an réigiúin, ach labhraítear Spáinnis agus teangacha na mbundúchasach i gceantar áirithe agus is teanga oifigiúil í an Fhraincis i bpáirceanna náisiúnta Cheanada.
Sna Stáit Aontaithe, tá clú agus cáil ar
Seo iad na páirceanna náisiúnta sa chuid Cheanadach de na Rockies
Tá Glacier National Park in Montana agus Waterton Lakes National Park in Alberta ag críochantacht lena chéile agus Waterton-Glacier International Peace Park a thugtar air seo.


An Nígir (abhainn).
Is í an Nígir ("Niger") an phríomhabhainn in iarthar na hAfraice. Tá sí tuairim is 4,180 km (2,600 mi) ar fhad. Clúdaíonn an t-abhantrach draenála 2,117,700 km2 (817,600 sq mi). Tá foinse na habhann in oirdheisceart na Guine. Sníonn sí tríd na tíortha seo leanas: Mailí, an Nígir, teorainn Bheinin agus an Nigéir. Tá an deilt ar chósta Mhurascaill na Guine san Aigéan Atlantach. Tá an Nígir ar an tríú habhainn is faide san Afraic. Is í an Benue príomh-chraobhabhainn na Nígire.
Nigir, An


Muir Chaisp.
a>, i mbun ruaig creiche ar Mhuir Chaisp sa 16ú haois (Vasily Surikov, 1906)
Tá Muir Chaisp (Asarbaiseáinis: Xəzər dənizi, Rúisis: Каспийское море, Casaicis: Каспий теңізі, Tuircméinis: Hazar deňzi, Peirsis: درياي مازندران يا درياي کاسپين) suite in iarthar na hÁise. Clúdaíonn sé 371,000 km2 (143,200 mi2). Ní léir an loch ná fíormhuir atá ann.


An Congó.
Is abhainn mhór i lár na hAfraice é an Congó. Sníonn sí trí fhoraois bháistí ollmhór an Chongó. Tá sé 4,700 km (2,920 mi) ar fhad: an abhainn is faide san Afraic ach amháin an Níl. Clúdaíonn an abhantrach draenála 3,680,000 km2: an ceann is mó ar domhan ach amháin an Amasóin. Is é an Congó an abhainn is doimhne ar domhan.
Stair.
Ar an 2 Feabhra 1904 foilsíodh tuairisc Ruairí Mhic Easmainn um ainghníomhartha na mBeilgeach sa Chongó.
Sa bhliain 1960, d'éirigh an Bheilg as an gCongó.
Bhí spéis mhór ag comhlachtaí na Beilge i mianraí an Chongó (an tSáír nó "Zaire") le fada an lá.
Thar thír ar bith eile san Eoraip, is féidir a rá gur beag an iarracht a bhí déanta ag Rialtas na Beilge pobal na tíre a chur i riocht an tír a rialú.
Ba thubaisteach agus b'fhuilteach an toradh a bhí ar an teitheadh seo ag an mBeilg as an gcoilíneacht.
Deich lá tar éis don Chongó neamhspleáchas a bhaint amach, bhí an cúige ba shaibhre, Katanga, ag fógairt gur stát neamhspleách é faoi cheannas Mhoise Tshombe.
D'iarr Rialtas an Chongó faoi Phatrice Lumumba cabhair ar na Náisiúin Aontaithe chun an tír a choimeád ina aonad.
Cuireadh údaráis agus saighdiúirí de chuid na Náisiún Aontaithe go dtí an Congó - saighdiúirí de chuid na hÉireann orthu ar maraíodh cuid acu ag Niemba.
Nuair a chuir na Náisiúin Aontaithe chun oibre sa Chongó, tháinig an Bhreatain, an Fhrainc agus an Bheilg ar chomhthuiscint faoi choinníoll a leag na Stáit Aontaithe Mheiriceá síos - nach mbeadh aon troid ann idir fórsaí na Náisiúin Aontaithe agus arm na Beilge a bhí ag cabhrú le Tshombe agus nach mbeadh brabach ag na Cumannaithe as imeacht na mBeilgeach.
Dar leis na trí rialtas, b'ionann sin agus 'ná cuirtear isteach ar Tshombe'.
Nuair a dúirt Lumumba nach raibh sé sásta, agus go n-iarrfadh sé ar an Rúis teacht i gcabhair ar Rialtas an Chongó, bhí deireadh le réim Lumumba.
Faoin uair a bhí Katanga sásta géilleadh gur chuid den Chongó é, mar sin, ní raibh aon dream náisiúnta polaitiúil fágtha sa Chongó: bhí buíonta polaitiúla treibheacha ann, agus an ceann ba mhó, faoin gceannaire ba mhó tacaíocht i Londain, i bPáras, sa Bhruiséil agus in Washington, D.C., Moishe Tshombe. Sin mar a chuaigh sé i réim in áil Lumumba.
Le linn an chogaidh, maraíodh Lumumba agus nuair a bhí deireadh leis an troid bhí Tshombe ina Phríomh-Aire ar an gCongó.
Bhí éirí amach eile sa Chongó i 1964. Ach trí chomhoibriú idir an tUachtarán Kasavubu, Tshombe, an Bheilg, agus S.A.M., cuireadh an iarracht seo ag Antoine Gizenga - agus tacaíocht Eagraíocht Aontas na hAfraice aige - faoi chois. Theastaigh ó Eagraíocht Aontas na hAfraice deireadh a chur le tionchar lucht tionscail agus airgid na Beilge sa Chongó. Ach an bhliain dár gcionn (1965) rug Sese Seko Mobutu greim ar rialú na tíre nuair a chuir sé Kasavubu agus Tshombe as oifig trí choup d'état.
Tagairtí.
Congo


Leithinis Síonáí.
Is leithinis atá suite san Éigipt é Leithinis Síonáí.
Bailte.
Leithinis Síonáí


Pápa Shenouda III.
Ba é ceannaire na hEaglaise Ortadocsaí Coptaí an Pápa Shenouda III. Bhásaigh sé ar 17 Márta, 2012.


Lucsar.
Is cathair san Éigipt í Lucsar.
Lucsar


Inis Bigil.
Oileán beag cónaithe is ea Inis Bigil, atá lonnaithe ar chósta Chontae Mhaigh Eo in Éirinn. Tá an t-oileán suite idir oirthuaisceart Oileán Acla agus an tír mhór, agus tá rochtain le fáil ag céibh Rinn Doran i mBaile Chruaidh, nó ag 'Bullsmouth' i nDún Éibhir ar Oileán Acla. Tá rochtain do h-ingearáin ann freisin i bhfoirm 'helipad'. Tá an t-oileán 2.5 km x 1.5 km, agus 650 acra san achar.
Faoi láthair níl ach 23 duine ag maireachtáil ar an oileán, an chuid is mó acu ag obair i dtalmhaíochta, iascaireacht nó bailiúchán éisc sliogánach. I measc na n-áiseanna ar an oileán tá scoil agus oifig an phoist ann ach tá siad araon dúnta anois. Bhí caint faoi phleananna chun carr-chábla a thógáil trasna canáil Bhéal an Tairbh ón mbliain 1996, ach tréigeadh iad mar gheall ar an chostas mór a bhí tuartha agus caitheadh an t-airgead ar athfhorbairt dhroichead Oileán Acla ina áit. Déanann na sruthanna dothuartha an t-oileán do-aimsithe i rith an gheimhridh, d'ainneoin na fírice nach dtógann an turas ach 10 bomaite i gcurach nuair atá aimsir mhaith ann.
Tá formhór na ndaoine ar an oileán ina seandaoine sa lá atá inniu ann agus ag fulaingt go mór mhór mar gheall ar imirce, rud a taispeánadh go hiontach maith sa chlár fhaisnéise 'An Táiliúr Gorm'.
Rugadh agus tógadh an fhile clúiteach Pádraig Daeid ar an oileán chomh maith.


Suais.
Is cathair san Éigipt í Suais.
Suais


Gleann na Ríthe.
Is suíomh san Éigipt é Gleann na Ríthe.
Gleann na Ríthe


Carnac.
Is suíomh san Éigipt é Carnac.
Carnac


Loch Nasser.
Is loch san Éigipt é Loch Nasser.
Loch Nasser


Abu Simbel.
Is suíomh san Éigipt é Abu Simbel.
Abu Simbel


Aswan.
Is cathair san Éigipt é Aswan (nó tras-scríofa i nGaeilge mar an "Asbhán" nó an "Asuán") Tá damba cáiliúil an Damba Aswan lonnaithe ann.
Aswan


Giza.
Is cathair san Éigipt é Giza.
Giza


Deilt na Níle.
Is deilt san Éigipt í Deilt na Nile.
Deilt na Níle


An Sfioncs Mór.
Is sfioncs aithnidiúil san Éigipt é an Sfioncs Mór.
An Sfioncs Mór
is sfioncs aithnidiúil é san éigipt é an sphincs mór


Pirimid.
Is struchtúr séadchomhartha le bonn cearnóg agus ceithre taobhanna í an phirimid.


Pirimidí Shacára.
Is pirimid i Sacára, Éigipt é Pirimidí Shacára.
Pirimidí Shacára


Sacára.
Is suíomh san Éigipt é Sacára.
Sacára


Pirimidí na hÉigipte.
Is pirimidí i nGiza, san Éigipt, iad Pirimidí na hÉigipte.
Pirimidí na hÉigipte


Áirc Naoi.
Bád mór i Leabhar Gheineasas agus sa Quran is ea Áirc Naoi. Dar leo, dúirt Dia le Naoi long a thógáil chun éalú ón Díle. Rud a rinne, agus tháinig sé féin, a mhuintir agus ainmhithe an domhain slán.
Naisc.
Áirc an Naoi


Iognáid Loyola.
Ba naomh Caitliceach é Iognáid ó Loyola (1491 – 31 Iúil 1556).
Saolaíodh i dTír na mBascach é. Bhunaigh sé ord rialta, Cumann Íosa, sa bhliain 1534. Mhóidigh seisean agus seisear fear eile an chuid eile dá saol a chaitheamh i mbochtaineacht agus in aontumha agus fanacht dian dílis don Phápa. Sa bhliain 1540, fuair Foirmle Bhunaithe an Chumainn faomhadh Phól a Trí, a bhí ina Phápa san am.
Bhí páirt thábhachtach ag na hÍosánaigh san Fhrith-Reifirméisean agus, níos deireanaí, i nua-aoisiú na hEaglaise.
Paidir Iognáid Naofa.
Iognáid Loyola
Iognáid Loyola
Iognáid Loyola


Ard-Mhúsaem na hÉireann.
Ard-Mhúsaem na hÉireann - Seandálaíocht
Is músaem é Ard-Mhúsaem na hÉireann atá suite in Éirinn. Tá trí bhrainse de chuid an mhúseaim i mBaile Átha Cliath agus ceann amháin lonnaithe i Maigh Eo.


Fiabhras léana.
Is éard atá i gceist leis an bhfiabhras léana ná áthlasadh ailléirgeach in aerbhealaí na sróine. Téann ailléirgin, mar shampla pailin nó deannach isteach sa tsrón agus táirgeann an duine substaintí ar nós hiostaimín. An toradh a bhíonn air so ná tochas, at agus múcas.


Seacláid the.
Is éard atá i gceist leis an seacláid the ná deoch mhilis ina bhfuil bainne, siúcra agus cócó nó seacláid le fáil.
Ba iad na Máigigh a chruthaigh an deoch seo tuarim is 2000 bliain ó shin. Bhí an-tóir air i measc na n-Astacach. Tar éis theacht na Spáinneach, scaip sí ó Mheicsiceo go dtí an Eoraip, agus ar fud an domhain.


Ottmar Hitzfeld.
Is traenálaí peile agus iar-pheileadóir é Ottmar Hitzfeld, a rugadh i Lörrach na Gearmáine ar 12 Eanáir 1949. D'imir sé ról na ionsaitheoir le Stuttgart agus Basel i measc foirne eile mar pheileadóir proifisiúnta.
Is é Ottmar Hitzfeld an traenálaí Gearmánach is rathúla de gach na hamanna le 19 trófaithe buaite aige, lena n-áirítear dhá Coirn na hEorpa a bhuaigh sé leis an Borussia Dortmund agus Bayern München. Tá sé ina thraenálaí ar an fhoireann náisiúnta na hEilvéise faoi láthair.
Hitzfeld, Ottmar


Cnocán na Líne.
Is cuan ar chósta na hÉireann é Cnocán na Líne. Tá sé suite in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo. "Broadhaven Bay" a thugtar air i mBéarla. Tá teach solais in iarthuaiscart an chuain.


Cuan an Fhóid Duibh.
Is cuan ar chósta na hÉireann é Cuan an Fhóid Duibh. Tá sé suite in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo. "Blacksod Bay" a thugtar air i mBéarla. Tá sé 16km ar fhad. Tá teach solais ann.
Cuan an Fhóid Duibh


An Muirthead.
Is leithinis ar chósta na hÉireann é an Muirthead. Tá sé tuairim is 33 km ar fhad, 12 km ar leithead. Tá sé suite in Iorras in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo. Ceantar Gaeltachta atá ann.
Tíreolaíocht.
An Muirthead


Fód Dubh.
Is teach solais atá suite ar an iarthuaisceart cósta Contae Mhuigh Eo é Fód Dubh.


Cionn Mhálanna.
Is ceann tíre suite i gContae Dhún na nGall é Cionn Mhálanna.


Rian Baingear.
Is rian sléibhte atá suite in Iorras, Contae Mhuigh Eo é Rian Beannchar.
Rian Beannchar


Loch na Ceathrún Móire.
Is loch in Iorras i gContae Mhuigh Eo é Loch na Ceathrún Móire. Tá sé breis is ceithre mhíle ar fhad, agus beagnach trí mhíle ar leithead. Fionnuisce atá ann. Tá go leor oileán sa loch, agus ba chrannóga iad cuid díobh.


An Bhinn Bhuí.
Tá an Bhinn Bhuí suite ar chósta thuaidh Chontae Mhaigh Eo. Tá sí le hais Chnocáin na Líne.
Tá aillte na Binne Buí 255m ar airde.
An Bhinn Bhuí


Béal Átha Chomhraic.
Is ceantar in Iorras i gContae Mhuigh Eo é Béal Átha Chomhraic. 800 acra an t-achar. Portach iargúlta atá i gceist leis an gcuid is mó de. Tógadh feirm ghaoithe sa cheantar sa bhliain 1992.
Cuan an Fhóid Duibh


Ceann Iorrais.
Is ceann tíre ar chósta an Muirthead é Ceann Iorrais.
Ceann Iorrais


Oileán sa Tuaidh.
Is oileán atá suite ar an gcósta in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo é Oileán sa Tuaidh. Tá teach solais ann.


Insí Gé.
Is oileáin atá suite ar an iarthuaisceart cósta Contae Mhuigh Eo iad Insí Gé. Aon duine ina chónaí ar na hoileáin níos mó.
Inis Gé


FC Red Bull Salzburg.
Club sacair atá suite i Wals-Siezenheim, in aice Salzburg, An Ostair is ea Red Bull Salzburg. Imríonn siad sa Red Bull Arena.
Sa bhliain 2005 cheannaigh an chomhlacht Red Bull club sacair SV Austria Salzburg. D'athraigh siad ainm an chlub agus dathanna an chlub ó Corcairghorm agus bán go dearg agus bán. Ní raibh alán tacadóirí sásta leis na hathruithe seo agus bhunaigh siad club nua, SV Austria Salzburg. Bhuaigh an club Bundesliga na hOstaire 6 huaire, agus shroich siad craobh Corn UEFA sa bhliain 1994. Sa bhliain 2009 d'imir siad in aigheadh na Bóithéimigh i rith luath babhtaí Sraith na Seaimpíní. Cé gur fuair an club éireannach cúl san ostair, bhuaigh Salzburg orthu i Dalymount. D'éirigh go maith leo ag imirt san eoraip ach ar deaireadh chaill siad sa babhta le 32 san Europa League i gcoinne Standard Liege.
FC Red Bull Salzburg 2012


Ardeaglais Notre Dame.
Ardeaglais Notre Dame de Paris
Ardeaglais Chaitliceach atá suite i lár Pháras na Fraince í Notre Dame de Paris ("Muire Mháthair Pháras").


Andrea Bocelli.
Is pop-theanór cáiliúil Iodálach é Andrea Bocelli (a rugadh ar an 22 Meán Fómhair, 1958), a bhfuil aird an domhan tarraingte air ó d'eisigh sé an t-albam fíor-rathúil "Romanza" sa bhliain 1997.
Naisc.
Bocelli


Inis Gluaire.
Is oileán atá suite ar iarthuaisceart chósta Chontae Mhaigh Eo í Inis Gluaire.
Inis Gluaire


Dubhoileán.
Is grúpa oileán atá suite ar iarthuaisceart chósta Chontae Mhaigh Eo é Dubhoileán. Bhí daoine ina gcónaí ar na hoileáin go dtí deireadh na 19ú haoise ach tá siad neamháitrithe anois. Tearmann éan atá ann anois.
Dubhoileán


Séipéilín Ghallarais.
Is eaglais Críostaí atá suite i Corca Dhuibhne, Contae Chiarraí é Séipéilín Ghallarais.


Caiseal Stéige.
Is caiseal ársa i gContae Chiarraí é Caiseal Stéige nó an Stéig. Tá sé suite trí mhíle siar ón Snaidhmar leithinis Uibh Ráthach i gContae Chiarraí. Ceapadh go raibh an dún tógtha le linn na hIarranaoise, am éigin idir 300 agus 400 AD, mar dhúnfort cosantach i gcomhair rí nó tiarna áitiúil.


Fálach.
Is baile fearainn atá suite in Iorrais, Chontae Mhuigh Eo é Fálach.
Fálach


Glinsce.
Is baile fearainn atá suite in Iorrais, Chontae Mhuigh Eo é Glinsce.
Glinsce


Gleann na Muaidhe.
Is sráidbhaile é Gleann na Muaidhe. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Bailte fearainn.
Gleann na Muaidhe


Gleann Chaisil.
Is sráidbhaile é Gleann Chaisil. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Gleann Chaisil


Néifinn Bheag.
Is sliabh é Néifinn Bheag. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Néifinn Bheag


Loch Con.
Is loch atá suite i gChontae Mhuigh Eo é Loch Con.
Loch Con


Oileán Chliara.
Is oileán atá suite amach ó chósta thiar na hÉireann é Oileán Chliara. Tá sé suite in iarthar Chontae Mhuigh Eo. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011 bhí 168 duine ina gcónaí ar an oileán.. Baineann Gráinne Ní Mháille leis an oileán.
Tagairtí.
Oileán Chliara


Máel Sechnaill mac Domnaill.
Bhí Máel Sechnaill mac Domnaill (ar a thugtar Máel Sechnaill Mór agus Máel Sechnaill II chomh maith) ina Ard-Rí na hÉireann faoi dhó idir na blianta 980 agus 1002, agus arís eile idir na blianta 1014 agus 1022. Duine de Chlann Cholmáin a bhí ann, cuid de na Niallaigh. Bhí sé ina Ard-Rí go dtí gur thóg Brian Bóramha an teideal uaidh, ach bronnadh an teideal ar ais air tar éis bás Bhrian ag Cath Chluain Tarbh. Bhí ról cinniúnach ag a chuid fórsaí ag deireadh an chatha, rud a fuair réidh leis na Lochlannaigh mar ghrúpa polaitiúil mór le rá sa tír.
Máel Sechnaill mac Domnaill, Ard Rí


An Geata Mór.
Is sráidbhaile é an Geata Mór (). Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.
An Geata Mór


An Iaing-tsí.
Abhainn is ea an Iaing-tsí. Is í an abhainn is faide san Áise í, agus í ar an tríú ceann is faide ar domhan. Tá sí tuairim is 6,300 km (3,915 míle) ar fhad. I gcúige Qinghai atá an fhoinse le fáil, agus sroicheann sí an fharraige i Shanghai. Tá an Iaing-tsí an-tábhachtach sa tSín ó thaobh na heacnamaíochta, an chultúir agus na staire de.


Canáil Phanama.
Is nasc idir an tAigéan Atlantach agus an tAigéan Ciúin í Canáil Phanama. Tá sí 77 km (48 míle) ar fhad.
Rinne na Francaigh iarracht canáil a thógáil sa naoú haois déag ach d'éirigh siad as sa bhliain 1893. Bhí 21,900 oibritheoir maraithe ag galair agus sciorrtha talún. Rinne na Meiriceánaigh iarracht eile a mharaigh 5,600 duine. D'éirigh leo an chanáil a chríochnú sa bhliain 1914. Roimhe sin bhíodh ar na longa taisteal timpeall Mheiriceá Theas.


An Ghainséis.
Abhainn i ndeisceart na hÁise is ea an Ghainséis nó an Ganges. Is í an abhainn is mó i bhfo-ilchríoch na hIndia í.
Tá sí 2510km ar fhad. Tá an fhoinse le fáil in iarthar na Himiléithe i stát Uttarakhand agus sníonn sí go deilt Sunderbans i mBá Bheangá. Dar leis na Hiondúigh, is bandia í an Ghainséis, an abhainn is naofa dá bhfuil ann. Tá sí tábhachtach ó thaobh na staire de freisin agus tógadh príomhchathracha cúigí agus impireachtaí amhail Patliputra, Kannauj, Kara, Allahabad, Murshidabad agus Calcutta) cois Ganges.
Is í an Ghainséis "abhainn náisiúnta" na hIndia.
Sa bhliain 1946 labhair Jawaharlal Nehru faoi mhíniú siombalach na habhann in "Discovery of India",
"The Ganges, above all is the river of India, which has held India's heart captive and drawn uncounted millions to her banks since the dawn of history. The story of the Ganges, from her source to the sea, from old times to new, is the story of India's civilization and culture, of the rise and fall of empires, of great and proud cities, of adventures of man…"
Tagairtí.
Ghainséis, An


Áras Ceoldrámaíochta Sydney.
Is lárionad na taibh-ealaíona in Sydney é Áras Ceoldrámaíochta Sydney.


Dealbh na Saoirse.
Is dealbh mhór i Nua Eabhrac í Dealbh na Saoirse (Fraincis: "Statue de la Liberté"), nó "La Liberté éclairant le monde" ("Saoirse ag soilsiú an domhain") mar a thugtar go hoifigiúil uirthi. Séadchomhartha bronnta ag muintir na Fraince ar mhuintir na Stát Aontaithe ar an 28 Deireadh Fómhair 1886 atá ann, chun chomóradh a dhéanamh ar chéad bliain ó shíniú Fhorógra Saoirse Mheiriceá. Tá dáta an lae seo scríofa ar lámh clé na deilbhe - JULY IV MDCCLXXVI. Seasann an dealbh don deá-chairdeas a bunaíodh idir an dá thír le linn Réabhlóid Mheiriceá.
Deirtear go gcuireann an dealbh fáilte roimh chuairteoirí, inimircigh, agus Mheiriceánaigh ag filleadh abhaile ar a dtír dúchais.


Críost an Slánaitheoir.
Is dealbh mhór i Rio de Janeiro, san Bhrasaíl, é Críost an Slánaitheoir nó Cristo Redentor sa Phortaingéilis ([ˈkɾistu ʁedẽˈtoʁ], canúint Rio: [ˈkɾiʃtu ɦedẽjˈtoɦ]). Tógadh í idir 1922 agus 1931. Tá an dealbh féin 30 méadar ar airde, agus tá an seastán ar a bhfuil sí suite 8 méadar. Tá sí déanta de choncréit threisithe agus de chloch ghallúnaí. An dealbh is mó ar Domhan sa stíl "Art Deco" í.


Entrée.
Is éard is brí le entrée (mar /ˈɑːntreɪ/ án-tré a fhuaimítear é, ón bhFraincis "teacht/bealach isteach" a thagann sé) ná ceann de chúrsaí i seirbhís an bhéile fhoirmiúil sa domhan iartharach, cúrsa níos lú roimh an bpríomhchúrsa go sonrach. Baintear úsáid éagsúil as seo i Meiriceá Thuaidh, áit a gciallaíonn an téarma an príomhchúrsa féin, de bharr gur imigh príomhchúrsa mór a roinnfí i measc an bhoird ar fad (feol rósta mar shampla) ag tús an 20ú céad. Sa chás sin tugtar an chéad chúrsa ("first course"), "appetizer" nó "tosaitheoir" ("starter") ar an rud a dtabharfaí entrée air murach sin.


86 (téarma).
Is ionann an uimhir 86 luaite i gcomhthéacs bialainne, an bhialann a bheith tar éis an stoc ar fad de ábhar nó de bhia a úsáid. Is ionann é agus cód nó béarlagair a úsáidtear i measc na foirne le cur in iúl dá chéile go bhfuil rud éigin nach féidir cur ar fáil a thuilleadh. Mar seo a úsáidtear é "86 ar an mbeoir sin" nó a leithéid. Ní fios go baileach cad as don fhocal ach ceaptar go síolraíonn ciall seo na huimhreach ó 86 a bheith in úsáid agus an chiall "faigh réidh le" a bheith aige.


Thomas Müller.
Is imreoir peile é Thomas Müller, a rugadh ar an 13 Meán Fómhair 1989. Tá sé ag imirt le Bayern München faoi láthair. Imríonn sé le foireann sacair idirnáisiúnta na Gearmáine chomh maith. Imríonn sé i lár na páirce nó chun tosaigh. Tá clú ar a luas, a theicnic agus a fhéinmhuinín agus ar na cúil a scórálann agus a chruthaíonn sé. Tá sé le Bayern München óna óige. Thosaigh sé ag imirt leis an bpríomhfhoireann faoin traenálaí Louis van Gaal i séasúr 2009–10 agus bhí sé páirteach sa chuid ba mhó de na cluichí. Bhuaigh an club an Bundesliga agus an corn chomh maith le craobh Shraith na Seaimpíní a shroichint. De bhárr a chlú agus an taithí a bhí faighte aige glaodh air imirt don fhoireann náisiúnta do Chorn an Domhain 2010. Fuair sé dhá chúl i gcoinne Shasana sa dara babhta. Fuair sé an chéad chúl (sa 3ú nóiméad) i gcoinne na hAirgintíne sa chluiche ceathrú ceannais.


Bultúr uan.
Is éan é an bultúr uan.


Mallard.
Is éan é an mallard. Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Robinho.
Is imreoir sacair é Róbson de Souza nó Robinho, a rugadh ar an 25 Eanáir 1984, atá ag imirt faoi láthair le Manchester City. Rugadh in São Vicente na Brasaíle é. Imríonn sé le foireann náisiúnta na Brasaíle chomh maith.
Tá craobh na Brasaíle bainte aige le Santos, sna blianta 2002 agus 2004, agus Campeonato Paulista 2010. Bhuaigh sé La Liga le Real Madrid i 2006–07 agus 2007–08, agus an Supercopa de España sa bhliain 2008. Leis an bhfoireann náisiúnta bhuaigh sé an FIFA Confederations Cup sna blianta 2005, 2009, agus Copa América 2007.


Ruaidri mac Tairrdelbach Ua Conchobair.
Rí Chonnacht agus Ard-Rí na hÉireann idir na blianta 1166–1198 ab ea Ruaidhrí Ua Conchobhair (1116-1198). Mac le Toirdhealbhach Ua Conchobhair agus a bhean Cailech Dé Ní hEidin a bhí ann.
Ruaidri mac Tairrdelbach Ua Conchobair, Ard Rí


Kanteletar.
"Amhráin agus Véarsaí Ársa de chuid Mhuintir na Fionlainne"
Is éard atá i gceist le Kanteletar ná díolaim filíochta tíre a bhailigh Elias Lönnrot ar a chamchuairt in Oirthear na Fionlainne agus sa Chairéil. Is é teideal iomlán an leabhair ná "Kanteletar, taikka Suomen Kansan Wanhoja Lauluja ja Wirsiä" ("Kanteletar, nó: Amhráin agus Véarsaí Ársa de chuid Mhuintir na Fionlainne"). Is í an difríocht idir Kalevala agus Kanteletar gur laoithe eipiciúla atá in Kalevala agus baint acu leis an miotaseolaíocht Fhionlannach, nuair is dánta líriciúla nó stairiúla iad na dánta in Kanteletar. Tháinig an chéad leagan de Kanteletar i gcló sa bhliain 1840. Dhá bhliain roimhe sin, casadh an seanchaí mná Mateli Kuivalatar ar Lönnrot in Ilomantsi, agus fuair sé an chuid ba mhó d'ábhar na díolama uaithise.
Tá trí "leabhar", nó trí bhailiúchán, in Kanteletar. Sa chéad bhailiúchán atá na dánta ar a dtugann Lönnrot "na hamhráin choitianta". Tá an bailiúchán seo féin roinnte ina bhfo-bhailiúcháin éagsúla: na hamhráin uilechoitianta, amhráin an lucht bainise, amhráin na dtréadaithe agus amhráin na bpáistí. Sa dara "leabhar" atá na dánta líriciúla atá "na hamhráin speisialta", agus iad féinn roinnte de réir na gcineálacha daoine ónar breacadh síos iad: amhráin na gcailíní, amhráin na mban, amhráin na mbuachaillí agus amhráin na bhfear. Sa tríú leabhar atá dánta stairiúla, bailéid agus dánta a bhfuil eilimintí líriciúla agus eipiciúla iontu.
Fuair Lönnrot na dánta sa chéad dá "leabhar" san Fhionlainn. An t-ábhar atá sa tríú bailiúchán, áfach, tháinig an chuid is mó de as an gCairéil Rúiseach. Rinne Lönnrot leasuithe móra ar an tríú bailiúchán seo nuair a tháinig an tríú heagrán i gcló sa bhliain 1887. Na leaganacha de Kanteletar a fhoilsítear inniu, áfach, cloíonn siad leis an gcéad eagrán, cé go gcuirtear dornán dánta as an tríú heagrán leis an tríú "leabhar" mar aguisín.
Is é is brí le teideal an bhailiúcháin ná "Bean an "Kantele" nó "Bean ag seinm ar an g"Kantele". Is é an "kantele" ceolionstraim náisiúnta na Fionlainne atá cosúil leis an lir.


Liosta Ríthe Uladh.
Na treibheanna Ceilteacha in Éirinn, de réir Tholamaes
Ba Ulaidh iad ríthe Uladh, agus rialaigh siad beagnach suas go dtí AD 450, mar ard-ríthe ar Chúige Uladh. Léiríonn léarscáil Tholamaes (tiomsaithe circa AD 150 ó fhoinsí éagsúla a bhí níos luaithe ann) iad mar Voluntii agus Darini in aice láimhe. Is cosúil go raibh ceannas díreach acu ar Chontae Mhuineacháin, Chontae Ard Mhacha, Chontae an Dúin, Chontae Aontroma agus cuid mhaith de Chontae Lú mar atá siad anois ann, nuair a bhí a fhorlámhas i mbláth. Ba iad na hAirgiallaigh, cónaidhm scaoilte de chine na gCruithneach agus vasáilligh na nUltach, a bhí i gceannas i lár an chuige, agus níos déanaí na hUí Néill. Tá dhá threibh eile luaite ag Tolamaes níos faide siar ina léarscáil, na Vennikinii i gContae Dhún na nGall agus na Erpitianni ar feadh Loch Éirne uachtair agus íochtar; bhí an bheirt acu is dócha faoi réir riail na nUltach.


Abtheach Westminster.
Is eaglais mhór suite in Westminster, Londain, Sasana é Abtheach Westminster, nó Eaglais Choláisteach Naomh Peadar i Westminster. Tá sí suite taobh thiar de Phálas Westminster. Tosaíodh ar a tógáil sa deichiú haois agus coisriceadh í sa bhliain 1065. Stíl ghotach atá ar an chuid is mó den struchtúr.


Ardeaglais Naomh Pól.
Is ardeaglais suite i gCathair Londan í Ardeaglais Naomh Pól.


Dealg na Teamhrach.
Is é an réad is tábhachtaí den mhiotalóireacht thuata ón luath-thréimhse mheánaoiseach ná an dealg d'airgead óraithe ar a dtugtar Dealg na Teamhrach. Is seod staire de chuid na hÉireann é.


Muire Fatima.
Is teideal a thugtar ar an Maighdean Mhuire mar thoradh a taispeánadh in Fatima sa bhliain 1917 í Muire Fatima.


McAlpine's Fusiliers.
Damba hidrileictreach, luaite san amhrán
Is amhrán aithnidiúil faoi na naibhithe Éireannacha i mBreatain é McAlpine's Fusiliers.


Achaidh Chéide.
Is suíomh seandálaíochta in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo é Achaidh Chéide.
Achaidh Chéide


Via Appia.
Cuid d'iarsmaí an bhealaigh gar do Casalrotondo na Róimhe
Ainmnítear an bóthar as Appius Claudius Caecus, an cinsire Rómhánach a thóg an chéad chuid de Bhealach Appia mar bhóthar míleata i dtreo an deiscirt sa bhliain 312 RC i rith Chogaí na Saimnítí.


Páirtí Briotánach.
Páirtí polaitiúil sa Fhrainc is ea an Páirtí Briotánach (Fraincis: "Parti Breton", Briotáinis: "Strollad Breizh")
Páirtí sóisialach daonlathach agus náisiúnach atá i gceist, a éilíonn "fuascailt" na Briotáine.


Fudbalski klub Crvena zvezda.
Is club peile na Seirbia as Béalgrád é Fudbalski klub Crvena zvezda (Gaeilge: "Cumann Peile Réalta Dhearg"). Bunaíodh an Réalta Dhearg sa bhliain 1945 agus bhuaigh an club Corn na hEorpa sa bhliain 1991.


Cloch na Blarnan.
Ag pógadh Cloch na Blarnan
Bloc de chloch ghorm atá tógtha sa táibhle ar Chaisleán na Blarnan is ea Cloch na Blarnan.


Caisleán na Blarnan.
Is caisleán i gContae Chorcaí é Caisleán na Blarnan atá suite sa Bhlarna.
Blarnan, Caisleán na


Mainistir Bhuiríos Umhaill.
Is iar-mainistir i gContae Mhaigh Eo í Mainistir Bhuiríos Umhaill.
Mainistir Bhuiríos Umhaill


Hertha BSC.
Is club peile i mBeirlín sa Ghearmáin é Hertha Berliner Sport-Club von 1892 (Hertha BSC nó Hertha Berlin). Bhí sé mar bhall bunaigh do Chumann Pheil na Gearmáine i Leipzig sa bhliain 1900, agus tá traidisiún fada aige mar chlub tábhachtach sa phríomhchathair, tá an club ag imirt i sraith 2. Bundesliga don séasúr 2010-11.
Sa bhliain 2008 d'imir siad in aghaidh foirne as Baile Átha Cliath, St. Patrick's Athletic i gCorn UEFA, fuair siad dhá cúl sa Ghearmáin agus comhscór i mBaile Átha Cliath (gan cúil), tháinig siad sa ceathrú áit i mbabhtaí na nGrúpaí. Ag deireadh séasúr 2009-10 islíodh iad go dtí dara sraith na tíre.¨


Stobhach Gaelach.
Is stobhach traidisiúnta Éireannach é Stobhach Gaelach.
Stobhach Gaelach


Bláthach.
Is leacht géar fágtha tar éis im atá maistrithe í an Bhláthach.
Bláthach


HNK Hajduk Split.
Is club peile na Cróite as Split é Hrvatski nogometni klub Hajduk Split, ar a dtugtar "Hajduk Split" nó "Hajduk" de gnáth. Bunaíodh an Hajduk sa bhliain 1911. Is é aon de na cumainn is rathúla agus cáiliúla na Cróite. Conspóideann sé an "dearbaí síoraí" leis an Dinamo Zagreb gach bhliain.


Cailís Dhoire na bhFlann.
Is seod staire de chuid na hÉireann í Cailís Dhoire na bhFlann.


Nogometni klub Dinamo Zagreb.
Is club peile na Cróite as Ságrab é Nogometni klub Dinamo Zagreb, ar a dtugtar "Dinamo Zagreb" nó "Dinamo" de gnáth. Bunaíodh an Dinamo sa bhliain 1945. Is é aon de na cumainn is rathúla agus cáiliúla na Cróite. Conspóideann sé an "dearbaí síoraí" leis an Hajduk Split gach bhliain.


Ard-Mhúsaem na hÉireann - Saol na Tuaithe.
Is músaem é Ard-Mhúsaem na hÉireann - Saol na Tuaithe atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Ilomantsi.
Ceantar tuaithe, nó "kunta", in Oirthear na Fionlainne é Ilomantsi. Is é an áit is faide thoir i mórthír an Aontais Eorpaigh (tá an Chipir agus oileán La Réunion níos faide thoir fós). Timpeall ar shé mhíle duine atá ina gcónaí ansin. Baill den Eaglais Ortadocsach iad 17.9 % de mhuintir Ilomantsi - an céatadán is airde ar fud na Fionlainne.
Labhraíonn seandaoine Cairéilis fós, agus chuaigh a lán focal Cairéilise in úsáid sa leathchaint áitiúil. Mar shampla, tugtar "Pogosta" ar bhaile mhór Ilomantsi. Bhronn an áit seo a hainm ar "ghalar Pogosta", galar matán a bhíonn á iompar ag na míoltóga, go háirithe nuair a bhíonn an samhradh ag druidim chun deiridh.
Sa gheimhreadh, i Mí na Márta de ghnáth, bíonn lucht na scíála ag glacadh páirte i dTuras Scíála Pogosta ("Pogostan hiihto"). Tógann an turas scíála deireadh seachtaine amháin. Is é lárionad lúthchleasaíochta Parppei áit thosaithe agus chríochnaithe an turais.
Ritheann "Runon ja rajan tie" ("Bóthar na Filíochta agus na Teorainne"), bealach turasóireachta Oirthear na Fionlainne, trí Ilomantsi.


Runon ja rajan tie.
Is é is brí le "Runon ja rajan tie" ná "Bóthar na Filíochta is na Teorainne". Is é an chéad bhealach turasóireachta a marcáladh ar aon dóigh ar leith san Fhionlainn. Cuid de "Via Karelia" é; is bealach mór turasóireachta í "Via Karelia" ina n-aontaítear "Runon ja rajan tie" le "Karjalan kirkkotie" nó Bealach Eaglasta na Cairéile, arb é bealach oilithreachta na nOrtadocsach é. Bunaíodh "Runon ja rajan tie" sa bhliain 1966, agus tá sé 1080 ciliméadar ar fad.
Tagairt do sheanfhilíocht tíre na Cairéile, an fhilíocht ba bhunús le Kalevala agus le Kanteletar is ea an "fhilíocht" in ainm an bhealaigh.
Comhartha bóthair chois "Via Karelia". Tabhair faoi deara suaitheantas Bhóthar na Filíochta is na Teorainne - RR.


Lóegaire Búadach.
Is gaiscíoch mí-ámharach é Lóegaire Búadach (Laoghaire Buadhach, Laoire Buach) sa Rúraíocht i miotaseolaíocht na hÉireann. Is mar fhaoiseamh grinn a fheidhmíos a charachtar de ghnáth. Mar shampla, nuair a bhí sé féin ag coimhlint chun an churadhmhír a fháil ag fleadh Bhricreann, in éindí le Cú Chulainn agus le Conall Cearnach, ba eisean sa tríú háit i gcónaí agus bhí an bheirt eile i bhfad chun tosaigh air i dtólamh. Bhí cónaí air in Inber Seimne (Latharna, i gContae Aontroma).
Tá insint chás Lóegaire ar fad ina oidhe. An t-am a raibh an file Áed le bá i loch in aice theach Lóegaire as los adhaltranais le Mugain, bean Chonchobhair, scairt sé amach ag lorg cúnaimh agus chuaigh Lóegaire de ráig lena tharrtháil. Nuair a léim sé amach ón doras, bhain an fardoras barr a chinn de. Mar sin féin, d’éirigh leis tríocha tréanfhear a mharú agus beatha Áeda a shábháil sular éag sé.


Conall Cearnach.
Is laoch na nUladh é Conall Cernach sa Rúraíocht i miotaseolaíocht na hÉireann. Tá sé ráite go raibh sé de nós aige codladh le ceann Chonnachtaigh faoina ghlúin i gcónaí. Ciallaíonn ‘cearnach’ buaiteach nó caithréimeach, ach focal doiléir atá ann agus déanann roinnt téacsanna streachailt lena mhíniú. Faightear i measc na mbríonna malairte: “cearnach (le gnáthchiall an lae inniu.i. “cearnógach”),” “borrach”, agus “an té ag a bhfuil mias nó cearn (“árthach i riocht druma”)”.
A bhreith.
Ba é Amairgin mac Echit a athair agus Findchóem a mháthair. Ní raibh leanbh ar bith ag a thuismitheoirí go dtí gor thug Findchóem cuairt ar dhraoi a chomhairligh di deoch a ól ó thobar áirithe. D’ól sí as an tobar seo, ag slogadh cruimhe maille leis an uisce agus toirchíodh í dá bharr. Chosain Cet mac Mágach, deartháir Fhindchoím, a dheirfiúr go dtí gur saolaíodh mac di, Conall. Tháinig na draoithe leis an leanbh a ionadú ina gcreideamh agus thairngríodar go maródh sé breis agus leath d’fhir Chonnacht agus go mbeadh ceann Chonnachtaigh ar a chrios i gcrónaí. Thug Cet an páiste agus chuir sé faoina sháil é, ag déanamh iarrachta chun a mhuineál a bhriseadh, ach níor éirigh leis. Ní dhearna sé ach dochar don bhráid agus bhí muineál cam air i gcónaí ina dhiaidh sin.


Suíomh misinéireachta.
Is éard is an suíomh misinéireachta ann ná an gnéas-suíomh ina mbíonn 'fear-ar-barr na mná' agus an bhean ina luí ar a droim agus na comhpháirtithe aghaidh ar aghaidh. Is sampla é an suíomh misinéireachta de chúpláil 'bolg ar bholg'.
Ceadaíonn athruithe an tsuímh céimeanna éagsúla i dteannluiteacha na faighne, i mbrostú an bhrillín, i ndoimhneacht an treáite, i
rannpháirtíocht na mná agus i luas an tsúnáis. D'fhéadfadh na hathruithe seo a bheith bainteach leis an bhean ag dúnadh a cosa agus an fear ag leathadh a chosa agus é ag treá, chun spreagadh brillín níos fearr a bhaint amach, chomh maith leis an mbean ag scíthe a cosa ar an leaba, ag tógáil iad suas go hard san aer, nó ag timfhilleadh iad timpeall ar a gcomhpháirtí; nó ag cuir piliúir amháin nó níos mó faoi a mása.


Peter Paul Rubens.
Ba phéintéir Pléimeannach sa stíl Bharócach é Peter Paul Rubens, a rugadh sa bhliain 1577. Tháinig sé chun saoil i Siegen na Gearmáine, ach d'aistrigh an teaghlach go Cologne an bhliain dar gcionn. Cailleadh a athair sa bhliain 1587 agus sa bhliain 1589 bhog Rubens agus a mháthair go hAntwerp. Chuaigh an buachaill leis an ealaíon in Antwerp. Chaith sé tréimhse san Iodáil ó 1600 go 1608 agus chuaigh péintéirí na hIodáile go mór i bhfeidhm air. D'fhill sé ar Antwerp sa bhliain 1609. Ó 1621 go 1630 bhí sé ag obair mar phéintéir agus mar thaidhleoir i dtíortha éagsúla. Sa bhliain 1640 a cailleadh é.


The Terminator.
Tagairtí.
The Terminator


Total Recall.
Tagairtí.
Total Recall


An Limistéar Comhshlándála.
Is éard atá i gceist leis an Limistéar Comhshlándála (Béarla: "Joint Security Area", Cóiréis: "공동경비구역/Gongdong Gyeongbi Guyeok") ná an t-aon chuid den chrios dé-mhíleataithe idir an Chóiré Thuaidh agus an Chóiré Theas ina bhfuil fórsaí armtha an dá stát i ndlúth-theagmháil le chéile.
Is minic a thugtar Panmunjom ar an áit i gcuimhne ar an sráidbhaile a bhí ansin roimh Chogadh na Cóiré, nó "Sráidbhaile an tSos Cogaidh", nó "Sráidbhaile na gComhchainteanna". Cuireadh an sráidbhaile féin de dhroim an domhain le linn an chogaidh, agus níl fágtha de inniu ach an "iarsmalann síochána" a thóg muintir na Cóiré Thuaidh san áit ina raibh lár an tsráidbhaile fadó. Tá an Limistéar Comhshlándála suite leathchiliméadar ó dheas ón iarsmalann sin.
cléIn Panmunjom a síníodh an conradh faoin sos cogaidh ar an 27 Iúil 1953, a chuir deireadh le Cogadh na Cóiré - go sealadach, ar fad. Ní conradh síochána é, agus mar sin, ó thaobh an dlí idirnáisiúnta de, níl an cogadh sin críochnaithe i gceart go fóill.
Eachtraí.
Thit eachtraí éagsúla amach sa Limistéar Comhshlándála i rith na mblianta. I ndiaidh an tsos cogaidh, d'fhill na cimí cogaidh abhaile agus iad ag trasnú na líne críochadóireachta tríd an "Droichead gan Filleadh" (Béarla: "Bridge of No Return", Cóiréis: "돌아올 수 없는 다리/Doraol su eomneun dari").
Fuair an droichead a ainm faoin am seo. Is é an míniú ná go raibh cuid mhór de na saighdiúirí Tuaisceartacha ann arbh fhearr leo fanacht sa leath Mheiriceánach den tír. Ag an droichead seo a fuair siad an fhaill dheireanach le dul go dtí an Chóiré Thuaidh; dá dtrasnóidís an líne críochadóireachta, ní fhéadfaidís filleadh go dtí an Deisceart.
Ar dtús, ba iad na saighdiúirí Meiriceánacha a choinníodh súil ar an áit thar cionn na Cóiré Theas, an chuid ba mhó, ach san am chéanna, d'eagraigh Arm na Stát Aontaithe lárionad oiliúna míleata le haghaidh saighdiúirí Cóiréacha Deisceartacha a bheadh sásta dul ar fiannas in éineacht leis na fórsaí Meiriceánacha leis an limistéar a ghardáil.
Na saighdiúirí a fhaigheann oiliúint mhíleata Mheiriceánach ar an mbealach seo, tugtar KATUSA orthu, is é sin, Meitheal Chúnta Chóiréach Arm na Stát Aontaithe ("Korean Augmentation to the United States Army").
Tá an lárionad oiliúna, Camp Jackson, suite taobh thuaidh de Súl, príomhchathair na Cóiré Theas.
"KATUSA-U.S. Soldier Friendship Week", 2009
Tugtar na Fórsaí Comhshlándála, nó "Joint Security Forces", ar shaighdiúirí an KATUSA agus na saighdiúirí Meiriceánacha in éineacht.
Go dtí le déanaí, ní raibh ach dornán saighdiúirí Cóiréacha ann, ach d'imigh sin agus tháinig seo: inniu, is iad na Cóiréigh a ghlac orthu cuid mhór de na dualgais a bhí ar na Meiriceánaigh roimhe seo, agus chuaigh líon na Meiriceánach san áit i laghad. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil na Meiriceánaigh dírithe ar an áit a fhágáil ina hiomláine faoi na Cóiréigh lá de na laethanta seo.
Turasóireacht.
Cé go bhfuil caidreamh an dá stát Cóiréach lán naimhdeas agus drochamhras inniu féin, tagann céad míle turasóir go dtí an Limistéar Comhshlándála gach bliain le súil a chaitheamh ar iarsmaí deireanacha an Chogaidh Fhuair.
Scéal eile áfach nach bhfuil cead ag sibhialtaigh ón dá Chóiré cuairt a thabhairt ar an limistéar. Mar sin, ní féidir leo turasóireacht den chineál seo a dhéanamh.
An Scannán "Joint Security Area".
Sa bhliain 2000, rinne an stiúrthóir Cóiréach Deisceartach Park Chan-wook scannán dar teideal "Joint Security Area" (Cóiréis: "공동경비구역 JSA/Gongdong Gyeongbi Guyeok JSA"). Tugann an scannán cur síos ar shaol na saighdiúirí óga ar diúité ag an teorainn, ach is é is príomhábhar don scéal ná an cairdeas aisteach idir beirt saighdiúirí ón Deisceart agus beirt eile ón Tuaisceart.
Goimh fhrithir is ea críochdheighilt na tíre do mhuintir na Cóiré Theas, agus is é an Limistéar Comhshlándála siombail na críochdheighilte. Mar sin, ní ábhar iontais é go raibh ráchairt mhór ar an scannán. Le fírinne, ba é an scannán ba mhó ráchairt i stair scannánaíochta na Cóiré Theas lena linn.


Gabhlán binne.
Is éan é an gabhlán binne. Is ball d'fhine na Hirundinidae é.


Síolta.
Is éan í an síolta. Is baill d'fhine na Anatidae iad.


An Tamailis.
Is í an Tamailis ("தமிழ்") an ceann is tábhachtaí de na teangacha Dráivideacha, is é sin, teangacha bundúchasacha Dheisceart na hIndia. Teanga oifigiúil í i stát Tamil Nadu san India, i Srí Lanca (in éineacht leis an tSiolóinis), agus i Singeapór (in éineacht leis an mBéarla, an tSínis, agus an Mhalaeis).
Ceann de theangacha clasaiceacha na hIndia í an Tamailis. Is é "Tolkappiyam", gramadach na Sean-Tamailise, an téacs is sine sa teanga, ach is deacair a rá, cén t-am a scríobhadh é. Cuid de na saineolaithe, tá siad ag áitiú gur breacadh an téacs síos i bhfad roimh bhreith Chríost, agus an chuid eile barúlach go mbaineann sé leis an ochtú haois AD. Dealraíonn sé nach bhfuil sé níos nua ná sin, áfach.
Focal Tamailise sa Ghaeilge é "curaí", is é sin an spíosra ar a dtugtar "curry" as Béarla, an teanga ónar tháinig an leagan Gaeilge.
Cosúil leis na teangacha Dráivideacha eile, is teanga tháite (teanga shintéiseach) í an Tamailis, is é sin, cuirtear a lán iarmhíreanna leis na focail le hiad a dhíochlaonadh nó a réimniú. Tá a haibítir féin aici, cosúil leis na mórtheangacha Dráivideacha eile. Baineann na Tamalaigh úsáid as an aibítir seo nuair a scríobhann siad Sanscrait freisin, agus má scríobhtar teangacha na mionlach eitneach i Stát Tamil Nadu ar aon nós, is í an aibítir seo a úsáidtear.


Brian Ó Néill.
Ard-Rí na hÉireann idir na blianta 1258 agus 1260 ab ea Brian Ó Néill, nó Brian Ua Néill, a fuair bás sa bhliain 1260 ag Cath Droim Dearg.
Brian Ó Néill, Ard Rí


Gene Roddenberry.
Drámadóir, scríbhneoir ficsin eolaíochta agus léiritheoir teilifíse ab ea Eugene Wesley "Gene" Roddenberry (19 Lúnasa 1921 – 24 Deireadh Fómhair 1991).
Rugadh Roddenberry sa bhliain 1921 in El Paso, Texas, agus d'fhás sé suas i Los Angeles.
Tá clú agus cáil air mar gheall ar an sraith teilifíse "Star Trek" a scríobh sé.
Fuair sé bás i Santa Monica, California sa bhliain 1991.


Montehermoso.
Bardasacht i gcúige Cáceres, Extremadura, sa Spáinn is ea Montehermoso. Tá timpeall ar 5,799 duine ina gcónaí ann.


An Obha.
Réigiún carraigeach is ea An Obha in Íle, Earra-Gháidheal agus Bód.


Owain Owain.
Scríbhneoir gearrscéalta agus file Breatnach ab ea Owain Owain (11 Nollaig, 1929 - Nollaig, 1993).
Ceann de bhunaitheoirí Cymdeithas yr Iaith Gymraeg (Cumainn na Breatnaise) ab ea é. Bhunaigh sé an iris "Tafod y Ddraig" (Teanga an Dragain) a bhí mar phríomh-ghuth ag "Cymdeithas yr Iaith Gymraeg" (Cumainn na Breatnaise) óna mbreith sna 1960í go dtí an lá atá inniu ann agus bhí sé ina chéad eagarthóir uirthi. Ba pholaiteoir freisin é Owain a shainmhínigh an teanga agus an troid ar son na teangan i gcomhthéacs domhanda. Chruthaigh sé an choincheap go raibh 'maoin na héagsúlachta' ("Cyfoeth yr Amrywiaeth") sa Bhreatnais agus scríobh sé go forleathan faoi ilghnéitheachta na teangan agus
agus in aghaidh an 'mhúnla liath' ("y llwydni llwyd") agus na 'Íomhá Móire' ("Ddelwedd Fawr").
Thug sé foirm agus cruth do cathanna an Chumainn Teanga trí a chuid scríbhneoireachta agus a chuid litreacha agus i gcleachtas trí choincheap 'na gceall' ("gelloedd") a chruthú - atá fós mar bhunchloch an Chumainn. Ba údar é de 14 leabhar lena n-áirítear ailt, úrscéalta, gearrscéalta, dánta agus mar sin de, amhail 'Y Dydd Olaf', 'Amryw Ddarnau', 'Bara Brith'; agus tá dá den a chuid leabhar ar an ngréasán domhanda ó 2000.


Inis Fáil.
Sean-ainm a thugtaí ar Éirinn is ea Inis Fáil, agus ceann a fheictear go minic mar leasainm don oileán i scríbhneoireacht agus filíocht na tíre. Creidtear gurb iad Tuatha Dé Danann a bhaist an t-ainm seo ar an oileán don chéad uair, an t-oileán ina raibh an Lia Fáil suite.


Meirliún.
Is éan é an meirliún. Is baill d'fhine na Falconidae iad.


Gabhlán earrspíonach.
Is éan é an gabhlán earrspíonach. Is baill d'fhine na Apodidae iad.


Cola.
Oileán is ea Cola sna hOileáin Siar, suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban. Tá sé 13 míle (20.9 km) ar fhad, trí mhile (4.8 km) ar leithead. Dar leis an daonáireamh, bhí cónaí ar 164 duine ann sa bhliain 2001. Bhí tuairim is 1000 duine ina gcónaí i gCola san ochtú céad déag ach d'fhág go leor daoine an t-oilean i bhFuadach na nGael.


Obar Dheathain.
Cathair agus ceantair chomhairle in Albain is ea Obar Dheathain, "Aberdeen" i mBéarla. Tá an baile suite ar chósta thoir na tíre sin i gContae Obar Deathain é. Tá Obar Dheathain ar an tríú cathair is mó in Albain: tá breis is 220,240 duine ina gcónaí ann.
Tá leasainmneacha éagsúla ag an gcathair, mar shampla the Granite City, the Grey City, the Silver City with the Golden Sands, the Oil Capital of Europe agus the Energy Capital of Europe.


Comhairle na Calcadóine.
Is éard a bhí i gceist le Comhairle na Calcadóine ná comhairle éacúiméineach de chuid na hEaglaise Críostaí a tháinig le chéile sa Chalcadóin (inniu, Kadıköy sa Tuirc) sa 5ú céad.
Tagairtí.
Comhairle na Calcadóine


Filiméala.
Is éan é an filiméala. Is baill d'fhine na Muscicapidae iad.


Tuirne lín.
Is éan é an tuirne lín. Is baill d'fhine na Caprimulgidae iad.


Ródas.
Is oileán na Gréige é Ródas.
Ródas


Folúsghlantóir.
Is fearas leictreach a bhailíonn deannach ón urlár é folúsghlantóir.


Cnóshnag.
Is éan é an cnóshnag. Is baill d'fhine na Sittidae iad.


Óiréal.
Is éan é an t-óiréal. Is baill d'fhine na Oriolidae iad.


Dafydd Huws.
Údar ó Llanberis is ea Dafydd Huws cé go raibh sé ina chónaí le blianta fada i Gwaelod-y-Garth in aice Caerdydd. Thosaigh sé a ghairmréim liteartha mar cholúnaí raidió agus teilifíse faoin ainm cleite 'Y Faner' (1971–1982). Ba údar é ar an úrscéalta 'Dyn Dwad'. Tríd a chuid carachtar Goronwy Jones, cruthaíodh trí úrscéal iar-nua-aoiseacha agus polaitiúla; 'Dyddiadur Dyn Dwad' (1978), 'Un Peth Di Priodi - Peth Arall Di Byw' (1990) agus 'Walia Wigli' (2004) agus roghnúchán de scéalta agus craoltaí san imleabhar 'Chwarter Call' (2005).
Is é an t-údar freisin ar 'Ser y Dociau Newydd' (1994). Thosaigh sé i ngairm na múinteoireachta Breatnaise ag 'Ysgol Uwchradd Illtyd Sant' ("Ardscoil Naomh Illtyd"), Caerdydd, sular fhág sé i gcomhair na gníomhréime nua scríbhneoireacht scripte sobaldráma leis an mBBC.


Oileán na Muc.
Is oileán é Oileán na Muc, ceann de Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Coirneach.
Is éan é an coirneach. Is baill d'fhine na Pandionidae iad.


Lon creige.
Is éan é an lon creige. Is baill d'fhine na Turdidae iad.


An Gearasdan.
Baile i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain is ea an Gearasdan.


Úth.
Orgán de chuid na mamach is ea an t-úth. Faireog mhamach an bhaineannaigh atá i gceist. Bíonn dhá phéire le feiceáil faoi na ba, péire amháin sna caoirigh, gabhair agus fianna. Bíonn níos mor péirí ann i gcás ainmhithe eile, mar shampla an mhuc.


Éan oighinn.
Is éan é an éan oighinn. Is baill d'fhine na Parulidae iad.


Roilleach.
Is éan é an roilleach. Is baill d'fhine na Charadriiformes iad.


Tiriodh.
Is oileán é Tiriodh, ceann de na hOileáin Istigh. Tá Tiriodh suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban. Tá Tiriodh 7,834 heactár (30.2 míle cearnacha). Sa bhliain 2011 bhí 38.3% de mhuintir an oileáin ábalta Gaeilge na hAlban a labhairt, an céatadán is airde sna hOileáin Istigh.


Rúm.
Is oileán é Rúm, ceann de Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Reathaí an bhóthair.
Is éan é an reathaí an bhóthair. Is baill d'fhine na Cuculidae iad.


Canaigh.
Is oileán é Canaigh, ceann de na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Gallia Lugdunensis.
a> Gallia Lugdunensis (i dtuaisceart agus i lár na Fraince)
Gallia Lugdunensis i mbarr a réime.
Bhí Gallia Lugdunensis (Fraincis: "Gaule Lyonnaise"), cuid de chríoch Cheilteach na Gaille, ina chúige de chuid Impireacht na Róimhe agus tá sí anois ina chuid den Fhrainc. Fuair sí a hainm ón a príomhchathair Dún Lugh ("Lyon an lae inniu"), b'fhéidir gurb í an chathair is mó de chuid na Impireachta í, in iarthair na hEorpa, ag an am sin, agus í ina mhionta mór impiriúil.
Lasmuigh di bhí an Condate Altar, áit ar bhuail ionadaithe ó na Trí Ghaill le chéile chun ceiliúradh a dhéanamh ar chultas "na Róimhe agus an Impire Ágastas". Bhí a réim bhunaidh ó na haibhneacha an tSéin agus an Mharne san oir-thuaisceart, sé sin a teorainn le Gallia Belgica, go dtí abhainn na Garonne san iar-dheisceart, a teorainn le Gallia Aquitania.
Faoi Ágastas tháinig laghdú ar mhéid na críche. Tugadh an chuid idir an abhainn Loire agus an Gharonne chuig Gallia Aquitania, agus tugadh na codanna lárnach-oirthearach chuig an cúige nua Germania Superior. Léiríonn an léarscáil a méid tar éis na laghduithe seo. Bhí sí ina chúige impiriúil, measta tábhachtach go leor chun a bheith faoi rialú leagáid impiriúil. Ón Teitrearcht Dhíóicléiteach (296), bhí sí ina chúige mór i ndeoise ar a dtugtar, go héiginnteach, Dioecesis Galliarum.


Primo Levi.
Ceimiceoir agus scríbhneoir Iodálach ab ea Primo Michele Levi a rugadh i dTorino ar an 31 Iúil 1919 agus a fuair bás san áit chéanna ar an 11 Aibreán 1987. Glactar le Levi mar scríbhneoir den chéad scoth agus mar duine de na tráchtairí is críonna agus is géarchúisí den bhfichiú céad.
Bhí a athair ina innealtóir leictreach agus a sheanathair ina innealtóir sibhialta. Idir 1937 agus 1941 bhí sé ina mhac léinn ceimice in ollscoil Torino. Fuair sé post i saotharlann i monarcha i Milano i 1942 ach an bhliain ina dhiaidh sin, le titim rialtas Faisisteach Mussolini agus ionradh na nGearmánach ar thuaisceart na hIodáile, chuaigh Levi isteach i ngrúpa páirtíneach ach gabhadh é i lár mí na Nollag agus cuireadh i gcampa géibhinn é. I mí Feabhra 1944 tháinig na Gearmánaigh i bhfeighil an champa, agus d’aistrigh na príosúnaigh ar thrucailí oscailte traenach go dtí an campa díothaithe ag Auschwitz sa Pholainn, turas cúig lá. Is ar éigin a tháinig Levi slán as an ifreann sin. Buaileadh tinn é leis an bhfiabhras dearg tamall beag roimh theacht na Rúiseach agus teitheadh na nGearmánach leis na príosúnaigh “shlána” go dtí na campaí díothaithe ag Buchenwald agus Mauthausen. Chaith sé roinnt mhíonna i gcampa idirturais i Katowice agus bhain an Iodáil amach ar 19 Deireadh Fómhair 1945 tar éis turas cathair ghríobháin tríd an Úcráin, an Rómáin, an Ungáir, agus an Ostair. I 1946 fuair sé obair i monarcha vearnaisí i ngar do Torino.
D'fhág an tréimhse a chaith sé in Auschwitz a shliocht air go lá a bháis. I ndiaidh an chogaidh, chuaigh sé le scríbhneoireacht le cur síos a thabhairt ar ar ghabh sé tríd. Is iad na leabhair is tábhachtaí dár bhreac sé síos ná "Se questo è un uomo" ("Más duine é seo"), "La Tregua" ("An Sos Cogaidh"), "Se non ora, quando?" ("Cén t-am ach anois?"), agus "I sommersi e i salvati" ("Iad siúd a bádh agus iad siúd a tháinig slán"). Fuair sé bás nuair a thit sé as fuinneog. Glactar leis go coitianta gur féinmharú a bhí ann, ó bhí dúlagar intinne ag luí air faoin am, agus "aiféaltas an iarmharáin" air fosta - is é sin, bhí náire air gur tháinig seisean, thar aon duine eile, slán as an Uileloscadh, nuair a maraíodh an oiread de dhaoine eile ansin. Téama tábhachtach é aiféaltas an iarmharáin ina chuid leabhar freisin, go háirithe in "I sommersi e i salvati".
Ní raibh sé gaolmhar leis an scríbhneoir Carlo Levi, Iodálach Giúdach eile a scríobh leabhair thábhachtacha faoina shaol le linn an Dara Cogadh Domhanda.
Il Sistema Periodico.
Leabhar dírbheathaisnéiseach uathúil is sochorraithe is ea "Il Sistema Periodico" a dhéanann taiscéaladh, i 21 caibidil, 21 mineachtra i saol Levi mar cheimicí ag obair le 21 dúil cheimiceach, agus ag déanamh teagmhála ar slí le fulaingt urghránna a phríosúnachta i gcampa báis Auschwitz mar Ghiúdach. Scríofa go hálainn sochorraithe, tugann sé léargas ar a thromghrá don cheimic agus ar a éachtaí sa réimse sin, ach freisin ar a phróisis mheabhracha is a chrá síceolaíoch san il-loscadh. Chuir an tOllamh Matthew Hussey Gaeilge ar an leabhar mar "An Tábla Peiriadach", foilsithe ag Coiscéim i 2016.


Carlo Levi.
Ealaíontóir, dochtúir agus scríbhneoir Iodálach ab ea Carlo Levi, a tháinig ar an saol i dTorino ar an 29 Samhain 1902 agus a fuair bás sa Róimh ar an 4 Eanáir 1975. Chuala an saol mór iomrá ar an leabhar "Cristo si è fermato a Eboli" ("Níor tháinig Críost ach go hEboli"), inar phléigh Levi an seal a chaith sé ar díbirt i mbaile beag bocht i nDeisceart na hIodáile, Aliano ("Gagliano" sa leabhar) go gairid roimh an Dara Cogadh Domhanda. Tagairt is ea teideal an leabhair don nath a bhí ag muintir na háite: "ní Críostaithe sinn, nó níor tháinig Críost ach go hEboli" (an chathair is cóngaraí d'Aliano).
Díbríodh Levi go hAliano, ós Giúdach a bhí ann a ghlac páirt i ngníomhaíocht na gluaiseachta rúnda frith-Fhaisistí. Bhain bochtanas na háite stangadh as, nó níor casadh a leithéid air riamh i dtuaisceart saibhir na tíre, arbh as dó, agus thug sé an-chur síos ar an mbochtanas seo sa leabhar. Nuair a foilsíodh "Cristo si è fermato a Eboli", tharraing sé súil a lán daoine i dTuaisceart na hIodáile ar chomh bocht is a bhí deisceart na tíre, agus chomh tábhachtach is a bhí sé caighdeán maireachtála an deiscirt a ardú. Bhí tionchar nach beag ag an leabhar ar pholaitíocht iar-chogaidh na hIodáile, mar sin.
Ní raibh gaol aige le Primo Levi, cé gurbh as Torino dó chomh maith leis an scríbhneoir eile.


Patraisc.
Is éan í an patraisc. Is baill d'fhine na Phasianidae iad.


Parúl tuaisceartach.
Is éan é an parúl tuaisceartach. Is baill d'fhine na Parulidae iad.


Colbhasa.
Is oileán é Colbhasa, ceann de Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód.


Áird nam Murchan.
Is leithinis é Áird nam Murchan, i gComhairle na Gáidhealtachd. Bhí 19% don daonra in ann Gaidhlig a labhairt sa bhliain 2011. Bhí 33% don daonra(2001) a rugadh in Albain in ann í a labhairt. Bhí an céadtadán cainteoirí is airde i Áth Tharracail(46%).


Soiscéal.
Is éard is soiscéal ann ná (Gréigis ársa: εὐ 'so' nó 'dea' agus αγγέλιον 'teachtaireacht') cuntas i scríbhinn a dhéanann cur síos ar shaol 'Íosa Nazórach Rí na nGiúdach'. Scríobhadh iad i nGréigis i dtús agus aistríodh iad go Laidin níos déanaí.
Sa chiall níos ginearálta, is féidir leis an téarma "soiscéal" tagairt don teachtaireacht nó an 'Dea-Scéal' sa Tiomna Nua. Tá scoláirí ar aon intinn gurbh é an chéad soiscéal a scríobhadh ná soiscéal Mharcais, thart ar 70 CR, agus gur lean soiscéil Mhatha agus Lúcáis é sin i lár na ndeich mbliana a lean é sin, agus Eoin deich mbliana níos déanaí arís.


Fabhcún gorm.
Is éan creiche de chlann uiledhomhanda é an fabhcún gorm. Is baill d'fhine na Falconidae iad. Ina measc an caracara splíonachiteach, an seabhac seilge coille le súile móra is aireachtáil ghéar a sheilgeann sa bhreacsholas, agus an fíorsheabhac seilge a eitlíonn go han-tapa is a mharaíonn a chreach san eitilt. I measc na bhfíorsheabhac seilge tá an pocaire gaoithe is an meirliún. A líon ag titim de bharr nimhithe le feithidicídí, mar itheann siad éin a itheann síolta truaillithe.


Eige.
Is oileán é Eige, ceann de Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Muircheartach Mac Lochlainn.
Bhí Muircheartach Mac Lochlainn ina Rí Chenél nEoghain, Rí Thír Eoghain agus Ard-Rí Éirinn ó 1156 go dtí lá a bháis sa bhliain 1166. Tháinig sé i gcomharbas ar Toirdhealbhach mac Ruaidhrí Ua Conchobhair mar Ard-Rí.
Choimeád sé coróin na tíre in ainneoin iarracht ó Ruaidri mac Tairrdelbach Ua Conchobair é a bhriseadh as sa bhliain 1159. Níor éirigh leis, áfach, an ceann ab fhearr a fháil ar a shean-naimhde Cenél Conaill agus na hUlaid. Sa bhliain 1166, rinne sé iarracht teacht ar shocrú taidhleoireachta lena chomharsana. Chuir sé sos cogaidh ar bun, agus thóg sé gialla ó chuid mhaith de chlanna Uladh. Mar pháirt den socrú, thug sé mionn sollúnta d'Easpag Ard Mhacha agus daoine mór le rá eile maidir lena deá-iompair. Níorbh fhada gur bhris sé an mionn, áfach, nuair a gabhadh agus dalladh Eochaid mac Con Ulad Mac Duinn Sléibe, Rí Uladh.
Thréig a gcomhghuaillithe é láithreach bonn, agus fágadh Muircheartach gan mórán tacaíochta. Maraíodh eisean agus seisear déag dá chomrádaithe eile, rud a cuireadh síos de dhíoltas Naomh Pádraig.
Muircheartach Mac Lochlainn, Ard Rí


Cioclóp.
Is ball na fathaigh fiáin é Cioclóp.


Míonótár.
Créatúr a bhaineann le miotaseolaíocht na Gréige a bhí ina leathfhear agus leaththarbh é an Míonótár.


Aichill.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Aichill.


Réigiúin na Fraince.
"Carte des régions de France métropolitaine"
Tá an Fhrainc roinnte ina 26 réigiún riaracháin (Fraincis:" régions"), 22 díobh sa Fhrainc mhetrapolaiteach, agus ceithre cinn díobh thar lear. Is 'comhchríoch' í an Chorsaic (Fraincis:"collectivité territoriale") ach meastar í mar réigiún in úsáid phríomhshrutha, agus is mar sin a bhíonn sí léirithe ar an suíomh gréasáin INSEE. Foroinntear gach réigiún mórthíre agus an Chorsaic i rannóga (Fraincis: "département") eile, agus a líon idir 2-8 in aghaidh na réigiún sa mhórthír, ach thar lear ní bhíonn ach "département" amháin i gceist.
Cruthaíodh an téarma "réigiún" go hoifigiúil sa Dlí Díláraithe (2 Márta, 1982), a thug stádas dlíthiúil chomh maith ar na réigiúin Cuireadh an chéad toghcháin díreach d'ionadaithe réigiúnacha ar siúl ar an 16 Márta 1986.


Lomaire faiche.
Is meaisín a ghearann féar é lomaire faiche ("inneall bainte" uaireanta).


Faiche.
Is achar féir lomtha go rialta i ngairdín í an fhaiche, nó plásóg, plásóg fhéir, léana, agus báinseach mar a thugtar air chomh maith.


Corpfhorbairt.
Is éard atá i gceist le corpfhorbairt ná duine nó daoine a fhorbraíonn matáin a gcolainne trí a lán aclaíochta a dhéanamh.


Caipín súile.
Orgán coirp is ea caipín súile.


Odaiséas.
De réir na miotaseolaíochta, bhí Odaiséas ina rí ar Ithaca roimh thús na staire scríofa sa Ghréig. Ba é Odaiséas laoch an Odaisé (dán eipiciúil de chuid Hóiméair) (Gréigis: "Ὀδυσσεύς"; Laidin: "Ulyssēs", "Ulixēs"). Tá ról lárnach ag Odaiséas san Iliad agus sna dánta epiciúla eile sna Timthrialla Eipiciúla (scéalta Chogadh na Traí).
Rí "Ithaca", fear céile Phenelope, athair Thelemachuis agus mac Laërtes agus Anticlea a bhí in Odaiséas. Bhí cáil air mar gheall ar a ghliceas is ar a sheiftiúlacht agus is dá bhrí sin a chuirtear an buafhocal "Odaiséas Glic" air. Is é an scéal is cáiliúla atá bainte le Odaiséas ná An Odaisé, scéal a dhéanann cur síos ar a tharla ar thuras Odaiséais agus é ag teacht abhaile i ndiaidh dó bheith ag troid i gCogadh na Traí ar feadh deich mbliana, agus bob Chapaill Adhmaid na Traí a bhualadh.


Balla Mór na Síne.
Is séadchomhartha ársa é Balla Mór na Síne.


Giogha.
Radharc ón Chreag Bhàn, Giogha
Is oileán é Giogha, ceann de Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, Albain. Tá tuairim is 160 duine ina gcónaí ar an oileán (2013). Cuid de Ghaeltacht na hAlban atá ann.
Is é Creag Bhàn an pointe is airde ar an oileán, timpeall 100 méadar (303 troigh) ar airde.


Hata.
Is ball éadaigh é hata.


Muir Mheoid.
Tá Muir Mheoid (Muir Azov) suite in oirdheisceart na hEorpa. Tá nasc ann idir Muir Mheoid agus an Mhuir Dhubh, atá suite ar an taobh ó dheas de. Is í an Úcráin an tír atá ar an gcósta thuaidh de. Tá an Rúis suite ar an gcósta theas agus tá an Chrimé ar an gcósta thiar den loch.


Edward Dwelly.
B'fhoclóirí ar Ghaeilge na hAlban é Edward Dwelly (Eoghann MacDhòmhnaill) (2 Feabhra 1864 – 25 Eanáir 1939). Eisean a chuir i dtoll le chéile an foclóir ba thábhachtaí i nGaeilge na hAlban – "Faclair Gàidhlig gu Beurla le dealbhan", a tháinig amach den chéad uair sa bhliain 1911. Is é seo an foclóir is údarásaí in Albain agus bhí an-tionchar ag a shaothar ar fhoclóireacht Ghaeilge na hÉireann freisin.
Beathaisnéis.
Sasanach a bhí ann a rugadh i ndeisceart Shasana in aice le hArundel. Chuir sé suim i nGaeilge na hAlban ar dtús nuair a bhí sé ag obair le Suirbhéireacht Ordanáis Alban agus é san arm. Ní raibh sé ach seacht mbliana déag d’aois nuair a thosaigh sé ag bailiú focal ag deireadh na 19ú haoise.
Bhain sé úsáid as Eoghann Mac Dhòmhnaill mar ainm Gaelach agus imní air nach nglacfaí lena shaothar gan é. Foilsíodh an chéad eagrán den fhoclóir sa bhliain 1911.
An Foclóir.
Cuid de na Garbhchríocha mar ar bhailigh Dwelly a stór mór focal.
Tá foclóir Dwelly i gcló go fóill. Tá 1034 leathanach ann maille le go leor léaráidí.
Eisean a rinne formhór na hoibre, ní amháin ag cóimheas focal ó fhoclóirí eile ach ag bailiú na mílte focal ó fhoilseacháin éagsúla agus ó chainteoirí Gàidhlig a casadh air ar a chamchuairt ar fud na Gàidhealtachda. Lena chois sin, tharraing sé féin na léaráidí, chlóbhuail an leabhar agus cheangail é. Ar a chonlán féin a chuir sé an foclóir ar an margadh, le roinnt cúnaimh óna chlann agus óna bhean chéile (ar chainteoir dúchais Ghàidhlig í). Is minic a bhí air éirí oilte ar an obair agus é á déanamh.
Amach ina shaol mhothaigh sé go raibh doicheall éigin ar mhuintir na hAlban, idir Ghaeil agus Ghaill, roimhe. D’fhill sé ar Shasana agus fuair bás ann gan an t-aitheantas iomlán a bhí dlite dó a fháil, cé gur bronnadh pinsean air.
Is díol mór spéise d'fhoghlaimeora na teanga a bhfuil le rá ag Dwelly ar bhrollach an fhoclóra faoi na fadhbanna a bhain leis an tionscadal. Ní raibh léamh ná scríobh na teanga ag formhór na gcainteoirí agus dá bhrí sin níorbh fhéidir leo litriú na bhfocal a thabhairt dó. Bhí drogall ar chainteoirí dúchais Gàidhlig a labhairt le foghlaimeoir, agus b'éigean dó a ligean air gur chainteoir dúchais é.
Tá breis agus 70,000 iontráil i bh"Faclair Gàidhlig-Beurla" agus meastar go forleathan gurb é an foclóir is cuimsithí dá bhfuil ann i nGàidhlig.
Digitú an fhoclóra.
Tá an foclóir le fáil ar líne anois. Tharla seo sa bhliain 2009 de bharr a ndearna Michael Bauer, teangeolaí Gearmánach, a chaith deich mbliana ina bhun, agus Will Robertson, Albanach agus innealtóir bogearraí.


Carbán.
Is iasc é an carbán.


Platapas.
Is ainmhí é an platapas lacha-ghobach. Mamach atá dúchasach d'oirthear na hAstráile atá ann. Suas le 75 cm ar fhad; an fionnadh tiubh donn; an gob bog, cosúil le gob lachan; na cosa gearr scamallach; an t-eireaball gearr leata a stórálann saill. Púitse taobh istigh den dá leiceann ina gcognaítear bia le mullaigh chranacha. Bíonn spor nimhiúil ar chos dheiridh an fhireannaigh. Áitríonn sé fionnuisce láibeach, agus itheann inveirteabraigh uisciúla, larbhaí feithidí go príomha.


Eicidneach.
Is ainmhí é an eicidneach. Mamach atá ann.


Pobalscoil Jo Richardson.
Is meánscoil í Pobalscoil Jo Richardson atá suite i Dagenham.


Sciáil.
Is spórt í an sciáil. Sa sciáil, caitheann an sciálaí bróga sciála agus baineann sé úsáid as dhá scí. Déantar an scí as adhmad, plaisteach, miotal, agus as polaitéin. Is comórtas spóirt í sciáil agus tá sciáil sna Cluichí Oilimpeacha leis na blianta anois. Thosaigh an sciáil sa tSualainn thart ar an bhliain 450 RC.
Tá dhá saghas sciála ann, Alpach agus Nordic.
I sciáil alpach, bíonn ar an sciálaí dul síos cnoc ar an "piste". Ansin, tógann an sciálaí ardaitheoir sciála suas an cnoc don dara babhta. Freisin, tógann an sciálaí héileacaptar suas an cnoc nuair nach mbíonn aon ardaitheoir ann. Sa sciáil alpach, bíonn sciáil rásaíochta ann freisin. Is iomaí rás atá ann agus eagraíonn an F.I.S (an Eagraíocht Idirnáistúnta a Sciáil) na ráis.
Is í an sciáil nordic an fhoirm sciála is sine. Is foirm iompair í.
Sciáil in Éireann.
In Éireann, tá sciáil ann ar an gcnoc shaorga. Tá an cumann sciáil Éireannach in aice an cnoc shaorga i gCill Tiarnáin, (Contae Baile Átha Cliath). D’oscail sé i 1963.
Freisin, tá meaisín sciála in Áth an Ghainimh (Contae Baile Átha Cliath). D’oscail sé i 2008.


Doha.
Is é Doha (Araibis: لدوحة, (Ad-Dawḥah) nó (Ad-Dōḥah) príomhchathair Chatar, agus í ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Ciallaíonn an t-ainm "an chathair mhór" in Araibis. Tá tuairim is milliún duine ina gcónaí ann. Cónaíonn breis is 80% de mhuintir Chatar i nDoha nó sna bruachbhailte mórthimpeall air. Tionóladh na Cluichí Áiseacha is mó riamh sa chathair sa bhliain 2006.


Scinc.
Ainmhí feoiliteach is ea an scinc. Reiptíl atá ann, agus is ball d'fhine na Scincidae é.


Naomh Uinseann de Pól.
Is naomh Caitliceach é Uinseann de Pól ("Vincent de Paul" as Fraincis). Rugadh ar an 24 Aibreán 1581 i bPouy (Saint-Vincent-de-Paul inniu) é agus fuair sé bás ar an 27 Meán Fómhair 1660 i bPáras, an Frainc.
Naomh Vincent de Paul
Naomh Vincent de Paul
Naomh Vincent de Paul


Sid James.
Aisteoir ón Afraic Theas ab ea Sid James a rugadh ar an 8 Bealtaine 1913 in Johannesburg, An Afraic Theas, agus a fuair bás sa bhliain 1976.


An tSeiltis.
Is teanga mheasctha de chuid an lucht siúil in Éirinn ach go háirithe, is in áiteanna sa Bhreatain Mhór, í an tSeiltis.


Deannach.
Is ábhar i bhfoirm cáithníní beaga é deannach.


Sciath.
Is cuid miotal leathan a úsáidtear mar chumhdach í an sciath.


Domhnall Mac Lochlainn.
Ard-Rí na hÉireann idir na blianta 1048 agus 1121 ab ea Domhnall Mac Lochlainn (nó Domhnall Ua Lochlainn).
Domhnall Mac Lochlainn, Ard Rí


Michael Faraday.
Fisiceoir agus poitigéir Sasanach ab ea Michael Faraday (22 Meán Fómhair, 1791 - 25 Lúnasa, 1867).


D. H. Lawrence.
Scríbhneoir Sasanach ab ea D. H. Lawrence (11 Meán Fómhair 1885 – 2 Márta 1930).


Cluain Fearta.
Sráidbhaile beag Éireannach is ea Cluain Fearta atá suite in oirthear Chontae na Gaillimhe, leath-bhealach idir Béal Átha na Sluaighe agus Port Omna. Is ann atá Ardeaglais Chluain Fearta, suí na Deoise Chluain Fearta.


Geata Brandenburg.
Is áirse bhua nuachlasaiceach na 18ú haois é Geata Brandenburg (Gearmánais: "Brandenburger Tor) "atá suite i mBeirlín, An Ghearmáin. Tá sé tógtha ar an láithreán sean-gheata a comharthaithe an tús an bhóthair ó Beirlín go dtí an baile Brandenburg an der Havel.
Tá sé suite go beacht sa cheantar iartharach an láir an Bheirlín, ag an gabhal Unter den Linden agus Ebertstraße, iarthar láithreach Pariser Platz. Seasann ceap amháin ó thuaidh an Fhoirgnimh Reichstag. Tá an geata an iontráil comhartha chuig Unter den Linden, an ascaill clú agus cáil na crann linden, a threoraigh roimhe seo díreach go dtí an Pálas na Cathrach na monairc Prúisigh.


Marie Curie.
Ceimicí is fisicí a saolaíodh i Vársá na Polainne ab ea Marie Skłodowska Curie (7 Samhain 1867-4 Iúil 1934). Phós sí an t-eolaí Francach Pierre Curie (1859-1906) i 1895 Rinne an bheirt taighde ar chriostalghrafaíocht, písileictreachas is radaighníomhaíocht, ar úráiniam a fuarthas in ocsaíd úráiniam ar dtús. D'fhionn siad dhá dhúil nua a bhí radaighníomhach, polóiniam is raidiam, i 1898. Bhuaigh siad beirt Duais Nobel sa bhfisic le Becquerel as an obair ar radaighníomhaíocht i 1903. Bhuaigh Marie féin Duais Nobel na Ceimice i 1911 as a héacht in ullmhú an raidiam mhiotalaigh. Fuair sí bás ó leoicéime, agus tá sé beagnach cinnte gur toradh ar a nochtadh fada don radaíocht inianaíoch ó na dúile radaighníomhacha seo a bhí ann.


Treallchogaíocht (leabhar).
Is leabhar é Guerra de guerrillas (Treallchogaíocht i Spáinnis) a scríobh an muirthéachtaí agus treallchogaí Mharxach Airgintíneach-Cúbach Che Guevara. Foilsíodh i gCúba é sa bhliain 1960, tamaillín tar éis gur éirigh le Fidel Castro agus a lucht leanúna, ina raibh Guevara mar cheann de na taoisigh, an bua a fháil sa chogadh a threascair an deachtóir Fulgencio Batista.
Bheartaigh Guevara go mbeadh an leabhar mar lámhleabhar do dhaoine eile le go mbeidh siad in ann foghlaim ó cad a rinne sé agus na treallchogaithe eile a bhí mar chuid den ghluaiseacht Movimiento 26 de julio fad is a bhí siad ag troid. Theastaigh uaidh go mbainfidh sochraidí Mharxacha eile leas as a smaointe agus go gcuirfidh siad i bhfeidhm iad sna háiteanna ina raibh siad gníomhach, cibé acu Meiriceá Laidineach, An Afraic nó An Áise. Dá bhíthin sin, aistríodh an leabhar go Béarla agus Portaingéilis don CIA agus léigh na sochraidí fhrith-éiritheach é chun ceachtanna a fhoghlaim conas dul i ngleic le treallchogaithe. Bhí sé mar ábhar léitheoireachta sa longfort conspóideach a bhí faoi stiúir an CIA i bPanama, Scoil na Meiriceá (Escuela de las Américas). Tharla an rud céanna nach mór leis an leabhar "“Minimanual del guerrillero urbano”", 1969, a scríobh an Brasaíleach Carlos Marighella. Aistríodh a leabhar go Béarla agus Spáinnis.
Cé go bhfuil a lán cosúlachtaí idir a leabhar agus an leabhar a scríobh an taoiseach Síneach Mao Zedong, "Maidir le Treallchogaíocht", mhaígh Guevara nár léigh sé an leabhar sin riamh. Dúirt sé gur scríobh sé a shaothar bunaithe ar a thaithí féin fad agus a bhí sé ag fearadh cogadh, a chríochnaigh le bua ar an 1 Eanáir, 1959. Ina theannta sin, léigh Guevara dhá leabhar a foilsíodh le linn Cogadh Cathartha na Spáinne (1936-1939), dar teideal "Cogaí Nua" agus "Leighis i gcoinne Gabháltas" faoi seach. Leag na leabhair seo béim ar thábhacht spreagadh polaitiúil agus modhanna eagraíochta.
Os a chionn sin, mhaígh Guevara gur beart den scoth í treallchogaíocht chun troid in aghaidh rialtais ansmachtúla, mar a bhí an rialtas ag Fulgencio Batista i gCúba féin. Mar sin féin, mhol sé leas a bhaint as gach dóigh chun dul i ngleic "go dleathach" le "rialtais daonlathacha meánaicmeacha" roimh dul i muinín an fhoréigin.
Thiomnaigh Guevara an leabhar i gcuimhne a chomhlaoch Camilo Cienfuegos, a d'éag i dtimpiste eitleáin ar an 28ú de Dheireadh Fómhair 1959, tamaillín tar éis dóibh an bua a fháil sa mhuirthéacht.


Aigéad citreach.
Struchtúr an aigéid chitrighAigéad carbocsaileach é an t-aigéad citreach HOOCCH2CHOH(COOH)CH2COOH. Tá sé le fáil go nádúrtha sa líomóid, san oráiste agus sna torthaí citris eile. Leasaitheach nádúrtha atá ann, agus cuirtear leis an mbia agus leis an deoch go minic é. Tá ról tábhachtach ag an aigéad citreach i meitibileacht na neach beo go léir, nó tá a leithéid ann agus timthriall an aigéid chitrigh. Timthriall d'imoibrithe ceimiceacha atá i gceist ina bhfuil an t-aigéad citreach ar ceann de na céimeanna, agus is cuid den ríospráid cheallach é - is é sin, an dóigh a mbíonn na cealla ag "análú" agus ag claochlú (ag dó) na saille agus na gcarbaihiodráití go dé-ocsaíd charbóin.


Toradh citris.
Is éard atá i gceist leis na torthaí citris ná torthaí na bplandaí den ghéineas "Citrus" san fhine úd "Rutaceae". Torthaí citris iad an t-oráiste, an líomóid, an líoma, an tseadóg, an pomaló, an ciotrón, an tainséirín agus a lán eile. Le fírinne, is hibridí iad an chuid is mó de na torthaí citris a bhíonn á saothrú le haghaidh trádála, agus bhí na saineolaithe féin an-mhall ag teacht isteach ar rangú na gcineálacha éagsúla. Bíonn boladh cumhra as na torthaí seo, agus sú maith folláin iontu a bhfuil a lán vitimín C (aigéad ascorbach) ann. Os a choinne sin, tá a lán aigéad citreach i sú na dtorthaí seo fosta, rud a chiallaíonn gur féidir dó damáiste a dhéanamh do na fiacla.
Is toim nó crainn spíonacha shíorghlasa iad uile. Na duilleoga ubhchruthach dúghlas snasta, le nasc altach leis an ngas. An gas eiteach go minic, uaireanta ionas go mbíonn an chuma air gur duille eile é, nasctha le bun na príomhdhuilleoige. Mionathraíonn duilleoga ar bhuinneáin chliathánacha ina spíonta. Iompraítear na duilleoga is na torthaí ar an gcrann ag an am céanna. Na bláthanna cumhra ina n-aonar nó i gcrobhaingí beaga in ascaillí na nduilleog, 4-5 sheipeal is 4-8 peiteal bán méith. Saghas caoire atá sa toradh ina bhfuil na cairpéil (na gnáth-theascáin a chuimsíonn na síolta i mbia méith) imchlúdaithe i gcraiceann ramhar leathrúil. Cuimsíonn an duilliúr is craiceann na dtorthaí an iliomad faireog le blátholaí cumhra iontu. Saothraítear an chuid is mó de na speicis citris, chomh maith le cuid mhaith saothróg. Tháinig na torthaí citris ón tSín is oirdheisceart na hÁise ar dtús, ach tá siad á saothrú go forleathan leis na cianta. Anois fástar iad sna trópaicí is na réigiúin mheasartha theo ar fud an Domhain ach gar don Mheánmhuir, deisceart na Stát Aontaithe, an Afraic Theas is an Astráil. Tá trádáil shuntasach idirnáisiúnta sna torthaí seo. Itear iad go díreach úr, ach déantar marmaláid, toradh leasaithe is súlach astu freisin, agus faightear blátholaí ó chuid acu atá tábhachtach do thionscal na gcumhrán.


Florence Nightingale.
Banaltra Sasanach ab ea Florence Nightingale (12 Bealtaine, 1820 - 13 Lúnasa, 1910), a thabhaigh iomrá mar gheall ar an obair a rinne sí ar thaobh na mBriotanach i gCogadh na Crimé.


Bhatarsaigh.
Is oileán é Bhatarsaigh, ceann de Inse Ghall, Comhairle nan Eilean Siar.


Massiel.
Rugadh María de los Ángeles Felisa Santamaría Espinosa, nó Massiel, ar an 2ú lá de Lúnasa, 1947. Is amhránaí pop Spáinnieach í, agus bhuaigh sí Comórtas Amhránaíochta na hEorafíse sa bhliain 1968 leis an amhrán 'La, la, la'. Bhí sí ina hionadaí don Spáinn. Rinne sí níos fearr ar an oíche ná Cliff Richard, ámhránaí Sasanach a raibh clú agus cáil aige riamh. Cheap gach duine i ngach tír ag an am go mbeadh an bua ag amhrán Cliff Richard, 'Congratulations'.
An comórtas.
Tá níos mó ná scannal a bhaineann leis an amhrán 'La, la, la", a chan Massiel sa bhliain 1968. Ar an gcéad dul síos, phioc TVE (Televisión España) Joán Manuel Serrat chun 'La, la, la' a chanadh, ach nuair a chuala Franco go raibh plean ar Serrat an t-amhrán a chanadh as Catalóinis, a theanga dhúchais, thug TVE Serrat abhaile ón stáiste i Sasana agus ní raibh sé abálta dul ar ais ar bith. Ansin, ar an 29ú lá de Mhárta 1968, nuair a bhí Massiel i Meicsiceó, chuir TVE ceist uirthi an t-amhrán a chanadh. Ghlac sí leis an tairscint agus bhuaigh sí an comórtas le 29 pointe. Ansin, bhí díomá ar a lán doine nár bhuaigh Cliff Richard le 'Congratulations'. Dúirt duine ar an bhfoireann Sasannach go raibh an t-amhrán 'a lán brúscar', ach throid Massiel ar ais agus dúirt sí go raibh 'La, la, la' an t-amhrán ba fhearr. A lán bhliain ina ndiadh sin, bhí sé i mbéal an phobail gur cheannaigh Franco pointe ó dtír eile, chun go mbuafaidh an Spáinn. Ní raibh a fhios ag Massiel faoi seo ag an am.
Saol Massiel le déanaí.
Ní obraíonn Massiel le ceol níos mó, ach tá a cuid albam le fáil fós. Rinne sí obair sa bhliain 2007 le TVE agus an Comórtas Náisiúnta chun an t-ámhrán Eorafíse a phiocáil, agus thóg sí go dtí an stáise an bhlian seo ar an gcéad am i deich mbliana. Thit sí amach ón fhuinneóg a árasán i 2001 nuair a bhí sí 'ag dún an cuirtain'. Dá réir an phobail, is féidir go raibh sí caochta ar meisce.


Bumbóg.
Is feithid í an bhumbóg. Is ball d'fhine na Apidae í.


Becontree.
Is baile é Becontree atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Becontree Heath.
Is baile é Becontree Heath atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Forest Gate.
Is baile é Forest Gate atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


George Stephenson.
Innealtóir Sasanach ab ea George Stephenson (9 Meitheamh, 1781 - 12 Lúnasa, 1848).


Rainham.
Is baile é Rainham atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


East Ham.
Is baile é East Ham atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Naomh Raiféal (an tArdaingeal).
Is Ardaingeal é Raiféal i dtraidisiúin na gCríostaithe, na nGiúdach agus na nIoslamach.


Buirg Londan Haringey.
Is buirg Londan í London Borough of Haringey atá suite i Londain Thuaidh, Sasana.


Conor Henderson.
Is imreoir sacair é Conor Henderson. Imríonn sé faoi láthair le hArsenal, i Sasana. Rugadh i Sidcup, Londain é ar an 8ú lá de mhí Mheán Fómhair, sa bhliain 1991. Is imreoir leis an bhfoireann Éireannach faoi-21 é, freisin, agus iar-imreoir le Sasana faoi-19. Imríonn sé i lár na bpáirce, de ghnáth, nó ar an gcliathán clé. Tá sé 1.85m ar airde.
Ar an 2ú lá de mhí Feabhra, 2011, thosaigh sé cluiche don chéad uair ar son Arsenal sa chorn F.A. in aghaidh Leyton Orient ag Staid Emirates.
Henderson, C


Upminster.
Is baile é Upminster atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Highgate.
Is baile é Highgate atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Seven Sisters.
Is baile é Seven Sisters atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sporting Fingal Football Club.
Is club peile Éireannach é Sporting Fingal Football Club (Gaeilge: Cumann Peile Fine Gall Spórtúil) as tuaisceart chontae Átha Cliath (Fine Gall) a imríonn i Sraith na hÉireann. Tá iar thraenálaí Shamrock Rovers, Liam Buckley ina thraenálaí ar an club agus tá iar imreoir de chuid Arsenal John Devine ina thraenálaí cúnta. Imríonn an fhoireann i staid Morton i Seantrabh.
Stair.
Bunaíodh an club mar chuid de scéim fhadtearmach fhorbatha sacair chomairle chontae Fine Gall don réigiún. Bunaíodh an club ar 11 Feabhra 2007. Bhí an club le himirt séasúr 2008 sa A Championship, ach nuair a thit club sacair Chathair Cill Cheannaigh as céad roinn Sraith na hÉireann tháinig Sporting Fingal isteach in áit. Chríochnaigh sé sa tríú an séasúr sin sa chéad roinn. Bhí séasúr iontach aige sa bhliain 2009; bhain an Sporting dara áit sa roinn amach agus sa cluiche ardaigh bhuaigh sé an áit sa phríomhroinn. Bhuaigh sé Corn FAI chomh maith agus mar sin bhí áit faighte aige i sraith Europa don séasúr 2010–11.
Torthaí san Eoraip.
Bhí an chéad cluiche don chlub i gcomortas Eorpach i gcoinne foireann Phoirtaingéileach Marítimo. Chaill siad 3-2 ar oileán Madeira de bhárr cúl Marítimo sa 94 nóiméad. Scóráil Glen Crowe an chéad cúl agus fuair Lorcan Fitzgerald an dara cheann. Imríodh an dara cluiche i Dalymount. Bhí Marítimo chun tosaí le cic pionós tar eis 20 nóiméad agus fuair siad an dara cúil sa 67 nóiméad. Scóráil Éamon Zayed cúl i gcomhair Sporting Fingal san 81 nóiméad, fuair Marítimo cúl eile, áfach. Cé go bhfuair Zayed cúl eile críochnaigh an cluiche 3-2.


Collier Row.
Is baile é Collier Row atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Emerson Park.
Is baile é Emerson Park atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Linda Martin.
Rugadh Linda Martin i gContae Thír Eoghain ar an 17ú lá de mhí Aibreáin, sa bhliain 1953. Is amhránaí Éireannach í, agus oibríonn sí mar léiritheoir freisin. De ghnáth, oibríonn sí i bPoblacht na hÉireann, agus tá clú agus cáil uirthi san Eoraip, mar bhuaigh sí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1992. Bhí sí ina hionadaí ar Éirinn, agus bhuaigh an tír seo trí am ina dhiaidh sin, ar dtús sa bhliain 1993 (Niamh Kavanagh-'It's For You'), 1994 (Paul Harrington agus Charlie McGettigan-'Rock N' Roll Kids') agus sa bhliain 1996 (Eimear Quinn-'The Voice').
Chips.
Thosaigh Linda ag obair le ceoil nuair a ghlac sí páirt sa banna ceol 'Chips' i 1969. Sna '70í, bhí Chips ceann de na grúpaí ceoil is fearr, agus bhí cúpla amhránaí cáiliúil acu go dtí an lá seo: "Love Matters", "Twice a Week" agus "Goodbye Goodbye". I 1983, d'fhág Martin Chips agus thosaigh sí ag canadh ina haonar.
Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Ghlac Linda páirt i gComórtas Amhránaíochta Náisiúnta ceithre huaire le Chips, ach níor éirigh leo an comórtas a bhuachan. Ach sa bhliain 1984, nuair a chan sí ina haonar sa chomórtas atá i gceist, bhuaigh sí le 'Terminal 3'. Scríobh Johnny Logan an t-amhrán seo leis an ainm 'Sean Sherrard'.
Chuaigh Linda go dtí an Lucsamburg agus rinne sí dara as 19 ar an oíche. Bhuaigh an tSualainn le 'Herreys' agus 'Diggiloo, Diggiley'.
Ina haonar, chuaigh Linda go dtí An Comórtas Amhránaíochta Náisiúnta ceithre huaire go léir, agus am amháin eile mar 'Linda Martin and Friends'. Dá bhrí sin is í an duine a ghlac páirt is minice sa tír seo, ag iarraidh áite sa Chomórtas Eoraifíse.
Fuair Linda áit i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse arís i 1992, ina hionadaí ar Éireann, leis an amhrán 'Why Me'. Bhí an comórtas suite i Malmo sa chás seo, agus rinne Linda níos fearr ná 22 tír eile, agus 155 pointe faighte aici. Scríobh Johnny Logan 'Why Me' freisin.
Saol Linda le déanaí.
Ó 2000, rinne Linda obair le 'You're a Star' ar RTÉ, an X-Factor, le Louis Walsh, agus sna saoire seo is réalta í ar an seó 'Menapause: The Musical' le Adelle King.


Niamh Kavanagh.
Is amhránaí Éireannach í Niamh Kavanagh a rugadh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1968.
Saol.
Rugadh Niamh Kavanagh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1968, agus fuair sí post mar bhaincéir. Bhí sí ag obair i lár na cathrach i mBanc na hÉireann, ach fuair sí clú agus cáil nuair a bhuaigh sí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1993. Bhí sí ina hionadaí do Éirinn, i lár dhá bhua eile. Bhuaigh Linda Martin sa bhliain 1992 (le "Why Me"), agus ansin bhuaigh Paul Harrington agus Charlie McGettigan sa bhliain 1994 (le "Rock N' Roll Kids"). Sa bhliain 1996, bhí bua eile le hÉirinn agus "The Voice" á chanadh ag Eimear Quinn.
Sa bhliain 1993, nuair a chan Niamh, bhí an Comórtas suite i gCorcaigh, sa 'Green Glens Arena' i Sráid an Mhuilinn. Chan Niamh "In Your Eyes", agus bhí bua ag an amhrán seo le 187 pointe sa deireadh. Bhí cúpla amhrán eile aici i ndiaidh an chomórtais, mar "Flying Blind". Bhí "In Your Eyes" uimhir a haon ar 40 Oifigiúil na hÉireann sa bhliain 1993, agus d'fhan sé anseo níos faide ná aon amhrán eile sa bhliain seo. Fosta, cheannaigh daoine an t-amhrán seo sna siopaí níos mó ná aon amhrán eile sa bhliain 1993.
Oslo.
I mí Feabhra sa bhliain 2010, bhí Niamh ar ais ar ár dteilifíseáin, nuair a chuaigh sí ar "Eurosong 2010", eagrán speisialta de chuid "The Late Late Show". Fuair Niamh an vóta uasta an phobail agus vóta uasta an ghiúiré, leis an amhrán "It's For You".
As 39 náisiún, fuair Niamh ceann de na 25 háiteanna a bhí le fáil i mbabhta ceannais an chomórtais, agus chaith sí gúna corcra. Bhí ceathrar amhránaí eile in aice léi agus rinne sí 23ú as 25 ar an oíche. Bhí imoibriúcháin diúltach abhaile in Éirinn faoi seo, ach ar aon nós bhí áthas ar Niamh agus ní raibh aon aiféala uirthi.
Shroich "It's For You" uimhir a hocht ar 40 oifigiúil na hÉireann sa bhliain 2010.
Saol Pearsanta.
Tá Niamh ina cónaí i gContae Ard Mhaca, agus tá sí pósta agus beirt mhac acu.


Dylan Thomas.
File agus scríbhneoir de chuid na Breataine Bige ab ea Dylan Marlais Thomas (27 Deireadh Fómhair 1914 – 9 Samhain 1953), a scríobh a chuid oibre ar fad i mBéarla amháin. Chomh maith leis an bhfilíocht, scríobh sé gearrscéalta agus scripteanna teilifíse agus raidió, curtha i láthair aige féin go minic.
Thabhaigh sé iomrá mór lena léachtaí poiblí, i Meiriceá ach go háirithe, agus chuaigh a ghuth cumhachtach le blas a thír dúchais go mór i gcion ar dhaoine. Na píosaí is mó cáil a tháinig uaidh ná an dráma "Under Milk Wood" agus an dán "Do not go gentle into that good night" in ómós dá athair.
Thomas, Dylan
Thomas, Dylan
Thomas, Dylan


Lys Assia.
Rugadh Lys Assia (Rosa Mina Schärer) ar 3 Márta 1926, i Rupperswil, Aargau, san Eilvéis. Is amhránaí Eilvéiseach í. Rinceoir ab ea í nuair a bhí sí óg, ach sa bhliain 1940, áfach, bhí fonn uirthi a bheith ina hamhránaí.
Nuair a thosaigh Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1956, chan Lys Assia mar ionadóir don Eilvéis. (Bhí an comórtas suite ina tír dhúchais an bhliain úd.) Bhuaigh Lys Assia an comórtas, ach chóiméad údarás an chomórtais na pointe mar rún. "Refrain" an t-ainm a bhí ar an t-amhrán is fearr, ach chan Lys Assia dhá amhrán ar an oíche úd. Ba as Gearmáinis an dara ceann, "Das alte Karussell".
Chan Lys Assia arís ann sna blianta 1957 agus 1958.


Gigliola Cinquetti.
Rugadh Gigliola Cinquetti i Verona, An Iodáil, ar an 20ú lá de Nollaig, 1947. Is amhránaí, iriseoir agus léitheoir teilifíse í, agus scríobhann sí amhráin freisin.
Ceol.
Bhuaigh Gigliola an 'Sanremo Music Festival' sa bhliain 1964 le 'Non ho l'eta' (Tá mé ró-óg). Mar sin, chuaigh sí go dtí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1964 leis an amhrán céanna, agus bhuaigh sí le 49 pointe. Bhí an comórtas suite sa Danmhairg an bhliain sin. Rinne 'Non ho l'eta' go han-mhaith, agus chuaigh Gigliola chuig 40 Oifigiúil na hÉireann, rud an-ait chun amhrán Iodáilise a dhéanamh ag an am. Tharla an rud céanna i Sasana freisin.
Chuaigh Gigliola ar ais go dtí an stáitse sa bhliain 1974 leis an amhrán 'Si' (nó 'Is ea', as Gaeilge). Chan sí i Brighton go han-neirbhíseach, agus is féidir go bhfuil sin an fáth gur bhuaigh An tSualainn agus ABBA, toisc go raibh An Iodáil an ceann is ansa. Chríoch Gigliola agus An Iodáil sa dara háit an oíche sin. Thug Gigliola amach leagain Béarla, 'Go' (nó 'téigh', as Gaeilge), agus chuaigh an leagain seo go díreach chuig 40 Oifigiúil na hÉireann.
Eolais Breise.
Obair Gigliola mar léitheoir le Toto Cutagno i 1991, nuair a bhí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse suite in Iodáil. Bhí an clár ar fad ráite as Iodáilis, rud difriúil ná blianta eile. Chan Gigliola 'Non ho l'eta' i lár an clár, 38 mbliana ina dhiaidh an bhua.


Johnny Logan.
Is amhránaí Éireannach é Johnny Logan, nó Seán Patrick Michael Sherrard mar a rugadh é ar an 13ú lá de mhí Meitheamh, 1954, i Victoria, An Astráil. Scríobhann sé amhráin freisin.
Saol.
Nuair a bhí Séan Sherrard trí bliana d'aois, bhog a chlann ar ais go dtí a dtír dúchais: Éire. Nuair a bhí Séan Sherrard cúig bliana déag d'aois, d'fhoghlaim sé an giotár agus thosaigh sé ag scríobh amhrán. Sa bhliain 1977, bhain sé amach clú agus cáil nuair a bhí sé ina réalta mar 'Adam' i seó Éireannach "Adam and Eve". Bhí a chéad singil i 1978, agus i 1979 ghlac sé páirt sa Chomórtas Amhránaíochta Náisiúnta in Éirinn.
A Chéad Bua Eoraifíse.
Tar éis 1979, ghlac Séan Sherrard páirt sa Comórtas Amhránaíochta Náisiúnta arís leis an ainm 'Johnny Logan'. Chan sé 'What's Another Year', scríofa le Shay Healy, agus bhuaigh Johnny.
Ar an 19ú lá de Aibreán, 1980, chan Johnny Logan ina hionaidí ar Éireann san Ísiltír, ag Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse. Bhuaigh an amhrán; agus chairt mór ab ea é trasna an Eoraip.
A Dhara Bua Eoraifíse.
I 1987, níor bhuaigh Éire an Comórtas ar chor ar bith ó 1980. Mar sin, Rinne Johnny Logan iarracht eile. Scríobh sé an amhrán 'Hold Me Now' agus chan sé é i Bheilg, i Bealtaine 1987. Bhuaigh Johnny Arís, an chéad am a bhuaigh aon duine dhá am riamh, agus go dtí an lá seo is recaird é fós. Uimhir a haon in Éireann ab ea 'Hold Me Now' i 1987, agus uimhir a dó i Sasanna. Dhíol 'Hold Me Now' níos mó chóip ná 'What's another Year'.
A Thríú Bua Eoraifíse.
Scríobh Johnny Logan amhrán Linda Martin 'Terminal 3' i 1984. Thánaig an t-amhrán seo mar dara as 19, ach i 1992 scríobh Johnny amhrán eile drbh ainm 'Why Me'. Bhí a fhios aige ón dtús go bheadh an bua ar 'Why Me'.
Chan Linda Martin 'Why Me' i Malmo, An tSualainn ar an 9ú lá de Bealtaine 1992, agus bhuaigh sí. Cinnte, bhuaigh an scríhneóir freisin; Johnny Logan, nó Séan Sherrard.
Saol Johnny Le Déanaí.
Oibríonn Johnny fós mar amhránaí, go háirithe sa Ghearmáin agus sa Danmhairg. Rinne Johnny obair do McDonalds freisin, agus iarrachtaí éagsúla chun 'Hold Me Now' a dhéanamh mar amhrán nua-aimsire.
Albaim agus Siongail.
Siongail (Éire agus an Ríocht Aontaithe)
1978 - "No I Don't Want To Fall In Love"
1980 - "What's Another Year" (IE #1) (RA #1)[16]
1980 - "Give A Little Bit More (Too Much Too Soon)" (IE #25)
1982 - "Oriental Eyes" (IE #18)
1982 - "Becoming Electric" (IE #22)
1985 - "Straight From The Heart"
1986 - "Stab In The Back"
1987 - "Hold Me Now" (IE #1) (RA #2)[16]
1987 - "I'm Not In Love" (IE #8) (RA #51))[16]
1989 - "All I Ever Wanted"
1990 - "Lay Down Your Heart" / "One By One" (IE #20)
2006 - "Don't Cry" (IE #25)
2006 - "Hold Me Now" (eagrán nua)


Bucks Fizz.
Is banna ceol é Bucks Fizz Sasanach a tháinig le chéile sa bhliain 1980 le haghaidh Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Chan an banna "Making Your Mind Up" i mBaile Átha Cliath, agus bhuaigh siad le 136 pointe. Ionadaí na Ríochta Aontaithe sa chomórtas a bhí iontu, agus rinne siad níos fearr ná 19 tír eile. Tháinig An Ghearmáin sa dara háit agus An Fhrainc sa tríú háit. Shroich 'Making Your Mind Up' uimhir a haon ar na cairteanna i Sasana agus in ocht dtír eile san Eoraip. Shroich sé ar buaicphointe na gcairteanna san Astráil freisin.


Toto Cutugno.
Is amhránaí Iodálach é Salvatore (Toto) Cutugno. Rugadh in Fostinovo na hIodáile é. Nuair a bhí sé an-óg, bhog a chlann go dtí La Spezia, cathair eile san Iodáil. Thosaigh sé a phost ceoil nuair a bhí sé ina déagóir, ag seinm drumaí. Fosta, scríobh sé amhráin le Joe Dassin, amhránaí Franc-Mheiriceánach an-cháiliúl. Scríobh Cutugno amhráin coisiúl le "L'été indien" ("An Aifric"), "Et si tu n'existais pas" agus "Le Jardin du Luxembourg" (scríobh le Vito Pallavicini).Co-scríobh sé freisin 'Dalida's "Laissez moi danser" (Voglio l'anima"), amhrán a fuair stadas platanam tar éis cúpla mhí.
Ghlac Toto páirt i 'Sanremo Music Festival' 13 uair. Fuair sé an 3ú áit sa bhliain 1976, agus bhuaigh sé sna blianta 1980, 1984, 1987, 1988 agus sa bhliain 1989. Bhuaigh sé in aice le Ray Charles sa bhliain 1990.
Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Sa bhliain 1990, chuaigh Toto go dtí an Iúgslaiv, agus chan sé 'Insieme 1992' (Le chéile 1992). Bhí an t-amhrán faoi gach duine ag céiliúradh san Eoraip agus gach duine san Eoraip ag obair le chéile. Rinne Toto níos fearr ná 21 tír eile, agus thánaig Éire dara an bhlian sin.


Mionn Hipeacraitéis.
Mionn is ea Mionn Hipeacraitéis a ghlacadh agus a ghlacann dochtúirí suas go dtí an lá atá inniu ann ina mhionnaíonn siad cleachtadh go heiticiúil. Bíonn ar dhochtúirí an mionn a ghlacadh i roinnt tíortha. Níl ar dhochtúirí an mionn a ghlacadh in Éirinn.
Bunleagan an Mhionna.
Giota den mhionn ó Phaipír Oxyrhynchus 2547.
ἡγήσεσθαι μὲν τὸν διδάξαντά με τὴν τέχνην ταύτην ἴσα γενέτῃσιν ἐμοῖς,καὶ βίου κοινώσεσθαι, καὶ χρεῶν χρηΐζοντι μετάδοσιν ποιήσεσθαι, καὶ γένος τὸ ἐξ αὐτοῦἀδελφοῖς ἴσον ἐπικρινεῖν ἄρρεσι, καὶ διδάξειν τὴν τέχνην ταύτην, ἢν χρηΐζωσι μανθάνειν,ἄνευ μισθοῦ καὶ συγγραφῆς, παραγγελίης τε καὶ ἀκροήσιος καὶ τῆς λοίπης ἁπάσης μαθήσιοςμετάδοσιν ποιήσεσθαι υἱοῖς τε ἐμοῖς καὶ τοῖς τοῦ ἐμὲ διδάξαντος, καὶ μαθητῇσισυγγεγραμμένοις τε καὶ ὡρκισμένοις νόμῳ ἰητρικῷ, ἄλλῳ δὲ οὐδενί.
διαιτήμασί τε χρήσομαιἐπ᾽ ὠφελείῃ καμνόντων κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμήν, ἐπὶ δηλήσει δὲ καὶ ἀδικίῃ εἴρξειν.
οὐδώσω δὲ οὐδὲ φάρμακον οὐδενὶ αἰτηθεὶς θανάσιμον, οὐδὲ ὑφηγήσομαι συμβουλίην τοιήνδε: ὁμοίως δὲ οὐδὲ γυναικὶ πεσσὸν φθόριον δώσω.
ἁγνῶς δὲ καὶ ὁσίως διατηρήσω βίοντὸν ἐμὸν καὶ τέχνην τὴν ἐμήν.
οὐ τεμέω δὲ οὐδὲ μὴν λιθιῶντας, ἐκχωρήσω δὲ ἐργάτῃσιν ἀνδράσι πρήξιος τῆσδε.
ἐς οἰκίας δὲ ὁκόσας ἂν ἐσίω, ἐσελεύσομαι ἐπ᾽ ὠφελείῃκαμνόντων, ἐκτὸς ἐὼν πάσης ἀδικίης ἑκουσίης καὶ φθορίης, τῆς τε ἄλλης καὶ ἀφροδισίωνἔργων ἐπί τε γυναικείων σωμάτων καὶ ἀνδρῴων, ἐλευθέρων τε καὶ δούλων.
ἃ δ᾽ ἂν ἐνθεραπείῃ ἢ ἴδω ἢ ἀκούσω, ἢ καὶ ἄνευ θεραπείης κατὰ βίον ἀνθρώπων, ἃ μὴ χρή ποτεἐκλαλεῖσθαι ἔξω, σιγήσομαι, ἄρρητα ἡγεύμενος εἶναι τὰ τοιαῦτα.
ὅρκον μὲν οὖν μοι τόνδεἐπιτελέα ποιέοντι, καὶ μὴ συγχέοντι, εἴη ἐπαύρασθαι καὶ βίου καὶ τέχνης δοξαζομένῳ παρὰπᾶσιν ἀνθρώποις ἐς τὸν αἰεὶ χρόνον: παραβαίνοντι δὲ καὶ ἐπιορκέοντι, τἀναντία τούτων.
Beidh an t-ardmheas céanna agam ar an té a mhúin an cheird seo dom, mar atá agam ar mo shinsir; beidh sé ina pháirtí agam san ealaín bheatha seo; roinnfidh mé mo chuid airgid leis in am an éigin; mar bhráithre a fheicfidh mé a mhuintir, agus múinfidh mé an cheird seo dóibh más áil leo; roinnfidh mé eolas, béaloideachas agus teagasc eile le mo chlann, le clann mo mhúinteora, agus le daltaí dintiúir atá tar éis mionn an lia a thabhairt, ach ní roinnfidh mé iad le haon duine eile.
Cuirfidh mé cóir leighis ar na heasláin de réir mo chumais agus mo bhreithiúnais, ach ní chuirfidh mé riamh é chun gortú nó olc a bhaint amach. Ní thabharfaidh mé nimh do dhuine nuair a iarrfar orm é sin a dhéanamh ná ní mholfaidh mé a leithéid de chúrsa. Ní thabharfaidh mé, mar an gcéanna, peasaire do bhean chun a gin a mhilleadh. Ach coimeádfaidh mé idir mo shaol agus mo cheird go geanasach agus go naofa. Ní húsáidfidh mé an scian, fiú amháin go deimhin féin ar daoine a bhfuil púróga ag cur orthu, ach géillfidh mé do mháistrí na ceirde sin.
Cibé teach a rachfaidh mé isteach, rachfaidh mé chun cúnamh a thabhairt do na heasláin, agus fanfaidh mé glan ar gach olc agus gach dochar atá beartaithe, go háirithe ar drochbhail a chur ar colainneacha, idir fir agus mhná, idir daoine faoi bhanna agus shaoirsigh. Agus cibé rud a feicfidh mé nó a éistfidh mé i mbun mo ghairme, mar aon le taobh amuigh de mo ghairm fhéin i gcaidreamh le daoine eile, más rud é nach bhfuil sé ceart a spreagadh i bhfad is i gcéin, ní sceithfidh mé riamh é, agus ní nochtfaidh mé an rún beannaithe sin.
Má sheasfaidh mé leis an mionn seo anois agus muna rachfaidh mé siar ar mo ghealltanas, go mbaine mé dea-cháil amach go brách agus go deo i measc cách mar gheall ar mo shaolsa agus mo cheirdse; ach má sháróidh mé é agus má tá mionn éithigh tugtha agam, go dtarlaí a mhalairt i mo chás.


Cork City FORAS Co-op.
Club sacair i gCorcaigh is ea Cork City FORAS Co-op.


Naomh Proinsias Xavier.
Ba naomh Caitliceach é Proinsias Xavier (7 Aibreán 1506 – 3 Nollaig 1552). Bascach as Navarre a bhí ann. Bhí aithne aige ar Iognáid Loyola agus bhí sé ina bhall de Chumann Íosa. Scaip se an Chríostaíocht san Áise, go mór mhór san India.
Naomh Proinsias Xavier
Naomh Proinsias Xavier
Naomh Proinsias Xavier


Ashlynn Brooke.
Iar-aisteoir pornagrafaíochta Meiriceánach is ea Ashlynn Brooke (a rugadh 14 Lúnasa, 1985).
Beathaisnéis.
Rugadh Brooke i Chocktaw, Oklahoma. Sular ndeachaigh sí isteach san earnáil pornagrafaíochta, d'fhreastail sí ar choláiste ar feadh tréimhse, áit in a raibh suim aicí san eolaíocht-dlí. I ndiadh sé sin, d'oibrigh sí ag díoltóir carranaí iar-caite ar feadh trí mhí. Thosaigh sí amach sna scannáin i Miami sa bhliain 2006 agus réaltaigh sí in ós cionn 40 scannáin. Chomh maith leis an pornagrafaíochta, chuir sí i láthair cláir ar teilifís Ceanadach.
Saol pearsanta.
Is tacaitheoir mór i Ashlynn don a foireann Peil Mheiriceánach áitiúla. Is breá léi a cuid am saoire a caitheamh lena cuid cairde agus daoine muinteartha. Taitníonn sé l'Ashlynn a bheith gníomhach i gcónaí. Tá dhá gadhair aicí; 'Frankie' agus 'Chunk'. Tá conradh eisiach aicí le New Sensations/Digital Sin.


Zweites Buch.
Zweites Buch nó "an dara leabhar" a thugtar go coitianta ar an dara leabhar a dheachtaigh Adolf Hitler dá chuid lucht leanúna (ba é "Mein Kampf" an chéad cheann). Breacadh an leabhar síos timpeall na bliana 1928, nuair nach raibh an t-údar ina dheachtóir go fóill. San am sin, ní raibh mórán ráchairte ar "Mein Kampf", agus chinn Hitler ar gan an leabhar nua a chur i gcló. I ndiaidh "coup d'état" na Naitsithe, thosaigh na daoine ag ceannach a leabhair, agus san am sin, bhí Hitler barúlach go raibh sé i ndiaidh cur síos róchruinn a thabhairt ar a chuid cuspóirí ó thaobh na ngnóthaí eachtracha de, agus gurbh fhearr an dara leabhar a choinneáil i bhfolach. Sin é an rud a rinneadh, agus ní bhfuair an saol mór amach faoin leabhar ach sa bhliain 1958. San am sin, tháinig an staraí Gerhard Weinberg ar an leabhar i measc na ndoiciméad Naitsíoch a bhí curtha i dtaisce sna Stáit Aontaithe. Ba í Institiúid na Staire Comhaimseartha i München ("Institut für Zeitgeschichte") a d'fhoilsigh an leabhar sa bhunteanga sa bhliain 1961, ach níor tháinig leagan údaraithe Béarla i gcló roimh an mbliain 2002, cé go raibh aistriúcháin "phíoráidithe" ar an margadh roimhe sin féin.


Institut für Zeitgeschichte.
Foras léannta í Institiúid na Staire Comhaimseartha (Gearmáinis: Institut für Zeitgeschichte) a bunaíodh i München sa bhliain 1949. Ar dtús, is é an t-ainm a bhí ar an Institiúid ná "Deutsches Institut für die Geschichte der nationalsozialistischen Zeit" ("Institiúid na Gearmáine um Stair na Tréimhse Sóisialaí Náisiúnta"), ach fuair sí an t-ainm atá uirthi inniu chomh luath leis an mbliain 1952. Ba iad Saorstát na Baváire agus Poblacht Fheidearálach na Gearmáine a bhunaigh an institiúid in éineacht, i ndiaidh dóibh spreagadh a fháil ó na Comhghuaillithe. Sa bhliain 1994, bhunaigh an Institiúid brainse i bPotsdam in aice le Beirlín, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin d'aistrigh an brainse go Lichtenfelde i mBeirlín, in aice le brainse áitiúil Chartlann Fheidearálach na Gearmáine, nó an "Bundesarchiv".
Tá an Institiúid dírithe ar stair an Naitsíochais ó bunaíodh í, ach inniu, bíonn sí ag plé le stair chomhaimseartha eile fosta. Foilsíonn an Institiúid ráitheachán léannta, "Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte" ("Iris Ráithiúil na Staire Comhaimseartha"), agus tá clú agus cáil ar leabharlann an fhorais freisin.


Kevin Barry.
Ábhar dochtúra as Éirinn ba ea Kevin Gerard Barry (Gaeilge: "Caoimhín de Barra"; 20 Eanáir 1902 - 1 Samhain 1920) arbh é an chéad duine a chuir fórsaí na Breataine chun báis tar éis cheannairí Éirí Amach na Cásca. Daoradh chun báis Barry de bharr go raibh lámh aige in inlíocht de chuid Óglaigh na hÉireann a raibh triúr de shaighdiúirí na Breataine Móire maraithe ann. Cumadh amhrán dar teideal "Kevin Barry" a ríomhann eachtraí an fhir óig.
Bhí sé i mbun staidéir sa Choláiste Ollscoile i mBaile Átha Cliath a bhí lonnaithe ar Ardán Phort an Iarla an tráth úd, agus ainmníodh Cumann Fhianna Fáil sa Choláiste céanna as ("KBC" nó "Kevin Barry Cumann" a thugtar air).
Tagairtí.
Barry, Kevin
Barry, Kevin
Barry, Kevin
Barry, Kevin
Barry, Kevin
Barry, Kevin
Barry, Kevin


Cíoras Mór.
B'é Cíoras Mór (Sean-Pheirsis: "Kūruš, Peirsis: بزرگ کوروش, Kūrosh-e-Bozorg"; c. 600 RC nó 576 RC - 5 Nollaig 530 RC), ar a dtugtar freisin Cíoras II nó Cíoras na Persia, an chéad impire Peirseach Sóróstarach. Bhunaigh sé Impireacht na Peirse faoin ríshliocht Achaemenach.
Faoin a riail féin, chuimsigh an impireacht gach stát sibhialta a bhí ann roimhe sa Neasoirthear Ársa, agus leathnaigh sé an impireacht amach go suntasach agus, ar deireadh thiar, chloígh sé an chuid is mó den Áise Thiar Theas, maille le cuid mhaith de Lár na hÁise, ón Éigipt agus an Heilléaspontas san iarthar go dtí an Abhainn hIondúise san oirthear. Sa deireadh, bhí an impireacht ba mhó riamh go dtí sin ar an domhan cruthaithe aige.


Spáseitilt.
Is éard is spáseitilt nó spástaisteal ann ná an úsáid a bhaintear as an spásteicneolaíocht leis an spásbhád a chur ag taisteal amach go dtí an spás. Tá baint ag an spáseitilt leis na satailítí cumarsáide, satailítí breathnaithe an Domhain (na satailítí spiaireachta san áireamh), na réadlanna spáis (na teileascóip a chuirtear ag timpeallú an Domhain le breathnuithe a dhéanamh ar na réaltaí, mar shampla), agus an spástaiscéalaíocht.
I dtús an turas spáseitilte, lainseálfar an roicéad. Sroichfidh an roicéad luas chomh hard is go n-éalóidh sé ó imtharraingt an Domhain (an treoluas éalaithe, mar a deirtear). Nuair a bhainfidh an spásbhád amach an spás ina bhfuil sí saor ó imtharraingt an Domhain, beidh a gluaiseacht á stiúradh ag na dlíthe nádúrtha atá leagtha amach ag lucht staidéir an bhrainse eolaíochta ar a dtugtar réaltdinimic. Fanfaidh cuid de na spásbháid amuigh sa spás go deo, dófar cuid eile nuair a thitfidh siad ar ais san atmaisféar ("athiontráil atmaisféarach", mar a deir an saineolaí), agus déanfaidh cuid eile fós tuirlingt cheart ar dhromchla an Domhain nó ar phláinéad nó ar ghealach éigin.
Stair.
Ba é an saineolaí féinteagasctha Konstantin Tsiolkovsky sa Rúis ba luaithe a thosaigh ag smaoineamh ar an spáseitilt. D'fhoilsigh sé an leabhar "Исследование мировых пространств реактивными приборами/Issledovanie mirovykh prostranstv reaktivnymi priborami" ("Taighde an spáis trí úsáid a bhaint as innill fhrithghníomhaithe") sa bhliain 1903, ach ní raibh mórán ábalta Rúisis a léamh taobh amuigh den Rúis san am sin, agus mar sin, is beag duine a fuair amach faoi shaothar teoiriciúil Tsiolkovsky.
Sa bhliain 1919 d'fhoilsigh an fisiceoir Meiriceánach Robert Hutchings Goddard a alt "A Method of Reaching Extreme Altitudes" ("Modh Oibre le Sár-Airde a Shroicheadh"), a nglactar leis mar cheann de théacsanna clasaiceacha na spáseitilte. Bhí seisean ar an gcéad duine a leag amach an dóigh leis an roicéad a stiúradh, agus thaispeáin sé freisin go raibh sé indéanta roicéad a choinneáil ag obair i bhfolús an spáis féin, rud nár chreid na saineolaithe go léir san am. Bhain sé triail as roicéid dá chuid féin, agus d'éirigh leis stiúradh trí ais, gíreascóp agus sá instiúrtha a úsáid go praiticiúil leis an roicéad a threorú. Cé go raibh obair réabhlóideach idir lámhaibh aige, is beag tacaíocht a fuair sé ón saol mór, agus uaireanta, rinne na nuachtáin ula mhagaidh de. Nuair a bhuail lá na spáseitilte nua-aimseartha, áfach, glacadh leis gur duine de na ceannródaithe a bhí ann.
Bhí an-tionchar ag saothar Goddard ar obair Hermann Oberth agus Wernher von Braun sa Ghearmáin. Chuidigh siadsan leis an nGearmáin Naitsíoch an dá "arm díoltais" ("Vergeltungswaffe") a fhorbairt a bhí á n-úsáid ag na Naitsithe i ndeireadh an chogaidh le muintir Shasana a imeaglú: V-1 agus V-2. Bhí tábhacht le V-2 ó thaobh na spáseitilte de, nó ba é an chéad roicéad ar éirigh leis "spás" a bhaint amach, is é sin, Líne Kármán (100 km os comhair dhromchla an Domhain) a shárú. Shroich V-2 airde 176 chiliméadar le linn eitilt tástála i Mí an Mheithimh 1944 i bPeenemünde i dtuaisceart na Gearmáine, áit a raibh roicéid na Gearmáine Naitsíche á dtástáil. Ní raibh an roicéad ag fithisiú an Domhain le linn an turais sin, áfach, agus mar sin, ní ghlacann cách leis gurbh é sin an chéad turas spáseitilte.
Ar an 4 Deireadh Fómhair 1957 a scaoil na Sóivéadaigh an chéad satailít dhaondéanta - Sputnik a hAon (focal Rúisise é "sputnik" a chiallaíonn "comhthaistealaí"). Bhí Sputnik a hAon in ann an Domhan a fhithisiú roimh aon spásghléas eile, is é sin, dul timpeall an phláinéid seo againn ar a fhithis féin. Ba iad na Sóivéadaigh a chuir an chéad duine sa spás - Yuri Gagarin, a chuaigh timpeall an Domhain ar an 12 Aibreán 1961 ar bhord an spásbháid úd Vostok a hAon ("Oirthear" is brí leis an bhfocal Rúisise sin "vostok"). Ba iad Sergey Korolyov agus Kerim Kerimov (nó Kərim Əli oğlu Kərimov, mar a litrítear a ainm ina theanga dhúchais féin - Asarbaiseánach a bhí ann) príomhailtirí an turais seo, agus ba é Korolyov "athair na spáseitilte" san Aontas Sóivéadach.
Inniu féin, níl gléas eile seachas na roicéid leis an spás a bhaint amach. Ní féidir leis na rop-scairdinnill dóiteáin fhorshonaigh ("scramjets" as Béarla) an luas riachtanach a shroicheadh le dul ar fithis timpeall an Domhain.


Méidigh.
Impireacht na Méideach ca. 600 RC.
Ba dhaoine ársa Iaránacha iad na Méidigh, (Gréigis: "Μῆδοι", ón tSean Peirsis ماد "Mādai") a mhair sa réigiúin thiar thuaidh de chuid na hIaráine an lae inniu. Tugtar Méidia (Sean-Ghréigis: "Μηδία "Medea", Sean-Pheirsis: "Māda") ar an cheantar. Tháinig siad isteach sa réigiún seo le chéad tonn na dtreibheanna Iaránacha, ag deireadh an dara míle bliain RC (turnamh na Cré-Umhaoise). Tráth nach déanaí ná an 6ú haois RC, tar éis dóibh, mar aon leis na Bablónaigh, Impireacht na hAisiria-Nua a chloígh, bhí na Méidigh in ann a n-údarás a bhunú, a mhair ar feadh 60 bliain, ó chath Nínivé, sa bhliain 612 RC go dtí 549 RC, nuair a bhunaigh Cíoras Mór Impireacht na nAchaemenach trí Astiages, rí na Méidia, a threascairt.
Ainm.
De réir Héaradatas, "thugadh gach duine anallód Airianaigh ar na Méidigh, ach nuair a tháinig Médeia, an Colchiseach, chucu ón Aithin, d'athraigh siad a n-ainm. sin an sórt cuntais a thugann siad féin dúinn"." Médeia is ea iníon Aietes, Rí na gColchiseach, sa mhiotas Gréigeach, Iasón agus na hArgónátaigh. Níl aon sanasaíocht shoiléir Ind-Eorpach againn d' ainm na Méideach 'Mâda'.
Liostaíonn Héaradatas, ainmneacha na sé treibheanna Méideacha: "Dá bhrí sin, bhailigh Deioces na Méidigh isteach i náisiún, agus b'eisean amháin a bhí i gceannas orthu, Anois, is iad seo na treibheanna as a gcomhdhéantar iad: an Busae, an Paretaceni, an Struchates, an Arizanti, an Budii, agus an Magi ". Tá sanasaíocht na hIaráinise bainteach le trí cinn díobh.
Thug Gudea rialóir Lagash sa Mheaspatáim (2143-2124 RC) le fios go raibh críoch na Méidieach oiriúnach i gcomhair grán a fhás. Thóg Šulgi rialóir an tríú ríshliocht Ur (2095-2048 BC) "bád mada ki"; is ionann sin agus balla Mhéidia. is siombail thuairisciúil í 'ki' a thagann i ndiaidh áiteanna geografach. aistríonn Tugann a lán aistritheoirí 'talún' ar an bhfocal 'Mâda'.


Bryndzové halušky.
Is é Bryndzové halušky mias náisiúnta na Slóvaice. Is éard atá i gceist leis ná (domplagáin phrátaí le cáis chaorach agus bágún). Go traidisiúnta, óltar Žinčica leis.


Guido Reni.
Ba phéintéir Iodálach é Guido Reni a rugadh ar an 4 Samhain 1575 agus a fuair bás ar 18 Lúnasa sa bhliain 1642. Rugadh isteach i dteaghlach ceoltóirí é. Rinne sé staidéar faoi na péintéirí Denis Calvaert agus Ferrantini.


Port Rígh.
Is baile sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Port Rígh. Sa bhlian 2011 bhí cónaí ar 2,318 duine i bPort Rígh shuas ó 1,917 duine sa bhlian 2001. Is é Port Rígh an baile is mó sna hoileáin agus is port tábhachtach é.
Teangacha.
Sa bhlian 2011 dúirt 29.6% do daonra Port Rígh go raibh Gaoluinn na hAlbain ar a dtoil acu shíos ó 37.72% sa bhlian 2001. Bhí an Albanais ag 14.4% do daonra bPort Rígh. Dúirt 17.7% don daonra go úsáideann siad teanga eile seachas an Béarla sa bhaile.


Glamaig.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Glamaig.


Sgúrr an Ghreadaidh.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Sgúrr an Ghreadaidh.


Sgúrr an Mhadaidh.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Sgúrr an Mhadaidh.


Sgúrr Dearg.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Sgúrr Dearg.


Sgúrr MhicCoinnich.
Is sliabh in Albain í Sgúrr MhicCoinnich atá suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na Banachdaich.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Sgúrr na Banachdaich.


Sgúrr nan Gillean.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Sgúrr nan Gillean.


An Stórr.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í an Stórr.


Binn Tianabhaig.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Beinn Tianabhaig.


Bruach na Fríthe.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Bruach na Fríthe. Tá sí ar cheann de na príomh-mhullaí ar dhroim an Chuilthinn Dhuibh. Cosúil leis an gcuid eile den raon tá sí comhdhéanta de ghabró, carraig le greim den scoth le haghaidh na sléibhteoireachta. Níl an Bruach le feiceáil san radharc móréilimh ó Sligachan- is minic a bhréagaitnítear an bhinn ar thaobh na láimhe deise, sé sin Sgurr a' Bhasteir íochta di.
Is í seo ceann de na beanna is éasca agus is dócha an ceann is minicí dreaptha de phríomh-bheanna an Chuilthinn Dhuibh, mar ní éilíonn sí aon chumas streachailte. Téann an bealach is simplí in aghaidh na fána via Fionn Coire, tríd an 'Droim Siar ó Thuaidh', a mbíonn beag níos deacra ach a mbíonn tóir air freisin. Trasnaíonn gach bealach fánaí géara agus screathan.
Ceann de na hionad amhairc is fearr é san Chuiltheann is ea mullach Bhruach na Fríthe. Cé nach í an bhinn is airde sa réimse, is í an t-aon ceann le philéar na Suirbhéireachta Ordanáis.


Shamrock Rovers Football Club 2010.
Coinníonn an t-alt seo eolas maidir leis an Shamrock Rovers Football Club i gcomórtais oifigiúla an shéasúr 2010.
Séasúr.
Thosaigh an fhoireann a shéasúr as baile i gcoinne Sligo tar éis cluichí cairdiúla na Feabhra. Chríochnaigh an cluiche 1-1 buíochas le cúl a d'aimsigh ag James Chambers, imreoir a fuarthas i mí na Samhna 2009. D'imir na fonsaí gan comhsheasmhacht i gcéad ceathrú na séasúr ach buadh pointí tábhachtacha i gcoinne na foirne is laige san roinn. Sáraíodh na Bohemians i gcéad clasaic na séasúr freisin. Bhí cúl an bhua a aimsíodh le chaitheamh fada siomptómach de na stíl díreach a d'úsáid ag an foireann a stiúradh ag Michael O'Neill.
Éidí agus urraitheoirí.
Is é Umbro an urraitheoir teicniúil don séasúr agus Woodies DIY an urraitheoir oifigiúil.


Healabhal Bheag.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Healabhal Bheag.


An Chuith-raing.
Is sliabh in Albain í An Chuith-raing atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Clach Glas.
Is sliabh in Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Clach Glas.


Blá Bheinn.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Blá Bheinn.


Áird an Bhásair.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird an Bhásair


Creekmouth.
Is baile é Creekmouth atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gerard McDonnell.
Dreapadóir agus innealtóir Éireannach ab ea Gerard McDonnell (20 Eanáir 1971 - 2 Lúnasa 2008). Ba é Ger an dara Éireannach a sheas ar bharr Shliabh Everest agus an chéad Éireannach le Sliabh K2 a dhreapadh. D'éag sé agus é ag iarraidh daoine eile a shábháil is é ar an mbealach anuas an sliabh céanna.


WikiLeaks.
Is éard is atá i gceist le WikiLeaks ná eagraíocht idirnáisiúnta,a bunaíodh sa tSualainn, a fhoilsíonn aighneachtaí gan ainm agus doiciméid sceite de cháipéisí íogaire ó rialtais agus eagraíochtaí eile, agus ag an am céanna a chaomhnaíonn anaithnideacht a bhfoinsí. Stiúrann "The Sunshine Press" láithreán gréasáin na heagraíochta, a seoladh sa bhliain 2006. Deir an eagraíocht gur easaontaigh Shíneacha a bhunaigh í, chomh maith le hiriseoirí, matamaiticeoirí, agus gnólachtaí nua-thionscanta ó na Stáit Aontaithe, ón Téaváin, ón Eoraip, ón Astráil, agus ón Afraic Theas.
I mí Aibreáin 2010, chuir WikiLeaks físeán d'eachtra a tharla sa bhliain 2007 inar mharaigh fórsaí SAM sibhialtaigh hIaráice agus iriseoirí, os comhair an domhain, ar a dtugtar "Collateral Murder". I mí Iúil na bliana céanna, d'eisigh WikiLeaks "Dialann Chogadh na hAfganastáine", díolaim de níos mó ná 76,900 doiciméad mar gheall ar an gCogadh san Afganastáin nach bhfuil ar fáil don phobal roimhe sin. I mí Dheireadh Fómhair, d'eisigh an grúpa pacáiste de bheagnach 400,000 doiciméad ar a dtugtar "Logchomhaid Chogadh na hIaráice" i gcomhar le heagraíochtaí móra tráchtála na meán, an New York Times agus an Guardian ina measc. I mí na Samhna 2010, thosaigh WikiLeaks ag scaoileadh cáblaí taidhleoireachta ón Roinn Stáit na Stáit Aontaithe.


Geirsí.
Is é an t-oileán is mó desna hOileáin Mhuir nIocht Geirsí. Táid breis is 97,850 daoine ina gcónaí air. Is í Saint-Hélier, nó Saint Helier mar a ghlaotar uirthi i mBéarla, an chathair is mhó, agus an phríomhchathair, den oileán Geirsí.
Labhraítear Béarla, Fraincis agus 'Jèrriais' ar an oileán-so. Is í canúint Angla-Normanach an 'Jèrriais'. Do labhraítí í ar na hoileánaibh Geirsí agus Sercq, agus i gCeanada go dtí na 1960idí chomh maith.


Rush Green.
Is baile é Rush Green atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Newbury Park, Londain.
Is baile é Newbury Park atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Napoleon III.
Ba é Louis-Napoléon Bonaparte (20 Aibreán 1808 – 9 Eanáir 1873) an t-aon duine a bhí ina Uachtarán (1848 – 52) ar Dhara Phoblacht na Fraince agus, mar Napoleon III, an t-aon duine a bhí ina Impire (1852 – 70) ar Dhara Impireacht na Fraince, freisin. Is é Charles-Louis Napoléon Bonaparte an t-ainm a tugadh air nuair a rugadh é. Ba nia agus oidhre de Napoléon I é. Ba é an chéad duine a toghadh mar Uachtarán na Fraince de réir éileamh an phobail i dtoghchán. Chuir an bunreacht agus an pharlaimint bac air seasamh i dtoghchán chun an Uachtaránacht a bhaint amach den dara huair. Dá bhrí sin, chuir sé "coup d’état" faoi bhun in 1851 agus tháinig sé i gcoróin dá bharr, ina impire, mar Napoléon III ar an 2 Nollaig 1852, ar chuimhneachán ocht mbliana is daichead chorónú Napoléon I. Chaith sé tréimhse ní b'fhaide i gcumhacht ná aon cheann stáit eile sa Fhrainc, agus níor sáraíodh é fós maidir leis sin.
Ag tús a réimis chuir sé srianta cinsireachta agus bearta smachtúla crua i bhfeidhm i gcoinne a chuid céilí comhraic. Bhí thart ar sé mhíle duine ann a cuireadh i bpríosún nó a díbríodh go háitreabh pionóis faoi 1859. Chuaigh na mílte eile ar deoraíocht dá ndeoin féin, Victor Hugo ina measc. Ó 1862 amach, áfach, laghdaigh sé smacht chinsireacht an rialtais, agus tharla gur tugadh “An Impireacht Liobrálach” ar an réimeas sa deireadh. D’fhill roinnt mhaith de chéilí comhraic Napoléon III ar an Fhrainc agus tharla gur toghadh cuid mhaith díobh ina bhfeisirí sa Fhrainc ina dhiaidh sin.
Sa lá atá inniu ann, is fearr aithne ar Napoléon III as athfhorbairt Pháras ar scála mór a rinneadh faoi stiúrthóireacht Bharún Haussmann, maor ar an Seine. Sheol sé a leithéidí céanna de thionscadail oibríochtaí poiblí in Marseille, in Lyon agus i gcathracha eile sa Fhrainc. Nuachóirigh Louis-Napoléon an córas baincéireachta, d'fhadaigh agus dhaingnigh sé fairsinge chóras iarnróid na Fraince, agus rinne sé den chabhlach trádála an dara ceann ba mhó dá chineál ar an domhan ag an am. Chuir sé tionscadal chun Canáil na Suaise a thógáil chun cinn agus chuir ar bun modhanna oibre na nuathalmhaíochta sa Fhrainc. Chuir an tionscnamh sin críoch le gorta sa tír agus b'easpórtálaí d’earraí talmhaíochta an Fhrainc as sin amach dá bharr. Shocraigh Napoléon III an Comhaontú Saorthrádála Cobden-Chevalier leis an mBreatain trí idirbheartaíocht agus shocraigh sé comhaontaithe eile dá leithéid ar son na Fraince lena chomhpháirtithe trádála eile san Eoraip. Ar na leasuithe sóisialta a chuir sé i bhfeidhm, bhí an ceart chun dul ar stailc agus an ceart chun eagraithe d’oibrithe. Maidir leis an chóras oideachais, cuireadh feabhas mór ar oideachas na mban agus cuireadh méadú mór ar an líon ábhar éigeantach i scoileanna an chórais phoiblí.
Ar thaobh gnóthaí eachtracha de, dhírigh Napoléon III a aird ar thionchar agus ar chumhacht na Fraince san Eoraip agus timpeall an domhain a athneartú. Bhí sé ar son cheannasaíocht an phobail agus an náisiúnachais. Chuaigh sé i gcomhghuaillíocht leis an mBreatain agus fuair an t-aontas sin an ceann is fearr ar an Rúis i gCogadh na Crimé (1853 – 56). Thug réimeas Louis-Napoléon tacaíocht don ghluaiseacht ar son aontú na hIodáile, agus mar thoradh ar an tacaíocht sin, nasc-ghabh sé críocha nua don Fhrainc, Saváí agus an Contae Nice ina measc; ag an am céanna, chuir sé fórsaí na Fraince i gcoinne na hIodáile chun na Stáit Phápacha a chosaint ó iarrachtaí na hIodáile iad a nasc-ghabháil. Mhéadaigh sé faoi dhó fairsinge chríocha thar lear Impireacht na Fraince agus chuir sé leo san Áise, i réigiún an Aigéin Chiúin agus san Afraic. Ní raibh an bua ar a thaobh i gcónaí, áfach, agus theip ar an bhfeachtas míleata ar chuir sé ar bun i Meicsiceo chun réimeas impireachta (Dara hImpireacht Meicsiceo) a bhunú ann faoi chosaint na Fraince.
Ón bhliain 1866 amach bhí air dul in aghaidh dhúshlán chumhacht fhásach na Prúise. Bhí an tír sin ag dul i dtreis agus an Seansailéir, Otto von Bismark, ag iarraidh an Ghearmáin a aontú faoi cheannasaíocht na Prúise. I mí Iúil 1870, chuaigh an Fhrainc in aghaidh na Prúise sa Chogadh Franc-Phrúiseach gan aon chomhghuaillí aici agus airm i bhfad ní ba laige ag an Fhrainc. Ba ghairid go raibh an cogadh caillte aici agus gabhadh Napoléon III ag Cath an Sedan. Forógraíodh Tríú Poblacht na Fraince i bPáras, agus chuaigh Louis-Napoléon ar deoraíocht go Sasana, an áit ina bhfuair sé bás in 1873.
E Mac Gearailt (plé) 19:06, 15 Samhain 2016 (UTC)


Leopoldo O'Donnell.
Polaiteoir Spáinneach ab ea Leopoldo O'Donnell y Joris. (12 Eanáir, 1925 - 5 Nollaig, 1867)


Sléibhte na hÚraile.
Is sliabhraon sa Rúis iad Sléibhte na hÚraile.


Ard-Fheis Nürnberg.
a> ag caint i Nürnberg sa bhliain 1933
Is éard a bhí i gceist le hArd-Fheis Nürnberg ná Ard-Fheis Pháirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine, is é sin, na Naitsithe. Sna blianta 1923-1938, bhí sé de nós ag na Naitsithe teacht le chéile in Nürnberg, agus nuair a tháinig siad i gcumhacht sa bhliain 1933, d'fhás agus d'fhorbair an Ard-Fheis dá réir. Stáitsíodh na hArd-Fheiseanna mar imeachtaí móra bolscaireachta, agus deasghnátha dúisitheacha ar cois le cuma chinniúnach a chur ar na himeachtaí. Sna blianta 1933 agus 1934, scannánaigh an stiúrthóir cáiliúil mná Leni Riefenstahl na hArd-Fheiseanna, agus stáitsíodh na himeachtaí le taobhshúil ar an scannánú, "Der Sieg des Glaubens" ("Bua an Chreidimh") a bhí ar an gcéad scannán, ach baineadh an ceann sin den chúrsaíocht nuair a cuireadh Ernst Röhm agus ceannairí eile an SA chun báis. Bhí clú agus cáil ar scannán na bliana 1934, "Triumph des Willens" ("Caithréim na Tola"), áfach, agus tá léirmheastóirí scannán an lae inniu féin barúlach go bhfuil fiúntas scannánaíochta ag baint leis an saothar sin cé gur bolscaireacht Naitsíoch atá ann.
Ard-Fheiseanna Nürnberg.
Ba nós leis na Naitsithe ainmneacha a thabhairt ar na hArd-Fheiseanna a bhí bainteach le himeachtaí náisiúnta go gairid roimh an Ard-Fheis


Gearmáin na Naitsithe.
Ó 1933 go 1945, bhí an Ghearmáin faoi smacht Pháirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine, agus Gearmáin na Naitsithe a thugtar ar an tréimhse seo i stair na tíre.
Tugtar An Tríú Reich (Drittes Reich i nGearmáinis) ar stát na Naitsithe toisc gur tháinig sé i gcomharbas ar Impireacht Naofa Rómhánach na Meánaoise agus Impireacht na Gearmáine 1871–1918. "Deutsches Reich" (Reich Gearmánach) an t-ainm a bhí air ó 1933 go 1943, agus ansin baisteadh an t-ainm "Großdeutsches Reich" air.
An Naitsíochas.
An Svaistíce - Príomhshiombail an Naitsíochais
Is é an "Naitsíochas" (Gearmáinis: "Nationalsozialismus" - tá an leagan "Nazismus" ann chomh maith, ach ní chluintear chomh minic céanna é) an t-ainm a thugtar ar idé-eolaíocht na "Naitsithe" (Gearmáinis: "Nazis"), arbh iad baill agus lucht leanúna "Pháirtí Náisiúnta Sóisialach Lucht Oibre na Gearmáine" ("Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei", NSDAP) iad. Gluaiseacht chiníoch, fhrith-Ghiúdach ab ea na Naitsithe, agus Adolf Hitler ina cheannaire diansmachtúil orthu. Bhí na Naitsithe i réim sa Ghearmáin sna blianta 1933-1945, agus ba iadsan a chuir tús leis an Dara Cogadh Domhanda. Faoi thionchar na Naitsithe, tháinig rialtais soip ar an bhfód i dtíortha eile a raibh cuma an Naitsíochais orthu, cosúil le rialtas Vidkun Quisling san Iorua. I mblianta an Naitsíochais, bhí Hitler ina dheachtóir ar an nGearmáin, agus é ag cur polasaithe coiriúla i gcrích le cabhrú na Naitsithe.
Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, bíonn grúpaí beaga nua-Naitsithe ag iarraidh smaointeachas na Naitsithe a athbheochan. Uaireanta, baineann siad úsáid as siombailí na Naitsithe freisin. Is í an svaistíce (Gearmáinis: "das Hakenkreuz") an tsiombaile is tábhachtaí de chuid na Naitsithe, ach tá sé coiscthe ag na húdaráis sa Ghearmáin, san Ostair agus san Eilvéis an svaistíce agus comharthaíocht Naitsíoch eile a choinneáil le feiceáil go poiblí.
Tháinig coincheap an tSóisialachais Náisiúnta ar an bhfód mar theideal ar chuspóirí Phairtí Lucht Oibre na Gearmáine ("Deutsche Arbeiterpartei", DAP), a tharraing an t-ainm nua úd NSDAP, nó Páirtí Sóisialach Náisiúnta Lucht Oibre na Gearmáine air féin sa bhliain 1920. Roimhe sin féin, i Mí Bhealtaine 1918, fuair Páirtí Gearmánach an Lucht Oibre san Ostair ainm nua den chineál chéanna - "Deutsche Nationalsozialistische Arbeiterpartei" - Páirtí Sóisialach Náisiúnta Gearmánach an Lucht Oibre.
Bhí an dá pháirtí dírithe ar an "sóisialachas náisiúnta" a chur in áit an tsóisialachais idirnáisiúnta a bhí á chur chun cinn ag na Daonlathaigh Shóisialta. Sna páirtithe seo, bhí an corrsmaoineamh frithchaipitleach á mheascadh tríd an náisiúnachas ciníoch. Mar sin, bhí siad in ann vótaí a mhealladh ó na meánaicmí agus ón lucht oibre san am céanna. Maidir leis na Sóisialaigh Náisiúnta sa Ghearmáin, thug siad "gluaiseacht" orthu féin seachas "páirtí", lena leas a bhaint as chomh tuirseach a bhí cuid de mhuintir na tíre den pholaitíocht mar rud.
Inniu, is gnách coincheap an tSóisialachais Náisiúnta a ionannú go hiomlán le saoldearcadh ollsmachtúil ciníoch Hitler agus lucht a leanúna. Ní mór cuimhne a choinneáil air, áfach, gur bhain Hitler a chiall féin as an dá choincheap idir Náisiúnachas agus Shóisialachas. Is éard a bhí i gceist leis an Náisiúnachas, dar leis, ná umhlaíocht agus urraim an duine don Náisiún, agus is éard a bhí i gceist leis an Sóisialachas ná an fhreagracht a ghlac an Náisiún as an duine. Is é an tuiscint a bhí ag na Sóisialaithe i gciall cheart an fhocail ar a n-idé-eolaíocht féin ná go gcaithfí na meáin táirgíochta a shóisialú (a chomharshealbhú), ach dhiúltaigh Hitler riamh dá leithéid de Shóisialachas.
Thairis sin, theastaigh ó Hitler a idé-eolaíocht féin a dhealú ón bhFaisisteachas, a bhí tagtha ar an bhfód san Iodáil faoi chomandracht Benito Mussolini. San Aontas Shóivéadach, áfach, ba ghnách Faisisteachas a thabhairt ar an dá idé-eolaíocht seo ón mbliain 1925 ar aghaidh, agus i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, d'éirigh an úsáid seo coitianta i dtíortha Oirthear na hEorpa, a bhí ina satailítí polaitiúla ag an Aontas Sóivéadach. San Iarthar féin ba leasc leis an lucht léinn Marxach úsáid a bhaint as an téarma "Sóisialachas Náisiúnta" le tagairt don Naitsíochas, ó b'ionann sin dar leo agus aitheantas a thabhairt don chiallú gur sórt Sóisialachais é an Naitsíochas. Is é an tuiscint a bhí ag na Marxaigh gur cineál aicmeachas buirgéiseach a bhí i gceist leis an bhFaisisteachas.
Tuiscint eile atá i gceist le teoiric an ollsmachtachais, a bhí an-choitianta i measc na staraithe a raibh dearcadh neamh-Shóisialach nó fiú frith-Shóisialach acu. Chuir siadsan an Naitsíochas agus an Stailíneachas ar aon leibhéal le chéile mar chórais ollsmachtacha, agus iad ag díriú ar chosúlachtaí an dá chóras ina gcuid taighde. Bhí an scoil seo breá sásta úsáid a bhaint as na hainmneacha "Sóisialachas Náisiúnta" agus "Naitsíochas".
An Dóigh ar Bhain Ceannaire na Naitsithe amach an tSeansailéireacht.
Níor bhain Adolf Hitler amach saoránacht na Gearmáine ach i Mí Feabhra 1932, ach nuair a bhí sé ina Ghearmánach go hoifigiúil, bhí cead iarrthóireachta aige i dtoghcháin Uachtaránachta na bliana céanna. Ba é an seanmharascal cogaidh Paul von Hindenburg a ghnóthaigh an báire sin, ach bhí Hitler go tiubh sna sálaí aige, agus b'éigean athvótáil a chóiriú, toisc nach bhfuair aon duine de na hiarrthóirí a dhóthain vótaí sa chéad bhabhta. I Mí na Samhna, 1932, chuaigh na Gearmánaigh chuig an mbosca ballóide in athuair, áfach, agus olltoghchán nua ar siúl. An uair sin, b'iad na Naitsithe an páirtí ba mhó sa Pharlaimint, agus ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1933, cheap an tUachtarán Hindenburg Adolf Hitler mar Sheansailéir.
Na coimeádaigh agus na míleataigh timpeall ar Hindenburg, bhí siad ag áitiú ar an Uachtarán rialtas náisiúnaíoch a cheapadh agus Hitler a chur ina cheannas. Bhí tacaíocht ag teacht do Hitler i gcónaí ó na gróintíní tionsclaíochta agus ó na baincéirí, nó bhí siad den bharúil gurbh eisean an sciath chosanta ab fhearr ar na Cumannaigh. Thairis sin, má bhí Hitler ag gealladh atharmáil na tíre, b'ionann sin agus an tionsclaíocht a chur ag táirgiú treallamh cogaidh don Stát, agus ar ndóigh, ba díol spéise é sin do na gróintíní. Bhí claontachtaí áirithe taobh istigh den NSDAP féin chun frithchaipitleachais, ach má bhí, bhí éirithe le Hitler iad a choinneáil faoi smacht, rud a thaitin go mór le lucht an rachmais, ní nárbh ionadh. B'fhearr le Hitler, ar ndóigh, an milleán a fhágáil ar na Giúdaigh, seachas ar na rachmasóirí. In óráid a thug sé do Chlub Tionsclaíochta Düsseldorf sa bhliain 1932, mhol Hitler na scothaicmí caipitleacha, agus é ag rá nach dtiocfadh rath ná bláth ar eacnamaíocht na Gearmáine choíche, dá mbeadh "duine as gach beirt den tuairim gurb ionann rachmas agus gadaíocht" - tagairt a bhí anseo do na Daonlathaigh Shóisialta agus do na Cumannaigh. Na coimeádaigh náisiúnaíocha, arís, chinntigh Hitler a dtacaíocht siúd dó féin nuair a ghlac sé le Franz von Papen mar Leas-Sheansailéir. Bheadh cead ag Papen bheith i láthair agus an Seansailéir ag dul i bhfianaise an Uachtaráin. Shíl von Papen féin go mbeadh sé in ann "srianta a choinneáil le Hitler" ar an dóigh seo. Bhí dóchas ag na míleataigh go dtreiseodh Hitler leis na fórsaí armtha agus go gcuirfeadh sé Conradh Versailles ar ceal. Maidir leis na coimeádaigh náisiúnaíocha, bhí siadsan ag dréim le tuilleadh cobhsaíochta i saol polaitiúil na tíre agus le cultúr polaitiúil nua a bheadh níos cairdiúla i leith na monarcachta.
Tús na Deachtóireachta.
San oíche idir an 27ú agus an 28ú lá de Mhí Feabhra 1933, chuaigh áras an Reichstag - is é sin, áras na Parlaiminte - trí thine. An fear a rinne é, mar atá, an tOllannach Marinus van der Lubbe, bhí barúlacha aige a raibh cuma éigin na heite clé orthu, cé gur fear mire ann a bhí thar aon rud eile. Mar sin féin, is é an chiall a bhain na Naitsithe as an scéal gur sceimhlitheoir Cumannach a bhí ann, agus iad ag éileamh cumhachtaí speisialta le feachtas sceimhlitheoireachta an Idirnáisiúntáin Chumannaigh a stopadh. D'áitigh Hitler ar an Uachtarán Hindenburg na dlíthe éigeandála a chur i bhfeidhm, rud a chuir ar chumas an tSeansailéara na cearta sibhialta bunaidh a chur ar ceal. Ní fhéadfaí na dlíthe éigeandála a choinneáil i bhfeidhm ach go sealadach, agus theastaigh ó Hitler dlíthe seasta den chineál chéanna a reachtú. Chuaigh sé i dtuilleamaí a chuid lucht leanúna sna póilíní agus sna fórsaí slándála leis na Cumannaigh agus le cuid de na Sóisialaigh Dhaonlathacha a eisiamh as an bParlaimint, le go bhféadfadh sé tromlach dhá dtrian a chinntiú dó féin agus dá chuid dlíthe speisialta. Bhí na páirtithe neamh-Shóisialacha sásta a vótaí a chaitheamh i bhfách leis na dlíthe speisialta a bhronn cumhachtaí neamhghnácha ar Hitler ("Ermächtigungsgesetze" nó dlíthe cumhachtaithe a thugtaí orthu as Gearmáinis).
Nuair a chuaigh na dlíthe seo um chumhachtaí speisialta do Hitler i bhfeidhm (ar an 23 Márta 1933), tháinig deireadh le daonlathas Phoblacht Weimar, agus thosaigh ré na deachtóireachta, nó ré an Tríú "Reich". Ar an 14 Iúil 1933, bhí gach páirtí polaitiúil sa tír coiscthe seachas na Naitsithe.
Má thug gróintíní na heacnamaíochta agus na tionsclaíochta tacaíocht do Hitler go saorthoilteanach roimhe seo, b'éigean dóibh, anois, tuilleadh den earra chéanna a thál air ina n-ainneoin féin. Ar an chéad lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1933, tugadh isteach an t-"Adolf-Hitler-Spende", is é sin, an "bronntanas" ar Hitler. Chaithfeadh gach gnóthas nó comhlacht "bronntanais" den chineál seo a thabhairt do pháirtí na Naitsithe feasta, agus iad áirithe i gcoibhneas líon an lucht oibre a bhí ag gach gnólacht agus an oiread tuarastail a d'íoctaí leo. Idir seo agus an bhliain 1945, bhailigh páirtí na Naitsithe seacht gcéad milliún "Reichsmark" ar an dóigh seo, agus bhí saol an mhadra bháin ag na Naitsithe ar an ailp seo, gan aon agó.
Ba é Ernst Röhm an t-aon duine amháin a bhí in aon neasacht do bheith ábalta ollchumhacht Hitler a cheistiú faoin am seo. Ní raibh aon duine eile ag tabhairt "Du" in áit an cheiliúir fhoirmiúil úd "Sie" ar Hitler, agus thairis sin, d'fhéadfá a rá go raibh Hitler faoi chomaoin ag Röhm, a chuidigh go mór leis nuair nach raibh sé i mbéal an phobail go fóill. Bhí go leor daoine sa Pháirtí a bhí ag iompairc le Röhm faoi ghnaoi Hitler, cosúil le Heinrich Himmler, Hermann Göring agus Reinhard Heydrich, agus iad uile ag tabhairt le fios don deachtóir nach raibh Röhm iontaofa. Ar an 30 Meitheamh 1934, "Oíche na Scian Mór", phurgaigh Hitler a pháirtí. Maraíodh Röhm agus ceannairí eile an SA, chomh maith le sraith de ghinearáil agus daoine eile nach raibh ag taitneamh le Hitler ar chúis éigin. Cuid acu, bhí siad dáiríribh ag cur in aghaidh Hitler, ach ní raibh sa chuid eile ach Naitsithe dílse nó náisiúnaithe coimeádacha a fuair Hitler riachtanach a chur chun báis ar eagla na heagla. Mar shampla, maraíodh an Ginearál Kurt von Schleicher agus a bhean chéile, toisc go raibh von Schleicher féin ina Sheansailéir tráth, roimh lá Hitler.
I ndiaidh bhás Hindenburg ar an dara lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1934, chuir Hitler ar na fórsaí armtha mionnaí dílseachta a mhóidiú dó féin, agus ón lá sin amach, bhí sé ina Cheannaire agus ina Sheansailéir araon - is é sin, "Führer und Reichskanzler".
I Mí Eanáir 1938, cuireadh Werner von Blomberg, arbh é an tAire Cogaidh é, agus an Ginearál-Choirnéal Werner von Fritsch, Ard-Cheannasaí an Chos-Slua, as oifig. Ba é an SS a tharraing callán orthu. Maidir le Blomberg, cuireadh bean óg, Erna Gruhn, in aithne dó a bhí ina hiar-striapach agus ina hiar-chuspa d'irisí pornagrafaíochta. Thit Blomberg i ngrá leis an gcailín, cé gur fear cnagaosta a bhí ann cheana féin, agus phós sé í. Ar dtús, ní raibh Hitler ná Göring míshásta ar aon nós ná slí le scéal grá an Ghinearáil, cé go bhfuil a mhuintir-sean ar an daoraí faoin bpósadh. A mhalairt ar fad, thug Hitler agus Göring in iúl do Bhlomberg gur dea-shiombail d'aontas nua na Gearmáine a bheadh ann dá bpósfadh ginearál de phór uasal cailín simplí cosúil le hErna. Níor tháinig fíor-scéal Erna chun solais ach i ndiaidh na bainise, agus ansin, bhí port Bhlomberg seinnte mar mhíleatach proifisiúnta. Maidir le Fritsch, arís, cuireadh ina leith go raibh sé ina homaighnéasach. Mar sin, d'éirigh le Hitler ceannasaithe an Airm a náiriú agus a chur as oifig, agus ina dhiaidh sin, bhí sé féin i gceannas na bhfórsaí armtha chomh maith leis an stát sibhialta.
An Ciníochas mar Pholasaí.
Spreagadh tábhachtach do pholasaithe Hitler ab ea an frith-Ghiúdachas a bhí meáite ar na Giúdaigh a mharú scun scan, chomh maith le leagan radacach den Darwineachas sóisialta. Ón chéad lá ar tháinig sé os comhair an tsaoil mhóir go dtí lá a bháis, ba nós le Hitler na Giúdaigh agus na "ciníocha ar bheagán fiúntais" a ionsaí ina chuid óráidíochta. Ciníocha ar bheagán fiúntais ab ea na Giofóga, na Polannaigh agus na Rúisigh, mar shampla. Maidir leis an Darwineachas sóisialta, tháinig sé chun solais ina chuid cainteanna faoi dhaoine a raibh galar, máchail nó easláinte orthu, agus é ag rá gur "beatha neamhfhiúntach" ("lebensunwertes Leben") a bhí i gceist leo. Is é an dearcadh a bhí ag Hitler ar stair an chine dhaonna nach raibh ann go bunúsach ach síorchath ina raibh na dea-chiníocha agus an bheatha fhiúntach ag díothú na ndroch-chiníocha agus na beatha neamhfhiúntaí. Mar shampla, dúirt sé ag Ard-Fheis a pháirtí i Nürnberg sa bhliain 1929: "Dá saolófaí milliún leanbh don Ghearmáin in aghaidh na bliana, agus 700,000-800,000 duine den chuid is laige á ndíothú san am céanna, is féidir gur méadú ar ár bhfórsaí a bheadh ann."
Géarleanúint na nGiúdach.
Ar dtús, tháinig frith-Ghiúdachas Hitler agus na Naitsithe chun solais sa dóigh a ndéantaí leatrom oscailte ar na Giúdaigh, agus a gcuid cearta sibhialta á mbaint díobh. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh an polasaí sin chun géaradais nuair a tosaíodh ar na Giúdaigh a mharú ina sluaite - an tUileloscadh, mar a thugtar air. Bhí sé tugtha le fios ag Hitler ina leabhar "Mein Kampf" gur theastaigh uaidh na Giúdaigh go léir a chur de dhroim an tsaoil, mar "fhuascailt dheiridh" ar an "gceist Ghiúdach". Áirítear go raibh timpeall ar shé mhilliún Giúdach ar feadh na hEorpa thíos leis an bhfeachtas ollscriosta seo.
Go gairid i ndiaidh do Hitler teacht i gcumhacht, tosaíodh ag imirt leatroim ar na Giúdaigh go fairsing. I Mí Aibreáin na bliana 1933, d'eagraigh an rialtas nua baghcat trí lá ar na siopaí Giúdacha. Is é an t-ábhar a luaigh siad leis an mbaghcat ná go raibh "na Giúdaigh sa choigríoch ag scaipeadh scéalta uafáis" faoin nGearmáin. Sna sálaí ag an mbaghcat, reachtaíodh dlíthe agus achtanna nua le tuilleadh srianta a chur le cearta daonna na nGiúdach agus le saoránaigh den dara grád a dhéanamh díobh. Mar shampla, na Giúdaigh a bhí ina státseirbhísigh, chaill siad a gcuid post i ndiaidh dlí nua, agus cuireadh isteach ar na Giúdaigh a raibh jabanna de chineál eile acu freisin. Ní raibh cead ag na dochtúirí Giúdacha, mar shampla, ach othair Ghiúdacha a leigheas, agus ní fhéadfadh na dlíodóirí Giúdacha freastal ach ar chliaint Ghiúdacha.
Sa bhliain 1935, reachtaíodh "Dlíthe Nürnberg" a bhain na cearta sibhialta de na Giúdaigh go deifnideach. Thar aon rud eile, toirmisceadh ar na Giúdaigh daoine neamh-Ghiúdacha a phósadh nó comhriachtain ghnéis a bheith acu leo. Chabhródh an stát agus an páirtí le gnóthadóirí neamh-Ghiúdacha gnóthais Ghiúdacha a shealbhú. Na Giúdaigh a bheadh le dul ar imirce, chaithfeadh siad cáin ard a íoc, i gcruth is nach mbeadh pingin rua acu agus iad ag cromadh ar an saol nua thar lear. Roimh an Uileloscadh féin, b'í Oíche na Gloine Briste ("Reichskristallnacht") ón naoú go dtí an deichiú lá de Mhí na Samhna 1938 buaicphointe na géarleanúna. Rinneadh ionsaithe ar na Giúdaigh, ar a gcuid gnóthas, sionagóg agus fothuithe eile de réir mar a d'eagraigh Joseph Goebbels, an tAire Bolscaireachta, iad, agus é ag fógairt san am céanna gurbh í "fearg spontáineach an phobail" ba chúis leis na hionsaithe.
I ndiaidh don Dara Cogadh Domhanda pléascadh amach, ní ghabhfadh Hitler leor le gnáth-ghéarleanúint na nGiúdach a thuilleadh - theastaigh uaidh iad a mharú agus a dhíothú go fisiciúil. Ní raibh cead eisimirce ag na Giúdaigh a thuilleadh, agus de réir mar a bhí trúpaí na Gearmáine ag forghabháil tíortha eile, bhí géarleanúint na nGiúdach ag dul i bhfairsinge. Ón chéad lá de Mhí Mheán Fómhair 1941 i leith, chaithfeadh na Giúdaigh go léir, a bhí ní ba sine ná sé bliana d'aois, an réalta bhuí a fhuáil dá gcuid éadai ionas go mbeadh sí le feiceáil go héasca. Cuireadh srianta éagsúla le saol na nGiúdach. Ní raibh cead acu dul ar bhord na mbusanna, ná gluaisteán, raidió nó fiú madra nó cat a bheith acu. De réir a chéile, chaithfidís a seantithe agus a seanárasáin a thréigean le haghaidh a thabhairt ar na geiteonna agus na campaí géibhinn. Sa bhliain 1942, tógadh na chéad champaí díothúcháin sa Pholainn, a bhí forghafa ag na díormaí Gearmánacha: Auschwitz-Birkenau agus Majdanek. Sna campaí díothúcháin, bhí na daoine á marú mar a bheadh tionsclaíocht ann, is é sin, b'éigean dóibh dul isteach i seomraí gáis inar tachtadh iad le hidriginchiainíd ("aigéad hidricianach", "Zyklon B"). Níorbh iad na Giúdaigh amháin a bhí á marú iontu, ach Polannaigh Chaitliceacha - intleachtóirí ach go háirithe, nó níor theastaigh ó Hitler aos léinn dá gcuid féin a fhágáil ag na náisiúin Shlavacha - agus Giofóga, ach go háirithe.
Iad siúd atá ag iarraidh an tUileloscadh a shéanadh, tá siad ag áitiú nach féidir Hitler a chiontú san Uileloscadh, ós rud é nár thángthas trasna ar aon doiciméad oifigiúil ina mbeadh Hitler féin ag ordú go ndíothófaí na Giúdaigh, doiciméad a bheadh sínithe ag an deachtóir. Ón taobh eile de, tá sé soiléir go hiomlán go raibh an cinedhíothú ag freagairt dá mhianta pearsanta. Luaigh sé cinedhíothú na nGiúdach ina leabhar "Mein Kampf", ag tabhairt le fios gur shíl sé gur cuidiú le cás na Gearmáine sa Chéad Chogadh Domhanda a bheadh ann dá gcuirfí na Giúdaigh chun báis san am sin, agus in óráid a thug sé don Pharlaimint ("Reichstag") ar an 30ú lá de Mhí Eanáir 1939, bhagair sé go gcuirfeadh sé "cine na nGiúdach san Eoraip de dhroim an tsaoil" dá mbeadh cogadh ann. De réir mar ba chuimhin le Heinrich Himmler, d'ordaigh Hitler go pearsanta in Earrach na bliana 1941, agus é dóchasach i gcónaí go mbeadh an lá ag an nGearmáin, go marófaí na Giúdaigh go léir. Dúirt Himmler lena shuathaire pearsanta, Felix Kersten, san am céanna, roimh an ionsaí ar an Aontas Sóivéadach, nár mhór "na Giúdaigh, gach aon duine acu, a dhíothú roimh dheireadh an chogaidh. Sin é an rud atá ag teastáil ón bh"Führer"." Sa bhliain 1943, nuair a bhí breithlá an deachtóra á cheiliúradh, thug Himmler óráid do cheannairí an SS agus iad cruinnithe i bPosen (Poznań sa Pholainn), agus é ag trácht go hoscailte ar an Uileloscadh agus ar an dóigh a gcuirfí i gcrích é. Is éadócha go ndéanfadh sé a leithéid gan faomhadh soiléir a fháil roimh ré ón bh"Führer".
Thairis sin, tá tuairiscí ann ó dhaoine a bhí i bhfianaise Hitler nuair a bhí sé ag tagairt do mhionsonraí an Uilelosctha. Dúirt a ghiolla Heinz Linge agus a aidiúnach Otto Günsche go gairid i ndiaidh an chogaidh go raibh spéis mhór aige sna seomraí gáis agus sa dóigh a n-oibrítí iad. Chuireadh Himmler mionsamhlacha agus gormchlónna de na campaí báis faoina bhráid, agus d'ordaigh Hitler "iomlán an scóid" a ligean leis na dearthóirí.
Scéim na hEotanáise.
Más deacair féin milleán Hitler san Uileloscadh a dhearbhú, níl aon amhras ann go raibh sé ciontach go pearsanta i gcoir mhór eile de chuid na Naitsithe. I Mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1939, shínigh sé an t-ordú le "scéim T4", mar a thugtar uirthi, a chur i gcrích. Mar sin, chuir sé ar chumas na ndaoine a bhí i mbun na scéime daoine a mharú a bhí easlán ó thaobh an choirp nó na hintinne de, nó "daoine nárbh fhiú a fhágáil ina mbeo" ("lebensunwertes Leben"), mar a deirtí i mbéarlagair na hidé-eolaíochta. "Eotanáis" nó bás faoisimh a thugtaí ar an dúnmharfóireacht seo go hoifigiúil.
Ba le Philipp Bouhler, a bhí i gceannas ar oifig phearsanta Hitler i bpáirtí na Naitsithe ("Führerkanzlei"), a thit sé scéim na heotanáise a thabhairt i gcrann. D'iompaigh sé tithe téarnaimh agus banaltrais ina dtithe báis. Sa Ghearmáin féin, maraíodh beagnach 190 000 duine a raibh máchail éigin orthu - titimeas, mar shampla. Tachtadh cuid acu le gás cosúil leis na cimí sna campaí géibhinn, cuid eile tugadh nimh de chineál eile dóibh, bhí dornán ann a lámhachadh scun scan, agus fágadh dream eile fós gan bia go dtí go bhfuair siad bás le hocras. Is deacair a fháil amach, cé mhéid a básaíodh ar an dóigh seo sa chuid den Eoraip a bhí forghafa ag na trúpaí Gearmánacha.
Fuair eaglaisigh sa Ghearmáin amach faoi scéim na heotanáise agus cháin siad í go poiblí - is fiú Clemens August von Galen, easpag Caitliceach Münster, a ainmniú mar dhuine acu - agus b'éigean don SS tuilleadh rúndachta a chleachtadh leis an scéim a leanúint. I ndeireadh an chogaidh, bhí duine as gach beirt de na heasláin sna tithe banaltrais agus téarnaimh curtha chun báis. Ócáid oiliúna ab ea scéim na heotanáise do thascfhórsaí an SS le haghaidh an ródaigh a bhítí a ullmhú do na Giúdaigh.
An Téisclim Chogaidh.
Cosúil le polaiteoirí daonlathacha Phoblacht Weimar féin, bhí Hitler ag iarraidh conradh síochána Versailles a athbhreithniú nó a chur ar ceal. Murab ionann agus iad siúd, áfach, ní raibh sé sásta le canálacha na taidhleoireachta amhán, - chuir sé an cogadh san áireamh chomh maith.
Ní raibh an cogadh ar an gclár oibre go fóill, nó bhí na cumhachtaí Eorpacha eile sásta a lán a ghéilleadh do Hilter. Mar shampla, shínigh an Bhreatain Mhór an Conradh Angla-Ghearmánach um Chúrsaí Cabhlaigh leis an nGearmáin, agus shocraigh an Pholainn conradh neamhionsaithe leis na Gearmánaigh sa bhliain 1934. Sa bhliain chéanna, d'ardaigh an Ghearmáin an buiséad cogaidh thar na srianta a cuireadh leis i gconradh síochána na bliana 1919, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin, chuaigh Hitler chun diúnais ar an gconradh síochána arís, nuair a ghabh fórsaí na Gearmáine na tailte dí-mhíleataithe taobh thiar den Réin. Go dtí sin, ní raibh cead isteach ag an arm Gearmánach sa chuid sin den tír. Cé go raibh an Ghearmáin ag sárú an chonartha glan oscartha leis an gcineál seo gníomhartha, níor tharraing na cumhachtaí eile aon challán.
Níor ghabh Hitler leor le hathbhreithniú Chonradh Versailles amháin, nó bhí sé inbharúla go raibh, fiú, teorainneacha na Gearmáine "roimh" an Chéad Chogadh Domhanda róchúng don náisiún. Cé go raibh sé ag cur béime ar an tsíocháin ina chuid óráidíochta, bhí sé ag ullmhú cogaidh cheana féin.
Nuair a fuair an sean-Uachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, chuir Hitler in iúl dá chuid ginearál go raibh sé meáite an Ghearmáin a dhéanamh inniúil chun cogaidh sula mbeadh cúig bliana thart. Leis an gcuspóir seo a bhaint amach, chuir sé an coinscríobh i bhfeidhm arís sa bhliain 1935, agus an bhliain a bhí chugainn d'fhógair sé plean ceithre mblian chun treisiú leis na fórsaí armtha. Bhí athbheochan eacnamúil na Gearmáine ón mbliain 1933 ar aghaidh go mór mór i dtuilleamaí scéimeanna stáit le hobair a sholáthar, scéimeanna a bhí bunaithe ar an tseirbhís éigeantach oibre ("Arbeitsdienst") agus ar an téisclim chogaidh.
Bhí meáiteacht Hitler i gcúrsaí an pholasaí eachtraigh le haithint ó Mhí Dheireadh Fómhair na bliana 1933 amach, nuair a d'éirigh an Ghearmáin as na comhchainteanna dí-armála leis an mBreatain Mhór agus leis an bhFrainc. San am céanna, d'fhág an Ghearmáin slán ag Conradh na Náisiún chomh maith. Sa bhliain 1934, dhúnmharaigh na Naitsithe áitiúla Seansailéir na hOstaire Engelbert Dollfuss, agus tacaíocht acu ó Hitler, nó bhí siad ag iarraidh teacht i gcumhacht san Ostair agus an tír a nascadh leis an nGearmáin, scéim nár éirigh léi go fóill san am sin. Cosúil leis sin, bhí Hitler ag tacú le Franco i gCogadh Cathartha na Spáinne ón mbliain 1936 ar aghaidh. Cuidiú tábhachtach ab ea é le Franco na heitleáin Ghearmánacha - "Léigiún na gCondar" - a chuir Hitler go dtí an Spáinn, ach is dócha gurbh é an cleachtadh cogaidh dá chuid eitleoirí ba mhó a bhí ag teastáil ón deachtóir Gearmánach. Ar an gcúigiú lá de Mhí na Samhna 1937, chuir Hitler na ginearáil in eolas a chuid pleananna cogaidh. Dúirt sé go hoscailte "gurbh é an cogadh an t-aon fhreagra ar cheist na Gearmáine", agus é ag tabhairt le tuiscint go gcaithfí an chéad seans eile a thapú leis an tSeicshlovaic agus an Ostair a ghabháil.
I Mí na Márta 1938, d'éirigh le Hitler an Ostair a iompú ina cúige Gearmánach, "Ostmark" ("Na Críocha Thoir") mar a baisteadh uirthi. I Mí Dheireadh Fómhair, d'éiligh sé go dtabharfadh an tSeicshlovaic na tailte in aice leis an teorainn - "Sudeten" - don Ghearmáin, ós rud é gur Gearmáinis ba mhó a bhí á labhairt ag muintir na gcríoch seo. Ós rud é go raibh conradh comhghuaillíochta ag an tSeicshlovaic leis an bhFrainc agus le Sasana, bhí cogadh ag bagairt san am sin féin. Bhí Mussolini inbharúla nach raibh an Iodáil ullamh don chogadh go fóill, agus chuaigh seisean ag déanamh idirghabhála. Dá thoradh sin, tháinig Príomh-Airí na Breataine Móire agus na Fraince, Neville Chamberlain agus Édouard Daladier, go München le haghaidh comhchainteanna le Hitler. Ní raibh siadsan den tuairim, ach an oiread, go mbeadh a dtíortha in ann ag an gcogadh, agus mar sin, bhí siad géilliúil d'éilimh Hitler. Mar sin, d'fhág siad cead aige na críocha ag an teorainn a ghabháil. Cé gur chuir Hitler urra le slándáil na Seicshlovaice, ní raibh sé mall ag briseadh a ghealltanais. I Mí na Márta 1939, chuir sé deireadh leis an tSeicshlovaic mar thír neamhspleách. Chuidigh sé leis na náisiúnaithe Slóvacacha a leath féin den tír a iompú ina "stát neamhspleách" faoi choimirce na Gearmáine - le fírinne, ní raibh an stát seo neamhspleách ar an nGearmáin ar aon nós. An chuid eile den tSeicshlovaic, hiompaíodh ina "coimirceas" í, is é sin, níor fágadh oiread is cuma an neamhspleáchais uirthi.
Nuair a bhí an tSeicshlovaic curtha de dhroim an tsaoil, dúirt Hitler in óráid a thug sé don "Reichstag" go raibh a dóthain tailte ag an nGearmáin anois. Mar sin féin, cúpla mí ina dhiaidh sin, thosaigh sé ag éileamh go gcuirfí Danzig leis an nGearmáin - san am sin, bhí an chathair seo ina Saor-Chathair a raibh stádas an stáit neamhspleách aici. I Mí Lúnasa 1939, shínigh sé conradh - Conradh Ribbentrop agus Molotov - leis an Aontas Sóivéadach inar socraíodh go mbeadh iarthar na Polainn ag titim leis an nGearmáin dá gcuirfí "cuma nua ar na tíortha" in Oirthear na hEorpa. Nuair a chuaigh sé ag éileamh a chuid féin den Pholainn, phléasc an Dara Cogadh Domhanda amach. Ar an gcogadh seo a bhí sé meáite ón lá ar tháinig sé i gcumhacht sa Ghearmáin. An dóigh ar iompair sé é féin ón gcruinniú mullaigh i München ar aghaidh, áfach, chuaigh sé i gcion ar lucht rialtais na Fraince agus na Breataine Móire nárbh fhéidir muinín a bheith agat as Hitler. Dá dtabharfá dó an rud a bhí ag teastáil uaidh, ní bheadh sé i bhfad ag éileamh tuilleadh.
Hitler agus an Dara Cogadh Domhanda.
I mbreis ar dhíothú na nGiúdach, ní raibh ach aon chuspóir amháin eile ag Hitler, agus é luaite aige i Mein Kampf cheana féin, is é sin, cumhacht dhomhanda a dhéanamh den Ghearmáin. Ós rud é nach mbeadh ceachtar den dá chuid ar fáil gan an lámh láidir, bhí an cogadh ar na bacáin ó thús a dheachtóireachta. Ní raibh sé ag iarraidh na teorainneacha ó na laethanta roimh an Chéad Chogadh Domhanda a chur i bhfeidhm arís, nó bhí rud ba mhó ná sin uaidh, mar atá, Oirthear na hEorpa a choilíniú mar "spás maireachtála" ("Lebensraum") don Ghearmáin. Ba é an tAontas Sóivéadach ba mhó a bheadh thíos leis na scéimeanna seo. Bhí sé ábalta an cuspóir seo a chur i bhfocail mar "chath in aghaidh an Bhoilséiveachais", rud a chabhraigh leis tacaíocht a mhealladh ó pholaiteoirí Iartharacha a raibh eagla orthu roimh an gCumannachas.
Níor thuig ceannairí Shasana agus na Fraince ach i ndiaidh ghabháltas Hitler ar an tSeicshlovaic nach raibh an cogadh in aghaidh na Gearmáine inseachanta. Thosaigh siad ag caitheamh tuilleadh airgid le téisclim chogaidh, agus iad ag iarraidh comhoibriú éigin a chur ar bun leis an Aontas Sóivéadach, ó shíl siad gurbh é an comhghuaillí nádúrtha é i gcoinne Hitler. Ní raibh cuidiú ag teacht ó Stailín, áfach. Bhí Stailín agus a Aire Gnóthaí Eachtracha, Vyacheslav Molotov, barúlach go raibh cabhair an Aontais Shóivéadaigh ag teastáil ó Shasana agus ón bhFrainc níos géire ná a mhalairt. Bhí Stailín den tuairim, fosta, go mbeadh cogadh fada tuirsiúil le cur san Iarthar, cosúil le cogadh na dtrinsí le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus go bhféadfadh sé a ladar a chur i gcúrsaí na hEorpa nuair a bheadh na cumhachtaí eile i ndeireadh a bpéice. Thairis sin, bhí am de dhíth air leis an Arm Dearg a atheagrú, ó bhí sé ina phraiseach i ndiaidh na bpurguithe, agus cuid mhór de na ginearáil curtha chun báis le paranóia Stailín a shásamh.
An Conradh leis an Aontas Sóivéadach.
Bhí a lán le gnóthú ag Stailín agus ag Hitler ar an gcomhoibriú sealadach, agus ar ndóigh, cé go raibh an chuma ag teacht ar an scéal nach mbeadh cogadh eatarthu inseachanta, theastaigh uaidh é a chur ar fionraí a fhad agus ab fhéidir. Bhí Hitler ag iarraidh cogadh an dá chathéadan a sheachaint agus an Fhrainc is Sasana a chloí sula dtabharfadh sé aghaidh ar an Rúis. Mar sin féin, tháinig sé aniar aduaidh ar an saol mór ar fad nuair a shínigh Joachim von Ribbentrop, Aire Gnóthaí Eachtracha na Gearmáine, conradh neamhionsaitheach leis na Sóivéadaigh ar an 23ú lá de Mhí Lúnasa sa bhliain 1939. Bhí sé leagtha amach in iatán rúnda an chonartha seo go ndéanfadh an Ghearmáin agus an tAontas Sóivéadach deighilt ar Oirthear na hEorpa eatarthu dá dtarlódh "atheagrú na dtailte is na dteorainneacha" ansin. Anois, agus é ina mhuinín nár bhaol dó ionradh Sóivéadach ar bith, bhí deis ag Hitler cogadh a chur ar an bPolainn, ar an bhFrainc agus ar an Ríocht Aontaithe.
Nuair a bhí an conradh sínithe, ba léir do chách go raibh an cogadh ag teacht. Go gairid ina dhiaidh sin, thosaigh Hitler ag éileamh ar an bPolainn go dtabharfadh sí uaithi na tailte a dtugtaí "Bealach na Polainne" orthu. Is amhlaidh go raibh Oirthear na Prúise, an cúige ab fhaide thoir den Ghearmáin, scartha ón gcuid eile den tír ag an "mbealach" seo ó shíocháin Versailles i leith. Theastaigh uaidh freisin Saorchathair Danzig - an cathairstát neamhspleách - a chur leis an nGearmáin. De réir mar a hordaíodh dóibh, bhí nuachtáin na Gearmáine ag foilsiú scéalta uafáis faoi na hionsaithe agus na dúnmharuithe ar na Gearmánaigh áitiúla sa Pholainn agus ag éileamh ar Hitler teacht chun fortachta dóibh.
An Cogadh ag Tosú: An tIonradh ar an bPolainn.
San oíche idir an lá deireanach de Mhí Lúnasa agus an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, 1939, stáitsigh an SS "ionsaí na bPolannach" ar an stáisiún raidió i nGleiwitz (inniu: Gliwice) in aice le teorainn na Polainne. Bhí na hionsaitheoirí ag caitheamh sainéide Arm na Polainne, ach Gearmánaigh ab ea iad ar fad. Fir de chuid an SS a bhí iontu, ach thairis sin, bhí dornán fear ann ar thug na fir ón SS "cannaí stáin" orthu: cimí ó champa géibhinn ab ea iad ar gealladh dóibh go bhfaighfidís a saoirse ar ais dá nglacfaidís páirt sa stáitsiú seo. Bhí siad ag caitheamh sainéidí Polannacha freisin. Nuair a bhí an eachtra thart, áfach, maraíodh ar an toirt iad agus fágadh ina luí in aice leis an stáisiún raidió mar "chruthúnas" gurbh é Arm na Polainne a rinne an obair. Ar an chéad lá de Mhí Mheán Fómhair, d'fhógair Hitler go raibh na Gearmánaigh faoi ionsaí ag na Polannaigh agus go raibh na saighdiúirí Gearmánacha ag cosaint a dtíre dúchais anois. Ag 4.45 a chlog réamhnóna, thrasnaigh fronta leathan de dhíormaí Gearmánacha teorainn na Polainne, agus bhí an Dara Cogadh Domhanda tosaithe.
Chuir na Polannaigh go fíochmhar in aghaidh an ionsaitheora, ach ar an 17ú lá de Mhí Meán Fómhair, mhairseáil na díormaí Rúiseacha isteach anoir, agus bhí port na Polannaigh seinnte. Mar a bhí socraithe roimh ré i gConradh Ribbentrop agus Molotov, dheighil Hitler agus Stailín an Pholainn eatarthu. Go gairid ina dhiaidh sin, d'ionsaigh na Rúisigh an Fhionlainn, a bhí fágtha acu sa Chonradh. Níor éirigh leis na díormaí Rúiseacha an Fhionlainn a chur faoi chois, áfach, agus is é an tátal a bhain Hitler as an scéal ná nach mbeadh mórán maithe i Stailín mar chéile comhraic.
Cath na Breataine.
Sa bhliain 1940, chuaigh arm Hitler ó bhua go bua. D'éirigh leis an nGearmáin sraith fhada de thíortha a chur faoi chois in Iarthar na hEorpa: an Danmhairg, an Iorua, an Bheilg, an Ollainn, Lucsamburg, agus an Fhrainc. Níor thóg sé mórán ama ar Arm na Gearmáine na tíortha seo a chloí agus a fhorghabháil.
Sa Ríocht Aontaithe, tháinig Winston Churchill in áit Neville Chamberlain faoi seo, agus é i bhfad ní ba déine i leith na Gearmáine ná a réamhtheachtaí. Bhí Churchill ag éileamh polasaí neamhghéilliúil in aghaidh Hitler ón mbliain 1933 i leith. Maidir le Hitler féin, bhí dearcadh sách cairdiúil aige ar Shasana ar dtús, nó bhí sé ag adhradh choilíneachas na Breataine Móire, agus é den bharúil gur chóir dó comhoibriú léi. Is é an tairiscint a thug Hitler do na Sasanaigh ná an domhan a dheighilt eatarthu: d'fhágfadh sé cead a gcinn agus a gcos acu ina nImpireacht féin, dá bhféadfadh sé an Eoraip a choinneáil aige féin. Cé nach raibh róchuma ar chás na Breataine Móire, dhiúltaigh Churchill glan oscartha d'aon chomhréiteach le Hitler.
I bhfómhar na bliana 1940, rinne aerfhórsa na Gearmáine, an Luftwaffe, iarracht forlámhas spéire na Breataine Móire a bhaint de na Sasanaigh. D'éirigh ina chogadh dearg idir na Gearmánaigh agus na Sasanaigh, ach sa deireadh thiar, b'iad na Sasanaigh a ghnóthaigh an cath seo - Cath na Breataine. Ba é sin an chéad uair a briseadh aon mhórchath ar an nGearmáin sa chogadh. An plean a bhí ag Hitler trúpaí Gearmánacha a chur i dtír i ndeisceart Shasana, is é sin, "Oibríocht Seelöwe", b'éigean dó é a chur i leataobh. Ina áit sin, ghlac Hitler leis nár bhaol dó Sasana i láthair na huaire, agus chrom sé ar fhíor-chuspóir a chogaidh, is é sin, an t-ionradh soir.
Ag Dul Soir.
Ar dtús, tháinig díormaí na Gearmáine chun fortachta do Mussolini a bhí díreach ag iarraidh an Ghréig a chur faoi chois, rud nach raibh ag éirí lena chuid fórsaí. Theastaigh ó Hitler na tíortha Balcánacha go léir a fhorghabháil le taobh theas an chathéadain in aghaidh an Aontais Shóivéadaigh a choinneáil faoi smacht. Thosaigh an t-ionsaí ar an Aontas Sóivéadach - "Oibríocht Barbarossa" ar an 22ú lá de Mhí Iúil, 1941. Rinne bolscaireacht na Naitsithe idéalú ar an ionradh seo mar "chath an Iarthair in aghaidh dhorchadas na hÁise agus an Oirthir". Cuireadh béim ar leith ar chomh barbartha is a bhí na Rúisigh agus ar ról na "mBoilséiveach Giúdach" i bhforbairt an chórais Chumannaigh. Tugadh le fios, fosta, go raibh Hitler leis na Sóivéadaigh a shaoradh ó bhráca an Bhoilséiveachais, ach tríd is tríd, cogadh díothúcháin a bhí ann, an chuid is mó. Cé go raibh fórsaí armtha na Gearmáine ag comhoibriú in áiteanna le náisiúnaithe frith-Rúiseacha a raibh ag teastáil uathu a dteanga agus a gcultúr a chur chun cinn i ndiaidh dóibh saoirse a fháil ó chuingir an Aontais Shóivéadaigh, is é an plean a bhí ag Hitler na náisiúntachtaí seo a chur i ndaoirse agus an tsibhialtacht, an léamh agus an scríbhneoireacht féin a bhaint díobh sa deireadh thiar thall. Ar ndóigh, bhí Hitler meáite ar na Giúdaigh san Aontas Sóivéadach a mharú scun scan.
Ar dtús, d'éirigh le Hitler go gleoite, ach i Mí na Nollag 1941, chuaigh an fórsa ionraidh in abar nuair a bhí sé ag druidim isteach le Moscó. Faoin am céanna, d'ionsaigh an tSeapáin, comhghuaillí na Gearmáine sa Chian-Oirthear, bunáit chabhlaigh na Stát Aontaithe i Haváí, Pearl Harbor, gan súil gan choinne, agus tarraingíodh na Meiriceánaigh isteach sa chogadh. Le teann dlúthpháirtíochta leis an gcomhghuaillí, d'fhógair Hitler cogadh do na Stáit Aontaithe ar an 11ú lá de Mhí na Nollag. Ar an 19ú lá de Mhí na Nollag, ghlac sé chuige féin ardcheannasaíocht na bhfórsaí armtha. D'éirigh leis an Wehrmacht cromadh ar ais ar an ionsaí sa bhliain 1942, ach ansin, i dtús na bliana 1943, briseadh an cath ar na Gearmánaigh i Stalingrad. Ba é sin an díomua ba mhó a d'éirigh don Wehrmacht go nuige sin, agus b'ansin a casadh taoide an chogaidh in aghaidh Hitler. Ba é Hitler féin ba chiontaí sa díomua seo, nó choisc sé ar na fórsaí cúlú ó Stalingrad. Mar sin, níor tharraing siad siar in am, agus an chuid acu nach bhfuair bás sa teagmháil, ghéill siad iad féin do na Rúisigh agus cimíodh iad.
An Cogadh ag Teip ar Hitler.
Sa bhliain chéanna, d'éirigh le heitleáin na gComhghuaillithe forlámhas spéire na Gearmáine a bhaint d'aerfhórsa Hitler, an "Luftwaffe". Ansin, thosaigh na Sasanaigh ag buamáil chathracha na tíre ón aer, agus chuaigh éirleach agus ródach millteanach orthu. Is féidir cuid den mhilleán a chur ar Hitler, áfach, nó in áit aerárthaí éadroma trodaíochta a thógáil, bhí tionsclaíocht eitleán na Gearmáine ag táirgeadh buamadóirí troma nach raibh aon mhaith iontu leis na cathracha a chosaint.
Ar an 6ú lá de Mhí an Mheithimh sa bhliain 1944, chuaigh fórsaí armtha na gComhghuaillithe i dtír sa Normandie in iarthar na Fraince. Bhí an Ghearmáin idir dhá chathéadan anois. Cé go raibh sé tuigthe ag Hitler chomh luath leis an mbliain 1943 go raibh an cogadh teipthe air, níor éirigh sé as. Mhair Arm na Gearmáine ag troid beag beann ar an drocháit ina raibh sé, agus Hitler ag áitiú ar na saighdiúirí gur náire shaolta a bheadh ann géilleadh don namhaid. Ní dhearna sé, áfach, ach líon na dtaismeach agus fulaingt na ndaoine a uasmhéidiú.
Sa deireadh thiar, chinn an deachtóir lámh a chur ina bhás féin. Bhí saighdiúirí na gcomhghuaillithe Iartharacha tagtha a fhad leis an abhainn úd Elbe, agus na Rúisigh istigh i mBeirlín cheana féin. Lena chuid idéanna a chur i gcrích, bhí Hitler tar éis cogadh a chur inar cailleadh timpeall is caoga cúig mhilliún duine, fiche milliún acu san Aontas Sóivéadach. Fágadh na milliúin eile ar leathchos, ar leathlámh, ar leathshúil nó faoi léan ar dhóigh éigin eile, agus tuilleadh fós ina mbaintreacha, ina ndilleachtaí nó ina bhfánaithe nach bhféadfadh filleadh ar fhód a ndúchais choíche arís. Scoilteadh an Ghearmáin féin ina dhá leath, baineadh cuid mhór tailte di a bronnadh ar an bPolainn nó a cuireadh leis an Aontas Sóivéadach, agus ba é an tAontas sin a choinnigh leath oirthir na hEorpa faoi dhiansmacht go deireadh na n-ochtóidí.
Bás Hitler.
Ní raibh coimpléasc capaill ag Hitler riamh, agus ag druidim chun deiridh don chogadh ní raibh sláinte an deachtóra ach ag dul chun donais. Creidtear inniu go raibh galar Parkinson air, agus é ag éirí néaltraithe chomh maith. Mar sin féin, bhí sé in ann geasa agus draíocht a chur ar na daoine ina thimpeall i gcónaí. Ar an 19ú lá de Mhárta 1945, d'eisigh sé an t-ordú ar a dtugtar an "Nerobefehl" go coitianta, nó "ordú Nero" - ordú atá ainmnithe as Nero, Impire na Róimhe, faoina ndeirtear gur chuir sé an Róimh trí thine d'aon ogham. Is é an rud a d'ordaigh Hitler dá chuid trúpaí ná infreastruchtúr na Gearmáine a dhíothú de réir mar a bhí siad ag cúlú. Níor aithin sé ach an dá rogha: an bua nó an léirscrios. Ba leis na Rúisigh an todhchaí, dar le Hitler, agus ní fhéadfadh na Gearmánaigh, anois, ach stáitse na staire domhanda a fhágáil ina ndiaidh agus imeacht de dhroim an tsaoil go hiomlán. Ní raibh Albert Speer, Aire na Téisclime Cogaidh, in inmhe an t-ordú seo a scaipeadh i measc na dtrúpaí a thuilleadh, ós rud é go raibh na línte cumarsáide briste faoin am seo.
Ar an 22ú lá de Mhí Aibreáin, chlis a chuid néaróga ar Hitler, nuair a bhí sé ag cardáil an tsuímh mhíleata lena fhoireann thíos sa bhuncar. Bhí sé tar éis ordú a thabhairt do Felix Steiner, ginearál de chuid an SS, teacht chun fortachta do Bheirlín lena chuid tancanna. Bhí Steiner inbharúla go raibh na cúrsaí chomh dona is nach bhféadfadh sé a leithéid a dhéanamh, agus dhiúltaigh sé glan amach an t-ordú a chomhlíonadh. Bhí Hitler suite siúráilte anois go raibh sé ligthe síos ag an SS féin, agus nach mbeadh a dhath le déanamh ach féinmharú. Cé gur áitigh Martin Bormann, Wilhelm Keitel agus Hermann Göring air Beirlín a thréigean agus an fód deireanach a sheasamh in áit éigin eile, d'fhan Hitler san áit a raibh sé. Thug sé cead do dhaoine dá fhoireann éalú ón bpríomhchathair, agus d'fhág sé faoina "aide de camp", Julius Schaub, a chuid doiciméad a loscadh.
Clúdach an nuachtáin "Stars & Stripes", 2 Bealtaine 1945
I rith an chéad chúpla lá eile, ba é an t-ábhar ba mhó a bhí i mbéal na ndaoine i mbuncar an deachtóra ná cá raibh na Rúisigh faoi láthair agus conas a d'fhéadfá féinmharú a dhéanamh gan an iomarca a fhulaingt sula mbeidís anuas ort. Thug Hitler piollaí ciainíde do na daoine ina thimpeall lena chur ar a gcumas slán a fhágáil ag an saol seo go sciobtha. Ar an 29ú lá de Mhí Aibreáin 1945, dheachtaigh Hitler a thiomna polaitiúil agus shínigh sé uacht phearsanta. Ansin, phós sé a sheanleannán Eva Braun. An lá arna mhárach, bhain an bheirt acu greim as na piollaí ciainíde, ach scaoil Hitler piléar ina chloigeann sular thosaigh an nimh ag oibriú.
Mar a bhí ordaithe ag Hitler roimhe sin, d'fhéach Martin Bormann in éineacht le Heinz Linge (giolla pearsanta Hitler), Otto Günsche (fear de chuid an SS a bhí ina shearbhónta míleata do Hitler), agus roinnt daoine eile de lucht freastail Hitler chuige gur cuireadh na corpáin trí thine agus gur hadhlacadh na hiarsmaí. Tháinig na saighdiúirí Sóivéadacha trasna ar na hiarsmaí ina dhiaidh sin, áfach, agus haithníodh ar na fiacla gurbh iad Hitler agus Eva Braun iad. Níor nocht na Sóivéadaigh an t-eolas seo ach i ndiaidh dheireadh an Chogaidh Fhuair, áfach. Is éard a tharla do chré na lánúine sin ná gur hadhlacadh in athuair í in aice le garastún Sóivéadach i Magdeburg. Sa bhliain 1970, áfach, chinntigh Yuri Andropov, ceannasaí na rúnseirbhíse úd KGB, gur dódh na hiarsmaí arís eile agus gur caitheadh san abhainn iad.
Cultas an "Fhührer" i Stát an "Fhührer".
Ó thús na fichiú haoise bhí sé de chlaontacht i stáit na hEorpa go léir dul le polaitíocht údarásúil fhrithdhaonlathach. Chuaigh an sruth seo i méadaíocht i ndiaidh an Chéad Chogadh Domhanda, ó bhain an cogadh agus an bochtanas a lean é mealladh as a lán daoine. Sa Ghearmáin, bhí cineál réamh-mhúnla do chultas an cheannasaí údarásúil ann: cultas an Impire. I ndiaidh an chogaidh, níor chreid aon duine san Impire a thuilleadh, ach nuair a d'imigh cultas an Impire, d'fhág sé bearna i gcroíthe a lán daoine sa Ghearmáin, agus iad ag dréim le ceannasaí láidir nua. Tháinig deachtóirí ceannasacha i gcumhacht sa Spáinn (Franco), san Iodáil (Mussolini) agus san Aontas Sóivéadach (Stailín).
Thosaigh cultas an cheannasaí sa Ghearmáin sách luath, fiú i bhfad sular shealbhaigh na Naitsithe an chumhacht. Nuair a thit an tóin as ceannairc an bheoirhalla i München sa bhliain 1923, is é an tátal a bhain Hitler as an iomlán ná go gcaithfeadh sé féin dul i gceannas ar an bpáirtí agus ar an nGearmáin féin gan aon údarás eile a cheadú, ó ba é sin a chinniúint. Le fírinne ní raibh cosmhuintir an pháirtí ag súil lena mhalairt uaidh. Mar sin, b'ionann cultas an cheannasaí agus comhdhlúthú an pháirtí: de réir mar a thug na baill urraim agus dílseacht do Hitler, dúnadh na ranganna agus rinneadh dearmad de na deighiltí agus de na difríochtaí idé-eolaíocha. Na héasclínte a bhí ag scoilt an pháirtí roimhe sin, ní raibh siad tábhachtach a thuilleadh. Nuair a tháinig na Naitsithe i seilbh an stáit sa bhliain 1933, níor theastaigh uathu deachtóireacht mhíleata a dhéanamh de, ach stát ceannasach. Mar sin, d'fhéach siad chuige nach mbeadh cumhacht ar bith ag aon duine eile seachas ag Hitler: nuair a fuair an tUachtarán Hindenburg bás sa bhliain 1934, níor toghadh uachtarán nua don stát, agus sa bhliain 1938, d'éirigh na hairí rialtais as a gcuid cruinnithe, ó bhí iomlán na cumhachta ag Hitler agus ag a fhoireann pé scéal é.
Is eol dúinn gur mhair an tAontas Sóivéadach beo breis is tríocha bliain i ndiaidh bhás Stailín, nuair a bhásaigh an Tríú "Reich" agus Adolf Hitler féin go comhuaineach. Is é is cúis leis seo ná go raibh difríochtaí prionsabalta in eagrú praiticiúil an dá dheachtóireacht. Nó bhí Hitler ag cur a ladair i ngach cineál cúrsaí, agus é ag eisiúint a chuid orduithe agus achtanna féin faoi seo is siúd. Mar sin, ní raibh an maorlathas in ann oibriú as a stuaim féin i ndiaidh a bháis. Bhí gach duine ag fanacht le horduithe oifigiúla ó Hitler, agus nuair nach raibh Hitler ann a thuilleadh, ní raibh an córas in ann maireachtáil ní ba mhó. Bhí an caidreamh neamhoifigiúil le Hitler ní ba tábhachtaí ná slabhra oifigiúil foirmeálta an cheannais. San Aontas Sóivéadach, bhí gach duine tábhachtach tar éis scolaíocht idé-eolaíoch Chumannach a fháil, agus muinín áirithe acu astu féin go raibh siad in ann cinneadh ar an rud ceart as a stuaim féin. Sin é an rud a choinnigh an tAontas Sóivéadach ag imeacht ar feadh i bhfad i ndiaidh bhás Stailín.


ACF Fiorentina.
Is club peile Iodálach é ACF Fiorentina, ar a dtugtar "Fiorentina" de ghnáth, a bunaíodh mar "Associazione Calcio Fiorentina" i Flórans sa bhliain 1926. Imríonn an club i Serie A agus tá dhá teidil sraithe buaite aige. Athbhunaíodh an Fiorentina sa bhliain 2002 de thoradh ar dheacrachtaí airgeadais.
Fiorentina


Samuel Johnson.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Lichfield i Staffordshire ab ea Samuel Johnson (18 Meán Fómhair 1709 – 13 Nollaig 1784).


Oileánra Svalbard.
Is oileánra é Oileánra Svalbard sa Mhuir Artach. Is é an t-oileánra seo an chuid is faide thuaidh den Iorua, nó tá sé suite leath an bhealaigh idir an Pol Thuaidh agus cósta na hIorua. Is é Spitsbergen an t-oileán is mó san oileánra. Oileáin mhóra eile iad Nordaustlandet (An Tír Thoir Thuaidh) agus Edgeøya (Oileán Edge, a thagraíonn do Thomas Edge, sealgaire míolta móra a chuaigh lena cheird timpeall Svalbard thiar i dtús na seachtú haoise déag). Níl áitreabh ceart ach ar Spitsbergen, agus is ansin atá príomhchathair na n-oileán, Longyearbyen - Cathair Longyear, a fuair a hainm ó John Munroe Longyear. Fear gnó agus gróintín mianadóireachta a bhí ann a raibh an-ról aige i bhforbairt na mianadóireachta sna hoileáin.
Tá Bjørnøya, nó Oileán na mBéar, suite idir cósta na hIorua agus oileánra Svalbard. Cé nach cuid den oileánra é, is cuid de Svalbard mar aonad riaracháin é. Is é an Gobharnóir, nó "Sysselmannen" as Ioruais, an duine a chuireann cumhacht na hIorua i bhfeidhm ar an oileánra.
Dealraíonn sé go raibh an t-oileánra ar eolas ag na Lochlannaigh chomh luath leis an dara haois déag. Ainm Lochlannach é Svalbard a chiallaíonn "cladaí fuara". Mar sin féin, is gnách a rá gurbh é an taiscéalaí Ollannach Willem Barentsz a d'aimsigh Svalbard sa bhliain 1596. Is féidir, dáiríre, gurb é oileán Jan Mayen a bhí i gceist le "Svalbard" ar dtús.
Ba iad na sealgairí míolta móra ba túisce a thosaigh ag socrú síos sna hoileáin, ach ní dheachaigh siad ina gcónaí ansin ach go sealadach. Bhí sealgaireacht na míolta móra faoi lán an tseoil sa tseachtú agus san ochtú haois déag, ach ina dhiaidh sin, thréig lucht cleachta na ceirde seo an t-oileánra. Le teacht na fichiú haoise, thosaigh mianadóireacht an ghuail i Svalbard, agus tháinig pobail seasta ar an bhfód sna hoileáin. Sa bhliain 1920, shínigh an Iorua, na Stáit Aontaithe, an Danmhairg, an Fhrainc, an Iodáil, an tSeapáin, an Ísiltír, agus an Ríocht Aontaithe conradh - Conradh Spitsbergen - le stádas idirnáisiúnta na n-oileán a shocrú. Is éard a deir an Conradh ná gur leis an Iorua an t-oileánra, ach gur limistéar démhíleataithe é Svalbard - níl cead isteach ag longa cogaidh, mar sin - agus go bhfuil leis na stáit seo go léir mianadóireacht ghuail a chleachtadh, chomh maith le hoibreacha eile a bhfuil leas eacnamaíoch iontu. Inniu, áfach, ní bhaineann ach an Iorua agus an Rúis (roimh an mbliain 1989, an tAontas Sóivéadach, a shínigh an Conradh sa bhliain 1924) leas eacnamaíoch as na hoileáin. Chuaigh an Iorua in Eagraíocht Chonartha an Atlantaigh Thuaidh (ECAT, nó NATO) i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, ach mhair na Sóivéadaigh ag mianadóireacht leo sna hoileáin, le súil a choinneáil ar an áit agus lena chinntiú nach mbainfeadh fórsaí armtha de chuid ECAT leas as an oileánra mar bhunáit. Nuair a tháinig deireadh leis an gCogadh Fuar, áfach, chuaigh an pobal Rúiseach go mór i laghad. Inniu, is Rúiseach é duine as gach seisear. In Barentsburg atá cónaí ar an gcuid is mó de na Rúisigh.
Tagairtí.
Svalbard


Feargus O'Connor.
Ba pholaiteoir agus Chairteach é Feargus O'Connor (1794 – 30 Lúnasa 1855).


Sport Lisboa e Benfica.
Is club spóirt Portaingéalach é Sport Lisboa e Benfica ar a dtugtar "Benfica" de ghnáth, as Liospóin. Bunaíodh an club sa bhliain 1904 agus tá sé is aithnidiúla don a roinn pheile. Bhuaigh an Benfica Corn na hEorpa sna blianta 1961 agus 1962.
Naisc sheachtracha.
Benfica


William Wordsworth.
File Sasanach a rugadh i gCockermouth i gCumbria ab ea William Wordsworth (7 Aibreán 1770 – 23 Aibreán 1850).
William Wordsworth
William Wordsworth
William Wordsworth


William Wilberforce.
Ba daonchara é William Wilberforce (24 Lúnasa 1759 – 29 Iúil 1833).


Horatio Nelson.
Ba aimiréal Briotanach é Horatio Nelson (29 Meán Fómhair 1758 – 21 Deireadh Fómhair 1805). Ar an 9 Eanáir 1806, adhlacadh Nelson in ardeaglais Naomh Pól i Londain, ócáid thar a bheith tábhachtach.


Wat Tyler.
Ceann de cheannairí Éirí Amach na dTuathánach i Sasana ab ea Wat Tyler (4 Eanáir 1341 – 15 Meitheamh 1381). Mharaigh oifigí de chuid an Rí Séamus II é ag Smithfield, Londain.


Charles George Gordon.
Ba ghinearál Briotanach é Charles George Gordon (28 Eanáir 1833 – 26 Eanáir 1885). Rugadh i Londain é agus maraíodh é i gCartúm, sa tSúdáin, in aois a 51 bhliana.


Federico Borrell García.
Ba poblachtánach Spáinneach é Federico Borrell García (3 Eanáir, 1912 – 5 Meán Fómhair, 1936). Throid sé ar son Dara Phoblacht na Spáinne i rith Cogadh Cathartha na Spáinne. Tá clú agus cáil air de bharr pictiúir cáiliúil Robert Capa "The Falling Soldier".
Rugadh é i Benilloba, Alicante agus "Taino" leasainm a bhí aige. D'oibrigh sé i muileann in Alcoi agus bhunaigh sé brainse áitiúla den grúpa ainrialach "Iberian Federation of Libertarian Youth" (FIJL). Bhí sé mar ball den mhílíste áitiúla, Columna Alcoyana, le tacaíocht a thabhairt do Phoblacht na Spáinne i gcoinne fórsaí Náisiúnacha Francisco Franco.
De réir foinsí airithe, ar maidin 5 Meán Fómhair, 1936, tháinig Borrell agus thart ar caoga fir eile go Cerro Muriano in Córdoba le tacaícht don mhílíste ansin faoi cheannas General José Varela. I rith an tráthnóna sin bhí Borrell ag cosaint baitire airtléire ag cúl chathláin choisithe Alcoi nuair a ionsaigh forsaí naimhde iad. Buaileadh Borrell go marfach thart ar cúig a chlog in aice an cnoic, La Loma de las Malagueñas. De réir foinsí rialtas na Spáinne, ba é an t-aon saighdiúir den Columna Alcoyana a fuair bás ag troid ag Cerro Muriano an lá sin.
I mí Iúil 2009, foilsigh an nuachtán El Periódico torthaí staidéar a dúirt nach raibh an phictiúr fíor.


Giacomo Puccini.
Ba cumadóir Iodálach é Giacomo Antonio Domenico Michele Secondo Maria Puccini (22 Nollaig 1858 – 29 Samhain 1924) a bhfuil a ceoldrámaí i measc na cinn is minice a bhíonn á taibhiú sa repertoire caighdeánach.
B'é Puccini "an cumadóir is mó de ceoldráma na hIodáile i ndiaidh Verdi". Cé go raibh a chuid luath-oibre fréamhaithe sa cheoldráma traidisiúnta Iodálach rómánsúil, de chuid an 19ú haois-déanach, d'fhorbair sé go rathúil a chuid oibre i stíl 'réalaíoch' verismo, agus ba cheann de na príomh-léiritheoirí é sa deireadh.
Teaghlach agus oideachas.
Rugadh Puccini i Lucca san Tuscáin, sa bhliain 1858. Bhí sé ar cheann de sheachtar clainne de Mhichele Puccini agus Albina Magi. Bhí teaghlach Phuccini bunaithe i Lucca mar ríora áitiúil ceoil, ag athair a shin-seanathair, a bhí ainmnithe freisin 'Giacomo' (1712-1781). Bhí an chéad Giacomo Puccini seo ina 'maestro di cappella' den 'Catedrale San Martino' i Lucca. Tháinig a mhac Antonio Puccini i gcomharbacht air sa phost seo, agus ansin a mhac Domenico agus ansin mac Dhomenico, sé sin Michele (athair ábhair an airteagail seo). Rinne gach ceann de na fir ceoil seo staidéar ag Bologna, agus ghlac roinnt díobh staidéar breise ceoil in áiteanna eile. Rinne Domenico Puccini staidéar ar feadh tréimhse faoi Giovanni Paisiello. Chum an bheirt acu ceol don eaglais. Ina theannta sin, chum Domenico ceoldrámaí éagsúla, agus chum Michele ceoldráma amháin. Bhain athair Phuccini, sé sin Michele, clú agus dea-cháil amach ar fud thuaisceart na hIodáile, agus b' ócáid ​​bhrónach phoiblí a chuid sochraide, agus bhí a reqiiem faoi stiúr an cumadóir clúiteach Giovanni Pacini.


Cúbla Cán.
Ba é Cúbla Cán (23 Meán Fómhair 1215 – 18 Feabhra 1294) impire na Mongólach.


Oileán Baffin.
Is oileán é Oileán Baffin atá suite i dtuaisceart Cheanada.


T. E. Lawrence.
Ba leifteanantchoirnéal, taidhleoir agus scríbhneoir Briotanach é T. E. Lawrence (28 Lúnasa 1888 – 26 Bealtaine 1935).


Toircheas.
Is bail ag iompar clainne é an toircheas.


Mainistir.
Is éard atá i gceist le mainistir ná pobal manach agus iad ina gcónaí in éineacht agus ag cloí le móidí a n-oird. Bíonn mainistreacha ag eaglaisí éagsúla Críostaí, go háirithe ag na Caitlicigh agus na hOrtadocsaigh chomh maith le heaglaisí beaga Oirthearacha. Cuid de thraidisiún an Bhúdachais iad na mainistreacha freisin. Maidir leis an Ioslam, ní thugann diagacht an chreidimh sin ugach ar bith do na fíréin mainistreacha a bhunú, nó glactar leis gurbh iad na daoine daonna a cheap coincheap na manachúlachta agus nárbh é éileamh Dé é. Scéal eile áfach go ndeachaigh manachúlacht na gCríostaithe i bhfeidhm ar an Súfaíochas, ar gluaiseacht mhisteach san Ioslam é, agus tá na Súfaithe deighilte ina n-oird a d'fhéadfaí a chur i gcomparáid leis na hoird éagsúla mhanachúla.


Tony Curtis.
Ba Mheiriceánach é Tony Curtis a rugadh ar an 3 Meitheamh 1925.


Isambard Kingdom Brunel.
Innealtóir sibhialta Sasanach ab ea Isambard Kingdom Brunel (9 Aibreán, 1806 - 15 Meán Fómhair, 1859).


Bernardo O'Higgins.
Ba cheannaire de chuid na Sile é Bernardo O'Higgins Riquelme (20 Lúnasa 1778 – 24 Deireadh Fómhair 1842). Rugadh i gcathair Chillán é. Éireannach ba ea a athair, Ambrosio. Isabel Riquelme an t-ainm a bhí ar a mháthair. Bhí tionchar mór ag Bernardo ar stair na Sile agus é ina cheannaire sa Chogadh Saoirse agus ina uachtarán ar an stát neamhspleách nua.


Ambrós Ó hUiginn.
Ba riarthóir coilíneach é Ambrós Ó hUiginn (1720 – 19 Márta 1801). I Sligeach, in Éirinn, a rugadh é. D'aistrigh sé go Cádiz na Spáinne sa bhliain 1751 agus thug sé a aghaidh ar Mheiriceá Theas sa bhliain 1756. Bhí sé ina ghobharnóir míleata ar an tSile ó 1788 go 1796 agus leasrí ar Pheiriú ina dhiaidh sin (1796-1801). Athair Bernardo O'Higgins a bhí ann.


Cúnga Fheichín.
Is abtheach é Cúnga Fheichín.


Sliabh Shíonáí.
Is sliabh san Éigipt é Sliabh Shíonáí.


Walt Whitman.
File Meiriceánach a rugadh ar an Oileán Fada i Nua-Eabhrac ab ea Walt Whitman (31 Bealtaine 1819 – 26 Márta 1892).
Walt Whitman
Walt Whitman


Sporting Fingal Football Club 2010.
Coinníonn an t-alt seo eolas maidir leis an Sporting Fingal Football Club agus a shéasúr sa bhliain 2010. Seo an tríú bhliain mar chlub ag imirt i sraith na hÉireann. Seo an chéad séasúr dóibh ag imirt i bpríomh sraith na hÉireann agus i gcomortas Sraith Europa.
Séasúr.
Thosaigh an fhoireann a séasúr as baile i gcoinne Bohs tar éis cluichí cairdiúla na Feabhra. Chaill siad an cluiche 1-0 buíochas le cic pionóis conspóideach a d'aimsigh Killian Brennan. Thosaigh siad an séasúr sásúil go leor agus bhí ag éirí go maith leo i measc na bhfoirne ag barr na sraithe. Tá siad iomráiteach mar gheall ar an stíl ionsaithe agus sruthach atá á imirt acu. Bhí an stíl seo tábhachtach agus an fhoireann ag imirt sa Sraith Europa; fuair siad ceithre chúl i gcoinne C.S. Marítimo i rith an dá chluiche, cé gur díchuradh iad ar deireadh.
I rith an tsamhraidh d'fhág Stephen Paisley an club chun obair lánaimseartha sa earnáil seirbhísí airgeadais a dhéanamh. Fuair siad dhá imreoir nua thart ar an am chéanna le Colin Hawkins agus Ollie Cahill.


William Makepeace Thackeray.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i gCalcúta san India ab ea William Makepeace Thackeray (18 Iúil 1811 – 24 Nollaig 1863).
Saothair.
William Makepeace Thackeray
William Makepeace Thackeray


Muire Lourdes.
Is teideal a thugtar ar an Mhaighdean Mhuire mar thoradh a taispeánta i Lourdes sa bhliain 1858 í Muire Lourdes.


Éirí Amach na dTuathánach.
B'imeacht mór i Sasana sa bhliain 1381 é Éirí Amach na dTuathánach. Duine de na ceannairí é Wat Tyler. Cuireadh chun bás é sa bhliain chéanna.


Ilbhliantóg.
Is éard is ilbhliantóg ann ná planda ilbhliantúil, nó planda a mhairfidh níos faide ná dhá bhliain.


Débhliantóg.
Is éard is débhliantóg nó planda débhliantúil ann ná planda a chuirfidh a shaolré de i rith dhá bhliain.


Bliantóg.
Is éard is bliantóg ann ná planda nach mairfidh ach bliain: eascróidh sé as síol, tiocfaidh bláth air, déanfaidh sé síolta, agus tiocfaidh feo air, agus sin go léir i rith aon bhliain amháin.


Riail an ochtréid.
Is í riail an ochtréid an riail sa cheimic a deir go bhfuil sé de chlaontacht ag na dúile ina gcuid comhdhúl ochtréad iomlán a bhaint amach ar an sceall leictreon is faide amuigh. Is é sin, má tá seacht leictreon ar an sceall sin, beidh an dúil ag iarraidh an t-ochtú leictreon a fháil ar iasacht ó adamh na dúile eile, agus má tá ochtréad iomlán ar an dara sceall is faide amuigh agus aon leictreon amháin ar an sceall is faide amuigh, tabharfaidh an dúil an leictreon sin ar iasacht don dúil eile. Maidir leis na triathgháis, tá ochtréad acu cheana féin, agus sin é an tuige nach mbíonn siad araiciseach chun imoibriú le dúile eile ach ar éigean.
Tá a lán dúl ann - na miotail trasdultacha ach go háirithe - nach féidir leo an t-ochtréad iomlán a bhaint amach ar aon nós. Mar sin, bíonn siad ag lorg struchtúir "leathchobhsaí" ina gcuid comhdhúl - go tipiciúil, sceall an ocht leictreon déag, nó an struchtúr "18 + 2" - is é sin, dhá leictreon ar an sceall is faide amuigh, agus ocht gceann déag ar an dara sceall is faide amuigh.
Go bunúsach, is iad na neamh-mhiotail, na miotail alcaileacha agus na miotail chré-alcaileacha is dlúithe a chloíonn le riail an ochtréid. Maidir leis an hidrigin, níl ach aon sceall amháin aici, an sceall is cóngaraí don núicléas, agus níl áit ansin ach do dhá leictreon: mar sin, tá an hidrigin ag iarraidh struchtúr an héiliam a bhaint amach, is é sin, dhá leictreon ar an t-aon sceall amháin sin.


Valerian.
Ba impire na Róimhe é Publius Licinius Valerianus.
Publius Licinius Valerianus
Publius Licinius Valerianus
Publius Licinius Valerianus


Feodachas.
Ba chóras sóisialta ceannasach san Eoraip mheánaoiseach é an feodachas.


Giuseppe Garibaldi.
Ba cheannaire Iodálach é Giuseppe Garibaldi (4 Iúil 1807 – 2 Meitheamh 1882).


The Wire.
Is clár teilifíse í The Wire óna Stáit Aontaithe a leannan caraictéírí éagsúla sa chathair Baltimore, ach go hárraithe Jimmy McNulty, na Póilíní agus lucht drugaí na cathrach. Thosaigh an clár ar 2 Meitheamh, 2002 agus críochnaigh sé ar an gcúigiú séasúr (60 eipeasóid san iomláin) ar 9 Márta, 2008.
Bhí sé á thaispeáint ar HBO i Méiriceá, agus ar TG4 in Éirinn. Bhí David Simon go móir pairteach i gcruthú, scríobh agus léiríú na sraithe.
Cé nách raibh an sraith rathúil nó cáilliúl ag an am, chuireann criticí teilifíse síos ar mar cheann de na sraith teilifíse is fearr riamh.
Tugann an clár léiriú réalaíoch ar saol urbach agus ag déanamh staidéar domhain ar théamaí sochpholaitiúla.
Diríonn gach séasúr ar gné difriúl de chathair Baltimore. Sa chéad séasúr, trádál neamhdleathach drúgaí, ansin, an phort, rialtas na cathrach agus fadhbanna maorlathas, scoil agus na paistí, nuachtán. Deireann Simon cé go bhfuil an sraith chuirthea ós ár gcomhair mar dráma coiriúl, tá an clár i ndáiríre cur síos fíor ar an gcathair Mhéiriceánach.


N81.
Is bóthar náisiúnta den dara grád in Éirinn é an N81, a cheanglaíonn geataí Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath leis an Tulach, Contae Cheatharlach.
Leanann an N81 i ndiaidh na Tulaí ar feadh 8km eile agus tagann sé chun críche i Sráidbhaile Chlaise, Ceatharlach, ina dtrasnaíonn leis an N80.


Gealacha Iúpatair.
Líosta.
Tá 69 Gealacha ag Iúpatair (52 le ainmeacha)..


Ciúiriam.
Is é an ciúiriam dúil cheimiceach uimhir a 96, agus is ceann de na dúile radaighníomhacha trasúránacha é. Is féidir ciúiriam a tháirgeadh tríd an bplútóiniam a bhombardú le halfa-cháithníní, is é sin, le núicléis héiliam. Fuair an ciúiriam a ainm ó Pierre agus Marie Curie, an bheirt cheannródaithe i gcúrsaí taighde na radaighníomhaíochta. Ba iad Glenn Seaborg, Albert Ghiorso agus Ralph A. James a bhí in ann ciúiriam a shintéisiú roimh aon duine eile agus a d'ainmnigh é. Rinne siad a bhfionnachtain sa bhliain 1944 in Ollscoil California, Berkeley.
Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá aige ná 248Cm, agus é 1.56 x 107 bliain ar leathré (is é sin, 15.600.000 bliain, cúig mhilliún déag agus sé chéad míle bliain). Is féidir eiseamail chiúiriam a tháirgeadh a cheadaíonn do na ceimiceoirí saintréithe an chiúiriam mar dhúil a aithint. Miotal airgeadgheal atá ann, agus é sách araiciseach chun imoibriú. Is é +3 an uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn aige ina chuid comhdhúl. Is féidir leis an bhfluairín, áfach, ciúiriam a ocsaídiú go +4 - sin é an uimhir ocsaídiúcháin atá aige sa teatrocsaíd chiúiriam, CmF4.


Frank Feighan.
Is polaiteoir Éireannach é Frank Feighan nó Proinsias Ó Fiacháin i nGaeilge (a rugadh ar an 4 Iúil 1962). Ball d'Fhine Gael atá ann. Tá sé ina TD do Ros Comáin-Deisceart Liatroma. Toghadh i dtoghchán ginearálta 2007 é. Roimhe sin bhí sé ina bhall den 22ú Seanad.
Sa bhliain 2006 glac sé páirt i seó de chuid RTÉ, You're a Star, chun airgead a bhailiú do charthanas do pháistí. Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.
Sa bhliain 2007 ceapdh mar leas-urlabhraí an pháirtí d'Iompar agus Oideachas é. I mí Iúil 2010, roghnaigh Enda Kenny Feighan mar urlabhraí Gnóthaí Pobail, Comhionannais agus Gaeltachta.
Bhí go leor daoine míshásta le ceapadh Feighan mar urlabhraí Gaeltachta, mar ní raibh Gaeilge ar bith aige. Dúradh gur maslach an rud duine gan Ghaeilge a cheapadh mar Aire Gaeltachta, rud a rinneadh roimhe sin nuair a ceapadh Síle de Valera agus Michael Ring roimhe seo agus nuair a cheap Charles Haughey é fén ina Aire Gaeltachta. Dúirt Feighan go raibh sé ag foghlaim na teanga anois agus go raibh sé in ann a chuid aoibre a chur i gcrích mar bhí Ó Cionaith agus an leas-urlabhraí Dinny McGinley as Gaoth Dobhair ag cabhrú leis.
Ghlac sé páirt sa chlár carthanachta You're a Star de chuid RTÉ sa bhliain 2006 le hairgead a bhailiú ar son gasúr.


Fréamh (ceimic).
Sa cheimic, tugtar fréamh, saorfhréamh nó fréamhaí ar mhóilín ina bhfuil leictreon corr ar sceall oscailte, is é sin, fithiseán nach bhfuil ach aon leictreon amháin air, seachas leictreondís. Bíonn na fréamha iontach fonnmhar chun imoibriúcháin, agus is minic nach mbíonn siad fadsaolach. Creidtear gur ábhar ailse (carcanaigin) iad na saorfhréamha, toisc go mbíonn siad chomh himoibríoch sin. Ón taobh eile de, áfach, bíonn siad riachtanach le haghaidh a lán próiseas bithcheimiceach.
Mheastar iad a bheith ciontach as damáiste do na fíocháin agus galair. Ceaptar go gcuireann vitimíní C is E, atá ina bhfrithocsaídeoirí, is micreachothuithe eile cosúil le beiteacharaitéin is seiléiniam (Se) bac ar an bpróiseas seo, agus gur féidir go bhfuil siad cosantach ar raon neamhord, artairiscléaróis, ailse is galar Alzheimer ina measc.
Samplaí de shaorfhréamha iad aonocsaíd nítrigine NO, dé-ocsaíd nítrigine NO2, agus dé-ocsaíd chlóirín ClO2.


Arcade Fire.
Banna ceoil indí-raic as Montréal, Québec, Ceanada é Arcade Fire agus is iad Win Butler agus Régine Chassagne, fear is bean chéile, na príomhcheoltóirí ann. Tógadh Butler i Texas agus i ndiaidh a chuid staidéar a dhéanamh ag Phillips Exeter Academy, scoil phríobháideach dara leibhéil i Sasana Nua, thug sé a aghaidh ar Ollscoil Concordia i Montréal. Tógadh Chassagne i Montréal. As Háítí dá muintir agus casann sí amhrán ("Háítí") faoina bhfulaingt faoin deachtóir úd Duvalier. Tá deartháir óg de chuid Win Butler, William, páirteach sa bhanna freisin.


Kurt Gerstein.
Oifigeach de chuid an SS a bhí in Kurt Gerstein (rugadh i Münster é ar an 11 Lúnasa 1905, agus chuir sé lámh ina bhás féin i bPáras ar an 25 Iúil 1945) a bhí ina fhinné súl don Uileloscadh. Bhí sé ina oifigeach sláinteachais ag an SS, agus nuair a thosaigh na Naitsithe ag marú Giúdaigh ar scála tionsclaíoch, bhí Gerstein i láthair nuair a baineadh triail as an aonocsaíd charbóin i sceithgháis an innill dóiteáin inmheánaigh sna campaí báis i mBełżec agus i dTreblinka. I ndiaidh dó an t-uafás seo a fheiceáil, thosaigh sé ag iarraidh eolas a scaipeadh faoina raibh ar siúl sna campaí báis, le súil is go bhfaigheadh na Comhghuaillithe amach faoi.
Tá Gerstein ina chúis conspóide i measc lucht na staire i gcónaí. Cuid acu tá siad barúlach go raibh sé ina Chríostaí ionraic a d'insíothlaigh an SS as a stuaim féin le heolas a bhailiú faoi ainghníomhartha na Naitsithe. An chuid eile cuireann siad béim air gur innealtóir sláinteachais a bhí ann a rinne aireagáin a chuidigh leis na Naitsithe an tUileloscadh a chur i ngníomh. Is dóigh le cuid acu, fiú, nach raibh Gerstein ach ag iarraidh é féin a tharrtháil nuair a bhí an cogadh thart, agus nach ndearna sé a dhath le cabhrú leis na Giúdaigh le linn an chogaidh féin.


Olltáirgeacht intíre.
Is tomhas ar ghníomhaíocht eacnamaíochta í olltáirgeacht intíre (OTI). Léiríonn OTI luach na n-éarraí agus na seirbhísí ar fad a tháirgeann eacnamaíocht thar thréimhse sonraithe.


Boilsciú.
Is ardú seasmhach sa phraghasleibhéal ginearálta é boilsciú, a bhfuil ísliú seasmhach i gcumhacht ceannaigh airgid mar thoradh air. Léirítear é de ghnáth mar céatadán den athrú bliantúil in innéacs praghsanna tomhaltais mar an ICPT.


Innéacs Comhchuibhthe Praghsanna do Thomhaltóirí.
Is é Innéacs Comhchuibhthe Praghsanna do Thomhaltóirí (ICPT) an tomhas ar phraghsanna a úsáideann an Chomhairle Rialaithe chun measúnú a dhéanamh ar chobhsaíocht praghsanna i limistéar an euro. Tá sé ríofa agus foilsithe ag Eurostat, oifig staidrimh na gComhphobal Eorpach.


Díbhoilsciú.
Is próiseas ina dtiteann an praghas leibhéal ginearálta go leanúnach thar thréimhse shuntasach ama é díbhoilsciú.
Tagairtí.
"An Banc Ceannais Eorpach, Córas an Euro, An Córas Eorpach Bainc Cheannais", BCE, Aibreann 2009


Banc Ceannais Eorpach.
Bunaíodh an Banc Ceannais Eorpach (BCE) ar 1 Meitheamh 1998 agus atá lonnaithe in Frankfurt am Main. Déanann an BCE, maraon leis na bainc cheannais náisiúnta i limistéar an euro, sainmhíniú agus feidhmiú ar bheartas airgeadaíochta na dtíortha atá páirteach i limistéar an euro.
Tagairtí.
"An Banc Ceannais Eorpach, Córas an Euro, An Córas Eorpach Bainc Cheannais", BCE, Aibreán 2009


Baltimore, Maryland.
Is é Baltimore an chathair is mó i stát Maryland i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1729 ar an gcuid thaoidmhear den abhainn Patapsco in aice leis an áit a dtéann sí isteach i mBá Chesapeake. Calafort mór tábhachtach é atá ceangal níos fearr aige le margaí an Midwest ná mar atá ag aon chalafort eile ar chósta thoir na tíre úd. Ba é an calafort céanna an dara bealach isteach ba mhó d’imircí sna Stáit Aontaithe (i ndiaidh cuan Nua-Eabhraic) chomh maith. Lárionad mór déantúsóireachta a bhíodh ann, tráth, ach seirbhísí an earnáil is tábhachtaí i ngeilleagar na cathrach inniu. Measadh 637,418 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2009.
Ainmníodh an chathair i ndiaidh an Tiarna Baltimore, ball de Theach na dTiarnaí i bParlaimint na hÉireann agus bundílseánach de chuid Choilíneacht Maryland. Fuair an duine seo a theideal as Baile an Tí Mhóir (arb é Baltimore an leagan Béarla de) i bparóiste Bharr na Cúile i gcontaetha Liatroma agus Longfoirt. Níl aon bhaint ag ainm na cathrach le Baltimore, nó Dún na Séad, i gContae Chorcaí.


Maighnéadas.
Úsaidtear an téarma maighnéadas chun chur síos ar an tslí a freagraíonn ábhair, ag an leibhéal micreascópach, do réimse maighnéadach. Téann réimse maighnéadach i bhfeidhm ar chuid mhaith ábhair. Uaireanta aomann an réimse maighnéadach agus uaireanta éarann sé ábhair. Ní bhíonn mórán tionchar ag réimse maighnéadach ar substaintí mar copar, alúmanam, gás, agus plaisteach.


Elvis Costello.
Is amhránaí agus ceoltóir de phór na hÉireann é Elvis Costello. Rugadh é i Paddington, Londain ar an 25 Lúnasa, 1954.


Todd Carty.
Is aisteoir de phór na hÉireann é Todd Carty a rugadh ar an 31 Lúnasa 1963.


Stratford-upon-Avon.
Is baile é Stratford-upon-Avon (ón gCeiltis [ˈavon]) atá suite i ndeisceart Warwickshire i Sasana. Tá sé súite cois Avon, 22 míle (35 km) soir ó dheas ó Birmingham agus 8 míle (13 km) siar ó dheas ó Warwick. Tá breis is 25,000 duine ina gcónaí ann.
Rugadh William Shakespeare ann agus tagann thart ar 3 milliún turasóir go Stratford gach bliain mar gheall air sin.


Capabára.
Is ainmhí mór é an capabára. Mamach atá ann.


Big Tom.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Tom McBride. Rugadh é i Baile na Lorgan, Contae Mhuineacháin ar an 18 Meán Fómhair, 1936.


Declan Donnelly.
Is aisteoir de phór na hÉireann é Declan Donnelly a rugadh ar an 25 Meán Fómhair 1975.


Anna Friel.
Is aisteoir de phór na hÉireann í Anna Friel a rugadh ar an 12 Iúil 1976.


Michael Flatley.
Is damhsóir Gael-Mheiriceánach é Michael Flatley. Rugadh é i Chicago, Stáit Aontaithe Mheiriceá ar an 16 Iúil, 1958.


Gene Kelly.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é Gene Kelly (a rugadh ar an 23 Lúnasa 1912 agus fuair bás i 2 Feabhra 1996).


Piers Morgan.
Is eagarthóir Sasanach de phór na hÉireann é Piers Morgan (rugadh Piers Stefan O'Meara). Rugadh é i nGuildford, Surrey ar an 25 Márta, 1965. Bhí sé ina eagarthóir ar an "News of the World" (1994–1995) agus ar an "Daily Mirror" (1995–2004). Tá sé ina stiúrthóir eagarthóireachta ar nuachtán náisiúnta do pháistí, "First News". Bhí sé ina bhreitheamh ar "Britain's Got Talent" agus "America's Got Talent" agus bhuaigh sé seó dar teideal "The Celebrity Apprentice". Tá ocht leabhar scríofa aige.


Tony Slattery.
Is aisteoir Sasanach de phór na hÉireann é Tony Slattery a rugadh ar an 9 Samhain 1959. Tháinig sé chun saoil i Stonebridge, ceantar i Londain, an duine is óige den chúigear clainne a rugadh do Michael agus Margaret Slattery, Éireannaigh a chuir fúthu i Sasana. Bíonn sé le feiceáil ar an teilifís sa Ríocht Aontaithe ar bhonn rialta. Bhí sé páirteach i seó cáiliúil de chuid Channel 4, "Whose Line Is It Anyway?". Mar aisteoir i scannáin, bhi sé páirteach i "The Crying Game", "Peter's Friends" agus"How to Get Ahead in Advertising".


Maureen O'Hara.
B'aisteoir Éireannach í Maureen O'Hara a rugadh ar an 17 Lúnasa, 1920. Fuair sí bás ar an 24 Deireadh Fómhair, 2015.
O'Hara, M


Kathy Burke.
Is aisteoir de phór na hÉireann í Kathy Burke a rugadh ar an 13 Meitheamh 1964.


Ryan O'Neal.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é Ryan O'Neal a rugadh ar an 20 Aibreán 1941.


John Sullivan (scríbhneoir).
Scríbhneoir de phór na hÉireann a rugadh i Balham i Londain ar (23 Nollaig 1946 ba ea John Sullivan. D'éag sé ar 23 Aibreán 2011.
Saothair.
Sullivan, John
Sullivan, John


Caroline Aherne.
B'aisteoir agus bean ghrinn de phór na hÉireann í Caroline Aherne a rugadh ar an 24 Nollaig 1963. Fuair Aherne bás le hailse ar an 2 Iúil, 2016.


Kevin Rowland.
Is amhránaí agus ceoltóir de phór na hÉireann é Kevin Rowland. Rugadh é i Wolverhampton, Birmingham ar an 17 Lúnasa, 1953. Tháinig a thuismitheoirí as Crois Mhaoilíona i gContae Mhaigh Eo. Is é ina príomhamhránaí sa bhanna ceoil Dexys Midnight Runners.


Dermot Murnaghan.
Is iriseoir de phór na hÉireann é Dermot Murnaghan. Rugadh é i Devon, Sasana ar an 26 Nollaig, 1957.


Siobhan Fahey.
Is amhránaí Éireannach í Siobhan Fahey. Rugadh í i nDún Seachlainn, Contae na Mí, ar an 10 Meán Fómhair, 1958.


Hazel O'Connor.
Is amhránaí agus ceoltóir de phór na hÉireann í Hazel O'Connor. Rugadh í i Coventry, Sasana ar an 16 Bealtaine, 1955.


Slighe na Gaidhealtacht an Iar.
Is éard is Slighe na Gaidhealtachd an Iar ("Béarla: West Highland Way") ann ná cosán fad-achair in Albain, leis an stádas oifigiúil 'Bealach Fadscríbe'. Tá sé 153 ciliméadar (95 míle) ar fhad, agus síneann sé ó Mhuileann Dháibhidh i dtuaisceart Ghlaschú go dtí an Gearasdan i nGarbhchríocha na hAlban. Tá sé á bhainistiú go comhpháirteach ag Comhairle Dhún Breatainn an Iar, Comhairle Shruighlea, Comhairle Earra-Ghaidheal agus Bód, Comhairle na Gáidhealtachd agus Páirc Náiseanta Loch Laomainn agus nan Trosaichean. Siúlann beagnach 85,000 duine an cosán gach bliain.


Tommy Loughran.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain éadrom, ab ea Tommy Patrick Loughran (29 Samhain, 1902 – 7 Iúil, 1982). Tá aithne uirthi mar "Phantom of Philly".
Loughran, T
Loughran
Loughran
Loughran, T


Joe Frazier.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Joseph William "Joe" Frazier. Rugadh é ar 12 Eanáir, 1944 agus d'éag ar 7 Samhain, 2011. "Smokin' Joe" an leasainm a bhí air.
Tháinig Frazier chun tosaigh mar throdaí den scoth sna 1960í déanacha, agus chloí sé Jerry Quarry, Oscar Bonavena, Buster Mathis, Eddie Machen, Doug Jones, George Chuvalo agus Jimmy Ellis go dtí gur bhuaigh sé an teideal domhanda trom-mheáchain sa bhliain 1970. Bhuaigh sé ar Muhammad Ali ar phointí sa "Troid den Aois" sa bhliain 1971. Chaill Frazier a theideal dhá bhliain ina dhiaidh sin nuair a leagadh amach é ag George Foreman. Tháinig sé ar ais, agus bhuail sé Joe Bugner, ach chaill sé an ath-cluiche in aghaidh Ali.


Hammamet.
Is baile é Hammamet (Araibis: "الحمامات, El-Ḥammāmāt") atá suite sa Túinéis. Mar gheall ar a dtránna, bíonn tóir air mar cheann scríbe ag lucht turasóireachta le haghaidh snámha agus spóirt uisce. Tá sé suite in oirdheisceart na leithinse Cap Bon sa Rannán Riaracháin 'Gouvernorat de Nabeul', ar imeall thuaidh Mhurascaill Hammamet.


Rocky Marciano.
Dornálaí Iodálach-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain as 9/23/1952-11/30/1956, ab ea Rocky Marciano (rugadh "Rocco Francis Marchegiano") (1 Meán Fómhair, 1923 – 31 Lúnasa 1969.
Marciano, R
Marciano, R
Marciano, R
Marciano, R


Muileann Dháibhidh.
Is baile é Muileann Dháibhidh (Béarla:" Milngavie") in Oirthear Dhún Bhreatainn an Ear, Albain. Tá sé suite ar an Abhainn Allander, ar an imeall thiar thuaidh de Mhórcheantar Ghlaschú, thart ar 9.7 km ó lár na cathrach. Tá sé cóngarach don bhaile Cille Phádraig Úr.
Is lonnaíocht comaitéirí é Muileann Dhaibhidh, le cuid mhaith dá daonra oibre ag taisteal chuig Glaschú le bheith ag obair nó ag staidéar. Freastalaíonn Stáisiún Iarnróid Mhuileann Dhaibhidh ar Líne an Chluaid-Thuaidh de chuid na comhpháirtíochta, an gréasán iarnróid SPT, a nascann é le Glaschú Lár. Tá an-tóir ar an bhaile freisin ag seanóirí a bhíonn scortha. Thug daonáireamh na bliana 2001 le fios go raibh 12,795 duine ag maireachtáil ann i i 5,256 teaghlach.


Comhairle Dhún Breatainn an Iar.
Is éard is Comhairle Dhún Breatainn an Iar (Béarla: "West Dunbartonshire") ann ná ceann de na 32 rannán rialtais áitiúil de chuid na hAlban. Tá teorainn aici le hiarthar Chathair Ghlaschú, áit ina bhfuil go leor bailtí agus sráidbhailtí comaitéireachta, comh maith le bruachbhailtí na cathrach. Tá teorainn aici freisin le Earra-Ghaidheal agus Bód, Sruighlea, Comhairle Dhún Bhreatainn an Ear agus Comhairle Shiorrachd Rinn Friú.


Mike McTigue.
Dornálaí Éireannach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain éadrom as 1923-1926, ab ea Mike McTigue (26 Samhain, 1892 – 12 Lúnasa, 1966). Tá aithne air mar "Bould Mike".


George Foreman.
Iar-dhornálaí Meiriceánach is ea George Foreman, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain faoi dhó. Rugadh é ar 10 Eanáir 1949 i Marshall, Texas.
Fiontraí, ministir oirnithe agus údar atá ann sa lá atá inniu ann.
Foreman, G
Foreman, G
Foreman, G
Foreman, G
Foreman, G


Jerry Quarry.
Dornálaí trom-mheáchain Gael-Mheiriceánach ab ea Jerry Quarry (15 Bealtaine, 1945 – 3 Eanáir, 1999). "Irish" agus "The Bellflower Bomber" na leasainmneacha a bhí air. Rugadh Quarry in Bakersfield, California.
Quarry, J
Quarry, J
Quarry, J
Quarry, J


Comhairle Shruighlea.
Is éard is Comhairle Shruighlea (Béarla: "Stirling council area") ann ná ceann de na 32 rannán rialtais áitiúil de chuid na hAlban. Tá daonra de thart ar 87,000 (2005 meastachán) ag Sruighlea. Chruthaíodh í faoin Acht Rialtais Áitiúil (Alba) 1994 leis na teorainneacha a bhí i bhfeidhm san sean-Chontae Shruighlea (seachas An Eaglais Bhreac), lena n-áirítear an chuid thiar theas den iar-Siorrachd Pheairt. Cuireadh deireadh leis an dá chontae chun críocha an rialtais áitiúil faoin Acht Rialtais Áitiúil (Alba) 1973.


Lúidín.
Bíonn ordóg agus ceithre mhéar ar gach lámh. Lúidín a ghlaoitear ar an mhéar is lú.


TeleG.
Bunaíodh TeleG mar an chéad cainéal digiteach teilifíse laethúil i nGaeilge na hAlban, ar 31 Deireadh Fómhair 1999. Níl sé ar fáil faoi láthair ach amháin ar an ardán Freeview.
Bíonn cláir TeleG a tharchur idir a 6-7 I.N. gach lá.
Ceanglaíonn An tAcht Craolacháin 1996, gur chláir a taispeánadh cheana féin ar chainéil analóg iad (go leor díobh lasmuigh den bhuaic-am). Cruthaigh an tAcht Cumarsáide 2003 Seirbheis nam Meadhanan Gáidhlig atá freagrach as cinneadh maidir le forbairt seirbhísí craolacháin trí mheán na Gaeilge in Albain sa todhchaí.
Chríochnaigh é ar 23 Bealtaine 2011.


Peter O'Toole.
Ba aisteoir de phór na hÉireann é Peter Seamus Lorcan O'Toole (Gaeilge: Peadar Séamus Lorcán Ó Tuathail) (2 Lúnasa 1932 – 14 Nollaig 2013).


Jackie Gleason.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é Jackie Gleason (a rugadh ar an 26 Feabhra 1916 agus fuair bás i 24 Meitheamh 1987).


Slaodleaisteachas.
Is éard is slaodleaisteachas ann ná airí na n-ábhar a thaispeánann saintréithe vioscósacha agus leaisteacha faoi dhífhoirmiú. Friotaíonn ábhair slaodach (mil mar shampla) fiarshreabhadh agus straidhn líníocht le ham nuair a chuirtear iad faoi strus.


Fatimah bint Muhammad.
Ba iníon an fháidh Ioslamach Muhammad, óna bhean chéile Chadidscha bint Chuwailid, í Fatimah bint Muhammad (Araibis: فاطمة بنت محمد). Measann Muslamaigh í mar eiseamláir d'fhir agus do mhná. D'fhan sí taobh le a hathair trí na deacrachtaí a bhain dó i láimh Quraysh Mheice. Tar éis di dul ar imirce go dtí Medina, phós sí Ali ibn Abi Talib, col ceathrair an fhaidh, agus bhí sí ina máthair le ceathrar dá leanaí. Fuair sí bás cúpla mí tar éis a hathair, agus cuireadh í i Maqbarat Al-Baqi' (Araibis: مقبرة البقيع‎) i gcathair Medina, cé go bhfuil áit díreach a uaighe anaithnid. Creideann an chuid is mó de na Siach gur gortaíodh í nuair a chosain sí Ali i gcoinne na Cailifeachta, agus go raibh an eachtra sin freagrach as a luath-bhás.


Chris O'Donnell.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é Chris O'Donnell (a rugadh ar an 26 Meitheamh 1970.


Paterson, New Jersey.
Is é Paterson príomhbhaile Chontae Passaic in oirthuaisceart stát New Jersey i Stáit Aontaithe Mheiriceá, timpeall is 18 míle siar ó Chathair Nua-Eahrac. Seanchathair tionsclaíochta atá ann a raibh ról cheannródaíoch aici sa Réabhlóid Thionsclaíoch sa tír úd. Bhí 146,199 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010. Tá 6,826.4 duine sa chiliméadar cearnach ann, rud a fhágann go bhfuil Paterson ar an dóú cathair is dlúithe daonra sa tír (i ndiaidh Chathair Nua-Eabhrac).
Tá Paterson ainmnithe i ndiaidh William Paterson, gobharnóir New Jersey san 18ú haois a chuidigh go mór le bunreacht na tíre nua a chur le chéile agus a chur chun cinn. Is í "Cathair an tSíoda" (The Silk City) leasainm na cathrach, as an méid muilte síoda a bhí ann tráth. Mar gheall ar an dán fada "Paterson" de chuid William Carlos Williams, tá áit faoi leith ag an gcathair i litríocht na Stát Aontaithe.


Vincent Regan.
Is aisteoir de phór na hÉireann é Vincent Regan a rugadh ar an 16 Bealtaine 1965.


Terry Wogan.
Ba chraoltóir agus láithreoir teilifíse Éireannach é Terry Wogan ("Traolach de Bheogáin"), a rugadh i Luimneach sa bhliain 1938. Fuair sé bás ar an 31 Eanáir, 2016.


Eamonn Holmes.
Is láithreoir teilifíse Éireannach é Eamonn Holmes ("Gaeilge: Éamann Mac Thomáis").
Holmes, E
Holmes, E


Eamonn Andrews.
Ba láithreoir teilifíse Éireannach é Eamonn Andrews (19 Nollaig 1922 – 5 Samhain 1987).


Conan O'Brien.
Is fuirseoir, láithreoir teilifíse agus scríbhneoir Gael-Mheiriceánach é Conan O'Brien (18 Aibreán 1963 a saolaíodh é). As Brookline, Massachusetts dó, thosaigh sé amach mar scríbhneoir ar chláir ghrinn amhail Saturday Night Live agus The Simpsons sular tháinig sé i gcomharbacht ar David Letterman mar láithreoir an chláir Late Night Show sa bhliain 1993.
I dtús báire, bhí an chuma ar an scéal nach mairfeadh Conan ach tamall beag mar láithreoir. Thosaigh cúrsaí ag feabhsú diaidh ar ndiaidh, áfach, agus roghnaiodh é chun áít Jay Leno a ghlacadh ar NBC.
O'Brien, C
O'Brien, C
O'Brien, C
O'Brien, C
O'Brien, C
O'Brien, C


Joseph Cornelius O'Rourke.
Ba cheannaire míleata Rúiseach de phór na hÉireann é Joseph Cornelius O'Rourke (1646–1719).
O'Rourke, J
O'Rourke, J
O'Rourke, J


William Brown (aimiréal).
Ba aimiréal Gael-Airgintíneach é William Brown (22 Meitheamh 1777 – 3 Márta 1857. Guillermo Brown a thugtaí air uaireanta. Rugadh é i mBéal Easa, Contae Mhaigh Eo, agus sa bhliain 1786 thug a theaghlach aghaidh ar Philadelphia, sna Stáit Aontaithe. Go gairid ina dhiaidh fuair an duine a bhí ag cabhrú leo bás leis an bhfiabhras buí agus cailleadh athair William Brown den chúis chéanna. I ndiaidh na mblianta a chaitheamh leis an bhfarraige, chuir sé faoi sa bhliain 1809 in Montevideo, agus in Buenos Aires na hAirgintíne an bhliain ina dhiaidh.
Bhain sé stádas mar aimiréal amach i gcabhlach na hAirgintíne. Ghlac sé páirt i gcogadh an neamhspleáchais ón Spáinn sa tír úd, sa chogadh leis an mBrasaíl agus i gcogaíocht chathartha san Airgintín.
Brown, W
Brown, W
Brown, W


Paul Hogan.
Is aisteoir Gael-Astrálach é Paul Hogan a rugadh ar an 8 Deireadh Fómhair 1939.


Ainmneacha Gaelacha.
Tá ainmneacha formálta Gaelacha déanta as tús-ainm agus sloinne, cosúil leis an chóras atá ann as Béarla. Don chuid is mó tagann na sloinní Gaelacha as an t-sean chóras abhí ann fadó nuair a n-ainmníodh an mhac nó an iníonn i ndiaidh an t-athair, rud éigin níl atá déanta san lá atá inniú ann mar atá déanta san Íoslann. Aithríonn an sloinne ag braith ar gnéas an duine atá i gceist, agus i gcás mná atá pósta, más mian leofa sloinne an fhear chéile a ghlacadh.
Tá traidisiún eile ins na Gaeltachtaí le haghaidh pháistí a h-ainmniú, inár tugtar ainm tugtha agus ainm an t-athair agus an t-athair mhór i ndiaidh sé sin. Ag amanntaí, déantar an rud céanna l'ainmneacha na mháithre is na sheanmháithre.
Túsainmneacha.
Tá sean-traidisiún ag Muintir na hÉireann nuair atá siad ag tabhairt ainmneacha dá gcuid bpáistí; ainmnítear an chéad mhac i ndiaidh athair an t-athair agus an dara mhac i ndiaidh athair an mháthair, an tríú mhac i ndiaidh an t-athair, an chéad iníon i ndiaidh máthair an mháthair, an dara iníon i ndiaidh máthair an t-athair agus an tríú iníon i ndiaidh an Mháthair. Ainmnítear aon ceann i ndiaidh sé sin mar atá de dhíth ar na thuismitheoirí. Go hiondúil, má tá an t-ainm céanna ag an t-athair agus ag an mhac, tugtar "Mór" ar an t-athair agus "Óg" ar a mhac. Baintear úsáid as aidiachtaí (go h-iondúil ag baint le dath fholt) in áiteachaí ina bfhuil go leor leor daoine leis an sloinne céanna acu, cur igcás an chlann clúite 'Ua Conchubhair Donn' i gContae Ros Comáin.
Sloinní agus Réimíreanna.
Go h-iondúil, glacann sloinne fir an bfhoirm "Ó (Ua)" nó "Mac" leis an leagan tuiseal ginideach in a dhiaidh (mar shampla "Mac le Dónal"; "Mac Dónaill"). Tá an sloinne céanna roinnte idir an t-athair agus an mhac ach le haghaidh mná aithríonn sé sin go dtí "Ní" ("Iníon Uí") nó "Mhic" ("Iníon Mhic").


Bruce Willis.
Is aisteoir Meiriceánach é Bruce Willis a rugadh ar an 19 Márta 1955.
Willis, B
Willis, B


Gerry Cooney.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, is ea é Gerry Cooney (rugadh ar 4 Lúnasa, 1956 in Nua-Eabhrac). Tá sé aitheannta mar gheall ar a troid i gcoinne Larry Holmes, sa bhliain 1982. Glaoitear "Gentleman Gerry " air.
Cooney, G
Cooney, G
Cooney, G
Cooney, G


Steve Martin.
Is aisteoir Meiriceánach é Steve Martin a rugadh ar an 14 Lúnasa 1945. Saolaíodh i Waco i stát Texas é ach i gCalifornia a tógadh e. Bhí postanna aige ag Disneyland agus ag Knott's Berry Farm. Bhí sé ina scríbhneoir don "Smothers Brothers Comedy Hour", agus is minic a bhí sé páirteach ar "The Tonight Show". Tá gradaim Emmy, Grammy agus American Comedy buaite aige.
Martin, S
Martin, S
Martin, S


Córas comhordanáide geografaí.
Léarscáil a thaispeánann na domhanleithidí (go cothrománach) agus na domhanfhaidí (go hingearach), teilgean Eckert VI
'Séard is córas comhordanáide geografaí ann ná córas comhordanáideach a chuireann ar chumas gach suíomh ar an Domhan a shonrú le sraith uimhreacha. Is minic a roghnaíotar na comhordanáidí i dtreo is go seasann uimhir amháin i gcomhair suímh cheartingearaigh agus dhá nó trí uimhir i gcomhair suímh chothrománaigh. Is iad na comhordanáidí is coitianta a roghnaítear ná domhanleithead, domhanfhad agus airde éileapsóideach.


Sylvester Stallone.
Is aisteoir Meiriceánach é Sylvester Stallone a rugadh ar an 6 Iúil 1946.
Stallone, S
Stallone, S
Stallone, S


Cíobhaí.
Is éan é an Cíobhaí atá le fáil sa Nua-Shéalainn, agus baint aige leis na "Apterygidae". Níl cumas eitilte aige.
Tugtar aitheantas do chúig spéiceas agus iad go léir i mbaol. Is é an dífhoraoisiú is mó a rinne díobháil dóibh, ach tá cuid mhaith dá ngnáthóg le fáil i limistéir chaomhnaithe anois. Tá siad i gcontúirt fós de bharr theacht na gcreachadóirí mamacha.
Spéicis.
Tá cúig spéiceas aitheanta ann (agus ceithre fhospéiceas ag ceann acu), agus spéiceas eile nár tugadh cuntas foirmiúil fós air.
Dáileadh gach spéicis de Chíobhaí
Déanann an dá thuismitheoir na huibheacha a ghoradh. Níl an t-éan seo le fáil anois ach i limistéar beag ar chósta thiar an Oileáin Theas. Is léir ón DNA is sine, áfach, go raibh sé spréite níos forleithne fadó, agus nach raibh aon chíobhaí eile le fáil i ndeisceart an Oileáin Thuaidh.


Falaróp.
Is éan é an falaróp. Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Maria von Jever.
Bhí Maria von Jever ina leasrí ar Jever, baile stairiúil i dtuaisceart na Gearmáine. Rugadh Maria ar an 5 Meán Fómhair, 1500. Ba é Edo Wiemken, rialtóir Jever, a hathair, agus ba í dara bean chéile Edo, Heilwig von Oldenburg, a máthair. Cailleadh Heilwig nuair nach raibh ach bliain amháin slánaithe ag Maria. Cailleadh Edo Wiemken agus a oidhre, Christoph, deartháir Maria, sa bhliain 1511 agus mar sin ceapadh Maria mar leasrí. Fuair sí bás sa bhliain 1575.


Bruce Lee.
Ba aisteoir Meiriceánach é Bruce Lee (nó Lee Jun-fan) a rugadh ar an 27 Samhain 1940 agus a fuair bás ar 20 Iúil 1973.
Lee, Bruce
Lee, Bruce
Lee, Bruce
Lee, Bruce


James Woods.
Is aisteoir Meiriceánach é James Howard Woods (a rugadh ar an 18 Aibreán 1947).
James Woods
James Woods


Biorearrach.
Is éan é an Biorearrach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Antonie van Leeuwenhoek.
Ba cheardaí agus eolai Ísiltíreach é Antonie Philips van Leeuwenhoek (rugadh ar an 24 Deireadh Fómhair, 1632 agus fuair sé bás ar 26 Lúnasa, 1723 - curtha ar an 30 Lúnasa) ó Dhelft, An Ísiltír, ar a dtugtar de ghnáth "Athair na Micribhitheolaíochta", agus a mheastar a bheith ar an gcéad micribhitheolaí. Tá aithne níos fearr air as a chuid oibre ar an mhicreascóp agus le haghaidh a chuid ranníocaíochtaí i leith na micribhitheolaíochta a bhunú. Ag baint úsáide as a mhicreascóp lámhdhéanta, ba é an chéad duine a bhreath agus cur síos ar mhicraorgánaigh aoncheallacha, agus rinne sé tagairt orthu ar dtús mar 'animalcules', dá ngairtear 'miocrorgánaigh' anois. Ba é an chéad duine a rinne taifead ar a bhreathnuithe micreascópacha agus é ag amharc ar shnáithíní matáin, bhaictéir, speirm agus ar imshruthú na fola i ribeadáin (fuileadáin beaga). Ní raibh Van Leeuwenhoek ina údar ar aon leabhair riamh, ach scríobh sé go leor litreacha.


Riabhóg.
Is éan í an riabhóg Is baill d'fhine na Motacillidae iad.


Dusty Springfield.
Ba amhránaí agus ceoltóir de phór na hÉireann í Mary Isabel Catherine Bernadette O'Brien nó Dusty Springfield. Rugadh í i Hampstead Thiar, Londain ar an 16 Aibreán, 1939 agus fuair sí bás (ailse chíche) ar 2 Márta 1999.


Sheamus.
Is coraí Éireannach é Stíofán Ó Fearailhaile nó “Sheamus”. Rugadh é i gCluain Saileach, Baile Átha Cliath ar an 28 Eanáir, 1978.


Feadóg (éan).
Éan beag nó meánach a fhaightear ar fud an Domhain is ea an fheadóg. Bíonn an t-eireaball gearr, na cosa fada agus an gob díreach, ar comhfhad leis an gceann. Áitríonn sí cladach, talamh féarach nó fásach. Itheann sí inveirteabraigh. Gluaiseann sí timpeall i rití gearra arís is arís eile agus sos eatarthu. Cuimsíonn sí na pilibíní agus na hamadáin mhóinteacha. Tá timpeall 63 speiceas ann.


Grianchloch.
Cineál mianra is ea an ghrianchloch de chuid an ghrúpa 'na sileacáití', atá sa fhoghrúpa 'na teictisileacáití'. Tá sí comhdhéanta de dé-ocsaíd sileacain (Laidin:silex), leis an bhfoirmle SiO2, maille le rianta de Alúmanam, Litiam, Bórón, Iarann, Maignéisiam, Cailciam, Tíotáiniam, Rubaidiam, Sóidiam agus Hiodrocsaíd.Is í an ghrianchloch an dara mianra is flúirseach i screamh an Domhain, tar éis na hiathchloche (Béarla: "Feldspar").


Póiseard.
Is éan é an Póiseard Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Riese Pio X.
Is bardas é Riese Pio X (nó go simplí Riese) suite in oirthuaisceart na hIodáile, lonnaithe i gcúige Treviso i réigiún Veneto. Glaodh Pio X le ómós a thaispeáint do Giuseppe Sarto, nó níos déanaí Pápa Pius X. Sa bhliain 2007 bhí thart ar 10,660 daoine ina chónaí ann.


Cambra-Normannach.
Is éard is Cambra-Normannach ann ná téarma a úsáidfear chun tagairt shainráite a dhéanamh do na ridirí Normannacha a lonnaigh i ndeisceart na Breataine Bige tar éis concas na Normannach ar Shasana sa bhliain 1066. Tugann roinnt staraithe le fios go bhfuil an téarma níos fearr ná an téarma Angla-Normannach do na Normannaigh a rinne ionradh ar Éirinn tar éis 1170 - cuid mhaith acu ón Bhreatain Bheag i dtosach.
Is é an sampla is suntasaí ná Risteárd de Clare, ar a raibh tailte aige sa Bhreatain Bheag, dírithe ar Phembróc (Breatnais: "Penfro") agus a bhí i gceannas ar ionradh na Normannach ar Éirinn.
Chomh maith le tiarnaí Chambra-Normannacha den sórt sin, ba theaghlaigh dhúchasacha de chuid na Breataine Bige iad cuid de na teaghlaigh is mó le rá in Éirinn, lena n-áirítear Breatnach (Béarla: Walsh), Seoige (Béarla: Joyce) agus Ó Gríobhtha (Béarla: Griffith), a tháinig le ionradh na Normannach. Bhí sloinnte Breatnacha eile ar nós Taaffe a tháinig ag an am seo freisin thar a bheith tábhachtach i measc phobal na Páile.
Mar sin féin, is dócha gurb é Mac Gearailt (Béarla: FitzGerald), ar a dtugtar Gael-Normannach comh maith, an sloinne is aithnidiúila.


Clare, Suffolk.
Is baile beag é Clare ar bhruach thuaidh an Abhainn Stour i Suffolk, Sasana. Tá sé 22 km ó Bhury St. Edmunds agus 14 km ó Shudbury. Tagann a ainm b'fhéidir ón Laidin "clarus", mar go raibh uisce glan san tSruth Chilton a ritheann tríd an bhaile.
B'fhéidir gur imir suíomh an bhaile tionchar ar a fhorbairt sa chianaois, toisc go raibh sé suite ar an bhóthar ársa a shín ó Dhunwich, Anglia Thoir (Béarla: "East Anglia") go dtí lár na tíre. Tógadh ag éigin ina stair mór-dhíog dhúbailte "champa" ar an
choimín íochtarach (Béarla: "Lower Common"). Tá an campa de bhunadh anaithnid, ach is dócha gurb í seo an an chéad áit chónaithe sa cheantar.


Pratancól.
Is éan é an pratancól. Is ball d'fhine na Glareolidae é.


Alice Munro.
Is scríbhneoir gearrscéalta Ceanadach í Alice Ann Munro. Leis an sloinne Laidlaw a rugadh í ar an 10ú lá Mí Iúil 1931. Bronnadh an Duais Idirnáisiunta Man Booker uirthi as iomlán shaothair a saoil, chomh maith le Gradam an Ghobharnóra Ghinearálta i gCeanada faoi thrí. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta uirthi sa bhliain 2013. Áirítear í go forleathan mar dhuine de na scríbhneoirí ficsin is tábhachtaí an lae atá inniu ann, cé nach mbíodh a hainm i mbéal na ndaoine chomh minic agus a bhíonn ainmneacha roinnt úrscéalaithe eile.
A hóige agus saol pearsanta.
Rugadh Munro i dteaghlach a rinne feirmeoireacht sionnach, minceanna agus éanlaithe i Wingham, Ontario. Ba iad Robert Eric Laidlaw agus Anne Clarke Laidlaw (née Chamney) a tuismitheoirí. Múinteoir scoile a bhí ina máthair. Chuaigh Alice Munro i gceann scríbhneoireachta agus ise fós ina déagóir. Foilsíodh an chéad scéal léi, “The Dimensions of a Shadow”, nuair a bhí sí ag déanamh léinn ag Ollscoil Western Ontario sa bhliain 1950. D’oibrigh sí insna blianta úd freisin mar fhreastalaí, mar chléireach leabharlainne, agus mar bhainteoir tobac. Sa bhliain 1951, d’éirigh sí as a cuid staidéar ag an ollscoil—Béarla an príomhábhar a bhí ansin aici—chun fear darbh ainm James Munro a phósadh. Chuir siad fúthu in Vancouver, sa Cholóim Bhriotanach. Rugadh triúr iníonacha dóibh sna blianta 1953, 1955, agus 1957, Sheila, Catherine, agus Jenny faoi seach; fuair Catherine bás go gearr i ndiaidh a breithe. Sa bhliain 1963, bhog siad go Victoria mar ar oscail siad siopa leabhar, Munro’s Books. Rugadh iníon eile dóibh, Andrea, sa bhliain 1966.
A cuid scríbhneoireachta.
Fuair an chéad bhailiúchán gearrscéalta aici, "Dance of the Happy Shades" (1968), an-fháilte agus bronnadh Gradam an Ghobharnóra Ghinearálta, an duais litríochta is airde i gCeanada, ar an leabhar.
Tá an fócas i ngearrscéalta Munro dírithe ar staid an duine daonna agus ar an gcaidreamh idir dhaoine sa saol laethúil. Ní hionann leis an gclú idirnáisiunta atá uirthi, bíonn a cuid ficsin suite i gcuid sách teoranta den Domhan, mar atá iardheisceart chúige Ontario, i gContae Huron go háirithe. Iniúchann sí an saol go grinn in a cuid scríbhneoireachta agus é sin ar bhealach soléite.
D'fhógair sí i mí Iúil na bliana 2013 go mbeadh sí ag éirí as an scríbhneoireacht.


Imelda Staunton.
Is aisteoir de phór na hÉireann í Imelda Mary Philomena Bernadette Staunton a rugadh ar an 9 Eanáir 1956.


Gearg.
Is éan í an ghearg. Is ball d'fhine na Phasianidae í.


Rálóg.
Is éan í an rálóg. Is baill d'fhine na Rallidae iad.


Trícheireatóp.
Ba dhineasár mór é an trícheireatóp, fiú an dineasár is mó ón tréimhse Chailceach i Meiriceá Thuaidh. Trom, suas le 9 m ar fhad, ceathairchosach. Rufa gairid chámhach ar chúl a bhlaoisce, agus péire adharc os cionn na súl lánfhorbartha. Planditeach, i dtréad de ghnáth.


Na hAlcólaigh gan Ainm.
mion
Is éard atá i gceist leis na hAlcólaigh gan Ainm nó "Alcoholics Anonymous" ná gluaiseacht idirnáisiúnta féinchabhrach dóibh siúd atá tugtha don alcól atá dírithe ar an lánstaonadh ón mbiotáille mar aidhm, is é sin, an duine a théann ar lorg cabhrach ón eagraíocht caithfidh sé éirí as ar dtús, agus na baill atá ag staonadh, is é cuspóir na gluaiseachta nach mblaisfidh siad den alcól a thuilleadh.
Ba iad William Griffith Wilson (ar a dtugtar "Bill W." i litríocht na gluaiseachta) agus an dochtúir Robert Holbrook Smith ("Dr. Bob") a bhunaigh an ghluaiseacht in Akron, Ohio, sa bhliain 1935. In éineacht le luathbhaill eile na gluaiseachta, d'fhorbair Bill agus Bob clár oibre na nAlcólach gan Ainm agus é dírithe ar fhorbairt spioradálta agus intleachtach an charachtair, an Dá Chéim Déag. Is iad an Dá Thraidisiún Déag na moltaí atá ag na hAlcólaigh gan Ainm dá gcuid grúpaí féinchabhrach, moltaí a chuireann béim ar leith air nár chóir aon duine a lua ina ainm (ar eagla go dtarraingeofaí náire phoiblí air) agus nár chóir aon duine i gcruachás a chur ó dhoras. Cuid de na traidisiúin é freisin go seachnaíonn na hAlcólaigh gan Ainm gach dlúthbhaint le dogma, le polaitíocht agus le modh céimiúil eagraíochta. Bunaíodh gluaiseachtaí eile in aithris ar na hAlcólaigh gan Ainm le cineálacha eile andúile a throid, go háirithe na hAndúiligh Drugaí gan Ainm, nó "Narcotics Anonymous". Ghlac na gluaiseachtaí seo le prionsabail na nAlcólach gan Ainm ina gcuid oibre féin.
Ar dtús, ní raibh ach Protastúnaigh páirteach sa ghluaiseacht, nó ní dheachaigh an chéad Chaitliceach san AA roimh an mbliain 1939. Ina dhiaidh sin, áfach, chuaigh na hAA ar fud an domhain, agus glacadh leis an mbunsmaoineamh ina lán tíortha agus cultúr eile, fiú go tíortha ina bhfuil na húdaráis drochamhrasach i leith eagraíochtaí a bhunaíonn na saoránaigh as a stuaim féin.
Is é dearcadh na gluaiseachta ná nach bhfuil sí ag iarraidh aon tuiscint ar leith ar an andúil alcóil a chur chun cinn thar theoiricí eile: is é tasc na ndochtúirí agus na síciatraithe é, agus níl sé faoi eagraíocht gluaiseachta féinchabhrach cosúil leis na hAA. Mar sin féin, glactar leis gurbh iad na hAlcólaigh gan Ainm a theagasc don tsaol mhór gur galar é an t-alcólachas - cé go raibh Bill W. fein in aghaidh na tuisceana seo. Is é dearcadh Cumann Síciatraithe na Stát Aontaithe, mar shampla, gur chóir don druncaeir dul faoi chóir leighis san am chéanna agus atá sé ag freastal ar ghrúpa féinchabhrach de chuid na nAlcólach gan Ainm, go háirithe más alcólachas ainsealach faidréiseach atá i gceist. Admhaíonn na hAlcólaigh gan Ainm féin go n-éiríonn 64 % de bhaill na ngrúpaí féinchabhrach as i rith an chéad bhliain, ach mar sin féin, glactar leis go bhfuil a lán daoine in ann staonadh ón alcól agus iad i dtuilleamaí chlár oibre na nAlcólach gan Ainm.
Stair.
Bill Wilson, a rugadh i East Dorset, Vermont
Tá fréamhacha na gluaiseachta i nGrúpa Oxford, gluaiseacht Chríostaí a bhí gníomhach sna fichidí agus sna tríochaidí, agus a bhí ag iarraidh scoiltí agus siosmaí an tsaoil Chríostaí a tharchéimniu trí aithris a dhéanamh ar shaol na gCríostaithe sa tréimhse go gairid i ndiaidh bhás Íosa. Níorbh é an t-ólstaonadh príomhaidhm Ghrúpa Oxford, ach fuair cara le Bill W., Edwin Throckmorton Thacher ("Ebby"), amach go raibh riailbhéas an Ghrúpa ag cuidiú leis fanacht glan ón ólachán. D'áitigh sé ar Bill go mbeadh sé in ann éirí as an ól le cuidiú Dé, dá ndéanfadh sé neamhshuim de na hachrainn diagachta agus dá ndíreodh sé ar Dhia mar a shamhlaítear dó féin É.
In Éirinn.
In Éirinn, bhí na dochtúirí drochamhrasach i leith mhodh oibre na nAlcólach gan Ainm chomh déanach leis na caogaidí. Is é an dearcadh a bhí acu gur chóir an t-othar a choinneáil i dteach téarnaimh ar feadh tréimhse réasúnta fada, leathbhliain cuir i gcás, agus bheith ag súil leis go mbeadh sé tar éis a bhlas ar an mbiotáille a chailleadh idir an dá linn. Sa bhliain 1943, chuaigh Éireannach darbh ainm Conor F. sna hAlcólaigh gan Ainm in Philadelphia, agus níos déanaí, bhunaigh sé an chéad ghrúpa féinchabhrach de chuid na gluaiseachta i mBaile Átha Cliath. Duine eile a chabhraigh leis an ngluaiseacht a leathadh go hÉirinn ab ea an Bráthair Tomás Ó Duinnshléibhe, eaglaiseach Éireannach i Sydney. Bunaíodh an chéad ghrúpa san Astráil sa bhliain 1943, agus tharraing sé súil an Bhráthar ar cheist na druncaeireachta agus ar a bhféadfadh na halcólaigh féin a dhéanamh le teacht slán as a gcruachás. Chuaigh borradh na gluaiseachta agus rath a hoibre go mór mór i bhfeidhm ar an mBráthair. Bhí an Bráthair féin sáite in obair scoile ceartúcháin do bhuachaillí óga, agus suim aige i bhfadhbanna sóisialta ginearálta dá réir sin, cosúil le ceist an alcólachais. Nuair a thug sé cuairt ar Éirinn sa bhliain 1946, chuir an "Evening Mail" agallamh air faoin obair shóisialta a bhí idir lámhaibh aige i Sydney, agus san agallamh seo, thug sé cur síos ar ghluaiseacht na nAlcólach gan Ainm de réir a thuisceana féin. San am chéanna, bhí Conor F. ar saoire in Éirinn, agus é buíoch beannachtach gur chabhraigh an ghluaiseacht leis trí bliana a chaitheamh gan braon a bhlaiseadh. Chinn sé ar ghrúpa de chuid na nAlcólach gan Ainm a bhunú i mBaile Átha Cliath sula bhfillfeadh sé go Meiriceá. Mar seo a chuir sé bun leis an ngluaiseacht in Éirinn.


Fiach dubh.
Is éan é an fiach dubh.
Is ball d'fhine na Corvidae é.


Crosán.
Is éan é an crosán Is baill d'fhine na Alcidae iad.


Leon Áiseach.
Fospeiceas leoin is ea an leon Áiseach, nó an leon Indiach mar a thugtar air chomh maith. Speiceas go mór i mbaol atá ann, agus líon beag le fáil go fóill i Stát Gujarat na hIndia.


Deargéadan.
Is éan é an deargéadan. Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Cosdeargán.
Is éan é an cosdeargán a dtugtar an ladhrán trá air chomh maith. Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Colm Ó Gaora.
Scríbhneoir agus náisiúnaí Éireannach a bhí i gColm Ó Gaora.
Saol.
Rugadh Ó Gaora in Inbhear i Ros Muc, Conamara, ar an 29ú Eanáir 1887. Ba é Colm an triú mac, agus an séú duine, de chlann Sheáin Phádraic Mhicil Éamuinn Mhaolra Uí Ghaora agus Mháire Ní Shúilleabháin. D'fhreastail sé ar scoil náisiúnta an Ghoirt Mhóir. Ní raibh Gaeilge ar bith á múineadh sa scoil, cé gurbh í an Ghaeilge príomhtheanga na ndaltaí. Bhí an-dúil sa Ghaeilge agus san oideachas aige.
Chuir sé aithne ar Phádraig Mac Piarais nuair a thosaigh an Piarsach ag teacht go Ros Muc. Bhí fonn scríbhneórachta ar Cholm, agus thaispeáin a shaothar don Phiarsach. Mhol seisean dó leanacht air. Fuair sé scéal dar teideal 'Scolbglas Mac Rí 'n Éirinn' óna athair Seán, agus cuireadh i gcló é sa Chlaidheamh Solais, agus lean ar feadh seacht seachtaine sa nuachtán sin. Fuair se post mar mhúinteoir de chuid Chonradh na Gaeilge i dTuar Mhic Éadaigh. Ina dhiaidh sin cheannaigh sé rothar agus chuaigh sé i mbun oibre mar mhúinteoir taistil.
Bhí sé ina bhall de Choiste Gnó an Chonartha. Sa mbliain 1905, bhailigh Ó Gaora cnuasach amhrán ina cheantar dúchais féin agus d'fhoilsigh 'Fíbín' é.
Sa mbliain 1911 a foilsíodh "Sídheóg na Rann", amhráin a raibh bailithe aige i Ros Muc, Loch Con Aortha, agus Maigh Eó. 'An Gruagach Bán' an t-ainm cleite a bhí air.
Bhí sé ina bhaill de Chumann Bhraithreachas Poblachta na hÉireann agus fuair cead cumainn a chur ar bun i gConamara. Bunaíodh ceithre chathlán i gConamara agus bhí Ó Gaora i gceannas ar chathlán a dó. Gabhadh é i mbliain Éirí Amach na Cásca.
Sa mbliain 1917, tionóladh cómhdhail faoí rún i bPáirc an Chrócaigh agus socraíodh ar athbheochan a dhéanamh ar na hÓglaigh ar fud na hÉireann. Toghadh Ó Gaora ar an Árd Chómhairle. Bhí sé páirteach i gCogadh na Saoirse agus i gCogadh na gCarad agus chaith tréimhsí fada i nbpríosún. Sa mbliain 1920 bhí cuireadh sé féin agus seisear eile i bpríosún na Gaillimhe cé nach raibh tada curtha ina leith, agus chuaigh siad ar stailc ocrais. Agus é sa bpríosún sin, ceapadh ar Chomhairle Chondae na Gaillimhe é, agus toghadh mar chathaoirleach ar Bhord Cheantar Uachtar Árd. Bhí Ó Gaora agus a 'bhuíon aistreach', mar thugadh sé orthu páirteach sa luíochan idir Scríb agus Ros Muc, agus an troid i Muintireóin, i nDúiche Sheóigheach.
Bhí baint aige le bunú An Stoc, paipéar Gaeilge míosúil Connachtach. Tomas Ó Máille a bhí mar eagarthóir, agus ba é an t-Athair Tomas Ó Ceallaigh an bainisteóir. Mhair an nuachtán go dtí 1932. Scríobhadh Ó Gaora 'Cúinne an tSeanóra' go dtí 1921 ach ní raibh aon déileáil aige leis an bpáipéar ina dhiadh sin mar thaobhaigh sé leis an gconradh Angla-Éireannach. Dhóigh na Dúchrónaigh tigh Uí Ghaora sa mbliain 1921.
Chaith Ó Gaora cúig bliana i Meiriceá, áit a raibh scoil Ghaeilge aige i gcathair Nua Eabhrac. Bhíodh scoil oiche aige ina ceantar dúchais, agus in Iorras Aithneach. Scríobh sé saothar dírbheathaisnéiseach, "Mise"
Cailleadh Colm Ó Gaora ar an 14 Márta 1954, agus cuireadh i reilig Chill Bhriocáin i Ros Muc é.
Tagairtí.
Gaora, Colm O
Gaora, Colm O
Gaora, Colm O


Míol mór bailíneach.
Ainmhí mór is ea an míol mór bailíneach.


Earrdheargán.
Is éan é an tEarrdheargán. Is baill d'fhine na Muscicapidae iad.


Deargán sneachta.
Is éan é an deargán sneachta Is baill d'fhine na Turdidae iad.


Jake LaMotta.
Dornálaí Iodálach-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda meánmheáchain as 1949–1951, ab ea Jake LaMotta (rugadh "Giacobe LaMotta " ar 10 Iúil 1921). Tá roinnt leabhar scríofa ag LaMotta faoina shaol. Tá an scannán "Raging Bull" bunaithe ar na cuimhní cinn leis a foilsíodh leis an teideal "Raging Bull: My Story" sa bhliain 1970. Martin Scorsese a stiúir an scannán agus Robert De Niro a rinne páirt LaMotta.


Míol mór gorm.
Ainmhí mór is ea an míol mór gorm.


Míol mór bolgshrónach.
Ainmhí mór is ea an míol mór bolgshrónach.


Míol mór Cuvier.
Ainmhí mór is ea an míol mór Cuvier.


Universala Kongreso de Esperanto.
Bhuail Comhdháil na Sprantaise Uilíche le chéile don chéad uair riamh sa bhliain 1905, agus lean sí ar aghaidh ón 7ú go dti an 12ú Lúnasa 1905 i mBoulogne-sur-Mer, An Fhrainc.


Louis de Beaufront.
Bhí tionchar ollmhór ag Louis de Beaufront (3 Deireadh Fómhair 1855 – 8 Eanáir 1935) ar fhorbairt Ido, teanga idirnáisiúnta chúnta. I dtús báire bhí sé ar son na Sparantaise agus a bhí sé freagrach den chuid is mó le luath-dháileadh na teanga in iarthar na hEorpa. Chomh maith le sin, bhí sé i measc na ndaoine a chéad thug tacaíocht di sa Fhrainc.


Louis Couturat.
Loighceoir, matamaiticeoir, fealsamh, agus teangeolaí Francach ab ea Louis Couturat (17 Eanáir, 1868 - 3 Lúnasa, 1914).


Léopold Leau.
Matamaiticeoir Francach ab ea Léopold Leau (1868-1943), agus tá aithne air go príomha mar gheall ar an bhaint a bhí aige leis na teangacha idirnáisiúnta cúnta, Sprantais agus Ido go háirithe.


Cráin dhubh bhréige.
Ainmhí mór is ea an chráin dhubh bhréige.


Míol mór socach an tSrutha.
Ainmhí mór is ea míol mór socach an tSrutha.


Míol mór glas.
Ainmhí mór is ea an míol mór glas.


Míol mór dronnach.
Ainmhí mór is ea an míol mór dronnach.


Píolótach fadeiteach.
Ainmhí mór is ea an píolótach fadeiteach.


Droimeiteach.
Ainmhí mór is ea an droimeiteach.


Droimeiteach beag.
Ainmhí mór is ea an droimeiteach beag.


Míol mór an oighir.
Ainmhí mór is ea an míol mór an oighir.


Rollóir.
Is éan é an rollóir Is baill d'fhine na Coraciidae iad.


Rufachán.
Is éan é an rufachán Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Míol mór socach na Mara Thuaidh.
Ainmhí mór is ea míol mór socach na Mara Thuaidh.


Píolótach.
Ainmhí mara mór is ea an píolótach. Céiticeach atá ann, ball den ghéineas Globicephala.


Ceartmhíol mór.
Ainmhí mór is ea an ceartmhíol mór.


Ceartmhíol mór an deiscirt.
Ainmhí mór is ea an ceartmhíol mór an deiscirt.


Míol mór bán.
Ainmhí mór mhara is ea an míol mór bán. Mamach atá ann. Tá sé dúchasach don Aigéan Artach agus do na farraigí ina thimpeall.


Caisealóid.
Ainmhí mór is ea an chaisealóid, an t-aon bhall den ghéineas "Physeter". Is í an chaisealóid an míol mór fiaclach is mó dá bhfuil ann. Tá an inchinn aici an ceann is mó i ríocht na n-ainmhithe, daoine san áireamh.


Míol mór fiaclach.
Ainmhí mór is ea an míol mór fiaclach.


Míolsiorc.
Is iasc é an míolsiorc a aimsítear in aigéin an domhain. Is é an speiceas iasc is mó atá fós beo ar domhain. Dáilte go fairsing in uiscí dromchlacha na bhfarraigí trópaiceacha. Suas le 18 m ar fhad is 20 tonna meáchain. Itheann sé mionorgánaigh phlanctónacha den chuid is mó.


Seilg míolta móra.
Is tionscal sealgaireacht agus marú míolta móra den ola nó feoil í Seilg míolta móra.


Luathrán.
Is éan é an luathrán Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Cheryl Fernandez-Versini.
Is amhránaí, aisteoir, damhsóir agus mainicín í Cheryl Ann Fernandez-Versini. Tharraing sí clú air féin sa chlár "Popstars - The Rivals" (ITV) sa bhliain 2002. Tháinig an grúpa ceoil "Girls Aloud" le chéile.
Rugadh í ar 30 Bealtaine 1983 faoin ainm Cheryl Ann Tweedy.
2008-2010: "The X Factor" agus "3 Words".
Sa bhliain 2008 thosaigh Cheryl ag obair ar an sraith teilifíse "The X Factor" mar bhreitheamh.
Sa bhliain 2009 fuair sí clú agus cáil mar amhránaí aonair le "Fight For This Love". Tá an t-amhrán seo le fáil ar an albam "3 Words".
Ar an 3 Iúil 2010, fuair Cheryl tinn le maláire, agus bhí uirthi tréimhse chúpla seachtain a chaitheamh in ospidéal dá barr. Ghlac Nicole Scherzinger a ról ar 'The X-Factor' agus í tinn.
Scaoil Cheryl a céad albam "3 Words" ar an 16 Deireadh Fómhair 2009.
2010-2012: "Messy Little Raindrops" agus "A Million Lights".
Scaoil Cheryl a dara albam "Messy Little Raindrops" ar an 29 Deireadh Fómhair 2010.
Scaoil Cheryl a tríú albam "A Million Lights" ar an 15 Meitheamh 2012.
2013-Inniu: "Only Human" agus "The X Factor".
D'fhill Cheryl ar ais go dtí The X Factor i Lúnasa 2014. Scaoil sí a ceathrú albam "Only Human" ar an 7 Samhain 2014.
Tá Cheryl ag obair ar a cúigiú albam, scaoilte sa bhliain 2016. D'fhág sí The X Factor chun obair a dhéanamh ar an albam.
Saol Pearsanta.
Phós Cheryl le Ashley Cole, peileadóir atá ag imirt le Chelsea agus Sasana, i mí Iúil 2006. Scair siad óna chéile i mí Feabhra 2010, agus chuir Cole isteach ar cholscaradh go hoifigiúil i mí Bealtaine 2010.
Phós Cheryl le Jean-Bernard Fernandez-Versini, ar an 7 Iúil 2014.
Gradaim.
Tá 19 ngradam buaite ag Cheryl.


An Bhoisnis.
Is í an Bhoisnis teanga oifigiúil na Boisnia. Go bunúsach, is leagan den tSeirbea-Chróitis í, agus í bunaithe ar an gcanúint "štokavski", chomh maith leis an tSeirbis agus an Chróitis chaighdeánaithe. Tá an Bhoisnis níos saibhre i bhfocail iasachta ón Tuircis ná an dá theanga chaighdeánacha eile, ach tríd is tríd, tá sí intuigthe ag lucht a labhartha siúd. Is é an leagan "ijekavski" den teanga a úsáidtear, is é sin, scríobhtar agus labhraítear "ije" nó "je" sna focail ina raibh an t-[æ] fada sa tSean-Slaivis Eaglasta ("vjetar" in áit "vetar" "gaoth", "mlijeko" in áit "mleko" "bainne", mar shampla). I bhfocal áirithe, úsáidtear an -h- idir gutaí (cosúil leis an gCróitis), nuair a úsáideann an tSeirbis an -v-: "duhan" "tabac", "gluho" "bodhar". I bhfocail áirithe, úsáidtear an -h- nach bhfuil le cloisteáil i gceachtar den dá chaighdeán eile, toisc gur ceann de na saintréithe Boisniacha atá ann: "lahko" "furasta" (Seirbis agus Cróitis: "lako"), "kahva" "caife" (Seirbis: "kafa", Cróitis: "kava").
Tá an Bhoisnis idir eatarthu idir an dá theanga eile ar a lán bealaí. Go bunúsach, roghnaíonn an phleanáil oifigiúil teanga an téarma Crótach thar an téarma Seirbiach, má tá difríocht ann; ach bíonn caint na ndaoine níos cosúla leis an tSeirbis ó thaobh an fhoclóra de. Úsáideann an Bhoisnis ainmneacha Laidine (ainmneacha idirnáisiúnta) na míonna, cosúil leis an tSeirbis, ós rud é gur cleachtas seanbhunaithe é seo sna canúintí a labhraítear sa Bhoisnia.


Gaineamhchearc.
Is éan í an ghaineamhchearc Is ball d'fhine na Pteroclididae í.


Gaineamhchearc Pallas.
Is éan é an Gaineamhchearc Pallas Is baill d'fhine na Pteroclididae iad.


Deilf bhánchliathánach an Atlantaigh.
Ainmhí mara is ea deilf bhánchliathánach an Atlantaigh.


Deilf dhubh.
Ainmhí mara is ea an deilf dhubh.


Deilf bholgshrónach.
Ainmhí mara is ea an deilf bholgshrónach.


Dorád.
Is iasc é an dorád.


Deilf liath.
Ainmhí mara is ea an deilf liath.


Impireacht na Breataine.
I mbarr a réime, ba í Impireacht na Breataine an impireacht ba mhó agus an stát ba chumhachtaí ar domhan. Sa bhliain 1922 bhí tuairim is ceathrú de thailte agus de dhaonra an domhain faoi smacht na Ríochta Aontaithe. Tá oidhreacht na himpireachta an-tábhachtach fós ó thaobh na teanga, na polaitíochta agus an chultúir de.
Stair.
Chuir Sasana go leor coilíneachtaí agus postanna trádála ar bun sa 16ú agus sa 17ú haois agus ba iad na críocha seo príomhbhunús na hImpireachta. Cailleadh na Stáit Aontaithe i ndeireadh na 18ú haoise, ach dhírigh an Bhreatain a haigne ar an Aigéan Ciúin, an Áise agus an Afraic. I ndiaidh buachan i gCogaí Napoléon, bhí sí ar an stát ba chumhachtaí ar domhain ar feadh 100 bliain.
Chuir fás na Gearmáine agus na Stát Aontaithe deireadh le forlámhas eacnamaíochta na Breataine. Bhí an Chéad Chogadh Domhanda agus an Dara Cogadh Domhanda an-deacair, agus in ainneoin an bhua is ag dul i laige a bhí sí. Bain formhór na gcoilíneachtaí neamhspleáchas amach san fhichiú céad. Tá cuid mhaith díobh ina mball den Chomhlathas fós.


Deilf gharbhfhiaclach.
Ainmhí mara is ea an deilf gharbhfhiaclach.


Deilf stríocach.
Ainmhí mara is ea an deilf stríocach.


Deilf shocbhán.
Ainmhí mara is ea an deilf shocbhán.


Naomh Iaróm.
Ba naomh Caitliceach é Iaróm (347 – 30 Meán Fómhair 420) nó "Eusebius Sophronius Hieronymus" mar a bhí aithne air. Rugadh i Stridon é agus fuair sé bás san Bheithil.
Naomh Iaróm
Naomh Iaróm


Áilleán Meiriceánach.
Is feithid é an tÁilleán Meiriceánach. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Impireacht Otamánach.
Mhair an Impireacht Otamánach (Tuircis Otamánach: دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه "Devlet-i ʿAliyye-yi ʿOsmâniyye", Tuircis an lae atá inniu ann: "Osmanlı İmparatorluğu" or "Osmanlı Devleti") ó 1299 go 1923.
Stair.
Taoiseach Turcach darbh ainm Osman I a bhunaigh rítheaghlach na nOtamánach. Thainig borradh agus fás ar an impireacht faoi cheannas na sabhdán (sultan) a tháinig i gcomharbas air. I mbarr a réime bhí críocha i dtrí mhór-roinn faoi smacht na dTurcach; cuid mhaith d'oirthuaisceart na hEorpa, iarthar na hÁise agus tuaisceart na hAfraice. Bhí 29 cúige san impireacht, chomh maith le fostáit. Fuair sí seilbh ar chriocha áirithe thar lear i bhfad ón dTuirc, mar shampla Aceh sa bhliain 1565 agus oileáin Atlantacha mar Lanzarote (1585).
Bhi ról lárnach ag an impireacht i ngach sórt caidrimh idir an Domhan Thoir agus an Domhan Thiar ar feadh 600 bliain. Deirtear gurbh iad na hOtamánaigh comharbaí Ioslamacha na mBiosántach agus a bpríomhchathair i gCathair Choonstaintín agus seilbh ar críocha ar fud oirthir na Meánmhuire.
Tháinig meath ar an impireacht san ochtú agus sa naoú céad déag, agus tháinig Poblacht na Tuirce i gcomharbas uirthi sa bhliain 1923.


Féileacán fáinlearrach Sliabh Apo.
Is feithid é an féileacán fáinlearrach Sliabh Apo "(Graphium sandawanum)". Ball d'ord na Lepidoptera atá ann. Maireann sé sna hOileáin Fhilipíneacha.


Bánóg Bath.
Is féileacán í an bhánóg Bath. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Féileacán éaneiteach.
Is feithid é an féileacán éaneiteach. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Bóín Dé sheachtbhallach.
Is feithid í Bóín Dé sheachtbhallach.


Bóín Dé an dá bhall is fiche.
Is feithid í Bóín Dé an dá bhall is fiche.


An Interlingua.
Teanga idirnáisiúnta chúnta (TIC) is ea an teanga Interlingua ("idirtheanga") (ISO 639 cóid teangan ia, ina) a thionscnaíodh an 'International Auxiliary Language Association' (IALA) idir 1937 agus 1951. Is í an dara nó tríú TIC a úsáidtear go forleathan, i ndiaidh na Sprantaise agus b'fhéidir Ido, agus an TIC nádúraíoch is mó a úsáidtear go forleathan: i bhfocail eile, tá a stór focal, gramadach agus tréithe eile díorthaithe den chuid is mó ó theangacha nádúrtha. Forbraíodh Interlingua i mbealach is go mbeadh gramadach shimplí, rialta den chuid is mó le foclóir coiteann don réimse is leithne teangacha aici, ionas go mbeidh sé éasca í a fhoghlaim, ar a laghad dóibh siúd a bhfuil eolas acu ar theanga nó ar na dteangacha a d'úsáideadh mar thuismí soláthaircha d' fhoclóiríní agus do ghramadach na hInterlingua. Os a choinne sin, bíonn sí in úsáid mar thabhairt isteach thapa le haghaidh teangacha nádúrtha a fhoghlaim.
Naisc sheachtracha.
Interlingua


Bóín Dé dhébhallach.
Is feithid í Bóín Dé dhébhallach.


Gobadán.
Is éan é an Gobadán.


Súdhiúlaí.
Is éan é an Súdhiúlaí Is baill d'fhine na Picidae iad.


Damhán garraí.
Is araicnid é an damhán garraí. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Lacha iascán.
Is éan í an lacha iascán Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Eite-chosach.
Ainmhí is ea an eite-chosach.


Rón eilifintiúil.
Ainmhí is ea an rón eilifintiúil.


Rón glas.
Ainmhí is ea an rón glas.


Rón fionnaidh Guadeloupe.
Ainmhí is ea an rón fionnaidh Guadeloupe.


Rón Graonlannach.
Ainmhí is ea an rón Graonlannach.


Rón eilifintiúil deisceartach.
Ainmhí is ea an rón eilifintiúil deisceartach.


Máel Sechnaill mac Máele Ruanaid.
Bhí Máel Sechnaill mac Máele Ruanaid (a fuair bás 27 Samhain 862) ina Ard-Rí ar Éirinn sa naoú céad. Tugann Annála Uladh le fios gurbh é Máel Sechnaill "rí hÉrenn uile", nuair a tuairiscíodh a bhás. Déanann an seanteideal seo idirdhealú idir Máel Sechnaill agus ríthe eile as Teamhair ar a dtugtaí 'Ard-Ríthe na hÉireann' i bhfoinsí déanacha, a leithéidí agus Annála na gCeithre Máistrí nó Foras Feasa ar Éirinn.
Máel Sechnaill mac Máele Ruanaid, Ard Rí


Sionnach liath Airgintíneach.
Mamach is ea an sionnach liath Airgintíneach.


Clann Cholmáin.
Clann Cholmáin is ainm an ríshleachta síolraithe ó Cholmán Mór Mac Diarmata, ba é Diarmait Mac Cerbaill a athair. Cuid de 'Uí Néill an Deiscirt' - ba 'Rithe na Mí' iad - rianaigh siad a shliocht ó Niall Noígiallach agus a mhac Conall Cremthainne.
Bhí Síl nÁedo Sláine agus ríthe Brega ina ríshleachta gaolmhara le shliocht Conall Cremthainne agus Diarmait mac Cerbaill, tríd Áed Sláine, an deartháir is óige a bhí ag Colmán Mór, agus Clann Cholmáin Bicc (nó Caílle Follamain) síolraithe ón deartháir sa lár Colmán Bec. Bhain Rithe Uisnigh, agus daoine eile, le Chlann Cholmáin.


Scótar.
Is éan é an scótar. Is ball d'fhine na nAnatidae é.


Domhnall Mac Murchadha.
Bhí Domhnall Mac Murchadha (a fuair bás 29 Samhain 763), ar a dtugtar 'Domnnall na Mí', ina Ard Rí Éirinn ar Éirinn san ochtú céad. Bhain sé le chraobh Chlann Cholmáin Uí Néill. Bhí ceannasach bainte amach ag Clann Cholmáin i measc Uí Néill an Deiscirt, a bheadh acu go dtí gur bhain Brian Bóruma cumhacht amach i ndeisceart na tíre.
Bhí Domhnall ina thaoiseach ar Chlann Cholmáin ar feadh beagnach caoga bliain, agus Ard-Rí na hÉireann ar feadh fiche. In ainneoin seo, agus a thábhacht mar rí, is annamh na tuarascálacha a faightear sna hAnnála faoi a chuid gníomhaíochtaí. Bhí sé ina phátrún ar eaglaisí Cholm Cille, i nDarú ach go háirithe, áit a bhfuil sé curtha.
Domhnall Mac Murchadha, Ard Rí


Fland Mac Máel Sechnaill.
Bhí Fland mac Máel Sechnaill mac Máele Ruanaid (847 nó 848-25 Bealtaine 916) (Béarla: Flann Sinna) de chuid Chlann Cholmáin ina Rí Míde ó 877 ar aghaidh agus bíonn sé san áireamh mar Ard-Rí na hÉireann. Ba dheirfiúr Chearbhall Mac Dúnlainge rí Osraí a mháthair Lann.
Fland Mac Máel Sechnaill, Ard Rí


An Féineachas.
Caisleán Redwood, agus scoil dlí
Ba chóras dlí in Éirinn sa Mheánaois é an Féineachas nó Dlí na mBreithiún. Fada roimh an gCríostaíocht, bhí córas dlí i bhfeidhm in Éirinn ar a dtugtar "Féineachas" inniu. Dar le foinsí éigin, d'fhéadfadh go raibh na dlíthe seo i bhfeidhm 3500 bliain roimh Ré Chríost. Ní raibh litearthacht ar na Gaeil um an dtaca sin, agus bhí siad ag brath ar chóras béil chun na dlíthe a spreagadh agus a choinneáil. Níl mórán ar eolas againn faoi na dlíthe roimh theacht Naomh Pádraig chuig Éirinn, mar nár scríobhadh aon rud faoi ag an am sin.


Stáplóir.
Is feiste den leatháin páipéir a cheangail le chéile le stápla é stáplóir


Rialóir.
Is stiall díreach an adhmad, plaisteach nó miotal, marcáilte ar eatraimh chothroma agus úsáidte le líní díreach a tharraing nó faid a thomhais é rialóir.


Damhán lín thonnadóraigh Sydney.
Is araicnid é an damhán lín thonnadóraigh Sydney. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Daniel Day-Lewis.
Is aisteoir Sasanach é Daniel Day-Lewis a rugadh ar an 29 Aibreán 1957 in Greenwich, Londain Theas.
Daniel Day-Lewis
Daniel Day-Lewis


Michael J. Fox.
Is aisteoir Ceanadach é Michael J. Fox (a rugadh ar an 9 Meitheamh 1961).


William Shatner.
Is aisteoir Ceanadach é William Shatner (a rugadh ar an 22 Márta 1931).


Rásaíocht chapall.
Is rásaí ina gcuirtear capaill in iomaíocht le chéile í an rásaíocht chapall.


Brendan Shine.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Brendan Shine. Rugadh é sa bhliain 1947.


Kelsey Grammer.
Is aisteoir Meiriceánach é Kelsey Grammer (a rugadh ar an 21 Feabhra 1955).


Crosáidí.
Cogaí naofa de chuid na Meánaoise a bhí i gceist leis na Crosáidí. Ba Chaitlicigh as iarthar na hEorpa iad formhór na gCrosáidí (go mór mhór ón bhFrainc agus on Impireacht Naofa Rómhánach), ach bhí baill den Eaglais Cheartchreidmheach páirteach ann freisin. Ba iad Muslamaigh an Mheáin-Oirthear an príomhfhreasúra, cé gur troideadh crosáidí i gcoinne fhórsaí eile chomh maith, mar shampla Cearchreidmhigh, eiricigh, págánaigh agus Giúdaigh. Mhair ré na gCrosáidí sa Talamh Naofa ó 1095 go 1291. Fearadh crosáidi eile sa Spáinn agus in oirthear na hEorpa fiú sa 15ú céad.
Bhí oidhreacht na gCrosáidí an-tábhachtach ó thaobh na polaítíochta, na heacnamaíochta agus an tsochaí de, agus tá tionchar na gCrosáidí fós ann. Bhí tionchar mór acu ar stair an Mheáin-Oirthir agus thar na blianta thug na crosáidirí cineálacha nua bia agus éadaigh ar ais leo chun na hEorpa, mar shampla rís, torthaí, rugaí, taipéisí agus spíosraí.
Cúlra.
Bhí se de nós ag Críostaithe dul ar oilithreacht chuig an Talamh Naofa. Bhí sé faoi smacht na Rómhánach in aimsir Chríost ach ghabh na hArabaigh é ina dhiaidh sin, agus ón mbliain 1070 ar aghaidh, bhí siad faoi smacht na dTurcach. Bhí scéalta uafáis ann san Eoraip faoi chruálacht na dTurcach: dar leis na scéalta, robáladh cuid mhór Críostaithe, buaileadh go holc iad agus maraíodh cuid díobh, fiú.
D’iarr an Pápa Urbánas II ar phobal na Críostaíochta san Eoraip dul go dtí an Meán-Oirthear chun cabhrú leis na Biosántaigh i gcoinne na Muslamach, agus chun an Talamh Naofa a athghabháil. Tháinig na sluaite as gach aird ar iarratas seo an Phápa. Crosáidí a thugtar ar na cogaí toisc go mbíodh cros dhearg ar a mbrollach agus ar a gcuid bratacha.
Chaitheadh na ridirí crosáide cathéide throm agus d'úsáideadh sé claíomh agus lansa. Is mall a ghluaiseadh airm na gCrosáidithe. Chuireadh an teas fiánta agus an chathéide throm isteach go mór orthu. Is iomaí sos a bhíodh de dhíth ar na fir agus na capaill. Thóg prionsaí agus ridirí caisleáin agus bhunaigh ríochta sna críocha a bhfuaireadar seilbh orthu. Ar son an chreidimh a fearadh na Crosáidí ach. le fírinne, eachtraíocht agus creachadh na príomhchuspóirí a bhí ag go leor crosáídirí.
An Chéad Chrosáid 1095–1099.
Fuair na Crosáidirí seilbh ar Nicaea ar an 19 Meitheamh 1097.. Ghluaiseadar trí Anatolia. Cuireadh tús le léigear Antioch i mí Dheireadh Fómhair 1097 agus gabhadh an chathair faoi dheireadh i mí an Mheitheamh 1098. D’ionsaigh arm Muslamach faoi cheannas Kerbogha Antioch láithreach, ach buaileadh iad ar an 28 Meitheamh. Thug na crosáidirí aghadh ar Iarúsailéim agus bhaineadar a gceann scribe amach faoi dheireadh ar an 7 Meitheamh 1099..
Buaileadh Giúdaigh agus Muslamaigh na cathrach agus gabhadh Iarúsailéim ar an 15 Iúil 1099. Maraíodh na Giúdaigh agus Muslamaigh go léir. Chruthaigh na crosáidirí stáit nua sna críocha nua, mar shampla Ríocht Iarúsailéim.
Sa bhliain 1101, rug Turcaigh faoi cheannas Kilij Arslan an bua leo i gcoinne airm eile i dtrí chath.
An Frith-Ghiúdachas.
D'athbheoigh an Eaglais miotais i dtaobh na nGiúdach i dtréimhse na gCrosáidí. Chuir bolscairí na linne tuilleadh leis na seanmhiotais, fiú, nó ba sa 12ú haois a cuireadh i leith na nGiúdach an chéad uair go raibh siad ag marú páistí Críostaí ina gcuid searmanas nó ag nimhiú na dtoibreacha. Dúradh gurbh é an Diabhal a bhí ina Dhia acu agus go raibh an Diabhal in ann cumhachtaí neamhshaolta draíochta a bhronnadh orthu. Maidir leis an gcomhcheilg dhomhanda, bhí saol réasúnta sábháilte ag na Giúdaigh sa Spáinn Mhoslamach san am seo, agus chreid a lán go raibh comhairle rúnda raibithe ag obair sa tír sin le cogadh draíochta a chur ar na Críostaithe. Sa bhliain 1095 a cuireadh tús leis an Chéad Chrosáid agus sa dara leath de na 1090í d’ionsaigh “crosáidirí” Giúdaigh sa Fhrainc, sa Ghearmáín agus in oirthear na hEorpa, in ainneoin tola na n-easpag.
Bhí cuid mhór easpag ag iarraidh an tseafóid seo a chosc agus a chur faoi chois, ach má bhí féin, ba mhinic a bhí sagairt breá sásta smaointí den chineál seo a chraobhscaoileadh, agus sa deireadh, chuaigh siad i bhfairsinge i measc na bhfíréan. Bhí sé de chlaonadh sna Giúdaigh gan an iomarca caidrimh a bheith acu le lucht na gcreideamh eile, nó chaithfeadh an Giúdach dílis aird a thabhairt ar na geasa éagsúla a bhaineann lena chreideamh féin (na rialacha i leith an chineál bia is féidir leis a ithe, mar shampla). Mar sin, ní raibh mórán eolais ag na Críostaithe ar shaol na nGiúdach pé scéal é, ná aithne acu ar Ghiúdaigh indibhidiúla. Bhí siad ábalta a rogha rud a chreidiúint faoi chine chomh seachantach sin, rud a thug spreagadh do chailleacha an uafáis. Nuair a thosaigh na Críostaithe ag ionsaí agus ag géarleanúint na nGiúdach, ní raibh siad siúd in ann a dhath eile a dhéanamh ach éirí ní ba seachantaí sin, agus bhain na Críostaithe a gcuid conclúidí as sin. Fáinne fí a bhí ann.
An Dara Crosáíd 1147–1149.
Sa bhliain 1144 d’éirigh le taoiseach Muslamach, Imad al-Din Zangi, Edessa a athghabháil. Ina dhiaidh sin, cuireadh tús leis an Dara Crosáid.
Níor éirigh go maith leis sa Talamh Naofa agus in oirthear na hEorpa, ach gabhadh cathair Liospóin sa bhliain 1147, agus Tortosa na Spáinne sa bhliain 1148.
An Tríú Crosáid 1187–1192.
Sa bhliain 1187 rug Saladin, Sabhdán na hÉigipte, an bua leis i gcath Hattin agus fuair sé seilbh ar Iarúsailéim. Cuireadh tús le crosáid nua. Gabhadh Acre sa bhliain 1189. Lean na Crosáidirí ar aghaidh agus i ndiaidh bhua gar d’Arsuf ghabhadar Jaffa.
An Ceathrú Crosáid 1202–1204.
Sa Cheathrú Crosáid, d'éirigh aighneas idir na Crosáidí agus Críostaithe na hImpireachtaí Biosántaí, agus ghabhadar Cathair Chonsaintín.
Crosáid i gcoinne na gCatárach.
Cuireadh tús le crosáid i gcoinne Chatáraigh eiriciúla i Languedoc sa bhliain 1209. Bhí na Francaigh ag iarraidh smacht iomlán a fháil ar an réigiún chomh maith leis na hericigh a mharú, agus d’éirigh leo an dá cuspóir sin a bhaint amach sa deireadh.
Crosáid na bPáistí.
Deirtear go ndearna arm páistí iarracht tús a chur le crosáid sa bhliain 1212, ach ní léir an fíorscéal nó finscéal atá ann.
An Cúigiú Crosáid 1217–1221.
Bhí an bua ag Al-Kamil, sabhdán na hÉigipte, sa chrosáid seo.
An Séú Crosáid 1228–1229.
Ba é an Séú Crosáid an chéad cheann a fearadh in ainneoin tola an Phápa. I ndiaidh an chonartha idir Al-Kamil agus an t-impire Feardorcha II sa bhliain 1229, tugadh Beithil, Nazarat agus an chuid is mó d’Iarúsailéim do na Criostaithe.
Sa bhliain 1244, ghabh na Muslamaigh Iarúusaileim arís.
An Seachtú Crosáid 1248–1254, an tOchtú Crosáid 1270, an Naoú Crosáid 1271-1272.
Rug fórsaí Muslamacha na Mamluk agus Hafsid an bua leo sna Seachtú, Ochtú agus Naoú Crosáid, agus ba é an Naoú Crosáid an ceann deireanach sa Mheán-Oirthear.
Ina dhiaidh sin ghabh na Muslamaigh cathracha deireanacha na gCrosáidirí: Antioch (1268), Tripoli (1289) agus Acre (1291).
An tOrd Teotanach.
Ón 13ú haois go dtí an 16ú haois, fearadh crosáidi idir na Ridirí Teotanacha agus págánaigh agus Ceartchreidmhigh in oirthuaisceart na hEorpa.
San Fhionlainn.
Fuair an tSualainn seilbh ar an Fhionlainn tar éis chogai sa Mheánaois agus uaireanta tugtar “crosáidí” ar na cogaí seo.
Crosáid Aragón.
Chuir an Pápa Máirtín IV tús le crosáid i gcoinne rí Aragón, Peadar III (Peadar Mór) sna blianta 1284 agus 1285.
Alexandrian Crusade.
I mí Dheireadh Fómhair 1365 rinne Peadar I na Cipire ionsaí ar Chathair Alasdair.
Crosáid Mahdia.
Sa bhliain 1390, i gcoinne fhoghlaithe mara Muslamacha i dtuaisceart na hAfraice..
Sna Bálcáin.
Sa chúigiú chéad, i gcoinnne na nOtamánach.
In aghaidh na Mongólach.
IBuaileadh arm Liotúánach sa bhliain 1399.
I gcoinne lucht leanúna Hus.
B’eiricigh iad lucht leanúna Jan Hus sa Bhóihéim, agus fearadh cogadh ina n-aghaidh ó 1420 go circa 1434.
Iosrael.
• Arsur, ar a dtugtar freisin Arsuf nó Apollonia
• Cafarlet, ar a dtugtar freisin HaBonim
• Chateau Pelerin, ar a dtugtar freisin Atlit agus Pilgrim
• Mirabel, ar a dtugtar freisin Migdal Tsedek
Siria.
• Margat, ar a dtugtar freisin Marqab
• Saladdin, ar a dtugtar freisin Saone


Ainrialachas.
Dar leis an ainrialachas, ní gá stát a bheith ann, agus déanann sé dochar. Ba bhreá leis na hainrialaithe ról an údaráis i gcaidrimh idir daoine a laghdú, nó fiú deireadh a chur leis.. B'fhearr leo sochaí gan stáit ar bith.
Tá an focal "ain-riaghailteachd" in úsáid i nGaeilge na hAlban, agus is ionann an focal seo agus "anarchism" an Bhéarla, a thagann ón nGréigis, "anarchos".
D'eascair ainrialachas an lae atá inniu ann ó Ré na hEagnaíochta, go mór mhór smaointí Jean-Jacques Rousseau. Ba é William Godwin (1756-1836) an chéad ainrialaí nua-aimseartha.


Jean-Claude Van Damme.
Is aisteoir Beilgeach é Jean-Claude Camille François Van Varenberg a rugadh ar an 18 Deireadh Fómhair 1960 agus a dtugtar Jean-Claude Van Damme, nó JCVD, air go proifisiúnta. Tá cáil ar Jean-Claude mar mháistir ealaíona comhraic, mar aisteoir, mar stiúirtheoir, agus as an bhfógra a rinne sé le déanaí beag (Samhain, 2013).
Seo sciar de na scannáin is cáiliúla leis: "Bloodsport" (1988), "Kickboxer" (1989), "Universal Soldier" (1992), "Hard Target" (1993), "Street Fighter" (1994), "Timecop" (1994), "Sudden Death" (1995), "JCVD" (2008) agus "The Expendables 2" (2012). Tá liosta níos iomláine thíos.
Ealaíona Comhraic.
Thosaigh Jean-Claude ag foghlaim a cheirde ag aois an-óg, bhí sé aon bhliain déag d'aois nuair a thosaigh sé ag freastal ar an "Centre National De Karaté" (Ionad Náisiúnta Karate) sa Bheilg agus Claude Goetz ina mháistir aige. Bhí sé ceithre bliana ag traenáil nuair a ainmníodh ar fhoireann karate na Beilge é. Ina dhiaidh seo a thosaigh sé ar an karate teagmháil iomlán agus an chic-dhornálaíocht, ba Dominique Valera a thraenálaí ag an bpointe seo.
Obair Aisteoireachta.
Tá an-cháil ar Jean-Claude as na scannáin ealaíona comhraic agus aicsin a rinne sé idir 1984 agus nóchaidí, ach ní hiad seo amháin atá déanta ag an mBeilgeach ildánach. Cé gur ceap magaidh an seánra seo in amanna, d'fhéadfá rá go raibh an-rath ar chuid mhaith dá scannán agus na milliúin dollar tuillte ag "Universal Soldier" ($101 milliún) agus "Timecop" (os cionn $100 milliún) ón ndíoloifig.
Dúirt Sylvester Stalone go raibh seans maith ann go mbeidh carachtar Jean-Claude, Claude Villain, sa chéad leagan eile de "The Expendables", "The Expendables 3", ach tá an baol ann gur Mel Gibson a bheas ina phríomhbhithiúnach.
Duaiseanna agus Ainmniúcháin.
Jean-Claude Van Damme
Jean-Claude Van Damme


Dan O'Herlihy.
Ba aisteoir Éireannach é Dan O'Herlihy a rugadh ar an 1 Bealtaine 1919 agus fuair bás ar 17 Feabhra 2005.


Sergio Leone.
Ba stiúrthóir é Sergio Leone a rugadh san Róimh, An Iodáil ar an 3 Eanáir 1929 agus fuair bás ar an 30 Aibreán 1989.


Tanc.
Is éard atá i gceist le tanc ná saghas feithicle cogaíochta. Bíonn siad armúrtha agus bíonn gunnaí acu.
Ba iad fórsaí na Ríochta Aontaithe a d'fhorbair agus a d'úsáid an tanc don chéad uair sa Chéad Chogadh Domhanda. Bhíodar an-tábhachtach sa Dara Cogadh Domhanda. Úsáidtear go forleathan iad i bpríomh-airm an lae atá inniu ann.
Naisc.
Sentinel (tanc)


Sceimhlitheoireacht.
Innéacs, gníomhartha sceimhlitheoireachta % 2015
Is éard atá i gceist leis an sceimhlitheoireacht ná úsáid chórasach an sceimhle agus an fhoréigin ar son cúise éigin.
"Sceimhlitheoirí" a thugtar ar na daoine a úsáideann an sceimhlitheoireacht.
Bíonn an téarma conspóideach go minic, mar ní ghlacann go leor daoine agus eagraíochtaí a dtugtar sceimhlitheoirí orthu leis.
Eagraíochtaí sceimhlitheoireachta.
Dar leis na rialtais / eagraíochtaí idirnáisiúnta a luaitear


Ailse.
mion
Ailse a thugtar ar ghrúpa de ghalair áirithe ina mbíonn cealla ag fás agus ag táirgeadh cóipeanna as smacht. Is iomaí saghas ailse atá ann, agus is galair mharfacha iad cuid mhaith díobh. Tá go leor cúiseanna éagsúla ann. Ba í an ailse ba chúis le tuairim is 13% de bhásanna daonna na bliana 2007 (7.6 milliún).
An Téarma.
Úsáidtear an leagan "aillse" i nGaeilge na hAlban.


Éabhlóid.
Portráid de Charles Darwin sna 1830í
Is éard atá i gceist leis an éabhlóid (ar a dtugtar éabhlóid bhitheolaíoch nó orgánach) ná na hathruithe i gceann amháin nó níos mó i dtréithe oidhreachtúla na bpobal tríd na glúinte. Is tréithe idirdhealaitheacha faoi leith iad, tréithe ó oidhreacht, lena n-áirítear saintréithe anatamaíocha, bithcheimiceacha nó iompraíochta. Seans go dtarlódh éabhlóid nuair atá éagsúlacht laistigh de phobal.
Is iad príomhfhoinsí na n-éagsúlachtaí ná sóchán, athchuingir ghéiniteach agus sreabhadh géinte. D'éirigh éagsúlú gach orgánach beo ó shinsear coitianta as éabhlóid, próiseas a rinne Charles Darwin cur síos ar mar «foirmeacha éigríochta is áille agus is iontach».
Ba iad Charles Darwin agus Alfred Russel Wallace a bhunaigh teoiric an roghnaithe nádúrtha sa naoú haois déag. Níor thuig éinne meicníocht na héabhlóide go dtí gur bunaíodh an ghéineolaíocht. Is í an éabhlóid príomhbhunús na bitheolaíochta sa lá atá innu ann.


Curzio Malaparte.
Scríbhneoir agus iriseoir Iodálach de phór leath-Ghearmánach a bhí i gCurzio Malaparte (fiorainm: Kurt Erich Suckert), a tháinig chun saoil i bPrato (An Tuscáin) ar an 9 Meitheamh 1898 agus a fuair bás sa Róimh ar an 19 Iúil 1957. Ghlac sé an t-ainm cleite air sa bhliain 1925. Leagan Iodáilise de "Kurt" é "Curzio", agus is imeartas focal é "Malaparte" ("an Droch-Chuid") a thagraíonn do shloinne Napoleon, "Bonaparte" ("an Dea-Chuid").
A Shaol.
Ba iad tuismitheoirí Mhalaparte an t-innealtóir fíodóireachta Erwin Suckert as Zittau agus a bhean Iodálach Edda Perelli as Milano. D'fhreastail Kurt óg ar Mheánscoil Cigognini i bPrato, agus sa bhliain 1911 chuaigh sé i bPáirtí Poblachtach na hIodáile, páirtí liobrálach a bunaíodh i ndeireadh na naoú haoise déag. Chuaigh an chéad dán leis i gcló sa bhliain 1912, agus sa bhliain ina dhiaidh sin thosaigh sé ag foilsiú iris aorach. Ní raibh sé ach sé bliana déag nuair a chuaigh sé in Arm na hIodáile, agus faoi dheireadh an chogaidh bronnadh bonn Iodálach agus cros onórach Fhrancach air mar aitheantas do chomh cróga is a bhí sé i bpáirc an áir. Bhí a deachú féin ag dul leis an gcrógacht sin, nó ní bhfuair sé biseach ceart riamh ón dochar a rinne ionsaí gáis dá scamhóga.
I ndiaidh an chogaidh chuaigh sé ag obair do Roinn Gnóthaí Eachtracha na hIodáile. Rinneadh taidhleoir de, agus fuair sé post an "attaché" in ambasáid na hIodáile i Vársá, an Pholainn. Ar dtús, bhí sé báúil leis an bhFaisisteachas, nó bhain sé amach ballraíocht an Pháirtí Fhaisistigh sa bhliain 1921, agus an lá dár gcionn ghlac sé páirt i Máirseáil Mussolini go dtí an Róimh. Sa bhliain 1926, bhunaigh seisean agus intleachtóirí Faisisteacha eile an iris úd "Novecento", a bhí dírithe ar an gcúigeachas agus ar an bparóisteachas a bhaint de chultúr na hIodáile. Bhí lucht na hirise ag iarraidh litríocht nua a chumadh don Iodáil a chaitheadh súil shoirbhíoch ar an todhchaí, agus ghlac siad leis an bhféidearthacht go mbeadh an Faisisteachas fite fuaite leis an todhchaí sin. Níor chaith Malaparte ach bliain le lucht Novecento. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé leis an ngluaiseacht úd "Strapaese", a chuir béim ar thábhacht an chultúir thuaithe, ar an seanchas agus ar an mbéaloideas.
Faoin am seo a d'fhoilsigh sé a chuimhní cinn ón gCéad Chogadh Domhanda faoin teideal "Viva Caporetto!", ar cuireadh atheagrán de i gcló faoin teideal "La Rivolta dei santi maledetti" ("Éirí Amach na Naomh Damanta"). Níor thaitin an leabhar leis na Faisistigh, agus fuair sé bata is bóthar ón Roinn Gnóthaí Eachtracha.
Sna blianta 1928-31, bhí sé ina eagarthóir ar an nuachtán mór "La Stampa", agus é ag foilsiú na hirise liteartha úd "Fiera Litteraria" chomh maith. Sa bhliain 1933, gabhadh é, agus chaill sé ballraíocht an Pháirtí Fhaisistigh. Díbríodh go hOileán Lipari in aice leis an tSicil é, agus ar dtús bhí an chuma ar an scéal go gcaithfeadh sé cúig bliana a chur isteach ansin. Bhí cara sa chúirt aige, áfach, agus ceadaíodh dó an t-oileán a fhágáil i ndiaidh aon bhliain amháin. Ansin féin coinníodh i mbraighdeanas baile sa Tuscáin nó in Ischia é, agus b'éigean dó a chuid iriseoireachta a scríobh faoi ainm cleite.
I ndeireadh na dtríochaidí thóg Malaparte teach neamhghnách in Oileán Capri in aice le Milano, teach a bhfuil tábhacht leis mar chuimhneachán ailtireachta. Ba é an t-ailtire Iodálach Adalberto Libera a dhréachtaigh an teach, "Villa Malaparte", agus tá clú agus cáil ar an áit inniu féin.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, bhí Malaparte ag obair ina iriseoir cogaidh. Scríobh sé tuarascálacha cogaidh ó chathéadain éagsúla an chogaidh: ón Afraic Thuaidh, ón bhFionlainn, ó na Balcáin, ón Aontas Sóivéadach. Ba é an nuachtán "Corriere della Sera" i Milano a d'fhoilsigh a chuid alt. Sa bhliain 1945, i ndiaidh do na Meiriceánaigh an Iodáil a ghabháil, bhí sé ina oifigeach idirchaidrimh idir na hIodálaigh agus na Meiriceánaigh. I ndiaidh an chogaidh, thosaigh sé ag cur suime sa Chumannachas. Nuair a bhí sé ar cuairt sa tSín, fuarthas amach go raibh ailse na scamhóg ag luí air, agus ba é an galar seo ba thrúig bháis dó sa deireadh.


Monaplacht.
Barrachas agus neamhéifeachtúleacht i monaplacht
An sampla le feidhm mheánioncaim líneach
Iomaíocht fhoirfe leis an bhfeidhm mheánioncaim líneach céanna
Tagann an focal monaplacht ón nGréigís ("monos" nó aonarach agus "polein" nó díol). Is é an monaplaí an díoltóir amháin sa mhargadh. Níl praghas-ghlacadóir é, mar in iomaíocht fhoirfe. Roghnaíonn sé an chainnaíocht agus íocann na tomhaltóirí an praghas. Is minic go mbíonn baic dul isteach i margadh monaplachta.
Brabús = Ioncam – costais táirgeachta
formula_11
formula_13
agus costais imeallaigh seasmhacha formula_14 agus
formula_15
I gcomparáid leis an iomaíocht fhoirfe, tá an margadh monaplachta ina mhargadh neamhéifeachtach, leis na toimhdí céanna. Is praghas-ghlacadóir é gach gnólacht in iomaíocht fhoirfe. Tá an praghas cothrom le costas imeallach (formula_23).
N.B.: Ciallaíonn * an luach in iomaíocht fhoirfe.
formula_13
agus costais imeallaigh seasmhacha formula_14.
Mar sin, is soléir go bhfuil an toradh in iomaíocht fhoirfe níós éifeachtúila mar bíonn an praghas níos ísle ná i monaplacht: formula_28


Jean Joseph Amable Humbert.
Ba shaighdiúir Francach é an Ginearál Jean Joseph Amable Humbert (22 Lúnasa 1755 - 3 Eanáir 1823) a throid i Réabhlóid na Fraince. Saolaíodh i Vosges é. Chuaigh sé leis an saighdiúireacht. Bhí sé ina sháirsint ar dtús ach ceapadh mar chaptaen é ar an 11 Aibreán 1792, lieutenant-colonel ceithre lá ina dhiaidh sin, agus général de brigade ar an 9 Aibreán 1794. B'eisean a bhí i gceannas an airm a rinne ionradh ar Éirinn le cúnamh a thabhairt do na hÉireannaigh Aontaithe sa bhliain 1798. D'éirigh go maith leis ar dtús ach gabhadh i ndiaidh chath Bhaile na Muc é. Níorbh fhada go dtí gur fhill sé ar an bhFrainc, ach níor ghlac sé le Napoléon mar impire agus b'éigean dó teitheadh go Meiriceá sa bhliain 1808. Chuir sé faoi i New Orleans.


Steven Seagal.
Is aisteoir Meiriceánach é Steven Seagal (a rugadh ar an 10 Aibreán 1952). Saolaíodh i Michigan é. Bhí mac amháin agus triúr iníonacha ag a thuismitheoirí, Giúdach agus bean de phór na hÉireann. Bhí sé ina theagascóir aikido sa tSeapáin ar feadh tamaill, ach d'fhill sé ar Mheiricéa agus chuaigh leis an aisteoireacht.
Steven Seagal
Steven Seagal


Maeve Binchy.
Scríbhneoir Éireannach ab ea Maeve Binchy (28 Bealtaine 1940 - 30 Iúil 2012). Rugadh i nDeilginis i gContae Átha Cliath í. Fuair sí a cuid oideachais ollscoile in UCD. Chaith sí seal ina múinteoir, ach fuair sí post mar iriseoir ag an Irish Times. Chuaigh sí leis an scríbhneoireacht ina dhiaidh sin.


John Cusack.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é John Cusack (a rugadh ar an 28 Meitheamh 1966). As Illinois dó. Ghnóthaigh sé an "Most Promising Actor CFCA Award" sa bhliain 1990, an "Favorite Supporting Actor Blockbuster Entertainment Award" sa bhliain 1998 agus an "Commitment to Chicago Award" sa bhliain 2008. Aisteoir a bhí ina athair, agus is aisteoirí iad a dheartháir agus a dheirfiúracha freisin.


Seirín.
Is éan é an seirín Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Cánóg.
Is éan í an chánóg Is baill d'fhine na Procellariidae iad.


Cangarú francaigh gaineamhlaigh.
Ainmhí is ea an cangarú francaigh gaineamhlaigh.


Cangarú glas oirthearach.
Ainmhí is ea an cangarú glas oirthearach.


Loch Konstanz.
Is loch mór é Loch Konstanz (,,, Laidin: "Lacus Brigantinus") atá suite idir an Ostair, an Eilvéis agus an Ghearmáin. Le bheith beacht, tá dhá loch ann, an Loch Thuas nó "Obersee" agus an Loch Thíos nó "Untersee" atá i bhfad níos lú ná an Loch Thuas. Ritheann an abhainn úd "Seerhein" eatarthu.
Tagraíonn na hainmneacha Gaeilge, Béarla agus ainmneacha as na teangacha Rómánsacha do chathair Konstanz, agus í suite chois an locha. Maidir leis an ainm Laidine, is léir go raibh ainmneacha éagsúla ag na húdair Mheánaoiseacha ar an loch, ach is é an t-ainm is sine ná Lacus Brigantinus. San tseanársaíocht ba é Brigantinum (inniu: Bregenz) an chathair ba tábhachtaí cois an locha, agus é ainmnithe as an treibh Cheilteach a raibh cónaí uirthi timpeall na cathrach: na "Brigantii", as Laidin.
Maidir leis an ainm Gearmáinise "Bodensee", tagraíonn sé do cheann de na cathracha agus na háitribh timpeall an locha freisin: Bodman (inniu, Bodman-Ludwigshafen timpeall ar cheann thuaidh thiar an Locha Thuas).
Is é Loch Konstanz an tríú loch is mó i Lár na hEorpa de réir thoirt an uisce atá ann. Níl ach Loch na Ginéive san Eilvéis agus Loch Balaton san Ungáir níos toirtiúla.


Raffaello Sanzio.
Péintéir agus ailtire Iodálach a bhí i Raffaello Sanzio da Urbino, Raphael, nó Rafael (1483-1520). Ba iad Michelangelo, Leonardo da Vinci agus Rafael na healaíontóirí Renaissance ba mhó cáil. Rugadh i gcathair bheag Urbino é. Thaisteal sé timpeall na tíre agus chuir sé faoi sa Róimh faoi dheireadh, mar a bhfuair sé bás ar an 6 Aibreán 1520. Is iomaí saothar a chruthaigh sé.
Tá astaróideach ann ar a dtugtar 9957 Raffaellosanti in ómós dó.
Monumento a Raffaello Sanzio, Urbino.


Loch Victoria.
Tá Loch Victoria suite san Afraic idir an Chéinia, Uganda agus Tanzania.
Tarraingíonn an t-ainm do Victoria, banríon na Breataine. Ba é John Hamming Speke, an chéad Eorpach a thug cuairt air, a bhaist an t-ainm seo ar an loch. Shroich sé an cósta theas sa bhliain 1858.
Is é an loch is mó san Afraic é: 68,800km cearnógach. Is é Victoria an loch is mó sna trópaicí agus an dara loch fionnuisce is mó ar domhan (níl ach Loch Superior i Meiriceá Thuaidh níos mó).


Ropaire.
Ba saighdiúir neamhrialta sna 17ú haois é an ropaire.


Lamhnán.
Is orgán i veirteabraigh agus roinnt ainmhithe eile é an lamhnán. "Aotraman" a thugtar air i nGaeilge na hAlban. Bailítear fual ó na duáin ann. Ansin scaoiltear an fual seo amach as an lamhnán agus as an gcolainn tríd an úiréadra


Ordóg.
Is ball den chorp í an ordóg atá suite ag deireadh an láimhe.


Wilfrid Brambell.
Ba aisteoir Éireannach é Wilfrid Brambell a rugadh ar an 22 Márta 1912 agus fuair bás ar 18 Eanáir 1985.


Seamus Moore.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Seamus Moore. Rugadh é i gCallainn, Contae Chill Chainnigh ar an 18 Meitheamh 1947.


Piobar (glasra).
Is glasra é an piobar. Planda bliantúil atá ann, atá dúchasach do na trópaicí sa Domhan Úr, a úsáidtear mar ghlasra. Gaolmhar leis an bpráta is an tráta, le bláthanna bána cosúla. Na duilleoga mór; na caora mór bog inite, le cruthanna is dathanna éagsúla. Tagann an blas te géar ón gceimiceán caipsicin a bhíonn sa phlacaint ann. Úsáidtear ina iomláine é nó meilte ina phúdar. Cuimsíonn sé na piobair paiprice, cillí, piobar Chéin is piobar dearg, agus cuid mhaith cineálacha áitiúla. Is piobair dhearga neamhaibí na piobair ghlasa.


Piobar dearg.
Is glasra é an piobar dearg.


Keanu Reeves.
Is aisteoir Ceanadach é Keanu Reeves a rugadh ar an 2 Meán Fómhair 1964.


Spadalach tuaisceartach.
Is éan é an spadalach tuaisceartach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Cangarú crainn Goodfellow.
Ainmhí is ea an cangarú crainn Goodfellow.


Rivers Cuomo.
Ceoltóir, amhránaí, príomhghiotáraí agus príomhscríbhneoir amhrán den bhanna ceoil Meiriceánach 'Weezer' is ea Rivers Cuomo (a rugadh 13ú Meitheamh, 1970).
Saol.
Rugadh é i Mhanhattan i Nua-Eabhrac agus tógadh é ar "ashram" a bhí á reáchtáil ag Sri Swami Satchidananda i Promfret, Connecticut. Thug a mháthair an t-ainm 'Rivers' air mar gheall ar gur rugadh é idir an Abhainn Oirthear agus an Abhainn Hudson i gCathair Nua-Eabhrac.
I ndiaidh roinnt tograí ceoil i Los Angeles, chuir Rivers "Weezer" ar bun ar 14ú Feabhra, 1992, le baill ó "Sixty Wrong Sausages", leis an drumadóir Patrick Wilson san áireamh.


Esopus, Nua-Eabhrac.
Baile beag i gContae Ulster, in oirthear Nua-Eabhrac, sna Stáit Aontaithe, is ea Esopus. Tá Esopus suite ar bhruach thiar na habhann Hudson, taobh theas de chathair Kingston. “Bruacha arda” is ciall do “Esopus” sa teanga Lenape, ainm a thugtaí ar an bpobal áitiúil Lenape freisin. Bhí 9,331 duine ina gcónaí in Esopus de réir dhaonáireamh na bliana 2000. Tá dhá ghráig déag ("hamlet," téarma atá in usáid go forleathan i stát Nua-Eabhrac) ar fad in Esopus. Tá oifigí bardais Esopus le fáil i ngráig Port Ewen.
Stair.
Bhí áit thrádála ag na hOllannaigh agus ag na Lenape in Esopus sa chéad chuid de na 1600í. Fearadh cogadh idir an dá dhream seo faoi dhó sa cheantar. “Cogaí Esopus” a thugtar orthu. (Thugtaí an t-ainm “Esopus” ar cheantar a bhí níos mó ná an baile beag atá ann inniu. Ba chuid d'Esopus í an áit a bhfuil cathair Kingston inniu.) Níor éirigh le ceachtar den dá thaobh bua a bhreith, agus ghabh na Sasanaigh an choilíneacht Ollannach go gairid i ndiaidh an dara cogadh. Kingston a bhí ag riaradh ghnóthaí na háite as sin amach.
Rinneadh baile beag neamhspleách d'Esopus sa bhliain 1811. Ar na daoine nótáilte a bhí ina gcónaí sa cheantar sa 19ú haois bhí Sojourner Truth, daonuasclóir clúiteach a raibh cónaí uirthi mar sclábhaí i ngráigeanna Rifkin, Port Ewen, agus West Park go dtí go bhain sí a saoirse amach. Nuair a bhí sí ina cónaí i Rifkin (go dtí 1807 nó 1808) ní raibh aici ach Ollainnis.
Geografaíocht.
Tá 41.9 míle cearnach (109 km2) in Esopus, 37.2 míle cearnach (96 km) de thalamh agus 4.6 míle cearnach (12 km) faoi uisce. Téann an príomhbhóthar 9W ó dheas ó thuaidh tríd an bhaile feadh bhruach na habhann. Tógadh a lán tithe móra ar bhruacha na habhann sa 19ú haois agus go luath san 20ú aois; tugadh an chuid ba mhó díobh d’eagraíochtaí creidimh i ndiaidh don cháin ioncaim teacht isteach sna 1920idí. Tá fíniúnacha sa cheantar chomh maith.
An Ghaeilge.
Tá baint ag Esopus leis an Ghaeilge ar dhá shlí. Bíonn cuid mhaith d'imeachtaí Dhaltaí na Gaeilge ar siúl in Esopus ag ionad chúrsaí spioradálta na mBráithre Máireacha. Tá an t-ionad Máireach suite idir Bealach 9W agus an abhainn i lár páirceanna agus coillte.
Míle slí níos faide ó dheas i ngráig West Park ar Bhealach 9W, tá teach mór ag na Bráithre Críostaí. Is i reilig na mbráithre ansin a cuireadh an Bráthair Séarlas Ó Cuinn. Ba mhúinteoir Gaeilge é agus scoláire ar litríocht na Gaeilge. Lena chois sin bhí sé ina uachtarán ar Choláiste Í i New Rochelle. Crann taca láidir don teanga i Nua-Eabhrac a bhí ann lena linn.


Inis Toirc.
Is oileán ar chósta na hÉireann í Inis Toirc.


Inis Airc.
Is oileán ar chósta thiar na hÉireann í Inis Airc i gContae na Gaillimhe. Tá an t-oileán suite 8 gciliméadar amach ón gcósta, siar ó dheas ó Inis Bó Finne. Tá Inis Airc tréigthe ón bhliain 1960 i leith.


Maláire.
Galar tógálach is ea an mhaláire nó malaria (ón Iodáilis Mheánaoiseach do 'dhroch-aer' a thagann sé). Tá sé coitianta sna trópaicí agus sna fothrópaicí. Bíonn 350–500 milliún cás ann gach bliain, Maraítear 1-3 milliún duine, 90% díobh san Afraic fho-Shahárach: páistí iad a bhformhór. Tá dlúthbhaint idir an mhaláire agus an bochtanas agus uaireanta cúisíonn an galar an bochtanas.
An galar.
Seadán (paraisít) ar a dtugtar "Plasmodium" is cúis leis. As greim na muiscítí ionfhabhtaithe is mó a tholgtar an galar. I gcorp an duine téann na seadáin isteach san ae agus tagann borradh agus fás ar líon na seadán ann. Ina dhiaidh sin ionfhabhtaíonn siad na fuilchealla dearga. Is féidir comharthaí an ghalair a aithint sa duine ionfhabhtaithe tuairim is 10-15 lá i ndiaidh na greama, mar shampla fiabhras, tinneas cinn agus urlacan.
Ta cúig speiceas Plasmodium ann a chúisíonn an mhaláire sa duine daonna: is é "Plasmodium falciparum" an ceann is marfaí. Is annamh a mharaíonn "Plasmodium vivax", "Plasmodium ovale" agus "Plasmodium malariae" an duine. Zónóis is ea "Plasmodium knowlesi", is é sin, galar ar féidir leis an duine é a tholgadh ó ainmhí, macaque i gcás "P. knowlesi".


Ginmhilleadh.
Is éard atá i gceist leis an téarma ginmhilleadh ná díbirt/baint shutha nó fhéatais amach as an mbroinn, a mharaíonn é nó a tharlaíonn mar thoradh ar a bhás. Téann stair an ghinmhillte siar go dtí an ré ársa ach tá go leor conspóide ann faoi.
Maraítear 42 million suth agus féatas mar seo chuile bhliain. Is annamh a mharaíonn ginmhilleadh sábháilte an mháthair, ach cailltear 70,000 bean mar thoradh ar ghinmhilleadh baolach gach bliain.


Cath Fhoraois Teutoburg.
Troideadh Cath Fhoraois Teutoburg (nó "clades Variana" ag staraithe Rómhánacha) sa bhliain 9 AD, nuair a chuir comhghuaillíocht de threibheanna Gearmánacha faoi cheannas Arminius (Gearmáinis: "Armin"; ar a dtugtar "Hermann"), mac Segimerus (Gearmáinis: "Segimer" nó "Sigimer") na gCherusci, luíochan roimh agus scrios ar thrí léigiún Rómhánach, in éineacht lena bhfoireann chúnta, faoi stiúir Publius Quinctilius Varus.


Brian Mulroney.
Bhí Martin Brian Mulroney (a rugadh ar an 20 Márta 1939) ina Phríomh-Aire ar Cheanada ó 1984 go dtí 1993. Bhí sé ina cheannaire ar an bPáirtí Coimeádach Forásach. ó 1983 go 1993. Tháinig sé chun saoil i mbaile iargúlta Baie-Comeau i gcúige Québec. Ba iad Mary Irene (née O'Shea) agus Benedict Martin Mulroney, fear agus bean de phór na hÉireann, a thuismitheoirí.
Mulroney, Brian
Mulroney, Brian


Segway PT.
Is iompróir pearsanta é an Segway Personal Transporter (Segway PT). Tá dhá roth air agus coimeádann sé an duine a bhíonn ag taisteal air cothrom trí ríomhairí agus gíreascóip. Claonann daoine ar aghaidh chun gluaiseacht ar aghaidh, claonann siad siar chun taisteal siar. Castar é trí cuaille láimhe a chlaonadh clé nó deas. Tá luas 20.1 km san uair ag Segwayanna. D'airg Dean Kamen é. Nochtadh don saol mór é ar an 3ú de Nollag 2001. Díoladh don chéad uair i 2002. Táirgeann an chuideachta, Segway Inc. atá lonnaithe i mBedford, New Hampshire i Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Quentin Bryce.
Is í Quentin Bryce Ard-ghobharnóir na hAstráile. Is í ionadaí bhanríon (nó rí) na Ríochta Aontaithe í.
Rugadh ar an 23 Nollaig 1942 í in Brisbane.
Bhí sí ina Gobharnóir ar Queensland ó 2005 go 2008. Ceapadh mar an 25ú Ard-ghobharnóir na hAstráile í sa bhliain 2008. Is í Bryce an chéad bhean riamh a roghnaíodh don phost.


Cianbhaictéir.
Is éard is Cianbhaictéir (ar a dtugtar freisin algaí gormghlasa, baictéir gormghlasa, agus Cianaifhítea) ann ná fíleam de bhaictéir a fhaigheann a gcuid fuinnimh trí fhótaisintéis, le colainn cosúil le halga agus struchtúr ceallach (prócarótach) cosúil le baictéar. Tagann an t-ainm "cianbhaictéir" nó "cyanobacteria" ó dhath na mbaictéar (Gréigis: κυανός (kyanós) = gorm).
An núicléas gan scannán dá chuid féin chun é a scaradh ón gcíteaplasma. Faightear an lí fhótaisintéiseach clóraifill a ar scannán ar leith (an tíleacóideach) nach bhfuil cuimsithe taobh istigh de chlóraplaist mar a bhíonn i bhfíoralga. Orgánach an-ársa (tháinig siad ar an bhfód tuairim is trí bhilliún bliain ó shin) agus tuigtear go raibh sé freagrach as saibhriú atmaisféar an Domhain le hocsaigin mar fho-tháirge ar a fhótaisintéis. Níos mó ná 1,000 speiceas beo ar eolas. Faightear i gcuid mhaith gnáthóg uisciúil é, ach san ithir is ar dhromchlaí carraigeacha freisin.


Slua reatha.
a>, an Treas Bhriogáide Thiobraid Árainn, i rith Cogadh na Saoirse in Éirinn.
Is aonad beag, neamhspleách, soghluaiste é slua reatha (nó colún reatha go minic), de shaighdiúirí agus trodairí a bhogann go mear chun cogadh a fhearadh ar a namhaid. Dá bhíthin sin, ní iompraítear mórán trealamh agus airm. Taistealaíonn siad go mear i ngluaisteáin nó in ingearáin. Fadó, bhog slua reatha de chos nó ar mhuin capaill.
D'eagraigh Óglaigh na hÉireann sluaite reatha i rith Cogadh na Saoirse in Éirinn le go mbeidh siad in ann dul i ngleic le díormaí de phóilíní agus saighdiúirí Sasanacha in Éirinn. D'éirigh go geal leis an mbeartas seo mar d'fhan na Sasanaigh i ndúnta sna bailte in Éirinn fad is a bhí na ceantair tuaithe faoi smacht na hÓglaigh.


Fótaisintéis.
Is eard is fótaisintéis (ón nGréigis φώτο-[foto], "solas", agus σύνθεσις-[sýnthesis] "sintéise") ann ná
an próiseas a athraíonn dé-ocsaíde carbóin go dtí comhdhúile orgánacha, go háirithe siúcraí, ag baint úsáide as fuinneamh ó sholas na gréine. Tarlaíonn fótaisintéis i bplandaí, algaí, agus go leor speiceas de na baictéir, ach ní sna haircéigh. Tugtar fóta-uatrófaigh ar orgánaigh fótaisintéiseacha, toisc gur féidir leo a gcuid bia féin a chruthú. I bplandaí, in algaí, agus i gcianbhaictéir, úsáidtear dé-ocsaíd charbóin agus uisce sa phróiseas seo, agus scaoiltear ocsaigin mar tháirge dramhaíola. Bíonn an fhótaisintéis ríthábhachtach don bheatha ar an domhan.


Imran Farooq.
Ba pholaiteoir Pacastánach é Imran Farooq (Urdais: عمران فاروق;
14 Meitheamh, 1960 - 16 Meán Fómhair, 2010) agus ba bhall suntasach é den gluaiseacht pholaitiúil, an
Ghluaiseacht Aontaithe Náisiúnta (GAN) (Urdais: متحدہ قومی موومنٹ, Béarla: Muttahida Qaumi Movement) chomh maith le bheith ina iar-pharlaiminteoir.
Feallmharú.
Dúnmharaíodh é in aice a theach i dtuaisceart Londain ar an tráthnóna an 16 Meán Fómhair


Vodca.
Is deoch dhriogtha í vodca () agus ceann de na deochanna a bhfuil tóir ag an bpobal uirthi. Tá sé comhdhéanta go príomha d'uisce agus d'eatánól maille le rianta d'eisíontais agus blastáin. Déantar vodca as substaint coipthe, leithéidí gránach nó prátaí. Bíonn neart iarbhír alcóil an vodca de ghnáth idir 35-50% de réir toirte; 40% alcól de réir toirte (profa 80) sa Rúis, sa Liotuáin agus sa Pholainn.


Creag Ealasaid.
Creag Ealasaid, ón taobh ó thuaidh Is oileán beag é Creag Ealasaid sa Chaolas Chluaidh (,), in Albain, timpeall 16 ciliméadar amach ó Inbhir Gharbhain. Seo iad a chomhordanáidí; 55° 15′ 7″ ó thuaidh agus 5° 6′ 59″ siar.
Tá sé comh fairsing le 99 heicteár agus tá a bharr comh hárd le 338 méadar os cionn na mara. Cruthaíodh an chreig as phluga bolcánach ó bholcán marbh agus tá an chreig neamháitrithe faoi láthair.


Apollo 12.
Ba é Apollo 12 an séú eitilt le foireann sa chlár Apollo sna Stáit Aontaithe agus an dara ceann a bhain talamh na Gealaí amach (misean de chineál H). Seoladh é ar an 14 Samhain, 1969, ceithre mhí i ndiaidh Apollo 11.
Chaith Charles "Pete" Conrad ceannasaí misin agus Alan L. Bean píolóta an mhodúil ghealaí beagáinín níos mó ná lá amháin agus seacht n-uaire a'chloig de ghníomhaíocht ar dhromchla na gealaí le linn don phíolóta Richard F Gordon fanacht i gceannas ar an mhodúl ceannasaíochta. Ba é Oceanus Procellarum (Gaeilge: "Aigéan na Stoirmeacha") láithreán tuirlingthe an mhisin. Baineadh amach na príomhchuspóirí seo a leanas; tuirlingt níos cruinne (nach raibh bainte amach ag Apollo 11) agus cuairt a thabhairt ar an taiscéalaí Surveyor 3 chun codanna a bhaint amach as le haghaidh anailíse.
Chríochnaigh an misean ar 24 Samhain le stealltuirlingt rathúil, tar éis príomh-chuspóirí an mhisin a chur i gcrích.
Charles "Pete" Conrad le "Surveyor III", 20 Samhain 1969


Caolas Chluaidh.
Caolas ChluaidhTá an Caolas Chluaidh () in iarthar na hAlban agus cruthaíonn sé réimse mór uisce cois cósta. Tá sé suite idir leithinis Chinn Tíre agus an tír mór agus sreabhann an Abhainn Chluaidh isteach ann. Ag a bhéal tá sé 42 ciliméadar ar leithead.


Johan Huizinga.
Staraí Ollannach a bhí i Johan Huizinga a chuir tús leis an stair chultúrtha mar chraobh léinn ar leith. Rugadh in Groningen é ar an 7 Nollaig 1872, agus fuair sé bás i mbraighdeanas Naitsíoch ar an 1 Feabhra 1945. Bhí tuiscint aeistéitiúil aige ar an stair, agus é ag cur béime ar an dráma agus ar an seó mórthaibhseach mar eochair do mheon na ndaoine a mhair fadó.
Is féidir an tuiscint seo a aithint sa mhórleabhar a scríobh sé faoi dheireadh na Meánaoise, "Herfsttij der Middeleeuwen" ("Fómhar na Meánaoise" nó "Ag Druidim chun Deiridh don Mheánaois" - "The Waning of the Middle Ages" agus "The Autumn of the Middle Ages" atá ar na haistriúcháin Bhéarla). Is é an leabhar seo is mó a shamhlaítear le hainm Huizinga inniu, ach scríobh sé a lán eile freisin, ar nós "Homo ludens" ("An Duine ag Súgradh", nó saothar staidéir ar ról an tsúgartha is an chluiche sa chultúr) agus "Erasmus", beathaisnéis Erasmus ó Rotterdam.


Piridín.
Is comhdhúil heitreafháinneach é orgánach é Piridín leis an bhfoirmle cheimiceach C5H5N. Tá a struchtúr neasghaolmhar le struchtúr na beinséine, ach le hadamh nítrigine in ionad grúpa CH amháin. Úsáidtear é mar réamhtheachtaí le haghaidh agraicheimiceán agus táirgí cógaisíochta agus is tuaslagóir agus imoibrí tábhachtach é chomh maith. Is leacht é gan dath le boladh míthaitneamhach éisc ar leith. Tarlaíonn fáinne an phiridín i go leor comhdhúile tábhachtacha, lena n-áirítear na vitimíní, nicitíonaimídí agus pireadocsal


Stephen Rice.
Is imreoir peile Éireannach é Stephen Rice (a rugadh ar an 6 Deireadh Fómhair 1984). As Baile Átha Cliath dó. Faoi láthair tá sé ag imirt faoi láthair mar imreoir lár páirce le Shamrock Rovers i Sraith na hÉireann. D'imir sé le Bohemians go dtí 2007.


BBC WebWise.
Is suíomh gréasáin faoi chúrsaí an idirlín í BBC WebWise. Cruthaíodh sa bhliain 1998 é agus athsheoladh i Meán Fómhair na bliana 2010 é. Tá cúrsaí idirlín, colún seachtainiúil agus foclóirín téarmaíochta le fáil ann.


José Antonio Labordeta.
José Antonio Labordeta Subías (Zaragoza, 10 Márta, 1935 - 19 Meán Fómhair, 2010) - amhránaí, scríbhneoir agus polaiteoir Spáinneach, teachta de chuid an pháirtí Chunta Aragonesista (VII y VIII legislaturas).
Saol.
Mac le Miguel Labordeta agus Sara Subías, deartháir an fhile Miguel Labordeta, agus fearcéile Juana de Grandes (necaht leis an Ghinearál Agustín Muñoz Grandes) a bhí ann. Bhí triúr iníonacha aige (Ana, Ángela y Paula).
Fuair sé a chuid oideachais sa Colegio Alemán de Zaragoza agus fuair cáilíocht sa Dlí agus sa bhFealsúnacht in Ollscoil Zaragoza, coláiste a bhronn Dochtúireacht Onórach air sa bhliain 2010. Chaith sé tamall ina mhúinteoir Tíreolaíochta, Staire agus Ealaíne. Sa bhliain 1972 bhunaigh sé an iris chultúrtha Andalán.
Bhí baint aige le bunú an pháirtí polaitíochta El Partido Socialista de Aragón sa bhliain 1976 agus níos déanaí sheas sé mar iarrthóir don Seanad ar son aontas na heite clé, Izquierda Unida. Mar bhall den Chunta Aragonesista (CHA), toghadh é mar theachta do Zaragoza sa bhliain 2000, agus ba é siúd ionadaí an pháirtí i gComhdháil na dTeachtaí go dtí an bhliain 2008.
Cé nár ghnóthaigh sé mórán vótaí riamh, tharraing sé go leor aird air féin lena fheachtas in aghaidh rannpháirtíocht na Spáinne san ionradh ar an Iaráic, No a la guerra, agus i gcoinne na scéime chun cúrsa abhainn an Ebro a athrú. Ba mhinic é i ngleic le teachtaí an Partido Popular agus chaith sé an masla seo leo: «A la mierda». Dúirt sé go bhféadfaí an mana sin a chur ar leac a uaighe.
D'éag sé den ailse go luath ar maidin ar an 19 Meán Fómhair 2010, in ospidéal Miguel Servet i Zaragoza.
Prós.
Foilsíodh saothair éagsúla machnaimh agus a chuimhní cinn chomh maith le prós cruthaíoch i rith a shaoil chomh maith, agus bhí sé ina cholúnaí i nuachtáin éagsúla.
Amhránaí.
Tugadh aitheantas do Labordeta mar dhuine de na hamhránaithe/údair ba mhó sa Spáinn lena linn. I measc na n-amhrán ba cháiliúla a scríobh sé agus a chan sé tá «Canto a la libertad», «Aragón», «Me dicen que no quieres» agus «Banderas rotas».


CLG Gaeil Blath Gall.
Is foireann peile Gaelaí í Gaeil Blath Gall, suite i gCoill Cluaine agus i mBaile an Bhóthair i gContae na Mí. Imríonn daoine ó pharóiste Coill Cluaine leis an fhoireann seo, agus go háirithe daoine ó Maol Hosae, Cill Chluain, agus Baile an Bhóthair. Bhuaigh Gaeil Blath Gall Comórtas Peile na Mí sa bhliain 2003.
Tagairtí.
Gaeil Blath Gall


Marisa Tomei.
Is aisteoir Meiriceánach de phór na hIodáile í Marisa Tomei (Nua Eabhrac, 4 Nollaig 1964). Bhuaigh sí Gradam an Acadaimh sa bhliain 1992. Bhí sí páirteach sna scannáin iomráiteacha "What Women Want" (2000), "Anger Management" (2003), "Wild Hogs" (2007). "Unhook the Stars" (1996), "Before the Devil Knows You're Dead" (2007) agus "The Wrestler" (2008).
Tomei, Marisa
Tomei, Marisa


Ríomhaire táibléid.
Is eard is ríomhaire táibléid, nó go simplí "táibléad", ann ná ríomhaire atá go hiomlán i scáileán tadhaill a úsáideann stíleas, peann digiteach, nó barr méire mar phríomh-ghléas ionchurtha in ionad méarchláir nó luiche a d'fhéadfadh nó nach bhféadfadh a bheith san áireamh leis. Tagann an t-ainm ó tháibléid scríbhneoireachta mar go bhfuil cosúlachtí eatarthu, agus bíonn an comhéadan úsáideora níos nádúrthaí nuair a bhíonn an scáileán tadhaill comhtháthaithe leis an scáileán taispeánata, mar atá sé i gcás an táibléid.


Parma Football Club.
Is club peile Iodálach é Parma Football Club a bunaíodh mar "Verdi Football Club" sa bhliain 1913. Imríonn an club i Serie A faoi láthair.
Naisc sheachtracha.
Parma


Irish Village.
Scannán is ea The Irish Village. Rinneadh taifead air’ i mbaile an Chruacháin i gContae Chorcaí sa bhliain 1959. Ba é James Clark, stiúrthóir as an mBreatain, a stiúraigh é. Bhuaigh sé gradaim BAFTA agus Oscar ina dhiaidh sin. Cuireann sé síos ar an sochaí agus saol sa cheantar sa bhliain 1959. Sa ghuthú deirtear nach bhfuil aon cheo speisialta faoin sráidbhaile ach go bhfuil sé ag dul i léig.


Tianjin.
Is cathair agus bardasacht neamhspleách ar mhachaire oirthuaisceart na Síne í Tianjin (Sínis: 天津; hanyu pinyin: "Tiānjīn"; litriú traidisiúnta an chórais phoist: "Tientsin"). Tá Tianjin ar cheann de na ceithre chathair sa tír atá faoi smacht díreach an rialtais náisiúnta agus nach cuid de chúigí iad (amhail roinnt chathracha na hÉireann, ach go bhfuil ceantracha tuaithe sách fairsinge sna bardasachtaí neamhspleácha sa tSín). Tá Bardasacht Tianjin ag críochantacht le Bardasacht Béising ar an taobh thiar-thuaidh, le Murascaill Bohai ar an taobh thoir, agus le Cúige Hebei ar gach taobh eile. Is í Tianjin an séú cathair is mó sa tír úd agus an cúigiú ceantar uirbeach is mó d’achar ann, i ndiaidh Béising, Shanghai, Guangzhou, agus Shenzhen. Tá an chathair Tianjin suite timpeall is 92 míle slí (150 km) ó dheas soir ó Bhéising. Tá calafort tábhachtach ag Tianjin ar an mBohai. Tá isteach is amach le deich milliún duine ar fad ina gcónai in Tianjin.
Tá cathair Tianjin suite ar bhruacha na Hai He, abhainn atá ceangailte le dhá abhainn mhóra na Síne, an Yangtze agus an Huang He, tríd an Chanáil Ríoga. Tá calafort Tianjin ar an mBohai, ar chuid den Mhuir Bhuí agus den Aigéan Ciúin é, achar áirithe ón gcathair féin. Bhíodh lámhaltas trádála ag roinnt tíortha eachtrannacha in Tianjin le linn an ríshleachta Qing dhéanaigh agus faoi réimeas luath an Kuomintang sa 20ú aois.
Stair.
Thosaigh Tianjin ag forbairt mar ionad trádala mar thoradh ar oscailt na Canála Ríoga faoin Ríshliocht Sui. Zhigu, nó “Port Díreach”, an t-ainm a bhí ar an áit go dtí an bhliain 1404, nuair a chuir an t-impire Yongle an t-ainm Tianjin, nó “Ath Neimhe”, ar an áit. Tharla an t-impire ag cur cogaidh ar an nia agus iad i ngleic ar an gcoróin nuair a chuaigh an t-impire (“mac neimhe”) trasna na habhann ag ath ansin. Ní ba dhéanaí, tógadh dún ansin ar tugadh Tianjin Wei air, is é sin, Dúnfort Tianjin. Rinneadh maoracht (“prefecture” i scríbhinní Béarla faoin tSín) de Tianjin sa bhliain 1725, agus cuireadh Contae Tianjin ar bun laistigh de sa bhliain 1731.
Bhí Dara Cogadh an Óipiam faoi lánseol sa bhliain 1856 nuair a chuaigh saighdiúirí Síneacha ar bord "The Arrow", long Síneach a bhí cláraithe i Hong Cong agus a raibh bratach na Breataine ar foluain aici. Ceapadh go raibh an long páirteach i smuigleáil, i bpíoráideacht, agus i dtrádáil an chodlaidín, nó óipiam. Gabhadh 12 fear ar an long agus cuireadh faoi ghlas iad. Mar fhreagra, i mBealtaine na bliana 1858, chuir na Breatnaigh agus na Francaigh báid ghunnaí faoi cheannas an Aimiréil Sir Michael Seymour le daingnithe Taku, lámh le Tianjin, a ghabháil. An mhí ina dhiaidh sin, síníodh Conarthaí Tianjin, a d’oscail Tianjin don trádáil eachtrannach.
Bhunaigh na Sasanaigh agus na Francaigh lámhaltais sa chathair, agus faoi dheireadh na haoise, bhí a lamháltais féin ag líon mór tíortha eile ann chomh maith. Tháinig na Seapánaigh, na Gearmánaigh, agus na Rúisigh ar dtús, agus sula i bhfad bhí a lonnaíochtaí féin ag an Ostair-Ungáir, ag an Iodáil, agus ag an mBeilg freisin. Bhí scoileanna, ospidéil, príosúin, agus beairicí dá gcuid féin ag gach tír acu. Faoi thús an 20ú céad, bhí 200,000 duine sa chathair, leath díobh ar a laghad sna lamháltais eachtrannacha. D’fhág na tíortha seo a rian ar chuma na cathrach, go mór mhór le hailtireacht na neaglaisí agus na mílte tithe a thóg siad inti. Blas coimhthíoch atá ar Tianjin inniu dá bharr sin.
Ar na himeachtaí ab fhoréigní sa tréimhse sin bhí Eachtra Shéipéil (nó Chreidimh) Tianjin i Meitheamh na bliana 1870. Tharla teach pobail a bheith tógtha ag misinéirí Caitliceacha ón bhFrainc sa chathair, an Wanghailou, chomh maith le dílleachtlann. Cuireadh fuadach agus síolteagasc páistí Síneacha i leith na mban rialta a bhí i mbun na dílleachtlainne. Géaraíodh an teannas agus scaoil saighdiúirí Francacha faoi cheannas chonsal na Fraince a ngunnaí san "yamen", oifig riaracháin áitiúil Síneach. Chuir sin fearg ar na sluaite a chruinnigh sna sráideanna agus mharaigh siad 30-40 Síneach Críostaí agus 21 eachtrannach, an consal ina measc. Dódh an séipéal agus consalacht na Fraince. Rinne an Fhrainc agus sé thír eile gearán leis an rialtas Qing. Ní raibh aon dul as acu seo ach cúiteamh a thabhairt, idir airgead agus phionós an bháis ar shé dhuine dhéag.
Nuair a tharla Éirí Amach na mBocsar sa tSín, d’éirigh leis na reibiliúnaigh cuid de Tianjin a chur faoina smacht. Bhí lámhaltais na n-eachtrannach faoi léigear acu sin ar feadh roinnt seachtainí. I mí Iúil, sa bhliain 1900, rinne Comhghuaillíocht na nOcht Náisiún ionsaí ar na Bocsair sa chathair agus chuir siad ruaig orthu. Chuir na comhghuaillithe seo Rialtas Sealadach Tianjin ar bun, a raibh ionadaithe de chuid na náisiún éagsúil páirteach ann. Tugadh rialú na cathrach ar ais do na Qing ar 15 Lúnasa, 1902. Thug Yuan Shikai, ginearál Síneach cáiliúil na linne, faoin chathair a chur in oiriúint don aois nua. Chuir sé póilíneacht agus toghcháin do chomhairle na cathrach ar siúl don chéad uair riamh sa tSín.
I ndiaidh Éirí Amach na mBocsar, fuair na tíortha coimhthíocha cead garastúin a choimeád in Tianjin chun go mbeadh a gcuid fórsaí ábalta Péicing a bhaint amach go réidh. Bhí dhá chathlán ag na Briotanaigh, ach níor ghlac na Meireacánaigh páirt ann ar feadh tamaill sách fhada. Le linn an Chéad Chogaidh Dhomhanda, ghabh Forsaí na gComhghuaillí garastúin na Gearmáine agus Impireacht na hOstaire-Ungáire, agus coimeádadh na saighdiúirí sin mar phríosúnaigh chogaidh. Bhain an rialtas Boilséiveach an garastún Rúiseach den chathair sa bhliain 1918. In 1920 d’iarr na náisiúin eile ar na Stáit Aontaithe trúpaí a chur ann, rud a rinne an tír úd. Ba George C. Marshall, ginearál tábhachtach eile sa chéad leath den 20ú haois, a bhí i gceannas ar shaighdiúirí Mheireacá in Tianjin (ar thaitníodh seirbhís in Tianjin leo). Bhain na Meireacánaigh a gcuid forsaí de Tianjin sa bhliain 1938.
Ghabh na Seapánaigh Tianjin ar an 30 Mí Iúil, 1937 sa Dara Cogadh Sínea-Sheapánach, ach d’fhág siad na lámhaltais mar a bhídís sa chuid ba mhó go dtí 1941. Tharla an eisceacht ba mhó sa bhliain 1939 nuair a thug na Briotanaigh tearmann do sheisear Síneach a mharaigh duine a bhí ag comhoibriú go feiceálach leis na Seapánaigh. Ar an 14 Meitheamh, rinne na Seapánaigh imshuí ar an chuid Bhriotanach den chathair. Ba bheag nár briseadh cogadh amach idir an dá thír, ach sa deireadh ghéill na Briotanaigh agus thug siad na héalaithigh do na Seapánaigh, Chuir siad seo chun báis iad. Ghlac na Seapánaigh seilbh ar lámhaltais Mheiriceá agus na Breataine Móire sa bhliain 1941. Fágadh na hIodálaigh agus na Francaigh i gceannas ar a gcodanna féin de Tianjin (bhí oifigigh na Fraince san áit dílis don rialtas Vichy sa Fhrainc.)
Báid feadh chladaigh Tianjin sa tsean-am
Mhair seilbh na Seapánach ar an gcathair go dtí 15 Lúnasa, 1945. Sheas na fórsaí Meiriceánacha sa bhearna ansin go raibh Chiang Kai-shek agus na Náisiúnaithe (.i. fórsaí an Kuomintang) ábalta Tianjin (agus Péicing) a bhaint amach. Thit an chathair do na Cumannaigh Shíneacha ar 15 Mí Eanáir, 1949.
Bhí geilleagar na cathrach marbhánta sna 1950idí agus níor tháinig aon rath faoi leith air go dtí am éigin i ndiaidh na Réabhlóide Cultúrtha sna 1970idí. Thóg Mao Zedong carabhuaic in Tianjin sa bhliain 1958 nuair a chonacthas é ag ithe i mbialann sa chathair, an t-aon uair a d’ith sé i mbialann sna 27 bliana a raibh sé i gcumhacht. Tháinig na deich mílte sna sráideanna ag scairteadh moltaí ar Mao; glactar gur cleas poiblíochta a bhí ann.
Rialtas.
Tá bardasacht Tianjin go díreach faoi smacht an rialtais náisiúnta; ní cuid de chúige í. Cosúil leis an chuid eile den tSín, tá córas rialaithe dúbailte taobh istigh de bhardasacht Tianjin, is é sin, go bhfuil rialtas sibhialta ann a fhéidhmíonn in éineacht leis an bPáirtí Cumannach. Bíonn baill den pháirtí ag obair i ngach oifig agus an chumhacht ag an bpáirtí ar deireadh thiar i gcónaí.
Déimeagrafaic.
Ag deireadh na bliana 2009, bhí 12.28 milliún duine ina gcónaí i mBardasacht Tianjin, agus cead buanchónaithe ("hukou") ag 9.8 milliún díobh. Orthu seo, bhí 5.99 milliún áitritheoirí uirbeacha ann agus 3.81 milliún duine eile faoin tuath.


Gaisce.
Is é Gaisce - Gradam an Uachtaráin an Gradam Náisiúnta Dúshláin a bhronnann an tUachtarán ar ógánaigh in Éirinn, idir 15 agus 25 bliain d’aois. Is é cuspóir an ghradaim chun luaíocht a bhronnadh ar ógánaigh a chuir dúshlán mór rompu féin agus a sháraigh é. Tá trí dhámhachtainí; cré-umha, airgead agus ór.
Bunaíodh "Gaisce" ar an 28 Márta 1985, nuair a bhí Máire Mhic Róibín  ina Uachtarán ar Éirinn.
Forbhreathnú.
Tá ceithre dúshláin i ngach dámhachtain, a chaithfidh a bheith taobh amuigh den scoil uile (ach amháin CETR (Ceadúnas Eorpach Tiomána Ríomhairí).


An Mheaspatáim.
a>Tagraíonn an t-ainm an Mheaspatáím, "Mesopotamia", ón Sean-Ghréigis "Μεσοποταμία", "idir na haibhneacha", do réigiún i gcóras aibhneacha an Tigris agus an Euphrates. Is ionann an Mheaspatáim agus an Iaráic, chomh maith le cuid d'oirthuaisceart na Siria, oirdheisceart na Tuirce agus iardheisceart na hIaráine. Úsáidtear an téarma "bilád al-rafidain", "tír an dá bhruach", in Araibis ó am go chéile mar mhalairt ainm don Iaráic.
Stair.
Ba iad muintir na Suiméire agus na hAcáide (ina measc muintir na hAisiria agus na Bablóine) príomhshibhialtachtaí na Measpatáime ó thús na staire scríofa (circa 3100 bliain roimh Chríost) go dtí turnamh na Bablóine sa bhliain 539 R.C. Sa bhliain sin, ghabh na Peirsigh í. Ghabh Alasdar Mór sa bhliain 332 R.C. í, agus bhí sí faoi smacht na Seiliúcach i ndiaidh a bháis.
Timpeall na bliana 150 R.C., bhí an Mheaspatáim faoi smacht na bPairtiach, agus lonnaigh siad a bpríomhchathair, Ctesiphon, inti, ní i bhfad ón áit ina bhfuil Baghdad na hIaráice sa lá atá inniu ann. Bhí sí ina cnámh spairne idir na Pairtiaigh agus na Rómhánaigh. Sa bhliain 226 AD, ghabh ríthe Sasánacha na Peirse í. D'fhan an réigiún faoi cheannas na bPeirseach go dtí teacht na nArabach sa 7ú céad.


Aibítir Arabach.
Is í an Aibítir Arabach (Araibis: أبجدية عربية‎ ’abjadiyyah ‘arabiyyah) an script a úsáidtear le haghaidh na scríbhneoireachta as Araibis. Úsáidtear roinnt aibítreacha a cruthaíodh ar bhunús na haibítre sin chun teangacha eile de chuid na hÁise a scríobh, go hiondúil i réigiúin a tháinig faoi anáil ardchultúr Arabach an Ioslaim. Ghlac an Pheirsis le leagan leasaithe den aibítir Arabach, a bhfuil ceithre litir bhreise inti, in áit a seanchórais scríofa nuair a tháinig an tIoslam chun cinn san Iorán. Aibítir cosúil léi sin a úsáidtear don Urdais fosta. I ndiaidh aibítir na Laidine, is í an aibítir Arabach an dara haibítir is mó a úsáidtear go forleathan ar fud an domhain.


Michael Cronin.
Scoláire agus scríbhneoir Éireannach é Michael Cronin, a rugadh sa bhliain 1960. Bhain sé amach sé BA ó Choláiste na Tríonóide (1982), MA ó UCD (1986) agus PhD ó Choláiste na Tríonóide (1991). Chaith sé seal sa Fhrainc, ag léachtóireacht ar an mBéarla in Université François Rabelais ó 1982 go 1983 agus in École Normale Supérieure ó 1983 go 1984. Chaith sé bliain ina léachtóir le Fraincis i gColáiste Phádraig, Droim Conrach sula bhfuair sé post in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1986.
Ar na gradaim a bronnadh air agus na duaiseanna atá buaite ag Michael Cronin, tá an Prix du Québec (2002), ollúnacht onórach a bhronn an Universidad Ricardo Palma i bPeiriú air sa bhliain 2001 agus duais CATS Vinay Darbelnet don leabhar Across the Lines (Cork University Press, 2000) sa bhliain 2001. Toghadh é mar Bhall d’Acadamh Ríoga na hÉireann sa bhliain 2006 agus ceapadh é mar Officier de l’Ordre des Palmes Académiques (Rialtas na Fraince) sa bhliain 2007. Tá sé in Stiúrthóir ar an Ionad um Staidéar an Aistriúcháin agus Téacs in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath.
Nascanna seachtracha.
Cronin, Michael
Cronin, Michael


Géanómaíocht.
Staidéar ar ghéanóim orgánach is ea an ghéanómaíocht. Áirítear iarrachtaí le seicheamh iomlán ADN orgánach a oibriú amach chomh maith le mapáil ghéiniteach ar an mionscála mar chuid de.


Mícheál de Barra.
Scríbhneoir Éireannach is ea Mícheál de Barra.
Rugadh agus tógadh Mícheál de Barra ar imeall na Boirne gar do Chill Fhionnúrach i gContae an Chláir. D'fhreastail sé ar scoil de chuid na mBráithre Críostaí agus oileadh é mar mhúinteoir bunscoile i gColáiste Mhuire, Marino. Tá céim sa Ghaeilge agus sa Spáinnis aige ó Ollscoil na hÉireann, Baile Átha Cliath agus fuair sé Máistreacht san Oideachas i gColáiste na Tríonóide. Bhí postanna múinteoireachta bunscoile agus meánscoile aige in Éirinn agus san Airgintín. Chaith sé tréimhsí eile mar chomhairleoir treorach agus mar leas-phríomhoide meánscoile.
An chéad leabhar a d'fhoilsigh sé ná "An Bóthar go Santiago" (Cois Life, 2007), cín lae oilithrigh a rianaíonn a thuras pearsanta ar an gconair cháiliúil seo. Ghnóthaigh sé Gradam Glen Dimplex 2007 i rannóg na Gaeilge. Tá leabhar eile scríofa aige faoi Éireannaigh a chuaigh chun na hAirgintíne, "Gaeil i dTír na nGauchos" (Coiscéim, 2009). I Meán Fómhair na bliana 2012, foilsíodh "Gaeil faoi Bhratach Eureka" (Coiscéim), leabhar nua dá chuid ina ríomhtar scéal an Eureka Stockade, ceann de na heachtraí is cinniúnaí i stair na hAstráile.


Breandán Delap.
Iriseoir, léirmheastóir agus údar é Breandán Delap. Saolaíodh i nGaoth Dobhair é sa bhliain 1965. Bhain sé céim san Oideachas amach ó Choláiste Naomh Muire na Trócaire, Carysfort, agus Máistreacht sa Ghaeilge ó Ollscoil Náisiúnta na hÉireann, Má Nuad. Bhí Delap ina chéad eagarthóir ar nuachtán Gaeilge, Foinse, ó 1996 go 2003. Fuair sé post mar Chlár-Eagarthóir le Nuacht TG4 ina dhiaidh sin. Bronnadh Gradam ‘Iriseoir na Bliana’ air faoi bhrat duaiseanna náisiúnta iriseoireachta an ESB sa bhliain 2003 de bharr iniúchadh a rinne sé ar ionsaithe gnéis i gcoláistí samhraidh thar tréimhse 40 bliain. Sa bhliain 2000 bronnadh Gradam IFTA air don chlár faisnéise Mad Dog Col agus bhuaigh sé an phríomhdhuais don iriseoireacht chlóite in Oireachtas na bliana 1998. Tá sé ina léirmheastóir drámaíochta fosta ag The Irish Times in iarthar na hÉireann. Tá sé ina chónaí sa Spidéal.
Delap, Breandán
Delap, Breandán


Liam Mac Amhlaigh.
Is scoláire agus scríbhneoir Éireannach é Liam Mac Amhlaigh. Rugadh i gContae Chill Mhantáin é ach i mBaile Átha Cliath a tógadh é. Bhain sé céimeanna amach sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath agus i gColáiste na Tríonóide. Tá sé ina léachtóir i gColáiste Oideachais Froebel, comhcholáiste de chuid Ollscoil na hÉireann, Má Nuad. Tá taighde déanta aige i bhfoclóireacht na Nua-Ghaeilge, ealaín an ghearrscéil Ghaeilge, saol agus saothar Mháirtín Uí Chadhain agus filíocht chomhaimseartha na Nua-Ghaeilge.
Tá ailt foilsithe aige ar fhilí comhaimseartha na Nua-Ghaeilge, leithéidí Mháire Mhac an tSaoi, Sheán Ó Ríordáin agus Mháirtín Ó Direáin. D'fhoilsigh Comhar úrscéal leis, Teach na gColúr, sa bhliain 2006. Bhuaigh an leabhar sin gradam i gComórtas Liteartha an Oireachtais. Sa bhliain 2008 d'fhoilsigh Cois Life Foclóirí agus Foclóirithe na Gaeilge, ina bhfuil spléachadh ar fhoclóireacht na Gaeilge ó Shanasán Uí Chléirigh (1643) go foclóir Néill Uí Dhónaill (1978).


Gramadach na Laidine.
a>, le Luca della Robbia. Is fáthchiall nó allagóire i gcomhair na gramadaí é an radharc agus trí impleacht an oideachais uile. Tabhair faoi deara an doras ar oscailt sa chúlra agus cosa nochta an chéid dalta.
Tá Gramadach na Laidine, mar an gcéann leis na teangacha Ind-Eorpacha ársa eile, infhillte go mór. Ciallaíonn sé seo go gceadaítear roinnt mhaith solúbthachta nuair a roghnaítear ord na bhfocal sa Laidin. Mar shampla, d'fhéadfadh "femina togam texuit" (d'fhigh an bhean toga), an t-ordú focal is fearr, a chur in iúl agus a léiriú mar "texuit togam femina" nó "togam texuit femina".
Tugan iarmhír na bhfocal: -a,-am agus -uit, agus ní suíomh na bhfocal, le fios an fheidhm ghramadaí.
Go ginearálta áfach, leanann órd na bhfocal an pharaidí seo a leanas; Ainmní-Cuspóir-Briathar, cé go bhfuil athruithe ar fáil go háirithe san fhilíocht le haghaidh difríochta grinnslítheacha a chur in iúl i bprós.
Sa Laidin, bíonn foirmeacha faoi leith ag an ainmfhocal (agus ag an bhforainm) agus ag an aidiacht de réir na bhfeidhm a chomhlíonadar ins an abairt. Tuiseal a tugtar ar na foirmeacha seo. Díochlaonta a tugtar ar na tuisil go léir a bhíonn ag ainmfhocal nó ag aidiacht. Tá cúig díochlaonta agus ceithre réimniú na mbriathra sa Laidin. Níl aon alt sa Laidin agus mar sin go ginearálta ní bhíonn idirdhealú idir, mar shampla, cailín agus an cailín; freagraíonn an t-aonad comhréireach céanna díobh araon: ciallaíonn 'puella amat' 'gránn an cailín' agus 'gránn cailín' araon.
Úsáideann Laidin réamhfhocail, agus de ghnáth bíonn aidiachtaí curtha i ndiaidh na n-ainmfhocal. Is féidir leis an teanga, i gcásanna áirithe, forainmneacha a fhágáil ar lár chomh maith, rud a chiallaíonn go ginearálta gur féídir inscne, pearsa agus uimhir an ghníomhaí a aithint; is minice a choimeádtar forainmneacha le haghaidh cásanna nuair nach bhfuil brí iomlán soiléir i gceist. Taispeánann an Laidin 'frámú an bhriathair', ina bhfuil conair na gluaisne ionchódaithe isteach sa bhriathair; m.sh. ciallaíonn "exit" téann sé / sí amach; agus bíonn an Béarla, mar shampla, ag brath ar an réamhfhocal le haghaidh an eolais céanna a ionchódú.
A lán focal, ach mionlach díobh, a réimnítear, a díochlaontar, nó a chruthann céimeanna comparáide, ní chomhaontaíonn siad go beacht leis na gnáth-paraidímí. Tugtar focail "neamhrialta" orthu siúd, agus tugtar focail "rialta" orthu siúd a aontaíonn. De gnáth, bíonn na focail a úsáidtear go minic neamhrialta. Bíonn foirmeacha neamhrialta de réimniú, díochlaonadh, nó foirmiú céimeanna comparáide inrianaithe go minic i leith na sanasaíocha chuig cumascadh focal a bhí neamhspleách roimhe.
Na Briathra.
Tá an tábhacht chéanna ag an mbriathar Laidine is atá ag an mbriathar Gaeilge san abairt. Bíonn foirmeacha réimnithe éagsúla ag gach briathar. Bíonn trí mhodh ag an mbriathar (táscach, ordaitheach, agus an foshuiteach), dhá fhaí (gníomhacha agus éighníomhach), dhá uimhir (uatha agus iolra), tri phearsa (an chéad, an dara agus an tríú); réimnítear iad i sé phríomh-aimsir (láithreach, gnáthchaite (neamhfhoirfe), foirfe, fáistineach, ollfhoirfe, agus sa todhchaí foirfe"(future perfect)",); bionn
an modh foshuiteach aici don aimsir láithreach, neamhfhoirfe nó ghnáthchaite, fháistineach, fhoirfe, agus ollfhoirfe. Tarlaíonn infinidigh agus rangabhálacha sna haimsirí seo a leanas láithreach, foirfe, fáistineach: agus bíonn an modh ordaithe i gcomhair na láithreac agus na fáistinigh aige.
Próiseas le haghaidh infhillidh na mbriathra is ea réimniú; Réimniú an t-ainm a ghlaoitear ar iomlán na bhfoirm a tugtar do bhriathar len a fheadhmanna éagsúla a chur i gcéill. Tá ceithre Réimnithe ann, iad dirdhealaithe de réir foirceann na n-infinideach -āre, -ēre, -ere, and -īre.
Modhanna.
Bíonn trí mhodh ag an mbriathar (táscach, ordaitheach, agus an foshuiteach)


Antaibheathach.
Is éard atá i gceist le hantaibheathach (ón tSean-Ghréigis ντί – anti, "frith", and βίος – bios, "beatha") (nó "frithbheathach" uaireanta) ná druga a mharaíonn nó a chuireann bac ar fhás na mbaictéar. Tá tábhacht ar leith ag baint leo sa leigheas. Is iomaí antaibheathach atá in úsáid sa lá atá inniu ann, mar shampla peinicillin, vancomycin, gentamicin.
Chum Selman Waksman an téarma "antaibheathach" sa bhliain 1942 le cur síos a dhéanamh ar aon ábhar a chruthaíonn miocrorgánach a chuireann i gcoinne fhás aon mhicrea-orgánaigh eile nuair a bhíonn caolúchán ard de ann. Níor chuir an sainmhíniú bunaidh substaintí arbh ann dóibh go nádúrtha is a mharaigh baictéir ach nár tháirg miocorgánaigh iad san áireamh(súlach gastrach agus sárocsaíd hidrigine mar shamplaí) agus níor chuir sé cumaisc shintéiseacha fhrithbhaictéaracha san áireamh ach oiread, leithéidí na sulfónaimídí. Is iomaí antaibheathach ar mhóilíní beaga iad a bhfuil meáchan móilíneach níos lú ná 2000 aonad maise admhaí acu. Agus Ceimic an Leighis ag feabhsú i gcónaí, tá an chuid is mó de na hantaibheathaigh anois ina cumaisc ar rinneadh modhnú ceimiceach leath-shintéiseach orthu, le hiad a athrú ó na bunábhair ar féidir teacht orthu go nádúrtha, is amhlaidh an cás leis na béite-lactaim(áirítear na penicilliní, a tháirgeann fungais de chuid na fine Penicillium, na ceifileaspóiriní agus na carbaipeineimí sa ghrúpa seo). Déantar roinnt antaibheathach a tháirgeadh is a aonrú ó orgánaigh bheo, ar nós na n-aimínighliocóisídí, agus cruthaíodh roinnt eile fós trí bhealaí iomlán sintéiseacha: na sulfónaimídí, na cuinealóin, agus na ocsasolaideanóin. Anuas ar rangú seo a dhéanann antaibheathaigh a roinnt idir cinn nádúrtha, cinn leathshintéiseacha is cinn atá go hiomlán sintéiseach, déantar iad a roinnt in dhá ghrúpa leathan ó thaobh na héifeachta a bhíonn acu ar mhicrea-orgánaigh; Iad siúd a mharíonn baictéir is oibreáin bhaictéiricídeacha iad, ach na cinn nach ndéanann ach fás na mbaictéar a chosc tugtar oibreáin bhaictéarastatacha orthu.
Stair na nAntaibheathach.
Bhí an chuid is mó de chóireálacha leighis roimh thús an fhichiú chéid bunaithe ar an leigheas béaloideasúil. Bhí cóireálacha d'ionfhabhtaithe a raibh airí frithmhíocróbacha acu i mórán de phobail ársa an domhain, cinn ar rinneadh cur síos orthu breis is 2000 bliain ó shin. Bhain roinnt mhaith de na pobail seo, na hÉigiptigh ársa agus na Gréigigh ársa, úsáid as caonaigh agus plandaí le cúram a thabhairt d'ionfabhtaithe. Tháinig fionnachtain na n-antaibheathach nádúrtha a tháirgeann miocrorgánaigh chun cinn tar éis obair a rinneadh roimhe sin ar antabóis idir miocrorgánaigh. D'aithin Louis Pasteur an tábhacht a bhain leis seo is dúirt "dá bhféadfaimis idirghabháil a dhéanamh san fhreasaitheacht a fheictear idir roinnt baictéar, go mbeadh sin mar an dóchas is mó ó thaobh na teiripice de"
Thosaigh ceimiteiripe na n-antaibheathach sintéiseacha mar eolaíocht agus forbairt na n-antaibheathach go ginearálta sa Ghearmáin le Paul Erhlich, eolaí leighis as an nGearmáin san 1880dí déanacha. Cortha cinniúna i bhforbairt na n-antaibheathach ba ea an iarracht a rinneadh le tuiscint a fháil ar an eolaíocht ba bhun leis na galair, chomh maith le forbairt na ceimiteirpe antaibheathaí sintéisí, is aonrú na n-antaibheathach féin. Tugadh antabóis orthu ar dtús, ba dhrugaí iad a ghníomhaigh i gcoinne na mbaictéar. Ba é an baictéar-eolaí Francach Vuillemin a spreag úsáid an téarma seo: antabóis, a chiallaíonn 'i gcoinne na beatha', de bharr go ndearna seo cur síos ar fheiniméan marfach na ndrugaí seo. Rinneadh an chéad chur síos ar antabóis i mbaictéar sa bhliain 1877 nuair a d'aithin Louis Pasteur agus Robert Koch go bhféadfadh bachaillín aeriompartha fás an Bhachaillín "Bacillus anthracis" a chosc. Rineadh na drugaí seo a athainmniú mar antaibheathaigh ag Selman Waksman, micreabhitheolaí Meiriceánach sa bhliain 1942.
Rinneadh cur síos ar fhreasaitheacht Penicillium spp. den chéad uair i Sasana ag John Tyndall sa bhliain 1875. Níor tuigeadh an tábhacht a bhain le fionnachtain na n-antaibheathach go dtí saothar Ehrlich ar cheimiteirpe antaibheathach sintéiseach, a bhí ina thús de réabhlóid na n-antaibheathach. Thug Erlich faoi deara go nascfadh roinnt ruaimeanna le cealla daonna, cealla ainmhithe, nó le cealla baictéire is go bhfágfaí a ndathanna orthu ach nach ndéanfadh roinn eile fós amhlaidh. Thóg sé ar an smaoineamh seo go m'fhéidir go mbeadh sé indéanta ruaimeanna nó ceimiceáin áirithe a dhéanamh a d'oibreodh mar "philéar draíochta" nó mar dhruga roghnach a nascfadh le agus a mharódh baictéir gan an t-óstach, sé sin an duine a ghortú. Tar éis an-chuid turgnamh is triaileacha, inar baineadh triail as na céadta ruaimeanna éagsúla, tháinig sé ar dhruga a bhí úsáideach ó thaobh an leighis de, an t-antaibheathach saorga Salvarsan.
Sa bhliain 1928 thug Alexander Fleming rud éigin tábhachtach faoi deara ó thaobh antaibithóis phenicilin. Thuairimigh Fleming go raibh an éifeacht faoi stiúr chumaisc éigin frithbheathach nár thangthas air fós ach a bhféadfaí úsáid a bhaint as.
Frithsheasmhacht in aghaidh Antaibheathach.
Is éard is frithsheasmhacht i gcoinne antaibheathach ann ná an tslí gur féidir le baictéir agus míocróib cur i gcoinne éifeacht na n-antaibheatach. Táthar den tuairim go bhfuil bagairt ann nach mbeidh aon éifeacht ag cuid de na hantaibheathaigh amach anseo.
Frithbheathaigh anois ag cur le baol ó Bhaictéir?
Go dtí gur fionnadh an micreascóp san seachtú chéad déag, ní raibh aon eolas ná tuiscint ar cad ba bhun leis na galair thógálacha agus mar sin ní raibh córacha leighis cuí ar fáil dóibh. Leis an micreascóp bhí daoine in ann neacha beo micreascópacha a fheiceáil den chéad uair. Tar éis céad bliain eile d'fhás an tuiscint ar an gceangal idir na horgánaigh fhíorbheaga sin agus galair éagsúla, go mór mór tar éis don bhaictéireolaí Gearmánach Robert Koch, a thaispeáint i 1876 go raibh baictéir ar leith ciontach as an aicíd antrasc. Lean an dochtúir Sasanach Edward Jenner agus an ceimiceoir Francach Louis Pasteur leis an obair seo agus d'fhorbair siad córacha leighis i gcoinne aicídí baictéire a dtugtar vaicsíní orthu.
Faoi seo tá na mílte baictéar aitheanta ag eolaithe agus mar thoradh ar sin tá tuiscint mhaith ar a lán galar. Ag éirí as an tuiscint seo, tá drugaí ar leith - na frithbheathaigh, tá córais phoiblí shláinte, tá bealaí díonta - coraintín ina measc, tá modhanna steirilithe obráide agus tá modhanna chun bia a láimhseáil saothraithe chun smacht a chur agus a choimeád ar na galair bhaictéar.
Na Baictéir.
Is micrea-orgánaigh aoncheallacha, foirm bheatha mhicreascópach, gan núicléis eagraithe iontu na baictéir agus tugtar ginidíní nó frídíní galair orthu freisin.
Is as cealla a thógtar gach fhoirm bheatha fhéinatáirgthe - ó na baictéir shimplí aoncheallacha go dtí na míolta móra mara. Is sna cealla a tharlaíonn mórchuid bhunfheidhmeanna an orgánaigh bheo - sintéis na bpróitéiní, úscadh na gcothaitheach fuinniúil agus atáirgeadh. Is é an bunstruchtúr atá ag cill ná an cillscannán fíorthanaí mórthimpeall na cille, an núicléas, más ann dó, a choimeádann an t-ábhar géiniteach, an DNA, ach taobh istigh dá scannán núicléach féin i lár báire agus an an t-ábhar slaodach tréshoilseach ar a dtugtar an cíteaplasma a líonann an spás idir núicléas agus scannán. Sa bhaictéar bíonn an DNA scaipthe ar fud na cille cé go mbíonn an DNA i gcill phlanda nó ainmhí coimeádta i núicléas scoite.
Sa mhodh sómach atáirgthe a tharlaíonn i mbaictéir, roinneann na crómasóim ar dtús agus ansin atáirgtear DNA nua agus déantar macasamhail de na crómasóim go léir taobh istigh den chill. Ina dhiaidh sin scarann an dá mhacasamhail den DNA do dhá thaobh urchomhaireacha na cille agus diaidh ar ndiaidh cruthaítear scannán núicléis mórthimpeall an dá DNA seo agus roinntear an chill go léir ina dá leath. Briseann an cillscannán agus dúnann sé arís mórthimpeall an dá chill iníne. Is mar seo a tharlaíonn méadú baictéar - nuair a bhíonn dóthain chothaithe do na baictéir nua.
Maidir le baictéir thógálacha a chuireann tús le galair, is amhlaidh a bhaineann siad feidhm as fíocháin an duine nó an ainmhí mar chothú. Is mar seo a ghalraíonn siad an duine. Is iomaí galar a tharlaíonn de dheasca baictéar, mar atá luaite sa liosta codánach thíos.
"acinetobacter" nimhiú na fola nuair is lag an imdhíonacht
"escherichia coli" ionfhabhtú na conaire úiríní
"haemophilus influenzae" fliú, meiningíteas, ionfhabhtú cluaise
"heliobacter pylori" othrais agus ailse sa ghoile
"pseudomonas aeruginosa" nimhiú na fola, niúmóine
"streptococcus pneumoniae" nimhiú na fola, niúmóine, meiningíteas
An Córas Imdhíonach agus Imoibriú na mBaictéar leis an gCorp.
Nuair a dhéanann baictéir ionradh ar a gcorp tagann cealla bána na fola timpeall orthu agus cruthaíonn siad antashubstaintí ar leith chun iad a ionsí. Tugtar aintigin ar aon ábhar eachtrannach cosúil le baictéar nó víreas a spreagann córas imdhíonach an choirp chun antashubstaintí a chruthú, nuair a théann sé isteach sa chorp. Is próitéiní iad na hantashubstaintí a chruthaítear san fhuil mar fhreagairt ar aintiginí agus glacann siad príomhpháirt sa chóras imdhíonach i gcosaint an choirp i gcoinne an-chuid ghalar. Taistealaíonn siad den chuid is mó le himshruthú na fola, agus mar a bheadh diúracáin dhírithe iontu, seachnaíonn siad cealla sláintiúla ach déanann siad, mar sampla ar bhaichtéir (fhrídíní) aintigine chun iomaíocht leo agus iad a chur ar ceal.
Déanann siad na hionraitheoirí ón taobh amuigh neamhurchóideach nó daingníonn iad go dtí do n-itheann na cealla bána iad amach is amach. Fanann na hantashubstaintí seo sa chorp le blianta tar éis ionradh baictéar, ionas go mbíonn an corp réidh b'fhéidir ar feadh saol an duine ina dhiaidh sin, tuilleadh antashubstaintí a chruthú chun cosaint i gcoinne an ghalair sin agus an galar sin a sheachaint ar an mbealach sin. Muna ndéanann an duine nó an t-ainmhí teagmháil le h-aintigin ní chruthaítear an chosaint seo sa chorp.
Frithbheathaigh.
Measadh ag an am a d’fhionn Alexander Fleming an chéad fhrithbheathach, peinicilin, agus ar feadh i bhfad ina dhiaidh sin maidir leis na fritbheathaigh, go raibh cógas lán-éifeachtach ag an gcine daonna chun na galair go léir a tharlaíonn de bharr baictéar a chloí. Cógais leighis mhíorúilteacha a bhí iontu. Nuair a thógfadh an duine nó an t-ainmhí dáileog, dhíreodh an frithbheathach isteach ar baictéir ar leith len iad a dhíothú agus mar sin an galar a bheadh ann de bharr an bhaictéir sin a leigheas - agus gan aon díobháil a dhéanamh do chealla nó d’orgáin eile an duine.
Tá ceimiceáin antaibheathacha ann freisin, a úsáidtear mar dífhabhtáin agus antaiseipteáin, atá go cumasach mar ghníomhairí i gcoinne baictéar ach a bheadh nimhneach don duine nó don ainmhí. Ní féidir na hábhair seo a úsáid ach taobh amuigh den chorp.
Shábháil na frithbheathaigh agus na h-antaibheathaigh na milliúin duine ón mbás i rith an leathchéid seo chaite. Ní haon ábhar iontais gur mhéadaigh táirgeadh na gceimiceán seo ar domhan faoi 25 ar a laghad, i rith an ama chéanna.
Ní hamháin go n-úsáidtear iad mar chógais leighis agus chun dromchlaí agus ábhair a ghlanadh agus a steiriliú, ach in an-chuid tíortha tugtar iad, agus iad measctha lena gcuid bhia, do bheithígh chun a bhfás a ghéarú. Chomh maith leis sin bíonn frithbheathaigh go minic sna ceimiceáin a dhéantar barra a spraeáil leo.
Vacsaíniú.
Cóir leighis is ea an vaicsíniú a spreagann an corp chun antashubstaintí ar leith a chruthú, ionas go bhfeidhmeodh siad i gcoinne chúis an ghalair ar leith. Den chuid is mó is é a bhíonn i vacsaín ná dáileog éadrom de na bactéir (nó na víris) lagaithe nó mharbha den ghalar, a thugtar mar aintigin don duine. Tar éis an bhabhta éadroim sin den ghalar, fanann na hantashubstaintí sa chorp chun cosaint a sholáthar i gcoinne an ghalair sin aon am ina dhiaidh sin.
Antashubstaintí monachlónacha.
Tá an-chuid taighde déanta ar antashubstaintí monachlónacha, a déantar ar shlí áirithe taobh amuigh den chorp, mar shampla in ullmhuithe de chealla ar leith nó in ainmhithe beaga, agus a instealltar san imshruthú ina dhiaidh sin. Is deacair fós dóthain de na hantashubstaintí monaclónacha a dhéanamh ar bhonn tráchtála.
Ach tá antashubstaintí ann, ar móilíní gabhlógacha próitéine iad, agus iad á ndearadh anois le ríomhairí agus á dtógáil ar bhealach a dtugtar innealtóireacht mhóilíneach air, chun go bhfuil seans maith ann gur féidir an cruth agus an méid is gá a sholáthar d'othar ar bith le galar baictéir ar bith.
Steiriliú.
Thaispeáin Pasteur gur féidir baictéir a mharú ach a dteocht a ardú a dhóthain ar feadh tréimhse ama a bheadh fada go leor. Is próiseas é seo a dtugtar paistéaradh anois air.
Is féidir baictéir a mharú agus dromchlaí a steiriliú freisin le gáma-radaíocht nó le solas ultraivialait. Bíonn réimsí áirithe dáileoga radaíochta i gceist san obair seo. Tomhaistear dáileog radaíochta in aonaid Gray (Gy), ar ionann Gray agus giúl fuinnimh radaíochta ionsúite in aghaidh cileagraim den ábhar atá á radú. Chun baictéir agus fungais a laghdú baintear feidhm as dáileoga idir 1 kGy agus 10 kGy. Déantar ábhair agus dromchlaí a steiriliú go hiomlán agus gach baictéar orthu a mharú le dáileoga os cionn 10 kGy.
Innealtóireacht ghéiniteach.
Tá taighde ar siúl ar fud an domhain chun ghéanóm gach baictéir a dhéanamh amach. Mar shampla le déanaí fógraíodh go raibh géanóm - 1,590 géin ina niomláine - i gcromasóm an bhaictéir heliobacter pylori ionannaithe agus ionad gach ceann acu sa tsraith aimsithe. Is maith an seans go bhféadfar cógais éifeachtacha nua a shaothrú leis an eolas seo chun smacht a choimeád ar an mbaictéar bagarthach seo. Is é seo an cúigiú baictéar a bhfuil a ghéanóim déanta amach go hiomlán agus na torthaí curtha ar fáil don saol ar an idirlíon.
Galair Bhaictéar ag Teacht níos Bagarthaí le Blianta Anuas.
Bíodh is go bhfuil tuiscint agus eolas an duine ar na baictéir ag forbairt an t-am ar fad, tá galair thógálacha bhaictéar ag teacht le bheith níos bagarthaí le himeacht na haimsire.
Meiningíteas baictéir.
Buaileann meiningíteas daoine óga de bharr galrú le víris nó le baictéir. Athlasadh marfach san inchinn is ea an meiningíteas. Tá na galar seo ag méadú de réir a chéile le fiche bliain anuas agus fuair thart ar 200 duine, páistí agus déagóirí den chuid is mó, bás ón ngalar an bhliain seo caite sa Bhreatain. Is marfach amach is amach an galrú le baictéir, agus bíonn baictéir éagsúla ciontach as an ngalar. Is galar trom é an meiningíteas sa tír seo freisin. Mhéadaigh an líon cásanna de mheiningíteas baictéir ó 131 i 1990, go dtí 241 i 1995 agus 380 i 1996. Bliain ó shin mar sin, bhí dhá oiread cásanna ann i gcomparáid leis an bhliain roimhe sin agus trí oiread cásanna i gcomparáid le 1990. Bhuail an galar 6.9 duine as gach 100,000 den daonra i gcomparáid le 3 i ngach 100,000 sa Bhreatain.
Is minic a tharlaíonn an meiningíteas ina bhraislí - go minic braislí mórthimpeall ar bhailte áirithe. Ní thuigtear cén fáth go dtarlaíonn sé seo. Ach tar éis taighde nua sa Bhreatain tá tuairim ann go bhfuil ceangal staitisticiúil idir imbhualadh an mheiningítis agus úsáid iomarcach frithbheathach sna bailte sin ina dtarlaíonn an galar.
An Galar Dubh tagtha ar ais.
Roimh fhionnadh na bhfrithbheathach, dhíothaigh an Galar Dubh nó an phlá bhúbónach, na mílte agus na milliúin duine ar bhonn rialta ar fud an domhain. Baictéir is bun leis an bplá agus is féidir iad a mhilleadh le frithbheathaigh. Thangthas le déanaí áfach ar bhuachaill i Madagascar a bhí buailte le cineál den bhaictéar búbónach a bhí frithbheartach maidir le gach aon fhrithbheathach. D’éirigh leis na dochtúirí an buachaill a shábháil ach bhreathnaigh siad gur scaip na baictéir a ngéinte athraithe go héasca isteach i mbaictéir eile ar mhias petri. B’fhéidir gur scaip na baictéir amuigh sa nádúr ar a ngnáthmhodh scaipthe, ar dreancaidí nó trí shraothartach, agus go bhfuil siad ann chun an Galar Dubh a thosú as an nua.
Nimhiú trí bhia.
I mí na Samhna 1996, tharla ráig nimnithe trí bhia i Lanarc na hAlban a ghoill ar timpeall 400 duine agus a d’fhág 21 duine marbh. D’aimsíodh gur thosaigh an t-ionfhabhtú i siopa búistéara ansin agus ciontaíodh saghas amháin den bhaictéar coitianta neamhurchóideach, escherichia coli, E.coli E157:H7. Ní raibh aon eolas ná cleachtadh ar an saghas seo roimh na 1980í. Faoi seo tarlaíonn 1500 cás d’ionfhabhtuithe in aghaidh na bliana sa Bhreatain. Níos luaithe i mbliana tharla ráig de bharr an bhaictéir chéanna i mBaile Átha Cliath theas. Is fadhb í seo atá ag dul i méid agus i dtroime i saol an lae inniu.
An eitinn ag leathnú an t-am ar fad i measc na mban.
I láthair na huaire is í an eitinn, ar ghalar baictéir é, an trúig bháis i gcás 9% de na mná idir 15 agus 44 bliain d’aois a bhfaigheann bás ar fud an domhain. I gcomparáid leis sin bíonn cogaí ciontach as 4%, agus galar croí agus an víreas easpa imdhíonachta dhaonna ciontach araon as 3% de na básanna céanna. Measann an Eagraíocht Dhomhanda Shláinte go bhfaighidh milliún de na mná sa raon seo aoiseanna bás ón eitinn an bhliain seo amháin. Is san Afraic, san Áis theas agus i Meiriceá theas atá an phaindéim seo ag tarlú.
Frithsheasmhacht na mBaictéar i gcoinne Frithbheathach.
Bíodh is go raibh peinicillin lán-éifeachtach ar dtús i gcoinne na mbaictéar siúd a chuireann tús le galruithe i gconair an mhúin mar shampla, faoi seo tá suas le 50% de na baictéir sin lán-fhrithsheasmhach i gcoinne pheinicilline.
Fás na frithsheasmhachta.
De réir a chéile, agus faoi ráta atá ag tapú in aghaidh na bliana, tá saghasanna nua de na baictéir éagsúla ag teacht chun cinn, nach féidir leis na frithbheathaigh atá ar fáil iad a chloí. Agus is féidir le baictéir fhrithsheasmhacha scaipeadh go tapa ar fud an domhain. I gcás amháin de streptococcus pneumoniae frithsheasmhach a thosaigh sa Spáinn an bhliain seo caite, fuarthas go luath níos déanaí é sa Phoirtingéil, sa Bhreatain, sa bhFrainc, sa Pholainn, san Afraic Theas, i Meicsiceo agus sna Stáit Aontaithe. Is mór an phriacail do dhaoine anois iad na saghasanna baictéar frithsheasmhacha mar is léir ó na cásanna de bhia-nimhiú sa Bhreatain agus in Éirinn a bhí sa nuacht le bliain anuas.
Ó fhionnachtain na bhfrithbheathach agus ó d’fhás muinín na ndochtúirí agus an ghnáthduine go raibh frithbheathach éigin ann chun baictéir agus na galair bhaictéar a chloí, tharla rud úafásach bliain ó shin a chuir sceon ar dochtúirí. Is amhlaidh a tharla i dtriúr othar a bhí scoite na céadta ciliméadar óna chéile, ionfhabhtuithe baictéir, staphylococcus aureus, agus níor fhreagair na baictéir ar chaoi ar bith don bhfrithbheathach vancamaisin, frithbheathach a raibh lánmhuinín as i gcoinne staphylococcus aureus go dtí sin. B’fhéidir go gcuirfidh sé seo sceon ar na mílte agus na milliúin gnáthduine amach anseo
Éiceachóras na mbaictéar.
Ciallaíonn an téarma éiceachóras na himoibrithe idir orgánaigh bheo agus gach gné den chomhshaol mórthimpeall orthu. Gó minic nuair a bhíonn an-spleáchas idir orgánaigh in éiceachóras ar bith, is féidir go mbeadh sé cobhsaí ar feadh i bhfad. Ach athraíonn éiceachóras nuair a thugtar gnéithe nua isteach ann ar shlí ar bith.
Mar a léirigh Pasteur féin, is cuid nádúrtha agus fiú riachtanach den bheatha iad na baictéir. Cónaíonn siad ar dromchlaí neamhbheo, agus i gcás an duine, ar an gcraiceann, ar an scannán múcasach agus ar líneáil chonair an díleá. Den chuid is mó is chun tairbhe an duine nó an ainmhí a fheidhmíonn siad. Níl ach mionchuid díobh ar féidir leo méadú go hionsaitheach, fíocháin a ghortú agus tús a chur le galair. Is amhlaidh a choimeádann an mhórchuid bhaictéar neamhdhíobhálacha srian orthu siúd a d’fhéadfadh a bheith díobhálach de bhrí go mbíonn siad ag iomaíocht ina n-éiceachóras faoin mbia céanna agus faoin gcothú céanna.
Is doimhne éiceachóras na mbaictéar ná a n-iomaíocht maidir le bia. Tá an t-samhail ann maidir le baictéir go bhfuil siad go léir mar a bheadh orgánach amháin ilcheallach iontu, ar féidir géinte fiú, a idirmhalartú go héasca ann. Mar shampla tá struchtúir a dtugtar plasmaidí orthu i cíteaplasma baictéar. Is lúb bheag DNA atá i bplasmaid, a bhfuil géinte inti atá mar fharasbarr ar ghnáthghéinte an bhaictéir. Bíonn siad seo ina mhóilín ollmhór eile, a riarann atáirgeadh agus gnáthchothú an bhaictéir. Tuigtear gur féidir le plasmaid aistriú ó bhaictéar amháin chuig baictéar eile, agus mar sin tréithe nua a bhronnadh ar an dara baictéar. Mar shampla is féidir le víreas an phlasmaid a iompar ó bhaictéar go baictéar. Nuair a fhaigheann baictéar amháin bás scaoiltar a bhfuil ann don timpeallacht agus is féidir go n-athsúódh an dara baictéar an phlasmaid isteach.
Chomh maith leis sin is éagsúil an meascán baictéar agus an chothromaíocht idir baictéir neamhdhíobhálacha agus baictéir dhíobhálacha i ngach ionad a d’fhéadfaí a mheabhrú.
Feidhmiú frithbheathach ar bhaictéir.
Cuireann frithbheathach isteach ar fhás agus mhéadú na mbaictéar nó fiú maraíonn go díreach iad. Comhábhair nádúrtha agus ceimiceáin a tógadh go saorga chun na tréithe seo a bheith acu i bhíonn i bhfrithbheathaigh. Den chuid is mó téann siad isteach sna baictéir agus ar shlí amháin nó eile cuireann isteach ar mheitibileacht an bhaictéir. Mar shampla greamaíonn teitrichioglaín le ribeasóim agus laghdaíonn déanamh na bpróitéiní; cuireann peinicillin agus vancamaisin bac le déanamh cillscannán an bhaictéir.
Tá níos mó ná 100 frithbheathach in úsáid ag dochtúirí anois agus, maidir le gach baictéar ar leith, frithbheathach ar leith, nó meascán díobh, atá níos éifeachtaí ná na cinn eile, chun díriú air sin.
Nuair a h-úsáidtear dáileog fhrithbheathach ar líon éigin baictéar in áit ar bith, déanann sé slad ar bhaictéir áirithe, laghdaíonn sé cuid de na baictéir eile agus ní bhíonn aon éifeacht aige ar bhaictéir eile fós. Más iad baictéir ionsaitheacha dhíobhálacha iad siúd a dhíothaítear, is maith an toradh a bhíonn ar an dáileog sin. Is féidir an dáileog a mhéadú muna lánéifeachtach an bundáileog i ndíothú na mbaictéar díobhálacha. Rud eile a tharlaíonn is ea go n-athraítear an meascán baictéar san áit sin agus go minic ní féidir torthaí na cothromaíochta nua eiceolaíche a réamhinsint.
Frithsheasmhacht baictéar.
Is eol anois go dtarlaíonn rud eile nuair a bhaintear feidhm as frithbheathach ar líon baictéar. Ó am go chéile i measc na mbaictéar íogaire, bíonn fochuid acu nach ndíothaíonn an frithbheathach iad, is cuma cén dáileog a úsáidtear. De bharr athraithe ghéinitigh éigin iontu, bíonn gnéithe ag na baictéir seo a fheidhmíonn i gcoinne an fhrithbheathaigh. Má tá baictéir fhrithsheasmhacha i measc na mbaictéar díobhálacha atá á n-ionsaí, is i méid a rachaidh na baictéir fhrithsheasmhacha dhíobhálacha, de bhrí nach mbeidh an oiread coimhlinte ina n-éiceachóras lena gcomhbhaictéir. Is mar seo a thuigtear go gchuireann frithbheathaigh le frithsheasmhacht agus b’fhéidir, le méadú an bhaoil ó ghalair bhaictéar.
Cad is féidir a dhéanamh maidir le frithsheasmhacht na mbaictéar?
Chun an phriacail seo a laghdú ní mór úsáid na bhfrithbheathach a laghdú as cuimse agus modhanna eile chun baictéir a chloí a shaothrú.
Ach ag an bpointe seo ba cheart do dhochtúirí gan frithbheathaigh a thabhairt do dhaoine nuair nach gá é sin, frithbheathaigh a úsáid atá dírithe ar na baictéir sin amháin atá ag cur as don duine, agus daoine le hionfhabhtuithe atá frithsheasmhach d’alán frithbheathach a leithlisiú amach ó othair eile. Ag an am céanna ba cheart don duine féin aon fhrithbheathaigh a ordaítear dó a thógaint mar a ordaítear, torthaí agus glasraí úra a ní go hiomlán raoimh iad a ithe, gan uibheacha amha ná feoil chnagbhruite a ithe, agus gan ghallúnach nó ábhair eile le h-antabheathaigh iontu a úsáid ach nuair is gá le hothair lagaithe iad.
Dá ndéanfaí na rudaí seo laghdófaí ar a laghad an oiread baictéar frithsheasmhacha a chruthófaí, agus laghdófaí ar scaipeadh na mbaictéar frithsheasmhacha. Ach mar sin féin tá an baol ann go dtiocfaidh baictéir fhíor-ghabhálach fhíor-ionsaitheacha chun cinn amach anseo, a scaipfidh paindéim dhochloíte ar fud an domhain.
Achoimre.
Is iontach iad na frithbheathaigh chun baictéir agus galair bhaictéar a chloí. Ach tá an dealramh ar an scéal go bhfuil mí-úsáid na bhfrithbheathach - a n-úsáid i mbia beithíoch agus iad a bheith mar thoradh i mbia na ndaoine, a bhfor-úsáid mar antabheathaigh, a n-úsáid i gcás galar éagsúla nach galair bhaictéar iad, agus eile - ag cur de réir a chéile le frithsheasmhacht baictéar ina gcoinne. Tá taighde le déanamh ar bhealaí eile chun galair bhaictéar a chloí - agus ar ámharaí an tsaoil, tá bealaí torthúla ar fáil. Ach idir an dá linn, ní mór smacht agus riaradh i bhfad níos fearr ná mar atá againn anois, a chur ar úsáid na bhfrithbheathach.
Tagairtí.
D J Chadwick agus J Goode (Eag.), Antibiotic Resistance: Origins, Evolution, Selection and Spread, John Wiley & a Mhic, Nua Eabhrac, 1997
S B Levy, The Antibiotic Paradox: How Miracle Drugs are Destroying the Miracle, Plenum, Nua Eabhrac, 1992
B Deer, Germ Warfare, The Sunday Times Magazine, Londain, 17 Bealtaine 1998


An Cruachán.
Sráidbhaile beag i gContae Chorcaí is ea an Cruachán ("Crookhaven" as Béarla).
Tagairtí.
Cruachán, An


Runrig.
Is grúpa rac-cheol Ceilteach iad Runrig a tháinig le chéile san Eilean Sgitheanach sa bhliain 1973 mar 'The Run Rig Dance Band'. Ba iad scríbhneoirí ceoil, an bheirt deartháireacha Ruaraidh Dómhnallach (giotár agus dord) agus Calum Dómhnallach (drumaí) ó Uibhist a Tuath agus Blair Dùghlais (ar an bhosca) ó Port Rígh na bunaitheoirí. Ina dhiaidh sin, chuaigh Donaidh Rothach isteach sa ghrúpa mar cheoltóir agus mar ghiotáraí.


Liosta ríthe na hAlban.
Armas Ríocht na hAlban go 1603
De réir an traidisiúin, ba é Coinneach Mac Ailpín an chéad rí ar Albain. Ba í Áine an monarc deireanach: aontaíodh ríocht na hAlban agus ríocht Shasana lena linn sa bhlian 1707 agus cruthaíodh ríocht na Breataine Móire.


Cill Mhantáin.
Príomhbhaile riaracháin Chontae Chill Mhantáin is ea Cill Mhantáin (Lochlainnis: "Víkingr-lág" "cluain na nUiginneach"; Béarla: "Wicklow"). Tá an baile suite ar chósta thoir na hÉireann, taobh ó dheas ó Bhaile Atha Cliath. Bhí 10,356 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Féinchúl.
Is é an féinchúl nó uathchúl i dtéarmaíocht na spóirt foirne ina réadaítear an scór le chúl a aimsiú, an pointe a aimsíodh ag imreoir isteach a cúl féin i bhfabhar na coimhlinteoirí. Úsáidtear an téarma i gcaint na ndaoine agus i gcaint pholaitiúil go minic. Féadfar sé a hainmniú mar "cúl tuathail" freisin.


Chrzanów.
Is baile sa Pholainn é Chrzanów, príombhaile chontae Chrzanów. Tá sé suite cois Chechło i réigiún na Polainne Beaga (Polainnis: "Małopolska"). Tá tuairim is 40,000 duine ina gcónaí ann.


Denis Diderot.
Ba fhealsamh Francach, léirmheastóir ealaíne, agus scríbhneoir é Denis Diderot (5 Deireadh Fómhair, 1713- 31 Iúil, 1784). Bhí sé ina fhigiúr suntasach le linn Ré na hEagnaíochta. Tá sé aithnidiúil toisc go raibh sé ina chomh-bhunaitheoir agus chomh-eagarthóir ar an "Encyclopédie", nó an chiclipéid chórasach ar na heolaíochtaí, na healaíona, agus ceardaíocht.
Chuidigh Diderot freisin le litríocht, go háirithe le Jacques le fataliste et son maitre (Gaeilge: "Jacques an cinniúnaí agus a mháistir"), a rinne aithris ar Laurence Sterne ag tabhair faoi coinbhinsiúin maidir le húrscéalta agus a struchtúr agus a n-ábhar, agus ag scrúdú smaointe fealsúnachta chomh maith faoi shaorthoil.


Buaileadh.
Meaisín buailte sa bhliain 1881
Is éard is buaileadh ann ná próiseas chun an chuid inite de ghránbharr (nó barr eile) a scaoileadh ón cháithleach do-ite a bhíonn thart timpeall air. Is í an chéim í in n-ullmhú gránaigh i ndiaidh an arbhair a shábháil agus roimh cáithe. Ní bhaineann buaileadh an bran as an ghrán.


An Ghaill.
"An Ghaill" an t-ainm stairiúil a úsáidtear i gcomhthéacs na Sean-Róimhe i dtagairtí do réigiún in Iarthar na hEorpa arb ionann iad agus an Fhrainc, Lucsamburg agus an Bheilg, an chuid is mó den Eilvéis, an chuid thiar de Thuaisceart na hIodáile, chomh maith le codanna áirithe den Ísiltír agus den Ghearmáin.


Teimisticléas.
Polaiteoir agus ginearál Aithneach ab ea Teimisticléas (Gréigis: Θεμιστοκλῆς; "Glóir an Dlí"); c. 524-459 RC.
Bhí sé ar dhuine de phór nua pholaiteoirí, i dteannta a chéile comhraic Aristides, a tháinigh chun tosaigh i mblianta luatha an daonlathais Aithnigh. Mar pholaiteoir, bhí Teimisticléas ina phobalóir, a bhí ag brath ar tacaíocht ó Aithnigh ísealaicmeacha, agus a bhí de gnáth i gcoimhlint leis na huaisle Aithneacha. Tofa ina 'archon' (Gréigis: ἄρχων, 'Rialóir' nó 'Tiarna') sa bhliain 493 RC, ghlac sé céimeanna chun cumhacht chabhlach na hAithne a mhéadú, agus a bhí ina nós athfhillteach ina shaol polaitiúil. Le linn chéad ionradh na bPeirseach ar an Ghréig, throid sé ag Cath Mharatóin, agus b'fhéidir gur cheann de na 10 "strategos" (Gréigis: στρατηγός, ginearál) sa chath é.


Cro-Magnon.
Uirlis ó Cro-Magnon
Ba iad na Cro-Magnon na daoine nua-aimseartha is luaithe ("Homo sapiens sapiens") de Phailéiliteach Uachtarach na hEorpa. Glactar leo i measc antraipeolaithe mar fhréamhshamhail de Homo sapiens an lae inniu. Tugann meastachán radaiméadrach ar na hiarsmaí is luaithe atá ar eolas againn le fios gur mhair na daoine seo san Eoraip 35,000 bliain ó shin, sa ré Phléisticéineach
Sanasaíocht.
Ainmnítear na Crómagnónaigh as na pluaiseanna "Abri de Crô-Magnon" (Fraincis: Carraig dídine Chrô-Magnon) in aice leis an común Les Eyzies-de-Tayac-Sireuil in iardheisceart na Fraince, áit a bhfuarthas a gcreatlaigh, chomh maith le huirlisí cloiche agus iarmhair ainmhithe artacha atá imithe in éag anois. Daoine arda ab ea iad, sárshealgairí a mhair i bpluaiseanna is scáthláin carraigeacha, ní hamháin in iarthar na hEorpa ach lár na hEorpa is an Rúis. D'fhágadar deilbhíní, greanadóireacht agus pictiúir cháiliúla ar bhallaí na bpluaiseanna. Ba iad na Cro-Magnon na daoine (Homo sapiens) nua-aimseartha is sine ar eolas san Eoraip, agus ón tús ceanglaíodh iad leis an líníocht phluaise i Lascaux agus le chultúr Aurignach a d'fhás agus a tháinig i dtreis i nDeisceart na Fraince agus na Gearmáine. Mar a thángthas ar iarsmaí bhreis daoine nua-aimseartha i láithreáin seandálaíochta in Iarthar na hEorpa agus in áiteanna eile, rinneadh dul chun cinn i dteicníocht dátaithe sa 20ú haois, agus cuireadh fionnachtana nua leis an tacsanomaíocht.


Cogadh Tríocha Bliain.
Fearadh an Cogadh Tríocha Bliain san Eoraip idir na blianta 1618 agus 1648. Bhí sé ar ceann de na príomhchogaidh sa Nua-aois Luath. Throid teaghlach na Hapsburg (na hImpirí Ferdinand II agus III agus Pilib IV na Spáinne) le namhaid idirnáisiúnta éagsúla, ina measc fórsaí na Fraince, na Sualainne, na Danmhairge agus na hÍsiltíre. Cogadh idirnáisiúnta a bhí ann, ach bhí se ina chogadh cathartha i measc na nGearmánach freisin. Throid prionsachtai na Gearmáine ar son agus i gcoinne na Hapsburg. D'fhéadfá a rá go raibh sé ina chogadh reiligiúnach idir Caitlicigh agus Protastúnaigh fosta.
Cúlra.
Síníodh Síocháin Augsburg sa bhliain 1555 agus tugadh aitheantas oifigiúil don Liútarachas san Impireacht Naofa Rómhánach. Níor tháinig deireadh leis an aighneas idir na Caitlicigh agus na Protastúnaigh, áfach. Ní raibh muinín acu as a chéile. Bunaíodh Léig Chaitliceach faoi cheannas Maximilian I na Baváire agus Aontas Protastúnach faoi cheannas Fheardorcha V.
An Bhoihéim.
Thosaigh an cogadh sa Bhoihéim sa bhliain 1618. D'éirigh na Boihéamaigh amach i gcoinne na Hapsburg agus ceapadh Feardorcha V, toghdóir na Pailitíne mar rí orthu. D'éirigh go maith leis an éirí amach ar dtús, ach ghabh na Spáinnigh agus an Léig Chaitliceach, maraon le Liútaraigh na Sacsaine, le Ferdinand II. Ar an 8 Mí na Samhna 1620 fearadh Cath an tSléibhe Bháin láimh le Prág. Throid arm 25,000 fear de chuid Fherdinand I faoi cheannas Karel Boneventura Buquoy, agus airm na Léige Caitlicí faoi Johan Tzerclaes Cúnta Tilly, i gcoinne 20,000 Bóiméach agus amhas faoi Christian Anhalt ag Bíla Hora.
Chruinnigh ceannaire na mBóihéimeach, Christian Anhalt, a chuid shaighdiúirí, agus ghlacadar seilbh ar an gcnoc ("Bílá Hora" sa tSeicish, "Weißer Berg" sa Ghearmáinis, nó an Sliabh Bán ag dúnadh bhóthair Phrág ar Tilly. Ionad maith cosanta a bhí acu, a eite dheas le caisleán seilge, sruthán lena eite chlé, agus sruthán is talamh riascach amach rompu.
I gcampa Tilly an oíche sular tugadh an cath, tháinig sagart Caipisíneach, an tAthair Doiminic, i láthair chomhairle na gceannairí le pictiúr d’Áradh na nAoirí a bhí loite ag na Protastúnaigh, rud a chur fearg ar na saighdiúirí Caitliceacha. De réir thuairiscí áirithe ba é an sagart a ghríosaigh na ceannairi chun cath a thabhairt an mhaidin dár gcionn in ainneoin neart an fhreasúra ina n-ionad inchosanta ar an gcnoc os cionn an bhóthair.
Le moch maidneachán lae d’ordaigh Tilly a chuid fear san ionsaí, dhreapadar an cnoc agus, tar éis dhá uair an chloig dianthroda, bhriseadar línte cosanta an namhad, agus ruaigeadh arm Annhalt.
I measc na saighdiúirí a fuair moladh speisialta ón Impire Ferdinand ar gheall ar a gcrógacht bhí an captaen Somhairle Mac Domhnaill a bhí i gceannas ar chomplacht muscaed i reisimint Verdugo. Tá Cath an tSléibhe Bháin mar chúlra le cuid mhór de na himeachtaí san úrscéal An Cléireach (Leabhar Breac 2007) le Darach Ó Scolaí.
Chuir sé deireadh le tréimhse Bóihéimeach an chogaidh. Agus arm na Bóihéime briste, ghabh Tilly seilbh ar chathair Phrág agus tháinig deireadh leis an éirí amach. D’ealaigh Feardorcha agus a bhean chéile ón tír (as sin a fuair sé an leas-ainm Rí an Gheimhridh). Cuireadh seachtar is fiche de na huaisle a bhí i gceannas ar an éirí amach chun báis i gCearnóg an tSeanbhaile i bPrág.
De réir a chéile theith na Protastúnaigh nó ruaigeadh iad as an tír. In iarracht na cúigí ceannairceacha san Ísiltír a thimpeallú ghabh fórsaí na Spáinneach an Phailitín. B'ansin, agus fórsaí na bProtastúnach i riocht a mbuailte sa Ghearmáin, a tháinig an Danmhairg isteach sa chogadh.
An Phailitín.
Fearadh an chuid seo den chogadh ó 1621 go 1624. Dhein Feardorcha agus a chomhghuaillí iarracht an réigiún a athghabháil, ach níor éirigh go maith leo.
An Tréimhse Danmhairgeach.
Mhair an tréimhse seo ó 1625 go 1630. Bhí na Hapsburg ag dul ó neart go neart agus ní raibh na cumhachtaí móra idirnáisiúnta sásta leis seo. Tháinig na Francaigh na Sasanaigh, na hÍsiltírigh agus na Danmhairgigh le chéile ina gcoinne. Rinne Christian IV, rí na Danmhairge ionradh, ach buaileadh a fhórsaí i gcoinne na Léige agus arm nua de chuid an impire faoi cheannas an condottiere Bóihéamach Wallenstein. D'eisigh an t-Impire an Forógra Aisíoca, a thug cead do na Caitlicigh seilbh a athghabháil ar na tailte go léir a bhí caillte acu.
Chuir cumhacht Wallenstein imní ar prionsaí na hImpireachta agus cuireadh iallach ar an Impire é a bhriseadh as a phost agus líon na saighdiúirí san arm a laghdú.
An Tréimhse Sualannach.
Mhair an chuid seo den chogadh ó 1630 go 1634. Dhein Gustavus Adolphus, rí na Sualainne ionradh ar thuaisceart na Gearmáine. Níor chuir a chomh-Liútaraigh fáilte roimhe cé gur ghabh na Francaigh leis. D'éirigh na Protastúnaigh buartha áfach nuair a scrios fórsaí na Impireachta cathair Magdeburg. Ghabh Toghdóir na Sacsaine leis na Sualannaigh. Cuireadh an ruaig ar arm an impire i gcath Breitenfeld láimh le Leipzig. Ghabh na Sualannaigh seilbh ar iardheisceart na Gearmáine. Bhí ar an impire iarraidh ar Wallenstein teacht ar ais mar cheannaire ar arm nua. Fearadh cath ag Lützen láimh le Leipzig agus maraíodh Gustavus. Bhí eagla fós ar an Impire roimh Wallenstein agus d'fheallmharaigh captaen Sasanach in arm an impire é. Tháinig forsaí an Impire agus arm na Spáinne le chéile agus faoi dheireadh cuireadh an ruaig ar na Suallannaigh i Nördlingen.
An Tréimhse Francach.
Idir 1634 agus 1648 a fearadh an chuid dheireanach den chogadh.
Tar éis Nördlingen tháinig deireadh leis an gcogadh idir an tImpire agus na prionsaí Gearmánacha a throid ina choinne. Síníodh Siocháin Phráig agus choinnigh na Prostatúnaigh formhór na dtailte a bhí ina seilbh sa bhliain 1627. ní raibh na Francaigh agus na Sualannaigh sásta, áfach. Diaidh ar ndiaidh chuiagh airm na hImpireachta i laige. Ghabh na Francaigh seilbh ar Alsace agus cuid mhaith den Rheinland agus bhí ag éirí go maith leis na Sualannaigh sa Ghearmáin.
Síocháin Westfalen.
Bhí caibidlí ar siúl in Osnabrück agus Münster i Westfalen. Ar an 24 Deireadh Fómhair 1648 síníodh Síocháin Westfalen agus cuireadh deireadh leis an gcogadh.
Fuair na Sualannaigh airgead, agus smacht ar iarthar Pomerania, Bremen agus Verden. Tugadh ceart a do na Francaigh in Alsace. Cuireadh deireadh le smacht an Impire ar phrionsaí na Gearmáine.
Ceadaíodh saoirse reiligiúin sa Ghearmáin, ach cuireadh an Caitliceachas i bhfeidhm sa Bhoihéim agus san Ostair.


Pionós an bháis.
Is éard atá i gceist le pionós an bháis nó marú na ndaoine a bhfaightear ciontach as coireanna áirithe, trí próis bhreithiúnach. Tá stair an nóis seo ar fud an domhain ag dul i bhfad siar roimh thús na staire scríofa. Tá go leor conspóide ag baint leis anois, áfach. Is iomaí tír nach n-úsáideann pionós an bháis anois.
Dar le lucht tacaíochta an chleachtais, is pionós maith é agus díspreagann sé coireanna eile. Deir an lucht fhreasúra nach ceart pionós an bhás a ghearradh ar aon duine, nach mbíonn sé éifeachtach agus go maraítear daoine neamhchiontacha.


Peter Sutherland.
Polaiteoir agus iar-Ard Aighne de chuid na hÉireann agus fear gnó idirnáisiúnta é Peter Denis Sutherland, KCMG (onórach) (rugadh é ar an 25 Aibreán, 1946 i mBaile Átha Cliath). Fuair sé a chuid oideachas i gColáiste Gonzaga, sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath agus in Óstaí an Rí. Is abhcóide é. Is comhalta den páirtí polaitíochta Éireannach Fine Gael é.
Gairmréim.
Bhí sé ina Ard-Aighne na hÉireann i gcomhrialtais i dtréimhsí 1981-1982 agus 1982-1984. Ba iad mórcheisteanna a thréimhsí ná cás fada eiseachadta agus dianchosc bunreachtúil ar ghinmhilleadh, ar chomhairligh sé don rialtas an fhoclaíocht a bhain leis a eiteach toisc a dhoiléir agus a bhí.
Tar éis tréimhse mar chomhalta den Coimisiún Eorpach, bhí sé ina stiúrthóir do roinnt cuideachtaí móra. Mar ard-stiúrthóir an Comhaontú Ginearálta um Tharaifí agus Thrádáil (an Eagraíocht Dhomhanda Trádála anois), rinne sé maoirseacht ar chomhaontú trádála nua idir na Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an Aontas Eorpach.
Bhí sé ina chomhchathaoirleach BP agus cathaoirleach Eorpach an Coimisiúin Tríthaobaigh.
Bhronn sé €4 mhilliún de dheontas ar an gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath le scoil dlí nua a thógáil in áit an tseanchinn, Caisleán Ruabhoic. Scoil Dlí COBÁC Peter Sutherland a thugtar ar an scoil.


Gníomhaireacht Chomhshaoil Eorpach.
Is í an Ghníomhaireacht Chomhshaoil Eorpach (GCE) an comhlacht san Aontas Eorpach (AE) atá tiomnaithe d’fhaisnéis iontaofa, neamhspleách a chur ar fáil maidir leis an gcomhshaol. Is í an príomhfhoinse faisnéise dóibh siúd a bhfuil baint acu le beartas comhshaoil a fhorbairt, a ghlacadh, a chur i bhfeidhm agus a mheas, chomh maith leis an bpobal i gcoitinne. Cuimsíonn ballraíocht an GCE Ballstáit an AE, ach is féidir le tíortha
nach Ballstát de chuid an Aontais Eorpaigh iad a bheith ina mbaill freisin. Tá 32 tír ina mbaill anois: an 27 Ballstát de chuid an AE i dteannta leis an Íoslainn, Lichtinstéin, an Iorua, an Eilvéis agus an Tuirc. Chuir an Albáin, an Bhoisnia agus an Heirseagaivéin, an Chróit, Poblacht Iar-Iúgslavach na Macadóine, Montainéagró agus an tSeirbia iarratas isteach ar bhallraíocht i gcomhpháirt agus táthar i mbun comhoibrithe cheana féin leis an GCE le roinnt blianta anuas.
Ghlac a tAontas Eorpach leis an rialachán chun an GCE a chur ar bun sa bhliain 1990. Tháinig sé i bhfeidhm go déanach sa bhliain 1993 díreach tar éis an chinnidh chun a ceanncheathrú a bheith lonnaithe i gCóbanhávan. Cuireadh tús le hobair i ndáiríre sa bhliain 1994.
Is é an tOllamh Jacqueline McGlade Stiúrthóir Feidhmiúcháin na Gníomhaireachta faoi láthair.


Ed Miliband.
Polaiteoir Briotanach is ea Edward Samuel Miliband (rugadh 24 Nollaig, 1969). Is é Ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre é agus, mar sin, ceannaire an Fhreasúra sa Ríocht Aontaithe. Toghadh ina Fheisire Parlaiminte (FP) le haghaidh Doncaster Thuaidh sa bhliain 2005 agus ba bhall den Chomh-Aireacht faoi Gordon Brown é ón mbliain 2007 go dtí an bhliain 2010.
Rugadh i Londain é, agus bhain sé céim amach ó Ollscoil Oxford agus ón London School of Economics, agus d'oibrigh ansin mar thaighdeoir do Pháirtí an Lucht Oibre. Tharraing sé aird an tSeansailéara Gordon Brown air féin go gairid ina dhiaidh agus ceapadh é mar Chathaoirleach Choiste na gComhairleoirí Eacnamaíochta de Státchiste na Banríona (Béarla: "Her Majesty's Treasury").


Naomh Séamus, mac Zeibidé.
Naomh Séamus, mac Zeibidé (le Rembrandt Harmenszoon van Rijn)
Duine den Aspal Déag Íosa ba ea Naomh Séamus, mac Zeibidé. Tugtar Séamus Mór air toisc go raibh Séamus eile i measc an Dáréag, Séamus, mac Alfaeus (Séamus Beag).
Saol.
Ba mhac Zeibidé agus Salómae é Séámas Mór. Níl a fhios againn faoi thús a shaol. Bhí sé ina dheartháir do Naomh Eoin. Is dócha go raibh Séamas níos sine ná a dheartháir. Bhi Zeibidé ina iascaire agus seans gur chónaigh sé i mBéatsáide (Eoin 1:44) nó i gCafarnáúm. Bhí roinnt fear ag obair dhó (Marcus 1:20). Ba bhean chráifeach í Salómae agus bhí sí mar bhall de lucht leanúna Íosa Críost (Matha 27:55,; Marcus 15:40, 16:1; Lúcás 8:2, 23:55-24:1). Shíltear nach bhfuair Séamas ná Eoin a gcuid oideachais i scoil raibíneach. Dá bharr sin, ní raibh siad aitheanta mar fhir oilte leis na Giúdaigh. Is cosúil gur bhfuair siad an caighdeán céanna oideachais a fuair daoine eile ina n-aicme, is é sin an gnáthoideachas Giúdach. Deirtear gur b'fhéidir go raibh na deartháireacha ina gcol ceathracha do Íosa Criost ach tá sé amhrasach. Bhí muintir na Gailíle cráifeach, crua, dícheallach, cróga agus b'iad na cosantóirí ab fhearr den náisiúin Giúdach.


El Greco.
Ealaíontóir Gréagach ab ea El Greco nó Doménikos Theotokópoulos, 1541 – 7 Aibreán, 1614). Saolaíodh sa Chréit é. Timpeall na bliana 1567 d'aistrigh sé go dtí an Iodáil. Tar éis dó deich mbliana a chaitheam sa tír sin thug sé a a aghaidh ar an Spáin, mar ar fhan sé go lá a bháis. Ciallaionn an leasainm "El Greco" "an Gréagach" i Spáinnis.
El Greco
El Greco
El Greco


Ságrab.
Is é Ságrab (Cróitis: "Zagreb") príomhchathair na Cróite agus é ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Tá sé suite in iarthuaisceart na tíre cois Sava. Téann an t-ainm siar go dtí an 11ú haois, ach níl sanasaíocht shoiléir ag baint leis. Tá breis is 800,000 duine ina gcónaí ann.


Eaglais Cheartchreidmheach na Rúise.
Is eaglais Chríostaí í Eaglais Cheartchreidmheach na Rúise. "Русская Православная Церковь" a thugtar uirthi i Rúisis. Tá 135 milliún ball aici.


Eaglais Cheartchreidmheach na Gréige.
Is eaglais Chríostaí í Eaglais Cheartchreidmheach na Gréige.


Contaetha Shasana.
Is roinn stairiúil cultúrtha i Sasana é an contae traidisiúnta. Tá 48 contae sa tír.


Agaiméamnón.
Rí i miotaseolaíocht na Sean-Ghréige é Agaiméamnón, "Agamemnon". Bhí sé ina rí ar Mhicéine nó ar Argas. Bhí sé ina cheannaire ar fhórsaí na nGréagach i gCogadh na Traí. Gabhadh an chathair, ach dúnmharaíodh Agaiméamnón nuair a d'fhill sé ar an nGréig.


Purt Earn.
Is baile é Port Earn (Gaeilge Mhanann: "Purt Çhiarn") i ndeisceart Oileán Mhanann. Tá 3369 duine ina gcónaí ann, de réir daonáirimh na bliana 2001.
Stair.
Ciallaíonn a t-ainm 'Port Earn' "port an iarainn" nó b'fhéidir "port an tiarna". Tógadh an tonnchosc seachtrach, atá le feiceáil ag lag trá amháin, sa bhliain 1863 ag baint úsáide as an 'Port Erin Breakwater Railway' agus chonaic an chéad inneall gaile a úsáideadh ar an oileán. Sa bhliain 1884 áfach scrios stoirm an tonnchosc agus níor atógadh é. Inniu, léiríonn baoi marcóir méid an thonnchoisc agus tá cuid de le feiceáil go soiléir fós ar thaobh na tíre.


An Cholú.
Is oileán 250 heicteár (beagnach 1 míle cearnach) é An Cholú (Gaeilge Mhanann: "y Cholloo") amach ó chósta thiar theas d'Oileán Mhanann. Tá stráice cúng d'uisce ar a dtugtar an Caolas idir an Cholú agus oileán Mhanann. Mar an gcéanna na hinsíní in aice láimhe, Carraig na gCearc (Gaeilge Mhanann: "Carrick ny Kirkey") agus Famman Kitterland, tá sé mar chuid de pharóiste Rosien. Bíonn 2 áitritheoir ag fanacht ann ar bhonn séasúrach. Tagann an focal 'colú' ón bhfocal "kalfr" sa tSean-Lochlannais, a chiallaíonn 'oileán beag suite in aice le ceann níos mó'.


Baile Chaistil (Oileán Mhanann).
Is baile é Baile Chaistil (Béarla: "Castletown", Gaeilge Mhanann: "Balley Chashtal") laistigh de pharóiste 'Malew' (Gaeilge:??Mocheallóg) ar Oileán Mhanann ach tá sé á riaradh go leithleach. Tá sé suite ar an taobh ó dheas den oileán. Bhí sé mar phríomhchathair ar an oileáin tráth. Tá Caisleán Rosien, caisleán atá maith-chaomhnaithe, ina sheasamh go ceannasach i lár an bhaile.


Volgograd.
Is cathair sa Rúis í Volgograd. Tá breis is milliún duine ina gcónaí ann. Bunaíodh cathair "Tsaritsyn" sa bhliain 1589. Sa bhliain 1925, tar éis don Aontas Sóivéadach teacht i gcomharbas ar Impireacht na Rúise, athainmníodh an chathair in ómós do Stailín. Fearadh cath mór i "Stalingrad" ("Cathair Stailín" nó "Stailínghort" i nGaeilge) sa Dara Cogadh Domhanda, bua tábhachtach do na Comhghuaillithe i gcoinne na Gearmáine. Sa bhliain 1961, i ndiaidh bháis Stalin, baisteadh an t-ainm Volgograd ar an gcathair.


Vladivostok.
Cathair de chuid na Rúise is ea Vladivostok (Владивосток). Tá an chathair suite in oirthear na tíre i gCríoch Primorsky. Tá 592,034 duine ina gcónaí in Vladivostok (daonáireamh 2010).


Naomh Lúcás Soiscéalaí.
Is naomh Críostaí agus údar Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Lúcáis é Naomh Lúcás


Scioll Máil.
Sráidbhaile díreach ó thuaidh ó Phurt na hInse ar Oileán Mhanann is ea Scioll Máil (Béarla: "Kirk Michael"). Tá go leor siopaí áitiúla sa cheantar, maille le hEaglais an Pharóiste lena chros chloiche agus uaigheanna na nEaspag.


Langlais.
Leithinis is ea Langlais (Béarla: "Langness", Gaeilge Mhanann: "Langlish") a ghobann amach beagnach dhá chiliméadar san fharraige ón taobh oirdheisceartach d'Oileán Mhanann. Ciallaíonn an t-ainm 'ceann tíre fada' sa tSean-Lochlannais. B'oileán é ar dtús báire, ach nascadh é leis an hórtír nuair a gluaiseadh agus nuair a sil-leagadh ábhar ar feadh Bhá Bhaile Chaistil, próiseas a chruthaigh tambaló. Tá an pobal beag 'Camys y Ree' suite ar an stráice talún seo gar do Bhaile Chaistil.


Cív.
Is í Cív ("Київ") príomhchathair na h-Úcráine agus an chathair is mó sa tír sin. Tá chathair suite ar dhá bhruach Abhainn an Dnieper, i lár thuaidh na hÚcráine. Bunaíodh an Cív sa dara leath den 9ú haois cé go dtugtar 456 go minic mar bhliain a bunaithe. Is í Cív an t-ochtú cathair is mó san Eoraip.


Peirséas.
Is pearsa a bhaineann le miotaseolaíocht na Gréige é Peirséas.
Ba é Séas a athair agus ba í Danae a mháthair.
Ba í Andraiméide a bhean chéile.
Ba é Steinileas a mhac.


BBC Alba.
Craolann BBC Alba (nó "BBC Gàidhlig") cláir i nGaeilge na hAlban, ó "Dotaman" go "Eòrpa" agus ó "Dè a-nis" go "Air ais air an Ran Dan".
Bíonn BBC Alba freagrach as stáisiún raidió náisiúnta na hAlban BBC Radio nan Gàidheal. Bíonn BBC Alba freagrach freisin go comhpháirteach le MG Alba as an cainéal teilifíse i nGaeilge na hAlban, ar a dtugtar freisin BBC Alba.
I mí Iúil sa bhliain 2008, sheol BBC Alba suíomh gréasáin seirbhís nuachta a cheangal le seoladh a chainéal teilifíse digití.


Polagán.
Sa chéimseata, de gnáth, is éard is polagán ann ná figiúr déthoiseach a bhíonn cuimsithe le cosán dúnta nó ciorcad, comhdhéanta de sheicheamh críochta de mhírlínte díreacha (is é sin, le slabhra polagánach dúnta). Tugtar 'imill' nó 'taobhanna' ar na codanna seo, agus tugtar 'reanna' nó 'coirnéil' ar na pointí ina gcasann dá imeall le chéile. Is éard is m-gán ann ná polagán le 'n' taobh. Tugtar 'an corp' uaireanta ar taobh istigh pholagáin. Is sampla é an polagán déthoiseach de 'polytope' gur féidir aon líon d' uimhreacha toisí a bheith aige.
Má bhíonn n taobh sa pholagón, is ionann suim na n-uillinneacha inmheánacha agus (2n-4) dronuillinn nó (n-2) π. I bpolagón rialta bíonn na taobhanna uile ar comhfhad, agus is ionann na huillinneacha inmhéanacha ag gach stuaic. Is triantán comhshleasach polagón rialta le 3 thaobh. Is cearnóg ceann le 4 thaobh. Tá líon éigríochta figúirí rialta.


Loch Cairlinn.
Is fiord oighreach nó góilín é Loch Cairlinn atá suite idir Contae an Dúin agus Contae Lú. Sreabhann Abhainn an Iúir agus Canáil an Iúir isteach ann, a nascann é go dtí an chathair Iúr Cinn Trá atá in aice láimhe (leanann Canáil an Iúir ar aghaidh chuig Abhainn na Banna agus Loch nEathach; faoin ainm 'an Rí', lúbann an abhainn thart ar Chontae an Dúin). Is iad na fiordanna oighreacha eile in Éirinn atá ar eolas againn ná Loch Súilí agus An Caoláire Rua.
Ar an taobh ó thuaidh, i gContae an Dúin, tá na bailte cósta an Phointe agus Ros Treabhair, cúlaithe le na Beanna Boirche. Ar an chósta theas tá Ó Méith, Cairlinn agus an Grianfort cúlaithe le Sléibhte Cuailgne, go léir ar Leithinis Chuailgne i gContae Lú.
I bhfoinsí níos sine, tugtar "Snám Aignech" (a chiallaíonn "cainéal sciobtha") ar Loch Cairlinn.


Richard Gere.
Is aisteoir Meiriceánach é Richard Gere a rugadh ar an 31 Lúnasa 1949.
Gere, Richard
Gere, Richard
Gere, Richard


John Candy.
Ba aisteoir Ceanadach é John Franklin Candy (31 Deireadh Fómhair 1950 – 30 Márta 1994). Bhí sé ina bhall de Second City, foireann fuirseoireachta in Toronto, Ceanada, agus bhíodh páirteanna go rialta aige ar an gclár teilifíse úd "Second City Television". Bhí páirteanna aige freisin i scannáin mar "Spaceballs" (1987) agus "Uncle Buck" (1989). Bhí sé ag déanamh scannáin in Durango, Meicsiceo, sa bhliain 1994 nuair a bhuail taom croí é agus fuair sé bás. Tá sé curtha in Culver City, California.


Eaglais Cheartchreidmheach na Fionlainne.
Is eaglais Chríostaí í Eaglais Cheartchreidmheach na Fionlainne.


Eaglais Cheartchreidmheach na Bulgáire.
Is eaglais Chríostaí í Eaglais Cheartchreidmheach na Bulgáire.


Ícéinigh.
Na treibheanna Ceilteacha i ndeisceart na Breataine.
Ba treibh Cheilteach iad na hÍcéinigh (Laidin: "Iceni") nó hEcéinigh a bhí ina gcónaí i gceantar na Breataine a fhreagraíonn don chontae Norfolk an lae inniu, idir an 1ú haois RC agus an 1ú haois AD. Taobh thiar dóibh bhí cónaí ar na Corieltauvi, agus ó dheas dóibh bhí na Trinovantes agus na Catuvellauni.
Féadfaidh go raibh na Cenimagni, a ghéill d'Iúil Caesar le linn a dara sluaíocht chun na Breataine sa bhliain 54 BC, ina ghéag de na hÍcéinigh, nó d'fhéadfadh sé gur truailliú a tharla i gcás an ainm Cenimagni agus gur "Iceni Magni" an leagan ceart, sé sin "Ícéinigh Móra".
Seandálaíocht.
Bonn airgid de chuid na nÍcéineach
Fuarthas fianaise sheandálaíochta i dtaobh na nÍcéineach, ina measc bhí - toirc, fáinní troma órga, airgid nó leictream a chaití timpeall an mhuiníl agus na gualainne. Thosaigh an hÍcéinigh i mbun bonn airgid a tháirgeadh thart ar 10 RC. Ba shain-oiriúnú a mboinn ar an ndearadh Ghall-Bheilgeach "aghaidh/capall", agus i roinnt luath-eisiúintí, níos iomadúla in aice le Norwich, cuireadh 'torc' in ionad 'capaill'.
Inscríobhadh 'ECENI' ar roinnt bonn, agus dé réir sin is dócha gurb iad an t-aon ghrúpa a bhain úsáid as a n-ainm treibhe ar boinn. Is é an t-ainm pearsanta a taispeánadh ar airgead ná Antedios (ca. 10 RC), agus ainmneacha giorraithe eile cosúil le AESU agus SAEMU níos déanaí ar aghaidh.


Graiféin.
Is éard is Graiféin ann ná leathán plánach aon-adamh-tiubh de sp2-carbón a bhíonn nasctha go dlúth i laitís chriostail chíorach.


Fioghual.
Is éard atá san fhioghual an fuílleach a fhágtar nuair a bhaintear uisce agus ábhar soghalaithe eile as ábhar ainmhíoch agus plandúil. Tagann "fioghual" ón gcomhfhocal "fiodh-ghual". De ghnáth déantar fioghual le pirealú mall, agus adhmad, siúcra nó rudaí eile á théamh gan ocsaigin. Ábhar sobhriste piochánach dubh atá ann, agus idir 50% agus 95% de ina charbón.
Carbónú adhmaid.
Déantar fioghual d'adhmad trína charbónú ar fad, i dtreo nach bhfágtar ach carbón agus luaith. Déantar ábhar éadrom scagach dá bharr, agus má bhaintear úsáid as dlúthábhar adhmadach, ar nós blaosc cnó nó cloch péitseoige, faightear fioghual a bhfuil dromchla leathan piochánach air agus é an-scagach dá bharr. Carbón gníomhaithe é sin, agus is maith an sás chun ceimicigh a shú é.
Is iomaí áit fós a ndéantar fioghual ar an sean-nós agus carn adhmaid á dhó a bhfuil a mbunáite faoi chlúdach pluda nó brící. Déantar teas de na fothorthaí agus de bharr cuid den adhmad a dhó, rud a phirealaíonn an t-iomlán. Ní dhóitear an fioghual féin toisc a laghad sin ocsaigine a bheith ann. Anois is féidir an t-adhmad a théamh i soitheach aeriata miotail, rud a laghdaíonn truailliú agus a ligeann torthaí soghalaithe a chomhdhlúthú.
Stair.
Carn adhmaid sular clúdaíodh é (timpeall na bliana 1890)
Is fada fioghual á dhéanamh i gceantair choillteacha. De ghnáth chuirfí smutáin adhmaid ar a gceann chun carn coirceogach a dhéanamh, an t-aer á ligean isteach thíos trí phoill agus sloc i lár baill mar fheadán deataí. Chlúdófaí an carn le móin nó le cré fhliuch. Ansin dhéanfaí tine a adhaint i dtóin an fheadáin agus spréifeadh an teas.
Thabharfadh céad pháirt d'adhmad timpeall seasca páirt fiodhghuail de thoirt nó cúig pháirt is fiche de mheáchan. Obair í atá níos torthúla ar an mórchóir ná ar an mionchóir: go fiú sa 17ú haois bhí éifeacht 90% le tionscadail mhóra. Ach b'fhearr riamh an obair a fhágáil faoi dhaoine a raibh fios a ngnó acu.
Ba iad na cruacha fiodhghuail a mhill coillte na hEorpa. I Sasana bhí a lán roscoillte ann a ghearrtaí agus a ligtí fás arís chun soláthar a dhéanam don fhioghual, ach sa 17ú haois bhí daoine ag gearán faoi ghanntanas crann. In Éirinn rinne na tiarnaí nua lántairbhe a bhaint as fioghual le haghaidh teilgcheártaí beaga iarainn, rud a d'fhág na coillte ar lár. Nuair a d'éirigh an fioghual gann iompaíodh ar an ngual.
Sa Lochlainn dhéantaí tarra adhmaid de na coillte péine, agus bhaintí feidhm as an bhfioghual a bhíodh ag roinnt leis mar chóc i gceártaí bruithnithe. Tháinig deireadh le déantús an tarra i ndeireadh an 19ú haois, agus d'fhás na coillte millte arís.
Sa saol atá anois ann déantar adhmad a charbónú ina bhlúirí nó ina mhín sáibh i bhfreangáin iarann múnla, rud a ligeann fothorthaí a chruinniú - meatánól, tarra adhmaid nó aicíd phioradhmadach. Fioghual a dhéantar ag 300 °C tá sé briosc agus donn, agus téann sé trí thine ag 380 °C. Má dhéantar ag teocht níos airde é tá sé crua agus sobhriste, agus ní théann trí thine go dtí timpeall 700 °C.
An fioghual agus leagan na gcoillte in Éirinn sa 17ú haois.
Bhí idir gharbhiarann agus shlatiarann á ndéanamh in Éirinn sa 17ú haois. Sna 1660í bhí an tionscal in ísle brí de dheasca iomaíocht na Rúise agus na Sualainne, bhochtanas na tíre agus a laghad sin éilimh a bheith ar iarann ann. Sa chuid deiridh den aois, áfach, tháinig fás mór faoin tionscadal, agus dleachtanna arda importála ag cuidiú leis ón mbliain 1662 amach.
Shíl na tiarnaí nua Protastúnacha gurbh fhéidir brabach gasta a dhéanamh as na coillte in Éirinn trí fhioghual a dhéanamh agus ceártaí iarainn a bhunú. Fuair siad amach nach raibh an gnó chomh furasta sin: ba dheacair brabach leanúnach a dhéanamh. Mar sin féin, lean siad orthu ag tógáil ceártaí; ba lú costas an bhreosla in Éirinn ná i Sasana, agus rinne infheisteoirí ó Shasana féin ceárta iarainn a bhunú ag Inis Coirthe i gContae Loch Garman.
Lean tionscal an fhioghuail anuas go dtí an chéad chuid den 18ú haois. Faoin am sin bhí slad déanta ar choillte na tíre de bharr ar leagadh de chrainn chun na ceártaí a chothú. Lena chois sin, chuaigh an gnó i bhfeidhm ar shaol agus ar gheilleagar na tuaithe. Ba é tús an tionsclaithe in Éirinn é.


Eaglais Cheartchreidmheach na Rómáine.
Is eaglais Chríostaí í Eaglais Cheartchreidmheach na Rómáine, agus í cuid d'Eaglais Cheartchreidmheach an Oirthir.


Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia.
Is eaglais Chríostaí í Eaglais Cheartchreidmheach na Seirbia.


Naomh Seoirse.
Ba naomh Caitliceach é Seoirse (idir 256 agus 285 – 23 Aibreán 303). Rugadh i Iúdáia é agus fuair sé bás san Bhitín.


Paddy Coad.
Ba imreoir agus traenálaí peile Éireannach é Paddy Coad (Port Láirge, 4 Aibreán 1920 – Port Láirge, 8 Márta 1992) a d'imir mar imreoir lár páirce le Waterford agus Shamrock Rovers i Sraith na hÉireann. Bhuaigh sé Sraith na hÉireann ar trí ócáidí mar imreoir-traenálaí na Shamrock Rovers. D'aimsigh sé 126 cúil i Sraith na hÉireann agus 41 i gCorn Cumann Peile na hÉireann ar feadh a gairmréim. Ba é Paddy Coad ardaimsitheoir na sraithe i 1946-47.
D'imir sé leis an foireann náisiúnta na hÉireann don chéad uair ar 30 Meán Fómhair 1946 i gcailleadh 1-0 i gcoinne Sasana. D'aimsigh sé a chéad chúl don fhoireann ar 2 Márta 1947 i bua 3-2 i gcoinne an Spáinn. D'imir sé leis an foireann ar 11 ócáidí agus d'aimsigh trí cúil idir 1946 agus 1952.


Isoroku Yamamoto.
Ginearál-Marascal Cabhlaigh ba ea Isoroku Yamamoto (Seapáinis: 山本 五十六, Yamamoto Isoroku; 4 Aibreán, 1884 - 18 Aibreán, 1943). Bhí sé ina ardcheannasaí ar an gCabhlach Comhcheangailte sa Dara Cogadh Domhanda. Céimí de chuid Acadamh Chabhlaigh Impiriúil na Seapáine agus mac léinn de chuid Ollscoil Harvard (1919-1921) a bhí ann. Fearadh cathanna mar Pearl Harbour agus Midway faoina cheannas.


John Updike.
Ba scríbhneoir Meiriceánach é John Updike (18 Márta, 1932 - 27 Eanáir, 2009). Fuair sé bás le hailse sa bhliain 2009. Bhuaigh sé an Pulitzer Prize sa bhliain 1982 leis an leabhar "Rabbit Is Rich" agus i 1991 leis an leabhar "Rabbit at Rest".
Bronnadh an deontas Guggenheim Fellow ar Updike i 1959.


Siombailí 3j Wigner.
Tá na Siombailí Wigner 3j neasghaolta le Comhéifeachtaí Clebsch-Gordon i meicnic chandamach.


Duais Pulitzer.
Duais is ea an Duais Pulitzer ("Pulitzer Prize"). Bronntar na duaiseanna seo ar na Meiriceánaigh is fearr i gcatagóirí scríbhneoireachta éagsúla, mar shampla nuachtáin agus iriseoireacht ar líne, litríocht agus cumadóireacht cheoil. Iriseoir agus foilsitheoir nuachtán darbh ainm Joseph Pulitzer a chuir tús leo.


Aodh Dubh Ó Néill.
Nia le hEoghan Rua Ó Néill ab ea Aodh Dubh, 1611–1660, agus mac le hArt Óg Ó Néill. Sa Bhruiséil, in Ísiltír an Spáinne, a rugadh é. Eisean a bhí i gceannas ar chosaint Chluain Meala nuair a d'ionsaigh Oilibhéar Cromail an baile lena 10,000 saighdiúir ón "Model Army", is ní dhéanfadh Cromwell dearmad air go brách.
In aon lá amháin troda an 8 Bealtaine, 1650, chaill Cromwell breis is 3,000 saighdiúr, níos mó ná an líon a chaill sé le linn 10 mbliana cogaíochta i Sasana sa chogadh cathartha in aghaidh an rí Charles I. De bharr shár-oirbheartaíocht Uí Néill a chaill Cromwell a chuid saighdiúirí, mar ba shaighdiúr gairmiúil Aodh Dubh, a fuair chuid taithí mhíleata sna cogaí iomadúla in Ísiltír na Spáinne. An lá dár gcionn, nuair a thóg Cromwell Cluain Meala, bhí Aodh Dubh agus a 1,200 saighdiúr imithe thar abhainn na Siúire.
Níor bhuail Cromwell le hAodh Dubh riamh arís, ach mhair Aodh Dubh chun a bheith i gceannas ar chosaint Luimnigh ar nia Cromwell, Henry Ireton, sa bhliain 1650-51. D'éirigh leis an gcosaint sa chéad ionsaí a dhein na Sasanaigh ar Luimneach sa bhliain 1650, agus bhí ar Ó Néill géilleadh sa bhliain 1651 mar bhí daonra na cathrach ag fáil bháis den ocras is den ghalar. Nuair a ghéill Luimneach, deineadh príosúnach d'Aodh Dubh, ach dhein sé é féin a chosaint chomh maith sin nár crochadh é, mar a tharlaíodh le ceannairí eile na nGael sa tréimhse chorraithe úd. Cuireadh go Londain é, marar chaith sé cúpla bliain sa phríosún i dTúr Londan.
Scaoileadh saor é nuair a léirigh Ambasadóir na Spáinne go Sasana gur ghéillsineach Spáinneach é Aodh Dubh. Chuaigh sé chun na Spáinne, marar ceapadh ina ghinearál airtléire é, is marar chuir sé éirí amach sa Chatalóin faoi chois. D'aithin an Spáinn mar 5ú Iarla Thír Eoghain é. Sa bhliain 1660, agus Charles II ar ais mar rí ar Shasana, dhein Aodh Dubh iarratas go dtabharfaí ar ais tailte a shinsear i dTír Eoghain dó, ach dhiúltaigh an rí Sasanach dá iarratas, agus fuair sé bás níos déanaí an bhliain sin.


Cogadh an Mhíle Lá.
Ba choimhlint armtha shibhialta é Cogadh an Mhíle Lá (Spáinnis: "Guerra de los Mil Días") san Stát nua-chruthaithe Poblacht na Colóime, (lena n-áirítear Panama, a bhí ina chuid den Phoblacht sa tréimhse áirithe seo.) idir an Pháirtí Coimeádach, an Páirtí Liobrálach agus a chuid faicsean radacach (1899-1902). Sa bhliain 1899, bhí sé curtha i leith na Coimeádaigh go raibh siad ag coinneáil na cumhachta trí thoghcháin chalaoiseacha. Bhí an scéal níos measa toisc go raibh géarchéim eacnamaíoch i réim ag an am céanna de bharr praghsanna caife sa mhargadh idirnáisiúnta a bheith ag leagan, agus chuaigh seo i bhfeidhm go suntasach ar an fhreasúra, sé sin an Páirtí Liobrálach.
Tosach.
I rith an 19ú haois, ba thír í an Cholóim a bhí lán le éagobhsaíocht pholaitiúil, fachtóir a tháinig chun cinn mar an chúis is mó a spreag an cogadh sa bhliain 1886. Ba í seo an bhliain ina raibh 'Bunreacht na bliana 1863' curtha faoi chois, agus ina raibh doiciméid coimeádach níos lárnaitheach curtha ina ionad. Cáineadh 'Bunreacht 1863' mar thoradh ar mhí-úsáid cumhachta ag lucht na bhFeidearálacht le linn na tréimhse ina raibh na Liobrálaigh radacacha i gcumhacht.
Le linn Tréimhse "Regeneración" (na hAthbheochana) agus cruthú an bhunreachta '1886', chuir an rialtas leis na fadhbanna polaitiúla, agus thosaigh roinnt ranna ag gearán maidir leis an lár-rialtas. Sa réimse eacnamaíoch, chuir droch-chinntí polaitiúla leis na fadhbanna eacnamaíochta.
Phléasc an t-achrann idir na Liobrálaigh agus na Coimeádaigh ina chogadh. D'úsáid na Coimeádaigh toghcháin calaoiseacha chun fanacht i gcumhacht, agus mar thoradh ar sin mhéadaigh fearg an bhfreasúra. Ar bharr na timpeallachta a bhí ag éirí naimhdeach, bhí an tUachtarán Antonio Manuel Sanclemente ró-thinn chun rialú a thabhairt ar an tír, agus d'éirigh folús polaitíochta as sa tír. Leis an timpeallacht pholaitiúil agus an staid eacnamaíoch cruthaíodh dálaí cosúil le bairille púdair nach gá ach an solas is lú chun é a phléascadh.
Éirí amach na Liobrálach.
Ba é an 20 Deireadh Fómhair 1899 an dáta a bhí beartaithe le haghaidh tús an chogaidh. Mar sin féin, mar gheall ar neamh-chríonnacht roinnt ginearál Liobrálach a bhí ag iarraidh tús a chur leis an gcogadh ar 17 Deireadh Fómhair, bogadh an dáta ar aghaidh.


Liu Xiaobo.
Ba intleachtóir, scríbhneoir agus gníomhaí ar son chearta an duine, sa tSín é Liu Xiaobo (28 Nollaig 1955- 13 Iúil 2017) (Sínis shimplithe: 刘晓波; carachtair Shíneacha thraidisiúnta: 劉曉波; pinyin: Liú Xiǎobō).
D'fhreastail sé mar Uachtarán ar Lárionad Neamhspleách PEN na Síne ón bhliain 2003 i leith.
Ar an 8 Nollaig 2008, gabhadh é toisc go raibh sé rannpháirtíocht le Cairt 08 (Sínis: 零八宪章). Gabhadh go foirmiúil é ar an 23 Meitheamh 2009, ar amhras go raibh sé "ag gríosú treascartha in aghaidh cumhachtaí an stáit."
Cuireadh faoi thriail é ar na cúisimh chéanna ar an 23 Nollaig 2009. Gearradh pianbhreith a haon déag bliana príosúnachta air. Chaill sé a chearta polaitiúla ar feadh dhá bhliain ar Lá Nollag na bliana 2009.
Le linn a 4ú théarma príosúnachta ó 2009-2020, bhuaigh sé Duais Nobel na Síochána an 8 Deireadh Fómhair 2010, le haghaidh "a streachailt fhada agus neamh-fhoréigneach ar son chearta daonna bunúsacha sa tSín."


Michael Darragh MacAuley.
Is imreoir peil Ghaelaigh Michael Darragh Macauley. Imríonn sé le Baile Átha Cliath agus Ballyboden. Bhuaigh sé Craobh Shinsear Peile Átha Cliath le Ballyboden i 2009. D'imir sé a chéad chluiche le Baile Átha Cliath in éadan Loch Garman sa chéad bhabhta de Chorn Uí Bhroin i 2010. Bhí MacAuley ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2012, 2013, 2014, 2015 agus 2016. Bronnadh 'allstar' air i 2011 agus 2013.


Cuala CLG.
Club de chuid CLG atá lonnaithe i mBaile Átha Cliath is ea Cuala. Sa bhliain 1974, bhí Dalkey Mitchells agus Cuala Casements cónasctha le chéile chun CLG Cuala a bhunú.


Craobh Sinsear Iomána Bhaile Átha Cliath.
'Séard is Craobh Shinsear Iomána Átha Cliath ann ná comórtas de chuid CLG idir na clubanna sinsir i gContae Átha Cliath. Bhain CLG Baile Buadáin Naomh Éanna an comórtas is déanaí i 2009 i bPáirc Pharnell.
Buaiteoirí.
Bhí St Columba's agus St Agnes Football Club cónasctha le chéile mar Crumlin.


Sliabh gCuillinn.
Is é Sliabh gCuillinn (573 méadar) an sliabh is airde i gContae Ard Mhacha. Tá sé suite i gcroílár Shléibhe Cuillinn nó 'Fáinne Cnoc Shliabh gCuillinn'. Tá ról suntasach i miotaseolaíocht agus stair an cheantair máguaird aige agus is gné thiarnasa é os cionn na tuaithe timpeall air, ag tairiscint radharcanna chomh fada amach le Chonnacht agus Bá Bhaile Átha Cliath nuair a bhíonn aimsir fhabhrach ann.
Gnéithe dromchla.
Is éard is Sliabh gCuillinn ann ná hiarsma creimithe de thírdhreach bolcánach Pailéicéineach. Tá sé timpeallaithe le 'dingeán fáinneach'. Bhí Sliabh gCuillinn múnlaithe le hoighriú agus taispeánann sé 'creig is earr', gné oighriúcháin chlasaiceach. Tá an 'earr' ag síneadh i dtreo ó dheas, ag críochnú ag Dromainn Tí.
Tá dhá charn ar bharr na sléibhe ar an dá thaobh den loch - tá an ceann Tuaiscirteach ar thulach chiorclach de chlocha beagnach 40 troigh ar trastomhas, an am céanna is tuama mór pasáiste é an ceann Deiscirteach atá caomhnaithe go maith, agus an tuama is airde fós a fuarthas in Éirinn.
Bíonn cuid mhaith de dhromchla Shliabh gCuillinn clúdaithe le foraois, fraoch, agus clocha agus 612 heicteár de fraochmhá thirim ar an sliabh ainmnithe mar Limistéar Speisialta Caomhnaithe, Limistéar Íogair Comhshaoil, agus Limistéar Sáráilleachta Nádúrtha. I mí Iúil 2006, scriosadh roinnt réimsí aitinn i ndóiteán a d'fhéadfadh a bheith tosaithe d'aon turas.
Is féidir rianta fós le feiceáil ar ithir bhocht an tsliabhe den fheirmeoireacht san chianaimsir chomh maith le fianaise na cairéalachta. Sa lá atá inniu ní úsáidtear Sliabh gCuillinn mórán le haghaidh táirgeadh eacnamaíoch ach tá tóir air ag cuairteoirí agus lucht na fálróide toisc go bhfuil bóthar sciamhach rochtana suas go dtí thart ar leath den sliabh agus tá seanchosán fós ann a cheadaíonn rochtain éasca go dtí an mullach. Tá Dromainn Tí, An Mullach Bán, Lios Liath, Foirceal agus An Mhaigh sa chúlchríoch chóngarach,
Miotaseolaíocht.
Bíonn Sliabh gCuillinn páirteach san dán eipiciúil 'Táin Bó Cuailnge'. Moltar freisin go raibh Cú Chulainn ina chónaí sa cheantar nuair a bhí sé ina leanbh.


Edith Cavell.
Rugadh Edith Louisa Cavell an 4 Nollaig 1865 in Swardeston, Norfolk Shasana agus chuir scuad lámhaigh chun báis í an 12 Deireadh Fómhair 1915 sa Bhruiséil. Banaltra Shasanach a bhí inti, a chabhraigh le breis is 200 príosúnaigh cogaidh, ó Shasana, ón bhFrainc agus ón mBeilg, éalú go dtí an Ísiltír neodrach. Ghabh na Gearmánaigh an 5 Deireadh Fómhair 1915 í, agus dhaor chun báis í mar spíodóir agus as "coir a dhein dochar d'fhórsaí armtha na Gearmáine" ("Verbrechens zum Schaden für die deutschen Streitkräfte“).
Bhí tionchar ag a bás ar Éirinn: cáineadh na Gearmánaigh chomh mór sin i Sasana, as bean a chur chun báis, gur dheacair dóibh féin an Chúntaois Constance Markiewicz a chur chun báis as a páirt in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, sé mhí tar éis bhás Edith Cavell.


Coill Eafráím.
Fadó, de réir an sean-tiomna, i gCoill Eafráím, bhí cath idir airm an rí Dáibhí agus airm Absalom, mac leis. Fuair Absalom bás (2 Samúéil, 18:6, 8) nuair a rinne sé iarracht éalú ar asal. Bhí fir Dháibhí ar a thóir nuair a bhuail sé in aghaidh géag crainne agus bhí a cheann greamaithe i gcraobh. Bhí Coill Eafráím suite in aice le Mahanéim, in oirthear na Iordáine. Cuid den choill ollmhór, Gileágéaged, ab ea í, áit a raibh go leor Iosraeilítigh lonnaithe.


Valery Leontiev.
Is amhránaí popcheoil ón Rúis é Valery Leontiev (Rúisis: "Валерий Леонтьев"; sean-ainm: "Валерий Яковлевич Леонтьев", Valery Yakovlevich Leontiev). Rugadh sa bhliain 1949 in Ust-Usa, Poblacht Choimí é. Tá clú air mar dhuine de na healaíontóirí is suntasaí atá ag seinnt ceoil i Rúise na linne seo. Le linn a shaol cruthaitheach fada, tá níos mó ná 30 albam scaoilte aige agus díol neart díobh níos mó ná milliúin cóipeanna.
Naisc.
Leontiev, Valery


Partido Liberal Colombiano.
Ceann amháin den dá pháirtí polaitíochta traidisiúnta sa Cholóim is ea El Partido Liberal Colombiano (Gaeilge: "Páirtí Liobrálach na Colóime"), a bunaíodh sa bhliain 1848 bunaithe ar smaointe an Ghinearáil Francisco de Paula Santander.


Poznań.
Is cathair í Poznań atá suite ar abhainn Warta in iarthar na Polainne. Tá 550,000 duine ina gcónaí inti agus í mar an cúigiú cathair is mó sa tír. Tá sí ar cheann de na cathracha is sine freisin agus tá sí an-tábhachtach i leith stair stát na Polainne.
Ar feadh na gcéadta bliain roimh theacht na Críostaíochta chun na tíre, ba í Poznań croílár polaitiúil agus cultúrtha na bPolannach. Ba é Mieszko I chéad Rí stairiúil na bPolannach agus bhí ceanncheathrú aige i bPoznań. Baisteadh é sa bhliain 966, agus b'fhéidir gur tharla an baiste i bPoznań chomh maith. I ndiaidh a bhaiste cuireadh tús le tógadh Ardeaglais Poznań (an chéad cheann sa tír). Nuair a fuair na ríthe luatha seo bás cuireadh iad san Ardeaglais (Mieszko I, Boleslaus I, Mieszko II, Casimir I, agus níos déanaí: Rí Przemysł I agus Przemysł II).


Pápa Pól IV.
Ba é Pól IV (28 Bealtaine, 1476 – 18 Lúnasa, 1559) an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1555 agus 1559.


Róisín Dubh.
Amhrán ón 16ú haois is ea Róisín Dubh ina ndéantar ionnanú idir Éire agus leannán an fhile.


Liudolf, Diúc na Sacsaine.
Ba chunt Sacsanach é Liudolf (rugadh thart ar 805, fuair bás 12 Márta 864 nó 866), mac an chunta (Gearmáinis: Graf) Brún (Brunhart) agus a bhean chéile Gisla von Verla; thug údair diúc Oirthir na Sacsaine (Laidin: "Dux orientalis Saxonum") agus cunta Ostfalen air níos déanaí ar aghaidh. Mhéadaigh Liudolf ar a shealúchais i oirthear na Sacsaine, agus bhí sé ina cheannaire (Dux) sa chogadh idir Rí Ludwig der Deutsche i gcoinne na Normannach agus na Slavach. Ghabh an 'Teaghlach Liudolfinger' uaidh, ar a dtugtar freisin 'Ríshliocht Otto'; is é an ball is sine atá fíoraithe.


Suojeluskunta.
Is éard a bhí i gceist le Suojeluskunta ("Cór Cosanta") ná eagraíocht chosanta tíre a bhí ag obair san Fhionlainn sna blianta 1918-1944. Cineál garda náisiúnta a bhí ann. Bunaíodh na chéad "chóir chosanta" sa bhliain 1917, ach bhí siad an-difriúil le cóir chosanta na heagraíochta náisiúnta a tháinig ar an bhfód sa bhliain 1918.
I rith na mblianta, bhí 120,000 duine sna cóir chosanta, agus ar meán bhí 90,000 duine ann. Mar sin, bhí eagraíocht náisiúnta na gcór cosanta ar an eagraíocht shaorthoilteanach ba mhó a bhí ag obair i sochaí na Fionlainne san am. Shroich an eagraíocht uasmhéid a ballra sa bhliain 1941, nuair a bhí 127,000 duine ann. I mbliain a bunaithe ní raibh ach 39,000 duine ann. Tháinig deireadh leis an eagraíocht nuair a shocraigh an Fhionlainn agus an tAontas Sóivéadach síocháin shealadach sa bhliain 1944, nó ceann de choinníollacha na síochána a bhí ann go ndíshlógfaí na Cóir Chosanta, rud a rinneadh.
Ba iad Gardaí Bána an chogaidh chathartha síol na gCór Cosanta, rud a d'fhág go raibh blas láidir polaitiúil - blas na heite deise - orthu i rith an chéad chúpla bliain i ndiaidh an chogaidh sin. Sa bhliain 1921, áfach, tháinig an Leifteanant-Choirneal Lauri Malmberg i gceannas ar Eagraíocht na gCór Cosanta, agus rinne sé a dhicheall an eagraíocht a thabhairt chun proifisiúntachta agus chun neamhpholaitiúlachta. D'éirigh leis a lán a dhéanamh lena chuid cuspóirí a bhaint amach, agus cuireadh oifigigh phroifisiúnta in áit na radacach eite deise sna heagrachtaí réigiúnacha.


Slavaigh.
Tíortha le tromlach na ndaoine ina Slavaigh de réir eitneachaise agus ina mbíonn ar a laghad teanga náisiúnta Slavach amháin ann.
Is grúpa eitneach iad na Slavaigh agus is daoine Ind-Eorpacha iad. Cónaíonn siad, go príomha, i lár agus in oirthear na hEorpa. Ó thús an 6ú haois spréigh siad amach agus lonnaigh siad san chuid is mo de Lár agus Oirthear na hEorpa agus na Balcáin. Shocraigh go leor acu níos déanaí sa tSibéir agus i Lár na hÁise nó chuaigh siad ar imirce chuig chodanna eile den domhan. Bíonn cónaí ar phobail na Slavaise i níos mó na leath de chríoch na hEorpa.


Éire agus an Bhreatain Mhór.
Is oileáin iad Éire agus an Bhreatain Mhór, Na hOileáin Bhriotanacha nó Oileáin Iarthair na hEorpa atá suite in iarthuaisceart na hEorpa. "Ny h-Ellanyn Goaldagh" a thugtar orthu i nGaeilge Mhanann, agus "Eileanan Bhreatainn" a deirtear i nGaeilge na hAlban. Is iad Éire agus an Bhreatain Mhór na hoileáin is mó ach tá breis is 6000 oileán eile san oileánrach, mar shampla Inse Ghall, na Scillí, Inse Shealtainn, Inse Orc, Inis Iocht agus Acaill. 315 134 km² achar iomlán na n-oileán.
Is í an Ríocht Aontaithe an stát neamhspleách is mó ann. Tá spleáchais de chuid na Corónach ann freisin (Oileán Mhanann agus Oileáin Mhuir nIocht): níl siad mar chuid den Ríocht Aontaithe cé nach bhfuil neamhspleáchas iomlán acu. Is í Éire (Poblacht na hÉireann) an t-aon stát neamhspleách amháin eile. De ghnáth, ní úsáidtear an téarma Na hOileáin Bhriotanacha i gcumarsáid in Éirinn.


Na Scillí.
Is oileáin iad na Scillí san Aigéan Atlantach, amach ó chósta thiar theas Chorn na Breataine. Cónaítear ar chúig cinn de na hOileáin Scillí; tá isteach is amach le 2,000 duine ar fad ina gcónaí ann. Is cuid den Ríocht Aontaithe iad na hoileáin.
Ar an 22ú Deireadh Fómhair sa bhliain 1707, thit ceann de na tubáistí ba mhó i stair Chabhlach na Breataine Móire amach sna hoileáin. Briseadh ceithre long de chuid an chabhlaigh ar chladaigh na Scillí agus iad ar strae sa cheo. Cailleadh idir 1,400 agus 2,000 fear, an tAimiréal Sir Clondesley Shovell, stiúrthóir na long, ina measc.


Óstaí an Rí.
Is í Cumann Onórach Óstaí an Rí an t-aon institiúid i bPoblacht na hÉireann a bhfuil sé mar cumhacht aige céim Abhcóide Dlí a bhronnadh. Ní ghairtear chuig Barra na hÉireann ach iad sin a bhfuil an chéim seo acu.
Stair.
Bhunaigh dlíodóirí i mBaile Átha Cliath cumman nua dóibh féin sa bhliain 1541. Thug Anraí VIII cead dóibh an cumann a bhunú. Chomh maith leis sin thug sé seanmhainistir dóibh a dhún sé roimhe sin. Thug na dlíodóirí Óstán an Rí ar an gCumann mar ómós dó (d'athraigh an t-ainm de réir a chéile). D'Athbhunaigh Arthur Chichester an Cumann sa bhliain 1607.
Bhí an Cumann suite ar Ché na nÓstaí go dtí deireadh na 18ú haois. Ba mhór dó bogadh ansin mar bhí na Ceithre Cúirteanna á thógáil ansin. Fuair an Cumann áit nua ag bharr Shráid Henrietta agus d'iarr na binseoirí ar James Gandon foirgneamh a dhearadh don cumann. Thosaigh obair an thógail i 1800. Thóg an Cumann leabharlann idir 1826 agus 1832.
Ballraíocht.
Cuimsíonn an Cumann binseoirí, abhcóidí agus mic léinn.
Tá scrúdaithe iontrála don cumann gach bliain. Tá céim dlí formheasta nó dioplóma an Chumainn i Léinn Dlí riachtanach dóibh a bhfuil ag iarraidh na scrúdaithe a dhéanamh. Má éiríonn l'iarrthóir sna scrúdaithe seo, ligtear isteach sa Chumann é mar mhac léinn.
Déanann an mac léinn cúrsa ar feadh bliain nó dhá bhliain. Má éiríonn le mac léinn sa chúrsa seo, bronnadh céim Abhcóide Dlí air, agus gaireann an Príomh-Bhreitheamh chuig an Barra é.
Toghann na abhcóidí líon díobh mar binseoirí. Is binseoirí iad freisin breithiúna na Cúirte Uachtaraigh agus na hArd-Chúirte ar fad.
An Scoil Dlí.
Is é an príomh-ról atá ag an Cumann ná abhcóidí nua a oil, agus is í Scoil Dlí an Chumainn a dhéanann é sin. Is í an Scoil an institiúid oideachais dlí is sine in Éirinn. Is féidir le mic léinn an chúrsa gairmeach a dhéanamh i mbliain amháin nó ar feadh dhá bhliain. Ní cúrsa acadúil atá i gceist leis seo ach cúrsa praiticiúil don ghairm.
Tá cúrsa dlí acadúil ag an Scoil chomh maith.i. an Dioplóma i Léinn Dlí. Is cúrsa é seo dóibh nach bhfuil céim dlí acu agus atá ag iarraidh an chúrsa gairmeach a dhénamh. Ligtear céimí ollscoile agus léinn aibí a bhfuil taithí ábhartha acu an cúrsa seo a dhéanamh. Maireann an cúrsa seo dhá bhliain.
Chomh maith leis na cúrsaí thuas, bíonn cúrsaí eile ar siúl ag an Scoil do abhcóidí agus daoine eile ó am go ham.
Cumann Díospóireachta Mhic Léinn Dlí na hÉireann.
Is é Cumann Díospóireachta Mhic Léinn Dlí na hÉireann (CDMLDÉ) ("Law Students Debating Society of Ireland / LSDSI")an t-aon cumann do mhic léinn in Óstaí an Rí. D'ainneoin a hainm, ní cumann díospóireacha amháin é. Eagraíonn sé comórtais bhréagchúirte agus díospóireachta chomh maith le cúrsaí spóirt agus sóisialta na hÓstaí.
Bunaíodh an CDMLDÉ i 1830. De réir a bhunreacht, is baill de é gach mac léinn an Chumainn. Toghann na baill ceann díobh gach bliain chun a bheith ina reachtaire ar an CDMLDÉ. Ceapann an reachtaire coiste chun cabhrú leis an CDMLDÉ a eagraigh.


Apertium.
Is córas riomhaistriúcháin (nó córas aistriucháin uathoibríoch) saor é Apertium.


Droichead Octávio Frias de Oliveira.
Is droichead trasna an Pinheiros, cathair São Paulo é Droichead Octávio Frias de Oliveira.


Oileáin Mhuir nIocht.
Is oileáin iad Oileáin Mhuir nIocht i Muir nIocht, amach ó chósta thiar na Fraince. "Eileanan a' Chaolais" a thugtar orthu i nGaeilge na hAlban. "Channel Islands" a deirtear as Béarla, "Îles d'la Manche" i Normannais, "Îles Anglo-Normandes" nó "Îles de la Manche" i bhFraincis. 194 km² achar iomlán na n-oileán. 158,000 duine an daonra. Is iad Geirsí agus Geansaí na príomhoileáin.


Anton Graff.
Bhí Anton Graff ina phortráidí oirirc Eilvéiseach (rugadh 18 Samhain 1736, fuair bás 22 Meitheamh 1813) agus ba é an portráidí ba thábhachtaí de chuid an ama sin. Tháinig thart ar 2,000 dá chuid saothar slán.
Saol.
Ba mhac é le Hans Ullrich Graff a bhí ina cheardaí agus Barbara Graff geb. Koller. Rugadh é san Eilvéis i gcathair Winterthur. Rinne sé staidéar ar phéintéireacht sa scoil ealaíne logánta (Gearmáinis: "die Zeichenschule") faoi Johann Ulrich Schellenberg. Ina dhiaidh sin chaith sé bliain mar phrintíseach i gcathair Augsburg. Dhírigh sé ar phéintéireacht na bportráidí den chuid is mó.


Benoît Mandelbrot.
B'eolaí agus matamaiticeoir é Benoît Mandelbrot (20 Samhain 1924 – 14 Deireadh Fómhair 2010) a chuir go mór le geoiméadracht na gcodach. Ba thábhachtach a leabhar "The Fractal Geometry of Nature" (Geoiméadracht Chodach an Nádúir, 1982) i léiriú fheidhmeanna na gcodach i bhfeiniméin nádúrtha. Tugadh a ainm ar thacar ar leith uimhreacha coimpléascacha a ghineann cineál ar leith codach ("tacar Mandelbrot") atá an-tarraingteach ó thaobh radhairc de, agus mar sin, an-choitianta ó na 1980idí.


Giúdaigh Aisceanazaíocha.
Críostaithe agus Giúdaigh, 15ú haois sa Ghearmáin. Na Giúdaigh (ar dheis) ag caitheamh 'Hataí na nGiúdach', a bhí riachtanach le haghaidh na nGiúdach.
Is éard is na Giúdaigh Aisceanazaíocha ann ná (Eabhrais: אַשְׁכֲּנָזִים, fuaimnithe: [aʃkənazim ˌ], uimhir uatha: [ˌ aʃkənazi]; freisin יְהוּדֵי אַשְׁכֲּנָז, Yehudei Ashkenaz, "Giúdaigh na nAshkenaz"), na Giúdaigh de shliocht phobail na nGiúdach meánaoiseach a bhí lonnaithe le taobh na Réine sa Ghearmáin ó an Alsáis sa deisceart go dtí Dúiche na Réine sa tuaisceart.
San mheánaoise thug na Giúdaigh "Aisceanaz" ar an réigiún cois na Réine ar dtús báire agus ar an gcaoi sin, ar an nGearmáin uilig ina dhiaidh. Dá bhrí sin, is ionann "Aisceanásaíoch" nó "Giúdach Aisceanazaíoch" agus "Giúdach Gearmánach"
Níos déanaí ar aghaidh, glaodh Aicseanásígh ar na Giúdaigh as Iarthair agus Lár na hEorpa toisc go raibh príomhionaid foghlama na nGiúdach suite sa Ghearmáin. Tugtar "Aisceanaz" ar phatrarc Iafethach freisin ar Thábla na Náisiún (Geineasas 10).
Aisceanazaíoch sa Ghearmáin (16ú haois) le marc buí sainordaitheach na nGiúdach ar a fhallaing. Iompraíonn sé mála airgid agus snáitheanna gairleoga - siombailí a d'úsáidtí go coitianta ar íomhánna na nGiúdach.


Sealadh Pailéicéineach.
Mhair an Sealadh Pailéicéineach (Géigis: "paleo" "fada ó shin" agus "kainos" "nua" idir 65.5 go dtí 56.0 milliún bliain ó shin (65.5 ± 0.3 go 55.8 ± 0.2 Ma).
Is é an chéad sealadh é den Tréimhse Phailéogéineach sa Ré Céineasóch é. Mar aon leis an chuid is mó d'am geolaíoch eile níos sine, tá an strata a shainmhíníonn tús agus deireadh an tsealaid sainaitheanta go maith, ach tá dáta cruinn an deiridh éiginnte.
Lean an Sealadh Pailéicéineach go díreach tar éis an olldíothú, an teagmhas díobhaidh a thárla ag deireadh an Chailcigh, ar a dtugtar an teorainn CT (Cailceach - Treasach), an marc tagartha le haghaidh díothúcháin na ndineasár (ach amháin a shliocht, na héin nua-aimseartha) agus go leor fásra agus ainmhithe eile.
Tagairtí.
Pailéicéineach


Príomh-Bhreitheamh na hÉireann.
Is é Príomh-Bhreitheamh na hÉireann uachtarán na Cúirte Uachtaraigh.


Jackie Mac Donncha.
Scríbhneoir Éireannach is ea Jackie Mac Donncha Rugadh i gCill Chiaráin i gConamara é sa bhliain 1946. Tá Gaeilge aige ó dhúchas. Ba as Cill Chiaráin do mháthair Jackie agus ba as an gceantar céanna dá athair.
Sa bhliain 1990 a chuaigh sé i mbun na scríbhneoireachta den chéad uair le linn dó a bheith ag baile. Mar chaitheamh aimsire a tharraing sé an scríbhneoireacht chuige i dtús ama. Níorbh fhada gur léir go raibh bua ar leith aige, áfach. D’fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta cnuasach filíochta dar teideal "Gaineamh Séidte" sa bhliain 2003. Chuir an Dochtúir Gearóid Denvir, Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, síos air mar "fhile fuinte, forbartha, lánfhileata". Bhain gearrscéal de chuid Mhic Dhonncha amach an phríomhdhuais sa chomórtas "Nuascéalaíocht" a d’eagraigh an páipéar Foinse. Tá sé i measc na scéalta atá foilsithe ag Cló Iar-Chonnachta sa leabhar "Nuascéalaíocht". 'Aileach' (2010), novella, CIC, Broga Johnny Thomais (2012), cnuasach gearrscealta, CIC.
Ghnóthaigh an cartún "Cúilín Dualach" atá bunaithe ar ghearrscéal dá chuid, gradam I.F.T.A. amach sa bhliain 2005. Bhain sé gradam ag Féilte náisiúnta san Iodáil agus sa Spáinn, agus gradam ag an bhFéile Scannán Ceilteach sa Bhreatain Bheag sa bhliain 2006. "Cartoon Saloon" a rinne an anamúlacht, agus léiríodh i gcomhar le Sonta é. Bhí TG4 agus Bord Scannán na hÉireann ina urraitheoirí air, faoin scéim "Oscailt", de chuid TG4.


Rita Kelly.
Is scríbhneoir Éireannach í Rita Kelly.
Saol.
Saolaíodh Rita Kelly i nGaillimh sa bhliain 1953, an duine ba shine de thriúr. Phós sí Eoghan Ó Tuairisc, nach maireann. Bhí sí ina scríbhneoir lánaimseartha ó 1972 go 1980. Ina dhiaidh sin ghlac sí post mar bhainisteoir ar chomhlacht foraoiseachta. Tar éis di ocht mbliana a chaitheamh sa phost sin d'fhill sí ar an scríbhneoireacht lánaimseartha, agus chaith sí le tréimhsí múinteoireachta i scoileanna, i gcoláistí agus i bpríosúin chomh maith. Bhí sí ina Scríbhneoir Cónaitheach i gCo. Laoise is i gCo. an Chabháin ar feadh tamaill. Scríobhann sí sa Ghaeilge agus sa Bhéarla.


The Script.
Is grúpa rac-cheoil é The Script ó Bhaile Átha Cliath. Bunaíodh “The Script” sa bhliain 2001. Tá triúr sa ghrúpa, is iad Danny O' Donoghue, Mark Sheehan agus Glen Power. Bhuail Danny le Mark i gclub oíche. Bhí suim ag Danny sa cheol céanna le Mark. Bhí Danny agus Mark i grúpa eile roimh “The Script”. “MyTown” an t-ainm a bhí ar an ngrúpa. Bhí Danny agus Mark ag seinnt le “MyTown” ó 1996 go 2001.
Cúlra agus Tinfeadh.
Bhí “U2”, “The Police”, “The Neptunes”, “Timbaland” agus “Van Morrison” mar thionchair orthu. Sheinn “The Script” an t-amhrán “We Cry” ar “BalconyTv”, i mBaile Átha Cliath, i mí Meán Fómhair 2007. Bhí an t-ámhran ag uimhir a 15 ar na cairteanna ceoil i Sasana agus uimhir a naoi sna cairteanna ceoil in Éirinn. Sheol siad an t-ámhran “The Man Who Can't Be Moved” bliain tar éis “We Cry” i mí Méan Fómhair 2008. Bhí an t-ámhran ag uimhir a dó sna cairteanna ceoil i Sasana, in Éirinn agus sa Danmhairg. Sheol siad a gcéad albam sa bhliain chéanna. Sheinn The Script le Paul McCartney agus U2 nuair a bhí siad ar chamchuairt sa bhliain 2009. Bhuaigh siad trí dhuais ceoil sa bhliain chéanna.
An Dara Albam.
Sheol siad a dara albam i Meán Fómhair 2010. Tá an t-albam ag uimhir a haon sna cairteanna in Éirnn agus i Sasana anois. Ar Dé hAoine, 25ú Méan Fómhair, chuaigh ticéid cheolchoirme ar díol agus díoladh amach i dtri nóiméad iad. Beidh “The Script” ag dul ar chamcuairt i Meiriceá i nDeireadh Fómhair. Scríobh The Script ámhrán le hagaidh Leona Lewis fresin.


Jay-Z.
Is léiritheoir agus ceoltóir é Jay-Z a rugadh faoin ainm Shawn Corey Carter ar 4 Nollaig 1969.
Saol.
Rugadh Shawn Corey Carter ar an gceathrú lá de mhí Nollaig, 1969. D'fhás sé aníos i mBrooklyn, Nua Eabhrac. Ba chomharsanacht gharbh é. Dhíol sé drugaí agus chonaic sé duine marbh nuair a bhí sé naoi mbliana d’aois. Scaoil sé piléar i dtreo a dheartháir nuair a ghoid sé a sheodra.
Sa bhliain 1996 sheol sé a chead albam agus sheol sé albam gach bhliain go dtí 2003 ansin sheol sé albam i 2006 agus 2007. Tar éis a albam i 2007 “American Gangster” is ainm dó, d’fhógair sé go bhéadh sé ag cúlráideach. Ach i 2008 sheol sé albam eile “Blueprint 3” is ainm dó. Coinníonn sé amhraní mar shámpla “Young Forever” “Run This Town” agus “Empire State Of Mind”.
Canann sé faoin ainm Jay-Z. Is rapper Meiriceánach é agus fear gnó é. Is duine an-rathúil é sa bhliain 2009, Bhí 150 milliún glan aige. Dhíol sé 40 milliún albam domhanda. Is leis an “Club 40/40” agus “New Jersey Nets” na NBA. Chruthaigh sé an lipéad éadach, agus is é inn chomh bhunaitheoir de “Roc-A-Fella Records” Bhí ceithre uimhir a haon amhrání aige ar an “Billboard Hot 100” le Mariah Carey, Beyoncé, Rihanna agus Alicia Keys.
Áitígh Jay-z go minic le rappers eile. An argóint an-cháiliúil le rapper Nas, chríoch é i 2005.
Ar an gceathrú lá de mhí Aibreán 2008, phós sé le hamhránaí Meiriceánach agus réalta mór Beyoncé Knowles. Chan sí amhrání mar shámpla “Crazy In Love” “Irrelaceable” agus “Single Ladies”. Is cumann an-phríobháideach acu. Ar an ndeichiú lá de mhí na Nollaig ainmníodh é deichiú amhranaí is rathúla sa 2000-2009, agus ainmníodh é an ceathrú rapper is rathúla i ndiodh “Eminem” “Nelly” agus “50 Cent” I 2010 rinne seisean agus Beyoncé “Guinness World Record” mar tá siad ag fáil an tuarastal is airde, ag gnóthú 122 milliún dollar. Tá iníon amháin aige. Blue Ivy is ainm di.


Nainfheadán carbóin.
Is éard is nainfheadán carbóin (ar a dtugtar 'feadán Bucky') ann ná foirm nó allatróp den mhóilín carbón le nanastruchtúr sorcóireach. Bhí nanafeadáin tógtha le cóimheas fad-go-leithead de suas le 132,000,000:1, atá i bhfad níos mó ná aon ábhar eile. Tá airíonna núíosacha ag na móilíní carbóin sorcóireacha seo a bhféadfadh feidhm thionsclaíoch a bheitha acu sa nanaitheicneolaíocht, leictreonaic, optaic, agus réimsí eile den eolaíocht ábhar, chomh maith le húsáidí i réimsí na hailtireachta.


Gallach i mbéal báis.
Is éard is 'An Gallach i mbéal báis' ann ná cóip ársa Rómhánach déanta as marmar, de dhealbh Heilléanaíoch atá caillte anois, gur síleadh go raibh forgníomhaithe i gcré-umha, a bhí coimisiúnaithe am éigin idir 230 agus 220 RC ag Attalus I na Péargamoine (Sean-Ghréigis: Πέργαμον nó Πέργαμος), i gcuimhne ar an bhua a bhain sé amach ar na Galátaigh san Áise Bheag.
Tá ainm an dealbhóra bhunaidh anaithnid, ach tá tuairim ann gurb é Epigonus dealbhóir cúirte le linn réimis Attalus I, a bhí freagrach as.
Léiríonn an dealbh Ceilteach ag fáil bháis le réalachas suntasach, go háirithe san aghaidh, a d'fhéadfadh a bheith péinteáilte. Tá sé léirithe mar laoch Gallach le ghnáth stíl ghruaige croiméal Gallach. Fíor nocht atá ann ach amháin le torc muiníl. Tá sé ag luí ar a sciath tite agus a chlaíomh agus ábhair eile in aice leis.


Enoch Powell.
Polaiteoir, scoláire clasaiceach, teangeolaí, file Sasanach ab ea John Enoch Powell. Bhí sé ina bhall leis an bPáirtí Coimeádach agus Páirtí Aontachtach Uladh. Rugadh sé i Stechford, Birmingham ar an 16 Meitheamh 1912 agus ba as an Bhreatain Bheag a thuismitheoirí. Fuair sé bás i 8 Feabhra 1998.


Lynyrd Skynyrd.
Is banna rac-cheoil as deisceart na Stát Aontaithe é Lynyrd Skynyrd. Agus iad ar an bhfód ó na 1960idí i leith, tá dlúth-bhaint acu ina ndearcadh agus a gcuid ceoil le muintir an deiscirt sa tír seo. I measc na rianta is mó dá gcuid ná "Free Bird" agus "Sweet Home Alabama".
Agus iad i mbarr a réimse, cailleadh triúr de bhunhaill an ghrúpa - Ronnie Van Zant, Steve Gaines agus a dheartháir Cassie Gaines i dtuairt eitleáin sa bhliain 1977.
Tháinig siad ar ais le chéile sa bhliain 1987 agus tá siad ag ceol ar fud an domhain fós, cé nach bhfuil ach duine dá bunbhaill fágtha.


Beairtle Ó Conaire.
Is scríbhneoir Éireannach é Beairtle Ó Conaire. Úsáideann sé an t-ainm cleite Colm Ó Nia uaireanta. As Ros Muc dó.
Is iomaí duais scríbhneoireachta atá buaite Ó Conaire. Tá úrscéal amháin, "Fonn na Fola", foilsithe aige, mar aon le trí chnuasach gearrscéalta, "An Fête agus Scéalta Eile", "Marilyn Monroe i mBaile an Ghoirt" agus "Lár an Domhain". Ghnóthaigh sé Duais an Oireachtais faoi dhó as a úrscéal "Fonn na Fola" sa bhliain 2004 agus as an gcnuasach "Lár an Domhain" i 2006.
Leabharliosta.
"Lár an Domhain", cnuasach gearrscéalta, Leabhar Breac, 2008
"Fonn na Fola", úrscéal, Cló Iar-Chonnachta, 2004
"Marilyn Monroe i mBaile an Ghoirt", cnuasach gearrscéalta, 1999
"An Fete agus Scéalta Eile", cnuasach gearrscealta, Cló Chois Fharraige, 1984


Daithí Ó Muirí.
Scríbhneoir Gaeilge is ea Daithí Ó Muirí. Rugadh é i gContae Mhuineacháin ach anois tá sé ina chónaí i gCois Fharraige.
Tá ceithre bhailiúchán de ghearrscéalta foilsithe ag Ó Muirí agus saothar níos faide dar teideal "Ré". Thug Comhairle Ealaíon na hÉireann sparántacht €10,000 dó le cuidiú leis leanúint den scríbhneoireacht. Ghnóthaigh an bailiúchán "Cogaí" Gradam Litríochta Chló Iar-Chonnachta sa bhliain 2001, agus mhaígh na moltóirí go raibh an saothar “thar barr”.
Tá moladh tugtha dá shaothar as greantacht na stíle agus as an mblas neamhshaolta atá air. Tá sé curtha ina leith gur saghas réalachas draíochta atá á chleachtadh aige, loighic na dtaibhreamh i limistéir choimhthíocha. Is féidir le daoine eitilt ina chuid scéalta agus teacht trasna ar rudaí nach bhfuil ann. Bíonn scéala achrainn ann i gcónaí, scéala a chuireann domhan iomlán eile i gcuimhne dúinn.


Seán Ó Curraoin.
Is gearrscéalaí agus file Éireannach é Seán Ó Curraoin. Saolaíodh i mBearna, i gCois Fharraige, é. Tá gearrscéalta, filíocht, beathaisnéis ar Mháirtín Ó Cadhain, agus bailiúchán scéalta agus seanchais óna cheantar dúchais foilsithe aige. Is aistritheoir é.
Leabharliosta.
Iascairín Chloch na Cora, scéalta agus seanchas, 2000
De Ghlaschloch an Oileáin, beathaisnéis, (Ó Curraoin & an tSr Bosco Costigan), 1987
Soilse ar na Dumhachannaí, filíocht, 1985


Micheál Ó Cuaig.
File agus amhránaí Éireannach é Micheál Ó Cuaig. In Aill na Brún, Cill Chiaráin, Conamara, a rugadh é sa bhliain 1950. Bhain sé clú amach mar fhile lena chéad chnuasach, "Uchtóga", i 1985, agus d'fhoilsigh sé an dara cnuasach filíochta ó shin, "Clocha Reatha". Tá clú nach beag air mar amhránaí sean-nóis freisin, agus eisean atá i mbun Chomóradh Joe Éinniú, féile sean-nóis a reachtáiltear i gCarna gach bliain.


Máirtín Ó Corrbuí.
Is scríbhneoir é Máirtín Ó Corrbuí, a rugadh láimh leis an Aonach i gContae Thiobraid Árann. Tar éis dó tamall de bhlianta a chaitheamh i bpost múinteoireachta i gContae Luimnigh d'aistrigh sé go Baile Átha Cliath. Tá breis agus tríocha leabhar foilsithe aige. Tá aithne air mar scríbhneoir staire agus mar scríbhneoir do dhéagóirí.


Liam Mac Uistín.
Is úrscéalaí agus drámadóir Éireannach é Liam Mac Uistín. Is iomaí leabhar atá scríofa aige. Usáideann sé idir Ghaeilge agus Bhéarla ina chuid scríbhneoireachta. Tá aistriúcháin ar chuid mhaith dá shaothar ar fáil i dteangacha eile freisin. Tá sé ina chonaí i mBaile Átha Buí i gContae na Mí.


Veikko Huovinen.
Scríbhneoir Fionlannach a bhí i Veikko Johannes Huovinen a rugadh i Simo, in iardheisceart na Laplainne Fionlannaí, ar an 7 Bealtaine 1929 agus a fuair bás i Sotkamo ar an 4 Deireadh Fómhair 2009.
Nuair a bhí sé ina leanbh leathbhliana, d'aistrigh a mhuintir go Sotkamo in Kainuu (an réigiún timpeall ar chathair Kajaani), áit ar chaith Veikko an chuid ba mhó dá shaol ina dhiaidh sin. Bhí féith na scéalaíochta ann ó laethanta a chéad óige. Go gairid roimh dheireadh an chogaidh, chuaigh sé sna fórsaí frith-aerárthaí dá dheoin féin, agus nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh, d'fhill sé ar an scoil leis an ardteastas a bhaint amach. Bhain sé amach céim san fhoraoiseacht in Ollscoil Heilsincí sa bhliain 1952, agus ina dhiaidh sin, chuaigh sé ar ais go Sotkamo le ceird an fhoraoiseora a chleachtadh ansin. Sa bhliain 1956, d'éirigh sé as an bhforaoiseacht le dul le scríbhneoireacht go lánaimseartha.
D'fhoilsigh sé an chéad leabhar sa bhliain 1950 - "Hirri". Gearrscéalta a bhí ann, agus fuair an bailiúchán moladh ó na léirmheastóirí, nó d'aithin siad go raibh Huovinen in ann cur síos úr, greannmhar a thabhairt ar shaol na gcúlriasc agus ar na carachtair neamhghnácha a raibh cónaí orthu i gcoillte an tuaiscirt. Sa bhliain 1952 tháinig an t-úrscéal "Havukka-ahon ajattelija" i gcló - "An Domhainsmaointeoir ó Havukka-aho" - agus ba é an leabhar seo a thabhaigh a chlú don údar.


Sophoclés.
Drámadóir de chuid na Sean-Ghréige ba ea Sophocles (Gréigis: Σοφοκλῆς, AIF: [so.pʰo.klɛ̂ːs]), a rugadh 497/6 RC agus a fuair bás i ngeimhreadh na bliana 406/5 BCE. Aithneach a bhí ann. Dar leis an Suda, ciclipéid de chuid an 10ú céad, scríobh sé 123 dráma. Ní mhaireann ach seacht ndráma dá chuid, áfach, mar aon le codanna de dhrámaí eile.


Marcel Proust.
Scríbhneoir Francach a bhí i Valentin Louis Georges Eugène Marcel Proust (10 Iúil 1871 – 18 Samhain 1922). Rugadh in Auteuil na Fraince é. Ba é an t-úrscéal fada "À la recherche du temps perdu" ba mhó a thuill clú dó. Tá na mílte leathanach ann. Tosaíodh an t-úrscéál sa bhliain 1909 agus lean sé ar aghaidh leis an obair go lá a bháis.


Alexander Pushkin.
Scríbhneoir Rúiseach a bhí in Aleksandr Sergeyevich Pushkin (Rúisis: "Алекса́ндр Сергéевич Пу́шкин"). Rugadh Pushkin i Moscó sa bhliain 1799 agus fuair sé bás sa bhliain 1837. Is eisean file náisiúnta na Rúise. Chruthaigh sé stíl éasca nádúrtha atá cosúil le caint uasalaicme a linne féin. D'fhéadfá a rá, fiú, gurbh é Pushkin, thar aon duine eile, a chaighdeánaigh an Rúisis liteartha. Chum sé na céadta de dhánta, ach ba iad na laoithe móra eipiciúla - na húrscéalta faoi rím agus rithim - a thuill a chlú dó. Ní raibh an oiread sin ratha ar a chuid próis, áfach. Chríochnaigh sé úrscéal stairiúil amháin i stíl Walter Scott, "Капитанская дочка/Kapitanskaya dochka" ("Iníon an Chaptaein"), agus chum sé roinnt gearrscéalta.


Rabindranath Tagore.
Scríbhneoir, péintéir agus ceoltóir Indiach a bhí i Rabindranath Tagore. Saolaíodh ar an 7 Bealtaine 1861 é agus fuair sé bás ar an 7 Lúnasa 1941). Ba é Tagore an chéad scríbhneoir nárbh as an Eoraip dó a bhain amach Duais Nobel na Litríochta. Ba iad Gitanjali, Gora, agus Ghare-Baire na saothair ba mhó a thuill clú dó.


Keith Andrews.
Is imreoir sacair Éireannach é Keith Andrews, a rugadh ar an 13 Meán Fómhair 1980. As Baile Átha Cliath dó. Imríonn sé i lár na páirce de ghnáth. Tá sé ag imirt le Bolton Wanderers faoi láthair. Ba é Wolverhampton Wanderers F.C. an chéad chlub i Sasana ar bhain sé leis. Ina dhiaidh sin d'imir sé le Hull City, MK Dons agus Blackburn. D'imir sé a chéád chluiche fhoireann náisiúnta na hÉireann sa bhliain 2008 agus tá trí cúil faighte aige.


Séamus Coleman.
Is imreoir sacair Éireannach é "Séamus Coleman, a rugadh ar an 11 Deireadh Fómhair 1988. As Contae Dhún na nGall dó. Imríonn sé mar chúlaí de ghnáth. Tá sé ag imirt le hEverton faoi láthair. Roimhe sin d'imir sé le Sligo Rovers ó 2006 go 2008. I mí Eanáir 2009 cheannaigh Everton é. Chaith sé seal ar iasacht le Blackpool. Imríonn sé le foireann faoi-21 Phoblacht na hÉireann freisin. Roghnaíodh do scuaid na sinsear é den chéad uair sa bhliain 2010.


Brendan Maher.
Iománaí Éireannach is ea Brendan Maher (Breandán Ó Meachair i nGaeilge), a rugadh ar an 5 Eanáir 1989. As Buiríos Ó Luigheach i gContae Thiobraid Árann dó. Imríonn sé leis an club iomána áitiúil agus le foireann an chontae. Bhi sé mar chaptaen ar fhoireann na mionúr nuair a bhaineadar craobh na hÉireann sa bhliain 2007. I 2010 bhuaigh sé craobh faoi-21 na hÉireann mar aon le craobh na sinsear. De ghnáth imríonn sé mar leathchúlaí nó i lár na páirce.


Pádraic Maher.
Iománaí Éireannach is ea Pádraic Maher (Pádraic Ó Meachair i nGaeilge), a rugadh ar an 9 Feabhra 1989. As Dúrlas Éile i gContae Thiobraid Árann dó. Imríonn sé leis an club iomána áitiúil agus le foireann an chontae. Bhi sé ina bhall d'fhoireann na mionúr nuair a bhaineadar craobh na hÉireann sa blianta 2006 agus 2007. I 2010 bhuaigh sé craobh faoi-21 na hÉireann mar aon le craobh na sinsear. De ghnáth imríonn sé mar chúlaí.


Delhi.
Deilí ón mbarr anuasː Lotus temple, Humayun's Tomb, Connaught Place, Akshardham temple agus India Gate.
Is é Deilí (Delhi i mBéarla) an dara cathair is mó san India ó thaobh an daonra de. Tá breis is 12 milliún duine ina gcónaí ann, agus tá tuairim is 22 milliún sa cheantar uirbeach a bhaineann leis.
Tá an chathair site cois Yamuna.
Téann stair fhada Deilí siar go dtí an 6ú céad roimh Chríost ar a laghad.


Patrick Maher.
Iománaí Éireannach is ea Patrick Maher (Pádraig Ó Meachair i nGaeilge), a rugadh ar an 12 Deireadh Fómhair 1989. As Lothra i gContae Thiobraid Árann dó. Imríonn sé leis an club iomána áitiúil agus le foireann an chontae. Bhi sé ina bhall d'fhoireann na mionúr nuair a bhaineadar craobh na hÉireann sa bhliain 2007. I 2010 bhuaigh sé craobh faoi-21 na hÉireann mar aon le craobh na sinsear. De ghnáth imríonn sé mar leaththosaí.


David Ben-Gurion.
Ba é an ceannaire Síónach David Ben-Gurion, דָּוִד בֶּן-גּוּרִיּוֹן in Eabhrais, (a rugadh ar an 16 Deireadh Fomhair 1886 faoin ainm David Grün) an chéad phríomh-aire ar Iosrael. Bhí tionchar mor aige ar bhunú agus ar fhorbairt an stáit nua. Faoina cheannas, bhuaigh Iosrael cogadh 1948 i gcoinne na n-Arabach. Tar éis dó éirí as an bpolaitíocht sa bhliain 1970 d'aistrigh sé go Sde Boker, kibbutz i bhfásach Negev, mar ar chónaigh sé go lá a bháis ar an 1 Mí na Nollag 1973. Roghnaigh an iris "Time" Ben-Gurion ina liosta de na "100 Most Important People of the 20th Century".


Péargamon.
Suíomh na cathrach ar chósta na hÁise Bige (an Tuirc)
Ba chathair ársa Ghréagach í Péargamon (Sean Ghréigis: Πέργαμον or Πέργαμος) san Áise Bheag (An Tuirc sa lá atá inniu ann), suite 16 míle (26 km) ón Mhuir Aeigéach, ar cheann tíre ar an taobh ó thuaidh den abhainn Caicus (Bakırçay an lae inniu). Rinneadh príomhchathair 'Ríocht na Pergamoine' dí i rith na tréimhse Heilléanach, le linn réimis na nAttalach, 281-133 RC. Inniu, tá príomh-shuíomhanna na Phéargamoine ársa le feiscint taobh ó thuaidh agus taobh thiar den chathair nua-aimseartha Bergama.


Pinyin.
Sluán scoile ag iarraidh ar mhic léinn Putonghua (an Mhandairínis Chaighdeánach) a labhairt. Scríobhadh an teachtaireacht cheanna sa Phinyin faoi gach carachtar Sínise. Níl tonmharcanna ar na litreacha mar nach n-úsáidtear go forleathan iad sa chomhthéacs seo.
Is éard is Pinyin (Sínis: 拼音; Pinyin: pīnyīn) ann ná córas oifigiúil Dhaon-Phoblacht na Síne (DPS) le haghaidh carachtar Sínis a thras-scríobh. Úsáidtear an córas seo freisin i Hong Cong, Macau, bPoblacht na Síne (An Téaváin/PnaS), Malaeisia agus Singeapór le haghaidh na Mandairínise Caighdeánaí a theagaisc.
Úsáidtear é freisin go minic chun ainmneacha agus sloinnte Sínise a litriú i bhfoilseacháin eachtracha agus mar mhodh ionchur chun carachtar Sínis (hansaí, hanzi) a chur isteach i ríomhairí.
D'fhorbraigh coiste rialtais sa Dhaon-Phoblacht (DPS) an córas rómhánaithe seo agus foilsíodh é sa bhliain 1958. Ghlac an Eagraíocht Idirnáisiúnta na gCaighdeán le phinyin mar an caighdeán idirnáisiúnta sa bhliain 1982.
Ghlac an Téaváin (PnaS) leis an gcóras rómhánaithe seo mar 'Chaighdeán Náisiúnta' ar 1 Eanáir, 2009.


Barney & Friends.
Clár teilifíse do leanaí de chuid an PBS is ea "Barney & Friends" ("Barney agus A Chairde"). Is é "Barney", dineasár corcra, príomh-charachtar na sraithe. Craoladh an tsraith sna blianta 1992–2009 as Béarla, agus tiontaíodh an clár go teangacha éagsúla eile chomh maith. Cuireadh an clár ar fionraí ar 2ú Samhain, 2010. Beidh athléiriú den sraith sa bhliain 2017.


Montpellier.
Is cathair é Montpellier. Tá suite cois Lez i ndeisceart na Fraince, 10 km (sé mhíle) slí ó chósta na Meánmhara.
Is é Montpelier "préfecture" (príomhchathair) an Hérault ("département") mar aon le "région" Languedoc-Roussillon. Tá sé ar an ochtú cathair is mó sa tír agus timpeall is 260,000 duine ina gcónaí ann.


Michael Meehan.
Is peileadóir é Michael Meehan, a rugadh sa bhliain 1985. As an gCealtrach i gContae na Gaillimhe dó. Tosaí atá ann. Imríonn sé leis an gcumann peile áitiúil agus le foireann an chontae. Imríonn a dheartháir Declan le peileadóirí na Gaillimhe freisin.


Joe Bergin.
Is peileadóir é Joe Bergin (Seosamh Ó Beirgin), a rugadh sa bhliain 1982. Is é An Creagán-Maigh Locha i gContae na Gaillimhe a chlub. De ghnáth imríonn sé i lár na páirce nó mar thosaí. Imríonn sé leis an gcumann peile áitiúil agus le foireann an chontae. Bhí sé ina bhall den fhoireann a bhain Craobh na hÉireann sa bhliain 2001.


Finian Hanley.
Is peileadóir é Finian Hanley (Finnian Ó hÁinle). Is é Bóthar na Trá - Cnoc na Cathrach i gContae na Gaillimhe a chlub, agus tá craobh uile-Éireann amháin bainte aige leis an bhfoireann sein. De ghnáth imríonn sé mar chúlaí. Imríonn sé leis an gcumann peile áitiúil agus le foireann an chontae. Bhí sé ina bhall den fhoireann a bhain Craobh Faoi-21 na hÉireann sa bhliain 2005.


Fiachra Breathnach.
Is peileadóir é Fiachra Breathnach, a rugadh ar 21 Samhain 1986. As Conamara i gContae na Gaillimhe dó. Tosaí atá ann. Imríonn sé leis an gcumann peile áitiúil (CLG Naomh Anna, Leitir Móir) I 2009 bhain Naomh Anna craobh idirmheánach an chontae agus craobh idirmheánach Chúige Chonnacht. Fuair Baile an Chócaigh as Contae Thír Eoghain an lámh in uachtar orthu i gcluiche leathcheannais na hÉireann, 2-11 i gcoinne 1-10. Imríonn sé le foireann an chontae freisin. Bhí sé ina bhall den fhoireann a bhain Craobh Faoi-21 na hÉireann sa bhliain 2005.


Eoin Ó Conghaile.
Is peileadóir é Eoin Ó Conghaile. Is as Conamara i gContae na Gaillimhe dó. Mar chúl báire a imríonn sé de ghnáth. Imríonn sé leis an gcumann peile áitiúil (CLG Naomh Anna, Leitir Móir). I 2009 bhain Naomh Anna craobh idirmheánach an chontae agus craobh idirmheánach Chúige Chonnacht. Fuair Baile an Chócaigh as Contae Thír Eoghain an lámh in uachtar orthu i gcluiche leathcheannais na hÉireann, 2-11 i gcoinne 1-10. Imríonn sé le foireann an chontae freisin.


Geandáil ghasta.
Is éard is Geandáil ghasta ann ná próiseas cleamhnais foirmeálta nó córas geandála le haghaidh daoine a spreagadh chun bualadh le líon mór daoine nua.


Betelgeuse.
An naoú réalta is gile sa spéir san oíche, agus an dara réalta is gile i réaltbhuíon Oríon (nó an Bhodaigh) is ea Betelgeuse, ar a dtugtar freisin, de réir ainmniú Bayer, Alfa Orionis (α Orionis, α Ori). De gnáth, ní bhíonn sé níos gile ná a chomharsa Rigel ("Beta Orionis"). Is réalta athraitheach leathrialta é agus athraíonn a mhéid idir 0.2 agus 1.2. Bíonn dath scothdhearg ar leighligh aige.
Marcáileann an réalta an rinn uachtarach ar dheis sa Triantán Geimhridh agus lár an Heicseagáin Gheimhridh.


Crios idirthaoideach.
Is é an crios idirthaoideach (ar a dtugtar an urthrá agus an cladach air freisin) an limistéar a bhíonn nochta d'aer ag lag trá agus faoin uisce ag lánmhara (mar shampla, an limistéar idir snáth lánmhara gnáth-thaoidí nó taoidí meadh-rabharta agus imeall dia-thrá na dtaoidí sin). Bíonn cineálacha éagsúla de ghnáthóga san áireamh sa limistéar seo, lena n-áirítear aillte carraigeacha géara, tránna gainimh, nó bogaigh (m.sh., réileáin láibe ollmhóra). Is féidir leis an limistéar bheith ina stiall chúng, mar atá sna hoileáin san Aigéan Ciúin, nach bhfuil acu ach raon cúng taoide, nó is féidir raon fairsing taoide a bheith i gceist.


Réileán láibe.
Bogach cósta is ea réileán láibe (réileán taoid nó urthrá Láibe freisin) a chruthaítear nuair a sil-leagann taoidí nó aibhneacha láib. Bíonn siad le fáil i réigiúin faoi fhothain, i réimsí cosúil le bánna, bayouanna, murlaigh, agus inbhir. Is féidir breathnú ar réileáin láibe go geolaiciúil mar shraitheanna nochta de láib chuain, de thoradh sil-leagan sioltaí, créanna agus drámh ainmhithe na mara. Faightear an chuid is mó den dríodair sa réileán láibe laistigh den chrios idirthaoideach, agus dá bhrí sin tá an réileán faoi uisce agus nochtaithe beagnach faoi dhó sa ló.


Íoc agus taispeáin.
Is córas é "Íoc agus taispeáin" chun srian a chur ar locadh gluaisteáin ar sráideanna nó i gcarrchlósanna nó in áiteanna eile. Ní mór do dhaoine léiriú go bhfuil táille íoctha acu ionas go mbeidh cead acu a ngluaisteáin a fhágáil san áit sin. Ceannaíonn tiománaithe gluaisteáin duillín le taispeáint ina ngluaisteáin ó inneall faoi leith gar don áit ina loctar na gluaisteáin. Mura fheiceann maoir thráchta go bhfuil íoctha ag tiománaí, cuirfear teanntán ar roth ar an ngluaisteán.
Bíonn an limistéar ina gceannaítear an duillín clóite ar an nduillín. Clóbhuaitear an dáta agus am tosaithe agus am éaga an táille íoctha. Bíonn teorainn ama ar an nduillín. Ní mór don tiománaí a thuilleadh a íoc chun an gluaisteán a fhágaint ar feadh tamall eile nó bogadh ar aghaidh. Arís, mura dhéantar ceachtar den dá rud, cuirfear teanntán ar roth.
Tá córas nua i bhfeidhm i gcathracha éagsúla, Baile Átha Cliath ina measc, inar féidir le tiománaithe na táillí íoc agus taispeáin a íoc trí a ngutháin shoghluaiste.
Inneall íoc agus taispeáin de chuid Stelio
Ioc agus taispeain


Ahmed Al Safi.
Péintéir agus dealbhóir is ea Ahmed Al Safi (احمد الصافي), a rugadh i Diwaniya, an Iaráic sa bhliain 1971. Tá sé ina chónaí sa Fhrainc ón bhliain 2005 i leith.


An Fheoir.
Abhainn in oirdheisceart na hÉireann is ea an Fheoir, a shníonn ar feadh 140 ciliméadar soir ó dheas i dtreo na Mara Ceiltí. Ceann de na haibhneacha ar a dtugtar na Triúr Deirfiúracha atá inti - an Bhearú agus an tSiúir na cinn eile.
Fheoir, An


Mimar Sinan.
Meastar gurb é seo Mimar Sinan (ar chlé)
Ailtire agus innealtóir Otamánach a bhí i Khoca Mimar Sinan Ağa (Tuircis Otamánach: خواجه معمار سنان آغا; Tuircis an lae ata inniu ann: Mimar Sinan) (c. 1490 - 1588).
Saol.
Rugadh sa bhliain 1489 é, i mbaile beag Ağırnas (Mimarsinanköy) láimh le cathair Kayseri in Anatolia. Saor cloiche agus siúinéir a bhí ina athair. Ba Chríostaithe iad a mhuintir. Sa bhliain 1512, conscríobhadh Sinan. Chuaigh sé go hIostanbúl agus thiontaigh ina Mhoslamach. Fuair sé oideachas mar ailtire, mar innealtóir agus mar oifigeach airm. D'éirigh go maith leis agus ceapadh mar príomhailtire na himpireachta é. Cailleadh sa bhliain 1588 é agus cuireadh in Iostanbúl é.


Edward Heath.
Polaiteoir Briotanach ab ea Sir Edward Richard George "Ted" Heath (1916-2005). Bhí Heath mar Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe idir 1970 agus 1974.


Harold Macmillan.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Maurice Harold Macmillan. (1894-1986)


Eugene O'Neill.
Drámadóir Gael-Mheiriceánach ab ea Eugene Gladstone O’Neill (Gaeilge: Eoghan Gladstone Ó Néíll, 1888–1953). Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1936.


Fungais Oirdheisceart na hAstráile.
Tá éagsúlacht ag baint le fungais oirdheisceart na hAstráile'", díreach mar atá le fungais in áiteanna eile. Tá a lán fungais dhúchasacha ann: maireann cuid acu faoi thalamh nó istigh i speicis eile (ar nós crann), ach is furasta amharc a fháil ar roinnt eile agus iad beo amuigh faoin aer. Tá baint leis an gcuid is mó acu le crainn, agus in oirdheisceart na hAstráile is mó atá coillte na tíre le fáil.
Ag seo roinnt de na fungais is coitianta.


Aiseotróp.
Tugtar aiseotróp nó meascán aiseotrópach ar mheascán dhá chineál leacht (nó níos mó fós) nach féidir coibhneas a chuid comhábhar a athrú trí dhriogadh, toisc gurb ionann an coibhneas sin sa leacht agus sa ghal. Más meascán neamh-aiseotrópach atá ann, bíonn an ghal níos saibhre i gcomhábhar nó i gcomhábhair áirithe ná an leacht, toisc go bhfuil coibhneas na gcomhábhar ag druidim leis an gcoibhneas aiseotrópach. Cineál cothromaíochta atá i gceist leis an gcoibhneas aiseotrópach, mar sin.


On the Beach.
Albam ceoil de chuid Neil Young é "On the Beach", a eisíodh ar an 16 Lúnasa, 1974.


Scrúdú Iarbháis.
Scrúdú é an Scrúdú Iarbháis a dhéantar ar chorp tar éis báis do duine. Thugtar postmortem air chomh maith.


Máinlia.
Dochtúir a dhéanann obráidí (a chuireann daoine faoi scian) is ea máinlia.


Faireog limfeach.
Grúpa ceall a tháirgeann leacht le tál sa chóras limfeach í an fhaireog limfeach.


Fíochán.
Cuid d’orgánach a bhfuil roinnt mhaith cealla ann a bhfuil struchtúr is feidhm choiteann acu atá i gceist le fíochán.


Putóg mhór.
Is ionann an phutóg mhór (nó an "stéig mhór") agus an chuid den chóras díleáite ón bputóg bheag ar aghaidh go dtí an reicteam.


Smior.
Is ionann smior ("smúsach" uaireanta) agus an t-ábhar atá i lár na gcnámh.


Imdhíonadh.
Imdhíonacht i gcoinne miocrorgánach galraithe a thabhairt isteach go saorga sa cholainn is ea imdhíonadh. "Imdhíonadh fulangach" a bhíonn i gceist nuair is antashubstaintí a riartar ar an duine i gcoinne oibreáin ghalraigh a díorthaíodh ó fhuil duine eile a tháinig chuige féin ón ngalar. Cosaint thapa, ach gearrthéarmach, a bhíonn anseo, de bhrí go ndíscaoiltear na hantashubstaintí sa cholainn taobh istigh de chúpla sheachtain. Imdhíonadh gníomhach nó vacsaíniú a bhíonn i gceist nuair is próitéiní (antaiginí) de chuid an oibreáin ghníomhaigh féin a dháiltear ar an duine atá le cosaint. Spreagann sé seo an cholainn chun frithghnímh i gcoinne an mhiocrorgánaigh. Foghlaimíonn sí conas na hantaiginí a aithint, meabhraíonn an t-eolas seo, agus bíonn ullmhaithe chun an cholainn a chosaint go tapa i gcoinne an oibreáin ghníomhaigh sin, fiú na blianta ina dhiaidh.
Féach freisin.
Vacsaín HPV


An tSreang Shlánaithe.
Is ionnann An tSreang Shlánaithe agus an sreang a cheanglaíonn an féatas(an suth leis an máthair sa bhroinn. ("corda imleacáin" is "umbilicus" a thugtar air chomh maith)


Gaschill.
Is éard is gaschill ann ná cill bhunúsach as a dtagann gach cineál cille sa cholainn.


Fionnachtain.
Is ionann Fionnachtain agus rud úr a aimsiú, nó teacht ar ghné nua de rud.


Cill Pheadair (Albain).
Sráidbhaile in Albain is ea Cill Pheadair. "Kilphedir" an leagan Gallda den ainm. Tá sé suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, in oirthuaisceart na hAlban. Tá broch ann.


Beircéiliam.
Is é an beircéiliam dúil uimhir a 97. Bk an tsiombail a sheasann don dúil seo sna foirmlí ceimiceacha. Dúil shaorga radaighníomhach atá ann nach bhfuil ar fáil sa dúlra, agus is ceann de na hachtainídí é. Táirgeadh an chéad núicléas beircéiliam i saotharlann radaíochta Ollscoil California i mBerkeley sa bhliain 1949, agus fuair an dúil a hainm ón áit sin. Is é beircéiliam a 247, nó 247Bk, an t-iseatóp is fadsaolaí dá bhfuil aige, agus é 1380 bliain ar leathré.


Ó Méith.
Baile beag i gContae Lú is ea Ó Méith atá suite le chois Loch Cairlinn.


Indiana Pacers.
Foireann phroifisiúnta cispheile iad na Indiana Pacers atá lonnaithe i hIndianapolis, Indiana.


Lá Saoirse Mheiriceá.
Is é Lá Saoirse Mheiriceá an lá ar an gcomórann neamhspleáchas Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Ríocht na Breataine Móire - an lá ar ar glacadh le Forógra Saoirse Mheiriceá.i. 4 Iúil 1776.


Atlanta Hawks.
Foireann phroifisiúnta cispheile iad na Atlanta Hawks atá lonnaithe i Atlanta, Georgia.


Guy Fawkes.
Míleatach Caitliceach Sasanach ab ea Guy Fawkes (13 Aibreán 1570 – 31 Eanáir 1606). Páirteach i gComhcheilg an Phúdair sa bhliain 1605 ina raibh lucht na comhcheilge ag iarraidh Parlaimint agus an Rí Séamus I a phléascadh agus na Caitlicigh a chur ar ais i gcumhacht sa tír úd. Theip ar a gcuid pleananna agus cuireadh Fawkes chun báis (crochta, tarraingthe & gearrtha ina cheathrúna) an bhliain ina dhiaidh sin dá bharr.


Tractatus Logico-Philosophicus.
Is é an "Tractatus Logico-Philosophicus" an t-aon saothar fealsúnach amháin a d'fhoilsigh Ludwig Wittgenstein, fealsamh Ostaireach, lena linn. Bhí sé de chuspóir aige a rá cén bhaint a bhí ag an teanga agus ag an réaltacht lena chéile agus céard í teorainn na heolaíochta. Aithnítear an leabhar mar cheann de na saothair fhealsúnacha is tábhachtaí den fhichiú haois.
Scríobh Wittgenstein an "Tractatus" agus é ian chime cogaidh sa Chéad Chogadh Domhanda. Foilsíodh é i nGearmáinis sa bhliain 1921 mar "Logisch-Philosophische Abhandlung". Ar phosaitívigh loighiciúla Chiorcal Vín, leithéidí Rudolf Carnap agus Friedrich Waismann, is mó a chuaigh sé i bhfeidhm.
Tá iomrá le stíl ghonta an leabhair. Ar éigean atá argóintí ann: ina n-áit tá ráitis atá in ainm is a bheith follasach iontu féin.
Rinne Wittgenstein a lán de smaointe an "Tractatus" a bhréagnú i saothair eile ina dhiaidh sin, go háirithe in "Fiosrú Fealsúnach".
Na príomhthéiseanna.
"Die Welt ist alles, was der Fall ist".
"Was der Fall ist, die Tatsache, ist das Bestehen von Sachverhalten".
"Das logische Bild der Tatsachen ist der Gedanke".
"Der Gedanke ist der sinnvolle Satz".
"Der Satz ist eine Wahrheitsfunktion der Elementarsätze".
"Die allgemeine Form der Wahrheitsfunktion ist: formula_1. Dies ist die allgemeine Form des Satzes".
"Wovon man nicht sprechen kann, darüber muß man schweigen".
Tairiscintí.
Agus é ag scríobh chun Bertrand Russell sa bhliain 1919, deir Wittgenstein (i dtaca leis an "Tractatus Logico-Philosophicus") nach iad na tairiscintí loighiciúla bun agus barr an scéil. Is éard is mó atá le cur i suim na rudaí is féidir a chur in iúl le tairiscintí, i.e. le focail (arb ionann iad agus rudaí is féidir a smaoineamh) agus na rudaí nach féidir a chur in iúl trí thairiscintí ach go gcaithfear a thaispeáint - príomhfhadhb na fealsúnachta. Is cosúil an méid sin lena ndeir sé sa Réamhrá: rud ar bith is féidir a rá is féidir é rá go soiléir, agus pé rud nach féidir a rá caithfear gan é a lua ar chor ar bith.
Deir Wittgenstein gur rudaí misticiúla a leithéidí siúd. Is iad gnáthábhar na fealsúnachta iad, ós leis na heolaíochtaí nádúrtha a bhaineann an méid is féidir a chur in iúl le focail.
Ciorcal Vín.
Shíl Ciorcal Vín, tríd is tríd, nach raibh ciall ach le habairtí a d'fhéadfaí a fhíorú go heimpíreach, agus dá bhrí sin chaith siad an gnáthdhioscúrsa meitifisiceach agus eiticiúil i dtraipisí. B'in í an bharúil a bhí ag an bhfealsamh Rudolf Carnap, mar shampla. Shíl sé gurb éard a bhí le tuiscint as saothar Wittgenstein gur obair meitealoighiciúil í an fhealsúnacht agus í le déanamh ar son na heipistéimeolaíochta eolaí. Chum sé tionscadal comhréire loighiciúla agus é de chuspóir aige athchruthú foirmeálta réasúnaithe eolaígh a sholáthar d'fhealsúna chun go dtabharfaí léargás ar an difríocht idir bréagcheisteanna (a bhaineann le cúrsaí teanga) agus fíorcheisteanna eolaíocha (a bhaineann leis an saol ó taobh na teoirice de). Dá n-aithneofaí gur roghnú teanga a bhí i gceist i gconspóid b'fhéidir í a réiteach go praiticiúil.
Is dócha nach ionann tuairimí Heidegger agus bundearcadh Wittgenstein. Bhí bá aige siúd, mar shampla, le dearcadh Heidegger, ach lochtaigh Carnap saothar Heidegger go dian agus d'aithin gur mhór idir é féin agus Wittgenstein i gcúrsaí fealsúnachta.
Deir Carnap go raibh cosúlacht idir dearcadh Wittgenstein i leith daoine agus fadhbanna agus dearcadh ealaíontóra nó fáidh. Ba dhóigh leat go dtagadh léirstean chuige mar a thiocfadh foilsiú diaga, agus ní chuirfeadh sé suas le haon dianscrúdú.
Rudaí abhus agus rudaí thall.
Ní raibh d'aidhm ag Wittgenstein sa "Tractatus" meitealoighic a dhéanamh den fhealsúnacht (is dócha gur shíl sé gur chóir anailís teanga eolaí a fhágáil faoi na heolaigh féin) ach ábhar fealsúnach a dhéanamh de gach rud atá taobh amuigh den eolaíocht agus, dá bhrí sin, taobh amuigh den teanga. Scríobh sé go raibh bunús eiticiúil leis an leabhar, agus go raibh an leabhar roinnte ina dhá chuid: an ceann a bhí ann agus an ceann a bhí gan scríobh. Ba í an dara ceann úd an chuid ba thábhachtaí.
Deir 6.51 gur rud tarchéimnitheach í an eitic. Ní féidir í a scrúdú leis an teanga, ós saghas aestéitice í agus nach féidir í a chur in iúl. Thosaigh sé ag caint ar an toil, ar an saol eile agus ar Dhia, agus deir nach féidir trácht orthu gan drochúsáid a bhaint as an loighic. Ní bhaineann teanga na loighice ach leis an saol, agus níl ciall le haon díospóireacht faoi rudaí "misteacha," faoi rudaí atá lasmuigh de shaol na suibiachta meitifisiciúla. Is féidir a thuiscint as seo nach féidir an eitic, an mheitisic agus réimsí eile de chuid na fealsúnachta a phlé. Ní bhíonn brí lena leithéid d'iarracht, ná leis an iarracht a thugann seisean ar an teanga féin a mhíniú. Tugann sé le fios go gcaithfear an fhealsúnacht féin a chaitheamh i dtraipisí faoi dheireadh, mar nach mbaineann modhanna na loighice le pé rud atá lastall den saol.
Cuireann sé béim arís ar an bpointe is tábhachtaí;
B'fhéidir gur íoróin atá sa mhéid sin, nó bréagnú a rinneadh d'aonghnó chun léargas a thabhairt.


NBA.
a> vs. Minnesota Timberwolves, Márta 2007
Is é Cumann Náisiúnta Cispheile (CNC) (National Basketball Association, NBA as Béarla) an tsraith phroifisiúnta cispheile i Meiriceá Thuaidh.


Akron, Ohio.
Is cathair é Akron atá suite in oirthuaisceart Ohio, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an cúigiú cathair is mó i stát Ohio. Príomhbhaile Chontae Summit atá ann. Bhunaigh Simon Perkins Akron sa bhliain 1825 mar shráidbhaile.


Denver Nuggets.
Is foireann phroifisiúnta chispeile iad na Denver Nuggets atá lonnaithe i Denver, Colorado.


San Antonio Spurs.
Foireann phroifisiúnta cispheile iad na San Antonio Spurs atá lonnaithe i San Antonio, Texas.


Faireog.
Is grúpa ceall a thálann leacht ar nós hormón atá i gceist le faireog.


Hormón.
Ábhar é hormón a dhéantar in áit amháin agus a thaistealaíonn tríd an bhfuil le héifeacht a bheith aige ar chuid eile den cholainn (fás nó meitibileacht a chur i bhfeidhm).


Diagnóis.
Is éard atá i gceist le diagnóis (nó "fáthmheas" uaireanta) ná galair a aithint nó a shainaithint ó chinn eile.


Neamhord.
Is éard is Neamhord ann ná próiseás earráideach nó botún ag tarlú i bpróiseas de chuid na colainne.


Americana.
Is é Americana an chéad leabhar leis an údar Meiriceánach Don DeLillo, a scríobhadh sa bhliain 1971. Cuireadh leagan nua i gcló sa bhliain 1989 lena lán leathanach bainte amach as an leabhar.


Otto von Habsburg.
Otto von Habsburg sna 1990í
Bhí Franz Josef Otto Robert Maria Anton Karl Max Heinrich Sixtus Xaver Felix Renatus Ludwig Gaetan Pius Ignatius von Habsburg-Lothringen (rugadh in Reichenau an der Rax, 20 Samhain 1912 agus d'éag ar an 4 Iúil 2011 sa Ghearmáin), ina cheannaire ar Chlann Habsburg ó 1922 go dtí 2007. Sa bhliain sin tháinig a mhac Carlo i gcomharbacht air nuair a sheas sé ar leath taobh. Mac le hImpire na hOstaire agus an Ungáir Carlo agus a chéile Zita di Borbone-Parma ab ea é.
Bhí sé ina bhall de Pharlaimint na hEorpa ar son an páirtí polaitíochta Ghearmánach an CSU agus bhí cónaí air i mBaváire na Gearmáine. Bhí sé ina a shaoránach den Ghearmáin, an Ostair, an Ungáir agus an Chróit.
Tá a chorp curtha san Kapuzinergruft in Vín, taobh lena bhean chéile, leis an chuid is mó de thaoisigh na Habsburghaí ón bhliain 1633 anuas. Tá a chroí curtha san Ungáir.
Otto


Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta.
a>Is foras airgeadais agus airgeadaíochta idir-rialtasach comhoibritheach é an Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta (CAI)(An "IMF" nó an "International Monetary Fund" sa Bhéarla) a bhaineann le feidhmiú an chórais airgeadaíochta idirnáisiúnta agus le polasaithe maicreacnamaíocha a bhallstáit, ach go háirithe iad siúd a mbíonn tionchar acu ar an ráta malairte agus le comhardú na n-íocaíochtaí.
Is cuspóir sonraithe na heagraíochta é rátaí malairte idirnáisiúnta a chobhsú agus forbairt a éascú trí fhorfheidhmiú liobrálachas an mhargaidh ar tíortha eile mar choinníoll le haghaidh iasachtaí athstruchtúraithe nó cabhrach.
Tairgeann an CAI iasachtaí le han-ghiaráil, den chuid is mó do thíortha níos boichte. Tá a cheanncheathrú i Washington, DC, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Cáineann roinnt foinsí go trom an tionchar 'míchuí' (dar leo) a imiríonn an CAI ar fhorás agus ghnóthaí an domhain.
Eagrúchán agus cuspóir.
Bunaíodh an Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta (CAI) go hoifigiúil sa bhliain 1945, tar éis do 29 tír a chuid Airteagal Comhlachais a shíniú ag comhdháil a tionóladh in Bretton Woods, New Hampshire, Stáit Aontaithe Mheiriceá, i mí Iúil 1944, a bhfuil mar aidhm aige rátaí malairte a chobhsú agus cuidiú le hathchóiriú an córas íocaíochta idirnáisiúnta.
Rannchuidíonn tíortha chuig ciste a d'fhéadfadh a bheith bronnta ar iasacht, ar bhonn sealadach, ar thíortha le míchothromaíochtaí íocaíochta (Condon, 2007). Bhí tábhachtach leis an CAI nuair a chéad cruthaíodh é mar chabhraigh sé leis córas eacnamaíochta domhanda a chobhsú. Oibríonn an CAI chun geilleagar na mballstát a fheabhasú. Cuirean an CAI síos ar é féin mar "eagraíocht de 187 tír (ó Iúil 2010), a bhíonn ag obair le haghaidh chomhoibriú airgeadaíochta dhomhanda, cobhsaíochta airgeadais a chosaint, trádáil idirnáisiúnta a éascú, chur chun cinn ard fostaíocht agus fás eacnamaíoch inbhuanaithe, agus an bochtaineachta a laghdú." "
Ballraíocht.
Tá 186 ball de chomhaltaí na Náisiúin Aontaithe agus an Chosaiv sa CAI.
Iarrbhaill is ea iad: Cúba (ó 1964), agus an Téaváin (a díbrithe as sa bhliain 1980 mar gheall ar chúiseanna polaitiúla).
Is iad na tíortha eile nach baill iad: An Chóiré Thuaidh, Andóra, Monacó, Lichtinstéin, Nárú, Oileáin Cook, Niue, Cathair na Vatacáine agus an chuid eile de na stáit a bhfuil aitheantas teoranta acu.
Bíonn rannpháirteach dhíreach ag gach ballstát leis an CAI. Bíonn ionadaíocht ag na stáit ar Bhord Feidhmiúcháin (bíonn cúigear Stiúrthóirí Feidhmiúcháin ceaptha ag an cúigear comhaltai leis na cuótaí is mó, agus bíonn 19 Stiúrthóirí Feidhmiúcháin tofa ag na baill eile), agus is iad na comhaltaí go léir a cheapann Gobharnóir chun Bhoird Gobharnóirí an CAI.
Bíonn gach ball den CAI freisin ina gcomhaltaí freisin den Bhanc Idirnáisiúnta Athfhoirgníochta agus Forbartha (BIAF), agus vice versa.


Galar Duánach.
Is éard is galar duánach ann ná nuair a dhéantar dochar nó damáiste do na duáin dhá orgán atá lonnaithe san abdóman. An dá chúis chomónta don ghalar duánach is ea Neifríteas Ainsealach, athlasadh a chuireann isteach ar an dá duán ag an am céanna agus Galar Duánach Ilchisteach (PKD). Is é neifrítreas ainsealach an chúis le níos mó ná 60% de na básanna ó chliseadh duáin marfach. Is galar oidhreachtúil é PKD agus is riocht níos coitianta é ná fiobróis chisteach nó diostróife mhatánach.
An cóir leighis ná scagdhealú a fháil. Gach bliain tarlaíonn cliseadh duánach marfach do thuairim is 170 duine agus gheobhaidís bás taobh istigh de chúpla seachtain mura rabhthas in ann aon rud a dhéanamh le feidhm a nduán atá marbh anois a shlánú. Tá tuairim is 400 duine a fhaigheann scagdhealú agus ní mór do bheagnach 230 duine freastal ar na príomhospidéil sna cathracha le haghaidh cóir leighis ar na meaisíní duáin. Déanann an chuid eile glanadh agus scagadh tarrthála sa bhaile tríd an modh SPSL (Scagdhealú Peireatóinéim Siúil Leanúnach).
Naisc Sheachtracha.
http://www.coeliac.ie (Suíomh Chumann Céiliach na hÉireann)


Cumann Céiliach na hÉireann.
Cumann ar mhaithe le heolas a chur ar fáil maidir leis an ngalar céiliach, agus ach go háirithe dóibh siúd a bhfuil an galar orthu é Cumann Céiliach na hÉireann Déanann sé leasanna a mball a chur chun cinn maidir leis an nGalar Céiliach agus Dermatitis Herpetiformis. Cuireann sé liosta de tháirgí atá déanta saor ó ghlútan ar fáil gach dara bliain agus eagraíonn sé taispeántais chócaireachta, chomh maith le cainteanna a thugann dochtúirí agus bia-eolaithe. Déanann sé uiríolla le Coimisiún na hEorpa agus leis an gCoimisiún Coidéacs Alimentarius maidir le lipéadú bia agus na caighdeáin bhia saor ó ghlútan.
Foilseacháin: Pacáiste Eolais, Cártaí le heolas maidir le béile bialainne a ithe i dteangacha éagsúla, liosta na nDéantúsóirí de tháirgí atá saor ó ghlútan, Bileoga Eolais, Leabhar Cócaireachta, agus Nuachlitreacha dhá uair in aghaidh na bliana.
Seoladh an chuaminn.
Teil: +353 (0)1 872 1471 (Luan go hAoine: 10 a.m. – 11 p.m.)


John Boehner.
Is polaiteoir Meiriceánach é John Andrew Boehner (fuaimnithe /ˈbeɪnər/ [BAY-nər i gcóras fhoghraíochta Béarla Wikipedia]; rugadh 17 Eanáir, 1949). Ionadaí é de chuid an Pháirtí Phoblachtaigh i dTeach Ionadaithe na Stát Aontaithe, ar son an ochtú ceantar comhdhála in Ohio, atá suite idir Cincinnati agus Dayton. Ba cheannaire an Mhionlaigh sa Teach Ionadaithe é Boehner san 111ú Comhdháil (3 Eanáir 2009 - 3 Eanáir 2011). Toghadh é mar Cheann Comhairle an Tí ar an gcúigiú lá Mí Eanáir, 2011 nuair a cuireadh tús leis an 112ú Comhdháil.
Saol.
Rugadh Boehner i Reading, Ohio do Mary Anne (née Hall) agus Earl Henry Boehner. Eisean an dara páiste de dháréag. Is de shliocht measctha Gearmánach Éireannach é. Tógadh i Cincinnati é agus d'fhreastail sé ar Cincinnati Moeller High School, ardscoil Chaitliceach. Bhain sé céim bhaitsiléara amach sa ghnó in Ollscoil Xavier in Cincinnati sa bhliain 1977.
Toghadh mar bhall de Theach Ionadaithe na Stát Aontaithe é don chéad uair sa bhliain 1990. Nuair a thosaigh an téarma úd an bhliain ina dhiaidh sin, thug seisean agus seisear eile—Drong an tSeachtair a tugadh urthu—thug siad faoi seanbhunaíocht na Comhdhála a chroitheadh suas. Cuireadh deireadh ré le drochnósanna éagsúla ann ag an am. Maidir le polasaithe sóisialta agus eile, tógann Boehner seasamh coimeádach de ghnáth.
Sa bhliain 1973, phós John Boehner a bhean chéile, Debbie. Tá beirt iníonacha acu.


Mais.
San fhisic, is féidir an mhais (ón nGréigis μᾶζα,"císte eorna, cnapshuim taois") nó go sonrach, an mhais thámhúil a sainmhíniú mar an dheacracht a bhaineann le rud statach a chorraí. Is tomhas í mais ruda den mhéid damhna atá i rud, cibé gné don damhna sin. Is ionann mais agus an méid damhna atá i gcorp a bhfuil a mheáchan i gcomhréir leis. Is é an cileagram (Kg) an t-aonad SI maise san eolaíocht. Tugtar dlús ruda ar an mhais, agus í áirithe ina cileagram, atá ag 1 m3 de rud.


Toirt.
TOIRT an méid spas a thógann corp suas
aonad liotar, cm3 is ingus cm3ann ml a


Hairicín Tomas.
Hairicín Tomas, 30 Deireadh Fómhair 2010
Stoirm a bhuail Muir Chairib sa bhliain 2010 ab ea Hairicín Tomas. Thosaigh sé ar an 29 Deireadh Fómhair agus tháinig deireadh leis ar an 7 Mí na Samhna. Mharaigh sé 41 duine.


Don Juan.
Is éard atá i gceist le Don Juan (Iodáilis: "Don Giovanni") ná carachtar an bhanaí i saothair áirithe de chuid na litríochta Spáinnise.
Ba é an drámadóir Spáinneach Tirso de Molina ba túisce a d'inis scéal Don Juan sa dráma úd "El burlador de Sevilla" ("An Banaí i Sevilla"). Níos déanaí, tharraing a lán scríbhneoirí eile sa Spáinn agus i dtíortha eile ar mhianach an scéil. Samplaí iad José de Espronceda, a bhreac síos an dán úd "Estudiante de Salamanca" ("An Mac Léinn ó Salamanca") sa bhliain 1840, agus José Zorrilla, ar tháinig a dhráma "Don Juan Tenorio" amach cúpla bliain i ndiaidh dhán Espronceda.
Thairis sin, scríobh Byron agus Molière saothair faoi Don Juan. Tá "Don Giovanni", an ceoldráma le Mozart, bunaithe ar an téama céanna freisin.


Mígréin.
Bean ag streachailt le mígréin
Is ionann mígréin agus staid ina mbíonn ó ghnáthphian go drochphian eipeasóideach ar thaobh amháin den chloigeann agus déanann daoine a bhíonn á fulaingt cur síos air go minic mar phian ina mbíonn bualadh rialta i gceist, a mhaireann ar feadh uaireanta nó fiú laethanta, ach ina mbíonn tréimhsí nach mbíonn pian idir na ruaigeanna. Nuair a thosaíonn mígréin d’fhéadfadh suaite amhairc a bheith in éineacht léi – ‘luan’ (cuireann seo isteach ar 20% de na daoine).
De ghnáth éiríonn an tinneas cinn níos measa trí ghluaiseacht nó trí ghnáthamh gníomhaíochta fisicí. D’fhéadfadh masman, urlacan, buinneach, mearbhall agus, i gcásanna áirithe, pairilis shealadach agus caillteanas urlabhra a bheith in éineacht leis seo.
Tuairiscítear go mbíonn íogaireacht don solas, torann agus bolaithe láidre. Ceaptar go dtarlaíonn na comharthaí de bharr athruithe sna fuileadáin sa chloigeann, ach ní fios go fóill an fáth go dtarlaíonn na hathruithe seo. Is galar oidhreachtúil é mígréin i dtuairim is 60% de na cásanna, agus fulaingíonn gach aoisghrúpa, páistí chomh hóg le 12 mhí san áireamh. Faigheann trí huaire níos mó ban ná fir mígréin, go hiondúil de bharr athruithe hormónacha. Braitheann an chóir leighis ar minicíocht na mígréine.


Cumann Mígréine na hÉireann.
Tá Cumann Mígréine na hÉireann ina chumann a chuireann eolas ar fáil agus tacaíocht dóibh siúd a dteastaíonn sé uathu ó thaobh mígréine de. Tá an cumann tiomanta do cháilíocht beatha a fheabhsú do dhaoine le mígréin. Cuirtear faisnéis, tacaíocht agus misniú ar fáil do dhaoine le mígréin. Tá sé mar aidhm aige freisin an tuiscint ar mhígréin a mhéadú ar fud shochaí na hÉireann agus tugtar tacaíocht do thaighde ar an riocht agus ar na córacha leighis.


Cnoc Mellerí.
Dán le Seán Ó Ríordáin is ea Cnoc Mellerí. Foilsíodh sa leabhar "Eireaball Spideoige" é. Baineann sé leis an reiligiún. Dar le Patrick Crotty, "No twentieth-century Irish poem in either language issues from as deep within Catholic religious consciousness as 'Cnoc Melleri' (based on a retreat in the Cistercian abbey in County Waterford.)"


Alistair MacLean.
Scríbhneoir scéinséirí ó Albain ab ea Alistair Stuart MacLean (Gaeilge na hAlban: "Alasdair Stiubhart Mac Gill-Eathain") a tháinig chun saoil i mBaile Sheadna, Glaschú, ar an 21 Aibreán 1922 agus a fuair bás i München, an Ghearmáin ar an 2 Feabhra 1987. Scríobh sé a lán scéinséirí agus úrscéalta cogaidh, agus scannánaíodh cuid mhaith acu, ar nós "Where Eagles Dare" agus "The Guns of Navarone".
A Shaol.
Ministir Protastúnach a bhí in athair Mhic Gill-Eathain, agus is í an teanga a bhí á labhairt sa bhaile acu ná Gaeilge na hAlban. Cé gur rugadh i nGlaschú é, chaith sé cuid mhaith dá chéad óige i nDeimhidh, faoi dheich míle ó dheas d'Inbhir Nis. Bhí sé ar an tríú mac den cheathrar, agus ní raibh deirfiúracha aige.
Chuaigh sé sa Chabhlach Ríoga - loingeas cogaidh na Breataine Móire - sa bhliain 1941, agus chaith sé a raibh fágtha den Dara Cogadh Domhanda ar fiannas ansin. Ar dtús, bhí sé ina Ghnáthmhairnéalach, ina dhiaidh sin fuair sé céim suas go Mairnéalach Inniúil, agus sa deireadh rinneadh Oibritheoir Ceannasach Tóirpéad de. I dtús a ghairmréime bhí sé ag seoladh ar an m"Bournemouth Queen", bád spraoithurais a raibh gunnaí frith-aerárthaí curtha léi le long chogaidh a dhéanamh di. Bhí an bád seo ag tabhairt aire do chóstaí Shasana agus na hAlban. Sa bhliain 1943, fuair sé aistriú go dtí an "HMS Royalist", cúrsóir éadrom cogaidh den aicme "Dido". Agus é ag seoladh ar an long seo, ghlac sé páirt sa chogaíocht féin, nó bhí an "Royalist" ag cur catha amuigh san Atlantach, ag tíonlacan longa iompair go cuanta Artacha an Aontais Shóivéadaigh (Murmansk agus Arkhangelsk) nó ag troid longa Gearmánacha ar nós an "Tirpitz" timpeall ar chóstaí na hIorua. Sa bhliain 1944, bhí sé ag cur cogaidh timpeall na Meánmhara, ag cuidiú leis an ionradh ar Dheisceart na Fraince nó ag troid in oileáin na Gréige. Is féidir gur goineadh san am seo é, agus é ag cleachtadh aimsitheoireachta. Sa bhliain 1945, bhí sé arís ag tíonlacan longa iompair, sa Chian-Oirthear, nó bhí an cath á chur ar na Seapánaigh ansin go fóill. Ina dhiaidh sin, bhíodh sé ag maíomh gur chimigh na Seapánaigh é agus gur chéas siad é, ach dealraíonn sé nach raibh i gceist leis sin ach rámhaillíocht mheisciúil.
I ndiaidh an chogaidh fuair sé scor ó na fórsaí armtha agus chuaigh sé ag déanamh staidéir ar an mBéarla i nGlaschú. Bhain sé amach a chéim ollscoile sa bhliain 1953, agus shocraigh sé síos sa Ruadh-Ghleann lena chuid a shaothrú ag múineadh scoile.
Ansin, áfach, cuireadh cor eile ina chinniúint. Nuair a bhí sé ina mhac léinn, d'éirigh leis scéalta a fhoilsiú ó am go ham agus airgead breise a shaothrú ar an dóigh seo. Sa bhliain 1954 bhuaigh sé comórtas scéalaíochta le scéal farraige faoin teideal "Dìleas". D'iarr an comhlacht foilsitheoireachta Collins air úrscéal a scríobh dóibh ansin, agus is é an leabhar a tháinig as a pheann ná "HMS Ulysses". Bhí an leabhar bunaithe ar thaithí cogaidh an scríbhneora féin, ach fuair sé cabhair óna dheartháir, a bhí ina Mháistir Mairnéalaigh, is é sin, ina mhairnéalach oilte proifisiúnta. Bhí rath agus ráchairt ar an leabhar, agus shaothraigh sé chomh maith ar an leabhar sin agus go raibh sé in ann éirí as an múinteoireacht agus dul le scríbhneoireacht go lánaimseartha. Ba iad na húrscéalta spiaireachta, na scéinséirí agus na heachtraí cogaidh an dlúth is an t-inneach ina chuid scríbhneoireachta.
I dtús na seascaidí d'fhoilsigh MacLean dhá úrscéal faoin ainm cleite "Ian Stuart" lena thaispeáint don tsaol mhór gurbh é lorg na dea-oibre ba chúis le rath a chuid leabhar, seachas an t-ainm ar an gclúdach. Ní dhearna sé iarracht ar bith lena stíl phearsanta a cheilt, áfach, agus bhí blas na hAlban ar an ainm cleite féin.
Bhí MacLean ag saothrú go rímhaith ar a chuid leabhar, agus le fírinne bhí an t-airgead ag tonnadh isteach chomh flúirseach is go bhfuair sé riachtanach aistriú go dtí an Eilvéis le teacht slán ó chánachas na Ríochta Aontaithe. Sna blianta 1963-1966, arís, bhí sé ag dul le hóstóireacht mar shlí bheatha, agus é ag staonadh ón scríbhneoireacht ag an am.
I rith na mblianta, thosaigh a chuid scríbhneoireachta ag dul chun donais. Rinne sé iarrachtaí cuma níos nua-aimseartha a chur ar na scéalta, ach ansin, chuaigh na plotaí chun éadóchúlachta. Bhí sé róthugtha don bhiotáille freisin, agus ba é an t-alcólachas a mharaigh sa deireadh é. Fuair sé bás i München sa Ghearmáin sa bhliain 1987, agus cuireadh in aice leis an aisteoir Richard Burton é i reilig Cevigny, an Eilvéis.
Pósadh faoi dhó é, agus saolaíodh beirt mhac dó leis an gcéad bhean chéile. Thairis sin, d'uchtaigh siad buachaill amháin.
Bhronn Ollscoil Ghlaschú dochtúireacht litríochta air sa bhliain 1983 mar chéim oinigh as a éacht scríbhneoireachta.
A Stíl Scríbhneoireachta.
Murab ionann agus scríbhneoirí scéinséirí eile a linne ní raibh MacLean sásta grá ná craiceann a mheascadh tríd an scéal eachtránaíochta ina chuid úrscéalta, nó bhí sé den bharúil nach raibh a leithéid ach ag cur isteach ar an aicsean. Ba é an t-aicsean an rud ba tábhachtaí leis, muise, nó ina chuid leabhar bíonn na himeachtaí ag dul ar aghaidh go tiubh teirimeach, agus na laochra ag cur troda go dáigh daingean cé nach bhfuil ach caolsheans acu teacht slán as an eachtra. Fear ciniciúil é laoch tipiciúil MacLean, ach san am chéanna tá a chroí ar fad ina chuid oibre, agus é ag fanacht i seilbh a chéille is ag breith ar a stuaim beag beann ar an drocháit ina bhfuil sé. Is minic a thagann deireadh agus fuascailt an scéil salach ar ar tharla i rith an scéil, agus an cara is fearr nó an comhoibrí is dílse dá bhfuil ag an laoch ag iompú amach ina fhealltóir.
Bhí an-pháirt ag an dúlra, go háirithe ag an bhfarraige agus ag an Tuaisceart Artach, i scéalta Alistair MacLean, agus ba mhinic a shuigh sé na himeachtaí in áiteanna coimhthíocha a chuirfeadh draíocht ar an léitheoir. Níl ach aon cheann amháin d'úrscéalta an scríbhneora suite in Albain, a thír dhúchais, mar atá, "When Eight Bells Toll". Glactar leis gurb iad na scéalta ina raibh tarraingt aige ar thaithí a shaoil féin na cinn is fearr, cosúil le "HMS Ulysses", a bhfuil meas an chlasaicigh air inniu mar úrscéal farraige.
Tá príomhthéamaí agus móitífeanna áirithe le haithint ar scríbhneoireacht MhacLean ó thús deiridh. Go tipiciúil, bíonn príomhlaoch ann a thagann slán as gach cruachás idir chorpartha agus shíceolaíoch (cosúil le Carrington sa leabhar "HMS Ulysses" nó Andrea sa leabhar "The Guns of Navarone"), agus is minic a chuireann an scríbhneoir béim ar leith ar chomh díonta atá a leithéid de laoch ar an dochar a bhfuil san alcól don duine, nó cé go mbíonn na laochra seo ag ól biotáille go craosach, ní thagann an phóit orthu (féach an Cúnta sa leabhar "The Last Frontier" nó Jablonsky san úrscéal "The Fear is the Key"). Is féidir "clichés" áirithe a fheiceáil i ngach leabhar, cosúil leis an dóigh a gcroitheann an laoch a chloigeann i ndiaidh dó buille a fháil inti, le teacht chuige arís. Is féidir ciníochas áirithe a chur i leith MhacLean sa mhéid is gur coirpigh is bithiúnaigh iad na daoine ón Meánmhuir nó ó Mheiriceá Laidneach aige de ghnáth.
D'fhoilsigh MacLean ocht gcinn fichead de leabhair fhicsin, is é sin, úrscéalta agus bailiúcháin ghearrscéalta. Thairis sin, bhreac sé síos cúpla leabhar neamhfhicsin, faoi Lawrence na hAraibe agus faoi James Cook.


Aonocsaíd charbóin.
Gás nimhe nach bhfuil boladh as ná dath ann is ea an aonocsaíd charbóin, CO. Gintear é nuair a chuirtear carbón nó comhdhúile carbóin trí thine agus an ocsaigin ag rith gann, ionas nach féidir an carbón a dhó go dé-ocsaíd. Tá an chuma ar an scéal go bhfuil feidhmeanna nádúrtha éigin ag an aonocsaíd charbóin san orgánach, ach tríd is tríd is nimh í, agus í ag oibriú cosúil leis an gciainíd. Is é sin, téann an móilín aonocsáide carbóin in áit na hocsaigine i móilíní haemaglóibíne san fhuil, ionas nach féidir leis an haemaglóibín ocsaigin a iompar a thuilleadh.
Nimhiú.
Cúisíonn nimhiú ó aonocsaíd charbóin bás daoine ar fud na cruinne, nuair a bhíonn teasairí ag feidhmiú go lochtach nó nuair nach mbeidh aerchóireáil nó gaotháin ag feidhmiú mar is ceart. Is deacair diagnóis a dhéanamh ar an nimhiú seo rud a fhágann gur minic nach smaointítear air i gcásanna le daoine atá tinn. Fágann an nimhiú dath dearg silíní ar an gcorpán.


Baile na Lorgan.
Is baile beag in Éirinn é Baile na Lorgan, "Caisleán Mathghamhna" a thugtaí air tráth (Béarla: "Castleblayney"). Tá sé suite i dtuaisceart na tíre i gContae Mhuineacháin.


Long fhada na hÉireann.
Bhí feidhm á baint as long fhada na hÉireann anuas go dtí an 17ú haois i gcúrsaí trádála agus cogaidh. Bhí sí dealraitheach le long fhada na hAlban: as an long fhada Lochlannach a fáisceadh iad beirt. Long chlinse ba ea í, crann seoil inti agus stiúir aici. Ba mhinic sé bhuille (i.e. sé rámh) dhéag aici agus bhí clú an luais uirthi. Toisc nach bhfuil teacht ar iarsmaí seandálaíochta caithfear eolas a bhailiú ó sheancháipéisí agus ó sheaníomhánna.
Dealramh na loinge.
Tá íomhánna long fada ar léarscáileanna Eilíseacha agus tá fáil ar chuntais chomhaimseartha. Chomh maith leo sin tá íomhá shnoite mar chuid d'armas ar leac aolchloiche i Mainistir Oileán Chliara. Meastar go mbaineann sí siúd le tús an 17ú haois: tá "Terra et mari potens ("i réim ar tír is ar muir") - Ó Máille" uirthi mar mhana. Íomhá shimplí atá inti agus taispeánann sé soitheach atá an-dealraitheach le longa a snoíodh ar leaca in Albain: long aon chrainn amháin, coirneog amháin aici agus roinnt buillí.
Tá difríocht, áfach, idir an íomhá seo agus íomhánna cairtghrafacha a rinneadh sa chuid deiridh den 16ú haois, rud a d’fhéadfadh tionchar tíortha eile a léiriú, ó bhíodh na longa seo ag trádáil idir Éirinn, an Spáinn agus an Phortaingéil.
Íomhánna cairteagrafacha.
Taispeánann íomhá ar léarscáil de chuid na bliana 1567 long ocht mbuille le deireadh cruinn agus tosach fada gobach.. Tá deic ar an teile agus cábán ann a bhfuil díon cuar air. Tá an crann suite chun tosaigh agus seol air atá cosúil le seol lug. Tá staghanna le feiceail agus láinnéar cleithe le frídeoir.
Ar léarscáil de Chúige Uladh le Francis Jobson ("The provence of Ulster", 1590), tá dhá long, ceann san iarthuaisceart agus ceann eile san oirthuaisceart.
Tá transam ard ag an gcéad cheann agus stiúir ceangailte de. Feictear cabán ar an tile, dhá chomhla ar gach taobh de agus comhla chúil, agus tosach géar ann atá ag gobadh amach thuas as deic measartha ard. Tá dhá chrann sa long, ceann mór atá suite tamall siar ó lár na loinge agus ceann níos ísle ar an deic thosaigh. Coirneog atá ar an gcrann mór agus stríoca ingearacha uirthi, agus seol laidineach ar an gcrann tosaigh. Tá rigín seasta (scriútaí agus cúlstaghanna, is dócha) ar gach taobh den chrann mór agus crannóg chruinn ar a bharr, crann bairr as sin suas agus bratach ar a bharr. Tá láinnéir chleithe ag rith ó bharr an chrainn bhairr síos go dtí frídeoirí agus dhá láinnéirín ar gach taobh á gceangal siúd le cinn na cleithe.
Is cosúil an dara long leis an gceann thuas maidir leis an transam, an stiúir, an tile agus an tosach starrach. Crann amháin atá inti, é suite tamall chun tosaigh agus seol air atá dealraitheach le seol púcáin. An chuma chéanna ar rigín seasta an chrainn mhóir, agus na láinnéir chleithe chéanna. Tá crannóg chruinn ar bharr an chrainn mhóir agus barrchrann ann a bhfuil bratach ar a bharr.
Long shnoite ar leac de chuid an 16ú haois i Séipéal MhicDhuibhsíthe ar Oileán Oronsaigh, mar a greanadh í sa bhliain 1772.
Más tionchar eachtrannach is cúis leis an gcuma atá ar na longa úd, b'fhèidir go bhfuil a rian le feiceáil ar longa fada na hAlban freisin. Taispeánn léarscáil d’oirthuaisceart na hÉireann nach ndearnadh níos déanaí ná 1603 "fleetes of the Redshanks [ceithearnaigh Albannacha] of Cantyre": longa le seol púcáin ar shlat chlaonta agus cábán beag i bhfad siar. Tá dhá shéala ann de chuid mhuintir MhicDhòmhnuill atá nasctha le cáipéisí de chuid na bliana 1572 agus a thaispeánann long Albannach le deic thosaigh agus dheiridh, rud atá le feiceáil freisin ar shuaitheantais eile. Más léiriú cruinn an méid sin thabharfadh sé le fios gur fhág oirdheisceart na hEorpa a rian é ar chruth longa na hÉireann agus na hAlban roimh an mbliain 1600.
Longthógáil.
Tá leid le fáil faoi dhéanamh na loinge fada ón eolas atá againn ar longa na Lochlannach agus na nAlbannach.
Dhéanadh na saoir Lochlannacha an chíle a cheangal de na poist tosaigh agus deiridh le scarbhailt. Cheanglaítí stráicí clinse na cabhlach ar dhroim na cíle agus tairní iarainn á n-úsáid chuige. Cheanglaítí easnacha comhchruthacha de na stráicí le cordaí nó duail. Chuirtí trasnán caol nó tochta anuas ar an gcuid is mó de na heasnacha. Chuirtí crann sa cheap treo i lár na loinge nó in aice leis agus leagfaí rámha isteach. Ba ghnách rámh stiúrtha a úsáid. Bheadh eangaí sna poist a d'oirfeadh do cheann na gclár, glúine faoi na tochtaí lena gceangal de na stráicí, agus maidí ag nascadh bharr na n-easnacha.
Is dócha go raibh an chuma chéanna ar long fhada na hÉireann: í ina soitheach clinse a thógtaí de réir ghnáthnosanna tógála iarthuaisceart na hEorpa, ar nós na loinge Albannaí.
Rigín.
Tá fianaise le fáil ar ghnáthrigín long fhada na hAlban ó íomhánna ar leaca in Inse Ghalll agus dealramh aige le rigín Lochlannach. Láinnéir, staghanna tosaigh agus deiridh, scriútaí, háilléar agus fáinne gafail atá i gceist, agus is dócha go mbaintí feidhm as téada súgáin. Bhíodh crann i lár na loinge agus coirneog air a bheadh déanta as olann thiubh. B'fhéidir go mbaintí feidhm as sparra lochlannach ("beitass") in áit scód coirneoige chun leithead tosaigh an tseoil a choinneáil teann. Cuireann íomhánna Eilíseacha in iúl gurbh í an chuma chéanna, a bheag nó a mhór, a bhí ar rigín na loinge Éireannaí.
Úsáid na loinge.
Caisleán Charraig an Chabhlaigh – daingean de chuid na Máilleach cois farraige.
Déanann Annála Ríochta Éireann tagairt do chabhlaigh agus baint ag an scéal le hAlbain go minic. Sa bhliain 1413 bhí Tuathal Ó Máille ag filleadh a bhaile ó Chúige Uladh le seacht long nuair a rug “anfadh na mara” orthu. Fuadaíodh iad ó thuaidh i dtreo na hAlban, agus Tuathal amháin a tháinig slán. Sa bhliain 1433 feicimid Mac Domhnaill na hAlban ag teacht aduaidh “co c-cobhlach mór” chun cuidiú le hEoghan Ó Néill – cuairt chogaidh a tharla go minic.
Sna longa seo a easportáiltí iasc salannaithe agus picil, línéadach, olann, seithí agus geir. Thugaidís copar, síoda, fíon, figí, pomagrainítí, cainéal, cuimín agus cróch ón bPortaingéal agus ón Spáinn.
Ba í Gráinne Ní Mháille an tiarna ba mhó cáil agus scríobh an Ridire Richard Bingham, Gobharnóir Chonnacht, sa bhliain 1591 go raibh fiche long aici, cé nach cinnte go mbeadh an méid sin ina seilbh de ghnáth agus timpistí mara curtha san áireamh. Ba mhór an trádálaí í, rud ba dhual athar di.
Deir Páipéir Stáit Shasana (1599) go bhfuil trí long an-mhaithe ag Tiobóid na Long (mac le Gráinne Ní Mháille) agus iad in ann 300 fear a iompar faoi seach. Tugann seo le fios go raibh tathag agus toirt i gcuid de na longa seo. Is dócha, áfach, nach raibh a bhformhór rómhór agus go bhféadfadh gunnaí móra iad a bhriseadh, cé go mbeidís in ann iad féin a chosaint ar shoithigh eile dá dtoirt.
Intaofacht na fianaise cartagrafaí.
Bhí Francis Jobson ar an lucht déanta léarscáileanna ba sheanchleachtaí in Éirinn agus an-eolas aige ar an tír. B’fhada ag obair i gCúige Mumhan é agus dúirt sé féin gur chuir sé féin i mbaol ag déanamh léarscáileanna i gCuige Uladh. Ó lámh Jobson agus a leithéidí a tháinig cuid de na híomhánna is suimiúla den long fhada. Íomhánna iad atá ag teacht go maith leis an eolas atá ar fáil ó fhoinsí eile ar rigín, ar sheol agus ar chabhail na long Éireannach agus longa Shasana féin.
Naisc.
Téarmaí seoltóireachta


Tirpitz.
Cathlong Ghearmánach a bhí sa Tirpitz a lainseáladh ar an 1 Aibreán 1939. Bhí sí ar an dara cathlong den aicme "Bismarck" - ba í an "Bismarck" an chéad cheann. Murab ionann agus an "Bismarck", a chuaigh i dtóin phoill sa bhliain 1941 i ndiaidh gairmréim ildaite cogaíochta a chur di, d'fhan an "Tirpitz" an chuid ba mhó den am ar ancaire san Iorua (a bhí forghafa ag na Gearmánaigh san am). Níor scaoil an "Tirpitz" oiread is urchar amháin le haon long chogaidh eile, agus an t-aon uair amháin a bhí sí páirteach sa chogaíocht, ba ar thargaidí talún a bhí sí ag lámhachadh. Mar sin féin, bhí na Sasanaigh buartha faoin dainséar a bhí i gcathlong chomh mór trom sin dá gcuid oibríochtaí féin, agus rinne siad an iliomad ionsaithe leis an long a shuncáil. D'éirigh leo sa deireadh ar an 12 Samhain 1944, nuair a d'ionsaigh eitleáin throma buamála í chois Tromsø i dTuaisceart na hIorua. Tarrtháladh 82 mairnéalach, ach fuair 971 fear bás sa teagmháil.
Fuair an long seo a hainm ón Aimiréal Alfred von Tirpitz (1849-1930), a bhunaigh cabhlach cogaidh na Gearmáine Impiriúla.


Cormac Murphy-O'Connor.
Is cairdinéal de phór na hÉireann é Cormac Murphy-O'Connor (Rugadh 24 Lúnasa 1932)
Murphy-O'Connor, Cormac


Danny Boyle.
Is stiúrthóir de phór na hÉireann é Danny Boyle a rugadh i Radcliffe, Sasana ar an 20 Meán Fómhair 1956.


Antonio Vivaldi.
Cumadóir Iodálach ab ea Antonio Lucio Vivaldi (4 Márta 1678 – 28 Iúil, 1741).
Antonio Vivaldi
Antonio Vivaldi
Antonio Vivaldi


Gioachino Rossini.
Ba chumadóir ceoil Iodálach é Gioachino Rossini (29 Feabhra, 1792 - 13 Samhain, 1868). Rugadh i bPesaro na Iodáile é agus fuair sé bás in Passy, i bPáras, sa Fhrainc. Scríobh sé 39 opera. Thugtaí an leasainm "Mozart na hIodáile" air.


An Partanón.
Séadchomhartha ársa sa Ghréig is ea an Partanón (Gréigis παρθενών / "parthenón", «áras na maighdine».i. áras na hAitéiné). Tá sé suite san Aithin ar an Acrapolas (ἡ Ἀκρόπολις / "he Akrópolis", «an ardchathair»).


Caravaggio.
Ealaíontóir Iodálach ab ea Michelangelo Merisi da Caravaggio. (29 Meán Fómhair 1541 – 8 Iúil, 1571), a bhí gníomhach sa Róimh, Napoli, Málta agus sa tSicil idir 1592/5 agus 1610.
Chuir sé go mór leis an scoil phéintéireachta Bharócach.


Oileáin Cook.
Daonlathas parlaiminteach féin-rialaithe i saor-chomhcheangal leis an Nua-Shéalainn is ea Oileáin Cook (Maorais: "Kūki Āirani").
Tá cúig cinn déag oileán beag sa tír seo san Aigéan Ciúin Theas le hachar talún iomlán de 240 ciliméadar cearnach (92.7 míle cearnach), ach clúdaíonn a chrios eacnamaíoch eisiach (CEE) 1,800,000 ciliméadar cearnach (690,000 míle cearnach) sna farraigí mórthimpeall.


Calar.
Galar is ea an calar arb é an baictéar úd Vibrio cholerae is cúis leis.
Is minicí, a ghoilleann an calar ar an stéig bheag.
Is é a phríomh-airíonna ná a lán buinneach uisciúl agus urlacan. Tarcuirtear é go príomha trí uisce Féadann déine na buinní agus urlacain díhiodráitíodh tapa agus éagothromaíocht leictrilít a thabhairt.
Is í an chóireáil phríomhúil ná ath-hiodráitithe béil agus más rud é nach bhfuil seo inghlactha
, sreabhán infhéitheach a thabhairt. Bíonn antaibheathaigh tairbheach dóibh siúd a bhfuil galar trom orthu. Téann sé i gcion ar 3-5,000,000 ar fud an domhain agus faigheann 100,000-130,000 duine bás in aghaidh na bliana ó 2010 i leith. Bhí an calar ar cheann de na ionfhabhtuithe a luaithe a rinne staidéar orthu trí mhodhanna eipidéimeolaíocha.


Leictreonmhicreascóp scanacháin.
Is éard is leictreonmhicreascóp scanacháin ann ná cineál leictreonmicreascóp ar féidir leis amharc-íomhánna a táirgeadh tré scanachán a dhéanamh ar dhromchla an tsampla le léas ardfhuinnimh leictreon i bpatrún scanta rastair. Idirghníomhaíonn na leictreoin leis na hadaimh sa tsampla agus táirgítear comharthaí a thugann faisnéis maidir le topagrafaíocht dhromchla an tsampla, comhdhéanamh agus airíonna eile ar nós seoltachta leictrí.


Vibrio cholerae.
Is baictéir lascaideach Gram-dhiúltach camóg-chruthach é an Vibrio cholerae a bhíonn freagrach as an galar calar sa chine daonna. Baineann an "V. cholerae" agus speicis eile sa ghéineas Vibrio leis an bhforoinn gáma de chuid na bPrótabhaictéir.
Tá dhá bhitíopa den V. cholorae aitheanta tré thástálacha haemaígleanúna, clasaiceach agus El Tor, agus go leor foghrúpaí. faightear an bitíopa clasaiceach amháin sa Bhanglaidéis, cé go bhfuil El Tor ar fáil fud fad an domhain.


Lár na Tíre (Éire).
In Éirinn, cuimsíonn Lár na Tíre contaetha Longfort, Ros Comáin, Iarmhí, Laoise, Uíbh Fhailí, agus Tiobraid Árann Thuaidh.
Ní chuimsíonn "Údarás Réigiúnach Lár na Tíre", aonad oifigiúil riaracháin, ach Longfort, an Iarmhí, Laois, agus Uíbh Fháilí.


Lár na Tíre (Sasana).
Lár na Tíre i Sasana
Is réigiúin i lár Shasana é Lár na Tíre. Tá áiteacha mar Birmingham, Coventry, Wolverhampton, Telford, Warwick, agus Rugby i suite sna Iarthar Láir na Tíre. Ach tá áiteacha mar Cambridge, Huntington, Peterborough, Northampton, Kettering agus Belford i suite sna Oithear Láir na Tíre.


Aimsir na hAstráile.
Cuid suntais is ea aimsir na hAstráile sa mhéid go bhfuil sí difriúil go leor le haimsir na n-ilchríoch eile. Cúrsaí geograife is cúis leis sin sa mhéid go bhfuil an oiread sin den tír tur agus te agus go dtagann aer fuar aneas ón Antartach. Is éard atá san aimsir staid an atmaisféir de réir na gaoithe, na teochta, scamallachta, taise, brú atmaisféarach agus mar sin de - rudaí sealadacha a fhágann a rian ar aeráid na tíre ar feadh na mblianta.
Atmaisféar an Domhain. Tugann na dathanna léargas éigin ar shraitheanna an atmaisféir.
An Astráil agus an tAntartach.
Tá cósta fada deisceartach na hAstráile neamhchosúil le cósta ar bith eile i gcúrsaí aimsire. Tá sé os cionn 3,000 ciliméadar ar fad agus é ag críochantacht leis an 35ú líne dhomhanleithid, a bheag nó a mhór.
Laisteas den chósta tá an tAigéan Deisceartach ag síneadh 3,000 ciliméadar go dtí an tAntartach. Tagann aermhaiseanna an-fhuara uaidh siúd aneas. Tagann teas éigin iontu agus iad ag teacht trasna an aigéin, ach tá an t-aer fionnuar fós nuair a bhaineann sé amach an Astráil. Lastuaidh den chósta tá limistéar leathan tur ann, áit a mbíonn an samhradh an-te agus an bháisteach gann. Buaileann an t-aer aduaidh agus an t-aer aneas i gcoinne a chéile, agus bíonn aimsir an-luaineach i ndeisceart na hAstráile dá bharr.
Na hilchríocha deisceartacha eile níl cósta fada acu atá comhthreomhar leis an Antartach. Tá cósta deisceartach na hAfraice níos cruinne agus níl sé chomh fada sin ó dheas. An chuid is faide ó dheas de Mheiriceá Theas ní sí ach 1,000 ciliméadar ó Oileán Palmer san Antartach, ach de bharr na hAindéis, sliabhraon fada, a bheith ann níl réigiún te intíre ann. Sa leathsféar thuaidh tá cósta tuaisceartach na hEorpa taobh istigh den Chiorcal Artach: ní mór an difríocht a bhíonn idir muir agus tír sa gheimhridh ná sa samhradh gearr ach oiread.
Cúrsaí ginearálta.
Ní mór an maolú a dhéanann an t-atmaisféar ar theas na gréine agus é siúd ag dul i bhfeidhm ar dhromchla an domhain. Bailíonn an t-atmaisféar an teas sin chuige féin ansin, ach scaoiltear cuid mhaith de ar ais chun an spáis, réigiún an-fhuar.
Is mó de theas a fhaigheann an Teochrios ná taobhanna cuara na bpol toisc aghaidh an Teochreasa a bheith go díreach ar an ngrian, ach déanann an t-atmaisféar an teas úd a athroinnt ar na poil. Éiríonn an t-aer neamhdhlúth agus é ag baint teasa den talamh agus téann sé in airde dá bharr. An t-aer fuar dlúth a bhíonn os a chionn thagann sé anuas. Cuidíonn an ghaoth leis an malartú seo.
A mhalairt de scéal a bhíonn ann istoíche. Scaoiltear teas radanta amach ón talamh chun an atmaisféir uachtaraigh agus chun an spáis. Éiríonn an t-aer fuar agus dlúth, go háirithe san áit is gaire don talamh (fiú agus aer suaite ag tabhairt teasa anuas), agus fanann an t-aer sin thíos.
An Teochrios agus na poil.
Amharc shimplithe ar thrí cealla móra cúrsaíochta.
Bheadh súil agat go n-éireodh aer te suas ón Teochrios agus é ag éirí fuar de réir mar a bheadh sé ag déanamh ar na poil, nó go dtiocfadh sé anuas agus é ag brú aer fuar polach i dtreo an Teochreasa. I ndáiríre ní féidir cúrsaíocht den saghas sin a choinneáil ar siúl chomh fada sin.
Roinntear an chúrsaíocht seo ina trí “chill”. An t-aer a éiríonn suas ag an Teochrios tagann sé anuas timpeall dhomhanleithead 30° agus é ag siúl leis i dtreo an phoil go dtí timpeall domhanleithead 60°, áit a n-éiríonn sé arís agus a aghaidh ar an bpol go fóill san atmaisféar uachtarach. Téann aermhaiseanna eile ar ais ar an dóigh chéanna.
Cuireann rudaí eile cor sa scéal seo. Bíonn an Domhan ag casadh aniar agus é ag sleamhú leis thíos faoi chlúdach an aeir. In aice an Teochreasa imíonn dromhchla an domhan timpeall 1,500 ciliméadar san uair; in aice na bpol, mar a bhfuil ga na cuaire níos giorra feadh na línte domhanleithid, maolaítear luas an chasta dá réir.
Sna réigiúin pholacha is ionann luas an dromchla agus luas an aeir, tríd is tríd. Fágann an t-aer an pol, áit a mbíonn a luas soir chomh mór le luas an Domhain, agus tagann chun domhanleithead eile, áit a mbíonn an Domhan ag casadh níos luaithe agus ag fágáil an aeir ina dhiaidh. Déarfá, mar sin, go mbíonn an ghaoth ag séideadh anoir.
Os a choinne sin, braitear tréanghaotha aniar sna domhanleithid lárnacha agus an t-aer ag déanamh ar na poil, ós luaithe an t-aer ná an dromchla.
Sna réigiúin thrópaiceacha bíonn an t-aer ag teacht aniar ón bpol mar thrádghaotha neamhgharbha a théann isteach sna doldrama ag an Teochrios.
Frontaí aimsire san Astráil.
Is minic baint ag réimsí ardbhrú le haer atá níos fuaire agus níos tirime agus le spéir atá ag gealadh. Bíonn an t-aer ag teacht anuas agus ag neartú bhrú an atmaisféir ar dhromchla an Domhain. Na réimsí ardbhrú is treise baineann siad le haer fuar ó na poil a éiríonn níos laige ag gabháil dó thar uisce atá beagán níos teo.
Tagann réimsí lagbhrú ann de bharr téamh áitiúil i ngaineamhlaigh agus i limistéir eile. Ní bhíonn an t-aer te seo chomh dlúth leis an aer atá ina thimpeall, agus ag éirí dó laghdaíonn sé brú an atmaisféir ar an gcuid sin den dromchla.
Sa leathsféar theas gabhann an ghaoth deiseal timpeall réimsí lagbhrú agus tuathal timpeall réimsí ardbhrú.
Tugtar fronta ar an teorainn idir dhá aermhais. Aermhais fhuar a bhaineann le fronta fuar agus sleamhnaíonn sí síos ina ding dhlúth faoi aermhais the. Is iomaí dealramh a bhíonn ar na dingeanna fuara sin agus bíonn cuid acu níos luaithe ná a chéile. Is iomaí saghas aermhaise te ann freisin (tirim nó tais, mar shampla). Má thugann fronta te faoi aermhais fhuar téann sé in airde uirthi toisc a éadroime atá sé. Téann an aermhais te in áit an aeir fhuair agus é siúd ag cúlú.
Nuair a bhíonn réimse ardbhrú i dtreis in oirthear na hAstráile tagann aermhais the isteach ó lár te na tíre le gluaiseacht thuathalach an aeir. Braitear í mar ghaoth aduaidh agus d’fhéadfadh tréimhse 40 °C a bheith ann dá bharr. Nuair a dhruideann aer fuar anuas ón Antartach is minic ag teacht thar iardheisceart na hAstráile é. Tagann fronta deisealach ina ghaoth fhuar aniar aneas, agus baintear 10 °C nó 15 °C den teas ar an bpointe, rud a dtugtar “cool change” air sa ghnáthchaint.
Athraíonn an fronta agus é ag imeacht thar lár te na tíre, agus má bhaineann sé amach oirdheisceart Queensland b’fhéidir gur beag difríocht a bheadh idir é agus an ghaoth anoir aduaidh a bhíonn ann. Ní dhéanann sé ach an ghaoth úd a chur ar mhalairt treo agus aer níos tirime a mhalartú ar aer meirbh.


Michael Douglas.
Is aisteoir Meiriceánach é Michael Kirk Douglas (a rugadh ar an 25 Meán Fómhair 1944).
Douglas, Michael
Douglas, Michael


Elaine Cassidy.
Aisteoir Éireannach is ea Elaine Cassidy (an 31 Nollaig 1979 a rugadh í).
Cassidy, Elaine
Cassidy, Elaine


Fionnula Flanagan.
Aisteoir Éireannach is ea Fionnula Flanagan (10 Nollaig 1941 a rugadh í).


Léigiún Coigríochach na Fraince.
Aonad míleata de chuid fhórsaí armtha na Fraince é Léigiún Coigríochach na Fraince (Fraincis: "Légion Étrangère") a bunaíodh thiar sa bhliain 1831 agus a fháiltíonn isteach earcaigh choimhthíocha ar mhaith leo dul ar fiannas in Arm na Fraince agus cath a chur ar son na Fraince. Ní chuireann an Léigiún na saoránaigh Fhrancacha ó dhoras ach an oiread, agus sa bhliain 2007, ba Francaigh iad 24% de na hearcaigh nua, is é sin, fear as gach ceathrar, beagnach.
Inniu, glactar leis an Léigiún mar aonad scothaicme. Tagann na saighdiúirí as tíortha éagsúla nach ionann iad ó thaobh an chultúir de, agus mar sin caithfear oiliúint ar leith a chur orthu a bhfuil an-strus idir chorpartha agus síceach ag baint léi, le spiorad comhair a spreagadh i measc na saighdiúirí.
Ba é an Rí Louis Philippe a chuir tús leis an Léigiún ar an 10 Máirt 1831. Ba é ba chúis le bunú an Léigiúin nach raibh cead fiannais ag na heachtrannaigh in Arm na Fraince i ndiaidh réabhlóid na bliana 1830. Tháinig an Léigiún chun saoil le go bhféadfadh an rí teacht timpeall ar an gcosc seo. Bhí cúis eile ann fós: bhí réabhlóidithe teipthe ó thíortha eile ag tarraingt trioblóide, agus na húdaráis Fhrancacha den bharúil go rachadh sé chun leasa don tsochaí go léir dá mbeadh ruagairí reatha den chineál sin sásta dul sa Léigiún.
Cuireadh an Léigiún ar garastún san Ailgéir, agus ba í sin "tír dhúchais" an Léigiúin go ceann 160 bliain, rud a d'fhág a shliocht ar an aonad. Bhí an saol an-chrua sna chéad bhlianta sin, agus iad á gcur sa drocháit ba mheasa amuigh.


Máire Mhaigdiléana.
Ba naomh Caitliceach í Máire Mhaigdiléana (Mary Magdalene i mBéarla).
Tá trácht  sna soiscéil ar na mná a sheas ag bun na Croise le haghaidh bigil dheireanach a choinneáil le linn pháis Chríost, ina measc Máire Mhaigdiléana (Soiscéal Eoin 20, 11-18;  Marcas 15:46-47;  Lúcás 24:10;  Matha 27:56).
Is é an 22 Iúil a lá féile.


Kirk Douglas.
Is aisteoir Meiriceánach é Kirk Douglas, a rugadh faoin ainm "Issur Danielovitch" ar an 9 Nollaig 1916.


Ant and Dec.
Anthony "Ant" McPartlin - Declan "Dec" Donnelly
Tá cáil ar Anthony "Ant" McPartlin agus Declan "Dec" Donnelly le céile mar Ant & Dec. Rugadh Ant ar 18 Samhain 1975 agus rugadh Dec ar 25 Meán Fómhair 1975. Is láithreoirí iad ar Britain's Got Talent, Ant & Dec's Saturday Night Takeaway, I'm a Celebrity...Get Me Out of Here! agus Text Santa.


Vitali Klitschko.
Dornálaí Úcránach, atá ina churadh domhanda trom-mheáchain, is ea Vitalii Volodymyrovych Klychko nó Vitali Klitschko. Rugadh é ar 19 Iúil, 1971. Tá aithne air mar "Dr. Ironfist".


Christina Aguilera.
Is amhránaí pop-cheol í Christina María Aguilera (Rugadh 18 Nollaig, 1980, Staten Island, Nua-Eabhrac, na Stáit Aontaithe). Ba breitheamh í ar The Voice.
Gradaim.
Tá 70 ghradam buaite ag Aguilera.


Eric Clapton.
Is amhránaí agus giotáraí mór le rá Sasanach é Eric Patrick Clapton (30 Márta 1945 a rugadh é). Tá cáil tuillte aige mar bhall de na racghrúpaí The Yardbirds agus Cream agus mar cheoltóir aonair. Na gormacha a bhíonn a sheinm acu don chuid is mó.


Ernest Borgnine.
Ba aisteoir Meiriceánach é Ernest Borgnine, a rugadh faoin ainm Ermes Effron Borgnino (24 Eanáir 1917 - 8 Iúil 2012).


Naomh Matha Soiscéalaí.
Is naomh Críostaí agus údar Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Mhatha é Naomh Matha.


Burt Lancaster.
Ba aisteoir Meiriceánach é Burton Stephen "Burt" Lancaster, a rugadh ar an 2 Samhain 1913.


Feithicil hibrideach.
Is éard is feithicil hibrideach ann ná feithicil ina bhfuil dhá thiontaire fuinnimh éagsúla inti agus dhá chóras stórála fuinnimh éagsúla (san fheithicil) chun an fheithicil a thiomáint.
De ghnáth, tagraíonn an téarma d'fheithiclí leictreacha hibride (FLH), feithiclí ina mbíonn inneall dócháin inmheánaigh agus ceann amháin nó níos mó mótar leictreach.


Pádraig Ó Gallachóir.
Scríbhneoir Gaeilge é Pádraig Ó Gallachóir a rugadh i bPeart in Albain do thuismitheoirí arbh as Tír Chonaill dóibh, agus é tar éis dhá úrscéal bheaga a fhoilsiú a bhfuil blas na fantaisíochta duairce orthi, mar atá, "Na Déithe Bréige" agus "Seachrán na Mic Uí gCorra". Tá tionchar an bhéaloidis le haithint ar an dara ceann acu ach go háirithe, agus blas láidir Ultach ar an stíl a chleachtann an scríbhneoir. Foilsíodh gearrscéalta leis ar na hirisí Gaeilge freisin.


Fuipéad.
Pór madra is ea an fuipéad, atá ana-chosúil le cú rása, ach é a bheith níos lú. Póraíodh an fuipéad i gcomhair seilge is rásaíochta ar dtúis. Bíonn toirt mheasartha ag an bhfuipéad, le meáchán idir 6.8–14 kg agus airde idir 47-51 cm de ghnáth ag an gceann fireann (idir 44-47 cm d'airde ag an gceann baineann). Bíonn dathanna éagsúla ag an bpór---bán, dubh, buídhonn, riabhach ina measc---mar is cuma dath an chú seo agus breith á tabhairt air i dtaispeántas gadhair.
Bíonn an fuipéad ciúin mánla, agus is minic a bhíonn sé sásta mórchuid an lae a chaitheamh ina luí, d'ainneoin a luas i mbarr reatha (agus é ar an ainmhí is tapúla dá thoirt ar an domhan). Ní oireann an pór mar mhadra garda.
Bhíodh an fuipéad ina mhadra seilge ar dtúis, agus é géarshúileach go leor. Is féidir leis teacht suas le coinín gan stró, agus nuair a bheireann sé ar ainmhí croitheann sé an créatúr chun muineál an ainmhí a bhriseadh.


Teoirim Bayes.
Sa dóchúlacht agus sna feidhmeanna a bhaintear aisti, cuireann teorim Bayes síos ar an gcaidreamh idir dhá dhóchúlacht choinníollacha atá aisiompaithe ar a chéile. Is as Thomas Bayes (fuaimniú: /ˈbeɪz/) a ainmníodh í agus is minic a thugtar dlí Bayes nó riail Bayes uirthi. Tugann an teoirim an dóchúlacht choinníollach, ar a dtugtar an "iardhóchúlacht" le hipitéis H (.i. a dóchúlacht tar éis fianaise E a bheith tugtha faoi ndeara) i dtéarmaí an "réamhdhóchúlacht" ar H, ar réamhdhóchúlacht ar E, agus an dóchúlacht choinníollach ar E, agus H tugtha. Tá an teoirim bailí de réir gach aon fhealsúnacht dóchúlachta, agus is minic a bhaintear feidhm as san eolaíocht agus san innealtóireacht, ach ní bhíonn staitisteoirí ar aon tuairim i dtaobh úsaíd chuí na teoirime.
Teoirim.
Is é ráiteas na teoirime ná


Cogadh na Crimé.
Coimhlint mhíleata ina raibh mórchumhachtaí uile na hEorpa rannpháirteach é Cogadh na Crimé, a troideadh idir Mí Dheireadh Fómhair 1853 agus Mí Feabhra 1856. Troideadh an cogadh idir Impireacht na Rúise ar thaobh amháin, agus comhghuaillíocht d'Impireacht na Fraince, Impireacht na Breataine, an Impireacht Otamánach, Ríocht na Sairdíne agus an Diúcacht Nassau ar an dtaobh eile.
Bhí na comhghuaillithe buacach sa deireadh, agus síníodh Conradh Pháras chun críoch a chur leis.
Crimé, Cogadh na


Leslie Nielsen.
Ba aisteoir Ceanadach é Leslie William Nielsen, a rugadh ar an 11 Feabhra 1926, agus fuair bás sa bhliain 2010. Bhí gairm fhada agus rathúil aice ina aisteoir ar an teilifís agus sna scannáin araon, ag glachadh páirteanna de shaghsanna éagsula that na mblianta.
Thabhaigh sé meas agus rath nua sa bhliain 1980, nuair a ghlac sé páirt sa scannán "Airplane!". Coiméide a bhí ann, ach roghnaíodh don scannán é ós rud go raibh sé aitheanta mar aisteoir "dáiríre", rud a bhí greannmhar nuair a cuireadh i scannán craiceáilte é. Le rath an scannáin, tugadh borradh mór dá ghairm aisteoireachta, agus é ag cur i láthair carachtar a bhí díreach agus tirim, i ngan fhios don scliúchas a bhí ag titim amach ina thimpeall. Rinne sé amhlaidh sa tsraith "The Naked Gun" agus an clár teilifíse "Police Squad".


James Caviezel.
Is aisteoir Meiriceánach é James Patrick (Jim) Caviezel, Jr, a rugadh ar an 26 Meán Fómhair 1968.


Rudolf Diesel.
Ba aireagóir Gearmánach agus innealtóir meicniúil é Rudolf Christian Karl Diesel (8 Márta, 1858 - 29 Meán Fómhair 1913, an uair dheireanach a bhí sé le feiceáil beo) a bhain clú amach as an t-inneall díosail a cheapadh.


The Coronas.
Is banna rac-cheoil Éireannach é The Coronas. Bunaíodh an banna i mBaile Átha Cliath sa bhliain 2007. D'eisigh siad roinnt amhrán as Gaeilge, ina measc: "Taibhsí nó Laochra" (Heroes or Ghosts) agus "Éist a Ghrá" (Listen Dear).


Edwin Hubble.
Ba réalteolaí Meiriceánach é Edwin Powell Hubble (20 Samhain, 1889 - 28 Meán Fómhair, 1953) a chuir go mór lenár dtuiscint ar an gcruinne trína thaispeáint go bhfuil réaltraí eile ann seachas ár gcuid féin, m.sh. Bealach na Bó Finne.
Thug sé faoi deara freisin go dtagann méadú ar an deargaistriú ("an t-aistriú Doppler") i speictream solais ó réaltra eile i gcomhréir le fad an réaltra sin ón Domhan. Tugtar Dlí Hubble ar an ghaol seo, agus chuir sé in iúl go bhfuil an chruinne ag fairsingiú. Vesto Slipher is túisce a thug faoi deara an t-aistriú Doppler i speictrim na réaltraí, ach d'úsáid Hubble na sonraí a bhailigh sé roimhe sin.


Seacht n-eaglaisí na hÁise.
a>" a léiríonn an t-oileáin Patmas agus suíomhanna na gcathracha ina raibh na seacht n-eaglaisí lonnaithe.
Tagraíonn "Eaglaisí" sa chomhthéacs seo do phobal na Críostaithe a bhí ina gcónaí i ngach cathair, agus ní amháin don bhfoirgneamh nó na foirgnimh a bhailítí ann le haghaidh adhartha.


Saturnalia.
Féile de chuid na Sean-Róimhe ab ea an Saturnalia, a bhíodh á cheiliúradh in ómós Shatairn, dia Rómhánach na meala.
Ceiliúradh.
Chuaigh an Saturnalia chun a bheith ar na féilte Rómhánacha gur mó an ghnaoi a bhí ag an bpobal air. Ba iad an phleidhcíocht agus malartú ról sóisialta na tréithe is suntasaí a bhaineadh leis. Bhí sé de nós ag sclábhaithe is máistrí malairt áite a dhéanamh lena chéile, mar dhea, ar an gcuma chéanna go mbíodh "Tiarna Mírialaithe" i gceiliúrthaí Críostaíthe níos déanaí.
Tugadh isteach an Saturnalia timpeall 217 R.Ch. chun meanma an phobail d'ardú i ndiaidh díomua catha treascaigh d'fhulaingt ó na Cartagaigh. Féile aon lae a bhí ann ar dtúis, ar 17 Nollaig, ach bhí an oiread sin tóra air gur chuaigh sé i bhfad nó gur ragairne seachtaine a bhí ann, a thagadh chun deiridh ar 23 Nollaig. Theip ar iarrachtaí an comóradh a chiorrú. Dhein an t-Impire Ágastas iarracht é a ghearradh go dtí trí lá, agus dhein Caligula iarracht é a ghearradh go dtí cúig lá. Lean círéib agus éirí amach i measca na Rómhánach na hiarrachtaí seo.
Deintí na gnáth-íobairtí le linn an tSaturnalia. Mar bharr orthu sin, cuirtí tolg (lectisternium) amach os comhair theampall Shatairn, agus scaoiltí na téadacha a bhíodh ceangailte timpeall dhealbh Shatairn le linn an chuid eile don mbliain. Toghtaí "Saturnalicius princeps" mar mháistir deasghnátha dosna himeachtaí. Le cois na ndeasghnáthanna poiblí bhíodh sraith laethanta saoire agus nósanna a leantaí go príobháideach. Ina measc seo bhíodh lá saoire scoile, déantús agus bronnadh féiríní (saturnalia et sigillaricia), agus margadh fé leith (sigillaria). Tugtaí cead do chách, sclábhaithe fiú, dul i mbun cearrbhachais.
Ócáid chóisire, óil, agus spraoi ab ea an Saturnalia. Ní chaití an toga, ach ina ionad éadaí dathúla neamhfhoirmiúla. Mar aon leis sin bhíodh an "pileus" (caipín an iarsclábhaí) á chaitheamh ag cách. Bhíodh sclábhaithe saor ó phionós, agus thugaidís íde bhéil agus easurraim dá máistrí, mar dhea. Cheiliúradh na sclábhaithe cóisir, agus bhí ar a máistrí freastal orthu. Ach ba chur i gcéill an mhalairt áite seo don gcuid is mó---mar shampla, ba iad na sclábhaithe féin fós a d'ullmhaigh béile na cóisire, agus béile a máistir chomh maith. Díolúine theoranta ab ea é.
Ba í gnáth-bheannacht na hócáide ná "Io, Saturnalia!". Is ionann an intriacht sa Laidin "io" agus "Á", mar "Á, (moladh do) Satarn!"
Ceaptar go n-eascraíonn roinnt nósanna a bhaineann inniu leis an Nollaig as an Saturnalia.


Aidhniúch.
Ba iad na hAidhniúigh muintir dhúchasach Thuaisceart na Seapáine agus Oileán Sakhalin sa Rúis. Go stairiúil, labhraídís teangacha nó canúintí dá gcuid féin - teangacha Aidhniúcha, is é sin, Aidhniúis Hokkaido, Aidhniúis Sakhalin, agus Aidhniúis Oileáin Chúiríl. Ní raibh gaol ar bith ag na teangacha seo le haon teanga eile. Inniu, chuaigh an Aidhniúis - an trí chineál - in éag, ach sa tSeapáin ar a laghad, rinneadh taighde cuimsitheach ar an teanga, ar an mbéaloideas Aidhniúch agus ar na nósanna pobail, agus mar sin, is féidir Aidhniúis - Aidhniúis Hokkaido ar a laghad - a fhoghlaim is a shaothrú leis an bhféiniúlacht Aidhniúch a chur in iúl.
Is deacair a rá cá mhéad Aidhniúch atá fágtha ar an saol. Bíonn na hAidhniúigh ag pósadh Seapánach eitneach le roinnt glúnta anuas, agus mar sin, ní féidir teacht ar "Aidhniúigh ghlana" a thuilleadh - le fírinne níl ciall ar bith ag baint le coincheap an Aidhniúigh ghlain a thuilleadh. De réir na tuisceana oifigiúla á 25,000 Aidhniúch sa tSeapáin inniu, ach is í an uimhir a thugann eagraíocht na nAidhniúch ná 200,000. Cé go bhfuil an teanga ag saothrú an bháis le píosa maith ama anuas, tá litríocht is iriseoireacht ag dul i gcló sa teanga, nó cuireann a lán de shliocht na sean-Aidhniúch spéis i gcultúr a sinsear inniu féin.
Ba é Shigeru Kayano (1926-2006) an fear mór athbheochana sa 20ú haois i saol cultúrtha na nAidhniúch. Aidhniúch a bhí ann féin, agus é ina theangeolaí féinteagasctha agus ina bhéaloideasóir. Bhí sé ina theachta ar pharlaimint na Seapáine freisin agus é ag cur troda ar son na nAidhniúch go lá a bháis. Scríbhneoir an-bhisiúil a bhí ann, nó d'fhoilsigh sé na scórtha leabhar faoi theanga is faoi thraidisiúin a mhuintire.
Stair.
Sa tríú haois déag a luadh na hAidhniúigh an chéad uair sna foinsí Seapáinise. Ar dtús, bhí caidreamh cairdiúil idir na hAidhniúigh agus na Seapánaigh, agus an dá mhuintir ag trádáil go síochánta le chéile. I dtréimhse Tokugawa (1600-1868), áfach, thosaigh na Seapánaigh ag cúngú isteach ar na hAidhniúigh, agus chuaigh na hAidhniúigh chun ceannairce. Ba é Éirí Amach Shakushain timpeall na bliana 1670 an cheannairc ba mhó.
Nuair a thosaigh Ré Athchóirithe Meiji sa tSeapáin, agus an naoú haois déag ag druidim chun deiridh, theastaigh ó rialtas na tíre an tSeapáin a thabhairt chun nua-aoiseachais, agus ba é an dearcadh oifigiúil ná go raibh nósanna traidisiúnta na nAidhniúch ag cur isteach ar an nua-aoisiú. Mar chuid de na polasaithe nua, bronnadh saoránacht na Seapáine ar na hAidhniúigh go léir, ach b'ionann sin is a rá nach dream eitneach ar leith a bhí iontu agus nach raibh siad i dteideal a nósanna ná a dteanga. Thairis sin, thosaigh Seapánaigh eitneacha ag socrú síos in Hokkaido, agus iad ag cúngú ar thailte na nAidhniúch. B'éigean do na hAidhniúigh éirí as a gcuid nósanna - cosúil leis an tatúáil agus le híobairt na n-ainmhithe do na déithe - agus an tSeapáinis a fhoghlaim is a shealbhú mar theanga ghnáthchumarsáide.
Níor bhain na hAidhniúigh amach aitheantas oifigiúil dá dteanga ná dá bhféiniúlacht eitneach ach sa bhliain 2008, nuair a reachtaigh parlaimint na Seapáine, "Kokkai", rún ag éileamh ar an rialtas glacadh leis na hAidhniúigh mar ghrúpa eitneach a bhfuil teanga, nósanna agus oidhreacht ar leith aige.


Bundúchasaigh na hAstráile.
Is daoine dúchasach na hAstráile iad na Bundúchasaigh.
Stair.
Tá cónaí ar mhuintir dhúchasach na hAstráile ann, ar a laghad 30,000 bliain anuas. Bhí idir 4,000 agus 8,000 duine dúchasacha ina gcónaí sa cheantar Sydney nuair a tháinig Arthur Phillip agus an chéad loingeas i 1788.
Polaitíocht.
Ar an 12 Feabhra 2008, mhol Príomh-Aire na hAstráile, Kevin Rudd, rún
inar ghabh sé leithscéal oifigiúil le Bundúchasaigh na hAstráile.


Kurt Russell.
Is aisteoir Meiriceánach é Kurt Vogel Russell, a rugadh ar an 17 Márta 1951.


Mótarbhealach.
Is bóthar é mótarbhealach a bhfuil lánaí ar leith ann agus nach bhfuil aon chrosairí grád ann. Mótarfheithiclí amháin a atá ceadaithe tiomáint ar mhótarbhealach.


Eireaván.
Is é Eireaván príomhchathair na hAirméine. Is é an chathair is mó sa tír freisin agus tá sé ar cheann de na cathracha is sine ar domhan. Tá sé suite ar abhainn Hrazdan, agus is é cróílár na tíre ó thaobh riaracháin, cúltúir, agus tionsclaíochta de. Is é an phríomhchathair ón mbliain 1918.


Nancy Pelosi.
Is polaiteoir Meiriceánach í Nancy Patricia D'Alesandro Pelosi (ar 26 Márta, 1940 a rugadh í). Ionadaí í de chuid an Pháirtí Dhaonlathaigh chuig Teach Ionadaithe na Stát Aontaithe, ar son an Ochtú Ceantar Comhdhála i gCalifornia, a chuimsíonn an chuid is mó de chathair San Francisco. Ceannaire Comhairle an Teach Ionadaithe a bhí inti sa 111ú Comhdháil. Thogh a comhbhaill Dhaonlathacha sa Teach í mar Cheannaire an Mhionlaigh don 112ú Comhdháil, a thosaigh i mí Eanáir, 2011.
Mar Cheann Comhairle, ba í an dara duine (i ndiaidh an leasuachtaráin) mar chomharba ar uachtarán na Stát Aontaithe mura mbeadh sé seo ábalta a chuid cúraimí a chomhlíonadh. Ba í an chéad bhean san oifig sin agus, mar sin, ba í an bhean is airde oifig i stair SAM go dtí seo. (Is í an chéad duine as California agus an chéad duine de shliocht Iodálach sa phost sin freisin.) Chuaigh John Boehner ina háit mar Cheann Comhairle san 112ú Comhdháil.
Saolaíodh i mBaltimore, Maryland í mar Nancy Patricia D'Alesandro. Ba iad Anunciata M. (“Nancy”) agus Thomas D’Alesandro a tuismitheoirí. Ba bhall de Chomhdháil na Stát Aontaithe é a hathair. Bhí sé ina mhéara ar Baltimore freisin, roimhe sin. D’fhreastail Nancy Pelosi ar an Institute of Notre Dame, ardscoil Chaitliceach do chailíní, i mBaltimore. Bhain sí céim bhaitsiléara san eolaíocht pholaitiúil amach ag Trinity College (Ollscoil Trinity Washington inniu) i Washington, D.C. sa bhliain 1962.


Robert Redford.
Is aisteoir Meiriceánach é Charles Robert Redford Jr, a rugadh ar an 18 Lúnasa 1937.


Scéal Éideapús Rí.
Scéal de chuid na miotaseolaíochta Gréigí atá in Scéal Éideapús Rí (Sean-Ghréigis: "Οἰδίπους Τύραννος", "Oidipous Tyrannos"; Laidin: "Oedipus Rex"). De réir mhiotaseolaíocht na Gréige ba mhac do Laius agus Jocasta é Éideapús. Rinneadh tuar go maródh an mac fear céile Jocasta agus go bpósfadh sé í. Le hiarracht a dhéanamh cosc a chur ar an tairngreacht cheangail Laius rúitíní a mhic le chéile le nach bhféadfadh sé lámhacán a dhéanamh is thug sé do shearbhónta leis le hé a thréigean ar shliabh a bhí i bhfoisceacht don teach.
Rinne an searbhónta tuisceanach an leanbh a thabhairt d'aoire ó Chorinth is tógann clann ríoga ann é is baisteann siad Éideapús air i ngeall ar na díobhálacha atá ar a rúitíní (Tagann an focal éidéime (agus an leagan Béarla oedema) ón bhfocal Gréigise céanna d’at οἴδημα, nó oedēma.) Nuair a fhaigheann Éideapús amach go mbfhéidir nach iad a thuismitheoirí bitheolaíocha iad déanann iarracht teitheadh ón rud atá tuartha dó.i. go maróidh sé a athair is go bpósfaidh sé a mháthair. Casann sé ar a fhíorathair i nganfhios dó agus comhlíonann sé an tairngreacht dá dheargainneoin féin.
Roghnaíonn muintir Thebes Éideapús mar rí orthu ansin is pósann sé an bhanríon Jocasta ar baintreach í anois. Nuair a thagann an fhírinne chun solais ag deireadh an scéil is iomaí bas a chúisíonn cás cráite s’acu is ní bhíonn ach tocht ag páistí na beirte gaolta; Eteocles agus Polynices, is éiríonn ina raic eatarthu is maraíonn siad a chéile is cuireann Antigone lámh ina bás féin.


Ding (gearrscéal).
Gearrscéal leis an scríbhneoir Éireannach Seán Mac Mathúna é "Ding" a foilsíodh ag An Comhlucht Oideachais, BÁC sa bhliain 1983 ar dtús, sa chnuasach gearrscéalta Ding agus scéalta eile. Roghnaíodh an gearrscéal mar cheann de ghearrscéalta an chéid sa Ghaeilge sa chnuasach Gearrscéalta an Chéid a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta.
Creat an scéil.
Tosaíonn an scéal agus bean san Aifreann, is téann sí agus fear nó buachaill ag tiomáint. Aithníonn sé marc ar mhuineál s’aici, cuirtear ar shúile na léitheoirí go bhfuil caidreamh foréigeanach idir an bhean seo agus a fear céile. Ansin deirtear linn gur máthair an phríomcharachtair atá i gceist (roimhe seo cheapamar gur chailín dá chuid a bhí inti. Imíonn an insint ar aghaidh de léim ansin is déantar cur síos ar athair Éamoinn agus an dúil atá aige sna crainn. Éiríonn teannas eatarthu nuair a thráchtar ar an máthair.
Dá éis imeacht an athar ag ól deir an mháthair le hÉamonn go bhfuil cara rúin uaithi agus deir sí go bhfuil buairt uirthi go maróidh an t-ól oíche éigin e. Tugann an t-athair léasadh don mháthair arís. Teann mac is máthair ar thuras gluaisteáin is insíonn an mháthar d’Éamonn arís go gceapann sí go maróidh sé féin, is deir Éamonn go maróidh sé féin é.
Ansin éiríonn ina raic eatarthu athuair is tugann an t-athair greadadh dó le ceanrach. Bíonn Éamonn iomlán tógtha lena athair a ghlanadh de dhroim an tsaoil ach ní éiríonn leis go fóilleach. Tagann Éamonn isteach lá agus bíonn a mháthair nocht ina seomra codlata. Ansin téann Éamonn chun na háite a bhfuil an t-athair ag leagan crann. Trí thimpiste dúnann cos an chrainn ar lámh an athar is imíonn Éamonn le fóirithint a fháil. Déanann an mac athmhachnamh ar an gceist is imíonn leis.
Aimsítear corpán an athar ar an leaca mar a raibh sé. Déanann an mháthair an teach a athchóiriú ach tagann amhras uirthi faoi ról Éamoinn i gcás an athair. Dúisítear Éamonn d’aithle sin is feiceann go bhfuil Joe Hassett tar éis luí lena mháthair is go raibh caidreamh rúin ar bun acu le tamall.
Téann Éamonn ar mire ansin is téann faoi dhéin theach an bhainne is aimsíonn stór mór bia roimhe ann, agus na bunriachtanais le go bhféadfadh duine maireachtáil ann. Ag earr an scéil ar fad, labhraíonn duine, ní fios an é Éamonn atá i gceist nó mór-reacaire atá lonnaithe taobh amuigh de, is deir go gceapann sé gur tragóid teilifíse atá sa saol agus go bhfuil dhá shlí leo sin a sheinm. Deir sé gur fearr í a sheinm droim ar ais, mar sa tslí sin go gcríochnaítear ar deá-scéal.
Is féidir tuiscintí áirithe éagsúla a bhaint as an scéal.
‘Ní foláir nó bhog a chos an crann mar chomh luath is a chuir sé a lámh isteach, dhún béal na scoilte air de phlab is d’fháisc air. Chuala cnámha a láimhe á mbriseadh mar uibheacha is gach aon bhéic as ag gearradh an aeir i mo thimpeall.
‘Tá sé á thaibhreamh dom nach bhfuil sa saol ach tragóid teilifíse. Tá dhá shlí ann chun tragóid teilifíse a sheinm – ar aghaidh nó droim ar ais. Is fearr liomsa droim ar ais é, mar sa tslí sin críochnóidh tú i gcónaí le tosach maith.’


Buster Keaton.
Ba aisteoir Meiriceánach é Buster Keaton, a rugadh faoin ainm Joseph Francis Keaton. (4 Meán Fómhair 1895-1 Feabhra 1966)


Bar Mitsveá.
De réir dlí na nGiúdach, nuair a shroicheann páistí Giúdacha 13 bliain d'aois do bhuachaillí agus 12 bliain d'aois do chailíní bíonn siad freagrach as a gcuid gníomhartha, agus déantar Bar (Mac) nó Bat (Iníon) Mitsveá (na haithne) astu. I go leor sionagóg Choimeádach agus Leasaitheach, ceiliúrann cailíní Bat Mitsveá ag aois a 12, mar aon le buachaillí ag aois a 13. Comhtharlaíonn caithreachais fisiciúil ag an am seo freiin. Roimhe seo, bíonn tuismitheoirí an pháiste freagracht as tiomantas an pháiste do dhlí na nGiúdach agus thraidisiún na nGiúdach. Tar éis an aois seo, bíonn an páiste féin freagrach as dlí deasghnách, traidisiún, agus eitic na nGiúdach agus bíonn de phribhléid aige/aici bheith rannpháirteach i ngach réimse de shaol phobal na nGiúdach. Uaireanta, gairtear go hearráideach Bar Mitsveá nó Bat Mitsveá ar an searmanas féin.


Kevin Spacey.
Is aisteoir Meiriceánach é Kevin Spacey, a rugadh ar an 26 Iúil 1959.


Matt Dillon.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é Matt Dillon (a rugadh ar an 18 Feabhra 1964).


Alec Guinness.
B'aisteoir Sasanach é Alec Guinness (a rugadh ar an 2 Aibreán 1914 agus fuair bás ar an 5 Lúnasa 2000).


Dustin Hoffman.
Is aisteoir Meiriceánach é Dustin Hoffman, a rugadh ar an 8 Lúnasa 1937.


The Sun.
Nuachtán tablóideach is ea "The Sun" a fhoilsítear in Éirinn agus sa Bhreatain.


Sisifeas.
I miotaseolaíocht na Gréige is ionann Sisifeas (nó Sisyphus)(fuaimniú /ˈsɪsəfəs/; Gréigis: Σίσυφος sísypʰos [ˈsisifos]) agus rí ar cuireadh de phíonós air bollán ollmhór a bhrú go barr cnoic, le ligean dó rothlú síos go bun arís agus leanacht ar an nós seo ar feadh na síoraíochta. Déantar tagairt don duine céanna i miotaseolaíocht na Róimhe.


Pearse Doherty.
Polaiteoir Éireannach de chuid an pháirtí polaitíochta Éireannaigh Sinn Féin é Pearse Doherty (Gaeilge: Piaras Ó Dochartaigh", *6 Iúil 1977. Toghadh é chuig Seanad Éireann ar an Rolla Talmhaíochta i 2007. Ar 26 Samhain 2010 toghadh é chuig Dáil Éireann i bhfoth-thoghchán Dhún na nGall Thiar-Theas. Rugadh Doherty i nGlaschú, in Albain agus tá sé ina chónaí i nGaoth Dobhair ó bhí sé 3 bliana d'aois. Is teicneoir innealtóireachta sibhialta é agus tá sé ina bhall de Shinn Féin ó 1994. Bhí sé mar dhuine de bhunaitheoirí Ógra Shinn Féin. Is cainteoir líofa Gaeilge é.
Toghadh chun Dáil Éireann.
Ar an 12 Iúil 2010, mar gheall ar iarratais Uí Dochartaigh, chuir an Ard-Chúirt tús le hathbhreithniú breithiúnach ar chén fáth nach raibh fothoghchán á reáchtáil ag an rialtas.
Mar sin féin, ní raibh an Breithiúnach Kearns ag déanamh ordú ar an Rialtas dáta a shocrú le haghaidh na ballóide. D'fhógair an Rialtas ar an 4 Samhain 2010 go mbeadh an fothoghchán ar siúl ar an 25 Samhain. Dúirt an Rialtas chomh maith go mbeadh siad ag déanamh achomharc chuig An Chúirt Uachtarach. Ar an 26 Samhain, 2010 bhuaigh Uí Dochartaigh an fothoghchán agus d'éirigh leis a shuíochán Dála a choinneáil in Olltoghchán 2011.


Vivien Leigh.
B'aisteoir Sasanach í Vivien Leigh (a rugadh ar an 5 Samhain 1913 agus fuair bás ar an 7 Iúil 1967).


An Bhablóin.
Ba chathair-staid sa Mheaspatáim ársa í an Bhablóin (Sean-Ghréigis:Βαβυλών, ón Acáidis: "Babili", "Babilla") agus tá a hiarsmaí le fáil in Al Hillah, Cúige Babil, an Iaráic, sa lá atá inniu ann agus thart ar 85 ciliméadar (55 míle) ó dheas de Bhagdad. Níl ach mullóg nó tell fágtha anois den chathair bhunaidh ársa, foirgnimh briste déanta as láibe-bríce agus a smionagair spréite ar mhachaire thorthúil na Measpatáime idir aibhneacha an Tigris agus na hEofraite. Tógadh an chathair féin ar an Eofrait, agus bhí sí roinnte go cothrom fud fad bruacha na habhann, agus claífoirt géara i gcomhair tuilte séasúrach na habhann a choinneáil istigh aici.
Tugann taighde stairiúil reatha le fios dúinn go raibh an Bhablóin ina baile beag ar dtús báire, ach d'fhás sí suas ag tús an 3ú mílaois RC. Tháinig rath ar an bhaile agus bhain sí cáil pholaitiúil amach le linn tréimhse Chéad Ríshliocht na Bablóine. Ag éileamh go raibh sí ina chomharba ar Eireadú ársa, bhí an Bhablóin in ann Nippur a shárú mar "an chathair naofa" sa Mheaspatáim thart ar an am a chéad d'aontaigh an Rí Hamúráibí Impireacht na Bablóine, agus arís rinneadh lárionad dí idir 612-539 RC le linn an Dara Impireacht Bhablónach.
Ba cheann amháin de seacht n-iontas an domhain iad Gairdíní Léibheann na Bablóine.


Warren Beatty.
Is aisteoir Meiriceánach é Warren Beatty, a rugadh ar an 30 Márta 1937.


Burt Reynolds.
Is aisteoir Meiriceánach é Burt Reynolds, a rugadh ar an 11 Feabhra 1936.


Gluaiseacht na hAisghairme.
Ollghluaiseacht pholaitiúil Éireannach ba ea Gluaiseacht na hAisghairme le hollbhallraíocht an phobail, a bhunaigh Dónall Ó Conaill le haghaidh Acht an Aontais 1800 idir an Bhreatain agus Éire a aisghairm. Ba í aidhm na gluaiseachta ná Éire a thabhairt ar ais chuig an stádas bunreachtúil a bhí bainte amach go gearr-reatha ag Henry Grattan agus a thírghráthóirí sna 1780í. An uair seo áfach, bhí cabhair iomlán na gCaitliceach san áireamh, rud nach raibh ceadaithe ach i ndiaidh Achta na Fuascailte sa bhliain 1829, le tacaíocht ó na toghthóirí a bhí ceadaithe faoin Acht Leasúcháin 1832. I ndiaidh theip na gluaiseachta ag deireadh na 1840í tháinig an ghluaiseacht Éire Óg chun tosaigh.
Ghlac iarrthóirí de chuid Ghluaiseacht na hAthghairme páirt in olltoghchán na Ríochta Aontaithe 1832 in Éirinn. Idir 1835 agus 1841, bhunaigh siad comhaontú leis an Páirtí Liobrálach. Bhí iarrthóirí an Reipéil, nach raibh i gcomhaontú leis na Liobrálaigh san iomaíocht sna holltoghcháin sa bhliain 1841 agus 1847.


Gene Hackman.
Is aisteoir Meiriceánach é Gene Hackman, a rugadh ar an 30 Eanáir 1930.


Guth agus tuairim.
Páipéar nuachtán áitiúil ab ea "Guth agus Tuairim" in iarthuaisceart Dhún na nGall ó 1979 go 1984.


Kevin Costner.
Is aisteoir Meiriceánach é Kevin Costner, a rugadh ar an 18 Eanáir 1955.


Harry Mulisch.
Scríbhneoir Ollannach a bhí i Harry Kurt Victor Mulisch, a baisteadh ar an 27 Iúil, 1927, agus a d'éag ar an 30 Deireadh Fómhair, 2010.


Dallán Forgaill.
Ardollamh agus scoláire ba ea Dallán Forgaill ("c." 530–598). Glactar leis gurb eisean a chum an saothar iomráiteach "Amra Choluim Chille" (Amhra Cholm Cille). Baisteadh é mar Eochaid Forchella agus tugadh "Dallán" air tar éis dó radharc na súl a chailleadh, rud a tharla, más fíor, de dheasca an dianstaidéir a bhí á dhéanamh aige. Rugadh é i Maigen ("Nua-Gh.": Maighean), áit a dtugtar Béal Átha Conaill air anois, agus í le fáil i gContae an Chabháin ar imeall thoir de chríoch Mhasraí ("Sean-Gh.": Masraige) Mhá Shléacht. Bhain sé féin le craobh Oirialla a dtugtaí Fir Lorg orthu.
Fuair sé bás, más fíor, nuair a chreach foghlaithe mainistir Inis Caoil i nDún na nGall. Deirtí gur baineadh an ceann de agus gur chuir Dia ar ais ar a cholainn é. Gairmeadh naomh de go luath sa 11ú haois le linn Mhaoil Sheachlainn mac Dhomhnaill (Máel Sechnaill mac Domnaill). I "Leabhar Bhaile an Mhóta" (lch 38, 26) deirtear: "Dallán hua Forgaill in fil ut.i. Dallan mac Alla meic Eirc, meic Feradaigh gan tinii ardollam Erenn gan on...".
Luaitear roinnt bheag dánta leis ach is é “Amra Choluim Chille” an ceann is mó clú díobh. Deirtí gur scríobhadh é go gearr i ndiaidh bhás Cholm Cille sa bhliain 597 de bharr a ndearna an naomh chun filí na hÉireann a chosaint ar dhibirt ag comhdháil Dhroma Ceat sa bhliain 575. Glactar leis anois nár cumadh an dán níos déanaí ná an 7ú haois. Tá sé ráite gurb é an t-aon téacs amháin a thugann fianaise dhíreach dúinn faoi conas a chuaigh Colm Cille i gcion ar mhuintir a linne. Tá an dán scríofa i bhfriotal casta léannta, agus shíl sanasánaithe an 11ú haois féin gur shaothar an-deacair é.
Naisc sheachtracha.
Forgaill, D


Críocha an Iarthuaiscirt.
Is críoch chónaidhme de chuid Cheanada é Críocha an Iarthuaiscirt (Fraincis: "les Territoires du Nord-Ouest", Béarla: "Northwest Territories)".
Geograife.
Tá Críocha an Iarthuaiscirt suite i dtuaisceart Cheanada, ag críochántacht leis an dá chríoch Cheanadacha eile: an Yukon ar an dtaobh thiar agus Nunavut ar an taobh thoir, agus le trí chúige: le An Cholóim Bhriotanach ar an dtaobh thiar theas, agus le hAlberta agus Saskatchewan ó dheas.
Sléibhte Richardson agus Mórbhealach Dempster i gCríocha an Iarthuaiscirt
Is í an Abhainn Mackenzie an abhainn is faide i gCeanada. Téann sí ó thuaidh agus isteach san Aigéan Artach. Tá cúrsa na habhann ina iomlán taobh istigh de Chríocha an Iarthuaiscirt, cé go n-éiríonn cuid dá chraobhaibhneacha i Yukon nó sna cúigí ó dheas. Tá Great Bear Lake agus Great Slave Lake sa chríoch chomh maith. Is é Great Bear Lake an loch is mó atá go hiomlán taobh istigh Cheanada. Is é Great Slave Lake an loch is doimhne (614 méadar nó 2,014 troighe ar doimhneacht) sa tír. Sliabh Nirvana an sliabh is airde (2,773m nó 9,098 tr ar airde), agus é suite ar theorainn Yukon.
Bíonn aeráid fho-artach sa chuid is mó de Chríocha an Iarthuaiscirt. Aeráid artach nó pholach a bhíonn ar an gcósta thuaidh agus sna hOileáin Artacha. Is iad na príomhoileáin ná Oileán Banks, Oileán Borden, Oileán Prince Patrick, agus codanna d'Oileán Victoria agus Oileán Melville.
Teangacha.
Seo shíos na máthairteangacha is coitianta sa na Críocha Iarthuaiscirt i 2006.
Stair.
Bhí pobail Ionúiteacha agus Indiacha ina gcónaí ar feadh roinnt mílte bliana san áit ina bhfuil Críoch an Iarthuaiscirt anois agus ní hionann lena lán áiteanna eile i gCeanada fanann siad in a dtromlach, má's ar éigin, sa lá inniu. Tá áit thábhachtach acu i saol na críche i gcónaí.
Tháinig na chéad Eorpaigh go dtí Críocha an Iarthuaiscirt sna 1570idí (Martin Frobisher) agus sa bhliain 1610 (Henry Hudson). Má's ar éigin a leag siad a gcos ar bhruach thiar Bhá Hudson, áfach, thaispeáin siad an bealach siar agus ó thuaidh dona lán daoine eile, idir thaiscéalaithe, ghaisteoirí, agus thrádálaithe. Sa bhliain 1670, thug an Rí Séarlas II cairt don Hudson's Bay Company (BC) ar na limistéirí timpeall bhruacha Bhá Hudson, thiar agus thoir. An chéad Eorpach a thaiscéal an chuid sin den tír a bheadh taobh istigh de theorainneacha Chríoch an Iarthuaiscirt inniu, b’shin Samuel Herne. Sa bhliain 1770, agus é fostaithe ag an HBC, thug sé a aghaidh ar na bólaí ó thuaidh ag tosnú ag Churchill (in Manitoba an lá inniu). Shroich sé béal na Abhann Coppermine sa bhliain ina dhiaidh sin; thaiscéal sé an tír timpeall Great Slave Lake ar a bhealach ar ais. Sa bhliain 1789, lean taiscéalaí Albanach darbh ainm Alexander Mackenzie abhainn a thugtar an Mackenzie uirthi inniu ó thuaidh go dtí an tAigéan Artach. Tháinig na trádálaithe fionnaidh ar a shála, agus mar thoradh air sin fuair breis is leath de na daoine bundúchasacha bás le galair an tseandomhain.
Wekweeti, baile beag i gCríocha an Iarthuaiscirt
Bhí an chríoch faoi ainm is a bheith faoi smacht an Hudson’s Bay Company go dtí an bhliain 1870, nuair a ghlac rialtas Thiarnas Cheanada seilbh ar na críocha úd agus cuireadh Críocha an Iarthuaiscirt orthu. Limistéar an-mhór a bhí i gceist, ó na Sléibhte Creagacha soir go dtí Leithnis Labradar san oirthear agus ó dheas in áiteanna go dtí teorainn na Stát Aontaithe. Sa bhliain 1880, cuireadh na hOileáin Artacha san áireamh freisin. Baineadh de limistéar na críche roinnt uaireanta freisin, go mór mhór nuair a cuireadh na cúigí nua ar bun ar na machairí ó dheas. Idir na blianta 1925 agus 1999, bhí 3,439,296 km2 (1,327,920 míle cearnacha) d'achar ann – níos mó ná achar India. Ar 1 d'Aibreán 1999, scaradh na trí chúigú is faide soir den chríoch agus rinneadh críoch nua, Nunavut, de.
Thiar sa bhliain 1877, rinne rialtas Chríocha an Iarthuaiscirt teanga oifigiúil den Fhraincis in éineacht leis an mBéarla, cé nach raibh cainteoirí Fraincise líonmhar ariamh ann. Chuir sé sin tús le díospóireacht a d'éirigh searbh uaireanta agus sa bhliain 1892 baineadh an stádas oifigiúil den Fhraincis. Sna 1980idí luatha, chuir rialtas feidearálach Cheanada brú ar pharlaimint na críche an Fhraincis a dhéanamh oifigiúil arís, agus thosaigh na seanargóintí arís. Bhí an bua ag an rialtas náisiúnta an uair seo. D'éiligh lucht na Chéad Náisiún (.i., na bundúchasaigh), áfach, na cearta céanna dona dteangacha féin, rud a fuair siad. Tá 11 teanga oifigiúil i gCríocha an Iarthuaiscirt inniu, mar atá Béarla, Chipewyan, Cree, Dogrib (Tłįchǫ), Fraincis, Gwich'in, Inuinnaqtun, Inuktitut, Inuvialuktun, Slavey Thuaidh, agus Slavey Theas.
Sneachta á bhaint de phríomhshráid Yellowknife
Tógadh aerpháirceanna chomh maith le calafoirt ar an Abhainn McKenzie mar chuid den iarracht le iarthuaisceart na mór-roinne a chosaint ó na Seapánaigh sa Dara Cogadh Domhanda agus ghlac an rialtas Ceanadach freagracht as baint an raidiam agus úráiniam. Níor tháinig aon laghdú ar thábhacht straitéiseach na Chríocha an Iarthuaiscirt i ndiaidh an bhua ar na Seapánaigh mar tháinig an Cogadh Fuar ina áit. Rinneadh baint na n-acmainní nádúrtha a fhorbairt go mór ó na 1950idí go dtí an lá inniu.
Sna 1950idí freisin shocraigh rialtas Cheanada ar na Bundúchasaigh a chur óna dtailte agus a stíleanna beatha traidisiúnta. Cuireadh scéimeanna títhíochta, sláinte, oideachais, srl. ar siúl ach ba bheag an obair a bhí ar fáil dóibh agus an ba mhór an t-athrú óna a seansaol. Chuir sé sin isteach go mór ar na Bundúchasaigh ar bhealach pearsanta, cultúrtha, eacnamaíoch agus eile.
Geilleagar.
Ar na hacmhainní nádúrtha i gCríocha an Iarthuaiscirt tá ór, diamaint, peitriliam agus gás nádúrtha. Tá beagnach 20 mianach móra á saothrú. Tairiscítear na diamaint mar mhalairt ar dhiamaint fhola, nó diamaint choibhlinte, na hAfraice.
Ba C$4.675 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag Críocha an Iarthuaiscirt sa bhliain 2012. Tá C$76,000 an duine de OTI sna críocha, an teacht isteach per capita is airde de chúige nó chríoch ar bith i gCeanada.


Lucht leictreach.
Airí fisiceach damhna is ea an lucht leictreach a chuireann ar rud a bhfuil an lucht seo aige fórsa a bhrath má tá sé i ngar do dhamhna luchtaithe eile. Tá dá shórt luchta leictrigh ann---lucht deimhneach agus lucht diúltach. Bíonn fórsa éartha idir dhá chorp le luchtanna deimhneacha nó idir dhá chorp le luchtanna diúltacha, ach bíonn fórsa aomtha nó tarraingthe idir dhá chorp le luchtanna urchomhaireacha. Is é an cúlóm an t-aonad SI de lucht leictreach. Is é an leictreamaighnéadas an teoiric a chuireann síos ar na fórsaí idir coirp luchtaithe.
Caomhnaítear an lucht leictreach---is é sin, ní féidir an méid luchta i gcóras a athrú. Is féidir áfach lucht deimhneach a chruthú má chruthaítear lucht diúltach don méid céanna in aon uain leis. Tá a airí féin ag gach buncháithnín fo-adamhach, agus tá candamú ar mhéid an luchta is féidir a bheith ag cáithnín. Tá lucht diúltach ag an leictreon, agus is é lucha a luchta ná "e"=1.602 × 10 -19 cúlóim. Tá an lucht céanna ag an bprótón, ach é a bheith deimhneach. Tá lucht ag gach aon cháithnín atá ina iolraí ar lucht an leictreoin.


Cill Bheathach.
Sráidbhaile beag iascaireachta is ea Cill Bheathach. Tá sé suite i leithinis Cheann Léime i gContae an Chláir. "Kilbaha" a thugtar air i mBéarla.


Iqaluit.
Is í Iqaluit (Inuktitut: ᐃᖃᓗᐃᑦ) príomhchathair Nunavut, Ceanada. Is é Iqaluit an Inuktitut le haghaidh "áit le go leor iasc". Tá an chathair suite in aice le béal Abhainn Grinnell Sylvia a ritheann isteach sa chuan ainmnithe i ndiaidh Martin Frobisher, Sasanach a bhí ar thóir an Phasáiste Iarthuaiscirt sa bhliain 1576. Idir 1955 agus 1987 Frobisher's Bay a thugtar ar an lonnaíocht.
Is í Ionúitis an máthairtheanga atá ag 45.4%,Is í Béarla an máthairtheanga atá ag 45.4%. is í Fraincís an máthairtheanga atá ag 4.8%.


Peter Ustinov.
B'aisteoir Sasanach é Peter Ustinov (a rugadh ar an 16 Aibreán 1921 agus fuair bás ar an 28 Márta 2004).


Caracas.
Is é Caracas príomhchathair Veiniséala. Sa bhliain 2011 bhí 3,272,863 duine ina gcónaí sa chathair féin.


David Niven.
B'aisteoir Sasanach é David Niven (a rugadh ar an 1 Márta 1910 agus fuair bás ar an 29 Iúil 1983).


Kylie Minogue.
Amhránaí Gael-Astrálaigh í Kylie Ann Minogue (28 Bealtaine 1968 a rugadh í). Ba breitheamh í ar The Voice (An Astráil) agus The Voice UK.
Gradaim.
Tá 110 gradam buaite ag Minogue.


Honolúlú, Haváí.
Is í Honolúlú príomhchathair Haváí, SAM. Tá an chathair suite i ndeisceart oileán Oahu.


Hugh Grant.
Is aisteoir Sasanach é Hugh Grant (a rugadh ar an 9 Meán Fómhair 1960).


Reese Witherspoon.
Is aisteoir Meiriceánach í Reese Witherspoon, a rugadh ar an 22 Márta 1976.


Cluas sheachtrach.
Is ionann an chluas sheachtrach agus an pinna, an concha agus an chanáil sheachtrach chloisteála. Tagann na fuaimthonnta tríd an duillín agus tríd an gcanáil sheachtrach chloisteála. Buaileann siad tiompán na cluaise, agus critheann sé i bpas le brú na fuaime. Cuireann seo tús le hobair na cluaise láir.


Cluas láir.
Is ionann an chluas láir agus chuid den chluas idir an tiompán agus an fhuinneog ubhchruthach. Buaileann fuaimthonnta siad tiompán na cluaise, agus critheann sé i bpas le brú na fuaime. Tá trí chnámhóg sa chluas láir agus iad ceangailte lena chéile: an casúirín a ghluaiseann i dtiúin le tiompán na cluaise; an inneoin agus an stíoróipín. Tiomáineann sí seo scannán beag sa chochla, an fhuinneog ubhchruthach. Cuireann seo tús le hobair na cluaise inmheánaí.


Adonis (file).
File Araibise ón tSiria é Adonis, nó Ali Ahmad Sa'id Asbar, a chaith an chuid ba mhó dá ghairmréim sa Liobáin agus san Fhrainc. Rugadh in Al Qassabin in aice le Latakia (An tSiria) é ar an 1 Eanáir 1930. Scríobh sé breis is fiche leabhar Araibise, idir fhilíocht agus chriticeoireacht liteartha, agus deirtear go bhfuil sé ar an scríbhneoir Araibise is dóchúla le Duais Nobel na Litríochta a bhaint amach, má aosaítear dó.
A Shaol.
Feirmeoir a bhí in athair Adonis, agus an mac ag obair sna páirceanna ó bhí sé ina bhrín óg. Alabhaítigh ab ea muintir Adonis, is é sin, bhí baint acu le seict bheag Shítheach nach nglacann cuid mhór de na Muslamaigh Shunnacha léi mar chuid den Ioslam a thuilleadh. Bhí luiteamas ag athair an bhuachalla le filíocht, agus thugadh sé ar a mhac dánta a fhoghlaim de ghlanmheabhair. Thosaigh Adonis ag cumadh dánta dá chuid féin go luath, agus nuair a bhí sé seacht mbliana déag d'aois, fuair sé deis ceann acu a aithris d'Uachtarán na Siria, Shukri al-Kuwaiti. Thabhaigh sin scoláireachtaí dóibh a cheadaigh dó staidéar a dhéanamh sa mheánscoil áitiúil i Latakia, agus ina dhiaidh sin, in Ollscoil na Damaisce, áit ar bhain sé amach céim san fhealsúnacht sa bhliain 1954.
Deirtear go minic gurbh é Antun Saadeh, ceannaire Pháirtí Shóisialta Náisiúnaíoch na Siria, a bhronn an leasainm sin "Adonis" ar mo dhuine, ach ní mar sin a bhí. Le fírinne, bhí ag teip ar an bhfile a chuid scríbhinní a fhoilsiú sna hirisí Siriacha faoina ainm féin, agus sa deireadh, thosaigh sé ag síniú a chuid scríbhinní mar "Adonis", ainm a chuidigh leis a chuid ábhair a chur i gcló. Sa bhliain 1955, chaith Adonis leathbhliain i dtóin phríosúin, nuair a chuaigh géarleanúint ar bhaill an Pháirtí Shóisialta Náisiúnaíoch. I ndiaidh na príosúnachta, chuaigh Adonis ar imirce go dtí an Liobáin, áit ar bhunaigh sé iris filíochta, "Majallat Shir", in éineacht le file eile Siriach-Liobánach, Yusuf al-Khal. Bhí a lán daoine míshásta leis an scríbhneoireacht nua-aimseartha thurgnamhach a d'fheicfeá ar an iris, agus sa bhliain 1964, tháinig deireadh léi. Trí bliana ina dhiaidh sin, d'athbheoigh lucht a heagarthóireachta í, ach níor fhill Adonis ar an iris. Bhí fóraim eile ag Adonis cheana féin lena chuid scríbhneoireachta a fhoilsiú, cosúil leis an nuachtán Liobánach "Lisan al-Hal" agus, ina dhiaidh sin, iris nua filíochta a bhunaigh sé sa bhliain 1968, "Mawaqif". Ba iad an dá réalt eolais a bhí aige ina chuid scríbhneoireachta ná an náisiúnachas pan-Arabach agus spioradáltacht mhisteach an Ioslaim, is é sin, an Súfachas. Bhí sé ina cheannródaí don Nua-Shúfachas a chuaigh chun coitiantachta i bhfilíocht na hAraibise ó na seachtóidí ar aghaidh.
Chaith Adonis na blianta 1960-61 ag staidéar i bPáras, agus sna blianta 1970-85 bhí sé ina ollamh le litríocht na hAraibise in ollscoil na Liobáine. Sna blianta 1980-81, bhí sé ag teagasc Araibise in Ollscoil Sorbonne, Páras.


Macra na Feirme.
Eagraíocht dheonach Éireannach é Macra na Feirme (giorrúchán "MnaF") atá bunaithe faoin tuath do dhaoine óga idir 17 agus 35 bliana d'aois.


Cainche.
Is crann beag duillsilteach é an crann cainche a thugann torthaí crua piorracha. "Cydonia oblonga" an t-ainm eolaíoch atá air. Is é an t-aon bhall den ghéineas "Cydonia" é, siúd is go bhfuil gaol réasúnta gairid ag an gcainche leis an úll agus leis an bpiorra. "Cainche" a thugtar ar an toradh. Faoi láthair, táirgítear an barr cainchí is mó ar domhan, an ceathrú cuid den bharr domhanda, sa Tuirc.
Bíonn an crann 5–8 m (16–25 troigh) ar airde agus 4–6 m (13–20 troigh) ar leithead. Bíonn na duilleoga 6–11 cm (2.3–4.3 orlach) ar a bhfad agus ciúmhais timpeall orthu. Bíonn clúmh mhín bhán ar na duilleoga. Bíonn na torthaí 7–12 cm (2.7–4.7 orlach) ar a bhfad agus 6–9 cm (2.3–3.5 orlach) ar leithead. Dath órbhuí a bhíonn orthu agus iad aibí.
Tagann bláth ar an gcrann cainche i mí na Bealtaine. Bíonn na bláthanna bán nó pinc. Bíonn na torthaí glas agus iad ag fás le linn an tsamhraidh. Bíonn clúmhnachán liath orthu a imíonn sula dtagann an chainche chun aibíochta i Meán Fómhair nó i nDeireadh Fómhair. Dath buí a bhíonn ansin orthu. Bíonn na torthaí crua cumhra, freisin.
Tá trí chineál cainche comónta ann, is é sin cainche na Portaingéile, an chainche úllchruthach, agus an chainche piorrachruthach. Fásann an chéad chrann díobh seo níos airde agus bíonn na torthaí níos mó. Is torthúla an ceann úllchruthach ná na cinn eile, ámh. Tagann an chainche phiorrachruthach chun cineáil níos déanaí ná an ceann úllchruthach. Tá ceithre chineál crann eile ar a dtugtar "cainche", go mór mhór an chainche Sheapánach ("Chaenomeles laginaria"), ach glactar anois nach bhfuil siad gaolta le "Cydonia oblonga". Scothanna dearga nó scarlóideacha a bhíonn ar na speicis eile seo, uaireanta.
Bunús agus Dáileadh.
Tá an chainche dúchasach sa réigiún Cugais in iarthar na hÁise. Leath a saothrú go tíortha an Mheánoirthir fada siar—bhí an chainche ag na hAcadaigh sa Mheaspatáim—agus ansin go hoirthear na hEorpa. Bhí an chainche á saothrú ag daoine sa Mheánoirthear sular thosaigh siad ag saothrú an úill. Go deimhin, tá cuid scoláirí ann den bharúil gurb é an chainche, agus ní an t-úll, atá i gceist i dtéacsanna ársa dála "Laoi na Laoithe" sa Bhíobla, cé gur "úll" a roghnaigh aistritheoirí ó shin i leith.
Scothanna dearga nó scarlóideacha a bhíonn ar chuid díobh seo, chomh maith le cinn bhána nó bhándearga.
Bhí baint ag an gcainche le hAfradaíté, bandia an ghrá, dar leis na Sean-Ghréigigh. Scríobh Plútarc go mbíodh sé mar nós ag mná nuaphósta sa Ghréig greim beag a bhaint as cainche roimh dul isteach sa seomra bainise ionas go mbeadh a céad phóg milis. Tá oidis le haghaidh na cainche sa leabhar cócaireachta Sean-Rómhánach le hApicius: Stobhadh í le mil de ghnáth (ach le cainneanna in oideas amháin). Tá cineál amháin cainche luaite ag Plinias Mór a bhí inite agus í ámh, ar a dtug sé an "chainche Mulviach".
Bíonn an chainche le feiceáil ina lán tíortha i gconaí. Cailleadh an chuid ba mhó de na crainn i Meiriceá Thuaidh mar gheall ar ionfabhtú, ach bíonn siad coitianta go leor i ngairdíní sa Mheán Oirthear agus i nDeisceart na hEorpa. Is féidir an chainche a shaothrú i Sasana, ach in Albain bíonn balla de dhíth chun é a chosaint ar an tsíon. I Sasana, feictear crann nó dhó i ngairdín nó in úllord, ach is minice a fheictear tomacha "Chaenomeles" in áit na gcrann "Cydonia", gí gur “cainche” a thugtar go coitianta orthu sin freisin.


Énrí Ó Muirgheasa.
Scoláire Gaeilge, múinteoir, stairí eagarthóir, scríbhneoir agus cigire ab ea Énrí Ó Muirgheasa (Béarla: "Henry Morris"), a rugadh sa bhliain 1874 i gContae Mhuineacháin. Ba iad Lócás agus Moya Nic an Bhaird a thuismitheoirí. D'fhreastal sé ar scoil, don chéad uair, i Lios Dúnáin nuair a sé naoi mbliana d'aois agus d'fhan sé ansin go dtí go ndearnadh monatóir de ar sa bhliain 1888. Gaeilge ó dhúchais a bhí ag a mhuintir. Bhí sé ina mhac léinn i gColáiste Phádraig, Droim Conrach, Baile Átha Cliath, ó Meán Fómhair 1899 go dtí mí Iúil 1900. Bhunaigh sé an chéad chraobh de Chonradh na Gaeilge i gContae Mhuineacháin sa bhliain 1895 i dteach scoile Lios Dúnáin. Bhí sé ina Chigire Roinne agus ina Leas-Phríomhchigire sa bhrainse príomhúil de chuid na Roinne Oideachais. Sa bhliain 1901 chuir sé aithne ar an bPirsach den chéad uair, agus ar Henry Tempest, an clódóir i nDún Dealgan. Sa bhliain 1903, bhí sé ar dhuine de bhunaitheoirí "Chumann Staire agus Seandálaíochta Chontae Lú".
I mí Iúil 1906, phós se Eilis Ní Rathallaigh as Dún Dealgan, a bhí ag teagasc in éineacht leis i Scoil Mhaolseachlainn. Rugadh mac dóibh, Colm, an bhliain dár gcionn ach fuair sé bás nuair a bhí naoi mí d'aois aige. Cúig mhí ina dhiaidh sin fuair a bhean Eilís féin bás. Sa bhliain 1912 phós se arís.


Faraday the Blob.
Is greannán gréasáin é 'Faraday the Blob', cruthaithe ag Alan Ryan. Nuashonraítear é uair amháin gach seachtain.


Muiríne.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath, Éire é Muiríne, sa phostcód Baile Átha Cliath 3. Seasann sé i ngar do Fionnradharc, Cluain Tarbh agus Domhnach Cearnaigh.
Is é Stáisiún Bhóthair Chluain Tarbh an stáisiún DART is giorra dó. Tá rath áitiúil agus náisiúnta bainte amach ag an gcumann CLG áitiúil CLG Naomh Uinseann.


Poker.
Is fine de chluichí cártaí a roinneann rialacha gealltóireachta agus rangú láimhe de ghnáth é an poker.


Jack Lemmon.
Ba aisteoir Meiriceánach é Jack Lemmon, a rugadh ar an 8 Feabhra 1925, agus a fuair bás i gCalifornia sa bhliain 2001.


Walter Matthau.
Ba aisteoir Meiriceánach é Walter Matthau, a rugadh ar an 1 Deireadh Fómhair 1920.


Elizabeth Taylor.
Ba aisteoir Sasanach í Elizabeth Taylor (27 Feabhra 1932 — 23 Márta 2011).
Saol.
Ar an 15 Márta 1964, phós Richard Burton agus Elizabeth Taylor a chéile.. don chéad uair.
Mar "Cleopatra" sa bhliain 1963


Foirmiúlachas Rúiseach.
Is éard a bhí i gceist leis an bhFoirmiúlachas Rúiseach ná scoil thábhachtach criticeoireachta a bhí gníomhach i saol liteartha na Rúise ó bhlianta an Chéad Chogadh Domhanda go tús na dtríochaidí. Chuir lucht leanúna an fhoirmiúlachais béim ar leith ar thábhacht an tsaothair liteartha mar rud neamhspleách, rud a bhí beag beann ar a scríbhneoir. Is é an dearcadh a bhí acu ná gur chóir an teanga liteartha a anailisiú agus a thaighde mar rud ann féin, in áit a bheith ag plé le cuspóirí an scríbhneora.
Is féidir a rá gur cineál ceannairce a bhí i gceist, nó roimh lá an fhoirmiúlachais, bhí sé de nós ag na léirmheastóirí liteartha sa Rúis díriú ar chuspóirí idéalacha an scríbhneora agus an saothar a mholadh nó a lochtú dá réir, seachas a bheith ag tabhairt breithe ar an saothar mar shaothar liteartha ealaíonta. Bhí an tseantuiscint "idéalach" seo ar an litríocht bunaithe ar theoiricí litríochta Vissarion Belinskiy agus Nikolay Dobrolyubov, arbh iad criticeoirí móra litríochta na naoú haoise déag sa Rúis iad. Bhí na foirmiúlaithe den bharúil freisin gur chóir do na criticeoirí agus na léirmheastóirí modhanna oibre na teangeolaíochta a chur i bhfeidhm ar an saothar liteartha agus iad ag déanamh staidéar air, le saintréithe teanga an tsaothair sin a aithint.
Ceann de na príomhchoincheapa ag na foirmiúlaithe í an "litríochtúlacht". Ba é an tuiscint a bhí acu ar theanga na litríochta gur scinneadh ó ghnáthúsáid na teanga í, nó fiú gurb ionann litríocht a scríobh agus drochíde a thabhairt don teanga, an teanga a chur as a riocht, agus gurb ionann an drochíde seo agus "litríochtúlacht" na teanga. Fuair an tuiscint seo spreagadh ón dóigh a raibh scríbhneoirí nua-aimseartha na linne, cosúil le lucht an todhchaíochais - Vladimir Mayakovskiy agus Velimir Khlebnikov, cuir i gcás - ag cur casadh nua ar fad ar an teanga ina gcuid filíochta.
Ba é tuiscint na bhfoirmiúlaithe ná go raibh an litríochtúlacht agus míchumadh na teanga dírithe ar chuma choimhthíoch a chur ar an réaltacht i súile an léitheora, is é sin, an réaltacht a choimhthiú. Fuair Bertolt Brecht an coincheap sin - an coimhthiú, nó "Verfremdung" - ar iasacht ó na foirmiúlaithe, agus bhí an-ról ag an gcoimhthiú ina thuiscint féin ar an litríocht agus ar an amharclannaíocht. Bhí Brecht den tuairim gur chóir an réaltacht a choimhthiú le súil an léitheora nó an ghnáthóra amharclainne a tharraingt ar ghnéithe den réaltacht nár léir dó roimhe sin.
Rinne na foirmiúlaithe neamhshuim den scríbhneoir mar dhuine, agus ní raibh mórán measa acu ar bheathaisnéisí na scríbhneoirí. Bhí de chlaonadh iontu a cheapadh nach raibh i saol an scríbhneora cibé scéal é ach iarracht an scríbhneora cuma a linne a chur air féin agus faisean a linne a leanúint. Bhí sé ní ba tábhachtaí, dar leis na foirmiúlaithe, sruthanna, saintréithe agus faisin na dtréimhsí éagsúla a aithint.
Coincheap tábhachtach eile ab ea an ceannasach. Is éard atá i gceist leis an gceannasach ná na tréithe nó an cineál ealaíne is dual don tréimhse, agus fágann an ceannasach a aithne is a lorg ar gach sórt ealaíontóireachta lena linn. Mar shampla, má ghlacaimid leis gurbh é an snagcheol ceannasach na bhfichidí, is ionann sin is a rá go bhfuil tionchar an tsnagcheoil le haithint, fiú, ar scríbhneoireacht na linne - is é sin, ní hamháin go mbíonn na scríbhneoirí ag cumadh scéalta faoi shaol na gclubanna snagcheoil, ach go mbíonn siad ag iarraidh an teanga a chur as a riocht ar dhóigheanna atá faoi thionchar an tsnagcheoil.
Ba iad na foirmiúlaithe ba tábhachtaí ná Viktor Shklovsky, Yuri Tynianov, Vladimir Propp, Boris Eichenbaum, Roman Jakobson, agus Grigoriy Vinokur. Chuaigh an foirmiúlachas i bhfeidhm ar Mikhail Bakhtin agus Yuri Lotman. Ní raibh na foirmiúlaithe féin róshásta leis an ainm a baisteadh ar a scoil criticeoireachta, ach ó bhí siad ag cur béime ar thaighde na foirme in áit thaighde an ábhair, níl sé as cosán an t-ainm sin a thabhairt orthu. "OPOYAZ" nó "Obshchestvo izuchaniya poeticheskogo yazyka" ("Cumann Taighde na Teanga Fíleata") an t-ainm a bhí ar chlub na bhfoirmiúlaithe, ach is ar éigean is féidir a rá go raibh an t-iomlán acu chomh freastalach le chéile ar imeachtaí an chumainn.
Nuair a tháinig an Marxachas ceartchreidmheach faoi réim i saol cultúrtha an Aontais Shóivéadaigh faoi Stailín, cuireadh cosc leis an bhfoirmiúlachas scun scan agus thosaigh maorlathaigh an chultúir ag cur foirmiúlachais i leith gach scríbhneoir nó ealaíontóir nach raibh ag leanúint pholasaithe oifigiúla cultúrtha na tíre sách dian. An chuid ba mhó de na foirmiúlaithe, áfach, d'éirigh leo teacht slán as an ngéarleanúint trína gcuid "earráidí foirmiúlacha" a "admháil" go poiblí. Chuir siad cuma an Mharxachais ar a gcuid smaointí, agus lean siad leo ag teagasc sna hollscoileanna. Dealraíonn sé gur éirigh leis an gcuid is mó acu na campaí géibhinn a sheachaint leis an gcleas seo.


Richard Burton.
B'aisteoir Breathnach é Richard Burton (a rugadh ar an 10 Samhain 1925 agus a d'éag ar an 5 Lúnasa 1984).
Ceol.
Sa bhliain 1978, cruthaigh Jeff Wayne albam ceoil don leabhar Cogadh na Reann le Richard Burton mar scéalaí.
Saol.
Ar an 15 Márta 1964, phós Richard Burton agus Elizabeth Taylor a chéile.. don chéad uair


Fadhb an oilc.
Tugann an argóint seo le fios nach bhfuil ann do dhia atá uilechumhachtach, uilefheasach, agus dea-mhéineach ar fad. Dá mbeadh a leithéid de dia ann, ní bheadh ann don olc.


Julian Assange.
Iriseoir, foilsitheoir agus gníomhaí Idirlín is ea Julian Paul Assange (rugadh ar an 3 Iúil, 1971). Tá aithne níos fearr air mar urlabhraí agus príomheagarthóir WikiLeaks, láithreán gréasáin sceithireachta. Sula raibh sé ag obair leis an láithreán gréasáin, bhí sé ina mhac léinn fisice agus matamaitice agus ina ríomhchláraitheoir chomh maith. Bíonn sé ina chónaí i dtíortha éagsúla agus dúirt sé féin nach bhfanann sé ró-fhada in aon áit amháin ach ar feadh seal. Bíonn sé le feiceáil go poiblí go neamhrialta agus é ag labhairt faoi chinsireacht, saoirse an phreasa agus iriseoireacht iniúchacht; bhuaigh sé freisin trí dhuais iriseoireachta as a chuid oibre le WikiLeaks; an Economist Index on Censorship Award (2008), an Amnesty International UK Media Award (2009) agus an Sam Adams Award (2010).
Bhunaigh Assange an láithreán gréasáin conspóideach WikiLeaks sa bhliain 2006 agus feidhmíonn sé ar a bhord comhairleach. Sa cháil seo, bhí sé gafa le hábhair a fhoilsiú a rinne cur síos ar: dúnmharuithe seachbhreithiúnacha sa Chéinia, dumpáil dramhaíola tocsaineacha ar chósta na hAfraice, lámhleabhair Eaglais na hEolaíochta, nósanna imeachta san ionad coinneála Camp X-Ray (Guantánamo), agus ábhair a bhain le bainc mhóra ar nós Kaupthing agus Julius Baer i measc doiciméad eile.


Conall Gulban.
Ba mhac le Niall Naoighiallach é Conall Gulban. Bhí sé ina rí ar Thír Chonaill- b'é a thug an t-ainm don cheantar sin ar a dtugtar Dún na nGall air anois. Ba dheartháir é le Eoghan, a thug a ainm do chontae Thír Eoghain. B'é an chéad duine uasal a bhaistigh Naomh Pádraig.
Maraíodh é ag Mágh Slecht (Co. an Chábháin) sa bhliain 464. Deirtear go bhfuair Eoghan bás le huaigneas nuair a chuala sé faoi bhás a dhearthár. Cuireadh Conall Gulban i bhFíonach, Co. Liatroime.
B'iad Fergus Cendfota agus Éanna Bogaine a bheirt mhac. Glaotar 'Cinél Chonaill' ar shliocht Chonaill. Ba de shliocht Chonaill Naomh Chomcille, Clann Uí Dhochartaigh, Clann Uí Ghallchóir, Clann Uí Dhomhnaill, Clann Uí Bhaoill agus mórán clann eile.


Danu.
I miotaseolaíocht na nGael, is í Danu máthairdhia Thuatha Dé Danann, ceann de na céad treibheanna a chuir faoi in Éirinn. Tá baint ar leith aici le Cúige Mumhan, áit ina thugtaí Anu uirthi. Ainmneacha eile a thugtar uirthi ná Dana, Anu agus Don i gcultúr na Breataine Bige. Sean-bhandia atá inti, bandia na n-aibhneacha, toibreacha, draíocht, rath, torthúlachta agus críonnachta. Bandia cogaidh ab ea í ar an taobh eile, cothromaíocht idir olc agus maith.


Áine.
Rolleston, T. W., Myths and legends; the Celtic race (1910)
Ba bandia Gaelach an fhlaithis, ghrá, tsaibhreas agus tsamhraidh í Áine. Tá baint aici leis an ngrian agus lár an tsamhraidh, agus léirítear uaireanta í mar láir dearg. Iníon Egobail atá inti - mac altrama Mhanannán mac Lir - agus deirfiúr Aillen - ball de Tuatha Dé Danann a bhí maraithe ag Fionn Mac Cumhall. Maítear mar shinsear í ag cuid mhaith de chlanna Éireannacha.
Tá baint láidir ag Áine le Contae Luimnigh. Tá Cnoc Áine ainmnithe in ómós di, agus cuimhnítear í sa cheantar seo mar Bhanríon na síoga.


Lugh.
Lugh agus a shleá draíochta i mbun cogaidh
Dia Gaelach is ea Lugh (nó Lug agus Lú) a léirítear mar laoch agus Ard-Rí ón am atá thart i miotaseolaíocht na nGael. Ainmneacha eile a thugtar air ná Lámhfhada, mar aitheantas ar a chumas le sleá, nó Ildánach, Samhildánach, Lonnbeimnech, agus Macnia ("laoch-bhuachalla"). Mac Chian ó Thuatha Dé Danann agus Ethniu (iníon Bhalar na bhFomórach) atá ann. I Leabhar Gabhála na hÉireann, tugann Cian an buachaill óg Lugh do Tailtiu, Banríon na bhFir Bolg, mar mhac altrama.
Ina fhear óg dó, téann Lugh go Teamhrach chun dul isteach i gcúirt ríoga Nuada, rí Thuatha Dé Danann, agus i gceann tamaill tagann sé isteach mar cheannaire orthu.


Richard Francis Burton.
Taiscéalaí, scríbhneoir, agus saighdiúir Sasanach ab ea Richard Francis Burton (19 Márta 1821 – 20 Deireadh Fómhair 1890).


Henry Morton Stanley.
Iriseoir agus taiscéalaí ab ea Henry Morton Stanley. (28 Eanáir 1841 - 10 Bealtaine 1904)


Balor.
Rí na bhFomhórach i miotaseolaíocht na nGael ab ea Balor Drochshúile, nó Balar agus Bolar mar a litrítear é i bhfoinsí éagsúla. Fathach a bhí ann, le súil amháin i lár a éadain agus ceann eile ar chúl a chinn. De réir an fhinscéil, mac Bhuarainech agus fear Chethleann ab ea é, agus cónaí air ar Oileán Thoraigh.
Mharaigh sé Nuada ag an Dara Cath Maighe Tuireadh le draíocht a shúile, sular maraíodh é féin ag lámha Lugh.


Noel Edmonds.
Is craoltóir agus láithreoir teilifíse Sasanach é Noel Edmonds, a rugadh in Ilford, Essex sa bhliain 1948.


Bruce Forsyth.
Ba chraoltóir agus láithreoir teilifíse Sasanach é Bruce Forsyth, a rugadh in Edmonton, London sa bhliain 1928. Fuair sé bás ar an 18 Lúnasa 2017.


Lee Marvin.
Ba aisteoir Meiriceánach é Lee Marvin, a rugadh ar an 9 Feabhra 1924 agus a d’éag ar an 29 Lúnasa 1987.


George Kennedy.
Ba aisteoir Meiriceánach é George Kennedy, a rugadh ar an 18 Feabhra 1925. Fuair sé bás ar an 18 Feabhra 2016.


Robbie Williams.
Amhránaí Sasanach é Robbie Williams (13 Feabhra 1974 a rugadh é).


Marvin Gaye.
Amhránaí Meiriceánach ab ea Marvin Pentz Gay, Jr (2 Aibreán 1939 a rugadh é. Maraíodh é ar an 1 Aibreán 1984; is é a athair féin a scaoil urchair leis.


Judy Garland.
Ba aisteoir Meiriceánach í Judy Garland (a rugadh ar an 10 Meitheamh 1922 agus fuair bás i 22 Meitheamh 1969).


The X Factor.
Is clár teilfíse é X Factor a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Cuireadh ar bun é sna Stáit Aontaithe ina dhiaidh sin.


Baoi.
Is éard is baoi (nó bulla, pocán) ann ná cineál comhartha nó gléas atá ar snámh san fharraige nó sa loch. Go hiondúil bíonn na baoithe ar ancaire, ach de réir an chineál úsáide a bhaintear as an mbaoi, is féidir é a fhágáil ag dul le sruth freisin.


Crosfhocal.
Cluiche focal atá i gceist le crosfhocal (nó crosaire mar a thugtar air uaireanta). Is éard atá i gceist leis ná greille folamh a bhfuil slí ann do fhocail a thagann le chéile ag 'crosairí' na litreacha comónta eatarthu. Bíonn leath de na focail ag síneadh ó chlé go deas agus an leath eile ó bharr go bun. Bíonn ar an duine atá ina bhun boscaí a théann trasna agus síos i ngreille a líonadh le cabhair leideanna leis na focail chearta a aimsiú. Bíonn na leideanna seo uimhrithe agus bíonn túsuimhir na leide i gceann de na boscaí. Tá dhá phríomhchineál crosfhocail ann, ceann le leideanna simplí agus ceann a bhfuil leideanna crosta ann. Sa chrosfhocal simplí is comhchiallaigh de fhocail na leide nó freagraí simplí ar cheisteanna soiléire a bhíonn mar fhreagra den chuid is mó. Sa chrosfhocal crosta, áfach, bíonn níos mó den dúshlán i gceist, áit a mbíonn imeartas focal, tagairtí doiléire agus múnlaí seanbhunaithe in úsáid. Bíonn crosfhocail ar fáil i réimse leathan teangacha, is minic a úsáidtear iad le foghlaim focal nó teangacha a chur chun cinn. Bíonn crosfhocail a mbíonn téamaí áirithe acu nó cinn a bhíonn dírithe ar aoisghrúpa nó cumas faoi leith ann chomh maith. Is minic crosfhocail i nuachtáin laethúla agus sheachtainiúla chomh maith le bheith i bhfoilseacháin a bhaineann le cluichí focal nó bailiúcháin chrosfhocal díreach leo féin.


Cogadh na Reann.
Clúdach ó chéad eagrán an úrscéil, 1898
Is é The War of the Worlds, nó Cogadh na Reann mar a thugtar ar an aistriúchán Gaeilge a rinne Leon Ó Broin, an t-úrscéal is clúití, b'fhéidir, dár tháinig ó pheann bisiúil an scríbhneora Shasanaigh H. G. Wells. Is éard is ábhar don úrscéal ná ionradh na Marsach ar an Domhan agus iarrachtaí an tráchtaire (nach luaitear a ainm) dul i dteagmháil lena bhean chéile sa phraiseach a rinne na Marsaigh de Shasana. Chuaigh an leabhar go mór mór i bhfeidhm ar ghlúin i ndiaidh glúine de léitheoirí, agus tá meas an chlasaicigh ag lucht an fhicsin eolaíochta air inniu.
Imeachtaí an Scéil.
I dtús an scéil, fuair lucht na réadlainne in Ottershaw (Surrey) radharc ar phléascarnach áisteach amuigh ar Mhars, agus ba ábhar mór suime agus seanchais do lucht na réalteolaíochta í. Tamall ina dhiaidh sin, thit "dreigít" ón spás ar Choimín Horsell i gcóngar do Woking (Surrey) áit a raibh cónaí ar fhear inste an úrscéil. Bhí an tráchtaire orthu siúd ba luaithe a d'aithin nach dreigít a bhí ann ar aon nós ach spásbhád de chuid na Marsach. Tháinig slua mór daoine ag baint súl as na Marsaigh, agus chuaigh toscaireacht bheag i dtreo an spásbháid ag iarraidh cumarsáid éigin a chur ar bun leis na cuairteoirí, ach ansin, mharaigh na Marsaigh iad le ga marfach teasa. An réalteolaí Ogilvy, a raibh aithne ag fear inste an scéil air agus a fuair an chéad radharc ar an bpléascarnach ar Mhars, maraíodh sa teagmháil seo é.
Bhí an tráchtaire ina fhinné súl ag an ócáid, ach d'éirigh leis a éalú a dhéanamh, agus ansin, chinn sé ar a bhean chéile a thabhairt go dtí Leatherhead (baile beag eile i Surrey), áit a raibh lucht gaoil acu. Bhí na fórsaí armtha díreach ag déanamh téisclime le cath a chur ar na Marsaigh. San am chéanna, mar a fuair an tráchtaire amach, bhí na Marsaigh ag ullmhú a gcuid arm féin: an ga marfach teasa, an gás nimhe (an "deatach dubh", mar a thugadh na daoine scanraithe air) agus na meaisíní tríchosacha cogaidh a chuir ar chumas na Marsach - trom téagartha mar a bhí siad, agus iad cleachta le himtharraingt lag a bpláinéid féin - taisteal a dhéanamh go sciobtha i dtír-raon an Domhain. Rinne na tríchosaigh léirscrios ar na fórsaí armtha i bhfaiteadh na súl, agus iad ag cromadh ar na pobail sa timpeallacht a chur de dhroim an domhain ansin.
Nuair a bhí an tráchtaire ag éalú leis i ndiaidh na n-imeachtaí seo, casadh fear de na saighdiúirí air, oifigeach airtléire, a d'inis dó go raibh spásbhád eile tuirlingthe idir Woking agus Leatherhead, idir an tráchtaire agus a bhean chéile. Rinne an bheirt fhear iarracht éalú in éineacht, ach scaradh ó chéile iad ar an mbád farantóireachta idir Shepperton agus Weybridge, nuair a rinne ceann de na tríchosaigh ionsaí ar Shepperton. D'éirigh leis an airtléire Shasanach ceann de na tríchosaigh a scrios, ach nuair a thit sé síos in uisce na Tamaise, chuir sé an abhainn ar fiuchadh, ionas nach raibh an tráchtaire ábalta trasnáil a dhéanamh agus Middlesex a bhaint amach.
Bhí tuilleadh spáslong ag titim anuas ar Shasana, agus na daoine ag teitheadh as Londain lena n-anam. Ina measc bhí deartháir an tráchtaire, agus é ag éalú feadh chóiste Essex i ndiaidh do na Marsaigh ionsaí gás nimhe a dhéanamh ar Londain. Bhí an HMS "Thunder Child", bád toirpéad de chuid an Chabhlaigh Ríoga, in ann cúpla tríchosach a dhíothú sula ndeachaigh sí féin i dtóin phoill. Mar sin, tháinig báid na dteifeach slán, ina measc an bád a bhí ag iompar dheartháir an tráchtaire agus an bheirt bhan a bhí ag taisteal ina chuideachta, agus iad ábalta a n-éalú a dhéanamh go Mór-roinn na hEorpa.
Má bhí muintir Shasana ag iarraidh cur in aghaidh na Marsach go fóill, níor mhair na hiarrachtaí sin i bhfad a thuilleadh. Bhí cead a gcos ag na Marsaigh ar fud dheisceart na Breataine Móire anois. San am chéanna, bhí cineál féar dearg ó Mhars ag dul i bhfairsinge, agus é ag marú phlandaí an Domhain roimhe, díreach cosúil leis an dóigh a raibh na Marsaigh féin ag marú na ndaoine rompu.
Tríchosach (maisiú leabhair le Alvim Corréa)
Chuaigh fear inste an scéil i bhfolach i bhfothrach foirgnimh in aice le Sheen, ach ansin, thuirling spásbhád eile ó Mhars in aice leis an áit. Casadh ministir air anseo, eaglaiseach Protastúnach a bhí i ndiaidh a chiall a chailleadh faoi bhrú na n-imeachtaí. Bhí sé ag spalpadh leis faoi chath Harmagadóin, faoi na críocha déanacha agus faoi dheireadh an tsaoil, agus fuair an tráchtaire riachtanach codladh púicín a chur air le buaille, ar eagla go gcloisfeadh na Marsaigh é. Chuala, agus chart siad an ministir leo, ach d'éirigh leis an bhfear inste an chinniúint chéanna a sheachaint, ó chuaigh sé i bhfolach sa soiléar.
Sa deireadh, thréig na Marsaigh an áit, agus chinn an tráchtaire éalú leis. Ar a chamchuairt, casadh an t-oifigeach airtléire air a bhí díreach ag glacadh pleananna faoin dóigh a bhféadfadh an cine daonna a bpláinéad féin a athshealbhú ó na Marsaigh. Fuair an tráchtaire a chuid scéalta suimiúil ar dtús, ach ansin tuigeadh dó nach raibh ann ach rámhailleach, nuair a chonaic sé an trinse bocht a bhí an fear eile a thochailt, mar thúsphointe do na pasáistí faoi thalamh a bhí sé a phleanáil. Ina dhiaidh sin, chuaigh an tráchtaire trí Londain, ag déanamh iontais den chathair mharbh fholamh, agus sa deireadh, casadh Marsach air. Faoin am seo bhí sé i ndiaidh deireadh súile a bhaint den saol ar fad, agus rinne sé ruathar faoin Marsach le súil is go marófaí go sciobtha é, ach ansin, tuigeadh dó go raibh an Marsach ag saothrú an bháis cheana féin. Ó nach raibh imdhíonacht ag na Marsaigh ar fhrídíní an Domhain, bhí siad á lobhadh ina mbeo.
I ndeireadh an scéil, casadh a bhean chéile ar an tráchtaire arís, cé go raibh an bheirt acu beagnach cinnte go raibh an duine eile marbh. Mar chlabhsúr, chaith an tráchtaire spléachadh ar an taighde a rinne na saineolaithe ar iarsmaí na sibhialtachta Marsaí ar an Domhan agus ar an eolas nua a bhí le baint astu.
Stíl an Scéil.
Tá an t-úrscéal scríofa i stíl líofa shoiléir agus na himeachtaí ag teacht go nádúrtha sna sálaí ag a chéile. Shílfeá gur iriseoireacht atá ann. Maidir le fear inste an scéil, is iriseoir meánaosta ó Woking é agus é ina speisialtóir ar an eolaíocht. Mar sin, tá sé an-chosúil le Wells féin. Tugann sé cur síos ar na himeachtaí mar a bheadh finné súl ann, agus é in ann míniú eolaíoch a thabhairt ar a lán rudaí a fheiceann sé ag titim amach ina thimpeall. Thairis sin, áfach, aithrisíonn sé scéal a dhearthára le peirspictíocht níos fairsinge a thabhairt ar na himeachtaí. Díol suime é nach dtugtar ainmneacha na bpríomhlaochra ar aon nós: i dtús an scéil, luaigh an tráchtaire ainm an réalteolaí Ogilvy, ach ansin, mharaigh na Marsaigh Ogilvy go luath i ndiaidh dóibh tuirlingt.
Suíomh agus Cúlra an Scéil.
Scéal ficseanúil é Cogadh na Reann, ar ndóigh, ach is léir go bhfuil cuid mhór den úrscéal bunaithe ar idéanna eolaíocha na linne, ar an saol a bhí ag Wells féin, agus ar dhaoine a raibh aithne aige orthu.
Bhain Wells amach dintiúirí an mhúinteora eolaíochta sa dara leath den naoú haois déag. Duine de lucht a theagasctha ab ea Thomas Henry Huxley (athair mór Aldous agus Julian Huxley), a bhí ina cheannródaí ag cur chun cinn oideachas eolaíochta sa Bhreatain Mhór. Bhí Thomas Henry Huxley go tréan ag cosaint an Darwineachais freisin, agus b'eisean an duine a chum coincheap an agnóiseachais, le cur síos a thabhairt ar a shaoldearcadh féin.
Chaith Wells seal ag múineadh eolaíochta, agus d'fhoilsigh sé téacsleabhar bitheolaíochta sular chrom sé ar scríbhneoireacht na n-úrscéalta. Sa bhliain 1894 thosaigh sé ag scríobh léirmheasanna don iris úd "Nature", agus rinne sé an-iarracht le ceisteanna casta na heolaíochta a chur ar fáil don ghnáthléitheoir i bhfoirm shothuigthe.
Is léir ó thús an úrscéil go raibh an scríbhneoir faoi dhraíocht ag an eolaíocht. Caitheann fear inste an scéil spléachadh ar Mhars tríd an teileascóp, agus é ag déanamh a mharana ar an dóigh a mbíodh na Marsaigh ag ullmhú an ionartha: cinnte bhí siad ag breathnú anuas ar an Domhan agus ar an gcine daonna cosúil leis an dóigh a mbreathnaíonn an duine anuas ar an miocrób a fheiceann sé tríd an micreascóp. Sa deireadh, áfach, is iad na miocróib a chaillfidh na Marsaigh ar an Domhan.
Sa bhliain 1894, chonaic réalteolaí éigin san Fhrainc "soilse aisteacha" ar Mhars, agus d'fhoilsigh sé torthaí a chuid breathnuithe ar an "Nature". Thug na breathnuithe seo inspioráid do Wells, nó i dtús an úrscéil aithníonn réalteolaithe an Domhain tinte de chineál chosúil ar an bpláinéad dearg, agus mar a gheofar amach go luath ina dhiaidh sin, is é imeacht an spáschabhlaigh go dtí an Domhan is cúis leo.
Faoin am seo, bhí "canálacha" Mharsa go mór mór i mbéal an phobail. Inniu, tá a fhios againn nach bhfuil sna canálacha ach iomrall súl ó thús deiridh. Is é is cúis leis an iomrall seo ná an claonadh nádúrtha atá i súil agus in inchinn an duine struchtúir chasta a shamhlú is a fheiceáil san áit nach bhfuil a leithéidí ar aon nós. Ba é an tIodálach Giovanni Schiaparelli ba túisce a chuir na luaidreáin faoi chanálacha Mharsa ag imeacht timpeall, cé nárbh é sin a bhí i gceist aige ar aon nós: shíl sé go raibh cineál aibhneacha caola feicthe aige, "canali", mar a bhaist sé orthu as Iodáilis, ach is é an chiall a bhain na hiriseoirí ar fud an domhain as an bhfocal gurbh é an rud a bhí i gceist aige ná canálacha a bhí gearrtha ag neacha intleachtúla de chineál éigin.
Rinne Schiaparelli a chuid breathnuithe chomh luath leis an mbliain 1877, ach ó d'fhoilsigh Percival Lovell, an réalteolaí Meiriceánach, leabhar cuimsitheach faoi Mhars sa bhliain 1895, bhí na canálacha á bplé is á gcardáil go forleathan san am a raibh Wells ag dréachtáil a úrscéil. Chreid Lovell go dian daingean sna canálacha, agus shíl sé go raibh an bheatha ag cúlú ar Mhars, toisc gur pláinéad a bhí ann a bhí ag aosú agus ag dul in éag. Ba é Lovell ba túisce a shamhlaigh gur canálacha uiscithe a bhí ann agus go raibh feirmeoireacht fásaigh idir lámhaibh ag na Marsaigh.
An smaoineamh sin gur pláinéad tráite triomaithe a bhí i Mars nach raibh ag riar ar a mhuintir a thuilleadh, tá sé le haithint ar "Chogadh na Reann", agus is léir gurbh ó Lovell a fuair Wells é. A lán seanscríbhneoirí ficsin eolaíochta eile a chum scéalta faoi Mhars bhunaigh siad a n-aisling ar leabhar Lovell. Sampla maith iad scéalta Edgar Rice Burroughs faoi Barsoom.
Scríobh Wells aiste faoin teideal "Intelligence on Mars", a chuaigh i gcló ar an iris "Saturday Review". San aiste seo a leag sé síos na hidéanna faoi shaol intleachtach ar Mhars ar ar bhunaigh sé imeachtaí an úrscéil. Rinne sé a mharana ar na difríochtaí idir éabhlóid an duine agus éabhlóid an tsaoil intleachtaigh ar Mhars, dá mbeadh a leithéid ann. Thairis sin, luaigh sé an fhéidearthacht go rachadh na Marsaigh ag tabhairt pláinéid eile chun míntíreachais, agus an saol ar a bpláinéad féin ag dul chun donais de dheasca an triomaigh agus an fhuachta.
Timpeallacht na nImeachtaí.
Maidir leis an tír-raon ina bhfuil imeachtaí an scéil suite, is léir go bhfuair Wells inspioráid ón áit ina raibh cónaí air féin san am agus ó na daoine a chaidríodh sé san am. Sa bhliain 1895, bhí clú agus cáil air mar scríbhneoir, agus é tar éis an dara bean chéile, Catherine Robbins, a phósadh. Bhí an lánúin socraithe síos i Woking, agus théadh Wells ag spaisteoireacht nó ag rothaíocht go tráthrialta, ag caitheamh súile ar an gceantar tuaithe agus ag súil le hinspioráid. Ba é a dheartháir a thug an chéad leid dó, nó uair amháin, agus an bheirt deartháracha ag siúl faoin tuath mar ba ghnách, bhí an deartháir ag déanamh a mharana os ard ar an dóigh a rachadh ionradh na n-arrachtach eachtardhomhanda i bhfeidhm ar an timpeallacht seo agus ar a muintir.
A lán de na himeachtaí san úrscéal tá siad suite i Woking agus sna bruachbhailte in aice leis. Bhí Wells ina chónaí in aice le Coimín Horsell, arbh é áit chéadthuirlingthe na Marsach é mar a samhlaíodh dó. Nuair a bhí sé ag scríobh an úrscéil, bhain sé sult saobh as a bheith ag aithris na n-imeachtaí dá mhuintir, ag tabhairt cur síos ar an dóigh ar scrios an ga teasa agus an lustan dearg na feirmeacha a raibh aithne aige orthu, gan trácht a dhéanamh ar Londain. Bhí carachtair an oifigigh airtléire, an mhinistir agus an mhic léinn leighis bunaithe ar dhaoine beo a casadh ar Wells i Woking nó i Surrey, fosta.
Inniu, tá samhail den "tríchosach" ina seasamh in aice le stáisiún na dtraenach i Woking - dealbh atá bunaithe ar an gcur síos sa leabhar. Tá an dealbh seacht méadar, nó trí troithe fichead, ar airde, agus í suite ar an tsráid úd "Crown Passage". "The Martian" an t-ainm atá uirthi.
Foilsiúchán.
Go deireanach sna 1890idí ba choitianta úrscéal a fhoilsiú i bhfoirm shraithe ar irisí nó ar nuachtáin sula dtiocfadh sé i gcló faoi chlúdach leabhair. Mar sin a céadfhoilsíodh saothair Charles Dickens, cuir i gcás. Ba í an iris úd "Pearson's Magazine" a ghlac le "Cogadh na Reann" le haghaidh foilsiú ar dtús, sa bhliain 1897. Sa chéad bhliain eile chuir William Heinemann an leabhar faoi bhráid na léitheoirí, agus ón lá sin i leith, ní dheachaigh an leabhar as cló riamh sa Bhéarla.
Foilsíodh dhá leagan bradacha den tsraith sna Stáit Aontacha. An chéad acu tháinig sé i gcló sa bhliain 1897; an chéad eile ba é an "Boston Post" a d'fhoilsigh é sa bhliain 1898, agus imeachtaí an scéil athraithe agus suite i Sasana Nua. Chuir Wells in aghaidh an dara foilsiúchán.
Go ginearálta thaitin an leabhar leis na gnáthléitheoirí agus na léirmheastóirí araon. Fuair daoine áirithe locht ar imeachtaí brúidiúla an scéil, áfach.
Orson Welles.
Sa bhliain 1938, chuaigh "Cogadh na Reann" ar an aer mar chuid den tsraith "Mercury Theater of the Air" ó staisiún craoltóireachta an chomhlachta raidió úd CBS. Ba é Orson Welles a chuir an scéal in oiriúint don raidió, agus rinne sé bullaitín nuachta de, ionas go raibh craiceann rómhaith fírinne ar an iomlán. Ní raibh sosanna ann le haghaidh fógraí tráchtála, agus mar sin, shíl a lán daoine gur fíorscéal a bhí i gceist agus go raibh na himeachtaí ag titim amach i ndáiríre. Chuaigh an scanradh mór ar fud na Stát, ach i ndiaidh an chraolacháin seo, bhí clú Orson Welles déanta.
Jeff Wayne.
Sa bhliain 1978, rinne Jeff Wayne albam ceoil, "Jeff Wayne's Musical Version of the War of the Worlds", agus é bunaithe ar an inspioráid a fuair sé ó Chogadh na Reann. Is éard a bhí i gceist ná athinsint na n-imeachtaí mar cheol - rac-cheol forásach a bhí ann. Ba é an t-aisteoir clúiteach Richard Burton a d'inis an scéal ar an gceirnín.
"Mars Attacks!".
Sa bhliain 1996, chuaigh "Mars Attacks!" ar scáileán. Go bunúsach, bhí an scannán bunaithe ar shraith cártaí inbhailithe ó na seascaidí a thug cur síos ar an dóigh ar ghabh arrachtaigh mhíofara ó Mhars an Domhan agus iad dírithe ar mhuintir an Domhain a chéasadh is a mharú. Mar sin féin, is léir go bhfuair dearthóir na gcártaí inspioráid ó Chogadh na Reann, nó ó na B-scannáin faoi ionradh na n-arrachtaí ón spás a bhí coitianta sna caogaidí - scannáin a raibh aithne Chogadh na Reann orthu chomh maith. Sa deireadh, chinn Tim Burton ar scannán a bhunú ar ghabháltas na Marsach ar an Domhan de réir an scéil a bhí inste ag na cártaí. Scigaithris ar na seanscannáin ficsin eolaíochta a bhí ann go bunúsach, ach san am chéanna bhí an scannán ag cur thar maoil le haisteoirí clúiteacha, ar nós Jack Nicholson, Glenn Close, agus Sarah Jessica Parker. Bhí ról tábhachtach ag Natalie Portman freisin, cé nach raibh sí ach cúig bliana déag d'aois san am.
Steven Spielberg.
Sa bhliain 2005, scannánaigh Steven Spielberg an t-úrscéal. Bhí na himeachtaí aistrithe go dtí na Stáit Aontaithe agus curtha in oiriúint do shaol an lae inniu, agus ba é Tom Cruise a rinne an phríomhpháirt.


Karl Renner.
Ba pholaiteoir Ostarach é Karl Renner (14 Nollaig, 1870 - 31 Nollaig, 1950). Rugadh é in Untertannowitz san Impireacht Ostra-Ungárach (inniu i bPoblacht na Seice) agus fuair se bás i Vín. Tugtar Athair na Poblachta air toisc go raibh sé i gceannas ar an chéad rialtas poblachtach san Ostair sa bhliain 1918 agus a bhí ról cinntitheach aige i mbunú an Dara Phoblacht sa bhliain 1945, agus ba é a chéad Uachtarán.


The New York Times.
Is nuachtán Béarla Meiriceánach laethúil é an New York Times. Tá an nuachtán á fhoilsiú i Nua-Eabhrac ón mbliain 1851 i leith.


Kristallnacht.
a>, tar éis an t-ionsaí ar an 9 Samhain, 1938
Is éard a bhí i gceist le Kristallnacht, nó "Oíche na Gloine Briste", ar a dtugtar freisin "Reichskristallnacht", "Pogromnacht", agus "Novemberpogrome", ná pogram nó sraith d'ionsaithe i gcoinne na nGiúdach ar fud Ghearmáin na Naitsithe agus páirteanna na hOstaire ar an 9-10 Samhain, sa bhliain 1938.
Scriosadh tithe Giúdacha maille le siopaí, bailte agus sráidbhailte, nuair a d'ionsaigh baill den fhórsa paraimíleatach (Gearmáinis: "Sturmabteilung") agus sibhialtaigh foirgnimh le ceapoird, ag fágáil na sráideanna clúdaithe le píosaí d'fhuinneoga briste- bunús an téarma "Oíche na Gloine Briste". Maraíodh 91 Giúdach, agus glacadh 30,000 Giúdach fireannn - an ceathrú cuid d'fhir Giúdacha na Gearmáine - chuig sluachampaí géibhinn, áit ar céasadh iad ar feadh tréimhse míosa, le os cionn 1,000 duine acu ag fáil bháis. Scriosadh timpeall 1,668 sionagóg, agus loisceadh 267 dóibh. I Vín, scriosadh 95 sionagóg nó tithe urnaí.


Osasco.
Bardasacht i stát São Paulo, i ndeisceart na mBrasaíle, is ea Osasco. Tá Osasco suite in iarthar mhórcheantar chathair São Paulo. Tugadh stádas mar chathair neamhspleách do Osasco sa bhliain 1962. Tá sé ar na cathracha is dlúithe daonra ar domhan. Bhíodh an tionsclaíocht tábhachtach i ngeilleagar Osasco, ach bíonn seirbhísí agus siopadóireacht níos tábhachtaí in aghaidh an lae.


Pianó.
Is uirlis cheoil é an pianó, a sheinntear trí mhéarchlár. Úsáidtear go forleathan é sa cheol clasaiceach agus sa snagcheol le haghaidh taispeántais aonair, mar chuid de ensemble ionstraimeach, ceol aireagail agus tionlacan.
Síolraíonn an focal féin ón fhocal Iodáilise "pianoforte".


The Rubberbandits.
Grúpa grinn hip-hop Éireannach é The Rubberbandits (Gaeilge: "Na Ropairí Rubair") as Cathair Luimnigh in Éirinn, a bhfuil an bheirt, 'Blindboy Boat Club' agus 'Mr.Chrome' chun tosaigh ann, cé go bhfuil scata de chúigear déag i gceist leis. Den chuid is mó is ar stáitse is ar an teilifís a bhíonn siad ag seinm is ag canadh a gcuid ceoil agus tá siad tar éis dul timpeall na hÉireann lena gcuid grinn. Bhíodar ag an Electric Picnic, Féile Grinn Idináisiúnta Bulmers agus tá siad tar éis seinm leis an Alabama Three, Super Extra Bonus Party agus Ice Cube. D'eisigh siad físeán agus amhrán dar ainm "Horse Outside" ar an 8 Nollaig sa bhliain 2010 ag súil go n-éireodh leis barr na gcairteacha a bhaint amach faoi Nollaig. D'éirigh leis an bhfíseán breis is milliún 'radharc' a bhaint amach taobh istigh de sheachtain.
Ba é a bhfíseán "Ba Mhaith Liom Bruíon le d'Athair" an tríú físeán ba mhó tóra in Éirinn sa bhliain 2011.
Naisc.
http://soundcloud.com/rnl/rubberbandits Agallamh le Mr. Chrome ar Raidió na Life


Viggo Johansen.
Ealaíontóir ab ea Viggo Johansen, a rugadh i gCóbanhávan, sa Danmhairg ar an 3 Eanáir 1851 agus a fuair bás ar an 18 Nollaig 1935.


An Ghaeilge i Sasana.
Tá stair sách fada ag an nGaeilge i Sasana ach is beag trácht a dhéantar air. Sa 20ú haois bhain idir 800,000 agus 1,000,000 Éireannach amach an tír sin. Innui, tá suim ag fás sa teanga agus níos mó áiseanna ar fáil le haghaidh cainteoirí agus foghlaimeoirí.
Londain.
Tá cruinniú na Gaeilgeoirí sa teach tábhairne "The Auld Triangle" i bhFinsbury Park gach coicís. Tá ranganna Gaeilge san Irish Cultural Centre, Hammersmith agus an London Irish Centre i gCamden Town. Cuireann St Mary's University ranganna saor in aisce ar fáil do foghlaimeoirí. Reáchtáiltear imeachtaí teanga le Coláiste na nGael freisin.
Manchain.
Tá oíche comhrá gach mí i Manchain agus ranganna eagraithe le Manchester Irish Language Group.
Birmingham.
Tá ranganna Gaeilge gach Dé Luain sa Irish Centre Birmingham.
Learpholl.
Tá ranganna Gaeilge gach Déardaoin sa St. Michael's Irish Centre.
Leeds.
Tá ranganna Gaeilge gach Dé Luain san Irish Arts Foundation.
Newcastle.
Tá ranganna Gaeilge gach Dé Luain sa Tynside Irish Centre.
An Bhreatain Bheag.
Tá ranganna Gaeilge gach Dé Aoine i gCaerdydd.


Naomh Caitríona.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Caitríona (282 – 305). Rugadh i gCathair Alastair, an Éigipt í agus fuair sí bás ann freisin.


The Panel.
Is seó cainte grinn Éireannach é The Panel a craoladh ar RTÉ. Bhí Dara Ó Briain ina láithreoir air tráth, agus ba é Craig Doyle an láithreoir níos déanaí. Is léiriúchán de chuid Happy Endings Productions é. Is é "waterfall" le The Stone Roses an ceol téama atá ag an seó.


Cloch dhomlais.
Is éard is cloch dhomlais ann ná comhdhlúthú criostalach curtha le chéile taobh istigh den mháilín domlais trí fhaibhriú chomhábhair domlais. Cruthaítear na calcalais seo sa mháilín domlais, ach is féidir leo taisteal go haimhneasach chuig codanna eile den chóras domlasach, a leithéid agus an ducht cisteach, an comhdhucht domlais, an ducht paincréasach, nó an ampaill de Vater.


Ducht cisteach.
Is é an ducht cisteach an ducht gearr a cheanglaíonn an máilín domlais agus an comhdhucht domlais le chéile. De gnáth, luíonn sé taobh leis an artaire cisteach. Bíonn fad athraitheach aige agus comhla bíseach aige, nach dtagann morán friotaíochta in aghaidh sreabhadh domlas.
Feidhm.
Is féidir le domlas sreabhadh sa dá threo idir an máilín domlais agus an comhdhucht heipiteach agus an comhdhucht domlais.
Ar an mbealach seo, tá an domlas stóráilte sa mháilín domlais
idir amanna béile. Nuair a spreagtar an hormón colaicisticinin ag béile sailleacha, cuireann sé tál domlais chun cinn trí níos mó domlais heipiteach a tháirgeadh, tríd an máilín domlais a chrapadh, agus an lamhnán Gall, agus Iatóir Oddi a shuaimhniúi.
Tábhacht chliniciúil.
Is féidir le clocha domlais dul isteach agus bac a chur ar an duct cisteach, agus cosc a chur ar sreabhadh an domlais. Leanann pian agus at má mhéadaítear an brú ar an mháilín domlais. Gairtear uaireantaan "ionsaí" ar an mháilín domlais ar an phian seo a thagann i bhfaiteadh na súl.
Le linn na colaicisteachtóime, greamaítear an duct cisteach dhá nó trí huaire agus gearrtartá idir na fáiscíní, d'fhonn an máilín domlais a dheanamh réidh le bheith tógtha amach.


Heipiteolaíocht.
Is éard is heipiteolaíocht ann ná brainse na míochaine a chuimsíonn staidéar an ae, an mháilín domlais, na conaire domlaise, agus an phaincréis chomh maith le bainistiú a neamhoird. Díorthaigh an focal "Heipiteolaíocht" ón bhfocal Sean-Gréigise "hepar" (ηπαρ) nó "hepato"-(ηπατο-) leis an chiall 'ae' agus is í brí na hiarmhíre-"logia" (-λογια) ná 'focal' nó 'óráid'. Cé go meastar go traidisiúnta í ina fho-speisialtacht de chuid na gaistreintreolaíochta, de réir leathnú tapa ar an disciplín i roinnt tíortha bíonn dochtúirí ina speisialtóirí go hiomlán ar an réimse seo, agus tugtar heipiteolaí orthu.


Cablegate.
Cablegate is é an t-ainm coitianta agus a úsáidtear go forleathan chun cur síos a dhéanamh ar níos mó ná 250,000 doiciméad taidhleoireachta ó Mheiriceá atá foilsithe ag an suíomh sceithireachta WikiLeaks. D'fhoilsíodh WikiLeaks na doiciméid seo ar an 28 Samhain 2010 i gcomhar le rionnt nuachtáin; "El País" (sa Spáinn), "Le Monde" (sa Fhrainc), "Der Spiegel" (sa Ghearmáin), "The Guardian" (sa Ríocht Aontaithe), agus "The New York Times" (i SAM). Is macalla é an t-ainm 'Cablegate' ar Watergate, scannal a chuir deireadh le huachtaránacht Richard Nixon.
I measc ábhar na cáblaí tá teachtaireachtaí ó 300 ambasáidí ó 1966-2010. Le fáil ann tá anailís taidhleoireachta de cheannairí domhanda, measúnú ar na tíortha óstach, agus díospóireacht faoi cheisteanna idirnáisiúnta agus intíre. Tá sé i gceist WikiLeaks na cáblaí a scaoileadh i gcéimeanna thar roinnt míonna, le thart ar 80 cáblaí in aghaidh an lae á scaoileadh.


Daidí na Nollag.
Seo mar a fheictear Daidí na Nollag sa chuid is mó d'iarthar an Domhain
Is carachtar é Daidí na Nollag ("San Nioclás" nó "Santa" uaireanta) a aithnítear mar thraidisiún Nollag i dtíortha Iartharacha an domhain. Go hiondúil, deirtear gur seanfhear é agus féasóg bhán is culaith dhearg air, agus é ag fágáil bronntanais ag páistí an domhain Oíche Nollag.
I dtíortha an Bhéarla is gnách a rá go bhfuil cónaí ar Dhaidí na Nollag sa Phol Thuaidh. I gcuid mhór den Eoraip áfach is é an scéal go bhfuil a cheárta suite in Korvatunturi, cnoc ard i Savukoski san Fhionlainn. Ba é Markus Rautio, "Markus-setä" ("Uncail Markus") a chuir tús leis an traidisiún seo agus clár páistí aige ar raidió na Fionlainne ó na fichidí go dtí na caogaidí. Roghnaigh sé Korvatunturi, toisc gur "cluas" is brí le "korva" na Fionlainnise: ba é an impleacht don scéal ná go raibh an cnoc mar a bheadh cluas mhór ann a cheadaigh do Dhaidí na Nollag a chloisteáil cad é a bhí idir lámhaibh ag na páistí. Ghlac tionsclaíocht turasóireachta na Fionlainne seilbh ar an scéal seo lena leas féin a bhaint as ina gcuid fógraíochta. Le fírinne tá an cnoc suite in aice le teorainn na Rúise, agus ní féidir cuairt a thabhairt air pooo shity bum ach le ceadúnas ar leith a lorg ó ghardaí teorann na Fionlainne.
Cúlra an charachtair.
Tagann coincheap an fhigiúir i mbréagriocht a thugann bronntanais do leanaí ó San Nioclás, easpag cineálta ón 4ú Aois san Áise Bheag. Ar dtús ba traidisiún Ollannach é San Nioclás a thugadh bronntanais ar 6 Nollaig, is é sin, lá féile Niocláis. I Meiriceá Thuaidh, ghlac na coilínithe Sasanacha le cuid den cheiliúradh seo mar sheanghnás Nollag, agus rinneadh Santa Claus de Sintaklaas" na nOllannach. I dtraidisiún seo na mBéarlóirí i Meiriceá Thuaidh, tagann an fear meidhreach seo ar oíche Nollag ar charr sleamhnáin atá á tharraingt ag réinfhianna, agus é ag dreapadh anuas an simléir leis na féiríní a fhágáil ag na leanaí. Is nós bia agus deoch a fhágáil in araicis aige fosta. Chuaigh an carachtar Meiriceánach go mór mór i bhfeidhm ar Dhaidí na Nollag mar a thuigtear san Eoraip é. Caitheann sé an bhliain go léir ag déanamh téisclime don Nollaig agus é ag déanamh bréagán ina cheárta agus ag coinneáil diansúile ar iompraíocht na bpáistí i rith na bliana. I gcultúir áirithe, tagann Knecht Ruprecht, Zwarte Piet nó "Peadar Dubh" in éindí le Daidí na Nollag. In áiteanna, is iad na síoga sa cheárta a dhéanann na bréagáin, agus i leaganacha eile den scéal tá sé pósta. Bíonn Daidí na Nollag go hiondúil ag tabhairt cuairte ar cheantair siopadóireachta agus siopaí eile i Meiriceá Thuaidh, in Éirinn agus sa Bhreatain, agus na páistí ag teacht ag lorg bronntanas uaidh.
Ar Fhéile San Niocláis a thugtar na bronntanais san Ísiltír agus i gcuid den Ghearmáin. Ón taobh eile de, ba é an leanbh Íosa a bhíodh ag fágáil na mbronntanas in Éirinn sna laethanta a bhí, agus tá an nós seo beo i gcónaí i dtíortha áirithe eile, i gcuid den Ghearmáin mar shampla.


Rory McGrath.
Is fuirseoir de phór na hÉireann é Rory McGrath. Rugadh é ar 17 Márta 1956 in Redruth, Corn na Breataine.
McGrath, Rory
McGrath, Rory


Máilín domlais.
Is orgán beag é an máilín domlais (Laidin: vesica biliaris nó "vesica fellea") sna veirteabraigh a chuidíonn le díleáigh agus le stóráil domlais san ae. De gnáth, is féidir leis an duine glacadh go héasca le chailleadh mháilín domlais.
Anatamaíocht an duine.
Is éard is máilín domlais ann ná mala matánach a suíonn díreach faoi bhun an ae. Sa dhuine fásta, bíonn an máilín domlais thart ar 8 cm ar fhad agus 4 cm ar thrastomhas nuair a bhíonn sé bolgtha go hiomlán. Bíonn sé roinnte i dtrí chuid: fundas, cabhail agus muineál. Barrchaolaíonn an muineál agus ceanglaíonn sé leis an gconair dhomlasach tríd an ducht cisteach, a nascann ansin leis an gcomhdhucht heipiteach agus déantar an comhdhucht domlais as.


Domlas.
Is éard is domlas ann ná sreabhán a bhíonn searbhbhlasta, le dath dúghlas go buídhonn, a thaltar as an ae sa chuid is mó de na veirteabraigh, agus a chuidíonn go mór le saillte a dhíleá sa stéig bheag. I go leor speiceas, stóráiltear an domlas sa mháilín domlais agus nuair a theann bia isteach sa stéig bheag siltear an domlas isteach sa dúidéineam. Is chomhdhéanamh é an domlas de na hábhair seo a leanas: Uisce (85%), salainn domlais (10%), múcas agus líocha (3%), saillte (1%), salainn neamhorgánacha (0.7%) agus colaistéaról (0.3%).


Dúidéineam.
Is é an dúidéineam an chéad chuid den stéig bheag sa chuid is mó de na hard-veirteabraigh, lena n-áirítear mamaigh, reiptílí, agus éin. Sna héisc, ní bhíonn rannáin an stéig bhig chomh soiléir agus is féidir na téarmaí stéig thosaigh nó stéig neasach a úsáid in ionad an dúidéinim. Sna mamaigh féadfaidh an dúidéineam a bheith ar an phríomhsuíomh le haghaidh ionsúite an iarainn.
Tagann an dúidéineam roimh an aoineán agus an iléam agus is é an chuid is giorra den stéig bheag é, agus is ann a tharlaíonn an díleá ceimiceach is mó. tagann an t-ainm "dúidéineam" ón Laidin "duodenum digitorum" nó 12 méar de leithead.


Seamhan.
Leacht orgánach is ea seamhan a mbíonn spermatozoa ann go hiondúil. Déantar é a thál ag faireoga gnéis an fhireannaigh sna hainmhithe agus is féidir leis uibheacha an bhainneanaigh a thoirchiú. Seolann an fireannach isteach sa bhainneanach é ag súnás.


An Ghaeilge in Albain.
Tá stair fhada ag an nGaeilge in Albain. Meastar gur thug coilínigh Éireannacha an Ghaeilge leo go hAlbain den chéád uair sa cheathrú céad. Sin mar a thosaigh stair na Gaeilge in Albain. I ndiaidh na Meánaoise, tháinig meath ar an nGaeilge in Albain, ach tá Gaeilge na hAlban fós beo. Sa 19ú haois bhain faoi 500,000 Éireannach amach an tír sin, a bhformhór as Contae Dhún na nGall, agus Gaeilge na hÉireann á labhairt ag cuid mhaith de na daoine seo.
Glaschú.
Tá ranganna Gaeilge ar fáil sa Daisy Street, Cnoc a' Ghobhainn.


Egon Erwin Kisch.
Scríbhneoir agus iriseoir Gearmáinise de phór Ghiúdach a bhí in Egon Erwin Kisch, a rugadh i bPrág ar an 29 Aibreán 1885 agus a fuair bás san áit chéanna ar an 31 Máirta 1948. Chaith sé tréimhse fhada dá shaol sa tSeicshlovaic neamhspleách, agus Seicis líofa aige, ach is trí mheán na Gearmáinise a scríobh sé a chuid saothair. Bhí sé ar na daoine ba mhó a d'fhorbair modhanna oibre na hiriseoireachta iniúchaí, agus is é an leasainm a bhí air ná "Der rasende Reporter" - "An Tuairisceoir ar Buile".


Reicteam.
Is é an reicteam (Laidin: "rectum intestinum", a chiallaíonn stéig dhíreach) an chuid deiridh den stéig mhór i roinnt mamach, agus an phutóg i gcásanna eile, agus tagann sé chun críche san anas. Bíonn reicteam an duine timpeall 12 cm ar fhad. Bíonn a chailibre cosúil leis an drólann shiogmóideach ag a thosach, ach bíonn a fhoirceann leata, agus comhdhéanann sé an ampaill reictim.


Faireog sheileach.
Is faireoga eisicríneacha iad na faireoga seileacha i mamaigh, faireoga le duchtanna, a tháirgeann seile. Tálann siad freisin amaláis, einsím a bhriseann síos stáirse go dtí Maltós. In orgánaigh eile cosúil le feithidí, is minic a úsáidtear na faireoga seo chun próitéiní le héifeachtacht bhitheolaíochta tábhachtacha mar síoda nó gliúnna a tháirgeadh, agus faightear an crómasóm polaitéineach i bhfaireoga na cuile a bhíonn úsáideach sa taighde géiniteach.


Scréachán.
Is éan é an scréachán, ón Seandomhan den chuid is mó, an Afraic go háirithe. Is ball d'fhine na "Laniidae" é. An gob láidir le barr crúcach, na cosa greamaitheach le hingne. Itheann sé feithidí is mamaigh bheaga, agus crochann go minic ó spíonta is craobhóga.


Siscín.
Is éan é an siscín Is baill d'fhine na Fringillidae iad.


Laghairt shúilíneach.
Ainmhí feoiliteach is ea an laghairt shúilíneach. Reiptíl atá ann. Tá siad nimhiúil.


Meirleach mara.
Is éan é an meirleach mara Is baill d'fhine na Stercorariidae iad.


QWERTY.
Is é QWERTY (/kwɜrti/) an leagan amach méarchláir is mó a úsáidtear sa lá inniu ann. Tá an dearadh QWERTY bunaithe ar leagan amach cruthaithe ag Christopher Latham Sholes sa bhliain 1873 do chlóscríobhán Sholes agus Glidden, agus tá sé fós in úsáid ar an méarchlár leictreonach inniu.
Is é an DVORAK an méarchlár is mó eile atá ann.
Dearadh Christopher Sholes (QWERTY 1878)


Gearmánaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Gearmánaigh. Is í an Ghearmáinis a bpríomhtheanga.


Sasanaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Sasanaigh. Is é an Béarla a bpríomhtheanga.


Rúisigh.
Is dream eitneach Eorpach iad na Rúisigh. Is í an Rúisis a bpríomhtheanga.


Claude Debussy.
Ba chumadóir Francach impriseanaíoch Claude-Achille Debussy (IPA: [klod aʃil dəbysi]) (22 Lúnasa, 1862 – 25 Márta, 1918). In éineacht le Maurice Ravel, ba cheann de mór-chumadóirí na linne ar an stíl impriseanaíoch é, cé gurb fhua leis féin an téarma is é ag tagairt dá cheol fhéin.
Tá Debussy ar cheann de na cumadóirí Francacha is tábhachtaí. Is pearsa lárnach é i gceol Eorpach ag casadh an fichiú céad. Bronnadh onóir 'Chevalier de la Légion d'honneur' air i 1903.


Banc Angla-Éireannach.
Ba banc Éireannach é Banc Angla-Éireannach (Anglo-Irish Bank sa Bhéarla). Bhí ceannáras an bhainc lonnaithe i mBaile Átha Cliath.
Cuireadh an banc i seilbh an stáit i mí na Nollag, 2008.
Cúlra.
Ba í baincéireacht thrádálach príomhghnó an bhainc. De réir sin ní raibh a lán brainse miondíol ag an mbanc i gcathracha na hÉireann.
Ba é iasachtaí do thógálaithe agus d'fhorbróirí eastát réadach an chuid is mó de ghnó Bhanc Angla-Éireannach agus buaileadh an banc go trom i dtitim mhargadh maoine in Éireann sa bhliain 2008.
2008.
D'fhógair rialtas na hÉireann i mí na Nollag 2008 go raibh siad chun 1.5 billiún euro a chur isteach sa bhanc agus go dtógfaidís úinéireacht ar 75% den bhanc.
Stopadh trádáil i scaireanna an bhainc ar na stoc-mhalartáin i mBaile Átha Cliath agus i Londain ar an bpointe. Ba é €0.22 an praghas deireanach, titim 98% ón bpraghas is airde. Ní raibh luach ar bith ar na scaireanna ina dhiaidh an lá sin.
2009.
Dúirt an Taoiseach, Brian Ó Comhain, ar 16 Eanáir 2009 go raibh "gnó mar is gnáth" ar siúl sa bhanc agus rinne sé iarracht an phobal a athdheimhniú gur banc sócmhainneach a bhí ann.
Idir mí Meithimh agus mí Meán Fomhair2009, sholáthraigh an tAire Airgeadais, Brian Ó Luineachán, 4 billiún euro capitil don bhanc. I ráiteas ar 30 Márta 2009, d'fhógair Ó Luineachán go raibh sé chun 8.3 billiún euro sa bhreis a chur isteach sa bhanc agus go mbeadh suas go 10 billiún euro eile ag teastáil ag an mbanc mar gheall ar chaillteanais a fhéadfadh tarlú sa todhchaí.
Tháinig roinnt conspóidí chun solais ó tharla náisiúnú an bhainc:-
2010.
Ar 31 Márta 2010 d'fhógraíodh go raibh caillteanas €12.7 billiún ag an mbanc (brabús oibriúcháin €2.4 billiún curtha le bearnúcháin €15.1 billiún). Ba é an caillteanas is mó riamh ag comhlacht Éireannach.
Anglo Irish Bank, Great Victoria Street, Béal Feirste, 2010
Dearbhaigh iar-chathaoirleach an bhainc, Seán Fitzpatrick, ina fhéimheach in Ardchúirt na hÉireann ar 12 Iúil 2010.
Riar an chirt.
Ar an 31 Iúil 2015, gearradh téarmaí príosúnachta idir 18 mí agus 3 bliana ar thriúr iar-fheidhmeannach le banc Anglo Irish.


Is é do Bheatha, a Mhuire.
Paidir traidisiúnta Chaitliceach Rómhánach agus Cheartchreidmheach Oirthearach is ea Is é do Bheatha, a Mhuire


Cré na nAspal.
Paidir traidisiúnta Chaitliceach Rómhánach agus Cheartchreidmheach Oirthearach is ea Cré na nAspal.


Síolta gheal.
Is éan beag, cineál tumaire, é an síolta gheal. Tá sé dúchasach do thuaisceart an tSeandomhain. Ball de d'fhine na "Anatidae". Cíor ghliobach ar chúl an chinn. An fireannach bán le droim is eireaball dubh, agus paistí dubha faoi na súile is ar chúl an chinn. An baineannach donn den chuid is mó. Áitríonn sé uiscí úra nó uiscí foscúla cladaigh. Tugtar "smiú" air freisin.


Naoscach.
Is lapaire beag téagartha é an naosach nó creabhar (Gallinago Gallinago), agus is as an an Sean-Domhan ó dhúchas é. Ciallaíonn a t-ainm eolaíoch "gallina", "cearc" agus an iarmhír -"ago", "cosúil le" sa Nua Laidin.
Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.
Is í an ghnáthóg phóraithe a bhíonn acu ná riasca, portaigh, tundra agus móinéir fliuch ar fud thuaisceart na hEorpa agus thuaisceart na hÁise. Éin imirceacha is ea iad, agus caitheann éin Eorpacha an geimhreadh i ndeisceart agus in iarthar na hEorpa agus san Afraic (ó dheas go dtí an Meánchiorcal), agus bogann imircigh na hÁise] go dtí deisceart trópaiceach na hÁise. Ceapadh tráth gur an speiceas céanna é an naoscach Wilson ("Gallinago delicata") ó Mheiriceá Thuaidh, ach tá sé liostaithe mar sin i réimse sean-treoirleabhar.


Cangarú crainn liath.
Ainmhí is ea an cangarú crainn liath.


Guilbnín gobghearr.
Is éan é an guilbnín gobghearr Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Salve Regina.
Paidir traidisiúnta Chaitliceach Rómhánach agus Cheartchreidmheach Oirthearach is ea Salve Regina.


Soiscéal Eoin.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua é Soiscéal Eoin.


Eoghan Cóir.
Scríofa ag Riocard Baireád


Urnaí na Fatima.
Paidir traidisiúnta Chaitliceach Rómhánach is ea Urnaí na Fatima.


Coinleach Glas an Fhómhair.
Amhrán is ea "Coinleach Glas an Fhómhair", a d'eisigh an grúpa ceoil Clannad sa bhliain 1982. Ba amhrán é ón albam "Magical Ring". Tá na liricí uilig i nGaeilge.


Gearr sora.
Is éan é an gearr sora Is baill d'fhine na Rallidae iad.


Leitheadach.
Is éan é an leitheadach Is baill d'fhine na Threskiornithidae iad.


Cangarú francaigh.
Saghas ainmhú is ea cangarú francaigh. Mamach atá ann.


Faireog pharóitideach.
Is í an fhaireog pharóitideach ("nó an pharóitid") an ceann is mó de na faireoga seileacha. Tá sí ar fáil fillte thart ar ramus an mhandabail agus tálann sí seile tríd an ducht paróitideach ("nó ducht Stensen") isteach i gcuas an bhéil, le haghaidh coganta agus sloigthighe á héascú.


Faireog fhomhandabail.
Is faireoga seileacha iad an bheirt fhaireog fomhandabail (ar a dtugtar freisin faireoga fhomhascailleacha). Tá siad suite faoi bhun urlár na bhéal. I ndaoine, bíonn siad freagrach as 70% den thoirt sheileach agus bíonn meáchan thart ar 15 gram acu.
Neamhspreagtha (ar fos), seo a leanas céatadán na ranníocaíochta maidir le táirgeadh na seile sa bhéal an duine; ~ 25% Paróitid, Fhomhandabail agus Fotheangach ~ 67% agus 8% ~ mionfhaireoga múcasacha. Le linn na bhfaireog a bheith spreagtha tálann an paratóid an chuid is mó den seile.


Faireog fhotheangach.
Is faireoga seileacha iad na faireoga fhotheangacha sa bhéal.
Luíonn siad chun tosaigh ar an bhfaireog fhomhandabail faoin teanga, faoi bhun an scannán múcasach ar urlár na bhéal. Sileann 8-20 duchtanna eisfheartha Rivinus iad. Ceanglaíonn an ducht is mó, an ducht fotheangach (Bartholin) leis an ducht fomhandabail chun draenáil tríd an charancail fhotheangach.


Táin Bó Cúailnge.
Is cuid de chnuasach laochscéalta na Rúraíochta é Táin Bó Cúailnge, nó An Táin. Scríobhadh na scéalta ón 6ú haois ar aghaidh. Baineann na scéalta le himeachtaí i gCúige Uladh nuair a bhí Conchúir mac Neasa ina rí, agus cogadh curtha orthu ag Banríon Chonnacht Méabh. Déanann sise agus a fear Ailill mac Máta ionradh ar Ulaidh agus iad sa tóir ar an nDonn Cúailnge - graí-tarbh thar a bheith torthúil - ach éiríonn an laoch óg Cú Chulainn ina n-éadan.
Scríobhadh na scéalta sa tSean-Ghaeilge. Is iad na scéalta "Táin Bó Cuailgne" agus "Oidheadh Chlainne Uisnigh" na scéalta is tábhachtaí den Rúraíocht. Aicmítear de ghnáth mar eipic é, cé go bhfuil sé scríobtha mar phrós in áit filíochta.


Eamhain Mhacha.
Séadchomhartha ársa Éireannach é Eamhain Mhacha, nó Eṁaın Ṁacha mar a dtugadh air sa tSean-Ghaeilge, atá suite i gContae Ard Mhacha an lae inniu. Suíomh lárnach i sean-stair an oileáin agus miotaseolaíocht na nGael atá ann, agus é ar cheann de na bunáiteanna ba mhó le rá i laethanta réamh-Chríostaí na tíre.
Cé go dtugtar "dúnfort" ar Eamhain Mhacha, meastar inniu gur shuíomh págánach deasghnách a bhí ann.
Tréigeadh Eamhain Mhacha sa bhliain 331 AD nuair a dódh chun talamh é, de réir Annála na gCeithre Máistrí.


Oileáin Ghalápagos.
Oileánra de oileáin bholcánacha iad na hOileáin Ghalápagos (Ainm oifigiúil: "Archipiélago de Colón"; ainmneacha Spáinise eile: "Islas de Colón" nó "Islas Galápagos") atá lonnaithe timpeall an mheánchiorcail san Aigéan Ciúin 972 km (525 míle) siar ó Eacuadór ilchríochach, a bhfuil siad mar chuid de. An fiadhúlra spéisiúil atá acu an ghné is suntasaí faoi na hoileáin.


Meánchiorcal.
Líne shamhalta timpeall na cruinne a roinneann an domhan ina leathsféireanna é an Meánchiorcal.


Scodalach dubheiteach.
Is éan é an scodalach dubheiteach. Is baill d'fhine na Recurvirostridae iad.


Gobadán scodalach.
Is éan é an gobadán scodalach Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Cangarú crainn Matschie.
Ainmhí is ea an cangarú crainn Matschie. Mamach agus Marsúipiach atá ann. Tá sé dúchasach do Leithinis Huon in oirthuaisceart Nua-Ghuine, agus tugtar cangarú crainn Huon air freisin. Tá sé ainmnithe i ndiaidh Paul Matschie, bitheolaí Gearmánach. De réir rangú an IUCN, is speiceas i mbaol é.


Storc.
Is éan é an storc Is baill d'fhine na Ciconiidae iad.


Condar na nAindéas.
Is éan é an condar na nAindéas. Is baill d'fhine na Cathartidae iad.


Cangarú crainn aondathach.
Ainmhí is ea an cangarú crainn aondathach "(Dendrolagus dorianus)".


Gabhlán gaoithe.
Is éan é an gabhlán gaoithe Is baill d'fhine na Apodidae iad.


Glacaireacht.
Is éard is glacaireacht ann ná duine ag tabhairt pléisiúr gnéis dóibh féin. Glaoitear freisin "bualadh boid", "faoiseamh láimhe", "féinphléisiúr", "féintruailliú", "glacaireacht", "lámhadóireacht", "lámhchartadh", "maistreadh", "ponndáil", "sniogadh an dochtúra" ar fhéintruailliú ag breathnú ar an gcomhthéacs. Feictear an focal "féintruailliú" i bhfoclóir De Bhaildraithe, tá drochíomhá ag roinnt leis an bhfocal seo mar go bhfuil an chuma ar an scéal gciallaíonn sé go bhfuil an duine á thruailliú féin.
Comhghlacaireacht.
Is éard is comhghlacaireacht ann ná nuair atá beirt nó a thuilleadh daoine ag tabhairt pléisiúir ghnéis dá céile,lena lámha de ghnáth.


Louis Walsh.
Bainisteoir ceoil Éireannach é Louis Walsh (rugadh é faoin ainm Michael Louis Vincent Walsh ar an 5 Lúnasa 1952, i gCoillte Mách, Contae Mhaigh Eo i bPoblacht na hÉireann. Tá bainistíocht déanta aige ar iliomad ceoltóirí agus bannaí ceoil, ina measc; Boyzone agus Westlife. Ba breitheamh é ar The X Factor ó 2004 go 2014. Is breitheamh é ar Ireland's Got Talent.


Pataigin.
Rud bitheolaíoch a chúisíonn galar é Pataigin.


Frithsheasmhacht i gcoinne Antaibheathach.
Is éard is Frithsheasmhacht i gcoinne Antaibheathach ann ná an tslí gur féidir le baictéir agus míocróib cur i gcoinne éifeacht na n-antaibheatach. Táthar den tuairim go bhfuil bagairt ann nach mbeidh aon éifeacht ag cuid de na hantaibheathaigh amach anseo. Tá roinnt ag tuar go mbeidh an chuid is mó acu as feidhm in imeacht roinnt glún eile. Is beag cineál antaibheathach a rinneadh fionnachtain air le tamall de bhlianta anois i ngeall ar an gcostas a bhaineann leis is cuireann seo leis an bhfadhb.
Bealaí leis an bhFadhb a sheachaint.
Leis an gcríoch seo a sheachaint ba chóir leas níos fearr a bhaint as tástálacha diagnóisíocha le pataiginí agus an cineál frithsheasmhachta atá acu a chinntiú roimh chógais a ordú. Bíonn forbairt vacsaíní leis, ina chabhair, mar gur féidir leis cinntiú nach mbeidh galar ar leith ag duine agus nach mbeidh gá dul i muinín na n-antaibheathach. An tslí is fusa ar fad, áfach, dul i ngleic leis, ná láimhseáil cheart a dhéanamh ar na drugaí atá againn faoi láthair.
De bharr nach bhfuil seo á dhéanamh tá ar na heolaithe iarracht a dhéanamh drugaí úra cliste a chumadh le dul i ngleic leis na baictéir. Toisc go ndéanann baictéir éabhlóid an-mhear ar fad is deacair fanacht i bhfad chun tosaigh orthu ó thaobh antaibheathach, ach go háirithe agus cineálacha éagsúla tagtha chun cinn a bhfuil frithsheasmhacht acu i gcoinne na n-antaibheathach is cumhachtaí ar fad. Fós féin tig díriú isteach ar úrchruthú antaibheathach, nó fiú víris a thabhairt do na baictéir (tá siad so-ghabhálach i leith víreas).
Tá taighdeoirí in Ollscoil Luimnigh ag tabhairt aghaidhe ar an gcaoi gur féidir le baictéar amháin a bhfuil frithsheasmhacht aige i gcoinne druga, atáirgeadh agus sliocht de na milliúin a chruthú in aon lá amháin. Tá ráite acu go bhfuil antaibheathach s’acu in ann baictéir atá ar tí a n-atáirgthe a aithint is a mharú. Chomh maith bítear ag caint ar bhaictéarafagaigh, a itheann baictéir, mar leigheas ar an ngéarchéim, ach is iomaí fadhb lena gcomhoiriúnú.
An rud is tábhachtaí gur féidir leis an bpobal a dhéanamh ná treoracha an lia-chleachtóra a leanúint; réimse cógais a chomhlíonadh san iomlán, agus gan iad a ghlacadh ach amháin sa chás a bhfuil gá leo.


Diongó.
Ainmhí is ea an diongó.


Cúcabarra.
Is éan é an cúcabarra Is baill d'fhine na Alcedinidae iad.


Stróc.
Póstaer ó Fhundúireacht Croí na hÉireann a thugann comharthaí strócanna, an feachtas FAST
Fabht sa chóras fola a bhaineann den inchinn is den cholainn i bhfoirm máchaile é stróc (nó teagmhas ceirbreashoithíoch). Tá dhá phríomchineál stróic ann; stróc de bharr iscéime (tarlaíonn seo nuair a bhlocáiltear feadán tábhachtach fola agus cuimsíonn seo 87% de strócanna) agus stróc de bharr rith fola (cuireann an rith fola brú ar an gcuid den inchinn atá ina aice). An triú cineál stróic is coitianta ná rith fola fo-aracnóideach.


An Chiorróis.
Neamhord ainsealach leadránach san ae ina milltear cealla an ae agus a dtagann fíocháin cholmnacha (fiobróis) ina ndiaidh is ea an chiorróis. Is é an chúis is coitinne leis ól fada leanúnach iomarcach alcóil. Ach is féidir go dtarlóidh sí mar thoradh ar neamhord uathimdhíonach, príomhchiorróis dhomlasach, bac sa chomhchonair dhomlasach (le calcalais domlais, mar shampla), nó ionfhabhtú víreasach (le heipitíteas B nó C, mar shampla). Má leanann sí ar aghaidh, teipeann an t-ae le buíochán, rith fola, bailiú sreabháin i gcuas an pheireatóinéim sa bholg, agus i ndeireadh báire cóma is bás.


MDMA.
Druga dearthóra é MDMA (Meitiléindé-ocsaimeiteamfataimín) nó eacstais a dtugtar "E" nó "X" nó "Ádhamh" air chomh maith. Is siabhraigin éadrom í. Amfataimín atá ann agus úsáidtear mar dhruga sóisialta é go forleathan. Tuairiscítear go gcuireann sí le céadfaí tadhaill agus mar sin go bhfeidhmíonn mar afraidíseach. Freagrach as cuid mhaith básanna de bhrí go bhforthéann sí an cholainn.


Cnagchócaon.
Is éard is Cnagchócaon ann ná an cineál cócaoin a chaitear. Druga sóisialta atá ann.


Tanagair.
Is éan é an tanagair Is baill d'fhine na Thraupidae iad.


Vombat.
Ainmhí is ea an vombat.


Méabh.
Banríon Chonnacht sa Rúraíocht is ea Méabh (sean-Ghaeilge: Medb, meán-Ghaeilge: Meḋḃ, Meaḋḃ nó Meadhbh sa luath-Ghaeilge nua-aimseartha). Sna scéalta is mó cáil, tá Banríon Méabh pósta le hAilill mac Máta agus tá a cúirt ríoga suite i gCruachan, Ráth Cruachan, Contae Ros Comáin an lae inniu. Tá fír chéile eile aici sna scéalta, ríthe Chonnacht eile an chuid is mó dóibh. An namhaid is mó atá aici ná a hiar-fhear chéile agus rí Uladh Conchobar mac Nessa agus briseann an Táin Bó Cúailnge amach eatarthu nuair a dhéanann Méabh iarracht an tarbh is fearr in Ulaidh a ghoid.


Cist.
Is éard is Cist ann ná mála neamhghnách a bhfuil ábhar leachtach, gásach nó leathsholadach ann sa duine nó san ainmhí.


Úll brád.
Gnáthstruchtúr a ghobann amach as an muineál, agus atá níos feiceálaí sna fir, atá i gceist le húll brád nó le húll na brád. Úll na scornaí agus úll na slugaide a thugtar air freisin.


Meitibileacht.
Is ionann meitibileacht agus na próisis cheimiceacha a tharlaíonn sa chill is san orgánach a choinníonn beo iad trí fhuinneamh agus ábhair riachtanacha a chur ar fáil.


Scanadh ultrafhuaime.
Is éard is scanadh ultrafhuaime ann ná úsáid na dtonnta ultrafhuaime le scanadh a dhéanamh ar an gcolainn bheo. Baintear leas as le diagnóis a dhéanamh.


Paiteolaí.
Is ionann Paiteolaí agus cineál dochtúir a dhéanann staidéar ar phróisis na ngalar.


Hormóin shintéiseacha.
Is éard is hormóin shintéiseacha ann ná hormóin a cruthaíodh agus a chruthaítear go saorga.


Ainglis.
Is éard is Ainglis (Laidin: "gutteria", "struma") ann ná meall neamhghnách sa mhuineál.


Scanadh.
Is éard is Scanadh ann ná íomháú a dhéanamh, i gcúrsaí leighis ach go háirithe.


Galar Graves.
Galar a bhaineann le neamhord na faireoige tíoróidí é Galar Graves. Feictear an galar seo níos minice i measc na mban agus iad siúd atá dulta in aois, agus bíonn sé ar dhuine nó beirt as thart faoi gach míle duine. An fhoirm is mó ina bhfeictear an galar seo ná in ainglis nó meall mór a ghobann as muiníl daoine. As Robert James Graves dochtúir Éireannach a ainmníodh an galar seo.


Bithóipse.
Is éard is Bithóipse ann ná nuair a bhaintear cuid de fhíochán duine agus iad beo ar mhaithe leis an diagnóisiú.


Hipitíoróideacht.
Is éard is Hipitíoróideacht ann ná nuair nach gcruthaítear a dóthain hormón tíoróideach sa duine. An galar is mó a tharlaíonn dá bharr seo ná Galar Graves. Má chuirtear isteach ar feidhmeanna an tíoróidigh trí easpa hormón a chuir ar fáil is féidir bheith ag súil go mbeidh daoine traochta, is go mbeidh siad mall ó thaobh luas na hintinne.
Diagnóisiú.
Déantar galar sa tíoróideach a dhiagnóisiú le tástáil fola do na leibhéil T4 agus T3 atá san fhuil a fháil amach. Déantar íomháú ar an bhfaireog ar nós scanadh ultrafhuaime le méid is cruth na faireoige a fhiosrú. Déantar bithóipse chomh maith, ach go háirithe i gcásanna ailse. Breathnóidh paiteolaí ar an sampla fíocháin seo.
Cóir Leighis.
Ó thaobh cóir leighis tugtar cógas leis an oiread hormón a scaoiltear a mhéadú nó cuirtear hormóin shintéiseacha ar fáil do dhaoine de réir mar is gá. Téitear i muinín na máinliachta nuair a bhíonn an fhaireog rómhór. Chomh maith is féidir radaíocht a úsáid leis an bhfaireog a scrios má tá sé rómhór.


Hipeatalamas.
Is faireog san inchinn a thálann hormóin a mbíonn éifeacht acu ar an bhfaireog thíoróideach é an Hipeatalamas.


Ailill mac Máta.
Rí Chonnacht agus fear chéile na Banríona Méabh sa Rúraíocht is ea Ailill mac Máta, atá bunaithe i gCruachan (Ráth Cruachan, Contae Ros Comáin sa lá atá inniu ann). Is eisean atá i gceannas ar fhórsaí Chonnacht nuair a ionsaíonn siad Ulaidh sa laochscéal Táin Bó Cúailnge.
Insítear sna scéalta go bhfuil ainm a mháthar aige, Máta Muirisc, iníon Mhága de chuid na bhFir Ol nÉcmacht, ceann de treibheanna na ríochta. Tá a athair Rus Ruad ina Rí Laighean, agus i measc na mic eile atá aige ná Cairbre Nia Fer, Rí Theamhair na Rí, Find Fili, a ghlacann áit a athar mar rí Laighean agus Cathbad, príomh-draoi Rí Uladh Conchúr Mac Neasa, dar le foinsí áirithe. Deirtear sa Táin gur roghnaigh Méabh mar fhear chéile é ós rud é gurb eisean an duine amháin astu gan cruálacht, éad nó faitíos.


Praslacha.
Is éan í an phraslacha Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Geabhróg Artach.
Is éan a fhaightear ar fud an Domhain í an gheabhróg Artach Is ball d'fhine na Sternidae í. Déanann sí imirce níos faide ná aon éan eile, suas le 36,000 km sa bhliain. Caitheann sí samhradh an leathsféir thuaidh san Artach, agus geimhreadh an leithsféir thuaidh san Antartach.


Cangarú crainn Vogelkop.
Ainmhí is ea an cangarú crainn Vogelkop.


Meantán.
Is éan é an meantán Is baill d'fhine na Paridae iad.


Snag (éan).
Is éan é an Snag Is baill d'fhine na Certhiidae iad. Éan a áitríonn coillte le crainn fhásta is coirt gharbh orthu. Is ball d'fhine na Certhiidae é. Gob fada cuarach aige, agus crúba fada atá oiriúnach chun greim a fháil ar an gcoirt. Itheann sé na feithidí a bhíonn istigh i ngága sa choirt, agus is féidir leis siúl suas an choirt á gcuardach, an t-aon éan in Éirinn ar féidir leis an cleas seo a dhéanamh. Téann sé ar an bhfara, a bholg brúite i log sa choirt is a chrúba greamaithe leis an gcoirt taobh amuigh. Déanann sé a nead i bpoll sa chrann as slaitíní le cleití mar líneáil taobh istigh. Tógann sé dhá ál sa bhliain.


Nazarat.
Is cathair in Iosrael é Nazarat nó Nasair (,). Tá breis is 72,000 duine ina gcónaí ann. "Príomhchathair Arabach Iosrael" a thugtar mar leasainm air, mar is Arabaigh iad formhór mhuintir na cathrach. Cuirtear síos sa Bhíobla ar Nazarat mar bhaile dúchais Íosa, Mhuire agus Iósaf, agus, dá réir sin, is áit oilithreachta atá ann inniu.


Piardálaí trá.
Is éan é an piardálaí trá Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Glaséan.
Is éan é an glaséan Is baill d'fhine na Passeri iad.


Cangarú glas iartharach.
Ainmhí is ea an cangarú crainn iartharach.


Valbaí.
Ainmhí is ea an valbaí.


Vombat clúmhshrónach tuaisceartach.
Ainmhí is ea an vombat clúmhshrónach tuaisceartach.


Favela (leabhar).
Foilsíodh "Favela", an chéad leabhar neamhfhicsin ón iriseoir agus scríbhneoir Alex Hijmans sa bhliain 2009, ag Cois Life. 'Bruachbhaile bocht' an chiall atá leis an teideal i bPortaingéilis. Sa leabhar, cuireann Hijmans síos ar shaol an bhruachbhaile bhoicht Tancredo Neves, ar imeall chathair Salvador i oirthuaisceart na Brasaíle, cathair ina bhfuil cónaí ar Hijmans ó 2007. Bronnadh duais aitheantais sa rannóg 'Prós' ar "Favela" ag Oireachtas 2009. Bhí an leabhar ar ghearrliosta Ghradam Uí Shúilleabháin na bliana 2010.
Léirmheasanna.
Chuir lucht léirmheastóireachta na meán Gaeilge fáilte mhór roimh "Favela". "I measc na ndírbheatháisnéisí is suimiúla dár scríobhadh i nGaeilge riamh," a bhí le rá ag Robert McMillen ar The Irish News. " "Leabhar a choinníonn ag tiontú na leathanach thú," a scríobh Matt Mac Anna ar Nuacht24.


Heemskerk.
Baile mór agus bardas san Ollainn Thuaidh is ea Heemskerk. Tá 38,892 duine ina gcónaí ann i limistéar 31.7 ciliméadar cearnach.
Stair.
Léiríonn fianaise seandálaíochta go raibh cónaí ar dhaoine i Heemskerk, atá suite ar thalamh gainimh díreach taobh thiar de na dumhcha a choinníonn an Mhuir Thuaidh amach, cúpla céad bliain roimh bhreith Chríost. Sa bhliain 1069 a luadh ainm an bhaile don chéad uair mar 'Hemezen Kyrica' i scríbhinn eaglasta. 'Teampall Hemezen' ba chiall leis an ainm sin. Ceaptar gur bhean rialta as an bhFreaslainn ab ea Hemezen a bhunaigh mainistir san áit.
Bhí sé chaisleán i Heemskerk sna Meánaoiseanna; tá péire fágtha sa lá atá inniu ann, Assumburg agus Marquette. Tógadh teampall Protastúnach an bhaile sa bhliain 1628 ach is as an tríú haois déag don túr. Caitlicigh iad an chuid is mó den daonra, áfach. Thóg bunadh Caitliceach an bhaile teach pobail mór nua sa bhliain 1891 atá ar cheann d'fhíorbheagán samplaí de thithe pobail Chaitliceacha a tógadh i stíl na Nua-Athbheochana. Tá an t-ainm céanna, 'St. Laurentius' ('Naomh Labhrás') ar an dá shéipéal.
Baile tuaithe.
Baile tuaithe a bhí in Heemskerk go dtí na 1960í. Sútha talún an táirge ba mhó a mbíodh cáil ar an mbaile ina thaobh. Sa lá atá inniu ann, fástar bláthanna agus glasraí ar an talamh gainimh méith idir an mbaile agus na dumhcha.
Aonach.
Tá aonach siamsaíochta Heemskerk, a thosaíonn ar an gcéad Chéadaoin i Meán Fómhair agus a leanann ar feadh trí lá, ar cheann de na cinn is mó a bhfuil tóir orthu san Ollainn Thuaidh. Bíonn rásaí capall ann ar an Déardaoin.


Bananaphoblacht (caife).
Teach caife dátheangach i gcathair na Gaillimhe ab ea Bananaphoblacht. Bhí sé suite ag uimhir 56 Sráid Dhoiminic Íochtair. Bhí teach caife eile sa láthair chéanna roimhe darb ainm 'Apostasy'. Cheannaigh an t-iriseoir agus an scríbhneoir Alex Hijmans léas na háite i 2001 agus bhí sé ina bhainisteoir ar Bhananaphoblacht go 2006, nuair a dhíol sé an caife le húinéirí nua, a bhunaigh bacús ann. Tá an bacús sin imithe ó shin agus tá siopa fóin lonnaithe san fhoirgneamh anois.
Caife dátheangach.
Caife dátheangach ab ea Bananaphoblacht. Bhí Gaeilge ag cuid mhór de na freastalaithe ann agus bhí tarraingt ar leith ag muintir na Gaeilge ar an áit. Bhí biachláir dhátheangacha ag an gcaife. Bronnadh Gradam Sheosamh Uí Ógartaigh ar fhoireann na Bananaphoblachta sa bhliain 2004 as a gcuid oibre ar son na teanga.
Úrscéal.
Tá an t-úrscéal "Aiséirí" le Alex Hijmans bunaithe ar an tréimhse ar leis an t-údar Bananaphoblacht. Ficsean agus ní dírbheatháisneis atá in "Aiséirí" áfach. Tá an teach caife ina bhfuil an t-úrscéal suite lonnaithe ar shráid fhicseanúil ar bhruach thiar na Coiribe.


Aiséirí (leabhar).
"Aiséirí" an t-ainm don chéad úrscéal ó pheann Alex Hijmans, foilsithe ag Cois Life sa bhliain 2011. An tréimhse a raibh an t-údar ina bhainisteoir ar theach caife, Bananaphoblacht, i gcathair na Gaillimhe a spreag an t-úrscéal seo, ach is ficsean atá sa leabhar seachas dírbheatháisnéis.
Scéal.
Nuair a théann bean óg as an Ísiltír, Rebekka, ag obair sa teach caife 'Aiséirí' i gcathair na Gaillimhe, athraíonn a saol ó bhonn. Ealaíontóir í, ach de réir a chéile cailleann sí í féin in obair an chaife. Teaghlach cathrach comhaimseartha, idirnáisiúnta, soghluaiste atá i bpobal 'Aiséirí' agus is ina measc siúd a chaitheann sí léargas níos iomláine a fháil uirthi féin agus ar an méad a thug go Gaillimh an chead uair í.


Ficsean.
Is éard atá i bhficsean sa chiall is leithne den fhocal ná téacs ar bith a bhaineann le heachtraí nach eachtraí fírinneacha iad. Samhlaíocht an údair (nó na n-údar) bunús an téics. I gcomhthéacs na litríochta scríofa is minicí a úsáidtear an téarma ficsean, ach úsáidtear é maidir i réimsí na scannánaíochta agus na teilifíse freisin. Malairt fhicsin ná neamhfhicsean, réimse sa litríocht de shaothair a phléann eachtraí fírinneacha.
Formáidí éagsúla.
An t-úrscéal an seánra is coitianta san fhicsean, ach áirítear gearscéalta, drámaíocht agus fiú filíocht ar réimsí an fhicsin freisin.


Neamhfhicsean.
Is éard atá i neamhfhicsean na téacs ar bith a chuireann an t-údar i láthair mar insint fhírinneach.i. bunaithe ar fhíricí seachas ar a s(h)amhlaíocht.
Formáidí éagsúla.
Beatháisnéis, dírbheatháisnéis, litríocht thaistil, aistí, leabhair staire agus leabhair oideachasúla cuid de na réimsí is coitianta sa neamhfhicsean.


Dírbheathaisnéis.
Is éard atá i ndírbheathaisnéis ná téacs nó leabhar faoi shaol dhuine, scríofa ag an duine sin féin. (Más duine eile a scríobh, beathaisnéis atá i gceist.)
Dírbheathaisnéis i litríocht na Gaeilge.
Réimse í an dírbheathaisnéis a bhi faoi bhláth tráth i litríocht na Gaeilge. Tá leabhair ar nós 'Peig' le Peig Sayers, 'Rotha Mór an tSaoil' le Micí Mac Gabhann, 'Mo Bhealach Féin' le Seosamh Mac Grianna agus 'Mise' le Colm Ó Gaora ar chuid de na samplaí is aitheanta. D'imigh an dírbheathaisnéis as faisean sa dara leath den fhichiú haois, cé go bhfuil samplaí ann, ar nós "An Nollaig Thiar' le Breandán Ó hEithir. Tá tréithe dírbheathaisnéiseacha ag baint le cuid de nua-scríbhneoireacht na Gaeilge freisin, mar shampla leis na leabhair 'Manchán ar Seachrán' agus 'Baba-Jí agus TnaG' le Manchán Magan agus an leabhar 'Favela' le Alex Hijmans.


Eala dhubh.
Is éan í an eala dhubh. Is ball d’fhine na "Anatidae" í.


Eala ghlórach.
Is éan í an t-eala ghlórach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Valbaí giorria bandach.
Ainmhí is ea an valbaí giorria bandach.


Valbaí Bennett.
Ainmhí is ea an valbaí Bennett. Bhí an ainmhí seo curtha in aithne ar Reachrainn in Éireann.


Glasóg.
Is éan í an ghlasóg. Is baill d'fhine na Motacillidae iad.


Fyodor Dostoyevsky.
Údar Rúiseach a scríobh úrscéalta, gearrscéalta agus aistí ba ea Fyodor Mikhailovich Dostoyevsky (Фёдор Миха́йлович Достое́вский) (11 Samhain 1821 – 9 Feabhra 1881 de réir an tseanfhéilire, nó 30 Deireadh Fómhair 1821 – 29 Eanáir 1881). Is iad na saothair is mó clú dá chuid "Coir agus Pionós" (Преступление и наказание), "An tAmadán" (Идиот) agus "Deartháracha Karamazov" (Братья Карамазовы). Thug sé an-léargas ar intinn shuaite an duine agus ar cheisteanna crua na beatha, agus tugtar aitheantas dó mar dhuine de scríbhneoirí móra na Rúise.
Óige an údair.
Bhíodh a athair, Mikhail Andryeyevich, fear diaga crua a fuair céim uasal sa bhliain 1828, ag obair mar dhochtúir in Ospidéal Marinski do na bochtáin i Moscó. Ba de shliocht lucht trádála í Mariya Fyodorovna, a mháthair. Bhí Fyodor ar an dara duine de sheachtar clainne a mhair. Faoin mbliain 1832 bhí eastát beag ceannaithe ag Mikhail Andryeyevich, agus é dian ar na seirfigh a bhí ann. Ach b’annamh ann é agus na páistí ar saoire ann, agus bhainidís an-sult as an am a gcaithidís ann.
Nuair a bhí D. cúig bliana déag d'aois fuair Mariya Fyodorovna bás den eitinn, agus chuir a athair an bheirt mhac ba shine chun Cathair Pheadair, áit a chuaigh Dostoyevsky ar Institiúid Innealtóireachta Niocláis Anseo fuair sé idir cheird ghairmiúil agus dheis scríbhneoireachta. Sa bhliain 1843 d'fhoilsigh sé aistriúchán de "Eugénie Grandet", úrscéal de cuid Balzac. An bhliain dar gcionn d'fhoilsigh sé "Bochtáin" (Бедные люди - Byednýye lyudi), úrscéal óna lámh féin a tharraing clú air. Thaitin an leabhar go mór le B.G. Byelinsky, criticeoir mór le rá, agus le daoine eile, ach ba bheag orthu "An Scáil" (Двойник - Dvoinik), scéal cléirigh atá sáraithe ag a scáil féin, agus mheath iomrá an údair.
Fuair athair Dostoyevsky bás sa bhliain 1839. Deirtí gurb iad a chuid seirfeach féin a mharaigh é.
Gabhadh Dostoyevsky sa bhliain 1849 agus cuireadh cúirt air as baint a bheith aige le grúpa Petrashevsky, grúpa intleachtóirí liobrálacha. Chiontaigh an chúirt Dostoyevsky as litir threascrach a léamh os ard i gcuideachta daoine eile i dhá áit dhifriúla..
D’fhulaing Dostoyevsky pianseirbhís ceithre bliana. Ansin cuireadh iachall air seirbhís mhíleata a dhéanamh ar feadh cúig bliana ina shaighdiúir singil agus ina leifteanant sa Reisimint Shibéarach sa Chasacstáin. D’éirigh sé mór le Mariya Dmitriyevna Isayeva, bean chéile duine aitheantais sa tSibéir, agus phós siad sa bhliain 1857 tar éis bhás fhear Mariya.
Dostoyevsky (ar thaobh na láimhe deise) agus Shokan Walikhanuli, scoláire Casactach, sa bhliain 1859.
I ndiaidh an phríosúin.
Tháinig athrú mór ar mheon agus ar thuairimí Dostoyevsky agus é ina chime. Dhiúltaigh sé do na fealsúnachtaí Iartharacha a bhí ann lena linn agus chuaigh i leith aigne dhúchasach na Slavbhách. Rud eile de, d’iompaigh sé ina Chríostaí dílis mar bhall den Eaglais Cheartchreidmheach Rúiseach. Chuir sé i gcoinne an Nihileachais agus an tSóisialachais agus rinne scigaithris ar scríbhneoirí agus intleachtóirí ar nós Ivan Turgyenyev a bhí faoi anáil an Iarthair. Léiríonn saothar déanach Dostoyevsky díospóireacht bhríomhar bhuartha idir a cuid pearsana faoi chúrsaí spioradáltachta agus faoin gcoimhlint idir seanaigne na Rúise agus tionchar an Iarthair.
Sa bhliain 1859 d’fhill Dostoyevsky ar Chathair Pheadair, mar ar fhoillsigh sé féin agus a dheartháir Mikhail Mikhailovich dhá iris liteartha: "Vryemya" (Aimsir) agus "Epokha" (Ré). Druideadh "Vryemya" de bharr na dtuairiscí a thug sí ar Éirí Amach Polannach na bliana 1863.
I Mí na Bealtaine chuaigh Dostoyevsky siar go dtí an Eoraip den chéad uair agus thug cuairt ar an nGearmáin, ar an bhFrainc, ar an Eilbhéis agus ar Shasana. Ghnáthaigh sé tithe cearrbhachais agus bhuail sé le Apollinariya (Polina) Suslova, múnla an mban misniúil, ar nós Katyerina Ivanovna, atá le fáil ina shaothar. Thug sé iarracht ar "Epokha" a choinneáil ar siúl, ach chaill sí an oiread sin léitheoirí gurbh éigean dó í a dhúnadh.
Seomra staidéir Dostoyevsky i gCathair Pheadair.
Ghoill bás a mná sa bhliain 1864 go mór air, cé gur minic nár réitigh siad le chéile, agus cailleadh a dheartháir go gearr ina dhiaidh sin. Bhí ualach mór fiach air, ualach a d’éirigh níos troime nuair a ghabh sé fiacha cearrbhachais Mikhail air féin agus a sholáthair riar a gcáis dá mhac altrama agus do mhuirín a dhearthár. Bhain sé sólás as an gcearbhachais arís é féin agus chaill an t-uafás airgid. Easpa airgid a thug air "Coir agus Pionós" (Преступление и наказание - Pryestuplyeniye i nakazaniye) a chur de go deifreach, agus scríobh sé "An Cearrbhach" (Игрок - Igrok) ag an am céanna chun conradh le Stellovsky, a fhoilsitheoir, a chomhlíonadh. D’éileodh sé siúd cóipchearta shaothair uile Dostoyevsky mura bhfuair sé scéal nua.
D’éalaigh Dostoyevsky chun na hEorpa arís. Dhiúltaigh Suslova é a phósadh, rud a ghoill air, ach casadh Anna Grigoryevna Snitkina, luathscríobhaí óg, air. Dise a dheachtaigh sé "An Cearrbhach", agus phós siad sa bhliain 1867. Sa bhliain 1872 rinneadh príomheagarthóir den iris "Grazhdanin" (Saoránach) de, agus thosaigh sé ag foilsiú “Dialann scríbhneora” uirthi, sraith scéalta agus alt a raibh an-ghlaoch uirthi.
Mhéadaigh ar an moladh agus ar an aitheantas a tugadh dó. Sa bhliain 1877 toghadh é ina bhall d’Acadamh na nEolaíochtaí. Sa bhliain 1879 ghlac sé le cuireadh chun comhdhála móire liteartha i Londain, cathair ar fhreastail sé ar a lán cóisireacha agus é ag léamh sleachta as a scéalta féin agus as filíocht Pushkin, file a raibh meas an domhain aige riamh air.
Dostoyevsky agus na Giúdaigh.
Is minic Dostoyevsky á chur in iúl gur dream santach míthrócaireach iad na Giúdaigh agus go mbíonn siad ag déanamh dochar mór don phobal – tuairimí frith-Sheimíteacha a bhí coitianta go leor ag an am. Deir sé gur dona an scéal é mura gcuimhníonn bunadh (neamh-Ghiúdach) na tíre - “narod” (народ) - ar a gcás féin, mar tiocfaidh siad faoi bhois an chait ag na Giúdaigh, agus gan cabhair le fáil ó na hintleachtóirí. “Ólfaidh na Giúdaigh fuil na muintire...” (Жидки будут пить народную кровь…)
Os a choinne sin, is dócha go raibh gearradh éigin coinsiasa air faoina ndearcadh i leith na nGiúdach. Scríobh sé féin agus Arcady Kovner, iriseoir Giúdach, go croíúil chun a chéile, agus chuaigh tuairimí Kovner go mór i bhfeidhm air.
Ní mór a chuimhneamh, maidir leis seo, go raibh Dostoyevsky den tuairim gur chóir lánchearta sibhialta a thabhairt do Ghiúdaigh agus do thuataigh araon (dhá dhream a bhí faoi leatrom riamh), agus gur mhol sé don tSár Alasdar II go dtabharfaí poist cheannasacha do Ghiúdaigh, ar nós ollúnachtaí. Shíl sé, mar sin, go raibh fuascailt na “faidhbe” le fáil in aontú an dá phobail – Giúdaigh agus Críostaithe.
Sliocht as a Shaothar.
Seo an brollach a chuir sé le "Cuimhní Cinn ó Theach na Marbh". Is léir gur carachtar ficseanúil é an "fear eagair" a "chum" an brollach seo. Panu Petteri Höglund a d'aistrigh le haghaidh na Vicipéide.


Iarmhairt Coriolis.
San fhisic, is éard is éifeacht Coriolis ann ná an sraonadh dealraitheach ar réad luaileacha nuair a bhfeictear orthu ó fhráma tagartha rothlach. I bhfráma tagartha le rothlú deiseal, bíonn an sraonadh ar an taobh clé de ghluaisne an réada; agus i gceann le rothlú tuathalach, bíonn an sraonadh ar dheis. Nochtaíodh an slonn matamaiticiúil d'fhórsa Coriolis i bpáipéar sa bhliain 1835 scríofa ag an t-eolaí Francach Gaspard-Gustave Coriolis i ndáil le teoiric na rothaí uisce, agus freisin i cothromóidí taoide de chuid Pierre-Simon Laplace sa bhliain 1778. Go luath sa 20ú haois, d'úsáidtí an téarma "fórsa Coriolis" i dtaca le meitéareolaíocht.


Middelburg.
Is í Middelburg príomhchathair na cúige Zeeland san Ísiltír. Tá sí suite i gceartlár an iar-oileáin Walcheren (ciallaíonn an logainm 'Middelburg' 'Caisleán an Láir'.) Le daonra de 40,600 duine, tá an chathair ar an gceann is lú de phríomhchathracha chúigí na tíre. Sa 16ú hAois, áfach, bhí Middelburg chomh tábhachtach le hAmsterdam. Tá a rian sin ar lár stairiúil na cathrach, a mheallann na céadta míle turasóir in aghaidh na bliana. Tá cáil ar leith ar choimpléasc na mainistreach lena túr ard 'Lange Jan' ('Seán Ard'.) Tá iarsmalann chúige Zeeland suite sa choimpléasc seo.
Aerbhuamáil.
Rinne aerfhórsa na Gearmáine aerbhuamáil ar Middelburg ar an 17 Bealtaine 1940. Fuair 22 duine bás sa ghníomh cogaidh seo agus scriosadh os cionn 600 foirgneamh ársa, túr cáiliúil an 'Lange Jan' ina measc. Thosaigh muintir na cathrach ar an atógáil le linn an chogaidh féin.
Turasóireacht.
Sa lá atá inniu ann, tá Middelburg ag brath go mór ar an turasóireacht. Tagann an cheathrú chuid de theacht isteach shiopaí na cathrach ó thurasóirí. Tarraingíonn go leor de mhuintir na Gearmáine ar an gcathair agus i rith an tsamhraidh is beag nach mó Gearmáinise a chloistear á labhairt ar shráideanna na cathrach ná Ísiltíris.


Ceolaire.
Is éan é an ceolaire Is baill d'fhine na Sylviidae iad.


Síodeiteach.
Is éan ceoil de chuid an leathsféir thuaidh é an síodeiteach Is baill d'fhine na "Bombycillidae" iad. Liath/bán le heireaball dubh, cíor ar a cheann. Cinn aonaracha le barr saghas céiriúil ar chuid de chleití an sciatháin. Áitríonn sé talamh coille is garraithe, agus itheann caora is feithidí.


Valbaí sporearrach spéaclach.
Ainmhí is ea an valbaí sporearrach spéaclach.


Gaspard-Gustave Coriolis.
Eolaí, innealtóir meicniúil agus matamaiticeoir Francach ba ea Gaspard-Gustave de Coriolis nó Gustave Coriolis (21 Bealtaine, 1792 – 19 Meán Fómhair, 1843). Tá clú air toisc an obair a rinne sé i leith fórsaí forlíontaigh a aimsítear i bhfráma tagartha rothlach, agus glaodh an fórsa áirithe, Iarmhairt "Coriolis" ina dhiaidh. Ba é Coriolis an chéad duine leis an téarma "obair" a úsáid le cur síos a dhéanamh ar aistriú fuinneamh thar fad áirithe.
Rugadh é i bPáras sa bhliain 1792. Sa bhliain 1816 bhí sé mar teagascóir ag an École Polytechnique. Rinne sé turgnaimh ansin ar frithchuimilt agus hiodrálaic. Sa bhliain 1829 d'fhoilsigh sé an leabhar, "Calcul de l'Effet des Machines" ("Áireamh ar Éifeacht na meaisíní"), ag déanamh cur síos ar an tslí gur féidir le earnáil na tionsclaíochta úsáid éifeachtach a fháil ó na meaisíní. I rith an tréimhse seo bhí an slonn, ½mv2, á úsáid níos mó agus glacadh leis an nasc idir é agus obair mheicniúil.
Rinne Coriolis a lán oibre sna blianta seo ar na smaointe seo faoi fuinneamh cinéiteach a chuir i bhfeidhm le córais rothlaigh.. Scríobh sé páipéir sa bhliain 1835, "Sur les équations du mouvement relatif des systèmes de corps" ("Na cothromóidí gluaisne choibhneasta de córas corp"). Chuir an saothar seo síos ar ar aistriú fuinneamh i córais rothlaigh mar rotha-uisce. Rinne sé plé ar na fórsaí forlíontaigh a aimsítear i bhfráma tagartha rothlach agus roinn sé na fórsaí seo i ndá grúpaí. Is é Iarmhairt Coriolis an dara catagóir. Sa bhliain 1835 d'fhoilsigh sé saothar matamaiticiúil ar imbhualadh sféar: "Théorie Mathématique des Effets du Jeu de Billard".
Bhí Coriolis mar ollamh le meicnic ag an École Centrale des Arts et Manufactures sa bhliain 1829. Fuair sé bás sa bhliain 1843 ag aois 51 i bPáras.


Debian.
Is Córas Oibriúcháin í Debian, freisin is bogearra saor é Debian, mar sin tá cead ag aon duine an cód a úsáid agus a athrú. Tá roinnt córas oibriúcháin eile go hiomlán bunaithe ar Debian, mar shampla Ubuntu, agus Linux Mint


Clochrán.
Is éan é an clochrán Is baill d'fhine na Muscicapidae iad.


Crotach eanaigh.
Is éan é an crotach eanaigh a phóraíonn sa leathsféar thuaidh ar thundra is móinteach. Imircíonn sí go dtí cladaigh láibeacha is ghaineamhlacha sa leathsféar ó dheas. An ceann stríocach. Itheann sí feithidí, caora is inveirteabraigh na gcladaí, portáin go háirithe. Ball d'fhine na Scolopacidae é.


Oidhreachtúlacht Mendel.
Is éard is Oidhreachtúlacht Mendel (nó géineolaíocht Mendel nó Mendeleachas) ann ná sraith de phríomhthuairimí a bhaineann le tarchur saintréith oidhreachtúil ó máthair-orgánaigh go dtí a sleachta; leagann sí béim ar bhunús na géineolaíochta. Dhíorthaigh siad i dtús báire ó obair Ghregor Mendel a foilsíodh sa bhliain 1865 agus 1866 a bhí "athfhionnta" sa bhliain 1900, agus a bhí i dtús báire an-chonspóideach. Nuair a bhí siad comhtháite le teoiric chrómasómach na hoidhreachta ag Thomas Hunt Morgan sa bhliain i 1915, rinneadh croí na géineolaíochta clasaicí aisti.
Stair.
Dhíorthaigh Gregor Mendel, sagart / manach de chuid na hOstaire, dlíthe na hoidhreachta sa 19ú haois le linn dó turgnaimh hibridiúchán ar phiseanna garraí (Pisum sativum) a stiúradh. Idir 1856 agus 1863, d’fhás sé agus thástáil sé roinnt 29,000 piseanna garraí. As na turgnaimh seo rianaigh sé dhá theoiric ghinearálta ar a dtugtar "Oidhreachtúlacht Mendel". Rinne sé cur síos ar na prionsabail i bpáipéar a bhí scríofa i ndá chuid aige, "Turgnaimh ar Hibridiú Phlandaí" (Gearmáinis: "Versuche über Pflanzen-Hybriden") a léigh sé amach ag cruinniú de chuid an Chumann Stair an Dúlra sa chathair Brno ar an 8ú Feabhra agus ar 8ú Márta, sa bhliain 1865, agus foilsíodh é ina dhiaidh san iris eolaíochta "Verhandlungen des naturforschenden Vereins Brünn" sa bhliain 1866.
Dlí an leithscartha (an Chéad Dlí).
Deir an dlí seo; "nuair a bhíonn gaiméití á gcumadh, scairtear an dá ghéin den phéire ó chéile i dtreo is nach bhfaigheann gach ghaiméit ach cóip amháin dóibh. Ní théann ach géin amháin de gach péire isteach in aon ghaiméit." Fuarthas an cruthúnas díreach go raibh sé seo fíor tar éis gur breathnaigh beirt eolaithe neamhspleách ar próiseas na méóise, b’iad siúd an luibheolaí Gearmáineach, Oscar Hertwig sa bhliain 1876, agus an zó-eolaí Beilgeach, Édouard Van Beneden sa bhliaini 1883. Sa mhéóis, deighltear an crómasóim athartha agus bíonn na ailléilí le tréithe an charachtair leithscartha ina dhá ghaiméit éagsúl.
Dlí an Rangaithe Neamhspleáigh (an Dara Dlí).
Tugann Dlí an Rangaithe Neamhspleáigh le fios ar a dtugtar freisin " Dlí na Saorshórtála ", go rangaíonn ailléilí éagsúila neamhspleách ar a chéile i rith foirmithe gaiméite. Cé gur thug turgnaimh Mhendel i gcónaí an cóimheas 3:1 (Fig. 1) idir feinitíopaí ceannasacha agus cúlaitheacha, nuair a mheasc sé treith amháin ar a chéile, thaispeáin a chuid turgnamh le dhá tréith (crosáil dhéhibrideach) an cóimheas 9:3:3:1 (Fig. 2). Ach léiríonn an tábla 9:3:3:1 go rangaítear an dá phéire ghéinte neamhspleách ar a chéile le cóimheas feinitíopach 3:1. Mheas Mendel mar sin go bhfaightear tréithe éagsúla le hoidhreacht neamhspleách ar a chéile, agus mar sin nach bhfuil aon ghaol, mar shampla, idir dath chait agus fad a eireabaill. Tá sé seo fíor i ndáiríre ach amháin nuair nach bhfuil géinte nasctha le chéile.
Cúlra.
Bíonn an chúis atá leis na dlíthe seo ar fáil sa nádúr i núicléas na cille. Tá sé comhdhéanta suas de roinnt crómasóm a iompraionn na tréithe géiniteacha. I gnáth cill, bíonn dá chuid ag gach ceann de na crómasóim, na crómaitidí.
Sa chill atáirgthe, a cruthaíodh i bpróiseas a dtugtar méóis air, ní bhíonn de ghnáth ach ceann amháin de na crómaitid de chuid gach crómasóim aici. Má chumascar dhá cheann de na cealla (de ghnáth ceann fireann agus ceann baineann), cuirtear an tacair athchóirithe iomlán ar ais arís agus measctar na géinte.
a>e agus ar an gcaoi a aistríonn seo isteach chuig dlíthe Mhendel


Foillseacháin Inis Gleoire.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach as Béal Feirste is ea Foillseacháin Inis Gleoire a fhoilsíonn leabhair Ghaeilge. Tá aistriúcháin ar shaothair de chuid James Joyce foilsithe acu; Dubliners agus Uiliséas.


Rudyard Kipling.
Géarscéalaí, file, agus úrscéalaí Sasanach ab ea Joseph Rudyard Kipling (30ú Nollaig, 1865 - 18ú Eanáir, 1936) a bhfuil a scéalta cuimhnithe go príomha dá bharr chéiliúradh impiriúlachais na Breataine dá chuid, scéalta agus dánta de shaighdiúirí na Breataine san India, agus a scéalta le haghaidh páistí. Fuair Kipling an Duais Nobel um Litríocht sa bhliain 1907. Rugadh i Bombay, an India Bhriotanach é, agus seoladh ar ais go dtí Sasana é agus é 5 bhliana d'aois. Tháinig an clú is mó ar Kipling dá shaothair ficsean The Jungle Book (sraith scéalta a bhfuil 'Rikki-Tikki-Tavi' mar cheann acu), Kim (scéal tinrimh), neart gearrscéalta mar 'The Man Who Would Be King', agus a chuid dánta, mar Mandalay, Gunga Din, agus If—. Tá Kipling aitheanta go mór mar 'nuálaí in ealaín an ghéarscéil'; tá a chuid leabhair pháistí mar buanchlasaicí na litríochta do pháistí.
Aois an pháiste agus saol óg.
Rugadh Rudyard Kipling ar 30ú Nollaig, 1865 i Mumbai, san India Bhriotanach do Alice Kipling (née MacDonald) agus John Lockwood Kipling. Chas an bheirt acu ag Loch Rudyard in Rudyard, Staffordhire, Sasana agus thosaigh siad ag suirí. Bhí siad chomh tógtha sin leis an áilleacht de chuid na háite gur thug siad an t-ainm féin dá gcéadghin dá réir sin. Dhá bhliain i ndiaidh sin, sa bhliain a rugadh Rudyard, d'aistrigh siad go dtí an India.


Elizabeth Williams.
B'ábhar í Elizabeth Williams, nó mar is fearr aithne uirthi 'Y Ferch o'r Sger', don amhrán cáiliúil 'Y Ferch o'r Sger (Gaeilge: An Cailín ó Sker)'.
Bhí cónaí uirthi sa Tŷ'r Sger (Gaeilge: Teach Sger), in aice le Cynffig, ar an gcósta idir Margam agus Porthcawl i Morgannwg. deirtear gur thit sí i ngrá leis an gcruitire bocht, Thomas Evans, ach nach raibh muintir s'aici sásta ligin di é a phósadh. Cuireadh iallach uirthi fear saibhir darb ainm Thomas Kirkhouse ó Gastell-ned a phósadh.
Ainmníodh an scoil 'Ysgol Y Ferch o'r Sger', Corneli, Pen-y-bont ar Ogwr (sir) i gcuimhne uirthi.


Dlí Saileach.
Lámhscríbhinn an Dlí Saileach de Vandalgarius, sa bhliain 793.
Is éard is an Dlí Saileach (Laidin: "Lex Salica") ann ná corpas de dhlí traidisiúnta na bhFranc Saileach a bhí códaithe le haghaidh rialú sna Meánaoiseanna le linn ré an Rí Clóbhis I sa 6ú haois. Cé go léiríonn an Dlí Saileach úsáid agus cleachtas an-ársa, seans go raibh an dlí tiomsaithe ar dtús báire am éigin idir 507 agus 511.
Is é an dearbhphrionsabal is cáiliúla den dhlí seo ná ceart céad-ghinteachta athairlíneach, an riail a chur cosc ar bhaineannach teacht i gcoróin nó i bhfíofa ó oidhreacht. Go deimhin, go minic, is téarma comhchiallach é an 'Dli Saileach' agus 'ceart céad-ghinteachta athairlíneach'. Ach síneann tábhacht an dlí Saileach níos faide ná na rialacha oidhreachta, mar go bhfuil sinsearach réimdhíreach aige chuig an gcóras dlí in go leor áiteanna na hEorpa sa lá atá inniu.


Ted Danson.
Is aisteoir Meiriceánach é Ted Danson a rugadh ar an 29 Nollaig 1947.


Naomh Aodhán Lindisfarne.
Ba naomh Caitliceach é Aodhán Lindisfarne. Rugadh in Éirinn é agus fuair sé bás i Northumberland.


Omar Sharif.
Is aisteoir Éigipteach é Omar Sharif, a rugadh faoin ainm "Michael Demitri Shalhoub" ar an 10 Aibreán 1932. Fuair sé bás ar an 10 Iúil 2015.


Skanderbeg.
Ba laochra Albánach é George Kastrioti Skanderbeg (6 Bealtaine 1405 – 17 Eanáir 1468).


Muire Walsingham.
Is teideal a thugtar ar an Maighdean Mhuire mar thoradh a taispeánadh in Walsingham, Norfolk sa bhliain 1061 í Muire Walsingham.


Dáiví.
Ba rí é Dáiví (1040 R.Ch – 970 R.Ch).


Solamh.
Ba rí é Solamh (1011 R.Ch – 931 R.Ch).


Conradh Verdun.
Ríochtaí na bhFranc tar éis na deighilte a d'eascair as " Conradh Verdun
Chuir Conradh Verdun (Verdun-sur-Meuse, Lúnasa 843) clabhsúr le Cogadh Cathartha na gCairilínseach a bhí ag dul ar aghaidh ar feadh trí bliana. Socrú a bhí ann idir triúr mac marthanach an rí Lughaigh Cráifeach (Laidin:"Ludovicus (imperator)"), mac agus comharba Charlemagne, a roinn críocha na hImpireachta Cairilínsí i dtrí ríocht idir garmhic Shéarlais Mhóir.
Nuair a bhfuair Lughaigh Cráifeach bás sa bhliain 840, d'éiligh Lothair I (Laidin: "Lotharius I (imperator)"), a mhac ba shine, ardtiarnas thar 'ríochtaí’ a dheartháireacha agus thacaigh sé le h-éileamh a nia Pépin II, gur cheart dó bheith ceaptha ina Rí na hAcatáine, cúige an-mhór in iarthair na Fraince. Nuair a bhfuair a chuid deartháireacha Lughaidh Gearmánach (Laidin:"Ludovicus II "Germanicus") agus Séarlas Maol (Laidin: "Carolus II (imperator")) an lámh in uachtar ar a chuid fórsaí ag Cath Fontenoy-en-Puisay (841) agus nuair a séalaíodh a gcomhghuaillíocht le Mionnaí Strasbourg (842), bhí Lothair toilteanach dul i mbun caibidlíochta leo in ionad leanúnach ar aghaidh i mbun cogaíochta.
Ghéill Lothair an Iodáil chuig a mhac ba shine Lughaidh II sa bhliain 844, a dhéanamh ina chomh-Impire é sa bhliain 850. Fuair Lothair bás sa bhliain 855, agus roinneadh a ríocht i dtrí chuid: na críocha a bhí ag Lughaidh cheana féin d'fhan siad leis, deonaíodh na críocha a bhain le iar-Ríocht na Burgúine ar a thríú mhac, sé sin Charles de Provence, agus an chríoch a bhí fágtha ar a dhara mhac, sé sin Lothair II. Gaireadh 'Lotharingia' (Laidin: "regnum Lotharii") ina dhiaidh sin ar an ndúiche seo a bhí gan ainm go dtí sin.
De réir go raibh Lughaidh II míshásta toisc nach bhfuair sé breis críche tar éis bás a athair, chuaigh sé i gcomhghuaillíocht leis a uncail Lughaidh Gearmánach i gcoinne a dheartháir Lothair agus a uncail Séarlas Maol sa bhliain 858. Réitigh Lothair lena dheartháir agus a uncail go gairid i ndiaidh sin, cé go raibh drochmheas ar Shearlas ionas nach bhféadfadh sé arm a thógáil le dul i ngleic leis an ionraidh agus theith sé go dtí an Bhurgúin; shábháil na heaspaig é áfach nuair a dhiúltaigh siad an choróin a bhronnadh ar Lughaidh Gearmánach. Rinne Séarlas Maol ionradh ar Ríocht na Burgúine de chuid Charles de Provence sa bhliain 860, ach theip air agus bhí sé ruaigthe as. Ghéill Lothair II tailte chuig Lughaidh II sa bhliain 862 ionas go bhfaigheadh sé tacaíocht uaidh chun a bhean chéile a cholscaradh, rud a thionscain coimhlintí arís agus arís eile leis an Phápa agus a uncail. Fuair Charles de Provence bás sa bhliain 863, agus fuair Ludwig II a ríocht.
Fuair Lothair II bás sa bhliain 869 gan aon oidhrí dlisteanacha aige, agus roinneadh a ríocht idir Séarlas Maol agus Lughaidh Gearmánach sa bhliain 870 faoi Chonradh Meerssen. Idir an dá linn, bhí Ludwig na Gearmáine gafa le díospóidí lena triúr mac. Fuair Ludwig II bás sa bhliain 875, agus ainmníodh Karlmann, (Laidin: "Karlomannus rex"), mac ba shine an rí, ina oidhre. Corónaíodh Séarlas Maol, le tacaíocht an Phápa, ina Rí na hIodáile agus ina Impire Naofa Rómhánach araon. An bhliain ina dhiaidh sin, fuair Lughaidh Gearmánach bás. Rinne Séarlas iarracht a ríocht a nasc-ghabháil freisin, ach buadh air go cinntitheach ag Andernach, agus roinneadh Ríocht bhFranc san oirthear (sé sin an Fhrainc Thoir) idir Lughaidh III (nó "Lughaidh Óg"), Karlmann na Baváire agus Karl III (nó "Karl ramhar") (Laidin:" Carolus Pinguis").


An Braon Broghach.
Is é is brí leis an teilgean cainte an braon broghach ná an chéad bhraon poitín a thagann as an stil, is é sin, as an ngléas driogtha, nuair a bhítear ag déanamh poitín.


Gilphíb.
Is éan í an gilphíb Is baill d'fhine na Sylviidae iad.


Lacha rua.
Is éan í an lacha rua Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Valbaí sporearrach corráin.
Ainmhí ba ea an valbaí sporearrach corráin.


Buíóg.
Is éan í an buíóg Is baill d'fhine na Emberizidae iad.


Ladhrán buí.
Is éan é an ladhrán buí Is baill d'fhine na Scolopacidae iad.


Gníomhartha na nAspal.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua iad Gníomhartha na nAspal.


Tiomna Nua.
Is é an Tiomna Nua an dara cuid den Bhíobla Críostaí.


Herpesviridae.
Herpes simplexIs fine mhór iad na Herpesviridae ina mbíonn Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN) mar ábhar géiniteach acu agus ina n-úsáidtear ADN-spleách polaiméaráise ADN i gcomhair macasamhlaithe agus is cúis leo galair a thionscain in ainmhithe, lena n-áirítear daoine. Tugtar heirpéasvíris freisin orthu. Tagann ainm na fine ón bhfocal Sean-Ghréigise" herpin" ("téaltú"), a thagraíonn do na hionfhabhtuithe athfhillteacha folaithe, gnáththréith na víreas seo. Is féidir le "Herpesviridae" bheith freagrach as ionfhabhtuithe folaithe nó lísithe.


Iomann na hEorpa.
Iomann na hEorpa, sin iomann an Aontais Eorpaigh agus iomann Chomhairle na hEorpa.
Iomann na hEorpa Ceol Beethoven Téacs in Esperanto le Umberto Broccatelli
Kan-tu ku-ne a- mi- ka-ro, ni la ĝo-jon fes-tas nur,
nek ri- ve- ro nek mon-ta-ro plu land- li- moj es- tas nun,
Ho Eŭ- ro- po, hej- mo ni- a, tro daŭ- ra- dis la di- vid';
Nun bri-le-gu be- lo vi- a, ĉi- u es- tas vi- a id'.
Vi- a fla- go kun- fra- ti- gas ho-mojn post mi- li- ta temp',
Vi- a le- ĝo nun ku- ni- gas ci- vi- ta- nojn en kon- sent'.
De l' Malnova Kontinento Ĵus ekstaris la popol', Gvidas ĝin tre nova sento Kaj kuniga forta vol'.
Sub la ŝildo de la juro ni vivados en konkord'. Tio estas nia ĵuro: unu land' kaj unu sort'.
Jen ekzemplo por la mondo: jen direkto, jen la voj': tuthomara granda rondo en la paco, en la ĝoj'!
Aistriúchán go Gaeilge, ní lena chanadh, ach chun brí na bhfocal thuas a thabhairt
Do shliochtsa is ea sinn uile.
Tá an pobal ar cois anois,
Sin ár sampla don domhan uile,
Sin an treo is sin an tslí,
Beo i síocháin is in áthas.
I 1972 ghlac Comhairle na hEorpa le ceol Beethoven mar iomann, agus i 1985 ghlac cinn stáit agus rialtais an Chomhphobail Eorpaigh (CE) leis mar iomann dóibh siúd freisin. Nuair a claochlaíodh an CE go hAE, deineadh iomann an AE de. Níl i gceist go gcuirfí Iomann na hEorpa in áit na n-iomann náisiúnta éagsúla, ach tá faoi comhluachanna na dtíortha Eorpacha a chur in iúl, go háirithe síocháin, saoirse, dlúthpháirtíocht agus prionsabal na haontachta san éagsúlacht.
D'úsáid Beethoven focail Friedrich Schiller óna Óid don Áthas, ach níl aon bhaint acusan le hIomann na hEorpa.


2011.
Bliain choitianta ab ea an bhliain 2011. (MMXI)


Láimhíneach.
Is iasc é an láimhíneach. Is baill d'ord na Lophiiformes iad.


Iompála.
Ainmhí is ea an iompála.


Naomh John Bosco.
Bhí Eoin Bosco ("Giovanni Melchiorre Bosco"; 16 Lúnasa 1815 – 31 Eanáir 1888) ina sagart caitliceach, scríbhneoir agus múinteoir na hIodáile. Agus é ag obair i dTurin d'fhorbair sé coras oideachás bunaithe ar ghrá in ionad smachta le páistí sráide.


Gnú.
Ainmhí is ea an gnú, dúchasach don Afraic Theas agus don Afraic Thoir..


Patrick Suskind.
Is scríbhneoir agus drámadóir Gearmánach é Patrick Süskind (Rugadh in Ambach, an Ghearmáin, 26 Márta 1949).
Ghnóthaigh sé céimeanna sa stair ó ollscoil München agus ollscoil Aix-en-Provence. An t-úrscéal is clúití leis ná "Das Parfum" (An Cumhrán) a bhain cáil dhomhanda amach, agus a aistríodh in daichead teangacha iasachta. In ainneoin sin caitheann Süskind saol ciúin socair príobháideach agus is annamh a théann sé faoi agallamh agus ní minic a fheictear ag ócáidí poiblí é. In München, in Seeheim agus sa Fhrainc a bhíonn sé ina chónaí.
Saothar.
Rinneadh scannán de "Das Parfum" sa bhliain 2006.


Verdun.
Is baile í Verdun (Gearmáinis mheánaoiseach:" Wirten", "Verdun-sur-Meuse" a hainm oifigiúil roimh 1970) atá suite i Roinn na Meuse (Fraincis:"Département de la Meuse"), réigiúin na Lorráine, san Fhrainc thoir thuaidh.
Bhí Cath Verdun (Fraincis: "Bataille de Verdun") ar cheann de na cathanna is tábhachtaí i rith an Chéad Chogadh Domhanda.


Pete Postlethwaite.
Aisteoir Sasanach ab ea Pete Postlethwaite, a rugadh ar an 7 Feabhra 1946 agus a fuair bás ar an 2 Eanáir 2011.


An Diftéire.
Galar daonna is ea diftéire atá cúisithe ag an bachaillín Corynebacterium diphtheriae. Galar baictéarach tógálach a d'fhéadfadh cumhdach tiubh a chruthú sa tsrón, sa scórnach nó san aer-phíobán atá ann. Bíonn na baictéir as a n‑éiríonn diftéire le fáil i mbéal, i scornach agus i srón duine atá ionfhabhtaithe. Is féidir na baictéir seo a chur ar aghaidh go daoine eile go héasca eile trí bhraonacha taise a scaipeadh le casacht nó le sraothanna. Uaireanta leanann deacrachtaí slogtha, giorra anála agus plúchadh as an diftéire. Is tinneas tromchúiseach é diftéire. Gheobhaidh duine amháin as gach 15, a bhfuil an diftéire orthu, bás dá bharr. Cruthaíonn an diftéire tocsain (nimh) chumhachtach a dhéanann dochar do bhaill agus d’fhíocháin an choirp. Uaireanta leanann aimhréidhe eile as sin, cosúil le pairilis, cliseadh croí nó bás.
Siomtóim.
De ghnáth, is é an chéad siomtóm ná scornach pianmhar agus deacracht slogtha. Tá siomtóim eile ann, cosúil le lagfhiabhras, masmas, caitheamh aníos, tinneas cinn agus buille croí tapa.
Vacsaín do Dhiftéire.
Tá an vacsaín diftéire sábháilte.Maidir le daoine ar tugadh an vacsaín dóibh: deargaíonn agus atann an áit ar tugadh an t‑instealladh dóibh nó bíonn fiabhras ar dhuine amháin as gach deichniúr.Is annamh a bhíonn fo‑iarsmaí tromchúiseacha ag diftéire. Tugann an vacsaín cosaint do phaistí ar an tocsain as a n‑éiríonn siomtóim an tinnis, seachas cosaint ar na baictéir féin. Mar gheall ar go dtéann an vacsaín i gcion ar an tocsain, glaotar tocsóideach air. Tugann cúrsa iomlán den vacsaín seo cosaint mhaith do 95% de dhaoine. Is féidir leis na baictéir fanacht i scornach na ndaoine a bhfuil imdhíonadh faighte acu. Mar gheall air sin, cé go bhfuil siad féin imdhíonta, is féidir leo na baictéir a chur ar aghaidh go daoine nach bhfuil imdhíonadh acu, agus go leanaí óga.
Cosaint a fháil ar dhiftéire.
Is féidir cosaint a fháil ar dhiftéire trí vacsaíniú a fháil. Tugtar an vacsaín diftéire mar chuid den Chlár um Imdhíonadh do Leanaí, in éineacht leis an vacsaín diftéire, leis an vacsaín treacha, leis an vacsaín HiB, agus leis an vacsaín polaimiailítis dhíghníomhaithe. Deirtear go bhfuil sé fíorthábhachtach imdhíonadh a fháil i gcoinne na diftéire mar go bhfuil cásanna diftéire ag dul i méid timpeall na cruinne toisc go bhfuil an ráta imdhíonta ag titim.


Galar Carión.
Galar daonna is ea Galar Carión atá cúisithe ag an mbaictéir Bartonella. Scaiptear ag cuileoga gainimh fuilshúiteacha é.


Ruachtach.
Facial erysipelas.jpg
Is galar daonna é an Ruachtach atá cúisithe ag an mbaictéir Streptococcus, deargadh is at a tharlaíonn san aghaidh den chuid is mó atá ann. Scaiptear é ó dhuine a bhfuil an ionfhabhtú acu go duine eile trí uirlisí máinliachta, coilm agus teagmháil. De ghnáth bíonn imlíne shoiléir aige murb ionann agus an ceallailíteas galar atá cosúil leis taobh amuigh dó seo.
Leigheas.
Peinicillin V a thugtar lena leigheas de ghnáth.
Ainm.
"Erysipelas" is ainm dó as Gréigis, agus tugtar "Tine Naomh Antoine" air chomh maith.
Ainmhithe eile.
Bíonn sé ar mhuca chomh maith.
Foinsí.
Ruachtach


Fiabhras Lassa.
Is galar daonna é an fiabhras Lassa atá cúisithe ag víreas. Scaiptear é ó fhual na gcreimirí go daoine agus ansin scaipeann sé ó dhuine go duine.


Lobhra.
Is galar daonna é an lobhra atá cúisithe ag an mbachaillín "Mycobacterium Leprae". Scaiptear é ó dhuine go duine tar éis tréimhse fhada teagmhála. Tugtar Galar Hansen air chomh maith.


Dinnireacht Aiméibeach.
Is galar daonna é an Dinnireacht Aiméibeach. Is í an aiméibe Enteramoeba histolytica is cúis leis. Scaiptear é nuair a dhéanann duine bia nó fíoruisce a bhfuil an aiméibe ann a ionghabháil.


An Dinnireacht Bhachaillíneach.
Is galar daonna é An Dinnireacht Bhachaillíneach. Cineál dinnireachta agus drochchineál sigeallóise é.


An Fhioláiriáis.
Is galar daonna í An Fhioláiriáis agus is péisteanna néimeatóideacha fioláireacha is cúis leis. Scaiptear é trí chorrmhíolta agus iad ina veicteoirí do na "Filarioidea". Baineann an eilifintiáis leis an ngalar seo.


Colgiasc dall Afracach.
Is iasc é an colgiasc dall Afracach. Is baill d'fhine na Cyprinidae iad.


Cat mara an Atlantaigh.
Is iasc é cat mara an Atlantaigh ("Anarhichas lupus"). Is baill d'fhine na Anarhichadidae iad.


Iasc torcánach.
Grúpa mór d'éisc théagartha uisce úir is mara ar féidir leo séideadh amach le haer nó uisce go mbíonn siad beagnach sféarúil. Is baill d'fhine na Tetraodontidae iad. An-fhorleathan i bhfarraigí tanaí teo, os cionn sceireacha is leapacha féar mara. An cholainn spíonach go minic agus 4 fhiacail sna gialla, ag foirmiú goib cosúil le gob pearóide. Cuid de na horgáin is na fíocháin an-nimhiúil. Is sócamais éisc áirithe sa chlann seo sa tSeapáin, agus ullmhaíonn cócairí speisialta iad. Tugtar "iasc bolgach" orthu freisin.


Miondobhareach.
Ainmhí is ea an miondobhareach.


Srónbheannach dubh Afracach.
Ainmhí is ea an srónbheannach dubh Afracach.


Srónbheannach bán.
Ainmhí is ea an srónbheannach bán.


Moss Keane.
B'imreoir rugbaí Éireannach é Moss Keane (27 Iúil 1948 – 5 Deireadh Fómhair 2010) ar fhoireann rugbaí na hÉireann agus le Leoin na Breataine is na hÉireann. D'éag sé in aois a 62 bliana.


Baibéasóis.
Is éard is Baibéasóis ann ná galar seadánach daonna atá cosúil leis an maláire atá cúisithe ag Babesia.


Valbaí carraige.
Ainmhí is ea an valbaí carraige.


Valbaí giorria ruadhonn.
Ainmhí is ea an valbaí giorria ruadhonn.


Sípéir gallda.
Is madadh clóis é sípéir gallda.


Sotar rua.
Is madadh clóis é sotar rua.


Liopard sneachta.
Ainmhí is ea an liopard sneachta.


An Hobad, nó Anonn agus Ar Ais Arís.
Clúdach an leabhair "An Hobad" (2012)
Úrscéal eipiciúil fantaisíochta is ea "An Hobad, nó Anonn agus Ar Ais Arís" (Béarla: "The Hobbit, or There and Back Again") leis an Ollamh le Léann na Meánaoiseanna J. R. R. Tolkien. Foilsíodh an leabhar ar dtús as Béarla sa bhliain 1937, agus is leabhar é a bhfuil moladh faighte aige ó léirmheastóirí. Ainmníodh an leabhar do bhonn Carnagie agus bhí bua ag an scéal i ngradam an New York "Herald Tribune" sa rannóg Ficsean D’Ógánaigh. Is leabhar é a bhfuil éileamh mór air go fóill agus aithnítear mar shaothar clasaiceach de litríocht na bpáistí é, agus tá an leabhar aistrithe go 50 teanga. Tá an leabhar suite san aois roimh eachtraí Thiarna na bhFáinní, agus is scéal eachtraíochta bunaithe ar thóraíocht Bhiolbó Baigín é, chun scair de shaibhris an Dragan Smóg a fháil. Cabhraíonn Biolbó le Gandalf Draoi agus Toirín an t-abhac, ceannaire dosaen abhac teifeach agus ról an ghadaí aige sa chomplacht. Is iad téamaí lárnacha an leabhair ná éabhlóid agus fás pearsanta, teacht in aois, chomh maith le téamaí de shaint, laochas agus misneach de shaghsanna éagsúla.
Achoimre an Phlota.
Tosaíonn an leabhar le cuairt an draoi Gandalf ar Bhiolbó Baigín, hobad de chuid an Chnoic, agus tugtar cuireadh do Bhiolbó tabhairt faoi thoraíocht, ach diúltaíonn Biolbó, atá sona agus compordach lena shaol. An lá dar gcionn, tagann Tóirín agus a chompánaigh, dosaen abhac, ar cuairt chuig Biolbó agus iad ag ceapadh go bhféadfadh sé cabhrú leo ar a dtóraíocht chuig an Sliabh Uaigneach chun a saibhreas dúchasach a fháil ar ais ó Smóg an dragan. Tuigeann Bhiolbó gurb é Gandalf atá taobh thiar den tóiraíocht seo agus gur tugadh le fios chuig na habhaic go ndéanfadh Biolbó gadaí den scoth. Go drogallach agus mar thoradh comhairle Gandalf, téann Biolbó leo. Teann an grúpa amach sa domhan mór, ag taisteal trasna Críocha na Hobad i dtreo an tSléibhe Uaignigh. Bíonn Biolbó go síoraí ag machnamh ar an gcinneadh a rinne sé faoi dheifir, i ndiaidh léargas a fháil ar fhiántas an domhain. Sna Críocha Uaigneacha tagann said ar throill, a ghabhann na habhaic agus a chuireann i málaí iad, agus é i gceist acu iad a róstáil agus a ithe. Éiríonn le Biolbó agus Gandalf iad a shábháil agus faigheann said claimhte i bpoll na dtroll, i ndiaidh cuardaigh.
Taistealaíonn siad ar aghaidh go Gleann na Scoilte, daingean na nEalbh, atá faoi cheannaireacht Elrond. Aistríonn Elrond na rúnscríbhínní atá ar na claímhte; má ghlactar le, is cinn sean-ealbha iad. Aistríonn sé léarscáil Thóirín freisin, ag léiriú tábhacht Lá Dhúirín, an chéad lá den athbhliain Abhaic, don tóraíocht seo. I ndiaidh coicíse, tosaíonn an taisteal arís, ach i gcaitheamh stoirme agus iad ag dul tríd na sléibhte ó thuaidh téann siad ar fhothain in uachais na bPúcaí, agus gabhtar iad. Ag úsáid Glamdring (ceann de na claímhte), maraíonn Gandalf rí na bPúcaí agus scaoileann sé saor na habhaic, ach cailleann Biolbó a mhothú. Nuair a dhúisíonn sé, tagann sé ar fháinne agus bualann sé le Golam, créatúr an dorchadais. Bíonn comórtas ceisteanna acu agus tagann tuiscint ar Gholam go bhfuil an fáinne, ‘a sstóirín’, ag Biolbó. Cuireann Biolbó an fáinne air agus feiceann sé go bhfuil cumhacht draíochta aige mar go bhfuil sé dofheicthe. I ndiaidh éalú ó Gholam, tagann sé ar a chompánaigh arís. Ritheann siad ón sliabh chun bheith saor ó na púcaí agus cabhraíonn na hIolair, cairde Ghandalf, leo agus iad ionsaithe ag mic tíre na foraoise. Caitheann siad an oíche i dteach Béorn, cabhraíonn seisean leo agus ansin tá orthu dul isteach sa Mhodarchoill, foraois na nEalbh. Fágann Gandalf iad agus i ndiaidh dóibh troid a dhéanamh in aghaidh damháin alla na foraoise cuirtear na habhaic faoi ghlas, gabhlaithe ag an rí Ealbh ina halla. Baineann Biolbó úsáid as cumhacht an fháinne agus éiríonn leis na habhaic a scaoileadh saor tríd iad a chur i mbairillí fíona agus a chur isteach san abhainn.
Baineann siad Baile an Locha amach, baile atá plódaithe ag an gcine daonna. Caitheann an grúpa roinnt ama ansin ach bogann siad ar aghaidh chuig an Sliabh Uaigneach, ar an taobh eile den Loch. Agus Lá Dhúirín tagtha, tagann Biolbó ar fhreagra na ceiste ag leac an dorais, castar an eochair agus téann na habhaic isteach sa sliabh. Is anseo a bhuaileann Biolbó le Smóg ina aonar, agus bíonn comhrá acu. Is mór an fhearg a thagann ar Smóg nuair a thógann Biolbó cupán óir, ach tuigeann Biolbó go bhfuil laige éigin i gcraiceann an dragain ón gcomhrá. Tagann Biolbó freisin ar an Lómharchloch, cloch rí na n-Abhac. Spréachta le fearg, fágann Smóg an sliabh agus scriosann sé Baile an Locha. Maraíonn Bard, boghdóir an bhaile, Smóg, trí shaighead a chur ina chraiceann san áit is laige. Anois agus saibhris Smóg gan chosaint, tagann airm éagsúla chuig an Sliabh Uaigneach, idir ealbha na Modarchoille, na fír ó Bhaile an Locha, abhaic ó na sléibhte, atá ag tacú le Tóirín, agus púcaí, chomh maith leis na mic tíre. Is ansin bíonn cath na gcúig arm, agus bíonn an bua ag na hAbhaic, Ealbha agus fír. Tógtar Biolbó go Tóirín, mar go bhfuil Tóirín ag fáil bháis, agus tar éis a bhás socraítear an Lómharchloch agus claíomh Ealbha a chur in uaimh leis. Roinntear saibhris an tsléibhe agus réitíonn Biolbó é féin lena bhealach a dhéanamh ar ais chuig an gCnoc, agus é ag taistil le Gandalf, Rí na nEalbh agus Béorn. Caitheann siad cuid den gheimhreadh le Béorn, agus nuair a thagann sé abhaile tá sé níos saibhre ná riamh.
Téamaí an leabhair.
Téamaí lárnacha an leabhair ná fás agus teacht chun cinn Bhiolbó; is carachtar é ag tús an leabhair atá cúngaigeanta agus compordach leis an saol ciúin atá aige sa Chnoc, ach feictear ag deireadh an leabhar gur duine fásta é a bhfuil taithí aige ar an domhan. Luaitear téamaí Bildungsroman sa Hobad go rialta, sin le rá scéal fáis agus teacht in aois. Luaitear freisin na cosúlachtaí (agus difríochtaí) idir An Hobad agus saothair mhiotaseolaíochta chlasaiceacha ar nós Béowulf, ceann de na scéalta is sine as Béarla atá ar an bhfód agus ar scéal é a chuaigh go mór i bhfeidhm ar Tolkien, ina bhfuil téama na crógachta mar chuid lárnach de (agus ach go háirithe ról dragan mar chréatúr cliste, agus cruálach, seachas meafarach). Téama láidir eile ná leithleas agus na foirmeacha éagsúla de: ina measc sin, Tóirín ag iarradh a shaibhris dúchasach a thógáil ar ais, grá d’ór an dragan Smóg agus an dúil don fháinne atá i ndiaidh Golam a scriosadh. Léiríonn gluaiseacht na n-arm ag deireadh an leabhair i ndiaidh bháis Smóg an leithleas de ghach ciníocha sa leabhar, an damáiste a dhéantar don chreatlach sóisialta, agus gur gá carachtair a bhfuil croí glan acu chun a leithéid a stopadh agus an leithleas a shárú.
Cumadh.
Thosaigh Tolkien ag obair ar an leabhar le linn na 1930idí, i ndiaidh breacadh síos an chéad line don leabhar ‘In a hole in the ground there lived a hobbit’, agus scrúduithe á gceartú aige. Críochnaíodh an scéal agus faoi 1932 roinn sé an lámhscríbhinn le cairde, C.S Lewis san áireamh. D’fhoilsigh George Allen & Unwin an leabhar i ndiaidh deá-léirmheas ó pháiste an fhoilsitheora.
Leagain Aistrithe.
Is leabhar sár-léite é an Hobad, le breis is 100 milliúin cóip díolta agus aistrithe go breis is 50 teanga eile. Nicholas Williams a chuir Gaeilge ar an leabhar; Alan Titley a bhí ina eagarthóir ar an leabhar. Chuir Evertype ar fáil in 2012 (clúdach crua, ISBN 978-1-904808-90-9); tháinig an dara eagrán amach in 2013 (clúdach bog, ISBN 978-1-78201-033-3).


Maria Edgeworth.
B'úrscéalaí Angla-Éireannach agus scríbhneoir do pháistí í Maria Edgeworth (1 Eanáir 1767 – 22 Bealtaine 1849). Bhí sí ar dhuine de na chéad scríbhneoirí réalaíocha i litríocht na bpáistí.


Dúil (Cnuasach gearrscéalta).
Cnuasach gearrscéalta Gaeilge a scríobh an scríbhneoir Éireannach Liam Ó Flaithearta é Dúil. Bailiuchán de scéalta a bhí foilsithe aige cheana in irisí éagsula as Béarla atá ann, don chuid is mó.
Foilsiodh an chéad leagan thiar sa bhliain 1953 agus an dara ceann sa bhlian 2004. Is é Dúil an chéad leabhar a scríobh an Flaitheartach ina theanga dhúchais.


Liopardchat Bheangál.
mionsamhail
Is cat é liopardchat Bheangál.


Liopard marmarach.
Ainmhí is ea an liopard marmarach.


Leamhan liopardach.
Is feithid é an leamhan liopardach. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Siorc liopaird.
Is iasc é an siorc liopaird a aimsítear in aigéin an domhain.


Conradh Meerssen.
Teorainneacha nua Meerssen.Ba chonradh críochdheighilte é Conradh Meerseen de chuid na hImpireachta Cairilínsí. Shínigh beirt mhac marthanach an Impire Lughaigh Cráifeach, Lughaidh Gearmánach ón Ríocht Oir-Fhrancach agus Séarlas Maol ón Ríocht Iar-Fhrancach é ar an 8 Lúnasa sa bhliain 870. De thoradh ar an chonartha rinneadh Lotharingia, iar-ríocht an Rí Lothair II, a bhfuair bás sa bhliain roimhe. Chuaigh Conradh Meerssen i bhfeidhm in ionad Chonradh Verdun (843), a scoilt críocha na hImpireachta Cairilínsí i dtrí ríocht, idir garmhic Shéarlais Mhóir, tríd an chuid ó thuaidh den Ríocht Mheánach a shín ó na sléibhte Jura san Eilvéis (mar atá inniu ann) go dtí an Mhuir Thuaidh - Lotharingia - idir an Ríocht san iarthar agus san oirthear. Ag an am seo, bhí cuid mhór de chósta na Freaslainne faoi smacht na Lochlannach agus dá bhrí sin ní raibh ach ‘deighilt ar pháipéar’ i gceist anseo.


Mac siobháin.
Is iasc é an mac siobháin.


Toirtís liopaird.
Ainmhí is ea an toirtís liopaird. Reiptíl atá ann, agus is ball d'ord na Testudines í.


Vasiliy Grossman.
Scríbhneoir agus comhfhreagraí cogaidh Sóivéadach de phór Ghiúdach a bhí i Vasiliy Semyonovich Grossman (Rúisis: "Василий Семёнович Гроссман", Úcráinis: "Василь Семенович Гроссман", "Vasyl' Semenovych Hrossman"). Rugadh in Berdychiv (Rúisis: "Berdichev", Polainnis: "Berdyczów") san Úcráin é, agus bhain sé amach dintiúir an innealtóra. Chaith sé tamall ag obair ina innealtóir i gCrioslach Tionsclaíoch Donbass in Oirthear na hÚcráine, ach sna 1930idí, chuaigh sé le scríbhneoireacht. Nuair a phléasc an cogadh amach idir an Ghearmáin Naitsíoch agus an tAontas Sóivéadach, thosaigh sé ag obair ina chomhfhreagraí cogaidh do "Krasnaya Zvezda" ("Красная Звезда" nó "An Réalta Dhearg"), nuachtán na bhfórsaí armtha. Thug sé tuairiscí ar chath Stalingrad, ar chosaint Mhoscó, ar chath Kursk agus ar an dóigh ar ghabh na fórsaí Sóivéadacha Beirlín i ndeireadh an chogaidh. Chonaic sé campa báis Treblinka le súile a chinn féin nuair a ghabh na trúpaí Sóivéadacha an áit, agus scríobh sé alt faoin gcampa agus faoin drochíde a bhí tugtha do na príosúnaigh.
I ndiaidh an chogaidh, baineadh geit mhór as Grossman nuair a thosaigh Stailín ag baint leasa as an bhfrith-Ghiúdachas ina chuid bolscaireachta. Ní raibh Grossman chomh dóchasach as an gCumannachas ná as an stát Sóivéadach a thuilleadh. Níor caitheadh i dtóin phríosúin é, ach nuair a rinne sé iarracht an dá úrscéal a scríobh sé i ndiaidh an chogaidh a fhoilsiú - "Zhizn' i Sud'ba" ("Жизнь и Судьба" nó "An Saol agus an Chinniúint") agus "Vsyo techot" ("Всё течёт" nó "Tá gach rud ag sní") - choigistigh na húdaráis státslándála iad, agus fuair Grossman le cloisteáil nach bhféadfaí iad a chur i gcló sa Rúis ach i gceann dhá chéad bliain. Fuair Grossman bás le hailse goile ar an 14 Meán Fómhair 1964.
Foilsíodh an dá leabhar sin san Aontas Sóivéadach sa bhliain 1988.
Tús a Shaoil.
Nuair a saolaíodh Grossman, is é an t-ainm a bronnadh air ná Iosif Solomonovich Grossman. Giúdaugh ab ea a mhuintir, ach ní raibh siad ina gcónaí sa gheiteo, ná ag tabhairt mórán airde ar rialacha an reiligiúin Ghiúdaigh. Cailín aimsire Rúiseach a bhí ag tabhairt aire don bhuachaill, thugadh sí "Vassya" (in áit "Iossya") air, agus ghlac an teaghlach go léir leis an úsáid - sa deireadh, d'athraigh Iosif a ainm go dlíthiúil ó Iosif go Vasiliy, a bhí ní ba chosúla leis an leasainm seo. Bhí athair Iosif/Vasili ina bhall de Pháirtí Shóisialta Dhaonlathach na Rúise, agus nuair a chuaigh scoilt ar an bpáirtí, ghlac sé seasamh na Meinséiveach (iad siúd nár lean Léinín ná lucht a leanúna, is é sin, na Boilséivigh, i ndiaidh Dara Comhdháil an Pháirtí sa bhliain 1903). Nuair a phléasc an réabhlóid amach sa Rúis sa bhliain 1917, thacaigh Vasiliy léi, mar ba dual d'fhear óg idéalach.
An tInnealtóir agus an Scríbhneoir.
Thosaigh Vasiliy ag scríbhneoireacht nuair a bhí sé ar scoil, agus cé gur bhain sé amach céim an innealtóra, níor éirigh sé as an gcaitheamh aimsire seo. Thaitin ceann dá chuid gearrscéalta luatha, "В городе Бердичеве/V gorode Berdicheve" ("I gcathair Berdychiv") le Maksim Gorkiy agus le Mikhail Bulgakov, agus spreag siad chun pinn é. Sa bhliain 1967, rinne an stiúrthóir Aleksandr Askoldov an scannán úd "Комиссар/Komissar" ("An Coimeasár") a bhí bunaithe ar imeachtaí an ghearrscéil seo, ach níor ceadaíodh an scannán seo a chur os comhair lucht féachana ach i mblianta deireanacha an Aontais Shóivéadaigh.
Timpeall ar lár na dtríochaidí d'éirigh Grossman as an innealtóireacht le dul le scríbhneoireacht go lánaimseartha. Sa bhliain 1936 bhí dhá dhíolaim gearrscéalta leis i gcló, agus sa chéad bhliain eile bhí sé ina bhall de chumann scríbhneoirí an Aontais Shóivéadaigh. Le linn an Phurgaithe Mhóir faoi dheireadh na dtríochaidí gabhadh cuid mhór de lucht a ghaoil is a aitheantais, ina measc siúd a bhean chéile faoin dlí coiteann. Chaith sé leathbhliain ag impí ar na húdaráis státslándála í a scaoileadh saor, agus sa deireadh thiar thall fuair sé a achainí.
An Comhfhreagraí Cogaidh.
Nuair a d'ionsaigh an Ghearmáin an tAontas Sóivéadach, ní raibh seans ag a mháthair Berdychiv a fhágáil in am, agus mar sin, maraíodh í in éineacht le 20,000 go 30,000 Giúdach eile ansin, mar chuid den Uileloscadh. Bhí Grossman díolmhaithe ón bhfiannas, ach mar sin féin, chuaigh sé sna saighdiúirí go saorthoilteanach. Chaith sé breis is míle lá ag an gcathéadan. Fuair sé post mar chomhfhreagraí cogaidh do "Krasnaya Zvezda", "An Réalta Dhearg", arb é nuachtán an Airm Dheirg é. Ina chomhfhreagraí dó scríobh sé ailt iriseoireachta faoi na cathanna i Moscó, Stalingrad, Kursk, agus i mBeirlín féin. San am chéanna, scríobh sé úrscéalta cogaidh, ar nós "Народ бессмертен/Narod bessmerten" ("Ní bhfaighidh an tír bás") agus "За правое дело/Za pravoye delo" ("Ar Son na Cúise Cirte"). Chuaigh a chuid scríbhinní go mór i bhfeidhm ar na léitheoirí, agus meas an laoich acu air.
Chonaic Grossman le súile a chinn féin campaí báis Majdanek agus Treblinka nuair a shealbhaigh na saighdiúirí Sóivéadacha iad. Bhain radharc na n-íobartach scanradh as, agus thosaigh sé ag bailiú sonraí uathu siúd a tháinig slán as na campaí. An tuarascáil a thug sé ar Treblinka, "Треблинский ад/Treblinskiy ad" ("Ifreann i dTreblinka"), bhí sí á léamh ag breithiúna Bhinse Nürnberg.
An tAchrann leis na hÚdaráis Shóivéadacha.
Bhí Grossman ar dhuine acu siúd a chuir in eagar Leabhar Dubh an Uilelosctha. Doiciméadú a bhí ann a fuair coimisiúnú ó na heagarthóireachtaí Giúdacha, agus é dírithe ar na coireanna frith-Ghiúdacha a rinneadh i rith an Dara Cogadh Domhanda. Ní raibh údaráis an Aontais Shóivéadaigh sásta an Leabhar Dubh a chur i gcló, nó bhí an Páirtí Cumannach den tuairim gur chuir an leabhar an iomarca béime ar na Giúdaigh agus ar ról na bpóilíní Úcránacha san Uileloscadh. Roimhe sin, bhí Grossman ina Chumannach dhílis, ach nuair a rinneadh cinsireacht ar an doiciméadú seo, thosaigh sé ag cailleadh an chreidimh.
Cháin Grossman gnéithe eile den tSóivéadachas freisin, go háirithe comhsheilbhíocht na dtailte feirmeoireachta - an dóigh ar cuireadh d'fhiacha ar na scológa dul sna calchais, agus an gorta mór a shiúil ar mhuintir na tuaithe de dheasca na comhsheilbhíochta.
Ar ndóigh, ní raibh an stát Sóivéadach sásta a chuid scríbhinní iarchogaidh a fhoilsiú, ó bhí an dearcadh seo aige ar an stát. Nuair a d'fhéach sé lena phríomhshaothar, an mórúrscéal úd "Жизнь и судьба/Zhizn' i sud'ba" ("An Saol is an Chinniúint"), a chur faoi bhráid na bhfoilsitheoirí, chuaigh an KGB ar mire ar fad. Rinne siad ruathar ar a árasán, agus choigistigh siad na lámhscríbhinní go léir. Choigistigh siad, fiú, ribín dúigh an chlóscríobháin, ó bhí sliocht éigin den leabhar le haithint air.
Ina dhiaidh sin, scríobh Grossman litir chuig Nikita Khrushchov, ag impí air saoirse a thabhairt don leabhar. Ba é príomh-idé-eolaí an Pháirtí, Mikhail Suslov a d'fhreagair, agus is éard a dúirt sí nach bhféadfaí an leabhar a chur i gcló sa Rúis ach i gceann na gcéadta bliain. Dhealraigh sé an t-úrscéal, fiú, le buamaí adamhacha na Stát Aontaithe agus an bhagairt a bhí iontu don Aontas Shóivéadach.
Deireadh a Shaoil.
I ndiaidh "An Saol is an Chinniúint", scríobh Grossman úrscéal eile fós sula bhfuair sé bás: "Все течет/Vsyo techot" ("Tá gach rud ag sní", nó: "Tá gach rud i ngluaiseacht"). Is é is ábhar don leabhar seo ná filleadh an iarphríosúnaigh ó na campaí géibhinn agus na deacrachtaí atá aige é féin a chló leis an tsaoirse arís sa tsochaí Shóivéadach nach n-admhaíonn go bhfuil a leithéid de rud sa tír agus príosúnaigh pholaitiúla éigiontacha. Tá tuairimí an scríbhneora ar imeachtaí staire an Aontais Shóivéadaigh fite fuaite leis an scéal seo: is é an tuiscint atá aige ar stair a thíre ná gurbh é Léinín féin a chuir tús le campaí an bháis agus leis an ollsmacht, agus nach raibh i Stailín ach dalta dúthrachtach nach ndeachaigh ar strae ó bhunteagasc Léinín ar aon nós. Ar ndóigh, ní fhéadfadh an Páirtí glacadh leis an tuiscint seo, ó bhí sé ag áitiú faoin am seo gur chuir Stailín an bunteagasc sin as a riocht lena chuid ainghníomhartha.
Fuair Grossman bás le hailse sa bhliain 1964. Ní raibh a fhios aige san am, an léifeadh aon duine a chuid scríbhinní choíche.
A Oidhreacht.
Tháinig "An Saol is an Chinniúint" i gcló an chéad uair san Eilvéis, nó chuaigh easaontóirí Sóivéadacha eile le chéile leis an leabhar a tharrtháil. Bhí Grossman tar éis dréacht lámhscríbhinne a fhágáil ag Semyon Lipkin, agus thóg an fisiceoir Andrey Sakharov grianghraif den lámhscríbhinn seo. Ina dhiaidh sin, smuigleáil Vladimir Voynovich na micreascannáin leis as an Aontas Sóivéadach. Rinne beirt easaontóirí Sóivéadacha eile, Efim Etkind agus Shimon Markish, mionscrúdú ar na micreascannáin agus chlóscríobh siad an téacs. Uaireanta, áfach, níor bhain siad an chiall cheart as an micreascannán nach raibh inléite ach ar éigean in áiteanna.
"An Saol is an Chinniúint".
Úrscéal réadúil cuimsitheach é "An Saol agus an Chinniúint". Ag breacadh síos an mhórshaothair seo dó, níor bhac Grossman leis an gcinsire. Ba dual dó, mar scríbhneoir Sóivéadach, aird a thabhairt ar éilimh na cinsireachta roimh ré, ach nuair a scríobh sé an t-úrscéal seo, scríobh sé mar a tháinig na daoine agus na himeachtaí chuige ar a intinn, beag beann ar dhogma oifigiúil an Chumannachais. Tá an leabhar ag cur thar maoil le carachtair, agus scéal gach duine acu á insint go bun an angair: cuid acu is é an chinniúint atá i ndán dóibh ná an bás i bpáirc an áir (tá cath Stalingrad i gcroílár an leabhair seo freisin), cuid eile acu tachtfar i seomraí gáis na Naitsithe iad. Ag scríobh síos an scéil seo dó, chleacht Grossman réadúlacht an chanbháis leathain, a d'fhoghlaim sé ó Tolstoy. Stíl a bhí ann a raibh súil ag na léitheoirí Iartharacha léi ó scríbhneoir Rúiseach, agus mar sin, bhí siad breá sásta an leabhar a léamh agus a mholadh nuair a tháinig sí i gcló ina lán teangacha i dtús na n-ochtóidí.
Nuair a chuir Mikhail Gorbachev tús le polasaí an ghleasnaist san Aontas Shóivéadach, chuaigh leabhar mór Ghrossman i gcló i dtír dhúchais an scríbhneora féin. Foilsíodh an chéad eagrán ansin sa bhliain 1988, ach ó tháinig codanna den leagan údarásúil chun solais idir an dá linn, tháinig eagrán leasaithe i gcló sa chéad bhliain eile, faoin am chéanna a foilsíodh "Tá Gach Rud ag Sní" san Aontas Shóivéadach an chéad uair riamh.
Glactar leis go forleathan go bhfuil blas láidir den dírbheathaisnéis ar "An Saol agus an Chinniúint". Is é an chiall a bhain Robert Chandler, aistritheoir Béarla an úrscéil, go bhfuil príomhlaoch an leabhair, Viktor Shtrum, bunaithe ar an scríbhneoir féin, nó fágtar máthair Shtrum i mBerdychiv ag fanacht leis na Gearmánaigh agus iad dírithe ar í a mharú chomh maith le Giúdaigh eile na cathrach, agus tugann an leabhar mion-chur síos ar mhothúcháin Shtrum agus é ag crothnú a mháthar uaidh.
Ón taobh eile de, chreid Chandler freisin go raibh gnéithe áirithe de charachtar Viktor Shtrum múnlaithe ar Lev Landau, fisiceoir mór Sóivéadach de phór Ghiúdach ar bronnadh Duais Nobel na Fisice air sa bhliain 1962.


Antony Beevor.
Staraí cogaidh agus iarshaighdiúir Sasanach é Antony James Beevor a rugadh ar an 14 Nollaig 1946. Chaith sé tamall sna saighdiúirí agus é ar fiannas i Sasana agus sa Ghearmáin. Scríobh sé leabhair staire faoin Dara Cogadh Domhanda agus faoi Chogadh Chathartha na Spáinne.


Fia rua.
Mamach is ea an fia rua ("Cervus elaphus"). Sórt fia atá ann.


Fia buí.
Fíorfhia atá dúchasach do réigiún na Meánmhara ach a tugadh isteach in áiteanna eile. Sa samhradh, donn éadrom le spotaí bána; sa gheimhreadh, liath gan spotaí. Na hadharca fada, leata le gobthaí imeallacha de ghnáth. Tugtar "poc dhá bhliain" ar an bhfireannach óg a fhásann adharca den chéad uair.


Síotal.
Ainmhí is ea an síotal.


Fia Baictriach.
Ainmhí is ea an fia Baictriach.


Fia Barbarach.
Ainmhí is ea an fia Barbarach.


Sarah Purser.
mion
Ba ealaíontóir Éireannach í Sarah Henrietta Purser (22 Márta 1848 – 7 Lúnasa 1943).
Saol.
Rugadh Sarah Purser i nDún Laoghaire, i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1848. Bhí sí mar ceann de 11 páistí agus bhí sí gaolta leis an péintéir cáiliúil Frederick W Burton (1816-1900). Nuair a theip ar comhlacht gráin agus muileáil a hathair agus d'imigh sé go Meiriceá, bhog sí go Baile Átha Cliath lena mháthair. Bhí talún aici san ealaín agus mar sin,chuaigh sí ag staidéar sa Scoil Ealaín i mBaile Átha Cliath (glaoitear an NCAD air anois.) Rinne sí an cinneadh leanúint lena traenáil i Páras agus le bheith ina péintéir portráid proifisiúnta. Fuair sí cabhair airgeadais óna deartháireacha (thart ar £30) agus rinne sí staidéar ag an Academie Julian i bPáras 1878-79, ina raibh stiúideo ag barr an foirgnimh díreach le haghaidh mná. Bhí Sarah ag obair le mná eile as a lán tíortha eile; an Bhreatain, an Spáinn, Críoch Lochlann agus an Fhrainc. Na cairde is fear a ndearna sí ann ná Louise Breslau, dalta ón Eilvéis agus Marie Bashkirtseff, dalta ón Rúis. Bhí Sarah agus Louise mar cairde ar feadh an chuid eile dá saol. Ag aois 30, bhí Sarah níos sine ná an cuid is mó de na daltaí eile agus ní raibh sí an-saibhir agus í ag críochnú a staidéar.Tar éis thart ar 6 mí, d'fhill sí ar BÁC ach anois is arís rachfaidh sí ar ais go dtí an Fhrainc ar cuairt. Thar na blianta bhuail sí le cúpla daoine cáiliúla mar Maud Gonne agus bhuail sí le Louis Breslau anois is arís. Sheol siad a lán litreacha lena chéile agus tá mórán de na litreacha sin coimeádta i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann leis na Sarah Purser Papers. Cuireann Breslau síos faoi na healaíontóirí ar fad sa Fhrainc a bhí éileamh orthu ag an am agus labhraíonn sí faoi bualadh le Degas. Déanann sí cur síos ar na píosaí ealaín a bhí sa Salon a rinne Degas, Monet, Sargent agus ealaíontóirí eile. Deireann beathaisnéis Purser, Elizabeth Coxhead go raibh seans ann go raibh aithne pearsanta ag Sarah ar na hImpriseanaí ach níl fianaise ina litreacha ach labhair sí go minic faoi na phéintéirí Fraincíse mar Degas agus Manet. Bhí an suim aici iontu. Tá mórán dena céad cúpla portráidí an-dorcha mar an stíl comhaimseartha Fraincise mar a chleachtaigh Carlos-Duran agus ar scoil, i stíl Breslau agus d'úsáid sí péint dhubh mar a rinne cúpla duine, Lavery agus Hill go hiondúil.
Nuair a bhí Sarah ar ais i mBaile Átha Cliath fuair sí a lán coimisiún le haghaidh portráidí. Cúpla duine a rinne sí portráid de ná W.B. Yeats, Jack B. Yeats, Maud Gonne, Douglas Hyde agus John Kells Ingram. Rinne sí a lán péintéireacht eile chomh maith le portráidí mar "Le Petit Déjeuner" atá ag crochadh sa Dánlann Náisiúnta i BÁC agus "An Irish Idyll" atá sa Dánlann Uladh. Thuill Sarah thart a £30,000 le haghaidh na portráidí ar fad. Rinne Sarah a healaín a chur ar taispeáint go forleathan in Éirinn agus i Londain; ag an Royal Hibernian Academy, an Cumann Ealaíne na Mínealaín Éireannach, i mBaile Átha Cliath; ag an Acadamh Ríoga, Dánlann Grosvenor, Cumann Mínealaín agus Gailearaí Nua, i Londain; agus Dánlann Ealaíne Walker i Learpholl. I 1886, bhunaigh sí an Club Ealaíne Baile Átha Cliath, agus sa bhliain 1890 toghadh an RHA í mar an comhalta onórach, HRHA. Go dtí a bás, chónaigh sí ar feadh na blianta i dTeach Mespil, teach ardmhéara Seoirseach le síleáil plástair álainn ar Bóthair Mespil, ar bruach na Canála Móire. Leagadh Teach Mespil nuair a fuair Sarah bás agus tógadh árasáin ar an suíomh. Tá sí curtha i Reilig Mount Jerome. Bhí Sarah 95 bliain d'aois nuair a fuair sí bás.
An Túr Gloine.
Sa bhliain 1903, bhunaigh sí An Túr Gloine, stiúideo comharchumann le haghaidh gloine dhaite ar 24 Sráid Pembroke i mBaile Átha Cliath. Bhí eolas Purser faoi gloine meánaoiseach na Fraince agus na Breataine, mar aon lena naisc sóisialta agus scileanna eagrúcháin, fíorthábhachtach do rath an comharchumann. Tá an stiúideo mar chuid den Ghluaiseacht Ealaíon agus Ceardaíocht ach tá sé insilte chomh maith leis an spiorad nua-aimseartha don athbheochanachas Éireannach. Bhí cáil idirnáisiúnta ar Éire ansin mar an gloine-dhaite agus bhí seo den chuid is mó mar gheall ar ráthúlacht an Túr Gloine. Bhí a lán ealaíontóirí mar Harry Clarke bainteach leis an áit seo.


Dairteanna.
Is é atá i gceist le dairteanna ná cluiche comórtais ina gcaitear dairteanna ar targaid chiorclach ar a dtugtar clár dairteanna. Is iomaí leagan den chluiche a imrítear agus a imríodh ar fud na cruinne, ach sa lá atá inniu ann glactar leis gur ionann dairteanna agus cluiche áirithe amháin le rialacha agus clár dairteanna ar leith. Spórt gairmiúil atá ann, ach imrítear go rialta é mar chaitheamh aimsire sna tithe tábhairne i go leor tíortha éagsúla - an Ríocht Aontaithe agus an Comhlathas Briotanach go ginearálta, an Ísiltír, Éire, Críoch Lochlann, na Stáit Aontaithe agus araile.


Impireacht na gCairlínseach.
Leathnú ar Impireacht na bhFrancIs téarma staireagrafaíoch é Impireacht na gCairlínseach (800-888) a d'úsáidtí chun tagairt a dhéanamh ar réimse na bhFranc faoi ríshliocht na gCairlínseach sa Mheán-Aois Luath. Feictear ar an ríshliocht seo mar bhunaitheoirí na Fraince agus na Gearmáine, agus gur thosaigh an tréimhse le linn insealbhaithe Charlemagne, nó Séarlas Mór, agus críochnaigh sé nuair a bhfuair Séarlas Ramhar bás. De réir peirspictíocht an duine, is féidir an téarma seo a mheas mar an stair is déanaí de chuid Réimse na bhFranc nó luath-stair na Fraince agus na hImpireachta Naofa Rómhánacha.


Paolo Maldini.
D’imir Paolo Maldini mar cosantóir le AC Milan ar feadh fiche cúig blianta. Bhuaigh sé a lán corn le AC Milan. Bhuaigh sé cúig corn “Champions League”, seacht gcorn “Serie A” agus “Coppa Italia” amháin. Ceapain a lán daoine i peil go bhfuil Paolo ceann de na himreoirí is fearr riamh. D’imir athair Paolo le Milan freisin, Cesare an t-ainm atá aige.
Thosaigh Paolo ag imirt ar an cead foireann i Milan i naoi deag ochtó cúig. Bhí sé sé bliana deag d’aois ag an am. Chuaigh sé ó neart go neart amach ó sin.
Chaith Paolo an banda chaptaein níos mó ná aon duine eile riamh i Milan. D’imir sé sé chead deachaid a seacht cluichí i Serie A, agus níos mó ná míle cluichí in iomlán. D’imir sé i n-ocht craobheacha Eorpach agus bhuaigh sé cúig cinn.
Stop Paolo ag imirt le Milan i dhá mhíle ‘s a naoi, nuair bhí sé deachaid bhliana d’aois. Bhí sé ag imirt ar feadh fiche cúig bhlianta. Mar sin, stop milan ag úsáid an uimhir trí.
Thosaigh Paolo ag imirt leis an foireann U21 san Iodáil tar éis a thug a n-athair Cesare cluiche dó. Bhí Cesare an bainisteoir ag an am. Thosaigh sé ag imirt leis an chead foireann nuair a bhí sé naoi bliana deag d’aois. D’imir sé cead fiche sé cluichí leis an Iodáil, agus chaith sé an banda chaptaein i seachtó sé cluichí.
Tar éis a stop Paolo ag imirt go huile ‘s go hiomlán, dúirt sé nach raibh aon suim aige chun thosaigh mar traenála nó mar bainisteoir.
Tá Paolo pósta go Adrianna Fossa; calín álainn ó Venezuela. Tá beirt páistí aige; Christian agus Daniel
Maldini, Paolo


Séarlas Ramhar.
Rí de chuid na nAlamannach (13 Meitheamh 839 - 13 Eanáir 888) a bhí i Séarlas Ramhar (Laidin:"Carolus Pinguis") ón bhliain 876, Rí na hIodáile ó 879, Impire na nIar-Fhrancach (mar Séarlas III) ó 881, Rí na nOir-Fhrancach ó 882, agus Rí na nIar-Fhrancach ó 884. Sa bhliain chaill sé a shuíochán ríoga san Ríocht Oir-Fhrancach, Lotharingia, agus b'fhéidir san Iodáil, áit nach bhfuil na taifid soiléir. I mí Eanáir na bliana céanna 888, fuair sé bás.


Murakami Haruki.
Scríbhneoir Seapánach atá in Murakami Haruki (Seapáinis:村上 春樹 - "Murakami Haruki") (rugadh 12 Eanáir 1949).
Beathaisnéis.
Rugadh Murakami in Kyoto. Bhí a athair agus a mháthair ag múineadh litríocht Sheapánach, agus chuaigh Murakami le drámaíocht. Bhí fonn air scripteanna scannáin a scríobh agus gan aon chuimhneamh fós aige ar úrscéalaíocht.
Tar éis dó céim a fháil ó Ollscoil Waseda i dTóiceo reachtáil sé féin agus Yoko, a bhean chéile, beár snagcheoil ar feadh ocht mbliana i gceantar Kokubunji, beár ar tugadh "Peter Cat" air. Bhí an-luí aige riamh leis na cait, agus tá siad le fáil i gcónaí ina shaothar.
D'fhág an chuid sin dá shaol a rian ar "Éist le Glór na Gaoithe", an chéad úrscéal aige. Foilsíodh é sa bhliain 1979 agus ghnóthaigh duais Gunzo.
Nuair a tharraing roinnt úrscéalta eile clú air rinne sé cónaí thar lear: san Iodáil agus sa Ghréig ar dtús, agus ansin sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, áit a múineann sé litríocht na Seapáine in Ollscoil Princeton.
D'fhill sé abhaile sa bhliain 1995, nuair a tharla crith talún Kobe agus a scaoil seict Aum sarain, gás marfach, in iarnród faoi thalamh Thóiceo. Uaidh seo a d'eascair "I nDiaidh an Chreatha Talún", díolaim gearrscéalta.
Rinne Murakami a lán saothar a aistriú ó Bhéarla, agus leabhair le Scott Fitzgerald, John Irving agus Raymond Carver ina measc. Tá meas ar leith aige ar shaothar Carver.
Tá an-eolas ag Murakami ar an snagcheol agus an-lé aige leis, rud atá le haithint ar a chuid scéalta.
A shaothar.
Is minic blas na fantaisíochta ar a shaothar, é ag cloí leis an ngnáthshaol ar dtús agus ag scaradh leis de réir a chéile. Chaith sé tamall maith san Iarthar agus tháinig faona anáil, rud a dhéanann údar idirnáisiúnta de, tagairt á déanamh aige go minic don chultúr coiteann domhanda agus dearcadh fíor-Sheapánach aige fós i leith a chuid pearsana.
Tá osréalachas neamhchoitianta ag baint lena shaothar agus é fáiscthe as leimhe dhubhach an ghnáthshaoil. Bhaineann sé tairbhe as an nasc atá idir na neacha agus na rudaí uile de réir theagasc an Bhúdachais agus an tSinteochais. Spreagann gach beart frithbheart indíreach ar an bpointe sa saol seo nó i saol eile a nochtann Murakami go healaíonta é. Tugann sé an léitheoir leis trí aigne rúnda an duine, fiú más saol craiceáilte atá i gceist.
Chuirfeadh dubhachas a shaothair agus a chuntas neamhbhorb ar an saol roinnt scríbhneoirí Seapánacha eile ar nós Natsume Sóseki i gcuimhne duit. Nochtann sé dúinn machnamh daoine atá i ngreim an dá bhruach, iad ar lorg sainiúlachta agus imní orthu uaireanta roimh an mbeatha.
Foilseacháin.
Níor cuireadh Gaeilge ar aon leabhar le Murakami go fóill.


Android.
Is córas oibriúcháin soghluaiste é Android, is é sin, córas oibriúcháin d'earraí soghluaiste mar ghutháin phóca. Chruthaigh Android Inc. é, ach sa bhliain 2005 dhíol siad an córas le Google..
Tá Android bunaithe ar an eithne Linux.


Fia borra Kuhl.
Ainmhí is ea an fia borra Kuhl.


Fia Oileáin Calamia.
Ainmhí is ea an fia Oileáin Calamia.


Dobharfhia Síneach.
Fia atá dúchasach don tSín is an Chóiré, ach tugtha isteach don Eoraip. An t-aon fhíorfhia gan bheanna. Déanann na géaráin sa bhfireannach starrfhiacla fada atá dírithe síos. Áitríonn sé corcacha, agus itheann plandaí uisciúla. Tugtar "an fia uisce Síneach" air freisin.


Fia earrbhán Guatamalach.
Ainmhí is ea an fia earrbhán Guatamalach.


Fia mór na mbeann.
Ainmhí ba ea Fia Mór na mBeann faoin ngéineas "Mórbheannach". Chóinigh an mairt go forleathan san Eoraip, agus is iomaí chreatlach dó a n-aimsíodh i bportaigh na hÉireann. Is dá bharr sin go bhfuil gaol ag an bhfia díofa seo le hÉireann.


Fia borra Inde-Síneach.
Ainmhí is ea an fia borra Inde-Síneach.


Fia corraigh.
Ainmhí is ea an fia corraigh.


Tōson Shimazaki.
B'údar Seapánach é Tōson Shimazaki (島崎 藤村 - Shimazaki Tōson) (25 Márta 1872 – 22 Lúnasa 1943). De ghnáth déantar tagairt dó mar "Tōson". Thosaigh sé mar fhile rómánsach agus tharraing cáil air féin ina dhiaidh sin mar nádúraí mór sa phrós. Bhí sé ag scríobh i ré Meiji, i ré Taisho agus sa chéad chuid de ré Showa.
A óige.
Rugadh Tōson mar Haturi Shimazaki i gcathair Nakatsugawa i Maoracht Gifu. Chaith sé a óige amuigh faoin tuath i gCeantar Kiso agus d'fhág é sa bhliain 1881. D'fhág an áit úd a rian ar a shaothar, agus baineann sí, mar shampla, le "Yoakemae" (夜明け前 "Roimh Éirí na Gréine", 1929-1935), an t-úrscéal is mó clú dá chuid. Tá sé sin bunaithe ar shaol a athar, Shimazaki Masaki, a chuaigh as a mheabhair agus a bhí marbh faoin am a raibh Toson i gceann a cheithre bliana déag. Cairde a mhuintire a thóg ina dhiaidh sin é. Fuair an deirfiúr ba shine aige bás le galar meabhrach, agus mhaígh Tōson go raibh dubhachas ann a thug sé óna thuismitheoirí.
I mbun oibre.
Sa bhliain 1891 bhain sé céim amach in Ollscoil Meiji Gakuin agus an bhliain dar gcionn thosaigh sé ag múineadh Béarla i Scoil Bhan Meiji. Tháinig suim aige i gcúrsaí litríochta de bharr an chaidrimh a bhí aige le Kocho Baba (馬場孤蝶 "Baba Kochō") agus Shukotsu Togawa (戸川秋骨 "Togawa Shūkotsu"), beirt scríbhneoirí. Chuaigh Tōson i ngrúpa a bhain le "Bungakukai" (文學界), iris liteartha. Bhí sé an-mhór le Kitamura Tokoku, údar rómánsach, agus d'fhág a fhéinmharú siúd lorg buan air féin agus ar a shaothar.
Sa bhliain 1895 rinne sé cónaí in Sendai i dtuaisceart na Seapáine agus é ina oide in Ollscoil Tohoku Gakuin. Foilsíodh "Wakanashū" (若菜集), an chéad díolaim filíochta aige, sa bhliain 1897, agus tháinig iomrá air dá bharr.
An scríbhneoir.
Moladh Tōson as an saghas nua véarsaíochta a chum sé in "Wakanashū" agus as an mbaint a bhi aige le Rómánsachas Liteartha Meiji (明治浪漫主義 "Meiji Rōman Shugi").
D'fhoilsigh Tōson ceithre dhíolaim eile sula ndeachaigh sé i gceann an phróis. Ba é "Peacú" (破戒　"Hakai") an chéad úsceal uaidh, scéal faoi mhúinteoir ar "burakumin" é (duine a bhaineann le sainaicme "shuarach") agus a cheileann an smál sin ar an saol. Tá meas ar an saothar seo mar an gcéad úrscéal nádúraíoch i litríocht na Seapáine. Bhí buairt ag roinnt leis an saothar seo ar shlí eile: cailleadh trí pháiste an údar agus é ag scríobh an úrscéil.
Cuntas maoithneach fileata ar an gcaidreamh a bhí aige ar scríbhneoirí "Bungakukai" atá in "Haru" (春 "Earrach", 1908), an dara húrscéal óna lámh.
Is dóigh le mórán daoine gurb é "Ie" (家 "Teaghlach", 1910-1911) a phríomhshaothar. Cuntas é ar mheath dhá theaghlach chúigeacha a bhfuil gaol acu leis an bpríomhphearsa.
Ba é "Shinsei" (新生 "Beatha Nua", 1918-1919) an t-úrscéal ba scannalaí a scríobh sé. Cuireann sé síos ar an gcaidreamh collaí a bhí aige le Komako, a neacht, agus a fhios aige go raibh fios an scéil ag a hathair (an deartháir ba shine aige). Nuair a d'éirigh Komako torrach chuaigh Tōson chun na Fraince le fearg a ghaolta a sheachaint. Dúirt sé gur dhual athar dó an rud a rinne sé, ach cáineadh go forleathan é as a drochiompar agus as an eachtra a chur ar sochar dó féin trí úrscéal a dhéanamh di.
Nuair a d'fhill sé ar an tSeapáin chuaigh sé ag teagasc in Ollscoil Waseda. Sa bhliain 1929 thosaigh sé ag scríobh "Yoake mae", úrscéal stairiúil faoi Athghairm Meiji ó thaobh gníomhaí chúigigh. Tá áthas air siúd nuair a chuirtear an tImpire i réim arís agus barúil aige gurb é athbhuanú an traidisiúin dhúchasaigh é, ach tagann díomá air roimh a bhás. Tá an-dealramh ag an bpríomhphearsa le hathair Shimazaki. Tháinig "Yoake mae" amach ina shraithscéal ar "Chūō kōron", iris liteartha, ar feadh sé bliana, agus foilsíodh é mar úrscéal dhá chuid.
Sa bhliain 1935 ceapadh Tōson mar an gcéad chathaoirleach den chraobh Sheapánach de PEN Idirnáisúnta.
Sa bhliain 1943 thosaigh sé ag cur amach "Geata an Oirthir" (東方の門 "Tōhō no mon"), scéal a leanfadh "Yoake mae", ina shraithscéal, agus bhí sé sin gan chlabhsúr fós nuair a fuair Shimazaki bás le taom croí in aois a bhliana is seachtó.
Tá a uaigh ag teampall Jifuku-ji in Oiso i Maoracht Kanagawa.


Fia luiche.
Ainmhí is ea an fia luiche.


Muscfhia.
Ainmhí is ea an muscfhia.


Ichiyō Higuchi.
Údar Seapánach ba ea Ichiyō Higuchi (樋口 一葉 Higuchi Ichiyō) (2 Bealtaine 1872 - 23 Samhain 1896), bean a baisteadh mar Natsu Higuchi (樋口 奈津 Higuchi Natsu) agus a dtugtar Natsuko Higuchi (樋口 夏子 Higuchi Natsuko) uirthi freisin.
Ba de shliocht samúraíoch í Higuchi, agus rugadh í sa ré Meiji i dTóiceo. Bhí sí siúlach agus d'aistrigh sí ó theach go teach dhá uair déag. I gceann a ceithre bliana déag d'fhreastail sí ar an Haginoya, scoil filíochta, ach nuair a bhí sí cúig bliana déag cailleadh a deartháir agus chlis gnó a athar. Is gearr go bhfuair sé bás, rud a d'fhág Higuchi mar cheann an teaghlaigh in aois a seacht mbliana déag.
Tháinig sí féin, a máthair agus an deirfiúr ab óige aici i dtír le níochán, le fuáil agus le hobair eile den saghas sin. Nuair a chonaic sí cé chomh maith is a d'éirigh le "Yabu no uguisu" ("Éin Cheoil sa Gharrán," 1888), úrscéal le
Kaho Tanabe (田辺花圃 - "Tanabe Kaho" 1868-1943), seanpháirtí scoile, shocraigh sí ar dhul le scríbhneoireacht chun a teaghlach a cothú.
Tháinig an chéad úrscéal ó lámh Higuchi in aois a fiche bliain agus é scríofa faoin ainm Ichiyō. Sa bhliain 1894 foilsíodh "Ōtsugomori" (大つごもり - "Oíche Chinn Bhliana"), an chéad mhórshaothar aici, agus lean scéalta eile é a fuair ardmholadh ó gháthléitheoirí agus ó léirmheastóirí araon: "Takekurabe", "Nigorie" (にごりえ - "Cúrsaí Corracha") agus "Jūsan'ya" (十三夜|| - "An Tríú hOíche Dhéag").
Sa bhliain 1896 fuair sí bás le heitinn, galar a tholg sí tamaillin roimhe sin. Níor phós sí riamh, cé go bhfuair sí tairiscint agus í fiche bliain d'aois.
Tá ardmheas fós ar a saothar, agus áirítear í mar an gcéad bhanscríbhneoir proifisiúnta nua-aoiseach sa tSeapáin.


Saitō Ryokuu.
Údar agus criticeoir Seapánach ba ea Saitō Ryokuu (斎藤 緑雨) (24 Eanáir 1868 - 13 Aibreán 1904) a bhí beo sa ré Meiji. Ainm cleite ba ea Saitō Ryokuu; baisteadh é mar Saitō Masaru (斎藤 賢).
Beatha.
Sa bhliain 1896 bhunaigh Ryokuu "Mezamashi gusa" (めさまし草), iris liteartha, in éineacht le Mori Ōgai (森 鷗外) agus Kōda Rohan (幸田 露伴). San iris seo a foilsíodh "Takekurabe" (たけくらべ), scéal le Ichiyō Higuchi (Higuchi Ichiyō 樋口 一葉) ar mhol na léirmheastóirí go hard é. Cailleadh Ichiyō i Mí Samhna 1896 agus chuidigh Ryokuu lena máthair agus lena deirfiúr teacht i dtír, cé nach raibh sé ró-theann i gcuid is i maoin é féin.
Bhí Shūsui Kōtoku (Kōtoku Shūsui 幸徳 秋水), Baba Kochō (馬場孤蝶) agus Tekkan Yosano (Yosano Tekkan 与謝野 鉄幹) ar a chuid cairde liteartha.
B'fhada eitinn ar Ryokuu agus sa bhliain 1904 chuaigh sí i gcinseal air. Agus é ag saothrú an bháis thug sé dialanna Ichiyō, a raibh sé ag brath ar iad a fhoilsiú, do Kochō. Fuair sé bás ar 13 Aibreán 1904.
Ní chuireadh Ryokuu fiacail ann mar chriticeoir agus ba nathánaí suntasach é.


Takekurabe.
Nóibhille le Ichiyō Higuchi is ea Takekurabe ("たけくらべ").
Páistí atá ina gcónaí in imeall Yoshiwara (an t-aon cheantar amháin in Edo [Tóiceo] a raibh raibh cead striapachais ann) is ea na príomhcharachtair. Ag fás suas dóibh téann siad leis na ceirdeanna is dual dóibh agus cailleann saoirse na hóige.
Rinneadh a lán scannán den scéal.


Columbán.
Naomh Columbán. Fuinneog na Mainistreach 'Abbazia di San Colombano', Bobbio.
Ba mhisinéir Éireannach é Naomh Columbán (540 – 23 Samhain 615; Laidin: "Columbanus Bobiensis") a bhain clú agus cáil amach, ní hamháin dó féin ach do na nósanna Gaelacha a rug sé leis. Is ceann de na Dhá Aspal Déag na hÉireann é.
Bhunaigh sé roinnt mainistreacha ar mhór-roinn na hEorpa, ó thart an bhliain 590 ar aghaidh, i ríochtaí na bhFranc agus na Lombairde, ach go háirithe Luxeuil (sa Fhrainc an lae inniu) agus Bobbio (san Iodáil), agus seasann sé mar eiseamláir de ghníomhaíocht na misinéirí Éireannacha san Eoraip le linn an Mheánaois-Luath.
Tá Columbán Naofa ina naomh-phatrún ar an Aontas Eorpach.
Columbán


Fia pampas.
Ainmhí is ea an fia pampas.


Fia buí Peirseach.
Ainmhí is ea an fia buí Peirseach.


Fia odhar.
Ainmhí is ea an fia odhar.


Cill Tiarnáin.
Sráidbhaile atá suite i nDún Laoghaire-Ráth an Dúin i gContae Átha Cliath í Cill Tiarnáin (Béarla: "Kilternan" nó "Kiltiernan") a mbíodh "The Golden Ball" air as Béarla tráth. Tá sé gearr do theorainn an chontae le Cill Mhantáin. Is ag crosaire na mbóithre réigiúnacha an R117 agus an R116 atá sé suite. Na foirgnimh is mó cáile sa sráidbhaile seo ná Eaglais an Pharóiste de chuid Eaglais na hÉireann a tógadh siar sa bhliian 1826, an séipéal adhmaid Muire Cois Bóthair a tógadh sa bhliain 1937, nó an "séipéal gorm" mar a thugtar air go háitiúil. Tá bunscoil náisiúnta ann chomh maith Scoil Mhuire Cois Bóthair scoil a mhúineann trí Bhéarla. Is ann do theach tabhairne darbh ainm "The Golden Ball". Tá club peile áitiúil ann darbh ainm "Wayside Celtic". Aisteach go leor b'fhéidir ní hann d'aon núicléas sráidbhaile nó aon phríomshráid sa bhaile. Tá an t-aon fhána scíála in Éirinn le fáil ann cé gur ar dhromchla bréagach a bhítear ag scíáil.


Concepción, an tSile.
Is cathair sa tSile agus príomhchathair an réigiúin Biobío é Concepción. Sa bhliain 2006 bhí thart ar 250,000 daoine ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Bunaíodh Concepción sa bhliain 1550 ag Pedro de Valdivia.


Fia Seapánach.
Ainmhí is ea an fia Seapánach.


Fia eanaigh.
Ainmhí is ea an fia eanaigh.


Míorchat.
Ainmhí is ea an míorchat.


Marmat machaire.
Ainmhí is ea an marmat machaire.


Marmat machaire Meicsiceach.
Ainmhí is ea an marmat machaire Meicsiceach.


Iora talún.
Ainmhí is ea an t-iora talún.


Cathal Mac Coille.
Cathal Mac Coille (ar dheis) le Aine Lawlor sa bhliain 2009
Craoltóir, iriseoir agus taighdeoir Éireannach is ea Cathal Mac Coille. Cuireann sé "Morning Ireland" i láthair ar RTÉ Raidió 1. Tá cuid mhór cláracha polaitíochta eile déanta aige chomh maith le hagallaimh le polaiteoirí clúiteacha. Bhíodh sé mar eagarthóir ar an iris Ghaeilge Éireannach "Comhar" agus ina fhreagraí polaitíochta leis an mbealach teilfíse Éireannach TG4. Iarmhac-léinn de chuid An Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath é, áit a ndearna sé staidéar ar na dána.


Faolchú Aetópach.
Ainmhí is ea an faolchú Aetópach.


Faolchú liath.
Ainmhí is ea an faolchú liath.


Mac tíre Eorpach.
Ainmhí is ea an mac tíre Eorpach.


Faolchú mongach.
Ainmhí is ea an faolchú mongach.


Ériu.
Sa mhiotaseolaíocht Ghaelach, ba bhandia eapainmneach na hÉireann í Ériu, iníon Ernmas de chuid na Tuatha Dé Danann. B'é Mac Gréine a fear céile.
Ós rud é go ndéanan 'Ériu' ionadaíocht do bhandia na hÉireann, go minic léirítear í mar phearsantú na hÉireann. Is í "Ériu" an fhoirm ársa don logainm "Éire" nó "Erin" a bhíonn in úsaid sa lá atá inniu ann.


Mahamad Bouazizi.
Céimí ollscoile Túinéiseach ab ea Mahamad Bouazizi (Araibis: محمد البوعزيزي) nach raibh ábalta obair a fháil ach amháin mar dhíoltóir torthaí agus glasraí. Chuir sé é féin trí thine in agóid i gcoinne na gcoinníollacha eacnamaíocha agus bhrúidiúlacht na bpóilíní, eachtra a bhí ina tús de na h-agóidí a tharla sna blianta 2010-2011 sa Túinéis.


Túpáí.
Ainmhí is ea an túpáí.


Dallóg bhánfhiaclach.
Ainmhí is ea an dallóg bhánfhiaclach.


Broc meala.
Ainmhí is ea an broc meala.


Naomh Blaise.
Ba naomh Caitliceach é Blaise (Airméinis: Սուրբ Բարսեղ). Tugtar onóir dó mar phatrún ar daoine a mbíonn tinneas scornaigh acu. Déantar comóradh ar ar 3ú Feabhra.


Shane Ross.
Polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Shane Peter Nathaniel Ross (rugadh é ar an 11 Iúil, 1949) agus ba ball neamhspleách é de Sheanad Éireann do thoghcheantair Ollscoil Bhaile Átha Cliath. D'éirigh leis ina rith mar iarrthóir neamhspleách sa toghchán ginearálta 2011, sa dáilcheantar Baile Átha Cliath Theas. Toghadh Ross in Olltoghchán 2016 ar an dara comhaireamh le 10,202 (24.8%) de na vótaí céad rogha. Tá sé anois i gceannas na Roinne Iompair.


John Pascoe Fawkner.
John Pascoe Fawkner sa bhliain 1856
Ba é John Pascoe Fawkner (22 Deireadh Fómhair 1792 – 4 Méan Fómhair 1869) lonnaitheoir na hAstráile agus bunaitheoir chathair Melbourne (chomh maith le John Batman).
Tús a shaoil.
Rugadh John Pascoe Fawkner i Cripplegate, Londain, sa bhliain 1792, mac John Fawkner agus a bhean chéile Hannah (neé Pascoe). Seoladh a athair go dti an Astráil mar príosúnach (fuair sé earraí goidte) agus é ach aon bhliain déag d’aois, agus chuaigh John óg leis. Shroich said sa choilíneacht nua Bá Sullivan sa bliain 1803, ach d’aistríodh leis na príosúnaigh eile iad go Van Dieman’s Land sa bhliain ina dhiadh.
Fuair athair Fawkner a shaoirse, agus thosaigh sé comhlacht bháicéara. Nuair a bhí sé ina fhear óg, bhuail Fawkner le Eliza Cobb. D’aistraigh siad go Launceston sa bhliain 1819, agus le cead an gobharnóra George Arthur, phós siad ar 5 Nollaig, 1822. Bhunaigh siad bácús, comhlacht adhmaid, siopa leabhar, nuachtán ("The Launceston Advertiser") sa bhliain 1829, plandlann agus úllord.
Melbourne.
I mí Aibreáin 1835, cheannaigh Fawkner an bád "Enterprize" chun lonnaíocht oiriúnach a fháil i gceantar Bá Port Phillip. D’imigh "Enterprize" Launceston i mí Lúnasa 1835, ach bhí ar Fawkner fanacht mar gheall ar na creidiúnaithe. Chuaigh an "Enterprize" isteach an Abhainn Yarra ar 15 Lúnasa, agus thosaigh na lonnaitheorí a stór a thógáil agus an talamh a ghlanadh. Shroich teaghlach Fawkner i gceantar Port Phillip ar an Aoine, 16 Deireadh Fómhair 1835, ar an dara turas "Enterprize".
Cailleadh é ar 4 Deireadh Fómhair, 1869 ar Shráid Smith, Collingwood.
Fawkner, John Pascoe
Fawkner, John Pascoe


Bá Port Phillip.
Is í Bá Port Phillip bá mhór i ndeisceart Victoria, san Astráil; is lonnaíocht chathair Melbourne í.
Bhí an ceantar timpeall na bá talamh na mBundúchasaigh Wathaurong (thiar), Wurundjeri (thuaidh) agus Boonwurrung (theas agus thoir) ar dtús. Cruthaíodh an bhá thart ar 7,000 go dti 10,000 bhliain ó shin, sa dheireadh an Oighearaoise déanach, nuair a bhí an chuid níos isle den Abhainn Yarra, machairí móra agus lochanna báite le ardú an tsáile.


Abhainn Yarra.
Leirscáil Abhann Yarra agus a gcraobh-aibhneacha eile
Is í Abhainn Yarra (nó Birrarung ar dtús) abhainn i lár Victoria, san Astráil. Tá Melbourne suite ar an chuid níos isle den abhainn. Tá sí thart ar 242 km ar fhad óna foinse sa Shliabhraon Yarra go dti Bá Port Phillip.
Ba iad na Wurundjeri a thug "Birrarung" ar an abhainn, na Bundúchasaigh a raibh ina gcónaí sa Ghleann Yarra agus cuid mór Victoria Lárnach roimh thíocht do na hEorpaigh. Ceaptar gur tháinig an t-ainm "Birrarung" óna focail Wurundjeri a chiallaíonn "sruthaigh go deo".


Scúnc.
Ainmhí is ea an scúnc.


Scúnc mucshrónach Patagónach.
Ainmhí is ea an scúnc mucshrónach Patagónach.


Bá Portland.
Is í Bá Portland bá bheag ar chósta Victoria, san Astráil. Tá sí suite 360 km siar ó Melbourne. Tugtar Portland ar an bpríomhchathair na bá chomh maith.
Maraíodh scóir mBundúchasaigh (clann "Kilcarer gundidj" Gunditjmara) sa bhá sa bhliain 1833 nó 1834, le linn an "Convincing Ground Massacre".


Launceston.
Is é Launceston cathair atá suite sa Ghleann Tamar i dtuaisceart na Tasmáine, an Astráil. Sruathaíonn an Abhainn Tamar agus a gcraobh-aibhneacha (an Esk Thuaidh agus an Esk Theas) tríd an chathair.
Bhunaigh na hEorpaigh Launceston i Mí an Márta, 1806.


Bá Botany.
Bá an-mhór i Sydney, New South Wales is ea Bá Botany, thart ar 9 km síos ó lár na cathrach. Sruthaíonn na craobh-aibhneacha, Abhainn Cooks agus Abhainn Georges, isteach sa chuan.
Stair.
Tá Bundúchasaigh ina gcónaí timpeall an chuain le 5,000 bhliain anuas, ar a laghad. Bhí idir 4,000 agus 8,000 duine dúchasacha ina gcónaí sa cheantar Sydney nuair a tháinig Arthur Phillip agus an chéad loingeas i 1788.


Ballarat.
Cathair i stát Victoria san Astráil is ea Ballarat agus í suite ar machaire íochtarach an Ardáin Láir agus ar abhantrach Abhainn Yarrowee. Tá sí ar an gcathair intíre is mó san Astráil agus timpeall 96,000 duine ina gcónaí ann, daonra atá ag méadú i gcónaí.<ref»'Ballarat population nears 10,000,' Jordan Oliver, "The Courier", 22 Aibreán 2010
Archibald Yuille, lonnaitheoir Albannach, ba chúis le Ballarat a thabhairt ar an áit, ós eisean a thug an t-ainm ar réimse caorach dá chuid sa bhliain 1837. Tagann an t-ainm ó "balla arat", fhocail ó theanga Bhundúchasach na Wathaurong a chiallaíonn "áit scíthe," más fíor.
Plaic chuimhneacháin faoi nochtadh an óir ag Fód na hAinnise.
Tháinig borradh suntasach faoin gcathair de bharr an óir a fuarthas ann sa 19ú haois. Thángthas ar ór ag Fód na hAinnise ("Poverty Point", a dtugtar "Golden Point" anois air) ar 18 Lúnasa 1851, agus ba ghearr go bhfuair siad amach gur cheantar glárach é arbh fhurasta ór a bhaint as. Tharraing an scéal na mílte as gach cearn agus a lán Éireannach san áireamh, agus i gceann bliana bhí baile mór san áit a mbíodh crainn agus caoirigh.Tógadh an chéad mhuileann stampála san Astráil ann sa bhliain 1854.
Lean imeachtaí eile an mhianadóireacht. Tharla Éirí Amach Eureka (an t-aon éirí amach armtha i stair na tíre) ar 3 Nollaig 1854 ag Síog Mhiandóireachta Eureka mar agóid i gcoinne chostas ard na gceadúnas mianadóireachta. Eachtra í arb í siombail an daonlathais san Astráil í ó shin i leith, agus tá bratach na hócáide ar caomhnú fós. I rith na ré céanna, sa bhliain 1857, leagadh amach Luibhghairdíní Ballarat, agus iad ar na luibhghairdíní is fearr sa tír.Is cuid suntais é an méid dealbh atá iontu, agus sraith bustaí de Phríomh-Airí na tíre ann chomh maith. Tá Her Majesty's ann, amharclann a tógadh sa bhliain 1875 agus í ar an gceann is buaine san Astráil, agus an chéad réadlann bhardach san Astráil, a bunaíodh sa bhliain 1886.
Fógraíodh Ballarat ina chathair sa bhliain 1871, ach mheath a rath de bharr lagú a theacht ar an mianadóireacht. Mar sin féin, tá tábhacht leis an tráchtáil agus leis an turasóireacht fós.
Na Bundúchasaigh.
Ba iad na Wathaurong, pobal Bundúchasach, an chéad chine a bhí ann. Timpeall sé dhíorma dhéag a bhí ag baint leis na Wathaurong, agus iad le fáil trí chuid mhaith de dheisceart Victoria. Tá a n-áiteanna cónaithe, a gcuid cairéal agus crainn ar baineadh roinnt coirte díobh le fáil timpeall Bhallarat.
Ba iad na Burrumbeet Balug a bhí ina gcónaí i limistéar Ballarat, agus iad ag pósadh daoine ó na Dja Dja wurrung sa chríoch thuaidh agus ó na Djap wurrung thiar.
Chuaigh teacht na nEorpach go dona do na Wathaurong agus do na Dja Dja Wurrung. Chaill siad a dtailte agus rinne an t-ól an-díobháil dóibh. Fuair cuid acu dídean i Stáisiún Coimearcais na mBundúchasach (Aboriginal Protectorate Station) ag Daylesford, tamall maith ó Bhallarat, agus chuaigh cuid eile ag obair ar na réimsí caorach. Chruinnigh cuid eile fós ar imeall na cathrach agus iad ag iarraidh déirce nó ag díol éisc, ciseán agus craicinn phasam. Bhí galracha agus ól á ndíothú, agus chuir roinnt acu fúthu ag stáisiúin rialtais ag Framlingham agus Coranderrk.
Níl mórán eolais ar fáil ar Wathaurong Ballarat i ré an óir. Tá tuairiscí ar chuid acu a bheith sa chúirt ó am go chéile, agus tá cuntas ón mbliain 1852 ar iad a bheith ina n-ula mhagaidh ag mianadóirí. I Mí Mhárta na bliana 1867 rinne daoine de chuid na Wathaurung agus na Djab wurrung rince (carabairí) ar fhaiche áitiúil do phobal na cathrach.
Mullawallah (Frank Wilson).
Bhí Mullawallah ar dhuine de thriúr fear de na Wathaurong ar a laghad ar bhronn na hEorpaigh teideal "King Billy" orthu. Ba iad Bullip Bullip ó dhíorma Beerekwart Balug (a cailleadh ag Coranderrk sa bhliain 1881) agus Boni-no-Yarrum ó dhíorma Wardeyallok Gundidj (a cailleadh ag Linton sa bhliain 1882) na daoine eile. Rugadh Mullawallah timpeall na bliana 1821 agus baint aige, más fíor, leis na Burrumbeet Balug, díorma a bhí ina gcónaí timpeall Loch Burrumbeet agus Ballarat. Thóg sé a shloinne Eorpach ón Ridire Samuel Wilson, úinéir réimse caorach Ercildoune in aice le Ballarat. Fear aithnidiúil ba ea Mullawallah i limistéar Bhallarat, agus i Lúnasa na bliana 1880 thaispeáin sé conas búmaraing a chaitheamh i Sráid Sturt. Ar 23 Meán Fómhair 1996 fuair sé bás in ospidéal i mBallarat. Bhí an t-iomrá leis gurbh eisean an duine deireanach den Wathaurong, scéal nach raibh bunús leis, ó tá daoine de shliocht an phobail sin ann i gcónaí.
Meamram Comhthuisceana.
Ar 24 Deireadh Fómhair 2007 shínígh Cumann Iarsmalanna Sovereign Hill agus Lárionad Bundúchasach Kirrit Barreet Meamram Comthuisceana. Tugann sé aitheantas do na Wathaurong agus do na Bundúchasaigh eile atá ina gcónaí i mBallarat. Táthar chun caidreamh cultúrtha a neartú agus léargas a thabhairt ar oidhreacht Bhunduchasach na n-órcheantar.
Na chéad Eorpaigh.
Tháinig Archibald Buchanan Yuille agus a dheartháir William Cross Yuille, Albannaigh, sa bhliain 1837 agus lonnaigh ar réimse caorach 10,000 acra. Thóg William bothán ag an Riasc Dubh sa bhliain 1838. Ar dtús thugadh daoine "Yuille's Station" agus "Yuille's Swamp" ar an áit, ach thug Archibald "Ballaarat" uirthi. Síltear gur thóg sé an t-ainm seo ó "balla arat," dhá fhocal Wathaurong. "Uillinn lúbtha" an bhrí atá le "balla" i gcanúintí éigin ("áit scíthe," mar sin), agus "áit" an bhrí atá le "arat".
Ruathar óir.
Ar 19 Lúnasa 1851 tháinig John Dunlop agus James Regan cúpla unsa óir ag Fód na hAinnise, agus ba leor sin chun na sluaite a tharraingt ar an áit. Is iomaí mianach glárach agus mianach domhain a bhí le fáil sa limistéar, agus bhí fir ann as gach cearn, in éineacht le mná agus páistí. Bhí órcheantair le fáil sa limistéar ba leithne, leithéidí Berringa, Clunes, Creswick, Talbot agus Enfield, ach ba é ceantar Ballarat an ceann ba thábhachtaí. Leagadh cuid mhaith den fhoraois chun an t-éileamh ar chláir agus ar chuaillí a shásamh, agus bhí an talamh greagnaithe le poill. Bhí a lán Éireannach ann agus Gaeilge ag cuid mhór acu. Bhí daoine de gach aicme ann, ach ba iad na fir a bhí cleachtach le sclábhaíocht na fir ab oiriúnaí chun na hoibre.
D'oscail oifig an phoist ar 1 Samhain 1851.
Rinne William Urquhart suirbhéireacht ar an gceantar i Mí Dheireadh Fómhair 1851. Faoin mbliain 1852 bhí plean eangaí curtha ar fáil aige do Bhallarat Thiar, baile nua, agus sráideanna leathana ann. Ba mhór idir sin agus Ballarat Thoir, an áit ba thúisce ar chuir daoine fúthu ann agus í lán de shráideanna cúnga fánacha, de loganna agus de phubaill.
Móid dílseachta á déanamh do bhratach na Croise Theas ag Bábhún Eureka ar 1 Nollaig 1854. Uiscedhath le Charles Doudiet
Bhíodh na mianadóirí á gciapadh ag na húdaráis maidir le ceadúnais mhianadóireachta, rud a raibh praghas ard air. Ar an gcúis seo agus ar chúiseanna eile chruinnigh cuid de na mianadóirí le chéile faoi cheannas Peter Lalor, Éireannach, gur thóg siad bábhún agus gur éirigh amach. D'ionsaigh saighdiúirí an bábhún ar 3 Nollaig 1854, agus Éireannaigh ag troid ar an dá thaobh. Maraíodh dhá mhianadóir is fiche, ach nuair a cuireadh cúirt as tréas ar chuid eile acu in Melbourne scaoil an giúiré saor iad. D'éirigh le Lalor éalú, cé gur chaill sé lámh. Toghadh é ina theachta parlaiminte ina dhiaidh sin.
Thugtaí "Cathair an Óir" ar Bhallarat i rith caogaidí an 19ú haois. agus bhí rath mór ar an áit sna seascaidí de bharr na mianadóireachta. D'fhág sin a rian ar na foirgnimh phoiblí, ar na faichí, ar chuid de na siopaí agus ar a lán tithe. Tháinig an bóthar iarainn freisin sa bhliain 1862 agus é ina nasc idir Ballarat agus Geelong, caladh ar chósta an deiscirt.
Éireannaigh.
Is dócha gurbh Éireannach é Terence McManiss, fear botháin, ar mharaigh na Wathaurong é ag Murdering Valley taobh thiar theas de cheantar Sebastopol sa bhliain 1838. Is iomaí Éireannach a thug a aghaidh ar órcheantair Ballarat i gcaogaidí an 19ú haois, agus míchlú ar roinnt acu (an "Tipperary mob") mar ghrabálaithe réimsí lamháilte. Bhí na hÉireannaigh chun tosaigh in achrann Eureka toisc an oiread sin díobh a bheith ag obair ar an tsíog a bhí ann, agus iadsan is mó a bhí sa bhábhún nuair a d'ionsaigh na húdaráis é.
Bhí Gaeilge ag cuid mhaith de na mianadóirí agus ag na hÉireannaigh eile a chuir fúthu timpeall Ballarat i limistéar Clark's Hill (Bungaree, Springbank agus áiteanna eile), i Sruthán an Mhuilinn (Millbrook) agus in aice le Gordon. B'as Contae an Chláir do mhórán acu.
Bhí Éireannaigh (ar Chaitlicigh a bhformhór) ina gcónaí i mBallarat féin, agus sa bhliain 1875 bhí foclóirí Gaeilge ar liosta leabhar Richard Vale, an díoltóir leabhar ba mhó sa chathair.
Ar na díograiseoirí Gaeilge ba mhó bhí Pádraig Ó Fearghail (1853-1917), Corcaíoch a chuir faoi in Sebastopol agus a mbíodh cruinnithe Gaeilge ina theach aige ó na 1870í amach. D'fhaigheadh sé "Irisleabhar na Gaedhilge", páipéar a gcuireadh sé ar aghaidh i measc a lucht aitheantais, agus ba mhinic ag scríobh chun páipéar eile é.
Meath agus athneartú.
I seachtóidí an 19ú haois thosaigh Ballarat ag aistriú ó ré an óir go dtí ré na tionsclaíochta. Bhí mianadóireacht dhomhain ar siúl, rud ba chúis le tionscail agus ceardlanna a bhunú. Rinneadh cathair de Bhallarat sa bhliain 1871 agus tógadh taiscumar Gong Gong sa bhliain 1877 chun tuilte a mhaolú agus foinse huan uisce a sholáthar. I Mí na Nollag 1889 críochnaíodh bóthar iarainn idir Ballarat agus Melbourne.
Tar éis na bliana 1900, áfach, stad fás na cathrach, agus thit an daonra le linn an Chéad Chogadh Domhanda, rud a lig do Geelong tosach a bhaint de Bhallarat. Ach bhí na brúscocairí ar a ndícheall ag iarraidh tionscail nua, agus i Mí Aibreán na bliana 1917 osclaíodh Ceardlanna Iarnróid Ballarat Thuaidh. Ach lagaigh an Spealadh Mór an geilleagar áitiúil, agus cailleadh mórán gnólachtaí dá bharr.
Mar sin féin, thosaigh an chathair ag teacht chuici féin ar feadh na tréimhse sin. Feabhsaíodh an bonneagar agus séarachas nua san áireamh. Tógadh aerfort sa bhliain 1930 agus mhéadaigh an daonra. Chuidigh an Dara Cogadh Domhanda leis an neartú seo, ó ba é an t-aerfort bunáit Scoil Raidió Aerghunnadóirí an RAAF agus scuaidríní de bhuamálaithe Liberator an USAAF.
Lean an chathair uirthi ag fás tar éis an Chogaidh, agus thóg Coimisiún Tithíochta Victoria eastát mór ar an seanchoimín (Wendouree Thiar). Idir na blianta 1951 agus 1962 a tógadh formhór na dtithe, agus a lán tithe príobháideacha á dtógáil ag an am céanna in Wendouree, an fobhaile is gaire. Is é an limistéar seo uile lárcheantar meánaicmeach na cathrach.
Faoi na seachtóidí bhí na chéad rialacha á gcur i bhfeidhm chun seanoidhreacht na cathrach a chaomhnú. Osclaíodh ionad oidhreachta Sovereign Hill chun léargas a thabhairt ar ré na mianadóireachta, agus cuireadh dlús leis an turasóireacht dá bharr.
Sa bhliain 2008 moladh go méadófaí fás Ballarat laistiar de lár na cathrach agus go mbainfí feidhm as blocanna ionchathrach tithíochta.
Tíreolaíocht.
Ag féachaint soir thar Loch Wendouree.
Tá Ballarat le fáil faoi bhun an Ardáin Láir, raon cnoc gan sléibhte móra, agus é suite ar mhachaire atá ag síneadh ó Chreswick sa tuaisceart ó dheas chun Rokewood, agus ó Lal Lal san oirthuaisceart siar go dtí Pittong. Is éard atá sa mhachaire dríodar glárach agus sreabha bolcánacha, agus tá ithir an-mhéith ann.
Loch Wendouree.
Tá Loch Wendouree in oirthuaisceart na cathrach agus crainn le fáil ina mórthimpeall. Riasc a bhí ann ar dtús agus thugadh na chéad Eorpaigh "Yuille's Swamp" air.
Roimh theacht na nEorpach dhéanadh na Burrumbeet Balug campáil ar ardán ar imeall iardheisceartach an réisc. Bhí luachair ann le haghaidh ciseán agus iasc nó éin ann mar bhia. Dhéantaí na héin a ruaigeadh le búmaraing i dtreo líon a bhíodh sínte idir dhá chrainn, agus mharófaí iasc le ga, líon nó dorú adhmaid. Sa bhliain 1838 rinne G.A. Robinson, Príomh-Chaomhnóir na mBundúchasach, tagairt dó mar "mhurlach tirim". Deireadh na Burrumbeet Balug gurbh iad na hEorpaigh ba chúis leis an tiormacht.
Faoraois agus uisce.
Tá lár na cathrach suite ar ísleán abhantrach Yarrowee, rud a fhágann nach féidir Ballarat a fheiceáil ach ó na cnoic agus ón ísleán thoir. Tá abhainn Yarrowee clúdaithe i lár na cathrach agus gan inti anois ach draein.
Is iomaí dlúthchoill atá timpeall Ballarat agus a lán lochanna, aibhneacha agus sruthán a bhaintear tairbhe astu chun uisce a sholáthar don chathair agus d’fheirmeoirí.
Geilleagar.
Tá Ballarat i dtaobh go mór le seirbhísí, turasóireacht, déantúsaíocht, oideachas agus teicneolaíocht eolais. Tá tábhacht freisin le talmhaíocht, mianadóireacht agus fuinneamh athnuaite.
Tá mealanna siopadóireachta ann agus stóir ilrannacha, ar nós Myer agus Target, iontu. Tá ollmhargaí náisiúnta ann, siopaí speisialtachta agus na ceithre bhanc mhóra.
Bunaíodh Ollscoil Ballarat sa bhliain 1994 ar bhonn seaninstitiúidí a bhí ann cheana, agus tá ainm an dea-oideachais uirthi. Tá clár mór ann do mhic léinn idirnáisiúnta agus tá a cuid clár cianoideachais le fáil ar fud na tíre.
Tá os cionn 1,400 ar fostú i bPáirc Teicneolaíochta Ollscoil Ballarat.
Déantúsaíocht.
Sa bhliain 2006 bhí 14.8% d’oibrithe na cathrach ar fostú san earnáil déantúsaíochta. Tá déantóirí idirnáisiúnta ann. Tá Mars, Incorporated ann ón mbliain 1979 i leith, agus tá ceanncheathrú McCain Foods Limited, comhlacht próiseála prátaí, ann ón mbliain 1970 i leith.
Tá earraí iompair phoiblí á ndéanamh ag Ceardlanna Ballarat Thuaidh, agus infheistíocht faighte ó Alstom.
Tá a lán comhlachtaí áitiúla ann chomh maith, agus éadach, earraí innealtóireachta, bia, brící agus sclátaí, ábhar tógála agus baill uathghluaisneacha á ndéanamh acu.


University of Pittsburgh.
Ollscoil thaighde atá ceangailte le Stát Pennsylvania is ea Ollscoil Pittsburgh nó "Pitt", mar a thugtar uirthi go coitianta. Tá an scoil suite in Oakland, comharsanacht de chuid Pittsburgh, in iarthar an stáit úd. Acadamh Phittsburgh a tugadh ar an scoil i ndiaidh a bunaithe sa bhliain 1787 in iargúl Mheireacá ar an teorainn idir an cine geal agus na Bundúchasaigh. Ollscoil Iarthar Phennsylvania (Western University of Pennsylvania) a tugadh uirthi ón bhliain 1819 go 1908, nuair a bhfuair an scoil an t-ainm atá uirthi inniu. Institiúid léinn phríobháideach í go dtí an bhliain 1966.
Aithnítear Ollscoil Pittsburgh go minic as feabhas an taighde agus as caighdeán shaol na mac léinn atá ann. Tá clú freisin ar an ollscoil as a gcuid cláracha spórt. Éiríonn le foirne spórt Pitt go rialta ar leibhéal náisiúnta. Tá campas 132 acra (0.53 km²) ag an ollscoil. Tá 4,686 duine ar an fhoireann acadúil sa scoil agus tá 28,328 mac léinn ag déanamh staidéir ann (18,031 fochéimí agus 10,297 iarchéimí). Bhí ról lárnach ag Ollscoil Pittsburgh i bhforbairt an vacsaín polaimiailítis.


Geelong.
Is cathair í Geelong (fuaimniú: /dʒəˈlɒŋ/) atá suite ar Bhá Corio agus an Abhainn Barwon, i stát Victoria, an Astráil. Is í an dara cathair is mó sa stát í.
Stair.
Bhí an tréibh Bundúchasach Wathaurong ina gcónaí i Geelong agus an Leathinis Bellarine ar dtús. Ba é Lt. John Murray, ceannaire an bháid "Lady Nelson", an chéad Eorpach a shroich an ceantar, rud a tharla sa bhliain 1802. Bunaíodh coilíneacht ar chósta Bá Sullivan, ar an taobh eile de Bá Port Phillip sa bhliain 1803, (theip air sa bhliain dár gcionn). D’éalaigh William Buckley ón phríosún, agus d’fhan sé le na Wathaurong ar Leathinis Bellarine ar feadh 32 bhliain ina dhiaidh sin.
Bunaíodh an baile sa bhliain 1838. Fuarthas ór i mBallarat in aice láimhe, sa bhliain 1851, agus mhéadaigh an baile dá bharr sin; bhí 23,000 daoine ina gcónaí i Geelong sa bhliain 1855.
Méain.
An nuachtán is sine sa tír is ea "The Geelong Advertiser", a bhunaíodh sa bhliain 1840. Cuirtear an "Geelong Independent" (saor in aisce), agus an "Geelong News" i gcló chomh maith. Tá seirbhís theilifís saor in aisce ar fail i gceantar Geelong, a chraoltar ó Melbourne.
Oideachas.
Méanscoileanna: Coláiste Naomh Seosamh (‘St. Joseph’s College’ i mBéarla), Coláiste Clonard, Coláiste an Croí Naofa (‘Sacred Heart College’), An Coláiste Geelong, Scoil Ghramadach Geelong.
Spórt.
Peil Astrálach – Geelong Cats.


Bá Corio.
Bá Corio agus Cathair Geelong ó shatailít
Ceann de roinnt bánna sa thiar theas Port Phillip is ea Bá Corio, ina bhfuil cathair Geelong suite. Tugtar ‘Corio’ ar an bruachbhaile in aice láimhe.
Ainm.
Nuair a shroich Hamilton Hume agus William Hovell sa bhá sa bhliain 1824, bhuail siad leis na Wathaurong a thug "Jillong" ar an bhá, agus "Corayo" ar an thalamh in aice leis. Áfach, mhalartaíodh na dhá ainm Bhundúchasach sa 1830í, nuair a rinneadh an chéad suirbhé ar an talamh. D’aistrigh na dhá ainm go ‘Geelong’ agus ‘Corio’ i mBéarla.
Loingseoireacht.
Tá Port Geelong suite ar chladach Bhá Corio, an 6ú port is mó san Astráil.


Abhainn Barwon.
Abhainn Barwon sa bhliain 1907
Abhainn i Victoria, an Astráil, is ea Abhainn Barwon. Tosaíonn an abhainn sa Sliabhraon Otways, sruathaíonn sí tríd Winchelsea agus Cathair Geelong (an áit a bhuaileann sí leis an Abhainn Moorabool), agus téann sí isteach an mhuir ag Cinn Barwon sa Leathinis Bellarine. Tá an Barwon 160km ar fhad.


Leathinis Bellarine.
Leathinis atá suite ar thiar theas ó Melbourne i Victoria, san Astráil is ea Leathinis Bellarine; tá Bá Port Phillip, Bá Corio agus Caolas Bass ina timpeall. Scarann an leathinis, in éineacht le Leathinis Mornington, Bá Port Phillip agus Caolas Bass. Bhí daoine Bundúchasach ón treibhe Wathaurong ina gcónaí ar an leathinis ar dtús, roimh thíocht na hEorpaigh go luath san naoú haois déag. San lá inniu, tá thart ar 55,000 daoine ina gcónaí ar an Leathinis Bellarine.


Éirí amach phobal na Túinéise.
a>, an 15 Eanáir, 2011.Is éard is Éirí amach phobal na Túinéise 2010-2011, ar a dtugtar "an Réabhlóid seasmaine" ná sraith eachtraí ceannairceacha sa Túinéis ó mhí na Nollag 2010 go dtí an lá atá inniu ann a ba chúis leis an tUachtarán Zine El Abidine Ben Ali teitheadh ón tír. Bhí an tUachtarán Ben Ali i gceannas ar an Túinéis le 23 bliain agus bhí an pobal millteanach míshásta leis an leatrom a d'imir sé orthu.


Lucht dóiteáin.
Inneall dóiteáin i mBaile Átha Cliath
Is daoine iad an lucht dóiteáin a mhúchann tinte nó dóiteáin agus a thagann i dtarrtháil ar dhaoine atá i mbaol. Steallann siad uisce nó ábhar eile amhail cúr ar thinte chun iad a mhúchadh.


Caolas Bass.
Caolas Bass san Astráil (bánghorm)
Caolas a scarann an Tasmáin agus mór-roinn na hAstráile is ea Caolas Bass (fuaimniú: /ˈbæs/). Is í Victoria an stát ar an taobh thuas den chaolas.
Stair.
Thánig an chéad Eorpach ar an Chaolas nuair a sheol George Bass agus Matthew Flinders tríd sa bhád "Norfolk" sna bliana 1798-99. Mhol Flinders chuig an gobhanóir John Hunter ba cheart dó ‘Basses Strait’ a thabhairt ar an chaolas. D’aistríodh an t-ainm go ‘Bass Strait’ níos déanaí.
An Caolas.
Tá an caolas thart ar 240 km ar leithead ag an pointe is caoile. Cuimsíonn sé a lán oileáin, agus tá daoine ina gcónaí ar na hOileáin King agus Flinders. Caillíodh móran longa sa chaolas le linn an naoú haois déag, mar gheall ar an mhuir gharbh. Tógadh teach solais ar Oileán Dean sa bhliain 1848 san oirthear, ag Rinn Otway sa bhliain céanna san iarthar, agus ar Oileán King sa bhliain 1861.


George Bass.
Máinlia agus taiscéalaí na hAstráile ab ea George Bass (30 Eanáir 1771 – tar éis 5 Feabhra 1803.
Tús a shaol.
Rugadh é ar 30 Eanáir 1771 i Aswarby, sráidbaile in aice le Sleaford, Lincolnshire, mac an feirmeora George Bass agus Sarah (neé Newman). Fuair a athair bás agus é ach sé bliain d’aois. D’fhreastal sé ar Scoil Ghramadach Boston agus tar éis é sin, rinne sé staidéar ar an leigheas sa otharlann i mBoston, Lincolnshire. Glacadh é mar bhall Coláiste Ríoga na Máinlia nuair a bhí sé ocht mbliana déag d’aois, agus chuaigh sé isteach Cabhlach Ríoga na Breataine sa bhliain 1794 mar máinlia.
Shroich sé i Sydney i New South Wales ar "HMS Reliance" ar 7 Meán Fómhair 1795. Chuaigh Matthew Flinders, John Hunter, William Martin agus Bennelong isteach ar an thuras chomh maith.
Dhá thuras "Tom Thumb".
Thug Bass leis ar an "Reliance" bád beag, a thugadh "Tom Thumb" air. I Mí Dheireadh Fómhair 1795, sheol Bass, Flinders agus Martin an bád amach ó Port Jackson chuig Bá Botany agus thaiscéal siad an Abhainn Georges níos faide ná aon Eorpaigh ar bith roimh ré. Mar thoradh an turas, bunaíodh Baile Banks.
I Mí an Mhárta 1796, chuaigh an grúpa céanna ar thuras eile ar bád beag eile, Tom Thumb a thugadh air chomh maith. Le linn an thuras seo, sheol siad chomh fada le Loch Illawarra, a thug siad ‘Tom Thumb Lagoon’ air. Tháinig siad ar, agus thaiscéal siad Loch Harding.
Turas go dti Port an Iarthair.
Sa bhliain 1797, sheol Bass (gan Flinders) ar bhád oscailte le seisear ar bord aige go dti Rinn Howe, an point is faide sa oirdheisceart na hAstráile. Ón áit seo, chuaigh sé siar thar an chósta Gippsland i Victoria, go dti Bá Port an Iarthair (‘Westernport Bay’ i mBéarla), beagnach chomh fada le suíomh láithreach Melbourne. Chreid sé go raibh caolas a scarann an mór-roinn agus Van Diemen’s Land (An Tasmáin an lá inniu), mar thug sé faoi deara an treo a sruthaigh an taoide.
Ag seoladh timpeall na Tasmáine ar an "Norfolk".
Cruthaíodh a theoiric sa bhliain 1798 nuair a sheol Bass agus Flinders timpeall Van Diemen’s Land sa bhád "Norfolk". Le linn an thuras, tháinig Bass ar bhéal an Abhann Derwent agus thaiscéal siad an ceantar, an áit a bhunaíodh Hobart as bhliain 1803 ar neart a thuairisce. Nuair a d’fhill siad go Sydney, mhol Flinders go dti an gobhanóir John Hunter ba chóir dó ‘Bass Strait’ a thabhairt ar an chaolas.
Pósadh agus Trádáil.
Phós sé Elizabeth Waterhouse ar 8 Dheireadh Fómhair, 1800, sa teach pobail Naomh Séamus, Westminster. Ba í Elizabeth deirfiúr Henry Waterhouse, a bhí ina chaptaen na longa Reliance. D’imigh sé arís trí mhí ina dhiadh sin, agus cé gur scríobh sé litreacha deasa chuig Elizabeth, níor fhill sé ar Shasana.
D’infheistigh Bass agus grúpa gcarad £10,000 ar an bhád "Venus", le lasta ar bord le seoladh chuig Port Jackson. Sheol Bass (mar úinéir agus bainisteoir) agus an criú luath sa bhliain 1801. Ar an drochuair, níor fhéidir leis a chuid lasta a dhíol i Port Jackson, ach thairg Gobhanóir King conradh dó chun muiceola a fháil ó Tahiti (bhí easpa bia ag Sydney ag an t-am sin). D’imigh sé Sydney agus sheol siad go dti Dusky Sound san Nua-Shéalainn, an áit a chaith siad coicís ag baint iarainn de longbhriseadh Endeavour (bád Captain Brampton). D’úsaidíodh an iarann chun tuanna a dhéanamh agus mhalartú don muiceoil i dTahiti. D’fhill siad go dti Sydney leis an lasta i Mí na Samhna 1802.
I mí Eanáir, 1803, d’iarr Bass ar Gobhanóir King an raibh cead aige chun an iascaireacht san Nua-Shéalainn a ghlacadh chuige féin. Níor thug King an chead dó, ach sheol Bass ó dheas ó Sydney sular thug sé freagra uaidh. Níor fhill sé riamh.
An Turas Déanach.
Níl a fhios againn cad a tharla do Bass. D’fhág sé ar an "Venus" ar 5 Feabhra 1803, agus ní chonacthas é arís. Bhí an cinneadh déanta aige seoladh go dti Tahiti arís, ansin b’fhéidir dul go dti coilíneachtaí na Spáinne san tSile chun lasta eile a cheannach.


Abhainn Derwent.
Abhainn san Tasmáine is ea Abhainn Derwent. Tá príomhchathair an stáit, Hobart, suite in inbhear na habhann.
Bhí an treibh bhundúchasach Mouheneener ina cónaí i ngleann Abhainn Derwent le 8,000 bliain anuas roimh thíocht na nEorpach. Tosaíonn an abhainn ag Loch St Clair agus sruthaíonn ó dheas 187 kms go dti New Norfolk; leanann an t-inbhear 52 km eile go dti an mhuir.


Bá Sullivan (Victoria).
Bá Sullivan ar leirscáil ceantar Melbourne
Bá atá suite 60 km theas ó chathair Melbourne, an Astráil, agus 1 km thoir ó bhaile Sorrento is ea Bá Sullivan. Bunaíodh an chéad lonnaíocht Eorpach sa stát anseo sa bhliain 1803, ach theip sí taobh istigh de sheacht mí.


Gleann Yarra.
Ainm atá tugtha ar an cheantar timpeall na Abhann Yarra i Victoria, san Astráil is ea Gleann Yarra (‘Yarra Valley’ i mBéarla). Tosaíonn an abhainn thart ar 90 km thoir Cathair Melbourne, agus sruthaíonn sí anoir agus amach go dti Bá Port Phillip. Go hiondúil, thagair an t-ainm ‘Yarra Valley’ don cheantracha uachtarach timpeall na Abhann Yarra, agus níor thagair sí don cheantracha íochtarach, a chuimsíonn an cathair agus na bruachbailte.
Folaíonn na bailte is mó Yarra Glen, Healesville agus Warburton.


Oileán King.
An Tasmáin agus Oileán King (glas)
Ceann de oileáin na Tasmáine is ea Oileán King. Tá sé suite sa iarthuaisceart ón Tasmáin, sa Chaolas Bass. Sa bhliain 2007, bhí 1,723 duine ina gcónaí ar an oileán.
Stair.
Tháinig Captaen Reed ar an oileán, ag seilg rónta sa bhád "Martha", sa bhliain 1799. Níor thaispeáin chéad léarscáil Van Diemen’s Land agus Caolas Bass de chuid Matthew Flinders, a cuireadh i gcló i Mí an Mheithimh sa bhliain 1800, an t-oileán seo.
An t-Oileán sa lá atá inniu ann.
Is í Currie an baile is mó, atá suite ar an taobh thiar den oileán. Ba bhaile mianadóireachta í Grassy, san oirthear, áit a raibh ‘scheelite’ bainte. Bíonn comórtas Peile Astrálaí ann ar an oileán. Níl ach trí fhoireann ann: Currie, Grassy, agus North.


Piaras Feiritéar.
Duine uasal de bhunadh na Normannach ba ea Piaras Feiritéar. Bhí sé ina fhile oilte agus ina thaoiseach ar a chine. Áirítear é ar dhuine de na filí Gaeilge is nótála de chuid an 17ú haois.
A bheatha.
Ba leis na Feiritéaraigh roinnt mhór d'iarthar Chorca Dhuibhne i gCiarraí tráth den saol, agus dá chomhartha sin tá Baile an Fheirtéaraigh fós ann.
Is é an dáta is luaithe is féidir a lua le Piaras an bhliain 1633, mar tá sé féin agus Éamann, a athair, luaite i gcáipéis ón mbliain sin. Bhí Piaras geal le huaisle Gall agus Gael araon, agus nuair a thosaigh Cogadh 1641 thug Pádraigín Mac Muiris, Tiarna Chiarraí, arm buíne dó le go dtroidfeadh sé ar thaobh na nGall. B'ansa le Piaras an taobh eile, agus é ina chaptaen ar an arm a ghabh Caisleán Thrá Lí sa bhliain 1642, comhrac a d'fhág gonta é.
Bhí Piaras in ann an fód a sheasamh i gCiarraí anuas go dtí an bhliain 1652, nuair a ghabh Gobharnóir Nelson Caisleán Rois láimh le Cill Áirne. Rinne Piaras téarmaí síochána a phlé le Nelson, ach ag filleadh abhaile dó rugadh air agus sacadh i bpríosún é.
Crochadh é ar Chnocán na gCaorach sa bhliain 1653.
A shaothar.
Chum Piaras dán fada ar Mheig Russell, bean ghaoil leis an Ridire William Russell, fear ionaid Éilíse sa bhliain 1594. Is dócha gurb é sin an dán is fearr dár maireann dá chuid, agus tugann sé léargas ar an gcaidreamh a bhí aige ar uaisle Gall.
Deirtear gur chum sé filíocht i mBéarla freisin, ach tá sin caillte, ar nós cuid mhaith dá fhilíocht Ghaeilge. Is dócha go raibh "Duanaire Phiarais Feiritéir," lámhscríbhinn staire agus filíochta, ag imeacht san 18ú haois, ach níl a thuairisc sin le fáil anois.


Ararat (Victoria).
Cathair in iarthuaisceart Victoria, san Astráil is ea Ararat, thart ar 205 km siar ó Melbourne, ar Bhóthar Mór an Iarthair. Tá thart ar 8,200 duine ina gcónaí sa chathair. Fuarthas ór ann sa bhliain 1857, rud a thosaigh fuadar oír sa cheantar. Tháinig a lán daoine le linn an fhuadair, ach tá daonra na cathrach ag laghdú sa lá atá inniu ann.
Oideachas.
Tá ceithre bunscoileanna in Ararat. Ina theannta sin, tá roinnt naíscoileanna sa chathair freisin. Tá dhá príomh-choláiste ann: Coláiste Phobal Ararat agus Coláiste Marian (scoil Chaitliceach).
Spórt.
Imríonn cuid mhaith daoine Peil Astrálach sa bhaile, agus bunaíodh an cumann áitiúil (‘Ararat Football Club’) sa bhliain 1871.


Benalla.
Cathair in oirthuaisceart Victoria, san Astráil is ea Benalla (fuaimniú: /bəˈnælə/). Tá thart ar 9,000 duine ina gcónaí sa chathair.
Siopaí.
Tá cuid mhaith siopaí móra sa bhaile, Coles, Woolworths, Target Country, Aldi agus Mitre 10 Home & Trade ar chinn acu.
Spórt.
Tá cumann Peil Astrálaí ag an mbaile, a ghlacann páirt i gcomórtas Sraith Peile an Ghleann Goulburn (‘Goulburn Valley Football League’).


Comhghuaillíocht na hEite Clé Aontaithe.
Comhghuaillíocht toghcháin Éireannach atá comhdhéanta de pháirtithe polaitíochta agus de pholaiteoirí neamhspleácha den eite chlé is ea Comhghuaillíocht na hEite Clé Aontaithe (Béarla: "The United Left Alliance"), a bunaíodh chun dul san iomaíocht in olltoghchán 2011. Tá an grúpa comhdhéanta de 3 pháirtí pholaitíochta atá ann cheana féin: an Páirtí Sóisialach, Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús agus Grúpa Gníomhaíochta na nOibrithe agus na nDaoine Dífhostaithe, chomh maith le hiar-chomhaltaí Pháirtí an Lucht Oibre.
Fógraíodh bunú an pháirtí ag tús Mhí na Samhna 2010 agus seoladh an páirtí go foirmiúil an 29 Mí na Samhna 2010 ag Óstán Gresham i mBaile Átha Cliath.


Bendigo.
Cathair mhór i lár Victoria na hAstráile is ea Bendigo (fuaimniú: /ˈbɛndɨɡoʊ/). Tá sí suite 205 km ó thuaidh príomhchathair an stáit, Melbourne, agus bhí 89,990 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010. Tugtar ‘Bendigonians’ ar daoine na cathrach.
Stair.
Bhí daoine Bundúchasacha Dja Dja Wurung ina gcónaí sa cheantar roimh thíocht na hEorpaigh. Tháinig an taiscéalaí Thomas Mitchell ar an gceantar sa bhliain 1836, agus shroich an chéad lonnaítheoirí sa bhliain 1840, chun fheirmeacha chaoracha a bhunú. I rith an earraigh sa bhliain 1851, fuair beirt bhan ó ‘Ravenwood’s Run’ (Margaret Kennedy agus Julia Farrell) ór ar bhruach Sruthán Bendigo. Chonaic iriseoir iad, duine a chuir teachtaireacht chuig Melbourne. Thosaigh fuadar sa cheantar dá bharr sin.


Hamilton, Victoria.
Cathair i Victoria Thiar, san Astráil, is ea Hamilton.
Stair.
Tógadh Hamilton in áit a raibh trí chríoch Bhundúchasacha teorainn ar theorainn le chéile - críoch na nGunditjmara agus í ag síneadh ó dheas chun an chósta, críoch na dTjapwurong thoir thuaidh agus críoch na mBunganditj thiar. B'fhearr leis na treibheanna sin fanacht ina aon áit amháin ná a bheith ar an bhfán. Talamh méith a bhí ann agus neart uisce ann, rud a d'fhág go raibh teacht gan dua ar bhia. Thug na chéad Eorpaigh cuntas ar na háiteanna lonnaithe a bhí ann, scéal a gcuireann an béaloideas Bundúchasach údarás leis, gan trácht ar a bhfuil de choraí agus de ghaistí éisc i Loch Condah.
Comhrac.
Ar 12 Meán Fómhair 1836 tháinig an Maor Thomas Mitchell, an chéad Eorpach a bhain amach an limistéar sin. Thug sé 'Australia Felix' ar an gcuid sin d'Iarthar Victoria, rud a mheall grásaeirí chun na háite lena gcuid caorach. Faoin mbliain 1839 bhí a lán lonnaitheoirí Eorpacha ann. Orthu sin bhí muintir Wedge agus réimse caorach acu darbh ainm 'The Grange' san áit a bhfuil baile mór Hamilton anois.
Ba ghearr go raibh na grásaeirí agus na Bundúchasaigh ag dul in adharca a cheile. Sheas na Bundúchasaigh an fód i gcoinne na nEorpach a bhí ag cúngú ar a dtailte agus rinne siad caoirigh a chreachadh. Dúnmharaíodh a lán acu dá bharr. Ar 8 Márta 1840 rinne na deartháracha Whyte, William, George, Pringle, James agus John, sléacht ar fhiche bean fear agus páiste ar a laghad ar réimse caorach Konongwootong.
Thug an Gobharnóir Charles La Trobe cuairt ar an limistéar sa bhliain 1841 agus thóg ceann den achrann, rud a thug air Acheson French a cheapadh mar ghiúistis póilíneachta ann. Tugadh constábla agus roinnt marc-phóilíní isteach, agus thóg daoránaigh ó Phortland teach don ghiúistís agus beairic do na póilíní san áit a bhfuil an teach cúirte agus an stáisiún póilíneachta anois ar Shráid Martin agus Shráid Thompson.
Cuireadh tearmann ar bun do na Bundúchasaigh, rud a chuir colg ar na grásaeirí, agus níor cuireadh deireadh leis an gcomhrac nó gur ordaigh La Trobe do Choimisinéir Portland, do na póilíní teorann agus do na póilíní Bundúchasacha The Grange a bhaint amach. Dá bhrí sin agus de bharr galracha Eorpacha agus dhíláithriú na mBundúchasach, lagaigh an chuid ba mhó den troid.
Bunú an bhaile mhóir.
D'fhás an baile mór toisc go raibh The Grange chomh gar sin do réimsí caorach eile agus do bhealaí móra idir Portland agus New South Wales. Bhí óstán ann, gabha, siopa beag, roinnt gnólachtaí eile agus roinnt bothán. Thagadh na grásaeirí le chéile ann agus bhíodh rásaí capall ar siúl ar réileán Grange Burn. D'oscail oifig an phoist ann ar 1 Iúil 1844 faoi ainm The Grange agus tugadh Hamilton Post Office air ar 1 Eanáir 1854.
Bhí gá le scoil agus tosaíodh ag déanamh suirbhé dá bharr sa bhliain 1849. Fógraíodh bunú Hamilton sa bhliain 1851. Tháinig Henry Wade ó Shydney chun suirbhéireacht a dhéanamh sa cheantar go léir, agus eisean a leag amach an baile mór, áit a d'ainmnigh sé as muintir Hamilton, cairde leis, ag Bringalbert.
Shroich an bóthar iarainn Hamilton sa bhliain 1877, agus tógadh stáisiún, áit a bhí ina nasc ag a lán craobhlínte ina dhiaidh sin.
Nuachtán.
Tá, nuachtán a fhoilsítear trí huaire sa tseachtain, ar fáil ar fud an cheantair. An Spectator Observer, grúpa nuachta, a chuireann amach é. Bunaíodh é sa bhliain 1859 mar an "Hamilton Observer" agus tugadh an "Hamilton Spectator and Grange District Advertiser" air sa bhliain 1860. Ina dhiaidh sin tugadh "The Hamilton Spectator" air.
Raidió.
Tá dhá stáisiún raidió áitiúla ar fáil in Hamilton, agus.
Is le Ace Radio, gréasán a bhfuil stáisiúin eile aige in Iarthar Victoria, an bheirt acu.
Tá stáisiúin eile le cloisteáil ann, leithéidí an ABC agus stáisiúin réigiúnacha i mbailte móra eile ar nós Warrnambool, Portland agus Ballarat.
Áiteanna agus ócáidí.
Sa bhliain 1881 cuireadh William Guilfoyle, stiúrthóir Luibhghairdíní Ríoga Melbourne, ag dearadh Luibhghairdíní Hamilton. Tá spéicis neamhchoitianta ann, zú beag, cruinnteach breá agus scairdeán fíorálainn.
Tá cáil ar Dhánlann Hamilton mar mhórchnuasach réigiúnach ealaíne. Tá pictiúir Astrálacha agus Eorpacha ann agus samplaí den mhaisiúlacht Shíneach, Sheapánach agus Chóiréach a mbaineann a bhformhór leis an 18ú haois nó leis an tréimhse ina dhiaidh sin. Rud suntasach eile é bailiúchán dhá phictiúr guaise is fiche ó lámh Paul Sandby (1731-1809). Is iomaí taispeántas ar siúl ann. Tá an dánlann ar oscailt ar feadh na seachtaine agus ligtear daoine isteach le tabhartas.
Bíonn Sheepvention, seó olla, ar siúl i bPáirc Thaispeántais Hamilton an chéad Luan agus Mháirt de Mhí na Lúnasa agus tugann na mílte cuairt air. Bíonn Taispeántas Talmhaíochta Hamilton ann i Mí na Samhna de ghnáth.
Iarsmalann bheag agus ionad staire beo is ea The Keeping Place, áit atá á stiúradh ag grúpa Bundúchasach.


Horsham, Victoria.
An chathair is mó sa réigiún Wimmera, Victoria, san Astráil is ea Horsham (fuaimniú: /ˈhɔrʃəm/, ach [ˈhoːʃəm] sa cheantar). Tá sí suite thart ar 300 km thiar thuaidh ón bpríomhchathair, Melbourne. Sa dhaonáireamh sa bhliain 2006, bhí 14,125 duine ina gcónaí ann.
Stair.
Rinneadh suirbhe ar an gceantar sa 1840í, agus d’osclaíodh Oifig an Phoist 1 Iúil, 1848. Ba iad James Monckton Darlot agus Charles Carter na chéad lonnaítheoirí. Tháinig an phríomh-iarnród ó Melbourne sa bhliain 1879, agus síneadh é go dti Adelaide ina dhiaidh sin.


Moe.
Cathair sa Ghleann LaTrobe agus i réigiún Gippsland is ea Moe (fuaimniú: /ˈmoʊ.i/). Tá sí suite thart ar 135 km thoir ón phríomhchathair Melbourne, agus de réir Daonáirimh sa bhliain 2006, bhí 15,582 ina gcónaí sa chathair. Is í ceantar Moe mar chuid de Chomhairle Chathair LaTrobe.
Tugadh ‘The Mowie’ ar Moe ar dtús, agus ‘Little Moi’ ina dhiaidh sin. Creidtear gur tháinig an t-ainm ón fhocal Bundúchasach Kurnai, a chiallaíonn ‘talamh na corcaí’.
Stair.
Fuarthas ór sa cheantar seo sa bhliain 1852, ach le linn an ama ba mhó, d’fhreastail an lonnaíocht bheag seo mar lóistín ar bhealach ar cheantracha óir Walhalla. Osclaíodh Oifig an Phoist ar 17 Márta 1862. Rinneadh suirbhé ar an cheantar sa bhliain 1879, tar éis thíocht an iarnróid agus cruthú Shír Narracan.


Mionsimpeansaí.
Ainmhí is ea an mionsimpeansaí.


Maindrill.
Moncaí is ea an mhaindrill ("Mandrillus sphinx") agus is ball d'fhine na gCercopithecoidae é, ón Sean-Domhan, agus dlúthbhaint aige leis na babúin, agus níos dlúithe fós leis an drill ("Mandrillus leucophaeus"). Bíonn sé le fáil i ndeisceart na Chamarún, sa Ghabúin, sa Ghuine Mheánchiorclach, agus sa Chongó. Bíonn cónaí orthu, den chuid is mó, i bhforaoiseacha trópaiceacha báistí agus i mósáicí foraoise-sabhána. Tá cónaí orthu i ngrúpaí le chéile.
Is uiliteoiruiliteoirí iad na maindrillí agus réim bia acu comhdhéanta, den chuid is mó, de thorthaí agus d'fheithidí. Bíonn a gcuid séasúr cúplála ar siúl ó Mheitheamh go Deireadh Fómhair


Diosca idirveirteabrach tultite.
Is éard is diosca idirveirteabrach tultite ann (" prolapsus disci intervertebralis") ná riocht míochaine a théann i bhfeidhm ar an dromlach, i ndiaidh na fáinne seachtraí snáithíní ("annulus fibrosus") a bheith stróicthe, rud a thugann caoi don chuid lárnach bog den diosca idirveirteabrach ("discus intervertebralis") bolgadh amach. Go minic, bíonn cineál na stróiceacha cúil-cliathánach i nádúr, toisc go mbíonn ballnasc cúl-comhréireach sa chorda dromlaigh. Féadfaidh scaoileadh idirghabhálaithe ceimiceacha athlastacha a theacht as fáinne an diosca stróicthe, agus údar péine a bheith mar thoradh air, fiú nuair nach mbíonn an néarfhréamh comhbhrúite. Seo í réasúnaíocht úsáide na gcóireálacha neamh-athlastacha leighis i gcomhair na péine a bhíonn bainteach leis an bhreoiteacht seo.


Morwell.
Cathair i Gippsland Láir, Victoria, san Astráil, is ea Morwell. Tá sí suite 149 km thoir ón bpríomhchathair, Melbourne. Sa bhliain 2006, bhí 13,399 duine ina gcónaí ann. Is cathair an-thábhachtach sa stát í, mar tá cuid mhaith de ghual an stát bainte amach sa cheantar seo.
Stair.
Creidtear gur raibh na Kurnai (treibhe Bhundúchasach) na daoine is luaithe sa cheantar. Sa bhliain 1841, thaistil na taiscéalaí Angus McMillan agus Paweł Edmund Strzelecki tríd an réigiún. Níos mhoille sa 1840í, bunaíodh cuid mhaith feirmeacha chaoracha sa cheantar a thugtar Morwell air sa lá atá inniu ann.
Sa bhliain 1873, d’aontaigh an rialtas iarnród a thógail ó Melbourne go dti Sale; mhéadaigh ceantar Morwell dá bharr sin. Bhí an chéad díol ar thalamh ann i mí Eanáir, 1879, ach bhí cuid mhaith lonnaítheoirí sa cheantar cheana féin. Tógadh an chéad mianaigh ghuail sa 1880í.
Meáin.
Freastalaíonn na stáisiúin ráidio ‘Star FM’ agus ‘3GG’ an réigiún, a chraoltar ó Warrigul.


Cliabhrach.
Tóracs an duine, idir na línte ceirbhea-tóracsach agus tóracsa-abdómach.
Is cuid d'anatamaíocht an duine agus ainmhithe éagsúla eile é an cliabhrach (Sean-Ghréigis: θώραξ. Laidin: " thorax").
Anatamaíocht an chliabhraigh-daonnaithe agus homainidí.
Líníocht fheithide a léiríonn an tóracs i ngorm
Anatamaíocht chliabhraigh-Ainmhithe eile.
Sna feithidí agus eiseachnámharlaigh eile, tugtar 'an tóracs' ar an limistéar a fhreagraíonn don chliabhrach. Sna mamaigh ceathairchosacha, bíonn na faireoga mamacha agus na siní suite níos gaire do na cosa ar gcúl, agus dá bhrí sin ní bhíonn siad mar chuid den chiabhrach. Seachas sin, bíonn anatamaíocht na n-orgán mar an gcéanna ach leis na horgáin inmheánacha i gcumraíochtaí éagsúla.
Gortú cliabhraigh.
Tá gortú cliabhraigh (dá dtagraítear freisin, tráma cliabhraigh, gortú tóracsach, nó tráma tóracsach) freagrach as suas ar ¼ de bhásanna de bharr tráma sna Stáit Aontaithe.
Cliabh Galair.
Is féidir le saincheisteanna éagsúla lena n-áirítear fadhbanna riospráide, saincheisteanna an díleá, deacrachtaí matánchnámharlaigh tús a chur le chliabh galair.


Mildura.
Cathair in iarthuaisceart Victoria is ea Mildura. Tá sí suite i réigiún Sunraysia, ar bhruach na hAbhann Murray. Bhí thart ar 50,000 duine ina gcónaí sa cheantar sa bhliain 2010.


Portland, Victoria.
Cathair in iarthar Victoria is ea Portland. Tá sí suite ar chladach Bhá Portland.


Sale, Victoria.
Cathair i réigiún Gippsland, Victoria na hAstráile is ea Sale. Bhí 13,336 duine ina gcónaí sa cheantar sa bhliain 2006.


Shepparton.
Cathair i Victoria, san Astráil is ea Shepparton (fuaimniú: /ˈʃɛpɚtən/). Tá sí suite ar bhruach na hAbhann Goulburn.


Caimileon.
Ainmhí feoiliteach is ea an caimileon. Reiptíl atá ann.


Luch fhómhair.
Ainmhí is ea an luch fhómhair.


Luch thí.
Ainmhí is ea an luch thí.


Dobhrán beag-ingneach oirthearach.
Ainmhí is ea an dobhrán beag-ingneach oirthearach.


Tuiseal ochslaíoch.
Sa teangeolaíocht, tugtar an tuiseal ochslaíoch (giorraithe ocs) ar thuisil i dteangacha éagsúla arb iad a shaintréith choiteann ná go gcuireann said gluaiseacht nó scaradh ó rud éigin in iúl, cé gur féidir na sonraí i ngach teanga a bheith difriúil. Tugtar "ablatus" air sa Laidin, an rangabháil (neamhrialta) éighníomhacha fhoirfe den fhocal "auferre" " iompar ar aghaidh ".
Teangacha Ind-Eorpacha.
Sa Laidin, úsaidtear an tuiseal ochslaíoch go príomha go dobhriatha le briathra a mhodhnú. Tá 15 tuiseal aici, iad dhírshinsearaithe ó trí thuiseal Phróta-Ind-Eorpaise: ochslaíoch (ó), uirliseach (leis), agus áitreabhach (i / ag). Uaireanta tugtar an tuiseal dobhriathartha’ ar an ‘an tuiseal ochslaíoch’, toisc gur féidir frásaí sa tuiseal ochslaíoch a aistriú mar dobhriathair: Is féidir "magnā (cum) celeritāte" a aistriú mar "le luas mór" nó "go han-tapa”.
An tSean-Ghréigis.
Sa Sean-Ghréigis, bhí feidhmeanna an tuisil ochslaígh tógtha ag an tuiseal ginideach, i dtreo is go raibh feidhmeanna aige a bhain le ghinideach agus le hochslaíoch na Próta-Ind-Eorpaise. Mar shampla, an tuiseal ginideach leis na réamhfhocail ἀπό apó "amach ó" agus ἐκ / ἐξ ek / ex "as".
An Albáinis.
Bíonn an tuiseal ochslaíoch le fáil san Albáinis, a chúigiú tuiseal agus tugtar "mënyra rrjedhore." air.
An tSanscrait.
Is é an cúigiú tuiseal é an tuiseal ochslaíoch i gcás graiméir na Sanscraite (panchami) agus bhí feidhm cosúil leis an Laidin aige.


Van Morrison.
Ceoltóir agus amhránaí é George Ivan (Van) Morrison, a rugadh i mBéal Feirste i dTuaisceart Éireann sa bhliain 1945.


Dobhrán neamhingneach Chamarún.
Ainmhí is ea an dobhrán neamhingneach Chamarún.


Swan Hill.
Cathair in iarthuaisceart Victoria, san Astráil is ea Swan Hill (Gaeilge: "Cnoc na nEalaí"). Tá sí suite ar bhruach deisceartach na hAbhann Murray. De réir Daonáirimh na bliana 2006, bhí 9,684 duine ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Bunaithe ar fhianaise ó Choobool Creek agus Kow Swamp, dealraíonn sé go raibh daoine Bundúchasacha ina gcónaí sa cheantar le 9,000 go 13,000 bliain anuas. Lonnaigh na daoine Wemba-Wemba agus Wati-Wati sa réigiún seo, agus thug na Wemba-Wemba "‘Matakupaat’", nó ‘áit na bplatapas’ ar Swan Hill.
Thug an dtaiscéalaí Thomas Mitchell an t-ainm reatha don áit, nuair a champáil sé ann, ar thaobh chnoic ar an 21 Meitheamh 1836.


Traralgon.
Cathair i réigiún Gippsland, Victoria, san Astráil is ea Traralgon.


Wangaratta.
Cathair in oirthuaisceart Victoria, san Astráil is ea Wangaratta (fuaimniú: /wæŋɡəˈrætə/).


Warrnambool.
Cathair ar chósta iartharach Victoria, san Astráil is ea Warrnambool.


Wodonga.
Cathair i stát Victoria, An Astráil, is ea Wodonga (fuaimniú: /wəˈdɒŋɡə/). Tá sí suite ar thaobh theas na teorann New South Wales, ar bhruach na hAbhann Murray.


Devonport.
Cathair in iarthuaisceart na Tasmáine is ea Devonport, ar bhéal na hAbhann Mersey.


Burnie.
Cathair ar chósta thiar thuaidh na Tasmáine is ea Burnie. Bhí 19,160 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2006.


Edmund Barton.
Ba dhlíodóir agus pholaiteoir é Sir Edmund Barton (18 Eanáir 1849 - 7 Eanáir 1920. B'eisean an chéad Phríomh-Aire ar an Astráil. Toghadh sa bhliain 1901 é, ach d'éirigh sé as an bpost sa bhliain 1903.


Donnchadh Bán Mac an tSaoir.
Bhain Donnchadh Bán Mac an t-Saoir (1724 - 1812) le Gleann Urchaidh, Earra-Gháidheal. Báirseoir agus foraoiseoir ab ea é sa chontae sin leis na blianta fada agus bhain sé aithne fhorleathan amach as a chuid filíochta dúlra faoi na cnoic agus na gleannta.
I measc a chuid dánta tá 'Óran Coire a' Cheathaich', 'Cead Deireannach nam Beann' agus 'Moladh Beinn Dóbhrain'.


Cacapó.
Is éan é an cacapó Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Dómhnall Ruadh Mac an tSaoir.
Rugadh Dómhnall Ruadh Mac an tSaoir (Dómhnall Ruadh mac Aonghais Ruaidh nó Dómhnall Ruadh Pháislig) ar 1 Deireadh Fómhair 1889 i Snaoiseabhal, Uibhist a Deas. De réir dealraimh, bhí cuimhne thar barr ag a mháthair Ceit agus bí cuimhne ag Dómhnall ar a lán urnaithe agus amhrán, port agus seanfhocal, a chuala sé agus é ina bhuachaill óg. D'fhág sé an scoil in aois a cheithre bliana d'aois agus d'fhoghlaim sé ceird an tsaoir chloiche. Bhí sé i reisimint na gCamshrónach sa Chéad Chogadh Domhanda, agus bhí sé ina phíobaire ag Loch Iall. Chruthaigh sé go misniúil ag Cath Loos.
Idir an dá chogadh dhomhanda chuaigh sé chun cónaithe i bPáislig agus d'oibrigh ann mar bhríceadóir.
Phós sé Màiri NicIllFhaolain, bean arbh as Uibhist a-Deas di. Bhí ceathrar clainne acu. Bhíodh Dòmhnall ag cumadh amhrán gan stad faoi chúrsaí an bhaile agus chúrsaí i gcéin.
Tugadh coróin do Dhòmhnall mar Bhàrd an Chomuinn Ghàidhealaich sa bhliain 1938 agus d'fhoilsigh an Scottish Gaelic Texts Society a chuid filíochta sa bhliain 1968. Tá sé curtha i bPàislig.


Cath Loos.
Ba cheann de na gníomhartha ionsaithe ba mhó de chuid fhorsaí na Breataine é Cath Loos, a troideadh ar an bhFronta Thiar sa bhliain 1915 le linn an Chéad Chogadh Domhanda.
Seo an chéad uair a baineadh Arm na Breataine úsáid as gás nimhe le linn an chogaidh. Ghnóthaigh an cath clú freisin mar chonacthas don chéad uair úsáid mhór-scála na n-aonad 'nua' Arm Kitchener.


Alfred Deakin.
Ba pholaiteoir é Alfred Deakin (3 Lúnasa 1856 - 7 Deireadh Fómhair 1919). B'eisean an dara Príomh-Aire ar an Astráil. Saolaíodh i stát Victoria é.


Cadhóit.
Ainmhí is ea an chadhóit.


Galágó.
Ainmhí is ea an galágó.


Pasam.
Ainmhí is ea an pasam.


Túcán.
Is éan é an túcán. Is baill d'fhine na Ramphastidae iad.


Apasam.
Ainmhí is ea an apasam.


Broidtráth.
Is é broidtráth an tréimhse i rith an lae nuair a bhíonn an líon is mó daoine ag taisteal. De ghnáth ciallaíonn sé nuair atá dúrud daoine ag taisteal ar traein nó nuair atá líon mór gluaisteán ar na bóithre.
Tarlaíonn an tréimhse seo de ghnáth nuair a bhíonn formhór na ndaoine ag taisteal chun oibre, idir a seacht agus a naoi a chlog ar maidin agus ag filleadh abhaile dóibh idir a cúig agus a seacht a chlog um thráthnóna.
Déantar iarracht an líon is mó daoine a iompú in aon dreas amháin. Cuirtear busanna agus traenacha ar fáil níos minicí agus bíonn slí chun seasaimh sna traenacha ionas gur féidir an líon is mó daoine taisteal ar an traein. Maidir leis na daoine a thaistilíonn i ngluaisteáin, craoltar fógraí rialta i dtaca leis an trácht ar an raidió ionas gur féidir foláirimh a thabhairt do thiománaithe. Cabhraíonn na fógraí tráchta seo le tiománaithe bóithre ar a bhfuil an iomarca tráchta orthu nó le háiteanna inar tharla timpistí a sheachaint.
Má bhíonn an iomarca gluaisteán ar bhóthar nó sráid éigin, bíonn tranglam tráchta ann. Ní bhogann na gluaisteáin go tapa agus bíonn dírathú ar na tiománaithe.


Bus.
Is gluaisteán é bus a thaistealaíonn ar bhóithre ina mbíonn slí iontu do líon mór daoine. Iompraíonn busanna daoine i gcathracha agus bailte agus idir chathracha. Is pléascinneall a chuireann bus chun siúl.
Bíonn suíocháin istigh sa bhus ionas gur féidir leis an lucht taistil suí fad is atá siad ag taisteal ar an mbus. Má tá siad ag taisteal achar gearr ar bhus i gcathair, tá slí ann dóibh chun seasamh fad agus atá siad ag taisteal ar an mbus.


Chris Watson.
Ba pholaiteoir é John Christian Watson (nó Chris Watson) (circa 9 Aibreán 1867 - 18 Samhain 1941). B'eisean an tríú Príomh-Aire ar an Astráil. Toghadh sa bhliain 1901 é, ach d'éirigh sé as an bpost sa bhliain 1910.


George Reid.
Ba pholaiteoir é Sir George Houstoun Reid (25 Feabhra 1845 - 12 Meán Fómhair 1918). B'eisean an ceathrú Príomh-Aire ar an Astráil, agus an dóú Príomh-Aire déag ar New South Wales.


Andrew Fisher.
Ba pholaiteoir é Andrew Fisher (29 Lúnasa 1862 - 22 Deireadh Fómhair 1928). B'eisean an cúigiú Príomh-Aire ar an Astráil.


Joseph Cook.
Ba pholaiteoir é Joseph Cook (7 Nollaig 1860 - 30 Iúil 1947). B'eisean an séú Príomh-Aire ar an Astráil.


Billy Hughes.
Ba pholaiteoir é Billy Hughes (25 Meán Fómhair 1862 - 28 Deireadh Fómhair 1952). Ba eisean an seachtú Príomh-Aire ar an Astráil.


Stanley Bruce.
Ba pholaiteoir é Stanley Bruce (15 Aibreán 1883 - 25 Lúnasa 1967). Ba eisean an t-ochtú Príomh-Aire ar an Astráil.


James Scullin.
Ba pholaiteoir é James Scullin (18 Meán Fómhair 1876 - 28 Eanáir 1953). B'eisean an naoú Príomh-Aire ar an Astráil.


Joseph Lyons.
Ba pholaiteoir é Joseph Lyons (15 Meán Fómhair 1879 - 7 Aibreán 1939). B'eisean an deichiú Príomh-Aire ar an Astráil.


Earle Page.
Ba pholaiteoir Astrálach é Earle Page (9 Lúnasa 1880 - 20 Nollaig 1961). B'eisean an t-aonú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


Arthur Fadden.
Ba pholaiteoir é Arthur Fadden (13 Aibreán 1894 - 21 Aibreán 1973). B'eisean an triú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


John Curtin.
Ba pholaiteoir é John Curtin (8 Eanáir 1885 - 5 Iúil 1945). B'eisean an ceathrú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


Frank Forde.
Ba pholaiteoir é Frank Forde (18 Iúil 1890 - 28 Eanáir 1983). B'eisean an cúigiú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


Ben Chifley.
Ba pholaiteoir é Ben Chifley (22 Meán Fómhair 1885 - 13 Meitheamh 1951). B'eisean an séú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


Harold Holt.
Ba pholaiteoir é Harold Holt (8 Lúnasa 1908 - 17 Nollaig 1967). B'eisean an seachtú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


John McEwen.
Ba pholaiteoir é John McEwen (29 Márta 1900 - 20 Samhain 1980). B'eisean an t-ochtú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


John Gorton.
Ba pholaiteoir é Sir John Gorton (9 Meán Fómhair 1911 - 19 Meitheamh 2002). B'eisean an naoú Príomh-Aire déag ar an Astráil.


William McMahon.
Ba pholaiteoir é Sir William McMahon (23 Feabhra 1908 - 31 Márta 1988). B'eisean an fichiú Príomh-Aire ar an Astráil.


Gough Whitlam.
Ba pholaiteoir é Edward Gough Whitlam (11 Iúil 1916 – 21 Deireadh Fómhair 2014). B'eisean an t-aonú Príomh-Aire is fiche ar an Astráil.


Fuaidreán maighnéadach.
Is dóigh é fuaidreán maighnéadach chun ní a chuir ag fuaidreán gan tacaíocht ar bith seachas réimsí maighnéadacha. Baintear feidhm as brú maighnéadach chun gníomhú in aghaidh an dhomhantarraingt. Baintear leas as fuaidreán maighnéadach chun traenacha nua a chur ag gluaiseacht.


An Bhliain 1912.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é "An Bhliain 1912" a foilsíodh in "An Braon Broghach".
Imeachtaí an Scéil.
Scéal é seo a thosaíonn le trunc cailín a bheidh ag tabhairt aghaidhe ar Mheiriceá gan mhoill. Cuireann an trunc as do mháthair an chailín. Níl an mháthair ag iarraidh go rachaidh sí. Tugann sí comhairle don iníon ach goilleann a himeacht uirthi go mór. Bíonn cóisir imeachta ann agus daoine ag fágáil céad slán aici, is feiceann an mháthair go bhfuil grá ag a hiníon do Phádraigín Pháidín, is feictear di gur fada an lá ó fheicfidh sí a hiníon. Ríomhtar scarúint thruamhéileach beirte is an iníon lán den bhuairt is den dóchas araon.
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar "The Road to Brightcity" le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "The Year 1912". D'fhoilsigh Poolbeg Press i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


An Bóthar go dtí an Ghealchathair.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é An Bóthar go dtí an Ghealchathair a foilsíodh in An Braon Broghach.
Imeachtaí an Scéil.
Dúisíonn Bríd ag tús an scéil seo is a fear á brú amach ón leaba. Tá sé go han-mhoch ar maidin mar tá uirthi dul chuig Gaillimh(an Ghealchathair) le him is uibheacha a dhíol ann. Tá Bríd sa bhaile ina bhfuil sí le beagnach cúig bliana ach braitheann sí nach bhfuil aithne rómhaith aici ar mhuintir na háite. Buaileann sí bóthar ar an naoi míle Éireannacha atá roimpi ag súil go bhfaighidh sí síob ar an mbealach. Níl fonn uirthi bheith ag siúl le duine eile mar gur lú an dóchúlacht go dtabharfaí síob do bheirt agus nach bhfuil airgead aici le híoc as. Casann sí ar Liam an táilliúir a bhfuil airgead amuigh aige uirthi. Braitheann sí crua an saothar an siúl leis an gcléibh is samhlaíonn sí bás anróiteach a fháil ar an mbóthar agus a dhéanfadh a fear is a ngasúir dá húireasa.
"Do Bhríd agus dá liachtaí Bríd léi ba Via Dolorosa gach mile, ba Gethsemene gach troigh, ba Úll na hAithne a chúiteofaí le hallas, imní, angar agus umhlacht gach cloch…"
Smaoiníonn sí ar na fadhbanna airgid atá acu, is ansin ar fhir eile, a bhfuil cónaí orthu níos gaire don chathair agus an laghdú turais a bheadh uirthi dá mba rud é go raibh de ‘ádh’ uirthi iad a phósadh. Tagann sí suas le Peigín Nora, is scoitheann cuid mhaith carranna iad ach ní éiríonn léi síobadh a fháil. Agus í ag teacht isteach sa chathair éiríonn sí dóchasach cé go mbeidh uirthi an turas a dhéanamh arís is arís eile.
"‘Chuimhnigh sí go gcaithfeadh sí iad a dhéanamh arís agus arís agus arís eile.[...] Ach bhí siad déanta aici inniu agus b’údar dóchais é sin’"
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar The Road to Brightcity le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "The Road to Brightcity". D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


An Bhearna Mhíl.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é An Bhearna Mhíl a foilsíodh in An Braon Broghach.
Creat an Scéil.
Tosaíonn an sceal agus Nóra Liam Bhid ag a bainis go déanach ar maidin. Mothaíonn sí coimhthíos ag cur as di, is í go neirbhíseach corrabhuaiseach tar éis gur phós sí fear nár chuala sí aon iomrá air go dtí mí ó shin, is nár leag sí súil air go seachtain roimhe. Ta cósisir na bainise ag éirí tuirseach faoin am sin seachas buachaill aimsire athair Nóra, Beairtlín. Tagann sé in áiféala go mór uirthi agus í ag cuimhneamh ar an spraoi a bhíodh aici le Beairtlin, nár imigh sí leis ‘bog te ar áit na mbonn’ Déanann Beairtlín iarracht cur ina luí uirthi go mbeidh gach rud ceart ach tuigtear eatarthu nach amhlaidh a bheidh. Imíonn lucht aitheantais Nóra ansin, ag geallúint go dtabharfaidh siad cuairt uirthi ‘corruair’, geallúint gan fhírinne is cosúil. Míníonn a fear nua di faoi chuid de logainmneacha na háite is imíonn leis ar ais sa teach mór áirgiúil(I gcomórtas le bunáite na dteach i gceantar an chailín). Iar theacht ar ais don teach di cuireann sé as di nach bhfuil an chistin ‘tíriúil’ gan trácht ar ‘gaelach’. Tá an teach is a bhfuil ann, maille le fear an tí, coimhthíoch di. Beartaíonn sí tine a chur síos ansin ach molann a fear di gurbh fhearr di dul a luí, rud a scanraíonn í. Is cosúil gur fear deas ach leamh a fear úr. Téann Nora amach is feiceann lorg coise Bheairtlín ar an talamh, ach scríobann cearc an lorg coise lena crág. Filleann Nóra ar an teach is ar a fear atá ina chnap anois is scrúdaíonn sí é is tugann suntas don chaoi nach bhfuil bearna mhíl aige. Seans go gcuireann seo as di, agus i ngeall air sin go gcaithfidh sí an deimheas a imirt air, nó go bhfuil sí ag glacadh go drogallach lena saol nua.
"‘Croiméal cróndubh a bhfacthas di ón gcúpla smearamharc a thug sí uirthi cheana gur ghéar a theastaigh a díogáil uaithi. Agus go háirid ó thug sí faoi deara go barainneach anois nach raibh na dosáin thiubha róine ag clúdú aon bhearna mhíl…’"
Léirmheastóireacht.
Déanann an léirmheastóir Alan Titley cur síos air seo mar eipeafáine, nó maidhmiú cuartach (nath a bhaineann sé as béal an Chadhnaigh). Titley, Alan, ‘Máirtin Ó Cadhain & Foirm an Ghearrscéil’, Comhar, Deireadh Fómhair 1980. (Lgh. 34-36, 38-40.)
Ag tosach an scéil seo is léir dúinn Nóra a bheith crúógach i mbun oibre ag réiteach tae agus seo ar oíche a bainise di. Deirtear go bhfuil sí ‘ar scor’ amhail is gur post aici anois an cleamhnas a rinneadh di. Is léir ar chéad leathanach ABBL nach raibh aon chumhacht ag Nóra ina cinniúint féin. D’inis a hathair ar chúla téarmaí dá máthair go raibh ‘ceithearnach Achréidh déanta amach aige’ di. Ní ritheann sé leis gur chóir é a lua leis an iníon.
Fear saibhir go leor é, teach breá ceann slinne aige, rud nár chomónta i gConamara na linne, agus tá tábhacht nach beag ag baint leis seo. De bharr gur buachaill aimsire é Beairtlín, an-seans nach dtabharfaí cead di é a phósadh riamh, mar go measfaí nach mbeadh sé feiliúnach di. Is éilimh ghéilleagrach agus shóisialta a chinntíonn nach bpósfaidh Nóra a grá geal.
Baintear úsáid as samhail an eochrasaí nach bhfaigfidh ligean ar na háthanna síolraithe riamh is tuigimid gur ag snámh in aghaidh easa a bheidh sí dá saol anois. Deirtear linn go ndeachaigh an cailín ‘faoi chuing an phósta’. Tugann cuing seo an phósta buarach na sochaí i dtuiscint. Cé gur rá coitianta go maith é, nuair a fheictear é is na samplaí eile thuas luaite, is léir Ó Cadhain ag rá linn nach bhfuil mórán de chead a cinn ag an ógbhean.
Léirítear mianta Nóra dúinn agus í ag caint ar an ‘suirí gan ghoimh’ a rinne sí le Beairtlín. Tá sé trom uirthi nár fheád sí a gean air a chur in iúl toisc go raibh ainimh air. Luann Beairtlín an tslí nach mbeadh "‘comhaireamh na sop ag duine nach mbeadh ina cheannaí siopa nó ina bhoicín Achréidh’".
Seo toisc go n-éilíonn an pobal ar athair Nóra fear breá rachmasach a roghnú di. Ní hamháin go bhfuil seo i gcoinne a tola ach ní smaoinítear ar a toil fiú. Déanfar cleamhnas di más olc maith léi é, gnás a bhí coitianta go maith an tráth úd. Ba dhóigh leat nár smaoiníodh ar mhianta an chailín agus is amhlaidh gur measadh nach mbeadh rogha a leasa déanta aici féin. Arís eile luaitear an chuingir a bheith uirthi. Fiú amháin nuair is mian léi amhrán Bheairtlín a chlos coscann an pobal seo uirthi is sciobann siad leo í.
Tá 26 míle de shiúl na gcos eatarthu anois, is í pósta ar fear nach bhfuil aithne aici air. Tugtar Mrs Ryan uirthi ag deireadh na cóisire, rud atá gallda is eachtrannach di is méadaíonn seo ar an gcoimhthíos aici. Tugann an uile dhuine acu seo uirthi, an pobal ag brú mianta an aonaráin faoi chois. "‘gan an oiread is an t-aon sine lena dúchas a bheith fágtha ó d’imigh Beairtlín’" Tá an áit seo, an Achréidh, marbh di i gcomórtas lena baile cois farraige. Tosaíonn Nóra ar smaoineamh faoin teach ‘te’ agus an tslí gur eitigh a hathair boicíní eile fúithi. Seo an conradh idir a hathair agus Pádraig. De bharr gur de mhuintir cuíosach saibhir í bhí spré suntasach aici is d’fhág sin go raibh a hathair in ann í a dhíol leis an gceannaitheoir ba shaibhre nó b’oiriúnaí amhail is go mba cheantálaí é. Tugann Nóra faoi deara nach mbeidh inti feasta ach ball acra de bhaill acra an tí, uirlis gan ghá. Ainneoin go bhfuil an machaire réidh go maith, luaitear buairín is leis tagann an scanradh go mbeidh sí sáinnithe anseo go deo deo.
Tá an chistin gallda agus coimhthíoch di, leis, is baintear stangadh aisti nach mbaintear aon fheidhm as móin sa teach. Nuair a luaitear leaba scanraíonn sí.
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar The Road to Brightcity le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "The Hare-lip". D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


An Taoille Tuile.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é An Taoille Tuile a foilsíodh in An Braon Broghach.
Imeachtaí an Scéil.
Tosaíonn an scéal le Mairéad gan a bheith ag iarraidh éirí san adhmhaidin. Deirtear linn go bhfuil sí fillte ar Éirinn le tuairim is dhá mhí, agus go raibh sí ag obair le deich mbliana roimhe sin i Nua-Eabhrac, áit a raibh sí ag obair go crua le filleadh ar Phádraig fear a diongbhála. Tá máthair Phádraig sa tigh chomh maith agus deir sí le Mairéad éirí. Fágann Mairéad is Pádraig an teach roimh dó bheith geal, is casann siad ar na Loideánaigh ag dul chun na trá. Tá feamainn an chladaigh le baint acu i gcomhpháirt agus tá an Loideánach féin rud beag míshasta go bhfuil sí mall chun na trá cé go gcuireann sé seo in iúl trí dhiabhlaíocht. Is léir nach bhfuil Mairéad ró-eolach ar chúrsaí feamainne ach beartaíonn sí gur mithid di tabhairt faoin gcineál seo sclabhaíochta athuair. "‘Ón triú cliabh amach b’fhacthas do Mhairéad go raibh na Loideánaigh ag moilleadóireacht d’aon uaim le fanacht léi féin’" Is go ciotach a bhíonn Mairéad i mbunoibre is gearann sí féin ar fhuinín feamainne. Deir Cáitín Loideáin gurbh fhearr léi bheith i Meiriceá is smaoiníonn Mairéad ar cheannaí siopa i mBrooklyn a bhí ‘ag tóint phósta uirthi’ thall ach coiníonn sí cúl ar a cuid cainte. Tá ar an meitheal na ‘clocha a fheannadh’ agus iad ag obair i gcoinne na farraige. Tar éis na feannta tosaíonn na mná ar tharraingt na feamainne. Ní go rómhaith atá Mairéad ag an obair seo is tosaíonn na fir ag tarraingt ar eagla go sciobfadh ‘an taoille tuile’ a bhfuil bainte acu. Éiríonn Pádraig feargach léi is lena cuid oibre.
"‘Fág mo bhealach[…]Glór borb coimhthíoch. Glór ó ríocht eile thar is ríocht na litreach éagaoineach, thar is ríocht an chumainn chluana, ríocht na ceannadhairte.’"
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar The Road to Brightcity le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "Floodtide". D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


Bearna Mhíl.
Míchuma forbartha ó bhroinn sna beola is ea bearna mhíl a fhágann poll sa bheol. Bearna mhíl a thugtar air toisc go bhfuil cosúlacht idir é is an chuma a bheadh ar ghiorria. Tá leaganacha cosúla leis seo i dteangacha eile, mar shampla sa Bhéarla "Hare lip" a thugtar air (Cheiloschisis an t-ainm atá air chomh maith).


Barbed Wire.
Aoir dheilgneach ar lucht na Gaeilge in Éirinn é "Barbed Wire" (Gaeilge: Sreangán Deilgneach) a scríobh an t-Éireannach Máirtín Ó Cadhain. Déanann sé ceap magaidh de dhaoine as gluaiseacht athbheochana na Gaeilge, polaiteoirí, agus eile gona bhféasóga agus a gcroiméil éagsúla. D'fhoilsigh Coiscéim an leabhar seo i mBÁC sa bhliain 2002.


Tnúthán an Dúchais.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é Tnúthán an Dúchais a foilsíodh in An Braon Broghach (Cnuasach Gearrscéalta). Titeann de chrannaibh ar Cholm Cháit Anna, duine a bhfuil an-mhí-ádh air, gan filleadh ar fhód a dhúchais. Faigheann sé bás de angina pectoris nó taom croí dar le breith choiste an chróinéara, agus tugann reacaire an scéil "tnúthán an dúchais" mar leagan air seo. Dar le roinnt léirmheastóirí tá an scéal seo níos simplí ná scéalta eile sa chnuasach.


Albany, Nua-Eabhrac.
Príomhchathair Stát Nua-Eabhrac i SAM is ea Albany, suite 150 míle slí (240 km) ó thuaidh de Chathair Nua-Eabhrac ar an mbruach thiar den Abhainn Hudson. Bhí 93,539 duine ina gcónaí in Albany sa bhliain 2008 de réir meastachán Bhiúro an Daonáirimh, a mheas freisin (2009) go raibh 857,592 duine ina gcónaí sa cheantar uirbeach ar fad. Ceantar an Phríomhbhaile ("Capital District") a thugtar ar Albany in éineacht le roinnt cathracha atá ina aice, dála Troy agus Schenectady.
Chuir na chéad Eorpaigh fúthu san áit a bhfuil Albany anois sa bhliain 1614, sular bunaíodh Nua-Amstardam (Cathair Nua-Eabhrac inniu). Tá Albany ar na bailte is sine de chuid lonnaíochtaí na 13 coilíneacht i Meireacá. Na hOllannaigh a bhunaigh Albany mar ionad trádála leis na hIndiaigh Mheireacánacha, ag cur Dúnfort Nassau ar bun sa bhliain céanna úd agus Dúnfort Oráiste sa bhliain 1624. Spreag trádáil na bhfionnadh fás daonra timpeall Dúnfort Oráiste; Beverwijck a tugadh ar an tsráidbhaile seo. Nuair a ghabh na Briotanaigh an baile sa bhliain 1664, bhaist siad as an nua é in onóir Diúc Albany (Séamas III, Rí na nAlbanach ní ba dhéanaí). As "Albain" a tháinig an t-ainm "Albany".
Bunaíodh Albany san áit ina bhfuil sí mar níorbh fhéidir seoladh i mbád ar an Hudson mórán níos faide ná sin isteach sa tír. Thugadh na hIndiaigh a gcuid seithí ainmhithe go hAlbany agus cuireadh na seithí ar bord longa ansin don turas fada go dtí an Eoraip. D’éirigh suíomh Albany ní ba thábhachtaí go fóill de réir mar a tógadh canálacha agus iarnróid a cheangail an chathair le háiteanna níos faide anonn in aghaidh an lae. Le hoscailt an Chanáil Erie, bhí feirmeoirí i Meániarthar Mheireacá ábalta a gcuid cruithneachta a chur, bealach Albany, chuig margaí i gCathair Nua-Eabhrac agus in áiteanna eile in oirthuaisceart na tíre. Cuireadh beoir, adhmad, foilseacháin, agus earraí iarainn chuig an saol mór tríd Albany chomh maith.
Bronnadh cairt chathrach ar Albany sa bhliain 1686 agus rinneadh príomhchathair an stáit di sa bhliain 1797. San fhichiú haois, osclaíodh ceann de na chéad aerfoirt ar domhan in Albany. Tháinig athrach mór ar chuma na cathrach sna 1960idí i ndiaidh tógáil an Empire State Plaza agus campas de chuid SUNY, Ollscoil Stát Nua-Eabhrac. Ba faoi stiúradh an Ghobharnóir Nelson Rockefeller a tharla an chuid ba mhó den fhorbairt seo. Bhunaigh William Kennedy, scríbhneoir, a chuid ficsin ar shaol mhuintir Albany.


Cré na Cille.
Úrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é Cré na Cille nó Cré na Cille: aithris i ndeich n-eadarlúid uaireanta. Foilsíodh an t-úrscéal i dtráthchodanna sa nuachtán Scéala Éireann idir 15 Feabhra agus 17 Meán Fómhair na bliana 1949 agus foilsíodh i bhfoirm leabhair ag Sáirséal agus Dill sa bhliain cheanna é. Tá an t-úrscéal lonnaithe i reilig i gConamara. Caitríona Pháidín an príomhcharachtar ann, í díreach tar éis báis, is caitheann sí a cuid ama ag comhrá le muintir na reilige. De réir mar a bhásaíonn tuilleadh daoine, tógtar scéalta faoin saol beo thuas síos go muintir na reilige is tagann sé chun solais go raibh is go bhfuil Caitríona Pháidín díreach ag iarraidh an ceann is fearr a fháil ar dheirfiúr léi Neil. Tugann an t-úrscéal spléachadh ar ghné mhíthaitneamhach de shaol na tuaithe in Éirinn, gné na cúlchainte is an bhéadáin. Sa chaint dhíreach is mó atá téacs an leabhair. Tá an leabhar roinnte i ndeich n-eadarlúid. Bíonn "Stoc na Cille" ag caint idir gach eadarlúid.
Tá de cháil ag an leabhar a bheith fíorchasta, agus is minic go n-áitítear nár thuig muintir Chonamara, muintir Uí Chadhain féin a raibh ann. Bhuaigh an t-úrsceal Duais an Oireachtais sa bhliain 1947 agus roghnaigh UNESCO go n-aistreofaí an leabhar go mórtheangacha eile na hEorpa, maraon le sárshaothair eile a scríobhadh i dteangacha neamhfhorleathana. Aithníodh beagnach láithreach gur mórleabhar de chuid na Gaeilge a bhí ann. Cé gur bhuaigh sé duais Oireachtais, dhiúltaigh An Gúm glacadh leis mura mbainfí míreanna áirithe as. Nuair nach raibh an Gúm sásta déileáil leis, ghlac comhlacht Uí Éigeartaigh, Sáirséal agus Dill, leis agus d’fhoilsigh é ar an 10 Márta 1950.
Plota an Leabhair.
De réir leathnaigh thosaigh an leabhair tá an leabhar lonnaithe mar seo a leanas; "Am, De shíor" agus "Láthair, An Chill".
Tinfeadh don Leabhar.
Cuireadh i leith an Chadhanaigh gur thóg se tinfeadh ó Dostoevsky, ach mhaígh sé féin go raibh an leabhar bunaithe ar ráiteas a chuala sé nuair a bhí uaigh á tochailt do sheanfhondúir de chuid an Chnocháin Ghlais i ngeimhreadh na bliana 1944 nó 1945.
' "Chart muid dhá uaigh ach níorbh iad na cónraí cearta a fuair muid iontu. Cuireadh fios ar mhapa na n-uaigheannaí ach bhí an mapa cosúil le gasúr ag déanamh suimeannaí leis an tlú i luaith an teallaigh. Bhí sé siar sa lá agus ba ghearr go mbeadh an tsochraide ar fáil. Dúirt muid go gcartfadh muid uaigh eile agus gurb shin é an méid. Ag dul abhaile dhúinn dúirt duine de mo chomharsanaí: 'an bhfuil a fhios agaibh cár fhága muid téaltaithe sa deire í, anuas', adúirt se, 'ach ar dhuine a dtiúrfa mise Micil Rua air'. 'Ó', adúirt ceann elie, 'ó bhó go deo nach ann a bheas an "grammar"." '
Ceapann roinnt go mb'fhéidir gur a thréimhse sa champa géibhinn ar an gCurrach a thug bunsmaoineamh don leabhar Cré na Cille dó; na príosúnaigh nua ag breith scéalta isteach sa champa faoina raibh ag tarlú taobh amuigh.
Leaganacha Bunaithe ar an Leabhar.
Rinneadh dráma raidió, dráma ardáin, agus scannán lánfhada bunaithe ar an leabhar. "Cré na Cille" is ainm dóibh ar fad.
Léirmheastóireacht.
Deir Alan Titley in "An tÚrsceal Gaeilge" (1991): ‘Úrscéal gan síol gan sliocht is ea Cré na Cille mar is é an focal deireanach é mar gheall ar chomhthionól cúng na tuaithe agus flosc deireanach chaint na ndaoine sa chiall a thuigtí leis sin ó thús na hathbheochana i leith.’
Is é suíomh an úrscéil ná go gcloistear gutha na marbh ag labhairt ón uaigh, agus iad ag caitheamh anuas ar a chéile agus ag déanamh a mionghearáin díreach chomh suarach le daoine beo. Áitíonn roinnt leirmheastóirí go gcuireann an leabhar réadúlacht dhraíochtúil na scríbhneoirí móra ó Mheiriceá Theas i gcuimhne. Tá greann íorónta ann, dar leo, agus an scríbhneoir ag léiriú an-tuiscint do na difríochtaí stádais idir aicmí éagsúla na sochaí a bhí i bhfeidhm nuair a d'fhás seisean aníos. Go háirithe, is gnách a rá gurbh é an t-úrscéal seo a mhúin do na daoine sa Ghalltacht go raibh aicmeachas i sochaí na Gaeltachta chomh maith leis an gcuid eile d'Éirinn.
Meas ar an gCadhnach i ngeall ar an leabhar.
Bhí clú ar Mháirtín mar gheall ar a chnuasach gearrscéalta An Braon Broghach, 1948 agus chinntigh an t-úrscéal seo aitheantas forleathan dó. "There goes Cré na Cille".
Ealaíon.
Charles Lamb RHA a rinne na léaráidí de na carachtair mar atá thíos.


Tromsø.
Cathair i dTuaisceart na hIorua é Tromsø (IPA:, Fionlainnis: "Tromssa", Laplainnis: "Romsa"), agus is é príomhchathair an chúige úd "Troms fylke" é. Ar an 1 Eanáir 2010 bhí 67,230 duine ina gcónaí sa chathair agus sa limistéar a bhaineann léi.
Téann an t-áitreabh daonna san áit naoi míle bliain siar, ach maidir leis an gcathair atá ann inniu, d'fhorbair sí timpeall na heaglaise a tógadh ansin sa bhliain 1252. Is é an t-ainm a baisteadh ar an eaglais ná "Santa Maria iuxta paganos", nó Eaglais Mhuire in aice leis na Págánaigh. Tógadh balla mór cosanta timpeall na heaglaise le hionsaithe na Laplannach is na bhFionlannach a stopadh, agus iarsmaí den bhalla fágtha le feiceáil i gcónaí.
Sa bhliain 1794 bronnadh pribhléidí cathartha ar an áit, ach san am sin féin ní raibh ann dáiríribh ach sráidbhaile beag. Sa naoú haois déag, áfach, bunaíodh monarchana agus tháinig borradh faoi shaol eacnamaíochta an cheantair. Tógadh an chéad mheánscoil sa bhliain 1848, agus sa bhliain chéanna cuireadh longcheárta ar bun i dTromsø.
I ndeireadh na naoú haoise déag, bhí an chathair iompaithe ina lárionad tábhachtach trádála, agus maidir leis na taiscéalaithe a thug cuairt ar an bPol Thuaidh, ba í an chathair seo an bhunáit as ar thug siad aghaidh ar an gceann scríbe. Ina measc sin bhí Umberto Nobile, Roald Amundsen, agus Fridtjof Nansen.


Priscianus Caesariensis.
Ba ghramadóir Laidineach é Priscianus Caesariensis, ar a dtugtar go minic Priscin. Scríobh sé an leabhar "Institutiones grammaticae" ("Bunsraitheanna gramadaí") ar an ábhar. Bhí an téacsleabhar seo ina chaighdeán chun staidéar a dhéanamh ar an Laidin le linn na Meánaoiseanna agus sholáthair sé an t-amhábhar le haghaidh na ngramadóir tuairimeach.
Beathaisnéis.
Níl morán eolais againn faoi shaol Phriscian. Ba de shliocht na Gréige é, agus rugadh agus tógadh é i Caesarea (Cherchell an lae inniu, an Ailgéir) príomhchathair an cúige Rómhánach Mauretania Caesariensis. Dar le Cassiodorus, mhúin sé Laidin i gCathair Chonstaintín. I measc a mhionoibreacha tá an dán molta (Sean-Ghréigis: πανήγυρις (panégyris)) chuig Anastasius (491-518), scríofa sa bhliain 512 (circa), a chuidíonn len a thréimhse ama a fháil amach dúinn. Ina theannta sin, tá foscript sna lámhscríbhinní "Institutiones grammaticae" a thugann le fios gur chóipeáil Flavius Theodorus, a bhí ina chléireach san rúnaíocht impiriúil, an obair (526, 527).


Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús.
Páirtí polaitiúil Éireannach é Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús nó Pobal Roimh Bhrabús, Pobal Seachas Brabús nó Daoine roimh Bhrabús () atá comhdhéanta de bhaill de chuid na heite clé i bPoblacht na hÉireann agus Tuaisceart na hÉireann, a cuireadh ar bun i nDeireadh Fómhair na bliana 2005. Comhghuaillíocht ghinearálta chlé atá ann, atá i gcoinne an nua-liobrálachais, na cogaíochta ach níl ar bhaill bheith ina Marxaigh. Ar na baill tá Richard Boyd Barrett.


Luca della Robbia.
"Cantoria del Duomo di Firenze" (áiléar amhránaíochta) (1431-1438), Museo dell'Opera del Duomo, Flórans
Dealbhóir, ceirmeoir agus gabha buí Iodálach ba ea Luca della Robbia (Flórans, 1400 circa – Flórans, 1481).


Athnuachan.
Úrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é Athnuachan. Foilsíodh é sa bhliain 1995 ag Coiscéim. Chuir Breandán Ó Doibhlin in eagar é. Is le hIontaobhas Uí Chadhain an cóipcheart. D'éirigh leis Duais Oireachtais a bhuachan sa bhliain 1951, is fágadh gan a fhoilsiú go dtí 1995.


Cherchell.
Calafort CherchellIs calafort mara i gCúige Tipaza, an Ailgéir, 80 ciliméadair siar ó Chathair na hAilgéire é Cherchell ("níos sine "Cherchel", Araibis: شرشال). Is suíochán ceantair ("chef-lieu de daïra") é den Cheantar Cherchell. Sa bhliain 1998, bhí daonra de 24,400 aige.


Mauretania Caesariensis.
Íomhá:Roman Empire 125.png|thumb|300px|An Impireacht Rómhánach i am an t-impire Haidrian (a rialaigh ó 117 go dtí 38 AD), a léiríonn, san a>)]
Ba chúige Rómhánach é Mauretania Caesariensis lonnaithe san Afraic thiar thuaidh. Ba é an cúige Rómhánach is faide siar é, suite den chuid is mó san Ailgéir faoi láthair, lena phríomhchathair ag "Caesaria" (mar sin, an t-ainm "Caesariensis"; ar cheann de go leor cathracha le hainm bréige impiriúil a rinneadh teideal as), anois Cherchell.


Gabha buí.
a>Is éard is gabha buí nó "gabha óir" uaireanta ann ná gaibhneoir a oibríonn go speisialta le hór agus miotail lómhara eile. Níor athraíodh teicnící an ghabha ó chianaimh. Sa lá atá inniu ann, bíonn gaibhneoirí gann go leor ar an dtalamh. Sa chomhthéacs stairiúil, rinne gabha óir freisin cuacha, cothromáin, trinsiúrí, gréithe maisiúla agus fóinteacha, earraí searmanacha agus reiligiúnacha, ach laghdaigh praghsanna éiritheacha an mhiotail lómhair déantúsaíocht na n-earraí ar mhórchóir.


Seán Ó hAdhmaill.
Rugadh Seán i 1982 in Iarthar Bhéal Feirste.
D'fhreastal sé ar Mheánscoil Feirste agus bhain sé céim amach le Fiontar in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath.
Toghadh é mar bhall de Choiste Ghnó Chonradh na Gaeilge go bliantúil ó bhí 2006 ann.
Tá sé ag obair mar Oifigeach Forbartha le Forbairt Naíonraí Teoranta anois.


Monál Himiléach.
Is cineál éin é an Monál Himiléach ("Lophophorus impejanus") ar a dtugtar Piasún Impeyach nó "Danphe" freisin. Is ball den ghéineas Lophophorus (ón nGréigis - 'an té a bhfuil círín air') den fhine na bpiasún "Phasiandiae". Is é an t-éan náisiúnta de Neipeal é agus an t-éan stáit de Uttarakhand san India.
Rinneadh suirbhé le deireanas in Arunachal Pradesh a nocht cineál nua de Lophophorus, ach ní léir go fóill an speiceas nua é nó fospeiceas den Mhonál Sclater. Níl fianaise mhaith ann go bhfuil fospeiceas ag an Monál Himiléach, ach léiríonn roinnt fiosrúchán le deireanaí nach bhfuil an paiste bán ar dhroim íochtarach an Mhonáil Himiléach fhireannaigh in iarthuaisceart na hIndia, mar atá go coitianta in áiteanna eile. Chomh maith leis seo, is glaise é brollach an éin sa cheantar seo. B’fhéidir go bhfuil an dara fospeiceas ann mar sin.
Baisteadh an t-ainm déthéarmach orthu in ómós do Mhary Impey, bean chéile Phríomh-Bhreitheamh Bheangál, Elijah Impey.


Dobhrán Eoráiseach.
Ainmhí is ea an dobhrán Eoráiseach.


Olldobhrán.
Ainmhí is ea an olldobhrán.


Dobhrán muirí.
Mamach neamhchoitianta, de theallach na n-easóg (Mustelidae), atá dúchasach do chóstaí thuaidh an Aigéin Chiúin is ea an dobhrán muirí. Maireann sé an chuid is mó den am san uisce. An fionnadh tiubh inslithe, an cholainn níos leithne ná dobhrán an uisce úir, na cosa tosaigh beag gan mhogaill. Itheann sé éisc shliogánacha. Snámhann sé ar a dhroim ar uachtar an uisce le cloch ar a chliabhrach, agus briseann a chreach ar an gcloch seo. Bhí sé gar do bheith imithe i léig, ach cosnaítear é in áiteanna áirithe anois.


Dobhrán abhann Mheiriceá Theas.
Ainmhí is ea an dobhrán abhann Mheiriceá Theas.


Iaguar.
Cat mór é an t-iaguar ("Panthera onca") agus é coitianta i Meiriceá Theas i gcónaí, cé go bhfuil líon na n-iaguar ag dul i laghad inniu. Níl ach dornán acu fágtha sna Stáit Aontaithe, taobh soir ó dheas de Tucson, Arizona, ach sroicheann raon na n-iaguar sa chuid eile de Mheiriceá ó Mheicsiceo go tuaisceart na hAirgintíne. Is é an t-iaguar an féilíneach is mó san Oileán Úr, agus ar an tríú cineál is mó de na féilínigh ar fud an domhain, nó is iad an tíogar agus an leon an dá speiceas is mó.
Breathnaíonn an t-iaguar cosúil leis an liopard, ach is é an tíogar is cosúla leis ó thaobh na hiompraíochta agus na ngnáthóg de. Foraoiseanna dlútha báistí is mó a thaitníonn leis, ach is féidir leis maireachtáil i bhforaoisí de chineál eile agus i dtír-raon oscailte féin. Snámhaí maith é agus é ag tarraingt ar an áit a bhfuil an t-uisce. Tá gialla láidire aige - níos láidire ná ag na cait mhóra eile - agus é in ann cloigeann an ainmhí creiche a bhascadh trí ghreim a bhaint as.
Bhí páirt thábhachtach ag an iaguar i miotaseolaíocht na sibhialtachtaí bundúchasacha i Meiriceá Theas. Chreid na Máigigh go raibh iaguar neamhshaolta ag cosaint an rítheaghlaigh ar na naimhde, agus shíl siad freisin go raibh baint ag an iaguar leis an saol eile, le saol na marbh. Na Máigigh agus na hAstacaigh araon, d'aithin siad siombail an rí agus an churaidh san iaguar, agus bhí scothaicme farairí nó saighdiúirí ag na hAstacaigh a thugadh "na hiaguar-laochra" orthu féin.
Ba é an t-iaguar tótam-ainmhí an dé úd Tezcatlipoca i reiligiún na nAstacach freisin, is é sin, bhí baint neamhshaolta nó comhchosúlacht éigin ag an ainmhí leis an dia seo. Bhí cultas an iaguair tábhachtach i measc na dtreibheanna sna hAindéis freisin, áit a bhfuil Peiriú inniu.
Tháinig ainm an iaguair ón nGuaráinis nó ó theanga eile de chuid na fine Tupi-Guaraní. Is minic a thugtar "el tigre" - tíogar - ar an iaguar i dtíortha Mheiriceá Theas.
Bíonn an t-iaguar idir 56 agus 96 chileagram ar meáchan, de ghnách, cé go bhfuil iaguar fireann ar taifead a bhí 160 kg ar meáchan, agus is féidir teacht ar iaguair bhaineanna is lú ná seo. Bíonn an baineannach 10-20 % níos lú ná an fireannach. Bíonn an t-iaguar ag dul i méid ó dheas, agus na hiaguair choille níos mó ná na hiaguair mhachaire.
Bíonn fionnadh an iaguair buí, flannbhui nó dearg, agus é lán spotaí dubha ar dhéanamh fáinne. Bíonn spotaí beaga taobh istigh de na fáinní seo, agus is ar na spotaí sin is fusa an t-iaguar a aithint thar an liopard. Bíonn iaguair dhubha ann freisin, ach an té ar féidir leis súil cheart a chaitheamh ar fhionnadh an iaguair dhuibh aithneoidh sé go mbíonn fáinní agus spotaí ar an gcineál sin iaguair freisin. Iaguair dhubha iad sé faoin gcéad de na hiaguair go léir, nó iaguar amháin as gach seacht gceann déag.
Nuair a shroichfidh an t-iaguar baineannach aois an dá bhliain, beidh sí in ann ál a bhreith. Tógann sé ceithre bliana ar na cinn fhireanna teacht in inmhe coimpeartha. Síltear go mbíonn na hiaguair ag cúpláil fud fad na bliana, agus nach bhfuil séasúr cúplála ar leith acu.
Is iad na hiaguair bhaineanna a thógann an t-ál, agus má thagann an fireannach in aon neasacht do na coileáin, cuirfidh an baineannach ruaigeadh air, nó is iomaí iaguar fireann a d'ith an t-ál nuair a bhí an seans aige. Ní bhíonn caidreamh ar bith ag an bhfireannach leis an mbaineannach i ndiaidh na coimpeartha - go bunúsach ní theastaíonn an fireannach ón mbaineannach ach amháin lena chuid síl a scaoileadh. Bíonn an t-iaguar baineann ag iompar clainne ar feadh 93-105 lá, is é sin, trí mhí, nó trí mhí go leith.


Roth lústair.
Is inneall a chasann é roth lústair, atá ceangailte le réad a rothlaíonn. Bíonn siad ann ionas go mbeidh an réad níos táimhe. Maolaíonn sé caisí reatha san inneall atá ag casadh. Cinntíonn sé go mbíonn an ais ag casadh i ngluaiseacht rialta.


Dobhrán abhann deisceartach.
Ainmhí is ea an dobhrán abhann deisceartach.


Dobhrán mara deisceartach.
Ainmhí is ea an dobhrán mara deisceartach.


Luch fhéir.
Ainmhí is ea an luch fhéir.


Luch Bhá na Siorcanna.
Ainmhí is ea an luch Bhá na Siorcanna.


Dugang.
Ainmhí is ea an dugang.


Narbhal.
Ainmhí is ea an narbhal. Is iad an narbhal agus an míol mór ainmhí gaolmhara.


Rón fionnaidh Oileáin Juan Fernandez.
Ainmhí is ea an rón fionnaidh Oileáin Juan Fernandez.


"Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae" (paimfléad).
Paimfléad faoi pholaitíocht theanga na Gaeilge atá in "Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae" atá bunaithe ar chaint a thug Máirtín Ó Cadhain uaidh i Lúnasa na bliana 1969. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta Misneach é. San oráid deir sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann an ráiteas cáiliúil ón gCadhanach. ' "Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois" '
Rinne Páirtí Cummanach na hÉireann aistriúchán go Béarla air dar teideal "The Irish Language Movement, a Movement Astray".


Rón fionnaidh na hAfraice Theas.
Ainmhí is ea an rón fionnaidh na hAfraice Theas.


Bláthnaid ghallda.
Ainmhí is ea an bhláthnaid ghallda.


Pangailin.
Ainmhí is ea an phangailin.


Páirtí Cummanach na hÉireann.
Páirtí beag Marxach uile-oileánda é Páirtí Cumannach na hÉireann (Béarla: "The Communist Party of Ireland" nó "CPI") a bunaíodh sa bhliain 1933. Rinneadh Páirtí Sóisialach na hÉireann, páirtí eile a bhíodh ann roimhe, a athainmniú mar Páirtí Cumannach na hÉireann (nó "Communist Party of Ireland") sa bhliain 1921 tar éis dó cleamhnacht a dhéanamh leis an Idirnáisiúnaí Commanach nó an "Communist International" ach díscaoileadh é sa bhliain 1924. Bunaíodh PCÉ an lae inniu sa bhliain 1933 ag Grúpaí na n-Oibrithe Réabhlóideacha.


Tomás Bairéad.
Údar agus náisiúnaí Éireannach ba ea Tomás Bairéad (1893 – 1973).
Beathaisnéis.
Rugadh Bairéad, mac le scológ, i ngiorracht do Mhaigh Cuilinn Contae na Gaillimhe. Liostáil sé le hÓglaigh na hÉireann sa bhliain 1913 agus bhí ina óglach de chuid Arm Poblachtach na hÉireann go gairid ina dhiaidh sin. Na chéad scríbhinní dá chuid atá againn is sa The Galway Express sa bhliain 1918 atá siad. Sa bhliain 1922 chuaigh sé leis an Neamhspleách Éireannach, áit a mbíodh sé ag scríobh ar chúrsaí polaitíochta, is bhí sé ina eagarthóir ar an nuachtán níos faide anonn sa bhliain 1945. Agus e ag obair leis an Irish Independent bronnadh Duais Acadamh Litríochta na hÉireann air sa bhliain 1938. Chum Bairéad a chineál féin gearr-scríofa. D'áitigh dlúthchara dá chuid Máirtín Ó Cadhain air cúl a thabhairt do an hÓglaigh le luí isteach i gceart ar an scríbhneoireacht.
Foilseacháin.
Foilsíodh cnuasach litreacha idir é féin is Ó Cadhain faoin teideal sa bhliain 1973.


Cearnóg Tahrir.
Is cearnóg í Cearnóg Tahrir atá suite i gceartlár Caireo.
Cearnóg Tahrir


Bandacút.
Ainmhí is ea an bandacút.


Bandacút muc-chosach.
Ainmhí ab ea an bandacút muc-chosach.


Bandacút stríocach iartharach.
Ainmhí is ea an bandacút stríocach iartharach.


Apatasár.
Ba dineasár mór é apatasár.


Steigeasár.
Ba dineasár mór é steigeasár.


Veileasaraptar.
Ba dineasár mór é veileasaraptar. Creachadóir, nó ainmhí creiche, a bhí ann.


Aircéipteiric.
An t-éan iontaisithe is seanda a fhaightear ón tréimhse Iúrasach san Eoraip. Aithnítear í óna cleití is a cnámh uchta (an cnáimhín súgach). Difriúil ó éin nua-aoiseacha de bharr a hairíonna péistiúla, cosúil le heireaball fada cnámhach, bunaithe ar veirteabraí, 3 mhéar le hingne ar a sciatháin, agus fiacla géara sa dá ghiall. Tuigtear go raibh sí in ann eitilt timpeall 147 milliún bliain ó shin. Níl ach 7 sampla ar eolas ar fud an Domhain.


Binn Ghulbain.
Sliabh i gContae Shligigh is ea Binn Ghulbain (526 m).


Apasam Virginia.
Ainmhí is ea an apasam Virginia.


Alpaca.
Is ainmhí mór é an t-alpaca. Mamach atá ann


Hioracsach.
Ainmhí is ea an Hioracsach.


Bilbí.
Ainmhí is ea an bilbí.


Bó mhara.
Ainmhí is ea an bhó mhara. Ní maith leis uisce fuar agus níl sé cosúil le báid luais.


Cnoc Maol Réidh.
Sliabh i gContae Mhaigh Eo is ea Cnoc Maol Réidh (814 m).


Ó Cualann.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Ó Cualann (501 m).


Hioracsach carraige.
Ainmhí is ea an Hioracsach carraige.


Hioracsach crainn deisceartach.
Ainmhí is ea an hioracsach crainn deisceartach.


Hioracsach crainn iartharach.
Ainmhí is ea an Hioracsach crainn iartharach.


Hioracsach carraige buíbhallach.
Ainmhí is ea an Hioracsach carraige buíbhallach.


Máiréad Ní Ghráda.
File, drámadóir agus craoltóir as Contae an Chláir ab ea Máiréad Ní Ghráda. Rugadh í i gCill Mhaile (gar d'Inis) ar an 23ú Nollaig 1896 agus cailleadh í ar an 13ú Meitheamh 1971.
Ba iníon í le James O’Grady - feirmeoir agus comhairleoir contae a raibh an Ghaeilge aige ó dhúchas, agus meastar gur uaidh sin a tháinig grá Mháiréad don teanga.
Chaith sí tréimhse sa charcair i 1921 tar éis do na péas í a ghabháil agus bratacha poblachtacha á ndíol aici. Tamall ina dhiaidh sin, fuair sí post mar rúnaí TD de chuid Chumann na nGaedheal, Earnán de Blaghd.


Port Arthur, Texas.
Is cathair í Port Arthur atá suite in Contae Jefferson, Texas sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá daonra de 57,755 aici, de réir daonáirimh Mheiriceá na bliana 2000.
Suíomh agus Stair Phort Arthur.
Tá Port Arthur suite ar bruach thiar Loch Sabine, agus déanann an Rainbow Bridge, a théann thar Abhainn Neches, nasc idir í agus Bridge City, Contae Orange. Is é Arthur Edward Stilwell a chuir an chathair ar bun ag deireadh na naoú haoise déag agus ba é Port Arthur croílár an líonra scaglann ola ba mhó riamh ag am áirithe.


Na Gormacha.
Seánra ceoil is iad na Gormacha a bhfuil bunadh acu i gceol na ndaoine gorma a bhí ag cur fúthu i ndeisceart na Stát Aontaithe Mheiriceá ag deireadh na naoú haoise déag. Is meascán iad na Gormacha d'amhráin oibre, de chantaireacht, de cheol reiligiúnach ar a thugtar "Spirtituals" nó "Negro Spirituals" air sa Bhéarla agus de bhailéid scéalacha.


Francach dubh.
Ainmhí is ea an francach dubh.


Francach donn.
Ainmhí is ea an francach donn.


Francach carraige láir.
Ainmhí is ea an francach carraige láir.


Francach uisce bréige.
Ainmhí is ea an francach uisce bréige.


Mórfhrancach na neide cipíní.
Ainmhí is ea an mórfhrancach na neide cipíní.


Caochfhrancach.
Ainmhí is ea an caochfhrancach.


Madra fiáin na hÁise.
Ainmhí is ea an madra fiáin na hÁise.


Cat crainn clochra.
Ainmhí is ea an cat crainn clochra.


Cat coille.
Ainmhí is ea an cat coille.


Cat crainn píb-bhuí.
Ainmhí is ea an cat crainn píb-bhuí.


Cat crainn Nilgiri.
Ainmhí is ea an cat crainn Nilgiri.


Aimseadóir buí.
Is madadh clóis é an t-aimseadóir buí. Póraíodh an t-aimseadóir buí den chéad uair in Albain, san 18ú haois, le cuidiú leis an uasaicme agus iad ag foghlaeireacht.


Bulladóir.
Pór madra a d'úsáidtí sa Bhreatain sa Mheánaois le haghaidh gríosú tarbh. Tugtar "tarbhghadhar" air freisin. An cholainn trom le cosa bóracha gearra is eireaball gearr, an ceann mór cruinn le soc leata geancach, na cluasa is na súile beag, an fionnadh gearr, donn nó donn is bán.


Gadhar seilge Afracach.
Ainmhí is ea an gadhar seilge Afracach.


Sporting Fingal Football Club 2011.
Coinníonn an t-alt seo eolas maidir leis an Sporting Fingal Football Club agus a shéasúr sa bhliain 2011. Seo an ceathrú bhliain acu mar chlub ag imirt i sraith na hÉireann. Seo an dara séasúr dóibh ag imirt i bpríomh sraith na hÉireann agus i gcomortas Sraith Europa agus an chéad séasúr ag glacadh páirt i gCorn Setanta Sports.
Ag tús na bliana ba léir go mbeadh ar Sporting Fingal búiséad níos lú a ullmhú go háirithe nuair a tharraing Gannon siar mar chathaoirleach. Bhí fadhbanna acu díreach roimh thús an séasúir nuair a tharraing infheisteoir áirithe amach as tacaíocht a thabhairt. Ní raibh siad in ann pá na n-imreoirí a íoc don chéad uair ach roimh deireadh na seachtaine d'éirigh leo é sin a réiteach..
. D'imir siad an chéad cluiche Cairdiúil i gcoinne Phoenix FC ar an 6 Feabhra.


Giorria gallda.
Ainmhí is ea an giorria gallda.


Giorria guaireach.
Ainmhí is ea an giorria guaireach.


Vól.
Ainmhí is ea an vól.


Vól bruaigh.
Ainmhí is ea an vól bruaigh.


Cois Caoláire.
Cnuasach gearrscéalta Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag Sáirséal Ó Marcaigh sa bhliain 1953 is ea Cois Caoláire. Cuid de luathshaothair an Chadhanaigh atá i gceist dar le roinnt léirmheastóirí.Cuireadh an t-atheagrán is déanaí amach sa bhliain 2004.


Sáirséal Ó Marcaigh.
Teach foilsitheoireachta Gaeilge Éireannach is ea Sáirséal Ó Marcaigh (nó "Sáirséal agus Ó Marcaigh", nó "Sáirséal - Ó Marcaigh", uaireanta) a tháinig i gcomharbacht ar "Sáirséal agus Dill" nuair a cheannaigh Caoimhín Ó Marcaigh teidil an chomhlachta ó bhaintreach Sheáin Uí hÉigeartaigh. Tá sé lonnaithe ar Bhóthar Chríoch Mhór, Baile Átha Cliath 11. D'fhoilsigh sé cuid mhaith de scéalta Mháirtín Uí Chadhain. Thóg Cló Iar-Chonnachta teidil an chomhlachta ar láimh.


Óid don Aoibhneas.
Ceann de na dánta is cáiliúla, scríofa sa bhliain 1785 ag an bhfile Gearmánach Friedrich Schiller (1759-1805), is ea Óid don Aoibhneas (Gearmáinis: "Ode an die Freude").


Minc.
Ainmhí is ea an mhinc.


Fia mór.
An fíorfhia is mó (na guaillí suas le 2.4 m ar airde), atá forleathan sna réigiúin mheasartha den leathsféar thuaidh. Aonarach de ghnáth. An soc fada, liopa leathan uachtair ag caitheamh amach os cionn an liopa íochtair. An scornach le leadhb craicinn (a dtugtar "an clog" uirthi). Na beanna leathan, cosúil le miasa, le hadharca starracha ar na himill. Tugtar "mús" uirthi i Meiriceá Thuaidh.


Ápa Barbarach.
Ainmhí is ea an t-ápa Barbarach. Príomach atá ann agus, d'ainneoin a ainm, is moncaí é, ní ápa. Maireann siad sna Sléibhte Atlas, i dtuaisceart na hAfraice, san Ailgéir agus i Maracó. Maireann siad freisin i nGiobráltar, san Eoraip. Beathaíonn siad iad féin ar dhuilleoga, ar thorthaí, ar fhréamhacha, agus, uaireanta, ar fheithidí.


Muscfhrancach.
Ainmhí is ea an muscfhrancach.


Poolbeg Press.
Teach foilsitheoireachta Béarla Éireannach is ea Poolbeg Press (Gaeilge: "Cló an Phoill Bhig"). Tá sé lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Foilsíonn sé ábhair Éireanncha. D'fhoilsigh sé aistriúcháin ar chuid de scéalta Mháirtín Uí Chadhain.


The Road to Brightcity (Cnuasach gearrscéalta).
Cnuasach de aistriúcháin Bhéarla a rinne Eoghan Ó Tuairisc ar ghearrscéalta Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag Poolbeg Press sa bhliain 1981 is ea The Road to Brightcity. Is ó na cnuasaigh ghearrscéalta Idir Shúgradh agus Dáiríre ón mbliain 1939 agus ó An Braon Broghach na bliana 1948 a thagann scéalta an chnuasaigh. Tá réamhrá i dtús an leabhair.


Ag Dul ar Aghaidh.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é Ag Dul ar Aghaidh a foilsíodh in An Braon Broghach sa bhliain 1948.
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar The Road to Brightcity le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "Going On". D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


An Gheis.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é An Gheis a foilsíodh sa chnuasach An Braon Broghach sa bhliain 1948.
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar The Road to Brightcity le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "Tabu". D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


Finnegans Wake.
Is úrscéal grinn turgnamhach le James Joyce é Finnegans Wake (gan uaschamóg), (Gaeilge: "Faire Ó Fionnagáin" nó "Faire na bhFionnagán"). Tá clú agus rath air mar gheall ar an gcur chuige turgnamhach inar scríobhadh é, agus ar an gcáil atá air mar cheann de na leabhair is deacra dár scríobhadh i mBéarla riamh. Scríobhadh i bPáras na Fraince é idir 1922 agus 1939, agus foilsíodh é sa bhliain 1939, dhá bhliain roimh bhás an údair. Ba é Finnegans Wake an leabhar deireanach de chuid James Joyce. Scríobhadh an leabhar ar fad i dteanga shaintréitheach, nó "idioglossia" le hé a chur i bhfocail eile, a bhí ina mheascán de ghnáthfhocail ón mBéarla, d'imeartas focal ilteangach agus d'fhocail "portmanteau". Creidtear gur iarracht é seo ar athchruthú a dhéanamh ar an gcaoi ina mbíonn duine ag smaoineamh agus é ina chodladh, agus ar thaibhrimh.


Soitheach faoi lánrige.
a>), an long chogaidh is mó a rinneadh as adhmad
Is éard is soitheach faoi lánrige ann ná long le triúr nó níos mó crann, gach ceann acu coirneogach.


Black Eyed Peas.
Grúpa popcheoil Meiriceánach is ea The Black Eyed Peas. Is iad will.i.am agus Fergie na príomhamhránaithe.
Gradaim.
Tá 87 ngradam buaite ag Black Eyed Peas.


Bremerhaven.
Is cathair í Bremerhaven (Gearmáinis Íochtarach: "Bremerhoben", a chiallaíonn "Cuan Bhremen") atá suite i dTuaisceart na Gearmáine. Cé go bhfuil sí suite i lár na Sacsaine Íochtaraigh, is cuid í de Chathair Shaor Hainseatach Bremen, stát cónaidhme neámhspleach de chuid na Gearmáine. Tá sí suite sa chuid thuaidh den "Triantán Eilbe-Weser" (Gearmáinis: "Elbe-Weser-Dreieck"), nó an "Triantán Fliuch", mar a chuirtear air go háitiúil. Is réigiún é an "Triantán Eilbe-Weser" a luíonn idir Bhremen (nó Abhainn an "Weser"), Hamburg (nó an "Eilbe") agus Cuxhaven, béal na Mara Thuaidh.
An Dara Cogadh Domhanda.
An chríoch faoi fhorghabháil na Meiriceánach, mar a shocraíodh é ar an 8 Meitheamh 1947
As siocair Bremerhaven a bheith ina bhunáit don "Kriegsmarine" (cabhlach na Naitsithe) i gcaitheamh an Dara Cogadh Domhanda, ba sprioc é riamh d'fheachtas buamála na gComhghuallaithe. Fágadh an chathair ina smidiríní ar fad, seachas cuid áirithe den chalafort a tháinig slán as na heachtraí ar fad, rud a shocraigh na bumadóirí Briotanacha is Meiriceánacha d'aon turas, ionas go mbeadh siad in ann a n-úsáid féin a bhaint asti in eireaball an chogaidh. Maraíodh cuid mhaith de dhaonra Bhremerhaven sa tréimhse chéanna, agus fágadh na mílte duine gan dídean.
I ndiaidh an chogaidh, nuair a rinneadh an Ghearmáin a roinnt do lucht an ionraidh, bhí Bremerhaven, maraon le Bremen, suite i lár chríoch na mBriotanach. Ní hamhlaidh a d'fhan cúrsaí, áfach, agus fuair an dá chathair iad féin faoi fhorghabháil na Meiriceánach sul' i bhfad. Ba é suíomh áisiúil Bhremerhaven a ba chúis leis an chinneadh seo, go háirithe mar go raibh mórchuid den chríoch a bhí faoi fhorghabháil na Meiriceánach suite i bhfad ó dheas, agus go raibh calafort ag teastáil uathu.
An Imirce agus Bremerhaven.
1929 - An chéad turas amach ó Bhremerhaven de chuid an "TS Bremen", a shroich Nua Eabhrac taobh istigh de cheithre lá, 17 uair a' chloig agus 42 nóiméad.
Bhí ról ar leith ag Bremerhaven i stair na himirce san Eoraip. Sna blianta idir 1830 agus 1974, d’fhág 7.2 milliún duine calafort Bhremerhaven ar bhord loinge chun saol úr a chruthú dóibh féin sna Stáit Aontaithe, nó níos faide i gcéin. I measc siúd a ndeachaigh amach ó Bhremerhaven, bhí 3.7 milliún Gearmánach, 3.4 duine ón Eoraip Thoir is ón Eoraip Thoir-theas agus céad míle Lochlannach. Ba é Bremerhaven an calafort imirce ba mhó úsáidte de chuid na Gearmáine mar sin, de bhrí nach ndeachaigh ach cúig mhilliún duine amach ó Chalafort Hamburg sa tréimhse chéanna. Ba rogha choitianta é Calafort Bhremerhaven i measc na nEorpach i gcoitinne mar gheall ar an dhea-cháil a bhain sé amach trí fhianaise starógach, agus de thoradh an ráta básmhaireachta i measc ná bpaisnéirí bheith ní ba lugha ná an ráta a bhí ar longa imirce na Breataine.
Tionchar an Dá Chogaidh Domhanda.
Shroich rátaí imirce na hEorpa na buaicphointí arís i gcaitheamh ré Phoblacht Weimar (1919-1933), agus sna blianta i ndiaidh An Dara Cogadh Domhanda. Ba é an Spealadh Mór a ba chúis leis an chuid ba mhó den imirce i bPoblacht Weimar, ach ba daoine easáitithe iad mórchuid den dream a d’fhág Cuan Bhremerhaven tar éis an Dara Cogadh Domhanda. Bhí cúiseanna éagsúla le stoiteachas na ndaoine sin, is ina measc bhí daoine a tháinig slán ó sluachampaí géibhinn na hEorpa, dídeanaithe agus iaroibrithe éigeantais.
Iarsmalann na hImirce, Bremerhaven.
Osclaíodh Das Deutsche Auswandererhaus, nó Iarsmalann na hImirce, sa bhliain 2005 i ndiaidh do bhaill na mbrúghrúpaí Fördererverein Deutsches Auswanderermuseum (“Cumann Forbartha Iarsmalann na hImirce”), a bunaíodh sa bhliain 1985, agus Initiativkreis Erlebniswelt Auswanderung, a bunaíodh sa bhliain 1998, 20 bliain a chaitheamh i mbun stocaireachta ar a son. Tá an príomhghrúpa, "Fördererverein Deutsches Auswanderermuseum", athainmnithe anois in "Cairde Iarsmalann na hImirce" agus nuair a osclaíodh an músaem faoi dheireadh, bhronn sé a bhailiúchán fairsing leabhar air, ina bhfuil breis agus dhá mhíle imleabhar a phléann le stair na himirce i mBremerhaven. Tá na leabhair seo, chomh maith le réimse leathan grianghraf agus earraí stairiúla eile, ar fáil anois don phobal le haghaigh taighde teaghlaigh agus eile. Tá an Iarsmalann suite ar shuíomh an Chalafoirt Nua ("Der Neue Hafen"), a osclaíodh sa bhliain 1852. D'fhág nach mór 1.2 milliún paisnéir an Eoraip tríd an chalafort sin sna blianta idir 1852 is 1890.
Bhuaigh an Iarsmalann an gradam "Músaem Eorpach na Bliana", atá urraithe ag banríon na Beilge, sa bhliain 2007.
Daoine.
Seo liosta daoine a rugadh i mBremerhaven, is a chuir an chathair isteach i mbéal an phobail de bharr a ratha.
Spórt agus Damhsa.
Tá réimse leathan spórt á chleachtadh i mBremerhaven agus rath nach beag tuillte ag cuid de na foirne aitiúla, sna comórtais damhsa ach go háirithe.
Is éard is brí leis an ghiorrúchán "e. V." atá le feiceáil anseo thíos ná "eingetragener Verein", is é sin cumann nó foireann atá cláraithe go hoifigiúil leis an stát agus nach í buntáiste airgid a phríomhchuspóir.


Odetta.
Ba cheoltóir Meiriceánach agus gníomhaí ar son chearta sibhialta í Odetta Holmes, nó Odetta, mar a b'fhearr aithne uirthi. Is minic a thugtar "Glór na Gluaiseachta Chearta Sibhialta" uirthi. Rugadh ar an 31 Nollaig 1930 í, agus d'éag sí i Nua-Eabhrac ar an 2 Nollaig 2008.


An Ghearmáinis Íochtarach.
Is téarma é an Ghearmáinis Íochtarach (Gearmáinis Íochtarach: "Plattdüütsch" nó "Nedderdüütsch"; Gearmáinis: "Plattdeutsch" nó "Niederdeutsch") a chlúdaíonn bunús na gcanúintí Gearmáinice a labhraítear i dTuaisceart na Gearmáine agus in Oirthear na hÍsiltíre "nach" cuid iad den Ghearmáinis Chaighdeánach. Is cuid iad na canúintí seo den ghrúpa canúintí céanna ina bhfuil canúintí eile na Gearmáinise, maraon le canúintí na hOllainnise, mar atá canúintí Gearmáinice an Iarthair. Tugtar faoi deara nach canúint na Gearmáinise í an Ghearmáinis Íochtarach, ach teanga ar leith ina bhfuil iliomad canúintí.
Missingsch.
Is é atá i gceist le "Missingsch" ná Mischsprache, nó teanga mheasctha, a cruthaíodh trí thimpiste nuair a rinne cainteoirí dúchais na Gearmáinise Íochtaraigh iarracht Ard-Ghearmáinis ("Hochdeutsch", nó Caighdeán Oifigiúil na Gearmáinise) a labhairt.
Ní hionann Missingsch is gnáthchanúintí Ard-Ghearmáinise Thuaisceart na Gearmáine, áfach. Is iad na sainchomharthaí a dhéanann Missingsch a dheighilt ó na canúintí sin ná
Chun tuiscint níos fearr a fháil ar Mhissingsch, is fiú don Ghaeilgeoir breathnú ar thionchar na Gaeilge ar chanúintí Béarla na hÉireann, nó ar an Bhéarlachas.
Ainmfhocail.
Mar a léiríonn an tábla thíos, níl ach dhá thuiseal sa Ghearmáinis Íochtarach - rud a chuireann go mór leis an difear idir í agus an Ghearmáinis chaighdeánach, ina bhfuil ceithre thuiseal dochta. Is ionann iad an tuiseal áinsíoch agus an tuiseal tabharthach sa Ghearmáinis Íochtarach, mar sin de, níl ann ach dhá thuiseal: An Tuaiseal Ainmneach, agus an Tuiseal Oibiachtúil.
Creideamh.
Cuireadh Gearmáinis Íochtarach ar an Bhíobla Críostaí den chéad uair sa bhliain 1494. Is é an t-ainm a bhí air ná an "Lübecker Bibel". Tá leaganacha éagsúla ar fáil sa lá atá inniu ann agus ainmneacha éagsúla orthu, ina measc: "De Hillige Schrift", "Dat Book", "Gott sien Woort" agus "De Schrift".
Saothair Jochen Steffen, ailias Kuddl Schnööf.
Is sraith leabhar é "Kuddl Schnööfs noieste achtersinnige Gedankens un Meinungens" a scríobh an polaiteoir SPD Jochen Steffen sna 1970í. Baineann Steffen úsáid as na carachtair Kuddl is Natalje Schnööf, atá ina ndugairí, chun aoir shóisialta is pholaitiúil a dhéanamh ar thuairimí an phobail faoi eachtraí móra an lae. Is i gKieler Missingsch (leagan Mhissingsch a labhraítear i gKiel, Schleswig-Holstein) a scríobhadh an tsraith, agus cuireadh fáilte chomh mhór roimhe gur chinn Steffen seó ceabairé, bunaithe ar na carachtair chéanna, a chur le chéile. Níor bheag an fháilte a cuireadh roimh na seóanna ach an oiread, agus bronnadh an Deutscher Kleinkunstpreis um Cheabairé ar Steffen sa bhliain 1978.
Gailearaí.
Tá an Ghearmáinis Íochtarach go feiceálach in áiteanna poiblí i dTuaisceart na Gearmáine.


Scairt thóracsach.
rightIn anatamaíocht na mamach, is éard is scairt thóracsach (Sean-Ghréigis: διάφραγμα diáphragma "deighilt"), ann ná clár de mhatáin inmheánacha a leathnaíonn trasna ar bhun chreat na n-easnacha. Deighleann an scairt cuas an chliabhraigh (croí, scamhóga & easnacha) ó chuas an bhoilg agus bíonn feidhm thábhachtach aici sa riospráid.
San anatamaíocht, tagraíonn 'diafram' do struchtúir chothroma eile cosúil leis an diafram úraiginitiúil nó an diafram peilbheac, ach de ghnáth, ach uaireanta bíonn scairt thóracsach i gceist leis an bhfocal 'diafram' cé nach é an téarma ceart teicniúil é. Bíonn diafraim nó struchtúir cosúil leo ag veirteabraigh eile ar nós reiptílí agus amfaibiach, ach bíonn éagsúlacht le sonraí tábhachtacha na hanatamaíochta acu mar shampla le suíomh na scamhóg i gcuas an abdómain.


Bessie Smith.
B'amhránaí Meiriceánach as Chattanooga, Tennessee í Bessie Smith (15 Aibreán, 1894 – 26 Meán Fómhair, 1937). Cuirtear "Banimpire na nGormacha" uirthi freisin, óir meastar nach raibh a sárú le fáil i measc na n-amhránaithe mná na ngormacha sna 1920í agus na 1930í. Chuaigh sí go mór i gcion ar na hamhránaithe snagcheoil a tháinig ina diaidh.


Beatrix na hÍsiltíre.
Ba í Beatrix na hÍsiltíre (née "Beatrix Wilhelmina Armgard", rugadh 31 Eanáir 1938) Banríon Ríochta na hÍsiltíre idir 1980 agus 2013. Corónaíodh í ina banríon ar an 30ú lá de mhí Aibreáin 1980. Eiróidh sí as an coróin ar an lá céanna i 2013 chun an post a thabhairt dá mac, Willem-Alexander.


Big Mama Thornton.
Ba cheoltóir Meiriceánach í Willie Mae "Big Mama" Thornton. Rugadh í ar an 11 Nollaig, 1926 in Ariton, Alabama agus cailleadh í i Los Angeles, California ar an 25 Iúil 1984.


Sylvia Plath.
B'fhile, úrscéalaí agus gearrscéalaí Meiriceánach í Sylvia Plath. Rugadh i mBostún, Massachusetts í ar an 27 Deireadh Fómhair, 1932 agus cailleadh í ar an 11 Feabhra, 1963 i Londain Shasana tar éis di lámh a chur ina bás féin. D'fhreastail sí ar Choláiste Mhic Gabhainn (Béarla: Smith College) i Northampton, Massachusetts, (Sasana Nua), agus ar Choláiste Newnham sa Droichead Cam nuair a bhronnadh an Scoláireacht Fulbright uirthi. Phós sí an file Ted Hughes sa bhliain 1956 agus chuir siad fúthu i Meiriceá, sular bhog go Sasana sa bhliain 1959. Bhí beirt clainne acu: Frieda agus Nicholas. Bhí fulaingt dhian ag Sylvia Plath leis an ghalar dubhach, agus bhí sí sin, maraon lena hidirscaradh pósta sa bhliain 1962, ar cheann de na príomhchúiseanna lena féinmharú (chuir sí a ceann sa ghásoigheann).
An Clogad.
Is é "An Clogad" (Béarla: "The Bell Jar") an leabhar is mó le rá de chuid Sylvia Plath. Úrscéal dírbheathaisnéiseach atá sa Chlogad, an t-aon úrscéal dár scríobh Plath riamh. Foilsíodh den chéad uair é sa bhliain 1963 (mí roimh bhás an údair) faoin ainm cleite Victoria Lucas. B'iarracht é An Clogad a léiriú "cé chomh leithlisithe is a mhothaíonn an té atá i mbun cliste néaraigh" agus "mo shaol (saol Shylvia Plath) agus na daoine atá inti a shamhail mar a bheadh dá mbeifeá ag faire orthu trí ghloine chlogaid a dhéannann rudaí a dhíchumadh".


Aonach Eagach.
Is droim sléibhe creagach é an tAonach Eagach atá suite taobh ó thuaidh de Ghleann Comhann, i nGaeltacht na hAlban, agus é ag maíomh as dhá Bheanntach Rothach (Béarla: Munro). Leanann an droim ar aghaidh ar feadh 10 km ó Sgurr na Cíche ar an taobh thiar chuig "Staidhir an Diabhail" san oirthear. Tá lár an droma, beagnach 2 km ar fhad, an-creagach agus éilíonn an bealach cumas maith streachailte. Tá na fánaí géar ar gach taobh agus thar a bheith contúirteach, le féar agus screathan agus fánaí folaithe níos géire fós níos faide ar aghaidh a chríochnaíonn le haillte ar dhá thaobh an droma, thuaidh agus theas.
Staidhir an Diabhail, ag amharc ón 'Stob Dearg' ar 'Allt na Feadh'
Meastar gurb é an tAonach Eagach an droim is deacra le haghaidh sciolairte ar mhórthír na hAlban, cé go mbíonn iomaíocht ann don teideal seo idir é agus ‘ "Spidean a' Choire Léith"’, agus sa gheimhreadh "An Teallach".


Sgurr na Cíche.
Sliabh ar an taobh ó thuaidh de Ghleann Comhann, Albain is ea Sgurr na Cíche. Tá sé ina luí ag deireadh an droma thiar den Aonach Eagach, díreach os cionn an phointe ina sreabhann an Abhainn Chomhann isteach i Loch Liobhann.
Fuair an 'Sgurr' (Gaeilge:"stuaic nó binn") sé an t-ainm toisc go bhfuil cruth aige cosúil le cruth chíche baineann, go háirithe nuair a fhéachtar air ón iarthair. Is cuid é den radharc "clasaiceach" a fhaightear ar an mbealach isteach chuig Glen Comhann.


Cill Rímhinn.
Radharc an bhaile ón Túr Ríoga
Is baile ollscoile agus iar-bhurgh ríoga ar chósta thoir an Fhiobhe in Albainin í Cill Rìmhinn. Go dtí an 10ú céad bhi "Kilrymont" mar ainm air sa Bhéarla Gallda, ach tugadh 'Saunt Andras' (Sacs-Bhéarla: "Saint Andrews") ar an bhaile in onóir don aspal Naomh Aindrias ansin.


Mícheál Ó Máirtín.
Polaiteoir agus iar-aire rialtais Éireannach de chuid Fhianna Fáil is ea Mícheál Ó Máirtín (Béarla: Micheál Martin) (rugadh 1 Lúnasa 1960), a toghadh mar cheannaire an pháirtí sin ar 26 Eanáir 2011. D'éirigh leis a bheith tofa chun na Dála den chéad uair in olltoghchán 1989 agus ceapadh é ina aire sinsearach rialtais ceithre huaire le linn d'Fhianna Fáil a bheith i réim ó 1997 go dtí 2011. Is é an cháil is mó atá air ná gurbh é an tAire Sláinte a thug isteach an cosc iomlán ar chaitheamh tobac in áiteanna oibre in Éirinn sa bhliain 2004. Bhí an-rath ar an gcosc seo agus bhí Éire ar cheann de na chéad tíortha ar domhan a chuir an polasaí seo i bhfeidhm.
Sheas Ó Máirtín san Olltoghchán 2016 agus toghadh arís é.


Dán an Ghrá.
Is leabhar síceolaíochta é The Art of Loving ("Dán an Ghrá") a foilsíodh sa bhliain 1956. Is é an síceolaí agus fealsamh sóisialta Gearmánach Erich Fromm a scríobh é. Ins an leabhar, déanann Fromm grinn-staidéir ar bhunphrionsabail an nádúir daonna, a luaigh sé den chéad uair sa bhliain 1942 sa leabhar "The Fear of Freedom" nó "Escape from Freedom" (eagrán Meiriceánach den leabhar céanna).
Is é an teoiric atá ag Fromm maidir leis an ghrá ná gur scil é a chaithfear foghlaim agus cleachtadh a dhéanamh air. Séanann Fromm an teoiric a deir gur rud rúndiamhair draíochtach é an grá, nach féidir anailís a dhéanamh air, nó nach féidir a mhíniú. Tá sé sceiptiúil freisin faoin nóisin go d"titear" i ngrá nó go mbítear anbhann in éadan an ghrá.


Hans Henning Ørberg.
Rugadh Hans Henning Ørberg (21 Aibreán 1920 - 17 Feabhra 2010) sa Danmhairg agus bhain sé céim mháistreachta amach i mBéarla, i bhFraincis agus i Laidin ag Ollscoil Chóbanhávan. Bhí cuid mhór dá shaol tiomanta aige (1946-1952 agus 1961-1963) do mhúineadh na dteangacha i scoileanna sa Danmhairg.
Gairm bheatha.
Ó 1953 go dtí 1961 d'oibrigh sé sa "Naturmetodens Sproginstitut", institiúid ina dteagasctar na teangacha i gcomhréir leis an "modh nádúrtha" foghlamtha. Nuair a bhí sé ann, chruthaigh sé cúrsa nua i Laidin: "Lingua Latina secundum explicata rationem naturae", a foilsíodh sa bhliain 1955. Sa bhliain 1990 nuachóirigh se an córas agus d'athraigh sé an teideal go dtí "Lingua Latina per se illustrata", a foilsíodh le hoiriúnuithe beaga. Agus é ar scor, stiúraigh sé an teach foilsitheoireachta "Domus Latina" agus thug sé léachtaí san Eoraip agus sna Stáit Aontaithe ar an modh nádúrtha.
Lingua Latina per se illustrata.
Tá an obair seo bunaithe ar an Modh Nádúrtha. Sa mhodh seo tosaíonn an mac léinn, nach n-éilíonn aon eolas roimhe ré ar an Laidin, le habairtí simplí, mar shampla "Rōma in Italiā est" ("Tá an Róimh san Iodáil"). Tugtar focail nua isteach i gcónaí i gcomhthéacs a nochtann an bhrí taobh thiar dóibh. Déantar an ghramadach níos casta de réir a chéile, go dtí go bhfuil an dalta ag léamh téacsanna Laidine neamhoiriúnaithe. Rud neamhghnách faoin chúrsa Laidine ná go gcuirtear béim ar fhoghraíocht agus thuiscint, seachas aistriúchán. Ní bhíonn foclóir riachtanach leis an gcóras seo. Mar gheall ar na téacsleabhair a bheith comhdhéanta go hiomlán i Laidin, is féidir le chainteoirí teanga ar bith iad a úsáid. Tá an cúrsa ina dhá chuid: "Família Romana" agus "Roma Aeterna" chomh maith le sraith de théacsanna clasaiceacha mar "Commentarii de Bello Gallico" de chuid Iúil Caesar. Trí léiriúcháin agus mionathruithe, is féidir na téacsanna a thuiscint trí chomhthéacs agus trí thagairt a dhéanamh d'fhoghlaim focail cheana féin.


Natalie Portman.
Aisteoir Meiriceánach de phór Iosrael í Natalie Portman (fíorainm: "Natalie Hershlag") a tháinig chun saoil in Iarúsailéim ar an 9 Meitheamh 1981. An chéad ról a bhí aici, rinne sí ar an scannán úd "Léon" le Luc Besson é, nuair nach raibh sí ach dhá bhliain déag d'aois. Bhí páirteanna aici ar na scannáin "Beautiful Girls" agus "Anywhere but Here" sna 1990idí, ach ba é an briseadh mór é nuair a fuair sí páirt Phadmé Amidala sa "réamhthriológ" don "Star Wars", a chuaigh ar an scáileán i ndeireadh na nóchaidí.


Podolsk.
Is cathair thionsclaíoch agus lárionad riaracháin den Dúiche Podolsk de chuid Oblast Mhoscó, an Rúis í Podolsk (Rúisis: "Подольск"). Tá sí suite ar an Abhainn Pakhra (fo-abhainn Mhoscó). Is í an chathair is mó in Oblast Mhoscó, le daonra de 180,963 (Daonáireamh 2002); 209,178 (Daonáireamh 1989); 183,000 (1974); 129,000 (1959); 72,000 (1939).


Prosper Mérimée.
Drámadóir, prós-scríbhneoir, agus seandálaí Francach a bhí i bProsper Mérimée, a rugadh i bPáras ar an 28 Meán Fómhair 1803 agus a fuair bás i gCannes ar an 23 Meán Fómhair 1870. Tá clú agus cáil air ar fud an domhain, toisc gurbh eisean a scríobh an scéal ba bhunús don cheoldráma úd "Carmen" leis an gceolchumadóir Georges Bizet. Cuireadh Gaeilge ar an ngearrúrscéal "Colomba".
Bhí Rúisis ag Mérimée, agus bhí sé ar na daoine ba luaithe a chuir Fraincis ar mhórshaothair na litríochta Rúisí agus a tharraing súil na bhFrancach ar scríbhneoirí Rúiseacha na linne, díreach nuair a bhí clasaicigh mhóra na Rúise á gcumadh agus á bhfoilsiú ina dtír dhúchais féin. Rinne sé staidéar ar an Spáinnis freisin, agus ba mhinic dó dul ar lorg mianaigh dá chuid scéalta i saol na Rúise, na Spáinne agus na dtíortha coimhthíocha eile. Scríbhneoir rómánsúil a bhí ann a raibh an-saint aige sa mhisteachas.


Erich Fromm.
Ba shíocanailísí, fealsamh agus síceolaí sóisialta Gearmánach-Meiriceánach é Erich Seligmann Fromm. Bhí sé bainte le Scoil Frankfurt do Theoiric na Critice (Gearmáinis: "Frankfurter Schule").


Trenton, New Jersey.
Is é Trenton príomhchathair stát New Jersey i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is é Trenton príomhbhaile Chontae Mercer sa stát úd freisin. Tá an chathair suite in iarthar láir New Jersey ar bhruach thoir na habhainn Delaware, go díreach trasna ó stát Pennsylvania. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 84,913 duine ina gcónaí i dTrenton.
Stair.
Lonnaigh baill de Chumann na gCarad sa cheantar sa bhliain 1679, agus faoin bhliain 1719 bhí an t-ainm "Trent-Towne" in úsáid (i ndiaidh William Trent, uinéir mór le rá sa bhaile ag an am.) Giorraíodh an t-ainm go "Trenton" ní ba dhéanaí. Dála a lán cathracha agus bailte móra i Meiriceá, d'fhás Trenton ag ceann an chuid inseolta d'abhainn (mar atá, an Delaware). Ní raibh na báid ábalta dul ní b'fhaide isteach sa tír, agus nuair a tháinig Réabhlóid na Tionsclaíochta ar an saol thig le daoine féidhm a bhaint as easa agus éascaí le fuinneamh a ghiniúint.
Ba i dTrenton a raibh a chéad bhua ag George Washington i gCogadh Réabhlóideach Mheiriceá, sa bhliain 1776. Tharla sin ar an 26ú lá de Mhí na Nollag, nuair a chuaigh Washington agus a chuid saighdiúirí trasna an Delaware oighreogach agus d’ionsaigh siad an garastún Heiseánach ar an bhaile. Cath Trenton a thugtar air. Rinneadh príomhchathair an stáit de Trenton sa bhliain 1790.
Monarcha J.L. Mott, Trenton, New Jersey, déantóirí trealamh pluiméarachta, 1911
Cuireadh tús ceart leis an tionsclaíocht sa chathair insna 1830idí tar éis thógáil na Canála Delaware & Raritan agus na n-iarnród Pennsylvania agus Philadelphia & Reading. Bhunaigh Walter Scott Lenox ceardlann i dTrenton le poirceallán fíneálta a dhéanamh, ceann amháin as 40 gnólacht a bhí ag déanamh potaireachta agus earraí cré bruite sa chathair sa bhliain 1905. Dhéantaí sreang, rópa, cáblaí, earraí rubair agus eile ann freisin.
Rialtas.
Tá príomhoifigí agus cúirteanna stáit New Jersey agus chontae Mercer suite i dTrenton. Cé gurb é Trenton príomhchathair New Jersey, tá teach cónaithe oifigiúil an ghobharnóra, Drumthwacket, suite i mbaile Princeton. (Dála roinnt gobharnóirí eile sa stát, roghnaigh Chris Christie, an gobharnóir i láthair na huaire, gan bheith ina chónaí ann.)


Idir Shúgradh agus Dáiríre.
Cnuasach gearrscéalta Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag Oifig an tSoláthair sa bhliain 1939 is ea "Idir Shúgradh agus Dáiríre". Cuid de luathshaothair an Chadhanaigh atá i gceist dar le roinnt léirmheastóirí.
Aistriúcháin.
Aistríodh cuid de scéalta an chnuasaigh go Béarla sa leabhar "The Road to Brightcity" (Leagan de An Bóthar go dtí an Ghealchathair) le hEoghan Ó Tuairisc. D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.
Leabhair bunaithe ar an saothar.
Scríobh Séamas Ó Murchú an leabhar "Liosta focal as Idir Shúgradh agus Dáiríre" a bhailíonn leaganacha canúnacha agus focail nach bhfuil eolas maith orthu orthu. Foilsíodh an leabhar sa bhliain 1982 ag Acadamh Ríoga na hÉireann i mBaile Átha Cliath.


Liosta focal as Idir Shúgradh agus Dáiríre.
Scríobh Séamas Ó Murchú an leabhar Liosta focal as Idir Shúgradh agus Dáiríre a bhailíonn leaganacha canúnacha agus focail nach bhfuil eolas maith orthu atá sa leabhar Idir Shúgradh agus Dáiríre a scríobh Máirtín Ó Cadhain. Foilsíodh an leabhar sa bhliain 1982 ag Acadamh Ríoga na hÉireann i mBaile Átha Cliath.


Spartachas.
"Bás Spartachas" le Hermann Vogel
Gliaire as Tráicia a bhí ina cheannaire sa Tríú Cogadh Sclábhánta in aghaidh Impireacht na Róimhe ab ea Spartachas (111 RC – 71 RC).


Na Cruacha Dubha.
Na Cruacha DubhaSliabhraon i gContae Chiarraí, Cúige Mumhan, Éire is ea Na Cruacha Dubha. Síneanna sé beagán os cionn 19 km (12 míle), agus folaíonn sé na beanna is airde in Éirinn agus freisin na beanna amháin ar an oileán atá os cionn 1,000 méadar in airde. Is é Corrán Tuathail an sliabh is airde díobh (1,038 m), ina dhiaidh sin tá an Bhinn Chaorach (1010 m) agus An Chathair (1001 m). Áirítear freisin ar an sliabhraon a lán beann eile de níos mó ná 2,000 troigh ('Hewitts' sa Bhéarla). Is sleibhteoighreach-snoite gaineamhchlocha iad, mar chuid d'Ardchríocha Armarcach, agus atá siad suite ar Leithinis Uíbh Ráthaigh in aice le Locha Chill Airne.


Fóide Cnapánacha Carrach Uachtar an Bhaile.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é Fóide Cnapánacha Carrach Uachtar an Bhaile a foilsíodh sa chnuasach gearrscéalta Idir Shúgradh agus Dáiríre.
Aistriúcháin.
Aistríodh an scéal seo go Béarla sa leabhar The Road to Brightcity le hEoghan Ó Tuairisc faoin teideal "The Gnarled And Stony Clods Of Townland’s Tip". D'fhoilsigh Poolbeg Press as Baile Átha Cliath sa bhliain 1981 é.


Ted Hughes.
File Sasanach a bhí in Edward James Hughes OM ("Ordre du Mérite") nó Ted Hughes, mar a b'fhearr aithne air. Bhí sé mar Fhile an Stáit (nó "Poet Laureate" sa Bhéarla) sa Ríocht Aontaithe ón bhliain 1984 go dtí lá a bháis sa bhliain 1998.
Phós sé an file Meiriceánach, Sylvia Plath, sa bhliain 1956 agus bhí siad fós pósta nuair a chuir Plath lámh ina bás féin, cé gur scar siad óna chéile sa bhliain 1962.


Plinias Mór.
B'údar Rómhánach, nádúraí, agus fealsamh nádúrtha é Gaius Plinius Secundus (23 AD – 25 Lúnasa, 79 AD), nó Plinias Mór mar is fearr aithne air, ceannasaí cabhlaigh agus airm na luath-Impireachta Rómhánaí, agus cara pearsanta an impire Vespasian é chomh maith.
"Ego istas beatus cui beneficio deorum concessum vel facere scribendum esse aut scribere valet lectioni supra modum in quo Beati dona collatum. In hoc numero mihi avunculus, virtute sua, et meritas compositiones."


Coláiste an Droichid Nua.
Meánscoil Dhoiminiceánach i nDroichead Nua, Co. Chill Dara is ea Coláiste an Droichid Nua'". Bunaíodh sa bhliain 1852 é mar scoil chónaithe do bhuachaillí. Inniu, fós faoi chúram na Doiminiceánaigh, is scoil mheasctha í le beagnach 800 dalta.
Mana.
Tá dhá mhana ag armas an choláiste: "Veritas" agus "Cur me persequeris". Mana na Doiminiceánaigh is ea "Veritas" (Fírinne). Mana na clainne Eustace, na daoine a thug an talamh don scoil, is é "Cur me persequeris" –(Cén fáth go mbíonn tú do mo chéasadh?). Is é atá i gceist leis an mana seo ná finscéal Naoimh Eustace – scéal ina bhuaileann sé poc le cros idir a bheana(rud atá le feiceáil in armas an choláiste) agus ina fiafraíonn an poc an fáth go bhfuil an naomh á chrá.
An Scoil Faoi Láthair.
Is é Matt O’Shea príomhoide na scoile faoi láthair. Is é Pat O’Brien an leaspríomhoide.


An tSraith ar Lár (Cnuasach Gearrscéalta).
Cnuasach gearrscéalta agus nóibhille Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag Sáirséal agus Dill sa bhliain 1967 is ea An tSraith ar Lár. Cuireadh atheagrán amach i gclúdach bog ag Cló Iar-Chonnachta sa bhliain 2009.
Foilsíodh an leabhar ceithre bliana déag tar éis Cois Caoláire, agus chaith Ó Cadhain an t-am idir eatarthu i mbun agóidíochta le cúiseanna éagsúla.
Ealaíon an Chlúdaigh.
Anne Yeats a dhear an clúdach. Dúch miotallach airgid a úsáidtear leis an gcúlra laith a dhéanamh agus dar le léirmheastóirí oireann seo don phictiúr pinn agus dúigh.
i gCnuasaigh eile.
Tá an scéal "Beirt Eile" roghnaithe mar chuid den chnuasach Gearrscéalta an Chéid a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta sa bhliain 2000. Chuir Gearóid Denvir agus Aisling Ní Dhonnachadha an cnuasach in eagar.
Léirmheastóireacht.
Dar le roinnt rinne an Cadhnach scríbhneoir nua-aoiseach de féin sa tréimhse sular foilsíodh an leabhar seo. Dar leo gur léir an Cadhnach tagtha in inmhe mar scríbhneoir ann. Díríonn sé ar an gcathair agus ar mhuintir na cathrach seachas an tuath agus ar an nGaeltacht sa chnuasach den chuid is mó. Na fir seachas na mná is mó a dhíríonn sé isteach orthu sa chnuasach seo. Bhuaigh an leabhar seo duais £2,000 ón bhForas Gael-Mheiriceánach i mbliain a fhoilsithe.


Gearrscéalta an Chéid.
Cnuasach scothghearrscéalta Gaeilge é Gearrscéalta an Chéid a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta sa bhliain 2000. Chuir Gearóid Denvir agus Aisling Ní Dhonnachadha an cnuasach in eagar.


Cló Iar-Chonnacht.
Bunaíodh Cló Iar-Chonnacht (CIC) sa bhliain 1985. An scríbhneoir Micheál Ó Conghaile as Inis Treabhair i gConamara a bhunaigh é.
Foilsíonn CIC filíocht, gearrscéalta, úrscéalta, leabhair do pháistí, neamhfhicsean, leabhair staire agus ceol. Tá roinnt leabhar i mBéarla foilsithe ag CIC freisin, leabhair ar leaganacha de shaothair thábhachtacha i nGaeilge iad a bhformhór. Ina theannta sin, tá roinnt leabhar dátheangach foilsithe acu.
Ó thaobh an cheoil de thosaigh CIC ag taifeadadh ceoltóirí as Conamara, go háirithe amhránaithe ar an sean-nós. Anois tá a lán cineálacha eile ceoil curtha amach acu, leithéidí, ceol Cajun, ceol tíre agus ceoil as Ceap Breatain.
Tá sé de chuspóir ag CIC spreagadh a thabhairt do cheoltóirí agus scríbhneoirí agus aird fhorleathan a tharraingt ar a gcuid saothar. Anuas go dtí seo tá os cionn trí chéad leabhar agus dhá chéad albam curtha amach acu.


Griogair Labhruidh.
Is amhránaí traidisiúnta Gaelach é Griogair Labhruidh le stíl na nOileán Siar agus Earra-Gháidheal. Is píobaire an-tréitheach agus cumadóir ceoil na bpíopaí araon le ceoil agus filíochtacha.
Baineann Griogair le teaghlach na Labhraic ó Cheann a'Tuath, Earra-Gháidheal; teaghlach ar a bhfuil clú agus cáil in Albain don cheol Gaelach, agus cé gur tógadh é ar thaobh Loch Laomainn bhí sé tumtha i dtraidisiúin a mhuintir óna chuid óige. Tá canúint, oidhreacht agus ceol uathúil ag baint leis an dúiche as a dtáinigh sé, cultúr leis an iliomad amhráin, foinn agus scéalta. Bhí mórán amhránaithe, píobairí agus scéalaithe i measc a shinsear ar dhá thaobh don teaghlach aige (tá ceangail le hEarra-Ghaidheal agus an tOileán Sgitheanach ar thaobh a mháthair de freisin) agus sheol athair Ghriogair an traidisiún píobaireachta ar aghaidh cuige a mhac, a d'fhág an ceol Gaelach mar chuid lárnach dá shaol agus é ag fás aníos.


Uaschuarc.
Is é an t-uaschuarc nó u-chuarc ("ón a shiombail" 'u') an cuarc is éadroime de na cuairc go léir, cineál de bhuncháithnín is ea é, agus is mórchomhábhar an damhna é. Is iad na cuarcanna atá de dhíth leis an neodrón is an prótón a dhéanamh ná an t-uaschuarc is an t-íoschuarc. Bíonn na neodróin comhdhéanta de 1 uaschuarc agus 2 íoschuarc agus na prótóin comhdhéanta de 2 uaschuarc agus 1 íoschuarc. Tá sé mar chuid de chéad ghlúin an damhna, agus tá lucht leictreach de 2 / 3 e aige agus mais lom de 1.5-3.3 MeV/c2. Cosúil le gach cuarc, is fearmón bunúsach é le casadh-1 / 2, agus braithann sé na ceithre idirghníomhaíochtaí bunúsacha: Imtharraingt, leictreamaighnéadas, idirghníomhaíochtaí laga, agus idirghníomhaíochtaí láidre. Is é frithcháithnín an uaschuairc an frithuaschuarc ("ar a dtugtar in amanna an cuarc frithuas nó go simplí an frithuas"), a bhíonn difriúil uaidh sa mhéid is go mbíonn a airíonna ar comhmhéid nó len a mhalairt comhartha.


Rostov.
Cathair ársa stairiúil sa Rúis é Rostov Velikiy nó Rostov Yaroslavskiy () agus í suite 202 chiliméadar soir ó thuaidh ó Mhoscó. Tá timpeall ar 35,000 duine ina gcónaí ansin. Cé go dtugtar "Rostov Mór" ("Velikiy") ar an gcathair, tá sí i bhfad níos lú ná Rostov na Donu i ndeisceart na Rúise, a fuair a ainm ó Rostov Velikiy.
Ceann de chathracha stairiúla an Fháinne Órga taobh thoir de Mhoscó é Rostov Velikiy, agus cuid súl iad na seanfhoirgnimh san áit: Ard-Eaglais na Deastógála agus na mainistreacha sa chathair agus ina timpeallacht.


Na Cruacha Gorma.
Is mórshliabhraon iad na Cruacha Gorma i ndeisceart Chontae Dhún na nGall, i ndeisceart Chuige Uladh, Éire. Is bacainn taistil iad a bhíonn beagnach dothrasnaithe, idir deisceart an chontae, mar shampla Baile Dhún na nGall agus Béal Átha Seanaidh, agus na bailte ó thuaidh agus san iarthar, mar shampla an Clochán Liath agus Leitir Ceanainn. Téann an bóthar idir dhá thaobh an chontae tríd an Bearnas Mór.


An Bearnas Mór.
An teach tábhairne 'Biddy O' Barnes', An Bearnas Mór
Is mám sléibhe nó bearna é An Bearnas Mór atá suite ins Na Cruacha Gorma, Contae Dhún na nGall, Éire. Téann an príomh-bhóthar ó Bhealach Féich, an N15, agus iar-Iarnróid Chontae Dhún na nGall tríd an Bearnas Mór, a gníomhaíonn mar an bealach is mó idir tuaisceart agus deisceart Dhún na nGall.


Sléibhteoireacht.
Is éard is sléibhteoireacht ann ná ealaín nó spórt na dreapadóireachta ar shléibhte. I gcás sléibhte arda, féadfaidh go mbeadh dreapadh ar oighear, carraigeacha, nó sneachta a bheith i gceist.
carraigcheird, sneachtacheird, agus sciáil ag brath ar cibé an bhfuil ab bealach a roghnaíodh ar shneachta, ar charraigeacha, nó ar oighear. Bíonn taithí, cumas lúthchleasaíochta, agus eolas teicniúil riachtanach le haghaidh sábháilteachta a chothabháil. Is e an UIAA, nó an "Union Internationale des Associations d'Alpinisme" an coiste domhanda rialaithe don sléibhteoireacht agus dreapadóireacht, a théann i ngleic le saincheisteanna cosúil le rochtain, leigheas, sábháilteacht, cosaint sléibhte, an óige agus oighear dreapadóireachta.
Stair.
Tá fianaise ann gur dhreap daoine sna hAlpa comh fada siar agus 5,300 bliain ó shin, mar is léir ón mumaí a bhfuarthas i Meán Fómhair 1991 sna hAlpa Ötztal, in aice le Hauslabjoch ar an teorainn idir an Ostair agus an Iodáil.


Amanaigh.
Bugaí de chuid na nAmanach i bPennsylvania
Dream reiligiúnach iad na hAmanaigh (Béarla: "Amish", Gearmáinis Chaighdeánach: "Amische", Gearmáinis Amanach: "Amisch") a tháinig ar an bhfód nuair a scoilt lucht leanúna Jakob Ammann ó Anabaistigh na hEilvéise is na hAlsáise san Eilvéis sa bhliain 1693. Bhí Jakob Ammann barúlach gur chóir do na hAnabaistigh bheith ní ba déine ag seachaint a gcuideachta siúd a d'éirigh as an Anabaisteachas ("Meidung" an téarma Gearmáinise ar an tseachantacht seo). I dtús na hochtú haoise déag, rinne an chuid ba mhó de na hAmanaigh imirce go dtí na Stáit Aontaithe.
Inniu, is in Ohio, i bPennsylvania, i Stát Nua-Eabhrac agus in Indiana is mó atá cónaí ar na hAmanaigh. Tá cáil ar an dóigh a seachnaíonn siad na háiseanna nua-aimseartha teicneolaíochta. Ar a gcuid éadaí is fusa a aithnítear iad, nó déanann siad a gcuid táilliúireachta féin, agus iad ag caitheamh cultacha traidisiúnta a bhfuil cuma na modhúlachta orthu.
Labhraíonn na hAmanaigh canúintí Gearmáinise i gcónaí, ach ar ndóigh d'imir an Béarla an-tionchar ar Ghearmáinis na nAmanach i rith na gcéadta blian. Iad siúd a bhfuil cónaí orthu i bPennsylvania, is í a dteanga siúd ná Gearmáinis Phennsylvania. Canúint í a bhí i mbéal a lán eile de shliocht na Gearmáine i bPennsylvania ar feadh i bhfad, ach inniu, tá sí ag saothrú an bháis taobh amuigh de na pobail Amanacha. In Indiana, áfach, tá canúint eile ag na hAmanaigh áitiúla, canúint atá níos cosúla le Gearmáinis na hEilvéise. Tá Gearmáinis thraidisiúnta Phennsylvania bunaithe ar an nGearmáinis Lár-Iartharach, is é sin, na canúintí a chloisfeá i Lucsamburg nó timpeall Köln.
Caithfidh gach comhalta den phobal Amanach aird a thabhairt ar rialacha an phobail, nó ar an "Ordnung" (an t-ordú). Cuireann na rialacha diansrianta le húsáid an leictreachais, na ngluaisteán agus na n-áiseanna nua-aimseartha eile, agus tá an chulaith thraidisiúnta sainmhínithe san "Ordnung" freisin. Seachnaíonn na hAmanaigh an fiannas míleata freisin, agus ní maith leo bheith ar an deolchaire ná i dtuilleamaí na seirbhísí sóisialta.
Glacfar leis an ógánach mar chomhalta ceart den phobal nuair a rachaidh an tonn bhaiste air. Is dual don Amanach baiste a fháil agus é idir 16 agus 25 bliana d'aois. Ina dhiaidh sin, ní féidir leis aon duine a phósadh nach bhfuil ina chomhalta den phobal. Cé go bhfuil rialacha an phobail dian, bíonn na daoine fásta tuisceanach i leith cheáfráil na ndaoine óga, agus glactar leis go coitianta go gcaithfidh an t-ógánach a chuid "rumspringa" (is é sin, "Herumspringen", nó "léimneach timpeall") a dhéanamh sula socraí sé síos mar bhall onórach den phobal.


Hypsogastropoda.
Is clade de Gastrapód Aigéan é Hypsogastropoda, laistigh de clade Caenogastropoda.


Droichead an Chnoic.
Sráidbhaile is ea Droichead an Chnoic (Béarla:"Knockbridge"). Tá sé suite 6.5 ciliméadar i dtreo an iardheiscirt ó Dhún Dealgan, príomhchathair na Lú sa bhaile fearainn Baile an Locha.
Stair.
Tá an chloch cháiliúil 'Cloch Chú Chulainn' in aice láimhe, deirtear gurb í seo an áit ina bhfuair sé bás. Tógadh Séipéal Dhroichead an Chnoic (Naomh Muire) sa bhliain 1814 ar shuíomh theach Aifrinn a bhí in úsáid ón bhliain 1692 ar aghaidh.
Spórt.
Bhunaigh an tAthair Séamus Quinn, sagart paróiste an sráidbhaile Cumann Pheil Ghaelach (CPG naomh Bride) sa bhliain 1927.


Príomhbhaile Contae.
Tá Príomhbhaile an 'caipiteal' de chontae in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe.
Na Contaetha Traidisiúnta.
Nóta - Tá Béal Feirste caipitil de Tuaisceart Éireann, ach níl sé an phríomhchathair d'aon contae.


An Chluain.
Is sráidbhaile i gContae Liatroma í an Chluain ("Cloone" as Béarla). Bhí 600 duine ina gcónaí sa Chluain sa bhliain 2002.
Chluain, An


Rory Gallagher (albam).
Ceirnín de chuid Rory Gallagher é Rory Gallagher. Seoladh i mbliain 1971 é.


Treoluas.
San fhisic, ach go háirithe san chinéimitic, is ionann an téarma treoluas agus ráta athraithe suíomh coirp i leith an ama. Toisc gur chainníocht veicteoireach is ea suíomh coirp, is féidir leis athrú i dhá slí: athrú méide agus/nó athrú i dtreo.


Planxty.
Banna ceoil traidisiúnta Éireannach é Planxty a bhunaigh Christy Moore, Andy Irvine, Donal Lunny agus Liam Ó Floinn i mBaile Átha Cliath sna seachtóidí.


Banc Barings.
Sular theip ar Banc Barings sa bhliain 1995 ba é Banc Barings an banc ba shine i Londain. Sa bhliain 1995 chaill an banc £827 milliún de bharr mhíchleachtais Nick Leeson.


Mark Dearey.
Is polaiteoir de chuid an Chomhaontais Ghlais é Mark Dearey (rugadh 19 Márta, 1963) agus chomhalta de Sheanad Éireann. D'ainmnigh an Taoiseach é ar an 23 Feabhra 2010 i ndiaidh do Dhéirdre de Búrca éirí as.
Bhí sé ina Comhairleoir Contae roimhe sin ar Chomhairle Contae Lú agus ina bhall de Chomhairle Baile Dhún Dealgan don Chomhaontais Ghlais. Toghadh é ar an gComhairle Bhaile sa bhliain 2004 agus atoghadh é sa bhliain 2009 agus toghadh é ar an gComhairle Contae don chéad uair freisin.
Bhí sé ina iarrthóra i gcomhair an Comhaontas Ghlais sa toghchán ginearálta 2007 i ndáilcheantar Lú agus gnóthaigh sé 7% de na vótaí céad rogha ach ní raibh sé tofa.
Tháinig sé ar dtús roimh aird an phobail i gContae Lú sa bhliain 1994 nuair a thóg sé agus triúr eile cás dlí i gcoinne British Nuclear Fuels Limited, ag iarraidh deireadh a chur le hathphróiseáil ag Sellafield. Tá an gníomh cúirte fós ag dul ar aghaidh agus tá an grúpa Stop Thorp Alliance Dundalk i gcónaí ag lorg aird a tharraingt ar an mbaol a bhaineann le athphróiseáil breosla núicléach, malairt roghanna, agus an t-easpa phráinn a bhíonn ar Rialtais cás na hÉireann a chur ar aghaidh.
Go luath sna 1990idí d'oibrigh sé mar mhúinteoir scoile i gColáiste Éanna i mBaile Átha Cliath roimh thosú amach ar ghairm sa ghairneoireacht orgánach áit ar oibrigh sé ar feadh naoi mbliana. Tá sé ina úinéir agus ina bhainisteoir anois ar "An Spirit Store", beár ceoil i nDún Dealgan.
Tá sé ina Stiúrthóir ar 'Turas', seirbhís le haghaidh andúileach druga. Tá sé ar dhuine de bhunaitheoirí an 'Newry Dundalk Farmers Market', ina Chathaoirleach ar 'Choiste Lá Fhéile Pádraig', agus ina bhall de 'Bhord Cairde na Cruinne' (Friends of the Earth), Éire.
Tá Dearey ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Doiminic Mac Giolla Bhríde.
Is amhránaí sean-nóis é Doiminic Mac Giolla Bhríde. Is cumadóir ceoil é agus seinneann sé roinnt uirlisí ceoil.
Is as an gCarraig sna Doirí Beaga, Tír Chonnaill ó dúchas Doimnic. Ba ó leithidí Cháitlín Ní Dhomhnaill, a bhí ina comharsan aige, a fuair sé a chuid amhráin, chomh maith le bheith ag éisteacht le ceoltóirí mar Lillis Ó Laoire, Annie Eoghain Éamoinn, Mairéad Ní Mhaonaigh agus ón mháthair Nellie, atá í féin ina scoith cheoltóir.
Rinne Doiminic Mac Giolla Bhríde staidéar ar an cheol san ollscoil.
Tá Doimnic ina stiúrthóir ar Chór Thaobh a’ Leithid, i nGaoth Dobhair, a bhunaigh sé i 2002, agus ar Chór Loch Laoi i mBéal Feirste.
Sa bhliain 2004 d'eisigh Doimnic a chéad cheirnín, "Saol na Suáilce".
Bhain Doimnic Comórtas Chorn Cuimhneacháin Sheáin Uí Riada amach ag Oireachtas na Samhna 2009.
D’eisigh Doimnic ceirnín "Guaillimh a’ Chéile" in éineacht Griogair Labhruidh, rogha amhráin as Éirinn agus Albain.


Simon Stevin.
a> i Simon Stevinplein (cearnóg) i mBruges.Ba mhatamaiticeoir Pléimeannach agus innealtóir míleata é Simon Stevin (1548 nó 1549–1620). Bhí sé gníomhach i go leor réimsí de chuid na heolaíochta agus na hinnealtóireachta, idir teoiriciúil agus praiticiúil. D'aistrigh sé téarmaí matamaitice éagsúla go hOllainnis, rud a d'fhág an Ollainnis mar cheann de chúpla teangacha Eorpacha nach bhfuil an focal 'matamaitic', "wiskunde" (Gaeilge: Ealaín an ruda atá cinnte dearfa) díorthaíthe ón nGréigis (via Laidin).


Enid Blyton.
Scríbhneoir úrscéalta do pháistí ó Shasana a bhí in Enid Mary Blyton, a rugadh ar an 11 Lúnasa 1897 i Londain agus a fuair bás ar an 28 Samhain 1968 sa chathair chéanna. Tá clú agus cáil ar a cuid scéalta ar fud an domhain, agus iad aistrithe gona lán teangacha. I Sasana féin, is dócha gurb iad na scéalta faoi Noddy is mó a léitear inniu - scéalta do pháistí óga iad. Thairis sin, áfach, bhreac sí síos trí shraith úrscéalta bleachtaireachta faoi dhéagóirí óga: an "Mórsheisear Rúnda" nó "The Secret Seven", an "Cúigear Clúiteach" nó "The Famous Five", agus an "Cúigear Aimsitheoirí agus a Madra", nó "The Five Find-Outers and a Dog".
A Saol.
Tháinig Enid Blyton chun saoil ar an 11 Lúnasa 1897 in East Dulwich, Londain. Bhí sí ar an duine is sine clainne dár rugadh do Thomas Carey Blyton agus Theresa Mary Harrison Blyton. Díoltóir sceanra a bhí san athair. I ndiaidh don teaghlach aistriú go Beckenham, an bruachbhaile in aice le hEast Dulwich, saolaíodh beirt deartháracha, mar atá, Hanly agus Carey Blyton.
Sna blianta ó 1907 go 1915 bhí Enid Blyton ag freastal ar St. Christopher's School i mBeckenham, agus tríd is tríd dhearscnaigh sí thar na daltaí eile. Bhain sí sult as na lúthchleasa freisin, ach ní raibh mórán suime aici sa mhatamaitic. Bhí sí ina pianódóir maith, ach nuair a bhain sí amach dintiúir na máistreása scoile in Ipswich High School, d'éirigh sí as a cuid ceoltóireachta.
Chaith sí cúig bliana ag múinteoireacht i mBickley, i Surbiton agus i Chessington, agus í ag dul le scríbhneoireacht mar chaitheamh aimsire. An chéad leabhar a d'fhoilsigh sí, mar atá, "Child Whispers", ba díolaim dánta í, agus tháinig sí i gcló sa bhliain 1922.
Ar an 29 Lúnasa 1924 phós Enid Blyton an Maor Airm Hugh Alexander Pollock. Bhí Pollock ag obair ina eagarthóir leabhar don teach foilsitheoireachta úd George Newnes, a chuir i gcló dhá leabhar le Blyton sa bhliain sin. Shocraigh an lánúin síos i mBuckinghamshire. Ní ba déanaí, d'aistrigh siad go Beaconsfield. An iris úd "Sunny Stories" a bhí á foilsiú ag comhlacht Newnes, chóirigh sí comórtas do lucht adhartha Blyton le hainm a cheapadh do theach na lánúine i mBeaconsfield, agus is é an t-ainm a fuair an áit ná "Green Hedges".
Rugadh beirt iníonacha don lánúin sna tríochaidí, mar atá, Mary Baverstock agus Imogen Smallwood. Sna tríochaidí freisin a chuaigh Enid Blyton trí ghéarchéim spioradálta agus í ar tí dul le Caitliceachas. Sa deireadh thiar thall níor athraigh sí creideamh, ó bhí sé barúlach go raibh an eaglais Chaitliceach ródhian agus na rialacha go léir aici. D'fhéach sí chuige gur baisteadh an bheirt iníonacha ina nAnglacánaigh agus gur fhreastail siad ar an scoil Domhnaigh.
I ndiaidh a báis sa bhliain 1968, d'fhoilsigh a hiníon Imogen leabhar dírbheathaisnéise faoin teideal "A Childhood of Green Hedges", agus is é an cur síos a thug sí ar a máthair ná nach raibh sí cobhsaí ina cuid mothúchán, agus go raibh mailíseach go leor mar dhuine. Faoin mbliain 1939 bhí an pósadh ar Pollock ag teip uirthi, agus bhí cumainn ghrá nó ghnéis aici le fir eile. Sa bhliain 1941 casadh an máinlia Kenneth Fraser Darrell Waters uirthi. Fuair sí í féin chomh dúnta i ngrá le Waters gur chinn sí ar colscaradh a fháil ó Pollock.
Chuir sí brú ar Pollock an milleán go léir a ghlacadh air féin, agus bhí cáíl ar an adhaltranas a bhí déanta aici féin, bheadh a cosa nite. I ndiaidh an cholscartha, áfach, d'fhéach Enid Blyton chuige nach bhfaigheadh Pollock obair sa ghnó foilsitheoireachta arís, agus ní cheadódh sí dó teagmháil ar bith a choinneáil leis na hiníonacha. Dá dheasca seo, chuaigh Pollock ar an drabhlás ar fad ag craosaireacht óil.
Phós Enid Blyton agus Kenneth Darrell Waters ar an 20 Deireadh Fómhair 1943, agus d'athraigh sí sloinne na n-iníonacha féin ó Pollock go Darrell Waters. D'éirigh an dara pósadh léi go maith, agus í breá sásta leis an ról a bhí aici mar bhean chéile ag dochtúir leighis.
Fuair Kenneth Darrell Waters bás sa bhliain 1967. Sna míonna ina dhiaidh sin, chuaigh Enid Blyton sa dara leanbaíocht, is é sin, buaileadh breoite le galar Alzheimer í. Chaith sí an trí mhí dheireanacha dá saol i dteach altranais Greenways i Londain, agus b'ansin a shíothlaigh sí ar an 28 Samhain 1968. Créamadh í i gCréamatóiriam Golders Green, agus is ansin atá a luaithreach i dtaisce i gcónaí.
Aistriúcháin.
Aistríodh gearrleagan de "The Secret Mountain" go Gaeilge faoin teideal "Eachtra san Afraic". Tomás Mac Aodha Bhuí a chuir Gaeilge ar an leabhar.


Micheál Ó hIcí.
Mícheál Ó hIcí (12 Márta 1860 – 19 Samhain 1916), sagart Caitliceach Gaelach agus iar-Ollamh le Gaeilge in Ollscoil Mhaigh Nuad. An fear a bhuaigh an feachtas chun ábhar riachtanach chun staidéar in Ollscoil na hÉireann a dhéanamh den Ghaeilge. Bhris na heaspaig as a phost mar ollamh é i 1909, i ngeall ar a thacaíocht láidir don Ghaeilge mar ábhar riachtanach.
Nuair a briseadh as an ollscoil é, músclaíodh an oiread sin tacaíochta don Ghaeilge i bpobal na hÉireann gur thacaigh na comhairlí contae leis an nGaeilge riachtanach, agus dhein coinníoll de chun go bhfaigheadh an ollscoil nua aon tacaíocht airgeadais uathu. Ghéill an ollscoil i 1909, agus deineadh ábhar riachtanach den Ghaeilge ón mbliain 1913 amach. Fuair sé tacaíocht leis óna chomhghleacaí in Ollscoil Mhaigh Nuad, an tOllamh le Diagacht, Uaitéar Mac Domhnaill.
Tagairtí.
Icí, Micheál Ó
Icí, Micheál Ó


Foras Gael-Mheiriceánach.
Foras Cultúir é an Foras Gael-Mheiriceánach a bhronnadh duaiseanna airgid in ómós do theaghlach Phádraig de Buitléir agus Aimée de Buitléir d'fhonn barr foráis agus feabhais a chur ar litríocht na Gaeilge.
Bhuaigh an leabhar An tSraith ar Lár le Máirtín Ó Cadhain duais £2,000 ón bhForas Gael-Mheiriceánach i mbliain a fhoilsithe. Sa bhliain 1992, bhronn an Foras Duais an Bhuitléaraigh ar Phádraic Breathnach. Tá an duais chéanna buaite ag Pearse Hutchinson chomh maith.


Beirt Eile.
Gearrscéal Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain é Beirt Eile a foilsíodh in An tSraith ar Lár a foilsíodh ag Sáirséal agus Dill sa bhliain 1967.
I gCnuasaigh eile.
Tá an scéal "Beirt Eile" roghnaithe mar chuid den chnuasach Gearrscéalta an Chéid a d'fhoilsigh Cló Iar-Chonnachta sa bhliain 2000. Chuir Gearóid Denvir agus Aisling Ní Dhonnachadha an cnuasach in eagar.


Publius Quinctilius Varus.
Polaiteoir Rómhánach agus ginearál faoin Impire Ágastas (Laidin: "Augustus") ba ea Publius Quinctilius Varus (46 RC i gCremona, Poblacht na Róimhe- 9 AD sa Ghermania agus den chuid is mó meabhraítear air toisc gur chaill sé trí léigiún Rómhánach agus a shaol féin nuair a d'ionsaigh an ceannaire Gearmánach Arminius é, i gCath Fhoraois Teutoburg.


Arminius.
Taoiseach na Cherusker (Laidin: "Cherusci") ba ea Arminius, ar a dtugtar freisin Armin nó Hermann (r. 18 RC/17 RC i Magna Germania; b. AD 21 i nGermania) a chlaoígh arm Rómhánach i gCath Fhoraois Teutoburg.
Bhí sé in ann tionchar díreach a fheidhmiú ar comhghuaillíocht de treibheanna gaolmhara Gearmánacha a choimeád le chéile iad i gcoinne na Rómhánach ach tar dó a bheith treascartha ag an ginearál Rómhánach Germanicus, nia an Impire Tibir (Laidin: Tiberius Julius Caesar Augustus), chuaigh a thionchar i léig agus feallmharaíodh é. Cé nár éirigh le hArminius sa deireadh aontacht a chruthú i measc na dtreibheanna Gearmánacha, d'fhág caillteanas na léigiún Rómhánach san bhforaois Teutoburg iarmhairt fadiarmhartach ar an stair ina dhiaidh sin, ní amháin ar na treibheanna Gearmánacha ach freisin ar an Impireacht Rómhánach. Ba é feachtas Ghermanicus an feachtas mór míleata deireanach Rómhánach ar bhruach thoir na Réine.


Doire an Chuais.
Baile fearainn in iarthar Mhaigh Eo is ea Doire an Chuais (Béarla: "Derrycoosh"). Is í áit dhúchais Éanna Uí Chionaoith, polaiteoir, í.


An tSraith dhá Tógáil.
Cnuasach gearrscéalta Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag Sáirséal agus Dill sa bhliain 1970 is ea An tSraith Dhá Tógáil. Tá 260 leathanach ann.
Léirmheastóireacht.
Filleann sé ar an nGaeltacht sa chnuasach seo ach is Gaeltacht eile ar fad í, Gaeltacht atá athraithe ag saol nua-aoiseach na tíre.


An tSraith Tógtha.
Cnuasach gearrscéalta Gaeilge leis an scríbhneoir Éireannach Máirtín Ó Cadhain a foilsíodh ag Sáirséal agus Dill sa bhliain 1977 is ea An tSraith Tógtha. Foilsíodh an leabhar tar éis a bháis.
Ealaíon an Chlúdaigh.
Anne Yeats a dhear an clúdach de dhuine daite ar chlúdach dubh.
Léirmheastóireacht.
Sa chnuasach seo feictear buaic ar fhorbairt an ghearrscéalaí ó dhomhan traidisiúnta agus stíl thraidisiúnta go dtí domhan níos casta agus insint níos casta dá réir.


Jane Russell.
Aisteoir agus mainicín Meiriceánach ab ea Ernestine Jane Geraldine Russell (21 Meitheamh, 1921 – 28 Feabhra, 2011).


Comhrialtas bogha ceatha.
Is ionann Comhrialtas bogha ceatha agus rialtas a bhfuil trí pháirtí pholaitiúla nó níos mó páirteach ann. Is tagairt é an 'bogha ceatha' do dhathanna thuairimí polaitiúla na bpáirtithe éagsúla atá sa chomhrialtas céanna.
Comhrialtais bhogha ceatha in Éirinn.
Is gné rialta de pholaitíocht na hÉireann é an rialtas bogha ceatha. Bhí a leithéid i réim sa tír sin ó 1948-1951, 1954-1957 agus ó 1994-1997.


Tiberius.
Bhí Tiberius Julius Caesar Augustus (Gaeilge: "Tibir") ina Impire na Róimhe ó 14 AD go dtí 37 AD.
Ba 'gens Claudia' é ó dhúchas, ba é Tiberius Claudius Nero a athair agus ba í Livia Drusilla a mháthair. Cholscar a mháthair ó a athair agus pósadh arís í le Augustus sa bhliain 39AD, a d'fhág Tiberius ina leasmhac d'Octavian. Bheadh Tiberius pósta níos déanaí ar aghaidh le hiníon Augustus 'Iulia Maior' (ó a phósadh le Scribonia) agus níos déanaí fós bhí sé uchtaithe ag Augustus, agus de réir an ghnímh seo rinneadh 'gens Julia' go hoifigiúil de, ag iompar an ainm Tiberius Julius Caesar. Lean na himpirí ina dhiaidh sin ar aghaidh le chumasc an dá ríshleachta le daichead bliain eile; thug na staraithe Ríshliocht Julio-Claudia air.


Germania.
Ba é Germania (Laidin: Germania Magna) an t-ainm a thugtar sa ré ársa ar an réigiún i lár na hEorpa, scartha ón saol Rómhánach leis an Réin agus an Danóib agus a leathnaigh beagnach go dtí taobh thoir na Viostúile.
Stair.
Bhí cónaí ar treibheanna éagsúla sa Ghearmania, a bhformhór mór acu ina Ghearmánaigh ach bhí roinnt pobail Cheilteacha, Bhaltacha, Scitiacha, agus phróta-Slavónacha freisin ann. D'athraigh comhdhéanamh treibhe agus eitneacha na háite thar na céadta bliain mar thoradh ar comhshamhlú agus, níos tábhachtaí, imircí. Labhair na Gearmánaigh canúintí éagsúla.


Aildéad.
Comhdhúile orgánacha iad na haildéid ina bhfuil an grúpa carbóinile C=O i gceann an tslabhra d'adaimh charbóin. Ó tá dhá nasc oscailte ag an ngrúpa carbóinile, ní mór ceann acu a dhúnadh le hadamh hidrigine H agus an ceann eile ceangailte den tslabhra. Mar sin, is féidir a rá gurb é -C(H)O (nó -CHO) feidhmghrúpa na n-aildéad. Is iad an formaildéad nó an meatánal HCHO agus an t-aicéataildéad nó an t-eatánal CH3CHO an dá aildéad is simplí. (Mar is léir ón dá shampla seo, is é -ánal is deireadh d'ainmneacha córasacha na n-aildéad, ach bíonn ainmneacha traidisiúnta ar chuid mhór acu agus iad níos coitianta sa litríocht cheimiceach féin ná na hainmneacha córasacha.)
Is í an difríocht idir na haildéid agus na céatóin ná go bhfuil an grúpa carbóinile i lár an tslabhra carbóin sna céatóin: cuir i gcomparáid an próipianaildéad (an própánal) CH3CH2CHO agus an t-aicéatón (an própánón) CH3COCH3, ar isiméirí iad.
Bíonn aildéid coitianta go maith sa cheimic orgánach, agus is aildéid iad a lán cumhrán. Is aildéad í an fhanailin a thugann an blas agus an boladh sainiúil don fhanaile, agus is é an cainéaldéad is cúis le blas agus boladh an chainéil.


Formaildéad.
Is é an formaildéad nó an meatánal HCHO an ceann is simplí de na haildéid. Gás gan dath é le teocht an tseomra, agus boladh láidir sainiúil as. Inniu, is mó mar amhábhar do chomhdhúile orgánacha eile a úsáidtear é, ach sna laethanta a bhí, d'úsáidtí tuaslagán uisce an fhormaildéid, an fhormailin, le heiseamail a thaisceadh sa bhitheolaíocht, sin nó mar fhrithsheipteán, is é sin, le baictéir a mharú. Tá an formaildéad sách nimhiúil don duine, áfach, agus is mór an priacal atá ann don tsláinte, go háirithe le taobhshúil ar chomh coitianta atá sé i gcónaí sa tionsclaíocht cheimiceach. Bíonn formaildéad le fáil go nádúrtha ar domhan.
Úsáid.
Baintear úsáid as formaildéad mar oibreán balsamaithe le corpáin mharbha a chaomhnú ar mhaithe le hadhlacadh nó mionghearradh.


RTÉ 3.
Ba é RTÉ 3 an teideal oibre a bheidh le déanamh ag RTÉ. Ar an cainéal, beidh a lán clar difriúla agus beidh clár as an gcartlann freisin.


RTÉ HD.
Is é RTÉ HD an teideal oibre a bheidh le déanamh ag RTÉ. Beidh clár ar siúl ar an cainéal as ardghléine.


Reilig Chnocán Iaróm.
Tá Reilig Chnocán Iaróm nó "Reilig Chnocán Iaróimé" uaireanta () lonnaithe i gCros Araild i ndeisceart Bhaile Átha Cliath. Ó bunaíodh siar in 1836 é cuireadh breis is 300,000 míle duine ann. Ba reilig do Phrotastúnaigh a bhíodh ann go dtí na 1920dí nuair a ligeadh Caitlicigh isteach den chéad uair.
Stair.
Tagann ainm na reilige ó eastát a bunaíodh ann ag an Reverend Stephen Jerome, a bhí ina bhiocáire ar Paróiste Naomh Caoimhínsa bhliain 1639. Ag an tráth úd bhí Crosaire Arailt mar chuid de Pharóiste Naomh Caoimhín. Sa dara leath den 17ú céad déag, d'aistrigh úineireacht na talún go hIarla na Mí, agus chuir sé sin an talamh ar léas do chlanna cáiliúla i mBaile Átha Cliath. Tógadh teach, Teach Chnoc Iaróm, ar cheann de na ceapaigh seo, agus túgadh ar léas é do John Keogh. Sa bhliain 1834 tar éis gur theip ar iarracht reilig a bhunú i bPáirc an Fhionnuisce, cheannaigh Comhlacht Ginearálta Reiligí Bhaile Átha Cliath an sealúchas "for establishing a general cemetery in the neighbourhood of the city of Dublin" ('le reilig ghinearálta a bunú i gcomharsanacht chathair Bhaile Átha Cliath').
Bhí an Séiplín Sochraide mar an chéad eaglais Gotach Pugineach i mBaile Átha Cliath. Dhear William Atkins é.
Daoine Clúiteacha a Cuireadh ann.
Tá ceapach mhór ann do bhaill den Constáblacht Ríoga na hÉireann agus den Póilíní Chathair Átha Cliath. Tá taisí de chuid na nUgóineach Francach ó Reilig Naomh Peadar, Rae Pheadair (san áit a bhfuil CCFÓ Bhaile Átha Cliath lonnaithe anois), a leagadh sna 1980dí, agus ó reiligí Naomh Bríghid agus Naomh Tomás curtha sa reilig.
I measc na ndaoine a cuireadh ann le deireanas tá Martin Cahill an coirpeach cáiliúil (1949–1994) ar a dtugtaí "An ginearál". Rinneadh loitiméireacht ar leac a uaighe cuid mhaith agus briseadh ina dhá leath í, agus bhí an chuid ar barr de ar lár. Bogadh a chorp ó shin go huaigh gan ainm.
Flóra.
Tá ceann amháin den dá sceach Paliurus spina-christi atá in Éirinn le fáil sa reilig seo (tá an ceann eile i nGarraithe Náisiúnta na Lus


Fionnúir.
Sráidbhaile is ea Fionnúir i gContae Phort Láirge, Éire atá lonnaithe idir an Trá Mhór san oirthear agus Dún Garbháin san iarthar.


Jersey City, New Jersey.
Is é Jersey City an dara cathair is mó i stát New Jersey, i ndiaidh Newark. Príomhbhaile Chontae Hudson atá ann, in oirthuaisceart an stáit. Tá Jersey City suite trasna an abhainn Hudson agus cuid de Chuan Nua-Eabhrac ón chuid is faide ó dheas d’oileán Manhattan. De réir dhaonáireamh na bliana 2010, bhí 247,597 duine ina gcónaí ann.


Jim Allister.
Polaiteoir agus abhcóide sinsearach de chuid Tuaisceart na hÉireann é James Hugh "Jim" Allister (Séamas Aodh Mac Alasdair), QC (rugadh ar an 2 Aibreán 1953 é), sa sráidbhaile An Chrois Ghearr, Contae an Dúin.


Athair na Dála.
Is teideal é Athair na Dála a thugtar ar an Teachta Dála is faide seirbhís gan bhriseadh i nDáil Éireann, beag beann ar an bpost atá ag an duine sin. Is teideal onórach é seo agus níl aon dualgas ná cúram ag baint leis. Is é Éanna Ó Coinnigh 'Athair na Dála' faoi láthair, fear a toghadh chun na Dála ar dtús ar 12 Samhain 1975. Tharla sé breis is uair amháin go raibh an teideal seo á thabhairt ar bheirt ag an am céanna sa Dáil (mar atá le feiceáil thíos).


Four Lanterns.
Comhlacht mearbhia is ea Four Lanterns (nó Four Lights, nó 4 Lights, mar a thugtar air go minic), atá ag reáchtáil bialanna in iarthuaisceart na hÉireann, i dTír Chonaill go príomha. Díolann an comhlacht mearbhia de gach sórt, ceapairí "sub" san áireamh le déanaí.


Síoda (Úrscéal).
Is úrscéal é "Síoda" leis an scríbhneoir Iodálach Alessandro Baricco, a foilsíodh sa bhliain 1996.
An scéal.
Tá an scéal lonnaithe sna 1860í. Cuir síos ar shaol Hervé Joncour, fear gnó Francach, a bhíonn ag feidhmiú in earnáil an tsíoda, atá ann. De bharr ghalar ar na seiriceán insan Eoraip agus an san Afraic tugann sé an turas go dtí an tSeapáin air féin chun seiriceáin folláine a aimsiú. Is áit aisteach agus úrnua dó é. Buaileann sé le Hara Kei, uasal de chuid na tíre sin, agus fásann caidreamh neamh-ghnách idir Hervé agus bean óg i gcúirt Hara Kei.
D'fhás nasc aisteach idir an bhean agus an fear gnó in ainneoin nár labhair siad le chéile riamh. Bíonn a bhean chéile Héléne ag fanacht leis chuile uair a fhilleann sé ar an Fhrainc.
Ar a thuras dheireanach bhí cogadh catharach ar siúl sa tSeapáin agus chuile rud scriosta ach d'éirí leis buíon Hara Kei a bhí ar theitheadh a bhaint amach. Dimpí Hara Kei air gan filleadh ar an tSeapáin choíche. D'fhill sé ar Héléne agus thug sé cúraim di i rith a tinneas deireanach. Ní dhearna sé dearmad riamh ar an mbean óg ach roinnt blianta tar éis bás Héléne fuair sé amach trí thimpist go raibh eolas aici faoin mbean óg i gcónaí. Ní raibh fiú ainm an mbean óg a raibh tionchar chomh mór sin air ar eolas aige agus níor labhair sé léi riamh.


Rivaldo.
Is peileadóir sacair é Rivaldo Vítor Borba Ferreira, nó Rivaldo de ghnáth (rugadh 19 Aibreán, 1972 i bPaulista, i Pernambuco, sa Bhrasaíl). Dála peileadóirí Brasaíleacha eile (m.sh. Pelé, Romário, agus Ronaldo), is fearr aithne air le aon ainm amháin. Ionsaitheoir lár páirce a bhíonn ann de ghnáth. D'imir sé le roinnt clubann sa Bhrasail, sa Spáinn agus in Angóla. Is le Mogi Mirim sa Bhrasaíl atá sé ag obair faoi láthair (2014).
Thosaigh Rivaldo ag imirt sacair go hóg, agus sa bhliain 199 d’imir sé le club den chéad uair, mar atá le Paulista i São Paulo. Bhí sé ar an fhoireann sacair Bhrasaíleach sna Cluichí Oilimpeacha in Atlanta sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1996 mar a bhfuair na Brasaíligh an bonn cré-umha sa chomórtas úd.
Fuair FC Barcelona sa bhliain 1997 le áit Ronaldo, imreoir Brasaíleach eile, a bhí i ndiaidh aistriú ó FC Barcelona go foireann eile, a líonadh. D’éirigh go maith le Rivaldo i mBarcelona: bhain an fhoireann Corn Shraithchomórtas na Spáinne amach i 1997 agus arís i 1999. Ba Rivaldo an duine ba mhó pointí ar an fhoireann sna blianta 1997 agus 1998.
Bhí ról tábhachtach ag Rivaldo ar fhoirne náisiúnta na Brasaíle freisin, mar shampla i gcomórtais Chorn Sacair an Domhain (1998) agus Chorn Mheiriceá (1999). D’ainmnigh FIFA sa bhliain 1999 mar Imreoir na Bliana é.
D’imir Rivaldo seal le AC Milano (2002-03), le Cruzeiros sa Bhrasaíl (2004), agus ag tosnú sa bhliain 2004 le hOlympiacos, agus ansin le AEK. Aithin (an dá fhoireann seo sa Ghréig). Sa bhliain 2008, thug Rivaldo a aghaidh ar an Úisbéiceastáin mar ar imir sé le club Bunyodkor (a thug 10 milliún euro air). D’aistrigh Rivaldo ar ais go dtí a thír dhúchais sa bhliain 2010 mar ar imir sé le São Paulo. Sa bhliain 2012, tá sé ag imirt do Kabuscorp in Angóla.


Gottfried Leibniz.
Matamaiticeoir agus fealsúnaí Gearmánach ba ea Gottfried Wilhelm Leibniz (1 Iúil, 1646 – 14 Samhain, 1716). Cheap Leibniz agus Isaac Newton an calcalas timpeall an ama chéanna agus go neamhspleách ar a chéile.
Tagairtí.
Leibniz, Gottfried


Citseap.
Is éard is citseap ann ná tarsann milis searbh a dhéantar as trátaí, finéagar, siúcra (nó síoróip arbhair atá an-saibhir i bhfruchtós) agus spíosraí éagsúla ar nós oinniúin, ilspíosra, clóibh, cainéal, gairleog agus soilire. Is minic a chuirtear citseap le sceallóga prátaí, martbhorgairí agus greim gasta eile. Is féidir citseap a úsáid mar amhábhar d'anlainn eile. San Astráil agus sa Nua-Shéalainn is gnách na pióga feola a ithe le citseap.
Is deacair a rá céard is bunús leis an bhfocal sin "citseap" nó "ketchup", ach dealraíonn sé gur focal Sínise é a fuair an Béarla ar iasacht tríd an Malaeis. Níorbh ionann an citseap ar tháinig na Sasanaigh air sna stáit Mhalaecha san ochtú haois déag. Anlann éisc é an "citseap" Síneach, agus anlann soighe é citseap na Malaech.
Chuaigh an citseap Malaech chun leitheadúlachta sa Bhreatain Mhór agus sna coilíneachtaí go géar gasta i rith na hochtú haoise déag, ach níor tháinig an citseap trátaí, mar is aithin dúinn é inniu, ar an bhfód ach i dtús na naoú haoise déag, sna Stáit Aontaithe. Sandy Addison a bhí ar an gcéad duine a cheap an t-oideas do chitseap trátaí sa bhliain 1801, agus tháinig an t-oideas sin i gcló ar an leabhar cócaireachta úd "Sugar House Book". Ina dhiaidh sin, chuaigh oidis don chitseap trátaí i gcló i leabhair chócaireachta eile i Meiriceá, go háirithe ar an "Virginia Housewife" le Mary Randolph, leabhar a raibh an-tionchar aige ar nósanna cócaireachta sna Stáit.
D'éirigh an citseap trátaí coitianta sna Stáit Aontaithe i rith na naoú haoise déag. Jonas Yerks (nó Yerkes) a bhí ar an gcéad duine a chuir tús le déantús an chitsip ar scála tionsclaíoch náisiúnta, sa bhliain 1837. Tháinig na comhlachtaí eile sna sála ag Yerkes, agus sa bhliain 1876 a chualathas an chéad iomrá ar chitseap Heinz.


Mana.
Is abairt é mana a chuireann intinn duine nó eagraíochta in iúl.


Tuiseal ainmneach.
Bíonn ainmfhocal nó forainm sa tuiseal ainmneach (Laidin:"cāsus nominātīvus") nuair a bhíonn sé mar ainmní na habairte. Léiríonn sé go ginearálta ainmní an bhriathair nó an t-ainmfhocal nó an t-aidiacht preideacháideach, murab ionann agus a chuspóir nó hargóna briathra eile. Sa Ghaeilge, tagann an t-ainmní díreach tar éis an bhriathair de ghnáth agus is é a dhéanann an gníomh atá luaite san abairt, agus seo an leagan a bhfeictear ar thaispeáint i bhfoclóir.


Aicéatón.
Is é an t-aicéatón nó an própánón an ceann is simplí de na céatóin. Tá sé sothuaslagtha san uisce, agus is tuaslagóir é ann féin. Is í an fhoirmle cheimiceach atá aige ná (CH3)2CO, is é sin, dhá mheitilghrúpa timpeall an charbóinilghrúpa. Is iomaí cineál úsáide a bhaintear as an aicéatón sa tionsclaíocht cheimiceach mar amhábhar, ach is mar dhíobhach vearnaise ingne agus mar chaolaitheoir péinte is mó a aithníonn Tadhg an mhargaidh é.
Bíonn aicéatón ar fáil go nádúrtha in orgánach an duine, agus de réir dhealraimh, ní carcanaigin (ábhar ailse) é. Is féidir leis an aicéatón cur isteach ar an lárchóras néarógach, ach le nimhiú aicéatóin a tharraingt ort féin caithfidh tú cainníocht infheicthe de a shlogadh nó tamall fada a chaitheamh á análú isteach. Thairis sin, an t-othar a thiocfaidh ina bheo as nimhiú aicéatóin, is dual dó biseach iomlán a fháil. Mar sin ní féidir a rá go mbeadh nimh ann. Scéal eile é go bhfuil sé as pabhar so-adhainte. Is é an splancphointe atá aige ná -20 °C, agus le teocht is airde ná sin, cuirfidh splanc nó bladhaire meascán an aeir agus an aicéatóin ghalaithe trí thine de phléasc, ar acht go bhfuil codán an aicéatóin sa mheascán níos airde ná 2.5 % agus níos ísle ná 12.8 %.


Éirígí.
Páirtí polaitíochta poblachtánach agus sóisialach é Éirígí atá lonnaithe i Éirinn. Bhunaigh grúpa beag gníomhaithe é i mBaile Átha Cliath in Aibreán na bliana 2006. Ba ghrúpa feachtasaíochta polaitiúil a bhí ann ar dtús ach d'éirigh sé ina pháirtí polaitiúil iomlán ar an 12 Bealtaine 2007 tar éis gur vótáil na baill ar a son ag an gcéad ardfheis a bhí acu.


Bonnachán.
Is é is bonnachán ann ná béile beag a itheann duine éigin faoi choim agus an fear gortach ag teacht air nuair nach bhfuil am ceart béile ann. Is féidir bonnachán a thabhairt ar an gcineál bia is fearr leis an duine, agus é ag coinneáil a ailpe féin de i bhfolach le go bhféadfadh sé goblach di a ithe ó am go ham.


Fear gortach.
Is é is brí le fear gortach ná ocras a thagann ort i dtoibinne. De réir dealraimh, is éard a bhí i gceist leis an leagan cainte seo ná "féar" gortach, is é sin, lus éigin a chuirfeadh ocras ar an duine dá mblaisfeadh sé de. Rinneadh "fear gortach" de i mbéal na ndaoine, áfach, agus is é an chiall a baineadh as ansin ná gur ionchollú ar an ocras a bhí i gceist leis an "bhfear gortach", cineál "fear" dofheicthe a thagann ort agus a chuireann ocras ort.


The Dark Knight Rises.
Is é The Dark Knight Rises an scannán deiridh sa tsraith Batman a stiúraigh Christopher Nolan. Seoladh an scannán go hoifigiúl um Bealtaine 2012.
Na hAisteóirí.
Tá Christian Bale mar Bruce Wayne/Batman, Tom Hardy i bpáirt an bhithiúnaigh Bane agus Anne Hathaway mar Catwoman. Glacann Joseph Gordon-Levitt ról Alberto Falcone.


Cumann na Scríbheann nGaedhilge.
Bunaíodh Cumann na Scríbheann nGaedhilge (Béarla: "The Irish Texts Society") sa bhliain 1898 le léann litríocht na Gaeilge a chur chun cinn. Foilsíonn an cumann eagráin de théacsanna Gaeilge maille le nótaí, le haistriúcháin Bhéarla agus plé ar an téacs.


2012.
Bliain bhisigh ab ea an bhliain 2012. (MMXII)


Carraige luachra.
Tuaisceart Chiarraí atá i gcéist le Ciarraige Luachra, agus Sliabh Luachra san aireamh. De ghnáth, tugtaí Thuaidh Chiarraí uirthi na laethanta seo, ach is cinnte go dtugatí Ciarraige Luachra uirthi chomh maith i measc na muintir na háite.


Éinstéiniam.
Is é an t-éinstéiniam dúil cheimiceach uimhir a 99, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Es. Fuair sé a ainm ó Albert Einstein. Ceann de na hachtanóidigh é, agus mar sin, is dúil throm thrasúránach é. Mar sin, níl ach iseatóip radaighníomhacha aige, agus má éiríonn leis na fisiceoirí blúirín beag éinstéiniam a tháirgeadh, is sciobtha a thiocfaidh an meath radaighníomhach air. Is é an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil ann ná 252Es, ach níl an ceann sin féin ró-fhadsaolach, nó tá sé 471.7 lá ar leathré.
Mar sin, is deacair do na ceimiceoirí mórán taighde a dhéanamh ar shaintréithe ceimiceacha an éinstéiniam. Tagann meath radaighníomhach ar gach eiseamal chomh luath is nach féidir a rá go mbeadh sé indéanta an t-éinstéiniam a choinneáil glan. Thairis sin, bíonn an radaighníomhaíocht chomh láidir san éinstéiniam is go gcuireann an radaíocht struchtúr an chriostail éinstéiniam ó mhaith go luath.
Tá leathré an éinstéiniam chomh gearr is nach féidir teacht ar an dúil seo sa dúlra. An t-éinstéiniam atá ann, táirgtear sna himoibreoirí núicléacha agus sna saotharlanna fisice é.
Maidir le ceimic an éinstéiniam, is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin atá aige ina chuid comhdhúl ná +3 agus +2. Tá na saineolaithe den bharúil gur féidir comhdhúile éinstéiniam (+4) a tháirgeadh freisin, ach is tuiscint theoiriciúil é seo. D'aithin na ceimiceoirí ocsaíd éinstéiniam Es2O3, an dá chineál clóiríde (EsCl2, EsCl3), bróimide (EsBr2, EsBr3), iaidíde (EsI2, EsI3), fluairíd amháin (EsF3) agus ocsachlóiríd (EsOCl), ocsabhróimíd (EsOBr) agus ocsa-iaidíd (EsOI).
Níl mórán úsáide san éinstéiniam chomh radaighníomhach is atá sé. Táthar ag déanamh gurbh fhiú triail a bhaint as sa radaiteiripe, is é sin, le cealla ailse a mharú le radaíocht.


Feirmiam.
Is é an feirmiam an céadú dúil cheimiceach sa tábla peiriadach, agus is é an tsiombail a sheasann dó ná Fm. Tá sé ainmnithe as an bhfisiceoir Iodálach Enrico Fermi. Achtanóideach agus dúil thrasúránach atá ann, agus mar sin, níl ach iseatóip radaighníomhacha aige. Is é 257Fm an ceann is troime acu, agus níl sé féin fadsaolach, nó tá sé 100.5 lá - céad lá agus leathlá - ar leathré.
Tá an feirmiam chomh radaighníomhach is nach féidir mórán a fháil amach faoina shaintréithe ceimiceacha. Dealraíonn sé, áfach, gurb iad +2 agus +3 na huimhreacha ocsaídiúcháin a bhíonn aige.


Meindiléiviam.
Is é an meindiléiviam, a fuair a ainm ó Dmítrí Meindeiléiv, a chéadcheap tábla peiriadach na ndúl, - is é dúil uimhir a 101 sa tábla sin. Is achtanóideach trasúránach é, is é sin, tá sé ar ceann de na dúile is troime dá bhfuil ann, agus mar sin, níl ach iseatóip radaighníomhacha aige. Md an tsiombail cheimiceach.
Is é an t-iseatóp is cobhsaí atá aige ná 258Md, agus níl sé féin ach 51.5 lá ar leathré. Mar sin, is deacair taighde a dhéanamh ar shaintréithe an mheindiléiviam, ach dealraíonn sé gurb iad +2 agus +3 na huimhreacha ocsaídiúcháin.


Máirín Ní Rodaigh.
Bean chéile an scríbhneora Éireannaigh Gaeilge Máirtín Ó Cadhain a bhí i Máirín Ní Rodaigh. Phós sí an Cadhnach sa bhliain 1945 agus bhásaigh sí roimhe sa bhliain 1965. Iníon Philip Ruddy as Contae an Chabháin ba ea Máirín agus ba mhúinteoir í i scoil lán-Ghaeilge. Bhí cónaí uirthi féin agus Máirtín ag seoltaí eágsúla timpeall ar Bhaile Átha Cliath agus ní raibh aonn chlann orthu riamh.
Tábhacht Mháirín i gcomhthéacs Litríocht Uí Chadhain.
"Ina theannta sin, tarraingítear a bhean chéile, Máirín Ní Rodaigh - ceirtleith a anama, i bhfriotal Uí Chadhain féin - anuas ón aer den chéad uair chuig an léitheoir sa bhliain 1945 (l. 112). Cérbh í féin? Cárbh as í? Cén chaoi ar chas an lánúin ar a chéile? Cén tionchar a bhí aici ar an gCadhnach? Dhá thagairt fhánacha eile a thabhaíos sí nó go n-insítear scéal a báis in alt gearr amháin."
As Feasta "Ag Samhlú Troda: Máirtín Ó Cadhain, 1905-1970" Aindrias Ó Cathasaigh


Cumann Múinteoirí Éireann.
Is é is Cumann Múinteoirí Éireann (Béarla:"The Irish National Teachers' Organisation" (INTO)), ann ná an ceardchumann is mó in Éirinn do mhúinteoirí, bunmhúinteoirí i bPoblacht na hÉireann atá i gceist ann. Tá ceanncheathrú an chumainn lonnaithe ar Chearnóg Pharnell, i mBaile Átha Cliath.


Ó Cadhain i dTír Chonaill.
Díolaim scéalta ón mbéaloideas é "Ó Cadhain i dTír Chonaill" a bhailigh Máirtín Ó Cadhain agus Pádraig Ó Baoighill i nGaeltachtaí Thír Chonaill sa bhliain 1957. Foilsíodh sa bhliain 2007 é. Tá dlúthdhioscaí fuaime ag dul leis an leabhar le cuidiú leis an bhfoghlaimeoir blas ceart na canúna a tharraingt air féin.
Sa bhliain 1957 chuaigh Pádraig Ó Baoighill agus Máirtín Ó Cadhain ar a gcamchuairt thart ar Ghaeltachtaí Thír Chonaill, ó Ghleann Cholm Cille go Fánaid, le seanchaithe, amhránaithe agus ceoltóirí a chur faoi agallamh agus ábhar béaloidis a thaifeadadh uathu. Bhí siad ar lorg aíonna a bheadh feiliúnach le páirt a ghlacadh sna hoícheanta seanchais a bhí á n-eagrú ag Gael-Linn i Halla an Damer i mBaile Átha Cliath ón mbliain 1956 go dtí an bhliain 1958. Ba é ba chuspóir leis na hoícheanta seanchais cultúr na Gaeltachta a chur ar a súile do mhuintir na hardchathrach.
Sraith RTÉ.
Rinne RTÉ ceiliúradh ar "Ó Cadhain i dTír Chonaill" le sraithchlár ar sheanchaithe, ar amhránaithe agus ar cheoltóirí Thír Chonaill. Taifeadtaí stairiúla a rinne Pádraig Ó Baoighill, arbh as Rann na Feirste dó ó dhúchas, agus an scríbhneoir Máirtín Ó Cadhain, as Conamara, sa bhliain 1957 a bhí sna cláracha agus bhí cuid de charachtair aithnidiúla an cheantair le cloisteáil iontu, agus a bhformhór ar shlí na fírinne inniu. Orthu sin, bhí Neidí Frainc, Biddy Sheáin Neill Uí Bhaoighill, Seán Bán Mac Grianna agus Aodh ó Duibheannaigh as Rann na Feirste; Séamus agus Mícheál Ó hIghne as Na Gleantaí; Mícheál Ó Tiomanaí agus John Ban Ó Tiomanaí as Mín na Srón; agus Padraig Ó Siadhail agus Séan Ó Canainn as Fánaid.


CanMEDS.
Is éard is CanMEDS ann ná treoirlínte nó creatlach a chuir "Le Collège Royal des Médecins et Chirurgiens du Canada" (Béarla:"Royal College of Physicians and Surgeons of Canada") amach do mhic léinn atá ag gabháil don leigheas (Ó "Canadian Medical Education Directives for Specialists" a thagann sé. (Gaeilge: "Treoracha Ceanadacha in Oideachas an Leighis do Shaineolaithe")). Tháinig na treoirlínte chun cinn sa bhliain 1996. Rianaíonn na treoirlínte seacht sainréimse ar cóir don dochtúir díriú orthu le barrfheabhas a bhaint amach. Baintear usáid as na treoirlínte seo i Scoileanna Leighis ar fud an domhain.


Maria Doyle Kennedy.
Maria Doyle Kennedy sa bhliain 2014
Is aisteoir agus amhránaí duaisbhuaiteach Éireannach í Maria Doyle Kennedy. Rugadh í faoin ainm "Maria Josephine Doyle" ar an 25 Meán Fómhair 1964 i gCluain Tarbh, Baile Átha Cliath, Éire. Is as a rólanna sa tsraith úd The Tudors mar "Queen Katherine of Aragon", ról sa tsraith "Downton Abbey" agus ról sa scannán "The Commitments" is mó atá cáil uirthi. Tá sí pósta le Kieran Kennedy, ceoltóir. Tá Gaeilge aici agus ghlac sí ról sa chlár "Corp + Anam" ar TG4.
Tagairtí.
Doyle Kennedy, Maria
Doyle Kennedy, Maria
Doyle Kennedy, Maria


Fear Flatha Ó Gnímh.
File ba ea Fear Flatha Ó Gnímh (roimh 1602 - c. 1640) agus is dócha gur le tuaisceart Aontroma a bhain sé. Fuair "Ferflatha Ogneiffe" pardún sa bhliain 1602 agus is cosúil gurb é an fear céanna atá i gceist.
Aontroim, áit dhúchais an fhile
Bhí Fear Flatha ina fhile ag Uí Néill Chloinne Aodha Buí agus d'fhág sé a lán dánta ina dhiaidh. Chum sé an ceann is déanaí acu uair éigin i ndiaidh na bliana 1638. Tá timpeall dhá cheann déag dá dhánta foilsithe.
Chonaic Fear Flatha an seansaol ag titim as a chéile agus a leithéidí féin ag cailleadh a seanghradaim. Sa dá cheathrú seo a leanas (cuid de dhán níos faide) luann sé muintir Dhálaigh agus muintir Uiginn, dhá dhream a chleacht ceird na filíochta riamh. (Ba ghnách do na filí a saothar a chumadh agus iad sínte ar leaba i mbothán.)


Giolla Brighde Ó hEódhasa.
I ndeoise Chlochair a rugadh an tAthair Giolla Brighde Ó hEódhasa ("Bonaventura"), cé nach fios go cruinn cén bhliain ná fiú cá háit. Bhí baint ag a mhuintir le Contae Fhear Manach.
Cuireadh Giolla Brighde le filíocht, rud ba dhual dó, ó ba chine le filíocht a mhuintir. Is dealraitheach go raibh gaol éigin aige le Eochaidh Ó hEódhasa (c. 1565-1612), file clúiteach. Chaith Giolla Brighde seal dá réir i scoileanna filíochta na Mumhan, go háirithe le muintir Dhálaigh. Ina dhiaidh sin chuaigh sé le sagartóireacht i nDouai, mar a raibh sé le fáil sna blianta 1604-5. Bhain sé céim MA amach ansin agus glacadh isteach in ord San Proinsias i Lobháin sa bhliain 1607. Sa bhliain 1614 fuair sé bás ann leis an ngalar breac agus é ina ghairdian ar an gcoláiste.


Uilliam Nuinseann.
File ba ea Uilliam Nuinseann (1550 - 30 Meitheamh 1625) agus mac do Risteard Nuinseann, an t-ochtú Barún Dealbhna. Bhí sé ar dhuine de na Sean-Ghaill úd a raibh baint acu le dhá dhúchas.
Seanchaisleán na Nuinseannach i nDealbhna, Co. na hIarmhí (1181)
Bhí sé ag déanamh léinn in Ollscoil Oxford sa bhliain 1571 agus é bliain is fiche d'aois. Ba é a dheartháir Criostóir Nuinseann, an naoú Barún, a scríobh príméar Gaeilge d'Éilís I, banríon Shasana. Bhí Uilliam pósta le Janet Marward, iníon le Walter Marward, Barún Scríne, agus sa bhliain 1580 bhí sé páirteach i gceannairc Bhealach Conglais. Nuair a cuireadh comhcheilg ina leith, siúd ó thuaidh go dtí Torlach Luineach Ó Néill agus go dtí Mag Uidhir é. Ina dhiaidh sin thug sé a aghaidh ar Albain agus ar an mór-roinn. Tugadh pardún dó nuair a d'fhill sé abhaile sa bhliain 1584.
Féach freisin.
Nuinseann, Uilliam
Nuinseann, Uilliam


Brian Mac Giolla Phádraig.
File agus sagart ba ea Brian Mac Giolla Phádraig (c. 1580 - c. 1652). Ba de shliocht uasal é, ó ba é a sheanathair, Brian, céad Bharún Osraí.
I gCúlchoill in aice le Darú i Laois a bhí a mhuintir ina gcónaí, b'fhéidir. Rinneadh sagart de sa bhliain 1610, agus d'fhág sé Éire i dtús na bliana 1615, ach bhí sé ar ais sa bhaile timpeall dheireadh na bliana 1617. Ceapadh é ina bhiocáire ginearálta agus ina bhiocáire aspalda timpeall na bliana 1651. Ansin, áfach, d'imir baicle de Chromailigh anbhás air, agus fágadh a cheann in airde ar chuaille.
A shaothar.
Tá teacht ar ocht gcinn dá dhánta go fóill. Dán fada is ea "Saltair na Rann" (1,276 de línte ann - "Do-ghéan dán do naomhaibh Dé") agus dánta gearra an chuid eile.
Scríobh sé lámhscríbhinní nach bhfuil fáil anois orthu. Rinne sé cóip den Leabhar Branach i mBaile an Chaisleáin i Laois sa bhliain 1622, agus is cosúil gur scríobh sé lámhscríbhinn eile i gCoill an Bharda i gContae Thiobraid Árann sa bhliain 1645.


Pádraig Ó Duincín.
File agus ministir in Eaglais na hÉireann ba ea an tUrramach Pádraig Ó Duincín (roimh 1615 - 1666).
Fuair an Duincíneach oiliúint i gColáiste na Tríonóide. Bhí sé ina chléireach i bparóiste an Chreagáin i gContae Ard Mhacha sa bhliain 1615. Bhí sé ina churáideach ann timpeall na bliana 1633, agus bhí sé ina bhiocáire ar Dhomhnach Mór i gContae an Dúin sa bhliain 1641. Ghabh na Preisbitéaraigh é agus chuir an loch amach chun Oileán Mhanann é (1649 - 1651). D'fhill sé timpeall na bliana 1666, nuair a bhí an ré Chromaileach thart.
Beanna Boirche i gContae an Dúin


Cith is Dealán.
Tosach an eagráin is déanaí de 'Cith is Dealán'
Cnuasach gearrscéalta le Séamus Ó Grianna, scríbhneoir Conallach, is ea Cith is Dealán. Is iad cúrsaí cleamhnais agus grá gan chúiteamh na téamaí is mó a phléitear ann.


Teirbiam.
Is é an teirbiam dúil cheimiceach uimhir a 65, agus is é an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Tb. Ceann de na lantanóidigh é, agus cosúil le trí lantanóideach eile fuair sé a ainm ó Ytterby sa tSualainn, áit a raibh an-ról aici i bhfionnachtain na lantanóideach.
Miotal lonrach é an teirbiam agus é chomh bog is gur féidir é a ghearradh le scian. Níl teacht ar an teirbiam glan sa dúlra, ach cé gur ceann de na "tearcithreacha" é, níl sé róthearc i ndiaidh an iomláin. Tá teirbiam le fáil in éineacht leis na tearcithreacha eile i mianraí cosúil leis an monaisít, an bhastnaeisít, an xéinitím agus an eoixéinít. Is as an tSín is mó a thagann an teirbiam atá le ceannach ar an margadh domhanda.
Ba é an ceimiceoir Sualannach Carl Gustaf Mosander ba luaithe a d'aithin an teirbiam mar dhúil ar leith. Rinne sé taighde ar ocsaíd itriam Y2O3 agus fuair sé amach go raibh an ocsaíd truaillithe le dúil anaithnid - teirbiam a bhí ann. Níor éirigh le haon cheimiceoir teirbiam a aonrú mar dhúil ghlan ach réasúnta deireanach, nuair a tháinig modhanna nua-aimseartha ianmhalartaithe ar an bhfód. Tá an t-itriam, an teirbiam agus an diospróisiam an-chosúil le chéile ó thaobh na ceimice de, agus mar sin bíonn sé deacair iad a dhealú ó chéile.
Níl ach aon iseatóp nádúrtha cobhsaí amháin ag an teirbiam, mar atá, teirbiam a 159 (159Tb). Is é an t-iseatóp radaighníomhach is fadsaolaí dá bhfuil aige ná teirbiam a 158, agus é céad agus ceithre scór bliain ar leathré. Is é an cineál meath radaighníomhach is minicí a thagann ar theirbiam a 158 ná an leictreonghabháil.
Dúil sách leictridheimhneach é an teirbiam, is é sin, is dual dó a chuid fiúsleictreon a thabhairt uaidh go réidh agus iain dheimhneacha a dhéanamh. Is iad na huimhreacha ocsaídiúcháin a bhíonn aige ina chuid comhdhúl ná +III agus +IV, agus mar is dual don lantanóideach thipiciúil is é +III an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta. Tá an uimhir eile aige sa dé-ocsaíd, TbO2, agus sa teitreafhluairíd, TbF4. Ní mhaireann ach an teirbiam trífhiúsach sa tuaslagán uisce, áfach.
Imoibríonn an teirbiam leis an uisce le hiodrocsaíd teirbiam Tb(OH)3, a dhéanamh. Is féidir é a dhó go hocsaíd mheasctha ina bhfuil idir teirbiam trífhiúsach agus teirbiam teitrifhiúsach, mar atá, Tb4O7.


Aodh Mac Cathmhaoil.
Diagaí Proinsiasach ba ea Aodh Mac Cathmhaoil (c. 1571 - 22 Meán Fómhair 1626) a ceapadh mar Phríomháidh na hÉireann. Thugtaí Aodh Mac Aingil air i Lováin. I Sabhall i gContae an Dúin a saolaíodh é agus fuair sé bás ar an Mór-Roinn.
A shaol.
Fuair sé scolaíocht i nDún Pádraig agus in Oileán Mhanann, agus bhí sé ina chomhairleoir ag Aodh Ó Néill agus ina oide ag Anraoi agus ag Aodh, mic Uí Néill. Cuireadh é chun Cúirt na Spáinne i dteannta duine acu chun cabhair a iarraidh ar son Uí Néill. I Salamanca a bhí an chúirt, agus bhain Mac Cathmhaoil céim Dhochtúir Diagachta amach san ollscoil ann. Chuaigh sé isteach in ord San Proinsias sa bhliain 1603.
Ollscoil Salamanca, áit a raibh Aodh Mac Cathmhaoil ina mhac léinn diagachta.
Chaith sé seal in Ollscoil Salamanca ina léachtóir, agus tháinig ardmheas air mar dhiagaí. Bhí cairde sa chúirt aige agus ba mhór an cúnamh é sin chun Coláiste Proinsiasach San Antaine a bunú i Lováin ar son na nGael. Ceapadh Mac Cathmhaoil féin mar uachtarán agus mar léachtóir sa choláiste. Ansin thug an Pápa chun na Róimhe é chun a bheith ina léachtóir i gClochar Santa Maria in Aracoeli, agus rinne sé obair eile don Phápa. Thug sé an-lámh chúnta do Lucás Uaidín (nó Luke Wadding) chun coláistí Ludovisi agus San Iseadór a bhunú do na hÉireannaigh.
Ar 17 Márta 1625 thogh an Pápa Urban VIII thar a lán daoine eile é mar Ardeaspag Ard Mhacha. Coisriceadh é in Eaglais San Iseadór ar 7 Meitheamh 1625, in éineacht le Tomás Breatnach, Ardeaspag Chaiseal Mumhan. An Cairdinéal Gabriel de Trejo, fear a raibh bá aige le hÉirinn, a rinne an coisricean.
D'fhág diantréanas agus diansaothar Mhic Chathmhaoil in easláinte é. Ba mhinic ar a chéalacan agus ag paidreoireacht é, agus théadh sé ar cuairt chun cúigí an oird de shiúl a chos. Nuair a bhí sé ag fáil faoi réir le dul go dtí Éire tháinig fiabhras air agus cailleadh é. Cuireadh é in Eaglais San Iseadór, áit ar thóg Seán Ó Néill, Iarla Thír Eoghain, leacht os cionn a uaighe.
Saothair Laidine.
In "Apologia pro Johanne Duns-Scoto" chosain Mac Cathmhaoil, mar Phroinsiasach, Duns Scotus, diagaí agus fealsúnaí mór meánaoiseach, ar an ionsaí a rinne beirt Doiminiceach, agus mhaígh gurbh Éireannach é Scotus.


Diospróisiam.
Is é an diospróisiam dúil cheimiceach uimhir a 66, agus is é Dy an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha. Ceann de na tearcithreacha é, ós lantanóideach é. Miotal é a bhfuil loinnir gheal ann, ach ní féidir teacht air ach i gcomhdhúile sa dúlra. Ta sé bog insínte, agus is féidir é a ghearradh le scian agus a oibriú gan drithlí a dhéanamh.
Tá diospróisiam ar fáil i mianraí éagsúla, xéinitím mar shampla, ach is í an mhonaisít an fhoinse is tábhachtaí.
Tá an diospróisiam nádúrtha comhdhéanta as seacht n-iseatóp, mar atá: diospróisiam a 156 (0.06 % de dhiospróisiam an dúlra), diospróisiam a 158 (0.10 %), diospróisiam a 160 (2.34 %), diospróisiam a 161 (18.91 %), diospróisiam a 162 (25.51 %), diospróisiam a 163 (24.90 %), agus diospróisiam a 164 (28.18 %). Iseatóip chobhsaí iad seo, ach amháin an chéad cheann acu, nó tagann alfa-mheath air. Tá leathré chomh fada aige, áfach, is gur féidir dearmad a dhéanamh dá radaighníomhaíocht.
Ba é Paul Émile Lecoq de Boisbaudran ba luaithe a d'aithin gur dúil ar leith a bhí sa diospróisiam, thiar sa bhliain 1886, ach níor haonraíodh an chéad eiseamal den mhiotal seo ach sna 1950idí, nuair a tháinig na modhanna oibre nua-aimseartha ianmhalartaithe ar an bhfód.
Má fhágtar diospróisiam faoin aer, tiocfaidh brat ocsaíde air - Dy2O3. Imoibreoidh sé leis an uisce fosta, agus é ag déanamh hiodrocsaíd diospróisiam Dy(OH)3. Mar is léir ó na samplaí seo, is é +III an uimhir ocsaídiúcháin is dual don diospróisiam, agus mar sin, is féidir a rá gur lantanóideach tipiciúil é.
Úsáidtear diospróisiam i ngléasra léasair, i riailmhaidí na n-imoibreoirí núicléacha, i bhfoinsí radaíochta infridheirge, i ndáileogmhéadair (ionstraimí le dáileog radaíochta an duine a thomhas), agus ina lán feidhmeanna teicneolaíocha eile.


Monaisít.
Mianra fosfáite í an mhonaisít agus í saibhir sna tearcithreacha agus sa tóiriam.


Hoilmiam.
Is é an hoilmiam dúil cheimiceach uimhir a 67, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Ho. Ceann de na lantanóidigh é, agus cosúil lena lán lantanóideach eile, is miotal bog insínte é. Ní imoibríonn sé le haer tirim, ach iompóidh sé ina thrí-ocsaíd go sciobtha má ardaítear an teocht, agus más aer tais atá ann.
Dúil pharamaighnéadach é an hoilmiam, is é sin, treiseoidh sé le réimse maighnéadach eachtrach, ach ní fhanfaidh maighnéadas buan ann nuair a chuirfear an réimse maighnéadach as arís. Ní thiocfaidh fearómaighnéadas (is é sin, an cineál buanmhaighnéadú a shamhlaímid leis an iarann) sa hoilmiam ach le teocht 17 K (-256 céim Celsius) nó níos fuaire fós. Mar sin féin, tá paramaighnéadas an hoilmiam láidir go maith, nó tá an hoilmiam níos airde ar mhóimint mhaighnéadach ná aon dúil eile. Úsáidtear sna maighnéid agus i riailmhaidí na n-imoibreoirí núicléacha é. Fuair sé a ainm ó Stócólm, príomhchathair na Sualainne, nó is é "Holmia" ainm Laidine na cathrach sin.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an hoilmiam, mar atá, hoilmiam a 165. Níl iseatóip nádúrtha radaighníomhacha aige ach an oiread. Bhí na fisiceoirí in ann roinnt iseatóp radaighníomhacha a shintéisiú, agus is é hoilmiam a 163 an ceann is fadsaolaí acu, nó tá sé 4570 bliain ar leathré.
Ba iad Marc Delafontaine agus Jacques-Louis Soret ba túisce a chuir sonrú i línte speictreascópacha an hoilmiam, thiar sa bhliain 1878. Sa bhliain chéanna, bhí an ceimiceoir Sualannach Per Teodor Cleve ag déanamh taighde ar an eirbia, is é sin, an ocsaíd eirbiam, agus é barúlach go raibh an eirbia truaillithe le substaintí eile. D'éirigh leis truailleáin na heirbia a aithint agus a aonrú, mar atá, substaint dhonn ar ar thug sé hoilmia, agus substaint uaine ar ar thug sé túilia. Ina dhiaidh sin, fuair eolaithe eile amach gurbh í an ocsaíd hoilmiam a bhí i gceist leis an hoilmia, agus ba í an túilia an ocsaíd túiliam.
Tá hoilmiam le fáil sa mhonaisít agus sa ghadailínít, cosúil leis na lantanóidigh eile.
Mar is dual don lantanóideach, is é +III an uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn ag an hoilmiam sna comhdhúile ceimiceacha. Is í an ocsaíd hoilmiam (an trí-ocsaíd déhoilmiam) Ho2O3 a gheofar má ocsaídítear hoilmiam, agus tagann smúit ocsaíde ar an hoilmiam go mall faoi thionchar an aeir. Athraíonn an ocsaíd hoilmiam dath go drámatúil de réir an chineál solais a bhfuil sé faoi, nó tá sé buí faoi sholas an lae, ach tá dath dearg ann faoi sholas an lampa fhluaraisigh, ionas gur deacair é a aithint thar an ocsaíd eirbiam.
Imoibreoidh an hoilmiam leis an uisce te agus is é an toradh a gheofar ná hiodrocsaíd hoilmiam Ho(OH)3. Ní nach ionadh imoibreoidh sé leis na halaiginí freisin le tríhalaiginídí a dhéanamh: an trífhluairíd hoilmiam HoF3, an tríchlóiríd hoilmiam HoCl3, an tríbhróimíd hoilmiam HoBr3, agus an trí-iaidíd hoilmiam HoI3. Tá dath buí sna halaiginídí, amach ón bhfluairíd, nó tá sí pinc.
Úsáidtear comhdhúile áirithe hoilmiam le dath a chur sa ghloine.


Ózaiceirít.
Is éard atá san ózaiceirít ná cineál céir nó pairifín atá le fáil sa dúlra. Thángthas ar ózaiceirít in Albain, i Northumberland agus sa Bhreatain Bheag, chomh maith lena lán áiteanna eile. Tagann an ózaiceirít tráchtála as áiteanna ar theorainn na Polainne agus na hÚcráine i Sléibhte Cairp.
Tá an ózaiceirít comhdhéanta as hidreacarbóin, cosúil leis an artola.


Turgnamh.
Úsáideann daoine turgnaimh (Laidin: "experimentum") an t-am ar fad, bíodh siad ag tástáil éifeachta drugaí, nó ag iarraidh rud éigin nua a chócaireacht. Baintear úsáid as an modh eolaíoch mar iarracht chun a chinntiú go bhfoghlaimítear an oiread agus is féidir as na trialacha seo, ós rud é go mbíonn a lán dúshlán bainteach le turgnamh maith a thabhairt i gcríoch.
Go foirmiúil, is í an chéad chéim í turgnaimh a chur i ngníomh chun chuidiú le daoine teacht ar chinneadh idir dhá mhíniúcháin iomaíocha - nó hipitéisí. Ceaptar na hipitéisí de ghnáth chun ceist a fhreagairt (mar shampla, cén fáth a thagann aois choirp?) nó chun fadhb a réiteach (mar shampla, conas a d'fhéadfadh mise bheith níos sonasaí?).
Is éard atá sa mhodh turgnamhach ná tástáil arís agus arís eile chun bailíocht hipitéise a mheas, trí sonraí nua cáilíochtúla ná cainníochtúla a fháil, a bhíonn i gcomhréir nó a mhalairt leis an hipitéis.
Muna n-aontaíonn an hipoteis le torthaí na dturgnamh nua, chaitear ar leathtaobh í agus ní mór hipitéis eile a cheapadh.


Teide.
Is bolcán é Teide atá suite ar oileán Tenerife sna hOileáin Chanáracha san Aigéan Atlantach Thuaidh. Is cuid den Spáinn iad na hOileáin Chanáracha agus is é Teide an sliabh is airde sa tír úd. Óna bhonn san fharraige suas go dtí a bharr, is é Teide an tríú bolcán is mó ar Domhan. Sa bhliain 2007, d’fhógair UNESCO gur Suíomh Oidhreachta Domhanda í Páirc Náisiúnta Teide. Is í an pháirc náisiúnta is mó a bhfuil cuairteanna á dtabhairt uirthi san Eoraip agus an dara pháirc is mó cuairteanna sa domhan uilig.


Vittoria Aganoor.
File Iodálach ba ea Vittoria Aganoor (26 Bealtaine 1855 – 8 Bealtaine 1910). Ba de shliocht uasal Airméineach a chuir fúthu san Iodáil í.
A beatha.
Ba í an cúigiú hiníon den Chunta Edoardo Aganoor agus de Giuseppina Pacini í, agus chaith sí a hóige i bPadova, cé gur aistrigh an teaghlach go dtí an Veinéis ina dhiaidh sin. Bhí aithne acu ar a lán scríbhneoirí.
Lean ar Vittoria ag caitheamh tréimhsí fada i bPadova chun staidéar a dhéanamh, agus sa bhliain 1876 d'aistrigh an teaghlach go Napoli, áit a bhfuair sí eolas ar údair eachtrannacha. Chuaigh bás a hathar i bhfeidhm go mór uirthi, agus is gearr gur fhill sí ar Veinéis, timpeall na bliana 1890. Scríobhadh sí chun na manach Airméineach ar an Isola di San Lazzaro (Oileán San Lazaras) ag Veinéis, dream a raibh caidreamh mór ag a hathair, fear an-chráifeach, orthu. Baineann a lán litreacha dá cuid leis an tréimhse seo agus léiriú iontu ar a saol intleachtúil, léiriú atá le fáil freisin sna dánta a d'fhoilsigh sí ar na hirisí.
Cé go raibh cuma shéimh uirthi, cheil sin meon lionndubhach sobhuartha, rud a nochtadh i gcuid dá dánta agus iad ag caint ar easpa comhthuisceana agus ar a bheith ag tnúth leis an mbás. Ar feadh i bhfad thug sí aire dá máthair agus an-chion aici uirthi, ach sa bhliain 1899 lig a bás siúd di dul i mbun saol neamhspleách.
Thosaigh sí ag cumadh filíochta agus í an-óg, ach b'áil léi a saothar a thabhairt chun foirfeachta, agus ar dtús ba dá lucht aitheantais amháin a thaispeáin sí a saothar, mar bhíodh sí féin agus a lán údar aitheanta ag scríobh chun a chéile. Tháinig clú uirthi mar fhile uasalaicmeach foscúil nuair a thosaigh sí ag foilsiú dánta ar na hirisí. In aois a cúig bliana is dhá scór a bhí sí nuair a chuir sí amach "Leggenda eterna" (1900), a céad leabhar, rud a rinne sí, mórán, de bharr ghríosú a cairde.
Tháinig meas uirthi mar fhile úr spontáineach (b'in an meas a bhí ag Benedetto Croce uirthi, mar shampla) ach dúirt Vittoria féin nach ó chroí a chumadh sí ach leis an gceann.
Ba é an cúram ba mheasa léi a bheith páirteach i gcuideachta uasalaicmeach a linne, agus fonn uirthi fear a phósadh a ligfeadh di a hintleacht agus a cion a chur in iúl. Ar 28 Samhain 1901 phós sí Guido Pompilj, polaiteoir de chuid na haicme uaisle, agus chaith siad cuid mhaith dá saol i bPerugia.
Ar 9 Aibreán 1910 chuaigh sí faoi scian sa Roímh, chun ailse a leigheas, is dócha, ach cailleadh go tobann í. Chuaigh seo go han-dona do Guido, a chuir caoi ar ghnóthaí an teaghlaigh gan mhoill agus a chuir lámh ina bhás féin le piléar.


Novum Organum.
Léiriúchán de chuid an "Instauratio magna" ar an leathanach teidil
Is saothar fealsúnachta é Novum Organum (Gaeilge: "Ionstraim Nua") ag Francis Bacon, scríofa i Laidin agus foilsithe sa bhliain 1620. Tagraíonn an teideal d'obair "Organon" de chuid Arastotail, a thráchtas ar an [loighic] agus an siollóg (Gréigis: συλλογισμός – syllogismos – "conclúid," "tátal"). I "Novum Organum", mionsonraíonn Bacon córas nua loighice a chreideann sé a bheith níos fearr ná seanbhealaí na siollóige. Tugtar an modh Bacon air anois.


Tullia d'Aragona.
File de chuid na hAthbheochana Iodálaí ba ea Tullia d'Aragona (c. 1510–1556).
Tullia d'Aragona mar Shalómae. Moretto da Brescia a rinne.
A beatha.
Ba í Giulia Campana, striapach chúirte, a máthair, agus deirtí gurbh é an Cairdinéal Luigi d'Aragona, nia Alfonso II Napoli, a hathair. Chaith sí a hóige i bhFlórans agus in Siena agus fuair scolaíocht ar leith. Thug a máthair léi chun na Róimhe í agus dul amach aici ar éirim a hiníne. Chaith sí tréimhse mhaith i bhFerrara freisin.
Ba mhinic intleachtóirí ar cuairt acu, leithéidi Giulio Camillo Delminio, Francesco Maria Molza, an Cairdinéal Ippolito de' Medici, Filippo Strozzi, Benedetto Varchi (ar chara léi é agus é ina mháistir scríbhneoireachta aici) agus Girolamo Muzio, a thiomnaigh mórán dánta di.
Cailleadh Luigi d'Aragona sa bhliain 1519, agus chaith Tullia seacht mbliana in Siena sular fhill sí ar an Róimh sa bhliain 1526. Chuaigh sí le ceird a máthar in aois a n-ocht mbliana déag agus bhain tairbhe as a cuid éirime. Ba bhreá an chuideachta í agus bhí cuma shimplí shuntasach ar a cuid éadaí.
Sa bhliain 1537 bhí sí le fáil i bhFerrara, cathair a raibh clú na n-ealaíon uirthi agus áit ar thit a lán fear i ngrá léi. I measc na bhfear sin bhí scríbhneoirí nótálta ar nós Ercole Bentivoglio, agus deirtear gur shnoígh sé ainm Tullia ar gach crann feadh Abhainn Po.
Sa bhliain 1543 phós sí Silvestro Guicciardi in Siena.
Timpeall na bliana 1545 chuir sí fúithi i bhFlórans. Do Cosimo I de' Medici, Diúc Fhlórans, a thiomnaigh sí "Dialogo della infinità d'amore" [Agallamh an Ghrá gan Chríoch] (1547), an saothar ba mhó iomrá dá cuid. Bhain seo le seánra a bhí go mór san fhaisean ag an am, ach léirigh saothar Tullia dearcadh baineann a thaitin go mór le mná oilte na ré sin.
Tiomnaíodh "Rime" (1547), díolaim a raibh rian Petrarca uirthi, don Bhandiúc Eleonora di Toledo, bean chéile Cosimo I agus pátrún Tullia. Bhí clú ar leith ar shoinéad a chum sí i gcoinne Bernardino Ochino, seanmóirí dian a lochtaigh an ceol, an rince agus na bréagriochtaí.
Sceitheadh uirthi leis na húdaráis trí huaire, ach tháinig sí slán le cabhair óna cairde sa chúirt.
D'fhill sí ar an Róimh i Mí Dheireadh Fómhair 1548 agus cailleadh í i Mí Mhárta 1556.


Santa Cruz de Tenerife.
Is é Santa Cruz de Tenerife nó Santa Cruz an phríomhchathair sna Na hOileáin Chanáracha, ar an oileán Tenerife (Spáinn). Tá daonra de 222,643 ann.


Micheal MacGearailt.
230px
Is tiománaí agus aisteoir é Micheal MacGearailt (Béarla: Micheal Fitzgerald), a rugadh ar an 20 Feabhra 1980 i gCorcaigh, Poblacht na hÉireann. Thosnaigh sé ag tiomáint go hiomaíoch sa Foirmle Ford i Sasana sa bhliain 2001, sa bhliain 2002 tháinig sé abhaile le foireann Cork Racing agus chuaigh sé ag rásaíocht i bhFoirmle Ford Éireannach. Lean sé den tiomáint san Astráil i 2009.
San Astráil a bhí caimeo aige sa "Rescue Special Ops" agus "Underbelly 2: A Tale of Two Cities" i 2009. Ach bhí a chéad iarracht ag aisteoireacht go proifisiúnta sa dráma telefis "Home & Away" i 2010. Lean sé ag aisteoireacht ansin le páirteanna i léirithe scannáin agus telefis san Astráil. Fresin is scríbhneoir é agus scríobh sé "Mr. Irrelvant" (As Gaeilge: "An tUasal Neamhábhartha") i 2011. Bhí sé sa dráma "Grounds for Divorce" i 2011.
Naisc sheachtracha.
MacGearailt, Micheal
MacGearailt, Micheal
MacGearailt, Micheal


Lara Cardella.
Scríbhneoir Iodálach is ea Lara Cardella (a rugadh ar 13 Samhain 1969 in Licata). Tá a lán úrscéaltá scríofa aici.
A beatha.
Sa bhliain 1989, agus í in aois a naoi mbliana déag, d'fhoilsigh Cardella "Volevo i pantaloni" ("Ba mhian liom bríste"), úrscéal dírbheathaisnéiseach faoi chailín i saol rófhearúil na Sicile. Mondadori a chuir amach é. Ba ghearr gur tháinig an-ráchairt air agus aistríodh é go Béarla, go Fraincis, go Gearmáinis, go Spáinnis, go Portaingéilis agus go Catalóinis. Tháinig sé amach freisin sa Lochlann, sa Pholainn, sa Ghréig, sa Tuirc, sa Bhrasaíl agus sa Chóiré. Díoladh os cionn dhá mhilliún cóip, agus rinne Maurizio Ponzi, stiúrthóir, scannán den leabhar san Iodáil.
Ina dhiaidh sin d'fhoilsigh Mondadori "Intorno a Laura" (1991), saothar a raibh cuma neamhchoitianta air, é ina úrscéal agus ina dhráma in éineacht, rud a thaispeáin go raibh an t-údar in ann iomaire eile ar fad a threabhadh.
Lean sí den chumadóireacht le "Fedra se ne va" (1992) e "Una ragazza normale" (1994). Sa bhliain 1995 chuir sí amach "Volevo i pantaloni 2".
D'fhág sí Mondadori agus chuaigh i leith Rizzoli, dream a chuir amach "Detesto il soft" sa bhliain 1997, agus an chollaíocht mhífholláin mar phríomhthéama ann. Sa bhliain 2000 foilsíodh "Finestre accese", úrscéal a nochtann beirt trína ndialanna ar feadh na mblianta agus a tharraingíonn an Mafia anuas mar théama.
Níor scríobh Cardella faic ó shin, ach sa bhliain 2009, mar cheiliúradh fiche bliain, chuir Oscar Mondadori amach eagrán nua de "Volevo i pantaloni", agus agallamh leis an údar mar chuid de.
Faoi láthair tá Cardella ina cónaí i gCatania.
Tréithe a saothair.
Is í an tSicil féin is mó atá ina ceangal trína saothar, in éineacht le téamaí áirithe atá fite fuaite san ábhar - an foréigean collaí, an rófhearúlacht, an chuid is dúire agus is dorcha de shaol na Sicile. In "Una ragazza normale" agus "Detesto il soft" tá téamaí an bháis agus na collaíochta ag siúl le chéile agus mífholláine mhealltach ag baint leo. Tá rian an duaircis agus na céille ceannaithe ar chuid mhaith dá saothar.


Laura Cereta.
Daonnachaí de chuid na hAthbheochana ba ea Laura Cereta (1469–1499). Tá an chuid is mó dá saothar le fáil sna litreacha a scríobh sí chun intleachtóirí eile.
A beatha.
Rugadh Cereta i mBrescia. Bhí sí ar an duine ba shine de sheisear páistí, agus baint acu le muintir dhearscnaitheach. Ba é Silvestro Cereta a n-athair agus é ina aturnae agus ina ghiúistís.
In aois a seacht mbliana cuireadh Laura chun clochair chun scoláiocht a fháil, agus tugadh abhaile arís í in aois a naoi mbliana chun aire a thabhairt don chuid eile den chlann. Mhúin a hathair Laidin agus Gréigis di.
Nuair a bhí sí cúig mbliana déag d'aois phós sí Pietro Serina, ach fuair sé bás den fhiabhras i gceann ocht mí dhéag. Fágadh gan chlann í agus níor phós sí arís. Deirtear gur chrom sí ar fhealsúnacht mhorálta a mhúineadh dhá bhliain ina dhiaidh seo in Ollscoil Prada agus gur lean sí de ar feadh seacht mbliana, ach ní féidir é seo a chruthú le cáipéisí.
Sa bhliain 1488 d'fhoilsigh sí "Epistolae familiares", bailiúchán litreacha. I gceann sé mhí cailleadh a hathair, agus dá bhrí sin agus de bharr a bhfuair sí de cháineadh ó fhir agus ó mhná as a saothar féin a fhoilsiú, níor fhan aon fhonn cumadóireachta uirthi.
Cailleadh í gan choinne sa bhliain 1499 in aois a tríocha bliain. Níor mhair aon saothar dá cuid ón tréimhse dheireanach dá saol.
Cereta i leith na mban.
Dúirt Cereta go raibh ceart ag mná ar oideachas agus chuir sí i gcoinne leatrom a dheánamh ar mhná pósta. Lena chois sin chuir sí síos ar an gcogadh, ar an mbás agus ar an gcinniúint. Déanann sí tagairt i litir chun Bibolo Semproni do Cornificia, banfhile de chuid an chéad aois RCh. Tagairt annamh í i litríocht a linne agus tugann sí léargas ar mheon Laura agus ar a cuid léinn.
Murab ionann is formhór na mban lena linn, bhí lucht aitheantais aici a d'éascaigh scríobh na litreacha.


Cornificia.
File agus cumadóir eipeagram de chuid na Róimhe sa chéad aois RCh ba ea Cornificia (c. 85 RCh - c. 40 RCh).
A beatha.
Ba í Cornificia iníon Quintus Cornificius agus deirfiúr (Quintus) Cornificius, file, praetóir agus águr (fáistineach), agus phós sí fear darbh ainm Camerius. B'fhéidir gurb é seo an fear céanna a luann Catullus file i ndán dá chuid (uimhir 55).
Na poist a bhí ag Cornificius cuireann siad in iúl gur muintir chéimiúil atá i gceist. Giúistís nó ceannasaí míleata a bhí i bpraetóir, agus dhéanfadh an t-ágar dul amach ar thoil na ndéithe trí iompar na n-éan a scrúdú.
A saothar.
Níl aon chuid de shaothar Cornificia le fáil anois. Mar sin féin, bhí fáil ar a saothar ar feadh i bhfad. Déanann Naomh Iaróm (347-420) trácht uirthi ina "Chroinic" agus é ag cur síos ar a deartháir: "Huius soror Cornificia, cuius insignia extant epigrammata" (Ba í Cornificia a dheirfiúr, a bhfuil a cuid eipeagram dearscnaitheacha fós ann.
Fiú nuair a cailleadh a saothar bhí iomrá éigin uirthi. Cuireann Giovanni Boccaccio síos uirthi in "De mulieribus claris" (Cuntas ar mhná cáiliúla) (1362), á rá gur éirigh léi clú buan a bhaint amach Déanann Laura Cereta, daonnachaí nótálta de chuid na hAthbheochana agus crann seasta na mban, tagairt di i gceann dá gcuid litreacha.
Leacht.
Tá leacht le fáil fós sa Róimh agus inscríbhinn air a deir: CORNIFICIA Q. F. CAMERI Q. CORNIFICIUS Q. F. FRATER PR. AUGUR (Cornificia, iníon Quintus, bean chéile Camerius, agus Quintus Cornificius a deartháir, Praetóir agus Ágar).


Michael Collins (spásaire).
Eitleoir agus iar-spásaire is ea Michael Collins a rugadh ar an 31 Deireadh Fómhair 1930.
Thaistil sé go dtí an ghealach ins an spáslong Apollo 11 ach níor thuirling sé ar dhromchla na gealaí mar gheall ar chúraimí a bhí le comhlíonadh aige sa spáslong.


Kortrijk.
Cathair sa Bheilg is ea Kortrijk (ainm Ollainnise; Fraincis: "Courtrai").
Tá an chathair suite cois Leie i gCúige Flóndras Thiar agus tá breis is 75,000 duine ina gcónaí ann (2010).


Leuven.
Cathair sa Bheilg is ea Lobháin nó Lováin (Ísiltíris: Leuven (); Béarla agus Fraincis: "Louvain"). Tá an chathair suite cois Dijle i gCúige Brabant Fhlóndrais agus bhí breis is 95,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.


Gent.
"An ardeaglais "Naomh Bavo" agus an "Belfort"
Cathair sa Bheilg is ea Gent (ainm Ísiltírise; Béarla: "Ghent"; Fraincis: "Gand"). Tá an chathair suite cois Leie agus cois Schelde i gCúige Flóndras Thoir.
Tá breis is 243,000 duine ina gcónaí ann (2010).


Mechelen.
An margadh "Grote Markt" i sean-lár na cathrach
Cathair sa Bheilg is ea Mechelen ()
(ainm Ísiltírise; Fraincis: "Malines"). Tá an chathair suite cois Dijle i gCúige Antwerpen. Bhí breis is 80,000 duine ina gcónaí i Mechelen sa bhliain 2010.


Margarita Balliana.
Scríbhneoir Iodálach ó Casale Monferrato in iarthuaisceart na hIodáile ba ea Margarita Balliana ("fl." 1680).
Montferrato in iarthuaisceart na hIodáile.
Fáisceadh Balliana as réigiún a raibh cáil na litríochta riamh air. Fuair sí oideachas maith san fhealsúnacht agus sa stair, agus d'fhoilsigh a lán dánta i Laidin agus in Iodáilis. Fuair sí moladh ó scríbhneoirí eile ar nós Stefano Guazzo, an scríbhneoir ba shuntasaí de chuid Casale sa 17ú haois, agus Fulgenzio Alghisi, staraí Monferrato.
Phós sí Federico Prato, seanadóir de chuid Monferrato.


Margarita Bobba.
File agus bean uasal ó Casale Monferrato i bPíodmant in oirthuaisceart na hIodáile ba ea Margarita Bobba ("fl". 1560). Bhain sí le limistéar a raibh iomrá leis i gcúrsaí litríochta.
Scríobh sí a lán saothar liteartha, cé go ndealraíonn sé gur go fánach a foilsíodh a cuid filíochta. Scríobh sí i Laidin agus in Iodáilis, agus fuair sí moladh ó Stefano Guazzo, scríbhneoir nótálta de chuid na háite, agus ó Fulgenzio Alghisi, a scríobh stair Monferrato.


Burt Bacharach.
Is cumadóir agus pianódóir Meiriceánach é Burt F. Bacharach (rug. 12 Bealtaine 1928).


Coláiste Ailigh.
Is meánscoil lánGhaeilge do bhuachaillí agus cailíní i Leitir Ceanainn, Tír Chonaill é Coláiste Ailigh.
Bunaíodh an scoil sa bhliain 2000. Tá sí suite ar an Bhóthar Ard i Leitir Ceanainn agus faoi láthair tá 170 scoláire ag freastal uirthi.
Tá clú bainte amach ag an scoil i réimsí na drámaíochta, an cheoil agus an spórt. Tá traidisiún láidir acadúil ag an scoil.
Míchéal Ó Giobúin atá mar phríomhoide reatha ar an scoil.


Polaiféamas.
Is ball na Cioclóp é Polaiféamas.


James Taylor.
Is amhránaí mór le rá Meiriceánach é James Vernon Taylor (12 Márta 1948 a rugadh é).


Oostende.
Cathair sa Bheilg is ea Oostende (ainm Ísiltírise; Fraincis agus Gearmáinis: "Ostende"; Béarla: "Ostend").
Tá an chathair suite ar chósta na Mara Thuaidh i gCúige Flóndras Thiar.
Tá breis is 69,000 duine ina gcónaí ann (2010).


Una Healy.
Is ceoltóir Éireannach í Una Theresa Imogene Foden (10 Deireadh Fómhair 1981 a rugadh í). Tá sí ina ball den ghrúpa popcheoil "The Saturdays" agus tá sí ina breitheamh ar an gcomórtas amhránaíochta teilifíse "The Voice of Ireland".
"The Waiting Game".
D'eisigh Healy a céad albam, "The Waiting Game" ar an 10ú Feabhra 2017.


Steve Coogan.
Is aisteoir de phór na hÉireann é Stephen John "Steve" Coogan a rugadh ar an 14 Deireadh Fómhair 1965.


Mons.
An Chearnóg Mhór i Mons
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Mons (ainm Fraincise; Ollainnis: "Bergen"; sa teanga Picard: "Mon" nó "Mont").
Tá an chathair suite cois Haine agus tá breis is 91,000 duine ina gcónaí ann (2010). Is í "Mons" príomhchathair na cúige "Hainaut".


Rory McIlroy.
Galfaire gairmiúil é Rory McIlroy as Tuaisceart Éireann.
Bhí sé mar ionadaí na hÉireann agus mar ghalfaire amaitéarach agus gairmiúil araon. Bhí gairmréim rathúil amaitéarach aige, agus bhain sé an chéad áit amach san World Amateur Golf Ranking ar feadh seachtain amháin, nuair a bhí sé 17 mbliana d'aois, sa bhliain 2007. Níos déanaí, sa bhliain chéanna, chuaigh sé leis go gairmiúil agus go luath ina dhiaidh sin bunaíodh é féin ar an Turas Eorpach. Bhuaigh sé a chéad duais amach ar an Turas Eorpach sa bhliain 2009, agus ar an Turas PGA sa bhliain 2010. Duine é a bhí ar líon na ndaoine as deichniúr ar bharr an 'Official World Golf Ranking' agus bhí sé ina ionadaí ar son na hEorpa sa Chorn Ryder. Bhuaigh sé "Comórtas Oscailte Mheiriceá" sa bhliain 2011 agus é ocht mbuille chun tosaigh.
Bhí sé ar fhoireann na hEorpa a bhuaigh Corn Ryder trí huaire i ndiaidh a chéile: 2010, 2012 agus 2014. Bhuaigh sé Craobh an Domhain faoi bhun deich mbliana d’aois in Miami.
Thosaigh sé an eagraíocht charthanachta The Rory Foundation. Cabhraíonn an eagraíocht le páistí ar fud an domhain atá tinn nó bocht nó ag fulaingt. Chuir sé airgead ar fáil le hionad saoire a thógáil i gContae an Dúin do pháistí atá ag fulaingt de bharr ailse.
Cúlra.
Is as Ard Mhic Nasca i gContae an Dúin é ó dhúchas.


CCFÓ.
Cumann reiligiúnda é Cumann Críostúil na bhFear Óg (nó "Young Men's Christian Association (YMCA)" sa Bhéarla) a bhfuil thart faoi 45 milliún ball aige ar fud na cruinne. Bhunaigh an Tiarna George Williams é i Sasana ar an 6 Meitheamh, 1844 i Londain.


Maastricht.
Cathair san Ísiltír is ea Maastricht (ainm Ísiltírise; Liombuirgis: "Mestreech"). Tá an chathair suite cois abhann Maas i gCúige Limburg. Is í Maastricht príomhchathair agus an chathair is mó sa cúige Limburg. Tá breis is 121,000 daoine ina gcónaí ann (2011).
Síníodh an Conradh Maastricht ("Conradh ar an Aontas Eorpach") i Maastricht sa bhliain 1992.


Aarhus.
Aarhus - lár na cathrach agus calafort
Cathair sa Danmhairg is ea Aarhus ("Århus" ón mbliain 1948 go 2010). Tá an chathair suite in oirthear na hIútlainne, leithinis mhór idir an Mhuir Bhailt agus an Mhuir Thuaidh. Bhí breis is 242,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010 agus is í Aarhus an chathair is mó sa tír sin ach amháin an phríomhchathair, Cóbanhávan.
Tá calafort mór ann, agus an dara hollscoil is mó sa tír. Bunaíodh Ollscoil Aarhus sa bhliain 1928 agus tá breis is 34,000 mac léinn ag freastal uirthi anois.
Tá teach tábhairne Éireannach, darb ainm "Tír na nÓg", i lár na cathrach.


Murtall.
Is éard atá i gceist leis an murtall (nó otracht nó Ró-raimhreacht uaireanta) ná raimhre a dhéanann dochar don tsláinte (úsáidtear an téarma "ró-raimhre" uaireanta). Má bhíonn comhéifeacht maise na colainne (BMI) níos mó ná 30, duine murtallach is ea é sin. Duine le BMI 25-30, is ramhar é mar thoradh ar charnadh iomarcach saille sa cholainn. Tarlaíonn sé de bharr an iomarca bia a ithe, nó ráta íslithe meitibileachta a leanann galar faireogach nó lot san inchinn. Tuigtear go bhfuil gaol idir raimhre is easláinte colainne, agus ní annamh a fheictear galair croí, mar shampla, ar dhaoine ramhra. Dá bharr sin, moltar don té atá ramhar é féin a thanú. An modh díreach le sin a dhéanamh, ar ndóigh, ná srian a chur leis an ngoile. Más luach BMI 20-25 atá ag duine, is duine an-chothrom é. Nuair is lú an BMI ná 20, is scáinteachán nó ocrach an duine. De réir an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte, tá 20% de dhaonra an Domhain ramhar nó murtallach, agus 20% eile ocrach. In Éirinn tá thar 40% de na fir is thar 25% de na mná ramhar nó murtallach, níos mó ná 12% de na fir murtallach is 9% de na mná. Maidir leis an dá rang seo tá Éirinn i bhfad níos measa ná an meánráta ar fud an Domhain. Tá míchothú ar 40% de dhaonra an Domhain, gan dóthain cothú ag na hocraigh, gan dóthain cothú fholláin ag na ramhair is na murtallaigh. Ar an meán, is mó an leibhéal galair is míchumais, is giorra an saol, agus is lú an táirgiúlacht i gcás duine i rang ar bith díobh seo, agus is mó an brú a chuireann siad ar an gcóras sláinte.
An duine atá ag éirí murtallach, deirimid i nGaeilge go bhfuil sé ag "titim chun murtaill".
An duine a thitfidh chun murtaill, beidh a lán galar ag bagairt air, cosúil leis an taom croí agus diaibéiteas de chineál B, is é sin, diaibéiteas na scothaoise is na cnagaoise.


Drólann.
Tá an drólann lonnaithe san abdóman. Is cuid é den chóras díleáite an choirp. Téann an bia tríd an drólann tar éis é a dul tríd an stéig bheag agus sula bhfaightear réidh leis ón gcorp. Is é príomhchúspóir na drólainne ná an cuid deireadh den t-uisce a shú isteach san fhuil.
Tá ceithre chuid den drólann ann. Ó thús go deireadh is iad: an drólann ardaitheach, an drólann trasnaitheach, an drólann íslítheach agus an drólann sigmóideach.
Tá an drólann ardaitheach agus íslitheach go hiomlán clúdaithe ag seicin thiar an abdóman: an peirtanéim. Tá an cuid eile den drólann ceangailte seicin dúbáilte d'arbh ainm an méisenteire. Tá an méid seo den drólann in ann bogadh píosa.
Tar éis don bhia a thaisteal trí an réimse seo, téann sé sa reicteam, áit a bhfanann sé sula scaoiltear leis ón anas mar fhaecas.


Ben Stiller.
Is aisteoir Meiriceánach é Benjamin Edward "Ben" Stiller, a rugadh ar an 30 Samhain 1965.


Tom Humphries.
Colúnaí agus iriseoir spóirt Éireannach é Tom Humphries a scríobhann don nuachtán The Irish Times. Tá cónaí air i mBaile Átha Cliath lena bhean chéile Mary agus a bheirt iníonacha, Molly agus Caitlín. Rugadh i Londain é. Cuireadh ina leith sa bhliain 2011 gur éignigh sé cailín faoi bhun aois an toilithe.


Owen Wilson.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é Owen Cunningham Wilson, a rugadh ar an 18 Samhain 1968.


Leabharlann na Vatacáine.
Leabharlann an tSuí Naofa ab ea Leabharlann na Vatacáine (Laidin: Bibliotheca Apostolica Vaticana) faoi láthair i gCathair na Vatacáine. Tá sé ar cheann de na leabharlanna is sine ar domhan agus tá na saothair agus téacsanna staire ansin ar na cinn is suntasaí ar domhan. Go hoifigiúil bunaíodh é sa bhliain 1475, cé go bhfuil sé i bhfád níos sine i ndáiríre. Tá thart ar 75,000 coidéacsanna ó alán tréimhse stairiúil éagsúla ann.


Vince Vaughn.
Is aisteoir Meiriceánach é Vincent Anthony "Vince" Vaughn, a rugadh ar an 28 Márta 1970. Fuirseoir, scríbhneoir scripteanna, agus léiritheoir scannán atá ann, chomh maith.
Rugadh Vaughn i Minneapolis i stát Minnesota, ach tógadh in Illinois é. Sharon Eileen (née DePalmo) an t-ainm a bhí ar a mháthair. As Hamilton, Ontario, Ceanada di. Bhí rath uirthi mar bhean gnó agus an-tionchar aici ar a mac. Vernon Lindsay Vaughn an t-ainm a bhí ar a athair.
Chuaigh Vince leis an aisteoireacht sna 1980í. Bhí mionrólanna teilifíse aige, ach ba é an scannán "Swingers" a thuill clú dó sa bhliain 1996. Bhí sé páirteach i scannáin éagsúla eile, mar shampla ', "Old School", "Starsky & Hutch", ', "Couples Retreat", "Mr. & Mrs. Smith", agus "Wedding Crashers".


William Hague.
Polaiteoir Sasanach is ea William Jefferson Hague, Rúnaí Gnóthaí Eachtracha na Ríochta Aontaithe (rugadh ar 26 Bealtaine 1961). D'fhreastail sé ar Ripon Grammar School, ollscoil Oxford agus INSEAD. Toghadh mar MP é sa bhliain 1989. Roghnaíodh mar bhall den rialtas é i 1990. Chaill an páirtí toghchán 1997 agus tháinig Hague i gcomharbas ar John Major mar cheannaire. Ní raibh sé ach sé bliana is tríocha d'aois. Bhí sé ina cheannaire ar an bPáirtí Coimeádach ó mhí an Mheithimh 1997 go Meán Fómhair na bliana 2001. D'éirigh sé as an bpost sin sa bhliain 2001 nuair a bhuaigh Labour toghchán eile go rábach.


Jean Auguste Dominique Ingres.
Ba phéintéir nuachlasaiceach Francach é Jean Auguste Dominique Ingres a rugadh i Montauban ar an 29 Lúnasa 1780. Rinne sé staidéar le Jacques-Louis David. Fuair sé bás ar 14 Eanáir 1867, agus cuireadh i reilig Père Lachaise i bPáras é.


An Prionsa William, Diúc Cambridge.
Is prionsa Sasanach é "William Arthur Philip Louis", (a rugadh ar 21 Meitheamh 1982). Mac leis an bPrionsa Charles agus Diana, Banphrionsa na Breataine Bige atá ann. Is í a sheanmháthair Eilís II na Ríochta Aontaithe, agus 15 stát eile. Tá sé pósta ar Kate Middleton.


Dáibhí de Barra.
Feirmeoir agus scríbhneoir ba ea Dáibhí de Barra ("Dáibhí Do Barra") (c.1758–1851).
I gCarraig Thuathail i gContae Chorcaí a rugadh é, agus fuair sé scolaíocht i scoil scairte. D’fhan sé ina cheantar dúchais ar feadh a shaoil, agus bhí sé ar dhuine den bheagán a bhí ag saothrú an phróis i nGaeilge sa 19ú haois. Bhain sé a fheidhm féin as stíl spleodrach na seanscéalta agus bhí sé in ann píosaí filíochta a chumadh mar mhaise ar an bprós. Scríobh sé "Páirliament na bhFíodóirí" agus "Corraghliocas na mBan Léirmhúinte", in éineacht le cuntas bríomhar ar eachtra de chuid Chogadh na nDeachúna.
Foinsí.
Ó Cuív, Brian: ‘A contemporary account in Irish of a nineteenth-century tithe affray,’ "Proceedings of the Royal Irish Academy", 1960-62, Vol. 61. Hodges, Figgis & Co., Ltd.. Dublin.


Tripilí.
Is í Tripilí príomhchathair na Libia agus í ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Tá breis is 1,065,405 duine ina gcónaí ann.


Túinis.
Is íTúinis príomhchathair na Túinéis agus í ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Tá breis is 2,412,500 duine ina gcónaí ann.


Shane Warne.
Cruicéadaí Astrálach is ea Shane Keith Warne. Rugadh é ar 13 Meán Fómhair, 1969.
Warne, Shane


Nikki Rhodes.
Is aisteoir pornagrafach í Nikki Rhodes (a rugadh í ar 20 Eanáir, 1982 i gCalifornia, S.A.M.). Thosnaigh sí ag obair i scannáin pornagrafacha sa bhliain 2006 nuair a bhí sí tuairim is 26 bliana d'aois. Tá sí tar éis bheith i níos mó ná 70 scannán ó Nollaig 2009 i leith.
Rugadh í i Simi Valley i California. Dalta an-chliste a bhí inti, agus thosnaigh sí an ollscoil ag aois a 15 bliana, agus rinne sí staidéar ar an dlí ar feadh dhá bhliain go leith.
Ba é an chéad scannán a ghlac sí páirt ann ná "Rated T for Teens" le Mark Wood.
Sa bhliain 2009 bhuaigh sí gradam AVN don scannán "Night of the Giving Head".
Rhodes, Nikki


Ian Botham.
Cruicéadaí Sasanach is ea Ian Botham. Rugadh é ar 24 Samhain, 1955.
Botham, Ian


Glenn McGrath.
Cruicéadaí Astrálach is ea Glenn Donald McGrath. Rugadh é ar 9 Feabhra, 1970.
McGrath, Glenn


Andrew Flintoff.
Cruicéadaí Sasanach is ea Andrew "Freddie" Flintoff. Rugadh é ar 6 Nollaig, 1977.
Flintoff, Andrew


Naomh Maelmhaedhoc Ó Morgair.
Ba naomh Caitliceach é Maelmhaedhoc Ó Morgair 1094 – 2 Samhain 1148). Rugadh in Ard Mhacha in Éire é agus fuair sé bás i Clairvaux, an Fhrainc. Sríobh an ab Cistéirseach Naomh Bernard de Clairvaux a bheatha.
De réir Bernard, shíolraigh Maelmhaedhoc ón uasaicme, ach níl eolas níos cruinne ná sin ar a chlann. Fuair sé oideachas manachiúl agus oirníodh ina shagart é ag Ceallach Naofa, Easpag Ard Mhacha, i 1119. Rinne sé sain-staidéar ar dhiagacht agus liotúirge i Mainistir Lios Mhóir i bPort Láirge ina dhiaidh sin faoi Mhalchus Naofa. I 1123, togadh é ina ab ar Bheannchar agus an bliain ina dhiaidh sin ina eapag ar Dhún. Tar éis bhás Ceallach i 1129, togadh é ina easpag ar Ard Mhacha, ach ní raibh sé i ndán dul ann toisc go raibh muintir Cheallach, Clann Siniaich, i gcumhacht ar an deoise. Bhí suíomh Chomharba Phádraig (mar a chuirtear ar Easpag Ard Mhacha ag an am) i lámha Chlainn Shiniaigh ar feadh níos mó ná dhá chead bhliain agus ní raibh sé éasca iad a bhriseadh as. Ghlac sé Ard Mhacha i 1132 agus chuaigh sé i mbun atheagar a chuir ar chúrsaí eaglasta.
I 1137, d'éirigh sé as mar Easpag Ard Mhacha, ach bhí fós mar Easpag an Dhúin. Thóg sé na Canóinigh Agaistíneacha isteach ina dheoise agus rinne sé cuairt ar an Róimh i 1137. Stop sé i gClairvaux ar bhealach agus d'éirigh cairdeas idir é agus Bernard. Chinn sé air féin na Cistéirsigh a thabhairt go Éireann. D'iarr sé ar an Pápa Innocentius II é a scaoileadh mar easpag chun é a ligint filleadh ar Chlairvaux mar mhanach. Níor thug an Pápa an cead sin agus cheap sé Maelmhaedhoc mar leagáid aige in Éirinn. Thóg sé cúigear manach ó Chlairvaux ar ais leis leis An Manaistir Mór a chur ar bhun i Co an Lú i 1142.
Chuaigh sé ar an dara aistear aige chun na Róimhe i 1148. Ag an bpointe seo, fuair sé bás i gClairvaux. Cuirtear Bernard in éineacht leis nuair a fuair sé féin bás cúpla bliain dá chionn. Deirtear nach féidir na cnámha acu a scaireadh óna gcéile.
Chanóinigh an Pápa Innocentius III Maelmhaedhoc ar 6 Iúil 1199. Ba é an chéad Éireannach a bhí canóinithe ag Pápa.
Cuireadh inár leith go raibh Maelmhaedhoc freagracht as faidheacht mar gheall ar Pápaí sa thodhchaí go dtí an lá inniu fiú, ach níl fiannaise uathu go dtí dá chéad bhliain tar éis bás dó.


An Pháis (An Chríostaíocht).
Sa Chríostaíocht, is í an Pháis (ón Laidin: "passionem") ná an tréimhse ghearr dheireanach i saol Íosa Críost ag clúdach a bhealach isteach go dtí Iarúsailéim agus i ndeireadh báire a chuid chéasadh ar chros ar Chalvaire.


Cincís.
Is Féile Críostaí go ceiliúiríonn tuirlingt an Spiorad Naomh ar na deisceabail Íosa Críost, tar éis a dheascabháil, atá ar an seachtú Domhnach tar éis Cáisc í an Chincís.


Cnoc na nOlóg.
Is droim sléibhe atá suite in oirthear Iarúsailéim é Cnoc na nOlóg.


An Ghailíl.
Is réigiún sa Mheánoirthear í an Ghailíl.


Donald Bradman.
Cruicéadaí Astrálach ab ea Donald George Bradman. Rugadh é ar 27 Lúnasa 1908 agus fuair bás ar 25 Feabhra 2001.


Geitséamainí.
Is gairdín atá suite i ngar den Cnoc na nOlóg, in Iarúsailéim é Geitséamainí.


Calvaire.
Is cnoc taobh amuigh de Iarúsailéim, áit ar chéasadh Críost, é Calvaire nó Golgatá.


Baile an tSaoir.
Bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile an tSaoir (Béarla: "Ballinteer"). Tá sé lonnaithe i gcontae Dhún Laoghaire-Rath an Dúin. Thosaigh an-fhorbairt sa cheantar ó na 1960dí ar aghaidh.
Stair.
Ar dtús is cúpla eastáit tithíochta a bhí i mBaile an tSaoir taobh le Ascaill Bhaile an tSaoir (Ardán Ghort na Bealtaine, Gairdíní Bhaile an tSaoir agus Páirc Bhaile an tSaoir). Tógadh iad seo idir na 1920idí agus 1930idí agus glaotar Sean Baile an tSaoir orthu go háitiúil. Tógadh Eastát Ludford go déanaí sna 1960idí agus tógadh Céide Bhaile an tSaoir, Garrán Bhaile an tSaoir, Corrán Bhaile an tSaoir, Clós Bhaile an tSaoir. Glaoadh Eastát Lios an Daill ar na ceithre bóithre sin nuair a thógadh iad sna 1960idí agus 70idí. Tógadh an eastát fhairsing Áth Leathan i lár na 1970idí agus go luath sna 1980idí chomh maith leis an iar-eastát comhairle Radharc an Chnoic. Thosaigh obair ar an eastát is deireanaí, Ballintyre, i 2005 agus críochnaíodh é i lár 2008.
Tíreolas.
Tá Baile an tSaoir lonnaithe thar ar 10km (6 mhíle) ó lár na cathrach díreach trasna na tíre; tá Rath Fearnáin lonnaithe siar ó Bhaile an tSaoir, tá Áit an Ghainimh agus An Chéim soir ó Bhaile an tSaoir, tá Sléibhte Chill Mhantáin suite ó dheas agus Dún Droma ó thuaidh. Tá Baile an tSaoir ina luí díreach in aice leis an bpáirc 120 heictéar, Páirc Mharlaí.
Áiseanna.
Tá réimse ollmhór siopaí agus comhlachtaí i mBaile an tSaoir, tá ollmhargadh sách mór san lonnaithe ar Ascaill Bhaile an tSaoir. Tá oifig an phoist, péire siopa geallghlacadóra agus péire teach tábhairne. Cuile Lá Caille imríonn na dhá tithe tábhairne cluiche sacair i bPáirc Mharlaí. Is fearann páirce mór oscailte í Páirc Mharlaí, le ionad ceardaíochta gar don sean "teach mór", bíonn mór-ceolchoirmeacha sa pháirc gach bliain. Taobh amuigh de Pháirc Naomh Éanna, Páirc na Dothra agus Páirc na dTor, tá péire club gailf san áit.
Iompair.
Tá Baile an tSaoir seirbhísithe ag na mbusaí 14, 16, 75, 116 agus 161 agus tá stad Luas faoi fhad siúil. Bhíodh an bus 48A ag freastal ar an áit ach scoradh den tseirbhís.


Duais an Oireachtais.
Duais liteartha do scríbhneoireacht as Gaeilge é Duais an Oireachtais a bhronntar ag Oireachtas na Gaeilge. Bronntar é mar phríomhdhuais i gComórtais Liteartha an Oireachtais, na comórtais liteartha a eagraítear mar chuid d'imeachtaí an Oireachtas.


Bengasi.
Is cathair é Benghazi san Libia. Tá breis is 1,087,000 duine ina gcónaí ann.


Dresden.
Is é Dresden (Soirbis: "Drježdźany") príomhchathair na Sacsaine, atá suite in oirthear na Gearmáine. Tá daonra de 517,052 duine ag an chathair.


Misrata.
Is cathair é Misrata san Libia. Tá breis is 550,000 duine ina gcónaí ann.


Robert Wilhelm Bunsen.
a>Ceimiceoir Gearmanach ab ea Robert Wilhelm Bunsen (30 Márta 1811 - 16 Lúnasa 1899.
I gcomhar le Gustav Kirchhoff, cheap Bunsen ionstraim chun speictrim a anailísiú (an chéad speictriméadar), D'imscrúdaigh sé speictrim astúcháin d'eilimintí teite, agus d'fhionn sé na dúile caeisiam (sa bhliain 1860) agus rubaidiam (sa bhliain 1861).
D'fhorbair Bunsen roinnt modhanna le haghaidh gáis a mhionscrúdú; bhí sé ina cheannródaí sa fhótaiceimic, agus rinne sé an luath-obair i réimse na ceimice orgán-arsanaice.
D'fhorbair Bunsen, in éineacht le Peter Desaga, an dóire Bunsen, mar bhí géar-ghá, ag an am sin, le hábhar maith teasa ar bhinse na saotharlainne ceimice.
Tá an 'Dámhachtain Bunsen-Kirchhoff' le haghaidh na speictreascópachta anailíse (Gearmáinis: "Bunsen-Kirchhoff-Preis für Analytische Spektroskopie") ainmnithe in onóir dóibh.
Saol.
Nuair a d'fhostaigh Ollscoil Heidelberg Bunsen sa bhliain 1852, gheall na húdaráis saotharlann nua a thógáil dó. Bhí tús curtha díreach ag an am sin le soilsiú sráide gásghual a shuiteáil i Heidelberg, agus mar sin bhí soláthar gáis curtha isteach san fhoirgneamh saotharlainne nua chomh maith.
Fuair an tsaotharlann teas chomh maith le soilsiú ón ngás. I gcomhair téimh, bhí sé inmhianaithe an teocht a uasmhéadú agus an lonrachas a íoslaghdú. Go dtí sin, ní raibh an-éifeachtach sna lampaí saotharlainne maidir le simplíocht agus barainneacht, chomh maith le cáilíocht an lasair i gcomhair dóire lampa.
Nuair a bhí foirgneamh s'aige fós á dtógáil go déanach sa bhliain 1854, mhol Bunsen prionsabail dearaidh áirithe don mheicneoir ollscoile, Peter Desaga, agus mhol sé dó fhréamhshamhail a thógáil. (Bhí na prionsabail comhchosúla úsáidte níos luaithe ag Michael Faraday i ndearadh dóire, agus ag an ghás innealtóir R. W. ​​Elsner i ngléas a bhí paitinnithe sa bhliain 1856).
Bhí smaoineamh an dóire fhíorthábhachtaigh seo ag Robert Bunsen, ach ba é a chabhraitheoir teicniúil Peter Desaga a thóg is a thug chun foirfeachta é.
D'éirigh leis an dearadh Bunsen-Desaga lasair te, neamh-shúiche, neamh-lonrúil a ghiniúint, trí ghás le haer a mheascadh i mbealach rialaithe roimh dócháin. Chruthaigh Desaga scoiltíní i gcomhair an aeir ag bun an chéad dóire sorcóireach, an lasair a lasadh ag an mbarr.
Faoin am a d'osclaíodh an foirgneamh go luath sa bhliain 1855, bhí caoga dóirí déanta ag Desaga do mhic léinn Bhunsen. D'fhoilsigh Bunsen cur síos ar an ndóire dhá bhliain níos déanaí, agus ghlac go leor dá chomhghleacaithe go luath leis an dearadh.


Banana.
Is cineál toraidh é an banana.


An Bheithil.
Cathair sa sean-Iosrael ab ea Beitheal, agus tá baile den ainm sin fós ar an mBruach Thiar. De réir na soiscéil agus traidisiúin na Críostaíochta, ba i stábla i mBeitheal a rugadh Íosa Críost, mar go raibh a mháthair, Muire agus Iósaf ann ag an am le daonáireamh. B'éigean do Iósaf filleadh ar Bheitheal, áit a shinsir, don daonáireamh Rómhánach a bhí ar bun.
Inniu, is mórionad oilithreachta é Beitheal, go háirithe i measc Críostaithe.


Abú Daibí.
Is cathair é Abú Daibí in Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha. Tá breis is 896,751 duine ina gcónaí ann.


San’a.
Is é San’a príomhchathair na Poblacht Éimin. Tá breis is 1,748,000 duine ina gcónaí ann.


An Mhagraib.
Is réigiún in iarthar na hAfraice Thuaidh í an Mhagraib.


Mark Wahlberg.
Is aisteoir Meiriceánach é Mark Robert Michael Wahlberg, a rugadh ar an 5 Meitheamh, 1971.


Leipzig.
Is cathair é Leipzig nó Leipsic (Litriú níos sine sa Bhéarla) san Ghearmáin. Tá breis is 518,862 daoine ina gcónaí ann.


Gaeil Fhánada.
Tá CLG Gaeil Fhanada suite i leathinis Fhánada ar an taobh ó thuaidh de chondae Dhún na nGall ag cur peil Ghaelach ar fáil do cheantracha Fánaid, An Cheathrú Chaol, agus Gleann Bharr chomh fada le Leahardan in aice le Ráth Maoláin.
Tá an club ag freastal ar foirne faoi 8, 10, 12,14,16,18 agus 21. Chomh maith le seo tá foirne na gcailiní faoi 12, 14 agus 16. Tá foireann sinsir agus foireann tacaíochta againn fósta. Bíonn traenáil ar siúl do na foirne eagsúla i bPort an tSalainn agus i dTraigh a locha agus ta béim mhór ar an chultúr tríd páirt a ghlacadh sna comórtaisí scór, áit a bhfuil cuid mhór gradaim buaite againn síos fríd na blianta.
Bhuaigh an club an craobbh idirmhéanach sa bhliain 2009. I mbliana (2011) tá an foireann sinsir i Roinn a Dó den sraith agus sa chraobh idirmhéanach, áit a mbeidh siad i gcoinne Aodh Rua sa chéad bhabhta.


Dóire Bunsen.
a>. Ar chlé sa phictiúr, tá an feadán ann agus úsáidtear é chun an dóire a cheangal don chóir gáis agus ar an taobh eile, tá an chomhla shnáthaide ann le haghaidh oiriúnaithe an tsreafa gháis. Coigeartaítear an t-ionraon aeir ar an mhúnla seo tré an bairille a rothlú, rud a osclaíonn nó a dhúnann an t-ionraon aeir ar an mbonn.)Uirlis saotharlainne coiteann a tháirgeann lasair oscailte amháin gáis, a úsáidtear le haghaidh téimh, steirilithe, agus dócháin is ea dóire Bunsen.
Tagann an gás isteach trí scaird ag bun an fheadáin ingearaigh, agus tarraingítear aer isteach trí oscailt ar thaobh an fheadáin. Is féidir an oscailt a rialú chun an meascán gáis / aeir a rialú, agus cruth is nádúr na lasrach. Is féidir an lasair a rialú ó lonrúil gan a bheith ró-the go dtí neamhlonrúil an-te.
Stair.
Bhí smaoineamh an dóire fhíorthábhachtaigh seo ag Robert Bunsen, ach ba é a chabhraitheoir teicniúil Peter Desaga a thóg is a thug chun foirfeachta é.
Nuair a d'fhostaigh Ollscoil Heidelberg Robert Bunsen sa bhliain 1852, gheall na húdaráis saotharlann nua a thógáil dó. Bhí tús curtha díreach ag an am sin le soilsiú sráide gásghual a shuiteáil i Heidelberg, agus mar sin bhí soláthar gáis curtha isteach san fhoirgneamh saotharlainne nua chomh maith.
Fuair an tsaotharlann teas chomh maith le soilsiú ón ngás. I gcomhair téimh, bhí sé inmhianaithe an teocht a uasmhéadú agus an lonrachas a íoslaghdú. Go dtí sin, ní raibh an-éifeachtach sna lampaí saotharlainne maidir le simplíocht agus barainneacht, chomh maith le cáilíocht an lasair i gcomhair dóire lampa.
Nuair a bhí foirgneamh s'aige fós á dtógáil go déanach sa bhliain 1854, mhol Bunsen prionsabail dearaidh áirithe don mheicneoir ollscoile, Peter Desaga, agus mhol sé dó fhréamhshamhail a thógáil. (Bhí na prionsabail comhchosúla úsáidte níos luaithe ag Michael Faraday i ndearadh dóire, agus ag an ghás innealtóir R. W. ​​Elsner i ngléas a bhí paitinnithe sa bhliain 1856).
D'éirigh leis an dearadh Bunsen-Desaga lasair te, neamh-shúiche, neamh-lonrúil a ghiniúint, trí ghás le haer a mheascadh i mbealach rialaithe roimh dócháin. Chruthaigh Desaga scoiltíní i gcomhair an aeir ag bun an chéad dóire sorcóireach, an lasair a lasadh ag an mbarr.
Faoin am a d'osclaíodh an foirgneamh go luath sa bhliain 1855, bhí caoga dóirí déanta ag Desaga do mhic léinn Bhunsen. D'fhoilsigh Bunsen cur síos ar an ndóire dhá bhliain níos déanaí, agus ghlac go leor dá chomhghleacaithe go luath leis an dearadh.
Anois, úsáidtear anois na dóirí seo i saotharlanna ar fud an domhain.
Oibríocht.
Sa lá atá inniu ann dónn an gaireas go sábháilte sruth leanúnach de gháis inadhainte amhail gás nádúrtha (go príomha meatán) nó gás peitriliam leachtaithe ar nós própán, bútán, nó meascán den dá rud. Ceanglaítear feadán an dóire chuig soc gáis ar an mbinse saotharlainne le feadán rubair.
Is minic a bhíonn a lán soc ar fáil ar bhinsí saotharlainne agus iad ceangailte le foinse lárnach gáis, chomh maith le bhfolús, nítrigin, agus soic gaile. Sreabhadh an gás ansin suas tríd an bonn trí pholl beag ag bun an bhairille agus tá sé dírithe aníos.
Tá sliotán oscailte ar thaobh íochtarach den fheadán chun aer a ligean isteach sa sruth trí éifeacht Venturi, agus dónn an gás ag barr an fheadáin nuair a adhaintear é le lasair nó spréach. De gnáth, úsáidtear lasáin
nó spréachlastóir chun an dóire a lasadh.
Bíonn tionchar ag an méid aeir a mheascann leis an sruth gáis agus iomláine an imoibriúcháin dócháin. Tairgíonn níos lú aer imoibriúchán neamhiomlán agus dá bhrí sin bíonn an t-imoibriúchán níos fuaire, agus nuair a bhíonn an sruth gáis measctha go maith le haer, bíonn ocsaigin cómholarach ann agus dá bhrí sin is feidir leis an t-imoibriúchán bheith iomlán agus níos teo. Rialaítear an sruth aeir trí an sliotán ag bun an bhairille a oscailt nó dhúnadh, mar an gcéanna leis an tachtaire i gcarbradóir.
Má tá an coiléar ag bun an fheadáin coigeartaithe ionas go bhféadfar níos mó aeir bheith meascaithe leis an ghás roimh dócháin, beidh bladhm níos teo, agus dath gorm air.
Má tá na poill dúnta, ní mheascfaidh an gás ach amháin leis an aeir chomhthimpeallaigh ag an bpointe dócháin, is é sin, tar éis é a bheith tagtha amach as an fheadán ag an mbarr.
Táirgeann an meascadh laghdaithe seo imoibriúchán neamhiomlán, agus bíonn lasair níos gile le feiscint ach níos fuaire, a thugtar an "lasair shábháilteacht" nó "lasair lonrúil" uirthí go minic ar. Bíonn an lasair lonrúil toisc cáithníní beaga súiche a bheith san bhladhm a théitear go dtí go bhfuil siad gealbhruthach.
Meastar go bhfuil an lasair bhuí "salach" mar fágann sí sraith de charbóin ar soithí ina dhiaidh. Nuair a bhíonn an dóire rialaithe le haghaidh lasrach te gorm, is féidir í a bheith beagnach dofheicthe i gcoinne roinnt chúlraí. Is é barr an lasair istigh an chomhpháirt is teo, cé go mbíonn an chuid eile den lasair istigh níos fuaire na aon chuid eile den lasrach.
Má méadaítear ar an mhéid breosla gáis a sreabhann tríd an fheadán, tríd an chomhla shnáthaide a oscailt, beidh méadú ar mhéid na lasrach. Mar sin féin, mura bhfuil an aershreabh coigeartaithe chomh maith, beidh teocht lasrach laghdaithe toisc go bhfuil níos mó gáis measctha anois leis an méid céanna aeir, a fhágann an lasair stiúgtha le easpa ocsaigine.
Go minic, fágtar an dóire ag seasamh ar mata teasdíonach chun dromchla an bhinse saotharlainne a chosaint.


Páipéir Bhána agus Páipéir Bhreaca.
Leabhar faoi litríocht na Gaeilge atá in Páipéir Bhána agus Páipéir Bhreaca atá bunaithe ar chaint a thug Máirtín Ó Cadhain uaidh i nGeimhreadh na bliana 1969. D'fhoilsigh an grúpa stocaireachta Misneach é. Déanann Eoghan Ó hAnluain an leabhar a chur i láthair. San oráid deir sé ‘Tá aois na Caillí Béarra agam, aois Bhrú na Bóinne, aois na heilite móire. Tá dhá mhíle bliain den chráin bhréan sin arb í Éire í, ag dul timpeall i mo chluasa, i mo bhéal, i mo shúile, i mo cheann, i mo bhrionglóidí...'
Sa bhliain 1969 thug sé an príomhléacht ag Scoil Gheimhridh Chumann Merriman in Aonach Urmhumhan. Go luath ina dhiaidh sin foilsíodh an léacht sin faoi chlúdach leabhair. Tá an aiste sin ar na cinn is tábhachtaí faoi scríbhneoireacht na Gaeilge dár foilsíodh riamh.


Traidisiún Liteartha na nGael.
Leabhar é Traidisiún Liteartha na nGael a foilsíodh sa bhliain 1979 ag An Clóchomhar. J. E. Caerwyn Williams agus Máirín Ní Mhuiríosa a scríobh. Is aistriúchán atá sa leabhar seo ar "Traddodiad llenyddol Iwerddon" (Traidisiún Liteartha na hÉireann) a céadscríobhadh sa bhliain 1958.Is é atá sa leabhar seo ná cuntas ar thraidisiún liteartha na nGael ón tús anuas, mar aon le tagairtí don taighde ar an traidisiún sin atá déanta ag scoláirí le breis agus céad bliain. Tugtar cur síos ann ar scéalaíocht na Sean-Gaeilge, ar an bhfile, ar thionchair iasachta ar éagsúlacht na litríochta agus ar an bhforbairt agus ar an athrú a d'imigh ar an litríocht sin le himeacht aimsire. Is é 28ú himhleabhar sa tsraith "Leabhair Thaighde". Rinneadh aistriúchán air go Béarla sa bhliain 1992 faoin teideal "The Irish Literary Tradition".


An Clóchomhar.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach ba ea An Clóchomhar nó An Clóchomhar Teoranta a fhoilsíodh leabhair Ghaeilge. Tá catalóg an chomhlachta anois tógtha ar láimh ag Cló Iar-Chonnacht. Tá aitheantas faoi leith bainte amach ag An gClóchomhar as an tsraith luachmhar ‘Imleabhair Thaighde’, ina bhfuil céad imleabhar faoi seo, agus chomh maith leis sin tá réimse leathan próis (úrscéalta, gearrscéalta, aistí, beathaisnéisí, léachtaí, cuimhní cinn, is araile.) chomh maith le filíocht, amhráin agus drámaí foilsithe acu.


Joe Louis.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Joseph Louis Barrow. (13 Bealtaine, 1914 – 12 Aibreán 1981. Bhí aithne air mar "the Brown Bomber".
Louis, Joe
Louis, Joe
Louis, Joe


James J. Corbett.
Dornálaí Gael-Mheiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea James John Corbett (15 Meán Fómhair, 1866 – 18 Feabhra, 1933). Tá aithne uirthi mar "Gentleman Jim".
CorbettJames J.
CorbettJames J.
Corbett, James J.
Corbett, James J.


Eirbiam.
Is é an t-eirbiam dúil cheimiceach uimhir a 68, agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Er. Ceann de na lantanóidigh é, agus mar sin is miotal tearc-chré é. Fuair sé a ainm ó Ytterby sa tSualainn, cosúil le trí dhúil eile.
Tá eirbiam an dúlra comhdhéanta as sé iseatóp, mar atá, eirbiam a 162 (0.139 % d'eirbiam an dúlra), eirbiam a 164 (1.601 %), eirbiam a 166 (33.503 %), eirbiam a 167 (22.869 %), eirbiam a 168 (26.978 %), agus eirbiam a 170 (14.910 %). 167.259 an meáchan adamhach.
Miotal bog insínte é an t-eirbiam, agus cé gur dual dó imoibriú leis an aer le trí-ocsaíd dé-eirbiam, nó seisce-ocsaíd eirbiam, nó eirbia, Er2O3 a dhéanamh, ní thagann brat ocsaíde air go róghasta. Na comhdhúile a bhfuil an t-ian eirbiam Er3+ iontu bíonn siad pinc nó ar dhath an róis. Imoibríonn an t-eirbiam leis an uisce agus é ag déanamh tríhiodrocsaíd eirbiam Er(OH)3. Téann sé i gcomhdhúile leis na halaiginí, ar ndóigh. Bíonn dath vialait i halaiginídí an eirbiam, amach ón bhfluairíd, ErF3, atá pinc, cosúil leis an gcuid is mó de na salainn eirbiam.
Mar is léir ó na samplaí seo, is é +III an staid ocsaídiúcháin is dual don eirbiam ina chuid comhdhúl. Is é is impleacht don méid sin ná gur lantanóideach tipiciúil é.
Creidtear nach bhfuil ról ag an eirbiam in orgánach an duine, ach ón taobh eile de is dóigh go spreagann sé an mheitibileacht.
Tá an miotal seo iontach úsáideach le gathanna léasair a ghineadh, nó is dual d'ian an eirbiam Er3+ solas a astú ag tonnfhad 1530 nanaiméadar, má fhlosctar le solas timpeall ar thonnfhad 980 nm nó 1480 nm é. Cuireann an t-ian eirbiam ar chumas na n-innealtóirí gléasra cumarsáide léasair a thógáil gan an iomarca comhpháirteanna meicniúla. Sna snáithíní optúla is mó a úsáidtear tonnfhad seo an eirbiam. Is féidir, áfach, gathanna léasair a bhaint as an eirbiam ag tonnfhad eile freisin, mar atá, 2940 nm. Sa ghléasra míochaine is mó a úsáidtear an tonnfhad seo.


Túiliam.
Is é an túiliam dúil uimhir a 69, agus is í an tsiombail a sheasann dó ná Tm. Ceann de na lantanóidigh é. Tá sé ar an gceann is teirce de na miotail tearc-chré, amach ón bpróiméitiam, nach mbíonn le fáil sa dúlra ach ar éigean, ós rud é gur dúil radaighníomhach ghearrshaolach é. Fuair an túiliam a ainm ón gceimiceoir Sualannach Per Teodor Cleve a d'aithin ocsaíd an túiliam, túilia, mar shubstaint ar leith sa bhliain 1879. Is é seanainm Chríoch Lochlann, mar atá, "Thule", is bunús leis an ainm sin "túiliam".
Cosúil leis na lantanóidigh eile, bíonn túiliam le fáil sa mhonaisít, tearc is uile mar atá sé ansin féin. Sa chineál monaisíte a fhaightear i nDeisceart na Síne, is é céatadán an túiliam d'iomlán na dtearcithreach ná 0.5. (Is é an t-itriam an dúil is coitianta i monaisít na Síne, agus an céatadán timpeall ar 70.)
Miotal bog insínte é an túiliam. Ní imoibríonn sé go réidh leis an aer tirim, ach is scéal eile ar fad é an t-aer fliuch. Mar sin, ba chóir na heiseamail túiliam a chosaint ar an bhfliuchán.
Is é +III an uimhir ocsaídiúcháin a bhíonn ag an túiliam ina chuid comhdhúl, rud nach mbeifeá ag súil lena mhalairt ó lantanóideach. Is iad an trí-ocsaíd dé-thúiliam (an tseisce-ocsaíd, nó an túilia) Tm2O3, na halaiginidí agus an tríhiodrocsaíd na comhdhúile is tábhachtaí. Bíonn comhdhúile dénártha ag an túiliam lena lán dúl: TmN (nítríd túiliam), TmS (suilfíd túiliam), TmGe3 (tríghearmáiníd túiliam) agus eile, agus uimhreacha éagsúla ocsaídiúcháin aige iontu (+II, +III, +IV ar a laghad), ach is é ian túiliam (+III) an t-aon chineál túiliam a bhíonn le haithint sna tuaslagáin uisce.
Níl ach aon iseatóp cobhsaí amháin ag an túiliam, is é sin, túiliam a 169, agus ní bhíonn iseatóip eile ar fáil sa dúlra. Bhí na fisiceoirí in ann a lán iseatóp radaighníomhach a ghineadh ina gcuid saotharlann, ach ní féidir a rá go mbeadh aon cheann acu fadsaolach. Is é túiliam a 170 an raidiseatóp is fadsaolaí, agus é 1.92 bliain ar leathré. Is é an cineál meath radaighníomhach is mó a thagann air ná leictreonghabháil.
Cosúil le lantanóidigh áirithe eile (an hoilmiam agus an t-eirbiam, cuir i gcás) úsáidtear túiliam sna gléasraí léasair.


Ospidéal Ginearálta Loch Garman.
Ospidéal i Loch Garman na hÉireann é Ospidéal Ginearálta Loch Garman a chuireann seirbhís leighis ar fáil don chondae agus don cheantar máguaird. Otharlann ghinearálta atá ann a chludaíonn roinnt sainréimsí; cnáimseachas, péidiatraic, gínéiceolaíocht chomh maith leis an míochaine agus an mháinliacht ghinearálta. Tá 210 leaba ann d'othair chónaitheacha agus 37 leaba d'othair lae. Glacann an t-Ospidéal páirt i gclár náisiúnta de chuid Foras Oispíse na hÉireann le prionsabail oispíse a chuir chun cinn in ospidéil.


Ospidéal Ollscoile Naomh Uinseann.
Ospidéal oiliúna é Ospidéal Ollscoile Naomh Uinseann nó níos minice "Ospidéal Naomh Uinseann" (úsáidtear "Ospidéal Ollscoile Uinsinn" chomh maith) (Béarla: "St. Vincents University Hospital" nó "SVUH") atá lonnaithe ag Páirc na Leamhán, ó dheas ó chathair Bhaile Átha Cliath, Éire. Tá sé lonnaithe ag crosaire Bhóthar Mhuirfean, trasna ó Ionad Siopadóireachta Mhuirfean agus ar láimh Cumann Gailf Pháirc na Leamhán. Tá sé nasctha le Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath atá suite beagán uaidh.
Stair.
Bunaíodh sean-Ospidéal Naomh Uinseann ag Faiche Staibhna sa bhliain 1834 ag Mother Mary Aikenhead an bhean a bhunaigh Siúracha na Carthanachta ord rialta de chuid na gCaitliceach. Bhí cead ag éinne cúram a fháil san ospidéal cuma cén creideamh a bhí acu. Bhog an t-ospidéal chuig an suíomh reatha i bPáirc na Leamhán sa bhliain 1970, agus ath-ainmníodh é sa bhliain 1999 faoin ainm "Ospidéal Ollscoile Naomh Uinseann" le léiriú go raibh an t-ospidéal mar phríomh-ospidéal oiliúa ag Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.


James Bannon.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é James Bannon. Tá sé ina bhall den Pháirtí Fine Gael.
Tá Bannon ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Seán Barrett.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Seán Barrett ar son dáilcheantar Dhún Laoghaire (a rugadh ar 9 Lúnasa, 1944). Is é an Ceann Comhairle ó Mhárta 2011 i leith é. Tá sé ina bhall den Pháirtí Fine Gael.
Ar an 12 Feabhra 2016, d'fhógair Barret nach mbeadh sé ag lorg ainmniúcháin an Chinn Chomhairle don chéad Dáil eile tar éis Olltoghchan 2016.


Tom Barry.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Tom Barry a rugadh sa bhliain 1968. Tá sé ina bhall den Pháirtí Fine Gael.
Tá Barry ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Richard Boyd Barrett.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Richard Boyd Barrett ("Gaeilge: Risteard Búiteach Bairéid"). Tá sé ina bhall den Pháirtí Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús. Sheas Boyd Barrett in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann


Pat Breen.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Pat Breen. Tá sé ina bhall den Pháirtí Fine Gael.
Tá Breen ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Tommy Broughan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Tommy Broughan. Bhíodh sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre ach is TD neamhspleách anois é.
Tá Broughan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


John Browne (Fianna Fáil).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é John Browne (Gaeilge: "Seán de Brún"). Tá sé ina bhall den Pháirtí Fianna Fáil.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Ray Butler (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Ray Butler. Tá sé ina bhall den Pháirtí Fine Gael.
Tá Butler ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Jerry Buttimer.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Jerry Buttimer. Tá sé ina bhall den Pháirtí Fine Gael. Ba é an chéad dhuine a bhí aerach go hoscailte mar TD ag Fine Gael.
Tá Buttimer ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Eric Byrne.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Eric Byrne. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tá Byrne ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Dara Calleary.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Mhaigh Eo é Dara Calleary (rugadh ar an 10 Bealtaine, 1973 é). Tá sé ina bhall den pháirtí Fianna Fáil agus mar TD do cheantar Mhaigh Eo ó 2007. Tá cónaí air i mBéal an Átha. Is ball é de Fheidhmeannas Náisiúnta an pháirtí ón mbliain 1997 i leith é. Is mac é le Seán Calleary a bhí mar TD do Thuaisceart Mhaigh Eo ón mbliain 1973 go 1992 agus garmhac é do Phelim Calleary a toghadh mar bhall den 14ú Dáil ag fo-thoghchán na bliana 1952 go dtí gur éirigh as ag toghchán na bliana 1969.
Tá Calleary ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Aodhán Ó Ríordáin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Bhaile Átha Cliath Láir Thuaidh é Aodhán Ó Ríordáin (Rugadh é i 1975). Toghadh é i 2011. Rinne sé staidéar ar an nGaeilge agus ar an stair ar Choláiste na hOllscoile BÁC. Tá sé pósta ar Áine Kerr, iriseoir as an Irish Independent. Is iar-mhúinteoir é agus dar leis an Irish Times, mar Theachta Dála, díríonn sé ar chúrsaí oideachais. Ó ham go ham déanann sé agaillamh le Nuacht RTÉ nó Nuacht TG4, as Gaeilge. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Tá Béarla líofa aige.


Itéirbiam.
Is é an t-itéirbiam dúil cheimiceach uimhir a 70, agus is é is siombail dó ná Yb. Fuair sé a ainm ó Ytterby, sráidbhaile sa tSualainn a raibh an-ról aige i dtaighde na miotal tearc-chré. Ceann acu siúd é an t-itéirbiam, ós lantanóideach é. Tá sé le fáil sa mhonaisít, sa xéinitím, san eoixéinít agus sa ghadailinít. Miotal bog é a bhfuil loinnir an airgid ghil ann. Tagann an chuid is mó den itéirbiam tráchtála as an tSín, as na Stáit Aontaithe, as an mBrasaíl, as Srí Lanca, as an India agus as an Astráil.
Ba é an ceimiceoir Francach Jean Charles Galissard de Marignac ba túisce a thuig gur dúil ar leith a bhí san itéirbiam, thiar sa bhliain 1878. Ní raibh sé in ann, áfach, an dúil féin a aonrú. Is éard a rinne sé ná an ocsaíd itéirbiam a aithint agus a ainmniú. Itéirbia a thug sé ar an ocsaíd, agus is as seo a fuarthas ainm an mhiotail féin ní ba déanaí. Sa bhliain 1907, áfach, d'aithin ceimiceoir Francach eile, gur dhá shubstaint a bhí i gceist leis an itéirbia, is é sin, ceann ar thug sé nua-itéirbia air, agus ceann eile, ar bhaist sé an t-ainm "lúitéitia" air. Ba í an itéirbia, nó an nua-itéirbia, an ocsaíd itéirbiam, agus ba í an lúitéitia an ocsaíd lúitéitiam. Thaispeáin an speictream gur dhá dhúil a bhí i gceist leis an itéirbiam agus leis an lúitéitiam, ach níor haonraíodh an dúil féin ach sna 1950idí, le teacht na teicneolaíochta ianmhalartaithe.
Tá seacht n-iseatóp nádúrtha ag an itéirbiam: itéirbiam a 168 (0.13 % d'itéirbiam an dúlra, itéirbiam a 170 (3.04 %), itéirbiam a 171 (14.28 %), itéirbiam a 172 (21.83 %), itéirbiam a 173 (16.13 %), itéirbiam a 174 (31.83 %), agus itéirbiam a 176 (12.76 %). Dealraíonn sé go bhfuil siad go léir cobhsaí, agus is iseatóip shaorga iad go léir na cinn radaighníomhacha, nó is é itéirbiam a 169 an ceann is cobhsaí acu, agus é féin 32 lá ar leathré. Is é an cineál meath radaighníomhach is réidhe a thagann ar an iseatóp seo agus ar na raidiseatóip leatroma eile atá ag an itéirbiam ná an leictreonghabháil; na raidiseatóip is troime, áfach, is é an béite-mheath a thagann orthusan.
Sna comhdhúile, is é +III an uimhir ocsaídiúcháin is tipiciúla, mar is dual don lantanóideach. Tá uimhir ocsaídiúcháin eile ag an itéirbiam freisin, mar atá, +II, agus na comhdhúile ina bhfuil an uimhir ocsaídiúcháin seo ag an itéirbiam bíonn siad an-chosúil le comhdhúile an chailciam.
Úsáidtear itéirbiam mar chineál breiseán nó "dópán" le saintréithe fisiceacha an iarainn a fheabhsú. Thairis sin, baintear úsáid as i ngléasra léasair.


Lúitéitiam.
Is é an lúitéitiam dúil uimhir a 71, agus é ar an gceann is troime de na lantanóidigh. Is é an tsiombail cheimiceach a sheasann dó sna foirmlí ná Lu. Miotal geal é agus é réasúnta díonta ar an gcreimeadh. Dúil thrífhiúsach é, is é sin, is é +III an staid ocsaídiúcháin is coitianta a bhíonn aige ina chuid comhdhúl, díreach cosúil leis na lantanóidigh eile. Tá an lúitéitiam nádúrtha comhdhéanta as dhá iseatóp: an t-iseatóp cobhsaí, lúitéitiam a 175, agus an raidiseatóp nádúrtha, lúitéitiam a 176 (2.59 % de lúitéitiam an dúlra). Tá an raidiseatóp sin chomh fadsaolach, áfach, gur féidir dearmad a dhéanamh dá radaighníomhaíocht sa ghnáthshaol.
Is dual don lúitéitiam smúid ocsaíde a fháil faoi thionchar an aeir, agus má théitear go 150 céim Celsius é, rachaidh sé trí thine le ocsaíd lúitéitiam (III), Lu2O3, a dhéanamh. Imoibreoidh sé leis na halaiginí freisin, ionas go nginfear halaiginídí: LuF3, LuCl3, LuBr3, LuI3. Tá an iaidíd donn, agus an trí halaiginíd eile bán.
Stair.
Triúr saineolaithe a rinne fionnachtain an lúitéitiam sa bhliain 1907 beag beann ar a chéile, mar atá, an Francach Georges Urbain, an tOstarach Carl Auer von Weisbach, agus an Meiriceánach Charles James. Ceimiceoirí a bhí sa bheirt eile, agus Weisbach ina mhianreolaí. Tháinig gach duine acu ar an lúitéitiam mar thruailleán san itéirbia, is é sin, an ocsaíd itéirbiam. Ba é Urbain a bhaist an dúil nua. "Lutetia" an seanainm Laidine ar Pháras, príomhchathair na Fraince. Thug Weisbach, nach raibh sásta onóir na fionnachtana a ghéilleadh d'Urbain, caiseoipiam ar an lúitéitiam, agus é ag tagairt don réaltbhuíon úd Caiseoipé. Bhaineadh saineolaithe Gearmánacha úsáid éigin as an dara hainm sin go dtí na caogaidí, ach inniu, táthar sásta lúitéitiam a thabhairt ar an dúil seo.
Minicíocht gheolaíoch agus táirgíocht.
Bíonn lúitéitiam ar fáil san áit a bhfuil na tearcithreacha eile, ach tá sé deacair é a aonrú agus a dhealú uathu. Le fírinne níor haonraíodh an miotal glan lúitéitiam ach le déanaí. Mar sin, tá sé ar ceann de na dúile is daoire amuigh. Níl an t-ór féin ach ceithre oiread chomh daor le lúitéitiam.
Úsáid.
Ní úsáidtear mórán lúitéitiam sa teicneolaíocht, nó ní bhíonn sé praiticiúil, chomh tearc is atá sé. Is féidir, áfach, leas a bhaint as mar chatalaíoch i scoilteadh na móilíní móra sna scaglanna artola. Scéal eile fós gur miosúr ar aois na ndreigítí é an coibhneas idir lúitéitiam a 176 (máthairiseatóp) agus haifniam a 176 (iníoniseatóp).


Pirimid dhearg.
Is pirimid i Dahshur, Éigipt í an Phirimid Dhearg nó an Phirimid Thuaidh. Tugann na daoine áitiúla "Pirimid na nIaltóg" uirthi freisin. Is í an phirimid is mó den trí cinn atá i Dahsur agus is í an tríú pirimid is mó san Éigipt ar fad, i ndiaidh an dá cheann móra i nGiza. Tá sí ainmnithe as an lí scothdhearg atá ar na clocha as a bhfuil sí tógtha. Tógadh an phirimid, áfach, le clúdach d'aolchloch bhán Tura. Níl ach a rian den aolchloch fágtha ag coirnéal amháin den phirimid inniu mar baineadh an aolchloch sa Mheánaois le foirgnimh a thógáil i gCaireo. An Faró Sneifearú, sa tSeanríocht, a rinne an Phirimid Dhearg a thógáil timpeall na bliana 2590 R.Ch.
Pirimidí dhearg


Pirimid lúbtha.
Is pirimid i nDahshur, Éigipt í Pirimidí lúbtha.


Will Smith.
Is aisteoir Meiriceánach é Willard Christopher Smith, Jr, a rugadh ar an 25 Meán Fómhair 1968. Tá sé posta le Jada Koren Pinkett agus tá beirt pháistí acu: Jaden Smith (rugadh 1998) agus Willow Smith (rugadh 2000).


The Fureys.
Banna ceoil traidisiúnta Éireannach é The Fureys, a bhunaíodh i mBaile Formaid, Baile Átha Cliath sa bhliain 1978. Ba iad na baill ná na deartháireacha Furey, Finbar, Eddie, Paul agus George agus a gcara Davey Arthur. Bhí rath mór orthu ar feadh blianta fada in Éirinn agus thar lear. Fuair Paul bás sa bhliain 2002 de bharr ailse.


Haitseapsút.
Faró Éigipteach ab ea Haitseapsút 1508 r. Chr. – 1458 r. Chr).


Cúfú.
Faró Éigipteach ab ea Cúfú (réimeas - 2859 r. Chr. - 2566 r. Chr).


Sneifearú.
Faró Éigipteach ab ea Sneifearú 2613 r. Chr. – 2589 r. Chr).


Tútmósa III.
Faró Éigipteach ab ea Tútmósa III réimeas 1479 r. Chr. – 1425 r. Chr).


Ceafra.
Faró Éigipteach ab ea Ceafra (réimeas 2558 r. Chr. – 2532 r. Chr).


Ámanótap III.
Faró Éigipteach ab ea Ámanótap III réimeas 1388 r. Chr. – 1351 r. Chr).


Mary Faustina Kowalska.
Ba naomh Caitliceach í Mary Faustina Kowalska (25 Lúnasa 1905 – 5 Deireadh Fómhair 1938). Rugadh í mar Helena Kowalska in Głogowiec, an Pholainn.


Lady Gaga.
Is amhránaí agus cumadóir Meiriceánach í Lady Gaga, a rugadh faoin ainm Stefani Joanne Angelina Germanotta ar 28 Márta 1986.
Deirtear gur ó amhrán de chuid Queen "Radio Ga Ga" a fuair sí a hainm.
Tháinig sí chun cinn mar phearsa cheoil in 2008, nuair a d'eisigh sí a céad albam stiúideo, "The Fame". Bhí móréileamh ar an albam i gcéin agus i gcóngar.
Lean sí le halbam eile "The Fame Monster" in 2009 agus bhí rath domhanda air sin chomh maith. De dheasca an mhóréilimh ar an dá albam seo, thug sí camchuairt timpeall an domhain.
Bhí tionchar ag rac-cheoltóirí ar nós David Bowie, Elton John agus Queen uirthi agus feictear é seo i gcúrsaí faisin agus sna físeanna ceoil a léiríonn sí. Tá cáineadh déanta ar roinnt de na físeanna atá déanta aici de dheasca na n-íomhánna a léiríonn sí iontu. Ach tá sé soiléir go bhfuil suim ag an bpobal inti mar go mbreathnaíonn breis agus billiún duine orthu ar YouTube.


Justin Bieber.
Is pop-amhránaí é Justin Drew Bieber'", a rugadh i gCeanada ar 1 Márta 1994 i London, Ontario.
Gradaim.
Tá 142 gradam buaite ag Bieber.


Na Cloigne.
thumb
Is scéinscéal osnádúrtha é Na Cloigne, a craoladh ar TG4. Léirithe ag ROSG, tá an tsraith go hiomlán trí Ghaeilge. Tá trí chlár sa tsraith, le gach clár timpeall 50 nóiméad ar fhad. Tá leagan speisialta déanta mar scannán freisin. Bhí Na Cloigne craolta don chéad uair ar an tríú lá déag d'Eanáir 2010.
Cláir sa tSraith:.
thumb
1: An Bradán:.
An chéad chlár sa tsraith, agus tús foréigneach atá ann. Go luath is léir nach bhfuil caidreamh Seán agus Nuala chomh sona sin. Imíonn Nuala i lár na hoíche san charr tar éis argóint le Seán. An maidin dar gcionn tá reathaí ag rith tríd an coill, feiceann sí corp leis an ceann bainte de. Níl fios ag na Gardaí cé hí an corp... agus níl trácht ar Nuala.
2: Corp Gan Cheann:.
Tá na Gardaí ag fiosrú eolas, fós níl fios acu cé hí an corp. Tagann an Garda Colm Ó Cadhain ar gluaisteáin Nuala bun ós cionn. Chuaigh sí as an bóthair, agus tá sí thámhach don clár.


Darron Gibson.
Imreoir sacair as Doire, Tuaisceart Éireann is ea Darron Gibson a rugadh ar an 25 Deireadh Fómhair, 1987. Imríonn Gibson le Everton faoi láthair sa Premier League, agus le foireann sacair náisiúnta na hÉireann chomh mhaith. Imríonn sé i lár na páirce don chuid is mó. D'imir sé le Manchester United F.C. ar feadh 7 mbliana agus ba é a chlub óige é.
Gibson, Darron
Gibson, Darron
Gibson, Darron
Gibson, Darron
Gibson, Darron


Charles, Prionsa na Breataine Bige.
Is prionsa Sasanach é Séarlas, Prionsa na Breataine Bige, (a rugadh ar 14 Samhain 1948). Tá sé ina mac ag Eilís II na Ríochta Aontaithe agus Prionsa Pilib, Diúc Dhún Éideann agus athair na bprionsaí Harry agus William de chuid rítheaghlach na Breataine.
Pósadh.
Bhí an Prionsa Charles pósta don chéad uair ar Diana, Banphrionsa na Breataine Bige. Ar an 29 Iúil 1981, phós Diana Spencer agus Charles in Ardeaglais Naomh Pól, Londain. "Deirtear faoi go raibh dearadh an ghúna pósta ar an rún faisin ba mhó riamh. Bhreathnaigh 700 milliún duine ar shearmanas an phósta féin ar an teilifís ar fud an domhain agus níl dabht ar bith ach gurbh í réalta faisin a linne í".
Conspóidí.
Ar an 16 Meitheamh 1992, foilsíodh leabhar conspóideach Andrew Morton faoin teaghlach ríoga agus a gcuid geáitsí.
Ar an 20 Nollaig 1995, dúirt an bhanríon Éilis go gcaithfidh Diana & Charles colscaradh a fháil.
Tá Charles pósta anois ar Camilla, Bandiúc Chorn na Breataine.


Kate Middleton, Bandiúc Cambridge.
Bean chéile an Phrionsa William, Diúc Chambridge, í Catherine Middleton, a rugadh ar 9 Eanáir 1982 i Reading, Berkshire, Sasana. Pósadh iad ar 29 Aibreán 2011. Aithnítear ó shin í mar A Mórgacht Ríoga, Bandiúc Chambridge. Mar duine den teaghlach ríoga, ní bhaineann sí úsáid as sloinne a chéile, mar atá Mountbatten-Windsor.


Harry, prionsa na Breataine Bige.
Is prionsa Sasanach é Henry Charles Albert David, (a rugadh ar 15 Meán Fómhair 1984). Mac leis an bprionsa Charles agus an mbanphrionsa Diana atá ann. Is í a sheanmháthair Elizabeth banríon na Ríochta Aontaithe, agus 15 stát eile.


Naomh Tomás.
Duine den Dáréag Aspal Íosa ba ea Naomh Tomás.
Tomás


Coláiste Chiaráin.
Tá Coláiste Chiaráin lonnaithe ar an gCeathrú Rua i gContae na Gaillimhe.


Kirsten Dunst.
Is aisteoir Meiriceánach í Kirsten Caroline Dunst a rugadh 30 Aibreán 1982 in Point Pleasant, New Jersey.
Saol.
Tá dearthair amháin aici. Christian is ainm dó.
Gairmréim.
Thosaigh sí ag obair mar aisteoir i bhfógraí teilifíse nuair a bhí sí trí bliana d'aois. An chéad scannán ar ghlac sí páirt ann ná "New York Stories" sa bhliain 1989.


Pósadh an Phrionsa William, Diúc Chambridge agus Catherine Middleton.
Prionsa William, Diúc Chambridge agus Catherine Middleton
Ar an Aoine, 29 Aibreán 2011 phós an Prionsa William, Diúc Chambridge (William, prionsa na Breataine Bige) Catherine 'Kate' Middleton ag Mainistir Westminister Londan ag 11.00 ar maidin. Chas William, atá mar an dara duine a thiocfaidh i gcomharbacht ar Éilís II, le Middleton den chéad uair sa bhliain 2001 agus an bheirt acu mar mhic léinne ag Ollscoil Naomh Aindriú. Fógraíodh go raibh siad geallta ar an 16 Samhain 2010.


Plinias Óg.
Ba dhlíodóir, údar, agus ghiúistís na Sean-Róimhe é Plinias Óg (Laidin:Gaius Plinius Caecilius Secundus) (61 AD- ca. 112 AD), a rugadh Gaius Caecilius nó Gaius Caecilius Cilo'". Chabhraigh uncail Phlinias, Plinias Mór, le tógail agus oiliúint a nia agus bhí siad araon mar fhinné ar bhrúchtadh na Veasúive ar 24 Lúnasa 79 AD.
Duine suaitheanta é Plinias Óg mar gheall ar a chéadta litreacha a mhaireann go fóill, atá ina bhfoinse luachmhar stairiúil don tréimhse. Tá go leor acu seolta chuig impirí nó daoine tábhachtacha cosúil leis an staraí, Tacitus. Ba dhuine suntasach féin é Plinias, agus é ina ghiúistís impiriúil faoi Tráian (Laidin:"Marcus Ulpius Nerva Traianus Augustus") (réimeas AD 98-117). Measadh gur fear macánta agus measartha é Plinias agus fuair sé céimeanna níos airde trí shraith de oifigí Impiriúla idir sibhialta agus míleata, an "cursus honorum" (féach thíos). Ba chara an staraí Tacitus é agus d'fhostaigh sé an beathaisnéisí Suetonius ina bhfoirne. Tháinig Plinias freisin i dteagmháil le go leor fir-aitheanta eile den tréimhse sin, lena n-áirítear na fealsaimh Artemidorus agus Euphrates le linn a chuid ama sa tSiria.


Motörhead.
Ba bhanna rac-cheoil as London, Sasana é Motörhead. Ba iad Lemmy Kilmister (príomhamhránaí, dordghiotár), "Fast" Eddie Clarke (giotár), Phil "Philthy Animal" Taylor (drumaí) baill an ghrúpa.
Fuair Lemmy bás ar 28 Mí na Nollag 2015 de bharr ailse.Bhí sé 70 bliain d'aois.


Alessandro Baricco.
Alessandro Baricco sa bhliain 2010
Is scríbhneoir mór le rá de chuid na hIodáile é Alessandro Baricco (Rugadh 25 Eanáir, 1958 in Torino, Piedmonte). Tá a chuid úrscéalta aistrithe i neart teangacha agus rath mór air go háirithe san Iodáil agus san Fhrainc. Tá cónaí air sa Róimh lena bhean chéile agus beirt clainne.
Saol agus Saothar.
Tar éis dó céimeanna ollscoile a bhaint amach i bhfealsúnacht agus i gceol, scríobh sé altanna smaointiúla ar cheol: Il genio in fuga (1988) faoi Gioachino Rossini agus L'anima di Hegel e le mucche di Wisconsin (1992) faoin mbaint idir ceol agus an saol comhaimseartha. Ansin bhí sé ina léirmheastóir ceoil do "La Repubblica" agus "La Stampa" agus ina láithreoir de chlár ceoil ar Rai Tre.
Luigh sé isteach leis an scríbhneoireacht cruthaitheach ansin agus tá neart leabhar foilsithe aige ó shin, eatartha Síoda, Novecento agus Senza Sangue. Tá samhlaíocht, clisteacht agus comhbhá leis an duine daonna le braith ina chuid scríbhneoireachta agus in ainneoin gur úrscéalta cuíosach gearra atá scríte aige den chuid is mó, tá cumhacht litríochta ag baint leo.


Ascalúchán.
Is é is ascalúchán ann ná, go hiondúil in am, an t-athrúchán atriallach de thoise éigin timpeall luach lárnach (go minic, pointe cothromaíochta nó idir dhá cheann nó níos mó stáit éagsúla. I measc na samplaí aithnidiúla bheadh luascadán ag luascadh agus sruth ailtéarnach (SA). Úsáidtear an téarma 'creathadh' uaireanta mar théarma cúngn chun cur síos a dhéanamh ar 'ascalúchán meicniúil', ach úsáidtear é uaireanta freisin mar théarma comhchiallach le 'ascalúchán'. Tarlaíonn ascalúcháin ní amháin i gcórais fisiciúla ach freisin i gcórais bitheolaíochta agus sa tsochaí dhaonna.


Baile Átha Fhirdhia.
Baile mór is ea Baile Átha Fhirdhia ("Ardee" i mBéarla). Tá sé suite 20 ciliméadar i dtreo an iardheiscirt ó Dhún Dealgan, príomhchathair na Lú. Tá sé suite ar bhruach na habhainne Dee. Tá sé suite ag an áit a dtrasnaíonn na bóithre N2 agus N52.
Stair.
Bhí an baile ar an teorainn thuaidh den An Pháil sa Mheánaois


Dún an Rí.
Is é Dún an Rí (Béarla: "Kingscourt" atá air anois cé go mbíodh "Dunaree" air tráth), an ceathrú baile is mó i gContae an Chabháin in Éirinn. Is é Mervyn Pratt an duine a bhunaigh an baile seo ag deireadh an 18ú aois. Bunaíodh é ar suíomh sráidbhaile eile darbh ainm Cabra. Tá caisleán Cabra suite in aice an bhaile, milleadh é ag fórsaí Cromail idir (1649-1653) ach atógadh é. Tá Dún an Rí suite 90 km ó Baile Átha Cliath agus 130 km ó Béal Feirste.
Spórt.
Sa bhliain 2010, bhuaigh "CLG Réalt Dún an Rí" Craobh Sinsear Peile an Chabháin.
Cabhán, An


Fuilchill dhearg.
Fuilchealla dearga an duine (6-8μm)
Is iad na fuilchealla dearga (dá ngairtear freisin eiritricítí) an cineál ceall fola is coitianta san orgánach veirteabrach agus is iad an modh is tábhtachtaí le haghaidh ocsaigine (O2) a seachadadh go dtí na fíocháin via an sreabhadh fola tríd an gcóras imshruthaithe. Glacann siad suas ocsaigin sna scamhóga nó geolbhaigh agus scaoileann siad í amach ina dhiaidh sin sna ribeadáin.
Bíonn cíteaplasma na bhfuilcheall dearg saibhir i haemaglóibin, bithmhóilín ina bhfuil ábhar iarainn ann agus gur féidir leo ocsaigin a chonheangal le haemaglóbin agus atá freagrach as dath dearg na fola.
I ndaoine, bíonn fuilshealla dearga aibí ar fáil mar dhioscaí déchuasacha solúbtha gan núicléas cille agus orgánaidí den chuid is mó. Táirgítear 2.4 milliún eiritricít nua in aghaidh an tsoicind. Forbraíonn na cealla sa smior agus imshruthann siad ar feadh 100-120 lá sa chorp, go dtí go mbíonn a gcomhpháirteanna athchúrsáithe ag macrafagaigh. Glacann gach imshruthú scaipeadh thart ar 20 soicind. Is fuilchealla dearga iad thart ar aon cheathrú de na cealla i gcorp an duine.


Fuilchill bhán.
Is éard is fuilchealla bána ("FCB"), nó leocaicítí ann ná cealla an chórais imdhíonachta a mbíonn baint acu leis an gcolainn a chosaint i gcoinne na ngalar tógálach agus earraí coimthíocha. Tá cúig chineál leocaicíte difriúil agus éagsúil ann, ach díorthaíonn siad ar fad ó chill ilchumhachtach sa smior, ar a dtugtar an ghaschill fhuilghinte. Bíonn leocaicítí le fáil ar fud na colainne, lena n-áirítear an córas fola agus limfeach.
Is minic a bhíonn líon na bhfuilcheall bán ina tháscaire ghalair. De ghnáth, bíonn idir 4 × 109 agus 1.1 × 1,010 fuilchill bhán i lítear fola, sé sin thart ar 1% de fhuil i nduine fásta sláintiúil. Glaoitear leocaicíteóis ar mhéadú ar líon na leocaicít thar na n-uasteorainneacha, agus tugtar leocaipéine ar laghdú faoi bhun an teorainn is ísle. Féadfaidh airíonna fisiceacha na leocaicít a bheith athruithe, mar shampla toirt, seoltacht, agus gráinneacht de bharr ghníomhachtaithe, de réir ceall neamhaibí bheith i láthair, nó i gcás na leoicéime leocaicítí urchóideacha a bheith ann.
Sanasaíocht.
Tá an t-ainm "fuilchill bhán" díorthaithe as an bhfíric go bhfuil, i ndiaidh na fola a bheith lártheifneoirithe, fuilchealla bána le fáil sa bhuíchóta (Béarla: "buffy coat"), sraith bhán thanaí, de chealla núicléatacha, de ghnáth, idir na fuilchealla dearga deascaithe agus an fuilphlasma. Léiríonn an téarma eolaíochta "leocaicít" an cur síos seo go díreach, díorthaithe ón nGréigis Ársa "λευκό" (bán), agus "κύτταρο" (cill). Uaireanta, is féidir dath glas a bheith ar an bhfuilphlasma más amhlaidh go raibh a lán neodraifilí sa sampla, mar gheall ar an einsím mialósárocsaíodáis a tháirgeann siad, ina mbíonn haem ann.
Na Leocaicítí.
Bíonn trí chineál éagsúil fuilcheall ar fuaidreamh sa phlasma; na gránalaicítí, na limficítí agus na monaicítí.
Ainmníodh na gránalaicítí roimhe seo leis an téarma "polanúicléach" mar gheall ar an gcuma a bhí orthu faoin micreascóp solais, go raibh níos mó ná núicléas amháin acu. I ndáiríre ní raibh ach núicléas maothánach amháin iontu, ceangailte le droichid tanaí de chrómaitin.


Henry Cooper.
Dornálaí Sasanach ab ea Henry Cooper (3 Bealtaine, 1934 – 1 Bealtaine 2011).
Cooper, Henry
Cooper, Henry
Cooper, Henry


Pláitín.
a>. Is féidir pláitín amhain a fheiscint ar an taobh uachtair ar chlé den íomhá (corcra) agus tá sé i bhfad níos lú i méid ná na cealla dearga (daite bándearg) agus an dá phláitín mór (daite corcra).
Is éard is pláitíní nó trombaicítí (Gréigis: θρόμβος, "téachtán" agus κύτος, "cillín") ann, ná cill-bhloghanna beaga trédhearcacha, a dhéantar i smior na gcnámh (ie ceall gan núicléas le ADN). Tá siad 2-3 μm ar trastomhas, agus bíonn siad díorthaithe ó ilroinnt réamhtheachtaí de chealla móra, na meigeacaraicítí. De ghnáth, is é an meán saolré de phláitín ná 5 go 9 lá. Is foinse nádúrtha na dtosca fáis iad. Imshruthaíonn siad i bhfuil na mamach agus bíonn baint acu le haemastáis, agus bíonn baint mhór acule téachtadh na fola.


Limerick F.C..
Club peile Éireannach is ea Limerick FC (Gaeilge: "Cumann Peile Luimnigh") atá suite i gContae Luimnigh. Is é Pat Scully an traenálaí na 'Super Blues' agus imríonn an foireann i Sraith na hÉireann. Is é Jackman Park staid ina imríonn sé.


Plewniak.
Sráidbhaile sa Pholainn is ea Plewniak atá suite i limistéar Gmino Lesna; laistigh Chontae Iarthar Vársá, Cúige Masovia, in Oir-Lár na Polainne.


Micreascóp solais.
Micreascóp solais. Cur síos ar a chomhpháirteanna; A) Súil-lionsa, B) Réadlionsa, C) Sleamhnán, D) Soilsiú lionsaí, E) Stáitse, F) Leibhéil an tsoilsithe.
Cineál micreascóip is ea micreascóp solais nó an micreascóp optúil, a úsáideann solas infheicthe agus córas lionsaí a fhormhéadaíonn íomhánna de shamplaí beaga. Miondearcán é trínar féidir mion-anailís a dhéanamh ar nithe bídeacha agus úsaidtear san eolaíocht go minic é. Is iad na micreascóip seo na cinn is sine agus dearadh iad ar dtús timpeall na bliana 1600. Is féidir le bun-mhicreascóip optúla a bheith an-simplí, cé go bhfuil go leor dearaí casta ann a bhíonn mar aidhm acu gléine agus codarsnacht an tsampla a fheabhsú. Go stairiúil, bhí sé éasca go leor micreascóip optúla a fhorbairt, mar go n-úsáideann siad solas infheicthe, ionas gur féidir an sampla a mheas go díreach trí shúil an duine.


Plasma fola.
a> san dá fheadán seo, ar chlé bhí am ag na cealla dearga socrú síos agus titim go bun an fheadáin ach ní raibh am ag na cealla dearga ar dheis socrú síos agus dá bhrí sin tá siad fós ar crochadh.
Is leacht buí san fhuil é plasma fola (nó fuilphlasma) ina mbíonn na cealla fola ar fad ar fuaidreamh de ghnáth. Cuimsíonn an plasma thart ar 55% de thoirt iomlán na fola.
Is éard é plasma fola ná sreabhán ionshoithíoch agus tá sé ina chuid den leacht eachtarcheallach (sreabháin uilig an choirp taobh amuigh de na cealla). Tá sé comhdhéanta d'uisce den chuid is mó uisce (93% de réir toirte) cé go mbíonn próitéiní tuaslagtha, glúcós, fachtóirí téachta fola, iainmhianraí, hormóin agus dé-ocsaíd charbóin (is é an plasma an mheán is mó le haghaidh táirgí eisfheartha a iompair.). Ullmhaítear plasma fola trí fheadán de lánfhuil úr antaithéachta a lártheifneoiriú go dtí dtiteann na cealla fola go bun an fheadáin. Doirtear an fhuilphlasma amach as ansin. Tá dlús de thart ar 1025 kg/m3, nó 1.025 kg / l ag plasma fola.


Oifig na bhFoilseachán.
Oifig idirinstitiúideach is ea Oifig na bhFoilseachán san Aontas Eorpach (Oifig na bhFoilseachán), arb aidhm di a áirithiú go bhfoilsítear foilseacháin institiúidí na gComhphobal Eorpach agus an Aontais Eorpaigh (AE) - Cinneadh 2009/496/CE, Euratom.
In theannta sin, soláthraíonn an Oifig Foilseachán roinnt seirbhísí ar líne a thugann saorrochtain ar fhaisnéis faoi dhlí an AE (EUR-LEX), faoi fhoilseacháin an AE (Siopa Leabhar an AE), faoi sholáthar poiblí san AE (TED) agus faoi thaighde is forbairt san AE (CORDIS).


Oileán Norfolk.
Is oileán beag san Aigéan Ciúin é Oileán Norfolk (sa teanga Norfolk: "Norfuk Ailen") agus é suite idir an Astráil, an Nua-Shéalainn agus an Nua-Chaladóin. Tá an t-oileán mar pháirt de Chomhlathas na hAstráile, ach tá méid áirithe féin-rialtais ann. Is críoch sheachtrach na hAstráile é, in éineacht le dhá oileán cóngarach dó. Is é péine Oileán Norfolk siomból an oileáin, é á léiriú ar bhratach an oileáin. Tá an crann dúchasach don oileán, agus tá sé éirithe coiteann mar chrann maisithe coiteann san Astráil freisin, áit ina fhásann dhá speiceas gaolmhara léi.
Bhí Oileán Norfolk lonnaithe ag marnéiligh thoir-Pholainéiseacha ar dtús. Tháinig siad seo ó na hOileáin Kermadec (taobh ó thuaidh ó Oileán Thuaidh na Nua-Shéalainne. Shroich siad an t-oileán sa 14ú nó 15ú haois, agus mhair siad ann ar feadh roinnt glúinte sular imigh siad ón oileán.
Ba é an Captaen James Cook an chéad Eorapach fiosrach chun an oileán a fheiscint (i 1774), ar a dhara aistear go dtí deisceart an Aigéin Chiúin. Bhí an t-oileán ainmnithe tar éis an Bhaindiúc Norfolk sa Bhreatain, bean chéile Éadmhard Hobháird, an 9ú Diúc Norfolk (1685-1777).
Dúirt an tUasal John Call gurbh iad buntáistí an oileáin ná gurbh oileán neamháirtrithe é agus gur d'fhás líon ann. I 1786, d'áirigh Pharlamaint na Bhreataine Oileán Norfolk mar lonnaíocht cúntach, mar a dúirt John Call, ina phlean coilínithe do New South Wales. Glacadh an cinneadh chun lonnú ar Oileán Norfolk mar gheall ar chinneadh Banimpire Caitríona na Rúise chun an díoladh cnáibe a srianadh. Go praicticiúil, tháinig an cnáib agus líon go léir a d'úsáid an Cabhlach Ríoga do théadra agus mar anairt seoil ón Rúis.
Nuair a shroich an Chéad Flít Bhriotanach Port Jackson (Cuan Sydney san Astráil) i mí Eanáir 1788, d'ordaigh Gobharnóir Arthur Phillips don Leifteanant Phillip Gidley King grúpa de 15 coirpeach agus 7 saorfhir a thógáil chun seilbh Oileán Norfolk a ghacadh agus é a fháil réidh le haghaidh forbairt thráchtála. Shroich siad an t-oileán ar an 6ú Márta 1788.
I rith an chéad bhliain den lonnaíocht (glaodh Sydney uirthi i ndiaidh phríomhchathar na hAstráíle), seoladh níos mó coirpeach agus saighdiúirí ann ó New South Wales.


Imshruthaíocht dhúbailte.
I gciorcad chéad ordú imshruthaithe, pumpáiltear fuil chuig na scamhóga, agus faightear ocsaigin amhlaidh scaoiltear dé-ocsaíd charbóin am céanna. San t-aschur sistéamach den dhara ord dí-ocsaiginítear an fhuil go roghnach trí riachtanas na n-orgán forimeallach, ag filleadh arís ar an croí. Mar sin, ní bhíonn i gceist ach imsruthaíocht amháin sa chroí nó timchuairt aonair.
Sa chóras imshruthaithe dúbailte cuirtear an fhuil ón gcroí go dtí na scamhóga, áit a n-ocsaiginítear í, agus ansin filleann an fhuil ocsaiginithe ar an gcroí arís sula seoltar ar fud an choirp í. Bíonn an cineál ceangail seo idir an croí, orgáin na riosparáide agus an corp, ag leibhéil éagsúla, ag a lán ainmhithe eile; san áireamh amfaibiaigh, éin agus mamaigh (lena n-áirítear daoine.)


Pàrtaidh Nàiseanta na h-Alba.
Is páirtí polaitíochta Albanach é Pàrtaidh Nàiseanta na h-Alba (Gaeilge:"Páirtí Náisiúnta na hAlban", Béarla: "The Scottish National Party" nó "SNP"; Albainis: "Scottis Naitional Pairtie") atá lonnaithe sa lárchlé ar speictream na polaitíochta, chomh maith le bheith sóisialta agus daonlathach is stocaireacht a dhéanamh ar son neamhspleáchas na hAlban ón Ríocht Aontaithe.


Joe Carey.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Joe Carey. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Carey ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Paudie Coffey.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Paudie Coffey. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Coffey ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Niall Collins.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Niall Collins (Gaeilge "Niall Ó Coileáin") (rugadh é ar an 30 Márta, 1973). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil. Sheas Collins in Olltoghchán 2016.


Michael Colreavy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Colreavy. Tá sé ina bhall de Sinn Féin. Roghnaíodh é mar urlabhraí an pháirtí ar Thalamhaíocht, Iascaireacht agus Bia. Rugadh i Sligeach é ach bhog sé go Cluainín Uí Ruairc i gContae Liatroime sa bhliain 1981. Ghlac sé ballraíocht i Sinn Féin sa bhliain 1979 agus do thoghchan ginearalta 1981 rinne sé feachtasaíocht ar son Joe McDonnell an staiceor ocrais agus an t-iarratasóir frith-H-bhlocanna
D'fhógair se go raibh sé i gconne fraiceála.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Michael Conaghan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Conaghan. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Seán Conlan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Seán Conlan. Tá sé ina bhall de Fine Gael.


Paul (Óg) Connaughton.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Paul (Óg) Connaughton. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Connaughton ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Ciara Conway.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Ciara Conway. Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tá Conway ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Noel Coonan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Noel Coonan ("Nollaig Ó Cuanáin" i nGaeilge) a rugadh ar 6 Eanáir 1951. Tá sé ina bhall de Fine Gael do Dháil-cheantar Thiobraid Árann Thuaidh.
Tá Coonan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Joe Costello (polaiteoir Éireannach).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Joe Costello. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tá Costello ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Barry Cowen.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Barry Cowen. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil agus is deartháir é leis an iar-Thaoiseach Brian Cowen. Sheas Cowen ag seasamh in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Michael Creed.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Creed. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Sheas Creed in Olltoghchán na hÉireann, 2016 agus toghadh é mar theachta dála do Corcaigh Thiar Thuaidh (Dáilcheantar). Ceapadh é mar aire talamhaíochta i mí na Bealtaine 2016.


Seán Crowe.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Seán Crowe. Tá sé ina bhall de Sinn Féin.


Jim Daly.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Jim Daly. Tá sé ina bhall de Fine Gael
Tá Daly ag seasamh san Olltoghchán 2016.


John Deasy (Fine Gael).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é John Deasy. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Deasy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Jimmy Deenihan.
mion
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Jimmy Deenihan (Gaeilge: "Séamus Ó Duibhneacháin"). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Tar éis toghchán ginearálta na bliana 2011 roghnaíodh é mar Aire Gaeltachta, Ealaíne is Oidhreachta rud a tharraing cáineadh toisc go raibh Gaeilge lag go maith aige. D'imir sé peil ar son Chiarraí sna 1970dí agus na 1980dí.
Tá Deenihan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Pat Deering.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Pat Deering. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Deering ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Stephen Donnelly.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála de chuid Fhianna Fáil é Stephen Donnelly. Bhí sé ina bhall de Na Daonlathaigh Shóisialta (ó 2015 go 2016), agus ar dhuine den chéad triúr ceannaire. Sheas Donnelly in Olltoghchán 2016 i gCill Mhantáin agus d'éirigh leis ann.


Paschal Donohoe.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Paschal Donohoe. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Donohoe ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Císte cáise.
a>Is éard is císte cáise ann ná milseog comhdhéanta de bharrán déanta as cáis bhog úr, ar bhonn déanta as briosca,taosrán nó spúinse. Is minic an bearrán a bheith milsithe le siúcra agus blaistithe le torthaí, nó le barr torthaí, cnónna, ceobhráin torthaí blaistithe agus / nó seacláide.


Plúr.
Púdar is ea an plúr a déantar as gráinní de ghránaigh a mheilt, nó as síolta eile, nó as fréamhacha. Plúr agus uisce na comhábhair bhunúsacha i gcomhair aráin a dhéanamh, an príomhbhia a mbíonn ag leor de dhaonra an Domhain. Bhí soláthar leordhóthanach plúir ina cheist mhór eacnamaíochta agus pholaitíochta ag amanna éagsúla i stair an phobal daonna. Tá plúr cruithneachta ar cheann de na bianna is tábhachtaí i gcultúir na hEorpa, Mheiriceá Thuaidh, an Mheánoirthir agus Thuaisceart na hAfraice, agus is é an comhábhar a shainíonn stíleanna an chuid is mó dá n-arán agus taosráin. Bhíodh an grán buí nó an t-arbhar Indiach ("Zea mays" L.) tábhachtach sa chócaireacht Mheiriceá Láir ón gcianaois, agus tá sé fós in úsaid go coitianta i gcuid mhór den chócaireacht sa Mheiriceá Laidineach.


Seve Ballesteros.
Imreoir gailf gairmiúil Spáinneach ab ea Severiano "Seve" Ballesteros Sota a rugadh 9 Aibreán 1957 agus a d'éag ar 7 Bealtaine 2011.


Danny Kennedy.
Is polaiteoir agus aontachtaí é Dónal Ó Cinnéide (Béarla:"Danny Kennedy", 6 Iúil 1959) agus iar leas-ceannaire de Páirtí Aontachtach Uladh i dTuaisceart na hÉireann. Tá sé ina Aire reatha do Fostaíocht agus Foghlaim i dTionóil Thuaisceart Éireann.
Cúlra.
Tá sé pósta le triúr clainne; Steven, Philip agus Hannah. Fuair sé a chuid oideachais ag Scoil Ard Iúir Chinn Trá agus d'oibrigh sé le British Telecom ar feadh scór bliain sular toghadh é. Ball den Ord Buí é.


Lios an Gharráin.
Baile fearainn é Lios an Gharráin (Béarla: "Lissagurraun") i Maigh Cuilinn in aice le Bearna i gContae na Gaillimhe, in Éirinn. Tá an baile lonnaithe díreach lár baill idir Maigh Cuilinn agus Bearna. Tá tuairim is 10 dteach ann, gan aon siopa nó scoil, agus tuairim is 24 duine ina gcónaí ann.


Kimchi.
Bia as an gCóiré Theas is ea Kimchi. Cabáiste atá ann a rinneadh a choipeadh le salann, piobar agus gairleog.


Sreabha Stóiréaga.
Sreabha Stóiréaga.
Is samplaí de na sreabha talúin ba mho dá taifeadadh riamh iad na trí Sreabha Stóiréaga. Tharla siad faoin uisce, ag teorainn scairbh ilchríochach na hIorua (ciallaíonn "Stóiréaga", nó "Storegga" "Oll-Teorainn" in Ioruais), sa Mhuir Ioruach, 100 km i dtreo an iarthuaisceart ón Chósta Móir (Møre). De bharr an sleamhnaithe sin, d'fhorbair súnámaí mór a rinne damáiste do chóstaí ar fud tuaisceart an Aigéin Atlantaigh. Bhí timpeall 290 km de scairbh chósta pháirteach sa sreabh, le toirt iomlán de 3,500 km3 de smionagar.
Bunaithe ar Dhátú Radacarbóin de phlandaí aimsithe ó shil-leagan dríodair sil-leagtar ag an súnámaí, thárla an sreabh deireaneach timpeall 6100 RC. San Albain, tá fianaise de súnámaí aimsithe ag seandálaithe- sil-leagain aimsithe in imchuach an Mhonadh Róis- suas go dtí 80 km intíre agus 4 méadar thar an ghnáth-leibhéal taoide sa lá atá inniu ann.
Meicníocht Féideartha.
Ceaptar gurbh iad creathanna talúin, le chéile le gásanna (msh. meatán) scaoilte ón dianscaoileadh de ghásanna hiodráit, iad an chúis do na sreabha. Is seans eile é ná go raibh na dríodair éagobhsaí, agus gur theip siad fanacht ag seasamh tar éis crith talúin nó na sruthanna farraige.
Iarmhairt ar an Daonra agus Tíreolas na hEorpa.
Timpeall an sreabh Stóiréaga deireaneach, bhí droichead talúin, a ghlaotar Talamh Dóigéir air, ag ceangailt an Bhreatain (bhí droichead talúin na hÉirinn leis an Albain scriosta níos luatha mar gheall ar éirí leibhéal na farraige- leá na Oighearchlúideanna) leis an Danmhairg agus an Ísiltír, a chlúdaigh an Mhuir Thuaidh. Bhí an talamh seo lán le tránna, murlaigh, riasca agus réileáin láibe, agus ba talamh seilge tábhachtach don daonra Mheisiliteach é- chónaigh chuid mhóir éisc agus beithigh (ar nós an Fia Mhór Éireannach, nó áracsanna) ann.
Nuair a bhris (leá) an Oigheardamba ag scairreadh an Loch Agasíos sa Cheanada ón Bhá Hudsaín (agus ag stóráil a lán uisce), d'árdaigh leibhéal na farraige ar fud an Domhain. Mar seo, thosaigh laghdú ar an droichead talúin. Áfach, ba é an súnámaí an chúis gur chuaigh Talamh Dóigéar faoi uisce. Rinne sé seo oileán den Bhreatain, agus scair sé na daoine Mheisiliteacha go léir- ag athrú sruth na staire.


Músaem agus Gailearaí Ealaíne Derby.
An chéad fhoirgneamh de chuid an Mhúsaeim, deartha ag Ricardo Knill Freeman. Úsáidtear an chuid is mó de inniu i gcomhar Leabharlann Derby.
Institiúid chultúrtha is ea Músaem agus Gailearaí Ealaíne Derby agus é suite in Derby, sa Ríocht Aontaithe. Bunaíodh Músaem agus Gailearaí Ealaíne Derby sa bhliain 1879, in éineacht le Leabharlann Lárnach Derby, i bhfoirgneamh nua arna dhearadh ag Richard Knill Freeman agus arna bhronnadh ar chathair Derby ag Michael Thomas Bass. I measc rudaí eile i mbailiúchán an mhúsaeim, tá gailearaí iomlán tugtha do phéintéireachtaí le Joseph Wright, arbh as Derby é. Tá le feiceáil ann freisin taispeántas mór earraí de chuid Royal Crown Derby agus de phoirceallán eile as ceantar Derby. Rannóga earraí eile sa mhúsaem ná an tseandálaíocht, an stair aiceanta, an gheolaíocht, agus an saol míleata. Osclaíodh an Gailearaí Ealaíne sa bhliain 1882.


Lá na hEorpa.
Ceiliúradh bliantúil ar shíocháin agus aontacht san Eoraip is ea Lá na hEorpa. Is ceann de roinnt siombailí Eorpacha a ceapadh chun aontacht i measc na nEorpach a chur chun cinn é Lá na hEorpa.
Baineann lá Chomhairle na hEorpa lena bunú féin sa bhliain 1949, agus baineann lá an Aontais Eorpaigh leis an lá a moladh réamhtheachtaí an AE sa bhliain 1950. Maidir leis an AE, tugtar "Lá Schuman" ar an lá chomh maith, á chomóradh dearbhú stairiúil Robert Schuman, Aire Gnóthaí Eachtracha na Fraince.
Cúlra.
a> ar Lá na hEorpa (2008)
a> maisithe do Lá na hEorpa
Bunaíodh Comhairle na hEorpa an 5 Bealtaine 1949 agus, mar sin de, roghnaigh sí an lá sin chun ceiliúradh a dhéanamh nuair a bunaíodh an lá saoire sa bhliain 1964.
Sa bhliain 1985, ghlac na Comhphobail Eorpacha (nó an tAontas Eorpach sa lá atá inniu ann) le siombailí Eorpacha Chomhairle na hEorpa, mar shampla bratach na hEorpa. Ach, chinn ceannairí an Chomphobail ar a lá a eagrú i gcomóradh Dhearbhú Schumann an 9 Bealtaine 1950. Moladh leis an ndearbhú seo tionscail ghuail agus chruach na Fraince agus na Gearmáine Thiar a chomhthiomsú, as a tháinig an Comhphobal Eorpach do Ghual agus Chruach, an chéad Chomhphobal Eorpach, agus mar sin, meastar gur príomhthráth bunaithe atá ann. Dá bhrí sin, ag Comhairle Eorpach Milano na bliana 1985, glacadh le 29 Meán Fómhair mar lá brataí an AE.
Bheadh siombailí uile na hEorpa cumhdaithe de réir dlí i gconarthaí an AE, Conradh Liospóin mar háirithe, á tabhairt tacaíocht do na siombailí.
Thug Parlaimint na hEorpa aitheantas do lá saoire an 9 Bealtaine go foirmiúil i nDeireadh Fómhair 2008.
Deasghnáth.
Ceiliúrtar 9 Bealtaine i bhfoirmeacha éagsúla i mbeagnach gach Ballstát den Aontas Eorpach agus i dtíortha mórthimpeall orthu, mar shampla an Tuirc (sa bhliain 2000idí).
De bharr nádúr polaitiúil an lae seo, bíonn iarrachtaí ann chun daoine a mhúineadh faoin Aontas Eorpach agus bíonn daoine ag labhairt i bhfabhar lánpháirtiú na hEorpa.
Bíonn príomhról ag an mbratach, mar shiombail eile, le linn na gceiliúrtha ginearálta.
D'ainneoin céadrogha don 9 Bealtaine, ceiliúrann roinnt Eorpach an 5 Bealtaine mar gheall ar ról na Comhairle i leith cearta an duine, daonlathas agus smacht reachta a chosaint. I gcodarsnacht leis seo, ní raibh Dearbhú Schuman ach ag tabhairt moladh ar aghaidh chun gual agus cruach na Fraince agus na Gearmáine a chomhthiomsú. Lena chois sin, tá 9 Bealtaine ar comhthráth le Lá an Bhua, sin é deireadh an Dara Chogaidh Domhanda san iar-Aontas Sóivéadach (arna cheiliúradh in Iarthar na hEorpa an 8 Bealtaine).


Cnocan na Biolraí.
Baile in Éirinn is ea Cnocan na Biolraí. Tá sé suite i gContae Chorcaí. Bhí 1068 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006, de réir an daonáirimh. Tá club iománaíochta agus club sacair ann.


Samhail Phraghsála Sócmhainní Caipitil.
Is samhail cothromaíochta ginearálta í an Shamhail Phraghsála Sócmhainní Caipitil (SPSC). Is samhail sa staidéar airgeadais í an SPSC. Thug William Sharpe (1964), John Lintner (1965) agus Jan Mossin (1966) an shamhail isteach. Tá an shamhaill bunaithe ar theoiric punainne nua-aimseartha agus éagsúlú ón obair Harry Markowitz (1952) agus James Tobin (1958).


Nishapur.
Cathair in oirthuaisceart na hIaráine is ea Nishapur. Tá sí suite ar mhachaire méith i gcúige Razavi Khorasan, gar do Mashhad, príomhchathair an réígiúin. Cathair an-ársa atá ann: meastar gur bunaíodh Nishapur breis is 2000 bliain ó shin. Bhí 270,972 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006 de réir an daonáirimh.


Craobh UEFA Europa League 2011.
Beidh Craobh UEFA Europa League 2011 ar siúil in Staidiam Aviva, Baile Átha Cliath, Éire, ar 18 Bealtaine 2011.
Beidh an craobh á himirt ag dá fhoireann Phortaingéileach: Porto agus Braga.
Imreoidh buaiteoirí an chraobh buaiteoirí craobh Sraith UEFA na Seaimpíní 2011 insan gCorn Super 2011.


Marbh-bhoilsciú.
Is éard is marbh-bhoilsciú ann ná coincheap eacnamaíoch ina mbíonn an boilsciú ard agus san am céanna go mbíonn an dífhostaíocht ard.


Éagsúlú (Airgeadas).
San airgeadas, is é éagsúlú an laghdú baoil trí mhéadaitheach an uimhir urrúis sa phunann.
Is féidir leis an infheisteoir riosca neamhchórasach éagsúlú ach ní feidir leis an riosca córasach a éagsúlú.
Laghdú rioscaí trí éagsúlú.
(tá formula_9 an chomhréir rachmais san urrús formula_3).
I bpunann chomhualaithe, formula_17.
Dá bhrí sin, nuair a théann an uimhir urrúis go dtí éigríoch, druidinn an athraitheas punainne go dtí an meánchomhathraitheas idir na hurrúis - seo é riosca córasach.


Yellowknife.
Is í Yellowknife (IPA: /ˈjɛloʊnaɪf/) príomhchathair Chríocha an Iarthuaiscirt, Ceanada. Tá sé suite i lár na tíre ar chladaí Great Slave Lake i ngar d'inbhear abhainn Yellowknife.
Bunaíodh an baile sa bhliain 1935, nuair a aimsíodh ór sa cheantar.


Yukon.
Is críoch in iarthuaisceart Cheanada é an Yukon. Rinneadh an chríoch Yukon sa bhliain 1898 de na codanna ab fhaide siar de Chríocha an Iarthuaiscirt mar gheall ar an bhfás daonra a tharla le linn ruaig an óir sa Yukon sa tréimhse sin. Ainmníodh Yukon as an Abhainn Yukon.
Tíreolas.
Tá aeráid Artach i dtuaisceart Yukon, fo-artach i lár na críche agus bogthais measartha sa deisceart, taobh ó dheas de Whitehorse. Téann na haibhneacha Stewart, Peel agus Yukon tríd. Is é Mount Logan (5,959 méadar ar airde.i. 19,551 troigh), i bPáirc agus Anasclann Náisiúnta Kluane, an sliabh is airde i Yukon agus i gCeanada, agus an dara sliabh is airde i Meiriceá Thuaidh ar fad (i ndiaidh Denali/Mount McKinley in Alasca).
Stair.
Ní raibh cuid de lár agus tuaisceart Yukon faoi bhrat an leac oighir le linn an oighearaois dheireanach agus mar gheall air sin agus mar gheall ar shuíomh Yukon in iarthuaisceart Mheiriceá Thuaidh, tá rianta daoine faighte ag seandálaithe ann atá ar na cinn is ársa dár thainig siad orthu i Meiriceá. Phléasc Mount Churchill, bolcán in Alasca, timpeall na bliana 800 AD agus d'fhág sin deisceart Yukon faoi bhrat luaithrigh atá le feiceáil fós in áiteanna. Maireann an pléascán i mbéaloideas na Chéad Náisiún i Yukon agus áiteana eile i gcónaí.
Thosaigh teagmháil leis na hEorpaigh in Yukon go luath san 19ú haois le teacht corrthrádálaí fionnaidh. Tháinig misinéirí Anglacánacha agus Caitliceacha ní ba dhéanaí. Faoi na 1870idí, thosaigh daoine ag teacht ar lorg an óir agus thosaigh rialtas Cheanada seirbhísí póilíneachta agus a leithéid a fhorbairt ann. Bhí siad réidh nuair a thosaigh an ruaig mhór sa bhliain 1898. Phlódaigh idir 30,000 agus 40,000 duine isteach i Yukon sa sa tréimhse 1898–1901. Timpeall ar 27,000 duine a bhí ann nuair a thráigh an tobar úd agus níor tháinig athrú rómhór ar an líon sin go dtí na 1990idí.
Tháinig polaitíocht na bpáirtithe eagraithe isteach sa bhliain 1978. Thosaigh na Chéad Náisiúin ag cur brú ar an rialtas sna cúirteanna agus i bparlaimint na críche ina dhiaidh sin freisin, ag iarraidh a gcearta polaitiúla, cultúrtha agus sóisialta a bhaint amach.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i Yukon agus í an máthairteanga do 28,065(82.8%) duine, bhí Fraincis an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 1,455(4.3%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 805(2.4%) duine i Yukon.
Geilleagar.
Mianadóireacht an tionscal is tábhachtaí sa Yukon. Baintear luaidhe, sinc, airgead, ór agus copar den talamh. Gintear hidrileictreachas ann freisin. Déantar troscán, éadaigh agus earraí traidisiúnta. Na gníomhaíochtaí traidisiúnta ar nós na seilge agus na hiascaireachta, tá siad ag dul i léig. Is í an earnáil phoiblí an ceann is mó agus 5,000 duine fostaithe inti as na 12,500 atá fostaithe sa gheilleagar ar fad.
Tá an turasóireacht tábhachtach sa Yukon freisin. Tá sí bunaithe ar stair na háite agus ar an dúlra, go mór mhór ar na trí pháirc náisúnta agus na ceithre cinn de chuid na críche atá ann. Táthar ar thóir an pheitriliam agus an gháis nádúrtha, agus táthar ag súil le forbairt shuntasach na tionsclaíochta úd gan rómhoill. Tá breithniú á dhéanamh ar dhá phíblíne móra a thógáil leis an ola is gás a iompar go háiteanna eile i gCeanada agus sna Stáit Aontaithe.
Ba C$2.361 bn. an olltáirgeacht intíre (OTI) a bhí ag an Yukon sa bhliain 2012.
Is é Mount Logan, sa Yukon, an sliabh is airde i gCeanada


Bonnairgead.
Is é bonnairgead an t-ainm ar a dtugtar uaireanta "airgead ardchumhachta" nó an "bonn airgeadaíochta". Cuimsíonn sé nótaí bainc agus boinn taobh amuigh de bhoghtaí bainc cheannais móide taiscí institiúid chreidmheasa leis an gcóras bainc cheannais.


Banc ceannais.
Is banc ceannais institiúid a bhfuil - trí acht dlíthiúil- freagracht tugtha dó as stiúradh an bhear tais airgeadaíochta do limistéar faoi leith.


Institiúid Creidmheasa.
Is iad institiúidí creidmheasa na bainc agus na bainc thaisce na cineálacha institiúidí creidmheasa is coitianta. De réir Airteagal 1(1) de Threoir 200/12/CE, is éard é institiúid creidmheasa ná


Timmy Dooley.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Timmy Dooley (rugadh é ar an 13 Feabhra 1969). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tá Dooley ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Robert Dowds.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Robert Dowds. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Andrew Doyle.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Andrew Doyle. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Doyle ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Bernard Durkan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Thuaisceart Chill Dara é Bernard Durkan. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Durkan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Dessie Ellis.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Dessie Ellis. Tá sé ina bhall de Sinn Féin. Tá sé líofa sa Ghaeilge.
Tá Ellis ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Damien English.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar na Mí Thiar é Damien English (Gaeilge: "Domhnall Inglis") (rugadh é 21 Feabhra, 1978). Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá English ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Paireachtaí na Cumhachta Ceannaigh.
Is éard iad paireachtaí na cumhachta ceannaigh (PCC) ná na rátaí comhshó airgeadra a chothromaíonn an chumhacht ceannaigh atá ag airgeadraí éagsúla trí na difríochtaí i bpraghasleibhéil idir thíor tha a dhíchur. Sa bhfoirm is simplí, taispeánann PCC comhréir na bpraghsanna in airgeadraí náisiúnta maidir leis an earra nó an tseirbhís chéanna i dtíor tha éagsúla.
Tá an innéacs Big Mac bunaithe ar PCC.


Michael Ring.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Ring. Tá sé ina bhall de Fine Gael. Cáineadh a cheapachán mar urlabhraí ar Ghnóthaí Pobail, Comhionannais agus Gaeltachta sa bhliain 2007 toisc gan Ghaeilge a bheith aige. Roghnaíodh mar aire Turasóireachta agus Spóirt é sa bhliain 2011.
Tá Ring ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Meicníocht Tarchurtha.
Is í an mheicníocht tarchurtha an próiseas ina mbíonn tionchar ag athruithe i rátaí úis trí chainéil éagsúla ar iompar ghníomhaithe eacnamaíochta, gníomhaíocht eacnamaíochta, agus ar deireadh an praghasleibhéal ginearálta.


Ulrike Meinhof.
B’iriseoir í Ulrike Marie Meinhof (7 Deireadh Fómhair 1934 in Oldenburg – 9 Bealtaine 1976 in Stuttgart-Stammheim) a thréig a gnáthshaol chun páirt a ghlacadh i ngrúpa radacach de chuid na heite clé i bPoblacht Chónaidhme na Gearmáine. Tá aithne níos fearr uirthi anois mar dhuine de lucht bunaithe an Rote Armee Fraktion, nó Drong Baader-Meinhof.
Thángthas ar chorp crochta Ulrike Meinhof ina cillín i bPriosún Stammheim sa bhliain 1976.
Breith agus Naíonacht in Oldenburg.
Ba í Ulrike Marie Meinhof an dara páiste a rugadh don staraí ealaíne, an Dochtúir Werner Meinhof, agus dá bhean Ingeborg Meinhof ("née" Guthardt). Bhí deirfiúr amháin ag Ulrike, Wienke, a bhí ní ba shine ná í.
Na blianta in Jena.
Chaith Ulrike an chéad chuid dá saol in Oldenburg, áit ar rugadh í sa bhliain 1934, ach d'aistrigh an teaghlach go Jena, cathair ollscoile atá suite in oirthear na Gearmáine, sa bhliain 1936, nuair a fuair athair Ulrike post úr mar stiúrthóir ar Áras Ealáine na cathrach. Faraor, fuair an Dochtúir Meinhof bás le hailse i ngeimhreadh na bliana 1940, buille trom tubaisteach a d'fhág a chlann ar an trá fholamh ar fad, gan aon teacht isteach, is cogadh domhanda ar siúl. Mar réiteach ar an fhadhb, bheartaigh máthair Ulrike, Ingeborg Meinhof, freastal ar chúrsa staidéir in Ollscoil Jena, ionas go mbeadh sí in ann post a fháil mar mhúinteoir chun a clann a chothú.
Is ar ollscoil a chuir Ingeborg Meinhof aithne ar bhean a mbeadh tionchar suntasach aici ar shaol Ulrike - an iníon léinn, Renate Riemeck. Bhláthaigh dlúthchairdeas idir an bheirt bhan óg agus níos deireanaí, nuair a bhí loistéir ag teastáil ó mhuintir Meinhof chun smacht a choinneáil ar na costais a bhain le clann a thógáil, agus leis an teach, bhog Renate Riemeck isteach sa teach acu.
Tréimhse ghairid i ndiaidh d'Ingeborg Meinhof is do Renate Riemeck a gcuid cáilíochtaí stáit a bhaint amach sa bhliain 1944, thosaigh feachtas buamála na Meiriceánach ar Jena ag éirí ní ba dhéine agus thosaigh eachtraí buamála ag tarlú i rith an lae, rud nach bhfaca bunadh Jena go dtí sin. Ba léir dóibh gur droch-chomartha a bhí ann, ach is ar an 19 Márta 1945 a deimhníodh a n-amhras. Is ar an lá úd a rinneadh scrios ar mhórchuid lár na cathrach agus ar chuid de na foirgnimh b'iomráití aici, cosúil le eaglais San Mhícheál, leabharlann Ollscoil Jena agus an teach inar chuir na scríbhneoirí Johann Wolfgang von Goethe agus Friedrich von Schiller aithne ar a chéile. Maraíodh 700 duine agus gortaíodh 2000 duine go dona.
Seal sa Bhaváir, agus Filleadh ar Oldenburg.
Theith muintir Meinhof agus Renate Riemeck nuair a bhí an chathair go léir fós trí thine, is shocraigh siad síos i mBad Berneck, baile íocuisce i dtuaisceart na Baváire, áit ina bhfuair an bheirt bhan postanna sa bhunscoil áitiúil. Níor fhan ann ach tamall, áfach, agus phill siad ar Oldenburg sa bhliain 1946. Is ann a d'fhreastal Ulrike ar an "Liebfrauenschule" ("Meánscoil Mhuire") sa tréimhse idir 1946 agus 1952, in ainneoin gur tógadh í i dteach stóinseach protastúnach, agus go raibh trí leabharscríofa ag a hathair, an Dochtúir Werner Meinhof, ar theoiric Eaglais Shoiscéalach na Gearmáine (EKD). Sa bhliain 1949, áfach, fuair Ingeborg Meinhof bás le hailse agus fágadh ina ndílleachtaí iad Ulrike agus Wienke in aois 15 agus 18 dóibh. Ghlac Renate Riemeck le caomhnóireacht an dá chailín agus tugaidís "Ersatzpapa" uirthi, as siocair nach raibh sí ina bean an tí, cosúil leis na máithreacha eile in Oldenburg, agus gurb ise a bhí freagrach as an t-airgead go léir a shaothrú, ról a mbeadh ag fear an tí de ghnáth.
Ar aghaidh leo go Hessen.
D'aistrigh an triúr ban leo arís eile sa bhliain 1952, nuair a ceapadh Renate Riemeck ina hollamh in Institiúid na hOideolaíochta i Weilburg (sa stát Hessen), in iardheisceart na Gearmáine. D'fhreastal Ulrike ar mheánscoil ársa na cathrach, an Philippinum, agus sa chuir sí a hAbitur i gcrích ann ag tús na bliana 1955.
Ina hiníon léinn di.
Ar bhaint amach an Abitur di, bhailigh sí léi go Marburg (cathair ollscoile atá suite i lár Hessen) agus chuir tús le céim bhaitsiléara sa síceolaíocht, san oideolaíocht, sa socheolaíocht agus i bhfocleolaíocht na Gearmáine, agus é mar chuspóir aici dul don mhúinteoireacht. Bhí croí Ulrike Meinhof go mór istigh ina cuid staidéir agus bhí dochtúireacht ar na bacáin aici gan mórán moille.
Cé gur lú suime léi an pholaitíocht ná an litríocht agus na healaíona ag tús a cuid ama san ollcoil, ghlac sí páirt sna hagóidí i gcoinne sholáthar dhiúracháin núicléacha don Bhundeswehr agus, diaidh ar ndiaidh, músclódh dúil fianta inti sa pholaitíocht. Bhí sé seo le sonrú nuair a chaith sí seimeastar an gheimridh 1957-58 ar Ollscoil Mhünster, áit ar roghnaíodh í mar urlabhraí ar choiste frithnúicléach. Lean sí uirthi ag troid in aghaidh na cumhachta núcléaigh agus bhí ina príomhóráidí ag slógadh mór frithnúicléach i samhradh na bliana 1958.
Is sa tréimhse seo a chuir Ulrike aithne ar Khlaus Rainer Röhl, fear foilsithe an irisleabhair "konkret", iris a bhí dírithe ar mhic léinn a raibh spéis acu i gcúrsaí reatha idirnáisiúnta agus sa pholaitíocht. D'earcaigh Röhl Ulrike Meinhof dá fhoireann iriseoirí agus cheap í ina príomheagarthóir go gairid ina dhiaidh sin (mí Eanáir na bliana 1960). Pósadh Ulrike agus Klaus Rainer Röhl ag deireadh na bliana 1961.


Eileatram.
Eileatram, ó thart ar 1900
Eileatram a thugtar ar fheithicil sochraide, feithicil a úsáidtear leis an gcónra a iompar ón séipéal chuig an reilig, mar shampla.


Commentarii de Bello Gallico.
Eagrán de chuid na bliana 1783.Is éard is Commentarii de Bello Gallico (Gaeilge: "Cuntais ar Chogadh na nGallach") ann ná tráchtaireacht de chuid an impire Iúil Caesar, bunaithe ar a thaithí phearsanta ar Chogaidh na nGallach, agus bhí sé scríofa aige mar insint ag an triú duine. San obair seo, tugann Caesar cuntais dúinn, an ceann is cáiliúla dá chuid, ar na chathanna agus na chaimiléireachtí a bhí ar siúl, sna naoi mbliana a chaith sé ag troid in aghaidh arm logánta sa Ghaill, fórsaí a throid i gcoinne forlámha
Tagraíonn Caesar, uaireanta, don Ghaill ina hiomlán, ach amháin an chúige Rómhánach Gallia Narbonensis ("Provence an lae inniu"), a chuimsíonn an chuid eile den Fhrainc, den Bheilg agus roinnt den Eilvéis. Ar ócáidí eile, tagraíonn sé don chríoch ina raibh pobail Cheilteacha ina gcónaí ann, iad siúd ar a thug na Rómhánaigh Gaill orthu, ó Mhuir nIocht go dtí Lugdunum (Lyon).


Kiel.
Is í Kiel príomhchathair an stáit Schleswig-Holstein, atá suite i dTuaisceart na Gearmáine. Tá sí ar an chathair is mó sa stát freisin, de thoradh a daonra de níos mó ná 241,500 duine.


Cogaidh na nGallach.
Sraith d'fheachtais míleata ba ea Cogaidh na nGallach, a chuir an leaschonsal Rómhánach Iúil Caesar ar roinnt treibheanna Gallacha, a mhair ó 58 RC go 51 RC. Thug na Rómhánaigh ruathair ar Bhritannia agus ar Ghermania chomh maith, ach bhí na sluaíochtaí seo teoranta go leor. Shroich na cogaigh seo a mbuaicphointe i gCath cinntitheach Alesia sa bhliain 52 RC, nuair a bhain na Rómhánaigh bua iomlán amach agus ina dhiaidh sin, leathnaigh an Phoblacht Rómhánach amach fud fad na Gaille. Réitigh bua Alesia an bealach do Chaesar bheith ina rialóir aonair na Poblachta Rómhánaí.


Loch Gile.
Loch Gile i Mí na Bealtaine
Is loch fionnuise i gCúige Chonnachta é Loch Gile (Béarla: "Lough Gill"). Tá mórchuid aige suite i gContae Shligigh, ach tá cuid bheag dá thaobh thoir suite i gContae Liatroma, in aice le Droim dhá Thiar. Is é Loch Gile, atá 8km ar fad agus 2km i leithead, foinse na Garbhóige. Tá ardmheas ag lucht fairtheoireachta éan ar thírdhreach álainn Loch Gile, agus ar na coillte is na cnoic mórthimpeall air, ní amháin de thoradh a n-áilleachta, ach as siocair speicis uathúla éan, ar nós na naoscaí, a bheith i láthair ann.
Oileáin Loch Gile.
Tá thart fá fiche oileán ar Loch Gile, ach is iad na cinn is mó ná
Iascaireacht ar Loch Gile.
Is iascaireacht an bhradáin í tromlach na hiascaireachta a bhíonn ar siúl ar Loch Gile, ach bíonn an breac rua i láthair fosta agus é líonmhár go leor. Cuirtear tús leis an séasúr oscailte do bhradán is do bhreac ar an chéad lá den athbhliain agus maireann sé sin go deireadh mhí an Mhárta. Tosaíonn seasúr an bhric rua ag tús mhí an Mhárta agus leanann sé ar aghaidh go deireadh Mheán an Fhómhair. Tá rochtain ag an phobal ar Loch Gile ón ché ag Inis Fraoigh, ón Achadh Mór agus ó Ché na Collchoile.
Cuireadh cosc iomlán ar iascaireacht an bhradáin ar Loch Gile sa bhliain 2007, ach osclaíodh an loch do na hiascairí arís céim ar chéim agus tá cead ag an phobail dul i mbun iascaireachta arís, ach cloí le rialacha an bheartais gabhála agus scaoilte, agus Scéim Chlibeála Bradán Fiáin agus Breac Geal Fiáin.
Bíonn an t-eolas is deireanaí ar fáil ar shuíomh idirlíne.


Alan Farrell.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Alan Farrell (Gaeilge: "Ailin Ó Fearghail") Rugadh sa bhliain 1977 é. Tá sé ina bhall de Fine Gael. Ba chomhairleoir aitiúil i mBaile Átha Cliath é roimhe sin.
Tá Farrell ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Martin Ferris.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Martin Ferris (Gaeilge: "Máirtín Ó Fearghuis"). Tá sé ina bhall de Sinn Féin agus iarbhall de chuid Óglaigh na hÉireann atá ann. Is comhairleoir de chuid na Comhairle Contae i gCiarraí a iníon Toiréasa Ferris.
Tá Ferris ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Heipitíteas C.
Is galar ionfhabhtaíoch atá i heipitíteas C ina gcuireann an víreas heipitíteas C as don ae. Is minic nach mbíonn siomptóim ag dul leis an ngalar, ach nuair is ann dó feadh achair, is féidir le coilm an ae (fiobróis) forbairt ann, agus tig leis seo athrú ina chiorróis (coilm chasta) a thagann chun solais tar éis roinnt mhaith blianta, de ghnáth. I roinnt cásanna, cúiseoidh an chiorróis cliseadh an ae nó aimhréidheanna eile, ina measc; ailse an ae, is "varices" éasafagacha nó gastracha.


Ard Ghlais.
Is sráidbhaile iascaireachta é Ard Ghlais (Béarla: "Ardglass") atá suite ar leithinis Leath Chathail, i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann. Tá Ard Ghlais suite thart ar 11km slí soir ó Dhún Phádraig, is ar 46.6km ó Bhéal Feirste, rud a mheallann comaitéirí ón dá áit. Tá machaire gailf móréilimh suite ar Phlás an Caisleáin, i gcroílár an tsráidbhaile.


Oldenburg.
Is cathair ollscoile é Oldenburg (Gearmáinis Íochtarach: "Ollnburg", Freaslainnis Saterland: "Ooldenbuurich") atá suite i dTuaisceart na Gearmáine. De thairbhe a dhaonra d'os cionn 125,000 duine, is é Oldenburg an ceathrú cathair is mó sa Sacsain Íochtarach, i ndiaidh Hannover, Braunschweig agus Osnabrück.
Bronnadh an teideal “cathair” ar Oldenburg sa bhliain 1945, tar éis dá dhaonra an spriocmhéid oifigiúil do chathracha na Gearmáine, is é sin os cionn 100,000 duine, a bhaint amach.


Jack the Ripper.
Jack the Ripper ("Seac an Réabthóir") a thugtar ar shraithdhúnmharfóir nár gabhadh riamh a bhí gníomhach i gceantracha bochta thart timpeall ar Whitechapel, Londain sa bhliain 1888. Mharaíodh sé striapacha go brúidiúil, agus é ag gearradh na bputóg astu mar a bheadh sé ag foghlaim anatamaíochta - mar sin creideann a lán inniu féin gur dochtúir nó máinlia a bhí ann. Glactar leis gur cúigear a mharaigh sé (cuirtear mná eile san áireamh ó am go chéile).
Cúlra an scéil.
Timpeall ar lár na naoú haois déag bhí lucht inimirce ag tonnadh isteach ó Éirinn, agus iad ag cur fúthu i gcathracha móra na Breataine Móire, East End i Londain san áireamh. Ón mbliain 1882, bhí dídeanaithe Giúdacha ó Impireacht na Rúise agus ó Oirthear na hEorpa ag socrú síos sna plódcheantair chéanna. Bhí ceantar Whitechapel plódaithe thar a acmhainn, agus cheal oibre is tithíochta tháinig ísealaicme ar leith ar an bhfód san áit. Bhí gadaíocht, alcólachas agus foréigean ag rith damhsa ansin, agus is iomaí bean nár fágadh de shlí bheatha aici ach striapachas. I Mí Dheireadh Fómhair 1888 mheasúnaigh Údarás Póilínithe na Príomhchathrach, nó an "Metropolitan Police", go raibh 1200 striapach agus 62 dhrúthlann ag obair in Whitechapel. Tháinig trioblóidí idir na dreamanna éagsúla sna sálaí ag an mbochtanas. Chuaigh dreamanna éagsúla amach ag léirsiú lena gceart a éileamh, agus na póilíní ag iarraidh na léirsitheoirí a smachtú le lámh láidir, rud nár mhaolaigh ar an míshuaimhneas ar aon nós. Bhí Whitechapel ar coipeadh le ciníochas, coirpeachas, trioblóidí sóisialta agus bochtanas, agus is é an dearcadh a bhí ag muintir na cathrach ar an gceantar gurbh é prochóg shuarach na mímhoráltachta é. Sa bhliain 1888, chuaigh dúnmharuithe Jack the Ripper ar fud na nuachtán, rud nár bhain a dhath de mhíchlú Whitechapel.
Na dúnmharuithe.
San am seo bhí fir anaithnid ag ionsaí ban in East End chomh minic is go bhfuil sé deacair ainghníomhartha Jack a aithint thar an gcuid eile acu. Chuir Údarás Póilíní na Príomhchathrach aon dúnmharú déag san áireamh agus iad ag fiosrú an scéil, an chéad cheann acu rinneadh ar an 3 Aibreán, 1888, agus an ceann deireanach, thit sé amach ar an 13 Feabhra, 1891. Ba iad seo "dúnmharuithe Whitechapel" de réir théarmaíocht na bpóilíní, ach is doiligh a rá arbh é an ciontóit céanna a rinne iad go léir. Go bunúsach glactar le cúig cinn acu mar "chúigear canónta", is é sin, na dúnmharuithe a bhfuil lorg láimhe Jack le haithint orthu. Is iad comharthaí sóirt a chuid oibre ná gearrthaí doimhne sa scornach, drochíde a tugadh do na baill ghiniúna, baint an inneachair as an mbolg agus lorg an fhoréigin ar an aghaidh, dar leis an gcuid is mó acu siúd a chuir spéis i scéal Jack. An chéad dá chás a fiosraíodh mar dhúnmharuithe i Whitechapel, ní áirítear ar an gcúigear canónta iad. Ba iad Emma Elizabeth Smith agus Martha Tabram na híospartaigh.
Rinneadh robáil agus ionsaí gnéis ar Smith i Sráid Osborn, Whitechapel ar an 3 Aibreán, 1888. Sádh maide de chineál éigin isteach ina faighin, ionas gur polladh an peireatóineam aici, agus fuair sí bás le hathlasadh an pheireatóinéim an lá arna mhárach in Ospidéal Londan (inniu: Ospidéal Ríoga Londan, i mBóthar Whitechapel). Dúirt sí gur ionsaigh beirt nó triúr fear í, agus nach raibh i nduine acu ach déagóir. Bhí na hiriseoirí comhaimseartha ag áitiú gur bhain an t-ionsaí seo le sraith na ndúnmharuithe i Whitechapel, ach is dóigh leis an gcuid is mó de na húdair a bhfuil ábhar éigin scríofa acu faoi Jack nach raibh i gceist ach foréigean droinge nach raibh baint aige le Jack ar aon nós.
Maraíodh Martha Tabram ar an 7 Lúnasa, 1888, agus d'aithin lucht na foiréinsice 39 gcneá sáite ar a colainn. Chomh brúidiúil is a bhí an cás, bhí na póilíní claonta chun a shíleadh gurbh é Jack a rinne an obair, ach inniu, glactar leis gur murdaróir éigin eile a bhí i gceist. Cé gur tugadh drochíde don bhean bhocht, níorbh í an drochíde chéanna a thugadh Jack dá chuid íospartach.
An "Cúigear Canónta".
Is iad an "cúigear canónta" ná Mary Ann Nichols, Annie Chapman, Elizabeth Stride, Catherine Eddowes, agus Mary Jane Kelly.
Thángthas ar chorpán Nichols timpeall ar fiche nóiméad roimh a ceathair a'chlog ar maidin Dé hAoine 31 Lúnasa 1888 ar an tsráid ar a dtugtaí Buck's Row san am - is é sin, Sráid Durward, Whitechapel, mar is aithin do lucht an lae inniu í. Bhí dhá ghearradh domhain trasna an sceadamáin, agus cneá dhomhain sprochailleach in íochtar an bhoilg, chomh maith le mionghearrthaí a bhí déanta leis an scian chéanna.
Tugadh corpán Annie Chapman faoi deara timpeall ar a sé a chlog ar maidin Dé Sathairn 8 Meán Fómhair 1888 in aice leis an cúldoras ag 29 Sráid Hanbury, Spitalfields. Bhí an scornach gearrtha faoi dhó, mar a bhí ar Nichols. Bhí an bolg scortha suas go hiomlán, agus ní ba deireanaí cuireadh cronú san útaras. Nuair a bhí an cróinéir ag déanamh a fhiosrúcháin féin, dúirt finné amháin go bhfaca sé Chapman timpeall ar a leathuair i ndiaidh a cúig ar maidin agus fear dubh "leath giobach, leath galánta" ina cuideachta.
Maraíodh Stride agus Eddowes go moch ar maidin, Dé Domhnaigh, 30 Meán Fómhair 1888. Thángthas ar chorpán Stride timpeall ar bhuille a chlog ar maidin in Dutfield's Yard, in aice le Sráid Berner (inniu, Sráid Henriques), Whitechapel. Ba é ba thrúig bháis di ná gearradh glan amháin sa phríomhartaire ar an taobh clé dá muineál. Ní raibh an ghnáth-drochíde le feiceáil ar íochtar a boilg, áfach, agus mar sin tá siad ann nach bhfuil cinnte gur chóir í a áireamh ar duine d'íospartaigh Jack. Na finnéithe a shíl go raibh siad tar éis Stride a aithint i gcuideachta fir roimhe sin, ní raibh siad ar aon fhocal faoi éagasc an fhir, nó bhí cuid acu ag áitiú gur fear geal gléigeal a bhí ann, an chuid eile den tuairim gur fear dubh duairc a bhí i gceist; cuid acu dúirt siad gur gioblachán bocht a bhí ann, an chuid eile barúlach go raibh sé ag caitheamh culaith ghalánta.


An Eilbe.
Is abhainn i lár na hEorpa í an Eilbe (Seicis: "Labe", Gearmáinis: "Elbe", Gearmáinis Íochtarach: "Elv"). Is ón Krkonoše, an sliabhraon úd i bPoblacht na Seice, a eascraíonn an Eilbe agus sníonn sí tríd an Ghearmáin, suas go béal na Mara Thuaidh.
Féach freisin.
Eilbe, An
Eilbe, An
Eilbe, An
Eilbe, An


Galar Mhénière.
Is neamhord de chuid na cluaise inmheánaí é Galar Mhénière a chuireann as d'éisteacht is do chothromaíocht duine i mbealaí éagsúla. Is iad na príomhthréithe atá aige ná babhtaí veirtige nó meadhrán chomh maith le tinniteas agus caillteanas éisteachta forchéimnitheach, i gcluas amháin de ghnáth. Ainmnítear é as an lia Francach Prosper Ménière a thuairiscigh in alt a foilsíodh sa bhliain 1861 gur neamhoird de chuid na cluaise inmheánaí a chúisíonn an veirtige. Goilleann an galar ar dhaoine i mbealaí éagsúla; uaireanta ní bhíonn ann ach mionchrá ach uaireanta eile fós is míchumas ainsealach feadh an tsaoil a bhíonn ann.
Cóir Leighis.
Tugtar frith-hiostaimín (cinnarizine mar shampla) nó déantar obráid air an gcluas má bhíonn sé dona go leor. Scaití baintear úsáid as gentamaicin leis an orgán cuasánach a eisídiú.


Cinnarizine.
Is cógas frith-hiostaimín é Cinnarizine ("Stugeron, Stunarone"). Tugtar é d'othair le masmas agus urlacan a choisc nuair a bhíonn tinneas gluaiseachta orthu.


An Ghaeilge Bheo - Destined to Pass.
Leabhar i nGaeilge agus i mBéarla faoi theanga na Gaeilge atá in An Ghaeilge Bheo - Destined to Pass a scríobh Máirtín Ó Cadhain sna blianta 1962 agus 1963 agus a chur Seán Ó Laighin in eagar. Céadfoilsíodh é sa bhliain 1963 agus d'fhoilsigh Coiscéim athleagan sa bhliain 2002. Déanann sé cáineadh ann ar pholasaithe rialtais i leith na teanga agus déantar cur síos ar an staid reatha ina raibh an teanga. Tá timpeall is an ceathrú cuid den leabhar scríofa as Béarla.


Irish above Politics.
Paimfléad faoi pholaitíocht theanga na Gaeilge atá in Irish above Politics ("An Ghaeilge os cionn na Polaitíochta") atá bunaithe ar thrí alt a scríobh Máirtín Ó Cadhain sa nuachtán "Gaelic Weekly" 7, 14 agus 21 Márta 1961. Déanann sé cur síos ann ar phlean leis an nGaeilge a tharrtháil.


Jena.
Is cathair ollscoile in oirthear na Gearmáine í Jena. Tá Jena ar an dara cathair is mó sa stát Thüringen, i ndiaidh a phríomhchathrach, Erfurt.
Is í Jena suíomh na hollscoile ársa Ollscoil Friedrich Schiller (Gearmáinis: "Friedrich-Schiller-Universität Jena"), a bunaíodh sa bhliain 1558.


Saola.
Ainmhí is ea an saola. Cineál anatalóip atá ann agus é gaolta leis na daimh, ba, agus gabhair. Maireann an saola sna hardáin agus sna sléibhte in Oirthear na hInd-Síne, i Laos agus i Vítneam. Ní raibh aon eolas ar an saola (seachas ag daoine áitiúla) go dtí an bhliain 1993, nuair a rinneadh suirbhé in Anaclann (nó Tearmann) Dúlra Vu Quang. ("Damh Vu Quang" a thugtar air an saola freisin.) Fuarthas adharca an tsaola agus eolas faoi ó lucht an cheantair úd. Cé go bhfuil grianghraif de ann anois, níl an saola feicthe beo ag aon eolaí go dtí an lá inniu.


Comandóir.
Is madra clóis é Comandóir.


Joe Pesci.
Is aisteoir Meiriceánach é Joseph Frank "Joe" Pesci, a rugadh ar an 9 Feabhra 1943.


Paul McGann.
Is aisteoir de phór na hÉireann é Paul McGann a rugadh ar an 14 Samhain 1959.


John McEnroe.
Iar-imreoir leadóige Gael-Mheiriceánach is ea John Patrick McEnroe, Jr.. Rugadh in Wiesbaden, An Ghearmáin é ar an 16 Feabhra, 1959.


Arthur Ashe.
Iar-imreoir leadóige ba ea Arthur Robert Ashe, Jr.. Rugadh i Richmond, Virginia é ar an 14 Iúil 1943 agus fuair bás ar an 6 Feabhra, 1993.


Andre Agassi.
Iar-imreoir leadóige is ea Andre Kirk Agassi. Rugadh in Las Vegas, Nevada é ar an 29 Aibreán, 1970.


Pete Sampras.
Iar-imreoir leadóige is ea Petros "Pete" Sampras. Rugadh in Los Angeles, California é ar an 12 Lúnasa, 1971.


Beárnaraigh na Hearadh.
Is oileán é Beárnaraigh na Hearadh (Gaeilge na hAlban: "Beàrnaraigh na Hearadh") i gCaolas na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar. Ceann de na cúig oileán déag sna hOileáin Siar a bhfuil cónaí orthu is ea é. Bhain sé clú amach de bharr a chuid staire saibhre agus ildaite agus meallann sé turasóirí ina shluaite. Le hachar de 10.1 ciliméadar cearnach (2,496 acra), ardaíonn sé chuig 305 troigh (93 m) ag Beinn Shlèibhe agus 278 troigh (85 m) ag Cnoc Bhuirgh. Tá fianaise láidir ann go raibh daoine ina gcónaí ar an oileán ón gCré-Umhaois, agus b'fhéidir roimh. Tá láithreáin naofa ársa, liagchiorcail, seanfhoirgnimh stairiúla, agus comharthaí go raibh Lochlannaigh ina gcónaí ann, ar fáil fud fad an oileain.


Kathy Kirby.
Ba amhránaí agus ceoltóir de phór na hÉireann í Kathleen O'Rourke nó Kathy Kirby. Rugadh in Ilford, Essex í ar an 20 Deireadh Fómhair, 1938 agus fuair sí bás ar an 19 Bealtaine, 2011.


Teoirim Phaireachta de réir Rátaí Úis gan Chlúdach.
Deireann an Teoirim Phaireachta Neamhurraithe Rátaí Úis go bhfuil an aisíoc ar shócmhainn saor ó riosca an chéanna idir dhá thíortha.
Féach ar na dhá straitéisí infheistíochtaí thíos.
Díorthú.
Sin í paireacht neamhurraithe rátaí úis. Ag dealú a haon ó na dhá thaobhanna
Plé.
Tá difreálach na rátaí úis cothrom go neasach leis an t-athrú céatadáin ionchasach sa ráta malairte. I bhfeidhm, ní choinníonn an paireacht de réir rátaí úis gan chlúdach mar tá biseach riosca ann. Tá an "Carry Trade" ag geallchur ar dialltaí ar phaireacht neamhurraithe rátaí úis.


Manhunter.
Scannán is ea "Manhunter" ón bhliain 1986. Ba é Michael Mann stiúrthóir an scannáin, agus ghlac William Petersen, Tom Noonan agus Brian Cox páirt ann.
Plota.
Is gníomhaire FBI é Will Graham (Petersen) atá ag dul sa tóir ar an dúnmharfóir Francis Dollarhyde (Noonan).
Aird cáinteach.
Ní bheith an scannán athbhreithnigh iontach maith. Thuill sé $8.6 milliún de $15 milliún buiséad.


Nicole Polizzi.
Bean aithnidiúil na teilifíse Meiriceánaí as Jersey Shore is ea Nicole Elizabeth "Snooki" Polizzi. Rugadh i Santiago, an tSile í an 23 Samhain, 1987.


Jeff Bridges.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeffrey Leon "Jeff" Bridges a rugadh ar an 4 Nollaig 1949.


Gwyneth Paltrow.
Is aisteoir Meiriceánach í Gwyneth Kate Paltrow, a rugadh ar an 27 Meán Fómhair 1972.


Paireacht Neamhurraithe Rátaí Úis.
Deireann an Teoirim Phaireachta Neamhurraithe Rátaí Úis go bhfuil an aisíoc ar shócmhainn saor ó riosca an chéanna idir dhá thíortha.
Féach ar na dhá straitéisí infheistíochtaí thíos.
Díorthú.
Sin í paireacht neamhurraithe rátaí úis. Ag dealú a haon ó na dhá thaobhanna
Plé.
Tá difreálach na rátaí úis cothrom go neasach leis an t-athrú céatadáin ionchasach sa ráta malairte. I bhfeidhm, ní choinníonn an paireacht de réir rátaí úis gan chlúdach mar tá biseach riosca ann. Tá an "Carry Trade" (nó trádáil 'beir leat') ag geallchur ar dialltaí ar phaireacht neamhurraithe rátaí úis.


Oaxaca.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo atá in Oaxaca, nó "Saorstát Flaithiúnais Oaxaca" (Spáinnis: "Estado Libre y Soberano de Oaxaca"). Tá an stát seo suite ar chósta thiar Mheicsiceo, chois an Aigéin Chiúin, agus é ag críochantacht le Guerrero, Puebla, Veracruz, agus Chiapas. Is í Oaxaca de Juárez príomhchathair an stáit, agus is é an ceantar timpeall Oaxaca an dara ceantar uirbeach is mó i Meicsiceo - is é an ceantar timpeall na príomhchathrach an ceann is mó, ar ndóigh.
Margadh Benito Juarez i gCathair Oaxaca


Renée Zellweger.
Is aisteoir Meiriceánach í Renée Kathleen Zellweger, a rugadh ar an 25 Aibreán 1969.


Sharon Stone.
Is aisteoir Meiriceánach í Sharon Vonne Stone, a rugadh ar an 10 Márta 1958.


Tara Reid.
Is aisteoir Meiriceánach í Tara Donna Reid, a rugadh ar an 8 Samhain 1975.


Monica Bellucci.
Is aisteoir Iodálach í Monica Bellucci, a rugadh ar an 30 Meán Fómhair 1964.


Sandra Bullock.
Is aisteoir Meiriceánach í Sandra Annette Bullock, a rugadh ar an 26 Iúil 1964.


Tarsaire.
Ainmhí is ea an tarsaire.


Agatha Christie.
Scríbhneoir Sasanach ab ea Dame Agatha Mary Clarissa Christie Mallowan DBE (née Miller; 15 Meán Fómhair 1890 – 12 Eanáir 1976) a rugadh i Torquay nDevon. Scríobh sí scéalta dúnmharaithe, scéinséirí, ficsean coireachta, agus bleachtaireachta. Chomh maith leo seo scríobh sí scéalta grá faoin ainm cleite Mary Westmacott, ach thar aon rud eile is le haghaidh na 66 úrscéal bleachtaireachta a scríobh sí (go háirithe na cinn le Hercule Poirot nó Miss Jane Marple), chomh maith le níos mó ná 15 bailiúchán gearrscéalta agus drámaí don West End a bhfuil clú agus cáil anois uirthi.
De réir "Guinness Book of World Records", is é Christie an t-údar is mó díol ar domhan. Tá thart ar 4 bhilliún (4,000,000,000) cóip dá cuid leabhair díolta; níl ach Shakespeare agus an Bíobla tar éis níos mó a dhíol. Tá a cuid leabhair foilsithe i thart ar 103 teangacha, níos mó ná aon údar eile. Is é "And Then There Were None" a húrscéal a bhfuil an chuid is mó tóir ann dó, le níos mó ná 100 milliún cóip díolta. Sa bhliain 1971, rinneadh dáma aisti ag Banríon Eilís II i bPálás Buckingham.
Is é "The Mousetrap", dráma a scríobh Christie, an dráma is faide ar siúl—níor stadadh dá léiriú ó thosaigh sé ar an 25 Samhain 1952 tar éis níos mó ná 24,600 léiriú. Tá mórán scannán ann bunaithe ar obair Christie, mar shampla "Murder on the Orient Express", "Death on the Nile", agus "4.50 from Paddington", agus tá cuid mhaith díobh curtha in oiriúint don teilifís, raidió, cluichí ríomhaire agus greannáin.
D'fhoilsigh Agatha Christie dhá dhírbheathaisnéis: ceann iarbháis bunaithe ar a shaol ón óige go dtína sean-aois, agus ceann bunaithe ar na tréimhsí a chaith sí sa tSiria agus san Iaráic lena dara fear chéile, Max Mallowan. Foilsíodh an dara ceann sa bhliain 1946 leis an ainm "Come, Tell Me How You Live".
Sa bhliain 2005, thángthas ar ghearrscéal darbh ainm "The Incident of the Dog's Ball" in áiléar iníon an údair. Is air a bunaíodh an t-úrscéal "Dumb Witness". Foilsíodh é sa Ríocht Aontaithe i mí Meán Fómhair 2009 sa leabhar "Agatha Christie's Secret Notebooks: Fifty Years of Mysteries in the Making", le John Curran, chomh maith le gearrscéal nua faoi Poirot, "The Capture Of Cerberus".
Saol Luath agus a Chead Phósadh.
Rugadh Agatha Mary Clarissa Miller i Toruay, nDevon, Sasana, Ríocht Aontaithe. Bhí a máthair, Clarissa Margaret Boehmer, mar iníon de Captaein san airm, ach mar phaiste chuaigh sí chun cónaí lena haintín. Deireadh thiar phós sí mac a leasathar óna chéad phósadh, Frederick Alvah Miller, a bhí ag obair mar stocbhróicéir sna Stáit Aontaithe. Dá bhrí sin, deirfiúr a bhí na dhá bhean ar a dtug Agatha 'Grannie' orthu.
Ba Agatha an duine is óige de thriúr. Bhí dhá phaiste eile ag na Miller's: Margaret Frary Miller (1879–1950), a ghlaoigh siad Madge, a bhí
mar sinsearach Agatha de 11 bliana, agus Louis Montant Miller (1880–1929), a ghlaoigh siad Monty, a bhí mar sinsearach Agatha de 10 bliana.
Dúirt Agatha go raibh óige sona aici. Cé nár d'fhreastail Agatha ar scoil, bhí oideachas aici. Chreid a mháthair nár chóir páistí foghlaim chun léamh go dtí aois a hocht, ach mhúin Agatha í féin chun léamh ag aois a ceithre. Mhúin a hathair Mata dí, agus d'imir siad cluichí a raibh ar nós "Trivial Pursuit" a bhfuil againn anois. Bhí ceachtanna pianó aici, a thaitin léi, agus ranganna damhsa, nár thaitin léi. Nuair nach raibh sí ábalta Fraincis a foghlaim trí oideachas foirmiúil, fuair sí buime nach raibh ábalta ach Francis a labhairt. Tháinig Agatha suas le scéalta ó aois an óg. Leann ceann dóibh, 'An Scoil', ar aghaidh go dtí go raibh Agatha ina bean fásta.
I rith an Céad Chogadh Domhanda, d'oibrigh Agatha mar bhanaltra sa VAD (Voluntary Aid Detachment). Mar chuid den obair, d'oibrigh sí i gcógaslann ospidéil, agus bhí tionchar aige ar a chuid oibre.
Ar Oíche Nollag 1914, phós Agatha Archibald Christie, píolótach san Cór Eitilte Ríoga. Bhí iníon amháin acu, Rosalind Margaret Clarissa Hicks (née Christie; 5 Lúnasa 1919–28 Deireadh Fómhair 2004). Foilsíodh a céad úrscéal, "The Mysterious Affair at Styles", sa bhliain 1920. Nuair a fuair Archie phost ag eagrú turas domhanda ag chur chun cinn ar an Taispeántas Impireacht na Breataine d'fhág an lánúin a iníon le máthair agus deirfiúr Agatha agus thaistil siad chuig an Afraic Theas, An Astráil, An Nua-Shéalainn agus Haváí. D'fhoghlaim siad conas tonnmharcaíocht a dhéanamh ag seasamh suas i Waikiki agus bhí siad mar chinn de na chéad mBriotanach chun é a dhéanamh.
Cealú.
Deanach sa bhliain 1926 dúirt Archie le Agatha go raibh sé I ngrá le beann eile, Nancy Neele, agus bhí fonn ar colscartha a fháil ó Agatha. Ar an 8 Mí na Nollaig 1926 bhí troid ag an lánúin, agus d'fhág Archie a theach, Styles I Sunningdale, Berkshire, chun an deireadh seachtaine a chaitheamh lena máistreás ag, Godalming, Surrey. An oíche cheanna d'imigh Agatha ó Styles. D'fhág sí dhá litir, ceann le haghaidh a rúnaí, á rá go raibh sí ag dul go Yorkshire, agus ceann le haghaidh Archie. Cé go raibh slua ollmhór daoine ar a lorg (An slua is mó daoine raibh ag féachaint i gcomhair duine amháin riamh) níor thángadar uirthi ar feadh 11 lá.
Ar an 19 Nollaig 1926 fuaireadar Agatha, a raibh tar éis clárú san Ostán Swan Hydropathic i Harrogate, Yorkshire, faoin ainm 'Mrs. Teresa Neele' (an sloinne ceanna le máistreás Archie), ó Cape Town. Níor thug Agatha aon fá ar feadh a cealú. Cé go ndúirt dhá dochtúir go raibh "psychogenic fugue" aici, tá tuairim fós roinnte faoi.
Scríobh an údar Jared Cade beathaisnéis faoin cealú, Agatha Christie And The Eleven Missing Days, ina ndeireann sé gur tháinig Agatha suas leis an rud go léir chun a fear chéile a iontu, agus níor cheap sí go dtiocfaidh aon rud mór as.
Fuair na Christie's colscartha i 1928, tar éis 14 bliain le chéile. I rith an am sin d'fhoilsigh Agatha 6 úrscéal, bailiúchán de gearrscéal agus roinnt scéalta i irisí.
Dara Phósadh agus Blianta Deiridh.
Seomra Christie san Óstán Pálás Pera in Iostanbúl, an Tuirc.
I 1930, phós Agatha an seandálaí Max Mallowan tar éis dul leis ar thuras seandálaíochta. Bhí pósadh sona acu, go háirithe sna blianta luath, ach leann sé go dtí go bhfuair Agatha bás i 1976. Níor thaitin alcól léi, agus d'ól sí uisce ina ionad. Chomh maith leis seo níor thaitin tobac léi, ach chaith sí dhá thoitín gach lá ar feadh sé mhí, tar éis lón agus tar éis dinnéar, chun go dtaitneodh siad léi. Níor oibrigh sé.
D'úsáid Christie áiteanna a raibh eolach di ina cuid oibre. Chabhraigh a cuid taistil le Max léi dá bharr. Bhí leabhair eile bunaithe i Torquay, an áit inar rugadh í, m.sh. "And Then There Were None". Scríobh sí "Murder on the Orient Express" sa bhliain 1934 san Óstán Pálás Pera in Iostanbúl, sa Tuirc. Tá an seomra inar fhán sí fós ann mar shéadchomhartha di.


Fosa.
Ainmhí is ea an fosa. "Cryptoprocta ferox" a ainm Laidne. Mamach feoiliteach atá ann a bhfuil cruth sách catúil air. Maireann an fosa i Madagascar.


Peter Fox.
Is ceoltóir Gearmánach é Pierre Baigorry, nó Peter Fox, mar is fearr aithne air. Rugadh é i mBeirlín ar an 3 Meán Fómhair 1971. Tá sé gníomhach mar cheann de na trí phríomhamhránaí an bhanna reggae dátheangach Seeed ó bunaíodh é sa bhliain 1998, agus tá rath nach beag bainte amach aige mar cheoltóir aonair freisin.
Beathaisnéis.
Rugadh Peter Fox do lánúin Bhascach i mBeirlín sa bhliain 1971, agus is ann, sa cheantar Kreuzberg, a chónaíonn sé fós. Thosaigh sé ag seinm ceoil ina pháiste beag dó, ar an fhliúit Shasanach agus ar an phianó i dtosach báire, agus ansin ar an chorn, rud a bhain áit amach dó i mbanna práis i Schönow.
D'fhreastal sé ar Mheánscoil Fhrancach Bheirlín ("Französisches Gymnasium Berlin"), áit inar tugadh an leasainm "Foxi" air, mar gheall ar dhath a chuid gruaige. Is ón leasainm sin, maraon le leagan Gearmánach a thúsainm, "Peter", a thagann a ainm stáitse. Ar fhágáil an mheánscoil dó, bhí sé ar intinn aige bheith ina dhéantóir pianó, ach níor chuir sé an phrintíseacht i gcrích sa deireadh.
Rinne Peter Fox céim sa cheol ina dhiaidh sin, agus ansin chinn sé ar mhalairt saoil ar fad le céim in Fhocleolaíocht an Bhéarla agus san oideachas do dhaoine a bhfuil riachtanais speisialta acu.


Cill na hOmnaí.
Is sráidbhaile i gContae Chorcaí na hÉireann í Cill na hOmnaí (Béarla: Killumney).


Curse.
Is iar-rapcheoltóir Gearmánach as Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil é Michael Sebastian Kurth, nó Curse, mar is fearr aithne air. Imeartas focal atá i gceist lena ailias Curse, a dhéanann tagairt don chaoi go bhfuaimníonn Béarlóirí a shloinne, is é sin, mar dá mbeadh sé ar aon fhocal leis an fhocal "curse" (Gaeilge: "mallacht"). Rugadh i Minden é ar an 6 Meán Fómhair 1978.


Loras mall.
Is ainmhí luibhiteoir é an loras mall. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Lorisidae é. Tá tocsain ina ghreim, rud annamh i measc na mamach. Tá siad dúchasach d'oirdheisceart na hÁise agus áiteanna ina chóngar.


Biontúrang.
Ainmhí is ea an biontúrang.


Edward J. Flanagan.
Ba shagart Éireannach Caitliceach Rómhánach é Edward J. Flanagan (13 Iúil 1886 – 15 Bealtaine 1948). Rugadh é i mBéal Átha Mó, Contae Ros Comáin. B'é a bhunaigh an dílleachtlann cháiliúil Boys Town.


Robert O'Hara Burke.
Ba thaiscéalaí Éireannach é Robert O'Hara Burke (6 Bealtaine 1820 – 28 Meitheamh 1861), an chéad fhear bán a thaistil trasna mhórthír na hAstráile.
Cé gur éirigh le O'Hara Burke agus William Wills taistil trasna mhórthír na hAstráile, cailleadh iad ag filleadh abhaile.
An Turas.
Ar an 20 Lúnasa 1860 d'imigh Robert O'Hara Burke agus William Wills ó Mhelbourne chun siúl trasna na hAstráile, an chéad turas a dhéanfadh Eorpaigh. Ócáid cheiliúrtha ba ea í... tháinig 20,000 duine i Melbourne amach chun breathnú orthu ar an lá sin.
An turas taiscéalaíochta ar an 20 Lúnasa 1860, Melbourne (Nicolas Chevalier)
Ceapadh an Búrcach de bharr go raibh aithne aige ar na daoine cearta ar Chumann Ríoga Victoria agus go raibh an cúlra ceart aige: tógáil uasal agus traenáil mhíleata. Is tuairimí na saineolaithe nach raibh an cháilíocht chuí ag Burke le bheith i gceannas ar an taiscéalaíocht.
I mbaile  Menindee,  rinne  an Búrcach cinneadh  tubaisteach :  an  grúpa a bhí aige a scoilt. Shroich Coopers an abhainn Flinders (Normanton inniu), ach i bhfad suas ón inbhear, ar an 9 Feabhra 1861.
D'fhill siad ar ais ansin go Coopers Creek.  Bhain  siad  an  áit  seo  amach  naoi  n-uaire  ró  dhéanach  le haghaidh tarrthála, ar an 21 Aibreán 1861. D'fhan an Búrcach agus a chairde ann agus fuair siad bás leis an ocras.
An bás, Arthur Loureiro (1892)
Luathshaol.
Rugadh O'Hara Burke i gContae na Gaillimhe agus tógadh é in oirthear na Gaillimhe.
Clár TG4.
Craoladh an tsraith ‘Craiceann Geal – Croí Marbh’ ar TG4. Leanann TG4 an turas taiscéalaíochta a rinne O’Hara Burke ó chósta go cósta na mór roinne thiar sa bhliain 1860. Léitear sleachta as dialann an Bhúrcaigh, as na litreacha a scríobh sé agus as an óráid a thug sé i Melbourne sular thosaigh sé ar a thuras.


Samy Deluxe.
Is rapcheoltóir as Hamburg na Gearmáine é "Samy Sorge", nó Samy Deluxe, mar is fearr aithne air. Tá ainmneacha stáitse eagsúla ag an cheoltóir, a rugadh ar an 19 Nollaig 1977, ina measc siúd "Samsemilia", "Wickeda MC" agus "Big Baus of the Nauf", ach is é Samy Deluxe an ceann is iomráití acu, le blianta beaga anuas ach go háirithe.


Moritz Bleibtreu.
Is aisteoir Gearmánach é Moritz Johann Bleibtreu, a rugadh i München na Gearmáine sa bhliain 1971. Ba iad na haisteoirí Ostaracha Monica Bleibtreu agus Hans Brenner a thuismitheoirí. In ainneoin gur i ndeisceart na Gearmáine a rugadh é, is i Hamburg, ar chósta na Mara Thuaidh, a d'fhás sé aníos, is a chónaíonn sé fós.


Gil Scott-Heron.
File, ceoltóir agus scríbhneoir Meiriceánach ab ea Gilbert “Gil” Scott-Heron, a rugadh ar 1 Aibreán, 1949 i Chicago agus a d’éag 27 Bealtaine, 2011 i Nua-Eabhrac. Samhlaítear a chuid ceoil a taifeadadh le gníomhaíochas míleata na ndaoine gorma agus tá moladh faighte aige ó na léirmheastóirí dá shaothar clúiteach "The Revolution Will Not Be Televised".


Dracula.
Is úrscéal Béarla é Dracula leis an údar Éireannach Bram Stoker a tháinig i gcló an chéad uair sa bhliain 1897. Díríonn an scéal ar an gCunta Dracula ar súmaire, nó vaimpír, é, agus tionchar an bhéaloidis Bhalcánaigh le haithint go soiléir ar an úrscéal. Is é an t-úrscéal seo is bunrúta leis an tsuim a chuireann Hollywood agus na scríbhneoirí lónléitheoireachta sna vaimpírí go dtí an lá inniu ann, nó is beag duine sna tíortha Béarla a chuala an focal sin "vaimpír" sular tháinig an leabhar seo i gcló. Ba é Archibald Constable and Co an comhlacht a d'fhoilsigh an chéad eagrán sin. Eagrán faoi chlúdach bog a bhí ann.
Cúlra.
Fuair an súmaire Dracula a ainm ó Vlad Țepeș, nó Vlad Drăculea, prionsa Trasalvánach a bhí ag rialú Chúige na Valáise (Wallachia) nó "Țara Românească" sa 15ú haois. Bhí sé ag cur troda ar na Turcaigh Otamánacha agus ag déanamh ródaigh ar na seanuaisle sa Valáis. Chuaigh na scéalta uafáis faoin dóigh a raibh sé ag sá a chuid namhad le cuaillí ar fud na hEorpa, agus tháinig cáil ar "Vlad na gCuaillí". Dealraíonn sé, áfach, gurbh é an Rí Ungárach Maitias Corvinus a chuir an chuid ba mhó de na scéalta seo ag imeacht. Namhaid polaitiúil de chuid Vlad a bhí ann ar theastaigh uaidh an prionsa a chlúmhilleadh. Is ar éigean is féidir a rá gur dhearscnaigh sé thar phrionsaí eile na linne sna Balcáin i gcruálacht.
Pé scéal é, ó scaip an Rí Maitias scéalta uafáis faoi Vlad, chuaigh an prionsa in annála na staire mar chéasadóir is mar arrachtach.
Maidir leis an súmaire nó an vaimpír, is carachtar tábhachtach é i mbéaloideas na mBalcán agus na Slavach. Chaith Bram Stoker seacht mbliana ag déanamh taighde ar bhéaloideas Oirthear na hEorpa ar lorg inspioráide, agus is ansin a tháinig sé ar na scéalta faoi Vlad Drăculea agus faoi vaimpírí. Chinn sé ar an dá mhóitíf seo a phósadh, agus ba é an Cunta Dracula, mar is aithin dúinn inniu é, ba toradh don chleamhnas sin.
Bhí Bram Stoker cairdiúil le hArminius Vambery, taiscéalaí, saineolaí ar theangacha an Oirthir agus spiaire Sasanach a rugadh san Ungáir, agus deirtear go bhfuair sé cuid mhór dá eolas ar bhéaloideas na mBalcán ó Vambery. Is féidir freisin gur bhunaigh sé carachtar Abraham Van Helsing ar Vambery. Níl ann ach tuairimíocht, áfach.
Cé go bhfuil "Dracula" ar an úrscéal is tábhachtaí faoi vaimpírí i litríocht an Bhéarla, níorbh é an chéad cheann é. Fuair Stoker inspioráid áirithe ón nóibhille "Carmilla" le Joseph Sheridan Le Fanu, a foilsíodh breis is fiche bliain roimh "Dracula". Scéal earótach uafáis é "Carmilla" a bhfuil blas an leispiachais air, agus é ag tabhairt cur síos ar an vaimpír mná Carmilla agus a cairdeas cinniúnach le cailín óg macánta darb ainm Laura.
An Scéal.
I dtús an úrscéil tagann an dlíodóir óg Sasanach Seon Ó hEarcair (Jonathan Harker) ar cuairt chuig an gCunta Dracula le cuidiú leis an gCunta aistriú go dtí Sasana agus talamh a cheannach in Exeter. Tá cónaí ar an gCunta i seanchaisleán sa Trasalváin, agus é sásta lóistín a thabhairt do Sheon ansin, ach i ndiaidh tamaill faigheann Seon amach go bhfuil sé ina chime sa chaisleán agus go bhfuil vaimpírí ann - triúr vaimpírí ban agus iad ag iarraidh é a chealgadh. Sa deireadh éalaíonn Seon lena anam as an áit.
Tugann an chéad eipeasóid eile sa leabhar cur síos ar an dóigh a ndéanann Dracula a bhealach go Sasana. Ní luaitear é, ach cuirtear in iúl go bhfuil sé ag taisteal faoi choim ar bhád Rúiseach. Titeann an bád ar an gcladach i Whitby, agus níl fágtha den chriú ach an captaen, agus é féin marbh. Léitear logleabhar an chaptaein, agus tagann sé chun solais ansin go raibh neach dofheicthe éigin ag marú na mairnéalach i rith an turais, go dtí nach raibh ann ach an captaen féin.
Agus é socraithe síos i Sasana anois, cuireann Dracula suim in Uilliamín "Mín" Ní Mhuirí (Wilhelmina "Mina" Murray), "fiancée" Sheoin Uí Earcair, agus ina cara Laoise (Lucy) Westenra. Tosaíonn Laoise ag stiúgadh le tinneas aisteach, agus glaonn Seán Suaird, cara le Laoise agus dochtúir leighis, ar a chara, an tOllamh Abraham Van Helsing, teacht ón Ollainn le cuidiú leis biseach a thabhairt do Laoise. Aithníonn Van Helsing gurbh é an vaimpíreachas atá i gceist, agus tosaíonn sé ar í a leigheas, ach nuair a fhilleann sé ar an Ollainn le freastal ar ghnó éigin, faigheann Laoise bás i dtimpiste aisteach. Go gairid ina dhiaidh sin, cloistear scéalta aisteacha faoi shúmaire mná agus í ag ionsaí páistí, agus tuigeann Van Helsing gurb í Laoise í. Le cuidiú Sheáin Shuaird agus beirt fhear eile a bhí ag suirí le Laoise agus í beo, téann Van Helsing ar thóir an chailín, agus sa deireadh maraíonn siad í, nó an vaimpír, tríd an gcloigeann a ghearradh di, a croí a shá le cuaille adhmaid agus a béal a líonadh le gairleog.
Idir an dá linn, bhí Seon Ó hEarcair ag bisiú i mBúdaipeist óna eachtra sa Trasalváin, agus tháinig Mín ansin le cuideachta a dhéanamh dó agus, mar a thiontaigh an scéal amach, le hé a phósadh. Anois, tagann siad abhaile, agus nuair a chloiseann siad céard a tharla do Laoise, téann siad i gcomhghuaillíocht le Van Helsing agus leis an triúr iar-shuiríoch le Dracula a mharú. Roimh an éacht sin a chur i gcrích, áfach, éiríonn le Dracula Mín a ionfhabhtú leis an vaimpíreachas, agus caithfidh Seon, Van Helsing agus na fir eile an-chath a chur ar an gCunta le Mín a tharrtháil.
Aistriúcháin go Gaeilge.
Ba é An Gúm a d'fhoilsigh leagan Gaeilge sa bhliain 1933, agus ba é Seán Ó Cuirrín, a raibh canúint na nDéise ó dhúchas aige, a chuir Gaeilge ar an leabhar. D'fhoilsigh An Gúm atheagrán sa bhliain 1997, agus ba é Maolmhaodhóg Ó Ruairc a chuir an t-eagrán seo in eagar. Ba é an t-ealaíontóir Rómánach Ion Codrescu a mhaisigh an leabhar.
Cuireadh eagrán do dhéagóirí amach sa bhliain 1997 "Dracula - Eagrán do Dhéagóirí". Is éard a bhí ann ná gearrinsint a scríobh Emmet B. Arrigan. Is í a mháthair, Mary Arrigan, a rinne na léaráidí agus Gabriel Rosenstock a d’aistrigh an leabhar go Gaeilge.


Bathurst.
Cathair i New South Wales Láir, san Astráil is ea Bathurst (fuaimniú: /ˈbæθərst/). Bhí 28,992 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Na Gaeil Óga, CLG.
Is cumann lán-Ghaeilge de Chumann Lúthchleas Gael i mBaile Átha Cliath iad Na Gaeil Óga, CLG a bunaíodh sa bhliain 2010.
Imríonn Na Gaeil Óga a gcuid cluichí baile i bPáirc an Fhionnuisce agus i bPáirc Naomh Caitríona. Ón mbliain 2014. tá struchtúr faoi aois acu i Leamhcán. Glacann an cumann páirt i gComórtas Peile na Gaeltachta.
Bunú an chumainn.
Thosaigh Ciarán Mac Fheargusa ag smaoineamh ar chumann CLG lán-Ghaeilge a bhunú sa bhliain 2010. Scaip sé ceistneoir ina thaobh agus fuair an-chuid freagraí dearfacha. Tháinig sé féin agus grúpaí éagsúla le chéile, mic léinn as COBÁC - Cathal Mac Dhaibhéid, Eoghan Ó Murchadha, agus Cormac Breathnach chomh maith le Ciarán Ó Feinneadha, fear a raibh lámh aige i gClub lán-Ghaeilge a bhíodh lonnaithe i mBÁC cheana ach ar tháinig deireadh leis Clann Choláiste Mhuire. D'fhreastail scata beag acu ar an gcéad chruinniú áit a raibh Daithí De Buitléir, fear a chur an cumann chun cinn go mó trí dhul i bhfeidhm mar chathaoirleach ar an gclub.
Tosaíodh ar thraenáil theoranta le buíon bheag i bPáirc an Fhionnuisce ag deireadh na bliana 2010. Smaoiníodh ar ainmeacha éagsúla- "Na Gaeil Óga", "Clann Baoiscne" (a bhí mar ainm sealadach ar feadh scaithimh) agus "Gaeil Dhuibhlinne".
D'éirigh leis an gCumann aitheantas a bhaint amach go luath sa bhliain 2011 agus thosaigh siad ar thraenáil níos mó a bhí ar siúl ag an am seo in Ionad Fóillíochta Bhaile Formaid. Dhear Cathal Mac Dhaibhéid na geansaithe, ghlac Ciarán Ó Feinneadha ról mar bhainisteoir agus Ciaran Mac Fheargusa mar urlabhraí. Tháinig Marcus Ó Léanacháin mar thraenálaí. D'éirigh leis an gcumann breis is 60 a chlárú. Chuir an cumann isteach ar Chomórtas Peile na Gaeltachta 2011 agus d'éirigh lena n-iarratas. Thosaigh an Cumann ag imirt i sraith a deich sóisear (as 11 sraith) i mBÁC. Is i gcoinne Chroí Ró Naofa a chéadbhuaigh siad cluiche. Is in aice Dún na hArmlainne a bhíonn an fhoireann ag traenáil.
Tá thart ar dhá thrian de bhaill an chumainn ina mBleá Cliathaigh agus is as gach cearn an chuid eile, na Gaeltachtaí móra ar fad ina measc.
Bunaíodh an fhoireann camógaíochta do mná fásta sa bhliain 2015.
Struchtúr faoi aois.
Bunaíodh struchtúr faoi aois do chailíní agus bhuachaillí san iomáint agus sa pheil i Meán Fómhair na bliana 2014. Bíonn sé ar siúl i nGaelscoil Naomh Pádraig i Leamhcán.
Foirne.
Tá dhá fhoireann peile na bhfear a imríonn i sraith 10 Bhaile Átha Cliath agus i Sraith 7 chomh maith le foireann peile na mban acu. Tá foireann iomána agus camógaíochta acu leis. D'éirigh le foireann A na bhfear 3 ardú céime as a chéile a bhaint amach.
Comórtas Peile na Gaeltachta.
Shroich foireann na mban an cluiche ceannais i gComórtas na mBan sa bhliain 2012.
Cailíní Gaelacha agus staileanna Gaelacha.
Bíonn comórtas bliantúil ag an gcumann cailín a roghnú do chomórtas an Chailín Ghaelaigh ag Comórtas Peile na Gaeltachta.


Kevin James.
Is aisteoir Meiriceánach é Kevin James, a rugadh faoin ainm Kevin George Knipfing ar an 26 Aibreán, 1965.


Goldie Hawn.
Is aisteoir Meiriceánach í Goldie Hawn, a rugadh ar an 21 Samhain 1945.


Séamus Mac Róibín.
Polaiteoir, saighdiúir agus náisiúnaí Éireannach ab ea Séamus Mac Róibín (6 Eanáir 1890 – 8 Nollaig 1961), nó "Séamus Robinson" as Béarla. I mBéal Feirste a rugadh é. Throid sé in Éirí Amach na Cásca agus bhí ról lárnach aige i gCogadh na Saoirse araon leis an gCogadh Cathrach. Ina a dhiaidh sin, bhain sé suíochán amach i Seanad Éireann mar bhall de Fianna Fáil. Fuair sé bás i mBaile Átha Cliath.
Rugadh Séamus Mac Róibín i mBéal Feiriste in 1888. I 1902 tháinig sé mar bhall den chéad Fianna Éireann faoi Bulmer Hobson. I 1903 bhog sé go nGlaschú, áit a ndeachaidh sé isteach i gConradh na Gaeilge go dtí go ndeachaidh sé isteach i gcliarscoil. D'fhreastal sé mar mhanach in Albain ag tús a saol fásta go dtí go bhfuair sé cead fágála ón Ab i 1913 chun troid ar son saoirse na hÉireann. Phós sé Bríd Chéiteann agus bhí ochtar bpáiste acu.


Lionel Richie.
Amhránaí mór le rá Meiriceánach é Lionel Brockman Richie, Jr (20 Meitheamh 1949 a rugadh é).


Kenny Rogers.
Amhránaí mór le rá Meiriceánach é Kenneth Donald "Kenny" Rogers (21 Lúnasa 1938 a rugadh é).


Anne Sullivan Macy.
Ba í Johanna "Anne" Mansfield Sullivan Macy (14 Aibreán 1866 – 20 Deireadh Fómhair 1936) múinteoir Helen Keller. Gael-Mheiriceánach a bhí inti. Rugadh i Massachusetts í. Ní raibh radharc na súl go maith aici agus d'fhreastail sí ar an Perkins School for the Blind. Ghlac sí post mar mhúinteoir Keller sa bhliain 1887 agus ba í an obair seo ba mhó a thuill clú di. Cailleadh sa bhliain 1936 i Nua-Eabhrac í.


Lingua Franca Nova.
Teanga chúnta a thionscnaigh an Dr C. George Boeree as Ollscoil Shippensburg, Pennsylvania, is ea an Lingua Franca Nova. Tá stór focal na teangan bunaithe ar na teangacha Rómánsacha, Fraincis, Iodáilis, Portaingéilis, Spáinnis, agus Catalóinis. Sa bhliain 1998 a seoladh ar an idirlíon í. Bíonn gramadach na teangan an-laghdaithe, cosúil leis na Crióil Rómánsacha. Bíonn litriú fóinéimeacha aici, ag baint úsáide as 22 litreach as aibítir Laidineach nó Choireallach.


An tEarrach Arabach.
Is éard is an tEarrach Arabach ann ná tonn réabhlóideach de léirsithe agus d'agóidí a bhí agus a bhíonn ar siúl sa domhan Arabach ón 18 Nollaig 2010 ar aghaidh.
Roimh seo, ba í an tSúdáin amháin an t-aon tír Arabach a bhí in ann fáil réidh le réimis deachtóireachta, sa bhliain 1964 agus arís sa bhliain 1985. Go dtí seo, bhí réabhlóidí sa Túinéis agus san Éigipt; cogadh cathartha sa Libia; éirithe amach sa Bhairéin, sa tSiria, agus san Éimin; agóidí móra san Ailgéir, san Iaráic, san Iordáin, sa Mharacó, agus san Óman; agus mion-agóidí sa Chuáit, an Liobáin, an Mháratáin, an Araib Shádach, agus an tSúdáin.


Fuaidireacht.
Fuaidire is ea duine bocht, a theann ag fánaíocht ó áit go háit gan baile nó gan fostaíocht rialta nó ioncam. Cuireann go leor bailte sa Domhan Forbartha dídean ar fáil i gcomhair fuaidirí. I dtéarmaí an dlí, níl duine le foinse ioncaim ina fhuaidire, fiú má tá sé / sí gan dídean.


Fulacht fiadh.
Is cineál suíomh seandálaíocht aimsithe in Éire é fulacht fiadh.


Jeff Goldblum.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeffrey Lynn "Jeff" Goldblum, a rugadh ar an 22 Deireadh Fómhair 1952.


Antonio Banderas.
Is aisteoir Spáinneach é José Antonio Domínguez Banderas, a rugadh ar an 10 Lúnasa 1960 i Malaga na Spáinne. Tá sé pósta le Melanie Griffith, banaisteoir; tá iníon amháin de chlainne acu.


Luis Pérez Gutiérrez.
Is polaiteoir Colómach é Luis Pérez Gutierrez, arb as Medellín dó, a bhí ag fónamh mar mhéara ar Medellín, sa tréimhse 2001-2004.
Is innealtóir tionsclaíoch ó Scoil na Mianaigh é, ón Ollscoil Náisiúnta, agus bhain sé Máistreacht sa Mhatamaitic amach san bhforas céanna. Rinne sé staidéir i gcomhair PH.D in Ollscoil Michigan sna Stáit Aontaithe.


Richard Pryor.
Ba aisteoir, scríobhneoir agus fuirseoir Meiriceánach é Richard Franklin Lennox Thomas Pryor (1 Nollaig 1940-10 Nollaig 2005).


Gene Wilder.
B'aisteoir Meiriceánach é Gene Wilder, a rugadh faoin ainm "Jerome Silberman" ar an 11 Meitheamh 1933. Fuair sé bás ar an 29 Lúnasa, 2016.


Lublin.
Is í Lublin (Úcráinis: Люблін, "Liublin", Giúdais: לובלין" Loblin") an naoú cathair is mó sa Pholainn. Is í príomhchathair Chúige Lublin (Województwo lubelskie) í, le daonra de 350,392 (Meitheamh 2009). Is í Lublin an chathair Pholannach is mó ar bhruach thoir na Viostúile. Tá Lublin ina iarrthóir le haghaidh an teidil "Príomhchathair Chultúrtha na hEorpa" sa bhliain 2016.


Dubbo.
Cathair i New South Wales Láir, san Astráil is ea Dubbo (fuaimniú: /ˈdʌboʊ/). Bhí 30.574 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Goulburn.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Goulburn. Bhí 20,127 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


George Lazenby.
Is aisteoir Astrálach é George Robert Lazenby, a rugadh ar an 5 Meán Fómhair, 1939.


Declan Costello.
Dlí-eolaí agus iar-pholaiteoir de chuid Fhine Gael ab ea Deaglún Mac Coisdealbha (Béarla: "Declan Costello") 1 Lúnasa 1926 - 6 Meitheamh 2011) a bhí mar Theachta Dála ar feadh 20 bliain, mar Ard-Aighne ar feadh ceithre go leith bliain agus mar bhreitheamh san Árd-Chúirt ar feadh 20 bliain sular eirigh sé as.
Rugadh i mBaile Átha Cliath é, mac Sheán Mac Coisdealbha a bhí ina Thaoiseach dhá uaire. Toghadh é den chéad uair in olltoghchán na bliana 1951 i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar-Thuaidh agus atoghadh é ag gach olltoghchán ina dhiaidh sin go dtí gur éirigh sé as sa bhliain 1969. Sheas sé arís i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar-Theas ag olltoghchán 1973 agus toghadh arís é.
Ní raibh Fine Gael i gcumhacht i rith na 1960í agus ba ceannaire é Mac Coisdealbha de ghlúin nua polaiteoirí a bhí ag iarraidh Fine Gael a bhogadh ar chlé. Ba phríomh-údar é den cháipéis "I dTreo Sochaí Cheart (Béarla: Towards a Just Society)" a bhí mar chlár Fhine Gael in olltoghchán 1965. Bhí tionchar mór ar an gcáipéis ar an bpáirtí sna blianta ina dhiaidh sin.
Ceapadh mar Ard-Aighne é sa chomhrialtas idir Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre a bhuaigh olltoghchán 1973. D'éirigh sé as an bpolaitíocht nuair a ceapadh é mar bhreitheamh san Árd-Chúirt sa bhliain 1977. Bhí sé i gceannas ar an mbínse fiosrúcháin a scrúdaigh an tubaiste a tharla in Oileán Faoide sa bhliain 1979 nuair a phléasc long ola. Ceapadh é mar Uachtarán na hÁrd-Chúirte sa bhliain 1994 agus d'éirigh sé as sa bhliain 1997.


George Charles Beresford.
Ba ghrianghrafadóir rathúil é George Charles Beresford, a rugadh i Droim Lias (baile fearainn atá gar do Dhroim dhá Thiar), i gContae Liatroma. Rugadh é ar an 10 Iúil 1864 agus cailleadh é ar an 21 Feabhra 1938. Ba dhuine é de mhuintir Beresford, mar atá muintir Mharquess Phort Láirge.
Beathaisnéis.
D'fhreastal Beresford ar an "United Services College" i Worstward Ho!, i nDevon, i ndeisceart Shasana. Coláiste ullmhucháin do fhórsaí cosanta na Breataine a bhí ann, agus lean sé leis go Coláiste Ríoga Indiach na hInnealtóireachta, i Surrey, ina dhiaidh sin. Ar bhaint amach a chuid cáilíochtaí dó sa bhliain 1882, bheartaigh sé aghaidh a thabhairt ar an India, áit ina bhfuair sé post mar innealtóir sibhialta i Rannóg na nOibreacha Poiblí. Chaith sé ceithre bliana thall san India ach phill sé ar Shasana i ndiaidh dó fáil amach go raibh maláire air. Thosaigh sé ag déanamh staidéir ar an ealaín, agus níorbh fhada go raibh taispeántas dá shaothar le feiceáil in Acadamh Ríoga na hEalaíona i Londain Shasana.
Sna blianta idir 1902 agus 1932, bíodh Beresford ag obair sa stúideo aige i gKnightsbridge, áit inar chruthaigh sé portráidí de phearsaí móra an lae, leithidí David Lloyd George, William Butler Yeats agus Virginia Woolf. Ba é platinotype, nó cló platanaim, an meán ab ansa leis de dheasca a ard-dílseachta.
Ba mhinic portráidí de chuid Bheresford bheith le feiceáil i bhfoilseacháin a raibh idir thóir is mheas orthu ag an am, ar nós "The World's Work", "The Tatler" agus "The Illustrated London News".
Bhí sé ina dhlúthchara de chuid William Orpen, arbh as Stigh Lorgan dó, agus de chuid Augustus John. Chruthaigh an triúr acu roinnt portráidí dá gcéile.
Tá an carachtar "M'Turk" sa leabhar "Stalky & Co." le Rudyard Kipling bunaithe ar Gheorge Charles Beresford.
Gailearaí.
Ba iad na portráidí an rud ba mhó a tharraing aird ar George Charles Beresford mar ghrianghrafadóir, agus chruthaigh sé cuid de na portráidí is íocónaí riamh. Seo rogha íomhánna.


Glór Traidisiúnta Aontachtach.
Is páirtí polaitíochta aontachtach é Glór Traidisiúnta Aontachtach (Béarla: "Traditional Unionist Voice" nó "TUV") i dTuaisceart Éireann. Bunaíodh an páirtí ar an 7 Nollaig 2007.
TUV agus an Ghaeilge.
Tá seasamh láidir ag an bpáirtí i gcoinne na Gaeilge, agus tá cur síos déanta acu uirthi mar 'theanga leipreachán', seasamh a cáineadh go minic.


Hayden Panettiere.
Is aisteoir Meiriceánach í Hayden Leslie Panettiere, a rugadh ar an 21 Lúnasa 1989.


Megan Fox.
Is aisteoir Meiriceánach í Megan Fox, a rugadh ar an 16 Bealtaine 1986.


Anoireicse néarógach.
Is é atá i gceist le anoireicse néarógach nó anorexia nervosa ná neamhord itheacháin ina shéanann iad siúd atá thíos leis bia rialta chun meáchan coirp a laghdú, nó a choimeád faoi smacht. De ghnáth, ní meáchan coirp sláintiúil atá i gceist, ach ceann ró-íseal agus contúirteach. Ní chailltear an gnáth-ghoile, ach séantar an chuid is mó den bhia ar eagla go gcuirfeadh sé an meáchan in airde.


Dúibniam.
Is dúil cheimiceach uimhir a 105 é an dúibniam agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Db, agus d'ainmníodh an miotal seo i ndiaidh an bhaile Dubna sa Rúis, áit ar táirgeadh é den chéad uair. Is dúil shintéiseach (ní fhaightear í go nádúrtha sa dúlra) agus radaighníomhach í; agus bíonn leathré thart ar 28 uair an chloig ag a iseatóp is cobhsaí, atá ar eolas againn, dubnium-268.


Toghchán uachtaránachta na hÉireann.
Is éard is toghchán uachtaránachta na hÉireann ná toghchán a reáchtáiltear le hUachtarán na hÉireann a roghnú. Is iondúil go dtarlaíonn sé gach 7 mbliana nó tar éis pé tréimhse a d'éireodh Uachtarán reatha as. Reáchtáladh an ceann is déanaí sa bhliain 2011 agus ba Mícheál D. Ó hUiginn a toghadh mar chomharba ar Mháire Mhic Ghiolla Íosa don phost.
2011.
Mícheál D. Ó hUiginn a toghadh ar 27 Deireadh Fómhair 2011 mar chomharba ar Mháire Mhic Ghiolla Íosa don phost.
60px
1997.
60px
1990.
60px
1966.
60px
1959.
60px
1938.
Ba é Dubhghlas de hÍde, a toghadh gan iomaíocht, an chéad Uachtarán sa bhliain 1938.


Kathleen Turner.
Is aisteoir Meiriceánach í Mary Kathleen Turner, a rugadh ar an 19 Meitheamh, 1954.


Danny DeVito.
Is aisteoir Meiriceánach é Daniel Michael "Danny" DeVito, Jr., a rugadh ar an 17 Samhain, 1944.


Michael Keaton.
Is aisteoir Meiriceánach é Michael John Douglas nó Michael Keaton, a rugadh ar an 5 Meán Fómhair 1951.


Steve Irwin.
Ba shaineolaí fiadhúlra Astrálach é Stephen Robert "Steve" Irwin (22 Feabhra 1962 – 4 Meán Fómhair 2006).


Barr Chlais Céim.
Sliabh i gContae Mhaigh Eo is ea Barr Chlais Céim (722 m).


An Cnoc Mór (sliabh).
Sliabh i gContae Mhaigh Eo is ea an Cnoc Mór (462 m).
Cnoc Mór, An


Niall Ó Donnghaile.
Is polaiteoir Éireannach é Niall Ó Donnghaile, a rugadh agus a tógadh ar an Trá Ghearr, in oirthear Bhéal Feirste. Toghadh é ina Ard-Mhéara ar Bhéal Feirste ar an 26 Bealtaine 2011, in aois 25 dó, rud a chiallaíonn gurb é an tArd-Mhéara is óige dá raibh ag an chathair riamh. Tháinig Gavin Robinson mar chomharba air sa bhliain 2012. Toghadh chun Seanad Éireann é i mí Aibreáin 2016.
Beathaisnéis.
Rugadh Ó Donnghaile in oirthear Bhéal Feirste, agus fuair sé a chuid bunoideachais agus meanoideachais go léir trí mheán na Gaeilge. Rinne sé céim sa pholaitíocht ar Ollscoil.
Tá sé ina bhall de Shinn Féin ó bhí sé 16 bliain d'aois agus toghadh chun Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste i mí na Bealtaine 2011.
Ba ghníomhaithe poblachtacha iad tuismitheoirí Uí Dhonnghaile freisin, agus cuireadh sa phríosún iad le linn na dTrioblóidí.
Toghadh chun Seanad Éireann é i mí Aibreáin 2016.


Sliabh Crúibe.
Sliabh i gContae an Dúin is ea Sliabh Crúibe (534 m).
Sliabh Crúibe


Cnoc na Riabh.
Sliabh i gContae Shligigh is ea Cnoc na Riabh (327 m).
Cnoc na Riabh


Cnoc Daod.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Cnoc Daod (685 m).
Cnoc Daod


Wollongong.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Wollongong (fuaimniú: /ˈwʊləŋɡɒŋ/). Bhí 292,190 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.


Taree.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Taree. Bhí 16,621 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Tamworth.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Tamworth. Bhí thart ar 46,695 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2009.


Queanbeyan.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Queanbeyan (fuaimniú: /ˈkwiːnbiən/). Bhí 34,084 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Newcastle, New South Wales.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Newcastle. Bhí 288,732 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Maitland.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Maitland. Bhí 61,431 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Ruth Cracknell.
Ba aisteoir Astrálach í Ruth Cracknell AM, a rugadh ar an 6 Iúil 1925 agus a d'éag sa bhliain 2002.


Griffith.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Griffith (fuaimniú: /ˈɡrɪfəθ/[). Bhí 16,182 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Broken Hill.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Broken Hill (nó "Cnoc Briste" i nGaeilge). Bhí 18,854 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Chips Rafferty.
Ba aisteoir Astrálach é Chips Rafferty a rugadh faoin ainm "John William Pilbean Goffage" ar an 26 Márta 1909, agus a d'éag sa bhliain 1971.


Grafton.
Cathair i New South Wales, An Astráil, is ea Grafton. Bhí 17,501 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Nóibhille.
Is éard is Nóibhille (nó "úrscéal gearr" scaití) ann ná insint scríofa phróis ficseanúil, atá níos faide ná úrscéilín ach atá níos gaire na úrscéál.


Úrscéilín.
Is éard is Úrscéilín (nó "novelette" scaití) ann ná insint scríofa phróis ficseanúil, atá níos faide ná gearrscéal ach atá níos gaire na nóibhille.


Idé.
a>, ar cheann de na chéad Fhealsúnaí a phlé idéanna go mionchruinn.Sa chiall is caoile, is éard is idé ann ná an smaoineamh, is cuma cad é, a bhíonn ar intinn an duine agus é nó í ag machnamh. Sainmhíniú eile ná an tuiscint céard é réaltacht ar leith.
Go minic, forléirítear idéanna nó smaointe mar íomhánna ionadaíochta; sé sin le rá, mar íomhánna de rud éigin. I gcomhthéacsanna eile, glactar le smaointe mar coincheapa, cé nach gá go mbíonn coincheapa teibí le feiceáil mar íomhánna.
Measann go leor fealsúna gur bhun- chatagóir na neach iad idéanna nó smaointe de chuid na hointeolaíochta.


Mount Gambier.
Cathair san Astráil Theas is ea Mount Gambier. Bhí 23,494 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


BBC Raidió Uladh.
Stáisiún raidió is ea BBC Raidió Uladh, atá bunaithe i mBéal Feirste, Contae Aontroma agus is cuid de BBC Thuaisceart Éireann é. Is é an stáisiúin is mó a bhfuil gnaoi an phobail air i dTuaisceart Éireann agus áirítear nuacht, caint, gnéchláir, ceol agus spórt i measc raon a gcuid clár. Craoltar feasacháin nuachta de ghnáth ar seacht lá na seachtaine ó 07:00 uair an chloig go dtí meán oíche, ach ní bhíonn siad ach i mBéarla amháin.


Cor pulmonale.
Comparáid idir gnáthchroí (ar dheis) agus "cor pulmonale" (ar chlé)
Is éard is "cor pulmonale" (Laidin: "cor", croí + Nua-Laidin "pulmōnāle", scamhógach) (nó "galar croí scamhógach") ann ná méadú den mhéadailín dheis sa chroí mar fhreagra ar fhrithsheasamhacht ardaithe nó brú fola ard sna scamhóga.


Oráiste (dath).
Is dath é Oráiste (deirtear gur "flannbhuí" an leagan ceart ach is coitianta "Oráiste" i bhfad anois).


Murray Bridge.
Cathair san Astráil Theas is ea Murray Bridge. Bhí 18,364 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Port Lincoln.
Cathair san Astráil Theas is ea Port Lincoln. Bhí 13,044 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Port Pirie.
Cathair san Astráil Theas is ea Port Pirie. Bhí 13,206 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Whyalla.
Cathair san Astráil Theas is ea Whyalla. Bhí 21,122 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Victor Harbor.
Cathair san Astráil Theas is ea Victor Harbor. Bhí 10,380 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Bundaberg.
Cathair i Queensland is ea Bundaberg. Bhí 59,768 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Allatrópacht.
Is éard is allatróip ann ná struchtúir éagsúla móilíneacha nó criostalacha a bhíonn ag aon dúil cheimiceach amháin, ionas gur dual don neamheolaí a chreidiúint gur dúile difriúla ar fad atá iontu. Is é is cúis leis an allatrópacht ná na hadaimh a bheith ceangailte dá chéile le naisc dhifriúla.
Dúile amháin atá i gceist leis an allatrópacht. Más comhdhúile atá ann, tugaimid polamorfacht ar an bhfeiniméan.
Bíonn cobhsaíocht na n-allatróp ag brath ar an teocht agus ar an mbrú. Mar shampla, is é an stán miotalach is cobhsaí os cionn 13.2 céim Celsius, ach faoi bhun na teochta sin tiocfaidh "plá" ar an stán, ionas go gclaochlóidh sé go hallatróp eile, stán neamh-mhiotalach nach bhfuil úsáid ann.
Go tipiciúil, ní bhíonn na hallatróip éagsúla ar fáil ach sa phas soladach. Mar shampla, má leáitear fosfar - pé allatróp atá ann - gheofar leacht den chineál chéanna, P4, is é sin, leacht atá comhdhéanta as móilíní ceithre adamh. Ón taobh eile de, áfach, tá an trí phas - solad, gás agus leacht - ag an ózón, ar allatróp de chuid na hocsaigine é. Tá trí adamh i móilín an ózóin, O3, agus dhá adamh i móilín na gnáthocsaigine O2.
Chuala an saol mór iomrá ar dhá phríomhallatróp an charbóin, mar atá, graifít agus diamant. Tá struchtúr tríthoiseach ag an diamant, ionas go bhfuil na hadaimh ceangailte go daingean dá chéile, rud a fhágann an diamant an-chrua. Ón taobh eile de, tá an ghraifít comhdhéanta as macramhóilíní déthoiseacha, cineál sraitheanna nach bhfuil ach lagnaisc eatarthu. Mar sin, bíonn an ghraifít bog sobhriste. Le déanaí, d'éirigh leis na saineolaithe allatróip nua charbóin a chruthú, ar nós fullairéiní agus nainfheadáin.
Dúil é an fosfar atá an-saibhir in allatróip. Is é an fosfar bán an ceann a gheofar nuair a fhuaróidh fosfar leáite. Substaint nimhiúil dhainséarach é an fosfar bán ar dual di uathadhaint a dhéanamh - is é sin, rachaidh sé trí thine uaidh féin. Tá an fosfar dearg níos cobhsaí, agus is é an fosfar dubh an t-allatróp is cobhsaí le teocht an tseomra, cé go bhfuil sé riachtanach an fosfar bán a théamh faoi bhrú an-ard lena chlaochlú go fosfar dubh. Thairis sin, sa bhliain 1865 d'éirigh leis an eolaí Gearmánach Johann Wilhelm Hittorf allatróp nua a chruthú, mar atá, fosfar vialait.


Nóbailiam.
Is é an nóbailiam dúil uimhir a 102 sa tábla peiriadach, agus is é an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná No. Dúil shaorga radaighníomhach atá ann, nach bhfuil ar fáil sa dúlra, agus is ceann de na hachtainídí é.
Glactar leis gurbh iad na saineolaithe Sóivéadacha in Dubna a chruthaigh na chéad adaimh nóibiliam sa bhliain 1966 - roimhe sin, mhaígh na Sualannaigh ó Institiúid Nobel agus na Meiriceánaigh ó Berkeley go raibh dúil uimhir a 102 aitheanta acu, ach níor thug Cumann Idirnáisiúnta na Ceimice (IUPAC) ná Cumann Idirnáisiúnta na Fisice (IUPAP) faomhadh do na fionnachtana seo. Ba iad na Sualannaigh agus ina ndiaidh sin na Meiriceánaigh a mhol an t-ainm "nóibiliam", ach b'fhearr leis na Rúisigh "joilióitiam" a bhaisteadh ar an dúil, i ndilchuimhne ar na fisiceoirí aithnidiúla Frédéric Joliot agus a bhean chéile Irène Joliot-Curie (iníon Marie Curie). Nuair a shocraigh Cumann Idirnáisiúnta na Ceimice SNA 1990idí gurbh iad na Rúisigh a rinne an fhionnachtain, ghlac sé leis an ainm "nóibiliam" go hoifigiúil, ó bhí an t-ainm sin in úsáid sa litríocht go forleathan le tríocha bliain anuas.
Is é nóibiliam a 259 an t-iseatóp is cobhsaí dá bhfuil ag an dúil seo, agus é ocht nóiméad déag is dhá scór ar leathré - beagnach uair an chloig, is é sin. Is dócha gur miotal é an nóibiliam a bhfuil loinnir gheal ann, ach níl a fhios againn é dháiríre: ní bheadh sé praiticiúil smután infheicthe nóibiliam a tháirgeadh, ós rud é go mbeadh foinse mharfach mhillteanach radaíochta ann.
Ní féidir mórán a fháil amach faoi shaintréithe ceimiceacha an nóibiliam ach an oiread, ach dealraíonn sé go bhfuil dhá staid ocsaídiúcháin aige sa tuaslagán uisce, mar atá, +2 agus +3, agus an dá ian seo timpeallaithe ag sé mhóilín uisce sa tuaslagán.


Láirinciam.
Is é an láirinciam dúil cheimiceach uimhir a 103, agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Lr'". Ceann de na hachtanóidigh é, agus mar sin, is dúil throm thrasúránach é.
Ba é an fisiceoir Albert Ghiorso ba thúisce a chruthaigh adaimh láirinciam, ar an 14 Feabhra 1961. Fuair an dúil a hainm ón tsaotharlann ina raibh Ghiorso agus a fhoireann ag obair, mar atá, Saotharlann Náisiúnta Lawrence Berkeley in Ollscoil California. Is í an teicníocht a bhí in úsáid ag Ghiorso agus a chuid cúntóirí ná targaid trí mhilleagram a raibh trí iseatóp calafoirniam inti a bhombardú le núicléis bhóróin ar cuireadh luas fúthu i Luasaire Líneach na dTromian ("Heavy-Ion Linear Accelerator"). Ghiorso agus a fhoireann a cheap an t-ainm don láirinciam, agus is é an giorrúchán a mhol siad ná Lw; bhí Cumann Idirnáisiúnta na gCeimiceoirí (IUPAC) sásta leis an ainm, ach d'athraigh an cumann an tsiombail cheimiceach go Lr.
Níl ach iseatóip radaighníomhacha ag an láirinciam. Is é an ceann is cobhsaí atá ann ná láirinciam a 262, ach tagann an meath radaighníomhach ar an gceann sin féin sách sciobtha, nó tá sé timpeall ar 3.6 uair an chloig ar leathré. Mar sin, níl sé furasta taighde a dhéanamh ar shaintréithe ceimiceacha an láirinciam, ach is é an tátal a bhaineann na ceimiceoirí as go bhfuil sé cosúil go leor leis an lúitéitiam atá suite os a chionn i dtábla peiriadach na ndúl. Bhí na saineolaithe in ann ocsaíd láirinciam Lr2O3 a tháirgeadh, rud a thugann le fios gurb é +3 an uimhir ocsaídiúcháin is coitianta atá ag an láirinciam ina chuid comhdhúl. Ní thagann sin aniar aduaidh ar aon duine, ós é seo an uimhir ocsaídiúcháin is tipiciúla ag na lantanóidigh agus ag na hachtanóidigh.


Cairns.
Cathair in Queensland, san Astráil, is ea Cairns (fuaimniú: /ˈkɛərnz/, nó [ˈkeːnz] go háitiúil). Bhí an chathair ainmnithe i ndiaidh William Wellington Cairns, gobharnóir Queensland ag an am. Bhí sé bunaithe chun na mianadóirí ag triall go dtí an abhainn Hodgkinson órcheantar a bheith i seirbhís ag, ach mhothaigh sí maolú nuair a bhí cúrsa níos éasca faighte ó Port Douglas. Níos moille, d'fhorbair sí a bheith ceann iarnróid agus mórphort leis an onnmhairiú chána siúcra, ór agus miotail eile, mianraí agus táirgeanna talmhaíochta ó na ceantair chósta ag timpeallú agus an réigiún Atherton Tableland. Mar atá de Meitheamh 2011, bhí an daonra amuigh is istigh ar 156,169.
Tá Cairns suite timpeall 1,700km ó Brisbane. Is ceann scríbe taistil coitianta le turasóirí coimhthíoch mar gheall ar an aeráid theochreasach. Tá sé i seirbhís ag daoine ag iarraidh An Mhórsceir Bhacainneach agus ó thuaidh Queensland a thabhair cuairt ar mar pointe tosaigh.


Kate Bush.
Is ceoltóir Sasanach í Catherine (Kate) Bush, a rugadh i mBexleyheath i gLondon ar an 30 Iúil 1958.


Isabel Lucas.
Is aisteoir Astrálach í Isabel Lucas, a rugadh ar an 25 Eanáir, 1985.


Michael Caton.
Is aisteoir Astrálach é Michael Caton, a rugadh sa bhlian 1943.


Toni Collette.
Is aisteoir Astrálach í Toni Collette, a rugadh ar an 1 Samhain, 1972.


Portia de Rossi.
Is aisteoir Astrálach í Portia Lee James DeGeneres nó Portia de Rossi (fuaimniú: /ˈpɔərʃə də ˈrɒsi/), a rugadh faoin ainm "Amanda Lee Rogers" ar an 31 Eanáir, 1973.


Cate Blanchett.
Is aisteoir Astrálach í Catherine Élise "Cate" Blanchett (fuaimniú: /ˈblɑːntʃ.ət/), a rugadh ar an 14 Bealtaine, 1969.


Olivia Newton-John.
Is ceoltóir agus aisteoir Astrálach í Olivia Newton-John, a rugadh ar an 26 Meán Fómhair, 1948.


Logán Qattara.
Is imchuach gaineamhlaigh é an Logán Qattara (Araibis: منخفض القطارة‎ Munḫafaḍ al-Qaṭṭārah) laistigh de Ghaineamhlach na Libia de chuid Iar-Thuaiscirt na hÉigipte, sa Ghobharnóireacht Matruh. Tá an logán
133 m (436 troigh) faoi bhun leibhéal na farraige, is is é an dara pointe is ísle san Afraic (Loch Assal sa Djibouti is ea an ceann is ísle). Clúdaíonn an Logán thart ar 19,500 km2 (7,500 míle cearnach), méid atá inchurtha le Loch Ontario, agus ag a uasmhéid tá sé 220 km (140 míle) ar fhad agus 120 ciliméadar (75 míle) ar leithead. Ag bun an logáin tá log salainn. Luíonn an Oasis Siwa roinnt fiche ciliméadar taobh thiar de i logan cosúil leis, ach níos lú.


Mo Hat Mo Gheansaí.
Is banna ceoil Éireannach é Mo Hat Mo Gheansaí as Cill Mhantáin a mheascann ceol traidisiúnta, rac-cheol agus ceol clasaiceach. Is deartháireacha iad Tadhg Walsh Peelo agus Oisín Walsh-Peelo, baill an bhanna, ar as Áth na Fuinseoige iad ó dhúchas, agus seineann siad beirt meascán mór uirlisí; an pianó, an veidhlín, an chláirseach, an giotár, na drumaí agus mórán eile nach iad. Bhuaigh an banna Comórtas Chath na mBannaí le Raidió Rí-Rá sa bhliian 2010 lena n-amhrán "Ní Tú mo Ghrá". Tá siad tar éis seinm ag an bhféile cheoil An Phicnic Leictreach. Canann siad a gcuid amhrán i nGaeilge agus i mBéarla.


Loch Ontario.
Tá Loch Ontario ar taobh na láimhe deise.
Ceann de Lochanna Móra Mheiriceá Thuaidh is ea Loch Ontario (Fraincís: "Lac Ontario") agus an loch is faide soir de na cúig loch fionnuisce atá suite in oirthear na Stát Aontaithe, ar an teorainn le Ceanada.
Tíreolaíocht.
Faigheann sé uisce ó Loch Erie, tríd an Abhainn Niagara agus Eas Niagara agus folmhaíonn sé isteach san Abhainn San Labhrás. 6 bliana an t-am seadaithe ag uisce sa loch. Tá achar dromchla iomlán de 19,000 km² aige.
Tá sé suite ar an teorainn idir na Stáit Aontaithe (Nua Eabhrac) agus Ceanada (Ontario), sa réigiún ar a dtugtar an 'crú capaill órga' (Fraincís: "fer à cheval doré", Béarla: "Golden Horseshoe") air, leis an cheannchathair Torontó, áit a fheidhmíonn sé mar chaidéil teasa, ach go háirithe i rith an tSamhraidh, i gcóir aerchóirithe d'foirgnimh oifige agus do na háitritheoirí.
Dinnseanchas.
Bhí ainmneacha éagsúla ar Loch Ontario thar na céadta bliain. Léiríonn léarscáil a tarraingíodh i leabhar leis an teideal "Relation des Jésuites" (1662-1663) an t-ainm "Loch Ontario" agus "Loch Iroquois".
Sa bhliain 1712, d'ullmhaigh an Francach, an tUasal Jean-Baptiste de Couagne léarscáil, a cuireadh i láthair "Musée canadien des Civilisations" (Gaeilge: Músaem Ceanadach na Seansibhialtachtaí), ina dtugtar an "Loch Frontenac" air.
Thug na Iroquois an t-ainm "Skanadario" air.


Glácóma.
Is galar de chuid na súl atá i nglácóma, ina ndéantar dochar don neáróg optach, agus cuireann sé isteach ar radharc na súile sin. Mura dtugtar cóireáil leighis mar is ceart, dall a bheidh an tsúil.
Othair a raibh Glacóma orthu.
Ghoill an glácóma ar James Joyce.


Othras.
Is éard is othras ann ná cneá oscailte atá mall ag cneasú, nó an braon a thagann aisti.


Gregory Peck.
Ba aisteoir Meiriceánach é Eldred Gregory Peck a rugadh ar an 5 Aibreán 1916, agus a d'éag sa bhliain 2003.


Russell Crowe.
Is aisteoir Astrálach é Russell Ira Crowe, a rugadh ar an 7 Aibreán, 1964.


Guy Pearce.
Is aisteoir agus ceoltóir Astrálach é Guy Edward Pearce, a rugadh ar an 5 Deireadh Fómhair, 1967.


Sam Worthington.
Is aisteoir Astrálach é Samuel Henry J. "Sam" Worthington, a rugadh ar an 2 Lúnasa, 1976.


Inchinn Dhaonna.
Sa duine, is é an inchinn dhaonna lár an néar-chórais dhaonna.


Barr Trí gCom.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Barr Trí gCom (851 m).
Baurtregaum


Iorras Beag.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Iorras Beag (300 m).
Iorras Beag


Binn Bhradach.
Sliabh i gContae Dhoire is ea Binn Bhradach (465 m).
Binn Bhradach


An Sliabh Corcra.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea an Sliabh Corcra (832 m).
An Sliabh Corcra


Corrshliabh.
Sliabh i gContae Mhaigh Eo is ea Corrshliabh (544 m).
Corrshliabh


Dún Lóich.
Is mám idir na Cruacha Dubha agus an Sliabh Corcra atá suite i gContae Chiarraí é Dún Lóich.
Dún Lóich


An Staighre Dubh.
Sliabh i gContae Cheatharlach is ea an Staighre Dubh (735 m).
An Staighre Dubh


Homaighnéasachas.
Is ionann homaighnéasachas agus foirm gnéasachta ina mbíonn aomadh gnéasach idir baill den ghnéas céanna. Tá teoiricí síceolaíocha is socheolaíocha ann a dhéanann iarracht í a mhíniú. Is ábhar cuid mhaith conspóide polaitiúla freisin é, agus tá cead pósta idir cúpla den ghnéas céanna, a cheadaítear i dtíortha áirithe, i measc na bpointí is conspóidí le blianta anuas.


Anthony LaPaglia.
Is aisteoir Astrálach é Anthony M. LaPaglia, a rugadh ar an 31 Eanáir 1959.


Hugo Weaving.
Is aisteoir Astrálach é Hugo Wallace Weaving, a rugadh ar an 4 Aibreán, 1960.


Hugh Jackman.
Is aisteoir Astrálach é Hugh Michael Jackman, a rugadh ar an 12 Deireadh Fómhair, 1968.


David Gulpilil.
Is aisteoir Astrálach é David Gulpilil Ridjimiraril Dalaithngu, a rugadh ar an 1 Iúil, 1953.


Shaun Micallef.
Is aisteoir agus fear grinn Astrálach é Shaun Patrick Micallef, a rugadh ar an 18 Iúil, 1962.


Barry Humphries.
Is fear grinn agus aisteoir Astrálach é John Barry Humphries, a rugadh ar an 17 Feabhra, 1934.


Garry McDonald.
Is aisteoir Astrálach é Garry George McDonald, a rugadh ar an 30 Deireadh Fómhair, 1948.


Nick Giannopoulos.
Is fear grinn agus aisteoir Astrálach é Nick Giannopoulos, a rugadh ar an 1 Iúil, 1963.


Bert Newton.
Is láithreoir teilifíse agus aisteoir Astrálach é Albert Watson "Bert" Newton, a rugadh ar an 23 Iúil, 1938.


Graham Kennedy.
Ba láithreoir teilifíse agus aisteoir Astrálach é Graham Cyril Kennedy, a rugadh ar an 15 Feabhra, 1934, agus a d'éag sa bhliain 2005..


Bud Tingwell.
Ba aisteoir Astrálach é Charles William "Bud" Tingwell a rugadh ar an 3 Eanáir 1923, agus a d'éag sa bhliain 2009.


Abbie Cornish.
Is aisteoir Astrálach í Abbie Cornish, a rugadh ar an 7 Lúnasa, 1982.


Isla Fisher.
Is aisteoir Astrálach í Isla Lang Fisher, a rugadh ar an 3 Feabhra, 1976.


Rachel Griffiths.
Is aisteoir Astrálach í Rachel Anne Griffiths, a rugadh ar an 18 Nollaig, 1968. Bhí sí sa tsraith teilifíse "Six Feet Under" idir 2001 agus 2005.


Townsville.
Cathair i Queensland is ea Townsville. Bhí 143,328 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Quang Binh.
Is ceantar de chuid Vítneam, suite thoir ó thuaidh de Cathair Hue é Quang Binh (nó "Quảng Bình" sa litriú Vítneaimis). Is í Dong Hoi an chathair is mó i gceantar Quang Binh.


Penélope Cruz.
Is aisteoir Spáinneach í Penélope Cruz Sánchez, a rugadh ar an 28 Aibreán 1974.


Toowoomba.
Cathair i Queensland is ea Toowoomba. Bhí 95,265 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Rockhampton.
Cathair i Queensland is ea Rockhampton. Bhí 60,827 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Charters Towers.
Cathair i Queensland is ea Charters Towers. Bhí 7,979 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Sliabh Kosciuszko.
Is sliabh é Sliabh Kosciuszko, atá suite i New South Wales na hAstráile.


Gladstone.
Cathair i Queensland is ea Gladstone. Bhí 28,808 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.
Naisc-Bhailte.
Saiki, An tSeapáin.


Mount Isa.
Cathair i Queensland is ea Mount Isa. Bhí 18,857 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Maryborough.
Cathair i Queensland is ea Maryborough (fuaimniú: /ˈmɛrəbərə/). Bhí 21,501 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Mackay.
Cathair i Queensland is ea Mackay. Bhí 72,847 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Hervey Bay.
Cathair i Queensland is ea Hervey Bay (fuaimniú: /ˈhɑrvi ˈbeɪ/). Bhí 41,225 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


An Chláirseach agus an Choróin.
Is é an scríbhneoir Éireannach Liam Mac Cóil a scríobh an leabhar neamhfhicsin "An Chláirseach agus an Choróin: Seacht gCeolsiansa Stanford" faoi cheol agus faoi chúlra cultúrtha Angla-Éireannach an chumadóra Charles Villiers Stanford. D'fhoilsigh Leabhar Breac an leabhar sa bhliain 2010. Is é ISBN an leabhair 0-898332-45-2.
Ábhar.
Dar leis an údar, is é Stanford an cumadóir ceoil ba mhó a tháinig as Éirinn riamh nach raibh Gaeilge aige. Trí anailís a dhéanamh ar an gceol sárchumasach seo déanann Mac Cóil anailís ar náisiún, agus léiríonn gurb iad na Gaeil – lucht labhartha na Gaeilge – is fearr a thuigfidh ceol Stanford agus a is mó a bhéarfadh chucu féin é, mar is é a gceol féin atá ann. Mar chuid den anailís aige breathnaíonn sé ar chúlra Lúireach Phádraig, iomann ar chuir Stanford ceol leis an leagan Béarla de, "Saint Patrick’s Breastplate" – iomann a théann go croí na gceisteanna is ábhar don leabhar seo: ceol, creideamh, polaitíocht, náisiúntacht agus teanga. Déanann an leabhar seo scrúdú freisin ar an Sasanachas agus ar an Éireannachas, agus lena bhfuil i gceist le bheith i d'Éireannach anglafónach, agus i do Ghael.
Léirmheas.
Ina aitheasc ag seoladh an leabhair dúirt Aonghus Dwane ó Chumann Gaelach Eaglais an hÉireann "Tá Stanford curtha in iúl ar bhealach úr sa leabhar seo, nach beathaisnéis traidisiúnta ná anailís theicniúil ar cheol ach oiread é, ach cíoradh ar mhothúcháin, agus ar cheisteanna féiniúlachta, a eascraíonn as an gceol agus ón duine atá faoi chaibidil."
Ina léirmheas in "The Irish Times" dúirt an tOllamh Máirín Nic Eoin "Mac Cóil’s description of style and structure, his understanding of melody and orchestration, and his ability to trace influences and recognise musical quotations make these notes as detailed and informative as most professional concert-programme notes."
Ina léirmheas in "Comhar" (Meitheamh, 2011) scríobh Michael Cronin "Ní minic a léitear leabhar chomh spreagúil, dúshlánach, eisceachtúil leis an gceann seo. [Leabhar] oidhreachta agus saíochta a bhaineann ní hamháin le stair ár gcultúir ach níos tábhachtaí fós le todhchaí ar muintire."
Ina léirmheas ar H-Albion (Mean Fomhair, 2012), dúirt an tOllamh Brian Ó Broin "This is a great book, raising troubling questions about how the historical process counterfeits objectivity and how we foolishly continue to see Ireland only in terms of Britain while absolutely refusing to read primary or secondary sources in any language other than English. As in "Fontenoy", Mac Cóil is writing an alternative history of the Gael, taking that right away from the victor-colonialist. He is putting the Gael alongside Anglophone culture and removing him as a subset of that culture (this has yet to happen in America, where Irish studies is almost always a subset of British studies). Because he knows that history is fiction, and that it is used as a political tool, he very consciously (and very rightly) proposes that the Gael rewrite history. [Brian Ó Broin. Review of Mac Cóil, Liam, "An Chlairseach Agus an Choroin". H-Albion, H-Net Reviews. September, 2012.URL: http://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=36929]]
Leabhair Eile ar Charles Villiers Stanford.
Chomh maith le leabhar Liam Mhic Cóil, tá dhá leabhar eile ar Charles Villiers Stanford i gcló, "Charles Villiers Stanford: man and musician" le Jeremy Dibble (Oxford: Oxford University Press, 2002)agus "Charles Villiers Stanford" le Paul J. Rodmell (Aldershot, Hampshire: Scolar Press, 2002)


Leathsheoltóir.
Is éard is leathsheoltóir ann ná ábhar a bhfuil a sheoltacht leictreach (an tseoltacht atá bunaithe ar shreabh na leictreon, seachas an tseoltacht ianach) níos ísle ná seoltacht na seoltóirí maithe, ach níos airde ná seoltacht na n-inslitheoirí. Is iad na leathsheoltóirí is bunús leis an leictreonaic nua-aoiseach: na raidiónna, na ríomhairí, na gutháin agus a lán sásanna eile tá siad i dtuilleamaí na leathsheoltóirí. Na comhchodanna leictreonacha a úsáidtear sna sásanna sin, cosúil leis na trasraitheoirí, na grianchealla, na dé-óidí astaithe solais, na coigeartóirí sileacain rialaithe, agus na ciorcaid iomlánaithe, - ní fhéadfaí na comhchodanna seo a thógáil in uireasa na leathsheoltóirí.
Is solaid chriostalacha iad na leathsheoltóirí is coitianta, ach tá leathsheoltóirí dímhorfacha agus leachtacha ann freisin. Samplaí iad an sileacan hidriginithe dímhorfach agus meascáin éagsúla arsanaice, seiléiniam agus teallúiriam. Cosúil leis na leathsheoltóirí eile, athraíonn seoltacht na gceann seo go tobann de réir athruithe na teochta, agus faoi imthoscaí ar leith, is féidir leo friotaíocht dhiúltach a léiriú. (Is éard is ciall leis an bhfriotaíocht dhiúltach ná go dtitfidh an voltas nuair a rachaidh an sruth leictreach i méadaíocht - i ngnáthfhriotóirí, is é sin, friotóirí ómacha, rachaidh an voltas i méadaíocht má mhéadaítear an sruth leictreach atá ag dul tríd an bhfriotóir.) Na leathsheoltóirí dímhorfacha, is féidir iad a úsáid i bhfoirm tanascannáin, is é sin, mar chiseal nach bhfuil ach cúpla scór nanaiméadar ar tiús. Mar sin, is féidir ciorcaid agus comhchodanna leictreonacha a dhéanamh iontach beag má bhaintear leas as leathsheoltóirí.
Is é an sileacan a úsáidtear sa chuid is mó de na leathsheoltóirí atá ar fáil ar an margadh tráchtála, cé go bhfuil a lán eile ann, cosúil leis an ngearmáiniam, an chairbíd sileacain agus an arsainíd ghailliam. Is féidir seoltacht an tsileacain agus na leathsheoltóirí eile a athrú trí "dhópáil", is é sin, iarsmaí beaga truailleáin ("dópáin") a chur leis an mbunábhar.
Go bunúsach, is é is cuis le seoltacht íseal an tsileacain ná go bhfuil ceithre fhiúsleictreon ag an adamh sileacain, agus gach ceann acu ceangailte i leictreondís le leictreon de chuid adamh sileacain eile. Mar sin, tá ocht leictreon - ochtréad iomlán - timpeall ar gach adamh sileacain sa chriostal, agus is struchtúr cobhsaí é an t-ochtréad sin nach ligeann do na fiúsleictreon dul timpeall sa chriostal le lucht leictreach a iompar leo. Scéal eile, áfach, má "dhópáiltear" an sileacan le hiarsmaí beaga bóróin nó alúmanaim, nach bhfuil ach trí fhiúsleictreon acu. Ansin fágfar bearna san ochtréad, agus is dual do bhearnaí den chineál seo taisteal a dhéanamh sa chriostal, nuair a bhíonn leictreoin ag dul sna bearnaí agus ag fágáil bearnaí nua ina ndiaidh. Arís, má dhópáiltear an sileacan le fosfar a bhfuil cúig leictreon ar an sceall is faide amuigh aige, beidh leictreoin bhreise sa chriostal, agus iad ag taisteal timpeall agus ag iompar lucht leictreach.


Sail éille.
Is saghas bata é sail éille.


Liza Minnelli.
Is aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Liza May Minnelli, a rugadh ar an 12 Márta 1946.


Jessica Alba.
Is aisteoir Meiriceánach í Jessica Marie Alba, a rugadh ar an 28 Aibreán 1981.


M. C. Escher.
M. C. Escher sa bhliain 1971
B'ealaíontóir grafach as an Ollainn é Maurits Cornelis Escher (17 Meitheamh 1898 –27 Márta 1972), ar fearr aithne air mar M. C. Escher (Ollainnis:). Tá aithne fhorleathan air as a chuid greanntaí adhmaid, liotagraf, agus "mezzotint"-eanna a thógann tinfeadh ón matamaitic. I measc na rudaí atá le feiceáil iontu tá tógálacha neamhfhéideartha, plé ar an éigríoch, an ailtireacht, agus teasaláidí.


Roberto Durán.
Dornálaí Panamach, a bhí ina churadh domhanda éadrom-mheáchan, ab ea Roberto Durán Samaniego (a rugadh ar 16 Meitheamh, 1951).


Mullach Cliabháin.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Mullach Cliabháin (849 m).
Mullach Cliabháin


Cathair Conraoi.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea í Cathair Conraoi (835 m).
Naisc sheachtracha.
Cathair Conraoi


Patrick Ireland.
Patrick Ireland a bhí mar ainm cleite ag Brian O'Doherty; dealbhóir, péintéir, údar, stiúrthóir scannán, ealaíontóir suiteála agus ealaíontóir coincheapa Éireannach atá ann. Rugadh i gContae Ros Comáin é sa bhliain 1935 agus oibríonn sé is cónaíonn sé i Meiriceá. Bhain sé céim amach sa leigheas i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath sa bhliain 1952. Thosaigh O'Doherty ag baint úsáide as an ainm Patrick Ireland lena chuid saothar a shíniú mar fhreagra ar mharuithe Dhomhnach na Fola i nDoire na bliana 1972. Ainmníodh é don Duais Booker sa bhliain 2000 as a úrscéal "The Deposition of Father McGreevy". Ar an 20 Bealtaine, 2008, chuir O'Doherty samhail den duine ar leis a ainm cleite i gcré na cille mar dhea sa Músaem Nua-Ealaíne na hÉireann de bharr go raibh dul chun cinn déanta ó thaobh na síochána ó thuaidh, agus thosaigh sé ag baint úsáide as a ainm baiste athuair. Nocht sé lúbra dá chuid, darbh ainm "Teanga-Aisling an Phobail", amuigh faoin aer i mBéal Feirste sa bhliain 2011 áit ar thug sé aitheasc uaidh i nGaeilge.


Músaem Nua-Ealaíne na hÉireann.
Is músaem é Músaem Nua-Ealaíne na hÉireann (Béarla: "Irish Museum of Modern Art" nó "Moma") don ealaín nua-aimseartha in Éirinn atá lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Osclaíodh an músaem go hoifigiúil i mBealtaine na bliana 1991. Tá sé lonnaithe san Ospidéal Ríoga i gCill Mhaighneann.


Cill Mhaighneann.
Is bruachbhaile i nDeisceart Bhaile Átha Cliath í Cill Mhaighneann (Béarla: Kilmainham). Tá sé siar ó lár na cathrach i mBaile Átha Cliath a 8.


An Claíomh Solais.
Úrscéal leis an scríbhneoir Éireannach Liam Mac Cóil is ea An Claíomh Solais, a suítear i nGaeltacht Ráth Chairn na Mí.
Is sna míonna roimh bhunú an chainéil teilifíse Ghaeilge TG4 mar atá air inniu) a suitear "An Claíomh Solais: Scéal Faintisíochta Faoin Teilifís Nua" i nGaeltacht Ráth Chairn i gContae na Mí. Filleann léiritheoir óg teilifíse Éireannach as Sasana agus cuireann faoi sa Ghaeltacht chun páirt a ghlacadh sa réabhlóid chultúrtha ata á thuar aige. Comhthreomhar leis sin ríomhann dhá fhophlota filleadh an náisiúnaí Éireannaigh George Augustus Moore ar Éirinn chun páirt a ghlacadh san Athbheochan Ghaelach, agus ceoldráma Wagner "Siegfried".
Féach.
"Fontenoy", Liam Mac Cóil, Leabhar Breac 2005, ISBN 0-898332-5-7
"An Dochtúir Áthas", Liam Mac Cóil, Leabhar Breac 1994, ISBN 0-898332-18-5
Tagairtí.
"An Claíomh Solais", Liam Mac Cóil, Leabhar Breac 1998, ISBN 0-89833-202-8


Crann Phapáin.
Baile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Crann Phapáin (Béarla: "Poppintree ") agus é suite gar do Bhaile Munna, Fionnghlas agus Glas Naíon. Comharsanacht bheag atá ann le fírinne, agus cuimsítear mar chuid de Bhaile Munna é uaireanta. Is ann atá an brainse Éireannach d'IKEA lonnaithe, an chéad cheann riamh i bPoblacht na hÉireann.


Moosajee Bhamjee.
Is iar-pholaiteoir Éireannach de chuid Pháirtí an Lucht Oibre é Dr. Moosajee Bhamjee (rugadh é 4 Nollaig 1947). Ba é an chéad Teachta Dála Muslamach in Éirinn.
Rugadh Moosajee Bhamjee i bPietermaritzburg na hAifrice Theas sa bhliain 1947. Inimirceach ón Ind sa bhliain 1906 ab ea a athair a thosaigh siopa crua-earraí ann. Fuair sé bás sa bhliain 1964 agus socraíodh go leanfadh mac amháin ag obair sa siopa agus go leanfadh mac eile ag staidéir. Thaistil Bhamjee go Baile Átha Cliath sa bhliain 1965 chun freastal ar Choláiste Ríoga na Máinleá in Éirinn. Bhí beirt deartháir aige ag staidéir leighis i mBaile Átha Cliath ag an am céanna. Tar éis dó céim leighis a bhaint amach, d'fhill sé go dtí an Aifric Theas agus thosaigh sé ag obair mar dhochtúir ginearálta. D'fhill sé go hÉirinn sa bhliain 1975 agus phós sé cailín a bhí aithne aige uirthi ó bhí sé ina mac léinn i mBaile Átha Cliath. Bhog siad go Gaillimh agus níos déanaí go Corcaigh áit ar oileadh é mar shíciatraí. Thosaigh sé i bpost buan in Ospuidéal in Inis, i gContae an Chláir, 20 míle ó mhuintir a bhean chéile, sa bhliain 1984.
Chuaigh Bhamjee isteach i bPáirtí an Lucht Oibre sa bhliain 1991 agus roghnaigh é mar iarrthóir don pháirtí i ndáilcheantar an Chláir in olltoghchán na bliana 1992. Toghadh é, rud nach raibh éinne ag súil leis, de réir an bhorrtha ar líon vótaí Pháirtí an Lucht Oibre sa toghchán sin. Chuaigh Páirtí an Lucht Oibre isteach i gcomhrialtas le Fianna Fáil tar éis an olltoghcháin ach bunaíodh comhrialtas nua idir Páirtí an Lucht Oibre, Fine Gael agus an Daonlathas Clé dhá bhliain níos déanaí. Bhí Bhamjee mar chúlbhinseoir an t-am go léir agus lean sé ag obair mar shíciatraí. Níor sheas sé sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 1997 agus chaill an páirtí an suíochán i gClár.


Harry Reid.
Is polaiteoir Meiriceánach é Harry Mason Reid, a rugadh ar 2 Nollaig 1939. Ba bhall é de chuid an Pháirtí Dhaonlathaigh i Seanad na Stát Aontaithe ar son stát Nevada agus é in oifig ón bhliain 1987 go dtí deireadh an 114ú Comhdháil i mí Eanáir na bliana 2017. Seanadóir sinsearach an stáit a bhí ann. Ceannaire an Mhóraimh sa Seanad a bhí in Reid ón bhliain 2007 go 2013, agus Ceannaire an Mhionlaigh ó 2013 go 2017. Bhí sé ina bhall de Theach Ionadaithe na Stát Aontaithe roimhe sin, ar son an chéad cheantar Chomhdhála i Nevada. Roimhe sin siar arís bhí meascán de phoist ag Reid a bhain le rialú áitiúil nó stáit i Nevada, mar atá, aturnae na cathrach in Henderson, Nevada; ionadaí i dteach an stáit; leasghobharnóir; agus cathaoirleach ar Choimisiún um Chearrbhachais Nevada.
Rugadh Harry Reid in Searchlight, Nevada. Ba é Reid an tríú mac as ceathrar ag Inez Orena Jaynes, bean níocháin, agus Harry Vincent Reid, mianadóir. Bhí saol garbh simplí acu, nó ní raibh leithreas, uisce te, ná guthán sa teach. Le bheith ábalta freastal ar an meánscoil, bhí ar Reid dul chun lóistín ag cuid dá mhuintir i Henderson, 40 míle slí ó Searchlight. D’imir sé peil Mheiriceánach ansin agus bhí sé ina dhornálaí amaitéarach chomh maith. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé go Southern Utah University agus Utah State University. Bhain sé céim as an dara scoil seo agus thug sé a aghaidh ar Washington, D.C.. D’fhreastail sé ar an scoil dlí ag Ollscoil George Washington ansin agus eisean ag obair do Phóilíní Chaipeatól na Stát Aontaithe (United States Capitol Police) ag an am céanna. I ndiaidh dochtúireacht sa dlí a fháil ón scoil sin, d’fhill sé go Nevada.
D’fhreastail Reid i dTeach na nIonadaithe i Washington, D.C. ar feadh dhá théarma, ó 1983-87. Toghadh é mar sheanadóir sa bhliain 1986 agus thosaigh an chéad téarma úd an bhliain ina dhiaidh sin. Bhí comórtas géar aige sa toghchán sa bhliain 2010 ach d’éirigh leis an bua a fháil ar an iarrthóir Poblachtach, Sharron Angle.


Samuel L. Jackson.
Is aisteoir Meiriceánach é Samuel Leroy Jackson a rugadh ar an 21 Nollaig 1948.


Baile Adaim.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile Adaim (Béarla: "Adamstown"). Ba é an chéad sráidbhaile uirbeach nua a thógtar in Éirinn ó Bhaile na Sionnainne i 1982. Tá an lonnaíocht nua á fhorbairt 16km amach ó Chathair Bhaile Átha Cliath, ar suíomh 220 heicteár díreach ó dheas ó Leamhcán, siar ó Abhainn an Ghrifín agus ó thuaidh ón Chanáil Mhór. Níl aon dáta socraithe i gcomhair cead oifigiúil an ceantar ach tá forbairt ar siúl.
Suíomh agus Rochtain.
Tá Baile Adaim in aice leis an líne iarnród idir Baile Átha Cliath agus Cill Dara. D'oscail an stáisiún iarnród nua a bhí maonithe go príomháideach ar an 10ú Aibreán 2007, le cúig ardáin.
Tá an lonnaíocht in aice leis an N4, bóthar príomha náisiúnta a ritheann idir Baile Átha Cliath agus Sligeach. Tá Aerfort Weston gar don bhaile chomh maith.
Stair.
Cuireadh tús le Baile Adaim le Plean Forbartha Contae Baile Átha Cliath Theas i 1998, a rinne plé ar roinnt "bailte nua" a chruthú - níor dhearna siad ach Baile Adaim a fhorbairt. Bhí stáisiún iarnród nua le tógáil, chomh maith le scoileanna nua, áiseanna siopadóireachta agus spóirt laistigh d'achar gearr siúl ón gceantar. Bhí an lonnaíocht nua le béim a chur ar iompar poiblí agus spleáchas ar caranna a laghdú.
Thosaigh obair ar bonneagar an mbaile go hoifigiúil ar an 7ú Feabhra 2005, ag cuireadh na chéad titheanna ar an margadh ar an 16ú Feabhra 2006.
Socruithe.
Bhí sé beartaithe go mbeidh timpeall 10.000 teach agus 25,000 duine i mBaile Adaim tar éis 10 mbliana de fhorbairt. Tá thart ar 1,200 teach críochnaithe faoi láthair.
Bhí na titheann i mBaile Adaim le bheith cosuil le na cineál titheanna agus blocanna arasáin atá i mBaile Átha Cliath cheana ach le leagan amach níos uirbeach agus nua aimseartha. Bhí siad le bheith tréscaoilteach agus bheidh córas sráide comhtháite ann, ag fanacht glan ó cul-de-sacanna. Tá leagan amach na sráideann pioctha chun úsáid caranna a laghdú. Tá na gnéithe seo, in aonacht le rochtain éasca isteach go dtí an stáisiún iarnród in aimnse súil agus rothaíocht a chuir chun cinn. Tá teorainn diain ar foirgneamh ardstórach.
Mar pháirt den chead pleanála bhí sé de dhualgas ar na forbróirí roinnt bonneagair agus áiseanna pobail a thógáil, chun na fadhbanna sóisialta a loiteann forbairtí uirbeacha a sheachain. Tá an stáisiún iarnród agus dhá scoileanna, chomh maith le roinnt áiseanna mhiondíola ag oibre anois.
Mhoill an forbairt síos tar éis gur críochnaíodh na chéad cúpla céimeanna agus tá páirteanna den lonnaíocht atá fós cumhdaithe le cláir adhmaid.
Conláistí.
Tá craobh-abhainn de chuid na Life, Tobar na gClog, san áit atá le bheith mar an príomháis i bpáirc poiblí.
Spórt.
Tá club socair ag Baile Adaim, Club Peile Baile Adaim, agus club CLG, Club CLG Baile Adaim. Bunaíodh Club Peile Baile Adaim i mí na Samhna 2005 agus imríonn siad i Léig na Séipéil Aontaithe faoi láthair, le dhá fhoireann. Thugadh údarás don chlub CLG ar an 11ú Meitheamh 2007 i gcruinniú a bhí ag Bord Contae Bhaile Átha Cliath.
Tá struchtúr nua, Club Baile Adaim, a chur isteach ag an gcomhairle áitiúil chun deiseanna spóirt, ar nós cruicéad, a chur ar fáil do pháistí an bhaile.
Níl tógáil tosaithe ar an ionad fóillíochta, le linn snámha, a bhí le tógáil, tosaithe go fóil.


Baile Buadáin.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile Buadáin (Béarla: "Ballyboden").


An Baile Breac.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é an Baile Breac (Béarla: Ballybrack). Bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath atá ann, atá suite sa chontae Dún Laoghaire–Ráth an Dúin, ó dheas ó Chill Iníon Léinín agus soir ó thuaidh ó Bhaile Uí Lachnáin
Baile réasúnta beag atá ann ar bhun an chnoic a éiríonn suas go Cill Iníon Léinín.
Is ann a rugadh agus a tógadh Seán Lemass, Taoiseach sna chaogaidí.


Baile Éamainn.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile Éamainn (Béarla: "Edmondstown").


An Baile Gaelach.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é An Baile Gaelach (Béarla: "Irishtown").


Baile Uí Lachnáin.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile Uí Lachnáin (Béarla: "Loughlinstown").


Baile na Lobhar.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile na Lobhar (Béarla: "Leopardstown"). Tá an baile suite sa chontae siúd Dún Laoghaire-Ráth an Dúin, ar bhun Shléibhte Chill Mhantáin.
Tá Baile na Lobhar ag críochantacht leis na mbailte Stigh Lorgan, Áth an Ghainimh, Carraig an tSionnaigh, an Chéim, agus Baile Uí Ógáin. Tá an baile roinnte ina dhá leath ag an mbótharbhealach M50.
Is cosúil go síolraíonn logainm an bhaile ón ospidéal lobhar a bhíodh ann sna Meánaoiseanna.
Iompar.
Tá an stáisiún Luais siúd an Pháirc Láir suite sa bhaile.
Spórt.
Áit spóirt mór le rá is ea Ráschúrsa Bhaile na Lobhar, agus roinnt mhaith rásaí ag tarlú le linn na bliana.


Baile na Manach.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile na Manach (Béarla: "Monkstown") "Carraig Bhraonáin" go stairiúil (Béarla: "Carrickbrennan").


Baile Uí Ruáin.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile Uí Ruáin (Béarla: "Ballyroan").


Baile an Teampaill (Baile Átha Cliath).
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Baile an Teampaill (Béarla: "Churchtown"). Ar na struchtúir shuntasacha sa cheantar tá an Túr Buidéil, nó Scioból Hall, i mBóthar an Halla Bháin. Sa bhliain 1742 a tógadh é. Bhí 8,736 duine ina gcónaí i mBaile an Teampaill sa bhliain 2006.


Cábán tSíle.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Cábán tSíle (Béarla: "Cabinteely").


An Caisleán Nua (Baile Átha Cliath).
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é An Caisleán Nua (Béarla: "Newcastle").


Cromghlinn.
Is bruachbhaile i nDeisceart Bhaile Átha Cliath é Cromghlinn, nó Croimghlinn uaireanta (Béarla: Crumlin).


Deisceart Bhaile Átha Cliath.
Is é Deisceart Bhaile Átha Cliath an chuid de Bhaile Átha Cliath atá ó dheas den Life.


Tuaisceart Bhaile Átha Cliath.
Is é Tuaisceart Bhaile Átha Cliath an chuid de Bhaile Átha Cliath atá ó thuaidh den Life.


Kevin O'Sullivan.
Is eagarthóir reatha an Irish Times é Kevin O’Sullivan (rugadh é sa bhliain 1960). Tháinig sé i gcomharbacht ar Geraldine Kennedy a chaith naoi mbliana i gceannas an nuachtáin. As Trá Mhór i bPort Láirge don Suilleabhánach agus tá sé ag obair ag an Irish Times ón mbliain 1997. Tá sé ina eagarthóir nuachta ar an Irish Times ón mbliain 2006 agus sealanna caite aige i bpostanna sinsearacha go leor eile sa nuachtán. Roimhe sin bhíodh sé ag obair leis an gConnacht Tribune agus an Tuam Herald.


Billy Crystal.
Is aisteoir Meiriceánach é William Edward "Billy" Crystal, a rugadh ar an 14 Márta 1948.


Geraldine Kennedy.
Is iar-eagarthóir de chuid an Irish Times í Geraldine Kennedy. Chaith sí naoi mbliana i gceannas an nuachtáin tar éis di teacht i gcomharbas ar Conor Brady sa bhliain 2002. Tháinig Kevin O'Sullivan i gcomharbacht uirthi sa bhliain 2011.


Robin Williams.
B'aisteoir agus fhuirseoir Meiriceánach é Robin McLaurin Williams, a rugadh ar an 21 Iúil 1951. Cailleadh é ar an 11 Lúnasa 2014 tar éis lámh a chur ina bhás féin.
Luathshaol.
Bhí Williams ar na 20 mac léinn a glacadh sa Scoil Julliard i Nua-Eabhrac sa bhliain 1973 agus ní ba dhéanaí sa bhliain chéanna bhí sé ar an mbeirt a glacadh don ardchlár ag Julliard (Christopher Reeve an duine eile).
D'fhág Williams Julliard sa bhliain 1975 nuair a dúradh leis nach raibh aon rud fágtha acu le múineadh dó.
Chuaigh sé le fuirseoireacht ar na boinn i San Francisco agus Los Angeles.


Patrick McGoohan.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é Patrick Joseph McGoohan (a rugadh ar an 19 Márta 1928 agus fuair bás i 13 Eanáir 2009).


Whitey Bulger.
Is iar-mháistir coiriúlachta Meiriceánach é James Joseph "Whitey" Bulger, Jr., a rugadh ar 3 Meán Fómhair, 1929 i nDorchester, comharsanacht de Bhostún, Massachusetts. Bhí Bulger i gceannas ar an Winter Hill Gang, drong coirpeach lonnaithe i Somerville, Massachusetts. Bhí sé réitithe go dtabharfadh sé faisnéis don FBI i dtaobh choirpeach eile, gan aon chur isteach ag an FBI ar a chuid coireanna féin. Cuireadh náire ar an mbiúró sa bhliain 1997 nuair a nocht an páipéar nuachta "The Boston Globe" an réitiú sin eatarthu os comhair an tsaoil.
Ar 19 Lúnasa 1999, cuireadh Bulger ar liosta an deichniúr coirpeach is mó tóir orthu ag an FBI. Tá cambheartaíocht, 19 dúnmharú, sracaireacht airgid, níochán airgid, comhcheilg, agus dáileadh drugaí támhshuanacha curtha ina leith. Tar éis 16 bliana a bheith caite ag Bulger ar a theitheadh, gabhadh eisean agus a chailínchara ar 23 Meitheamh, 2011 in Santa Monica, California ag an árasán a raibh siad ina gcónaí ann. Bhí Bulger 81 bliain d’aois ag am a ghabhála.
Chuaigh cás Bulger chun trialach ar an 12ú Meitheamh 2013 i gcúirt i mBostún Theas agus 32 coir curtha ina leith, comhpháirteachas i 19 dúnmharú ina measc. Ar an 12ú Lúnasa 2013 ciontaíodh é in 31 de na cúiseamh úd, agus fuarthas go raibh sé páirteach in 11 dúnmharú.
As Talamh an Éisc seantuismitheoirí Bhulger ar thaobh a athar agus iad de shinsireacht Éireannach. Iníon le himircí as Éireann í a mháthair.


Camaigh.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath í Camaigh (Béarla: "Kimmage").


An Carnán (Baile Átha Cliath).
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é An Carnán (Béarla: "Dolphin's Barn").


Carraig an tSionnaigh.
Is bruachbhaile meán-aicmeach i ndeisceart Bhaile Átha Cliath í Carraig an tSionnaigh (Béarla: "Foxrock").


An Chéim.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é An Chéim (Béarla: "Stepaside"). Is sráidbhaile é atá lonnaithe ag bun shléibhte Bhaile Átha Cliath. Tá an tabhairne "The Step Inn" lonnaithe ann. Tá Gaelscoil Thaobh na Coille lonnaithe ann.


Cill Mhic Oda.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath í Cill Mhic Oda (nó "Cill Mhocuda" uaireanta) (Béarla: "Kilmacud"). Tá sé buailte le Stigh Lorgain agus uaireanta is deacair an teorainn eatarthu a shainiú. Tá an cumann CLG clúiteach Cill Mochoda na Crócaigh lonnaithe ann.


Cros Araild.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Cros Araild ("Crois Arailt" uaireanta) (Béarla: "Harold's Cross").


Fintan O'Toole.
Is colúnaí, údar, eagarthóir cúnta agus criticeoir drámaíochta don Irish Times é Fintan O'Toole.


Eddie Murphy.
Is aisteoir Meiriceánach é Edward Regan Murphy, a rugadh ar an 3 Aibreán 1961.


Sigourney Weaver.
Is aisteoir Meiriceánach í Sigourney Weaver, a rugadh faoin ainm Susan Alexandra Weaver ar an 8 Deireadh Fómhair 1949.


Anna Faris.
Is aisteoir Meiriceánach í Anna Kay Faris, a rugadh ar an 29 Samhain, 1976. Bhí príomhról aici sa tsraith scannán uafáis úd Scary Movie, scigaithris ar na scannáin "Scream" agus "Scream II". Bhí rólanna aici ina dhiaidh sin in "Lost in Translation" (2003) agus i scannáin eile. D'fhás sí aníos in Edmonds, Washington. Bhí sí ar Friends i 2004 mar Erica.


Jennifer Love Hewitt.
Is aisteoir Meiriceánach í Jennifer Love Hewitt, a rugadh ar an 21 Feabhra 1979.


Ronnie Barker.
B'aisteoir Sasanach é Ronald William George Barker (a rugadh ar an 25 Meán Fómhair 1929 agus fuair bás ar an 3 Deireadh Fómhair 2005).


Danny Glover.
Is aisteoir Meiriceánach é Danny Lebern Glover, a rugadh ar an 22 Iúil 1946.


Lily Tomlin.
Is aisteoir Meiriceánach í Mary Jean Lily Tomlin, a rugadh ar an 1 Meán Fómhair 1939.


Naomi Watts.
Is aisteoir Sasanach í Naomi Ellen Watts, a rugadh ar an 28 Meán Fómhair 1968.


Cnoc Lín.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Cnoc Lín (Béarla: "Knocklyon"). Bhí 4,014 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Cnoc Mhuirfean.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Cnoc Mhuirfean (Béarla: "Mount Merrion"). Is ceantar meánaicmeach atá ann go príomha. Is é an bóthar N11 an príombhóthar a théann tríd an gceantar.


Cúirt an Choirnéil.
Is ceantar beag i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Cúirt an Choirnéil (Béarla: "Cornelscourt"). Tá sé lonnaithe idir Cábán tSíle agus Carraig an tSionnaigh. Is é an bóthar N11 an príombhóthar a théann tríd an gceantar.


Henry Fonda.
Ba aisteoir Meiriceánach é Henry Jaynes Fonda (16 Bealtaine 1905-12 Lúnasa 1982).


Naomh Abbán.
Séipéal ceangailte le Naomh Abbán
Ba naomh Caitliceach é Abbán moccu Corbmaic (bás - 520?). Rugadh i Maigh Arnaighe i gContae Loch Garman é.


Naomh Abran.
Ba naomh Caitliceach Éireannach é Abran. Ba díthreabhach ina chónaí san Bhriotáin é.


Naomh Adhamhnán.
Abtheach an Í Cholm Cille
Is naomh Caitliceach é Adhamhnán (627/8 – 704). Rugadh é i gContae Dhún na nGall agus fuair sé bás in Í Cholm Cille.


Peter Falk.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Peter Michael Falk, a rugadh ar 16 Meán Fómhair 1927 agus a fuair bás 23 Meitheamh 2011.


David McWilliams.
Is iriseoir agus eacnamaí é David McWilliams a rugadh i nDún Laoghaire sa bhliain 1966. D'oibrigh McWilliams mar eacnamaí do Bhanc Ceannais na hÉireann agus mar bhancaeir le UBS Bank agus le Banque Nationale de Paris. Ina dhiaidh sin, chuaigh sé le craoltóireacht agus le léiriú cláracha fáisnéise le TV3 agus RTÉ. Tá trí leabhar foilsithe aige, mar atá "The Pope's Children", "The Generation Game", agus "Follow the Money".


Jackie Chan.
Is aisteoir é Jackie Chan (nó Chan Kong-sang) a rugadh i Hong Cong ar an 7 Aibreán, 1954. Is saoránach de chuid Dhaonphoblacht na Síne é.


Portobello (Baile Átha Cliath).
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Portobello (Gaeilge: "Cuan Aoibhinn" ach is minice go n-úsaidtear "Portobello").


Stocaí.
Is baill éadaigh iad stocaí (nó giosáin uaireanta) a chaithtear ar throithe le iad a chosaint ón bhfuacht agus ó dhromchlaí géara. Bíonn péire de stocaí ann de ghnáth. Coimeádann stocaí na troithe teolaí. Bíonn siad gearr nó fada.i. ní chlúdaíonn stocaí áirithe na rúitíní ach clúdaíonn cinn eile na troithe, na rúitíní agus na lorga suas go dtí na glúine. Déantar as síoda, cadás, olann agus ábhair eile iad.


Binn os Gaoith.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Binn os Gaoith (826 m).
Binn os Gaoith


Carn Fhearadaigh.
Sliabh i gContae Luimnigh is ea Carn Fhearadaigh (445 m).
Carn Fhearadaigh


Suí Finn.
Sliabh i gContae Luimnigh is ea Suí Finn (528 m).
Suí Finn


Muisire Mór.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Muisire Mór (644 m).
Muisire Mór,


Gabhal Mhór.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Gabhal Mhór (574 m).
Gabhal Mhór


Fáschom.
Sliabh i gContae Phort Láirge is ea Fáschom (792 m).
Fáschom


Mullach an Ois.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Mullach an Ois (694 m). Tá sé suite cúpla ciliméadar ó Bhaile Bhuirne. Cuireadh tarchuradóir suas ar an mullach i 1963. Ionadaíodh an tarchuradóir sin i 2009.
Mullach an Ois


Cnoc an Teampaill.
Sliabh i gContae Luimnigh is ea Cnoc an Teampaill (785 m).
Cnoc an Teampaill


Binn an Tí.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Binn an Tí (543 m).
Binn an Tí


Cnoc na Binne.
Sliabh i gContae Thiobraid Árann Theas agus i gContae Phort Láirge is ea Cnoc na Binne (663 m).
Cnoc na Binne


Cnoc Osta.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Cnoc Osta (407 m).
Cnoc Osta


Sliabh Torc.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Sliabh Torc (535 m).
Sliabh Torc


An Cnoc Buí.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea an Cnoc Buí (706 m).
Naisc sheachtracha.
An Cnoc Buí


Sliabh Coimeálta.
Sliabh i gContae Thiobraid Árann Thuaidh is ea Sliabh Coimeálta (694 m m).
Sliabh Coimeálta


Sliabh Calláin.
Sliabh i gContae an Chláir is ea Sliabh Calláin (391 m).
Sliabh Calláin


Cnoc Cumhra.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Cnoc Cumhra (490 m).
Tagairtí.
Cnoc Cumhra


An Charraig Dhubh Thuaidh.
Sliabh i gContae Loch Garman is ea an Charraig Dhubh Thuaidh (599 m).
Stua an Charraig Dubh


Stua Laighean.
Sliabh i gContae Loch Garman is ea Stua Laighean (796 m).
Stua Laighean


Cnoc Bhréanail.
Sliabh i gContae Chill Chainnigh is ea Cnoc Bhréanail (515 m).
Cnoc Bhréanail


Sliabh Feá.
Sliabh i gContae Lú is ea Sliabh Feá (588 m).
Naisc sheachtracha.
Sliabh Feá


Sliabh Chopanaí.
Sliabh i gContae Chill Chainnigh is ea Sliabh Chopanaí (365 m).
Sliabh Chopanaí


Cnoc Cruacháin.
Sliabh i gContae Uíbh Fhailí is ea Cnoc Cruacháin (234 m).
Cnoc Cruacháin


Cnoc Dheilginse.
Sliabh i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Cnoc Dheilginse (140 m).
Cnoc Dheilginse


Cnoc Uisnigh.
Sliabh i gContae na hIarmhí is ea Cnoc Uisnigh (182 m).
Cnoc Uisnigh


Cnoc Chill Iníon Léinín.
Sliabh i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Cnoc Chill Iníon Léinín (153 m).
Cnoc Chill Iníon Léinín


Cnoic Eoghain.
Sliabh i gContae na hIarmhí is ea Cnoic Eoghain (215 m).
Cnoic Eoghain


Cnoc Ruairí.
Sliabh i gContae Chill Chainnigh is ea Cnoc Ruairí (276 m).
Cnoc Ruairí


Cnoic na hAille.
Cnoic i dtuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath is ea iad Cnoic na hAille nó "An Aill" (Béarla: "Naul Hills") (176 m ar airde).
An Aill


Cnoc na Cloiche Mantaí.
Sliabh i gContae Chill Chainnigh is ea Cnoc na Cloiche Mantaí (349 m).
Cnoc na Cloiche Mantaí


Cnoc na Muc.
Sliabh i gContae Thiobraid Árann Theas is ea Cnoc na Muc (340 m).
Cnoc na Muc


Ard Éireann.
Sliabh i gContae Laoise is ea Ard Éireann (527 m).
Ard Éireann


An Barr Cam.
Sliabh i gContae Uíbh Fhailí is ea An Barr Cam (Béarla: "Barcam") (514 m).
Barr Cam, An
Barr Cam, An


Fear Bréige (Sliabh).
Sliabh i gContae Uíbh Fhailí is ea Fear Bréige (430 m).
Fear Bréige


Sliabh Buí.
Sliabh i gContae Loch Garman is ea Sliabh Buí (420 m).
Sliabh Buí


An tEannach.
Sliabh i gContae Loch Garman is ea an tEannach (454 m).
Naisc sheachtracha.
An tEannach


Céim na mBulóg.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Céim na mBulóg (758 m).
Céim na mBulóg


Cill Mochióg.
Sliabh i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Cill Mochióg (408 m).
Cill Mochióg


Deasún Breatnach.
Scríbhneoir agus iriseoir Éireannach a bhí i bProinsias Xavier Deasún Breatnach a tháinig chun saoil i Ráth Maonais ar an 2 Nollaig 1921 agus a d'éag ar an 3 Deireadh Fómhair 2007.
Ba iad Caoimhín Breatnach agus Gertrude Ní Aindriasa a thuismitheoirí. Iníon le hiar-Phreispitéireach a chuaigh le Caitliceachas a bhí in Gertrude, agus dlíodóir ab ea an t-athair. Bhí traidisiún an náisiúnachais dhlíthiúil i ndúchas an athar, nó bhí a athair féin, Séamus, ag tacú le Charles Stewart Parnell lena linn féin, agus Caoimhín féin chaith sé blianta an Chéad Chogadh Domhanda i dtrinsí an chathéadain thiar, ag tabhart airde ar impí Sheáin Réamainn buille a bhualadh ar son shaoirse na náisiún beag leis an Rialtas Dúchais a bhaint amach d'Éirinn.
Fuair Caoimhín bás go tobann nuair nach raibh Deasún Breatnach ach dhá bhliain déag d'aois, rud a tharraing bochtanas agus anró anuas ar an teaghlach. Bhí Deasún Breatnach ag freastal ar Choláiste Belvedere go bás a athar, ach ina dhiaidh sin b'éigean dó aistriú go scoil eile. Scoil chónaithe a bhí sa scoil nua, agus í suite sa Droichead Nua.
Chaith Deasún seal san Fhórsa Chosanta Áitiúil roimh an Dara Cogadh Domhanda, agus nuair a thosaigh an Cogadh, nó Ré na Práinne, in Éirinn, chuaigh gairm shlógtha ar óglaigh den chineál sin, agus rinneadh dlúthchuid den Arm díobh. Mar sin, chuaigh Deasún sna saighdiúirí chomh maith le duine, agus chaith sé blianta Ré na Práinne ar fiannas. Bhain sé amach céim an Leifteanant sa deireadh.
Bhí sé ag tosú ar an iriseoireacht agus ar an scríbhneoireacht san am seo freisin. Bhí sé sna saighdiúirí i gcónaí nuair a chuaigh gné-alt leis faoi sheasamh neodrach na hÉireann sa chogadh i gcló ar an "Herald Tribune" i Nua-Eabhrac. Faoi ainm cleite a foilsíodh an ceann sin le nach dtarraingeofaí seantithe anuas air san Arm. Scríobh sé léirmheasanna d'Aiséirí, iris na heagraíochta úd Ailtirí na hAiséirí, sa bhliain 1945.
I ndiaidh an chogaidh shocraigh sé síos sa Spáinn agus thosaigh sé ar an iriseoireacht i ndáiríre. Bhí sé ag obair do bhord turasóireachta na Spáinne agus ag craoltóireacht do staisiún raidió Meiriceánach. Phós sé bean Spáinneach, Luci Hellman Menchaca, sa bhliain 1947, agus saolaíodh seisear clainne dóibh i rith na mblianta.
Sa bhliain 1949 d'fhill sé go hÉirinn agus é ag scriobh altanna do nuachtáin mhóra na tíre go léir. I ndeireadh na gcaogaidí chaith sé tréimhse ag staidéar na Gaeilge faoi stiúir Mháirtín Uí Chadhain, Sheáin Beaumont, agus Dháithí Uí Uaithne, rud a chuir ag troid ar son na Gaeilge é. Scríobh sé roinnt leabhar do dhaoine óga sa teanga i rith na seascaidí, agus sa bhliain 1966 chuaigh sé ar céalacan le haird a tharraingt ar an dóigh ar fhág an Rialtas an Ghaeilge in áit na leathphingine. Ón mbliain 1964 ar aghaidh scríobhadh sé go tráthrialta ar irisí móra na Gaeilge, mar atá, Comhar agus Feasta, agus é ag foilsiú idir ghearrscéalta, dánta agus aistí ansin.
Bhí sé ina eagarthóir ar "An Phoblacht", iris Shinn Féin, faoi dhó sna seachtóidí: sna blianta 1973-74 agus 1978-79. Go bunúsach, ní raibh sé ach ag déanamh ionadaíochta don ghnátheagarthóir a bhí sa phríosún fad an dá bhabhta seo.
Sa bhliain 1994 d'fhoilsigh sé tráchtas, "Chugat an Púca", faoi choincheap an Phúca i mbéaloideas na hÉireann.
Bhí sé an-tugtha dá bhean chéile a fuair bás go gairid roimhesean. D'éag sé ar lá adhlactha Luci.


Páirtí Comhghuaillíochta Thuaisceart Éireann.
Páirtí polaitiúil liobrálach neamh-sheicteach i dTuaisceart Éireann é Páirtí Comhghuaillíochta Thuaisceart Éireann ("Alliance Party of Northern Ireland" sa Bhéarla). Úsáidtear "Páirtí na Comhghuaillíochta" agus "Páirtí an Chomhaontais" go minic freisin. Is é an cúigiú páirtí is mó i dTuaisceart Éireann faoi láthair le hocht suíochan i dTionól Thuaisceart Éireann agus suíochán amháin i dTeach na dTeachtaí i Londain.
Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1970 agus ar dtús ba páirtí aontachtach réasúnta neamh-sheicteach é. I rith na h-ama, go háirithe sna 1990í, bhog an páirtí go dtí seasamh neodrach ar cheist an Aontais idir Tuaisceart Éireann agus an Bhreatain. Seachnaíonn an páirtí na lipéid "Náisiúnach" agus "Aontachtach" i dTionól Thuaisceart Éireann - úsáidtear an lipéad "Eile" don pháirtí. Tá an páirtí in éadan na lipéid oifigiúla a úsáidtear san Tionól.
Bhuaigh an páirtí suíochán i dTeach na Teachtaí don chéad uair sa bhliain 2010 nuair a fuair Naomi Long an ceann is fearr ar Peter Robinson, ceannaire an DUP i ndáilcheantar Bhéal Feirste Thoir.


Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Is cumann spóirt agus cultúrtha Éireannach é Cumann Lúthchleas Gael na Breataine (CLGB) (Béarla: "British Gaelic Athletic Association"), atá dírithe don chuid is mó ar na cluichí Gaelacha (iomáint, peil ghaelach, cluiche corr, liathróid láimhe) a chur chun cinn sa Bhreatain.


Sliabh an Chodaigh.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Sliabh an Chodaigh (544 m).
Sliabh an Chodaigh


Clocharnach.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Clocharnach (800 m).
Clocharnach


Ceann an Bhealaigh.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Ceann an Bhealaigh (734 m).
Ceann an Bhealaigh


Carraig na Sliogán.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Carraig na Sliogán (794 m).
Carraig na Sliogán


Dioghais.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Dioghais (725 m).
Dioghais


Cnoc Dubh.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Cnoc Dubh (720 m).
Cnoc Dubh


Droibhéal,.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Droibhéal, (718 m).
Droibhéal,


Céidín.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Céidín (635 m m).
Céidín


Cipiúr.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Cipiúr (757 m).
Cipiúr


Giolaspar.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Giolaspar (342 m).
Naisc sheachtracha.
Giolaspar


Log an Lá.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Log an Lá (595 m).
Log an Lágh


Charles Schumer.
Is é Charles Ellis "Chuck" Schumer (a rugadh ar 23 Samhain, 1950) Seanadóir na Stát Aontaithe sinsearach ó Stát Nua-Eabhrac. Is ball den Páirtí Daonlathach é. Rugadh é i mBrooklyn, Nua-Eabhrac i dteaghlach Giúdach de bhunús Oirthear na hEorpa. D’fhreastail sé ar scoileanna poiblí i mBrooklyn agus fuair sé scór 1600 san SAT, is é sin scór foirfe sa scrúdú iontrála ollscoileanna sna Stáit Aontaithe. Bhain sé céim baitsiléara amach ó Choláiste Harvard agus ansin, sa bhliain 1974, bronnadh céim Juris Doctor le honóracha air ón scoil dlí ag Ollscoil Harvard. Ar ais i Nua-Eabhrac dó, d’éirigh leis i scrúdú an bharra go luath sa bhliain 1975 ach níor chleacht sé an dlí ariamh. Chuaigh sé leis an pholaitíocht ina áit sin.
Toghadh Schumer do Theach Ionadaithe Stát Nua-Eabhrac i gcomhar trí théarma (1975–1980), do Theach Ionadaithe na Stát Aontaithe i Washington, D.C. i gcomhair 16ú ceantar Comhdhála Nua-Eabhrac le haghaidh naoi dtéarma (1981–1999), agus do Sheanad na Stát Aontaithe faoi thrí (1999 go dtí an lá inniu). Tá tuairimí liobrálacha aige ach tá seasamh láidir aige freisin ar son na sábháilteachta i gcúrsaí idirnáisiúnta.


Saint-Pierre-et-Miquelon.
Oileánrach beag de chuid na Fraince san Atlantach Thuaidh is ea Comhroinn Chríochach Saint-Pierre-et-Miquelon (Fraincis: "Collectivité territoriale de Saint-Pierre-et-Miquelon"). Is iad Saint-Pierre agus Miquelon an dá oileán is tábhachtaí den naoi n-oileán sa ghrúpa. Bhíodh an tOileán Langlade inchurtha le Miquelon ó thaobh achar de, ach tá an dá oileán ceangailte anois trí mheán caol talún. (Miquelon-Langlade a thugtar orthu uaireanta.) Tá Saint-Pierre-et-Miquelon suite taobh ó dheas ón gcúige Ceanadach Talamh an Éisc agus Labradar. Tá timpeall is 10 gciliméadar eatarthu ag an bpointe is caoile. Tá 6,125 duine ina gcónaí ann. Is é baile beag Saint-Pierre, ar Oileán Saint-Pierre, an príomhbhaile.
An chearnóg i lár bhaile Saint Pierre
Is é Saint-Pierre-et-Miquelon an t-aon iarsma de shean-impireacht na Fraince i Meiriceá Thuaidh le fada an lá. Bhíodh sé mar nós ag iascairí Bascacha fanacht ar an oileán san 16ú haois agus d’fhás pobal Francach ann san 17ú haois. Tugtar stádas sa Fhrainc ar Saint-Pierre-et-Miquelon mar chomhroinn thar lear inniu.
Tá vóta ag muintir Saint-Pierre-et-Miquelon i dtoghcáin uachtarántachta na Fraince. I dtoghcáin na bliana 2017, ar an 8ú Bealtaine, vótáil 63.3% ar son Emmanuel Macron agus vótáil 36.7% ar son Marine Le Pen. Vótáil 56% de mhuintir na hoileáin sa toghcán is déanaí ach bhí 5.6% do na vótaí millte agus bhí 11% eile bán.


Málainn (sliabh).
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Málainn (570 m).
Málainn


Suí Fingain.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Suí Fingain (724 m).
Suí Fingain


Sliabh Meáin.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Sliabh Meáin (759 m).
Sliabh Meáin


Sliabh Chualann.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Sliabh Chualann (552 m).
Sliabh Chualann


Binn (Contae Chill Mhantáin).
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Binn (701 m).
Binn


Sliabh Thigh Bródáin.
Sliabh i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Sliabh Thigh Bródáin (467 m).
Sliabh Thigh Bródáin


Tóin le Gaoith.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Tóin le Gaoith (817 m).
Tóin le Gaoith


Binn Dá Charraig.
Sliabh i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Binn Dá Charraig (536 m).
Binn Dá Charraig


Binn Trí Charraig.
Sliabh i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Binn Trí Charraig (444 m).
Binn Trí Charraig


Taobh Builleach.
Sliabh i gContae Aontroma is ea Taobh Builleach (402 m).
Taobh Builleach


Binn Fhoibhne.
Sliabh i gContae Dhoire is ea Binn Fhoibhne (385 m).
Binn Fhoibhne


Cnoc Dhónaill.
Sliabh i gContae Dhoire is ea Cnoc Dhónaill (399 m).
Cnoc Dhónaill


Oliver Napier.
Polaiteoir agus iar-cheannaire Pháirtí Comhghuaillíochta Thuaisceart Éireann ab ea Oliver Napier (11 Iúil 1935 - 2 Iúil 2011). Chaith sé tamall mar Aire Dlí agus Cheannaire an Oifig Leasaithe Dhlíthiúil sa bhliain 1973 nuair a bhí an feidhmeannas comhroinnte cumhachta a socraíodh i Sunningdale i bhfeidhm.
Tús a Shaoil.
Caitliceach ab ea Napier agus oileadh é i gColáiste Naomh Maeleachlainn i mBéal Feirste agus in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste sular thosaigh sé ag obair mar aturnae.
A Shaol Polaitiúil.
Chuaigh Napier isteach sa Páirtí Liobrálach Uladh agus sa bhliain 1969 ceapadh é mar Chomhchathaoirleach ar Choiste Polaitiúil an Feachtas Uladh Nua (an "New Ulster Movement" sa bhéarla). Ag comhoibriú le Bob Cooper, an Comhchathaoirleach eile, bhain sé úsáid as a phost chun páirtí nua, an Páirtí Comhghuaillíochta Thuaisceart Éireann, a bhunú, páirtí a dhéanfadh iarracht tacaíocht a fháil ón dá phobal, Náisiúnach agus Aontachtach, i dTuaisceart Éireann. An aidhm a bhí ag an bpáirtí, de réir Napier, ná rogha eile a chur ar fáil in áit seicteachtas an Pháirtí Aontachtaigh.
Ba é Napier ceannaire an pháirtí ó 1972 go 1984 agus i rith an tréimhse sin ghlac an páirtí páirt i roinnt tionól a toghadh chun réiteach a fháil ar fadhbanna Thuaisceart Éireann. Ba Aire é i bhfeidhmeannas comhroinnte cumhachta ar feadh tréimhse sa bhliain 1973. Sheas sé i ndáilcheantar Bhéal Feirste Thoir in olltoghcháin na Ríochta Aontaithe fad is a bhí sé ina cheannaire ach níor éirigh leis. Ní raibh ach míle vóta níos lú aige ná an buaiteoir Peter Robinson in olltoghchán na bliana 1979. Moladh go mór é tar éis dó éirí as mar cheannaire sa bhliain 1984 agus bronnadh ridireacht air an bhliain ina dhiaidh. D'éirigh sé as mar chomhairleoir ar Chomhairle Cathrach Bhéal Feirste sa bhliain 1989 agus ceapadh go raibh sé tar éis éirí as an bpolaitíocht go h-iomlán ach sheas sé arís as son an pháirtí sa bhliain 1995 i bhfothoghchán i ndáilcheantar An Dúin Thuaidh. Sheas sé in olltoghchán na bliana 1997 freisin.
Toghadh é don Fhóram Thuaisceart Éireann um Shuíochán sa bhliain 1997.


An Cnoc Dubh.
Sliabh i gContae Aontroma is ea an Cnoc Dubh (425 m).
An Cnoc Dubh


Binn Mhadagáin.
Sliabh i gContae Aontroma is ea Binn Mhadagáin (370 m).
Binn Mhadagáine


Leo Varadkar.
Polaiteoir Éireannach de chuid Fhine Gael is ea Leo Varadkar (rugadh ar 18 Eanáir 1979 é). Is Teachta Dála é do dháilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar. Is ceannaire Fine Gael é ó Mheitheamh 2017. Ceapadh é ina Thaoiseach ar an 14ú lá de Mheitheamh 2017.
Teachta Dála.
Bhí Varadkar ina bhall de "Young Fine Gael", óg-ghluaiseacht an pháirtí, i gColáiste na Tríonóide.
Comhthoghadh é do Chomhairle Chontae Fhine Gall in áit Sheila Terry sa bhliain 2003 (24 bliain d'aois). Atoghadh é don chomhairle i gceantar Chaisleán Cnucha sa bhliain 2004 (fuair sé an vóta chéad rogha is airde sa stát).
Toghadh Varadkar don chéad uair sa bhliain 2007 (28 bliain d'aois) agus atoghadh é sa bhliain 2011.
Toghadh é do Dháil Éireann in olltoghchán na bliana 2007 agus ba urlabhraí Fiontar, Trádála agus Nuálaíochta an pháirtí é ó 2007 go 2010.
Bhí Varadkar páirteach in iarracht ceannaireacht an pháirtí a bhaint ó Éanna Ó Coinnigh sa bhliain 2010. Theip ar an iarracht ach athcheapadh é don bhinse tosaigh mar urlabhraí Cumarsáide agus Acmhainní Nádúrtha.
2011.
Ar an 9 Márta 2011, ceapadh Varadkar mar Aire Iompair, Turasóireachta agus Spóirt sa chomhrialtas idir Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre a socraíodh tar éis olltoghchán 2011.
a> agus Varadkar sa bhliain 2011.
2014.
I mí Iúil na bliana 2014, nuair a rinne an taoiseach go leor athruithe pearsanra sa chomhaireacht, ceapadh ina Aire Sláinte é, mar chomharba ar James Reilly. Bhí géarchéim ann maidir le líon othar ar thralaithe le linn shaoire na Nollag 2014, agus cáineadh an tAire Sláinte mar gheall ar go raibh sé ar saoire le linn na héigeandála.
2016.
Ceapadh Varadkar mar Aire Coimirce Sóisialaí ar an 6 Bealtaine 2016.
Saol pearsanta.
Rugadh Varadkar i mBaile Átha Cliath. Rugadh a athair san India (Ashok is ainm dó) agus bhog sé go hÉirinn sna 1960idí. Dochtúir is ea a athair, a d'oibrigh mar dhochtúir ginearálta i mBaile Bhlainséir. Is Éireannach í a mháthair.
D'fhreastail Varadkar ar Scoil Náisiúnta Naomh Proinsias Xavier agus ar Scoil Ospidéal an Rí, i mBaile Phámar. Rinne sé staidéar ar an leigheas i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, áit a cháiligh sé mar dhochtúir.
Is maith le Varadkar a bheith ag faire ar an rugbaí agus ar an bpeil ghaelach, is leantóir Bhaile Átha Cliath agus leantóir Laighean é
Homaighnéasachas.
I mí Eanáir 2015, d'fhógair Varadkar ar an gclár raidió "Miriam on Sunday", gur fear aerach atá ann. Theastaigh uaidh an méid sin a dhéanamh poiblí ionas nach gceapfaí go raibh clár folaithe oibre aige maidir leis an reifreann ar chomhionannas pósta ná ar cheisteanna eile. Dúirt sé gur duine an-phríobháideach é agus go leanfadh cúrsaí mar a bhí ón taobh sin de.
Tagairtí.
Varadkar, Leo
Varadkar, Leo
Varadkar, Leo
Varadkar, Leo
Varadkar, Leo


Zhuji.
Sráidbhaile Miaoli i gceanntar Zhuji
Is cathair í Zhuji (Sínis: 诸暨市) i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá sé suite i Zhejiang, cúige in oirthear na tíre. Tá clú agus cáil ar an áit mar táirgeoir péarlaí agus stocaí.


Anamcheol.
Seánra ceoil le fréamhacha i Stáit Aontaithe Mheiriceá sna 1950idí é anamcheol nó ceol sól. Meascán idir ceol gaspal agus ceol rithim agus gormacha atá ann, agus é curtha chun cinn ag pobal gorm na tíre seo sa chéad dul síos.
Luaitear Ray Charles mar chruthaitheoir an tseánra seo go minic, ag tosú lena rian "I Got a Woman" ón bhliain 1954.


Alan Shatter.
Polaiteoir Éireannach de chuid Fhine Gael is ea Alan Shatter (rugadh ar 14 Feabhra 1951 é). Is Teachta Dála é do dháilcheantar Bhaile Átha Cliath Theas agus ba Aire Dlí agus Cirt agus Comhionannais agus Aire Cosanta é idir Mhárta 2011 agus Bealtaine 2014.
A shaol pearsanta.
Rugadh Shatter i mBaile Átha Cliath do theaghlach Giúdach. Oileadh é san "High School" i Ráth Garbh agus i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath. Bhí cónaí air i gcónaí i ndeisceart Bhaile Átha Cliath. Tá sé pósta le Carol agus tá beirt clainne acu.
A Shaol Polaitiúil.
Toghadh Shatter don Dáil don chéad uair in olltoghchán 1981 agus atoghadh é i ngach olltoghchán ina dhiaidh sin go dtí gur chaill sé a shuíochán in olltoghchán 2002. Atoghadh é in olltoghchán 2007 agus arís sa bhliain 2011. Ba bhall de Chomhairle Chontae Bhaile Átha Cliath é ó 1991 go 1999 do cheantar Ráth Fearnáin.
Fuair Shatter oiliúint sa dlí agus chuir sé a lán reachtaíochta chun cinn nuair a bhí sé sa Dáil. D'fhoilsigh sé níos mó Billí Comhalta Phríobháidigh agus é sa freasúra ná aon TD riamh. Rinne cuid de na billí athraithe i gcúrsaí sláinte, spóirt agus cirt. Uaireanta, rinne an rialtas leasúcháin ar a bhillí agus ghlac siad úinéireacht orthu.
I rith na 1980í, mhol Shatter go mbunófaí Coiste Gnóthaí Eachtracha san Oireachtas. Ba bhall den choiste é ó bunaíodh é (ach amháin ar feadh tréimhse ghearr ó 1993 go 1994) agus ba Cathaoirleach an Choiste é ó Nollag 1996 go Meitheamh 1996.
Chuir ceannaire Fhine Gael, Seán de Briotún, ón gcoiste é ar feadh tréimhse ó 1993 go 1994 mar vótáíl sé i bhfábhar cosc a chur ar bheo-chúrsáil giorracha d'ainneoin an cheangail aoireachta. Ba é Uachtarán na "Gaelchomhairle in Aghaidh Fuilspórt" é ar feadh tamaill.
D'oibrigh sé mar aturnae tar éis dó a shuíochán a chailliúnt sa bhliain 2002 agus ba páirti é i gcomhlucht "Gallagher Shatter".
Ceapadh é mar Aire Dlí agus Cirt agus Comhionannais agus Aire Cosanta ar 9 Márta 2011.
Tagairtí.
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan
Shatter, Alan


Sliabh Bhéal Mór.
Sliabh i gContae Fhear Manach is ea Sliabh Bhéal Móre (398 m).
Sliabh Bhéal Mór


Dubhais.
Sliabh i gContae Aontroma is ea Dubhais (478 m).
Dubhais


An Chruach Ghorm.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea an Chruach Ghorm (674 m).
Sliabh Crúibe


Binn Eachlabhra.
Sliabh i gContae Fhear Manach is ea Binn Eachlabhra (373 m).
Binn Eachlabhra


Eachla Beag.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea í Eachla Beag (564 m).
Eachla Beag


Ard Loch na mBreac Beadaí.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea Ard Loch na mBreac Beadaí (603m m).
Ard Loch na mBreac Beadaí


Cnoc na Láragacha.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea Cnoc na Láragacha (470 m).
Cnoc na Láragacha


Mac Uchta.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea Mac Uchta (555 m).
Naisc sheachtracha.
Mac Uchta


Sliabh Sneachta.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea Sliabh Sneachta (615 m).
Sliabh Sneachta


Luachair Mhór.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea Luachair Mhór (396 m).
Luachair Mhór


Sliabh Bearna.
Sliabh i gContae an Dúin is ea Sliabh Bearna (727 m).
Sliabh Bearna


Sliabh Coimhéideach.
Sliabh i gContae an Dúin is ea Sliabh Coimhéideach (767 m).
Sliabh Coimhéideach


Sliabh Muc.
Sliabh i gContae an Dúin is ea Sliabh Muc (674 m).
Sliabh Muc


Sliabh Liag.
Sliabh i gContae Dhún na nGall is ea Sliabh Liag (601 m).
Sliabh Liag


Mullach Cairn.
Sliabh i gContae Thír Eoghain is ea Mullach Cairn (542 m).
Mullach Cairn


An Mullach Mór (Contae Dhoire).
Sliabh i gContae Dhoire is ea an Mullach Mór (550 m).
An Mullach Mór


Samhail.
Sliabh i gContae Dhoire is ea Samhail (678 m).
Samhail


Sliabh gCallann.
Sliabh i gContae Dhoire is ea Sliabh gCallann (528 m).
Sliabh gCallann


An Bhinn Ghorm.
Sliabh suite i Muraisc i gContae Mhaigh Eo is ea an Bhinn Ghorm (582 m).
An Bhinn Ghorm


Trosc Mór.
Sliabh i gContae Shligigh is ea Trosc Mór (647 m).
Naisc sheachtracha.
Trosc Mór


Barr Sliabh na Raithe.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Barr Sliabh na Raithe (702 m).
Barr Sliabh na Raithe


Cnoc na Loinge.
Sliabh i gContae Shligigh is ea Cnoc na Loinge (544 m).
Cnoc na Loinge


Cnoc na Sí.
Sliabh i gContae Shligigh is ea Cnoc na Sí (276 m).
Cnoc na Si


Mám Trasna.
Sliabh i gContae Mhaigh Eo is ea Mám Trasna (682 m).
Mám Trasna


Binn Bhán.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Binn Bhán (729 m).
Binn Bhán


Naisrín Elsafty.
De shliocht Gael-Éigipteach Naisrín Elsafty (a rugadh sa bhliain 1989) agus clú uirthi mar amhránaí ar an Sean-nós.
Bunús.
Iníon le Treasa Ní Cheannabháin ó Chontae na Gaillimhe agus le Saber Elsafty, dochtúir Égipteach, is ea Naisrín agus í ar an gcuid is óige den chlann. Is deirfiúr le Róisín Elsafty í. Tógadh í lena leathchúpla dearthár agus lena deirfiúracha i mBearna i gConamara.
Teaghlach ilchultúrtha agus dáchreidmheach a bhí ann agus dhéantaí idir Nollaig agus Eid (deireadh Ramadan) a cheiliúradh. Bhuail na tuismitheoirí le chéile agus iad ag obair sa Danmhairg agus phós i bparóiste Chill Chiaráin. Chuaigh an chlann ar scoil sa cheantar agus idir Ghaeilge agus Bhéarla ar a dtoil acu.
Tá baint ag Naisrín agus a muintir leis an Meán-Oirthear i gcónaí, agus sa bhliain 2008 coinneáladh í féin agus a máthair tamall i nGaza tar éis dóibh éalú thar teorainn isteach ón Éigipt le hairgead a bailíodh in Éirinn do theaghlaigh Phalaistíneacha.
Ceol.
Tá an ceol ó dhúchas i Naisrín, agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta í. Tá an ceol ó dhúchas i Naisrín, agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta í. Tá an ceol ó dhúchas i, agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta é. Rinneadh roinnt clár a raibh sé d'aidhm acu (ar TG4 agus ar Raidió na Gaeltachta) agus í ag casadh amhrán ar an Sean-nós..
Diosceolaíocht.
Níl dlúthdhiosca curtha amach fós ag Naisrín Elsafty ina aonar, ach tá sí le cloisteáil ar dhlúthdhiosca de sheanamhráin a chuir Róisín Elsafty, deirfiúr léi, amach.


Machu Picchu.
Is cathair Inceach iargúlta í Machu Picchu sna hAindéis i bPeiriú, i Meiriceá Theas. "Seansliabh" an chiall atá le "Machu Picchu" i gCeatsuais. Ba é Hiram Bingham, taiscéalaí Meiriceánach, a scaoil an scéal seo timpeall. Eisean ba túisce a tháinig ar Machu Picchu agus ar na hiarsmaí in Espíritu Pampa araon, ach ba é an tuairim a bhí aige féin ná gurbh é Machu Picchu an áit ba thábhachtaí den dá áit. Chuir sé a thuiscint do na cúrsaí seo os comhair an tsaoil mhóir ina leabhar clasaiceach "Lost Cities of the Incas". An tuiscint atá againn inniu, áfach, tá sé bunaithe ar an leabhar suimiúil úd "The Conquest of the Incas" le John Hemming, a tháinig i gcló sa bhliain 197. Suíomh Oidhreachta Domhanda de chuid UNESCO atá ann.


Dumhach Thrá.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Dumhach Thrá (Béarla: "Sandymount").


Fatima, Baile Átha Cliath.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Fatima (Béarla: "Fatima").


Na Glasáin.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath iad na Glasáin (Béarla: "Windy Arbour"). Tá staid de chuid Luas ann.


Na Glaschnoic.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath iad na Glaschnoic (Béarla: "Greenhills").


Glas Tuathail.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Glas Tuathail (Béarla: "Glasthule").


Gleann na gCaorach.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Glas Tuathail (Béarla: "Glenageary").


Gráinseach an Déin.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Gráinseach an Déin (Béarla: "Deansgrange").


Iarthar na Cathrach.
Slí amach Citywest ón N17
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Iarthar na Cathrach (Béarla: "Citywest"). Téann líne Luas ann, stad deireannach den Líne Dhearg.


An Naigín.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é An Naigín ("Sáile an Chnocáin" tráth; Béarla: "Sallynoggin"). Sráidbhaile is ea é i bparóiste dlí Bhaile na Manach, barúntacht Ráth an Dúin.
Ainm.
Tugtar "Na Saile-Chnocáin" mar bhunleagan Gaeilge den logaimn ach is dócha gur bréagshanasaíocht atá i gceist leis an méid seo.


Loch Aillionn.
Is loch i gContae Liatroma é Loch Aillionn.


Loch Bhaile an tSagairt.
Is loch i gContae Thír Eoghain é Loch Bhaile an tSagairt.


An Loch Bán.
Is loch atá suite ar an teorainn idir Contae na Mí agus Contae na hIarmhí é an Loch Bán.


Loch Beag.
Is loch i gContae Dhoire agus Contae Aontroma é Loch Beag.


Loch Cuilinn.
Is loch i gContae Mhaigh Eo é Loch Cuilinn.


Loch Ceara.
Is loch i gContae Mhaigh Eo é Loch Ceara.


Loch Dairbhreach.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Dairbhreach.


Loch Dhún Lúiche.
Is loch i gContae Dhún na nGall í Loch Dhún Lúiche. Tá sí suite ag bun na hEaragaile agus in aice Dhún Lúiche.


Loch Eanach.
Is loch i gContae Dhoire é Loch Eanach.


Loch Ainninn.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Ainninn.


Loch Éirne.
Is loch i gContae Fhear Manach í Loch Éirne.


Na Maighdeanacha.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad na Maighdeanacha.


Oileáin Chóplainn.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad Oileáin Chóplainn.


Loch Iascaigh.
Is loch i gContae Dhún na nGall é Loch Iascaigh.


An tSúdáin Theas.
Tír thalamhiata in oirthear na hAfraice is ea an tSúdáin Theas, no Poblacht na Súdáine Theas go hoifigiúil. Is é Juba an phríomhchathair agus an chathair is mó inti. Bhain sí a cuid neamhspleáchais amach ó Phoblacht na Súdáine ar an 9 Iúil, 2011 tar éis reifrinn in Eanáir na bliana céanna.
An daonra.
Tá corradh is 8,26 milliún duine ina gcónaí sa tSúdáin Theas.


Rocal.
Is oileán beag san Aigéan Atlantach Thuaidh é Rocal nó Rocabarraigh. Carraig mhór atá ann agus é ina shesamh breis is 50 troigh ar airde. Níl éinne ina chónaí air. Tá úinéireacht na carraige faoi chaibidil idir Phoblacht na hÉireann agus an Ríocht Aontaithe.
Táis féideartha gur tháinig a ainm ón bhfocal "racálach", comhchiallach mar turscar, nó as Gaeilge na hAlban, "rocail", leis an brí "búirí".


Loch Fíoch.
Is loch i gContae Mhaigh Eo é Loch Fíoch.


Loch Uí Ghadhra.
Is loch i gContae Shligigh é Loch Uí Ghadhra.


Loch Ghleann Bheatha.
Is loch i gContae Dhún na nGall é Loch Ghleann Bheatha.


Loch Gamhna.
Is loch i gContae an Longfoirt é Loch Gamhna.


Loch Gair.
Is loch i gContae Luimnigh é Loch Gair.


Loch Iarainn.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Iarainn.


Loch Cé.
Is loch i gContae Ros Comáin é Loch Cé.


Loch Léinn.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Léinn.


Loch Mac nÉan Íochtair.
Is loch i gContae Fhear Manach é Loch Mac nÉan Íochtair.


Loch Meilbhe.
Is loch i gContae Fhear Manach é Loch Meilbhe.


Loch na Fuaiche.
Is loch i gContae na Gaillimhe é Loch na Fuaiche.


Loch Uachtair.
Is loch i gContae an Chabháin é Loch Uachtair.


Loch Uail.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Uail.


Loch an Phoirt Mhóir.
Is loch i gContae Aontroma é Loch an Phoirt Mhóir.


Loch Ramhar.
Is loch i gContae an Chabháin é Loch Ramhar.


Loch Rí.
Is loch i gContae an Longfoirt é Loch Rí.


Loch Síodh Linn.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Síodh Linn.


Loch Siabhair.
Is loch i gContae na hIarmhí é Loch Siabhair.


Loch Saileán.
Is loch i gContae an Chabháin é Loch Saileán.


Loch Tailt.
Is loch i gContae Shligigh é Loch Tailt.


Loch Tóchair.
Is loch i gContae Loch Garman é Loch Tóchair.


Lag na Sionna.
Is loch i gContae an Chabháin é Lag na Sionna.


Loch Feabhail.
Is loch i gContae Dhoire é Loch Feabhail.


Loch Oighinn.
Is loch i gContae Chorcaí é Loch Oighinn.


Loch Latharna.
Is loch i gContae Aontroma é Loch Latharna.


Inbhear na Sionainne.
Is loch i gContae Luimnigh é Loch Luimnigh.


Taiscumar Pholl a' Phúca.
Is taiscumar i gContae Chill Mhantáin é Taiscumar Pholl a' Phúca.


Taiscumar Speilgeach.
Is taiscumar i gContae an Dúin é Taiscumar Speilgeach.


Taiscumar Fheartraí.
Is taiscumar i gContae Chill Mhantáin é Taiscumar Fheartraí.


Loch Éireann.
Is loch i gComhairle Pheairt is Cheann Rois in Albain é Loch Éireann. Loch fhada chaol atá ann, 10.5 km ar a fhad agus 1.5 ar leithead ag an phointe is leithne.


Abhainn Eachroma.
Is abhainn a théann trí Contae Chill Mhantáin í an Abhainn Eachroma.


Abhainn Abhóca.
Is abhainn a théann trí Contae Chill Mhantáin í an Abhainn Abhóca.


Abhainn Beag.
Is abhainn a théann trí Contae Chill Mhantáin í an Abhainn Beag.


Abhainn Mór.
Is abhainn a théann trí Chontae Chill Mhantáin í an Abhainn Mhór. Ainm eile uirthi ná Abhainn Dé. Tá sí 19 km (30 míle slí) ar fad. Éiríonn an abhainn i Loch Déan i Sléibhte Chill Mhantáin. Tá rás na habhann ar fad taobh istigh de Chontae Chill Mhantáin.


An Abhainn Bheag.
Is abhainn a théann trí Contae Chorcaí í an Abhainn Bheag.


An Bhanna.
Is abhainn a théann trí Contae an Dúin í an an Bhanna.


An Bhanna (Contae Chill Mhantáin).
Is abhainn a théann trí Contae Chill Mhantáin í an Bhanna.


An Bhearú.
Is abhainn a théann trí Contae Laoise í an Bhearú.


An Chlaideach.
Is abhainn a théann trí Contae Fhear Manach í an Chlaideach.


An Abhainn Dubh (Contae Mhaigh Eo).
Is abhainn a théann trí Contae Mhaigh Eo í an Abhainn Dubh.


An Abhainn Mhór.
Is abhainn a théann trí Contaethe Charraí, Chorcaí agus Phort Láirge í an An Abhainn Mhór, an ceathrú abhainn is faide in Éirinn. Sníonn sí soir óna foinse i Mullach an Radhairc, sliabhraon ar an teorainn idir Chorcaigh agus Chiarraí, trí Mhala, Mhainistir Fhear Maí agus Lios Mór, ag casadh ó dheas i gCeapach Choinn go dtí a hinbhear in Eochaill.


Cluain-Dabhail.
Is abhainn a théann trí Contae Ard Mhacha í an Cluain-Dabhail.


An Bhúill.
Is abhainn a théann trí Contae Ros Comáin í an Bhúill.


An Bhrosnach.
Is abhainn a théann trí Contae Uíbh Fhailí í an Bhrosnach.


Abhainn Cheathrú Aodha Dhuibh.
Is abhainn a théann trí Contae an Dúin í an Abhainn Cheathrú Aodha Dhuibh.


An Rí.
Is abhainn a théann trí Contae an Dúin í an Rí.


Abhainn an Chláir.
Is abhainn a théann trí Chontae na Gaillimhe í Abhainn an Chláir. Éiríonn sí taobh ó thuaidh ó Bhéal Átha hAmhnais i gContae Mhaigh Eo. Téann sí trí dheisceart an chontae sin agus ansin ó dheas trí Chontae na Gaillimhe go dtéann sí isteach in Abhainn na Gaillimhe. Tá aistear 93km inti.


Abhainn na Creige.
Is abhainn a théann trí Contae na Gaillimhe í an Abhainn na Creige.


An Deargail.
Is abhainn a théann trí Contae Chill Mhantáin í an Deargail.


An Daoil.
thumb
Is abhainn a théann trí Contae Luimnigh í an Daoil.


An Dioríoch.
Is abhainn a théann trí Contae Cheatharlach í an Dioríoch.


An Duibh.
Is abhainn a théann trí Contae Shligigh í an Duibh.


Abhainn Duinne.
Is abhainn a théann trí Contae Aontroma í an Abhainn Duinne.


Gaoth Sáile.
Is sráidbhaile é Gaoth Sáile. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Gaoth Sáile


Dumha Locha.
Is sráidbhaile é Dumha Locha. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Dumha Locha


Dubh Thuama.
Is sráidbhaile é Dubh Thuama. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Dubh Thuama


Abhainn na hIascaigh.
Is abhainn a théann trí Contae Dhún na nGall í an Abhainn na hIascaigh.


Abhainn Átha Féan.
Is abhainn a théann trí Contae Mhuineacháin í an Abhainn Átha Féan.


An Gabhail.
Is abhainn a théann trí Contae Thiobraid Árann Theas í an Gabhail.


An Fhearsaid.
Is abhainn a théann trí Contae Aontroma í an Fhearsaid.


Abhainn Rí.
Is abhainn a théann trí Contae Chill Chainnigh í an Abhainn Rí.


Abhainn na Féile.
Is abhainn a théann trí Contae Chorcaí í an Abhainn na Féile.


An Forghas.
Is abhainn a théann trí Contae an Chláir í an Forghas.


Cuan Bhaile Átha Cliath.
Suíomh Chuain Bhaile Átha Cliath
Cuid de Mhuir Éireann é Cuan Bhaile Átha Cliath, agus é suite in oirthear Chontae Bhaile Átha Cliath i bPoblacht na hÉireann. Cuimsíonn an cuan seacht gciliméadar ar fhad ar bhruach na príomhchathrach, idir Cheann Binn Éadair ó thuaidh agus Deilginis ó dheas. Faightear Oileán an Tairbh i gcúinne thiar thuaidh an chuain, oileán saorga ina bhfuil trá chúig chiliméadar ar a dtugtar Cnocán Doirinne.
Tá Cathair Bhaile Átha Cliath ina theampaill ó thiar, ó thuaidh agus ó dheas, agus Muir Éireann ó thoir. Is sa chuan a ritheann príomh-aibhneacha na cathrach isteach sa mhuir - an Life, an Dothra agus an Tulcha. Tá uiscí an chuain éadomhain in áiteanna, rud a chothaíodh an-bhaol do thaiscéalaithe sna laethanta atá thart.
Titeann cuid mhaith den úrscéal Ulysses le James Joyce amach in áiteanna timpeall an chuain.


An Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt (Éire).
Transport House - Ceanncheathrú na An Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt
Tá An Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt freagrach as bóithre, cúrsaí eitleoireachta agus cúrsaí mara ar fud na tíre. An tAire Iompair, Turasóireachta agus Spóirt atá i gceannas uirthi, agus beirt Airí Stáit ag cuidiú leis. Tá ceanncheathrú na Roinne suite sa Teach Iompair, Sr. Chill Dara, Baile Átha Cliath 2, Éire.
Tá sé de mhandáit ag an Roinn clár náisiúnta bóithre a chur ar fáil de réir an Phlean Forbartha Náisiúnta, córas iompair éifeachtach a chur ar fáil, a dhéanamh deimhin de go bhfuil modhanna eitleoireachta ag cur leis an gcaighdeán idirnáisiúnta, agus aird a thabhairt ar shábhailteacht farraige agus ar chomhshaol na mara.
Bóithre.
Caithfidh an Roinn cloí leis an reachtaíocht a bhaineann le caomhnú na mbóithre, airgead a sholáthar do chlár náisiúnta na mbóithre agus cuidiú leis na bóithre a dhéanamh níos sábháilte.
Tugtar aird ar leith ar bhóithre áitiúla trí dheontais agus scéimeanna, mar síltear go bhfuil tábhacht an-mhór leo i gcúrsaí geilleagair agus sóisialta. Tá os cionn 91,000 ciliméadar de bhóithre áitiúla agus réigiúnacha in Éirinn, agus 94% de bhóithre na tíre le fáil ina measc.
Sábháilteacht bóithre.
Tá an Roinn ina cathaoirleach ar an gCoiste Ard-Leibhéil um Shábháilteacht Bóithre, coiste a bheartaíonn polasaithe agus a thugann tuairisc ar a n-éifeacht. Is iad na fadhbanna is measa in Éirinn tiomáint ar meisce agus tiomáint róthapaidh, ach idir na blianta 1991 agus 2004 tháinig laghdú ar an méid timpistí. Tríd is tríd, tá reachtaíocht na hÉireann ag teacht le rialacha an Aontais Eorpaigh, rud a bhfuil baint aige le pointí pionóis agus obair na ngardaí tráchta.
An tAonad um Imscrúdú Aerthionóiscí.
Déanann an tAonad scrúdú ar thimpistí agus ar imeachtaí tromchúiseacha in Éirinn, agus uaireanta ar thimpisti thar lear a bhaineann d'eitleáin atá cláraithe in Éirinn.
Tugann an tArd-Scrúdaitheoir tuairisc go díreach don Aire Iompair.
Muir.
Tá dhá chraobh ag na Seirbhísí Sábháilteachta Mara, mar atá Stiúrthóireacht na Sábháilteachta Mara agus Garda Cósta na hÉireann. Táthar ag brath ar aon ghníomhaireacht amháin a dhéanamh díobh amach anseo.
Is éard is cuspóir don Gharda Cósta breis daoine a choinneáil slán ar locha agus ar aibhneacha agus taobh istigh den Réigiún Cuardaigh agus Tarrthála in Éirinn, an comhshaol a chaomhnú, sealúchas a chosaint agus caighdeáin sábháilteachta a fheabhsú.
Naisc sheachtracha.
Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt, An


Masiela Lusha.
Is aisteoir, b'fhile, úrscéalaí agus gearrscéalaí Meiriceánach í Masiela Lusha, a rugadh ar an 23 Deireadh Fómhair 1985. Tá cáil bainte amach aici mar an gcarachtar Carmen Lopez ar an gclár teilifíse George Lopez.
Tá Lusha tar éis bheith i go leor scannán de chuid Hollywood freisin, ina measc "Blood: The Last Vampire", "Time of the Comet", "Muertas", "Science of Cool", "Clifford's Puppy Days", "Ballad of Broken Angeles" agus "Katie Malone".
Naisc sheachtracha.
Lusha, Masiela
Lusha, Masiela


Abhainn na Finne.
Is abhainn a théann trí Contae Dhún na nGall í an Abhainn na Finne.


Abhainn an Lagáin.
Is abhainn a théann trí Contae an Dúin í an Abhainn an Lagáin.


An Leamhain.
Is abhainn a théann trí Contae Chiarraí í an Leamhain.


Droichead na Life.
Is droichead i lár Bhaile Átha Cliath é Droichead na Life (ainm oifigiúil), nó Droichead na Leathphingine mar a chloistear uaireanta chomh maith. Is droichead do choisithe é a ritheann thar an Life. Nascann sé tuaisceart agus deisceart na cathrach le chéile. Tá an droichead déanta as iarainn.
Stair.
Bhí Droichead na Leathphingine tógtha thiar sa bhliain 1816. Thosaigh daoine ag úsáid an Ha’penny Bridge i mí Bealtaine 1816. Fadó bhí ar na coisithe íoc as dul trasna Abhann na Life ar an droichead. Sin mar a fuair sé a leasainm.
"Droichead Wellington Bridge" a thugtaí i dtús báire air, in ómós d'Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington.


An Mháigh.
Is abhainn a théann trí Contae Chorcaí í an Mháigh.


An Mughdhorn.
Is abhainn a théann trí Contae Thír Eoghain í an Mughdhorn.


Abhainn na Scríne.
Is abhainn a théann trí Contae Thír Eoghain í an Abhainn na Scríne.


Abhainn Bhréan.
Is abhainn a théann trí Contae Fhear Manach í an Abhainn Bhréan.


An Abhainn Rua.
Is abhainn a théann trí Contae an Chabháin í an Abhainn Rua.


An Poitéal.
Is abhainn a théann trí Baile Átha Cliath í an Poitéal(Béarla: "Poddle").


Abhainn an Róba.
Is abhainn a théann trí Contae Mhaigh Eo í an Abhainn an Róba.


An Caol (abhainn).
Is abhainn a théann trí Chontae an Dúin í an Caol (Béarla: "Quoile").


Abhainn na Ró.
Is abhainn a théann trí Contae Dhoire í an Abhainn na Ró.


Abhainn na Sailchis.
Is abhainn a théann trí Contae Fhear Manach í an Abhainn na Sailchis.


Abhainn na bhFiodh.
Is abhainn a théann trí Chontae Aontroma í Abhainn na bhFiodh.


An tSuca.
Is abhainn a théann trí Contae Ros Comáin go dtí an tSionainn í an tSuca.


An tSúileach.
Is abhainn a théann trí Contae Dhún na nGall í an tSúileach.


An Chlaideach (Contae an Chabháin).
Is abhainn a théann trí Contae an Chabháin í an Chlaideach.


Abhainn Fheartraí.
Is abhainn a théann trí Contae Chill Mhantáin í an Abhainn Fheartraí.


An Bhuais.
Is abhainn a théann trí Contae Aontroma í an Bhuais.


Carraig Dábhiolla.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad Carraig Dábhiolla.


Inis Coilt.
Is oileán agus baile fearainn ar chósta na hÉireann í Inis Coilt.


Inis Pádraig.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad Inis Pádraig.


Cnobha.
Is láithreán seandálaíochta é Cnóbha, suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann.


Sugar Ray Robinson.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda meánmheáchain as 1951-1952, ab ea Sugar Ray Robinson (rugadh "Walker Smith Jr" ar 3 Bealtaine, 1921 i Detroit, Michigan - 12 Aibreán 1989).
Áirítear mar duine de na trodaithe is fearr riamh.
Robinson, Sugar Ray
Robinson, Sugar Ray
Robinson, Sugar Ray
Robinson, Sugar Ray


Wladimir Klitschko.
Dornálaí Úcránach, atá ina churadh domhanda trom-mheáchain, is ea Wladimir Klitschko. Rugadh é ar 25 Márta, 1976. Tá aithne air mar "Dr. Steelhammer".


Oileán na Sionnach.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad Oileán na Sionnach.


Reachrainn.
Is oileáin ar chósta na hÉireann é Reachrainn. Tá sé suite ceathar ciliméadar amach ón gcósta Átha Cliath, isteach sa Múir Éireann. Is é an oileáin amháin ar an chósta thoir le daoine ina chonáí. Murab ionann as na haoileáin a bhfuil ar an chósta thiar na hÉireann, tá oidhreacht Norse ag Reachrainn. Tháinig lochlannanaigh ó Danmhairg sa hochtú aois agus thosaigh siad ina chónaí ar an oileán. Bhi Reachrainn faoi na Danar ar feadh trí chéad bliana, idir an hochtú agus an dara haois déag.


Inis Mac Neasáin.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad Inis Mac Neasáin.


Deilginis (oileán).
Is oileán ar chósta na hÉireann í Deilginis. Tá sí suite i gcontae ríathach Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin i gContae Bhaile Átha Cliath.


An Tuscar.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad An Tuscar.


Páirtí Náisiúnta Corparáidíoch.
Páirtí polaitiúil faisisteach Éireannach ab ea an Páirtí Náisiúnta Corparáidíoch, páirtí polaitiúil a bhunaigh Eoin Ó Dufaigh i mí Meitheamh 1935, naoi mhí tar éis dó éirí as mar cheannaire Fhine Gael.
An aidhm a bhí ag an bPáirtí Náisiúnta Corparáidíoch ná stát corparáidíoch a chur ar bun in Éirinn agus bhí an páirtí go mór in éadan an chumannachais freisin. Bhí eite míleata ag an bpáirtí darbh ainm na Léinte Glasa. Níor mhair an páirtí ach go 1937.


Seán Ó Cuirrín.
Múinteoir agus aistritheoir Gaeilge a bhí i Seán Ó Cuirrín. Rugadh i mBaile na nGall Mór sa bhliain 1894 agus bhain sé amach a chéim ollscoile i gCorcaigh sa bhliain 1915. Ina dhiaidh sin bhí sé ag múineadh meánscoile i nGaeltacht na Rinne. Sa bhliain 1926, chuaigh sé ag teagasc i gColáiste Chnoc Mheilearaí, áit ar mhair sé ag obair go dtí go ndeachaigh sé ar pinsean sa bhliain 1959. Tá sé curtha i Reilig Mheilearaí.
Eisean a d'aistrigh an t-úrscéal uafáis "Dracula" le Bram Stoker go Gaeilge.


Na Sailtí.
Is oileáin ar chósta na hÉireann iad na Sailtí.


Oileán Fhóta.
Is oileán ar chósta na hÉireann é Oileán Fhóta nó Fóite


Oileán Mór an Bharraigh.
Is oileán Éireannach é Oileán Mór an Bharraigh (nó "an tOileán Mór")


Oileán Cathail.
Is oileán Éireannach é Oileán Cathail i gCuan Chorcaí.


Inis Sionnach.
Is oileán Éireannach í Inis Sionnach.


Inis Píc.
Dún an Mhistéalaigh ar Inis Píc
Is oileán i gCuan Chorcaí, i gContae Chorcaí, in Éirinn í Inis Píc (Béarla: "Spike Island"). Tá dúnfort réalta (Dún an Mhistéalaigh) ar an oileán a bhí in úsáid mar chosaint agus mar phríosún go dtí na 1980idí. Tá sé as feidhm anois agus an t-oileán tréigthe. Is féidir cuairt a thabhairt ar an oileán ar bhád as Cóbh.


Oileán Inse Duine.
Is oileán Éireannach é Oileán Inse Duine.


Carraig Aonair.
Is oileán Éireannach í Carraig Aonair.


Inis Uí Drisceoil.
Is oileán Éireannach í Inis Uí Drisceoil. Tá 30 duine ina chónaí ar an oileán.


Inis Fada (Contae Chorcaí).
Is oileán Éireannach í Inis Fada. Tá deichniúr ins chónaí ar an oileán.


Oileán Faoide.
Is oileán Éireannach é Oileán Faoide, atá suite san fharraige amuigh ó chósta thiar Chontae Chorcaí.


Oileán an Chuilinn.
Is oileán Éireannach é Oileán an Chuilinn. Tá an t-oileán suite sa chuan ag an nGleann Garbh in iarthar Chontae Chorcaí.


An tOileán Mór.
Is oileán Éireannach é an tOileán Mór.
Bealoides agus Litríocht Ó Bhéarra.
S’iad na leabhair, a chuir Máirtín Verling i gcló, is mó go bhfuil foinsí le fáil faoi ainm an oileáin i nGaelinn. Táid so bunaithe ar an mbéaloideas i nGaelinn a bhailíodh i mBéarra faoi chúram an Comisiún Bealoideasa Éireann. Chífear os na dánta agus na scéalta seo go bhfuil leaganacha éagsúla den ainm in úsáid ach is fuirist a aithint gur “Oileán Mór Bhéarra” ainm an oileáin ó cheart. Toisc an ainm ceart a bheith comh fada san bhí ciorracháin a ndéanamh go minic. S’iad “Oileán Bhéarra” (le Béarra sa tuiseal ginideach) “Oileán Béarra” agus “An t-Oileán Mór” na foirmeacha ciorraithe seo.
Sé an dán ‘Ráiseanna Bhaile Chaisleáin’ is fearr a léiríonn an tslí ina n-úsáidtí na foirmeacha difiriúla den ainm.


Oileán Baoi.
Is oileán Éireannach é Oileán Baoi.


Oileán na gCánóg.
Is oileán Éireannach é Oileán na gCánóg.


Sceilig Bheag.
Is oileán Éireannach í Sceilig Bheag.


Na Scealaga.
Is oileáin Éireannacha iad na Scealaga.


Inis na Bró.
Is oileán Éireannach í Inis na Bró.


Inis Mhic Aoibhleáin.
Ceann de na Blascaodaí i gContae Chiarraí is ea Inis Mhic Aoibhleáin. Tá sé suite taobh istigh de bharúntacht Chorca Dhuibhne. Is é an áit is faide siar in Éirinn, seachas an Tiaracht agus roinnt carraigeacha.


An Tiaracht.
Is oileán sna Blascaodaí, i gContae Chiarraí, í an Tiaracht.


Inis Tuaisceart.
Is oileán Éireannach í Inis Tuaisceart.


Na Machairí.
Is oileáin Éireannacha iad na Machairí nó Oileáin an Mhachaire, i gContae Chiarraí.


Inis na gCanánach.
Is oileán Éireannach í Inis na gCanánach.


Inis Cathaigh.
Is oileán Éireannach í Inis Cathaigh.


Eachinis.
Is oileán Éireannach í Eachinis.


Oileán Eide.
Is oileán Éireannach é Oileán Eide. Tá sé i Cuan na Gaillimhe.


Garmna.
Is oileán Éireannach é Garmna. Tá an oileán lonnaithe in iar dheisceart Gaeltacht Connamara.
An nGaeilge i Garmna.
I 2011 bhí cónaí ar 1,359 duine i toghroinn Garmna. Dúirt 1,262 duine(96.5% don daonra atá 3 bhliain d'aois nó níos aosta) go raibh an nGaeilge acu agus dúirt 855(65%) duine go n-úsaideadar an nGaeilge go laethúil lamuigh don córas oideachas.


Inis Ní.
Is oileán Éireannach í Inis Ní. Bhí 26 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Iomaidh.
Is oileán Éireannach í Iomaí (nó "Iomaidh", "Iomaidh Féichín", "Oileán Iomaidhe")


Ardoileán.
Is oileáin neamhátrithe Éireannach é Ardoileán. Tá sé suite amach ó chósta iar thuaidh Chonamara i gContae na Gaillimhe. Tá fothracha de sheanmhainistir ann.


Cathair na Naomh.
Is oileán Éireannach í Cathair na Naomh nó Oileán na Cathrach. Tá sé suite amach ó chósta iardheisceart Chontae Mhaigh Eo idir an tOileán Chliara ó thuaidh agus Inis Toirc ó dheas. Níl éinne ina chónaí ar an oileán an lá atá inniu ann.
Bhí mainistir ar an oileán go luath i ré na Críostaíochta agus tá iarsmaí de shéipéal agus de na ballaí timpeall air le feiceáil go fóill, in éineacht le roinnt leac greanta. Ceaptar go bhfuil a rian de dhíthreabha manach ón seachtú haois ar an oileán freisin.
Déantar oilithreacht go dtí an t-oileán leis na cianta, go mór mhór ar an 15ú Lúnasa, 's é sin, ar Lá Fhéile Muire Mór. Sroichtear an t-oileán ar bhád as Inis Toirc, de ghnáth.


Deoirinis.
Is oileán Éireannach é Deoirinis, é suite i gCuan Mó i gContae Mhaigh Eo. Tá sé neamháitrithe. "Oileán na Beatles" a thugtaí air uaireanta, siocair gur le John Lennon é tráth.


Oileán Máistir.
Is oileán Éireannach é Oileán Máistir.


Inis Muirígh.
Is oileán Éireannach í Inis Muirígh.


An tOileán Bréan.
Is oileán Éireannach é an tOileán Bréan. Tá sé suite ag béal chuan na gCealla Beag, i gContae Dhún na nGall. Tá teach solais ar an oileán a tógadh sa bhliain 1838 agus a bhaintear úsáid as go fóill.


Inis Mhic an Doirn.
Is oileán Éireannach í Inis Mhic an Doirn. Tá 1,428 duine ina gcónaí ar an oileán.


An Chruit.
Is oileáin in Éirinn í an Chruit. Tá sí suite sna Rosa, in iarthar Chontae Dhún na nGall. Tá an t-oileán ceangailte leis an mhór-roinn le droichead.


Inis Trá Tholl.
Is oileán Éireannach í Inis Trá Tholl.


Loiste Beag.
Is oileán Éireannach é Loiste Beag.


An Loiste Mór.
Is oileán Éireannach é Loiste Mór.


Inis Faithlinn.
Is oileán Éireannach í Inis Faithlinn.


Loch Léin.
Is loch i gContae Chiarraí é Loch Léin, agus é ar an loch is mó de Lochanna Chill Airne.
Síolraíonn ainm an locha, de réir dealraimh, ón mhainistir ar Inis Faithlinn, ionad scoláireachta thiar sna Meánaoiseanna.


Státseirbhís Thuaisceart Éireann.
Is í an Státseirbhís Thuaisceart Éireann an maorlathas buan don Tionnail Tuaisceart na hÉireann. Tá aon ranna deag ann agus réimse neamh-rannach comhlachtaí eile poiblí cosúil le Invest NI.


Gleann an Ghad.
Is sráidbhaile é Gleann an Ghad. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.
Gleann Chaisil


Sruth Fada Conn.
Is inbhear é Sruth Fada Conn. Tá sé suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Oileán Éadaí.
Séipéal Naomh Pádraig in Oileán Éadaí
Is sráidbhaile é Oileán Éadaí ("Oileán Éadaigh" uaireanta) Tá sé suite in gContae Mhuigh Eo, leath bealaigh idir Caisleán an Bharraigh agus Cathair na Mart.


Conradh Luimnigh.
Cloch an Chonartha i Luimneach.
Chuir Conradh Luimnigh deireadh leis an gcogadh in Éirinn idir na Seacaibítigh agus lucht leanúna Uilliam Oráisteach (Uilleam III Shasana). Chuir sé clabhsúr ar léigear Luimnigh sa bhliain 1691. Dhá chonradh a bhí ann i ndáiríre agus síníodh iad beirt ar 3 Deireadh Fómhair 1691. Deirtear go ndearnadh é seo ar "Chloch an Chonartha," bloicín éagothrom aolchloiche a bhíodh ina cheap marcaigh agus atá ar taispeáint anois ar bhonn i Luimneach.
Na hAilt Mhíleata.
De réir na nAlt, bhí cead ag saighdiúirí Seacaibíteacha de chuid na reisimintí a gcuid arm agus bratach a thabhairt leo chun na Fraince agus dul sa Bhriogáid Éireannach. Thoiligh timpeall 14,000 saighdiúir lena dhéanamh, agus cuireadh iad chun Corcaí, áit a ndeachaigh siad ar bord loinge. Ba mhinic a muirín lena gcois. Is iomaí saighdiúir eile a chuaigh thar sáile chun liostáil i reisimintí na Spáinne agus na hOstaire.
B'fhéidir le saighdiúirí Seacaibíteacha dul in Arm Uilleam, cé nach ndearna ach timpeall míle duine acu é sin. Chuaigh míle eile abhaile.
Naoi n-alt is fiche a bhí sa Chonradh agus iad socraithe ag an Leifteanant-Ghinearál Godert de Ginkell, ardcheannasaí arm Uilleam, agus ag na Leifteanant-Ghinearáil D'Usson agus Philibert-Emmanuel de Froulay, chevalier de Tessé, ardcheannasaithe an airm Sheacaibítigh. Is iad na daoine a chuir a lámh leis an gConradh D'Usson, le Chevalier de Tessé, Latour Montfort, Pádraig Sairséal (Iarla Leamhcáin), an Coirnéal Nioclás Puirséal ó Luachma, Marcas Talbóid agus Piaras de Buitléir, tríú Bíocúnta Ghabhalmhaí.
Na hAilt Shibhialta.
Chosain na hAilt seo cearta na n-uasal Seacaibíteacha a thogair fanacht in Éirinn agus ar Chaitlicigh a bhformhór. Ní raibh a dtailte le coigistiú má rinne siad móid dílseachta d'Uilleam agus do Mháire, agus bhí cead ag uaisle Caitliceacha a bheith faoi airm. Bhí síocháin ag teastáil ó Uilleam in Éirinn, agus bhí sé féin agus an Pápa dulta d'aontaobh sa bhliain 1891 de réir Chonradh Augsburg.
Stad rialtas Uilleam de chloí leis na hAilt Shibhialta i gceann tamaill, mar d'aithin an Pápa Séamas II mar Rí reachtúil na hÉireann sa bhliain 1892. Na huaisle a bhí tar éis an mhóid dílseachta a thabhairt tháinig siad féin agus a sliocht slán, ach bhí an chuid eile ("an dream nár mhionnaigh") i mbaol, cé gur éirigh le roinnt acu an eisreachtaíocht a fháil cealaithe. Ón mbliain 1695 rith an Pharlaimint Éireannach roinnt péindlíthe a raibh d'aidhm acu tabhairt ar na huaisle Caitliceacha nár mhionnaigh faoin am sin scaradh lena gcreideamh. Neartaíodh na dlíthe sin ar chúiseanna polaitiúla i rith Chogadh Chomharbas na Spáinne (1701-1714). Cé nár cuireadh i bhfeidhm go dian iad le himeacht aimsire níor leasaíodh iad go dtí seachtóidí na haoise sin.


Áth Tí an Mheasaigh.
Is sráidbhaile é Áth Tí an Mheasaigh atá suite i gContae Mhaigh Eo.


An Baile Glás.
Is sráidbhaile é Baile Glás atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Baile na Cora.
Is sráidbhaile é Baile na Cora atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Muine Chonalláin.
Is sráidbhaile é Muine Chonalláin atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Bothóla.
Is sráidbhaile é Bothóla atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Briogáid Éireannach na Fraince.
Briogáid de chuid Arm na Fraince ba ea an Bhriogáid Éireannach. Saighdiúirí ó Éirinn a bhí inti, agus bunaíodh í i Mí na Bealtaine 1690 nuair a cuireadh cúig reisimint Sheacaibíteacha ó Éirinn chun na Fraince mar mhalairt ar choisithe Francacha a cuireadh chun troid a dhéanamh i gcogadh Uilleam Oráisteach in Éirinn. Bhí an Bhriogáid ina cuid d'Arm na Fraince anuas go dtí an bhliain 1792.
Bunú.
Timpeall 5,000 fear a bhí sna cúig reisimint Sheacaibíteacha, agus ainmníodh gach reisimint as a coirnéal féin: Saorbhreathach (Justin) Mac Cárthaigh (Tiarna Mhoin Caisil), an Coirnéal de Buitléir, an Coirnéal Feilding, Dónall Ó Briain (Bíocúnta an Chláir) agus an Coirnéal Dillon. Bhí a lán saighdiúirí glasa ann, agus ba ghearr an mhoill ar na Francaigh reisimintí Feilding agus de Buitléir a dhíscaoileadh agus a gcuid fear a chur isteach sna trí reisimint eile nó iad a chur abhaile. Rinneadh an Bhriogáid de reisimint Mhoin Caisil (Mountcashel's), de reisimint Uí Bhriain (Dragúin an Chláir) agus de reisimint Dillon, agus throid siad ar son na Fraince ar feadh an chuid eile de Chogadh na Naoi mBliana (1689-97).
De réir choinníollacha Chonradh Luimnigh sa bhliain 1691, conradh a chríochnaigh an cogadh idir Rí Séamas II agus Uilleam III Shasana, cuireadh 12,000 fear chun na Fraince mar dhream ar leith. Rinneadh arm Shéamais féin díobh, cé gurb í an Fhrainc a d'íocadh iad. Tar éis Chonradh Ryswick (1698) rinneadh reisimint an Tiarna Dorrington (a dtugtaí Reisimint Roth uirthi ina dhiaidh sin) den chéad chathlán agus den dara cathlán de Ghardaí Ríoga Cos Shéamais II. Ina gcuid d'Arm na Breataine a bhí siad sin roimhe sin..
Seirbhís.
Nuair a rinneadh Chonradh Ryswick sa bhliain 1697 díscaoileadh arm Rí Séamas, ach rinneadh reisimintí nua de mhórán de na hoifigigh agus de na fir, agus cuireadh leis an mBriogáid iad. I ndáiríre ba iad arm na hÉireann ar deoraíocht iad, agus rún acu a dtír féin a athghabháil.
Bhí reisimintí Éireannacha páirteach i mbeagnach gach cath mór a thug na Francaigh idir na blianta 1690 agus 1789, go háirithe Cath Steenkerque (Steenkirk) (1692), Cath Neerwinden (1693), Cath Marsaglia (1693), Cath Blenheim (1704), Cath Malplaquet (1709), Cath Fontenoy (1745), Cath Lauffeld (1747) agus Cath Rossbach (1757).
Bhí baint acu riamh leis an Seacabaíteachas agus bhí siad páirteach in Éirí Amach na Seacabaíteach sa bhliain 1715 agus in Éirí Amach na bliana 1745. Maidir leis siúd, cuireadh díormaí chun na hAlban ó gach reisimint den Bhriogáid, in éineacht le scuadrún marcshlua. Bhí siad i láthair ag Cath na hEaglaise Brice (1746) agus ag Cath Chúil Lodair (1746), mar a raibh siad ag troid gualainn ar ghualainn le reisimint na nAlbannach Ríoga, a tógadh sa bhliain 1745. Ligeadh do na hÉireannaigh géilleadh go foirmiúil i ndiaidh Chath Chúil Lodair mar shaighdiúirí de chuid na Fraince, agus cuireadh cóir chothrom orthu.
Daingníodh comharbas ríora Hanover i Sasana agus in Éirinn de bharr chomhcheangal Angla-Fhrancach na bliana 1716. Dá ainneoin seo lean an Fhrainc uirthi ag glacadh leis an bPrionsa Séamas Éadbhard Stíobhart (Séamas III) mar an rí reachtúil, agus dá bhrí sin lean na reisimintí Seacabaíteacha orthu ag súil go dtiocfadh rath ar a gcúis féin. I Mí Eanáir 1766, áfach, ghlac an Pápa le Seoirse III de ríora Hanover mar rí reachtúil na Breataine agus na hÉireann agus cheil aon aitheantas ar an bPrionsa Séarlas Éadbhard Stíobhart, mac Shéamais.
Rinne reisimintí Éireannacha seirbhís i gCogadh an Chomharbais Ostaraigh, i gCogadh na Seacht mBliana san India agus san Eoraip, agus i gCogadh an Neamhspleáchais i Meiriceá. Faoi dhaichidí an ochtú haois déag bhí laghdú suntasach tagtha ar an líon Éireannach sna reisimintí. Bhíodh idir Shasanaigh agus Albannaigh le fáil sa Bhriogáid, cé go mbíodh a líon ag méadú no ag laghdú ó bhliain go bliain. Bunaíodh an séú reisimint, reisimint Lally, i rith Chogadh an Chomharbais Ostaraigh, agus í déanta sa chéad dul síos de dhíormaí ó na reisimintí eile. Bhí líon cathláin de 865 fear i ngach reisimint agus bhí 240 fear i reisimint mharcra Fitzjames. Bhí an-tábhacht leis an mBriogáid ag Fontenoy, áit ar ghabh sí dhá bhratach de chuid Ghardaí Coldstream agus cúig ghunna dhéag mhóra, cé gur maraíodh 500 fear. Maraíodh an líon céanna ag Lauffeld fad is a bhí na hÉireannaigh ag ruaigeadh na mBriotanach den chathair.
Éide agus bratacha.
Chaith an Bhriogáid cótaí dearga ar feadh an ochtú haois déag le fásálacha difriúla de réir na reisiminte. Sa bhliain 1757 bhí fásálacha uaine ag Reisimint Bulkely, cinn bhuí ag reisimint an Chláir, cinn dhubha ag Reisimint Dillon agus cinn dhúghorma le bréadaireacht bhán ag Reisimint Roth. Sa bhliain 1791, nuair a bhí an Bhriogáid ar shéala a ndíscaoilte, d'fhág na rialacha sealadacha fásálacha dubha ar éide na gceithre reisimint agus gan ach miondifríochtaí eatarthu ar shlite eile.
An Ghaeilge sa Bhriogáid.
Is dócha go raibh a lán cainteoirí Gaeilge sa Bhriogáid lena linn, ach bheadh a líon ag méadú nó ag laghdú de réir mar a thitfeadh. Bhí fir ó thíortha eile le fáil sa Bhriogáid riamh, agus ní dócha go raibh Gaeilge ag gach earcach Éireannach. Áitíodh nach raibh Gaeilge ag formhór na Briogáide le linn Fontenoy. Os a choinne sin, dealraíonn sé gurbh as Gaeltacht Chúige Mumhan do chuid mhór de na hearcaigh le linn na Briogáide, agus go mbeadh tosach ag an nGaeilge ar pé Béarla a bhí acu. Deirtear gur i nGaeilge a bhíodh na hordaithe agus na focail faire.
Bhí suim ag roinnt d'oifigigh na Briogáide sa teanga agus fonn orthu í a shaothrú. Orthu sin bhí an Cúnta Anraí Ó Domhnaill, saighdiúir ó Chontae Mhaigh Eo a bhí ina ghinearál in Arm na hOstaire, agus an Cúnta Dónall Ó Conaill (deartháir le hEibhlín Dubh Ní Chonaill) ó Chiarraí. De réir na rialacha a bhain leis an mBriogáid, ba ghá gurbh as Éirinn do leath na n-oifigeach ar a laghad agus gur de shliocht Éireannach de chuid na Fraince an fuílleach, rud a chuideodh, a bheag nó mhór, le húsáid na Gaeilge i measc na gceannasaithe.
Reisimint an Bhreatnaigh ("Walsh's"), 1662-1791.
Thóg Séarlas II sa bhliain 1662 í mar Reisimint Ríoga Éireannach na nGardaí Cos agus tharraing sí uirthi féin ainmneacha a lán coirnéal as éadan a chéile: Reisimint Dorrington, Reisimint Rothe, Reisimint Ros Comáin agus Reisimint an Bhreatnaigh. Rinne sí seirbhís gan bhriseadh beagnach anuas go dtí an bhliain 1791. Bhí sí páirteach i gCogadh na Naoi mBliana (1688-1697), i gCogadh Chomharbas na Spáinne (1701-14), i gcogadh leis an Spáinn (1719-20), i gCogadh Chomharbas na Polainne (1733-5), i gCogadh Chomharbas na hOstaire (1740-8) agus i gCogadh na Seacht mBliana (1756-63). Tugadh Reisimint an Bhreatnaigh uirthi sa bhliain 1776. I rith Chogadh Réabhlóideach Mheiriceá (1775-83) cuireadh díorma chun na nIndiacha Thiar, áit a ndearna siad seirbhís le díorma ó Reisimint Dillon agus a bhí páirteach i léigear mírathúil Savannah in Georgia agus i bhforghabháil oileán Grenada. Rinne díorma eile seirbhís ar bord "Bonhomme Richard", long Mheiriceánach a bhí faoi cheannas an Chaptaein John Paul Jones.
Sa bhliain 1791, ag am na Réabhlóide Francaí, tugadh "le 92e Régiment d'Infanterie de Ligne" ar an reisimint, agus rinne sí seirbhís sna cogaí Réabhlóideacha agus i gcogaí Napoléon. Idir na blianta 1794 agus 1798 bhí leagan den reisimint ag déanamh seirbhíse faoi bhratach na Breataine agus roinnt oifigeach ann a bhíodh i sean-Reisimint an Bhreatnaigh.
Caomhnaíonn an "92e Régiment d'Infanterie de Ligne" atá anois ann iarsmaí de chuid Reisimint an Bhreatnaigh i gClermont-Ferrand.
Reisimint Bulkeley, 1683-1775.
Sa bhliain 1684 rinneadh an reisimint seo as roinnt complachtaí neamhspleácha a bhí ag déanamh seirbhíse roimhe sin i dTangiers. Tugadh a lán ainmneacha uirthi: Reisimint de Buitléir, Reisimint Mhic Chárthaigh, Reisimint Lee agus, faoi dheireadh, Reisimint Bulkely. Bhí sí páirteach i gCogadh na Naoi mBliana (1688-97), i gCogadh Chomharbas na Spáinne (1701-14), i gCogadh Chomharbas na Polainne (1733-5), i gCogadh Chomharbas na hOstaire (1740-8) agus i gCogadh na Seacht mBliana (1756-63). Sa bhliain 1775 rinneadh cuid de Reisimint Dillon í.
Reisimint an Chláir ("Clare's"), 1689-1775.
Thóg Dónall Ó Briain, tríú Bíocúnta an Chláir, an reisimint sa bhliain 1689, ach nuair a bhain sí amach an Fhrainc b'éigean í a dhaingniú le 300 seansaighdiúir Éireannach ó Reisimint Ghearmánach Greider. Bhí sí páirteach i gCogadh na Naoi mBliana (1688-97), i gCogadh Chomharbas na Spáinne (1701-14), i gCogadh Chomharbas na Polainne (1733-5), i gCogadh Chomharbas na hOstaire (1740-8) agus i gCogadh na Seacht mBlianta (1756-63). Sa bhliain 1775 rinneadh cuid de Reisimint Berwick í.
Reisimint Dillon, 1690-1791.
Cuireadh Reisimint Dillon (an dara leagan di) anonn chun Séamas II sa Fhrainc sa bhliain 1690, agus baineadh feidhm mhór aisti ina lán cogaí. Bhí sí páirteach i gCogadh na Naoi mBliana (1688-97), i gCogadh Chomharbas na Spáinne (1701-14), i gCogadh Chomharbas na hOstaire (1740-8), i gCogadh na Seacht mBliana (1756-63) agus i gCogadh Réabhlóideach Mheiriceá (1775-83).
Nuair a tháinig an Réabhlóid Fhrancach scaipeadh na cathláin agus tugadh an "87e Régiment d'Infanterie" ar an reisimint. Thóg an Coirnéal Anraí Dillon dhá reisimint nua i ndiaidh a chéile a raibh "Dillon" orthu agus a rinne seirbhís faoi bhratach na Breataine. Scoireadh an dara ceann sa bhliain 1798. Ach rinne muintir Dillon iarracht eile ar an reisimint a choinneáil beo. Sa bhliain 1795 thóg an Cúnta Edouard Dillon, sean-oifigeach Francach, Reisimint Dillon arís i dTuaisceart na hIodáile. Ní raibh ach beirt oifigeach ó Éirinn inti agus tháinig na fir as gach cearn. Rinne sí seirbhís mhaith ar son na Breataine agus scoireadh í sa bhliain 1814.
Reisimint Berwick, 1698-1791.
Tógadh í i ndiaidh Shíocháin Ryswick (1697) agus bhí sí páirteach i gCogadh Chomharbas na Spáinne (1701-14), i gCogadh Chomharbas na Polainne (1733-5), i gCogadh Chomharbas na hOstaire (1740-8), i gCogadh na Seacht mBliana (1756-63) agus i gCogadh Réabhlóid Mheiriceá. Ar éigean ba reisimint Éireannach í ar chor ar bith nuair a tháinig an Réabhlóid sa Fhrainc, agus rinneadh an "88e Régiment de Ligne" di.
Reisimint Ghalmhaí ("Galmoy's"), 1698-1715.
Níorbh fhada an tseirbhís a rinne an reisimint seo ach ba sheirbhís den scoth í. Bhí sí páirteach i gCogadh Chomharbas na Spáinne (1701-14 agus scoireadh í i ndeireadh an chogaidh toisc laghdú a bheith á dhéanamh ar an Arm.
Reisimint Fitzjames, 1698-1762.
Reisimint mharcra ba ea í seo agus í déanta ar dtús de dhá reisimint mharcra eile. Thosaigh sé mar Reisimint Sheldon. Rinne sí scoth seirbhíse, agus díorma den reisimint seo a chosain an Prionsa Séarlas Éadbhard ag Cúil Lodair. Ba bheag nár scriosadh í ag Fontenoy agus i gCogadh na Seacht mBliana agus scoireadh í sa bhliain 1762.
Reisimint Lally, 1744-66.
Ba í an reisimint dheireanach a tógadh san ochtú haois déag i gcomhair sheirbhís na Fraince. Gearóid Lally ó Thuaim, seansaighdiúir a rinne seirbhís mhór sa Fhrainc, a thóg í. Bhí an reisimint ag Fontenoy i gCogadh Chomharbas na hOstaire agus rinne seirbhís ag Pondicherry san India i rith Chogadh na Seacht mBliana (1756-63). Bhí an reisimint chun tosaigh ag cosaint Pondicherry, ach rug arm an Ridire Eyre Coote bua ar na Francaigh ag Wandiwash. D'fhill fuílleach na reisiminte ar an bhFrainc agus scoireadh é, ach cuireadh Lally féin chun báis sa bhliain 1766 mar cheap milleáin. D'éirigh lena mhac, an Cúnta agus an Marcas de Lally Tolendal, an smál a bhaint de chlú a athar sa bhliain 1778.


Teileagrafaíocht.
a>s "Telegraf Serie 800", ca 1880
Is éard is Theileagrafaíocht ann (ón nGréigis: "Tele" τηλε "i bhfad amach", agus "graphein" γραφειν "scríbhinn") ná cianiompar nó tarchur fadachair teachtaireachtaí nó comharthaí, trí theicneolaíocht chomharthaíochta áirithe. Bíonn faisnéis an chomhartha tiontaithe i gcód (ar a dtugtar uaireanta 'teanga') a mhíonn ar eolas ag an seoltóir agus an nglacadóir araon. Bíonn na cóid den sórt seo ceaptha de réir teorainneacha an chórais chomharthaíochta ar leith.


Seán Ó Donnabháin.
Scoláire mór Gaeilge ba ea Seán Ó Donnabháin (Béarla: "John O'Donovan"), (25 Iúil 1806 - 10 Nollaig 1861). D’fhoilsigh sé na chéad eagráin nua-aimseartha de mhórán de mhórshaothair stairiúla na Gaeilge, agus "Annála Ríochta Éireann" san aireamh. Rinne sé an-taighde ar sheanchas na hÉireann i measc chainteoirí dúchais na tíre, taighde a mbaineann scoláirí tairbhe as go fóill.
Beatha.
Ba é an ceathrú mac d’Éamonn Ó Donnabháin agus d’Eileanóir Hoberlin ó Bhaile an Róistigh é. Rugadh é in Áit an Tí Móir i bparóiste Cill Cholm i gContae Chill Chainnigh agus fuair sé oideachas in Acadamh Hunt i bPort Láirge.
Chrom sé ar Ghaeilge agus ar Laidin a fhoghlaim in aois a naoi mbliana, de réir mar a dúirt sé féin, agus faoin mbliain 1819 b’fhéidir leis Gaeilge a thrascríobh réasúnta maith. Bhain sé Baile Átha Cliath amach sa bhliain 1823 agus chuaigh ar ‘Scoil Laidine’ lena ullmhú do Choláiste Mhaigh Nuad, ach níorbh í an tsagarthacht ba dhual dó. I mBaile Átha Cliath thosaigh sé ag bailiú eolais do James Hardiman, ársaitheoir, ó pháipéir stáit agus ó fhoinsí eile in Oifig na dTaifead Poiblí. Mhúin sé Gaeilge do Thomás Larcom, scoláire, ar feadh tréimhse ghearr sa bhliain 1828 agus d’oibrigh do Mhaolmhuire Sheáin Ó Raghallaigh, bailitheoir lámhscríbhinní.
Ba iad an Donnabhánach, a chara George Petrie agus an Ridire Samuel Ferguson an triúr a fuair réidh le teoiricí áiféiseacha na n-ársaitheoirí a tháinig rompu. Áiríodh an Donnabhánach agus Eoghan Ó Comhraí, deartháir a chéile, ar phríomhúdaráis a linne ar an teanga Ghaeilge agus ar sheandachtaí Éireannacha. Bhí an Donnabhánach ina chúl taca ag a lán cumann léannta – Cumann Seandálaíochta Chill Chainnigh, Cumann Seandálaíochta Uladh agus an Cumann Ceilteach.
Chuaigh sé ag obair don Roinn Dinnseanchais i Suirbhéireacht Ordanáis Éireann i Mí Dheireadh Fómhair 1830 faoi stiúradh George Petrie. Lasmuigh de thréimhse gearr sa bhliain 1833, rinne sé taighde ar logainmeacha anuas go dtí an bhliain 1842, agus tháinig ar mhórán lámhscríbhinní. Bhí lé ar leith aige le Contae an Chláir de bharr a raibh de sheanchas ann, cé gurbh éigean dó cur suas le leapacha taise agus drochbhia. Ar ais i mBaile Átha Cliath dó d’oibríodh sé dólámhach ag trascríobh a raibh bailithe aige. Ina dhiaidh sin ní raibh sé chomh sáite sin san obair, cé go ndéanadh sé corrbhabhta taighde de réir mar ba ghá. Is iomaí léarscáil agus lámhscríbhinn a scrúdaigh sé i leabharlanna agus i gcartlanna na hÉireann agus Shasana chun eolas cruinn a fháil ar a oiread de bhailte fearainn a thíre agus ab fhéidir.
Tá an-tábhacht leis na litreacha a scríobh an Donnabhánach mar chuntas ar sheanchas na hÉireann. Tá fáil fós ar chuid mhór de na litreacha a scríobh sé chun William Reeves idir na blianta 1845 agus 1860.
Rinneadh iarracht ar dheontas a fháil ón Rialtas chun cuidiú leis agus é ag cur lámhscríbhinní in eagar, ach diútaíodh dó, agus sa bhliain 1842 cuireadh deireadh le Roinn Dinnseanchais na Suirbhéireachta. Fuair an Donnabhánach cúnamh ó chairde, rud a lig dó sraith eagrán de shaothair Ghaeilge, in éineacht le réamhráite suntasacha agus nótaí, a chur amach idir na blianta 1842 agus 1861. Ba é a eagrán d’"Annála Ríochta Éireann" a phríomhshaothar, eagrán a críochnaíodh sa bhliain 1851 agus a thuill pinsean de £50 in aghaidh na bliana dó ón Rialtas, in éineacht le Bonn Óir Cunningham ó Acadamh Ríoga na hÉireann agus céim LL.D. ó Choláiste na Tríonóide. Bhí socair ag an Donnabhánach ar dhul go dtí Meiriceá, ach choinnigh bunú Choimisiún an Fhéineachais ag obair in Éirinn é.
Rinneadh Ollamh na dTeangacha Ceilteacha den Donnabhánach in Ollscoil na Banríona i mBéal Feirste agus glacadh leis mar abhcóide sa bhliain 1847. Toghadh é mar bhall comhfhreagrach d’Acadamh Ríoga Berlin sa bhliain 1856, ar mholadh Grimm.
Ní raibh an tsláinte ró-mhaith aige riamh, agus cailleadh é beagán i ndiaidh an mheán oíche ar 10 Nollaig 1861 ina theach féin ag 36 Sráid Uachtarach Buckingham, Baile Átha Cliath. Cuireadh é i Reilig Ghlas Naíon ar 13 Nollaig 1861.
Tagairtí.
Bhí an Donnabhánach agus Ó Comhraí pósta le beirt deirfiúr. Mar sin, fear chéile deirfiúir chéile Sheáin Uí Dhonnabháin ab ea Eoghan Ó Comhraí, níorbh deartháir a chéile é.


Carlos Franqui.
Scríbhneoir Cúbach, file, iriseoir, léirmheastóir ealaíne, agus gníomhaí polaitiúil ba ea Carlos Franqui (16 Aibreán, 2010 - 4 Nollaig, 1921). Tar éis coup d'état na bliana 1952, a d'eagraigh Fulgencio Batista, ghlac sé páirt san "Movimiento 26 de Julio", a bhí faoi stiúr Fidel Castro. Nuair a d'éirigh leis an Réabhlóid Chúbach, sa bhliain 1959, cuireadh é i gceannas ar Revolución, agus deineadh páipéar oifigiúil as ina dhiaidh sin. Tar éis difríochtaí leis an réimeas, d'fhág sé Cúba lena theaghlach agus sa bhliain 1968 bhris sé go hoifigiúil leis an rialtas nuair a shínigh sé litir a cháin an t-ionraidh Sóivéadach ar an tSeicslóvaic. Go minic, nochtfadh sé tuairimí léirmheasa in aghaidh beartas an Rialtais Cúbach, go dtí go bhfuair sé bás ar 16 Aibreán, 2010.


Aigéad ellagach.
An tAigéad ellagach, bunstruchtúr móilíneach
Is frithocsaídeoir de chuid fheanóil aiceanta é an tAigéad ellagach a fhaightear i go leor torthaí agus glasraí, lena n-áirítear sméara dubha, sútha craobh, sútha talún, mónóga, gallchnónna, peacáin, pomagránait, Lycium barbarum agus bianna plandaí eile. Ghríosaigh airíonna frithiomadaitheacha agus frithocsaídeoireacha an aigéid réamhthaighde chun a fháil amach an mbeadh buntáistí sláinte ann do thomhaltóirí an aigéid.


Sméar dhubh.
Is toradh inite é an sméar dhubh a tháirgtear trí aon cheann de na speicis éagsúla sa ghéineas Rubus de chuid an teaghlaigh Rosaceae.


Gallchnó.
An Gallchnó Peirseach "Juglans regia"
Síol inite d'aon chrann den ghéineas "Juglans" is ea an gallchnó, go háirithe an gallchnó Peirseach, "Juglans regia". Bíonn bia cnó briste de chuid "Juglans nigra" ar fáil go coitianta freisin ar bhonn tráchtála i gcainníochtaí beaga, mar atá bianna ullmhaithe le bia cnó "Juglans cinerea".


George Petrie.
Bhí George Petrie (1 Eanáir 1790 - 17 Eanáir 1866) ina phéintéir, ina cheoltóir, ina ársaitheor agus ina sheandálaí. Bhí sé ar dhuine de scoláirí móra na hÉireann.
Beatha.
Rugadh Petrie i mBaile Átha Cliath agus tógadh é ag 21 Sráid Mhór Shéarlais. Ba dhual athar dó an ealaín, ó ba é mac James Petrie, portráidí agus péintéir miondealbh as Obar Deathain, é. Fuair George oiliúint ealaíontóra i scoileanna Chumann Ríoga Bhaile Átha Cliath, mar ar ghnóthaigh sé bonn airgid sa bhliain 1805 in aois a ceithre bliana déag.
Tar éis dó cuairt a thabhairt ar Shasana le cúpla cara, cuairt nár lean an rath í, d'fhill sé ar Éirinn agus thug faoin ealaín arís, go háirithe sceitseanna le haghaidh grábhálacha i leabhair thaistil. Bhí a shaothair le fáil in "Beauties of Ireland" (James Norris Brewer), "Excursions through Ireland" (Thomas Cromwell) agus treoirleabhair a scríobh George Newenham Wright i dtaobh Chill Áirne, Chill Mhantáin agus Bhaile Átha Cliath.
Tháinig suim ag Petrie in iarsmaí an tseansaoil, agus bhí sé ina bhall de choiste seandachtaí Acadamh Ríoga na hÉireann. Eisean a bhí freagrach as a lán lámhscríbhinní tábhachtacha a cheannach, ar nós cóip "Annála Ríochta Éireann" ó lámh na n-údar, agus as samplaí den tsean-mhiotalóireacht a fháil, ar nós Chros Chonga. Bhí tábhacht lenar scríobh sé faoi sheandálaíocht agus faoi ailtireacht na hÉireann, go háirithe "Round Towers of Ireland", alt a bhí le fáil ar "The Ecclesiastical Architecture of Ireland", leabhar dá chuid a tháinig amach sa bhliain 1845. Léirítear fós an cuntas a thug sé ar thuamaí na Ceathrún Móire. Chomh maith leis sin, thug sé seal ina eagarthóir ar an "Dublin Penny Journal" agus ar an "Irish Penny Journal", dhá iris ársaíochta don slua.
Idir na blianta 1833 agus 1843 bhí baint aige le Suirbhéireacht Ordanáis Éireann mar cheann foirne na Roinne Dinnseanchais. Bhí idir Sheán Ó Donnabháin agus Eoghan Ó Comhraí, beirt scoláirí den scoth, ina mbaill den fhoireann.
Rinne Petrie agus Ó Comhraí mórán amhrán Gaeilge a bhailiú. Ó Comhraí a bhreacadh síos na focail agus Petrie a dhéanadh an ceol a chóipeáil, ag iarraidh ar an amhránaí gach mír den amhrán a athrá nó go raibh an t-iomlán scríofa.
Níor éirigh sé as an ealaín, agus uiscedhathanna ba rogha leis mar mheán. Tá meas air mar phéintéir Rómánsach den scoth, agus tá cuid de na pictiúir is fearr aige le fáil i nGailearaí Náisiúnta na hÉireann.


Lycium barbarum.
Speiceas de phlanda bláthanna is ea "Lycium barbarum" a bhaineann leis an teaghlach Solanaceae. Is plandaí adhmadacha duillsilteacha ilbhliantúla iad a thagann ón tSín ó dhúchas.


An líne Oder-Neisse.
An teorann idir an Ghearmáin agus an Pholainn
An teorainn idir an Ghearmáin agus an Pholainn a dréachtaíodh i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda is ea an líne Oder-Neisse (Polainnis: Granica na Odrze i Nysie Łużyckiej, Gearmáinis: Oder-Neiße-Grenze). Tá an líne déanta go príomhá as na haibhneacha Neisse agus Oder, agus sroicheann sé an Mhuir Bhailt taobh thiar de na cathracha farraige Szczecin (Gearmáinis: "Stettin") agus Świnoujście ("Świnoujście").


Eoghan Ó Comhraí.
Fileolaí agus ársaitheoir Éireannach ba ea Eoghan Ó Comhraí (20 Samhain 1794 – 30 Iúil 1862).
Beatha.
Mac le hEoghan Mór Ó Comhraí agus lena bhean chéile siúd Cáit ba ea é, agus rugadh é ag Dún Áthain aice le Carraig an Chabhaltaigh i gContae an Chláir. Bhí cuid d'Éirinn siúlta ag sean-Eoghan ina mhangaire dó agus bhí suim aige i seanchas agus i gceol. Bhí cnuasach lámhscríbhinní aige, cuid acu ina n-oidhreacht aige agus cuid eile óna lámh féin, agus eisean a mhúin léamh agus scríobh na Gaeilge dá mhac. Rinne Eoghan óg cóipeanna de lámhscríbhinní eile chun cur le cnuasach an bhaile.
Bhí Ó Comhraí ina sclábhaí ar fheirm a athar seal agus ina mhúinteoir seal eile. Scaip an teaghlach de dheasca meath curadóireachta i ndiaidh na bliana 1815, agus timpeall na bliana 1824 chuaigh Ó Comhraí chun Luimnigh, áit ar chaith sé seacht mbliana ag obair in ospidéal meabhairghalar. Lean sé air ag saothrú na teanga, go háirithe nuair a thuig sé an oiread léinn a thug a athair síos i gcré leis. Ar 3 Deireadh Fómhair, 1824 phós sé Anne Broughton, iníon Sheáin Broughton ó Chaoldoire in aice le Béal an Átha i gContae Luimnigh..
Bhí an t-iomrá le hÓ Comhraí gurbh eolaí ar an nGaeilge agus ar stair na hÉireann é, agus faoin mbliain 1834 ba mhinic é féin agus Seán Ó Donnabháin, scoláire mór eile, ag scríobh chun a chéile. Is amhlaidh gur phós an Donnabhánach Mary Anne Broughton, deirfiúr céile uí Chomhraí, sa bhliain 1840. Ar mholadh an Donnabhánaigh a fuair sé post i Roinn Dinnseanchais Shuirbhéireacht Ordanáis Éireann sa bhliain 1835, post a mhair go dtí an bhliain 1842, nuair a scoireadh an Roinn.
Ag obair dó sa Roinn rinne sé taighde i gColáiste na Tríonóide, in Acadamh Ríoga na hÉireann, in Ollscoil Oxford agus i Músaem na Breataine. Ina dhiaidh sin chuaigh sé ag trascríobh lámhscríbhinní ar bheagán pá in Acadamh na hÉireann agus i gColáiste na Tríonóide, agus chuidigh sé féin agus an Donnabhánach leis an Irish Archeological Society (a bunaíodh sa bhliain 1840), an Celtic Society agus an Ossianic Society. Eisean a rinne catalóg na lámhscríbhinní i Músaem na Breataine sa bhliain 1849, obair a thuill $100 dó. Ba é Ó Comhraí freisin a thrascríobh na lámhscríbhinní ar bhain an Donnabhánach a eagrán mór d"Annála Ríochta Éireann" astu.
Toghadh é mar bhall d'Acadamh Ríoga na hÉireann é sa bhliain 1851, agus nuair a bunaíodh Ollscoil Chaitliceach na hÉireann ceapadh ina ollamh le stair agus seandálaíocht na hÉireann é. Chuaigh sé féin agus George Petrie i gcomhar le chéile chun "Ancient Music of Ireland" (1855) a chur amach, agus mhol sé féin agus an Donnabhánach sa bhliain 1852 go ndéanfaí foclóir sean-Ghaeilge agus meán-Ghaeilge, obair nár thosaigh go dtí an bhliain 1913.
D'fhoilsigh an ollscoil a chuid léachtaí sa bhliain 1860, agus tháinig trí imleabhar léachtaí eile amach tar éis a bháis faoi theideal "On the Manners and Customs of the Ancient Irish" (1873). Thrascríobh sé an t-uafás ábhair, go háirithe ocht leabhar mhóra faoi sheandlíthe na hÉireann.
Fuair sé bás le taom croí sa bhaile sa bhliain 1862 agus d'fhág beirt mhac agus beirt iníonacha ina dhiaidh. Cuireadh é i Reilig Ghlas Naíon.
Bhí Ó Comhraí i bhfabhar Fhuascailt na gCaitliceach agus bhain sé an-sásamh as toghadh Dhónaill Uí Chonaill mar Fheisire sa bhliain 1828.


Lübeck.
Is cathair i dtuaisceart na Gearmáine í Lübeck, agus í ar an dara chathair is mó sa Schleswig-Holstein, agus ceann de na calafoirt móra sa Ghearmán. Bhí sí, le roinnt céadta bliain, ina 'phríomhchathair' ar an Chonradh Hainseatach agus, mar gheall ar a hoidhreacht ailtireachta 'Brící Gotacha', tá sí liostaithe ag UNESCO mar 'Shuíomh Oidhreachta Domhanda'. Sa bhliain 2005, bhí daonra de 213,983 aici.
Suite ar an abhainn Trave, is í Lübeck an calafort Gearmánach is mó ar an Mhuir Bhailt. Tá sean-bhaile na cathrach suite ar oileán atá timpeallaithe le huisce na Trave.
Nascann canáil na hElbe-Lübeck an Trave leis an Elbe. Tá abhainn thábhachtach eile in aice le lár an bhaile, sí sin an Wakenitz. Ceanglaíonn an 'Autobahn 1' Lübeck le Hamburg agus an Danmhairg (Vogelfluglinie). Is trá-bhaile agus calafoirt farantóireachta í an bhuirg Travemünde, ar chósta na Mhuir Bhailt. Nascann a stáisiún lárnach Lübeck le roinnt línte, go háirithe, an líne go dtí Hamburg.


Litríocht na Seapáine.
Ba í litríocht na Síne ba mhó a chuaigh i bhfeidhm ar litríocht na Seapáine ar dtús, agus ba mhinic na Seapánaigh ag scríobh i Sínis. D'fhág teacht an Bhúdachais blas Indiach ar an litríocht. I gceann tamaill chruthaigh na Seapánaigh litríocht dhúchasach, cé gurbh fhada rian an tSíneachais le haithint uirthi. Bhrúigh an tIarthar isteach i saol na Seapáine sa 19ú haois, agus tá litríocht na Seapáine agus litríocht an Iarthair ag dul i bhfeidhm ar a chéile ó shin.
Litríocht nua-aoiseach (ó 1868 i leith).
I Ré Meiji a tháinig an tSeapáin faoi anáil an Iarthair agus a thosaigh an tionsclaíocht. Tháinig litríocht na hEorpa isteach freisin agus chuaigh filí, prósóirí agus drámadóirí i ngleic le smaointe agus modhanna scríbhneoireachta nua, ar nós na saorvéarsaíochta. Bhí rian na ré nua le feiceáil ar an úrscéal go háirithe.
Ba ghearr gur tháinig úrscéalta a scrúdaigh cúrsaí sóisialta agus eacnamaíocht agus aigne an phríomhcharachtair féin. Ba chuid suntais iad "Cat atá Ionam" ("Watakushi wa neko de aru"), "Botchan" and "Kokoro" le Natsume Sōseki, agus bhain Shiga Naoya agus Mori Ōgai tairbhe as comhghnásanna úra. Cuimhníodh fós ar an am a chuaigh thart: bhí gearrscéalta stairiúla Ryūnosuke Akutagawa á léamh le fonn, agus d'fhág an ré roimhe sin a rian ar stíl ar Ozaki Kōyō, Kyōka Izumi agus Ichiyo Higuchi.
Tháinig tuairimí éagsúla i réim i ndiaidh a chéile: an Eagnaíocht (idir 1865 agus na hochtóidí), an Réalachas (sna hochtóidí) agus an Clasaiceachas. Fir ba ea formhór na scríbhneoirí, cé gur scríobh Ichiyō Higuchi, údar mná, gearrscéalta faoi mhná gan acmhainní.
Chuir Mori Ōgai an Rómánsachas san fhaisean le hantológ dánta aistrithe (1889) agus scríobh roinnt úrscéalta. Ansin nocht an Nádúrachas agus an t-úrscéal inbhreathnaitheach lena chois, ach tháinig an Frith-Nádúrachas agus an Nua-Rómánsachas sna sála aige. Sheas Ryūnosuke Akutagawa don Nua-Réalachas i dtús an fichiú haois, agus scríobh a lán gearrscéalta. Eisean a scríobh "Rashōmon" (1915) agus é cumtha i stíl intleachtúil anailíseach.
Litríocht radacach a fáisceadh as gluaiseacht liteartha phrólatáireach na bhfichidí agus na dtríochaidí agus í ag cur síos ar anró agus ar streachailt na mbochtán. Takiji Kobayashi, Denji Kuroshima, Yuriko Miyamoto, Ineko Sata agus eile a luaitear leis an ngluaiseacht seo.
Leanadh den scríbhneoireacht le linn an Dara Cogadh Domhanda, agus tháinig roinnt údar ar an bhfód a chuir síos go liriciúil ar chúrsaí grá, ar nós Jun'ichirō Tanizaki agus Yasunari Kawabata, aigneolaí liteartha agus an chéad údar Seapánach a bhuaigh Duais Nobel na Litríochta. Chuir Denji Kuroshima, Mitsuharu Kaneko, Hideo Oguma, Jun Ishikawa agus eile i gcoinne an chogaidh agus thug Tatsuzō Ishikawa iarracht cuntas lom scanrúil ar ionsaí Nanjing a fhoilsiú. Os a choinne sin, chum Ashihei Hino leabhair liriciúla a mhol an cogadh agus a raibh dúil ag léitheoirí iontu.
Litríocht iarchogaidh.
Chuaigh an díomua i bhfeidhm go mór ar an litríocht, agus d'fhoilsigh Osamu Dazai, Shōhei Ōoka agus a leithéidí úrscéalta a chuir síos ar an neamhthairisceacht agus ar an tseachránacht. Thosaigh Yukio Mishima, údar nihilíoch cáiliúil, ag scríobh tar éis an chogaidh.
Le himeacht aimsire tháinig cúrsaí intleachtúlachta agus moráltachta chun tosaigh, go háirithe sna seachtóidí agus sna hochtóidí. I measc na n-údar a bhí i gceist bhí Kenzaburō Ōe, an dara scríbhneoir Seapánach a bhuaigh Duais Nobel na Litríochta. Bhí Mitsuaki Inoue sáite i bhfadhbanna na ré núicléí, agus thug Shusaku Endo faoi chúrsaí spioradáltachta trí chuntas a thabhairt ar na "Kakure Kirishitan", Caitlicigh sa tSeapáin Fheodach. Ar an dóigh chéanna, bhain Yasushi Inoue tairbhe as an seansaol san Ion-Áise agus sa tSeapáin chun oibriú na cinniúna a léiriú a saol atá anois ann.
Tháinig méadú ar an líon úrscéalaithe mná agus aird acu ar chastacht an ghnáthshaoil sa tSeapáin nua. Bhuaigh Shizuko Todo Duais Naoki sa bhliain as a húrscéal faoi aigne chasta na mban nua-aimseartha.
Tá éileamh ar leith ar shaothar Haruki Murakami, saothar conspóideach. Is deacair a chuid leabhar ghreannmhar osréalach a rangú agus níl na criticeoirí ar aon intinn faoi cé acu litríocht nó ficsean coiteann atá á scríobh aige. Tá an-éileamh ar leabhair Banana Yoshimoto, údar mná, freisin.
Is minic saol na haigne agus na hanama á chíoradh i bhficsean comhaimseartha na Seapáine seachas tús áite a thabhairt don phlota agus don ghníomhú. Dírítear aird ar na mná, ar an Seapánachas sa saol atá anois ann, ar dhaoine a théann amú sa chultúr uirbeach. Scrúdaítear fadhbanna sóisialta ach de bhar thionchar an Bhúdachais cuimhnítear freisin ar thábhacht an fhéineolais agus bíonn tuiscint chumhach ann ar neamhbhuaine an tsaoil seo.
Ó na hochtóidí i leith tá éileamh ar fhicsean choiteann, ar neamhfhicsean agus ar litríocht do pháistí. Tá baint ag ficsean coiteann le ficsean eolaíochta, scéalta bleachtaireachta, sraithscéalta stairiúla agus eile. Tá iriseoireacht fhíriciúil chun tosaigh sa neamhfhicsean ach tá iriseoireacht léiritheach indibhidiúlach ann freisin. Tháinig beocht úr i litríocht do pháistí sna caogaidí agus bhláthaigh sí arís sna hochtóidí, a bhuíochas sin ar scríbhneoirí nua a raibh a lán ban ina measc.
"Manga" agus úrscéalta guthán póca.
Leabhair stiallchartún is ea "manga", agus déanann siad léiriú ar gach taobh den saol beagnach - stair, cúrsaí eacnamaíochta, pornagrafaíocht agus eile. Is minic stil eispriseanaíoch nó impriseanaíoch á cleachtach iontu. Is mór an díol atá orthu, agus fiú sna hochtóidí ba iad na manga 20% ar a laghad dá raibh á fhoilsiú in aghaidh na bliana, le díolacháin timpeall ¥ 400 billiún.
Thosaigh úrscéalta guthán ag teacht amach i dtús na haoise seo. Scéalta rómánsacha iad a scríobhann mná óga do mhná óga eile ar ghutháin phóca, rud a fhágann a rian ar fhriotal agus ar insint an scéil. Uaireanta díoltar na mílte cóip de na leaganacha clóbhuailte.


Lárionad Airgeadais Domhanda Shang-hai.
Lárionad Airgeadais Domhanda Shang-haiIs ilstórach spéire an-ard é an Lárionad Airgeadais Domhanda Shang-hai (Sínis shimplithe: 上海 环球 金融 中心), atá suite i bPudong, An tSín, deartha ag Kohn Pedersen Fox. Ilstórach ilchineálach atá ann, comhdhéanta d'oifigí, óstáin, seomraí comhdhála, deiceanna breathnóireachta, agus siopalanna ar urlár na talún. Ar na hurláir 79 go dtí 03, tá an t-óstán Páirc Hyatt Shang-hai, le 174 seomraí agus svuíteanna agus is é an dara óstán is airde é ar domhan, ag sárú an Grand Hyatt Shang-hai ar an 53ú go 87ú urlár ar an Túr Jin Mao in aice leis.


Natsume Sōseki.
Tá an t-iomrá le Natsume Sōseki (夏目 漱石) (9 Feabhra 1867 – 9 Nollaig 1916), scríbhneoir a baisteadh mar Natsume Kinnosuke (夏目 金之助), gurb é an t-úrscéalaí Seapánach is suntasaí de ré Meiji (1968-1912) é. Chumadh sé haiku agus dánta den saghas Síneach, agus b'eolaí ar litríocht na Breataine é.
A óige.
Íomhá Natsume Sōseki ar aghaidh bancnóta 1000 yen (1984).
Rugadh é in Babashita i réigiún Edo d’Ushigome (Kikui in Shinjuku mar a thugtar inniu air). Ní raibh a thuismitheoirí ró-óg nuair a rugadh é: bhí a mháthair daichead bliain d’aois agus a athair trí bliana is caoga, agus gan leanbh eile ag teastáil uathu. Bhí seisear clainne ann cheana, agus bhí páiste breise ina thrillín ar an teaghlach, rud a d’fhág smál ar a mhuintir. Ghabh lánúin gan chlann Natsume ar altramacht sa bhliain 1868, cé gur scar siad nuair a bhí sé naoi mbliana d’aois. D'fhill sé ar a muintir féin.
D'fhreastail Natsume ar mheánscoil i dTóiceo, áit ar tháinig lé aige le litríocht na Síne. Shamhlaigh sé go bhféadfadh sé dul le scríbhneoireacht é féin feasta, ach níor thaitin an mian seo lena mhuintir, agus chuaigh sé ar Ollscoil Impiriúil Thóiceo le staidéar a dhéanamh ar ailtireacht. Thosaigh sé ag foghlaim Béarla freisin agus barúil aige go bhféadfadh sé leas a bhaint as an teanga sin feasta ina chuid staidéir.
Sa bhliain 1887 bhuail Natsume le Masaoka Shiki, cara a chabhraigh leis agus é ag cumadh haiku. Thosaigh sé ag cur Sōseki (focal Síneach a chiallaíonn “ceanndána”) lena chuid dánta.
Sa bhliain 1990 thosaigh sé ag déanamh staidéir sa Roinn Litríochta Béarla, áit ar chuir sé snas agus caoi ar a chuid Béarla, agus nuair a bhain sé céim amach sa bhliain 1893 chuaigh sé i mbun múinteoireachta i scoileanna éagsúla. Idir an dá linn bhí sé ag foilsiú haiku agus filíocht Shíneach ar nuachtáin agus ar thréimseacháin. Sa bhliain 1895 phós sé Nakane Kyoko.
Londain 1901-03.
Sa bhliain 1900 chuir Rialtas na Seapáine Natsume chun staidéar a dhéanamh sa Bhreatain. Shocraigh sé ar gan dul ar Ollscoil Cambridge toisc nárbh acmhainn dó ar scoláireacht rialtais é agus chuaigh ar Choláiste na hOllscoile, Londain.
Bhí saol cráite aige i Londain agus é ag cothú na háite istigh lena chuid leabhar. D’fhan sé i gceithre teach i ndiaidh a chéile, agus níor thaitin leis ach an ceann deireanach, áit chónaithe Priscilla agus Elizabeth Leale, deirfiúracha. Bhí dúil acu i litríocht mar a bhí aige féin (go háirithe i saothar Shakespeare), agus ba bhinn leis a gcuid Fraincise, teanga a bhí ar a dtoil acu. Chuir a intinn chráite uaigneach imní orthu, agus spreag siad chun dul amach agus tabhairt faoin rothaíocht é. Chuir sé bailchríoch ar an eolas a bhí aige ar litríocht an Bhéarla agus d’fhill sé ar an tSeapáin sa bhliain 1903.
Sa tSeapáin chuaigh sé in áit Koizumi Yakumo (Lafcadio Hearn) sa Chéad Scoil ab Airde, agus ansin ceapadh é ina ollamh le litríocht an Bhéarla in Ollscoil Impiriúil Thóiceo, mar ar mhúin sé teoiric agus critic liteartha.
Saol liteartha.
Thosaigh Natsume ag scríobh i ndáiríre sa bhliain 2003 agus é ag foilsiú filíochta, ach níor thuill aon saothar dá chuid clú mór dó go dtí gur fhoilsigh sé "Cat atá ionam", úrscéal aorach, sa bhliain 1905. Tháinig éileamh ar an leabhar agus iomrá leis féin.
Tháinig gearrscéalta óna lámh ina dhiaidh seo agus roinnt úrscéalta eile. D’éirigh chomh leo seo gurbh fhéidir leis an ollscoil a fhágáil. Chuaigh sé ag obair do "Asahi Shimbun" sa bhliain 1907 agus é ag teacht i dtír ar a pheann. Ba mhinic é ag plé na gaolmhaireachta idir cultúr an Iarthair agus cultúr na Seapáine. Scríobh sé úrscéal in aghaidh na bliana go dtí an bhliain 1916, nuair a cailleadh le hothras boilg é.
Bhain Natsume tairbhe as na téamaí a leanas: an bochtanas, an choimhlint idir an fonn agus an dualgas, saoirse an duine aonair in aghaidh leas an ghrúpa, an coimhthíos, tionsclú na tíre agus an toradh a bhí air, an aithris a rinne an tSeapáin ar nósanna an Iarthair agus an t-olcas i nádúr an duine.
Naisc.
Litríocht na Seapáine


Dordveidhil.
Is uirlis cheoil í an dordveidhil.


Clairnéid.
Is gléas ceoil gaoithe í an chlairnéid. Díorthaíonn an focal "clairnéid" ón bhfocal Iodáilise "clarino" ("trumpa") móide an forcheann díspeagtha "-et"). Tá roinnt saghasanna clairnéidí ann—an grúpa gléasanna gaoithe is mó dá bhfuil ann. Feadán fada atá sa chlairnéid agus é déanta de ghnáth as aon gheocán amháin den speiceas "Arundo donax" (cineál féir). Le tamall anuas, déantar an feadán as ábhar sintéiseach freisin.
Johann Christoph Denner a rinne an chéad chlairnéid, sa Ghearmáin, timpeall ar chasadh an 18ú haois, nuair a chuir sé méar cláraithe le chalumeau, gléas ceoil níos sine.


Ezra Nawi.
Nawi, in Aibreán na bliana 2010
Is gníomhaí cearta daonna as Iosrael é Ezra Nawi (nó "Ezra Yizhak Nawi" nó "Ezra Yitzchak Nawi") a tháinig chun cinn go hidirnásiúnta tar éis gur ciontaíodh é sa bhliain 2007 as páirt a ghlacadh i gcíréib agus ionsaí a dhéanamh ar phóilín bainteach le scrios theach Arabach sa Bhruach Thiar ag Póilíní Teorainn na hIosráile.
Cúlra.
Rugadh é sa bhliain 1952. Pluiméireacht an cheird a bhí aige. Bhíodh baint aige le gluaiseacht óige cumannach agus é ina ógánach agus thosaigh sé amach sa ghníomhaiocht pholaitiúil tar éis an Chéad Intifada sna 1980dí.
Polaitíocht.
Tháinig sé chun cinn go hidirnásiúnta tar éis gur ciontaíodh é sa bhliain 2007 as páirt a ghlacadh i gcíréib agus ionsaí a dhéanamh ar phóilín bainteach le scrios theach Arabach sa Bhruach Thiar ag Póilíní Teorainn na hIosráile.
Conspóid.
Ciontaíodh Ezra Nawi san Iosrael as sodamacht a dhéanamh ar ógánach Palaistíneach sa bhliain 1992. Ciontaíodh é as úsáid mhídhleathach a bhaint as uirlisí troda is as coireanna a bhaineann le drugaí, agus tá dhá sheal caite sa phríosúín aige dá mbarr, sna blianta 1997 agus 2006.
Iarpháirtí é Ezra Nawi den pholaiteoir Éireannach David Norris. Scríobh David Norris litir i 1997 chun Nawi a cabhrú.


Oileán na Deascabhála.
Suíomh Oileán na Deascabhála agus San Héilin (thoir theas)
Is oileán iargulta bolcánach san Atlantach Theas sna teochreasa é Oileán na Deascabhála. Cuid den chríoch Bhriotanach San Héilin, Oileán na Deascabhála agus Tristan da Cunha atá ann. Cónaíonn gobharnóir na críche i Jamestown, i San Héilin.
Tá an t-oileán suite 1,600 ciliméadar amach ó chósta na hAfraice agus 2,250 ciliméadar ó chósta Mheiriceá Theas. Tá 88 ciliméadar cearnach d'achar ann.
Radharc ar an oileán i dtreo an deiscirt ó bharr Sliabh Green
Ceaptar go bhfaca loingseoir ón bPortaingéil an t-oileán den chéad uair sa bhliain 1501 ach, má chonaic, níl aon taifead air sin le fáil anois. Ar Fhéile na Deascabhála sa bhliain 1503, tháinig loingseoir Portaingéalach eile, Alfonso de Albuquerque, ar an oileán. D'ainmnigh sé as an bhféile é.
Tá daoine ag maireachtáil ar Oileán na Deascabhála ón bhliain 1815 i leith, an bhliain ar cuireadh garastún Briotanach isteach ann, é sin i ndiaidh Napoléon Bonaparte a chur i ngéibhinn ar San Héilin.
Cé nach bhfuil daonra dúchasach ná buanseasmhach inniu ann, bíonn isteach is amach le míle duine ina gcónaí ar Oileán na Deascabhála. Is as an oileán San Héilin a bhformhór, agus as an Ríocht Aontaithe agus as na Stáit Aontaithe cuid eile díobh. Oibríonn an chuid is mó díobh le fórsaí míleata na Ríochta Aontaithe. Oibríonn daoine eile le seirbhísí teileachumarsáide agus eagraíochtaí spáis mar NASA, nó ag soláthar seirbhísí sóisialta agus riaracháin. Tá scoil ar an oileán do pháistí suas le 16 bliana d'aois.


Iompraíocht.
Tagraíonn an iompraíocht do ghníomhartha a bhaineann le córas nó orgánach, de ghnáth i ndáil lena gcomhshaol, lena n-áirítear na córais nó na horgánaigh eile go léir, chomh maith leis an timpeallacht fhisiciúil. Is éard atá ann ná freagra an chórais nó an orgánaigh ar spreagthaigh éagsúla nó ionchuir, cibé acu inmheánach nó seachtrach, comhfhiosach nó fo-chomhfhiosach, follasach nó ceilte, agus deonach nó neamhdheonach.


Pobal (Bitheolaíocht).
Is éard is pobal ann ná na horgánaigh go léir a bhaineann leis an speiceas céanna agus a chónaíonn sa cheantar geografach céanna. D'fhéadfadh idir-síolrú ag beirteanna a bheith i gceist san acar nó sa cheantar a úsáidtear chun an pobal a shainmhíniú agus a bheith níos dóchúla ná tras-phórú le haonán ó acair eile. De ghnáth, bíonn pórú i bhfad níos coitianta taobh istigh den cheantar ná trasna na teorann.


Tréith fheinitíopach.
Is éard is tréith ann ná athraitheach (nó leagan) ar leith de charachtar feinitíopach orgánaigh, a fhéadfar a bheith faighte le hoidhreacht, trí thionchar an chomhshaoil nó a bheith ina meascán den dá cheann. Mar shampla, tá dath súile ina charachtar nó ina asbhaint de tréith, cé go bhfuil gorm, donn ina dtréithe.


Éagsúlacht ghéiniteach.
Tagraíonn éagsúlacht ghéiniteach, leibhéal na bithéagsúlachta, do líon iomlán na dtréithe géiniteacha i gcomhdhéanamh géiniteach an speicis. Déantar idirdhealú idir an éagsúlacht ghéiniteach agus athraitheacht ghéiniteach, déanann an 'athraitheacht ghéiniteach' cur síos ar chlaonadh na dtréithe géiniteacha i dtreo an athraithe.


Athchuingir ghéiniteach.
Is éard is athchuingir ghéiniteach ann ná an próiseas trína mbristear móilín d'aigéad núicléach (de ghnáth aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN), ach freisin aigéad ribeanúicléasach (ARN)) agus ansin ina gceanglaítear go dtí ceann éagsúil eile é. Is féidir leis tarlú idir móilíní comhchosúla de ADN, mar atá in athchuingir homalógach, nó i móilíní neamhchosúla, mar atá i gcríochcheangail neamh-homalógach. Is modh coitianta é an athchuingir i ndeisiú ADN sa bhaictéir agus san eocarót araon. Tarlaíonn athchuingir sna heocaróit freisin le linn na méóise, áit a éascaíonn sé trasdáileadh crómasómach.


Sreabhadh géinte.
Sa ghéineolaíocht daonra, is éard is sreabhadh géinte ann ná (ar a dtugtar freisin géinimirce) aistriú ailléile na ngéinte ó phobal amháin go ceann eile.


Scagdhealú.
Is éard is scagdhealú ann ná fuil duine a ghlanadh trí fhuíolltáirgí a bhaint aisti le hinneall scagdhealaithe.


Beo-dheonú.
Is éard is beo-dheonú ann ná orgáin (nó cuid de cheann) a dheonú go hothar agus an duine beo. An duán is mó a bhíonn i gceist.


Baill bheatha.
Is iad na baill bheatha orgáin na colainne.


Trasphlandú orgán.
Is éard is trasphlandú orgán (nó "trasphlandú" leis féin scaití) ann ná aistriú orgáin nó fíocháin ó dhuine amháin chuig duine eile mar chóir leighis. Muna leathphéire comhionann leis an deontóir an faighteoir, spreagann an nódú seo frithghníomh imdhíonach, chomh dian go bhféadfaidh sé an fíochán trasphlandaithe a mhilleadh go hiomlán. Tarlaíonn an frithghníomh seo de bharr próitéiní coimhthíocha a thabhairt isteach don fhaighteoir. Is féidir é a rialú a bheag nó a mhór le drugaí imdhíonathoirmiscthe, agus is lú é i gcomhréir dhíreach le dlúithe an ghaoil idir deontóir is faighteoir. Trasphlandaíodh na fíocháin is na horgáin seo go rathúil: fuil is fochoda na fola, smior cnáimhe, duán, ae, croí, is scamhóga i gcásanna cliseadh géar orgán. Faightear fíochán le trasphlandú ó dheontóirí beo is corpáin chuí. Tá an choirne, i dtosach na súile, á trasphlandú ó na 1930idí, ach sa chás seo níl aon cheist go dtarlóidh frithghníomh imdhíonach. Is féidir coirní a choinneáil i mbainc stórála is a úsáid chun daille de bharr dochair do thosach na súile, mar a tharlaíonn i gcatarachtaí, a leigheas.


Theropoda.
Creatlach "Giganotosaurus", a bhí 14 méadar ar fhad agus ar cheann de na "Therapoda" is mó
Is éard is Theropoda (Gaeilge: "téireapód", ˈθɛrəpɒd/; fo-ord Theropoda /θɨˈrɒpɵdə/,brí;thero=mart agus poda=cosa") ann ná fo-ord de dineasár déchosach sáirisceach, agus 'craobh' nó 'clados' comhdhéanta den fho-ord agus a shliochtaigh (lena n-áirítear éin nua-aimseartha) araon. Bhí na dineasáir a bhain leis an fho-ord theropoda go príomha ina bhfeoiliteoirí, cé gur eascair roinnt grúpaí de na téireapód ó ainmhíthe luibhiteacha, uiliteacha agus feithiditeacha.


Amy Winehouse.
Ceolchumadóir agus amhránaí Sasanach a bhí in Amy Jade Winehouse (14 Meán Fómhair 1983 – 23 Iúil 2011). Amhránaí d'ard-cháil a bhí inti, agus rath agus duaiseanna bainte amach aici mar chontralt sna seánraí rithim agus na gormacha (R&B), ceol sól agus snagcheol.
Cé go raibh an-mheas uirthi mar cheoltóir, tharraing Winehouse mí-cháil uirthi féin freisin mar thoradh ar mhí-úsáid drugaí agus alcóil, agus na géar-fhadhbanna sláinte a lean as. Chuir na fadhbanna seo go mór isteach uirthi agus ar a stádas mar cheoltóir den scoth, agus d'éag sí dá bharr sa deireadh.


Déchosachas.
An ostrais, ceann de na déchosaigh is tapúla atá beo sa lá ata inniu ann.
Is éard is déchosachas ann ná an cineál gluaiseachta trastíre ina ngluaiseann orgánach trí a cuid dhá géaga cúil, nó cosa a úsáid. Tugtar déchosach (Laidin: "bis": "dá“, "pes/pedis": "cos/cois") ar ainmhí nó meaisín a mbogann de ghnáth ar bhealach déchosaigh. I measc na gcineálacha gluaiseacht seo tá siúl, rith, nó preabadh, ar dhá géagán (de ghnáth cosa


Pontrhydygroes.
Sráidbhaile beag is ea Pontrhydygroe i gCeredigion oirthuaisceart na Breataine Bige gearr d'Afon Ystwyth, an abhainn a shreabhann tríd an sráidbhaile.
Roimhe seo, bhí tionscal na mianadóireachta faoi lán seol ann, go háirithe ag na Lisburnes. Le déanaí chuidigh maoiniú éagsúla le hatógáil droichead na mianadóirí trasna na habhann, an Ystwyth, agus leis an t-eas chomh maith. Ag tús an chéid seo caite, bhí thart ar 9 teach tábhairne sa sráidbhaile.


Tristan da Cunha.
Is oileán beag san Atlantach Theas é Tristan da Cunha agus roinnt oileán beag neamháitrithe eile ina chóngar. Cuid den chríoch thar lear úd de chuid na Ríochta Aontaithe San Héilin, Oileán na Deascabhála agus Tristan da Cunha é. Cónaíonn gobharnóir na críche i Jamestown, i San Héilin. Bhí 264 duine ina gcónaí ar an oileán sa bhliain 2010.
Edinburgh of the Seven Seas, príomhbhaile Thristan da Cunha
Tá Tristan da Cunha suite 2,816 ciliméadar amach ó chósta na hAfraice Theas agus 3,360 cilméadar ó chósta Mheiriceá Theas. Tá 98 ciliméadar cearnach d'achar san oileán Tristan da Cunha féin. Tá 207 ciliméadar cearnach ar fad ann agus na hoileáin bheaga curtha san áireamh. Orthu siúd tá Inaccessible Island agus na hOileáin Nightingale, 35km taobh thiar theas ó Tristan, agus Gough Island, 395km taobh theas-thoir theas uaidh. Anaclanna dúlra iad Inaccessible agus Gough. Bíonn seisear ag cur fúthu ar Gough mar fhoireann an stáisiún aimsire atá ag an Afraic Theas ansin.
Tá Edinburgh of the Seven Seas, an t-aon bhaile ar Tristan, suite ar an gcósta thiar thuaidh ar an t-aon talamh réasúnta mín ar an oileán. Is é Queen Mary's Peak, binn bholcánach, an pointe is airde (2,062 méadar). Bíonn sneachta ar an mbinn sa gheimhreadh, ach ní chuireann sé sioc ar an oileán faoi bhun 500 méadar. Deirtear gurb é an áit is iargúlta ar Domhan é a bhfuil daoine ina gcónaí ann.


Grazia Deledda.
Scríbhneoir Iodálach ba ea Grazia Deledda (27 Meán Fómhair 1871 - 15 Lúnasa 1936) a ghnóthaigh Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1926.
A beatha.
Rugadh í ag Nuoro sa tSairdín mar an duine deireanach de sheisear clainne i dteaghlach meánaicmeach. I ndiaidh na bunscoile d'fhoghlaim sí Iodáilis, Laidin agus Fraincis ó oide príobháideach (aoi de chuid duine dá gaolta) agus rinne staidéar ar an litríocht léi féin. Níorbh é nós na linne úd oideachas iomlán scoile a thabhairt do chailíní.
Grazia Deledda lena fear céile agus lena mac sa Róimh timpeall na bliana 1905.
D'fhoilsigh sí úrscéalta ar "L'ultima moda", iris a bhí ag foilsiú próis agus filíochta ag an am. Chuir Trevisano "Nell'azzurro" amach sa bhliain 1890, agus tháinig "Paesaggi sardi" ó Speirani sa bhliain 1896. Tháinig "Anime oneste" amach sa bhliain 1895 agus "Il vecchio della montagna" amach sa bhliain 1900, agus bhí saothair dá cuid le léamh ar na hirisí "La Sardegna", "Piccola rivista" agus "Nuova Antologia". Faoin am sin bhí na criticeoirí ag tabhairt airde uirthi.
Casadh Palmiro Madesani, feidhmeannach de chuid Aireacht an Chogaidh, uirthi sa bhliain 1899. Phós siad sa bhliain 1900 agus d'aistrigh Deledda go dtí an Róimh.
Cuireadh bailchríoch ar a clú nuair a d'fhoilsigh sí "Elias Portolu" sa bhliain 1903 agus bhí éileamh as sin amach ar a cuid úrscéalta agus drámaí: " Cenere" (1904 - saothar a rinneadh scannán de le Eleonora Duse), "L'edera" (1908), "Sino al confine" (1911), "Colombo e sparvieri" (1912), "Canne al vento" (1913), "L'incendio nell'oliveto" (1918), "Il Dio dei venti" (1922).
Cailleadh sa Róimh í in aois a ceithre bliana is seasca.
Tréithe a saothair.
Téann saothar uile Deledda i ngleic leis an ngrá, leis an mbuairt agus leis an mbás, rudaí a chuirtear in iúl trí oibriú na cinniúna. Bhíonn dlúthbhaint idir áiteanna agus daoine, idir mothúcháin agus timpeallacht.
Bhí an-mheas ar a saothar ag Luigi Capuana agus ag Giovanni Verga, agus chuaigh sí i bhfeidhm ar scríbhneoirí níos óige. Bhí iomrá léi i dtíortha eile, agus mhol idir Maxim Gorky agus D. H. Lawrence í. Deir criticeoirí éigin go bhfuil cosúlacht idir í agus Verga, Leo Tolstoy agus Honoré de Balzac. D'aistrigh sí "Eugenia Grandet", leabhar de chuid Balzac, go hIodáilis. Tá a saothar féin fréamhaithe i ndúchas na Sairdíne, agus chuir sí síos ar "la saggezza profonda ed autentica" (an fhíorchríonnacht dhomhain) a bhí le fáil i seandaoine áirithe den oileán úd, daoine ar mhó a d'fhoghlaim sí uathu ná ó leabhar ar bith. Bhí amhras ag muintir a háite duchais gur léirigh sí mar thuathánaigh gharbha gan foghlaim iad, ach thug criticeoirí faoi deara cé chomh bríomhar agus chomh nádúrtha a bhí caint a cuid pearsana, rud a thug úire nua isteach i litríocht na hIodáilise.
A guth.
Guth taifeadta an údair agus í ag caint ag deasghnáth Nobel sa bhliain 1926.


DART Faoi Thalamh.
Is é DART Faoi Thalamh () an lúb ar lár a sholáthróidh líonra iarnróid comaitéirí cónasctha gan uaim do cheantar Bhaile Átha Cliath don chéad uair riamh. Is é an mórthionscadal infrastruchtúir iarnróid is mó a thógfar faoi chlár infheistíochta Iompar 21 an Rialtais.
Déanfaidh DART Faoi Thalamh dara líne DART ard-acmhainneach faoi thalamh trí Lár Bhaile Átha Cliath a sheachadadh.
Beidh an tollán thart ar 7.6 km in achar agus nascfaidh sé Líne Chill Dara agus Líne Iarnróid an Tuaiscirt le chéile trí stáisiúin faoi thalamh a bheidh go straitéiseach ag Duga Spencer, Faiche Stiabhna, Heuston, agus ag Stáisiún na bPiarsach chomh maith le stáisiún DART nua os cionn talún ag Inse Chór.
Nascfaidh DART Faoi Thalamh na córais iarnróid go léir – DART, Comaitéirí, Luas agus Meitreo – chun líonra iompair cónasctha inrochtaine a chruthú do Bhaile Átha Cliath. Ardóidh DART Faoi Thalamh líon na ndaoine a bheidh ag taisteal ar líonra comaitéirí Mhórcheantar Bhaile Átha Cliath faoi thrí go dtí breis is 100 milliún turas paisinéirí in aghaidh na bliana.


Meitreo Bhaile Átha Cliath.
Is é a bheidh san Meitreo Thuaidh ollchóras idirthurais mear, minic, nua-aimseartha agus sár-inrochtana a cheanglóidh Sord agus an ceantar máguaird i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath le Lár Chathair Bhaile Átha Cliath. Gabhfaidh An Meitreo Thuaidh trí thollán faoi Aerfort Bhaile Átha Cliath agus ón taobh ó thuaidh de Bhaile Munna go dtí Lár na Cathrach.


Bunreacht na Fraince.
Glacadh le Bunreacht reatha na Fraince an 4 Deireadh Fómhair 1958. Tugtar "Bunreacht na Cúigiú Poblachta" air de ghnáth, agus chuaigh sé in ionad Bhunreacht na Ceathrú Poblachta ó 1946. Ba é Charles de Gaulle an príomhdhuine taobh thiar an bunreacht nua agus an Cúigiú Poblacht a thabhairt isteacht, cé gur dhréachtaigh Michel Debré an téacs. Ón am sin, leasaíodh an bunreacht ocht n-uaire déag, agus leasaíodh é is deireanaí in 2008.
Achoimre.
Meabhraíonn brollach an bhunreachta an "Dearbhú um Chearta an Duine agus an tSaoránaigh" ó 1789 agus bunaíonn sé an Fhrainc mar phoblacht shaolta agus dhaonlathach, agus is ón bpobal a thagann a ceannasacht.
Déanann sé socrú chun an tUachtarán agus an Parlaimint a thoghadh, an Rialtas a roghnú, agus an socrú maidir leis na cumhachtaí a bhaineann leo araon agus an bhaint a bhíonn eatarthu. Cinntíonn sé go mbíonn údarás breithiúnach ann agus cruthaíonn sé Ard-Chúirt (cúirt chun breith a thabhairt ar an Uachtarán ach níor comóradh an chúirt riamh), Comhairle Bhunreachtúil, agus Comhairle Eacnamaíoch agus Shóisialta. Ceapadh é chun Uachtarán láidir ó thaobh na polaitíochta de a chruthú.
Ceadaítear leis an mBunreacht conarthaí idirnáisiúnta agus conarthaí a bhaineann leis an Aontas Eorpach a dhaingniú. Níl sé soiléir cé acu an bhfuil an fhoclaíocht (go háirithe forchoimeádais na cómhalartachta) ag luí le dlí an Aontais Eorpaigh, nó nach bhfuil sí.
Leagann an Bunreacht modhanna amach maidir le conas a leasaítear é chomh maith - trí reifreann a eagrú nó trí phróiseas parlaiminte in éineacht le toiliú an Uachtaráin. Is é seo a leanas an gnáthnós imeachta a bhaineann le leasú bunreachta: ní mór do dhá thithe na Parlaiminte an leasú a ghlacadh i dtéarmaí comhionanna,agus ansin ní mór an leasú a glacadh trí thromlach simplí le linn reifrinn, nó trí 3/5 de chomhsheisiún na tithe araon den Pharlaimint (Comhdháil na Fraince) (airteagal 89). Ach, sheachain an tUachtarán Charles de Gaulle an nós imeachta reachtaíochta seo in 1962 agus chuir sé leasú bunreachta go díreach faoi bhráid an phobail i reifreann (airteagal 11), agus glacadh leis an leasú. Bhain conspóid leis an gcinneadh sin ag an am; rialaigh an Chomhairle Bhunreachtúil, áfach, gur glacadh leis an leasú, os rud é go raibh friotal curtha ar thoil na ndaoine ceannasacha.
Rith an Pharlaimint athchóirithe bunreachta a raibh á gcur chun tosaigh ag an Uachtarán Nicolas Sarkozy, an 21 Iúil 2008. Ní raibh ach dhá vóta idir an dá taobh. Má thugfar na hathruithe seo chun críche, tugfar teorainn de dhá théarma i leith na huachtaránachta isteach, tugfar ceart don pharlaimint roinnt ceapachán ón uachtarán a chrosadh, deireadh a chur le rialú an rialtais ar chóras coiste na parlaiminte, agus a clár oibre féin a shocrú, tugfar cead don uachtarán aithisc a thabhairt don pharlaimint agus í ar seisiún, agus cuirfear deireadh le ceart an uachtaráin comhphardúin a thabhairt. (Féach dlí bunreachtúil na Fraince an 23 Iúil 2008)
Iarbhunreachtanna.
Bhí bunreachtanna líonmhara ag an bhFrainc roimhe seo.


Oileáin Auckland.
Suíomh Oileán Auckland siar ó dheas ón Nua-Shéalainn
Oileánra iargúlta sna Farraigí Theas is sea Oileán Auckland. Tá siad suite 465 ciliméadar siar ó dheas ón chalafort Bluff ar Oileán Theas na Nua-Shéalainne. Cuid d'Oileáin Fho-Anarctacha na Nua-Shéalainne iad. Tá na hoileáin neamháitrithe.
Geograife.
Íomhá saitilíte d'Oileáin Auckland. Tá an t-iardheisceart thuas ar chlé.
Is é Oileán Auckland an príomhoileán den ghrúpa agus 510 ciliméadar cearnach ann. Tá sé 42 ciliméadar ar fhad. Aillte crochta agus tírdhreach gharbh iad sainghnéithe an oileáin. Múr d'aillte atá sa chósta thiar. An ceann thoir thuaidh (in éineacht le hOileán Enderby trasna chaolais bhig uaidh) an t-aon áit a bhfuil talamh ann arbh fhéidir le héinne a shaothrú.
Stair na n-oileán.
Polainéisigh na chéad daoine a tháinig chuig na hoileáin. Is féidir gurb ón 13ú haois na hiarsmaí díobh atá faighte ag seandálaithe ar Oileán Enderby. Is iad Oileáin Auckland an pointe is faide ó dheas dár shroich na Polainéisigh.
Cósta theas Oileáin Adams, an t-oileán is faide ó dheas
Ba é an chéad uair ar tháinig daoine eile ar na hoileáin ná teacht loinge Briotanaí sa bhliain 1806. Bhí na hoileáin tréigthe faoin am sin. Sa bhliain 1842, chuir scata Māori, in éineacht lena gcuid sclábhaithe Moriori, chuir siad fúthu ar iarthuaisceart an phríomhoileáin. Mhair an lonnaíocht úd fiche bliain. Sa bhliain 1849, tháinig scata Sasanach chomh maith. D'fhan siad seo dhá bhliain go leith. Ní raibh duine ná deoraí fágtha faoin bhliain 1863, nuair a cuireadh na hoileáin go hoifigiúil den chéad uair le líon na limistéar faoi réir na Nua-Shéalainne.
Bhristí longa timpeall na n-oileán chomh minic sin gur chuir an rialtas trí háit ar bun ar Oileán Auckland a raibh soláthar ann dóibh siúd a thiocfadh leo an t-oileán a bhaint amach. Tugann eolaithe cuairt ar na hoileáin go rialta agus ceadaítear turasóireacht ar an bpríomhoileán agus ar Enderby.


Prvoslav Vujčić.
Scríbhneoir Seirbiach is ea Prvoslav Vujčić a rugadh in Požarevac ar an 20 Iúil, 1960. Áirítear é ar dhuine de na scríbhneoirí is fearr sa diaspóra Seirbiach, agus é ag cur faoi i gCeanada.


Luigi Pirandello.
Ba dhrámadóir Iodálach, úrscéalaí, agus scríbhneoir gearrscéalta é Luigi Pirandello (Agrigento, 28 Meitheamh 1867 – An Róimh, 10 Nollaig 1936). Sa bhliain 1932, bronnadh an Duais Nobel na Litríochta air.
Cuimsíonn obair an údair úrscéalta na céadta gearrscéalta, agus thart ar 40 drámaí, cuid acu atá scríofa i Sicilis. Go minic, feictear ar scigdhrámaí tragóideacha Phirandello mar réamhtheachtairí do 'Téatar na hÉigéille' (Fraincís: "Théâtre de l'Absurde").


Clais an Easaidh.
Is baile crochtóireachta in Asaint, Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd ar chósta thiar-theas na hAlban, í Clais an Easaidh (Béarla: "Clashnessie"). Ta an baile suite gar do thrá ghainmheach Linne Chlais an Easaidh ar an mbóthar B869 seacht míle ar an taobh ó thuaidh de Loch an Inbhir. Is iad seo a leanas na comhordanáidí geografacha atá aige: 58° 13′ 20.68" Tuaisceart agus 5° 18′ 51.64″ Iarthar.
Tháinig ainm an bhaile ón eas atá suite ag ceann an ghleanna san áit a bhfuil an chuid is mó de na tithe.


Cnoc Montpelier.
Is cnoc é Cnoc Montpelier, 383 méadar (1,257 dtroigh) ar airde i gContae Bhaile Átha Cliath, Éire. Club Thine Ifrinn a thugtar air go hiondúil (as Béarla: "Hell Fire Club"), an t-ainm coitianta a thugtar ar an bhfothrach de fhoirgneamh atá suite ag mullach an chnoic. Thóg William Conolly an foirgneamh mar lóiste seilge timpeall na bliana 1725. Tugadh "Cnoc Pelier" nó "Mount Pelier" as Béarla air agus tugadh seo ar an gnoc féin leis ó tógadh an lóiste. Ní fios a thuilleadh céard é bun-ainm an chnoic ach tá Patrick Healy, staraí agus seandálaí, den tuairim go m'fhéidir gur "Suide Uí Ceallaig" nó "Suidi Celi" mar a luaitear sa "Crede Mihi" (leabhar chlárúchán na ndeoisí de chuid Ardeaspaig Bhaile Átha Cliath) é, atá i gceist.


Asaint.
Cataibh, Tá Asaint in aice leis an spota dearg ar dheis.)
Is paróiste riaracháin nó 'sgìre' in iar-thuaisceart na hAlban í Asaint. Tá sí ina chomhpháirt den chontae traidisiúnta Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd. Tá Asaint suite taobh ó thuaidh d'Ulapul. Tháinig an t-ainm ón sean-Lochlannais a chiallaíonn 'deireadh an droma'. Is é Loch an Inbhir an baile is mó in Asaint.
Cruth na tíre.
Tá clú ar Asaint mar gheall ar a tírdhreacha.
Tá Anaclann Náisiúnta Dúlra Chreag a' Chnocain (Béarla: "Knockan Crag National Nature Reserve") lena n-áirítear ionad cuairteoirí a thugann léirmhíniú ar an ghné geolaíochta Sá-éascan a'Mhoine (Béarla: "Moine Thrust"), mar chuid de Geopháirc Iar-Thuath na Gàidhealtachd.
Tá "Uaimh an Chlaoin", an uaimh is faide in Albain sa cheantar seo, suite 5 mhíle (8.0 km) ó dheas d'Innis nan Damh.


Loch an Inbhir.
Príomh-bhóthar Loch an Inbhir in aice leis an phort-maraIs é Loch an Inbhir an baile is mó in Asaint,i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain. Ta an baile suite taobh thoir de Loch Inbhir, ar an mbóthar A837, 30 míle iar-thuaidh d'Ulapul. Is é seo a chomhordanáide geografaí 58° 9′ 0″ Tuaisceart agus 5° 15′ 0″ Iarthar. Sa bhliain 1991, bhí 558 duine ina gcónaí ann.


Standard & Poor's.
Is comhlacht seirbhísí airgeadais é Standard & Poor's atá bunaithe sna Stáit Aontaithe (SAM). Is rannán é de chuid Chuideachtaí McGraw-Hill a bhfoilsíonn taighde airgeadais agus anailís ar stoic agus bannaí. Tá a innéacsanna stocmhargaí, sé sin an SAM-bhunaithe S & P 500, an Astrálach-bhunaithe ASX 200, an Cheanadach-bhunaithe TSX, an Iodáileach-bhunaithe MB agus an India-bhunaithe S & P CNX Nifty. Ceann de na trí gníomhaireachtaí in mó rátála creidmheasa é, lena n-áirítear freisin Séirbhíse Infheisteora Moody's agus Fitch Ratings.


Museu de Arte de São Paulo.
Museu de Arte de São Paulo
Is músaem í an Museu de Arte de São Paulo i São Paulo na Bhrasaíl.
Naisc sheachtracha.
Sao Paulo, Museu de Arte de


Cath Leipzig.
Troideadh Cath Leipzig nó Cath na Náisiún, ar an 16-19 Deireadh Fómhair 1813, idir arm an chomhrialtais de chuid na Rúise, na Prúise, na hOstaire agus an na Sualainne agus arm na Fraince de chuid Napoléon. Bhí thrúpaí na Polainne agus na hIodáile chomh maith le Gearmánaigh ó Chónaidhm na Réine freisin in Arm Napoléon. Ghlac níos mó ná 600,000 saighdiúirí páirt sa chath, an cath is mó san Eoraip roimh an Chéad Chogadh Domhanda.
Leipzig 1813
Leipzig 1813
Leipzig 1813
Leipzig 1813
Leipzig 1813
Leipzig 1813
Leipzig 1813
Leipzig


Harri Holkeri.
Polaiteoir coimeádach Fionlannach agus eadránaí síochána a bhí i Harri Hermanni Holkeri a rugadh in Oripää ar an 6 Eanáir 1937 agus a fuair bás ar an 7 Lúnasa 2011 i Heilsincí. Bhí sé ina Phríomh-Aire sna blianta 1987-1991 agus ina chathaoirleach ar Chomhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe ("Comhthionól na Mílaoise") ón 5 Meán Fómhair 2000 go dtí an 11 Meán Fómhair 2001. Chaith sé blianta deireanacha a ghairmréime ag obair ina eadránaí síochána do na Náisiúin Aontaithe.
Óige.
Bhí a athair, Antti Edward Holkeri, ina phóilín in Oripää in iardheisceart na Fionlainne, agus Maire Kyllikki "née" Ahlgren a bhí ar a mháthair. D'aistrigh an teaghlach go Toijala (cuid d'Akaa inniu, in aice le Hämeenlinna), áit ar chaith Holkeri blianta a chéad óige. Sa bhliain 1957 bhain sé amach a Ardteastas ón meánscoil áitiúil (Toijalan yhteiskoulu). Bhí sé ina ghasóg freisin. I ndiaidh an Ardteastais chuaigh sé sna saighdiúirí le bliain an choinscríofa a chaitheamh ansin, agus nuair a bhi an téarma curtha de aige, chuaigh sé ag staidéar eolaíocht pholaitiúil in Ollscoil Heilsincí. Bronnadh céim ollscoile air sa bhliain 1962.
Phós Holkeri Marja-Liisa Lepistö sa bhliain 1960, agus saolaíodh mac agus iníon dóibh, Jukka agus Katju, sna blianta 1962 agus 1964.


IdirThrádáilÉireann.
Ceannoifig Idir-Thrádáil Éireann, Sráid ChillMhuire, Iúr Cinn Trá, Co. an DúinCeann de na sé comhlachtaí uile-Éireann is ea 'An Comhlacht Forbartha Trádála agus Gnó', nó IdirThrádáilÉireann (Béarla: "InterTradeIreland", Albainis Uladh: "NifferinMercatAirlann"), a cuireadh ar bun mar chuid d'forfheidhmiú Chomhaontú Aoine an Chéasta.
Cé go bhfuil sainchúram soiléir oibriúcháin aige, feidhmíonn sé faoi stiúir iomlán na Comhairle Aireachta Thuaidh-Theas nó CATT, agus freagracht áirithe air freisin i leith na Comhairle, an Oireachtais agus Thionól Thuaisceart Éireann agus freisin i leith na Rann Airgeadais agus na Rann eile rialtais atá freagrach as a mhaoiniú i ngach ceann den dá dhlínse.
Bunaíodh Idir-Thrádáil Éireann chun faisnéis a mhalartú agus obair a chomhordú maidir ar thrádáil, fhorbairt gnó agus nithe gaolmhara, i réimsí ina n-aontaíonn lucht an dá riaracháin go sonrach go mbeadh sé ina leas frithpháirteach dóibh.
Is é an Dr David Dobbin an Cathaoirleach agus an tUasal John Fitzgerald an Leas-Chathaoirleach.
Is é an tUasal Liam Nellis Príomhfheidhmeannach an chomhlachta.


University Observer.
Is nuachtán Béarla mórbhileoige ollscoile é The University Observer a fhoilsítear gach coicís sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Bíonn ailt rialta i nGaeilge ann. Nuachtán é a fhaigheann bunmhaoiniú ón táille clárúcháin coláiste, mar sin tá dualgas áirithe orthu éilimh na mac léinn a chomhlíonadh.


College Tribune.
Is nuachtán Béarla tablóide é an College Tribune a fhoilsítear gach coicís sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Bhunaigh an t-iriseoir Vincent Browne an chéad nuachtán sa choláiste chomh fada siar le 1986, agus fós, tá "The College Tribune" ar an bhfód. Ní fhaigheann an nuachtán aon airgead ón gColáiste agus dá bharr sin tá sé go hiomlán neamhspleách, agus bíonn sé i gcónaí ag brath ar urraíocht ó chomhlachtaí i gCOBÁC agus taobh amuigh di. Le déanaí, tá an Tribune tar éis forbairt a dhéanamh ar-líne leis an suíomh idirlín www.collegetribune.ie agus tar éis sé mhí (Meitheamh 2011), tá thart ar 40,000 cuairteoirí tar éis cuairt a thabhairt air. Bíonn leathanach Gaeilge ann gach coicís agus forlíonadh do Sheachtain na Gaeilge. Rinne an Tribune ceiliúradh ar 25 bliain de bheith ar an bhfód sa bhliain 2011.


Belfield FM.
Is stáisiún raidió mac léinn é Belfield FM a chraolann as an Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath ar líne agus ar FM ar feadh tréimhsí áirithe gach bliain. Le cabhair ó Bhord na Gaeilge UCD agus muintir na scéime bíonn an Ghaeilge le cloisteáil i mBelfieldFM go minic. Craolann an stáisiún roinnt clár i nGaeilge gach seachtain, faoi réimse leathan ábhar, cosúil le spórt, ceol, siamsaíocht. Déanann na cláir sin poiblíocht ar son na n-imeachtaí ar champas agus déanann siad iarracht daoine a mhealladh chucu.


An Cumann Liteartha agus Stairiúil.
Is é An Cumann Liteartha agus Stairiúil (L&S) (Béarla: "The Literary and Historical Society" nó "L&H") an cumann díospóireachta is mó ar an gColáiste Ollscoile, Baile Átha Cliath in Éirinn agus ceann de na cinn is mó, is sine agus is aitheanta sa tír ar fad chomh maith. Bhunaigh John Henry Newman an cumann sa bhliain 1855. Cuireann an cumann díospóireachtaí agus comórtais rialta ar siúl.


Ceann Dheurbaí.
Tá Ceann Dheurbaí suite ar an taobh thiar thuaidh de chósta Oileán Mhanann.


Barúl Deas.
Cnoc i ndeisceart Oileán Mhanann is ea Barúl Deas (Gaeilge Mhanainn: "Baarool Jiass"). Tá iarsmaí de dhún ar an mhullach, a chreidtear a bheith ina bhaile Mhanannán Mhic Lir, 'dia na mara', agus é timpeallaithe den chuid is mó le fháschoillte. Ar fhána thiar theas an chnoic tá taiscumar Cringle, a tógadh chun uisce a sholáthar do dheisceart an oileáin. Is é 'Barúl Tuaidh' (Gaeilge Mhanainn: Baarool Twoaie) an dara cnoc is airde in Oileán Mhanann, ag 483 méadar.


Baile a' Chladaich.
Seo an áit gur féidir leat casadh ar an bhóthar go dtí teach solais an tStóir
Tá Baile a' Chladaich ina bhaile crochtóireachta in Asaint, Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, a bunaíodh le linn na bhFuadach. Tá sé suite in aice leis an Chlais Mhór, (Béarla: "Clashmore"). Ceanglaíonn bóthar beag é leis an B869 a leannas go dtí an teach-solais in aice leis 'an Stór'.


An Druim Beag.
Tá an Druim Beag ina bhaile crochtóireachta in Asaint, Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd. Tá sé suite ar an mbóthar B869 idir an Nead (san oirthear) agus Cùl-Cinn an Droma Bhig (san iarthar). Tá Loch Druim Beag in iarthar an bhaile.


Bunreacht Chónaidhm na Rúise.
Glacadh le Bunreacht reatha Chónaidhm na Rúise (Rúisis: "Конституция Российской Федерации") i reifreann náisiúnta an 12 Nollaig 1993. Tháinig bunreacht na Rúise i bhfeidhm an 25 Nollaig 1993, ón nóiméad a foilsíodh é go hoifigiúil. Ghlac sé ionad iar-Bhunreachta Shóivéadaigh an 12 Aibreán 1978 de chuid Phoblacht Shóivéadach Fheidearálach Shóisialach na Rúise i ndiaidh ghéarchéim bhunreachtúil na Rúise sa bhliain 1993.
As na vótálaithe cláraithe uile, ghlac 58,187,755 duine (nó 54,8%) páirt sa reifreann. Vótáil 32,937,630 (54,5%) díobh i bhfabhar ghlacadh an Bhunreachta.
Struchtúr.
a> ag tógáil mhionn an uachtaráin lena lámh ar an mBunreacht, an 7 Bealtaine 2008.
Tá an bunreacht roinnte ina dhá chuid.
Cuid a Dó.
Ruise, Bunreacht Chonaidhm na


Bunreacht na hÚcráine.
Is é atá i mBunreacht na hÚcráine (Úcráinis: Конституція України) ná dlí bunúsach an náisiúin. Glacadh agus daingníodh leis an mBunreacht ag 5ú seisiún Verkhovna Rada na hÚcráine (Верховна Рада України) (an pharlaimint) an 28 Meitheamh 1996. Ritheadh an bunreacht le 315 vóta dearfach as 450 vóta san iomlán (as íosmhéid de 300).
Ní mór go mbeidh dlíthe eile agus gníomhartha dlíthiúla normatacha eile na hÚcráine ag cloí leis an mbunreacht. Dílsítear an ceart chun an bunreacht a leasú trí nós imeachta reachtaíochta speisialta don pharlaimint amháin. Is í Cúirt Bhunreachtúil na hÚcráine an t-aon chomhlacht ar féidir an bunreacht a léiriú agus ar féidir cinneadh a dhéanamh ar cé acu an bhfuil reachtaíocht ag cloí leis, nó nach bhfuil.
Stair.
Go dtí an 8 Meitheamh 1995, bhí Bunreacht (Dlí Bunúsach) PSS na hÚcráine (a glacadh sa bhliain 1978 agus a leasaíodh go hiomadúil ina dhiaidh sin) ina dhlí uachtarach san Úcráin. Shínigh Uachtarán Leonid Kuchma agus Ceann Comhairle Oleksandr Moroz (ag gníomhú dó ar son na parlaiminte) an Comhaontú Bunreachtúil an 8 Meitheamh 1995 le haghaidh na tréimhse go dtí gur féidir Bunreacht nua a dhréachtú.
Glacadh leis an gcéad bhunreacht ó neamhspleáchas le linn seisiúin pharlaiminte thar oíche an 27 Meitheamh-28 Meitheamh 1996, ar a dtugtar "oíche bhunreachtúil na bliana 1996" go neamhoifigiúil. Síníodh agus fógraíodh Dlí Uimh. 254/96-BP maidir leis an mbunreacht a dhaingniú agus iarbhunreachtanna a chur ar neamhní agus an Comhaontú go searmanach i lár Mheithimh 1996. De réir rialú Chúirt Bhunreachtúil na hÚcráine, áfach, tháinig an Bunreacht i bhfeidhm ag an nóiméad inar fógraíodh vóta na parlaiminte an 28 Meitheamh 1996, ag timpeall is 09.00 am áitiúil Chív.
Leasuithe.
De réir Chaibidil XIII: Ní féidir Bunreacht na hÚcráine a leasú ach le toiliú dhá thrian ar a laghad de bhallraíocht bhunreachtúil Verkhovna Rada na hÚcráine.
Ina theannta sin, ní féidir parlaimint na hÚcráine leasuithe ar Chaibidil I — "Prionsabail Ghinearálta," Caibidil III — "Toghcháin. Reifreann," agus Caibidil XIII — "Leasuithe a Thabhairt Isteach do Bhunreacht na hÚcráine," a thabhairt isteach gan faomhadh a fháil ó reifreann uile-Úcráineach a shainíonn Uachtarán na hÚcráine.
Leasuithe 2004 - 2010.
Rith an pharlaimint Dlí Uimh. 2222-IV á leasú an bhunreachta an 8 Nollaig 2004. Glacadh leis an ndlí le tromlach de 90 faoin gcéad (402 vóta dearfach, 21 vóta diúltach, agus 19 staonadh; 300 vóta dearfach ag teastáil) go comhuaineach le bearta reachtaíochta eile a bhí dírithe ar ghéarchéim thoghchán uachtaránachta na bliana 2004 a réiteach. Shínigh Uachtarán Leonid Kuchma a bhí ag dul as oifig beagnach láithreach boinn é i seomra na parlaiminte agus fógraíodh ar an lá céanna é.
Ritheadh leasuithe bunreachtúla na bliana 2004 sa Pharlaimint le comhairliúchán agus plé teoranta idir na fórsaí polaitíochta, i gcomhthéacs na Réabhlóide Oráiste. Tarraingíodh léirmheas orthu ó roinnt comhlachtaí inmheánacha (páirtithe polaitíochta na hÚcráin) agus eachtracha (Comhairle na hEorpa, Parlaimint na hEorpa agus Coimisiún na Veinéise).
Bhí sé ceaptha go rachadh formhór na leasuithe i bhfeidhm an 1 Meán Fómhair 2005, ar choinníoll go rithfeadh sraith leasuithe ag athchóiriú féinrialtais áitiúil faoin dáta sin. Os rud é nár cuireadh athchóiriú an fhéinrialtais i bhfeidhm, tháinig na leasuithe i bhfeidhm go neamhchoinníollach an 1 Eanáir 2006. Tháinig na leasuithe eile i bhfeidhm an 25 Bealtaine 2006 agus an parlaimint nua tagtha le chéile i ndiaidh thoghcháin na bliana 2006.
Chuir Cúirt Bhunreachtúil na hÚcráine leasuithe na bliana 2004 ar ceal an 1 Deireadh Fómhair 2010, á mheas gur leasuithe neamhbhunreachtúla a bhí ann.
Ucraine, Bunreacht na h


Litríocht na Rúise.
Institiúid Litríochta na Rúise ar Oileán Vasilievsky i gCathair Pheadair.
Is í litríocht na Rúise litríocht na Rúise féin agus a cuid deoraithe, agus litríocht Rúisise na dtíortha a bhain leis an Rúis nó leis an Aontas Sóivéadach. Thosaigh sí sa ré mheánaoiseach, agus bhláthaigh sí i gceart ó thríochaidí na 19ú haois amach. Ba í an aois sin ré órga na litríochta Rúisí, litríocht a aithnítear inniu mar bhuaic i stair liteartha na hÉorpa. Cumadh a lán saothar suntasach eile i rith an fichiú haois.
Tús na litríochta.
Scríobhadh a lán saothar i Sean-Rúisis (teanga nárbh ionann í agus Slavóinis na hEaglaise). Orthu sin bhí "Scéal Fheachtas Igor" (Слово о полку Игореве, "Slovo o polku Igoreve") agus "Guíodóireacht Dhainiail Mhúrtha" (Моление Даниила Заточника, "Molenie Daniila Zatochnika"), saothair le húdair gan ainm. Bhí éileamh riamh ar bheathaí na naomh (жития святых, "zhitiya svyatykh"), agus bhí rian na Críostaíochta agus an Phágánachais araon ar Fhíannaíocht na Rúise. Ba chuid suntais iad "Zadonschina" (Задонщина), cuntas ar Chath Kolikova sa 14ú haois, agus "Turas Lastall de na Trí Mhuir" (Хожение за три моря, "Khozheniye za tri morya"), cuntas le ceannaí ar a thuras go dtí an India sa 15ú haois.
Bhain údair mheánaoiseacha feidhm as leagan de Shlavóinís na hEaglaise agus roinnt Slavaise deisceartaí measctha tríd. Ba é an chéad saothar sa Rúisís choiteann dírbheathaisnéis an ardsagairt Avvakum sa 17ú haois.
Ré Pheadair.
Thosaigh nuachóiriú na Rúise le linn Pheadair Mhóire agus Chaitríona II na Rúise. Rinneadh an aibítir a leasú agus bhain breis scríbhneoirí tairbhe as Rúisis na ndaoine. Sa chéad chuid den 18ú haois bhain Antiochus Kantemir, Vasily Trediakovsky, Mikhail Lomonosov agus eile úsáid as an ngnáth-theanga mar uirlis liteartha. Sa chéad ghlúin eile tháinig filí, drámadóirí agus prósóirí, agus deirtear gurb é Nikolay Karamzin a chum teanga liteartha nua-aimseartha na Rúisise.
Ré na gaisce.
Cumadh litríocht iontach i Ruisis sa 19ú haois. Vasily Zhukovsky agus a dhalta coimirce Alexander Pushkin, beirt fhilí, a tháinig chun tosaigh ar dtús. Deirtear gurb é Pushkin a rinne rud fíorghreanta den Rúisis i gcúrsaí litríochta, agus lean a lán filí eile é - Mikhail Lermontov, Yevgeny Baratynsky, Konstantin Batyushkov, Nikolay Nekrasov, Aleksey Konstantinovich Tolstoy, Fyodor Tyutchev agus Afanasy Fet.
Bhláthaigh an prós freisin. Nikolaí Gogol, úrscéalaí greannmhar aorach, ba chuid suntais ar dtús, agus shaothraigh Nikolai Leskov, Ivan Turgenev agus Mikhail Saltykov-Shchedrin an t-úrscéal agus an gearrscéal ina dhiaidh. Tháinig clú ar leith ar thriúr eile - Ivan Goncharov. Leo Tolstoy agus Fyodor Dostoyevsky - agus sa dara cuid den 19ú haois rug Anton Chekhov an barr leis mar ghearrscéalaí agus mar dhrámadóir.
Bhí drámadóirí suimiúla eile ann ar nós Aleksandr Griboyedov and Aleksandr Ostrovsky, agus bhí éileamh ar shaothar Ivan Krylov, fabhalscéalaí. Scríobh Alexander Herzen, smaointeoir liobrálach, prós conspóideach, agus bhí Vissarion Belinsky ar dhuine de chriticeoirí móra na linne.
Bhí na fir faoi lánréim i litríocht na Rúise sa 19ú haois, rud a rinne neamhchosúil le litríochtaí na Breataine agus na Fraince í agus gan leithéidí mhuintir Brontë, George Elliot ná Georges Sand inti. Ba mhinic údair Rúiseacha ag scríobh go dáimhiúil faoi chás na mban, ach d'fhág an dearcadh fireann a rian ar an scéal. Áitítear, mar shampla, gur ciall uasal chlasaiceach a bhíonn le féinmharú na bhfear sa litríocht, murab ionann is féinmharú na mban agus gan de bhrí leis ach racht pearsanta.
Ré airgeata.
Tháinig bláthú mór ar an bhfilíocht i dtús an 20ú haois, agus clú ar ghlúin ar bhain Alexander Blok, Sergei Yesenin, Valery Bryusov, Konstantin Balmont, Mikhail Kuzmin, Igor Severyanin, Sasha Chorny, Nikolay Gumilyov, Maximilian Voloshin, Innokenty Annensky agus Zinaida Gippius léi. Tá iomrá ar leith le Anna Akhmatova, Marina Tsvetaeva, Osip Mandelstam agus Boris Pasternak.
As an 19ú haois a fáisceadh na filí úd ó cheart, agus bhí filí radacha ann a dhiúltaigh don traidisiún sin: Velimir Khlebnikov, David Burliuk, Aleksei Kruchenykh and Vladimir Mayakovsky.
Bhí údair eile ann arb í an prós is mó a luaitear leo: Aleksandr Kuprin, Ivan Bunin, Leonid Andreyev, Fedor Sologub, Aleksey Remizov, Yevgeny Zamyatin, Dmitry Merezhkovsky agus Andrei Bely.
An fichiú haois: Litríocht Shóivéadach agus litríocht na ndeoraithe.
Tháinig borradh faoin méid grúpaí liteartha radacacha i dtús na ré Sóivéadaí. Bhí tábhacht ar leith le dream Oberiu agus baint ag Nikolay Zabolotsky, Alexander Vvedensky, Konstantin Vaginov agus Daniil Kharms, éigiallach cáiliúil, leo. Bhí Andrei Platonov agus Yuri Olesha, úscéalaithe, agus Isaak Babel agus Mikhail Zoshchenko, gearrscéalaithe, ar na scríbhneoirí a thug faoi shaothrú na teanga ar shlite nua.
Mhaolaigh ar an radachas liteartha sna tríochaidí nuair a tháinig an réalachas Sóivéadach i réim. Bhí fáilte roimh Maxim Gorky, Mikhail Sholokhov (a bhain Duais Nobel na Litríochta) agus Aleksey Nikolayevich Tolstoy. Ba dhocht iad na rialacha nua agus níor foilsíodh saothair nár chloígh leo, cé gur éirigh le Ilf and Petrov, aoraithe clúiteacha, úrscéalta a chur amach faoi chluanaí de bhithiúnach.
Lean scríbhneoirí éigin orthu ag scríobh sna tríochaidí agus ina dhiaidh sin agus gan súil acu go bhfoilseofaí ar chum siad. Orthu sin bhí Mikhail Bulgakov, údar "An Máistir agus Máiréad" (Мастер и Маргарита) agus Boris Pasternak, údar a bhain Duais Nobel na Litríochta le "An Dochtúir Zhivago" (Доктор Живаго). Bhí cuid eile ag scríobh agus iad ina ndeoraithe: Vyacheslav Ivanov, Georgy Ivanov agus Vladislav Khodasevich (filí), Gaito Gazdanov, Mark Aldanov agus Vladimir Nabokov (úrscéalaithe) agus Ivan Bunin, gearrscéalaí a bhain Duais Nobel na Litríochta.
Cead agus neamhchead.
Chuaigh "Maolú Khrushchev" (i ndeireadh na gcaogaidí agus i dtús na seascaidí) ar sochar don litríocht sa mhéad gur cheadaigh sé saoirse éigin intinne agus cumadóireachta. Chruinníodh na sluaite chun filíocht a chloisteáil á léamh ag Yevgeny Yevtushenko, Andrei Voznesensky, Robert Rozhdestvensky agus Bella Akhmadulina.
D'éirigh le heasaontóirí ar nós Varlam Shalamov, Aleksandr Solzhenitsyn (a ghnóthaigh Duais Nobel na Litríochta) agus Vasily Grossman cuid dá saothar a fhoilsiú sna seascaidí, ach níor mhair an Maolú chomh fada leis na seachtóidí. Bhí ar a lán scríbhneoirí a dtír a fhágáil: D'imigh Solzhenitsyn, Joseph Brodsky (Duais Nobel na Litríochta), Vasily Aksyonov, Eduard Limonov, Sasha Sokolov agus Sergei Dovlatov. Bhí éileamh ar ar scríobh siad, áfach, i bhfoirm "féinfhoilseachán" (samizdat) a chuireadh léitheoirí amach de lámh.
Bhí dúil ag daoine i bhficsean bleachtaireachta agus spiaireachta sna seachtóidí agus é á sholáthar ag údair ar nós Arkady agus Georgy Vayner, beirt dearthár, agus Yulian Semyonov.
Boris Strugatsky, an duine ab óige de dheartháireacha Strugatsky.
Ficsean eolaíochta.
Tháinig an t-uafás ficsean eolaíochta as an Aontacht Shóivéadach agus baint ag an gcuid ba dhéanaí de le clár spáis na tíre. Ach bhí údair sa seánra roimh na seascaidí, ar nós Alexander Belyayev, Grigory Adamov, Vladimir Obruchev, Aleksey Nikolayevich Tolstoy agus Alexander Kazantsev.
Tharraing an seánra cuma nua air féin sna seascaidí, agus rian na fealsúnachta, na heitice, na hútóipeachais agus an diostóipeachais air. Ar fhicsean eolaíochta sóisialta is mó a bhí tóir mar fhosheánra. Seánra eile is ea an fhantaisiocht spáis, cé nach mór an meas atá air.
An saol iar-Shóivéadach.
Níor tharla an bláthú céanna i ndeireadh an 21ú haois is a tharla i dtús na haoise, ach bhí scríbhneoirí maithe ann. Bhí an-suim ag daoine i Victor Pelevin, gearscéalaí agus úrscéalaí, i Vladimir Sorokin, údar drámaí agus úrscéalta, agus i Dmitry Prigov, file.
Tá guth na mban le cloisteáil níos soiléire, agus gearrscéalaithe mná ar nós Tatyana Tolstaya agus Lyudmila Petrushevskaya ann, gan trácht ar Lyudmila Ulitskaya nó Dina Rubina, úrscéalaithe.
Tá tóir mhór i gcónaí ar scéinéirí agus ar scéalta bleachtaireachta. Bhí ráchairt an domhain ar shraithúrscéalta bleachtaireachta le Alexandra Marinina, Polina Dashkova agus Darya Dontsova sna nóchaidí, agus i dtús an 21ú haois bhí blas níos liteartha ar úrscéalta Boris Akunin faoi Erast Fandorin, bleachtaire de chuid an 19ú haois.
Níor tháinig aon laghdú ar an dúil atá ag léitheoirí i bhficsean litríochta agus i bhfantaisíocht, dúil atá á sásamh ag Sergey Lukyanenko, Nick Perumov agus Maria Semenova. Údair ón Úcraín a scríobhann cuid mhaith den fhicsean eolaíochta atá anois ann - H. L. Oldie, Alexander Zorich, Marina agus Sergey Dyachenko, Yuri Nikitin agus Andrey Valentinov. San Úcraín freisin atá cónaí ar Andrey Dashkov, máistir na scéalta uafáis.
Tá an t-úrscéal clasaiceach á shaothrú fós, a bhuíochas sin ar leithéidí Mikhail Shishkin agus Vasily Aksyonov.
Tá Dmitry Vodennikov agus Andrey Rodionov ar na filí is fearr den ghlúin nua.
Thar lear.
Le linn an Aontais Shóivéadaigh rinne údair ar nós Vasil Bykaŭ ón mBealarúis, Chinghiz Aitmatov ón gCirgeastáin agus Fazil Iskander ón Abcáisleabhair a scríobh i Rúisis. Tá údair ag scríobh i Rúisis in Iarthar Eorpa, i Meiriceá Thuaidh agus in Iosrael - úrscéalaithe ar nós Mikhail Shishkin, Rubén Gallego, Svetlana Martynchik agus Dina Rubina, agus filí ar nós Alexei Tsvetkov agus Bakhyt Kenjeev.


Ralph Vaughan Williams.
Ba chumadóir Sasanach é Ralph Vaughan Williams (12 Deireadh Fómhair, 1872 – 26 Lúnasa, 1958).


Maksim Sidorov.
Lúthchleasaí Rúiseach is ea Maksim Viktorovich Sidorov (Rúisis: Максим Викторович Сидоров; rugadh an 13 Bealtaine, 1986), a bhfuil iomrá air mar chaiteoir meáchain. An t-urchar is fearr a rinne sé 21.45 méadar..
Gairm.
Bhuaigh Sidorov a chéad bonn idirnáisiúnta craobhchomórtais nuair a chaith sé 20.55m don bhonn cré-umha ag Craobhchomórtais na hEorpa faoi dhíon i bPáras. Chaith sé 21.45m ar an 22ú Iúíl chun Comórtas Náisiúnta na Rúise a bhuachan.. Chiallaigh sé seo gur thóg sé áít David Storl agus Aleksandr Lobynya mar an lúthchleasaí is fearr san Eoraip agus sa Rúis sa bhliain 2011.
Theip go dona ar Shidorov áit a fháil sa chluiche ceannais i gcur an mheáchain ag an 13ú IAAF Craobh Domhanda Lúthchleasaíochta, nuair a chríochnaigh sé sa 7ú háit sa ghrúpa cáilíochta, agus sa 14ú háit as an iomlán le hurchar 19.88m


Christian Cantwell.
Is lúthcleasaí cáiliúil é Críostaí Cantwell (rugadh 30 Meán Fómhair, 1980 in Jefferson City, Missouri). Caitheann sé an "shot"
Gairme.
An caith is fearr riamh atá aige ná 22.54 méadar, nó 73 ft 11 ½ i, a chaith sé i Gresham, Oregon ar 5 Meith, 2004. An séásúr is fearr a bhí aige ná 2006, nuair a chaith sé 8 de na 10 throws is faide i rith na bliana.
Bhuaigh sé bonn airgid i 2008 Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh i mBéising, an tSín ar 15 Lúnasa 2008 le caith 21.09 méadar ar chúl an buaiteoir óir, Tomasz Majewski na Polainne.
Ag an Craobh Domhanda mBeirlín i 2009, bhfhuair sé an ceann is fearr ar Majewski le caitheamh 22.03 méadar chun an bonn óir a thógaint
Saol Pearsanta.
Rugadh é i Jefferson City, Missouri, agus d'fhreastail Eldon High School i Eldon. I 2003, d'fhreastail sé ar Ollscoil Missouri. Phós sé lúthcleasaí Teri Steer, agus tá leanbh amháín acu, Jackson Daniel.


Reese Hoffa.
Is lúchleasaí Meiricánach é Reese Hoffa (rugach October 8, 1977 i Evans, Georgia) a chaitheann an "shot". Bhuaigh Hoffa an "shot" sa Chraobhchomortas Dhomhanda Faoi-dhíon 2006 in Moscó, sa Rúis. Tá 22.11 m (72' 6.25") faoi-dhíon agus 22.43 m (73' 7") amuigh faoin aer caite aige. Bhuaigh sé chraobh domhanda i Osaka i 2007 'teideal i le caith de 22.04 m, 43 cm chun tosaigh ar compatriot agus oiliúna comhpháirtíochta Adam Nelson.
Is é a áit chónaithe reatha ná hAithne, an tSeoirsia. Is é a cóiste Don Babbitt, gníomhaire Paul Doyle agus chlub NYAC / Nike.
Eolas Pearsanta.
Tá sé pósta le Renata Hoffa, múinteoir mata ag "Oconee County High School".
Ghlacadh Hoffa nuair a bhí sé ceithre bhliain d'aois
Imeachtaí eile.
Tá clú air freisin mar "speedcuber" réasúnta, agus tá sé abalta Ciúb Rubik a réiteach lastigh de 30 soicind.


Fréamh (Carachtar Sínise).
Ón gcarachtar Sínise do mháthair 妈 is féidir linn dhá chuid a bhreathnú. Is é 女 nǚ, an chuid sa dath dearg, a chiallaíonn 'bean'. Is é 马 mǎ, an chuid ar dheis sa dath dubh a chiallaíonn 'capall'. Is ar an taobh clé atá fréamh shéimeantach an charachtair (bean- an mháthair) agus, sa chás áirithe seo, freastálaíonn sé mar aicmitheoir foclóra.
Is éard is fréamh Sínise ann (Laidin: "radix", rud a chiallaíonn "fréamh") ná comhpháirt de charachtar Sínise. Is féidir an téarma bheith ag tagairt do bhun-eilimint séimeantach an charachtair, nó le haon ghné, nó, gné ar bith is cuma a bunús nó a cuspór.


Essex.
Is contae i Sasana é Essex atá suite in oirdheisceart na tíre. Is é Chelmsford príomhbhaile an chontae.
Ainm.
Tagann an t-ainm "Essex" ó "Ēastseaxe" (Sacsanaigh Thoir i Sean-Bhéarla).


Drochaid a' Bhanna.
Is sráidbhaile é Drochaid a' Bhanna (Béarla: "Bonar Bridge"), ar bhruach thuaidh A' Chaoil Chataich, i bParóiste an Chraoich, i limistéar Chomhairle na Gáidhealtachd in Albain.


Píoraid.
Cathair sa Bhreatain is ea Píoraid. Tá an chathair suite i gContae Cumbria Shasana. Tá breis is 14,000 duine ina gcónaí ann.


Jedward.
Beirt cheoltóirí Éireannacha is ea Jedward a tháinig le chéile i mBaile Átha Cliath sa bhliain 2009. Is cúpla iad a ghlac páirt sa chomórtas teilifíse The X Factor a tharraing cáil orthu ar dtús. Roghnaíodh Jedward mar iarratasóir na hÉireann sa Chomórtas Eoraifíse fá dhó; sa bhliain 2011 agus 2012. Tháinig Jedward sa tríú háit ar Celebrity Big Brother 8 in 2011 agus sa dara háit ar Celebrity Big Brother 19 in 2017.
Gradaim.
Tá 3 gradam buaite ag Jedward.


Achadh an Dabhaic.
Is sráidbhaile beag é Achadh an Dabhaic in aice leis An Luirg, Cataibh, agus tá sé taobh istigh de Chomhairle na Gáidhealtachd.


Seasamh na dTréan.
a> an frása 'Seasamh na dTréan'


Ileolaí.
a>" agus tá sé ar cheann de na hIleolaithe is mó aitheanta.
Is éard is ileolaí ann (Gréigis: πολυμαθής," polymathēs", "duine a bhfuil a lán foghlamtha aige") ná duine a bhfuil saineolas aige/aici a théann trasna líon suntasach de réimsí ábhair éagsúla. I dtéarmaí neamhfhoirmiúla, is éard is ileolaí ann (nó duine feasach) ná an té a bhfuil an-eolach ar fad. Bheadh an chuid is mó d'eolaithe ársa, ina n-ileolaithe de réir chaighdeáin an lae inniu.


Roghnú nádúrtha.
a>Is próiseas neamhrandamach é an roghnú nádúrtha ina thagann tréithe oidhreachtúla chun tosaigh i bpobal, mar fheidhm atáirgthe difreálaigh na n-orgánach. Is meicníocht lárnach den éabhlóid í.
Féadfaidh an éagsúlacht ghéiniteach laistigh de phobal de orgánaigh bheith ina chúis le haonáin an speicis maireachtáil agus atáirgeadh níos fearr ná a chéile. Tá na fachtóirí a théann i bhfeidhm ar phróiséas an atáirgthe tábhachtach freisin, ceist a d'fhorbair Charles Darwin ina smaointe ar an roghnú gnéasach.
Gníomhaíonn an roghnú nádúrtha ar an bhfeinitíopa, nó saintréithe inbhraite an orgánaigh, ach éireoidh an bunús géiniteach (tréith inoidhreachta), d'aon fheinitíopa a thugann buntáiste atáirgthe, níos coitianta i bpobal (féach ailléilmhinicíocht).
Le himeacht ama, is féidir go mbeadh oiriúnuithe mar thoradh ar an phróiseas seo, a gnóthaíonn speisialtóirí sa phobal le haghaidh neideoige éiceolaí ar leith agus d'fhéadfadh, i ndeireadh na dála, go n-éireodh speiceas nua as. I bhfocail eile, tá an roghnú nádúrtha ina phróiseas tábhachtach (cé nach é an t-aonú phróiseas amháin ata ann) ina théann an éabhlóid ar aghaidh istigh sna horgánaigh. I gcomparáid leis an roghnú saorga, ina roghnaíonn an cine daonna tréithe sainiúla, gníomhaíonn an roghnú nádúrtha ar an dtimpeallacht, mar chriathar trínar féidir athruithe áirithe faoi leith dul tríd.
Tá an roghnú nádúrtha ar cheann de phrionsabail bhunúsacha na bitheolaíochta nua-aimseartha. Thug Darwin an téarma isteach ina leabhar ag a raibh mórthionchar, sa bhliain 1859 "On the Origin of Species", inar cuireadh síos ar an roghnú nádúrtha ar aon dul leis an roghnú saorga, próiseas trína roghnaíonn póraitheoirí daonna go rianúil ainmhithe agus plandaí le haghaidh síolraithe, toisc go measann siad go bhfuil tréithe inmhianaithe acu. Forbraíodh coincheap an roghnaithe nádúrtha ar dtús in éagmais teoiric bailí na hoidhreachtúlachta; nuair a chéad scríobh Darwin, ní raibh eolas ar bith ann faoin ngéineolaíocht nua-aimseartha. Tugtar an tsintéis éabhlóideach nua-aimseartha ar chomhcheangal na héabhlóide traidisiúnta Darwineach leis na bhfionnachtana a tharla ina dhiaidh sin sa ghéineolaíocht chlasaiceach agus mhóilíneach. Is éard an roghnú nádúrtha an míniú príomhúil le haghaidh na héabhlóide oiriúnaithí.


Cealgaireacht.
Is éard is cealgaireacht ann ná an dallamullóg a chur ar dhuine/dhaoine, trí bheith ag ligean go bhfuil creideamh, tuairimí, buanna, idéalacha, smaointe, mothúcháin, cáilíochtaí, nó caighdeáin agat nach bhfuil i ndáiríre agat.


Seacht bpeacaí marfacha.
Is éard na seacht bpeacaí marfacha ann ná liosta nó aicmiú
ar na duáilcí go léir a úsáideadh ó am na Luath-Chríostaíochta chun an lucht leanúna a theagasc agus a threorú maidir le
chlaonadh chun pheaca an chine daonna.
*


Marguerite Yourcenar.
Scríbhneoir Francach (8 Meitheamh, 1903–17 Nollaig, 1987) a bhí i Marguerite Yourcenar. Úrscéalta stairiúla agus tríológ inar phléigh sí stair a muintire ba mhó a thuill clú di, ach scríobh sí filíocht, aistí léirmheastóireachta agus ábhar eile freisin.
A hóige.
I mBruiséil na Beilge a rugadh í, i dteaghlach d'fhuil uasal agus de fhréamhacha i bhFlondras na Fraince. Saolaíodh Marguerite Cleenewerck de Crayencour i dteach in Ascaill Louise sa Bhruiséil. Michel Cleenewerck de Crayencour ainm a hathar agus Fernande de Cartier de Marchienne ainm a máthar. Francach eisean; Beilgeach ise.
Cailleadh Fernande 10 lá i ndiaidh bhreith Marguerite.
Ba i dtuaisceart na Fraince a d'fhás Yourcenar aníos. Tógadh i dteach mháthair a athar í i Mont Noir in iarthuaisceart na Fraince.
Fear mór taistil a bhí i Michel agus dúil sa litríocht aige freisin. Faoina anáil, thosaigh Yourcenar ag léamh na litríochta go hóg, ag foghlaim na Laidine agus an Bhéarla faoina raibh sí 11 mbliana d'aois agus ag foghlaim na Sean-Ghréigise ag 12 bhliain.
Chaith Michel agus a iníon an bhliain 2014/2015 ar deoraíocht i Sasana ag tús an Chéad Chogadh Domhanda. Thosaigh Yourcenar ar an Laidin agus ar an Bhéarla aga an am sin.
Bhí Michel agus a iníon ina cónaí i bPáras sna blianta 1915-1918. Chuaigh Yourcenar ar laethanta saoire lean athair go dtí Midi (i ndeisceart na Fraince), an Eilvéis agus an Iodáil. Mar sin, thug siad cuairt ar fhothraigh villa an impire Haidrian.
An scríbhneoir óg san Eoraip.
Foilsíodh an chéad dán léi sa bhliain 1921, "Le Jardin des chimères" ("Gairdín na gciméaraí"). Rinne sí é a fhoilsiú faoin ainm "Yourcenar", anagram beagnach foirfe de "Crayencour". Sa bhliain 1929, foilsíodh "Alexis, ou le Traité du vain combat" ("Alexis, nó Conradh na streachailte in aisce") an chéad úrscéal léi. Ceoltóir ón Ostair le linn an Chéad Chogadh Domhanda é an príomhcharachtar. I bhfoirm litreach, cuireann sé a homaighnéasachas in iúil dá bhean chéile, gur streachailt in aisce é troid ina choinne agus go mbeidh sé á fágáil.
Fuair Michel de Crayencour bás sa bhliain 1929 freisin, cé go raibh sé d’am aige an chéad úrscéal óna iníon a léamh. Bhí saol Boihéamach ag Marguerite sna blianta a lean a bháis agus í ag caitheamh seal i bPáras, i Lausanne, san Aithin, ar na hoileáin Ghréagacha, in Iostanbúl agus sa Bhruiséil. Thaitin na mná léi; thit sí i ngrá le fear homaighnéasach, André Fraigneau, scríbhneoir agus eagarthóir ag Grasset, comhlacht foilsitheoireachta Francach. D’fhoilsigh sí "Nouvelles orientales" (“Gearrscéalta oirthearacha”), leabhar scéalta a raibh macalla óna cuid taistil san Oirthear ann, "Feux" (“Tinte”), téacsanna bunaithe i bpáirt ar an miotaseolaíocht agus ar an reiligiún agus inar phléigh sí éadóchas agus fulaingt an ghrá, agus ansin sa bhliain 1939 "Le Coup de grâce" (“Buille an ghrásta”), úrscéal gearr faoi thriúr leannán le linn tréimhse cogaíochta idir an Rúis agus an Pholainn. D’aistrigh sí "The Waves" le Virginia Woolf go Fraincis le linn tréimhse 10 mí sa bhliain 1937.
Na blianta i Meiriceá.
Faoin bhliain 1939 bhí an Eoraip ina cíor thuathail nach mór agus an cogadh ag druidim i leith. Ní raibh mórán airgid ag Yourcenar san am ach an oiread. Tharla Yourcenar a bheith mór le haistritheoir Meiriceánach darbh ainm Grace Frick ón bhliain 1937 anuas. Thug Frick cuireadh di dul go Meiriceá i 1937, rud a rinne sí.
Nuair a bhris cogadh amach sa bhliain 1939, thug Yourcenar a haghaidh ar Mheiriceá arís. D’fhan an bheirt le chéile go dtí bás Frick sa bhliain 1979. Mhúin Yourcenar litríocht na Fraince agus stair na healaíne i ag dhá choláiste i gConnecticut agus Fraincis agus Iodáilis ag Coláiste Sarah Lawrence i mBronxville, Nua-Eabhrac taobh ó thaobh ón gcathair, go dtí an bhliain 1953. Ní raibh sé mar nós aici Béarla a labhairt sna ranganna (ná ach an corrfhocal de taobh amuigh díobh), ach is amhlaidh go raibh an oiread sin measa ar Yourcenar cheana gur glacadh leis sin.
Tháinig an bheirt acu ar Oileán Mount Desert ar chósta Maine sa bhliain 1942. Sa bhliain 1950 cheannaigh siad teach ansin ar ar bhaist siad “Petite Plaisance”. Ba ar an oileán a bhí cónaí ar an bheirt acu an chuid eile dá saol, cé gur chaith Yourcenar a lán ama ag taisteal.
Fuair Yourcenar saoránacht Mheiriceánach sa bhliain 1947, ag tapú na deise sin lena hainm a athrú go Yourcenar go hoifigiúil den chéad uair. D'fhan Yourcenar ar an oileán i ndiaidh bhás a comrádaí agus ina dhiaidh sin go dtí a bás féin.
Leac uaighe Marguerite Yourcenar ar Oileán Mount Desert, Maine
Sa bhliain 1951, d’fhoilsigh sí sa Fhrainc an t-úrscéal "Mémoires d’Hadrien", a raibh sí ag obair air le deich mbliana anuas. Fuair an leabhar seo fáilte mhór láithreach bonn ó léitheoirí agus ó léirmheastóirí. Is é atá sa leabhar ná saol agus bás an impire Rómhánaigh Haidrian, duine de rialóirí an Domhain Ársa, a scríobhann litir fhada chuig Marcus Aurelius, fealsamh a raibh baint ag Haidrian leis. Sa litir déanann sé machnamh ar a shaol, idir maith agus olc, ar ghrá agus ar a fhealsúnacht féin. Léigh — nó d’athléigh — go minic Yourcenar litríocht na réimse Rómhánaigh úd i Laidin mar ullmhúchán don leabhar. Tá "Mémoires d’Hadrien" ar liosta na gcéad saothar is tábhachtaí sa stair arna eagrú ag Club Leabhar na hIoruaidhe, agus d’éirigh sé ina slat tomhais lena mheastar ficsean faoin saol ársa.
Sa bhliain 1974, thosaigh foilsiú tríolóige léi ar a dtugtar "Le labyrinthe du monde". Cé go dtugtar “cuimhní cinn” orthu go minic, séard atá iontu ná stair a sinsir siar go haimsir na gCeilteach agus na Romhánach i bhFlóndras: cuir síos leathan ar shaol na haimsire úd i dtosach an scéil, ansin ábhar bunaithe ar insint béil a muintire agus ar cháipéisí a bhaineas leo, agus ag an deireadh, a cuimhní féin. I ndiaidh fhoilsiú an chéad imleabhair (1974), "Souvenirs pieux", tháinig an dara ceann, "Archives du nord", amach sa bhliain 1979 agus ansin, sa bhliain 1985, foilsíodh "Quoi? L’éternité". Eagla roimh bheathaisnéisithe agus a scríobhfaidís faoina muintir agus fúithi féin cuid den rud a spreag í chun scríobh na tríolóige. Chuir sí cosc léite 50 bliain ar chuid mhaith den iliomad cáipéisí a thug sí don Ollscoil Harvard.
Toghadh Yourcenar mar bhall den Académie française sa bhliain 1980; ise an chéad bhean a bhain an onóir sin amach. Ag deireadh na bliana a bhfuair Frick bás (1979), tháinig Jerry Wilson go Petite Plaisance mar bhall d'fhoireann teilifíse. Meiriceánach óg aerach ó dheisceart na Stát Aontaithe a bhí ann agus Fraincis phaiteanta aige. Chuaigh sé a chónaí sa teach go luath sa bhliain 1980. Bhí dlúchairdeas idir eisean agus Yourcenar go dtí bás Wilson leis an SEIF i bPáras ar 8 Feabhra 1986.
Fuair Yourcenar bás ar Oileán Mount Desert sa bhliain 1987.
Príomhshaothair.
I bhFraincis. Níor aistríodh scríbhinn ar bith de chuid Yourcenar go Gaeilge go fóill.
Léitheoireacht.
"Marguerite Yourcenar: l'invention d'une vie". Josyane Savigneau. Gallimard, 1990 (i bhFraincis; aistrithe go Béarla mar "Marguerite Yourcenar: Inventing a Life", 1994)


Círéibeacha Shasana 2011.
Cúig lá de fhoréigean, ghadaíocht agus cur in aghaidh na bpóilíní i gcathracha áirithe ar fud Shasana a bhí i gceist le Círéibeacha Shasana 2011, a mhair idir 6 Lúnasa agus 10 Lúnasa 2011. Phléasc na trioblóidí amach sa chéad dul síos mar agóid phoiblí ar lámhachadh fir darbh ainm Mark Duggan ag na bpóilíní i dTottenham tuaisceart Londan ar an 4 Lúnasa. Cuireadh ina leith gur drongadóir agus díoltóir drugaí a bhí ann, rud a bhí séanta ag muintir agus cairde Duggan. Nuair a chuadar ag lorg freagraí ó stáisiún na bpéas, d'eascair cúrsaí as smacht go tobann.
Cé go raibh cuma pholaitiúil ar na heachtraí ar dtús, níorbh fhada go raibh ladar curtha isteach ag slua mór d'ógánaigh eile nach raibh baint ar bith acu le cás Mark Duggan. Bhris foréigean agus gadaíocht amach ar fud na cathrach, agus ar fud na tíre gan mhoill. Déagóirí agus daoine óga lárchathrach a bhí freagrach as, don chuid is mó.
Déanadh ionsaithe ar daoine ar na sráideanna, dódh foirgnimh chun talamh agus goideadh cuid mhaith de tháirgí ó siopaí áitiúla. Droch-shampla amháin a tharraing aird an phobail na ionsaí ar eachtrannach óg a bhí gortaithe agus ag cur fola cheana ar thaobh na sráide. Lig an drong orthu go raibh siad ag tabhairt lámh cunta dó, sular ghoideadar rudaí óna mhála.
Maraíodh triúr fear in eachtra amháin ar na sráideanna i mBirmingham ar an 10 Lúnasa. Buaileadh le carr iad, agus an triúr ag iarraidh a gcomharsanachta a chosaint ón slua. Chuir na trioblóidí isteach ar chúrsaí spóirt na tíre, agus an cluiche sacair idir Tottenham agus Everton curtha ar cheal.
Sna meáin, cuireadh an milleán ar lucht óg dífhostaithe na gcathracha. Tuairiscíodh, áfach, go raibh scoláirí agus iar-scoláirí bainteach leis chomh maith.


Ailbhe Ní Ghearbhuigh.
File Éireannach is ea Ailbhe Ní Ghearbhuigh a rugadh sa bhliain 1984 i dTrá Lí i gContae Chiarraí. Tá sí áirithe ar na filí Gaeilge is fearr den ghlúin seo.
D'fhreastail sí ar Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, agus bhain amach BA i nGaeilge agus i bhFraincis sa bhliain 2005. Chaith sí tamall ina dhiaidh sin sa Fhrainc in Épernay, Roazhon agus Bordeaux, agus d'fhill ar Ghaillimh chun MA sa Nua-Ghaeilge a dhéanamh.
I Mí na Lúnasa 2007 fuair sí scoláireacht Fulbright, rud a lig di bliain a chaitheamh ag múineadh Gaeilge in Institiúid an Léinn Ghael-Mheiriceánaigh ag Coláiste Lehman i Nua-Eabhrac.
Sa bhliain 2008 bhronn an Chomhairle Ealaíon sparántacht uirthi agus d'fhill sí ar Ghaillimh.
Saothar.
Tháinig dánta léi amach ar An Guth, Feasta, Crannóg, Éigse Éireann agus Comhar. Tá dánta léite aici ag féile litríochta Imram agus sa bhliain 2008 chuaigh sí go dtí an Albain le Cuairt na bhFilí go hAlbain, tionscadal a bhfuil baint aici fós léi.
D'fhoilsigh Coiscéim "Péacadh", a céad chnuasach filíochta, sa bhliain 2008.
Níor éirigh léi ceist chráite na teanga féin a sheachaint ar fad ("Laethanta Lagmhisnigh"), ach léiríonn a saothar beocht na teanga úd i saol ilghnéitheach uirbeach. Tá sé ráite ina taobh go bhfuil rian an tsoirbhíochais ar a cnuasach i gcoitinne ach go bhfuil coimhthíos mearbhallach agus eolas ar ghuagaíocht an tsaoil le fáil i gcuid de na dánta is fearr aici.
Scríobhann Ní Ghearbhuigh ailt ó am go chéile do ‘Beocheist’ san Irish Times.


An Guth.
Díolaim bhliantúil filíochta is ea An Guth agus baint aici le hOileán Sgítheanach. Bunaíodh í sa bhliain 2003, agus foilsíonn sí filíocht chomhaimseartha i nGaeilge, i nGàidhlig agus i Manannais, in éineacht le haistriúcháin ó theangacha eile.
Sa dá eagrán tosaigh bhí dánta le Meg Bateman, Ciaran Carson, Michael Davitt, Louis de Paor, Rita Ann Higgins, Gearóid MacLochlainn, Aonghas MacNeacail, Nuala Ní Dhomhnaill, Paul Muldoon, Gabriel Rosenstock, Iain Crichton Smith agus Derick Thomson. Aistrítear dánta ó Ghréigis, ó Rúisis, ó Sheicis, ó Fhraincis, ó Spáinnis agus ó theangacha eile.
Is é Roddy Gorman, file a scríobhann i nGaeilge agus i nGàidhlig, an t-eagarthóir. Cuirtear an iris amach i gcomhar le Coiscéim, comhlacht foilsitheoireachta de chuid na hÉireann.


Crannóg (iris).
Iris liteartha is ea Crannóg a fhoilsítear i Mí Feabhra, Mí na Bealtaine agus Mí Dheireadh Fómhair gach bliain. Is iad a lucht foilsitheoireachta "Crannóg Media" i nGaillimh, agus foilsítear ábhar i mBéarla agus i nGaeilge, cé gurb é an Béarla is treise inti.
Foilsíonn "Crannóg" idir ghearrscéalta agus dhánta.


Poetry Ireland Review/Éigse Éireann.
Maíonn Éigse Éireann gurb éard atá inti cuntas buan ar fhilíocht chomhaimseartha na hÉireann. Iris ráithiúil í a fhoilsíonn dánta le filí nua agus filí aitheanta ó Éirinn agus ó thíortha eile. Tá idir Bhéarla agus Ghaeilge le fáil inti.
Ceaptar eagarthóir nua tar éis gach ceithre eagrán nó ocht n-eagrán chun úire agus brí a choinneáil san iris.
Tá eolas san iris ar léamha filíochta, ar chomórtais (agus comórtais mhór idirnáisiúnta san áireamh), ar fhéilte agus ar ailt. Léirmheasanna ar leabhair mhaithe a ligeadh i ndearmad atá le fáil i gcuid ar leith de shuíomh na hirise.


Cúnant na Méaraí.
Is é Cúnant na Méaraí an príomhshruth gluaiseachta Eorpaí ina bhfuil baint ag údaráis áitiúla agus réigiúnacha, a thugann iad féin go deonach chun éifeachtacht fuinnimh a mhéadú agus úsáid na bhfoinsí fuinnimh in-athnuaite a mhéadú chomh maith ar a gcríocha. De réir a dtiomantas, tá sé mar aidhm ag sínitheoirí an Chúnaint cuspóir an Aontais Eorpaigh maidir le CO2 a laghdú le 20% faoi 2020, a chomhlíonadh agus dul thairis.
In 2008, tar éis ghlacadh de phacáiste fuinnimh agus aeráide na hEorpa, sheol an Coimisiún Eorpach Cúnant na Méaraí chun na hiarrachtaí, atá á n-úsáid ag údaráis áitiúla sa chur chun feidhme de bheartais fuinnimh inbhuanaithe, a fhormhuiniú agus a thacú.
Mar gheall ar a saintréithe uathúla - is í sin an t-aon ghluaiseacht da leithéid a spreagann gníomhaithe áitiúla agus réigiúnacha maidir le comhlíonadh de chuspóirí an Aontais Eorpaigh - is múnla eisceachtúil de rialú il-leibhéil é Cúnant na Méaraí arna thaispeáint ag na hinstitiúidí Eorpacha.
Sínitheoirí Chúnant na Méaraí.
Údaráis áitiúla Eorpacha de gach saghas- ó shráidbhailte beaga go príomhchathracha agus ceantair uirbeacha móra - atá incháilithe chun clárú mar Shínitheoirí Chúnant na Méaraí.
Tá ról ríthábhachtach ag cathracha, bailte agus ceantair uirbeacha eile maidir le hathrú aeráide a mhaolú, mar úsáideann siad trí cheathrú den fhuinnimh a táirgeadh san Aontas Eorpach agus tá siad freagrach as méid chosúil d'astuithe CO2. Tá na húdaráis áitiúla sa riocht is fearr maidir le hiompar saoránach a athrú agus chun ceisteanna aeráide agus fuinnimh a fhreagairt ar bhealach cuimsitheach, go háirithe trí leas poiblí agus príobháideach a chomhréiteach, agus trí shaincheisteanna fuinnimh inbhuanaithe a chomhtháthú i spriocanna forbartha áitiúla.
Is deis í páirt a ghlacadh i gCúnant na Méaraí do na húdaráis áitiúla na hiarrachtaí um laghdú CO2 arna n-imscaradh ar a gcríoch a neartú tairbhe a bhaint as tacaíocht agus aitheantas Eorpach agus taithí a mhalartú lena gcomhghleacaithe Eorpacha.
Pleananna Gníomhaíochta um Fhuinneamh Inmharthana.
D'fhonn cuspóirí uaillmhianacha um fhuinneamh agus aeráid a bhaint amach agus a shárú, tiomnaíonn sínitheoirí Chúnant na Méaraí do Phlean Gníomhaíochta um Fhuinneamh Inmharthana (SEAP) a fhorbairt, laistigh de bhliain tar éis a chloíonn siad leis an tionscnamh. Sa phlean gníomhaíochta seo, arna fhormheas ag an gcomhairle cathrach, leagtar amach na gníomhaíochtaí agus na bearta a thuarann na sínitheoirí d'fhonn a gcuid gealltanas a chomhlíonadh, le frámaí ama comhfhreagracha agus freagrachtaí sannta dóibh.
Tá treoir phraiticiúil agus moltaí soiléire ar phróiseas iomlán an SEAP le fáil sna hábhair éagsúla mhodheolaíochta agus theicniúla thacúla (lena n-áirítear "Treoirleabhar an SEAP " agus teimpléad, tuarascálacha agus uirlisí maidir le modheolaíochtaí atá ann cheana féin,srl.) Bunaithe ar thaithí phraiticiúil na n-údarás áitiúil agus arna fhorbairt i gcomhoibriú dlúth le Comh-Ionad Taighde an Coimisiúin Eorpaigh, leis an bpacáiste tacaíochta seo cuirtear na príomhphrionsabail agus cur chuige soiléir céim-ar-chéim ar fáil do shínitheoirí an Chúnaint le Tá na cáipéisí go léir le híoslódáil ar láithreán gréasáin na leabharlainne www.eumayors.eu.
Comhordaitheoirí agus Tacadóirí an Chúnaint.
Ní bhíonn na huirlisí agus na hacmhainní cuí ag Sínitheoirí an Chúnaint i gcónaí ar chun Fardal Astuithe Bunlíne, nó chun an Plean Gníomhaíochta um Fhuinneamh Inmharthana a dhréachtú nó chun bearta an Phlean sin a mhaoiniú. I bhfianaise é seo, tá ról ríthábhachtach ag cúigí, réigiúin, líonraí agus grúpálacha bardais chun cabhrú le sínitheoirí a dtiomantais a chomhlíonadh.
Is údaráis phoiblí iad Comhordaitheoirí an Chúnaint ó leibhéil rialtais éagsúla (náisiúnta, réigiúnach, cúigeach) a thugann treoir straitéiseach ar fáil do shínitheoirí, chomh maith le tacaíocht airgeadais agus theicniúil i bhforbairt agus cur i ngníomh a bPlean Gníomhaíochta um Fhuinneamh Inmharthana. Déanann an Coimisiún idirdhealú idir Comhordaitheoirí Críche, ina bhfuil údarás fo-náisiúnta díláraithe - amhail cúigí, réigiúin agus grúpaí pobal bardais - agus Chomhordaitheoirí Náisiúnta, atá ina gcomhlachta poiblí náisiúnta - lena n-áirítear gníomhaireachtaí fuinnimh náisiúnta agus aireachtaí fuinnimh.
Is éard atá i Tacadóirí an Chúnaint ná líonraí agus comhlachais Eorpacha, náisiúnta agus réigiúnacha d'údaráis áitiúla a dhéanann gníomhaíochtaí stocaireachta, cumarsáide agus líonraithe a ghiaráil chun tionscnamh Chúnant na Méaraí a chur chun cinn agus tacú le gealltanais dá shínitheoirí.
Oifig Chúnant na Méaraí.
Cuireann Oifig Chúnant na Méaraí (CoMO) cúnamh cur chun cinn, teicniúil agus riaracháin ar fáil ar bhonn laethúil do shínitheoirí an Chúnaint agus do pháirtithe leasmhara, arna bhainistiú ag cuibhreannas de líonraí údarás áitiúil agus réigiúnach, faoi stiúir Energy Cities, comhdhéanta de Climate Alliance, CEMR, Eurocities agus FEDARENE. Arna maoiniú ag an gCoimisiún Eorpach, tá an CoMO freagrach as comhordú foriomlán an tionscnaimh.
Institiúidí an Aontais Eorpaigh.
Chun tacú le saothrú agus cur i bhfeidhm Pleananna Gníomhaíochta um Fhuinneamh Inmharthana, tá an Coimisiún Eorpach tar éis cur le forbairt áiseanna airgeadais a dhíríonn go háirithe ar shínitheoirí Chúnant na Méaraí, ina measc tá an áis Cúnamh Eorpach d'Fhuinneamh Áitiúil (ELENA), arna cur ar bun i gcomhar leis an mBanc Eorpach Infheistíochta do tionscadail ar scála mór, agus le ELENA-KfW, a bunaíodh i gcomhar leis an nGrúpa KfW na Gearmáine, cuirtear cur chuige comhlántach ar fáil d'infheistíochtaí inbhuanaithe na mbardas beag agus meánmhéide a úsáid.
Chomh maith leis an gCoimisiún Eorpach, bíonn na buntáistí ag an gCúnant de thacaíocht institiúideach iomlán, lena n-áirítear ó Choiste na Réigiún, a thug tacaíocht don tionscnamh seo ó bunaíodh é; ó Pharlaimint na hEorpa, áit ar reáchtáladh an dá chéad searmanais síniúcháin; agus ón mBanc Eorpach Infheistíochta, a chabhraíonn le húdaráis áitiúla a n-acmhainneacht infheistíochta a scaoileadh.
Comh-Ionad Taighde.
Tá an Comh-Ionad Taighde freagrach as tacaíocht theicniúil agus eolaíoch a thabhairt don tionscnamh. Oibríonn sé go dlúth le hOifig Chúnant na Méaraí chun treoirlínte teicniúla soiléire agus teimpléid a thabhairt do shínitheoirí chun cabhrú le seachadadh dá ngealltanais de Chúnant na Méaraí chomh maith le monatóireacht a dhéanamh ar chur i bhfeidhm agus torthaí.


An Fharóis.
Teanga Lochlannach, is é sin teanga Gearmáinice Thuaidh, í an Fharóis a labhraítear in Oileáin Fharó agus i measc lucht imirce ó na hoileáin sa Danmhairg. Is í an Íoslainnis an teanga is cóngaraí don Fharóis, ach ní féidir le cainteoirí an dá theanga mórán tuisceana a bhaint as caint a chéile. Scéal eile é go bhfuil an Fharóis scríofa sách intuigthe ag an duine a bhfuil an Íoslainnis aige. Is é is cúis leis seo go bhfuil scríbhneoireacht na Faróise níos cosúla le struchtúr stairiúil na bhfocal sa tSean-Lochlainnis ná le fíor-fhuaimniú na bhfocal i bhFaróis an lae inniu.
Tá Faróis ó dhúchas ag seasca nó ochtó míle duine. Ó thaobh líon na gcainteoirí de is féidir a rá go bhfuil sí chomh beag nó chomh neamhfhorleathan le Gaeilge na Gaeltachta. Thairis sin, bíonn difríochtaí móra idir na canúintí, nó tá ocht móroileán déag in oileánra Fharó, agus ar ndóigh d'fhorbair caint na ndaoine sna hoileáin difriúla ar bhealaí éagsúla.
Stair.
Bhí tionchar nach beag ag an nGaeilge ar an bhFaróis nuair a bhí dlúthchaidreamh idir na Lochlannaigh agus na Gaeil. Creidtear gur tháinig logainmneacha áirithe in Oileáin Fharó ón nGaeilge, ar nós "Mykines" - "Muicinis", nó "Inis na Muc". Is iad na "muca" atá i gceist na "muca mara", is é sin, na míolta móra. Focail Ghaeilge eile iad "grúkur" (gruaig), "lámur" (lámh) agus "tarvur" (tarbh).
Roimh an Reifirméisean bhí an leagan áitiúil den tSean-Lochlainnis á labhairt agus á scríobh go forleathan ar fud na n-oileán, ach sa bhliain 1536 choisc na húdaráis Danmhargacha úsáid na Faróise sna doiciméid oifigiúla agus sna scríbhinní. Ba í an Danmhairgis an t-aon teanga oifigiúil amháin sna hOileáin ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1854 a shocraigh Venceslaus Ulricus Hammershaimb, ministir Protastúnach Faróch, agus Jón Sigurðsson, polaiteoir Íoslannach agus laoch saoirse a thíre dúchais, caighdeán scríofa na Faróise. Bhí an caighdeán sin an-chosúil leis an Íoslainnis agus leis an tSean-Lochlainnis, rud nár thaitin le cách. Mar shampla, úsáidtear an litir ð i litriú Hammershaimb ar chúiseanna stairiúla amháin, nó ní fhreagraíonn sí d'aon fhuaim ar leith. Rinne an teangeolaí oilte Jakob Jakobsen iarracht malairt caighdeáin a chur i dtoll le chéile a bhí ag cloí go dlúth le fuaimeanna na teanga i ngnáthchaint na ndaoine. Ba é caighdeán Hammershaimb a ghreamaigh, áfach.
Aibítir.
Ní féidir an litir Ð ð a úsáid i dtús an fhocail. Sa seanleagan de litriú Hammershaimb bhí idir ö agus ø in úsáid, agus sheas an chéad cheann acu don fhuaim ghairid, agus an dara ceann acu don fhuaim fhada.
Níl an litir þ ann. Ní bhíonn sí ar fáil, fiú, sna clóscríobháin Fharócha ná i méarchlár na ríomhairí sna hoileáin, agus cé gur féidir na teangacha Lochlannacha eile seachas an Íoslainnis a scríobh ar an méarchlár Faróch, tá sé riachtanach an litir Íoslannach seo a thraslitriú mar "th".
Fuaimniú.
Mar a dúradh cheana, ní fhuaimnítear an litir ð ach mar chonsan séanais - is é sin, [j] ("y" an Bhéarla, nó "gh" caol na Gaeilge), [w] nó [v] a bhíonn ann, ag brath ar na gutaí ar an dá thaobh di: "deyður" [ˈdɛijʊɹ] "marbh", "suður" [ˈsuːwʊɹ] "deisceart", "í bløðum" [ɪˈbløːvʊn] "sna nuachtáin". Fuaimnítear an litir g, agus í ina haonar idir dhá ghuta, ar an dóigh chéanna, agus is dual do na Faróigh an dá litir a scríobh in ainriocht a chéile, mura bhfuil siad cleachta i gceart ar an gceartlitriú.
Níl difríocht ar bith idir fuaimniú an "a" agus an "æ": [a] atá iontu nuair atá siad gairid, ach déantar défhoghar den ghuta fhada: [ɛaː]. Is mar [ɔaː] a fhuaimnítear an litir "á", ach giorraítear go [ɔ] ("o" oscailte) í roimh chnuas trom consan. Maidir leis na litreacha "í" agus "ý", ní aithnítear thar a chéile iad san fhuaimniú: is é an défhoghar [ʊi] (gairid) nó [ʊiː] (fada) atá iontu. Ní féidir an t-"i" a aithint thar an "y" de réir na cainte ach an oiread: is é an guta céanna, [i], atá ann. Mar [ʉuː] a fhuaimnítear an litir "ú", ach amháin roimh chnuas consan: ansin, giorraítear an défhoghar sin go [ʏ] ("ü" gairid na Gearmáinise). Fuaimnítear "ó" fada mar dhéfhoghar freisin, [ɔuː], ach is ionann "ó" gairid agus "ø" gairid.
Maidir leis na consain, déantar [dʒ] den "g" roimh ghutaí tosaigh agus roimh "j" an litrithe: "gestir" [ˈdʒɛstɪɹ] "cuairteoirí". Ar an mbealach céanna, déantar [tʃ] den "k" san áit chéanna.
Tá a leithéid d'fheiniméan ann agus an "skerping", is é sin, an "géarú", a chiallaíonn go n-athraíonn fuaimniú na ngutaí go mór mór roimh chnuasanna ar nós -gv-, -ggj. Mar shampla, is mar [ɔdːʒ] ("hodge" gan an [h]-) a fhuaimnítear an focal "oyggj" "oileán", cé go bhfuil gnáthfhuaimniú an défhoghair "oy" le cloisteáil i bhfoirmeacha eile an fhocail.
Gramadach.
Tá ceithre thuiseal ag na hainmfhocail (agus ag na haidiachtaí, ag na forainmneacha is na huimhirfhocail) san Fharóis, mar atá, an tuiseal ainmneach, an tuiseal áinsíoch, an tuiseal tabharthach agus an tuiseal ginideach. Ní bhíonn an tuiseal ginideach chomh coitianta san Fharóis agus san Íoslainnis, agus sa ghnáthchaint, tá struchtúir níos simplí ag teacht in áit an ghinidigh liteartha atá múnlaithe ar an Íoslainnis - is féidir a rá, fiú, gur cineál athbheochan é ginideach liteartha na Faróise.
San Íoslainnis, tá trí fhoirm éagsúla ag an mbriathar san uimhir iolra: "við köllum" "glaoimid, scairtimid", "þið kallið" "glaonn sibh, scairteann sibh", "þeir kalla" "glaonn siad, scairteann siad". San Fharóis, d'imigh an difríocht idir na pearsana: "vit kalla", "tit kalla", "teir kalla". Tá an uimhir uatha níos casta san Fharóis féin, nó aithníonn na briathra go léir an difríocht idir an chéad phearsa agus an dá phearsa eile: "eg kalli" "glaoim", "tú kallar" "glaonn tú", "hann kallar" "glaonn sé" (cf. Íoslainnis: "ég kalla", "þú kallar", "hann kallar").
Stór focal.
Níor cuireadh an glanteangachas i bhfeidhm ar an bhFaróis chomh dian agus ar an Íoslainnis, ach is iomaí focal idirnáisiúnta nach bhfuil le feiceáil i dtéacsanna Faróise, ó tháinig aistriúchán dúchasach in úsáid ina áit. Tá cuid de na téarmaí dúchasacha múnlaithe ar an Íoslainnis, ar nós "bókasavn" "leabharlann" (Íoslainnis: "bókasafn"), "bókmentir" "litríocht" (Íoslainnis: "bókmenntir"), "halastjørna" "cóiméad, scuabréalta" (Íoslainnis: "halastjarna"), ach tá téarmaí eile beag beann ar an Íoslainnis féin: "telda" "ríomhaire" (Íoslainnis: "tölva"), "kollvelting" "réabhlóid" (Íoslainnis: "bylting"). Ní bhíonn sé as an ngnáth, áfach, focail Danmhairgise nó Bhéarla a fheiceáil agus iad curtha in oiriúint do litriú na teanga: "tineygjari" "déagóir" ("teenager" an Bhéarla, cf. "táningur" na hÍoslainnise, ar aistriúchán é ar an bhfocal Béarla cosúil le "déagóir" na Gaeilge féin).
Stádas na Faróise inniu.
Sa bhliain 1937 tháinig an Fharóis in áit na Danmhairgise sna scoileanna, agus sa bhliain 1948, d'fhoráil an tAcht um Rialtas Dúchais Oileáin Fharó (Danmhairgis: "Hjemmestyreordningen") go gcaithfeadh an Danmhairgis tús áite a ghéilleadh don Fharóis mar theanga oifigiúil. Níor éirigh an Fharóis coitianta sna fógráin tráchtála roimh na seachtóidí, áfach. Tá stádas láidir ag an Danmhairgis sa phopchultúr i gcónaí, agus is minic nach mbíonn billeoga fógraíochta na sreangshiopaí ar fáil ach as Danmhairgis.
Litríocht.
Ba í an Danmhairgis príomhtheanga na scríbhneoirí Farócha go dtí le déanaí. Scríobh William Heinesen (1900-1991) a chuid saothar sa teanga sin, cé gurb iad Oileáin Fharó a thug inspioráid dá chuid scríbhinní. Cé go raibh Heinesen ag scríobh as Danmhairgis, bhí sé go tréan ar son athbheochan na seanteanga, agus nuair a gearrliostaíodh é do Dhuais Nobel na Litríochta, scríobh sé litir chuig Acadamh na Sualainne ag impí orthu a ainm a bhaint den liosta, nó bhí sé barúlach go ndéanfadh sé dochar do litríocht na Faróise dá mbronnfaí an duais ar scríbhneoir Danmhairgise ó na hoileáin. Is é Heðin Brú (fíorainm: Hans Jacob Jacobsen, 1901-1987) scríbhneoir clasaiceach na teanga, agus is é Rói Patursson mórscríbhneoir agus mórfhile ár linne féin. Scríbhneoir tábhachtach eile é Gunnar Hoydal, ailtire agus scríbhneoir a rugadh sa bhliain 1941 i gCóbanhávan nuair a bhí an Danmhairg forghafa ag na Naitsithe. Scríbhneoir bisiúil mná í Marianna Debes Dahl a saolaíodh í Vestmanna (oileán Streymoy) sa bhliain 1947. Chuaigh sí le gluaiseachtaí radacacha na seascaidí agus na seachtóidí, rud atá le haithint ar a cuid scríbhinní, agus í ag cur in aghaidh an chiníochais, na hapairtéide agus na téisclime cogaidh. Tá sí tar éis breis is fiche leabhar a fhoilsiú, cuid acu do na daoine fásta, cuid acu do na daoine óga, agus cuid eile fós, an chuid is mó b'fhéidir, do na páistí.


Cuairt na bhFilí.
Scéim chultúrtha mhalartaithe is ea Cuairt na bhFilí go hAlbain agus go hÉirinn. De ghnáth bíonn beirt fhilí, ceoltóirí agus amhránaithe i ngach grúpa. Bíonn dhá dhream i gceist - Cuairt na bhFilí Albanacha ar Éirinn agus Cuairt na bhFilí Éireannacha ar Albain.
Comhairle nan Leabhraichean a roghnaíonn an grúpa Albanach agus baineann siad Éire amach san Earrach. Reáchtálann Comhdháil Náisiúnta na Gaeilge ócáidí cultúrtha, ceardlanna scoile agus oícheanta filíochta agus ceoil. Téann na hÉireannaigh thar lear san Fhómhar. Sna blianta chuaigh thart chuaigh Máirtín Ó Direáin, Caitlín Maude, Louis de Paor, Cathal Ó Searcaigh agus Ailbhe Ní Ghearbhuigh chun na hAlban mar chuid den ócáid.
Tá baint ag Comórtas Uí Néill (comórtas filíochta) leis an gCuairt in Éirinn, agus cuireann idir Éireannaigh agus Albanaigh isteach air. Faigheann an buaiteoir Trófaí Uí Néill agus suim airgid, agus foilsítear an dán is fearr.


Gúngaire.
Is éard is gúngaire (gd:"Gille-tòine") ann ná téarma díspeagúil a úsáidtear go coitianta chun beag is fiú a dhéanamh de dhuine homaighnéasach.


Eachann nan cath.
Ba mhaorghinearál dearscnaitheach Victeoiriach de chuid arm na Breataine é An Tiarna Eachainn MacDhómhnaill (Béarla: "Sir Hector Archibald MacDonal"), ar a dtugtar Eachann nan cath (4 Márta 1853-25 Márta 1903).


Cócaon.
Milín an chocaoinIs alcalóideach tropán criostalach é cócaon a fhaightear ó dhuillí an phlanda Coca.


Holborn.
Is baile é Holborn atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


West Ham.
Is baile é West Ham atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Cultúr.
Bailte agus cathracha i Sasana


Nuafhriotal.
Is éard is nuafhriotal ann ná téarma nua-chumtha, focal nó frása atá curtha i bhfriotal, a d'fhéadfadh a bheith réidh le dul isteach in úsáid choitianta, ach nach bhfuil glactha fós mar theanga phríomhshrutha. Tá an iliomad samplaí ag teacht chun cinn an t-am ar fad: suasóg, fón póca, claonbholscaire… Úsáidtear an téarma i bpaiteolaíocht teanga freisin nuair a cheapann an t-othar focal gan bhrí nó le brí an-doiléir, rud a tharlaíonn in afáise, scitsifréine agus roinnt neamhord eile. Is minic a bhíonn an nuafhriotal inchurtha go díreach le duine ar leith, foilseachán, tréimhse, nó eachtra. Tá nualéacsacan ina théarma go hiomlán coibhéiseach leis.


Foclóireolaíocht.
Is éard is an fhoclóireolaíocht ann ná craobh den teangeolaíocht a bhaineann le tábhacht agus cur i bhfeidhm na bhfocal. Bíonn brí áirithe ag focal, bíonn grúpa fuaimeanna ar leith aige, agus feidhm áirithe gramadaí. Mar sin, bíonn aonad séimeantach, fóineolaíoch agus gramadaí aige. San fhoclóireolaíocht, scrúdítear an focal sna gnéithe sin go léir. Bíonn focail ag athrú go leanúnach ina bhfoirm agus ina mbrí agus scrúdaíonn an t-eolaí foclóireolaíochta stór focal na teanga i dtéarmaí a úsáid, a forbairt agus a úsáid reatha. Déantar an staidéar ar idirchaidreamh na n-aonad léacsach i dtéarmaí na contrárthachtaí agus na cosúlachtaí atá eatarthu.


Pop-ealaín.
Gluaiseacht ealaíne a tháinig chun cinn ag deireadh na 1950í sa Bhreatain Mhór agus sna 1950í déanacha sna Stáit Aontaithe, ach a shamhlaítear leis na 1960í ach go háirithe is ea an phopealaín. Bhain an ghluaiseacht feidhm as samhla agus teicníochtaí an tomhaltachais. Bhí sé mar aidhm aici earraí de chuid chultúr an phobail a chlaochlú agus saothair ealaíne a dhéanamh díobh. Tagraíonn coincheap na popealaíne, ní go mór mór don ealaín féin, ach don dearcadh a chur í ar bun. Tréithrítear í mar ghluaiseacht a bhí ina fhrithfhreagairt ar an Eispriseanachas Teibí, a bhí faoi réim ag an am agus a d'fhorbair é agus a chur leis a thuilleadh. Aithnítear tionchar na gluaiseachta Dada agus na n-ealaíontóirí Pablo Picasso, Marcel Duchamp, Kurt Schwitters, and Man Ray uirthi.
Ealaíontóirí Pop


Macraitheanga.
Is caighdeán idirnáisiúnta é ISO 639-3 do chóid teangan a shainmhínítear mar mhacraitheanga, sraith de theangacha a bhaineann go dlúth lena chéile (leanúntas canúna). Tá 56 teanga san ISO 639-2 a mheastar mar mhacraitheangacha in ISO 639-31. Tá feidhm bainte as an gcatagóir seo sa 16ú eagrán de 'Ethnologue'.
Ní raibh teanga faoi leith ag cuid de na macraitheangacha mar a shainmhínítear in ISO 639-2 ag 639-3, m.sh. 'ara' (Araibis). Bhí roinnt eile cosúil le 'nor' (Ioruais) ina raibh a n-dhá chuid ar leith ('nno' Nynorsk,'nob' Bokmål) cheana féin san ISO 639-2. Ciallaíonn seo go bhfuil roinnt teangacha (m.sh. 'arb' Araibis Chaighdeánach) a mheas ISO 639-2 a bheith ina canúintí den aon teanga ('ara') atá anois san ISO 639-3 i gcomhthéacsanna áirithe a mheastar a bheith ina dteangacha aonaracha iad féin. Is iarracht í seo chun déileáil lena n-éagsúlacht teanga, cé go gcaitear leo a gcuid chainteoirí leo mar fhoirmeacha na teanga céanna, m.sh. i gcásanna na débhéascna.
Liosta Macraitheangacha.
Áirítear leis an liosta seo na sonraí oifigiúla ó http://www.sil.org/iso639-3


West Bromwich Albion Football Club.
Club peile Sasanach is ea West Bromwich Albion Football Club atá ag imirt faoi láthair i bPríomhroinn Shasana. Bunaíodh an club sa bhliain 1878. Is é Roy Hodgson traenálaí an chlub.


Maimonides.
B'fhealsamh oirirc Giúdach meánaoiseach é Moses ben-Maimon, glaoite Maimonides agus Mūsā ibn Maymūn (Araibis: موسى بن ميمون) nó Rambam (רמב"ם - acrainm Eabhraise do "Raibi Moshe ben Maimon"), agus ba cheann de scoláirí an Tórá is mó agus de na lianna Meánaoiseacha é. Rugadh é i gCórdoba, sa Spáinn ar Oíche Cháisc na nGiúdach, sa bhliain 1135, agus fuair sé bás san Éigipt (nó Tiberias) ar an 20ú Tavet, 12 Nollaig, 1204. Bhí sé ina raibí, lia agus fealsamh sa Mharacó agus san Éigipt.


Upton Park, Londain.
Is baile é Upton Park atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir. Tá sé ar an mórshráid áitiúil, Sráid Green. Tá an ceantar comhchiallach le sacar agus is baile dó West Ham United Football Club, a imríonn ag an Boleyn Ground.
Sacar.
Tá ceantar comhchiallach le sacar, mar ritheann an bun deisceartach Sráid Green in éineacht leis an bruach an Boleyn Ground, an staidiam baile West Ham United, a oscailte den chéad uair i 1904.
Iompar.
Ar an córas traenach faoi thalamh, London Underground, ta an ceantar deisceartach i ngar an Boleyn Ground seirbheáilte le Upton Park tiúb stáisiún ar an District agus Hammersmith and City línte.
Bailte agus cathracha i Sasana


Partido Independentista Puertorriqueño.
Is páirtí polaitiúil é El Partido Independentista Puertorriqueño (PIP) i bPórtó Ríce atá ar son neamhspleáchas na Pórtó Ríce ó Stáit Aontaithe Mheiriceá a bhaint amach.


Petticoat Loose.
Is éard atá i gceist le Petticoat Loose ná sprid nó taibhse mná agus í ina hábhar scéalta i mbéaloideas na Mumhan. Mar a chreidtear, bíonn Petticoat Loose ag ionsaí taistealaithe istoíche, á n-imeaglú agus á gcrá. Is é Béal Locha, Contae Phort Láirge, is áit dúchais do Phetticoat (ach deirtear freisin gurb as Coilleagán sa chontae chéanna di), ach deir an béaloideas go mbíonn sí le feiceáil fud fad na Mumhan.
Cúlra.
Deirtear go raibh sí thar barr ag damhsa agus an-tugtha don ól. Fuair sí an t-ainm sin "Petticoat Loose" oíche aeraíochta, nuair a ghreamaigh a sciorta de thairne sa bhalla. Thosaigh sí ag damhsa go fiain, agus ansin réabadh an sciorta di, ionas nár fágadh ach an peireacóta uirthi.
Sa Litríocht.
Scríobh an drámadóir Éireannach M. J. Molloy dráma faoin teideal "Petticoat Loose" sa bhliain 1979.
Is "Petticoat Loose" is teideal do ghearrscéal sa chnuasach gearrscéalta 'Na Seacht gCineál Meisce agus Finscéalta eile' le Pádraig Ó Siadhail.


Síle na gcíoch.
Deilbhín snoite de bhean lomnocht a bhfuil pit áibhéileach uirthi is ea Síle na gcíoch (Béarla: "Sheelah na gig"). Tá a leithéid le fáil ar chaisleáin, ar theampaill agus ar fhoirgnimh eile, ní hamháin in Éirinn ach sa Bhreatain agus sa Mhór-Roinn chomh maith. In Éirinn, áfach, atá an chuid is mó de na fíoracha seo – os cionn céad ceann acu le hais ceithre cinn is daichead sa Bhreatain.
Foinse.
Níl na scoláirí ar aon intinn faoi fhoinse na bhfíoracha. Tá deilbhíní “gráisciúla” den saghas seo le fáil go forleathan i gcuid den Mór-Roinn, agus áitíonn James Jerman agus Anthony Weir go bhfuil baint acu leis an ailtireacht Rómhánúil, gur snoíodh a bhformhór san 11ú haois agus gur bhain siad Éire amach sa 12ú haois.
Rinne Jerman iarracht ar na deilbhíní a chur i gcomhchoibhneas le maisiú gobach Rómhánúil de dhéanamh "voussoir" (móitíf mhaol dhingeach) a bhí san fhaisean sa 12ú haois sa Fhrainc agus a thug na Normannaigh thar lear leo. Is deacair, áfach, mórán samplaí a fháil den chomhchoibhneas seo in Éirinn. Áitítear, mar sin féin, go bhfuil formhór mór na bhfíoracha le fáil i sa limistéar Angla-Normannach mar a bhí in Éirinn timpeall an 12ú haois, agus gan ach beagán le fáil i limistéar na nGael.
Síle na gcíoch ag SS Mary and David's Church, Kilpeck, Sasana.
Síle na gcíoch in Éirinn.
In Éirinn tá formhór na ndeilbhíní le fáil i lár agus i ndeisceart na tíre.
Tá na gnáth-thréithe ag baint leo: cluasa spréite; súile móra agus iad mar a bheidís ag stánadh ort (gan iontu ach poill uaireanta); béal gránna strabhsach agus stríoca domhaine ar na leicne uaireanta. Tá idir sheisce agus thorthúlacht le haithint orthu de bharr shnoiteacht an chuid uachtair den cholainn agus na pite áibhéilí thíos. Is minic na cíocha gan toirt nó ina scibirlíní agus na heasnacha ag gobadh amach. Os a choinne sin, bíonn imleacán suntasach ann agus pit thoirtiúil anchumtha. Is minic na lámha sínte i dtreo na pite nó ag teagmháil léi. Is léir gur chuir na fíoracha seo múisiam ar dhaoine éigin agus loitmhilleadh déanta ar dheilbhíní Shíle na gcíoch i mBaile na Cloiche, i mBiorra, i gCluain Lára, i nDubhadh, i Mainistir Fhiodh Ard, i Mainistir na Croise Naofa, sa Mhachaire agus i nDurlas.
I dTiobraid Árann atá an cuid is mó de na deilbhíní seo. Tá ceann acu ar fhoirgneamh de chuid an 15ú haois ar Charraig Phádraig, agus é suite ar chúinne a bhfuil radharc maith air ag teacht isteach duit. Deilbhín síonchaite é, ach is féidir a chuid tréithe a aithint. Tá ceann eile ar chúl Óstán Phálás Chaisil (teach mór a thóg an Ardeaspag Bolton san 18ú haois), agus na saintréithe uile le feiceáil air, cé gur giorraíodh cuid den chloch.
Tháinig deilbhín eile chun solais sa bhliain 1990 agus é bainte de bhalla seanscoile i dTulach Ruáin i gContae Chill Chainnigh. B’fhéidir go bhfuil baint aige le Caisleán an Ghrásaigh i mBaile an tSoirtéalaigh. Tá deilbhín eile ar Chaisleán na Cloiche Mantaí sa chontae céanna, rud a threiseodh leis an teoiric go raibh Síle na gcíoch ann mar chosaint ar chontúirt.
Thángthas ar dheilbhín i reilig Theampall Naomh Bríd de chuid Eaglais na hÉireann i Ros Fhionnghlaise i gContae Laoise sa bhliain 1991. I Músaem Náisiúnta na hÉireann atá sé anois, agus gan eolas ar aon cheann eile sa chontae sin a bhaineann le heaglais.
Dátú agus rangú.
Uaireanta is léir nach bhfuil an deilbhíní ag teacht le maisiú, le dealramh ná le hábhar tógála an fhoirgnimh a bhfuil siad, agus cuma na haoise orthu, rud a chuirfeadh in iúl go bhfuil traidisiún fada ag baint leo.
Feidhmiú.
Sa bhliain 1844 thug Johann Georg Kohl, scoláire Gearmánach, cuairt ar Dhubhadh i gContae na Mí agus é ar lorg dheilbhíní Shíle na gcíoch. Dúirt fear faisnéise leis go raibh deich gcinn ar a laghad ann agus go n-úsáidtí na fíoracha chun an tsúil mhillte a chealú. Sa seansaol fadó rachadh fear a raibh an mí-ádh air chun mná áirithe agus nochtfadh sí a baill ghiniúna dó mar leigheas. Dúradh le Kohl go dtugtaí "Shilagh na Gigh" ar mhná den saghas sin agus gur baisteadh na fíoracha féin astu. Dúradh leis freisin gurb éard is brí don ainm "Síle na Géige".
Mhéadaigh ar an tsuim a bhí ag ársaitheoirí sa scéal agus beartaíodh teoiricí difriúla. Áitíodh gur as nósanna an Phágánachais nó na sean-Chríostaíochta a fáisceadh na deilbhíní, nó go raibh baint acu leis an torthúlacht.
I lár an 19ú haois rinne John Windele, dinnseanchaí, tagairt do na deilbhíní mar "Chailleacha an Chaisleáin" sa bhéaloideas. Dá bhfeicfeadh an namhaid iad bhainfí an mírún de. Dá mbeadh an tsúil mhillte ag duine i ngan a fhios dó, mheallfadh an Chailleach a shúil agus bhainfí an dochar di.
An bandia.
Déanann scoláirí éigin Síle na gcíoch a shamhlú leis an gCailleach, bandia a bhronnadh ríogacht in Éirinn agus in Albain. Nochtadh sí ina seanbhean ghránna dhrúisiúil, agus dá mbeadh sé de mhisneach i bhfear éigin luí léi nochtfadh sí arís ina sciamhaí óg a chuirfeadh rath ar réimeas an rí nua. Ba í Margaret Murray, antraipeolaí cáiliúil, ba thúisce a chuir teoiric na Caillí in iúl, agus fuair sí tacaíocht ó Ann Ross ("The Divine Hag of the Pagan Celts"), a thug le fios gurbh ionann Síle na gcíoch agus bandia an chatha.
Cíorann Jørgen Andersen an teoiric seo, ach tugann sé níos mó airde ar an gcomhthéacs meánaoiseach, cé go bpléann sé an rian a d’fhéadfadh an págánachas a fhágáil ar chuma an deilbhín. Maíonn sé gur deacra áitiú Ross a dhearbhú ná bunús ilchríochach (Francach) na móitífe.
Áitíonn Barbara Freitag, agus í ag cuimhneamh ar Shíle na gcíoch i ndála an tseansaoil, gur bhandia áitiúil í a thabharfadh aire do mhná i luí seoil.
An t-ainm.
Luann Jørgen Andersen an t-ainm seo agus "Síle ina giob" (i.e ina gogaire), ach deir sé (ar nós roinnt scoláirí eile) nach raibh "Síle na gcíoch" ina ainm coitianta riamh. B’fhéidir go raibh ainmneacha áitiúla eile ann, leithéid "Chailleach an Chaisleáin".


Yumi, Yumi, Yumi.
Is amhrán náisiúnta Vanuatú é Yumi, Yumi, Yumi (Gaeilge: Muidne, muidne, muidne). François Vincent Ayssav (Rugadh 1955) a chum é agus glacadh mar amhrán náisiúnta na tíre é sa bhliain1980.
Focal an amhráin i mBislama.
Yumi, Yumi, yumi i glat long talem se
Yumi, yumi, yumi ol man blong Vanuatu
God i givim ples ia long yumi,
Yumi strong mo yumi fri long hem,
Plante fasin blong bifo i stap,
Be yumi i olsem wan nomo,
Yumi save plante wok i stap,
Aistriúchán Gaeilge (ón mBéarla).
Gur muidne muidne muidne muintir Vanuatú
Thug Dia an talamh seo dúinn
Agus is cúis mhór áthais é
Táimidne láidir agus saor sa talamh seo
Tá an-chuid bealaí sa lá atá inniu ann
Ach táimid go léir aontaithe ar aon bhealach amháin
Tá fhios againn go bhfuil an-chuid oibre le déanamh
Bímid ag obair ar ár ndícheall ar ár n-oiléain


An Linn Bhuí.
Bliainiris Gaeilge í "An Linn Bhuí" agus í á foilsiú ag Pádraig Ó Macháin agus ag Aoibheann Nic Dhonnchadha i Rinn Ó gCuanach (is é sin, Gaeltacht na Rinne i gContae Phort Láirge) ón mbliain 1997 anuas. Is é an t-ábhar a thagann i gcló ar an mbliainiris ná béaloideas ón Rinn, altanna faoin mbéaloideas agus faoi dhaoine clúiteacha a raibh baint acu leis an gceantar, stair áitiúil agus altanna toipiciúla faoi chúrsaí an cheantair. Is é "Leabhair na Linne" an teach foilsitheoireachta. Bíonn blas láidir na canúna áitiúla ar an stíl a chleachtann an bhliainiris.


Ainm briathartha.
An t-ainm briathartha (Béarla "verbal noun")


Úrscéal stairiúil.
Is éard is úrscéal stairiúil ann ná úrscéal a bhfuil a imeachtaí suite i dtréimhse áirithe staire, agus an scríbhneoir ag iarraidh saol agus meon na tréimhse sin a athchruthú ar leathanaigh an leabhair. Is féidir don úrscéal stairiúil fíorcharachtair na tréimhse seo a lua nó carachtair fhicseanúla a chur ag caidreamh le fíorcharachtair na tréimhse.
Cúlra.
Walter Scott, athair an úrscéil stairiúil
Walter Scott.
Is minic a deirtear gurbh é Walter Scott a chuir tús leis an seánra seo, ach scríobhadh leabhair ar féidir úrscéalta stairiúla a thabhairt orthu i gcultúir eile seachas an cultúr Iartharach i bhfad roimh lá Scott. Sampla de seo is ea "Rómáns na dTrí Ríochtaí", le Luo Guanzhong, a bhreac síos an scéal sa cheathrú haois déag. Áirítear an "Rómáns" seo ar ceann de "Cheithre Úrscéalta Clasaiceacha na Síne".
Cé nárbh é Scott a chéadcheap an t-úrscéal stairiúil, is léir gur chuir sé an-chor i bhforbairt an tseánra. Dúirt an léirmheastóir Georg Lukács gurbh é Scott an chéad duine a thuig nach maisíocht amháin a bhí i gceist leis an suíomh stairiúil, ach gur chóir don scríbhneoir taighde agus aithris a dhéanamh ar atmaisféar iomlán na tréimhse.
Ba é "Waverley, or 'tis Sixty Years Since" (1814) an chéad úrscéal sa stíl seo a tháinig i gcló ó Scott, agus d'éirigh sé coitianta "Waverley novels" a thabhairt ar a chuid úrscéalta stairiúla. I saothair ar nós "Waverley" nó "Rob Roy" roghnaigh Scott lárcharachtar a tháinig go nádúrtha i dteagmháil le daoine ó aicmí agus grúpaí sóisialta éagsúla, rud a chuir ar chumas an scríbhneora cur síos cuimsitheach a thabhairt ar atmaisféar na tréimhse. Nuair a d'fhoilsigh sé "Ivanhoe", chuir na daoine suim nua i stair na Meánaoise faoi thionchar an úrscéil.
Úrscéal Stairiúil i dTíortha Éagsúla.
"Война и миръ" Leathanach ón chéad eagrán (1869)
Tháinig scríbhneoirí eile sna sálaí ag Scott. Scríobh Aleksandr Pushkin, file náisiúnta na Rúise, a úrscéal stairiúil féin, "Капитанская дочка/Kapitanskaya dochka" ("Iníon an Chaptaein"), mar iarracht mheabhrach aithris a dhéanamh ar stíl úrscéalaíochta Scott, ach ansin d'éirigh le Lev Tolstoy máistreacht an tseánra a bhaint amach leis an mórúrscéal eipiceach "Война и мир/Voyna i mir" ("Cogadh agus Síocháin").
San Fhionlainn, bhreac Zachris Topelius síos "Fältskärns berättelser" ("Scéalta an Mháinlia Airm"), úrscéal i bhfoirm sraithe a thug cur síos ar chora cinniúna mhuintir Bertelsköld in imeachtaí staire na Sualainne thar na glúnta. As Sualainnis a scríobh Topelius an t-úrscéal, ach bhí an-bhaint ag na scéalta leis an bhFionlainn. San fhichiú haois, bhain Fionlannach eile, Mika Waltari, amach clú domhanda lena chuid úrscéalta faoin Éigipteach Sinuhe ("Sinuhe egyptiläinen" - "Sinuhe, an tÉigipteach"), faoi fhear óg ón bhFionlainn sa Mheánaois agus é ag taisteal ar fud ríochtaí móra na linne ("Mikael Karvajalka" agus "Mikael Hakim"), faoi thús na Críostaíochta sa tsean-Róimh ("Valtakunnan salaisuus" - "Rún na Ríochta" - agus "Ihmiskunnan viholliset" - "Naimhde an Chine Dhaonna"), faoi theagmháil na Críostaíochta agus an Ioslaim ("Johannes Angelos") agus faoi na hÉatrúscaigh ("Turms kuolematon" - "Turms Neamhbhásmhar").
Sa Pholainn, ba é Henryk Sienkiewicz máistir an tseánra, nó bhain sé amach Duais Nobel na Litríochta leis an úrscéal "Quo Vadis", a chaitheann súil ar chruachás na gCríostaithe i ré na ngéarleanúintí sa tsean-Róimh.
San Iodáil, glactar leis gurbh é "I Promessi Sposi", úrscéal stairiúil le hAlessandro Manzoni, a chuir tús leis an úrscéalaíocht nua-aimseartha ar fad sa tír sin.
"Niamh" leis an Athair Peadar.
An tAthair Peadar Ua Laoghaire, a chuir bun le litríocht nua-aimseartha na Gaeilge
Glactar leis gurbh é "Niamh" leis an Athair Peadar Ua Laoghaire an chéad úrscéal stairiúil sa teanga. Bhí an leabhar ina chnámh spairne idir an Athair Peadar agus Conradh na Gaeilge, nó nuair a d'fhéach sé le bloghanna as an úrscéal nó sceitsí a raibh baint acu leis an úrscéal a fhoilsiú ar An Claidheamh Soluis, iris Chonradh na Gaeilge, ní raibh sé sásta leis an sceanairt a rinne na heagarthóirí ar a chuid scríbhinní. Sa deireadh chuaigh sé i muinín "The Irish Book Company" leis an úrscéal a fhoilsiú. Bhí Norma Borthwick agus Maighréad Ní Raghallaigh, bunaitheoirí an tí foilsitheoireachta seo, fonnmhar chun "Niamh" a chur i gcló ar choinníollacha an scríbhneora, agus sa deireadh tháinig an t-úrscéal i bprionta sa bhliain 1907.
Is é is ábhar don úrscéal ná cath Chluain Tairbh agus tréimhse na hargana agus na foghla a bhíodh na Lochlannaigh ag déanamh ar Éirinn. Tharraing an tAthair Peadar ar "Chogadh Gaedhel re Gallaibh" agus ar an aistriúchán Béarla a rinne George Webbe Dasent ar "Njáls Saga" le haghaidh an chúlra stairiúil, ach mar a d'iompaigh an scéal amach, cé go ndearna an tAthair Peadar a dhicheall leis an stair seo a insint i "gcaint na ndaoine", ní raibh sé in ann é féin a shaoradh ó bhráca na bhfoinsí, agus chuaigh an t-úrscéal chun leadráin. Ag tabhairt óráidí tura teagascúla uathu a bhíonn na carachtair, agus níor éirigh leis an scríbhneoir carachtair bheo bhíogúla a chruthú ná a bhforbairt a léiriú.
"Cormac Ua Conaill" leis an Duinníneach.
Ba é an tAthair Pádraig Ua Duinnín, fear eagair an fhoclóra, a scríobh "Cormac Ua Conaill", úrscéal gairid stairiúil agus é suite in Éirinn faoi dheireadh na séú haoise déag. Ach oiread leis an Athair Peadar ní chuireann an Duinníneach an bhéim is cuí ar charachtracht na laochra, agus is cuma nó vaits leis faoi chuspóirí na naimhde, Laochra gan on gan cháim iad na laochra, agus bithiúnaigh chruthanta gan mhaith iad lucht leanúna na Banríona. Téann an scríbhneoir i muinín comhtharlúintí agus "deus ex machina" le haghaidh plotála is nach bhfágann sé craiceann inchreidte ar bith ar an scéal. Ní raibh teanga an Duinnínigh chomh líofa foirfe leis an gcanúint Mhuimhneach lenar tógadh an tAthair Peadar, nó cé nach raibh caill ar a stór focal, níor thuig sé chomh tábhachtach is a bhí an chomhréir, is é sin, dul ceart nádúrtha na bhfocal.
"Brian Óg" le Sean-Phádraig Ó Conaire.
Bhain Sean-Phádraig Ó Conaire triail as an seánra seo freisin, nó d'fhoilsigh sé an sraithscéal úd "Brian Óg" sna blianta 1922-1923, agus tháinig an scéal i bprionta faoi chlúdach leabhair sa bhliain 1926. Úrscéal beag eachtránaíochta atá ann, agus is é Brian Óg ainm an laoich: fear óg cróga agus é chomh maith ag beartú an chlaímh ar son na hÉireann agus ag tógáil léinn i gColáiste na nGael i Liospóin. Scéal sceitimíniúil luathghluaiste é Brian Óg, ach is é an breithiúnas a thug Breandán Delap air ina leabhar faoi úrscéalta stairiúla na Gaeilge go bhfuil aithne na drochphlotála ar an leabhar seo freisin, agus na himeachtaí is na comhtharlúintí ag fabhrú don laoch go héadóchúil in áiteanna.
"Buaidh na Treise" le Mícheál Ó Gríobhtha.
Is deacair a rá an úrscéal stairiúil i gciall chúng an téarma é an t-úrscéal seo a tháinig i gcló sa bhliain 1928. Tá na himeachtaí suite i dtréimhse anallód nach furasta a shocrú in aon áit ar leith ar amlíne na staire. Is féidir gurbh iad na 1830idí nó na 1840idí atá i gceist. Go bunúsach, coimhlint idir beirt deartháracha atá ann, fear atá ina thiarna talún agus é ag seasamh do na Gaill, an duine eile ina thionónta, agus é ag seasamh do na Gaeil. Is é an breithiúnas a thugann Delap ar an leabhar go gcuireann na "babhtaí iomrascála" leadrán ar an léitheoir, agus go bhfuil críoch an scéil dochreidte. Deir Alan Titley gur úrscéal siombalach é ach go bhfuil an siombalachas sin róshoiléir.
Deir Delap fosta go raibh an Gúm ag iarraidh san am ábhar léitheoireachta Gaeilge a sholáthar faoi dheifir agus go ndeachaigh a lán cainteoirí dúchais i mbun pinn nach raibh mórán céille acu do cheird an scríbhneora. Ba toradh nádúrtha don driopás seo "Buaidh na Treise".
"Eoghan Ruadh Ó Néill" le Seosamh Mac Grianna.
Áirítear leabhair inbhreathnaitheacha Sheosaimh Mhic Grianna ar chlasaicigh nua-aimseartha na Gaeilge, ach ní bhíonn an meas céanna ag na léitheoirí ná ag na léirmheastóirí ar a úrscéal stairiúil "Eoghan Ruadh Ó Néill". Iarracht cheannródaíoch a bhí ann spléachadh liteartha a thabhairt do shaol Eoghain Rua, ach mar a éiríonn do na ceannródaithe uaireanta, theip ar Sheosamh go dona. Rinne an scríbhneoir taighde agus staidéar cuimsitheach ar imeachtaí agus ar chultúr na linne a bhí faoi chaibidil aige, ach ní raibh sé in ann litríocht chruthaitheach a fháscadh as an mianach seo. A mhalair ar fad fuair an t-amhábhar an ceann is fearr air. Mar sin, is éard atá sa leabhar ná "athinsint lom ar fhíricí na staire".
Tháinig an leabhar i gcló an chéad uair sa bhliain 1932. Dealraíonn sé go ndearna an Gúm cinsireacht ar an leabhar, nó ar a laghad bhí Seosamh ag gearán ina dhiaidh sin nach raibh an Gúm sásta tiomnú an úrscéil a chlóchur mar a bhí sé scríofa aige.
"Bun an Dá Abhann" le Seán Ó Ciarghusa.
Is éard atá in "Bun an Dá Abhann" ná úrscéal pobail agus é suite i dtréimhse stairiúil - mar a deir Delap, tá an leabhar cosúil le "Peig", ach amháin gur "Peig" le plota úrscéil é. Cinnte déanann an leabhar trácht ar Chogadh na Talún, díreach cosúil le "Peig" féin. Chuir Titley an t-úrscéal seo i gcomparáid le "Knocknagow" le Charles J. Kickham.
Is ionann laige "Pheig" agus laige "Bhun an Dá Abhann", is é sin, bíonn an scríbhneoir ag déanamh an iomarca plé ar chúrsaí feirmeoireachta agus curadóireachta agus fiú ag cíoradh chúrsaí grá na ndaoine óga nuair nach ndéanann sé ach moilliú ar imeachtaí an phríomhphlota. Ón taobh eile de, tá súil ghéar ag an údar ar struchtúr sóisialta an tsráidbhaile agus é in ann anailis chiallmhar a dhéanamh ar bhaint na n-aicmí éagsúla leis an scéal.
"Pádhraic Mháire Bhán, nó an Gol is an Gáire" le Seán Ó Ruadháin.
Úrscéal pobail eile a bhfuil beagáinín staire measctha tríd é "Pádhraic Mháire Bhán, nó an Gol is an Gáire" le Seán Ó Ruadháin. Aistritheoir cumasach a bhí sa Ruadhánach a chuir Gaeilge ar "David Copperfield" le Charles Dickens agus ar chúpla clasaiceach Béarla eile. Gaeilge Thuaisceart Mhaigh Eo a bhí ó dhúchas ag an scríbhneoir seo. Tá imeachtaí an scéil suite in Iorras, Maigh Eo.
Tugann an t-úrscéal léargas cuimsitheach ar imeachtaí na staire ó Chogadh na Talún go Cogadh na Saoirse, agus is léir gur bhain an t-údar an-leas as an eolas a bhí aige ar stair an cheantair, go háirithe ar an dóigh ar tháinig cúrsaí polaitíochta agus náisiúnachais isteach agus an naoú haois déag ag druidim chun deireanais. I ndiaidh an iomláin, áfach, níl sna mionsonraí staire ach cúlra don scéal agus don phlota.
Foilsíodh "Pádhraic Mháire Bhán" an chéad uair sa bhliain 1932. Chuir an Gúm eagrán nua ar fáil sa bhliain 1994.
"Iolar agus Sionnach" le Seán Mac Maoláin.
Sa bhliain 1938 tháinig an t-úrscéal stairiúil "Iolar agus Sionnach" ó pheann Sheáin Mhic Mhaoláin. Ba de shliocht cainteoirí dúchais ó Ghleannta Aontroma an scríbhneoir, ach ba le Béarla a tógadh é, cé gur éirigh leis Gaeilge Uladh a fhoghlaim go paiteanta - le fírinne rinne sé staidéar ar an gcanúint in Ó Méith, agus bhí blas chanúintí Oirthear Uladh ar a chuid Gaeilge. Rinne sé cion fir ag cur na teanga chun cinn in eagraíochtaí Gaeilge, ina mhúinteoir agus ina eagarthóir liteartha. Ba é "Iolar agus Sionnach" an t-aon úrscéal staire a scríobh sé, agus is dócha go bhfuair sé inspioráid ó na haistriúcháin a rinne sé, nó nuair a chuaigh sé i mbun pinn bhí "Scéal fá Dhá Chathair" le Charles Dickens agus "Imeacht an Iolair" ("The Flight of the Eagle") le Standish O'Grady.
Theastaigh ón nGúm go bhfoghlaimeodh na scríbhneoirí scileanna a gceirde ag aistriú leabhar ó Bhéarla go Gaeilge, ach is é tuairim Delap ná gur fhoghlaim Mac Maoláin "droch"nósanna scríbhneoireachta ó na saothair ar chuir sé Gaeilge orthu, cé gur éirigh leis cuid de laigí suntasacha shaothar an Ghrádaigh a sheachaint ina úrscéal féin. Cuireann rómánsúlacht sheanaimseartha na stíle isteach ar léitheoir an lae inniu, chomh maith leis an seoibhineachas fireann i leith na mban agus an fíor-Chaitliceachas ba dual don tréimhse, ach tríd is tríd is iad laigí an leabhair laigí na linne, agus is féidir a lán a mholadh sa leabhar freisin, go háirithe stíl nádúrtha sholéite an scríbhneora, plota simplí sothuigthe an leabhair agus na himeachtaí gasta. Lón léitheoireachta maith a bhí ann do na cainteoirí dúchais féin nuair a foilsíodh é, agus é níos cosúla le saothar Scott ná aon leabhar eile a scríobhadh as Gaeilge.
Bhí léirmheastóirí eile ní ba bhoirbe ina gcuid focal ag tabhairt breithiúnais ar leabhar seo Mhic Mhaoláin. Tagraíonn Titley do thuairim Mháirtín Uí Chadhain, a bhí barúlach nár chóir "Iolar agus Sionnach" a léamh ach mar rabhadh faoin dóigh mhícheart le húrscéal a scríobh, agus Titley admhálach gur dheacair gan géilleadh don méid sin, "tamall den chosán" ar a laghad. D'aithin Titley an chosúlacht le saothar Scott freisin, agus é ag tabhairt le fios gur chóra "Iolar agus Sionnach" a léamh mar úrscéal rómánsach stairiúil, seachas mar úrscéal stairiúil sa chiall chúng.
"An Bealach chun an Bhearnais" le Tarlach Ó hUid.
Sa bhliain 1949 foilsíodh úrscéal stairiúil le Tarlach Ó hUid faoin teideal "An Bealach chun an Bhearnais". Is féidir a lán imeachtaí stairiúla a aithint sa leabhar, ach i ndiaidh an iomláin níl iontu den chuid is mó ach cúlra nó maisiú don scéal. Fear gorm é an laoch, sliocht sleachta na nÉireannach a ruaigeadh go dtí Iamáice in aimsir Chromail, agus é ag dréim le filleadh go fód dúchais a shinsear. Iarracht uaillmhianach a bhí ann mar sin, ach níor éirigh le hÓ hUid ach go lagmheasartha, ó bhí an iomarca téamaí agus tarlúintí stairiúla mar amhábhar aige, agus iad á gcur os comhair an léitheora ar bhealach rótheagascach. Scéal eile ar fad áfach go raibh teachtaireacht láidir in aghaidh an chiníochais á reic ag an scríbhneoir, nó theastaigh uaidh, mar Éireannach, a dhlúthpháirtíocht leis an gcine gorm a chur in iúl.
"Tairngreacht Mhiseoige" le Séamus "Máire" Ó Grianna.
D'fhoilsigh Séamus "Máire" Ó Grianna an t-úrscéal "Tairngreacht Mhiseoige" sa bhliain 1958, agus is é an breithiúnas a thug Breandán Delap ar an leabhar gurbh é an ceann ab fhearr de na húrscéalta stairiúla Gaeilge dár tháinig i gcló sna caogaidí. Is é an t-ábhar molta is mó a d'aithin Delap ar an leabhar ná go raibh Máire in ann an mianach stairiúil agus an mianach béaloideasúil - "Tairngreacht Mhiseoige" arbh ionann í go bunúsach agus tairngreacht Choilm Chille - a cheangal dá chéile go sciliúil agus úrscéal iomlán a fháscadh astu.
Ní raibh mórán measa ag Máire riamh ar an tsochaí a d'fhorbair in Éirinn i ndiaidh do na Saorstátairí bua a bhreith i gCogadh na gCarad, agus mar sin ba nós leis carachtair a chruthú lena chuid idéal Poblachtánach a ionchollú agus a phearsanú, agus is féidir a leithéidí sin a aithint sa leabhar seo freisin. Is é Cogadh na Saoirse an eachtra staire atá i gcroílár an úrscéil seo, agus tugann an scríbhneoir le fios nach dtiocfadh sárú ná cómhaith laochra an chogaidh sin chun saoil choíche.
Saothar Eoghain Uí Thuairisc.
Glactar leis go coitianta gurbh é Eoghan Ó Tuairisc máistir an úrscéil stairiúil i litríocht na Gaeilge, nó is clasaicigh inniu iad an dá leabhar sa seánra seo a tháinig óna pheann: "L'Attaque" a chaitheann súil ar Bhliain na bhFrancach 1798 i Maigh Eo, agus "Dé Luain", a chardálann Éirí Amach na Cásca.
"L'Attaque".
Scríobh Eoghan Ó Tuairisc an t-úrscéal seo i rith cheithre mhí sa bhliain 1961, agus nuair a tháinig an leabhar i gcló, thabhaigh sí clú, ardmholadh agus duaiseanna - Duais an Chlub Leabhar chomh maith le Gradam an Oireachtais - don scríbhneoir. Ón taobh eile de, bhí cúpla léirmheastóir míshásta le gnéithe áirithe de stíl an úrscéil. Chuir siad i leith an scríbhneora nach raibh sé in ann Béarlachas míchuí a sheachaint ná comhrá nádúrtha Gaeilge a scríobh, agus lochtaigh siad róshaibhreas na meafar freisin. Ina dhiaidh sin is uile is beag duine a bhí in ann a shéanadh gur saothar tábhachtach a bhí ann
Chaith Ó Tuairisc tréimhse fhada ag déanamh staidéir ar litríocht mhiotasúil na Gaeilge, agus is féidir tionchar na litríochta sin a aithint ar struchtúr an tsaothair. Cinnte tá atmaisféar an mhiotais ar chuid mhór den leabhar, agus is féidir a rá go bhfágann laochra an úrscéil slán ag an ngnáthshaol le bás a fháil ar son an mhiotais. Cosúil leis na laochra ag Séamus Ó Grianna, caithfidh Máirtín Dubh Caomhánach, príomhcharachtar "L'Attaque", rogha a dhéanamh idir an dá Róisín, nó - mar a deirtear i leabhar Uí Thuairisc - idir an dá Shadhbh: a bhean chéile atá díreach ag iompar clainne, agus spéirbhean mhiotasúil na hÉireann. Chuir Ó Tuairisc féin béim ar dhiminsiún miotasúil an úrscéil stairiúil i gcomhfhreagras príobháideach a bhain leis an leabhar. Maidir le tionchar na mórshaothar idirnáisiúnta litríochta ar "L'Attaque", bhí Ó Tuairisc go mór faoi dhraíocht ag réalachas an chanbháis leathain i "Война и мир/Voyna i mir" ("Cogadh agus Síocháin"), mórúrscéal Leo Tolstoy faoin gcogadh a chuir Napoléon Bonaparte ar an Rúis. Mar a dúirt Titley: "Is é bua faoi leith" L'Attaque "[...] go gcloisimid trup agus trustal na saighdiúirí, go mbraithimid fliuchras na hoíche is an tsléibhe, go scuabtar chun siúil san eachtraíocht sinn, ach go dtugann fileatacht agus macallaí na hinste le fios i gcónaí dúinn go bhfuil níos mó ar siúl ná mar is féidir leis na focail loma a iompar ná a chur in iúl". Is é an cineál seo réalachais a dhéanann saothar éifeachtach de "L'Attaque", agus is dócha gurbh ó Tolstoy a d'fhoghlaim Ó Tuairisc é thar aon údar eile.
Cosúil le Tolstoy, ba iarshaighdiúir é Ó Tuairisc féin, nó chaith sé téarma ina oifigeach i bhfórsaí armtha na hÉireann i Ré na Práinne. Leis an ngnáthshaighdiúir a bhí a bhá, rud a chuidigh leis a chomhionannú a dhéanamh le meon Mháirtín Dhuibh Chaomhánaigh.
"Chuir siad péasúin La Vendée i gcuimhne dó, an dream dalba a thug cúl le rath na haoise nua agus a mhair ina dtailte iargúlta ar an sean-nós aineolach, dearcadh amach na meán-aoiseanna acu, creideamh Rómhánach na sagart agus piseoga págánacha na seanbhan ina meascán mearaí trína chéile mar pholaitíocht acu ag cothú éirí amach na speal is na sluaistí [...]" Tagairt é seo don éirí amach i La Vendée i Lár-Iarthar na Fraince sa bhliain 1793. Bhí Humbert ar duine acu siúd a bhí ag cur na ceannairce frithréabhlóidí seo faoi chois, agus is cúis iontais dó an paradacsa go mbeadh seisean ag tacú le leithéidí na gceannairceoirí ó La Vendée in Éirinn anois.
"Dé Luain".
Sa bhliain 1966 a tháinig an dara húrscéal stairiúil le hEoghan Ó Tuairisc i gcló - "Dé Luain". Bhí Éirí Amach na Cásca á cheiliúradh sa bhliain chéanna, ó d'imigh leathchéad bliain i ndiaidh na n-imeachtaí. Bhí Ó Tuairisc meáite ar "leac chuimhneacháin" a thógáil do lucht an Éirí Amach, ach san am chéanna bhí sé ag iarraidh úrscéal uaillmhianach nua-aimseartha a chumadh, agus chuaigh sé i dtuilleamaí na teicníochta insinte is mó a shamhlaítear le James Joyce, is é sin, sruth an chomhfheasa. Bhí a lán réamhthaighde agus mioneolais de dhíth leis an leabhar a ullmhú.
Bhí an t-údar faoi strus trom agus é ag scríobh a shaothair, nó theastaigh uaid é a chríochnú le go bhféadfaí é a fhoilsiú i mbliain cheiliúrtha an leathchéid. Sa bhliain 1965 fuair Úna, bean chéile Uí Thuairisc, bás gan choinne, rud a d'fhág an scríbhneoir faoi mhéala go dona, ionas nach raibh sé in ann breith ar an bpeann ar feadh i bhfad. Ghlac sé scíth fhada ón scríbhneoireacht, agus ansin chríochnaigh sé an leabhar faoi dheifir. Mar sin, níor éirigh leis caoi cheart a chur ar a shaothar, agus fágadh fabhtach go leor é.
Go bunúsach, is pearsana stairiúla iad na carachtair go léir san úrscéal. D'fhéadfá a rá gur scéalaíocht fíricbhunaithe, nó fíricsean (Béarla: "faction"), a bhí ann. Sna seascaidí, bhí an fíricsean ag éirí faiseanta i dtíortha an Bhéarla, agus bhí cáil ar "In Cold Blood" ("As Fuil Fhuar") le Truman Capote, leabhar a chaith súil an úrscéalaí ar dhúnmharú an fheirmeora Herbert Cutter agus a theaghlaigh i Holcomb, Kansas, sa bhliain 1959. Saothar ceannródaíoch fíricsin a bhí i gceist le "In Cold Blood", agus é bunaithe ar an eolas a bhailigh Capote ó na daoine áitiúla a bhí faoi agallamh aige agus ag a chara Harper Lee. Tháinig an leabhar i gcló sa bhliain 1966, agus ní fhéadfadh sé tionchar a imirt ar an dóigh ar "Dé Luain", áfach.
Scéal eile é gur luaigh Ó Tuairisc féin tionchar scríbhneora eile ar féidir ceannródaí fíricsin a thabhairt air, mar atá, Cornelius Ryan. Iriseoir ó Bhaile Átha Cliath a bhí sa Rianach seo a chuaigh ag obair don áisínteacht nuachta cháiliúil úd Reuters agus a bhreac síos trí leabhar fíricsin faoin Dara Cogadh Domhanda: "The Longest Day" ("An Lá is Faide"), a foilsíodh sa bhliain 1959 agus a thug cur síos ar ionradh na gComhghuaillithe ar an Normainn ("Lá D" nó "D-Day") sa bhliain 1944; "The Last Battle" ("An Cath Deireanach") a tháinig i gcló sa bhliain 1966 agus a rinne trácht ar ghabháil Bheirlín i ndeireadh an Dara Cogadh Domhanda; agus "One Bridge Too Far" ("Droichead Amháin thar an Riachtanas") ón mbliain 1974, faoin dóigh a ndeachaigh ionradh na gComhghuaillithe i bhfostú san Ísiltír i Meán Fómhair 1944, ionas go raibh na Gearmánaigh in ann an cath a bhriseadh orthu timpeall ar chathair Arnhem. Nuair a bhí Ó Tuairisc ag obair ar "Dé Luain", bhí an chéad cheann den trí leabhar seo i gcló cheana, agus áiméar aige é a léamh agus a mheas sular chrom sé ar a shaothar féin a scríobh.


Aksel Sandemose.
Scríbhneoir Ioruach de phór na Danmhairge a bhí in Aksel Sandemose (fíorainm: Axel Nielsen) a saolaíodh i Nykøbing-Mors sa Danmhairg ar an 19 Márta 1899 agus a shíothlaigh i gCóbanhávan ar an 6 Lúnasa 1965. Is é an leabhar is clúití dár tháinig óna pheann ná an t-úrscéal "En flyktning krysser sitt spor" ("Teifeach ag trasnú a riain féin"), inar leag sé síos "Dlí Jante", dlí na cúngaigeantachta i gcathair bheag. Jante an t-ainm a bhaist sé ar a cathair dhúchais san úrscéal.
B'as Sandermosen san Iorua do mháthair an scríbhneora, agus leagan den logainm sin é an sloinne a ghlac sé air. D'athraigh sé sloinne sa bhliain 1921. Chaith sé an chuid ba mhó de na fichidí ina mhairnéalach, agus sa bhliain 1930 shocraigh sé síos i Nesodden in aice le hOslo. Nuair a d'fhorghabh na Gearmánaigh an Iorua, ghlac sé páirt sa chath in éadan na nGearmánach agus chuaigh sé ar a theitheadh go dtí an tSualainn. I ndiaidh an chogaidh d'fhill sé chun na hIorua agus chuaigh sé ina chónaí go Kjørkelvik i Risør. Chaith sé deich mbliana ansin, ach d'fhág sé an áit nuair a fuair a bhean chéile agus mac leis bás.
D'éag Sandemose féin sa bhliain 1965 i gCóbanhávan. Cé gur sa Danmhairg a tháinig sé chun saoil agus a fuair sé bás, glactar leis gur scríbhneoir Ioruach a bhí ann go bunúsach. Scríobh sé an chuid ba mhó dá shaothar sa leagan den Ioruais ar a dtugtar "Riksmål", is é sin, an leagan is cóngaraí don Danmhairgis. San am chéanna, bhí meas mór aige ar an litríocht Ioruach go léir, an chuid san áireamh a bhí scríofa i "Nynorsk".


Dlí Jante.
Is éard is Dlí Jante (Ioruais agus Danmhairgis: "Janteloven", Sualainnis: "Jantelagen") ann ná "dlí neamhscríofa" na bpobal beag cúngaigeanta mar a chuir an scríbhneoir Danmhargach-Ioruach Aksel Sandemose i bhfocail é ina úrscéal "En flyktning krysser sitt spor". Is gnách "Dlí Jante" a thuiscint mar chuid de chultúr Chríoch Lochlann, ach is féidir an chiall a bhaint as gur cuid de nádúr an duine ar fud an domhain é cloí le Dlí Jante.
Is é "Jante" an t-ainm a bhaist Sandemose ar a chathair dhúchais féin, Nykøbing-Mors, san úrscéal. Inniu, úsáidtear an téarma sin "dlí Jante" mar théarma socheolaíochta idirnáisiúnta.


Seosamh Ó Longáin.
Bhí Seosamh Ó Longáin (1817-1880) ar na scríobhaithe gairmiúla deireanacha Gaeilge. Deartháir le Peadar Ó Longáin, scríobhaí suntasach eile, ba ea é, agus ba é a n-athair Mícheál Óg Ó Longáin, scríobhaí agus file iomráiteach.
Bhain na deartháireacha leis an tríú glúin de threabhchas scríobhaithe ó Chontae Chorcaí, dream a sholáthair an t-uafás lámhscríbhinní, go háirithe sa 19ú haois. Rinne Seosamh féin os cionn céad lámhscríbhinní, agus tugadh beirt acu ("An Táin" agus "Brisleach Mhór Mhuighe Muirtheimhne") chomh fada leis an Astráil. Bhí lámh dheas shoiléir aige.
Ba dheacair teacht ar leabhair Ghaeilge le linn Uí Longáin ach bhí éileamh ar ábhar na lámhscríbhinní (dánta, stair agus seanscéalta) i gceantair na Gaeilge. Léifí iad os ard i lúb chruinnithe, nó d'iarrfadh daoine deisiúla (sagairt, feirmeoirí láidre, corrdhuine uasal) ar scríobhaí lámhscríbhinní a chóipeáil dóibh. Nuair a cailleadh an Longánach bhí ré an scríobhaithe thart, agus ba ghearr go dtosódh ré na clódóireachta sa Ghaeilge.


École nationale de l'aviation civile.
Ollscoil aeraspáis sa Fhrainc is ea École nationale de l'aviation civile, a bhfuil aithne níos fearr uirthi ar fud an domhain faoina acrainm ENAC. Bunaíodh í sa bhliain 1949 i Toulouse, Midi-Pyrénées. Ó Eanáir na bliana 2011, is é ENAC an scoil aerloingseoireachta is mó san Eoraip.


Lucht oibre.
Téarma a úsáidtear sna heolaíochtaí sóisialta is ea an lucht oibre agus i gnáth comhrá chun cur síos a dhéanamh orthu siúd a mbíonn fostaithe i bpoist na n-íosaicmí (mar atá tomhaiste de réir scileanna, oideachais agus ioncaim ísle), go minic chun úsáitear an téarma do dhaoine a mbíonn dífhostaíthe nó a mbíonn ar ioncaim faoi an mheán. Faightear an lucht oibre den chuid is mó i ngeilleagair tionsclaithe agus i gceantair uirbeacha na ngeilleagar neamh-tionsclaithe.


Saisfhuinneog.
Teach Seoirseach i Sasana le saisfhuinneoga
Is cineál fuinneoige í an tsaisfhuinneog nó an tsaisfhuinneog chrochta atá déanta de phainéil nó "saiseanna" sochorraithe amháin nó níos mó a dhéanann fráma a choinníonn pánaí gloine le muntaine caola.


San Antonio, Texas.
Cathair i ndeisceart láir Texas i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea San Antonio. Príomhbhaile chontae Bexar atá ann agus é suite ar uiscí uachtair Abhann San Antonio ar scairp Balcones. Bhunaigh fórsa míleata Spáinneach "presidio" (garastún) agus misean san áit ar 1 Bealtaine 1718. Baile Beag Indiach a bhí ann cheana. Lonnaigh grúpa teaghlach ó na hOileáin Chanáracha ag San Antonio sa bhliain 1731. Sa bhliain 1836 a tharla léigear an Alamo (misean Spáinneach a bhí ina dhúnfort faoin am sin) príomheachtra i stair Texas. Inniu, tá 1,330,000 duine ina gcónaí sa chathair féin (2010) agus 2.2 milliún i mórcheantar na cathrach.
Promanád na hAbhann sa cheantar turasóireachta. Sníonn an promanád dhá mhíle go leith slí trí San Antonio.


Morgan Jageurs.
Saor leachtanna agus gníomhaí ar son dhúchas na hÉireann san Astráil ba ea Morgan Peter Jageurs (1862-1932). Bhí sé ar na daoine ba mhó a d’fhág a rian ar shaol na nGael-Astrálach lena linn.
Rugadh é i dTulach Mhór i gContae Uíbh Fhailí ("King’s County"), an t-aon mhac amháin a bhí ag Peter Jageurs, saor leachtanna, agus Mary (Casey). Tháinig an teaghlach chun Queensland na hAstráile sa bhliain 1865, chun Sydney sa bhliain 1868 agus chun Melbourne dhá bhliain ina dhiaidh sin. Fuair Morgan a chuid scolaíochta ag Scoil Naomh Bríd in Fitzroy agus ag Coláiste na mBráithre Críostaí in Melbourne Thoir, scoil ar bhain sé an príomhdhuais amach le duine eile. Cuireadh é ina phrintíseach lena lán ceirdeanna agus sna blianta 1883-84 chuaigh sé ar Scoil Ealaíne an Ghailearaí Náisiúnta in Melbourne. Shiúil sé an Eoraip sula ndeachaigh sé i gcomhar lena athair in Jageurs & Son, dealbhadóirí leachtanna, ceannaithe marmair agus eibhir, i mBóthar Sydney, Parkville. Dhíol siad mórán earraí eaglaiseacha chomh maith. Ar 17 Feabhra 1892 phós sé Bridget Maria Bartley in Ardeaglais Naomh Pádraig, áit a raibh sé ina bhuachaill altóra tráth.
Bhí dúil mhór ag Jageurs sa Ghaeilge agus ina chuid litríochta, agus i gcluichí, in ealaín agus i gceol na hÉireann. Lena chois sin, bhí lámh aige ina lán cúiseanna Éireannacha. Sa bhliain 1881 rinneadh ball de choiste chraobh Victoria Chonradh na Talún de agus d’oibrigh sé go díograiseach mar rúnaí ann. Bhí sé dlúthpháirteach le Joseph Winter agus leis an Dochtúir Nioclás Ó Domhnaill i bhfeachtas Rialtas Dúchais na hÉireann. Bhí sé mór lena lán ceannairí Éireannacha – Mícheál Dáibhéad (arbh é athair baiste an mhic ba shine aige é), John Dillon agus na deartháireacha Mhic Réamainn. Bhí sé ar bhunaitheoirí an Chlub Cheiltigh in Melbourne agus d’áitigh sé ar na cumainn Cheilteacha dul i gcomhar le chéile.
B’fhíor-Chaitliceach é Jageurs a bhíodh ar a dhícheall ag obair ar son Chumainn na bhFear Óg Caitliceach. Ba é Uachtarán Chumann Naomh Pádraig é idir 1899 agus 1900. D’fhoilsigh sé a lán alt ar na páipéir Chaitliceacha agus ba thréan an conspóidí é. Le linn Chogadh na hAfraice Theas bhí sé ina bhall den "Peace, Humanity and Arbitration Society of Victoria".
Ba mhór an crá croí dó Seachtain na Cásca agus ar lean í. Sa bhliain 1916 rinneadh Uachtarán Chonradh Aontaithe na hÉireann de mar chomharba Uí Dhomhnaill agus é ag cosaint Sheáin Mhic Réamainn agus an pháirtí bhunreachtúil ar Shinn Féin, ach ba shaothar in aisce é. Mar sin féin, rinneadh é a chúiseamh de réir an "War Precautions Act" as agóid a dhéanamh ar son cead cainte do bhaill Shinn Féin, as cúis an Ridire Ruairí Mac Easmainn a agairt agus as coireanna eile. Maraíodh an mac ba shine aige sa Chéad Chogadh Domhanda.
Bhí Jageurs an-sásta le conradh Éireannach na bliana 1922 ach faoin am sin bhí sé bréan de chúrsaí polaitíochta. Mar sin féin, chreid sé riamh i spioradáltacht mhuintir na hÉireann agus sa neamhshuim a bhí ag a bhformhór sa tsaint.
Fuair sé bás ar 28 Aibreán 1932 i mBrighton agus cuireadh é in Mór-Reilig Melbourne. D’fhág sé a bhean chéile, triúr iníon agus mac ina dhiaidh.
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Dreapadóireacht.
Is éard is dreapadóireachta ann ná gníomhaíocht ina bhaintear úsáid as lámha agus nó cosa an duine (nó go deimhin aon chuid eile de chuid an choirp) chun dul in aghaidh réada chlaonaird. Déantar é mar chaitheamh aimsire (teacht ar áit dorochtana, nó dá taitneamh féin) agus go gairmiúil, mar chuid de ghníomhaíochtaí amhail cothabháil struchtúir, nó le linn oibríochtaí míleata.


An Eilvéis Shacsanach.
An charraig "Barbarine" ag "Pfaffenstein"
An charraig "Barbarine" sa gheimhridh
Is limistéar sléibhtiúil dreapadóireachta agus páirc náisiúnta í an Eilvéis Shacsanach ar fud ghleann na hEilbe soir ó dheas de Dresden, sa Sacsain, an Ghearmáin. Tá Sléibhte Gaineamhchloiche na hEilbe comhdhéanta as an Eilvéis Bhoihéamach i bPoblacht na Seice in éineacht leis an Eilvéis Shacsanach. Tá roinnt 1000 binn dreapadóireachta san Eilvéis Shacsanach amháin, chomh maith le roinnt log. Bíonn tóir ag muintir na háite ar an gceantar agus ag dreapadóirí idirnáisiúnta araon. Tugtar "Eilvéis" ar an gceantar seo mar gheall ar na sléibhte agus áilleacht na radharcanna.
Is é Sächsische Schweiz-Osterzgebirge ceantar riaracháin na dúich. Is sainchomhartha-aitheanta é an dún 'Königstein'.


Ríocht na Sacsaine.
Bhí Ríocht na Sacsaine, a mhair idir 1806 agus 1918, ina chomhalta neamhspleách de roinnt cónaidhmeanna stairiúla sa tréimhse le linn agus ina dhiaidh aimsir Napoléon sa Ghearmáin. Ó 1871, bhí sé mar chuid den Impireacht Ghearmánach. Déanadh saor-stát saor as i ré Phoblacht Weimar (Gearmáinis: "Weimarer Republik") sa bhliain 1918 tar éis dheireadh an Chéad Chogadh Domhanda agus tar eis gur éirí an rí Friedrich August III na Sacsaine as an ríchathaoir. Bá í cathair Dresden a príomhchathair, agus is é a comharba ná stát nua-aimseartha 'Saorstáit na Sacsaine' (Gearmáinis: "Der Freistaat Sachsen").


Crochtóireacht.
Is éard is crochtóireacht ann ná foirm de thionacht talún agus táirgeadh bia ar scála beag atá sainiúil do Ghaeltacht na hAlban, Oileáin na hAlban, agus d'Oileán Mhanann. Laistigh de bhailecheantair na gcrochtóireacht, bíonn crochtaí aonara lonnaithe ar an dtalamh is fearr, agus roinntear an ceantar mór talúna sléibhe nó an innilt sléibhe a bhíonn ar dhroch-chaighdeán de gnáth ar chrochtóirí na mbailecheantar le haghaidh féaraigh.


Cath Jengland.
Troideadh Cath Jengland (ar a dtugtar freisin Jengland-Beslé, Beslé, nó Grand Fougeray) ar an 22 Lúnasa 851, idir arm Francach Shéarlais Mhaoil agus arm Briotánach Erispoe, Diúc na Briotáine. Bhain na Briotánaigh an bua amach, agus as sin síníodh Conradh Angers i Meán Fómhair 851, a chinntigh neamhspleáchas na Briotáine.


Séarlas Maol.
Bhí Séarlas Maol (13 Meitheamh 823 - 6 Deireadh Fómhair 877) ina Impire Naofa Rómhánach (875-877, mar Séarlas II) agus ina Rí Iar-Fhrancach (840-877, mar Séarlas II, leis na teorainneacha dá thalamh sainithe ag Conradh Verdun, 843), agus ba é an mac is óige ag Lughaidh Cráifeach agus a dhara bhean chéile Judith é.


Lughaidh Cráifeach.
Ba Rí na hAcatáine é Lughaidh Cráifeach (778-20 Meitheamh 840), ar a dtugtar freisin Ludovicus Pius nó Louis le Pieux ón bhliain 781 ar aghaidh. Ba Rí na bhFranc é freisin agus comh-Impire (mar Lughaidh I'") lena hathair, Séarlas Mór ("Charlemagne"), ón bhliain 813. Ba é an t-aonú mac fásta amháin é a mhair de thoradh ar an phósadh idir Charlemagne agus Hildegard, agus mar sin ceapadh ina rialóir aonair ar na Francaigh é tar éis bás a h​​athar sa bhliain 814, post a bhí aige go dtí a bháis, ach amháin ar feadh na tréimhse 833-34, le linn dó bheith díshealbhaithe.


Diúc na hAcatáine.
Rialaigh Diúc na hAcatáine (Ocsatáinis: "Duc d'Aquitània", Fraincis: "Duc d'Aquitaine") an réigiún stairiúil Gallia Aquitania (gan a bheith mheascadh leis an Acatáin sa lá atá inniu ann) faoi ardcheannas na bhFranc, na Sasanach agus níos déanaí rithe na Fraince.
Mar stáit chomharbacha de chuid Ríocht na Viseagotach (418-721), fuair an Acatáin agus Languedoc (Toulouse) an Dlí Visigothic agus an Dlí Rómhánach trí oidhreach, a thug le chéile, deis do mhná níos mó cearta a bheith acu ná ag mná a bhí comhaimseartha leo, go dtí an 20ú haois.


Dlí Rómhánach.
Is éard is an dlí Rómhánach ann ná córas dlí na Róimhe ársa, agus na forbairtí dlíthiúla a tharla roimh an seachtú haois AD - nuair a ghlac an stát Rómhánach-Biosántach an Gréigis mar theanga an rialtais. D'fhorbair dhlí-eolaíocht na Rómhánaigh that tréimhse níos mó ná míle bliain - ó Dlí an Dáréag Tábla (Laidin: "Leges Duodecim Tabularum"): (ca. 439 RC) chuig an Corpus Juris Civilis (AD 528-35) coimisiúnaithe ag an Impire Iustinianus I. Bhí an dlí Rómhánach seo, Cód Iúistín, éifeachtach san Impireacht Bhiosántach (331-1453), agus freisin bhí sé mar bhonn do chleachtas dlí i roinn na hEorpa, agus san leis an Aetóip chomh maith, agus ins na hiar-choilíneachtaí de chuid náisiúin na hEorpa, lena n-áirítear Meiriceá Laidineach.


Calgary.
Cathair i gcúige Alberta, Ceanada is ea Calgary. Tá Calgary suite i ndeisceart an chúige i measc cnoc íseal agus fásach féir, 89 ciliméadar no mar sin taobh thoir de raonta tosaigh na Sléibhte Creagacha. Sa bhliain 2006, bhí 1,096,833 duine ina gcónaí sa chathair féin agus é ar an tríú cathair is mó i gCeanada. Sa bhliain chéanna, bhí 1,214,839 duine i mórcheantar Chalgary, rud a fhágann gurb í Calgary an cúigiú mórcheantar uirbeach is mó sa tír.
Tá Calgary 294 ciliméadar ó dheas ó Edmonton, príomhchathair an chúige. “Bealach [Corridor] Calgary-Edmonton” a thugtar ar an tsraith bhailte beaga idir an dá chathair. Tá geilleagar Chalgary bunaithe ar an ola agus ar an ngás nádúrtha, ar an talmhaíocht agus ar an turasóireacht. Bionn an Calgary Stampede, "rodeo" agus aonach mór, ann gach bliain i mí Iúil ón bhliain 1912 anuas. Tionóladh na Cluichí Olimpeacha Geimhridh den chéad uair riamh i gCeanada, in Calgary, sa bhliain 1988.
Fort Brisebois a thugtaí ar an áit ar feadh tamall, ach sa bhliain 1876 d’ainmnigh an Coirnéal James MacLeod Fort Calgary é i ndiaidh Calgary (Gàidhlig: Calgarraidh) i Muile, in Albain.
Bionn Calgary rangaithe go hard ar shuirbhéanna a bhaineann le cáilíocht na beatha. Mar shampla, sa bhliain 2007 chuir an iris "Forbes" Calgary sa chéad áit ar a liosta s'acusan de na cathracha is glaine ar Domhan.


Califeacht na nAbasach.
Ba í Califeacht na nAbasach nó, níos simplí, na hAbasaigh (Araibis: العباسيون / al-'abbāsīyūn), an tríú Califeacht Ioslamach. Cailifí de chuid an ríora Abasach a bhí iontu, agus thóg siad a gcuid phríomhchathair i mBagdad, tar éis na cailifí Umayyadacha a bheith treascartha acu, i ngach áit ach amháin sa réigiún Al Andalus.


Mícheál Óg Ó Longáin.
File agus scríobhaí ba ea Micheál Óg Ó Longáin (1766-1837). Fáisceadh é as treabhchas léannta i gCarraige na bhFear i gContae Chorcaí, agus scríobh sé neart dánta agus lámhscríbhinní.
Ceithre bliana d'aois a bhí an file nuair a cailleadh Mícheál mac Peadair, a athair, agus bhí sé ocht mbliana nuair a cailleadh a mháthair. Chaith Mícheál Óg seal ina bhuachaill bó agus chuaigh ar scoil arís in aois a ocht bliana déag. Bhí sé ina theachtaire ag na hÉireannaigh Aontaithe le linn éirí amach na bliana 1798, agus murab ionann is formhór fhilí Seacaibíteacha Chúige Mumhan bhí lé aige leis an bpoblachtachas. Bhí díomá air toisc nár éirigh Cúige Mumhan go léir amach.
Phós sé sa bhliain 1800 agus mhair a chúram go beo bocht tamall. Idir na blianta 1802 agus 1807 bhí sé ina chónaí i dtuaisceart Chiarraí agus in oirthear Luimnigh. Sa bhliain 1814 fuair sé obair mar mhúinteoir agus scríobhaí ó Sheán Ó Murchú, Easpag Chorcaí. Tá timpeall céad is caoga lámhscríbhinn dá chuid le fáil fós, litríocht a linne i gcuid acu agus seanábhar i gcuid eile nach bhfuil teacht air in aon áit eile. Bhí a chlann mac, Peadar, Pól agus Seosamh, ina scríobhaithe freisin, agus fuair sé bás ar ghabháltas aon acra déag a bhí ag Pól ar an gCnoc Buí i gCarraig na bhFear.
Féach freisin.
Ó Donnchadha, Rónán: "Mícheál Óg Ó Longáin, file". Baile Átha Cliath: Coiscéim 1994.
Ó Conchúir, Breandán: "Scríobhaithe Chorcaí 1700-1850". Baile Átha Cliath: Clóchomhar 1982.
"The Oxford Companion to Irish Literature": Mícheál Óg Ó Longáin.


Carraig na bhFear.
Sráidbhaile i gContae Chorcaí in Éirinn is ea Carraig na bhFear. Bhí 1,182 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006 - de réir an daonáirimh a rinneadh sa bhliain seo.


Ard-Chúirt (Tuaisceart Éireann).
I dTuaisceart Éireann, riartar ceartais sibhialta den chuid is mó tríd na Cúirteanna Contae agus an Ard-Chúirt. Déileáileann Cúirteanna Contae le cásanna de luach níos lú tábhacht, substaint, agus castacht, cé go láimhseálann an Ard-Chúirt cásanna a bhíonn níos substaintiúla nó níos casta.
Má thosaítear cás san Ard-Chúirt a bheadh oiriúnach chun trialach sna Cúirteanna Chontae, féadfaidh an Ard-Chúirt an cás a aistriú chuig Cúirt Chontae. Mar an gcéanna, d'fhéadfadh cás iomchuí a chur as na Cúirte Contae chun na hArd-Chúirte.
Suíonn an Ard-Chúirt de ghnáth ag na Cúirteanna Breithiúnais Ríoga i mBéal Feirste. Tá sí comhdhéanta de an Tiarna Príomh-Bhreitheamh (arb é an tUachtarán), trí Giúistís Tiarna Achomhairc agus deich mbreitheamh íochtarach.
Tá trí Rannán san Ard-Chúirt, agus láimhseáileann gach Rannán obair a bhíonn éagsúil óna chéile;


Seán Ó Seachnasaigh.
Polaiteoir treallúsach Gael-Astrálach in Victoria na hAstráile sa 19ú haois ba ea an Ridire Seán Ó Seachnasaigh (1818-1883) (Béarla: "John O'Shanassy"). Mac le Seán Ó Seachnasaigh, suirbhéir, agus le Máiréad (née Dwyer) ba ea é, agus rugadh é i mBaile na hAbha in aice le Dúrlas Éile, Contae Thiobraid Árann. Cailleadh a athair sa bhliain 1831, rud a chuir deireadh lena chuid oideachais, agus cuireadh é ina phrintíseach le fear a bhí ina éadaitheoir agus ina cheannaí biotáille. Tháinig rath air san Astráil agus é faoi anáil Dhónail Uí Chonaill i gcúrsaí polaitíochta. Ar nós an Chonallaigh, bhí rún aige leasú srianta a chur i bhfeidhm agus an radachas a sheachaint. D’fhág sé a rian go soiléir ar shaol a linne, agus tá fianaise ann go raibh suim aige sa Ghaeilge.
Polaiteoir Astrálach.
Sa bhliain 1839 phós sé Máiréad Mac Domhnaill ó Dhúrlas Éile agus thug siad a n-aghaidh ar an Astráil. D’oscail siad siopa éadaigh in Melbourne agus toghadh an Seachnasach mar bhall de Chomhairle Melbourne sa bhliain 1846, rud a chuir tús lena shaol polaitiúil. Sa bhliain 1851 toghadh é mar ball de Theach Uachtarach na Parlaiminte, agus thug sé le taispeáint go raibh baint aige leis an liobrálachas. Mhol sé go dtabharfaí cearta polaitiúla do na mianadóirí a tháinig thar tír isteach ina mílte de bharr an ruathair óir a bhí ar siúl i gcaogaidí an 19ú haois, agus bhí sé chun srian a chur le cumhacht lucht na dtailte móra. Rinneadh céad aire Victoria de sa bhliain 1857 agus arís sa bhliain 1858. Fuair sé an post céanna arís sa bhliain 1861 agus é éirí níos coimeádaí i gcónaí. Mar sin féin, rith a rialtas Acht a ligfeadh tailte stáit ("Crown lands") a sholáthar d’fheirmeoirí beaga, cé nár éirigh go rómhaith leis, agus tugadh cúrsaí pá agus ardú céime sa státseirbhís chun rialtachta. Bhí a rialtas ar son maoiniú a thabhairt do scoileanna aon aicme (agus scoileanna Caitliceacha san áireamh) ach theip ar an Seachnasaigh é seo a chur i gcrích.
Ba é cheannaire an Fhreasúra é ina dhiaidh sin agus éifeacht leis, ach níor bhain sé post an chéad aire amach arís. Thug sé a óráid mhór dheireanach sa bhliain 1882 agus é á rá gur chóir do na hÉireannaigh iad féin a iompar mar Astrálaigh sa tír nua. Theip air suíochán a fháil sa bhliain 1883.
Cailleadh é ar 5 Bealtaine 1883. Mhair a bhean chéile (a cailleadh ar 13 Iúil 1887), beirt mhac agus triúr iníon ina dhiaidh. Fuair mac eile bás roimhe.
Maoin, onóracha agus leas an phobail.
Bhí an Seachnasach ar bhunaitheoirí Chumann Naomh Pádraig, agus bhí sé ar a dhícheall ag iarraidh cúnamh rialtais do scoileanna Caitliceacha. Bhí sé ar iontaobhaithe na Leabharlainne Poiblí chomh maith. Bhí rath air i gcúrsaí gnó agus lámh aige i gcumainn tógála agus sa Bhanc Coilíneach. Is iomaí réimse grásaeireachta a bhí aige ar feadh na mblianta agus d’éirigh sé an-saibhir.
Chuaigh sé thar lear sa bhliain 1866 agus rinne an Pápa Pius IX Ridire d’Ord Naomh Gréagóir de de bharr a raibh déanta aige ar son oideachas Caitliceach. Sa bhliain 1867 bhí an Rúnaí Stáit i láthair ag fleá a bhí ann le hurraim don Seachnasach i Londain. Bronnadh ridireacht air tamall ina dhiaidh sin.
Lámhscríbhinn.
Bhí dúil sna leabhair ag an Seachnasach, cé gur fhág an díobháil oiliúna a rian air. Bhí bailiúchán leabhar aige agus thug Matthew, mac leis, é seo do Leabharlann Phoiblí Melbourne sa bhliain 1888. Bhí lámhscríbhinn Ghaeilge ann ar mheascra dánta de chuid an 17ú haois, an 18ú haois agus na fiannaíochta í, agus atá le fail i Leabharlann Stáit Victoria anois. B’fhéidir gur tháinig sí i seilbh an tSeachnasaigh ó leabharlann mhór Edward Hayes, leabharbhách Éireannach, a díoladh in Melbourne sa bhliain 1864 agus a raibh roinnt lámhscríbhinní Gaeilge inti.
Is dócha go raibh Gaeilge ag an Seachnasach agus é á thógáil i ndeisceart Thiobraid Árann sa chéad chuid den 19ú haois. Níl a fhios, áfach, an raibh léamh na teanga aige.


Dínaitsíú.
Tionscnamh chun fáil réidh le haon iarsmaí d'idé-eolaíocht na Naitsithe i sochaí, i gcultúr, i bpreas, in eacnamaíocht, agus i mbreithiúna na hIar-Ghearmáine agus na hOstaire ba ea dínaitsíú (Gearmáinis: "Entnazifizierung"). Rinneadh é go sonrach trí na daoine a raibh ina Naitsithe a bhaint amach ó phoist le tionchar agus trí na heagraíochtaí a bhain leis na Naitsithenait a díscaoileadh nó a chur ó mhaith. Seoladh an clár dínaitsíthe tar éis dheireadh an Dara Cogadh Domhanda agus bhí sé neartaithe ar thoradh Chomhaontú Potsdam.


Mícheál Ó Siadhail.
Is fear léinn agus file Éireannach é Mícheál Ó Siadhail a rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 12 Nollaig 1947. Scríobh sé an téacsleabhar tábhachtach Gaeilge úd "Learning Irish", agus é bunaithe ar Ghaeilge Chonamara. Thairis sin, d’fhoilsigh sé an leabhar "Modern Irish: Grammatical Structure and Dialectal Variation", tráchtas ceannródaíoch ar an nGaeilge a thugann léargas cuimsitheach ar struchtúr na gcanúintí go léir. I ndiaidh a sheal a chaitheamh i mbun taighde ar an nGaeilge, áfach, chuaigh sé le filíocht Béarla, rud a thabhaigh roinnt mhaith duaiseanna liteartha dó in imeacht na mblianta.
Sa bhliain 1970 phós sé Bríd Ní Chearbhaill, arbh as Gaoth Dobhair, Gaeltacht Thír Chonaill, di. Chaith Bríd na blianta fada ina múinteoir i mBaile Átha Cliath, ach ansin b’éigean di éirí as nuair a buaileadh breoite le galar Parkinson í.


An tIompú Deiseal.
Sráidbhaile i gContae Fhear Manach é an tIompú Deiseal, nó "an tIompó Deiseal", mar a litreofaí i nGaeilge Uladh é. "Tempo" an t-ainm Béarla, ach ar ndóigh níl baint ar bith ag an logainm le coincheap an "tempo" sa cheoltóireacht. Tá an sráidbhaile suite chois Shliabh Bruachair, i ndlínse Chomhairle Cheantair Fhear Manach. Bhí 533 duine ina gcónaí san áit sa bhliain 2001.
Is í an eachtra stairiúil is mó a shamhlaítear leis an Iompú Deiseal ná an ruathar a rinne Óglaigh na hÉireann ar bheairic na saighdiúirí dubha ar an 25 Deireadh Fómhair 1920.


Feidhm (matamaitic).
Graf na feidhme, formula_1Sa mhatamaitic, comhthiomsaíonn feidhm cainníocht amháin, "argóint" na feidhme, ar a dtugtar "an t-ionchur", le cainníocht eile, "luach" na feidhme, ar a dtugtar freisin "an t-aschur". Sannann feidhm aschur díreach ar cheann amháin do gach ionchur. Deirtear f(x) nó "F de X." D'fhéadfadh an argóint agus an luach bheith ina réaduimhreacha, ach is féidir leo freisin bheith ina n-eilimintí ó aon tacar ar leith. Is sampla simplí d'fheidhm é f(x) = 2x, áit a seasann an x d'aon réaduimhir. Comhthiomsán gach réaduimhir le réaduimhir dhá uair chomh mór leis. Mar sin, mar shampla, tá 5 comhthiomsaithe le 10, scríofa f(5) = 10. Tabhair faoi deara i gcomhair na feidhme seo gur tacar de réaduimhreacha é an fearann, agus is sraith de réaduimhreacha é an raon chomh maith; níl an dá thacar comhionann.
Nodaireacht.
Is é Leibnitz, sa bhliain 1673, a thug dúinn an focal "feidhm" ("function" as Béarla).


Dunnstown, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria na hAstráile is ea Dunnstown. Tá sé suite i Sír Moorabool in aice le Ballarat agus tá foraois ina chóngar. Bhíodh gasraí de na Wathaurong, pobal Bundúchasach, ina gcónaí ann, agus ina dhiaidh sin d'fhág na hÉireannaigh a rian air.
De réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2011, bhí 262 duine ina gcónaí i nDunnstown agus sa cheantar máguaird. Níor de shliocht Bundúchasach aon duine acu.
Stair.
Bhain timpeall 5,500 Éireannach Port Phillip amach idir na blianta 1846 agus 1851. Thaitin Dunnstown lena lán acu toisc go raibh sé i ngar do Bhallarat agus go raibh fáil ar obair, go háirithe nuair a tháinig an bóthar iarainn sna 1870í. Chomh maith leis sin, bhí Dunnstown in aice leis an mbóthar idir Ballarat agus Melbourne. Bhí talamh á dhíol ina mhíreanna beaga ann, rud eile a mheall na hÉireannaigh.
Ar dtús bhí an ceantar go léir faoi chrainn. Bhí dhá mhuileann sábhadóireachta in aice le Dunnstown i gcaogaidí an 19ú haois, iad ag soláthar adhmaid do na mianadóirí óir timpeall Ballarat, agus búistéirí agus siopaí ann chun freastal ar na hoibrithe foraoise. Dhún na muilinn sna seascaidí agus cuid mhaith den talamh glanta acu, rud a chuaigh ar sochar don fheirmeoireacht agus an ithir chomh méith sin. Sholáthraíodh na feirmeoirí eorna don drioglann nó gur dhún sí. Ní raibh cruithneacht oiriúnach don cheantar ach d'éirigh thar barr leis na prátaí de bharr na báistí, na hithreach bolcánaí agus fhionnuartas na háite.
Tá seanmhianach caoilín le fáil timpeall 500 méadar soir ón sráidbhaile. Is furasta d'eibhear na háite mionbhruar a dhéanamh de bharr a bhfuil d'iathchloch ann, agus de sin a thagann an caoilín.
Rinneadh "Éire bheag" den cheantar agus na hÉireannaigh ag maireachtáil ar scáth a chéile ann. Bhí Gaeilge ag cuid mhór de na seandaoine. Bhí na nósanna céanna agus an creideamh céanna ag na hÉireannaigh uile, agus de réir a chéile d'fhág na Sasanaigh agus hAlbannaigh an ceantar. Tógadh scoil Chaitlicigh ann a raibh Siúracha Naomh Iósaf ag múineadh inti, agus iad ag freastal ar sheandaoine agus ar dhaoine tinne chomh maith. Tá an scoil ann fós.
D'oscail oifig an phoist ar 21 Samhain 1864, agus i gceann tamaill cuireadh malartán guthán ar bun inti. Dhún sí sa bhliain 1980.
Sliabh Warrenheip.
Seanbholcánach atá os cionn Dunnstown is ea Sliabh Warrenheip, agus ciallaíonn an t-ainm "cleití éimiú". Na Wathaurong, pobal Bundúchasach na háite, a thug an t-ainm sin air agus iad ag cuimhneamh ar a raibh de raithneach ann. Tá sé 741 méadar faoi gcuairt agus 170 méadar ar airde.
Bhí an bolcán beo idir 50,000 agus 100,000 bliain ó shin, agus ritheadh an laibhe ó dheas. D'fhág sí timpeall cúig sraith basailt ina diaidh agus gach ceann acu idir deich méadar agus fiche méadar ar dhoimhne.
Bhíodh Sliabh Warrenheip faoi chrainn ar fad nó gur leagadh cuid mhaith acu i lár an 19ú haois le haghaidh mianach, tithe agus páipéir. Nuair a tháinig deireadh leis an lománaíocht d'fhas na crainn arís, agus is dócha go bhfuil a oiread crann anois ann is a bhí riamh.
Tá Kryal Castle, cóip de chaisleán meánaoiseach, le fáil faoi bhun an tsléibhe. Tá tarraingt turasóirí ar an áit, agus tá giústáil, siamsa agus aíocht le fáil ann.
An drioglann.
Cuireadh an drioglann ar bun sa bhliain 1862. Ba le R. Dunn í agus as-san a ainmníodh an ceantar. Bhí an drioglann 299 troigh ar fad agus sé bhothán ina aice léi don scór fear a bhí ar fostú ann. Bhí a lán feirmeoirí ag obair go páirtaimseartha ann agus iad ag déanamh sealaíochta chun cúpla punt sa bhreis a thuilleamh. Tháinig meath éigin ar an ngnó agus sa bhliain 1878 cheannaigh Henry Brind é. Idir na blianta 1864 agus 1927 bhí uisce beatha, rum, branda, biotáille Ghinéive agus pórtfhíon den scoth á ndéanamh ann.
Chuireadh an drioglann eorna chun drioglainne eile in Corio, in aice le Geelong. Sa bhliain 1927 d'aistrigh an gnó go léir go dtí Corio, agus níl sa tseandrioglann anois ach teach fásaigh.
Teach Mór Chill Áirne.
Teach galánta trí hurlár is ea "Kilarney Mansion" agus é tógtha ag an toicí Thomas O'Loughlin sa bhliain 1853. Athmhianadóir ba ea an Lochlannach, agus fuair sé slám maith airgid óna uncail Máirtín Mór le hoidhreacht.
Bhí an Lochlannach ina Chaitliceach díograiseach, agus thug sé airgead mór don Eaglais chun scoil agus séipéal a thógáil. Rinne an Pápa cunta de de bharr a fhéile, agus luaití go coitianta leis mar "Count O'Loughlin".
Spórt.
Tá foireann peile ag Dunnstown agus í páirteach sa Central Highlands Football League.


Carál Ní Chuilín.
Is polaiteoir Éireannach de chuid Shinn Féin í Carál Ní Chuilín, atá lonnaithe sa Lóistín Nua, i dtuaisceart Bhéal Feirste. Tháinig sí i gcomharbas ar Nelson McCausland mar Aire Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta i dTionól Stormont sa bhliain 2011.
Beathaisnéis.
Rugadh Carál Ní Chuilín sa Lóistín Nua i dtuaisceart Bhéal Feirste, áit a bhfuil cónaí uirthi go fóill. Gearradh priosún naoi mbliana uirthi sa bhliain 1989 as a bheith páirteach i bplean chun baill den RUC a mharú le tréanphléascáin, as bhallraíocht den IRA agus as pléascáin a bheith ina seilbh aici. Chaith sí ceithre bliana faoi ghlas sular scaoileadh saor í. Ar theacht amach ón phriosún di, bhain sí céim bhaitsiléara amach i Staidéar Sóisialta agus lean sí uirthi ina dhiaidh sin chun céim mháistir a dhéanamh sa bhainistíocht. I gcaitheamh a gairm bheatha go dtí seo, bhí sí ina comhordaitheoir ar an eagraíocht "Tar Anall", a dhéanann freastal ar theaghlaigh agus ar iarchimí poblachtanacha, agus ina comhchathaoirleach ar Bhord Comhpháirtíochta Bhéal Feirste Thuaidh. Anuas air sin, is í Carál Ní Chuilín príomhaoire Shinn Féin i dTionól Stormont. Toghadh í ina comhairleoir cathrach do cheantar na Seanpháirce i dtuaisceart Bhéal Feirste sa bhliain 2005 agus d'fhan sí sa phost sin ar feadh dhá bhliain. Ina dhiaidh sin, d'oibrigh sí mar Chomhalta den Tionól Reachtach don toghcheantar Béal Feirste Thuaidh. Sa bhliain 2011, i ndiaidh di bheith tofa mar CTR den dara huair as a chéile, ceapadh í mar Aire Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta.
Tréimhse mar Aire Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta.
Tharraing an tAire Ní Chuilín aird na meán nuair a d'freastal sí ar chluiche sacair fhoireann Thuaisceart Éireann i bPáirc Windsor, rud nach ndearna ball sinsearach den pháirtí riamh go dtí sin. Chomh maith leis sin, mhol sí iarrachtaí Chumann Sacair na hÉireann dul i ngleic le seicteachas, ag rá go raibh tréaniarracht ar bun ag na húdaráis leis an fhadhb sin a laghdú.
Líofa 2015.
Tá suim ar leith ag Carál Ní Chuilín sa Ghaeilge, cé nach bhfuil an teanga ar a toil aici agus sheol sí an feachtas "Líofa 2015" i mí Mheán Fómhair na bliana 2011. Is é is cuspóir le "Líofa 2015" ná daoine san earnáil poiblí ó thuaidh a spreagadh le Gaeilge a fhoghlaim, agus le líofacht na Gaeilge a bhaint amach faoin spriocdháta sa bhliain 2015. Tá an feachtas dírithe go mórmhór ar bhaill de na seirbhísí slándála agus ar réalta spóirt agus tá sé ráite ag Carál Ní Chuilín go bhfuil sí ag iarraidh cur ina luí ar dhaoine nár chóir go mbeadh fochialla polaitiúla ag baint le teanga ar bith, an Ghaeilge san áireamh.
Tuairiscíodh ar lá seolta an fheachtais, is é sin an 5. Meán Fómhair 2015, go raibh tuairim is 150 ball de Sheirbhís Phóilíneachta Thuaisceart Éireann, an Leasardchonstábla Judith Gillespie ina measc, i ndiaidh glacadh le dúshlán an Aire Ní Chuilín le líofacht a bhaint amach faoin bhliain 2015. Chuir roinnt polaiteoirí aontachtacha, cosúil le Basil McCrea, fear de bhoic mhóra an UUP, fáilte roimh an tionscnamh fosta.


Loch Asaint.
a> le feiceáil, i bhfad i gcéin
Loch fionnuisce sa Chataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban is ea Loch Asaint. Tá Loch an Inbhir cúpla míle siar ó dheas ó Loch Asaint.


A’ Chuineag.
Is sliabh í A’ Chuineag (Gaeilge na hÉireann; "An chuinnéog nó an ballán bleán") i gCataibh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain. I ndáiríre, is raon sléibhe é le sraith beann fud fad a chírín Y-chruthach.


Buninyong, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria san Astráil is ea Buninyong. Tá sé suite ar Mhór-Bhóthar Lár na Tíre (Midland Highway), taobh theas de Bhallarat, ar an mbealach go dtí Geelong. Is ann a fógraíodh an chéad bhaile intíre san Astráil. De réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006 bhí 3,085 duine ina gcónaí ann. Ba de shliocht Bundúchasach 0.6% díobh.
Roimh theacht na nEorpach bhí gasraí de na Wathaurong, pobal Bundúchasach, ina gcónaí ann, agus óna gcanúint a thagann an t-ainm. Deirtear gurb í an chiall atá leis "fear atá ar shlat a dhroma agus a ghlúine tógtha" agus tagairt déanta ann do chruth Shliabh Buninyong. Thug na chéad Eorpaigh "Bunnenyong" air, ainm a simplíodh ina dhiaidh sin.
Stair.
Tháinig na hEorpaigh sa bhliain 1837, nuair a rinne na deartháireacha Thomas agus Somerville Learmonth agus daoine eile an ceantar a thaiscéaladh. Faoin mbliain 1839 bhí lonnaíocht thréadach déanta ann. Osclaíodh oifig an phoist ar 1 Eanáir 1845.
Ré an óir.
Tháinig Thomas Hiscock, gabha na háite, ar ór trí chiliméadar siar ón mbaile sa bhliain 1851, in áit a dtugtar Hiscocks fós uirthi. I ndáiríre, bhí daoine ag teacht ar ór sna daichidí féin. Is dócha go raibh lucht na dtréad ag ceilt an scéil ar eagla go ndéanfadh an rialtas an t-ór a choigistiú toisc go bhfuarthas ar thalamh corónach (i.e. talamh stáit) é.
Thosaigh ruathar óir, rud a lig do Henry Joseph Desoza teacht chun tosaigh. Ba dhaonchara é a d'éirigh saibhir le hamhantraíocht agus trí thalamh agus gléasra a sholáthar ar léas do lucht mianadóireachta. Fuair Desoza a chuid gustail ó ríochíosanna seachas ó scaireanna. Sa bhliain 1883 bronnadh coróin óir air, agus ina dhiaidh sin thugtaí "Rí Óir Buninyong" air.
Faoin mbliain 1871 bhí 2,281 duine ina gcónaí i mBuninyong agus fiche teach tábhairne ann. Bhí sráideanna leathana ann agus súil le fás, ach lagaigh an mhianadóireacht agus níor fágadh ach áit feirmeoireachta.
Iarnród.
Osclaíodh iarnród ó Bhallarat sa bhliain 1889, agus cuireadh bailchríoch ar an stáisiún sa bhliain 1890.
Ritheadh an traein ó Stáisiún Ballarat agus í ag seasamh ag Stáisiún Ballarat Thoir, Stáisiún Eureka, Taobhlach Levy, an Stáisiún Ceanadach, Stáisiún Shliabh Clear, Taobhlach Reid, Taobhlach Shliabh Helen agus Stáisiún Buninyong. Thugtaí "The Bunny" ar an iarnród seo, ach stad sé de phaisinéirí a iompar i ndeireadh na dtríochaidí agus d'earraí a iompar sa bhliain 1947.
Foirgnimh.
Tá a lán tithe galánta le feiceáil a tógadh i ré an óir.
Séipéal.
Tá a lán seaneaglaisí i mBuninyong, agus is é Séipéal Caitliceach Naomh Peadar agus Naomh Pól (a dtugtaí Teampall Naomh Nioclás air) an ceann is sine, ó leagadh an bhunchloch sa bhliain 1853. Is cosúil go raibh an chéad scoil Chaitliceach le fáil anseo ón mbliain 1851, agus gur anseo freisin a thionóladh an pobal.
Leabharlann.
Tógadh an foirgneamh seo timpeall na bliana 1859 mar bhronntanas ó Robert Allan, tionsclaí agus daonchara. Ba leis-sean an láithreán cúig acra, agus bhí an foirgneamh le bheith ina leabharlann agus ina "Mechanics Institute" (institiúid staidéir). Bheadh árasán agus siopa ann freisin. Foirgneamh adhmaid é ach is cuid suntais é an dealramh cloiche atá ar an éadan.
Níor baineadh feidhm as an leabharlann tar éis an Chéad Chogadh Domhanda (1914-18) agus b'áit chónaithe nó siopa ceardaíochta í ó am go chéile. Bhí sí ag dul chun raice go dtí an bhliain 1980, nuair a cuireadh í ar Chlár Oidhreachta Victoria. Anois tá iontaobhas ina feidhil.
Cúirt Phóilíneachta.
Foirgneamh gaineamhchloiche é seo. Cuireadh campa póilíneachta ar bun anseo sa bhliain 1850 chun an t-órcheantar a riar, agus tógadh an Chúirt sa bhliain 1858. Níor tréigeadh í go dtí an bhliain 1888 nuair a cuireadh Teach Cúirte nua ar fáil i Sráid Learmonth. Thosaigh Cumann Staire Buninyong agus a Cheantair ag cur caoi ar an tsean-Chúirt sa bhliain 1995.
Sliabh Buninyong.
Bolcán spíonta is ea Sliabh Buninyong agus é 745 méadar ar airde os cionn leathantas mór an Mhachaire Iartharaigh. Bhain seachtar fear bán tairbhe as sa bhliain 1837 chun radharc a fháil ar an tír thiar agus thiar thuaidh. Cuireadh 217 acra i leataobh mar pháirc phoiblí sa bhliain 1866 agus tógadh bóthar suas go dtí barr an tsléibhe sa bhliain 1926.
Bhí tarraingt daoine ar an sliabh ar feadh an 19ú haois, agus áiseanna radhairc agus picnice á soláthar dá réir. Tá an obair sin ar siúl i gcónaí, agus rinneadh iarracht sa bhliain 1983 ar chrainn a chur ar aghaidh lom thuaidh an tsléibhe, ach theip uirthi.
Reilig Buninyong.
Chuir muintir Learmonth fúthu sa cheantar sa bhliain 1838 agus cuireadh a lán daoine sa teanreilig. Bhí an reilig nua ann faoin mbliain 1849 agus í roinnte ina gceithre rannóg chreidmheacha. Bhí timpeall 10,000 duine i mBuninyong i dtréimhse an óir agus ba mhinic mná ag fáil bháis i luí seoil agus fir á marú i dtimpistí mianadóireachta nó ag fáil bháis de ghalar scamhóige. D'fhaigheadh timpeall céad duine bás gach bliain. Le himeacht aimsire laghdaigh an daonra, ach tá an reilig in úsáid i gcónaí.
Luibhghairdíní Buninyong.
Tá Luibhghairdíní Buninyong ar na cinn is sine sa Stát. Cuireadh talamh i leataobh sa bhlian 1859 do na gairdíní, agus taispeánann plean de chuid na bliana 1861 cosáin, droichid, clathacha agus áit a bhféadfaí áiseanna folctha a sholáthar.
Bhí tionchar ag na Gearmánaigh ar na gairdíní: sa bhliain 1872 ceapadh Conrad Fegbeitel mar Chaomhnóir na nGairdíní agus mar Mhaor na bhFolcadán, agus fuarthas plandaí agus crainn ó chaomhnóir cáiliúil Luibhghairdíní Melbourne, Ferdinand Von Mueller. Fuarthas cabhair ó chaomhnóirí Luibhghairdíní Ballarat agus Geelong, ón bPlandlann Stáit in Creswick agus ó phlandlannaithe áitiúla.
Thagadh na sluaite ó Bhallarat ar an traein chun cuairt a thabhairt ar na gairdíní, ach cuireadh deireadh leis sin sa bhliain 1847 nuair a baineadh an t-iarnród aníos.


Baile Ghrífín.
Is bruachbhaile de chuid Bhaile Átha Cliath in Éirinn é Baile Ghrífín (Béarla: "Balgriffin"). Tá an cumann CLG Inis Fáil lonnaithe ann.


Canasp.
Sliabh in iarthuaisceart na hAlban is ea Canasp.
Tá sé suite i bparóiste Asaint, i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, 25 ciliméadar ó thuaidh d'Ulapul. Sroicheann an sliabh airde de 847 méadar (2,779 troigh) agus cáilíonn sé mar 'Corbett' agus 'Marilyn'. Tá ainm an chnoic díorthaithe ón
Sean-Lochlannais agus is í an bhrí atá leis ná "Sliabh Bán".


An Teallach.
Is sliabh é An Teallach atá suite ar an taobh thiar theas den bhaile 'Acha dá Dómhnaill', Comhairle na Gáidhealtachd, Albain agus os cionn Loch Bhraoin Beag, i gceantar a nglaoitear air go minic an leasainm "an fásach mór"..
Tá an sliabh comhdhéanta, den chuid is mó, de ghaineamhchloch Toirbheartanach. Cosúil leis na beanna timpeall Toirbheartan ("as ar ainmníodh an charraig"), bíonn leicne sraithe scoilte le clasáin ghéara agus ar a bharr tá an cíormhullach géar creagach Sgúrr Fiona.


Wallace, Victoria.
Baile beag in Victoria san Astráil is ea Wallace. Tá sé suite i Sír Moorabool naoi gciliméadar is nócha ó thuaidh ón bpríomhchathair Melbourne. Tá Abhainn an Moorabool Thiar in aice leis agus tá feirmeacha ina thimpeall.
Bhíodh na Wathaurong, pobal Bundúchasach, ina gcónaí anseo, agus tá déantúsáin dá gcuid le fáil in áiteanna fós.
Bunaíodh Wallace sna 1880í agus d’oscail Oifig an Phoist ar 22 February 1885.
In Wallace a rugadh Edmond Hogan, polaiteoir arbh é Céad Aire Victoria é dhá uair sna 1920í.
Féach freisin.
Toohey, Jack: "On the Eastern Fringe: Recollections and Stories on the Settlement and Farming Histories in the Bungaree, Wallace, Bolwarrah and Gordon Districts". Ballarat 2005.


Fionn Bheinn.
Is sliabh Albanach é Fionn Bheinn atá suite ó dheas de Loch Fannich in iarthuaisceart na nGarbhchríoch, Comhairle na Gáidhealtachd. Tá sé 933 m ar airde agus tá sé liostaithe mar 'Munro'.
Tá taobh na láimhe deise den sliabh ina fhána éadomhain, réidh agus féarmhar.
Tá a éadan tuaisceartach níos géire agus meastar go bhfuil sé níos suntasaí.


A' Mhaighdean.
Is sliabh é A' Mhaighdean agus tá sé ar cheann de na munroanna is dorochtana i gComhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban. Tá sé 8 míle ó thuaidh de Cheann Loch Iúbh ach tá sé níos éasca teacht air ó Pholl Iùbh, ag tógáil an bhóthair phríobháidigh thoir theas ("do choisithe & rothaithe amháin") go dtí Ceannasair. Treoraíonn dea-rian ansin thú chuig an chabhsa idir an Loch Fionn agus an Loch Dubh. Lean an cosán soir go thart ar leibhéal 1000 troigh agus trasnaigh Allt Bruthach an Esain chun droim iarthuaisceart an tsléibhe a bhaint amach.


Meall a' Chrasgaidh.
Is sliabh Albanach é Meall a' Chrasgaidh (Gaeilge na hÉireann: "Meall an Thrasnaithe") atá lonnaithe sa ghrúpa sléibhte 'Na Fanniche', 21 ciliméadar soir ó dheas ón Ulapul, Comhairle na Gáidhealtachd.
Forbhreathnú.
Tá an sliabh suite go lárnach laistigh de na Fanniche agus tá ar cheann de na sléibhte is inrochtana den ghrúpa, leis na bóithre A832 agus A835 díreach ó thuaidh uaidh. Luíonn sé ar dhroim thuaidh-theas, maille leis an dá 'Munro' eile, Sgurr nan Clach Geala agus Sgurr nan Each, agus is minic a dreaptar iad go léir ag an am céanna.


Sgurr nan Clach Geala.
Is sliabh Albanach é Sgurr nan Clach Geala atá suite 28 ciliméadar ó dheas-soir ó dheas ón Ulapul i ndúiche Ros agus Cromba, Sgíre Comhairle na Gáidhealtachd. Tá sé ar cheann de na deich 'Binn Rothach' atá lonnaithe sa ghrúpa sléibhte ar a dtugtar na Fanniche.


Ulapul.
Is calafort é Ulapul atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban. Téann bád farantóireachta idir Ulapul agus Steórnabhagh i Leódhas. Bhí cónaí ar 1,541 duine in Ulapul sa bhliain 2011 thuas ó 1,308 duine sa bhliain 2001. Ag am an daonáirimh sa bhliain 2011, bhí Gaeilge na hAlban ag 11.8% den daonra agus bhí Albainis ag 17.1% den daonra.


Nanjing.
Cathair mhór i lár oirthear na Síne is ea Nanjing (Sínis: "Nánjīng", 南京). "Príomhchathair an deiscirt" an chiall atá leis an ainm, i gcontrárthacht le Béising (Sínis: Beijīng, 北京), a chiallaíonn "príomhchathair an tuaiscirt". Tá sí suite giota thuas deilt an Yangzi, an abhainn is mó sa tSín. Tá áit sách thábhachtach ag an gcathair i stair na Síne. Bhí Nanjing ina príomhchathair ar an tír ar feadh tamaill sa chéad leath den 20ú aois. Tá Nanjing ina príomhchathair ar chúige Jiangsu faoi láthair. Tá stádas fochúige ag an gcathair (ní hionann le roinnt cathracha móra eile sa tír atá neamhspleách ar chúige ar bith.) Tá breis is 8 milliún duine ina gcónaí i maoracht Nanjing.
Stair na Cathrach.
Tá Nanjing ar na cathracha is sine i ndeisceart na Síne. De réir traidisiúin, bhunaigh Fu Chai, tiarna ar an tír Wu, baile darbh ainm Yecheng san áit sa bhliain 495 r.Ch. Tógadh agus scriosadh roinnt bailte agus cathracha ann ina dhiaidh sin. Le linn na tréimhse Thuaidh-Theas (220-589) rinneadh príomhchathair an Deiscirt de Nanjing. Scriosadh an chathair nuair a d’athaontaigh an ríshliocht Sui an tír. Atógadh í faoin ríshliocht Tang agus í ina príomhchathair arís (937). Le himeacht ama, d’éirigh sí ina lárionad tábhachtach do dhéantús na dteicstílí.
Baineadh úsáid as an ainm "Nanjing" den chéad uair sa bhliain 1368, nuair a bhunaigh an ríshliocht Ming a bpríomhchathair ann. Thóg 200,000 oibrithe na ballaí móra atá inniu ann. Is iad na ballaí cathrach is faide ar Domhan dá maireann. Meastar gurbh í an chathair ba mhó ar Domhan sna blianta 1358-1425. Fuarthas 487,000 duine i Nanjing sa bhliain 1400. Ba sa chathair seo a bhí an t-aimiréal agus taiscéalaí clúiteach Zheng He lonnaithe. Sa bhliain 1421 d'aistrigh an tríú impire Ming an phríomhchathair go Béising.
Le linn an Chéad Chogadh Óipiam sa 19ú haois rinne saighdiúirí na Breataine Móire ionraic ar Nanjing. Cuireadh deireadh leis an gcogadh úd le Conradh Nanjing. Bhí Nanjing ina príomhchathair ag na reibiliúnaigh le linn an éirí amach Taiping sna 1860idí. Fuair breis agus 100,000 duine bás ann nuair a chuir fórsaí an impire faoi chois iad sa bhliain 1864.
Chuir an Kuomintang (KMT), an páirtí poblachtánach sa tír, a bpríomhchathair ar bun i Nanjing sa bhliain 1927. Deich mbliana ina dhiaidh sin, ar 13 Nollaig 1937, thóg na Seapánaigh seilbh ar an gcathair. Bhí na saighdiúirí Seapánacha faoi stiúradh an phrionsa Asaka. Chomh luath agus a rinne siad a mbealach isteach i Nanjing, thosaigh siad ar ár mór a dhéanamh ar mhuintir na cathrach agus ar na mílte saighdiúirí Síneacha a bhí mar phríosúnaigh acu. Tá líon na n-íobartach faoi chaibidil. 300,000 an meastachán atá glactha go hoifigiúil ag rialtas Dhaon-Phoblacht na Síne faoi láthair. "Éigniú Nanjing" a thugtar ar ar tharla.
Bhí Nanjing ina príomhchathair náisiúnta arís faoin KMT sa bhliain 1946 agus ina dhiaidh sin go dtí go gairid roimh theacht Dhaon-Arm na Saoirse (arm na gcumannach) ar 23 Aibreán 1949.
Cultúr.
Bhí Nanjing ar "na ceithre phríomhchathair" thraidisiúnta sa tSín, agus mar sin tarraingíodh éirim na tíre chuig an gcathair go minic. Bhí clú ar na filí i Nanjing faoi na ríshleachta Tang agus Song. Ina dhiaidh sin, faoi na ríshleachta Ming agus Qing, tionóladh na scrúduithe oifigiúla sa chuid sin den tír ann.
Tá roinnt amharclann agus compántas aisteoirí i Nanjing, cineálacha difriúla "kunqu" (an ceoldráma Síneach) san áireamh. Tá Gailearaí Ealaíne Jiangsu suite sa chathair. Tá Leabharlann Nanjing ar an tríú leabharlann is mó sa tSín agus breis is 7 milliún imleabhar ann.
Tá ceantar traidisiúnta siamsaíochta suite timpeall Abhainn Qinhuai. Leanann cuid traidisiún oíche ansin go dtí an lá inniu, idir mhargaidh agus sheoladh na habhann i mbáid bheaga.
Geilleagar.
Lárionad mór tionscal d'iliomad cineálacha a bhí i Nanjing ar feadh na gcéadta blianta; bhí clú faoi leith ar dhéantús na dteicstílí agus ar bhualadh an airgid. Chomh maith le bheith ina príomhchathair, bhain buntáistí iompair le suíomh na cathrach in abhantrach an Yangzi. Nuair a tháinig Páirtí Cummanach na Síne i gcúmhacht, rinneadh tréaniarracht leis an tionscal trom a fhorbairt, mar atá, peitreaceimiceáin, leictreonaic, carranna, giniúint cúmhachta, iarann agus cruach. Tháinig rath ar gheilleagar Nanjing ón mbliain 1980 i leith agus na tionscail seo ina mbunchloch sa gheilleagar i gcónaí.
Tagairtí.
Geata Zhonghua i seanbhalla na cathrach


Blackwood, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria na hAstráile is ea Blackwood agus é suite ar bhruach Abhainn Lerderderg, naoi gciliméadar is nócha siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair an Stáit. I Sír Moorabool atá sé, agus de réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006 bhí 235 duine ina gcónaí ann. Rugadh ocht nduine is fiche thar lear. Bhí Gearmáinis mar theanga theaghlaigh ag triúr agus Polainnis mar theanga theaghlaigh ag triúr eile.
Na Wathaurong, pobal Bundúchasach, a bhí ina gcónaí sa taobh sin tíre roimh theacht na nEorpach, ach de réir an daonáirimh ní raibh aon duine ann ar de shliocht Bundúchasach é sa bhliain 2006.
Stair.
Fuarthas ór chomh luath leis an mbliain 1851, ach níor thosaigh an ruathar go dtí an bhliain 1855, agus nuair a bhí sé i mbuaic a réime bhí timpeall 13,000 mianadóir ann. Mianadóireacht ghlárach a bhí ar siúl, ach faoi dheireadh na bliana 1856 bhí formhór na mianadóirí imithe, agus bhí a bhfuíoll ag obair ar ghrinneall an Lerderderg le boscaí sruthlaithe, caideil agus rothaí uisce. Idir Eorpaigh agus Shínigh a bhí i mbun an tsruthlaithe ar dtús, ach i gceann tamaill d'éirigh na Sínigh i bhfad níos líonmhaire. Ar éigean a bhí mianadóirí Eorpacha páirteach i mianadóireacht ghlárach faoi na seachtóidí.
Faoin am sin bhí dhá shráidbhaile curtha ar bun sa cheantar. Rinneadh suirbhéireacht ar cheann acu (Golden Point) agus leagadh amach mar Blackwood é.
Bhí mórán inneall beag meilte ann, a bhformhór á n-oibriú le huisce agus cuid bheag le gal. Chuireadh easpa uisce isteach go mór ar mhianadóirí agus triomach ann, go háirithe idir na blianta 1865 agus 1867. Bhí cuid mhór amhóir cruinnithe ag na mianadóirí, agus nuair a tháinig an t-uisce arís tháinig infheistíocht ina theannta. Thug comhlachtaí gustalacha poiblí faoin obair ach ní raibh rath orthu, agus ba iad na comharchumainn bheaga a choinnigh an dé sa mhianadóireacht. Tháinig neart inti sna seachtóidí timpeall Barrys Reef ach d'imigh sin.
Faoi thús an fichiú haois ní raibh ann ach scata sirtheoirí ar mhinic deontas rialtais faighte acu. D'éirigh le cuid acu roinnt mhaith óir a bhaint as an tsíog Yankee sa bhliain 1918, ach b'in deireadh an scéil.
Oifig an Phoist.
D’oscail Oifig an Phoist ar 22 Meán Fómhair 1855 agus thugtaí Mount Blackwood uirthi go dtí an bhliain 1921.
An ceantar.
Tá Sliabh Blackwood, bolcán spíonta, os cionn an cheantair, agus is furasta Páirc Stáit Lerderderg agus an Wombat State Forest a bhaint amach. Tá tobar mianraí ann chomh maith. Sa sráidbhaile féin tá seanbhótháin mianadóirí a tógadh i seascaidí an 19ú haois.
Feach freisin.
Flett, J., "The History of Gold Discovery in Victoria", Poppet Head Press,


Bungaree, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria san Astráil is ea Bungaree agus é suite 103 ciliméadar soir ó Mhelbourne, príomhchathair an Stáit. De réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006 bhí 559 duine ina gcónaí ann, agus ba Bhundúchasaigh 0.5% díobh. Ó ainm ceann fine Bundúchasach a tháinig an t-ainm, b'fhéidir.
Roimh theacht na nEorpach bhí na Wathaurong, pobal Bundúchasach, ina gcónaí sa cheantar. Fuarthas ór in aice le Ballarat sa bhliain 1851, agus ba é sin ba mhó a tharraing daoine chun an réigiúin.
Ar dtús bhain cuid de bhaile Bungaree le Sír Bungaree agus cuid eile le Sír Buninyong. Roimhe sin thugtaí Badger Hill nó Clarktown ar an gceantar. Fógraíodh Sír Bungaree ar 17 Eanáir 1871, agus sa bhliain 1994 nascadh cuid den tSír le Comhairle Chathrach Ballarat agus cuid eile le Sír Moorabool.
Na hÉireannaigh.
Lonnaigh a lán Éireannach sa cheantar, cuid acu ina bhfeirmeoirí agus cuid eile i mbun lománaíochta. Ní fhanadh an dara dream i bhfad san áit chéanna ach iad ar lorg oibre de réir mar a scriostaí na foraoisí. B’Éireannaigh iad 90% de na trí fheirmeoir is daichead a bhí le fáil sa cheantar sa bhliain 1891.
Thagadh feirmeoirí, oibrithe foraoiseachta agus sclábhaithe le chéile Lá Fhéile Stiofáin in Bungaree agus sa bhliain 1885 bhí 4,000 duine ann, ag baint aoibhnis as an iománaíocht, na rásaí agus an tarraingt téide.
Bhí Gaeilge fós i mbéal na seandaoine ag an am agus canúint Chontae an Chláir acu go minic.
Oifig an Phoist.
D’oscail Oifig an Phoist ar 1 Lúnasa 1863.
Scolaíocht phoiblí.
Na nAnglacánaigh ba thúisce a thóg scoil ann sa 19ú haois agus an oiread sin páistí ann nach raibh deis scolaíochta acu. Osclaíodh scoil sa bhliain 1867 ("Common School No. 944") agus cúig dhalta is tríocha ag dul ann. Faoin mbliain 1877 b’éigean scoil nua chloiche a thógáil, ach bhíodh uimhir na ndaltaí síos agus suas toisc go raibh scoil Chaitliceach ann faoin am sin. Dúnadh an tseanscoil phoiblí sa bhliain 1924 agus scoil bhrící tógtha ina háit, agus bhí prátaí á gcur ar stór ann nó gur tháinig an Bungaree & District Historical Society ina seilbh.
Bhí scoileanna poiblí sa cheantair máguaird á ndúnadh sna nóchaidí, rud a lig do scoil Bungaree méadú. Baineadh feidhm as seomraí inaistrithe, agus seomra san áireamh a d'úsáid na lúthchleasaithe in Olympic Village in Sydney sa bhliain 2000.
Féach freisin.
Houghton, Norm, "Timber and Gold: a history of the sawmills and tramways of the Wombat Forest 1855-1940". Melbourne: Light Railway Research Society of Australia, 1980.
Clark, Ian D. agus Heydon, Toby, "Dictionary of Aboriginal Placenames in Victoria". Victorian Aboriginal Corporation for Languages, 2002.
Toohey, Jack: "On the Eastern Fringe: Recollections and Stories on the Settlement and Farming Histories in the Bungaree, Wallace, Bolwarrah and Gordon Districts". Ballarat 2005.


Vung Tau.
Is cathair í Vung Tau sa Vítneam. Príomhchathair Chúige Ba Ria-Vung Tau is ea í. Tá breis is 278,188 duine ina gcónaí sa chathair.


Binn Rothach.
Breac-chuntas ar na Limistéir i dTáblaí an Rothaich sa bhliain 1891. Léarscáil bunaithe ar eolas san eagrán 2006 de 'The Munros' - Treoir SMC Hillwalkers 'ISBN 0-907521-94-0a> an Bhinn Rothach is airde sa Bhreatain Mhór
Is éard is Binn Rothach ann ná sliabh atá os cionn 3,000 troith (914.4 m). Ba é an Tiarna Eóghain Mac an Rothaich (Béarla: "Sir Hugh Munro",(1856-1919), an 4ú Bairnéad Lindertis a chuir an chéad liosta de na cnoic den sórt sin le chéile, ar a dtugtar 'Táblaí an Rothaich' nó 'Munro's Tables', sa bhliain 1891.
Is éard is Barr Rothach ann ná sliabh atá os cionn 3,000 troith, nach bhfuil aitheanta mar shliabh ar leith. De réir an leasaithe ar na táblaí a bhí déanta sa bhliain 2009, agus a d'fhoilsigh 'Club Sléibhteoireachta na hAlban' (Béarla: " Scottish Mountaineering Club") tá 283 Binn Rothach agus 227 Barr Rothach ann. Is í Beinn Nibheis an bhinn Rothach is iomráití, agus an sliabh is airde sna hOileáin Bhriotanacha, le 1,344 méadar (4,409 tr.) in airde
Aithníonn dreapadóirí Beanna Rothacha mar shléibhte dúshlánacha, go háirithe sa Gheimhreadh, nuair a bhíonn líon mór básanna a dtuairisciú gach bliain. Mar sin féin, tá cleachtas coitianta i measc dreapadóirí agus siúlóirí na sléibhte, sé sin "Munro bagging", agus an aidhm a bhíonn leis ná gach ceann de na Beanna Rothacha atá liostaithe a dhreapadh. Sa bhliain 2009, tuairiscíodh go raibh níos mó ná 4,000 duine a d'éirigh leo an éacht sin a bhaint amach. Ba é Hamish Brown an chéad duine a dhreap na beanna uilig i mbabhta leanúnach amháin sa bhliain 1974. Is é Stephen Pyke a shealbhaíonn an churiarracht don bhabhta is tapúla leanúnach, sa bhliain 2010, faoi bhun 40 lá.


Ballan, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria san Astráil is ea Ballan (fuaimnítear ‘/bəˈlæn/’) agus é 78 ciliméadar siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair an Stáit. Tá sé suite in aice le hAbhainn an Werribee, agus is é lárionad riaracháin Shír Moorabool é..
De réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006, bhí 1,807 duine ina gcónaí ann.
I rith ruathar óir Victoria i gcaogaidí an 19ú haois sheasadh na cóistí ann ar a mbealach chun órcheantair Ballarat. Faoi láthair sholáthraíonn sé seirbhísí d’fheirmeoirí an cheantair agus tá méadú ag teacht ar líon na ndaoine a théann ag obair in Melbourne.
Bundúchasaigh agus Eorpaigh.
Bhí Ballan suite i limistéar na Wathaurong, pobal a bhí roinnte ina lán treabhchas. Thug na chéad Eorpaigh cuntas ar a gcuid rincí agus clampar, agus bhaintí feidhm as leaganacha de na seanlogainmneacha, ar nós Myrniong agus Berembroke.
Sa bhliain 1838 a thainig na “Over Straiters,” lonnaitheoirí a tháinig thar Chaolas Bass anall ó Van Diemen’s Land (an Tasmáin) tar éis gur chuir John Batman agus John Fawkner fúthu ag Bá Phort Phillip sa bhliain 1835. Thug an dream nua a dtréada leo suas an Moorabool chun Ballan agus áiteanna eile.
De réir mar a tháinig níos mó lonnaitheoirí, ghéaraigh an t-achrann idir Eorpaigh agus Bundúchasaigh. Ba é Robert von Seiglitz an chéad Eorpach a chuir faoi in Ballan, agus ba dhóigh leis nach raibh ceart ag na Bundúchasaigh ar an tír murar dheargaigh siad an talamh nó go raibh ainmhithe ar féarach acu.
Rinne an lámh láidir, an t-ól agus na galracha an-díobháil don Wathaurong, mar a rinne milleadh an fhiadhúlra. Faoi sheascaidí an 19ú haois bhí a bhfuílleach scaipthe, cé nár dhearmad a sliocht an bhaint a bhí acu lena gceantair shinseartha. Is Bundúchasaigh iad 0.6% den phobal áitiúil faoi láthair, de réir dhaonáireamh na bliana 2006.
Timpeallacht.
Thosaigh Eorpaigh ag cur fúthu sa cheantar sa bhliain 1838. Fuair siad rompu tír faoi chrainn agus gan mórán scrobarnaí ann. Bhí cangurúnna agus lucha léimneacha ann, ainmhithe a d’imigh in éag ann i lár na haoise de dheasca seilge agus scrios gnáthóige. Bhí bandacúit agus dhá spéiceas de chait dhúchasacha coitianta go maith anuas go dtí na seachtóidí, agus d’imigh siad sa tslí chéanna. D’imigh an chrotach, an colúr agus a lán pearóidí. Bhí an oiread sin diongónna ann go seilgeadh T.H. Pyke, duine de sheanfhundúirí Ballan, ar fud na háite iad le conairt a bhíodh aige d’aon ghnó chuige.
D’fhág na hEorpaigh a rian ar an bhfásra freisin. D’aithin cuid de na seanfhundúirí áilleacht an cheantair. Bhí caolacháin agus silíní fiáine ann, agus an iliomad bláthanna ildathacha. Na caoirigh agus na beithígh a mhill iad.
An t-ór.
Phlódaigh mianadóirí isteach sa limistéar tar éis go bhfuarthas ór ann sa bhliain 1851. Bhíodh an sluaite ag gabháil trí Bhallan, agus sa tréimhse sin a tógadh Óstán Ballan. Sheasadh na cóistí ann agus iad ag déanamh ar Bhallarat, áit na n-órcheantar mór. Cuireadh siopaí ar bun ann agus mhéadaigh an áit dá réir. D’oscail Oifig an Phoist sa bhliain 1853.
Forais.
Bunaíodh Bunscoil Ballan sa bhliain 1855. Bhí dhá dhalta is tríocha cláraithe ann – seacht gcailín déag agus cúig bhuachaill déag. Idir na blianta 1864 agus 1873 bhí 434 dalta ina n-iomláine ann, agus sa bhliain 1873 dúirt Walter Scott, an príomhoide, go raibh an oiread sin daltaí nua ag teacht gur dheacair slí a fháil dóibh. An bhliain dar gcionn d’aistrigh an scoil go dtí foirgneamh nua. Ní hé go dtagadh gach dalta go rialta a bhí cláraithe ann, ó bhí meánfhreastal 162 dalta sa bhliain 1873 as clárú iomlán 301. Mar sin féin, b’éigean an tríú seomra a chur leis an scoil. Tá an scoil fós ann, murab ionann is a lán bunscoileanna i gceantair eile.
Tógadh an chéad Mechanics' Institute in Ballan sa bhliain 1861, agus tógadh an ceann atá anois ann ar láithreán a ceannaíodh sa bhliain 1881, cé gur cuireadh éadan nua leis sa bhliain 1922. Tá leabharlann agus halla ann.
Osclaíodh Teampall Preisbiteireach Naomh Pól in Ballan i Mi Iúil 1866. Tá sé ar na teampaill is áille in Victoria.
Iompar.
Gluaisteáin is mó a iompraíonn daoine in Ballan. Ní fada ón Mótarbhealach Thiar é agus is furasta dul go dtí Melbourne thoir agus go dtí Ballarat thiar. Is é Sean-Bhóthar Melbourne (Sean-Shráid Inglis) an bóthar is cóngaraí isteach, agus is mór an cóngar freisin é Bóthar Geelong-Ballan.
Stáisiún do phaisinéirí amháin is ea Stáisiún Iarnróid Ballan agus é suite ar iarnród Ballarat. Traenacha de chuid VLine a fhreastlaíonn air. Tógann sé idir 55 agus 59 nóiméad Stáisiún Chros an Deiscirt a bhaint amach in Melbourne, idir 20 agus 25 nóiméad Ballarat a bhaint amach, agus is féidir dul chomh fada le hiarnród Ararat nó le Maryborough.
Seasann busanna de chuid VLine in Ballan agus iad ag gabháil ó Bhallarat go Melbourne, agus téann busanna tointeála ó Oifig an Phoist go dtí Aerfort Tullamarine.. I rith na seachtaine téann Ballan Bus Lines chun Daylesford..
Féilte agus radhairc.
Bíonn Railí Gléasra agus Feithiclí Seanré ar siúl i Mí na Feabhra, agus iomrá leis an Tarraingt Tarracóirí.
Bíonn Féile Fómhair ar siúl i ndeireadh Mhí Mhárta.
Tá tobar mianraí in Ballan, agus laisteas den bhaile tá Páirc Náisiúnta Ardán Brisbane agus Páirc Foraoise You Yangs.
Féach freisin.
Edwards, Paul: ‘I can't quite place it...,’ "Royal Auto", RACV], Imleabhar 77, eagrán 2, Márta 2009, lgh 40–41.


Basil McCrea.
Is Comhalta den Tionól Reachtach de chuid Pháirtí Aontachtach Uladh é Basil McCrea, a sheasann i dtoghcheantar Ghleann an Lagáin, i gContae Aontroma. Rugadh é ar an 13 Samhain 1959 i mbaile Dhún na nGall agus fuair sé a chuid oideachais in Acadamh Ríoga Bhéal Feirste agus in Ollscoil Bhirmingham. Sa bhliain 2010, chuaigh sé san iomaíocht in aghaidh Tom Elliott le ceannaireacht an pháirtí a bhaint amach, ach níor éirigh leis. Is é an tuairim choitianta, sna meáin chumarsáide ach go háirithe, ná go mbaineann Basil McCrea le eite clé an pháirtí.
D'fhreastal Basil McCrea ar sheoladh an fheachtais "Líofa 2015" i Meán Fómhair na bliana 2011 agus dúirt ag an ócáid go raibh sé ag iarraidh tuiscint níos fearr ar ról na bProtastúnach a stair na Gaeilge a chur chun cinn. Cé nach bhfuil sé de rún aige féin páirt a ghlacadh sa tionscnamh, chuir sé fáilte roimhe is ghuigh gach rath air.
Tagairtí.
McCrea, Basil
McCrea, Basil
McCrea, Basil


Wolfsburg.
Is baile tionsclaíoch i dTuaisceart na Gearmáine é Wolfsburg, a bhfuil clú agus cáil air de bharr Ceanncheathrú Volkswagen AG a bheith suite ann. Is é an logainm a bhí air ó cuireadh ar bun é go dtí an bhliain 1945 ná "Stadt des KdF-Wagens bei Fallersleben" ainm a dhéanann tagairt don fáth ar cuireadh ar bun é an chéad lá riamh, sa bhliain 1938, is é sin ná ar mhaithe le tithíocht a chur ar fáil d’oibrithe mhonarchana nua Volkswagen, a bhí ag obair ar na chéad Volkswagen (“Gluaisteáin an Phobail”). Ba é "KdF-Wagen" bunainm an Volkswagen Käfer (“ciaróg”).
Tá Wolfsburg suite in oirthear na Sacsaine Íochtaraigh, in aice leis an teorainn stáit a dhéanann é a dheighilt ón Sascsain-Anhalt. B’ionann an teorainn seo agus an teorainn pholaitiúil a bhí idir Phoblacht Chónaidhme na Gearmáine agus Dhaonphoblacht na Gearmáine sna blianta 1949-1990.
Sa lá inniu, tá breis is 122,000 duine ina gcónaí san ait seo agus is é Wolfsburg an cúigiú cathair is mó sa Sacsain Íochtarach, i ndiaidh Hannover, Braunschweig, Oldenburg agus Osnabrück.
Is minic a bhíonn Wolfsburg i mbéal an phobail go hidirnáisiúnta mar gheall ar rath an chumann sacair áitiúil, VfL Wolfsburg, a bhuaigh Craobhchomórtas Sacair na Gearmáine sa bhliain 2009.


PJ Harvey.
Ceoltóir, amhránaí-cumadóir agus go minic ealaíontóir Sasanach í Polly Jean Harvey (rugadh 9 Deireadh Fómhair 1969). Tá sí ar a dtugtar giotáraí agus amhránaí ach imríonn sí freisin le réimse leathan ionstraimí lena n-áirítear pianó, orgán, dord giotár, saxophone, agus an ceann is deireanaí, na autoharp.
Ó 1992, tá sí scaoileadh albam stiúideo ochtú, an ceann is cáiliúla "Rid of Me" (1993), "To Bring You My Love" (1995), "Stories from the City, Stories from the Sea" (2000) agus "Let England Shake" (2011). Tá sí ag gradaim éagsúla ceoil cosúil le Mercury Prize faoi dhó—An t-ealaíontóir amháin a bhuaigh an gradam faoi dhó— agus Outstanding Contribution To Music ag an NME Awards.


Mount Egerton, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria san Astráil is ea Mount Egerton. Tá sé le fáil i Sír Moorabool, seacht gciliméadar is nócha siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair an Stáit. Seanbhaile mianadóireachta é, agus de réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006 bhí 215 duine ina gcónaí ann. Ba de shliocht Bundúchasach 1.9% díobh.
Tá talamh cothrom ar thaobh amháin de Mount Egerton agus talamh crochta ar an taobh eile. Tá cuid mhaith foraoise timpeall na háite fós.
Stair.
Bhíodh na Wathaurong, pobal Bundúchasach, ina gcónaí anseo, agus lonnaigh Eorpagh san áit nuair a thángthas ar ór sa bhliain 1853 ag an All Nations Gully. Lean an mhianadóireacht tar éis an chéad ruathar agus ór á bhaint as síog ghrianchloiche le mionán. Tá an gléasra meilte agus roinnt iarsmaí eile le feiceáil fós. Thit an seanmhianach ar a chéile i bhfichidí an fichiú haois agus tá log mór le feiceáil ann.
D’oscail Oifig an Phoist ar 1 Feabhra 1856 agus dhún sa bhliain 1993. Bhí banc ann freisin agus robáil Captain Moonlite, ceithearnach coille iomráiteach, é sa bhliain 1869, coir a chuir tús lena shlí bheatha mar bhithiúnach.
Bhíodh séipéal beag adhmaid ann do Chaitlicigh agus é in úsáid anuas go dtí an chuid dheireanach den fichiú haois.
D’oscail an bhunscoil ar 6 Samhain 1877 agus tá sí ar oscailt i gcónaí.
Tá seanreilig ann, cé gur beag ainm Éireannach atá le feiceáil ar na leaca uaighe.
Féach freisin.
Baxter, James G.: "Mount of Gold". Mount Egerton Primary School 1977.
Toohey, Jack: "On the Eastern Fringe: Recollections and Stories on the Settlement and Farming Histories in the Bungaree, Wallace, Bolwarrah and Gordon Districts". Ballarat 2005.


Gordon, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria na hAstráile is ea Gordon agus é timpeall tríocha ciliméadar soir ó Bhallarat. Tá sé nócha ciliméadar siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair an Stáit. Bhíodh ór á bhaint ann.
De réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006, bhí 977 duine ina gcónaí ann agus ba de shliocht Bundúchasach 0.5% díobh. Rugadh 152 duine (15.6%) thar sáile.
Timpeallacht.
Tá Gordon suite ar spoir de chuid ghleann Abhainn Paddock. Ceantar coillteach a bhí ann nuair a thosaigh Eorpaigh ag cur fúthu sa limistéar sa bhliain 1838.
Bhíodh a lán ainmhithe agus éan le fáil sa cheantar. Tá cuid mhaith díobh imithe in éag anois de bharr seilge nó scrios gnáthóige, mar atá cangarúnna, lucha léimneacha, bandacúit, cait dhúchasacha, crotaigh, colúir agus pearóidí áirithe. Bhí diongónna coitianta i lár an 19ú haois ach díothaíodh iad. Tá spéicis choitianta le feiceáil fós ann, áfach, agus tá an t-iolar dingearrach ("Aquila audax") féin ann.
Ina eangach atá Gordon leagtha amach. Tá an limistéar tráchtála le fáil ar Main Street, áit a bhfuil teach tábhairne, siopa, oifig an phoist, agus cúpla foirgneamh oidhreachta leithéidí Eaglais Naomh Pádraig agus seanbhainc.
Tá foraois dhúchasach agus plandálacha péine le fáil ar an taobh thuaidh agus an taobh thiar den bhaile beag.
Stair.
Na Wathaurong, pobal Bundúchasach, a bhíodh ina gcónaí sa cheantar, agus tháinig na chéad Eorpaigh sa bhliain 1838 chun réimsí caorach a bhunú. Ba le George Gordon réimse caorach Burrambeta, stráice talún a bhí laistiar de réimse Ballan agus Abhainn an Moorabool Thoir ina teorainn le cuid de.
Tháinig rath air le linn órthóraíocht na 1850í in Victoria toisc é a bheith suite i ngabhal na mbóthar a bhí ag dul go dtí All Nation’s Gully agus Mount Egerton. Thángthas ar ór sa cheantar sa bhliain 1853 agus timpeall Gordon féin faoin mbliain 1858, agus bhí mianadóirí ag obair ann ar feadh scór blianta. Níorbh fhearrde na Wathaurong teacht na nEorpach de dheasca na díobhála a rinne an t-ól, galracha nua agus an troid, agus deirtear gur cuireadh cuid acu sa tseanreilig nuair a mharaigh mianadóirí iad.
Osclaíodh Oifig an Phoist sa bhliain 1858 mar "Gordon's" agus tugadh Gordon PO uirthi sa bhliain 1887.
Lonnaigh mórán Éireannach sa cheantar sa 19ú haois, daoine ó Chontae an Chláir agus ó áiteanna eile, agus thug siad an Ghaeilge isteach leo. B'Éireannaigh iad na sagairt pharóiste sa 20ú haois féin.
I mbuaic a ratha bhí bancanna, siopaí agus suas le hocht dteach tábhairne ann. Níl ann anois ach aon teach tábhairne amháin, an Gordon Hotel. Bhíodh an Farmers' Arms Hotel, teach adhmaid, san áit chéanna agus é i seilbh Ambrose Delaney anuas go dtí a bhás sa bhliain 1884. Ba lena mhuintir ina dhiaidh sin é anuas go dtí an bhliain 1928 nó thart air sin. Tógadh teach nua brící san áit sa bhliain 1936 agus tógadh an Gordon General Store le hadhmad an tseantí.
Tháinig deireadh leis an mianadóireacht sa bhliain 1910 agus thosaigh Gordon ag meathlú.
Osclaíodh stáisiún iarnróid Gordon sa bhliain 1879. Dúnadh é sa bhliain 1981..
Iompar.
Téann Mórbhóthar an Iarthair thar Gordon agus é ina nasc idir Melbourne agus Ballarat. Tá Sean-Bhóthar Melbourne ann fós mar bhealach eile go dtí Ballarat siar agus go dtí Ballan soir.
Níl de sheirbhís iompair phoiblí ann ach bus a théann go dtí Ballarat agus Ballan. Ní bhíonn an tseirbhís ar fáil ach uair sa mhaidin agus uair sa tráthnóna.
Teampaill agus scoileanna.
Tá dhá bhunscoil ann: scoil phoiblí agus scoil Chaitliceach. Siúracha Naomh Iósaf a stiúradh an dara ceann.
Tá séipéal mór gormchloiche (Séipéal Naomh Pádraig) laistiar de Ghordon ag cúinne Bóthar Carey agus Sean-Bhóthar Melbourne. Tógadh é ar thalamh a chuir feirmeoir áitiúil ar fáil chuige agus tá teach galánta sagairt ag baint leis. In Gordon féin tá teampall brící Anglacánach nach mbíonn seirbhisí ar siúl ann a thuilleadh.
Reiligí.
Tá dhá reilig ann, seancheann nach bhfuil comhartha uirthi agus í tamall siar ón Gordon Hotel, agus ceann a cuireadh ar bun níos déanaí ar leiceann cnoic soir ón sráidbhaile. Tá neart leaca uaighe sa dara ceann a thugann léargas ar na seanfhundúirí.
Féach freisin.
Sayers, C.; Darbyshire, John. "Old Gold & Mining Towns of Australia". Rigby Publishers 1975
"Gordon, Mt Egerton & Ballan Advertiser", 7 Eanáir 1882 - 13 Eanáir 1921 (i gcartlann Leabharlann Stáit Victoria).


Eitneolaíocht.
Is éard atá san eitneolaíocht (ó ἔθνος, "ethnos" na Gréigise a chiallaíonn "daoine, náisiún, cine") ná craobh den antraipeolaíocht a déanann comparáid agus anailís ar an mbunús, ndáileadh, dteicneolaíocht, reiligiún, dteanga, agus ar struchtúr sóisialta na rannáin eitneacha, ciníocha, agus / nó náisiúnta den chine daonnana.
Eitneocheolaíocht is í an baint idir ceol agus eitneolaíocht


A' Bheinn Mheanbh.
Sliabh sna Trosaichean is ea A' Bheinn Mheanbh (Gaeilge na hÉireann: "An Bheann Mheanbh nó Bheag"). Tá dá mhullach aici, atá ina luí beagnach 2 chiliméadar siar ó dheas de Loch Ceiteirein.


Buaf chána.
Tá an buaf chána ("Bufo marinus") le fáil ó dhúchas i Meiriceá Láir agus i Meiriceá Theas, ach tugadh isteach ina lán oileán san Aigéine agus i Muir Chairib í. Baineann sé le "Rhinella", foghéineas den ghéineas "Bufo". Síolraíonn sí go flúirseach: beirtear sceathrach aonchuail agus na mílte ubh inti. Ní bhíonn easpa bia uirthi: itear chuile shórt, idir bheo agus mharbh. D'fhéadfadh an ghnáthbhuaf chána a bheith cúig cheintiméadar ar fad agus í i mbun a méide. Bhí meáchan 2.65 cileagram sa cheann ba mhó a taifeadadh agus é 38 ceintiméadar ar fad.
Tá dúil ina béile ag an mbuaf seo agus dá bhrí sin tugadh isteach ina lán áiteanna í chun péistí díobhálacha a scrios. Tagann a gnáthainm ón gciaróg chána ("Dermolepida albohirtum").
Tá faireoga nimhe sa bhuaf chána, agus is mór an baol í, mar sin, d'aon ainmhí a d'íosfadh í. Dá bhrí sin meastar gur ainmhí díobhálach í agus speiceas ionrach i gcuid mhaith de na háiteanna a bhfuil sí le fáil.
Tacsanomaíocht.
Bhí an bhuaf chána i measc na speiceas ar thug Linnaeus cuntas orthu in "Systema Naturae" (1735). Bhain sé an aidiacht "marinus" ó léaráid leis an míoleolaí Ollannach Albertus Seba, fear a chreid go raibh an bhuaf ina cónaí ar tír agus san uisce.
Buaf chána dathéadrom
San Astráil ní furasta an bhuaf chána a aithint thar fhroganna móra dúchasacha de na géinis "Limnodynastes", "Cyclorana" and "Mixophyes". Is féidir na froganna úd a aithint toisc nach bhfuil faireoga móra paróitideacha acu agus nach bhfuil iomaire idir an polláire agus an tsúil acu. Uaireanta ní aithnítear an bhuaf chána thar Fhrog Mhór na n-Uachaisí ("Heleioporus australiacus") toisc go bhfuil toirt iontu araon agus cuma fhaithneach orthu; ach tá imreasc ingearánach ag an bhfrog agus inteachán airgeata (seachas órga). Is féidir buafa óga agus spéicis den ghéineas "Uperoleia" a thógáil in ábhraíocht a chéile, ach is féidir buafa fásta a aithint toisc nach bhfuil dath geal ar an mbléin ná ar na ceathrúna.
Sna Stáit Aontaithe tá cosúlacht mhór idir an bhuaf chána agus a lán spéicis eile. Is furasta í a thógáil in ábhraíocht na buaife deisceartaí ("Bufo terrestris"), ceann a bhfuil dhá mheall os comhair na bhfaireog paróitideach aige.
Cuntas.
Buaf chána óg. Í cosúil le buaf fhásta ar a lán slite.
Tá an-toirt sa bhuaf chána agus is mó go mór an bhuaf bhaineann ná an bhuaf fhireann. Is minic na cinn is mó le fáil in áiteanna nach bhfuil an oiread sin buaf ann. Is féidir leo maireachtáil idir deich mbliana agus cúig bliana déag agus tig leo maireachtáil i bhfad níos faide i ngéibheann – chomh fada le cúig bliana is tríocha.
Tá craiceann na buaife cána tirim agus faithneach. Tá iomairí air os cionn na súl agus iad ag síneadh síos an smut.. Is féidir le buafa a bheith liath, i leith an bhuí, ruadhonn nó ar dhath na holóige, agus gréasa éagsúla orthu. Tá faireog mhór pharóitideach ar chúl gach súile. Tá imrisc chothroma sna súile agus tá dath an óir ar na hinteacháin. Níl na méara tosaigh scamallach murab ionann bun mhéara na gcos.
Is lú go mór an bhuaf óg ná an bhuaf fhásta, craiceann mín dorcha uirthi de ghnáth agus imir rua ann uaireanta. Ní mór iad faireoga paróitideacha na buaife óige, agus dá bhrí sin is annamh méid mór nimhe iontu.
Bíonn na torbáin dubh agus beag, iad ag cloí le grinneall agus claonadh acu chun imeacht ina scuainí. Bíonn siad idir 10 mm agus 25 mm ar fad.
Éiceolaíocht agus iompar.
Tá an bhuaf chána le fail ar fhéarach agus i gcoillte, agus is breá léi áiteanna ar fhág daoine a rian orthu, ar nós claiseanna agus gairdíní. Beireann sí idir 8,000 agus 25,000 ubh d’aon iarraidh, agus iad ina sreanga fada glóthaí san uisce. De ghnáth tagann na torbáin as an ubh i gceann ocht n-uaire is daichead. Déantar buaifíní de na torbáin i gceann idir dhá lá dhéag agus seasca lá.
Fásann na buaifíní go tapa, rud is gá dóibh agus iad gan an chosaint atá ag buafa fásta. Meastar nach dtagann slán ach timpeall 0.5% de na buafa óga.
I réigiúin thrópaiceacha síolraíonn an bhuaf chána ar feadh na bliana, ach i limistéir fhothrópaiceacha ní shíolraíonn sí ach i rith tréimhse níos teo mar an séasúr fliuch. Tig leis an mbuaf teacht slán agus neart uisce caillte aici, rud a chuidíonn léi maireachtáil lasmuigh de na réigiúin thrópaiceacha.
Bia.
Dealraíonn sé gur leis na súile is mó a aimsíonn an bhuaf chána a creach, ach gur féidir léi freisin feidhm a bhaint as an mboladh chuige.. Itear creimirí beaga, reiptílí, débheathaigh eile, éin, inveirteabraigh, plandaí, bia madra agus bruscar. Slogtar an chreach ina hiomláine.


Beinn a' Chóinnich.
Sliabh Albanach is ea Beinn a' Chóinnich, (Gaeilge na hÉireann; "sliabh caonaigh") atá 11 ciliméadar siar ó thuaidh ó Craoibh. Tá sé 931 m (3,054 tr) ar airde agus, dá bhrí sin, tá sé liostaithe mar Bhinn Rothach.


A' Bhuidheanach Bheag.
Sliabh Albanach atá suite ar an taobh thoir de Bhealach Druim Uachdair is ea A' Bhuidheanach Bheag (Gaeilge na hÉireann: "Áit bhuí"), thart ar 24 km siar siar ó thuaidh ó Bhlár Athall. Tá an sliabh ar dhá thaobh na teorann idir limistéir Sgìre Comhairle na Gáidhealtachd agus an chomhairle Peairt agus Ceann Rois), áit ina bhfuil barr a' tsleibhe suite.


A' Chrálaig.
Tá ceannbhalla iartharach Ghleann na Cíche comhdhéanta de na sléibhte A' Chrálaig (Gaeilge na hÉireann:" An Cliabh") agus Mullach Fraoch-choire.
Tá an chuid is mó den Chrálaig treoshuite i dtreo 'ó thuaidh siar ó thuaidh', agus fánaí leathana féaracha de chuid a dromanna deisceartacha agus oirthearacha le feiceáil ó Loch Cluanaidh. Go deimhin, tá droim cuarachchaol ar mhullach an tsléibhe a lúbann i dtreo an oirthir go dtí Bealach Choire a' Chait, a nascann chuig Sgurr nan Conbhairean) agus chuig Stob Coire na Cralaig (a nascann le Mullach Fraoch-Choire).


Comhar Teoranta.
Teach foilsitheoireachta Gaeilge Éireannach is ea Comhar Teoranta a chuireann an iris liteartha "Comhar" agus leabhair i gcló. Tá sé lonnaithe i mBaile Átha Cliath.


A' Mharconaich.
Is sliabh Albanach é A' Mharconaich (Gaeilge na hÉireann: "Áit an chapaill nó an mhairc") atá suite 29 km siar siar ó thuaidh de Bhlár Athall, i limistéar Chomhairle na Gáidhealtachd. Is cuid den ghrúpa sléibhte é a luíonn siar ón mbóthar A9 in aice le Bhealach Druim Uachdairan agus dá réir sin tugtar Beanntach Dhruim Uachdairan orthu (Béarla: Drumochter Hills.). Tá an slaibh díreach taobh istigh de Pháirc Náisiúnta a' Mhonaidh Ruaidh, cé nach chuid den Monadh Ruadhna é.


Faisean.
a>, arna dtarraingt ag Chalon sa bhliain 1822; tá an bhean (ag caitheamh fallainge) ag tabhairt treoracha maidir le déanamh a bhoinéid nua, cé go bhfuil a fear céile ag stanadh go drúisiúl ar an bhfreastalaí (atá ag caitheamh naprúin dubh).
Téarma ginearálta le haghaidh na stíle nó an chleachtais reatha, go háirithe in éadaí, i mbróga nó in oiriúintí, is ea faisean. Tagraíonn an téarma d'aon treocht atá ann faoi láthair i gcuma agus i ngléasadh suas an duine.


Hu Jintao.
Ba é Hu Jintao (Pinyin: Hú Jǐntāo; rugadh 21 Nollaig 1942) Ceannaire Fíorthábhachtach Dhaon-Phoblacht na Síne. Bhí na teidil Ard-Rúnaí Pháirtí Cumannach na Síne (2002–2012), Uachtarán Dhaon-Phoblacht na Síne (2003-2013), agus Cathaoirleach Choimisiún Ceannais Míleata (2004–2013) aige. Tháinig sé i gcomharbas ar Jiang Zemin mar ard-cheannaire na ceannaireachta ceathrú glúin de Pháirtí Cumannach na Síne. Xi Jinping a tháinig i gcomharbas ar Hu Jintao.
Is é Jixi Xian (Contae Jixi), i gCúige Anhui, baile traidisiúnta a shinsir. Rugadh Hu Jintao i dTaizhou, i gCúige Jiangsu. D'fhás sé aníos ansin agus rinne sé a chuid ardscolaíochta ann. D'aistrigh a mhuintir go Jiangyan, i Jiangsu, i ré a sheanathar. Ba as Taixian, i Jiangsu, a mháthair.
Ceannaí tae ab ea a athair. Múinteoir scoile a bhí ina mháthair. Fuair sise bás nuair a bhí Hu Jintao seacht mbliana d'aois.


Jiang Zemin.
Is "Croí den tríú glúin" de cheannairí Pháirtí Cumannach na Síne é Jiang Zemin (Rugadh ar 17 Lúnasa, 1926), ag fónamh mar Ard-Rúnaí Pháirtí Cumannach na Síne ó 1989 go 2002, mar Uachtarán Dhaon-Phoblacht na Síne ó 1993 go 2003, agus mar Chathaoirleach ar an gCoimisiún Ceannais Míleata 1989-2004.


Páirtí Cumannach na Síne.
Is é Páirtí Cumannach na Síne (PCS), an páirtí polaitíochta a bhunaigh agus a rialaíonn Daon-Phoblacht na Síne. Cé go bhfuil sé ann go hainmniúil taobh leis an bhFronta Aontaithe go hiarbhír, is é an PSC an t-aonú pháirtí amháin sa tSín, ag cothabháil rialtas aonadach. Rathaíonn bunreacht an PCS cumhacht dlíthiúil an Pháirtí Chumannaigh.


Ospidéal an Mater Misercordiae.
Ospidéal oiliúna i mBaile Átha Cliath na hÉireann é Ospidéal an Mater Misercordiae nó "An Mater" go minic (Béarla: "Mater Misericordiae University Hospital" ("the Mater" agus "MMUH" go minic) (Is ionann "Mater Misercordiae" agus "máthair na trócaire" sa Laidin) a chuireann seirbhís leighis ar fáil don chontae agus don cheantar máguaird. Otharlann ghinearálta atá ann atá lonnaithe ar Shráid Eccles agus clúdaíonn an t-ospidéal roinnt sainréimsí éagsúla. Tá an t-ospidéal nasctha le COBÁC mar ospidéal oiliúna. Tá ospidéal poiblí agus ospidéal príobháideach ann.
Litríocht.
Is in uimhir a 7 Sráid Eccles atá cónaí ar Leopold Bloon, carachtar de chuid James Joyce sa leabhar Ulysses, is tá seo lonnaithe i measc fhoirngnimh an ospidéil.


An tOspidéal Náisiúnta Máithreachais.
Ospidéal máithreachais i mBaile Átha Cliath na hÉireann é An tOspidéal Náisiúnta Máithreachais. Tá sé nasctha le COBÁC.


An tOspidéal Ríoga, Domhnach Broc.
Ospidéal i mBaile Átha Cliath na hÉireann é An tOspidéal Ríoga, Domhnach Broc atá lonnaithe i nDomhnach Broc. Bunaíodh an t-ospidéal sa bhliain 1743. Cuireann sé seirbhís ar fáil do sheanóirí ach go háirithe. Tá sé nasctha le COBÁC.


Ospidéal Ginearálta Thulach Mhór.
Ospidéal ginearálta oiliúna in Uíbh Fhailí na hÉireann é Ospidéal Ginearálta Thulach Mhór ("An t-Ospidéal Réigiúnach Lár-Tíre" uaireanta) a chuireann seirbhís leighis ar fáil don chondae agus don cheantar máguaird. Otharlann ghinearálta atá ann atá lonnaithe ar Shráid Eccles agus cludaíonn an t-ospidéal roinnt sainréimsí éagsúla. Tá 1000 daoine ag obair san ospidéal agus in oifigí FSS. Is iad Timpiste & Éigeandáil, Ainéistéitic, Cairdeolaíocht, Míochaine Ghinearálta, Máinliacht Ghinearálta, Gínéiceolaíocht, Cnáimhseachas, Ainéistéise Péidiatraic, Péidiatraic agus Paiteolaíocht na speisialtachtaí atá san oispidéal.


Ospidéal Naomh Micheál.
Ospidéal oiliúna i mBaile Átha Cliath na hÉireann é Ospidéal Naomh Micheál a chuireann seirbhís leighis ar fáil don chontae agus don cheantar máguaird. Otharlann ghinearálta atá ann atá lonnaithe i nDún Laoghaire agus cludaíonn an t-ospidéal roinnt sainréimsí éagsúla. Tá an t-ospidéal nasctha le COBÁC mar ospidéal oiliúna.


Elaine, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria na hAstráile is ea Elaine agus é suite in aice Mhórbhóthar na Lárcheantar (Midland Highway) idir Ballarat agus Geelong.
De réir dhaonáireamh Astrálach na bliana 2006 bhí 677 duine ina gcónaí in Elaine agus ina thimpeall. Labhraíodh 638 duine Béarla sa bhaile, agus bhí lucht labhartha teangacha eile mar a leanas: Gearmáinis 7, Ollainnis 5, Seicis 5, Polainnis 4. Cuid de sheanchríocha na Wathaurong, pobal Bundúchasach an réigiúin, is ea Elaine, agus sa bhliain 2006 ba de shliocht Bundúchasach 1.6% den phobal áitiúil.
Tá feirmeacha caorach timpeall an tsráidbhaile ar an machaire mór. Baineann Elaine le Cúige na mBrúchtanna Nua ("Newer Volcanics Province"), réigiún atá ag síneadh ó Melbourne siar go dtí Portland. Níorbh fhada formhór na mbolcán beo, ach líon an laibhe na gleannta. Níl aon bholcáin bheo le fáil sa réigiún le timpeall fiche míle bliain.
Sheasadh traein phaisinéirí ag Elaine tar éis gur osclaíodh an t-iarnród Geelong-Ballarat sa bhliain 1862, ach inniú níl ann ach traenacha earraí agus arbhair.
Naomh Sava, laoch na hEaglaise Ceartchreidmhí sa tSeirb (12ú haois).
D'oscail Oifig an Phoist ann ar 1 Márta 1859 mar Mount Doran agus tugadh Elaine uirthi sa bhliain 1872. Ar 14 Aibreán 1873 osclaíodh Oifig Poist Stáisiún Iarnróid Elaine. Sa bhliain 1877 tugadh Elaine ar an oifig úd agus tugadh Mount Doran arís ar an tseanoifig.
Mainistir.
Tá mainistir Cheartchreidmheach Sheirbiach in aice le hElaine a bhfuil cúigear manach agus beirt bhan rialta ann. Tá neart íocón ann agus iarsmaí naofa, agus íocón de Mhuire san áireamh a luaitear míorúiltí leis. Táthar ag brath ar na ballaí a mhaisiú le freascónna. Bíonn tarraingt daoine ar an áit as gach cearn laethanta féile.


951 Gaspra.
Is astaróideach den chineál-S é 951 Gaspra a fhithiseann go han-dlúth le himeall inmheánach an phríomh-chreasa astaróidigh. Ba é an chéad astaróideach riamh a raibh dlúth-teagmháil déanta leis, nuair a thug an spásárthaí Galileo cuairt air, agus é ar a bhealach chuig Iúpatar an 29 Deireadh Fómhair 1991.


Ceantar an tSolais Dheirg.
a>Is éard is Ceantar an tSolais Dheirg (nó Ball Striapachais uaireanta) ann ná limistéar uirbeach ina bhfuil comhchruinniú de ghnóthaí striapachais agus ghnéas-dhírithe, ar nós siopaí gnéis, nochtchlubanna, amharclanna do dhaoine fásta, is araile. Eascraíonn an téarma as na lampaí dearga a d'úsáidtí mar comharthaí drúthlainne, agus atá in úsáid go dtí an lá atá inniu ann.


Barrys Reef, Victoria.
Baile beag de chuid Victoria na hAstráile is ea Barrys Reef. Mianadóirí óir a bhunaigh é, agus thugtaí Bayup air. Níl aon staitisticí ag baint leis i ndaonáireamh Astrálach na bliana 2006.
Stair.
Na Wathaurong, pobal Bundúchasach, a bhí ina gcónaí sa taobh sin tíre roimh theacht na nEorpach, ach bhí siad ruaigthe, is dócha, faoi sheascaidí an 19ú haois, agus an-díobháil déanta ag an ól, ag galracha nua agus ag an lámh láidir dóibh.
Thosaigh ruathar óir sa cheantar sa bhliain 1855. Mianadóireacht ghlárach a bhí ar siúl ar dtús, agus timpeall 4,000 mianadóir le fáil ann, idir Eorpaigh agus Shínigh. Sé theach tábhairne a bhí ann tráth.
I gceann tamaill thosaigh daoine ag obair ar shíoga grianchloiche. Rinneadh suirbhéireacht ar cheann acu (Trewhella nó Barry's) agus dá bhrí sin bunaíodh Bayup, áit ar tugadh Barrys Reef uirthi ina dhiaidh sin. Lagaigh an mhianadóireacht sa chuid is mó den cheantar de réir a chéile, ach faoin mbliain 1874 bhí sráidbhaile mór in aice mhianaigh Barrys Reef agus bhí morán fear ar fostú ag an Sultan Company. Ach tháinig meath ar an gcomhlacht seo féin: bhí mianadóirí ag imeacht, bhí comhlachtaí eile ag díol a gcuid gléasra, agus dhún an Sultan Company go tobann, rud a d'fhág mórán gan obair. Sa bhliain 1879 tháinig tuile thréan anuas an Lerderderg, ag crochadh léi rothaí uisce agus rudaí eile agus ag déanamh dochair do na droichid. Tháinig feabhas éigin ar an scéal sna hochtóidí, ach lagaigh cúrsaí arís agus scaip na mianadóirí in éineacht lena dteaghlaigh.
Féach freisin.
Flett, J., "The History of Gold Discovery in Victoria", Poppet Head Press,


Hipirréalachas (péinteáil).
Is éard is hipirréalachas ann ná seánra de phéintéireacht agus dealbhóireacht garchosúil le grianghraf ardtaifigh, ard-réiteach. Meastar gur forás ar an bhfótairéalachas é an hipirréalachas toisc na modhanna a úsáidtear le haghaidh na bpictiúr nó na ndealbh a chruthú.
Úsáidtear an téarma go príomha mar thagairt don ghluaiseacht ealaíne neamhspleách agus stíl ealaíne sna Stáit Aontaithe agus san Eoraip a forbraíodh ón na 2000í luatha.


Harper Lee.
Scríbhneoir Meiriceánach í Harper Lee (fíorainm: "Nelle Harper Lee") a rugadh i Monroeville, Alabama ar an 28 Aibreán 1926. Níl ach aon leabhar amháin foilsithe aici, is é sin, an t-úrscéal "To Kill a Mockingbird", a thabhaigh Duais Pulitzer di sa bhliain 1961. Ciníochas i nDeisceart na Stát Aontaithe is ábhar don scéal. Chuidigh Lee lena seanchara Truman Capote agus é ag bailiú eolais le haghaidh a úrscéil fhíricbhunaithe "In Cold Blood". Fuair Lee bás ar an 19 Feabhra, 2016.


Sár-fhriosbaí.
Is spórt foirne é an Sár-fhriosbaí (Béarla: Ultimate frisbee) a imrítear ar fud an domhain. Caitheann daoine an friosbaí suas an pháirc. Nuair a caithtear é beireann an fhoireann eile ar an bhfriosbaí. Nuair a foireann na Beireann sé. Faigheann an foireann eile an frisbe.Is ea dó cuid ar an páirc. Is ea an limistéar críoch agus an Pairc imeartha.Tá an limistéar críoch 23m agus an Pháirc imeartha 64m.Is ea seacht daoine ar an foireann.Thosaigh sé i 1968.chruthaigh Joel Silver Ultimate Frisbe.Imríonn tú Ultimate frisbe taobh amuigh.Imríonn tú Ultamite frisbe ar pairc.Tá Sé na spórt Oilimpeacha.


Millbrook, Victoria.
Ceantar tuaithe in Victoria na hAstráile is ea Millbrook agus é nócha ciliméadar soir ó thuaidh de Melbourne. Thugtaí "Moorabool" air ach athraíodh é toisc go raibh an t-ainm céanna ar cheantar in aice le Geelong. Roghnaíodh an t-ainm "Millbrook" toisc gur thóg Matthew Butterly muileann plúir ar bhruach abhainn an Moorabool Thiar
Tá an seanbhóthar mór idir Melbourne agus Ballarat ag rith tríd, bóthar a thugadh na mianadóirí go dtí órcheantar Ballarat sna 1850í. Talamh droimneach atá ann, é measartha crannach fós agus an Moorabool Thiar, abhainn chaol, ag rith tríd. Is é an áit is airde sa cheantar an Cnoc Dubh ("Black Hill"). D'fhág na hÉireannaigh lorg ar leith ar an gceantar.
De réir dhaonáireamh na bliana 2011 bhí 359 duine ina gcónaí ann (seachas 550 sa bhliain 2006).
Stair.
An stair chéanna, mórán, atá ag Millbrook agus ag na ceantair máguaird, Ballan, Wallace agus Gordon. Na Wathaurong, pobal Bundúchasach, a bhí ina gcónaí sa taobh tíre sin nuair a cuireadh réimsí caorach ar bun sa limistéar sa bhliain 1838. Chuaigh mórán Bundúchasach ag obair ar na réimsí sin, ach rinne galracha nua, ól agus achrann dochar mór dóibh agus tháinig scaipeadh orthu sa dara leath den 19ú haois. Tá a gcuid déantúsán le fáil ann fós, ach níl aon duine dá sliocht ina chónaí sa cheantar anois.
Bhí fiadhúlra dúchasach flúirseach go leor ag an am ar fud an limistéir a mbaineann Millbrook leis, agus tá cuid de (ar nós kóálanna, pasam agus paraicítí) le fáil ann fós. Ar theacht na nEorpach d'imigh cuid eile in éag de dheasca seilge agus scrios gnáthóige, mar atá cangurúnna, lucha léimneacha, diongónna, bandacúit, cait dhúchasacha, crotacha, colúir agus a lán pearóidí.
Fuair a lán feirmeoirí beaga (roghnóirí no "selectors") gabháltais sa cheantar de bharr Acht Talún 1860, reachtaíocht a lig dóibh talamh Corónach a cheannach ar £1 an t-acra. Tá ithir mhéith bholcánach ar fud an cheantair agus í an-oiriúnach do phrátaí agus d'arbhar. Tá muisiriúin agus glasraí á saothrú ann freisin.
Chuaigh roinnt fear ón gceantar san Arm sa Dara Cogadh Domhanda ach d'fhan a lán sa bhaile toisc gur cheird chosanta í an fheirmeoireacht. Bhí éileamh mór ar líon ag an am, barr nach saothraítear ann anois.
Chloígh muintir an cheantair le sean-nósanna feirmeoireachta ar feadh i bhfad, agus bhí treabhadh agus tarraingt á ndéanamh le capaill chomh déanach le caogaidí an fichiú haois.
Na hÉireannaigh.
Lonnaigh a lán Éireannach sa cheantar de bharr Acht Talún 1860 agus sna ceantair máguaird. B’as Contae an Chláir do chuid acu agus as deisceart Thiobraid Árann do chuid eile, agus ní dóichí rud ná go raibh Gaeilge go leor acu. Ar na daoine úd bhí Muintir Riain, Muintir Shúilleabháin, Muintir Mhig Uiginn agus teaghlaigh eile. Iadsan a chuir na droighneáin atá ag fás ann go fóill. Tá beagán de léann na Gaeilge ag roinnt leis an gceantar fós.
Iarnród.
Tá seaniarnród Ballarat ag rith tríd an gceantar, cé gur dúnadh an stáisiún áitiúil agus ceithre cinn is tríocha eile ar 4 Deireadh Fómhair 1981 mar chuid d'amchlár nua do phaisinéirí tuaithe. Bhaintí feidhm mhór as an seantaobhlach maidir le barraí agus beithígh. Tógadh iarnród nua idir Melbourne agus Ballarat a raibh cuid de ag rith trí Millbrook, agus thosaigh seirbhís mhórluais ar 22 Nollaig 2005.
Oifig an phoist.
Athraíodh ainm na hoifige poist ó Moorabool Creek PO go Millbrook PO ar 1 Lúnasa 1879, agus dúnadh an oifig ar 31 Iúil 1985. Níor bunaíodh sráidbhaile riamh in Millbrook mar a tharla in áiteanna eile.


Balliang, Victoria.
Ceantar in Victoria na hAstráile is ea Balliang agus é suite in oirdheisceart Shír Moorabool, 54 ciliméadar ó Melbourne, príomhchathair an Stáit. De réir dhaonáireamh na bliana 2006 bhí 233 duine ina gcónaí ann. Rugadh ceithre dhuine dhéag acu i Sasana, naonúr sa Nua-Shéalainn, triúr san Fhidsí, triúr sa tSlóivéin agus triúr san Ostair. Ní raibh aon Bhundúchasaigh ina gcónaí ann, cé gurbh iad na Wathaurong, pobal Bundúchasach, a bhí ann roimh theacht na nEorpach.
Ainmníodh an áit as teach in Geelong ar le Foster Fyans, coimisinéir tailte corónach, é. Deirtear gur ainmníodh an teach as Balliang (Ballyang), Bundúchasach a bhí ar fostú ag Fyans.
Osclaíodh oifig poist ann ar 23 Bealtaine 1908 agus dhún sí sa bhliain 1968.
Féach freisin.
"Balliang: 90 years of settlement 1908-1998". Balliang, Victoria: Back to Balliang Committee 1998.


Chester Bennington.
Chester Bennington sa bhliain 2009.
Ba cheoltóir agus aisteoir Meiriceánach é Chester Bennington a rugadh ar 20 Márta 1976 in Phoenix, Arizona. Chuir sé lámh ina bhás féin ar 20 Iúil 2017.
Bhí sé ina bhall de Linkin Park ó 2000 amach.
Saol.
D'fhreastail sé ar Greenway High School agus bhí é ina gcónaí i gCalifornia. Bhí beirt páiste aige.


Mike Shinoda.
Is ceoltóir agus ealaíontóir Meiriceánach é Mike Kenji "Mike" Shinoda (a rugadh 11 Feabhra 1977).
Is ball den bhanna ceoil Linkin Park é. Rugadh agus tógadh é in Agoura Hills, California, fobhaile de chuid Los Angeles. Is de shliocht Sheapánach é ar thaobh a athar.
Rinne Shinoda staidéar ar an dearadh agus ar an léiriú ag an Art Center College of Design i Pasadena. D'oibrigh sé mar ríomhdhearthóir léirithe agus is ealaíontóir go fóill é. Déanann Shinoda agus Joe Hahn, ball eile de Linkin Park, an obair ealaíne ar fad don bhanna ceoil sin.


Donald Duck.
Carachtar ficseanúil is ea Donald Duck a cruthaíodh sa bhliain 1934. Caitheann sé eadaí seoltóra agus cuachóige dearg nó dubh. Chonacthas é ar an teilifís don chéad uair i "The Wise Little Hen" sa bhliain 1934. Cuirtear Don air Uncail Donald mar leasainm.Is iomaí na líntí maithe ag Donald.Tóg mar shampla " cad é an tuairim mhór " agus " Oh buachaill, oh buachaill, oh buachaill " Thug Donald Duck faghairt gearr.Thosaigh sé an lá i modh go deas ach cuir go donna i dtólamh tarlaigh. Tá uncail Donald an ceanndána ach tá sé i bhfeidhm freisin. Thug Donald duck namhaid, mar shampla Mickey mouse,chio agus dale, agus humphrey the bear.Tá Donald duck an leisciúil freisin.


Green Day.
Is banna ceoil Meiriceánach é Green Day. Tháinig an banna le chéile sa bhliain 1987. Tá triúr duine sa bhanna; an giotáraí agus an t-amhránaí Billie Joe Armstrong, an dordóir Mike Dirnt, agus an drumadóir Tre Cool. Ba bhall den bhanna é John Kiffmeyer, ach d'fhág sé an banna sa bhliain 1990 roimh taifeadadh an dara albaim acu "Kerplunk".
Green Day ar a dtugtar ar dtús mar "Sweet Children. "Scaoileadh a chéad albam (1039 Smoothed Out Slappy Hours) i 1990. An t-albam "Kerplunk" luath ina dhiaidh sin i 1992, Agus i 1994 tháinig "Dookie". Bhí Dookie an bhanna rath is mó ag an bpointe sin, le amhráin ar nós Longview, Basket Case, agus When I Come Around. Faoi dheireadh, bheadh ​​an banna a fháil Laochra idirnáisiúnta le albam mar shampla "American Idiot" agus "21st Century Breakdown." Leanann an banna a imirt inniu, agus tá scaoileadh le déanaí 3 albam ainmnithe "Uno!" "Dos!" agus "Tre!" Chomh maith le albam taispeána ar a dtugtar "Demolicious".


Simon Cowell.
Simon Cowell sa bhliain 2011
Is léiritheoir ceoil agus pearsa teilifíse é Simon Phillip Cowell a rugadh ar 7 Deireadh Fómhair, 1959. Ba bhreitheamh é ar an gclár teilifíse "The X-Factor" a chuir sé tús leis sa bhliain 2004. Tá cónaí air in Beverly Hills, California, faoi láthair.
Tá clú air as an mbealach borb a gcuireann sé locht ar na hiomaitheoirí ar "The X-Factor".
Óige Simon Cowell.
Rugadh Cowell in Lambeth, i Londain Shasana agus tógadh é in Elstree, Hertfordshire. Bhíodh a mháthair, Julie Brett (née Josie Dalglish), ina damhsóir bailé, agus feidhmeannach i dtionscal an cheoil ab ea a athair, Eric Selig Phillip Cowell, Sr. (1918–1999). Bhí lámh aige seo le forbairt gníomhaireachtaí eastáit chomh maith. Ba de shliocht Sasanach a mháthair agus de shliocht Polannach a athair. Críostaithe iad muintir a mháthar agus ba Ghiúdaigh iad formhór a shinsear Pholannach, cé nár labhair athair Simon lena chlann faoi ariamh. Tá deatháir níos óige ag Simon Cowell, chomh maith le triúr leasdeartháireacha agus leasdeirfiúr amháin.
D'fhreastail Cowell agus a dheartháir ar Radlett Preparatory School agus ar Dover College, scoil neamhspleách. D'imigh sé i ndiaidh na scrúdaithe leibhéil O a dhéanamh. Rinne sé staidéar ar an mBéarla agus ar an litríocht agus bhain sé GCE amach in socheolaíocht. Bhain sé GCE eile in socheolaíocht in Windsor Technical College. In aois a sheacht mbliana déag bhí sé ag siúl amach le Paula Hamilton, mainicín. Ghlac Cowell roinnt post ag scamhadh geatairí do dhaoine—mar theachtaire le linn déanamh an scannáin úd de chuid Stanley Kubrick, "The Shining", mar shampla—ach níor réitigh sé go maith lena chuid comhghleacaithe agus maor. Sa deireadh d'éirigh lena athair post a fháil dó i seomra an phoist ag EMI Music Publishing, mar a raibh a athair ina fheidhmeannach ag an am.


David de Gea.
Is imreoir sacair é David de Gea Quintana (rugadh 7 Samhain 1990 i Maidrid sa Spáinn). Cúl báire atá ann, agus é ag imirt faoi láthair le Manchester United. Thosaigh sé ag imirt nuair nach raibh sé ach aon bhliain déag d'aois.


Jack Wilshere.
Is imreoir sacair é Jack Andrew Garry Wilshere (rugadh 1 Eanáir 1992). As Stevenage é. Sa bhliain 2016, bhí sé ag imirt mar imreoir lár páirce le Bournemouth, ar iasacht ó Arsenal F.C..
D'imir Wilshere an chéad am le Arsenal F.C. i 2008 in aghaidh Blackburn Rovers. Chaith sé uimhir a 19 sa chluiche sin. Shínigh sé conradh gairmiúil le Arsenal F.C. i Eanáir 2009. Chuaigh sé ar iasacht go dtí Bolton Wanderers i Eanáir 2010.
D'imir Wilshere a chéad cluiche le Sasana i Lúnasa 2010. Bhuaigh sé "PFA Young Player of the Year" 2010-11.


Liam Lawrence.
Is imreoir sacair é Liam Lawrence (a rugadh ar an 13 Nollaig 1981), atá ag imirt faoi láthair le PAOK sa Ghréig, agus le foireann idirnáisiúnta Phoblacht na hÉireann.
Rugadh Liam Lawrence i Retford, Nottinghamshire sa bhliain 1981. Thosaigh sé ag imirt peile nuair a bhí sé seacht mbliana d'aois leis an bhfoireann Babworth Rovers agus thosaigh sé ag imirt le Mansfield sa bhliain 1996.
Fuair sé a chéad chúl idirnáisiúnta nuair a bhí Éirinn ag imirt in aghaidh na hAifrice Theas. Sa bhliain 1999 thosaigh sé ag imirt leis an bhfoireann Mansfield. Agus é ag imirt le Mansfield tháinig sé os comhair súile Sunderland. Sa bhliain 2004 bhog sé go Sunderland agus Mick McCarthy ina bhainisteoir ar an gclub. Ní raibh sé ró-shásta ann, áfach, mar sin chuaigh sé go dtí Stoke City. Bhí sé ann ar feadh trí bliana agus sa samhradh 2010 chuaigh sé ar aghaidh go dtí Portsmouth. Thit Portsmouth as a chéile de bharr fadhbanna airgeadais agus bhog sé ar iasacht go Cardiff City. Sa bhliain 2012 bhog sé go dtí PAOK chun imirt sa sraith Gréagach.


Carmelo Anthony.
Cispheileadóir is ea Carmelo Kiyan Anthony ("Melo" uaireanta) a rugadh i Nua-Eabhrac SAM sa bhliain 1984.
Rugadh é ar an 29 Bealtaine 1984, sa " Red Hook Projects". Is duine gorm é (athair Portó Ríceach). Tá leas-ainm air, " Melo ". Chuaigh sé go dtí Baltimore nuair a bhí sé ocht mbliain d'aois. Fuair a athair bás nuair a bhí an Anthony dhá bhliain d'aois.
D'fhreastail sé Ollscoil Syracuse agus d'imir sí cispheil leis an foireann "Orangemen".
I 2003 d'imir sé cispheil le Denver Nuggets (NBA Draft) an chéad uair ar an 29 Deireadh Fómhar 2003. D'imir sé le Denver Nuggets ar feadh ocht bhliana.
Bhain sé bonn óir le foireann SAM sna Cluichí Oilimpeacha (2004, 2008, 2012).
Sa bhliain 2011, d'iimir sé do "New York Knicks".
Saol pearsanta.
Phós sé LaLa i 2003.


Jonathan Sexton.
Imreoir rugbaí Éireannach is ea Jonathan Sexton a rugadh ar 11 Iúil 1985 i mBaile Átha Cliath. Imríonn sé le Cúige Laighean agus foireann na hÉirinn. Is mac dearthár é le Willie Sexton, iar-imreoir le foireann rugbaí Chúige Mumhan agus na hÉireann.


Leon Ó Broin.
Ba státseirbhíseach agus údar é Leon Ó Broin (10 Samhain 1902 – 26 Feabhra 1990) a d'aistrigh an leabhar clúiteach de chuid H. G. Wells, "Cogadh na Reann" sa bhliain 1935. Tháinig "An Oíche úd i mBeithil - dráma aoin mhíre" óna pheann sa bhliain 1949 agus "Comhcheilg sa Chaisleán" sa bhliain 1963. Scríobh sé freisin "An Maidíneach" sa bhliain 1971 faoi Risteard Roibeard Ó Maidín a mhair idir 1798-1886 agus a scríobh stair na nÉireannach Aontaithe.


Anraí Foghlaera.
Diúc na Sacsaine ón bhliain 912 agus rí na Gearmáine ón bhliain 919 go dtí a bhás a bhí in Anraí Foghlaera (Gearmáinis: "Heinrich der Finkler nó Heinrich der Vogler"; Laidin: "Henricius Auceps").
B'é Anraí I a bhunaigh an Ríora Ottónach, meastar, go ginearálta, gurb é a chéad bhunaigh an stát meánaoiseach Gearmánach, ar a dtugtaí ag an am sin an Fhrancóin Thoir nó (Laidin:"Regnum Francorum orientalium"). Sealgaire díograiseach, fuair sé an leasainm "Anraí Foghlaera" toisc go raibh sé ag socrú líonta i gcomhair fiaigh nuair a tháinig teachtairí chuige lena chuir in iúl dó go mbeadh sé ina rí.


Diúcacht na Sacsaine.
Ceantair treibhe na Sacsaine nó 'Stammesherzogtum Sachsen', sa bhliain 1000
Ba cheantair treibhe nó "Stammesherzogtum" í Diúcacht mheánaoiseach Chairilínseach na Sacsaine ón Luath Mheánaois, a chlúdaíonn an chuid is mó de Thuaisceart na Gearmáine. Chlúdaigh sí achar na stát Gearmánach nua-aimseartha Bremen, Hamburg, An tSacsain Íochtarach, Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil, agus an tSacsain-Anhalt agus an chuid is mó de Schleswig-Holstein. Bhí an fearann Mecklenburg-Vorpommern i seilbh Dhiúc Heinrich an Leon.


Liosta monarcaí na Gearmáine.
Liostaíonn an t-airteagal seo monarcaí na Gearmáine, iad siúd a rialaigh na críocha i Lár na hEorpa ina labhraítí an Ghearmáinis ó chruthú Ríocht na nOir-Fhrancach (Ríocht Lughaidh) sa bhliain 843 go dtí deireadh Impireacht na Gearmáine sa bhliain 1918. Áiríonn sé freisin cinnirí Chónaidhmeanna éagsúla na Gearmáine tar éis titim na hImpireachta Naofa Rómhánaí, sa bhliain 1806.
Tá an caidreamh idir an teideal "rí" agus "impire" sa cheantar ar a dtugtar an Ghearmáin sa lá atá inniu ann díreach chomh casta le stair agus struchtúr na hImpireachta Naofa Rómhánaí í féin. Bhí Ríocht na Gearmáine ann roimh Impireacht na Gearmáine.
An Ríocht Oir-Fhrancach, An tImpireacht Naofa Rómhánach 843-1806.
Clúdaíonn an rannóg seo an Ríocht Oir-Fhrancach, an chuid thoir den Impireacht Fhrancach de dheasca chrích dheighilt na hImpireachta a chuireadh i bhfeidhm faoi théarmaí Chonradh Verdun sa bhliain 843. Níos déanaí, thugtaí Ríocht na Gearmáine, a bhí ina phríomhchuid (agus ansin ina chuid aonair) den Impireacht Naofa Rómhánach (an Náisiúin Gearmánach).
Bhí Ríocht na Gearmáine comhdhéanta ní hamháin as na críoch na Gearmáine sa la atá inniu ann, ach freisin as críocha na hOstaire, na hEilvéise, Phoblacht na Seice, na Slóivéine, agus na dTíortha faoi Thoinn, chomh maith le codanna den Fhrainc, den Iodáil agus den Pholainn
Ríthe.
Liostáiltear impirí i gcló trom agus bíonn ríthe comhraic, antai-ríthe, agus leasríthe sóisearacha i gcló "iodálach".


Armóin.
Orgán beag lena gcastar nótaí ceoil is ea an armóin. Ciallaíonn an focal "armóin" gléasadh nó cóiriú taitneamhach ar nótaí ceoil freisin ach sa chás seo, táimid ag caint faoin uirlis cheoil a fheictear sa ghrianghraf taobh leis an alt seo. Is uirlis ghaoithe atá san armóin ina n-úsáidtear giolcacha a bhogann go saor leis an bhfuaim a dhéanamh. Tá méarchlár agus gaireas séidte inti. D'fhéadfaí "armóineadóir" a thabhairt ar an duine a sheineann an armóin, is dócha.
Tá bunús na harmóine le fáil san uirlis le giolcacha saora a chruthaigh Grenié (fear ón bhFrainc) ag tús an 19ú haois. B'éard a bhí aige ná uirlis bunaithe ar phíopaí orgáin le giolcacha saora a bhí curtha ar ghaireas séidte a bhí á smachtú ag brú athraitheach gaoithe. Murab ionann agus na giolcacha a bhíonn ag bualadh in orgán píopa, is féidir leis na giolcacha saora airde fuaime athraitheach thonnchreatha a láimhseáil agus réimse leathan airde ceoil ó phianissimo go fortissimo a léiriú de bharr an bhealaigh ina gcritheann siad agus é seo ar fad gan athrú suntasach sa ghléasadh.
Ba é an Francach Alexandre-François Debain a chéadcheap an armóin i ndáiríre, í bunaithe ar uirlis Ghrenié agus fuair sé paitinn di i 1842. B'iad Jakob Alexandre (1804-1876) agus a mhac Edouard (1824-1888) i bpáirt le Victor Mustel a thug an uirlis chun foirfeachta.


Baile na Coille (Contae Chill Mhantáin).
Baile in Éirinn is ea Baile na Coille i gContae Chill Mhantáin.


Baile na Coille (Contae Laoise).
Scoil i mBaile na Coille
Baile in Éirinn is ea Baile na Coille i gContae Laoise, ar an mBóthar Réigiúnach 432 idir Mainistir Laoise, Béal Átha Ragad agus Caisleán an Chomair, Contae Chill Chainnigh.
Spóirt.
Is iad Baile na Coille CLG agus Spinc CLG na foireann Cumann Lúthchleas Gael áitiúil.


Lughaidh Gearmánach.
Ba gharmhac Shéarlas Mhóir é Lughaidh Gearmánach, (ar a dtugtar freisin Lughaidh II nó Lughaidh an Bavárach), agus freisin ba é an triú mac den Impire Lughaidh Cráifeach é agus a chéad bhean, Ermengarde.
Bronnadh an t-ainmniú 'Germanicus' air go gairid i ndiaidh a bháis toisc go raibh an chuid is mó dá chríoch suite san tsean Germania.
Ceapadh é ina Rí na Baváire sa bhliain 817, ag leanúint cleachtais Shéarlas Mhóir, ríocht áitiúil a bhronnadh ar bhall den teaghlach agus ansin bheadh an té a bhí nuacheaptha aige mar cheann dá chuid leifteanaint agus gobharnóirí áitiúla. Nuair a dheighil Lughaidh Cráifeach, athair s'aige, ag deireadh a réimis sa bhliain 843, cheap sé é ina Rí na Ríochta Oir-Fhrancach, réigiún a bhí suite ar dhá thaobh na hEilbe, ón Iútlainn anoir aneas tríd Thüringer Wald (Gaeilge: "an Fhoraois Thúraingeach") isteach chun na Baváire mar atá inniu ann, ó Chonradh Verdun sa bhliain 843 go dtí lá a bháis.


Baile na Coille (Alba).
Baile in Comhairle na Gáidhealtachd, Albain is ea Baile na Coille i gContae Chataibh
in aice leis Loch Brora.


Lughaidh Óg.
An dara duine is sine de na trí mac de chuid Lughaidh Gearmánach agus Hemma ba ea Lughaidh Óg nó Lughaidh III. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair mar Rí na Sacsaine ar 28 Lúnasa 876 agus ar a dheartháir scothaosta Carloman mar Rí na Baváire sa bhliain 880 ar aghaidh. Fuair ​​sé bás sa bhliain 882 agus tháinig Séarlas Ramhar a dheartháir níos óige, i gcorbacht ar a chuid críocha go léir, a chuimsigh an chuid is mó den Ríocht Oir-Fhrancach.
Ba é Séarlas Ramhar Rí na hIodáile agus an tImpire cheana féin.


Imshuí.
Is éard is imshuí ann ná iarracht chun bia, soláthairtí, ábhair chogaidh nó cumarsáidí ó limistéar áirithe a ghearradh, cibé acu i bpáirt nó go hiomlán. Níor chóir imshuí a mheascadh le lánchosc nó smachtbhannaí, mar gur bacainní dlíthiúla ar thrádáil iad, agus tá sé éagsúil ó léigear sa mhéid is go mbíonn imshuí dírithe de ghnáth ar thír nó réigiún iomlán, seachas ar dhaingean nó chathair.


Briseadh an Droma Mhóir.
Tugtar Briseadh an Droma Mhóir mar ainm ar cath a troideadh le linn Chogadh an Dá Rí in Éirinn ar an 14 Márta, 1689. Troideadh an cath idir trúpaí Seacaibíteacha faoi Richard Hamilton agus na hUilliamaítigh (nó Clann Bhullaín). Bheadh ​​an chuid is mó de na trúpaí Seacaibíteacha ina gCaitlicigh agus Protastúnaigh a bheadh sna hUilliamaítigh. Bhi an comhrac ar siúl in aice leis an Droim Mór, Contae an Dúin agus ruaigeadh na nUilliamaíteach agus na Seacaibítigh ag fáil an lámh in uachtar in oirthear Uladh a bhí mar thoradh sealadach air. De réir dealraibh, níor chuir na hUilliamaítigh friotaíocht mhór ar bun in aghaidh na Seacaibíteach agus níor bhfada go raibh orthu teitheadh.


An Droim Mór, Contae an Dúin.
Is baile beag margaidh i gContae an Dúin, Cúige Uladh é an Droim Mór (Béarla:"Dromore"). Tá sé 19 míle siar ó dheas de Bhéal Feirste, ar an bhóthar A1 Béal Feirste go Baile Átha Cliath. Bhí daonra de 4,968 duine aige i nDaonáireamh na bliana 2001 agus tá sé i gComhairle Ceantar Dhroichead na Banna.


Minecraft.
Cluiche ríomhaireachta is ea Minecraft, a ceapadh chun cruthaitheacht a cheadú trí dhomhan digiteach a chruthú. Scaoileadh é ar 17 Bealtaine, 2009. Dhear Markus Persson ("Notch" a thugtar air go hiondúil) agus Jens Bergensten an cluiche. Is as an tSualainn iad. Níl Minecraft críochnaithe fós, is leagan ‘béite’ é an leagan atá ar fáil. Is cluiche é atá dírithe ar thógáil, agus ligean sé d'imreoirí tógálacha a thógáil le ciúbanna uigeacha i ndomhan trí thoiseach. Tá a lán féidearthachtaí tógála ann agus is faoin imreoir é sin a shocrú, agus tig leo domhan dá gcuid féin a chur ar bun nach mór.
Is féidir an leagan 'clasaiceach' a imirt saor in aisce, ach má theastaíonn uait an cluiche a shábháil, caithfear an cluiche iomlán a cheannach. Faoi láthair, cosnaíonn Minecraft €19.95. Tá leagain den chluiche ar fáil ar chórais shoghluaiste iOS agus Android chomh maith.
Léirmheasanna agus Duaiseanna.
Fuair an cluiche ardmholadh agus duaiseanna eagsúla. Ar an 25 Meitheamh, 2014, bhí 54 milliún úsáideoirí cláraithe ar Minecraft, agus os cionn 3 mhilliún acu tar éis íoc as.


Nestlé.
Nestle mana: bia go deas, dea go deas.
Bunaithe: Vevey, Switzerland sa bhlian 1867
Tá an chuideachta Nestle bia is mó sa domhan. Tá sé suite sa Vevey, Switzerland.Dhéanann siad bia babóg,caife, baine, arbhair, uisce, uachtar reoite, bia peataí agus iógart.
ta an seacláid go maith agus tá siad mar sin go bhfuil táirgí eile.
D'fhás an chuideachta mór le linn an Chéad Chogadh Domhanda agus arís tar éis an Dara Cogadh Domhanda agus athraigh siad ó díreach ag díol táirgí bainne. Inniu, oibríonn an chuideachta i 86 tír ar fud an domhain, agus fostaíonn os cionn 280,000 duine.
Táirgí:.
Nestlé Tá roinnt 6,000 brandaí, lena n-áirítear caife (Nescafé, Nespresso, etc), uisce i mbuidéil (Buxton, Perrier, etc), milkshakes agus deochanna eile (Nesquik, Milo, Carnation, etc), seacláid (Bó Finne Bar, Tar éis ocht, agus go leor eile), uachtar reoite (Häagen-Dazs, mBó Skinny, etc), gránaigh bhricfeasta (Cheerios, cnaipíní Órga, Shreddies, etc), bianna naíonán (lena n-áirítear táirgí Gerber anois), blastanas, anraithí agus anlainn (Maggi, Buitoni, etc), bianna reoite agus cuisnithe (Findus, ealaín Lean, etc), milseogra (táirgí Rowntree, Caramac, táirgí Wonka, etc), agus bia peataí (Winalot, Felix, etc).


Nicki Minaj.
Is ceoltóir í Nicki Minaj a rugadh faoin ainm Onika Tanya Maraj ar 8 Nollaig, 1982. Rugadh ar Oileán na Tríonóide í, ach tógadh i Queens, Nua-Eabhrac í.


Dev.
Is amhránaí í Dev as California, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Rugadh í ar 2 Iúil, 1989. Scaoil sí amhrán den chéad uair i mí Nollaig 2009 "Fireball". Dev é sínithe go Universal Republic Records i 2010.
An Tús.
Rugadh Devin Star Tailes i California ar an 2 Iúil, 1989 le Lisa agus Riki Tailes. Tá sí dhá deirfiúracha níos óige ar a dtugtar Siarra Sol agus Maezee Lua. Céimnithe sí scoile agus staidéar ar Stair agus Béarla in Ollscoil. Bhuail sí ansin a táirgeoirí An Cataracs. An Cataracs a tháirgtear beagnach gach ceann de cheol Dev ar.
Follasú agus Céad Albam.
Chonaic An Cataracs Dev ar an Myspace.
Rinne Dev agus An Cataracs "The Night the Sun Came Up" i Costa Rica i 2011. Scaoileadh sí ar an albam i Meán Fómhair 2011.
Um Thoirchis.
Ar an 7 Meán Fómhair, 2011, dúirt Dev ar an twitter go raibh sí ag iompar clainne. Freisin, Duirt Dev go raibh a leanbh ina Cailín. Is í a paistí Daidí Jimmy (A Fiancé).
Láithreán Gréasáin.
Is é suíomh gréasáin Dev ar a dtugtar "Dev Is Hot" (devishot.com). Bhí sé a chruthú i 2010.
Naisc Sheachtracha.
Dev


Stephen Hendry.
Imreoir snúcair gairmiúil is ea Stephen Gordon Hendry a rugadh 13 Eanáir, 1969 in Albain. Sa bhlian 1990, bhí sé an duine is óige chun bhuaigh an snúcair craobh an domhain ag an aois de 21. Bhuaigh sé an craobh an domhain taifead seacht amanna agus bhí sé rangaithe uimhir a haon ar feadh 8 mbliana i ndiaidh a chéile (1990 - 1998) agus ar ais i 2006/2007. Tá taifead 756 sosanna haois iomaíoch aige. Tá sé an dara ach le Ronnie O'Sullivan le haghaidh an taifead le haghaidh an 147 is iomaíche sosanna le 10 san iomlán
Blianta amaitéarach.
Thosaigh Hendry ag imirt snúcair i 1981, ag an aois de 12. Dhá bhlian níos déanaí, bhuaigh sé Na hAlban faoi 16 Craobh. Dhealraigh sé ar an seo BBC 'Pot Black' freisin. Ag an aois de 16, bhí sé ar an gairmiúil is óige.
Blianta gairmiúla Luath (1986-1988).
In a chéad séasúr, bhí sé sa Mercantile Credit Classic, agus bhí sé na hAlban gairmiúla curadh is óige. Bhí sé an duine is óige chun cáiliú le haghaidh na craobhchomórtais domhan, ach chaill sé 10-8 a Willie Thorne.
Domhain curadh agus uimhir a haon (1989-1999).
I 1989/1990, bhí Hendry ag dhéanamh go han-mhaith. Bhuaigh sé an UK Championship, Dubai Classic, Asian Open, Scottish Masters, Wembley Masters, agus a chéad Craobh an Domhain. Chluigh sé Jimmy White 18-12 sa críoch. Bhí sé ar barr, den rangú ag an aois de 21. An séasúr seo chugainn, bhunaigh sé taifead de cúig teidil rangú domhanda i séasúr amháin. An séasúr seo chugainn, rinne sé tréchleas de Masters. Sa bhlian 1994, bronnadh sé MBE.


Steve Davis.
Imreoir snúcair gairmiúil is ea Steve Davis, a tháinig ar an saol ar an 22 Lúnasa, 1957 i bPlumstead, baile i ndeisceart Londan. Bhuaigh sé an Craobh Domhanda sna blianta 1981, 1983, 1984, 1987, 1988 agus 1989.
Phioc sé suas a chleathóg snúcair nuair a bhí sé 12 bhliana d'aois. Thosaigh sé ag imirt ag an gclub snúcair Lucania. Bhuail sé le Barry Hearn nuair a bhí sé 18 mbliana d'aois. D'iompaigh sé gairmiúil sa bhliain 1978.
Smachtaigh Steve Davis snúcair sna 80idí, cathain a bhuaigh sé an Craobh UK i 1984, 1985, 1986 agus 1987 agus Craobh Domhanda i 1981, 1983, 1984, 1987, 1988 agus 1989.


Twitter.
Is láithreán líonraithe shóisialta é Twitter, a chuireann seirbhísí líonraithe shóisialta agus micreabhlagála ar fáil dá úsáideoirí. Foilsítear teachtaireachtaí ghearra faoi 140 carachtar i bhfoirm théacs ar a dtugtar "tvuíteanna", "giolcanna" nó "tweets" as Béarla. Cruthaíodh Twitter ar an 21 Márta 2006 nuair a sheol Jack Dorsey a chéad tvuít. Tá cúpla céad mhilliún úsáideoir sroichte acu ó shin. Tá ceanncheathrú Twitter lonnaithe i San Francisco, California.
Úsáidtear Twitter chun, mar shampla, ceoltóirí, aisteoirí agus daoine cáiliúla eile a leanúint. Ós rud é go gcuirtear srian ar líon na gcarachtar in aon phostáil (nó "tvuít", "tweet"), déantar cur síos uaireanta air mar "SMS (Seirbhís Gearrtheachtaireachtaí) an Idirlín".
Stair.
Ar dtús, bhí Twitter á úsáid ag fostaithe na cuideachta Odeo, go dtí gur osclaíodh an lán-leagan poiblí ar an 15 Iúil, 2006. Bunaíodh Twitter mar chuideachta ina aonar i mí Aibreáin 2007.
Ar an 14 Meán Fómhair, 2010, d'athraigh Twitter dearadh an láithreáin agus tugadh lógó nua isteach. D'éirigh Twitter an-choitianta tar éis an '2007 South by Southwest festival'. Bhí 60,000 "tweet" gach lá tar éis na féile.
Foclaíocht.
Bíonn daoine ag "giolcaireacht", ag "giolcadh" nó ag "tvuíteáil" ar an suíomh (ón bhfocal Béarla "tweeting"). Chomh maith, tugtar "tvuíteanna" nó "giolcanna" ar na teachtaireachtaí aonracha, bunaithe ar an bhfocal Béarla "tweet(s)".
An Ghaeilge ar Twitter.
Ar an 21 Aibreán 2015, tháinig an leagan Gaeilge ar fáil. Cuireadh tús leis an tionscnamh mar thogra slua-aistrithe, mar a rinneadh le Facebook, ach ar deireadh ní raibh ach foireann bheag d’aistritheoirí ag obair ar an togra.


Ralph Lauren.
Is dearthóir faisin Meireacánach é Ralph Lauren. Rugadh é sa Bronx i Nua Eabhrac. Is é "Ralph Lifshitz" a ainm ceart, ach d'athraigh a dheathair an t-ainm go Ralph Lauren. Sa mheanscoil rinne se agus dhiol sé carbhait dá chairde. I 1997 thosaigh sé ag dhíol carbhait mar ghno. San ollscoil rinne se ghno mar chursa.I 1970 fuair se duais mór dó ná headai a rinne sé.
I 1993 thug sé "polo" do ná daoine nuair a doscail sé siopa i New York.I 2007 bhí níos mor na 25 siopaí aige sa usa.Is é ceann amhaín do ná daoine is saibhre sa domhain inniu.Ní cumháin eadaí atá dearta aige, ach troiscáin, agus cumhrain freisin.ta bialinn aige i chicago, rl is ainm don bhialann.caitheann ná daoine a obraíonn i wimbleton, us golf open agus san olympic games eadaí a bhí deatha ag Ralph Lauren.Dhear sé eadaí do scannaín fresin-mar shamplathe great gatsby.Phós se Ricky anne low-beer sa bhliain 1964, agus tá truir leanaí aige- dylan david agus andrew.Is maith leis carranna agus ta baíliúcháin mór aige-míos mó ná seachto carr, cuid acu atá aosta agus inachmar.Conaionn sé i katonah nua eabrach.


Lewis Hamilton.
Lewis Hamilton sa bhliain 2007
Tiománaí Foirmle a hAon ó Shasana is ea Lewis Carl Davidson Hamilton, a rugadh ar 7 Eanáir 1985 i Stevenage, Hertfordshire. Thosaigh Lewis ag tiomáint nuair a bhí sé ina pháiste agus é gan ach sé bliana d'aois. Chuaigh Lewis san fhoireann tiomána McLaren sa bhliain 2007. Bhuaigh Lewis craobh domhanda na dtiománaithe sa bhliain 2008, agus tá cáil ar leith air toisc gurbh é an chéad duine gorm a bhí sa chomórtas seo.
Saol Pearsanta.
Scar a thuismitheoirí sa bhliain 1987, agus gan ach dhá bhliain slánaithe ag Lewis. Tá Lewis i gcaidreamh leis an amhránaí Nicole Scherzinger.


Two Door Cinema Club.
Is banna rac-cheoil é Two Door Cinema Club. Is as Tuaisceart na hÉireann dóibh.Tá triúr sa ghrúpa - Sam Halliday, Alex Trimble agus Kevin Baird.
Stair.
Bhuail Trimble agus Halliday le chéile ar dtús nuair bhi siad ag freastal ar scoil ghramadaí. Bhuail siad le Baird nuair a bhí siad amuigh le cairde. Thosaigh an banna amach le ceathrar ball faoin ainm "LifeWithoutRory", ach d'athraigh siad an t-ainm go Two Door Cinema Club nuair a d'fhág an drumadóir, Patrick Thompson, i 2007. Shocraigh siad gan glacadh le tairiscintí ar áiteanna olscoille mar gheall ar an oiread spéise a bhí curtha sa mbanna. Chuir siad EP amach i 2009 dar teideal "Four Words to Stand On".
Seoladh a gcéad albam "Tourist History" i 2010 agus eisíodh na singil "Something Good Can Work", "I Can Talk" agus "Undercover Martyn" uaidh. Ghóthaigh "Tourist history" albam na bliana ag an Choice Music Prize in Éirinn. D'eisigh siad a dara albam "Beacon" i 2012. D'eisigh siad EP darbh ainm  "Changing of the Seasons" i 2013. D'eisigh siad a tríú albam "Gameshow" i 2016.
Ceolchoirmeacha.
Tá Two Door Cinema Club tar éis seinm mar bhanna tacaíochta ag ceolchoirmeacha do na bannaí autoKratz, Delphic, Foals, Phoenix agus Metronomy. Sheinn siad freisin ag na féiltí Oxygen, Electric Picnic agus Sziget.


Eazy-E.
Rapcheoltóir cáiliúil ba ea Eazy-E, nó Eric Lynn Wright, (7 Meán Fómhair 1964 - 26 Márta 1995). Ba as Compton i Los Angeles é agus thuill sé clú mar cheoltóir i lár na 1990idí.
D'fhag sé an scoil nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois. Bhunaigh sé Ruthless Records. Ar an 26 Márta, 1997 fuair sé bás ón SEIF.


IPod.
Is raon de sheinnteoirí ceoil iniompartha de chuid na cuideachta, Apple é iPod. Ceol Is é a bhí as an iPod trí cluasáin a breiseán tú isteach measc na ngnéithe eile cluichí, pictiúir féachana, agus an úsáid a bhaint as an idirlíon. Scaoileadh an iPod chéad uair sa bhliain 2001. Tá cineálacha éagsúla de na feiste, lena n-áirítear an "Classic", "Nano", "Shuffle​​", agus "Touch". Is é an ceann is costasaí na Touch, a eisíodh i 2007, chomh maith le gléas den chineál céanna, an iPhone. Amhráin go minic atá ar an iPod thagann ó iTunes, ach amháin i gcás an siopa leat amhrán a cheannach.


Bell X1 (banna).
Grúpa rac-cheoil is ea Bell X1 a bunaíodh i gCill Dara in Éirinn. Is iad Paul Noonan, David Geraghty agus Dominic Philips baill an ghrúpa faoi láthair.
Stair an ghrúpa.
Bunaíodh an banna ceoil Bell X1 i gCill Droichid, Co. Chill Dara sa bhliain 1999. Bhíodh na ceoltóirí Paul Noonan, David Geraghty, Brian Crosby agus Dominic Philips mar bhaill den bhanna ceoil Juniper mar aon le Damien Rice roimhe sin. Nuair a d’fhág Rice, chruthaigh na baill eile an banna nua Bell X1. Roghnaíodar an t-ainm Bell X1 in ómós don mBell X-1, an chéad eitleán a bhris an fuaimbhac. Tá Paul Noonan ina phríomhamhránaí agus seinneann sé an giotár. Tá David Geraghty ar an bpríomhghiotár, Brian Cosby ar an ngiotár agus ar an méarchlár agus Dominic Philips ar an dordghiotár. Go dtí seo, tá 6 albam eisithe acu ón mbliain 2000 go dtí 2013. Is iad sin Neither Am I (2000), Music in Mouth (2003), Flock (2005), Blue Lights on the Runway (2009), Bloodless Coup (2011), Field Recordings (2012) agus Chop Chop (2013). Níor éirigh go ró-mhaith le Neither Am I. Níor eisíodh é lasmuigh d’Éirinn. In ainneoin sin, d’éirigh go hiontach leis na ceolchoirmeacha agus thosaigh líon na leantóirí a bhí acu ag fás. Bhí níos mó ratha orthu leis an dara halbam, Music in Mouth in Éirinn agus sa Bhreatain. Tugadh an-aitheantas don dhá phríomhshingil “Tongue” agus “Eve, The Apple of my Eye”.
Ba dhul chun cinn dochreidte é eisiúint an tríú halbaim Flock. Shroich sé uimhir a haon ar chairt na n-albam in Éirinn. Bhí clú agus cáil air agus bhí an-rath ag Bell X1 leis na singlí “Bigger Than Me”, “Rocky Took A Lover” agus “Flame”. D’éirigh lena gcéad albam eile, “Blue Lights on the Runway” an chéad áit a bhaint amach ar chairt na n-albam in Éirinn freisin. Tháinig an singil is cáiliúla go dtí seo ón albam sin. Is é sin “The Great Defector”. Bhain an t-amhrán sin amach an tríú áit i gcáirt na hÉireann agus bhí sé mar bhall den liosta de na deich príomh-amhrán i Meiriceá ag an am sin.
D’eisigh Bell X1 an t-albam “Bloodless Coup” sa bliain 2011 agus d’eagraíodar ceolchoirm san Amharclann Olympia i mBaile Átha Cliath l’airgead a bhailiú don ionad lae Capuchin. Bunaíodh an ionad lae sin le tacaíocht a thabhairt do na ‘bochtáin nua’ a bhí a líon a méadú le linn an chliste eacnamaíochta. Cloistear tagairt don chultúr nua dúshlánach sin i gcuid mhaith de liricí Bell X1. Nuair a eisíodh an t-albam is déanaí, “Chop Chop”, bhrúigh sé an banna ceoil Kodaline ón gcéad áit ar chairt albam na hÉireann len é a thógáil don tríú huair.
Is banna ceoil é Bell X1 a bhfuil meascán mór de stíleanna ceoil acu ach tá liricí tarraingteacha, suimiúla, éirimiúla agus beo bríomhar fite fuaite síos tríd na n-amhráin acu. Tá aitheantas bainte amach acu ní amháin in Éirinn ach thar lear chomh maith. Chruthaíodar dlúth-chaidreamh le cultúr na Gaeilge in Éirinn nuair a d’aistríodh an t-amhrán “Flame” go dtí “Bladhm” don dlúthdhiosca Ceol 07, a taifeadadh do Sheachtain na Gaeilge 2007. Ó shin ar aghaidh, tá cúpla amhrán eile uathu aistrithe go Gaeilge, “Seasamh Fóid” (Built to Last) don dlúthdhiosca RíRá agus “Eve” (Eve, the Apple of my Eye), aistrithe agus seinnte ag Mo Hat Mo Geansaí. Leis an albam nua “Chop Chop” ag dul ó neart go neart agus ceolchoirm mhór na Nollag san Amharclann Olympia fós le teacht ag Bell X1, níl a shéanadh air ach go mbeidh a thuilleadh rath ós comhair Bell X1 san athbhliain.


Carloman na Baváire.
An mac is sine de Lughaidh Gearmánach, Rí na Ríochta Oir-Fhrancach, agus Hemma a bhanríon ba ea Carloman (Gearmáinis:" Karlmann") (830 – 29 Deireadh Fómhair 880). Ba Rí na Baváire é ón bhliain 876 agus den Iodáil ón bhliain 877 go dtí gur ghabh éagumas buan é sa bhliain 879 agus fuair sé bás sa bhliain 880.


Parwan, Victoria.
Ceantar tuaithe in Victoria na hAstráile is ea Parwan. Tá an chuid is mó de le fáil laistigh de Shír Moorabool, agus baineann an chuid eile le Sír Melton.
Stair.
Tá ceangal idir stair Parwan, Melton agus Bacchus Marsh agus iad sa chrích ag a chéile. Tá Parwan suite ar an Machaire Thiar, réigiún a bhain leis na Wathaurong, pobal Bundúchasach, roimh theacht na nEorpach. Chruinníodh na Kurung-jang-balluk, fothreibh de na Wathaurong, ag Bacchus Marsh le haghaidh rincí, ach bhí a líon laghdaithe go mór faoi sheascaidí an 19ú haois.
Tháinig na chéad Eorpaigh i dtríochaidí an 19ú haois, agus cuireadh réimsí móra caorach ar bun. Bhí os cionn 440,000 heicteár ag Simon Staughton, grásaeir a tháinig sa bhliain 1841. Tháinig bualadh mór ar bhóthar Ballarat nuair a thángthas ar ór sa bhliain 1851, rud a chuaigh i bhfeidhm ar an limistéar máguaird.
Cuireadh fíonlann bheag ar bun in Parwan sa bhliain 2004 in aice le Taiscumar Melton.
D'oscail stáisiún Parwan ar iarnród Ararat sa bhliain 1886 agus dhún in ochtóidí an fichiú haois.
D'oscail Oifig Poist Stáisiún Parwan ar 1 Meán Fómhair 1886. Tugadh Parwan uirthi sa bhliain 1914 agus dhún sí sa bhliain 1962.
Parwan Valley.
Tá Gleann Parwan idir Raon Brisbane Ranges (ardán íseal), Páirc Stáit Mhám Werribee agus sléibhte na You Yangs. Bhí feirmeoireacht ar siúl ann ó ochtóidí an 19ú haois amach, ach d'eirigh an talamh an-salanda de dheasca dróchshaothrú, agus anois tá cuid den chreimeadh talún is measa in Victoria le feiceáil ann. Faoin mbliain 1948 measadh go raibh laghdú 20% tagtha ar thoilleadh ar Thaiscumar Melton de dheasca a raibh de ghlár ann. Roimh theacht na nEorpach bhí an áit faoi chrainn ghuma agus faoi fhéar dúchasach. Leagadh na crainn chun breis féaraigh a chur ar fáil, agus mhill beithígh, caoirigh agus coiníní an áit le ró-innilt. Tháinig méadú ar an méid maidhmeanna sléibhe agus thosaigh an "tollánú" - uisce ag dul faoi thalamh de bharr creimidh nó trí fhréamhacha feoite, agus poill á ndéanamh thíos dá bharr, rud a thaitin leis na coiníní. Cheannaigh an Rialtas an Gleann go héigeantach agus tá an talamh á athchóiriú.
Tá Droim na hEilifinte Báine i lár an Ghleanna, agus tá poirt rite ar gach taobh de barr ísliú urlár an Ghleanna tar éis oibriú bolcánach. Is ann atá neada iolar dingeireaballach, agus siorradh suas ann de bharr na leicne crochta. Tá dhá abhainn sa Ghleann, Abhainn Parwan thiar agus Abhainn an Fhoinse thoir.


Nas.
Is ceoltóir rap agus aisteoir Meiriceánach é Nas (Nasir bin Olu Dara Jones) a rugadh ar an 13 Meán Fómhair, 1973. Is é duine de na rapadóirí is tábhachtaí i saol an hip-hop. Tá sé rangaithe ag uimhir a cúig ag MTV agus é ar an liosta de na MCS Greatest (Rappers) riamh. Is é Illmatic an teideal a bhí ar a chéad albam, a eisíodh sa bhliain 1994 ag Taifead Columbia. Bhain sé clú agus cáil amach. Bhí Nas ina bhall den ghrúpa hip-hop 'The Firm'. Sheoladar albam amháin sa bhliain 1997.
Luathshaol.
D'fhás sé aníos sna Tionscadail Queensbridge i Ríona, Nua-Eabhrac. Is é Olu Dara a athair, ceoltóir snagcheoil den chine gorm ó Mississippi. Bhí an ceoltóir Willy Graham mar chomharsan aige agus tionchar mór aige air.


Crystal Castles.
Is banna ceoil as Toronto, Ontario, Ceanada é Crystal Castles". Is iad Alice Glass (canadh) agus Ethan Kath (léiritheoir) baill an ghrúpa. Bunaíodh Crystal Castles sa bhliain 2004. Bhí a gcéad albam ar NME’s "Top 100 Greatest Albums of the Decade" ag uimhir a tríocha naoi.
Stair.
Bhuail Ethan Kath le Alice Glass nauir a bhí sí cuig blianna deag d’aois. D’iarr sé uirthi na liricí a thaifeach dó ar amhráin a raibh scríofa aige. Sé mí níos déanaí, chuir Kath amhráin críochnaithe ar an idirlíon, mar aon le "Alice Practice". I 2005, thairring amhráin mar
"Magic Spells", "Untrust Us", and "Alice Practice" cáiliúil ar an idirlíon. Tar éis tamaill, fuair Ethan Kath tairgeanna ó lipéadanna ceoil. Bhí iontas ar Alice Glass mar chaill sí teagmhála le Ethan Kath agus ní raibh fhois aici faoin beithsine "Alice Practice". Sheol siad "Alice Practice" i 2006.
Céád Albam.
I 2008 sheol Crystal Castles a céad albam leis an teideal "Crystal Castles. Sheol siad é tríd "Lies Records" agus bhí sé ar NME's "Top 100 Greatest Albums of the Decade" ag tríocha naoi.
Dara Albam.
Bhí an dara albam ag Crystal Castles (i dteideal ruda Crystal Castles freisin) seoltar i 2010. Léirigh Ethan Kath an albam in a lán áiteanna difriúil. Mar sheampla léirigh sé é i séipéal sa Íoslann, i cabán i Ontario agus i garáiste i Detroit, Michigan. Bhí an amhráin "Not in Love" léirithe le Robert Smith ó "The Cure"
Turais Cheoil.
Sheinn Crystal Castles seóanna i Meiricea, sa Astráil, san Eoraip agus sa tSeapáin. I 2009 sheinn Crystal Castles a lán féile mar aon le Oxegen in Eireann, All Point i New Jersey, agus CoachellaValley and Music Festival i Indio, California.


Arnulf de Carinthia.
Rí Cairilínseachna Oir-Fhrancach ba ea Arnulf de Carinthia (Gearmáinis:"Arnulf von Kärnten") ón bhliain 887, Rí na hIodáile faoi dhíospóid ón bhliain 894 agus Impire Naofa Rómhánach faoi dhíospóid ón bhliain 896 go dtí aimsir a bháis.


Lal Lal, Victoria.
Baile beag in Victoria na hAstráile is ea Lal Lal. Tá sé le fáil in aice le hiarnród Geelong-Ballarat. De réir dhaonáireamh na bliana 2006 bhí 677 duine ann agus ba de shliocht Bundúchasach naonúr acu. Bhí a lán teangacha nár Bhéarla iad á labhairt sa bhaile: Gearmáinis (6), Máltais (5), Ollainnis (5), Iodáilis (5) agus Polainnis (4).
Stair.
Na Wathaurong, pobal Bundúchasach, a bhí ina gcónaí sa cheantar ar dtús. Rinne teacht na nEorpach díobháil mhór dóibh. Chaill siad a slí mhaireachtála agus ní raibh cosaint acu ar armáin na strainséirí, ar ghalracha nua ná ar an ól. Tá teallaigh dá gcuid le feiceáil sa cheantar fós.
Sa bhliain 1840 chuir na hUaisle Blackney agus Airey réimse caorach ar bun ar thug siad Lal Lal ("uisce") air. Cheannaigh Peter Inglis é sa bhliain 1845, agus cheannaigh a nia Arthur Fisken arís é an bhliain chéanna.
D'fhág ruathar óir a rian ar an limistéar sa bhliain 1851, agus thosaigh siad ag baint amhiarainn sa bhliain 1854. Sa bhliain 1857 tháinig siad ar ghual donn agus ar chaoilín. Chuirtí an caoilín chun Sasana chun poirceallán a dhéanamh, agus tá sé á bhaint ann fós.
Sa bhliain 1862 osclaíodh stáisiún iarnróid agus cuma ghalánta air, agus sa bhliain 1875 tógadh craobhlíne chomh fada leis an ráschúrsa, áit a mbíodh tarraingt mhór daoine uirthi. Bhí rásaí ar siúl ann anuas go dtí an Dara Cogadh Domhanda, agus sa bhliain 1937 tharla an cruinniú is mó dá raibh ann ag aon rásaí tuaithe capall - 32,000 duine.
Osclaíodh Oifig an Phoist ar 18 Iúil 1863 agus dúnadh í sa bhliain 1969.
Easanna Lal Lal.
De bharr oibriú bolcánach a rinneadh na heasanna, agus ghnáthaíodh na Wathaurong iad. Tá idir dhamhnú eibhir agus dhamhnú basaltach ann. Loch a bhí ann ar dtús agus creimeachán ba chúis leis an sruth. Tá sé sin ag rith síos go dtí an Moorabool agus linnte an-domhain ann.


Jonathan Ross.
Is léiritheoir teilifíse agus raidió agus aisteoir Sasanach é Jonathan Ross. Rugádh é sa bhliain 1960 in St Pancras, Londain. Phós sé Jane Goldman i 1988. Tá dhá iníonacha agus mac amhá aige. Scríobh sé "Why Do I Say These Things?" i 2008. Chuaigh sé go Norlington School for Boys. Ros Mhic Thriúin is eol do chuid guth sainiúil. Thosaigh sé a ghairm beatha mar thaighdeoir ar chláir teilifíse.


Linkin Park.
Is banna rac-cheoil Meiriceánach é Linkin Park a cuireadh ar bun in Agoura Hills, California sa bhliain 1996. Tharraing an banna clú idirnáisiúnta orthu féin leis an chéad albam acu, "Hybrid Theory".


Georges St-Pierre.
Is trodaí as Ceanada sna healaíona comhraic measctha é Georges St-Pierre (Fuaimniú Fraincise: [ʒɔʁʒ sɛ̃ pjɛʁ]; rugadh é ar an 19 Bealtaine, 1981), "GSP" a thugtar air go minic. Ba é a bhí mar churadh sa mharcmheáchan sa UFC sa bhliain 2011. Is as Saint Isidore, Quebec,Ceanada dó.


Top Gear.
Is clár teilifíse Briotanach faoi ghluaisteáin agus tiomáint é Top Gear. Céadléiríodh "Top Gear" sa bhliain 1997 agus Bhí Jeremy Clarkson, Richard Hammond agus James May ag cur an chláir. Freisin ta tiománaí ann darbh ainm an "Stig". Gach seachtain tá 350 milliún daoine timpeall an domhain ag glacadh ar an gclár. Is é an stiúrthóir ná Brien Klein agus tá níos mó ná 175 críochna leis an gclár. Tá cupla leagan faoin an gclár seo san Astráil, sa Mheiriceá agus i roinnt tir eile timpeall an domhain. Thosaigh an gclár nua i 2002 agus amach as an tám seo tá 22 sraith críochnatha leis.


LeBron James.
LeBron James ag caitheamh léine Miami Heat
Is imreoir cispheile Meiriceánach é LeBron James, a rugadh ar an 30 Nollaig 1984) in Akron, Ohio. 6'8" (2.03 m.) ar airde agus 250 punta (113 kg) ann. Imríonn sé a chuid cispheile profisiúnta do na Cleveland Cavaliers. "King James" agus "LBJ" na leasainmneacha atá air. Ón mbliain 2009, an chéad bhliain a roghnaíodh é mar Imreoir Is Fearr de chuid an NBA, árítear James mar an t-imreoir is fearr sa spórt. Ar an meánscoil in Ohio dó, baisteadh "Mr.Basketball" air. Sa bhliain 2003, cuireadh é ag imirt leis na Cleveland Cavaliers. Sa tréimhse 2010–2014 d'imir sé don Miami Heat, ach d'fhógair sé i mí Iúil, 2014 go mbeadh sé filleadh go Cleveland.


Harold Wilson.
Polaiteoir Briotanach ab ea Arthur Harold Wilson, (11 Márta 1916-24 Bealtaine 1995) agus Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe idir 1964 agus 1970, agus idir 1974 agus 1976. Ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre idir 1963 agus 1976.
Rugadh Wilson i Huddersfield, do James Herbert Wilson agus Ethel Wilson.


Lila Downs.
Amhránaí agus cumadóir amhrán Meicsiceach is ea Ana Lila Downs Sanchez (19 Meán Fómhair, 1968 a rugadh í). Canann sí as Spáinnis agus as Béarla.
Breith.
Rugadh Downs ar an 19 Meán Fómhair 1968 i Oaxaca, Meicsiceo. Is iad Anita Sanchez agus Allen Downs a tuismitheoirí.
Ceol.
Chuidigh feidmeannach de chuid EMI léi conradh a fháil. Seoladh an chéad albam uaithi "Ofrenda" sa bhliain 1994. Níor éirigh go maith leis an albam seo, agus níor éirigh go maith leis an dara halbam, "Trzos", ach oiread. Rinneadh aisteoir teilifíse di ansin. D'fhill sí ar an gceol sa bhliain 1996 leis an albam "La Sandunga" agus ba é an t-albam sin a thuill cáil di. Tá breis is 500,000 albam díolta aici anois.


Emmanuel Frimpong.
Peileadóir Gánach is ea Emmanuel Yaw Frimpong (a rugadh ar 10 Eanáir 1992). Imreoir lár na páirce atá ann. Thosaigh sé ag imirt don chumann peile Arsenal. Sa bhliain 2014 thosaigh sé ag imirt sa Rúis, ar dtús le Ufa F. C., ansin le Arsenal Tula. Cé go raibh sé ina imreoir d’fhoireann náisiúnta sacair i Sasana agus é ina fhear óg, gheall sé é féin do Ghána as seo amach.
Rugadh Frimpong i Kumasi, Gána, ach bhog sé chun Tottenham nuair a bhí sé óg, agus fuair Arsenal ansin é. D’fhreastail sé ar Gladstone Community School gur imigh sé chun a aird a dhíriú go lánaimseartha ar an sacar ag Acadamh Óige Arsenal.


Tithe na Parlaiminte.
Is ionad cruinnithe an dá tithe na Parlaiminte an Ríocht Aontaithe - Teach na dTiarnaí agus Teach na dTeachtaí iad Tithe na Parlaiminte.


Spásaire.
Is duine atá oilte a thaisteal i spásárthach é spásaire.


Ocrasachas.
Is gluaiseacht litríochta é Ocras-achas (Béarla: "Hungryalism") i litríocht na Beangailise (as an n"Glúin Ocrasach" nó an "Hungry generation" a ainmnítear é). Sa bhliain 1961 a tosaíodh uirthi ag Malay Roy Choudhury i gKolkata na India.


Lughaidh an Leanbh.
Ba é Lughaidh an Leanbh (893 - 20 Meán Fómhair nó 24, 911), ar a dtugtar uaireanta Lughaidh IV nó Lughaidh III, rialóir deireanach Carolingeach na Ríochta Oir-Fhrancach.
Ba é Lughaidh an t-aonú mhac dlisteanaigh a bhí ag an Impire Arnulf, agus a bhean chéile, Ota, ball den Ríshliocht Cairilínseach. Rugadh é i mí Meán Fómhair nó Deireadh Fómhair sa bhliain 893, sa Bhaváir. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair mar rí, tar éis bhás a ​​athar sa bhliain 899, nuair a bhí Lughaidh sé bliana d'aois.


Conrad I na Gearmáine.
Ba é Conrad I (Gearmáinis:" Konrad"; c. 881-23 Nollaig 918), ar a dtugtar 'Óg', Diúc na Francóine ón bhliain 906 agus Rí na Gearmáine ó 911 go dtí 918, agus an t-aonú rí den ríshliocht na gConradach. Cé nár úsáid Conrad riamh an teideal rex Teutonicorum ("rí na nGearmánach") ná rex Romanorum ("rí na Rómhánach"), ba é an chéad rí Oir-Fhrancach é a bhí tofa ag rialóirí na dtreabh-diúcachtaí (Gearmáinis:"Stammesherzogtum"), mar chomharba ar an rialóir Cairilínseach deireanach Lughaidh an Leanbh. D'eascair an tImpireacht Naofa Rómhánach as Ríocht na Gearmáine s'aigesan, le chorónú an Impire Otto I sa bhliain 962.


Arnulf, Diúc na Baváire.
Ba é Arnulf, Diúc na Baváire (a bhfuair bás 14 Iúil 937), ar a dtugtar an tOlc (Gearmáinis: "der Schlimme"), Diúc na Baváire ón bhliain 907 go dtí a bhás. Bhí sé ina bhall de ríshlocht na Luitpoldaigh (Gearmáinis:"der Luitpoldinger").


Fuiliú ionchráiniach.
Is éard is fuiliú ionchráiniach ann ná rith fola nó fuiliú, laistigh den bhlaosc.
Cúiseanna.
Tarlaíonn fuiliú ionchráiniach nuair a réabtar nó nuair a sceitear fuileadán laistigh den bhlaosc. Is féidir é bheith ina thoradh ar thráma fisiciúil (mar a tharlaíonn i ngortú cloiginn) nó cúiseanna neamhtrámacha (mar a tharlaíonn i stróc fuilreatha) mar shampla i mbolgach nó i n-ainéaras réabtha. Is féidir le teiripe antaithéacht, chomh maith le mí-ord théachtadh fola nó téachtapaite an riosca go dtarlófaí fuiliú ionchráiniach a mhéadú.


Chris Paterson.
Is imreoir rugbaí é Chris Douglas Paterson ar an triochadú lá de mhí Márta, sa bhliain 1978, i nDún Éideann. Tá sé 33 bliain d'aois. Tá sé an mhaith. D'imir sé le haghaidh Glaschú agus Dún Eideann. Bhí sé ag freastail ag an Galasheil Academy. Is é a leasainm ná 'Mossy'. Meáchann sé 80 kg.
Ag imirt le haghaidh Alban agus Dún Éideann, d'imir sé a chéad chluiche le haghaidh hAlban i gcoinne Spáinne sa bhliain 1999. Tosaíonn sé ar feadh albain anois. Ón bhliain 2003, scóráil sé 1860 poínte le haghaidh Alban agus Glaschú. Níor imir sé a lán cluíchí le haghaidh Glaschú. Sheinn sé an Cluíchí is mó le haghaidh Alban. Imir sé lánchúlaí. Scóráil sé 1050 phoínte le haghaidh Dún eideann. Bhí sé ar an chéad duine chun imirt 100 ám le haghaidh Alban. Chaill siad an chluiche sin leid an Bhreatain Bheag. Bhuaigh sé i gcoinne na hAfraice Theas sna bhlianta atá 2002 agus 2008. Bhí siad seaimpíní domhain sa bhliana 2008.
Staitisticí: Thosaigh sé 95 cluichí le haghaidh Alban. Ionad sé na duine eile 13 ám. Scóráil sé 803 phoínte. Bhuaigh sé 43 cluiche agus chaill sé 64 cluiche. Scóráil sé 43 pionóis. Scóráil sé 90 athcóirithe. Tá sé ar cheann de na kickers sprioc is fearr sa domhain. Bhí sé an imreoir cáiliúil cearca fraoigh na bliana sa bhliana 2004-2005. Tá Chris Paterson fós ag imirt le haghaidh Alban sa lá atá inniú ann.


Samuel Ameobi.
Imreoir sacair is ea Samuel "Sammy" Ameobi a rugadh ar an chéad lá de mhí Bealtaine, 1992 i Newcastle upon Tyne i Sasana.


Eric Cartman.
Carachtar ficseanúil is ea Eric Theodore Cartman sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Trey Parker. Duine de cheithre phríomhcharachtar (Stan Marsh, Kyle Broflovski agus Kenny McCormick na trí charachtar eile), léirítear é go minic mar an phríomhcharachtar sa tsraith agus é ag cur i gcoinne a chairde, a tharchur go coitianta chuige faoina ainm seo caite. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


An Fhleadh Cheoil.
Ceol de gach saghas ag an bhFleadh Cheoil – anseo, an chruit
Is cineál féile ceoil an Fhleadh Cheoil ("Fleá Cheoil" uaireanta). Ritheann Comhaltas Ceoltóirí Éireann (CCÉ) féilte éagsúla bliantúla de cheol, damhsa, amhránaíocht traidisiúnta agus Gaeilge ar a dtugtar ‘’’an Fleadh Cheoil’’’ - “Féile (nó féasta) ceoil”. Clúdaíonn an Fleadh féilte a tharlaíonn ag leibhéil áitiúla, cúigeacha agus uile-Éireann.
Eagar na gComórtas.
Bíonn iomaitheoirí de gach aois i láthair ag an bhFleadh ó gach cearn den domhan.
Eagraítear na comórtais i gceithre cinn d’aoisghrúpaí (faoi 12, 12-15, 15-18 agus Sinsearach) agus áirítear orthu formhór na n-uirlisí traidisiúnta (an fidil, an fhliúit, an phíb uillinn, an bainseo, an bosca ceoil, srl.). Bíonn comórtais amhránaíochta ann sa Ghaeilge agus sa Bhéarla, agus comórtais do ghrúpaí ceoil (bannaí píbe agus céilí, díséid agus tríréid, etc.)
Bíonn ar iomaitheoirí ó réigiúin a mbíonn babhtaí cáiliúcháin acu cáiliú ag leibhéal réigiúnach sula sroicheann siad an babhta uile Éireann. In Éirinn, mar shampla, caithfidh ceoltóirí bua a fháil i bhFleadh an Chontae agus i bhFleadh an chúige chun dul ar aghaidh chuig an babhta deireadh ag an bhFleadh Uile-Éireann.
Seinneann na hiomaitheoirí os comhair moltóir nó moltóirí i ngach babhta. Sár-cheoltóirí agus saineolaithe sa cheol traidisiúnta atá sna moltóirí. Glacann na moltóirí nótaí cúramacha i dtaobh gach iomaitheora a chuirtear ar fáil dó nó di i ndiaidh an bhabhta. Bíonn an seomra lán go béal le cairde, teaghlach agus lucht tacaíochta. Fógraíonn an moltóir na torthaí ag deireadh an chomórtais agus is minic a thugann siad leid nó dhó i dtaobh an rud a bhí á lorg acu ón iomaitheoir.
Sceideal.
Fógraítear an t-ionad don bhFleadh Uile-Éireann bliantúil i Meán Fómhair na bliana roimhe. Meallann an Fhleadh na mílte de lucht ceoil gach bliain. Dar le Comhaltas Ceoltóirí Éireann “Is deacair fuinneamh na hócáide seo a chur i bhfocail; níor mhór duit a bheith i láthair go bhfeicfeá seisiúin cheoil faoi lánseoil i ngach pub agus óstán agus fiú ar chúinní sráide!”.
Glacann suas le 12,000 ceoltóir agus oirfideach páirt sa bhFleadh agus bíonn tuairim is 200,000 de lucht éisteachta ann. Bíonn an-tóir ar dhuaiseanna na Fleadh ach thairis sin is cineál fuinneog í an Fhleadh a thaispeánann cultúr na hÉireann don domhan mór.
2011.
Bhí Fleadh Cheoil na hÉireann 2011 ceiliúrtha sa Chabhán, ar feadh Lúnasa 2011. Tá na fós le feiceáil ar RTÉ.
2012.
Tá Fleadh Cheoil na hÉireann 2012 sa Chabhán, ar siúl ón 14 go dtí an 22 Lúnasa 2012. 'Cabhán na nIontas' mar a deirtear i gcontae an Chabháin.
Is é 2012 "Bliain na Gaeilge an Chomhaltais". Mar sin, tá Seachtain na Gaeilge, le hurraíocht ó Fhoras na Gaeilge, ar siúl ag an am céanna. Is cuid dhílis den Fhleadh Cheoil an clár imeachtaí Gaeilge seo anois trína spreagtar daoine de gach aoisghrúpa chun nithe a dhéanamh trí Ghaeilge. I measc na n-imeachtaí tá scéalta Gaeilge do leanaí, tráth na gceist boird, ranganna ceol rap trí Ghaeilge, léachtaí, turas oidhreachta agus staire agus céilí mór nach ceart a chailleadh.
"Is breá linn urraíocht a dhéanamh ar imeachtaí Sheachtain na Gaeilge ag an bhFleadh Cheoil arís i mbliana," a dúirt Éamonn Ó hArgáin. "Is é atá i gceist le Seachtain na Gaeilge taitneamh a bhaint as an gcuid is fearr den ealaín trí Ghaeilge agus tá na himeachtaí ar fad fite fuaite leis an réimse ilghnéitheach imeachtaí cultúir a bhíonn ar fáil ag an bhFleadh."
2013.
Beidh Fleadh Cheoil na hÉireann 2013 i nDoire Cholm Chille. Is é an chéad uair Fleadh Cheoil na hÉireann suite i dTuaisceart Éireann. Cuirfidh an ceiliúradh ar Éireannachas Dhoire, mar is ‘UK City of Culture’ Doire sa bhliain 2013 chomh maith le mórchathair cultúrtha de chuid na hÉireann.


Líomanáid Dhearg.
Is éard atá sa líomanáid dhearg ná deoch mhilis le dath dearg a dhéantar in Éirinn ach go háirithe. Is éard atá sa líomanáid de ghnáth ná deoch a dhéantar le sú líomóidí agus siúcra. Is deoch "mianraí" í nó deoch bhog gan alcól más maith leat, atá i gceist leis, cé go bhfuil nós Éireannach ann an líomanáid dhearg a mheascadh le huisce beatha sa tábhairne nó sa bhaile, fiú.


Rodrigo y Gabriela.
Giotáraithe clasaiceacha agus ceoltóirí is ea Ródaigh y Gabriel, nó "Rodrigo Y Gabriella". Rugadh i Meicsiceo iad, ach tá siad ina gcónaí i mBaile Átha Cliath, Éire. Fuair síad cáil mhór nuair a sheinn síad i dtithe tábhairne ar fud na hÉíreann. Is feolséantóirí iad.


Cinsireacht sa Ghearmáin Thoir.
Mar aon le mórán tíortha a bhí comhcheangailte leis an Aontas Sóivéadach roimh thitim bhalla Bheirlín, bhí córas leathan cinsireachta i bhfeidhm ag rialtas Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine fad is a bhí sí ar marthain ó 1949 go 1990.
Forálacha Bhunreacht na Gearmáine Thoir.
D'ainneoin na ráthaíochta seo, tharla cinsireacht oifigiúil agus neamhoifigiúil le linn stair Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine, cé gur tháinig maolú ar an gcinsireacht seo faoi dheireadh an réimis. Os rud é gur stát aonpháirtí a bhí faoi cheannas agus faoi threoir an SED i ndáiríre a bhí i gceist le Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine, bhí saoirse an phreasa agus na dtionscal clódóireachta eile faoi réir thoil an pháirtí cheannasaigh agus an réimis agus faoi réir mhianta idé-eolaíochta na ndaoine a bhí i gceannas. Cé gur cosúil go dtéann sé seo in aghaidh na bhforálacha thuas, os rud é gur chóir go raibh an léiriú ag luí leis an bhfrása "de réir phrionsabail an bhunreachta", bhí an rialtas in ann feidhm a bhaint as saincheisteanna ar nós slándáil náisiúnta, cuibheas poiblí, agus saincheisteanna eile lenar bhain an dlí náisiúnta d'fhonn cinsireacht a chur i bhfeidhm.
Cur i ngníomh.
Chuir an rialtas smacht ar gach foilseachán sna meáin, ar na healaíona agus ar chultúr. D'fhonn a chinntiú go raibh córas na cinsireachta iomlán, b'éigean d'ábhar foilseachán dul faoi chéimeanna difriúla cinsireachta. Dhá chéim a bhí ann ná an chinsireacht sheachtrach agus inmheánach (cinsireacht de chuid an rialtais agus de chuid pháirtí an SED).
Cinsireacht sheachtrach.
Is é a bhí i gceist leis an gcinsireacht sheachtrach ná an réamhchinsireacht a rinneadh ar chuideachtaí foilsitheoireachta. Rinne an cinsire anailisiú ar an lámhscríbhinn faoi threoir na hidé-eolaíochta sóisialaí agus ansin mhol sé athruithe don údár más gá. Ina dhiaidh sin, rinne coiste na cuideachta foilsitheoireachta anailísiú ar an saothar iomlán arís le haghaidh idé-eolaíochtaí a bhí contrártha le hidé-eolaíocht reatha an rialtais.
Cinsireacht Rialtais.
Rinne agus mhaoirsigh dhá eagraíocht rialtais an chinsireacht seo. Ceannoifig maidir le Cinsireacht na Litríochta (Hauptverwaltung Verlage und Buchhandel, HV) agus an Biúró um Chóipcheart (Büro für Urheberrechte) ab iad teidil na n-eagraíochtaí seo.
Rinne an HV cinntí maidir le méid na cinsireachta agus maidir leis an mbealach inar foilsíodh agus margaíodh an saothar. Thug an Biúró um Chóipcheart breithmheas ar an saothar, agus ansin chinn sé má raibh cead ann an leabhar nó foilseachán eile a fhoilsiú i dtíortha iasachta agus i bPoblacht Dhaonlathach na Gearmáine, nó i bPoblacht Dhaonlathach na Gearmáine amháin.
Cinsireacht ag an bPáirtí SED.
Bhí an chinsireacht seo ann i ngach sraith de Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine. Chuir an chinsireacht seo isteach ar gach gnó agus eagraíocht. Bhí baill pháirtí i ngach eagraíocht agus bhí príomhphoist acu (m.sh. i gcomhchoiste na n-údar). Uaireanta rinne an Politbüro cinsireacht go díreach, go háirithe mura raibh an saothar ag luí le hidé-eolaíocht an lae.
Cinsireacht ar ealaíon agus cultúr.
Bhí gach foilsitheoir, mar aon le gach ionad poiblí agus taispeántas ealaíne agus cultúir, faoi réir cinsireachta. Roimh úrscéal a fhoilsiú nó dráma a léiriú, bhí orthu dul faoi bhráid na gcinsirí chun athbhreithniú a dhéanamh orthu.
Ábhair choiscthe.
Toirmisceadh go docht ábhair a measaíodh gur dhochar don réimeas, nó d'idé-eolaíochtaí cumannacha i gcoitinne iad. Chuimsigh sainmhíniú na nithe a d'fhéadfadh a bheith dochrach roinnt catagóirí éagsúla.
Níor glacadh le cáineadh ar chumannachas ar chor ar bith. Chuimsigh é seo aon cháineadh ar chumannachas i gcoitinne, mar aon le pléití ar réimis reatha Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine agus an Aontais Shóivéadaigh, agus de ghnáth ar stáit eile a bhí comhcheangailte leis an Aontas Sóivéadach. Bhí pléití ar ghníomhaíochtaí agus modhanna an Stasi san áireamh, leis. Ar an gcuma chéanna, níor ceadaíodh idéanna a raibh claonadh acu le caipitleachas nó le faisisteachas, idé-eolaíochtaí a measadh mar an dá namhaid don chumannachas. Níor ceadaíodh aon idé a spreag frithbheartaíocht don rialtas, ar nós diúltú coinsiasach, a phlé.
Rinneadh cinsireacht ar léirithe diúltacha Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine, leis. Áiríodh leis seo cáintí agus gearáin maidir leis an gcaighdeán maireachtála agus oideachais sa tír mar aon le haird a tharraingt ar thruailliú agus ar fhadhbanna eile an chórais thionsclaíoch. Ní raibh Republikflucht (sin le rá Poblacht Dhaonlathach na Gearmáine a theitheadh chun dul go dtí an Gearmáin Thiar nó tíortha eile) nó pléití maidir le Balla Bheirlín, le bheith léirithe ar chor ar bith.
Sa deireadh, d'fhorghníomhaigh an rialtas caighdeáin dhochta chuibhis. Seachnaíodh ábhair "gháirsiúla" ar nós homaighnéasachais agus pornagrafaíochta. Ar an gcuma chéanna, bhí léirithe de Ghearmánaigh Thoir mar "neamhshibhialaithe", trí fhíorfhoréigean nó fíorchiontóireacht, nó an moladh go raibh fadhbanna ar nós alcólachais nó dúlagair ag Gearmánaigh Thoir le bheith eisiata.
I dteannta le cinsireacht a dhéanamh ar ábhair, choimeád an rialtas an ceart aige féin chun foilseachán nó taispeántas éigean a dhícheadú ar bhonn foirme. Urchoisceadh aon rud nár measadh gur fhoirm "iomchuí" a bhí ann. Chuimsigh foirmeacha agus teicnící dícheadaithe filíocht saorvéarsaíochta; monalóg inmheánach agus sruth comhfheasa; seafóid nó avant-garde; agus ealaín theibí.


Hidetoshi Nakata.
Iar-imreoir sacair de chuid na Seapáine é Hidetoshi Nakata (中 田 英 寿 sa tSeapáinis) (rugadh é ar an 22 Eanáir, 1977 i Kofu). Bhí sé mar imreoir lár na páirce le roinnt clubanna san Eoraip chomh maith, agus le Bell Mare Hiratsuka ina thír dhúchais. Thuill a chuid imeartha clú agus cáil dó mar cheann de na himreoirí is fearr sa tSeapáin.
Ba é Nakata an t-aon duine Seapáineach a roghnaigh FIFA dá ngrádú den 125 peileadóir ab fhearr riamh, sa bhliain 2004, agus vótáileadh mar Imreoir na Bliana san Áise é sna blianta 1997 agus 1998.
Bhuaigh Nakata an Serie A le MAR Roma sa bhliain 2001 agus an bhliain ina diaidh an Coppa Italia le Parma FC.


Brazzaville.
Príomhchathair Phoblacht an Chongó is ea Brazzaville, atá suite ar bhruach Abhainn an Chongó san Afraic.


Páirc an Iarthair.
Is ceantar gnó i ndeisceart Bhaile Átha Cliath í Páirc an Iarthair (Béarla: "Park West, Dublin").


Raghnallach.
Is ceantar cónaitheach i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Raghnallach (Béarla: "Ranelagh"). Tá sé lonnaithe i mBÁC a 6.


Rath Cúil.
Is sráidbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Rath Cúil (Béarla: "Rathcoole").


Ráth Garbh.
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Ráth Garbh (Béarla: "Rathgar") atá lonnaithe thart faoi 3 chiliméadar ó dheas ón gcathair. Ceantar cónaitheach atá ann go príomha a bhfuil nasc ar leith aige le pobal Giúdach na cathrach.


Ráth Miontáin.
Is ceantar i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Ráth Miontáin (Béarla: "Jobstown"). In iarthar Thamlachta a shamhlaítear anois é.


Rialto.
Droichead Rialto trasna an tsean-Chanáil Ríoga
Is bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Rialto (Béarla: "Rialto"). Tá sé suite feadh cuid den Chanáil Ríoga atá tréigthe anois agus a shíníonn siar chomh fada le Sráid San Séamas. Téann an Líne Dhearg den Luas siar trí Rialto ar sheanbhealach na canála.


Sruth na gCloch.
Is bruachbhaile beag i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é Sruth na gCloch (Béarla: "Rockbrook").


Na Saoirsí.
Is ceantar lárchathrach i ndeisceart Bhaile Átha Cliath iad na Saoirsí (nó "na Libirtí" uaireanta; Béarla: "The Liberties").


An Seanbhábhún.
Is ceantar i dTamhlacht i ndeisceart Bhaile Átha Cliath é An Seanbhábhún (Béarla: "Oldbawn" nó "Old Bawn" uaireanta).


Séipéal Iosóid.
Is é Séipéal Iosóid (Irish&#x3A; "Séipéal Iosóid", le míniú "Séipéal Iseult") sráidbhaile laistigh de chathair Bhaile Áth Cliath (aka Dúbhlinn ~ Dúbh linn), Éire. Tá sé suite i ngleann coillteach na Life, in aice leis na Leapacha Sútha Talún agus Páirc an Fhionnuisce. Tá Séipéal Iosóid faoi riaradh Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath.
Suíomh agus rochtain.
Ba é Séipéal Iosóid cuid de bharúntacht Chaisleán. Is é an barúntacht ceann de “seacht go leith” ina bhfuil Contae Bhaile Átha Cliath atá suite. Síneann sé ó Chabrach go Bhlainséir (ó soir go siar), agus ó Fhionnghlas go Séipéal Iosóid (ó thuaidh go deas).
Stair.
Is é bunús Séipéal Iosóid an-sean agus an-doiléir. Tá fianaise ann go bhfuil Socrú Neoiliteach idir an iomaire ó dheas den Pháirc an Fhionnuisce agus an Life. Chomh maith leis sin tá roinnt tulacha adhlactha ó thuaidh den tsráidbhaile. Le h-úsaid aerfótagrafaíocht is féidir linn lonnaíochtaí meánaoiseacha a fheicheáil i gcomharsanacht an tsráidbhaile nua-aimseartha. Chomh maith leis na hiarsmaí seandálaíochta, léiríonn sanasaíocht an tsráidbhaile comhlachais le Banphrionsa Iseult / Isolde ó finscéal "Arthurian na Tristan agus Isolde" - Dúrtha gurb é an tsráidbhaile a fuarathas an t-ainm ón séipéal choisric ina onóir.
Sonraíonn an taifead stairiúil bunú mhainéar Aodh Tyrrell i ndiaidh an t-ionradh Angla-Normannach sa bhliain 1169. Sa bhliain 1177 ba é Tyrell, Barúntacht na Caisleán Cnucha, a bhronn na tailte Chill Mhaighneann ar Phrióireacht na Naomh Eoin, Iarúsailéim (Knights Hospitallers). Ba é an deontas na táilte “Páirc an Fhionnuisce agus Séipéal Iosóid”. Tar éis Díscaoileadh na Mainistreacha, d'fhill na tailte don Choróin. Ón am sin, baineadh úsáid astu mar “Suíochán Ríoga.” D'oibrigh sé go rathúil le haghaidh páirc fianna iata a chruthú lasmuigh de Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1662. Tógadh an 'Teach Rí', Cónaí Ríoga a bhéadh le húsáid mar áit chónaithe baile an Fhear Ionaid an Rí. Baineadh usáis as, mar áit chónaithe ríoga in Éirinn go dtí an céad-lár ocht déag. Cuireadh an Lodge Viceregal i gcrích i bPáirc an Fhionnuisce.
Sa bhliain 1671, socraíodh Colonel Richard Lawrence roinnt Úgónaigh sa tsráidbhaile agus é ar intinn tionscal línéadaigh a bhunú (le roinnt rath). Níos déanaí, d'fhan an Rí Liam ann le linn na "Cogaí Dá Rí" in Éirinn.
Cosúil leis an lá atá inniu ann bhí Séipéal Iosóid sráidbhaile rathúla le hatmaisféar tuaithe, gar do lár Bhaile Átha Cliath.
Stair eaglasta.
Sa 19ú haois, bhí an paróiste Caitliceach Rómhánach de Bhaile Bhlainséir comhdhéanta de talamh atá anois an ceantar poist Dublin 15. I ndiaidh “scíthe na Péindlíthe”, bhí sé indéanta do na leanúna Caitlicí machnamh a dhéanamh maidir le heaglaisí breise a thógáil agus stoc reatha na bhfoirgneamh reiligiúnach a dheisiú. Tógadh Eaglais Naomh Bríd Baile Bhlainséir sa bhliain 1837 ar shuíomh eaglais níos luaithe, circa 1731. Is é an Séipéal Mháthair de 12 eaglaisí eile comhdhéanta as an pharóiste i rith na 156 bliainta a leanas. Ina measc seo bhí an séipéal Breith na Maighdine Beannaithe Muire. Scartha an paróiste ó Bhlainséir sa bhliain 1883. Bunuíodh an chuid thoir den pharóiste nua as an Séipéal Iosóid sa bhliain 1953 mar paróiste Bhóthar na hUaimhe Mhuire Cabhair na Críostaithe.
Riarachán.
Maidir le hEaglais na hÉireann, is é an séipéal Naomh Labhrás, lena túr clog-14ú haois, ar cheann de dhá eaglais atá reachtainne sa lá atá inniu ann mar chuid de pharóiste Chroimghlinne.
Áiseanna.
I measc na foirgnimh suimiúil atá sa tsráidbhaile is é an séipéal Naomh Labhrás (Eaglais na hÉireann) lena túr clog meánaoiseach. Bhí an scríbhneoir Joseph Sheridan Le Fanu ina chónaí i dteach Seoirseach ar an choirnéal lána pháirc. Tá sean bheairic RIC athchóirithe ar an bPríomhshráid.  Tá sé níos luaithe ná an Chonstáblacht sean. Bhí sé mar bheairic airm ó fhlaitheas William agus Mary.
Is é Féile Pobal Shéipéal Iosóid atá ar siúl gach bliain idir an 1ú agus an 2ú Domhnach i mí Iúil. Bhí sé ar siúl den chéad uair sa bhliain 1994 agus tá an féile tar éis a bheith ar cheann de na buaicphointí an tsamhraidh. Tá an féile á reáchtáil ag oibrithe deonacha agus maoinithe den chuid is mó ag urraitheoirí gnó áitiúil.
Tá an sráidbhaile áit an úrscéal Le Fanu "The House by the Churchyard" agus gearrscéal James Joyce's "A Painful Case" ins an "Dubliners". Is é an leagan le haghaidh Humphrey Chimpden Earwicker, a bhean chéile Anna Livia Plurabelle, agus a gcuid teaghlach Shaun, Shem agus Issy, san obair mhór deiridh, "Finnegans Wake".


Teach Giúise.
Is bruachbhaile i ndeisceart chathair Bhaile Átha Cliath é Teach Giúise (Béarla: "Firhouse").
Oideachas.
Osclaíodh gaelscoil sa cheantar, Gaelscoil na Giúise, i dtreo Bhaile Cuilinn, i mí Meán Fómhair 2013. Tá Scoil Carmel ann (bunscoil náisiúnta) mar aon le Scoil Treasa (bunscoil eile), agus tá meánscoil ann chomh maith, Coláiste Chill na nIníon.


Teach Sagard.
Is bruachbhaile i ndeisceart chathair Bhaile Átha Cliath é Teach Sagard (Béarla: "Saggart").


Teampaill Ghil.
Is bruachbhaile i ndeisceart chathair Bhaile Átha Cliath é Teampaill Ghil (Béarla: "Whitechurch").


Tír an Iúir.
Is bruachbhaile cónaitheach i ndeisceart chathair Bhaile Átha Cliath í Tír an Iúir (Béarla: "Terenure").


Chris Christie.
Christie ag caint ag cruinniú poiblí in Hillsborough, New Jersey
Gobharnóir New Jersey sna Stáit Aontaithe is ea Christopher James “Chris” Christie (a rugadh ar 6 Meán Fómhair 1962 i Newark, New Jersey). Is é an 55ú gobharnóir é i stair an stáit úd. Toghadh é i Samhain na bliana 2009. Is ball den Pháirtí Poblachtach é. Tháinig sé i gcomharbas ar Jon Corzine, an 54ú gobharnóir agus ball den Pháirtí Daonlathach. Sular toghadh mar ghobharnóir é, d’oibrigh Christie mar Aturnae na Stát Aontaithe do Dhúiche New Jersey.
Is de shliocht measctha Éireannach Sicileach é Christie. Tógadh i Livingston, fobhaile compordach siar ó Newark é. Bhain sé céimeanna amach ó Ardscoil Livingston, Ollscoil Delaware (Baitsiléir Ealaíne san eolaíocht pholaitiúil, 1984) agus Scoil Dlí Ollscoil Seton Hall (Juris Doctor, 1987). Glaodh chun Barra New Jersey é sa bhliain 1987 agus chun Barra Chúirt Dhúiche na Stát Aontaithe sa bhliain chéanna.
Sa bhliain 1986, phós Christie Mary Pat Foster, a casadh air nuair a bhí siad ina mic léinn ag Ollscoil Delaware. Chuaigh sí seo leis an infheistíocht bhaincéireachta agus í ag obair don ghnólacht Wall Street úd Cantor Fitzgerald. D’éirigh sí as an bpost sin i ndiaidh ionsaithe 11 (chaill Cantor Fitzgerald níos mó dá chuid fostaithe sna hionsaithe úd ná aon chomhlacht eile.) Tá ceathrar páistí acu. I Mendham Township, New Jersey atá siad ina gcónaí, in áit Drumthwacket, teach oifigiúil an ghobharnóra i bPrinceton.
Tá tuairimí coimeádacha ag Chris Christie, agus lena chois sin modh oibre diongbháilte agus bealach cainte atá borb dar lena lán. Lochtaíonn sé an ionsaitheacht sa pholaitíocht, áfach. Tá Christie ag tarraingt éisteacht nach beag chuige féin ó cheann ceann na tíre le tamall anuas agus bhí iomrá leis mar iarrthóir Poblachtach d'uachtaránacht na tíre. Ar 11 Deireadh Fómhair 2011, thug Christie tacaíocht do Mitt Romney sa rás don uachtaránacht.


Gluais théarmaí seoltóireachta.
Ag seo téarmaí seoltóireachta a bhaineann le longa adhmaid agus le báid.
Ní bhíodh de cheangal idir Éire agus tíortha eile ach na longa, agus tá Éire féin lán de lochanna agus d’aibhneacha. Fágann seo go bhfuil an teanga breac le téarmaíocht seoltóireachta agus loingseoireachta agus cuid di tugtha isteach ón Lochlainnis agus ón mBéarla trí lonnaitheoirí ón iasacht.
Tá tagairt déanta in "Adamnani Vita S. Columbae" (“Beatha Cholm Cille”), saothar Laidine de chuid an 7ú haois, do “longa fada” a bhí déanta d'adhmad giúise agus d'adhmad daire agus do choití agus do churacha a thug adhmad chun Oileán Í chun soithí a thógáil. Nuair a bhain na Lochlannaigh fúthu in Éirinn sa 9ú haois bhunaigh siad bailte móra ar an gcósta agus lean siad orthu ag déanamh a gcuid long féin. I measc na bhfocal a thug na Lochlannaigh don Ghaeilge tá ancaire <"akkeri", scód <"skaut" agus stiúir <"stýri".
Bhí trádáil mhara ar siúl ag na hÉireannaigh ar feadh na meánaoiseanna agus longa ag dul siar is aniar idir Éire, Sasana agus áiteanna eile: faoin 15ú haois bhí ceannaithe i mBriostó agus in Chester ag trádáil le Port Láirge, le Loch Garman, le Cionn Sáile, le Corcaigh agus le Baile Átha Cliath. Bhí iascaireacht mhara ar siúl timpeall chósta na hÉireann riamh agus tá úsáid éigin á baint as an bpúcán agus as an gcurach fós. Théadh báid Éireannacha chomh fada le Talamh an Éisc.
Bhíodh Éireannaigh ina mairnéalaigh ar longa Sasanacha agus Meiriceánacha, agus admhaíodh i ndeireadh an 18ú haois go raibh na táinte acu le fáil i gCabhlach na Breataine.
Ón stair seo a d’eascair na téarmaí seoltóireachta atá le fáil thíos.
Trá agus farraige.
Göke (1495), long cheannais Kemal Reis, aimiréal Turcach
Bristeach fir1, gu: bristigh, iol: bristeacha nó bristí – tonnta móra coipthe a bhriseann ar an gcósta. "Breakers".
Cé "bain4" – ardán adhmaid nó caladh cuain a shíneann amach san fharraige mar áit díluchtaithe agus feistithe ag báid nó ag longa. "Quay, wharf, pier, jetty".
Caladh "fir1" – áit chun teacht i dtír. "Landing place".
Clagfharraige "bain4" – farraige atá corraithe nó coipthe. "Lumpy, choppy sea".
Lag "fir1" trá - an leibhéal taoide is ísle. "Low tide".
Lamairne "bain4" - cé bheag, caladh beag. "Jetty, landing".
Lán "fir1" trá - an leibhéal taoide is airde. "High tide".
Maoltaoide "fir4" - uisce ciúin den saghas a bhíonn ann nuair a chasann an taoide agus lag trá ann. "Slack water".
Mórtas "fir1" farraige – tonnta a bhfuil oibriú mór iontu; farraige shuaite nó bhainte. "Swell".
Taoide "fir4" - ardú agus ísliú na farraige de bharr tharraingt na gealaí agus na gréine. De ghnáth bíonn dhá lán mara agus dhá lag trá ann gach lá gealaí. "Tide".
Cabhail.
Adharc "bain2" an gheaifil – ladhar i sáil an gheaifil a ligeann dó siúd greim a fháil ar an gcrann. "Jaw".
Barr - tairne a bhualadh isteach ón taobh amuigh de chlár agus a bharr a bhualadh ar ais ar an taobh istigh. "Clinch/clench".
Barrchaidhp "bain2" - clúdach adhmaid os cionn na gunaile a chlúdaíonn na strácaí uachtair, an fráma agus na maidí ceangail/rungála. "Capping".
Bind "bain2" (istigh) – maide a nascann na heasnacha feadh an stráca uachtair. "Wale", "inwale".
Bíoma "fir4" rungála - clár a théann ar fhad na deice go dtí haiste, etc.. "Carling".
Bulcaid - spiara i gcabhail soithigh. "Bulkhead".
Bun "fir1" baill - an ceann tosaigh den chíle. "Forefoot".
Caipín "fir4" na stiúrach - barr an phosta stiúrach. "Rudderhead".
Calc - siúnta a shéalú le hócam agus pic leáite. "Caulk".
Ceannphláta "fir4" an chrainn íochtair - pláta iarainn atá ceangailte de bharr crainn íochtair agus méara (cróbhloic) nasctha leis chun rigín an chrainn uachtair agus barra na scriútaí meáneasnacha a dhaingniú. "Futtock plate".
Ceap "fir1" ancaire – clár adhmaid a iompraíonn ancaire lasmuigh den ghualainn. "Cat".
Ceap "fir1" treo - bonn láidir a bhfuil bun an chrainn suite air. "Mast step".
Ceivil "bain2" - bíoma a ghobann thar taobh amach mar áit feistithe. "Cavil".
Cíle "bain3" – bíoma fada ar a fhad faoi bhun soithigh agus maidí ceangailte de. "Keel".
Cílbhanna "fir4" – bíoma ar a fhad os cionn na cíle lena daingniú. "Keelson".
Clár "fir1" boinn - "féach" clár scriútaí.
Clár "fir1" ancaire – clár fána ar chúl na croiche ancaire. D’iompraíodh sé bosa na seanancairí. "Billboard".
Clár "fir1" scriútaí - clár cothrom ar an taobh amuigh den long chun na scriútaí íochtair a leathadh. "Chain wale/channel".
Cléata "fir4" - crúca ar dhealramh T a gceanglaítear áilléir, táclaí, téada feistithe etc. de. "Cleat".
Clinse "fir4" - cláir rádail agus iad daingnithe le tairní barrtha. "Clinker".
Croch "bain2" – deiric nó craein bheag chun báid, ancairí agus eile a thógáil. "Davit".
Croch "bain2" ancaire – ceap adhmaid a iompraíonn ancaire. "Cathead".
Creatlach "bain2 "– fráma agus é déanta de na heasnacha agus den chíle. "Frame".
Cuitéir "fir4" - bád a bhfuil seol cleithe uirthi, in éineacht le barrsheol, seol tosaigh agus jib. "Cutter".
Cuntar – an chuid den deireadh a shíneann siar os cionn an uisce. "Counter".
Deireadh "fir1" - an chuid is faide siar den soitheach. "Stern".
Dual "fir1" – pionna adhmaid a úsáidtear in áit tairne. "Trenail".
Earrainne "bain4" – an chuid den tosach atá os cionn an uisce. "Cutwater".
Easna "bain2" – maide a théann síos ón deic i leith na cíle mar chuid den fhráma. "Rib".
Fáschíle "bain4" – bíoma fada atá leagtha os cionn na cíle. "False keel".
Fásghunail "bain2"/garda "fir4" – stráca a chosnaíonn an chabhail ar chuimilt na cé. "Rubbing strake".
Géarmhaidí "fir4" – maidí i dtosach agus ndeireadh loinge agus iad ar fiar leis an gcíle. "Cant frames".
Gualainn "bain2" – an taobh is faide ar aghaidh den chabhail. "Bow".
Gustún "fir1" – lúb ar thransam a bhfuil pionna stiúrach sáite inti. "Gudgeon".
Halmadóir "fir3" - maide atá feistithe ar phosta stiúrach chun an stiúir a chasadh. "Tiller".
Ladhar "bain3" an gheaifil – "féach" adharc an gheaifil.
Líméar "fir1" - poill i gclais sa chreatlach agus san urlár mar a gcruinníonn uisce chun go dtaoscfar le caidéal é. "Limber".
Lispin "fir4" crainn – pionna mór adhmaid i sáil an chrainn bhairr. "Fid".
Lorga "bain4" ancaire - lann ar ghéag ancaire. "Shank".
Maide "fir4" - bíoma a théann síos ón ngunail go dtí an ruma nó an chíle. Déanann roinnt maidí creatlach. "Rib".
Maide "fir4" stiúrach - "tiller": féach "halmadóir".
Marbhéirí "fir4" - an uillinn a dhéanann na cláir íochtair leis an gcothromán. "Deadrise".
Meáneasna "bain4" – maide cuar atá ina chuid íochtair d’easna. "Futtock".
Míndéanta - cláir chabhlach atá ar chothrom a chéile. "Carvel".
Naprún "fir1" - píosa adhmaid atá le fáil taobh thiar den tosach agus a bhfuil ceann tosaigh na gclár ceangailte de. "Apron".
Pionna "fir4" stiúrach – pionna ar stiúir atá sáite i ngustún chun go gcasfadh an stiúir. "Pintle".
Planc "fir1" fuiteac - planc i dtóin na broinne, in aice an chílsin. "Futtock plank".
Posta "fir4" stiúrach - posta ar chiumhais tosaigh na stiúrach. "Rudderpost".
Ráille "fir4" béalbhaí – ráille timpeall crainn chun pionnaí ceangail a choinneáil. "Fiferail", "pinrail".
Ráille "fir4" bun crainn – "féach" ráille béalbhaí.
Rangás "fir1" – stráca caol atá ina theanntán ar fhad na loinge. "Stringer".
Ruma "fir4" - áit a dtagann an fráma, an mheáneasna agus an clár uachtair le chéile; an áit is ísle a síothlaíonn uisce. "Bilge".
Rungáil "bain3" sparrach – maidí ar fhad na loinge atá ina gcuid de chreatlach na deice. "Carlings".
Sail "bain2" - píosa tiubh adhmaid trasna na deice agus é ceangailte den chreatlach nó de na maidí ceangail. "Beam".
Sáil "bain2" - sáil crainn, cíle nó stiúrach. "Heel".
Seanal "fir1" - "féach" clár scriútaí.
Stiúir "bain5" - lián ingearach ar mhaighdeog ag deireadh báid nó loinge agus é faoi smacht halmadóra nó rotha. "Rudder".
Stopadóir "fir3" crúcach – ladhar agus scriúnasc ar shlabhra ancaire chun an t-ancaire a choinneáil sa hásphiopa. "Devil’s claw".
Stráca "fir4" – ceann de shraith clár ar thaobh loinge. "Strake".
Taca "fir4" tochta – taca a iompraíonn tochta. "Rising".
Teanntán "fir1" crann seoil – píosa adhmaid a thacaíonn le crann os cionn ceap treo. "Mast fish".
Tile "fir4" deiridh – urlár atá siar ón tochta deiridh. "Poop".
Tile "fir4" tosaigh - urlár os comhair an phríomhthochta. "Foresheets".
Tochta "fir4" – suíochán nó maide trasna loinge nó báid. "Thwart".
Tosach "fir1" – gob soithigh. "Stem, prow".
Transam "fir1" – deireadh soithigh, é déanta de chlár nó de roinnt clár agus é ingearach nó beagnach ingearach. Áit a mbíonn an stiúir. "Transom".
Treorán "fir1" - ding a dtugtar téada feistithe tríthi chun na ceivile; píosa cruinn adhmaid ar deic agus poll ann chun scód a threorú chun cléata. "Fairlead".
Uchtán "fir1" – glúine tiubha trasna an taoibh istigh de thosach báid nó loinge idir na bindeanna chun an tosach a neartú. Cuma thriantánach air, a bheag nó a mhór. "Breast-hook".
Urlár "fir1" - bíomaí a nascann bun na bhfuiteacaí clé agus deasa le chéile. "Floor".
Seol.
"Flying Fish", clipéar Meiriceánach faoi choirneoga agus sheol geaifil.
Aighre "bain2" - téad atá fite i gciumhais seoil ar eagla go stróicfí an canbhás. "Bolt rope".
Coirneog "bain2" – seol cearnógach. "Square sail".
Cringleach "fir1" – fáinne téide in aighre seoil. "Cringle".
Jib "bain2" – seol cinn. "Jib".
Leithead "fir1" tosaigh – an chiumhais den seol is gaire don ghaoth. "Luff".
Leithead "fir1" deiridh – an chiumhais den seol is faide ón ngaoth. "Leach".
Píce "fir4" – an cúinne uachtair de sheol atá ceangailte de gheaifil nó de shlat atá crochta ar fiar ar an gcrann. "Peak".
Ribín "fir4" cluaise – láinnéirín atá ceangailte de chluas seoil." Clew gasket".
Seol "fir1" – éadach a úsáidtear chun neart na gaoithe a ghabháil agus atá ceangailte de chleith etc.. "Sail".
Seol "fir1" cleithe – seol ceathairshleasach gan bhumaile a bhfuil a íochtar níos leithne ná a bharr. É ceangailte de chleithe atá crochta ar fiar. "Lugsail"
Seol "fir1" cleithe seasta - seol ceathairshleasach gan bhumaile a bhfuil a íochtar níos leithne ná a bharr. É ceangailte de chleithe atá crochta ar fiar agus an taca feistithe i ngar don chrann. "Standing lug".
Seol "fir1" cinn – seol triantánach atá feistithe chun tosaigh ón gcrann tosaigh. "Jib".
Seol "fir1" deiridh – seol ar fhad na loinge ar an gcrann deiridh. "Mizzen sail".
Seol "fir1" geaifil - seol ceathairshleasach ar fhad loinge. Tá taca agus trót an tseoil ceangailte den cheann den gheaifil is gaire don chrann, agus an cluaisín agus an stuaic ceangailte den cheann amuigh. Tógtar an seol le háilléar píce agus le háilléar tróit. "Gaff sail".
Seol "fir1" lug - féach "seol cleithe".
Seol "fir1" mór – an seol is mó atá ar chrann. "Mainsail".
Seol "fir1" púcáin - seol cleithe gan bhumaile. Caithfear an tslat a tharraingt timpeall an chrainn agus bordáil á déanamh, mar a leanas: an háilléar a scaoileadh; an taca a scaoileadh; an tslat a thabhairt síos go dtí go bhfuil sí ina seasamh agus a stuaic ar an deic; an téadán cluaise a bhaint den scód agus an seol a thabhairt timpeall an chrainn. Ansin déantar an scód a nascadh, an háilléar a aistriú, an tslat a thógáil arís agus an stuaic ag dul in airde, an taca a athnascadh agus an háilléar a theannadh. "Dipping lug".
Seol "fir1" spreoide - coirneog a bhíodh á hiompar ar shlat faoi lár an bhuma jibe ar longa anuas go dtí an 19ú haois. "Spritsail"
Spangaire "fir4" – seol fad loinge ar an gcrann deiridh. "Spanker".
Tácla "fir1" cluaise – tácla atá ceangailte de fhrídeoir chun cluas an tseoil a tharraingt aníos. "Clew garnet".
Leagan amach na seolta.
Coirneog "bain2" mhór – an choirneog is ísle. "Main course".
Barrsheol "fir1" mór – an dara coirneog is ísle. "Main topsail".
Seol "fir1" mór mullaigh – an choirneog atá os cionn an bharrsheoil. "Main topgallent".
Rísheol "fir1" mór – an seol is airde. "Royal".
Staghsheol "fir1" mór – seol triantánach atá feistithe ar an stagh mór. "Main staysail".
Seol "fir1" (mór) geaifil. "Main gaffsail".
Coirneog "bain2" chinn – an choirneog is ísle. "Fore-course".
Seol "fir1" cinn mullaigh. "Main topgallent".
Staghsheol "fir1" mór – seol triantánach atá feistithe ar an stagh cinn. "Main staysail".
Staghsheol "fir1" an chrainn bhairr chinn – seol triantánach atá feistithe ar stagh an chrainn bhairr chinn. "Fore-topmast staysail".
Seol "fir1" an chrainn deiridh/seol beag – coirneog ar an gcrann deiridh. "Mizzen (sail)".
Seol "fir1" mullaigh an chrainn deiridh. "Main topgallent".
Rísheol "fir1" an chrainn deiridh. "Royal".
Seol "fir1" deiridh laidineach – seol triantánach ar shlat atá crochta ar bharr crann íseal. "Mizzen lateen".
Seol "fir1" deiridh cleithe. "Mizzen lug".
Eiteagán "fir1" – an jib is faide amach. "Flying jib".
Crainn agus sparraí.
Banda "fir4" fuiteac - banda iarainn timpeall an chrainn íochtair, é cothrom leis an tslat íochtair agus coiléar na slaite ceangailte de. Daingníonn sé bun na scriútaí meáneasnacha. "Futtock band".
Bobstagh "fir4" - téad/sreang/slabhra a ritheann ó bharr an chrainn spreoide go dtí an taobh tosaigh den tosach ag an tslat. "Bobstay".
Boghspriot "fir4" – féach "crann spreoide".
Bum "fir3", bumaile "fir4" - slat a choinníonn íochtar seoil teann agus a bhfuil an ceann istigh di ceangailte de chrann. "Boom".
Bum "fir3" spangaire – bumaile atá ceangailte d’íochtar spangaire. "Spanker boom".
Ceannphláta "fir4" an chrainn íochtair - pláta iarainn timpeall bharr an chrainn íochtair. Ceann íochtair rigín an bharrchrainn agus ceann uachtair na scriútaí meáneasnacha ceangailte de. "Futtock plate".
Cleith "bain2" scóide - bumaile gearr atá ag gobadh amach ón deic chun frídeoirí an téadáin mhóir shlaite a cheangal nó chun ciumhais íochtarach an tseoil tosaigh a shíneadh amach. "Boomkin, bumkin, outlicker".
Cleith "bain2" uachtair – geaifil seoil.
Coiléar "fir1" – fáinne chun slat a tharraingt isteach leis an gcrann. Téad ar a chúl agus í ag rith síos chun na deice. "Parrel, truss".
Crann "fir1" – cuaille nó cleith ingearach chun slata nó rigín a iompar. "Mast".
Crann "fir1" bairr – an crann atá díreach os cionn an chrainn íochtair agus arb é an crann is airde é le rigín fad loinge. "Topmast".
Crann "fir1" cinn – an crann is gaire don tosach. "Foremast".
Crann "fir1" deiridh – an crann is faide siar i long trí chrann. "Mizzen mast".
Crann "fir1" mór – príomhchrann báid nó loinge a bhfuil dhá chrann nó níos mó inti. "Mainmast".
Crann "fir1" mullaigh – an crann atá díreach os cionn an chrainn bhairr. "Topgallant mast".
Crann "fir1" spreoide - slat atá ag síneadh amach ón tosach agus taca na jibe ceangailte di. "Bowsprit".
Crannóg "bain2" – léibheann thuas ar chrann le haghaidh fear faire. "Crow’s-nest".
Geaifil "fir4" – bumaile atá crochta siar ón gcrann agus seol fad loinge air. Ladhar agus teanga air. "Gaff".
Gúsnaic "fir4" – alt uilíoch i sáil bumaile. "Gooseneck".
Lúb "bain2" chleithe - fáinne timpeall crainn agus téad ceangailte de ar a chúl atá ag rith síos go dtí an chrannóg nó an deic: ar an dóigh seo is féidir an lúb a theannadh nó a scaoileadh. "Truss-parrel".
Rádal "fir1" – an áit a luíonn an crann íochtair agus an crann uachtair thar a chéile idir na garmana crainn. "Doubling".
Rámh "fir3" – sáfach fada agus lann air a thumtar san uisce chun bád a chur ag imeacht. "Oar".
Rige "fir4" geaifil – slat ar crochadh laistiar de chrann agus seol ceathairshleasach air. "Gaff rig".
"Fifie" - bád iascaireachta de chuid de hAlban a bhfuil seol púcáin ar an gcrann mór agus seol púcáin seasta ar an gcrann deiridh.
Rige "fir4" púcáin – slat ar crochadh laistiar de chrann, seol ceathairshleasach gan bhumaile uirthi agus í in ann bogadh timpeall an chrainn. "Dipping lug rig".
Sparra "fir4" – cleith a úsáidtear mar shlat, geaifil etc.. "Spar".
Sparra "fir4" deilfe - sparra gearra ingearach faoin mbum jibe a shíneann saorscód an sparra deilfe agus a chúitíonn claonadh an bhuma jibe chun ardú. "Dolphin striker".
Sparra "fir4" lochlannach – "beitass", nó slaitín a choinníonn cúinne seoil sínte amach.
Rigín.
Coiléar "fir1" stagh – fáinne téide ar bharr crainn a chosnaíonn na staghanna ar chuimilt na ngarmana crainn. "Collar".
Cróbhloc "fir1" - frídeoir cruinn a bhfuil banda téide nó miotail ina thimpeall agus trí pholl ann le haghaidh láinnéir. Tá sé sin nasctha leis na poill i gcróbhloc eile mar thácla chun scriútaí agus staghanna a choinneáil teann. Tá an cróbhloc uachtair nasctha le bun scriúta agus an ceann íochtair nasctha leis an gceannphláta. "Deadeye".
Cúlstagh "fir4" - téad atá ag dul ó bharr crainn go dtí an post deiridh nó go dtí an trasnán. Má théann an bumaile thar trasnán amach, baintear feidhm as péire cúlstaghanna atá ceangailte de chúinní an trasnáin agus táclaí orthu. "Backstay".
Iarann "fir1" scriúta – slabhra nó slat iarainn a cheanglaíonn an mhéar den chabhail. "Chainplate".
Lúbóg "bain2" - píosa téide nó miotáil atá socraithe chun go gceanglófaí téad de. "Becket".
Pláta scriúta – "féach" iarann scriúta.
Scód "fir1" coirneoige – "féach" téad ghraidhpe.
Scriúta "fir4" – téad láidir a thacaíonn le taobh an chrainn. "Shroud".
Scriútaí "fir4" meáneasnacha – scriúta a ritheann ó imeall na crannóige síos chun ball ar an gcuid uachtair den chrann nó ar na scriútaí íochtair agus a dhaingníonn na scriútaí a éiríonn ó imeall na crannóige suas. "Futtock shrouds".
Seac "fir1" – treorán i mbéalbhach nó i ráille le haghaidh hás. "Chock".
Stagh "fir4" – téad láidir a thacaíonn le crann ar fhad na loinge. "Stay".
Téad "bain2" ghraidhpe - téad atá ceangailte de chiumhais na gaoithe de choirneog chun an chiumhais a choinneáil teann. "Bowline".
Téadán "fir1" pléimeannach – coistéad gearr ag ceann slaite. "Flemish horse".
Teanntóg "bain2" scriútaí – téad ghearr a theannann na scriútaí isteach leis an gcrann chun nach mbacfaidís na slata. "Catharpin".
Lugair ó Étretat na Fraince
Bloc "fir1" agus tácla – bloc/frídeoir agus téada áirithe a úsáidtear chun rudaí a thógáil." Block and tackle".
Bloc "fir1" ulóige – féach "frídeoir".
Bráille "fir4" - téada a bhailíonn bun agus cúinní seoil aníos. "Brails".
Ceannrópa "fir4" - an chuid uachtair den aighre. "Headrope".
Cnó "fir4" fáinne cleithe - ceann de na píosaí cruinne adhmaid a éascaíonn gluaiseacht an fháinne chleithe. "Parrel truck".
Cuibhreach "fir1" – téad a úsáidtear chun rud atá á thógáil a choinneáil socair. "Guy tackle".
Fáinne "fir4" cleithe - fáinne téide gan dlús a nascann cleith agus crann le chéile. Is féidir an chleith a ligeann aníos agus anuas an crann dá bharr. "Parral", "parrel".
Frídeoir "fir3" – bosca a bhfuil ulóg nó ulóga ann. "Block".
Háilléar "fir1" - téad chun seolta, slata etc. a thógáil. "Halyard".
Háilléar "fir1" píce – háilléar atá ceangailte den gheaifil lena thógáil. "Peak halyard".
Háilléar "fir1" teap an gheaifil mhóir – téad a úsáidtear chun barr an gheaifil a thógáil. "Main gaff topping lift".
Háilléar "fir1" tróit – téad a thógann an ceann den gheaifil is gaire don chrann. "Throat halyard".
Hás "fir4" - poll sa tosach le haghaidh cábla ancaire nó cábla feistithe. "Hawse".
Láinnéar "fir1" slaite – téad atá ceangailte de cheann slaite chun an tslat a chlaonadh mar is cuí. "Brace".
Láinnéar "fir1" cleithe – tácla láidir a úsáidtear chun barr an gheaifil nó an bhumaile a thógáil. "Lift".
Saorscód "fir1" an sparra deilfe - slabhra nó cábla ag rith ó cheann an bhuma jibe go dtí an sparra deilfe chun tarraingt an rigín sheasta a chúiteamh. "Martingale".
Scód "fir1" – téad atá ceangailte de chluas seoil ar thaobh na fothana. "Sheet".
Síobh "fir3" – roth eangach: féach "ulóg". "Sheave".
Stríocán "fir1" – téad a úsáidtear chun slat nó seol a tharraingt síos. "Downhall".
Taca "fir4" - téad atá ceangailte de chluas seoil ar thaobh na gaoithe. "Tack".
Tácla "fir4" – na téada agus na frídeoirí a úsáidtear chun long a ainliú; téad a ritheann thar shíobh nó thar roinnt síobh. "Tackle".
Tácla "fir4" ancaireachta, grinnill – téada agus fearas eile a bhaineann leis na hancairí nó a úsáidtear chun feistiú a dhéanamh. "Ground tackle".
Tácla "fir4" cleithe - comhghléas táclaí a úsáidtear chun slata troma a thógáil nó a chóiriú. "Jeers".
Tácla "fir1" rífeála – téad a ritheann ón deic go dtí barr an chrainn agus uaidh sin go dtí frídeoir eile ar shlat an tseoil uachtair, áit a bhfuil sé nasctha le láinnéirín rífeála a ritheann síos trí pholl sa tslat chomh fada le cringleach rífeála. "Reef tackle".
Tácláil "bain3" teannta – tácla a bhfuil frídeoir dúbailte air thuas agus frídeoir amháin air thíos. "Luff tackle".
Téadán "fir1" cluaise – téad a tharraingíonn cúinne (cluas) íochtair seoil. "Clew line".
Téadán "fir1" coirneoige – téad a tharraingíonn bun coirneoige suas chun na slaite. Í ag rith trí fhrídeoirí thuas agus anuas as sin thar bholg an tseoil chun na haighre. "Buntline".
Téadán "fir1" leithid - téad a tharraingíonn leithead coirneoige suas chun na slaite. "Leech line".
Trót "fir1" – an ceann istigh den gheaifil, an ceann is gaire don chrann. "Throat".
Ulóg "bain2" – roth atá feistithe i bhfrídeoir agus a bhfuil imeall eangach air chun téad a iompar. "Pulley".
Veang "fir4" – téad a dhaingníonn an chleith agus í ag síneadh ó phíce na cleithe síos go dtí an gunail nó go dtí crann. "Vang".
Veang "fir4" buma – téad a tharraingíonn an bumaile anuas. De ghnáth téann sí ó bhun an chrainn siar feadh an tríú cuid d’fhad an bhumaile. Ulóga ceangailte de. "Boom vang", "kicking strap".
Seoltóireacht.
Pointí seoltóireachta. A. Idir dhá ghaoth (in éadan na gaoithe). B. Teann. C. Fairsing ar a bíoma. D. Fairsing ar a ceathrú. E. Ag imeacht le scód.
Ar an ngualainn dheas. "On the starboard bow".
Ar an gceathrú dheas – i dtreo an chuid den long atá i leith an deiridh. "On the starboard quarter".
Bain an ghaoth de - seol chomh mór sin in éadan na gaoithe go mbaintear an ghaoth den seol, a bheag nó a mhór. "Luff".
Bain den ghaoth – seol i leith na gaoithe. "Beat to windward".
Beaiceáil - seol a chasadh i dtreo go séidfidh an ghaoth ar an taobh eile de. "Back (a sail)".
Bog amach na seolta - ag iarraidh bád a mhoilliú trí na seolta a scaoileadh (agus a smut á cur sa ghaoth más gá). "Slacken sail".
Bord "fir1" - tamall de sheoladh i dtreo áirithe. "Tack". Féach "bordáil" agus "leathbhord".
Bordáil – bád nó long a chur ar mhalairt treo in éadan na gaoithe. "Tack". Féach "Leathbhord a thógáil/a chaitheamh".
Bordáil deisil – seoladh i dtreo na láimhe deise. "On a starboard tack".
Buail chuige - seoladh i leith na gaoithe. "Beat to windward".
Cas deiseal – cas i dtreo na láimhe deise. "Turn to starboard".
Crap, corn – seol a bhailiú aníos agus a cheangal. "Furl".
Cuir thart tóin le gaoth - bordáil a dhéanamh trí thosach loinge a chur thart nó go bhfuil sí tóin le gaoth agus í a chur chun na gaoithe arís ar an taobh eile. "Wear ship"
Cúlaigh - soitheach a chur ag bogadh siar. "Back".
Deasbhord "fir1" – taobh na láimhe deise. "Starboard".
Díreach in éadan/i súil na gaoithe. "Head to wind".
Fairsing – seoladh i dtreo éigin roimh an ngaoth. "Sailing large".
Fairsing ar a bíoma – an gaoth ag séideadh i dtreo thaobh an bháid. "Beam reach".
Fairsing ar a ceathrú – an gaoth ag séideadh idir taobh agus deireadh an bháid. "Broad reach".
Fairsing ar a gualainn – an ghaoth ag séideadh idir taobh agus tosach an bháid. "Close reach".
Feistigh - soitheach a dhaingniú nó a shocrú ina háit le téad nó le hancaire. "Berth, moor".
Grúntáil – doimhne na farraige a thomhas. "Sound (depth), take soundings".
Idir dhá ghaoth – an bád in éadan na gaoithe agus gan cor aisti. "In irons".
Imigh le scód – an bád ag rith roimpi. "Running".
Jaidhbeáil - seol ar fhad loinge ag bogadh ó thaobh taobh nuair a bheireann cóir chúil ar an leithead deiridh. "Gybe, jibe".
Leathbhord a thógáil/a chaitheamh - bád nó long a chur ar mhalairt treo in éadan na gaoithe. "Tack". Féach "bordáil".
Leathbhord, ar - ag seoladh i dtreo nua. "On a tack".
Líon an stiúir - í a chasadh chomh fada i leataobh agus is féidir. "Put the tiller hard over".
Lom isteach na seolta - socraigh na seolta chun gur féidir seoladh lom ar an ngaoth. "Haul the wind".
Lufáil - seoladh chomh fada sin in éadan na gaoithe go mbaintear an ghaoth den seol. "Luff". Féach "Bain an ghaoth de".
Luigh amach ón talamh – an talamh a fhágáil i do dhiaidh. "Bear off".
Luigh isteach le talamh – druidim i leith an talaimh. "Bear in".
Rith cladaigh: tabhair rith cladaigh do bhád – bád a thiomáint i gcoinne an chladaigh. "Beach (a boat)".
Pinseáil - "luff": féach "seol gann ar an ngaoth".
Seol ar a bogha – seoladh ar aghaidh. "Fore-reach".
Seol chun na gaoithe – seol i mbéal na gaoithe ach gan gluaiseacht an tsoithigh a mhaolú go rómhór. "Sail to windward".
Seol direach ar an aighre – seol díreach roimh an ngaoth. "Straight before the wind".
Seol gann ar an ngaoth – seol beagnach i gcoinne na gaoithe. "Luff".
Seol géar (lom) ar an ngaoth – cas an bád beagnach díreach i gcoinne na gaoithe. "Point up into the wind".
Seol glan ar – coinneáil amach ó. "Sail clear of".
Seol i súil na gaoithe - seol lom ar an ngaoth. "Sail close-hauled".
Seol lom lán – seol roimh an ngaoth. "Sail full and by".
Seoladh bog, seoladh cóir - seoladh réidh suaimhneach. "Fair sailing".
Stad – an siúl a bhaint de bhád trí na seolta a chur ag oibriú i gcoinne a chéile, i.e. éadan seoil amháin ar a laghad a thabhairt ar an ngaoth agus seolta eile a chasadh i dtreo eile. "Heave to".
Stiúir ar deasbhord – stiúir ar thaobh na láimhe deise. "Starboard rudder".
Tá sí íseal ina diaidh - tá a deireadh tumtha san fharraige. "Down by the stern".
Teann seol – scód a scaoileadh chun nach bhfaigheadh an ghaoth greim ar sheol. "Luff a sail".
Tóg leathbhord – long nó bád a chur ag seoladh i malairt treo. "Tack".
Trimeáil (truimeáil) - seol a athrú de réir na gaoithe. "Trim (a sail)".
Rámhaíocht.
Mionsamhail de rámhlong Mháltach de chuid an 16ú haois.
An t-aon mhaide "fir4": féach "maide stiúrach".
Bád "fir1" rámhaíochta - bád a bhrúitear chun cinn le rámha. "Row-boat".
Bád "fir1" scaobtha: féach "Crann snámha".
Bos "bain2" maide rámha - an chuid leata de rámh a thumtar san uisce. "Blade of oar".
Buille "fir4" rámha - buille de rámh san uisce. "Oar stroke".
Cnoga "fir4" ladhrach - ladhar atá ina thaca ag rámh agus é á úsáid. "Oar crutch".
Coite "fir4" - bád traidisiúnta Éireannach atá déanta d'aon chrann amháin. "Cot, wherry".
Crann "fir1" snámha - bád a bhfuil a cabhail déanta d'aon chrann amháin, agus feistiúcháin eile (fearacht suíochán) curtha léi go minic. "Dugout (canoe)".
Glamba "fir4" - teanntán roillice a bhfuil greim aige ar rámh. "Oar clamp".
Iomair (iomramh, iomartha) - bád nó long a choinneáil ag imeacht le buillí rámha. "Row".
Leaba "bain5" iomartha - "rowlock": féach "roillic".
Maide "fir4" claba - rámh atá feistithe i dteanntán. "Clamped oar".
Maide "fir4" stiúrach - rámh a úsáidtear i ndeireadh báid nó loinge mar ghléas stiúrtha. "Steering oar".
Rámh "fir3" - sáfach fada agus bos leata air chun bád a thiomáint. "Oar".
Roillic "bain2" - gléas ar ghunail báid a gcasann rámh air. "Rowlock".
Féach freisin.
Mac Cárthaigh, Críostóir (eag.) (2008). "Traditional Boats of Ireland". Cork: The Collins Press. ISBN 139781905172399
Focal.ie: foclóir ar líne a bhfuil liosta cuimsitheach téarmaí seoltóireachta Gaeilge ann.
Falconer, William, "An Universal Dictionary of the Marine, or, a Copious Explanation of the Technical Terms and Phrases employed in the Construction...of a Ship..". London: Thomas Cadell, eagrán 1780.
Naisc.
Curach choirte na hAstráile
Long fhada na hÉireann


Néaróga Cráiniacha.
Is 12 péire de néaróga atá lonnaithe taobh istigh, den chuid is mó, de bhlaosc an duine, atá i gceist leis na Néaróga Cráiniacha. Smachtaíonn siad na céadfaí atá ag roinnt orgán atá gearr don bhlaosc; na súile, an teanga, matáin na haghaidhe, na cluasa agus an tsrón ina measc. Tagann 2 cheann ón gceirbream agus 10 gcinn ó stoc na hinchinne.
Ainm.
Sa Laidin is "nervus cranialis" (iolra: "nervi craniales") atá orthu.
Leagan amach na néaróg, radharc ó bhun na hinchinne
Cuimhneolaíocht.
"Bhí Oilibhéar Saghas Tapa, Deas, Agus Glórmhar, ′Dtí Go Lífeadh Clais H'"amstair."
I - B, II - O, III - S, IV - T, V - D, VI - A, VII - G, VIII - D, IX - G, X - L, XI - C, XII - H


Astronár.
Leabhar i nGaeilge le Piaras Béaslaí is ea Astronár, a foilsiódh an chéad uair sa bhliain 1928. Is úrscéal fáthchiallach é, atá suite i dtír shamhailteach in Oirthear na hEorpa, ‘Amora’, tír faoi dhaorsmacht ag muintir ‘Kratónia’.
Cúlra.
Dar le Béaslai féin: "“Ní rabhas ach sé bliadhna deug d’aois" [.i. 1897] "nuair do chuireas romham an sgeul so cheapadh agus nuair do thuas fén gceud agus an dara caibidil… Do chríochnuigheas “Astronár” san bhliadhain 1912.”" Ag an am seo, bhí sé ina bhall de chuid Bhráithreachas na Poblachta, cumann ag troid do shaoirse na hÉireann. Sa chaoi céanna, tá fonn ar phríomhlaoich an leabhair (Astronár) Amora a shaoradh ón Kratónaigh.
Creidtear go raibh an chéad lámhscribhínn den leabhar seo scríofa i mBéarla ag an mBéaslaíoch, agus aistriódh í chun Gaeilge ina dhiaidh sin.
Stair an úrscéil.
Ar dtús báire, cuireadh i gcló "Astronár" mar sraithscéal sa "Weekly Freeman" ó mhí an Mhárta, 1921, le linn Chogadh na Saoirse. Níos déanaí, sa bhliain 1928, d'fhoilsigh Muinntir C.S. Ó Fallamhain an t-úrscéal i mBaile Átha Cliath. Dar le tuairisc ó rúnaí de chuid Roinn Oideachais chuig choiste na Dála, cuireadh 3,000 cóip i gcló ag an am sin, agus díoladh 1,700 cóip idir 1928 agus 1955. Scaoileadh é an dara heagrán ag an nGúm sa bhliain 1991.


Ho Chi Minh.
Ba cheannaire réabhlóideach Marxach-Leiníneach é Ho Chi Minh a rugadh mar Nguyễn Sinh Cung agus ar a dtugtar chomh maith Nguyễn Ai Quốc (19 Bealtaine 1890 - 2 Meán Fómhair 1969), agus a bhí ina Príomh-aire (1945-1955) agus uachtarán (1945-1969) ar Phoblacht Dhaonlathach na Vítneam (Vítneam Thuaidh). Bhí sé ina fhigiúr lárnach i bhfoirmiú Phoblacht Dhaonlathach an Vítneam sa bhliain 1945, chomh maith le Daon-Arm an Vítneam (DAVN) agus an Víetcong le linn Chogadh Vítneam go dtí a bhás sa bhliain 1969.


Thomas Hardy.
Údar agus file Sasanach ab ea Thomas Hardy (2 Meitheamh 1840 - 11 Eanáir 1928). Cé gur shíl sé go raibh sé ina fhile mar ghairm bheatha, tá clú agus cáil air mar gheall ar a chuid úrscéalta, "Tess of the D’Urbervilles" agus "Far from the Madding Crowd" ina measc. Bhí an chuid is mó dá shaothair (chuir i gcló ar dtús mar shraithscéalta) suite sa thír leath-shamhailteach ‘Wessex’ (ach bunaithe ar cheantar Dorchester agus an shír stairiúil).
Saol.
Florence Hardy ar an dtrá, 1915.
Rugadh Thomas Hardy i Higher Bockhampton, sráidbhaile de chuid paróiste Stinsford gar le cathair Dorchester i nDorset, Sasana. D’oibrigh a athar, Tomás (b.1892), mar shaor cloiche agus tógalaí áitiúil. Bhí léamh agus léann ag a mháthair, Jemima, agus thug sí teagasc dó gur thosaigh sé ag bunscoil i mBockhampton agus é ocht mbliana d’aois. D’fhreastail sé ar “Mr. Last’s Academy for Young Gentlemen” ar feadh roinnt bliain i nDorchester, d’fhoghlaim sé Laidin agus d’éirigh sé go maith lena chuid stáidéir. Áfach, bhí easnamh acmhainní ag a mhuintir chun é a thacú san ollscoil, agus dá bhrí sin, chríochnaigh sé leis an oideachas agus é sé bliana déag d’aois. Chuaigh sé i gcomhlacht ailtireachta áitiúla, mar phrintíseach le James Hicks. Rinne sé stáidéir in ailtireacht i nDorchester, ach bhog sé chuig Londain sa bhliain 1862, áit a ndeachaigh sé i gColáiste an Rí mar dhalta. Bhuaigh sé duaiseanna éagsúla in ailtireacht ann, ach ní raibh sé sásta a bheith ina chónai i Londain.
D’fhill sé ar Dorset tar éis cúig bliana i Londain, agus nuair a bhí sé ar mhisean ailtireachta i gCorn na Breataine chun séipéal paróiste Naomh Juliot a dheisiú, bhuail agus thit sé i ngrá le Emma Lavinia Gifford, cailín a phós sé sa bhliain 1874. Cé gur scar siad níos déanaí sa shaol, bhraith sé ualach mór air nuair a fuair sí bás sa bhliain 1912. Tar éis bás a bhean chéile, tháinig Hardy ar ais ar Chorn na Breataine chun ath-chuirt a thabhairt ar áiteanna a bhain lena gcaidreamh, agus scríobh sé "Poems 1912-13" le Emma ar a aigne. Phós sé arís sa bhliain 1914 lena rúnaí Florence Emily Dugdale, a raibh 39 bliana níos óige.
Cailleadh Hardy um trathnóna ar 11 Eanáir, 1928, tar éis a dhán deiridh a aithris lena bhean chéile, agus é ar leaba an bháis.
Úrscéalta.
Theip ar Hardy a chéad úrscéal, "The Poor Man and the Lady", a fhoilsiú nuair a chríochnaíodh é sa bhliain 1867. Mhill sé an lámhscríbhinn, agus dá bharr sin, níl ach cuid an úrscéil fágtha sa lá atá ann inniu. Thug cara (an file agus údar George Meredith) misneach agus spreagadh dó, agus foilsiódh "Desperate Remedies" (1871) agus "Under the Greenwood Tree" (1872) gan ainm.
D’éirigh Hardy as an úrscéalaíocht tar éis fhoilsiú "Jude the Obscure" sa bhliain 1895, mar thoradh ar léirmheasanna diúltach fíochmhar ón mheáin chumarsáide agus i measc an pobail. Lean sé ar an bhfilíocht in ionad an úrscéalaíocht.
Prós.
Úrscéalta maidir le carachtar agus timpeallacht (”Novels of Character and Environment”)
Scéalta Grá agus Scéalta Fantaisíochta (”Romances and Fantasies”)
Úrscéalta maidir le Beartaíocht (”Novels of Ingenuity”)
Gearrscéalta (le dáta na chéad eagrán)
Naisc sheachtracha‎.
Hardy, Thomas
Hardy, Thomas
Hardy, Thomas


An Rábaire Bán.
Úrscéal Gaeilge le Nioclás Tóibin is ea An Rábaire Bán. Foilsiódh é le Muinntir C.S. Ó Fallamhain an chéad uair sa bhliain 1928.
Cúlra.
Scríobh Tóibin an méid seo sa réamhrá, faoi bhunús an úrscéil: "“I mí Iúil, bliain ár dTighearna, a 1925, bhí roinnt mhaith de mhúinteoirí Gaedhilge na tire ar chúrsa i gColáiste na Rinne" [An Rinn, Contae Phort Láirge]". I ndeire an chúrsa agus mé chum dul isteach á múineadh tháinig duine aca chugham: “A Niocláis,” ar sé, “an dteasbáinfeá dúinn conus scéal a leagaint amach le scríobh.”"
Rinne sé amhlaidh, agus thug sé ceacht scríobhnóireachta dóibh, bunaithe ar scéal a cheap sé (“Inghean an Fhaoit’ ón nGleann” a thugtaí air). Ina dhiaidh sin, bhí rún daingean aige “fuil agus feoil” á chur ar “cnámha” an scéil.


Krzeszowice.
Is baile sa Pholainn é Krzeszowice. Tá sé suite cois Krzeszówka i réigiún na Polainne Beaga (Polainnis: "Małopolska"). Tá tuairim is 10,050 duine ina gcónaí ann.


Muir Thoirian.
Is muir í an Mhuir Thoirian atá suite sa Mheánmhuir, taobh thiar den Iodáil.


Muir Liogúrach.
Is muir í an Mhuir Liogúrach atá suite sa Mheánmhuir, taobh thiar den Iodáil.


Coincréit.
Is ábhar tógála ilchodach í an choincréit, comhdhéanta de stroighin (de gnáth stroighin Portland) agus ábhair stroighniúla eile, mar shampla luaith chaithníneach agus stroighin slaige, cumascán (go ginearálta cumascán garbh déanta as carraigeacha brúite ar nós aolchloch, nó eibhir, chomh maith le cumascán mín cosúil le gaineamh), uisce agus breismheascadh ceimiceach.


Bá na Bioscáine.
Is bá í Bá na Bioscáine atá suite san Atlantach, taobh thiar den Fhrainc.


Cyndi Lauper.
Amhránaí Meiriceánach í Cynthia Ann Stephanie "Cyndi" Lauper (22 Meitheamh 1953 a rugadh í).


Albany, an Astráil Thiar.
Port agus cathair san Astráil Thiar is ea Albany (fuaimniú: /ˈælbəni/), atá suite 418 km ó phríomhchathair an stáit, Perth. Sa bhliain 2009, bhí timpeall ar 33,600 duine ina gcónaí ann, agus mar thoradh is an séú chathair is mó sa stát é. Tá lár na cathrach suite ar imeall thuaidh Calafort Princess Royal, cuid de ‘King George Sound’. Bunaíodh Albany i mí an Eanáir sa bhliain 1829, mar bhunáit mhileata de chuid New South Wales. Thugtaí Frederickstown air in ómos don Phríonsa Frederick, Diúc Eabhrac agus Albany.
Is é Albany an bhaile is sine san Astráil Thiar, toisc go raibh sé bunaithe dhá bhliain níos luaithe ná Perth agus Fremantle.
Stair.
Ba iad na Bundúchasaigh Menang Noongar an chéad grúpa ina gcónaí sa cheantar, a bhain úsáid as an ndúiche le linn an samhridh chun iascaireacht agus gníomhaíochtaí eile a dhéanamh. Thugtaí Kingjarling ar an gceantar, nó “áit na báisteach” sa theanga Noongar.
Ba iad an chéad taiscéalaithe Eorpacha ná foireann an bháid Ollanach "Gulden Zeepaert", le François Thijssen sa bhliain 1627. Sheol siad thar an cósta theas, i dtreo na hAstráile Theas.
Scrúdaigh an taiscéalaí Sasanach George Vancouver an cósta theas arís sa bhliain 1791, agus bháist sé ‘King George Sound’ air. Ba é Albany an áit a rinne sé éileamh ar ‘New Holland’ ar son Choróin na Breataine, ar 27 Meán Fómhair, 1791.
Um Nollaig sa bhliain 1826, tháinig sluaíocht Bhriotanach i dtír ó Sydney ar an "Amity", le Major Edmund Lockyer i gceannas, agus bunaíodh bunáit mhileata ann. Tharrtháil Lockyer mná Búndúchasacha ón hóileáin cóngarach, a raibh fuadaithe mar sclábhaithe gnéasacha, le sealgairí rónta ag obair sa King George Sound. Rug sé orthu, agus sheol sé iad chuig Sydney chun trialach. Mar thoradh, bhí ‘corroboree’ ag na Menang Noongar ar a shon.
An Chéad Cogadh Domhanda.
Bailíodh báid an Fórsa Impiriúil na hAstráile agus Fórsa Sluaíochta na Nua-Shéalainn (thugtaí ‘na ANZACS’ orthu ina dhiaidh sin) in Albany i ndeireadh Deireadh Fómhair, 1914.
Tíreolaíocht.
Tá lár an cathrach suite idir na cnoic Sliabh Melville agus Sliabh Clarence.
Tionscal.
Is iad na príomhthionscail Albany ná turasóireacht, iascaireacht agus talmhaíocht.


Teach na dTeachtaí.
Is ainm Teach na dTeachtaí é do thithe pharlaiminte éagsúla.


Broome.
Cathair san Astráil Thiar is ea Broome, atá suite 2,100 km ó thuaidh de phríomhchathair an stáit, Perth.


Bill Evans.
Bill Evans sa bhliain 1978
Pianódóir snagcheoil Meiriceánach ab ea Bill Evans. Rugadh i bPlainfield, New Jersey é sa bhliain 1929. Thosaigh sé ag freastail ar cheachtanna sa phianó clasaiceach ar aois a 6 bliana agus bhain sé clú agus cáil amach mar phianódóir snagcheoil le linn a shaoil. Glactar leis mar dhuine de na pianódóirí agus ceoltóirí is mó a raibh tionchar acu i ndomhan an tsnagcheoil. Faoin uair ar bhásaigh sé ar an 15 Meán Fómhair, 1980, bhí breis agus 50 ceirnín eisithe aige.


Heirméineotaic.
I staidéar creidimh agus fealsúnachta sóisialta, is éard is Heirméineotaic ann ná an staidéar ar teoiric agus ar chleachtas na hidirmhínithe nó na séimeantaice. Tagraíonn an Heirméineotaic thraidisiúnta-a fholaíonn Heirméineotaic an Bhíobla- do staidéar ar léiriú téacsanna scríofa, go háirithe i réimsí na litríochta, creidimh, agus dlí. Cuimsíonn heirméineotaic chomhaimseartha nó nua-aoiseach, ní hamháin saincheisteanna a bhaineann leis an téacs scríofa, ach gach rud sa phróiseas léirmhínitheachta. Áirítear leis seo foirmeacha briathartha agus neamhbhriathartha na cumarsáide chomh maith le réamhghnéithe a théann i bhfeidhm ar chúrsaí cumarsáide, mar shampla réamhghlacana, réamhthuiscintí, an bhrí agus fealsúnacht teanga, agus an séimeolaíocht. Tagraíonn Heirméineotaic fhealsúnach go príomha le 'teoiric an eolais' de chuid Hans-Georg Gadamer mar atá forbartha aige sa leabhair "Wahrheit und Methode" (Gaeilge: "Fírinne agus Modh"), agus uaireanta le Paul Ricoeur. Tagraíonn an Heirméineotaic chomhsheasmhacht do théacsanna a anailísú le haghaidh míniúcháin chomhleanúnaigh.


Paul Ricoeur.
Ba fhealsamh Francach é Paul Ricœur agus is fearr aithne air toisc gur nasc sé tuairisc fheiniméineolaíoch le léirmhíniú heirméineótach. Mar sin, tá a rian smaointe suite laistigh de thraidisiún céanna na bhfeiniméaneolaithe móra heirméineótacha eile, a leithéid agus Martin Heidegger agus Hans-Georg Gadamer.
Ricoeur, Paul
Ricoeur, Paul
Ricoeur, Paul
Ricoeur, Paul


Géise.
Is beanshiamsóir traidisiúnta Seapánach í an géise agus folaíonna a scileanna ealaíona taibhiúcháin éagsúla de chuid na Seapáine, cosúil le ceol clasaiceach agus rince a chur i ngníomha.
Téarmaí.
Cosúil le gach ainmfhocal Seapáinise, níl aon uimhir uatha leithleach nó leagan iolra ann. Tá an focal comhdhéanta de dhá charachtair Ceansach, 芸 (gei) a chiallaíonn "ealaín" agus 者 (sha) a chiallaíonn "duine" nó "déantóir". Bheadh ​​an an t-aistriúchán is litriúila ar Géise sa Ghaeilge ná "ealaíontóir" nó "ealaíontóir ag feidhmiú". Tugtar ainm eile ar Ghéise, sé sin "geiko" (芸子), a úsáidtear de ghnáth chun tagairt a dhéanamh do na géise a thagann as iarthar na Seapáine, lena n-áirítear Kyoto.


Clachan.
Is cineál lonnaíochta traidisiúnta beaga é an clachan a bhí ar fáil go coitianta in Éirinn agus in Albain go dtí lár an 20ú haois. De ghnáth, sainmhínítear é mar shráidbhaile beag gan séipéal, oifig a' phoist, nó foirgneamh foirmiúil eile. Tá a mbunús anaithnid, ach is dócha go bhfuil siad de fhréamh an-ársa, is dócha ag dul chomh fada siar leis na meánaoiseanna. Bheadh ​​ fíorchlachan ina bhraisle de theachíní aon stór de fheirmeoirí agus / nó d'iascairí, i ngach cás ar fáil ar thalamh níos boichte. Bhí baint acu leis an gcóras rondála ina gcóras feirmeoireachta. Dar le David Lloyd, chuir an Gorta Mór in Éirinn isteach chomh mór sin ar an gcóras sóisialta gur imigh na clachain beagnach go léir as. I roinnt cásanna, thainig sráidbhailte saoire chun cinn astu. Is féidir teacht ar iarsmaí na gclachan i go leor ardtailte agus limistéir cois cósta. Uaireanta tá siad cnuasaithe i log sa thírdhreach, áit a thabharfaí chosaint dóibh ó ghaotha an Atlantaigh, amanna eile feictear iad scaipithe go fánóideach ar feadh an bhealaigh mhóir.
Is féidir samplaí sonracha a fheiceáil i Leithinis an Daingin i gContae Chiarraí, sa Bhoireann i gContae an Chláir agus ag Eachrois i gContae Shligigh.
In Albain, faightear clachain in Earra-Ghaidheal agus Bód, Peairt agus i réigiún Chomhairle na Gaidhealtachd, ach freisin in áiteanna eile, mar shampla Clachan Chamais agus chomh fada ó dheas le Gall-Ghaidhealaibh, mar shampla Clachan Iosa (Béarla:"Clachaneasy").


Seán Gallagher.
Is fear gnó Éireannach é Seán Gallagher (rugadh é ar an 7 Meitheamh 1962) a bhí mar mholtóir ar chlár RTÉ Dragons' Den. Rith sé i dtoghchán uachtaránachta na hÉireann sa bhliain 2011 mar iarrthóir neamhspleách agus bhí sé chun cinn sa rás céanna ag pointe amháin i nDeireadh Fómhair 2011 ar 39% den vóta dar le pobalbhreith. Is iarbhall de Ard-Chomhairle Fhianna Fáil atá ann.
Thit an tóin as a iarrthóireacht le linn na díospóireachta teilifíse deiridh, áfach, nuair a chuir a chomh-iomaitheoir Máirtín Mag Aonghusa (Sinn Féin) ina leith go raibh airgead bailithe aige ó fhir gnó áirithe ar son Fhianna Fáil. Shéan Gallagher na líomhaintí seo ar fad, ach ní raibh sé in ann an bhaint idir eisean agus a shean-pháirtí a bhriseadh i meon an phobail in am don toghchán. Chríochnaigh Gallagher le 28.5 % den vóta, sa dara háit tar éis an bhuaiteora Mícheál D. Ó hUigín.


Mary Davis.
Is feachtasaí Éireannach í Mary Davis (née Rooney; rugadh 6 Lúnasa, 1954) a ghníomhaíonn ar son daoine a bhfuil míchumas intleachtúil orthu. Tá sí mar Chathaoirleach ar Oilimpicí Speisialta Éireann. Ba iarrthóir neamhspleách í i dtoghchán uachtaránachta na hÉireann 2011 tar éis di 13 ainmniúchán a fháil ó chomhairlí contae. Tá beagán Gaeilge aici.


Kyoto.
Is cathair í Kyoto (京都 "Kyōto", "príomhchathair") nó Kiótó sa chuid lárnach den oileán Honshu sa tSeapáin. Tá daonra gar do 1.5 milliún aici. Ba í an t-iarphríomhchathair impiriúil na Seapáine í, ach sa lá atá inniu ann is í príomhchathair Mhaoracht Kyoto (京都府,"Kyōto-fu") í. Tá sí ina cuid mhór de limistéar cathrach Osaka-Kobe-Kyoto.


Siondróm Budd–Chiari.
Is siondróm leighis, i réimsí na gaistreintreolaíochta agus na heipiteolaíochta ach go háirithe, é Siondróm Budd–Chiari a chúisítear nuair a a tharlaíonn oclúid ar na féitheacha heipiteacha.


Bunbury.
Port agus cathair san Astráil Thiar is ea Bunbury, an triú chathair is mó sa stát, seachas Perth agus Mandurah. Tá sé suite 175 km ó theas lár chathair Perth.
Tíreolaíocht.
Tá sé suite 175 km ó dheas chathair Perth, gar d’inbhear na hAbhann Collie.


Busselton.
Cathair in iar-dheisceart na hAstráile Thiar is ea Busselton. Bunaíodh leis an muintir Bussel é sa bhliain 1832. Tá sé suite 220 km siar ó dheas ó bpríomhchathair an stáit, Perth. Toghadh é Busselton mar an bhaile turasóireachta is fearr sa stát faoi thrí, sa bhlianta 1995, 1996 agus 2005.


Esperance.
Cathair san Astráil Thiar is ea Esperance, atá suite 720 km soir ó dheas phríomhchathair an stáit, Perth.


Fremantle.
Port agus cathair san Astráil Thiar is ea Fremantle (fuaimniú: /ˈfriːmæntl/), atá suite ar inbhear na hAbhann Swan. Bunaíodh sa bhliain 1829 é, agus tá breis is 24,000 duine ina gcónaí sa chathair sa lá atá ann inniu.


Geraldton.
Port agus cathair san Astráil Thiar is ea Geraldton. Tá sé suite 424 km ó thuaidh de Perth, príomhchathair an stáit.


Kalgoorlie.
Cathair san Astráil Thiar is ea Kalgoorlie (nó Kalgoorlie-Boulder ar uairibh), atá suite 595 km lastoir phríomhchathair an stáit, Perth. Tháinig an t-ainm ‘Kalgoorlie’ ó ‘Karlkurla’, focal ón dteanga Wangai, a chiallaíonn ‘áit na bpiorraí síodúla’.


Karratha.
Cathair san Astráil Thiar is ea Karratha, atá suite 1,535 km ó thuaidh phríomhchathair an stáit, Perth.


Todóg.
Is éard is brí le todóg (nó "sigear" uaireanta) ná duilleoga tobac rollta go fáiscthe ar a chéile le caitheamh mar ghal. Is foirm í ina gcaitear tobac, ar nós toitín ach níos raimhre.


Liosta de ghalair thógálacha.
Liosta de ghalair thógálacha an duine eagraithe de réir ainm.


Mandurah.
Cathair san Astráil Thiar is ea Mandurah, atá suite 72 km ó dheas phríomhchathair an stáit, Perth.


Port Hedland.
Port agus cathair san Astráil Thiar is ea Port Hedland, atá suite 1,322 km soir ó thuaidh phríomhchathair an stáit, Perth.


Alice Springs.
Baile mór i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Alice Springs.


Nhulunbuy.
Baile mór i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Nhulunbuy.


Jabiru.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Jabiru.


Angurugu.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Angurugu. Tá sé suite ar an oileán Groote Eylandt.


Yulara.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Yulara.


Wadeye.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Wadeye (nó Port Keats ar uairibh). Tá sé suite 394 km siar ó dheas de Darwin, príomhchathair an stáit.


Maningrida.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Maningrida. Tá sé suite 500 km lastoir phríomhchathair an stáit, Darwin.


Katherine.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Katherine. Tá sé suite 318 km soir ó dheas de Darwin, príomhchathair an stáit.


Píopa.
Is éard atá i bpíopa ná gaireas le cos agus ceann amuigh uirthi le hábhar a chaitheamh, tobac go príomha. Tá an focal "dúidín" ann freisin agus is píopa cosghearr cailce é sin.


Tennant Creek.
Baile i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Tennant Creek. Tá sé suite 989 km ó dheas de Darwin, príomhchathair an stáit.


Palmerston.
Cathair i gCríoch an Tuaiscirt, An Astráil, is ea Palmerston.


Acinetobacter.
Is géineas de bhaictéir Gram-diúltach é Acinetobacter a bhaineann le na Gáma-phróitéabhaictéir. Bíonn speicis an Acinetobacter éagluaisteach agus ocsaíodáis-diúltach, agus tarlaíonn siad i mbeirteanna faoi fhormhéadú.
Is orgánaigh ithreacha tábhachtacha iad, agus cuireann siad le mianrú comhdhúile aramatacha, mar shampla. Is príomh-fhoinse ionfhabhtaithe na n-othar é Acinetobacter san ospidéal, go háirithe an speiceas "Acinetobacter baumannii".


Acinetobacter baumannii.
Is speiceas de bhaictéir phataigineacha é" Acinetobacter baumannii", dá dtagraítear mar bhaictéar aeróbach graim-dhiúltach, a bhíonn frithsheasmhach in aghaidh an chuid is mó de na antaibheathaigh. Mar thoradh ar a fhrithsheasmhach in aghaidh cóireála drugaí, tugann roinnt meastacháin le fios go bhfuil an galar ag marú na mílte othar istigh in oispidéal gach bliain, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ní amháin sin, ach tá sé ráite ag speisialtóirí go "bhfhéadfadh siad dul chun cinn mar bhagairt níos mó". is féidir gur chúis leis an bhreoiteacht niúmóine throm a chur ar bun agus ionfhabhtuithe chonaire an fhuail, shruth na fola, agus i gcodanna eile de chuid na colainne.


Córas eisfheartha.
Is é an córas eisfheartha (ar a dtugtar freisin an córas úiríneach) an córas bitheolaíoch a tháirgeann, stórálann, agus díchuireann fual. I ndaoine folaíonn sé dhá dhuán, dhá úiréadar, lamhnán agus úiréadra.


Peter Fitzpatrick.
Is polaiteoir Éireannach, Teachta Dála, iarimreoir agus bainisteoir CLG le Contae Lú é Peter Fitzpatrick. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Fitzpatrick ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Charles Flanagan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Laoise-Uíbh Fhailí é Charles "Charlie" Flanagan. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Flanagan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Luke 'Ming' Flanagan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Luke 'Ming' Flanagan. Tá sé ina theachta neamhspleách. Is iarchomhairleoir agus méara de chuid Comhairle Ros Comáin. Bhain sé cáil amach ar dtús lena chuid iarrachtaí an druga cannabas a dhéanamh dleathach in Éirinn. Is feisire neamhspleách i bParlaimint na hEorpa é a toghadh sa bhliain 2014 é. Tugtar an leasainm "ming" air mar gheall ar chosúlacht a bhíodh idir é is carachtar darbh ainm "Ming the Merciless" sa chartún Flash Gordon.
Pointí Píonóis.
I Márta na bliana 2013 tharraing sé cáineadh géar tar éis gur tháinig sé chun solais gur glanadh pointí píonóis óna cheadúnas tiomána. Baineadh 4 cinn san iomlán, as dhá eachtra éagsula, óna cheadúnas, péire acu nuair a d'úsáid sé dlí a thugann cosaint dóibh siúd atá ag obair ar son na Dála, agus péire eile a ndúirt sé gur chinntigh duine ó chomhairle Ros Comáin a mbaint. Tharla seo tar éis go ndúirt sé sa Dáil nár baineadh aon phointí uaidh is tar éis dó camastaíl ar an gcaoi seo a cháineadh.


Terence Flanagan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Terence Flanagan. Tá sé ina bhall de Renua Éireann. Bhíodh sé ina bhall de Fine Gael.
Sheas Flanagan in Olltoghchán 2016 ach níor éirigh leis a shuíochán a choimeád.


Seán Fleming.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Seán Fleming(Gaeilge: "Seán Pléamonn"). Tá sé ina bhall de Fhianna Fáil.


Tom Fleming.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Tom Fleming. Is TD neamhspleách anois é.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Noel Grealish.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Noel Grealish. Tá sé ina bhall neamhspleách den Dáil. Is as Gaillimh dó.
Tá Grealish ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Brendan Griffin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Brendan Griffin. Tá sé ina bhall de Fhine Gael. Is as Ciarraí dó agus is ionadaí do cheantar an Daingin é. Is cainteoir líofa Béarla é ach níl Gaelainn aige.
Tá Griffin ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Pádraig Mac Lochlainn.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Pádraig Mac Lochlainn. Tá sé ina bhall de Sinn Féin. Is as Bun Cranncha i gContae Dhún na nGall é. Toghadh é don Dáil i dtoghchán ginearálta 2011 do oirthear Dhún na nGall.


Baile an Ásaigh.
Is bruachbhaile i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath é Baile an Ásaigh (Béarla: "Ashtown").


Vincent Browne.
Is iriseoir nuachtáin agus teilfíse Éireannach é Vincent Browne (rugadh é ar an 17 Iúil 1944). Is colúnaí é leis an "Irish Times" agus "The Sunday Business Post". Cuireann sé clár polaitíochta "Tonight with Vincent Browne" i láthair ar TV3 agus is abhcóide páirtaimseartha atá ann. Is as Contae Luimnigh dó ó dhúchas.
Cúlra.
Chaith sé bliain i gColáiste na Rinne. Bhunaigh sé an nuachtán tablóide ollscoile an "College Tribune" sa COBÁC.


Marachuan.
Druga is ea an marachuan a chaitear ar bonn áineasa. Tá gaol idir an marachuan, an haisis agus an cannabas agus is téarma béarlagair Gaeilge é "raithneach" don haisis is don marachuan. Is éard atá san haisis ná bileoga is araile, an phlanda cnáibe a chuirfeadh meisce ort ar iad a chogaint ná a chaitheamh. Ba as an Ind don chnáib ar dtús.


Peireatóiníteas.
Is éard is peireatóiníteas ann ná athlasadh den pheireatóinéam. Tugtar "athlasadh an pheireatóinéim " air uaireanta. Is féidir go gcúiseodh sé bás duine.


Séipéal Sistíneach.
Is séipéal i gCathair na Vatacáine é Séipéal Sistíneach.


Túr Claonta Pisa.
Is foirgneamh san Iodáil é Túr Claonta Pisa. Clogás marmair i bPisa na hIodáile, 54 m in airde, atá ann.
Stair.
Tosaíodh ar an tógáil sa bhliain 1173. Ach de bhrí gur ar ithir bhog a bhí sé, thosaigh an talamh ag ísliú nuair nach raibh ach 3 urlár tógtha. Níor críochnaíodh go dtí 1372 é.
Bhí cáil ar an túr de bhrí go raibh sé ag claonadh ó 1838, agus an claonadh ag méadú.
An 20ú haois.
Bhí imní ar innealtóirí, saineolaithe agus na milliúin daoine a bhfuil grá acu don túr aisteach álainn céanna go dtitfeadh is go gcaillfí an túr.
Dhúntaí do chuairteoirí é cuid mhaith den am ó 1990 ar eagla na heagla. Cuireadh 14 saineolaí, saineolaithe idirnáisiúnta cuid acu, i mbun seifteanna a bheartú chun an claonadh a laghdú is an túr a shábháil.
Ar dtús bhaineadar triail as coincréit a chur faoin túr ar an taobh a bhí ag ísliú, ag ceapadh go mbrúfadh sé seo an túr suas ar an taobh sin. Ach thapaigh sé seo an claonadh, agus faoi 1997 bhí an barr 5.2 m amach ón ingearán, agus dúnadh do chuairteoirí go hiomlán é.
Faoi dheireadh, bhain siad feidhm as modh eile, bunaithe ar an tuiscint go bhfuil an ithir faoin túr cosúil le meascán de ghlóthach is cúr-rubar, agus an túr mar a bheadh sé ag snámh air. Baineadh ithir go cúramach ón taobh den túr a bhí ag éirí, le feisteas simplí druileála. Timpeall 90 tonna ithreach a baineadh, rud a stop an ráta claonta, a chuir an túr i gcothromaíocht, agus a chuir ag filleadh ar an ingearán é.
An 21ú haois.
Ligeadh cuairteoirí ar ais ann i 2001.


Saguenay, Québec.
Cathair in oirthear chúige Québec, i gCeanada is ea Saguenay. Tá an chathair suite ar an Abhainn Saguenay, isteach is amach le 200 ciliméadar (120 míle slí) ó thuaidh ó Chathair Québec. Bunaíodh Saguenay ar 18 Feabhra 2002 nuair a cuireadh cathracha Chicoutimi, Jonquière, La Baie et Laterrière le chéile.
Tá 143,692 duine ina gcónaí i Saguenay. Tá an Fhraincis ó dhúchas ag 98.1% den daonra, Béarla ag 0.9%. Is Caitlicigh iad tromlach na ndaoine (96.1%). Is é Jean Tremblay méara na cathrach. Méara ar Chicoutimi a bhí ann sular cuireadh cathair Saguenay le chéile.
Tá cuid mhór den gheilleagar bunaithe ar shaothrú acmhainní nádúrtha, go mór mór páipéar (ag an gcomhlacht Abitibi-Consolidated) agus alúmanam (Alcan). Tá roinnt stáisiúin chumhachta ann a bhaineann féidhm as an gcumhacht uisce sa cheantar. Is é Saguenay an chathair is faide ó thuaidh in oirthuaisceart Mheiriceá Thuaidh agus, go deimhin, stadann an bóthar chun an tuaiscirt giota beag taobh ó thuaidh ón gcathair féin.


Rutarfoirdiam.
Is éard is rutarfoirdiam ann ná an 104 dúil cheimiceach i dtábla peiriadach na ndúl. Is í an tsiombail cheimiceach atá aige ná Rf, agus ainmníodh é in onóir Ernest Rutherford, fisiceoir ón Nua-Shéalainn. Is dúil shintéiseach (dúil a cruthaítear sa saotharlann ach nach mbíonn ar fáil sa dúlra) agus radaighníomhach é; tá leathré de thart ar 1.3 uair an chloig ag an iseatóp is cobhsaí a bhfuil ar eolas againn, sé sin iseatóp 267Rf.


Bóiriam.
Is dúil cheimiceach é an bóiriam agus is í an tsiombail a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Bh, leis an uimhir adamhach 107. Is é an comhalta is troime é den ghrúpa 7 (VIIB).
Is dúil shintéiseach é agus tá leathré de 61 soicind ag a iseatóp cobhsaí is fearr aitheanta, ar a dtugtar 270Bh. Dhearbhaigh turgnaimh cheimiceacha seasamh tuartha an bhóiriam mar homalóg níos troime de réiniam le fhoirmiú staid ocsaídiúcháin cobhsaí +7.


Port Moresby.
Príomhchathair agus lonnaíocht is mó i Nua-Ghuine Phapua is ea Port Moresby (fuaimniú: /ˌpɔərt ˈmɔərzbi/), nó Pot Mosbi i dTok Pisin.


Auckland.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Auckland (fuaimniú: /ˈɔːklənd/), an chathair is mó sa tír.


Seaboirgiam.
Is é an seaboirgiam dúil uimhir a 106 i dtábla peiriadach na ndúl. Is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó sna foirmlí ceimiceacha ná Sg.
Is dúil shintéiseach é, agus tá leathré de 1.9 nóiméad ag a iseatóp cobhsaí is fearr aitheanta, ar a dtugtar 271Sg. D'fhéadfadh leathré (ca. 2.1 nóim.) beagán níos faide a bheith
ag an iseatóp nua 269Sg, bunaithe ar bhreathnóireacht ar mheathlú amháin. Tugann turgnaimh ceimiceacha le seaboirgiam le fios go bhfuil an dúil seo go cinnte i ngrúpa 6 mar homalóg níos troime ná tungstan.


Mais chriticiúil (rothaíocht).
Is éard is Mais Chriticiúil ann ná imeacht rothaíochta a cuirtear ar siúl de ghnáth ar an Aoine dheireanach de gach mí i níos mó ná 300 cathair ar fud an domhain. Bunaíodh í ar dtús sa bhliain 1992 i San Francisco. Ní bhíonn cuspóir an imeachta curtha ar bhonn go foirmiúil de ghnáth, thar an gníomh díreach 'teacht le chéile' ag suíomh agus am áirithe agus taisteal mar ghrúpa trí shráideanna cathrach nó baile ar rothair. Bíonn grúpa gníomhaíoch bainteach le roinnt imeachtaí móra mar atá i mBúdaipeist, an Ungáir, a n-eagraíonn na turais agus a bpléann mianta agus fadhbanna na rothaithe leis an chomhairle chathrach.


Mais chriticiúil (sochdhinimic).
Is éard is mais chriticiúil ann ná téarma sochdhinimiciúil a rianaíonn go bhfuil go leor móimintim
i gcóras sóisialta ionas gur féidir leis an móiminteam sin a bheith féin-inbhuanaithe agus cruthaítear a thuilleadh fáis. D'fhéadfadh fachtóirí sóisialta tionchar a imirt ar an mhais chriticiúil, a leithéad agus an méid, an idirghaolmhaireacht agus leibhéal na cumarsáide i sochaí nó ceann dá fhochultúir.


Mais chriticiúil (innealtóireacht bogearraí).
Is éard is mais chriticiúil ann san innealtóireacht bogearraí ná téarma a úsáidtear le cur síos a dhéanamh ar chéim i saolré bogearraí: nuair a fhásann an cód foinseach ró-mhór lena bhainistiú go héifeachtach gan athscríobh iomlán. Ag chéim na Maise Criticiúla, is é an toradh a bhíonn ar fhabht a dheisiú ná fabht amháin nó níos mó a thionscain.


Bás teanga.
Sa teangeolaíocht is éard is bás teanga (freisin díobhadh teanga nó múchadh teanga) ann ná próiseas a théann i bhfeidhm i bpobal urlabhra ina laghdaítear leibhéal inniúlachta teanga na gcainteoirí go dtí sa deireadh go mbíonn mar thoradh air nach bhfuil cainteoirí dúchais fágta agus / nó líofa. Is féidir le bás teanga dul i bhfeidhm ar leagan cainte pearsanta, lena n-áirítear canúintí agus teangacha.
Níor chóir bás teanga a mheascadh le creimeadh teanga (ar a dtugtar freisin caillteanas teanga) a chuireann síos ar chaillteanas na hinniúlachta teanga ag leibhéal an duine aonair.


Rochester, Nua-Eabhrac.
Cathair i gContae Monroe, in iarthuaisceart Stát Nua-Eabhrac, i SAM, taobh ó dheas ó Loch Ontario is ea Rochester. Príomhbhaile Chontae Monroe atá ann. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 210,565 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 1,054,322 duine i mórcheantar na cathrach, ceantar a chuimsíonn freisin contaetha Genesee, Livingston, Ontario, Orleans agus Wayne (san iomlán nó i bpáirt). “Lárionad Domhanda na nÍomhánna” an leasainm a thugtar an an gcathair ar siocair go bhfuil na comhlachtaí Kodak agus Xerox ann. Tá Bausch & Lomb lonnaithe i Rochester chomh maith. Déantar a lán taighde teicneolaigh sa chathair ag na comhlachtaí seo, agus tá clú ar Ollscoil Rochester agus ar an Rochester Techonological Institute as a gcuid cláracha taighde teicneolaíochta, leighis agus eolaíochta.
Stair.
Na hIroquois a bhí ina gcónaí sa cheantar chomh fada siar agus a théann an taifead staire scríofa. Chaill ceithre threibh de chuid Chónaidhm na nIroquois seilbh ar na tailte sa chuid sin de Stát Nua-Eabhrac i ndiaidh don chuid ba mhó díobh seo troid ar son na Sasanach le linn Chogadh Réabhlódeach Mheiriceá (1776–1983). Ar 8 Samhain 1803, cheannaigh an Coirnéal Nathaniel Rochester agus beirt eile 100 acra timpeall ar thrí eas san Abhainn Genesee a bheadh úsáideach mar fhoinse cumhachta. Cúig dhuine déag a lonnaigh san áit i dtús báire. Sa bhliain 1825, osclaíodh an Chanáil Erie, rud a cheangail feirmeoirí an Mheániarthair le calafort Nua-Eabhrac. Chuaigh an chanáil tríd an chathair agus tháinig fás ar Rochesterville (mar a thugtaí ar an mbaile san am úd) dá réir sin. Faoin bhliain 1834, bhí 9,200 duine ina gcónaí ann. Nuair a tháinig na hiarnróid isteach blianta gairide ina dhiaidh sin, áfach, cuireadh an chanáil ó dheas ón bhaile.
Tharraing suíomh agus tionscal an bhaile mhóir na mílte imirceach. Orthu siúd bhí beirt ón Ghearmáin, John Jacob Bausch agus Henry Lomb, a thosaigh ag obair le chéile i lár na 1850idí agus a chuir Bausch & Lomb ar bun faoin bhliain 1861. Duine de bhunús Stát Nua-Eabhrac a bhí i George Eastman, fiontraí gnó a chuir an chomhlacht Eastman Kodak ar bun. Bhain tábhacht shóisialta agus pholaitiúil le Rochester chomh maith. Ba i Rochester a bhunaigh Frederick Douglass "The North Star", nuachtán mór na ndaonfhuasclóirí, sa bhliain 1847. Ba as Rochester Susan B. Anthony, daonfhuasclóir agus feiminí luath. Ag deireadh an 19ú haois, chuir an t-ainrialaí agus sóisialach Emma Goldman fúithi sa chathair ar feadh chúpla bliain agus í ag obair ar son lucht oibrithe na gceardlann allais.


Braiteoir.
Is éard atá i gceist le braiteoir ná uirlis a aithníonn comharthaí ón timpeallacht. Bíonn faisnéis á soláthar trí bhraiteoir nuair a tharlaíonn spreagadh faoi leith nó nuair a ghabhtar thar luach tairsí áirithe.


Andrew Cuomo.
Polaiteoir Meiriceánach agus gobharnóir Stát Nua-Eabhrac is ea Andrew Mario Cuomo (a rugadh ar 6 Eanáir 1957 in Queens, Nua-Eabhrac). Is é Andrew Cuomo an mac is sine ag Mario Cuomo (a rugadh sa bhliain 1932), a bhí ina ghobharnóir ar Stát Nua-Eabhrac freisin, agus ag Matilda Raffa. Tá dearthóir, Chris, ag Andrew chomh maith le deirfiúr, Maria. D'fhreastail sé ar Archbishop Molloy High School (1975) agus bhain céimeanna amach ó Ollscoil Fordham (1979) agus ó Scoil Dlí Albany (1982).
Ón bhliain 1991 go dtí an bhliain 2003 bhí Andrew Cuomo pósta le Kerry Kennedy, iníon le Robert Kennedy agus Ethel Kennedy. Rinne Cuomo agus Kennedy colscaradh. Tá triúr iníonacha acu: Mariah Matilda Kennedy Cuomo (a rugadh sa bhliain 1995), Cara Ethel Kennedy Cuomo (1995) agus Michaela Andrea Cuomo (1997).
Saol polaitiúil.
Aturnae Ginearálta Stát Nua-Eabhrac a bhí in Andrew Cuomo idir na blianta 2006 agus 2010. Tá saineolas aige ar chúrsaí lóistín agus títhíochta, agus d’oibrigh sé i gcoinne an truaillithe pholaitiúil. D’oibrigh sé ar feadh roinnt blianta i rialtas an Uachtarán Bill Clinton mar rúnaí stáit ar son títhíochta. Tá sé mór le Bill Clinton go fóill.
Toghadh é mar ghóbhanóir ar Stát Nua-Eabhrac sa bhliain 2010 i gcomharbas ar David Paterson, a bhí sa phost úd i ndiaidh d'Elliot Spitzer, an ghobharnóir roimhe sin, éirí as an phost mar gheall ar scannal faoi striapaigh. Ba bhaill den Pháirtí Daonlathach iad Paterson agus Spitzer, mar i gcéanna le Andrew Cuomo.


Angela Farrell.
Is amhránaí Éireannach í Angela Farrell a rugadh i nDún na nGall sa bhliain 1952. Rinne sí ionadaíocht ar son na hÉireann i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1971 leis an amhrán "One Day Love".


Sandie Jones.
Is amhránaí Éireannach í Sandie Jones a rugadh i gCorcaigh sa bhliain 1954. Rinne sí ionadaíocht ar son na hÉireann i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1972 leis an amhrán "Ceol an ghrá".
Tagairtí.
Jones, Sandie


Mainistir Chnoc Muaidhe.
Baile in Éirinn is ea Mainistir Chnoc Muaidhe (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae na Gaillimhe.


Mainistir Leathrátha.
Baile in Éirinn is ea Mainistir Leathrátha (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae an Longfoirt.


Mainistir Shruthla.
Baile in Éirinn is ea Mainistir Shruthla (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae an Longfoirt.


Sherbrooke, Québec.
Foirgnimh thraidisiúnta i Sráid Dufferin, Sherbrooke
Cathair i ndeisceart Chúige Québec, i gCeanada, is ea Sherbrooke. Tá sé suite san áit ina dtagann na haibhneacha Saint-François agus Magog le chéile sa limistéar riaracháin (Fraincis: région administrative) Estrie. Bhí 153,384 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2009, an séú cathair is mó i gCúige Québec. Tá timpeall agus 194,555 duine i mórcheantar Sherbrooke.
Is é Sherbrooke príomhionad an gheilleagair, na polaitíochta, cúrsaí cultúir agus institiúidí de gach aon chineál in Estrie, agus mar sin "Ríon na mBailecheantar Thoir" a thugtaí ar an gcathair timpeall casadh na 20ú haoise. (“Na Bailecheantair Thoir” an t-ainm a thugtaí ar an gcuid sin de Québec sular cumadh an t-ainm "Estrie" ón bhfocal Fraincise "est", nó "oirthear".) Déanann 40,000 mac léinn a gcuid staidéar ag Ollscoil Sherbrooke (Úniversité de Sherbrooke) gach bliain. Oibríonn 11,000 duine ag ranna éagsúla na hollscoile. Tá ollscoil níos lú ann freisin a fhreastalaíonn ar Bhéarlóirí, mar atá Bishop's University. Tá sléibhte agus locha i gceantar Sherbrooke agus tá páirc mhór sa chathair féin darb ainm Mont-Bellevue ina ndéantar sciáil le fána sa gheimhreadh.
Bunaíodh Sherbrooke sa bhliain 1793. Dílseoirí Meiriceánacha, agus iad ar an teitheadh ón gCogadh Réabhlóideach, a chéadchuir fúthu san áit. Orthu sin bhí feirmeoir ó Schenectady, Nua-Eabhrac darbh ainm Gilbert Hyatt, fear a chuir muileann plúir ar siúl. “Hyatt’s Mills” an t-ainm a bhí ar an sráidbhaile go dtí an bhliain 1818 nuair a athbhaisteadh é in onóir Ghobharnóir Ginearálta Cheanada, Sir John Sherbrooke, ar ócáid a fhillte go Sasana. Sa bhliain 2002, cuireadh Sherbrooke agus roinnt bailte beaga le chéile le hionad riaracháin amháin a dhéanamh díobh.
As Sherbrooke do Jean Charest, iar-phríomhaire Québec, agus Conrad Black, fear gnó agus údar.


Angela's Ashes.
Is leabhar Béarla leis an údar Éireannach Frank McCourt é Angela's Ashes (teideal an aistriúcháin Ghaeilge: "Luaithreach Angela"). Ghnóthaigh an leabhar dírbheathaisnéiseach seo Duais Pulitzer do McCourt. Rinneadh an leabhar a aistriú go 26 theanga éagsúil.


Ballapháipéar.
Páipéar balla ar chanbhás, lámhphéinteáilte, le chinoiserie agus ornáidí rocócó (timpeall 1765)Is éard is ballapháipéar (nó páipéar balla) ann ná cineál ábhair a úsáidtear chun ballaí tithe, oifigí, agus foirgnimh eile a chlúdach agus a mhaisiú ar na taobh istigh. Is gné amháin den mhaisiúcháin istigh í. Díoltar i rollaí é de ghnáth agus cuirtear é ar bhalla ag baint úsáide as taos bhallapháipéir. Is féidir teacht ar bhallapháipéir gan phatrún (ionas gur féidir é a bheith péinteáilte), uigeach (mar shampla Anaglypta), nó le grafaicí patrúnaithe.
Féadfar go mbeidh ar áireamh sna teicnící printéireachta seo; priontáil dhromchla, fótaghrábháil rothlach, priontáil scáileáin síoda, clódóireacht rothlach, agus priontáil dhigiteach. Tá seacht bpatrún bunúsach, mar a thuairiscítear grúpaí ballapháipéir, gur féidir a úsáid chun plána infinideach a chlúdach. Bíonn gach patrúin bhallapháipéir bunaithe ar na ngrúpaí seo. Is féidir le patrún amháin a eisiúint i ndathmhodhanna éagsúla.


Cuatro Torres Business Area.
Ceithre thúr ard i bpáirc ghnó i Madrid na Spáinne ar a dtugtar, Cuatro Torres Business Area nó Las Cuatro Torres sa ghnáthchaint, suite ar mhórshráid an Paseo de la Castellana i Maidrid (An Spáinn), Tugadh Madrid Arena ar an ionad ar dtús mar gurb ann a bhí páirceanna imeartha chlub sacair Real Madrid, ach athraíodh an t-ainm ar mhaithe le híomhá níos 'idirnáisiúnta' a thabhairt dó. Tá ceithre thúr ilstórach ann le hoifigí, óstán agus bialanna agus iad seo na ceithre fhoirgneamh is airde sa Spáinn.
Torre Caja Madrid, Torre PWC mar a bhfuil an t-óstán 5 réalta Madrid Tower, an Torre Crystal agus Torre Espacio.


Laitéis.
Laitéis á baint ó chrann.
Is éard is laitéis ann ná sú bainniúil plandaí áirithe (go mór mór an cineál a bhaintear as an gcrann rubair. Is éard atá sa rubar ná ábhar leaisteach a dhéantar as súlach an chrainn rubair. Is leacht de thiúis éagsúla é an laitéis. Dath bán a bhíonn ar an laitéis de ghnáth ach uaireanta bíonn sí trédhearcach nó daite, fiú. Is minic a bhíonn sí greamaitheach agus téachtann ar theacht i dteagmháil leis an aer di le hábhar leaisteach a sholáthar a úsáidtear i ndéantús rubair nádúrtha (an Hevea brasiliensis, mar shampla).


Cadfan ap Iago.
Ba Rí Gwynedd é Cadfan ap Iago (c. 580 – c. 625) (lean a réimeas ó c. 616 go dtí c. 625). Is beag an meid atá ar eolas againn ar stair Ghwynedd ón tréimhse seo, agus níl mórán eolais againn faoi Chadfan agus a réimeas.
Faightear cibé eolas atá againn mar gheall ar an duine stairiúil ó a láithreas sna ginealaigh ríoga, as a bhronnadh do Naomh Beuno le haghaidh mainistreach ag Clynnog Fawr, agus as a leac uaighe inscríofa.
Ba mhac agus chomharba an Rí Iago ap Beli é Cadfan, agus tá sé liostaithe sna ginealaigh Harley agus i nginealaigh Choláiste Íosa, MS. 20.


Mata Hari.
Mata Hari ab ea céimainm na mná Margaretha Geertruida "Grietje" Zelle (7 Lúnasa 1876, Leeuwarden - 15 Deireadh Fómhair 1917, Vincennes).
Ba rinceoir coimhthíoch Freaslannach í agus ba chúirtéiseánach freisin í. Cuireadh ina leith go raibh sí ag spiaireacht ar son na nGearmánach agus cuireadh chun báis í sa Fhrainc le linn an Chéad Chogadh Domhanda.


Països Catalans.
Léarscáil na críocha ina labhraítear an Chatalóinis (na limistéir leis an dath buí)
Luadh an téarma Països Catalans ar dtús, ag deireadh na 19ú haoise, ach d'fhan sé in úsáid go teorainneacha i measc líon beag d'údair Catalóinise go dtí na 1960idí déanacha agus na 1970í, Ina dhiaidh sin chuaigh sé i bhfeidhm ar dhaoine mar théarma a bhí luchtaithe go pholaitiúil, le linn réimeas an ghinearáil Francisco Franco a bheith ag dul i léig.
Mar sin, mhéadaigh brí an téarma amach chuig réimse na polaitíochta. Bhain an-chonspóid leis an téarma i rith Idirthréimhse na Spáinne, ach go hairithe i Valencia le linn na 1980í.


Caergybi.
Eaglais Naomh Cybi ag Caergybi
An baile is mó i gcontae Ynys Môn in iarthuaisceart na Breataine Bige is ea Caergybi (Béarla: "Holyhead"). Is calafort mór é freisin in aice leis an Mhuir Éireann, ag freastal ar Éirinn.
In ainneoin é a bheith ina bhaile is mó sa chontae, le daonra de 11,237 (daonáireamh 2001), ní hé baile an chontae é agus níl sé fiú ar an oileán 'Ynys Môn' ach ar Ynys Gybi (Béarla: "Holy Island").
Ar dtús báire, cheangail an droichead an Pontrhydybont (Béarla: "Four Mile Bridge") é le Ynys Môn. I lár an 19ú haois, mhaoinigh an Tiarna Stanley, a bhí ina dhaonchara áitiúil, tógáil cabhsa níos mó ar a dtugtar ar go háitiúil "An Cob". Anois, iompraíonn sé an A5 agus an líne iarnróid. Ritheann an carrbhealach dúbailte A55 comhthreomhar leis an cob ar chabhsa nua-aimseartha.


Scadán.
Iasc olúil é an scadán den ghéineas "Clupea", a bhíonn ar fáil in uisce éadomhain teomheasartha an Aigéin Chiúin Thuaidh agus an Atlantaigh Thuaidh, lena n-áirítear an Mhuir Bhailt. Aithnítear trí speiceas de "Clupea". Féadfaidh na taxa is mó, an scadán Atlantaigh ("Clupea harengus") agus scadán an Aigéin Chiúin ("Clupea pallasii") beirt a roinnt ina fhospeiceas. Is éisc fhoráiste iad na scadáin a ngluaiseann i scoileanna móra, ag teacht san earrach chuig cóstaí na hEorpa agus Mheiriceá, áit a ngabhtar, a sailltear, a ndeataítear, a mharanáiditear agus a n-uachtaraítear iad.


Julius Leber.
Julius Leber sa Dhaon-Chúirt (is dócha ar an 20 Deireadh Fómhair, 1944)
Ba pholaiteoir sóisialach Gearmánach é Julius Leber (16 Samhain, 1891 - 5 Eanáir, 1945), comhalta den SPD, agus ba chéile comhraic gníomhach é in aghaidh an Naitsíochais. Ghlac sé páirt san chomhcheilg ar an 20 Iúil 1944, iarracht chun Adolf Hitler a fheallmharú.


Mastóidíteas.
Ionfhabhtú i gcnámh na huisinne is ea an mhastóidíteas. Tá meall, nó cnap, sa chnámh siar ón gcluas ar a dtugtar an “mhastóid”. Tá spásanna sa mheall cnáimhe sin a bhfuil aer iontu agus is ansin a bhíonn an t-ionfhabhtú. De ghnáth tarlaíonn an mhastóidíteas nuair nach gcuirtear cóir cheart ar an "otitis media", ionfhabhtú sa chluas láir.
Cógais, máinliacht nó an dá rud le chéile an chóir leighis a chuirtear ar dhuine an a bhfuil an mhastóidíteas air nó uirthi. Le forbairt na gcógas frithbheathach tá an galar seo éirithe gann i dtíortha forbartha an domhain. Gan chúram leighis, thig leis an ionfhabhtú leathadh isteach i gcodanna eile in aice chnámh na huinsinne, an inchinn san áireamh, agus bíonn fadhbanna troma ann dá bharr sin. Is galar marfach pianmhar í an mhastóidíteas gan chúram. Bhíodh an mhastóidítis ar cheann de phríomhchúiseanna an bháis i measc páistí. Thig leis an galar corrdhuine fásta a bhualadh freisin.


Mitt Romney.
Polaiteoir agus fear gnó Meiriceánach is ea Willard Mitt Romney (a rugadh ar 12 Márta 1947). Ní gnách a chéad ainm a úsáid. Seachtódú gobharnóir Massachusetts a bhí i Mitt Romney, ó 2003 go 2007. Ba iarrthóir an Pháirtí Phoblachtaigh é d’uachtaránacht na tíre sin sa bhliain 2012.
Rugadh Mitt Romney i Detroit, Michigan, an páiste is óige as ceathrar. Is iad Margo Lynn, Jane LaFount agus G. Scott an triúr eile den chlann. Bhí bearna sé bliana idir breith an duine ba dhéanaí díobhsan agus a bhreith féin. Ainmníodh Mitt Romney i ndiaidh J. Willard Marriott na n-óstán agus dlúchara a athar, agus Milton “Mitt” Romney, peileadóir leis na Chicago Bears agus col ceathrar lena athair. George W. Romney ainm a athar agus Lenore (née LaFount) Romney ainm a mháthar. Mormonach atá ann.


Hevea brasiliensis.
Is speiceas crainn é an "Hevea brasiliensis", den ghéineas Hevea agus an fine Euphorbiaceae. Baintear laitéis uaidh a úsáidtear d'fhonn cúitiúc a dhéanamh.


Cúitiúc.
Is ábhar é an cúitiúc a tháirgtear tríd an laitéis nádúrtha a shileann ó phlandaí áirithe a phróiseáil (m.sh., an "Hevea brasiliensis") nó go saorga ó ola atá scagtha. Tá an cúitiúc mar chuid d'fhine na leaistiméirí. (Is polaiméirí iad na leaistiméirí.)


Clogra.
Foireann clog le réim dhá ochtach nó níos mó, i dtúr nó tógáil ard eile, a fheidhmítear go meicniúil nó de láimh chun foinn nó ceol ilfónach níos casta a sheinm. Go minic san Eoraip, bíonn clograí comhshnaidhmthe le cloig ghreanta phoiblí.


Brioclón.
Is cineál de bhéile é an brioclón a chaitear idir am bricfeasta agus am lóin. Meascán a bhíonn ann idir an cineál bia a itear de ghnáth don bhricfeasta agus an bia a itear don lón. Is meascán é an focal "brioclón" de na focail "bricfeasta" agus "lón".


An tIonchoisne.
Is éard a bhí i gceist leis an tIonchoisne (Laidin: "Inquisitio Haereticae Pravitatis" - An fiosrúchán ar shaobhadh eiriciúil) ná eiricigh a chuardach, a chur fá thriail agus a smachtú, ag institiúidí éagsúla laistigh de chóras ceartais na hEaglaise Chaitlicí Rómhánaí. Thosaigh sé amach sa 12ú haois, le tabhairt isteach an céasadh le haghaidh géarleanúna na heiriceachta. Baineadh úsáid as cleachtais ionchoisne chomh maith le haghaidh coireanna in aghaidh an dlí Chanónta.
Sainmhíniú.
Is féidir leis an téarma An tIonchoisne a bheith infheidhme maidir le haon cheann de na hinstitiúidí éagsúla a throid i gcoinne na n-eiriceach (nó ciontóirí eile in aghaidh an dlí Chnónta) laistigh de chóras ceartais na hEaglaise Chaitlicí Rómhánaí.
Go hiondúil, úsáidtear an téarma "An tIonchoisne" i gcomhthéacs na hEaglaise Chaitlicí Rómhánaí. D'fhéadfadh sé bheith bainteach freisin le;
Go ginearálta, bhain an tIonchoisne ach le hiompar eiriciúil lucht leanúna nó le hiompaithigh Caitliceacha, agus níor bhain sé leo siúd a bhí lasmuigh dá dlínse, cosúil le Giúdaigh nó Moslamaigh.
Binsí agus institiúidí ionchoisne.
Roimh an 12ú haois, cheil an Eaglais Chaitliceach ionchoisne cheana féin, go hiondúil trí chóras toirmisc eaglasta nó príosúnachta, ach sin gan úsáid a bhaint as chéasadh, agus is annamh go raibh bású i gceist.
Chuir roinnt grúpaí reiligiúnacha in aghaidh a leithéid de phionóis, cé gur bhain roinnt tíortha úsáid as phionós an bháis in aghaidh na heiriceachta.
Sa 12ú haois, chun dul i ngleic le fás an Chatárachais, ghlach níos mó rialtas tuata páirt sa bhrú faoi chois na n-eiriceach. Chuir an Eaglais ar chomhairlí comhdhéanta de easpaig agus ardeaspaigh ionchoisní a bhunú. Bunaíodh an chéad ionchoisne i Languedoc (i ndeisceart na Fraince) sa bhliain 1184.
Sa 13ú haois, chuir an Pápa Gréagóir IX (réimeas 1227-1241) de dhualgas an tIonchoisne fá stiúrú na nOrd Déirce, go mórmhór na Doiminicigh.
Bhain siad úsáid as nós imeachta fiosrúchánach, cleachtas dlí a bhí coiteann ag an am sin. Mheas siad an eiriceacht ina n-aonar, ag baint úsáide as na húdaráis áitiúla chun binse a bhunú agus chun na n-eiriceach a ionchúiseamh. Tar éis dheireadh an dara haois déag, bheadh Ardchúistiúnaí (Laidin: "Inquisitor Generalis") i gceannas ar gach ionchoisne, nós a leanadh ar aghaidh go dtí an 19ú haois.
Ag tús an 16ú haois, bhí an cuma ar an scéal go raibh seasamh ceannasach bainte amach ag an Eaglais Chaitliceach mar an t-údarás reiligiúnach bunaithe i lár agus in iarthair na hEorpa agus an creideamh in uachtar ar thírdhreach ina raibh an Giúdachas, an Waldeinsiachas, an Hussiteachas, an Lollardachas agus ar dheireadh na Moslamaigh cloíte al-Andalus (Múraigh na na Spáinne) fágta gan bhrí i dtéarmaí a líon nó a dtionchar. Nuair a bhraith institiúidí na heaglaise iad féin faoi bhagairt ag eiriceacht agus siosma an Reifirméisin Phrotastúnaigh, frithghníomhaigh siad.
Ar 21 Iúil, 1542, d'fhógair an Pápa Pól III an "Licet ab initio" an Bunreacht Aspalda, agus bunaíodh 'Príomh-Chomhthionól Naofa an Ionchoisne Uilígh', agus foireann de chairdinéil agus d'oifigigh eaglasta aige. Bhí de chúram ar an bPríomh-Chomhthionól seo "ionracas an chreidimh a chothabháil agus earráidí agus bréagfhoirceadail a scrúdú agus a thoirmeasc ".


Fíricsean.
Is éard is fíricsean nó scéalaíocht fhíricbhunaithe ann ná seánra litríochta ina gcuirtear cleasaíocht stíle agus scríbhneoireachta an fhicsin i bhfeidhm ar imeachtaí a thit amach i ndáiríre. Na húrscéalta a scríobhtar i stíl an fhíricsin, tugtar úrscéalta neamhfhicsin orthu.
Glactar leis go coitianta gurbh é Truman Capote a chuir bun leis an bhfíricsean nua-aimseartha nuair a d'fhoilsigh sé an t-úrscéal neamhfhicsin "In Cold Blood" ("As Fuil Fhuar") sa bhliain 1966, ach ar ndóigh, is féidir tús an tseánra a rianú a fhad ar ais sa stair. Mar shampla, is féidir a rá gur cineál fíricsin atá i gceist le "Historia regum Britanniae", an chroinic faoi ríthe na Breataine a tháinig ó pheann Gofraidh ó Mhonmouth, sa 12ú haois. Le sampla níos nua-aimseartha a lua, bhain an t-iriseoir Airgintíneach Rodolfo Walsh úsáid as cleasa insinte agus scríbhneoireachta a shamhlaítear le seánra an fhíricsin nuair a bhreac sé síos a leabhar "Operación Masacre", tuarascáil iriseoireachta faoin dóigh ar cuireadh daoine de lucht leanúna Juan Perón chun báis go mídhlíthiúil i ndiaidh na hiarrachta a rinne siad sa bhliain 1956 Perón a chur ar ais i gceannas ar an tír. Tháinig an saothar i gcló sa chéad bhliain i ndiaidh na n-imeachtaí (1957) agus naoi mbliana roimh chéadfhoilsiú leabhar Capote.
Samplaí eile den úrscéal neamhfhicsin iad "Hell's Angels: The Strange and Terrible Saga of Outlaw Motorcycle Gangs" le Hunter S. Thompson, "Armies of the Night" le Norman Mailer, nó "Roots" le Alex Haley. I litríocht na Gaeilge, is iad úrscéalta stairiúla Eoghain Uí Thuairisc is cosúla leis an bhfíricsean.
Is deacair go minic an fíricsean a dhealú ón tuarascáil iriseoireachta. Mar shampla, is féidir "Shankill Butchers" le Martin Dillon a léamh mar a bheadh úrscéal ann.


Valentin Rasputin.
Scríbhneoir Rúiseach é Valentin Grigoryevich Rasputin (ar an 15 Márta a rugadh é, sa bhliain 1937; shíothlaigh sé ar 14 Márta 2015) agus é ar duine de na "prós-scríbhneoirí tuaithe" ina thír dhúchais. Chaith sé cuid mhór dá shaol i réigiún Irkutsk sa tSibéir, agus is é is téama dá chuid scríbhinní ná scoiteacht agus anóime an tsaoil chathartha agus an troid a chuireann muintir na tuaithe ar son a saoil shimplí féin, le teacht slán ón gcathair.
Is é an saothar is clúití dár tháinig óna pheann ná "Прощание с Матёрой/Proshchanie s Matyoroi" ("Slán ag Matyora"), gearrscéal fada faoi oileán Matyora sa tSibéir atá le fágáil faoin uisce, agus taiscumar nua á thógáil. Meafar atá ann a thugann cur síos ar léirscrios an nádúir Rúisigh sna blianta Sóivéadacha in ainm an dul chun cinn.
Leis na blianta beaga anuas, áfach, táthar á chur i leith Rasputin go bhfuil sé go róthréan in éadan an tsaoil nua-aimseartha agus go mbíonn sé ag comhoibriú le náisiúnaithe frith-Ghiúdacha.
A shaol.
Tháinig Valentin Rasputin chun saoil i sráidbhaile Ust-Uda i gCúige Irkutsk sa tSibéir. Bhí a athair ag obair do shiopa comharchumainn an tsráidbhaile, agus a mháthair ina banaltra. Ní raibh Valentin óg i bhfad ar an saol, nuair a d'aistrigh an teaghlach go léir go sráidbhaile eile sa cheantar, Atalanka. Bhí an dá shráidbhaile suite cois Abhainn Angara, agus fágadh faoin uisce iad nuair a tógadh Taiscumar Bryansk sna seascaidí, ionas gurbh éigean don dá phobal socrú síos ní b'fhaide ón abhainn. Ag trácht ar bhlianta a chéad óige dó ní ba déanaí, dúirt Rasputin gur tréimhse shona a bhí ann i ndiaidh an iomláin, cé go raibh a mhuintir i gcruachás go minic.
Bhí Valentin beag sách seanchríonna mar pháiste, agus é thar barr ag tógáil léinn ar scoil. Nuair a bhí an bhunscoil ceithre bliana críochnaithe aige sa bhliain 1948, chuaigh sé go hUst-Ude arís, leathchéad ciliméadar ó Atalanka, le dul ar mheánscoil. Bhí sé ar an gcéad pháiste ó Atalanka a bhain amach ardteastas na meánscoile mar sin.
Chuaigh sé go hOllscoil Irkutsk ag foghlaim léinn agus bronnadh a chéim air sa bhliain 1959. Ansin chuaigh sé le hiriseoireacht mar ghairm bheatha, agus é ag scríobh do nuachtáin an "Komsomol" (ógeagras an Pháirtí Chumannaigh san Aontas Sóivéadach) in Irkutsk agus in Krasnoyarsk.


Prós-scríbhneoirí tuaithe (litríocht na Rúise).
Gluaiseacht liteartha san Aontas Sóivéadach a bhí i gceist leis na prós-scríbhneoirí tuaithe, (Rúisis: "Деревенская проза/Derevenskaya proza" - is féidir é a aistriú mar "phrós na mbailte beaga" freisin, agus is é "village prose" an téarma is coitianta a úsáidtear sa Bhéarla) a tháinig chun saoil i ré Nikita Khrushchev agus a bhláthaigh i rith na tréimhse ó na seascaidí go dtí na hochtóidí. Bhí na scríbhneoirí seo ag lochtú shaol na gcalchas agus ag tabhairt urraime do sheanluachanna na Rúise réamhréabhlóidí. Is iad Aleksandr Yashin, Valentin Rasputin, Vasiliy Belov, Fyodor Abramov, Boris Mozhayev agus Vasiliy Shukshin na scríbhneoirí is mó a shamhlaítear le prós na tuaithe, ach is féidir téamaí tipiciúla de chuid na gluaiseachta seo a aithint ag údair eile, cosúil le hAleksandr Solzhenitsyn féin: is é an gearrscéal fada úd "Matryonin dvor" ("Tigh Mhatryona") an saothar leis is mó a chuireann prós na tuaithe i gcuimhne don léitheoir.
Idéalaítear saol traidisiúnta na tuaithe Rúisí ar bhealach cineál maoithneach i gcuid de shaothar na scríbhneoirí seo, agus de réir mar a bhí an ghluaiseacht ag forbairt léi, chuaigh cuid acu - Valentin Rasputin ach go háirithe, i dtreo an náisiúnachais, an fhrith-Ghiúdachais agus na seineafóibe. Go teoiriciúil, bhí prós-scríbhneoirí na tuaithe ag lochtú an rialtais Shóivéadaigh agus an chórais pholaitiúil, ach ó bhí a gcuid náisiúnachais ag treisiú leis an stát, ní raibh siad thíos leis an gcinsireacht mar a bhí na heasaontóirí eile, iad siúd a raibh suim acu i liobrálachas an Iarthair. Ón taobh eile de, bhí a lán acu ina gceannródaithe ag cosaint an chomhshaoil is an dúlra san Aontas Sóivéadach freisin.


John Halligan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é John Halligan. Tá sé ina theachta neamhspleách.
Tá Halligan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Alex White.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Bhaile Átha Cliath Theas é Alex White. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus is abhcóide é.
Tá White ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Valparaíso, an tSile.
is é Valparaíso príomhchathair réigiún Valparaíso sa tSile. Tá 270.242 duine ina gcónaí ann (2002).
Stair.
16 Lúnasa 1906, fuair timpeall is 20,000 duine bás i gcrith talún i Valparaíso na Sile (Méid creatha talún: 8.2).


La Serena, an tSile.
Is í La Serena príomhchathair réigiún Coquimbo. Tá 160.148 duine ina gcónaí ann (2002).


Antofagasta, an tSile.
Príomhchathair réigiún Antofagasta is ea Antofagasta. Tá 296.905 duine ina gcónaí ann (2002).


Temuco, an tSile.
Príomhchathair réigiún Araucanía is ea Temuco. Tá 245.347 duine ina gcónaí ann (2002).


Puerto Montt, an tSile.
Príomhchathair réigiún Los Lagos is ea Puerto Montt. Tá 175.938 duine ina gcónaí ann (2002).


Molinicos.
Bardasacht i gcúige Albacete, Castile-La Mancha, sa Spáinn is ea Molinicos. Tá timpeall ar 1.060 duine ina gcónaí ann.


Bá Ceredigion.
Is ionraoin nó góilín mór de Mhuir Éireannn í Bá Ceredigion'", ag eangaigh chósta thiar na Breataine Bige idir Ynys Enlli, Gwynedd, sa tuaisceart, agus Pencaer, Sir Benfro, sa deisceart. Is í an bhá is mó sa Bhreatain Bheag í.
Tá tránna go leor i bBá Ceredigion, agus fiadhúlra ar leith aige. Ó Chosán Cósta Cheredigion ("Llwybr Arfordir Ceredigion") is minic gur féidir le duine deilfeanna bolgshrónacha, muca mara agus rónta glasa an Atlantaigh a thabhairt faoi deara.Tá an daonra is mó de na deilfeanna bolgshrónacha sa Ríocht Aontaithe lonnaithe sa bhá seo.
Tá go leor den chósta thart timpeall na bá ina thalamh fheirme thorthúil, poncaithe le bailte agus ionaid saoire cois farraige ar nós Abergwaun, Cei Newydd, Aberaeron, Llan-non, Aberystwyth, Y Borth, Aberdyfi, Tywyn, Abermaw, Porthmadog agus Pwllheli ar an Chósta Caimbriach.
Sreabhann na haibhneacha móra seo a leanas isteach sa bhá;Afon Glaslyn, Afon Teifi, Afon Rheidol, Afon Dyfi, Afon Aeron, Afon Dysynni agus Afon Mawddach.


Sœur Sourire.
Ba é Soeur Sourire (nó "Siúr an Mhiongháire" sa Ghaeilge) ainm stáitse Jeanne-Paule Marie (nó Jeanine) Deckers, bean rialta Bheilgeach a thuill cáil mar amhránaí. Rugadh í ar an 17 Deireadh Fómhair, 1933 agus fuair sí bás ar an 29 Márta, 1985. An tSiúr Luc-Gabriel an t-ainm reiligiúnda a bhí uirthi. Chuaigh sí sna Doiminicigh sa bhliain 1959 agus, sa bhliain 1963, bhí ráchairt ar fud an domhain ar an amhrán "Dominique", a chum sí féin agus a chan sí chun sochair a hoird. D'fhág sí an t-ord, agus ón mbliain 1967 rinne sí a slí bheatha faoin ainm Luc Dominique. Agus na húdaráis chánach sa Bheilg ina diaidh, chuir sí lámh ina bás féin sa bhliain 1985.


Concord, New Hampshire.
Cathair i lár stát New Hampshire sna Stáit Aontaithe é Concord. Tá an chathair suite ar bhruach na hAbhann Merrimack. Bhí 42,695 duine ina gcónaí in Concord nuair a rinneadh an daonráireamh deireanach sa bhliain 2010. Príomhchathair New Hampshire agus Chontae Merrimack atá ann.
Stair.
Daoine den phobal bundúchasach Pennacook de chuid na nAbenaki a chónaigh sa cheantar sular tháinig na hEorpaigh. Rinne siad iascaireacht sa Merrimack agus curaíocht. Ba bhealach tábhachtach taistil í an abhainn agus na hIndiaigh ag dul ó Loch Winnepesaukee sa tuaisceart ó dheas go dtí an cósta Atlantach agus aneas arís.
Chuir coilínigh as Haverhill, Massachusetts fúthu san áit idir 1725 agus 1727 faoin ainm Plandáil Phenacook (a scríobhadh le "n" amháin). Cuid de Chúige Bhá Massachusetts ab ea New Hampshire san am úd. Cuireadh bardas ar bun sa bhliain 1734 faoin ainm Rumford. Athbhaisteadh an baile mar Concord sa bhliain 1765 mar gheall ar an gcomhaontú (“concord”) idir Rumson agus an baile Bow a shocraigh an teorainn idir an dá bhaile. Cuireadh rialtas an stáit isteach i gConcord sa bhliain 1808.
Geilleagar.
Sa naoú haois déag bhí clú ar Choncord as an déantús troscáin agus as na cairéil éibhir a bhí ann. Dhéanadh Concord Coaches cóistí sa chathair freisin. Dhéantaí teicstílí sa chuid de Choncord ar a dtugtar Penacook. Ionad réigiúnda iarnród a bhíodh in Concord faoin am sin. Inniu, tá seirbhísí sláinte, árachas, clódóireacht (Concord Litho) agus an rialtas tábhachtach sa gheilleagar áitiúil.
Déimeagrafaic.
Is den chine geal iad 91.8% den daonra, 3.4% de chúlra Áiseach, 2.2% den chine ghorm, agus 1.8% de chine measctha. De réir an daonáirimh sa bhliain 2000, $42,447 an teacht isteach teaghlaigh bliantúil meánach agus $21,976 an teacht isteach per capita sa chathair.
Polaitíocht agus cultúr.
Tá comhairle baile le 14 ball agus méara a thoghtar gach dara bliain. Is é Jim Bouley (Daonlathach) an méara faoi láthair. Is é "The Concord Monitor" an t-aon nuachtán laethúil in Concord. I dteannta na scoileanna poiblí agus seicteacha is gnách, tá St. Paul’s, ardscoil phríobháideach cháiliúil na huasaicme, agus Scoil Dlí Ollscoil New Hampshire.


Éicitíopa.
San éiceolaíocht éabhlóideach, is éard is éicitíopa ann ná daonra de speiceas a fhanann beo mar ghrúpa ar leith, trí roghnú comhshaoil ​​agus leithlisiú geografach agus atá inchomparáide le fhospeiceas tacsanomaíoch.


Tom Hayes.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Dheisceart Thiobraid Árainn é Tom Hayes. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Hayes ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Séamus Healy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Dheisceart Thiobraid Árainn é Séamus Healy. Tá sé ina bhall de Ghrúpa Gníomhaíochta na n-Oibrithe is iad atá Dífhostaithe.
Tá Healy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Yann Fouéré.
Aistí agus náisiúnaí Briotánach a bhí in Yann Fouéré a rugadh in Aignan, sa Departamant Gers, i ndeisceart na Fraince ar 26 Iúil 1910 agus a fuair bás ar 21 Deireadh Fómhair 2011 in aois a 101 bliain.
Bhunaigh sé ‘Ar Brezhoneg er Skol’ sa bhliain 1934, an chéad eagras abhcóideachta i gcomhair mhúineadh na Briotáinise sna scoileanna. Bhí sé ina leas-uachtarán ar ‘Kevredigez Broadel Breiz’ (Aontas Réigiúnaithe na Briotáine) sna 30í. Bhí sé ina rúnaí ginearálta ar eagras a bunaíodh chun plé a dhéanamh ar chearta na mBriotánach, sé sin ‘Comite Consultatif de Bretagne’ nó Coiste Comhairleach na Briotáine agus bhí sé ina eagarthóir/stiúrthóir ar dhá nuachtán laethúla polaitiúla, ‘La Bretagne’ agus ‘L’Avenir de la Bretagne’. Bhí sé ar dhuine de bhunaitheoirí an Chonartha Cheiltigh sa bhliain 1961.
Chuaigh sé ar deoraíocht ón mBriotáin i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, tráth a raibh na mílte Briotánach á ngabháil ag údaráis na Fraince. Fuair sé tearmann éigin sa Bhreatain Bheag agus ansin d’aistrigh sé go Conamara, áit ina raibh cónaí air lena theaghlach ar feadh tréimhse sular fhill sé ar an bhFrainc roimh 1955.
Seoladh aistriúchán Béarla dá leabhar ‘La Maison du Connemara’ i Leabharlann Náisiúnta na Breataine Bige ar 16 Meán Fómhair, 2011 agus bhí a iníon Rozenn Fouéré Barrett agus a mhac Erwan Fouéré i láthair ag an ócáid sin.


Breatnaigh.
Is grúpa eitneach agus náisiún iad na Breatnaigh (An Bhreatnais: "Cymry") a bhaineann leis an Bhreatain Bheag agus an Bhreatnais.
Tugann John Davies le fios gur féidir le tionscnamh "náisiún na Breataine Bige" a rianú siar go dtí deireadh an 4ú haois agus tús an 5ú haois, tar éis imeacht na Rómhánach ón Bhreatain, cé gur cosúil go raibh na teangacha P-Cheilteacha á labhairt sa Bhreatain Bheag i bhfad níos faide na sin. Úsáidtear an téarma 'Breatnaigh' le haghaidh daoine ón Bhreataine Bheag agus daoine le
sinsearacht na Breataine Bige a airíonn iad féin nó a airítear go bhfuil oidhreacht chultúrtha agus tionscnamh eitneach coiteanna acu.
Daoine


Aistriúchán.
Cumarsáid scríofa atá san aistriúchán ina dtiontaítear brí téacs as teanga amháin go teanga eile. Tugtar an teanga foinse ar an mbunteanga nó an teanga lena dtosaítear agus tugtar an sprioctheanga ar an teanga lena gcríochnaítear. Tugtar aistritheoir ar an duine a dhéanann an t-aistriúchán agus bíonn eolas aige ar dhá theanga, ar a laghad, d'fhonn aistriúchán ar chaint nó ar théacs scríofa a tháirgeadh sa sprioctheanga. Ní hamháin go mbíonn tuiscint mhaith ar an téacs ag teastáil ón aistritheoir, bíonn sé riachtanach go mbeadh sé in ann leagan éifeachtach a chur ar fáil sa sprioctheanga a luíonn le nádúr na teanga sin. Tugtar aistriúchán ar an bpróiseas ina ndéantar aistriúchán agus ar thoradh an phróisis sin freisin, sé sin an saothar a thagann as.
Bíonn an baol i gcónaí ann go dtabharfadh an t-aistritheoir struchtúr agus nathanna cainte na teanga foinse isteach leis sa sprioctheanga agus é ag aistriú téacs, sé sin go mbeadh traschur truaillithe ann. Ar an taobh eile de, is féidir le focail agus nathanna iasachta cur go mór le teanga ar bith. I gcás mionteangacha moltar bheith cúramach gan an iomarca leaganacha iasachta a ligean isteach ar fhaitíos go mbáfaí an teanga ar fad i dtuile nathanna ón mórtheanga. Aistrítear go leor cineálacha téacs, idir theicniúil agus liteartha agus eile.
Mar gheall ar an mór-éileamh a bhí ann ar dhoiciméadú gnó de bharr Réabhlóid na Tionsclaíochta, a thosaigh i lár an 18ú haois, tháinig foirmiúlú agus speisialú ar cheird an aistriúcháin agus bunaíodh scoileanna tiomanta agus cumainn ghairmiúla.


Bayda.
Is cathair é Bayda nó al-Bayda nó el-Bëida in oirthuaisceart na Libia. Tá breis is 250,000 (2010) duine ina gcónaí ann. Is é an ceathrú cathair is mó sa Libia. Ciallaíonn ainm na cathrach "an (ceann) bán" san Araibis.


European Border Breakers Awards.
__NOTOC__Duais na mBristeoirí Teorann san Eoraip 2012 - Selah Sue - le Mike Breeuwer Gach bliain aithníonn Duaiseanna na mBristeoirí Teorann san Eoraip (EBBA) an rath a tháinig ar 10 n-ealaíontóir nó ngrúpa a shroicheann lucht éisteachta lasmuigh dá dtíortha féin leis an gcéad albam uathu a eisíodh go hidirnáisiúnta sa bhliain roimhe sin. Ar bhuaiteoirí Dhuais na mBristeoirí Teorann san Eoraip áirítear Adele, Tokio Hotel, The Baseballs, Zaz, Lykke Li, Milow, Katie Melua, Damien Rice, Caro Emerald, Stromae and Mumford & Sons.
Eagrú.
An Coimisiún Eorpach a sheol Duaiseanna EBBA agus is duaiseanna de chuid an Aontais Eorpaigh iad. Fundúireacht Noorderslag, a bhfuil de chúram uirthi dáileadh phopcheoil na hEorpa a spreagadh, a eagraíonn an roghnú agus searmanas an bhronnta.Duais na mBristeoirí Teorann san Eoraip 2012 - Na buaiteoirí uile - le Mike Breeuwer
Duais Rogha an Phobail.
Ó 2010, bíonn vótáil ar líne le teacht ar an mbuaiteoir Dhuais EBBA a gheobhaidh Duais Rogha an Phobail, anuas ar ar ngnáthdhuais. An chéad bhuaiteoir, b'shin an t-amhránaí-cumadóir ceoil Milow. Bhuaigh an banna raic is roll Gearmánach The Baseballs in 2011.
Duais na mBristeoirí Teorann san Eoraip 2012 - Anna Calvi - le Mike Breeuwer
An seó.
Ó 2009 bíonn searmanas na nduaiseanna ar siúl in Eanáir gach bliain, le linn na féile Eurosonic Noorderslag, i gcathair Groningen na hÍsiltíre,arna léiriú ag an aoi is ceoltóir BBC Jools Holland. Ceolann buaiteoirí Dhuais EBBA beo i rith an tseó, agus le linn na féile féile féin. Tugtar cuireadh do bhuaiteoirí na mblianta roimhe sin casadh mar aíonna speisialta. Taifeadann an cainéal craolacháin poiblí NOS/NTR and searmanas agus craoltar trí NET3 é. Craoltar an seó gach bliain ar roinnt cainéal teilifíse Eorpach.
Cúlra.
An Coimisiún Eorpach a thionscain Duaiseanna EBBA in 2004. Trí na duaiseanna, tá faoin gCoimisiún Eorpach cúrsaíocht thrasteorann an phopcheoil a spreagadh agus aird a tharraingt ar mhór-éagsúlacht ceoil na hEorpa. Clár Cultúir an Aontais Eorpaigh a thacaíonn le Duaiseanna na mBristeoirí Teorann san Eoraip, agus tá faoi soghluaisteacht thrasteorann na n-ealaíontóirí is na ngairmiúlach ceoil a spreagadh; cúrsaíocht thrasteorann an aschurtha chultúrtha is ealaíne a mhisniú; agus comhphlé idirchultúrtha a chothú.
Buaiteoirí Dhuaiseanna EBBA 2012.
Buaiteoir Dhuais Rogha an Phobail: Selah Sue
Buaiteoirí Dhuaiseanna EBBA 2011.
Buaiteoir Dhuais Rogha an Phobail: The Baseballs
Buaiteoirí Dhuaiseanna EBBA 2010.
Buaiteoir Dhuais Rogha an Phobail: Milow


Íbis Mhaol Thuaisceartach.
Is éan imirceach í an Íbis Mhaol Thuaisceartach ("Geronticus eremita") a bhíonn ar fáil i ngnáthóga seasca mar leath-fhásaigh nó creagacha, gar go minic do huisce reatha. Tá an íbis dhubh shnasta (70-80 cm) seo, murab ionann agus baill eile den teaghlach, neamh-threafa, le haghaidh agus ceann dearg neamhchleiteach agus le ghob fada cúrach. Pórann sí go choilíneach ar chósta nó laftáin aille sléibhe, áit ina leagann sí de ghnáth 2-3 uibheacha i nead maidí, agus bíonn sí beo ar laghairteanna, feithidí, agus ainmhithe beaga eile.


Moshchena.
Is sráidbhaile é Moshchena suite in iarthuaisceart na h-Úcráine. Tá sé ina lárionad riaracháin do pharóiste ("rada") Moshchena agus é suite i gcúige (oblast) Volyn.


Pen Sans.
Is baile, paróiste sibhialta, agus calafort í Pen Sans, Corn na Breataine, sa Ríocht Aontaithe. Is í an baile is faide siar sa Chorn í agus tá sí thart ar 120 km siar ó Phlymouth agus í suite i bhfoscadh Chabmas an Carrek Loos, ag amharc amach soir ó dheas ar an Mhuir nIocht. Tá teorainn aici ar an taobh thiar leis an calafort iascaireachta Lulynn, ó thuaidh leis an bparóiste sibhialta Eglosvadern agus ar an taobh thoir leis an bparóiste sibhialta Ludewan. Tugann suíomh an bhaile aeráid mheasartha dí, níos séimhe ná an chuid is mó den chuid eile den Bhreatain.


Yr Hen Ogledd.
220pxIs téarma é Yr Hen Ogledd (Gaeilge: "An Sean-Tuaisceart") a úsáideann scoláirí chun tagairt a dhéanamh do na chríocha sin atá anois i dtuaisceart Shasana agus i ndeisceart na hAlban, ina raibh pobail Briotainise ina gcónaí ann, sna blianta idir 500 agus ionradh na Lochlannach c. 800.


Seangán capaill.
Is feithid é an seangán capaill. Ball d'fhine na Formicidae atá ann.


Seangán dearg.
Is feithid é an seangán dearg. Ball d'fhine na Formicidae atá ann.


Damhán uisce cloigíneach.
Is é an damhán uisce cloigíneach an t-aon damhán alla a mhaireann faoin uisce an t-am ar fad. Tógann sé dídean chlogchruthach a líonann le haer a iompraíonn sé síos lena ghéaga cúil. Análaíonn sé trí screamh aeir ar dhromchla a cholainne. Itheann sé crústaigh den chuid is mó. Tá a ghreim nimhiúil, agus cuireann tús le hurlacan is fiabhras. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Damhán tí.
Is araicnid é an damhán tí. Is ball d'ord na n-Araneae é.


Portán faoilinne Seapánach.
Is artrapód é an portán faoilinne Seapánach.


Seangán forainn.
Is feithid é an seangán forainn. Ball d'fhine na Formicidae atá ann.


Seangán casabhaigh.
Is feithid é an seangán casabhaigh. Ball d'fhine na Formicidae atá ann.


Brixton.
Is baile é Brixton atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Seangán coille.
Is feithid é an seangán coille. Ball d'fhine na Formicidae atá ann.


Bana Thighearna nan Eilean.
Is dealbh den Mhaighdean Mhuire, deartha le Hew Lorimer, atá suite ar Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar, í Bana Thighearna nan Eilean nó Moire ro Naomh nan Eilean. Snoíodh an dealbh as eibhear sa bhliain 1957 agus coisriceadh í an bhliain ina dhiaidh sin. Ceapadh an dealbh mar fhreagra ar phleananna de chuid an Aerfhórsa Ríoga bunáit agus raon buamála a chur ar siúl ar an oileán.


Loch Baghasdail.
Is é Loch Baghasdail sráidbhaile ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Togh Mòr.
Is é Togh Mór sráidbhaile ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


An t-Ìochdar.
Is é an t-Ìochdar sráidbhaile ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Dalabrog.
Is é Dalabrog sráidbhaile ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Gisborne.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Gisborne.


Futbol'nyj klub Krasnodar'.
Club peile atá suite i Krasnodar, Críoch Krasnodar, An Rúis is ea Futbol'nyj klub Krasnodar'. Bunaíodh an club sa bhliain 2008. Imríonn an fhoireann a cuid cluichí sa staid "Kuban" (do 32,000) in Krasnodar.
Naisc sheachtracha.
Krasnodar


Soho.
Is baile é Soho atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Seangán buí féir.
Is feithid é an seangán buí féir. Ball d'fhine na Formicidae atá ann.


Na hArdtailte Theas.
Ceann de thrí rannán geografacha na hAlban, cuimsíonn Na hArdtailte Theas an chuid is mó de thalamh críche cnocach na hAlban ó dheas den éasclíne gheolaíoch a shíneann ó Dhún Barra, Siorrachd Lodainn an Ear, ar an Mhuir Thuaidh go dtí Inbhir Gharbhain, Siorrachd Áir a Deas, ar an Linne Chluaidh.
Den chuid is mó, tá na hArdtailte Theas comhdhéanta as carraigeacha Siolúracha agus Ordaivíseacha, agus déroinnte ag na gleannta leathana de chuid na haibhneacha an Thuaidh agus an Nid.
*


Amscála geolaíoch.
Soláthraíonn an t-amscála geolaíoch córas le haghaidh tomhais chroineolaíocha ina gcuirtear stratagrafaíocht i gcomparáid le tréimhse ama a bhíonn in úsáid ag geolaithe, pailé-ointeolaithe agus domhaneolaithe eile chun cur síos a dhéanamh ar an t-uainiúchán agus an caidreamh idir imeachtaí a tharla le linn stair an Domhain.
Go dtí tús an 19ú céad chreid beagnach gach éinne nach raibh an Domhan ach na mílte bliain d'aois agus a chruth — na sléibhte, na farraigí, na haibhneacha, na hoileáin, na hilchríocha — gan athrú ó thús ama. Ansin d'fhoilsigh an geolaí Albanach Charles Lyell a leabhar "Principles of Geology" (Prionsabail na Geolaíochta, 1830) inar chuir sé síos ar a choincheap go raibh an Domhan á athrú an t-am ar fad. De réir a chéile glacadh leis an dearcadh seo go forleathan, agus thar na blianta rinne geolaithe staidéar ar na sraitheanna éagsúla carraigeacha is na hiontaisí de neacha beo a bhí stalctha iontu. Ón srathú geolaíoch agus le cabhair dátaithe gheolaíoch, tá na geolaithe tar éis aois iomlán an Domhain, 4,600 milliún bliain, a roinnt ina 4 ré: an ré Réamh-Chaimbriach a lean ar feadh 4,000 milliún bliain, an ré Phailéasóch timpeall 590-250 milliún bliain ó shin, an ré Mhéiseasóch timpeall 250-65 milliún bliain ó shin, agus an ré Chaenasóch ó 65 milliún bliain ó shin go dtí an lá inniu. Fo-roinntear an 3 ré dheireanach seo ina dtréimhsí áirithe freisin. Go ginearálta faightear fianaise an-lag den bheatha, aoncheallach den chuid is mó, sa ré Réamh-Chaimbriach. Sa ré Phailéasóch thosaigh orgánaigh ilcheallacha is éisc ag teacht chun cinn, agus roinntear an ré seo mar seo: an tréimhse Chaimbriach (590-500 milliún bliain ó shin), an tréimhse Ordaivíseach (500-435 milliún bliain ó shin), an tréimhse Shiliúrach (435-408 milliún bliain ó shin), an tréimhse Dheavónach (408-360 milliún bliain ó shin), an tréimhse Charbónmhar (360-280 milliún bliain ó shin), agus an tréimhse Pheirmeach (280-250 milliun bliain ó shin). Ré na ndineasár a bhí sa ré Mhéiseasóch, agus na péisteanna ceannasach ar fud an Domhain. Sa tréimhse Thriasach, 250-195 milliún bliain ó shin, tháinig na dineasáir i réim agus thosaigh Pangaea ag titim as a chéile. Ansin bhí an tréimhse Iúrasach, 195-140 milliún bliain ó shin. Sa tréimhse Chailceach, 140-65 milliún bliain ó shin, fuair na dineasáir uile bás. Le teacht na ré Caenasóiche tháinig na mamaigh i réim ar Domhan. Tugtar "an tréimhse Threasach" ar an idirlinn, 65-2 mhilliún bliain ó shin, agus an tréimhse Cheathartha ar an tréimhse ó shin i leith.


Dún Léire.
Baile in Éirinn is ea Dún Léire (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Lú.


Aeón Fanarasóch.
Is é an tAeón Fanarasóch an t-aeón reatha san amscála geolaíoch, agus lena linn mhair ainmhithe go flúirseach ar an domhan. Clúdaíonn sé thart ar 542,000,000 bliain agus téann sé ar ais go dtí an t-am ina raibh ainmhithe cruabhlaoscach éagsúla ar fáil don chéad uair ar an domhan. Tagann an téarma Fanarasóch ó na focail Gréigise "φανερός" agus "ζωή", a chiallaíonn "saol infheicthe", ó creideadh uair amháin gur thosaigh an saol sa Tréimhse Chaimbriach, an chéad tréimhse den aeón seo. Tá t-am roimh an Aeón Fanarasóch, ar a dtugtar tráth an Sár-aeón Réamhchaimbriach, roinnte anois idir na trí aeón seo a leanas; an tAeón Háidéasach, an tAeón Aircéach agus an tAeón Prótarasóch.
Fanarasóch


Loch Champlain.
Loch nádúrtha fionnuisce i Meiriceá Thuaidh is ea Loch Champlain (Béarla: Lake Champlain, Fraincis: lac Champlain). Tá an chuid is mó den loch suite i stáit Nua-Eabhrac agus Vermont sna Stáit Aontaithe, ach tá an chuid is faide chun tuaiscirt i gCúige Québec i gCeanada. Tá an loch ainmnithe i ndiaidh Samuel de Champlain, an taiscéalaí Francach a tháinig ar an loch sa bhliain 1609.
Geolaíocht.
Tá Loch Champlain 1,269 ciliméadar cearnach (490 míle cearnach) d’achar. Tá sí amuigh is istigh ar 201 km (125 míle) ar fad agus 23 km (14 míle) trasna ag an bpointe is leithne. 400 troigh (120 méadar) an pointe is doimhne sa loch. Tá an loch idir 95 agus 100 troigh (29 go 30 m) os cionn meánleibhéal na farraige, ag brath ar an séasúr.
Téann stair na locha 20,000 bliain siar go deireadh na hoighearaoise dearanaí. Tá Loch Champlain suite i nGleann Champlain, agus é seo á thaoscadh ag an loch. Taoscann an Abhainn Richelieu an loch féin ó thuaidh isteach san Abhainn San Labhrás. Is cuid den Ghleann Mór Apaláiseach é Gleann Champlain, a shíneann ó Alabama san iardheisceart go Gleann na Saint Lawrence.


Na Réadóirí.
Eagraíocht Chaitliceach Éireannach do staonairí ón mbiotáille é an "Pioneer Total Abstinence Association", nó Na Réadóirí, mar a deirtear as Gaeilge. Tugtar "Pioneers" ("ceannródaithe") nó réadóirí ar bhaill an chumainn. Níl Cumann na Réadóirí ag iarraidh cosc dlí a chur ar an alcól, ach caithfidh gach ball den chumann staonadh ó úsáid na ndeochanna alcólacha. Cuid d'idé-eolaíocht an Chumainn é freisin deabhóid do Chroí Ró-Naofa Íosa a spreagadh mar leigheas ar an ólachán. Caitheann na Réadóirí suaitheantas ar leith lena mballraíocht sa chumann a chur in iúl agus le súil na ndaoine a tharraingt ar an eagraíocht agus ar an ólséantóireacht mar rud.
Ba é an tÍosánach James Cullen a bhunaigh Cumann na Réadóirí sa bhliain 1898 le cur in aghaidh na ró-úsáide biotáille i measc na nÉireannach Caitliceach. San am seo bhí muintir na hÉireann ag déanamh dearmaid de ghluaiseacht staonaireachta an Athara Theobald Matthew a bhí an-láidir thiar sa naoú haois déag (sa Ghaeilge féin, thugtaí "gluaiseacht an "phledge" ar an ngluaiseacht seo, ó bhí an-tábhacht leis an ngeallúint staonaireachta, an "pledge", i ngníomhaíocht na gluaiseachta). I rith na fichiú haoise, chuaigh Cumann na Réadóirí chomh mór i bhfairsinge i measc na nGael is gurbh ionann "pioneer" i mBéarla na hÉireann agus réadóir. Bhí tionchar nár bheag ag na Réadóirí ar pholasaithe an stáit freisin, go háirithe i ré an tSaorstáit. Sa bhliain 1923, mhol Coimisinéir an Gharda Síochána Eoin Ó Dufaigh do na Gardaí dul sna Réadóirí, agus cheadaigh sé dóibh suaitheantas an chumainn a chaitheamh ar an tsainéide, cé gur choisc rialacha na nGardaí siombailí iasachta den chineál sin go ginearálta. Sa bhliain 1948 bhí 360,000 ball san eagraíocht, de réir a rollaí féin. Sa bhliain 1956 choimisiúnaigh an tAire Dlí agus Cirt James Everett fiosrú oifigiúil i gcúrsaí na ndlíthe ceadúnúcháin, agus bhí ionadaí ag na Réadóirí ar an gcoiste a rinne an fiosrú, John K. Clear. Ní raibh ann ach duine den bheirt is scór, áfach, agus nuair a d'eisigh an coiste a thuarascáil, níor chuir an Cléireach in aghaidh thuairim an tronlaigh a bhí sásta na rialúcháin faoi uaireanta oscailte na dtithe ólacháin a chaitheamh i dtraipisí, ó nach raibh mórán ag tabhairt aird ar na rialúcháin sin pé scéal é. Bhí na sagairt míshásta leis an dlí a chuaigh i bhfeidhm de thoradh mholtaí an choiste fiosrúcháin, áfach.
In Éirinn, téann na daoine óga faoi lámh easpaig agus iad aon bhliain déag d'aois, agus mar chuid de na deasghnátha, is minic a thugtar spreagadh dóibh móid ólstaonaireachta a thabhairt agus gan alcól a ól go dtí go mbeidh siad ocht mbliana déag, ar a laghad. Glacann na Réadóirí páirt ghníomhach sna hiarrachtaí seo, agus iad ag spreagadh na ndaoine óga, go háirithe sna scoileanna reiligiúnacha dul sa Chumann. Mar sin féin, is fadhb mhór é ólachán na ndaoine óga faoi bhun ocht mblian déag d'aois in Éirinn. De réir is mar atá an tsochaí ag dul chun saoltachta, tá na Réadóirí ag dul in aois, agus na daoine óga nach n-ólann biotáille, ní théann siad sna Réadóirí a thuilleadh.
Bíonn na Réadóirí ag reáchtáil ócáidí caidrimh agus cuideachtan gan alcól, ar nós tráthanna ceist, comórtais tallainne, agus ócáidí lúthchleasaíochta.
I Mí Aibreáin 2011, d'admhaigh na Réadóirí ar a gclár cinn Idirlín go raibh an cumann báite i bhfiacha agus go raibh iarrachtaí de dhíth le hairgead a thiomsú.


Ré Chaenasóch.
Is í an Ré Chaenasóch, a chiallaíonn "saol nua" (Gréigis: "καινός" (kainos) "nua", agus ζωή (zoe) "beatha") nó ar a dtugtar freisin an Caenasóch an ré gheolaíoch
is déanaí de na trí Ré gheolaíoch de chuid an amscála Fanarasóch agus clúdaíonn sí an tréimhse ó 65.5 Ma go dtí an lá inniu. Tá an t-aeón marcáilte ag an teagmhas díobhaidh a thárla ag deireadh an Chailcigh, ar a dtugtar an teorainn CT (Cailceach - Treasach), a chonaic dul i léig na dineasáir neamh-éanúil agus deireadh an an Mhéiseasóigh. Le teacht na ré seo tháinig na mamaigh i réim ar an Domhan, agus tharla éabhlóid i mamaigh, éin, plandaí bláfara. D'forbair airíonna geografacha an lae inniu le hathruithe sna hilchríocha trí oighriú is athoighriú, bolcáin is iarmhairtí na haimsire.


Türk Telekom Arena.
Is staid na foirne sacair Galatasaray SK agus Tuirc é Türk Telekom Arena, atá suite in Iostanbúl, sa Tuirc le toilleadh 62,650 daoine.
Osclaíodh an staid sa bhliain 2011, agus bhog Galatasaray agus Tuirc isteach ann ag tús an tséasúir 2010/11 ón "Ali Sami Yen stadion". Tá an Türk Telekom Arena suite níos faide amach ón chathair ná an "Ali Sami Yen stadion", i mbruachbhaile darbh ainm Fröttmanning.
Lastar an staid suas nuair a bhíonn cluiche ar siúl i rith na hoíche: dearg nuair a bhíonn Galatasaray ag imirt, gorm nuair a bhíonn An Tuirc ag imirt agus bán nuair a bhíonn foireann náisiúnta na Gearmáine ag imirt.


Cath Phwll Melyn.
Bí Cath Phwll Melyn, ar a dtugtar an Cath Usk, mar chuid de Chogadh Breatnach ar son na saoirse i gcoinne riail Shasana agus mhair sé ar aghaidh ón bhliain 1400 gp dtí 1415. Troideadh an cath an-tábhachtach seo le linn Éirí Amach Owain Glyndŵr in earrach na bliana 1405. Treascraíodh na reibiliúnaithe Breatnacha agus cailleadh ceannairí agus fir tábhachtacha. Tugann croinic chomhaimseartha le fios go raibh sléacht déanta ar na Breatnaigh agus "Ba anois a thosaigh ar an taoide dul i gcoinne Owain agus a chuid fear."
Dátú.
Tá roinnt éiginnteachta ann faoi dáta an chatha agus a seasamh maidir le cath eile i dTeyrnas Gwent ag Y Grysmwnt. Mar sin féin, creideann RR Davies go raibh Cath y Grysmwnt i mí na Márta agus Cath Phwll Melyn i mí na Bealtaine.
Cur síos.
Tar éis an bhriste ag Cath y Grysmwnt dealraíonn sé go raibh na reibiliúnaithe Breatnacha ag iarraidh móiminteam a bhaint amach in athuair i limistéar Gwent Thuaidh. Dealraíonn sé gur thosnaigh an cath ar dtús le hionsaí sciobth scinneadach ag fórsaí na mBreatnach, faoi stiúir an mac ba shine d'Owain, sé sin Gruffudd ab Owain Glyndŵr, i gcoinne Chaisleán Usk. Ruaig fórsaí an chaisleáin an ionsaí agus theith na Breatnaigh agus trúpaí an gharastúin faoi stiúir Richard de Grey, 1ú Barún Grey de Codnor, an Tiarna John Greyndour, Dafydd ap Llewelyn ap Hywel (nó Dafydd Gam) agus an Tiarna John Oldcastle de Herefordshire - fórsa an-suntasach, sa tóir orthu. Chuaigh cúlú na mBreatnch thar an abhainn inátha an 'Afon Wysg' (Béarla: Usk) agus isteach san fhoraois 'Coed y Mynach' (Béarla: "Monkswood"), Sir Fynwy (Béarla: "Monmouthshire") i dtreo Mynydd Pwll Melyn (Gaeilge: "Cnoc na Linn Buí". Tugann tuairisc comhaimseartha Adda o Frynbuga (Béarla: "Adam of Usk") pictiúr beoga de na hionsaithe ar chúlú na mBreatnach: "mharaigh siad a lán díobh le tine agus le faobhar an chlaímh go leor acu, ach thar gach uile ní an tAb ar Llanddewi (Béarla: "Llanthony"), agus bhrúigh siad iad gan scor, ag tiomáint iad trí choill na manach, áit ar gabhadh Gruffudd ab Owain." Dar leis an chroiniceoir Albanach 'Walter Bower', d'imir Dafydd Gam, a bhí in aghaidh an éirí amach, agus ina Bhreatnach ó dhúchas as Aberhonddu (Béarla: "Brecon") agus seilbh a bheith aige ag Llandeilo Gresynni, Sir Fynwy, páirt shuntasach i mbua na Sasanach.
Pwll Melyn


Toghchán Uachtaránachta na hÉireann 2011.
Reáchtáladh Toghchán do Uachtaránacht na hÉireann 2011 ar Déardaoin 27 Deireadh Fómhair, 2011.
Ba iad seo a leanas na hiarrthóirí; Máirtín Mag Aonghusa, Dana, Mary Davis, Seán Gallagher, Gabriel de Mhistéal, David Norris, Mícheál D. Ó hUiginn. Ba é Mícheál D. Ó hUiginn a bhuaigh ar deireadh tar éis cheithre bhabhta comhairimh agus os cionn milliún vóta aige. Ar an 29 Deireadh Fómhair, fógraíodh an toradh i gCaisleán Bhaile Átha Cliath. Insealbhaíodh é in oifig an Uachtaráin ar 11 Samhain, 2011.
Torthaí.
Ar 29 Deireadh Fómhair 2011, bhuaigh Ó hUiginn an toghchán nuair a fógraíodh an toradh i gCaisleán Bhaile Átha Cliath.
Iarrthóirí a bhí luaite le bheith ainmnithe.
Bhí roinnt daoine eile luaite sna nuachtáin roimh an rás (ach níor eirigh leo nó ní raibh fonn orthu ag deireadh na dála).


Pádraig Mac Artáin.
Polaiteoir agus poblachtach Éireannach ab ea Pádraig Mac Artáin ("Patrick McCartan" sa Bhéarla) (13 Márta 1878 - 28 Márta 1966). Rugadh é gar do Charraig Mhór i gContae Thír Eoghain. Chuaigh sé ar imirce go dtí na Stáit Aontaithe agus é ina fhear óg agus chuaigh sé isteach i g"Clan na Gael" i gcathair Philadelphia. Ba eagarthóir é ar an iris "Irish Freedom" "(Saoirse na hÉireann)". D'fhill sé go hÉireann roinnt bliain ina dhiaidh sin agus cháiligh sé mar dhochtúir. Bhí baint aige i gcónaí leis an bpolaitíocht náisiúnach agus d'oibrigh sé le Bulmer Hobson agus Denis McCollough sna Cumainn Dhún Geanainn agus i mBráithreachas na Poblachta.
Bhí sé chun páirt a ghlacadh in Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916 mar chuid de ghrúpa ó Chontae Thír Eoghain ach níor ghlac, mar gheall ar fhrithordú Eoin Mac Néill. Gabhadh é tar éis an éirí amach agus imtheorannaíodh é i bpríosún oscailte i Sasana. D'imigh sé ón bpríosún gan cead gan cheiliúradh sa bhliain 1917 agus d'fhill sé go hÉireann chun cabhrú le Sinn Féin san fothoghcháin a reachteáileadh timpeall na tíre an bhliain sin.
Ba é Mac Artáin iarrthóir Shinn Féin i bhfothoghchán Ard Mhacha Theas ach bhí an bua ag Páirtí Parlaiminteach na hÉireann mar gheall ar vótaíocht bheartach na nAontachtaithe. Toghadh é níos déanaí i bhfothoghchán i dTulach Mhór Contae an Rí sa bhliain 1918. Atoghadh é in olltoghchán 1918 agus ceapadh é mar ionadaí Shinn Féin do na Stáit Aontaithe ag cruinniú an Chéad Dáil, agus d'fhan sé san Stáit Aontaithe go dtí 1921. Agus é sna Stáit Aontaithe, shuigh sé agus Joseph Garrity, as an gCarraig Mhór freisin, ar De Valera tacú le brainse Philadelphia "Chlan na Gael" in áit brainse Nua Eabhrac chun achmainní an fheachtais a úsáíd chun tacú le neamhspleáchas na Éireann in ionad bheith ag díriú ar pholaitíocht na Stáit Aontaithe. Chabhraigh Mac Artáin le forbairt an "American Association for the Recognition of the Irish Republic" "Cumann Meireacánach chun Poblacht na hÉireann a Aithint".
Atoghadh é i ndáilcheantar Laois-Uíbh Fhailí sa bhliain 1921. Thacaigh sé go drogallach leis an gConradh Angla-Éireannach sna díospóireachtaí sa Dáil. Dúirt sé nach féidir leis "vótáil ar son an anoird". Chuir sé an milleán ar an gcaibinéad agus dúirt sé "Tá an Phoblacht ina raibh De Valera mar uachtarán marbh". D'fhág sé an pholaitíocht ar feadh 20 bliain.
Ghlac sé páirt i dtoghchán uachtaránachta na bliana 1945 mar iarrthóir neamhspleách agus fuair sé beagnach 20% de na vótaí. Fuair sé ainmniúchán ó fhiche ball den Oireachtas (naonúr Teachtaí Dála ó Chlann na Talmhan agus cúigear Teachtaí Dála agus seisear Seanadóirí de chuid Pháirtí an Lucht Oibre. Ba bhunaithoir Chlann na Poblachta é ach theip air suíochán a bhuachaint don pháirtí in olltoghchán 1948. Ceapadh é don Seanad an bhliain chéanna agus bhí sé ina Sheanadóir go dtí 1951.
D'fhoilsigh sé leabhar sa bhliain 1932 "With De Valera in America" "(Le De Valera i Meireiceá)".
Phós Deirdre, iníon Mhic Artáin, an ceolteoir Ronnie Drew.


Owain Glyndŵr.
Rialtóir Breatnach ab ea Owain Glyndŵr nó Owain Glyn Dŵr (fuaimniú i mBreatnais: [ˈoʊain ɡlɨ̞nˈduːr]), a rugadh sna 1350í, agus a cailleadh thart sa bhliain 1416. Thug William Shakespeare Owen Glendower air. Ghríosaigh Glyndŵr muintir na tíre chun éirí amach a fhearadh in aghaidh airm Shasana, ach theip ar an bhfeachtas faoi dheireadh.
Roghnaíodh é mar dhuine de na daoine Breatnacha is mó (23ú) sa phobalbhreith '100 Greatest Britons' sa bhliain 2002.


Tiarnas Gwent.
Bhí Tiarnas Gwent (Breatnais: "Teyrnas Gwent"), idir an 6ú agus an 11ú haois, ar cheann de na ríochtaí nó prionsachtaí sa Bhreatain Bheag le linn na Meánaoise, de ghnáth, bhí sé suite idir na haibhneacha Gwy agus Wysg, sna tailte teorann ar a thugtaí 'Y Mers' (Laidin: "Marchia Walliae") orthu níos déanaí.
Teacht chun cinn an tiarnais.
Bhí an ceantar ina ionad áitreafa ón tréimhse Phailéiliteach, le fríotha ón tréimhse Mhéisiliteach faighte ag Allteuryn agus fianaise go raibh fás leanúnach ar ghníomhaíocht i rith na Cré-Umhaoise, na hIarannaoise agus aimsir na Rómhánach.


Aberystwyth.
Cathair sa Bhreatain Bheag is ea Aberystwyth. Tá Ollscoil Aberystwyth agus Leabharlann Náisiunta na Breataine Bige suite sa chathair.


Caernarfon.
Baile Ríoga agus port sa Bhreatain Bheag is ea Caernarfon (fuaimniú i mBreatnais: [kaɨrˈnarvɔn]; Béarla: /kərˈnɑrvən/).


Téachtadh.
Cneá stolltaIs éard is téachtadh ann ná próiseas an-chasta trína téachtann fuil agus ina gcruthaítear téachtáin fola. Is cuid thábhachtach é den haemastáis, ina scoirtear an chaillteanais fola ó shoitheach fola a bhíonn damáiste, nuair a chumhdaítear balla an tsoithigh damáiste le pláitíní agus fibrin inthuslagtha chun stop a chur leis an bhfuiliú agus tús a chur leis an soitheach a dheisiú.
Is féidir baol méadaithe fuiliú (rith fola) nó téachtadh bacúil (trombóis) bheith ina thoradh ar neamhoird téachta.
Bíonn an téachtadh ardchaomhnaithe ar fud na bitheolaíochta; i ngach mamach, agus baineann sé le chomhphárt cheallach (pláitín) agus phróitéineach (fachtóir téachta fola) araon. Bhí an taighde is mó déanta ar an gcóras i ndaoine agus dá réir sin tá an tuiscint is fearr againn air dá bhrí sin.
Tosaíonn an téachtadh díreach tar éis gortú an tsoithigh fola, má déantar damáiste do líneáil intéiliach an tsoithigh. Cuireann teagmháil na fola le fhíochán gortaithe, ar nós mar shampla, fachtóir fíochánach, tús le hathruithe ar phláitíní fola agus ar an phlasmaphróitéin fibrinigin, fachtóir téachta fola. Déanann na pláitíní plocóid láithreach ag suíomh na díobhála;
tugtar haemastáis phríomhúil ar seo. Tarlaíonn haemastáis thánaisteach ag an am céanna: freagraíonn próitéiní sa bhfuilphlasma, ar a dtugtar fachtóirí téachta, i gcascáid chasta chun snáitheanna fibrin a dhéanamh, a neartaíonn an téachtán fola.
Gníomhachtú pláitíní.
Nochtann damáiste do bhallaí an fhuileadáin próitéiní an tsubendotheliam, go háirithe an fachtóir von Willebrand(FvW), a bhíonn i láthair faoin t-intéiliam. Is próitéin é FvW a thallann intéiliam sláintiúil, agus déantar ciseal idir an t-intéiliam agus an scannán bunaidh faoi. Má ghearrtar an t-intéiliam, nochtar an FvW, a bhíonn ar leithlis de ghnáth, agus teagmhaíonn an FvW le fuilchealla bána, collaigin, Fachtóir VIII agus fachtóirí téachtadh eile. Ceanglaíonn pláitíní imshruthaitheacha leis an collaigin, trí Ia/IIa dromgabhdóirí gur gliceapróitéin collaigin-oiriúnaithe iad agus a bhíonn collaigin-shainiúil. Neartaíonn FvW próitéiní imshruthaitheacha eile an greamán seo a thuilleadh, agus bíonn naisc breise déanta idir an Ib/IX/V gliceapróitéin agus na fibrilí collaigine. Gníomhachtaíonn na greamáin na pláitíní.


Rita Hayworth.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Rita Hayworth (17 Deireadh Fómhair, 1918 - 14 Bealtaine, 1987) a rugadh faoin ainm Margarita Carmen Cansino.


Cló Gaelach.
Is cló é an Clo Gaelach (nó an "seanchló" uaireanta) a úsáidtear sa Ghaeilge go príomha, is sa Bhéarla go pointe, mar mhaisiú agus mar léiriú ar chultúr na nGael den chuid is mó, agus ba ann a scríobhtaí an chuid ba mhó den Ghaeilge, tráth.
An focal "Corcaigh" scríofa sa chló Gaelach.
Is é an rud atá i gceist leis an gcló Gaelach ná leagan ar leith den aibítir Laidneach agus é bunaithe ar stíl peannaireachta na sean-lámhscríbhinní. Leis an nGaeilge is mó a shamhlaítear an stíl inniu, ach le fírinne, tá sí an-chosúil leis an mionpheannaireacht a chleachtaítí i Mór-roinn na hEorpa i laethanta Shéarlais Mhóir. Mar shampla, cuireadh an chéad fhoclóir Laidine-Gearmáinise, an tAbrogans, ar pár i litreacha atá an-chosúil leis an gcló Gaelach.
Cé is moite d'fhoirmeacha na litreach féin, is é an ponc scriosta nó an "punctum delens" príomhchomhartha sóirt an chló Ghaelaigh. Ar dtús, sna lámhscríbhinní Laidine sna Meánaoiseanna, ba nós litreacha a scríobhadh de thaisme a chur ar neamhní tríd an bponc seo a chur os a gcionn - sin é an tuige go dtugtar "ponc scriosta" air.
Ós rud é gurb ionann an litir f- a shéimhiú agus an fhuaim f- a bhá go hiomlán, thosaigh na scríobhaithe an ponc scriosta a úsáid mar chomhartha do shéimhiú an f-. De réir a chéile, fairsingíodh an úsáid seo ar na consain shéimhithe eile, cé gurbh é athrú na fuaime, in áit a scriosta, a bhí i gceist lena séimhiú-san.
Bhí ceist an chaighdeáin litrithe fite fuaite le ceist an chló Ghaelaigh, mar a thugtar air. Bhí scéal an Chló Ghaelaigh fite fuaite le scéal an Chaighdeáin, nó go ginearálta, ba iad na daoine céanna a roghnaíodh an seanchló agus an seanlitriú.
5ú-6u haois.
Ba é an cló Gaelach an chéad chóras scríbhneoireachta a úsáideadh in Éirinn le haghaidh an Ghaeilge a scríobh, de réir an chórais Rómhánaigh. D'úsáideadh an Eaglais Críostaí stíl scríbhneoireachta cosúil leis ar fud na hEorpa sa cúigiú céad. Tháinig Naomh Pádraig go hÉirinn sa chúigiú céad agus tá an chuma ar an scéal gur tosaíodh ag scríobh na Gaeilge de réir an chórais seo sa séú céad.
16u haois.
Nuair a chuaigh an chéad leabhar Gaeilge i gcló i réimeas Éilís a hAon, a choimisiúnaigh foilsiú litríochta Protastúnaí sa Ghaeilge, gearradh clófhoireann ar leith le haghaidh na Gaeilge. Bhí an chlófhoireann seo ceaptha le bheith cosúil le peannaireacht na lámhscríbhinní Gaeilge, le go mbeadh na leabhair ní ba soléite acu siúd a bhí i dtaithí na léitheoireachta sa teanga. Is féidir a rá nár tháinig an cló Gaelach, mar "chló", ar an bhfód roimhe sin.
Nuair a bhí aistriúchán Gaeilge den Bhíobla agus litríocht Chríostaí Phrotastúnach eile le scaipeadh sa Ghaeltacht, chinn an Bhanríon Éilís a hAon ar chlófhoireann ar leith a ghearradh don Ghaeilge le go mbeifí ábalta ábhar clóbhuailte a chur ar fáil a bheadh ag breathnú cosúil le Gaeilge scríofa na lámhscríbhinní. An duine a bheadh i dtaithí na lámhscríbhinní sin, ní bheadh sé i bhfad ag baint céille as an teanga chlóbhuailte, mar sin. Mar sin, is deirtear uaireanta, "ní cló Gaelach é an cló Gaelach, nó b'fhearr an cló Éilíseach a thabhairt air".
1920idí.
Nuair a bunaíodh Saorstát Éireann, bhí bunús seo an chló Ghaelaigh ligthe i ndearmad ag na Gaeilgeoirí, áfach, agus iad géarbharúlach, ina lán cásanna, gur dlúthchuid de dhúchas na teanga a bhí i gceist leis an seanchló. Ní raibh státseirbhís ná forais oifigiúla eile an stáit róshásta leis an gCló Gaelach, áfach, ós rud é go raibh sé costasach foireann iomlán de chlóscríobháin speisialta a cheannach le freastal ar an nGaeilge. Tír bhocht ab ea Éire san am, agus go leor oibre le déanamh chun í a atógáil i ndiaidh Chogadh na Saoirse agus Chogadh Cathartha na hÉireann, a rinne an-léirscrios ar fud na tíre.
Ar an 6 Feabhra 1923, d'ardaigh an Roinn Tionscail agus Tráchtála ceist an dá chló an chéad uair agus d'iarr ar an Ard-Chomhairle í a phlé, ach níor tháinig an Ard-Chomhairle ar aon chinneadh. Shuaith siad an cheist in athuair ar an 29 Iúil 1924, agus is é an tátal a bhain siad as an scéal gur chóir an cló Rómhánach a chur in úsáid feasta i scríbhinní na Státseirbhíse, le taobhshúil ar an gcostas a bhí ag baint leis an gcló Gaelach.
Ba í an t-aon eisceacht a cheadaigh siad ná na páipéir scrúdúcháin, nó bhí an chuid ba mhó de na leabhair scoile sa chló Gaelach, agus ní bheadh cothrom Féinne ann dá gcuirfí an cló contráilte os comhair daltaí scoile nach raibh ina thaithí. Ba é an cuspóir fadtéarmach, ar ndóigh, an cló Rómhánach a chur i bhfeidhm ar na leabhair scoile fosta an lá ab fhaide anonn.
I mí Lúnasa 1924, leasaigh an Ard-Chomhairle an cinneadh sin beagáinín, nó chuir siad in iúl nach dianchosc a bhí ann leis an gcló Gaelach. Is é sin, dá mbeadh clóscríobhán Gaelach faighte agat cheana féin, bheadh sé ceart go leor é a úsáid, agus ní bheadh sé toirmiscthe ort ach an oiread úsáid a bhaint as an gcló Gaelach le haghaidh maisiúcháin.
Ní raibh sé chomh furasta, áfach, fáil réitithe den chló Ghaelach. Bhí an chuid ba mhó de na scoileanna ag baint úsáide as, agus ba é an cló ba choitianta sna leabhair Ghaeilge a bhí foilsithe. Thairis sin, tháinig an pholaitíocht isteach chomh maith. Go bunúsach, ba é rialtas Chumann na nGaedheal a bhí ag fabhrú don chló Rómhánach, agus Fianna Fáil ag cur ina aghaidh.
Ar an 5 Aibreán 1927, chinn an Ard-Chomhairle ar an gcló Rómhánach a thabhairt isteach i rith an chéad bhliain eile. Ba é Earnán de Blaghd a mhol an t-athrú thar aon duine eile, nó bhí sé inbharúla nach raibh ach piseog agus seafóid i gceist leis an ngrá a bhí daoine áirithe a thabhairt don tseanchló.
1930idí.
Sa bhliain 1931, d'eisigh Earnán de Blaghd ordú oifigiúil le deireadh deifnídeach a chur le húsáid an chló Ghaelaigh i gcóras riaracháin an Stáit. Níor thaitin an iarracht seo le Conradh na Gaeilge, a chuaigh amach sna sráideanna le cur in aghaidh an ordaithe.
Dealraíonn sé go raibh rialtas Chumann na nGaedheal an-mheáite ar éirí as an seanchló, ach nuair a ghnóthaigh Eamon de Valera agus Fianna Fáil na toghcháin sa bhliain 1932, d'athraigh an port ar an toirt. Go bunúsach, héiríodh as an bhfeachtas leis an gcló Gaelach a ruaigeadh as an Státseirbhís, ach ní dhearna Fianna Fáil iarracht ar bith leis an gcló Gaelach a bhrú anuas orthu siúd a bhí ag úsáid an chló Rómhánaigh cheana féin.
Seacht mbliana ina dhiaidh sin (1939), d'ardaigh Seán Mac an tSaoi, an tAire Airgeadais, an cheist faoi chló na Gaeilge arís. Cosúil leo siúd a chardáil an cheist seo roimhe, bhí sé barúlach go raibh an cló Gaelach ag cosaint an iomarca airgid, agus go raibh costas an chló ag déanamh dochair d'athbheochan na teanga féin. Phléigh coiste éigin an cheist an uair sin, ach níor thángthas ar aon chinneadh ar leith.
Cosúil le Seán Mac an tSaoi, bhí an chéad Aire Airgeadais eile, Tomás Ó Deirg, den tuairim gur chóir an cló Rómhánach a thabhairt isteach. San am céanna, bhí a fhios aige go gcuirfeadh sé fearg ar na múinteoirí scoile, agus mar sin, bhí sé den bharúil gur chóir don Rialtas iomlán freagracht as an athrú a ghlacadh orthu féin. Tháinig an Rialtas le chéile ar an 14ú Feabhra 1939, ach ní raibh de mhisneach orthu cinneadh deifnídeach a ghlacadh faoi cheist an chló. Chinn siad ar fhoclóir nua téarmaíochta a fhoilsiú sa chló Rómhánach, áfach.
1950idí.
I rith na ndaichidí, tháinig an caighdeán nua ceartlitrithe go mór mór chun tosaigh, ach ní féidir a rá go gcuirfeadh sé mórán luais le hathrú an chló. Ar an 21ú Márta 1950, dúirt an Ginearál Risteard Ó Maolchatha, a bhí ina Aire Oideachais san am, nár theastaigh uaidhsean an cló Rómhánach a thabhairt in úsáid sna leabhair scoile, ó bhí an oiread sin deacrachtaí ag na páistí cheana féin an litriú nua caighdeánach a fhoghlaim. Ba é a thuairim freisin nach raibh fonn ar leith ar aon duine in earnáil an oideachais an cló Rómhánach a chur in áit an chló Ghaelaigh. Freagra ab ea tuairimí seo an Ghinearáil ar cheist ón Teachta Dála Seán Ó Duinn, a bhí den bharúil go raibh sé de chlaonadh sna hiriseoirí an cló Rómhánach a roghnú thar an gcló Gaelach, agus é ag fiafraí den Aire Oideachais, nár mhithid an rud céanna a dhéanamh sna scoileanna freisin.
Bhí an chuma ag teacht ar an scéal, áfach, nach bhféadfaí an cló Gaelach a choinneáil beo mórán eile, agus nach raibh an Roinn Oideachais ach ag iarraidh an rud dosheachanta a choinneáil siar. Ar an 10ú Feabhra 1954, fuair an tAire Oideachais Seán Ó Maoláin ceist den chineál chéanna le freagairt ón Teachta Dála Breandán Mac Fheorais. Is é an rud a dúirt sé ná nach raibh sé de rún ag an Roinn Oideachais an cló Rómhánach a chur i bhfeidhm ar na leabhair scoile go léir, nó ní raibh na múinteoirí ródhoirte don smaoineamh, a d'áitigh sé.
1960idí.
Thit sé ar chrann Phádraig Uí Irghile, Aire Oideachais de chuid Fhianna Fáil, an cló nua a thabhairt isteach. Sa bhliain 1963, d'ordaigh sé go gcuirfí deireadh le húsáid an tseanchló sa chóras oideachais, agus go raibh an cló Rómhánach le tabhairt isteach de réir a chéile, bliain i ndiaidh bliana.
An Cló ar na Saolta Seo.
Nuair a tháinig an caighdeán nua litrithe agus gramadaí i bhfeidhm i ndeireadh na ndaichidí, caitheadh an cló Gaelach i dtraipisí freisin, díomaite den chorrúsáid a bhaintear as mar mhaisiú. Is ar éigean is féidir teacht trasna ar leabhar Gaeilge a foilsíodh ó shin ina mbeadh an cló Gaelach á úsáid in éineacht leis an litriú nua. Is dócha nach bhfuil ach aon sampla amháin ann - "Na Glúnta Rosannacha" le Niall Ó Dónaill, a d'fhoilsigh Oifig an tSoláthair sa bhliain 1952, an chéad uair.
Le teacht an idirlín agus ré an deartha dhigitigh áfach tháinig borradh éigin faoin gcló Gaelach. Tá roinnt foilseachán agus suíomhanna ann a chuireann téacs ar fáil sa chló Gaelach.


Sprioctheanga.
Tugtar sprioctheanga ar an teanga lena gcríochnaítear nuair a bhítear i mbun aistriúcháin ó teanga amháin go teanga eile. Tugtar an teanga foinse ar an mbunteanga nó an teanga lena dtosaítear. Más ceardaí maith é an t-aistritheoir, nó an duine atá i mbun an aistriúcháin, tabharfaidh sé nó sí leis brí, réim agus dath na teanga foinse isteach sa sprioctheanga.


Scáth uilleach.
Is feithid é an scáth uilleach. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Leamhan fuilfhéitheach.
Is feithid é an leamhan fuilfhéitheach. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Cille Chuimein.
Is lonnaíocht í Cille Chuimein (Béarla: "Fort Augustus") i gComhairle na Gáidhealtachd, Gaeltacht na hAlban, atá suite ar an taobh thiar theas de Loch Nis. Tá daonra de thart ar 646 (2001) sa sráidbhaile agus braitheann a heacnamaíocht go mór ar thurasóireacht.
Go dtí an lúth 18ú haois thugtaí Kiliwhimin ar an lonnaíocht sa Bhéarla. Athainmníodh é 'Fort Augustus' sa Bhéarla i ndiaidh Éirí Amach na Seacaibíteach nár éirigh leis, sa bhliain 1715. De réir na sanasaíochta, fuair an lonnaíocht a hainm ar dtús ó 'Naomh Cumméin' a bhí ina Ab ar Oileán Í agus a thóg séipéal ann sa 6ú haois.


Bow, Londain.
Is baile é Bow atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Mile End.
Is baile é Mile End atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Declan Ganley.
Is fear gnó Sasanach agus polaiteoir in Éirinn é Declan James Ganley, a rugadh ar 23 Iúil 1968. Sa bhliain 2008 rinne sé féin agus an grúpa a raibh sé ann, Libertas, stocaireacht i gcoinne Chonradh Liospóine. Cathaoirleach agus príomhoifigeach feidhmiúcháin Riveda Networks atá ann. Tá sé pósta agus tá ceathrar páistí aige. Cónaíonn siad i gContae na Gaillimhe.


Poplar, Londain.
Is baile é Poplar atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stepney.
Is baile é Stepney atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Aldgate.
Is baile é Aldgate atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Mansion House, Londain.
Is baile é Mansion House atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


London Borough of Hackney.
Is buirg é Hackney i Londain Thoir, Shasana. Tá a cheanncheathrú riarachán ag Sráid Mare. Tá breis is 219,000 duine ina gcónaí i Hackney.


Ceantar Síneach, Londain.
Is baile é Ceantar Síneach atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Marylebone.
Is baile é Marylebone atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Réabhlóid Thionsclaíoch.
Tréimhse fhorbartha tionsclaíche a thosaigh san ochtú haois déag agus inar tharla go leor athruithe sa tsochaí ab ea an Réabhlóid Thionsclaíoch, nó Réabhlóid na Tionsclaíochta.
Dul chun Cinn.
Chum James Watt an t-inneall gaile agus tosaíodh ar mhonarchana a thógáil. Bhí éileamh mór ann ar an ngual mar bhreosla leis na hinnill a chur ag feidhmiú. I measc na gcúinsí a chuir leis an Réabhlóid Thionsclaíoch bhí aistriú an daonra ón tuath go dtí na bailte mar gheall ar bhochtaineacht sa seachtú haois déag, an méadú faoin daonra féin agus cogaí an ochtú haois déag; Cogadh na Seacht mBliana (1756 - 1763), Cogadh Saoirse Mheiriceá (1775 - 1783) agus Cogaí Napóileain (1803 - 1815) i ndiaidh Réabhlóid na Fraince (1793-1802).
Thosaigh an Réabhlóid Thionsclaíoch i Sasana, ach scaip sí go dtí tíortha eile ar fud na hEorpa agus go dtí na Stáit Aontaithe sa naoú haois déag.


Pellegrino Ernetti.
Sagart caitliceach Iodálach ab ea Pellegrino Ernetti (13 Deireadh Fómhair 1925 – 8 Aibreán 1994). Cumadóir líomhnaithe an "Chronovisor" atá ann (más fíor). Inneall é a bhí in ainm is a bheith in ann íomhánna agus fuaimeanna a bhraith thar am.


Prescott Bush.
Ba bhancaeir agus sheanadóir na Stát Aontaithe ó Connecticut é Prescott Bush (15 Bealtaine 1895 - 8 Deireadh Fómhair 1972). Rugadh in Columbus, Ohio é. Athair George H.W. Bush agus seanathair George W. Bush a bhí ann. Ball den Pháirtí Poblachtach ba ea é. Bhí Prescott Bush pósta le Dorothy Walker Bush. I gcathair Nua-Eabhrac a d'éag sé.


Forlì.
Is cathair í Forlì (Laidin: Forum Livii) súite in Emilia-Romagna, san Iodáil, tá sí mar phríomhhathair don chúige Forlì-Cesena. Tá sí lonnaith ar Via Emilia, ar taobh dheis abhainn Montone river, agus is ionad talmhaíochta tábhachtach í sa réigiúin. Tá sainchomhartha culturtha agus ealaionta na hIodála lonnaithe anseo: mar shampla rugadh; an péintéir Melozzo da Forlì, an staraí Flavio Biondo, na líanna Geronimo Mercuriali agus Giovanni Battista Morgagni. Tá campas na hOllscoile Forlí (mar chuid de Ollscoil Bhologna) suit anseo agus tá clú ar leith aici i leith staidéir Eacnamaíochta, Innealtóireachta, Eolaíocht pholaitiúla chomh maith le Ard-Scoil na dTeangacha do Ateangairí agus Aistritheoirí (SSLMIT).


Easabhal.
Is cnoc in Albain í Easabhal, atá suite ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Fionnghal NicDhòmhnaill.
Ba bhanlaoch Sheacaibíteach í Fionnghal NicDhòmhnaill (1722 – 4 Márta 1790). Rugadh in Albain í, i nGearra Bhailteasar ar Uibhist a Deas.


Hackney Central.
Is baile é Hackney Central atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Pimlico.
Is baile é Pimlico atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Acton.
Is baile é Acton atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Peckham.
Is baile é Peckham atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ab.
Is éard is ab (Gréigís Ársa ἀϐϐᾶ / abbã, «athair») ann ná teideal an fhir i gceannas ar mhainistir, i dtraidisiúin éagsúla, lena n-áirítear an Chríostaíocht. Féadfaidh an teideal a thabhairt freisin mar theideal oinigh ar chléireach nach bhfuil iarbhír i gceannas ar mhainistir. Is é an comhionann baineann ná ban-ab nó máthairab.


Hillingdon.
Is baile é Hillingdon atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sebastian Nerz.
Is polaiteoir Gearmánach é Sebastian Matthias Nerz (rugadh i Reutlingen é ar an 13 Iúil 1983). Is ball den Piratenpartei Deutschland é.
Naisc sheachtracha.
Nerz, Sebastian
Nerz, Sebastian


Taobh an Phortaigh.
Comharsanacht de chuid chathair Dhoire, Tuaisceart Éireann, is ea Taobh an Phortaigh (nó Taobh an Bhogaigh) (Béarla: "The Bogside").


Cotton Mather.
Ministéir agus údar Piúratánach ab ea Cotton Mather (12 Feabhra, 1663 – 13 Feabhra, 1728).


An Chéad Comhairle Vatacáine.
Mórthionól Caitliceach ab ea an Chéad Comhairle Vatacáine, a bailiódh sa Róimh ag an bPápa Pius IX sa bhliain 1869.
Le linn na himeachtaí, d'fhógair go mbeadh an Pápa saor ó earáide nuair a labhair sé "ex cathedra" (ón gcathaoir) ar ábhair chreidimh nó morálta. Tháinig scoilt san eaglais le bhunú an Eaglais Sean-Chaitliceach.


Halifax, Albain Nua.
Cathair in Albain Nua, i gCeanada, is ea Halifax (Halafacs i nGàidhlig Cheanada). Cónaíonn 297,943 sa cheantar uirbeach (2011) agus 390,096 i mBardasacht Réigiúnda Halifax (HRM, nó Halifax Regional Municipality, i mBéarla). Go teicniúil níl aon chathair ann a thuilleadh ó cuireadh Cathair Halifax ar ceal ar an 1 Aibreán, 1996, agus ó cuireadh an bhardasacht ar siúl. Is ionann an bhardasacht agus Contae Halifax, taobh amuigh de cheantracha caomhnaithe de chuid na Chéad Náisiún.
Bhunaigh na Briotanaigh Baile Halifax sa bhliain 1749. D'ionsaigh na Indiaigh Mi'kmaq agus na hAcadaigh an baile 13 huaire. Rinneadh cathair de sa bhliain 1841.
Túr cloig cois chuan i Halifax


Hogamagh.
Is sráidbhaile ar Eilean Céap Breatuinn, in Albain Nua, Ceanada, é Hogamagh.


Cóbh a' Phlástair.
Is é Cóbh a' Phlástair (Béarla: "Port Hastings") sráidbhaile in Albain Nua, Ceanada.


Tráigh Mhór.
Is é Tráigh Mhór sráidbhaile ar an Eilean Céap Breatuinn.


Hiram Bingham.
Taiscéalaí, acadúlaí agus polaíteoir Meiriceánach ba ea Hiram Bingham III (19 Samhain, 1875 – 6 Meitheamh, 1956).


John Henry Lewis.
Dornálaí Meiriceánach ab ea John Henry Lewis (1914-1974).
Lewis, J.H.
Lewis, J.H.
Lewis, J.H.


Hamilton.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Hamilton.


Gaeilge Cheanada.
Ceann de na teangacha Gaelacha í Gaeilge Cheanada, nó "A' Ghàidhlig Chanèideanach", mar a deir lucht labhartha na teanga féin.


Billy Bob Thornton.
Is aisteoir Meiriceánach é Billy Bob Thornton, a rugadh ar an 4 Lúnasa 1955.


George Michael.
B'amhránaí Sasanach é George Michael a rugadh faoin ainm "Georgios Kyriacos Panayiotou " ar an 25 Meitheamh 1963. Fuair sé bás ar an 25 Nollaig 2016.
Luath Saol.
Saolaíodh Michael in Oirthear Finchley, Londain, Sasana. Bhí bialann ag a athair, Kyriacos Panayiotour. Ba Cipireach Ghréagach é a chuaigh ar imirce go Sasana sna 1950idí. D'athraigh sé a ainm go Jack Panos níos déanaí. Ba dhamhsóir Shasanach í a mháthair, Lesley Angold ("née" Harrison; 1937-1997). Chaith Michael formhór a óige i gKingsbury, Londain, sa teach a cheannaigh a thuistí go luath i ndiaidh gur rugadh é; d'fhreastail sé ar Ardscoil Kingsbury. B'iad Yioda agus Melanie a dheirfiúracha níos sinne.
Agus é sna déaga, bhog an teaghlach go Radlett, Hertfordshire. Ansin, d'fhreastail Michael ar Scoil Bushey Meads i mBushey, áit a bhuail sé le Andrew Ridgley, a bheidh mar an páirtí eile i Wham! Bhí na huaillmhian céanna acu, gairm a bhaint amach mar cheoltóirí. Bhí Michael ag buscáil in iarnród faoi thalamh Londain, ag seinnt amhráin ar nós "39" le Queen. Thosaigh sé amach mar DJ, ag seinnt ins sna clubanna agus scoileanna áitiúla timpeall ar Bushey, Stanmore agus Watford. Ansin, chruthaigh sé banna ceoil "ska" dar teideal "The Executive" le Ridgley, deartháir Ridgley, Paul, Andrew Leaver agus David Mortimer. Níor mhair "The Executive" i bhfad.
1981-1986: Wham!
Bhunaigh Michael an dísreach "Wham!" le Andrew Ridgeley i 1981. Shroich an chéad albam a bhí acu, "Fantastic," uimhir a haon sa Ríocht Aontaithe i 1983 agus thairg sé liosta de chnagshinglí ar nós "Young Guns", "Wham Rap!" agus "Club Tropicana". Shroich a dara albam, "Make It Big," uimhir a haon sna cairteacha sna Stáit Aontaithe. Bhí singlí ar nós "Wake Me Up Before You Go-Go" (Uimhir a haon sa RA agus sna SA), "Freedom", "Everything She Wants" agus "Careless Whisper" a shroich uimhir a haon i mbeagnach 25 tír, an RA agus na SA san áireamh, agus a bhí mar an chéad singil aonarach a bhí ag Michael, ar an albam.
Chan Michael ar an gcéad taifeadadh Band Aid de "Do They Know It's Christmas?" (a bhí ag uimhir a haon ag an Nollaig i 1984 sa Ríocht Aontaithe) agus thug sé an brabús ar fad a rinne "Last Christmas" don charthanacht. Chan sé fonnadóireacht taca ar cnagshingil David Cassidy, "The Last Kiss" i 1985, chomh maith le cnagshinglí Elton John, "Nikita" agus "Wrap Her Up". Luaigh Michael Cassidy mar mhórthionchar ar a ghairm agus rinne sé agallamh le Cassidy i gcomhair an Nuachtán Ritz.
Ghin turas Wham" chun na Síne i mí Aibreán 1985, an chéad uair a thug ceoltóiri ón Iarthar cuairt ar an tSín, clúdach sna meán ar fud an domhain, agus bhí go leor de dhírithe ar Michael. Sular thug Wham! cuairt ar an tSín, bhí go leor saghas ceol coiscthe sa tír. Bhí baill ó rialtas na Síne sna lucht féachana agus labhair an láithreoir teilifíse Síneach, Kan Lijun, a chuir an seó i láthair, faoi léiriú stairiúil Wham!; "Ní raibh aon rud den saghas sin feicthe ag éinne cheana. Bhí ionadh ar na daoine óige agus bhí gach éinne ag cnagadh a gcosa. Dar ndóigh, ní raibh na póilíní sásta agus bhí eagla orthu go mbeidh círéibeacha ann." Thaifead an stiúrthóir scannáin, Lindsay Anderson, agus an léiritheoir, Martin Lewis, an turas ina scannán "Foreign Skies: Wham! in China."
Nuair a bheith rath ar singlí aonaracha Michael, "Careless Whisper" (1984) agus "A Different Corner" (1986), bhí ráflaí ann go mbeidh Wham! ag briseadh suas. Scair an dísreach go hoifigiúil i 1986, tar éis gur scaoileadar singil deireanach, "The Edge of Heaven" agus bailiúchán singil, "The Final." Anuas ar seo, rinneadar ceolchoirm ar díoladh na ticéid ar fad i Staidiam Wembley, áit a thaispeánadh "Foreign Skies" don chéad uair. Tháinig deireadh le Wham! go hoifigiúil leis an cnagshingil, "The Edge of Heaven", a shroich uimhir a haon ins an Ríocht Aontaithe i mí an Mheitheamh 1986.


Putney.
Is baile é Putney atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Roehampton.
Is baile é Roehampton atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Beinn Mhór (Uibhist a Deas).
Is sliabh in Albain é A' Bheinn Mhór, atá suite ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Rhys ap Gruffydd.
Rialóir ríocht Deheubarth i ndeisceart na Breataine Bige ab ea Rhys ap Gruffydd nó ap Gruffydd (1132 - 28 Aibreán, 1197). Tugtar "Yr Arglwydd Rhys" sa Bhreatnais (Gaeilge: An Tiarna Rhys) go coitianta air, ach b'féidir nár baineadh úsáid as an teideal le linn a shaoil féin. Bhain sé féin úsáid as an tideal "Prionsa Dílsithe Dheheubarth" nó "Prionsa Dheisceart na Breatiane Bige", ach tá dhá dhoiciméad a chaomhnú ina úsáideann sé an teideal "princeps Wall[ie]" nó "Walliar[um] princeps". Ba cheann de na prionsaí is rathúla agus is cumhachtaí na Breataine Bige é Rhys, agus, tar éis bhás Owain Gwynedd ó Theyrnas Gwynedd sa bhliain 1170, bhí staid cheannasach bainte amach aige ar an chuid is mó den Bhreatain Bheag.
Bhí seanathair Rhys, Rhys ap Tewdwr, ina rí Deheubarth, agus mharaigh fórsaí de chuid Bernard de Neufmarche é ag Aberhonddu (Béarla: "Brecon") sa bhliain 1093. Tar éis a bháis, ghabh na Normannaigh an chuid is mó de Deheubarth. Bhí athair Rhys, Rhys ap Gruffydd, faoi dheireadh, in ann a bheith ina rialóir ar chuid bheag de chríoch, agus bhuaigh deartháireacha níos sine Ryhs níos mó ar ais tar éis bháis Gruffydd.
Sa bhliain 1171 rinne conradh síochána idir Rhys agus an Rí Anraí II agus deimhníodh a sheilbh ar a ghabhálacha nua agus ceapadh é chomh maith ina Ghiúisteoir ar Dheisceart na Breataine Bige. Chothaigh sé caidreamh maith leis an Rí Anraí go dtí go bhfuair an Anraí bás sa bhliain 1189. Tar éis bháis Antaí d'éirigh Rhys amach i gcse oinne Risteard I agus d'ionsaigh sé tiarnais na Normannach máguaird, ag gabháil roinnt de na caisleáin. Ina blianta ina dhiaidh sin go raibh trioblóid a choinneáil Níos déanaí ar aghaidh, bhí deachracht ag Rhys smacht a choimeád ar a mhic, go háirithear Mhaelgwn agus Ghruffydd, a bhí in adharcha lena chéile chéile. Sheol Rhys a fheachtas míleata deireanach i gcoinne na Normannach sa bhliain 1196 agus gabhadh roinnt caisleáin. An bhliain dar gcionn sin fuair sé bás gan choinne agus adhlacadh é san Ardeaglais Naomh Dáibhí.
Ginealas agus luathshaol.
Bhí Deheubarth ar cheann de na ríochtaí traidisiúnta sa Bhreataine Bheag, a léirítear anseo mar a bhí siad sa bhliain 1093 nuair a fuair Rhys ap Tewdwr bás.
Dara mhac Rhys ap ​​Gruffydd, rialóir ar chuid de Deheubarth, agus Gwenllian ferch Gruffydd, iníon Gruffydd ap Cynan, rí Gwynedd ab ea Rhys. Ba é Maredudd ap Gruffydd a dheartháir is sine, agus bhí beirt deartháireacha níos óige aige, Morgan agus Maelgwn. Chomh maith le sin, bhí dhá leath-dheartháireacha níos sine aige, Anarawd agus Cadell, agus ar a laghad dhá deirfiúracha, Gwladus agus Nest.


Valdivia, an tSile.
Is í Valdivia príomhchathair réigiún Los Ríos. Tá 140.559 duine ina gcónaí ann (2002).


Vitacura, an tSile.
Comharsanacht in oirthuaisceart mhórcheantar Santiago de Chile is ea Vitacura. Común (Spáinnis: "comuna") atá ann ó thaobh an riaracháin de. Tá 81.499 duine ina gcónaí ann (2002). Is comharsanacht rachmasach í Vitacura agus cónaíonn cuid mhaith d'uasaicme na Sile ann.


San Pedro de la Paz, an tSile.
San Pedro de la Paz
Chathair an Gran Concepción is ea San Pedro de la Paz. Tá 80.447 duine ina gcónaí ann (2002).


San Fabián, an tSile.
Común (Spáinnis: comuna) is ea San Fabián agus é ar na 21 comúin atá suite i gCúige Ñuble i réigiún Biobío, i lár na Sile. Tá San Fabián ar an teoirainn leis an Airgintín. Tá 3.646 duine ina gcónaí ann (2002).


Francis Stuart.
Scríbhneoir Éireannach a bhí i Henry Francis Montgomery Stuart. Tháinig sé chun saoil san Astráil sa bhliain 1902, agus fuair sé bás in Éirinn sa bhliain 2000. Scríobhadh sé úrscéalta a raibh teist na híolbhristeoireachta nua-aimseartha orthu, agus chaith sé blianta an chogaidh sa Ghearmáin Naitsíoch ag tacú leis an lucht rialtais ansin, rud a tharraing a lán seantithe anuas air ina dhiaidh. Cúis conspóide é saol agus saothar Stuart inniu féin, ó nach raibh sé sásta seasamh soiléir morálta a ghlacadh i leith na tréimhse sa Ghearmáin.
A Óige.
Saolaíodh Francis do lánúin Phrotastúnach Éireannach a raibh cónaí orthu in Queensland, an Astráil: Henry Irwin Stuart agus Elizabeth Barbara Isabel Montgomery. Druncaire a bhí san athair a chuir lámh ina bhás féin nuair nach raibh Francis ach ina thachrán. Ansin thug a mháthair go hÉirinn é, agus mar sin chaith sé blianta a chéad óige in Éirinn agus i Scoil Rugby i Sasana.
Sa bhliain 1920 chuaigh sé le Caitliceachas agus phós sé Iseult Gonne, iníon Maud Gonne. Bhí saol míshocair rómánsúil ag Iseult roimhe sin, agus í seacht mbliana ní ba sine ná Francis. Roimhe sin bhí sí pósta ar Sheán Mac Giolla Bríde, duine de cheannairí na Cásca a cuireadh chun báis i ndiaidh an Éirí Amach. Maidir le hIseult Gonne, ba é an polaiteoir náisiúnaíoch Francach Lucien Millevoye a fíorathair, fear a raibh cumann grá aige le Maud Gonne sna 1890idí. Ó nach raibh sé cuí a admháil, i gciorcail choimeádacha Bhaile Átha Cliath, gur iníon neamhdhlisteanach de chuid Maud a bhí in Iseult, ba nós a rá gur neacht a bhí inti. Chaith Iseult blianta a hóige i bPáras agus i Londain, agus is iomaí ealaíontóir a chuir suim inti: chuir William Butler Yeats ceiliúr pósta uirthi sa bhliain 1917, agus bhí cumann craicinn aici le hEzra Pound go gairid sular casadh Francis Stuart uirthi. Íorónta go leor, má bhí Stuart le dul go dtí an Ghearmáin Naitsíoch le cuidiú spioradálta nó intleachtúil a thabhairt don deachtóireacht, chaith Ezra Pound a dhúthracht leis an Iodáil Fhaisisteach.
Chaith Iseult agus Francis tamall i Mór-roinn na hEorpa, agus saolaíodh tachrán iníne dóibh a fuair bás go gairid i ndiaidh a breithe. Le maolú ar an méala d'fhill an lánúin go hÉirinn, agus Cogadh na gCarad díreach á chur ansin. Ós Poblachtánach a bhí in Iseult, chuaigh Francis ag cabhrú leis na frith-Chonraitheoirí, agus nuair a tháinig na Státairí air, chaith siad i dtóin an phríosúin é. Chuir sé deireadh an chogaidh de in imtheorannú.
I ndiaidh an chogaidh chuaigh Stuart le scríbhneoireacht i gceart agus é ag scríobh úrscéalta agus filíochta. Bhí ráchairt ar a chuid úrscéalta, agus thaitin a chuid dánta le Yeats féin. Dealraíonn sé, áfach, go raibh suim ag Yeats féin in Iseult mar bhean, agus go raibh sé míshásta le Stuart mar fhear céile na girsí. Sa dán "Why should not Old Men be Mad?" ("Cén fáth nach rachadh seanfhear as a mheabhair?"), scríobh sé: "A girl who knew all Dante once/Live to bear children to a dunce". Glactar leis go coitianta gurbh í Iseult an cailín a raibh saothar iomlán Dante Alighieri ar eolas aici lá, agus gurbh é Stuart an t-amadán, an "dunce".
Rugadh triúr clainne do Stuart agus Iseult, mar atá, an chéad iníon Dolores a fuair bás ina leanbh beag, an mac Ian agus an dara hiníon Caitríona. Chuaigh Ian le healaíontóireacht, agus phós sé cailín darbh ainm Imogen a bhain amach clú agus cáil mar ealaíontóir faoin ainm Imogen Stuart.
Is dealraitheach nár éirigh leis an bpósadh go rómhaith, i ndiaidh an iomláin. De réir an eolais a thug Francis Stuart ina chuid úrscéalta dírbheathaisnéisiúla, bhí fadhbanna pearsanta ag luí ar an mbeirt acu agus sláinte an anama ag teip orthu, rud a chuir a gcaidreamh pósta ó mhaith freisin.
An Tríú "Reich".
Sna tríochaidí d'éirigh Stuart mór le Helmut Clissmann, a bhí ina spiaire Gearmánach, agus a bhean chéile Elizabeth. Bhí Clissmann ag obair do DAAD ("Deutscher Akademischer Austauschdienst", Seirbhís na hIomlaoide Acadúla sa Ghearmáin) agus d'Acadamh na Gearmáine. Is é sin, bhí sé ag cuidiú le lucht staidéir agus taighde ó ollscoileanna na hÉireann cuairteanna a thabhairt ar ollscoileanna na Gearmáine agus, san am chéanna, ag nascadh ceangal le hÉireannaigh a bhféadfadh an Tríú "Reich" leas éigin a bhaint astu. Bhí Clissmann ina ionadaí don AO - is é sin, "Auslandsorganisation" nó Eagraíocht Coigríche an Pháirtí Naitsíoch - in Éirinn freisin. (Is éard a bhí i gceist leis an AO ná eagraíocht Naitsíoch do na Gearmánaigh a bhí ina gcónaí i dtír áirithe ar an gcoigríoch.)
Bhí Stuart cairdiúil le hEduard Hempel freisin, a bhí ina thoscaire Ghearmánach in Éirinn san am. (Ní raibh ambasáid cheart ag an nGearmáin in Éirinn i ré an tSaorstáit: ina háit sin, bhí toscaireacht ann, agus Hempel i gceannas uirthi mar Thoscaire Urghnách agus Aire Lánchumhachtach.) Ba é cairdeas Maud Gonne ba chúis leis an gcaidreamh a bhí ag Stuart leis, ar dtús. Timpeall ar an mbliain 1936 bhí an pósadh le hIseult teipthe ar Stuart ar fad, agus theastaigh uaidh éalú ó atmaisféar paróisteach na hÉireann agus ó Iseult féin. Chuaigh Iseult i dteagmháil le Clissmann le féachaint chuige go bhféadfadh Stuart camchuairt a thabhairt ar an nGearmáin agus léachtanna acadúla a thabhairt uaidh ansin. In Aibreán 1939, d'fháiltigh Walter Schirmer, léachtóir le Béarla in Ollscoil Bheirlín, chuige é, agus thug Stuart cuairt ar Bhonn, Köln, München agus Hamburg. I ndeireadh na camchuairte fuair sé tairiscint seal a chaitheamh in Ollscoil Bheirlín ag léachtóireacht faoi litríocht Shasana agus na hÉireann. Ghlac sé leis an tairiscint, agus bhí an seal léachtóireachta le tosú sa bhliain 1940 - dhá bhliain roimhe sin chuaigh Dlíthe Nürnberg - péindlíthe ciníocha na Naitsithe in aghaidh na nGiúdach - i bhfeidhm, agus cuireadh ruaigeadh ar na léachtóirí Giúdacha as na hollscoileanna Gearmánacha.
D'fhill Stuart abhaile go dtí an Láithreach i gContae Chill Mhantáin i Mí Iúil 1939. Nuair a phléasc an cogadh amach i Mí Mheán Fómhair, dheimhnigh Stuart go rachadh sé go Beirlín pé scéal é. Nuair a bhí a thuras socraithe, tháinig Seán Mac Giolla Bríde (Seán Óg, mac an fhir a cuireadh chun báis i ndiaidh na Cásca) ar cuairt chuige. Ar an 29 Mí na Nollag, 1939 shealbhaigh na húdaráis an tarchuradóir raidió a bhí in úsáid ag an IRA go nuige sin le dul i dteagmháil leis an "Abwehr", agus anois, bhí idirghabhálaí de dhíth uathu a bheadh sásta a dteachtaireacht a thabhairt go Beirlín. Bhí cruinniú ag Stuart, Mac Giolla Bríde, Séamus Ó Donnabháin, agus Stiofán Ó hAodha i dteach an Donnabhánaigh, agus bhí Stuart sásta teachtaireacht an IRA a thabhairt go ceanncheathrú an "Abwehr" i mBeirlín. Chuaigh sé go Beirlín ina aonar, rud a bhí indéanta ó bhí Éire neodrach sa chogadh, agus bhain sé amach a cheann scríbe in Eanáir 1940. Ansin dó theagmhaigh sé le lucht an "Abwehr" le teachtaireacht an IRA a sheachadadh. Thairis sin mhínigh sé dóibh cén fáth nach raibh an tarchuradóir raidió ag obair agus cén chosúlacht a bhí ar chúrsaí inmheánacha na hÉireann i láthair na huaire go ginearálta. Casadh a sheanchara Helmut Clissmann air arís ansin, agus é ag obair ina chomhairleoir don Dochtúir Edmund Veesenmayer, a bhí ina Choirnéal ("Gruppenführer") sa SS san am. Ba é Clissmann a chuir Stuart in aithne don "Sonderführer" Kurt Haller freisin. I Lúnasa 1940 d'fhiafraigh Haller de Stuart, an mbeadh sé sásta páirt a ghlacadh san Oibríocht "Colm" ("Unternehmen Taube"), oibríocht rúnda le Seán Ó Ruiséal, Ceann Foirne an IRA, a thabhairt go hÉirinn le misean sabaitéireachta a chur i gcríoch ansin. Bhí Stuart breá sásta comhoibriú, ach mar a d'iompaigh an scéal amach, ba é Proinsias Ó Riain a chuaigh ina áit.
Dealraíonn sé nach raibh tuilleadh caidrimh idir Stuart agus seirbhísí spiaireachta na Gearmáine. Bhí sé mór le Proinsias Ó Riain, áfach, go lá a bháis siúd. Shíothlaigh an Rianach i Loschwitz in aice le Dresden faoi dheireadh an chogaidh, áit ar hadhlacadh é freisin. Bhí Stuart ar an tsochraid.
Scéal eile é áfach go raibh Stuart sásta craoltóireacht a dhéanamh ar raidió na Gearmáine le linn an chogaidh. Bhí sé ina chraoltóir Béarla ag scaipeadh bolscaireacht Naitsíoch go hÉirinn. Nuair a thairg na Gearmánaigh post an chraoltóra dó, phléigh sé an smaoineamh le Proinsias Ó Riain ar dtús, agus sa deireadh ghlac sé leis an tairiscint ar acht is nach gcaithfeadh sé ábhar frith-Ghiúdach ná frith-Shóivéadach a chraoladh. Chaill sé post an chraoltóra sa bhliain 1944, nuair a bhí lucht ceannais an raidió dianbharúlach go gcaithfeadh sé scéala frith-Shóivéadach ar leith a chraoladh, agus eisean ag diúltú dó scun scan. Ina dhiaidh sin, choigistigh an "Gestapo" a phas.
Ina chuid craolachán thug Stuart le fios go raibh sé ag adhradh Hitler, agus dóchas aige go gcuideodh an "Führer" le muintir na hÉireann a dtír a athaontú. I ndiaidh an chogaidh bhíodh sé ag síoráitiú nach raibh mórán measa aige ar idé-eolaíocht na Naitsithe, ach go raibh sé faoi dhraíocht ag an Naitsíochas ar chúiseanna aeistéitiúla - gur "radharcra duairc anchúiseach" a bhí ann, agus "an léirscrios á cheiliúradh mar rud".
Mar a chreidtear, níor chraol Stuart ach aon abairt amháin a raibh bolscaireacht fhrith-Ghiúdach inti i rith na mblianta a chaith sé ag obair ar raidió na Gearmáine. Dealraíonn sé go raibh sé míshásta leis an ngarbh-bholscaireacht fhrith-Ghiúdach ar an "Stürmer", iris Julius Streicher. Ón taobh eile de, ghéill sé, beagán beag ar a laghad, do na scéalta faoi chomhoibriú na nGiúdach leis na Cumannaigh sa Ghearmáin roimh ré na Naitsithe, agus scríobh sé i bpaimfléad de chuid an IRA sa bhliain 1924 go raibh Vín, príomhchathair na hOstaire, á stiúradh ag na Giúdaigh, agus na Gearmánaigh á ruaigeadh as a gcathair féin.
An Tréimhse Iar-Chogaidh.
Sa bhliain 1945 d'fhéach Stuart le filleadh go hÉirinn i gcuideachta iardhalta dá chuid darbh ainm Gertrude Meissner, ach ansin ghabh trúpaí na gComhghuaillithe iad agus b'éigean dóibh seal a chaitheamh i mbraighdeanas. Nuair a scaoileadh leo shocraigh siad síos sa Ghearmáin ar dtús. Ina dhiaidh sin chuaigh siad a chónaí go dtí an Fhrainc agus sa deireadh go Sasana. Phós siad sa bhliai 1954 i ndiaidh d'Iseult bás a fháil, agus sa bhliain 1958 tháinig siad go hÉirinn le cur fúthu ansin. Sa bhliain 1971 a d'fhoilsigh Stuart an t-úrscéal dírbheathaisnéisiúil úd "Black List, Section H", inar thug sé cur síos ar imeachtaí a shaoil sa Ghearmáin.
Sa bhliain 1996 ceapadh Stuart ina Shaoi ar Aosdána. Is mór an onóir é sin i saol ealaíon na hÉireann, agus chuir Máire Mhac an tSaoi in aghaidh an cheapacháin, nó bhí sí barúlach nár chóir a leithéid d'onóir a thabhairt do dhuine a bhí tar éis seal a chaitheamh ag cuidiú leis na Naitsithe.
Saothair.
Is iomaí úrscéal a scríobh Francis Stuart, ach is é "Black List Section H" (1971; ISBN 0-14-006229-7) an saothar is cáiliúla dá chuid, leabhar a bhfuil blas láidir na dírbheathaisnéise air. Tá a chuid scríbhinní as cló, a bheag nó a mhór.
Anuas air seo is iomaí alt in irisí éagsúla a scríobh Stuart.
Tagairtí.
Stuart, Francis
Stuart, Francis
Stuart, Francis


Marvelous Marvin Hagler.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda meánmheáchain as 1980-1987, is ea Marvelous Marvin Hagler (rugadh "Marvin Nathaniel Hagler" ar 23 Bealtaine, 1952 i Newark, New Jersey).


Sugar Ray Leonard.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda marcmheáchan, is ea Sugar Ray Leonard (a rugadh "Ray Charles Leonard" ar 17 Bealtaine, 1956 i Rocky Mount, Carolina Thuaidh).


Thomas Hearns.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda marcmheáchan, is ea Thomas "Hitman" Hearns (a rugadh ar 18 Deireadh Fómhair, 1958 i gGrand Junction, Tennessee).


Herman Cain.
Herman Cain
Feidhmeannach gnó Meiriceánach atá in Herman Cain (a rugadh ar 13 Nollaig 1945). Mar uachtarán an chomhlachta Godfather’s Pizza, de chuid an mhórchomhlachta úd Pillsbury, atá aithne air, ach d’éirigh leis i neart gnéithe eile dá shaol óna chuid staidéar ar an matamaitic san ollscoil go dtí craoladh a chuid smaointeoireachta ar na meáin chumarsáide. Rinne Cain iarracht ainmniúchán an Pháirtí Phoblachtaigh a fháil don uachtaránacht sa toghchán ginearálta sa bhliain 2012. Ar feadh tamaill, bhí Cain ar an mbeirt chun tosaigh sna pobalbhreitheanna i measc daoine a chlaonann i dtreo an Pháirtí Poblachtánaigh: i nginearálta, d'éirigh go maith le Cain i measc lucht an "Tea Party" i gcomparáid le Mitt Romney, a dhéanann go maith i measc na bPoblachtánach tráidisiúnta.
I Memphis, Tennessee a rugadh Herman Cain ach ba in Atlanta, Georgia a d’fhás sé aníos. Ba iad Lenora Cain (née Davis) agus Luther Cain, Jr. a thuismitheoirí. Obair uiríseal a rinne siad ach d’éirigh leo a dteach féin a cheannach. Teaghlach "bocht sonasach" iad dar le Cain.
Ar 21 Bealtaine 2011, d’fhógair Cain go hoifigiúil go raibh sé ar lorg ainmniúcháin an Pháirtí Phoblachtaigh don uachtaránacht, cé nár toghadh é riamh do phost polaitiúil. Cuid thábhachtach san fheachtas sin aige ná an Plean 9-9-9. Faoin bplean úd, d’íocfadh gnólachtaí 9% as a gcuid gnóthaí mar cháin, d’íocfadh daoine 9% mar cháin ioncaim phearsanta agus d’íocfaí 9% mar cháin náisiúnta ar dhíolacháin. Go déanach sa bhliain 2011, chuir beirt bhan mí-iompar gnéasach ina leith. Ar an 3 Nollaig 2011, i ndiaidh titim dó sna pobalbhreitheanna, chuir Herman Cain a fheachtas uachtaránachta ar ceal.


Jack Johnson.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea John Arthur ("Jack") Johnson (31 Márta 1878 – 10 Meitheamh 1946). Bhí aithne air mar an "Galveston Giant".


Archie Moore.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain éadrom as 1952-1959, ab ea Archie Moore (a rugadh "Archibald Lee Wright" ar an 13 Nollaig, 1916 – 9 Nollaig, 1998). Bhí aithne air mar "The Old Mongoose".


Jersey Joe Walcott.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Jersey Joe Walcott (a rugadh "Arnold Raymond Cream" ar an 31 Eanáir, 1914 – 25 Feabhra 1994).


Muriel Day.
Is amhránaí Éireannach í Muriel Day a rugadh i mBaile Nua na hArda sa bhliain 1942. Rinne sí ionadaíocht ar son na hÉireann i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1969 leis an amhrán "The Wages of Love".
Day, Muriel


Dawn Martin.
Is amhránaí Éireannach í Dawn Martin a rugadh i nDún Dealgan sa bhliain 1976. Rinne sí ionadaíocht ar son na hÉireann i gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhliain 1998 leis an amhrán "Is Always Over Now?".
Martin, Dawn


Galar Céiliach.
Is neamhord uath-imdhíonachta a chuireann isteach ar an stéig bheag é an Galar Céiliach a tharlaíonn iontu siúd a bhfuil togracht ghéiniteach acu agus tarlaíonn sé ag gach aois ó lár na naíonachta ar aghaidh. Ar na siomptóim tá; an bhuinneach ainsealach, agus teip chun blátha (sna páistí), ach is féidir nach mbeidh na hairí seo ag baint leis, agus bíonn siomptóim i gcórais eile orgán mar chuid de chomh maith.


Alúine.
Baile in Éirinn is ea Alúine (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chill Dara.


An Móinín Rua.
Baile in Éirinn is ea an Móinín Rua (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chill Chainnigh.


Cill Maodhóg.
Baile in Éirinn is ea Cill Maodhóg (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chill Dara.


Nead an Iolair.
Baile in Éirinn is ea Nead an Iolair (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chorcaí.


Súmhaí.
Baile in Éirinn is ea Súmhaí (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Shligigh.


Octave Mirbeau.
Scríbhneoir, úrscéalaí agus drámadóir a bhí in Octave Mirbeau (a tháinig chun saoil i Trévières ar an 16 Feabhra 1848, agus a cailleadh i bPáras ar an 16 Feabhra 1917). Scríobh sé an leabhar "Le Journal d’une femme de chambre" (1900).


B. Traven.
Scríbhneoir Gearmánach a bhí in B. Traven (Feabhra, 1882? – 26 Márta, 1969?) nach bhfuil a fhios againn mórán ina leith. Scríobh sé sraith úrscéalta eachtránaíochta faoi Mheicsiceo, áit ar shocraigh sé síos i ndiaidh dó an Eoraip a fhágáil ina dhiaidh. Creidtear gurbh ionann eisean agus an t-ealaíontóir agus an t-ainrialaí Ret Marut, a chuaigh ar imirce ón Eoraip timpeall ar an mbliain 1924. Dealraíonn sé gurbh é Otto Feige a fhíorainm agus gur rugadh i Schwiebus, cúige Bhrandenburg (inniu: Świebodzin sa Pholainn) é sa bhliain 1882, ach tá teoiricí eile ann freisin. Bhí baint aige le Berick Traven Torsvan agus Hal Croves, beirt fhear a bhí sásta, in amanna éagsúla de shaol Traven, freastal ar a chuid gnóthaí i bhfianaise daoine eile, agus creidtear gurbh é Traven féin a bhí i gceist le Torsvan agus Croves, is é sin, nach raibh i gceist leo ach ainmneacha ceilte a ghlac Traven air féin. Is éard a d'áitigh Torsvan agus Croves, áfach, nach raibh iontu ach idirghabhálaithe a bhí ag tabhairt aire do ghnóthaí Traven. Fuair Croves bás ar an 26 Márta, 1969 i gCathair Mheicsiceo.
Is iad na húrscéalta is clúitiúla dár tháinig ó pheann Traven ná "Der Schatz der Sierra Madre" ("Stórchiste Sierra Madre") agus "Das Totenschiff" ("Long na Marbh"), chomh maith le "sraith "Caoba", is é sin, sraith an mhahagaine: "Der Karren" ("An Trucail"), "Regierung" ("Rialtas"), "Der Marsch ins Reich der Caoba" ("An Mhairseáil go Ríocht an "Caoba"), "Die Troza" ("An "Troza"), "Die Rebellion der Gehenkten" ("Éirí Amach na gCrochairí"), agus "Ein Generál kommt aus dem Dschungel" ("Ginearál ag Teacht amach as an Dufair").
Scríobh Traven a chuid leabhar as Gearmáinis agus d'aistrigh sé go Béarla iad ina dhiaidh sin, agus is minic a d'athraigh sé mionrudaí nó fiú imeachtaí scéil sna haistriúcháin. D'áitíodh sé féin gur aistriúcháin a bhí sna téacsanna Gearmáinise agus gurbh iad na leaganacha Béarla na bunscéalta, ach ní ghlacann na saineolaithe an ráiteas seo i ndáiríre. Bhí úrscéalta Traven lán eachtraí sceitimíniúla agus iad suite i saol corrach Mheicsiceo i ré na réabhlóide, ach san am chéanna, bhí siad ar maos le criticeoireacht Shóisialach ar an gcaipitleachas.


Apaptóis.
Is éard is Apaptóis (Sean-Ghréigis: "apa" - de/as/gan, "ptóis" - titim) ann ná cillbhás cláraithe.


Luaithríona.
Is fínscéal é Luaithríona ("Cinderella" as Béarla, "Cendrillon" i bhFraincís, "Aschenputtel" i nGearmáinis), faoi chos ar bolg agus luaíocht.


Baile an Droichid (baile).
Baile in Éirinn is ea Baile an Droichid (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Loch Garman.


Dunedin.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Dunedin nó Dún Eidinn.


Invercargill.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Invercargill.


Gruffydd Fychan II.
Tiarna Glyndyfrdwy agus Cynllaith Owain ab ea Gruffudd Fychan II (circa 1330-1369). Dá bhrí sin, bhí éileamh dúchasach aige mar príonsa Powys Fadog.
Sinsir.
Ciallaíonn an leasainm ‘Fychan’ gur thugtaí Gruffudd ar a athair chomh maith. Áfach, tugann táblaí ginealacha áirithe faisnéis éagsúla. Ceaptar go raibh sé ina mhac le Madog Crypl, a cailleadh sa bhliain 1304, ach ní móide go raibh sé ina chomharba, agus seilbh na tailte aige chomh fhada le 1369.
Mhaígh táblaí eile go raibh sé ina mhac le Gruffudd ap Madog Fychan, mac Madog Fychan. Dealraíonn go raibh Madog Crypl mar seanathair dó, is dócha, agus a mhac Gruffudd thart ar sé bliain d’aois nuair a cailleadh é (ach pósta cheana). Bhí Gruffudd beo fós sa bhliain 1343.
Bás.
Adhlacadh é i gcill Naomh Asaph agus Naomh Cyndeyrn i Llanasa, áit a bhfuil a thuama sofheicthe fós sa lá atá ann inniu.


Powys Fadog.
An chuid thuaisceartach den Prionsacht Powys ab ea Powys Fadog (nó Powys Íochtarach), a briseadh ina dhá leath tar éis bhás Madog ap Maredudd as Powys sa bhliain 1160. Dheighileadh é an stát de réir dlí na Breataine Bige, le nia Madog (Owain Cyfeiliog) mar tiarna an deiscirt (Powys Wenwynwyn), agus mac Madog (Gruffydd Maelor I) mar tiarna an tuaiscirt.
Prionsaí Powys Fadog agus Tiarnaí Glyn Dyfrdwy.
Ghríosaigh Owain ap Gruffydd na Breatnaigh chun éirí amach in aghaidh choróin Shasana sa bhliain 1400. D’éiligh sé go raibh sé Prionsa na Breataine Bige. Tar éis bhás Owain, bhí mac amháin beo fós ar a laghad, ach níl a fhios ag éinne cad a tharla dóibh.


Madog Crypl.
De sliocht Prionsaí Powys Fadog agus Tiarnaí Dinas Bran ab ea Madog Crypl (nó Madog Crippil) (c. 1275 – 1304). Tugtar Madog III air uaireanta, ámh ní raibh sé ina thiarna ach cuid de thailte na teaghligh faoi smacht choróin Shasana.
Saol.
Bhí sé ina fhear óg nuair a d’éag a athair Gruffydd Fychan sa bhliain 1289, agus dá bhrí sin cuireadh a chuid thailte i ngéibheann na Banríona, ansin Reginald de Grey ina diaidh, agus Thomas Macclesfield ina dhiaidh. D’iarr Madog ap Gruffydd ar an Rí lón feiliúnach a thabhairt dó, agus dealraíonn go raibh sé tugtha – thug an Rí tailte a athar dó. De réir dealramh, bhí Glyn Dwfrdwy in Edeirnion, agus leath cwmyd Cynllaith san áireamh (an cheantar timpeall Sycharth.
Phós Madog Gwenllian, iníon Ithel Fychan as Halkin, agus rugadh mac amháin, Gruffydd Rhuddallt, a pósadh ar an 8 Iúil 1304, agus é sé bliain d’aois le Elizabeth, iníon John LeStrange as Knockin. Cailleadh Madog sa bhliain céanna ina mhainéar, Rhuddallt, b’fhéidir i Glyn Dyfrdwy.


Caisleán Dinas Brân.
Caisleán de chuid na Meánaoiseanna is ea Caisleán Dinas Brân (Breatnais: Castell Dinas Brân), ina sheasamh ar chnoc os comhair bhaile Llangollen, Denbighshire, An Bhreatain Bheag. Suiomh dún an Iarannaois is ea é chomh maith. Sna Meánaoiseanna, bhí sé ina phríomhchathair phrionsacht Powys Fadog.


Gruffydd Fychan I.
Prionsa Powys Fadog ón bhliain 1277 go dtí 1284 ab ea Gruffudd Fychan I, an mac is óige de cheathrar a raibh ag Gruffudd ap Madog, Tiarna Dinas Brân.
Nuair a d’éag a athair sa bhliain 1269 (nó 1270), fuair sé Iâl agus Edeirnion, ina bhfuil Glyn Dyfrdwy san áireamh. Ba comhghuaillí le Llywelyn ap Gruffudd, Prionsa na Breataine Bige é, le linn chogadh na bliana 1277. Sa chonradh síochána, aontaíodh go mbeadh sé mar tionónta do Llywelyn in Edeirnion, ach do Éadbhard I Shasana in Iâl. Troid sé i dteannta Llywelyn arís le linn chogadh na mblianta 1282-83, ach chaill sé a chuid tailte an uair seo.
D’ainneoin sin, mheall Iarla Surrey an rí a chuid tailte a thabhairt ar ais dó, agus bhí seilbh aige faoi choimirce na rí don chuid eile dá shaol. Cailleadh é sa bhliain 1289, agus mac óg ina dhiaidh mar comharba, Madog Crypl.


Gruffudd ap Madog.
Prionsa Powys Fadog ab ea Gruffydd Maelor II nó Gruffydd II ap Madog (cailleadh sa bhliain 1269 é).
Sinsir.
An mac is sine le Madog ap Gruffydd Maelor ab ea é, agus fuair sé le hoidhreacht cuid tailte agus téidéal a athair lena deartháireacha eile, Gruffydd Ial, Maredudd, Hywel agus Madog Fychan.
Aontaíodh Ríocht Powys Fadog faoi cheannaire amháin roimh ré, ach roinneadh i measc chúigear anois, agus faoi thionchar fórsaí eile chomh maith.
Pósadh.
Phós sé Emma, baintreach Henry Touchet, agus iníon Henry Audley agus Bertred Mainwaring.


Hulk Hogan.
Is coraí Meiriceánach é Terrance Gene "Terry" Bollea nó 'Hulk Hogan'. Rugadh é in Augusta, Georgia ar an 11 august, 1953.


George Clooney.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é George Timothy Clooney, a rugadh ar an 6 Bealtaine 1961.


Robert Duvall.
Is aisteoir Meiriceánach é Robert Selden Duvall, a rugadh ar an 5 Eanáir 1931.


James Caan.
Is aisteoir Meiriceánach é James Caan, a rugadh ar an 26 Márta 1940.


Catherine Zeta-Jones.
Is aisteoir Breatnach í Catherine Zeta-Jones (25 Meán Fómhair 1969 a rugadh í).


Gruffydd Maelor.
Prionsa Powys Fadog, sa Bhreatain Bheag, ab ea Gruffydd Maelor (d’éag sé sa bhliain 1191). Bíonn aithne air mar Gruffydd Maelor I chun idirdhéalú a dhéanamh idir seisean agus a garmhac, Gruffydd Maelor II (b. 1269).
Sinsir.
Ba é mac Madog ap Maredudd agus Susanna, iníon Gruffudd ap Cynan. Bunaitheoir phríomhtheaghlach thuaisceart Powys ab ea é le linn an triú haois déag.
Oidhreacht.
Scoilteadh tuaisceart Powys in dhá leath sa bhliain 1160, nuair a d’éag athair Gruffydd. Chomh maith le sin, roinneadh na críocha ó thuaidh Abhainn Rhaeadr idir Gruffydd agus beirt déarthaireacha, Owain Fychan agus Owain Brogyntyn. Fuair sé Maelor (bíonn aithne air mar ‘Bromfield’ freisin), agus Iâl (‘Yale’) mar oidhreacht le tíortha dá athair. Nuair a cailleadh leathdhéarthair Gruffydd, Owain Fychan, sa bhliain 1187, thugadh Nanheudwy, Cynllaith Owain agus Mochnant Íochtarach dó ar bharr sin.
Thug sé seilbh le cantref Cyfeiliog óna nianna Owain agus Meurig. Dá bharr sin, aontaíodh fórmhór thuaisceart Powys faoi.
Pósadh.
Phós sé Angharad, a chol cheathrair agus iníon Owain Gwynedd, Rí Gwynedd.


Cynllaith.
Cwmyd in oirthuaisceart na Breataine Bige ab ea Cynllaith, a raibh laistigh de chríocha Ríocht Powys, agus Powys Fadog ina dhiaidh sin.
Oidhreacht de chuid Owain Glyndŵr ab ea Cynllaith, nó an chuid a thugtaí "Cynlaith Owain" air ar a laghad, sa bhliain 1370. Sular éiligh Owain Prionsacht na Breataine Bige sa bhliain 1400, bhain an teaghlach úsáid as na teidil Barún Glyndyfrdwy agus Tiarna Cynllaith Owain.


Maredudd ab Owain Glyndŵr.
Uasal agus mac Margaret Hanmer agus Owain Glyndŵr ab ea Maredudd ab Owain Glyndŵr. Creidtear gur ghlac sé páirt san éirí amach Glyndŵr sa Bhreatain Bheag idir 1400 agus 1416.
Luathshaol.
Níl móran eolas againn faoi leanbhaíocht pháistí Owain, agus níl a fhios againn dáta bhreithe Maredudd. Is dócha go raibh sé ró-óg chun páirt a ghlacadh le linn bhlianta níos luaithe an éirí amach. Níor ghabh na Sasanaigh Maredudd i rith na héirí amach, agus deirtear gur troid sé leis na Francaigh in aghaidh arm de chuid Anraí V Shasana ag Cath Agincourt sa bhliain 1415.
Tháinig sé ar ais chuig Tuaisceart na Breataine Bige, agus fórsa Albanach leis, timpeall sa bhliain 1416 chun daoine áitiúla a ghríosú. Shéan sé pardún ríoga dó féin agus a athair an chéad bhliain eile, a thairg oifigigh Rí Anraí V.
Pardún Ríoga.
Sa bhliain 1420, d’iarr Séan Lancaster, 1ú Diúc Bedford Maredudd ar fhreastalódh sé an Rí sa Normainn. Shéan sé é. Ghlac Maredudd pardún dó féin sa bhliain 1421. Dá bharr sin, creidtear go raibh a athair, Owain, marbh ag an pointe seo. Bheadh Owain Glyndwr ina sheanfhear, dá mbeadh sé beo fós.
Ní eol dúinn cad a tharla do Maredudd tar éis sin, cosúil lena athair.


Madog II ap Gruffydd.
Prionsa Powys Fadog ab ea Madog II (nó Madog ap Gruffydd) (1269–1277).
Sinsir agus Oidhreacht.
Nuair a cailleadh Gruffydd Maelor II, athair Madog, tháinig sé i gcomharbacht air.
Comhaontas le Gwynedd.
Bhí sé ina chomhguaillí le Llywelyn ap Gruffudd, prionsa Gwynedd agus an Bhreatain Bheag go léir, le linn tréimhse tar éis Chonradh Montgomery.
Bás i gCath.
Cailleadh é ag cosaint a chuid thailte in aghaidh ionradh Shasanach sa bhliain 1277, agus tháinig a dhéarthair níos óige, Gruffydd, i gcomharbacht air.
Adhlacadh.
Is dócha gur adhlacadh é ag Mainistir Valle Crucis, ar a raibh sé ina phatrún.


Madog ap Gruffydd Maelor.
Prionsa Powys Fadog (1191-1236) ab ea Madog ap Gruffudd nó Madog ap Gruffudd Maelor.
Sinsir.
Mac Gruffydd Maelor agus Angharad, iníon Owain Gwynedd ab ea é.
Rialtóir.
Tháinig sé mar comharba dá athair lena dhéarthair Owen sa bhliain 1191, ach i ndiaidh bháis Owen sa bhliain 1197, rinneadh rialtóir Powys ó thuaidh Abhainn Rhaeadr agus Abhainn Tanat é.
Bás agus Adhlacadh.
D’éag Madog ap Gruffydd Maelor sa bhliain 1236 agus adhlacadh i Mainistir Valle Crucis é. Sa bhliain 1956, tochlaíodh a leac armais ag an Mainistir.


Glyndyfrdwy.
Baile sa Bhreatain Bheag is ea Glyndyfrdwy nó Glyn Dyfrdwy (fuaimniú i mBreatnais: [ɡlɨnˈdəvrdʊɨ]). Tá sé suite ar bhóthar A5, idir Corwen agus Llangollen sa Ghleann Dee ("Afon Dyfrdwy").
Owain Glyndŵr.
Bíonn clú agus cáil ar an mbaile mar gheall ar an nasc idir Glyndyfrdwy agus Owain Glyndŵr, Prionsa na Breataine Bige. Gar don bhaile, ag mainéar Glyndyfrdwy, thosaigh Glyndŵr éirí amach in aghaidh na Sasanaigh ar 16 Meán Fómhair, 1400.


Francis Ford Coppola.
Is stiúrthóir é Francis Ford Coppola a rugadh i Detroit, Stáit Aontaithe Mheiriceá ar an 7 Aibreán 1939.


Gruffydd Rhuddalt.
Tiarna Glyndyfrdwy agus Cynllaith Owain ab ea Gruffydd Rhuddalt. Mac le Madog agus Gwenllian, iníon Ithel Fychan as Halkin, ab ea é. Phós sé Elizabeth, iníon John LeStrange as Knockin ar 8 Iúil, 1304, agus é ach sé bliana d’aois.


Franco Zeffirelli.
Is stiúrthóir é Franco Zeffirelli a rugadh i Flórans, an Iodáil ar an 12 Feabhra 1923.


Geoffrey Chaucer.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea Geoffrey Chaucer (1343 – 25 Deireadh Fómhair 1400). Thosaigh baint ag Lá Fhéile Vailintín le cúrsaí grá rómánsúla i rith na hard-mheánaoise, nuair a bhláthaigh an grá cúirtéiseach le Chaucer.


Madog ap Maredudd.
An prionsa deireanach de chuid Ríocht Powys sa Bhreatain Bheag ab ea Madog ap Maredudd (Meán-Bhreatnais: "Madawg mab Maredud", "Madawc mab Maredut"; cailleadh é sa bhliain 1160).
Saol.
Mac le Maredudd ap Bleddyn agus garmhac Bleddyn ap Cynfyn ab ea Madog. Tháinig sé i gcomharbacht ar Ríocht Powys, tar éis bhás a athar sa bhliain 1132. Bhí sé páirteach i gCath Lincoln sa bhliain 1141, ag tacú Iarla Chester, i dteannta Cadwaladr ap Gruffydd (dearthár Owain Gwynedd) agus airm mhóir Bhreatnaigh.
Taifeadadh sa bhliain 1149 gur thug sé an cwmyd Cyfeiliog dá chol cheathracha, Owain Cyfeiliog agus Meurig. Sa bhliain chéanna, athtógadh caisleán Oswestry, dún William Fitzalan.
Briseadh le Gwynedd.
Ag an dtaca seo, bhí Madog agus Powys faoi bhrú Owain Gwynedd, Rí Gwynedd, cé go raibh Madog pósta le Susanna, deirfiúr Owain. Rinne Madog comhaontas le Ranulf de Gernon, an 4ú Iarla Chester, ach bhuaigh Owain orthu ag Cath Ewloe sa bhliain 1150 agus ghlac sé seilbh ar thailte Madog in Iâl. Nuair a rinne Rí Anraí II Shasana ionradh ar Gwynedd sa bhliain 1157, fuair sé tacaíocht ó Mhadog, a ghlac seilbh ar a chuid tailte arís. De réir dealraimh, chuaigh sé ar fheachtas le hAnraí chuig Toulouse, ach theip orthu. Cailleadh Madog ina dhiaidh sin agus é ag filleadh abhaile, ar an 9 Feabhra, 1160 ag Caisleán Whittington. Adhlacadh é sa séipéal Naomh Tysilio i Meifod, príomh-shéipéal Powys.
Comharbacht.
Cailleadh an mac ba shine Madog, Llywelyn, i ndiaidh bhás a athar, agus roinneadh Powys i measc mhic agus nianna Madog. Níor aontaíodh Powys arís go deo, agus scoilteadh i dhá leath é: Powys Fadog (Powys Íochtarach) agus Powys Wenwynwyn (Powys Uachtarach).
An Mabinogion.
Tá an scéal “Brionglóid Rhonabwy” suite le linn réimeas Madog. Is é Giolla Madog príomhcharactar an scéil.


Owain Cyfeiliog.
Prionsa agus file Breatnach a bhí in Owain ap Gruffydd (circa 1130–1197). Owain Cyfeiliog an leasainm a thugtaí air chun idirdhéalú a dhéanamh idir an fear seo agus rialtóirí eile a raibh an t-ainm céanna orthu, (Owain ap Gruffydd as Gwynedd go háirithe, a bhfuil aithne air mar "Owain Gwynedd").
Mac le Gruffydd ap Maredudd, agus nia le Madog ap Maredudd (an prionsa deireanach a raibh ríocht uile Powys faoi smacht) ab ea Owain. Thug Madog cantref Cyfeiliog dá nia sa bhliain 1147. Nuair a d’éag Madog sa bhliain 1160, d’éirigh le hOwain seilbh a ghabháil ar fhormhór dheisceart Powys. D'éirigh sé as an bpost seo sa bhliain 1195 agus chuir faoi i mainistir Strata Marcella, Tháinig a mhac Gwenwynwyn ap Owain chun comharbais air ansin. Cailleadh Owain cúpla bliain ina dhiaidh sin.


Nelson, An Nua-Shéalainn.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Nelson.


Timaru.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Timaru. Príomhchathair an Timaru District atá ann. Tá sé suite i ndeisceart réigiún Canterbury san Oileán Theas. Tá breis is 40,000 duine ina gcónaí ann.


Peadar Ó hUallaigh.
Is file agus ceoltóir Éireannach é Peadar Ó hUallaigh. As Cluain Meala ó dhúchas dó ach tá sé ina chónaí i gCorca Dhuibhne le nach mór tríocha bliain.
Ceoltóir traidisiúnta atá ann agus chaith sé na blianta fada ag seinnt leis an mbanna ceoil Wild Geese.
Ghnóthaigh a chéad chnuasach, Tír Tairngre, duais ag Féile Filíochta Dhún Laoghaire mar rogha na gcéadchnuasach in Éirinn (pé ar bith teanga) i 2009, agus bronnadh duais Rupert agus Eithne Strong air.
Ba í Nuala Ní Dhomhnaill a sheol an tarna cnuasach filíochta uaidh, Soilse an Chroí, i mBaile an Fheirtéaraigh i mí na Samhna 2011 mar pháirt den 5ú Féile Bheag Filíochta.
Ohuallaigh, Peadar
Ohuallaigh, Peadar


Geolaíocht Mharsa.
Tá go leor eolais againn ar gheolaíocht Mharsa. Creidtear gur basalt atá sa chuid is mó de dhromchla Mharsa - is é sin, cloch bholcánach, nó laibhe a d'fhuaraigh síos na mílte de bhlianta ó sin. Tá an tuiscint sin bunaithe ar na dreigítí a tháinig ó Mhars go dtí an Domhan agus ar na breathnuithe a rinneadh ar an bpláinéad leis na spástaiscéalaithe. Is dócha go bhfuil níos mó silice sa bhasalt seo ná i mbasalt tipiciúil an Domhain. Mar sin, is féidir go bhfuil basalt Mharsa cosúil leis an aindéisít. Tá an chuid is mó den bhasalt seo clúdaithe, áfach, le dusta fíneáilte.
Na breathnuithe a rinne an spástaiscéalaí úd "Mars Global Surveyor", tugann siad le fios go bhfuil baill áirithe de screamh an phláinéid maighnéadaithe, cosúil leis na stialltracha maighnéadaithe a fhaightear ar ghrinnill na n-aigéan ar an Domhan. Sa bhliain 1999, cuireadh an cheist an chéad uair, an teicteonaic phlátaí a d'fhág an maighnéadú seo ina diaidh - is é sin, an raibh screamh Mharsa comhdhéanta as plátaí ilchríochacha, tráth, agus iad ag gluaiseacht is ag imbhualadh faoina chéile, cosúil le plátaí ilchríochacha an Domhain. Níltear cinnte faoi seo go fóill, áfach, go raibh gluaiseachtaí teicteonacha ar siúl riamh ar dhroim Mharsa - níl ann ach teoiric, agus í mar ábhar conspóide i gcónaí ag na saineolaithe.
"Tráth, bhí uisce leachtach ar fáil, go huaineach, ar dhroim Mharsa i dtimpeallacht Meridiani Planum, agus uaireanta, bhí sáithiú de tríd an bhfodhromchla. Ós rud é go bhfuil an bheatha ag brath ar an uisce leachtach, is féidir linn an tátal a bhaint as an scéal go raibh Meridiani ináitrithe, tráth éigin dá stair."
Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig saineolaithe eile ar an gconclúid go raibh an t-uisce ag Meridiani an-aigéadach, toisc an cineál mianraí a fuarthas sa timpeallacht. Ón taobh eile, tháinig an taiscéalaí "Spirit" ar ghóitít, mianra nach múnlaítear ach san áit a bhfuil uisce le fáil (rud nach dtiocfadh a rá faoin haemaitít), i gCnoic Columbia.
Sa bhliain 1996, tháinig saineolaithe ar mhionstruchtúir ar cheann de na dreigítí ar an Domhan a chreidtear a bheith tagtha ó Mhars - Dreigít ALH84001 - a raibh an chuma orthu, dar leo, gur rian i ndiaidh miocrorgánaigh a bhí ann. Ábhar eile conspóide atá ann i gcónaí.


Réadóireacht stairiúil Mharsa.
Tá stair fhada ag baint le réadóireacht Mharsa. Is fada an lá ó thosaigh na daoine ag caint agus ag scríobh faoi thuras a thabhairt ar Mhars, go háirithe nuair a tháinig an tuiscint acu nach ponc solais amháin a bhí ann, ach corpán damhna. Nuair a húsáideadh teileascóp den chéad uair tugadh gnéithe tíreolaíocha faoi deara a bhí cosúil le gréasán de chanálacha, agus dá bharr sin is iomaí alt agus scéal a cumadh faoi shibhialtachtaí aduaine agus faoi chogaí idir na plainéid, agus rinneadh go leor scannán ficsean eolaíochta bunaithe ar na scéalta sin. De réir a chéile, áfach, agus na teileascóip agus an teicneolaíocht eile bhreathnóireachta ag dul i bhfeabhas, tuigeadh nach raibh i gceist leis na canálacha ach iomrall súl. Ní fheicfeá iad ar aon mhapa comhaimseartha de Mhars. Ón taobh eile de, is léir go bhfuil tírdhreacha millteanacha ar Mhars nach dtiocfá ar a leithéid ar dhroim an Domhain, ar nós na gcainneon móra ar a dtugtar Valles Marineris. Tá an sliabh is airde sa Ghrianchóras suite ar Mhars freisin, mar atá, Olympus Mons, agus é leathmhíle de chiliméadair ar trastomhas agus seacht gciliméadar fichead ar airde.
Táthar ag súil le fada an lá go dtabharfaidh daoine cuairt ar an bplainéad seo, a bhíonn níos cóngaraí don Domhan de ghnáth ná plainéad ar bith eile i gCóras na Gréine, roimh lár na haoise seo, sula dtéitear ar aghaidh go ceann ar bith eile. Chuir údarás Spáis Mheiriceá, NASA, spáslong (spástaiscéalaí gan daoine) go Mars sa bhliain 1965 (Mariner 4) a rinne an-mhapáil ar Mhars. Ina dhiaidh sin, thuirling dhá spástaiscéalaí de shraith Viking air sa bhliain 1976, rud a chuir go mór leis an eolas a bhí ag na daoine faoin bplainéad, nó b'ansin a chonaic an cine daonna an chéad radharcra ó dhromchla Mharsa. Cuireadh spáslonga gan daoine go Mars ó Mheiriceá agus ón Eoraip sa bhliain 2004 agus is mó an fhianaise atá ann anois go bhfuil roinnt uisce faoin talamh sa phlainéad. Cé go bhfuil Mars i bhfad níos lú ná an Domhan tá an oiread céanna talún ann mar nach bhfuil aigéan ar bith ar a dhromchla.


Atmaisféar agus aeráid Mharsa.
Tá go leor eolais againn ar atmaisféar agus aeráid Mharsa. Tá 10% de thoirt an Domhain i Mars, agus 25% dá achar dromchla. Tá atmaisféar ag Mars, ach tá sé fíorthanaí. Tá meánbhrú an atmaisféir ar dhromchla Mharsa timpeall ar 750 Pa, nó thart ar 0.75% de ghnáthbhrú an atmaisféir ar dhroim an Domhain seo againn. Ón taobh eile, tá an t-atmaisféar seo ag tanú níos maille ná ár n-atmaisféar féin ag dul suas ó dhromchla an phláinéid. Dé-ocsaíd charbóin go príomha atá ann, Nítrigin atá i 3% de, agus argón atá i 1.6%. Fosta, tá meatán agus ocsaigin i láthair, chomh maith le triathgháis eile seachas an t-argón - is é sin, neon, crioptón agus xeanón, nó níl imtharraingt Mharsa in ann gás chomh héadrom le héiliam a choinneáil ó éalú go dtí an spás. Ar an gcúis chéanna, níl hidrigin shaor le fáil in atmaisféar Mharsa ach an oiread.
Is é an phríomhchúis le fuacht Mharsa an t-atmaisféar seo, nó, ós rud é go bhfuil sé chomh scáinte sin, níl sé in ann teas a cheapadh ná a choinneáil.
Cé go bhfuil atmaisféar an phláinéid chomh tanaí sin, tá cuid mhaith dusta ag foluain timpeall. Na sonraí a bhailigh na gléasanna gluaisteacha taiscéalaíochta "Spirit" agus "Opportunity" ar dhromchla an phláinéid le déanaí, tugann siad le fios go bhfuil an dusta seo comhdhéanta as gráinníní atá thart ar 1.5 micriméadar (1.5 míliú cuid de mhilliméadar) trasna.
Sa bhliain 2003, d'aithin teileascóip thíos ar an Domhan go raibh meatán le fáil in atmaisféar Mharsa, agus dealraíonn sé gur dheimhnigh an taiscéalaí Mars Express Orbiter an breathnú seo i Mí na Márta 2004. Tugann na torthaí tomhais le fios go bhfuil dlús an mheatáin in atmaisféar Mharsa thart ar aon bhilliúnú cuid déag (11 pbb).
Cúis suntais é an meatán sin, nó tá an meatán chomh héagobhsaí mar ghás is nach mbeadh sé ann murach go bhfuil foinse éigin á sholáthar taobh istigh den phláinéad. Níl sé scaipthe go cothrom tar éis an phláinéid, ach an oiread. Mar sin, caithfidh sé go bhfuil sé á scaoileadh saor in áiteanna áirithe, agus is í an cheist mhór a chuireann na saineolaithe orthu féin, ar ndóigh, an bhfuil beatha de chineál éigin - cosúil leis na miocrorgánaigh aircéacha ar a dtugtar meatánaiginí - ag táirgiú an mheatáin seo.
Maidir le saintréithre eile an atmaisféir, bíonn siad claochlaitheach go leor. Sa gheimhreadh, nuair atá an chaidhp pholach fágtha i ndorchadas, éiríonn an dromchla chomh fuar is a chuireann sé an dé-ocsaíd charbóin san atmaisféar ag sioc síos. Is féidir d'oiread is 25 % den atmaisféar iompú ina oighear tirim. Le teacht an earraigh agus an tsolais, iompóidh an leac oighir ina gás arís. Tabhair faoi deara nach leánn an t-oighear dí-ocsaíde carbóin - sin é an chúis a dtugtar oighear tirim air - nó is dual di néalú ina gás sula sroichfear an leáphointe. Ní féidir di bheith ina sreabhán (leacht) ach faoi bhrú an-mhór, rud nach bhfuil le fáil faoi atmaisféar tanaí Mharsa. Mar sin, le teacht an tséasúir the, néalaíonn an dí-ocsaíd charbóin go sciobtha de dhromchla na caidhpe polaí, agus cuireann an próiseas seo gaotha móra millteanacha ag séideadh - is féidir do stoirm den chineál seo luas ceithre chéad ciliméadar in aghaidh uair an chloig (400 km/h) a bhaint amach. Ansin, cruthaítear scamaill atá comhdhéanta as criostail bheaga oighir (is é sin, oighear uisce, seachas oighear tirim). Chuirfidís i gcuimhne duit cineálacha áirithe scamaill a d'fheicfeá ar an spéir anseo ar an Domhan.
Níltear róchinnte, an bhfuil aeráid Mharsa ag dul i bhfuacht nó ag téamh. Tá an dara bh'fhéidir ann: sna blianta 2002-2005, tháinig crapadh ar an gcaidhp pholach theas i ngach samhradh i gcomparáid leis an mbliain roimhe sin, agus ní raibh an geimhreadh in ann an crapadh seo a stopadh. Tugann an fhorbairt seo le fios go bhfuil Mars ag téamh. Ina dhiaidh sin féin, tá sé níos fuaire ar Mhars inniu ná mar a bhí thiar sna seachtóidí, nuair a thuirling an dá Viking ansin.


Tréithe fisiceacha Mharsa.
Tá go leor eolais againn ar thréithe fisiceacha Mharsa. Tá an t-atmasféar an-tanaí agus bíonn Mars an-fhuar de ghnáth, le meánteocht 55 chéim Celsius faoin nialas, ach is féidir leis an teocht ardú in áiteanna go 27 céim Celsius os cionn an nialais i rith an tsamhraidh. Creidtear go raibh an-chuid uisce ar an dromchla tráth mar gheall ar an síonchaitheamh agus ar an gcreimniú atá le feiceáil go soiléir ar an tírdhreach.
Tá dhá mionghealach ag Mars, atá ainmnithe as na cúnna cogaidh a bhí ag dia an chogaidh; Phobos agus Deimos. Tá na gealacha seo i bhfad níos lú ná ár nGealach féin i gcomparáid leis an bpláinéad atá siad a thimpeallú. Níl iontu ach cnapáin mhírialta charraige agus uisce, agus creidtear gur astaróidigh ab ea iad ar dtús, go dtí gur cheap réimse imtharraingthe Mharsa iad. An ceann acu is cóngaraí do Mhars, mar atá, Phobos, tá sé ag cailleadh airde in imeacht na mílte bliain, de thoradh na bhfórsaí taoide. Creidtear, áfach, go streachlóidh na fórsaí céanna as a chéile é i bhfad sula mbuailfidh sé dromchla Mharsa.
Tréithe na Fithise.
Ais leathmhór: 227,936,637 gciliméadar, 1.52366231 aonad réalteolaíoch
Peirihéilean (garphointe don Ghrian): 206,644,545 km, 1.38133346 aonad réalteolaíoch
Apaihéilean (cianphointe ón nGrian): 249,228,730 km, 1.66599116 aonad réalteolaíoch
Tréimhse fhithiseach (réaltbhliain): 686.9600 lá
Tréimhse shionadach (grianbhliain): 779.96 lá
Meánluas fithiseach: 24.077 km/s
Uasmhéid an luais fhithisigh: 26.499 km/s
Íosmhéid an luais fhithisigh: 21.972 km/s
Claonadh: 1.85061°
Fad an nóid éirithigh: 49.57854°
Argóint an pheirihéilin: 286.46230°
Tréithe fisiceacha an phláinéid féin.
Treoluas éalaithe: 5.027 km/s
Tréimhse rothlaithe: 1.025957 lá (24.622962 h)
Luas rothlaithe ag an meánchiorcal: 868.22 km/h
Ceartairde (ceartéirí, dronairde, dronéirí) an Phoil Thuaidh: 317.68143° (21 h 10 min 44 s)
Tréithe fisiceacha an atmaisféir.
Dé-ocsaíd charbóin: 95.32 %
Aonocsaíd charbóin: 0.07 %
Aonocsaíd nítrigine: 0.01 %


Topagrafaíocht Mharsa.
Tá go leor againn ar Thopagrafaíocht Mharsa. Ábhar iontais é chomh difriúil agus atá an dá leath de Mhars le chéile ó thaobh na topagrafaíochta de. Tá na tailte sa tuaisceart mín réidh agus an dóigh ar chlúdaigh na tonnta laibhe iad. An leath dheisceartach den phláinéad, áfach, tá sí criathraithe ag na cráitéir a d'fhág na dreigítí uirthi fadó. Mar a fheictear Mars ar spéir an Domhain, mar sin, tá sé deighilte ina dhá limistéar dhifriúla ó thaobh na hailbéideachta de. Nuair nach raibh tuiscint cheart ag na daoine go fóill ar fhíor-nádúr an tír-raoin ar Mhars, shíltí gur ilchríocha ab ea na machairí geala agus iad clúdaithe ag dusta agus ag gaineamh atá saibhir in iarann. Mar sin, baisteadh ainmneacha ar na machairí seo cosúil le h"Arabia Terra" nó le h"Amazonis Planitia". San am céanna, ba nós leis na daoine a cheapadh gur farraigí iad na limistéir dhorcha, agus mar sin, fuair na tailte seo ainmneacha cosúil le "Mare Erythraeum", le "Mare Sirenum" nó le "Aurorae Sinus". Is é an ball dorcha is mó is féidir a fheiceáil ná "Syrtis Major".
Tá caidhpeanna polacha oighir ag Mars agus iad ag athrú de réir theacht agus imeacht an earraigh is an fhómhair. Tá idir oighear uisce agus oighear tirim - is é sin, oighear dé-ocsaíde carbóin - iontu, agus an t-oighear tirim taobh amuigh, ar dhóigh is go n-éalaíonn sé leis nuair a thagann an t-earrach agus an teas, agus an t-uisce is an dusta faoi bhun an oighir thirim ag teacht chun solais.
Is é an sciathbholcán úd Olympus Mons, agus é 26 ciliméadar ar airde, an sliabh is airde ar fud an ghrianchórais ar fad. Tá Olympus Mons suite i ngarbhchríoch Tharsis, agus tuilleadh seanbholcáin le fáil ansin, go háirithe an triúr ar a dtugtar Sliabhta Tharsis, nó Tharsis Montes - is é sin, Pavonis Mons, Arsia Mons agus Ascraeus Mons. Thairis sin, tá na cainneoin is mó sa ghrianchóras le feiceáil i Tharsis, mar atá, Valles Marineris, nó Gleannta an Mhariner. Tá na Gleannta seo ceithre míle ciliméadar ar fad agus seacht gciliméadar ar doimhneacht.
Na dreigítí a d'imbhuail Mars fadó, d'fhág siad roinnt mhaith cráitéir thuinsimh ar an bpláinéad. Is é an ceann is mó acu ná an imchuach thuinsimh úd Hellas, agus í clúdaithe le gaineamh dhearg éadrom.
Tá tír-raon Mharsa i bhfad níos athraithí ó thaobh na hairde de ná an Domhan féin. Tá an difríocht airde idir barr Olympus Mons agus bun Imchuach Hellas beagnachas aon chiliméadar déag is fiche (31 km) ar fad, nó tá bun Imchuach Hellas ceithre éigin ciliméadar faoin bplána tagra. Maidir leis an Domhan, tá Sliabh Everest beagnach naoi gciliméadar os cionn na farraige agus Trinse Marianas beagnach aon chiliméadar déag faoina bun, ach má chuirtear le chéile an dá fhad sin, ní bhfaighfear ach fiche éigin ciliméadar. Nuair a chuimhnítear go bhfuil Mars i bhfad níos lú ná an Domhan, is léir go bhfuil na tailte i bhfad níos gairbhe ansin ná anseo.
Ós rud é nach bhfuil farraigí ar Mhars, táthar i muinín modhanna atá bunaithe ar imtharraingt an phláinéid leis an bplána tagra, nó an nialasairde, a shocrú. Is é an sainmhíniú a úsáidtear ná go bhfuil an nialasairde ann san áit inarb ionann brú an atmaisféir agus 610.5 Pa (6.105 mbar, nó 0.6 % de mheánbhrú atmaisféir an Domhain) agus an teocht 273.15 K ann (is é sin, nialas na gcéimeanna Celsius).
Tá meánchiorcal Mharsa socraithe cheana ag an nádúr féin, nó sainmhínítear é de réir rothlú an phláinéid timpeall ar a ais. Scéal eile ar fad é cá bhfuil "Greenwich" an phláinéid. Na réalteolaithe Gearmánacha Wilhelm Beer agus Johann Heinrich Mädler, d'eisigh siad an chéad mhapa córasach faoi thopagrafaíocht Mharsa thiar sna blianta 1830-32, agus iad tar éis ciorcal beag a aithint ar dhroim an phláinéid a shocraigh siad mar phointe tagartha don phríomh-fhadlíne. Sa bhliain 1877, ghlac Giovanni Schiaparelli leis an bhfadlíne seo agus é ag cromadh ar an obair thábhachtach a rinne sé ag léarscáiliú Mharsa. Nuair a fuarthas an chéad radharc ceart ar dhromchla Mharsa sa bhliain 1972, agus an spástaiscéalaí úd Mariner 9 ag tógáil grianghrafanna den phláinéad, shocraigh Merton Davies an cráitéar beag Airy-2 mar phointe tagartha don phríomh-fhadlíne. Tá an cráitéar seo suite i Sinus Meridiani, ar phríomh-fhadlíne Beer agus Mädler.


Canálacha Mharsa.
Léarscáil Mharsa, Giovanni Schiaparelli (1888)
Chreidtí go raibh canálacha le feiscint ar Mhars. Bhí na daoine riamh faoi dhraíocht ag Mars, go háirithe nuair a tosaíodh ag creidiúint go raibh neacha beo, fiú neacha daonchosúla, ar fáil ar an bpláinéad. Sa bhliain 1877, shíl Giovanni Schiaparelli go raibh sé tar éis línte fíneáilte a thabhairt faoi deara ar dhroim Mharsa, línte ar bhaist sé "canali" orthu san alt ina ndearna sé an chéad trácht orthu. An focal Iodáilise a d'úsáid Schiaparelli, ciallaíonn sé idir chanáil dhaondéanta agus caolas nó abhainn nádúrtha, ach nuair a tháinig an t-alt i gcló sna teangacha eile, is é an ciallú a ba rogha leis na haistritheoirí gur canálacha saorga a bhí ann. Spreag an smaoineamh seo fantaisíocht na ndaoine, idir shaineolaí agus thuata, thar fóir ar fad. D'oibrigh Percival Lowell amach mapa de Mhars a bhí breac le mionchanálacha. Bhí Schiaparelli féin den bharúil nach raibh sa chuid ba mhó de chanálacha Lowell ach iomrall súl nó fantaisíocht.
Na scríbhneoirí ficsin eolaíochta a scríobhadh scéalta faoi Mhars mar a samhlaíodh dóibh féin é, thug siad an-taithneamh do na canálacha. Is iomaí duine acu a bhain úsáid as móitíf na sibhialtachta seanársa a bhí go díreach ag fáil bháis de cheal uisce, agus í ag roinnt an bheagáin ar bhealach chomh cliste le córas casta de chanálacha. Is féidir an mhóitíf seo a aithint ag scríbhneoirí chomh difriúil le chéile le H.G.Wells agus Edgar Rice Burroughs.
Mar sin féin, ní raibh sna canálacha, nó an chuid ba mhó acu, ach iomrall súl. Cuid de na saineolaithe a rinne a staidéar ar Mhars nuair a bhí na canálacha faisiúnta, shíl siad go raibh an dúrud acu ann; an chuid eile, b'ar éigean a chonaic siad oiread is aon chanáil amháin. Mar sin, bhí sé ina ábhar conspóide thar na blianta fada an raibh siad ann ar aon nós.
Sa bhliain 1972, shocraigh an spástaiscéalaí Mariner 9 an scéal. Ní raibh na canálacha ann, ná aon rian eile i ndiaidh ardsibhialtachtaí teicneolaíocha. Má bhí beatha ar bith ar Mhars riamh, beatha thar a bheith simplí a bhí ann, ar aon leibhéal leis na miocrorgánaigh, na víreasanna nó na baictéirí.


Leaca oighir Mharsa.
Ar an 29ú lá de Mhí Iúil, 2005, tháinig an tuairisc ón mBBC go rabhthas tar éis "loch leacoighir" infheicthe a shonrú i gcráitéar i réigiún an phoil thuaidh ar Mhars. Na grianghrafanna den chráitéar a tógadh le ceamara steiréascópach ardtaifigh a bhí á iompar ag an spásárthach Mars Express de chuid údarás spás na hEorpa, taispeánann siad go soiléir leac leathan oighir i dtóin cráitéir gan ainm agus é suite ar an machaire timpeall ar an bpol thuaidh, is é sin, Vastitas Borealis. Is é an suíomh cruinn atá ag an gcráitéar ná seachtó céim go leith den leithne thuaisceartach agus céad agus trí chéim den fhad oirthearach. Tá an cráitéar féin tríocha cúig chiliméadar ar trastomhas agus dhá chiliméadar, a bheag nó a mhór, ar doimhneacht.
De réir an chéad aithne, tá droim na leice oighir thart ar dhá chéad méadar níos airde ná bun an chráitéir féin. Deir saineolaithe an ESA gur gaineamh is cúis leis an gcuid is mó den difríocht airde seo, agus cuid mhaith den ghaineamh sin le feiceáil, fiú. Cé gur fearr leis na heolaithe gan an focal sin "loch" a úsáid agus iad ag tagairt don leac oighir áirithe seo, ábhar suntais is ea é i gcónaí teacht ar a leithéid de phaiste d'oighear uisce, agus é le feiceáil ó thús go deireadh na bliana. Is iomaí áit ar Mhars inar thángthas trasna ar shil-leaganacha uisce agus ar shraitheanna oighir.


Satailítí nádúrtha Mharsa.
Phobos. Stickney an cráitéar mór a fheictear thuas ar chlé.
Tá dhá ghealach ag timpeallú an phláinéid, mar atá, Phobos agus Deimos. B'é an réalteolaí Meiriceánach Asaph Hall ba túisce a shonraigh iad, thiar sa bhliain 1877. Bhí bean chéile Hall, Angeline Stickney, ina matamaiticeoir, agus í ag tacú go dílis le hiarrachtaí a fir chéile gealacha Mharsa a fháil amach. D'ainmnigh Hall an cráitéar mór ar thaobh Phobos as a bhean chéile - cráitéar Stickney.
Murab ionann agus ár nGealach féin, níl sa bheirt sin ach astaróidigh bheaga agus iad ceaptha ag imtharraingt Mharsa ar a gcamchuairt. Níl siad sféarúil ná in aon chóngar do bheith sféarúil: is cnapáin mhírialta chloiche agus oighir iad. An breathnóir a bheadh ag amharc ar Deimos ó dhromchla Mharsa, ní aithneodh sé ann ach ponc solais, cosúil leis na réaltaí, ach amháin go mbeadh sé ag gluaiseacht trasna na spéire iontach sciobtha. Tá Phobos níos gaire do dhromchla Mharsa, ach mar sin féin, tá sé ag breathnú níos lú ná an Ghrian. (Coinnímis cuimhne air go bhfuil an Ghealach s'againn féin ag breathnú lán chomh mór leis an nGrian, mar a fheicimid féin í.) Tá an dá ghealach ag fithisiú chomh cóngarach do Mhars agus nach féidir iad a fheiceáil ó gach ball den phláinéad.
Téann Phobos timpeall ar Mhars níos sciobtha ná an tsolasteorainn féin. Mar sin, feictear ag éirí thiar agus ag dul faoi thoir é. Níl Deimos chomh sciobtha céanna, agus mar sin, éiríonn sé ar an spéir thoir agus téann sé faoi ar an spéir thiar.
Mharsa


Spásárthaigh a scaoileadh go Mars.
Tá na dosaein de spásárthaí scaoilte ag na Stáit Aontaithe, ag an Aontas Sóivéadach, ag Údarás Spáis na hEorpa agus ag an tSeapáin i dtreo Mharsa, agus is iomaí ceann acu nár tháinig a fhad leis an bpláinéad dearg riamh. Chuir trioblóidí de shórt éigin deireadh le dhá mhisiún as gach triúr sula raibh siad críochnaithe, nó, i gcuid mhór cásanna, oiread is tosaithe. Fadhbanna teicneolaíochta is cúis le go leor trioblóidí den chineál seo, ach, go minic, ní raibh sé indéanta an chúis a fháil amach. Mar sin, bíonn an lucht saineolais féin ag trácht, idir shúgradh agus dháiríre, ar "thriantán Bhermuda" sa spás, agus é comhdhéanta as an Domhan, Mars agus an Ghrian, nó ag tagairt do "gheasa Mharsa" nó d'arrachtach spáis agus é ag ithe spásárthaí. Mar sin féin, tháinig cuid mhaith spásárthaí thart leis an "arrachtach" le taighde fónta fiúntach a dhéanamh ar an bpláinéad, cosúil leis na taiscéalaithe Sóivéadacha "Mars", leis na sraitheanna Meiriceánacha "Mariner" agus "Viking", chomh maith le "Mars Global Surveyor", "Mars Pathfinder", agus "2001 Mars Odyssey". Tá an "Surveyor" tar éis pictiúirí a tharraingt a thugann le fios gur féidir foinsí uisce a bheith faoi dhromchla an phláinéid - uisce nach bhfuil sioctha síos ina leac oighir. Shocraigh an "Mars Odyssey" go bhfuil sil-leaganacha substainteacha uisce sa chuid is uachtaraí de reigilít Mharsa faoi 30° de phol thuaidh agus de phol theas an phláinéid.
Sa bhliain 2003, scaoil ESA an taiscéalaí "Mars Express" chun bealaigh, agus é comhdhéanta as dhá aonad, mar atá, an fithiseoir, an "Mars Express Orbiter", agus an gléas tuirlingthe, "Beagle a Dó". Cailleadh an gléas tuirlingthe, ach d'éirigh leis an bhfithiseoir go leor pictiúiri a thógáil agus sonruithe a dhéanamh.
Sa bhliain chéanna a leainseáil NASA dhá ghluaisteán cianrialaithe a bhí ceaptha le dromchla Mharsa a shiúl agus taighde a dhéanamh air - an "Spirit" agus an "Opportunity". Thuirling an dá shiúlóir seo go sábháilte, agus chruthaigh siad i bhfad ní b'fhearr ná mar a shíltí. Ní raibh siad ach le trí mhí a chaitheamh i mbun oibre, ó Mhí Eanáir den bhliain 2004 anuas, ach bhí siad in ann leanúint i mbun a misiúin go deireadh na bliana 2005, ar a laghad, siúd is go raibh cuid den ghléasra tar éis dul ar ainghléas idir an dá linn. Thar aon rud eile, tháinig an dá mheaisín seo trasna ar thuilleadh fianaise go raibh uisce ann. Thairis sin, chuir an "Spirit" sonrú i gcuaifigh deannaigh - "diabhail dusta", mar a thugtar orthu i mbéarlagair Mheiriceá - is é sin, cuaifigh ghaoithe agus iad ag fáil greama ar an deannach. Uaireanta, chuaigh cuaifeach den chineál seo thar cheann de na gluaisteáin seo, agus nuair a chuaigh, ghlan sé an dusta de na painéil ghréine.


Logainmneacha Mharsa.
Tháinig ainm Mharsa féin ó dhia cogaidh na Rómhánach, ó tá an pláinéad chomh dearg le braon fola thuas ar an spéir.
B'iad Johann Heinrich Mädler agus Wilhelm Beer an chéad bheirt a chuaigh ag mapáil saintréithre geografacha (nó "areografacha") Mharsa. Tá níos mó clú orthu inniu, áfach, de bharr na hoibre a rinne siad ag léarscáiliú na Gealaí ón mbliain 1830 anuas. Roimh aon rud eile, shocraigh siad nach raibh an chuid ba mhó de na saintréithre sin ag athrú, agus b'iadsan fosta a shocraigh an t-am a thógann sé ar Mhars rothlú amháin a chríochnú thart ar a ais. Sa bhliain 1840, tharraing Mädler an chéad mhapa de Mhars riamh, agus breathnuithe deich mblian mar bhunús aige leis. Níor bhaist siad ainmneacha ar na háiteanna, áfach, nó ní raibh acu ach litreacha len iad a shainiú. Sheas an litir "a", mar shampla, do Sinus Meridiani.
Thar an chéad fiche bliain eile, nuair a bhí na hionstraimí breathnóireachta ag dul i bhfeabhas agus na breathnóirí féin ag éirí ní ba líonmhaire, bhí gach aon mhac máthara acu ag tabhairt ainmneacha dá dhéantús féin ar na miontréithre a d'aithin sé ar Mhars, rud a d'fhág logainmníocht Mharsa ina praiseach ar fad. Mar shampla, bhí "Oculus" - an tSúil Bheag - á thabhairt ar Solis Lacus, agus Muir an Orláiste nó An Scairp ar Syrtis Major. Sa bhliain 1858, bhaist an tÍosánach Angelo Secchi "Canáil an Atlantaigh" air. B'é tuairim Secchi go raibh an pháirt chéanna á déanamh ag an "gcanáil" áirithe seo i dtíreolaíocht Mharsa agus a bhí ag an Atlantach ar an Domhan - is é sin, an tsean-ilchríoch a dhealú ón oileán úr. B'é seo an chéad uair a baineadh úsáid as an téarma mí-ádhúil sin "canáil" a rinne an oiread sin dochair d'obair mhapála Mharsa ina dhiaidh.
Ina dhiaidh sin, is iomaí locht a fuarthas ar na hainmneacha a d'úsáid Proctor. Níorbh é an locht ba mhó ná gur thug sé ómós do na réalteolaithe Sasanacha thar aon dream eile: ba mheasa ná sin an ró-úsáid a bhain sé as ainm gach duine ar leith. Mar sin, tá idir Aigéan Dawes, Caolas Dawes, Farraige Dawes, Ilchríoch Dawes, Oileán Dawes, agus Bá Dhúbailte Dawes ar a mhapa-san. Mar sin féin, tús maith a bhí ann, siúd is nár mhair na hainmneacha.
Maireann cuid mhaith de na hainmneacha a tháinig ó Schiaparelli, áfach. B'eisean a bhaist Syrtis Major, mar shampla, ina mhapa, a foilsíodh sa bhliain 1877. Ar ndóigh, ó fuarthas amach nach raibh ina chuid canálacha ach iomrall súl, caitheadh ainmneacha na gcanálacha i dtraipisí leis na canálacha féin. Ón taobh eile de, rinneadh mionathruithe anseo agus ansiúd, má bhí sé tar éis ainm neamhoiriúnach a thabhairt ar áit éigin. Mar shampla, hathbhaisteadh Olympus Mons, nó Sliabh Olympos, ar an mball ar thug sé Nix Olympica, nó an Sneachta Oilimpeach, air.
Is gnách cráitéir mhóra a ainmniú as eolaithe tábhachtacha agus as scríbhneoirí ficsin eolaíochta. Mar shampla, fuair idir Phroctor féin, Schiaparelli agus Percival Lowell a gcráitéir féin ar Mhars. Baistear áitainmneacha de chuid an Domhain ar na cráitéir bheaga, ar nós Porvoo san Fhionlainn nó Kem' sa Rúis.


Beatha ar Mhars.
Tá fianaise ann a thugann le fios go raibh Mars ní b'fhabhraí don bheatha anallód ná inniu, ach níltear cinnte go fóill, an raibh orgánaigh nó neacha beo ann dháiríre. Creideann cuid de na saineolaithe go bhfuair siad lorg i ndiaidh beatha i gclocha áirithe, mar a chonaic muid thuas, ach is ábhar conspóide é i gcónaí. Maidir leis an gcloch is spéisiúla acu, mar atá, an dreigít úd ALH84001, is é an chiall a baineadh as an taighde geolaíoch atá déanta ar an gcloch sin ná nár tháinig sí riamh in áit ina raibh uisce reatha le fáil, nó ní cheadódh an teocht ina timpeall é.
Nuair a thuirling na taiscéalaithe Viking ar dhromchla Mharsa, bhí gléasra ar iompar acu a chuir ar chumas na saineolaithe trialacha agus turgnaimh a dhéanamh le miocrorgánaigh a chuardach agus a aithint. Bhí rath ar chuid de na turgnaimh, ach ní rabhthas sásta toiliú leis gur leor iad mar fhianaise, ina dhiaidh sin. Is féidir an meatán in atmaisféar an phláinéid a mhíniú mar thoradh ar ghníomhaíocht bhitheolaíoch ar an bpláinéad, ach tá mínithe eile ann freisin.
Má théann na daoine choíche ag míntíriú is ag coilíniú pláinéid eile sa ghrianchóras seo, is é Mars an áit is fearr le sin a dhéanamh. Ní bheadh sé leath chomh furasta stáisiún seasta a bhunú ar Véineas ná ar Mhearcair, mar shampla.


Bratach Mharsa.
Cé nach bhfuiltear ag bunú stáisiúin ná coilíneachtaí ar Mhars go fóill, tá bratach ann cheana féin a d'fhéadfadh muintir Mharsa a chur in airde. Trídhathach dearg, uaine agus gorm atá ann, agus is iad úrscéalta Kim Stanley Robinson faoi choilíniú Mharsa is bunús leis an dearadh seo. B'é Pascal Lee, innealtóir de chuid NASA, a dhear an bhratach. Tá Pascal Lee i gceannas ar an tascfhórsa atá ag pleanáil stáisiún seasta taighde ar an bpláinéad - FMARS, nó "Flashline Mars Arctic Research Station". Seasann na datha don fhorbairt ar thug an scríbhneoir Robinson cur síos air ina chuid úrscéalta: ar tús, is pláinéad dearg seasc é Mars, ansin, agus an bheatha ag fréamhú ansin, tiocfaidh an dath glasuaine air, agus sa deireadh, beidh an pláinéad míntírithe go hiomlán, agus uisce reatha ag sní ar a dhromchla - i gcruth is gur féidir pláinéad gorm a thabhairt air. Tá an bhratach seo in úsáid ag Cumann Mharsa - "The Mars Society" - mar shuaitheantas oifigiúil. Eagraíocht neamhbhrabúis é Cumann Mharsa atá dírithe ar choilíniú Mharsa a chur chun cinn.


Dreigítí a tháinig ó Mhars.
Tá dornán dreigítí faighte ar an Domhan a bhfuil an chuma orthu gurb as Mars a tháinig siad ar an chéad ásc. Tá aithne baictéirí seanársa ar dhá cheann acu, mar a fheictear do chuid de na saineolaithe. Ar an 6ú lá de Mhí Lúnasa, 1996, d'fhógair údarás spáis na Stát Aontaithe go raibh ion-taisí i ndiaidh orgánaigh aonchillíneacha aitheanta ar an dreigít úd ALH84001. Ábhar conspóide is ea é i gcónaí an ion-taisí a bhí ann dháiríre, agus an leor iad mar chruthúnas go raibh beatha, fiú aonchillíneach, ar dhroim Mharsa riamh.
Ar an gceathrú lá déag de Mhí Aibreáin, 2004, d'fhógair NASA gurbh ionann an chloch úd "Bounce", a ndearna an gluaisteán cianstiúrtha úd "Opportunity" taighde uirthi, - gurbh ionann an chloch seo ó thaobh a comhdhéanta de agus an dreigít úd EETA79001-B ar thángthas uirthi san Antartach thiar sa bhliain 1979. Is dócha gur tháinig siad as an gcráitéar céanna ó thús, nuair a cruthaíodh an cráitéar sin, nó ó dhá chráitéar a bhí suite réasúnta gar dá chéile, ar a laghad.


Breathnóireacht Mharsa.
Uair in aghaidh na seacht gcéad ceithre scór lá (780 lá, nó uair in aghaidh an dá bhliain, na seacht seachtaine agus an t-aon lá amháin), téann Mars thart leis an Domhan faoi chorradh is ceithre scór milliún ciliméadar (80,000,000 km) de. Ó tá an fhithis ar déanamh an éilips, ní hionann an fad seo gach uair. An té a chaithfidh súil ar Mhars gan aon ghléas cianradhairc a úsáid, aithneoidh sé dath buí, deargbhuí nó dearg air.
Thairis sin, tá gile Mharsa an-athraitheach, nó nuair a shroichfidh sé an pointe is faide uainn ar a chamchuairt, beidh sé seacht n-uaire níos faide ná sa phointe is gaire dúinn. Ní féidir Mars a aithint thar bhladhairí na Gréine ar feadh na míonna a chaitheann sé taobh thiar den Ghrian uainn, ar ndóighe. Faoi dhó in aghaidh dhá bhliain déag is fiche, bíonn Mars chomh cóngarach dúinn agus gur féidir cuid mhór miontréithre a aithint le teileascóp. Ansin, bíonn na caidhpeanna polacha oighir le feiceáil fiú trí theileascóp réasúnta lag.
Ar an 27ú lá de Mhí Lúnasa, ag 9:51:13 (de réir an Ama Uilíoch), sa bhliain 2003, tháinig Mars ní ba ghaire don Domhan ná riamh le trí scór míle bliain (60,000 bliain) anuas. Ní raibh ach 55,758,006 chiliméadar dár ndealú ón bpláinéad dearg, ansin. Bhí Mars díreach i ndiaidh a urchomhaireacht agus a chianphointe don Ghrian a fhágáil - dhá rud a d'fhág inár gcóngar é. Leis an teagmháil seo a chur ina comhthéacs, áfach, ní mór cuimhne a choinneáil air nach raibh an pláinéad ach céad milliúnú cuid níos gaire dúinn ná mar a bhí sa bhliain 1924.
Ar an deichiú lá de Mhí na Samhna, 2084, tiocfaidh an Domhan idir an Ghrian agus Mars. Ar an lá sin, beidh trasdul an Domhain - is é sin, an Domhan ag dul trasna na Gréine - le feiceáil ó Mhars, má bhíonn daoine ansin le súil a choinneáil air. Is féidir, freisin, trasdul Mhearcair agus trasdul Véineas a fheiceáil ó Mhars.


Mars sa litríocht fhicseanúil.
Nuair a bhí na saineolaithe féin ag tabhairt le fios go raibh gléas beatha agus, fiú, canálacha ar Mhars, tarraingíodh súil na scríbhneoirí ar an bpláinéad dearg, agus tháinig roinnt mhaith úrscéalta ar pár ag tabhairt cur síos ar shaol mhuintir Mhars mar a samhlaíodh do na húdair iad. Is iomaí scríbhneoir a shíl gur pláinéad sna céadéaga ab ea Mars, agus a mhuintir ag gearradh canálacha trasna a dhromchla leis an mbeagán uisce a bhailiú agus a roinnt ina measc chomh hiomlán agus ab fhéidir. Mar shampla, is cuid lárnach de radharcra Mharsa, nó Barsoom, ag Edgar Rice Burroughs na farraigí triomaithe atá á siúl ag na fir uaine. D'imir an smaoineamh seo a thionchar ar H. G. Wells, freisin, nuair a scríobh sé "Cogadh na Reann". Scéal clasaiceach is ea é faoi arrachtaigh a d'fhéach le teacht slán óna bpláinéad leathmharbh féin agus socrú síos ar an Domhan, agus iad ag cur catha ar na daoine le gás nimhe agus le hairm nua-aoiseacha eile. Sa deireadh, fuair siad bás, ó nach raibh súil acu le baictéirí an Domhain.
Nuair a fuarthas tuiscint níos fearr ar Mhars, d'éirigh na scríbhneoirí as scéalta den chineál seo. Ansin, d'éirigh sé faisiúnta scéalta a insint faoi dhaoine a théann ón Domhan go dtí Mars leis an áit a thabhairt chun míntíreachais agus le stát a bhunú ansin a bheidh beag beann ar an Domhan. Is féidir an téama seo a aithint sa tríológ faoi Mhars a scríobh Kim Stanley Robinson, "Red Mars" - "Green Mars" - "Blue Mars".


Whanganui.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Whanganui (nó Wanganui). Cé gur 'Wanganui' é an t-ainm a bhí tugtha ar an gcathair ón mbliain 1854, moladh Bord Thíreolaíocht na Nua-Shéalainne gur ‘Whanganui’ é an leagan ceart. Úsaidtear iad araon ag Rialtais na Nua-Shéalainne sa lá atá ann inniu.


Tauranga.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Tauranga. Bhí breis is 100,000 ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Mario Monti.
Bhí Príomh-Aire na hIodáile Mario Monti. Tá sé ina eacnamaí agus ina fhear léinn.
D'fhreastal sé mar Choimisinéir Eorpach ó 1995 go dtí 2004, agus freagracht aige ar an Mhargadh Inmheánach, Sheirbhísí, Chustaim agus Chánachas 1995-1999, agus ansin le haghaidh na hIomaíochta 1999-2004. Bhí sé ina Uachtarán agus ina Reachtaire den Università Commerciale Luigi Bocconi (Gaeilge: "Ollscoil Thráchtála Luigi Bocconi").
Ceapadh é mar Sheanadóir Saoil den tSeanad Iodálach ar an 9 Samhain 2011, agus thug an tUachtarán Giorgio Napolitano cuireadh dó go luath ina dhiaidh sin bheith i gceannas ar rialtas nua teicnealathaíteach san Iodáil tar éis Silvio Berlusconi bheith éirithe as oifig. Tá sé ina chomhairleoir sinsearach ag Goldman Sachs.
A théarma dar críoch ar 28 Aibreán 2013.


Bliain na Réabhlóidí.
Sa stair, tugtar Bliain na Réabhlóidí (ar a dtugtar freisin an t-ainm Earrach na Náisiún nó Earrach na nDaoiní, i roinnt tíortha) ar an bhliain 1848, mar go raibh ceannaircí agus réabhlóidí fairsing ann a d'fhág Iarthar na hEorpa beagnach uilig ina chíor tuathail.
Ba é an chéad (agus an t-aonú) uair ar thuit údarás traidisiúnta fud fad na hEorpa, ach bhí laistigh de bhliain amháin bhain fórsaí frithghníomhacha an bua amach agus theip ar na réabhlóidí. Thosaigh tonn seo na réabhlóide sa Fhrainc i mí Feabhra, agus láithreach bonn spréigeadh í amach ar an chuid is mó den Eoraip agus páirteanna den Mheiriceá Laidineach. D'imrigh sí tionchar ar os cionn 50 tír, ach ní raibh aon comhordú nó comhoibriú i measc na réabhlóidithe sna tíortha éagsúla. Bhí cúig toisc bainteach léi: míshástacht fhorleathan an phobail leis an cheannaireacht pholaitiúil; éileamh ar rannpháirtíocht agus daonlathas; éilimh an lucht oibre; borradh an náisiúnachais; agus ar deireadh, athghrúpáil na bhfórsaí frithghníomhaca na ríogaí, na n-uasaicmí, an airm, agus na dtuathánach. Bhí comhghuaillíochtaí éagobhsaí 'ad hoc' i gceannas ar na ceannairceigh; leasaitheoirí, meánaicmí agus oibrithe, nach bhféadfaí fanacht le chéile ach ar feadh seal.
Maraíodh na mílte daoine agus bhí d'iachall ar go leor eile dul ar deoraíocht. An rud is suntaisí a d'éirigh as ná gur cuireadh deireadh leis an seirfeachas san Ostair agus san Ungáir. Thárla na réabhlóidí is tábhachtaí sa Fhrainc, san Ghearmáin, san Iodáil, agus san Ostair, ach níor sé an Rúis, an Bhreatain Mhór, nó na Stát Aontaithe.
Fréamh sa stair.
D'eascair na réabhlóidí seo ó réimse leathan cúiseanna agus mar gheall ar sin bíonn sé deachair breathnú orthu mar thoradh ar ghluaiseacht comhleanúnach nó ar fheiniméan sóisialta. Bhí athruithe iomadúla ag tuitim amach sa tsochaí ar fud na hEorpa sa chéad leath den 19ú haois. Bhí idir leasaitheoirí liobrálacha agus polaiteoirí radacacha ag athmhúnlú rialtais náisiúnta. Bhí athraithe réabhlóideacha ag teacht ar shaol an lucht oibre de bharr athruithe teicneolaíochta. Leathnaigh an preas móréilimh feasacht pholaitiúil an phobail, agus d'eascair luachanna agus smaointe nua cosúil leis an liobrálachas pobail, náisiúnachas agus sóisialachas amach as. Leagann roinnt staraithe béim ar theip thromchúiseach na mbarr, go háirithe iad siúd sa bhliain 1846, a bhronn cruatan i measc na tuathánaigh agus bochtáin uirbeach an lucht oibre.
Bhí líon mór d'uaisle na tíre míshásta le absalóideachas ríoga nó gar-absalóideachas. Sa bhliain 1846 thárla éirí amach i measc uaisle na Polainne sa Ghailís Ostarach, ach theip orthu mar gur throid na tuathánaigh, ina dhiaidh sin, i gcoinne na n-uasal. Ina theannta sin, d'éirigh fórsaí daonlathacha amach i gcoinne na Prúise sa Pholainn Mhór.
Ansin thosaigh na meánaicmí ag corraigh. Bhí spriocanna an lucht oibre de gnáth ar aon dul le spriocanna na meánaicmí. Scríobh Karl Marx agus Friedrich Engels ar iarratas an Chonartha Cumannach i Londain (eagraíocht comhdhéanta go príomha de oibrithe Gearmánacha) an Forógra Cumannach (a foilsíodh i nGearmáinis i Londain ar an 21 Feabhra, 1848). D'eisigh siad a gcuid "Éilimh Pháirtí Cumannach na Gearmáine" ó Pháras i mí na Márta 1848; níor áitigh an paimfléad ach aontú na Gearmáine, vótáil chomhchoiteann, díothú na ndualgas feodach, agus spriocanna den chineál céanna is a bhí ag na meánaicmí.
Chomhroinn na meánaicmí agus an lucht oibre an mhian chéanna le haghaidh athchóirithe, agus d'aontaigh siad ar go leor de na haidhmeanna ar leith. Bhí a rannpháirtíocht sna réabhlóidí éagsúil óna chéile áfach. Thárla na céad ceannaircí sna cathracha.
Oibrithe uirbeacha.
D'fhás daonra na gceantar tuaithe sa bhFrainc go tapa, agus bhí ar go leor tuathánach an fearann a fhágáil agus dul ag lorg oibre sna cathracha. Bhí eagla ar a lán den bourgeoisie roimh oibrithe bochta. Shaoirsigh go leor de na hoibrithe neamhoilte 12-15 uair an chloig in aghaidh an lae nuair a bhí obair acu, ina gcónaí faoi chúinsí suaracha brocacha, agus iad lonnaithe i bplódcheantair galar-mharcaíochta. Bhraith na ceardaithe traidisiúnta brú na dtionsclaíocht, agus iad ag cailleadh a gcuid ceardchuallachtaí. Mhéadaigh mealltacht theachtaireachtaí na réabhlóidithe ar nós Marx agus ar lucht leanúna.
Bhí an staid sna stáit Gearmánacha mar an gcéanna. Cuireadh tús leis an tionsclaíocht i bpáirteanna den Phrúis. I rith na deich mbliana de na 1840idí sholáthair táirgeadh meicnithe i dtionscal na teicstíle éadaí saor, a bhí in ann sladghearradh a dhéanamh ar tháirgí lámhdhéanta na dtáilliúirí Gearmánacha. Leasaíodh
na gnéithe is lú a raibh gean air den fheodachas tuaithe, ach d'fhan oibrithe tionsclaíocha míshásta leis seo agus bhrúigh siad ar aghaidh i gcomhair athraithe níos mó.
Ceantair tuaithe.
Ba chúis le fás daonra tuaithe ganntanas bia, brú talamh, agus imirce, laistigh den Eoraip agus amach as an Eoraip, go háirithe go Meiriceá Thuaidh. Sna blianta 1845 agus 1846, ba chúis le dúchan prátaí géarchéim cothaithe i dTuaisceart na hEorpa. Bhí éifeachtaí an dúchain le feiscint go mór mór sa Ghorta Mór in Éirinn], agus d'fholaing Garbhchríochta na hAlban agus Roinn na hEorpa ón ngalar céanna.
Ba ionann saibhreas na n-uasal (agus a gcumhacht comhfhreagrach) agus úinéireacht tailte feirme agus rialú éifeachtach na dtuathánach. Phléasc gearáin na dtuathánach amach i rith na bliana réabhlóideach 1848.
Ról na smaointe.
agus go minic foréigneacha na gcumhachtaí bhfrithghníomhaithe chun iad a choinneáil smachtaithe, tháinigh bláth agus tóir ar smaointe lucht na ndaonlathach, na liobrálaithe, na náisiúnaithe, agus na sóisialaithe.
I dteanga na 1840idí, chiallaigh an daonlathas vótáil chomhchoiteann fireann. chiallaigh an liobrálachas go bunúsach toiliú díobh siúd atá faoina rialú agus srian ar chumhacht na heaglaise agus an stáit, rialtas poblachtach, saoirse an phreasa agus an duine aonair. Chreid náisiúnaithe gur cheart daoine a chomhroinn (roinnt meascán de) teangacha coitianta, cultúr, reiligiún, stair i bpáirt, agus tíreolaíocht, a aontú le chéile; bhí gluaiseachtaí iridinteacha ann chomh maith. Ag an am seo, bhí an Ghearmáin agus an Iodáil ina mbailiúcháin de stáit bheaga. Ní raibh sainmhíniú comhaontaithe ar an téarma 'sóisialachas' sna 1840í, chiallaigh sé rudaí éagsúla do dhaoine éagsúla, ach d'úsáideadh é de ghnáth laistigh de chomhthéacs 'níos mó cumhachta d'oibrithe i gcóras bunaithe ar úinéireacht na n-oibrithe ar na modhanna táirgeachta.
Réabhlóidí de 1848


Dominic Hannigan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Iarthar na Mí é Dominic Hannigan. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Is duine aerach é agus ba é féin agus John Lyons an chéad bheirt a toghadh go Dáil Éireann a bhí aerach go hoscailte.
Tá Hannigan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


John Lyons.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Bhaile Átha Cliath Thiar-Thuaidh é John Lyons. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Is duine aerach é agus ba é féin agus Dominic Hannigan an chéad bheirt a toghadh go Dáil Éireann a bhí aerach go hoscailte.
Tá Lyons ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Rachel Allen.
Is cócaire Éireannach a bhíonn le feiceáil ar an teilfís agus a bhfuil leabhair scríofa aici í Rachel Allen (rugadh sa bhliain 1972 í). Rinne sí cúrsa cócaireachta i mBallymaloe, Contae Chorcaí. Tar éis di an cúrsa a chríochnú fostaíodh í i mBallymaloe. Phós sí Isaac Allen, mac le húinéir na scoile cócaireachta. Is láithreoir teilifíse í anois chomh maith le scríbhneoir. Tá triúr páiste aici féin agus ag a fear céile.


L'Aquila.
Is cathair san Iodáil í L'Aquila i lár na tíre. Tá sí mar príomhchathair ar an réigiúin Abruzzo agus cúige L'Aquila. Tá 73,150 (ó 2009) daoine ina chónaí ann, le beagnach 100,000 daoine eiile ag dul go dtí an chathair gach lá people le haghaidh staidéar, postanna, nó turasóireacht. Tá sí timpeallaithe ag ballaí meánaoiseach ar bharr cnoic i ngleanna abhainn Aterno, timpeallaithe ag sléibhte Apennine leis an Gran Sasso d'Italia soir ó thuaidh.


Powys Wenwynwyn.
Ba é Powys Wenwynwyn leath dheisceartach iar-stáit Powys, a roinneadh tar éis bháis Madog ap Maredudd sa bhliain 1160. Scoilteadh an ríocht in dhá leath, agus ghlac Gruffydd Maelor seilbh ar chuid thuaisceartach na ríochta (Powys Fadog ina dhiaidh sin), agus Owain Cyfeiliog Powys Theas (Powys Wenwynwyn).
D’éirigh Powys Wenwynwyn agus Gwynedd ina ndearg-naimhde as seo amach, agus chuaigh tiarnaí Powys Wenwynwyn i gcomhghuaillíocht leis na Sasanaigh go minic dá bharr.


Ríocht Powys.
Ríocht Bhreatnach na Meánaoiseanna ab ea Ríocht Powys. Bunaíodh le linn an Ré Dhorcha é, i ndiaidh imeacht na Rómhánaigh sa chúigiú haois. Mhair sé go ceann na gcéadta bliain, ach scoilteadh i dhá leath í sa bhliain 1160, agus tháinig Powys Wenwynwyn agus Powys Fadog i gcomharbacht air.
Prionsaí Powys (as Mathrafal).
Ón mbliain 1160 ar aghaidh, scoilteadh Powys i dhá leath. Thugtaí ‘Powys Wenwynwyn’ ar an bpáirt dheisceartach, agus ‘Powys Fadog’ ar an bpáirt thuaisceartach.


Richard Feynman.
Fisiceoir ab ea Richard Phillips Feynman (11 Bealtaine 1918 – 15 Feabhra 1988.)
Saolaíodh i Nua-Eabhrac é. Ba de bhunadh na nGiúdach ó oirthear na hEorpa a thuismitheoirí. Melville Feynman an t-ainm a bhí ar a athair, fear gnó ab ea é. Ba mhúinteoir cáilithe í a mháthair, darbh ainm Lucille Phillips.
Tógadh i Nua-Eabhrac é, rinne sé a bhunchéim in MIT (Massachusetts Institute of Technology) agus bhain sé a chéim dochtúra amach ó Ollscoil Princeton sa bhliain 1942. Bhí sé páirteach sa Tionscadal Manhattan a rinne an chéad bhuama adamhach sa bhliain 1945.
Ceapadh é mar Ollamh le Fisic Theoiriciúil in Ollscoil Cornell sa bhliain 1945 agus sa bhliain 1950 d’fhág sé Cornell agus ghlac sé an post céanna in Caltech (California Institute of Technology).
Bronnadh Duais Nobel na Fisice air sa bhliain 1965 in éineacht le Sin-Itiro Tomonaga agus Julian Schwinger dá saothar ar leictridinimic chandamach.
Bhí sé ina cheann de na himscrúdaitheoirí oifigiúla tar éis thubaiste spástointeálaí Challenger.
Fuair a chéad bhean chéile bás de bharr eitinn sa bhliain 1945 agus phós sé faoi dhó arís. Bhí beirt pháistí aige lena tríú bean chéile Gweneth Howarth. Cailleadh é ar 15 Feabhra 1988, bhí ailse air.


Tommy Lee Jones.
Is aisteoir Meiriceánach é Tommy Lee Jones, a rugadh ar an 15 Meán Fómhair 1946.


Gwenwynwyn ab Owain.
An rialtóir deireanach de chuid lár na Breataine Bige roimh dheireadh na hionradh Normannaigh ab ea Gwenwynwyn ab Owain Cyfeiliog (a chailleadh circa 1216).
Sinsir.
Garmhac le hOwain Gwynedd ab ea é, a bhí i réimeas faoi Powys Theas ón mbliain 1195, tar éis sheilbh a ghlacadh óna athair, Owain Cyfeiliog.
Comhrac le Llywelyn Mór.
Nuair a ghlac sé seilbh ar Phowys Wenwynwyn, chuaigh sé i gcomhrac le Llywelyn Mór, rialtóir Gwynedd, a raibh dúil aige a dhlínse féin a leathnú faoi na Breataine Bige go hiomlán.
Comhrac le Eoin, Rí Shasana.
Bhí Eoin Shasana i bhfabhar do Gwenwynwyn go rinneadh comhaontas pósta idir Llywelyn agus iníon tabhartha Shéain. Bhí síocháin eatarthu ina dhiaidh sin go dtí 1208. Mar thoradh ar ghníomhiochtaí Gwenwynwyn, ghlac Seán seilbh arna thailte agus thugadh cead do Llywelyn Ceredigion agus Powys a ghoid.
Ní thugadh a chuid thailte ar ais go ceann dhá bhliain, ach mar gheall ar an ndoicheall a bhí aige don Sasanaigh, chuaigh sé i gcomhaontas le Llywelyn, a mhair ó 1212 go dtí 1216, nuair a thug Seán roinnt thailte de chuid Gwenwynwyn ar ais dó. Dá bharr sin, thit na prionsaí Breatnacha as a gcéile arís.
Bás agus Comharbhacht.
Rinne Llywelyn ionradh ar Phowys,agus creidtear gur d’éag Gwenwynwyn sa bhliain chéanna. Maireadh lena mhac Gruffydd ap Gwenwynwyn é, ar a gcuirtear an locht do bhás Llywelyn Deireanach, an prionsa dúchasach deireanacha de chuid na Breataine Bige.


Gruffydd ap Gwenwynwyn.
Prionsa Breatnach de chuid Powys Wenwynwyn ab ea Gruffydd ap Gwenwynwyn (a chailleadh circa 1286).
Luathshaol.
Mac le Gwenwynwyn ab Owain agus Margaret Corbet a bhí i nGruffydd. Bhí sé ina pháiste nuair a chailleadh a athair, agus é ina dheoraíocht sa bhliain 1216 (díbríodh é as a phrionsacht ag Llywelyn Mór as Gwynedd). Chaith sé a leanbaíocht i Sasana, faoi chomaoin an rí, agus níor fhill sé chuig na Breataine Bige gur d’éag Llywelyn. Nuair a chuireadh iachall ar Dafydd ap Llywelyn chun síochána a dhéanamh le hAnraí III Shasana sa bhliain 1241, thugadh seilbh ar fhormhór thailte a athar dó, ag tabhairt ómós d’Anraí de dheasca sin. Pósadh le Hawise, iníon John Lestrange as Knockin é ag an dtaca seo.
Comhrac le Llywelyn.
Nuair a mhéadaíodh cumhacht Llywelyn Deireanach sa Bhreatain Bheag ón mbliain 1255 ar aghaidh, lean ar Gruffydd tacaíocht ag tabhairt do Choróin Shasana, agus díbríodh é i ndeoraíocht arís. D’aistríodh a dhílseacht chuig Llywelyn sa bhliain 1263 tar éis bhagairtí a fháil as. Dearbhaíodh dílseacht Gruffydd le Conradh Montgomery sa bhliain 1267. Sa bhliain 1274, bhí Gruffydd, a bhean chéile Hawise agus mac Owain páirteach le comhcheilg dhéarthair Llywelyn, Dafydd ap Gruffydd chun Llywelyn a mharú. I dteannta Llywelyn a bhí Dafydd ag an t-am sin, agus beartaíodh go dtíocfadh Owain agus buíon ghaiscigh leis ar an 2 Feabhra, chun an ghníomh a chur i gcrích. Áfach, séanadh é de dheasca stoirm shneachta. Ní bhfuair Llywelyn na sonraí na gcomhcheilg go léir go ceann cúpla mí, nuair a d’admháil Owain í le hEaspaig Bangor. Duirt sé go raibh ar intinn acu Dafydd a bheith ina phrionsa Gwynedd, agus ina dhiaidh sin, thabharfadh Dafydd tailte do Gruffydd. Nuair a bhfuair Llywelyn na sonraí go léir, sheoladh toscairí chuig Y Trallwng chun Gruffydd a fháil, ach theith Gruffydd chuig Sasana. Chuir sé faoi i Shrewsbury agus baineadh é mar cheanncheathrú chun ruathair a dhéanamh ar thailte Llywelyn. Tar éis chogadh an bhliain 1277, nuair a ghéilleadh thailte Llywelyn lasmuigh ar Gwynedd, thugadh a chuid thailte do Gruffydd arís. Ina dhiaidh seo, ghlac sé páirt i gconspóid le Llywelyn faoi cheantar Arwystli. Bhí fonn ar Llywelyn an scéal a phlé faoi dhlí na Breataine Bige, ach b’fhearr le Gruffydd dlí Shasana a úsáid (le tacaíocht Éadbhard I Shasana).
Thug Gruffydd tacaíocht d’Éadbhard sa chogadh deiridh sa bhliain 1282, cé go raibh sé ina sheanfhear anois. Is féidír go raibh Owen, an mac is sine do Gruffydd, páirteach i mbás Llywelyn ag Cilmeri i mí na Nollag 1282.
Bás, agus Deireadh na Prionsachta.
Ag deireadh Chogadh na Breataine Bige (1282-1283), cuireadh prionsacht Powys Wenwynwyn ar ceal, agus ghlac an teaghlach sloinne nua, "‘de la Pole’", a chiallaíonn “as Poole”, tagairt do phríomháit na dteaghlach ag Poole (‘Welshpool’ i mBéarla sa lá atá ann inniu - 'Y Trallwng' i mBreatnais). Tháinig eastát Gruffydd faoi smacht a mhic Owen tar éis 1283, agus cailleadh é idir Feabhra 1286 agus deireadh na bliana 1287.


Susan Sarandon.
Is aisteoir Meiriceánach í Susan Sarandon, a rugadh ar an 4 Deireadh Fómhair 1946.


Llywelyn ap Gruffudd.
Bhí Llywelyn ap Gruffudd (uaireanta Llywelyn Ein Llyw Olaf nó Llywelyn II) ina phríonsa deireanach na Breataine Bige neamhspleáigh, roimh choncas Éadbhard I Shasana.


Ancona.
Is cathair agus port í Ancona (ón nGréigis: Ἀγκών - Ankon) i réigiún Marche i ar chósta lár na hIodáile. Tá thart ar 101,210 daoine ina chónaí ann. Is í Ancona príomhchathair an chúige Ancona agus an réigiúin.
Tá an chathair súite 280 km soir ó thuaidh na Róimhe, ar an Muir Aidriad, idir na sléibhte Monte Conero, Monte Astagno agus Monte Guasco.
Tá Ancona ar cheann de na poirt is tabhachtaí ar an Muir, go háirthe ó thaobh trácht paisinéara agus mar í chroí-lár geilleagar na réigiúine.


Y Trallwng.
Halla na Cathrach in Y Trallwng
Baile i bPowys, An Bhreatain Bheag is ea Y Trallwng (Béarla: Welshpool). Tá sé suite 6 km laistigh de theorainn Shasana, ar bhruach Afon Hafren (English: " River Severn"). Is é is brí leis an ainm "Y Trallwng" ná 'an talamh riascach nó fiachmhúchta'. Bhí 6,269 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.
Ar dtús, thugtaí lucht an Bhéarla an t-ainm Pool air, ach d'athraíodh seo go dtí Welshpool sa bhliain 1835 chun idirdhealú a dhéanamh idir é agus an baile Sasanach Poole. Bhí 6,269 daoine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.
Stair.
D’fhreastal Y Trallwng mar príomhchathair na prionsachta Powys Wenwynwyn le linn na Meánaoiseanna, i ndiaidh theitheadh an phrionsa as suíomh ríoga Bhreatnach Mathrafal sa bhliain 1212.
Scrios fórsaí Owain Glyndŵr an baile sa bhliain 1400 ag tús a éirí amach i gcoinne an rí Anraí IV Shasana. Sa lá atá inniu ritheann na Slite Slímharcáilte 'cosán cianchonair' (Béarla: "Long-distance trail") agus Llwybr Glyndŵr (Gaeilge:Bealach Ghlyndŵr) tríd an mbaile.


Darren Scully.
Is polaiteoir Éireannach agus iar-mhéara de chuid Nás na Rí é Darren Scully. D'éirigh sé as i Samhain na bliana 2011 tar éis dó ráiteas ciníoch a dhéanamh ar an raidió. Rinne an Teachta Dála Aodán Ó Riordáin gearán leis na Gardaí Sícohána ina thaobh faoi "An tAcht um Thoirmeasc ar Ghríosú chun Fuatha, 1989".


Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe.
Teach Theachtaí na Ríochta Aontaithe
Is seomra tofa na Parlaiminte sa Ríocht Aontaithe é Teach na dTeachtaí.


Thomas D'Arcy McGee.
Polaiteoir Ceanadach ba ea Thomas D'Arcy Etienne Hughes McGee, PC, (13 Aibreán, 1825 – 7 Aibreán, 1868). Tháinig sé chun saoil i mbaile iargúlta Cairlinn, Contae Lú, Éire.
McGee, Thomas D'Arcy
McGee, Thomas D'Arcy
McGee, Thomas D'Arcy


Teach Theachtaí na hÉireann.
Ba é Teach na dTeachtaí nó Teach na gComóntach teach íochtarach Pharlaimint na hÉireann, a bhí ann ón bhliain 1297 go dtí 1800. Teach na dTiarnaí ba ea an teach uachtarach. Bhí ballraíocht Theach na gComóntach tofa go díreach, ach ar saincheadúnais an-sriantach: i gContaetha bhí cead vótála ann don shaorshealbhóir daichead scilling, ag an am céanna i mbuirgí, den chuid is mó, ba iad comhaltaí chorparáidí féintofa nó saorfhir de chuid na cathrach a bhí in ann vótáil ar son na Comhairle Buirge. Go háirithe, bhí Caitlicigh Rómhánacha dícháilithe le haghaidh suíocháin a ghlacadh sa Pharlaimint ón bhliain 1691, fiú is gur chuimsigh siad formhór daonra na tíre.
Teach na gComóntach


Tom Selleck.
Is aisteoir Meiriceánach é Thomas William "Tom" Selleck, a rugadh ar an 29 Eanáir 1945. Tá cáil ar a chroiméal.


Tim Robbins.
Is aisteoir Meiriceánach é Timothy Francis "Tim" Robbins, a rugadh ar an 16 Deireadh Fómhair 1958.


Teach na dTiarnaí.
Is é Teach na dTiarnaí teach uachtarach Pharlaimint na Ríochta Aontaithe. Tionóiltear i bPálas Westminster ar nós Theach na dTeachtaí é. Is féidir bille nua a thionscnamh sa cheachtar acu. Is féidir do theachtaí Theach na dTiarnaí bheith ina nAire Rialtais chomh maith. Tá seirbhís tacaíochta ag Teach na dTiarna féin, ar nós Leabharlann Theach na dTiarnaí.
Ceaptar an chuid is mó dá theachtaí nua ina bpost. Tiarnaí Eaglaise agus Tiarnaí Tuata atá sa Teach. Tá suíocháin ann do 26 Tiarnaí Eaglaise a shuíonn sa Teach de bhua a ngnó eaglasta in Eaglais Shasana. Is iad na Tiarnaí Tuata an chuid eile de na baill.


Big Ben.
Is leasainm a thugtar ar an gclog mór ag an mbun thuaidh de Thithe na Parlaiminte i Londain é Big Ben (Gaeilge: "Ben Mór"). Is minic, áfach, go dtugtar Big Ben ar an túr féin.


Cnoc Alúine.
Cnoc i gContae Chill Dara is ea Cnoc Alúine (Béarla: "Hill of Allen").


Emmet Stagg.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Emmet Stagg. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Dúirt Paul Gogarty "Fuck you, Deputy Stagg, fuck you" leis sa Dáil eachtra a tharraing cáineadh air.


Sonny Liston.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Charles L. "Sonny" Liston. (8 Bealtaine 1932 – 30 Nollaig 1970).


Robert E. Lee.
Ba ghinearál Meiriceánach é Robert Edward Lee (19 Eanáir 1807 – 12 Deireadh Fómhair 1870). Ar phlandáil darbh ainm Stafford Hall i gContae Westmoreland i Virginia a rugadh é. Rinne sé seirbhís in Arm na Stát Aontaithe ó 1829 go 1861. Nuair a cuireadh tús le Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe chuaigh Lee leis an Chonaidhm, is é sin, stáit an deiscirt, agus cuireadh é i gceannas ar Arm Virginia Thuaidh, post a bhí aige go dtí deireadh an chogaidh sa bhliain 1865. Ina dhiaidh sin, chaith sé tamall ina uachtarán ar Ollscoil William and Mary i Virginia agus ba sa stát céanna, i Lexington, a fuair sé bás sa bhliain 1870.


Maredudd ap Bleddyn.
Prionsa Powys a bhí in Maredudd ap Bleddyn (1047 – 9 Feabhra 1132).
Sinsir agus Oidhreacht.
Mac le Bleddyn ap Cynfyn ab ea é, a bhí ina rí i bPowys agus Gwynedd chomh maith. Roinneadh Powys tar éis bháis Bleddyn sa bhliain 1075, idir a thriúr mac, Iorwerth, Cadwgan agus Maredudd.
Pósadh agus Páistí.
Ar dtús, phós Maredudd Hunedd ferch Einudd, agus rugadh beirt mhac di, Madog ap Maredudd agus Gruffydd ap Maredudd. Bhí caidreamh aige le Cristin ferch Bledrus níos déanaí, agus mar thoradh air, saolaíodh iad Hywel ap Maredudd agus Iowerth Goch ap Maredudd.
Cogadh in aghaidh Anraí Shasana.
Ar dtús báire, dealraíonn go raibh Maredudd ina rialtóir is laige i measc na dtriúr, agus ní raibh ach seilbh acu mar tionóntaí de chuid Robert Bellême, an 3ú Iarla Shrewsbury. Seoladh an Iarla sa bhliain 1102 chuig chúirt an rí Anraí Shasana, mar gheall ar chúisimh a bhain le tréas. ach d’fhreagair sé trí éirí amach in aghaidh an rí. Thug na triúr dheartháireacha tacaíocht do Robert ar dtús, agus rinne siad ruathair ar Staffordshire. Sheol an rí William Pantulf chuig Iorwerth (an deartháir is cumhachtaí) chun iad a mhealladh le bronnadh tailte. D’éirigh leis, agus bhuaigh Iorwerth ar an Iarla Robert le fórsá mór Breatnach, agus díbríodh é. Ina dhiaidh sin, ghabh Iorwerth Maredudd agus tugadh é don rí.
Penteulu agus Prionsa.
D’éalaigh Maredudd as phriosún sa bhliain 1107, ach ní bhfuair sé cumhacht ar bith ag an dtaca seo. De réir dealraimh, bhí se ina phenteulu (‘captaen na ngardaí’) sa bhliain 1113 dá nia, Owain ap Cadwgan, comharba mar prionsa Powys. Sa phost seo, d’éirigh leis Madog ap Rhiryd a ghabháil sa bhliain 1113, an té a mharaigh beirt dá dheartháireacha, Iorwerth agus Cadwgan sa bhliain 1111. Sheol Maredudd é chuig Owain, a rinne díoltas air trí é a dhalladh.
Nuair a rinne Anraí Shasana ionradh ar an mBreatain Bheag sa bhliain 1114, rinne Maredudd síocháin leis go tapaidh, ach chuaigh Owain i gcomhghuallaíocht le Gruffydd ap Cynan as Gwynedd chun a gcuid tailte a chosaint. Níor mhéadaigh cumhacht Maredudd gur d’éag Owain sa bhliain 1116, agus tháinig Maredudd i gcomharbacht air mar rialtóir Powys. Sheol sé 400 gaiscigh chuig Hywel ab Ithel, tiarna Rhos agus Rhufoniog faoi choimirce Powys, le cabhair a thabhairt in aghaidh chomharsaí Hywel, mic Owain ab Edwin as Dyffryn Clwyd. Bhuaigh Hywel orthu ag Cath Maes Maen Cymro sa bhliain 1118, gar do Ruthin, ach gortaíodh é, agus cailleadh é sé seachtain ina dhiaidh sin. Dá bharr sin, ghlac mic Gruffydd ap Cynan seilbh ar na dtailte seo ar son Gwynedd, agus Maredudd gan chumhacht chun iad a shéanadh.
Rinne Maredudd ruathair ar Cheshire sa bhliain 1121, agus rinne Anraí ionradh ar Phowys de dheasca sin. Theith Maredudd go dtí Eryri agus d’iarr sé ar Ghruffydd ap Cynan cabhair a thabhairt dó. Áfach, ní raibh Gruffydd sásta a chuir i gcoinne an rí ar son Maredudd, agus faoi dheireadh ní raibh rogha ag Maredudd ach síocháin a cheannach le 10,000 bhó. Lean Gwynedd ar aghaidh bhrú a chur ar Phowys, agus ghlac mic Gruffydd ap Cynan (Cadwallon agus Owain Gwynedd) seilbh ar mhórán chríocha sa bhliain 1124. Maraíodh Cadwallon ag troid in aghaidh arm Phowys gar do Llangollen sa bhliain 1132, a chuir stad leis na hionsaí ar feadh tamaill. Ní raibh Maredudd páirteach sa chath, agus fuair sé bás sa bhliain céanna. Tháinig a mhac, Madog ap Maredudd i gcomharbacht air.


Leasainmneacha Breatnacha.
Dealraíonn sé go bhfuil an nós a bhíonn ag lucht na Breataine Bige leasainmneacha a thabhairt dá chéile agus ar rudaí agus áiteanna seanbhunaithe agus tá samplaí iomadúla de leasainmneacha stairiúla agus comhaimseartha ar fáil sa Bhreatnais.


Graonlainnis.
Is í an Ghraonlainnis nó "Kalaallisut" an ceann is líonmhaire cainteoirí de na teangacha Eiscimea-Ailiútacha. Baineann sí leis an bhfochraobh "Inupik" i gcraobh Eiscimeach na fine Eiscimea-Ailiútaí. Tá sí gaolmhar go maith leis na teangacha Eiscimeacha a labhraítear i gcóngar don Ghraonlainn in Oirthuaisceart Cheanada, an teanga Inuktitut ach go háirithe. Tá caighdeán na Graonlainnise bunaithe ar chanúint an Iarthair, is é sin, an cineál Graonlainnise a chluinfeá i Nuuk (Godthåb), príomhchathair na Graonlainne, ach tá dhá chanúint eile ann agus iad chomh difriúil agus nach furasta iad a thuiscint mura bhfuil ach an chanúint chaighdeánach agat, is é sin, Graonlainnis an Oirthir nó "tunumiit oraasiat" agus an cineál Graonlainnise a labhraítear in Qaanaaq (Thule) agus in áiteanna eile in Iarthuaisceart na Graonlainne.
Tá timpeall ar chaoga ocht míle cainteoir dúchais ann, agus is ionann sin agus duine as gach beirt dá labhraíonn teanga Inupik d'aon chineál ar fud an domhain.
Is éard is brí leis an bpaidir chapaill seo ná: "Bhain siad triail as mórstaisiún raidió a thógáil arís, ach níor éirigh leo ach an gormchló a tharraingt", a bheag nó a mhór.
Is é struchtúr polaisintéiseach na teanga is cúis leis an ráiteas coitianta ná go bhfuil a lán focal ag lucht labhartha na Graonlainnise nó na dteangacha Eiscimeacha eile ar chineálacha éagsúla sneachta. Dúirt an teangeolaí Geoffrey Pullum ina aiste cháiliúil "The Great Eskimo Vocabulary Hoax" nach bhfuil ach dhá thamhan, dhá fhréamhfhocal, ann, mar atá, "qanik" (sneachta atá ar foluain, calóg shneachta) agus "aput" (sneachta ar an talamh). Scéal eile go bhfuil an dúrud iarmhíreanna sa teanga le ciall na bhfocal seo a mhionathrú agus le focail nua a chruthú as na fréamha.


Uisinis.
Is é Uisinis ceann tíre ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Bun Sruth.
Is é Bun Sruth loch beag ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar.


Cladh Hallan.
Is é Cladh Hallan suíomh seandálaíochta ar an Uibhist a Deas, Comhairle nan Eilean Siar, ina raibh mumaithe


Allathasdal.
Is é Allathasdal sráidbhaile ar an mBarraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


IPad.
thumb
Is scláta ríomhaireachta (nó ríomhaire táibléid mar a thugtar air) de chuid Apple é an iPad.
Scaoileadh an chéad leagan den iPad i mí Aibreáin 2010 agus an iPad2 i mí Mhárta 2011.


Raideolaíocht.
a> (CCPC nó PACS). San Diego, CA, 2010.
Is éard is raideolaíocht ann ná speisialtacht leighis a bhaineann úsáid as an íomháú míochaine le diagnóis agus cúram leighis a chur ar fáil do ghalair ar féidir iad a fheiscint leis an íomháú. Baineann raideolaithe usáid as réimse fhorleathan den teicneolaíocht íomháithe (mar shampla; x-ghathú, ultrafhuaim (UF nó US), tomagrafaíocht ríomhairithe (TR nó CT), míochaine núicléach, tomagrafaíocht astúchán posatrón (TAP nó PET), íomháú athshondais mhaighnéadaigh (ÍAM nó MRI)) le galair a aithint nó a leigheas. Is éard is raideolaíocht idirghabhálach ann ná cleachtadh na ngnáthamh míochaine, íos-ionraidh de ghnáth, le cabhair na dteicneolaíochtaí íomháithe. Is gnách go nglacann an radagrafaí nó an teicneolaí raideolaíoch na híomhánna leighis.


Aird Mhór, Barraigh.
Is é Aird Mhór sráidbhaile beag ar an mBarraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Am Bágh a Tuath.
BarraighIs bailecheantar agus pobal é Am Bágh a Tuath i dtuaisceart Eilean Bharraigh sna hInse Ghall, Comhairle nan Eilean Siar, amuigh ó chósta thiar na hAlban.


Sheabhal.
Is cnoc in Albain í Sheabhal, atá suite ar an mBarraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Flodaigh.
Is oileán é Flodaigh, in ngar den Barraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Evander Holyfield.
Dornálaí Meiriceánach a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain is ea Evander Holyfield. Rugadh é ar an 19 Deireadh Fómhair 1962 in Atmore, Alabama.
Holyfield, Evander
Holyfield, Evander


Gwynedd.
Gwynedd mar chontae ó 1974 go dtí 1996 nuair a bhí Ynys Môn san áireamh leis
Contae is ea Gwynedd in iarthuaisceart na Breataine Bige, a bhfuair a ainm ón sean-ríocht Teyrnas Gwynedd. Cé go bhfuil sé sa dara áit is mó i dtéarmaí limistéar geografach, tá sé freisin ar cheann de na dúiche is lú daoine. Labhraíonn cuid mhór den daonra an Bhreatnais.
Is anseo atá Prifysgol Bangor (Gaeilge: "Ollscoil Bangor") lonnaithe agus folaíonn sé an leithinis álainn Penrhyn Llŷn, agus an chuid is mó den Pharc Cenedlaethol Eryri (Gaeilge: "Páirce Náisiúnta Eryri").
Úsáidtear an t-ainm Gwynedd freisin i gcomhair chontae bhuanaithe, a chlúdaíonn Ynys Môn chomh maith leis an chontae reatha. Go cultúrtha agus go stairiúil, is féidir an t-ainm a úsáid freisin chun an chuid is mó de Thuaisceart na Breataine Bige (mar shampla, an limistéar atá clúdaithe ag Chonstáblacht Gwynedd), a fhreagraíonn do na gcríoch is mó a bhí riamh i dTeyrnas Gwynedd.
Bhí eolas de shaghas éigin ar an mBreatnais ag 76.1% de dhaonra Gwynedd.


Pabaigh.
Is oileán é Pabaigh, in ngar den Barraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Dennis Quaid.
Is aisteoir Meiriceánach é Dennis William Quaid, a rugadh ar an 9 Aibreán, 1954.


C.U. Burn.
Sraithdhráma grinn is ea C.U. Burn. Craoladh an chéad sraith sa bhliain 1996 ar TG4 (Teilifís na Gaeilge). Tá an tsraith bunaithe ar imeachtaí i saol adhlacóra agus a chomhpháirtí atá tar éis créamatóiriam a thógáil. Tá C.U. Burn Crematorium Ltd. suite i “nGleann Dómhain”, in aice le Rann na Feirste, suite idir Gaoth Dobhair agus Gaoth na Brághad ar chósta thuaidh na Rosann, i gContae Dhún na nGall. Tá C.U.Burn fós le feicáil o ham go am ar TG4.
“Ceann de na cláracha ab fhearr agus is mó a thaitníonn le lucht féachana TnaG is ea CU Burn”, a dúirt Saol
Eipeasóidí.
D'údaraigh Teilifís na Gaeilge do Lios na Sí Teo. Sraithchlár sé mhír a sholáthar i dtosach báire, Ach bhí glactha chomh maith sin leis an tsraith go raibh beartaithe ag Lios na Sí sraith eile a dhéanamh. Mar sin, bhí 16 cláir craolta i 1996 agus i 1997.
Bhí suas le 140 duine fostaithe ag an mbuaic léirithe i 1995-1997.
Foireann.
Niall Mac Eamharcaigh - scríobhneoir agus stiúrthóir;
Aodh Óg Ó Duibheannaigh - Charlie Burn;
Seán Mac Fionnghaile (McGinley, Mac Fhionnlaoich), a bhásaigh sa bhlian 2009 - Vincie Burn, a deartháir
Bhuaigh C.U. Burn “Spiorad na Féile”, An Fhéile Idirnáisiúnta Cheilteach Scannán & Teilfíse i 1997.
Sraith 1 (craolta don chéad uair i 1996).
C.U. Burn i trioblóid arís
Tá deontas faighte ag Charlie agus ag Vincie ón Údarás le créamatóiriam a oscailt.
Tá Charlie ag lorg a chéad chustaiméir don chréamatóiriam
Tá Kit Shorcha caillte agus níl cónra ar bith fágtha ag Charlie. Céard a dheánfaidh sé?
Tá dhá chorp sa chréamatóiriam agus téann Charlie amú ar an bpéire.
Téann Charlie agus Vincie go hOileán Ella chun corp a bhailiú ach is i dtír ar Thoraigh a thagann siad.
Bíonn Charlie ag roinnt toitíní ar thórramh ach bíonn níos mó ná tobac iontu.
1.7 " Máire an Chlocháin Leith"
Bíonn lá mór ag Charlie agus Pádraig ag Féile Mháire an Chlocháin Leith. An é seo lá an Luain agus coirp ag éirí ó na mairbh?
Fuair John Dubh bas agus faigheann Charlie $4000.
Sraith 2 (craolta don chéad uair i 1997).
Tá an ticéad buacach ag duine éigin, ach cé? Bíonn muintir Doyle agus Charlie Burn marbh ag cuardach an ticéid mar go gceapann siad gur duine éigin a bhásaigh le gairid a cheannaigh é.
Nuair a thagann cigirí ón Roinn Leasa Shóisialaigh ar cuairt chuig an gcréamatóir bíonn gach seans ann go gcaillfidh na fostóirí agus na hoibrithe an dól!
Caitheann Charlie a shúil santach ar spré Mhairéid agus ar thalamh a Uncail Barney, nuair a bhíonn luach eileatraim nua uaidh.
Tá Charlie san ospideál ach ní ar cuairt atá sé ann. Tá siad fíor chruógach go deo!...
Téann Pádraig agus Vincie ag faire ar éin agus déanann Charlie iarracht píosa siúinéireachta a dhéanamh mar gheall ar shochraid atá ag fáil go leor poiblíochta.
Aodh Óg Ó Duibheannaigh mar C.U. Burn, agus é i trioblóid arís
Leanann Charlie an t-otharcharr is é ag ceapadh go m’fhéidir go mbeadh gnó le déanamh aige as ach bíonn a chontúirt féin ag baint leis seo.
Tá Charlie ag iarraidh airgead a shaothrú agus mar sin eagraíonn sé ceant.
To keep the wolf from the door Charlie decides to hold an auction.
Cuid 1 http://www.youtube.com/watch?v=oDJIfUvWtA4, Cuid 2 http://www.youtube.com/watch?v=expqZwnIj1U
An Nollaig: Bíonn na hadhlacóirí an-ghnóthach i rith na Nollag. Nuair a fhaigheann an tábhairneoir bás beireann Charlie leis an corp ar iasacht.


Gerard Manley Hopkins.
Ba fhile Sasanach é Gerard Manley Hopkins, C.Í. (28 Iúil, 1844 – 8 Meitheamh, 1889) a d'iompaigh ar an gCaitliceachas, is a bhí ina shagart de chuid Chumann Íosa a bhain cáil amach san fhichiú haois tar éis a bháis agus aithnítear anois é mar dhuine de mhórfhilí na ré Victeoirí. Tugtar cuid mhaith aitheantais dó de bharr a chuid filíochta turgnamhaí sa "phrosóid" (ach go háirithe "rithim ghéilleach") agus an úsáid a bhain sé as íomhánna, agus braitear go raibh sé ar thús cadhnaíochta i ré a bhí lán leis an véarsaíocht thraidisiúnta. Ainmníodh foirgneamh sa COBÁC i gcuimhne air, sa bhliain 2011, tar éis a thréimhse ann mar Ollamh Gréigise.


Donald Sutherland.
Is aisteoir Ceanadach é Donald McNichol Sutherland, a rugadh ar an 17 Iúil 1935. Is athair an aisteora Kiefer Sutherland é.


Roithleagán rotha.
Is bréagán é roithleagán rotha arbh cineál caiseal é. Is d'adhmaid a dhéantar é. Imrítear cluiche leis nuair a chastar é. Tá litreacha éagsúla scríofa ar aghaidheanna an roithleagáin.


Pasgen ap Cyngen.
Bhí Pasgen ap Cyngen ina rí i bPowys, sa Bhreatain Bheag, le linn an séú haois. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Cyngen Glodrydd.


Sanndraigh.
Is oileán é Sanndraigh, in ngar den Barraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Miughalaigh.
Is oileán é Miughalaigh, in ngar den Barraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Bethnal Green.
Is baile é Bethnal Green atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir. Gráig ab ea uair amháin sa pharóiste anallód Stepney, Middlesex, ach scaradh iad óna chéile i 1743 nuair a fhás an daonra. D'éirigh sé cuid cheannchathair i 1855. Bhain an daonra a bhuaicphointe i 1901, ansin bhí titim tagtha air go dtí 1981. Bhuail sé go dona as aerbhuamáil le linn an Dara Cogadh Domhanda. Bhí 173 daoine maraithe in eachtra ag Bethnal Green tiúb stáisiún i 1943.
Bailte agus cathracha i Sasana


Isle of Dogs.
baile is ea Isle of Dogs atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brochfael ap Elisedd.
Prionsa Powys ab ea Brochfael ab Elisedd. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair, Elisedd ap Gwylog, timpeall na bliana 755.


Floyd Patterson.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Floyd Patterson. (4 Eanáir 1935 – 11 Bealtaine 2006).
Patterson, Floyd
Patterson, Floyd
Patterson, Floyd


Geena Davis.
Is aisteoir Meiriceánach í Virginia Elizabeth "Geena" Davis, a rugadh ar an 21 Eanáir 1956.


Kenneth Williams.
B'aisteoir Sasanach é Kenneth Charles Williams (a rugadh ar an 22 Feabhra 1926 agus fuair bás ar an 15 Aibreán 1988).


Fúideigh.
Is oileán é Fúideigh, in ngar do Bharraigh, in Inse Ghall, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban. Tréigeadh an t-oileán sa bhliain 1901. Cuirtear eallach ar féarach fós ann sa samhradh.


Calbhaigh.
Is oileán é Calbhaigh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Fionn.
Is éard is fionn nó cataracht ann ná scammallú a fhorbraíonn i lionsa criostalach na súile nó ina himchlúdach, agus bíonn cineálacha éagsúla ann ó bheagán teimhneachta go teimhneacht iomlán agus cuireann sé as do thaisteal an tsolais tríd an lionsa. Go luath i bhforbairt finn a bhaineann le dul in aois, is féidir go méadófar cumhacht an lionsa, a chúiseodh mióipe nó gearr-radharc agus is féidir go laghdóidh buíochan agus teimhniú an lionsa aithint dathanna gorma. De ghnáth, téann na fionna in olcas is cúisíonn siad teip amhairc, agus is féidir go gcúiseoidh siad daille má fhágtar gan chúram iad. De ghnáth cuireann an riocht seo as don dá shúil, ach is gnách go gcuireann sé as do shúil amháin roimh an gceann eile.


Mióipe.
Is éard is Mióipe ann ná locht ar an radharc ina bhfócasaíonn gathanna comhthreomhara solais sa tsúil chun tosaigh ar an reitine, seachas ar an reitine féin. Ní fheiceann an tsúil go soiléir frithne atá i bhfad uaithi. Chun an locht seo a cheartú, ní mór lionsa eisréimnithe a chur sna spéaclaí nó lionsaí tadhaill. Tugtar "gearr-radharc" air freisin.


Noel Harrington.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Chorcaigh Thiar Theas é Noel Harrington. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Harrington ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Simon Harris.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Chill Mhantáin é Simon Harris. Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Harris ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Martin Heydon.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Dheisceart Chill Dara é Martin Heydon. Tá sé ina bhall de Fine Gael. Sheas Heydon in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis.


Michael Healy-Rae.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Dheisceart Chiarraí é Michael Healy-Rae. Tá sé ina pholaiteoir neamhspleách. Is é an mac is óige atá ag an bpolaiteoir Jackie Healy-Rae. Sheas Healy-Rae in Olltoghchán 2016 agus bhain a dheartháir Danny Healy-Rae suíochán chomh maith.


Phil Hogan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Cheatharlach-Cill Chainnigh é Phil Hogan. Tá sé ina bhall de Fine Gael agus roghnaíodh mar Aire Comhshaoil, Pobail agus Rialtais Áitiúil é sa bhliain 2011.


Eoghan Murphy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Bhaile Átha Cliath Thoir Theas ón mbliain 2011 é Eoghan Murphy (Gaeilge: "Eoghan Ó Murchú") (rugadh é Aibreán 1982). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Roimhe sin bhí sé ina chomhairleoir de chuid Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath ón mbliain 2009-2011.
Tá Murphy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Zú Bhaile Átha Cliath.
Is éard is Zú Bhaile Átha Cliath (nó "Gáirdín na n-Ainmhithe, Baile Átha Cliath", Béarla: "Dublin Zoo") ann ná zú atá lonnaithe i bPáirc an Fhionnuisce i mBaile Átha Cliath in Éirinn. Is é ceann de na zúnna is mó in Éirinn agus is é ceann de na rudaí is mó a mheallann daoine go Bhaile Átha Cliath. Osclaíodh é i 1831 agus an ról ata ag an zú ná caomhnú gnáthóige, staidéar agus oideachas. An chuspóir atá aige ná "oibrigh i gcomhpáirtíocht le zúnna ar fud an Domhain chun sintúis a thabhairt ar son caomhnú speiceas ata i mbaol ar fud an Domhain".
Clúdaíonn sé ós cionn 28 heictéar (69 acra) de Pháirc an Fhionn Uisce agus scairtear suas é i limistéir éagsúla faoi na hainmneacha 'Domhain na Cait', 'Domhain na bPríomhaigh', 'Conair Foraoise Kaziranga', 'Imill an tArtach', 'Machairí na hAfraice', 'Éin', 'Reptílí', 'Plandaí', 'Feirm Cathrach' agus 'Speiceas atá i mBaol'.
19ú Aois.
Bunaíodh Sochaí Zúeolaíochta Ríoga na hÉireann ag cruiinniú in Ospidéal an Rotunda ar an 10ú Bealtaine 1830 agus osclaíodh an Zú, nó Gáirdín Ainmhithe Baile Átha Cliath mar a thugtar air ag an am, ar an 1ú Meán Fómhar 1831. Bhronn Zú Londain na hainmhithe, 46 mamach agus 72 éan, orthu.
Ní haon comhtharlú a bhí ann gur bhall den ngairm leighis a bhí i mbunaitheoirí Zú Bhaile Átha Cliath. Bhí an suim acu i staidéar a dhéanamh ar ainmhí agus iad beo agus go háirithe nuair a fuair siad bás. Ins sna 1830idí d'aistríodh na dlíthe maidir le corpáin a úsáideadh i gcomhair leighis. Suas go dtí sin, bhí ar éinne nach raibh bainteach le ceann de na institiúidí móra leighis dul agus uaigheanna a ghoid chun corpán a fháíl le haghaidh staidéar. Mar sin, cheap na mbunaitheoirí gur éacht mhór é bheith in ann corp príomhaigh a fháil gan uaigh a ghoid.
Ar dtús is sé pingine a praghas a bhí ar dul isteach sa Zú, suim mheasartha airgid ag an am agus mar sin is daoine saibhir mean-aicmeach a chuaigh ann ar dtús. Rinne Zú Bhaile Átha Cliath an cinne a praghas a laghdú go pingin gach Domhnach, mar sin bhí beagnach gach Baile Átha Cliathach i d'achmhainn dul ag an Zú ó am go ham agus bhí an tóir ar ó seo ar aghaidh.
Sa bhlian 1833, tógaidh an chéad lóiste iontráil isteach sa Zú ar costas £30. Tá an foirgneamh le dian ceann tuí fós le feiceáil inniú, díreach ar dheis don slí isteach atá ann faoi láthair. I 1838, bhí lá oscailte ag an Zú chun cuairt an Banríon Victoria a cheiliúradh - d'fhreastal 20,000 duine ar an lá oscailte, an méid is mó daoine riamh a thug cuairt ar an Zú in aon lá amháin. Ba é lachtarán na Stáit Aontaithe ysses S. Grant ann de na céad daoine a tháinig chun na leoin, a bhfuil cáil domhanda orthu, a fheiceáil in an 19ú aois. Tógaidh na céad seomraí tae i 1898.
I 1844 fuair an Zú a chéad sioráf, agus i 1855 cheannaigh siad a chéad péire leoin. Shíolraigh iad seo den chéad uair i 1857. Fuair na reiptilí a teach féin i 1876.
20ú Aois.
Ar an 17ú Meitheamh 1903, mharaigh eilifint darbh ainm Sita a coimeadaí agus é ag tabhairt aire dá cos gortaithe. Chuir baill de Chonstáblacht Ríoga na hÉireann chun suain í. Chuir troid agus an cogadh isteach ar an Zú. I rith Éirí Amach na Cásca i 1916, rith siad amach as feol agus sa choi go mairfeadh na leoin agus tíogair bhí orthu roinnt ainmhí eile sa Zú a mharú. Rugadh ar leon darbh ainm Slats sa Zú ar an 20ú Márta 1919. Dar leis an leabhair, "Dublin Zoo: An Illustrated History" le Catherine De Courcy, ba é ceann de na leon a rinne an stuideó scannáín Metro-Goldwyn-Mayer taifead air i 1928 le núsáid mar a sonóg Leo.
Idir 1989 agus 1990, bhí fadhbanna airgeadais ag an Zú comh donna sin go raibh an chomhairle ag smaoineamh faoi é a dhúnadh ach thug an rialtas deontas bliantúil fiúntach dóibh, mar a dhéanann tíortha eile na hEorpa. Cuireadh 13 heictéar (32 ácra) de thalamh mórthimpeall ar an loch i dtaillte Áras an Uachtaráin leis an Zú i 1997. Chuir é seo feabhas ollmhór ar an méid spás a bhí ar fáil do na hainmhí.
21ú Aois.
I 2010, thug 963,053 duine cuairt ar Zú Bhaile Átha Cliath.
Tá srath faisnéise "The Zoo" de chuid RTÉ, léirithe ag "Moondance Productions" taifeadta go hiomlán ar an láthair i Zú Bhaile Átha Cliath, agus craoltar ar RTÉ a hAon é in Éirinn ó 2011, ar VRT sa Bheilig ó 2011 agus ar Discovery Animal Planet ins an Ríocht Aontaithe ó 2012.
I 2013, gortaíodh cailín óg dhá bhlian d'aois agus a máthair agus iad ar cuairt leis na taipir Deas-Mheiriceánach. Dúirt an Zú go ndéanfaidh siad athbhreithniú ar a gnásanna i gcomhair na cuairteanna seo.
Caomhnú.
Tá an zú mar pháirt de chlár domhanda le speiceas atá i mbaol a chur ag síolrú. Is ball é de Chlár na Speiceas Atá i mBaol na hEorpa (EEP), a cabhraíonn le caomhnú speiceas atá i mbaol san Eoraip. Tá comhordaitheoir aonaireach ag gach speiceas a bhfuil an EEP i bhfeighil ar, atá freagrach as méadú grúpaí síolraithe agus an aidhm atá acu ná daonra atá cothrom go géiniteach a fháil.
Tá Zú Bhaile Átha Cliath freagrach as an tamairín leonta órga agus an cocatú Molacaígh. Tá roinnt marmaiséad Goeldi agus sacaí aghaidhbhán, atá ina bhaill den EEP chomh maith, sa Zú. Is é caomhnú príomhfheidhm an clár, chomh maith le taighde, staidéar agus oideachas.
Ialtóga Mheasa Rodrigues.
Is iad ialtóga mheasa Rodrigues ceann de na specieas atá i mbaol atá i Zú Bhaile Átha Cliath. Itheann ialtóga mheasa torthaí agus de bharr seo tá siad riachtanach don foraois bháistí. Ní féidir le ialtóga síolta na torthaí a dhíleá, mar sin fágann na síolta córas díleá an ialtóg clúdaithe le leasachán. Gan íoltóga, ní bheidh go leor foraois bháistí in ann a síolta féin a cuir.
Le déanaí, tá Zú Bhaile Átha Cliath tar éis clós níos móire a thógaíl do na heilifintí Afraiceach agus leag siad Teach Nesbit (teach na nialtóga). Tá na ialtóga mheasa Rodrigues anois i dTeach Robert (teach éan), atá suite in aice na léamair bandearrach.


Nora Barnacle.
Bean chéile agus bé an scríbhneora chlúitigh Éireannaigh James Joyce í Nora Barnacle. (Márta 1884 - Aibreán 1951) Iníon báicéara as Conamara na Gaillimhe a bhí inti, a chas ar Joyce don chéad uair i mBaile Átha Cliath ar an 10 Meitheamh 1904. Bhunaigh Joyce a shárobair Ulysses ar an 16 Meitheamh 1904, an lá ar a chuir an bheirt tús le caidreamh rómánsach.


Gioghaigh.
Is oileán é Gioghaigh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Theiliseigh.
Is oileán é Theiliseigh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Derek Keating.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Derek Keating. Tá sé ina bhall de Fine Gael ó 2008 i leith.
Tá Keating ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Colm Keaveney.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Oirthear na Gaillimhe é Colm Keaveney. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Is as tuaisceart na Gaillimhe dó.
Tá Keaveney ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Seán Kenny.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Baile Átha Cliath Thoir Thuaidh é Seán Kenny. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Is as Gaillimh dó.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Newt Gingrich.
Newt Gingrich
Is polaiteoir, údar agus staraí Meireacánach é Newton Leroy "Newt" Gingrich (a rugadh mar Newton Leroy McPherson ar 17 Meitheamh 1943). Iartheachta ó Georgia i dTeach Ionadaithe na Stát Aontaithe (1979-1999) é Newt Gingrich. Faoi láthair tá sé ar lorg ainmniúchán uachtaránachta an Pháirtí Phoblachtaigh i dtoghchán na bliana 2012.
Rugadh agus tógadh Newt in aice le Harrisburg, Pennsylvania. D'fhreastail Gingrich ar Ollscoil Emory agus fuair sé a dhochtúireacht ó Ollscoil Tulane. Teagascóir staire agus tíreolais ag West Georgia College a bhí ann sna 1970idí. I ndiaidh cúpla iarracht gan rath, d'éirigh le Newt Gingrich suíochán a bhaint amach i dTeach Ionadaithe na Stát Aontaithe sa toghchán i Mí na Samhna, 1978.


Naomh Cilian.
Naomh Éireannach ba ea Naomh Cilian a rugadh sa Mhullach i gContae an Chabháin tuaraim is 640 agus a fuair bás in Würzburg na Gearmáine sa bhliain 689.
Oileadh Cilian ina mhanach agus oirníodh é ina easpag i lár na seachtú aoise. D'imigh sé go dtí an coigríoch le dáréag compánach (mar aon leis An Dá Aspal Déag) de réir na saolta dó chun misinéireachta a dhéanach. Thosaigh sé ag fógairt an soiscéal in ceantar na Francóine, anois i dtuaisceart Bayern na Gearmáine tuaraim is 686. Thiontaigh taoiseach na Francóine, Gospert, ina Chríostaí agus lean cuid maith dá phobal dó le báisteach. Ach bhí Gosbert pósta le bhaintreach a dheartháir, Gailana. Bhí sé sin i gcoinne dlí na heaglaise ag an am agus d'ordaigh Cilian do Ghosbert scaradh ón mbean. Rinne sé amhlaigh agus shocraigh Gailana Cilian agus a chomhoibrithe Naomh Colmán agus Naomh Totnán a dúnmharú. Dhúnmharaíodh an triúir i 689.
Anois déantar comóradh ar Naomh Cilian, Naomh Colmán agus Naomh Totnán ar 8 Iúil agus tugtar onóir dóibh mar aspail na Francóine.
Cilian
Cilian


Peadar Tóibín.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do iarthar na Mí é Peadar Tóibín. Tá sé ina bhall de Sinn Féin. Is cainteoir Gaeilge é. Is cathaoirleach é ar an ngrúpa "Feachtas le hOspidéal na hUaimhe a Shábháil" (Béarla:"Save Navan Hospital Campaign").
Tá Tóibín ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Thomas Pringle.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Dhún na nGall é Thomas Pringle (Gaeilge: "Tomás Pringle") rugadh sa bhliain 1967 é. Bhíodh ina bhall de Sinn Féin ach is teachta neamhspleách anois é.
Tá Pringle ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Ait-tancanna.
Glaotar Hobart's Funnies, Funnies nó Ait-tancanna ar thancanna amfaibiacha a d'fhorbair na Comhghuaillithe don Dara Cogadh Domhanda. Bhí siad in ann taisteal ar thalamh agus in uisce araon. Bhíodar an-úsáideach ar "D-Day" (Ionradh ar an Normainn) sa bhliain 1944, agus b'iad ceann de na cúiseanna gur bhuaigh na Comhghuallaithe an cogadh i gcoinne na Naitsithe.


Naomh Cathal.
Naomh Éireannach nach bhfuil mórán clú air is ea Naomh Cathal. Rugadh é i Lios Mór, Co Phort Láirge tuaraim is 400. Ba cara é le Pádraig Naofa. Bhí sé i measc na mac léinn ag an ab Naomh Carthach agus d'oirnigh Naomh Pádraig é ina shagart agus níos déanaí, ina easpag. Chuaigh sé ar oilithreach go dtí an Talamh Naofa, ach tháinig sé i dtír i Taranto na hIodáile, áit a fuair sé bás ar 8 Márta 480. Déantar comóradh ar i dTaranto go dtí an lá inniu.
Cathal


D Day.
Glaotar D Day, nó "Lá L" nó "Oibríocht Neiptiúin," ar ionradh na gComhghuaillithe ar an Normainn Naitsíoch ar an 6 Meitheamh, 1944 le linn an Dara Cogadh Domhanda. Seasann an 'D' i 'D-Day' don fhocail 'Day', mar sin cialaíonn sé "Lá-L". Seoladh trúpaí Meiriceánacha, Briotanacha agus Ceanadacha go dtí tránna na Normainne, ag baint úsáide as na cód-ainmneacha; "Utah", "Omaha", "Gold", "Juno" agus "Sword". Ag úsáid ait-tancanna, aerfhórsaí, céanna Maoildearg agus PLUTO (píblíne faoin bhfarraige), bhuaigh na Chomhghuaillithe i gcoinne na Naitsithe. Thóg siad príomhchathair na Fraince, Páras, ar ais ón smacht Naitsíoch i mí Lúnasa na bliana céanna.


Cé Maoildeirge.
Glaoitear Céanna Maoildeirge (ainmnithe as an sméar "Maoildearg") ar na cuanta saorga a d'úsáid na Comhghuaillithe sa Dara Cogadh Domhanda. Tarraingíodh iad trasna Muir nIocht ionas go mbeadh sé éasca tancanna agus feithiclí millteacha eile a iompar isteach ar an mórthír.


Hiroshima.
Cathair Sainithe de chuid na Seapáine is ea Hiroshima (広島市). Is é is ciall le hainm na cathrach ná "Oileán Leathan".
Tá an chathair suite i ndeisceart Honshu. Príomhchathair Mhaoracht Hiroshima atá ann.
Bhí 1,173,980 duine ina gcónaí i Hiroshima i 2010 (daonáireamh 2010).
Stair.
Buamáladh an cathair le linn an Dara Cogadh Domhanda ag Meiriceá.
Baineadh feidhm as an mbuama adamhach chun Hiroshima a scriosadh. Ar an 5 Lúnasa 1945, Scaoil an eitleán "Enola Gay" an "Buachaill Beag".  Mharaigh sé timpeall daichead míle duine i nóiméad amháin. Maraíodh idir 90,000 agus 150,000 duine in iomlán – tá sé deacair figiúr deimhneach a fháil.
Ba í Meiriceá an chéad tír ar domhain chun airm núicléacha a fhorbairt. D’úsáid na Stáit Aontaithe na hairm sin ar dhá chathair sa tSeapáin, Hiroshima agus Nagasaki, i mí Lúnasa 1945. Ghéill an tSeapáin ar an 2 Meán Fómhair agus chuir sé sin críoch leis an gcogadh.
27 Bealtaine 2016. Leag Uachtarán na Stát Aontaithe Barack Obama bláth-fhleasc i Hiroshima. Thug sé cuairt ar an bpáirc cuimhneacháin a tóigeadh le comóradh a dhéanamh ar na daoine a bhásaigh de bharr an bhuama in éindí le Príomhaire na Seapáine Shinzo Abe.


Sudetenland.
Is ceantar a bhí sa tSeicslóvaic é Dúiche na Sudetenland (nó an "Suidéit" mar leagan Gaeilge tagtha ón Laidin "Sudetia"). Rinne Hitler ionradh uirthi roimh thús an Dara Cogadh Domhanda chun "Lebensraumm" (Gaeilge: "spás cónaithe") a fháil dá impireacht Naitsíoch.


An Fhrainc Víseach.
Tar éis ionradh Naitsíoch ar an bhFrainc, roinneadh an talamh Francach i ndhá roinn; an Fhrainc Shealbhaithe (faoi smacht na Naitsíoch) agus an Fhrainc Víseach (i bhFraincis "La France Vichy"). Ba phuipéad-stá é, sé sin go raibh sé "saor" dá muintir, áfach, i nganfhios, na Naitsithe a bhí i gceannas ar an tír. B'é Marascal Ó Peatain ceannaire na Fraince Vísí.


Orasaigh.
Is oileán é Orasaigh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Maol Dómhnaich.
Is oileán é Maol Dómhnaich, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Naomh Saidhbhín.
Mairtíreach is ea Naomh Saidhbhín (Laidin: "Sancta Sabina") a bhí cónaí uirthi san impire Rómhánach ag deireadh na céad aoise agus tús na dara aoise. Duine den uasaicme ba ea í - ba bhaintreach leis an Seanadóir Vailintín í agus iníon le Hearóid Mellatarius. Thiontaigh sí ina Críostaí trí thionchar a cumhaill, Naomh Serapia. Cúisíodh Serapia as ucht í a bheith ina cailleach agus baineadh an ceann di. Ghabh Saidhbhín ar chorp a cumhaill agus a cara agus d'adhlacadh í an corp san uaigh a bhí ullmhaithe di ag a clann. Cúisíodh í a bheith ina Críostaí agus cuireadh chun báis í tuaraim is 125.
D'adhradh í mar naomh agus ceileortar a féile ar 29 Lúnasa. Tuaraim is 430, tógadh a corp go dtí cnoc Aibhintín na Róimhe agus adhlacadh iad i mbaislice in ómós do Saidhbhín agus Serapia. San lae inniu, cuirtear Sancta Sabina ag an teampall sin atá i gcúram na nDoiminiceach. Faightear an ainm Saidhbhín nó Sabina ag cailíní in Éireann atá baint ag a gclann leis an ord Doiminiceach.
Saidhbhín


Leictream.
Is éard atá sa leictream ná meascán airgid ghil agus óir a bhíonn ar fáil go nádúrtha sa dúlra. Bíonn iarsmaí copair agus miotail eile ann chomh maith. An leictream a fhaightear sa Mhion-Áise inniu, tá sé an-saibhir in ór (70-90 %), ach, san am chéanna, ní bhíonn ach 45-55 % sna seanbhoinn Lidiacha a dtagann lucht seandálaíochta trasna orthu sna bólaí céanna.
San tseanaois, bhítí ag déanamh soithí agus boinn airgid as an leictream, agus mhaisíodh na sean-Éigiptigh na tuamaí sna pirimidí le leictream fosta.
Seoltóir maith leictreachais é an leictream, ach ní as-san a fuair an leictreachas a ainm. Ba nós an t-ainm céanna a thabhairt ar an ómra, a bhfuil saintréithe leictreastatacha ar leith aige, agus ba as an ómra go bunúsach a d'ainmnigh na fisiceoirí an leictreachas.


Toisc riosca.
Is éard is toisc riosca san eipidéimeolaíocht ann ná athraitheach a bhfuil baint aige le riosca ardaithe galair nó tinnis.


Paiteolaíocht.
Is éard is Paiteolaíocht nó galareolaíocht ann ná speisialtacht leighis a bhíonn ag plé le staidéar agus diagnóis a dhéanamh ar ghalair éagsúla. Is staidéar eolaíochtúil atá ann ar cad as do ghalair, conas mar a fhorbraíonn siad is a dtarlaíonn dá mbarr.


Péidiatraic.
Is éard is Péidiatraic ann ná speisialtacht leighis a bhíonn ag plé le diagnóis agus cúram a thabhairt do ghalair éagsúla a bhaineann de linbh, pháistí óga agus dhéagóirí.


Leigheas análaithe.
Is éard is Leigheas análaithe ann ná speisialtacht leighis a bhíonn ag plé le diagnóis agus cúram a thabhairt do ghalair éagsúla a bhaineann de chóras riospráide an duine.


Leigheas sean-aoise.
Is éard is leigheas sean-aoise nó geiriaitric (ón nGréigis γέρων nó "geron" a chiallaíonn "seanfhear" agus ιατρός nó "iatros" a chiallaíonn "lia") ann ná an speisialtacht leighis a bhíonn ag plé le diagnóis agus cúram a thabhairt do ghalair éagsúla a bhaineann de dhaoine atá dulta in aois. I dtíortha an iarthair tá líon na seandaoine ag dul i méid ón mbliain 1990, agus leanfaidh an claonadh seo, rud a éilíonn is a éalóidh breis seirbhísí speisialta sláinte is sóisialta dóibh. Tá galair ar leith a chuireann isteach ar sheandaoine amháin, ach den chuid is mó fulaingíonn siad roinnt neamhord ainsealach ag an am céanna. Mar thoradh orthu seo, buaileann míchumais a laghdaíonn a n-ábaltacht cúram a thabhairt dóibh féin sa bhaile, agus mar sin is mó ná riamh an gá le seirbhísí cosúil le banaltraí ceantair, cabhair sa bhaile, agus béilí ar rothaí. Is gá lóistín institiúideach a sholáthar do sheandaoine nach féidir leo maireachtáil go neamhspleách sa bhaile. Baineann geiriaitric le staidéar ar an bpróiseas aoisithe freisin, a dtugtar "seaneolaíocht" air.


Lipeafuiscionóisí Céiriúla Néarónacha.
Is éard is Lipeafuiscionóisí Céiriúla Néarónacha (LCN) ann ná ainm ginearálta ar ghrúpa de ar a laghad ocht ngalar néarmheathlúcháin atá deighilte go géiniteach, a éiríonn as bailiú iomarcach de lipi-líocha (lipeafuiscin) i bhfíocháin na colainne. Is é Galar Batten an cineál is comónta LNC atá ann.


Ionchlannán.
Is éard is Ionchlannán ann ná gléas leighis a tháirgítear le dul in áit stuchtúir atá bitheolaíoch, nó le tacú le struchtúr mar é, nó le cur le stuchtúr atá ann cheana.


Poncloisceadh.
Is éard is Poncloisceadh ann ná módh diosctha nó gearrtha sa mháinliacht a úsáidtear le stuchtúir bhitheolaíocha a ghearradh.


Culaith uisce.
Is éard is culaith fhliuch (nó culaith uisce) ann ná culaith a chaitear san uisce le duine a choinneáil te. Coinníonn siad teas an duine isteach trí chiseal uisce a choinneáil le colainn an duine, agus an t-uisce sin te ag colainn an duine fanann siad te.


Brian Stanley.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Laois-Uíbh Fhailí é Brian Stanley (Gaeilge: "Brian de Stainléigh") (rugadh é 1961). Tá sé ina bhall de Sinn Féin.
Sheas Stanley in Olltoghchán 2016 tráth ar éirigh arís leis.


Jonathan O'Brien.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Chorcaigh Thuaidh Láir é Jonathan O'Brien (Gaeilge: "Seánatan Ó Briain") (rugadh é). Tá sé ina bhall de Sinn Féin. Tháinig sé ag barr na ballóide i gCorcaigh sa bhliain 2011.


Sandra McLellan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Iarthar Chorcaigh í Sandra McLellan (rugadh í 1961). Tá sí ina ball de Sinn Féin. Is as Corcaigh di agus bhíodh sí mar mhaora ar Eochaill.
Níl sí ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Grianstad an gheimhridh.
Is éard is grianstad an gheimhridh ann ná an pointe nuair a thagann stad ar ghiorrú na laethanta sa gheimhreadh. "Meán geimhridh" a thugtar air freisin i dteangacha éagsúla. De ghnáth, tarlaíonn grianstad an gheimhridh idir 21 agus 23 Nollaig i leathsféar thuaidh an domhain, agus idir 20 agus 23 Meitheamh sa leathsféar theas. Tarlaíonn grianstad an gheimhridh ar phláinéad ar bith nuair a bhíonn claonadh ais an phláinéid ag an bpointe is faide agus is féidir ón réalta a ndéanann sé fithis timpeall air.


Nicholas M. Wolf.
Scoláire Meiriceánach is ea an Dr Nicholas Wolf. Is Gaeilgeoir é agus tá obair shuntasach déanta aige i gcúrsaí léinn Éireannaigh.
Scoláire.
Ollamh cúnta in Virginia Commonwealth University is ea Nicholas Wolf. Fuair sé PhD ó Ollscoil Wisconsin-Madison sa bhliain 2008. Tá suim ar leith aige i stair chultúrtha na hËireann sa 19ú haois agus sna torthaí éagsúla a bhí ar mheath na Gaeilge.
Tá a lán deontas agus comhaltachtaí faighte aige, agus bhí sé ar an mbeirt a fuair Duais Adele Dalsimer um Thráchtas Dearscnaitheach sa bhliain 2009 ó Chomhdháil Mheiriceánach an Léinn Éireannaigh. Ba é a thráchtas-san "Language Change and the Evolution of Religion, Community, and Culture in Ireland, 1800-1900".
Tá an Dr Wolf ar dhuine de na scolairí atá chun tosaigh sa taighde nua atá á dhéanamh ar léamh agus scríobh na Gaeilge sa 19ú haois agus ar an mbaint a bhí aige sin le litríocht na linne. Tá ailt leis le fáil ar "New Hibernia Review", ar an "Journal of British Studies", agus ar "Power and Popular Culture in Modern Ireland"
Fuair an Dr Wolf comhaltacht ón Lárionad Léinn Choláistí Mhuire agus Newman, Ollscoil Melbourne, le haghaidh na bliana 2012. Bhí sé ag déanamh taighde ar bhailiúchán Niocláis Uí Dhomhnaill, cnuasach fíorthábhachtach téacsanna de chuid na hAthbheochana.
Áitiú.
Áitíonn Nicholas Wolf go raibh an Ghaeilge fite fuaite i nuachóiriú na hÉireann sa 19ú haois i gcúrsaí creidimh, dlí agus polaitíochta. Fágann sé sin go raibh an t-aistriú ó Ghaeilge go Béarla sa 19ú haois níos casta agus níos neamhdhírí ná mar a deirtear go minic.
Tá feidhm bainte aige as foinsí a dhéanann léiriú díreach ar dhearcadh an ghnáthphobail i leith na Gaeilge, go háirithe Cnuasach Bhéaloideas Éireann. Is é a thuairim go dtugtar an iomarca airde ar dhearcadh úrscéalaithe meánaicmeacha, filí agus scríobhaithe Gaeilge, náisiúnaithe agus lucht riaracháin i leith na Gaeilge. Maíonn sé go ndeachaigh leas aicme, cuspóirí pearsanta agus imirt na cumhachta i bhfeidhm ar an dearcadh úd.
Ní thig Wolf leo siúd a deir gur neartaíodh úsáid an Bhéarla de bharr leasú nósanna adhartha agus bhuanú an cheartchreidimh nua iar-Thriontaigh. A bharúil gur minic a d'éascaigh an socrú nua úsáid na Gaeilge. Thug cuid de na heaspaig iarracht ar shagairt le Gaeilge a sholáthar do phobail Ghaeilge agus mhol siad úsáid na teanga sa séipéal.
Ní fíor ach oiread, dar le Wolf, go raibh lagú na teangan ag brath, a bheag nó a mhór, ar stádas íseal lucht a labhartha, ó tá déanta amach aige go raibh miondifríochtaí tábhachtacha sóisialta i bpobail a bhí ag tiontú ar an mBéarla.
Naisc sheachtracha.
Wolf, Nicholas M


Niall Ó Ciosáin.
Tá an Dr Niall Ó Ciosáin ar na scoláirí is suntasaí in Éirinn ina réimse féin. Tá iomrá leis de bharr an taighde atá déanta aige ar chúrsaí teanga, clódóireachta agus gnáthchultúir in Éirinn sa 19ú haois, agus tá rian an taighde sin le fáil anois ar shaothar staraithe eile.
Fuair sé BA ó Choláiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath agus PhD ó Institiúid Eorpach na hOllscoile i bhFlórans. Tá sé ina léachtóir in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh.
I measc rudaí eile, tá léargas déanta aige ar cá mhéad leabhar agus eile a bhí á bhfoilsiú i nGaeilge sa chéad chuid den 19ú haois déag agus ar úsáid an litrithe foghraíochta ag an am. Tá sé áitithe aige gur féidir litearthacht i dteanga amháin a chur chun tairbhe i dteanga eile agus gur tháinig méadú ar lucht léite na Gaeilge dá bharr roimh an Drochshaol.
Sa bhliain 2011 bhí sé ina chomhalta de chuid Lárionad Léinn Choláistí Mhuire agus Newman, Ollscoil Melbourne, rud a chuir ar a chumas taighde a dhéanamh ar théacsanna Gaeilge de chuid bhailiúchán Uí Dhomhnaill.


Tarnobrzeg.
Is cathair í Tarnobrzeg atá suite ar abhainn Wisła in iarthar na Polainne.


Drualus.
Ainm coitianta é Drualus ar scata plandaí a fhásann mar sheadáin ar sceacha nó chrainn. Baineann an duine usáid as ach go háirithe um Nollaig agus tá de nós i roinnt traidisiun pógadh má chasann beirt air a chéile faoina bhun (fear is bean go hiondúil).


Fiaraidh.
Is oileán é Fiaraidh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar,Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Lingeigh.
Is oileán é Lingeigh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Wapping.
Is baile é Wapping atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Millwall.
Is baile é Millwall atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Elizabeth Malcolm.
Scoláire dearscnaitheach sa léann Éireannach is ea Elizabeth Malcolm. As Sydney di ó dhúchas, ach tá sí ina hollamh anois in Ollscoil Melbourne tar éis tréimhse fhada a chaitheamh in Éirinn agus in áiteanna eile thar lear. Tá taighde déanta aici ar stair shóisialta na nÉireannach sa bhaile agus i gcéin, agus suim ar leith aici sna rudaí a leanas: an t-ól, cultúr na ndaoine, tithe na ngealt, galracha agus ospidéil, coiriúlacht agus póilíní, forneart agus cuimhne, an imirce agus stair na mban. Tá cuntas tugtha aici freisin ar staireolaíocht na hÉireann agus ar fhás an Léinn Éireannaigh.
Tá sí ina Comhalta den Royal Historical Society agus den Academy of the Social Sciences san Astráil. Bhí poist aici in Ollscoil New South Wales, in Ollscoil Trondheim agus in Ollscoil Tromsø san Iorua, in Ollscoil na Banríona i mBéal Feirste, agus in Ollscoil Learphoill. Faoi láthair is í Uachtarán Chumann Léinn Éireannaigh na hAstráile agus na Nua-Shéalainne (ISAANZ) í agus is í comheagarthóir an "Australasian Journal of Irish Studies" í.
Tá dlúthbhaint aici leis an obair mhór scoláiriúil atá á déanamh in Melbourne le tamall anuas ar ghnéanna de dhúchas na hÉireann, agus tairbhe á bhaint as an méid mór acmhainní atá ann.
Roinnt leabhar agus alt.
"The Irish Policeman, 1822-1922: a Life", Dublin: Four Courts Press, 2006
In éineacht le C.H. Mahony, L. Izarra, J.P. Harrington agus O. Pliny, "The Future of Irish Studies: Report of the Irish Forum", Prague: Charles University Press, 2006
Ina heagarthóir le G. Jones, "Medicine, Disease and the State in Ireland, 1650-1940", Cork: Cork University Press, 1999
"Elderly Return Migration from Britain to Ireland: a Preliminary Study", Dublin: National Council for the Elderly, Report No. 44, 1996
"Swift's Hospital: a History of St Patrick's Hospital, Dublin, 1746-1989", Dublin: Gill and Macmillan, 1989
Ireland Sober, Ireland Free': Drink and Temperance in Nineteenth-Century Ireland", Dublin: Gill and Macmillan, 1986
E. Malcolm agus D. Hall, '"The Rebels Turkish Tyranny": Understanding Sexual Violence in Ireland during the 1640s', "Gender and History", 22, 1 (April 2010), 55-74.
E. Malcolm, '10,000 Miles Away: Irish Studies Down Under' in Liam Harte agus Yvonne Whelan (eag.), "Ireland Beyond Boundaries: Mapping Irish Studies in the 21st Century", London: Pluto Press, 2006, 32-45.
E. Malcolm, '"What would people say if I became a policeman?" (Ned Kelly) The Irish Policeman Abroad' in Oonagh Walsh (eag.), "Ireland Abroad: Politics and Professions in the Nineteenth Century", Dublin: Four Courts Press, 2003, 95-107.
E. Malcolm, '"Ireland's Crowded Madhouses": the Institutional Confinement of the Insane in Nineteenth- and Twentieth-Century Ireland' in Roy Porter agus David Wright (eag.), "The Confinement of the Insane: International Perspectives, 1800-1965", Cambridge: Cambridge University Press, 2003, 315-33.
E. Malcolm, 'Hospitals in Ireland' in Angela Bourke et al (eag.), "The Field Day Anthology of Irish Writing". Volume V. "Women's Writing and Traditions", Cork and New York: Cork University Press and New York University Press, 2002, 705-21.
Naisc.
Nicholas M. Wolf
Niall Ó Ciosáin
Val Noone


Ceann a' Gháraidh.
Is suíomh an teirminéal farantóireachta ar an taobh thiar theas an Eirisgeigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar é Ceann a' Gháraidh.


Arnamuil.
Is staca farraige é Arnamuil, ar an cósta thiar den Miughalaigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Canary Wharf.
Is baile é Canary Wharf atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Spitalfields.
Is baile é Spitalfields atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bioruaslam.
Is staca farraige é Bioruaslam, ar an cósta thiar den Bhatarsaigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Beárnaraigh.
Is oileán é Beárnaraigh, gar do Bharraigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Blackwall.
Is baile é Blackwall atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Shadwell.
Is baile é Shadwell atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


An Ilchruinne.
Is í an ilchruinne (nó an mheiteachruinne) an tacar hipitéiseach a chuimsíonn le chéile na cruinní atá ann nó gur féidir a bheith ann (lena n-áirítear an chruinne stairiúil a bhfuil taithí againn uirthi): iomlán an spáis, an ama, an dhamhna agus an fhuinnimh, comh maith le na dlíthe fisiciúla agus na tairisigh fhisiciúla a dhéanann cur síos orthu. Chum an fealsamh agus síceolaí Meiriceánach William James an téarma sa bhlian 1895. Uaireanta, tugtar cruinní comhthreomharacha ar na gcruinní éagsúla laistigh den ilchruinne.


Arkhangai.
Is ceann de na 21 Cúige (Aimag) na Mongóile é Arkhangai, atá suite i lár na tíre. Is í Tsetserleg an phríomhchathair.
Tíreolaíocht.
Tá an aimag suite i lár na tíre, in aice le cúig aimag eile- Bulgan (oir-thuaisceart), Övörkhangai (oir-dheisceart), Bayankhongor (deisceart), Zavkhan (iarthar), agus Khövsgöl (iar-thuaisceart). Is é Kharlagtai an sliabh is airde, le 3529m.
Daonra.
Ag 31 Nollaig 2009, bhí 89,331 daoine ina gcónaí san aimag.


An Chruinne.
Sainmhínítear an Chruinne go coitianta mar an iomláine de gach rud atá ann, lena n-áirítear gach damhna agus fuinneamh, na pláinéid, na réaltaí, na réaltra, agus ábhar an spáis idir-réaltrach. Tugtar an cosmos nó an mhórchruinne freisin uirthi. Tugann breathnóireacht eolaíochta ar luath-chéimeanna i bhforbairt na Cruinne le fios go raibh an Chruinne faoi rialú ag na dlíthe fisiciúla agus tairisigh céanna an chuid is mó dá saol agus dá stair. Creidtear go bhfuil trastomhas de 93 billiún solasbhliain ag an gcruinne ar a bheag. Tugann teoiric na hOllphléisce míniú ar bhunús agus ar fhorbairt na cruinne.
Chruthaigh an Ollphléasc an chruinne 13.7 billiún bliain ó shin, dar le teoiric na hollphléisce. Tá teoiricí éagsúla ag teacht chun tosaigh, ina mholann fisiceoirí nach bhfuil ár gCruinne uathúil ach go bhfuil sí ina ceann amháin i measc go leor eile.
An Chruinne


Caisteal Chiosmuil.
Is caisleán beag meánaoiseach é Caisteal Chiosmuil, suite i lárnach Bágh a' Chaisteil, ar an mBarraigh sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Naomh Fionnbarra.
Ba naomh Caitliceach é Fionnbarra (550 – 620). Rugadh é i ngar do Droichead na Bandan, Contae Chorcaí.


Féis Bharraigh.
Thosaigh Féis Bharraigh i 1981 chun Gaeilge na hAlban a fhobairt ar an mBarraigh agus Bhatarsaigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Bromley-by-Bow.
Is baile é Bromley-by-Bow atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cambridge Heath.
Is baile é Cambridge Heath atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Haisiam.
Is é an haisiam dúil cheimiceach uimhir a 108 i dtábla peiriadach na ndúl agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Hs. Is dúil shintéiseach é, agus an comhalta is troime de ghrúpa 8 (VIII) na ndúl. Tugadh an dúil seo faoi deara den chéad uair sa bhliain 1984. Dheimhnigh turgnaimh go bhfuil haisiam ina bhall tipiciúil de ghrúpa 8, mar go léiríonn sé staid ocsaídiúcháin chobhsaí +8 atá analógach le hoismiam.
Tá roinnt iseatóp ar eolas againn, agus is é an iseatóp 269Hs an ceann is faidesaolach le leathré de ~ 10 s. Shintéisíodh níos mó ná 100 adamh de hassium go dtí seo in imoibrithe comhleá éagsúla fuar agus te, mar mháthair-núicléas agus mar tháirge meatha araon.


Cocnais.
Is canúint labhartha san oir-Londain, Sasana í Cocnais. Is í labhartha lena daoine dúchasach na East End, na cocnaithe. Is é fíor-cocnai duine a rugadh i ngar den "Bow Bells".


Meitniriam.
Is é an meitniriam dúil cheimiceach uimhir a 109 i dtábla peiriadach na ndúl agus is í an tsiombail cheimiceach a sheasann dó ná Mt. Tá sé curtha mar an comhalta is troime den ghrúpa 9 (nó VIII) sa tábla peiriadach, ach níl iseatóp cobhsaí go leordhóthanach ar fáil nó ar eolas againn faoi láthair a cheadódh turgnaimh cheimiceacha a dhearbhódh a sheasamh, murab ionann agus a chomharsana níos éadroime.


Leamouth.
Is baile é Leamouth atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


St George in the East.
Is baile é St George in the East atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fish Island.
Is baile é Fish Island atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sainmheáchan.
Is éard is an sainmheáchan ann (ar a dtugtar freisin an taonad meáchain nó an dlús coibhneasta) ná an meáchan in aghaidh aonad toirte d'ábhar. Is é γ (Gáma ina litir bheag, an tríú litir san aibítir Ghréagach.) an tsiombail i gcomhair an tsainmheáchain.
Úsáidtear go coitianta sainmheáchan d'uisce ar an Domhan ag 5 ° C ar a bhfuil an luach 62.43 lbf/ft3 nó N/m3 9807.


Proinnsias Táiliúr.
Ba pholaiteoir Éireannach é Proinnsias Táiliúr Beannaithe (1550-1621) a toghadh mar Mhéara Átha Cliath agus mar fheisire pairliminte. Cuireadh cosc air a shuíochán a ghlacadh toisc é a bheith ina Chaitiliceach. Fuair sé bás i ngéibhinn i 1621 agus tugadh omós dó mar mhairtíreach ó shin i leith. Thug an Pápa Eoin Pól II an teideal 'Beannaithe' dó sa bhliain 1992 in éineacht le hochtar mairtíreach déag Éireannacha eile.
Rugadh Proinnsias Táiliúr i Sord Cholm Cille in 1550. Ba mhangairí a chlann a bhí cónaí orthu sa cheantar ó aimsir na Normannach. Togadh é mar Mhéara Átha Cliath i 1595. Bhí sé gníomhach mar Chaitiliceach i mBaile Átha Cliath ag an am.
Togadh an Táiliúrach ina fheisire i bPairlimint na hÉireann ach níorbh fhéidir leis a shíocháin a ghlacadh toisc nárbh fhéidir leis, mar Chaitileach, glacadh leis an tAcht Supremacy agus an tAcht Uniformity. Chuireadh i bpriosúin é i 1613 agus fuair sé bás ann ar 30 Eanáir 1621. Chuireadh é i relig Shéipéil Naomh Audoen. Bhí sé pósta agus seisear chlainne aige. Gariníon a bhean le Maighréad de Bhál Beannaithe, duine eile de na Mairtírigh Éireannacha a d'ainmnigh Eoin Pól II mar 'Beannaithe'.
Proinnsias Táiliúr
Proinnsias Táiliúr
Proinnsias Táiliúr
Proinnsias Táiliúr
Proinnsias Táiliúr
Proinnsias Táiliúr


Christopher Hitchens.
Údar agus iriseoir Angla-Mheiriceánach ab ea Christopher Eric Hitchens (a rugadh ar 13 Aibreán 1949 i Portsmouth, Sasana agus a fuair bás ar 15 Nollaig 2011 i Houston, Texas sna Stáit Aontaithe). Scríobh sé colúin agus critic liteartha do "The Atlantic," "Free Inquiry," "The Nation," "Salon," "Slate," "Vanity Fair", "World Affairs," agus d'fhoilseacháin eile sa Bhreatain agus i Meireacá. Is minic a bhíodh Hitchens le feiceáil ar thimchuairt na seónna cainte ar an teilifís nó ag tabhairt léachtaí poiblí. Ba chomhalta de chuid na hInstitiúide Hoover é ó Mheán Fómhair na bliana 2008 i leith.
"Radacach" a thug Hitchens air féin agus bhí sé gníomhúil i ngluaiseachtaí agus i bhfeachtais de chuid na heite clé ó bhí sé ina mhac léinn ollscoile, gí go gcuireadh sé súil ghéar ar an tsaol ón tús agus gur tháinig athrú ar a chuid smaointeoireachta de réir a chéile, go mór mhór ón mbliain 1989 i leith. "Nuachoimeádach" a tugadh air uaireanta mar gheall ar a sheasamh i bhfabhar an chogaidh san Iaráic. Is é an freagra a bhí aige air sin ná nár "choimeádach de chineál ar bith" é. Bhí sé go mór faoi thionchar na hEagnaíochta. Bhí meas mór aige ar George Orwell, Thomas Paine, agus Thomas Jefferson. Bhí leithéidí an Mháthair Treasa, Bill agus Hillary Clinton, agus Henry Kissinger cáinte aige, uaireanta go fíochmhar. Bhí an stíl dhian díospóireachta sin aige ina hábhar conspóide agus ina cúis mholta araon ag daoine éagsúla. Duine frithdhiagach a bhí ann chomh maith.
Fuair Hitchens saoránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 2007 ar a 58ú breithlá agus mionn na saoránachta tugtha aige ar chéimeanna Chuimhneachán Jefferson i Washington, D.C., an chathair ina raibh sé ina chónaí ann le roinnt blianta. Níor éirigh sé as a shaoránacht Bhriotanach, áfach.


Griomasaigh.
Is oileán é Griomasaigh, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Baile Sear.
Is oileán é Baile Sear, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Notting Hill.
Is baile é Notting Hill atá suite in iarthar Londan. Tá sé i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea.
Féach freisin.
Bailte agus cathracha i Sasana


South Kensington.
Is baile é South Kensington atá suite in iarthar Londan. Tá sé i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea.
Bailte agus cathracha i Sasana


Worcester.
Cathair Sasanach is ea Worcester, príomhchathair de Worcestershire. Tá sí suite 48km iardheisceart ó Birmingham agus 47km tuaisceart ó Gloucester. Conaíonn 94,000 daoine sa chathair.


Liam Tuire.
Agaistíneach ab ea Liam Tuire a bhí gníomhach i gContae Tiobraid Árainn in aimsir Oilibhéir Cromail. Cuireadh chun báis é i gCluain Meala sa bhliain 1654.
Sa bhliain 1992, d'ainmnigh an Pápa Eoin Pól II é i measc grúpa mairtírigh Éireannacha a tugadh an teideal 'beannaithe' orthu.


Chester.
Is cathair Shasanach í Chester, atá suite i Cheshire ar an abhainn Dee, in aice leis an teorainn Breatnaise. Cónaíonn 77,040 daoine sa chathair. Fuair sí stádas cathrach i 1541.


Maighréad de Bhál.
Mairtíreach Éireannach ab ea Maighréad de Bhál a rinne Eoin Pól II a bheannú sa Róimh sa bhliain 1992. Rugadh Maighréad Nic Fheorais i gContae na Mí sa bhliain 1515 de bhunús Sasanach. Phós sí Parthalán de Bhál a toghadh mar Mhéara Átha Cliath. In aimsir an Reifirméisin, chuir sí scoil ar bun agus thug sí cúnamh do shagairt Chaitliceacha a bhí faoi cheilt ó na húdaráis. Chaith a mac féin i bpríosún í a bhfuair sí bás ann sa bhliain 1584.


Ceallasaigh Mór.
Is oileán é Ceallasaigh Mór, gar do Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


George Eliot.
Scríbhneoir Sasanach ab ea Mary Anne Evans (22 Samhain 1819 – 22 Nollaig 1880) a scríobh a cuid leabhar faoin ainm cleite George Eliot. Rugadh i Nuneaton, Warwickshire í.


Padua.
Is cathair é Padua san Iodáil. Tá breis is 214,125 daoine ina gcónaí ann.


Bryan Cullen.
Is imreoir peil Ghaelaigh é Bryan Cullen le foireann Bhaile Átha Cliath agus Skerries Harps. Bhuaigh Cullen Craobh na hÉireann le Baile Átha Cliath i 2011. Bhuaigh sé Craobh Laighean sé huaire, leis an gceann is déanaí i 2011 in éadan Loch Garman.
Contae.
Bhí an bua ag Bryan le Baile Átha i gCraobh Mionúir Laighean i 2001. Bhuaigh sé Craobh na hÉireann mar chaptaen na foirne in éadan Chiarraí i bPáirc an Chrócaigh i Méan Fómhair 2011.
Club.
Bhuaigh sé Craobh Idirmheánach Bhaile Átha Cliath le Skerries Harps i 2011.


Baile a' Mhanaich.
Is é Baile a' Mhanaich sráidbhaile ar an mBeinn na Faoghla, Comhairle nan Eilean Siar. Bhí cónaí ar 443 duine i Baile a' Mhanaich sa bhlian 2001.
Teangacha.
Bhí Gaoluinn na hAlbain(Gaidhlig) ag 37% do daonra Baile a' Mhanaich sa bhlian 2001.


An t-Uachdar.
Is é an t-Uachdar sráidbhaile ar an mBeinn na Faoghla, Comhairle nan Eilean Siar.


Limehouse.
Is baile é Limehouse atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Old Ford.
Is baile é Old Ford atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brick Lane.
Is sráid aithnidiúil suite sa London Borough of Tower Hamlets í Brick Lane.


Bhuia.
Is oileán é Bhuia, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Caisteal Bhuirgh.
Is caisleán beag meánaoiseach é Caisteal Bhuirgh, ar an mBeinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


East Smithfield.
Is baile é East Smithfield atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Coláiste Phádraig, Má Nuad.
Bunaíodh Coláiste Phádraig, Má Nuad sa bhliain 1795 chun oideachas a chur ar fáil don chléir Caitliceach in Éirinn.


Naomh Ambrós.
Ba easpag ar Milano é Ambrós (Laidin:"Aurelius Ambrosius") sa cheathrú aois a raibh mar dhuine de na daoine ba mhó thionchar san eaglais ag an am. Rugadh Ambrós idir 337 agus 340. Fuair sé oiliúint i ndlí agus reitric agus bhí post aige mar státsheirbhíseach in Impire na Róimhe. Ag an bpointe sin, bhí príomhchathair na hImpire lonnaithe i Milano. Fuair easpag Mhilano bás i 374 agus thógadh Ambrós mar easpag, cé nach raibh sé baiste ag an am. Báistíodh é, oirníodh ina shagart é agus ceapadh é mar Easpag Mhilano.
Bhí cáil faoi leith ag Ambrós mar sheanmóirí. Chuaigh Naomh Agaistín, nach raibh ina Chríostaí ag an am, chuig an ardeaglais i Milano chun éisteacht le Ambrós ag seanmóireacht. I 387, báistigh Ambrós Agaistín in Aifrinn Domhnaigh na Cásca.
Fuair sé bás ar 4ú Aibreán, 397 agus tá a lá féile ar 7ú Nollag.


Flodaigh, Beinn na Faoghla.
Is oileán é Flodaigh, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Rónaigh.
Is oileán é Rónaigh, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Fraoch-eilean.
Is oileán é Fraoch-eilean, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Eileanan Iasgaich.
Is oileán é Eileanan Iasgaich, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Tollán Mhuir nIocht.
Is tollán iarnród faoin Muir nIocht, ag naisc cóstaí na Sasana agus an Fhrainc é Tollán Mhuir nIocht.


Jack Wall.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Chill Dara Theas é Jack Wall. Tá sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Kevin Humphreys.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Bhaile Átha Cliath Thoir Theas é Kevin Humphreys. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.


Blianta neamhthuairiscithe Íosa.
Baineann sé seo leis an tréimhse neamhthuairiscithe ama ó óige Íosa go dtí tús a mhinistéireachta de réir an Tiomna Nua.
Tá cuntas sna soiscalt ar bhreith Íosa agus ar an teitheadh go dtí an Éigipt chun éalú ó Hearóíd (Soiscéal Mhatha 2:13-23). Tá tagairt ghinearálta ann do Iosaef agus Muire, mar aon leis an leanbh Íosa, a bheith ina gcónaí i Nasareth (Matha 2:23, Soiscéal Lúcáis 2:39-40). Tá trácht ann fresin ar Iosaeif, Muire agus Íosa a dhul go chthair Iarúsailéim don Cháisc, nuair a bhí Íosa dhá bhliain déag d'aois (Lúcás 2:4250).
Ón eachtra sin amach, níl tásc ná tuairisc ar ocht mbliana déag de shaol Íosa (ó aois a 12 go dtí 30. Taobh amuigh den ráiteas ginearálta gur mhéadaigh ar a ghaois, a cháil agus a ghean i láthair Dé agus na ndaoine (Lúcás 2:52), níl faic na ngrást ráite sa Bhíobla faoi shaol Íosa i rith na tréimhse sin. Glacann Críostaithe leis go coitianta gur mhair Íosa i Nasareth i rith na tréimhse sin, ach tá cuntais éagsúla ann a thugann a mhalairt le tuiscint; gur thaistil sé go dtí an India ina measc.
Tá roinnt údar ann a mhaígh go bhfuair siad cruthúnas gurbh ann do lámhscríbhinní san India agus sa Tíbéid atá mar bhonn taca leis an gcreistiúint go raibh Íosa san India ag an tráth seo dá shaol. Tá tuilleadh ann a luann scéalta seanchais as áiteanna éagsúla sa réigiún a deir go ndeachaigh Íosa an bealach iontu annalóíd.[1] Ba é Nicolas Notovitch (1894) a chéad labhair ar lámhscríbhinn faoi Íosa san India. Ó shin i leith, tá sleachta scríofa ag údair éagsúla ar an ábhar seo, ina measc siúd an ceannaire creidimh Mirza Ghulam Ahmad (bunaitheoir ghluaiseacht Ahmadiyya) (1899), Levi H. Dowling (1908), Swami Abhedananda (1922),[2] Nicholas Roerich (1923–1928),[1] Mathilde Ludendorff (1930), Elizabeth Clare Prophet (bunaitheoir an Ascended Master Teachings New Age group) (1956)[3] agus níos deireanaí Holger Kersten[4] ina leabhar Jesus Lived in India (1981).
Soiscéal Acuariach Íosa Críost.
Maíonn Soiscéal Acuariach Íosa Críost le Levi H. Dowlin, a foilsíodh in 1908, gurb é fíorscéal shaol Íosa é agus go bhfuil na hocht mbliana déag nach bhfuil aon trácht orthu sa Tiomna Nua anseo freisin.
Insítear faoi Íosa a dhul chun na hIndia, na Tibéide, na Peirsia, Assyria, na Gréige agus na hÉigipte.
Íosa san India.
Maítear in Jesus and Buddhism le Gruber and Kersten (1995) go raibh tinchar mór ag an mBúdachas ar shaol agus teagasc Íosa.[5] Deir na húdair go raibh tionchar ag teagasc agus cleachtas na Therapeutae ar Íosa. Dar leis na húdair ba mhúinteoirí den scoil Bhúdach Theravada a raibh cónaí orthu i Iudea ag an am ab ea na Therapeutae. Deir siad gur mar Bhúdach a chaith Íosa a shaol agus gur mhúin sé idéil an Bhúdachais dá dheisceabal; tá saothar na n-údar seo ag treabhadh na hiomaire céanna leis an scoláire ar an Tiomna Nua in Oxford, Barnett Hillman Streeter, a chruthaigh chomh luath leis na 1930idí go bhfuil ceithre chosúlacht shuntasacha ag teagasc morálta Buddha leis an Seanmóir ar an Sliabh."[6]
Creideann scoláirí áirithe go bhféadfadh sé go raibh tionchar ag an gcreideamh Búdach ar Íosa agus go bhfuil an tionchar féideartha sin le feiceáil i Soiscéal Thomáis agus i go leor de na téacsanna Nag Hammandi. Pléitear na teoiricí sin i leabhair ar nós le Elaine Pagels agus The Original Jesus le Gruber agus Kersten.
Tá láíthreán gréasáin ag an Buddha Dharma Education Association - Buddhanet.net - ina dtugtar cuntas ama ar stair Bhúdaigh na Tibéide. De réir a gcuid staraithe siúd, thosaigh an Búdachas ag teacht isteach sa Tibéid Theas thart ar 150 bliain tar éis chéasadh Íosa, nó c200 C.E. Bhí sé fiche nó tríocha bliain ina dhiaidh sin sular thosaigh tionchar na scriptiúr Búdach ag scaipeadh go dtí an Tibéid Thuaidh.
Naomh Issa.
In 1887 thug comhfhgreagraí cogaidh as an Rúis, Nicolas Notovitch, cuairt ar an India agus an Tibéid. Mhaígh sé gur chuala sé faoi "Saol Naomh Issa, Scoth Chlann an Duine", ag an lamasery nó mainistir ag Hemis in Ladakh. Issa an focal Arabach ar Íosa. Foilsíodh a scéal mar aon le téacs aistrithe de "Beatha Naomh Issa" i bhFraincis sa bhliain 1894 faoin teideal La vie inconnue de Jesus Christ. Aistríodh go Béarla, Gearmáinis, Spáinnis agus Iodáilis ina dhiaidh sin é.
Bhain conspóid láithreach le scríbhinní Notovitch. Rinn an Gearmánach Max Mueller, saineolaí ar chúrsaí an oirthir ach nach raibh san India riamh é féin, litir a fuair sé ó oifigeach coilíneach Briotanach a fhoilsiú inar dúradh nach raibh "tuairisc ar bith" ar Notovitch a bheith in Ladakh.
Thug J. Archibald Douglas, a bhí ina mhúinteoir sa Choláiste Rialtais in Agra ag an am, cuairt freisin ar mhainistir Hemis in 1895, ach deir sé nach bhfuair sé aon fhianaise go raibh Notovich riamh ann. Ach is beag faisnéise beathaisnéise atá ann faoi Notovitch agus níor thángthas riamh ar thaifead báis dó.[3] Sa dialann a scríobh an Dr. Karl Rudolph Marx den Ladane Charitable Dispensary, misinéir de chuid Ord na mBráithre Morávacha agus stiúrthóír ar an ospidéal in Ley, luaitear gur chuir sé cóír leighis ar Nicolas Notovitch le haghaidh tinneas fiacal i mí na Samhna 1887. Deir Edgar J. Goodspeed, áfach, ina leabhar "Famous Biblical Hoaxes" gur shínigh an ceann-ab de phobal Hemis doiciméad a mhaígh go mba bhréagadóir amach is amach a bhí in Notovitch; níor fíoraídoh an maíomh sin ar bhonn neamhspleách.[7]
Gan aon fhainaise chuiditheach ag teacht chun solais ó chuairteoirí ar an mainistir ina dhiaidh sin, is é an freagra a thug Notovich ar ar mhaígh an lama ag Hemis nárbh ann don lámhscríbhinn ná go gceapfadh na manaigh go léireodh na fiosrúcháin faoi na lámhscríbhinní mar chruthúnas don domhan mór a luachmhaire a bhí siad agus go raibh an baol an go ngoidfí iad nó go dtógfaí iad leis an láimh láidir.[3] Siod a scríobh na Tibéideolaithe Snellgrove agus Skorupski faoi na manaigh in Hemis, "Dealraíonn sé go gcreideann siad go ngoideann na heachtrannaigh uile gach a bhféadann siad. Is fíor go bhfuil maoin go leor imithe uathu le blianta beaga anuas." [8] Thug Notovich freisin ainmneacha roinnt daoine sa réigiúin a d'fhéadadh a rá go raibh sé ann.[3]
In 1922, tar éis amhras a bheith ar ar dtús faoi Notovitch, chuaigh Swami Abhedananda, deisceapal den Sri Famakrishma agus fear aitheantais de Max Mueller,[3] ar aistear chun na Tibéide, rinne sé fiosrúchán faoin maíomh a rinne sé agus thaispeáin an lama lámhscríbhinn dó agus lena chabhair siúd d'aistrigh sé cuid den doiciméad, agus níos déanaí sheas sé le tuairimí Notovich.[2] Ós rud é gur thug sé óráid ag adhclacadh Max Mueller, rinneadh scéal mór dó a bheith ag dul i gcoinne a raibh ráite ag Mueller go mba dhoicméad falsa an doiciméad sin ag Notovitch.[3]
Tá roinnt údar ann a bhfuil forbairt déanta ar na cuntais sin acu ina gcuid saothar fáin. Mar shampla, ina leabhar The Lost Years of Jesus: Documentary Evidence of Jesus's 17-Year Journey to the East, luann Elizabeth Clare Prophet lámhscríbhinní Búdacha a thugann fianaise gur thaistil Íosa chun na hIndia, Neipeal, Ladakh agus na Tibéide.[3] Mar sin féin, cuireann sí agóidí agus bréignithe i dtaca le Beatha Naomh Issa i gcló arís, ag tabhairt dhá thaobh na conspóíde go mion.3] Deir sí, "Ní mó de chruthúnas nárbh ann don lámhscríbhinn de bhrí nach bhfaca Doublas cóip de ná an chruthúnas gurbh ann dó de bhrí go ndúirt Notovitch é." [3][Note 1]
Sa lá atá inniu ann, ní scoláire aitheanta amháin ar dhroim an domhainn atá idir dhá chomhairle faoin gceist. Chum Notovitch an scéal ar fad. Shaothraigh sé lear maith airgid agus bhí cáil air as an scéim.[9]
Críost agus Krishna.
Tá an smaoineamh faoi Íosa san India ag dul siar go dtí leabhar Louis Jacolliot La Bible dans l'Inde, Vie de Iezeus Christna (1869) [10] (An Bíobla san India, nó Beatha Íosa Christna),[11] ach níl aon cheangal díreach idir a chuid scríbhinní agus gach a bhfuil scríofa ag na scríbhneoirí ar lámhscríbhinní Himmis.
Déanann Jacolliot comparáid idir beatha Bhagavan Krishna agus beatha Íosa Críost sna soiscéalta agus tagann sé ar an tátal nach bhféadfadh sé gur comhtharlú atá sa dá scéal agus go bhfuil aon oiread sin cosúlachtaí eatarthu ar go leor bealaí. Deir sé gur miotas atá sa chontas sna soiscéalta atá bunaiteh ar mhiotas na Sean-India. [Note 2] Tá comparáid á dhéanamh ag Jacolliot, áfach, idir dhá thréimhse éagsúla sa stair (nó sa mhioteolaíocht) agus ní mhaíonn sé go raibh Íosa san India. Is "Christna" an litriú atá aige ar "Krishna" agus maíonn sé gur thug deisceabail Krishna an t-ainm "Jezeus" air, ainm ar ionannn é agus "fíor-eisint" sa Sanscrit[11], cé nach téarma Sanscrite é beag ná mór - "níl ann ach gur chum [Jacoillot] é"[12].
Bhavishya Maha Purana.
"Lá n-aon, tháinig Shalivahana, taoiseach na Seácaí, go dtí sliabh sneachtúil (a nglactar leis a bhí i Himiléithe na hIndia). Ansin, i dTalammh na Hunach (=Ladakh, cuid d'impireacht Kusha), chonaic an rí cumhachtach fear dathúil ina shuí ar shliabh agus ba dhea-thuar dó é. Bhí a chneas mar chopar agus bhí éadaí bána air. D'fhiafraigh an rí den fhear naofa céarbh é féin. D'fhreagair seisean: 'Isaputra (mac Dé)a thugtar orm, rugadh d'óigh mé, is miinistéir ar na neamhchreidmhigh mé, agus bím go síoraí ar lorg na fírinne.'
Óh a rí, tabhair cluais don reiligiún a chraobhscaoil mé ar na neamh-chreidmhigh... Tríd an gceartas, fírinne, machnamh agus aontacht an spioraid, aimseoidh an duine a bhealach chuig Isa (Dia, sa Sanskrit)a bhfuil cónaí air i lár an tSolais, atá chomh buanseasmhach leis an ngrian, a dhíscaoileann gach uile ní dímuan go brách. Nochtaíodh íomhá shéanmhar Isa, tabhartóir an tsonais, sa chró; agus tugadh Isa-Masih (Íosa an Meisias) orm.'"[13]
Tuairimí Ahmadanna.
De réir Ahmadanna, deir cainteanna breise Muhammad gur bhásaigh Íosa sa Chaismír agus é céad fiche bliain d'aoin d'aois. Chuir Ahmadis an tuairis seo ar aghaidh ar feadh os cionn 100 bliain, ag tosú le Mirzza Ghulam Ahmad. Maíonn foinsí Moslamacha agus Peirseacha go bhfuil siad in ann an t-aistear a rinne Íosa, ar ar tugadh Isa nó Yuz Asaf ("ceannaire an lucht leigheasta"), ar Bhóthar an tSíoda go dtí an tOirthear a rianú. Liostaítear ailt a thacaíonn leis an tuairim seo sna leabhair Christ in Kashmir le Aziz Kashmiri, agus Jesus Lived in India le Holger Kersten. Creideann siad go bhfuil Yuz Asaf curtha ag an scrín Roza Bal in Srinagar na hIndia.
Leabhar Urantia.
Maíonn Leabhar Urantia gur léiriú é ar shaol Íosa. Tugann sé cuntas mionsonraithe ar a óige, na blianta a raibh sé ag teacht in inmhe agus ina fhear óg dó agus tá scéal cuimsitheach ann ar na himeachtaí a tharla amach níos déanaí agus ata taifeadta sna soiscéil. De réir Leabhar Urantia, ní dheachaigh Íosa chun na hIndia riamh; ina áit sin, deirtear ag tús a 28ú bliain (AD 22, de réir leabhar Urantia) gur thaistil sé le ceannaí saibhir as an India agus mac an cheannaí. Thug an ceannaí saibhir Indiach cuireadh d'Íosa, roinnt uaireanta, cuairt a thabhairt ar an India, ach diúltaigh Íosa, á rá go raibh air cúram a dhéanamh dá theaghlach sa Phalaistín.
Úrscéalta.
An leabhar Lamb: Is scéal ficsin é The Gospel According to Biff, Christ's Childhood Pal, le Christopher Moore, faoi ógántacht Íosa á insint ag dlúthchara Íosa. Sa leabhar sin, téann sé ag taisteal chun na hIndia, na Síne agus an Mheán-Oirthir chun cuairt a thabhairt ar thriúr saoithe agus tugann siadsan teagasc d'Íosa faoi ghné dhifriúil dá chuid teagaisc níos déanaí. San iarfhocal, áfach, deir Moore go sonrach nach raibh an Búdachas le fáil sa tSín go ceann ré saoil tar éis Íosa. Is anacronacht a bheadh ann Íosa a bheith á theagasc ag Búda sa Tibéid.
Cuntas ficsin is ea, le Stan I.S. Law (Stanislaw Kapuscinski), ar aistear Íosa chun na hIndia agus é ag ullmhú dá mhisean sa Phalaistín níos faide anonn. Fíonn Kapuscinski a fhealsúnacht féin isteach sa scéal.
Teilifís.
Ar an National Geographic Channel, tá clár faisnéise dar teideal Mysteries of the Bible a dhéanann trácht ar lámhscríbhinn Hemis agus cuntais mar é á rá gur "scéalta áiféise iad faoi Íosa a bheith ag taisteal chun na hIndia le dhul chun staidéir le mistigh an Oirthir." Ardaíonn an clár faiséise arís cuntas J. Archibald Douglas agus an lama a rá narbh ann don lámhscríbhinn, ach ní luaitear an fhianaise thacaíochta ó Swami Abhedananda agus Nicolas Roerich.[14]
Mar chruthúnas go raibh Íosa sa Ghailíl i rith na tréimhse sin, cuireann scoláíre amháin an sliocht as an mBíobla i láithair, "Nach é seo an siúnéir (mac an tsiúinéara)" [15] mar chruthúnas go raibh aithne mhaith air ag muintir na háite. Deir sé frisin go ndeachaigh Íosa "shiúl fánaíochta, chuaigh sé ar chamchuaird."[14] Deir scoláíre eile go ndéanfaidh "aon staraí ar fiú a choda é" a mhuinín a chur "san fhianaise is luaithe, soiscéalta Mhatha, Mharcais, Lúcáis agus Eoin." "Shamhlófá an teaghlach agus blianta fada á gcaitheamh acu i mbun tógáil tithe, déanamh troscáil... sin é gnó an teaghlaigh." [14] Ina dhiaidh sin sa scannáin, "D'fhéadfadh sé nach siúinéir a bhí ach oiread ann, d'fhéadfadh sé go ndeachaigh sé le hiascaireacht [i Muir na Gailíle]. Má chuaigh, is é is dóichí gur chas sé ar bhaicle iascairí." "Is ciallmhar glacadh leis... [gur bhásaigh Iosaeif] agus gurbh éigean d'Íosa... na rudaí cuí a dhéanamh mar a dhéanfadh mac, is é sin..." "Trí staidéar a dhéanamh ar scéalta a n-aontaítear ina dtaobh go bhfuil siad fíor, is féidir linn íomhá níos soiléire a fháil ar bheatha Chríost, cé gur bunaithe ar hipitéis atá sé sin." [14]
Scannán.
Luadh Íosa sa scannán ficsin eolaíochta The Man from Earth. Sa scéal, deitear go bhfuarthas an inspioráid do scéal Íosa ó fhear Cro-Magnon a mhair ar feadh níos mó ná 14,000 bliain. Deirtear sa scéal freisin go mba Súméarach a bhí ann tráth ar feadh 2000 bliain, ansin ba Bhabalónach é faoi Hammurabi, ansin ba dheisceabal de Gautama Buddha san India a bhí ann. Cuirtear an scannán i láthair mar an Cro-Magnon ag insint a scéil féin mar rún atá á nochtadh dá chairde sa lá atá inniu ann.
Íosa sa Bhreatain.
Rinneadh maíomh éagsúla go ndeachaidh Íosa chun na Breataine sna blianta sin nach bhfuil aon tuairisc orthu. Duine díobh siúd a rinne an maíomh ab ea Gordon Strachan in leabhar (1998), agus ar bunaíodh an clár faisnéíse dar teideal And Did Those Feet (2009) ar an leabhar sin.[16] Insíonn Glyn S. Lewis in Did Jesus Come to Britain? (2008) na scéalta seanchais atá ann gur thug Íosa cuairt ar an mBreatain lena sheanuncail Iosaeif as Aramatáia. Bhí Iosaeif ceaptha a bheith ina cheannaí stáin agus rinne sé cúram d'Íosa nuair a thit a mháthair Muire i mbaintreachas.
Íosa i Meiriceá.
Scríobh an t-antraipeolaí agus údar L. Taylor Hansen an leabhar He Walked the Americas sa bhliain 1963.[17] Leabhar é seo a bhaineann adhmad as finscéalta, béaloideas agus miotaseolaíocht na mBundúchasach Meiriceánach agus déantar plé ar an "bhFáidh Geal" a chuaigh go codanna éagsúla de Mheiriceá. Creideann na Mormannaigh gurbh é Íosa Críost an "Fáidh Geal".[18][19]
"Tá an scéal faoi shaol an dia Mheicsiceach, Quetzalcoatl, an chosúil le scéal an tSlánaitheora; tá sé chomh cosúil sin, go deimhin, nach féidir linn teacht ar aon tátal eile ach gurb é an neach céanna Quetzalcoatl agus Críost. Ach gur tháinig stair an Quetsalcoatl anuas chugainne trí fhoinse neamhíon lamainíteach. "[22]
Chóirigh an t-údar ficsin eolaíochta agus Mormannach Orson Scott Card an smaoineamh seo dá scéal America.
Nótaí.
1.^ Sna 1980idí, i seanmóir taifeadta ar fhíseán agus a craoladh ar chainéal rochtana poiblí Los Angeles Adelphia Cable, dúirt Elizabeth Clare Prophet go ndúirt sagart Caitliceach Rómhánach léi go pearsanta go raibh lámhscríbhinn Hemis ag teacht i gcomhthéacs leis an leagan neamh-chanónach de na soiscéalta atá i Leabharlann na Vatacáine. Níor chuir sí leis an ráiteas sin seachas a rá, "Cuireann sé uabhar orm go bhfuil ceartchreidmhigh ag coinneáil na fírinne faoi mo Thiarna uaim."
2.^ Mar shampla de na tuiscintí difriúla, féach go bhfuil roinnt fealsúnaithe agus scríbhneoirí ann, a bhfuil a saothar saoil ag plé leis an reiligiún comparáideach Thoir-Thiar (Ramakrishma, Vivekenanda, Sivananda ina measc), a bhfuil sé scríofa acu gur cruthúnas iad na cosúlachtaí atá idir cuid de na himeachtaí i mbeathaí an dá phearsa is tábhachtaí i reiligiún na Oirthir agus an Iarthair (Críost agus Krishna) den síth dhiaga a nascann creidimh mhóra an Oirthir agus an Iarthair.
Tagairtí.
1.^ a b New York Times (May 27, 1926)
2.^ a b Swami Abhedananda (1987) Journey into Kashmir and Tibet (the English translation of Kashmiri 0 Tibbate), Ramakrishna Vivekananda Math, Calcutta
3.^ a b c d e f g h i Prophet, Elizabeth Clare. The Lost Years of Jesus: Documentary Evidence of Jesus' 17-Year Journey to the East. ISBN 0-916766-87-X.
4.^ Holger Kersten (1994) Jesus Lived in India: His Unknown Life Before and After the Crucifixion, Element Books ISBN 1-85230-550-9
5.^ Gruber, Elmar and Kersten, Holger. (1995). The Original Jesus. Shaftesbury: Element Books.
6.^ Chandramouli, N. S. (May 1, 1997). Did Buddhism influence early Christianity?. The Times of India.
7.^ Goodspeed, Edgar J. (1956). Famous Biblical Hoaxes or, Modern Apocrypha. Grand Rapids, Michigan: Baker Book House. http://www.tentmaker.org/books/FamousBiblicalHoaxes.html.
8.^ D.L. Snellgrove and T. Skorupski (1977) The Cultural Heritage of Ladakh, p. 127, Prajna Press ISBN 0-87773-700-2
9.^ Ehrman, Bart D. (February 2011). "8. Forgeries, Lies, Deceptions, and the Writings of the New Testament. Modern Forgeries, Lies, and Deceptions" (EPUB). Forged: Writing in the Name of God—Why the Bible’s Authors Are Not Who We Think They Are. (First Edition. EPub Edition. ed.). New York: HarperCollins e-books. pp. 282–283. ISBN 978-0-06-207863-6. http://www.scribd.com/doc/55685655/Forged. Retrieved September 8, 2011.
10.^ L. Jacolliot (1869) La Bible dans l'Inde, Librairie Internationale, Paris (digitized by Google Books)
11.^ a b Louis Jacolliot (1870) The Bible in India, Carleton, New York (digitized by Google Books)
12.^ Max Müller (1888), Journal of the Transactions of the Victoria Institute Volume 21, page 179
14.^ a b c d National Geographic Channel (25 May 1996) Mysteries of the Bible, "The Lost Years of Jesus"
15.^ The Gospel According to St. Mark (St. Matthew)
16.^ "Jesus in Britain". http://www.forteantimes.com/features/articles/3271/jesus_in_britain.html.
17.^ L. Taylor Hansen, He walked the Americas, Amherst Press, 1963
18.^ Michael W. Hickenbotham, Answering Challenging Mormon Questions, p. 204
22.^ Taylor 1892:201, see original source


CLG Cill Daingin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i gContae Chill Dara é CLG Cill Daingin, a athbhunaíodh sa bhliain 2001.
Stair.
Bunaíodh an club sa tús an fichiú haois, ach tháinig deireadh leis sa bhliain 1915. Thosaigh an cumann arís sa bhliain 1925 agus d'imir siad in aghaidh Teach Dhá Mhíle sa cluiche ceannais na sraith shóisearach sa bhliain chéanna. Is é an scór an chluiche anaithnid. An dá scór bliain seo a leanas a bhí le bheith rathúil do Chill Daingin. Bhuaigh siad an sraithe sóisearaí dhá uair i 1930 agus 1932 agus na craobhchomórtais sóisearach i 1942. Imir an club camógaíochta freisin sna 1930í. Áfach, ag na 1960idí, scoir an chlub a bheith ann.
Bhí an chlub athbhunú sna 1970. Bhí an fhoireann iomaitheoir sa chraobh sóisearach de 1980, buailte le Baile Riobaird. Chríochnaigh an club arís sa bhliain chéanna, mar gheall ar líon íseal sa sráidbhaile ag an am.
I láthair na huaire.
Ba é an chlub a athbhunaíodh sa bhliain 2001. Bhuaigh siad an Craobhchomórtais Shóisearaigh C agus B i 2003 agus 2005 faoi seach. Bhuille an fhoireann shinsearach Crochta na Gréine sa cluiche deireanach na sraith 5 i 2008. Sa bhliain 2010 ainmníodh siad an Chlub Chill Dara na Bliana. D'oscail siad a gcuid páirc nua sa bhliain chéanna. Tá béim mhór a chuirtear ar peile na mban agus fhoirne faoi aois freisin.
Tagairtí.
CLG Cill Daingin
CLG Cill Daingin


Miodóg.
Is éard is miodóg (nó duirc) ann ná scian le barr géar a bhí deartha nó gur féidir léi a bheith úsáidte mar uirlisí troda i gcomhair sáite. Téann dearadh na huirlise siar go dtí aimsir réamhstaire an duine, agus baineadh úsáid as miodóga ón tréimhse sin ar aghaidh do dtí an lá atá inniu ann i gcomhfhorrántais nó achrainn dlúth-chomhrac. D'úsáid go leor cultúr ársa miodóga maisithe chun críocha deasghnátha agus searmanais, treocht a lean go dtí na linne seo i bhfoirm sceana ealaíne. Caithfidh go ndeachaigh cruth sainiúil agus úsáid stairiúil na miodóige i gcion go mór ar shaol an duine ar an domhan.


Flodaigh Mór.
Is oileán é Flodaigh Mór, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Eileanan Chearabhaigh.
Is oileán é Eileanan Chearabhaigh, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Griomasaigh, Beinn na Faoghla thoir theas.
Is oileán é Griomasaigh, gar do Beinn na Faoghla sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Cubitt Town.
Is baile é Cubitt Town atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ratcliff.
Is baile é Ratcliff atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Canúintí Ceoil.
Sraith faisnéise ceoil ar TG4 faoi stíleanna réigiúnacha ceoil é Canúintí Ceoil.
Canúintí Ceoil (1/6) (7 Deireadh Fómhair, 2007).
Sa chéad chlár den tsraith seo labhraíonn an seinnteoir fliúite Séamus Tansey ar stíleanna réigiúnacha ceoil. Tá seisean den tuairim go gcaithfear na traidisiúin réigiúnacha a choinneáil beo má táthar le ceol Gaelach a choinneáil beo. Chuaigh Canúintí Ceoil ar fud na tíre chun an scéal a fhiosrú agus casadh le Peter Browne, Joe Byrne, Mairéad Ní Mhaonaigh, Gary Hastings agus le hÁine Hensey. Sa chéad chlár den tsraith labhradh le Peter Browne agus an seinnteoir fliúite Séamus Tansey ar stíleanna réigiúnacha ceoil. Tá seisean den tuairim go gcaithfear na traidisiúin réigiúnacha a choinneáil beo má theastaíonn an ceol Gaelach a choinneáil beo.
Canúintí Ceoil (2/6) - Dún na nGall (14 Deireadh Fómhair, 2007).
Íomhá: Canúintí_Ceoil-Mairéad_Ní_Mhaonaigh-www.TG4.ie-_5781080682_97c3f2b4e0_o.jpg|thumb|border|right|Is fidléir í Mairéad Ní Mhaonaigh. Rugadh i gContae Dhún na nGall í agus síleann sí go ndéantar nasc idir an fhidil agus Contae Dhún na nGall go minic. Téann sí chun cainte le fidléirí aosta agus óga agus insíonn siad di cad a spreag iad chun ceoil.
Canúintí Ceoil (3/6) - Contae an Chláir (21 Deireadh Fómhair, 2007).
Traidisún agus stíl ceoil Contae an Chláir a phlé An tseachtain seo tabharfaidh Áine Hensey cuairt ar Contae an Chláir. Labhraíonn sí le ceoltóirí mar Noel Hill, Mary McNamara, Joe Ryan, Kitty Hayes, Geraldine Cotter agus Peter O’Louglin.
Canúintí Ceoil (4/6) - Contae Fhear Manach (28 Deireadh Fómhair, 2007).
Traidisiún agus stíl cheoil Chontae Fhear Manach a phlé. 'Tá na foinn nach mbíodh le cloisteáil ach amháin i bhFear Manach uair amháin le cloisteáil ar fud an domhain anois'” a deir Gary Hastings linn ar Chanúintí Ceoil na seachtaine seo. Labhraíonn sé le ceoltóirí mar Bríd Donnelly, Séamus Quinn, agus Jim McGrath.
Canúintí Ceoil (5/6) - Tuaisceart Chonnacht (4 Samhain, 2007).
Bhí traidisiún agus stíl cheoil Thuaisceart Chonnacht á bplé. Labhair Joe Byrne le ceoltóirí mar Michael Coleman, PJ Conlon, John McKenna, agus Séamus Tansey.
Canúintí Ceoil (6/6) - Sliabh Luachra (11 Samhain, 2007).
Breathnaídh ar pholcaí agus ar shleamhnáin i Sliabh Luachra le Peter Browne sa chlár seo. I measc na n-aíonna, bhí Dónal O’Connor, Bille Clifford, Aoife Ní Chaoimh agus Máire Ní Chaoimh.


Comhairle nan Eilean Siar.
Is í Comhairle nan Eilean Siar comhairle rialtais áitiúil den ceantar comhairle na hOileáin Siar an Albain. De réir daonáireamh Albain 2011 bhí cónaí ar 27,684 duine i gComhairle nan Eilean Siar suas ó 26,502 duine sa bhliain 2001.
Teanga.
De réir an daonáireamh a dheineadh sa bhlian 2011 bhí Gaoluinn na hAlbain(Gáidhlig) ag 52.3% don daonra a bhí trí mbliana d'aois nó níos aosta ag an am. Bhí 7.4% don daonra ábalta an Albainis a labhairt. Dúirt 41.4% don daonra go úsáideann siad teanga eile seachas an Béarla sa bhaile(Gaoluinn na hAlbain don chuid is mó).
Reiligiún.
Bhí 42.5% don daonra ina mball don Eaglais Albanach, 12.3% mar Caitliceach agus bhí 19.1% don daonra ina mball d'Eaglais Críostaí eile. Ní raibh aon reiligiún ag 18.1% don daonra.


Rónaigh, Atlantach Thuaidh.
Is oileán é Rónaigh, gar do na hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Sula Sgeir.
Is sceir é Sula Sgeir, gar do na hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Aldborough Hatch.
Is baile é Aldborough Hatch atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Aldersbrook.
Is baile é Aldersbrook atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Botaí.
Is bothán beag é botaí, go háirithe usáidtear ag oibrithe feirme no mar fhoscadh sléibhe iad.


Céli Dé.
Ba mhanach Gaelach a bhí i gCéli Dé as an 8ú go 12ú aois, ina chónaí mar ancaire, de ghnáth i ndream den trí déag (ar an sampla Criost agus a nAspail).


Ortadocsacht an oirthir.
Is é Ortadocsacht an oirthir creideamh na eaglaisí Criostai a ní aithiníodh ach trí comhairlí éacúiméineach - an Chéad Comhdháil Nícé, an Chéad Comhdháil Cathair Chonstaintín agus an Chéad Comhdháil Eifeasas. Níl na eaglaisí seo i gcomaoin go hionúil leis na Eaglaisi Cheartchreidmheach an Oirthir ach tá siad i ndialóg chun aontacht a fhilleadh.


Seoirse III na Breataine Móire agus na hÉireann.
Bhí Seoirse III (4 Meitheamh 1738 – 29 Eanáir 1820) nó Seoirse III na Breataine Móire agus na hÉireann ina rí ar an mBreatain Mhór agus ar Éirinn ó 25 Deireadh Fómhair 1760 go dtí 1 Eanáir 1801. I ndiaidh an dáta sin, bhí sé ina rí ar an Ríocht Aontaithe, tar éis cur i bhfeidhm Acht an Aontais. Shínigh sé Acht Québec (1774) fuascailt Caitlicigh i cúig déag Móire choilíneachtaí Mheiriceá. Bhí sé ina rí nuair a bhain coilíneachtaí Mheiriceá neamhspleáchas amach ón mBreatain agus bhí an tsláinte mheabhrach go dona aige ar feadh cuid mhaith dá shaol.
Ba é an chéad rí de shliocht Hanover a raibh Béarla mar theanga dhúchais aige. Tháinig a mhac, Seoirse IV, i gcomharbacht air.
"George III: America's Last King" Jeremy Black Yale University Press 2006


Aois toilithe.
Is éard is aois toilithe ann ná an aois a mbíonn duine sean go leor chun caidreamh collaí a bheith aige nó aici le duine fásta gan an dlí a shárú.
In Éirinn, lasmuigh den phósadh, is é 17 bliana an aois thoilithe, 16 bliana sa phósadh. I dTuaisceart Éireann agus an chuid eile den Ríocht Aontaithe is é 16 an aois toilithe. Bíonn an aois toilithe idir 16 agus 18 i Stáit Aontaithe Mheiriceá ag brath ar an stát.


An Róidéis.
Tugadh An Róidéis ("Rhodesia" i mBéarla) ar dhá thír san Afraic, Tuaisceart na Róidéise (An tSaimbia sa lá atá inniu) agus Deisceart na Róidéise (An tSiombáib anois). Coilíneachtaí de chuid na Breataine go dtí lár na fichiú haoise a bhí iontu. Bhí siad ainmnithe in ómós do Cecil Rhodes.


Máisiúnachas.
An "Goose agus Gridiron", mar ar bunaíodh an chéad lóiste Máisiúnach
Is éard atá i gceist le máisiúnachas nó freemasonry ná eagraíocht shóisialta a tháinig ar an saol sna 17ú agus 18ú haoiseanna ar an laghad. Bunaíodh é i Sasana sa bhliain 1717 nuair a tháinig scata fear le chéile sa teach ósta "Goose and Gridiron" i Londain. Chuir siad an chéad Lóiste Mór ar bun. Ceaptar gur bunaíodh an chéad Lóiste Mór in Éirinn sa bhliain 1725. Is é an Lóiste Mór Éireannach an dara ceann ar domhan dár bunaíodh agus is é an ceann is sine dá maireann inniu. Bhí an Eaglais Chaitliceach Rómhánach ariamh ina choinne.


Carthage College.
Coláiste atá suite i Kenosha, Wisconsin is ea Carthage College, a bhí lonnaithe ar dtús i Carthage, Illinois, ach bhog sé go dtí Kenosha sna 1960í. Tá sé Rannán a Trí Comhalta den IHSAA.


Richard Farley.
Richard Farley Bhí Richard Farley na Stát Aontaithe saoranach timpeall 10 duine a dúnmharú coworkers agus iarracht ar dhúnmharú le bean a bhí sé ar a stalcaireacht dtugtar Laura Black.


Steatoda grossa.
San Astráil tugtar an “damhán donn tí” ar Steatoda grossa. Gnáthspéiceas é san Astraláise, i Meiriceá Thuaidh agus san Eoraip.
Tá bolg mór cruinn ar "S. grossa". Tá an ceann baininscneach 6-10.5 mm ar fad, agus an ceann firinscneach beagán níos giorra. Tá dath dorcha ar "S. grossa" agus é idir donnchorcra agus dubh. De ghnáth tá cosa an chinn fhirinscnigh beagán níos rua ná cosa na chinn bhaininscnigh.
Is féidir leis an gceann baininscneach maireachtáil chomh fada le sé bliana, ach is annamh a mhaireann an ceann firinscneach níos faide ná bliain go leith. Is féidir leis an damhán seo teacht gan bhia ar feadh tamall maith ach uisce a bheith ar fáil.
Is féidir leis an gceann baininscneach trí shac nó os a chionn a bhreith in aghaidh na bliana, agus idir 40 agus 100 ubh i ngach sac. Bíonn an mháthair á bhfaire agus an t-ál ag ullmhú chun teacht amach. Tagann an damháiníní amach i gceann míosa tar éis bhreith an tsaic.
Ar nós ball eile den fhine "Theridiidae", déanann "S. grossa" líon, agus braitheann sé ar chrith na dtéad chun rabhadh a fháil faoi chreach nó faoi namhaid. Níl fonn ionsaithe air, agus is nós aige teitheadh roimh ainmhí mór nó dhuine.
Nimh.
Is féidir le nimh an damháin seo dochar a dhéanamh do dhaoine, cé nach buan an rian a fhágtar orthu. Éiríonn spuaiceanna ar a gcraiceann agus ní bhíonn siad ar fónamh ar feadh roinnt laethanta. Tá frithnimh "Latrodectus" go maith chun an tinneas a leigheas.


Alfred Milner.
Bhí Alfred Milner (23 Márta 1854 – 13 Bealtaine 1925) ina riarthóir cóilíneach agus státaire Briotanach. Bhí sé ina Ard-Choimisinéir san Afraic Theas agus den chuid ba mhó ba é a bhí freagrach as Dara Cogadh na mBórach.


Loch nam Madadh.
Is é Loch nam Madadh príomhbhaile ar an Uibhist a-Tuath, Comhairle nan Eilean Siar.


Cáirinis.
Is é Cáirinis sráidbhaile ar an Uibhist a-Tuath, Comhairle nan Eilean Siar.


Solas, Uibhist a-Tuath.
Is é Solas sráidbhaile ar an Uibhist a-Tuath, Comhairle nan Eilean Siar.


Port nan Long.
Is é Port nan Long sráidbhaile ar an Uibhist a-Tuath, Comhairle nan Eilean Siar.


Loch Sgadabhagh.
Is loch suite ar an Uibhist a-Tuath, Comhairle nan Eilean Siar é Loch Sgadabhagh.


Poblacht na hAfraice Theas.
Ba stát i ndeisceart na hAfraice sa naoú haois déag é Poblacht na hAfraice Theas. Bunaíodh an Phoblacht sa bhliain 1852, agus bhí sé neamhspleách sa tréimhse 1856-1877, agus arís ón mbliain 1881-1900 mar thoradh ar an gCéad Chogadh Bórach, inar bhain na Boers a neamhspleáchas ó Impireacht na Breataine amach. Tháinig deireadh lena gcuid neamhspleáchais nuair a chailleadar an Dara Cogadh Bórach (1899-1902) i gcoinne Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann agus a dá chóilíneacht san Afraic Theas, Natal agus 'Cape Colony'.


Ríocht Éireann.
Thugtaí Ríocht na hÉireann (Béarla: "Kingdom of Ireland") ar Éirinn sa tréimhse idir fógairt Anraí VIII mar Rí na hÉireann ag Acht Choróin na hÉireann 1542 (Béarla:"The Crown of Ireland Act 1542") agus Acht an Aontais sa bhliain 1800. Ba thiarnas an choróin í roimhe sin.
Rith Parlaimint na hÉireann Acht an Aontais 1800 a chuir deireadh air féin agus an Ríocht. Rith Parlaimint na Breataine Móire an t-acht freisin. Bhí éifeacht eile ag an acht, sé sin bunú Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann ar an chéad lá den bhliain 1801, ag aontú corónacha na hÉireann agus na Breataine Móire. Sna blianta tosaigh, bhí aitheantas teoranta an Ríocht na hÉireann. Cé gur aithin roinnt cumhachtaí Protastúnacha san Eoraip Anraí agus a oidhre Éadbhard mar monarch na hÉireann, ní dhearna aon chumhacht Chaitliceach an gníomh céanna sin. D'aithin an Pápa Pól IV Anraí, an Bhanríon Máire, mar Banríon na hÉireann sa bhliain 1555.
Stair.
Eisíodh "Laudabiliter" bulla de chuid an Phápa Aidrian IV sa bhliain 1155 a dheonaigh an teideal "Dominus Hibernae" (Laidin le haghaidh "Tiarna na hÉireann") ar an Rí Ainsivíneach Anraí II Shasana. Thug Laudabiliter údarás don rí Éire a ionsaí, chun an tír a thabhairt isteach ar an tír ag dul isteach i réimse tionchair na hEorpa. Mar chúiteamh, ceanglaíodh ar Anraí pingin in aghaidh an rolla cánach teallaigh a íoch ar aghaidh don Phápa. Bhí sé seo athdhearbhaithe ag comharba Aidrian an Pápa Alastar III sa bhliain 1172.
Nuair a chuir an Pápa Cléimeans VII rí Shasana Anraí VIII faoi choinnealbhá, sa bhliain 1533, bhí seasamh bunreachtúil an tiarnas in Éirinn éiginnte. Bhí Anraí briste amach ón Suí Naofa, agus é dhearbhaithe aige gurb é féin ceann na hEaglaise i Sasana. Bhí achainí curtha aige faoi bhráid na Róimhe chun neamhniú a phósta, leis an Bhanraíon Caitríona, a fháil dó. Dhiúltaigh Cléimeans VII iarratas Anraí agus, ina dhiaidh, dhiúltaigh Anraí flaitheas fanta ar Éirinn na hEaglaise Caitlicí a aithint, agus cuir an Pápa Pól III é faoi choinnealbhá arís, go déanach sa bhliain 1538. Ritheadh ​​an tAcht Tréasa (Éire) 1537 (Béarla: "Treason Act (Ireland) 1537") chun gníomhú in aghaidh seo.
I ndiaidh teipe ar Éirí Amach Thomáis an tSíoda sna blianta 1534-1535, bhí roinnt ratha mhíleata in aghaidh roinnt clann sna 1530í déanacha, ag an Fear Ionaid Grey, agus thug sé faoi an mheicníocht dlíthiúil Géilleadh agus Athbhronnadh a chur i bhfeidhm, orthu siúd sa bhí sásta a gcuid sealúchas a ghéilleadh don rí, agus ansin iad a bheith athbhronnta mar talamh ruílse faoi chairt ríoga. Faoi 1540, bhí chuma na síochána ar an chuid is mó d'Éirinn faoi rialú riarachán an rí i mBaile Átha Cliath; ach níor mhair sin ar feadh i bhfad.


So Weird.
Clár teilifíse ar an Disney Channel ba é So Weird. Bhain an scéal le déagóir darbh ainm Fiona Phillips agus mar a tugadh isteach san asarlaíocht í.


Aithris (bitheolaíocht).
Taispeántas na dathaithrise idir an fheithid "Mantis religiosa" agus an planda "Asteraceae"Sa bhitheolaíocht éabhlóideach, is éard is aithris ann ná an chosúlacht a léiríonn speiceas amháin d'ainmhithe, ach go háirithe na feithidí, le speiceas eile, a chosnaíonn é nó an dá cheann acu ó chreachadóirí. Is féidir gurb i dtéarmaí dealraimh, crutha, iompraíochta, fuaime, bolaidh nó fiú suímh, a aimsítear an mhacasamhail agus iad beirt an-ghar dá chéile.
Tarlaíonn an aithris nuair a fabhraíonn grúpa orgánach, "na haithriseoirí", i dtreo is go gcomhroinneann siad tréithe meabhairbhraite coiteann le grúpa eile, "na samhlacha". Stiúrann gníomh roghnach an ghlacadóra an éabhlóid. Mar shampla, éin a bhaineann úsáid as radharc chun feithidí inite a aithint (an t-aithriseoir), ach ag an am céanna a sheachnaíonn na samhlacha urchóideacha.
Tógtha le chéile, tugtar "aithris choimpléasc" ar an staid seo. De ghnáth, is speiceas eile é an tsamhail ach amháin i gcásanna na huasúileth-aithrise. Is minic gurb orgánach idirmheánacha eile an "glacadóir comhartha" cosúil le creachóir coiteann an dhá speiceas, ach d'fhéadfadh sé gurb é an tsamhail féin, mar shampla leamhan ag déanamh aithris ar a damhán alla, a chreachadóir. Mar idirghníomhaíocht, bíonn an aithris i bhformhór na gcásanna ina bhuntáiste do na haithriseoirí agus ina mhíbhuntaiste don ghlacadóir, ach is féidir go mbeadh méadú, laghdú nó gan éifeacht a bheith ar oiriúnachta na samhla, ag brath ar an staid. Bíonn sé deacair samhlacha a shainmhíniú i gcásanna áirithe, mar shampla, is féidir nach mbíonn spotaí súl cosúil le súile orgánaigh ar leith eile, agus is minic nach féidir duaithníocht a chur i leith aon tsamhail ar leith.
An chiaróg dhuille (Chrysolina americana) i bhfolach ar an phlanda 'Salvia sp'.
Go bunúsach, is éard is duaithníocht ann (sa chás ina mbíonn speiceas cosúil len a thimpeallacht) ná "amharcaithris". Sa lár, idir 'duaithníocht' agus 'aithris' bíonn a mhiméis ann, ina thógann an t-aithriseoir airíonna ruda nó orgánaigh ar leith, agus is airíonna iad atá neodrach don "glacadóir comharthaná".
Is féidir an easpa fíor-idirdhealaithe idir an dá feiniméin a fheiceáil in ainmhithe atá cosúil le craobhóga, coirt, duilleoga nó bláthanna, sa mhéid is go mbíonn siad aicmithe go minic mar 'duaithnithe' (Is cuid den phlanda a "thimpeallacht"), ach rangaítear iad uaireanta mar aithriseoirí (bíonn planda ina orgánach feisin). Is coincheap níos leithne é 'an criopsach' (Béarla:Crypsis) a chuimsíonn gach cineál modha a n-úsaidtear chun braite a sheachaint, mar shampla aithris, duaithníocht, dul i bhfolach srl
*


Sparassidae.
Fine de dhamháin alla is ea na Sparassidae a dtugtar “damháin seilge” orthu go minic. Tá toirt measartha mór iontu, agus tá siad le fáil i gcuid mhaith den Astraláise, san Afraic, san Áise, i Meiriceá Thuaidh agus Theas agus timpeall na Meánmhara.
De gháth tá droim an damháin alla seo donn nó liath, ach tá comharthaí dubha agus bána ar an taobh thíos de mhórán spéiceas, agus baill rua ar áit an bhéil. Tá clúmh orthu, cé go bhfuil slata ar a gcosa.
Tá ocht súile acu agus iad ina dhá shraith de cheathrar. Tá radharc a súl measartha maith agus is féidir leo daoine agus ainmhithe móra a fheiceáil tamall uathu.
Damhán seilge ag ithe ciaróige
Damhán seilge thíos faoi chearchall in Victoria san Astráil
Feithidí agus inveirteabraigh is mó a itheann siad, agus scincí nó geiceonna ó am go chéile. Bíonn siad ina gcónaí i ngága i rúsc ach is minic le fáil i dtithe agus i bhfeithiclí iad. Is maith leo cónaí faoi rúsc agus charraigeacha, agus is minic a bhuailtear leo i seideanna agus in áiteana ciúine eile dá leithéid.
Tá siad gasta ar a gcosa, agus is minic a thugann siad léim agus iad ag rith. Imíonn siad ar bhallaí agus ar an tsíleáil, agus tá luí acu le greamú duit má thógtar iad, i dtreo gur dócha go mbainfidh siad greim asat agus tú ag iarraidh iad a chroitheadh díot.
Goradh.
Is mór an difríocht atá idir saic uibheacha na ngéineas difriúil. Is gnách le "Palystes" na saic a fhágáil ar crochadh i dtoir agus iad a theanntú le duilleoga. Sac a bhaineann le "Palystes castaneus". B’fhéidir go n-úsáidfí blúirí páipéir mar theanntú istigh i dteach. Ál "Sparassidae" ag briseadh amach as na huibheacha. Fágann "Pseudomicrommata" an sac amuigh san fhéar ("Eragrostis"), agus tugann spéicis éigin an sac leo ina mbéal. Cosnaíonn na damháin bhaininscneacha a n-ál go fíochmhar.
Déanann damháin fhirinscneacha de "Heteropoda venatoria", spéiceas atá le fáil timpeall an domhain, fuaim shubstráiteach nuair a aimsíonn siad faramóin atá fágtha ag damhán baininscineach den spéiceas céanna. Baineann na damháin fhirinscneacha tairbhe as a gcosa chun creathanna a sheoladh chun an dromchla a bhfuil siad. Tagann an chuid is mó den fhuaim as creathanna tréana an bhoilg.
Nimh.
Baineann "Sparassidae" úsáid as nimh chun a gcreach a dhíluailiú agus cuidiú le bia a dhíleá. Uaireanta baineann siad greim as duine á gcosaint féin, ach meastar nach mór an chontúirt iad do dhaoine folláine. Rinneadh taighde ar ionsuithe damháin alla san Astráil, agus aird ar leith á tabhairt ar "Sparassidae", ach ní bhfuarthas airíonna a bhí an-dian nó neamhchoitianta.


Oileán Dómhnuill.
Is crannóg é Oileán Dómhnuill, suite in Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Teampull na Trionaid.
Is eaglais den 13ú aois é Teampull na Trionaid, i gCáirinis, ar an Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Pobull Fhinn.
Is ciorcal liag é Pobull Fhinn, ar an Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Dún Scolpaig.
Is túr é Dún Scolpaig, ar an Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


An Cogadh Céad Bliain.
Clúdaíonn an Cogadh Céad Blianta tréimhse de chéad agus sé bliana déag (1337-1453) ina raibh dhá ríshliocht, Teaghlach na bPlantaigíneach agus Ríora Chapetach de Valois, i gcoimhlint lena chéile. Ní hamhlaidh, áfach, go raibh cogadh gan sos ar siúl ar feadh na tréimhse go léir, mar ba mhinic a tharla tréimhsí fada síochána, sa dóigh nach raibh cogaíocht ar bun ach timpeall leath an ama sin. Cé nár thuit aon cath mór amach tar éis na bliana 1453, níor cuireadh deireadh go hoifigiúil leis an gcoinbhleacht go dtí gur síníodh an Conradh de Picquigny (Fraincis:"Le Traité de Picquigny") idir Ríocht Shasana agus Ríocht na Fraince ar an 29 Lúnasa, 1475.
Cogadh Céad Bliain


Ríocht Shasana.
Ba stát ceannasach é Ríocht Shasana, ón mbliain 927 go dtí 1707, ar thaobh thiar-thuaidh de roinn na hEorpa. I mbarr a réime, bhí dhá thrian de dheisceart oileán na Breataine Móire san áireamh i Ríocht Shasana (lena n-áirítear Sasana agus an Bhreatain Bheag mar atá anois ann) agus go leor oileáin bheaga fhorimeallacha; dúiche a chuimsíonn, sa lá atá inniu ann, dlínse dlí Shasana agus na Breataine Bige. Bhí talamh críchete le Ríocht na hAlban aige sa tuaisceart. Ag tús a thréimhse bhí a phríomhchathair agus a phríomh-áit chónaithe ríoga i Winchester, ach thugtaí an stádas a bhí beagnach comhionann do Westminster agus Gloucester, ach bhí Westminster ag fáil tosaíochta de réir a chéile.


Ted Bundy.
Sraithmharfóir, fuadaitheoir, banéigneoir agus éigneoir corpán a bhí in Theodore Robert Bundy (a tháinig chun saoil faoin ainm Theodore Robert Cowell) a mharaigh na sluaite de mhná óga sna seachtóidí, agus tá sé incheaptha go raibh sé ag rith damhsa roimhe sin féin. Saolaíodh ar an 24 Samhain 1946 é i mBurlington (stát Vermont), agus cuireadh chun báis é i bPríosún Stáit Florida ar an 24 Eanáir 1989. Rugadh air an chéad uair sa bhliain 1975, ach d'éirigh leis éalú. Na blianta a chaith sé i dtóin phríosúin ag fanacht le lá a bhásaithe, ní raibh sé sásta a chuid coireanna a admháil. Go gairid roimh a bhás, d'admhaigh sé tríocha dúnmharú a bhí déanta aige i seacht Stát éagsúla sna blianta ó 1974 go 1978, ach dealraíonn sé go ndearna sé a lán dúnmharuithe eile fós.
Fear cuidsúlach ab ea Bundy, fear a raibh carasma agus teacht i láthair ann, agus é in ann na mná óga a chur faoi dhraíocht go furasta. Ba nós leis dul ag lorg cabhrach uathu, ag tabhairt le fios go raibh sé gortaithe ar dhóigh éigin. D'fhéadfadh sé cuma an údaráis a chur air féin freisin. Thaobhaíodh sé na mná go poiblí, ach nuair a bhíodh sé i gcuideachta na mná in áit fhoscúil, d'ionsaíodh sé í. Ba nós leis corpáin na gcailíní marbha a chur i leataobh agus gníomhartha gnéis a chur i gcrích leo, go dtí go mbeidís chomh lofa is nach bhféadfadh sé féin sult a bhaint astu a thuilleadh. Dhícheann sé dáréag acu ar a laghad, agus choinnigh sé na cloigne mar chuimhneacháin sa bhaile aige féin. Uaireanta, d'fhéadfadh sé briseadh isteach in am marbh na hoíche ag an gcailín a bhí roghnaithe aige agus í a mharú le buaillí smachtín ina codladh di.
Ar dtús, gabhadh Bundy i Stát Utah sa bhliain 1975, agus is iad na coireanna a bhí i gceist ansin ná iarracht ionsaí agus fuadach. Ina dhiaidh sin, áfach, tháinig an tuiscint ag na póilíní gurbh fhéidir gurbh eisean a bheadh freagrach as na dúnmharuithe neamhfhiosraithe a bhí déanta i Stáit éagsúla le déanaí. Nuair a bhí an dlí le cur ar Bundy as dúnmharú i gColorado, bhí sé in ann éalú ó lámh an dlí faoi dhó agus tuilleadh coireanna a dhéanamh, ina measc trí dhúnmharú, ar a laghad. Sa bhliain 1978, bhí údaráis Florida in ann é a cheapadh sa deireadh. Daoradh chun báis faoi thrí é, ó bhí trí dhúnmharú déanta aige i bhFlorida.
Básaíodh Ted Bundy i gcathaoir leictreach i bPríosún Raiford i Starke (stát Florida) in Eanáir na bliana 1989. Is é an cur síos a thug a bheathaisnéisí Ann Rule air ná nach raibh ann ach "sochapatach sádach a bhaineadh sult as pian an duine eile agus as an smacht a bhí aige air go nóimead a bháis agus ina dhiaidh sin féin". Maidir leis an aturnae Polly Nelson, a bhí ag cosaint Bundy nuair a bhí sé os comhair an dlí an uair dheireanach, is é an breithiúnas a thug sise air ná gurbh é "Ted" "sainmhiniú an oilc gan trua gan trócaire".


Cionta in aghaidh an Oird Phoiblí (Éire).
De réir an dlí in Éirinn, is éard atá i gceist le h-"áit phoiblí" ná na bóithre, na páirceanna poiblí, na láithreacha caithimh aimsire, na reiligí, na cealla, na traenacha, na busanna agus na feithiclí eile a úsáidtear san iompar phoiblí.
Má chreideann an Garda Síochána go bhfuil tú páirteach i gcionta den chineál seo, caithfidh tú d'ainm agus do sheoladh a thabhairt nuair a iarrfar ort iad, agus má dhiúltaíonn tú, is cion ann féin é. Tá na Gardaí, fiú, i dteideal tú a ghabháil gan bharántas mura dtugann tú d'eolas pearsanta i gcás den chineál seo, agus is féidir fíneáil an D-ranga a ghearradh díot.
De réir an Achta is féidir cosc a chur ort freastal ar an áit ina ndearna tú an cion, de bhreis ar an bpionós.
An Mheisce Phoiblí.
Deir an tAcht gur cion é bheith ar meisce in áit phoiblí. Is féidir fíneáil an E-ranga a ghearradh den duine a dtagtar air agus é ag meisceoireacht go poiblí, agus thairis sin, tá na Gardaí i dteideal an t-alcól nó an druga is cúis leis an meisce a shealbhú ón meisceoir.
An tIompar Colúil.
Is éard atá i gceist leis an "iompar colúil" ná iompar míréasúnta, mímhorálta, míchuí, mímhuinte, místiúrtha nó mígheanmnaí nach bhfuil bagrach ann féin, cé go bhfuil col agus crá ann do na daoine eile. Sampla tipiciúil é an dóigh a mbíonn na daoine ag déanamh gleo ar na sráideanna in am marbh na hoíche agus iad ag filleadh abhaile ón teach tábhairne. Níl a leithéid ceadaithe idir an meán oíche agus seacht a' chlog ar maidin, agus in aon tráth eile den lá, caithfidh tú scor den chineál seo iompraíochta má iarrann an Garda ort éirí as. Fíneáil D-ranga is gnách a ghearradh den chiontóir.
Is féidir an fhíneáil a íoc mar fhíneáil mhuirir sheasta, gan dul chun na cúirte leis an gcion seo. Más fearr leat an rogha seo, caithfidh tú d'ainm agus do sheoladh a thabhairt do na Gardaí. Ansin, má thograíonn siad do chion a láimhseáil mar chion muirir sheasta, seirbheálfaidh siad fógra ort ag tabhairt le fios duit nach rachaidh do scéal chun na cúirte má íocann tú an méid atá socraithe sa rialachán. Fágfar spás ocht lá fichead agat leis an bhfíneáil mhuirir sheasta a ghlanadh.


Damháin alla na hAstráile.
Seo liosta na ndamhán Astrálach is coitianta, agus baint acu leis na hoird Araneae agus Opiliones.
Ord - Araneae.
"Eriophora pustulosa" (damhán an lín chruinneogaigh) ag ithe ciaróige.
Naisc.
Ainmneacha Gaeilge Fhásra na hAstráile
Nathracha na hAstráile


Fir Bhreige.
Is ciorcal liag é Fir Bhreige, ar an Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Barpa Langais.
Is carn seomrach é Barpa Langais, ar an Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


An Tairbeart.
Is é an Tairbeart príomh-bhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


An Fhrainc sna Meánaoiseanna.
Tíreolaíocht.
Ó na Meánaoiseanna ar aghaidh chreid rialóirí na Fraince go raibh teorainneacha nádúrtha ag a ríochtaí: na Piréiní, na hAlpa agus an Réin. Baineadh úsáid as an dearcadh seo mar leithscéal le haghaidh polasaithe ionsaitheacha agus ionraí leantacha. Ní raibh bunús réaltacht ag baint leis an mheom seo, áfach, mar nach raibh gach ceann de na críocha ina gcuid den Ríocht agus bheadh údarás na Rí laistigh dá ríocht athraitheach ​​go leor. Léirigh na tailte sa Ríocht éagsúlacht gheografach mhór, bhí an aeráide measartha taitneamhach sna codanna thuaidh agus lárnach ach bhí deisceart na ríochta níos gaire don aeráid Mheánmharach.
Bíonn plé ar mhéid na Fraince sna Mheánaoiseanna casta go leor, mar caithfidh idirdhealú a bheith déanta idir tailte i seilbh pearsanta an rí (an "domaine royal") agus na tailte eile i seilbh faoi umhlóid ag na tiarní. Ní raibh an coincheap res publica, a bhí faighte ó oidhreacht ón chúige Rómhánach an Ghaill (An Laidin: "Gallia"), á chothabháil go hiomlán ag Ríocht na bhFranc nó ag Impireacht na gCairlínseach, agus fiú sna mblianta tosaigh ag na ríthe Capetacha. Is féidir a rá nach raibh i 'Ríocht na Fraince' níos mó ná finscéal.


Celaenia excavata.
Damhán beag coitianta is ea Celaenia excavata ("damhán caca éin" nó "cacadán") atá le fáil go minic i ngairdíní. Itheann sé feithidi, go háirithe féileacáin oíche.
Cuireann an damhán seo dealramh caca éin air féin mar cheileatram. Dath dubh agus bán atá air, agus fanann an damhán baineannach gan bhogadh ar feadh an lae, a cosa tarraingte aníos agus a bolg ina chruit. Is lú toirt an damháin fhireannaigh ná toirt an damháin bhaineannaigh.
Scaoileann an damhán seo uaidh boladh atá cosúil le faramón gnéis a úsáideann féileacáin bhaineannacha oíche chun féileacáin fhireannacha a mhealladh. Nuair a dhruideann na féileacáin úd isteach leis an damhán beirtear orthu.
Is féidir leis an damhán caca éin suas le trí saic uibheacha déag a bhreith. Tá dath dúdhonn orthu agus baill dhubha, agus fágtar ar crochadh sa líon iad. Bíonn an damhán baineannach ag faire ar na huibheacha go dtí go dtagann an t-ál amach, rud a dhéantar, de ghnáth, i ndeireadh an gheimhridh nó i dtús an Earraigh.


Sunshine (scannán 2007).
Scannán ficsean-eolaíochta Briotanach ón mbliain 2007 é "Sunshine" a raibh Danny Boyle mar stiúrthóir air agus a scríobh Alex Garland faoi chriú spásloinge ar mhisean fíorbhaolach chuig an nGrian. Tá an scéal lonnaithe sa bhliain 2057 agus Domhan i mbaol is an Ghrian ag fáil bháis, seoltar an criú leis an nGrian a ath-adhaint le buama ollmhór réaltach a bhfuil mais ann atá chomh mór le hOileán Manhatttan. Foireann ensemble atá sa chriú; ina measc tá Cillian Murphy, Chris Evans, Rose Byrne, Michelle Yeoh, Cliff Curtis, Troy Garity, Hiroyuki Sanada, Benedict Wong, Chipo Chung, agus Mark Strong.


Stiphidion facetum.
Damhán donn is ea Stiphidion facetum (an damhán uaimhe) agus stríoca dubha ar a fhad air.
Tá sé le fáil i bpoill éadomhaine, i ngága i mbruacha, in adhmad lofa agus faoi rúsc, agus is deacair an bealach isteach a aimsiú.
Déanann sé líon atá measartha righin.


Hickmania troglodytes.
Damhán mór is ea Hickmania troglodytes (damhán uaimhe na Tasmáine). Tá sé idir 13 agus 20 mm ar fad agus tá réise a chos chomh mór le 180 mm. Is lú agus is faide cos an damhán firinscneach ná an ceann baininscneach, agus tá cor sa chuid deireadh de gach dara cos. Tá dath ruadhonn ar an mblaosc agus dath dúdhonn ar an mbolg atá i leith na léithe. Tá ceithre orgánach anála bhunaidh ag
an damhán seo agus iad ina mbaill bhána faoin mbolg.
Tá damháin uaimhe den saghas seo le fáil sa Tasmáin amháin agus iad scaipthe go mór. Tá siad líonmhar mar a bhfuil uisce faoi thalamh agus uaimheanna, agus is feidir iad a fheiceáil cruinnithe i mbéal uaimheanna nó sa mharbhsholas istigh. Tá siad le fáil freisin in áiteanna dorcha fionnuara ciúine eile, ar nós cearchalla folmha nó an taobh thíos de dhroichid.
Cothú.
Déanann an damhán uaimhe líon leathan a d’fhéadfadh a bheith méadar trasna. Bíonn an damhán ar crochadh lena chosa fada as díon na huaimhe agus é ag fanacht lena chreach – criogair, ciaróga, cuileoga, míleachosaigh agus damháin eile.
Saol.
Déantar suirí agus cúpláil idir an chuid deiridh den gheimhridh agus an tEarrach. Baineann an damhán firinscneach sracadh as an líon, agus nuair a chastar an ceann baininscneach air buaileann sé a chosa tosaigh uirthi. Ó am go chéile baineann stad de nó cúlaíonn sé, agus d’fhéadfaidís leanúint den ghnó ar feadh cúig uair an chloig nó os a chionn. Bíonn an damhán firinscneach ag iarraidh greim a fháil ar chloigeann an chinn eile le cor na gcos agus a starrfhiacla a choinneáil scartha amach chun go bhféadfaí cúpláil.
Is mór iad na saic uibheacha (timpeall 40 mm agus 25 mm) agus tá dealramh piorra orthu. Tá balla tiubh síoda amuigh agus soitheach crua ar crochadh istigh nach dteagmhálann leis an mballa. B’fhéidir gur cosaint é seo ar athrú aeráide nó ar ábhar truaillithe, agus dealraíonn sé nach ngéilleann an síoda d’fhungais ná do bhaictéirí. Bíonn an damhán baininscneach ag faire ar an sac, agus lasmuigh den uaimh ceiltear é le blúirí adhmaid fhliuch lofa. Tagann an t-ál amach i gceann ocht mí nó deich mí féin agus scaipeann siad i gceann míosa. Is fada saol na ndamhán seo; b’fhéidir go maireann siad scór blianta ar a laghad.
Éiceolaíocht.
Tá tábhacht éiceolaíoch le damhán uaimhe na Tasmáine mar mhórchreachadóir sna uaimheanna. Tá tábhacht leis freisin mar spéiceas iarmharach ó Gondwanaland a bhfuil na gaolta is gaire dó i Meiriceá Theas agus a bhfuil cuid de thréithe na ndamhán is luaithe aige.


Paul Kruger.
Polaiteoir de chuid na hAfraice Theas ab ea Stephanus Johannes Paulus Kruger nó Paul Kruger (10 Deireadh Fómhair, 1825 - 14 Iúil, 1904). Tugadh an leas ainm "Uncail Pól" (Afracáinis: "Oom Paul") air chomh maith. Bhí sé in a uachtarán ar Phoblacht na hAfraice Theas. Bhain sé cáil idirnáisiúnta amach mar urlabhraí na mBórach ina gcoimhlint in aghaidh na Breataine le linn Dara Cogadh na mBórach (1899-1902).


Eaglais Shasana.
a>, bun an cheannaire ar an Eaglais Shasana.
Is í Eaglais Shasana an reiligiún stát i Sasana. Bhunaigh Rí Anraí VIII í de bhriseadh Shasana leis an Eaglais Chaitliceach Rómhánach.


Soaigh.
Is oileán é Soaigh, gar do Hiort sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Boraraigh.
Is oileán é Boraraigh, gar do Hiort sna hOileáin Siar, Comhairle nan Eilean Siar.


Hasgeir.
Is oileán é Hasgeir, gar do Hiort sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Dún, Hiort.
Is oileán é Dún, gar do Hiort sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Eilean Heisgeir.
Oileáin de chuid na nOileán Siar is ea Eilean Heisgeir, ar chósta thiar Uibhist a-Tuath, san Aigéan Atlantach.


James Barry Munnik Hertzog.
Príomh-Aire na hAfraice Theas idir 1924 agus 1939 ba ea James Barry Munnik Hertzog (3 Aibreán 1866 - 21 Samhain 1942).


Gort na hUamha.
Sráidbhaile i dtuaisceart Thiobraid Árann, Éire is ea Gort na hUamha (Béarla:"Gortnahoo agus Gortnahoe").
Tá sé suite ar an mbóthar R689 6 km (3.7 míle) ó dheas d'Áth na nUrlainn, Contae Chill Chainnigh. Tá sé 3 km (1.9 míle) soir ó dheas ón bhóthair N8 Baile Átha Cliath - Corcaigh.


Na hAoraí.
Baile in Éirinn is ea na hAoraí (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Chorcaí.


Kim Jong-il.
Bhí Kim Jong-il ("Yuri Irsenovich Kim"; 16 Feabhra 1941 – 17 Nollaig 2011) ina Ardcheannaire ar an gCóiré Thuaidh idir 1994 agus lá a bháis sa bhliain 2011. Tháinig sé i gcomharbacht ar a athair Kim Il-sung, bunaitheoir an stáit. Bhí Kim Jong-il ina Ard-Rúnaí ar Pháirtí Oibrithe na Cóiré, Cathaoirleach ar Choimisiún Cosanta Náisiúnta na Cóiré Thuaidh, agus Ardcheannasaí ar Arm an Phobail, an ceathrú harm is mó ar domhain.
Nuair a fuair Kim Jong-il bás a bhliain 2011, tháinig mac leis, Kim Jong-un, i gcomharbacht air.
Is iadsan an t-aon deachtóireacht cumannach oidhreachtúil i stair an domhain iad.


Heather Humphreys.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar an Chabháin agus Mhuineacháin í Heather Humphreys. Tá sí ina ball de Fine Gael. Ceapadh ina hAire Gaeltachta í sa bhliain 2014 in áit Jimmy Deenihan cé nach raibh aon Ghaeilge aici. Tarraingíodh conspóid ar seal san oifig sin di de bharr easpa Gaeilge agus gníomhartha áirithe a samhlaíodh iad a bheith i gcoinne na Gaeilge. Sheas Humphreys in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Ceol na nOileán.
Sraith TG4 ó 2009 agus 2011 a thugann léargas ar chultúr ceoil agus siamsaíochta ó oileáin éagsúla fad cósta na hÉireann, an chaoi ar fhorbair an traidisiún sin i rith na mblianta agus an staid ina bhfuil sé inniu. Tá an tírdhreach sonrach a bhaineann le gach oileán mar eilimint ghníomhach i ngach clár agus taispeánadh íomhánna tarraingteacha ó thimpeallacht an oileáin le cur le mothúcháin an phíosa ceoil nó an amhráin atá faoi chaibidil. Mar aon leis an gceol, tá radhairc iontacha ó thírdhreach na n-oileán féin.
Foireann.
Bhí "Ceol na nOileán" léirithe le Scannáin Dobharchú, agus Máirín Seoighe.
 - Oileáin Árann‎, 20 Meán Fómhair, 2009.
I measc na rannpháirtithe bhí Clann Uí Mhaoilchiaráin, Micheál Ó hAlmhain, Deirdre Ní Chonghaile, Lasairfhíona Ní Chonghaile, Micheál Ó hAlmhain agus Treasa Ní Mhiolláin. ‘’An úsáid a bhainfí as an gceol ná bheith ag rince leis. Ní raibh aon mhaitheas an ceol a chur amú gan bheith ag damhsa leis,’’ a dúirt Micheál Ó hAlmhain ag cur síos ar cheol Arainn.
 - An Blascaod Mór, 27 Meán Fómhair, 2009.
I measc daoine áitiúil a bhí páirteach sa gclár seo, bhí an Dr. Ríonach Uí Ógáin, Feargal Mac Amhlaoibh, Maidhc Dainín Ó Sé, Áine Uí Laoithe, Eilín Ní Chearna agus Aoife Granville. ‘’Bhí ceol mar chuid de shaol an oileáin. Bhí sé mar a bheith ag ithe, mar a bheith ag dul a chodladh.’’ Sin mar a chuireann Feargal Mac Amhlaoibh síos ar thábhacht an cheoil sa Bhlascaod.
 - Toraigh, 4 Deireadh Fómhair, 2009.
Páirteach sa gclár bhí Lillis Ó Laoire, Pól Mac Ruairí, Treasa Nic Laifeartaigh, Noel Ó Dúgáin, Peatsaí Dan Mac Ruairí agus damhsóirí agus ceoltóirí óga an oileáin. Dúirt Pól Mac Ruairí, is é ag cur síos ar na buntáistí a bhain le bheith id’ cheoltóir i dToraigh, ‘’Cuirim I gcás dá mbeadh gála mór ag teacht aniar, nuair a bheifeá ag seinm ceoil istigh sa teach ní chloisfeá gaoth mhór ar bith ‘’.
 - Acaill, 11 Deireadh Fómhair, 2009.
Páirteach sa gclár bhí Seán Mac Conmara, Conal Mac Conmara, Cáit Nic Suibhne, Cleamairí an Chorráin, Donncha Óg Ó Gallchobhair, Des Mc Cafferky agus Banna Píb an Cheoil. Dúirt an píobaire Conal Mac Conmara is é ag cur síos ar sheinnt le banna píb in Acaill ‘’Faigheann tú ‘serious goosebumps’ agus tú ag siúl isteach sa séipéal Lá Fhéile Pádraig nuair atá do bhanna ag dul go maith’’.
Clár 1.5 - Inis Bó Finne, 18 Deireadh Fómhair, 2009.
Ag ghlacadh páirt sa gclár bhí Sharon Shannon, Mary Staunton, Dessie agus Vincent O Halloran, Reg Hall, Banna Céilí Inis Bó Finne, Geraldine, Peadar agus Liam King. Dúirt Mary Staunton ‘’Tá an ceol an-ionraic cosúil leis na daoine iad féin agus téann sé I bhfeidhm ormsa agus ar cheoltóirí eile a théann go dtí an t-oileán.’’
 - Ceantar na nOileán, 25 Deireadh Fómhair, 2009.
Páirteach sa gclár bhí Nan Tom Taimín, Meaití Jo Shéamuis, Máirtín Tom Shéainín, Johnny agus Cóil Connolly, Máire Áine Ní Iarnáin, Seán Óg Ó Flaitheartha, Fionn Ó Céide agus Micheál Seoighe. Dúirt Meaití Jo Shéamuis ‘’Deirtear go mbíonn na hoileánaigh iontach maith ar rithim. Níl aon teoiric agamsa air sin ach go bhfuil siad faoi thionchar rithim na farraige agus ceol na n-éan atá le fáil go binn ar oileáin.’’
, Reachlainn, 25 Meán Fómhair, 2011.
Fiosradh Sorcha Nic Lochlainn agus Gusty Mc Curdy oidhreacht cheoil an oileáin agus tionchar na hAlban air. Ghlac teaghlach cáiliúil Black (cúpla glúin de, ina measc Mary, Frances agus Michael), mar aon le hamhránaithe áitiúla Teresa Mc Faul agus John Mc Curdy páirt sa gclár seo.
, Árainn Mhór, 2 Deireadh Fómhair, 2011.
Ag ghlacadh páirt sa gclár bhí Jesse Smith agus Fiona Nic Gloinn, na hamhránaithe Anna Ní Ghallchóir agus Aoife Nic Gloinn, Banna Píb Árainn Mhór, oidhreacht amhránaíochta Róise Rua agus tionchar na himirce agus tubaistí farraige ar cheol an oileáin.
”, Cliara agus Inis Toirc, 9 Deireadh Fómhair, 2011.
Na boscadóirí Billy Gallagher agus Micheal Mc Namara, muintir Thuathail as Inis Toirc, Myles Ruddy, Patrick O' Toole and Anne O' Toole agus an t-amhránaí óg, Neil Mc Cabe. Chas Caitlín Ní Chualáin an t-amhrán “Máire Inis Toirc”
, Cléire, 16 Deireadh Fómhair, 2011.
Ag tógáil páirt, Tadhg agus Emer Ó Drisceoil, Máire Ní Laoire, Máire Proinsias Ní Choitir, Fiachra agus Róisín Ó Tórna, grúpa Mhary Tisdall Group. Gearóidín Ní Dhonnabháin. Labhradh an t-amhránaí Máire Ní Laoire ar thábhacht an cheoil ar an oileán agus í ina cailín óg.


Séamus Kirk.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Lú é Séamus Kirk (rugadh é 26 Aibreán, 1945). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil agus mar TD ón mbliain 1982 i leith. Iar-Cheann Comhairle atá ann.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Seán Ó Cadhain (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar na Gaillimhe Thiar é Seán Ó Cadhain (Béarla: "Seán Kyne") (rugadh é Aibreán, 1975). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus is as Maigh Cuilinn dó.
Ina Theachta Dála ó 2011. Roimh sin bhí sé mar bhall de Chomhairle Chontae na Gaillimhe.
Seas sé san Olltoghchán 2016 agus toghadh é.


Charlie McConalogue.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Dhún na nGall é Charlie McConalogue (Gaeilge: "Cathal Mac Conaill Óig") a rugadh i mí Dheireadh Fómhair 1977). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil. Sheas McConalogue in Olltoghchán 2016 agus bhain sé an chéad áit amach.


Seán Ó Fearghaíl.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chill Dara Theas é Seán Ó Fearghaíl (rugadh é 17 Aibreán, 1960). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil. Ba fheirmeoir é.
Sheas Ó Fearghaíl in Olltoghchán 2016. Toghadh ina Cheann Comhairle é ar an 10 Márta, 2016.


John J. McGuinness.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Cheatharlaigh-Chill Chainnigh ón mbliain 1997 é John J. McGuinness (Gaeilge: "Seán J. Mac Aonghusa") (rugadh é 15 Márta, 1955). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil agus is as Cill Chainnigh dó. Iar-Aire stáit atá ann.


Nathracha na hAstráile.
Seo liosta de nathracha na hAstráile'". Tá mórán de na spéicis seo le fáil i dtíortha eile chomh maith.
"Morelia spilota mcdowelli" i bPáirc Náisiúnta Lamington, Queensland, an Astráil.


Ceantar na nOileán.
Grúpa oileán é Ceantar na nOileán suite idir Cuan Chill Chiaráin agus Cuan an Fhir Mhóir. Tá Ceantar na nOileán suite i gConamara in iarthar na Gaillimhe san fhíor-Ghaeltacht, 56km siar ó chathair na Gaillimhe. Tá Gaeilge ag 85% de mhuintir an cheantair, de réir an daonáirimh.
Tá na hoileáin ceangailte den mhórthír le droichid a tógadh ag deireadh an chéid seo caite. Is iad Eanach Mheáin, Leitir Móir, Garumna agus Leitir Mealláin na príomh oileáin agus tá oileáin bheaga eile ag síneadh amach uathu. Mar a bheifí ag súil leis i ndeisceart Chonamara, sí an Ghaeilge teanga labhartha na ndaoine. Tá an ceantar seo ar cheann de na ceantair is saibhre teanga agus cultúr sa Ghaeltacht.
Talamh.
Cé gur leaca móra d´aolchloch a chlúdaíonn cuid mhór de na h-oileáin i gcónaí, cruthaíodh a lán talún in am ghátair le feamainn, gaineamh, agus cré a baineadh as na scoilteanna idir na leaca móra. Fásann glasraí ar nós fataí, cairéidí agus meacain go láidir, ach is tógáil eallach agus caoire is mó atá ar siúl ann faoi láthair.
Geilleagar agus gnó.
Turasóireacht agus iascaireacht na príomh shlite beatha ar na h-oileáin. Tá an talamh an-bhocht, ach bhí ceangal daingean ag na hoileánaigh i gcónaí leis an bhfarraige. San am atá thart, bhí an-tábhacht le baint feamainne ar na h-oileáin, go háirithe i gcóir táirgeadh Íodín.
Cultúr.
I dteannta an tsaibhris chultúrtha seo, tá áilleacht nádúrtha dá cuid féin ag baint leis an gceantar seo. Thug TG4 léargas ar chultúr ceoil ó Ceantar na nOileán i 2009. Mar aon leis an gceol tá na radharcanna iontacha ó thírdhreach na n-oileán féin le feiceáil.
Stair.
Thréig a lán na h-oileáin ó thús an 20ú hAois ar aghaidh, le dul ar an mórthír nó ar imirce. Ba go dtí na Stáit Aontaithe Mheiriceá a thug a lán acu a n-aghaidh.
Rugadh Darach Ó Catháin sa cheantar (1922), ach d'aistrigh a mhuintir go Ráth Chairn i gContae na Mí sa bhliain 1935.


Údar (sraith TG4).
Sraith ghearrscannán ar TG4, craoladh den chéad uair i dtús 2011, ag léiriú tallann nua stiúrthóireachta agus scribhneoireachta i ndrámaíocht Teilifíse na Gaeilge
Sa tsraith drámaíochta ‘Údar’, tá saothar clasaiceach próis na Gaeilge athscríofa don scáileán beag ar bhealach físiúil cruthaitheach. Is iad na mórscríbhneoirí a bhfuil athchóiriú déanta ar a gcuid saothair ná Pádraig Ó Conaire, Pádraig Mac Piarais, Liam Ó Flaithearta, Micheál Ó Conghaile agus Pádraig Ó Siadhail.
Tugann scríbhneoirí agus stiúrthóirí ár linne léargas úr dúinn ar na mothúcháin chéanna a chuaigh i bhfeidhm ar scríbhneoirí agus ar léitheoirí thar na blianta agus a théann i bhfeidhm orainne sa lá atá inniu ann: an grá, an streachailt, an cruachás, an dúil agus na gnéithe uile a mbíonn tionchar acu ar an gcine daonna. Bua na mharthanais, coimhlint, grá agus éad, seo cuid de thréithe an duine a bheidh le feiceáil sa sé ghearrcscannáin 'Údar', dar le, dar le.
Stair.
Roimh Údar, chuir TG4 tús le scéim fhorbatha nua, Síol. Thug Síol deis, chomh maith le Údar, do thallann nua scríbhneoirí/stiúrthóirí le Gaeilge, saothar aitheanta ó litríocht nó béaloideas na Gaeilge a athchóiriú don teilifís agus a thabhairt ó chéim bhun scripte go céim an chraolta. Thug Síol deis do sheisear scríbhneoirí agus stiúrthóirí píosaí nua oibre a fhorbairt faoi theagascóirí saineolaithe i scríbhneoireacht scripteanna agus i stiúradh teilifíse araon. Trí shraith ceardlanna tionscnamh-bhunaithe, threoraigh Síol na scríbhneoirí trí gach céim ón script go dtí an léiriúchán, rud a d’fhorbair a gcuid scileanna agus a chuir sé dhráma nua teilifíse ar fáil go healaíonta agus ar ardchaighdeán.
Údar – Jesus, Mary agus Mattie
Forbraíodh an tsraith dhrámaíochta Údar thar tréimhse sé mhí le ceardlanna agus máistir-ranganna le leithéidí an stiúrthóra Dearbhla Walsh, a bhfuil gradam Emmy buaite aici dá gcuid stiúrthóireachta.
Ba é ar mhúnla oiliúna a forbraíodh an comhfhiontar seo idir TG4 agus Líonra Meán Skillnet le tacaíocht ó. Bhí meascán de stiúrthóirí, scríbhneoirí agus aisteoirí seanbhunaithe agus nua páirteach ann, dar le.
Ar an dá scéim a léiríodh TG4, Síol agus Údar, bhí 12 gearr scannáin léirithe don scáileán beag.
‘’, faoi stiúir ag Cóilín Ó Scolaí 6 Eanáir, 2011.
Chuir tús leis an tsraith seo ar TG4 leis an ngearrscannán ‘Malartú Intinne’ faoi stiúir ag Cóilín Ó Scolaí. Is scéal é seo atá suite i nGaeltacht Cheanada agus é bunaithe ar ghearrscéal le Pádraig Ó Siadhail dar teideal ‘Meisce Bhreallántachta’. Jack Ó Drisceoil a d'athchóirigh an scéal don scáileán.
Ag deireadh an chogaidh in 1945, tá Aisling agus a clann ag tnúth go mór lena fear céile, Eoghan, a fhéiceáil atá ar an mbealach abhaile ón gcogadh. Tá cónaí oraibh i dTalamh an Éisc. Nuair nach labhrann Eoghan teanga Gaeilge an teaghlaigh cuireann se strus agus imní ar Aisling, nuair a thuigeann sí nach bhfuil an Ghaeilge ar a cumas aige a thuilleadh, ach an Béarla amháin. Tuigtear dhe gur mar gheall ar chruachas an chogaidh is cúis leis, ach an bhfuil fáth éigin eile nach bhfuil ach Béarla ag a fear céile?
Cé go bhfuil an scéal bunaithe i dTalamh an Éisc is i gceantar an Spidéil i gContae na Gaillimhe a rinneadh an taifead agus é sách deacair ag an stiúrthóir láthair a roghnú don taifead i gceartlár Chois Fharraige a bhí cosúil le Ceanada i 1945. Bhí an t-ádh ar Ó Scolaí teacht ar charr a bhí déanta i gCeanada i 1944 agus tá suímh áille aimsithe acu a bhfuil fírinneacht na haoise sin le tuiscint uathu. Is é Tom Ó Suilleabháin atá i bpríomhpháirt an tsaighdiúra atá ag streachailt agus é ag iarraidh dul i dtaithí ar a shaol tar éis an chogaidh. Bhí scoth na haisteoireachta le feiceáil uaidh, dar le.
‘’, faoi stiúir ag Colm Bairéad 13 Eanáir, 2011.
Údar - An tÁdhBunaithe ar shaothar Pádraic Ó Conaire feictear dúinn gur iomaí casadh aisteach atá sa saol seo, ach céard go díreach atá i ndán do Liam nuair a dhéanfainn sé cinneadh dul go h-Árann chuig cluiche peile, agus iad ar thóir bealach ar bith chun iad a thabhairt ann. Nuair nach bhfuil ach spás do bheirt ar bhád Tom Beag, tagann Liam suas le plean a chuireann cruth tragóideach ar a shaol. Sa deireadh thiar thall roghnaíonn siad dul i bhfolach ar bhád iascaireachta, ach níl spás ach do bheirt ann, rud a chiallaíonn go bhfágtar Liam sa bhaile agus é croí-cráite dá dheasca. Ach an leisean atá an t-ádh i ndeireadh an lae? Seo lá den tsaol nach ndéanfaidh Liam dearmad ar go deo. Éisteacht go géar leis an amhrán ag an deireadh, é canta ag duine eile de na príomhcharachtair, Bertie Ó Domhnaill.
Scéal álainn, mealltach is ea ‘An t-Ádh’, dar le, a léiríonn an caidreamh idir cairde go soiléir agus iad ar thóir na heachtraíochta. Ba í Medb Johnston a scríobh ‘An t-Ádh’ bunaithe ar ghearrscéal le Pádraic Ó Conaire. Tá an script nádúrtha agus é curtha inár láthair trí aisteoireacht le triúr aisteoirí óga, go háirithe Éamonn Ó Ceallaigh atá i bpáirt an phríomhcharachtair. Luíonn an stíl stiúrthóireachta go réidh le scéalaíocht na scripte, í ag luascadh go compordach le casadh an scéil.
Is seanscéal é seo faoin gcairdeas idir buachaillí óga agus iad ar thóir eachtraíochta, ach is aistear é a iompaíonn ina thragóid. Léirítear meas sa chlár seo ar an scéalaíocht trí na focail agus tríd an bhfísiúlacht faoi stiúir ag Colm Bairéad.
‘’, faoi stiúir ag Diarmuid Goggins 20 Eanáir, 2011.
Údar – Jesus, Mary & Mattie
Tá an scannán seo bunaithe ar bunscéal le Pádraig Mac Piarais. Tá luathnéaltrú ar Mattie bhocht agus é ag fanacht go dtógfar ón tsaol seo é. Cailleadh a bhean céile os cionn deich mbliana ó shoin agus níl aon spioraid fágtha ina shaol dá bharr. Tá faitíos ar an seanfhear roimh an domhan mór agus nach bhfuil uaidh ach é a fhágáil agus bualadh lena bhean chéile arís sna flaithis. De thimpist, castar Mary leis, cailín óg fuinniúl agus Jesus, buachaill óg ón mBrasíl. Téann siad ar thuras, ní amháin go fisiciúl, ach ar thuras intinne a thugann sólás do Mhattie - a lá dheireadh ar an tsaol seo.
Sí scríbhneoir an scéil seo, Doireann Ní Chorragáin (ghlac sí páirt mar Ali in Fair City). Seasann Úna Ní Fhlatharta amach i bpáirt Mary sa scannán seo, dar le, agus í soineanta agus lán le beocht na hóige agus grá don saol agus is í a théann i bhfeidhm ar an seanfhear Mattie agus a thugann beagán sóláis dó. Léirítear an ghruaim agus an dólás atá ar Mattie trí radhairc dhorcha, ghruama a léiríonn go bhfuil néaltrú ag teacht ar Mattie. Is é Diarmuid Goggins a stiúraigh an scannán seo agus is é Breandán Conroy, de cháil Kings, atá i bpáirt Mattie.
‘’, faoi stiúir ag Tomás Seoighe 27 Eanáir, 2011.
Bhí an scéal scríofa ag Greg Ó Braonáin ach bunaithe ar ghearrscéal le Micheál Ó Conghaile, dírítear ar choimhlint an tsaoil nua-aimseartha i leith úsáide agus mí-úsáide an ama. Is cur síos é ar choimhlint an tsaoil nua aimseartha coimpléasach leis an tsean tsaoil atá caite.
Téann fear óg (Seán T Ó Ceallaigh) ag spaisteoireacht lá sa chathair agus é lán lena thábhacht féin go dtí go mbuaileann sé isteach ar shiopa lán le huaireadóirí, nó an é an t-am? Tá an fear óg ag iarraidh roinnt ama a chaitheamh sa gcathair Feiceann sé sean shiopa lán le cloig agus uaireadóirí, nach luíonn le saol nua aimseartha na h-áite amuigh.. Tugann úinéir an tsiopa seo rabhadh don fhir óg faoi mí-úsáid ama dhé agus an bealach fánach ina n-úsáidtear é. Is é Macdara Ó Fátharta atá i bpáirt úinéir an tsiopa agus cur i láthair cumhachtach aige mar an t-úinéir aisteach a bhfuil smacht iomlán aige ar an am agus ar shaol an tsiopa.
Scéal aisteach, draíochtúil, mealltach agus mearbhlach é ‘Seacht gCéad Uaireadóir’, dar le, a bhfuil ardchaighdeán scríbhneoireachta agus stiúrthóireachta lámh le láimh ann. Coinnigh súil amach don anamúlacht stoptha (stop motion) a chuireann go mór le láidreacht na scéalaíochta agus éist le fuaim na gclog sa scannán seo faoi stiúir ag Tomás Seoighe.
‘’, faoi stiúir ag Marion Ní Loingsigh 3 Feabhra, 2011.
Tá an scannán ‘An Buille’ scríofa ag Tristan Rosenstock agus bunaithe ar ghearrscéal le Liam Ó Flaithearta. Cuireann sé an spotsolais ar an streachailt a bhaineann le caidreamh idir mac agus athair. De bharr trioblóidí airgeadais agus brú oibre, níl gaolú ró-láidir idir mac agus athair, go dtí lá amháin nuair nach bhfuil aon rogha acu ach an lá a chaitheamh i gcomhluadar a chéile. Tagann casadh ar an scéil ár ndóigh nuair a tharlaíonn eachtra fisiciúl idir na beirte. Gan mórán cumarsáid idir iad, i rith an tsaol, tagann athrú suntasach ar an ngaolú místuama seo, agus b'fhéidir seans nua acu rudaí a chuir ina gceart.
Dar le, díríonn an scéal seo ar ghnáthfhear agus é ag snámh in aghaidh easa ag iarraidh dul i ngleic lena chuid féinmhuiníne agus é ag obair le daoine nach bhfuil uathu ach é a chur faoi chois. Ní go deireadh an scannáin seo, stiúrtha ag Marion Ní Loingsigh, a fheiceann muid go bhfuil seans ann cúrsaí idir an mac agus an t-athair a chur ina gceart tar éis eachtra fisiciúla. Is iad Mícheál Ó Dubhghaill agus Eoin Ó Dubhghaill atá i bpáirt an athar agus an mhic agus an teannas fadtéarmach eatarthu le haireachtáil.
‘’, faoi stiúir ag Trevor Laffey 10 Feabhra, 2011.
Tá saothar Liam Ó Flaithearta tugtha chun beocht san scannán seo mar dhornálaí fíochmhar a dhéanadh rud ar bith chun a chlann a chosaint. Bíonn air troid ar son a bheatha, a chlainne agus a mhoráltachta sa scannán seo atá scríofa ag Tomás Seoighe. Cé go dtugtar ‘an Seabhac’ ar an dornálaí is léir go bhfuil níos mó ná éan seilge amháin sa scéal nuair a thugtar deis don dornálaí mála mór airgid a thabhairt abhaile leis ach titim i mbabhta ceannais dornálaíochta. Tá impleachtaí dainséarach i gceist ár ndóigh nuair a dhéanfainn sé cinneadh marfach a d'fhéadfadh é féin a scriosadh chomh maith leis a chlann. An bhfaigheadh an mórtas an ceann is fearr ar 'An Seabhac' agus an ngéilleadh sé don saol coiriúlacht, nó an éistigh sé lena chroí agus an bóthar ceart a roghnú? Tá cinneadh mór amach roimhe.
Pól Ó Gríofa atá i bpáirt an dornalaí fhíochmhair agus is é Pádraig Ó Tuairisg atá i bpáirt an duine atá ag iarraidh é a chur ar an mbóthar mícheart. Is é Trevor Laffey a stiúraigh an scannán seo agus tá allas, fuil agus foréigean na dornálaíochta le feiceáil go soiléir ann, taobh istigh agus taobh amuigh den fháinne dornálaíochta.
’Scéal’.
Bhí sé fógraithe ag TG4 sa bhliain 2011 go raibh tús curtha le scéim fhorbatha eile, Scéal. Tugann Scéal deis do thallann nua scríbhneoirí/stiúrthóirí le Gaeilge, saothar aitheanta ó litríocht nó béaloideas na Gaeilge a athchóiriú don teilifís agus a thabhairt ó chéim bhun scripte go céim an chraolta. Is féidir an bun scéal a roghnú as gearr scéal, dán, scéal béaloideas nó aon saothar a léiríonn scéalaíocht na Gaeilge.


Bobby Jindal.
Polaiteoir Meireacánach is ea Piyush "Bobby" Jindal (a rugadh 10 Meitheamh 1971). Ball de Theach na nIonaidaithe sa Chomhdháil i Washington, D.C. a bhí ann ó 2005 go dtí 2008 ar son toghcheantair i Louisiana. Ó 14 Eanáir 2008 i leith tá Jindal ina ghobharnóir ar an stát céanna. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.
Rugadh Bobby Jindal i mBaton Rouge, Louisiana d’imircí ón India. Nuair a bhí sé ina mhac léinn ardscoile d’iompaigh sé ón Hiondúchas go dtí an Chríostaíocht. Bhain sé amach céim bhaitsiléara sa bhitheolaíocht agus san eolaíocht pholaitiúil ag Ollscoil Brown agus ina dhiaidh sin fuair sé scoláireacht Rhodes chuig Ollscoil Oxford, mar ar bhain sé a chéim mháistreachta sa pholaitíocht amach.
Chaith Jindal sealanna ag obair ar chúrsaí sláinte agus mar uachtarán Ollscoil Louisiana. Sa bhliain 2003 rinne sé a chéad iarracht ar phost ghobharnóra Louisiana, ach fuair Kathleen Blanco, bean choimeádach de chuid an Pháirtí Dhaonlathaigh an bua air sa toghchán. D'éirigh leis go héasca, áfach, suíochán a bhaint amach sa Chomhdháil i Washington sa bhliain 2004. Sheas sé arís d’oifig an ghobharnóra sa bhliain 2007. Chuaigh míshástacht vótálaithe Louisiana le rialtas an stáit úd i ndiaidh Hairicín Katrina chun sochair do Jindal agus fuair sé an bua sa toghchán sin. Toghadh arís é mar ghobharnóir sa bhliain 2011.
Is duine coimeádach é Jindal. Tá seasamh láidir tógtha aige i gcoinne an ghinmhillte cé nach bhfuil sé in aghaidh bearta éigeandála arb ionann, dar lena lán, leis an nginmhilleadh féin. Tá sé ar son phionós an bháis. Sa bhliain 2008, bhí Jindal ar na daoine ar chuir foireann John McCain suim iontu mar iarrthóir ar son leasuachtaránacht na tíre, ach i ndeireadh na dála Sarah Palin a roghnaíodh. Sa bhliain 2015 chuir sé feachtas ar siúl ar lorg ainmniúchán an Pháirtí Phoblachtaigh mar uachtarán na tíre ach ar 17 Samhain 2015 chuir sé an feachtas ar ceal.
Tá Bobby Jindal pósta ar Supriya Jolly, iníon le himircigh Indiacha freisin, ón mbliain 1997 i leith. Tá triúr iníonacha acu.


Stac Leibhinis.
Is staca farraige é Stac Leibhinis, ar an cósta den Hiort, i gComhairle nan Eilean Siar.


Stac Lí.
Is staca farraige é Stac Lí, ar an cósta den Hiort, i gComhairle nan Eilean Siar.


Stac an Ármainn.
Is staca farraige é Stac an Ármainn, ar an cósta den Hiort, i gComhairle nan Eilean Siar.


Stac Biorach.
Is staca farraige é Stac Biorach, ar chósta Hiort, i gComhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Roghadal.
Is é Roghadal sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


An Tób.
Is é an Tób sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Saorstát Congo.
Stát stairiúil ceannasach san Afraic ab ea Saorstát Chongó (1885–1908). Monarcacht a bhí ann faoi Rí Leopold II na mBeilgeach.


Boirseam.
Is é Boirseam sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Na Buirgh.
Is é na Buirgh sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


An Sgarp.
Is oileán é an Sgarp, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Tarasaigh.
Is oileán é Tarasaigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Thearnatraigh.
Is oileán é Thearnatraigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Ceann Ear.
Is oileán é Ceann Ear, in ngar den Eilean Heisgeir.


Ceann Iar.
Is oileán é Ceann Iar, in ngar den Eilean Heisgeir.


Sibhinis.
Is oileán í Sibhinis, in ngar den Eilean Heisgeir.


Siolaigh.
Is oileán é Siolaigh, in ngar den Eilean Heisgeir, Comhairle nan Eilean Siar.


Stocaigh.
Is oileán é Stocaigh, in ngar den Eilean Heisgeir.


Downton Abbey.
Sraith drámaí stairiúil Briotanach é Downton Abbey (Gaeilge: "Mainistreach Bhaile Down ") atá léirithe ag an gcomhlacht meán Briotanach Carnival Films don líonra teilfíse ITV. Tá an tsraith lonnaithe i rith na ré Edwardiach deireanaí, tar éis bhás Éadbhard VII agus an Chéad Chogadh Domhanda ar eastát ficseanúil "Downton Abbey" i dTuisceart Yorkshire, agus glacann foireann "ensemble" aisteoirí páirt ann. Ba é an t-aisteoir agus scríbhneoir Julian Fellowes a chum agus a scríobh an chuid is mó de, agus céadléiríodh é ar ITV ar an 26 Meán Fómhair, 2010.
Chríochnaigh an clár ar an 25 Nollag 2015.


Aerfort Idirnáisiúnta Bhéal Feirste.
Is é Aerfort Idirnásiúnta Bhéal Feirste (Béarla: "Belfast International Airport") an t-aerfort is gnóthaí i dTuaisceart Éireann agus tá sé lonnaithe in Aldergrove, Cromghlinn.
Bíonn seirbhísí rialta ann go dtí An Bhreatain Mhór, mór-roinn na hEorpa agus Meiriceá Thuaidh.


Máire na hÉigipte.
Naomh is ea Máire na hÉigipte a mhair san ceathrú aois. Bhí an-chlú uirthi san Iarthar ar feadh na Meánaoise agus tá adhradh fós uirthi i measc an hEaglaisí Cheartchreidmheacha.
Rugadh Máire san Éigipt tuaraim is 344. D'éalaigh sí óna baile féin agus dá bhliain déag aici agus chuaigh sí i mbun saol déirce agus striapachais i gCáthair Alastair Mhóir. De réir an "Vita" (beatha) a scríobh Soifriónias, Ardathar na hIarúsailéime uirthi, déireann sí gur dhúiltigh sí airgead dá colaíocht sár-mhinic toisc go raibh sí gafa go mórmhór le dúil colaíochta. Tar éis seacht mbliain déag mar seo, d'imigh sí ar oilithreacht go Iarúsailéim. Ar an mbealach, thoil sí airgead ag luigh le gach oilithreach ar bhoird an long a ghlac sí don Pailistín. Nuair a shroic sí Iarúsailéim, níor eirigh léi dul isteach i Teampall an Tuama Naofa go dtí gur ghuigh sí do Muire Máthair Dé ag dhéanamh athraitheachas ar an saol a bhí aici go nuige sin.
Tar éis di an Fíor-chros a adhradh, chuala sí guth a insint di dul don taobh eile den Iordáin chun síochána a fháil. Rinne sí amhlaidh agus chuaigh sí chuig faoistin i manaistir Eoin Baiste ag glacadh comaoineach ansin. Thrasnaigh sí an Iordáin athuair agus chaith sí a saol mar díthreabhach sa ghainimhleach.
Tuaraim is bhliain sula a d'éag sí, chas Sosimus Naofa uirthi agus d'inis sí scéal a bheatha dó. Bí sí lomnocht ag an am agus ní raibh sé soléir do Sosimus ar dtús an duine a bhí inti. D'iarr sí ar a bhrat a chaitheamh impi. Tar éis di a scéal a insint, d'iarr sí air teacht ar ais ar an Déardaoin Mandála dár gcionn chun comaoineach a thabhairt di. Rinne sé dá réir agus tháinig Máire chuige ag siúl ar uisce na hIordáine. D'imigh Sosimus ar ais don áit sin bliain ina a dhiaidh sin agus tháinig sé ar a corp, le teachtaireacht scríofa sa ghainimh go bhfuair sí bás an oíche a ghlac sí comaoineach uaidh. Mar sin féin, ní raibh truallú ar a corp. Chuir Sosimus corp Mháire le cabhair ó leon a tháinig air ag an bpoínte sin. De réir an traidisiún Caitiliceach, tharla sé sin sa bhliain 421.
Coimeádtar féile Máire na hÉigipte ar 3ú Aibreán san Eaglais Caitiliceach agus ar 1ú Aibreán agus ar an gcúigiú Domhnach sa Charghais Mór san Eaglais Ceartchreidmheach. In ealaíon, taispeántar í mar seanbhean nocht le gruaig sár-fhada.


Beinidict ó Nuirsia.
Naomh Caitiliceach is ea Beinidict ó Nuirsia a tugtar adhradh dó mar athar an mhanachais in Iarthar na hEorpa.
Rugadh Beinidict i Nuirsia, Norcia an lae inniu, in Umbria na hIodáile tuaraim is 480. Ba duine don uasaicme Rómhánach a athair. Ba chuid de chúpla é lena a dheirfiúr, Naomh Scholastica. Chuaigh sé i mbun stadair liteartha a bhí mar ghnáth oideachas dá haicme mar ullmhún do ghairm riarachána ag an am. Tuaraim is 500, chuir sé deireach lena stadair agus d'imigh sé mar dhíthreabhach. Ghlac sé culaith mhonachúil i Subiaco agus chaith sé trí bhliain mar dhíthreabhach.
Tar éis an tréimhse sin, fuair ab i manaistir sa cheantar bás agus bhí clú Bheinidict forleathantha gur tháinig mainigh chuige ag iarraidh air dul i gcomharbacht ar an ab sin. Ní raibh an cáil céanna ag an mainistir féin agus dhúiltigh Beinidict ar dtús. Nuair a ghlac sé an ról, rinne sé iarracht eagar agus ord a cur ar na mainigh agus rinneadar iarracht é a mharú le nimh. Níor éirigh leo - bhris an cupán a thug siad dó agus tháinig fiach chun an t-arán nimhe a thógáil uaidh. D'éirigh iomrá ar Bheinidict mar gheall ar miorúiltí ina thimpeall agus tháinig meas ar na daoine dó. Thóg sé dá mhainistir déag sa ghleann ina mhair sé, agus é ina ab ar tríú ceann déag le mainigh a bhí roghnaithe aige féin. An rud is tábhacht a fhág sé ná Riail Bheinidict Naofa a bhí tionchar faoi leith ar an saol rialta in Iarthar na hEorpa agus ar stair na hEorpa i gcoitinne.
Fuair sé bás i Monte Cassino na hIodáile ar 21 Márta, 547. D'ainmnigh an Pápa Pól VI é mar phatrún na hEorpa i 1964. I 1980, chuir an Pápa Eoin Pól II Naoimh Coiréal agus Meithiódíus ar chomhchéim leis.
Beinidict ó Nuirsia


Sgeotasaigh.
Is oileán é Sgeotasaigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Sódhaigh Beag.
Is oileán é Sódhaigh Beag, i ngar don Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Sódhaigh Mór.
Is oileán é Sódhaigh Mór, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Sgarabhaigh.
Is oileán é Sgarabhaigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Lorcán Ua Tuathail.
Bhí Lorcán Ua Tuathail ina Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath le linn ionsaí na Normannach ar Éirinn.
Rugadh é i nDiseart Diarmad, Contae Chill Dara i 1128. Ba é Muirchertach Ua Tuathail a athair agus Eithne Ní Bhroin a mháthair agus tháinig an beirt acu ón uasaicme Gaelach, a bhainn le muintir Uí Dunlainge a bhíodh ina ríthe ar Chúige Laighean. San aonú aois déag, bhíodar faoi teach Uí Chennsailigh, teaghlach cumhachtach lonnaithe i Loch Garman. Bhí muintir Uí Tuathail ina cónaí i Mullach Maistín, Contae Chill Dara ag an am.
Chuaigh Lorcán mar ghiall do Diarmaid Mac Murchadha i Loch Garman agus aois deich mbliain aige. Chuaigh Diarmaid i gcoinne nósanna na hama agus chuir sé Lorcán i dteach a bhí ró-íseal chun prionsa a glacadh. Ghabh Muirchertach cuid de oifigigh thábhabhtacha Dhiarmuid agus bhagair sé iad a mharú mura lig Diarmuid do Lorcan imeacht saor. Chuir Diarmaid chuig Gleann Dá Loch é faoi choimirce an aba ansin. Nuair a d'fhill Muirchertach ar Ghleann dá Loch, thóg Lorcán air féin fanacht ansin mar mhanach.
Cheap Muirchertach Lorcán in ab ar Ghleann dá Loch i 1154, nuair nach raibh ach 26 bhliain aige agus nach raibh sé oirnithe ina shagart go fóill. Cé nach raibh an phobal sásta le sin ar dtús, feictear go raibh buanna faoi leith ag Lorcán agus toghadh é mar Easpag Ghleann dá Loch cúpla bhliain dár gcionn, tar éis dó a bheith oirnithe ina shagart. Dhiúltaigh sé an ceapacháin.
I 1162, d'ainmnigh Diarmuid Mac Murchadha (a bhí pósta lena dheirfiúr Mór ag an am) é mar Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath. Ba chathair Lochlannach é Baile Átha Cliath ag an am agus ní raibh muintir na cathrach sásta le manach Gaelach a bheith mar ardeaspag acu ar dtús. Ach tar éis dóibh cráifeacht agus catharnacht an ardeaspaig a fheiceáil, thugadar tacaíocht dó. Thóg sé na Canóinigh Rialta Agaistíneacha isteach in Ard-Eaglais Chríost agus tháinig sé chucu le culaith Agaistíneach air féin chun an portús a canadh in éineacht leo.
I 1166, chuir an tArd Rí Ruaidhrí Ua Conchobhair agus Tighearnán Ua Ruairc, rí Bhréifne, Diarmaid Mac Murchadha as Éireann (sa bhliain 1152, d'fhuadaigh Diarmaid Mac Murchadha bean Uí Ruairc. Dearbhairghilla). Ag an am céanna, d'fhág dheirfiúr Lorcáin Diarmaid agus chuaigh sí i gclochar i mBaile Átha Cliath.
Tháinig Diarmaid ar ais le saighdiúirí Angla-Normannach faoi stiúir Risteárd de Clare(Strongbow), Iarla Phembroke. Ghabh siad ríocht Laighean ar ais do Dhiarmaid. Sa bhliain 1170 ghabhadar Baile Átha Cliath tar éis dóibh an bua a fháil ar an ard rí agus a lucht tacaíochta i gcath. Phós de Clár iníon Dhiarmaid, Aoife (neach Lorcáin) agus mharaíodar rí Lochlannach deireanach ar Bhaile Átha Cliath, Ascall Mac Torcaill.
Tháinig Anraí II Shasana go hÉirinn i 1171. Ina óige fuair Anraí cead ón bPápa Haidriain IV (an taon Sasannach ar éirigh leis bheith ina bpápa)ionsaigh a dhéanamh ar Éirinn i mBull "Laudabiliter". I 1170, choinnealbhá an Pápa Alaistir III é toisc baint aige i ndúnmharú Thomáis Beicéad. Chuir Anraí na tiarnaí Normannacha faoina smacht agus ghlac sé údarás ar na bprionsaí Éireannacha faoin dteideal Tiarna na hÉireann. Ghlaoigh sé easpaig agus aba na hÉireann le céile i Sionad Chaisil i 1172. Bhain an cuid is mó de ghnó an Sionaid le dlíthe liotúirgeacha, ach rinne Anraí iarracht Laudabiliter a chuir i bhfeidhm agus cliarlathas na hÉireann a chur faoi réim Chanterbury.
I 1175, chuaigh sé go Sasana mar thaidhleoir an Ard Rí chun Conradh Windsor a shocrú le Anraí ina raibh cearta uasaicme Gaelach in Éireann agus cliarlathas na hÉireann leagtha amach. Ag an am sin, rinne iarracht Lorcáin a mharú nuair a bhí an Aifreann á léamh aige ach níor éirigh leis. Chuimhnigh daoine ar Bheicéad agus chuireadh an locht ar Anraí cé nach bhfuil cinnteacht ann an raibh sé freagrach.
I 117, d'fhreastail Lorcáin ar an Tríú Comhairle Lataránach sa Róimh agus ceapadh é mar Legatus Pápúil in Éirinn. Thóg sé cásanna i gcoinne 150 cléirigh Angla-Normannacha a bhí ceapadh ag an rialtais nua in Éireann agus briseadh amach as a bpostanna iad. D'fhill sé ar Éireann arís ach d'iarr an ard rí air filleadh ar Anraí le taidhleoireachta breise a dhéanadh. Bhí air dul chun na Fraince, ach tháinig tinneas air leath-bhealach agus bhí air dul go dtí Mainistir na gCanónach Agaistíneach in Eu ina fuair sé bás i 1180.
Tháinig Gael, Lochlannaigh agus Normannaigh le chéile le cinntiú gur naomh a bhí ann agus rinne an Pápa Honorius III naomh de sa bhliain 1225. Tá a lá féile ar 14 Samhain agus is pátrún é ar Ard-deoise Átha Cliath. Bhí a chroí curtha in Ard-Eaglais Chríost go dtí an bhliain 2012, nuair a goideadh é.
Lorcán Ua Tuathail
Lorcán Ua Tuathail


Pól Ó Cuilinn.
Ba é Pól Ó Cuilinn an chéad chairdinéal Éireannach.
Tagairtí.
Pól Ó Cuilinn


Sojourner Truth.
Sojourner Truth timpeall na bliana 1870
Daonuasclóir agus gníomhaí ar son cearta na mban i bhí in Sojourner Truth nó Isabela Baumfree mar a rugadh í (t. 1797 – 26 Samhain, 1883). Rugadh mar sclábhaí í, i Swartekill, Nua-Eabhrac, in Esopus. D’éalaigh sí le hiníon nuabheirthe léi óna gcuid máistrí sa bhliain 1826. “Sojourner Truth” an t-ainm a thug sí uirthi féin ón mbliain 1843 i leith agus ise ag obair i gcoinne na sclábhaíochta. Bhí sí gníomhúil le linn an Chogaidh Chathartha sna Stáit Aontaithe ag iarraidh fir ghorma a spreagadh chun troid in airm an Tuaiscirt. I ndiaidh an chogaidh, rinne sí iarracht in aisce talamh a fháil ó rialtas na tíre do na sclábhaithe saortha. Chuir sí teach banaltrachta do sheandaoine gorma ar bun i stát Nua-Eabhrac freisin. Fuair sí bás in Battle Creek, Michigan sa bhliain 1883.


Bunús na géineolaíochta.
Tá géinte déanta de mhóilín fada a dtugtar Aigéad dí-ocsairibeanúicléasach nó ADN (Béarla:"Deoxyribonucleic acid nó DNA)" air. Déantar cóipeanna de seo agus seoltar ó ghlúin go glúin é. Tá an ADN féin déanta d'aonaid shimplí a dtugtar núicléitídí orthu agus atá leagtha amach in ord áirithe laistigh den mhóilín. Tá eolas géineach le baint as an ord sin. An cód géiniteach is ainm don "teanga" a úsáideann an ADN, teanga a ligeann d'orgánaigh eile eolas géiniteach a léamh.
Tugtar ailléil ar gach foirm ar leith de ghéin, agus is iad na hilléilí a fhágann dath áirithe, mar shampla, ar na súile nó ar an ngruaig. Tagann ailléilí nua ann de bharr sóchán (athruithe fánacha), agus tagann tréithe nua ann ar an dóigh chéanna, rud a bhfuil tábhacht leis i gcúrsaí éabhlóide.
Géinte agus oidhreacht.
Ina haonaid a fhaightear géinte le hoidhreacht. Roinneann gach tuismitheoir cóip dá chuid géiní ar an gclann. Tá dhá chóip de gach géin ag gach duine, ceann de chuid na máthar agus ceann eile de chuid an athar. Fágann seo go bhfaigheann an chlann ailléilí difriúla, agus má sháraíonn ceann acu an treoir a thagann ó cheann eile deirtear gurb í an ailléil "cheannasach" í. An ceann a sháraítear deirtear gurb é an ceann "cúlaitheach" é. An té a bhfuil ailléilí na gruaige doinne agus na gruaige rua aige, is é an dath donn is ceannasaí ann agus bíonn ceann donn air dá bharr..
Sampla é seo den difríocht idir tréithe atá le feiceáil go soiléir (an "feinitíopa") agus na géinte taobh istigh den orgánach (an "géinitíopa"). Tá feinitíopa na gruaige doinne ag an duine úd, ach tá géinitíopa Ddaige: "R" = an ailléil cheannasach (donn) agus "r" = an ailléil chúlaitheach (rua).
B’fhéidir go mbeadh clann ag an duine úd agus ag bean a bhfuil géinitíopa Dd aici. Bheadh dhá shaghas ubh aici – D agus d. Ar an tslí chéanna, bheadh an dá shaghas speirme ag a fear céile. Maidir leis an gclann, d’fhéadfaidís géinitíopa DD (donn), Dd (donn arís) nó dd (rua) a bheith acu, agus b’fhéidir go mbeadh ceann rua ar chuid acu.
Galracha ó bhroinn.
Baineann galracha éigin le muintir áirithe; tagann galracha eile de ghéinte agus den timpeallacht araon. Ailléil amháin is cúis le galracha géiniteacha, ar nós ghalar Huntington, shiostróife mhatánach Duchenne nó fiobróis chisteach. Tagann fiobróis chisteach de shócháin i ngéin a dtugtar "CFTR" uirthi agus a fhaightear le hoidhreacht mar thréith chúlaitheach. Ach tagann an chuid is mó de na galracha seo anuas de bharr oibriú a lán géinte agus dhrochiarsmaí na timpeallachta. Is dócha gur mar sin do theaghlaigh ar mór an baol dóibh ailse chíche. Bheadh baint ag an scéal le hailléilí difriúla, ach is móide an chontúirt an t-ól, an murtall agus an díomhaointeas.
Próitéiní.
Déanann géinte eolas a sholáthar chun próitéiní (saghas móilíní) a dhéanamh sna cealla. Níl aon chuid neamhspleách d’orgánach is lú ná cill, agus féadann gach cill cóip a dhéanamh di féin. Tugann na géinte treoir agus cuireann na próitéiní i gcrích í. Sin mar a dhéantar cóip nua de chill nó a dheisítear díobháil. Ní dhéanann aon phróitéin ach aon rud amháin, agus is féidir le cill méid na próitéine a mhéadú nó a laghdú chun luas na hoibre a stiúradh.
Cuirtear géinte in iúl nuair a athscríobhtar in ARN iad, agus tiontaítear an ARN go próitéin.
Tá próitéiní déanta de shlabhra fiche móilín aimínaigéid difriúil atá cóirithe ina bheart. Tá dealramh na próitéine ag brath ar sheicheamh na n-aimínaigéad ar an slabhra, rud a shocraíonn céard is féidir leis an bpróitéin a dhéanamh. Tá cuid de na próitéiní, mar shampla, ina n-eimsímí agus iad in ann móilíní eile a athrú.
Coinnítear eolas an ADN i seicheamh na n-aonad ar shlabhra an ADN. Is éard atá sna haonaid seo ceithre shaghas de núicléitídí: A, T, G agus C. Cuirtear an t-eolas in iúl tríd an g"cód géiniteach". Nuair a léann cill géin, cóipeáiltear seicheamh an ADN ar mhóilín a dtugtar ARN (Béarla:"RNA") air: deirtear gur “trascríobh” é seo. Déantar an trascríobh seo faoi stiúradh seicheamh eile den ADN (spreagthóirí, mar shampla) a thaispeánann cá bhfuil na géinte agus a éilíonn roinnt éigin cóipeanna. Téann an ARN trí ribeasóm, struchtúr a thiontaíonn seichneamh na núicléitídí sa ARN go seichneamh ceart aimínaicéad agus a chuireann le chéile iad chun slabhra próitéiní a dhéanamh. Cuachann an phróitéin sin í féin ina foirm ghníomhach.
Má athraíonn seicheamh na núicléitídí, b’fhéidir go n-athródh seicheamh na n-aimínaicéad sa phróitéin a dhéanann sé. D’fhéadfadh seo an phróitéin a chur ó mhaith.
a>. Scaoiltear ADN agus toghtar núicléitídí a thagann le chéile chun dhá dhual nua a dhéanamh.
Cóipeáil na ngéinte.
Cóipeáiltear géinte nuair a dhéantar dhá chill d’aon chill amháin. Is féidir le gach píosa ADN cóip nua de féin a threorú, toisc go bhfuil dhá dhual sa ADN a thagann le chéile go han-chruinn. Tá na núicléitídí sa lár agus iad ag nascadh an dá dhual le chéile. Tá cuma dhifriúl ar na ceithre shaghas núicléitídí, agus caithfidh núicléitíd A a bheith os comhair T agus G a bheith os comhair C.
Tugtar péirí bunaidh orthu.
Nuair a chóipeáiltear ADN, dealaíonn eimsímí an dá dhual den sean-ADN ó chéile agus déanann péirí de núicléitídí nua. Fágann seo dhá phíosa nua de ADN agus gach ceann acu déanta de dhual den sean-ADN agus de dhual nuachumtha. Uaireanta cuireann na próitéiní núicléitíd chontráilte i ndual, rud is cúis le hathrú sa seicheamh. Tugtar sócháin ar athruithe den saghas seo, agus uaireanta cuireann siad le héifeacht na géine. Tá na sócháin seo ar na cúiseanna atá leis an éabhlóid.


Corn Uí Riada.
Is príomhchomórtas amhránaíochta an Oireachtais é Corn Uí Riada.
Comórtas.
Is é Corn Uí Riada an onóir is áirde san amhránaíocht ar an sean-nós.
Bíonn ar na hiomaitheoirí amhrán mall amháin a chasadh agus amhrán amháin sciopaidh má ghlaoitear ar ais iad.
Stair.
Sa bhliain 1972, rinne an comórtas comóradh ar shaol agus shaothar an chumadóra, Seán Ó Riada agus ainmníodh an comórtas in onóir dhó.
Sa bhliain 2008, sheol Peadar Ó Riada an t-albam "Corn Uí Riada - Buaiteoirí 1972-2007" ag Oireachtas na Samhna. Raidió na Gaeltachta a d’fhoilsigh.


Corn Loch na Séad.
Is ceann de na huirlisí ceoil is sine dá bhfuil in Éirinn é Corn Loch na Séad. Tagann an corn ó bhéal coirn uamha de chuid na hIarannaoise. Uirlis cheoil í seo, corn, a sheinneadh daoine a chónaigh in Éirinn le linn na hIarnaoise, breis is 2200 bliain ó shin. Bhíodh sé le cloisteáil i bhfad ó bhaile. Bhí coirn den chineál céanna ag Ceiltigh san Eoraip. Shéideadh siad na coirn i gcathanna, chun scanradh a chur ar an namhaid.
Tá an corn féin in Ard-Mhúsaem na hÉireann anois.
Stair.
Tagann Corn Loch na Séad ó bhéal coirn uamha de chuid na hIarannaoise, níos déanaí ná an Cultúr Hallstat, timpeall 100 RC.
Creidtear gur cuireadh ann é mar ofráil reiligiúnach uair éigin i dtús ré na Críostaíochta (mar sin, cúpla céad bliain ina dhiadh an déantús).
Stíl.
Maisithe i stíl chuarach Cheilteach mar atá Corn Loch na Séad, thángthas air le trí chorn eile den déanamh céanna i mbun locha i gContae Ard Mhacha.
Samhaltán.
Tagann samhaltán agus trádmharc Taisce Cheol Dúchais Éireann Corn Loch na Séad. Úsáidtear an samhaltán le caoinchead Ard-Mhúsaem na hÉireann.


Dlí Gay-Lussac.
Rinne an ceimiceoir Francach Louis Joseph Gay-Lussac taighde ar an ngaol idir toirteanna na n-imoibriúchán gásach agus toirteanna na ngás ba thoradh orthu faoi na coinníollacha céanna brú agus teochta. Thug toradh a chuid taighde ar Louis Joseph an 'Dlí um Thoirteanna Cuingreacha' a thionscnamh.
Dlí um Thoirteanna Cuingreacha.
Deir an dlí seo, go mbíonn toirteanna na ngás a imoibríonn agus toirteanna na ngás a ghintear i gcoibhneasa simplí slán-uimhreacha le chéile (nuair a thomhaistear na toirteanna ag an mbrú agus ag an teocht chéanna).
Mar shampla, fuair Gay-Lussac amach go n-imoibreodh 2 thoirt hidrigine agus 1 toirt ocsaigine lena chéile agus go mbeadh 1 toirt gaile mar thoradh air.
Ag éirí as thorthaí Gay-Lussac, thug Amedeo Avogadro le fios mar hipitéis go mbeadh an uimhir chéanna se mhionbhair (adaimh nó móilíní) i gcomhthoirteanna de ghais éagsúla cibé acu dúile nó comhdhíole iad, faoi na coinníollacha céanna teochta agus brú.
Chiallaigh sé sin gur féidir an toradh thuas luaite cheana féin
Foilsíodh Dlí Gay-Lussac sa bhliain 1808. Níor ghlacadh go forleathan ar dtús le Hipitéis Avogadro, áfach, go dtí go raibh an ceimiceoir Iodálach Stanislao Cannizzaro ábalta bailíocht na hipitéise a chur ina luí ar dhomhan na heolaíochta ag an Chéad Comhdháil Idirnáisiúnta Cheimiceach sa bhliain 1860.


Dlí Graham.
Cheap an ceimiceoir Albanach Thomas Graham Dlí Graham, ar a dtugtar freisin dlí na eisleata de chuid Ghraham, sa bhliain 1846.
formula_1


Easaigh.
Is oileán é Easaigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Aerfort Chathair Bhéal Feirste George Best.
Is é Aerfort Chathair Bhéal Feirste George Best (Béarla: "George Best Belfast City Airport") an dara aerfort is mó i dTuaisceart Éireann agus tá sé suite in oirthear Bhéal Feirste.
Bíonn seirbhísí rialta ann go dtí An Bhreatain Mhór agus mór-roinn na hEorpa.


Aerfort Chathair Dhoire.
Is é Aerfort Chathair Dhoire (Béarla: "City of Derry Airport") an tríú aerfort is mó i dTuaisceart Éireann.
Bíonn seirbhísí rialta ann go dtí An Bhreatain Mhór agus mór-roinn na hEorpa.


Micheál Ó Síothcháin.
Ba údar Éireannach é Micheál Ó Síothcháin (17 Nollaig 1870–1 Márta 1945) (ar a dtugtaí an "Dochtúir Ó Síothcháin", Béarla: "Rev. Michael Sheehan" chomh maith; agus an litriú "Micheul" babhtaí leis), údar "Sean-chaint na nDéise" (1906). Rugadh Ó Síothcháin i bPort Láirge. Is i mBaile Átha Cliath a fuair sé bás. Bhí cáil ar an leabhar mór aige, "Apologetics agus Catholic Doctrine" ach, mar a scríobh Michael Tynan,
"[u]nfortunately, Sheehan's work was not to influence the new catechism project in the slightest degree".
Saol agus saothar.
Sa Bhaile Nua i gContae Phort Láirge a rugadh é agus é ar an séú duine den deichniúr clainne a rugadh do Cornelius Sheehan agus Anne Lawler. Rugadh Cornelius in Áth Trasna, Contae Chorcaigh, agus ba cheannaí é. Iníon le ministir de chuid Eaglais na hÉireann ba ea Anne.
Fuair sé oideachas sa bhaile ar dtús agus ansin chuaigh ar scoil ag na Bráithre Críostaí. D’aistrigh siad go dtí Dún Garbhán agus d’fhreastail sé ar scoil na nAgaistíneach ann ar feadh breis is ceithre bliana. Shocraigh sé ar dhul le sagartóireacht agus chaith aon mhí déag i gColáiste Eoin i bPort Láirge roimh dó dul go dtí Coláiste Mhaigh Nuad in aois a fhiche bliain. Rinne sé gaisce ansin agus chríochnaigh a chuid staidéir dhá bhliain roimh aois chanónach an oirdnithe. Chaith sé an dá bhliain sin ag múineadh i gColáiste Eoin.
Oirdníodh é i Mí an Mheithimh 1895 in Ardeaglais Eoin, Port Láirge. agus ghnóthaigh MA ag Ollscoil Ríoga na hÉireann an bhliain chéanna. Sa bhliain 1896 rinne sé staidéar ar an léann Clasaiceach ag Ollscoil Oxford, áit ar ghnóthaigh sé MA eile. D’fhreastail sé ansin ar Ollscoil Greifswald sa Ghearmáin, áit a ndearna sé staidéar ar Laidin, ar Ghréigis agus ar Shanscrait, agus d'fhreastail ar Ollscoil Bonn ar feadh trí sheimeastar, mar ar ghnóthaigh sé Ph.D. le tráchtas Laidine ar Isocrates, oráidí Gréagach.
D’fhill sé ar Éirinn agus ba é Ollamh na Gréigise i gColáiste Mhaigh Nuad é idir na blianta 1905 agus 1922. Ba é Leas-Uachtarán an Choláiste é idir na blianta 1919 agus 1922, agus ba é Coimisinéir an Mheánoideachais in Éirinn é idir na blianta 1906 agus 1922.
Saothar Gaeilge.
Bhí an Síothchánach ina scoláire Gaeilge den scoth agus é ar a dhícheall riamh ag cur na teanga chun cinn. Bhí eolas na Gaeltachta aige agus bhain sé tairbhe as ina chuid foilseachán. Orthu sin bhí "Cnó Coilleadh Craobhaighe: The Irish of the People" (1907) agus "Árthrach an Óir: with Notes and Vocabulary" (1910).
Fiu san Astráil lean sé den obair. Sna fichidí d'fhoilsigh sé féin agus roinnt eile "An Gael: An Dord Féinne", iris dhátheangach a mhair seacht mbliana ar a laghad.
An Astráil.
Rinneadh Ardeaspag teidealach Germia de ar 22 Feabhra 1922 nuair a ceapadh é mar Ardeaspag Cúntach Sydney faoin Ardeaspag Kelly, agus coisriceadh é ar 28 Bealtaine.
In Sydney bhí sé ina chónaí i dteach dhá urlár sa stíl Iodálach in Homebush. Sa bhliain 1924 rinne sé an tréimhseachán "Australasian Catholic Record "a athbhunú. Scríobhadh sé go rialta dó agus eisean is mó a chuireadh eagar air. Bhí ainm an léinn, na cráifeachta agus na macántachta air, agus bhí na heaspaig eile buartha nuair a d’éirigh sé as a phost sa bhliain 1937 tar éis don Toscaire Aspalda, an tArdeaspag Panico, a rá leis nach rachadh sé in áit an Ardeaspaig Kelly toisc gurbh Éireannach é. (B’fhearr leis an Eaglais Astrálach a cheapadh sa phost.) Is dócha go raibh baint ag cúrsaí sláinte leis an scéal freisin.
D’fhill sé ar Éirinn i Mí na Bealtaine 1937 agus chónaigh le hAithreacha an Spioraid Naoimh ag an gCarraig Dhubh i gContae Bhaile Átha Cliath. Ba mhinic sa Rinn i gContae Phort Láirge é, áit a raibh teach aige.
Fuair sé bás ag an gCarraig Dhubh ar 1 Márta 1945 agus cuireadh é i reilig bheag sa Rinn os comhair Shéipéal Naomh Nioclás amach.
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Nathaíocht.
Is éard is nathaíocht nó "seanrá" ann ná smaoineamh bunaidh, ráite nó scríofa i mbealach gearr agus gur éasca cuimhneamh air.


Titanic Belfast.
Is músaem é Titanic Belfast atá suite sa Cheathrú Titanic i mBéal Feirste, Tuaisceart Éireann. Tugann 3 mhilliún duine cuairt ar an Titanic gach bliain.
Duaiseanna.
Bhuaigh an tIonad an chéad áit sna "World Travel Awards don bhliain" 2016. Vótáil os cionn milliún duine as 216 tír don Ionad.
Titanic Belfast - Deireadh Fómhair 2011


Logos.
Logos, litrithe in aibítir na Gréigise
Is téarma tábhachtach é Logos (An tSean-Ghréigis: "λόγος") san fhealsúnacht, san síceolaíocht, san reitric agus san reiligiún, I dtosach báire, chiallaigh 'logos' "talamh", "pléadáil", " tuairim", "ionchas", "focal," "óráid," "cuntas," nó "fáth", ach, de réir a chéile, chuaigh sé i bhfeidhm mar téarma teicniúil san bhfealsúnacht, a bhuí le Heraclitus (ca. 535-475 RC), a bhain úsáid as an téarma agus é ag cur síos ar phrionsabal an oird agus an eolais.


An Gaistríteas.
Micreagraif formhéadaithe idirmheánach ag taispeaing an ghastritis le Helicobacter pylori. Ruaim H & E. Is éard is an ghaistríteas ann ná athlasadh líneáil an bhoilg, agus tá go leor cúiseanna a d'fhéadfadh a bheith ina chúis leis. Is iad na géarchúiseanna is mó is cionsiocair leis ná i bhfad an oiread alcóil a ól nó b'fhéidir úsáid fhada na ndrugaí frith-athlastacha neamhstéaróideacha (ar a dtugtar DFANSa), mar shampla; aspairín nó iobúpróifein. Uaireanta, tagann an ghaistríteas i réim tar éis obráide móire, gortaithe thrámaigh, dónna, nó ionfhabhtuithe tromchúiseacha. D'fhéadfadh an ghaistríteas tarlú freisin dóibh siúd a raibh obráid chailliúna meáchain acu, agus a bhí mar thoradh ar an chonair díleá a bhandáil nó a atógáil. D’fhéadfadh ionfhabhtaithe le baictéir, go príomha "Helicobacter pylori", aife domlais ainsealach, strus agus neamhoird uath-imdhíonachta áirithe bheith ina chúis leis an ghaistríteas chomh maith.
Is é an t-airí is coitianta ná suaitheadh nó pian an bhoilg.


Lingearabhagh.
Is é Lingearabhagh sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Druga Frith-athlastach Neamhstéaróideach.
Is éard is Druga Frith-athlastach Neamhstéaróideach nó DFANSa (Béarla: NSAIDs) ann ná aicme drugaí a mhúchann pian sa duine.


Cárta Leap.
Is éard is Cárta Leap (Béarla: "Leap Card" 'Cárta Léime') ann ná córas de thicéadú comhtháite a tógadh isteach i mBaile Átha Cliath ar an 12 Nollaig, 2011.


Olga Bergholz.
File Sóivéadach ab ea Olga Bergholz, nó "Ol'ga Fyodorovna Berggol'ts", a rugadh i gCathair Pheadair ar an 16 Bealtaine 1910 agus a shíothlaigh ar an 13 Samhain 1975.


Húisinis.
Is é Húisinis sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Round Maple.
Is sráidbhaile i Suffolk, i gceantar Babergh, é Round Maple Sasana. Tá sé in aice Edwardstone. Tá ceithre sheanfhoirneamh ar an mbaile a bhfuil stádas oifigiúil cosanta acu. Tá fiche duine ina gcónaí i Round Maple.


Béal na Blá.
Is éard is Béal na Blá (Tá na leaganacha Béal na mBláth, Béal na Bláth agus Béal Átha na Bláiche ann leis, is an leagan galldaithe "Bealnablath") ann ná sráidbhaile beag Iarthar Chorcaí in Éirinn. Is ann a maraíodh Mícheál Ó Coileáin i luíochán sa bhliain 1922.


Stair leighis.
Is éard is Stair leighis ann ná scéal othair, na hairí a chuireann as dóibh, agus gnéithe ábhartha eile a chabhraíonn le diagnóisiú galar. Glactar an stair de réir formáide foirmiúla agus an dochtúir ag ceistiú an othair.
Leagan amach.
líon gasúr, an ólann an duine alcól nó an gcaitheann siad toitíní


Mick Wallace.
Is polaiteoir Éireannach, Teachta Dála do cheantar Loch Garman, iar-bhainisteoir sacair agus forbróir tógála é Mick Wallace (Gaeilge: " Micheál de Bhailís") (rugadh é 9 Samhain, 1955). Tá sé ina bhall neamhspleách den Dáil. Tá cáil ar leith air as a chuid éadaí gáifeacha; léinte bándearga ina measc, a thagann salach ar rialacháin na Dála corruair, chomh maith lena ghruaig fhada.
Tá Wallace ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Bun Abhainn Eadarra.
Is é Bun Abhainn Eadarra sráidbhaile ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


An Cliseam.
Is sliabh in Albain í an Cliseam, atá suite ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Abhainn Suidhe.
Is oileán í Abhainn Suidhe, in ngar do na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Pabaigh, Na Hearadh.
Is oileán é Pabaigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Lee Van Cleef.
Ba aisteoir Meiriceánach é Lee Van Cleef (9 Eanáir 1925-16 Nollaig 1989).


Eli Wallach.
Ba aisteoir Meiriceánach é Eli Herschel Wallach (7 Nollaig 1915 – 24 Meitheamh 2014). D'imir sé páirteanna i scannáin, i gcláracha teilifíse agus ar an stáitse ar feadh 60 bliain. Bronnadh Gradam BAFTA air as a ról sa scannán "Baby Doll" sa bhliain 1956. Bhí sé gníomhúil mar aisteoir go raibh sé ina nóchaidí.


Ennio Morricone.
Cumadóir Iodálach is ea é Ennio Morricone (a rugadh ar 10 Nollaig 1928).


Ezzard Charles.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Ezzard Mack Charles (a rugadh ar an 7 Iúil, 1921 – 28 Bealtaine 1975).


Roineabhal.
Is cnoc in Albain í Roineabhal, atá suite ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Eilean Glas.
Is leithinis é Eilean Glas, ar Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Stonewall Jackson.
Ba ghinearál Meiriceánach é Thomas Jonathan "Stonewall" Jackson (21 Eanáir 1824 – 10 Bealtaine 1863). I gClarksburg, Virginia (Virginia Thiar inniu) a saolaíodh é. Ceannaire tábhachtach ar thaobh na Cónaidhme i gCogadh Cathartha na Stát Aontaithe a bhí ann. Lámhachadh é de thimpiste le linn Chath Chancellorsville. Téascadh géag leis dá bharr. Mhair sé roinnt míonna ina dhiaidh sin ach sa deireadh fuair sé bás mar gheall ar fho-iarmhairt niúmóine. Buille mór do chúis an Deiscirt sa chogadh úd é sin.


Amhráin is Ansa Liom.
Sraith TG4 ina dtugann máistrí sean-nóis cur síos ar na hamhráin is fearr leo, ar an stíl cheoil a fuaireadar le hoidhreacht agus ar na cúiseanna gur fearr leo amhráin áirithe seachas a chéile.
I ngach eagrán den clár sa tsraith seo, déanann amhránaí aitheanta sean-nóis dreas comhrá le Antaine Ó Faracháin (amhránaí agus saineolaí ar an sean-nós é féin) agus casann roinnt de na hamhráin is deise leo agus is fearr a thagann leis/léi. Tráchtann siad freisin ar an stíl is ansa leo agus ar foinse na n- amhrán atá acu.


Sean-nós (amhránaíocht).
Traidisiún amhránaíochta is ea an sean-nós. Is stíl amhránaíochta a tugtar ‘an sean-nós’ go hiondúil uirthi – ar fhonnadóireacht na hÉireann trí chéile, idir Ghaeilge agus Bhéarla ach go háirithe ceol a ndéantar ornáidíocht air. Is stíl amhránaíochta a chloistear go minic i gConamara sna laethanta seo, ach tá traidisiún láidir in áiteanna eile chomh maith
Amhránaíocht.
Is é Corn Uí Riada an comórtas is áirde caighdeain ins an amhránaíocht sean-nós. Bíonn ar na hiomaitheoirí amhrán mall amháin a chasadh agus amhrán sciopaidh freisin.
Stair.
Is téarma é ‘sean-nós’ a tháinig chun cinn le linn athbheochaint na Gaeilge le bunadh Oireachtas na Gaeilge, nuair a cuireadh tús le comórtais amhránaíochta mar chuid den fhéile. Bhí lucht an Oireachtais ag iarraidh idirdhealú a dhéanamh idir an amhránaíocht dhúchasach (an ‘sean-nós’) agus an cineál amhránaíocht a gcloisfí thart timpeall ar an bpianó i seomraí suite na meán-aicme (an ‘nós nua,’ cheapfá) ag an tráth sin.
Ainm.
Inniu tá an téarma ‘sean-nós’ á úsáid go forleathan, ach ní léir go bhfuil mórán ar bith céille leis.
a>) agus e ag casadh amhráin ar an sean nós.
Is é tuairim amhránaíthe áirithe nár cheart an téarma ‘sean-nós’ a úsáid ar chor ar bith.
Oideolaíocht.
Is ealaín ar leith í amhránaíocht sean-nós. Mar sin, ceapann daoine áirithe nach féidir ealaín a mhíniú don té nach bhfuil sí aige nó aici, ach níor chuir sin stop le ranganna áirithe.
Naisc Sheachtracha.
"Amhránaíocht Dhúchasach in Iarthar na hÉireann", Ollscoil na hÉireann, Gaillimh 2010 - 2011
*


Loch an Tairbeairt.
Is loch é Loch an Tairbeairt, ar Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Caolas Shódhaigh.
Is caolas é Caolas Shódhaigh ag scaradh na oileáin Sódhaigh Mór agus Sódhaigh Beag ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Loch A Siar.
Is loch é Loch A Siar, ar Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Túr Chliamhainn.
Is é Túr Chliamhainn eaglais ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Caisleán Abhainn Suidhe.
Is é Caisleán Abhainn Suidhe caisleán ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Eoghan Mac Giolla Bhríde.
Is údar Éireannach é Eoghan Mac Giolla Bhríde, a bhfuil dhá chnuasach gearrscéalta foilsithe aige - "Idir Feoil is Leathar" agus "Díbeartaigh".
Litríocht.
Scéalta iad atá lán le héirim, osréalachas, agus seanchas, lonnaithe in áiteanna ar fud na cruinne ó Ghaoth Dobhair go Guatamala.
Scannáin.
Bíonn Eoghan Mac Giolla Bhríde gníomhach i saol na scannánaíochta chomh maith, agus cláir á ndéanamh aige ag Éabhlóid. Bhí ceann amháin faoin gceoltóir John Doherty, ceann eile faoi Néilidh Mulligan agus Stiúrtha ag Eoghan Mac Giolla Bhríde.
Saol.
As an Charraic i nGaoth Dobhair d’Eoghan Mac Giolla Bhríde. Céim aige san Innealtóireacht Shibhialta.


Caolas na Hearadh.
Is caol é Caolas na Hearadh, idir na oileáin Uibhist a-Tuath agus Hearadh.


Cló na Hearadh.
Is bréidín lámhfhillte é Cló na Hearadh déanta ar na Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Feannagan.
Is modh na saothrú arúil é Feannagan.


Heather Locklear.
Is aisteoir Meiriceánach í Heather Deen Locklear, a rugadh ar an 25 Meán Fómhair 1961.


Patrick Duffy.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é Patrick George Duffy, a rugadh ar an 17 Márta 1949.


Micreanáisiún.
Is Micreanáisiúin eagrais atá ag éileamh a bheith náisiúin neamhspleácha ach cé nach n-aithnítear iad ag na rialtais ar an domhan nó móra eagraíochtaí idirnáisiúnta. Siad ann minic i shíl amháin le aon bhaint leis an domhan fisiceach.


Fiach Mac Aodha Ó Broin.
Bhí Fiach Mac Aodha Ó Broin ina rí ar Chill Mhantáin, agus bhí clú ar a fhriotaíocht i gcoinne riail na Sasanach agus a chabhair le héalú Aodh Rua Ó Dónaill.


Mise agus Pangur Bán.
Is dán Sean-Ghaeilge é "Mise agus Pangur Bán". Tagann sé ó lámhscríbhinn dhathmhaisithe. Meastar go ndearna manach Éireannach san ochtú haois é. Tá an leabhrán le feiceáil in Stift Sankt Paul im Lavanttal, mainistir Bheinidicteach san Ostair.
Stair.
Scríobhadh an lámhscríbhinn i mainistir Reichenau nó Gallen (an mhainistir ar bhunaigh Naomh Gall í, sa bhliain 612).
Scéal.
Tá cúpla míniú don dán. Míniú amháin:D'imigh an manach ainaithnid a scríobh an dán as Éirinn go dtí Caergybi ('Holyhead') chun dul ar aghaidh go dtí an Eoraip. Ar a shlí ó dheas dó is cosúil gur chuir sé aithne ar an gcat bán sa Bhreatain Bheag. Ghlac an manach leis mar chompánach bóthair. Éireannach dílis ab ea é, áfach, agus do bhain sé feidhm as an aidiacht 'bán' chun cruth na Gaeilge a chur ar 'Pan-gŵr' mar ainm.
Leagán nua-Ghaeilge.
Mise agus Pangur bán,
mo mheanma féin i mo shain-cheird.
ag mo leabhrán, ag tuiscint go dícheallach;
Nuair a bhímid, scéal gan scís,
inár teach, sinn araon go haonarach,
rud a dtugaimid ár mbeartaíocht dó.
De ghnáth, ar uairantaibh, tar éis greasaibh galacha
agus mé, titeann i mo líon féin
dlí doraidh is deacair a thuiscint.
greamaím féin i bhféighe an fheasa
mo rosc réil, cé go bhfuil sé an-lag.
Tá áthas air a dhul go tapa
nuair a ghleanann luch ina chrúb ghéar;
nuair a thugaim ceist dhoraidh dhil
Cé go mbeimis go deimhin ar uaireantaibh
is maith le ceachtar a dhán;
na hoibre a dheineann sé gach aon lá;
Leagan sa tSean-Ghaeilge.
Messe ocus Pangur bán,
Ó ru biam, scél cen scís,
os mé, du-fuit im lín chéin
maith la cechtar nár a dán;
for mu mud céin am messe.


Dónall Ó Briain.
Ba é Dónall Ó Briain an mac is óige de Conchobhair Ó Briain, Iarla Thuamhumhan agus Úna Ní Bhriain. Phós sé Mhuire Catherine NicGearailt, iníon le Gearóid Mac Gearailt, Iarla Deasmhumhan agus Eleonar de Buitléir. Bhí Ó Briain ina bhall den Chomhairle Uachtarach Chónaidhm na Caitliceach Chill Chainnigh agus cruthaíodh 1ú Bíocúnta an Chláir agus 1ú Barún Mhaigh Fhearta i 1662.


Pangur (ainm).
Leasainm de ghnáth é Pangur (nó más cat atá i gceist, "Pangur Bán b’fhéidir). Níl an bhrí nó na fréamhacha soiléir Bhí Pangur luaite sa lámhscríbhinn dhathmhaisithe “Mise agus Pangur Bán” san ochtú haois. Mar sin, b’fhéidir 'pan-gŵr' (Breatnais do 'bán-fear') atá i gceist anseo. Nó b’fhéidir go bfhuil an bhrí “folláin” ag baint leis, sa chiall 'Hen grefft y pannwr' (Breatnais).
Nó b’fhéidir go bfhuil brí eile ann.


Pangur Bán (Beochan ag Edith Pieperhoff).
Is beochan é "Pangur Bán", ag Edith Pieperhoff, bunaithe ar an dán cáiliúil Sean-Ghaeilge.
Bhí saol crua ag na manaigh in Éirinn fadó agus iad i mbun peannaireachta. Ach bhí saol na samhlaíochta acu freisin agus is dá pheata cait a chum an manach an dán.


Cobbe.
Is cuid d’oidhrí dúiche na hÉireann é teaghlach Cobbe. Tá stair suntasach ag an teaghlach, agus tháirg sé roinnt polaiteoirí mór-le-rá Éireannacha: airí, scríbhneoirí, gníomhaithe agus saighdiúirí, cuir i gcás Frances Power Cobbe, scríbhneoir agus leasaitheoir sóisialta, agus an Ginearál Alexander Cobbe, faighteoir Chros Victoria.
Stair Teaghlaigh.
Ba é bunaitheoir an teaghlaigh in Éirinn Cobbe Charles Cóbbe, Ardeaspag Bhaile Átha Cliath agus príomháidh Éireann, a bhí ina shéiplíneach viceregal lena chol ceathrair Charles Paulet, 2 Diúc Bolton an Leifteanant Tiarna na hÉireann, d'aistrigh ó Winchester agus bunaíodh an Droichid Nua Eastát taobh amuigh mBaile Átha Cliath i 1736. D'fhan sé seo áras an teaghlaigh go dtí 1985, tar éis a bheith faighte ag Comhairle Contae Fhine Gall i socrú ar leith leis an teaghlach, a leanann é a choimeád ar bun mar áras an teaghlaigh.
Ba é bunaitheoir an teaghlaigh in Éirinn Cóbbe Charles Cóbbe, Ardeaspag Bhaile Átha Cliath agus príomháidh Éireann, a bhí ina shéiplíneach viceregal lena chol ceathrair Charles Paulet, 2 Diúc Bolton an Leifteanant Tiarna na hÉireann, d'aistrigh ó Winchester agus bunaíodh an Droichid Nua Eastát taobh amuigh mBaile Átha Cliath i 1736. D'fhan sé seo áras an teaghlaigh go dtí 1985, tar éis a bheith faighte ag Comhairle Contae Fhine Gall i socrú ar leith leis an teaghlach, a leanann é a choimeád ar bun mar áras an teaghlaigh.
Ba é an mac Ard-Easpag Thomas Charles Cóbbe Cóbbe MP (1733-1815), a bhí ag an predeceased a ua, Charles Cóbbe MP (1756-1798). Ba é an ua mhór-Ard-Easpag Cóbbe Charles Cóbbe (1781-1857) atá suntasach go príomha mar dhuine a choimeád dialanna fairsing chronicling saol an tiarna talún tuaithe agus a chuid tionóntaí. Chaith sé go hachomair san India faoi Arthur Wellesley, ina dhiaidh sin an Diúc Wellington. Deartháir óg an Charles diarist Cóbbe ar, Thomas Alexander Cóbbe, phós an Begum Nuzeer, ingen Aziz Khan de Kashmir, mar chuid den uasal Indiach, agus trádáilte indeagó go dtí an Bhreatain i dteannta a bheith ag obair sa Chuideachta an India Thoir.
Le déanaí, tá an teaghlach teacht ar aird mar an possessors na portráidí Cóbbe, a éileofar a bheith ar an phortráid amháin fágtha de William Shakespeare péinteáilte ó shaol, a bhfuil spreag díospóireacht scholastic suntasach.
Cóbbs eile agus Cóbbes in Éirinn.
Léiríonn taifid ginealais a bheith ann na dteaghlach Cóbb agus Cóbbe eile in Éirinn, lena n-áirítear dídeanaithe Fraince le linn na lonnaíochtaí nUgóineach in Éirinn a chuir fúthu i Cúil an tSúdaire, Contae Laoise.


Scrabble.
Cluiche boird is ea Scrabble. Modh an chluiche ná focail a chuir ar an gclár ar bhealach cosúil le crosfhocal. Is féidir le suas le ceathrar imreoir páirt a ghlacadh sa chluiche. Faigheann gach imreoir líon teoranta litreacha (7 nó 8 de ghnáth). Duine a ndiaidh a chéile, caithfidh na himreoirí iarracht a dhéanamh focail bhailí a dhéanamh leis na litreacha atá acu, agus iad a nascadh leis na focail atá ar an gclár roimhe. Braitheann luach na bhfocail ar luach na litreacha (tá luach níos airde ar litreacha atá níos annaimhe) agus ar na cearnóga bisigh a iolraíonn scór litreach nó scór an fhocail iomláin. Is é cuspóir an chluiche an scór is airde a fháil.
Cuireadh faiche imeartha trí thoiseach leis an bun-choincheap seo i Scrabble3D. San leagan seo is féidir focail a chuir ón tulra go dtí an cúlra chomh maith le ó thuas go thíos agus ó thall go anall. Tá níos mó cearnóga, dá bhrí sin is féidir an tacar litreacha a iolrú, agus freisin níor mó féidearthachtaí chun teaglaim a chruthú. Ní bhíonn lorg láthair maith chun focal a chuir chomh tábhachtach agus atá sé sa ghnáth cluiche toisc gur féidir Scrabble a chuir níos minice.
Dar ndóigh is féidir gnáth chluiche a imirt sa mhodh 2-D ar clár imeartha le 15x15 cearnóg nó Sárscrabble le clár 21x21, nó clár ar do rogha féin. Is féidir gach gné den gcluiche a chumrú: is féidir líon agus luach na litreacha, an foclóir atá le n-úsáid, teanga an roghchláir agus dar ndóigh dath agus cló agus araile a roghnú.
Is féidir an cluiche a imirt in aghaidh an ríomhaire, le himreoirí eile ar an ríomhaire céanna nó trasna an idirlíon le daoine eile. Is féidir freisin imreoirí eile a aimsiú ar fhreastalaí cluichí agus rangú a bhaint amach. Is féidir le cluiche ar an bhfreastalaí a bheith aisioncronach, sé sin le rá nach gá do gach imreoir a bheith logáilte isteach chun go ndéanfadh imreoir a bheart. Sa bhreis ar sin, tig le daoine eile a bheith ag faire ar an gcluiche, agus gan amhras tá an iliomad bealach ann chun cumarsáid a dhéanamh.
Tá an suiteáil thar a bheith éasca, agus tá sé ar chumais an chláir nuashonraithe agus comhaid bhreise a íosluchtú.


Nóirín Ní Riain.
Is t-amhránaí í Nóirín Ní Riain as Contae Luimnigh.
Beathaisnéis.
Rinne Nóirín Ní Riain staidéar i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh faoi Seán Ó Riada. Mar leanbh, thug sí cuairt ar Mhainistir Ghleann Stáil. Níos déanaí sna 1980idí, rinne sí ceirnín le cór na manach as Mainistir Ghleann Stáil. Mar sin tá spéis leanúnach aici san amhránaíocht ar an sean-nós agus amhránaíocht reiligiúnach.
Bhailigh Pilib Ó Laoghaire cuid mhaith fonn ceoil sna Déise nuair a bhí sé sna fichidí: thug sé an bailiúchán seo don amhránaí Nóirín Ní Riain. As sin, rinne sí an ceirnín Stór amhrán i 1988.
Scríobh Nóirín Ní Riain leabhair do leanaí freisin.


Nell Ní Chróinín.
Amhránaí sean-nóis as Gaeltacht Mhúscraí, Contae Chorcaí is ea Nell Ní Chróinín (a rugadh sa bhliain 1990).
Sean-Nós.
As an gCoill Mhór, Béal Átha an Ghaorthaidh, ach de shliocht Chúil Aodha is ea Nell Ní Chróinín. D’fhreastail sí ar a céad Oireachtas nuair a bhí sí deich bliana d’aois.
Is léir gur spreag an tOireachtas a suim sa sean-nós agus sise ina cailín óg: “Is de thoradh an Oireachtais gur tugadh an deis domsa casadh le cuid de na hamhránaithe, rinceoirí, filí, cumadóirí agus carachtair mhóra atá imithe uainn anois ar shlí na fírinne”.
Sa bhliain ina dhiaidh sin, thosaigh Nell féin ag canadh, agus chuaigh amhránaithe áitiúla cosúil le Máire Ní Chéilleachair agus Eoiní Maidhcí Ó Suilleabháin i bhfeidhm go mór uirthi. D’éirigh go han-mhaith léi i gcomórtais amhránaíochta as sin amach, agus bhuaigh sí duais Fhleadh Cheoil na hÉireann faoi dhó ina catagóir aoise sna blianta 2005 agus 2006.
Sa bhliain 2008, fuair Nell bonn sa chomórtas Oireachtais d’amhránaithe faoi 35 bliana d’aois (Corn Cuimhneacháin Sheáin Óig Uí Thuama). Ghnóthaigh sí an chéad áit sa chomórtas céanna sa bhliain 2010.
Cháiligh an bua sin í don chomórtas a dtugtar "Comórtas na mBan" air, ‘Corn Phádraig Mhic an Rí’, comórtas a bhuaigh sí an bhliain sin.
Mar thoradh ar bhua Nell i gComórtas na mBan, bhain sí áit amach i gCorn Uí Riada, príomh-chomórtas an Oireachtais, don bhliain 2011. Ghlac sí páirt, ag canadh ‘Cath Chéim an Fhia’ agus ‘An Cailín Aerach’, ach bhuaigh Jimmy Ó Ceannabháin an comórtas.
Sa bhliain 2014, bhain sí an chéad áit i gcomortas Chorn Uí Riada.
TG4.
I gcaitheamh na mblianta, bhí Nell Ní Chróinín le feiscint ar mórchuid cláracha teilifíse mar aoi-amhránaí.
Bhí sí le feiceáil sa sraith TG4,
Oideachas agus Obair.
Rinne sí stáidéar i gColáiste Mhuire gan Smál, Ollscoil Luimnigh, agus bhain sí céim amach san Oideachas (B.Ed.) sa bhliain 2010. I láthair na huaire, tá sí ag múineadh i nGaelscoil Uí Drisceoil, Dún Citil, Gleann Maghair, Co Chorcaí.


Srómaigh.
Is oileán é Srómaigh, in ngar den Hearadh, Comhairle nan Eilean Siar.


Naomh Feargal.
Ardeaspag Salzburg na hOstaire ab ea Feargal san ochtú aois.


Eilean Mhealasta.
Is oileán é Eilean Mhealasta, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar.


Douglas Haig.
Ba marascal machaire Briotanach é Douglas Haig (19 Meitheamh 1861 – 29 Eanáir 1928).


Nan Tom Teaimín.
Is amhránaí ar an sean-nós agus moltóir le hOireachtas na Gaeilge í Nan Tom Teaimín (nó Nan Tom Taimín de Búrca). Buaiteoir ar Chorn Uí Riada, Corn na mBan faoi dhó ba í (1998 agus 2000). D’fhreastail sí ar a céad Oireachtas nuair a bhí sí ocht mbliana bliana d’aois. Is léir gur spreag an tOireachtas a suim sa sean-nós agus sise ina cailín óg. Is moltóir le hOireachtas na Gaeilge le fada í.
TG4.
Thar na blianta, tháinig Nan Tom Teaimín ar mórán chláir teilifíse mar aoi-amhránaí
Tá Nan Tom Teaimín le feiceáil, mar shampla, sa sraith TG4,
"Traditional Songs from Connemara".
Ba é an chéad dhlúthdhiosca ó Nan Tom Teaimín. Dar le Cló Iar-Chonnachta, “is léir ón dlúthdhiosca seo go luíonn dúchas an cheoil agus na n-amhrán go domhain i Nan”. Tá deich rianta in iomlán ar an albam seo, ocht n-amhrán ar an sean nós agus dhá bhailéad Béarla. (Tagairt: CICD 149)


Bonnán Ceo.
Is fógra fuaime é bonnán ceo a úsáidtear mar rabhadh do mhairnéalaigh in aimsir cheobhránach. Úsáidtear iad nuair bhíonn an infheictheacht lag. Bhíodh a lán bonnán ceo á n-úsáid ach de réir mar a tháinig feabhas ar an teicneolaíocht tháinig laghdú ar úsáid na mbonnán ceo. Is minic a bhíonn siad ar thithe solais. Tá na cinn mhóra chumhachtacha ar nós an "Diaphone" tar éis dul in éag agus na cinn a úsáidtear anois is cinn leictreacha iad.


Rinn an Róistigh.
Tá Rinn an Róistigh (Béarla: "Roche's Point") suite ar bhéal Chuan Chorcaí, in Éirinn. Tá teach solais ann ón mbliain 1817 chun cabhrú leis na mairnéalaigh a bhíonn ag taisteal go Corcaigh. Nuair a tháinig an "RMS Titanic" go Corcaigh sa bhliain 1912 chun daoine a bhailiú ón gCóbh ("Queenstown" ag an am) stop an long ag Rinn an Róistigh, agus tháinig bád níos lú amach chuig an Titanic le paisinéirí. Is ceantar beag é tuairim is 40 míle ó Chathair Chorcaí.
An Teach Solais.
Tógadh an teach solais sa bhliain 1817. Sa bhliain 1864 cuireadh clog ann mar rabhadh do mhairnéalaigh i rith drochaimsire agus nuair a bhí ceo ann. Cuireadh "Diaphone" ann sa bhliain 1949 mar bhonnán ceo. Baineadh na hoibrithe sa bhliain 1995 nuair a rinneadh teach solais uathoibríoch as. Cuireadh bonnán ceo leictreach ann in ionad an Diaphone le raon ceithre mhuirmhíle. Cuireadh deireadh le gach bonnán ceo in Éirinn ar 11 Eanáir, 2011 mar gheall ar theicneolaíocht nua. Bíonn splanc ag an solas uair amháin gach trí soicind i rith na hoíche agus nuair a bhíonn an infheictheacht lag. Tá raon 20 muirmhíle ar an solas. Tá Coimisinéirí Soilse na hÉireann i gceannas na dtithe solais in Éirinn.


Paul Cézanne.
Ealaíontóir Francach ab ea Paul Cézanne (19 Eanáir 1839 – 22 Deireadh Fómhair 1906).


Claude Monet.
Ealaíontóir Francach ab ea Oscar-Claude Monet, (14 Samhain 1840 – 5 Nollaig, 1926).


Eaglais Aspalda na hAirméine.
Is eaglais náisiúnta na hAirméine í Eaglais Aspalda na hAirméine. Eaglais sean-oirthearach atá gaolta le Eaglais Coptach na hÉigipte agus nach bhfuil i gcomhmaoin le hEaglais Cheartchreidmheach na Rúise. Tá tuaraim is 16 milliún baill den eaglais san Airméin, sa Tuirc agus i measc pobal Airméineach ar imirce ar fud na cruinne.


Brian Ó Baoill.
Is údar agus feachtasóir Gaeilge agus gníomhaí pobail é Brian Ó Baoill.
Saol.
I mBealach an Doirín ar theorainn Mhaigh Eo agus Ros Comáin a tógadh Brian Ó Baoill. Is i nGaeltacht Chois Fharraige atá formhór a shaoil caite aige.
Chaith Brian Ó Baoill mí sa phríosún nuair a dhiúltaigh sé ceadúnas teilifíse a cheannach mar agóid in aghaidh an easpa clár Gaeilge a bhí ar RTÉ ag an am.
Chaith Brian Ó Baoill seal ag obair i Londain agus i gCeanada freisin.
Bhi Brian Ó Baoil ina chéadmholtóir ag Glór na nGael.


Coimisinéirí Soilse na hÉireann.
Tá Coimisinéirí Soilse na hÉireann (Béarla: "Commissioners of Irish Lights" (CIL)) i gceannas na dtithe solais in Éirinn.


Coláiste Ríoga na Máinlianna in Éirinn.
Institiúid um oideachas leighis i mBaile Átha Cliath na hÉireann é Coláiste Ríoga na Máinlianna in Éirinn nó Coláiste Ríoga na Máinleá in Éirinn (Béarla: "The Royal College of Surgeons in Ireland (RCSI))", agus tá sé lonnaithe ar Fhaiche Stiabhna.


Txillardegi.
Teangeolaí, polaiteoir, agus scríbhneoir Bascaise ab ea José Luis Álvarez Enparantza (27 Meán Fhómhair 1929 – 14 Eanair 2012), nó Txillardegi, mar ab fhearr aithne air. Saolaíodh i San Sebastián (sa Spáinn) é, ach níor fhoghlaim sé an Bhascais nó go raibh sé 17. Mar sin féin, ghnóthaigh sé cáil mar dhuine de na daoine ba mhó tionchar ar náisiúnachas agus ar chultúr na mBascach sa dara leath den 20ú aois.
Saothar liteartha agus acadúil.
Dhein "Álvarez Enparantza" (nó "Emparanza", mar a chuirtí Spáinnis ar shloinneadh a mháthar ar uairibh) staidéar ar an innealtóireacht i mBilbao, agus ar an teangeolaíocht i bPáras. Sa bhliain 1957, dhein "ball comhfhreagrais" den "Euskaltzaindia" (Academia de la Lengua Vasca, Acadamh na Bascaise) de, agus ghlac an tAcadamh le formhór a chuid mholtaí maidir leis an ortagrafaíocht agus leis an morfeolaíocht do chaighdeán na Bascaise. Sa bhliain 1993, dhein ball de Choimisiún na Foghraíochta de chuid an Acadaimh de. Moladh dhá uair é mar bhall iomlán d'"Euskaltzaindia", ach diúltaíodh dó ar chúiseanna polaitiúla. Nuair a bhí sé le moladh don tríú huair, dhiúltaigh sé féin don mholadh.
Teangeolaí agus scríbhneoir aitheanta ab ea é chomh maith, agus d'úsáideadh sé na hainmneacha cleite "Larresoro", "Igara" agus "Usako". Is mó leabhar dá chuid atá foilsithe, don chuid is mó faoin mBascais agus faoi ghramadach na teangan. Tá úrscéalta agus aistí polaitiúla scríte chomh maith aige. Deirtear i leith a shaothair "Leturiaren egunkari ezkutua" (1957) gurb é an chéad úrscéal nua-aimseartha a scríobhadh as Bascais, agus is líne shoiléir é a dheineann dhá leath de litríocht na Bascaise. I measc na nithe eile a scríobh sé tá na húrscéalta "Haizeaz bestaldetik" (1979) agus "Putzu" (1999); na haistí clúiteacha "Huntaz eta hartaz" (1965), "Hizkuntza eta pentsakera" (1972) agus "Euskal Herria helburu" (1994), agus na leabhair acadúla "Euskal fonologia" (1980), "Euskal azentuaz" (1984) agus "Elebidun gizartearen azterketa matematikoa" (1984).
Sa bhliain 1968 bhuaigh sé duais "Txomin Agirre" as an úrscéal "Elsa Scheelen". Bhuaigh sé duais "Andima" i gCaracas sa bhliain 1969 chomh maith, as leabhair ar mhúineadh na matamaitice. Bhuaigh sé an "Silver Lauburu" as an leabhar "Euskal Gramatika" i mBilbao sa bhliain 1980.
Sna 1970í, bhí Txillardegi ar dhuine de chomhbhunaitheoirí Euskal Herrian Euskaraz, gluaiseacht na Bascaise. Sa bhliain 1982 thosnaigh sé ag léachtóireacht i nOllscoil Thír na mBascach, dhein ollamh emeritus de chuid na hOllscoile sin de ina dhiaidh sin.
I mbunachar "Inguma", comhphobal eolaíoch agus intleachtúil na mBascach, tá tagairtí d'oiread le 122 earraí (páipéirí, leabhair, léachtaí, srl) a chruthaigh Txillardegi.
Gníomartha polaitiúla.
Ball de Pháirtí Náisiúnach nam Bascach (PNV) ab ea é nuair a bhí sé óg; bhí sé go gníomhach ar son chosaint agus staidéar na Bascaise mar bhunús féiniúlacht na mBascach.
Tháinig díomá air leis an PNV, agus ina dhiaidh sin, bhí sé ar dhuine de bhunaitheoirí ETA sa bhliain 1959, mar aon le grúpa de náisiúnóirí óga, agus bhí sé le haithint mar cheann bhrainse chultúrtha na gluaiseachta. Sa bhliain 1961 theith sé ar a choimeád agus mhair sé i bPáras agus sa Bhruiséil; d'fhill sé sa bhliain 1967. Sa bhliain 1976, i bpáirt le Iñaki Aldekoa, bhunaigh sé páirtí polaitiúil, Euskal Sozialista Biltzarrea (ESB: Congreso de Socialistas Vascos, Chomhdháil Shóisialacha na mBascach).
Ghlac Txillardegi páirt i mbunú Herri Batasuna sa bhliain 1977, agus toghadh ina sheanadóir é i gcomhghuaillíocht abertzale sa chéad toghchán.
Ó tháinig sé ar an tuiscint nach raibh éifeacht chóir leis an gcoimhlint armtha, bhí sé gníomach tamall i nAralar, agus ina dhiaidh sin chuir sé faid idir é féin agus an choimhlint armtha nuair a ghlac an pháirtí páirt i ngíomh páirtíochta leo siúd a fhulaing an foiréigean ó ETA, ócáid a eagraigh rialtas Thír na mBascach. Sheasamh sé i dtoghcháin na gcathrach mar chuid den chomhghuaillíocht Ezker Batua Berdeak (Izquiera Unida - Verdes, An Eite Chlé Aontaithe - na Glasaigh). Sa toghchán ginearálta sa bhliain 2008, d'fhógair sé go mbeadh sé ina iarrthóir don Seanad don pháirtí Eusko Abertzale Ekintza (Acción Nacionalista Vasca, Gníomh Náisiúnach na mBascach) do cheantar Guipúzcoa.


Rainis Eilean Mór.
Is oileán é Rainis Eilean Mór, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Eilean Chearstaidh.
Is oileán é Eilean Chearstaidh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar.


Fuaigh Beag.
Is oileán é Fuaigh Beag, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar.


Fuaigh Mór.
Is oileán é Fuaigh Mór, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar.


Topher Grace.
Is aisteoir Meiriceánach é Christopher John "Topher" Grace, a rugadh ar an 12 Iúil 1978.


Bruno Mars.
Is amhránaí agus scríbhneoir amhráin é Bruno Mars a rugadh faoin ainm Peter Gene Hernandez ar an 8 Deireadh Fómhair 1985. Rugadh agus tógadh i Honolulu, Hawaii é. Thosaigh sé ag canadh nuair a bhí sé óg agus tar éis scoil bhog sé go Los Angeles.


Nollaig Ní Laoire.
Tá clú ar Nollaig Ní Laoire mar amhránaí ar an sean-nós.
Beathaisnéis.
Tá Nollaig Ní Laoire as Dún Doire, gar go leor do Ráth Chairn i gContae na Mí. Tá an ceol ó dhúchas i ó Ghaeltacht na Mí, agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta é.
Tá Nollaig Ní Laoire ag múineadh i nGaelscoil na Cille I gCill Dhéagláin.
Amhránaí.
Buaiteoir Chorn Uí Riada i 2010 ba í.
Ba í Nollaig Ní Laoire an duine is óige riamh a bhuaigh Corn Uí Riada, is an chéad duine riamh as Contae na Mí a bhuaigh an corn sin.
Rinneadh roinnt clár a raibh sé d'aidhm acu (ar TG4 agus ar Raidió na Gaeltachta) agus í ag casadh amhrán ar an Sean-nós (amhránaíocht).
Bhí Nollaig Ní Laoire ina aoi-amhránaí ar Amhráin is Ansa Liom ar TG4 i 2011 is í cur síos ar na hamhráin is fearr leí, ar an stíl cheoil is ansa leí agus ar foinse na n-amhrán atá aici.


Jason Statham.
Is aisteoir Sasanach é Jason Statham (a rugadh ar an 12 Meán Fómhair 1967).


Pabaigh Mór.
Is oileán é Pabaigh Mór, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Bhacsaidh.
Is oileán é Bhacsaidh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Eilean Chaluim Chille.
Is oileán é Eilean Chaluim Chille, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Eilean Liubhaird.
Is oileán é Eilean Liubhaird, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Eilean Stocainis.
Is oileán é Eilean Stocainis, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar.


Hilary Swank.
Is aisteoir Meiriceánach í Hilary Ann Swank, a rugadh ar an 30 Iúil 1974.


Pearse Hutchinson.
File, craoltóir, agus aistritheoir Éireannach ab ea Pearse Hutchinson (1927 – 14 Eanáir 2012).
Saol.
Rugadh Hutchinson i nGlaschú na hAlban. Bhí a athair, Harry, ina chlódóir agus ina chisteoir ag Sinn Féin i nGlaschú agus chaith sé tamall ina phríosúnach i gcampa Frongoch i 1919-21. Ba de shliocht Thír Chonaill a mháthair, Cathleen Sara a rugadh i Cowcaddens, Glaschú. Fuair Harry post i mBaile Átha Cliath sa Mhalartán Saothair, agus in Oifig an tSoláthair ina dhiaidh sin, tar éis do Cathleen litir a chur chuig Éamon de Valera.
Cúig bliana d'aois a bhí Pearse nuair a chuaigh an teaghlach go Baile Átha Cliath, agus cuireadh ar an rolla i Scoil Éinne é, an gasúr deireanach a cláraíodh inti sular dúnadh í. D'fhreastail sé ar scoil na mBráithre ar Shráid Synge ina dhiaidh sin mar ar fhoghlaim sé Gaeilge agus Laidin. Chuaigh sé go Coláiste na hOllscoile sa bhliain 1948 mar ar fhoghlaim sé Spáinnis agus Laidin.
Foilsíodh dánta dá chuig san iris "The Bell" sa bhliain 1945 agus chuaigh turas chun na Spáinne agus na Portaingéile sa bhliain 1950 i bhfeidhm go mór air. Chuir sé aithne ar Galicia den chéad uair agus ar dheisceart na Spáinne, réigiún Andalucia. Bhí sé go mór faoi dhraíocht ag an tírdhreach agus ag saothar na bhfilí Lorca, Prados agus Cernuda.
Bheartaigh sé ar dhul a chónaí sa Spáinn an bhliain dár gcionn, ach níor éirigh leis aon obair a fháil i Madrid. Fuair sé post mar aistritheoir san Oifig Idirnáisiúnta Saothair sa Ghinéiv, agus mhéadaigh ar a theagmháil le muintir Galicia, dream a raibh a dteanga faoi chois ag Franco. D'fhoghlaim sé Ollanais nuair a thug cara cuireadh chun na hOllaine dó.
Ar ais leis go hÉirinn sa bhliain 1953, agus dhírigh sé níos mó ar fhilíocht na Gaeilge - foilsíodh dánta dá chuid san iris "Comhar" sa bhliain 1954.
Chuaigh sé ar ais chun na Spáinne agus d'fhoghlaim sé Catalóinis agus níos mó den Ghailísis, chuir sé aithne ar fhilí Catalónacha ar nós Salvador Espriu agus Carles Riba. Tar éis tamaill d'fhill sé ar Éirinn ach bhí sé ar ais i mBarcelona i 1961 agus é gafa i gcónaí le filíocht na gCatalónach - bhí Franco i réim i gcónaí agus géarleanúint á dhéanamh aige ar theangacha mionlaigh na Spáinne.
Foilsíodh a chéad leabhar, aistriúchán ar 30 dán le Josep Carner, sa bhliain 1962. Tá cuid de na haistriúcháin seo le fáil ina leabhar "Done into English".
Ba sa bhliain 1963 a foilsíodh an chéad chnuasach dá shaothar féin, "Tongue Without Hands" (tagairt don eipic Spáinneach "El Cid") ag "Dolmen Press". Tar éis dó deich mbliana a chaitheamh sa Spáinn d'fhill Hutchinson ar Éirinn i 1967, agus an fhilíocht agus an iriseoireacht mar shlí bheatha aige. Foilsíodh "Faoistin Bhacach", cnuasach dánta i nGaeilge, i 1968, agus cnuasach Béarla, "Expansions", an bhliain dár gcionn. Aistriúcháin atá sa chnuasach "Friend Songs" (1970, dánta ón mheánaois a scríobhadh i nGailliphortaingéilis). Foilsíodh dhá leabhar eile dá dhánta i mBéarla "Watching the Morning Grow", agus "The Frost is All Over", sna seachtóidí.
Ghlac Hutchinson le Comhaltacht sa bhFilíocht in Ollscoil Leeds i mí Dheireadh Fómhair 1971, ar mholadh an Ollaimh A. Norman Jeffares. Cuireadh i leith Jeffares go raibh sé claonta i leith an Éireannaigh ach tarraingíodh an liamhain sin siar níos déanaí. Trí bliana a chaith Hutchinson sa chomhaltacht agus cuireadh eagrán iomlán d'iris thábhachtach filíochta na hOllscoile, "Poetry & Audience" amach mar eagrán teoranta agus gan ann ach a chuid filíochta.
Ó 1977 go 1978 bhí an clár "Óró Domhnaigh" á chur le chéile agus á láithriú aige, clár ina raibh meascán d'fhilíocht, de cheol agus de bhéaloideas, ar an stáisiún raidió náisiúnta RTÉ. Bhí colún seachtainiúil Gaeilge san iris "RTÉ Guide" ar feadh deich mbliana. Foilsíodh cnuasach eile dá chuid aistriúchán, liricí seanGhaeilge a d'aistrigh sé i gcomhar le Melinta Cataldi go hIodáilis. I 1989, tháinig cnuasach nua Béarla amach, "Climbing the Light", ina raibh aistriúcháin ón nGaeilge, ón Iodáilis agus ón Ghailisís, chomh maith le leabhar filíochta Gaeilge, Le Cead na Gréine. Aistriúcháin i mBéarla ar dhánta Gaeilge a bhí sa chnuasach "The Soul that Kissed the Body" (1990). "Barnsley Main Seam" (1995) an t-ainm a bhí ar chnuasach i mBéarla a foilsíodh i 1995.
Bhí sé ina chomheagarthóir agus ina bhunaitheoir ar an iris litríochta "Cyphers", agus bronnadh Gradam an Bhuitléirigh air ar son son a chuid scríbhneoireachta sa bhliain 1969. Rinneadh ball den Aos Dána de agus bronnadh cnuas air a chuir ar a chumas leanúint ar aghaidh leis an scríbhneoireacht.
Fuair sé bás ar an 14 Eanáir, 2012.


Róisín Elsafty.
Tá aithne ar Róisín Elsafty mar amhránaí ar an sean-nós.
Beathaisnéis.
Is de shliocht Gael-Éigipteach Róisín Elsafty í agus iníon le Treasa Ní Cheannabháin ó Chontae na Gaillimhe agus le Saber Elsafty, dochtúir Égipteach. Is deirfiúr le Naisrín Elsafty í.
Teaghlach ilchultúrtha agus dáchreidmheach a bhí ann agus dhéantaí idir Nollaig agus Eid ul-Fitr (deireadh Ramadan) a cheiliúradh. Bhuail na tuismitheoirí le chéile agus iad ag obair sa Danmhairg agus phós i bparóiste Chill Chiaráin. Chuaigh an chlann ar scoil sa cheantar agus idir Ghaeilge agus Bhéarla ar a dtoil acu.
Tá an ceol ó dhúchas i, agus is minic cloiste ag féilte agus i gcuideachta é. Rinneadh roinnt clár a raibh sé d'aidhm acu (ar TG4 agus ar Raidió na Gaeltachta) agus í ag casadh amhrán ar an Sean-nós.
Tá baint ag Róisín agus a muintir leis an Meán-Oirthear i gcónaí. Is feachtasóir ar son cearta daonna lena cuid ceoil í.


Treasa Ní Cheannabháin.
Rugadh agus tógadh Treasa Ní Cheannabháin i gCill Chiaráin i gConamara, ach tá sí ina cónaí le roinnt mhaith blianta anois i mBearna. Chaith sí an chuid is mo dá saol ag múineadh scoile.
Tá sí ag casadh amhráin ó bhí sí ina cailín beag bídeach agus chuir sí suim mhór san amhránaíocht ar an sean nós i dtús na 70óidí nuair a chuaigh sí ag an Oireachtas i mBaile Átha Cliath.
Bhain sí amach a lán duaiseanna san amhránaíocht ar an Sean Nós, ag féilte, fleadhanna agus an t-Oireachtas. Bhuaigh sí Corn na mBan i 1995 agus an dara h-áit i gCorn Uí Riada sa mbliain céanna.
Tá go leor ceárdlainn amhránaíocht ar an Sean Nós tugtha aici ag féilte síos thríd na blianta. Ina measc; scoil Acla, Féile Joe Éiniú, Scoil Dhúglais De hÍde agus thar lear.
Tá Treasa pósta le Dr. Elsafty ón Éigipt. Tá triúir iníon agus mac amháin acu agus tá amhráin ar an sean nós ar a dtoil ag na cailiní (féach ar Róisín Elsafty agus Naisrín Elsafty) agus duaiseanna bainte amach acu ag ríar mhaith féilte agus fleadhanna ó bhí siad an–óg.
Gníomhaí ar son chearta an duine.
Is gníomhaí cearta daonna í Treasa Ní Cheannabháin agus tá go leor dá h-ama tugtha aici chun aird a tharraingt ar chas truamhéileach na bPalistinigh agus tugann sí turais rialta don Phailistín go h-airid go Gaza.
Tá amhráin cumta ag Treasa Ní Cheannabháin faoin Iaráic agus an Phalaistín.
Sa bhliain 2008 coinneáladh Treasa Ní Cheannabháin agus a iníon, Naisrín Elsafty, tamall i n Gaza tar éis dóibh éalú thar teorainn isteach ón Éigipt le hairgead a bailíodh in Éirinn do theaghlaigh Phalaistíneacha.


Babez for Breakfast.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é "Babez for Breakfast". Scaoileadh é ar an 10 Meán Fómhair, 2010.


Na h-Eileanan Seunta.
Is oileán iad na h-Eileanan Seunta, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Eilean Mhuire.
Is oileán é Eilean Mhuire, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Tobey Maguire.
Is aisteoir Meiriceánach é Tobias Vincent "Tobey" Maguire, a rugadh ar an 27 Meitheamh 1975 i Santa Monica.


Garbh Eilean.
Is oileán é Garbh Eilean, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Eilean an Taighe.
Is oileán é Eilean an Taighe, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Conchobhair Ó Briain, Iarla Thuamhumhan.
Bhí Conchobhair Ó Briain an 3ú Iarla Thuamhumhan (1534-1581), Bhí an mac Donchadh Ó Briain, 2ú Iarla Thuamhumhan mac Conchobhair Ó Briain, Rí Thuamhumhan (b. 1539), agus Helen de Buitléir, iníon de Piaras de Buitléir, Iarla Urmhumhan. bhí faoi dhíospóid a cheart chun an Tiarnas na Thuamhumhan ag a uncail, Dónall Ó Briain. Throid sé le Séamus MacMuiris MacGearailt i 1569, agus theith chun na Fraince; ar ais go hÉirinn agus fuair logh, 1571, leis an athchóiriú a chuid tailte, 1573. Phós sé Úna Ní Bhriain, ingen Toirdealbhach Ó Briain, an príomhfheidhmeannach Mac Uí Bhriain Ara, agus bhí triúr mac; Donchadh Ó Briain, Iarla Tuadhmhumhan, Tadhg Ó Briain agus Dónall Ó Briain.


An t-Acha Mór.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é an t-Acha Mór


Adabroc.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Adabroc.


Aiginis.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Aiginis.


Capaillín Chonamara.
Is cineál capaill é Capaillín Chonamara ("Pónaí Chonamara" nó "Capall Chonamara" a thugtar orthu uaireanta) de bhunadh na hÉireann. Is i gceantar Chonamara a tháinig an cineál stuama seo capaill chun cinn. Tá cáil ar leith orthu a bheith sách beag agus lán fuinnimh.


Áird an Rubha.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Áird an Rubha. Bhí cónaí ar 443 duine in Áird an Rubha sa bhlian 2001. Bhí Gaoluinn na hAlbain ag 54% do dhaonra Áird an Rubha sa bhlian 2001.


Airidh a' Bhruaich.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Airidh a' Bhruaich.


Am Bac.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é am Bac.


Samuel Pepys.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea Samuel Pepys (23 Feabhra 1633 – 26 Bealtaine 1703).


Liam Twomey.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Loch Garman é Liam Twomey (Gaeilge: "Liam Ó Tuama") (rugadh é 3 Aibreán, 1967). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Rugadh é i gCloch na Coillte i gCorcaigh agus bhíodh sé ag cleachtadh mar Dhochtúir Teaghlaigh sula ndeachaigh sé isteach sa pholaitíocht sa bhliain 2002 mar TD neamhspleach. Chuaigh sé isteach i bhFine Gael i Meán Fómhair na bliana 2004. Tá triúr páisti air agus tá sé pósta ar Elizabeth O'Sullivan.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Robert Troy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Longphort-Iarthar na Mí é Robert Troy (Gaeilge: "Roibeárd de Treó"). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil. Sheas Troy in Olltoghchán 2016 agus toghadh arís é.


David Stanton.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Oirthear Chorcaí ó 1997 i leith é David Stanton (Gaeilge: "Daithí de Standún") (rugadh é 15 Feabhra, 1957). Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Stanton ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Arthur Spring.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chiarraí Thuaidh- Luimneach Thiar é Arthur Spring (Gaeilge: "Artúr Spring"). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tá Spring ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Dymphna Lonergan.
Acadóir agus údar Astrálach is ea an Dr Dymphna Lonergan. Éireannach ó cheart í agus í ar an dream is mó a tharraing aird an phobail ar úsáid na Gaeilge san Astráil sa 19ú haois.
Rugadh í i mBaile Átha Cliath, áit ar fhoghlaim sí Gaeilge ar scoil. Bhain sí amach an Astráil sa bhliain 1972, agus sa bhliain 1994 fuair sí MA ó Ollscoil Flinders san Astráil Theas as staidéar a rinne sí ar fhocail Ghaeilge i dtéacsanna Angla-Éireannacha. Bhronn Ollscoil Flinders PhD uirthi sa bhliain 2002 as a tráchtas "The Irish language in Australia". Faoi láthair tá sí ina léachtóir i Roinn Béarla Flinders.
Déanann sí Gaeilge a mhúineadh in Adelaide agus a shaothrú ar fud na tíre.
Saothar.
Tá a lán taighde déanta aici ar an rian a d'fhág an Ghaeilge ar Bhéarla na hAstráile, scéal a bhfuil dlúthbhaint aige le neart na teanga i measc inimirceach ó Éirinn ag an am. Tá Dymphna Lonergan ar dhream scoláirí, idir Astrálaigh agus eachtrannaigh, atá i mbun taighde ar theanga agus ar dhúchas na nGael san Astráil. Is é an saothar is tábhachtaí dá cuid "Sounds Irish: The Irish Language in Australia", leabhar a chuireann síos ar lorg stairiúil na Gaeilge ar ghnáthchaint agus ar litríocht na tíre.
Leabhair agus ailt.
• Lonergan, D. (2002).'Native Voices: Irish Language Speaking Characters in Thomas Keneally's "The Great Shame" and Christopher Koch's "Out of Ireland"' in "New Voices in Irish Criticism 3". Dublin, Ireland: Four Courts Press, lgh 88-93.
• Lonergan, D. (2003). 'An Irish-centric view of Australian English' in "Australian Journal of Linguistics", 23(2) lgh 151-159.
• Lonergan, D. (2003). 'Music out of their mouths: Irish language speakers in Colonial Australia' in "Australian Journal of Irish Studies, 3" lgh 23-32.
• Lonergan, D. (2004). "Sounds Irish: The Irish Language in Australia". Adelaide, SA: Lythrum Press.
• Williams, S.M., Lonergan, D., Hosking, R.G., Deane, L.I. agus Bierbaum, A.V. (2004). Introduction to "The regenerative spirit", Volume 2: (Un)settling, (dis)locations, (post-)colonial, (re)presentations. Adelaide, SA: Lythrum Press, lgh ix-xv.
• Lonergan, D. (2004). 'Away from Home: Fionan Mac Cartha's poetry' in Sue Williams, Dymphna Lonergan, Rick Hosking,Laura Deane and Nena Bierbaum (eag.). "The regenerative spirit", Volume 2: (Un)settling, (dis)locations, (post-)colonial, (re)presentations. Adelaide, Australia: Lythrum Press, lgh 200-205.
• Lonergan, D. (2008). 'Language in a Boat' in "Irish Family History", 24, lgh 23-33.
• Lonergan, D. (2009). 'Australia's Irish place names' in "The Australasian Journal of Irish Studies", 9, lgh 112-129.
• Lonergan, D. (2009). 'Place names: a tool for finding the Irish in South Australia' in "Journal of Historical Society of South Australia", 37, lgh 113-116.
• Lonergan, D. (2010). 'The Irish language in Australia: survey of a community language' in Pamela O'Neill (eag.), "Celts in Legend and Reality". Sydney, NSW: The Celtic Studies Foundation University of Sydney. 6th Australian Conference of Celtic Studies. Sydney, NSW. Jul 2007, lgh 401-413.


Ath Transa.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Ath Transa.


Barabhas.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Barabhas


Pabail.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Pabail


Zooey Deschanel.
Is aisteoir Meiriceánach í Zooey Claire Deschanel, a rugadh ar an 17 Eanáir 1980.


Brágar.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Brágar


Eilean Phabail.
Is oileán é Eilean Phabail, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Bráigh na h-Aoidhe.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Bráigh na h-Aoidhe.


Matthew McConaughey.
Is aisteoir Meiriceánach é Matthew David McConaughey, a rugadh ar an 4 Samhain 1969.


William Máirtín Ó Murchadha.
Ba é William (nó Uilliam) Máirtín Ó Murchadha (29 Nollaig 1844 – 1919; Béarla: "William Martin Murphy") a bhí i gceannas ar na fostóirí sa bhliain 1913 agus iad ag cur in aghaidh an cheardchumannachais, nuair a briseadh amach an Stailc agus Frithdhúnadh i mBaile Atha Cliath.
Fear gnó.
Fear gnó mór-ratha a bhí in Ó Murchadha a rugadh i mBeanntraí i gContae Chorcaí sa bhliain 1844. Sa bhliain 1913 bhí sé ina chathaoirleach ar Chomhlacht Aontaithe Tramanna Bhaile Átha Cliath, agus ba leisean an siopa ilrannach Clery's chomh maith leis an óstán Imperial. Bhí na nuachtáin "Irish Independent", "Evening Herald" agus "Irish Catholic" faoina smacht freisin, agus bhí sé ina mhór-scairshealbhóir sa chomlacht farantóireachta "B&I Line". Bhí sé ar duine den bheagán Caitliceach i saol gnó na hÉireann, ag an am nuair a deireadh le teacht leis an Chinsealacht Phrotastúnach.
Polaiteoir.
Náisiúnaí tábhachtach a bhí in Ó Murchadha freisin, agus seal caite ina Theachta Parlaiminte in Westminster aige. Sa saol príobháideach bhí clú an fhir chineálta fhlaithiúil air, agus bhí pá ard ag a lucht oibre i gcomparáid leis na gnólachtaí eile.
Bhí Ó Murchadha go mór mór in aghaidh na gceardchumann, ó bhí sé den tuairim nár chóir d'aon duine ón taobh amuigh ladar a chur ina chuid gnóthaí, agus thar aon rud eile bhí sé in aghaidh an Lorcánaigh, agus meas an réabhlóidí dhainséaraigh aige air.
1913.
I mí Iúil 1913 tháinig trí chéad fostóir le chéile agus Ó Murchadha sa chathaoir ar an gcruinniú, agus chinn siad ar cur le chéile in aghaidh na gceardchumann. Bhí Ó Murchadha agus na fostóirí eile meáite ar féachaint chuige nach bhféadfadh an Ceardchumann Oibrithe Iompair agus Ilsaothar fódú ceart a dhéanamh i measc lucht oibre Bhaile Átha Cliath.
Ar an 15 Lúnasa 1913 shacáil Ó Murchadha dhá scór oibrí a bhí, dar leis, ina mbaill den Cheardchumann. I rith na chéad seachtaine eile tugadh bata agus bóthar do thrí chéad duine eile.
Ar feadh seacht míonna bhí na mílte is na hathmhílte de lucht oibre Bhaile Átha Cliath. Is é an chiall a bhain an tIrish Independent as an scéal gurbh é an Lorcánach an bithiúnach, ach ar ndóigh, ba le hÓ Murchadha na nuachtáin seo.


Bréascleit.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Bréascleit.


Brocair.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Brocair.


Steve Buscemi.
Is aisteoir Meiriceánach é Steven Vincent "Steve" Buscemi, a rugadh ar an 13 Nollaig 1957.


Rachel McAdams.
Is aisteoir Ceanadach í Rachel Anne McAdams, a rugadh ar an 17 Samhain 1978.


Brú (baile).
Is sráidbhaile ar Leódhas na hAlban é Brú


Bruach Máiri.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Bruach Máiri.


Cárlabhagh.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Cárlabhagh


Crosabost.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Crosabost.


Rondáil.
Ba córas talmhaíochta í Rondáil (ó "run" - rith agus "dale" - gleann an Bhéarla).


Col.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Col.


Dail bho Thuath.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Dail bho Thuath.


Dail-bho-Dheas.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Dail-bho-Dheas.


Sint-Truiden.
Cathair agus bardas sa Bheilg is ea Sint-Truiden (ainm Ísiltírise; Fraincis: "Saint-Trond"), agus é suite i gCúige Limburg, i bhFlóndras, i dtuaisceart na Beilge. Cuimsíonn Bardas Sint-Truiden an chathair féin, chomh maith le breis is dosaen sráidbhailte nó bailte beaga máguaird. Tá Sint-Truiden suite i lár ceantair ina shaothraítear a lán torthaí. Tá tuairim is 39,000 duine ina gcónaí sa chathair. Tagann ainm na cathrach ó "Naomh Trudo", manach den 7ú aois a bhunaigh mainistir san áit sin.


Bezlyudivka.
Baile i gCúige Kharkiv na hÚcráine is ea Bezlyudivka, atá suite ar abhainn Udy. Sa bhliain 2009, bhí timpeall ar 9,693 daoine ina gcónaí ann.


Gearraidh na h-aibhne.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Gearraidh na h-aibhne.


Grabhar.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Grabhar.


Gregory Byrnes.
Scoláire nótáilte Gaeilge ón Astráil is ea Gregory Byrnes (Gaeilge: Gréagóir Ó Broin). Tá ábhar foilsithe aige i nGaeilge agus i mBéarla, agus tá taighde tábhachtach déanta aige ar úsáid na Gaeilge san Astráil sa 19ú haois.
Eisean ba thúisce a rinne liosta de na lámhscríbhinní Gaeilge atá le fáil san Astráil, áis a bhfuil tábhacht léi maidir le stair liteartha na teanga thar lear agus mar áis taighde inti féin.
Tá taighde déanta aige freisin ar stair Chonradh na Gaeilge san Astráil, rud a thugann léargas ar shaothrú na teanga ó aimsir na hAthbheochana i leith. Tá suim aige i saothar scoláirí eile a raibh baint acu leis an Astráil.
Tá páipéir léite aige os comhair roinnt de na Comhdhálacha Gael-Astrálacha, ócáidí móra scoláiriúla a bhíonn ar siúl gach dhá bhliain.


Irish Studies Association of Australia and New Zealand.
Spreagann an Irish Studies Association of Australia and New Zealand (ISAANZ'") ("Cumann Léinn Éireannaigh na hAstráile agus na Nua-Shéalainne") a chuid ball chun staidéar a dhéanamh ar Éirinn agus ar shliocht na nÉireannach san Astráile, sa Nua-Shéalainn agus i dtíortha eile trí eolas agus scéala a chur á spré ina measc.
Australasian Journal of Irish Studies (AJIS).
Iris léannta de chuid ISAANZ is ea AJIS ("Iris Astraláiseach an Léinn Éireannaigh"). Thugtaí "Australian Journal of Irish Studies" uirthi agus leantar fós den sean-uimhriú. Iris bhliantúil phiarmheasúnaithe í agus ábhar de chuid na Nua-Shéalainne inti anois.
Tá ailt ar chúrsaí staire, litríochta, polaitíochta, scannánaíochta, drámaíochta agus creidimh san iris. Tá fáilte ar leith aici roimh ailt a bhfuil buntaighde ar Éireannaigh na Nua-Shéalainne iontu.
Comhdhálacha.
Bíonn comhdhálacha Astraláiseacha Léinn Éireannaigh ar siúl gach dhá bhliain faoi choimirce ISAANZ.
Bhí an chéad cheann ann sa bhliain 1981, agus tá cúig cinn déag eile reachtálaithe ó shin i leith. Tá roinnt de na páipéir le fáil i sraith na "Irish-Australian Conference Proceedings" agus san AJIS. Tháinig dhá alt thábhachtacha bhibleagrafacha ó lámh an Dr Val Noone ar an ábhar seo: "Nine Irish-Australian Conference Publications: Content and Context" agus "Recent Australian Irish research papers, 1998-2007"
Naisc sheachtracha.
*


Micheál Ó hEidhin.
Múinteoir agus ceoltóir (agus cigire ceoil i scoileanna na hÉireann) ab ea Mícheál Ó hEidhin. Rugadh i gConamara sa bhliain 1938 é. Fuair sé bás ar an 29 Eanáir 2012.
Tógadh Micheál i gceantar na Doiriú, Ros a Mhíl i dteaghlach ceolmhar. Chaith sé tamall ina dhalta i nGaoth Dobhair leis an múinteoir clúiteach Seán 'ac Fhionnlaoich as Gabhla. Fuair sé céim san eolaíocht ach ina dhiaidh sin rinne sé staidéar ar an cheol i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh faoin ollamh Aloys Fleishmann, bhí Pilip Ó Laoghaire aige mar mhúinteoir córacha, agus fuair sé post mar chigire ceoil i gCoiste Garmoideachais na Gaillimhe.
Chuir sé tús le dioplóma teagaisc Chomhaltas Ceoltóirí Éireann sa bhliain 1980.
Bhí sé ina stiúrthóir ceoil le RTÉ agus ina mholtóir i gcomórtais Oireachtais agus Slógadh ó 1969 ar aghaidh. Spreag sé siollabas sa cheol traidisiúnta do Chomhaltas agus d'Acadamh Ríoga Ceoil na hÉireann i 1998.
Bhí sé pósta agus seisear clainne air.


Gramadóir.
Tugann gramadóir (nó "seiceálaí gramadaí" uaireanta) cabhair do dhaoine fadhbanna litrithe a aimsiú agus a cheartú ar ríomhaire. Aithníonn an t-inneall gramadaí sleachta “a bhfuil an chuma orthu go bhfuil botúin iontu”, mar shampla, botúin sna claochluithe tosaigh (shéimhiú nó ar urú ag tús ainmfhocail). Is bogearraí áirge é gramadóir.
B’fhéidir go dtugann an clár cabhair do dhaoine fadhbanna litrithe a aimsiú is a cheartú freisin. Sa chás sin, litreoir (nó "seiceálaí litrithe" uaireanta) a thugtar air.
Gramadóirí as Gaeilge.
Tá an bogearraí seo dírithe go háirithe ar dhaoine a bhíonn ag scríobh as Gaeilge agus is áis é freisin do mhic léinn, d'fhoghlaimeoirí agus do gach uile duine a bhíonn ag plé leis an nGaeilge, mar shampla aistritheoirí.
"Gramadóir", leagan líonra.
Tá, bunaithe ar GaelSpell, le fáil tríd chomhéadan idirlín. Is saorbhogearra an ríomhchlár seo. Is féidir litriú chomh maith le gramadach na Ghaeilge a sheiceáil. Tá sé nuashonraithe ar bhonn leanúnach.
"Anois", do Microsoft Word ar PC.
Tá breisiú de Gaelspell ar fáil do Microsoft Word 2010 agus Windows 7 srl, "Anois", le litreoir "agus" gramadóir san áireamh. Ach níl an leagan seo saor in aisce.
Tá gramadóir Gaeilge ina aonar le fáil freisin, "Ceart". Is pacáiste bogearraí saorsheasaimh é Ceart (níl an leagan seo saor in aisce ach an oiread, ach níl costasach).


An Gleann Úr.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é an Gleann Úr.


An Cnoc.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é an Cnoc.


Lugo.
Is í Lugo (Ghailísis: "Lugo", Ghaeilge: "Lugh") an ceathrú cathair is mó sa Ghailís in iarthuaisceart na Spáinne. Is í príomhchathair na cúige í. Tá timpeall ar 97,635 duine ina gcónaí ann.


Griais.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Griais.


Lacasdal.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Lacasdal.


Líonal.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Líonal.


Liúrbost.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Liúrbost.


Mealasta.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Mealasta.


Mealabost.
Loch Bràigh na h-Aoidhe agus Mealabost
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Mealabost. Tá sé suite 2.5 mhíle soir ó Steòrnabhagh. Labhraítear Gaidhlig ann.


Na Cóig Peighinnean.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban iad na Cóig Peighinnean.


Na Fleisirean.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é na Fleisirean.


Na Gearrannan.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é na Gearrannan


Nis.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Nis. De réir daonáireamh na hAlban 2001 bhí cónaí ar 962 duine i Nis.
Teangacha.
Dúirt 76.4% do dhaonra Nis go raibh Gaoluinn na hAlban (Gaidhlig) acu sa bhlian 2001.


Jason Robards.
Ba aisteoir Meiriceánach é Jason Nelson Robards, Jr. (a rugadh ar an 26 Iúil 1922 agus fuair bás i 26 Nollaig 2000).


Angelo Dundee.
Traenálaí dornálaithe agus fear cúinne Meiriceánach ab ea Angelo Dundee (30 Lúnasa, 1921 – 1 Feabhra 2012). I bhPhiladelphia a rugadh é mar Angelo Mirena. De shliocht Iodálach é. D'oibrigh sé le Muhammad Ali ó 1960 go 1981. D'oibrigh sé le roinnt de dhornálaithe móra eile a linne chomh maith, Sugar Ray Robinson ina measc. Bhí páirt an fhear cúinne aige sa scannán "Cinderella Man" sa bhliain 2005, agus d'oibrigh sé mar chomhairleoir d'Oscar de la Hoya sa bhliain 2008. Fuair sé bás in Tampa, Florida.


Litreoir.
"Gaelspell" ar Firefox, an litreoir Gaeilge ó Kevin Scannell; Fógra feicthe ar Twitter
Tugann litreoir (nó "seiceálaí litrithe" uaireanta) cabhair do dhaoine fadhbanna litrithe a aimsiú agus a cheartú ar ríomhaire, mar shampla, botúin sna claochluithe tosaigh, focail mhílitrithe, srl. Is bogearraí áirge é.
Is féidir le roinnt ríomhchlár botúin ghramadaí a cheartú freisin. Tugtar gramadóir (nó "seiceálaí gramadaí") ar a leithéid sin.
Tá teangacha an duine i bhfad róchasta chun gur féidir le ríomhairí iad a thuiscint ina n-iomláine. Mar sin, níl aon 'litreoir' nó gramadóir foirfe, agus ba chóir an téacs a léamh go cúramach fiú tar éis dóibh dul trí litreoir/gramadóir..
GaelSpell, litreoir "foinse oscailte".
Tá GaelSpell ar fáil saor in aisce ón mbliain 2000.
Is ríomhchlár "foinse oscailte" é GaelSpell, ar fáil faoin cheadúnas GPLv2. Tá an bunchód go léir ar fáil ó shuíomh forbartha ag Google Code. Mar sin is féidir GaelSpell a úsáid ar gach cineál córais: Linux, Mac OS, is mar sin de. Oibríonn GaelSpell chomh maith laistigh de Mozilla Firefox, OpenOffice srl. Agus dá bhrí sin, tá na Vicipéideoirí in ann úsáid a bhaint as litreoir Gaeilge i bhFirefox, agus é saor in aisce.
"Anois" (GaelSpell) do Microsoft Word ar PC.
Tá breisiú de Gaelspell ar fáil do Microsoft Word 2010 agus Windows 7 srl, "Anois", le litreoir "agus" gramadóir san áireamh. Ach níl an leagan seo saor in aisce.
MacLitriú.
Litreoir Gaeilge do Mac OS X is ea MacLitriú. Tá na foclóirí in MacLitriú bunaithe ar GaelSpell, cosúil le "Anois". Oibríonn MacLitriú i ngach feidhmchlár a bhaineann úsáid as an tseirbhís litrithe i Mac OS X. Oibríonn sé le Safari, iWork, TextEdit, iChat, srl. Níl an leagan seo saor in aisce, ach níl sé costasach.
Gramadóir, leagan líonra.
Is litreoir é freisin ach ‘sé “Gramadóir” an teideal. Tá, bunaithe ar GaelSpell, le fáil tríd chomhéadan idirlín. Is saorbhogearra an ríomhchlár seo, agus tá sé nuashonraithe ar bhonn leanúnach.
Microsoft Word (2003).
Tá litreoir Gaeilg e fós ar fáil do Microsoft Office Word 2003 agus Office XP (Office 2002). Ó 2002 an nuashonrú is deireanaí áfach. Bhí an clár seo le fáil saor in aisce ó Microsoft. Ach b’fhéidir nach bhfuil sé ann níos mó. Tá an bogearraí fós ar CNET, Pirate Bay agus mar sin se. B’fhéidir nach oibríonn an leagan seo le Office 2007 agus níos déanaí.
Stair.
Is é Kevin P. Scannell ó Ollscoil Saint Louis a scríobh GaelSpell sa bhliain 2000. Tá Gaelspell bunaithe ar fhoclóir Uí Dhomhnaill. Bhí os cionn 330,000 iontráil i GaelSpell sa bhliain 2011.
Bhunaigh Kevin P. Scannell an chéad leagan de GhaelSpell ar chorpas Gaeilge déanta as an Peintiteoch agus as na ceithre Shoiscéal as Bíobla Maigh Nuad (a bhí le fáil ar dhlúthcheirnín). Bhain sé tairbhe freisin as téacsanna ó fhoilseacháin ar líne: An Teanga Bheo, Lá, agus Foinse.


Tábost.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tábost.


Tolm.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tolm


Úig, Leódhas.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Úig.


Cníp.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Cníp.


Tolastadh bho Thuath.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tolastadh bho Thuath


A' Pháirc.
Is ceantar ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é A' Pháirc


Sidney Poitier.
Is aisteoir Meiriceánach é Sidney Poitier, a rugadh ar an 20 Feabhra 1927.


Josh Duhamel.
Is aisteoir Meiriceánach é Joshua David “Josh” Duhamel a rugadh ar 14 Samhain 1972 i Minot, North Dakota do theaghlach Caitliceach de chúlra eitneach Eorpach measctha. Bhí sé ina pheileadóir ag Minot State University. Ina dhiaidh sin, d'oibrigh sé mar mhainicín ar feadh tamaill, ansin chuaigh sé leis an aisteoireacht. D’éirigh leis mar aisteoir agus páirt Leo du Pres á imirt aige ar an sobalchlár "All My Children" de chuid an tslabhra teilifíse Meiriceánaigh ABC. Bhí páirt William Lennox aige sa tsraith scannán "Transformers" freisin.


Eoghan Ó hAnluain.
Scríbhneoir, criticeoir, agus léachtóir ab ea Eoghan Ó hAnluain (18 Eanáir 1938 - 1 Feabhra 2012).
Saol.
Ba é an triú mhac é de William Hanlon agus a bhean Mary (née Kelly), beirt as Contae Uíbh Fhailí, a chuir fúthu i gCearnóg Pharnell agus a d'aistrigh sna caogadaí go Droichead na Dothra. D'fhreastail Eoghan ar Choláiste Mhuire, áit ina raibh sé, ní amháin ina scoláire coinsiasach, ach freisin, ina a iománaí sciliúil, a bhuaigh áit ar fhoireann shóisearach Chontae Bhaile Átha Cliath. Rinne sé céim sa nGaeilge agus sa Bhéarla i gColáiste Ollscoile Bhaile Átha Cliath (1956-9) áit a raibh sé ina Reachtaire ar an gCumann Gaelach. Bhain sé Ard-Teastas san Oideachas amach sa bhliain 1960 agus Máistreacht sa Ghaeilge sa bhliain 1964). Bhí sé ina mhúinteoir meánscoile in Eochaill, Contae Chorcaí, i gColáiste N. Bhreandán i mBré agus i Scoil na mBráithre Críostaí, Sráid Synge, Baile Átha Cliath.
Sa bhliain 1966 ceapadh mar léachtóir é sa i gColáiste Phádraig, Droim Conrachagus ó 1969 go ndeachaigh sé ar scor bhí sé ina léachtóir i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.
Filíocht an ochtú céad déag, litríocht na hAthbheochana agus an Nualitríocht na Gaeilge i gcoitinne ar na príomh réimsí spéise acadúil a bhí aige; b'údar é ar nuafhilíocht na Gaeilge agus ar Mháirtín Ó Direáin go háirithe.
Meáin chumarsáide.
Tar éis bhunú Telefís Éireann, bhí baint aige leis an chlár Buntús Cainte.
Idir 1966 agus 1970 bhí sé ina eagarthóir ar "Comhar", agus an‑rath ar an iris sna blianta sin. D'fhoilsigh sé go leor d'fhilí óga "Innti", agus eisean a mhol dóibh a n-iris éigse féin a chur ar bun. Bí sé freisin taobh thiar d'fhoilsiú "Faoistín Bhachach" (1968), and an chéad bhailiúchán de chuid an fhile Pearse Hutchinson.
Idir 1973 agus 2010 chuir sé eagar ar ocht leabhar, ar a bhfuil cnuasaigh filíochta, díolaim gearrscéalta, bailiúcháin aistí (féach thíos)
Scríobh sé caibidil thábhachtacha don eagrán leasaithe de "Gaelic Literature Surveyed" le hAodh de Blacam (1973) agus "The Field Day Anthology of Irish Writing" (1990).
Cumann Merriman.
B'é Eoghan céad rúnaí an Chumainn agus b'é a bhí ina stiúrthóir ar na Scoileanna Geimhridh ón 1969-1992. Ina Chathaoirleach ar an gCumann ó 1992 go 1997. Ó 1981-2001 ina léitheoir, in éineacht le Seán Mac Réamoinn ag Cúirteanna Éigse agus ag Léamha Clabhsúir na Scoileanna; agus ó 1991-2007 ag an Scoil Samhraidh thugadh sé sraith ranganna 'Renew Your Irish.' Bhí "Ding agus scéalta eile" (1983), cnuasach iomráiteach le Seán Mac Mathúna, ar na leabhair a mhol sé go bhfoilseofaí.
Le léamh.
• Ó hANLUAIN, Eoghan (1938–2012), AINM.e
• Ó Caoimh, I. (2012) ‘Eoghan Ó hAnluain 1938-2012’ "Comhar" 72 (2), 3-4


Port nan Giúran.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Port nan Giúran.


Sanndabhaig.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Sanndabhaig.


Siabost.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Siabost


Siadar an Rubha.
Is sráidbhaile ar Leódhas na hAlban, Comhairle nan Eilean Siar, é Siadar an Rubha.


Sgiogarstaigh.
Is sráidbhaile ar Leódhas na hAlban, Comhairle nan Eilean Siar, é Sgiogarstaigh


Máire Uí Dhroighneáin.
Is aisteoir, agus uaireanta, amhránaí ar an sean-nós, í Máire Uí Dhroighneáin.
Saol.
Rugadh agus tógadh Máire Uí Dhroighneáin i mBaile Nua, Cor na Rún, i gConamara. Bhain sí amach a lán duaiseanna san amhránaíocht ar an sean-nós, ag s an t-Oireachtas.
Tá Máire Uí Dhroighneáin le feiceáil sa sraith Ros na Rún ar TG4.
Bhí Máire Uí Dhroighneáin ina aoi-amhránaí ar Amhráin is Ansa Liom ar TG4 i 2011 is í cur síos ar na hamhráin is fearr leí, ar an stíl cheoil is ansa leí agus ar foinse na n-amhrán atá aici.
Físeanna.
DVD Cré na Cille - Pairt: "Bríd Thoirbhealaigh"


Tomás Ó Neachtain.
Is amhránaí ar an sean-nós é Tomás Ó Neachtain.
Buaiteoir ar Chorn Uí Riada faoi dhó ba é (1980 agus 1981).
Saol.
Rugadh agus tógadh Tomás Ó Neachtain i mBaile an tSléibhe, An Spidéal i gConamara.
Tá Tomás Ó Neachtain ag casadh amhráin ó bhí sé ina bhuachaill agus chuir sí suim mhór san amhránaíocht ar an sean nós sna 1970idí nuair a chuaigh sé chuig an Oireachtas.
Buaiteoir ar Chorn Uí Riada, príomhchomórtas sean-nóis na hÉireann ag Oireachtas na Gaeilge, ba é sa bhliain 1980 agus don dara huair i 1981.
Bhí Tomás Ó Neachtain ina aoi-amhránaí ar Amhráin is Ansa Liom ar TG4 le linn an dara sraith sa bhliain 2011 is é cur síos ar na hamhráin is fearr leis, ar an stíl ceoil is ansa leis agus ar foinse na n-amhrán atá aige.
Naisc sheachtracha.
, Corn Uí Riada, 1981 ar RTÉ


Amhránaíocht.
Is é amhránaíocht ná guth an chéad uirlis a bhíonn ag gach duine. Le rithim is tuin, is é amhránaíocht.
Baineann daoine pléisiúr as fuaimeanna, rithim agus ceol na bhfocal de ghnáth.
a> (Celtic Woman) sa bhliain 2007
Fiseolaíocht.
Sa duine, tagann anáil ó na scamhóga. Baineann an anáil seo athshondas as na téada gutha chun amhráin a chasadh.
Oideachas.
Is é eochair an oideachais cheoil sa seomra ranga é an amhránaíocht, dar leis an NCCA.
Comórtas.
Deirtear gurb é an comórtas an bealach is fearr leis an amhránaíocht a chur chun cinn, mar shampla ag Oireachtas na Gaeilge agus Corn Uí Riada.


Steinnis.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Steinnis.


Tunga.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tunga


An Taobh Siar, Leódhas.
Is ceantar ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é an Taobh Siar.


Eadar Dhá Fhadhail.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Eadar Dhá Fhadhail.


Árnol.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Árnol


Bail' Úr Tholastaidh.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Bail' Úr Tholastaidh


Baile an Truiseil.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Baile an Truiseil


Borghastan.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Borghastan


Borgh.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Borgh


Bratach na Sile.
Cruthaíodh Bratach na Sile sa bhliain 1818. "La Estrella Solitaria" (Gaeilge: an Réalta Aonarach) a thugtar uirthi.


Talcahuano, an tSile.
Cathair agus común i mórcheantar Concepción, nó Gran Concepción, is ea Talcahuano. "Spéir thoirní" an chiall le "Talcahuano" i dteanga na Mapuche, pobal Indiach sa chuid sin den tSile. Tá Talcahuano suite ar an gcósta i réigiún Bobío, i lár na tíre. Calafort mór atá ann. Bhí 171,383 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2002.


Villa Alemana, an tSile.
Cathair agus común sa tSile is ea Villa Alemana. Bhí 122,806 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2002.


Breacleit.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Borgh


Bréibhig.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Bréibhig


Bréibhig, Barraigh.
Is é Bréibhig sráidbhaile beag ar an mBarraigh, Comhairle nan Eilean Siar.


Bréinis.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Bréinis


Cabharstaigh.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar na hAlban é Cabharstaigh


Maoracht éisc.
Is caitheamh aimsire coitianta é maoracht éisc a bhaineann le héisc a choinneáil in uisceadán baile nó linn gharraí. Bíonn an mhaoracht éisc freisin ina tionscal, mar bhrainse na talmhaíochta.
Córais maorachta éisc.
Tugtar go minic mar "uisceadoir", ós rud é nach mbíonn achan duine acu ag plé le héisc amháin. Is féidir leis an chaitheamh aimsire a bheith roinnte i dtrí ndisciplíní sonracha de réir an cineál uisce a nglacann na héisc leis: maoracht fhionnuisce, mhearsháile, agus mhuirí (ar a dtugtar freisin sáile).
Fionnuisce.
Is í an mhaoracht fhionnuisce an brainse is mó a bhfuil gean air sa chaitheamh aimsire seo, agus is minic na siopaí peataí is lú ag díol réimse na n-iasc fionnuisce, mar na héisc órga, gupaithe, agus bráthair (Pterophyllum). Cé gur uisceadáin phobail iad formhór na n-uisceadán fionnuisce a choimeádann speicis éagsúla comhoiriúnacha, bíonn tóir freisin ar uisceadáin i gcomhair speicis amháin. Bíonn éisc beobhreitheach mar na Poeciliidae agus na gupaithe i measc na niasc is éasca a thógail faoi mbraighdeanas, ach póraíonn uisceadoirí, go rialta, cuid mhaith cineálacha de na Cichlidaede, cait mhara, Characidae agus Cyprinodontiformes.
Cruthaíonn go leor maorachtaí éisc uiscedhreacha fionnuisce ina mbíonn an bhéim ar na bplandaí uisceacha mar aon le na hiasc, mar shampla, "Uisceadáin Dúitseacha". Le blianta beaga anuas, is é an Seapánach 'Takashi Amano' ceann de na tacadóirí is gníomhaí a bhíonn ag pléadáil ar son na n-uisceadán lánphlandáilte.
Bíonn linnte garraithe, ar bhealaí, cosúil le huisceadáin fhionnuisce, ach de ghnáth, i bhfad níos neamhchosanta ón aimsir chomhthimpeallach. Sna Trópaicí, is féidir éisc trópaiceacha a choinneáil i linnte garraithe, ach sa gcrios measartha is fearr a neiríonn le speicis mar "Carassius auratus auratus" (iasc órga), "nishikigoi" (Béarla: Koi), agus "Leuciscus idus" (Béarla: ide nó orfe).
Sáile.
Go ginearálta, bíonn uisceadáin mhuirí níos deacra a choimeád ar siúl agus bíonn an beostoc i bhfad níos costasaí. Mar thoradh air sin, meallann an brainse seo maorachtaí a bhfuil níos mó taithí acu. Is féidir leis na huisceadáin seo a bheith go hálainn ar fad, mar gheall ar dhathanna agus ar chruthanna tarraingteach na gcoiréal agus na héisc coiréalacha sceireacha a bhíonn óstáilte ann.
Ní go coitianta, a choimeádtar éisc ón gcrios measartha san uisceadán baile, go príomha toisc nach mbíonn siad in ann rathú ag teocht an tseomra. Ní mór uisceadán fuaruisce teocht níos a chur ar fáil trí sheomra fionnuar (mar shampla íoslach neamhthéite) nó gléas cuisnithe ar a dtugtar 'fuaraitheoir'.
Is minic a bhíonn fonn ar mhaorachtaí éisc mara sceireacha coiréil a athchruthú le húsáid a bhaint as chainníochtaí móra de charraigeacha beo, carraigeacha cailcreach póiriúla clúdaithe le halgaí coralline, spúinsí, péisteanna, agus orgánaigh beaga muirí eile. Níos déanaí, cuirtear coiréil móra chomh maith le ribí róibéis, portáin, eicínideirmigh, agus moilisc, nuair a bhíonn an tuisceadán aibí, chomh maith le réimse na n-iasc beag. Uaireanta, tugtar uisceadáin sceire ar an an saghas seo uisceadáin.
Mearsháile nó uisce goirt.
Comhcheanglaíonn uisceadáin mhéarsáile le chéile gnéithe de na huisceadáin thuas luaite eile, le salandacht nach mór fanacht idir an méid a bhíonn san bhfionnuisce agus uisce na farraige. Tagann éisc uisce goirt ó gnáthóga le salandacht éagsúla, mar shampla mangróibh agus inbhir, agus ní thagann rathú orthu má choimeádtar go buan i bhfíoruisce iad. Cé nach bhfuil uisceadáin le huisce goirt de gnáth ar eolas an t-uisceadora neamhchleachtaigh, is fearr le go leor speiceas uisce goirt, lena n-áirítear roinnt "Poeciliidae" (Béarla; mollies), "Gobiidae" go leor, roinnt "Tetraodontidae", "Monodactylidae", "Scatophagidae", agus beagnach gach "Soleidae" nó sól fionnuisce.
Bunús na maorachta éisc.
Ar feadh na mílte blian, tógadh éisc i gcomhair bia i linnte agus locháin. Ar uairibh, bheadh éisc le dathanna geala nó ceansa a luacháil mar pheataí seachas mar bhia. Choimeád a lán cultúir eile éisc ní amhain chun críocha feidhmiúla ach freisin mar ornáidí.
Choinneáil na Sean-Suiméaraigh éisc fiáine, a gabhadh san fhiántas, i locháin, roimh iad a ullmhú le haghaidh béilí. Tá cur síos ar an iasc naofa "Oxyrhynchus" i mbraighdeanas i linnte dronuilleogacha teampall, ar fáil san ealaín ársa Éigipteach.
Mar an gcéanna, leis na ciantaibh, bhí sé de nós san Áis goirt ríses a stocáil le héisc inite fhionnuisce, lena n-áirítear cineálacha éagsúla cat mara agus ciprinid. Cuireadh tús le pórú roghnach na gcarbán breis is 2000 bliain ó shin sa tSeapáin agus an tSínisteach agus sa lá ata inniu ann tá Koi agus an t-iasc órga mar thoradh air. Thóg na Sínigh éisc órga istigh i rith na ríshliocht Song chun taitneamh a bhaint astu, i soithí ceirmeacha móra.
San Eoraip, le linn na Meánaoise, bhí linnte Carbán mar ghné chaighdeánach sna heastáit agus mainistreacha, ag soláthar rogha eile bia ar laethanta féile nuair nach bhféadfaí feoil a ithe ar chúiseanna creidimh.
Bhí an meas céanna roimh éisc mara ar feadh na gcéadta bliain. Choinneáil Rómhánaigh saibhre loimprí agus éisc eile i linnte uisce salann. Thug Tertullian le fios gur íoc Asinius Celer 8000 sesterce le haghaidh milléid den chéad scoth. Thuairisc Cicero gur shil an t-abhcóide Quintus Hortensius nuair a fuair amach go bhfuair a iasc ba mhó fabhar bás. Thagair sé, go searbhasach, do na maorachtí éisc mar an Piscinarii, an "úinéirí lochán éisc " nó "póraitheoirí éisc",
mar shampla nuair a dúirt sé "... níor cheil na saibhir (sé sin do chairde 'na piscinarii') a n-éad romham".
Cothabháil uisceadán.
Atáirgeann éiceolaíocht an t-uisceadáin idéalach an chothromaíocht a fhiaghtear sa dúlra i gcóras dúnta an uisceadáin. De gnáth, áfach, bíonn sé beagnach dodhéanta an chothromaíocht a choimeád ar bhun fhoirfe. Mar shampla, tá sé beagnach dodhéanta an ghaolmhaireacht chothromaithe idir creachadóirí agus a gcreach a choimeád ar siúl san uisceadán, fiú san uisceadán is mó. De ghnáth, ní mór don mhaor éisc an chothromaíocht a choimeád ar bun go gníomhach san éiceachóras beag a bhíonn ar fáil san uisceadán.
Bíonn sé níos éasca cothromaíocht a bhaint amach, le líon níos mó uisce san uisceadán, mar go gcaolaíonn sé éifeachtaí na turrainge sistéamaí,
Mar shampla, má fhaigheann iasc amháin bás in uisceadán 10 litre, is féidir go mbeadh athruithe suntasacha sa chóras dá bharr, ach ní chruthódh
bás an éisc chéanna in uisceadán 400 lítear, ach mion-éagothroime. Ar an gcúis sin, bíonn amaitéaraigh i bhfabhar na huisceadáin is mó, nuair is féidir, mar nach n-éilíonn siad dian-aird. Tá éagsúlacht de thimthriallta cothaitheacha tábhachtach san uisceadán. Tagann ocsaigin thuaslagtha isteach ag an gcomhéadan idir an dromchla uisce-aer nó trí ghníomhartha aerchaidéil. Éalaíonn dé-ocsaíd charbóin isteach san aer. Bíonn tábhacht leis an timthriall fosfáit, cé go ndéantar dearmad air go minic, mar timthriall cothaitheach. Tagann Sulfar, iarann, agus micreachothaithigh isteach sa chóras mar bhia agus scoirtear iad mar dhramhaíl. De gnáth, má láimhseáltar an timthriall nítrigine go cuí, má sholáthraítear bia cothrom do na héisc, agus má choimeádtar súil amach ar an luchtú bitheolaíoch, bíonn sé indéanta na sraitheanna cothaitheach seo a choimeád i gcothromaíocht leordhóthanach.


Calabost.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Calabost


Garrabost.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Garrabost


Réinigeadal.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Réinigeadal


Tuimisgearraidh.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tuimisgearraidh


An Cnoc Árd.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é an Cnoc Árd


Pádraig Mac Suibhne.
Is file Éireannach Gaeilge é Pádraig Mac Suibhne (r. 1942). Rugadh agus tógadh é i gContae Dhún na nGall sa bhliain 1942. Is múinteoir, file agus scríbhneoir é. Tá spéis aige i gcúrsaí drámaíochta. I measc a chuid saothar tá na gearrscéalta "An Coinín Cliste" agus "An Mhallacht" faoin teideal "Féar na Féile Vailintin agus scéalta eile". Dar le léirmheastóirí, pléann sé cúrsaí an tsaoil i slí an-simplí ghreannmhar ina chuid litríochta. Is é a chum an dán "Colscaradh" a chlúdaítear ar chúrsa na hArdteistiméireachta in Éirinn.


Willie Penrose.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Longphort - An Iarmhí é Willie Penrose (Gaeilge: "Liam Penrose") (rugadh é 18 Lúnasa, 1956). Rugadh é i mBaile na Carraige, Chontae na hIarmhí. Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. D'éirigh sé as aoireacht an pháirtí i ngeall ar dhúnadh bheairic de chuid Arm na hÉireann.
Tá Penrose ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Gupaí.
Is iasc é an gupaí (sé ar a dtugtar uaireanta an milliún-iasc). Tá sé ina bhall den teaghlach Poeciliidae. Gupaí a choimeád go minic mar pheataí.


Cyprinodontiformes.
Is iad na Cyprinodontiformes ordú na n-iasc fionnuisce beag. Iasc uisceadán go leor, mar shampla gupaithe agus beo-shealbhóirí, san áireamh.


Na Lochan a Tuath.
Is ceantar ar Leódhas na hAlban, Comhairle nan Eilean Siar, é na Lochan a Tuath.


Camas Úig.
Is bá é Camas Úig, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Éireasort.
Is bearna cósta é Camas Úig, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Loch Shiphoirt.
Is loch é Loch Shiphoirt, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Gaeilge Chianach.
Tugtar "Gaeilge Chianach" ar Ghaeilge a bhí ann roimh an tSean-Ghaeilge. Sa seachtú haois, tháinig an chéad leagan caighdeánaithe den Ghaeilge, an tSean-Ghaeilge (Guithealg nó Goidelc), ar an bhfód. Tugtar Gaeilge Ársa ar Ghaeilge an 5ú agus an 6ú haois, agus Gaeilge réamhstairiúil ar an teanga a bhí ann roimhe sin.
Bhain an Ghaeilge Chianach, idir 300-600 A.D, úsáid as an aibítir sheanda, an tOgham.


Mairéad Mhic Dhonncha.
Is amhránaí ar an sean-nós í Mairéad Mhic Dhonncha.
Saol.
Rugadh agus tógadh Mairéad Mhic Dhonncha i gCuas an Bhodaigh, Baile Reo, Corca Dhuibhne, ach tá cónaí uirthi le fada i Ráth Chairn i gContae na Mí.
Tá Mairéad Mhic Dhonncha ag casadh amhráin ó bhí sí ina cailín beag bídeach, is ón mBlascaod a muintir. Fuair sí a stór amhráin óna máthair, Máire Mhic Ní Shúilleabháin. Col ceathrar le Muiris Ó Súilleabháin ba í.
Bhain sí amach a lán duaiseanna san amhránaíocht ar an sean nós ag féilte. Buaiteoir ar Chomórtas na mBan ba í ag an Oireachtas. Bhí an corn Pan-Cheilteach buaite aici chomh maith le Gradam Sean-Nóis Cois Life.
TG4.
Rinneadh roinnt clár a raibh sé d'aidhm acu (ar TG4 agus ar Raidió na Gaeltachta) agus í ag casadh amhrán ar an sean-nós. Thar na blianta, tháinig Mairéad Mhic Dhonncha ar mórán chláir teilifíse mar aoi-amhránaí. Bhí Mairéad Mhic Dhonncha ina aoi-amhránaí ar Amhráin is Ansa Liom ar TG4 le linn an dara sraith sa bhliain 2011 is í cur síos ar na hamhráin is fearr léi, ar an stíl ceoil is ansa léi agus ar foinse na n-amhrán atá aici.
Up Cuas, 1990.
Sa bhliain 1990, d’eisigh Mairéad Mhic Dhonncha a chéad cheirnín, 'Up Cuas!' (Cuas an Bhodaigh, Baile Reo, Corca Dhuibhne). Tá 12 amhráin in iomlán ar an sean nós ar an albam seo.
Bun an Bhaile.
Tá amhráin Chorca Dhuibhne ar an diosca an seo, mar shampla Éamon Mhagáine, Beauty Deas an Oileáin, agus Bruach na Carraige Báin.


Tertullian.
Léaráid ar adhmaid a thaispeánann Tertullian
Údar bisiúil luath-Críostaí ón Chartaiga i gCúige Rómhánach na hAfraice ab ea Quintus Septimius Florens Tertullianus, nó Tertullian (c. 160 -. C 225 AD), Is é an chéad údar Críostaí é a tháirg corpas fairsing de litríocht na Críostaíochta as Laidin. Bhí sé ina luath-chosantóir suntasach Críostaí agus ina phoileimiceoir i gcoinne eiriceachta. Tugtar "athair na Críostaíochta Laidiní" agus "bunaitheoir dhiagacht an Iarthair" air.


Langabhat.
Is loch é Langabhat, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Port Stoth.
Is bearna cósta é Port Stoth, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


An Rubha.
Is leithinis é an Rubha, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Loch Róg.
Is loch é Loch Róg, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Fionnuisce.
An Domhan le feiceáil ó Apollo 17. Tá 61% den fhionnuisce, nó 1.7% d'uisce iomlán ar domhan san oighearchlúid Antartach.
Is éard is fionnuisce ann ná uisce nádúrtha a fhaightear ar dhromchla an Domhain in oighearchlúideacha, in oighearchaidhpeanna, in oighearshruthanna, i bportaigh, i locháin, i locha, in aibhneacha agus srutháin, agus faoi thalamh mar screamhuisce in uiscígh agus sruthanna faoi thalamh. De gnáth, bíonn tiúchan íseal salainn thuaslagtha agus solad tuaslagtha ar fáil ann. Go sonrach, ní chuirtear san áireamh sáile agus uisce goirt leis an téarma 'fionnuisce', cé go mbíonn uiscí mianraí-shaibhir, mar shampla fuaráin iarnachcha san áireamh. Baintear úsáid as an téarma "uisce milis" chun cur síos ar uisce úr i gcodarsnacht le salann goirt.


Rimini.
Is cathair í Rimini (Laidin: Ariminum) in Emilia-Romagna san Iodáil. Tá cónaí air 142,579 daoine inti. Is í príomhchathair Chúige Rimini í. Tá sí lonnaithe ar an gcósta ag Muir Aidriadach, idir na habhainn Marecchia agus Ausa. Tá clú air mar ionad turasóireachta le trá 15 cm ar fhad agus na mílte óstáin. Bhunaigh na Rómhánaigh í sa bhliain 268 RC, bhí sí tábhachtach ó thaobh teagmháil a choinneáil idir tuaisceart agus deisceart na tíre. Thóg na himpirí séadchomharthaí ar nós Airse Augustus agus Droichead Tiberius ann.


Ravenna.
Is í Ravenna (Romagnol: Ravêna) píomhchathair cúige Ravenna in Emilia-Romagna san Iodáil agus í mar an dara comune is mó sa tír ó thaobh achar de le 652.89 cm2. Bhí Ravenna mar phríomhchathair ar Impireacht na Róimhe Thiar ón mbliain 402 go deireadh na hImpreachta sa bhliain 476. Níos déanaí bhí sí mar phriomhchathair ag na hOstrógotaigh. I ndiaidh ionrú na Francaigh sa bhliain 751 bhí sí mar suíochán Ríocht na Lombairde.
Cé gur cathair intíre í Ravenna, tá bealach chuig Muir Aidriad aici trí Chanáil Candiano. Tá ocht suiomh UNESCO ann chomh maith.


David Kelly.
Ba aisteoir Éireannach é David Kelly a rugadh ar an 11 Iúil 1929 agus fuair bás ar 12 Feabhra 2012. Rinne sé aisteoireacht ar an stáitse agus ar chláir teilfíse is scannáin. Tá clú ar leith air as léirithe ar nós "Strumpet City", "Fawlty Towers", agus "Charlie and the Chocolate Factory".


Steall Abhainn na Cloich.
Is eas é Steall Abhainn na Cloich, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


An Cuan Sgíth.
Is caolas é an Cuan Sgíth, idir Leódhas agus an t-Eilean Sgitheanach na hAlban.


Beárnaraigh Beag.
Is oileán é Beárnaraigh Beag, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Grúpa Gníomhaíochta na n-Oibrithe is iad atá Dífhostaithe.
Eagraíocht pholaitiúil Éireannach é Grúpa Gníomhaíochta na n-Oibrithe is iad atá Dífhostaithe nó GGOD, (nó "WUAG") atá lonnaithe i gCluain Meala le cur i gcoinne na dífhostaíochta i limistéar Dheisceart Thiobraid Árann. Cuireadh ar bun é sa bhliain 1985. Ar na baill tá Séamus Healy agus a dheartháir Paddy Healy.


Ruairí Ó Brádaigh.
Ba phoblachtóir Éireannach é Ruairí Ó Brádaigh (rugadh 2 Deireadh Fómhair, 1932, d'éag 5 Meitheamh, 2013). Is iarcheann foirne ar Óglaigh na hÉireann (IRA), iar-uachtarán ar Shinn Féin agus iar-uachtarán de chuid Shinn Féin Poblachtach é. Rugadh i gContae an Longfoirt é.


Tacsón.
Is éard is tacsón ann ná aonán nó grúpa tacsanomaíoch, nó an téarma a sainíodh ar ghrúpa tacsanomaíoch i gcóras foirmiúil ainmníocht. De ghnáth, tugtar ainm agus rang do thacsón, cé nach bhfuil ceachtar acu riachtanach. De gnáth, bíonn tacsanomaí freagrach as cad a bhaineann nó nach mbaineann le ghrúpa tacsanomaíoch a shainmhíniú. Corruair, tarlaíonn sé nach mbíonn tacsanomaí ar aon intinn lena chéile faoi cé go díreach a bhaineann le thacsón faoi leith nó cén critéir a ba chóir a úsáid leis an orgánach a chur san áireamh ann.


Tacsanomaíocht.
Is éard is tacsanomaíocht (ón nGréigis Ársa:τάξις "taxis" "socrú" agus νομία "nomia" "modh") ann ná an eolaíocht a bhaineann le haithint agus le hainmniú speiceas, agus le hiad a shocrú in aicmiú faoi leith.
Baineann réimse na tacsanomaíochta, uaireanta dá ngairtear "tacsanomaíocht na bitheolaíochta", le cur síos agus úsáid na n-aonad tacsanomaíoch, ar a dtugtar 'tacsóin' (uatha:"tacsón"). Bíonn tacsanomaíocht ar leith mar thoradh ar an phróiseas ("an tacsanomaíocht de..."), eagraithe i struchtúr ordlathach nó scéim rangúcháin.
Próiseas.
Cuirtear síos ar orgánaigh bheo, a n-ainmnítear is a rangaítear iad, de réir a gcosúlachtaí is a n-éagsúlachtaí, a gcarachtar deilbheolaíoch is a ngaolta éabhlóideacha.
Eagraíocht.
Is sampla de rangú nua-aimseartha an ceann a foilsíodh sa bhliain 2009 ag an nGrúpa Fhíligineacht Angaispeirmeach do gach beo-theaghlach de phlandaí bláthanna (an córas APG III).


Bearasaigh.
Is oileán é Bearasaigh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Campaigh.
Is oileán é Campaigh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Ceabhaigh.
Is oileán é Ceabhaigh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Max Schmeling.
Dornálaí Gearmánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain as 1930-1932, ab ea Maximillian Adolph Otto Siegfried Schmeling (2 Meán Fómhair, 1905 – 28 Feabhra, 2005). Tá aithne air mar "Black Uhlan of the Rhine".


Cealasaigh.
Is oileán é Cealasaigh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Flodaigh, Leódhas.
Is oileán é Flodaigh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Flodaigh, Loch Róg.
Is bearna cósta é Flodaigh, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Seanna Chnoc.
Is oileán é Seanna Chnoc, in ngar den Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, in Albain.


Cnoc Ceann á Gharaidh.
Is liagchiorcal ar chósta thiar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Cnoc Ceann á Gharaidh. Tá sé ar cheann de na tógálacha meigiliteacha in aice an Chlachan Chalanais, liagchiorcal eile atá níos mó agus a bhfuil aitheantas níos fairsinge air.


Cnoc Filibhir Bheag.
Is liagchiorcal ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Cnoc Filibhir Bheag


Ceann Hulavig.
Is liagchiorcal ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Ceann Hulavig


An Chomhairle Aireachta Thuaidh-Theas.
Comhlacht a bunaíodh sa bhliain 1998 faoi Chomhaontú Aoine an Chéasta (1998) (ar a dtugtar Comhaontú Bhéal Feirste) is ea An Chomhairle Aireachta Thuaidh-Theas (CATT), chun comhairliúchán, comhoibriú, agus gníomhaíocht a fhorbairt laistigh d'oileán na hÉireann - maidir le hábhair comhleasa agus laistigh d'inniúlacht na Riarachán, Thuaidh agus Theas. Dá bhrí sin, cuimsítear Airí Feidhmeannacht Thuaisceart Éireann agus Rialtas na hÉireann i gCATT, ag comhoibriú le chéile chun comhair idir an dá chuid den oileán a thabhairt ar aghaidh le haghaidh an tsochair fhrithpháirtigh.


Tursachan Chalanais.
Is liagchiorcal ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tursachan Chalanais


Tursachan.
Is liagchiorcal ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Tursachan


Na Dromannan.
Is liagchiorcal ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é na Dromannan


Crann-nan-gad.
Ba saghas céachta é crann-nan-gad a úsáidtí ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Dún Chárlabhaigh.
Is brugh i gCárlabhagh ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Dún Chárlabhaigh


Brugh.
Is foirgneamh déanta san Iarannaois é brugh.


Liagchiorcal.
Is leacht den galláin é an Liagchiorcal. Fáinní ciorclacha (nó gar do bheith ciorclach) cloch mór ina seasamh, a fhaightear in Éirinn is an Bhreatain, ón Aois Neoiliteach dhéanach nó an Chré-Aois luath. Timpeall 900 díobh ann fós, cuid acu suas le 400 m ar trastomhas. Meastar gur fheidhmigh siad mar theampaill ina ndéantaí eachtraí spéartha, gabháil thart na séasúr, torthúlacht na talún is na ndaoine, agus éachtaí eile a chomóradh.


Larry Holmes.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, is ea Larry Holmes. Rugadh ar an 3 Samhain, 1949 é.


Coláiste na nGael.
Eagraíocht Ghaeilge í Coláiste na nGael a bunaíodh sa bhliain 2000 le labhairt na Gaeilge a chur chun cinn i saol na nÉireannach sa Bhreatain ar gach aon nós ab fhéidir.


Clyde Tombaugh.
Ba réalteolaí Meiriceánach é Clyde Tombaugh (4 Feabhra, 1906 – 17 Eanáir, 1997). Ba eisean a chuir an chéad sonrú i bPlútón sa bhliain 1930.


Caisteal Leódhais.
Is caisleán Victeoiriach ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Caisteal Leódhais


Colaisde a' Chaisteil.
Is coláiste ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Colaisde a' Chaisteil


Neamhspleách (polaitíocht).
Forógra na Saoirse, John Trurnbull (1818)
Is éard is neamhspleách ann ó thaobh na polaitíochta ná


Stac Dhómhnaill Chaim.
Is ceann tíre ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar na hAlban é Stac Dhómhnaill Chaim


Seonaidh.
Is sióg ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é seonaidh


Sgoth Niseach.
Is scif tógtha ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Sgoth Niseach


Teampull Mholuaidh.
Is eaglais ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Teampull Mholuaidh


Courtney Love.
Cumadóir, ceoltóir agus aisteoir Meiriceánach is ea Courtney Michelle Love Cobain (née Courtney Michelle Harrison, a rugadh ar an 7 Iúil 1964) agus í ina príomhamhránaí agus giotáraí leis an racbhanna Hole.
Saol luath.
Rugadh Courtney Michelle Harrison i San Francisco, California, iníon leis an síciteiripeoir Linda Carroll agus Hank Harrison, fear a bhí ina bhainisteoir bhóthair ar feadh tamaill ar an mbanna rac-sícideileach The Grateful Dead. Fuair a tuismitheoirí colscaradh sa bhliain 1969. Bronnadh coimeád ar Carroll, a mhaígh gur thug Harrison LSD dá iníon nuair a bhí sí ach trí bliana d'aois. Phós Carroll in athuair athphós agus saolaíodh beirt iníon eile léi, maraon le mac uchtaithe.
Cailín ar bheagán airgid a bhí inti, agus seoladh go hinstitiúid don aos óg agus í ina déagóir, tar éis di T-léine a ghoideadh. Bhí sé tabhartha faoi deara ag lucht na scoile go raibh cumas acadúil réasúnta aici, agus chruthaigh sí fadhbanna di féin mar gheall ar a hiompar "diúltach agus callánach". Níos déanaí, scríobh sí do punc-zine "Maximumrocknroll", agus tháinig chun a bheith ina rinceoir coimhthíocha páirtaimseartha, a chuir ar chumas di taisteal go dtí an tSeapáin agus sa Téaváin. A chiste iontaobhais thug a cuid neamhspleáchais, agus cead a staidéar a dhéanamh ar feadh tamaill i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, agus chun cónaí i Learpholl, Sasanna.
Tar éis ról ag gníomhú di i neamhspleách Alex Cox scannáin agus seinm i bhanna cosúil le Faith No More agus an Pagan Babies, Love a foirmíodh Hole i 1989 le cumadóir agus giotáraí Eric Erlandson. I rith na 1990í, bhí Hole trí albam rathúil—"Pretty on the Inside" (1991), "Live Through This" (1994) agus "Celebrity Skin" (1998)—os comhair an banna roinnte suas i 2002. Sa bhliain 2009, an banna athchóiriú agus arna scaoileadh "Nobody's Daughter" (2010) le hathbhreithnithe measctha agus feidhmíocht lag tráchtála. Bhí pósta a ghrá Kurt Cobain, frontman an bhanna Nirvana grunge, lena bhfuil sí ina iníon, Frances Bean Cobain. Go luath sna 1990idí, tháinig sí ar a dtugtar freisin do popularizing an faisean stíl "kinderwhore", arb iad is sainairíonna gúnaí babydoll stróicthe agus lipstick dearg smeartha. Le linn a gairme, tá antics Grá ar stáitse fiáin agus treascracha dearcadh feimineach lucht féachana polarized agus léirmheastóirí, le "Rolling Stone" uair amháin ag glaoch uirthi "an bhean is conspóidí i stair an rac-cheoil."
Tagairtí.
Love, Courtney
Love, Courtney
Love, Courtney
Love, Courtney
Love, Courtney


Rudolf Hess.
Ba Naitsí cáiliúil é Rudolf Walter Richard Hess 26 Aibreán 1894 – 17 Lúnasa 1987.
Naitsí .
Cáipéis thábhachtach idé-eolaíoch eile a bhí i gceist leis an leabhar a scríobh Adolf Hitler nuair a bhí sé ina phríosúnach i Landsberg sna 1920idí. Le fírinne, bhreac Hess (agus Emil Maurice) síos an scéal ó bhéal Hitler. Sa leabhar seo, dheimhnigh Hitler cuspóirí na Naitsithe. Ní luaitear Hess mar chomhúdar in aon eagrán den leabhar.
Ar an 21 Aibreán 1933, bhí Hess ainmnithe mar “Stellvertreter” nó Tánaiste ag Adolf Hitler.
Ar an 14 Bealtaine 1941, shroich Hess Eaglesham san Albain.
Príosún agus féinmharú.
Chaith sé an chuid eile dá shaol i bpríosún. Chuir sé lámh ina bhás féin, is cosúil, ar an 17 Lúnasa 1987 i mBeirlín. An Naitsíoch deireanach i ngéibhinn ag an am.


Zhuangeolaíocht.
Is é Zhuangeolaíocht brainse den eolaíocht shóisialta a bhainneann le eitneolaíocht, a déanann anailís agus staidéar ar an mbunús, ndáileadh, stair, reiligiún, dteanga, agus ar struchtúr sóisialta le haghaidh zhuang.
Ó thaobh na staire de tá ceithre réimsí taighde i gceist sa zhuangeolaíocht: mbunús i zhuang agus a stair éabhlóid(staidéar ar stair), staidéar ar teanga zhuang, staidéar ar cultúr agus taighde ar reiligiún.
Huang Xianfan meastar go bhfuil an bunaitheoir de zhuangeolaíocht. D'fhoilsigh sé "Stair na Zhuang" sa bhliain 1957, tá sé le feiceáil go minic mar chomhartha ar an bhreith zhuangeolaíocht eolaíochta.


Clach an Truiseil.
Is gallán ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Clach an Truiseil


Stein-a-Cleit.
Is suíomh réamhstairiúil ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Stein-a-Cleit


Dún Éistean.
Is suíomh seandálaíochta ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Dún Éistean


Teach dubh.
Is foirgneamh traidisiúnta Gaelach é teach dubh a bhíodh coitianta in Éireann agus in Alban.
De ghnáth, thógtaí na tithe seo le ballaí dúbailte pacáilte le talamh, uaireanta aoldaite (tugtar "teach geal" air sa chás sin), fuinneoga beaga, ceann tuí le sparraí adhmaid agus leaca ar an urlár. Uaireanta, bhí na tithe dubha roinnte idir stábla le haghaidh ainmhithe agus na seomraí ina raibh na daoine ag fanacht. Ba ghnáth don tinteán a bheith i lár an tí, chun an bia a ullmhú agus an teach féin a théamh. Ar aon nós, ní raibh simléar ann go minic, toisc go raibh an deatach ag dul amach tríd an tuí féin. Anois tá fothrach tréigthe agus tithe atógtha freisin in an-chuid áiteanna ar fud na Gaeltachta agus na nOileán, go háirithe in Árnol, in Leódhas, agus úsáidtear mar thithe samhraidh iad sa lá atá inniu.


Rudha Tiompan.
Is teach solais ar Leódhas, Leódhas, na hAlban é Rudha Tiompan


Bágh na h-Eaglaise.
Is é Bágh na h-Eaglaise príomhbhaile ar na Inse Orc. Tá 8,686 duine ina gcónaí i mBágh na h-Eaglaise.


Sróimnis.
Is baile in Inse Orc, Albain, í Sróimnis (Béarla: "Stromness"). Tá tuairim is 2,200 duine ina gcónaí ann.


Áird Shléite.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Shléite.


Aiseag.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Aiseag.


Beárnasdal.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Beárnasdal.


An t-Áth Leathann.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd é an t-Áth Leathann


Brácadal.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach,Comhairle na Gáidhealtachd, é Brácadal


Brógaig.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Brógaig


Buaile an Todhair.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Buaile an Todhair


Camas Díonabhaig.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Camas Díonabhaig


Bainseó.
Bainseo nua-aimseartha le cúig sreang
Uirlis cheoil is ea an bainseó (nó bainseo), agus ceathair nó cúig de shreanga ann de ghnáth, cé go bhfuil cineálacha ann a bhfuil le sé shreang nó os a chionn iontu.
Tháinig an bhunuirlis anall le daoir Afracacha chun Meiriceá san 18ú haois, agus í an-chosúil le huirlisí áirithe a bhí in úsáid in iarthar na hAfraice, ar nós an "xalam" agus an "ngoni".


Na Máigigh.
Léarscáil a thaispeánann dáileachán na Máigeach i ndeisceart Mheicsiceo agus sna tíortha ina aice
Grúpa eitneach iad na Máigigh a raibh sibhialtacht fhorbartha acu san áit a bhfuil stáit dheisceartacha Mheicsiceá inniu, is é sin, Chiapas, Tabasco agus stáit Leathinis Yúcatan, mar atá, Yúcatan, Quintana Róo, agus Campeche. Ba iad na Máigigh an t-aon sibhialtacht bhundúchasach amháin i Meiriceá Theas ar éirigh léi teanga scríofa a fhorbairt, de réir dealraimh.
Sibhialtacht.
Tá clú agus cáil ar réalteolaíocht, ealaín agus ailtireacht na Máigeach chomh maith. Bhí na Máigigh i síortheagmháil le sibhialtachtaí eile an réigiúin, agus níorbh iad féin a chéadcheap an scríbhneoireacht ná an féilire ansin, ach rinne siad an-fhorbairt ar na bunsmaointe a fuair siad ó na sibhialtachtaí eile.
Is follasach go ndeachaigh sibhialtacht na Máigeach féin i bhfeidhm ar na grúpaí eitneacha eile, nó is féidir tionchar na Máigeach a aithint i Lár Mheicsiceo, sa tSalvadóir, i Hondúras agus i nGuatamala- na céadta ciliméadar ó lárcheantar an chultúir Mháigigh.
Tulum i dtuaisceart Yúcatan. Bhí Tulum ar na cathracha deireanacha Máigeacha a raibh daoine ina gcónaí iontu go fóill nuair a tháinig na "Conquistadores" go dtí an tOileán Úr. Is dealraitheach gur shiúil éag mór ar mhuintir na háite go gairid ina dhiaidh sin, de dheasca na ngalar nua a tháinig sna sálaí ag na Spáinnigh.
Tháinig sibhialtacht na Máigeach i gcrann sa tréimhse réamh-Chlasaiceach ó 2000 RC go 250 AD, agus ba iad na blianta ´0 250 go 900 AD bláth Clasaiceach na Máigeach. San ochtú agus san naoú haois, áfach, thosaigh an tóin ag titim as an tsibhialtacht Mháigeach i ndeisceart an réigiúin. Is dealraitheach gur rith an bia gann ar na Máigigh ansin ar chúiseanna éiceolaíochta - b'fhéidir go raibh na Máigigh i ndiaidh an iomarca foraoise a leagan, rud a chuir an aeráid ó mhaith ar na barraí - agus gur thréig siad na cathracha ar lorg bia. Mar sin féin, mhair iarsmaí na sibhialtachta seo i dtuaisceart Yúcatan go dtí gur tháinig na Spáinnigh ag forghabháil na hilchríche.
Teanga.
Labhraítear teangacha Máigeacha sa réigiún i gcónaí, agus aithne agus tuiscint cuíosach maith ag na saineolaithe ar na teangacha seo. Dealraíonn sé gur fhorbair na teangacha seo go léir as aon teanga amháin, an Phróta-Mháigis, a bhí á labhairt cúig mhíle bliain ó shin. Má thagraítear don "Mháigis" mar aon teanga amháin inniu, is éard a bhíonn i gceist léi ná an teanga Yucatec, agus í le cloisteáil i Leathinis Yúcatan.
Sna Meáin.
Sa bhliain 2006 rinne Mel Gibson scannán faoi laethanta deireanacha na sibhialtachta Máigí roimh theacht na Spáinneach, faoin teideal "Apocalypto". Ba í an teanga "Yucatec" an t-aon teanga a bhí le cloisteáil ar an scannán, agus fotheidil ag dul leis an gcomhrá. Bhí na léirmheastóirí idir eatarthu faoin scannán. Dúirt cuid acu go raibh an-chraiceann fírinne ar an scannán, ach fuair an chuid eile locht ar an gcur síos a thug an scannán ar íobairt na ndaoine: bhí sé ní ba chosúla le nósanna na nAstacach, dar leo.


Mariupol.
Cathair agus caladh tráchta san Úcráin is ea Mariupol (Úcráinis: "Маріуполь"), in "oblast" Donetsk, in oirdheisceart na tíre. Bhí 455,063 duine ina gcónaí sa chathair de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2015. Is Úcránaigh iad 49% den daonra, agus is iad na Rúisigh an dara grúpa eitneach is mó ann (43% den daonra), is ansin na Gréagaigh (7%). Cónaíonn formhór Ghréagach na hÚcráine in Mariupol.
Stair.
Bunaíodh Mariupol sa 16ú haois mar dhún "Cosacach" ("Zimovnik") ar a tugadh "Domakha", agus níos déanaí "Kalmius".


Uirlis cheoil.
Is éard atá in uirlis cheoil (nó gléas ceoil) ná feiste chun fuaimeanna ceolmhara a dhéanamh, i measc na lámhdhéantúsán cultúrtha is ársa dá bhfuil ann. Athraíodh is forbraíodh iad thar na cianta le forbairtí teicniúla, teacht chun cinn ábhar nua, agus intleacht a ndéantóirí is na gcumadóirí ceoil. Tá cuid mhaith acu imithe i léig, bíodh is go dtugtar ar ais iad ó am go chéile, chun luathcheol a sheinm, mar shampla.
Roinntear na gléasanna sa cheolfhoireann shiansach nua-aoiseach i 4 shaghas—gaothuirlisí adhmaid is práis, cnaguirlisí, agus téaduirlisí — agus rangaítear mar sin iad sna scóir ceoil. Bealach eile chun gléasanna a rangú, de réir an bhealaigh a seinntear iad: le bogha, séideadh, bualadh, tarraingt, méarú, nó tadhall amháin.
Glactar mar chaighdeán anois le rangú a thairg na ceoleolaithe Erich von Hornbostel (1877-1935) is Kurt Sachs (1881-1959) i 1914, bunaithe ar shaothar Charles Victor Mahillon (1841-1924). Roinn siad na gléasanna i 4 phríomhrang de réir airíonna fisiciúla foinse na fuaime (is é sin, airíonna an ghníomhaí chreathaigh): aerafóin (an t-aer ag creathadh), cordafóin (téad nó téada ag creathadh), ideafóin (corp an ghléis féin ag creathadh), agus scannánafóin (scannán rite ag creathadh). Ó shin cuireadh an 5ú rang leis: an leictreafón (ina gcritheann leictreamaighnéad, ascaltóir nó feiste eile leictreach nó leictreonach). Is féidir gach rang a fho-roinnt de réir airíonna eile.
Catagóirí.
Déanann uirlisí ceoil fuaimeanna ar bhealaí difriúla. Ní sheinneann gach uirlis cheoil gach nóta atá sa tiúin.
Cnaguirlisí nó Uirlisí Tuargana.
Buailtear uirlisí chun fuaimeanna a chruthú. Mar shampla, is uirlisí tuargana iad na drumaí. Nuair a bhuailtear iad, creathann an "craiceann" agus cruthaíonn sé fuaim. Is é an guth daonna an uirlis cheoil is sine ar domhan.
Uirlisí Téad.
Nuair a chreathann na téada, déanann na huirlisí ceol.
Gaothuirlisí.
Déanann gaothuirlisí ceol nuair a shéidtear isteach iontu is creathann an t-aer atá istigh iontu.


Príomhchumhacht.
Is í an phríomhchumhacht an sruth ailtéarnach a bhíonn á iompar ag an bpríomhlíonra leictreachais, is é sin, an gnáthleictreachas a sholáthraítear do na tinteáin phríobháideacha, an leictreachas mar "thráchtearra". I nGaeilge labhartha, is minic a thagraítear don phríomhchumhacht leis an bhfocal "solas".
Na córais phríomhchumhachta.
Bíonn córais éagsúla phríomhchumhachta in úsáid i dtíortha éagsúla, agus iad difriúil le chéile ó thaobh an voltais, na minicíochta agus na bplocóidí de. Thairis sin, bíonn caighdeáin agus modhanna oibre éagsúla in úsáid i dtíortha difriúla ó thaobh an talmhúcháin de chomh maith leis an gcosaint ar an bhforshruth agus ar an turraing leictreach.
Ní bhíonn voltas na príomhchumhachta níos airde ná 240 V ná níos ísle ná 100 V, agus bíonn an sruth 50 Hz nó 60 Hz ar mhinicíocht.


William Heinesen.
Scríbhneoir agus ealaíontóir Faróch a bhí in Andreas William Heinesen a saolaíodh ar an 15 Eanáir 1900 i dTórshavn (príomhchathair Oileáin Fharó) agus a shíothlaigh ar an 12 Márta 1991 san áit chéanna. Cé go raibh Faróis ó dhúchas aige, scríobh sé formhór mór a chuid leabhar as Danmhairgis, nó ní raibh mórán litríochta ar fáil as Faróis nuair a chuaigh sé ar scoil. I dtús a réime bhí sé ina fhile, ach ba iad na húrscéalta agus na gearrscéalta a thabhaigh a chlú dó. Is é Tórshavn timpeallacht na n-imeachtaí ina chuid scríbhinní, ach san am chéanna, bíonn scéalta Heinesen ar maos le misteachas is le draíocht, agus is téama tábhachtach í streachailt an duine le fórsaí na farraige.


Billy Kelleher.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Thuaidh- Láir é Billy Kelleher (Gaeilge: "Liam Ó Céileachair") (rugadh é 20 Eanáir, 1968). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil agus is as Corcaigh dó. Ghlac sé páirt sa chlár teilifíse "You're a Star" de chuid RTÉ. Bhí sé ina urlabhraí ar chúrsaí sláinte do Fhianna Fáil. Sheas Kelleher in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Michael Moynihan (polaiteoir Corcaíoch).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Thuaidh-Thiar é Michael Moynihan (Gaeilge: "Mícheál Ó Muimhneacháin") (rugadh é 12 Eanáir, 1968). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil agus ina TD ó 1997.
Tá Moynihan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Brendan Smith.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar an Chabháin-Muineacháin é Brendan Smith (Gaeilge: "Breadán Mac Gabhann") (rugadh é 1 Meitheamh, 1956). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil agus TD é ón mbliain 1992 i leith. Iar-aire talmhaíochta (2008-11), iar-Aire Dlí agus Cirt, Comhionannais agus Athchóirithe Dlí (2011) atá ann.
Tá Smith ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Michael McGrath.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Theas-Láir é Michael McGrath (rugadh 23 Lúnasa 1976). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil. Sheas McGrath in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Michael P. Kitt.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael P. Kitt (rugadh 17 Bealtaine, 1950). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Is athair é leis an gceoltóir David Kitt.
Níor ghlac sé páirt san Olltoghchán 2016.


Robert Millikan.
Ba é Robert Millikan, fisiceoir Meiriceánach (22 Márta 1868 – 19 Nollaig 1953), an chéad duine a rinne luach an luchta ar an leictreon a thomhas. D'úsáid sé turgnamh cáiliúil ar a dtugtar an turgnamh ola-bhraonach. Fuair sé amach go bhfuil lucht dar luach −1.6 × 10−19C (nó an luach sin iolraithe faoi shlánuimhir éigin) ar bhraon ola a luchtaítear go leictreastatach. Rinne sé amach gurb in é méid an luchta ar an leictreon.


Camus Croise.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Camus Croise.


Carabost.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Carabost


Cealabost.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cealabost


An Droighneach.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Droighneach


Ceann Phádraig.
Is baile i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Ceann Phádraig


Inbhir Chruidein.
Is baile i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Inbhir Chruidein


Ingemar Johansson.
Dornálaí Sualannach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Jens Ingemar Johansson (a rugadh ar an 22 Meán Fómhair, 1932 – 30 Eanáir 2009).


Totally Spies!
Cartún Anime Fraincise é "Totally Spies!" a craoladh idir 3 Samhain 2001 agus 31 Márta 2008. Is sraith atá ann a leanann triur iníonacha óga—Sam, Clover agus Alex—atá in ardscoil agus ag obair do ghníomhaireacht rúnda arbh é a n-aidhm an domhan a chosaint. Tá idir spiadóireacht agus ranganna ar siúl ag na déagóirí óga seo, agus saol pearsanta nach éasca.


Clare Daly.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh í Clare Daly (Gaeilge: " Clár Ní Dhálaigh") (rugadh sa bhliain 1968 í). D'fhás sí aníos sa Droichead Nua, Contae Chill Dara. Bhíodh sí ina ball den Pháirtí Sóisialach ach d'éirigh sí as ar an 31 Lúnasa, 2012. Bhíodh sí mar chomhairleoir áitiúil i bhFine Gall do cheantar Sord. Tá sí ar son ceart a bheith ann chun ginmhillte. Gabhadh í go luath sa bhliain 2013 nuair a cuireadh ina leith go raibh sí ag tiomáint faoi thionchar an óil. Scaoileadh saor níos déanaí í, agus fógraíodh go raibh an leibhéal alcóil ina cuid fola níos ísle ná an teorainn dhleathach. De bharr gur sceitheadh an scéal chuig na meáin agus gur cuireadh dornnaisc uirthi rinne sí gearán le hOmbudsman na nGardaí ina thaobh, dar léi bhíothas tar éis bheith níos déine uirthi toisc gur scaoil sí féin scéal faoi ghardaí a bhí ag baint pointí píonóis ó cheadúnais tiomána.
Tá Daly ag seasamh san Olltoghchán 2016.


An 31ú Dáil.
TDanna de réir Páirtí.
Seo thíos liosta de na TDanna a toghadh go Dáil Éireann i dToghchán Ginearálta 2011, is iad roinnte de réir páirtí.


Dún Thuilm.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dún Thuilm


Dún Bheagain.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dún Bheagain.


An t-Aodann Bán.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd é an t-Aodann Bán


Jack Sharkey.
Dornálaí Meiriceánach a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain as 1932-1933, ab ea Joseph Paul Zukauskas nó Jack Sharkey (26 Deireadh Fómhair 1902 – 17 Lúnasa 1994). D'éirigh sé as an dornálaíocht agus taifead 13-14-3 aige. An chuid ba mhó den airgead a thuill sé san fháinne, shábháil sé é agus chuir sé beár ar siúl. D'oibrigh sé mar réiteoir freisin ag babhtaí dornálaíochta ar fud Meiriceá Thuaidh. In Binghamton, Nua-Eabhrac a rugadh é agus fuair sé bás in Beverly, Massachusetts.


Aigéaneolaíocht.
Is í an aigéaneolaíocht, nó eolaíocht na mara, an eolaíocht a bhaineann leis an aigéan. Is fo-ábhair na haigéaneolaíochta iad an aigéaneolaíocht fhisiciúil agus cheimiceach, bitheolaíocht na mara, agus geolaíocht na mara.


Ealaiseadar.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ealaiseadar


Aoineart.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Aoineart


Feóirlig.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Feóirlig


Fearann Dómhnaill.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Fearann Dómhnaill.


Gead an t-Sailleir.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Gead an t-Sailleir


Halastra.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Halastra


Ceann Sáil Eighre.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ceann Sáil Eighre


Paul Kehoe.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Loch Garman é Paul Kehoe (Gaeilge: "Pól Mac Eochaidh") (rugadh é 11 Eanáir, 1973). Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá Kehoe ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Anthony Lawlor.
Is feirmeoir agus polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Thuaisceart Chill Dara é Anthony Lawlor (Gaeilge: " Antóin Ó Leathlobair"). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus is as Cill Dara dó.
Tá Lawlor ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Joe O'Reilly.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar An Chabháin- Muineacháin é Joe O'Reilly (Gaeilge: "Seosamh Ó Raghallaigh") (rugadh é 1 Aibreán, 1985). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus iarsheanadóir é.
Tá O'Reilly ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Nicky McFadden.
Ba pholaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar an Longfoirt-na hIar-Mhí í Nicky McFadden (Gaeilge: " Niocláisín Nic Pháidín") (25 Nollaig, 1962 — 25 Márta 2014). Bhí sí ina ball de Fine Gael. Cailleadh í sa bhliain 2014 mar thoradh ar an ngalar néarón luadrach a tháinig uirthi.


Fiosgabhaig.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Fiosgabhaig


Gilean.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Gilean


Heárrlois.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Heárrlois.


Mount Saint Helens.
Bolcán beo in iarthuaisceart SAM é Mount Saint Helens. Tá sé suite i gContae Skamania i stát Washington. Bhrúcht sé sa bhliain 1980 ar an 15ú lá de mhí na Bealtaine. Fuair 57 duine bás. Tá sé 2,950 méadar ar airde.


Billy Timmins.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chill Mhantáin é Billy Timmins (Gaeilge: " Liam Ó Tiomáin") (rugadh é 1 Deireadh Fómhair, 1959). Tá sé ina bhall de Renua Éireann. Bhíodh sé ina bhall de Fine Gael agus is as Cill Mhantáin dó.
Tá Timmins ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Gleann Dail.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Gleann Dail


Tobhtaig.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tobhtaig


An Leathallt.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é An Leathallt


Bob Fitzsimmons.
Dornálaí Briotanach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Robert James "Bob" Fitzsimmons (a rugadh ar an 26 Bealtaine, 1863 – 22 Deireadh Fómhair 1917).


Tarscabhaig.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Tarscabhaig


Sgonnsar.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgonnsar


An Teanga.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, í an Teanga.


Oscar De La Hoya.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda, is ea Oscar De La Hoya (a rugadh ar 4 Feabhra, 1973 i Los Angeles, California).


Joan Collins (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Theas-Láir í Joan Collins (Gaeilge: "Sinéad Ní Choileáin") (rugadh í Meitheamh, 1961). Tá sí ina ball de Pobal Roimh Bhrabús agus ina TD ó bhí Feabhra 2011 ann.
Tá Collins ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Dílseachas.
Is é brí le dílseachas i gcoimhthéacs na hÉireann ná Aontachtóir antoisceach atá sásta breith ar an arm le forlámhas na bProtastúnach sa Tuaisceart Éireann agus le stádas bunreachtúil an stáitín mar chuid den Ríocht Aontaithe a chosaint is a choinneáil i bhfeidhm..
Aontachtóirí nó Dílseoirí?
Is minic nach n-aithníonn na meáin chumarsáide na h-"Aontachtóirí" agus na "Dílseoirí" thar a chéile. Mar sin féin, bíonn sé níos coitianta an téarma úd "Dílseoir" a úsáid le tagairt a dhéanamh do lucht antoisceachais atá sásta droichead a dhéanamh den dlí is den cheart leis an "status quo" a choinneáil i bhfeidhm sa Tuaisceart nó a bhfuil a ndearcadh ar na cúrsaí neamhghéilliúlach as an ngnáth. An chuid is mó de na hAontachtóirí, ní thabharfaidís "Dílseoirí" orthu féin. Go bunúsach, cuimsíonn an téarma "Aontachtóir" gach duine a dteastaíonn uaidh an Ríocht Aontaithe, agus an chuma atá uirthi inniu, a choinneáil aontaithe. Mar sin, is féidir an dá chiall a bhaint as an bhfocal "dílseoir": dílseacht don Aontacht, nó dílseacht do Choróin na Breataine Móire.


Mattie McGrath.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Thiobraid Árann Theas é Mattie McGrath (Gaeilge: "Maitiú Mag Craith") (rugadh é 1 Meán Fómhair, 1958). Bhí sé ina TD do Fhianna Fáil ó thoghchán 2007 ach d'éirigh sé as an bpáirtí do thoghchán na bliana 2011.
Tá McGrath ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Caol Reatha.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Caol Reatha


Míolabhaig.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Míolabhaig


An Sruthan.
Is sráidbhaile san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd é an Sruthan


Catherine Murphy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chill Dara Thuaidh í Catherine Murphy (Gaeilge: "Caitríona Ní Mhurchú") (rugadh í 1 Meán Fómhair, 1953). Tá sí ina bhall de Na Daonlathaigh Shóisialta. Bhíodh sí ina TD neamhspleách ó Feabhra 2011 agus tréimhse ó 2005-2007. Is as Léim an Bhradáin di. Iar-bhall de Dhaonlathas Clé agus de Phairtí na nOibrithe í.
Tá Murphy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Páirtí na nOibrithe.
Is páirtí polaitiúil Éireannach é Pairtí na nOibrithe () atá comhdhéanta de bhaill de chuid na heite clé agus de phoblachtóirí in Éirinn a cuireadh ar bun sa bhliain 1970 tar éis gur scoilt an eagraíocht Sinn Féin. Ba é Art Ó Gríofa a bhunaigh an eagraíocht sin siar sa bhliain 1905 i gceáduair agus ghlac an páirtí leis an ainm atá orthu i láthair na huaire sa bhliain 1982.


An t-Olach.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é an t-Olach.


Stafain.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Stafain.


Peighinn a' Chorrain.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Peighinn a' Chorrain.


Na Torran.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é na Torran.


Manny Pacquiao.
Dornálaí Filipíneach, a bhí ina churadh domhanda, is ea Emmanuel "Manny" Dapidran Pacquiao (a rugadh ar 17 Nollaig, 1978 i Kibawe, na hOileáin Fhilipíneacha).


James J. Jeffries.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea James Jackson Jeffries (15 Aibreán, 1875 – 3 Márta 1953. Bhí aithne air mar "The Boilermaker".


Steinn.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Steinn.


Flódaigearraidh.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Flódaigearraidh.


Eilean Iarmain.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Iarmain.


Áine Collins.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Thuaidh Thiar í Áine Collins (Gaeilge: "Áine Ní Choileáin "). Tá sí ina ball de Fine Gael. Is as Bántír di agus tá sí pósta ar Paul Collins.
Tá Collins ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Lucinda Creighton.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thoir-Theas í Lucinda Creighton (Gaeilge: "Lucinda Nic Críocháin") (rugadh í 20 Eanáir, 1980). Tá sé ina bhall de Renua Éireann. Bhíodh sí ina bhall de Fine Gael. Ceapadh mar Aire Stáit do Ghnóthaí Eorpacha i Márta na bliana 2011 í.
D'éirigh sí as Fine Gael i ngeall ar a seasamh i leith an ghinmhillte.
Bhunaigh sí páirtí dá cuid féin Renua Éireann go luath sa bhliain 2015. Sheas Creighton in Olltoghchán 2016 ach chaill sí a suíochán.


Súladal.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Súladal.


Trumpan.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Trumpan.


Úigiseadar.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Úigiseadar.


Marvin Hart.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Marvin Hart (16 Meán Fómhair, 1876 – 17 Meán Fómhair 1931. Bhí aithne air mar an "The Louisville Plumber".


Tommy Burns (dornálaí).
Dornálaí Ceanadach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Tommy Burns (a rugadh Noah Brusso ar an 17 Meitheamh, 1881 agus fuair bás ar an 10 Bealtaine 1955. Bhí aithne air mar an "The Little Giant of Hanover".


Marcella Corcoran Kennedy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Laois-Uíbh Fhailí í Marcella Corcoran Kennedy (Gaeilge: "Marcella Ní Chorcoráin Ní Chinnéide") (rugadh í Eanáir, 1963). Tá sí ina ball de Fine Gael.
Tá Corcoran Kennedy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Regina Doherty.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Oirthear na Mí í Regina Doherty (Gaeilge: "Ríona Ní Dhochartaigh ") (rugadh í Eanáir, 1971). Tá sí ina ball de Fine Gael.
Tá Doherty ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Sailtír Naomh Pádraig.
Is bratach í Sailtír Naomh Pádraig (nó "Cros Naomh Pádraig" nó "Bratach Naomh Pádraig"; "Saint Patrick’s Saltire" i mBéarla) a sheasann do Éireannaigh sa Bhreatain. Tá an bhratach á húsáíd ón mbliain 1800 i leith sa Union Jack.


Pat O'Brien.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é William Joseph Patrick O’Brien (a rugadh ar an 11 Samhain 1899 agus fuair bás i 15 Deireadh Fómhair 1983).


Lúib.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Lúib.


Armadail.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Armadail.


Boraraig.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Boraraig.


Joan Burton.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thiar í Joan Burton (Gaeilge: "Siobhán de Bhurtúin") (rugadh í 1 Feabhra, 1949). Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre. Roghnaíodh mar Aire Um Chosaint Shóisialta sa bhliain 2011 í. Roghnaíodh mar Aire Coimirce Sóisialaí í. Ceapadh ina ceannaire ar Pháirtí an Lucht Oibre agus ina Tánaiste í sa bhliain 2014.
Olltoghchán 2016.
Sheas Burton in Olltoghchán 2016 agus ba bheag nár chaill sí a suíochán tar éis ghéarchoimhlint sa toghroinn Baile Átha Cliath Thiar. Níor bhuaigh an páirtí ach seacht suíochán agus ceapadh Frances Fitzgerald ina háit mar Thánaiste ar an 6 Meitheamh 2016.
Ar an 10 Meitheamh 2016, thug Burton le fios go mbeidh sí le héirí as ceannaireacht Pháirtí an Lucht Oibre. Dúirt sí gur chuir droch-thorthaí an olltoghcháin go mór lena cinneadh.


Joanna Tuffy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Láir-Thiar í Joanna Tuffy (Gaeilge: "Joanna Ní Thoghdha") (rugadh í 9 Márta, 1965). Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ón mbliain 2007. Rugadh i Sasana í.
Tá Tuffy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Catherine Byrne.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Atha Cliath Theas-Láir í Catherine Byrne (Gaeilge: "Caitríona Ní Bhroin ") (rugadh í 26 Feabhra, 1956). Tá sí ina ball de Fine Gael agus ina TD ó Bhealtaine 2007. Theip uirthi suíochán Dála a bhaint i dtoghchán na bliana 2002.
Tá Byrne ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Jump the Gun.
Is banna rac-cheoil as Éirinn é Jump the Gun. Is iad Peter Eads (canadh), Roy Taylor (giotár), Brian O'Reilly (giotár), Eric Sharpe (dordghiotár) agus Ciaran Wilde (drumaí) baill an ghrúpa.
Roghnaíodh Jump the Gun mar iarratasóir na hÉireann sa Chomórtas Eoraifíse don bhliain 1988.


Ealaghol.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ealaghol.


Borgh na Sgiotaig.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Borgh na Sgiotaig.


Boraraig, Diúirinis.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Boraraig.


Borodail.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Borodail.


Primo Carnera.
Dornálaí Iodálach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain as 1930-1932, ab ea Primo Carnera (26 Deireadh Fómhair, 1906 – 29 Meitheamh, 1967).


Anne Ferris.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chill Mhantáin í Anne Ferris (Gaeilge: "Áine Ní Fhearghuis"). Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tá Ferris ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Maureen O'Sullivan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Láir í Maureen O'Sullivan (Gaeilge: "Máirín Ní Shúilleabháin") (rugadh í 10 Márta, 1951). Tá sí ina ball neamhspleách den Dáil ó fho-thoghchán ar an 6 Meitheamh, 2009.


Airiasachas.
Is éard a bhí i gceist leis an Airiasachas ("eiriceacht Áiris" an leagan a thugann foclóir de Bhaldraithe) ná an teagasc diagachta a luaitear le hAirias (250-336 AD), preispitéir Críostaí a bhí ag obair i gCathair Alastair san Éigipt. Bhí Airias barúlach nach cuid de Dhia a bhí in Íosa, ach neach ar leith agus é cruthaithe ag Dia. Bhí tionchar nár bheag ag an Airiasachas le lá Airiais agus go gairid i ndiaidh a bháis, nó ba Airiasaigh iad na hImpirí Rómhánacha Valens agus Constantius a Dó. Uaireanta, tugtar "Airiasachas" ar fhoirmeacha neamh-Thríonóideacha eile den chreideamh Chríostaí seachas an tAiriasachas sa chiall chúng.


Ann Phelan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Cheatharlaigh-Chill Chainnigh í Ann Phelan (Gaeilge: "Áine ") (rugadh í Meán Fómhar, 1961). Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ó 2011. Sheas Phelan in Olltoghchán 2016.


Coimisiún Sábháilteachta Iarnróid.
Is áisíntacht de chuid Rialtas na hÉireann é an Coimisiún Sábháilteachta Iarnróid nó CSI (Béarla: "Railway Safety Commission" nó "RSC"). Tá ardoifig na háisínteachta lonnaithe sa Charraig Dhubh i mBaile Átha Cliath.


Lios Fearnáin.
Is baile i dTiobraid Árann é Lios Fearnáin.


Fórsa.
San fhisic, is éard is fórsa ann ná aon ní a athraíonn luas, treo, nó cruth réada. I bhfocail eile, is é is fórsa ann ná ní a chuireann ar réad de mhais M a treoluas a athrú (lena n-áirítear rud a thosú ar ghluaiseacht ó fhos), i.e., a luas á ghéarú, nó réad solúbtha a dhífhoirmiú. Bíonn idir méadaíocht agus treo aige, rud a chiallaíonn gur chainníocht veicteoireach é. Cuireadh Dara Dlí Newton, F = ma, le chéile ar dtús i dtéarmaí a bhí beagán éagsúil ach comhionann, áfach: deir an leagan bunaidh go bhfuil an fórsa glan ag gníomhú ar réad i gcomhréir dhíreach leis a chuid athruithe móimintim.


Dromchla.
Dromchla oscailte leis na comhrianta " X"-," Y"-, agus "Z"- ar thaispeáintSa mhatamaitic, go sonrach sa thoipeolaíocht, is éard is dromchla ann ná iolarthán toipeolaíocht déthoiseach. Is iad na cinn is aithnidiúla ná iad siúd a thagann chun cinn mar teorainneacha réad soladach san gnáth-spás Eoiclídeach tríthoiseach T3- mar shampla, dromchla liathróid. Ar an láimh eile, tá dromchlaí, mar shampla an buidéal Klein, nach féidir a bheith leabaithe i spás tríthoiseach Eoiclídeach gan singilteachtaí nó féin-thrasnuithe a thabhairt isteach.


Siúl na nÓglach.
Amhrán náisiúnta Dhaon-Phoblacht na Síne é Siúl na nÓglach (Sínis shimplithe: 义勇军进行曲; Sínis traidisiúnta: 義勇軍進行曲; Pinyin: Yìyǒngjūn Jìnxíngqǔ). Chum Nie Er é mar mháirseáil, agus chuir an file agus drámadóir iomráiteach Tian Han na liricí leis.
Seinneadh don chéad uair é thiar sa bhliain 1934, mar chuid de dráma i Shang-hai.


Slaodacht.
Tá slaodacht níos lú ag an tsubstaint ar barr ná atá ag an tsubstaint ar an bhun.
Is tomhas é an t-slaodacht ar aimhleisce sreabháin chun sreafa, a bhaineann leis an bhfrithchuimilt ("strus fiartha" nó "strus teanntachta") inmheánach sa sreabhán, nuair a ghluaiseann cuid amháin de thar chuid eile. Dá bhrí sin, tá deirtear go bhfuil uisce "tanaí", mar go bhfuil a shlaodacht ísle aige, cé go mbíonn mil "tiubh", mar go bhfuil a shlaodacht níos airde. Go simplí, bíonn níos mó gluaiseachta ag sreabhán a bhíonn ar shlaodacht íseal.
Mar shampla, cruthaíonn magma feilseach ard-slaodacht stratabholcán a bhíonn ard agus géar, toisc nach féidir leis sreabhadh i bhfad roimh a fhuaraíonn sé, cé go gcruthaíonn magma mafach sciathbholcán le cruth leathan agus éadomhain. Bíonn roinnt strusfhriotaíochta ag gach fíor-shreabhán (ach amháin forshreabháin) agus dá bhrí sin tá siad slaodach, ach nuair nach mbíonn aon fhriotaíocht ag sreabhán in aghaidh struis tugtar sárshreabhán nó sreabhán neamhvisciúil air.


G-20.
Tugtar G-20 nó Grúpa an Fhichead ar ghrúpa d'airí airgeadais agus gobharnóirí bainc cheannais ó fhiche mór-gheilleagar an domhain - naoi dtír déag áirithe agus an tAontas Eorpach mar bhall amháin.
Náisiúin.
Náisiúin G-20


Brú.
Is éard is brú ann ná an fórsa san aonad achair a chuirtear i bhfeidhm sa treo go hingearach le dromchla an réada. Úsáidtear an tsiombail p ("sa chás íochtair") chuige, agus is é an pascal (Pa) aonad brú an SI. Nuair a fheidhmíonn fórsa nó meáchan ar leith ar fhairsinge níos lú, is ionann sin is brú níos mó. Má bhíonn réad tumtha i sreabhán cosúil le huisce nó aer, feidhmíonn brú ar gach taobh de. Tomhaistear brú le baraiméadair nó brúthomhasairí. Aonad brú a úsáidtear sa mheitéareolaíocht is ea an bar, agus aonad a úsáidtear sa mhíochaine is ea an milliméadar mearcair (mm Hg).
Sainmhíniú.
Is ionann an brú ar rud agus an fórsa atá ag gníomhú go hingearach ar gach méadar cearnach dá dhromchla. Úsáidtear an tsiombail 'p' chuige, ("cé go núsáidtear 'P' go forleathan freisin") agus is é an pascal (Pa) aonad brú an SI. Braitheann úsáid 'p' vs 'P' ar an réimse ina mbíonn an duine ag obair, m.sh. má tá siombailí eile i gcomhair cainníochtaí, ar nós cumhachta agus móimintim, agus ar an stíl scríbhneoireachta.
Foirmle.
A = Achar an dhromchla atá i dteagmháil


Borbh.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Borbh.


Breacais Árd.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Breacais Árd.


Cárrabost.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cárrabost.


Seachtain.
Is éard is brí le seachtain ná aonad ama a chuimsíonn seacht lá.


An Claigeann.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Claigeann.


An Druim Fheárna.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Druim Fheárna.


An Dúnan.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Dúnan.


Rocky Graziano.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda meánmheáchain, ab ea Rocky Graziano (rugadh "Thomas Rocco Barbella" ar an 1 Eanáir, 1919 - 22 Bealtaine 1990.


Tony Zale.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda meánmheáchain, ab ea Tony Zale (rugadh "Anthony Florian Zaleski " ar 3 Bealtaine, 1913 - 12 Aibreán 1997.


St Paul's Church.
Eaglais Anglacánach is ea St Paul’s Church atá suite i mBirmingham i Sasana. Bhí an foirgneamh á dhearadh ag Roger Eykyn. Coisriceadh an eaglais sa bhliain 1779.


Eighre.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eighre.


Fásach, Sgitheanach.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Fásach.


Flaiseader.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Flaiseader.


Galtraigil.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Galtraigil.


An Garradh Fada.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Garradh Fada.


Heasta.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Heasta.


Naomh Claire.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Claire (16 Iúil 1194 – 11 Lúnasa 1253). Rugadh í "Chiara Offreduccio" in Assisi, an Iodáil.


Stáisiún an Láir Béal Feirste.
Stáisiún an Láir Béal Feirste, Sráid an Droichid Thoir.
Is stáisiún traenach é Stáisiún an Láir Béal Feirste atá suite ag Sráid an Droichid Thoir i mBéal Feirste.


Mary Mitchell O'Connor.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Dhún Laoghaire í Mary Mitchell O'Connor (Gaeilge: "Máire Mistéil Ní Chonchubhair"). Tá sí ina ball de Fine Gael ón mbliain 2007 ach bhí ina Comhairleoir Áitiúil leis an bPáirtí Daonlathach roimhe sin.
Dáil Éireann.
I Mí na Nollag, 2010 roghnaíodh mar iarrthóir í do cheantar Dhún Laoghaire. Ar an 2 Márta, 2011 chuir sí iontas ar go leor nuair a thiomáin sí síos céimeanna i gcarrchlós na Dála. Bhí sí tar eis dul in airde ar chuid de charrchlós ar rampa a cuireadh ann ar mhaithe leo siúd i gcathaoireacha rotha. Bhí roinnt iriseoirí ar an láthair agus tuairiscíodh an scéal ar Nuacht RTÉ na hoíche sin.
I rith seisiún Dála i Meitheamhna bliana 2011 rinne Mick Wallace TD tagairt di mar "Miss Piggy". Spreag sí lá bándearg sa Dáil ina dhiaidh sin ar mhaithe le hailse na gcíoch.


Fithiseán.
Is éard is fithiseán ann ná feidhm mhatamaiticiúil a thugann cur síos ar iompraíocht an leictreoin san adamh nó sa mhóilín. Is féidir dul i dtuilleamaí na feidhme matamaiticiúla sin leis an réigiúin a oibriú amach a gcoinneoidh an leictreon taobh istigh de, ar acht go bhfuil an leictreon ar leibhéal áirithe fuinnimh. Is féidir an dá thuiscint a bhaint as an téarma sin "fithiseán": is é an fheidhm mhatamaiticiúil é, ach is é an réigiún spás freisin ar féidir a theorainneacha a oibriú amach agus tú ag dul i dtuilleamaí na feidhme. Thar aon rud eile, is iad na fithiseáin adamhacha na staideanna éagsúla candamacha i scamall na leictreon timpeall núicléas an adaimh.
Tá áit ar gach fithiseán do dhá leictreon, ar acht is go sáraíonn siad guairne a chéile. Toradh é seo do phrionsabal an eisiaimh, nó prionsabal Pauli, a deir nach féidir le dhá leictreon an staid chandamach chéanna a bheith acu i néal leictreon aon adamh amháin.
Ba í an tuiscint a bhí ag an bhfisic chlasaiceach ar an adamh ná go raibh na leictreoin ag timpeallú núicléas an adaimh cosúil leis an dóigh a mbíonn na pláinéid ag dul timpeall na Gréine. D'fhorbair an mheicnic chandamach toisc gur theastaigh ó na fisiceoirí iompraíocht na leictreon a mhíniú, agus iad ag timpeallú an núicléis.
Má théann dhá fhithiseán as dhá adamh éagsúla le chéile, cruthófar dhá fhithiseán nua: an fithiseán nascach agus an fithiseán frithnascach. Má tá leictreon amháin ar cheachtar den dá fhithiseán, rachaidh siad ar an bhfithiseán nascach, agus ceanglófar nasc comhfhiúsach idir an dá adamh, ó tá an fithiseán nascach ar leibhéal níos laige fuinnimh ná an dá fhithiseán a bhí ann ar dtús. Na leictreoin bhreise áfach, rachaidh siad ar an bhfithiseán frithnascach atá ar leibhéal níos airde ná an dá fhithiseán a bhí ann ar dtús, agus cuirfidh siad an nasc ó mhaith.
Na Fithiseáin Adamhacha.
Is éard is fithiseán adamhach ann ná feidhm mhatamaiticiúil a thugann cur síos ar iompraíocht thonnchosúil an leictreoin nó na leictreondíse san adamh. Is féidir dul i dtuilleamaí na feidhme seo leis an dóchúlacht a oibriú amach aon leictreon de chuid an adamh a aimsiú in aon réigiún ar leith timpeall an núicléas. Is féidir an téarma a úsáid le tagairt don réigiún féin inar dócha teacht ar an leictreon, má ghlactar leis gurb ionann an chuma atá ar an réigiún sin agus ar an bhfithiseán matamaiticiúil.
Feidhmeanna matamaiticiúla iad na fithiseáin adamhacha nach bhfuil ag brath ach ar chomhordanáidí aon leictreon amháin. Tugann siad cur síos ar iompraíocht an leictreoin seo mar thonn (de réir thuiscint dhéachúil na candamfhisice, ní féidir cuid de shaintréithe an leictreoin a thuiscint ach dearcadh ar an leictreon mar thonn, mar chandam radaíochta seachas mar choirpín), agus sin é an tuige go dtugtar tonnfheidhmeanna ar na fithiseáin mhatamaiticiúla freisin.
Is minic a úsáidtear an litir Ghréagach "psi" (ψ) le tagairt d'fhithiseáin éagsúla. Is iad na fithiseáin réitigh chruinne na cothromóide difreálaí ar a dtugtar tonnchothromóid Schrödinger, ach ní mór cuimhne a choinneáil air go bhfuil an chothromóid sin bunaithe ar adamh na hidrigine, nach bhfuil ach aon leictreon amháin ann – rachadh an chothromóid sin thar acmhainn na matamaiticeoirí féin dá bhfairsingeofaí í le freastal ar adamh a bhfuil níos mó leictreon ann. Mar sin féin, baintear úsáid as samhail hidriginbhunaithe an adaimh le struchtúr na n-adamh eile a thuiscint.
I gcoimhthéacs an amharcléirithe is iad na fithiseáin na bunbhloic thógála sa tsamhail ”leictreon-néil” a úsáidtear le huraiceacht na ceimice a mhúineadh. Tá an tsamhail seo den adamh bunaithe ar an tsamhail tonnmheicnice, ach san am chéanna tá sí i dtuilleamaí na gcáithníní mar choincheap leis na modhanna oibre matamaitice a léiriú a úsáidtear le ballaíocht tuairime a thabhairt ar na tonnfheidhmeanna sna hadaimh il-leictreonacha. Is é sin, taispeánann an tsamhail seo cén áit a mbíonn na leictreoin san adamh (agus sinn ag dearcadh ar na leictreoin mar chaithníní).
Sa tsamhail theagascúil seo, glactar leis gurb éard atá san adamh ná an núicléas agus na leictreoin atá ag timpeallú an núicléis. Tá na leictreoin dáilte ar na fithiseáin adamhacha, arb ionann iad agus staideanna candamacha na leictreon. Is cáithníní iad na leictreoin a bhfuil lucht leictreach diúltach acu, agus iad i ngéibheann sa réimse leictreach timpeall an núicléis a bhfuil lucht leictreach deimhneach aige – is féidir go bhfuil an réimse leictreach laghdaithe faoi thionchar na leictreon eile, ach sa deireadh, is réimse deimhneach é agus é ag aomadh na leictreon chuig an núicléas. Is í an mheicnic chandamach is cuimsithí a thugann cur síos ar an néal leictreon, ach sa mheicnic chandamach, glactar leis na leictreoin mar thonnta seasta timpeall an núicléis, seachas mar chaithníní.
Go coitianta roinntear na fithiseáin adamhacha ina gcatagóirí de réir na gcandamuimhreacha "n", "l", agus "m", a fhreagraíonn d'fhuinneamh an leictreoin, dá mhóiminteam uilleach agus do chuidí veicteorach an mhóimintim uilligh sin. Tá a thrí chandamuimhir féin ag gach fithiseán, agus áit ann do leictreon amháin nó dhó. An fithiseán a bhfuil an chandamuimhir uilleach "l" 0 aige, is é an s-fhithiseán é, más ionann "l" agus 1, is éard atá againn ná p-fhithiseán, má ardaítear an chandamuimhir go 3, gheofar d-fhithiseán, agus is é an f-fhithiseán an chéad cheann eile. Tá na litreacha sin bunaithe ar shaintréithe na línte speictreascópacha a fhreagraíonn dóibh; "sharp" (géar), "principal" (príomh-), "diffuse" (scaipthe) agus "fundamental" (bunúsach). Fithiseáin is airde "l"-uimhir ná na cinn seo, ainmnítear de réir ordú na haibítre iad, cé go bhfágtar an litir j ar lár: "s, p, d, f, g, h, i, l..."
An tonnfheidhm a shamhlaítear le leictreon-néal an adaimh il-leictreon, is féidir glacadh leis go gcuirtear le chéile í as fithiseáin simplí an adaimh hidrigine, de réir chumraíocht na leictreon – is é sin, an dóigh a bhfuil siad scaipthe ar na fithiseáin hidriginchosúla.
ΨHe(x1,y1,z1,x2,y2,z2) ≈ 1s(x1,y1,z1) • 1s(x2,y2,z2) = 1s2.
Seo mar a léitear an fhoirmle thuas: ”An tonnfheidhm chruinn atá ag brath ar chomhordanáidí comhuaineacha an dá leictreon in adamh an héiliam, is féidir é a neasú mar thoradh dhá fhithiseán den chineal s agus gach ceann acu ag brath ar chomhordanáidí aon leictreon amháin.” (Is é is brí leis an téarma "neasú" ná ballaíocht tuairime a thabhart atá réasúnta cruinn ó thaobh na matamaitice de.)
I gcumraíocht den chineál sin roinntear na leictreondíseanna de réir patrún simplí atá bunaithe ar uimhreacha corra agus iad ag dul i méadaíocht (1,3,5,7...). Tagraíonn gach uimhir acu d'fhoireann áirithe de leictreondíseanna a bhfuil fuinneamh agus móiminteam uilleach ar leith acu. An dóigh a dtagann dúile cosúla go ”peiriadach” i ndiaidh a chéile i dTábla Peiriadach na nDúl, is toradh nádúrtha é don dóigh a líontar uimhir iomlán na leictreon ar fhoireann iomlán fithiseán de chineál áirithe.
Gineann fachtóirí uilleacha na bhfithiseán adamhacha Θ(θ) Φ(φ) na feidhmeanna s, p, d agus araile mar fhíortheaglamaí d'armónaigh sféarúla Ylm(θ, φ) (is candamuimhreacha iad l agus m anseo). Go tipiciúil tá trí fhoirm mhatamaiticiúil ann do na feidhmeanna gathacha R(r) is féidir a thoghadh mar thúsphointe le saintréithe na n-adamh il-leictreon agus na móilíní a oibriú amach.
Cé go mbaintear leas as na fithiseáin hidriginchosúla i gcónaí sa teagasc, ón lá ar tháinig na ríomhairí chun tarrthála do na ceimiceoirí candamacha, is fearr na fithiseáin de chineál Slater a úsáid le taighde a dhéanamh ar na hadaimh agus ar na móilíní dé-adamhacha. Is iad na fithiseáin de chineál Gauss a úsáidtear le tuiscint a fháil ar na móilíní trí-adamhacha agus iladamhacha.
Saintréithe Tonnchosúla.
Ní thimpeallaíonn na leictreoin an núicléas cosúil leis an dóigh a dtimpeallaíonn na pláinéid an ghrian. Ina áit sin, is ann do na leictreoin mar thonnta seasta. An fuinneamh is ísle is féidir don leictreon a ghlacadh, is féidir dearcadh air mar analach na bunmhinicíochta atá ag tonn ar théad. Is féidir ansin staideanna is airde fuinneamh ná sin a chur i gcomparáid le harmónaigh na bunmhinicíochta.
Ní féidir a rá go bhfuil an leictreon suite i bpointe áirithe, cé go dtugann tonnfheidhm an leictreoin le fios cé chomh dóchúil atá sé idirghníomhú leis an leictreon i bpointe áirithe.
Saintréithe Cáithnínchosúla.
Is slánuimhir í uimhir na leictreon atá ag timpeallú núicléas áirithe. Is féidir a rá go bhfuil leictreon amháin, dhá leictreon nó – abair – trí leictreon agus dhá scór ag timpeallú an núicléis, ach ní féidir a rá go mbeadh dhá leictreon go leith nó trí cheathrú cuid den leictreon á dhéanamh.
Is féidir leis na leictreoin léim a ghearradh ó fhithiseán go fithiseán mar a dhéanfadh cáithnín. Má bhuaileann fótón amháin solais nó radaíochta na leictreoin, ní ghearrfaidh ach aon leictreon amháin léim go leibhéal níos airde fuinneamh faoi thionchar an fhótóin sin.
Coinníonn na leictreoin airíonna cáithnínchosúla mar lucht leictreach agus guairne. Tá an lucht leictreach céanna ag gach tonnstaid agus atá ag an leictreon mar chaithnín, agus tá a guairne scoite féin ag gach tonnstaid (guairne suas nó guairne síos).
Ní thugann na fithiseáin adamhacha cur síos sásúil ar chuma is ar chosúlacht an atmaisféir seo, ach amháin más adamh atá i gceist nach bhfuil ach aon leictreon amháin ann (is é sin, adamh hidrigine go bunúsach). San adamh ina bhfuil tuilleadh leictreon, is dual do na leictreoin bhreise an spás timpeall an núicléis a líonadh níos cothroime ná in adamh aon leictreon amháin, ionas go bhfuil sé de chlaonadh i leictreon-néal an adaimh – an crioslach dóchúlachta, is é sin, an spás ar dócha na leictreoin a aimsiú taobh istigh de – bheith sách sféarúil, is é sin, ar déanamh liathróide.
Stair.
Ba é Robert Mulliken thiar sa bhliain 1932 a cheap an téarma úd ”fithiseán” (nó "orbital" as Béarla). An smaoineamh go bhféadfadh na leictreoin bheith ag rothlú timpeall ar núicléas dlúth agus móiminteam uilleach deifnideach fúthu, tháinig sé ó Niels Bohr agus é ag argóint ar a shon naoi mbliana déag roimh Mulliken. Chomh luath leis an mbliain 1904 d'fhoilsigh an fisiceoir Seapánach Hantaro Nagaoka hipitéis faoi iompar na leictreon san adamh agus é ag áitiú gur ag fithisiú an núicléis a bhí siad. An iarracht a rinne na fisiceoirí le tuiscint cheart a fháil ar na ”fithisí” seo, thug sé an-spreagadh d'fhorbairt na meicnice candamaí.
Samhlacha Luatha den Adamh.
Sa bhliain 1897, nuair a d'fhionn J.J. Thomson an leictreon, tuigeadh do na saineolaithe nárbh iad na hadaimh na bloic thógála ba lú sa dúlra, ach go raibh struchtúr inmheánach acu. Rinne na saineolaithe hipitéisí agus teoiricí faoin struchtúr sin, agus iad ag tuairimíocht faoin ról a bheadh ag an leictreon san adamh. Shíl Thomson go raibh na leictreoin ag dul timpeall ar chineál conairí nó fithisí, agus na fithisí sin ag dul trí chineál glóthán a raibh lucht deimhneach aige, le lucht diúltach na leictreon a chothromú. Tugadh ”maróg risíní” ar an tsamhail seo den adamh, agus ba iad na leictreoin na risíní. Go dtí an bhliain 1909, ba í an mharóg risíní an tsamhail den adamh ba mhó glacadh.
Go gairid i ndiaidh fhionnachtain an leictreoin, chuir an fisiceoir Seapánach Hantaro Nagaoka samhail eile faoi bhráid na saineolaithe ar fud an domhain. Dealraíodh an tsamhail seo le Satarn, pláinéad na bhfáinní. Sa tsamhail seo bhí an lucht deimhneach comhchruinnithe i gcroílár an adaimh, agus na leictreoin á dtimpeallú ar chonairí ciorclacha a bheadh cosúil leis na fáinní timpeall Shatarn. Is beag duine a chuir sonrú i saothar Nagaoka san am, agus bhí an fear féin admhálach go raibh locht amháin ar an teoiric ó thús: de réir na fisice clasaicí, ní féidir le réad a bhfuil lucht leictreach aige gluaiseacht ar chonair chiorclach mar sin, nó is gluaiseacht luasghéaraithe í an ghluaiseacht chiorclach, agus mar sin caithfidh an réad sin fuinneamh a chailleadh agus radaíocht leictreamhaighnéadach a astú. Mar sin féin, tháinig sé chun solais de réir a chéile go raibh ”Satarn” ní b'fhearr mar shamhail ná an ”mharóg risíní”.
Samhail Niels Bohr den Adamh.
Sa bhliain 1909, fuair Ernest Rutherford amach go raibh an lucht deimhneach comhchruinnithe go dlúth i núicléas an adaimh. Bhombardaigh sé scragall tanaí óir le alfa-chaithníní, a bhfuil lucht leictreach deimhneach acu (inniu, is eol dúinn gurb ionann an t-alfa-chaithnín agus núicléas an héiliam) agus tháinig sé aniar aduaidh air go raibh na cáithníní á scaipeadh go fairsing i ndiaidh dóibh bualadh faoi na hadaimh óir. B'ionann sin is a rá go raibh an lucht sin comhchruinnithe go dlúth in áit amháin, in áit a bheith tanaithe ar fud na ”maróige”.Sa bhliain 1911, d'fhoilsigh Rutherford a chuid torthaí agus an anailis a rinne sé orthu, agus caitheadh an ”mharóg risíní” i dtraipisí mar shamhail den adamh.
Samhail Nua den Adamh.
Go gairid ina dhiaidh sin, sa bhliain 1913, mhol Niels Bohr, dalta iardhochtúireachta de chuid Rutherford, samhail nua den adamh. Sa tsamhail seo, bhí na leictreoin ag timpeallú an núicléis de réir dhlíthe na fisice clasaicí, ach san am, bheadh a móiminteam uilleach candamaithe, is é sin, ní fhéadfadh an móiminteam uilleach ach luachanna scoite neamhleanúnacha a fháil, luachanna a d'fhéadfaí a chur in iúl in aonaid h/2π. Níor cheadaigh an srianadh seo ach luachanna ar leith fuinnimh don leictreon, ach an oiread, agus mar sin, má bhí an leictreon tar éis titim ar an leibhéal ab ísle fuinneamh cheana féin, ní fhéadfadh sé tuilleadh fuinnimh a chailleadh agus é ag timpeallú an núicléis.
Níos tábhachtaí fós, mhínigh an tsamhail seo cad is cúis leis na línte speictreacha a bhaineann le dúile éagsúla: an líne astaithe, freagraíonn sé don fhuinneamh a thugann an leictreon uaith agus é ag titim ó leibhéal is airde fuinneamh go leibhéal is ísle fuinneamh, agus an líne ionsúite, freagraíonn sé don fhuinneamh a shúnn an leictreon chuige le léim a ghearradh ó leibhéal is ísle fuinneamh go leibhéal is airde fuinneamh.
Einstein agus an Iarmhairt Fhótaileicreach.
An míniú a thug Albert Einstein ar an iarmhairt fhótaileictreach tháinig sé isteach úsáideach ag Bohr leis an mbaint a thuiscint atá ag na leibhéil fhuinnimh sna hadaimh le tonnfhad an tsolais a astaítear. Is éard atá i gceist leis an iarmhairt sin ná an dóigh a n-astaítear leictreoin as an damhna faoi thionchar na radaíochta. Ní féidir leis an radaíocht leictreon ar bith a scaoileadh saor ach minicíocht na radaíochta a bheith sách ard, is é sin, tonnfhad na radaíochta a bheith sách íseal. Deirtear go bhfuil minicíocht tairsí ann: nuair a shroichfidh an mhinicíocht an tairseach seo, tosóidh na leictreoin á n-astú i dtoibinne.
Mhínigh Einstein an iarmhairt seo leis an teoiric nach tonnghluaiseacht leanúnach atá sa solas (ná i radaíocht leictreamhaighnéadach ar bith) ach go bhfuil sé comhdhéanta as pacáistí beaga scoite, is é sin, candaim, nó fótóin. Is iad na fótóin is airde minicíocht na cinn is airde fuinneamh, agus le léim áirithe a ghearradh, caithfidh an leictreon an fuinneamh iomlán atá de dhíth air le haghaidh na léime sin – caithfidh sé an fuinneamh sin a fháil in aon phacáiste amháin, in aon fhótón amháin. Ní féidir leis cuid den fhuinneamh a bhaint ón bhfótón seo agus an chuid eile a fháil ón bhfótón úd eile.
Ciallú Bohr.
Bhain Bohr úsáid as an tuiscint seo leis na leibhéil fhuinnimh san adamh a cheangal de thonnfhaid an tsolais a d'astódh an t-adamh. Nuair a tuigeadh an bhaint a bhí ag an dá rud le chéile, chuaigh an speictreascópacht, is é sin, na breathnuithe ar speictream an tsolais a d'astódh an t-adamh (speictream astúcháin) nó ar speictream an tsolais a shúfadh sé isteach (speictream ionsúcháin) – chuaigh na breathnuithe speictreascópacha chun ardtábhachta mar uirlis le tuiscint a fháil ar struchtúr inmheánach an adaimh ó thaobh na leictreon de.
Na Línte Speictreacha agus an tAdamh.
Ó lár na naoú haois déag anuas is eol do na fisiceoirí línte scoite a bheith sna speictrim astúcháin agus ionsúcháin, rud a d'fhoghlaim siad ar dhóigh phraiticiúil. Nuair a tháinig samhail Niels Bohr den adamh ar an bhfód, d'fhéad sé na línte seo a mhíniú: na línte soilsithe sa speictream astúcháin, d'fhreagair siad do na fótóin a bhí ag titim ó leibhéal ard go leibhéal íseal fuinnimh, agus iad ag astú an difríocht san fhuinneamh mar fhótón nó mar chandam radaíochta; agus na línte dorcha sa speictream ionsúcháin, d'fhreagair siad do na fótóin a bhí na leictreoin a shú isteach leis an léim chéanna a ghearradh sa treo contráilte, ón leibhéal íseal go leibhéal ard.
San am sin, áfach, ní raibh Bohr ag iarraidh saintréithe tonnchosúla a aithint ar na leictreoin ná iad a fheiceáil mar thonnta damhnacha, nó níor rith an smaoineamh sin le haon duine ach dhá bhliain déag ní ba deireanaí. Mar sin féin, an úsáid a bhain Bohr as luachanna candamaithe an mhóimintim uilligh agus as na leibhéil candamaithe fuinnimh ba mhór an chéim ar aghaidh é agus na fisiceoirí ag iarraidh iompraíocht na leictreon sna hadaimh a thuiscint. Thairis sin, spreag an tsamhail seo den adamh forbairt na meicnice candamaí, ó thug sí le fios gurb iad na srianta candamaithe is aonchúis le neamhleanúnacht na speictream is na leibhéal fuinnimh san adamh.
Déacht Toinne agus Cáithnín.
Sa bhliain 1924, chuir Louis de Broglie a theoiric faoi na tonnta damhnacha agus faoin déacht toinne agus cáithnín os comhair an tsaoil mhóir. Is é is impleacht don teoiric seo gur féidir airíonna áirithe na gcáithníní beaga, cosúil leis an leictreon, a mhíniú ach dearcadh ar an gcáithnín mar thonn ar féidir a tonnfhad a dhíorthú as saintréithe an cháithnín de réir foirmle cuíosach simplí. Ar feadh tamaill ghairid, go dtí an bhliain 1926, nuair a d'fhoilsigh Erwin Schrödinger a thonnchothromóid, bhí na fisiceoirí in ann ”tonnfhad” an leictreoin i samhail Bohr a aithint mar fheidhm mhatamaiticiúil a bhí ag brath ar a móiminteam. Mar sin, glacadh leis go raibh leictreon (de réir mar a thuig Bohr é) ag timpeallú an núicléis faoi iolraí leath a thonnfaid de ar chonair chiorclach (inniu féin, teagasctar an tsamhail mhícheart stairiúil seo do na mic léinn, uaireanta). Ar feadh tamaillín b'fhéidir a rá gurbh í samhail seo Bohr den adamh an tsamhail chlasaiceach, agus argóint an tonnfhaid ag cur srianadh breise leis na leictreoin. Caitheadh an tsamhail seo i dtraipisí, áfach, nuair a tháinig an tonnmheicnic thríthoiseach iomlán ina háit sa bhliain 1976. Mar a thuigimid an fhisic inniu is gnách a rá gurbh í samhail Bohr an tsamhail leathchlasaiceach den adamh, agus is é is cúis leis ná go raibh an móiminteam uilleach candamaithe inti – níor tháinig na hipitéisí faoi thonnfhad an leictreoin ar an bhfód ach dhá bhliain déag i ndiaidh do Bohr a shamhail a chur faoi bhráid fhisiceoirí an domhain.
Mhínigh samhail Bohr den adamh na línte i speictream astúcháin agus i speictream ionsúcháin na hidrigine. Na luachanna a thugann samhail Bohr d'fhuinneamh na leictreon sna staideanna n=1, 2, 3... is ionann iad agus na luachanna a thugann fisic ár linne. Scéal eile ar fad nach raibh samhail Bohr in ann saintréithe peiriadacha na ndúl a mhíniú, mar shampla, an chosúlacht in iompraíocht cheimiceach na dtriathghás: an héiliam (dhá leictreon), an neon (deich leictreon) agus an t-argón (ocht leictreon déag), mar shampla. I ndeireadh na dála, ba í fionnachtain na meicnice candamaí nua-aimseartha a shocraigh an scéal, in éineacht le prionsabal Pauli.
Tuiscintí Nua-aimseartha agus a mBaint le Prionsabal Éiginnteachta Heisenberg.
Sa bhliain 1927, d'fhoilsigh Werner Heisenberg a phrionsabal éiginnteachta. Is éard is ciall don phrionsabal seo ná nach féidir linn gach cineál eolais a fháil amach faoi cháithnín atá chomh beag agus gur féidir dearcadh air mar thonnphaicéad: más eol dúinn cá bhfuil sé, ní heol dúinn cá bhfuil a thriall agus cén luas atá faoi, go bunúsach. Is é an tátal a bhain Bohr as an bprionsabal ná gur dual d'aon tonnphaicéad éiginnteacht na minicíochta agus an tonnfhaid, ó tá spré na minicíochtaí de dhíth leis an bpaicéad féin a chruthú.
Samhlaítear tonn le móiminteam gach cáithnín sa mheicnic chandamach. Is é foirmiú an tonnphacáiste a shocraíonn cá bhfuil an tonn/an cáithnín sa spás. Má tá cáithnín candam-mheicniúil ceangailte de staid áirithe ní mór dearcadh air mar thonnphacáiste más á shuíomh i bpointe áirithe ar an bhfithiseán atá muid. Más ann don cháithnín ar aon nós, agus íosmhéid méide aige, is é is impleacht dó an tonnfhad a bheith spréite agus íosmhéid a bheith aige, agus má tá íosmhéid ag an tonnfhad, tá íosmhéid ag an móiminteam agus ag an bhfuinneamh chomh maith. Sa mheicnic chandamach, dá laghad an réigiún ina bhfuilimid ag socrú áit an cháithnín, is amhlaidh is mó atá raon na luachanna móimintim a éilíonn an tonnphaicéad comhbhrúite, agus is amhlaidh is mó atá an fuinneamh gluaiseachta. Is é sin, an fuinneamh ceangailte atá de dhíth leis an gcáithnín a choinneáil i ngéibheann i réigiún beag den spás, tá sé ag dul i méadaíocht gan uasteorainn ar bith agus an réigiún sin ag dul i laghad.
Maidir leis an gceimic, tháinig Erwin Schrödinger, Linus Pauling, agus Robert S. Mulliken, i measc daoine eile, ar an gconclúid gurbh é ba impleacht do phrionsabal éiginnteachta Heisenberg ná nach féidir a rá go bhfuil an leictreon, má ghlactar leis mar thonnphaicéad – nach féidir a rá go bhfuil sé suite in aon áit chruinn ar an bhfithiseán. Ba é tuairim Max Born gur chóir cur síos a thabhairt ar shuíomh an leictreoin trí dháileadh dóchúlachta – is é sin, foirmle mhatamaiticiúil a thabharfadh le fios cé chomh dóchúil is a bheadh sé teacht ar an leictreon i bpointe áirithe den fheidhm mhatamaiticiúil a thugann cur síos ar an tonnphaicéad bainteach. Níor dhual don mheicnic chandamach nua torthaí cruinne a thabhairt: ina n-áit sin, thabharfadh sí le fios cé chomh dóchúil a bheadh sé go bhfaighfí toradh áirithe faoi imthoscaí áirithe. Bhí Heisenberg féin barúlach nach bhfuil ciall ná tábhacht ar bith leis an gcoincheap ”conair an cháithnín atá ag gluaiseacht” murar féidir linn breathnuithe a dhéanamh ar an gcáithnín ná ar a chuid gluaiseachtaí – agus ní féidir, más leictreon taobh istigh den adamh atá i gceist.
Ainmneacha na bhFithiseán.
San fhoirmle seo is ionann an "X" agus an leibhéal fuinnimh a fhreagraíonn don phríomhuimhir chandamach "n", is é sin, an sceall leictreonach. Is litir cháis íochtair é an ”cineál” a thugann le fios cén fosceall ar a bhfuil an leictreon (cén cineál fithiseáin atá i gceist) agus é ag freagairt don chandanuimhir uilleach "l". Is é "y" uimhir na leictreon ar an bhfosceall sin.
Mar shampla, is é is ciall le 1"s"2 (”a haon, s, a dó”) ná go bhfuil dhá leictreon ar an leibhéal fuinnimh is ísle ("n"=1) agus is é is luach don chandamuimhir uilleach "l" ná 0. Sa nodaireacht X-ghathach nó "X-ray notation", seasann litreacha i gcás uachtair do luachanna na príomh-chandamuimhreach "n", ionas gur "K" a thugtar ar an leictreonsceall a fhreagraíonn do "n" = 1, más é 2 is luach don "n", is í an litir "L" a thagraíonn don leictreonsceall, agus araile.
An Sainmhíniú Foirmeálta de réir na Meicnice Candamaí.
Sa mheicnic chandamach, fairsingítear staid an adaimh, is é sin, dualstaideanna oibreoir Hamilton an adaimh, go cuingreacha líneacha de thorthaí frithshiméadraithe (deitéarmanant Slater) de chuid feidhmeanna aon leictreon. Tugtar ”fithiseáin adamhacha” ar chuidithe spásúla na bhfeidhmeanna aon leictreon seo. Má chuirtear an cuidí guairne san áireamh chomh maith, is éard a bheidh againn ná fithiseáin adamhacha ghuairne.
San fhisic adamhach, freagraíonn gach líne speictreach adamhach do thrasdul idir dhá chandamstaid (léim chandamach) san adamh. Tá na staideanna ainmnithe le candamuimhreacha a mbíonn baint acu le cumraíochtaí leictreonacha ar leith, is é sin, le scéimeanna lonnaithe na leictreon ar na fithiseáin éagsúla adamhacha. Mar shampla, is í an scéim a thaispeánann lonnú na leictreon (an chumraíocht leictreonach) ar na fithiseáin in adamh an neoin sa bhunstaid ná 1"s"2 2"s"2 2"p"6.
Is é is impleacht don nodaireacht seo gur soiléir go bhfuil deitéarmanaint Slater níos troime i bhfairsingiú na hidirghníomhaíochta cumraíochta. Mar sin, is coincheap lárnach é coincheap an fhithiseáin adamhaigh má táthar ag iarraidh an próiseas flosctha a amharcléiriú a bhaineann le trasdul leictreoin áirithe san adamh. Mar shampla, is féidir a rá, i dtaobh trasdul ar leith, go gcomhfhreagraíonn sé d'fhloscadh leictreoin ó fhithiseán gafa áirithe go fithiseán folamh áirithe. Mar sin féin, ní mór cuimhne a choinneáil air gur fearmóin iad na leictreoin agus iad ag géilleadh do phrionsabal Pauli, agus nach féidir iad a aithint ó na leictreoin eile san adamh. Thairis sin, uaireanta bíonn an fairsingiú idirghníomhaíochta cumraíochta an-mhall ag coinbhéirsiú, ionas nach féidir a rá go bhfuil tonnfheidhm shimplí aon deitéarmanant ann ar aon nós. Sin é an rud a tharlaíonn nuair a bhíonn comhghaolú mór leictreon ann.
Go bunúsach, is tonnfheidhm é an fithiseán adamhach atá bunaithe ar an réamhchoinníoll nach bhfuil ach aon leictreon amháin san adamh. An chuid is mó de na leictreoin sa damhna, áfach, bíonn siad ar fáil in adaimh eile, agus mar sin níl i gceist leis an léargas aon leictreon seo ach ballaíocht tuairime, neastachán, mar a deir an saineolaí. Má bhímid ag déanamh ár marana ar na fithiseáin, tabharfar an neastachán seo – neastachán Hartree agus Fock, mar a thugtar air – mar eochair dúinn, leis na deacrachtaí i dteoiric na bhfithiseán móilíneacha a laghdú.
Adaimh Hidriginchosúla.
Is iad na fithiseáin adamhacha is simplí na cinn sin a áirítear do chórais nach bhfuil ach aon leictreon amháin iontu, cosúil leis an adamh hidrigine. Má ianaítear adamh de chuid dúil ar bith eile síos go haon leictreon amháin – is é sin, má bhaintear na leictreoin de gan ach aon cheann acu a fhágáil – beidh sé an-chosúil leis an hidrigin, agus an déanamh céanna ar na fithiseáin. I gcothromóid Schrödinger, mar a leagtar amach don chóras áirithe seo í, córas nach bhfuil ach aon cháithnín deimhneach agus aon cháithnín diúltach ann, - is ionann na fithiseáin adamhacha agus dualstaideanna oibrithe Hamilton don fhuinneamh. Is féidir iad a fháil ar dhóigh anailiseach, is é sin, na fithiseáin a gheobhaidh muid, is torthaí iad do shraith iltéarmach agus d'fheidhmeanna easpónantúla agus triantánacha.
Má tá dhá leictreon san adamh, nó níos mó, ní féidir na cothromóidí bainteacha a réiteach gan dul i dtuilleamaí modhanna oibre an neastacháin atriallaigh. Tá fithiseáin na n-adamh il-leictreonacha cosúil le fithiseáin na hidrigine ó thaobh a ndéanta de, agus sna samhlacha is simplí glactar leis go bhfuil an déanamh céanna acu. Má dhéantar anailis níos cruinne ná sin ar na fithiseáin, ní mór úsáid a bhaint as na neastacháin uimhriúla.
In adamh hidriginchosúil ar bith is féidir fithiseán adamhach ar leith a shainmhíniú go neamh-dhébhríoch le luachanna trí chandamuimhir: an phríomh-chandamuimhir "n", an chandamuimhir asamatach "l", agus an chandamuimhir mhaighnéadach "ml". Na rialacha a chuireann srianta le luachanna na gcandamuimhreach agus a gcuid luachanna fuinnimh, is leor iad le cumraíocht na leictreon sna hadaimh agus le tábla peiriadach na ndúl a mhíniú.
Is iad na fithiseáin adamhacha staideanna cobhsaí candamacha na n-adamh hidriginchosúil. Go ginearálta, áfach, ní féidir le haon fhithiseán amháin cur síos cuimsitheach a thabhairt ar iompraíocht an leictreoin. Is é an dóigh is fearr le staideanna na leictreon a chur in iúl ná meascáin d'fhithiseáin éagsúla, meascáin agus iad ag brath ar an am – teaglamaí líneacha de na fithiseáin éagsúla.
Ba é Niels Bohr a cheap an phríomh-chandamuimhir "n" le haghaidh a shamhlach féin den adamh. Is í an chandamuimhir áirithe seo a shocraíonn ga na fithise cruinne ar a bhfuil an leictreon ag dul timpeall an núicléis, sa tsamhail áirithe seo. Sa mheicnic chandamach nua-aimseartha, áfach, socraíonn an "n" meánfhad an leictreoin ón núicléas: na leictreoin a bhfuil an luach céanna den "n" acu, is ionann a meánfhad ón núicléas. Sin é an tuige go ndeirtear go bhfuil na fithiseáin arb ionann luach an "n" acu – go bhfuil siad ar an leictreonsceall céanna. Na fithiseáin a bhfuil an "n" agus an "l" céanna acu, tá baint níos dlúithe fós acu le chéile, agus iad ar an bhfosceall céanna.
Candamuimhreacha.
An phriomh-chandamuimhir "n": is slánuimhir dheimhneach í ("n" = 1, 2, 3...) agus í ag tagairt d'fhuinneamh an leictreoin. Le fírinne, is féidir don "n", go teoiriciúil, gach slánuimhir dheimhneach a bheith mar luach aici, ach ar chúiseanna praiticiúla is annamh a bhíonn uimhreacha arda i gceist. Go ginearálta bíonn a lán fithiseán éagsúil ag baint le gach luach ar leith den "n". Uaireanta, tugtar ”leictreonsceall” ar na fithiseáin go léir a bhaineann le luach áirithe den "n".
Tagraíonn an chandamuimhir asamatach "l" do mhóiminteam uilleach fithiseánach an leictreoin, agus is slánuimhir neamhdhiúltach í (is é sin, is luach incheaptha é 0). Ar sceall áirithe, is iad na luachanna incheaptha atá ag an gcandamuimhir seo ná 0, 1, 2...("n"- 1). Más ionann n agus 1, níl ach 0 ceadaithe mar luach don chandamuimhir asamatach, más ionann n agus 2, tá 0 agus 1 ceadaithe agus araile. Na fithiseáin a bhfuil baint acu le luach áirithe den chandamuimhir asamatach, tugtar ”fosceall” orthu in éineacht.
Tugann an chandamuimhir mhaighnéadach "ml" cur síos ar mhóimint mhaighnéadach an leictreoin i do rogha treo, agus is slánuimhir í. Taobh istigh den fhosceall a chomhfhreagraíonn don chandamuimhir asamatach "l", is iad na luachanna a cheadaítear don chandamuimhir mhaighnéadach ná -"l", -("l" – 1), - ("l" – 2)...-2, -1, 0, 1, 2..., ("l" – 2), ("l" – 1), "l".
Is féidir na torthaí thuas a achoimriú i dtábla. Seasann gach cillín d'fhosceall, agus taobh istigh den chillín tá na luachanna don "ml" atá ar fáil san fhosceall áirithe sin. Maidir leis na cillíní folmha, is foscealla iad nach bhfuil ann.
Ar luachanna an "n" agus an "l" a aithnítear na foscealla. Tugtar luach an "n" mar uimhir; maidir leis an "l", áfach, úsáidtear litreacha: s ("l" = 0), p ("l" = 1), d ("l" = 2), f ("l" = 3), g ("l" = 4). Mar shampla, más ionann "n" agus 2, agus más ionann "l" agus 0, is é an fosceall atá againn ná 2s.
Tá candamuimhir guairne ag gach leictreon freisin, "s", a thugann cur síos ar ghuairne gach leictreon – guairne suas nó guairne síos. Is iad na luachanna a cheadaítear don "s" ná +½ agus -½.
De réir phrionsabal eisiaimh Pauli, ní féidir le dhá leictreon an staid chandamach chéanna a ghlacadh. Is é sin, ní hionann foireann iomlán na gcandamuimhreach ag aon dá leictreon in aon adamh amháin.
Cuma agus Déanamh na bhFithiseán.
Úsáidtear pictiúir shimplí de na fithiseáin le cur síos a thabhairt ar na réigiúin sa spás ar dócha teacht ar an leictreon iontu. Ní féidir leis na léaráidí seo, áfach, an réigiún iomlán a thaispeáint ar féidir an leictreon a aimsiú ann, nó deir an mheicnic chandamach go bhfuil dóchúlacht aimsithe an leictreoin níos mó ná náid pé áit sa spás ina bhfuilimid. Is éard atá i gceist leis na léaráidí, go bunúsach, ná an imlíne, nó an t-imdhromchla, ar a bhfuil luach áirithe tairiseach ag an dlús dóchúlachta |ψ(r,θ,φ)|2 – 90 %, mar shampla – is é sin, tá dóchúlacht 90 % ann an leictreon a aimsiú taobh istigh den dromchla sin. Cé go bhfuil |ψ|2 níos mó ná 0 i ngach áit, mar is dual do chearnú an luacha uimhriúil, cuirtear comhartha na tonnfheidhme ψ(r,θ,φ) go minic le gach fo-réigiún i bpictiúr an fhithiseáin.
Samhail a thaispeánann conas a líonann na d-fhithiseáin, cúig cinn acu ar fad, an spás timpeall an núicléis.
Uaireanta tarraingítear graf ar leith den tonnfheidhm "ψ" lena pasanna a thaispeáint, in áit an ghraif |"ψ(r,θ,φ)"|2 nach léiríonn ach an dlús dóchúlachta gan na pasanna a fhágáil le haithint (nó cailltear na pasanna nuair a iompaítear an uimhir choimpléascach "ψ(r,θ,φ)" ina luach uimhriúil). Bíonn lóbaí na bhfithiseán níos caoile, níos neamhsféarúla, sna graif |"ψ(r,θ,φ)"|2 ná sna graif "ψ(r,θ,φ)", ach tá na lóbaí céanna sna háiteanna céanna, agus iad inaitheanta ar gach dóigh. Úsáidtear graif den chineál "ψ(r,θ,φ)" san alt seo, an chuid is mó, le pasanna na dtonnfheidhmeanna a dhéanamh infheicthe.
Is féidir dearcadh ar lóba den chineál sin mar phatrún trasnaíochta idir an dá mhodh frithrothlaithe "m" agus "-m", agus an fithiseán á fhortheilgean ar an xy-phlána agus "m" tonnfhad ag athshonadh ar a imlíne. Tá dhá cheann acu seo do gach luach de chuid an "m", is é sin, "+" agus "-". Más ionann m agus 0, fithiseán ceartingearach atá i gceist, níl eolas frithrothlaithe ar fáil, agus tá an fithiseán siméadrach timpeall na z-aise. Más ionann l agus 0, níl modhanna frithrothlaithe ann ar aon nós. Níl ach modhanna gathacha ann, agus tá an cruth siméadrach mar sféar. Ag gach luach de chuid an "n", tá na nóid ghathacha ag dul i méadaíocht de réir mar atá an "l" ag dul i laghad. Mar shimpliúchán, is féidir a rá go dtugann an "n" le fios leibhéal an fhuinnimh, go bhfuil baint ag an "l" le héalárnacht an fhithiseáin, agus gurb é an "m" an treoshuíomh.
Go ginearálta, is é an "n" a shocraíonn méid agus fuinneamh an fhithiseáin do núicléas áirithe adaimh: tá na fithiseáin ag dul i méadaíocht leis an "n". Scéal eile é áfach, má chuirtear dúile ceimiceacha éagsúla i gcomparáid le chéile, go bhfaighfear na fithiseáin a bheith ag crapadh chucu agus an lucht leictreach sa núicléas, "Z", ag fás. Mar sin, ní thagann mórán athrú ar mhéid an adaimh ag na dúile troma i bhfarradh is na dúile éadroma, cé go bhfuil líon na leictreon ag fás de réir an "Z".
Tá na "s"-fhithiseáin aonair ("l" = 0) ar déanamh an sféir. Más ionann "n" agus 1, is éard atá againn ná cineál ”dlúthsféar”, is é sin, tá an sféar ag dul chun dlúis in aice leis an núicléas, agus é ag tanú go heaspónantúil ag dul amach ón núicléas. Más ionann "n" agus 2, nó níos mó, tá an "s"-fhithiseán comhdhéanta as dromchlaí sféarúla taobh istigh dá chéile. Is é sin, tá tonnstruchtúr gathach ann, agus cuidí gathach síneasóideach ann chomh maith. Is iad na "s"-fhithiseáin an t-aon cineál fithiseán a bhfuil frithnód (réigiún ard-dlúis tonnfheidhme) acu i lárphointe an núicléis. Na cineálacha eile fithiseán ("p", "d", "f" agus araile), tá móiminteam uilleach acu, agus iad ag seachaint an núicléis (tá nód toinne acu ag an núicléas).
Nuair is ionann "n" agus 2, is é an déanamh atá ar an trí p-fhithiseán ná gur dhá éileapsóideach atá ann agus pointe tadhlaíochta acu i núicléas an adaimh. Uaireanta, dealraítear an p-fhithiseán le tromán lúith, agus an chuma seo air. Ar gach leictreon, tá dronuillinn idir gach dhá p-fhithiseán, de réir chuingir líneach na luachanna a bhíonn ag an "ml".


James Reilly.
Is polaiteoir Éireannach, dochtúir leighis agus seandadóir é James Reilly (Gaeilge: "Séamas ó Raghallaigh") (rugadh é 16 Lúnasa, 1955). Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh a bhí ann idir 2007 agus 2016.
Tá sé ina leascheannaire ar Fhine Gael ón mbliain 2010 agus ina Aire Sláinte ó Mhárta na bliana 2011 go dtí Iúil na bliana 2014. Bhí O'Reilly ina uachtarán ar Cheardchumann Dhochtúirí na hÉireann sular toghadh é. Is leis Áras Lawton i Muine Gall, Contae Uíbh Fhailí.
Sheas Reilly in Olltoghchán 2016 ach níor éirigh leis greim a choimeád ar a shuíochán Dála. Chuir Enda Kenny a ainm chun cinn mar bhall de Sheanad Éireann i mí na Bealtaine 2016.


Ceardchumann Dhochtúirí na hÉireann.
Is eagraíocht Éireannach do dhochtúirí leighis é an Ceardchumann Dhochtúirí na hÉireann nó "ELÉ" (Béarla: "The Irish Medical Organisation" nó "IMO")


Michael Lowry.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Thiobraid Árann Thuaidh é Michael Lowry (Gaeilge: "Mícheál Ó Labhradha") (rugadh é 13 Márta, 1953). Is polaiteoir neamhspleách é agus cé go ndearnadh fiosrúchán coiriúil ina leith tá gnaoi ag an bpobal ina cheantar féin air mar sin féin agus d'érigh go maith leis vótaí a mhealladh cé go raibh amhras mór ann i dtaobh a chuid iompair sa pholaitíocht.
Ar an 23 Feabhra 2016, dhiúltaigh an Ard-Chúirt iarratas a rinne sé a thriail a chur ar neamhní.
Sheas Lowry in Olltoghchán 2016 agus fuair sé vóta an-ard ann.


Finian McGrath.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh Láir é Finian McGrath (Gaeilge: "Fionnán Mag Craith") (rugadh é 9 Aibreán, 1953). Is polaiteoir neamhspleách é agus é ina TD ón mbliain 2002.
Tá McGrath ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Denis Naughten.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Ros Comáin- Liatroim Theas é Denis Naughten (Gaeilge: " Domhnall Ó Neachtain") (rugadh é 23 Meitheamh, 1973). Is polaiteoir neamhspleách é ó gur chaill sé aoireacht Fhine Gael i Meitheamh 2011. Sheas Naughten in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Patrick Nulty.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thiar é Patrick Nulty (Gaeilge: "Pádraig Mac an Ultaigh") (rugadh é 18 Samhain, 1982). Toghadh é ag fothoghchán i nDeireadh Fómhair na bliana 2011. Is polaiteoir neamhspleách é tar éis dó aoireacht an pháirtí an chailliúint ar 6 Nollaig, 2011. D'éirigh sé as oifig sa bhliain 2014 díreach sular tháinig sé chun solais go raibh teachtaireachtaí gnéasacha seolta aige chuig cailín agus bean ar facebook.


Cille Bhríghde.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, í Cille Bhríghde.


A' Chille Mhór.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Chille Mhór.


Cille Bhacastair.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cille Bhacastair.


Cinnseaborgh.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cinnseaborgh.


Leon Spinks.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, is ea Leon Spinks. Rugadh ar an 11 Iúil, 1953 é.


Ciarán Lynch.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Theas Láir é Ciarán Lynch (Gaeilge: "Ciarán Ó Loinsigh") (rugadh é 13 Meitheamh, 1964). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ón mbliain 2007.


Comhar Críostaí.
Is páirtí polaitiúil Éireannach cláraithe é Comhar Críostaí () i bPoblacht na hÉireann. Richard Greene atá mar cheannaire air.


Iberia Express.
Is aerlíne ísealchostais Spáinneach í an Iberia Express, agus tá an ceanncheathrú ag Aerfort Maidrid, sa Spáinn. Beidh ceithre Airbus A320 in úsáid ag an comhlacht ar dtús.


Rafael Correa.
Is é Rafael Vicente Correa Delgado uachtarán reatha Eacuadór. Thosaigh sé a chéad téarma ar 15 Eanáir 2007.


Ealaíontóir.
Is duine speiséalta an tealaíontóir, duine a chruthaíonn íomhá. Usáideann sé nó sí na dathanna éagsúla chun an íomhá a dhéanamh ar chanbhás, mar shampla.
Nótaí.
1. "English-Irish Dictionary", Tomás de Bhaldraithe, Oifig an tSoláthair, Baile Átha Cliath, 1959.


Sally Kavanagh.
Is leabhar é "Sally Kavanagh" (Teideal an aistriúcháin Ghaeilge: "Saile Chaomhánach, nó na hUaigheanna Folmha" nó " Saile Ní Chaomhánaigh nó na huaigheanna folamha") a scríobh Charles Kickham.
Aistriúchán.
D'aistrigh Máirtín Ó Cadhain go Gaeilge é. Ag múineadh ina phríomhoide i gCamas a bhí sé agus is lena linn sin a d’aistrigh sé "Sally Kavanagh" le Kickham faoin teideal "Saile Ní Chaomhánaigh nó na huaigheanna folamha: scéal faoi Thiobriad Árann", 1932.
An Dr Tomás de Bhaldraithe a d’ullmhaigh eagrán na bliana 1986, a chur An Gúm amach.


Seán Sherlock.
thumb
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Thoir é Seán Sherlock (Gaeilge: "Seán Ó Searlóg") (rugadh é 6 Nollaig, 1972). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.


Ós.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ós.


Gerald Nash.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar an Lú é Gerald Nash (rugadh é Nollaig, 1975). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.


Ramasaig.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ramasaig.


Sgéubost.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgéubost.


Sligeachan.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sligeachan.


Tobhta.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tobhta.


Uilfhinis.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Uilfhinis.


Jim Stynes.
Fear spóirt agus daonchara Éireannach ab ea James "Jim" Stynes, OAM (23 Aibreán, 1966 – 20 Márta, 2012). Peileadóir Gaelach a bhí ann ina óige, agus é ag imirt leis an gclub Baile Buadáin Naomh Éanna agus foireann mhionúir Bhaile Átha Cliath. Sa bhliain 1984, bhí Stynes ar dhuine de na céad peileadóirí a thapaigh an deis chun peil Astrálach a imirt san Astráil, agus bhain sé clú agus cáil amach ag imirt ag leibhéal is airde an chluiche.
Chuaigh Stynes go mór i gcion ar phobal na hAstráile, ar mhuintir Mhelbourne ach go háirithe - mar sár-imreoir agus mar gheall ar an obair charthanachta a bhí á dhéanamh aige taobh amuigh den ghort imeartha.
D'éag Jim Stynes de bharr ailse, tar éis streachailt phoiblí in aghaidh an ghalair sa bhliain 2012. Bronnadh sochraid stáit air, mar aitheantas ar an méid a bhain sé amach san Astráil.
Stynes, Jim
Stynes, Jim
Stynes, Jim
Stynes, Jim
Stynes, Jim


Halla na Cathrach Bhéal Feirste.
Is é Halla na Cathrach Bhéal Feirste (Béarla: "Belfast City Hall") an baile atá ag an gComhairle Bhéal Feirste, suite i lar na cathrach i Cearnóg Dhún na nGall.
Halla na Cathrach Bhéal Feirste


Sande.
Bardasacht i dtuaisceart na Gearmáine is ea Sande.
Achoimre.
Baile beag réasúnta ciúin agus taitneamhach is ea Sande atá suite i dtuaisceart na Gearmáine, sa tSacsain Íochtarach (Niedersachsen as Gearmáinis). Freaslainn (Friesland as Gearmáinis) a thugtar ar an cheantar ina bhfuil sí. Is gearr den Mhuir Thuaidh í, agus tá tionchar mór ag an bhfarraige ar an mbaile seo.
Turasóirí i Sande.
Is fiú é do thurasóirí cuairt a thabhairt do Sande.
Tá dhá óstán ann, Hotel Auerhahn i lár an bhaile agus Landhaus Tapken ar an imeall. Tá árasáin féinfhreastail le fáil freisin, chomh maith le leaba & bricfeasta.
In Sande, tá go leor nádúr le feiceáil - baineann cuairteoirí taitneamh as siúlóidí tríd an sráidbhaile, ar na bealaí beaga a leanann an chanáil, agus timpeall an locha bhig ar thaobh amháin an sráidbhaile.
Tá cúpla músaem ann freisin, ceann faoi stáir chois fharraige agus ceann faoin mbruachbhaile is stairiúla, Neustadtgödens (Baile Nua Gödens).
Is féidir turais sa char a dhéanamh chuig na bailte beaga iascaireachta cois fharraige. Tá na hoileáin Fhreaslannacha le feiceáil ann freisin, le tránna le gaineamh chomh mín le plúr.
Ní féidir réigiún níos fearr a shamhlú chun rothaíocht a dhéanamh. Tá rothair le fáil ar cíos ann, agus tá bealaigh deasa sábháilte don rothaíocht ann. Níl sléibhte nó cnoic ann, agus mar sin, tá sé éasca na mílte a chlúdach ar rothar.


Cearnóg Dhún na nGall.
Is cearnóg í Cearnóg Dhún na nGall atá suite i lár na cathrach Bhéal Feirste.


Na h-Eileanan Ascrib.
Is oileán iad na h-Eileanan Ascrib, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Na h-Eileanan Crólainneach.
Is oileáin iad na h-Eileanan Crólainneach, i ngar don Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain. Tá siad neamháitrithe ón mbliain 1920 anuas.


Eilean Mór.
Is oileán é Eilean Mór, gar den Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Eilean Meadhonach.
Is oileán é Eilean Meadhonach, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Caisleán Bhéal Feirste.
Is caisleán i gContae Aontroma é Caisléan Bhéal Feirste, agus é suite ag bun Bhinn Mhadagáin.


Joe McHugh.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Dhún na nGall Thuaidh-Thoir é Joe McHugh (Gaeilge: "Seosamh Mac Aoidh") (rugadh é 16 Iúil, 1971). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Ceapadh ina Aire Stáit Gaeltachta sa bhliain 2014 é in áit Dinny McGinley.
Tá McHugh ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Peter Mathews.
Iar-pholaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Theas ab ea Peter Mathews (Gaeilge: "Peadar Maitiú"; Lúnasa, 1951 – 28 Feabhra 2017). Bhí sé ina bhall de Fine Gael. Ba mhinic ar chlár TV3 "Tonight with Vincent Browne" i rith na géarchéime eacnamaíochta é.
Sheas Mathews san Olltoghchán 2016. Fuair sé bás de bharr ailse.


Shane McEntee.
Ba pholaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Oirthear na Mí é Shane McEntee (Gaeilge: "Seán Mac an tSaoi") (rugadh é 19 Nollaig, 1956 agus bhásaigh sé ar an 21 Nollaig, 2012). Bhíodh sé ina bhall de Fine Gael. Ba "Aire stáit um Bia, Gairneoireacht agus Sábháilteacht Bia" é. Bhí sé i gceannas ar "Dee Local Bar". Chuir sé lámh ina bhás féin sa bhliain 2012. Bhí sé pósta agus bhí ceathrar clainne air, ina measc Helen McEntee a tháinig i gcomharbacht air. Bhí baint mhór aige le Cumann Lúthchleas Gael, agus bhuaigh a dheartháir Gerry McEntee, an máinlia, craobh na hÉireann sa pheil le foireann na Mí.


Réaltaí na hÉireann, CLG.
Is Cumann CLG é Réaltaí na hÉireann, CLG (Béarla: "Stars of Erin") atá lonnaithe i nGleann Cuilinn. Bunaíodh an cumann sa bhliain 1903 agus tá an comórtas uile-Éireann do na clubanna buaite acu faoi dhó. Bhuaigh siad Cupán Paddy Mulligan sa bhliain 2010. Tá foireann na mban sa pheil acu agus foirne faoi aois.


Seosamh Ó Cadhain.
Duine de dheartháireacha Mháirtín Uí Chadhain ba ea Seosamh Ó Cadhain (rugadh é 21 Aibreán, 1914). Fuair sé scoláireacht go Coláiste na hOllscoile, Gaillimh. Bhí sé ina ardrúnaí ag an bhFáinne, mar a bhí a dheartháir Máirtín chomh maith, ar feadh i bhfad sular ceapadh é ar fhoireann Rannóg Aistriúcháin Thithe an Oireachtais. Chaith sé tamall freisin ina eagarthóir cúnta ar fhoclóir Béarla-Gaeilge Thomáis de Bhaldraithe. Bhíodh sé páirteach mar bhall painéil sa chlár raidió ‘Fadhbanna Gaeilge’. Bhí sé pósta ar Cháit Bhreathnach ón Droim i Leitir Móir agus bhí naonúr gasúr acu. Ní raibh aon choinne lena bhás ar an 31 Márta, sa bhliain 1966. I bhFionnradharc, Baile Átha Cliath, a bhí cónaí air ag an am. Scríobh Seán Ó Conghaile, Cnoc na hAille, cuntas ina thaobh in "Ar Aghaidh", Bealtaine 1966. "Ba hé Joe Cadhan é ag muintir Chois Fhairrge. An fear lách, séimh, nádúrach, carthanach sin. Bhí ómós agus onóir le fáil aige i gcónaí ó mhuintir a cheantair fhéin chuile áit ó chathair na Gaillimhe go Tor Cheann Gólaim i Leitir Mealláin".


Ainm.ie.
Is tionscadal beathaisnéisí Gaeilge ar-líne é Ainm.ie atá á fhorbairt ag Fiontar, Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath ón mbliain 2009 i leith, i gcomhar le Cló Iar-Chonnachta agus le Diarmuid Breathnach agus Máire Ní Mhurchú, bunúdair na sraithe '"Beathaisnéis" a d’fhoilsigh An Clóchomhar i naoi n-imleabhar (1986–2007). Thug an Roinn Gnóthaí Pobail, Comhionannais agus Gaeltachta maoiniú do dhigitiú an ábhair, a bhí ina céim thosaigh de chuid an tionscadail.
Is mórshaothar léinn é seo a chuimsíonn breis is 1,700 beatha ón mbliain 1560 go dtí an lá atá inniu ann. Is é sprioc an tionscadail rochtain éasca ar an taisce eolais seo a dheimhniú trí dhigitiú an ábhair bhunaidh agus é a fhoilsiú ar líne. Cuirfidh na saoráidí breise cuardaigh agus brabhsála ar chumas na n-úsáideoirí an saothar mór taighde seo a chíoradh ar bhealaí éagsúla. Tá 1.3 milliún focal i gcló sa bhunsaothar. Seoladh an t-iomlán ar an suíomh poiblí Ainm.ie sa bhliain 2011.
Saoráidí breise ar fáil ar an suíomh.
Dar le muintir an tsuímh, cuirfear beathaí nua leis an suíomh de réir mar a chuirfear ar fáil iad agus déanfar seanbheathaí a nuashonrú de réir mar a thiocfaidh fianaise nua chun solais. Cuirfear leis na saoráidí cuardaigh agus brabhsála ar an suíomh ar bhonn leanúnach.


Tony McLoughlin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Shligigh-Liatroim Thuaidh é Tony McLoughlin (Gaeilge: "Antóin Mac Lochlainn") (rugadh é Eanáir, 1949). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus ina TD ón mbliain 2011. Bhí sé ina mhéara ar Shligeach faoi cheathair. Bhíodh a athair roimhe ina chomhairleoir agus is nia é le Joseph McLoughlin, a bhí ina TD de chuid Fine Gael do cheantar Shligigh-Liatroime ón mbliain 1961 go 1977.
Tá McLoughlin ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Úige.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Úige. Rugadh an file cáiliúl Aonghas MacNeacail sa tsráidbhaile i 1942.


Eilean Bán.
Is oileán é Eilean Bán, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Eilean Fladda.
Is oileán é Eilean Fladda, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Eilean Mór, Sgitheanach.
Is oileán é Eilean Mór, gar don Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain.


Eilean Tigh.
Is oileán é Eilean Tigh, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Tróndaigh.
Is oileán beag sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tróndaigh (Béarla: "Trodday"). Tá sé suite lastuaidh den Eilean Sgitheanach. Tá sé timpeall is dhá chiliméadar ó Rubha na h-Aiseig i dTrondairnis. Tá an pointe is airde ar an oileán 45 méadar os cionn na farraige. Níl aon duine ina chónaí ann. Seo iad na comhordanáidí: 57° 43′ 32.88″ T agus 6° 17′ 58.92″ I.
Tháinig an t-ainm "Tróndaigh" as an tSean-Lochlainnis leis an gciall "Ceann Tíre Thrond".
Tá teach solais i dTróndaigh a bhí tógtha sa bhliain 1908 ag Charles Alexander Stevenson.
Ar an chéad lá de mhí an Mheithimh 2006, briseadh an long "Brothers BF 138" ar an oileán. Níltear cinnte cad a tharla. Aimsíodh fear amháin ar chladach na tíre móire 18 Meitheamh 2006; bhí sé marbh. Tá an dara fear ar iarraidh fós. Bhí an Marine Accident Investigation Branch den tuairim den gur tharla an timpiste toisc gur éirigh na hiascairí róthuirseach.


Fladaigh Chuain.
Oileán is ea Fladaigh Chuain, gar don Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Eilean Heárrlois.
Is oileán é Eilean Heárrlois, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Nonpareil Dempsey.
Dornálaí Éireannach, a bhí ina churadh domhanda, ab ea John Edward Kelly nó Nonpareil Dempsey (15 Nollaig, 1862 – 1 Samhain, 1895).


Jan Evangelista Purkyně.
Anatamaí agus fiseolaí Seiceach ab ea Jan Evangelista Purkyně (scríofa freisin mar "Johannes Evangelist Purkinje"; 17 Nollaig, 1787 - 28 Iúil, 1869).
Bhí sé ar dhuine de na heolaithe is cáiliúla le linn a shaoil. Ba é a mhac an péintéir Karel Purkyně. Bhí a cháil chomh mór sin nach raibh gá ag na daoine a scríobhadh litreacha chuige ó lasmuigh den Eoraip, ach "Purkyně, an Eoraip" a chur ar an chlúdach.
Tá sé curtha i Reilig Náisiúnta na Seice i Vyšehrad, Prág, Poblacht na Seice.


Brian Walsh.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar na Gaillimhe Thiar é Brian Walsh (Gaeilge: "Brian Breathnach") (rugadh é 28 Meán Fómhair, 1972). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Toghadh chun Comhairle Chathair na Gaillimhe é sa bhliain 2004 agus ath-thoghadh é in 2009. Bhí sé ina mhéara ar Ghaillimh ón mbliain 2005 go 2006 agus ba é an méara b'óige riamh é.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


An tSeachtain Mhór.
Tugtar An tSeachtain Mhór ar an seachtain deireanach den Carghas agus an tseachtain roimh an Cháisc.
Tugtar Seachtain na Páise ar an seachtain a thosaíonn "ar an Luan" roimh Dhomhnach Cásca.


Ocsaíd.
a>Is éard is ocsaíd ann ná comhdhúil cheimiceach ina mbíonn ar a laghad adamh ocsaigine amháin agus dúil eile amháin aici ina fhoirmle cheimiceach. Bíonn, de gnáth, ainian d'ocsaigine sa stát ocsaídiúcháin -2 sna ocsaídí miotail. Tá an chuid is mó de screamh an Domhain comhdhéanta de ocsaídí soladacha, de thoradh ar na heilimintí a bheith ocsaídithe ag an ocsaigin san aer nó san uisce. Táirgíonn dócháin hidreacarbóin an dá phríomh-ocsaídí, aonocsaíd charbóin agus dé-ocsaíd charbóin. Fiú ábhair a mheastar mar íoneilimintí, go minic, forbraíonn siad bratú ocsaíde. Mar shampla, forbraíonn scragall alúmanaim craiceann tanaí de Al2O3 a chosnaíonn an scragall ó chreimeadh breise.
Foirmiú.
Mar gheall ar a leictridhiúltachta, cumann ocsaigin nascanna cobhsaí ceimiceacha le beagnach gach dúil chun ocsaídí comhfhreagracha a chruthú. Bíonn tóir ar na thriathmhiotail (mar shampla, ór nó platanam) toisc go fhriotaíonn siad cuingriú ceimiceach díreach le hocsaigin, agus bíonn ar shubstaintí cosúil le ocsaíd óir (III) a bheith ginte trí bhealaí indíreacha.
Tá dhá chosán neamhspleách ann maidir le creimeadh na n-eilimintí, mar atá hidrealú agus ocsaídiú le hocsaigin. Bíonn an meascán 'le huisce agus le hocsaigin' níos creimní fós. Dónn na heilimintí go léir beagnach in atmaisféar ocsaigine, nó i dtimpeallacht atá ocsaigin saibhir. I láthreacht uisce agus ocsaigin (nó go simplí aer), imoibríonn roinnt eilimintí go tapa, nó fiú go baolach, chun hiodrocsaídí a thabhairt, m.sh. sóidiam. I bpáirt, mar gheall ar ar an gcúis seo, ní fhaightear alcailí nó miotail cré-alcaileacha sa dúlra i riocht miotalach ie, foirm nádúrtha. Tá Caeisiam chomh imoibríoch sin le hocsaigin go n-úsáidtear é mar fhaighteoir i bhfolúsfheadáin, agus úsáidtear tuaslagáin de photaisiam agus sóidiam, NaK mar a thugtar orthu, chun roinnt tuaslagóirí orgánacha a dhí-ocsaiginiú agus a dhíhiodráitiú. Is éard a bhíonn ar dhromchla miotail de gnáth ná ocsaídí agus hiodrocsaídí i láthair an aeir. Is sampla aithnidiúil é scragall alúmanaim, atá brataithe le scannán tanaí de ocsaíd alúmanaim a éighníomhaíonn am miotal, a mhoillíonn an próiseas creimthe. Is féidir tiús níos a chur leis an chiseal ocsaíd alúmanaim tríd an bpróiseas anóidithe leictrealaíodh. Cé go n-imoibríonn maignéisiam agus alúmanaim go mall le hocsaigin ag teocht agus brú caighdeánach (TBC) -cosúil le a lán miotail eile, dónn siad san aer agus gineann siad teocht an-ard. Is féidir le púdair mhínsnáitheach den chuid is mó miotal a bheith contúirteach pléascach san aer. Dá bhrí sin, úsáidtear iad go minic i roicéid le breosla soladach.
San ocsaigin thirim, táirgíonn iarann ocsaíd iarainn (II) ​​go héasca, ach is gnách go mbíonn ocsaigin agus uisce ag teastáil le haghaidh foirmiú na n-ocsaídí fheireacha hiodráitithe, Fe2O3−2"x"(OH)"x", a chuimsíonn mórchuid na meirge. Tháirg baictéir fótaisintéiseacha ocsaigin saor in aisce roinnt 3.5 billiún bliain ó shin agus dá bhrí sin deascadh iarann ​​as tuaslagán san aigéan mar Fe2O3 san iarann ​​tábhacht eacnamaíoch haemaitít.
Struchtúr.
a>(SiO2) ceann de na hocsaídí is coitianta ar dhromchla an domhain. Cosúil leis an chuid is mó de na hocsaídí, glacann sí struchtúr polaiméireach.
Glacann formhór ocsaídí na miotal struchtúir polaiméireacha le trasnaisc M-O-M. Toisc go bhfuil na trasnaisc láidir, is gnách go mbíonn na solaid dothuaslagtha i dtuaslagóirí, cé gur féidir leo bheith faoi ionsaí ag aigéid agus ag bunanna. Bíonn na foirmlí go minic simplí, ach go míthreorach. Tá go leor dóibh ina gcomhdhúile neamh-stoichiometrica. Sna ocsaídí seo, bíonn an uimhir chomhordúcháin na liogainne ocsaíde 'a dó' le haghaidh eilimintí leictridhiúltacha agus 3-6 don chuid is mó de na miotail.
Ócsaídí Móilíneacha.
a>, a bhíonn comhdhéanta de ocsaíd iarainn (III) hiodráitithe Fe 2 O 3 ·" n" H 2 O agus ocsaíd-hiodrocsaíd iarainn (III) (FeO (OH), Fe (OH) 3), nuair a thagann ocsaigin dúile eile le chéile
Cé go bhfuil an chuid is mó de na hocsaídí miotail polaiméireach, is móilíní iad roinnt ocsaídí. Is iad na hocsaídí móilíneacha is cáiliúla ná dé-ocsaíd charbóin agus aonocsaíd charbóin. Is ocsaíd mhóilíneach níos casta í peantocsaíd fhosfair, le hainm gur chúis mheabhlaithe é, leis an fhoirmle P4O10. Nuair a théitear roinnt ocsaíd pholaiméireach bíonn siad dípholaiméirithe agus faightear móilíní, is samplaí iad dé-ocsaíd seiléiniam agus trí-ocsaíd sulfair. Bíonn na teatrocsaídí neamhchoitianta, is í teatrocsaíd oismiam sampla amháin díobh.]
Tá go leor ocsainian ar eolas againn, ar nós polafosfáití agus polaocsamhiotaláiteanna. Is annamh a bhíonn na hocsacaitiain ar fáil, mar shampla nítreasonium (NO +). Ar ndóigh, tá a lán comhdhúl ar eolas againn leis an dá hocsaídí agus grúpaí eile freisin. Sa cheimic orgánach, cuimsíonn siad seo na céatóin agus go leor comhdhúl carbóinil a bhaineann leo. Sna miotail trasdultacha, bíonn go leor ocsó-coimpléisc ar eolas againn chomh maith le hocsóhailíd.


Cúirt an Mheán Oíche.
Is dán fada Gaeilge í Cúirt an Mheán Oíche ("Cúirt an Mheon-Oíche" uaireanta) a scríobh Brian Mac Giolla Meidhre (Béarla: "Brian Merriman").


Dan Neville.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Luimnigh é Dan Neville (Gaeilge: "Dónal Ó Niadh") (rugadh é 8 Nollaig, 1946). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Bhíodh sé ina fheisire do Luimneach Thiar tráth.
Níl sé ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.


Longaigh.
Is oileán é Longaigh, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Orasaigh, Sgitheanach.
Is oileán é Orasaigh, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Pabaigh, Sgitheanach.
Is oileán é Pabaigh, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Ocsaíd alúmanaim.
Is ocsaíd amfaiteireach í alúmanaim ocsaíde leis an fhoirmle cheimiceach Al2O3. Gairtear Alúmana (α-alúmana) go coitianta uirthi, nó Corandam in a bhfoirm criostalach, chomh maith le hainmneacha eile nach iad, rud a léiríonn cé comh fhorleathan is a tharlaíonn sí san nádúr agus san earnáil tionsclaíochta. Is i dtáirgeadh an mhiotail alúmanam an úsáid is suntasaí a bhaintear asti, cé go n-úsáidtear í chomh maith le haghaidh scrabhaigh mar gheall ar a cruas agus úsaidtear í mar ábhar teasfhulangach toisc a leáphointe ard.


Amfaiteireacht.
Sa cheimic, tá speiceas amfaiteireach má tá sé in ann imoibríú mar aigéad agus freisin mar bhonn. Sampla is ea hiodrocsaíd alúmanain, Al(OH)3, a chruthaíonn salainn Al3+ in aigéad is salainn AlO2- in alcaileach. Tagann an focal ón bhfocal Gréigise 'amphoteroi' (ἀμφότεροι) a chiallaíonn "an dá". Cruthaíonn go leor miotal (mar shampla, sinc, stán, luaidhe, alúmanam, agus beirilliam) agus an chuid is mó de na miotalóidigh ocsaídí nó hiodrocsaídí amfaiteireacha. Braitheann an amfaiteireacht ar staid ocsaídiúcháin na hocsaíde.
Speiceas amfaiteireach ar leith is ea na móilíní amfaprótónacha, gur féidir leo prótón (H +) a bhronnadh nó a ghlacadh). I measc na samplaí seo tá na haimínaigéid agus na próitéiní, a bhfuil grúpaí aimín agus aigéad carbocsaileacha, agus comhdhúile féin-ianú ar nós uisce agus amóinia.
Is éard is amfailítí ná móilíní amfaiteireacha ar a bhfuil dísghrúpa, cinn aigéadacha agus cinn bunata agus bíonn siad ann den chuid is mó mar svitiriain i réimse áirithe de pH. Tugtar an pointe isileictreach ar an pH ag a bhfuil an meánlucht an móilín a náid. Úsáidtear amfailítí chun teacht ar ghrádán pH cobhsaí le húsáid i bhfócasú isoelectric.


Dara Murphy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Thuaidh-Láir é Dara Murphy (Gaeilge: "Dara Ó Murchú") (rugadh é 2 Nollaig, 1969). Bhí sé ina Ard-Mhéaraí ar Chorcaigh 2009–10. Tá sé ina bhall de Fine Gael. Rugadh i nGleann Maghair, Corcaigh é.
Tá Murphy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Kieran O'Donnell.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chathair Luimnigh é Kieran O'Donnell (Gaeilge: "Ciarán Ó Dónaill") (rugadh é 8 Bealtaine, 1963). Tá sé ina bhall de Fine Gael.
Tá O'Donnell ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Frances Fitzgerald.
Is polaiteoir Éireannach d'Fhine Gael í Frances Fitzgerald (Gaeilge: "Proinséas Nic Gearailt") (rugadh í 1 Lúnasa, 1950) atá ina Tánaiste agus ina hAire Dlí agus Cirt agus Comhionannais. Tá sí ina Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Lár-Iarthar ó 2011. Bhíodh sí ina ball den Seanad ar phainéal Pháirtí an Lucht Oibre ón mbliain 2007–11, agus bhí ina TD roimhe sin arís do cheantar Bhaile Átha Cliath Theas-Thoir ón mbliain 1992 go 2002.


Rónaigh, Sgitheanach.
Is oileán é Rónaigh, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sódhaigh.
Is oileán é Sódhaigh, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Eilean Stafainn.
Is oileán é Eilean Stafainn, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Henry Armstrong.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churada domhanda, ab ea Henry Armstrong (rugadh "Henry Jackson Jr. " ar 12 Nollaig, 1912 - 22 Deireadh Fómhair 1988).


Ruaraidh MacThòmais.
File cáiliúil Albanach ab ea an tOllamh Ruaraidh MacThòmais MA, BA, Dlitt, FRSE, FBA (5 Lúnasa, 1921 - 21 Márta, 2012) ar a dtugtar Derick S. Thomson i mBéarla. Ba as Eilean Leódhais é ar dtús, ach chaith cuid mhaith dá shaol i nGlaschú, áit a raibh sé ina Ollamh le Ceiltis in Ollscoil Ghlaschú 1963-1991. Chuir sé an chuideachta fhoilsitheoireachta Gairm, in éineacht lena hiris, a raibh ian thréimhseachán go hiomlán i Gaeilge na hAlban is faide ar siúl riamh, i gcló le breis agus caoga bliain faoina eagarthóireacht. Tá Gairm tar éis scor ó shin, agus ina háit tá Gath. Bhí sé ina Uachtarán Oinigh ar Leabharlann Filíochta na hAlban (Béarla: "Scottish Poetry Library"), agus ina Chomhalta de Chumann Ríoga Dhún Éideann (Béarla:"The Royal Society of Edinburgh") agus Acadamh na Breataine (Béarla: "The British Academy"). I Meitheamh 2007, fuair sé céim oinigh ó Ollscoil Ghlaschú.
Saol.
Ba as Pabail Uarach, i Leódhas ó dhúchas Ruaraidh MacThòmais, an áit chéanna a tháirgeadh dhá scríbhneoirí tábhachtacha Gaeilge eile: Iain Mac a' Ghobhainn agus an Dr. Anne C. Frater.


Mònica Oltra.
a> i rith an fheachtais toghcháin i gcomhar na dtochán bardasach agus réigiúnach 2011
Dlíodóir agus polaiteoir Spáinneach is ea Mònica Oltra, a rugadh 20 Nollaig, 1969 i Neuss (Iarthar na Gearmáine).
Faoi láthair, is urlabhraí de chuid "Iniciativa del Poble Valencià" í agus tá sí freisin ina hionadaí den pháirtí polaitíochta "Coalició Compromís" san Cortes Valencianas ("Parlaimint na Valencia"). Bhain sí céim sa dlí amach ó Ollscoil Valencia agus oibríonn sí mar ionadaí poiblí agus mar dhlíodóir.


Mabinogi.
" An Dá Rí" (dealbhóir Ivor Robert-Jones, 1984) in aice le Caisleán Harlech, sa Bhreatain Bheag. Iompraíonn Bendigeidfran corp a nia Gwern.
Is éard is an Mabinogi ann ná an teideal a thugtar do bhailiúchán na haon déag scéalaíochta próis ó lámhscríbhinní meánaoiseacha Breatnaise. Tarraingíonn na scéalta ar an mhiotaseolaíocht Cheilteach réamh-Chríostaí, móitífeanna na seanscéalta idirnáisiúnta, agus traidisiúin luath-stairiúil na meánaoiseanna. Cé gur féidir go dtéann roinnt sonraí ar ais go dtí traidisiúin na hIarannaoise, is táirge gach ceann de na scéalta de thraidisiún reacaireachta an-fhorbartha meánaoiseacha na Breataine Bige, idir labhartha agus scríofa. Ba í an bhantiarna Charlotte Guest i lár an 19ú haois an chéad duine a d'fhoilsigh aistriúchán Béarla den bhailiúchán, agus bhain úsáid as an t-ainm "Mabinogion" ag an am céanna.


Bhuia, Sgitheanach.
Is oileán é Bhuia, gar den Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Diúirinis.
Is leithinis é Diúirinis, ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Minginis.
Is leithinis é Minginis, ar an Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Willie Pep.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churada domhanda, ab ea Willie Pep (rugadh "Guglielmo Papaleo" ar 19 Meán Fómhair, 1922 - 23 Samhain 2006).


Sandy Saddler.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churada domhanda, ab ea Joseph "Sandy" Saddler (rugadh ar 23 Meitheamh, 1926 - 18 Meán Fómhair 2001).


Iarsmalann Iosrael.
Is músaem ealaíne agus staire in Iarúsailéim, Iosrael í Iarsmalann Iosrael (Eabhrais: מוזיאון ישראל, ירושלים, Muze'on Yisrael, Yerushalayim).
Bunaíodh an Iarsmalann sa bhliain 1965.


Srath na h-Áirde.
Is leithinis é Srath na h-Áirde, ar an Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Sléit.
Is leithinis é Sléit, ar an Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Tróndairnis.
Is leithinis é Tróndairnis, ar an Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Bhatairnis.
Is leithinis é Bhatairnis, ar an Eilean Sgitheanach sna hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Loch Brácadal.
Is loch é Loch Brácadal, ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Loch Dún Bheagain.
Is loch mara é Loch Dún Bheagain, ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Camas Fhionnairigh.
Is loch é Camas Fhionnairigh, ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Coire Uisg.
Is loch é Coire Uisg, ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain.


Caisteal Armadal.
Is caisleán é Caisteal Armadal, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Blár Milleadh Garaidh.
Ba cath é Blár Milleadh Garaidh ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, in Albain.


Caisteal Maol.
Is caisleán é Caisteal Maol atá suite ar Eilean Sgitheanach i gComhairle na Gáidhealtachd.


Dún Ringill.
Is dún é Dún Ringill, suite ar an Eilean Sgitheanach,Comhairle na Gáidhealtachd.


John Paul Phelan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Cheatharlaigh-Chill Chainnigh é John Paul Phelan (Gaeilge: "Seán Pól Ó Faoláin") (rugadh é 27 Meán Fómhair, 1978). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus ina TD ón mbliain 2011. Toghadh é chun an tSeanaid ag an Rolla Talmhaíochta sa bhliain 2002, agus aththoghadh é sa bhliain 2007. Ba é an ball ba óige den 22ú Seanad é.
Tá Phelan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Loreen.
Is ceoltóir pop as an tSualainn í Lorine Zineb Noka Talhaoui nó Loreen de shliocht Maracach, a rugadh ar an 16 Deireadh Fómhair, 1983 i Stócólm, sa tSualainn.


Pastora Soler.
Is ceoltóir pop agus flamenco Spáinneach í Pilar Sánchez Luque nó Pastora Soler, a rugadh ar an 27 Meán Fómhair, 1978 i Coria del Río, sa Spáinn.


Patrick O'Donovan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Luimnigh é Patrick O'Donovan (Gaeilge: "Pádraig Ó Donnabháin") (rugadh é Márta, 1977). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus bhíodh sé ina bhall de Comhairle Contae Luimnigh do cheantar An Chaisleáin Nua Thiar sa tréimhse 2003–11.
Tá O'Donovan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Teanga shaorga.
Is é is teanga shaorga ann ná teanga atá déanta ag duine éigin, teanga a bhfuil gramadach, focail agus comhréir cumtha d'aon ghnó di, mar shampla an Esperanto.


John Perry.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Shligigh-Liatroime Thuaidh é John Perry (Gaeilge: "Seán Perry") (rugadh é 15 Lúnasa, 1956). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Roghnaíodh mar Aire Stáit do Ghnólachtaí Beaga é.
Tá Perry ag seasamh san Olltoghchán 2016.


John O'Mahony.
Is polaiteoir Éireannach, iarbhainisteoir peile agus Teachta Dála do cheantar Mhaigh Eo é John O'Mahony (Gaeilge: "Seán Ó Mathúna") (rugadh é 8 Meitheamh, 1953). Tá sé ina bhall de Fine Gael. Toghadh é ag toghchán ginearálta 2007. Is as Cill Moibhí i gContae Mhaigh Eo dó.
Bainistíocht Peile.
Bhí sé ina bhainisteoir ar fhoireann Mhaigh Eo sa pheil Ghaelach agus d'éirigh leis foireann na Gaillimhe a stiúradh go dhá chraobh uile-Éireann sa pheil sna blianta 1998 agus 2001. Bhí sé ina bhainisteoir ar Liatroim, leis nuair a bhuaigh siad craobh Chonnachta sa bhliain 1994. Ainmníodh é mar a 114ú duine is mó tionchair sa CLG i liosta a cuireadh le chéile ag an Sunday Tribune dar teideal "125 Most Influential People In GAA History" sa bhliain 2009.


Cill Moibhí.
Is baile i gcontae Mhaigh Eo í Cill Moibhí (Béarla: "Kilmovee "). Is as an mbaile an TD agus iarbhainisteoir peile John O'Mahony.


Liam Ó Néill.
Is uachtarán de chuid an Chumainn Lúthchleas Gael é Liam Ó Néill. Is é an 37ú uachtarán a bhí ann. Tháinig sé i gcomharbacht ar Chríostóir Ó Cuana sa bhliain 2012 agus ba é an chéad uachtarán de chuid an chumainn sa ré reatha nach raibh éinne i gcomórtas leis. Athréimniú na hiomána a bhí ar cheann dá spriocanna mar uachtarán.
I dtoghchán na bliana 2008, bhailigh Ó Cuana níos mó ná leath na vótaí, ag fáil an ceann is fearr ar Liam Ó Néill agus Seán Ó Fógartaigh. Bhíodh Ó Néill mar chathaoirleach ar Chomhairle Laighean.
Tá Ó Néill ina phríomhoide ar Ghaelscoil i dTromaire ón mbliain 1981, ról a bhí ag a athair, Liam eile, leis ar feadh 40 bliain roimhe.


Coire chatachan.
Ba áitreabh feirm é Coire chatachan, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Caisteal Dún Bheagain.
Is caisleán é Caisteal Dún Bheagain, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Am Bratach Síth.
Is bratach é am Bratach Síth, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Dún Sgathaich.
Is caisleán é Dún Sgathaich, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Rubha an Dúnain.
Is leithinis neamháitrithe é Rubha an Dúnain, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd.


Thalasgair.
Is sráidbhaile san Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Thalasgair.


Loch Sníosort.
Is loch é Loch Sníosort, ar an Eilean Sgitheanach sna Na hOileáin Istigh, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sníosort.
Ba eaglais é Sníosort, suite ar an Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd. Inniu is é paróiste reachdail Eaglais na h-Alba atá in Sníosort.


Bírlinn.
Is éard atá i gceist le bírlinn ná saghas báid. Bhí sé cosúil le long fhada na Lochlannach. D'úsáidtí an saghas loinge seo in iarthar na hAlban sa Mehánois.


Am Baisteir.
Is sliabh in Comhairle na Gáidhealtachd, Albain í am Baisteir.


Donna Traynor.
Is iriseoir Éireannach í Donna Traynor le BBC Thuaisceart Éireann, a rugadh ar an 31 Deireadh Fómhair 1965 i Lios na gCearrbhach, Tuaisceart Éireann.


Noel Thompson.
Is iriseoir Éireannach é Noel Thompson le BBC Thuaisceart Éireann, a rugadh i mBéal Feirste, Tuaisceart Éireann.


Sarah Travers.
Is iriseoir Éireannach í Sarah Travers le BBC Thuaisceart Éireann, a rugadh i 1974.
Saol pearsanta.
D'fhreastail sí ar an Coláiste Doiminiceach Port Stíobhaird agus rinne sí staidéar ar an iriseoireacht ar an Ollscoil Nottingham Trent, Sasana.
Tá sí ina cónaí i bPort Stiobhaird lena fear céile Stephen Price agus beirt pháistí.
Tagairtí.
Travers, Sarah
Travers, Sarah


David Maxwell.
Is iriseoir Éireannach é David Maxwell le BBC Thuaisceart Éireann, a rugadh ar an 15 Deireadh Fómhair 1983 i mBéal Feirste, Tuaisceart Éireann.


Barra Best.
Is iriseoir Éireannach é Barra Best le BBC Thuaisceart Éireann, a rugadh i 1982 i mBéal Feirste, Tuaisceart Éireann.


Gilbert Gottfried.
Is aisteoir Meiriceánach é Gilbert Gottfried, a rugadh ar an 28 Feabhra, 1955.


Matilde Camus.
B'fhile Spáinnise í Matilde Camus. Rugadh i Santander, i Cantabria sa Spáinn í ar 26 Meán Fómhair, 1919, agus cailleadh í ar an 28 Aibreán, 2012 (san áit chéanna).


Tobar Mhoire.
Is baile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Tobar Mhoire. Sa bhlian 2011 bhí cónaí ar 954 duine i dTobar Mhuire síos ó 954 duine sa bhlian 2001. Is é Tobar Mhoire an baile is mó sna hoileáin agus is port tábhachtach é. Bhí Gaoluinn na hAlbain ag 14.5% don daonra sa bhlian 2011.


Áird Tunna.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Áird Tunna.


Bun Easain.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Bun Easain.


Marsco.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Marsco.


Calgarraidh.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Calgarraidh.


Creag an Iubhair.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Creag an Iubhair.


Fionnphort.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Fionnphort.


Cnoc na Fennaig.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Cnoc na Fennaig.


Locha Buidhe.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Locha Buidhe.


An Sáilean.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é an Sáilean.


Fucking, an Ostair.
Is sráidbhaile san Ostair é Fucking. Tá cáil air de bharr a ainm.


An Cnocan.
Is sráidbhaile ar Mhuile, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Cnocan.


Uisgean.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Uisgean.


Finnsinis.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Finnsinis.


Cill Dealga.
Is sráidbhaile i gContae na Mí in Éirinn í Cill Dealga (Béarla: "​Kildalkey").


Aiseag Ulbha.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Aiseag Ulbha.


Ceann na Trágha.
Is sráidbhaile ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Ceann na Trágha.


Spailpín.
Is éard a bhí i gceist le spailpín in Éirinn ná saghas oibrí feirme a bhí coitianta go maith ón 17ú aois go tús an 20ú haois. Bhíodh sé ag taistil ó áit go háit ag lorg oibre.


Stafa.
Is oileán é Stafa, gar den Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, sna Na hOileáin Istigh, in Albain.


Eileán Earraid.
Is oileán é Earraid, gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


Colbhasa Beag.
Is oileán é Colbhasa Beag, gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


Na Torrain.
Is oileán iad Na Torrain, gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


Dubh Artach.
Is sceir é Dubh Artach, gar de Mhuile sna hOileáin Istigh in Earra-Gháidheal agus Bód in Albain.


Eórsa.
Is oileán é Eórsa, gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


An Sgeir Mhór.
Is sceir é an Sgeir Mhór (Béarla: Skerryvore), gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


Inis Choinnich.
Is oileán í Inis Choinnich, gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


Gómastra.
Is oileán é Gómastra, gar den Muile sna Na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain.


Cill Mhíona.
Is sráidbhaile í Cill Mhíona. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Cill Mhíona


Corr Ráithe.
Is sráidbhaile í Corr Ráithe. Tá an baile suite i gContae Mhaigh Eo.
Cill Mhíona


Cill Chuimín.
Is sráidbhaile í Cill Chuimín. Tá an baile suite i gContae Mhaigh Eo. De réir an Staidéir Chuimsitheach Theangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht bhí 438 duine i gcónaí i gCill Chuimím agus labhraíonn 349 (79.7%) duine Gaeilge go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais.
Cill Chuimín


An Chrois.
Is sráidbhaile í an Chrois. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Cill Mhíona


Craobhchomórtas Sacair na hEorpa.
Comórtas sacair idirnáisiúnta is ea Craobhchomórtas Sacair na hEorpa (ag tosú sa bhliain 1996 glaotar "Euro 2008" nó cibé bliain atá i gceist. Eagraíonn UEFA an comórtas gach ceithre bhliain agus bíonn seans ag gach foireann sacair idirnáisiúnta na hEorpa a bheith páirteach. Bhuaigh an Spáinn an craobhchomórtas sa bhliain 2008, agus beidh an chéad cheann eile ar siúl sa Pholainn agus Úcráin sa bhliain 2012.
Tosaíonn an corn leis an gcomórtas cáiliúcháin, ina imríonn na foirne i gcoinne a chéile agus téann na buaiteoirí isteach sna chluichí ceannais. Ní bhíonn ach sé fhoireann déag sna chluichí ceannais, agus mar sin is luachmhar an duais é. Téann an fhoireann óstach go díreach isteach sna chluichí ceannais. Cuirtear na foirne eile isteach i ngrúpaí beaga, agus leanann an dhá fhoireann is fearr ar aghaidh. Ansin, is iomaíocht díbeartha í go dtí an cluiche ceannais.
As an ceithre chomórtas déag a imríodh go dtí seo, tá an corn buaite ag naoi náisiún. Tá trí bhua ag an Ghearmáin agus An Spáinn, níos mó ná aon fhoireann eile.


Fergus O'Dowd.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar an Lú é Fergus O'Dowd (Gaeilge: "Feargus Ó Dubhda") (rugadh é 1 Meán Fómhair, 1948). Tá sé ina bhall de Fine Gael agus roghnaíodh mar Aire Stáit é do Thioscnamh NewEra. Is as Durlas, Thiobraid Árann dó.


Olivia Mitchell.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Theas ón mbliain 2007 í Olivia Mitchell (Gaeilge: " Olivia Mistéil") (rugadh í 31 Iúil, 1947). Tá sí ina ball de Fine Gael. Níl sí ag glacadh páirt san Olltoghchán 2016.
Cúlra.
Rugadh i mBiorra Chontae Uíbh Fhailí í. Fuair sí a cuid oideachais go háitiúil agus i gColáiste na Tríonóide i mBaile Átha Cliath áit a ndearna sí staidéar ar eacnamaíocht agus polaitíocht. Ba mhúinteoir eacnamaíochta í sular thug sí faoin bpolaitíocht. Thosaigh sí ar an bpolaitíocht sa bhliain 1985 nuair a toghadh chun Comhairle Contae Dún Laoghaire-Rath an Dúin í. Bhí sí mar Chathaoirleach ar an gComhairle sa tréimhse 1995–1996. D'fhan sí ar an gComhairle go dtí an bhliain 2003.
Conspóid.
Dar le Binse Fiosrúcháin Mahon thóg sí íocaíocht mhí-oiriúnach de £500 ó Frank Dunlop ag Toghchán Ginearálta 1992, tar éis go raibh cruinnithe aici leis maidir le tinscnamh Quarryvale.


Michelle Mulherin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Mhaigh Eo í Michelle Mulherin (Gaeilge: " Micheailín Ní Mhaoilchiaráin") (rugadh í Eanáir, 1972). Tá sí ina ball de Fine Gael.
Conspóid "Fornication" (táth).
In Aibreán 2012, labhair sí i ndíospóireacht de chuid Dháil Éireann ar ábhar an ghinmhilte. Dar léi "fornication, I would say, is probably the single most likely cause of unwanted pregnancies in this country". Cáineadh é seo go forleathan, ag leithéidí na dTDanna Luke 'Ming' Flanagan agus Clare Daly.


An Ros Mhuileach.
Is leithinis ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é an Ros Mhuileach.


Camas Tuath.
Is bearna cósta ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é an Ros Mhuileach.


Loch na Caol.
Is loch mara ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Loch na Caol.


Loch-a-Tuath.
Is loch mara ar an Ulbha, Earra-Gháidheal agus Bód, é Loch Tuath.


Brendan Howlin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Loch Garman é Brendan Howlin (Gaeilge: "Breandán Húilín") (rugadh é 9 Bealtaine, 1956). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ón mbliain 1987. Roghnaíodh mar Aire Um Chaiteachas Poiblí agus Athchóirithe é sa 31ú Dáil, agus bhí sé ina Leas-Cheann Comhairle, ina Aire Comhshaoil, agus ina Aire Sláinte roimhe sin. Is as teaghlach polaitiúil as Loch Garman dó.
Sheas Howlin in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis a shuíochán Dála a bhaint amach in athuair.
Roghnaíodh mar cheannaire Pháirtí an Lucht Oibre é ar an 20 Meitheamh 2016, tar éis do Joan Burton seasamh i leataobh.


Michael McNamara.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chontae an Chláir é Michael McNamara (Gaeilge: "Mícheál Mac Conmara") (rugadh é Márta, 1974). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ón mbliain 2011. Is abhcóide é agus tá seal caite aige leis na Náisiúin Aontaithe. Theip air ina iarracht neamhspleách ar bheith mar fheisire i bParlaimint na hEorpa sa bhliain 2009, sa toghchán do toghcheantar an iarthuaiscirt.
Tá McNamara ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Louis le Brocquy.
Ba phéintéir Éireannach é Louis le Brocquy (10 Deireadh Fómhair, 1916 go 25 Aibreán, 2012) a rugadh i mBaile Átha Cliath.


Eas an Stocair.
Is eas ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas an Stocair.


Eas Dubh.
Is eas ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Dubh.


Eas Fors.
Is eas ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Fors.


Caisteal Dhubhairt.
Is caisleán i Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Caisteal Dhubhairt (is ionann "caisteal" i nGaeilge na hAlban agus "Caisleán" i nGaeilge na hÉireann. "Duart Castle" a thugtar air i mBéarla. Tógadh Caisteal Dhubhairt sa 13ú haois, agus tréigeadh sa bhliain 1751 é.


Pyotr Ilyich Tchaikovsky.
Cumadóir Rúiseach a bhí i Pyotr Ilyich Tchaikovsky (Rúisis: Пётр Ильич Чайковский) (7 Bealtaine, 1840 - 6 Samhain, 1893). Rugadh Tchaikovsky i Votkinsk, cathair bheag in Udmurtiya. Scríobh sé siansaí, coinséartaí, ceoldrámaí, bailéanna, agus ceol aireagail. Tá clú agus cáil air ar fud an domhain, agus meastar anois go raibh sé ar duine de na cumadóirí is tábhachtaí i stair an cheoil.
Bailé.
Léirigh an Bhailé Impiriúil na Rúise(Bolshoi) "Лебединое Озеро" ("Loch na hEala" nó "Swan Lake") le Tchaikovsky don chéad uair, ar an 4 Márta 1877 i Moscó.


Catch-22.
Úrscéal aorach leis an údar Meiriceánach Joseph Heller is ea Catch-22 (nó dúsháinn as Gaeilge). Aithnítear go minic é mar cheann de mór-shaothair na fichiú haoise.
Scéal.
Scéal leath-stairiúil ata ann, ina thiteann eachtraí an scéil amach sa bhliain 1943, agus an Dara Cogadh Domhanda ag teacht chun deiridh. Is é an Captaen John Yossarian - buamardaí mí-dhíograiseach de chuid Aerfhórsa na Stát Aontaithe laoch, nó frith-laoch, an urscéil.
Tá Captaen Yossarian traochta le húafas gan chiall an chogaidh, agus tá sé go daingean diongbháilte ag lorg bealach amach ón slad. An fhadhb atá ann, áfach (nó "catch", nó dúsháinn, an teidil), ná gur chomhartha dá shlánchiall é a iarrachtaí ligeant air go bhfuil sé ar mire chun eitiltí a sheachaint.
Stair.
Thosaigh Heller ag scríobh an leabhar sa bhliain 1953 ach bhí 1961 ann nuair a foilsíodh don chéad uair é.


Eas Mór.
Is eas ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Mór.


Eas na Dabhaich.
Is eas ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas na Dabhaich.


Easan Labhar.
Is eas ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, é Easan Labhar.


Sunda Muile.
Is sunda in Earra-Gháidheal agus Bód, Albain é Sunda Muile. Tá sé suite idir Muile agus an mhórthír. Cuid den Aigéan Atlantach atá ann.


Henri Matisse.
Henri Matisse sa bhliain 1933
Ealaíontóir Francach ba ea Henri Matisse (Le Cateau-Cambrésis, Nord, 31 Nollaig, 1869 - 3 Samhain, 1954).
Dréachtóir, déantóir priontaí, agus dealbhóir a bhí ann. Is í an phéintéireacht is mó a thuill clú dó, áfach. Meastar anois go raibh sé ar duine de na péintéirí is tábhachtaí i stair na nua-ealaíne.


Dún da Ghaoithe.
Is sliabh i Muile, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Dún da Ghaoithe. Is é Dún dá Ghaoithe an dara sliabh is airde san oileán sin. Tá sé 766 méadar ar airde (2,513 troigh).


Camas Cuil an t-Saimh.
Is bá ar an taobh thiar d'Í Chaluim Chille in Albain é Cuil an t-Saimh. Tá talamh féaraigh do chaoirigh an oileáin suite taobh thiar den trá. Tá galfchúrsa ann freisin.


Clann-an-oistir.
Ba choimeádaithe dorais don mhainistir in Í Chaluim Chille iad Clann-an-oistir. Tháinig an t-ainm seo ó fhocal Laidine, "ostuarii" i. coimeádaithe dorais.
De réir an traidisiúin, tháinig a shinsir ann le Colm Cille féin ó Éirinn. Mar gheall ar mhallacht dá chuid, ní bhíodh ach cúigear dá muintir beo ag an am céanna. Nuair a bheirtí leanbh, chailltí duine den chúigear eile. Cailleadh an bean deireanach dá sliocht timpeall lár an 18ú céad in Í Chaluim Chille.


Bogha Mór.
Is baile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Bogha Mór. Bhí cónaí ar 784 duine i Bogha Mór sa bhlian 2011 shíos ó 862 duine sa bhlian 2001.. Is é Bogha Mór an baile is mó sna hoileáin agus is port tábhachtach é. Bhí Gaoluinn na hAlbain ag 18.4% do daonra Bogha Mór sa bhlian 2011.


Jeanne d'Albret.
Ba í Jeanne d'Albret banríon Navarre ó 1555 go 1572. Rugadh i Saint-Germain-en-Laye í sa bhliain 1528. Ba iad Henri II d'Albret (1503-1555), rí Navarre (1517-1555), agus Marguerite d'Angoulême (1492-1549) a tuismitheoirí. Mac léi ba ea Henri de Bourbon, an chéad rí Bourbon. Bhí Jeanne ina ceannaire ar na Huguenots (Protastúnaigh sa Fhrainc).


Alan Kelly (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Thiobraid Árann Thuaidh é Alan Kelly (Gaeilge: " Alan Ó Ceallaigh") (rugadh é 13 Iúil 1975). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Toghadh mar TD sa bhliain 2011 agus roghnaíodh mar Aire Stáit um Iompar Poiblí agus Chomaitéireacht. Iar-seanadóir (2007-2009) atá ann. Bhí sé ina bhall de Pharlaimint na hEorpa freisin (2009-2011).


Jimmy Wales.
Fiontraí gnó agus comhbhunaitheoir Wikipedia, ciclipéid ar líne, is ea Jimmy Donal "Jimbo" Wales (a rugadh ar 7 Lúnasa 1966 i Huntsville, Alabama).
Luathshaol agus oideachas.
Saolaíodh Wales do Jimmy Wales, bainisteoir i siopa grósaera, agus do Doris Wales, múinteoir bunscoile i scoil phríobháideach a bhunaigh a máthair féin i Huntsville. Sa teach scoile úd, nach raibh ach aon tseomra amháin inti, a bhfuair Jimmy Wales óg agus an triúr eile den chlann a gcuid bunoideachais. Faoi aois a cheithre bliana, bhí léamh aige. Bhí an "World Book Encyclopedia" ceannaithe ag a mháthair ó fhear díolacháin, agus bhain Jimmy sult as a léamh. D'éirigh sé mar nós aige an Encyclopædia Britannica a léamh chomh maith. Nuair a bhí an t-ochtú bliain ar scoil críochnaithe aige, d'fhreastail sé ar an Randolph School, ardscoil i Huntsville inar ullmhaíodh na mic léinn don ollscolaíocht. Cé go raibh sé costasach orthu, chuir tuismitheoirí Jimmy Wales béim ón tús ar an oideachas.
Fuair Jimmy Wales céim bhaitsiléara in airgeadas ó Ollscoil Auburn, in Alabama. Lean sé ar aghaidh leis an airgeadas agus é páirteach i gcláracha dochtúireachta in Ollscoil Alabama agus Ollscoil Indiana. Fuair sé céim mháistir san airgeadas ó Ollscoil Alabama ach níor scríobh sé a thráchtas dochtúireachta ariamh.
Bomis agus Nupedia.
Sa bhliain 1996, chuir Wales agus beirt pháirtí gnó comhlacht Idirlín ag obair darb ainm Bomis, cineál fáinne Idirlín dírithe ar na fir, a chuir fóraim agus suíomhanna eile siamsaíochta, spóirt, ficsean-eolaíochta srl le fáil dóibh, grianghraif anghrácha san áireamh ar feadh tamaill. D'éirigh Wales as an bhfiontar sin sa bhliain 2006.
I mí Mhárta na bliana 2000 ag Bomis thosaigh Wales ag obair ar Nupedia, tionscadal ciclipéide i mBéarla, an t-ábhar ab ansa leis. Bhí Nupedia á scríobh ag saineolaithe agus iad ag obair ar bhunús breithnithe piaraí. Cheap Wales fear darb ainm Larry Singer mar phríomheagarthóir ar an gciclipéid; phléigh an bheirt acu cúrsaí fealsúnachta eatarthu féin. Ní raibh Nupedia ag dul chun cinn go maith, áfach, agus mhol Ken Kovitz, cláraitheoir agus cara le Singer, dóibh féidhm a bhaint as Wiki-Software le marbhántacht Nupedia a shárú.
D'éist siad lena chomhairle agus rinne siad vící den Nupedia. Vící teoranta a bhí ann mar, cé go raibh na hailt le bheith curtha le chéile ag cibé daoine ón taobh amuigh a bhí sásta bheith páirteach san obair—cosúil le Wikipedia an lae inniu—bhí na hailt chríochnaithe le dul faoi inniúchadh saineolaithe Nupedia (na ‘piaraí’ mar dhea) go fóill. Chuir an chuid ba mhó de na saineolaithe céanna an plean seo síos agus suas, áfach—ní raibh siad sásta bheith páirteach ann. Cúig lá ina dhiaidh sin, mar sin, ar an 15ú Eanáir 2001, d’fhoscail Wales an tionscadal don saol mór. An rud nach raibh ann ach deis thurgnamhach le maith a dhéanamh don Nupedia, bhí sé ina chiclipéid neamhspleách a bhaist Sanger ‘Wikipedia’ air.


Aalborg.
Caoláire "Limfjord" le "Aalborg" i ndeisceart agus "Nørresundby" i dtuaisceart (grianghraif tógtha os cionn na cathrach ón spéir)
Cathair sa Danmhairg is ea Aalborg nó Ålborg. Tá an chathair suite cois caoláire Limfjord i dtuaisceart na hIútlainne, leithinis mhór idir an Mhuir Bhailt agus an Mhuir Thuaidh. Tá tuairim is 105,000 duine ina gcónaí sa chathair féin (2012) agus breis is 126,000 duine má chuirtear fobhaile "Nørresundby" san áireamh. Is iad na cathracha Odense, Aarhus agus Cóbanhávan amháin atá níos mó ná Aalborg. Mar sin, is í Aarhus an ceathrú cathair is mó sa Danmhairg.
Tá calafort tábhachtach ann agus aerfort sách mór chomh maith. Iompraíonn lastlonga an comhlachta "Royal Arctic Line" lasta idir príomhchathair Nuuk sa Ghraonlainn agus calafort Aalborg sa Danmhairg. Is é "Aalborg Lufthavn" an tríú aerfort is mó sa Danmhairg atá suite i Lindholm in iarthuaisceart na cathrach. Is féidir eitilt ó Aalborg go hOileáin Fharó.
Chomh maith le sin tá dhá ollscoil suite sa chathair. "Ollscoil Teicneolaíochta Aalborg" (bunaithe sa bhliain 1974) agus "Ardscoil Cheoil Tuaisceart na hIútlainne" ("Nordjysk Musikkonservatorium"). Is féidir ceachtanna ceoil clasaiceach chomh maith le ceachtanna ceoil nua-aimseartha le freastail ar an gceolscoil.
Nasc-Bhailte.
Tá Aalborg nascaithe le neart bailte nó cathrach ar fud na cruinne, ina measc


Ibn Battuta.
Taiscéalaí Maracach ba ea Abū ‘Abd Allāh Muḥammad ibn ‘Abd Allāh al-Lawātī al-Ţanjī ibn Baṭūṭah (Araibis: أبو عبد الله محمد بن عبد الله اللواتي الطنجي بن بطوطة‎).
Rugadh Ibn Battuta (ابن بطوطة), nó Shams ad-Din, i Maracó sa bhliain 1304. Ba Bheirbeirigh iad a mhuintir. D'fhág sé a thír dhúchais nuair nach raibh ach 21 bliain slánaithe aige agus chaith se 30 bliain ag taisteal ar fud na dtíortha Moslamacha agus go críocha eile freisin (an Afraic Thuaidh, Rinn na hAfraice, Iarthar na hAfraice, Deisceart na hEorpa agus Oirthear na hEorpa, an Meán-Oirthear, an Áise Theas, Lár na hÁise, Oirdheisceart na hÁise agus an tSín) - breis is 75,000 míle (121,000 km). Bhreac sé síos cuntas air seo, ar a dtugtar an "Rihla".


Brendan Ryan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh é Brendan Ryan (Gaeilge: "Breandán Ó Riain") (rugadh é 5 Feabhra, 1953). Tá sé ina bhall gníomhach de Pháirtí an Lucht Oibre ón mbliain 1978. Bhíodh sé ina bhall de Seanad Éireann ón mbliain 2007 go 2011 ar an bPainéal Riaracháin. Tá sé ina dheartháir níos óige ag Seán Ryan, iarTD do Bhaile Átha Cliath Thuaidh.
Tá Ryan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Ardach, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é Ardach (Béarla: "Ardagh"). Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo. Thángthas ar Thaisce Ardach sa bhliain 1868 in ráth in aice le hArdach.
Tagairtí.
Ardach


Baile Conga.
Is ceantar é Baile Conga. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Baile Conga


An Baile Gaelach, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é an Baile Gaelach. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
An Baile Gaelach


Bréachmhaigh.
Is sráidbhaile í Bréachmhaigh. Tá an baile suite i gContae Mhaigh Eo. Bhí 1,693 duine ina gcónaí i mBréachmhaigh sa bhliain 2006.
Bréachmhaigh


Anfield.
Staid pheile (sacair) is ea Anfield atá suite i Learpholl, Sasana. Páirc bhaile an chumainn Liverpool F.C. atá ann, ó bhunaíodh thiar sa bhliain 1892 é. Staid bhaile Everton F.C. a bhíodh ann roimhe sin, idir na blianta 1884 agus 1892, sular bhogadar go Páirc Goodison trasna na cathrach.
Tá 45,276 suíochán ann, agus iad roinnte idir ceithre ardán – an Spion Kop, an Príomh Ardán, Ardán an Chéid agus Bóthar Anfield. Taifeadadh an slua ba mhó riamh in Anfield (61,905) sa chluiche idir Liverpool agus Wolverhampton Wanderers sa bhliain 1952. Rinneadh staid lán-suíochán di sa bhliain 1994, áfach, mar a moladh sa Tuarascáil Taylor tar éis an Tubaiste Hillsborough, inar bhásaigh 96 de lucht leanta an chumainn. Laghdaíodh toilleadh na páirce dá bharr.
Tá dhá de gheataí na páirce ainmnithe in ómós do bheirt iar-bhainisteoirí an chlub – mar atá Bill Shankly agus Bob Paisley.


Ardeaglais Canterbury.
Is ardeaglais Anglacánach suite i gKent í Ardeaglais Canterbury. Is ardeaglais bainte leis an Ardeaspag Canterbury, ceannaire an Comaoin Anglacánach. Bunaíodh Naomh Agaistín í ar an 607AD. Is suíomh Oidhreachta Domhanda UNESCO í.


Trefynwy.
Baile sa Bhreatain Bheag is ea Trefynwy (Béarla: "Monmouth"). Tá sé suite i nGleann Wye agus tá timpeall 8877 daoine ina chónaí ann.


Spásaimsir.
Na Gealáin Theas ("Aurora Australis"), Bealtaine 1991
Is éard atá i gceist leis an spásaimsir nó le haimsir an spáis ná na hathruithe i gcoinníollacha an spáis in aice leis an Domhan, is é sin, idir atmaisféar na Gréine agus atmaisféar an Domhain. Ní hionann é agus aimsir sa chiall chúng, is é sin, athruithe na coinníollacha in atmaisféar pláinéadach an Domhain (an trópaisféar agus an strataisféar). Is ionann an spásaimsir agus na hathruithe sa phlasma, sna réimsí maighnéadacha, sa radaíocht agus i saintréithe eile an spáis a thimpeallaíonn an Domhan. An chuid is mó de na hathruithe sa spasaimsir, is é is cúis leo ná an fuinneamh a iompraíonn an ghrianghaoth ó réigiúin an spáis in aice leis an nGrian agus ó atmaisféar na Gréine, is é sin, an crómaisféar agus ón gcoróin. Cé go samhlaítear coincheap na spásaimsire leis an spás in aice leis an Domhan, is féidir tagairt a dhéanamh d'aimsir an spáis idirphláinéadaigh agus an spáis idir-réaltaigh féin. Níor tháinig coincheap na spásaimsire in úsáid ach sna nóchaidí. Roimhe sin, ghlactaí leis na feiniméin a dtugtar spásaimsir orthu inniu mar chuid den fhisic, den aeranomaíocht nó den spástaiscéalaíocht.


Bun an Churraigh.
Is sráidbhaile é Bun an Churraigh. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Bun an Churraigh


An Ascaill.
Is sráidbhaile í an Ascaill. Tá an baile suite i gContae Mhaigh Eo.
An Ascaill


Cagála.
Is sráidbhaile é Cagála. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Cagála


An Caiseal.
Is sráidbhaile é an Caiseal. Tá sé suite ar Oileán Acla.


Louis Armstrong.
Trumpadóir agus amhránaí snagcheoil Meiriceánach ó New Orleans, Louisiana ab ea Louis Armstrong (4 Lúnasa, 1901 – 6 Iúil, 1971; Satchmo nó Pops, mar a thugtaí air).
D'imir Armstrong tionchar bunúsach ar fhorbairt an shnagcheoil, ag cur béime nua ar an dtaispeántas aonair in áit cumadóireacht ar an láthair mar bhall de ghrúpa.
Tagairtí.
Armstrong, Louis
Armstrong, Louis
Armstrong, Louis
Armstrong, Louis


An Díthreabh.
Is sráidbhaile é an Díthreabh. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
An Díthreabh


Dumha Acha.
Is sráidbhaile é Dumha Acha atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Dún Ibhir.
Is sráidbhaile é Dún Ibhir. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Dún Ibhir


An Dromainn.
Is sráidbhaile é an Dromainn. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
An Dromainn


Eamonn Maloney.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath Thiar Theas é Eamonn Maloney (Gaeilge: "Éamonn ó Maoldomhnaigh") (rugadh é, 1953). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre. Is iarbhall é de pháirtí Jim Kemmy, an Democratic Socialist Party agus ghlac sé páirt i dToghchán 1987 do cheantar Bhaile Átha Cliath Thiar Theas ar son an pháirtí sin. Bhíodh sé ina bhall de Chomhairle Contae Bhaile Átha Cliath Theas ón mbliain 1999 go dtí 2011, ag déanamh ionadaíochta ar son cheantar Thamhlachta.
Tá Maloney ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Dumha Éige.
"Bá Champoirt" in aice le Dumha Éige
Is sráidbhaile é Dumha Éige atá suite i gContae Mhaigh Eo.


Ella Fitzgerald.
Snag-amhránaí Meiriceánach ab ea Ella Jane Fitzgerald (25 Aibreán, 1917 – 15 Meitheamh, 1996), ar a dtugtar Banríon an Shnagcheoil, Lady Elle agus First Lady of Song. Bhí raon cumasach de trí ochtach aici ((D♭3 go D♭6) agus cumas tobhchumadóireachta aithnidiúil agus í ag "scatáil".
Tagairtí.
Fitzgerald, Ella
Fitzgerald, Ella
Fitzgerald, Ella
Fitzgerald, Ella


Dúiche Sheoighe.
Tugtar Dúiche Sheoigheach ar cheantar sléibhtiúil Gaeltachta a shíneann thar theorainneacha Chontae na Gaillimhe agus Chontae Mhaigh Eo. Is iad na príomhbhailte sa cheantar an Mám, Corr na Móna, an Fhairche agus an Chloch Bhreac i gContae na Gaillimhe agus na Fionnaithe, Coill a' tSidheáin, Tuar Mhic Éadaigh agus an tSraith i gContae Mhaigh Eo. Tá Comharchumann Dhúiche Sheoigheach suite ar an gCloch Bhreac. Gaeilge Lár-Chonnacht an chanúint Ghaeilge a labhraítear sa cheantar seo.
Dúiche Sheoigheach


Fionnloch.
Is ceantar é Fionnloch. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Fionnloch


Leathardán.
Is sráidbhaile é Leathardán. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Leathardán


Oireadh.
Is sráidbhaile é Oireadh. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Oireadh


Beul an Átha.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Beul an Átha.


Lag a' Mhuilinn.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Lag a' Mhuilinn.


Nereabolls.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Nereabolls.


Áird Talla.
Is sráidbhaile ar Íle na hAlban, Earra-Gháidheal agus Bód, é Áird Talla (Béarla: "Ardtalla").


IrishCentral.
Nuachtán idirlín do dhiaspóra na nGael timpeall an domhain is ea IrishCentral.


Michael McCarthy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chorcaigh Thiar-Theas é Michael McCarthy (Gaeilge: "Mícheál Mac Cárthaigh") (rugadh é ar 15 Samhain 1976). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ón mbliain 2011. Iarbhall de Sheanad Éireann é agus céadthoghadh chuig an oifig sin sa bhliain 2002 é, agus atoghadh é in 2007 ar phaineál an Lucht Oibre. Is as Dúnmaonmhuí in iarthar Chorcaí dó ó dhúchas, agus leag sé cos ar thairseach na polaitíochta i gcéaduair in aois a 22 bliana trí shuíochán a ghnóthú ar son Pháirtí an Lucht Oibre ar Chomhairle Chontae Chorcaí i limistéar toghcháin an Sciobairín.
Tá McCarthy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Derek Nolan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Gaillimh Thiar é Derek Nolan (Gaeilge: "Ó Nualláin") (rugadh é Deireadh Fómhair, 1982). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus ina TD ó thoghchán na bliana 2011. Bhuaigh Nolan suíochán ar Chomhairle Chathair na Gaillimhe i Meitheamh na bliana 2009. Ainmníodh é i gcomharbacht ar Mhícheál D. Ó hUiginn, iarrthóir Pháirtí an Lucht Oibre don uachtaránacht, sa toghchán do Dháil Éireann agus tháinig sé sa chéad áit i gceantar na Gaillimhe Thiar ar an gcéad iarracht dó.
Tá Nolan ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Jan O'Sullivan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chathair Luimní í Jan O'Sullivan née "Gale" (Gaeilge: "Jan Uí Shúilleabháin") (rugadh í ar 6 Nollaig 1950). Tá sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre agus an t-Aire Stáit reatha Um Thithíocht agus Pleanáil.
Sheas O'Sullivan san Olltoghchán 2016 agus atoghadh í.


Chris Hardwick.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Christopher Ryan "Chris" Hardwick, a rugadh ar an 23 Samhain, 1971.


Crispin Glover.
Is aisteoir Meiriceánach é Crispin Hellion Glover, a rugadh ar an 20 Aibreán, 1963.


Joel McHale.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Joel Edward McHale, a rugadh ar an 20 Samhain 1971. Rugadh sa Róimh é mar bhí a athair ina dhéan i gcampas Ollscoil Loyola sa chathair sin. Tógadh mar Chaitliceach é in Seattle, Washington. Tá sé pósta le Sarah Williams agus tá beirt mhac acu. Tá cónaí orthu in Hollywood Hills, California.


Eddie Izzard.
Is fuirseoir agus aisteoir Sasanach é Edward John "Eddie" Izzard, a rugadh ar an 7 Feabhra, 1962.


Maith Gamhna.
Is sráidbhaile é Maith Gamhna. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Maith Gamhna


Míleac.
Is sráidbhaile é Míleac. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Míleac


Róibín.
Is paróiste é Róibín. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Róibín


Mick Wingert.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Mick Wingert, a rugadh ar an 4 Iúil, 1974.


Fred Tatasciore.
Is aisteoir Meiriceánach é Frederick "Fred" Tatasciore, a rugadh i Nua Eabhrac.


Na Broicíní.
Is sráidbhaile agus baile fearainn é na Broicíní. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo idir Béal Átha hAmhnais and Clár Clainne Mhuiris.
Na Broicíní


Sáile.
Is sráidbhaile é Sáile. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Sáile


An Seamar Bán.
Is sráidbhaile é an Seamar Bán. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
An Seamar Bán


Sráid an Ráca.
Is sráidbhaile í Sráid an Ráca. Tá an baile suite i gContae Mhaigh Eo.
Sráid an Ráca


Charles Boycott.
Aibhéardaí Briotanach ab ea Charles Cunningham Boycott (12 Márta 1832 – 19 Meitheamh 1897). As a shloinne a tháinig na focail "baghcat" agus "baghcatáil" agus a macasamhla i dteangacha eile.


James Horan.
Moinsíneoir Éireannach ab ea James Horan (4 Bealtaine 1911 – 1 Lúnasa 1986).


Tochar Phádraig.
Is sean bóthar oilithreachta go Cruach Phádraig é Tochar Phádraig. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Tochar Phádraig


Tulach Ruacháin.
Is sráidbhaile é Tulach Ruacháin. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Tulach Ruacháin


Port Asgaig.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Port Asgaig.


Naomh Áine.
Naomh Áine agus an Mhaighdean Mhuire
Is naomh Críostaí í Naomh Áine (nó Naomh Anna nó Anne), máthair an Mhaighdean Mhuire. Mar sin, rugadh Íosa Críost ag an Mhaighdean Mhuire, iníon Naomh Áine is Naomh Iochaim; ba iad seantuismitheoirí Íosa.
Ceiliúrtar lá fhéile Naomh Áine ar an 26 Iúil.


Sliabh Phartraí.
Is sliabhraon é Sliabh Phartraí. Tá sé suite i nDúiche Sheoigheach, in iarthar Chontae Mhaigh Eo.
Néifinn Bheag


Siúlóid Oidhreachta.
Is rian é Siúlóid Oidhreachta (Béarla: "Croagh Patrick Heritage Trail") Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Siúlóid Oidhreachta


Bealach an Iarthair.
Is rian é Bealach an Iarthair. Tá sé suite i gContae na Gaillimhe agus i gContae Mhaigh Eo.
Bealach an Iarthair


Séipéal Naomh Padraig.
Is eaglais é Séipéal Naomh Padraig. Tá sé suite i mBéal Átha hAmhnais, Contae Mhaigh Eo.
Séipéal Naomh Padraig


Port na h-Abhainn.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Port na h-Abhainn. Bhí 31% ábalta Gaeilge na Albain a labhairt.


An Pollach.
Is sráidbhaile é an Pollach. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
An Pollach


Tóin Ré Gaoith.
Is sráidbhaile é Tóin Ré Gaoith. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Tóin Ré Gaoith


An Corrán.
Is leithinis é an Corrán. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
An Corrán


Max Koch.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Jeffrey Brian Koch.


Antares (réalta).
Is í Antares nó "Alpha Scorpii" an séú réalta déag is gile i spéir na hoíche, agus í ar ceann de na ceithre réalta is gile in aice leis an éiclipteach in éineacht le hAldebaran, Spica, agus Regulus. Réalta mhallathraitheach í Antares, agus í +1.09 ar meánmhéid.
Is ollfhathachréalta í Antares, agus is é a rangú réalteolaíoch ná M1.5Iab-b - is é sin, réalta cuíosach fuar í, agus í dearg ar a dath. Is ionann a ga agus ga na Gréine méadaithe faoi 883, agus dá gcuirfí in áit na Gréine í, bheadh fithis Mharsa féin taobh istigh den réalta. De réir an tsaobhdhiallais, is féidir a oibriú amach go bhfuil Antares suite faoi 550 solasbhliain, nó 170 parsoic, den Domhan s'againn. Tá a hamharclonrachas timpeall ar 10,000 oiread agus amharclonrachas na Gréine, ach is mar radaíocht infridhearg a astaíonn sí an chuid is mó dá cuid fuinnimh, agus mar sin, tá a lonrachas bólaiméadrach timpeall ar 65,000 oiread agus lonrachas bólaiméadrach na Gréine. (Is éard is lonrachas bólaiméadrach ná tomhas ar lonrachas na réalta a chuireann san áireamh na cineálacha eile radaíochta i mbreis ar an solas infheicthe.) Mór millteanach is mar atá Antares, níl ach mais na Gréine méadaithe faoi 15 nó 18 ann, agus mar sin, tá an mhais sin scaipthe an-tanaí sa réalta.


Mike Epps.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Michael Elliot "Mike" Epps, a rugadh ar an 18 Samhain, 1970.


Wallace Shawn.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Wallace Michael Shawn, a rugadh ar an 12 Samhain, 1943.


Ian McShane.
Is fuirseoir, stiúrthóir, aisteoir agus aisteoir gutha é Ian David McShane, a rugadh ar 29 Meán Fómhair, 1942. Rugadh agus tógadh é i Lancashire, i Sasana. Tá clú air as a róil in "Lovejoy" (1986–1994) de chuid an BBC agus in "Deadwood" (2004–2006) de chuid HBO.


John Goodman.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Jonathan Stephen "John" Goodman, a rugadh ar 20 Meitheamh, 1952.


Daryl Sabara.
Is aisteoir Meiriceánach é Daryl Christopher Sabara, a rugadh ar an 14 Meitheamh sa bhliain 1992. Bhí ról Juni Cortez aige sa tsraith scannán "Spy Kids".


An Leabhar Uaine.
Is é an Leabhar Uaine ("Green Book") an lámhleabhar oiliúna agus treorach a eisíonn an tIRA le haghaidh a chuid Óglach. Eagraíochtaí náisiúnaíocha agus iad gníomhach i ndiaidh Chogadh Cathartha na hÉireann, cosúil leis an gCéad IRA, Cumann na mBan, agus na Sealadaigh a bhain úsáid as an Leabhar Uaine. Is éard a leagtar amach sa Leabhar Uaine ná cuspóirí na gleice armtha atá an tIRA a chur, an córas oirbheartaíochta, agus na coinníollacha atá le comhlíonadh le go bhféadfar a rá go bhfuil an cath briste ar Arm na Breataine Móire agus comhghuaillithe an Airm sin. Mar a chonaic an tIRA agus na Sealadaigh an scéal bheadh céim mhór chun tosaigh sa bhua mhíleata seo in iarrachtaí leanúnacha na gluaiseachta Poblachtánaí le hÉirinn a shaoradh ó bhráca na nGall. Tá an Leabhar Uaine á úsáid mar threoirleabhar polaitiúil agus míleata ag na heagraíochtaí armtha Poblachtánacha ó na caogaidí anuas, ar a laghad.
Stair.
Sa Ríocht Aontaithe, i bPoblacht na hÉireann agus i dtíortha áirithe eile, glactar leis gur eagraíochtaí coiriúla sceimhlitheoireachta íad an tIRA agus na dreamanna Éireannacha Poblachtánacha a tháinig sna sálaí aige, agus mar sin, ní féidir an Leabhar Uaine a chlóbhualadh go hoscailte. Mar sin, is gnách é a fhoilsiú ar chúla téarmaí agus cóipeanna a bhronnadh ar na hÓglaigh nua-earcaithe de réir mar a fháiltítear isteach iad le haghaidh na gleice armtha. De thoradh na rúndachta seo, níor cuireadh ach dhá eagrán ar fáil don ghnáthléitheoir go nuige seo. An chéad eagrán a tháinig chun solais, foilsíodh sa bhliain 1956 é, agus dealraíonn sé gur téacs iomlán atá ann. An dara heagrán a bhfuil aithne fhorleathan air, níltear cinnte faoi bhliain a fhoilsithe, ach tháinig trí pháirt de chun solais sa bhliain 1977, nuair a bhí Séamus Ó Tuama, Ceann Foirne an IRA, á choinneáil in imtheorannú, agus is gnách "eagrán na bliana 1977" a thabhairt air.
Tháinig deireadh le gleic armtha an IRA sa bhliain 2005, agus bhí an sos cogaidh i bhfeidhm i bhfad roimhe sin ag an IRA. Mar sin, is dócha nár cuireadh leagan nua in eagar le déanaí. Scéal eile é go bhfuil sé incheaptha gur eisigh dreamanna beaga d'easaontóirí Poblachtánacha eagráin nua dá gcuid féin.
An Dóigh a Láimhseáiltear an Leabhar Uaine.
Bronntar cóipeanna den Leabhar ar na hÓglaigh mar chuid den oiliúint chogaíochta, agus glactar leis gur cáipéis rúnda é nár chóir a chur ar fáil do dhaoine nach baill den IRA iad, ná fiú trácht air i gcomhrá leo siúd. Ní ceadmhach an Leabhar ná aon chineál treoracha oiliúna nó straitéise eile a nochtadh don tsaol mhór, rud a dhéanfadh an-dochar don ghluaiseacht, agus mar sin, is dócha go ngearrfar pionós dian - armchúirt fiú - i bhfeidhm ar an té nach gcloífidh leis an rúndacht seo. An tÓglach a mbronnfar cóip den Leabhar air, caithfidh sé an méid iomlán a léamh ó thús deiridh agus a fhoghlaim, na rialacha iompraíochta agus cogaíochta a urramú mar a leagtar síos sa leabhar iad, agus na treoracha a thugtar sa leabhar a chur i bhfeidhm go neamhspleách. Is léir nach n-iompóidh an rúcach nua-earcaithe ina Óglach déanta i ndiaidh an Leabhar a léamh, nó teastaíonn oiliúint phraiticiúil cogaidh uaidh chomh maith, ach mar sin féin, tugann an Leabhar léargas cuimsitheach don léitheoir a chuideoidh leis é féin a ullmhú don fhiannas san eagraíocht.
An Dá Eagrán.
An dá eagrán atá ann, bhí siad in úsáid nuair a bhí an tIRA sáite i bhfeachtas armtha. I ndeireadh na gcaogaidí, ba é Feachtas na Teorainne (an "Border Campaign") é, agus sna seachtóidí, bhí feachtas dá chuid féin idir lámhaibh ag na Sealadaigh.
Na scoiltí a chuaigh ar an IRA ó na fichidí go dtí na caogaidí, ní féidir iad a aithint ar dhoiciméad na bliana 1956. Scéal eile é go bhfuil forbairt na teicneolaíochta míleata agus na modhanna oibre frithcheannairce. Tagraíonn an Leabhar do T.E.Lawrence ("Lawrence na hAraibe" a bhí i gceannas ar na treallchogaithe Arabacha nuair a bhí siad ag dul chun cearmansaíochta ar an Tuirc Otamánach le cabhair Shasana) agus don Mharascal Machaire William Slim (ceannasaí míleata Sasanach a throid sa dá Chogadh Domhanda) araon. Chuaigh smaointí an Bhriogáidire-Ghinearáil Frank Kitson i bhfeidhm ar an dara heagrán. (Oifigeach Sasanach é Kitson a bhí ag cur faoi chois ceannaircí sna coilíneachtaí i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda, cosúil le hÉirí Amach Mau Mau sa Chéinia agus an Éigeandáil Mhalaech i Leithinis Mhalae - an Mhalaeisia, inniu.)
Ábhar an Leabhair.
Tá tagairtí sa leabhar do na fórsaí armtha agus na fórsaí speisialta sna tíortha éagsúla, go háirithe sa Ríocht Aontaithe, idir oiliúint, fhorbairt, agus oirbheartaíocht.
An Comhthéacs Stairiúil.
Cuireann cáipéis na bliana 1956 foréigean agus forghabháil na hÉireann i gcoimhthéacs stair fhada na gleice armtha in aghaidh na forghabhála. Is é is ábhar an chéad chaibidil sa leabhar ná an stair seo agus í á leagan amach de réir thuiscint na heagraíochta. Tugann sí eolas i leith na gCeithearnach Coille, Cath Bhéal an Átha Bhuí, Eoghan Rua Ó Néill, éirí amach na bliana 1798, na nÉireannach Aohtaithe, Shéamais Fhionntáin Uí Leathlobhair agus Chogadh na nDúchrónach. Deirtear gur cuid d'fhrithbheartaíocht dhleathach mhuintir na hÉireann iad na himeachtaí seo go léir. Tá blas láidir rómánsúil ar an bplé seo agus é dírithe ar ghinealas na gleice armtha a léiriú, nó is é an ginealas seo is foinse dleathachta don chath atá an tIRA ag cur ar arm forghabhála na nGall in Éirinn.


Inis Toirc Beag.
Is oileán ar chósta na hÉireann í Inis Toirc Beag


Páirc Mhic Éil.
Is staidiam de chuid Chumann Lúthchleas Gael í Páirc Mhic Éil, agus í suite i gCaisleán an Bharraigh, Contae Mhaigh Eo. Is ann atá cumann áitiúil an bhaile lonnaithe, agus foirne Chontae Mhaigh Eo chomh maith.
Oscalíodh an pháirc sa bhliain 1931 agus ainmníodh í i gcuimhne ar Sheán Mac Éil, Ard-Easpag Tuaim idir 1831 agus 1881.
Páirc Mhic Éil


Carraig an Chabhlaigh.
Is caisleán í Carraig an Chabhlaigh. Tá an caisleán suite i gContae Mhaigh Eo.
Carraig an Chabhlaigh


Eaglais Naomh Cólman.
Is sráidbhaile í Eaglais Naomh Cólman. Tá an baile suite i gContae Mhaigh Eo.
Eaglais Naomh Cólmam


Sean-Achaidh.
Is baile fearainn é Sean-Achaidh. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo, ó dheas ó Bhéal an Átha. Is fo-bhaile de Bhéal an Átha é inniu.
Sean-Achaidh


Adam Yauch.
Bunbhall agus comhbhunaitheoir an ghrúpa hip hap Beastie Boys ab ea Adam Yauch nó MCA go minic (5 Lúnasa, 1964 - 5 Bealtaine, 2012). Dordghiotáraí i bpuncbhanna ina chathair dhúchais Nua-Eabhrac a bhí ann ina óige, sula ndeachaigh sé leis an hip hap sa bhliain 1979.
Stiúrthóir scannán ab ea é chomh maith, agus é ag freagrach as físeáin an ghrúpa faoin ainm cleite Nathanial Hörnblowér.


Cuan Chill Ala.
Is bá é Cuan Chill Ala. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Cuan Chill Ala


Ráth na gCoinín.
Is sráidbhaile é Ráth na gCoinín. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Ráth na gCoinín


An Rómainis.
Teanga Rómánsach í an Rómainis () agus í ina teanga oifigiúil san Eilvéis.
Is í an Rómainis mháthairtheanga ag níos mó ná 35,000 duine de réir figiúirí ón mbliain 2000. Tá beagnach gach cainteoir dúchais ina chónaí sa chantún Grigioni, ach tá an chuid is mó de na daoine a labhraíonn an Rómainis dátheangach go hiomlán. Tá an Ghearmáinis nó an Iodáilis ar leibhéal cainteoir dúchais acu freisin.
Fairis sin, tá an Rómainis gaolta leis an Laidinis, teanga Rómánsach atá labhartha i reigiún Tirol Theas, in iarthar Ghrishun san Iodáil.


Veicteoir.
I matamaitic, fisic agus innealtóireacht tá méid agus treo ag veicteoir Eoiclídeach. Is féidir na veicteoirí a shuimiú de réir an dlí de bhreis comhthreomharán. Uaireanta seasann deighleog líne do veicteoir Eoiclídeach. Tá treoir chinnte ag an líne agus ceangail idir pointe A agus pointe B agus tá mar ainm na formula_1.
Tá veicteoir riachtanach chun pointe A a iompar go dtí póinte B. Is é míniú an focal veicteoir as Laidin 'iomproir'. Is é méid an veicteoir ná achar idir na dhá pointe.
Tá analógacha gar mar veicteoirí ag a lán oibríochtaí ailgéabracha ar réaduimhreacha, cosúil le suimiú, dealú, iolrú agus frithrá. Tá ról tábhachtach ag veicteoirí san fhisic. Déanann veicteoirí cur síos ar treoluas agus luas ghéarú ar rud atá ag gluaiseacht agus fórsaí atá ag gníomhú air.


Cill tSéadhna.
Is paróiste í Cill tSéadhna. Tá an paróiste suite i gContae Mhaigh Eo agus tá sé lonnaithe sa Ghaeltacht go hoifigiúil. Glacann foireann CLG an bhaile páirt i gComórtas Peile na Gaeltachta.
Cill tSéadhna


Gleann Cuilinn (Maigh Eo).
Is dhá bhaile fearainn i bparóiste Chill tSéadhna é Gleann Cuilinn (Béarla: "Glencullen"). Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Gleanncuillean


Comhar Dún Chaocháin Teo.
Is forbairt áitiúil é Comhar Dún Chaocháin Teo. Tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Comhar Dún Chaocháin Teo


Baile an Ghrána.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Baile an Ghrána.


Páirc Náisiúnta Bhaile Chruaich.
Cill Chuimín Páirce Náisiúnta Bhaile Chruaich
Is páirc náisiúnta é Páirce Náisiúnta Bhaile Chruaich, agus tá sé suite i gContae Mhaigh Eo.
Páirce Náisiúnta Bhaile Chruaich


Port Sgioba.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Port Sgioba.


Dean Edwards.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Dean Edwards, a rugadh sa bhliain 1970.


Verne Troyer.
Is aisteoir Meiriceánach é Verne J. Troyer, a rugadh ar sa bhliain 1969.


Comhairle Contae Mhaigh Eo.
Is comhairle i gContae Mhaigh Eo í Comhairle Contae Mhaigh Eo.
Comhairle Contae Mhaigh Eo


Port Ílein.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Ílein. Bhí cónaí ar 819 duine i bPort Ílein sa bhlian 2001. Bhí Gaeilge na hAlban ag 24% den daonra ag an am.


Laphroaig.
Is uisce beatha táirgthe ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Laphroaig.


Beinn Bheigeir.
Is cnoc in Albain í Beinn Bheigeir, atá suite ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód.


Cill Taobháin.
Is paróiste í Cill Taobháin (Béarla: "Kilteevan"), atá suite 6 chiliméadar soir ó bhaile Ros Comáin agus 9 gciliméadar ó thuaidh ó Chnoc an Chrochaire, i gContae Ros Comáin, Éire.
Tá séipéal Caitliceach, iar-chloch aifrinn, ionad pobail, bunscoil, teach tábhairne, rás-raon chairtín agus páirc CLG sa sráidbhaile.
Tháinig sinsear an aisteora Tom Cruise as Cill Taobháin.


Keke Palmer.
Is ceoltóir agus aisteoir Meiriceánach í Lauren Keyana "Keke" Palmer, a rugadh sa bhliain 1993.


Ciara Bravo.
Is aisteoir Meiriceánach í Ciara Quinn Bravo, a rugadh sa bhliain 1997.


Lavínia Vlasak.
Aisteoir Brasaíleach is ea Lavínia Gutmann Vlasak (14 Meitheamh, 1976 a rugadh í).


Warwick Davis.
Is aisteoir Sasanach é Warwick Ashley Davis, a rugadh ar 3 Feabhra, 1970.


Wayne Knight.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Wayne Eliot Knight, a rugadh ar 7 Lúnasa 1955.


Jeff Bennett.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeffrey Glenn "Jeff" Bennett, a rugadh sa bhliain 1962.


James Patrick Stuart.
Is aisteoir Sasanach é James Patrick Stuart, a rugadh ar 16 Meitheamh, 1968.


Neil Patrick Harris.
Is aisteoir Meiriceánach é Neil Patrick Harris, a rugadh sa bhliain 1973.


Jeremy Renner.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeremy Lee Renner a rugadh ar 7 Eanáir 1971 i Modesto, California.


Port Reanna.
Is sráidbhaile é Port Reanna (Béarla: "Portrun" / "Portrunny") atá suite ar bhruach Loch Rí ar Abhainn na Sionainne i gContae Ros Comáin.
Tá áiseanna do bháideanna ann, áit súgartha do leanaí, boird phicnic agus suíomh campála ann; agus téann a lán daoine ann le linn an Samhraidh.
Tá tobar Naomh Ciarán suite anseo agus deirtear gur mhinic a stop sé i bPort Reanna ar a bhealach go dtí Inis Cloithreann - áit a bhfuil fothraigh seacht séipéal le feiceáil inniu.


Dún Naomhaig.
Is caisleán ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Dún Naomhaig.


Na Roinn Íleach.
Is ceantar ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, iad na Roinn Íleach.


Dún Bhruichlinn.
Is dún ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Dún Bhruichlinn.


Eas Lathan.
Is eas ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Lathan.


Don Rickles.
B'aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Donald Jay "Don" Rickles, a rugadh sa bhliain 1926. Fuair sé bás ar 6 Aibreán 2017.


Estelle Harris.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach í Estelle Harris (née Nussbaum), a rugadh sa bhliain 1928.


Jon Lovitz.
Is aisteoir, fuirseoir agus amhránaí Meiriceánach é Jonathan M. "Jon" Lovitz, a rugadh sa bhliain 1957. Bhí sé ar Friends mar Steve.


Orasaigh, Ile.
Is oileán gar den Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Orasaigh.


Prióireacht Orasaigh.
Is prióireacht ar an Orasaigh gar den Íle é Prióireacht Orasaigh. Bhí an phrióireacht ann faoin mbliain 1353. Ceaptar gur Eòin Mac Dòmhnuill a bhunaigh í.


Port an Eilein.
Is ceantar stairiúil ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Port an Eilein.


Teacsa.
Is oileán gar den Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Teacsa.


Buailteachas.
Is cleachtas den gluaiseacht beostoc as féarach amháin go dtí ceann eile i dtimthriall séasúrach é buailteachas.


Eric Freeman.
Is aisteoir Meiriceánach é Eric Freeman, a rugadh sa bhliain 1965.


Danny Jacobs.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Daniel "Danny" Jacobs, a rugadh sa bhliain 1968.


Eas Mór (íochtar).
Is eas ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Mór(íochtar).


Eas Mór (uachtar).
Is eas ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Mór (uachtar).


Loch Gruinneard.
Is loch ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Loch Gruinneard.


Caol Íle.
Is sunda ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Caol Íle.


Lioplóradán.
Reiptíl feoiliteach muirí a chónaigh sa Ré Chalaitheach sa Thréimse Iúrasach ab é an lioplóradán'". Tagann an ainm ón Ghréigis "λεῖος" [leios], "mín"; pleurá, taobh nó easna; agus odṓn, fiacail.


An Eagnaíocht.
Is éard atá i gceist leis an Eagnaíocht nó Ré na hEagnaíochta ná gluaiseacht chultúrtha d'intleachtóirí san Eoraip agus i Meiriceá san 18ú haois a bhí de sprioc acu sochaí agus eolas a fheabhsú agus a cur chun cinn. Chuir smaointeoirí na hEagnaíochta béim nua ar fhorbairt eolaíochta agus intinne, mar ionsaí ar phiseog agus éadulaingt na heaglaise agus an stáit.
D'imir aireagán an chlóphreasa tionchar nach beag ar leathadh amach luachanna nua na hEagnaíochta ar fud an domhain.


Larry the Cable Guy.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Daniel Lawrence "Larry" Whitney, a rugadh ar 17ú Feabhra sa bhliain 1963. As Pawnee City, Nebraska dó. Is ball den Blue Collar Comedy Tour é.


Terry Crews.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Terrence Alan "Terry" Crews.


Ice Cube.
Is aisteoir agus rapcheoltóir Meiriceánach é O'Shea "Ice Cube" Jackson.


Ailse phróstataigh.
Is éard is ailse phróstataigh ann ná cineál ailse a fhorbraíonn sa phróstatach, faireog sa chóras atáirgthe fireann. Fásann an chuid is mó d'ailsí próstatacha go mall, ach tarlaíonn cásanna d'ailsí próstatacha ionsaitheacha áfach. Féadfaidh cealla fás agus táirgeadh cóipeanna as smacht agus leathadh amach chuig codanna eile de chuid an choirp, go háirithe na cnámha agus na nóid limfe. Is cionsiocair í an ailse phróstataigh leis an phéin, deacrachtaí múnta, fadhbanna le linn caidreamh collaí, nó mífheidhmiú ardúcháin. D'fhéadfadh comharthaí eile a fhorbairt le linn céim níos déanaí an ghalair.
Athraíonn rátaí braite na hailse go forleathan ar fud an domhain, le rátaí braite níos lú i nDeisceart agus in Oirthear na hÁise ná san Eoraip, agus go háirithe na Stáit Aontaithe. Bíonn claonadh ann go mbíonn ailse próstatach a fhorbairt i bhfir os cionn caoga bliain d'aois. Sa domhan ar fad, is í an séú phríomhchúis le bás na bhfear ina mbíonn ailse freagrach as. (sna Stáit Aontaithe tá sí sa dara háit). Tá ailse próstatach coitianta sa domhan forbartha agus tá méadú ag teacht ar fud an domhain atá i mbéal forbartha. Mar sin féin, bíonn go leor fear nach mbíonn comharthaí d'ailse próstatach acu, nach bhfaigheann aon teiripe, agus ar deireadh thiar, a fhaigheann bás de cúiseanna neamhghaolmhara eile. Ceaptar go mbíonn baint ag a lán fachtóirí, lena n-áirítear géineolaíocht agus aiste bia, gafa le teacht chun cinn na hailse.
Is féidir le láithreacht na hailse a léiriú trí na hairíonna seo a leanas a mheas; scrúdú fisiciúil, leibhéal na hantigene-sain-phróstatach (ASP), nó toradh scrúdaithe bithóipse. Méadaíonn tástáil sain-antaigin próstatach ar na seansanna na hailse a aimsiú ach ní laghdaíonn an ráta básmhaireachta. Mhol an 'United States Preventive Services Task Force' (USPSTF) sa bhliain 2012 i gcoinne scagadh le haghaidh ailse próstatach ag baint úsáide as an tástáil ASP, mar gheall ar an mbaol go ndéanfaí ró-diagnóis agus nó ró-chóireáil, leis an chuid is mó de na hailse próstatacha fágtha aisiomptómach. Baineann an USPSTF an tátal as nach tairbhe féideartha tástála ná na díobhálacha a dtéann leo.
Ba chóir straitéisí bainistíochta le haghaidh ailse próstatach a bheith faoi stiúr déine an ghalair. Is féidir go leor siadaí le íseal-riosca a leanúint go sábháilte le faireachas gníomhach. Go ginearálta, bíonn máinliacht i gceist sa chóir leighis, cineálacha éagsúla teiripe radaíochta, nó, go neamhchoitianta, criómháinliacht; coimeádtar hormóintheiripe agus ceimitheiripe, go ginearálta, do chásanna aibithe den ghalar (cé gur féidir teiripe hormónach a thabhairt le chéile le radaíocht i gcásanna áirithe). Bíonn aois agus sláinte bhunúsach an fhir, méid na meiteastáise, dealramh faoin micreascóp agus freagra na hailse roimh chóireáil thosaigh, tábhachtach sa chinneadh i dtaobh toradh an ghalair. Is comhbhabhtáil í an cinneadh, an cheart nó nach cheart, cóir leighis a chur ar bun más ailse phróstataigh locáilte í (siad atá taobh istigh den phróstatach) idir na héifeachtaí a bhéas súile tairbheacha leo agus iad siúd a bhéas súile díobhálacha leo, ó thaobh marthanais an othair agus ar cháilíocht bheatha an othair.
Comharthaí agus airíonna.
De gnáth, ní bhíonn airíonna ar bith ag éirí as luath-ailse phróstataigh. Uaireanta, áfach, bíonn airíonn ag dul le luath-ailse próstataigh, go minic cosúil leis na cinn a bhfaightear le galair, a mhacasamhail agus hipearpláise phróstatach éadrom. Ina measc siúd bíonn fualachán go minic, nochtúire (méadú ar an bhfual san oíche), fadhb ag tosú agus ag chothabháil sruth seasta an fhuail, hematúre (fuil san bhfual), agus disúire (pian ag dul leis an bhfualachán). Bíonn airí amhaín nó airíonna ag tuairim is aon trian de na hothair a bhfuair diagnóis dheimhneach go raibh ailse phróstataigh acu, cé nach mbíonn airíonna ar bith ag dhá thrian acu.
Bíonn baint ag an ailse phróstataigh le mífheidhmiú fualacháin toisc go mbíonn a úiréadra mórthimpeallaithe ag an bhfaireog phróstatach. Dá bhrí sin, bíonn éifeacht dhíreach le hathruithe laistigh den fhaireog ar fheidhm fhualacháin. Toisc go bhfágann an vas deferens sreabhach seamhain isteach sa úiréadra prostatach, agus go mbíonn táil ón bhfaireog phróstatach féin san áireamh in ábhar an seamhain, is féidir le hailse phróstataigh freisin fadhbanna a chruthú i dtaobh an oibrithe agus na feidhme gnéasaí, ar nós eacracht le héirí nó adharc a bhaint amach nó le seadadh pianmhar.
Is féidir hailse phróstataigh aibithe leathadh amach cguig codanna eile de chuid an choirp, agus b'fhéidir a bheith freagrach as airíonna breise. Is é an airí is coitianta ná pian sna cnámha, go minic sna veirteabraí (cnámha an droma), an peilbheas, nó na heasnacha. De gnáth, bíonn scaipeadh na hailse isteach sna cnámha eile, mar shampla, an féimear nó cnámh na leise, go dtí taobh neasach na cnáimhe. Is féidir le hailse phróstataigh brú freisin a chur ar chorda an dromlaigh, agus a bheith ina chúis laige coise agus le neamhchoinneálacht fhualach agus fhaecach.


Cros Cill Daltain.
Is cros ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Cros Cill Daltain.


Dún Guaidhre.
Is dún ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Dún Guaidhre.


Bun na h-Abhainn.
Is sráidbhaile ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Bun na h-Abhainn.


Eaglais Cill an Rubha.
Is eaglais ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, í Eaglais Cill an Rubha.


Macau.
Is iar-choilíneacht Phortaingéalach é Sainréigíún Riaracháin Macau ar cuid de Dhaon-Phoblacht na Síne í inniu. Cosúil le Hong Cong, fuair Macau stádas an "tsainréigiúin riaracháin" nuair a shealbhaigh an tSín arís í de thoradh an díchoilínithe. Tá Macau ag críochantaíocht le Hong Cong thoir agus le cúige Guangdong thuaidh. Creidtear go bhfuil ainm Portaingéilise na háite bunaithe ar an bhfocal Sínise "媽閣/Māgé" a chiallaíonn "teampall an dé Mazu" - dia cosanta na mairnéalach i gcreideamh traidisiúnta na Síne. An t-ainm Sínise atá ar an áit inniu, mar atá, "澳門/Àomén", is é is brí leis ná "Geataí an Inbhir". Is é an t-inbhear atá i gceist ná deilt Abhainn na bPéarlaí (Abhainn Zhujiang), agus tá idir Hong Cong, Macau agus a lán cathracha móra Síneacha suite chois na deilte seo.
Is iad an tSínis agus an Phortaingéilis teangacha oifigiúla Mhacau, cé nach bhfuil an Phortaingéilis ó dhúchas ach ag 2 % de mhuintir na háite. Is í an Chantainis an chanúint Sínise is mó a labhraítear. Maidir leis an gcineál Sínise a scríobhtar, níor ghlac pobal Síneach Mhacau riamh leis na simpliúcháin a rinneadh ar na comharthaí Síneacha i nDaon-Phoblacht na Síne, agus mar sin, is iad na comharthaí casta traidisiúnta a fheictear ar na fógraí poiblí i gcónaí.
Stair Mhacau.
Ba é Macau an chéad choilíneacht riamh a bhunaigh na hEorpaigh sa tSín, agus bhí sé ar an gceann deireanach a díchoilíníodh. Ar dtús, ní raibh ann ach cuan iascaireachta. Na chéad daoine a shocraigh síos san áit ar aon nós ba dídeanaithe iad a bhí ag iarraidh teacht slán ó na Mongólaigh i ré Rítheaghlach Song Theas (rítheaghlach a bhí ag rialú na Síne ón deichiú haois go dtí an tríú haois déag AD). Ina dhiaidh sin, áfach, chuir a lán iascairí ó Chúige Guangdong agus ó Chúige Fujian fúthu san áit. Níor tháinig fás ceart ar Mhacau ach le teacht na bPortaingéalach.
Tháinig na trádálaithe Portaingéalacha go Macau sa tséú haois déag an chéad uair. Bhí na Sínigh an-drochamhrasach i leith na strainséirí seo, áfach, agus ar dtús ní raibh cead acu ach fanacht ar ancaire timpeall na cathrach - is é sin ní fhéadfadh na Portaingéalaigh dul i dtír. Maolaíodh ar na srianta seo de réir a chéile, áfach, agus sa bhliain 1557, bhunaigh na Portaingéalaigh an chéad bhuanáitreabh dá gcuid féin i Macau. Ní raibh na Sínigh sásta, áfach, ardcheannas an limistéir a ghéilleadh dóibh: ní raibh an áit ach ar cíos acu, agus chaithfidís 20 cileagram airgid ghil a íoc le hImpire na Síne in aghaidh na bliana.
Tháinig borradh faoi eacnamaíocht na háite go luath, agus na cumhachtaí Eorpacha eile in éad leis an bPortaingéil faoin áit. I dtús na seachtú haoise déag rinne na hOllannaigh iarracht i ndiaidh a chéile leis an gcoilíneacht a fhorghabháil is a shealbhú. Ar an 24 Meitheamh 1622, d'ionsaigh fórsa ionraidh Ollannach an áit faoi cheannas an Chaptaein Kornelis Reyerszoon, agus cuireadh cath fíochmhar ar a dtugtar Cath Mhacau inniu. Sclábhaithe Afracánacha ab ea an chuid ba mhó de na saighdiúirí a bhí ag cosaint na cathrach, agus chomh cróga is a throid siad bhí siad in ann an cath a bhriseadh ar na hOllannaigh, ionas gur ghlac siad leis nach bhféadfaidís an choilíneacht a sciobadh ón bPortaingéil le lámh láidir. Níor ionsaigh siad Macau arís i ndiaidh na teagmhála seo.
I ndiaidh Chogaí an Óipiam idir na Sasanaigh agus na Sínigh (1839-42), d'fhorghabh na Portaingéalaigh an dá oileán úd Taipa (1851) agus Coloane (1864) in aice le leathinis Mhacau. Ar an 1 Nollaig 1887, shínigh na Portaingéalaigh agus ionadaithe Rítheaghlach Qing an "Conradh Cairdis agus Trádála", inar ghéill an tSín flaitheas agus ardcheannas na háite don Phortaingéil. I ndiaidh Réabhlóid Xinhai (1911) agus fógairt Phoblacht na Síne (1912), tháinig an chuma ar an scéal nach raibh fad saoil i ndán do choilíneacht Mhacao, nó bhí go leor de mhuintir na Síne míshásta le pribhléidí na nEorpach sa tír, agus spreagadh mór a bhí sa tseineafóibe seo don réabhlóid féin. Mar sin, nuair a d'éirigh le Guomindang, an páirtí náisiúnaíoch, na miontiarnaí cogaidh a chloí agus rialtas cobhsaí a chur ar bun sna fichidí, cuireadh an Conradh Cairdis agus Trádála ar ceal. Bhí rialtas nua na Síne sásta, áfach, conradh nua a shíniú leis an bPortaingéil sa bhliain 1929 nár athraigh stádas Mhacau ar aon nós.
I rith an Dara Cogadh Domhanda, bhí stádas neodrach ag Macau, agus borradh mór faoi gheilleagar na cóilíneachta, ó bhí sí ar an t-aon áit neodrach amháin sa réigiún. Bhí na Seapánaigh féin sásta urraim a thabhairt don neodracht seo, ach i Mí Lúnasa 1943, d'éirigh ina chogadh bheag i gcuan Mhacau idir na Sasanaigh agus na Seapánaigh, nuair a shealbhaigh na Seapánaigh long Shasanach, an "Sian", le lámh láidir. Go gairid ina dhiaidh sin, chuir na Seapánaigh d'fhiacha ar lucht rialtais Mhacau glacadh le "comhairleoirí" ón tSeapáin - mura nglacfaidís, thiocfadh trúpaí ón tSeapáin leis an gcathair a fhorghabháil scun scan. Thoiligh Macau le rogha an dá dhíogha, agus rinneadh coimirceas Seapánach den áit, go praiticiúil, cé gur choinnigh an chathair a stádas oifigiúil neodrachta. Sa bhliain 1945, áfach, thug na Meiriceánaigh cúpla aer-ruathar faoin áit, áfach, nó fuair siad amach go raibh Macau ag díol tráchtearraí míleata, ar nós breosla eitleán, leis an tSeapáin.
I ndiaidh an chogaidh tháinig Daon-Phoblacht na Síne ar an bhfód, agus d'fhógair an rialtas Cumannach nach raibh sé leis an gconradh a urramú a thuilleadh, nó ba é an tuiscint a bhí ag na Cumannaigh ar an gconradh sin gur deachtráiteas a bhí ann - conradh aontaobhach éagothrom a cuireadh i bhfeidhm beag beann ar leas mhuintir na Síne. Bhí an rialtas Cumannach sásta ceist an chonartha a fhágáil ar fionraí, nó go dtiocfadh an t-am oiriúnach lena plé leis an bPortaingéil.
Sa bhliain 1974 bhris réabhlóid - Réabhlóid Lus na Gile - amach sa Phortaingéil a chuir deireadh leis an deachtóireacht eite deise a bhí i bhfeidhm ansin roimhe sin. An rialtas radacach míleata a tháinig chun cinn ansin, shocraigh sé na gabháltais thar sáile a dhíchoilíniú, Macau ina measc. Sa bhliain 1976 d'fhógair an Phortaingéil gur "réigiún Síneach faoi fhorlámhas sealadach na Portaingéile" a bhí i Macau, agus fuair an choilíneacht cumhachtaí cuimsitheacha féinrialtais. Sa bhliain 1986 thosaigh comhchainteanna na Síne agus na Portaingéile faoi dhíchoilíniú Mhacau, agus de thoradh na gcomhchainteanna sin, chuaigh Macau ó lámh na Portaingéile go lámh na Síne ar an 20ú Nollaig 1999.


Berga.
Baile mór sa Chatalóin, An Spáinn is ea Berga. Tá 17,160 duine ina gcónaí ann, agus is é príomhbhaile an chontae Berguedà. I mí na Bealtaine 2012, rinneadh an Rí Juan Carlos "persona non grata" ann, tar éis roinnt scannal a bhaineann le Teaghlach Ríoga na Spáinne.


Keith Ferguson.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Keith James Ferguson.


Mórbheannach.
Géineas d'fhianna a chónaigh san Eoraip is é an géineas mórbheannach nó "megaloceros" (ón nGréigis: "megalos" + "keras", go litriúil "Mór-Bheann"). Is é Fia mór na mbeann ("Megaloceros Giganteus"- "Mórbheannach Ollmhór") an speiceas mhórbheannach is cáiliúla.


Taigh-stail Áirde Beaga.
Is drioglann ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Taigh-stail Áirde Beaga.


Caisteal Mhic Dhomhnuill.
Is caisleán ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Caisteal Mhic Dhomhnuill.


Bruichladdich.
Is drioglann ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Bruichladdich.


Blár Trá Ghruineart.
Ba cath ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Blár Trá Ghruineart.


Racing de Santander.
Club sacair is ea Racing de Santander, atá lonnaithe i Santander, Cantabria, i dTuaisceart na Spáinne. Bunaíodh sa bhliain 1913 iad, agus d'imir siad i La Liga (Primera División de España) idir 2002/03 agus Bealtaine 2012. Chríochnaigh siad an séasúr ag bun na sraithe agus beidh siad ag imirt sa Segunda Division don séasúr 2012/2013. I measc a n-iarimreoirí mór le rá ná Pedro Munitis, Francisco Gento (iarimreoir Real Madrid freisin ó 1953 go dtí 1971), agus Alan Campbell (iarimreoir ó Shamrock Rovers agus Éire).
Is é Real Racing Club de Santander ainm oifigiúil an chlub.


Ronnie James Dio.
Amhránaí agus scríbhneoir amhrán ab ea Ronnie James Dio (10 Iúil, 1942 - 16 Bealtaine, 2010), a rugadh faoin ainm Ronald James Padavona i New Hampshire, Stáit Aontaithe. Amhránaí leis an mbanna miotal troma Black Sabbath sna 1980idí a bhí ann.
Saol.
Rugadh Ronald James Padavona sa bhliain 1942 i bPortsmouth, New Hampshire.
Sa bhliain 1975, ghlac sé áit sa bhanna ceoil Rainbow in éineacht le príomh-ghiotáraí Ritchie Blackmore, (iar-bhall Deep Purple). Sa bhliain 1979, bhí sé ina bhall de Black Sabbath - tar éis Ozzy Osbourne a bhaineadh. Rinne siad an t-albam "Heaven and Hell" sa bhliain 1980. Fuair ​​sé bás sa bhliain 2010 tar éis streachailt fhada le hailse.


Telma Hopkins.
Is amhránaí agus aisteoir Meiriceánach í Telma Louise Hopkins, a rugadh ar 28 Deireadh Fómhair 1948.


Essence Atkins.
Is aisteoir Meiriceánach í Essence Uhura Atkins, a rugadh ar 7 Feabhra 1972.


Mary Byrne.
Is amhránaí í Mary Byrne (nó Máire Ní Bhroinn as Gaeilge) a bhfuair clú agus cáil nuair a tháinig sí sa 5ú áit san X Factor UK sa bhliain 2010. Rugadh agus tógadh i mBaile Formaid í agus tá sí fós ina cónaí ann leis a hiníon, Deborah. Tar éis an X Factor, fuair sí margadh le Sony Éire agus rinne sí a céad albam leo. Tá dá shingil aici agus albam amháin eile. Seachas obair aonaracha, tá singil uimhir a haon aici le hamhránaithe eile as an X Factor, sraith a naoi- "Heroes", scríofa le David Bowie. Ina measc na rudaí eile atá déanta ag Byrne tar éis an X Factor, chan sí le Niel Diamond san Aviva i mBaile Átha Cliath, chan sí os comhair Banríon na Sasana agus d'obair sí le 'GREASE: The Musical'. Beidh Byrne ag glacadh páirt ar an dara sraith "Celebrity Operation Transformation" sa bhliain 2017.
Cúlra.
D'fhág Byrne an scoil nuair a bhí sí trí bliana déag d'aois, chun obair a dhéanamh le monarchaí ina ceantar dúchais. Tógadh i dteaghlach thar a beith dlúth í agus ceoltóirí ab ea iad uilig. Chuaigh sí ar cuairt go dtí an Fhrainc agus an Ghearmáin leis a poist ina hóige agus chaith sí tréimhsí thar sáile san Iosrael freisin. Bhí sí geallta le fear áirithe nuair a bhí sí ina fichidí ach chuir sí stop leis an bpósadh seachtain roimh an eachtra. Bhí sé ar intinn aici dul isteach leis na mná rialta, ach thit sí i ngrá agus fuair sí amach go raibh sí ag iompar clainne. Dhiúltaigh athair a páiste an ghin agus d'fhág sé í. Ansin, d'fhullaing Byrne leis an ngalar dubhach agus bhí sé deacair di canadh os comhair dhaoine. Fuair sí postanna le Centra agus ansin Tesco, agus i 2008 ghlac sí páirt i gcomórtas Nollaig No 1 ar TG4 faoin ainm Mary Lee. Bhuaigh sí agus rinne sí singil as, 'Siúil Leat' an t-ainm a bhí ar an amhráin, ach ní bhfuair sé ach naoi íoslódáil déag.
The X Factor.
I 2010, Tháinig an X Factor go hÉireann agus rinne Byrne triail éisteachta leo. Chan sí 'I Who Have Nothing' agus dúirt sí leis na moltóirí go raibh muinín faighte aici don chéad uair ina saol. An ráiteas a bhí ag Louis Walsh tar éis an trial ná go raibh gach nóta chas i gceart aici. Dúirt Katy Perry nach raibh a fhios aici cén fáth nach raibh muinín ag Byrne roimhe sin. Cheap Cheryl Cole gur thriail éisteachta is fearr i mBaile Átha Cliatha bhí ann, agus cheap Simon Cowell mar an gcéanna. Dúirt sé freisin ní amháin go raibh glóir íontach ag Mary ach go raibh sé tógtha léi mar dhuine. Sa deireadh, rinne na moltóirí vótáil i bhfabhar léi uilig, fuair sí pas sa ghrodchúrsa agus ansin sna 'tithe mholtóirí'.
Tar éis pas a fháil go dtí an stáise bheo, chan Byrne 'This Is A Man's World', cé go raibh sleamhnán aici agus nach raibh aithne mhaithe aici ar an amhráin. Fuair sí bualadh bos is faide sa stair an chláir agus fuair sí an cuid is mó de na vótaí phoiblí an oíche sin.
D'obair Byrne le Sony, Syco, agus Nigel Wright ar a céad albam, 'Mine & Yours', a bhí scoilte ar an 25ú Márta 2011. Rinne an t-albam úsáid as roinnt amhráin a chas Byrne ar an X Factor, ach bhí amhráin eile air, ina measc an singil 'I Just Call You Mine'. D'éirigh Byrne leis an t-albam, mar fuair sé uimhir a haon ar an gcairt ar feadh coicíse agus fuair sé stadas platanam dúbailte. Chuaigh an singil go huimhir a sé ar an gcairt. Sa Ríocht Aontaithe, chuaigh an t-albam go huimhir a sé.
Obair Tar Éis An Comórtas.
D'fhág Byrne a seanfhostóir, Tesco, nuair a bhí muinín aici go raibh a post mar amhránaí ag obair amach. Rinne sí an-chuid obair le RTÉ ar an raidió le Derek Mooney, agus chan sí 'White Christmas' leis an t-Orceastra Siansa RTÉ ag cheolchoirm Nollaig RTÉ. Ar maidin Lá Naomh Stiofán tar éis an X Factor, chan Byrne os comhair siopa Arnotts i mBaile Átha Cliath, agus bhí sí láithreach ag gheamaireacht le Jedward agus Linda Martin san Olympia. I 2011, thabhairt sí tacaíocht do Neil Diamond san Aviva agus fuair sí áit mar charactar an Aingeal Déagóra i 'nGREASE: THE MUSICAL'. Sular Nollaig 2011, d'obair Byrne le hEddie Rowley ar leabhar, agus d'fhoilsigh leabhar dírbheatháisnéise Byrne 'This Is My Life'. Sa leabhar, leabhraíonn Byrne faoi caidrimh a theip orthu; an caidreamh leispiacha a bhí aici le comhoibhreoir ar feadh dhá bliain agus a cuid eachtraí ina hóige. Déanann sí cur síos ar bás a tuismitheoirí, néaltrú a máthair agus an t-éafacht a bhí aige uirthi. Bhí sé soiléar go raibh féinmheas ísil aici ach scríobhann sí faoin feabhsú a bhí uirthi agus a deis ar an X Factor. Fuair an leabhar léarmheasana maithe, agus bhí sé ceithre seachtain ar an liosta sárdhíola.
Obair le Phil Coulter.
I 2011, d'fhág Byrne Sony chun margadh a shíniú le Universal; a rinne teagmháil le Phil Coulter. Ghlac sé an cuireadh chun albam nua a chuir i láthair, agus scríobh sé amhrán iomlán nua di, 'Thank God That This Was My Life'. Ar an albam, ainmnaigh '...with Love', bhí amhráin níos boige air ná bhí ar 'Mine & Yours' agus bhí an t-amhrán a chan Byrne ar Nollaig No 1 air; 'Never Never Never'. Cheap Coulter go mbeadh Byrne in ann a amhrán féin a chanadh freisin, amhrán a scríobh sé faoi a mhac; 'Scorn Not His Simplicity'. Rinne an t-albam go maith in Éireann roimh an Nollaig 2011, agus chuaigh sé go huimhir a deich.
Le linn Márta 2012, bhí '...With Love' scoilte sa Ríocht Aontaithe le Decca, agus chuaigh sé go fiche is a hocht ar an gcairt. Sheinn Byrne ar chlár Alan Titchmart, bhí sí i láthair ar 'Loose Women' agus 'This Morning', agus bhí sí ar QVC, mar a bhí le 'Mine & Yours'.
In Aibreán 2012, thosaigh Byrne ag déanamh ceolchoirmeacha le Phil Coulter darbh ainm 'An Evening with Mary Byrne and Phil Coulter'. Sheinn an biert acu i gCill Airne, Caisleán an Bharraigh agus i mBaile Átha Cliath.


Toshiro Mifune.
Ba aisteoir Seapánach é Toshiro Mifune a rugadh 1ú Aibreán 1920 agus a d'éag 24ú Nollaig 1997.


Steve Prefontaine.
Lúthchleasaí Meiriceánach ab ea Steve Roland "Pre" Prefontaine (25 Eanáir 1951 – 30 Bealtaine 1975). Rugadh sa i gCoos Bay, Oregon, sa bhliain 1951 é, agus ba iad Elfriede agus Raymond Prefontaine a thuismitheoirí. Sa choláiste, d’fhorbair sé a chuid buanna mar reathaí, agus sa bhliain 1972 ghlac sé páirt sna Cluichí Oilimpeacha in München.
Fuair ​​sé bás i dtimpiste bóthair in aice le hOllscoil Oregon nuair a bhí sé 24 d’aois.


Cenél nÓengusa.
Ba fine ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Cenél nÓengusa.


Daniel Campbell.
Ba fheisire as an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Daniel Campbell (1671 nó 1672 - 1753). Feisire Parlaiminte ar son Inbhir Aora a bhí ann. Ceannaí a bhí ann chomh maith. Thosaigh sé ag trádáil earraí i Sasana Nua nuair a bhí sé ina ógfhear. Ansin chuir sé faoi i nGlaschú ag trádáil tobac ar iarann. Ceannaí sclábhaithe a bhí ar feadh tamaill freisin. "Great Daniel" a thugtaí air as a chuid rachmais agus as méid a choirp.


Donald Caskie.
Ba mhinistir de chuid Eaglais na hAlban ar an Íle, Earra-Gháidheal agus Bód, é Donald Caskie (22 Bealtaine 1902 – 27 Nollaig 1983). Le linn an Dara Cogadh Domhanda chuidigh sé le cúpla míle saighdiúir de chuid na gComhghuaillithe éalú as an bhFrainc, a bhí faoi rialtas Vichy agus na nGearmánach, go Sasana. Gabhadh é dhá uair agus ar an dara ócáid, daoradh chun báis é. Cuireadh an breithiúnas sin ar ceal, áfach. D'fhan sé sa Fhrainc go dtí 1961, agus ansin d'fhill sé go hAlbain.


Beinn an Óir.
Is cnoc in Albain í Beinn an Óir, atá suite ar an Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód.


Club Esportiu Europa.
Club sacair de chuid na Catalóine/na Spáinne is ea Club Esportiu Europa nó C.E. Europa. Tá sé lonnaithe i sa pháirc beag "Nou Sardenya" in aice le séipéal Gaudi i lár Bharcelona. Sa séasúr 2011/2012, tá siad ag imirt sa Terraca Division, Grúpa 5.
I measc na hiar-imreoirí mór le rá ná Antonio Ramallets, iar-chúl báire le Barcelona freisin. Imríonn siad i geansaithe gorma agus bána.
Stair.
Sa bhliain 1928, ghlac C.E. Europa páirt sa chéad La Liga, in éineacht le Barcelona, Real Madrid agus Athletic Bilbao. D'imir siad ann go dtí 1931.
Bhuaigh siad an Tercera División sna séasúir 1961/62 agus 1962/63.


Beinn a' Chaolais.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Chaolais, atá suite ar an Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Shiantaidh.
Is cnoc in Albain í Beinn Shiantaidh, atá suite ar an Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód.


Amir Talai.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Amir Talai, a rugadh sa bhliain 1977.


James Sie.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é James Sie, a rugadh sa bhliain 1962.


Andy Richter.
Is fuirseoir, scríbhneoir agus aisteoir Meiriceánach é Paul Andrew "Andy" Richter, a rugadh ar an 28 Deireadh Fómhair 1966 i Grand Rapids, Michigan.


Cedric the Entertainer.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Cedric Antonio Kyles, a rugadh sa bhliain 1964.


Kevin Michael Richardson.
Is aisteoir Meiriceánach é Kevin Michael Richardson III, a rugadh sa bhliain 1964.


Sacha Baron Cohen.
Is fuirseoir agus aisteoir Sasanach é Sacha Noam Baron Cohen, a rugadh ar an 13 Deireadh Fómhair 1971 in Hammersmith, Londain i Sasana. Bhain sé céim bhaitsiléara amach ó Ollscoil Cambridge. Ar na carachtair is cáiliúla atá cruthaithe aige tá Borat, Ali G., agus Brüno. In "Da Ali G Show", ' agus "Brüno" a tháinig siad seo chun cáile.


Nicole Sullivan.
Is fuirseoir, aisteoir agus aisteoir gutha Meiriceánach í Nicole Julianne Sullivan, a rugadh ar an 21 Aibreán 1970 i Manhattan, Nua-Eabhrac. Tógadh ansin í agus bhí sí páirteach i gcúrsaí cultúrtha, idir cheachtanna agus an stáitse gur thug a athair, polaiteoir stáit, go Middleburgh níos faide ó thuaidh, sa bhliain 1982.
Tá clú uirthi as na sé shéasúr a chuir sí isteach ar chlár fuirseoireachta ar MADTV (1995-2001) agus as na cúig bliana a raibh sí ar an sitcom CBS "The King of Queens". Bhíodh páirteanna gutha aici ar "Family Guy" freisin. Faoi láthair guthaíonn sí an carachtar Marlene sa tsraith sin "The Penguins of Madagascar".


Jane Krakowski.
Is ceoltóir agus aisteoir Meiriceánach é Jane Krakowski, a rugadh sa bhliain 1968.


Lincolnshire.
Is contae i Sasana é Lincolnshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Lincoln príomhbhaile an chontae.


Contae Durham.
Is contae i Sasana é Contae Durham atá suite in oirthear na tíre. Is é Durham príomhbhaile an chontae.


Mórcheantar Londan.
Is contae i Sasana é "Mórcheantar Londan atá suite in oirdheisceart na tíre.


Surrey.
Is contae i Sasana é Surrey atá suite in oirthear na tíre. Is é Kingston príomhbhaile an chontae.


Taigh na Creige.
Is sráidbhaile ar Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, é Taigh na Creige.


Coire Bhreacain.
Is caolas i ngar den Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód é Coire Bhreacain.


Sgurr na Cíche, Diúra.
Is sléibhte ar an Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, iad Sgurr na Cíche.


Sgarba.
Is oileán i ngar den Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, é Sgarba.


Lancashire.
Is contae i Sasana é Lancashire atá suite in iarthar na tíre. Is é Preston príomhbhaile an chontae.


Cumbria.
Is contae i Sasana í Cumbria atá suite in iarthuaisceart na tíre. Is í Cathair Luail príomhbhaile an chontae.


Shropshire.
Is contae i Sasana é Shropshire atá suite in iarthar na tíre. Is é Shrewsbury príomhbhaile an chontae.


Nottinghamshire.
Is contae i Sasana é Nottinghamshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Bridgford Thiar príomhbhaile an chontae.


Hertfordshire.
Is contae i Sasana é Hertfordshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Hertford príomhbhaile an chontae.


Nortumbarlann.
Is contae i Sasana é Nortumbarlann atá suite in oirthuaisceart na tíre. Is é Morpeth príomhbhaile an chontae.


Merseyside.
Is contae i Sasana é Merseyside atá suite in iarthar na tíre. Is é Learpholl príomhbhaile an chontae.


Zbigniew Brzezinski.
Comhairleoir slándála don uachtarán Meiriceánach Jimmy Carter a bhí in Zbigniew Kazimierz Brzezinski (Polainnis: Zbigniew Kazimierz Brzeziński) (a rugadh ar 28 Márta 1928). Tá sé ina ollamh le polasaí eachtrannach Meiriceánach ag Ollscoil Johns Hopkins i mBaltimore anois, agus ina comhairleoir ag an Center for Strategic and International Sudies (CSIS) i Washington, D.C.
Rugadh Brzezinski i Vársá, sa Pholainn. Ba thaidhleoir Polannach é athair Zbigniew, agus mar sin chaith sé tamall ina chónaí sa Fhrainc agus ansin sa Ghearmáin nuair bhí ina pháiste. Sa bhliain 1938 chuaigh an teaghlach go Ceanada nuair a chuir rialtas na Polainne a athair chuig post nua thall ansin. Ghlac sé saoránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 1958. (Níor ghlac sé saoránacht Cheanadach chuige féin ariamh.)
Bronnadh Bonn Saoirse an Uachtaráin sa bhiain 1981. Sa bhliain 1995 ghlac sé ballraíocht in Ord an Iolair Bháin ó uachtarán na Polainne.
Tagairtí.
Brzezinski, Zbigniew
Brzezinski, Zbigniew
Brzezinski, Zbigniew


Leigh Francis.
Is fuirseoir agus aisteoir Sasanach é Leigh Szaak Francis, a rugadh sa bhliain 1973.


Marc Silk.
Is aisteoir Sasanach é Marc Silk, a rugadh sa bhliain 1972.


Lucy Liu.
Is aisteoir í Lucille Alexis "Lucy" Liu, a rugadh ar 2 Nollaig, 1968.


Kate Higgins.
Is amhránaí agus aisteoir í Catherine Davis "Kate" Higgins, a rugadh sa bhliain 1969.


Carlos Knight.
Is fuirseoir agus aisteoir é Carlos Knight, a rugadh ar an 1993.


Eas Allt an Tairbh.
Is eas ar Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, é Eas Allt an Tairbh.


Eas an Fhamhair.
Is eas ar Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain é Eas an Fhamhair.


Eas nan Coireachan.
Is eas ar Diúra in Earra-Gháidheal agus Bód, Albain é Eas nan Coireachan. Tá an t-eas taobh thíos den Choire Gorm agus é suite timpeall 80 méadar os cionn na farraige. Tá an chuid sin den oileán neamháitrithe.


Feolin.
Is fánán ar Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, é Feolin.


An Linne Rosach.
Is sunda ar Diúra, Earra-Gháidheal agus Bód, é an Linne Rosach.


Baile an Tóchair.
Is sráidbhaile é Baile an Tóchair (Béarla: "Ballintogher "). Tá sé suite i gContae Shligigh.


Bun an Fheadáin.
Is sráidbhaile é Bun an Fheadáin (Béarla: "Bunnanadden", "Bunnanaddan" nó "Bunninadden"). Tá sé suite i gContae Shligigh.


Baile an Fharraigh.
Is baile fearainn é Baile an Fharraigh. Tá sé suite i gContae Shligigh.


Carraig Beannchar.
Is sráidbhaile í Carraig Beannchar (Béarla: "Carrickbanagher"). Tá an baile suite i gContae Shligigh.


Michael Clarke Duncan.
Ba aisteoir Meiriceánach é Michael Clarke Duncan (10 Nollaig, 1957 – 3 Meán Fómhair, 2012).


Danny McBride.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Daniel Richard "Danny" McBride, a rugadh sa bhliain 1976.


Bakı.
Príomhchathair agus cathair is mó na hAsarbaiseáine is ea Bakı (nó "Baku"). Is í an chathair is mó ar an Mhuir Chaisp agus sa réigiún Cugais chomh maith. Roinntear an chathair ina dhá leath - an gnócheantar agus an tSeanchathair.
Tá cónaí ar 3,202,300 duine i mBakı, is é sin, fiche is a cúig faoin gcéad de dhaonra na tíre.


Drew Massey.
Is puipéadóir agus aisteoir Meiriceánach é Drew Massey.


J. B. Smoove.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Jerry Brooks "J. B." Smoove. Rugadh Smoove in Plymouth, North Carolina, ach tógadh é i Mount Vernon, Nua-Eabhrac.


Rob Paulsen.
Is amhránaí agus aisteoir Meiriceánach é Robert Fredrick "Rob" Paulsen III.


Jim Cummings.
Is aisteoir gutha Meiriceánach é James Jonah "Jim" Cummings (a rugadh ar 3 Samhain 1952). Tá beagnach 100 páirt guthaithe i scannáin aige go dtí seo, "Aladdin" agus "The Lion King" ina measc. In Youngstown, Ohio a rugadh é. Chaith sé tamall ag obair in New Orleans sular thug sé aghaidh ar Chalifornia.


Tress MacNeille.
Is aisteoir gutha Meiriceánach í Tress MacNeille. I gCalifornia a rugadh í sa bhliain 1951. Thaitin cartúin léi agus ise ina páiste. Bhí sí ag iarraidh a bheith ina haisteoir gutha ó bhí sí ocht mbliana d'aois. Tá róil imeartha aici ar na Simpsons agus ar neart sraitheanna cartún teilifíse eile.


Ernie Sabella.
Is aisteoir Meiriceánach é Ernest "Ernie" Sabella. Ar 19 Meán Fómhair 1949 a rugadh é i Westchester, Nua-Eabhrac.


Patrick Warburton.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Patrick John Warburton. Rugadh in Paterson, New Jersey é ach d'fhás sé suas sa chuid ba mhó in Huntington Beach, California i dteaghlach "coimeádach" Caitliceach. Aisteoir a bhí ina mháthair.


Institut polytechnique des sciences avancées.
Ollscoil aeraspáis sa Fhrainc is ea Institut polytechnique des sciences avancées, a bhfuil aithne níos fearr uirthi ar fud an domhain faoina hacrainm IPSA. Bunaíodh í sa bhliain 1961 i bPáras, Île-de-France.


Université de Versailles-Saint-Quentin-en-Yvelines.
Ollscoil sa Fhrainc is ea Université de Versailles-Saint-Quentin-en-Yvelines, a bhfuil aithne níos fearr uirthi ar fud an domhain faoina acrainm UVSQ. Bunaíodh í sa bhliain 1961 i Versailles, Île-de-France. Timpeall ar 19,000 mac léinn a fhreastalaíonn ar ranganna in UVSQ.


Ceathrú Hobac Theas.
Is baile fearainn í Ceathrú Hobac Theas (). Tá an baile suite i gContae Shligigh.


An Cillín Dubh.
Is baile fearainn é an Cillín Dubh () atá suite i gContae Shligigh.


Cill Mac Taidhg.
Is baile fearainn í Cill Mac Taidhg (). Tá an baile suite i gContae Shligigh.


Eachros.
Is baile fearainn é Eachros (Béarla: "Aughris"). Tá sé suite i gContae Shligigh.


Kristen Schaal.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach í Kristen Schaal, a rugadh sa bhliain 1978.


An Ghaobhach.
Is sráidbhaile í an Ghaobhach (Béarla: "Geevagh "). Tá an baile suite i gContae Shligigh.


Ráth Chormaic.
Is sráidbhaile é Ráth Chormaic (Béarla: "Rathcormack"). Tá sé suite i gContae Shligigh.


Rath Breacháin.
Is baile fearainn é Rath Breacháin (Béarla: "Rathbraughan"). Tá sé suite i gContae Shligigh.


Comhairle Contae Shligigh.
Is comhairle do Chontae Shligigh í Comhairle Contae Shligigh.


Slí Shligigh.
Is rian fad-achair í Slí Shligigh. Tá sí suite i gContae Shligigh.
Sli Shligigh


Ospidéal Chontae Ros Comáin.
Freastalaíonn Ospidéal Chontae Ros Comáin ar Chontae Ros Comáin ar fad agus na ceantair ina thimpeall. Tá sé suite ar bhóthar an N61 díreach lasmuigh de bhaile Ros Comáin. Osclaíodh é i lár Samhna 1941 in ionad an otharlann i mBaile na Mainistreach. Tógadh an ospidéál ar chostas £120,000 agus ag an am ar thógadh é bhí 98 leaba ann do chásanna máinliachta agus leighis, mar aon le bardaí spesialta do leanaí agus máithreachas.
Seirbhíseanna.
Ón am ar osclaíodh é, cuireadh Ospidéal Chontae Ros Comáin raon leathan seirbhíseanna leighis agus máinliachta, san áireamh (ach ní amháin) fiaclóireacht, cúram corónach, gnáthamh máinliachta, péidiatraic, timpistí agus éigeandála, máithreachas agus síciatracht.
Dhúnadh roinn máithreachais an ospidéil i 1978 nuair a dhiúltaigh an Bord Sláinte cnáimhseoir-gínéiceolaí nua a cheapadh ann. Ó am go h-am tar éis sin, áfach, saoladh leanaí sa Roinn Timpistí agus Éigeandála nuair a bhí cás éigeandála ann, toisc go raibh mná cabhrach cáilithe ag obair ann.
Sa bhliain 2011, dhúnadh Roinn Éigeandála an ospidéil, rud a chruth conspóid polaitiúil. Cuireadh "Ionad Cúram Práinne" ina áit, is féidir deileáil le cásanna áirithe Timpiste agus Éigeandála; de ghnáth aon tinneas nó ghortú nach bhfuil baint aige leis an gcliabhrach ná leis an gceann.
Structúr bainistíochta.
I mí na Nollag 2011, fógraíodh go gcomhcheanglódh ospidéal Ros Chomáin, Béal Átha na Sluaighe, Páirc Merlin agus Ollscoil na Gaillimhe mar ghrúpa ospidéal amháin, den ainm Grúpa Ospidéal Gaillimh/Ros Comáin. Ar mhaithe cúrsaí bainistíochta agus buiséadach pléitear mar ionad amháin iad.


Mainistir Shligigh.
Is mainistir í Mainistir Shligigh. Tá sí suite i gContae Shligigh.


Bainis Chána.
I gCríostaíocht, is é an bunsóinseáil crutha den uisce go fíon ag an Bainis Chána an chéad míorúilt na Críost sa Soiscéal Eoin.


Lios an tSeagail.
Is séadchomhartha é Lios an tSeagail (Béarla: " Listoghil"). Tá sé suite i gContae Shligigh.


An Cheathrú Mhór.
Is séadchomhartha é an Cheathrú Mhór (Béarla: "Carrowmore"). Tá sé suite i gContae Shligigh.
Cheathru Mhor, An


Caisleán Bhaile an Mhóta.
Is caisleán é Caisleán Bhaile an Mhóta (Béarla: "Ballymote Castle"). Tá sé suite i gContae Shligigh.


Bá Dhún na nGall.
Is bá í Bá Dhún na nGall. Tá sí suite ar an gcósta na trí contaetha, Contae Shligigh, Contae Dhún na nGall agus Contae Liatroma
Bá Dhún na nGall


Bee Gees.
Ba bhanna pop-cheoil de bhunadh na Breataine iad na Bee Gees. Triúr deartháir Gibb a bhí ann - Barry agus an cúpla níos óige Robin agus Maurice. Bunaíodh thiar sa bhliain 1958 iad, agus bhaineadar cáil nach beag amach mar phop-bhanna i dtús áite sna chaogaidí agus sna seascaidí agus mar bhanna dioscó ó na seachtóidí i leith.
Cailleadh Maurice sa bhliain 2003 agus d'imigh Robin ina dhiaidh ar shlí na fírinne sa bhliain 2012.


Joan Lingard.
Scríbhneoir Albanach í Joan Lingard a rugadh i nDún Éideann ar an 15 Eanáir 1932 agus a chaith blianta a céad óige i mBéal Feirste. Chuaigh atmaisféar agus imthoscaí na háite go mór mór i bhfeidhm uirthi, agus mar sin, tá áit lárnach ag Tuaisceart Éireann agus trioblóidí an Tuaiscirt ina cuid scríbhinní. Scríobh sí do dhaoine fásta chomh maith leis na daoine óga, ach is í an tsraith faoi Kevin agus Sadie - "The Twelfth Day of July", "Across the Barricades", "Into Exile", "A Proper Place", agus "Hostages to Fortune" - an chuid dá saothar liteartha is mó a léitear ar an gcoigríoch. Cuireadh a lán teangacha ar an tsraith seo, agus is tríthi a fuair na déagóirí sna tíortha eile an chéad léargas ar imeachtaí agus imthoscaí Thuaisceart Éireann.


Somerset.
Is contae i Sasana é Somerset atá suite in iarthar na tíre. Is é Taunton príomhbhaile an chontae.


Devon.
Is contae i Sasana é Devon atá suite san iarthar na tíre. Is é Exeter príomhbhaile an chontae.


Tyne and Wear.
Is contae i Sasana é Tyne and Wear atá suite in oirthear na tíre.


Herefordshire.
Is contae i Sasana é Herefordshire atá suite in iarthar na tíre. Is é Hereford príomhbhaile an chontae.


Wiltshire.
Is contae i Sasana é Wiltshire atá suite in iarthar na tíre. Is é Trowbridge príomhbhaile an chontae.


Cambridgeshire.
Is contae i Sasana é Cambridgeshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Cambridge príomhbhaile an chontae.


Northamptonshire.
Is contae i Sasana é Northamptonshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Northampton príomhbhaile an chontae.


East Riding of Yorkshire.
Is contae i Sasana é East Riding of Yorkshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Beverley príomhbhaile an chontae.


Rutland.
Is contae i Sasana é Rutland atá suite in oirthear na tíre. Is é Oakham príomhbhaile an chontae.


Beinn Cíoch na Íghne.
Is cnoc in Albain í Beinn Cíoch na Íghne, atá suite sa Gallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Worcestershire.
Is contae i Sasana é Worcestershire atá suite in oirthear na tíre. Is é Worcester príomhbhaile an chontae.


Alice Jago.
Is amhránaí as Baile Átha Cliath í Alice Jago. Tá aithne forleathan uirthi mar amhránaí agus chumadóir ceol Indie. Bhuaigh sí duais sa chomórtas RTÉ Radio in Folk, Roots agus Country i rith mí Dheireadh Fómhair 2011. Bíonn ceolchoirmeacha aice i Raghnallach agus áiteanna eile i mBaile Átha Cliath. Sheol Alice a céad bhailiúchán "Born Stubborn" i rith mí na Bealtaine 2010.


Chris Miller.
Is aisteoir Meiriceánach é Christopher "Chris" Miller, a rugadh sa bhliain 1968.


Tom McGrath.
Is aisteoir Meiriceánach é Thomas "Tom" McGrath, a rugadh sa bhliain 1964.


Selena Gomez.
Is aisteoir agus ceoltóir Meiriceánach í Selena Marie Gomez, a rugadh ar 22 Iúil, 1992.
Saol Luath.
Rugadh Gomez i nGrand Prairie, Texas ar an 22 Iúil 1992 do Ricardo Joel Gomez agus Amanda Dawn "Mandy" Cornett.
2012–inniu: "Stars Dance", lipéad nua, "For You", "Revival" agus tríú albam stúideo.
Scaoil Gomez a céad albam "Stars Dance" ar an 23 Iúil, 2013 agus a céad SL "For You" ar an 24 Samhain, 2014. Scaoil Gomez a dara albam stúideo "Revival" ar an 9 Deireadh Fómhair 2015. Tá sí ag obair ar a tríú albam stúideo.


Peter Cullen.
Is aisteoir Ceanadach é Peter Claver Cullen, a rugadh sa bhliain 1941.


Bud Luckey.
Is aisteoir Meiriceánach é William "Bud" Luckey, a rugadh sa bhliain 1934.


Dana Snyder.
Is aisteoir Meiriceánach é Dana Snyder, a rugadh ar 14 Samhain 1973. Aisteoir gutha agus fuirseoir atá ann freisin.


Jean Charest.
Polaiteoir Ceanadach agus 29ú príomh-aire Chúige Québec i gCeanada is ea John James “Jean” Charest (a rugadh ar 24 Meitheamh 1958). Bhí sé ina leas-phríomh-aire ar Cheanada ar feadh tamaill sa bhliain 1993. Ceannaire an Pháirtí Forásach Choimeádach Cheanada a bhí ann ó 1993 go 1998, agus tá sé ina cheannaire ar Pháirtí Liobrálach Québec ó shin.
Rugadh Charest in Sherbrooke i gceantar “na mBailte Fearainn Thoir”, nó Istrie, mar a thugtar ar an gceantar sin (a bheag nó a mhór) go hoifigiúil anois. Ba de shliocht Éireannach a mháthair, Rita (Née Leonard) agus de shliocht Francach a athair, Claude “Red” Charest. Fuair sé céim dlí ó Ollscoil Sherbrooke agus glaodh chun Bharra Québec (Barreau du Québec) sa bhliain 1981. Phós sé Michèle Dionne ar 21ú Meitheamh 1958, agus tá triúr clainne acu. Tá Fraincis agus Béarla ar a thoil aige.
D’éirigh a phríomh-aireacht conspóideach sa bhliain 2012 nuair a chuir cúige Québec dlíthe diana (Bille 78) i bhfeidhm chun agóidí leanúnacha na mac léinn ollscoile in Québec a smachtú. Ar an 9 Deireadh Fómhair 2012, chaill a pháirtí sa toghchán ginearálta sa chúige sin.


Eithne (ceoldráma).
Is ceoldráma Éireannach Gaeilge a bhí in Eithne nó Éan an Cheoil Bhinn a céadléiríodh i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1909. Robert O’Dwyer a chum an ceol.


Boca Raton, Florida.
Is cathair Mheiriceánach í Boca Raton, atá suite sa Chontae Palm Beach in oirdheisceart an stáit Florida. De réir daonáireamh na bliana 2010, tá 86,396 duine ina gcónaí sa chathair. Maidir le daonáireamh agus achar talún, is í Boca (mar a thugtar uirthi chomh maith) an chathair is mó idir West Palm Beach agus Pompano Beach, i gContae Broward.
Tá bunús Spáinnise le hainm na cathrach. Brí amháin a bhaintear as ná "Béal na Luiche", ó na focail Spáinnise "boca" "ratón".


Tony Leondis.
Is aisteoir Meiriceánach é Anthony "Tony" Leondis, a rugadh sa bhliain 1972.


Randall Duk Kim.
Is aisteoir Meiriceánach é Randall Duk Kim, a rugadh sa bhliain 1943.


Lloyd Sherr.
Is aisteoir guthaithe Meiriceánach é Lloyd Sherr, a rugadh sa bhliain 28 Feabhra 1956 i Los Angeles, California. Úsáideann sé an t-ainm proifisiúnta Max Raphael go minic. (Chum sé an t-ainm sin ag cur céad ainm an dá mhac aige le chéile.) Oibríonn sé i réimse leathan de na meáin, idir chláracha teilifíse, scannáin, agus chluichí ríomhaire. Sainmharc den History Channel é a ghuth agus aithnítear é freisin as a chuid oibre in "Cars 2" (2011) agus "Turbo" (2013). Tá obair mar aisteoir agus fuirseoir déanta aige freisin.


Bob Joles.
Is aisteoir Meiriceánach é Robert "Bob" Joles, a rugadh sa bhliain 1959.


Tino Insana.
Is aisteoir Meiriceánach é Tino Insana, a rugadh sa bhliain 1948.


Hampshire.
Is contae i Sasana é Hampshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Winchester príomhbhaile an chontae.


Bedfordshire.
Is contae i Sasana é Bedfordshire atá suite in oirthear na tíre.


Mícheál Ó Siochfhradha.
Ba scríbhneoir, múinteoir agus seanchaí é Mícheál Ó Siochfhradha (1900–1986) as Contae Chiarraí. Deartháir Phádraig (An Seabhac) Uí Shiochfhradha a bhí ann.
Scríobh Mícheál Ó Siochfhradha cúpla gearrscéal atá bunaithe sa Ghaeltacht, an ceann is cáiliúla ná "An Corp", atá mar chuid den churaclam náisiúnta don Teastas Sóisearach in Éirinn. Fuair sé oiliúnt mar mhúinteoir sula ndeachaigh sé ina chigire agus ina phríomhchigire: d’éirigh sé as a phost as bhliain 1965. Ba bhall bunaithe é den comhlacht amharclainne An Comhar Drámaíochta. Rinne sé eagarthóireacht ar dhá foclóir Ghaeilge freisin.


Buckinghamshire.
Is contae i Sasana é Buckinghamshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Aylesbury príomhbhaile an chontae.


Oxfordshire.
Is contae i Sasana é Oxfordshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Oxford príomhbhaile an chontae.


Sport Club Corinthians Paulista.
Is club peile Brasaíle é Sport Club Corinthians Paulista, ar a dtugtar Corinthians de ghnáth, sa bhliain 1910.
Iosta trófaí.
1914, 1916, 1922, 1923, 1924, 1928, 1929, 1930, 1937, 1938, 1939, 1941, 1951, 1952, 1954, 1977, 1979, 1982, 1983, 1988, 1995, 1997, 1999, 2001, 2003 e 2009
Naisc sheachtracha.
C


Barbara Acklin.
Amhránaí agus scríbhneoir amhrán Meiriceánach ba ea Barbara Jean Acklin (28 Feabhra, 1943 – 27 Samhain, 1998). Rugadh í i gcathair Oakland i gCalifornia, agus bhí sí i mbarr a réime agus í sna seascaidí is sna seachtóidí. Scríobh sí féin agus Eugene Record (ón mbanna ceoil "The Chi Lites") amhráin le chéile, agus scaoileadh a halbam is cáiliúla "Love Makes a Woman" sa bhliain 1968. Fuair sí bás tar éis scaithimh ghearr le niúmóine.


John Roberts.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Jonathan "John" Roberts, a rugadh sa bhliain 1979.


Olesya Rulin.
Is amhránaí agus aisteoir í Olesya Rulin, (nó Олеся Рулин) a rugadh i Moscó ar 7 Márta 1986.


Loren Bouchard.
Is aisteoir, stiúrthóir, agus scríbhneoir scripteanna Meiriceánach é Loren Hal Bouchard, a rugadh ar an 10 Deireadh Fómhair, 1969 i gCathair Nua-Eabhrac.


Cosaint Shibhialta na hÉireann.
Is é Cosaint Shibhialta na hÉireann an eagraíocht chosanta sibhialta náisiúnta i bPoblacht na hÉireann. Feidhmíonn sé ag leibhéal rialtas áitiúil i gcomhar leis An Roinn Cosanta.
Bunaíodh an eagraíocht sa bhliain 1950 mar fhreagra ar an mbagairt ón tubaiste núicléach a bhain leis an mbuama adamhach a lean an Dara Cogadh Domhanda nó an Éigeandáil mar a tugadh air in Éirinn. An chuspóir ná cabhair, cúnamh agus faoiseamh tubaiste a chur ar fáil do shaoránaigh in am éigeandála. Inniu, tá an sprioc ceanna ag an eagraíocht le fócas ar chabhrú go héifeachtúil leis na seirbhísí éigeandála lánaimseartha de réir mar is gá.
Struchtúr na hEagraíochta.
Tá Cosaint Shibhialta na hÉireann comhdhéanta beagnach go hiomlán ar oibrithe deonacha, cé is moite de na n-údarás áitiúil-ceaptha Oifigigh Cosanta Sibhialta, Leas-Oifigeach Cosanta Sibhialta, riarachán, cothabháil agus pearsanra stóras. Cuireann an eagraíocht sé seirbhísí éagsúla don phobal, go príomha ag gníomhú mar acmhainn cúnta le haghaidh na seirbhísí éigeandála líne tosaigh, go háirithe an bhriogáid dóiteáin agus seirbhís otharchairr, is féidir a úsáid a bhaint as na heagraíochta daonchumhachta, scileanna agus trealamh nuair a iarrtar sin.
Imeachtaí Éigeandála Suntasach.
Is féidir leis an Chosaint Shibhialta a chur i ngníomh ag iarraidh ó chumhacht shibhialta (Gardaí), údarás áitiúil, seirbhísí dóiteáin agus Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte. Is féidir leis an eagraíocht freagairt freisin chun eachtraí feicthe i dualgas gníomhach, mar shampla imbhuailtí tráchta ar bhóithre. Féadfaidh siad freagra a thabhairt freisin do neamh-reachtúla iarratais ar rogha an Oifigeach Cosanta Sibhialta.
Coláiste na Cosanta Sibhialta.
Bunaíodh an Coláiste na Chosaint Shibhialta ag Teach Ratra i Páirc an Fhionnuisce i mBaile Átha Cliath roimh athlonnú go Ros Cré, Contae Thiobraid Árann i 2006. Tá an coláiste suite laistigh de cheanncheathrú náisiúnta na Cosanta Sibhialta agus feidhmíonn sé a chur ar fáil teagascóirí féideartha le leibhéal oideachais a ligfidh dóibh a mhúineadh ranganna oibrithe deonacha a bheith inniúil i gcuid scileanna na seirbhíse ar fáil. Cúrsaí Teagascóir "Auxiliary Fire Service" nó AFS, Oibreoir/Teagascóir Cumarsáide Raidió, Chéad Fhreagróir Éigeandála agus Teicneoir Míochaine Éigeandála.


Eugene Mirman.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Eugene Boris Mirman, a rugadh sa Rúis sa bhliain 1974.


Dan Mintz.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Daniel "Dan" Mintz, a rugadh sa bhliain 1981.


H. Jon Benjamin.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Henry Jon Benjamin, a rugadh sa bhliain 1966.


Susie Essman.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach í Susan "Susie" Essman, a rugadh sa bhliain 1955.


Yorkshire Thiar.
Is contae i Sasana é Yorkshire Thiar atá suite in oirthear na tíre. Is é Wakefield príomhbhaile an chontae.


Manchain Mhór.
Is contae i Sasana é Manchain Mhór atá suite in iarthar na tíre.


Yorkshire Theas.
Is contae i Sasana é Yorkshire Theas atá suite in oirthear na tíre.


Cheshire.
Is contae i Sasana é Cheshire atá suite in iarthar na tíre. Is é Chester príomhbhaile an chontae.


Udinese.
Club sacair as Udine, Friuli-Venezia Giulia, An Iodáil, is ea Udinese nó Udinese Calcio (ainm oifigiúil an chlub). Bunaíodh sa bhliain 1896 iad, agus agus tá siad lonnaithe sa pháirc "Stadio Friuli", i lár na cathrach. Sa séasúr 2011/2012, tá siad ag imirt i Serie A. Imríonn siad i geansaithe dubha agus bána, agus tá dara geansaithe sa dath oráiste acu. I measc na n-imreoirí is cáiliúla a bhí acu ná Antonia De Natale, Oliver Bierhoff, Simone Pepe, agus Dino Zoff - cúl báire agus captaen na hIodáile ag Corn an Domhain na bliana 1982.


David Zurutuza.
Is peileadóir sacair Bascach/Spáinneach é David Zurutuza Veillet. Rugadh ar an 19 Iúil sa bhliain 1986 é, agus imríonn sé leis an gclub Real Sociedad. Imríonn sé i lár na páirce.
Zurutuza, David
Zurutuza, David


Michael Buckley.
Is aisteoir, stiúrthóir, agus scríbhneoir scripte Meiriceánach é Michael John Buckley, a rugadh sa bhliain 1975 i gCathair Nua-Eabhrac.


Ray William Johnson.
Is aisteoir, stiúrthóir, agus scríbhneoir scripteanna Meiriceánach é Ray William Johnson, a rugadh sa bhliain 1981 i gCathair Nua-Eabhrac.


Jim Dauterive.
Is aisteoir, stiúrthóir, agus scríbhneoir scripte Meiriceánach é James Thomas "Jim" Dauterive.


Demi Lovato.
Is aisteoir agus ceoltóir Meiriceánach í Demetria Devonne "Demi" Lovato, a rugadh ar 20 Lúnasa 1992. Ba bhreitheamh í ar an The X Factor.
1992–2006: Saol Luath agus Tús Gairme.
Rugadh Demetria Devonne Lovato ar an 20 Lúnasa, 1992 in Albuquerque, Nua-Mheicsiceo do Phatrick Martin Lovato (1960 — 22 Meitheamh, 2013) agus Dianna Lee Hart (rugadh Dianna Lee Smith; 8 Lúnasa, 1962).
2007–08: Camp Rock and Don't Forget.
I 2007 agus 2008, léirigh Lovato an páirt mar Charlotte Adams ar "As the Bell Rings". Léirigh Lovato an páirt mar Mitchie Torres, i gCamp Rock. Léirigh Lovato an páirt mar Mitchie Torres, i gCamp Rock.
Scaoil Lovato a céad albam "Don't Forget" ar an 23 Meán Fómhair, 2008.
2009–10: "Sonny With a Chance" agus "Here We Go Again".
Thosaigh "Sonny with a Chance" ar an 8 Feabhra 2009, le Lovato mar Sonny Munroe. Ghlac sí an príomhpháirt mar Princess Rosalinda le Selena Gomez sa scannán Disney Channel, Princess Protection Program. Scaoil Lovato a dara albam "Here We Go Again" ar an 21 Iúil 2009.
2010–12: "Unbroken" agus "The X Factor".
D'fhág Lovato "Sonny with a Chance" i mí Deireadh Fómhair 2010, ag chur deireadh leis an gclár. Scaoil Lovato a tríú albam "Unbroken" ar an 20 Meán Fómhair, 2011. Rinneadh breitheamh di ar an dara séasúr den leagan SAM The X Factor le Britney Spears, Simon Cowell agus L.A. Reid.
2013–14: "Demi" agus "Glee".
Scaoil Lovato a ceathrú albam "Demi" ar an 14 Bealtaine, 2013. Ghlac Lovato an páirt mar Dani sa chúigiú sraith de "Glee".
2015–: "Confident" agus hiatas.
Scaoil Lovato a cúigiú albam "Confident" ar an 16 Deireadh Fómhair, 2015.


Inbhir Úige.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Inbhir Úige.


Taigh Iain Ghrót.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Taigh Iain Ghrót.


Allt nam Breac.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Allt nam Breac.


An t-Achadh Siar.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an t-Achadh Siar.


Claonaíocht.
Is éard atá i gceist leis an gclaonaíocht ná coincheap socheolaíochta a thagraíonn do scinneadh an duine ó noirm na sochaí. Cuid den chlaonaíocht é an coirpeachas, arb ionann é agus scinneadh ón dlí, ach thairis sin, claonaíocht de chineál eile atá i gceist nuair a bhristear nós nó béas.
Claonaíocht mar shárú na norm sóisialta.
Is iad na noirm na treoracha a dtugann baill na sochaí aird orthu de ghnáth. Is féidir an norm a shainmhíniú mar riail, nó mar rud a bhfuiltear ag súil leis de réir na nósanna. Is féidir go bhfuil noirm dhá chultúr ag teacht salach ar a chéile, ionas go nglacann cultúr amháin le rudaí ar claonaíocht ghlan iad sa chultúr eile.
Is é an cur síos a thugann lucht na socheolaíochta ar an gclaonaíocht mar scinneadh ón norm sóisialta, ná gur smaoineamh, mothúchán nó gníomh atá ann a sháraíonn luachanna nó rialacha an ghrúpa shóisialta, nó rialacha na dea-iompraíochta sa ghrúpa, agus gur sárú chomh tromchúiseach atá ann is nach féidir le baill an ghrúpa nó na sochaí neamhshuim a dhéanamh de.


Charles Fleischer.
Is aisteoir Meiriceánach é Charles Fleischer (rugadh sa bhliain 1950 é).


Na Fúwá.
Ba sonóga Chluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2008 i mBéising iad na Fúwá (sínis; 福娃, pinyin: "Fúwá"; go litriúil "babóga an áidh")
Tá cúig fúwá: Beibei, Jingjing, Huanhuan, Yingying, and Nini. Le chéile, foirmíonn a n-ainmneacha an abairt "北京欢迎你", nó "Beijing huanying ni," a chiallaíonn "Cuireann Béising fáilte romhat".
Tagairtí.
Fuwa


Baile na Bruthaich.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, Alban é Baile na Bruthaich.


Bearghdal.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bearghdal.


Bágair.
Is paróiste suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bágair.


Canasbaidh.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Canasbaidh.


Pacific Ocean Blue.
Is é "Pacific Ocean Blue" (ó bhliain 1977) an t-albam amháin ó Dennis Wilson, drumadóir ón mbanna ceoil Meiriceánach
na Beach Boys. Tá sé mar phriomh-amhránaí, drumadóir, agus seinnteoir pianó ar an albam seo, agus tá rac, ceol gaspal, pop, agus anamcheol i measc a chuid amhrán. Scríobh sé na hamhráin lena chara Gregg Jakobsen, a bhean chéile Karen Lamm, agus ceann amháin "River Song" lena dheartháir Carl.
Bhí Wilson ag obair ar a dara albam "Bamboo" nuair a fuair sé bás ar 28 Nollag 1983, tar éis timpiste snámha amach ó chósta California.
Traic Liosta.
Gach amhrán scríofa ag Dennis Wilson agus Greg Jakobsen, ach amháin nuair a thaispeántar.


Baile Lochlannach.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é an Baile Lochlannach (Béarla: " Oxmantown" nó "Oxmanstown").


Bóthar na gCloch.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Bóthar na gCloch (Béarla: "Stoneybatter", nó "Bohernaglogh" go stairiúil).


Cionn Sáile.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é (Béarla: "Kinsealy", "Kinsaley" go hoifigiúil).


An Clochán Leathan.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é An Clochán Leathan (Béarla: "Broadstone").


Baile a' Chaisteil.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile a' Chaisteil.


Am Bráigh Mór.
Is sráidbhaile suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban, é Am Bráigh Mór.


An Caol Arcach.
Is caolas suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Caol Arcach.


Ceann Loch Biorbhaidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ceann Loch Biorbhaidh.


Creideamh a’ bhata-bhuidhe.
Ba leasainm ar an gcaoi a chuireadh na daoine Gaelach ar an bProtastúnachas ar fud na hOileáin Istigh, Earra-Gháidheal agus Bód, é Creideamh a’ bhata-bhuidhe.


An t-Achadh.
Is sráidbhaile ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é an t-Achadh.


Áirigh nan Gobhar.
Is sráidbhaile ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, é Áirigh nan Gobhar.


Achadh nan Allt.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban, é Achadh nan Allt (Béarla: Achanalt).


An Cloigín Gorm.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é An Cloigín Gorm (Béarla: "Bluebell ").


Cluain Ghrífín.
Loch reoite i bPáirc Athair Uí Choileáin
le tuirbíní gaoithe ar leith sa chúlra.
Cluain Ghrífín (Irish&#x3A; "Cluain Ghrífín", le ciall "móinéir an ghríobh"). Is ceantar nua é nach bhfuil críochnaithe in aice le Domhnach Míde,Baile Atha Cliath, Éire. Is cuid de pharóiste eaglasta na "Domhnach Míde-Cluain Ghrífín-Baile Ghrífín" san Ard-Deoise Chaitliceach Rómhánach Bhaile Átha Cliath.
Ainm.
Is é an t-ainm Cluain Ghrífín aireagán nua-aimseartha. Is sé comhchaitéiniú de “clon” (cluain) leis an focal “grífín”. Is é an focail grífín a thugtar ar an gríobh miotasach atá in usáid. Is é an focal Grifín mar ghné an cheantair, Baile Ghrífín.
Deirtear gurb é ailtire David Wright a thug an t-ainm Cluain Ghrífín agus é ag obair ar a fhorbairt.
Suíomh.
Tá Cluain Ghrífín 2 km intíre ó Bhá Bhaile Dúill agus soir ó thuaidh ó lár chathair Bhaile Átha Cliath, i nDomhnach Míde thuaidh, ar imeall thuaidh den bruachbhailte i mBaile Átha Cliath, i ndlínse Chomhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath. Tá an fhorbairt laistigh de bhaile fearainn na Gráinsí, i bparóiste dlí Bhaile Dúill, ónar bunaíodh Dhomhnach Míde den chuid is mó.
Tá Cluain Ghrífín suite i mBaile Átha Cliath, Dúiche Poist Baile Átha Cliath 13, agus i ndáilcheantar Bhaile Átha Cliath Thoir Thuaidh.
Bóthar.
Tá Cluain Ghrífín bainte amach ag Bóthar “Poll sa Bhalla”, óna acomhal le Bóthar na Gráinsí agus an bother N32. Nascann an N32 le Bhóthar Mhullach Íde, agus mótarbhealaí M1 agus M50.
Iarnród.
Tá stáisiún traenach Chluain Ghrífín suite ar na líne iarnróid Bhaile Átha Cliath-Béal Feirste. Tá sé suite idir Gabhal Bhinn Éadair agus stáisiún iarnróid Phort Mearnóg, agus tá sé freastaile ar mhórcheantar Bhaile Átha “Rapid Transit” (DART) agus InterCity (Iarnród Éireann).
Tá carrchlós “Páirceáil agus Taisteal” faoi thalamh, le níos mó ná 500 spásanna, suite ar an tSráid Mhór Chluain Ghrífín.
Ag siúl.
Tá bealach siúil le rochtain trasna na línte iarnróid go Bá Baile Dúill.
Bus.
Soláthraíonn Bus Átha Cliath an tseirbhís 15 atá ar cheann de na bealaí "baile tras" i mBaile Átha Cliath. Freastalaíonn sé ó Stáisiún Cearnóg, Cluain Ghrífín go Páirc Phámar, Ráth Maonais go Bóthar Mhullach Íde, stáisiún traenach Uí Chonghaile, Baile Átha Cliath, Sráid Thobar Phádraig, Faiche Stiabhna, Ráth Maonais, Ráth Garbh, Tír an Iúir, agus Baile Uí Chuilinn.
Tá bus go déanach san oíche atá ar fáil ag an tseirbhís Nitelink uimhir 29N ó Sráid D'Olier go Bóthar Bhaile Dúill. Stopann sé ar Bhóthar na Gráinsí thart ar ciliméadar ó Phríomhshráid, Cluain Grífín.
Siopadóireacht.
Tá siopa eischeadúnais i gCluain Ghrífín, siopa sceallogá prátaí, bialann iodáileach, bearbóir agus bialann Sínis, an chuid is mó ag tús na príomhshráide. Tá roinnt aonaid mhiondíola folamh a ligean, roinnt áirithe le haghaidh Siopa Centra níos mó, siopa gealltóireachta, salon gruaige, agus chun críocha eile. Gealladh siopa ancaire ó Superquinn ach ní bheidh sé seo curtha ar aghaidh.&#x5B;"citation needed"&#x5D;
Tá áiseanna siopadóireachta ann cheana in rice láimhe (ó aon go trí chiliméadar ar shiúl). Ina measc atá pláis siopadóireachta beag ag Baille Dúill agus Halla an Chláir, agus an tIonad Siopadóireachta níos mó i Domhnach Míde agus Ionad Siopadóireachta Clarehall ar Bhóthar Mhullach Íde.
Ó am go chéile, tá an margadh ar siúl ag Cearnóg an Stáisiúin.&#x5B;"citation needed"&#x5D;
Rothaíocht, ag siúl, agus ag rith.
Tá bealaí coisithe, bealaí reatha, agus bealaí rothaíochta, a chomhlíonann ag Cearnóg an Stáisiúin. Ón áit seo, tá trasdul chuig Páirc Athair Uí Choileáin agus céimeanna cathartha&#x5B;"clarification needed"&#x5D; go dtí siúlbhealaí ar chósta Bhaile Atha Cliath agus bá Bhaile Dúill, inbhear an dhá aibhneacha agus bogaigh deara, a dearbhaíodh anaclann dúlra, Cnocán Doirinne, sa bhliain 1988.
Páirc Athair Uí Choileáin.
Tá Páirc athfhorbartha “An tAthair Uí Choileáin” suite in aice le Cluain Ghrifín. Athosclaíodh é go hoifigiúil I mBealtaine 2009. Is sé an chéad páirc phoiblí atá "féin-inbhuanaithe" maidir le gaoithe in Éirinn"&#x5B;"clarification needed"&#x5D;.
Bhuaigh an pháirc roinnt dámhachtainí ar nós Gradam Inbhuanaitheacht 2010, Spás Poiblí is fearr 2010, agus Páirc Phoiblí is fearr & Tionscnamh Neamhdhíobhálach is fearr don chomhshaol le haghaidh 2010. Bhí sé ar an ngearrliosta le haghaidh Duais an Aontais Eorpaigh don Ailtireacht Chomhaimseartha in 2011.
Tá cúig tuirbíní gaoithe ann chun cumhachta 50 kilowatt a chuir ar fáil. Tá sé úsáidtear chun teilgean uisce ar fáil ó na loch lárnach, soilsiú poiblí, iostaí cothabhála, agus seomraí feistis an chumman spóirt.
Áirítear coillearnach nádúrtha sa pháirc (26 heicteár). Tá rith imeallach / rian rothaíocht ann, sé pháirc imeartha agus sé stáisiún aclaíochta. Tá promanád ann, aimfitéatar ceolchoirm, agus limistéir phicnice, le fichille lasmuigh nó clár táiplisí, dhá chlós súgartha agus páirc scátála.
Oideachas.
Tá crèche ar a dtugtar an t-ainm an Ciorcal Foghlama. Tá dhá bhunscoil nua, atá suite siar ó Cluain Ghrífín san fhorbairt Béal Maighne i mBaile Ghrífín, eastát tithíochta eile chomhchuid den Cholbha Thuaidh.&#x5B;"clarification needed"&#x5D; Maidir le ceann acu, scoil Naomh Proinsias d’Assisi, tá sé faoi phátrúnacht na hEaglaise Caitlicí Rómhánach. Is sé “Educate Together” (il-sainchreidmheach agus chomhoideachais) an scoil eile.  Tá bunscoileanna agus meánscoileanna eile in aice láimhe in Domhnach Míde agus Baile Dúill.
Creideamh.
Feidhmíonn Eaglais na Tríonóide Naofa an Paróistigh Caitliceach Rómhánach atá le fáil chun na daoine i
nDomhnach Míde, Cluain Ghrífín, Baile Ghrífín, a bhi cruthaíthe sa bhliain 1974.&#x5B;"citation needed"&#x5D;
Feidhmíonn Séipéal Naomh Doulagh, paróistigh Baile Ghrífín ag Eaglais na hÉireann. Tá sé in úsáid le haghaidh seirbhísí ó choncas Tudor na hÉireann.&#x5B;"citation needed"&#x5D;
Tá pleananna glactha chun Mosque a thógáil a bheadh an ceann is mó in Éirinn. Cosnóidh an forbairt fhoriomlán €40 milliún. Beidh an Mosque ábalta 157,000 duine a fhreastal. Beidh lárionad cultúrtha,ionad comhdhála, Bunscoil, Meanscoil, lárionaid aclaíochta, ocht árasán agus gairdíní tírdhreachtaithe.Beidh an mosque ag freastal ar suas le 3,000 duine.
De réir an tuarascáil is déanaí ó Gannon Homes, is cosúil nach mbeidh an Mosque a thógáil mar a bhí beartaithe.
An dúlra.
Tá Cluain Ghrífín in aice le bá Bhaile Dúill, leis na hinbhir an Abhainn Chomhla agus abhainn Mayne, agus bogaigh, agus gach ceann acu cosanta ag an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra.
De réir reacht d’anaclann dúlra sa bhliain 1988, tá cuid den inbhear agus bogaigh an bhá Baille Dúil cosanta
mar limistéar caomhantais speisialta (SAC). Faoi Choinbhinsiún Ramsar, tá na bogaigh ceaptha go bhfuil siad tábhachtach ar leibhéal idirnáisiúnta.Tacaíonn siad roinnt gnáthóga atá liostaithe ar Threoir an AE maidir le Gnáthóga.
Is siad na tailte oscailte Cluain Ghrífín agus Páirc Athair Uí Choileáin atá ina hóstach maidir le héin imirceacha, lena n-áirítear  éin artacha agus na hAfraice-Eoráiseach éin imirceacha. Tá spéis ar leith ar daonra tábhachtach go hidirnáisiúnta de ghéanna brent a ngnáthaíonn ceantar leathan thart ar Bhá Bhaile Dúill.
Suas go dtí deireadh na 1990í bhí sruth ag rith siar agus siar ó thuaidh ó choirnéal thoir theas de Pháirc Athar Uí Choileáin (an áit a gabhann an Príomhshráid annoys) go dtí "Stapolin" agus isteach sa  Sruth fo-abhainn Grange den Abhainn Mayne. Níl an sruth seo le feiceáil a thuilleadh.
Luathstair.
Tá Cluain Ghrífín suite ar na tailte de Bhaile Dúill. Ba é chuid de chonair mhóra de thalamh feirme, uaireanta ar a dtugtar an t-ainm "Gráinseach an Bhaile Dúill." Is i gcuimhne ar an séipéal beag seo atá an t-ainm Mainistir na Gráinsí a dtugtar ar." Sa bhliain 1166, sannadh na tailte do Phríoireacht Naomh Uile. Tógadh Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath níos déanaí ar shuíomh a bhí ina úinéireacht ag Diarmait Mac Murchada, Rí Laighen.
Sa bhliain 1369, bhí parlaimint ar siúl sa séipéal beag, ar a dtugtar ag Sir William de Windsor.
Sna 1530s déanach, ag tús an gabháil Túdarach na hÉireann, déanta ionradh ar agus gafa ag ordú Rí Anraí VIII, Rí Shasana a bhronn sé ar Bhardas Bhaile Átha Cliath.
Stair nua-aimseartha.
Go dtí an bhliain 2003, ba talamh feirme í Cluain Ghrífín.
Sa bhliain 2003, mí Iúil, thug Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath cead pleanála d'fhorbairt ilchineálach ag "Cluain Ghrífín ag Bóthar na Gráinsí, Domhnach Míde." Tá sé seo anois mar chuid d’Fhorbairt Imeall Tuaiscirt (ó Chluain Ghrífín go Béal Maighne).
Chriochnaigh siad na pleananna bainistíochta sa bhliain 2004. Sa bhliain 2005, thosaigh siad, tithe agus árasáin, a thógáil. Bhí sé beartaithe go mbeadh áiseanna oideachais agus áiseanna miondíoltóir, agus scannán ilchodach. Bhí Cluain Ghrífín mar chuid de na Forbairt imeall ó thuaidh (chomh maith le Béal Maighne i mBaile Ghrífín agus eastáit ar iar-Ráschúrsa an Bhaille Dúil agus i dtuaisceart An Chúlóg) agus a bhí ceadaithe ag na húdaráis áitiúla chun cóiríocht nua do Bhaile Átha Cliath a chur ar fáil ar thalamh crios glas, agus a bhí chun críoch, a chuir le forbairt Domhnach Míde thuaidh. Clongriffin's developments comprise: Geata an Mhainéar, Páirc Beau, Punc stáisiún agus Marrsfield.
Le haghaidh tuilleadh stair agus nótaí ginearálta, féach freisin an Dhomhnach Míde agus Bhaile Dúill.
Soláthar seirbhísí.
Níl aon achar an eastáit, déanta go fóill ar lámh ag Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath. Coinníonn an Chomhairle nach bhfuil sé déanta aon tiomantas ina leith sin. Mar sin féin, féadfaidh an Chomhairle, ag obair le cuideachta bainistíochta phríobháideach, bailiú bruscair a dhéanamh. Gurb é Iarnród Éireann a iarraigh ar Chomhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath, a ghlacadh An tSráid Mhór i gceannas, roimh oscailt an stáisiúin traenach.
Lonnaíocht pirít agus leasúcháin.
Go luath sa bhliain 2008, líomhnaíodh go bhfuarthas an pirít mianraí
sa “hardcore” cliche, a úsáidtear i dtógáil cruinneachán tithe san eastáit tithíochta éagsúla i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath, lena n-áirítear Beaupark i Cluain Ghrífín. Tá feabhsúchán, maidir le háiteanna cónaithe ar leibhéal na talún, chun an pirít uile a bhaint amach tar thángthas ar shocrú Márta 2011 i gcás na Cúirte Tráchtála. Menolly Homes agus glac an Grúpa  Lagáin a bheith freagrach chun an inlíonadh lochtach a úsáidtear.  Bunaíodh ciste iontaobhais suas, maidir le costais chun leigheas a chur ar fáil ag gach teach, agus tionchar a chuir ar fáil maidir leis an pirít i gCluain Ghrífín. Thosaigh feabhsúcháin i mBealtaine 2011.
Cothabháil bóithre agus forbairtí eile.
Ceaptar go bhfuil "Gannon Tithe" freagrach as cothabháil na mbóithre. &#x5B;"by whom?"&#x5D;  Mar sin féin, tá an fhreagrachtmaidir le cothabháil na mbóithre, faoi dhíospóid.&#x5B;"citation needed"&#x5D;
Tá an fhorbairt a chuir ar ceall mar gheall ar fhachtóirí diúltacha i ngeilleagar na hÉireann, fadhbanna airgeadais an bhforbróir, agus éileamh laghdaithe. Tá roinnt réimsí fós iata ag clárlach tógála. Tá Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath ag fhoirmliú Plean Ceantair Áitiúil don Cholbha Thuaidh mar chuid den Phlean Forbartha Chathair Bhaile Átha Cliath 2011–2017.


Cluain Saileach.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath í Cluain Saileach (Béarla: "Clonsilla").


Cnocán Doirinne.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Cnocán Doirinne (Béarla: "Dollymount").


Coill an Phrióra.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath í Coill an Phrióra (Béarla: "Priorswood, Dublin").


An Chorr Dhubh.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é An Chorr Dhubh (Béarla: "Corduff"), "Cúil Dubh" san am a caitheadh, b'fhéidir.


Darndál.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Darndál (Béarla: "Darndale").


Domhnach Bat.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Domhnach Bat (Béarla: "Donabate").


Domhnach Cearna.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Domhnach Cearna ("Domhnach Cearnach" nó "Cearnaigh" uaireanta. Béarla: "Donnycarney" nó "Donnycarny "). Tá Beaumont, Ard Aidhin, Cill Easra, agus Marino in aice leis. Tá an staid spórt Páirc Parnell ann freisin. Tá Domhnach Cearna suite 5 chiliméadar ó lár na cathrach.


Gráinseach Ghormáin.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Gráinseach Ghormáin (Béarla: "Grangegorman").


Margadh na Feirme.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Margadh na Feirme (Béarla: "Smithfield, Dublin)." Tá cearnóg phoiblí suite i lár Mhargadh na Feirme, ar a dtugtar Plás Mhargadh na Feirme go hoifigiúil ach glaotar Cearnóg Mhargadh na Feirme ar go háitiúil. Margadh oscailte a bhí ann tráth.
Tá sainchomharthaí suntasacha ar nós Sean-Dhrioglann Uisce Beatha Jameson agus an Túr Féachana le fáil i Margadh na Feirme.
Go stairiúil, is bruachbhaile de chuid Baile Lochlannach a bhí i Margadh na Feirme agus bhí sí suite laistigh de pharóiste Naomh Pól. Níl aon teorainn socraithe ar an gceantar ar a dtugtar Margadh na Feirme, ach go garbh tá sí suite ó thuaidh ón Life, ó dheas ó Shráid Brunswick Thuaidh i mbruachbhailte Gráinseach Ghormáin, thiar ó Shráid Bowes agus thoir ó Shráid na Banríona.
Stair.
Leagadh Plás Margadh na Feirme amach i lár an 17ú céad mar cheantar i gcomhair margadh. Go dtí gur rinneadh athchóiriú ar ag tús an 21ú céad, bhí an cearnóg líneáilte le 'clóis feirme' ionchathrach agus beostoc iontu. I 1964, chaith Richard Burton agus Elizabeth Taylor roinnt ama anseo mar go raibh Burton ag obair ar scannán suite i Margadh na Feirme. Bhí Burton ag déanamh aisteoireachta i scannán bunaithe ar úrscéal le John le Carré, "The Spy Who Came in from the Cold". Sheas Margadh na Feirme isteach i gcomhair Seicphointe Séarlas sa scannán.
Rinneadh athnuachan ar Margadh na Feirme faoinbplean HARP (Historic Action Rejuvenation Plan). Reachtáileadh comórtas ailtireachta i 1997 agus bhuaigh Ailtirí McGarry Ní Eanaigh. I rith an athchóiriú, baineadh ós cionn 400,000 cloch dhuirlinge a bhí 120 bliain d'aois, glanadh iad de lámh agus ath-leagadh iad.
Tá ailtireacht chomhaimseartha agus dó dhéag crainn soilsiú atá 26.5 méadar ar airde le lasair atá 2 mhéadar ar airde le feicéail mórthimpeall ar an gcearnóg. Cé nach bhfuil na lasair ar siúl go minic, is féidir dathanna éagsúla a chur ar na crainn soilsiú i rith ócáidí cultúrtha i rith na bliana. Mar shampla, athraíodh go dath glé glas iad i rith céiliúradh Lá Fhéile Pádraig agus athraíodh iad go dathanna an tuar ceatha i gcomhair óiche na hoscailte an Féile Scannánaíochta LGBT Idirnáisiúnta GAZE 2015 ins an 'Lighthouse Cinema' i Margadh na Feirme.
Baineadh úsáid as an gcearnóg mar láthair cheolchoirme i ndiadh an athchiriú ach cuirfear deireadh le seo de bharr go raibh muintir na háite ag gearán.
Aonach Capall.
Tá aithne ar an gceantar de bharr go baintear úsáid as mar láthair i gcomhair an Aonach Capall stairiúil a bhíonn ann ar an gcéad Domhnach i mí an Márta agus Mí Mean Fómhair.
Bhíodh an Aonach Capall ar siúl cuile mí. Faoin bhfodhlí a cuireadh i bhfeidhm ar an 14ú Eanair 2013, níol cead ach dhá Aonach a bheith ann i gcaitheamh na bliana.


An Trá Thuaidh.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é An Trá Thuaidh (Béarla: "North Strand").


Ongar.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Ongar (Béarla: "Ongar").


Port Reachrann.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Port Reachrann (Béarla: "Portrane").


Seth MacFarlane.
Is scríbhneoir scáileáin agus aisteoir Meiriceánach é Seth Woodbury MacFarlane (rugadh ar 26 Deireadh Fómhair, 1973 é).


Séamas Ó Duibhir.
Sagart Éireannach agus gníomhaí cultúrtha ba ea an tAthair Séamas Ó Duibhir (1895 – 1929). Bhíodh sé ar a dhícheall ag cur chúis na Gaeilge chun cinn in Melbourne sa chéad cuid den 20ú haois, obair a bhain go dlúth leis an tacaíocht a thug sé don phoblachtachas in Éirinn.
Saol san Astráil.
Fuair an tAthair Séamas oiliúint mar shagart i Maigh Nuad agus oirníodh é sa bhliain 1919. Ba ghearr gur fhág sé Dúrlas Éile i gContae Thiobraid Árann chun an Astráil a bhaint amach. Tháinig sé chun Melbourne na hAstráile ar an "Orsova" sa bhliain 1920, agus bhí sé ina shagart cúnta i bhfobhailte Carlton, Coburg agus St Kilda Thoir. Ceapadh é mar shagart paróiste i mbaile tuaithe Trentham sa bhliain 1928.
Conradh na Gaeilge.
Bhí an tAthair Séamas ina uachtarán ar chraobh Mhic Shuibhne de Chonradh na Gaeilge in Melbourne, craobh a bunaíodh sa bhliain 1920 agus a ainmníodh as Traolach Mac Suibhne, Ard-Mhéara Chorcaí agus náisiúnach nótáilte. Ar 31 Deireadh Fómhair 1920, nuair a reachtáil an chraobh a céad ócáid phoiblí, dúirt an tAthair Séamas in óráid gur chóir an cine Éireannach a “dhí-Shasanú”.
Ba mhúinteoir Gaeilge é agus bhí bailiúchán breá leabhar Éireannach aige a raibh cuid mhaith leabhar Gaeilge ina measc. Tá cuid díobh i seilbh an Lárionaid Acadúil i gColáistí Newman agus St Mary’s, Ollscoil Melbourne, agus tá roinnt eile le fáil i Leabharlann Caroline Chisholm in Melbourne.
Cúrsaí polaitíochta.
Bhí sé ina eagarthóir ar an "Irish News", iris phoblachtach in Melbourne ar tugadh "The Irish Nation" uirthi ina dhiaidh sin. Thaobhaigh sé féin agus an tArd-Easpag Daniel Mannix le hÉamon de Valera nuair a bhunaigh sé siúd agus daoine eile Fianna Fáil chun dul i mbun na polaitíochta.
Bás.
Páirc Alma, cuid de St Kilda Thoir mar a mbíodh an sagart óg ag obair.
Ar 4 Aibreán 1929 maraíodh an tAthair Séamas i dtimpiste bhóthair in Coburg. Bhí slua mór ar a shochraid, rud a thaispeáin an t-ardmheas a bhí air. Bhí ainm na díograise agus na neamhthoirtéise riamh air, agus dúirt an tArd-Easpag Mannix ag an am gur thogha sagairt é.


Will Sasso.
Is fuirseoir agus aisteoir Ceanadach é William "Will" Sasso, a rugadh sa bhliain 1975.


Sean Hayes.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é Sean Patrick Hayes, a rugadh ar an 26 Meitheamh 1970 i Chicago, Illinois.


Chris Diamantopoulos.
Is fuirseoir agus aisteoir Ceanadach é Christopher "Chris" Diamantopoulos, a rugadh ar an 9 Bealtaine 1975 in Toronto, Ontario.


Feoil.
Is éard is feoil ann ná ábhar inite matánach ainmhithe.


Cócaireacht na Seapáine.
Is éard is cócaireacht na Seapáine ann ná an chócaireacht mar a dhéantar í go traidisiúnta sa tSeapáin.


An Port Thoir.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é An Port Thoir (Béarla: "East Wall").


Port Thuaidh.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath é Port Thuaidh (Béarla: "North Wall").


Na Sceirí.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath iad na Sceirí (Béarla: "Skerries").


Sráid an tSirriam.
Is ceantar i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath í Sráid an tSirriam (Béarla: "Sheriff Street").


Waiting for Godot.
Is dráma leis an drámadóir Éireannach Samuel Beckett é Waiting for Godot, d'aistrigh Beckett féin é ón bhFraincis "En attendant Godot". Léiríodh leagan Gaeilge "Ag Fanacht le Godot" sna blianta 1971 agus 1972, tá an leagan seo gan fhoilsiú fós.


UEFA Euro 2012.
Tá an 2012 UEFA Craobhchomórtas na hEorpa, nó Euro 2012, ar siúl faoi láthair, tá sé mar an 14ú Comhchomórtas na hEorpa. Tá foirne náisiúnta sacair na hEorpa ag glacadh páirte agus tá sé eagraithe ag UEFA. Tá sé ar siúil sa Pholainn agus san Ucráin idir 8 Meitheamh agus 1 Iúil 2012. Is é an chéad uair don chomórtas a bheith lonnaithe sna tíortha iúd. Tá 16 tír ag glacadh páirt ann. Rinne 51 tír iarracht cáiliú idir Samhain 2010 agus Deireadh Fómhair 2011. Tá 8 staid mar pháirc imirthe, 4 sa Pholainn agus 4 san Ucráin.
Coinníollacha na ngrúpaí.
Baineann FIFA úsáid as na coinníollacha seo a leanas le foirne a rangú;
Babhtaí deiridh.
Má chríochnaíonn aon chluiche sna babhtaí seo ar chomhscór, imreofar am breise; dhá leath 15 nóiméad. Má tá an cluiche fós ar chomhscór ina dhiaidh sin, socrófar an toradh le ciceanna pionóis.
Cluichí Ceathrú Ceannais.
21 Meitheamh, 2012
22 Meitheamh, 2012
23 Meitheamh, 2012
24 Meitheamh, 2012
Cluichí leathcheannais.
27 Meitheamh, 2012
28 Meitheamh, 2012
Cluiche ceannais.
1 Iúil, 2012


Ashley Tisdale.
Is aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Ashley Michelle Tisdale (2 Iúil, 1985 a rugadh í). Is fearr aithne uirthi de bharr a ról mar Sharpay Evans sna scannáin "High School Musical" agus "Sharpay's Fabulous Adventure"


Achadh Dhubhaird.
Is sráidbhaile suite i Cromba, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh Dhubhaird.


A' Mhór-choille.
Is sráidbhaile suite i Cromba, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Mhór-choille.


Camas nan Gall.
Is sráidbhaile suite i Cromba, Comhairle na Gáidhealtachd, é Camas nan Gall.


Cromba (baile).
Is sráidbhaile suite in oirthear Ros agus Cromba, Comhairle na Gáidhealtachd in Albain é Cromba. Tá isteach is amach le 720 duine ina gcónaí ann.


Sibéal Ní Mhearáin.
Gníomhaí de chuid Chonradh na Gaeilge in Melbourne na hAstráile ba ea Sibéal Ní Mhearáin (Béarla: Elizabeth (Bessie) Marren), bean éirimiúil a rinne mórán chun an teanga a chur chun cinn sa chéad chuid den 20ú haois.
Rugadh í in Inis Ceithleann i gContae Fhear Manach. Oileadh í mar mhúinteoir agus tháinig sí chun na hAstráile sa bhliain 1912. Chuidigh sí le craobhacha den Chonradh a chur ar bun in Melbourne sna blianta 1912 agus 1920, agus deireadh sí amhráin Ghaeilge ag ceolchoirmeacha. Dúradh ina taobh go raibh sí “géarintinneach agus ceanntréan”
Ar 29 Lúnasa 1932 phós sí Arthur Calwell, comh-Chonraitheoir a raibh Gaeilge ar a thoil aige agus a mbeadh an-tábhacht leis feasta mar pholaiteoir. Sa bhliain 1933 bhunaigh siad an "Irish Review", míosachán a bhain leis an Victorian Irish Association agus a thaobhaigh le Fianna Fáil, páirtí de Valera. Mhair an iris chomh fada leis an mbliain 1953.
Ón mbliain 1921 nó thart air sin scríobhadh sí ailt don "Advocate", nuachtán Caitliceach, agus bhí sí ina heagarthóir sóisialta ar an "Tribune", nuachtán eile. Tamall ina dhiaidh sin chuaigh sí i mbun leathanach buanseasmhach do pháistí ar an nuachtán céanna. Cuireadh síos uirthi mar bhean rúndaingean agus scríbhneoir cumasach a raibh mórán léite aici agus a bhí an-eolach ar an stair. Bhí sí féin agus a fear céile ina gCaitlicigh dhílse agus deiridís an Choróin Mhuire i nGaeilge.
Bhí beirt clainne ar an lánúin – Mary Elizabeth agus mac darbh ainm Arthur Andrew. Cailleadh eisean le hailse in aois a aon bhliain déag sa bhliain 1948.
Cailleadh Sibéal sa bhliain 1981, ocht mbliana tar éis bhás a fir chéile.
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Brúra.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Brúra.


Bun Ilidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bun Ilidh.


An Luirg.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Luirg.


Earabol.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Earabol.


Sgobhairigh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgobhairigh.


Stac Pollaidh.
Is cnoc i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Stac Pollaidh, atá suite sa Cataibh.


Achadh an Dúnaidh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh an Dúnaidh.


An t-Achadh Garbh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an t-Achadh Garbh.


Achd Ille Bhuidhe.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achd Ille Bhuidhe.


Beinn Mhór na Cóigich.
Is sliabh in Albain í Beinn Mhór na Cóigich, atá suite sa Ros, Comhairle na Gáidhealtachd.


Gluaiseacht Rastafárach.
Rastafárai, agus gruaig shúgánach á chaitheamh aige
Is éard atá i gceist leis an ghluaiseacht Rastafárach, nó Rasta, ná ghluaiseacht spioradálta a tháinig ar an bhfód in Iamáice le linn na 1930idí. Creideann an chuid is mó den lucht leanúna - ar a dtugar "Rastaí" nó "Rastafáraithe" - gurb é Haile Selassie I, Impire na Aetóipe idir 1930 agus 1974, Dia ionchollaithe, an Dara hAidbhint nó athionchollú Íosa. Síolraíonn ainm na gluaiseachta ó "Ras Tafari", is é sin "Diúc Tafari (ainm breithe Haile Selassie)".
Dearbhaíonn na Rastafáraithe gur ionchollú eile é Haile Selassie I de Dia na Críostaíochta, ar a dtugtar "Jah". Tógann siad seasamh láidir i gcoinne "na Bablóine", mar a thugann siad ar an domhan thiar, agus baintear feidhm spioradálta as caitheamh cannabais. Fógraítear an Afraic ("Síón") mar áit bhreithe an chine dhaonna, agus tá aisdúichiú don ilchríoch siúd mar lár-théama acu.
Ní reiligiún eagraithe atá i gceist, ach gluaiseacht agus idé-eolaíocht. Sa lá atá inniu ann, tá aithne ar an ghluaiseacht ar fud an domhain, buíochas le ceoltóirí reggae ar nós Bob Marley.


Tomás Ó Cathaláin.
Bhí Tomás Ó Cathaláin (Béarla: "Thomas Culhane"; 1891 – 1969) ar an mbeagán fíorscoláirí Gaeilge a bhí le fáil san Astráil sa chéad chuid den 20ú haois. Rugadh in Éirinn é agus chuir sé féin agus a bhean chéile fúthu in Melbourne, áit ar lean an Cathalánach air ag saothrú na teanga, ag déanamh taighde agus ag spreagadh daoine eile chun Gaeilge a úsáid.
Éire.
Rugadh an Cathalánach sa Ghleann i gContae Luimnigh agus fuair sé a chuid oideachais i gColáiste Mhungairit, i gCliarscoil na Naomh Uile i mBaile Átha Cliath agus in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste.
Bhíodh sé ina thimire de chuid Chonradh na Gaeilge in iarthar Chontae Luimnigh agus i dtuaisceart Chontae Chiarraí.
Cé go raibh sé ar a shuaimhneas san Astráil bhí saghas cumha air uaireanta i ndiaidh an bhaile agus aiféala air de bharr Éire a fhágáil.
An Astráil.
Tháinig sé féin agus a bhean chéile, Kathleen Naughton, chun na hAstráile sa bhliain 1927. Bhí MA sa Léann Ceilteach aige ach níor éirigh leis obair a fháil a bhí inchurtha lena n-oiliúint. Ar dtús chuaigh sé ag obair ar fheirm uncail Kathleen, ansin mar chléireach i monarcha lón cogaidh, ansin in oifig Standard Motors.
Mar sin féin, lean sé gan stad den scoláireacht. Bhíodh sé ag scríobh chun scoláirí in Éirinn agus fuair irisí léinn le síntiús. Thugadh sé cainteanna don Melbourne Aisling Society agus scríobhadh ailt faoi stair na hÉireann don "Advocate", nuachtán Caitliceach.
Rinne sé speisialtacht de stair an Ghleanna, agus scaip sé toradh a chuid taighde sna litreacha a scríobhadh sé abhaile.
Caint agus comhrá.
Thagadh Gaeilgeoirí agus cainteoirí dúchais le chéile ar an Domhnach i dteach an Chathalánaigh in Brunswick in Melbourne. Bhíodh idir Astrálaigh agus Éireannaigh ann. Ar na hÉireannaigh bhí an sóisialach Mícheál Ó Ceallacháin, oibrí fáin ó Oileáin Árann. Scríobh a dheirfiúr Máire Ní Cheallacháin "Gaeilge sa Bhaile, Irish at Home", leabhar a raibh an oiread sin éilimh air in Éirinn, i Meiriceá agus san Astráil gurbh fhiú an dara heagrán a chur amach.
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Daniel Mannix.
Easpag Caitliceach ba ea Daniel Mannix (4 Márta, 1864 - 6 Samhain, 1963). Rugadh in Éirinn é agus ba é Ardeaspag Melbourne san Astráil é ar feadh sé bliana is daichead. Ba dhuine mór le rá san Astráil é – é deisbhéalach, diantréanach, ceanndána, uasal ina dhealramh agus ina bhéasa. Níorbh intleachtóir é i ndáiríre ach bhí sé cliste go leor, agus bhí gnaoi an ghnáthphobail riamh air.
An chéad chuid dá shaol.
Rugadh Mannix in aice leis An Ráth i gContae Chorcaí d'Eileanór Ní Chaingne agus do Thadhg Ó Mainchín, feirmeoir láidir. B'áil leo a gclann a chur chun cinn. Bhí ceathrar clainne eile ann, triúr dearthár a chuaigh le dlí, leigheas agus feirmeoireacht, agus iníon a chríochnaigh a cuid oideachais sa Fhrainc.
Fuair Mannix bunoideachas i scoileanna na mBráithre Críostaí agus Shiúracha na Trócaire, agus d'fhreastail ansin ar acadaimh Laidine agus ar Choláiste Naomh Colmáin i Mainistir Fhear Maí. Lean sé den staidéar i gMaigh Nuad agus oirníodh é sa bhliain 1890. D'éirigh thar barr leis i gcúrsaí léinn. Ghnóthaigh sé DD sa bhliain 1895 in Dunboyne Establishment agus d'fhill ar Mhaigh Nuad mar léachtóir le fealsúnacht agus mar Ollamh le Fealsúnacht Mhorálta (1895).
Coláiste Naomh Pádraig, Maigh Nuad
Bhí Mannix ar an gcéad rúnaí d'Aontacht Mhaigh Nuad agus ghríosaigh na mic léinn chun ceisteanna tithíochta agus comharchumannachta a chíoradh. Mhol sé saorfhiontraíocht náisiúnaíoch mar rud ba thábhachtaí ná Rialtas Dúchais, agus mhol an tsaorsheilbh i gcúrsaí talún. Théadh sé thar lear agus é ar saoire agus théadh amach ag sealgaireacht leis na hOllaimh eile ar muin capaill. Bhí sé ina bhall de Chlub an Teaghlaigh Phápaigh, foras galánta i Londain.
Bhí gnaoi na n-easpag air de bharr a mhacántachta, a dhílseachta agus na hairde a bhíodh aige ar an rúibric. Toghadh é mar Uachtarán an Choláiste agus thug faoin áit a thabhairt chun míneadais. Thug sé isteach an "Manual of Etiquette and Good Manners". Mhéadaigh sé tuarastal na foirne agus thugadh sé an-aire do mhic léinn thinne. Bhí sé ina staonaire, cé nach raibh sé i gcoinne an óil ann féin, agus rinne formhór mór na mac léinn aithris air. Bhí doicheall air roimh an nua-aoiseachas agus baineadh den leabharlann leabhair a bhí ar an "Index". Tar éis an tsaoil, b'éigean dó cloí le dearcadh na n-easpag.
Conspóidí.
Ní mór an tsuim a bhí Mannix in Athbheochan na Gaeilge, cé gur dócha gur chainteoirí dúchais a thuismitheoirí. Bhí sé i gcoinne na Gaeilge Éigeantaí mar rud nach rachadh chun tairbhe do shagairt a bhí ag obair thar lear. Tharraing seo fearg an Ollaimh Mícheál Ó hÍcí, gníomhaí mór Gaeilge, air, agus bhí a raibh le rá ag Ó hÍcí borb go maith. Níor tháinig formhór na n-easpag saor ón bhfeannadh ach oiread, agus glacadh leis gurbh é Mannix féin a rinne bata agus bóthar a tabhairt dó.
Níorbh aon "Castle Catholic" Mannix, ach mar chléireach neamhpholatiúil d'fhear sé fáilte roimh na Ríthe Éadbhard VII (1903) agus Seoirse V (1911) nuair a thug siad cuairt ar Mhaigh Nuad, rud a chuir colg fiú ar náisiúnaigh mheasartha. Bhí claonadh aige chun a bheag a dhéanamh de na hócáidí sin níos déanaí.
An Astráil.
Ceapadh Mannix d'Ardeaspagacht Melbourne sa bhliain 1912. Is dócha gur chaill sé a sheans ar easpagacht mhór in Éirinn toisc nár thaitin sé leis na náisiúnaigh ná le heaspaig áirithe. Shroich sé an Astráil sa bhliain 1913 agus d'fhógair in Melbourne gur mhian leis a bheith ina Astrálach dílis. Fáiltíodh roimhe, ach ba ghearr go raibh sé sáite i gconspóid nua faoi gan mhaoiniú stáit a bheith á thabhairt do scoileanna Caitliceacha.
An Chéad Chogadh Domhanda.
Shíl Mannix gur cheart don Bhreatain cogadh a fhógairt ar an nGearmáin ach ní raibh sé róchoipthe faoin scéal. Chuir sé i gcoinne an choinscríofa ar chuntar nach raibh gá leis agus thug sé freagra fonóideach dóibh siúd a dúirt nach raibh a gcion féin á dhéanamh ag Caitlicigh. Bhí dhá reifreann ann agus an coinscríobh á áitiú ar an bpobal ag an bPríomh-Aire, Billy Hughes. Diúltaíodh dó dhá uair, ach níorbh é Mannix ba mhó ba chúis leis. Bhí gnaoi na ngnáth-Chaitliceach air, áfach, cé gur chuir Caitlicigh mheánaicmeacha mídhílseacht ina leith, mar a rinne a lán Protastúnach.
Ní raibh sé róshásta le hÉirí Amach na bliana 1916, ach bhí sé cinnte de gurbh í an Bhreatain ba mhó ba chiontach as an scéal, agus bhí sé buartha as bás Phádraig Mhic Phiarais.
Idir cogaí.
Sa bhliain 1920 thug Mannix cuairt "ad limina" ar an Róimh trí Mheiriceá agus Éirinn. Fearadh fáilte roimhe sna Stáit agus tugadh saoirse na cathrach dó i Nua Eabhrac. Dhiúltaigh Rialtas na Breataine é a ligean isteach in Éirinn nó ligean dó cuairt a thabhairt ar chathracha áirithe i Sasana féin, ach tháinig daoine ina sluaite i Sasana chun éisteacht leis.
Ardeaglais Naomh Pádraig, Melbourne. An tArdeaspag Mannix a chuir na clogáis uirthi.
Sa bhaile rinne sé eagraíochtaí Caitliceacha a chothú. Bhunaigh sé féin agus an tAthair William Hackett an Leabharlann Lárnach Chaitliceach (a raibh a lán leabhair Ghaeilge inti) sa bhliain 1923. Thug sé tacaíocht dá lán eagraíochtaí a dtugtaí an teideal ginearálta “Catholic Action” orthu - Young Christian Workers, National Catholic Girls' Movement agus eile.
An Dara Cogadh Domhanda.
Cháin Mannix an Naitseachas agus an frith-Sheimíteachas go háirithe; ach mhol sé Mussolini agus bhí sé go mór i leith Franco. Bhí sé i gcoinne an chumannachais ach ní raibh muinín mhór aige sa chaipitleachas ach oiread. Ní raibh sé i gcoinne náisiúnú na mbancanna ach shíl sé gur cheart bancanna neamhspleácha comhoibritheacha a bheith ann.
Cháin sé úsáid an bhuama adamhaigh os cionn Thóiceo go géar.
Oidhreacht.
Chuir Mannix go mór le foireann agus bonneagar na hEaglaise in Melbourne, agus níor éirigh sé as an tógáil fiú i rith Spealaidh Mhóir. Bhíodh sé féin i mbun oibre i gcónaí. Chuidigh sé go mór leis an “Movement,” sin é an Catholic Social Studies Movement, dream a bunaíodh sna 1940í faoi cheannas B.A. Santamaria, fear fuinniúil an-éirimiúil a chreid sa chomhoibreachas ach arbh fhuath leis an cumannachas. Bhain sé lánúsáid as uisce faoi thalamh chun na cumannaigh a threascairt sna céardchumainn, rud a rinne sé le lántacaíocht an Ardeaspaig.
Cé go raibh baint ag Mannix le scoilt i bPáirtí an Lucht Oibre i ngeall ar cheist an chumannachais, bhí sé mór riamh le Arthur Calwell, polaiteoir tábhachtach de chuid an pháirtí.
Bhí sé chun tosaigh ar na heaspaig eile i gcúrsaí sóisialta – tuataí a bheith páirteach i ngnóthaí Eaglaise, ollscoileanna neamhchoinfisiúnacha, oideachas gnéis, cealú phionós an bháis. Ach ní ghéillfeadh sé d’aon ionsaí ar údarás na hEaglaise.
Fuair sé bás sa bhliain 1963. Chuir sé in iúl roimhe sin nár mhaith leis sochraid mhór, agus bhí a uacht chomh simplí lena shochraid.
Tagairtí.
Murphy, F. "Daniel Mannix, Archbishop of Melbourne 1917-1963". Melbourne 1972.
Ormonde, P. "The Movement". Melbourne 1972.
Ebsworth, W. "Archbishop Mannix". Melbourne 1977.
McKernan, M. M. "Australian Churches at War". Sydney 1980.
Santamaria, B. A. "Daniel Mannix". Melbourne 1984.
Henderson, G. "Mr Santamaria and the Bishops". Sydney 1983
Kiernan, C. "Daniel Mannix and Ireland". Morwell, Victoria, 1984
Mannix, Daniel


Seán Clárach Mac Domhnaill.
Is file Gaeilge Éireannach a bhí i Seán Clárach Mac Domhnaill as Ráth Luirc (1691–1754). Tugtar Príomhfhile na Mumhan air uaireanta. Is as "Mo Ghile Mear" is mó atá aithne air.


Vincent Buckley.
Is file, criticeoir agus ollamh le Béarla san Astráil ba ea Vincent Thomas Buckley. Ba de shliocht Éireannach é agus is minic a thug sé cuairt ar Éirinn. Bhí sé ar na criticeoirí ab fhearr a bhí ann lena linn san Astráil agus ba chuid suntais é mar fhile. Bhí Éire agus an Astráil nasctha le chéile ina intinn mar ábhar fiosraithe agus fílíochta.
Fás agus forbairt.
Rugadh é do Patrick Buckley, carraeir, agus do Francis Margaret (née Condon) ar 8 Iúil 1925, ag Romsey in Victoria, ceantar cnocach tuaithe mar a raibh pobal de shliocht Éireannach. Fuair sé oideachas ó na hÍosagánaigh i gColáiste Naomh Pádraig, Melbourne Thoir.
Liostáil sé in Aerfhórsa Ríoga na hAstráile sa bhliain 1943. Cuireadh abhaile as easláinte é sa bhliain 1945, agus sa bhliain 1946 chláraigh sé in Ollscoil Melbourne, áit a ghnóthaigh sé BA (1950) agus MA.
Phós sé Edna Jean Forbes sa bhliain 1947 in Melbourne agus bhí beirt iníon acu roimh dóibh colscaradh. Ón mbliain 1951 amach bhí sé ag múineadh i Roinn Béarla na hOllscoile. D'fhoilsigh sé an chéad chnuasach filíochta aige ("The World's Flesh") sa bhliain 1954, cé gur léir le haimsir go raibh laige éigin inti le hais a ndéanfadh sé feasta agus é ag cleachtadh friotal níos líofa.
Fuair sé ceann de scoláireachtaí taistil Mannix, rud a lig dó seal a thabhairt in Ollscoil Cambridge idir 1955 agus 1957, ag déanamh staidéir ar chritic mhorálta Matthew Arnold, F.R. Leavis agus T.S. Elliot. Thosaigh sé ag dul go hÉirinn sa tréimhse seo.
D'fhoilsigh sé "Essays in Poetry: Mainly Australian" sa bhliain 1957 agus "Poetry and Morality" sa bhliain 1959. Chuidigh an chéad chnuasach úd le liosta de scríbhneoirí tábhachtacha Astrálacha a shocrú (Judith Wright, Kenneth Slessor, James McAuley agus daoine eile), rud ba ghá a dhéanamh chun go mbeadh leabhair ar fáil le haghaidh cúrsaí ollscoile.
Sa bhliain 1966 d'fhoilsigh sé "Arcady and Other Places", cnuasach a chuir in iúl den chéad uair a chumas ceart mar fhile agus an chiall a bhí aige don saol ábhartha.
Cúrsaí polaitíochta.
Bhí Buckley ina Chaitliceach liobrálach. Chuma sé dánta ag aoradh an Stailíneachais agus chuir sé i gcoinne an ghníomhaíochais choimeádaigh Chaitlicigh a bhí ar siúl mar chuid de "Catholic Action". Ar feadh sé bliana, ón mbliain 1958 amach, rinne sé eagarthóireacht ó am go chéile ar "Prospect", iris a mbíodh a lán Caitlicigh den chlé lárnach ag scríobh di.
Sa bhliain 1969 bhunaigh sé Coiste na gCearta Sibhialta in Éirinn, cé go raibh amhras aige faoin am sin ar an smál a d'fhéadfadh an pholaitíocht a fhágáil ar an bhfilíocht.
An saothar déanach.
Thug Ollscoil Melbourne cathaoir phearsanta do Buckley sa bhliain 1967. Sa bhliain 1968 d'fhoilsigh sé "Poetry and the Sacred", cnuasach aistí faoi scríbhneoirí a thagann ar an diamhair tríd an rómánsachas. Bhí sé ag seachaint an teoiriceachais anois agus ag díriú ar an "naofacht", murab ionann is roinnt sean-Leaviseach eile a chuaigh i leith an Mharcsachais. Bhí a chuid Caitliceachais féin ag éirí níos caolchúisí, níos meitifisicí.
Níor thaitin rómhaorlathas na hollscoile riamh leis agus b'fhuath leis anois é. Ní raibh an tsláinte rómhaith aige ach oiread. Lean sé air ag filleadh ar Éirinn, ach shíl sé, sna blianta roimh an rathúlacht nua, go raibh an tír dulta amú agus go raibh na drugaí dulta i ngreim i saol na cathrach. Tír í, dar leis, ar theip a cuimhne uirthi.
Cailleadh Buckley le taom croí ar 12 Samhain 1988.
Cuireadh duais filíochta Vincent Buckley ar bun sa bhliain 1992, duais a bhronntar faoi seach ar fhilí ón Astráil agus ó Éirinn.


Achadh an Dreaghainn.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh an Dreaghainn.


Achadh na Trághad.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh na Trághad.


Achadh nan Gearran.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Achadh nan Gearran.


Achadh na h-Áirde.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh na h-Áirde.


Judith Wright.
File Astrálach agus comhshaolaí ba ea Judith Arundell Wright (31 Bealtaine 1915 - 26 Meitheamh 2000). Bhíodh sí ag troid ar son chearta talún na mBundúchasach.
A saol.
Rugadh í in Armidale do Ethel agus John Wright, grásaeir. Bhí a muintir ina gcónaí san Astráil le fada an lá. Cailleadh a máthair go hóg sa bhliain 1927 agus d'fhan Wright le haintín di. Nuair a phós a hathair arís sa bhliain 1929 cuireadh í in aois a ceithre bliana déag chun New England Girls' School, áit ar shocraigh sí ar fhile a dhéanamh di féin.
Sa bhliain 1934 chuaigh sí chun Ollscoil Sydney agus rinne staidéar ar fhealsúnacht, stair, shíceolaíocht agus Bhéarla, cé nár bhain sí céim amach.
Idir na blianta 1937 agus 1938 bhí sí ag siúl na Breataine agus na hEorpa, agus bhí sí ag obair mar luathscríobhaí agus chléireach anuas go dtí an bhliain 1944. Idir na blianta 1944 agus 1948 bhí sí ina staitisticí ag Ollscoil Queensland.
D’fhoilsigh sí a céad díolaim filiochta, "The Moving Image", sa bhliain 1946 agus í ag obair in Ollscoil Queensland. Bhí sí ag obair freisin le Clem Christesen ar "Meanjin", iris liteartha.
Sa bhliain 1950 d’aistrigh sí go Mount Tamborine, Queensland le Jack McKinney, úrscéalaí agus fealsamh teibí, agus rugadh Judy, a n-iníon, an bhliain chéanna. Phós siad sa bhliain 1962 agus cailleadh Jack sa bhliain 1966.
Tar éis bhás a fir chéile thit sí i ngrá le H. C. "Nugget" Coombs, polaiteoir agus pearsa mhór phoiblí, caidreamh a mhair cúig bliana is fiche.
Coiréil ar Sceir Flynn, cuid den Mhórsceir Bhacainneach a bhí Judith Wright ag iarraidh a chosaint.
Thosaigh na cluasa ag teip uirthi agus í sna fichidí, agus i gceann tamaill d’éirigh sí bodhar ar fad.
File agus gníomhaí.
D’fhoilsigh sí a lán cnuasacha filíochta - "The Moving Image", "Woman to Man", "The Gateway", "The Two Fires", "Birds", "The Other Half", "Magpies", "Shadow" agus a lán eile. Tá rian an dúlra ar a saothar agus baineann sí feidhm as fásra agus fána na tíre chun léargas a thabhairt ar an diamhair atá iontu mar íomhánna. Léargas é seo ar an ngaol atá idir saol na haigne agus an réalachas ábhartha. Tháinig cáil uirthi mar imshaolaí, agus sheas sí an fód go daingean chun an Mhórsceir Bhacainneach agus Oileán Fraser a chosaint. Chuaigh sí amach ar fhíoch agus áilleacht an nádúir.
Rud eile a d’fhág a rian ar a cuid filíochta ba é cás na mBundúchasach é. Chuir sí in iúl go géar an fhearg a bhí uirthi de bharr na drochíde a tugadh dóibh, agus thacaigh sí go tréan le feachtas na gcearta talún.
Dúradh ina taobh gur chreid sí nach bhfuil fírinne na beatha le fáil sa mhachnamh a dhéantar ar conas cloí leis an bhfírinne sin, ach sa chloí féin. Níor rud ginearálta iad a daonnacht agus a nádúr, mar sin, ach sainrud dá cuid féin ar theastaigh gníomh pearsanta uaidh. Sin é an fáth a raibh sí chomh sáite sin i mbuairt an domhain. Ar feadh a saoil chuir sí in iúl ina cuid filíochta agus próis an bhaint a bhí ag a muintir agus dá bhrí sin aici féin leis an díshealbhú.
Cailleadh Judith Wright in Canberra ar 26 Meitheamh 2000 in aois a cúig bliana is ceithre scór.
Le léamh.
Brady, Veronica (1998). "South of My Days: A Biography of Judith Wright", Angus & Robertson. ISBN 0-207-18857-2


Chris Pine.
Is aisteoir Meiriceánach é Chris Pine a rugadh ar 26 Lúnasa 1980 i Los Angeles, California.


Meanjin.
Iris liteartha Astrálach is ea "Meanjin" agus é ar na cinn is sine agus is tábhachtaí san Astráil. Tháinig an t-ainm – a fhuaimnítear mar "mí-an'"-jin" – ó fhocal Bundúchasach ar an áit a bhfuil Brisbane.
Bhunaigh Clem Christesen "Meanjin" i Mí Nollag 1940. Foilsíodh é mar "Meanjin Papers" anuas go dtí an bhliain 1947, mar "Meanjin" idir na blianta 1947 agus 1960, mar "Meanjin Quarterly" idir na blianta 1961 agus 1976, agus mar "Meanjin" as sin amach.
D’aistrigh an iris go Melbourne sa bhliain 1945 agus foilsítear í anois faoi choimirce Ollscoil Melbourne.
Ábhar agus údair.
Foilsíonn "Meanjin" aistí, tráchtaireacht, filíocht, ficsean, cuimhní cinn agus úrscéalta grafacha.
Bhí Clem Christesen ina eagarthóir ar an iris ar feadh ceithre bliana is tríocha agus d’fhoilsigh ábhar a léirigh leathantas smaointeoireachta a linne ar an litríocht, ar na healaíona eile agus ar ghnóthaí móra na ré sin. Foilsíodh saothar na scríbhneoirí Astrálacha is fearr ann agus saothar scríbhneoirí nótáilte eachtrannacha. Ar na scríbhneoirí Astrálacha tá Judith Wright, Kylie Tennant, Vance & Nettie Palmer, A D Hope, Dymphna Cusack, Martin Boyd, Alan Marshall, Dorothy Hewett, Vincent Buckley, Patrick White, Gwen Harwood, David Malouf, Humphrey McQueen, Jack Hibberd, Roberta Sykes, Helen Garner, Alex Miller, Frank Moorhouse, Carmen Callil and Dorothy Porter. Ar na scríbhneoirí eachtrannacha tá Jean-Paul Sartre, Kurt Vonnegut, Arthur Miller, Anaïs Nin, Ezra Pound, Alexander Solzhenitsyn and Dylan Thomas. Lena chois sin bhí tús díospóireachta le fáil in "Meanjin" ar roinnt scéalta a cíoradh go mion ó shin.


Clem Christesen.
Bhunaigh Clement Byrne Christesen (1911–2003) "Meanjin", iris liteartha Astrálach a bhfuil tábhacht ar leith léi ina tír féin. Ba é Christesen eagarthóir na hirise ón mbliain 1940 go dtí an bhliain 1974.
Beatha.
Rugadh Christesen Townsville, áit ar chaith sé a óige. Ba de shliocht Éireannach agus Danmhargach a athair Patrick, agus ba de shliocht Éireannach a mháthair den chuid is mó. D’aistrigh siad go Brisbane sa bhliain 1917, áit ar fhreastail Christesen ar Ollscoil Queensland.
Tar éis gur fhág sé an ollscoil chuaigh sé ag obair mar iriseoir don "Courier-Mail" in Brisbane agus don "Telegraph", agus bhí sé ina oifigeach poiblíochta ag rialtas Queensland. Foilsíodh "Meanjin" den chéad uair sa bhliian 1940, nuair a tháinig Christesen ar ais ón iasacht. Nuair a tairgeadh tuarastal agus tacaíocht dó, d’aistrigh sé go dtí Ollscoil Melbourne sa bhliian 1945. D’éirigh sé as post an eagarthóra sa bhliain 1974.
Duaiseanna-.
Ghnóthaigh Christesen a lán duaiseanna lena linn.


Achadh nan Seileach.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Achadh nan Seileach.


Alcaig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Alcaig.


Allt na h-Airbhe.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Allt na h-Airbhe.


Ámait na Tuath.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ámait na Tuath.


Áth nan Ceann.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Áth nan Ceann.


Bad a' Chró.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bad a' Chró.


Baile Dhubhthaich.
Is baile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile Dhubhthaich. Tá sé i dtuaisceart na hAlban ar an gcósta thoir. Tá 3,972 duine ina gcónaí ann.


Cinn Déis Bhig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cinn Déis Bhig.


Inbhir Áiliginn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Inbhir Áiliginn.


Sgoraig.
Teach solais i Sgoraig atá ina iarsmalann bheag anois. Tuirbín gaoithe sa chúlra.
Is sráidbhaile i Ros, i gComhairle na Gáidhealtachd, é Sgoraig. Tá sé suite ar leithinis iargúlta ar an gcósta thiar thuaidh den tír.


Nathair.
Séard atá i gceist le nathair ná péist fhada chaol nach bhfuil cosa uirthi. Is reiptíl í an nathair. Ainmhí feoiliteach is ea í agus bíonn sí nimhiúil uaireanta.
Dáileadh.
Dáileadh na nathracha ar an domhan inniu
Tá breis agus 2,900 speiceas de nathair ann chomh fada ó thuaidh leis an gCiorcal Artach sa Lochlainn agus ó dheas san Astráil. Is féidir teacht ar nathracha ar gach aon cheann de na mór-ranna seachas san Antartaice. Tá siad le fáil san fharraige agus chomh hard sna sléibhte le 16,000 troigh in airde sna Himiléithe san Áise. Níl siad i dtuaisceart Mheiriceá Thuaidh ná i gcian-thuaisceart na hEorpa agus na hÁise. Níl siad le fáil ar roinnt oileán ach oiread: Éire, an Íoslainn agus an Nua-Shéalainn (cé go dtéann nathracha mara isteach sna farraigí timpeall ar an Nua-Shéalainn uaireanta).


Leonhard Euler.
Matamaiticeoir a rugadh i mBasel na hEilvéise ab ea Leonhard Euler (15 Aibreán 1707 – 18 Meán Fómhair 1783). Bunaitheoir na hardmhatamaitice, an chalcalais, na triantánachta, na matamaitice anailísí, agus na meicnice. A shaothar sa réalteolaíocht, an hidridinimic is an optaic suntasach freisin. Ainmnítear cothromóidí Euler-Lagrange agus foirmle Euler as. Chaith sé formhór a shaoil i mBerlin agus i gCathair Pheadair.


Na Tathagan.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é na Tathagan.


Uachdar Niad.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Uachdar Niad.


Beinn Uais.
Is sliabh in Albain í Beinn Uaish, atá suite sa Ros, Comhairle na Gáidhealtachd.


Bealach na Bá.
Is mám suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bealach na Bá.


Lámh-sgríobhainn Fheárnaig.
Is lámhscríbhinn bainteach le Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Lámh-sgríobhainn Fheárnaig.


Taylor Lautner.
Is aisteoir Meiriceánach é Taylor Lautner a rugadh ar 11 Feabhra 1992 i Grand Rapids, Michigan.


Lugdunum.
Ba chathair thábhachtach Rómhánach i nGall na Fraince é Lugdunum nó "Colonia Copia Claudia Augusta Lugdunum" ("Dún Lugh" i nGaeilge nó an chathair nua-aimseartha Lyon). Bhunaigh Lucius Munatius Plancus í sa bhliain 43 RC. Ba phríomhchathair na cúige rómhánaí "Gallia Lugdunensis" (a chiallaíonn "Gall Dhún Lugh"). Bhí an chathair rí-thábhachtach in iarthar na hImpireachta Rómhánaí ar feadh 300 bliain i ndiaidh a bunaithe. Rugadh an dá impire "Cláidias" agus "Caracalla" i nDún Lugh.
Bhí an bhunchathair Rómhánach lonnaithe ó thiar na Róine agus na Sóine, ar arda an tSean-Fhóraim ("Forum Vetus" sa Laidin, "Fourvière" i bhFraincis). Faoi am chéadta dheiridh na hImpireachta, bhí an chuid is mó den daonra lonnaithe i nGleann na Sóine agus ag bun Fourvière.
Ainm.
Bunaíodh an cathair Romhánach faoin ainm "Colonia Copia Felix Munatia", áfach d'fhás an úsáid den ainm 'Lugdunum' (Dún Lugh) agus ar uairibh 'Lugudunum' ag deireadh an chéad aois iar-Chríost.
Is laidineacht den logainm gallach 'Lugodunon' é sanasaíocht 'Lugdunum'. B'é an Gaillis an teanga ceannasach den réigiún a chlaoigh na Rómhánaigh. Ciallaíonn "dunon" "dún" nó "Dúnfort" i nGaeilge, agus síltear go thagann "Lug" ó ainm an dia Cheilteach "Lugh" (ainm a chiallaíonn "Dún Lugh" i nGaeilge). Deirtear freisin gur ón bhfocail gaillise "lugus" ("caróg") é an fréamh Lug, nó freisin gurb focail gallach do 'sholas' (gaolmhar le "lux" Laidineach). Le linn na Mheánaoise, d'athraigh "Lugdunum" go "Lyon" trí athrú fuaime nádúrtha.
Lonnaíochtaí Réamh-Rómhánacha agus an Ceantar roimh bhunú an Chathair.
Tá fianaise ann de lonnaíochtaí gallacha sa cheantar roimh gur bhunaíodh an chathair Romhánach, agus d'áitreamh cónaithe réamh-Ghallach ag síneadh chomh fada siar leis an gClochaois. Molann fianaise seandálaíochta go raibh trádáil idir Dún Lugh agus cathracha Campánacha san Iodáil- trádáil cheirmeach agus d'fhíon- agus úsáid d'fhearastú i stíl Iodáileach i dtithe Dún Lugh roimh choncas na Rómhánaigh. Bhí an Gall cloíte ag na Romhánaigh faoi cheannas Iúil Caesair idir 58 agus 53 IC. Is an phríomh-fhoinse d'eolas faoin nGall réamh-Romhánach é a chur síos, De Bello Gallico, áfach níl tagairt ar leith de Dhún Lugh.
Búnús na Cathrach Romhánaigh.
I 44 RC, deich bhliain i ndiaidh ghabháil an Ghaill, feallmharaíodh Caesar agus phléasc cogadh cathrach Romhánach amach. Dar leis an staraí Dio Cassius, i 43 RC, d'ordaigh Seanad na Róimhe do Mhunatius Plancus agus do Lepidus, gobharnóirí an Ghaill lárnaí agus an Ghaill Trasalpach, cathair a bhunú do ghrúpa theifeach Romhánacha a bhí díbeartha ó Vienne (baile timpeall 30 km ó dheas ó Dhún Lugh) a bhí campáilte ag cumair na Róine agus na Sóine. Deir Dio Cassius gur slí é seo chun cosc a chur le aontú Marcais Antaine agus a nairm a chur níos doimhne i gcoimhlint. Molann fianaise eipeagrafach gurb é Munatius Plancus príomh-bhunaitheoir Dhún Lugh.
Is dóigh gur raibh daonra de chúple mhíle i nDún Lugh ag am a bunús. Bhí na saoránaigh sannta ó thaobh riaracháin de don threabh Gailéarach. Bhí na chéad fhoirgnimh Romhánacha lonnaithe ar na harda Fourvière agus thar na haibhne Sóine. B'é Uiscerian na Geire, críochnaithe sa 1ú Chéad IC, cean de cheithre uiserian ag cur uisce ar fáil don chathair.
Laistigh de 50 bhliain d'fhás Dún Lugh i méid agus tábhachtach, ag éirí chun bheith mar lárionad riaracháin den Ghall agus den Ghearmáin Romhánach. Faoi am dheiridh réimis Ágastais, rinbne Strabó cur síos ar "Lugdunum" mar acomhal ceithre phríomhbhóthair: an bealach do Narbonensis (Cúige na Narbóinne), don Mhasáil ("Massilia" i Laidin, "Marseilles" i bhFrainis inniu) is don Iodáil ó dheas, an bealach d'Abhainn na Réine is don Ghearmáin ó thuaidh, an bealach don Aigéan (an Mhuir nIocht) ó thiarthuaidh agus an bealach don Acatáin ó thiar.
Rinne fogasacht na teorainne leis an nGearmáin Lugdunum ina chathair tábhachtah go straitéiseach ar feadh cheithre chéad, mar áit do thuilleadh forleathnú Romhánach sa Ghearmáin, agus freisin mar b'í an taon chathair agus lárionad riaracháin sna cúige Gallacha. Ba chroí thrádála agus airgeadais na cúigí ó thiarthuaidh í freisin.
Aird na hImpirí.
Ina haois deirneach, bhí Dún Lugh mar ní airde nó cúirte na himpirí nó na clainne impiriúl. B'iad "Aigripe", "Drusas", "Tibir", agus "Gearmánacas" (a rugadh i nDún Lugh é féin) cúpla de na ginearáil gobharnóire a bhí ar fiannas i Lugdunum. Thug Ágastas cúirt ar Dhún Lugh trí uair idir 16 RC agus 8 IC. Chóinigh Drusas i nDún Lugh idir 13 agys 9 RC. I 10 RC, rugadh a mhac Cláidias (an timpire todhcaíoch). Stad Tibir i Lugdunum idir 4 agus 5 RC, ar a bhealach don Réin, agus arís i 21 IC, ag déanamh feachtais i gcoinne na hAindéis (treabh gallach ó hArnamara/ón Armóirce). Chuidigh Cláidias agus Néaró le fás agus tábhacht na cathrach.
Rugadh Cláidias i nDún Lugh i 10 RC agus chóinigh sé ann ar a laghad ar feadh dhá bhliain. Mar impire, d'fhill sé ar Lugdunum i 43 IC ar a shlí chun an Bhreatain a chloígh, agus stad sé arís ann tar éis a gconclúid buach i 47. Aimsíodh scairdeán uisce ag tabhairt ómós dá bhua. Lean sé ar aghaidh chun suim tacaíochta a fhorbairt don bhaile, ag ligint do suntasaigh an bhaile incháilithe chun bheith ar fiannas i Seanad na Róimh, mar atá curtha síos thuas.
Le linn réamas Chládias, tógadh droichead trasna na Róine, ag cur le tábhacht straitéiseach na cathrach. Bhíodh doimhneacht na habhann agus an gleann seascainn máguaird mar bhacainn taistil agus teagmhála don oirthear roimh é seo. Ghiorraigh an bealach nua, ar a ghlaodh "compendium", an aistear idir Dún Lugh agus Vienne ó theas, agus rinne sé níos dírí na bóithre idir Lugdunum, an Iodáil agus an nGearmáin. Faoi deireadh a réimis, b'é ainm oifigiúl na cathrach ná "Colonia Copia Claudia Augusta Lugudunenisium" (sin 'Raidhse Chóillíneacht Chláidias Ágastais Dhún Lugh' i Laidin) a ghiorradh síos go dtí "CCC AVG LVG".
In ainneoin an easpa chúirte impiriúla le linn an chéad aois eile, bhí rath ar Dhún Lugh, suas go dtí Septimius Severus agus Cath Dhún Lugh i 197 IC.
Cath Dhún Lugh.
Tháinig deireadh leis an Dara haois le coimhlint eile do chomharbas impiriúl. Maraíodh an timpire Peirteanacs i 193, agus thriáil ceathrúir ghinearál nua an suíochán ríoga a fháil. D’fhorbair beirt chéile comhraic- Clóidias Ailbíneas agus Septimius Severus (Seiptimias Sevéireas)- comhaontas poilitiúil ar dtús. B’iad-lagáid na Breataine é Ailbíneas, a bhí i gceannas ar léigiúin sa Bhreatain agus sa Ghall. Bhí Severus i gceannas ar na léigiúin panónacha. Dhaingnigh Sevéireas a chumhacht sa Róimh, agus bhris sé a chomhaontu le Ailbíneas. D’aontaigh Seanas na Róimhe leis, agus d’fhógraigh siad gur naimhead phoiblí a bhí in Ailbíneas.
Bhí Clóidias tar éis a airm a bhunú garr do Dhún Lugh go luath i 195. Rinne sé plean ann chun Severus a fhreagairt (go mílíteach). Fuair sé tacaíocht ó Lucius Novius Rugus, gobharnóir Hispania Tarraconensis (an cúige "Spáinn Tharracó"). Thóg Severus a airm ón Iodáil don Ghearmáin i leith dheiridh 196. Throid na hair mar dtús i dTinurtium ("Tionáirtiam" nó "Tournus"), timpeall 60 km suas na Sóine ó Dhún Lugh. Chúiligh Ailbíneas lena fhórsaí siar ansin do Lugdunum.
Ar 19ú Feabhra 197 d’ionsaigh Severus Clóidias arís in iarthuaisceart na cathrach. Bhí airm Ailbíneas cloíte i gCath folach Dhún Lugh. Deir Dio Cassius go raibh 300,000 fear ag troid. Chuir Ailbíneas lámh ina bhás féin i dteach in aice na Róine; seoladh a cheann don Róimh mar rábhadh dá thacadóirí. Céasadh éinne i nDún Lugh a thug tacaíocht d’Ailbíneas ina dhiadh. Fágadh an cathair ‘ina fothraigh’ tar éis na troda.
Meath Dhún Lugh.
Is léir ó fhianaise stairiúil agus seandálaíoch nár théarnaigh Dún Lugh ón cath riamh. Rinneadh athrú ar chúige na Róimhe ag deireadh na 3ú haois, ag cur Dún Lugh mar phríomhchathair de cheantar i bhfad níos lú. Ní raibh Dún Lugh mar lárionad riaracháin an Ghaill ina dhiadh sin. Cé gur lean an cathair ar aghaidh, bhí gluaiseacht mór dhaonra ón gcathair.
Le titim na himpireachta thiar sa 5ú haois, bhí Dún Lugh mar phríomhchathair den Ríocht Burgúnach.
Foinsí agus Tagairtí.
*


Paul Seevers.
Iar-iománaí is ea Paul Seevers a rugadh i gContae Shligigh sa bhliain 1969. D'imir sé ar son a chontae le breis is fiche bliain. Scóráil sé 2-07 sa chluiche ceannais nuair a bhuaigh Sligeach an tSraith Náisiúnta Iomána Rannán 3 sa bhliain 2004 agus scóráil sé 1-04 nuair a bhuaigh Sligeach Corn Nicoláis Mhic Riocaird sa bhliain 2008 tar éis cluiche crua in aghaidh An Lú (3-19 - 3-10 an scór deiridh) i bPáirc an Chrócaigh. Bhuaigh sé trí bhonn Chorn an Iarnróid le Connacht chomh maith.


Baile Bháinidh.
Is buirg suite i gComhairle Mhoireibh é Baile Bháinidh.


Baile Ché.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Baile Ché.


Bucaidh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Bucaidh.


Creag Eileachaidh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Creag Eileachaidh.


Eilginn.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Eilginn.


Gleann Líobhait.
Is sráidbhaile suite i Comhairle Mhoireibh é Gleann Líobhait.


Inbhir Cuilinn.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Inbhir Cuilinn.


Inbhir Losaidh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Inbhir Losaidh.


Borrphéist.
Is éard is borrphéist ("tinea") ann ná míocóis cnis, fungas a chúisíonn ionfabhatú sa duine, peataí agus ainmhithe tí.
Tá cineálacha éagsúla borrphéiste ann, ina measc;


Fóifíneach.
Stórálann Plandaí Súmhara, ar nós an Fóifíneach seo, uisce ina ramhardhuilleoga móra, ina ngais, nó ina bhfréamhacha, mar a thaispeántar sa scoilt seo de ramhardhuilleog fóifíneach. Ligeann sé seo dóibh marachtáil in aeráidí tur. "Aloe Vossii"
Glaotar Fóifíneach nó Aló ("Aloe" as Laidin) ar ghéineas phlandaí, ina bhfuil timpeall 500 speiceas phlandaí blátha súmhara. Is é an tAló Íceach ("Aloe Vera" as Laidin- a chialaíonn "an Fíor-Fhóifíneach") an speiceas is cáiliúla. Géineas dúchasach don Afraic atá ann, agus is minic a faightear é i gCúige Rinne na hAfraice Theas, i sléibhte na hAfraice Tropacaigh, agus i gceantair gaolmhara ar nós Madagascar, Leithinis na hAraibe, nó ar oileáin na hAfraice.
Úsáidí.
Is minic a shaothraítear an Fóifíneach mar phlanda maisiúcháin do gharraithe agus potaí araon. Úsáidtear an tAló Íceach ar dhaoine go hinmheánach agus go seachtrach, mar síltear go bhfuil araíonna leighis aici. Is féidir uachtar bhog a dhéanamh den ghlóthac ina duilleoga a chneasaíonn dónna ar nós griandó. Freisin is féidir cineálacha gallúnaigh speisialta a dhéanamh astu.
Mionfhiric.
Crann "Fóifíneach" ar Stampa an Bhatúim ó 1919.
Bhí Fóifínigh le fail ar stampaí 1919 sa Bhatúim, leath-féinrialtach den Ghrúis i réigiún deisceartach na Cugais.


Am Fionn Ochdamh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é am Fionn Ochdamh.


Obar Lobhair.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Obar Lobhair.


Port Chnocaidh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Port Chnocaidh.


Rathais.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Rathais.


Tom an t-Sabhail.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Tom an t-Sabhail.


An Ábhais.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é an Ábhais.


Áird Rosain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Áird Rosain.


La Mama Theatre (Melbourne).
Amharclann bheag is ea La Mama Theatre a bhfuil an-tábhacht léi i gcúrsaí drámaíochta san Astráil. Tá sí le fáil ag 205 Faraday St, Carlton (fobhaile de chuid Melbourne), Victoria. Cuireadh ar bun í ar 30 Iúil 1967 agus ó shin i leith tá sí ag léiriú drámaí nua neamhghnácha.
Betty Burstall a bhunaigh La Mama. Chuaigh sí féin agus a fear céile Tim Burstall go dtí Nua Eabhrac sna seascaidí agus chuaigh an La MaMa Experimental Theatre Club i bhfeidhm go mór uirthi. Áit í a ligfeadh isteach ar chaoga ceint thú, áit a bhfeicfeá drámaí nua neamhfhoirmiúla idir mhaith agus olc. Bhí ardú meanman ag baint leis an obair ach ní raibh a leithéid le fáil in Melbourne.
Chuaigh Betty chun cainte le lucht áitiúil drámaíochta faoi dhrámaí Astrálacha a léiriú ar bheagán costais agus shocraigh ar Carlton toisc gur cheantar beoga neamhghalánta lán de mhic leinn é agus rian an chultúir Iodálaigh air. Fuair sí foirgneamh dhá urlár a tógadh sa bhliain 1883 do Anthony Reuben Ford, clódóir, áit ilfheidhmiúil ar baineadh feidhm as ina dhiaidh sin mar mhonarcha buaitaisí, ceárta innealtóireachta leictrí agus monarcha fo-éadaí síoda. Anois tá sé liostáilte ar Chlár Oidhreachta Victoria.
Tionscadal gan bhrabach ba ea La Mama agus fáilte aige roimh dhrámaí úra trialacha. Is beag dráma Astrálach a bhí á léiriú ag an am, agus ba é an chéad cheann a bhí le feiceáil ann "Three Old Friends" (1967), dráma le Jack Hibberd. Léiríodh an dráma ba mhó clú dá chuid, "Dimboola", ann sa bhliain 1969.
D’eascair drámadaíocht shainiúil Astrálach ó La Mama – ceann a bhí fuinniúil, greannmhar, borb féin. Ní drámaí amháin a bhí ar siúl ann, ach saothair nua le cumadóirí, filí agus lucht scannánaíochta chomh maith. Tháinig daoine éirimiúla a d’fhágfadh a lorg ar a lán ealaíon san Astráil – dramadóirí, aisteoirí, stiúrthóirí, teicneoirí, ceoltóirí, lucht déanta scannán, filí, lucht grinn. Orthu bhí John Duigan, David Williamson, Barry Dickins, John Romeril, Judith Lucy agus Richard Frankland.


Baile Ùr nan Granndach.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Baile Ùr nan Granndach.


Am Parbh.
Is ceann tíre suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Parbh.


Inbhir Aora.
Is sráidbhaile suite i Earra-Gháidheal agus Bód é Inbhir Aora.


An t-Óban.
Is baile suite i Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain é an t-Óban. Tá 8,120 duine ina gcónaí ann ó cheann ceann na bliana, ach bíonn suas le 25,000 duine ag fanacht san Óban sa samhradh. Tá Gaeilge na hAlban ag 9.4% de mhuintir na háite.


Ceann Loch Gilb.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Ceann Loch Gilb. Bunaíodh mar bhaile pleanáilte é sa bhliain 1790, i ndiaidh bóthar a thógáil ar an gcuid sin de leithinis Cinn Tíre idir Inbhir Aora agus Ceann Locha. Tá timpeall is 3,000 duine ina gcónaí ann.


Obar Itheachan.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Obar Itheachan.


A' Mhanachainn.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é a' Mhanachainn.


Druim na Drochaid.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Druim na Drochaid.


Jack Hibberd.
Drámadóir Astrálach is ea an Dr Jack (John Charles) Hibberd (a rugadh ar 12 Aibreán 1940 in Warracknabeal, Victoria). Baineann a shaothar le drámaíocht na héigéille agus baineann sé feidhm an-samhlaíoch as béarlagair na tíre.
Rinne Hibberd staidéar ar an leigheas in Ollscoil Melbourne agus é ina chónaí i gColáiste Newman, Ollscoil Melbourne. Bhí sé ina imdhíoneolaí cliniciúil in Melbourne idir na blianta 1964 agus 1973, agus lean sé den obair sin tar éis dó tabhairt faoin drámaíocht. Tá sé pósta le Evelyn Krape, aisteoir. Tá beirt chlainne air dá bharr agus beirt eile a rugadh dó i bpósadh roimhe sin.
Bhí dlúthbhaint aige leis an Australian Performing Group agus sa bhliain 1983 bhunaigh sé an Melbourne Writers Theatre. Idir na blianta 2005 agus 2008 bhí sé ina bhall de Bhord na Litríochta den Australia Council for the Arts.
Drámaí agus scríbhneoireacht eile.
Léiríodh a chéad dráma "White With Wire Wheels" ag Ollscoil Melbourne sa bhliain 1967. An bhliain chéanna bhí dráma beag dá chuid, "Three Old Friends", ar an gcéad dráma a léiríodh in Amharclann La Mama.
An dá dhráma is cáiliúla dá chuid is iad "Dimboola" (1969) agus "A Stretch of the Imagination" (1972) iad. Bhí an-ghlaoch ar "Dimboola" riamh ar fud an domhain agus rinneadh scannán de sa bhliain 1979. Léiríodh "A Stretch of the Imagination" sa Bhreatain, sna Stáit Aontaithe, sa Ghearmáin agus sa tSín. Nuair a léiríodh é in Shanghai sa bhliain 1987 ba é an chéad léiriú de dhráma Astrálach a rinneadh riamh sa tSín é.
Tá úrscéalta, gearrscéalta, filíocht, léirmheasanna agus aistí foilsithe aige freisin.
D’ainneoin a bhfuil déanta ag Hibberd chun drámaíocht dhúchasach na hAstráile a chur chun cinn, níl an t-iomrá céanna leis anois is a bhí.
Le léamh.
McGillick, Paul in Ortrun Zuber-Skerritt (eag.), "Jack Hibberd", "Australian Playwrights", Rodopi 1998 ISBN 90-5183-003-3: http://books.google.com.au/books?id=S6HtX403kKUC


Richard Matheson.
Scríbhneoir agus scriptscríbhneoir Meiriceánach é Richard Burton Matheson a rugadh ar an 20 Feabhra, 1926 in Allendale, New Jersey. Bhásaigh sé an 23 Meitheamh, 2013. Throid sé sa Dara Cogadh Domhanda sula ndeachaigh sé i mbun pinn lena chuid a shaothrú. Scríobhann sé scéalta ina measctar fantaisíocht, ficsean eolaíochta, agus sceimhle. Is é an saothar is clúití dár tháinig óna pheann ná "I am Legend", a scannánaíodh cúpla uair agus a raibh an-tionchar aige ar sheánra an sceimhle.
Matheson, R
Matheson, R
Matheson, R


Inbhir Farragaig.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Farragaig.


Duras.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Duras.


Bun Leothaid.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun Leothaid.


Inbhir Mhoireastain.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Mhoireastain.


An Drochaid Bhán.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Drochaid Bhán.


Ceann Loch.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann Loch.


Caisteal na Sróine.
Is caisleán suite i gContae Inbhear Nis, Comhairle na Gáidhealtachd, é Caisteal na Sróine.


Eilean Áigeis.
Is oileán é Eilean Áigeis, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Na h-Eileanan Tarsainn.
Is oileán iad na h-Eileanan Tarsainn, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Estadio José Rico Pérez.
Staidium Sacair ata suite in Alicante, sa Spáinn is ea Estadio José Rico Pérez. Tógadh agus d'oscail é sa bhliain 1974.
Is é an phairc bhaile don fhoireann sacair áitiúil Hercules é, agus sa bhliain 1982, imríodh trí chluiche
i gCorn an Domhain, mar atá, An Pholainn v An Fhrainc (3-2), An Airgintín v El Salvador (2-0) agus An Airgintín v An Ungáir (4-1).


Na Garbh Chríochan.
Is ceantar suite i gContae Inbhear Nis, Comhairle na Gáidhealtachd, iad na Garbh Chriochan.


An Áird.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Áird.


An Leargaidh Ghallda.
Babhta mhuintir Brisbane i reilig sa Leargaidh Ghallda
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, in iarthar na hAlban, é an Leargaidh Ghallda (Béarla: "Largs"). Baile saoire cois farraige atá ann. Tá 11,291 duine ina gcónaí sa bhaile.


Cill Fhinnean.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath í Cill Fhinnean.


Cill Mheárnaig.
Is baile suite in Inbhear Áir í Cill Mheárnaig.


Cille Mhára.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Cille Mhára.


Cnoc an Tobair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Cnoc an Tobair.


Cumnag.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir, in iardheisceart na hAlban, é Cumnag. Bhíodh mianaigh agus ceárta iarainn sa cheantar. Tá timpeall is 13,000 duine in Inbhear Áir agus insna háiteanna a bhaineann leis.


Dail Ruighe.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Dail Ruighe.


Gleann Gairneig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Gleann Gairneig.


Inbhir Áir.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Inbhir Áir.


Irbhinn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Irbhinn.


Machlainn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Machlainn.


Loveless.
Is é "Loveless" an dara albam on rac malartach-bhanna My Bloody Valentine, a foilsíodh ar 4 Samhain 1991 ar Creation Records.
Clár.
Gach amhrán scríofa ag Kevin Shields mura ndeirtear a mhalairt.


Banbh, (Baile).
Is sráidbhaile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Banbh.


Inbhir Úraidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Inbhir Úraidh.


A' Bhruaich.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é a' Bhruaich.


Cala na Creige.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cala na Creige.


Am Port Leathann.
An góilín, nó "cuan", ag Am Port Leathann
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain na hAlban é am Port Leathann (Béarla: "Portlethen"). Tá cónaí ar 7,130 duine ann.


Beannchar, Contae Obar Deathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Beannchar.


Baile Thurra.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Baile Thurra.


Baile Mheadhain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Baile Mheadhain.


Obar Chiardair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Obar Chiardair.


Bad an Eóin.
Is iar-clochán suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Bad an Eóin.


Clochán.
Ba bothán eaglais Críostaí é an clochán.


Obar Pheallaidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Obar Pheallaidh.


Obar Phuill.
Is sráidbhaile suite i Comhairle Shruighlea é Obar Phuill.


Dún Phárlain.
Is baile suite i bhFoibhe é Dún Phárlain.


Emma Lew.
File Astrálach is ea Emma Lew. Foilsíodh a saothar go forleathan agus tá roinnt duaiseanna gnóthaithe aici.
Rugadh í sa bhliain 1962 in Melbourne agus rinne sí staidéar ar na healaíona in Ollscoil Melbourne. Níor thug sí faoin bhfilíocht go dtí an bhliain 1993. Roimhe sin bhíodh sí ag obair mar mhairnéalach boird, mar fhreastalaí siopa, mar phrofléitheoir agus mar chléireach.
Tháinig a saothar amach ina lán irisí agus duanairí san Astráil agus thar lear. Ghnóthaigh a céad bhailiúchán, "The Wild Reply", an Mary Gilmore Prize sa bhliain 1998, agus ghnóthaigh sí féin agus file eile Duais Dhíolaim Filíochta na Bliana de chuid "The Age" an bhliain chéanna. Foilsíodh an dara leabhar aici, "Anything the Landlord Touches" sa bhliain 2002, agus chuir Shearsman Books amach sa Ríocht Aontaithe é sa bhliain 2006. Ghnóthaigh sé Duais Filíochta C.J. Dennis (Victorian Premier's Prize) sa bhliain 2003, in éineacht le Duais Calanthe Filíochta Judith Wright (Queensland Premier's Prize).
Foilsíodh dánta léi ar na hirisí a leanas: "Heat", "Meanjin", "Island", "Overland", "Southerly", "PN Review" agus "Hanging Loose". Chuir Potes & Poets Press leabhairín dá cuid dánta amach.
Foilsíodh bailiúchán de dhánta roghnaithe i nGearmáinis, "Nesselgesang", sa bhliain 2008. (Mirko Bonne a d’aistrigh.)
A saothar.
Baineann Lew leas as an stair, as dreach na tíre agus as imeachtaí a saoil féin ina cuid filíochta. Tá stíl thagrach shofaisticiúil aici a bhfuil blas an tochta agus na híoróine uirthi agus atá breac le híomhánna gan choinne.
Tharraing criticeoirí aird ar ghuth drámatúil an fhile, ar dhéine osréalach a friotail agus ar an ngeit a bhaineann a cuid dánta as an léitheoir. Tá sí go maith chun rud géar pearsanta a dhéanamh d’imeachtaí an ama atá caite. Tá sé ráite fúithi go bhfuil blas fáthchiallach Oir-Eorpach ar a friotal.


Cair Chaladain.
Is baile suite i bhFoibhe, in Albain, é Cair Chaladain Béarla: "Kirkcaldy"). Tá sé suite ar chósta thoir na hAlban. "Lang Toun" an leasainm atá air ón mbealach a shníonn príomhshráid an bhaile tríd ar feadh 4 mhíle slí. Tá 49,460 duine ina gcónaí ar an mbaile agus 120,000 ina mhórcheantar.
Stair agus eacnamaíocht.
Luadh Cair Chaladain den chéad uair i dtéacs ón 11ú haois. D'fhás an baile mar ionad trádála sna 1600idí mar gheall ar a shuíomh ar an gcósta. Saothraíodh réchúrsaí áitiúla mar shalann agus ghual. Thairgítí tairní ann. Sa 19ú haois d'éirigh tionsclaíocht an línéadaigh tábhachtach agus sa 20ú haois bhí tábhacht le tairgeadh na lionóla. Mhair sin go dtí na 1960idí.
Lárionad glaonna de chuid PayWizard an fostóir is mó. San eacnamaíocht ghinearálta, tá a lán de na seirbhísí sa chuid sin d'Albain lárnaithe i gCair Chaladain.
Sailors' Walk ("siúlán na mairnéalach") i gCair Chaladain
Daoine mór-le-rá.
Rugadh Adam Smith, fealsamh sóisialta agus eacnamaí, i gCair Chaladain. Scríobh Adams "The Wealth of Nations" ag teach a mháthar, 220 High Street, sna blianta 1765–1767. B'as Cair Chaladain Robert Adam, ailtire agus dearthóir, chomh maith le William Adam, ailtire agus athair do Robert. Rugadh Sandford Fleming, bunaitheoir an Ama Chaighdeánaigh, sa bhaile freisin. Rugadh John McDouall Stuart, a thug sé shluaíocht isteach san Astráil leis an mhór-roinn sin a thaiscéaladh, rugadh é in Díseart, lámh leis an mbaile.
Chuir tuismitheoirí Gordon Brown, iar phríomh-aire na Breataine, fúthu sa bhaile nuair a bhí Gordon 3 bliana d'aois. Feisire Parlaiminte in Westminster do Chair Chaladain atá ann anois.


Gleann Ráthais.
Is baile suite i bhFoibhe é Gleann Ráthais.


Obar Dobhair.
Is baile suite i bhFoibhe é Obar Dobhair.


Ánstruthair.
Is baile suite i bhFoibhe é Ánstruthair.


Uachdar Mucadaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Uachdar Mucadaidh.


Baile Meireanach.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile Meireanach.


Cúl Dún Beithe.
Is baile suite i bhFoibhe é Cúl Dún Beithe.


Cathair Aile.
Is baile suite i bhFoibhe í Cathair Aile.


Craoich.
Is sráidbhaile suite i bhFoibhe é Craoich.


Cuileann Ros.
Is baile suite i bhFoibhe é Cuileann Ros.


Crìochtán.
Is baile suite i gComhairle Mheadhan Lodainn é Críochtán.


Dail Cheith.
Is baile suite i gComhairle Mheadhan Lodainn é Dail Cheith. Bhí 12,342 duine ina gcónaí i nDail Cheith i 2011.


Peighinn na Cuthaig.
Is baile suite i gComhairle Mheadhan Lodainn é Peighinn na Cuthaig. Bhí 15,926 duine ina gcónaí i bPeighinn na Cuthaig i 2011.


Roslainn.
Leacht cuimhneacháin ar na cogaí i Roslainn
Is baile suite i gComhairle Mheadhan Lodainn, in Albain, é Roslainn. Tá Roslainn timpeall is 7 míle slí (10+ km) taobh ó dheas ó Dhún Éideann. Tá Séipéal Roslainn suite os cionn an ghleanna ina bhfuil an baile. Cuireadh tús lena thógáil sa bhliain 1456. Baineadh úsáid as an séipéal deamhaisithe sa leabhar agus sa scannán "The Da Vinci Code". Bhí timpeall ar 1,820 duine ina gcónaí ann de réir an daonáirimh sa bhliain 2004.


Baile nan Trodach.
Is baile suite i gComhairle Mheadhan Lodainn é Baile nan Trodach.


Winnipeg.
Is í Winnipeg príomhchathair chúige Manitoba, i gCeanada, agus an seachtú ceantar cathrach is mó i gCeanada. Sa bhliain 2011, bhí 663,617 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 730,018 ina gcónaí sa cheantar cathrach ar fad. Sin breis is leath de dhaonra an chúige. Is é Sam Katz an méara.
Tá Winnipeg suite beagnach i gceartlár cruinn Mheiriceá Thuaidh, san áit a dtagann na haibhneacha Red agus Assiniboine le chéile. Tá an talamh mín íseal agus úsáidtear canálacha leis na tuilte san Abhainn Red a laghdú.
Mar gheall ar na haibhneacha, suíomh thar a bheith oiriúnach d'iompair agus d'aistriú earraí a bhí ann agus mar sin chuir trádalaithe Francacha fúthu san áit sách fada siar, ag tosú sa bhliain 1738. Fort Rouge a tugadh ar a lonnaíocht úd. Thóg Béarlóirí Fort Garry san áit sa bhliain 1822. Rinneadh cathair de sa bhliain 1873 leis an ainm Winnipeg. Bhí 1,869 duine ann ag an am.
Inniu, tá Béarla ag 99% de na daoine ach tá Fraincis ag 11% díobh. Tá an Fhraincis ó dhúchas ag timpeall is 5%, an chuid is mó díobh ina gcónaí i gcomharsanacht St. Boniface, mar a bhfuil ospidéal agus scoil tríú leibhéil acu. Mar sin féin, níl an Fhraincis ach ag 30% de mhuintir St. Boniface agus úsáideann leath díobh Béarla sa bhaile anois chomh maith.
Bundúchasaigh iad 63,745 duine i Winnipeg (10.2% de dhaonra na cathrach). Tá an teanga Ojibway ag 0.6% den daonra agus Cree ag 0.5%.


Taom Tónach Clónach.
Is éard is Taom Tónach Clónach ann ná taom ina mbuaileann taom ginearálta inchinn uile an othair. Is sa Titeamas is mó a tharlaíonn seo.


Abair leat.
Is láithreán líonraithe shóisialta é Abair Leat! a bunaíodh in Éirinn sa bhliain 2012.
Tá "Abair leat!" ar an gcéad láithreán líonraithe shóisialta do theanga mhionlaigh ar domhan. Ba mhaith leis an bhfeachtas breis is 50,000 a bheith ar an láithreán ag deireadh na bliana 2012 agus faoi seo tá breis is 6,150 cuntais ann anois. Tá 5,958 acu sin ina gcónaí in Éirinn, 99 i Meiriceá, 31 sa Ríocht Aontaithe, agus cónaíonn na daoine eile i dtíortha eile.
Bhí Abair Leat ar an nuacht - mar shampla "The Sun", "Gaelsceal", TG4, srl.
Thosaigh sé i gColáiste Lurgan, coláiste samhraidh Gaeilge, ag tús na bliana 2012. Tá sé mar chuspóir ag Abair Leat daoine a spreagadh chun úsáid na Gaeilge. Cuireadh Abair Leat le chéile ag baint úsáide as an ardán idirlín Contain. Is gá líon áirithe Gaeilge a bheith i ngach teachtaireacht. Tá grúpaí tábhachtacha ar an suíomh - mar shampla Ros na Rún, Gaelscéal, TG4, Ponc 4, is mar sin de.
Is féidir nuashonruithe a dhéanamh, "Is maith liom" a rá faoi rudaí, daoine a leanúint is araile. Is do dhaoine óga agus dhaoine fásta é, cuidíonn sé le daoine atá ag foghlaim Gaeilge, tosaitheoirí san áireamh.


Armadal.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Armadal.


Both Chéit.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Both Chéit.


An Dubh Allt.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é an Dubh Allt.


Srath Bhroc.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Srath Bhroc.


Gleann Iucha.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Gleann Iucha.


Baile Dhún Léibhe.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Baile Dhún Léibhe.


Obar Líobhaite.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Obar Líobhaite. Tá sé ar an gcósta thoir, timpeall ar 18 míle slí thoir ó Dhún Éideann ar an mBóthar A198. De réir mheastacháin sa bhliain 2006, bhí 1,140 duine ina gcónaí ann.
Tógadh Eaglais Pharóiste Obar Líobhaite san 15ú haois agus atógadh í sa bhliain 1887. Bhí cuan an bhaile tábhachtach sa Mheán-Aois ach téann stair na háite níos faide siar ná sin arís.


Baile na Craoibhe.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Baile na Craoibhe.


Duighreach.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Duighreach.


Dún Barra.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Dún Barra.


A' Ghualainn.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é a' Ghualainn.


Baile Adainn.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Baile Adainn.


Inbhir Mhuice.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Inbhir Mhuice.


Nuadh-Treabh Fada.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Nuadh-Treabh Fada.


Magh Mhoire.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Magh Mhoire.


Baile nam Feusgan.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Baile nam Feusgan.


Andy Griffith.
Aisteoir, amhránaí agus léiritheoir teilifíse Meiriceánach ab ea Andrew Samuel "Andy" Griffith (1 Meitheamh, 1926 – 3 Iúil, 2012), a bhain cáil amach sa scannán "A Face in the Crowd" (1957), agus sna sraitheanna teilifíse "The Andy Griffith Show" (1960í) agus "Matlock" (1980í/90í).


Droichead Tasman.
Is droichead i Hobart sa Tasmáin é Droichead Tasman'". ("Tasman Bridge" i mBéarla)
Droichead le cúig lána trasna an abhainn Derwent in aice leis an CBD, Hobart, An Astráil atá ann.
Is é an priomh-bealach as an CBD go dtí an gcósta thoir freisin. Níl aon bhealach rothar ann, ach tá forbairthe le déanaí ar an mbealach coisithe. Fuair 12 daoine bás ann tar éis an timpiste mhór le bhád "Lake Illawarra" ar 5 Eanáir, 1975.


Bearaig-a-Tuath.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Bearaig-a-Tuath.


An Dún, Bearaig.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é an Dún.


Abaid Bhaoithin.
Teach an phobail in Abaid Bhaoithin
Is baile suite i Bearaig, i ndeisceart na hAlban, é Abaid Bhaoithin (Béarla: "Abbey St. Bathans"). Tá Abaid Bhaoithin faoi smacht Chomhairle nan Críochan.


Dún Airchill.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Dún Airchill, in oirdheisceart na hAlban. Bhí 1,711 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Inbhir Eighe.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Inbhir Eighe.


Labhdar.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Labhdar.


Longphort Mhacais.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Longphort Mhacais.


Maol Ros.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Maol Ros.


Regina, Saskatchewan.
Cathair in iarthar Cheanada is ea Regina. Príomhchathair chúige Saskatchewan atá ann. Is í Regina an dara cathair is mó i Saskatchewan, i ndiaidh Saskatoon. Ainmníodh Regina in onóir Bhanríon Victoria, Victoria Regina. Carn Cnámha (Pile of Bones) ainm na háite roimhe sin. Cathair phleanáilte í a tógadh sa bhliain 1882 ar an bhfásach féir réidh i lár Cheanada, i ndeisceart an chúige. Is é Michael Fougere an méara. Tá 193,100 duine ina gcónaí i Regina féin, 210,556 i mórcheantar na cathrach.
Teangacha.
I 2011 bhí 98.1%(do daonra Regina) ábalta Béarla a labhairt agus bhí 1.3% ábalta Fraincís a labhairt. Bhí máthairtheanga seachas Béarla nó Fraincís ag 12.3%.


Andrew Garfield.
Is aisteoir Meiriceánach-Bhriotanach é Andrew Garfield a rugadh ar 20 Lúnasa 1983 i Los Angeles, California. Ba as Essex i Sasana a mháthair agus as California a athair. Teaghlach Giúdach a bhí ann. Chuir siad fúthu i Sasana, i Surrey, nuair a bhí Andrew trí bliana agus d'fhás sé suas ansin. Bhain sé céim amach ón Central School of Speech and Drama ag Ollscoil Londan sa bhliain 2004. Tá saoránacht Bhriotanach agus Mheiriceánach aige.
Imríonn Garfield ról os comhair Emma Stone mar Spider Man sa scannán "The Amazing Spider Man" (2012).


Novak Đoković.
Is imreoir leadóige ón Seirbia é Novak Đoković. Rugadh ar an 22 Bealtaine 1987 é i mBéalgrád. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 4.


Misneach (grúpa).
Is grúpa stocaireachta Gaeilge in Éirinn a bhí i Misneach. Ba é Máirtín Ó Cadhain a bhunaigh é agus bhí sé dírithe go diongbháilte ar athbheochan na Gaeilge. Ar na baill bhí; Máirtín, Deasún Breathnach, Cian Ó hÉigeartaigh, Séamus Ó Tuathail, Proinsiasa Nic Uait,Séamus Ruiséal, Eoin Ó Murchú, Micheál Mac Aonghusa,Seán Ó Beacháin
Stailc Ocrais.
D'eagraigh an grúpa stailc ocrais seachtaine le linn chomóradh 50 bliain de Éirí Amach na Cásca, toisc go raibh fáillí déanta ag an stát i gcúrsaí Gaeilge agus Gaeltachta, dar leo. Ghlac Deasún Breathnach, Cian Ó hÉigeartaigh, Séamus Ó Tuathail, Proinsiasa Nic Uait,Séamus Ruiséal, Seán Ó Beacháin, Micheál Mac Aonghusa, Eoin Ó Murchú,Seán Ó Laighin, agus Fiachra Ó Dubhthaigh páirt ann. Ghlac seisear i mBéal Feirste, a chuaigh ar stailc i gCumann Chluain Ard, páirt san fheachtas céanna. Ba iad sin Séamus Mac Seáin,Tomás Ó Monacháin,Brian Ó Maoileoin, Caoimhín Ó Loingsigh, Tomas Ó Duibhir agus Donnchadh Ua Bruadair.
"Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae".
D'fhoilsigh an grúpa paimfléad faoi pholaitíocht theanga na Gaeilge, "Gluaiseacht na Gaeilge, Gluaiseacht ar strae" a bhí bunaithe ar chaint a thug Máirtín Ó Cadhain uaidh i Lúnasa na bliana 1969. San oráid dúirt sé le gaeilgeoirí páirt a ghlacadh in 'Athghabháil na hÉireann'. Is ón bpaimfléad seo a thagann ráiteas cáiliúil an Chadhanaigh: ' "Arm cathartha Gaeilgeoirí ar son na Gaeilge agus ar son na hÉireann a theastaíos anois." '
Athnuachan.
Sa bhliain 2012 fógraíodh go raibh grúpa nua le bunú faoin teideal céanna agus go raibh cead faighte ag an ngrúpa seo ó bhaill seanMhisneach an t-ainm a thabhairt orthu féin chomh maith. Tá sé i gceist ag an ngrúpa seasamh 'radacach’ a thógáil ó thaobh na Gaeilge de.


Ioruais.
Is teanga Ghearmáinice an Tuaiscirt í an Ioruais (san Ioruais: "norsk") a labhraítear san Iorua den chuid is mó, áit a bhfuil sí ina teanga oifigiúil.
Ceanada.
Sa bhliain 2011 bhí Ioruais mar mháthairtheanga ag 5,800 duine i gCeanada, shíos ó 7,225 duine i 2006.
An Eilvéis.
Sa bhliain 2000 bhí Ioruais mar mháthairtheanga ag 1,361 duine san Eilvéis.
Oileáin Fharó.
I 2014 bhí Ioruais mar chéad theanga ag 99 duine (0.2%) sna Scigirí.
An Iorua.
Tá an Ioruais dúchasach san Iorua agus is teanga oifigiúl í sa tír úd. Tá sé measta go bhfuil sí mar chéad teanga ag timpeall ar 95% de dhaonra na hIorua.
S.A.M..
De réir an American Community Survey 2006-2010 ba í an Ioruais an phríomtheanga ag 40,637 duine i S.A.M..


Superman.
Carachtar ficseanúil de chuid DC Comics is ea Superman, a tháinig i gcló den chead uair in Action Comics #1 i mí an Mheithimh 1938. Sárlaoch atá ann, ceaptha agus cumtha ag an scríbhneoir Meiriceánach Jerry Siegel agus an t-ealaíontóir greannáin Meiriceánach/Ceanadach Joe Shuster sa bhliain 1932, agus an bheirt ag cur futhú i gCleveland, Ohio. Ó shin i leith, tá Superman dulta go mór i bhfeidhm ar an bpobal agus é ina ábhar don iliomad greannán, leabhar, sraith raidió agus teilifíse agus scannán.
Ar an bpláinéad Krypton a saolaíodh Kal-El, mar a bhíodh aithne air ina chéad óige. Agus é ina bhuachaill óg, seolann a athair - an t-eolaí Jor-El - i dtreo an Domhain é, díreach sula scriostar a phláinéad dúchais i bpléascadh ollmhór. Tagann an leanbh Kal-El chuige féin slán sábháilte ar fhód an Domhain, ar fheirm de chuid lánúine áitiúla i gKansas. Tógann an feirmeoir agus a bhean an buachaill mar a bheadh mac ann, agus tugann siad Clarke Kent air.


Calgary Stampede.
Cailín bó ag casadh bairille ag an Calgary Stampede
Féile mhór faoin aer den chineál ar a dtugtar "rodeo" is ea an Calgary Stampede, nó uaireanta Rodeo Calgary. Tionóltar é in Calgary, Alberta, Ceanada ar feadh deich lá gach bliain i Mí Iúil. Deirtear uaireanta gurb é “An seó faoin áer is mó ar Domhan” é. An t-imeacht bliantúil is mó i gCeanada atá ann.
Le linn seachtain an Stampede bíonn comórtaisí rodeo, seónna, ceolchoirmeacha, comórtaisí talmhaíochta, taispeántais chultúr na mBundúchasach, rásaí veaineanna bia ("chuck wagons") agus bricfeastaí pancóige ar fud na cathrach. Sa bhliain 2005, d'fhreastail 1,242,928 duine ar an Stampede. Bíonn paráid ann ar chéad lá na féile, ceann de na traidisiúin is faide siar de chuid an Stampede. Téann an pharáid 4.5 ciliméadar trí lár na cathrach, agus bíonn amach is isteach le 350,000 duine ann ag féachaint air. Craoltar ar an teilifís é freisin, é feicthe ag dhá mhilliún duine. Caitheann lucht Calgary éadaí den stíl Western le linn na féile agus maisítear na siopaí agus na hoifigí dá réir.
Cuireadh aonach ar siúl in Calgary den chéad uair sa bhliain 1884. Iarracht leis an chathair a chur chun cinn a bhí i gceist. Theip ar na hiarrachtaí den shaghas sin, áfach, go dtí an bhliain 1912, nuair a spreag fiontraí agus fear mór seó Meiriceánach darbh ainm Guy Weadick bocs móra na cathrach chun an chéad Stampede a chur ar siúl. Tháinig daoine le chéile ó na Stáit Aontaithe, Ceanada agus Meicsiceo chun cultúr agus saol an Iarthair a thaispeáint os comhair an tsaoil.
Paráid an Chalgary Stampede sa bhliain 1923


An Lombairdis.
Is teanga í an Lombairdis (nó "Lumbaard") a labhraítear sa Lombaird, san Iodáil, agus in dhá réigiúin san Eilvéis. Teanga Rómánsach is ea í, agus labhraíonn 3.5 milliún duine an teanga sa dá thír. Níl sí ina teanga oifigiúil san Iodáil ná san Eilvéis.


Owain Lawgoch.
Bhí Owain Lawgoch ina shaighdiúir Breatnach a throid sa Spáinn, san Fhrainc, Alsace agus san Eilvéis. Throid sé le Comhlacht Saor ar son na Fraince i gcoinne airm Sasana sa chogadh céad bliana. De réir mar a shliocht seo caite go polaitiúil ghníomhach na Llywelyn na Breataine sa líne fireann, bhí sé ina t-éilitheoir ar an teideal Prionsa na Gwynedd agus An Bhreatain Bheag.


Llywelyn Fawr.
Bhí Llywelyn Fawr nó Llywelyn ab Iorwerth, (c. 1172- 11 Aibreán 1240) ina Phrionsa Gwynedd i dtuaisceart na Breataine Bige agus ar deireadh thiar ina rialóir 'de facto' ar an chuid is mó den BhreataIn Bheag. Mar thoradh ar chogaidh agus taidhleoireacht, bhí sé in ann ceannasaíocht na tíre a bhaint amach ar feadh daichead bliain.
Le linn a óige, rialaigh dhá cheann dá uncail Gwynedd, agus bhí an ríocht scoilte eatarthu, i ndiaidh seanathar Llywelyn bás a fháil, sa bhliain 1170. Bhí éileamh an-láidir ag Llywelyn
bheith ina rialóir dlisteanach agus thosaigh sé feachtas chun cumhacht a bhaint amach dó féin nuair a bhí sé measartha óg. Bhí sé ina aon-rialóir ar Ghwynedd ón bhliain 1200 ar aghaidh agus sa bhliain chéanna, shocraigh sé conradh le Rí Eoin Shasana. Ina dhiaidh sin, lean caidreamh maith idir Llywelyn agus an Rí Eoin ar feadh deich mbliana. Phós sé iníon nádúrtha Eoin Joan, sa bhliain 1205, agus nuair a ghabh Eoin Gwenwynwyn ab Owain. rialóir Powys Wenwynwyn, sa bhliain 1208, thapaigh Llywelyn an deis chun Powys Wenwynwyn a nasc-ghabhadh. Sa bhliain 1210, chuaigh a chaiddreamh in olcas, agus d'ionnsaigh Eoin Gwynedd sa bhliain 1211. Bhí iachall ar llywelyn géilleadh don Rí agus a tháilte uilig taobh thoir den Abhainn Conwy a thabhairt suas, ach bhí sé in ann, i gcomhaontas le phrionsaí eile de chuid na Breataine Bige, na tailte seo a bhuachaint ar ais Thaobhaigh sé le chomhghuaillíocht na mbarúin a chur iachall ar Eoin an Magna Carta a shíniú, sa bhliain 1215. Faoin bhliain 1216, bhí cumhacht cheannasach aige ar an Bhreatain Bheag, agus é i mbun comhairle sa bhliain sin ag Aberdyfi, le tailte a chionroinnt ar an phrionsaí eile.


Hubert de Givenchy.
Uaslathaí agus dearthóir faisin ón Fhrainc is ea Hubert James Marcel Taffin de Givenchy. (Rugadh 21 Feabhra 1927).


Dána agus dearthóireacht radharcach.
Is éard atá i gceist leis na Dána agus dearthóireacht radharcach ná ealaíona agus dearadh físiúil.


An Bósón Higgs.
Is éard is an bósón Higgs ("Higgs-bósón" nó "Higgs-caithnín" uaireanta) ann ná bósón(caithnín) molta dúilí a thugann mais do chaithníní eile sa bundéanamh i bhFisic na gcaithníní. Ainmníodh as Peter Higgs é, a mhol, i measc daoine eile, an mheicníocht a thug le fios go mbeadh a leithéid de chaithnín ann sa bhliain 1964. Bheadh an bósón Higgs agus an réimse Higgs mar an míniú is simplí ar tslí go bhfuil mais ag roinnt caithníní dúilí eile. Sa teoiric seo, tá réimse dofheicthe a leathann ar fud an spáis ar fad, is tá luach neamh-náid ag an réimse seo i ngach áit, fiú amháin sa staid is lú fuinnimh, agus faigheann roinnt áirithe caithníní dúilí eile mais nuair a idirghníomhaíonn siad leis.
Déantar an bósón Higgs, an floscadh féideartha is lú den réimse seo, a thuar ag an teoiric chéanna, agus de bharr go mbeadh seo inbhraite, táthar á lorg le fada mar chuid de Fhisic na gcaithníní. Ceann de phríomhchuspóirí an Imbhuailteora Mhóir Hadron ("LHC") ag CERN sa Ghinéiv, san Eilvéis—ceann de na hionstraimí eolaíochta is casta dár tógadh riamh—ná tástáil a dhéanamh arbh ann don bósón Higgs agus lena airí a thomhas, a ligfeadh do fhisceoirí bunchloch seo na teoirice comhaimseartha a dhearbhú.


Fredericton.
Halla an bhaile agus na cúirteanna i lár Fredericton
Príomhchathair New Brunswick, cúige de chuid Cheanada, is ea Fredericton. Le cois rialtas an chúige, tá dhá ollscoil i bhFredericton, móide roinnt foras cultúir a leithéidí an Gailearaí Ealaíne Beaverbrook, Músaem York Sunbury agus The Playhouse, a dhéanann freastal ar lucht na n-ealaíon léirithe. Bíonn féile cheoil bhliantúil ann, mar atá an Harvest Jass & Blues Festival, agus tá ráth ar cheoltóirí indie rock ann.
Tá Fredericton suite i lár thiar theas New Brunswick, ar an Abhainn St. John. Tá an rannóg phoiblí tábhachtach i ngeilleagar na cathrach mar gheall ar a stádas mar phríomhchathair an chúige ach tá an rannóg trádálach agus teicneolaíocht faisnéise láidir chomh maith. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, bhí 56,224 duine ina gcónaí i bhFredericton féin agus 94,268 i mórcheantar na cathrach. Is é Fredericton an tríú cathair is mó sa chúige: tá Saint John agus Moncton níos mó ná é.
Bhí Indiaigh de na treibheanna Mi’kmaq agus Maliseet ina gcónaí sa réigiún sular tháinig na hEorpaigh go dtí an áit. Bhí sórt príomhbhaile ag na bundúchasaigh seo cúpla míle slí níos faide thuas an Abhainn St. John, baile beag ar ar tugadh Aucpaque. Lonnaigh Acadaigh san áit freisin sna 1730idí ach chuir na Briotanaigh a sráidbhaile le tine sa bhliain 1762. Chuir Dílseoirí fúthu sa bhliain 1783 agus iad ar teitheadh ón Réabhlóid Mheiriceánach. Fuair cuid acu bás mar bhí geimhreadh na bliana úd thar a bheith fuar. Rinneadh cathair den bhaile sa bhliain 1785 leis an ainm Fredericton.


Inbhir Anainn.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Inbhir Anainn.


Dún Phris.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dún Phris.


Langaim.
Is baile i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh na hAlban é Langaim (Béarla: "Langholm"; "Muckle Toun" go neamhfhoirmeálta).


Logarbaidh.
Is baile i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh, in iardheisceart na hAlban, é Logarbaidh. Tá an baile 20 míle slí ón teorainn le Sasana agus 75 míle ó Ghlaschú. Ar an 21 Nollaig, 1988, fuair 11 duine ar an mbaile bás nuair a phléasc gníomhairí Libiacha Eitilt 103 de chuid Pan Am agus an t-eitleán os cionn Logarbaidh. Fuair gach duine ar an eitleán bás. "Feirm Locker" an chiall atá le hainm an bhaile i dteanga na Lochlannach a chuir fúthu i Logarbaidh. Tá iarsmaí de champa Rómhánach timpeall is míle ón mbaile. Bhí 4,009 duine ina gcónaí i Logarbaidh sa bhliain 2001.


Am Magh Fada.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é am Magh Fada. Tá isteach is amach ar 2,500 duine ina gcónaí ann.


An t-Seann Chathair.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an t-Seann Chathair.


Cille Chonaill.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Cille Chonaill.


Cille Mhícheil.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Deas í Cille Mhícheil.


Sergei Prokofiev.
Rugadh Sergei Prokofiev sa Rúis ar an 23 Aibreán 1891. Thosaigh sé ag cumadóireacht ceol ag tús an 20ú haois, agus anois glactar gurb é duine de na cumadóirí ba thábhachtaí ón am sin. Scríobh sé píosaí ar nós "Петя и волк" (Gaeilge, "Peadar agus an mac tíre") agus "The Love of Three Oranges". Fuair sé bás ag aois 61 ar an 5 Márta 1953.
Rugadh é i Sontsovka san Úcráin. Fuair sé inspioráid óna mháthair nuair a sheinn sí an bpianó sna hoíche – de gnáth Chopin agus Beethoven – agus dá bharr scríobh sé a chead píosa ceol ag aois a chuig, "Indian Gallop", bhí sé sa mód Lydian, mar ní raibh fonn ar na nótaí dubha a úsáid. Ag aois 7 d’fhoghlaim sé conas ficheall a imirt. Bhí grá aige don ficheall ar feadh a shaol ar fad. Ag aois 9 bhí sé ag cumadh a chead ceolchoirm, The Giant, chomh maith le overture agus roinnt píosaí eile.
Sa bhliain 1902, bhuail máthair Prokofiev le Sergei Taneyev, stiúrthóir don Moscow Conservatory. Dúirt sé go raibh air ranganna a fháil ó Alexander Goldenweiser. Níor tharla sé seo, ach faoi dheireadh chaith sé an samhradh le Reinhold Glière. Ag deireadh an samhraidh bhí Prokofiev tar éis siansa a scríobh.
Na blianta tar éis é seo thosaigh Prokofiev ag úsáid stíleanna ait ina gceol, m.sh. díshondas agus am chomhrtha ait. Scríobh sé roinnt píosaí beaga don pianó ag an am sin ar a glaoch sé "ditties" Tar éis tamall ansin, bhog sé chuig St Petersburg chun an ceol a fhoghlaim. Bhí Nikolai Rimsky-Korsakov mar cheann de na múinteoirí.
I 1910, fuair athair Prokofiev bás agus stop sé ag fháil airgid uaidh. Bhí an t-ádh leis dá bharr go raibh sé tar éis ainm a dhéanamh dó féin mar cumadóir. Bhí sé ag scríobh alán ceol sa stíl nua ag an am seo.
I 1914, ghlac Prokofiev páirt i gcomórtas piano. Bhuaigh sé. Chuaigh sé chuig Londain tar éis é sin agus scríobh sé a chéad bailé. Scríobh sé a lán chinn eile tar éis é sin.
I rith an chead cogadh domhanda, chuaigh Prokofiev ar ais chuig scoil chun coinscríobh a sheachaint. I 1916 scríobh sé a chéad siansa, 'Classical'. Tá sé sa stíl neoclasaiceach. I 1918 chuaigh sé chuig Meiriceá.
Thosaigh sé a shaol I Mheiriceá le ceolchoirm I Nua Eabhrac. Scríobh sé "The Love of Three Oranges" I rith an t-am seo. Fuair an stiúrthóir bás, agus dá bharr níor tháinig sé amach ag an am cheart. Bhí ar bhog go Páras mar chaill sé an iomad airgid. I 1923 pós sé Carolina Codina.
I 1929 rinne sé damáiste dá lámh i dtimpiste bhóthair. I 1936, bhog sé ar ais chuig an Rúis. Bhí rialacha nua i bhfeidhm sa Rúis ag an am sin agus d'athraigh cheol Prokofiev dá bharr. I 1941 rinne sé ceolchoirm as an leabhar War and Peace (Cogadh is Síocháin). Thóg sé dhá bhliain ar é a scríobh. D'fhág sé a bheann chéile I rith an am sin, ach níor fuair siad colscaradh.
Fuair Prokofiev bás ag aois 61 ar an 5ú Márta 1953, an lá cheanna le Josef Stalin. Ag an am sin bhí sé ina gcónaí in aice le Red Square, agus ní raibh siad ábalta a choirp a bhogadh ar feadh trí lá mar bhí na slua chomh mór sin lasmuigh dá theach. Deirtear go raibh cerebral haemorrhage aige. Bhí sé an tinn ar feadh 8 bliain roimhe bás agus anois níl daoine ró-cinnte cén fáth a fuair sé bás.


Bárr na Driseig.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Bárr na Driseig.


Greatna.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Greatna.


Na Púballan (baile).
An droichead trasna na hAbhann Thuaidh sna Púballan
Is baile suite i gComhairle nan Críochan, in Albain é na Púballan.


Cille Bhríghde, Na Púballan.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Cille Bhríghde.


An Sruthan Fuar.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é an Sruthan Fuar.


Cille Bhríghde an Ear.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Cille Bhríghde an Ear.


Tobar na Máthar.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath, i lár theas na hAlban, é Tobar na Máthar. Bhí 30,311 duine ina gcónaí ann de réir dhaonáireamh na bliana 2001.


Soisíneachas.
Faustus Socinus (1539–1604), duine de lucht bunaithe an tSoisíneachais
Foirceadal Críostaí is ea an Soisíneachas (Béarla: Socinianism; Gearmáinis: Sozinianismus) a bhaineann le Lelio Sozzini (Laelius Socinus) agus Fausto Sozzini (Faustus Socinus), beirt leasaitheoirí creidimh de chuid an 16ú haois. Diúltaíonn an teagasc don Tríonóid agus tá rian an liobrálachais dhiaga air.
Lelio agus Fausto Sozzini.
D'eascair an foirceadal seo ó smaointeachas Lelio Sozzini (1515-1562) agus a nia Fausto Sozzini go háirithe (1539-1604). Bhain an bheirt seo leis an gcéad ghlúin agus an dara glúin de Phrotastúnaigh. Martin Luther a spreag an "Leasú" a mhill faoi chumhacht pholaitiúil agus shaolta an Phápa agus faoi réim mhorálta na hEaglaise, ó bhí sí siúd chomh truaillithe sin ag drochnósanna agus saint.
Lelio Sozzini.
Teaghlach nótáilte dlí ba ea na Sozzini agus baint acu le Sienna na hIodáile, áit ar phoblacht neamhspleách í. Ó thaobh a mháthar bhí baint ag Lelio le muintir an Phápa Pius III (Francesco Tedeschi Piccolomini 1440-1503), nár mhair sa phost ach sé lá is fiche. Rinne sé staidéar ar an dlí in Padua le hómós do nós a mhuintire féin. Shíl sé gur chóir don dlí bonn tarchéimneach a bheith faoi, agus dá bhrí sin rinne sé staidéar ar an mBíobla le cúnamh na hEabhraise, na Gréigise agus na hAraibise féin. De bharr an staidéir sin tháinig dearcadh nua aige i leith na ndogmaí Críostaí agus rinne sé machnamh grinnslítheach dlíodóra ar an diagacht.
D'éalaigh Lelio ón Iodáil chun suaimhneas a fháil sa Ghinéiv, cathair Chailvíneach. Osclaíodh na súile dó agus chuaigh sé go dtí an Pholainn, áit a raibh sé ag craobhscaoileadh a theagaisc nó gur cailleadh roimh am é.
Fausto Sozzini.
Bhí Fausto ag caitheamh saol sócúil i bhFlóransWilbur lgh 411-12 Ansin féin bhí suim aige sa diagacht, agus timpeall na bliana 1570 d'fhoilsigh sé "De Sacrae Scripturac Auctoritate", leabhar a d'áitigh go raibh bunús ceart stairiúil leis na Scrioptúir agus a d'fháiltigh idir Chaitlicigh agus Phrotastúnaigh roimhe. I gceann tamaill ghlac sé le teagasc a uncail agus thug a aghaidh ar Basel chun an teagasc nua a chraobhscaoileadh. Is gearr gur chuir na húdaráis ina choinne, rud a thug ar Fausto an Pholainn a thabhairt air féin. Díreach mar a rinne a uncail roimhe, chuir sé aithne ar na "Bráithre Polannacha," eaglais Phrotastúnach fhrith-Thríonóideach a bunaíodh sa bhliain 1562. Cé gur tháinig siad faoina anáil, ní léir gur ligeadh isteach san eaglais riamh é mar bhall.
Faoin mbliain 1579 ba shampla suntasach é Fausto Sozzini den diagaire saolta, é féinmhúinte agus oilte chun leas na ndaoine faoi anáil a uncail Lelio. Rinne sé a thír féin den Pholainn: chuir sé faoi in Raków, áit shuaimhneach réasúnach i dtír shuaite, d’fhoghlaim sé an teanga, phós Elizabeth Morsztyn, Polannach mná, sa bhliain 1586 agus cailleadh ann sa bhliain 1604. D’fhoilsigh sé a lán aistí, ach ba é a mhórshaothar "De Jesu Chiristo Servatore" ("Íosa Críost Slánaitheoir"), leabhar a foilsíodh sa bhliain 1594 tar éis dianmhachnamh fiche bliain. Is é brí na hargóna go dtugtar "Slánaitheoir" ar Chríost toisc gur thaispeáin bealach an tslánaithe shíoraí dúinn, ní toisc gur choinnigh sé fearg Dé uainn de bharr an pionós a bhí tuillte againn a fhulaingt.
Ghlac na Bráithre Polannacha lena smaointeachas, a rinne míniú grinn ar na Scrioptúir agus ab ábhar do Chaticiosma Raków, saothar a d’fhoilsigh na Bráithre i bPolainnis sa bhliain 1605. Foilsíodh leagan Laidine sa bhliain 1609. Spréadh leaganacha de ar fud Iarthar Eorpa sa 17ú haois ina lán teangacha difriúla, agus sa bhliain 1628 tugadh "Soisíneachas" ar an smaointeachas úd san Ísiltír.
I ndeireadh na dála thosaigh an ghéarleanúint. Bhí ar Fausto dídean a iarraidh i dteach duine uasail a bhí dílis dá theagasc, agus fuair sé bás ann sa bhliain 1604.
Na Soisínigh i ndiaidh Fausto.
Bhí bláth agus rath ar na Soisínigh ar feadh tamaill. Bhunaigh siad coláistí, bhíodh sionaid ar siúl acu agus bhí preas clódóireachta acu a chuir ar a gcumas neart litríochta cráifí a chur amach - litríocht a bailíodh le chéile mar "Bibliotheca Antitrinitarianorum".
Sa bhliain 1638 d'éiligh Caitlicigh na Polainne go ndíbreofaí na Soisínigh. Scaipeadh iad dá bharr. Is léir go raibh eagla ar na húdaráis rompu in Iarthar Eorpa ach go raibh cairde sa chúirt acu ansiúd is anseo. Ní mór an tionchar a bhí acu ar eaglaisí Protastúnacha eile.
Foirceadal.
Chuir an Soisíneachas an chomhthuiscint agus an chaoinfhulaingt chun cinn agus chuir i gcoinne na géarleanúna. Tá meas comh-Chríostaithe ag na Soisínigh ar gach dream a chuireann teagasc Chríost i bhfeidhm, cuma cén rogha diagachta atá acu. Deir siad gur sa Tiomna Nua amháin atá ceart an fhoirceadail, na cráifeachta agus na moráltachta. Lochtaigh an Vatacáin iad toisc go séanann siad nach bhfuil iolracht pearsanna i nDia agus iad cosúil dá bharr leis na hÚinitéirigh, dream a fhógraíonn aontacht Dé.
An Nua-Shoisíneachas.
Is beag dream inniu a chloíonn le Críosteolaíocht Fausto Sozzini. Orthu siúd tá na Críostaideilfigh (1848), an "Church of God General Conference" (1921) agus roinnt grúpaí beaga d’”Úinitéirigh Bhíoblacha”.


Whitehorse, Yukon.
Lár Whitehorse ar bhruach thoir na Yukon
Príomhchathair Yukon, Ceanada, agus an chathair is mó sa chríoch is ea Whitehorse. Tá an chathair suite ar bhruacha na hAbhann Yukon, ar chiliméadar 1476 ar Mhórbhealach Alasca. Fuair Whitehorse a ainm ó na heasa a bhíodh san abhainn chéanna sular bádh iad i ndiaidh an abhainn a dhambadh sa bhliain 1958. Cheaptaí go raibh cuma mhoing chapaill ar na huiscí bána. Bíonn an aeráid níos séimhe i gcomparáid le pobail eile i gciantuaisceart Cheanada mar gheall ar suíomh na cathrach i ngleann na habhann. Bíonn na laethanta gearr sa gheimhreadh agus bíonn solas ann suas le 20 uaire a chloig sa lá sa samhradh. Fuair daonáireamh na bliana 2011 23,276 duine ina gcónaí in Whitehorse.
Seantithe agus clárscátálaí in Whitehorse


Cogadh agus Síocháin.
"Война и миръ" Leathanach ón chéad eagrán (1869)
Is leabhar é "Cogadh is Síocháin" (Rúisis Réamhchaighdeánaithe: "Война и миръ", "Voyna i mir") a scríobh Leo Tolstoy. Rinne Sergei Prokofiev ceoldráma as, agus bhí Audrey Hepburn mar phríomh-aisteoir sa scannán.


Stampa poist.
Is éard is stampa poist ann ná blúire beag páipéir a cheannaítear agus a chuirtear ar chárta, litir nó pacáiste mar dhearbhú gur íocadh as an bpostas air. Go hiondúil, déantar stampaí as páipéar speisialta a mbíonn ainm na tíre agus luach éigin ar thaobh amháin agus guma greamaitheach ar an taobh eile. Ceannaítear iad ó sheirbhísí poist nó óna ngníomhairí, agus úsáidtear iad le híoc as costais iompar an phoist nó seirbhísí eile mar árachas agus clárú. Sir Rowland Hill a cheap an córas poist ina mbaintear úsáid as stampaí.


Páirtí an Réasúin.
Páirtí polaitíochta Gearmánach is ea Páirtí an Réasúin (An Ghearmáinis:Partei der Vernunft). Tá breis is ~1000 ball ann. Is é Oliver Janich ceannaire an pháirtí.


Radio Studio 54 Network.
Lógó an Studio 54 Newtork
Is é Radio Studio 54 Network stáisiún raidió i Locri in Iodáil.


Hamhaig.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Hamhaig.


Cealsaidh.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Cealsaidh.


Ruail Bheathaig.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Ruail Bheathaig.


Baile Chaisteil.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Baile Chaisteil (nó Bráigh Mhárr).


Eaglais Ruail.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan í Eaglais Ruail.


Baile Mhacais.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Mhacais.


Cille Bhoisil.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan, i ndeisceart na hAlban, í Cille Bhoisil (Béarla: St Boswells). Bhí 1,086 duine ina gcónaí i gCille Bhoisil sa bhliain 2001.


Ceann Tíobhiot.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Ceann Tíobhiot.


Kamloops.
Cathair i ndeisceart na Colóime Briotanaí, Ceanada is ea Kamloops. Tá an baile i ngleann na hAbhann Thompson, 370 ciliméadar thoir-thuaidh ó Vancouver, agus é suite ar Mhórbhealach Cheanada. Fuair daonáireamh na bliana 2006 80,376 duine ina gcónaí in Kamloops.
Suíomh.
Tá Kamloops san áit a dtagann dhá chraobh na hAbhann Thompson le chéile, mar atá an Abhainn Thompson Thuaidh agus an Abhainn Thompson Theas. Tá Loch Kamloops ar an taobh thiar den chathair. Bíonn an aeráid séimh i gceantar Kamloops. Faigheann an chathair 2,500 uair de sholas gréine sa bhliain agus gan ach beagán báistí (330 ml sa mhí). Ní bhíonn mórán laethanta seaca ann. Fásann cachtais agus an scuab sáiste ann.
Stair.
Bunaíodh Kamloops agus na hEorpaigh ag taiscéaladh iarthar Cheanada san 19ú aois. Éireannach dárbh ainm John O’Connor an chéad duine le dul chun cónaí san áit. Tháinig daoine eile, Béarlóirí agus a líonta tí sa chuid ba mhó, ina dhiaidh, agus de réir a chéile d’fhás pobal ann. Díorthaíodh an t-ainm "Kamloops" ó "Tk'əmlúps", focal sa teanga Indiach Shuswup a chiallaíonn 'teacht le chéile na n-uiscí'. Tá caomhnú Shuswup ar chríoch thuaidh na cathrach, agus labhraítear Shuswup sa cheantar i gcónaí.
Kamloops cois Thompson, 1887. Tá galbhád agus Iarnród an Canadian Central Pacific le feiceáil i réamhionad an ghrianghraif.


Yolngu Matha.
Tugtar Yolŋu Matha ("yolŋu" = daoine; "matha" = teanga) mar ainm coiteann ar theangacha na Yolngu (Yolŋu), Bundúchasaigh Thír Arnhem in oirthuaisceart na hAstráile. Tá na teangacha seo ar na cinn is láidre de na teangacha Bundúchasacha, agus tá baint acu le cultúr bríomhar a chuireann sé féin in iúl trí dheasghnátha agus ealaín ar leith.
Cineálacha agus canúintí.
Deir Bowern (2011) gur teangacha ar leith iad na cinn atá idir lúibíní.
Gutaí.
Córas trí ghuta atá ag Yolŋu Matha, mar is coitianta i dteangacha Bundúchasacha.
Consain.
Córas casta consanach atá ag Yolŋu Matha. Tugtar suntas do "rr" (/r/), consan nach rolladh fada é ach cnag.
Forainmneacha.
Ní dhéanann na briathra tagairt don aimsir iontu féin. Cuirtear an láithreach in iúl le "yukurra" agus an fáisteanach le "yurru".


Dail Bheithe.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dail Bheithe.


Caisteal Dhúghlais.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Caisteal Dhúghlais.


Cille Chuithbeirt.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Cille Chuithbeirt.


Taigh an Rathaid.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Taigh an Rathaid.


Baile Úr Ghall-Ghaidhealaibh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Baile Úr Ghall-Ghaidhealaibh.


An Córsa Feárna.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an Córsa Feárna.


Achadh an Cáirn.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Achadh an Cáirn.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2012.
Clog Chluichí Oilimpeacha 2012 i gCearnóg Trafalgar, Londain, 2012. Thaispeáin sé cé mhéad laethanta, uaireanta, nóiméid agus soicind a bhí fágtha roimh thús na gcluichí.
Tionóladh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2012 nó Cluichí an Tríochadú Oilimpiaid i Londain, sa Ríocht Aontaithe, ó 27 Iúil go 12 Lúnasa, 2012. Ba é seo an chéad uair a bhí na cluichí ar siúl trí huaire in aon chathair amháin mar tionóladh i Londain iad dhá uair roimhe, sna blianta 1908 agus 1948.
Chuír 204 coiste Oilimpeach náisiúnta lúthchleasaithe chuig cluichí Londan, an líon coistí céanna agus a bhí páirteach i gCluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2008, i mBéising. Díscaoileadh Coiste Oilimpeach Aintillí na hÍsiltíre ó shin ach ghlac coiste Bhrúiné páirt sna cluichí an uair seo. Níl coiste Oilimpeach ag an tSúdáin Theas go fóill. Bhí trí lúthchleasaí as oileáin Aintillí na hÍsiltíre agus duine amháin as an tSúdáin Theas páirteach i Londain, mar sin féin, agus iad ag glacadh páirte faoi bhratach an Choiste Oilimpigh Idirnáisiúnta.
Bhí breis agus 10,000 lúchleasaí páirteach sna cluichí. Ba í Foireann na Breataine Móire an fhoireann bhaile agus an fhoireann is mó, agus 541 lúthchleasaí ar an bhfoireann céanna. Is í an t-aon fhoireann a raibh na baill páirteach i ngach ceann de na 26 spórt Oilimpeach. "An Bhreatain Mhór" a roghnaíodh, seachas "an Ríocht Aontaithe", cé go raibh daoine as Tuaisceart Éireann, Manainn, Geirsí agus coilíneachtaí thar lear ar an bhfoireann. Ag na Stáit Aontaithe an dara foireann ba mó agus 530 lúthchleasaí uirthi.
Bhí 66 duine ar Fhoireann Phoblacht na hÉireann agus iad ag iomaíocht i 14 spórt. Fuair baill na foirne 5 bhonn i Londain: Fuair Katie Taylor bonn óir i gcomórtas dornálaíochta na mban, agus fuair John Joe Nevin bonn airgid in dornálaíocht na bhfear. Fuarthas 3 bhonn umha chomh maith: dhá cheann ar son dornálaíochta agus ceann amháin ar son eachaíochta.
Naisc Sheachtracha.
An Pháirc Oilimpeach i Londain


Ardeaglais Concepción, an tSile.
Is ardeaglais Chaitliceach suite i Concepción í Ardeaglais Concepción ("Catedral de la Santísima Concepción").


Oliver Janich.
Is polaiteoir agus iriseoir Gearmánach é Oliver Janich (rugadh i München é ar an 3 Eanáir 1973). Is ball den Partei der Vernunft (Páirtí an Réasúin) é.


Maol Chinn Tíre.
Réigiún carraigeach is ea Maol Chinn Tíre in gCinn Tíre, Earra-Gháidheal agus Bód.


Baile Úr nan Stiúbhartach.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Baile Úr nan Stiúbhartach.


Taigh Mhártainn.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Taigh Mhártainn.


Baile na h-Úige (Baile).
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Baile na h-Úige.


Árd Bhaile.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Árd Bhaile.


An Druim Mór.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an Druim Mór.


Clachan Ghlinn Lus.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Clachan Ghlinn Lus.


Port Phádraig.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Port Phádraig.


Bealach an t-Suidhe.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Bealach an t-Suidhe.


Cárradal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Cárradal.


Claonaig.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Claonaig.


Druim Leamhan.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Druim Leamhan.


Machaire Shanais.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Machaire Shanais.


Muasdal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Muasdal.


Saghadal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Saghadal.


Ceann mu Dheas.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ceann mu Dheas.


Hande Yener.
Is pop-cheoltóir Turcach í Hande Yener, a rugadh faoin ainm Makbule Hande Özyener ar 12 Eanáir, 1973.


Sgibinis.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Sgibinis.


Am Bárr.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é am Bárr.


Baile nan Stiúbhartach.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Baile nan Stiúbhartach.


Taigh an Lóin.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Taigh an Lóin.


Aird Mhéanais.
Is baile suite ar an Giogha é Aird Mhéanais.


An Tairbeart, Earra-Gháidheal.
Is baile stairiúil é an Tairbeart, agus é suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain. Tá 1,338 duine ina gcónaí ann.


An Taigh Bán.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Taigh Bán.


Cnapadal.
Is ceantar suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Cnapadal.


Achadh a’ Chóis.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Achadh a’ Chóis.


An Apainn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Apainn.


Joan London (údar Astrálach).
Údar Astrálach is ea Joan Elizabeth London (rugadh 24 Iúil 1948 i bPerth san Astráil Thiar. Tá gearrscéalta, úrscéalta agus scripteanna scannáin scríofa aici.
Bhain sí céim amach in Ollscoil na hAstráile Thiar, áit ar ndearna sí staidéar ar Fhraincis agus ar Bhéarla. Díoltóir leabhar í agus mhúineadh sí Béarla mar theanga iasachta. Tá sí ina cónaí in Fremantle.
Tá dhá bhailiúchán de ghearrscéalta curtha amach aici, "Sister Ships" agus "Letter to Constantine". Ghnóthaigh an chéad cheann "The Age Book of the Year" (1986), agus ghnóthaigh an dara ceann an "Steele Rudd Award" agus an "West Australian Premier's Award for Fiction" (1994 araon), sular nascadh le chéile faoin teideal "The New Dark Age" iad.
D'fhoilsigh sí dhá úrscéal, "Gilgamesh" and "The Good Parents". Moltar a prós as a chaolchúis agus a ghreantacht, agus dúradh faoi "The Good Parents" gurbh úrscéal álainn smaointe agus mothúchán é. Taispeántar sruthanna gan srian sa saol agus na gluaiseachtaí móra intleachtúla a théann i bhfeidhm ar shaol an duine. Tá críonnacht ann, ach aithnítear go bhfuil diamhair na cluana gan fuascailt fós.
Féach freisin.
London, Joan


Aird Fheárna.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Aird Fheárna.


Áird Laoigh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird Laoigh.


Rubha Áird Driseig.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Rubha Áird Driseig.


An Áird Uaine.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Áird Uaine.


Berkshire.
Is contae i Sasana é Berkshire atá suite in oirthear na tíre.


An t-Árar.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an t-Arar.


Meadarloch.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Meadarloch.


Bun Abha, Earra-Gháidheal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Bun Abha.


An Cárn Dubh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Cárn Dubh.


Cárdainn Ros.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Cárdainn Ros.


An Cárn Bán.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Cárn Bán.


Gleann Dá Ruadhail.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Gleann Dá Ruadhail.


Caol an t-Snáimh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Caol an t-Snáimh.


A' Chonghail.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é a' Chonghail.


An Cúl Phort.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Cúl Phort.


Creag an Dóbhrain.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Creag an Dóbhrain.


An Críonan.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Crionan.


Dail Abhaich.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dail Abhaich.


Téarmaíocht an leighis as Gaeilge.
Is éard is téarmaíocht an leighis as Gaeilge ná téarmaíocht a bhaineann le cúrsaí leighis i dteanga na Gaeilge.
Bhain Tomás Mac Coistealbha (‘Fionn-bhéarra’) an chéad duais agus R. Ó hAodha (‘An Mangaire Súgach’) an dara duais in Oireachtas na bliana 1903 lena liostaí de théarmaí leighis. Foilsíodh an dá liosta le chéile faoin ainm "Foclóir an Leagha" sa bhliain 1905. Bhí na baill ghiniúna ar liosta Uí Choistealbha i bhfolach faoi éadach na Gréigise agus na Laidine.
Eile.
[Foclóir an Leagha - ar líne - https://archive.org/stream/foclirleaghaic00macc#page/24/mode/2up]


William Thomas Stead.
Údar agus iriseoir Sasanach ab ea William Thomas Stead (a rugadh ar 5 Iúil 1849 i Embleton, Northumberland, Sasana - agus a fuair bás ar 15 Aibreán 1912 i go tóin poill an RMS Titanic).
Bhí sé ina cheannródaí ar iriseoireacht imscrúdaithe, agus ceann de na figiúirí is conspóideach i iriseoireacht na Sasanach ar an ré Victeoiriach.


Dail Mháilidh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dail Mháilidh.


An Dún Beag, Earra-Gháidheal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Dún Beag.


An Fhúirneis.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Fhúirneis.


Áth na Crá.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áth na Crá.


Ceann a' Gheárr-loch.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ceann a' Gheárr-loch.


Baile Eilidh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Baile Eilidh.


Camas nam Muclach.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Camas nam Muclach.


Cill Bheiridh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód í Cill Bheiridh.


Brian Stowell.
Duine de phríomhghníomhaithe athbheochana na Manainnise é Brian Stowell, a rugadh i nDoolish, Oileán Mhanann, ar an 6 Meán Fómhair, 1936. Craoltóir, teangeolaí agus scríbhneoir Manainnise é. Nuair a bhí sé ina mhac léinn óg, bhain sé amach líofacht sa Mhanainnis, agus rinne sé téipthaifeadtaí ar chaint na gcainteoirí deireanacha dúchais. D'fhoghlaim sé Gaeilge na hÉireann freisin, agus d'aistrigh sé áiseanna teagaisc ón teanga sin go Manainnis. Nuair a tháinig Raidió Mhanann ar an bhfód, bhí an-pháirt aige i bhforbairt an chraolacháin san oileán.
Ar Lá Tinvaal 2010, bhronn an Tinvaal, nó Dáil Mhanann, a Onóracha ar Stowell - an t-aitheantas is airde is féidir le stát Mhanann a thabhairt d'aon duine.
D'aistrigh sé leabhar dar teideal "Reks Carlo ayns Mannin", scéal bleachtaireachta faoi Réics Carló, go Manainnis. Sa bhliain 1990, d'fhoilsigh Stowell leagan Manainnise d'"Eachtraí Éilíse i dTír na nIontas", "Contoyryssyn Ealish ayns Çheer ny Yindyssyn". Eisean a chum an chéad bhun-úrscéal sa teanga riamh freisin, "Dunveryssyn yn Tooder-Folley" ("Dúnmharuithe an tSúmaire"), a tháinig i gcló sa bhliain 2006.


Cille Mhártainn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Cille Mhártainn.


Cill Mhunna.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban í Cill Mhunna.


Cill Mheallaird.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban í Cill Mheallaird.


Loch Obha.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Obha.


An Loch Geárr.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é An Loch Geárr.


Ceann Loch Goibhle.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Ceann Loch Goibhle.


Lus.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Lus.


Ormsaraidh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Ormsaraidh.


Marsantachas.
Foirceadal eacnamaíochta é an marsantachas atá bunaithe ar an smaoineamh go bhfuil sé riachtanach smacht an stáit a chur i bhfeidhm ar an trádáil leis na tíortha iasachta le slándáil mhíleata agus eacnamúil an stáit a chinntiú. Cuireann an marsantachas béim ar leith ar chomhardú na trádála a bheith ag fabhrú do do stát féin, seachas na tíortha coimhthíocha. Is minic a tharraing an marsantachas cogadh idir tíortha éagsúla Eorpacha, agus ba iad na modhanna oibre a bhí ag na stáit le polasaithe marsantachais a chur i bhfeidhm ná dleachtaí arda custaim agus monaplachtaí - go bunúsach bhí gach stát ag iarraidh a chosc ar a mhuintir féin trádáil a dhéanamh le muintir na stát eile. Bhí an marsantachas faoi lántseoil ón séú haois déag go dtí an ochtú haois déag. Sa naoú haois déag, áfach, thosaigh na stáit ag éirí as, agus smaointeachas na saorthrádála ag dul chun cinn.


Diclofenac.
Is éard is Diclofenac (déantar margaíocht air faoin iliomad ainmneacha, féach thíos: Trádainmneacha) ann ná Druga Frith-athlastach Neamhstéaróideach a thógtar le athlasadh a laghdú agus mar phianbhacadóir i roinnt cásanna. Díorthaíonn ainm an druga óna ainm ceimiceach: 2-(2,6-dichloranilino) phenylacetic acid (Aigéad).


Anailgéisigh.
Is éard is anailgéisigh (pianmhúcháin, pianbhacadóirí agus pianmharfóirí uaireanta) ná drugaí a stadann pian.


Benjamin Morrell.
Taiscéalaí Meiriceánach ba ea Benjamin Morrell (5 Iúil, 1795 – 1839).


Oliver Twist.
Clúdach "Oliver Twist" ó eagrán a foilsíodh sa bhliain 1846
Úrscéal de chuid Charles Dickens is ea "Oliver Twist". Foilsíodh é i bhfoirm mhíreanna seachtainiúla ó Mhí Feabhra, 1837 go Mí Aibreán, 1839 san iris úd "Bentley's Miscellaney", arbh é Dickens an chéad eagarthóir uirthi. Insint ar shaol dílleachta óig i Londain, Sasana sa ré Victeoiriach atá ann.
Plota.
I ndiaidh a bheith tógtha i ndílleachtlann i mbaile beag i Sasana, cuirtear Oliver óg ag obair faoi adhlacóir. Fulaingíonn Oliver drochíde ansin ó bhean an adhlacóra agus ó phríntíseach atá ag obair ann. Tar éis bhabhta bullaíochta, éalaíonn sé agus cuireann sé aghaidh ar Londain. Tá sé beagnach sáraithe ag an ocras agus ag an tuirse nuair a thugann leaid eile cúnamh agus cairdeas dó. Tugann sé Oliver isteach sa teach ina bhfuil sé féin agus roinnt gasúr óg eile ina gcónaí ann. Drong gadaithe atá iontu, rud nach dtuigeann Oliver ar dtús. Seanbhithiúnach darb ainm Fagin a dhíríonn gadaíocht na ngasúr.


Patrick Francis Moran.
Ba Chairdinéal é Patrick Francis Moran, Ardeaspag Sydney (16 Meán Fómhair 1830 – 16 Lúnasa 1911). Teangeolaí agus staraí ba é. Ba as Leithghlinn an Droichid dó ó dhúchas. Bhailigh sé lámhscríbhinní Gaeilge agus Laidine a bhain le stair na hÉireann agus chuir sé scríobhaithe, John O'Beirne Crowe ina measc, á gcóipeáil dó.
Thug Moran na lámhscríbhinní seo leis nuair a tháinig sé go Sydney. Sa bhliain 1897, cuir i gcás, d'fhoilsigh sé leagan Béarla de dhán Gaeilge de chuid 'Patrick O'Prunty' (1738).
Sa bhliain 1909 agus an raic i dtaobh 'essential Irish' ar siúl, thug an Cairdinéal agallamh do "The Catholic Press" (Sydney, NSW). D'athfhoilsigh Conradh na Gaeilge an t-agallamh seo i bpaimfléad dar teideal "Cardinal Moran on Irish in the University: Important Pronouncement by His Eminence".


Woiwurrung.
Teanga Bundúchasach na hAstráile is ea Woiwurrung (uaireanta "Woiwurrong", "Woiworung", "Wuywurung"), atá á labhairt ag na Wurundjeri de chuid an náisiún Kulin i lár Victoria, ón Sliabh Baw Baw san oirthear, agus siar chuig Sliabh Macedon, Sunbury agus Gisborne san iarthair. Maireann an teanga fós, ach ní heol do mhorán daoine an teanga, de thoradh tionchar an choilíneachais.
Tugtar 'Wurundjeri' mar ainm coiteann ar chách atá de shliocht na gclann Woiwurrung. Tá an t-iolar Bunjil agus an préachán Waa mar tótaim dóibh. Mháigh an Ghluaiseacht Jindyworobak gur tháinig an t-ainm as an bhfrása Woiwurrung "jindi worobak", rud a chiallaíonn ‘glac seilbh’ nó ‘dul isteach’.


Hamilton, Ontario.
Cathair i gcúige Ontario, i gCeanada, é Hamilton, agus é suite ag ceann thiar Loch Ontario i lár theas an chúige. Calafort agus cathair mhór déantúsaíochta atá ann. Bhí 519,949 duine ina gcónaí i Hamilton sa bhliain 2011, 721,053 ar fad i mórcheantar na cathrach. Is é Fred Eisenberger méara Hamilton.
Stair.
Na hIndiaigh Neodracha a bhí ina gcónaí sa limistéar ina bhfuil Hamilton anois. Chuir na Mohawk, comhghuaillithe de chuid na Sasanach, cogadh urthu agus scrios siad bailte beaga na nIdiach Neodrach. Sa bhliain 1784, chuir timpeall agus 10,000 Dílseoirí ó na 13 Coilíneacht fúthu sa chuid sin d'Ontario. Tháinig níos mó Meiriceánach ar a sála, chomh maith lena lán Iroquois a throid sa chogadh ar thaobh na mBriotanach. Lonnaigh na hIroquois i gceantracha laistiar de Hamilton.
George Hamilton a smaoinigh ar bhaile mór a bhunú san áit. Rinneadh cathair de ar an 9ú Meitheamh 1846. Ar an 1ú Eanáir 2001, cuireadh cathair Hamilton le Wentworth agus bailte eile sa cheantar faoi aon bhardasacht amháin.
Geograife agus geilleagar.
Tá Hamilton suite sa réigiún is dlúithe tionsclaíocht i gCeanada, réigiún a shíníonn siar ó Hamilton go Torontó agus ar a dtugtar an Crú Capaill Órga (Golden Horseshoe) as an gcruth atá air ar an léarscáil. Déantar 60% de chruach Cheanada i Hamilton.


Sliabh Macedon.
Baile beag atá suite 64 km siar ó thuaidh Melbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile is ea Sliabh Macedon. Tá sé lonnaithe ar thaobh sléibhe a bhfuil an t-ainm ceanna air. Geboor (nó Geburrh) a thugadh na Wurundjeri (daoine Bundúchasacha) air. Tá sé 1,001 meadár (3,284 troigh) os cionn leibhéal na mara. De réir dhaonáireamh na bliana 2006, bhí 1,694 duine ina gcónaí i Sliabh Macedon. Tá clú agus cáil ar an mbaile de thoradh na ngairdíní agus na dtithe móra ón naoú haois déag atá suite sa bhaile, sainlimistéar atá ar na cinn is tábhachtaí san Astráil.
Uasaicme na príomhchathrach a bhunaigh an baile mar ionad samh raidh, tar éis ruathar óir i lár na naoú haoise déag. Osclaíodh Oifig an Phoist ar 18 Iúil 1870, agus thugtaí ‘Upper Macedon’ air go dtí 1879, agus ‘Macedon Upper’ go dtí 1936. Osclaíodh Oifig an Phoist ann sa bhliain 1843 agus ‘Mount Macedon’ uirthi, ach athbhaisteadh í mar "Kyneton".
Chonaic Hamilton Hume agus William Hovell an sliabh le linn a dturais go dtí Port Philip ó New South Wales. Bhaist siad ‘Sliabh Wentworth’ air. Thug an an Maor Thomas Mitchell, taiscéalaí a dhreap an sliabh sa bhliain 1836 ainm nua air. Tugadh an t-ainm sin air as Philib, rí na Macadóine, toisc go bhfuil Port Philip le feiceáil ó bharr an tsléibhe.
Go ginearálta bíonn an aeráid níos fuaire ná mar a bhíonn in Melbourne, cé go bhfuil an chathair sin an-ghar do Shliabh Macedon. I gcomparáid leis an gcathair agus na machairí ina thimpeall, bíonn sé níos fliche chomh maith. Cuireann sé sneachta go rialta ar mhullach an tsléibhe, ach ní mhaireann an sneachta i bhfad.
Crois Chuimhneacháin.
An Chrois Chuimhneacháin ar Shliabh Macedon.
Tá an Chrois Chuimhneacháin ar cheann de na níthe is mó is díol spéise do thurasóirí sa cheantar agus í ina seasamh gar do mhullach an tsléibhe. Thóg William Cameron í sa bhliain 1935 mar chuimhneachán ar a mhac féin agus ar gach duine eile a chailleadh i rith an Chéad Chogadh Domhanda. Tá radharc iontach maith ó mhullach an tSléibhe ar Melbourne, ar Shliabhraon Dandenong agus ar na You Yangs, atá cóngarach do Geelong.
Cruit an Chamaill.
Tá mullach tábhachtach eile i gceantar an tSléibhe, ‘Cruit an Chamaill’ (‘The Camel’s Hump’ i mBéarla), atá 1,011 meadár (3,317 troigh) os cionn leibhéal na mara. Tá an-suim ag dreapadóirí sa mhullach seo de thoradh an na carraige bolcánaí atá ann agus an áit a bheith chomh cóngarach sin do Melbourne.
Gairdíní Príobháideacha.
Raon an Ghairdín go dtí an Bothán ag Hascombe, Sliabh Macedon
Gairdín mór is ea ’’Hascombe’’ ar leis an gcomhlacht Linfox é. Bíonn lá oscailte ann gach bliain, agus bronntar an t-airgead go léir ar chúiseanna carthanachta.
Tá an ghairdín ‘Alton’ suite trasna an Bhóthair Alton, os comhair Hascombe. Taifeadadh míreanna scannáin ann ('Macbeth' san áireamh), mar gheall ar an chuma stairiúil atá ar an teach agus ar an áit ina thimpeall.
Spórt.
Déanann galfairí de chuid Chumann Galf Sliabh Macedon ar Bhóthar Sliabh Macedon imirt ar an gcúrsa.


Piešťany.
Cathair sa tSlóvaic atá i Piešťany (Ungáiris: "Pöstyén", Gearmáinis: "Pistyan"), agus í in iardheisceart na Slóvaice 80 ciliméadar oirthuaisceart ón Bhratasláiv.


SS Ahnenerbe.
Meitheal machnaimh Naitsíoch ab ea SS Ahnenerbe ("Oidhreacht na Sinsear" is brí leis an bhfocal "Ahnenerbe") a bhí ceaptha le fianaise léannta nó eolaíoch a tháirgeadh le hidé-eolaíocht chiníoch na Naitsithe a thacú. Ba iad Heinrich Himmler, Hermann Wirth, agus Richard Walther Darré a bhunaigh Ahnenerbe ar an 1 Iúil 1935. Ba é cuspóir Ahnenerbe ná taighde a dhéanamh ar stair agus ar sheandálaíocht an chine Airianaigh agus sluaíochtaí a eagrú le dul ar lorg fianaise. Theastaigh ó Himmler agus lucht a leanúna a chruthú, go bunúsach, gurbh iad na pobail "Airianacha" a bhí i gceannas ar an domhan anallód.
Ar dtús, ba é an t-ainm oifigiúil a bhí ar Ahnenerbe ná "Studiengesellschaft für Geistesurgeschichte‚ Deutsches Ahnenerbe e.V." ("Cumann Staidéir na Réamhstaire Intleachtúla, Oidhreacht Ghearmánach na Sinsear, Cumann Cláraithe"), agus sa bhliain 1937 fuair an cumann ainm nua, "Forschungs- und Lehrgemeinschaft das Ahnenerbe e.V." ("An Pobal Taighde agus Teagaisc 'Oidhreacht na Sinsear', Cumann Cláraithe"). Seasann na litreacha "e.V." do na focail "eingetragener Verein", cumann atá cláraithe go hoifigiúil i rollaí na n-údarás.
Stair.
Bunaitheoir na hinstitiúide agus "Reichsführer der SS", nó fear ardcheannais an SS, Heinrich Himmler
I Mí Eanáir 1929, cuireadh Heinrich Himmler i gceannas ar an SS, nach raibh ach ag tosú san am. Ansin, d'eagraigh sé feachtas mór earcaíochta, agus tháinig fás agus forbairt ar an SS, nó ní raibh ann ach trí chéad duine sa bhliain 1929, ach dhá bhliain ina dhiaidh sin bhí ballra deich míle duine ag an SS. Ansin chrom Himmler ar an SS a iompú ina scothaicme cine nach bhfanfadh ach fir óga "Nordacha" inti. Chuir Himmler córas nua maorlathais ar bun leis an obair seo a dhéanamh, mar atá, "Rasse- und Siedlungshauptamt", is é sin, an Príomhúdarás um Chúrsaí Cine agus Athlonnaithe. Ba é an t"Obergruppenführer" Richard Walther Darré a cuireadh i gceann an phríomhúdaráis seo, agus ba é an t-údarás sin a shocraíodh, an raibh na hearcaigh nua sách glan ó thaobh an chine de le go ndéanfaidís gnó mar bhaill de chuid an SS. Cuireadh ranganna ar fáil do rúcaigh an SS le go bhfoghlaimeoidís uraiceacht an chiníochais, agus bhí tuilleadh eolais le léamh ar an "SS-Leitheft", iris an SS.
Ar an 1 Iúil 1935, bhí cruinniú ag Himmler le cúigear saineolaithe ciníochais de chuid Darré, chomh maith le Herman Wirth, fear de réamhstaraithe móra na Gearmáine. B'ansin a chum is a cheap siad bunsmaoineamh Ahnenerbe, is é sin, eagraíocht a bheadh ag déanamh staidéir ar "stair intleachtúil na réamhársaíochta". Bheadh Himmler ina "Mhaoirseoir" ar an gcumann taighde seo, agus Wirth ina Chathaoirleach. Bhronn Hitler céim an Ard-Rúnaí, nó "Reichsgeschäftsführer", ar Wolfram Sievers.
Bhí smaointí agus idéanna aisteacha ag Wirth áfach, agus tugadh le fios dó gurbh fhearr dó imeacht, nó theastaigh ó Himmler cuma na heolaíochta a bheith ar fhoilsiúcháin na meithle machnaimh. D'éirigh Wirth as sa bhliain 1937, agus tháinig Walther Wüst ina áit. Saineolaí ar chultúr na hIndia a bhí in Wüst, agus ba é Sievers a d'earcaigh le haghaidh Ahnenerbe é, ó bhí Wüst ábalta cúrsaí eolaíochta a shimpliú agus a dhéanamh intuigthe ag an gcosmhuintir. Bhí Wüst ag obair in Ollscoil Ludwig Maximilian i München, agus é ina spiaire ag seirbhís slándála an SS, is é sin, an SD ("Sicherheitsdienst").
Níorbh é SS Ahnenerbe an t-aon mheitheal mhachnaimh sa Ghearmáin Naitsíoch a bhí dírithe ar smaointeachas bréageolaíoch a tháirgeadh leis an gciníochas a chur chun cinn. Bhí a lárúdarás féin ag an bpríomhidé-eolaí Alfred Rosenberg, "Amt Rosenberg" nó Údarás Rosenberg, agus é ceaptha le hoiliúint idé-eolaíoch an bhallra sa pháirtí Naitsíoch a chur chun cinn, agus bhí Rosenberg agus Wirth in adharca a chéile ar chúiseanna idé-eolaíochta sular tháinig "Ahnenerbe" ar an bhfód. Maidir le Karl Maria Wiligut, an t-oifigeach Ostarach a bhí i gceannas an taighde staire ag an bPríomhúdarás um Chúrsaí Cine agus Athlonnaithe ("Rasse- und Siedlungshauptamt"), bhí teoiricí aiféiseacha bréag- nó neamheolaíocha aigesean agus é mór le Himmler go pearsanta, ionas nach raibh an dara suí sa bhuaile ag lucht Ahnenerbe ach a chuid smaointeoireachta a chur san áireamh agus a ghlacadh i ndáiríribh, cé gur chuir na hidéanna sin isteach ar na hiarrachtaí ciníochas a chur chun cinn mar eolaíocht.
Blianta an Chogaidh.
Nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, thit sé ar chrann Ahnenerbe creachadh na seod cultúrtha a eagrú sna tíortha a d'fhorghabh fórsaí armtha na Gearmáine. In Aibreán na bliana 1942 chaill Ahnenerbe a stádas mar institiúid neamhspleách, nó rinneadh cuid d'fhoireann phearsanta Himmler de. Sna tíortha forghafa ina raibh teangacha Gearmáinice a labhairt - an Ísiltír, an Bheilg, an Iorua agus an Danmhairg - chuidigh Ahnenerbe leis na hiarrachtaí saighdiúirí áitiúla "Airianacha" a earcú don SS. San am chéanna bhí scéimeanna bolscaireachta ar obair ag Ahnenerbe a bhí dírithe ar chuspóirí cogaidh na Gearmáine a dhéanamh inghlactha ag muintir na dtíortha seo. Bhí na Gearmánaigh dóchasach as na scéimeanna seo mar ghléas le tacaíocht an phobail a bhaint de na gluaiseachtaí frithbheartaíochta a bhí ag cur catha ar na trúpaí forghabhála.
Bhí saineolaithe de chuid Ahnenerbe sáite sna turgnaimh le daoine freisin. Sa bhliain 1942 bunaíodh an Institiúid um Taighde ar Chuspóirí Cosanta ("Institut für wehrwissenschaftliche Zweckforschung") faoi scáth Ahnenerbe, agus cuid d'obair na hInstitiúide ab ea na daoine - cimí as na campaí géibhinn - a chéasadh le fuacht, le haerbhrú íseal nó le gás nimhe le heolas a bhailiú faoin teacht aniar a bhí i gcolainn an duine. Ba iad na dochtúirí Naitsíocha Sigmund Rascher agus August Hirt a bhí i gceannas ar na turgnaimh seo. Bhí Rascher ag oibriú an fhuachta agus an ísealbhrú ar chimí in Dachau (in aice le München), agus Hirt ag baint trialach as an ngás nimhe (an gás mustaird, ClCH2CH2SCH2CH2Cl) i gcampa Natzweiler (san Alsáis, an Fhraic, a bhí nascghafa ag an nGearmáin san am).
Sa bhliain 1943 tháinig beirt antraipeolaithe de chuid Ahnenerbe, Bruno Beger agus Hans Fleischhacker, go hAuschwitz le grúpa cimí Giúdacha a roghnú. Theastaigh uathu bailiúchán antraipeolaíoch de chnámharlaigh Ghiúdacha a thiomsú, agus leis an gcuspóir seo a chomhlíonadh, tugadh na Giúdaigh go Natzweiler áit ar maraíodh le gás iad. Bhí sé ceaptha ag Beger agus Fleischhacker na cnámharlaigh a bhronnadh ar an ollscoil Ghearmánach i Strasbourg (nó Strassburg, mar a thugtar ar an áit as Gearmáinis).
I nDiaidh an Chogaidh.
Daoradh Wolfgang Sievers, Ard-Rúnaí Ahnenerbe, chun báis i bpróis dlí na ndochtúirí Naitsíocha i Nürnberg ar an 20 Lúnasa 1947. Ar an 2 Meitheamh 1948, cuireadh chun báis é i bPeannadlann Landsberg - an áit chéanna inar chaith Hitler seal ina phríosúnach sna fichidí. Maidir le Rascher, cuireadh chun báis ar ordú Himmler é go gairid roimh dheireadh an chogaidh. D'éirigh le cuid mhaith de shaineolaithe Ahnenerbe, áfach, teacht réasúnta slán as na himeachtaí i ndiaidh an chogaidh, agus chuaigh siad le saothar eolaíochta arís i ndiaidh tamaill. Sa bhliain 1980, mar shampla, rinne Hermann Wirth iarracht músaem antraipeolaíochta a chur ar bun lena chuid smaointeachais a scaipeadh, agus tacaíocht aige ó pholaiteoir chomh frith-Naitsíoch le Willy Brandt, ach nuair a d'fhoilsigh an seachtaineán "Der Spiegel" alt cuimsitheach faoi chúlra Naitsíoch Wirth, cuireadh tionscadal an mhúsaeim ar ceal.


Leabharlann Náisiúnta Iosrael.
Leabharlann náisiúnta Iosrael is ea Leabharlann Náisiúnta Iosrael (Eabhrais: "הספרייה הלאומית"). Is éard atá i mbailiúchán na leabharlainne ná níos mó ná 5 milliún leabhair, lámhscríbhinní, cartlanna agus irisí. Tá sé suite sa champas Ram Givat, in Ollscoil Eabhraise Iarúsailéim agus feidhmíonn sé freisin mar leabharlann ollscoile.


Acadamh na hEabhraise.
Bhunaigh rialtas Iosrael Acadamh na hEabhraise (Eabhrais: " הָאָקָדֶמְיָה לַלָּשׁוֹן הָעִבְרִית, HaAkademya laLashon ha'Ivrit") sa bhliain 1953 mar "ard-institiúid scoláireachta Eabhraise sa champas Givat Ram in Ollscoil Eabhraise Iarúsailéim".


Gore Vidal.
Scríbhneoir, drámadóir, agus gníomhaí polaitiúil ab ea Eugene Luther Gore Vidal (3 Deireadh Fómhair, 1925 - 31 Iúil, 2012). Rugadh i Nua-Eabhrac é sa bhliain 1925, agus fuair sé bás sa bhliain 2012.


Réad tras-Neiptiúnach.
Is éard is Réad tras-Neiptiúnach (RTN) ann ná réad ar bith sa Ghrianchóras a théann timpeall na Gréine i bhfithis a bhíonn, ar an mheán, níos mó ná meánfhad (ais leathmhór) Neiptiúin.


Próitéin.
Léiriúchán de struchtúr tríthoiseach na próitéine mióglóibin, a léiríonn a halfa-héilicseanna turcaidí. Ba é seo an chéad próitéine ina raibh a struchtúir léirithe trí criostalagrafaíocht x-ghathacha. Sa lár ar dheis, i measc na gcornaí, tá grúpa próistéiteach ar a dtugtar 'haemgrúpa' (léirithe i ndath liath) le móilín ocsaigine nasctha (dearg)Is comhdhúile bithcheimiceacha iad na próitéiní a bhíonn comhdhéanta de polaipeiptíd amháin nó níos mó, a bhíonn fillte de ghnáth i gcruth cruinneogach nó snáithíneach, a éascíonn feidhm bhitheolaíochta.


An Biobío.
Is abhainn sa Sile í an Biobío. Tá an Biobío 380km ar leithead.


Rínathair.
I bhfinscéalta na hEorpa, is reiptíl miotaseolaíoch é an Rínathair nó an Baisileasc. Ba "Rí na Naithreacha" é, agus dúradh go raibh sé ábalta fear fásta a mharú ach amharc air. Tagann na téarma ghaeilge ó βασιλίσκος "Basilískos" na Gréigise, a chialaíonn "rí bheag". Is aistriú litriúil ón ghréigis é "Baisileasc", ach tá an brì céanna aige le rínathair.
Bhí an creideamh sa Rínathair comónta i measc gnáthdhaoine sa tSean-Ghréig agus sa tSean-Róimh, agus tá an ollphéist luaite cúpla uair sa Bhíobla (m.sh. Íseáias 59:5). Tá ról tábhachtach ag an mbaisileasc sa tsraith úrscéalta " Harry Potter", scríofa ag J. K. Rowling, ach go háirithe ina dara leabhar, Harry Potter agus an Seomra Diamhair ("Harry Potter and the Chamber of Secrets" as Béarla). Inti, léirítear an rínathair mar nathair ollmhór a mharaíonn daoine trí breathnú orthu go díreach, ach a chlochraíonn iad má fhéachtar uirthi trí mheán eile (m.sh. scáthán, uisce nó trí chorp taibhse).


An Oitir.
An caladh cuain ag an Oitir
Is baile beag suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlbain, é an Oitir. Caladh a bhíodh ann don bhád trasna Locha Fine.


Port a' Mhadaidh.
Na foirgnimh fholmha i bPollphail, i bPort a' Mhadaidh
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain é Port a' Mhadaidh, trasna na locha ón Tairbeart, sráidbhaile iascaigh. Scáilbhaile is ea Port a' Mhadaidh: níl éinne ina chónaí ann agus ní raibh ariamh. Tógadh na foirgnimh atá ann sna seachtóidí déanacha mar thíthíocht d'oibrithe sa tionsclaíocht ola, ach níor baineadh úsáid astu ariamh. Mar aon leis na foirgnimh, tógadh duga tirim. Níor úsáideadh é seo ach oiread go dtí an bhliain 2009, nuair a rinneadh muiríne de. Tá sé ceaptha Port a' Mhadaidh a fhorbairt arís, ag leagan cuid, ar a laghad, de na foirgnimh a tógadh siar sna 1970idí.


Ros Neimhidh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ros Neimhidh.


Baile Bhóid.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Baile Bhóid.


Taigh a' Chladaich.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Taigh a' Chladaich.


Srath Chura.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Srath Chura.


An Socach.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Socach.


Tairbeart Loch Laomainn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Tairbeart Loch Laomainn.


Na Caoil Bhódach.
Is caolas suite in Earra-Gháidheal agus Bód iad na Caoil Bhódach.


Taigh an Uillt.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Taigh an Uillt.


Taigh a' Bhealaich.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Taigh a' Bhealaich.


Taigh na Bruaich.
An stáisiún bád tarrthála i dTaigh na Bruaich
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Taigh na Bruaich.


Tórr an Tuirc.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban é Tórr an Tuirc (Béarla: Torinturk). Rugadh William Shepherd Morrison, 14ú Gobharnóir Ghinearálta na hAstráile, ann. Cuireadh tús leis an sráidbhaile mar atá sé inniu sna 1930idí mar scéim bheag títhíochta sa Spealadh Mór. Deirtear gur maraíodh an torc allta deireanach in Albain san áit agus as sin a ainm.


Achadh na Mara.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Achadh na Mara.


Beinn a' Chaisteil.
Is sliabh in Albain é Beinn a’ Chaisteil, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Cárn Glas.
Is sliabh in Albain í Cárn Glas, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Clach Bheinn.
Is sliabh in Albain í Clach Bheinn, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Cruach na Beinne.
Is sliabh in Albain í Cruach na Beinne, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Latharn.
Is ceantar suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Latharn.


Cómhghall.
Is leithinis suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Cómhghall. Is é Dún Omhain an príomhbhaile.


Eilean Bhóid.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Bhóid. Is é Baile Bhóid an príomhbhaile.


Stob an Eas.
Is sliabh in Albain í Stob an Eas, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Stob na Boine Druim-fhinn.
Is sliabh in Albain í Stob na Boine Druim-fhinn, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Tom nan Gamhna.
Is sliabh in Albain í Tom nan Gamhna, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Tom Molach.
Is sliabh in Albain í Tom Molach, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


An Aoirinn.
Is sráidbhaile ar an Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, í an Aoirinn.


Bun na Dubh Abhann.
Is sráidbhaile in iarthar na hAlban é Bun na Dubh Abhann (Béarla: Blackwaterfoot). Tá sé suite i nGleann Sheagann in iardheisceart Oileán Arainn, sa Chaolas Chluaidh, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath. Is iad na comhárdaithe aige ná 55° 30′ 0″ Thuaidh agus 5° 20′ 0″ Thiar.
Tá ceann den dá chúrsa gailf 12 pholl san Eoraip ann. In aice leis an bhaile, tá Rubha a' Bharra (nó Rubha an Dùin) (Béarla: Drumadoon Point) a bhfuil sean-dúnfort an ón Iarnaois, mar atá, Linn an Iarainn. Beagán níos faide ó thuaidh tá Uamh an Rìgh, áit inar chaith Roibeard Brús tamall i bhfolach, a deirtear.


Breadhaig.
Is sráidbhaile ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Breadhaig.


Catagal.
"An Dáréag Aspal" a thugtar an an sraith tithe seo ar Bhá Chatagail.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, in Albain, é Catagal. Tá sé suite in iarthuaisceart an oileáin.


An Cladach, Oileán Arainn.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é an Cladach.


An Coire, Oileán Arainn.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é an Coire.


Cill Donnain.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, í Cill Donnain.


Rubha Robhanais.
Is ceann tíre é Rubha Robhanais, ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban.


Eórapaidh.
Is sráidbhaile ar Leódhas, Comhairle nan Eilean Siar, na hAlban é Eórapaidh


An t-Seasgann.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, in iarthar na hAlban é an t-Seasgann.


Slaodraidh.
Is sráidbhaile ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Slaodraidh.


An Dipinn.
Is sráidbhaile ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é an Dipinn.


An Lag.
Is sráidbhaile ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é an Lag.


Am Machaire.
Is sráidbhaile ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é am Machaire.


Alfred, Lord Tennyson.
File Sasanach a rugadh i Somersby i Lincolnshire ab ea Alfred Tennyson, 1st Baron Tennyson (7 Lúnasa 1809 – 6 Deireadh Fómhair 1892).


Carson McCullers.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i gColumbus in Georgia, SAM, ab ea Lula Carson Smith nó Carson McCullers (19 Feabhra 1917 – 29 Meán Fómhair 1967). Úrscéalta a scríobh sí sa chuid ba mhó ach scríobh sí gearrscéalta, aistí agus dánta chomh maith. Bíonn a chuid saothair suite i ndeisceart na Stát Aontaithe.


Eadar Dhá Rubha.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Eadar Dhá Rubha.


Loch Raonasa.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Loch Raonasa.


Muileann nam Piúirneachan.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Muileann nam Piúirneachan.


Sannaig.
Is sráidbhaile ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Sannaig.


Beinn Tarsuinn.
Is sliabh in Albain í Beinn Tarsuinn, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Caisteal Abhail.
Is sliabh in Albain í Caisteal Abhail, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath


Cír Mhór.
Is sliabh in Albain í Cír Mhór, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Creag Ghlas Laggan.
Is sliabh in Albain í Creag Ghlas Laggan, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Eas a’ Chrannaig.
Is eas ar Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, in Albain, é Eas a’ Chrannaig.


Eilean MoLaise.
Is oileán i ngar den Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Eilean MoLaise.


An Amstel.
Is abhainn chanálaithe í An Amstel (Ollainis: "Amstel" ó "Aeme-stelle") i ndeisceart an chúige Ollainn Thuaidh, san Ísiltír. Tugtar an t-ainm "Amstelland" (nó "Tír na hAmstaile" i nGaeilge) ar na ceantair atá thart ar an abhainn.


Randstad.
Réigiún an-uirbíthe san Ísiltír is ea Randstad nó Cathracha Teorann, agus iad ina bhfáinne na gcathracha timpeall ceantar tuaithe: An Crói Glas. Tá na Cathracha Teorann mar gheall a 7 milliún cónaítheoirí an réigiún is dlúithe daonra san Ísiltír. Tá na ceathair chathair is mó den Ísiltír faoi na Cathracha Teorann: Amstardam, Rotterdam, An Háig agus Utrecht.


Ard-mhúsaem na hÍsiltíre.
Is é Ard-mhúsaem na hÍsiltíre (nó "Rijksmuseum" in Ollainnis) an príomhmhúsaem san Ísiltír. Tá sé suíte idir an Stadhouderskade agus Plás an Mhúsaeim i gcomharsanacht in Amstardama Theas. Tá ealaín agus stair na hÍsiltíre ar taispeáint sna hallaí, thart ar 200 acu. Tá roinnt mhaith pictiúir ó Ré Órga na hÍsiltíre agus bailiúcháin mór d'ealaín na hÁise. Chomh maith leis sin tá posta an báid HMS Royal Charles ar taispeáint agus an pláta Hartog agus níos mó ná 1 milliún níthe, saothair ealáine na n-ealainteoirí Ollanaigh ón 17ú haois. Baineann sé le le Stáit na hÍsiltíre agus tá sé ar an liosta UNESCO d'oidhreacht na cruinne.


Plás an Mhúsaeim.
a> le feiceáil ó thaobh na locháin ag Plás an Mhúsaeim.
Tá Plás an Mhúsaeim (Museumplein) suite i gcomharsanacht Theas, in aice le lár Amstardam.
Tá trí mhúsaeim tábhachtach suite ar an gcearnóg Rijksmuseum, músaeim Van Gogh agus músaeim Stedelijk agus halla ceolchoirm Concertgebouw


Zaanstad.
Is í Zaanstad limistéar bhardasach i gcúige Ollainn Thuaidh san Ísiltír


Gaoda Bheinn.
Is sliabh in Albain í Gaoda Bheinn, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Gleann Ruasaidh.
Is gleann ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Gleann Ruasaidh.


Pladaigh.
Is oileán i ngar den Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Pladaigh.


Gunnaigh.
Is oileán i ngar den Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, é Gunnaigh.


Dún Anlaimh.
Is crannóg ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Dún Anlaimh.


An Caisteal (Cola).
Is dún ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é an Caisteal.


Dún Beic.
Is dún ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Dún Beic.


Dún Dubh.
Is dún ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Dún Dubh.


Dún Morbhaidh.
Is dún ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Dún Morbhaidh.


Dún an Achaidh.
Is dún ar an Cola, Earra-Gháidheal agus Bód, in Albain, é Dún an Achaidh.


Inbhir Theórsa.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Theórsa.


Liabost.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Liabost.


Tunga, Cataibh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tunga.


Lech Wałęsa.
Bhí Lech Wałęsa (29 Meán Fómhair 1943 i mPopowo a rugadh é) ina uachtarán ar an bPolainn ó 1990 go 1995.
Wałęsa, Lech
Wałęsa, Lech


Inbhir Ghórdain.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Inbhir Ghórdain.


Port Mo Chalmaig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Port Mo Chalmaig.


Cúil Lodair.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cúil Lodair.


Malaig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Malaig. Bhí cónaí ar 806 duine i Mallaig sa bhlian 2011 shuas ó 797 duine sa bhlian 2001. Bhí Gaoluinn na hAlbain ag 13.1% don daonra sa bhlian 2011 agus bhí an Albanais ag 17.5%.


Áird nan Saor.
Is sráidbhaile suite in Inbhear nÁrainn, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird nan Saor.


Allt Éireann.
Is sráidbhaile suite in Inbhear nÁrainn, Comhairle na Gáidhealtachd, é Allt Éireann.


An Aghaidh Mhór.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í an Aghaidh Mhór.


Athfort.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Athfort.


An Innis.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an Innis.


Áras Stair na hEorpa.
Is tionscnamh de chuid Pharlaimint na hEorpa é Áras Stair na hEorpa. Le hÁras Stair na hEorpa, mar institiúid chultúrtha agus mar iarsmalann, táthar chun leas a bhaint as gach uirlis atá ar fáil chun tuiscint níos fearr i leith stair agus lánpháirtiú na hEorpa a chur i gcrích, trí thaispeántais bhuana, shealadacha agus taistil, trí bhailiúchán ábhar agus doiciméad a léiríonn stair na hEorpa, trí chláir oideachais, trí imeachtaí cultúrtha agus trí fhoilseacháin, mar aon le raon leathan ábhar ar líne. Tá sé lonnaithe sa Bhruiséil, in aice leis na hinstitiúidí Eorpacha.
Bunús an tionscnaimh.
Lainseáil an tUachtarán Áras Stair na hEorpa an 13 Feabhra 2007 nuair a luaigh sé é ina chéad aitheasc mar Uachtarán Pharlaimint na hEorpa. I measc phríomhchuspóirí an tionscadail ba cheart “go gcuirfí é ar chumas na nEorpach de gach glúin níos mó a fhoghlaim i dtaobh a staire féin agus, tríd an méid seo a dhéanamh, cur le tuiscint níos fearr a bheith ann ar fhorbairt na hEorpa, anois agus amach anseo.” I mí Deireadh Fómhair 2008, chuir coiste saineolaithe a bhí stiúrtha ag an Ollamh Hans Walter Hütter, Ceann Árais de Stair Phoblacht Chónaidhme na Gearmáine, tuarascáil faoi bhráid na Parlaiminte dar teideal Bunús Coincheapúil d’Áras Stair na hEorpa, a bhunaigh coincheap ginearálta agus ábhar an tionscadail agus a leag amach an ailtireacht institiúideach.
I mí an Mheithimh 2009, chinn Biúró na Parlaiminte go ndéanfaí iarsmalann d’iarchlinic fiaclóireachta Eastman agus, i mí Iúil, lainseáil an Biúró comórtas idirnáisiúnta ailtireachta. An 31 Márta 2011, ainmníodh an grúpa a bhuaigh: Chaix & Morel agus Comhpháirtithe (FR), Ailtirí JSWD (DE) agus TPF (BE) chun athchóiriú agus leathnú amach a dhéanamh ar an bhfoirgneamh. Agus tacaíocht á fháil ó bhord eolaíochta a thugann le chéile speisialtóirí mór le rá agus ar a bhfuil an tOllamh Włodzimierz Borodziej ina chathaoirleach, cuireadh foireann ildisciplíneach de dhaoine gairmiúla stiúrtha ag an staraí agus coimeádaí Taja Vovk van Gaal ar bun in Ardstiúrthóireacht Pharlaimint na hEorpa don Chumarsáid chun go n-ullmhófaí ábhar na dtaispeántas agus cruth a chur ar an mbunú a bheadh ann amach anseo.
An t-ábhar.
Tabharfaidh "Áras Stair na hEorpa" deis do chuairteoirí foghlaim mar gheall ar phróisis agus imeachtaí staire agus machnamh criticiúil a dhéanamh ar cad is brí leis na próisis sin sa lá atá inniu ann. Lárionad a bheidh ann do thaispeántais, do dhoiciméadúchán agus d’fhaisnéis, a chuirfidh próisis agus imeachtaí i gcomhthéacs níos leithne ó thaobh staire de agus i gcomhthéacs criticiúil agus a thabharfaidh le hais a chéile taithí éagsúil na nEorpach ó thaobh na staire de. Is í an éagoitinne a bhaineann leis ná an iarracht chun forbhreathnú trasnáisiúnta de stair na Eorpa a chur in iúl, agus éagsúlacht stair na hEorpa á cur san áireamh mar aon le mórán léirmhínithe agus léargas. Tá sé mar aidhm aige go bhféadfadh pobal mór daoine tuiscint a bheith acu ar an nua-stair i gcomhthéacs na gcéadta bliain roimhe seo, rud a chuir cruth ar smaointe agus ar luachanna. Sa tslí sin is é atá i gceist leis an Áras ná go n-éascófaí an plé agus díospóireacht ar an Eoraip agus ar an Aontas Eorpach.
Agus thart ar 4 000 m2 curtha ar fáil dó, beidh an taispeántas buan ina lárchuid d'Áras Stair na hEorpa. Agus ábhair agus doiciméid de réimse leathan meán in úsáid, aistear trí stair na hEorpa a bheidh ann, stair an 20ú céad den chuid is mó, agus féachfar siar ar fhorbairtí agus ar imeachtaí sna tréimhsí luatha a bhfuil suntas ar leith ag baint leo don Mhór-roinn i gcoitinne. Sa chomhthéacs seo, déanfar uathúlacht agus coimpléascacht stair lánpháirtiú na hEorpa a thaispeáint.
Beidh an tÁras bunaithe ar an gcuairteoir agus oscailte do gach aon duine; rud a chloíonn le beartais na Parlaiminte maidir le inrochtaineacht. Chun na críche sin, cuirfidh sé na príomhthéamaí ar fáil in 24 teanga ar a laghad, rud a chomhfhreagróidh do líon na dteangacha oifigiúla san Aontas Eorpach nuair a osclófar é. Tuigtear gur gné d'éagsúlacht chultúrtha san Eoraip í an t-ilteangachas, agus le hÁras Stair na hEorpa is é a theastaíonn ná go bhféachfadh a gcuairteoirí ar a bhfuil ar fáil ann i mórán teangacha mar cheann de phríomhshócmhainní na hinstitiúide.
Suíomh.
Rinneadh foirgneamh Eastman a dhearadh i dtosach mar chlinic fiaclóireachta agus ainmníodh é i gcuimhne ar George Eastman, daonchara Meiriceánach agus aireagóir an cheamara Kodak. A bhuíochas leis na tabhartais flaithiúla a thug sé, bhíothas in ann ionaid fiaclóireachta a chur ar bun i Nua-Eabhrac, i Londain, sa Róimh, i bPáras, sa Bhruiséil agus i Stócólm, inar cuireadh cúram fiaclóireachta saor in aisce ar fáil do leanaí faoi mhíbhuntáiste.
I 1933, d’iarr Fondúireacht Eastman ar an ailtire ón Eilvéis Michel Polak, a bhfuil cáil air dá stíl Art Deco agus go háirithe do Phálás Résidence cáiliúil na Bruiséile, foirgneamh nua a dhearadh. Osclaíodh an foirgneamh i dtosach i 1935 agus tá sé suimiúil i dtéarmaí innealtóireachta agus dá ghnéithe Art Deco chomh maith. In iarsheomra feithimh na leanaí tá grúpa múrmhaisithe den phéintéir Camille Barthélémy a chuireann finscéalta La Fontaine in iúl.
Rinneadh Páirc Leopold, lena n-áirítear foirgnimh stairiúla cosúil le hInstitiúid Pasteur nó Leabharlann Solvay, a liostáil i 1976
Níl foirgneamh Eastman é féin liostáilte do chaomhnú. Dhún an chlinic fiaclóireachta síos sula ndearnadh é a athchóiriú mar oifigí do na hinstitiúidí Eorpacha sna 1980í.
Meastacháin do chostais agus do chistíocht.
Staid forbartha 2011-2015: EUR 31 milliún d’athchóiriú agus do leathnú amach an fhoirgnimh, EUR 21.4 milliún do na chéad taispeántais bhuana agus shealadacha (EUR 15.4 milliún chun an taispeántas agus na spásanna eile a fheistiú, EUR 6 milliún don ilteangachas) agus EUR 3.75 milliún chun cur leis an mbailiúchán.
Íocfaidh Parlaimint na hEorpa as na costais forbartha, ach d’fhéadfadh an Coimisiún Eorpach na costais leanúnacha a chomh-mhaoiniú agus tá sé léirithe ag Uachtarán an Choimisiúin cheana go mbeifí sásta an méid seo a dhéanamh.
Cur chun feidhme agus bainistiú an tionscadail.
Agus é cruthaithe as stuaim Pharlaimint na hEorpa, baineann "Áras Stair na hEorpa" leas as mórán struchtúr dá chur chun feidhme institiúideach.
Is comhlacht iolraíoch é Bord na nIontaobhaithe, ar a bhfuil iar-Uachtarán Pharlaimint na hEorpa an tUas. Hans-Gert Pöttering ina cheann, agus ina bhfuil polaiteoirí d’ardleibhéal, rud a thugann le chéile mórán institiúidí Eorpacha agus údaráis na Bruiséile. Tá ionadaíocht déanta ann ar phríomhthuairimíocht pholaitiúil agus ar phríomhchomhlachtaí na Parlaiminte. Déanann sé maoirseacht ar bhainistiú ginearálta an tionscadail.
Is iad a chomhaltaí ná —,,, Doris Gisela Pack, Chrysoula Paliadeli,, Wojciech Roszkowski, Androulla Vassiliou, Diana Wallis, agus Francis Wurtz.
Tá an staraí Włodzimierz Borodziej ina chathaoirleach ar an gCoiste Acadúil, ina bhfuil staraithe agus daoine gairmiúla ó iarsmalanna a bhfuil cáil go hidirnáisiúnta orthu agus tá ról athleanúna agus comhairliúcháin ar shaincheisteanna tras-scríofa sa mhéid a bhaineann sé le cúrsaí staire agus iarsmalainne.
Is iad a chomhaltaí ná —,, Anita Meinarte, Hélène Miard-Delacroix, Mary Michailidou, Oliver Rathkolb, Antonio Reis, Maria Schmidt, Jean-Pierre Verdier agus Henk Wesseling.
Tá an fhoireann acadúil, ar a bhfuil an staraí agus coimeádaí Taja Vovk van Gaal ina cheann, freagrach as bheith ag ullmhú do thaispeántais agus as an iarsmalann amach anseo a struchtúrú.
Ó mhí Deireadh Fómhair 2012 i leith, tá an dearthóir Arnaud Dechelle tar éis cúnamh a thabhairt do na hoibrithe seo.


Mary Kelly.
Bhí cáil ar Mary Kelly nó "Eva of the Nation" san 19ú aois. Rugadh í sa bhliain 1826 agus d'éag sí ar 23 Bealtaine 1910. Scríobh Mary Kelly dánta tír grá i mBéarla faoin ainm cleite san i nÉirinn agus san Astráil, mar a raibh cónaí uirthi agus ar a fear céile Kevin Izod O'Doherty.
Bhí Gaeilge aici is dócha. Tá a cuid dánta breac le focail agus nathanna Gaeilge, agus tá an nóta "From the Irish" le dornán díobh. Aisling dóchais den Athbheochan is ea 'Our Olden Tongue'.


Céis.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Céis.


Dail Healabhaig.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dail Healabhaig.


Dún Beithe.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dún Beithe.


Dúnaid.
Músaem cróite i nDúnaid Thiar
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban, é Dúnaid.


An Dail Shuas.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Dail Shuas (Béarla: "Westerdale").


John Diefenbaker.
Ba pholaiteoir é John George Diefenbaker (18 Meán Fómhair 1895 – 16 Lúnasa 1979). B'eisean an tríú Príomh-Aire dhéag ar Cheanada, agus é in san oifig sin ón 21 Meitheamh, 1957 go dtí an 22 Aibreán 1963. Rugadh in iardheisceart Ontario é sa bhliain 1895. Ansin, nuair a bhí sé in aois a ocht mbliana thug a theaghlach agaidh ar an iarthar, mar atá go dtí an chuid de Chríocha an Iarthuaiscirt a rinneadh cúige Saskatchewan de go gairid ina dhiaidh sin. Ba ansin a d’fhás sé aníos. Chuir sé suim sa pholaitíocht ó aois óg.
Rinneadh dlíodóir de i ndiaidh seirbhís míleata a dhéanamh sa Chéad Chogadh Domhanda. Chuaigh sé leis an bpolaitíocht freisin cé nach raibh ráth ar a chuid iarrachtaí gur bhain sé suíochán amach i dTeach na dTeachtaí in Ottawa sa bhliain 1940. Ball den Pháirtí Coimeádach Forásach (Progressive Conservative Party i mBéarla) a bhí ann.
D’éirigh leis dul i gceanas ar na Coimeádaigh Fhorásacha sa bhliain 1956 agus d’fhan sé sa phost sin ar feadh 11 bhliain. Sa bhliain 1957, fuair an páirtí an bua sa toghchán náisiúnta agus d'éirigh sé ina phríomh-aire ar an tír. D’fhan sé sa phost sin go dtí 1963.


Paul Ryan.
Is polaiteoir Meiriceánach é Paul D. Ryan, Jr. (a rugadh ar 29 Eanáir 1970). Is ball de Theach Ionadaithe na Stát Aontaithe é ón mbliain 1999 anuas don Chéad Toghcheantar i Wisconsin. Ball den Pháirtí Poblachtach atá ann. Roghnagh Mitt Romney, iarrthóir an pháirtí chéanna ar uachtaránacht SAM, Ryan mar an t-iarrthóir Poblachtach ar an leasuachtaránacht sa toghchán náisiúnta i mí na Samhna, 2012.
Rugadh Paul Ryan in Janesville, Wisconsin. Is Caitliceach é Ryan, agus é de shliocht Éireannach agus Gearmánach. Tá sé pósta le Janna Little, aturnae cánach, agus tá trí pháiste acu.


Hacraig.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, i dtuaisceart na hAlban, é Hacraig (Béarla: Halkirk). Bhí dhá dhrioglann ag obair san áit tráth. Rugadh Alexander Keith (1795 - 1873), grúdaire Ceanadach, i Hacraig. Lonnaigh Keith in Halifax, Albain Nua, agus bhain sé aitheantas amach dó féin mar fhear polaitíochta agus grúdaireachta. Eisean a chruthaigh an bheoir Cheanadach úd India Pale Ale.


Latharan.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Latharan.


Latharan a' Phuill.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Latharan a' Phuill.


Obar Árdair.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Obar Árdair.


Ráth, Gallaibh.
Tithe ar phríomhshráid Rátha sa chúlra, galfchúrsa chun tosaigh
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Ráth.


Sgrabastair.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgrabastair.


Sgarbh Sgeir.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgarbh Sgeir.


Sgeilpeach.
Is baile i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgeilpeach.


Na h-Eileanan Samhraidh.
Is oileáin suite ar an gcósta thiar de Ros, in iarthar na Comhairle na Gáidhealtachd, iad na h-Eileanan Samhraidh (Béarla: The Summer Isles). Is é Tannara Mhór an t-oileán is mó díobh agus an t-aon cheann a bhfuil éinne ina gcónaí ann. Eisíonn an oifig phoist áitiúil a cuid stampaí féin do na hoileáin.


Toirbheartan.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Toirbheartan.


An Phicnic Leictreach.
Is féile bhliantúil cheoil agus ealaín é An Phicnic Leictreach (nó "An Phicnic Aibhléise", "An Phicnic Aibhléiseach", "An Fhleadhóg Leictreach" uaireanta) (Béarla: "Electric Picnic") a bhíonn á chur a stáitse i Halla an tSráidbhaile, An Sráidbhaile, Contae Laoise in Éirinn. Bíonn sé á reáchtáil ag Pod Concerts agus Festival Republic, a cheannaigh an scairsheilbh tromlaigh sa bhliain 2009. Vótáladh mar 'Best Medium-Sized European Festival' sa bhliain 2010 ag European Festival awards é, agus vótáladh mar 'Best Big Festival' i ngach Irish Festival Awards ó tosaíodh ag bronnadh na ngradam sa bhliain 2007.
Tá clú agus cáil dhomhanda ar an bhFleadhóg, dúradh gur leagan Éireannach de "Glastonbury" a bhí ann comh maith le ionsparáid do Latitude. Chuir an irisleabhar Mheireacánach, Billboard, síos air mar seo "a magnificent rock n roll circus, a textbook example of everything a festival should be" agus mhaíomh Rolling Stone gurbh é ceann de na féilte ab fhearr a d'fhreastail siad air riamh. Bíonn rogha cheoil níos leithne ag An bhFleadhóg Leictreach agus is éagsúil an fhéile í ó chinn eile in Éirinn dá bharr. Cuirtear níos mó béime ar sheirbhísí agus áiseanna maithe (bia agus socraithe codalta) agus bíonn an t-atmaisféar, go ginearálta, níos séimhe agus dearfaí. Cuirtear béim ar leith ar ghníomhachtaí glasa, freisin.
Bunú is leathnú na féile.
Thosaigh An Fhleadhóg Leictreach mar féile lae sa bhliain 2004 agus an bhliain dár gcionn féile dheireadh seachtaine a bhí inti. Deirtear go bhfuil sé ag dul i bhfeabhas gach bliain agus is gar go mbeidh sé níos mó ná Oxegen - díoladh gach ticéad do fhéile na bliana 2008 níos tapúla ná riamh.
Imeachtaí na féile.
Bíonn i bhfad níos mó ná ceol i gceist leis an bhFleadhóg; puball pictiúrlainne, láthair Corp agus Anam agus Puball Coméide Idirnáisiúnta (bíonn Des Bishop ina fhear tí). Sa bhliain 2008, d'fhreastail Amnesty International ar an bhFleadhóg mar chuid den Chomóradh 60 Bliain ar Chearta Daonna.
Féile na bliana 2012.
I measc na gceoltóirí a bhí le seinm ag an bhféile ná The Cure, The Killers, Elbow, Sigur Rós, Christy Moore, Orbital, Hot Chip, The xx, Wild Beasts, Patti Smith, The Roots, Crystal Castles, Grandaddy, SBTRTK, Mmoths, Metronomy, Bat for Lashes, The Maccabees, The Horrors, Richard Hawley, Azealia Banks, Ed Sheeran, The Jezabels, Michael Kiwanuka, Gavin Friday, Van Dyke Parks, Roots Manuva, Bell X1, Dublin Gospel Choir, Glen Hansard, Grizzly Bear, Willis Earl Beal, Alabama Shakes, Tindersticks, Fatoumata Diawara, Land Lovers, Eagle and the Worm, Solar Bears, Staff Benda Bilili, Little Roy, Lanterns on the Lake, Jonathan Wilson, Baxter Dury, Cranes, Milagres, In Tua Nua, Mo Hat Mo Gheansaí, Conor Linnie agus tuilleadh nach iad.


Abhainn Theórsa.
Is abhainn suite i gGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, í Abhainn Theórsa.


Ceann Dúnaid.
Is leithinis i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ceann Dúnaid.


An Cuan Moireach.
Is cuaisín i nGallaibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Cuan Moireach.


An Sráidbhaile (Laois).
Is baile é An Sráidbhaile (Béarla: "Stradbally") i gContae Laoise, in Éirinn. Tá sé lonnaithe ar an mbóthar N80 thart ar 12 chiliméadar (7 míle) ó Phort Laoise. Tá "Halla an tSráidbhaile", an teach mór, lonnaithe ar an mbaile. Is ann a bhíonn taispeántas bliantúil d'innill galoibrithe agus an fhéile cheoil sin an Phicnic Leictreach. Tá timpeall is 1,500 duine ina gcónaí ann.


Achadh Anndra.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh Anndra.


Achadh an t-Sabhail.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh an t-Sabhail.


Achadh Taigh Phairidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh Taigh Phairidh.


Achadh Mhealbhaich.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh Mhealbhaich.


Cath Sharmisegetusa.
Troideadh Cath Sharmisegetusa (nó Léigear Sharmszegetusa), sa bhliain 106 idir arm Impireacht na Róimhe faoi stiúir Tráian, agus na nDáiciach faoi stiúir an Rí Decebalus. Ba í Sarmisegetusa príomhchathair na Dáicia le linn an ama seo.
An cúlra.
Mheas na Rómánaigh go raibh na Dáiciaigh ina bhagairt ar fhorleathú Impireacht na Róimhe san oirthear, agus dá réir sin, chinn an Impire Tráian sa bhliain 101 ar thús a chur le feachtas in aghaidh na nDáiciach. Cuireadh tús leis an chéad choimhlint ar an 25 Márta agus threascair trúpaí Rómhánacha, comhdhéanta de cheithre phríomhléigiún, na haonaid X Gemina, XI Claudia, II Traiana Fortis agus XXX Ulpia Victrix, na Dáiciaigh agus chríochnaigh sé i bua na Rómhánach.


Gilín (feithid).
Is feithid é an Gilín. Ball d'fhine na Lepismatidae atá ann.


Acadamh na nEolaíochtaí agus na nDaonnachtaí Iosrael.
Bunaíodh Acadamh na nEolaíochtaí agus na nDaonnachtaí Iosrael, atá lonnaithe i Iarúsailéim, sa bhliain 1961 ag Stát na hIosraile le teagmháil a chothú idir scoláirí ó na heolaíochtaí agus sna daonnachtaí sa tír, chomh maith le comhairle a thabhairt don rialtas ar thionscadail taighde a raibh tábhacht náisiúnta leo, agus ardchaighdeán feabhais a chur chun cinn. Tá sé comhdhéanta de 102 scoláirí iomráiteacha ó Iosrael.


Cogaí Púnacha.
Sraith de thrí fheachtas míleata ba ea na Cogaí Púnacha a troideadh idir Poblacht na Róimhe agus an Chartaig, ón bhliain 264 RC go dtí 146 RC. Ag an am, is dócha go raibh an méid cogaíochta inchomparáide leis na chogaidh domhanda a thárla sa chéad seo chaite. Tagann an téarma 'Púnach' ón bhfocal Laidine "Punicus" (nó "Poenicus"), rud a chiallaíonn "Cartagach", tagairt do 'shinsearacht Fhéiníceach' na gCartagach.
Forlámhas a dh'fháil ar an tSicil - an t-oileán a bhí idir an dá impireacht- b'shin é an t-údar is mó don chéad chogadh Púnach. Bhí coilíneachtaí dá gcuid féin ag na Cartagaigh san oileán, agus bhí na Rómhánaigh ag éirí buartha faoin mbagairt mhíleata a bhí iontu. Ag tús an Chéad Chogaidh, ba leis na Chartagaigh an chumhacht cheannasach is mó in iarthar na Meánmhara, le hImpireacht mhuirí fhorleathan acu, cé go raibh cumhacht na Róimhe ag bailiú nirt go tapa san Iodáil, bhí cumhacht a cabhlach lag agus easnamhach i gcomparáid leis na Chartagaigh.
Faoi dheireadh an triú chogaidh, tar éis níos mó ná céad bliain agus cailleadh na céadta míle saighdiúirí ón dá thaobh, chloígh an Róimh Impireacht na gCartach go hiomlán agus scrios siad Cathair na Cartaige, agus d'éirigh leis an Róimh bheith ina stát uilechumhachtach amáin in Iarthar na Meánmhara.
Leis deireadh na cogaí Macadónacha - a bhí ar siúl i gcomhthráth leis na Cogaí Púnacha - agus treascairt an Rí Seiliúcach (nó "Seleucid") Mór Antiochus III sa Chogadh Rómhánach-Siriach (Conradh Apamea, 188 RC) san mhuir thoir, tháinig an Róimh chun chinn mar an chumhacht cheannasach sa Mheánmhuir agus ceann de na cathracha is cumhachtaí de chuid na Ré Clasaicigh. Thug bua na Róimhe ar na Chartaigh sna cogaí seo stádas oirirc di a bheadh ​​coinneáilte aici go dtí an 5ú haois AD.
Cúlra.
Le linn lár na 3ú haoise RC, ba chathair mhór í an Chartaig, suite ar chósta dheisceart na Meánmhara, san áit a nglaoitear an Túinéis uirthi, san lá atá inniu ann. Bunaithe ag na Féinícigh, i lár na 9ú haoise, ba chathairstát cumhachtach talasalathach é, le líonra mór tráchtála. As na cathairstáit san Iar-Mheánmhuir, i dtéarmaí cumhachta, rachmais agus daonra de ní raibh ach céile comhraic amháin aici, sé sin an Róimh. Cé go raibh cabhlach na Cartaige ar an cheann is mó sa domhan ársa ag an am, ní raibh arm seasta buan a choimeád ar bun aici. Ina áit sin, bhraith an Chartaig den chuid is mó ar amhais, go háirithe ar Bheirbeirigh Nuimideacha dúchasacha, chun a cuid chogaí a throid. Mar sin féin, ba shaoráinigh Cartagacha an chuid is mó de na hoifigigh a bhí i gceannas ar an arm. Bhain na Cartagaigh clú amach mar mhairnéalaigh den chéad scoth, agus murab ionann agus a n-arm, bhí go leor Cartagach ó na hísle aicmí san chabhlach, agus sholáthair siad ioncam cobhsaí agus gairm as dá réir sin.
Sa bhliain 200 RC bhain Poblacht na Róimhe smacht amach ar leithinis na hIodáile, ar an ar an taobh ó dheas den Phó. Murab ionann agus an Chartaig, bhí mórfhórsaí armtha catharaíonachta ag an Róimh. Ar an láimh eile, ag tús an Chéad Chogadh Púnacha, ní raibh cabhlach ar bith ag na Rómhánaigh, agus bhí siad mar sin faoi mhíbhuntáiste go dtí gur thosaigh siad ar chabhlach mór dóibh féin a thógáil, le linn an chogaidh.
An Chéad Chogadh Púnach.
Troideadh an Chéad Chogadh Púnach (264-241 RC) i bpáirt ar thalamh na Sicile agus na hAifrice, ach den chuid is mó ba chogadh cabhlaigh é. Thosaigh sé mar coimhlint áitiúil sa tSicil idir Iéro II na Sioracúise agus na Mamartíní ó Mhesána. Bhailigh na Mamartíní chucu féin cabhair ó chabhlach na Cartaige, ach ina dhiaidh, sin rinne siad feall orthu ag impigh ar Sheanad na Róimhe cúnamh a thabhairt dóibh i gcoinne na Cartaige. Sheol na Rómhánaigh garastún chun na Measáine a dhaingniú, agus mar gheall ar an feall sin, chuidigh na Cartagaigh leis na Síoracúsaigh. Anois agus an dá chumhacht in achrann lena chéile san choimhlint, d'fhormhéadaigh an teannas eatarthu go tapa go cogadh lánscála le haghaidh na Sicile a smachtú.
Tar éis an bhriste ghéir ag Cath Agrigentum sa bhliain 261 RC, shocraigh ceannaireacht na Cartaige gan a thuilleadh rannpháirtíochtaí thalamh-bhunaithe díreach le léigiúin chumhachtacha na Róimhe a bheith acu, ach díriú ar an bhfarraige áit gur chreid siad go mbeadh an buntáiste ag loingeas ollmhór na gCartach. Ar dtús, bhí an lámh in uachtar ag na Chartaigh. Sa bhliain 260 RC bhris siad ar chabhlach nua na Rómhánach ag Cath na nOileán Aeolach. D'aisfhreagair na Rómhánaigh go tapaidh, áfach, tríd a gcabhlach a mhéadú go suntasach in am an-ghearr. Laistigh de dhá mhí, bhí cabhlach de os cionn céad long cogaidh acu. Toisc go raibh a fhios acu nach bhféadfadh siad na Cartaigh a threascairt, leis na gnáth teaicticí, sé sin le reithí, chuir na Rómhánaigh an corvus, droichead ionsaithe, ar bharr a longa. Bheadh na Rómhánaigh in ann an droichead a luascadh thart chuig long an namhaid agus bheadh an spíce géar ar a bharr in ann long an namhaid a stopadh. D'fhéadfadh leigiúnaigh Rómhánacha léim ar bord ansin agus an long a ghabháil. Laghdaigh úsáid na teaictice nuálaí buntáiste chabhlach na gCartach i gcomharaic long-le-long agus thug sé cead do choisithe na Róimhe páirt a ghlacadh i gcoimhlintí cabhlaigh. Mar sin féin, bhí an corvus anásta agus contúirteach freisin, mar sin, cuireadh deireadh leis de réir a chéile nuair a d'éirigh cabhlach na Róimhe níos cleachtaithe agus inniúla. Ach amháin gur bhriseadh orthu ag Cath Túinis san Afraic, agus faoi dhó i gcomhrac cabhlaigh, bhí bua beagnach gan bhriseadh ag fórsaí na Róimhe sa Chéad Cogadh Púnach. Sa bhliain 241 RC, shínigh an Chartaig conradh síochána faoi théarmaí a thug uirthi an tSicil a thréigint agus cúiteamh chogaidh a d'íoch. Bhí an cogadh fada costasach don dá chumhacht, ach bhí an Chartaig go mór níos éagobhsaithe dá bharr ná an Róimh. Sa bhliain 238 RC, bhí an Chartaig sáite isteach i gCogadh na nAmas, agus, lena linn, ghabh an Róimh an tSairdín agus an Chorsaic. B'í an Róimh anois an stát is cumhachtaí san Iar-Mheánmhuir: bhí a cabhlacht mór in ann cosc a chur ar ionradh farraige ar an Iodáil, na bealaí trádála tábhachtach farraige a rialú, agus ionsaí ón fharraige a dhéanamh ar thíortha i gcéin.
Toradh.
Chaith an Chartaig na blianta i ndiaidh an chogaidh ag cur feabhais ar a cuid chúrsaí airgeadais agus ag leathnú a Impireacht choilíneach in Hispania, faoin teaghlach míleata 'Uí Bharcid'. Bhí aird na Róimhe dírithe, den chuid is mó, ar na chogaidh Illíreacha. Sa bhliain 219 RC, d'ionsaigh Hannibal, mac Amlicar Barca, Saguntum in Hispania, cathair a bhí ina comhghuaillithe ag an Róimh, agus cuireadh tús leis an Dara Cogadh Púnach.
An Tréimhse idir an Chéad agus an Dara Cogadh Púnach.
De réir Polibius bhí roinnt comhaontuithe trádála idir an Róimh agus an Chartaig, fiú comhghuaillíocht chomhpháirteach i gcoinne an rí Piorr Epirót. Nuair a rinne an Róimh agus na Cartagaigh síocháin sa bhliain 241 RC, scaoileadh saor na 8,000 príosúnach cogaidh go léir a bhí faoi ghlas ag na Cartagaigh, agus ní raibh ar an Róimh aon airgid fhuascailte a íoch astu, ina theannta sin, fuair an Róimh roinnt mhaith airgid mar slánaíocht chogaidh. Mar sin féin, dhiúltaigh na Cartagaigh na tréigtheoirí Rómhánacha a bhí ag fónamh i measc a gcuid trúpaí a sheachadadh go dtí an Róimh.
D'éirigh an chéad conradh a bhí eatarthu ina cnámh spáirne, conradh a bhí comhaontaithe idir Amlicar Barca agus ceannasaí Rómhánach na Sicile. Bhí alt ann sa chonradh seo ina raibh sé leagtha síos mar choinníoll go raibh ar tionól coiteann na Rómhánach glacadh leis an gconradh d'fhonn é a bheith bailí. Ar an drochuair, dhiúltaigh an tionól an conradh agus d'ardaigh sé an meid slánaíochta a bhí ar an Chártaig a íoch.


Achadh nan Cárnan.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh nan Cárnan.


Achadh na h-Annaid.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd é Achadh na h-Annaid.


Achadh an Fheárna.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh an Fheárna.


Achadh Rídhisgil.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd é Achadh Rídhisgil.


Nha Trang.
Is cathair í Nha Trang sa Vítneam. Príomhchathair Chúige Khanh Hoa is ea í. Tá breis is 392,244 duine ina gcónaí sa chathair.


Curach choirte na hAstráile.
Bundúchasaigh ag seilg turtair mhara (ó Shuirbhé Phillip Parker King, 1818).
Is éard atá i gcurach choirte na hAstráile bád beag fónta de chuid na mBundúchasach a raibh a lán saghsanna di ann de réir na háite, agus atá á déanamh fós in áiteanna éigin.
Déantar an churach as coirt eoclaipe, coirt a chóirítear chun gur furasta é a mhúnlú ar an dóigh cheart. Bhí cuid de na curacha níos casta agus níos buanseasmhaí ná a chéile agus b’éigean a bheith oilte ar an obair chun iad a dhéanamh. Bhí na Bundúchasaigh go han-mhaith chun iad a ionramháil, agus is iad na mná is mó a bhaineadh feidhm astu ar an gcósta thoir. Bhí curacha mara ann, mar sin, agus curacha de shaghas eile a d'úsáidtí ar aibhneacha ar nós an Murray agus ar lochanna. Ní fada a mhairidís siúd toisc gur ghearr go n-éireodh an choirt rófhliuch agus í mí-oiriúnach do thuras fada dá bharr. Ba é an scéal céanna ag curacha mara na mBundúchasach Tasmánach é.
Déanamh na curaí.
Roghnaítear crann guma oiriúnach de réir na spéiceas atá le fáil sa réigiún – leadhbachán ("Eucalyptus obliqua"), abhantrachán ("Eucalyptus camaldulensis") nó eile. Déantar gearradh fada san idirshnamh (an choirt is gaire don chabhail) tamall maith suas an crann. Baintear stiall atá timpeall trí mhéadar ar fad nó níos faide fós den chabhail le cuaillí. Toisc gur coirt gharbh righin atá inti ní mór é a bhogadh le huisce nó tine. Nuair atá an choirt solúbtha déantar gach ceann den stiall a fhilleadh agus a cheangal. I dtuaisceart na hAstráile dhéantaí tosach agus deireadh na curaí a fhuáil ach in áiteanna eile dhéantaí iad a cheangal le snaidhmeanna.
Cuirtear cuaillí inti mar thochtaí chun an chabhail a leathadh agus is féidir dhá thaobh na curaí a theannadh le sreanga trasna agus le maidí ceangail de réir nós an réigiúin. Coinnítear an churach ag imeacht le cleith nó céaslaí.
Curach Riasc Arakura.
Bhí curach ar leith le fáil ar Riasc Arakura i gCríoch an Tuaiscirt agus í curtha in oiriúint go maith don áit áirithe úd. Ligeadh i léig í go luath sa 20ú haois ach rinneadh í a athchruthú le haghaidh Ten Canoes, scannán le Rolf de Heer.
Curach Sydney.
Tá roinnt cuntas le fáil ar churacha Sydney ó lámh na gcoilíneach is túisce a bhain an taobh tíre sin amach. Curacha teanna a bhí iontu agus mhairfidís timpeall trí bliana, murab ionann is na curacha a bhí le feiceáil ar na haibhneacha intíre. D’imigh curach an réigiúin as úsáid ach tá sí á déanamh arís.
Tagairtí luatha.
An chéad íomhá de churach choirte le hEorpach is pictiúr uiscedhaite é a rinneadh le linn thuras an Endeavour, long an Chaptaen James Cook. Curach den ghnáthshaghas í – stiall amháin choirte, í ceangailte ag gach ceann agus leata ina lár ag píosaí adhmaid. Tá daoine ag iascaireacht inti agus céaslaí á n-úsáid acu.
Rinneadh a lán pictiúr den saghas céanna ina dhiaidh sin, ar nós pictiúr uiscedhaite a rinneadh sa bhliain 1805: bean agus páiste i gcurach i mBá Botany, tine i ndeireadh na curaí acu agus an bhean ag iascaireacht.
I ndialann an Endeavour, Dé Sathairn 28 Aibreán 1770, luaitear trí nó ceathair de churacha ar an trá in aice le Woonona, áit nárbh fhéidir le geolta na loinge an trá a bhaint amach de bharr “the great Surff which beat everywhere upon the shore”. Tugann an sliocht le fios nárbh eagal le muintir an chósta tabhairt faoi na tonnta móra i gcuracha.
Crainn cholmnacha.
Fágann baint na coirte colm buan ar chrann agus bhí a leithéid le fáil go flúirseach sa 19ú haois. Bhaintí úsáid as an gcoirt chun soithigh agus coimeádáin a dhéanamh chomh maith le curacha. Bhí éileamh ar choirt chuarach ó ghualainn crainn le haghaidh curacha intíre.
Tá formhór na gcrann sin os cionn céad bliain d’aois agus iad ag éirí tearc dá bharr. Is minic atá rian na n-uirlisí le feiceáil ar bharr agus ar bhun an choilm, agus uaireanta ina lár.
An ré choilíneach.
Sna 1850í (ré an fhuadair óir) d'aithin a lan coilíneach cé chomh háisiúil is a bhí na curacha coirte, cé nach raibh an meas ceart acu i gcónaí ar chlisteacht lucht déanta na mbád.


Patrick Joseph Hartigan.
Sagart Astráileach ba ea Patrick Joseph Hartigan. (13 Deireadh Fómhair 1878 – 27 Nollaig 1952) Cheap sé dánta faoin ainm John O'Brien agus bhí cáil ar a chnuasach "Around the Boree Log" i lár an 20ú aois. Tá Gaeilge go leor fite fuaite sa Bhéarla iontu san, lethéidi 'shandrydan', 'thuckeen' agus á rá leis.


Bergamo.
Is í Bergamo príomhchathair an cheantar den ainm céanna i dtuaisceart na hIodáile, timpeall 40KM soir ó thuaidh ó Milano. De réir daonáireamh na bliana 2011 tá cónaí ar 120,694 cloigne ann.
Tá an chathair roinnte ina dhá chuid; La Città Alta (an baile thuas) agus La Città Bassa (an baile thíos). Is ann atá Pápa Eoin XXIII, arbh as an áit seo, curtha.
Is sa bhaile seo atá aerphort Bergamo suite, agus bíonn eitiltí rialta ann díreach ó Bhaile Átha Cliath le Ryanair.


Achadh Toitidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, i gComhairle na Gáidhealtachd, é Achadh Toitidh (Béarla: Achtoty).


Achadh a' Bháthaich.
Is sráidbhaile suite i nDùthaich Mhic Aoidh, in oirdheisceart Chataibh, in Albain, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh a' Bháthaich. (Is é Achvaich an leagan Béarla den ainm.)


Alltais.
Is sráidbhaile suite i ndeisceart Chataibh, Comhairle na Gáidhealtachd in Albain, é Alltais (Béarla: Altass).


Allt na h-Eirbhe.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Allt na h-Eirbhe.


Árd Achadh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd é Árd Achadh.


Áird Gaoith.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Gaoith.


Armadal, Cataibh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd é Armadal.


Allt a' Phuirt.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Allt a' Phuirt.


Ailbhinn.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ailbhinn.


Áisir Beag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áisir Beag.


Áisir Mór.
Is sráidbhaile suite in iarthar Chataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Áisir Mór (Béarla: Oldshoremore).


Palawa kani.
Is éard atá in palawa kani tionscadal a bhfuil de chuspóir aige teanga chineálach a chruthú atá cosúil le seanteangacha Bundúchasach na Tasmáine (Palawa), teangacha a chuaigh i léig.
a> atá ar thaobh na láimhe deise.
Stair.
Chuaigh na seanteangacha Tasmánacha i léig nuair a cailleadh an cainteoir dúchais deireanach sa bhliain 1905. Tá iarracht á tabhairt anois ar theanga nua a chruthú chun a oiread den dúchas teangeolaíoch a athbheochan agus is féidir. Bhí idir ocht gcinn agus sé cinn déag de theangacha á labhairt sa Tasmáin tráth, ach ní mór an t-eolas atá ar aon cheann ar leith acu, agus ní mór focail a bhaint as gach teanga de réir mar is cuí. Faightear focail ón mBéarla féin de réir mar is gá - "he" agus "in", mar shampla.
Tá amhras ar scoláirí áirithe nach féidir teanga chineálach Thasmánach a athchruthú agus a laghad sin eolais againn ar na bunteangacha. Admhaítear go mbeadh an-tábhacht leis na teangacha sin mar léiriú ar réamhstair theangeolaíoch imeall deisceartach na hAstráile, agus dá bhrí sin ar réamhstair theangeolaíoch an domhain, ach áitítear nár bailíodh ach fíorbheagán fianaise ar theangacha Tasmánacha sula ndeachaidh siad i léig i ndeireadh an 19ú haois. Tugtar le fios freisin, agus palawa kani á chumadh d'aonghnó ag dream áirithe, go mbaineann sin le haighneas polaitiúil agus cultúrtha idir an dá dhream Thasmánacha (na Palawa agus na Lia Pootah) a deir gur de shliocht Bundúchasach iad.
Tionscadal.
Thosaigh Theresa Sainty agus Jenny Longey, beirt oibrí teanga, ag obair ar an tionscadal sa bhliain 1999. Tá tairbhe á bhaint as a lán foinsí. Orthu sin tá dialann George Augustus Robinson (gníomhaire agus eadránaí), taifid de chuid shluaíocht Fhrancach d'Entrecasteaux sa bhliain 1793, focail a chuir Brian Plomley i dtoll a chéile, agus taifeadadh a rinneadh ar Fanny Cochrane Smith, duine de na cainteoirí dúchais deireanacha.
Bhí roinnt den teanga á húsáid i dtús an 20ú haois ag teaghlaigh ar na hoileáin bheaga i gCaolas Bass agus ag teaghlach sa Tasmáin féin. Rinneadh díobháil don teanga nuair a d'aistrigh a lán teaghlach anonn go dtí an Tasmáin i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda de bharr an pholasaí imeasctha a bhí ann ag an am. Ach tá cuimhne ag na seanóirí ar chuid di fós agus is cuid de chaint na ndaoine riamh cuid de na focail. Bhailigh Theresa Sainty agus Jenny Longey os cionn céad focal le chéile ar rudaí a bhain leis an bhfarraige agus leis na hoileáin - sliogáin, iasc, ainmhithe mara agus plandaí. Bhí cuid mhaith de na focail sin á n-úsáid fós sa bhliain 1910. Rinneadh leabhar agus téip agus tugadh cuntas ar stair gach focail - cárbh as don fhocal, cé bhí á úsáid agus cén obair theangeolaíoch a rinneadh air. Tá fáil ag an bpobal Bundúchasach ar an eolas seo sna trí oifig réigiúnacha atá ag Lárionad Bundúchasach na Tasmáine.
Múintear an teanga i mBunscoil Cape Barren, ar oileán eile i gCaolas Bass agus i Lárionad Bundúchasach na bPáistí in aice le Hobart. Baintear tairbhe as ghnóthaí an ghnáthshaoil chun labhairt na teanga a mhúineadh. Tá leabhair, dlúthdhioscaí, cairteanna balla agus cártaí pictiúir ar fáil. Bíonn baint ag muintir na bpáistí leis an obair, agus táthar ag iarraidh cuid nádúrtha den saol a dhéanamh den teanga.
Gramadach.
Teanga leithlisithe is ea palawi kani agus tá struchtúr ainmní-briathar-cuspóir (ABC) aici. Tagann aidiachtaí roimh an ainmní. Níl comhartha ar leith ar an iolra: ciallaíonn "nayri kati" "uimhir mhaith" nó "uimhreacha maithe". Tagann an diúltach roimh an mbriathar: is ionann "putiya makara" agus "gan stopadh" nó "ní stopann". Ar éigean a úsáidtear príomhlitreacha sa litriú.
Tá bunstruchtúir na teanga cosúil lena leithéid i dteangacha Bundúchasacha eile.
Forainmneacha.
Úsáidtear "mapali" ("mórán") mar iarmhír iolra ar roinnt forainmneacha agus sealbhach.
Is féidir táthmhíreanna treocha a chur le sealbhaigh, mar a leanas: "-tu" (go dtí/i dtreo) - "mana-mapali-tu" (go dtí ár…) nó "-ta" (ar) - "nika-ta" (ar a n-…).
Forainmneacha sealbhacha.
Léarscáil a thugann léargas éigin ar cheantair eitneacha sa Tasmáin roimh theacht na nEorpach.
Tagann sealbhaigh i ndiaidh an ainmní: ciallaíonn "milaythina mana" "ár dtír".
Uimhreacha.
Thug Theresa Sainty agus Jenny Longey na huimhreacha 1 - 10 chun solais agus bhain feidhm as tréithe gramadúla na mbunteangacha chun córas uimhrithe a chumadh a théann chomh fada le milliún.
Téacsanna.
Seo adhmholadh de chuid an Tasmanian Aboriginal Centre Language Program a tugadh sa bhliain 2004 ag ceiliúradh sléacht Chamas Risdon sa bhliain 1804.
Téacs eile ó na cláracha míniúcháin i bPáirc Kunanyi.


Baile a' Chnuic.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile a' Chnuic.


Baile na Cill.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile na Cill.


Am Bláran Odhar.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Bláran Odhar.


Am Blár Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Blár Mór.


Borghaidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Borghaidh.


Bráigh Thunga.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bráigh Thunga.


Bad an Tráill.
Is sráidbhaile suite in oirthear Chataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain, é Bad an Tràill. Tá an baile ar an mbóthar A839, san eastát Rogart.


An Cadha Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Cadha Mór.


Clach Toll.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Clach Toll.


An Clais Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Clais Mór.


Loch na Claise.
Is loch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch na Claise.


Ceann a' Bhráist.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ceann a' Bhráist.


Iéro II na Sioracúise.
Ba rí Gréagach Sicileach de chuid na Sioracúise é Iéro II (Sean-Ghréigis:Ἱέρων) (c. 308 RC - 215 RC) ón bhliain 270 go dtí 215 RC, agus ba mhac neamhdhlisteanach é d'uasal Sioracúsach, Hierocles, a mhaígh go raibh gaol aige le Ghelon. Bhí sé ina ghinearál do Phiorr na hIpíre, agus ba dhuine tábhachtach é san Chéad Chogadh Púnach.


Fanny Cochrane Smith.
Bundúchasach Tasmánach ba ea Fanny Cochrane Smith (1834 – 1905). Deirtear gurbh í an duine deireanach a raibh teanga Bhundúchasach Thasmánach ar a toil aici, agus ise a rinne an t-aon taifeadadh amháin den teanga sin.
Beatha.
Bhí a tuismitheoirí, Tanganutura and Nicermenic, ar na Bundúchasaigh a chuir George Augustus Robinson ina gcónaí ar Oileán Flinders sna 1830í. Ní fios cén t-ainm Bundúchasach a bhí uirthi, ó thug Robinson ainmneacha Eorpacha ar na Bundúchasaigh go léir.
Sa bhliain 1842 chuaigh sí isteach sa Queen's Orphan School, Hobart, ag foghlaim conas a bheith ina cailín aimsire, ach is crua an smacht a bhí ar na páistí agus is beag a d'fhoghlaim siad. Chaith sí tamall ar Oileán Flinders i dteach an chaiticheasmóra Robert Clark, áit a raibh saol crua ainnis aici ar bheagán pá. Bhí sé Bhundúchasach is daichead ar an oileán agus sa bhliain 1847 aistríodh iad go dtí Camas na nOisrí (Oyster Cove). Chuaigh Fanny féin ann chun cónaí lena máthair agus lena deirfiúr tar éis a bheith tamall ar aimsir in Hobart.
Sa bhliain 1854 phós sí an Sasanach William Strong, athdhaoránach agus sábhadóir. Thuill siad a mbeatha le claíodóireacht agus le teach lóistín in Hobart, ach bhí caidreamh ag Fanny fós ar a muintir. Thogh an lánúin píosa talaimh in aice le Camas na nOisrí agus bhí aon duine dhéag clainne orthu.
Tar éis bhás Trugernanner sa bhliain 1876 d'fhógair Fanny gurbh ise an Bundúchasach Tasmánach deireanach de shliocht neamh-measctha. Sa bhliain 1889, mar sin, chuir rialtas na coilíneachta £26 leis an deontas bliantúil (£24) a tugadh di nuair a phós sí agus bhronn 300 acra uirthi. Lean sí uirthi ag sealgaireacht, ag bailiú bia dúchasach agus luibheanna leighis, ag déanamh ciseán, ag tumadh ar thóir iasc sliogánach agus ag cleachtadh nósanna creidimh a muintire. Sna blianta 1899 agus 1903 rinne sí amhráin a thaifeadadh ar shorcóirí céaracha - an t-aon taifeadadh amháin a rinneadh riamh de theanga Bhundúchasach Thasmánach.
D'iompaigh Fanny agus a fear céile ina Meitidistigh go luath. Bhailigh sí mórán airgid don eaglais agus ise a choinníodh an phicnic bhliantúil ar siúl. Thagadh daoine chun go mbainfidís sult as na rincí agus na hamhráin Bhundúchasacha a bhí aici.
Cailleadh William sa bhliain 2003 agus fuair Fanny bás de niúmóine agus de phlúrasaí sa bhliain 1905. Bhí timpeall 400 duine ar a sochraid, rud a thaispeáin an meas agus an cion a bhí ag daoine uirthi.
De shliocht Fanny Cochrane Smith cuid mhór de phobal Bundúchasach Lia Pootah na Tasmáine.
Naisc.
Palawa kani
Le léamh.
N. J. B. Plomley, "Weep in Silence", Hobart 1987
"Mercury" (Hobart), 14 Meán Fómhair 1882, 31 Deireadh Fómhair 1899, 23 Márta 1949


Callbacaidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Callbacaidh.


An Crasg.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Crasg.


A' Chróic.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Chróic.


An Cúl-cinn.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Cúl-cinn.


Cúl-cinn an Droma Bhig.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cúl-cinn an Droma Bhig.


An Caolas Cumhang.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd é an Caolas Cumhang.


Caol Sróim.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Caol Sróim.


An Dail Riabhach.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Dail Riabhach.


Cul Raoin.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cul Raoin.


An Dail.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Dail.


Dórnach.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dórnach.


An Droman.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Droman.


An Dún, Cataibh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Dún.


Dúnaidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dúnaidh.


Éibhleag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Éibhleag.


Fárr.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, i dTuaisceart na hAlba é Fárr.


An Fhionndail.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Fhionndail.


Forsan Áird.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Forsan Áird.


Gartaidh Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Gartaidh Mór.


Na Grúidean.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é na Grúidean.


Innis nan Damh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Innis nan Damh.


Inbhirean.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Inbhirean.


Inbhir Chirceig.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Inbhir Chirceig.


Inbhir Sin.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Inbhir Sin.


Innis nan Líon.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Innis nan Líon.


An Leathad.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Leathad.


Lia Pootah.
Dream Tasmánach is ea na Lia Pootah agus iad barúlach gur de shliocht Bundúchasach mná ó fhinte difriúla iad agus de shliocht Eorpach fir (lonnaitheoirí saora, saighdiúirí agus daoránaigh) a bhí ag cur fúthu in Van Diemen's Land ón mbliain 1803 amach. Deir siad go bhfuil siad dealaithe amach ó na Palawa, dream de shliocht Bundúchasach a bhaineann le hoileáin Chaolas Bass.
Áiteanna dúchais.
Deir na Lia Pootah go bhfuil baint acu le dhá dhream mhóra - muintir na Waddamanna (i.e. na haibhneacha móra) agus muintir an Huon. Tugtar Teen Toomele Menennye (Abhainn Mhór) agus Tahune Linah (Huon) orthu faoi seach. Deir cuid de na Lia Pootah go mbaineann siad le muintir Oileán Bruny nó leis na Toogee ar chósta thiar na Tasmáine. Deir cuid eile go mbaineann siad leis an gcósta thoir nó leis na Sléibhte Láir.
An Huon i bhForaois Tahune
Deir na Lia Pootah nach ceart a rá (mar a rinne roinnt staraithe) gur tógadh na Bundúchasaigh go léir ó mhór-roinn na Tasmáine sa 19ú haois lena mbunú i gCaolas Bass. Is é a dtuairim gur fhan mórán daoine de shliocht Bundúchasach nó de shliocht measctha sa Tasmáin, go háirithe ar an iargúil, agus gan deis ag lonnaitheoirí Eorpacha cur fúthu in 80% den Tasmáin chomh déanach leis na 1870í.
Gnóthaí cultúrtha.
Is í craobh chultúrtha na Lia Pootah Manuta Tunapee Puggaluggalia (Tasmanian Aboriginal Historical Cultural Association and Publishing House). Tá sé d'aidhm aige eolas a spré agus fáil réidh leis na seantuairimí faoi Bhundúchasaigh sa Tasmáin féin agus sa phobal mór. Deir sé nach bhfuil a fhios ag an bpobal mór go bhfuil a lán mionphobal Bundúchasach sa Tasmáin a threabhann a n-iomaire féin agus a fhoilsíonn a n-ábhar féin. Dá bhrí sin soláthraíonn sé leabhair chultúrtha, acmhainní teagaisc, leabhair do pháistí agus ábhar eile.
Aitheantas.
Áitíonn na Lia Pootah go bhfuil deimhniú an Bhundúchasachais Thasmánaigh faoi smacht na bPalawa, dream ar leith a mbaineann an Tasmanian Aboriginal Centre (TAC) leo agus a bhfuil trí ghinealach aitheanta acu - muintir Oileáin Chaolas Bass, Dolly Dalrymple agus Fanny Cochrane Smith. Measann na Lia Pootah go bhfuil aitheantas oifigiúil ceilte orthu dá bharr agus go mbactar orthu a bheith lánpháirteach i ngnóthaí Bundúchasacha. Is é an ceannaire Palawa is mó a shéanann nach Bundúchasaigh iad na Lia Pootah Michael Mansell, dlíodóir agus gníomhaí a raibh lámh aige i mbunú an TAC
Deirtear go sainmhínítear "Bundúchasach Tasmánach" mar dhuine a deir go bhfuil pór éigin Bundúchasach ann. Tá na caipéisí tearc agus fabhtach, rud a fhágann go mbeadh an dearbhú ag brath ar thástáil ghéiniteach, ach chuirfeadh mórán ina choinne sin.


Dhothar.
Treabh jat is ea an Dhothar ("Dhotar" uaireanta). Tá siad ina gcónaí in Punjab, cúige de chuid na Pacastáine agus na hIndia.
Sa Phacastáin is Moslamaigh iad agus is Saícigh iad san India.


An Leithrinn Mhór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Leithrinn Mhór.


Lianasaid Mhór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Lianasaid Mhór.


An Lón Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Lón Mór.


Loth Beag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loth Beag.


An Lúb Chruaidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Lúb Chruaidh.


A' Mhealbhaich.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Mhealbhaich.


A' Mhuigh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Mhuigh.


An Nead, Cataibh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Nead.


Am Port Beag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Port Beag.


Port nan Con.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Port nan Con.


Port Sgeirea.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Port Sgeirea.


Prannsaidh Cruaidh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Prannsaidh Cruaidh.


Ruigh an Lóin.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ruigh an Lóin.


An Ruigh Cóinnich.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Ruigh Cóinnich.


Raoghard.
Is sráidbhaile suite in oirthear Chataibh, in Albain, Comhairle na Gáidhealtachd, é Raoghard (Béarla: Rogart).


Saingea Beag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Saingea Beag.


Sábhal.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sábhal.


Sgeirea.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgeirea.


Spainnigeadal.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Spainnigeadal.


An Stòr.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Stòr.


Srathan.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Srathan.


Suardailigh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Suardailigh.


Saghair.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Saghair.


Tórrasdal.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tórrasdal.


An Chartaig Ársa.
Ba shibhialtacht Sheimíteach í an Chartaig Ársa (An Fhéinícis:"Qart-ḥadašt"), bunaithe thart ar an gcathairstát-Féiniceach 'an Chartaig', lonnaithe i dTuaisceart na hAifrice ar Mhurascaill na Túinéise.
Sa lá atá inniu ann, tá an Chartaig ina mbruachbhaile de Túinis, príomhchathair na Túinéise.
Bunaíodh é sa bhliain 814 RC. Ar dtús, bhí sí ag brath ar an stát Féiníceach Tioras, ach bhain an Chartaig a neamhspleáchas amach thart ar 650 RC agus bhunaigh sí mórcheannas amach ar na lonnaíochtaí Féiníceacha eile ar fud na Meánmhara, Thuaisceart na hAfraice agus na Spáinne (mar atá anois ann), a mhair go dtí 146 RC. Nuair a bhí an chathair in airde a réime, mhéadaigh a tionchar polaitiúil fud fad na Meánmhara Thiar agus bhí sí ar cheann de na moil trádála ba mhó.


An Fhéiníc.
Ba shibhialtacht ársa Sheimíteach Chanánach í an Fhéiníc (Sean-Ghréigis: Φοινίκη: Phoiníkē) a bhí suite ar thaobh thiar de chósta na Corráin Mhéith agus láraithe sa Liobáin. Bhí na cathracha móra Féiníceacha ar chósta na Meánmhara. Bhí sé ina chultúr fiontraíochta trádála muirí a leathnaigh amach ar fud na Meánmhara ón bhliain 1550 RC go dtí 300 RC. D'úsaid na Féinícigh an rámhlong, soitheach seoltóireacht daonchumhach, agus ceaptar gurb iad a bhí freagrach as an bireme a airgeadh. Bhain siad clú amach freisin sa Ghréig agus sa Róimh Chlasaiceach mar 'trádálaithe na ruaime corcra', a thagraíonn dá mhonaplacht ar ruaim lómhar an tseilide 'Murex', a d'úsáideadh, i measc rudaí eile, le haghaidh éadaí ríoga, agus as an aibítir (nó abjad) a scaipeadh, as a a d'eascair na haibítrí móra foghraíochta nua-aimseartha.


Taobh Mhealanais.
Is ceantar suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Taobh Mhealanais.


Tealamainn.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Achadh Mhealbhaich.


An Tairbeart, Cataibh.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Tairbeart.


Tranntail Beag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tranntail Beag.


Tranntail Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tranntail Mór.


Am Buachaille.
Is staca farraige suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Buachaille.


Beinn Hób.
Is sliabh in Albain í Beinn Hób, atá suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Laoghail.
Is sliabh in Albain í Beinn Laoghail, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Mhór Asaint.
Is sliabh in Albain í Beinn Mhór Asaint, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Dearg.
Is sliabh in Albain í Beinn Dearg, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn a' Bhragaidh.
Is cnoc in Albain í Beinn a' Bhragaidh, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Bágh Shanabhait.
Is bá suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bágh Shanabhait.


Calbha Beag.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Calbha Beag.


Calbha Mór.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Calbha Mór.


Caolas Dhórnaich.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Caolas Dhórnaich.


Cúl Mór.
Is sliabh in Albain í Cúl Mór, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Creag a' Chnocain.
Is aillte suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Creag a' Chnocain.


Carn Liath (broch).
Is broch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Carn Liath.


Carrann.
Is abhainn suite i gCataibh,Comhairle na Gáidhealtachd, é Carrann.


An Caol Catach.
Is inbhear suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Caol Catach.


Dun Dornaigil.
Is broch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Dun Dornaigil.


Eilean an Róin Mór.
Is oileán suite ar an gcósta i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean an Róin Mór.


Eilean Choraidh.
Is oileán suite ar an gcósta i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Choraidh.


Eilean nan Rón.
Is oileán suite ar an gcósta i gCataibh, i gComhairle na Gáidhealtachd, é Eilean nan Rón.


Eilean Shannda.
Is oileán suite ar an gcósta i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Shannda.


Eileanan nan Gall.
Is oileáin suite ar an gcósta i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, iad Eileanan nan Gall.


Eas a' Chual Aluinn.
Is eas suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eas a' Chual Aluinn.


Fionne Bheinn.
Is sliabh in Albain í Fionne Bheinn, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Cona Mheall.
Is sliabh in Albain í Cona Mheall, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


An Fharaird.
Is leithinis suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Fharaird.


Loch Fleóid.
Is loch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch Fleóid.


Beinn Spionnaidh.
Is sliabh in Albain í Beinn Spionnaidh, atá suite sa Cataibh, Comhairle na Gáidhealtachd.


Loch a' Cháirn Bháin.
Is loch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch a' Cháirn Bháin.


Loch Sín.
Is loch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch Sín.


Loch Mheathadaidh.
Is loch suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch Mheathadaidh.


Uamh an Claonaite.
Is pluais suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Uamh an Claonaite.


An Annaid.
Is sráidbhaile suite i Comhairle na Gáidhealtachd é an Annaid.


Árbol.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Árbol.


Áird nan Easgann.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird nan Easgann.


Áird Cheatharnaich.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é Áird Cheatharnaich.


Áird Chrónaidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Chrónaidh.


Áird Heisleag.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Heisleag.


Áird an Dreaghainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird an Dreaghainn.


Áird Mhéar.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Mhéar.


An Áird Mhór.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Áird Mhór.


Áird Rois.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Rois.


Áird Ilidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áird Ilidh.


Arpa Phílidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Arpa Phílidh.


Áirde Fáillidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áirde Fáillidh.


Attadal.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Attadal.


An t-Allt Beithe.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é an t-Allt Beithe.


Abhach.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Abhach.


Cumann Ríoga Bhaile Átha Cliath.
Is cumann léannta é Cumann Ríoga Bhaile Átha Cliath ar bhunaíodh é sa bhliain 1731, a chaitear le talmhaíocht, tionscal, eolaíocht agus ealaín. Tháinig a lán institiúidí cultúrtha móra uaidh; Gailearaí Náisiúnta na hÉireann, Garraithe Náisiúnta na Lus, Ard-Mhúsaem na hÉireann agus Leabharlann Náisiúnta na hÉireann. Is iad áitribh an chumainn, i nDroichead na Dothra, an coimpléasc imeachtaí is mó in Éirinn, a mbíonn spórt, ceolchoirmeacha agus taispeántais ar siúl ann, chomh maith le phríomh-ócáid bhliantúil an chumann, Seó Capall Bhaile Átha Cliath.
Stair.
Bhunaigh ceathrar déag an cumann ar an 25 Meitheamh, 1731, i seomraí Chumainn Fealsúnach Bhaile Átha Cliath i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath. Thug siad an t-ainm Cumann Bhaile Átha Cliath chun Riar, Déantúsaíocht agus Ealaíona Úsáideacha Eile a Spreagadh ar an gcumann. Cuireadh "agus Eolaíochtaí" tar éis "Ealaíona" ar an 8 Iúil. Ba é an duine is mó a stiúir an cumann ná Thomas Prior, dlíodóir agus úinéir talún a bhí baint aige le bhunú an Chumann Fisic-Stairiúil agus Ospidéal an Rotunda. Bhí William Maple tábhachtach don bhunú freisin.
Bhí 300 ball ann faoi na 1740í. Bhronn an cumann deontais um athghabháil talún, síolrú beostoic, iascach agus teicstílí. Bhronnadh cairt ar an gcumann sa bhliain 1750. Roimh na 1760í, mhair an cumann ar airgead príobháideach. Ó thús na 1760í, thosaigh an pharlaimint ag tabhairt airgead dó chun a bheith ina oide teicniúil agus forbróir eacnamaíochta. D’úsáid an cumann an airgead seo chun chur le scoil ealaín sna 1740í, músaem ón mbliain 1793 agus garraithe lus ón mbliain 1795.
D’éirigh an cumann as an bhfeirmeoireacht mar imeacht sa bhliain 1800 mar gheall ar bhunú an Chumann Fheirmeoireacht a bhí i réim san imeacht sin. Tháinig an cumann le chéile in áiteanna éagsúla thar na blianta.i. Tithe na Parlaiminte agus teach ar Shráid Grafton a raibh Acadamh Ríoga na hÉireann sa teach in aice leis san áireamh. Sa bhliain 1815, cheannaigh an cumann Teach Laighean ó Augustus Mac Gearailt, 3ú Diúic Laighean, le haghaidh £10,000 agus £600 mar cíos talún. Sa bhliain 1820, ceapadh Seoirse IV mar phatrún an chumainn, agus tugadh Cumann "Ríoga" Bhaile Átha Cliath ar an gcumann uaidh sin.
Sna 1830í, bhí straitéis téarma fhada ag an rialtas maidir le hÉirinn;.i. athraithe i sealbhaíocht talún agus an eaglais bhunaithe agus forbairt chóras náisiúnta oideachais. Bhí an cumann páirteach in oideachas eolaíochta cheana as córas ollamh agus leachtanna poiblí. Sa bhliain 1835, rinne an rialtas athraithe faoi bagairt stopadh na ndeontais. Ní dhéantar aon rud ar feadh deich mbliana, áfach. Ansin, tógadh an scoil ealaín, na garraithe lus an músaem agus an leabharlann don stát. Ní raibh ag an gcumann a thuileadh ach a seónna talmhaíochta agus a n-imeachtaí eolaíochta.
Bhí an cumann freagrach as oideachas lucht oibre ó thaobh na heolaíochta ón bhliain 1854. Bhunaíodh Músaem Stair an Dúlra sa bhliain 1856 agus an Gailearaí Náisiúnta sa bhliain 1859. Tháinig srianta ar seónna talmhaíochta ar fhaiche Theach Laighean de thoradh ar fhoirgnimh nua ann, agus bogadh iad chuig pháirc thaispeántais i nDroichead na Dothra, ar úsáid an Cumann Ríoga Talmhaíochta iad cheana, cumann a chumaisc leis an CRBÁC tar éis sin.
Sa bhliain 1861, lorg an cumann deontas ón bparlaimint chun Mhúsaem Stair an Dúlra a chríochnú agus chun talún a cheannach do sheónna talmhaíochta. Bronnadh cairt nua ar an gcumann sa bhliain 1866 agus rinneadh deighilt idir cistí poiblí agus príobháideacha.
Mhol an Dudley Ryder, 3ú Iarla Harrowby sa bhliain 1875 go ndéanfaí cumann talmhaíochta as an gcumann agus cumann eolaíochta agus liteartha as Acadamh Ríoga na hÉireann. Bhí deacrachtaí ann, áfach, leas poiblí agus príobháideach sa dá chumainn a fháil amach, agus bhí easaontuithe ar feadh na blianta mar thoradh air sin. Faoi dheireadh, rinneadh an Leabharlann Náisiúnta ó leabharlann an chumainn, chuaigh scoil ealaíne agus gairdíní lusanna an chumainn isteach in úinéireacht poiblí agus rinneadh Músaem Eolaíochta agus Ealaíne Bhaile Átha Cliath, ar thugadh an Ard-Mhúsaem air níos déanaí, de cnuasaigh an chumainn agus Acadamh Ríoga na hÉireann, agus bhí ról ag an dá chumainn sna hinstitiúidí seo go léir. Bhain riarthóirí de thátal go raibh an cumann marbh sa bhliain 1877. Glacadh le mná sa chumann den chéad uair sa bhliain sin ach níor ligeadh dóibh guth nó freastail ar chruinnithe ginearálta.
Tógadh foirgnimh i nDroichead na Dothra ón bhliain 1880 amach. Tháinig feabhas ar fheidhm talmhaíochta an chumainn nuair ar chumaisc sé leis an gCumann Ríoga Talmhaíochta, a bhí beagnach éagtha. Tógadh an Leabharlann Náisiúnta agus an tArd-Mhúsaem in aice le Teach Laighean sa bhliain 1883. Bronnadh cairt breise ar an gcumann ar an 20 Bealtaine, 1888.
Chuir an cumann halla léachtaí le Teach Laighean sa bhliain 1897, is seomra Dáil Éireann anois é. Ní bhfuair an cumann cúnamh ón stát ón bhliain 1900.
Foréiligh an Ard-Comhairle Shaorstát Éireann Teach Laighean do tithe Oireachtas Shaorstát Éireann sa bhliain 1924, agus bhog an cumann chuig a áitreabh ag Droichead na Dothra. Ligeadh do mná guth agus freastail ar chruinnithe ginearálta sa bhliain 1921, agus toghadh an chéad bhean, Mary Hutton, do chomhairle an chumainn sa bhliain 1929. Ba í Dervilla Donnelly an chéad bhean ba uachtarán an chumainn í sa bhliain 1989.


Corr Cloch.
Is sráidbhaile í Corr Cloch. Tá an baile suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Achadh Dúin.
Is sráidbhaile é Achadh Dúin. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Aird Mhór.
Is sráidbhaile í an Aird Mhór. Tá an baile suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Droim, Iorras.
Is sráidbhaile é an Droim. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Ghleadraigh.
Is sráidbhaile í an Ghleadraigh. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Imleach Beag.
Is sráidbhaile é Imleach Beag. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Lorg an Chlaí.
Is sráidbhaile é Lorg an Chlaí. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Manrach Ruairí.
Is sráidbhaile í Manrach Ruairí. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Tóin an Mhása.
Is sráidbhaile í Tóin an Mhása. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Ard Eoghain.
Is sráidbhaile é Ard Eoghain. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Nanaitheicneolaíocht.
Is éard atá sa nanaitheicneolaíocht ná na bealaí atá ar fáil chun struchtúir agus uirlisí a dhéanamh nó a ionramháil ar scála an nanaiméadair - sin é le rá, ar scála adamhach nó móilíneach, mar a bhfuil tréithe an ábhair an-difriúil leis na cinn a bhaineann le scála níos airde. Teicneolaíocht ilchineálach atá inti ar féidir tairbhe a bhaint aisti i gcúrsaí optaice, bitheolaíochta, meicníochta, ceimice agus micritheicneolaíochta. Fágann an t-ilchineálachas seo nach bhfuil eolaithe ar aon intinn faoi nádúr na nanaitheicneolaíochta.
Aithnítear gur féidir le nanábhair díobháil a dhéanamh do chorp an duine agus do chealla saothrúcháin. Déanann an nanathocsaineolaíochta staidéar ar an dochar a d'fhéadfadh na nanábhair a dhéanamh don tsláinte nó don timpeallacht. Ceist eiticiúil is ea spré forleathan na nanaimhíreanna.
Tá na milliúin dollar á gcaitheamh ar nanaitheicneolaíochtaí ar mhaithe le taighde agus saothrú, obair a d'fhéadfaí a chur chun somhaoine móire feasta.
thumb
Cuspóirí Feynman.
Bhí an t-eolaí Meiriceánach Richard Feynman ar an dream is túisce a tharraing aird ar an taighde ab fhéidir a dhéanamh ar an scála is lú, rud a phléigh seisean i gcaint a thug sé do Chumann Fisice Mheiriceá ar 29 Nollaig 1959. Chuir sé síos ar réimse staidéir ach arbh fhéidir gaisce a dhéanamh ann ach nach raibh mórán déanta ann go fóill. Bhí sé ag smaoineamh ar mhéid mór eolais a scríobh ar mhiondromchla, rud nárbh fhéidir a dhéanamh lena linn ach ar furasta é a shamhlú inniu.
Micreascóp tollánach scannácháin.
Tá an nanaitheicneolaíocht ag brath ar dhá uirlis a ligeann do dhuine ábhar a scrúdú ar scála adamhach nó fo-adamhach. Ar na huirlisí tá an micreascóp tollánach scannácháin, rud a cheap Gerd Binnig agus Heinrich Rohrer, beirt taighdeoirí de chuid IBM, sa bhliain 1981 agus a ritheann thar dhromchlaí seolta agus leathsheolta, ag baint feidhm as éifeacht an tonnáin, feiniméan candamach, chun eolas a fháil ar mhoirfeolaíocht agus ar thiús staideanna leictreonacha na ndromchlaí. Is í an dara huirlis an micreascóp fórsa adamhaigh, rud a d’eascair ón gcéad mhicreascóp agus a dhéanann íomhánna d’ábhar neamhsheolta. Nuair a úsáidtear an dá uirlis leis an bhfótailiteagrafaíocht is féidir nanastruchtúir a chruthú, a ionramháil agus a scrúdú.
Fullairéiní agus nanaithiúbanna.
Baineann an Bhuckminstearfhullairéin C60 le grúpa struchtúr carbónach ar díol mór taighde iad i gcúrsaí nanaitheicneolaíochta.
Sa bhliain 1985 tháinig Richard Smalley, Robert F. Curl (ó Ollscoil Rice in Houston) agus Harold W. Kroto (ó Ollscoil Sussex) ar fhoirm nua allatrópach den charbón, an móilín C60 atá déanta de sheasca adamh ar bharraí polaihéadráin a bhfuil éadain heicseagánacha agus pheinteagánacha air. Tá gach adamh carbónach ceangailte de thriúr eile. Is é an t-ainm atá air buckminstearfhullairéin nó “buckyball” – ainm a thagann ó Richard Buckminster Fuller, tionscnóir agus ailtire a cheap a lán cruinneachán geodasach atá cosúil leis an C60.
Saghas nua ábhair charbónaigh atá sna fullairéiní úd agus struchtúir dhúnta acu atá ar dhealramh caighin charbónaigh. Sa bhliain 1990 d’éirigh le Huffman agus Kramer, beirt ó Ollscoil Heidelberg, sintéisiú a dhéanamh a lig dóibh méid macroscópach móilíní a fháil. Sé bliana ina dhiaidh sin aithníodh na nanaithiúbanna i bhfothoradh de shintéisiú na bhfullairéiní.
Tairngreacht Drexler.
Sa bhliain d’fhoilsigh Eric Drexler leabhar dar theideal "Engines of Creation" ar a raibh i ndán do na nanaitheicneolaíochtaí agus cuntas ann ar an dul chun cinn iontach a leanfadh borradh na dteicneolaíochtaí sin. D’fhéadfadh na hearraí a bheith níos saoire, níos tathagaí, níos éifeachtaí de bharr na hionramhála móilíní. Ach chonaic Drexler an taobh eile den scéal sa mhéid go bhféadfadh a leithéid de theicneolaíochtaí iad féin a chóipeáil nó a athghineadh agus dá bhrí sin an tubaiste a tharraingt. Dá gcruthófaí baictéirí ar mhaithe le leas na ndaoine, mar shampla, d’fhéadfaidís dul i líonmhaireacht agus slad a dhéanamh.
Maidir leis sin, ní mór a chuimhneamh ar chumas na nanacháithníní dul trí fhíochán ceallach, ag seachaint constaicí nádúrtha. Cumas é a mbaintear tairbhe as sa tionscal cosmaideach.
Cuid den nanaileictreoinaic is ea na nanaishreanga agus iad ~10 nm ar fad.
Fisic na naineolaíochtaí.
Ar an nanascála tá saincháilíochtaí ag an damhna a chaithfear a chur san áireamh agus é á ionramháil. Is éard atá i gceist cáilíochtaí na meicníochta candamaí agus, chomh maith leis sin, an dromchla, an toirt nó éifeacht na huilinne.
De réir dhlíthe na meicníochtaí candamaí, nochtann caithnín é féin ag an leibhéal nanaiméadrach mar thonn seachas mar chorp tathagach. Léirítear an déacht tonn-cháithníneach seo i dtriail an dá scoilt go háirithe. Téann beartas cáithníní trí scoilteanna atá an-ghar dá chéile agus fágann patrún trasnaíochta a bhaineann le tonnta.


Alltan an t-Salainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Alltan an t-Salainn.


Alanais.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Alanais.


Am Bad Luachrach.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Bad Luachrach.


Am Bad Ráilleach.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Bad Ráilleach.


Baile an Todhair.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile an Todhair.


Baile na Trághad.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile na Trághad.


Beul-átha na Crá.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Beul-átha na Crá.


Baile nam Péiling.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile nam Péiling.


Thomas Prior.
Ba dlíodóir, úinéir talún agus údar Éireannach é Thomas Prior (1682 – 21 Deireadh Fómhair 1751).
Rugadh é i Ráth Domhnaigh, Contae na Banríona, Éire. Chuaigh sé isteach i scoil phoiblí i gCill Chainnigh in mí Eanáir, 1696/1697 agus d'fhan sé ansin go dtí mí Aibreáin, 1699. Bhí George Berkeley sa scoil chéanna leis. Lean sé lena chuid oideachais ag Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, fuair sé scoláireacht sa bhliain 1701 agus bhain sé céim B.A. amach sa bhliain 1703. Ba iad George Berkeley, Jonathan Swift agus an 4ú Iarla Chesterfield cuid dá chairde. Bhí sé in a chomhalta bhunaidh den Chumann Fisic-Stairiúil agus bhí baint aige le bunú Ospidéal an Rotunda, in éineacht le Bartholomew Mosse.
Bhí an tuairim ann go raibh a halt, "Liosta neamhchónaithigh na hÉireann... le tuairimí ar ghnó agus cúinsí na ríochta sin" ("A list of absentees of Ireland... with observations on the present trade and conditions of that kingdom"), ar fhoilsíodh é sa bhliain 1729, treascrach, mar gur cháin sé na tiarnaí talún neamhchónaithigh agus gur fhoilsigh sé a nainmneacha agus a n-ioncam.
Rinne sé iarracht leas na hÉireann a chur chun cinn trí gach craobh fearachais agus déantúsaíochta, agus bhí sé ina rúnaí ar Chumann Bhaile Átha Cliath ó bhunaíodh é. Tar éis athchóiriú seomraí chomhaltaí an chumainn sin sa bhliain 1994, tugadh "Seomra Thomas Prior" ar an gceann is mó agus is galánta, ina bhfuil dealbh bhrád de le John Van Nost Óg. Tá cuimhneachán dó in Ardteampall Chríost, Baile Átha Cliath comh maith leis an inscríbhinn, 'Cuireadh an leacht seo do Thomas Prior, Uas.... chun onóir a thabhairt do chuimhne an tírghráthóra sin, a chuir a fhírinneacht, a ghníomhartha agus a dhianiarracht faoi sheirbís a thír leacht níos buaine ná marmar suas' ('This monument was erected to Thomas Prior Esq.... to honour the memory of that worthy patriot, to whom his veracity, actions and... endeavours in the service of his country have raised a monument more lasting than marble').


Meadaracht.
Is éard atá i gceist le meadaracht ná socrú rithimeach ar na siollaí i ndán.
I dteanga na filíochta, baintear úsáid as aonaid rithimeacha sna véarsaí. Cumtar na véarsaí le heilimintí nó le haonaid éagsúla; an t-aonad is lú díobh ná an siolla. Agus an véarsa á chumadh, cóirítear meadarachtaí éagsúla as socrú ar leith de na siollaí fada agus gearra sna línte, nó na siollaí a bhfuil béim orthu agus nach bhfuil. D'fhéadfá a rá gur cineál sriain atá sa mheadracht a chuirtear ar theanga an dán leis an bhfilíocht a chruthú seachas an prós. Tá neamhchinnteacht ann maidir leis an téarmaíocht cheart ó thaobh na meadarachta de; ní úsáideann gach duine na téarmaí beachta céanna do na heilimintí nó aonaid éagsúla meadarachta atá ann.


Baile Chailnidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile Chailnidh.


Baile Eóghainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile Eóghainn.


Baile Sheumais.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile Sheumais.


Baile Máirí.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile Máirí.


Achadh Glaisín.
Is sráidbhaile é Achadh Glaisín. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Barr Thráú.
Is sráidbhaile é Barr Thráú. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Baile Glas.
Is sráidbhaile é an Baile Glas. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Baile Mhic Seathrúin.
Is sráidbhaile é Baile Mhic Seathruin. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Scéim phirimide.
Is éard is scéim phirimide ann ná camghnó a bhfuil cuma an fhíorghnó infheistíochta air cé nach bhfuil sé ag saothrú breisluach ar bith. Na chéad daoine a shuncálfaidh a gcuid airgid sa scéim is féidir leo a gcuid a fháil ar ais agus tuilleadh a shaothrú trí dhaoine eile a mhealladh isteach, ach ó nach bhfuil an t-airgead ag teacht ach ó na hinfheisteoirí eile, tiocfaidh deireadh leis an scéim sa deireadh. Go bunúsach is féidir leanúint leis an scéim phirimide a fhad is a bheidh tuilleadh infheisteoirí ag teacht, ach sa deireadh bheadh níos mó ná an cine daonna go léir de dhíth le díbhinní a íoc.
Cluiche gill nó cearrbhachais atá i gceist leis an scéim phirimide go bunúsach, agus ní bheadh a dhath cearr faoi dá mbeifí ag margú na scéime mar chluiche gill. Is é an chuid mhídhlíthiúil nó mhí-ionraic den scéal go bhfuiltear ag cur madraí i bhfuinneoga ag áitiú ar na daoine gur scéim cheart ghnó nó infheistíochta atá ann.
Sa chiall chúng, scéim phirimide atá i gceist nuair nach bhfuiltear ag tabhairt le fios go bhfuil an brabús ag teacht as foinse éigin eile seachas airgead na n-infheisteoirí nua. Scéim Ponzi atá ann má táthar ag áitiú ar na hinfheisteoirí go bhfuil fíorsmaoineamh gnó i gceist. Is ionann áfach scéim phirimide agus scéim Ponzi, nó is beag duine a mbeadh muinín aige as scéim lom phirimide. De ghnáth bíonn sé riachtanach a thabhairt le fios do na daoine go bhfuil coincheap nua gnó i gceist agus gur daoine dána neamh-réamhbhreithiúnacha iad má chuireann siad a gcuid airgid sa smaoineamh seo.
Tagairtí do Chamscéimeanna Airgeadais i Litríocht na Gaeilge.
I mBoston ba mhó a bhí Ponzi gníomhach, áit a bhfuil cuid mhaith lucht imirce ó Éirinn. Mar sin, ní díol iontais é gur thug Máirtín Ó Cadhain cur síos ar scéim Ponzi sa ghearrscéal úd "Tnúthán an Dúchais", ceann de na scéalta sa chnuasach "An Braon Broghach". Tá sé incheaptha go bhfuair an Cadhnach spreagadh ó scéal Ponzi. Cé nach bhfuil ach mír amháin anseo is féidir príomhghnéithe na scéime pirimide a aithint ansin: na daoine a shuncálann a gcuid airgid i scéimeanna den chineál seo, is ó chara nó ó lucht aitheantais a chloiseann siad go bhfuil a leithéid de scéim ann ("moladh dó a chuid airgead a chur ann"), creideann siad gur scéim de chineál nua atá ann ("sórt bainc nua-aoiseach"), go bhfuil i bhfad níos mó le saothrú air ná ar infheistíocht den chineál "traidisiúnta" ("go n-íocfaidís ionann is a dhá oiread gaimbín le haon bhanc eile sa gcathair"). An dóigh a gcruinníonn na daoine os comhair an bhainc ag éileamh a gcuid airgid ar ais is iomaí uair a chonacthas é i stair na scéimeanna seo.


Camas Teile.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Camas Teile.


Baile Mhuilinn Anndra.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Baile Mhuilinn Anndra.


Am Blár Dubh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é am Blár Dubh.


Bun Lóchaidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bun Lóchaidh.


Bearanach Thiar.
Is sráidbhaile é Bearanach Thiar. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Bearanach Thoir.
Is sráidbhaile é Bearanach Thoir. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Bheairic Thuaidh.
Is sráidbhaile í an Bheairic Thuaidh. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Bheairic Theas.
Is sráidbhaile í an Bheairic Theas. Tá an baile suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


John van Nost (Óg).
Ba dealbhóir é John van Nost (thart ar 1712 - 1780) agus mac John van Nost (Mór), ba dealbhóir é comh maith.
Rugadh i Londain é agus rinne sé printíseacht le Henry Scheemakers sa bhliain 1726. D'oibrigh sé i mBaile Átha Cliath ó thart ar an mbliain 1750. Cruthaigh sé sraith bhrollach scríbhneóirí clasaiceach, a choimisiúnaigh Mary Delany agus a fear chéile, agus mhúineadh sé ag scoil líníocht fíoracha Chumann Bhaile Átha Cliath.
Choimisiúnaigh Gild na bhFíodóirí i mBaile Átha Cliath dealbh Sheoirse II na Breataine Móire dona bhfoirgneamh sa Chom, ar chríochnaigh sé sa bhliain 1750 ach ar scriosadh ina dhiaidh sin. Rinne sé dealbh eachrach Sheoirse II do Bhardas Bhaile Átha Cliath, a chuireadh suas i bhFaiche Stiabhna ach ar scriosadh le dinimít sa bhliain 1937, agus fíoracha luaidhe Cheartais agus Mharsa ar gheataí chlós uachtar Chaisleán Bhaile Átha Cliath. Choimisiúnaigh an 2ú Iarla Northumberland dealbh Sheoirse III na Ríochta Aontaithe mar impire Rómhánach don Malartán Ríoga i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1765 atá i nGailearaí Náisiúnta na hÉireann faoi láthair.
Bhog sé ar ais go Londain sa bhliain 1777 agus d'fhan sé ann ar feadh ceithre bhliain sular fhill sé ar Bhaile Átha Cliath.


An Illír.
San Ársaíocht chlasaiceach, do bhí limistéir fhada shléibhteach ar chósta Mhuir Aidriad ar an taobh thuaidh den Epír darbh ainm an Illír (Gréigis Ársa: Ἰλλυρία nó Ἰλλυρίς; Laidin: Illyria), a bhí ina réigiún ina raibh na hIllírigh ina gcónaí ann.
Tá an tréimhse réamhstairiúil de chuid na hIllíre agus na nIllíreach ar eolas againn ó fhianaise seandálaíochta. Chloígh na Rómhánaigh an réigiún sa bhliain 168 RC i ndiaidh na gCogaí Illíreach. Is é is brí leis an t-ainmniú 'Illyria' ná an réigiún timpeall na mBalcán Thiar mar a d'fheictí ó thaobh na Róimhe de, díreach mar atá Magna Germania ina théarma garbh geografach nach bhfuil leagtha amach ag aon aontacht teanga nó eitneach.


Gás mustaird.
Is éard atá i gceist leis an ngás mustaird ná an chomhdhúil cheimiceach ar a dtugtar bios-(2-clóireitil)suilfíd, ClCH2CH2SCH2CH2Cl. Nimh láidir atá ann, agus baineadh úsáid as sa Chéad Chogadh Domhanda mar arm ollscriosta. Le fírinne is leacht é an gás mustaird le teocht an tseomra, agus is mar cheo nó mar aerasól a scaiptear é. Níl dath ar bith sa ghlanghás mustaird, ach is minic a fhágann an sulfar dath buí nó donnbhuí ann. Bíonn boladh an mhustaird nó na gairleoige as, agus sin é an tuige go bhfuil a leithéid d'ainm air.
Ba iad na Gearmánaigh ba túisce a d'úsáid an gás mustaird sa Chogadh Mhór. Is é an t-ainm a thug siad air ná LOST, agus é bunaithe ar ainmneacha na beirte ceimiceoirí Wilhelm Lommell agus Wilhelm Steinkopf. Ba iadsan a d'fhorbair modh oibre le gás mustaird a tháirgeadh ar scála tionsclaíoch sa bhliain 1916. Níorbh iad a d'aithin an chomhdhúil an chéad uair, áfach, nó bhí aithne air ag ceimiceoirí na naoú haoise déag. An chéad cheimiceoir a rinne eiseamal de is dócha gurbh é an Francach César-Mansuète Despretz é, thiar sa bhliain 1822. Níor chuir sé faoi deara gur nimh ghreannach a bhí ann, rud a fhágann gur féidir nárbh é an gás mustaird a bhí aige i ndiaidh an iomláin.
Ainmneacha eile ar an ngás mustaird iad "Yperit", ó baineadh an chéad úsáid as an nimh seo in aice le Ypres (Gearmáinis: "Ypern", Ollainnis: "Ieper") ar an 12 Iúil 1917. agus "Gelbkreuz", is é sin, an focal Gearmáinise a chiallaíonn "cros bhuí", nó sin é an comhartha rabhaidh a bhíodh ar choimeádáin gháis mhustaird ag na Gearmánaigh.
Is dual don ghás mustaird na scamhóga agus an craiceann a ghreannú. Cosúil leis an gclóirín is dual dó éidéime scamhóg a tharraingt ar an íospartach, ionas go dtachtfar é. Thairis sin, is ceimiceán radaithriseach é, is é sin, téann sé i bhfeidhm ar an orgánach cosúil leis an radaighníomhaíocht (déanann sé aithris ar an radaíocht). Mar sin, is só-ghineach é (is é sin spreagann sé claochluithe i ngéinte na gceall - sócháin) agus déanann sé dochar don tsuth i mbroinn na máthar - is teiritigin é. Spreagann sé fás na hailse chomh maith. Má nochtar duine don ghás mustaird, ní thabharfaidh sé faoi deara ar dtús go bhfuil a dhath cearr, agus mar sin, is féidir dó an-dáileog a fháil sula dtosóidh na hairíonna ag luí air.
Cé nach bhfuil an "mustard sulfair" úsáideach ach mar arm cogaidh, baintear úsáid as "mustaird nítrigine" mar chógais sa cheimiteiripe. Sna cógais seo tá an dá ghrúpa clóireitile ClCH2CH2- ceangailte d'adamh nítrigine atá ag gobadh amach as struchtúr móilíneach éigin.
Tá cineálacha eile "mustaird sulfair" ann seachas an bhios-(2-clóireitil)suilfíd, cé go bhfuil sí ar an gceann is clúití (nó is míchlúití), cosúil leis an 2-clóreitil-clóraimeitilsuilfíd ClCH2SCH2CH2Cl, mar shampla.


An Carn (Nash).
Is sráidbhaile é An Carn. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Cluanín.
Is sráidbhaile é an Cluanín. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc Seanbhotha.
Is sráidbhaile é Cnoc Seanbhotha. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Currach Buí.
Is sráidbhaile é an Currach Buí. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


A' Chomraich.
Bealach na Ba, a' Chomraich
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Chomraich.


Camas Tearach.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Camas Tearach.


An Cladach, Ros.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Cladach.


Cárnach.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cárnach.


An Cartúr.
Is sráidbhaile é an Cartúr. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Clochar.
Is sráidbhaile é an Clochar. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Gort Breac.
Is sráidbhaile é an Gort Breac. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Maigh Raithin.
Is sráidbhaile í Maigh Raithin. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Dún Geimhin.
Is baile beag agus baile fearainn é Dún Geimhin i gContae Dhoire, Cúige Uladh. Tá sé ar an mbóthar an A6, idir Bhéal Feirste agus Chathair Dhoire. Tá sé suite ag bun Bhinn Bhradachan, san áit a bhuaileann na haibhneacha an Roa, an Abhainn Riabhach agus an Abhainn Bheag le chéile. In aice láimhe, tá Bearnas Ghleann Seáin, ina nardaíonn an bóthar go dtí os cionn 300 m. Thug an Daonáireamh, sa bhliain 2001, le fios go raibh daonra de 2,993 duine ann, méadú de 6% thar 1991.


Lola Pagnani.
Aisteoir Iodálach is ea Lola Pagnani. Rugadh ar an 3 Aibreán, 1972 í.
Saol.
Tugadh an t-ainm Anna Lola Pagnani Stavros di ag am a breithe. Is iníon Enzo Pagnani, an scriptscríbhneoir scannán, í. Bhain sí céim amach i bPáras sa damhsa comhaimseartha agus í 17 mbliana d'aois. Bhí sí ina damhsóir do Momix ag an Turas Domhain, agus chomhoibrigh sí le cóiréagrafaíocht Cirque du Soleil i Montréal. Ba príomhdhamhsóir í ag an an Áras Ceoldrámaíochta i Munich faoi stiúrthóireacht Lina Wertmuller, agus Giuseppe Sinopoli an stiúrthóir ceolta. Níos déanaí, ba chéimí í i ndamhsa comhaimseartha ag Alvin Ailey American Dance Theater i Nua-Eabhrac. Rinne sí staidéir ar aisteoireacht ag an HB Studio, i Nua-Eabhrac freisin, sula ndeachaigh sí ar ais go dtí an Iodáil.
San Iodáil d'oibrigh sí le dhaoine iomráiteacha na dtionscadal scannán agus téatar, mar shampla Ettore Scola, Giulio Base, Lina Wertmuller, Spike Lee, John Turturro, agus Abel Ferrara. Thacaigh sí le Lavazza le Tullio Solenghi agus Riccardo Garrone agus chaith sí dhá bhliain ag obair ar an seó cainte Maurizio Costanzo. Tugadh cuireadh di obair le Enrico Montesano, Marco Columbro, Barbara De Rossi, Blas Roca Rey, Enrico Brignano, Nino Manfredi, Vittorio Gassman agus Shelley Winters, a chabraigh léí chun staidéir a dhéanamh go príobháideach i Los Angeles.
Chomhoibrigh sí freisin le Rai International i Nua-Eabhrac ar cúpla chlár agus bhí sí ina h'óstach do "PoP Italia". D'oibrigh sí don iris "Associazione Via Condotti".
Go déanaí, shocraigh sí chun clár faisnéise a dhéanamh le stiúrthóir agus léiritheoir Meiriceánach Melissa Balin, os rud é gurbh íospartach í den Mhaifia. "Women Seeking Justice" (Mná ag Cuardú Cirt) is ainm don tionscadal agus áireofar scéil míchirt domhanda.
Tá Béarla, Fraincis, Spáinnis, agus Iodáilis flúirseach aici.


Cunndainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cunndainn.


An Carn ("Fowler").
Is sráidbhaile é an Carn (Béarla: "Fowler"). Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cartúr Ghilbeirt.
Is sráidbhaile é Cartúr Ghilbeirt. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Droim Riabhach.
Is sráidbhaile é an Droim Riabhach. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An tEanach.
Is sráidbhaile é an tEanach. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na Cúileagan.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é na Cúileagan.


An Cúil Bháicidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é an Cúil Bháicidh.


Cúil Duibh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cúil Duibh.


Cúl a' Chudainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Alban é Cúl a' Chudainn.


Aerfort Frankfurt.
Is aerfort ollmhór i Frankfurt na Gearmáine é Aerfort Frankfurt. Tá cúig chríochfort ag an aerfort, agus is é Frankfurt an tríú aerfort is mó san Eoraip (tar éis Páras agus Londain), le cúig chríochfort ann faoi láthair. Tá sé mar an bpríomh-bhunáit do Lufthansa.


Duibhis.
Is sráidbhaile í Duibhis. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Gort an Éadain.
Is sráidbhaile é Gort an Éadain. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Gleann Lára.
Is sráidbhaile é Gleann Lára. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Ghléib.
Is sráidbhaile í an Ghléib (Béarla: "Glebe"). Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo, in Éirinn.


Caoldaraigh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Caoldaraigh.


Cinn Chàrdainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Cinn Chárdainn.


Ceann Loch Iú.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Alban é Ceann Loch Iú.


Cnoc Fearghalaigh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Cnoc Fearghalaigh.


An Claon.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Alban é an Claon.


Liosta Abhainn na hÉireann.
Seo liosta aibhneacha in Éirinn de réir chontae.
Contae Uíbh Fhailí.
Aibhneacha_Éireannacha


Pinsean.
Is conradh é pinsean chun méid áirithe airgead a íoc chuig duine go rialta. Go ginearálta íocfar é ó éirí as obair ar feadh an shaol.
pinsean stáit.
San cás seo íocann an rialtas méid bunúsach airgead do gach duine san stáit thar aois éigin. In Éireann tosaíonn an pinsean stáit ag aois 66.
Pinsean Gairme.
Eagraíonn roinnt fhostóir scéim pinsean dá fostaithe. Is féidir leis an fostóir airgead a chur isteach san scéim, nó an fostaithe, nó an beirt acu.
Stair.
Bhí sé mar dhualgas ar an teaghlach i Dlí mBreithiún cúidigh le daoine sean, caoch, bodhar, tinn nó ar mire.


Imleach Beag Thuaidh.
Is sráidbhaile é Imleach Beag Thuaidh. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Imleach Beag Theas.
Is sráidbhaile é Imleach Beag Theas. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Leitir Beag.
Is sráidbhaile í Leitir Beag. Tá sí suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Imleach Cais.
Is sráidbhaile é Imleach Cais. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Más.
Is sráidbhaile é an Más. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Ceasag a Tuath.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ceasag a Tuath.


Creag Tarail Bhig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Creag Tarail Bhig.


Cnoc na Gaoithe.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Cnoc na Gaoithe.


Deilgnidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Deilgnidh.


Inbhir Pheofharain.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Inbhir Pheofharain.


Will Lee.
Ba aisteoir Meiriceánach é William "Will" Lee, a rugadh sa bhliain 1908 agus a d'éag sa bhliain 1982.


Carrot Top.
Is fuirseoir Meiriceánach é Scott Thompson nó Carrot Top, a rugadh sa bhliain 1965.


Mila Kunis.
Is aisteoir Meiriceánach í Milena Markovna "Mila" Kunis, a rugadh sa bhliain 1983 san Úcráin. Nuair a bhí sí seacht bliana d'aois, d'aistrigh a teaghlach go California. Tá ról Meg Griffin aici ar an gclár teilifíse "Family Guy".


An Mullach Rua.
Is sráidbhaile é an Mullach Rua. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Poll an Chapaill.
Is sráidbhaile é Poll an Chapaill. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Oiligh.
Is sráidbhaile í Oiligh. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Plota an Bhairéadaigh Thoir.
Is sráidbhaile é Plota an Bhairéadaigh Thoir. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Plota an Bhairéadaigh Thiar.
Is sráidbhaile é Plota an Bhairéadaigh Thiar. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Loch Carrann.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Alban é Loch Carrann.


Meallan Údraigil.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Meallan Údraigil.


Ormasgaig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Ormasgaig.


Portaigil.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Portaigil.


Nick Nolte.
Is aisteoir Meiriceánach é Nicholas King "Nick" Nolte, a rugadh sa bhliain 1941.


Curly Howard.
Ba aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Curly Howard, a rugadh ar 22 Deireadh Fómhair 1903 faoin ainm Jerome Lester "Jerry" Horwitz agus a bhain cáil amach sna "Three Stooges". Fuair sé bás ar 18 Eanáir 1952.
Rugadh é in Bensonhurst, Brooklyn i gCathair Nua-Eabhrac. Eisean an deartháir ab óige de chúigear i dteaghlach Giúdach. In éineacht lena dheartháireacha Moe agus Shemp agus Larry Fine, théadh sé ar an stáitse agus sna scannáin mar bhall de na The Three Stooges. Bhuail stróc é i 1946. Ní raibh ach páirt ghairid aige i gcúpla gearrscannán ina dhiaidh sin.


Larry Fine.
Ba aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Larry Fine, a rugadh sa bhliain 1902 faoin ainm Louis Feinberg agus a bhain cáil amach sna "Three Stooges". Fuair sé bás sa bhliain 1975.


Moe Howard.
Ba aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Moe Howard, a rugadh sa bhliain 1897 faoin ainm Moses Harry Horwitz agus a bhain cáil amach sna "Three Stooges". Fuair sé bás sa bhliain 1975.
Rugadh Moe Howard ar 19 Meitheamh 1897 in Bensonhurst, Brooklyn, i gCathair Nua-Eabhrac, duine de chúigear deartháireacha i dteaghlach Giúdach Liotuánach. In éineacht le beirt dheartháireacha leis, Shemp agus Curly agus Larry Fine, chruthaigh sé grúpa darbh ainm na Three Stooges. Ba Moe an ceannaire neamhoifigiúil ar an ngrúpa. ("Sceilpín gabhair" is ciall le "stooge".)


Larry David.
Is aisteoir Meiriceánach é Lawrence Gene "Larry" David, a rugadh sa bhliain 1947.


Cheryl Hines.
Is aisteoir Meiriceánach í Cheryl Ruth Hines, a rugadh sa bhliain 1965.


Cheech Marin.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Richard Anthony "Cheech" Marin, a rugadh sa bhliain 1946.


Whoopi Goldberg.
Is aisteoir Meiriceánach í Whoopi Goldberg, a rugadh ar 13 Samhain, 1955.


Jeremy Irons.
Is aisteoir Sasanach é Jeremy John Irons, a rugadh sa bhliain 1948.


Rowan Atkinson.
Is aisteoir agus fuirseoir Sasanach é Rowan Sebastian Atkinson, a rugadh sa bhliain 1955.


Edward Hibbert.
Is aisteoir Meiriceánach é Edward Hibbert, a rugadh sa bhliain 1955.


Matthew Broderick.
Is aisteoir Meiriceánach é Matthew Broderick, a rugadh sa bhliain 1962.


Moira Kelly.
Is aisteoir Meiriceánach í Moira Kelly, a rugadh sa bhliain 1968.


James Earl Jones.
Is aisteoir Meiriceánach é James Earl Jones, a rugadh sa bhliain 1931.


Jonathan Taylor Thomas.
Is aisteoir Meiriceánach é Jonathan Taylor Thomas, a rugadh sa bhliain 1981.


Keith David.
Is aisteoir Meiriceánach é Keith David, a rugadh sa bhliain 1956.


Jaleel White.
Is aisteoir Meiriceánach é Jaleel Ahmad White, a rugadh ar 27 Samhain 1976 in Culver City, California.


Nathan Lane.
Is aisteoir Meiriceánach é Nathan Lane, a rugadh sa bhliain 1956.


Will Ferrell.
Is fuirseoir, aithriseoir, aisteoir, léiritheoir agus údar Meiriceánach é John William "Will" Ferrell. Rugadh é in Irvine, an Chalafóirn ar an 16ú Iúil 1967. I dtosach tháinig cáil air as a pháirteanna i "Saturday Night Live", ach anois tá níos mó cáile air mar réalt na scannán grinn ina measc: "Old School", "Elf", "Anchorman", "Talladega Nights", "Stranger than Fiction", "Blades of Glory", "Semi-Pro", "Step Brothers" agus "The Other Guys".
Saol óige.
Rugadh Will Ferrell i Irvine, an Chalafóirn. Is iad Betty Kay, agus Roy Lee Ferrell Jr. a thuismitheoirí. Is as Éire
, an Sasana agus an Ghearmáin a shinsir, agus is as an Charolina Thuaidh a thuismitheoiri. Patrick an t-ainm ata a dhearthair óige. Fuair a thuismitheoiri colscaradh nuair a bhí Will cúig bhliana d’aois.
Chuaigh sé go bhunscoil ag Turtle Rock Elementary, agus tar éis sin d’fhreastáil sé scoil mhéanach ag Rancho San Jaoquin Middle School. Nuair a bhí sé ina bhlian dheirneach i University High School Irvine, thosaigh a ghrá do choméide ag fás níos luasach. Chuaigh sé ansin go Ollscoil an Charolina Theas (béarla: University of South Carolina), agus d’fhág sé le céim sa Sport Information i 1990.
Ach, bhí fhios aige go níor mhaith leo a bheith ina chraoltóir. Theip sé i dtús ag cúpla postanna eile. Dá bhrí sin, i 1991 bhog Ferrell go Los Angeles. Anseo bhí sé ina bhall de ghrúpa coméide amaitéarach "The Groundlings".
Saol oibre.
Fuair sé post i gcomhlacht ceantála, agus thóg sé ard-ranganna. Tar éis cúpla bhlian i 1994, fuair sé post proifisiúnta le "The Groundlings".
Chuaigh Ferrell i bhfoireann "Saturday Night Live" sa bhlian 1995. Bhí rath íontach aige mar aithriseoir ann, agus d’fhag sé é i 2002.
Will Ferrell a bhí an príomh-aisteoir in a lán scannán, chun cúpla a luaigh: "Old School" (2003), "Elf"(2003), "Anchorman" (2004), "Melinda and Melinda" (2004), agus "Starsky and Hutch" (2004). Thuill sé $40 milliún i 2005. I 2006, réaltaigh sé i "Stranger than Fiction" agus "Tagadella Nights: The Ballad of Ricky Bobby". I 2010 bhí réalt é sa scannán "The Other Guys", in éineacht Mark Wahlberg, agus rinne sé an ghlór Megamind sa scannán "Megamind". I 2013, chríochnaigh an "Mediocre American Man Trilogy" le "Anchorman 2: The Legend Continues".
Teaghlach.
I mí Lúnasa 2000, phós Ferrell an ban-aisteoir Viveca Paulin. Tá sé ina gcónaí i gcathair Nua-Eabhrac, agus i gContae Orange i gCalifornia. Tá triúir páistí acu,
búchaillí. Rugadh Magnis Paulin Ferrel i mí Márta 2004. Rugadh a dhearthair Mattias i mí na Nollag 2006, agus Axel i mí Eanáir, 2010.


Cam Clarke.
Is aisteoir Meiriceánach é Cameron Arthur "Cam" Clarke, a rugadh sa bhliain 1957.


Debi Derryberry.
Is aisteoir Meiriceánach í Debi Derryberry, a rugadh sa bhliain 1967.


Edie McClurg.
Is aisteoir Meiriceánach í Edie McClurg, a rugadh sa bhliain 1951.


Phyllis Diller.
Ba aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach í Phyllis Diller, a rugadh sa bhliain 1917 agus a d'éag sa bhliain 2012.


Rinneanach.
Is sráidbhaile é Rinneanach. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Seanachaidh.
Is sráidbhaile iad Seanachaidh. Tá an baile suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Talach, Iorras.
Is sráidbhaile é Talach. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Tóin Mór.
Is sráidbhaile é an Tóin Mór. Tá sé suite ar an Muirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Tearmann Caithreach.
Is sráidbhaile é Tearmann Caithreach. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Radharaidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Radharaidh.


Meallan Theárlaich.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Meallan Theárlaich.


Na h-Óbaidhnean.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain iad na h-Óbaidhnean.


Seannduaig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Seannduaig.


Torán.
Is sráidbhaile é Torán. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Tóin na hOlltaí.
Is sráidbhaile í Tóin na hOlltaí. Tá an baile suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Aird Oilí.
Is ceann tíre ar chósta an Mhuirthead, i gContae Mhaigh Eo, í Aird Oilí (Béarla: "Ardelly Point"). Tá sí suite sa Ghaeltacht.


Ceann an Eanaigh.
Is ceann tíre ar chósta an Muirthead é Ceann an Eanaigh.


Beinn Áilleagan.
Is sliabh in Albain í Beinn Áilleagan, atá suite i dToirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Damh.
Is sliabh in Albain í Beinn Damh, atá suite sa Toirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Dearg, Toirbheartan.
Is sliabh in Albain í Beinn Dearg, atá suite sa Toirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Eighe.
Is sliabh in Albain í Beinn Eighe, atá suite sa Toirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Lufthansa.
Dhá Airbus A380 in Frankfurt
Is é Lufthansa aerlíne náisiúnta na Gearmáine. Foirmíodh an aerlíne sa bhliain 1954. Inniu tá Lufthansa ar cheann de na haerlínte is mó ar domhan.
Is é Aerfort Frankfurt príomhbhunáit Lufthansa.


Loch Thoirbheartan.
Is loch suite i dToirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch Thoirbheartan.


Banc Iosrael.
Stanley Fischer, an rialtóir reatha
Banc ceannais Iosrael is ea Banc Iosrael (Eabhrais: בנק ישראל Araibis: بنك إسرائيل) atá suite i Kiryat HaMemshala i Iarúsailéim, le hoifig brainse i dTel Aviv. Is é an tUasal Stanley Fischer rialtóir reatha an bhainc.
Stair.
Nuair a dearbhaíodh neamhspleáchas Iosrael sa bhliain 1948, bhí an chumhacht le haghaidh nótaí a eisiúint ag an Banc Angla-Palaistíneach, a bhí athfhódaithe mar an Banc Leumi sa bhliain 1950. Bhí beartas airgeadaíochta agus maoirseacht bhaincéireachta fós á rialú ag an Aireacht Airgeadais.
Bunaíodh Banc Iosrael ar 24 Lúnasa, 1954, nuair a rith ​​an Knesset Acht Bhanc Iosrael, a thug eisiúint airgeadra agus feidhmeanna rialála ón Aireacht Airgeadais chun an Bhainc nua-bhunaithe. Níor thugadh
rialú ar mhalartú airgeadra eachtrach don bhanc go dtí 1978. Rinneadh an Banc iomlán neamhspleách sa bhliain 1985 agus ón bhliain 1992, bainistíonn an Banc a bheartas airgeadaíochta chun freastal ar an sprioc boilscithe a bhíonn leagtha síos ag rialtas Iosrael - sé sin, i raon idir 1 agus 3 faoin gcéad in aghaidh na bliana, a meastar mar cobhsaíocht praghsanna. Ina theannta sin, bainistíonn an Banc na Cúlchistí Malairte Eachtraí.


Léim Reithe.
Is oileán atá suite ar an gcósta an Muirthead í Léim Reithe.


Inis Caorach.
Is oileán atá suite ar an gcósta an Muirthead í Inis Caorach.


Eochair na gCailleach.
Is sráidbhaile í Eochair na gCailleach. Tá an baile suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Fál Mór.
Is sráidbhaile é an Fál Mór. Tá sé suite sa Mhuirthead in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Glais.
Is sráidbhaile é Glais. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Caroll Spinney.
Is aisteoir Meiriceánach é Caroll Edwin Spinney, a rugadh sa bhliain 1933.


Matt Vogel.
Is puipeadóir Meiriceánach é Matthew J. "Matt" Vogel II, a rugadh sa bhliain 1970.


Jerry Nelson.
Ba puipéadóir Meiriceánach é Jerry L. Nelson, a rugadh sa bhliain 1934 agus a d'éag sa bhliain 2012.


Aerfort Cam Ranh.
Aerfort idirnáisiúnta is ea Aerfort Cam Ranh. Tá sé suite i lár Cam Ranh, Vítneam. D'oscail sé mar "Aerfort Camranh" sna 1960idí. I 2011 bhain 1 milliún duine úsáid as an aerfort.


An Rubha Dearg.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é an Rubha Dearg.


Toghsgaig.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Toghsgaig.


Toll a' Mhadaidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Toll a' Mhadaidh.


Cola (cathair).
Is í Cola (Rúisis: "Кола") cathair agus lárionad riaracháin den Dúiche Chola de chuid Oblast Mhurmansc. Tá an chathair suite in iarthuaisceart na Rúise. Sa bhliain 2010, bhí 10,437 duine ina gcónaí i gCola. Bunaíodh í sa bhliain 1517.


An t-Srathaidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, i gComhairle na Gáidhealtachd, é an t-Srathaidh.


Leac Mailm.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Leac Mailm.


Ros Mhaircnidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Ros Mhaircnidh.


Srath Chainneart.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Srath Chainneart.


Síldeag.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Síldeag.


Strath Carrann.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Strath Carrann.


Na Trí Port Mara.
Is sráidbhailte suite i Ros, i gComhairle na Gáidhealtachd, iad na Trí Port Mara.


An Todhar.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é an Todhar.


Northern Calloway.
Ba aisteoir Meiriceánach é Northern James Calloway (10 Meán Fómhair 1948 – 9 Eanáir 1990. Rugadh i gCathair Nua-Eabhrac é. Aithnítear é thar aon rud eile as an gcarachtar David a ghuthú ar Sesame Street, ról a bhí aige sna blianta 1971–1989. D'éag sé in Ossining, Nua-Eabhrac in aois a 41 bhliain nuair a theip a chroí air.


Willard Scott.
Is aisteoir Meiriceánach é Willard Herman Scott, Jr., a rugadh sa bhliain 1934.


Gordon Elliott.
Is traenálaí capall Éireannach é Gordon Elliott a rugadh sa bhliain 1978. Tá sé lonnaithe i ngraí i dTeach Coillean Traí, i Maigh Dearmhaí, Contae na Mí, áit a cheannaigh sé sa bhliain 2011.
A shaol.
Rugadh i gCnoc an Línsigh, Contae na Mí é agus tar éis fhágaint na scoile dó, chaith sé tamall maith ag marcaíocht go profisiúnta le rath nach beag, sular luí sé isteach le traenáil capall lán-aimseartha. Bhí bua ollmhór aige san 'Grand National' in Aintree le Silver Birch sa bhliain 2007. B'é an buaiteoir ab óige riamh é ag aois fiche naoi mbliana dó. Ba leis Brian Walsh an capall agus b'é Robbie Power an marcaigh.
Tá saol ghairmiúl Elliot imithe ó neart go neart ó shin.


Domhnach Mór (Contae Laoise).
Baile in Éirinn is ea Domhnach Mór (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Laoise.


Ard Lios.
Baile in Éirinn is ea Ard Lios (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Laoise.


An Bealach Mór.
Baile in Éirinn is ea an Bealach Mór (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Laoise.


Baile Briotáis.
Baile in Éirinn is ea Baile Briotáis (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Laoise.


Baile Uí Bhróithe.
An túr uisce i mBaile Uí Bhróithe
Baile in Éirinn is ea Baile Uí Bhróithe (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Laoise.


Baile Mhic Mhaoilir.
Baile in Éirinn is ea Baile Mhic Mhaoilir (). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Laoise.


Ailléil.
Is éard atá in ailléil ceann de dhá chineál nó os a chionn de ghéin nó de lócas géiniteach (ar grúpa géinte é go minic). Uaireanta is iad na hailléilí is ciontach le tréithe feinitíopacha ar nós líocha. Achoimre ar "allamorf" atá ann, focal a úsáideadh tráth i gcúrsaí géineolaíochta chun cuntas a thabhairt ar shaghsanna difriúla de ghéin a aithníodh mar fheinitíopaí difriúla. Tagann sé ón ngas Ghréigise ἄλλος ("allos") agus "alius" (eile) na Laidine, focail a thugann αλληλους ("allelos") - "a chéile".
Tá dhá chuid crómasóm ag an gcuid is mó d'orgánaigh ilcheallacha, rud a fhágann go bhfuil siad dioplóideach. Tugtar crómasóim homalógacha orthu. Tá aon chóip amháin de gach géin (aon ailléil amháin, mar sin) ar gach crómasóm ag orgánaigh dhioplóideacha. Más ionann iad an dá ailléil, is homaisiogóit iad. Má tá siad difriúil le chéile, is heitrisiogóit iad.
De ghnáth gheofá a lán ailléilí ag gach lócas i measc aonán difriúil i spéiceas áirithe. Meastar ilchineálacht na n-ailléilí ag lócas mar uimhir na n-ailléilí atá ann nó mar an méid heitrisiogót i bpobal. Ag lócas géineach na n-antaiginí carbaihiotráiteacha sa tíopa fola ABO, aithníonn an ghéineolaíocht chlasaiceach trí ailléil, IA, IB, and IO, a shocraíonn comhoiriúnacht na bhfuilaistrithe. Is féidir le duine aon cheann de shé ghéinitíopa (AA, AO, BB, BO, AB, and OO) a bheith aige, agus iad in ann aon cheann de cheithre fheinitíopa a shíolrú: "A" (a thagann as géinitíopaí homaisiogótacha AA agus as géinitíopaí heitrisigeacha AO), "B" (a thagann as géinitíopaí homaisigeacha BB agus as géinitíopaí heitrisiogótacha BO), heitrisiogóit "AB" agus homaisiogóit "O". Is fios anois gur rang ailleílí ilchineálacha a bhfuil seichimh dhifriúla ADN acu na hailléilí A, O agus O agus iad ag síolrú próitéiní a bhfuil na tréithe céanna acu: tá eolas ar bhreis is 70 ailléil ag an lócas ABO. Is féidir le duine a bhfuil fuil "Tíopa A" aige a bheith ina heitrisiogót AO, ina homaisiogót AA nó ina heitrisiogót A'A le dhá ailléil dhifriúla 'A'.
Ailléilí ceannasacha agus cúlaitheacha.
Is minic is féidir ceannasach nó cúlaitheach a thabhairt ar idirfheidhmeanna géinitíopacha idir géinte ag lócas éigin, de réir cén ceann den dá ghéinitíopa homaisiogótacha is cosúla le feinitíopa an heitriseagóit. Mura féidir an heitriseagót a aithint thar cheann de na homaisiogóit, deirtear go bhfuil ceannas ag an ailléil atá i gceist ar an ailléil eile (ceann cúlaitheach). Is iomaí tréith, afách, nach bhfuil ag teacht leis an rangú seo agus rian na hoidhreachta ilghéinití ar na feinitíopaí.
Tuigtear anois go bhfuil an chuid is mó de lócais an-pholamorfach agus mórán ailléilí acu a bhfuil a n-uimhir ag brath ar an bpobal, agus go bhfuil a lán éagsúlachta ag baint le hailléilí nach bhfuil a gcuid feinitíopaí chomh difriúil sin le chéile.
Galracha géiniteacha.
Tá baint ag a lán galracha le dhá ghéin chúlaitheacha a bheith ag duine le haghaidh tréith aonghéiniteach. Ar a leithéidí tá ailbíneachas agus fiobróis chisteach. Tá galracha eile ann a thagann d'ailléilí cúlaitheacha agus atá níos coitianta i measc na bhfear toisc go bhfuil an lócas géiniteach ar an gcrómasóm X agus nach bhfuil ag na fir úd ach aon chóip amháin: tá siad heimisigeach. Tá baint ag an dathdhaille leis seo.
Tagann galracha ar nós galar Huntington (cóiréa ainsealach forchéimnitheach ó oidhreacht) nuair nach bhfaigheann duine ach ailléil cheannasach amháin le hoidhreacht.


Sannda Mhór.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Sannda Mhór.


Am Poll Glas.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é am Poll Glas.


Urrath.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Urrath.


An Neag.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é an Neag.


Manachainn Rois.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Manachainn Rois.


Inbhir Chómhrainn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Inbhir Chómhrainn.


Eadardan.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Eadardan.


Poll Iú.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Poll Iú.


An Lón Dubh.
Sráidbhaile atá suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é an Lón Dubh.


Scothscéalta.
Leabhar Gaeilge de chuid Phádraic Uí Chonaire is ea "Scothscéalta". Is bailiúchán é de roinnt de na scéalta ab fhearr a scríobh sé. Sin é an fáth a tugadh "Scothscéalta" air; ba é Tomás de Bhaldraithe a d'fhoilsigh an leabhar sa bhlian 1956.
Cuimsítear iarfhocal le Seosamh Mac Grianna.


Geárrloch.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Geárrloch.


Fodhraitidh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, na hAlban é Fodhraitidh.


Gairbh.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Gairbh.


An Goirtean.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é an Goirtean.


An Leitir, Ros.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain í an Leitir.


Loch Slinn.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Loch Slinn.


Sannda.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Sannda.


An Rubha, Ros.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é an Rubha.


Srath Pheofhair.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Srath Pheofhair.


Abhainn Sgitheach.
Is abhainn suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, í Abhainn Sgitheach.


Caolas Chrombaidh.
Is caoláire suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Caolas Chrombaidh.


Bailcnidh.
Is caisleán suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Bailcnidh.


Camas Neig.
Is bá suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Camas Neig.


Cúl Beag.
Is sliabh in Albain í Cúl Beag, atá suite sa Ros, Comhairle na Gáidhealtachd.


Cárn Eige.
Is sliabh in Albain í Cárn Eige, atá suite sa Ros, Comhairle na Gáidhealtachd.


A' Chóigeach.
Is leithinis suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Chóigeach.


Conann.
Is abhainn suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Conann.


Cill Tighearna.
Is paróiste suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, í Cill Tighearna.


David Koechner.
Is aisteoir, fuirseoir agus scríbhneoir Meiriceánach é David Michael Koechner, a rugadh ar 24 Lúnasa 1962 in Tipton, Missouri.


Loch Ma-ruibhe.
Is loch suite i gRos, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch Ma-ruibhe.


Muc-sheilch.
Sióg is ea an muc-sheilch. Deirtear go gcónaíonn an muc-sheilch sa Loch Ma-ruibhe.


Selchidh.
Sióg is ea an selchidh.


Seana Bhráigh.
Is sliabh in Albain í Seana Bhráigh, atá suite sa Ros, Comhairle na Gáidhealtachd.


Sleaghach.
Is sliabh i gComhairle na Gáidhealtachd, Albain í Sleaghach, atá suite sa Ros.


An t-Eilean Dubh.
Is ceantar suite ar an gcósta na Ros, Comhairle na Gáidhealtachd é an t-Eilean Dubh.


Ros an Ear.
Is ceantar suite ar an gcósta na Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ros an Ear.


Taobh Siar Rois.
Is ceantar suite ar an gcósta na Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Taobh Siar Rois.


Clach a' Charridh.
Is gallán suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Clach a' Charridh.


Clach an Tiompain.
Is gallán suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, é Clach an Tiompain.


Ospidéal Ollscoile Ban agus Naíonán an Chúim.
Ospidéal oiliúna i mBaile Átha Cliath na hÉireann é Ospidéal Ollscoile Ban agus Naíonán an Chúim nó "Ospidéal Ollscoile an Choim do Mhná" mar a bhíodh, a chuireann seirbhís leighis ar fáil don chondae agus don cheantar máguaird. Tá sé nasctha le COBÁC.


Maol Cheann-dearg.
Is sliabh in Albain í Maol Cheann-dearg, atá suite i dToirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


An Ruadh-stac.
Is sliabh in Albain í an Ruadh-stac, atá suite sa Toirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Fuar Tholl.
Is sliabh in Albain í Fuar Tholl, atá suite sa Toirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Sgorr Ruadh.
Is sliabh in Albain í Sgorr Ruadh, atá suite sa Toirbheartan, Comhairle na Gáidhealtachd.


Achadh na h-Átha.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd é Achadh na h-Átha.


Áth Tharracail.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Áth Tharracail.


Cille Chómhghain.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cille Chómhghain.


Gleann Bhorghdail.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Gleann Bhorghdail.


Ocal.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ocal.


Port Uairce.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Port Uairce (Béarla: Portuairk). An lonnaíocht is faide siar ar mhór-roinn na hAlban atá ann.


An t-Sáilean.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é an t-Sáilean.


Sanna.
Is sráidbhaile suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sanna.


Ard Ghobhar.
Is ceantar suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Ard Ghobhar.


A' Mhorbhairne.
Is ceantar suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é a' Mhorbhairne.


Múideart.
Is ceantar suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Múideart.


Suaineart.
Is ceantar suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Suaineart.


Filíocht na Gaeilge.
Tosaíodh ag scríobh filíochta as Gaeilge chomh luath leis an 7ú haois, saothar úr suaithinseach nach raibh a leithéid le fáil in aon tír eile. Tá an cheird á cleachtadh riamh ó shin, agus sa meánaois bhí na trí shaghas filíochta ann - filíocht na scol, dánta grá agus filíocht an phobail. Ba é an saghas deireanach a tháinig chun tosaigh sa 19ú haois, nuair nach raibh léamh ná scríobh na Gaeilge ag mórán daoine. Ach sa 20ú haois tháinig borradh faoin bhfilíocht chomhaimseartha chathrach agus roinnt scríbhneoirí nótáilte ina bun.
Anuas go dtí an 17ú haois níor tugadh aitheantas oifigiúil ach don saghas véarsaíochta a chum filí a oileadh sna "scoileanna" - áiteanna léinn mar ar fhoghlaim siad ceird an-chasta na bairdne. Aicmí difriúla a bhí i gceist sa cheird seo, agus bhain an t-"ollamh" leis an aicme ab airde. Bhíodh pátrún uasal aige agus chumadh sé píosaí ag moladh an tiarna, a phóir agus a shleachta, agus bhíodh an tiarna faoi chomaoin aige dá bharr. Bheadh súil ag an bhfile le cúiteamh dá réir - eallach go minic - agus chuir scríbhneoirí Sasanacha i leith na bhfilí sa 16ú haois go ngríosaídís na taoisigh chun creiche. Síleadh go raibh cumhacht eile ag an bhfile agus blas ársa na draíochta uirthi: bhí an file in ann daoine a mháchailiú le haor.
Cuireadh na pátrúin Ghaelacha as seilbh i ré Chromail, rud a chuir deireadh leis an mbairdne; ach lean filí orthu ag cumadh filíocht an-ghreanta i gcaint na ndaoine. Chuireadh cuid di síos ar chúrsaí an lae agus bhain cuid eile le cúrsaí polaitíochta, rud a rinneadh trí fhoirm idéalaithe na h"Aislinge". Bhí filíocht na ndaoine láidir fós, í le fáil sna hamhráin agus go háirithe sna caointe, saghas cumadóireachta arbh iad na mná ba mhó a rinne é.
Is í Athbheochan na Gaeilge i dtús an 20ú haois ba mhó a spreag daoine chun pinn arís, agus le haimsir tháinig roinnt filí an-suntasacha ar an bhfód - Seán Ó Ríordáin, Máirtín Ó Direáin, Máire Mhac an tSaoi agus eile.
Tháinig glúin nua filí chun cinn sa dara leath den 20ú haois. Glaoitear "grúpa Innti" ar na filí seo mar gheall ar an mbaint a bhí acu leis an iris Innti, a raibh an file Michael Davitt mar eagarthóir uirthi. I measc na bhfilí seo tá Nuala Ní Dhomhnaill, Liam Ó Muirthile agus Gabriel Rosenstock.


Abhainn Seile.
Is abhainn suite in Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Seile.


Cárna.
Is oileán suite i Loch Shuaineart, Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd é Cárna.


Loch Shuaineart.
Is loch suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd, é Loch Shuaineart.


Corrachadh Mór.
Is cnocán suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd é Corrachadh Mór.


Rubha Áird nam Murchan.
Is abhainn suite i Áird nam Murchan, Comhairle na Gáidhealtachd é Rubha Áird nam Murchan.


Taigh Solais Áird nam Murchan.
Taigh Solais Áird nam Murchan
Is teach solais suite i Áird nam Murchan, Ros é Taigh Solais Áird nam Murchan.


Cárn Deas.
Is ceantar suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cárn Deas.


Cárn Iar.
Is ceantar suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cárn Iar.


Rose Marie.
Is aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Rose Marie, a rugadh sa bhliain 1923.


Nua-Chritic.
Is éard a bhí i gceist leis an Nua-Chritic ná gluaiseacht teoirice litríochta a bhí chun tosaigh i measc lucht taighde na litríochta sna Stáit Aontaithe i lár na fichiú haoise. Chuir an Nua-Chritic béim ar leith ar gharléamh (mionléamh cúramach) na litríochta lena aithint conas a bhí an saothar litríochta ag obair agus ag dul i gcion ar an léitheoir mar rud ann féin.
Stair.
D'fhorbair an Nua-Chritic sna fichidí agus sna tríochaidí, agus bhain sí amach buaic a tionchair sna daicheadaí agus sna caogaidí. Fuair an ghluaiseacht a hainm ón saothar teoiriciúil "The New Criticism" a tháinig ó pheann John Crowe Ransom agus a foilsíodh sa bhliain 1941. Bhí na Nua-Chriticeoirí barúlach gur chóir don taighdeoir litríochta gan bacadh le rudaí cosúil le haisfhreagra an léitheora, tucaidí an scríbhneora, coimhthéacs cultúrtha an tsaothair, agus breithiúnas morálta. Ba iad na haistí "Criticism, Inc." le Crowe Ransom agus "Miss Emily and the Bibliographers" le hAllen Tate ba túisce a leag amach tuiscint aeistéitiúil na Nua-Chriticeoirí ar an saothar liteartha.
Ba ghnách leis na Nua-Chriticeoirí gach téacs a "gharléamh" - mionanailis a dhéanamh ar ghnéithe na teanga sa téacs - agus ba é a dtuiscint ná go raibh dlúthbhaint ag struchtúr na teanga agus ciall an tsaothair, agus nár chóir an dá rud a anailisiú beag beann ar a chéile. Roimh lá na Nua-Chritice bhí na hollúna le Béarla sna hollscoileanna Meiriceánacha ag cur na béime ba mhó ar chúlrú an téacs, ar na saothair staire, bheathaisnéise nó theangeolaíochta a scríobhadh faoi shaothar liteartha áirithe nó faoi scríbhneoir áirithe, seachas ar mhionanailis an téacs féin. An cineál modhanna oibre a bhí an Nua-Chritic a mholadh glacadh leis nach criticeoireacht acadúil a bhí iontu ach rudaí a rithfeadh le léirmheastóirí ar na nuachtáin a dhéanamh. D'athraigh an Nua-Chritic an scéal ó bhonn, áfach. Ar dtús bhí na hollúna seanbhunaithe go tréan in aghaidh an chur chuige nua a chuir an oiread sin béime ar an staidéar téacsúil, ach sa deireadh rinne an Nua-Chritic fódú sna hollscoileanna, agus bhí sí ar an gcur chuige ba tábhachtaí in ollscoileanna Mheiriceá go dtí gur tháinig modhanna nua léirmheastóireachta chun saoil sna seachtóidí.
Ní féidir a rá gur grúpa ceart taighdeoirí ab ea na Nua-Chriticeoirí. Go bunúsach, ba iad daltaí John Crowe Ransom iad, agus é ag teagasc in Ollscoil Vanderbilt (i Nashville, Tennessee), ba mhó a chuir chun cinn na modhanna léirmheastóireachta seo. B'as stáit an Deiscirt dóibh, nó don bhunús acu, cosúil le Robert Penn Warren, Allen Tate, nó Cleanth Brooks. Mar sin féin, is deacair a rá an "scoil" cheart criticeoireachta a bhí ann. Cé go bhfuil smaointí, idéanna nó modhanna oibre ann ar féidir a rá gur cuid den "Nua-Chritic" iad, ní dheachaigh na "Nua-Chriticeoirí" le chéile riamh le forógra nó mór-chomhshaothar a fhoilsiú agus an "Nua-Chritic" a leagan amach in éineacht.
Sa bhliain 1946 d'fhoilsigh William K. Wimsatt agus Monroe Beardsley aiste thábhachtach chonspóideach faoin teideal "The Intentional Fallacy" - "Iomrall an Chuspóra" - inar áitigh siad gan an iomarca airde a thabhairt ar chuspóir an údair mar a thug an t-údar féin le fios é. Ina áit sin, dar leo, ba iad focail an údair ar an leathanach - an téacs féin - an t-aon rud ar chóir don léirmheastóir is don taighdeoir a phlé. Ba chuma faoina ndúirt an scríbhneoir féin i dtaobh a chuid cuspóirí - b'fhéidir gur iarracht a bhí ann na taighdeoirí a chur ar strae d'aon ogham.
In aiste eile, "The Affective Fallacy" - "Iomrall an Mhothaithe" - dúirt Wimsatt agus Beardsley nach raibh tábhacht ar leith ag baint le mothuithe ná le haisfhreagraí an léitheora ó thaobh anailis an téacs de. I bhfad ina dhiaidh sin, tháinig scoil taighde - scoil fhreagairt an léitheora ("Rezeptionstheorie" mar a deir an Ghearmáinis, nó teoiric an aisfhreagra) - ar an bhfód a d'ionsaigh go tréan an ghné seo den Nua-Chritic. Íorónta go léir fuair Stanley Fish, duine de bhoic mhóra scoil fhreagairt an léitheora, oiliúint chuimsitheach Nua-Chritice. Lochtaigh sé "The Affective Fallacy" go trom ina aiste féin "Literature and the Reader" sa bhliain 1970.
Bhí ráchairt mhór ar an Nua-Chritic sna hollscoileanna Meiriceánacha i mblianta an Chogaidh Fhuair, ós rud é gur cur chuige a bhí ann nár bhac leis an bpolaitíocht ná le cuspóirí criticiúla nó radacacha an scríbhneora i leith na sochaí. Thairis sin, cur chuige a bhí ann a bhí réasúnta intuigthe ag cách. Leis an ráchairt sin a shásamh d'fhoilsigh Beardsley agus Wimsatt dhá théacsleabhar - "Understanding Poetry" agus "Understanding Fiction" - a raibh stádas an téacsleabhair chaighdeánaigh acu sna hollscoileanna Meiriceánacha ó na caogaidí go dtí na seachtóidí.
Má dhéanaimid staidéar ar shliocht as téacs liteartha, pé acu prós nó dán atá ann, de réir mhodh oibre na Nua-Chritice, scrúdóidh muid go mionchruinn é ar dhóigheanna éagsúla. Caithfidh muid úsáid a bhaint as eilimintí foirmiúla, ar nós na ríme, na rithime, na meadrachta, an tsuímh, na carachtrachta, agus an phlota a úsáid le téama an téacs a aithint agus a chinntiú. Sa bhreis ar an téama, caithfidh an Nua-Chriticeoir dul ar lorg íoróine, aoire, débhrí, teannais, agus paradacsaí leis an léamh "ceart" ar an téacs a shocrú, dar leo. IS é an locht a fuarthas ar an gcur chuige seo ná gur iarracht choimeádach atá ann leis an téacs a scaradh leis an domhan agus le cúrsaí polaitiúla ar nós cine, aicme, agus inscne.
Cé nach bhfuil a seancheannas ag an Nua-Chritic a thuilleadh sna hollscoileanna Meiriceánacha, baintear úsáid as a modhanna oibre i gcónaí mar uirlisí praiticiúla. Cuid thábhachtach é an garléamh den taighde a dhéanann scoileanna eile critice - an t-iarstruchtúrachas, an dithógáil, agus scoil fhreagairt an léitheora, mar shamplaí - ar an saothar liteartha.


Donach de Róiste.
Is scríbhneoir Gaeilge Éireannach é Donach de Róiste. Ar na leabhair a scríobh sé tá "Ceann V. Cloigeann", "Sláinte an Domhain" (1965) agus "Sladmhargadh" (1968) a d'fhoilsigh Foilseacháin Náisiúnta Teoranta. Karl Uhlemann a rinne na léaráidí.


Foilseacháin Náisiúnta Teoranta.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach as Baile Átha Cliath is ea Foilseacháin Náisiúnta Teoranta (nó FNT uaireanta) a fhoilsíonn leabhair Ghaeilge. Chuir an comhlacht Cré na Cille le Máirtín Ó Cadhain amach sa bhliain 1949. Tá leabhair le Donach de Róiste foilsithe acu. D'fhoilsigh an comhlacht leabhar le Brian Ó Baoill "Idir Huron is Hudson". Bhaineadar úsáid as na clódóirí "Muintir Ghormáin" i nGaillimh agus a gclólann féin i gCathair na Mart.


Stubby Kaye.
Ba aisteoir coiméide Meiriceánach é Stubby Kaye (11 Samhain 1918 - 14 Nollaig 1997). Leis an ainm Bernard Kotzin a rugadh é i dtuaisceart Manhattan, i gCathair Nua-Eabhrac. Teaghlach Giúdach a bhí ann. D'fhás sé aníos i gQueens agus sa Bronx, agus fuair sé bás i gCalifornia.


Joe Mantegna.
Is aisteoir Meiriceánach é Joseph Anthony "Joe" Mantegna, Jr., a rugadh ar 13 Samhain 1947. As Chicago, Illinois dó.


King Moody.
Ba aisteoir Meiriceánach é Robert "King" Moody (6 Nollaig, 1929 - 7 Feabhra, 2001).


Brian George.
Is aisteoir é Brian George, a rugadh in Iosrael sa bhliain 1952 agus a tógadh i Londain agus Toronto.


April Winchell.
Is aisteoir Meiriceánach í April Terri Winchell (a rugadh sa bhliain 1960).


Rosie O'Donnell.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach í Roseann "Rosie" O'Donnell (1962).


Quinton Flynn.
Is aisteoir Meiriceánach é Quinton Joseph Flynn (1964).


Kevin Schon.
Is aisteoir Meiriceánach é Kevin Schon.


Susanne Blakeslee.
Is aisteoir Meiriceánach í Susanne Blakeslee (1956).


James Horan (aisteoir).
Is aisteoir Meiriceánach é James Horan, a rugadh sa bhliain 1954.


Chazz Palminteri.
Is aisteoir Meiriceánach é Calogero Lorenzo "Chazz" Palminteri (1952).


David Alan Grier.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é David Alan Grier (1956).


Tracy Morgan.
Is aisteoir Meiriceánach é Tracy Jamal Morgan (1968).


Cody Cameron.
Is aisteoir Meiriceánach é Cody Cameron (1970).


Squire Fridell.
Is aisteoir Meiriceánach é Squire Fridell (1943).


Joachim Gauck.
Is é Joachim Gauck an chéad uachtarán déag na Gearmáine. Tógadh mar uachtarán é ar an 18 Márta 2012.
Saol.
Rugadh Joachim Gauck ar an 24 Eanáir 1940 sa teaghlach mairnéalaigh i Rostock ar an Muir Bhailt. Captaen farraige ba ea a athair "Joachim". Bainisteoir oifige ba ea a mháthair "Olga".
Nuair a bhí sé ina óige chaith a athair ceithre bhliana i mbraighdeanas sa tSibéir ón mbliain 1951 go dtí 1955. Ag an am céanna tharla Éirí Amach 17 Meitheamh ar an seachtú lá déag de mhí Meitheamh 1953 i bPoblacht Dhaonlathach na Gearmáine (DDR). D'fhorbair Gauck frith-Chumannachas láidir leis na heachtraí an ama sin.
I ndiaidh sin, sa tréimhse ó lár na seascaidí go deireadh na n-ochtaidí, bhí sé ina shagairt mar thréadaí Protastúnach i Mecklenburg i dtuaisceart na DDR agus bhí sé gníomhach chomh maith ag an am sin mar ghníomhaí ar son chearta an duine. Tar éis thitim Bhalla Bheirlín sa bhliain 1989, bhí sé gníomhach san eagraíocht daonlathach "Neues Forum" agus toghadh é mar bhall de pharlaimint na DDR ar an 18 márta 1990.
Tar éis athaontú na Gearmáine sa bhfomhair i 1990, bhí sé ina phríomhfheidhmeannach ar an BStU (Oifig Taighde sa Chartlann Stasi) le tréimhse deich mbliana ó Dheireadh Fómhair 1990 go dtí Deireadh Fómhair 2000.
Toghchán uachtaránachta.
Ghlac sé páirt mar iarrthóir sa toghchán uachtaránachta dhá uair.
Bhí sé ina iarrthóir don chéad uair sa bhliain 2010 tar éis éirí as uachtaránacht den naoiú uachtarán Horst Köhler. Bhí sé ag an am sin ina iarrthóir fhreasúra ("SPD" agus "Bündnis 90/Die Grünen") ach toghadh mar dheichiú Uachtarán na Gearmáine Christian Wulff, iarrthóir an rialtais (CDU/FDP agus Angela Merkel). Nuair a d’éirigh Christian Wulff as an bpost ar an 17 Feabhra 2012, bhí Gauck ainmnithe mar iarrthóir don dara uair, ach anois bhí sé ina iarrthóir na bpáirtithe "CDU, FDP", "SPD" agus "Bündnis 90/Die Grünen" le chéile. Mar sin, toghadh Gauck mar Uachtarán ar an 18 Márta 2012 le 991 de 1232 vótaí aige.
Teaghlach.
Sa bhliain 1959, phós sé "Gerhild", a bhean chéile agus tá ceathrar clainne acu. Ón mbliain 1991, tá siad scartha, ach ní colscartha. Sa bhliain 2000 thit Joachim Gauck i ngrá le "Daniela Schadt", iriseoir as Nürnberg, agus tá siad curtha le chéile ó shin.
Naisc sheachtracha.
Gauck, Joachim
Gauck, Joachim


Johannes Rau.
Ba pholaiteoir Gearmánach é Johannes Rau (16 Eanáir, 1931 – 27 Eanáir, 2006), an t-ochtú uachtarán na Gearmáine idir 1999 agus 2004. Roimhe sin bhí sé Príomh-aire Thuaisceart na Réine agus an Viostfáil le fiche bliain.
Rau, Johannes
Rau, Johannes


Roman Herzog.
Ba dhlítheoir agus polaiteoir Gearmánach é Roman Herzog (5 Aibreán 1934 - 10 Eanáir 2017), seachtú huachtarán na Gearmáine idir 1994 agus 1999. Roimhe sin bhí sé ina Phríomh-Bhreitheamh ar Chúirt Uachtarach na Gearmáine ("Bundesverfassungsgericht") le seacht mbliana idir 1987 agus 1994.
Mar Phríomh-Bhreitheamh ar Chúirt Uachtarach na Gearmáine sa bhliain 1989
Herzog, Roman
Herzog, Roman
Herzog, Roman
Herzog, Roman


Sinbad (aisteoir).
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é David Adkins ar a dtugtar Sinbad mar leasainm. (Rugadh sa bhliain 1956 é).


Omarosa Manigault.
Is pearsa teilifíse Meiriceánach í Omaroseonee Manigault (Rugadh sa bhliain 1974 í).


Hamish Linklater.
Is aisteoir Meiriceánach é Hamish Linklater. (Rugadh sa bhliain 1976 é).


Kevin McDonald.
Is aisteoir agus fuirseoir Ceanadach é Kevin Hamilton McDonald (Rugadh sa bhliain 1961 é).


Larry Cunningham.
Ba amhránaí agus cheoltóir Éireannach é Larry Cunningham. Rugadh é i gCluainín, Mullach na Leachta, Contae an Longfoirt, ar an 13 Feabhra 1938 agus fuair se bás ar an 28 Meán Fómhair 2012.


Richard Simmons.
Iar-aisteoir, teagascóir corpacmhainne agus pearsa teilifíse Meiriceánach é Milton Teagle Simmons, a bhfuil aithne aige mar Richard Simmons agus a rugadh sa bhliain 1948.


Buddy Hackett.
B'aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Buddy Hackett nó Leonard Hacker, mar a rugadh é ar 31 Lúnasa 1924 i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Fuair sé bás i Malibu, California ar 30 Meitheamh 2003.


Ollscoil Niccolò Cusano.
Is ollscoil phríobháideach í Ollscoil Niccolò Cusano (Iodáilis: "Università degli Studi Niccolò Cusano" nó "UNICUSANO"). Bunaíodh sa Róimh, an Iodáil í sa bhliain 2006. Inniu tá timpeall 8,610 dalta ag freastal air.
Nascanna seachtracha.
Niccolò Cusano


Ellen DeGeneres.
Is aisteoir, fuirseoir agus láithreoir teilifíse Meiriceánach í Ellen Lee DeGeneres, a rugadh sa bhliain 1958. Bhíodh sí ag siúl amach le Portia de Rossi.


Jay Mohr.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Jay Mohr a rugadh faoin ainm Jon Ferguson Mohr ar 23 Lúnasa 1970 i New Jersey, SAM.


Christian Finnegan.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Christian Finnegan, a rugadh faoin ainm Fletcher Christian Finnegan ar 1 Aibreán 1973 in Albany, Nua-Eabhrac.


Alison Krauss.
Is amhránaí, cumadóir agus veidhleadóir Meiriceánach í Alison Maria Krauss. Rugadh ar an 23 Iúil 1971 i nDecatur, Illinois í, ach tógadh í i gcathair Champaign, Illinois.
Thosaigh Alison Krauss ag seinnt ar an veidhlín nuair a bhí sí cúig bhliain d'aois. Ghlac sí páirt i gcomórtais eagsúla agus go leor féilte cheoil nuair a bhí sí ina déagóir. Bhuail sí ag an am lena daoine ón grúpa "Union Station" ar na féilte sin agus thosaigh siad ag casadh ceoil ar nós "Bluegrass" agus ceol tuaithe le chéile. Thosaigh Alison Krauss ag obair ar cheol scannáin sa bhliain 1992 agus ghlac sí páirt i go leor scannáin, m.sh. "Twister" (1996), "O Brother, Where Art Thou?" (2000) agus "Cold Mountain" sa bhliain 2003. Chasadh sí ar feadh na blianta minic go leor le ceoltóirí eile, m.sh. Shania Twain, Sting, Elvis Costello nó "The Chieftains". D'eisigh sí an t-albam fíor-rathúil "Raising Sand" in éineacht le Robert Plant (Led Zeppelin) agus T-Bone Burnett mar léiritheoir sa bhliain 2007.
Bhí Alison Krauss pósta le Pat Bergeson idir 1997 agus 2001 agus tá mac amháin acu.
Tá neart duaiseanna éagsúla buaite aici, ina measc 27 gradam ceoil "Grammy" agus is í Alison Krauss an bhean a bhuaigh an gradam seo is minice.
Tagairtí.
Krauss, Alison
Krauss, Alison


Áit Tí Conáin.
Is sráidbhaile í Áit Tí Conáin. Tá an baile suite san Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Abhainn na nIorach.
Is sráidbhaile í Abhainn na nIorach (Béarla: "Owenanirragh"). Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Áit an Bhaile.
Is sráidbhaile í Áit an Bhaile. Tá an baile suite san Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Allt na Brocaí.
Is sráidbhaile é Allt na Brocaí. Tá sé suite san Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Baile Chruaich.
Is sráidbhaile é Baile Chruaich. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Abéidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Abéidh.


Achadh nam Bláth.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Achadh nam Bláth.


Achadh Leamhan.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Achadh Leamhan.


Achadh nan Cat.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Achadh nan Cat.


An Baile Úr.
Is sráidbhaile é an Baile Úr. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Barr na Coilleadh.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Barr na Coilleadh (260 m).
Barr na Coilleadh


Barr na Trá.
Is sráidbhaile é Barr na Trá. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal an Átha Buí, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é Béal an Átha Buí. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Deirg Beag.
Is sráidbhaile é Béal Deirg Beag. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Deirg Mór.
Is sráidbhaile é Béal Deirg Mór. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Bheithigh.
Is sráidbhaile í an Bheithigh. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Barr Rúscaí.
Is sráidbhaile é Barr Rúscaí. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Baile Chionn Leitreach.
Is sráidbhaile é Baile Chionn Leitreach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Béal Átha an Iomaire.
Is sráidbhaile é Béal Átha an Iomaire. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Bun Mór Thoir.
Is sráidbhaile é an Bun Mór Thoir. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Brisce.
Is sráidbhaile é Brisce. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bealadair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Bealadair.


Bad nan Sgoth.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Bad nan Sgoth.


Baile Phúir.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Baile Phúir.


Beannchar Dómhnaig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Beannchar Dómhnaig.


Tamhain na hUltaí.
Is sráidbhaile é Tamhain na hUltaí. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Tearmann.
Is sráidbhaile é Tearmann. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ceathrú na gCloch.
Is sráidbhaile í Ceathrú na gCloch. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Port a' Chluaidh.
Is sráidbhaile é Port a' Chluaidh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Tránn.
Is sráidbhaile é Tránn. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Bun Mór Thiar.
Is sráidbhaile é an Bun Mór Thiar. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Átha Garbháin.
Is sráidbhaile é Béal Átha Garbháin. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Átha Ó bhFiannaí.
Is sráidbhaile é Béal Átha Ó bhFiannaí. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cnoc an Ghairtéil.
Is sráidbhaile é Cnoc an Ghairtéil. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Corrán Buí.
Is sráidbhaile é an Corrán Buí. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cluainte Cille.
Is sráidbhaile iad Cluainte Cille. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc na Lobhar.
Is sráidbhaile é Cnoc na Lobhar. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Baile Shealbhaigh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Baile Shealbhaigh.


Am Baile Beag.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é am Baile Beag.


Ceann a' Mhuigh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Ceann a' Mhuigh.


Ceann Tórr.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Ceann Tórr.


Coinmheadh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Coinmheadh.


Matana Roberts.
Matana Roberts sa bhliain 2007
Snagcheoltóir agus sacsafónaí Meiriceánach is ea Mantana Roberts, a rugadh i Chicago, Illinois. Sa bhliain 2002 chuaigh sí go Nua-Eabhrac agus bhunaigh sí an mbanna ceoil "Sticks and Stones" le Josh Abrams agus an drumadóir Sead Taylor. D'imir siad gceolchoirmeacha go minic san amharclann "The Velvet Longue".
Is é Roberts an scríbhneoir an tionscadail "Coin Coin" faoi stair, cuimhní cinn, agus teaghlaigh, agus sa bhliain 2011 scaoileadh sí an t-albam "COIN COIN chapter one: libres Gens couleur".


Skagerrak.
Is é Skagerrak caolas a ritheann idir cósta thoir theas na hIorua, cósta thiar theas na Sualainne, agus leithnis na hIútlainne de chuid na Danmhairge, a dhéanann nasc idir an Mhuir Thuaidh agus limistéar mhuir Kattegat, a théann go dtí an Mhuir Bhailt.
Ainm.
Creidtear go ginearálta gurb ó bhunús Ollainnise iad na hainmneacha "Skagerrak" agus "Kattegat" araon. Ciallaíonn "Skagerrak" 'Cainéal Skagen' in Ollainnis a bheag nó a mhór. Tá an chathair Dhanmhargach, Skagen, suite ag barr thuaidh mhórthír na Danmhairge. Ciallaíonn "Rak" 'uiscebhealach díreach' (cuir i gcomparáid le Damrak in Amstardam); is gaolmhar é do 'réimse'. Bunfhoinse an tsiolla seo ná an fhréamh Phróta-Ind-Eorpaise, *reg-, 'díreach'. Ciallaíonn "rak" 'díreach' sa Nua-Ioruais agus sa Nua-Sualainnis araon. Níl aon fhianaise ann a thabharfadh le tuiscint go bhfuil nasc ann leis an bhfocal Nua-Danmhairgise "rak" (a chiallaíonn daoscarshlua nó scroblach).
Tíreolaíocht.
Tá Skagerrak 240 km (150 mi) ar fad agus idir 80 agus 140 km (50 agus 87 mi) ar leithead. Doimhníonn sé i dtreo chósta na hIorua, nuair a shíneann sé amach do níos mó ná 700 méadar ag an Trinse Ioruach. Is iad Osló agus Kristiansand san Iorua agus Uddevalla agus Strömstad sa tSualainn roinnt de na poirt atá suite fad Skagerrak.
Tá salandacht de 30 aonad salandachta praiticiúil ag Skagerrak. Timpeall is 3.600km2 (1.400 míle cearnach) an toirt atá ar fáil in aghaidh na bithmhaise, lena n-áirítear cineál leathan gnáthóg ó na hoitreacha gainnimh don tSualainn agus don Danmhairg do dhoimhneacha an Trinse Ioruaigh.
Fairsinge.
"Ar an Iarthar". Líne a cheanglaíonn Hanstholm {57°07′N 8°36′E) agus Naze (Lindesnes, 58°N 7°E). "Ar an Oirdheisceart." Teorainn thuaidh Kattegat [Líne a cheanglaíonn Skagen (An Scáth, Pointe Thuaidh na Danmhairge) agus Loch Shlabhrach Skær (57°54′N 11°27′E) agus air sin i dtreo Thoir Thuaidh tríd na hoitreacha chuig Oileán Tjörn.
Stair.
Ba iad "An Mhuir Ioruach" agus "Muir na hIútlainne" na hainmneacha a bhí ann roimhe sin do Skagerrak agus Kattegat in éineacht. Luaitear "Muir na hIútlainne" i sága Knýtlinga.
Sa dá chogadh domhanda, bhí Skagerrak an-tábhachtach don Ghearmáin ó thaobh straitéise de. Tharla ceann de na cathanna mara ba mhó le linn an Chéad Chogaidh Domhanda, Cath Iútlainne, ar a dtugtar Cath Skagerrak chomh maith, anseo ón 31 Bealtaine go dtí 1 Meitheamh 1916. Ba é an tábhacht chun an t-uiscebhealach seo, an t-aon bhealach mara chuig na Stáit Bhaltacha, a smachtú, a spreag an Ghearmáin chun ionradh a dhéanamh ar an Danmhairg agus ar an Iorua le linn an Dara Chogaidh Domhanda. Tá líon mór long báite sa limistéar mar gheall ar na comhraic chabhlaigh seo.
Bitheolaíocht.
Is gnáthóg é Skagerrak do thuairim is 2000 speiceas muirí, agus tá roinnt mhaith acu curtha in oiriúint dá uiscí. Mar shampla, sceitheann cineál troisc Atlantaigh, ar a dtugtar trosc Skagerrak, amach ó chósta na hIorua. Tá na huibheacha buacach agus bíonn na hóga á mbeathú féin ar zóplanctón. Téann na hóga go tóin poill, áit ina bhfuil timthriall lánaibíochta níos giorra acu (2 bliana). Ní imircíonn siad ach fanann siad i bhfiordanna na hIorua.
Cothaíonn cineál na ngáthóg agus líon mór na bplanctón ar an dromchla beathra muirí. Bogann fuinneamh ó bhun go barr de réir dhréimire na n-imircí de chuid Vinogradov; sin le rá, tá cuid de na speicis beantach agus tá cuid acu peiligeach, ach tá sraitheanna muirí ann atá grádaithe ina mbogann speicis go hingearach ar ghearrthurais. Ina theannta sin, tá ceann de na speicis beantoipeiligeach, rud a chiallaíonn go mbogann siad idir an dromchla agus an tóin poill. Áirítear sna speicis bheantacha "Coryphaenoides rupestris", "Argentina silus", "Etmopterus spinax", "Chimaera monstrosa" agus "Glyptocephalus cynoglossus." Bíonn "Clupea harengus", "Scomber scombrus" agus "Sprattus sprattus" ar barr. Is iad "Pandalus borealis", "Sabinea sarsi", "Etmopterus spinax" ceann de na speicis a bhogann i lár báire.


Cárnaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cárnaidh.


Corr Garaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Corr Garaidh.


Cnoc an Arbhair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cnoc an Arbhair.


Craichidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Craichidh.


Cionn Droma.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cionn Droma.


Cinn Chárdainn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cinn Chárdainn.


Cinn Eadar.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cinn Eadar.


An Dún, Contae Obar Deathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an Dún.


Ríomhleabhar.
Ríomhleabhar á leamh ar an Amazon Kindle
Is éard is ríomhleabhar ("Rleabhar", nó "r-leabhar" uaireanta) ann ná foilseachán digiteach de leabhar nó ábhar ar bith eile atá inléite ar ríomhaire nó gléas leictreonach eile - gutháin chliste agus ríomhléitheoirí ach go háirithe. Leagan leictreonach de leabhar clóite atá ann go bunúsach, cé go bhfoilsítear ábhair áirithe fosta i bhfoirm ríomhleabhair amháin.
Na ríomhléitheoirí is mó sa mhargadh faoi láthair ná an Kindle, de chuid Amazon agus an Sony Reader.


Kattegat.
Is limistéar mara é an Kattegat (An Danmhairgis, ón Olainnis, a úsáidtear go coitianta i mBéarla), nó "Kattegatt" (An tSualainnis) ar cósta thiar theas leithnis na hIútlainne agus Oileán Caolas na Danmhairge agus ar cósta thoir na réigiúin Västergötland, Scania, Halland agus Bohuslän na Sualainne. Draenálann an Mhuir Bhailt isteach sa Kattegat tríd an Øresund agus Caolas na Danmhairge. Is píosa leanúna den Skagerrak é an Kattegat agus d'fheadfaí féachaint air mar chuan den Mhuir Bhailt nó mar chuan den Mhuir Thuaidh, nó ní mar chuan ar chor ar bith sa ghnáthúsáid Lochlannach.
Tíreolaíocht.
Dar leis an sainmhíniú a bunaíodh le coinbhinsiún i 1932, a bhí sínithe ag an Danmhairg, ag an Iorua agus ag an tSualainn (cláraithe ag Sraith Conartha Conradh na Náisiún 199 - 1933) tá an teorann thuaidh idir Kattegat agus Skaggerak suite ag an bpointe thuaidh den Skagen ar Iútlainn agus tá teorann theas i dtreo Oresund suite ag barr na leithinse Kullen i Scania.
Is iad na huiscebhealaí a draenálann isteach sa Kattegat ná na habhainn Göta älv ag Gothenburg, chomh maith leis an Lagan, Nissan, Ätran agus Viskan, ón réigiún Halland ar an taobh Sualannach agus an abhann Gudenå ón Iútlann, sa Danmhairg.
Is iad príomhoileáin an Kattegat ná Samsø, Læsø agus Anholt, agus tugtar 'crios fásaigh na Danmhairge' ar an dá ceann deireanach den oileáin seo, de bharr a n-aeráid thirim shamhraidh.
Tá roinnt limistéir cósta suntasacha buailte leis an Kattegat, lena n-áirítear anaclann dúlra Kullaberg i Scania na Sualainne ina bhfaightear roinnt speicis neamhchoitianta agus cladach carraigeach, baile Mölle, ina bhfuil cuan pictiúrtha agus radhairc do Kullenburg agus do Skagen, ar bharr thuaidh na Danmhairge ann.
Faoi láthair, tá droichead beartaithe idir an Iútlainn agus an tSéalainn trasna an pointe deisceartach an Kattegat faoi dáil polaitíochta sa Danmhairg, ag nascadh oileán Séalainne agus oileán Samsø le mór-roinne na Danmhairge.
Fairsinge.
"Ar an Thuaidh" Líne a cheanglaíonn Skagen (An Scáth, Pointe Thuaidh na Danmhairge) agus Loch Shlabhrach Skær (57°54′N 11°27′E) agus ansin go thoir thuaidh tríd na hoitreacha chuig Oileán Tjörn.
"* Sa Chrios Beag" Líne a cheanglaíonn Falshöft (54°47′N 9°57.5′E) agus Vejsnæs Nakke (Ærö: 54°49′N 10°26′E).
"* Sa Chrios Mór" Líne a cheanglaíonn Gulstav (Pointe fíordheisceartach Oileán Langeland) agus Kappel Kirke (54°46′N 11°01′E) ar oileán Laaland.
"* Sa Sound" Líne a cheanglaíonn teach solais Stevns (55°17′N 12°27′E) agus Pointe Falsterbo (55°23′N 12°49′E).
Ainm.
Dar le Den Store Danske Encyklopædi agus Nudansk Ordbog, tagann an t-ainm ón na focail Ollainnise "kat" (cat) agus "gat" (poll, geata). Déanann sé tagairt do bhéarlagair loingseoireacht meanaoiseacha, nuair a dhéanadh captaein na loingeas trádala Hanseatic comparáid idir Caolais na Danmhairge agus poll chomh chaol go mbeadh deacracht ag cat é féin a chúngú tríd de bharr na scairbheacha agus an uisce thanaí. Ag pointe amháin sa stair, ní raibh ach fad de 3.84 ciliméadar (2.39 mí) ar leithead d'uisce taistealaithe. Tá an brí céanna ag sráid Kattesundet an Chóbanhávan, i., pasáite caol.
Ba iad An Mhuir Ioruach agus Muir na hIútlainne na hainmneacha a bhí ann roimhe sin do Skagerrak agus Kattegat in éineacht. (Luaitear "Muir na hIútlainne" i sága Knýtlinga.) B'aimn ársa na Laidine an Kattegat ná Sinus Codanus.
Stair.
Ceann de na céad marbhcriosanna mara a cuireadh faoi ndeara sna 1970s ab ea é, nuair a cuireadh tús le taighde faoi thionchar dian-usáid eacnamaíochta ar an dúlra.


Mölle.
Ceantar é Mölle atá suite sa bhardas Höganäs, Contae an Skåne, sa tSualainn. Sa bhliain 2010 bhí 710 duine ina gcónaí ann.
Tá clú agus cáil ar an áit de bharr an chuain atá suite ann agus de bharr na hanaclainne dúlra Kullaberg, atá suite máguaird.


Maximilian Kolbe.
Ba naomh Caitliceach é Maximilian Maria Kolbe (8 Eanáir 1894 – 14 Lúnasa 1941). Rugadh i Zduńska Wola san Pholainn é agus fuair sé bás i sluachampa géibhinn Auschwitz.


An Creagán Beag.
Is sráidbhaile é an Creagán Beag. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Conach Réidh.
Is sráidbhaile é Conach Réidh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cruinnis.
Is sráidbhaile é Cruinnis. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Caol Ghleann.
Is sráidbhaile é Caol Ghleann. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Claoideach.
Is sráidbhaile í Claoideach. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc na Caillí.
Is sráidbhaile é Cnoc na Caillí. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Coill Saileach.
Is sráidbhaile í Coill Saileach. Tá sí suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc Maoilín.
Is sráidbhaile é Cnoc Maoilín. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Felicia Pearson.
Aisteoir, ceoltóir, agus scríbhneoir is ea Felicia Pearson, a rugadh 18 Bealtaine, 1980 i mBaltimore, Maryland. Tá an chuid is mó clú ar an gclár teilifíse "The Wire", ag glacadh róil "Snoop Pearson". Scríobh sí an leabhar "Grace After Midnight" freisin.


Deimhidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd, in oirthuaisceart na hAlban, é Deimhidh (Béarla: "Daviot"). Tá ceann de na chiorcail liag neoliteacha is breátha in dtuaisceart na hAlban i nDeimhidh.


Druim M'Aodhaig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Druim M'Aodhaig.


Dún Eicht.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Dún Eicht.


Déir.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Déir.


Eicht.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Eicht.


An Eilreig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an Eilreig.


Fothair Aonghais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fothair Aonghais.


Fothair Chárdain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fothair Chárdain.


Fionndan.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fionndan.


Fordun.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fordun.


Fearann Mhártainn.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fearann Mhártainn.


Fobharan.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fobharan.


Naomh Treasa de Ávila.
Ba naomh Caitliceach í Treasa de Ávila (28 Márta 1515 – 4 Deireadh Fómhair 1582). Rugadh mar "Teresa Sánchez de Cepeda y Ahumada" in Ávila, an Spáinn í.


An tSeirbis.
Is í an tSeirbis teanga oifigiúil na Seirbia. Go bunúsach, is leagan den tSeirbea-Chróitis í, agus í bunaithe ar an gcanúint "štokavski", chomh maith leis an Bhoisnis agus an Chróitis chaighdeánaithe agus tríd is tríd, tá sí intuigthe ag lucht a labhartha siúd. Is é an leagan "ekavski" den teanga a úsáidtear, is é sin, scríobhtar agus labhraítear "e" sna focail ina raibh an t-[æ] fada sa tSean-Slaivis Eaglasta. Tá an tSeirbis go háirithe bunaithe ar na canúintí mór thimpeall ar Šumadija-Vóvaidín agus Oithear na Heirseagaivéine. Labhraítear an leagan Torlak in oirdheisceart na Seirbia, ach níl caighdeán aici agus tá sí mar fhoirm idirchriosach idir an tSeirbis agus an Mhacadóinis agus an Bhulgáiris. Scríobhtar í le cló Coireallach ach díog ar ndíog tá an cló Laidineach in úsáid go háirithe i measc na ndaoine óga.


Cill Mochuda na Crócaigh.
Cumann mór de chuid Chumann Lúthchleas Gael i mBaile Átha Cliath í Cill Mochuda na Crócaigh (Béarla: "Kilmacud Crokes") a bunaíodh sa bhliain 1959.


Geárr Lagaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Geárr Lagaidh.


Fionntraigh.
Is paróiste suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fionntraigh.


Garbh Mhonadh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Garbh Mhonadh.


Gartaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Gartaidh.


Inbhir Biorbhaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Inbhir Biorbhaidh.


Inbhir Úigidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Inbhir Úigidh.


Lógaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Logaidh.


Lón Magh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Lón Magh.


Lósda.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Lósda.


Port Saoidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Port Saoidh.


Peit Fhearghais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Peit Fhearghais.


Świętochłowice.
Is Świętochłowice (Gearmáinis: Schwientochlowitz, 1941-1945 Schwingen) cathair i Silesia i ndeisceart na Polainn, in aice le Katowice. Lonnaithe sna Cúige Śląskie, ar an Abhainn Rawa (fo-abhainn de na Wisła).
Świętochłowice tá sé suite i Cúige Silesian ó bunaíodh é i 1999, roimhe sin i Cúige na Katowickie, agus roimhe sin, an Cúige na Silesian Uathrialach.
Is Świętochłowice cheann de na cathracha an gcomhchathair 2.7 milliún - Katowice limistéar uirbeach agus laistigh de achar níos mó Silesian cathrach. Is é an daonra na cathrach 51.722 (2014).


Ros Abhartaich.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Ros Abhartaich.


Cárn nan Sgeir.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Cárn nan Sgeir.


Eilean a' Bhotail.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean a' Bhotail.


Eilean a' Bhuic.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean a' Bhuic.


Roinnidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Roinnidh.


Dalimír Jančovič.
Imreoir haca oighir ab ea Dalimír Jančovič, a rugadh ar 28 Eanáir 1989 in Martin na Slóvaice.
D'imir sé go dtí an bhliain 2009 le MHC Martin (agus é bainteach le MHC U20 freisin) in Extraliga na Slóvaice. Sna blianta 2008–2009 d'imir sé le MHK Dolny Kubin chomh maith. D'imir sé sna blianta 2010–2014 le HK Trnava.


Achadh Chaladair.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Achadh Chaladair.


Áth a' Cháirn.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Áth a' Cháirn.


Achadh na Follt.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Achadh na Follt.


Ailt.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Ailt.


Áth Maol Ruibhe.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Áth Maol Ruibhe.


Eilean a' Chár.
Cárn nan SgeirEilean a' Chár
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean a' Chár.


Eilean Dubh.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Dubh.


Eilean nan Eich.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean nan Eich.


Eilean Fada Mór.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Fada Mór.


Antonio Tabucchi.
Is scríbhneoir iomráiteach de chuid na hIodáile é Antonio Tabucchi (Pisa, 24 Meán Fómhair 1943- Liospóin, 25 Márta
Rugadh agus tógadh Tabucchi san Iodáil. Rinne sé neart taistil thart fán Eoraip tar éis fágaint na scoile dó. Sna seascaidí agus é ag freastal ar an Sorbonne i bPáras chuir sé aithne ar shaothar an scríbhneora Portaingéalaí Fernando Pessoa, rud a raibh tionchar mór aige ar a shaol. D'fhoghlaim sé an Phortaingéilis le tuiscint níos fearr a fháil ar shaothar Pessoa agus ba shaineolaí é ar Pessoa. Chaith sé tréimhse i Liospóin, An Phortaingéil freisin agus bhí dúil mór aige sa tír sin rud a mhunlaí a shaothar cruthaíoch. Rinne sé fhéin agus a bhean chéile iliomad aistriúcháin ar shaothaor Pessoa.
Scríbhneoir cruthaíoch torthúil ab ea é ann féin. Bhain sé an duais Francach Médicis étranger don leabhar Notturno indiano agus an duais Campiello don leabhar Sostiene Pereira.


Basel.
Basel cois abhainn na Réine
Is í Basel (,,) an tríú cathair is mó na hEilvéise. Tá breis is 170,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin, agus timpeall 690,000 duine má chuirtear na fobhailte san áireamh. Tá an chathair suite cois abhainn na Réine in Iarthuaisceart na tíre, in aice le teorann na Gearmáine agus na Fraince.
Is í Basel áit thábhachtach na ealaine san Eilvéis.
Teangacha.
Bhí Gearmáinis an teanga is comónta le 77.8%(129,592) ag úsáid í ag abhaile, bhí Iodáilis an dara teanga is comónta le 5.4%(9,049) ag úsáid í sa bhaile,bhí Fraincís an tríú teanga is comónta le 2.6%(4,280) ag úsáid í sa abhaile.D'úsáid 202 daoine Rómainis sa bhaile.


Lausanne.
Lausanne cois Loch na Ginéive.
Is í Lausanne (,,) an ceathrú cathair is mó na hEilvéise. Tá tuairim is 129,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin, agus timpeall 312,000 duine má chuirtear na fobhailte san áireamh. Tá an chathair suite cois Loch na Ginéive in Iardheisceart na tíre, agus is í Lausanne príomhchathair chantúin Vaud.
Chomh maith le sin, tá ceanncheathrú an Choiste Idirnáisiúnta na gCluichí Oilimpeacha (CICO) suite i Lausanne freisin.
I 2000 bhí Fraincís an teanga is comónta le 78.8%(98,424) ag labhairt í ag abhaile, bhí Gearmáinis an dara teanga is comónta le 4.3%(5,365) ag labhairt í,bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta le 4%(4,976) ag labhairt í ag abhaile. Labhair 62 daoine Rómainis.


Luzern.
Cathair Luzern agus an "Vierwaldstättersee"
Is í Luzern (,,) an séú cathair is mó san Eilvéis.
Tá an chathair suite cois abhainn Reuss in aice le Vierwaldstättersee ("Loch na gCeithre Chantúin") i lár na tíre. Tá breis is 77,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin, ach tá tuairim is 200,000 duine ina gcónaí ann, má chuirtear na fobhailte san áireamh.I 2010 labhair fórmhór don daonra Gearmáinis (87%)
Lár na seanchathrach cois abhainn Reuss
Is í Luzern príomhchathair chantúin Luzern agus chomh maith le sin is í an áit chultúrtha is tábhachtaí i gceartlár na hEilvéise. Mar sin, bíonn go leor féilte ceoil agus cultúr ann gach bliain, m.sh. "Luzerner Fasnacht", "Lucerne Blues Festival", "Lucerne Festival" (ceol claiseacach), nó comórtas Eorpach "Rose d’Or" (clár teilefíse).


Winterthur.
Winterthur - Radhairc na Cathrach
Is í Winterthur (,,) an seachtú cathair is mó na hEilvéise.
Tá an chathair suite cois Eulach in oirthuaisceart na tíre. Tá breis is 103,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin, ach tá tuairim is 123,000 duine ina gcónaí ann, má chuirtear na fobhailte san áireamh.
Is í Winterthur lonnaithe i gcantún Zürich agus tá sí ar an dara chathair is mó sa chantún seo.
I 2000 bhí Gearmáinis an teanga is comónta (83%),Iodáilis an dara teanga is comónta (5%) agus Albáinis an tríú teanga is comónta (2%).


Aird Talnaig.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Aird Talnaig.


Blár Athall.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Blár Athall.


Blár Ghobhraidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Blár Ghobhraidh.


Baile Chloichridh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Baile Chloichridh.


Baile an Luig.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Baile an Luig.


Blár-na-Gobhainn.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Blár-na-Gobhainn.


Baile a' Chlachain.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Baile a' Chlachain.


Cúbar Aonghais.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Cúbar Aonghais.


Craoibh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois í Craoibh.


Cluainidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Cluainidh.


A' Cheannmhor.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é a' Cheannmhor.


Ceann Loch Raineach.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Ceann Loch Raineach.


Obar Dailchinn.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Obar Dailchinn.


Eilean Mullagrach.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Mullagrach.


Eilean Mhártainn.
Is oileán suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Eilean Mhártainn.


Glas-Leac Beag.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Glas-Leac Beag.


Tannara Mhór.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tannara Mhór.


Tannara Bheag.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Tannara Bheag.


Sgeir nam Feusgan.
Is sceir suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Sgeir nam Feusgan.


Síomón Díograiseoir.
Duine de Dháréag Aspal Íosa ba ea Síomón Díograiseoir.


Ollscoil Cambridge.
Is ollscoil atá suite in Cambridgeshire i Sasana í Ollscoil Cambridge.
Oxford


Glas-Leac Mór.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Glas-Leac Mór.


An Ceann Árd.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é an Ceann Árd.


Ceann Eas Ciad.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Ceann Eas Ciad.


Cinn Rosaidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Cinn Rosaidh.


Cille Mhícheil, Peairt.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Cille Mhícheil.


Drochaid Éireann.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Drochaid Éireann.


Meall nan Gabhar.
Is eilean suite ar an gcósta na Ros, ceann na h-Eileanan Samhraidh, Comhairle na Gáidhealtachd, é Meall nan Gabhar.


Drochaid Theilt.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Drochaid Theilt.


Dáil Ghiuthais.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dáil Ghiuthais.


Modern Family.
Is clár teilifíse grinn Meiriceánach é "Modern Family" a céadchraoladh sa bhliain 2009. Christopher Lloyd agus Steven Levitan a chruthaigh.
Cúlra.
Is scigchlár faisnéise é, sé sin gur ficsean atá ann ach labhraíonn na carachtair isteach sa cheamara go minic. Tá trí theaghlach i gceist; Jay Pritchett agus a dara bean chéile ag a bhfuil mac aici, clann iníon Jay Pritchett, Claire Dunphy agus mac le Jay, Mitchell agus a chlann. Tháinig Lloyd agus Levitan ar choincheap na sraithe agus iad ag malartú scéalta faoina dteaghlaigh nua-aimseartha. D'fhéach 12.6 milliún ar chéad thaibhiú na sraithe agus moladh go hard é. Ó shin lean le moltaí léirmheastóirí agus bhain sé Duais Emmy don tSraith Ghrinn Is Fearr trí bliana as a chéile agus an Duais Emmy don Aisteoir Is Fearr i Sraith Ghrinn, chomh maith leis an mBan-Aisteoir Is Fearr i Sraith Ghrinn do Julie Bowen. Bhuaigh sé Duais Golden Globe don tSraith Teilifíse is Fearr – Ceoldráma nó Sraith Ghrinn. Dúirt Brian Lowry, ó Variety, "agus an clár ag mioneitilt idir trí scéalt éagsúil, tá sé cliste, gníomhach agus an rud is fearr; greannmhar, ag an am céanna ag léiríú dúinn na hathruithe atá ag teacht ar an rud atá i gceist le 'teaghlach'".


Daniel Deronda.
Is úrscéal é "Daniel Deronda" a scríobh George Eliot agus a foilsíodh sa bhliain 1876. Ba é an t-úrscéal deireanach a chríochnaigh sí agus tháinig sé i ndiaidh "Middlemarch" agus "Felix Holt". Is é an t-aon leabhar amháin uaithi atá suite le linn a haimsire féin, sé sin réimeas Victeoiria. Is meascán é d'aoir shóisialta agus mhorálta, agus an aidhm a bhí leis ná cuma tharraingteach a chur ar smaointe Giúdacha siónacha agus cabálacha. Is é an léargas cuimsitheach deireanach agus conspóideach é ó dhuine de na húrscéalaithe is mó cáil sa ré Victeoiriach.
Rinneadh an leabhar a scannánú ar a laghad trí uaire; rinneadh leagan ciúin de agus dhá leagan don teilifís. Cuireadh in oiriúint don stáitse é freisin. Rinne an compántas 69 Theatre léiriúchán amháin de ach go háirithe sna 1960í i Manchain, Shasana le Vanessa Redgrave i ról Gwendolen Harleth.


Néipíadá.
Príomhchathair Mhaenmar, nó Burma, é Néipíadá (Béarla: "Naypyidaw"). Cathair phleanáilte atá ann agus í gan rófhada ar an bhfód: cuireadh tús le tógáil na cathrach sa bhliain 2002. Rialtas míleata rúnmhar a d'ordaigh agus a dhírigh a tógáil, faoi thionchar na hastralaíochta go pointe éigin, de réir chosúlachta. Fógraíodh príomhchathair na tíre úd a bheith san áit go hoifigiúil ar an 6 Samhain 2005, cé nár aistríodh oifigí an rialtais ná nár fógraíodh ainm na cathrach nua go dtí an bhliain ina dhiaidh sin. Tá súil le críochnú na buntógála faoi deireadh na bliana 2012. Bhí 925,000 duine ina gcónaí ann cheana sa bhliain 2009, rud a fhágann gurb é Néipíadá an tríú cathair is mó i Maenmar, i ndiaidh Yangon (Rangún) agus Mandalay.
Oifigí na parlaiminte i Néipíadá


James Callaghan.
Polaiteoir Briotanach ab ea James Callaghan (27 Bealtaine 1912-26 Márta 1995) agus Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe idir 1976 agus 1979. Ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre idir 1976 agus 1980 ab ea é. Bhí sé freisin mar Rúnaí Stáit Gnóthaí Eachtracha agus An Chomhlathais idir 1974 agus 1976, Rúnaí Gnóthaí Baile idir 1967 and 1970 agus Seansailéir na Státchiste idir 1964 agus 1970.


Dún Chailleann.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dún Chailleann.


Dul.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dul.


Feárnan.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Feárnan.


Feith nan Ceann.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Feith nan Ceann.


Labhar.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Labhar.


Lag an Ratha.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Lag an Ratha.


Mígeil.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Mígeil.


Tobair Mhuire.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Tobair Mhuire.


Peairt, Albain.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Peairt.


Sankt Gallen.
Sankt Gallen - Eaglais na Mainistreach agus sean-lár na cathrach
Is í Sankt Gallen (,,) an t-ochtú cathair is mó na hEilvéise.
Tá an chathair suite cois abhainn Steinach in oirthuaisceart na tíre, in aice le Loch Konstanz ("Bodensee") agus le teoranna na Gearmáine agus na hOstaire. Bhí breis is 73,000 duine ina gcónaí sa chathair fhéin sa bhliain 2011, ach tuairim is 160,000 duine le na fobhailte san áireamh.
Is í Sankt Gallen príomhchathair chantúin Sankt Gallen agus is í an áit chultúrtha is tábhachtaí in oirthear na hEilvéise. Fairis sin, tá "Ollscoil Naomh Gall" (HSG) ann le tuairim is 6,500 mac léinn ag freastail cúrsaí geilleagair.
Chomh maith le sin, tá clú agus cáil ar an mhainistir Bheinidicteach ("Fürstabtei St. Gallen") san áit seo. Bhunaigh "Naomh Otmar" an mhainistir ag an uaigh ó "Naomh Gall", manach Éireannach, sa bhliain 719. Tá leabharlann cháiliúil sa mhainistir freisin ("Bibliotheca Sangallensis").


Rotorua.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Rotorua.


An Daonnachas.
Lógó Daonnachach "An duine sona".
Is corpas d'fhealsúnachtaí agus de pheirspictíochtaí eiticiúla é an Daonnachas a leagann béim ar ghíomhaíocht agus luach an duine, ina n-aonar agus le chéile, agus go ginearálta bíonn tábhacht níos mó a chur ar réasúnú réasúnach agus fianaise ná ar chreideamh daingean nó ar chloí le prionsabal. Le linn tréimhse an Renaissance in Iarthar na hEorpa rinne gluaiseachtaí na ndaonnachaithe iarracht tairbhí an léinn a léiriú, ó na foinsí clasaiceacha, agus réamh-Chríostaí, a bhí roimhe sin, neamh-fhaofa ag an Eaglais Chaitliceach Rómhánach. Sna linne seo, tá go leor gluaiseachtaí daonnacha ailínithe go láidir leis an aindiachas, agus úsáidtear an téarma 'An Daonnachas' go minic mar fhorfhocal, i gcomhair na gcreideamh neamh-dhiachúil, faoi smaointe faoin ngré spioradálta, mar shampla brí agus cuspóir na beatha.Is féidir leis an téarma "An Daonnachas" bheith débhríoch, agus bíonn mearbhall leanúnach ann idir na húsáidí éagsúla a bhaintear as an téarma toisc go raibh baint ag ghluaiseachtaí éagsúla intleachtúla leis thar na bliantaibh.
San fhealsúnacht agus sna heolaíochtí sóisialta, tagraíonn "An Daonnachas" do pheirspictíoch a dhearbhaíonn coincheap áirithe de "nádúr an duine" (i gcodarsnacht leis an Fhrith-dhaonnachas). Díorthaíonn an focal "daonnachaí " as an focal "umanista", téarma Iodáilise de chuid an 15ú haois, a dhéanann cur síos ar mhúinteoir nó scoláire na litríochta clasaiceacha Gréigise agus Laidine agus an fhealsúnacht eiticiúil taobh thiar dí (lena n-áirítear an cur chuige daonnachtaí).
Sa bhliain 1856, fós sula raibh baint ag an fhocal leis an saoltachas, bhain an Gearmánach agus an focleolaí Georg Voigt úsáid as chun cur síos a dhéanamh ar dhaonnachas an Renaissance, an ghluaiseacht a bhí faoi rath agus bláth le linn Renaissance na hIodáile chun an léinn chlasaicigh a athmhúscailt (glacadh leis an sainmhiniú seo go forleathan i measc staraithe i go leor náisiúin). Le linn Réabhlóid na Fraince, agus go luath tar éis sin sa Ghearmáin (ag na hHéigealaigh Clé), thagair an daonnachas d'fhealsúnachtaí agus do mhoráltacht a bhíonn dírithe ar an chine daonna, gan aird a thabhairt ar aon tuairimí diagacha. Timpeall an ama nuair a thosaigh an ghluaiseacht Eiticiúil ag baint úsáide as an focal sna 1930í, diaidh ar ndiaidh, b'ionann an téarma "daonnachas" agus "saoltachas" agus ar deireadh "An Daonnachas", nó an daonnachas saolta (gluaiseacht sách-nua, a rugadh in Ollscoil Chicago).
Déanann "an Daonnachas" cur síos ar an idé-eolaíocht saolta a ghabhann leis an réasún, an eitic, agus an cheartas, agus a ndiúltíonn go sonrach smaointe osnádúrtha agus creidimh mar bhonn leis an mhoráltacht agus le chinntí a dhéanamh. D'eascair an daonnachas reiligiúnach as eagraíochtaí reiligiúnacha liobrálacha a d'fhorbair i dtreonna daonnachaíocha níos mó. Is éard is an daonnachas reiligiúnachh ná comhtháthú ar leith d'fhealsúnacht eiticiúil dhaonnachaíoch leis na deasghnátha agus creidimh de roinnt reiligiún faoi leith, cé go bhfuil an daonnachas reiligúnach dírithe fós ar riachtanais, spéiseanna agus cumais an duine.
An Daonnachas


Srath Gaoithe.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Srath Gaoithe.


Rochgorton.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Ráth a' Ghoirtein.


Uachdar Árdair.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Uachdar Árdair.


Áird an t-Sionnaich.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird an t-Sionnaich.


Achadh na Croise.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Achadh na Croise.


Áird Dealanais.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird Dealanais.


Áird an t-Sáilein.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird an t-Sáilein.


Áird Phádraig.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird Phádraig.


Am Baile Bóidheach.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é am Baile Bóidheach.


Cill Chréanain.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód í Cill Chréanain.


Drochaid Urchaidh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Drochaid Urchaidh.


Georg Voigt.
Ba staraí Gearmánach é Georg Voigt a rugadh sa bhliain 1827 i Königsberg sa Phrúis Thoir. Fuair ​​sé bás i Leipzig sa bhliain 1891. Ba mhac an staraí Johannes Voight é Georg. Bhain Georg, chomh maith le Jacob Burckhardt, le bunaitheoirí an taighde nua-aimseartha, i dtaobh an Renaissance san Iodáil.
Sa bhliain 1860, ceapadh é mar ollamh staire in Ollscoil Rostock, ar mholadh ó Heinrich von Sybel. Sa bhliain 1866, ceapadh é ina ollamh staire in Ollscoil Leipzig, i ndiaidh an staraí Wilhelm Wachsmuth. Bhain a chuid taighde le téamaí an daonnachais sa 15ú haois agus sa 16ú agus ar stair an chogaidh Schmalkalden. Murab ionann agus Burckhardt, bhain taighde Voigt le chéad céad na gluaiseachta a tháinig ón Renaissance a thosaigh i bhFlórans agus a scaip fud fad na hEorpa. Chuir Buckhardt síos ar gach gné den tsochaí Iodálach le linn an Renaissance.


Lugano.
Cathair Lugano ó shliabh "Sighignola"
Loch Lugano agus sliabh "San Salvatore"
Is í Lugano (,,) an naoú cathair is mó san Eilvéis.
Tá an chathair suite cois Loch Lugano ("Lago di Lugano") i gcantún Ticino in aice le teorann na hIodáile i ndeisceart na hEilvéise. Bhí breis is 55,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011. Is í Lugano an chathair is mó sa chantún "Ticino" agus tá sí an tríú áit is tábhachtaí na hEilvéise le cúrsaí airgid i ndiaidh chathrach Zürich agus Na Ginéive.
Trí shliabh mhóra atá le feiceáil ó lár na cathrach: "Monte Brè" (925m) in oirthear na cathrach, sliabh "Sighignola" (1,314m) san oir-dheisceart, agus "Monte San Salvatore" (912m) sa deisceart.
Ba í Lugano an áit a bhí an chéad Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse ar siúl sa bhliain 1956.
Teangacha.
Is í Lugano an cathair is mó taobh amu don Iodáil le tromlach Iodáilis.
Ba í Iodáilis an teanga is comónta(i 2000) agus í an céad theanga do 80.3%(do daonra Lugano), Gearmáinis an dara teanga is comónta agus í an céad theanga do 7.1%, Seirbea-Chróitis an tríú teanga is comónta agus í an céad theanga do 2.7%.
As na teangacha oifigiúla (san Eilvéis) sa bhlain 2004, bhí Iodáilis an céad theanga (20,998), Gearmáinis (1,855), Fraincís (597) agus Rómainis (39). Bhí teanga eile mar chéad theanga ag 3,071.


Bachlóg Bhruiséile.
Is saothróg sa ghrúpa Gemmifera de chuid na cabáistí (Brassica oleracea) í an Bhachlóg Bhuiséile, a fhástar le haghaidh a cuid bachlóga inite. Bíonn na glasraí glasa duilleacha de ghnáth 2.5-4 cm ar thrastomhas, agus amharcann si cosúil le mionchabáiste. Bhí móréileamh orthu le fada an lá sa Bhruiséil, an Bheilg agus d'fhéadfadh sé gur tháinig siad as an tír sin freisin.
Saothrú.
Is dócha go raibh réabhtheachtaithe na mbaclóg nua-aimseartha saothraithe san Róimh ársa. Bhí an bhachlóg Bhruiséile mar atá sí faoi lathair againn á fhás b'fhéidir, chomh luath leis an 13ú haois san áit a nglaoitear anois an Bheilg uirthi. Téann an chéad tagairt scríofa dí siar go dtí an bhliain 1587. Le linn an 16ú haois, bhí tóir nach beag uirthi i ndeisceart na hÍsiltíre agus diaidh ar ndiaidh spré an bhachlóg amach ar fud codanna Thuaisceart na hEorpa.
Fásann bachlóga Bruiséile i raon teochta 7-24 ° C, leis an táirgeacht is airde ag 15-18 ° C (59-64 ° F). Bíonn garraithe réidh le haghaidh an fhómhair 90-180 lá tar éis plandaithe. Fásann na péacáin inite cosúil le bachlóga i bpatrúin héiliciúil ar thaobh na n-gas tiubh fada a fhasann thart ar 60-120 cm ar airde. Tagann siad in aibíocht ar feadh roinnt seachtainí ón bhun aníos go dtí uachtar an ghais. Is féidir na beachlóga a bhailiú isteach de láimh i chiseáin, agus sa chás seo déantar roinnt de 5 go 15 bachlóg san am amhain nó tríd an gas ar fad a ghearradh ag an am céanna le haghaidh próiseála, nó trí bhuainteoir meicniúil a úsaid, ag brath ar a héagsúlacht. Is féidir le gach gas 1.1-1.4 kg a tháirgeadh, cé go bhfuil an tairgeadh tráchtála thart ar 900 g in aghaidh an ghais. Sa ghairdín sa bhaile, "bíonn bachlóga níos milse tar éis sioc, sioc crua."
Is saothróg iad na bachlóga Bruiséile den speiceas céanna, lena n-áirítear cabáiste, cóilis ghlas, brocailí, cál, agus cálráib; tá siad vroisiféarach (baineann siad leis an teaghlach Brassicaceae nó Cruciferae). Bíonn neart vitamín A, vitimín C, aigéid fhólaigh agus snáithín cothaitheacha acu.
Thairis sin,creidtear go bhfuil siad in ann cosaint a thabhairt i gcoinne ailse drólainne, toisc go bhfuil sinigrin iontu. Cé go bhfuil comhdhúile iontu amhail goitrin, gur féidir leo gníomhú mar goitrigine a chuireann cur isteach ar tháirgeadh an hormóin
thíoróidigh, ní bhíonn éifeacht ar bith acu, nuair a bhíonn méideanna réalaíoch sa réim bia, ar an fheidhm atá leis an fhaireog thíoróideach i ndaoine.
An Eoraip.
I roinn na hEorpa, is iad na táirgeoirí is mó ná an Ísiltír, ag 82,000 tonna méadrach, agus an Ghearmáin, ag 10,000 tonna. Tá táirgeadh na Ríochta Aontaithe inchomparáide le táirgeadh na hÍsiltíre, ach nach n-onnmhairítear é de gnáth.
Meiriceá Thuaidh.
Thosaigh táirgeadh na mBachlóg Bruiséile sna Stáit Aontaithe sa 18ú haois, nuair a thug lonnaitheoirí ón Fhrainc iad go dtí Louisiana. D'fhás Thomas Jefferson iad i Monticello. Cuireadh tús leis an chéad phlandú i sa Chósta Láir, California sna 1920í, nuair a tosaíodh le táirgeadh suntasach ag tús na 1940idí. Faoi láthair tá roinnt mílte acra curtha i gceantair chósta sna Contaetha San Mateo, Santa Cruz, agus Monterey, áit a thairiscíonn meascán idéalach de cheo chósta agus teochtaí fionnuara ar feadh na bliana. Maireann séasúr an fhómhair ó mhí an Mheithimh trí mhí Eanáir. Cuirtear baclóga freisin i mBaja California, i Meicsiceo, áit a mhaireann séasúr an fhómhair ó mhí na Nollag trí mhí an Mheithimh.


Palmerston North.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Palmerston North, agus é suite ar an Oileán Thuaidh.


Dún a' Choin Duibh.
Is dún suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún a' Choin Duibh.


Dún Cholla.
Is dún suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún Cholla.


Dún Eibhinn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún Eibhinn.


Parthalán Aspal.
Duine de Dháréag Aspal Íosa ba ea Parthalán.


Dún Uragaig.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún Uragaig.


Dún Tealtaig.
Is dún suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún Tealtaig.


Dún Meadhonach.
Is dún suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún Meadhonach.


Sgalasaig.
Is baile suite ar an Colbhasa san Earra-Gháidheal agus Bód é Sgalasaig.


Am Barra Calltainn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é am Barra Calltainn.


New Plymouth.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea New Plymouth.


An Rubha Bhódaich.
Is baile suite ar an Eilean Bhóid in Earra-Gháidheal agus Bód é an Rubha Bhódaich.


Ásgaig.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ásgaig.


Ceann a' Gharaidh.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ceann a' Gharaidh.


Port MhicEamailinn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Port MhicEamailinn.


Innis Taigh a' Mhanaich.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Innis Taigh a' Mhanaich.


An t-Srón, Earra-Gháidheal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód í an t-Srón.


Napier.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Napier.


Aontas Náisiúin Mheiriceá Theas.
Is eagraíocht idirnáisiúnta, pholaitiúil agus eacnamaíochta í Aontas Náisiúin Mheiriceá Theas (,,).
Bunaíodh an tAontas sa bhliain 2008 trí "Chonradh Bunreachtúil" ar an tsamhail AE.
Roimhe sin, bhí dhá eagraíocht eacnamaíochta ann: "Mercosur" agus "Comhphobal Náisiúin na n-Aindéis".
Faoi láthair (2012), tá na Ballstáit mar a leanas: An Airgintín, An Bholaiv, An Bhrasaíl, An tSile, An Cholóim, Eacuadór, An Ghuáin, Paragua, Peiriú, Suranam, Uragua, Veiniséala


Quito.
Is í Quito (nó "San Francisco de Quito") príomhchathair Eacuadór, Meiriceá Theas.
Tá an chathair suite sna hAindéis ag airde de thart ar 2,850m. Tá tuairim is 1.4 milliún duine ina gcónaí ann agus is í Quito an dara chathair is mó na tíre sin tar éis Guayaquil.
Plaza de San Francisco, Quito


Áird Fheárnail.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird Fheárnail.


Baile Meadhonach.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Baile Meadhonach.


Baile na Gréine.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Baile na Gréine.


Buc-Innis.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Bucinch.


Tollard.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Tollard.


An Cladach, Earra-Gháidheal.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Cladach.


Sgairinis.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód í Sgairinis.


Aisginis.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Aisginis.


Hastings, An Nua-Shéalainn.
Cathair sa Nua-Shéalainn is ea Hastings.


Na Meiriceánaigh Dhúchasacha.
a>, duine de na Meiriceánaigh Dhúchasacha
Daoine dúchasacha na Críocha Mheiriceá iad na Meiriceánaigh Dhúchasacha.
An Bunús.
Déir eolaithe Eorpacha go tháinig na Meiriceánaigh Dhúchasacha go dtí Meiriceá Thuaidh i 12000 RCR ón tSibéir. Ach tá fianaise ann go bhí na Meiriceánaigh Dhúchasacha i Meiriceá Thuaidh i 130000 RCR. Déir an stair ó bhéal Meiriceánch Dhúchasacha go bhí na Meiriceánaigh Dhúchasacha i Meiriceá Thuaidh ón dtús.
Stair Réamhcholómach.
D'fhorbair na Meiriceánaigh Dhúchasacha cineálacha saolta éagsúla. Bhí timpeall 100 milliún duine ina gconaí i Meiriceá Thuaidh agus Meiriceá Theas i 1492. I Meicsiceo agus i bPeiriú, bhí cathracha móra ann. Bhí timpeall 300,000 duine ina gcónai i dTenochtitlán, an príomhchathair Astacach. Níor aicmí ag is mo tíortha, agus is mo tíortha ba ea comhroinnte agus máthairlíneach, ar nós na hIroquois.
Coilíniú.
Tháinig Christoper Columbus go dtí an Muir Chairib i 1492. Thosaigh sé feachtas cinedhíothach i gcoinne na Taíno, agus fuair 95 faoin gcéad de na Taíno bás. Lean na Eorpaigh orthu ag coilíniú tar éis. Faoi 1700, bhí ach 12 milliún Meiriceánach Dhúchasach. Ghoid na Eorpaigh a dtír agus thosaigh siad coilíneachtaí, ar nós na Stáit Aontaithe Meiriceánaigh.
Inniu.
Tá timpeall 61 milliún Meiriceánach Dhúchasach ann inniu. Tá siad ag dul i ngleic le ciníochas agus leithcheal agus imeallú.
Tagairtí.
*


Obar Fhargaidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Obar Fhargaidh.


Achadh an Droighinn.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Achadh an Droighinn.


Dún Galláin.
Is dún suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Dún Galláin.


Obar Ruadhainn.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Obar Ruadhainn.


Spideal Ghlinn Sídh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Spideal Ghlinn Sídh.


Meadhainnigh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Meadhainnigh.


Both Bhúirnich.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Both Bhúirnich.


Fartairchill.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Fartairchill.


Sír Moorabool.
Ceantar Rialtais Áitiúil (‘Local Government Area’ i mBéarla) de chuid Victoria na hAstráile is ea Sír Moorabool. Bunaíodh an sír sa bhliain 1994 tar éis teacht le chéile síreanna Bacchus Marsh, Ballan agus cuideanna de Sír Bungaree agus Cathair Werribee.


Comhairle Chathair Moreland.
Ceantar Rialtas Áitiúil (‘Local Government Area’ i mBéarla) de chuid Victoria na hAstráile is ea Comhairle Chathair Moreland.


Jacob Burckhardt.
Jacob Burckhardt (1818 -1897) - portráid ón bhliain 1890
Ba staraí Eilvéiseach é Carl Jacob Christoph Burckhardt, a rugadh ar an 25 mí an Mhárta 1818 i mBasel san Eilvéis. Tá cáil idirnáisiúnta aige mar staraí ealaíne agus cultúrtha.
Bhí Burckhardt ar dhuine de scoláirí móra agus ba thábhachtaí sa naoú haois déag i stair chultúrtha agus stair na n-ealaíon, go háirithe ó ré na hAthbheochana idir na Meánaoiseanna agus an Ré Nua-aoiseach san Iodáil. Bhí sé ina ollamh ar ollscoileanna éagsúla ar feadh a shaoil sa Ghearmáin agus san Eilvéis, m.sh. ar Ollscoil Basel. Tá go leor leabhar scríofa aige freisin, ina measc an dá leabhar seo atá an-cháiliúl: "Die Kultur der Renaissance in Italien", foilsithe sa bhliain 1860 agus "Die Geschichte der Renaissance in Italien", foilsithe sa bhliain 1867.
Chaith Jacob Burckhardt na blianta deireannacha a shaoil i mBasel agus fuair sé bás san áit chéanna ar an 8 Bealtaine 1897.


Mainz.
Is í Mainz príomhchathair an stáit Tír na Réine agus an Phalaitíneacht sa Ghearmáin.
Tá an chathair suite cois abhainn na Réine in oirthear an stáit ar an teorann leis an stát Hessen. Bhí timpeall 200,000 duine ina gcónaí inti sa bhliain 2011 agus is í Mainz an chathair is mó i dTír na Réine agus an Phalaitíneacht.
Tá ceanncheathrú stáisiún teilifíse ZDF lonnaithe i Mainz agus na stiúideonna is tábhachtaí chomh maith. Tá an ZDF ar cheann de na stáisiúin teilifíse is mó san Eoraip.
Chomh maith le sin, tá ollscoil thábhachtach ann freisin. Bunaiodh "Ollscoil Mainz" nó "Ollscoil Gutenberg" (), mar a thugtar anois uirthi, sa bhliain 1477. Faoi láthair, tá breis is 35,000 mac léinn ag freastal ar an ollscoil.


Quentin Tarrantino.
Stiúrthóir agus léiritheoir scannáin Meiriceánach is ea Quentin Tarantino (rugadh sé 27 Márta 1963, Knoxville, Tennessee).
Bain sé go leor dúis "Academy" agus "Oscar" amach i gcomhair go leor scannán éagsúla, cosúil le "Pulp Fiction", "Reservoir Dogs" agus "Donnie Brasco". An chéad scánnan a dhearna sé ná "My Best Friends Birthday"
Saol pearsanta.
Tá Quentin nasctha le cúpla bean i dtreo rómánsúil.
Bean cosúil le Mira Sorvino, stiúrthóirí Allison Anders agus Sofia Coppola, aisteoir Julie Dreyfus agus fuirseoirí Kathy Griffin agus Margaret Cho. Ní dúirt sé nach raibh sé chun bean chéile a ghlacadh agus páiste a bheith aige sula raibh sé 60 ach cheapann sé go bhfuil an t-ádh air ina shaol le haghaidh scannán a dhéanamh.
Tá phlean aige éirí as scannán a dhéanamh nuair atá trí scór bainte amach aige ionas go mbéadh sé in ann úrscéaltaí a scríobh.
Cheannaigh sé an "New Beverly Theatre" i Mí Feabhra 2010.
Dámhachtainí.
• Bhuaigh Reservoir Dogs an "Critics Award" ag an ceithre Yubari International Film Festival.
• Bhuaigh Pulp Fiction an Palme d'Or i 1994
• I 2005 bhuaigh Tarantino an "Icon of the decade" award.
• I 2008 bhuaigh sé an "Filmmaker on the Edge Award"
• I 2009 bhí an scannán "Inglorious Bastards " ainmnithe ar feadh ocht "Oscar"


Lana Del Rey.
Amhránaí agus scríbhneoir amhrán Meiriceánach is ea Lana Del Rey a rugadh faoin ainm Elizabeth Woolridge Grant ar 21 Lúnasa 1985.
Thosaigh sí ag feidhmiú ag clubanna i Nua Eabhrac ag aois ocht mbliana déag. Cé acu is nuair a fuair sí conradh le haghaidh albam "Lana Del Rey aka Lizzy Grant". Scríobh sí ansin amhrán ar a dtugtar "Video Games" a tháinig láithreach cáiliúla ar an idirlíon. Lana rinne an físeán aici féin.
Scaoileadh a dara albam stiúideo, "Born to Die" i mhí Eanáir 2012.
Gradaim.
Tá 16 ghradam buaite ag Del Rey.


Fothair Tabhaicht.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Fothair Tabhaicht.


Achadh Loinne.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Shruighlea é Achadh Loinne.


Cuimrigh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Cuimrigh.


Innis Tuathar.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Innis Tuathar.


Sgáin.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Braonan.


Am Port Mór, Peairt.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é am Port Mór.


Longartaidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Longartaidh.


Maothail, Peairt.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Maothail.


Jade Ewen.
Amhránaí, scríbhneoir amhrán agus aisteoir ó Shasana is ea Jade Ewen (rugadh 24 Eanáir, 1988). Is ball den phopbanna Sugababes í.


Houécourt.
Commune is ea Houécourt sa roinn Vosges, i Lorraine in oirthuaisceart na Fraince.


Ollscoil Daido.
Is ollscoil phríobháideach í Ollscoil Daido (, Seapáinis "大同大学 Daidō daigaku") i Minami-ku, Nagoya, an tSeapáin. Bunaíodh an scoil sa bhliain 1939. Tá an scoil gar do Stáisiún Daidōchō.


Buirg Londan Hounslow.
Is é London Borough of Hounslow an Buirg Londain in Londain Thiar, Sasana.


Buirg Londan Greenwich.
Is é Royal Borough of Greenwich an Buirg Londain i Londain Theas, Sasana.


2ú haois RC.
2ú haois RC.
Is í an dara haois RC an aois a mhair ó 200 RC go dtí 101 RC.
Forbhreathnú.
An Tríú Cogadh Púnach (149 RC - 146 RC).
Deireadh Ré Heilléanaíoch agus tús Ré Rómhánach (146 RC)


Caladar.
Is sráidbhaile suite in Comhairle na Gáidhealtachd é Caladar.


Geadais.
Is sráidbhaile suite in Inbhear nÁrainn, Comhairle na Gáidhealtachd, é Geadais.


Cumaradh Mór.
Is oileán suite ar an gcósta i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Cumaradh Mór.


Cumaradh Beag.
Is oileán suite ar an gcósta i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Cumaradh Beag.


3ú haois RC.
3ú haois RC.
Is í an an tríú haois an aois a mhair ó 300 RC go dtí 201 RC.
Forbhreathnú.
Leathnaigh Poblacht na Róimhe amach.
An domhan ag deireadh an 3ú haois RC


4ú haois RC.
4ú haois RC.
Is í an an ceathrú haois an aois a mhair ó 400 RC go dtí 301 RC.
Forbhreathnú.
Tús Ré Heilléanaíoch. Tharla cath Issos idir Alastar Mór agus Darius III, rí na Peirsigh sa bhliain 333 RC. Chloígh Alastar Mór na Peirsigh agus a rí Darius i g"cath Gaugamela" sa bhliain 331 RC.


5ú haois RC.
5ú haois RC.
Is í an an cúigiú haois RC an aois a mhair ó 500 RC go dtí 401 RC.
Forbhreathnú.
Tharla Cath Mharatóin sa bhliain 490 RC a chríochnaigh leis an chéad bhua ag na Gréagaigh ar na Peirsigh.
Bhí Cogadh na Peilipinéise ar siúl idir an Aithin agus Sparta ón mbliain 431 RC go dtí 404 RC.


Deanaidh.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Deanaidh.


Baile Dearnaig.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Baile Dearnaig.


An Eaglais Bhreac.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice í an Eaglais Bhreac.


Fionn Treabh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Fionn Treabh.


Cill Earnain.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea í Cill Earnain.


40idí RC.
Eachtraí.
49 RC 10 Eanáir: Thrasnaigh Iúil Caesar abhainn Rubicon, ag cur tús le cogadh leis an Róimh.


50idí RC.
Eachtraí.
Cogadh na Gaille (58 RC-51 RC).
Bhain na Rómhánaigh bua iomlán amach i gCath cinntitheach Alesia sa bhliain 52 RC.


60idí RC.
Eachtraí.
Tháinig Ptolemaios XII (nó "Tolamaes") chun cumhacht san Éigipt sa bhliain 69 RC.


100idí RC.
Léarscáil d'Oirthear domhain timpeall 100 RC
Eachtraí.
Cathanna éagsúla ar siúl idir na Rómánaigh agus treibheanna Gearmánacha ("Cimbri et Teutoni", mar a dtugtar orthu) ó bhliain 109 RC go dtí 101 RC.


210idí RC.
Eachtraí.
D’ionsaigh na Rómánaigh cathair Sioracús sa bhliain 212 RC.


320idí RC.
Eachtraí.
Tháinig deireadh leis an Ré Chlasaiceach thart ar 323 RC.


30idí RC.
Eachtraí.
Tharla Cath Actium idir Octavianus agus Marcus Antonius sa bhliain 31 RC.
Tháinig Octavianus mar bhuaiteoir go Cathair Alastair sa bhliain 30 RC.


20idí RC.
Teampall na nDéithe ("Pantheon") sa Róimh
Octavianus mar Ágastas sa bhliain 27 RC.
Eachtraí.
Bhronn Seanad na Róimhe an teideal Ágastas ar Octavianus sa bhliain 27 RC.
Tógadh Teampall na nDéithe (nó "Pantheon" sa Laidin), foirgneamh mór sa Róimh, don chéad uair faoi cheannas Marcus Vipsanius Agrippa sa bhliain 27 RC.


10idí RC.
Eachtraí.
Bunaíodh cathair Rómhánach Augusta Treverorum sa bhliain 16 RC.
Tharla cath idir na Rómhánaigh agus na Gearmánaigh sa bhliain 17 RC nó 16 RC a dtugtar "Clades Lolliana" (Briseadh cath Lollius).


Inbhir Narann.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Narann.


Cill Saidhe.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath í Cill Saidhe.


Léirbert.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Léirbert.


Ceann Fháil.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Ceann Fháil.


Poll Mhonadh.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Poll Mhonadh.


Sliabh Mhanainn.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Sliabh Mhanainn.


Strath Bhláthain.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Strath Bhláthain.


Ceann Rois (baile).
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Ceann Rois.


70idí RC.
Eachtraí.
Éirí Amach Spartacus san Iodáil idir 73 RC agus 71 RC.


80idí RC.
Eachtraí.
D’ainmnigh an seanaid Rómhánach Sulla mar dheachtóir Phoblacht na Róimhe sa bhliain 81 RC.


90idí RC.
An Airméin le linn tréimhse rialtais Rí Tigran Mór
Eachtraí.
95 RC: Tháinig Tigranes II nó "Tigran Mór" chun cumhacht mar rí na hAirméine.
90 RC: Bhronn dlí Rómhánach "Lex Iulia" saoránacht Rómhánach ar gach uile dhuine san Iodáil nach raibh ina fhreasúra le linn an cogadh idir an Róimh agus cathracha Iodálacha eile.


0idí RC.
Baill an tSeanaid ar an altóir shíochána "Ara Pacis"
Gaius Maecenas, pátrún na n-Ealaíne
Eachtraí.
9 RC: Coisricean den altóir shíochána "Ara Pacis" in éineacht leis an "Solarium Augusti" sa Róimh in onóir na tréimhse síochána "Pax Augusta".
2 RC: Bronnadh teideál "Pater Patriae" ar Ágastas.


6ú haois RC.
6ú haois RC.
Is í an an séú haois RC an aois a mhair ó 600 RC go dtí 501 RC.


7ú haois RC.
7ú haois RC.
Is í an an seachtú haois RC an aois a mhair ó 700 RC go dtí 601 RC.


8ú haois RC.
Is í an an t-ochtú haois RC an aois a mhair ó 800 RC go dtí 701 RC.
Imeachtaí.
De réir traidisiún, bhí an Róimh (nó cathair na seacht gcnoc) bunaithe ag Romulus & Remus ar an 21 Aibreán sa bhliain 753 RC.


9ú haois RC.
Is í an an naoiú haois RC an aois a mhair ó 900 RC go dtí 801 RC.
Imeachtaí.
814 RC: De réir Dionysios as Halikarnassos, staraí Gréagach, bhí cathair na Cartaige bunaithe.


140idí RC.
Eachtraí.
An Tríú Cogadh Púnach (149 RC - 146 RC). Scríos na Cartaige.


0í.
Léarscáil d'Oirthear domhain timpeall na bliana 1.


José Rizal.
Scríbhneoir Tagálaigise, úrscéalaí, dochtúir súl agus náisiúnaí ab ea José Protacio Rizal Mercado y Alonso Realonda a rugadh ar an 19 Meitheamh 1861 agus a fuair bás ar an 30 Nollaig 1896. Cuireadh chun báis é mar mhairtíreach do chúis neamhspleáchais na nOileán Filipíneach.
Beathaisnéis.
Rugadh Rizal sa bhliain 1861 i gCalamba, cúige Laguna in Oileán Luzon. Bhí saint i bhfoghlaim aige ó laethanta a chéad óige, agus ba í a mháthair a mhúin tús a léinn dó. Chuaigh sé ag staidéar sa scoil úd "Ateneo Municipal de Manila" sa bhliain 1972, áit ar ghearraigh sé a ainm go José Protacio Rizal, de réir mar a chomhairligh a dheartháir, Paciano. Bhí míchlú áirithe ar Paciano toisc go raibh baint aige le triúr sagart a cuireadh chun báis roimhe sin mar thréatúirí, agus b'fhearr leis féachaint chuige nach gcuirfeadh an míchlú sin bac ar José. Le tacaíocht rúnda ó Paciano chuaigh José ag staidéar míochaine sa Spáinn agus sa Ghearmáin, agus nuair a d'fhág sé slán ag an nGearmáin, thug sé léacht faoi struchtúr a theanga dúchais, na Tagálaigise. Bhí Gearmáinis líofa tógtha aige idir an dá linn.
Fear ileolach a bhí ann agus suim aige sna healaíona agus sa léann araon, agus d'fhoghlaim sé deich dteanga a léamh is a scríobh, ar a laghad. Scríbhneoir bisiúil a bhí ann agus thosaigh sé ag scríobh an chéad úrscéal, "Noli Me Tangere," nuair a bhí sé ag cur faoi sa Ghearmáin. Ba í an Spáinnis a theanga scríbhneoireachta ach is léir gur cuireadh Tagálaigis ar a chuid saothar go sciobtha. Is é is ábhar don chéad úrscéal ná an beag is fiú a rinne na coilínitheoirí Spáinneacha de mhuintir dhúchasach na nOileán. Lean sé leis an gcriticeoireacht shóisialta seo sa dara húrscéal, "El filibusterismo".
Nuair a d'fhill sé ón Eoraip go dtí na hOileáin Fhilipíneacha, bhunaigh sé "La Liga Filipina" nó An Conradh Filipíneach, eagraíocht a bhí dírithe ar fheabhas a chur ar shaol na bhFilipíneach trí leasuithe síochánta - bhí Rizal go mór mór in aghaidh foréigin agus ceannairceoireachta. Ní raibh muinín ag na húdaráis as a dhearcadh frith-fhoréigneach, áfach. Scoir siad an eagraíocht go sciobtha, nó ba é an meas a bhí acu ar Rizal gur reibiliúnach dainséarach a bhí ann, toisc go raibh a leithéidí d'úrscéalta scríofa aige. Ní raibh cead aige fanacht sa phríomhchathair, agus díbríodh go Dapitan, Oileán Mindanao, é. Ansin dó bhunaigh sé scoil do bhuachaillí, cosúil, ar bhealach, le Scoil Éanna a bhí á reáchtáil ag an bPiarsach lena linn: bhí scoil Rizal dírithe ar oiliúint ilghnéitheach, idir theoiriciúil agus phraiticiúil. a thál ar na fir óga. Cuid de na buachaillí seo chuaigh siad le feirmeoireacht, ó bhí na scileanna acu ón scoil, agus cuid eile bhí páirt acu i gcúrsaí rialtais.
Sa bhliain 1896, d'éirigh an cumann rúnda úd Katipunan amach in aghaidh na n-údarás Spáinneach, agus bhí ina chogadh dearg sna hOileáin. Faoin am sin bhí Rizal ag iarraidh Cúba a bhaint amach, nó bhí sé tar éis cead a bhaint amach le dochtúireacht a dhéanamh i gCúba, agus an fiabhras buí ag siúl ar mhuintir an oileáin sin san am. Ghabh na húdaráis Spáinneacha é, áfach, nuair a bhí sé sa Spáinn ag úmachan a thurais go Cúba. Bhí na húdaráis suite siúráilte go raibh lámh éigin aige sa reibiliún, agus cuireadh chun báis é i Manila ar an 30 Nollaig 1896. Ba é an saothar deireanach a tháinig óna pheann mar scríbhneoir ná an dán úd "El último adiós", "An Slán Deireanach" nó, níos fearr as Gaeilge, "An Focal Scoir". Mar is léir ón teideal, fágann an file slán ag a thír dhúchais agus ag a mhuintir agus an bás dosheachanta i ndán dó, ach ní thagraíonn sé oiread is uair amháin do na Spáinnigh, agus tá an dán féin scríofa ina dteanga siúd.


Jim Florentine.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é James "Jim" Florentine, a rugadh sa bhliain 1964.


An Chartaig.
Léarscáil lár na cathrach i dtréimhse Rómhánach
Ba chathair Fhéiníceach í an Chartaig (Féinícis: "Qart-ḥadašt"),
a bhí lonnaithe i dTuaisceart na hAifrice ar Mhurascaill na Túinéise.
Ba iad na Féinícigh a bhunaigh an chathair, de réir an traidisiúin, sa bhliain 814 RC.
Ar dtús, bhí sí ag brath ar an stát Féiníceach Tioras, ach bhain an Chartaig a neamhspleáchas amach thart ar 650 RC agus bhunaigh sí mórcheannas amach ar na lonnaíochtaí Féiníceacha eile ar fud na Meánmhara. Nuair a bhí an chathair in airde a réime, mhéadaigh a tionchar polaitiúil fud fad na Meánmhara Thiar agus bhí sí ar cheann de na moil trádála ba mhó.
Thosaigh turnamh na cathrach Féinícigh leis na Cogaí Púnacha idir Poblacht na Róimhe agus an Chartaig, ón bhliain 264 RC go dtí 146 RC. Ag deireadh an tríú chogaidh bhí an Chartaig áit scríosta go hiomlán ag na Rómánaigh.
Níos mó ná céad bliain, bhí an Chartaig áit thréigthe. Tháinig athfhoirgniú na cathrach sa bhliain 29 RC mar "Colonia Iulia Concordia Carthago" faoi Impire Ágastas ach ní raibh sí ach amháin cathair Rómhánach choiteann san Impireacht na Róimhe. D'fhás an chathair go tapa agus sa dara aois bhí an Chartaig ar ais arís: an ceathrú cathair ba mhó san Impireacht na Róimhe. Ba iad cathair na Róimhe féin, Cathair Alastair agus an Antioch na cathracha amháin a bhí níos mó ná cathair na Cartaige.
Bhí an Chartaig lárionad na Luath-Chríostaíochta agus cathaoir an easpaig ba thábhachtaí san Iarthar na Impireachta ach amháin an Róimh. Bhí " Augustinus as Hippo" (354-430) nó Naomh Agaistín, mar a dtugtar air freisin, ina chónaí sa Chartaig ar feadh tamaillín. Thosaigh sé ag freastail mar mhac léinn reitric ar ollscoil na Cartaige sa bhliain 371. Níos déanaí, bhí sé ag múineadh reitric ar an ollscoil chéanna chomh maith.
Nuair a d'ionsaigh na Vandail cathair Hippo sa bhliain 430, fuair Agaistín bás san áit chéanna agus naoi mbliana i ndiaidh sin, ghlac na Vandail seilbh ar an Chartaig freisin.
Beagnach céad bliain i ndiaidh sin, thart ar 532/533, tháinig na Rómhánaigh ar ais chuig an Chartaig agus d'éirigh leo an chathair a ghabháil arís faoi Impire an Oirthir Iustinianus I.
Thosaigh na hArabaigh Mhuslamacha concas ar an Afraic Thuaidh sa bhliain 647 agus thart ar 50 bliain níos déanaí, ghlac siad seilbh ar an Chartaig i gcath na Cartaige sa bhliain 698. Ba é sin an dara huair a scriosadh an chathair go hiomlán agus anois go buan. Tháinig deireadh leis an tSeanaois Chlasaiceach san Afraic Thuaidh le concas agus scríos na Cartaige ag na hArabaigh sa bhliain sin.
Sa lá atá inniu ann, tá fothracha na Cartaige le feiceáil i mbruachbhaile Thúinis, príomhchathair na Túinéise.


Adam Carolla.
Is pearsa teilifíse, aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Adam Carolla (rugadh sa bhliain 1964 é).


Tony Barbieri.
Is aisteoir Meiriceánach é Anthony J. "Tony" Barbieri (rugadh sa bhliain 1963 é).


Rosearik Rikki Simons.
Is aisteoir Meiriceánach é Rosearik Rikki Simons, a rugadh sa bhliain 1970.


Richard Steven Horvitz.
Is aisteoir Meiriceánach é Richard Steven Horvitz, a rugadh sa bhliain 1966.


Jack Angel.
Is aisteoir Meiriceánach é Jack Angel, a rugadh ar 24 Deireadh Fómhair 1930 i Modesto, California. Imirceach ón Ghréig a athair, feirmeoir i nGleann Lárnach Chalifornia a raibh cáil air mar "Rí na bPónairí". Oibríonn Jack Angel de ghnáth mar aisteoir gutha i gcláir agus fógraí teilifíse, scannáin, cluichí ríomhaire, srl.


Patrice O'Neal.
Ba aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Patrice O'Neal nó Patrice Malcolm Oneal (7 Nollaig, 1969 – 29 Samhain, 2011).


Ned Beatty.
Is aisteoir Meiriceánach é Ned Thomas Beatty a rugadh sa bhliain 1937.


James Coburn.
Ba aisteoir Meiriceánach é James Coburn. (31 Lúnasa, 1928 - 18 Samhain, 2002)


Chris Rock.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Chris Rock a rugadh sa bhliain 1965.


Miley Cyrus.
Is amhránaí agus aisteoir Meiriceánach í Miley Cyrus a rugadh faoin ainm Destiny Hope Cyrus'". Rugadh í ar an 23 Samhain, 1992 i Nashville, Tennessee. Tá Cyrus ar The Voice sraith 11 mar bhreitheamh. Is í Noah Cyrus a deirfiúr.
Gradaim.
Tá 58 ngradam buaite ag Cyrus.


Tara Strong.
Is aisteoir agus amhránaí Ceanadach í Tara Lyn Strong a rugadh sa bhliain 1973. Ghlac sí an guth de Bubbles i The Powerpuff Girls.


Jeffrey Garcia.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Jeffrey Garcia (rugadh 3 Bealtaine 1977). Aithnítear é go hiondúil mar gheall ar ghuthú charachtair Sheen Estevez sa scannán úd "Jimmy Neutron: Boy Genius" agus sa tsraith theilifíse a bunaíodh air, "The Adventures of Jimmy Neutron: Boy Genius", chomh maith le "Planet Sheen" ar Nickelodeon.


CeeLo Green.
Is ceoltóir, amhránaí, rapcheoltóir agus aisteoir Meiriceánach é CeeLo Green a rugadh faoin ainm Thomas DeCarlo Callaway sa bhliain 1974. Ba bhreitheamh é ar "The Voice".
Gradaim.
Tá 9 ngradam buaite ag Green.


Uisge For.
Is abhainn suite i gComhairle Shruighlea é Uisge For.


Na Trosaichean.
Is gleann suite i gComhairle Shruighlea é na Trosaichean.


Hamaltan.
Is baile suite i Comhairle Shiorrachd Lannraig a Deas, i ndeisceart láir na hAlban, é Hamaltan. Fuarthas 48,546 duine ina gcónaí i Hamaltan le linn daonáireamh na bliana 2001.


Allt nan Clach.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Allt nan Clach.


Caladar Meadhanach.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Caladar Meadhanach.


An Druim Dubh.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é an Druim Dubh.


Deagh Mhonadh.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Deagh Mhonadh.


Eaglais a' Bhaile Úir.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar í Eaglais a' Bhaile Úir.


Rórath.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Rórath.


Ráth Thormoid.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Ráth Thormoid.


Ruadhainn, Obar Dheathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Ruadhainn.


Sgainn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Sgainn.


Srath Dheathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Srath Dheathain.


Tobar Bhríde.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Tobar Bhríde.


42 RC.
Breitheanna.
16 Samhain: "Tiberius Julius Caesar Augustus" nó Tiberius, impire na Róimhe


27 RC.
Eachtraí.
Bhronn Seanad na Róimhe an teideal Ágastas ar Octavianus sa bhliain seo.
Tógadh Teampall na nDéithe (nó "Pantheon" sa Laidin), foirgneamh mór sa Róimh, don chéad uair faoi cheannas Marcus Vipsanius Agrippa.


126 RC.
Bhí an bhliain 126 RC bliain an fhéilire Rómhánach.


146 RC.
Eachtraí.
Deireadh leis an Tríú Cogadh (149 RC - 146 RC) idir na Rómhánaigh agus na Cartagaigh. Scríos cathrach na Cartaige go hiomlán ag na Rómhánaigh.
Básanna.
Rí Seiliúcach "Alexander Balas" agus a bhean chéile "Cleopatra Thea"


149 RC.
Eachtraí.
Cuireadh tús leis an Tríú Cogadh Púnach (149 RC - 146 RC) le Cath na Cartaige.
Básanna.
"Marcus Porcius Cato" nó Cato Censorius, státaire Rómhánach (br. 234 RC)


Aidhniúis.
Is teanga dhúchais na Seapáine í an Aidhniúis (Aidhniúis: /ainu itak/, Seapáinis: /ainu-go/, Béarla: /ainu/). Labhraítear í ar an oileáin Hokkaido i dtuaisceart na Seapáine. Is í teanga stairiúil na nAidhniúch.
Stair.
Ceaptar gurb í an Aidhniúis an teanga a labhraíodh sa tSeapáin sular tháinig na Seapánaigh ann idir 700 agus 1300 bliana ó shin. Comharthaíonn logainmneacha i dtuaisceart na Seapáine (Tohoku) go raibh lonnaíochtaí Aidhniúcha ann sa chuid is faide ó thuaidh den oileán Honshu. Faightear a lán logainmneacha Aidhniúise ar an oileán Hokkaido, ina labhraítear an teanga go fóill le roinnt bheag daoine.
Canúintí.
Maidir leis na canúintí Aidhniúise, tá Yakumo, Oshmambe, Horobetsu, Biratori, Niikappu, Samani, Nukkibetsu, Obihiro, Asahikawa, Kushiro, Bihoro, Nayoro agus Soya i gceist.


Cill Ghoin.
Is sráidbhaile í Cill Ghoin. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cnoc an tSeanchaisleáin.
Is sráidbhaile é Cnoc an tSeanchaisleáin. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Doire Choirb.
Is sráidbhaile é Doire Choirb. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Doire na Maol.
Is sráidbhaile é Doire na Maol. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dún Ceartáin.
Is sráidbhaile é Dún Ceartáin. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dumha Dhearc.
Is sráidbhaile é Dumha Dhearc. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na Doiriní.
Is sráidbhaile iad na Doiriní. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Dún Átha.
Is sráidbhaile é Dún Átha. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Droim Slaoid.
Is sráidbhaile é Droim Slaoid. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dumha Fhearaíl.
Is sráidbhaile é Dumha Fhearaíl. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Náisiún Ioslaim.
mionsamhail
Is é an Náisiúin an Ioslam gluaiseacht nua creidimh a bunaíodh i Detroit, Michigan ag Wallace Fard Muhammad i mí Iúil 1930. Is iad na spriocanna atá luaite chun feabhas a chur ar an riocht spioradálta, meabhrach, sóisialta agus eacnamaíochta na hAfra-Mheiriceánaigh sna Stáit Aontaithe agus gach ceann de chine daonna.


Droim Ghallach.
Is sráidbhaile é Droim Ghallach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dararach.
Is sráidbhaile é Dararach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na hEachú.
Sráidbhaile ab ea na hEachú. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Fhaiche.
Is sráidbhaile í an Fhaiche. Tá sí suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Gleann Chuilinn Íochtarach.
Is sráidbhaile é Gleann Chuilinn Íochtarach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Chuilinn Uachtarach.
Is sráidbhaile é Gleann Chuilinn Uachtarach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gort Meille.
Is sráidbhaile é Gort Meille. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Greamhchoill.
Is sráidbhaile é Greamhchoill. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Gort Breac Thuaidh.
Is sráidbhaile é an Gort Breac Thuaidh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Gort Breac Theas.
Is sráidbhaile é an Gort Breac Theas. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gort an Chairn.
Is sráidbhaile é Gort an Chairn. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Lasra.
Is sráidbhaile é Gleann Lasra. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gaobhrán.
Is sráidbhaile é Gaobhrán. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Each.
Is sráidbhaile é Gleann Each. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Toirc Beag.
Is sráidbhaile é Gleann Toirc Beag. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gort Liatuile.
Is sráidbhaile é Gort Liatuile. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Protomen.
Is banna ceol é "The Protomen". Rinne siad albam choincheap faoi "Megaman", an cluiche físeán. Tá cultas leanann aige, mar a lucht leanúna ar an idirlíon, sceideal taistil trom agus na leiriú dian go ndéanann siad.
Baill.
Is tagairtí iad na ainmeacha ag cultúr pop agus scannáin. Tá an banna i suite i Nashville, Tennessee, agus tá a lán de na comhaltaí as an ollscoil MTSU.
Act 1: The Protomen.
Is é "Act 1: The Protomen" an teidéal ag an céad albam. Tá an ceol an- carraige crua. Tá se faoi bhaile mór, agus tá sé á rialú ag Dr. Wily agus a robots. Ta sé an- dystopic. Déanann Dr. Light robot eile, Protoman, agus téann Protoman go dtí Dr. Wily á mharú dó. Feallann sé, agus éagann sé. Ansin, déanann Dr. Light robot arís, agus stadann sé é ag troid. Ní éisteann an robot, Megaman, agus téann sé amach cósuil le Protoman. Sinn é an scéal ag an céad albam.
Act 2: Father of Death.
Is réamh scéal é an dára albam. Tá sé faoi an iomaíocht Dr. Wily agus Dr. Light, an dúnmharú ar Emily, a bhéan cheile agus an ardóidh chun cumacht le Dr. Wily. Ta an albam níos glaine ná an céad albam i fhuaim, agus tá níos mó stíleanna ceoil ann.
Tionchar.
Bhí na Protomen faoi thionchar na Queen, Radiohead agus na leabhair "1984" agus "Atlas Shrugged".
Sheinn na Protomen ag a lán féile. Sheinn siad ag: Bonnaroo, SXSW, PAX East agus PAX 2010, Nerdapalooza agus MAGFEST.


Gleann Chalraí Uachtarach.
Is sráidbhaile é Gleann Chalraí Uachtarach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Chalraí Íochtarach.
Is sráidbhaile é Gleann Chalraí Íochtarach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An tInbhear.
Is sráidbhaile é an tInbhear. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Idirghleann.
Is sráidbhaile é Idirghleann. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ráth Muireagáin.
Is sráidbhaile é Ráth Muireagáin. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Rinn na Sionnach.
Is sráidbhaile é Rinn na Sionnach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Tuar Glas.
Is sráidbhaile é an Tuar Glas. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Seisceann, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é an Seisceann. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


260idí RC.
Eachtraí.
264 RC: Thosaigh an Chéad Chogadh Púnach (264-241 RC)


264 RC.
Eachtraí.
Thosaigh an Chéad Chogadh Púnach (264-241 RC)


241 RC.
Eachtraí.
Thosaigh an Chéad Chogadh Púnach (264-241 RC)


240idí RC.
Eachtraí.
241 RC: Tháinig deireadh leis an Chéad Chogadh Púnach (264-241 RC)


John Cale.
Ceoltóir Breatnach is ea John Davies Cale (9 Márta 1942 a rugadh é). Duine de bhunaitheoirí na "Velvet Underground" atá ann. D'eisigh sé níos mó ná 30 albaim ón bhliain 1968 i lieth. D'eisigh a albam is déanaí, "Shifty Adventures in Nookie Wood", sa bhliain 2012.


Srath Greadaithe.
Is sráidbhaile é Srath Greadaithe. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Lag Dubh Mór.
Is sráidbhaile é an Lag Dubh Mór. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Leargain Mhór.
Is sráidbhaile é an Leargain Mhór. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Moing Eiriún Thuaidh.
Is sráidbhaile é Moing Eiriún Thuaidh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Poll an tSómais.
Is sráidbhaile é Poll an tSómais. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Port Durlainne.
Is sráidbhaile é Port Durlainne. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Sián.
Is sráidbhaile é an Sián. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Tairseachán Mór.
Is sráidbhaile é an Tairseachán Mór. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Buirg Londan Lewisham.
Is é London Borough of Lewisham an Buirg Londain i Londain Theas, Sasana.


Buirg Londan Croydon.
Is é London Borough of Croydon an Buirg Londain i Londain Theas, Sasana.


An Lag Dubh Beag.
Is sráidbhaile é an Lag Dubh Beag. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Leacht Mhurchaidh.
Is sráidbhaile é Leacht Mhurchaidh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ráth Aibhistín.
Is sráidbhaile é Ráth Aibhistín. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Tairseachán Beag Theas.
Is sráidbhaile é an Tairseachán Beag Theas. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Léana Riabhach.
Is sráidbhaile é an Léana Riabhach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Moing na hAlúna.
Is sráidbhaile é Moing na hAlúna. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Léana na dTortán.
Is sráidbhaile é Léana na dTortán. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Srath na Manrach.
Is sráidbhaile é Srath na Manrach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Abrahám.
Is pearsa é Abrahám sa leabhar Geineasas sa bhíobla. Ciallaíonn a ainm "athair an iliomad" in Eabhrais. Tá tráchtanna d'Abrahám i litríocht na raibithe. Is ionann é agus Íobraihím an Chóráin. Is duine de phríomhphatracaí an Ghiúdachais agus na Críostaíochta araon é. Breathnaítear air mar shinsear an chine Eabhraigh agus Arabaigh. Ó thaobh an staidéar eolaíochta de, is deacair a chruthú an raibh a leithéid de dhuine agus Abráham ann nó nach raibh, ach is taifead láidir é an Bíobla féin go raibh.


Moing an Iarainn.
Is sráidbhaile é Moing an Iarainn. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Log na Leitean.
Is sráidbhaile é Log na Leitean. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Leargain Bheag.
Is sráidbhaile é an Leargain Beag. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Leitreach.
Is sráidbhaile é Leitreach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Moing Longáin.
Is sráidbhaile í Moing Longáin. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Ráith.
Is sráidbhaile é an Ráith. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros na gCléireach.
Is sráidbhaile é Ros na gCléireach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Sraith an tSeagail.
Is sráidbhaile í Sraith an tSeagail. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Tamhnaigh na bPoll.
Is sráidbhaile é Tamhnaigh na bPoll. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Sraith Lagach Thiar.
Is sráidbhaile í Sraith Lagach Thiar. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Sraith Lathaí.
Is sráidbhaile í Sraith Lathaí. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Sraith na Pláighe.
Is sráidbhaile í Sraith na Pláighe. Tá an baile suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Sián Mór.
Is sráidbhaile é an Sián Mór. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Srath Dúgáin.
Is sráidbhaile é Srath Dúgáin. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Tairseachán Beag Thuaidh.
Is sráidbhaile é an Tairseachán Beag Thuaidh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Troiste.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Troiste (322 m).
Troiste


An Tamhnach Mhór.
Is sráidbhaile é an Tamhnach Mhór. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Tulachán Bán.
Is sráidbhaile é Tulachán Bán. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Tulachán Dubh.
Is sráidbhaile é Tulachán Dubh. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ultimate Fighting Championship.
Is é UFC ("Ultimate Fighting Championship") an comórtas ealaíon comhraic measctha is mó sa saol seo. Bhí an comórtas bunaithe le linn na Samhana 1993. Bhunaigh beirt dheartháireacha, Frank agus Lorenzo Fertitta, an comórtas. Is é Dana White an t-uachtarán atá ann faoi láthair. Eagraíódh an chéad comórtas den UFC in Denvir Colorado. As sin amach, scaipeadh scéal an UFC ar fud na cruinne.
Rialacha.
Bíonn trí nóiméad ann i ngach babhta agus bíonnn cúig bhabhta i gceist i ngach comórtas. Is é 'an tOchtagán' an t-ainm atá air an suíomh ina mbíonn na dornálaithe ag troid.


An Bullán Mór.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea an Bullán Mór (388 m).
An Bullán Mór


Leitir Treasc.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Leitir Treasc (279 m).
Leitir Treasc


Birín Corrach.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Birín Corrach (698 m).
Birín Corrach


Sherlock Holmes.
"Sherlock Holmes" le Sidney Paget (1904)
Is bleachtaire ficseanúil é Sherlock Holmes a chruthaigh Arthur Conan Doyle. Cónaíonn sé i Londain agus tá de cháil air a bheith loighciúil agus eolaíochtúil.
Scríobh Conan Doyle faoi Holmes i gceithre leabar agus caoga sé gearrscéal. An chéad scéal ná "A Study in Scarlet" i rith na bliana 1887. Chomh maith leis sin, scríobh an t-údar "The Sign of Four", "A Scandal in Bohemia" agus "The Valley of Fear".
Carachtar eile is ea Dr. John Watson, lóisteoir a chónaíonn le Holmes, agus is é atá ag insint na scéalta i roinnt cásanna.
Beathaisnéis.
Rugadh é sa bhliain 1854 agus is as Londain do Holmes. D’fhreastail sé ar ollscoil agus shocraigh sé go mbeadh sé ina bhleachtaire mar bhí scileanna tátal air. Bhí dearthair amháin ar Holmes – Mycroft. Is stáitseirbhíseach é do an rialtas i Sasana.
D’aistrigh sé chuig 221B Baker Street, i Londain, leis an Dr. John Watson. Nuair a tháinig Watson isteach ina shaol, thosaigh siad ag obair le chéile. Cabhraíonn Watson Holmes leis a chuid oibre agus a chuid imscrúdaithe. Breacainn sé síos a chuid nótaí agus a achoimrí.
Fiosríonn Holmes cásanna do na políní agus maireann sé a shaol thart ar a oibre. Úsáideann sé tátal leis cruthú agus eolaíocht. Bhí clú agus cáil mar a loighic. Is féídir leis scracfhéachaint a thabhairt ar rud is an anailís chruinn a dhéanamh beo.
Nuair a bíonn sé ag oibre úsáideann sé modhanna eile, mar shampla, ceil, arma agus ealaín oscartha. Chomh mhaith le sin, bíonn eolas fairsing ag Holmes.


Sliabh Carr.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Sliabh Carr (721 m).
Sliabh Carr


Cnoc Leitir Cois.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Cnoc Leitir Cois (370 m).
Cnoc Leitir Cois


An Bun Mór.
Cnoc in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea an Bun Mór (243 m).
An Bun Mór


Cnoc Eachmarcaigh.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Cnoc Eachmarcaigh (517 m).
Cnoc Eachmarcaigh


Gleann na Mong.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Gleann na Mong (415 m).
Gleann na Mong


Toircshliabh.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Toircshliabh (401 m).
Toircshliabh


Boc Umhach.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Boc Umhach (588 m).
Boc Umhach


Coire na Binne.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Coire na Binne (716 m).
Coire na Binne


Sliabh Ailp.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Sliabh Ailp (329 m).
Sliabh Ailp


Sliabh Fíoch.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Sliabh Fíoch (335 m).
Sliabh Fíoch


Cnoc na Scolb.
Cnoc in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Cnoc na Scolb (244 m).
Cnoc na Scolb


Barr an Dígín.
Cnoc in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Barr an Dígín (229 m).
Barr an Dígín


Mám an Cheo.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Mám an Cheo (379 m).
Mám an Cheo


Cnoc Achadh Liag.
Cnoc in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Cnoc Achadh Liag (237 m).
Cnoc Achadh Liag


An Chruach Mhaol.
Is sliabh in Iorras i gContae Mhaigh Eo í an Chruach Mhaol (430 m).
An Chruach Mhaol


Fear Bréige.
Sliabh in Iorras, i gContae Mhaigh Eo is ea Fear Bréige (395 m).
Fear Bréige


An Abhainn Mhór, Iorras.
Is abhainn a théann trí Iorras, Contae Mhaigh Eo í an Abhainn Mhór.


An Abhainn Dubh, Iorras.
Is abhainn a théann trí Iorras, Contae Mhaigh Eo í an Abhainn Dubh.


Abhainn Eidhneach.
Is abhainn a théann trí Iorras, Contae Mhaigh Eo í an Abhainn Eidhneach.


Eidhneach, Iorras.
Is sráidbhaile é Eidhneach. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


230idí RC.
Breitheanna.
234 RC: "Marcus Porcius Cato" nó Cato Censorius, státaire Rómhánach (b. 149 RC)


234 RC.
Breitheanna.
"Marcus Porcius Cato" nó Cato Censorius, státaire Rómhánach (b. 149 RC)


Abhainn Urchaidh.
Is abhainn suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban í Abhainn Urchaidh.


A' Bheinn Bhuidhe.
Is sliabh in Albain í a' Bheinn Bhuidhe, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn an Lochain.
Is sliabh in Albain í Beinn an Lochain, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Artair.
Is sliabh in Albain í Beinn Artair, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Binnein an Fhidhleir.
Is sliabh in Albain í Binnein an Fhidhleir, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Bheula.
Is sliabh in Albain í Beinn Bheula, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Luibhean.
Is sliabh in Albain í Beinn Luibhean, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Narnain.
Is sliabh in Albain í Beinn Narnain, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Bac Beag.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Bac Beag.


Bac Mór.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Bac Mór.


Cairn na Burgh Mór.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Cairn na Burgh Mór.


Cairn na Burgh Beag.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Cairn na Burgh Beag.


Beinn Mhúrlaig.
Is sliabh in Albain í Beinn Mhúrlaig, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Mheadhain.
Is sliabh in Albain í Beinn Mheadhain, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Reithe.
Is sliabh in Albain í Beinn Reithe, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Lochain.
Is sliabh in Albain í Beinn Lochain, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Buirg Londan Richmond ar Tamais.
Is é London Borough of Richmond upon Thames an Buirg Londain i Londain Theas, Sasana.


Ceardach.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Ceardach.


Eileach an Naoimh.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eileach an Naoimh.


Garbh Eileaich.
Is oileánra suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, iad Garbh Eileaich.


Eilean Mhic Chrion.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Mhic Chrion.


Ceann Dhún Pádraig.
Is staca farraige ar an gcósta thuaidh an Iorrais, Contae Mhaigh Eo é Ceann Dhún Pádraig.


An Rinn Mhór.
Is ceantar suite i nGaillimh é an Rinn Mhór.


Bóthar na Trá.
Is ceantar suite i nGaillimh é Bóthar na Trá. Bhí 3,376 duine ina gcónaí i mBóthar na Trá sa bhliain 2006.


An Fhaiche Mhór.
Is páirc phoiblí suite i nGaillimh í an Fhaiche Mhór.


Ríoga Buirg an Kingston ar Tamais.
Is é Royal Borough of Kingston upon Thames an Buirg Londain i Londain Theas, Sasana.


Buirg Londan Merton.
Is buirg é London Borough of Merton i Londain Theas, Sasana.


Hermann Hesse.
Scríbhneoir, file agus péintéir Gearmánach-Eilvéisach ba ea Hermann Hesse (1877-1962).
Saol.
Rugadh ar 2 Iúil 1877 i gCalw i dtuaisceart na Foraise Duibhe san Gearmáin é, ach bhí sé ina chónaí an chuid is mó dá shaol san Eilvéis.
Scríobh Hermann Hesse úrscéalta clúiteacha, m.sh. "Der Steppenwolf", nó "Das Glasperlenspiel", agus ollinsint "Siddharta". Bhí sé file freisin agus scríobh sé a chuid filíochta ar fad a shaol. Is é "Stufen" ("Céimeanna") dán maith ar a dtugtar san Ghearmán, san Ostair agus san Eilvéis go dtí an lá atá inniu ann, agus go háirithe an líne seo den dán: "Und jedem Anfang wohnt ein Zauber inne" "(Bionn draíocht ann ag gach tosach)". Bronnadh Duais Nobel na Litríochta ar Hermann Hesse sa bhliain 1946.
Chaith Hesse na blianta deireanacha a shaol i Montagnola, baile beag in aice le Lugano i gcantún Ticino san Eilvéis Iodálach, agus fuair sé bás ar 9 Lúnasa 1962 san áit chéanna.
Naisc sheachtracha.
Hesse, Hermann
Hesse, Hermann
Hesse, Hermann
Hesse, Hermann


Liosta de na nuachtáin san Ísiltír.
Raca le nuachtáin na hÍsiltíre
Seo liosta nuachtáin san Ísiltír.
Nuachtáin áitiúla.
*
Nuachtáin


Óisibis.
Teanga is ea an Óisibis (nó "Ojibwe", "Ojibway", nó "Chippewa") a labhraítear sa Mheiriceá Thuaidh. Teanga Algancach atá inti.


An Bóthar Mór.
Is bóthar suite i nGaillimh é an Bóthar Mór.


An Póirse Spáinneach.
Is ceantar suite i nGaillimh é an Póirse Spáinneach.


Sráid na Siopaí.
Is sráid suite i nGaillimh í Sráid na Siopaí.


Cnoc Meadha.
Is cnoc suite i gContae na Gaillimhe é Cnoc Meadha.


Dabhach Uisce.
Is ceantar suite i nGaillimh é Dabhach Uisce.


Eilean MhicAsgain.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean MhicAsgain.


Eilean nan Deargannan.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean nan Deargannan.


Eilean a' Bhó.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean a' Bhó.


Eilean nam Beathach.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean nam Beathach.


Innis na Móna.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Innis na Móna.


Innis Chonachain.
a> den speiceas "Macropus rufogriseus", a mhaireann ar Innis Chonachain
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Innis Chonachain. I Loch Laomainn atá an t-oileán suite. Tá grúpa valbaithe, créatúr dúchasach don Astráil, ag maireachtáil ar an oileán.


Innis Mheárnaig.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Innis Mheárnaig.


Clár-Innis.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Clár-Innis.


Innis Fada.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Innis Fada.


Marcus Vipsanius Agrippa.
Ba pholaiteoir, státaire agus ceannasóir Rómhánach é Marcus Vipsanius Agrippa nó Agrippa (63 RC - 12 RC). Bhí sé ina shinsear ag na hImpirí Ágastas, Tiberius, Caligula agus Nearó.
Bhí Agrippa ceannasóir cabhlaigh faoi Octavianus agus bhí sé freagrach don chuid is mó de na buanna bainte amach ag Octavianus, m.sh. bua i gCath Actium i gcoinne Marcus Antonius agus banríon Cléópatra sa bhliain 31 RC. Thosaigh Agrippa ag tógáil Teampall na nDéithe sa Róimh chun comóradh a dhéanamh ar Chath Actium sa bhliain 27 RC.
Íomhánna.
Agrippa
Agrippa


Eilean Dearg.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Dearg.


Innis Inbhir Dhughlais.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Innis Inbhir Dhughlais.


Innis Mheadhran.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Innis Mheadhran.


Eilean Darach.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Darach.


Horatius.
B'fhile Rómhánach é Quintus Horatius Flaccus (8 Nollaig, 65 RC – 27 Samhain, 27 RC), nó Horatius.
Bhí sé, in éineacht le Veirgil agus Óivid, ar dhuine de na filí ba thábhachtaí agus ba mhó sa Sean-Róimh.


Sallustius.
Ba pholaiteoir, staraí agus scríbhneoir Rómhánach é Gaius Sallustius Crispus (1 Deireadh Fómhair, 86 RC – 13 Bealtaine, 34 RC), nó Sallustius.
Ba mhór an tionchar na leabhar seo de Sallustius ar saothar stairiúil den staraí clúiteach Tacitus.


Beul na h-Uamha.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Beul na h-Uamha.


Eilean Dá Bhárr.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Dá Bhárr.


Innis na Cailleach.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Innis na Cailleach.


Sandaigh.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Sandaigh.


Fraoch Eilean.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Fraoch Eilean.


Flada.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Flada.


Loch Eich.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Eich.


Loch Laomainn.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Laomainn.


Warwickshire.
Is contae i Sasana é Warwickshire atá suite i lár na tíre.


Helsingør.
Is í Helsingør cathair sa Danmhairg.
Tá an chathair lonnaithe ar chaolas Øresund in oirthuaisceart na Séalainne. Is í an tSéalainn (Danmhairgis: "Sjælland") oileán mór Danmhargach atá suite idir leithinis na hIútlainne agus Deisceart na Sualainne. Sa bhliain 2012, bhí breis is 46,000 duine ina gcónaí i gcathair Helsingør fhéin agus thart ar 61,000 duine sa cheantar urbeach.
Tá an ceantar sin ar an tríú ceantar urbeach is mó na Séalainne tar éis Cóbanhávan agus Roskilde. Is í Helsingør lárionad den bhardas leis an ainm céanna.
Scarann caolas "Øresund" an Danmhairg ó Dheisceart na Sualainne agus is í Helsingborg ainm don chathair atá suite ar an taobh thoir den chaolas sa tSualainn. Níl an caolas níos leithne ná 4 nó 5 km ar an suíomh seo agus tá bád farantóireachta ag dul idir an dá chathair.
Is é "Caisleán Kronborg" an suíomh is tábhachtaí sa turasóireacht áitiúil mar gheall ar a pháirt mar chaisleán ríoga i gcathair Elsinore sa dráma traigéide de Phrionsa na Danmhairge darbh ainm "Hamlet" leis an ndrámadóir clúiteach William Shakespeare. Tá bunscéal den dráma faoi "Amletus", garmhac Rí na Danmhairge, le fáil sa leabhar "Gesta Danorum" le staraí Danmhargach Saxo Grammaticus ón Meánaois.


Leicestershire.
Is contae i Sasana é Leicestershire atá suite in oirthear na tíre.


Midlands Thiar.
Is contae i Sasana é Midlands Thiar atá suite in oirthear na tíre.


Gloucestershire.
Is contae i Sasana é Gloucestershire atá suite in iarthar láir na tíre.


Loch Eite.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Eite.


Loch Fíne.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Fíne.


Loch Gilb.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Gilb.


Loch Goill.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Goill.


Loch Long.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Long.


An Gearr Loch.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é an Gearr Loch.


An Loch Sianta.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é an Loch Sianta.


An Linne Dhubh.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é an Linne Dhubh.


IOS.
Is córas oibriúcháin de chuid Apple é iOS (nó "iPhone OS" roimhe sin) atá deartha le rith (go príomha) ar fóin póca cosúil leis an iPhone, agus táibléid cosúil leis an iPad.


Coincheap an 'Hidden Ireland' sa Diaspóra Gaelach.
Is teoiric é Coincheap an 'Hidden Ireland' sa Diaspóra Gaelach. Seans gurbh é Daniel Corkery (Dónall Ó Corcora) a cheap an nath "Hidden Ireland" ach is dócha go raibh an coincheap féin ann i slite éagsúla i bhfad roimhe sin. Maidir leis an Diaspóra Gaelach de, thug Val Noone an téarma céanna ar chultúr na nGael a tháinig go Victoria na hAstráile. Bhí leagan amach na n-irisí comhionann le (íseal) céim na Gaeilge sa tsochaí: an 'Gaelic Department' nó 'Gaelic Corner' i bhfolach i meán nó ag deireadh an nuachtáin. Tá smaointe incurtha leis an "Hidden Ireland" seo ag Noone le fáil ag mórán scríbhneóirí, mar shampla D.N.Doyle, a scríobh, 'that even the range of anglicized or Gaelic folktales and folksong learned in Ireland, largely forgotten in America, would yet have broadened and made flexible and responsive minds to be reeducated amid the smelters and fly shuttles of the new America; and may even have furnished an inward cocoon of memory to preserve principle and self-respect against poverty and insecurity' [1]. San Astráil, dúirt Al Grassby ag cruinniú poiblí, 'Carnevale 1978', 'The message of the Irish to all Australians today is: don't let anyone bully you out of your heritage. Don't let anyone rob you of traditions kept alive in the secret moments of many families for a thousand years'. [2] An Ghaeilge, dár ndóigh, bunchloch an Ghaelachais rúnda so, ach tá a rian le bhraistint ar ghnéithe eile den chultúr chomh maith: Béarla na nGael, nósanna, ceol...srl...agus fiú cultúr nua-cheaptha a bhíonns drochmheas air go minic: 'Let us at home', a scríobh John A. Murphy, ' resolve never again to sneer at the "Mother Machree" songs or the St Patrick's Day extravaganza, but rather to recognize that this Irish-American subculture is a valid and significant expression of a distinctive ethnic experience.' [3]
Sampla suimiúil den 'Hidden Ireland' seo is ea na cuimhní cinn a bhreac James Francis Dwyer síos, scríbhneoir Astráileach a bhain clú domhanda amach i lár na 20ú aoise. B'as 'Mitchelstown, Co. Cork' dá thuismitheoirí agus chuireadar futhu in 'Camden Park, NSW'. Scéalaí nó seanchaí a bhí i n-athair James: 'He had words that were like crushed opals, fine glittering words that were strengthened here and there by a flashing phrase of Gaelic...Irishmen came great distances to hear his stories.' Blianta ina dhiadh sin, scríobh James Dwyer cúig cinn desna scéalta sin agus thángadar amach ar na hirisí MaCall's Magazine (Nua Eabhrac) agus Storyteller (Lonndan) thimpcheall 1929.[4]
1. Doyle, D.N.'Conclusion: Some Further Themes' in Doyle, D.N. and Edwards, O.D., -America and Ireland 1776-1976. The American Identity and the Irish Connection-. Greenwood, Westport, 1980, lgh 315-328 agus go háirithe lgh 317-8.
2. Grassby, A.J., the Hon. 'Address and Welcome' in...
3. Murphy, John A., 'The Influence of America on Irish Nationalism' in Doyle thuasluaite, lgh 106-115.
4. Dwyer, James Francis, -Leg-Irons on Wings-, Georgian House, Melbourne, 1949, lgh 29-32.


Vespasian.
B'é Vespasian (Laidin: "Titus Flavius ​​Caesar Vespasianus Augustus"; 17 Samhain, 9-23 Meitheamh, 79), an tImpire Rómhánach ó AD 69 go AD 79. B'eisean a bhunaigh an ríshliocht Flaiviach a rialaigh an Impireacht le cúig bliana fichead. Ba ó shliocht theaghlach eachaíochta (Laidin:"ordo equeste") é Vespasian, a bhfuair ardú céime isteach i gcéimíocht na seanadóirí, faoi na hImpirí de chuid an ríshliocht Iúil-Claudiach. Cé gur shroich sé an gnáth comharbas mar oifigeach poiblí, ceapadh ina chonsul é sa bhliain 51 RC, ​​bhí ainm in airde aige mar ceannasaí rathúil míleata, a ghlac páirt in ionradh na Rómhánach ar an Bhreatain sa bhliain 43, agus a smachtaigh an Iúdáia le linn éirí amach na nGiúdach, sa bhliain 66 RC.
Nuair a bhí Vespasian ag ullmhú chun chathair Iarúsailéim a chur faoi léigeár, le linn an fheachtais dheiridh, chuir an t-impire Nearó lámh ina bhás féin, rud a thum an Impireacht i gcogadh cathartha ar feadh bliana, a dtugtar Bliain na gCeithre Impirí air. Tar éis bás tapa na n-impirí Galba (Laidin: "Servius Sulpicius Galba Caesar Augustus") agus Otho (Laidin: "Marcus Salvius Otho Caesar Augustus") a bhí i gcomharbas ar a chéile, ceapadh Vitellius (laidin: "Aulus Vitellius Germanicus Augustus") ina Impire in Aibreán na bliana 69 AD. Mar fhreagra, d'fhógair na hairm san Éigipt agus Iúdáia Vespasian ina impire ar an 1 Iúil.
Ina iarracht chun chumhacht impiriúil a bhaint amach, nasc Vespasian a fhórsaí le Mucianus, gobharnóir na Siria, agus le Primus, ginearál i bPannonia. Treoraigh Primus agus Mucianus fórsaí na bhFlaiviach i gcoinne Vitellius, le linn do Vespasian rialú na hÉigipte a bhaint amach. Ar An 20 Nollaig, briseadh ar Vitellius, agus an lá dar gcionn dhearbhaigh an Seanad Vespasian ina Impire Rómhánach.
Ní mhaireann ach roinnt eolas faoin a rialtas i rith na deich mbliana ina raibh Vespasian ina impire. Is fearr aithne ar réimeas Vespasian mar gheall, ar leasúchán airgeadais tar éis meath an ríshleachta Iúil-Claudiach, ar an bhfeachtas rathúil in aghaidh Iúdáia, agus ar thionscadail tógála éagsúla uaillmhianacha, mar shampla an Colasaem. Ar a bhás, sa bhliain 79, tháinig a mhac ba shine Títeas (Laidin:"Titus Flavius Caesar Vespasianus Augustus") i gcomharbacht air, mar sin, b'é an chéad Impire Rómhánach é a d'éirigh len a mhac féin dul i gcomharbas air.
Teaghlach.
Rugadh Vespasian i bhFalacrina (Latin: "Falacrīnum nó vīcus Phalacrīnae"), sa tír Saibíneach in aice le Reate. Ní raibh a theaghlach oirirce den chuid is mó agus bhí easpa ginealaigh acu. B'é a sheanathair athartha, Titus Flavius ​​Petro, an chéad duine acu chun clú a tharraing air féin, ag ardú go dtí céim an taoisigh chéid (Laidin: "centurio") agus throid sé ag Pharsalus (Greigis Ársa: Φάρσαλος) do Phoimpéas (Laidin:"Gnaeus Pompeius Magnus") sa bhliain 48 BC. Ina dhiaidh, sin ba bhailitheoir fiachais é.


Tír Fearghais.
Is teach ardmhéara suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Tír Fearghais.


Treisinis.
Is oileáin suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, iad Treisinis.


Torr-Innis.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Torr-Innis.


Torsa.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Torsa.


Saoil.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Saoil.


Siuna.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Siuna.


Lunga.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Lunga.


Cúige Concepción, an tSile.
Cúige an Réigiún Biobío is ea Cúige Concepción. Is é Concepción an chathair is mó agus an phríomhchathair. Tá 912.889 duine ina gcónaí ann (2002).


Lungaigh.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Lungaigh.


Craobh-Innis.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Craobh-Innis.


An Linne Latharnach.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é an Linne Latharnach.


Innis.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Innis.


Luinn.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Luinn.


Creiginis.
Is leithinis suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Creiginis.


Cara.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Cara.


Cnoc Coinnich.
Is cnoc in Albain í Cnoc Coinnich, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Dómhnaich.
Is sliabh in Albain í Beinn Dómhnaich, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Cruach nam Mult.
Is sliabh in Albain í Cruach nam Mult, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Cruach nan Capull.
Is sliabh in Albain í Cruach nan Capull, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


A' Chrois.
Is sliabh in Albain í a' Chrois, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Beinn Chorranach.
Is sliabh in Albain í Beinn Chorranach, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Gleann a' Chró.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Gleann a' Chró.


Gleann Urchaidh.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Gleann Urchaidh.


Gleann Freóin.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Gleann Freóin.


Staffordshire.
Is contae i Sasana é Staffordshire atá suite in oirthear na tíre.


Nikola Tesla.
B'aireagóir, innealtóir leictreach, innealtóir meicniúil, fisiceoir, agus todhchóir Seirbeach-Mheiriceánach é Nikola Tesla (10 Iúil, 1856 - 7 Eanáir, 1943). Bíonn clú air as a mhórdheonacháin i dtreo dearaidh an córas soláthair leictreachais bunaithe ar sruth ailtéarnach (SA).


Baile na hInse, Contae an Dúin.
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Baile na hInse.


Caisleán Uidhilín.
Is baile suite i gContae an Dúin é Caisleán Uidhilín.


Ros Treabhair.
Is baile suite i gContae an Dúin é Ros Treabhair.


Droichead na Banna.
Is baile suite i gContae an Dúin é Droichead na Banna.


Ráth Fraoileann.
Is baile suite i gContae an Dúin é Ráth Fraoileann.


Tamhnaigh Naomh.
Is baile suite i gContae an Dúin é Tamhnaigh Naomh.


Cromghlinn (Contae an Dúin).
Is baile suite i gContae an Dúin é Cromghlinn.


Áth an Bhairínigh.
Is sráidbhaile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Áth an Bhairínigh (Béarla: "Waringsford"). Bhí 129 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Áth na Long.
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Áth na Long.


Áit Tí Chathail.
Is baile suite i ndeisceart Chontae an Dúin, i dTuaisceart Éireann, í Áit Tí Chathail (Béarla: "Attical"). Tá séipéal Caitliceach ann, chomh maith le bunscoil Chaitliceach. Bhí 153 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Baile Thalbóid.
An ché i mBaile Thalbóid
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Baile Thalbóid. Tá calafort beag agus páirceanna carbhán mhóra ann. Sa bhliain 2001 bhí cónaí ar 447 duine ann agus sa bliain 2011 fuarthas 1,026 duine ina gcónaí ar an mbaile.
Tá an lonnaíocht is faide soir in Éirinn, Bior, taobh istigh de Bhaile Thalbóid.
I mí Bealtaine na bliana 1917, chuir an U-fhomhuireán UC 65 faoi stiúradh Otto Steinbrinck ceithre shoitheach, mar atá an Saint Mungo, Derrymore, Amber agus Morion, go dtí an tóin i mBá Bhaile Thalbóid. Tógadh bunáit aerfhórsa, RAF Ballyhalbert, i mBaile Thalbóid le Béal Feirste agus oirthear Thuaiscirt Éireann a chosaint sa Dara Cogadh Domhanda. Druideadh an bhunáit agus díoladh an talamh i mí Márta, 1960. Tógadh páirceanna carbhán ann.


Baile Coinnleora.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Coinnleora.


Ceathrú Dobhair.
Is baile suite i gContae an Dúin í Ceathrú Dobhair.


Baile an Eoirna.
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Baile an Eoirna.


Baile Ailigh.
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Baile Ailigh.


Baile Aodha.
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Baile Aodha.


Droim mBearach.
Is baile suite i gContae an Dúin é Droim mBearach.


Lorgain a' Mhíl.
Is baile suite i gContae an Dúin é Lorgain a' Mhíl.


Domhnach Cluana.
Is baile suite i gContae an Dúin é Domhnach Cluana.


Corr Chríonaigh.
Is baile suite i gContae an Dúin í Corr Chríonaigh.


Cionn Álainn.
Is baile suite i gContae an Dúin é Cionn Álainn.


Port a' Bhogaigh.
Is baile suite i gContae an Dúin, i dTuaisceart Éireann, é Port a' Bhogaigh (Béarla:"Portavogie"). Sa bhliain 2001 bhí cónaí ar 1594 duine ann, 2,122 duine sa bhliain 2011. Protastúnaigh iad 95.9% den daonra agus Caitlicigh 2.4% de. Cailleadh beirt daoine ann le linn na Trioblóidí, sna blianta 1973 agus 1993. Protastúnaigh iad beirt; Aontachtaithe a rinne an foiréigean sa dá chás.


Baile Mhic Giolla Mhártain.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Mhic Giolla Mhártain.


Buiríos Umhaill.
Barúntacht in iarthuaisceart Chontae Maigh Eo in Éirinn is ea Buiríos Umhaill (Béarla: "Burrishoole"). Is é Baile Uí Fhiacháin an príomhbhaile sa cheantar. Tá Gaeltachtaí beaga lonnaithe ann.
Is é Buiríos Umhaill cinn na naoi barúntachtaí Contae Mhaigh Eo. Cuimsíonn é achar leathan as Baile Uí Fhiacháin san oirthear, tríd an Mhala Raithní ar an dtaobh thuaidh den Cuan Mó agus amach go Acaill san iarthar. Taispeántear an Barúntacht ar an íomhá ar an taobh dheis i scothbhuí éadrom thuas na barúntachtaí na hIorras agus Tír Amhlaidh.


Tír Amhlaidh.
Barúntacht in iarthar Chontae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Tír Amhlaidh (Béarla: "Tirawley"). Is é Béal an Átha an príomhbhaile sa cheantar.


Baile na Leasán.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile na Leasán.


Druim an Easa.
Is baile suite i gContae an Dúin é Druim an Easa.


Bladhraigh.
Is baile suite i gContae an Dúin é Bladhraigh.


Baile Mhic Mhiacháin.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Mhic Mhiacháin.


Eanach Cluana.
Is baile suite i gContae an Dúin é Eanach Cluana.


Mónaidh Riabhach.
Is baile suite i gContae an Dúin é Mónaidh Riabhach.


Machaire Lainne.
Is baile suite i gContae an Dúin é Machaire Lainne. Is Magheralin sráidbhaile agus paróiste dlí i gContae an Dúin, Tuaisceart Éireann. Tá sé ar an phríomh-bhóthar Moira go Lurgan, suite in aice Abhainn an Lagáin.
Tógadh an eaglais pharóiste in aimsir na meánaoise agus tá sí tógtha le h-iarsmaí de clocha den séipéal scriosta sa reilig sráidbhaile. Tógadh an eaglais pharóiste in aimsir na meánaoise.
Is cuma é go bhuil an lonnaíocht iar-mheánaoiseach a bheith forbartha ar an bpríomhbhóthar.
Cultúr.
Tá sean amhrán ann, ar a dtugtar an t-ainm "Na Lachain na Machaire Lainne".
Tagairtí.
Михал Орела 11:35, 12 Aibreán 2016 (UTC)


Cill Chaoil.
Is baile suite i gContae an Dúin í Cill Chaoil.


Con Liag.
Is baile suite i gContae an Dúin é Con Liag.


Baile Mhic Gabhann.
Is baile suite i gContae an Dúin i dTuaisceart Éireann é Baile Mhic Gabhann.


An Comar.
Is baile suite i gContae an Dúin é an Comar.


Baile Sceach.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Sceach.


Droichead Mhaigh Eo.
Is baile suite i gContae an Dúin é Droichead Mhaigh Eo.


Dún Dónaill.
Is baile suite i gContae an Dúin é Dún Dónaill.


Machaire Cluana Lios.
Is baile suite i gContae an Dúin é Machaire Cluana Lios.


Muine Sleanna.
Is baile suite i gContae an Dúin é Muine Sleanna.


Sussex Thiar.
Is contae i Sasana é Sussex Thiar atá suite in oirthear na tíre.


Baile na hÁite Tí.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile na hÁite Tí.


Sruth Chráfard.
Is baile suite i gContae an Dúin é Sruth Chráfard.


Mullach Coire a' Chuir.
Is sliabh in Albain í Mullach Coire a' Chuir, atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód.


Pàirc Nàiseanta Loch Laomainn agus nan Tròisichean.
Pàirc Nàiseanta Loch Laomainn agus nan Tròisichean
Is páirc náisiúnta suite in Earra-Gháidheal agus Bód í Pàirc Nàiseanta Loch Laomainn agus nan Tròisichean.


Hóipeach.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Hóipigh.


Aruacach.
Is dream eitneach de chuid na Meiriceánach Dúchasach iad na hAruacach.


Cómáinsí.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Cómáinsí.


Móháic.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Móháic. Tugannsa na Móháic na "Kanien'kéha" (Muintir na Breochloiche) orthu féin, agus tugann na Móháic "Kanien'kehá:ka" (Áit Na Muintire Na Breochloiche) ar a dtír. Cuid acu a labhraíonn Máihícis. Bhí na Móháic ina mball de cónadhm Haudenosaunee. Tá siad ina gconaí i Nua-Eabhrac agus i gQuébec. Sa cónadhm Haudenosaunee, "Na Coimeádaithe An Dorais Oirthearaigh " a tugthar orthu, mar tá siad ina gconaí in oirthear. Kanesatake, Kahnawake, agus Akwesasne a tugthat ar na pobail Móháic i gQuébec.


Cairibeach.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Cairibeach.


Craíoch.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Craíoch.


Cióbha.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Cióbha.


Sioiseoiní.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Sioiseoiní.


Guaránach.
Is dream eitneach Meiriceánach Dúchasach iad na Guaránaigh. Cónaíonn siad i Meiriceá Theas, i bParagua sa chuid is mó.


Algancach.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Algancaigh. cuid acu a labhraíonn Algóincis


Na hOilmicigh.
Ba dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na hOilmicigh.


Na Ceatsuaigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Ceatsuaigh. Labhríonn an formhór díobh an Cheatsuais.


Máigeach.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Máigeach, cuid acu a labhraíonn Máigeanis.


Seiricíoch.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Seiricíoch.


Típí.
Is saghas pubaill é an Típí, a bhaineann Na Meiriceánaigh Dhúchasacha feidhm fhoscaidh as. Eascraíonn an focal Gaeilge ón focal "tipi" sa teanga Lakota.


An Bhoihéim.
Is ceantar suite i bPoblacht na Seice é an Bhoihéim.


An Mhoráiv.
Is ceantar suite i bPoblacht na Seice é an Mhoráiv.


An Ataic.
Is ceantar suite i nGréig é an Ataic.


Larry Hagman.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Larry Martin Hagman, a rugadh ar 21 Meán Fómhair 1931 agus a fuair bás 23 Samhain 2012. Bhain sé cáil idirnáisiúnta amach sna sraitheanna teilifíse "I Dream of Jeanie" (sna 1960í) agus "Dallas" (sna 1980í).


Sráid Grafton.
Tá Sráid Grafton ar cheann de na sráideanna siopadóireachta is mó i mBaile Átha Cliath. Ceanglaíonn Sráid Grafton Faiche Stiabhna ó dheas le Faiche an Choláiste ó thuaidh.
L


Mainistir Liath.
Is baile suite i gContae an Dúin í Mainistir Liath.


Tulaigh Lis.
Is baile suite i gContae an Dúin í Tulaigh Lis.


Scarbhach.
Is baile suite i gContae an Dúin é Scarbhach.


Ráth Bhearnait.
Is baile suite i gContae an Dúin é Ráth Bhearnait.


Port an Ghiolla Ghruama.
Is baile suite i gContae an Dúin é Port an Ghiolla Ghruama.


Oileán an Mhuilinn.
Is baile suite i gContae an Dúin é Oileán an Mhuilinn.


Baile Labhráis.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Labhráis.


Móin Taobh.
Is baile suite i gContae an Dúin é Móin Taobh.


Éadan Doire.
Is baile suite i gContae an Dúin é Éadan Doire.


Héctor Camacho.
Dornálaí Pórtó Ríceach, a bhí ina churadh domhanda, ab ea Héctor Camacho Matías (a rugadh ar an 24 Bealtaine, 1962 – 24 Samhain 2012). Tá aithne air mar "Macho Camacho"


Baile an Bhairínigh.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile an Bhairínigh.


Baile Loch Cuan.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Loch Cuan.


An Droim Beag.
Is baile suite i gContae an Dúin é an Droim Beag.


Baile Bháltair.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Bháltair.


Cnoc Muir.
Is baile suite i gContae an Dúin é Cnoc Muir.


Maigh Rath.
Is baile suite i gContae an Dúin í Maigh Rath. Is sráidbhaile Moira agus paróiste dlí i gContae an Dúin, Tuaisceart na hÉireann. Tá sé in iarthuaisceart na tíre, in aice leis na teorainneacha do chontaetha Aontroma agus d’Ard Mhacha. Is iad an mótarbhealach M1 agus líne iarnróid Bhéal Feirste-Baile Átha Cliath atá in aice láimhe.Tá an lonnaíocht ann ón am ársa. Is sráidbhaile é go príomha mar bhaile comaitéara.
Tógadh canáil ar an taobh thuaidh den bhaile, as a dtiocfaidh an teorainn idir Aontroim agus an Dúin.
Is é sanasaíocht Mhaigh Rath ábhairín éiginnte. Dealraíonn sé a bheith ina galldú ar an tidéal Maigh Rath. Is dócha go bhfuil Maigh Rath ina lonnaíocht ar a laghad 1,500 bliain. Ba é a dócha, le linn an ama sin, is siad teaghaisí beaga a bhí ann. Tá an tréimhse mheánaoiseach féin scamalach. Tá is againn(?) go raibh an bhaile agus a chúlchríoch faoi rialú an Chlann O'Lavery(as Gaeilge?) ar an feadh na tréimhse.
Maidir le teacht an teaghlach "Rawdon" go Maith Ráth.
Sa bhliain1631 tháinig an “Major George Rawdon”, fear saibhir ón sráidbhaile de Rawdon i Yorkshire, agus socraíodh i Maith Ráth. Le linn Éirí Amach na hÉireann sa bhliain 1641 chuidigh sé, le timpeal 200 saighdiúirí shasanaigh, “Sir Phelim O'Néill” a shárú.
Sa bhliain 1651, ba é oifigeach d’ainm Mór de Burgh, a cheannaigh eastát beag agus tógadh teach bríce i Maith Ráth. Cheannaigh Rawdon an teach seo.


Loch Bricleann.
Is baile suite i gContae an Dúin é Loch Bricleann.


Eanach Eilte.
Is baile suite i gContae an Dúin é Eanach Eilte.


Taubaté.
Cathair sa Bhrasaíl is ea Taubaté. Tagann ainm na cathrach ó focail Tupi Tauba (Baile) + Yate (Ard). Tá Taubaté suite in oirdheisceart na tíre i stát São Paulo. Tá breis is 270,000 duine ina gcónaí ann.


Clochaigh.
Is baile suite i gContae an Dúin í Clochaigh.


Baile an Locha.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile an Locha.


Pas an Phointe.
Is baile suite i gContae an Dúin agus gContae Ard Mhacha é Pas an Phointe. Tá sé suite in Uladh, i dtuaisceart oileán Éireann.


An Mhaigh.
Halla agus eaglais Phreisbitéireach na Maí
Is baile beag suite i gContae an Dúin í an Mhaigh (Béarla: "Maze" nó "Mazetown"). Tá an sráidbhaile agus an baile fearainn suite ar bhruach theas Abhainn na Lagan. Is á an abhainn seo an teorainn idir Contae an Dúin agus Contae Aontroma. Is é an Maze an suíomh don Phríosún HM Maze, a bhíodh ina stáisiún RAF ag an Cheis Fhada. Ba é an príosún an t-ionad is mó imtheorannú i dTuaisceart Éireann do dhaoine faoi amhras sceimhlitheoireachta le linn na 1970í agus inar bhris amach na hocrais stailc sna blianta 1980 agus 1981. Dúnadh é sa bhliain 2000. Tá an suíomh á athfhorbairt agus tá pleananna chun staidiam náisiúnta nua do Thuaisceart Éireann a thógáil ann. Bhí cónaí ar 363 duine sa Mhaigh sa bhliain 2001.


Loch an Oileáin.
Is baile suite i gContae an Dúin é Loch an Oileáin.


Druim Loch.
Is baile suite i gContae an Dúin é Druim Loch.


An Chloch.
Is baile suite i gContae an Dúin í an Chloch.


An Carbad.
Is baile suite i gContae an Dúin é an Carbad.


Cill Locha.
Is baile suite i gContae an Dúin í Cill Locha.


Nancy Price.
B’aisteoir, scríbhneoir agus stiúrthóir drámaí Sasanach í Nancy Price a rugadh ar 3 Feabhra 1880 agus a fuair bás ar an 31 Márta 1970.
D’oibrigh sí san amharclann agus scannán, agus bhí sí ina stiúrthóir amharclainne freisin. Thosaigh sí ag obair i gcnuasach amharclann roimh obair i Londain, agus ina dhiaidh sin, ar an teilifís. Chomh maith leis sin, thosaigh sí ag obair i dtáirgeadh amharclann, agus a chabhraigh chun an “Amharclann na Dhaoine” (nó "“The People’s Theatre”" i mBéarla). I gcéimeanna níos déanaí dá gairme, thosaigh Nancy Price ag scríobh níos minice freisin.


Droim Mór.
Is baile suite i gContae an Dúin é Droim Mór.


Dún Abhaill.
Is baile suite i gContae an Dúin é Dún Abhaill.


Druim Bó.
Is baile suite i gContae an Dúin é Druim Bó.


Cuan Héilin.
Is baile suite i gContae an Dúin é Cuan Héilin.


Cill Dhuinsí.
Is baile suite i gContae an Dúin í Cill Dhuinsí.


Cill Chua.
Is baile suite i gContae an Dúin í Cill Chua.


Cill Eoghain.
Is baile suite i gContae an Dúin í Cill Eoghain.


An Bhoirinn, Contae an Dúin.
Sráidbhaile i gContae an Dúin, in Éirinn, is ea An Bhoirinn (Béarla: Burren). Tá sé cóngarach don Iúr agus don Phointe. Tá an Burren Heritage Center suite sa bhaile ag bun na mBeanna Boirche.


Cill Ó Laoch.
Is baile suite i gContae an Dúin í Cill Ó Laoch. Bhí 2,483 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001. Rugadh Sir Hans Sloane, lia agus bailitheoir leabhar, rudaí ón dúlra agus seanrudaí corra, ar an mbaile sa bhliain 1660.


Droim Mór, Contae an Dúin.
Is baile suite i gContae an Dúin é Droim Mór.


Baile Hill.
Is baile suite i gContae an Dúin é Baile Hill.


Cill Ghobáin.
Is baile suite i Leithinis na hArda i gContae an Dúin í Cill Ghobáin.


Leithinis na hArda.
Is leithinis i gContae an Dúin í Leithinis na hArda.


Lorga an Áir.
Is baile suite i gContae an Dúin é Lorga an Áir.


Rathad Iarainn nan Eilean.
Is iarnród suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Rathad Iarainn nan Eilean.


Dún Ad.
Is dún suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Dún Ad.


Dún Channuill.
Is oileán neamháitrithe atá suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Dún Channuill. Tá an t-oileán suite feadh chósta thiar na tíre. Tá fothrach dúin ar an oileán. 62 méadar an áit is airde ann.


Suffolk.
Is contae i Sasana é Suffolk atá suite in oirthear na tíre.


An Tráicia.
Is ceantar suite i nGréig é an Tráicia.


Dúnan Amhlaidh.
Is adhlacadh ciste suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Dúnan Amhlaidh.


Garbh Eileach.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Garbh Eileach.


An Teasáil.
Is ceantar suite i nGréig í an Teasáil.


An Mhacadóin Ghréigeach.
Is ceantar suite i nGréig é Mhacadóin Ghréigeach.


Caisteal an Stalcaire.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Caisteal an Stalcaire.


An Choraint.
Is cathair suite sa Ghréig í an Choraint.


Deilfe.
Is láithreán seandálaíochta agus baile nua-aimseartha sa Ghréig í Deilfe, ar spor thiar theas den Chnoc Parnásas i nGleann na bhFóciseach. De réir miotas clasaiceach na Sean-Ghréige (510-323 RC), creideadh gur roghnaigh Séas suíomh Dheilfe, nuair a mar an t-ionad a bhi ag "Maimeo na Cruinne" (Ge, Gaea, nó Gaia). Chuir sé dhá iolar ag eitilt ó na foircinn thoir agus thiar, agus ar an áit ar thrasnaigh siad os cionn Dheilfe fuarthas an omphalos (ὀμφαλός), nó imleacán Gaia.


Maratón, An Ghréig.
Is baile suite i nGréig é Maratón.


An Pheilipinéis.
Is leithinis suite i nGréig í an Pheilipinéis (Gréigis Πελοπόννησος, "Pelopónnisos").


Derbyshire.
Is contae i Sasana é Bedfordshire atá suite in oirthear na tíre. Is é Derby an


Achadh an Iúir.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Achadh an Iúir.


Ármhach.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Ármhach.


Baile Shéamais Dhuibh.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Baile Shéamais Dhuibh.


Béal Átha na nEach.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Béal Átha na nEach.


Béal Tairbirt.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Béal Tairbirt.


Béal Átha Conaill.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Béal Átha Conaill.


Béal Átha hÉis.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Béal Átha hÉis.


Baile Mhic Shamhráin.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Baile Mhic Shamhráin.


Na hOileáin Dhóideacanacha.
Is oileánra atá suite amach ó chósta na Tuirce in oirdheisceart na Mara Aeigéiche iad na hOileáin Dhóideacanacha. Is cuid den Ghréig na hoileáin. Sa bhliain 2005 bhí cónaí ar 200,452 duine ar na hoileáin. Is é Ródas príomhchathair na n-oileán.


Muir Iónach.
Is muir í Muir Iónach atá suite idir an Ghréig agus an Iodáil.


Cilldeighilt.
Is í an chilldheighilt ann ná an próiseas trína roinntear máthairchill ina dhá nó níos mó mac-cheall. De gnáth, bíonn an chilldeighilt ina deighleog bheag de thimthriall cille níos mó. Tugtar Tá 'miatóis' ar an chineál cilldeighilte seo sna heocaróit, agus fágann sí an mac-chill in ann i féin a dheighilt arís. Tugtar 'déscoilteadh' ar an saghas cilldheighilte comhfhreagrach sna prócaróit. Tugtar 'méóis' ar an gcineál eile cilldeighilte, a fhaightear sna heocaróit amháin, ina gclaochlaíonn an chill go buan chuig gaiméit agus ní scoiltear arís í go dtí go bhfuil sí toirchithe. Díreach, roimh a dheighiltear na máthairchille, téann sí faoi mhacasamhlú ADN.


Zichyújfalu.
Sráidbhaile is ea Zichyújfalu atá suite in aice le Székesfehérvár san Ungáir. Rinneadh an chéad tagairt scríofa dó sa bhliain 1239.


Géin.
Is éard is géin ann ná an t-aonad móilíneach oidhreachtúlacht d'orgánach bheo. Tugtar an t-ainm seo ar ar roinnt píosaí de ADN agus ARN a chódaíonn le haghaidh polaipeiptíde nó le haghaidh slabhra ARN ar a bhfuil feidhm aige san orgánach. Bíonn an duine beo ag brath i gcónaí ar ghéinte, toisc go mbíonn siad freagrach as gach próitéin agus slabhra feighmiúl d'ARN. Coinníonn géinte an t-eolas a bhíonn ag teastáil le haghaidh chealla agus tréithe géiniteacha an orgánaigh a thógáil agus a chothabháil agus le haghaidh tréith oidhreachtúil a thabhairt do ghlúin eile. Bíonn géinte go leor ag gach orgánach a bhfreagraíonn do thréithe bitheolaíochta éagsúla, roinnt acu a bhíonn díreach infheicthe, mar shampla dath súile nó líon géaga, agus cuid acu nach mbíonn, mar shampla cineál fola, méadú ar riosca le haghaidh galair ar leith, nó na mílte próiseas bunúsach bithcheimiceach a chuimsíonn an bheatha.


An Bádhún Buí.
Is baile suite i gContae an Chabháin é an Bádhún Buí.


Baile Chainín.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Baile Chainín.


Cill an Seanrátha.
Is baile suite i gContae an Chabháin í Cill an Seanrátha.


Cill na Leice.
Is baile suite i gContae an Chabháin í Cill na Leice.


Corr Locha.
Is baile suite i gContae an Chabháin í Corr Locha.


Cros Domhnaigh.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Cros Domhnaigh.


Coill Chóige.
Is baile suite i gContae an Chabháin í Coill Chóige.


An Cnoc Rua.
Is baile suite i gContae an Chabháin é an Cnoc Rua.


Radharc.
Próiseas in orgánaigh chun samhail inmheánach a chruthú den chomhshaol seachtrach mar thoradh ar na patrúin solais a bhíonn ar fáil dóibh. Tá sé bunúsach go mbíonn glacadóir solasíogair ar fáil chuige. Bíonn an-chuid fótaghlacadóirí ag na hainmhithe arda (timpeall 230 milliún i súil amháin ag an duine) is iad leata amach chun dromchla fótaghlacadóra — an reitine — a dhéanamh. Má bhíonn gá le rud níos casta ná brath garbh an tsolais, bíonn gá leis an íomhá, samhail eagraithe ar an reitine d'eagar spásúil na réad sa chomhshaol. Tarchuirtear an t-eolas ionchuir ón reitine ar feadh na mílliún snáithín den néaróg optach suas go dtí an choirtéis cúlphlaice, an chéad réigiún san inchinn a láimhseálann eolas mar gheall ar an bhfís. De réir a chéile tá ár dtuiscint ag feabhsú ar conas a ionchódaíonn an inchinn airíonna amhairc cosúil le dath, imill is gluaisne, ach mar sin féin, níl a fhios mórán fós mar gheall ar conas a bhaineann an inchinn ciall is aithint réad as na hairíonna seo.


Éisteacht.
Is céadfa an éisteacht ar féidir leis eolas faoin timpeallacht a fháil trí fhuaimeanna inchloiste a bhrath agus a thuiscint chun freagairt chuí a dhéanamh orthu, agus staidéar ar an gcumas seo. Cuimsíonn sí raon speisialtachtaí, ag brath ar an saghas fuaime atá i gceist (mar shampla, aireachtáil ceoil, nó urlabhra), an teoiric is na modhanna a úsáidtear (mar shampla, sícfhuaimeolaíocht, sícfhisic éisteachta), agus airíonna difriúla an chumais seo (mar shampla, logánú fuaime, aireachtáil airde).
Is é an cluas an ball a braitheann an fhuaim. Is é an bodhaire an míchumas éisteachta.
Dé gnáth, is féidir le daoine minicíochtaí fuaime idir 20 Hz agus 20,000 Hz a bhrath.


An Damhshraith.
Is baile suite i gContae an Chabháin é an Damhshraith.


Droichead an Bhuitléaraigh.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Droichead an Bhuitléaraigh.


Droim Chearbán.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Droim Chearbán.


Droichead Uí Dhálaigh.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Droichead Uí Dhálaigh.


Gleann Ghaibhle.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Gleann Ghaibhle.


An Mullach, Contae an Chabháin.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Achadh an IúirAn Mullach.


Sraith an Domhain.
Is baile suite i gContae an Chabháin í Sraith an Domhain.


Searcóg.
Is baile suite i gContae an Chabháin é Searcóg.


Núicléitíd.
Is éard is núicléitíd ann ná móilíní bitheolaíochta a mhúnlaíonn bloic thógála na n-aigéad núicléach (an t-aigéad dí-ocsairibeanúicléasach nó ADN agus t-aigéad ribeanúicléasach nó ARN) agus a fhreastalaíonn mar iompróirí phacáistí fuinnimh laistigh den chill (trífhosfáit adanóisín nó TPA). I bhfoirm na dtrífhosfáit núicléisíd,trífhosfáit adanóisín nó TFA,trífhosfáit guanóisín nó TFG, trífhosfáit cítidín nó TFC agus trífhosfáit úiridín nó TFÚ), imríonn na núicléitídí róil lárnacha sa mheitibileacht. Ina theannta sin, glacann na núicléitídíi páirt i gcillchomharthaíocht (cGMP agus CAMP), agus bíonn siad a ionchorprú igcomhfhachtóirí tábhachtacha sna frithghníomhuithe einsímeacha (m.sh. comheinsím A, dénúicléitíd adainín flaivine nó DAF, monanúicléitíd adainín flaivin nó MAF, dénúicléitíd adainín nicitíonaimíde nó DAN, agus fosfáit dénúicléitíd adainín nicitíonaimíde + nó FDAN+).
Ghnéithe struchtúrtha de chomhdhamhnaí na n-aigéad núicléasach coiteann. "Núicléitídí" is ea na comhdhúile marcáilte " monafosfáit núicléisid", " defhosfáit núicléisid" agus " trífhosfáit núicléisid".


Léim an Mhadaidh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Léim an Mhadaidh.


An Muileann Iarainn.
Is baile suite i gContae an Chabháin é an Muileann Iarainn.


Machaire Rátha.
Is baile suite i gContae Dhoire é Machaire Rátha.


Machaire Fíolta.
Is baile atá suite i gContae Dhoire é Machaire Fíolta.


Port Stíobhaird.
Is baile suite i gContae Dhoire é Port Stíobhaird.


Alt na nGealbhán.
Is baile suite i gContae Dhoire é Alt na nGealbhán.


Droim na hUamha.
Is baile suite i gContae Dhoire é Droim na hUamha.


Geosadán.
Is baile suite i gContae Dhoire é Geosadán.


Móin na nIonadh.
Is baile suite i gContae Dhoire í Móin na nIonadh.


Garbhachadh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Garbhachadh.


Ceathramha Cláir.
Is baile suite i gContae Dhoire é Ceathramha Cláir.


Doire na Flatha.
Is baile suite i gContae Dhoire é Doire na Flatha.


Maigh Choscáin.
Is baile suite i gContae Dhoire í Maigh Choscáin.


Díseart Mhartain.
Is baile suite i gContae Dhoire é Díseart Mhartain.


Ard Garbháin.
Is baile suite i gContae Dhoire é Ard Garbháin.


Leitir Seanduine.
Is baile suite i gContae Dhoire í Leitir Seanduine.


Áth an Phoirt Leathain.
Is baile suite i gContae Dhoire é Áth an Phoirt Leathain.


Cluain Eoghain.
Is baile suite i gContae Dhoire í Cluain Eoghain.


An tArd Mór.
Is baile suite i gContae Dhoire é an tArd Mór. De réir Dhaonáireamh 2001 tá daonra de 210 ann.


Ard a' Chléibh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Ard a' Chléibh.


Ard Tí Cheallaigh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Ard Tí Cheallaigh.


Baile Uí Shírín.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Uí Shírín.


Baile Uí Cheallaigh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Uí Cheallaigh.


Baile Mhic Guaigín.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Mhic Guaigín.


Baile Ráth Seain.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Ráth Seain.


Baile Uí Rónáin, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Uí Rónáin.


Baile Ruaidhri.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Ruaidhri.


Crómasóm.
Cur síos ar struchtúr an chrómasóim.
Is éard is crómasóm ann saghas pacáiste atá le fáil i gcealla agus aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (ADN) (DNA), próitéiní agus RNA ann. Déanann na próitéiní feidhmeanna ADN a rialú.
Tá faisnéis ghéiniteach an orgánaigh ionchódaithe san ADN crómasómach. Tá roinnt speiceas ann a bhfuil plasmaidí nó eilimintí géiniteacha eile iontu.
Is mór an difríocht idir crómasóim in orgánaigh dhifriúla. D'fhéadfadh cruth ciorclach nó líneach a bheith orthu agus iad déanta de 100,000 núicléitíd ar a laghad ina slabhra fada. Crómasóim líneacha móra a bhíonn sna cealla eocarótacha (cealla núicléatacha) agus crómasóim chiorclacha níos lú a bhíonn sna cealla prócarótacha (cealla gan núicléas), cé go mbíonn eisceachtaí go leor bainteach leis an riail seo. Chomh maith leis sin, is féidir cineálacha éagsúla crómasóm a bheith ann; mar shampla, bíonn a gcuid crómasóm beag féin ag miteacoindrí sna chuid is mó de na eocaróit agus de chlóraplaist phlandaí.
Sna heocaróit bíonn próitéiní freagrach as na crómasóim núicléacha a phacáistiú i struchtúr comhdhlúite a dtugtar crómaitin air.
Ligeann sé seo dos na móilíní an-fhada ADN a bheith feistithe istigh sa chill-núicléas. Ní hionann struchtúr na gcrómasóm agus na cromatine i rith an timthrialla chille. Is iad na crómasóim na haonaid riachtanacha i gcomhair na cilldeighilte, agus caithfidh siad bheith macasamhlaithe, roinnte agus curtha ar aghaidh, go rathúil, chuig a gcuid mac-cheall, ionas go gcinnteofar an éagsúlacht ghéiniteach agus go mairfí a sleachta. Is féidir crómasóim a bheith ann i riocht dhúbailte nó dídhúbailte. Is i bhfoirm snáitheanna líneacha amháin a bhíonn na crómasóim dídhúbailte, cé go mbíonn dhá chóip chomhionanna (ar a dtugtar crómaitidí) nasctha ag ceintrimír sna crómasóim dhúbailte.
De thoradh ar dlúthú na gcrómasóm dídhúbailte le linn miotóise agus méóise a fhaightear an struchtúr clasaiceach 'ceithre ghéag' (sa phictiúr ar dheis). Imríonn an athchuingir chrómasómach ról ríthábhachtach san éagsúlacht ghéiniteach. Má tá na struchtúir ionramháilte go mícheart, trí phróisis ar a dtugtar éagobhsaíocht chrómasómach agus trasghluaiseacht chrómasómach, féadfaidh an chill catastróf mhiotóiseach a fhulaingt agus bás a fháil, nó d'fhéadfadh sé, gan choinne, an apaptóis a seachaint, lena dtagtar dul chun cinn na hailse.


Dál gCais.
Claíomh Solais Nuada, siombail bhrataí Dhál gCais
Seanthreibh Ghaelach a bhí sa Dál gCais, a bhí i mbarr a réime san 10ú haois ar bhruacha na Sionainne agus an réigiún máguaird sa seanríocht úd Tuamhain. Glactar leis gur craobh de Déisi na Mumhan a bhí ann agus iad síolraithe ó Chormac Cas.
Bhí Brian Bóramha ar duine de na ríthe is mó cáil a bhí orthu.


Nioclás Tóibín (scríbhneoir).
Scríbhneoir agus aistritheoir Gaeilge ó na Déise ab ea Nioclás Tóibín a saolaíodh i nGaeltacht na Rinne, Contae Phort Láirge, 28 Samhain, 1890 agus a d'éag ar an 21 Iúil, 1966. D'fhoghlaim sé léamh agus scríobh na teanga ó Phádraig Ó Cadhla, timire de chuid Chonradh na Gaeilge a bhí i gceannas ar dhream foghlaimeoirí a tháinig chun na Rinne nuair a bhí Nioclás timpeall ar dhá bhliain déag d'aois. Chuir sé saint i bhfoghlaim agus nuair a cuireadh Coláiste na Rinne ar bun, bhí Nioclás ar an gcéad duine a fuair meánoideachas ansin agus, b'fhéidir, ar an gcéad duine riamh a fuair meánoideachas nua-aimseartha as Gaeilge.
Ina fhear óg dó bhí sé ina oide cúnta i Mainistir Fhear Maí. Ina dhiaidh sin bhain sé amach dintiúirí an mhúinteora ó choláiste i mBaile Átha Cliath. Níor chaith sé ach bliain ag múineadh scoile, agus ina dhiaidh sin chuaigh sé ag timireacht don Chonradh. Sa bhliain 1922 phós sé a bhean, Siobhán Jennings, agus rinne sé iarracht post múinteora a fháil arís. B'éigean dó dul i mbunn pinn go lánaimseartha nuair nach bhfuair sé an post a bhí geallta dó. Bhí sé ar na daoine ba bhisiúla ag scríbhneoireacht i nGaeilge agus ag aistritheoireacht go Gaeilge, agus cuireadh an locht air go raibh sé róbhisiúil le bheith in ann dea-Ghaeilge a sholáthar.
Is é an bunleabhar is tábhachtaí dár tháinig óna pheann ná an t-úrscéal úd "An Rábaire Bán". Maidir leis na haistriúcháin, chuir sé Gaeilge ar shaothar le scríbhneoirí ó Arthur Conan Doyle ("Cú na mBaskerville") go Louisa May Alcott ("Mná Beaga"). Bhí sé ina cheoltóir agus ina bhailitheoir amhrán fosta. Na hamhráin a bhreac sé síos ó fhonnadóirí a fhód dúchais tháinig siad i gcló faoin teideal "Duanaire Déiseach" dhá bhliain déag i ndiaidh a bháis.
Ba nia dó an t-amhránaí sean-nóis Nioclás Tóibín.


Nioclás Tóibín (amhránaí).
Amhránaí sean-nóis ab ea Nioclás Tóibín a saolaíodh i mBaile an Raghallaigh, Gaeltacht na Rinne, Contae Phort Láirge ar an 5 Feabhra, 1928 agus a fuair bás ar an 19 Meán Fómhair, 1994. Nuair a bhí sé ina fhear óg b'éigean dó aghaidh a thabhairt ar an mBreatain Mhór ar thóir oibre, ach i ndiaidh filleadh abhaile dó sa bhliain 1960 chuaigh sé le ceoltóireacht agus le hamhránaíocht mar shlí bheatha. Bhí sé ina veidhleadóir freisin.
Ba iad na múinteoirí i mBunscoil na Rinne, Pilib Ó Foghludha agus Úna Parks, a mhuscail suim Niocláis óig sa cheol. Uncail dó ab ea an scríbhneoir Nioclás Tóibín, agus ba mhinic a chanadh sé na ceolta céanna a foilsíodh sa "Duanaire Déiseach", leabhar iarbháis leis an uncail.


Coill a' Lao.
Is baile suite i gContae Dhoire í Coill a' Lao.


Baile Uí Scuillín.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Uí Scuillín.


Baile Eachaidh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Eachaidh.


Na huillinneacha Euler.
Is iad na huillinneacha Euler trí uillinn a tugadh isteach le Leonhard Euler chun cur síos a dhéanamh ar threoshuíomh an comhlacht docht. Tá trí paraiméadair ag teastáil chun cur síos a dhéanamh den sórt sin i spás trí tríthoiseach Eoiclídeach. Is féidir na huillinneacha seo a thabhairt i bhealaí éagsúla agus is iad na huillinneacha Euler cheann acu.
Déanann na huillinneacha Euler ionadaíocht ar trí rothlaithe a ghluaisíonn fráma tagairt go dtí fráma áirithe dá dtagraítear. Is ionann rá gur féidir aon treoshuíomh a bhaint amach trí chumadóireacht trí rothlaithe eiliminteach (uainíochtaí timpeall ar ais amháin), agus freisin ionann rá gur féidir aon maitrís uainíochta a dhianscaoil mar tháirge de thrí maitrísí uainíochta eiliminteach.
Gan smaoineamh ar na féidearthachtaí éagsúla le haghaidh comharthaí na n-uillinneacha nó ag gluaiseacht an fráma tagartha, tá dhá cheann déag de na coinbhinsiúin éagsúla roinnte i dhá ghrúpa. Tugtar uillinneacha Euler "ceart" ar ceann amhain acu agus uillinneacha Tait-Bryan ar cheann eile. Uaireanta glaotar "uillinneacha Euler" le haghaidh gach ceann acu.
Uillinneacha Euler Ceart.
Uairenata glaotar uillinneacha Euler ar uilleannacha Tait-Bryan. Nuair a dhéantar seo, tá sé riachtanach a shonrú nuair a bhfuil uilleannacha Euler clasaiceach i gceist, ag baint úsáid as aidiacht cosúil le "ceart" nó a leithéid.
Sainmhíniú Clasaiceach.
Ní shainítear uillinneacha idir dhá fráma ach amhain nuair a bhfuil an lámhachas céanna ag an beirt acu. Is iad na huillinneacha Euler ach ceann amhain de na slí difriuil chun shonrú a dhéanamh ar an treoshuíomh coibhneasta de dhá chóras chomhordanáid den sórt sin. Is féidir údair éagsúla úsáid a bhaint as tacair difriuil na n-uillinneacha chun cur síos a dhéanamh ar na treoshuímh, nó ainmneacha difriuil a úsáid ar son na n-uillinneacha céanna agus tagann nodaireachtaí difriúla chun cinn mar toradh ar seo. Dá bhrí sin, ba chóir sainmhíniú a dhéanamh ar na huillinneacha Euler i gcónaí sular tosnaíonn aon phlé orthu.
Bainfaidh an airteagal seo úsáid as an coinbhinsiún atá taispeánta sa léaráid in aice láimhe.


Lucius Sergius Catilina.
a> ag cáineadh an Chaitilíne" -1880 Cesare Maccari
Polaiteoir Rómhánach ab ea Lucius Sergius Catilina, a rugadh timpeall ar 108 RC agus a d'éag i machaire an chatha sa bhliain 62 RC. Is í Comhcheilg Catilina is mó a thuill clú, nó míchlú, dó lena linn agus i ndiaidh a bháis. Bhí sé ina chúlaistín ag Lucius Cornelius Sulla agus deirtear gur mharaigh sé deartháir a mhná céile, Marcus Marius Gratidianus, toisc go raibh gaol aige le Gaius Marius, namhaid Sulla - san am seo bhí an Róimh ar fad trí chéile ag an dóigh a raibh Sulla agus Marius ag cur troda ar a chéile. Sa bhliain 63 RC rinne Catilina iarracht teacht i gcumhacht sa Róimh le lámh láidir, nuair a bhí teipthe air i dtoghcháin an chonsail, ach ansin sceith Fulvia, a bhean chéile, na pleananna le Cicearó roimh ré. Lena chuid deisbhéalaí shaighid Cicearó muintir na Róimhe i Catilina, agus sa deireadh ghair Seanad na Róimhe námhaid an náisiúin de. D'éalaigh Catilina as an Róimh, agus trúpaí a bhí dílis dó á thionlacan. Bhí sé ag iarraidh an Ghaill a bhaint amach le bunáit a chur ar bun ansin agus cogadh cathartha a chur ar lucht leanúna Chicearó, ach i Mí Eanáir den bhliain 62 RC d'éirigh ina chath in aice le Pistoria (inniu, Pistoia sa Tuscáin) idir a chuid trúpaí agus arm an tSeanaid. Fuair Catilina bás sa chath seo a chuir deireadh deifnideach lena chomhcheilg.


Hipearshóchán sómach.
Is éard atá i gceist leis an hipearshóchán sómach (nó HSS) ná meicníocht na cille leis an gcóras imdhíonachta a chur in oiriúint do na heilimintí nua eachtracha atá díreach á ionsaí (mar shampla, miocróib). Ba cuid thábhachtach den phróiseasan aibiú finíochta, éagsúlaíonn an HSS gabhdóirí na mB-chill a úsáidtear chun earraí coimhthíocha (antaiginí) a aithint agus ceadaíonn sé don chóras imdhíonachta a fhreagairt ar bhagairtí nua le linn saolré an orgánaigh a chur in oiriúint. Bíonn i gceist leis an hipearshóchán ná próiseas cláraithe na sóchán, a bhíonn éifeacht aige ar réigiúin athraitheacha na ngéin glóbailin-imdhíonachta. Murab ionann agus an tsóchán geirmlíne, bíonn tionchar ar an HSS ar chealla imdhíonachta indibhidiúla, agus ní tharchuirfear na sócháin chuig na sleachta.


Béal Átha na Ríoghna.
Is baile suite i gContae Dhoire é Béal Átha na Ríoghna.


Baile Nua.
Is baile suite i gContae Dhoire é Baile Nua.


An Creagán, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Creagán.


Carraig Ceasail.
Is baile suite i gContae Dhoire í Carraig Ceasail.


Camsan.
Is baile suite i gContae Dhoire é Camsan.


Katy Perry.
Is ceoltóir, aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Katheryn Elizabeth Hudson, nó Katy Perry de ghnáth (a rugadh ar an 25 Deireadh Fómhair 1984). Bhí sí pósta le Russell Brand ó 23 Deireadh Fómhair 2010 go Iúil 2012. Bhí sí mar chuid de na moltóirí le "American Idol".
Gradaim.
Tá 88 ngradam buaite ag Perry.


Taylor Swift.
Is amhránaí agus scríbhneoir amhrán Meiriceánach í Taylor Alison Swift (rugadh í ar an 13 Nollaig, 1989).
Is Taylor Swift seacht-am Grammy buaiteoir, agus an faighteoir is óige i stair an tionscal ceoil ar onóir is airde, an Gradam Grammy do Album na Bliana. Tá sí an t-ealaíontóir is mó díol digiteach ceol de gach am, agus an t-ealaíontóir amháin mná i stair an cheoil (agus díreach an ceathrú ealaíontóir riamh) a bheith acu albam bhuail an figiúr díolacháin 1 milliún den chéad seachtain (2010 s Labhair Anois agus 2012 ar RED dhó).
Is é an Acadamh na Gradaim Ceoil Tíre ceol tíre bliantúil a thaispeáint dámhachtainí, a bunaíodh i 1964. Taylor Swift ainmnithe ar feadh iomlán de dhámhachtainí iomaíocha fiche sé, a bhuaigh ceithre. Ina theannta sin, bronnadh an Acadamh Ceoil Tíre Swift leis an Gradam Cloch Mhíle Crystal in 2009 agus an Gradam Idirnáisiúnta Jim Reeves i 2011, Gradaim ACM iomlán Swift thabhairt Bhuaigh go dtí sé. An bua 2009 Fearless sa Albam An chatagóir Bliana rinne an t-ealaíontóir is óige Swift i stair ACM a bhuaigh an gradam. Bhí sí chomh maith leis an dara ealaíontóir baineann ndiaidh Carrie Underwood a bhuachaint ar ais-le-ais Ceol-Acadamh Tír (ACM) Duaiseanna do Entertainer na Bliana (2011/12). Swift Bhuaigh 7 dámhachtain as 28 ainmniúchán.
Gradaim.
Tá 258 ngradam buaite ag Swift.


Marge Simpson.
mion
Is carachtar ficseanúil í Marjorie Jacqueline "Marge" Simpson (née Bouvier) sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Tá sí guthaithe ag Julie Kavner. Rugadh agus tógadh Marge i mbaile Springfield, áit a bhfuil cónaí uirthi fós in éineacht lena fear céile Homer agus a dtriúr páistí, Bart, Lisa agus Maggie.


Gary Barlow.
Is amhránaí, pianódóir agus léiritheoir taifeadtha Sasanach é Gary Barlow (rugadh i Cheshire ar 20 Eanáir 1971 é). Ba bhreitheamh é ar The X Factor.
Gradaim.
Tá fiche gradam buaite ag Barlow.


Take That.
Is popbhanna é Take That a bhunaíodh sa bhliain 1990. Is iad Gary Barlow, Howard Donald, Jason Orange, Mark Owen agus Robbie Williams na baill den ghrúpa.


The X Factor (RA).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é The X Factor, a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar ITV i Ríocht Aontaithe agus ar TV3 in Éireann.
Is iad Simon Cowell, Louis Walsh, Sharon Osbourne agus Nicole Scherzinger na breithiúna ar an gclár faoi láthair, agus bíonn orthu breithiúnas a thabhairt ar na hiomaitheoirí gach uile sheachtain. Ba iad Gary Barlow, Dannii Minogue, Kelly Rowland, Tulisa Contostavlos, Rita Ora, Mel B, Cheryl Fernandez-Versini agus Nick Grimshaw na breithiúna roimhe seo ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir go dtí seo; Steve Brookstein, Shayne Ward, Leona Lewis, Leon Jackson, Alexandra Burke, Joe McElderry, Matt Cardle, Little Mix, James Arthur, Sam Bailey, Ben Haenow, Louisa Johnson agus Matt Terry.
Láithreoirí.
D'fhág Dermot O'Leary ar an 27ú Márta 2015 agus d'fhill Caroline Flack agus Olly Murs tar in áit. D'fhill Caroline tar éis easpa bliana agus Olly tar éis easpa dhá bhlian.
The Xtra Factor Live.
Thosaigh "The Xtra Factor Live" (The Xtra Factor go dtí sraith 12) ar 4 Meán Fómhair, 2004. Bhí sé ar ITV2 tar éis "The X Factor" ar ITV1. Cuireadh ar ceal é i mí Eanáir 2017.
The X Factor: Battle of the Stars.
Ba leagan duine cáiliúil é The X Factor: Battle of the Stars'". Thosaigh sé ar an 29 Bealtaine, 2006 agus chriochnaigh sé ar 5 Meiteamh, 2006. Bhuaigh Lucy Benjamin an sraith.


The X Factor (SAM).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é The X Factor a tosaíodh i SAM sa bhliain 2011. Chríochnaigh sé i 2013.
Ba iad Simon Cowell, Demi Lovato, Kelly Rowland, Paulina Rubio, Nicole Scherzinger, Cheryl Cole, Paula Abdul, LA Reid agus Britney Spears na breithiúna ar an gclár faoi láthair, agus bíonn orthu breithiúnas a thabhairt ar na hiomaitheoirí gach uile sheachtain.
Is iad buaiteoirí an chláir ná Melanie Amaro, Tate Stevens agus Alex & Sierra.


Iomaitheoirí The X Factor.
Is comórtas ceoil de chuid na Breataine a bhíonn craolta ar an teilifís é The X Factor. Craoladh den chéad uair é sa bhliain 2004. Amhail Nollaig 2014, bhí haon sraith déag i gcrích. Gnéithe an babhta deiridh an chomórtais roinnt amhránaithe aonair nó grúpaí gutha: naoi don chéad sraith, dhá cheann déag le haghaidh sraith 2-6, déag le haghaidh sraith seacht agus ocht, agus trí cinn déag do shraith naoi. Iomlán de 168 gníomhartha a bheith bainte amach na cluichí ceannais a tsraith.


Má Dheilge.
Paróiste sibhialta, paróiste Caitliceach Rómhánach, toghroinn agus sráidbhaile in iarthar Chontae Phort Láirge in Éirinn is ea Má Dheilge (Béarla: "Modeligo", "Magh Dheilge" nó "Maigh Dheilge" i nGaeilge tráth).
Ainm.
De réir an bhéaloidis, ba é Naomh Deaglán a chéadbhaistigh "Magh Dheilge" ar an gceantar nuair a ghortaigh sé a mhéar agus é ag gabháil thart.
Stair.
Tá íarsma de thrí chaisléan sa pharóiste. Tógadh "Caisleán a' tSlé" sa chéad leath den 15ú aoise agus b'ann a chónaigh taoiseach clann Mac Craith, Pilib sular tógadh "Caisleán na Slaodaí" sa bhliain [1628].
Oideachas.
Bunaíodh Scoil Naisiúnta Mhá Dheilge sa bhliain 1867, ach téann traidisiúin na scolaíochta sa pharóiste níos faide siar. De réir tuarascála an Choimisiúin Ríoga a cuireadh ar bun sa bhliain 1832, bhí ceithre scoil sa pharóiste ag an am agus 343 dalta cláraithe iontu - idir 230 buachaill agus 113 cailín.
Ar an gcéad lá de mhí Iúil 1867, chuaigh ceann de na scoileanna sin, Scoil Mhagh Dheilge, faoi choimirce Córas na Scoileanna Náisiúnta. Dhún na scoileanna eile agus as sin amach d'fhreastal Scoil Náisiúnta Mhá Dheilge ar an bpobal áitiúil.
Tógadh príomhfhoirgneamh scoil an lae inniu sa bhliain 1958. Ar dtús ní raibh ach dhá sheomra ranga agus beirt mhúinteoirí sa scoil. Tógadh seomra eile ranga agus seomra ilfhóinteach sa bhliain 1979, agus leabharlann/seomra ríomhaireachta sa bhliain 1998. Sa la atá inniu ann (Éanair 2008) tá triúir múinteoirí agus cúntóir riachtanas spesialta amháin sa scoil agus 72 dalta a múinteoireacht acu.
Is mór an difríocht idir saol dalta an lae inniu agus dalta na seanscoile a tógadh sa bhliain 1830 agus a leagadh sna h80í. Bhí dhá urlár sa tseanscoil. Bhí na buachaillí ar an mbunurlár agus na cailíní ar an gcéad urlár. Bhí seacht mbinse i scoil na mbuachaillí agus sé mbinse i scoil na gcailiní agus iad go léir deich dtroigh ar fad. I mí Lúnasa 1869, bhí 254 dalta cláraithe sa scoil, idir 120 buachaill agus 134 cailín cé gurbh iondúil 187 dalta a bheith i láthair sna sé mhí roimhe sin.
Creidimh.
Tá eaglais chaitliceach sa pharóiste, Eaglais Naomh Mhuire, a tógadh sa bhliain 1816. Tá fothracha de shean-eaglais gar de ach níl aon eolas faoi.
Spórt agus Áiseanna Spóirt.
Tá páirc imeartha an phobail, seomraí feistis agus ionad an phobail suite in aice le Abhainn an Fhinnisc thíos an bhóthair ón eaglais chaitliceach. Thosaigh ar fhorbairt na páirce imeartha sa bhliain 1988 agus imríodh an chéad chluiche an bhliain dár gcionn. Tógadh an t-ionad agus na seomraí fesitis idir 1991 agus 1992. Osclaíodh go hoifigiúil iad sa bhliain 1994. Sa bhliain 1998 oclaíodh síneadh nua a raibh stáitse ann.
Tá cúirt liathróid láimhe suite in aice na heaglaise chomh maith. Tógadh an chúirt sa bhliain 1935.


Steve Brookstein.
Is ceoltóir snagcheoil agus amhránaí anamcheoil é Stephen Desmond "Steve" Brookstein (rugadh é 10 Samhain, 1968). Bhí tréimhse ghairid de rath air sa RA sa bhliain 2004 tar éis dó an chéad sraith "The X Factor" a bhuachan.


Leona Lewis.
Is amhránaí agus cumadóir ceoil Sasanach í Leona Louise Lewis (rugadh í ar an 3 Aibreán, 1985). Tháinig sí chun cáile tar éis gur bhuaigh sí an tríú sraith "The X Factor" sa bhliain 2006.
Gradaim.
Tá 34 ghradam buaite ag Lewis.


Alexandra Burke.
Is amhránaí, cumadóir amhrán R&G, agus rinceoir Sasanach í Alexandra Imelda Cecelia Ewen Burke (rugadh í ar an 25 Lúnasa, 1988). Bhuaigh sí an cúigiú sraith The X Factor sa bhliain 2008. Tá sí ag obair ar a tríú albam.
Saol Luath.
Rugadh Burke i Islington, Londain ar an 25 Lúnasa 1988.
2005–09:"The X Factor".
Triail Burke don dara sraith The X Factor sa bhliain 2005. Bhí sí sa chatagóir 16-24í. Fuair sí go dtí an Teach Breithiúna ach ní bhfuair sí áit sna séonna beo.
Triail Burke arís don cúigiú sraith The X Factor sa bhliain 2008 agus bhuaigh sí an chomórtas le 58.34% na vótaí.
2009–10: "Overcome".
Scaoil Burke a céad albam "Overcome" ar an 19 Deireadh Fómhair 2009. Chuaigh an t-albam díreach go uimhir a haon sna RA agus uimhir a dó in Éireann.
2010–12: Camchuairt "All Night Long" agus "Heartbreak on Hold".
Chuaigh Burke ar a céad camchuairt "All Night Long" i dtacaigh le Overcome. Thosaigh an chamchuairt ar an 14 Eanáir 2011 agus chríochnaigh sé ar an 14 Lúnasa 2011. Scaoil Burke a dara albam Heartbreak on Hold ar an 4 Meitheamh 2012. Rinne Burke cuma ar The X Factor mar aoi-bhreitheamh ar seachtain 4 de sraith 8, nuair a bhí Kelly Rowland tinn.
2012–innui: Tríú albam stúideo.
Thosaigh ag obair ar a tríú albam sa bhliain 2012. Scaoil Burke a céad SL "Christmas Gift" ar an 23 Nollaig 2012 agus scaoil Burke a dara SL "#NewRules" ar an 30 Lúnasa 2013. Beidh a tríú SL "Renegade" amach ar an 27 Aibreán, 2015. Dúirt sí "This EP is extremely close to my heart. It marks what is set to be a new chapter for me both personally and artistically. I have worked extremely hard on this, there has been laughter, tears and sweat. Renegade touches upon themes and experiences that I have never spoken out about before. Since the last album, a lot has changed in my life, but most importantly I have changed. I’m in a great place, healthier and stronger than ever. I feel as an artist its important for one’s music to grow with them. I’m now twenty-six and having taken time out of the musical ring, I now have the gloves firmly back on."
Gradaim.
Tá deich gradam buaite ag Burke.


Kesha.
Is cumadóir amhrán agus rapadóir Meiriceánach í Kesha Rose Sebert ("Kesha" go hiondúil) a rugadh ar 1 Márta, 1987.
Gradaim.
Tá 15 ghradam buaite ag Kesha.


Clóidigh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Cloidigh.


An Cuach.
Is baile suite i gContae Dhoire agus i gContae Thír Eoghain freisin é an Cuach.


An Chúil Mhór.
Is baile suite i gContae Dhoire í an Chúil Mhór.


An Corrán, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Corrán.


Coille-Ghuail.
Is baile suite i gContae Dhoire é Coille-Ghuail.


Cnoc Clochdroma.
Is baile suite i gContae Dhoire é Cnoc Clochdroma.


Dún Bó.
Is baile suite i gContae Dhoire é Dún Bó.


Druim Raithleann.
Is baile suite i gContae Dhoire é Druim Raithleann.


Doire Trasna.
Is baile suite i gContae Dhoire é Doire Trasna.


Gort na hÁithe.
Is baile suite i gContae Dhoire é Gort na hÁithe.


Patrick Moore.
Pearsa teilifíse, réalteolaí amaitéarach, taighdeoir agus scríbhneoir ab ea Patrick Alfred Caldwell-Moore (4 Márta, 1923 - 9 Nollaig, 2012).


2013.
Bliain choitianta ab ea an bhliain 2013. (MMXIII)


Na Fíneadha.
Is baile suite i gContae Dhoire iad na Fíneadha (Béarla: "Feeny").


An Forghleann.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Forghleann.


Glaic.
Is baile suite i gContae Dhoire é Glaic.


Gleann an Iolar.
Is baile suite i gContae Dhoire é Gleann an Iolar.


Guala Dhubh.
Is baile suite i gContae Dhoire í Guala Dhubh.


Inis Rois.
Is baile suite i gContae Dhoire í Inis Rois.


Magh Dúin.
Is baile suite i gContae Dhoire í Magh Dúin.


Muine Mór.
Is baile suite i gContae Dhoire é Muine Mór.


An Pháirc.
Is baile suite i gContae Dhoire í an Pháirc.


An Rinn, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Rinn.


An Seanmhullach.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Seanmhullach.


Sean-Bheith.
Is baile suite i gContae Dhoire í Sean-Bheith.


Sráid Uí Áráin.
Is baile suite i gContae Dhoire í Sráid Uí Áráin (nó "Sráidbhaile Uí Áráin").


Srath, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire é Srath.


Tamhlacht, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire é Tamhlacht.


Droim Sorn.
Is baile suite i gContae Dhoire é Droim Sorn.


An Lúb.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Lúb.


An Tobar Mór.
Is baile suite i gContae Dhoire é an Tobar Mór.


An Mhagh, Contae Dhoire.
Is baile suite i gContae Dhoire í an Mhagh (Béarla: "Eglinton" agus "Muff" san am a caitheadh). Bhí
3,165 duine ina gcónaí sa bhaile de réir an Daonáirimh sa bhliain 2001. Fobhaile de chuid Dhoire Cholm Cille atá ann. Tá aerfort na cathrach úd in aice na Maí.


Leargaidh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Leargaidh.


Achadh na hAbhla.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Achadh na hAbhla.


Béal Átha Beithe.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Béal Átha Beithe.


Béal Átha an Fhóid.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Béal Átha an Fhóid.


Buíochar.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Buíochar.


An Bhoth.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin í an Bhoth.


Caisléan an tSiáin.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Caisléan an tSiáin.


Cluain Tiobrad.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin í Cluain Tiobrad (Béarla: "Clontibret").


Cúil Darach.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Cúil Darach.


Dúthamlacht.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Dúthamlacht.


Glasloch.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Glasloch.


Inis Caoin.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin í Inis Caoin.


Na Mullaí.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin iad na Mullaí.


Scairbh na gCaorach.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Scairbh na gCaorach.


Teach na dTrí Mhíle.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Teach na dTrí Mhíle.


Tigh Damhnata.
Is baile suite i gContae Mhuineacháin é Tigh Damhnata (Béarla: "Tydnavet"). Ón mbliain 1992 i leith, tá Tigh Damhnata nasctha le Geel, sa Bheilg. Ceanglaíodh an dá bhaile le chéile de bharr an nasc comónta san dá áit le Naomh Damhnait.
Rugadh Terry Cavanagh, dearthóir cluichí ríomhaireachta, i dTigh Damhnata. Tógadh Caitriona Balfe, mainicín agus aisteoir, ann.


Chris Brown.
Chris Brown sa bhliain 2012
Is amhránaí, aisteoir agus ceoltóir rap é Chris Brown a rugadh ar an 5 Bealtaine 1989 i Tappahannock, Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Gradaim.
Tá 190 gradam buaite ag Brown.


Nicole Scherzinger.
Is amhránaí í Nicole Prescovia Elikolani Valiente Scherzinger a rugadh ar an 29 Meitheamh, 1978 i Honolulu Haváí faoin ainm Nicole Prescovia Elikolani Valiente. Tá sí ina hiar-bhall den ghrúpa Pussycat Dolls agus ina breitheamh reatha ar an gclár teilifíse The X Factor.
Gradaim.
Tá 4 ghradam buaite ag Scherzinger.


Sharon Osbourne.
Is pearsa teilifíse, údar agus bainisteoir ceoil Sasanach í Sharon Rachel Osbourne (Rugadh í ar an 9 Deireadh Fómhair, 1952). Tá sí pósta ar an gcumadóir amhrán sa cheol trom-mhiotalach Ozzy Osbourne. Is ó na cláir theilifíse "The Osbournes", "X Factor" agus "America's Got Talent" is mó atá cáil uirthi.


Girls Aloud.
Popghrúpa é Girls Aloud a bunaíodh sa bhliain 2002 agus atá lonnaithe i Londain. Foirmíodh an grúpa i 2002. Tá 23 singil eisithe acu go dtí seo, shroich 6 cinn dóibh barr na cairte. Tá 4.3 milliún ceirnín díolta acu sa RA go dtí seo.


Little Mix.
Popghrúpa é Little Mix ón Ríocht Aontaithe. Bhuaigh siad an ochtú sraith "The X Factor" le 48.2% na vótaí sa bhliain 2011. Dhíol siad 2.5 mhillúin albaim agus 5 mhillúin singlí ar fud an domhan.
2011: "The X Factor".
Bhuaigh Little Mix an ocht sraith de "The X Factor" le 48.2% na vótaí sa bhliain 2011.
2012: "DNA".
Little Mix ar an stáitse i 2012.
Ar an 25 Eanáir 2012, rinne Little Mix cuma ag an National Television Awards agus chan siad an amhrán En Vogue "Don't Let Go (Love)". Bhí siad ar an stáitse don chéad uair leis a gcéad amhrán "Wings" ag an gceolchoirm "T4 on the Beach" ar 1 Iúil. Ina dhiaidh sin, chuaigh "Wings" díreach go uimhir 1 ag an gCairt Singil na Ríocht Aontaithe. Tháinig a ndírbheathaisnéis "Ready to Fly" amach ar an 31 Lúnasa 2012. Scaoil Little Mix a gcéad albam "DNA" ar an 19 Samhain, 2012. Shroich sé uimhir 3 in Éireann agus i Ríocht Aontaithe. Tháinig an dara singil ón albam, "DNA", amach i nDeireadh Fómhair, agus in Eanáir 2013 shínigh siad le Columbia Records i Meiriceá Thuaidh. Scaoileadh "Wings" mar a gcéad singil i Meiriceá ar an 5 Feabhra 2013. Chuir siad an tríú singil "Change Your Life" ar an 3 Feabhra 2013 agus ar an 4 Márta 2013 fógraíodh go mbeadh "How Ya Doin'?" an singil deireanach ón a gcéad albam. Dhíol "How Ya Doin'?" 120,000 cóipeanna sna RA.
2013: "Salute".
Scaoil Little Mix a ndara albam "Salute" ar 8 Samhain, 2013.
2015–16: "Get Weird".
Scaoil Little Mix a dtríú albam "Get Weird" ar an 6 Samhain 2015.
2016: "Glory Days".
Bhí sé fógartha, ar an 21 Meitheamh 2016 go bhfuil an ghrúpa ag obair ar a gceathrú albam. "Glory Days" is ainm don albam agus bhí sé scaoilte amach ar an 18 Samhain 2016. Tháinig an chéad singil as an t-albam "Shout Out to My Ex", ar an 16 Deireadh Fómhair 2016 agus chuaigh sé díreach go uimhir 1 sa Ríocht Aontaithe agus san Albain.
Perrie Edwards.
Rugadh Perrie Louise Edwards ar an 10 Iúil 1993 do thuismitheoirí Alexander Edwards agus Deborah Duffy. Togadh i Shields Theas, Tyne and Wear í.
Jesy Nelson.
Rugadh Jessica Louise Nelson ar an 14 Meitheamh 1991 do thuismitheoirí John Nelson agus Janice White. Togadh i Romford í.
Leigh-Anne Pinnock.
Rugadh Leigh-Anne Pinnock ar an 4 Deireadh Fómhair 1991. Togadh i High Wycombe, Buckinghamshire í.
Jade Thirlwall.
Rugadh Jade Amelia Thirlwall ar an 26 Nollaig 1992. Togadh i Shields Theas, Tyne and Wear í.
Gradaim.
Tá 29 ngradam buaite ag Little Mix.


19.
Bhí bliain 19 coitianta ag tosú ar Dé Domhnaigh an fhéilire "Julian"". "


1167.
Bhí an bhliain 1167 (MCLXVII) coitianta ag tosú ar Dé Domhnaigh an fhéilire "Julian"


Terry Weeks.
Is amhránaí Meiriceánach agus ball den bhanna anamcheoil The Temptations ón mbliain 1996 é Terry Weeks (nó "Terence Wayne Weeks") chomh maith le hOtis Williams, Ron Tyson, Theo Peoples agus Harry McGilberry. Rugadh é ar an 23 Nollaig, 1963 in Birmingham, Alabama.


1209.
Bliain choitianta ba ea 1209 (MCCIX) ag tosú ar Déardaoin an fhéilire "Julian".


Wa-Tor.
Is uathoibreán ceallach é Wa-Tor a cheap Alexander Keewatin Dewdney. Cuireadh é i láthair in eagrán Nollag 1984 don "Scientific American".
Déanann an t-alt "Computer Recreations: Sharks and fish wage an ecological war on the toroidal planet Wa-Tor", cur síos ar an éiceachóras mar uathoibreán ceallach. Is plainéad é Wa-Tor atá clúdaithe go hiomlán in uisce áit nach bhfuil ach dhá speiceas ina gcónaí i gcothromaíocht íogair. Tá an plainéad toróideach i.e má bhogann rud beo síos faoi bhun an domhain feictear é arís ag an imeall uachtarach. Sa tslí chéanna má bhogann said amach ar dheis feictear iad arís ar an imeall ar chlé. Glaotar "siorcanna" ar an gcéad speiceas mar gheall ar a gcosúlacht idir iad féin agus an speiceas comhainmneach ar domhan. Glaotar "éisc" ar an dara speiceas. Is speiceas creachóireach iad na siorcanna agus itheann said na héisc. Cónaíonn, bogann agus síolraíonn na siorcanna agus na héisc i Wa-Tor de réir rialacha áirithe. Imíonn am thart i gcéimeanna scoite. Glaonn Dewdney "chronons" ar na céimeanna seo.


581.
Bhí an bhliain 581 (DLXXXI) coitianta ag tosú ar Dé Chéadaoin anfhéilire "Julian"". "Tá an ainmníocht 581 na bliana seo a bheith in úsáid ón tréimhse meánaoiseach.


Eddie Rocket's.
Is sraith de bhialanna iad Eddie Rocket's ("Eddie Rocket’s (IRL) Limited") atá lonnaithe in Éirinn den chuid is mó agus a chuireann bia ar fáil atá tipiciúil de "diners" i Meiriceá. Tá stíl "art deco" na bialainne bunaithe freisin ar "diners" na 1950dí i Meiriceá. Tá ceanncheathrú an ghnó lonnaithe i mBaile Átha Cliath.


Reitine.
Is éard is reitine veirteabrach ann (Laidin: "rēte", leis an mbrí 'líon') ná an fíochán solasmhothálach a bhíonn suite ar an dromchla taobh istigh den tsúil. Cruthaíonn optaic na súile íomhá den domhan-amhairc ar an reitine, a fhónann, ar bhealach, cosúil leis an scannán i gceamara. Cuireann an solas a bhualann ar an reitine tús le teagmhais cascáideacha ceimiceacha agus leictreacha, agus sa deireadh thiar, spreagtar néar-rígí. Seoltar iad seo chuig ionaid amhairc éagsúla na hinchinne, trí snáithíní na néaróige optaí.
I bhforbairt shuthach na verteabra, thionscain an reitine agus an néaróg optac mar fhiafháis den inchinn i mbéal forbartha, mar sin, meastar an reitine mar chuid de lárchóras na néaróg (LCN) agus is fíochán iarbhír na hintinne í. Is í an t-aon fíochán amháin de chuid an LCN gur féidir a fheiceáil go neamhionrach.
Struchtúr srathaithe is ea an reitine, le roinnt sraitheanna de néaróin idirnasctha ag sionapsaí. Is iad fótaghabhdóirí na gceall amháin, go díreach, a bhíonn solasmhothálach. Den chuid is mó, bíonn dhá chineál ann díobh: na slata agus na cóin. Oibríonn na slata go príomha i soilse maolaithe agus soláthraíonn siad radharc dubh-agus-bán, agus tacaíonn na cóin le hinniúlacht an radhairc, le linn an lae agus le haireachtáil na ndathanna. Is é an gainglínchill solasmhothálach, an tríú cineál agus an gabhdóir is annamh. Bíonn tábhachtacht leis le haghaidh freagartha fhrithluailí ar sholas an lae ghil.
Próiseálann néaróin eile na reitine na comharthaí néaracha a fhaightear ó na slata agus na cóin. Bíonn an t-aschur i bhfoirm poitéinseal gníomhaithe sna gainglínchealla reitineacha. a bhfuil a néaróg optach comhdhéanta as acsóin na ngainglíncheall. Is féidir le roinnt gnéithe tábhachtacha den aireachtáil amhairc a rianú chuig ionchódú reitineach agus próiseáil an tsolais.


Sé Chondaeach.
Is éard is Sé Chondaeach ann ná duine a aithníonn é/í féin mar 'Sé Chondaeach', nó a cheapann go bhfuil sé/sí i dteideal náisiúntacht nó saoránacht Thuaisceart Éireann a bhaint amach. Bheadh téarmaí eile, mar shampla, "Éireannach Tuaisceartach" nó 'Tuaisceartóir' inghlactha freisin.
Sa Chomhaontú ar thángthas air sna caibidlí ilpháirtí tugtar an méid seo a leanas le fios;
Is fiú a thabhairt faoi deara nach dtugtar aon aitheantas d'aon náisiúntacht nó saoránacht eile.


Pilib Aspal.
Duine de Dháréag Aspal Íosa ba ea Pilib Aspal.


Achadh Gallan.
Is baile suite i gContae Aontroma é Achadh Gallan.


Achadh Lí.
Is baile suite i gContae Aontroma é Achadh Lí.


Achadh Eochaille.
Is baile suite i gContae Aontroma é Achadh Eochaille.


Achadh Pheatáin.
Is baile suite i gContae Aontroma é Achadh Pheatáin.


Achadh Camán.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Achadh Camán.


Achadh na Cranncha.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Achadh na Cranncha.


Baile Mhic An Aba.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Baile Mhic An Aba.


Sportpark Husterhöhe.
Is staidiam spóirt é Sportpark Husterhöhe atá suite i gcathair Pirmasens sa Ghearmáin. Úsáidtear é do chluichí sacair go minic, agus imríonn an club Pirmasens FK a gcuid cluichí baile anseo. Sa bhliain 2009, d'imir an Ghearmáin faoi 20 anseo i gcoinne na hAfraice Theas faoi 20, an scór deiridh 6-1 don Ghearmáin.


Hendrick Motorsports.
Is foireann rásaíochta gluaisteán ó na Stáit Aontaithe é Hendrick Motorsports (HMS) (All-Star Racing mar a thugtaí air). Rick Hendrick a bhunaigh sa bhliain 1984. Faoi láthair, glacann an fhoireann páirt i Sprint Cup Series NASCAR. Bhuaigh 10 dtiománaí leo seo (sna blianta 1995, 1996, 1997, 1998, 2001, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010)


Áth na gCloch.
Is baile suite i gContae Aontroma é Áth na gCloch.


Baile an Tuaigh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile an Tuaigh.


Baile an Bhogaigh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile an Bhogaigh.


Baile Uistín.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Uistín.


Bun na Banna.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Bun na Banna.


Béal Leice.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Béal Leice.


Baile Mhic Cullach.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Baile Mhic Cullach. Tá daonra 400 ann.


Druim na hUinseann.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Druim na hUinseann.


Maolra Seoighe.
Maolra Seoighe i bpriosúin, 1882.
Fear Gaeltachta ab ea Maolra Seoige a ciontaíodh agus a crochadh go héagórach ar an 15 Nollaig 1882. Frítheadh é ciontach as Dúnmharuithe Mhám Trasna, eachtra ina dúnmharaíodh Séan Seoighe agus a chlann, agus daoradh chun báis é dá bharr. As Béarla amháin a bhí an cás, cé nach raibh ach Gaeilge ag an Seoigheach.
Ar an 17 Lúnasa 1882 a tharla an t-uafás ar a dtugtar Dúnmharuithe Mhám Trasna. Ceantar Gaeltachta é Mám Trasna atá suite ar bhruach Locha Measca ar an teorainn idir Gaillimh agus Maigh Eo. Maraíodh cúigear ar fad: John Joyce, a bhean Bríd, a iníon Peigí agus a mháthair Margaret. Gortaíodh a mhac, Micheál, go dona agus bhásaigh seisean an lá ina dhiaidh sin de thoradh na ngortuithe. Gortaíodh mac óg eile, Patsy, ach tháinig seisean slán. Bhí mac eile de chuid an tí, Martin, ar fostú ag teaghlach ar an bhFairche agus bhí sé as baile oíche an tsléachta.
Níl aon aontú ar an gcúis a bhí leis an marú agus luaitear teoiricí éagsúla. Mhaígh na húdaráis go raibh John Joyce ina chisteoir ar cheann de na cumainn rúnda áitiúla, lucht Ribíní/Fíníní, a bhí ag cur in aghaidh na dtiarnaí talún ag an am, agus dúradh gur mar dhíoltas a ionsaíodh a theaghlach nuair a chúbláil sé airgead de chuid an chumainn. Bhí teoiric láidir eile ann gur nós le John Joyce a bheith ag goid chaoirigh na gcomharsan ó na cnoic agus gurbh é sin príomhchúis an ionsaithe. Bhí tuilleadh a mheas gurbh í a mháthair, Margaret, an phríomhsprioc mar gur ceapadh gur sceith sí eolas leis na húdaráis faoin láthair i Loch Measca inar caitheadh coirp beirt bhall foirne le tiarna talún a chuaigh ar iarraidh tamall roimhe sin. Agus bhíodar ann a chreid gur bhain na dúnmharuithe leis an iomarca cairdis a bheith idir iníon an tí, Peigí, a bhí ina déagóir, agus duine den RIC - caidreamh nach raibh inghlactha ag an am.
Deichniúr cúisithe.
Gabhadh agus cúisíodh deichniúr fear ón gceantar as na dúnmharuithe:Maolra Seoighe; a dheartháireacha, Martin agus Páidín; agus nia leis, Tom, ó bhaile fearainn Cheapach na Creiche; Pat, Michael agus John Casey ón áit chéanna; chomh maith le Pat Seoighe ó Sheanbhaile Uí Chathail; Tom Casey ó Ghleann Sal; agus Anthony Philbin ón gCeapach Dhubh. Cuireadh ar a dtriail i mBaile Atha Cliath iad os comhair breithimh agus giúiré gan Ghaeilge cé gur chainteoirí aonteangach Gaeilge iad formhór na bhfear. Chinn beirt acu - faoi bhagairt báis nó meallta ag luach saothair, deirtear - fianaise a thabhairt in aghaidh an ochtair eile.
Ciontaíodh an chéad triúr a cuireadh ar a dtriail - Pat Seoighe, Pat ("Pádraig Shéamuis") Casey agus Maolra Seoighe -agus gearradh pionóis an bháis orthu. Bheartaigh an cúigear eile a bhí le cur ar a dtriail ar chomhairle ón sagart, an tAth. Micheál Mac Aoidh ón bhFairche, gur cheart dóibh pléadáil go raibh siad ciontach leis an gcrochadóir a sheachaint. Daoradh chun báis iad ach shocraigh Fear Ionaid na Banríona in Eirinn, an tIarla Spenser, go malartófaí sin ar phríosún saoil. Tuairiscíodh gur theastaigh ón mBanríon Victoria féin go gcrochfaí an t-ochtar.
Tugadh an triúr a bhí le crochadh ar ais go Gaillimh chuig an bpríosún a bhí ansin ag an am - san áit a bhfuil Ardeaglais na Gaillimhe anois. Go gairid sular crochadh iad d'admháil beirt acu, ina nduine agus ina nduine, i ráitis scríofa go raibh siad ciontach as na dúnmharuithe ach go raibh Maolra Seoighe neamhchiontach. Níor leor seo don Iarla Spenser'" leis an gcrochadh a chur ar athló nó a stopadh. Dhearbhaigh sé i dtelegram chuig gobharnóir an phríosúin; "The law must take its course"."
Crochadh.
Crochadh an triúr le chéile maidin an 15 Nollaig 1882 agus cuireadh a gcuid corp ar thalamh an phríosúin san áit a bhfuil carrchlós na hArdeaglaise anois.
Ar a bhealach chun a chrochta an mhaidin sin tuairiscíodh go ndúirt Maolra Seoighe:" "Feicfidh mé Iosa Críost ar ball beag - crochadh eisean san éagóir chomh maith....Ara, tá mé ag imeacht...Go bhfóire Dia ar mo bhean agus a cúigear dílleachtaí."
Tuairiscíodh nach ndearna an crochadóir, William Marwood, a chuid oibre go críochnúil, gur tachtadh Maolra Seoighe agus gur shaothraigh sé an bás go mall agus go pianmhar.
Aistharraingt agus feachtasaíocht.
Dhá bhliain ina dhiaidh sin tháinig duine den bheirt bhrathadóirí a thug fianaise in aghaidh Mhaolra Seoighe i láthair an phobail agus i láthair Ardeaspag Thuama, an Dr Mac an Mhílidh agus é ag cur ógánaigh an cheantair faoina láimh ag Séipéal Thuar Mhic Eadaigh agus mhionnaigh sé gur fianaise bhréige a bhí tugtha faoi mhóid aige; ní raibh aon bhunús lena fhianaise sa chúirt go raibh baint ag Maolra Seoighe leis na dúnmharuithe.
Dhiúltaigh údaráis na Breataine don fhiosrúchán iomlán faoin gcás a bhí éilithe ag Ardeaspag Thuama, ag iriseoirí agus ag polaiteoirí go leor, Charles Stewart Parnell ina measc.
Tháinig tuilleadh eolais chun cinn faoin gcás in imeacht na mblianta. Ba chosúil gur coinníodh siar ón gcúirt agus ó dhlíodóirí cosanta na bhfear fianaise a chabhródh le neamhchiontacht cuid acu a chruthú. Tháinig líomhaintí chun cinn go ndearna na húdaráis gach iarracht líon na gCaitliceach a theorannú a bheadh ar na giúiréithe a rinne breithiúnais sna cásanna. Tuigeadh go ndearna neamhaird den fhianaise i nGaeilge agus gur beag di a aistríodh go Béarla sa chúirt. Póilín a bhí i mbun an chúraim le caint na bhfear a aistriú go Béarla. Mhéadaigh an fhianaise go raibh iomrall ceartais i gceist ach níor géilleadh d'fhiosrúchán iomlán.
Glacadh go forleathan leis go raibh duine amháin den chúigear a bhí i bpríosún ciontach as a bheith páirteach sna dúnmharuithe (i dteannta na beirte a crochadh) ach glacadh leis go raibh an ceathrar eile chomh neamhchiontach céanna le Maolra Seoighe. Creideadh freisin go raibh triúr eile a bhí páirteach sna dúnmharuithe nár cúisíodh riamh, ina measc an duine a phleanáil agus a threoraigh iad.
Maamtrasna Alliance.
Pléadh cás Mhám Trasna ar fud na tíre seo agus i meáin an domhain mhóir. Bhí díospóireachtaí fada faoi i dTeach na Parlaiminte in Westminster - díospóireacht amháin a mhair ceithre lá agus a raibh ainmneacha móra i stair na polaitíochta páirteach inti. Diúltaíodh d'fhiosrúchán poiblí ar an gcás agus d'fhág sin go raibh sé ar cheann amháin de na cúiseanna gur thit Rialtas Liobrálach William Gladstonein 1885 nuair a thacaigh na teachtaí Eireannacha faoi cheannas Charles Stewart Parnell leis na Tóraithe faoi cheannas Randolph Churchill'". An" "Maamtrasna Alliance" a tugadh ar an gcomhghuaillíocht sin.
Cailleadh sa phríosún beirt den chúigear a ciontaíodh sa choir agus chaith an triúr eile, beirt deartháireacha agus nia Mhaolra Seoighe, scór bliain i ngéibheann. Rinne a gcuid mná céile impí ar Fhear Ionaid na Banríona, an Tiarna Dudley, agus a bhean chéile le linn cuairte ar Chonamara iad a shaoradh. Nuair a scaoileadh amach sna laethanta ina dhiaidh sin iad, ar an 24 Deireadh Fómhair 1902, cuireadh ar thraein as Baile Atha Cliath go Baile an Róba iad agus shiúil siad na 18 míle as sin i ndorchadas na hoíche agus sa bháisteach abhaile go Ceapach an Creiche faoi scáth Mhám Trasna.
Comóradh.
Bhí eagraithe ag An Coimisinéir Teanga. Bhí Uachtarán na hÉireann i láthair. Aifreann san Árd Eaglais - atá tógtha ar shuíomh Phriosúin na Gaillimhe inar crochadh Maolra Seoighe.
Leabhair foilsithe.
Seoladh leabhar nua ar an eachtra seo ar an 19ú Lá Bealtaine 2016 i dTeach Cúirte Sráid na Faiche, i mBaile Átha Cliath. Ba istigh sa gcúirt sin a daoradh Maolra Seoighe agus na daoine eile chun bháis sa bhliain 1882. Sé Seán Ó Cuirreáin, iar Choimisinéir Teanga na hÉireann údar an leabhair, agus tá sé foilsithe ag Cois Life. Insint úrnua í seo ar iomlán an scéil le pictiúir stairiúla agus taifid oifigiúla nár foilsíodh cheana i bhfoirm leabhair.


Jeff Probyn.
Is iar-imreoir rugbaí don fhoireann náisiúnta i Sasana agus an chlub Wasps é Jeff Probyn (rugadh faoin ainm Jeffrey Alan Probyn é ar 27 Aibreán, 1956), i Londain). Bhuaigh sé 37 caipíní le Shasana idir 1988 go 1993, agus d'imir sé i gCorn Rugbaí an Domhain sa bhliain 1991. Tar éis críochnú imirt, bhí sé ina bhall foirne le Chlub Sasana (nó "Club England" I mBéarla). Na laethanta seo, tá ​​sé ag obair mar an saineolaí rugbaí ar an stáisiún raidió "talkSPORT", agus is é an tUachtarán le Spúnóg Adhmaid, ("Wooden Spoon" i mBéarla) an charthanacht rugbaí Breataine agus na hÉireann.


Naomh Séamas Beag.
Duine den Dáréag Aspal Íosa ba ea Naomh Séamas Beag.
Séamas Beag


Baile Geithligh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Geithligh.


Baile Linne.
Is baile atá suite i ndeisceart Chontae Aontroma é Baile Linne (Béarla: "Ballylinney"). Tá sé in aice Bealaigh Chláir.


Bealach Cláir.
Is baile atá suite i ndeisceart Chontae Aontroma é Bealach Cláir (Béarla: "Ballyclare"). Sa bhliain 2016, bhí 9,919 duine ina gcónaí sa bhaile féin agus 18,441 duine sa cheantar ar fad.


Baile Raghnail.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Raghnail.


Bábhún Hamaltún.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Bábhún Hamaltún.


Baile Úr.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Baile Úr.


Camloch.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Camloch.


Carraig an Easa.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha í Carraig an Easa.


Ceann an Droichid.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall é Ceann an Droichid.


An Céide.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é an Céide.


Cláidigh Mhór.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Cláidigh Mhór.


Cluain Mór.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha í Cluain Mór.


An Chorr Uinseogach.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha í an Chorr Uinseogach.


Corr Leacht.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Corr Leacht.


Baile an Iúir.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile an Iúir.


Gleann Ghormlaithe.
Is baile suite i gContae Aontroma é Gleann Ghormlaithe.


Inis Glas.
Radharc soir ó dheas thar Inis Glas ó Leacht Cuimhneacháin Chnoc Each ar son na bhfear a maraíodh sa dá Chogadh Domhanda le linn na fichiú haois.
Is baile beag ar imeall thuaisceart Bhéal Feirste i dTuaisceart Éireann í Inis Glas (ón Bhéarla "Greenisland") atá lo seacht míle soir ó thuaidh ó lár na cathrach agus trí mhíle de shiúl na gcos ó Charraig Fhearghais. Luíonn sé cois na farraige ar bhruacha thuaidh Loch Lao in oirdheisceart Chontae Aontroma, agus tugadh Inis Glas ar an oileán toisc go bhfuil oileán beag bídeach suite cúpla céad slat soir amach san fharraige.
Lonnaíocht leath-uirbeach atá ann, ar bun Chnoc an Chairn ar a bhfuil Leacht Cuimneacháin Chnoc Each suite (in ómos na bhfear a maraíodh sa Chéad agus sa Dara Cogaí Domhanda arbh as Contae Aontroma dóibh).
Tá dhá limistéar faoi leith sa bhaile, nó Inis Glas Uachtarach agus Inis Glas Íochtarach mar is fearr aithne orthu a scarann an líne traenach (Béal Feirste-Latharna) iad. Tá Bóthar an Stáisiúin a ritheann ón stáisiún anuas go himeall an locha, agus Bóthair an Stáisiúin Uachtarach a théann ón droichead díreach in aice an stáisiúin suas i dtreo Chnoc an Chairn, a fhad leis an Bhóthar Uachtarach (an B90). Is mar sin a scartar pobal an bhaile bhig seo chomh maith ar bhun aicme; muintir an ard-aicme thuas (mar aon le Bunscoil Inis Glas) agus cosmhuintir an bhaile thíos, áit a tógadh eastát títhíochta sna 50aidí agus sna 60aidí mar a bhfuil Leabharlann Inis Glas, Ionad Pobail Inis Glas dornán de eaglaisí, sraith siopaí agus Bunscoil Shruthán an Airgid. Ó bhun go bar síneann an baile ón trá ar Loch Lao suas a fhad le bun an chnoic.


Lego.
Is sraith de bhréagáin thógála a bhfuil gnaoi an phobail air é Lego (tá trádmharc ar LEGO le litreacha móra) a tháirgeann "The Lego Group", comhlacht príobháideach atá lonnaithe in Billund na Danmhairge. Tá sé bunaithe ar bhrící beaga daite den chuid is mó. Is as stiréin bhútaidhé-éine aicrilinítríle atá na brící déanta. Cruthaítear 19 billiún bríce sa bhliain, nó thart ar 36,000 bríce gach nóiméad agus cruthaíodh breis is 400 billiún bríce ón mbliain 1958 i leith. Tá réimse leathan de rudaí ar féidir a thógáil le brící Lego; tá 915 milliún bealach ann le 6 bhríce Lego a chur lena chéile.
Cúlra an chomhlachta.
Is ó "leg godt" na Danmhairgise a thagann an focal Lego, "spraoi go maith" a chiallaíonn sé. Ba shiúnéir Danmhairgeach é Ole Kirk Christiansen a thosaigh an comhlacht sa bhliain 1932 agus dhéantaí bréagáin adhmaid ar dtús. Is sa bhliain 1949 a thosaigh an comhlacht ag cur brící tógála ar fáil agus tá sé ag dul ó neart go neart ó shin. Tuigtear go bhfuil suas le 62 bríce ann in aghaidh gach duine ar an domhan seo.
Bhí deacrachtaí gnó ag Lego ag tús na mílaoise seo is ní raibh brabús á dhéanamh acu. D'imigh paitinn na mbrící ó mhaith agus bhí cead ag comhlachtaí ar nós "Megablocks" agus eile brící atá inúsáidte le brící Lego féin a chruthú. Tar éis do Lego díriú ar fhoirne speisialta do dhomhan Harry Potter agus Star Wars is nascadh le cluichí ríomhaireachta is mar sin de tháinig athrú ar chúrsaí. Locht a fhaightear orthu ná go bhfuil an costas ard go maith. Cuid den fáth go bhfuil costas chomh hard sin ar Lego, dar leis an gcomhlacht, ná go bhfuil siad fíorthiomanta táirge ar ardchaighdeán a chur ar fáil.
Legoland.
Tá páirceanna siamsaíochta ann darbh ainm Legoland le rollchostóirí is olldealbha déanta as Lego. Bíonn ceardlanna ar fáil iontu chomh maith. Tá sé cinn suite ar fud an domhain.
Mindstorms.
Is é "Mindstorms" an pacáiste aonair is mó díol riamh ag an gcomhlacht agus is iomaí comórtas innealtóireachta is deartha do leithéidí NASA a bhaineann usáid as na brící cliste seo. Is bealach atá ann le gluaiseacht a chur faoi Lego agus ríomhchláru a dhéanamh ar róbait Lego.
Eolas eile.
Tá scannáin, is cláir theilfíse bunaithe ar Lego ann. Táthar ann a dhéanann ealaín as na brící, dealbha móra nó radharcanna atá lomlán le mionsonraí. Tá leagan den Bhíobla curtha i láthair trí Lego ann. Cuireann roinnt den nuálaíocht seo agus na mionpháirteanna speisialaithe ach go háirithe as do chuid de lucht leanúna Lego.
Ní dhéantar gunnaí ach do na seiteanna fantaisíochta, toisc nár mhaith leis an gcomhlacht an foréigean a chur chun cinn. Tá poll i gcloigeann na gcarachtar le nach dtachtfaidh páistí orthu. Ní bhíodh daoine le gruaig fhionn ann mar nach n-oirfeadh sé do na haghaidheanna buí.


10 (uimhir).
Is é 10 (deich) an uimhir nadúrtha tar éis 9 agus roimh 11.


Affenpinscher.
Pór Madra is ea an Affenpinscher.


Alaskan Klee Kai.
Pór madra as Alasca is ea an Alaskan Klee Kai.


Askal.
Pór madra as na hOileáin Filipíneacha is ea an tAskal (Tagálaigis "asong kalye" «gadhar sráide»)


Cat Aibisíneach.
Is pór cat é an cat Aibisíneach.


Cat Burmach.
Is pór cat é an cat Burmach.


Cat Peirseach.
Is pór cait é an cat Peirseach.


Cat Siamach.
Ceann den na chéad pórtha ar leithligh é an cat Siamach (Téalainnis: วิเชียร มา ศ, RTGS: Wichianmat) a bhfuair aitheantas i measc na gcat Oirthearach.


Turcaí.
Éan is ea an Turcaí.


Cré-umhaois.
a>. Is iad na ceantair is dorcha na cinn is sine.
Is í an Chré-Umhaois an tréimhse arb í is príomhthréith ann ná úsáid a bhaint as copar agus a chóimhiotal cré-umha mar príomhábhar crua i mbruithniú uirlisí agus airm. In ord croineolaíoch, luíonn sé idir an Chlochaois agus an Iarannaois. Tugann an téarma an Chlochaois le tuiscint an neamhábaltacht amhiarann a bhruithniú agus tugann an téarma Iarannaois le tuiscint an cumas chun déantán a mhonarú in aon cheann de na trí chineál ábhar crua. Léiríonn an leagan amacha seo san croineolaíocht sheandálaíochta an deacracht a bhaineann le monarú i stair na teicneolaíochta.
I rith na gcéadta bliain anuas de staidéir agus mionscrúdú eolaíoch ar an Chré-Umhaois, bhí sé soiléir go raibh, ar an iomlán, úsáid an chopair nó an chré-umha amháin ar an chuid is cobhsaí agus dá bhrí sin, an chuid is diagnóisí de bhraisle gnéithe a mharcáil na tréimhse sin. Chomh maith le déantúsaíocht na chré-umha ó amhábhair agus úsáid fhorleathan na n-uirlisí agus na n-arm cré-umha, le linn na tréimhse seo, lean forbairt na siombailí picteagramacha nó idéagramacha agus na próta-scríbhneoireachta, agus gnéithe eile den sibhialtacht uirbeacha.
An Chré-umhaois


Cat Gainimh.
Is pór cat é an cat gainimh.


Am Bealach (Dún Bhreatainn an Iar).
Is baile beag i nDún Bhreatainn an Iar, in Albain é Am Bealach, ag bun Loch Laomainn.
Tá an Bealach suite ar an taobh ó thuaidh de Mhagh Leamhna, ar dhá thaobh na habhann, an t-Uisge Leamhna. Tá sé ceangalta leis an baile atá níos mó, sé sin 'Am Magh Leamhna' (nó Cathair Alastair) agus go dtí an sráidbhaile níos lú Baile Sheumais, an dá cheann acu siúd suite ó dheas. Ar an taobh thoir den bhaile, luíonn scéim tithíochta móra an údaráis áitiúla sa limistéar ar a dtugtar 'An Haldane' nó 'An Muileann Haldane'.


Olav II Haraldsson.
Ba é Olav II Haraldsson rí na hIorua ón bhliain 1015 go 1028.


Páirtithe Polaitiúla in Éirinn.
Mar a bhí sa bhliain 2012.


Timpeallghearradh.
Is éard is timpeallghearradh fireann ann (ón Laidin "circumcidere", a chiallaíonn "gearradh timpeall") ná an forchraiceann (prepuce) a bhaint ón mbod, tré ghnáthamh máinliachta.
Modhanna.
Sa ghnáthamh tipiciúil, osclaítear an forchraiceann agus ansin scartar ón mbreall é, tar éis cigireachta. Tar éis an gléas timpeallghearrtha (más in úsáid) a bheith curtha, ansin baintear an forchraiceann.
Is féidir ainéistéise a instealladh ar barr nó go logánta chun pian agus strus fiseolaíochta a laghdú. I gcás daoine fásta, tá ainéistéise ghinearálta mar rogha, agus is minic a dhéantar an gnáthamh gan gléas timpeallghearrtha speisialaithe.
Is féidir le timpeallghearradh a bheith ag teastáil ar chúiseanna teiripeacha agus phróifiolacsach araon. Is rogha chóireála é don fiméóis (:φῑμός, "phimós", «béal») agus don bhalanoposthitis, agus le haghaidh ionfhabhtuithe ainsealaí chonair an fhuail, ach tá sé neamhiarrtha i gcás roinnt gcásanna áirithe giniúna nó i gcásanna drochshláinte ginearálta.
Stair.
Bhi tóir ar an traidisiún go forleathan sa Mheán-Oirthear san anallód, i bhfad sular ghlac na hIosraeilítigh an nós chucu féin. Ach thug siad san brí nua don nós – bhí sé ina chomhartha cultúrtha agus creidimh acu. Mar thoradh air sin, mar shampla, níor cheadaíodh do bhean Iosraeilíteach fear gan timpeallghearradh a phósadh, agus tá mórán téacsanna bíobalta a thaispeánann an drochmheas a bhí ag na hIosraeilítigh ar chiníocha gan timpeallghearradh. I ré an Tiomna Nua glacadh leis an timpeallghearradh mar chomhartha den idirdhealú idir Giúdaigh agus ciníocha gan timpeallghearradh. In Eif 2:11 tugtar “lucht an timpeallghearrtha” ar na Giúdaigh agus “lucht an fhorchraicinn” ar na Gintlithe.
Searmanais Ainmnithe Ghiúdacha.
Ní bhíonn ach buachaillí eile agus fir sa seomra ina déantar an timpeallghearradh agus ní féidir ach le duine sainchleachtaithe sa searmanas é a dhéanamh.


Coilleach Eanach.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Coilleach Eanach.


An Creagán, Contae Ard Mhacha.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é an Creagán.


Cillín.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Cillín.


Coillidh Léith.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha í Coillidh Léith.


Baile Riobaird.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Riobaird.


Baile Bhóidh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Bhóidh.


Baile Strudair.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Strudair.


Bun Dúraí.
Is baile suite i gContae Aontroma é Bun Dúraí.


Bart Simpson.
mion
Is carachtar ficseanúil é Bartholomew JoJo "Bart" Simpson sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Nancy Cartwright. Tá sé dána, agus is minic a mbíonn sé i dtrioblóid ar scoil - áit nach n-éiríonn go rómhaith leis.


Lisa Simpson.
mion
Is carachtar ficseanúil í Lisa Marie Simpson sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Tá sí guthaithe ag Yeardley Smith. Is ise an duine is cliste sa teaghlach. Is bréa léi ceol agus tá sacsafón aici. Tá sí ocht mbliana d'aois agus is í an iníon is sine sa chlann í.


Maggie Simpson.
mion
Is carachtar ficseanúil í Margaret Evelyn "Maggie" Simpson sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". An iníon is óige sa chlann, aon bhliain d'aois.


Santa's Little Helper.
Is carachtar ficseanúil í Santa's Little Helper sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Is é madra sa teaghlach. Is cú é.


Abe Simpson.
Is é Abraham Jay-Jedediah "Abe" Simpson II nó Grampa ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta. Tá sé beagán siabhránach, agus é ina chónaí i dteach altranais.


Mona Simpson.
Is carachtar í Mona J. Simpson (nèe Olsen) sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Is máthair Homer í.


Patty Bouvier.
Is carachtar í Patty Bouvier sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Deirfiúr Marge atá inti. Is fuath léi Homer.


Selma Bouvier.
Is carachtar í Selma Bouvier sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Deirfiúr Marge atá inti. Is fuath léi Homer.


Philip J. Fry.
mion
Is carachtar ficseanúil é Philip J.Fry sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Rugadh é sna nóchaidí nó mar sin, agus thaisteal sé trí huaire go dtí an bhliain 3000. Tá sé ag obair anois do chomhlacht seachadta darbh ainm Planet Express.


Kent Brockman.
mion
Is é Kent Brockman ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer. Is tuairisceoir nuachta é.


Comic Book Guy.
Is é Comic Book Guy (nó Jeff Albertson) ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria.


Ned Flanders.
Is é Nedward "Ned" Flanders, Jr. ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer. Is athair Rodd agus Todd é.


Professor Frink.
Is é Professor John Nerdelbaum Frink, Jr. nó Professor Frink ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Is eolaí é.


Barney Gumble.
mion
Is é Barnard "Barney" Gumble ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta.


Dr. Hibbert.
mion
Is é Dr. Julius M. Hibbert ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer. Is dochtúir é.


Lionel Hutz.
mion
Is é Lionel Hutz ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Phil Hartman. Is dlíodóir é.


Krusty the Clown.
Is é Herschel Shmoikel Pinchas Yerucham Krustofski nó Krusty the Clown ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta. Is fear grinn é.


Troy McClure.
Is é Troy McClure ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Phil Hartman.


Hans Moleman.
mion
Is é Hans Moleman ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta.


Reverend Lovejoy.
mion
Is é Reverend Timothy "Tim" Lovejoy ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer. Is sagairt é.


Apu Nahasapeemapetilon.
Is é Apu Nahasapeemapetilon ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Is siópadóir é sa Kwik-E-Mart. Tá é pósta le Manjula agus tá ocht páiste acu.


Mayor Quimby.
mion
Is é Mayor Joseph "Joe" Quimby ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta.


Dr. Nick.
mion
Is é Dr. Nick Riviera ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Is dochtúir e.


Cletus Spuckler.
Is é Cletus Delroy Spuckler ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Tá sé pósta le Brandine agus tá a lán páistí acu: Birthday, Brittany, Cassidy, Chloe, Cody, Condoleeza Marie, Crystal Meth, Dermott, Dubya, Dylan, Embry Joe, Gitmo[Gummy Sue, Heather, Hunter, Ian, Incest, International Harvester, Jitney, Jordan, Katlin, Kendall, Kevin, Kira, Lauren, Mary, Mary Not-Quite-Right, Mary Zeke, Max, Melvis, Morgan, Noah, Normal Head Joe, Phil, Q-Bert, Rubella Scabies, Rumor, Sascha, Scout, Something New, Stabbed In Jail, Taylor, Tiffany, Wesley, Whitney, agus Zoe.


Moe Szyslak.
mion
Is é Morris "Moe" Szyslak ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Tá sé ag obair sa teach tábhairne; Moe's.


Chief Wiggum.
mion
Is é Chief Clancy Wiggum ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Tá sé an-ramhar agus an-leisciúil. Tá sé pósta le Sarah agus tá páiste amháin acu - Ralph Wiggum. Is garda é.


Port Nua (Tiobraid Árann).
Baile i gContae Thiobraid Árann in Éirinn is ea Port Nua.


Port Nua (Maigh Eo).
Baile i gContae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Port Nua.


Principal Skinner.
mion
Is é W. Seymour Skinner (rugadh Armin Tamzarian) ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer. Is phríomhoide é sa Springfield Elementary School. Tá sé ina chonaí le Agnes Skinner.


Edna Krabappel.
mion
Duine de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons" is ea Edna Krabappel. Bhí sí guthaithe ag Marcia Wallace. Is múinteoir í sa Springfield Elementary School.


Groundskeeper Willie.
Is é William "Willie" MacDougal nó Groundskeeper Willie ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Dan Castellaneta.


Milhouse Van Houten.
Is é Milhouse Mussolini Van Houten ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Is mac Kirk agus Luann é.


Cill Mhór (Ard Mhacha).
Is baile suite i gContae Ard Mhacha í Cill Mhór.


Nelson Muntz.
mion
Is é Nelson Muntz ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Nancy Cartwright.


Cnoc an Mhargaidh.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Cnoc an Mhargaidh.


Coillidh Chanannáin.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Coillidh Chanannáin.


Ralph Wiggum.
mion
Is é Ralph Wiggum ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Nancy Cartwright. Is mac Clancy agus Sarah é.


Dearclaigh.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Dearclaigh.


Baile an Átha Móir.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile an Átha Móir.


Bruach Sheáin.
Is baile suite i gContae Aontroma é Bruach Sheáin.


Bochnach.
Is baile suite i gContae Aontroma é Bochnach.


Carn Albanach.
Is baile suite i gContae Aontroma é Carn Albanach.


Mr. Burns.
mion
Is é Charles Montgomery "Monty" Burns ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons".


Pennines.
Is sliabhraon i lárnach Sasana é na Pennines.


Waylon Smithers.
mion
Is é Waylon J. Smithers, Jr. ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer.


Sideshow Bob.
Duine de na carachtair sa tsraith theilifíse bheoite "The Simpsons" is ea an Dr. Robert Underdunk Terwilliger Jr., Ph.D. nó Sideshow Bob mar is fearr aithne air. Tá Sideshow Bob guthaithe ag Kelsey Grammer. Gí go bhfuair an carachtar ard-oideachas in Ollscoil Yale, bhí sé ag obair mar chúntóir le Krusty the Clown. I ndiaidh barraíocht drochíde a fhulaingt uaidhs eo, cuireann Sideshow Bob coir i leith Krusty go bradach. Le cuidiú Bart Simpson, nochtar an scéim agus cuirtear Bob i bpríosún.


Fat Tony.
Ba é Marion Anthony "Fat Tony" D'Amico ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Joe Mantegna.


Kang and Kodos.
Is iad Kang agus Kodos carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Is eachtráin iad.


An Bhosparais.
Is chaolais é an Bosparas (Gréigis: Βόσπορο, "Vósporo"; Tuircis: Boğaziçi; Rúisis: Босфор, "Bosfor") agus cumann páirt is cuid den teorainn idir An Eoraip agus An Áise. An Bosparas, an Mhuir Mharmara, is an chaolais An Dardainéil cumann le chéile na Chaolas Tuircis. Nascann an Bosparas, an chaolais is caoile úsáidte le haghaidh nascleanúint idirnáisiúnta, An Mhuir Dhubh leis an Mhuir Mharmara (atá nasctha mar an Dardainéil leis An Mhuir Aeigéach, agus mar sin leis Meánmhuir.)


An Dardainéil.
Is caolas a ceangail an Mhuir Aeigéach go dtí Muir Mharmara í an Dardainéil. Is suite í san Tuirc. Bhí aithne air mar Heilléaspontas.


Muir Mharmara.
Is mara í Muir Mharmara. Is suite í san Tuirc.


Sliabh Oilimpeas.
Sliabh in oirthear na Gréige is ea Sliabh Oilimpeas (2,355 m)


An Trasalváin.
Is ceantar suite sa Rómáin é an Trasalváin.


An Roisín.
Ba iar-sráidbhaile é an Roisín. Tá na iarsmaí suite ar Inis Gé, ar an cósta den Muirthead in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Tor.
Is sceir ar chósta an Muirthead é an Tor.


Sceir.
Is oileán beag carraigeach í an sceir, ró-bheag do áitreabh cónaithe.


Réalta na Beithile.
Ba réalta lonrach a threoraigh an Triúr Saoithe go dtí áit bhreithe leanbh Íosa an Réalta na Beithile.


Simpsons Roasting on an Open Fire.
Chraol an chéad eipeasóid, "Simpsons Roasting on an Open Fire", nó "The Simpsons Christmas Special", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 17 Nollaig 1989. Bhí móreileamh air láithreach bonn. Is eipeasóid Nollaig é. Scríobh Mimi Pond an eipeasóid seo.
D'fhéach 26.7 milliún duine ar an eipeasóid.
Plota.
D'iarr Marge, Bart agus Lisa do a litreacha go Santa. Theastaigh Bart tatú agus theastaigh Lisa pónaí.


Coill an Easpaig (Tiobraid Árann).
Baile fearainn i gContae Thiobraid Árann in Éirinn is ea Coill an Easpaig.


Coill an Easpaig (Uíbh Fhailí).
Baile fearainn i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn is ea Coill an Easpaig. (Béarla: "Bishopswood")


Coill an Easpaig (Port Láirge).
Baile fearainn i bPort Láirge in Éirinn is ea Coill an Easpaig.


Coill an Easpaig (Cill Chainnigh).
Sráidbhaile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Coill an Easpaig.


Coill an Easpaig (Baile Átha Cliath).
Baile fearainn i mBaile Átha Cliath in Éirinn is ea Coill an Easpaig. (Béarla: "Bishopswood")


Anwar Sadat.
Iar-uachtarán na hÉigipte ba ea Anwar El Sadat (25 Nollaig 1918 – 6 Deireadh Fómhair 1981). Feallmharaíodh é.


Gamal Abdel Nasser.
Iar-Uachtarán na hÉigipte ab ea Gamal Abdel Nasser (15 Eanáir 1918 – 28 Meán Fómhair 1970).


Mohamed Morsi.
Polaiteoir agus 5ú Uachtarán na hÉigipte is ea Mohamed Morsi a rugadh ar an 20 Lúnasa 1951.


Doire Chaol.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Doire Chaol.


Doire Mhic Cais.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Doire Mhic Cais.


Doire Núis.
Is baile atá suite i gContae Ard Mhacha é Doire Núis.


Na Doirse.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha iad na Doirse.


Carnlach.
Is baile suite i gContae Aontroma é Carnlach.


Cocríoch.
Is baile suite i gContae Aontroma é Cocríoch.


Carraig Uí Ruagain.
Is baile suite i gContae Aontroma í Carraig Uí Ruagain.


Coill na Baice.
Is baile suite i gContae Aontroma í Coill na Baice.


Muhammad Ali na hÉigipte.
Iar-ceannaire na hÉigipte ab ea Muhammad Ali Pasha al-Mas'ud ibn Agha. (4 Márta 1769 - 2 Lúnasa 1849).


Turanga Leela.
mion
Is carachtar ficseanúil í Turanga Leela sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Is captaen an Planet Express í. Tá sí cliste, agus níl ach súil amháin aici.


Bender Bending Rodríguez.
mion
Is carachtar ficseanúil é Bender Bending Rodriguez sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Is róbat é, atá mímhúinte agus falsa ar fad. Tá sé ag obair anois do chomhlacht seachadta darbh ainm Planet Express.


Professor Hubert J. Farnsworth.
Is carachtar ficseanúil é Professor Hubert J. Farnsworth sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Is eolaí é a bhunaigh an Planet Express. Rugadh ar an 9 Aibreán é.


Dr. John A. Zoidberg.
mion
Is carachtar ficseanúil é Dr. John A. Zoidberg sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Is dochtúir é a rugadh ar an bpláinéad Decapod 10, agus tá sé ag obair don Planet Express.


Hermes Conrad.
Is carachtar ficseanúil é Hermes Conrad sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Iamácach atá ann, agus tá sé ag obair don Planet Express.


Amy Wong.
Is carachtar ficseanúil í Amy Wong sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama". Rugadh í ar an bpláinéad Mars, agus tá sé ag obair don Planet Express.


Zapp Brannigan.
mion
Is carachtar ficseanúil é Zapp Brannigan sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama".


Mom (Futurama).
mion
Is carachtar ficseanúil í Mom sa chartún grinn Meiriceánach "Futurama".


Dennis Tanner.
mion
Is carachtar ficseanúil é Dennis Tanner sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Philip Lowrie an páirt mar Dennis.


Ken Barlow.
Is carachtar ficseanúil é Ken Barlow ar an gclár teilifíse Coronation Street. Glacann William Roache an páirt mar Ken, ó 9 Nollaig 1960.


Emily Bishop.
Is carachtar ficseanúil í Emily Bishop sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Glacann Eileen Derbyshire an páirt mar Emily. Rinne Emily a céad cuma ar an 27 Eanáir, 1961.


Rita Sullivan.
Is carachtar ficseanúil í Rita Sullivan ar an gclár Coronation Street. Glacann Barbara Knox an páirt mar Rita (ar an 2 Nollaig, 1964 den chéad uair).


Peter Griffin.
mion
Is ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy" é Peter Griffin. Tá sé guthaithe ag Seth MacFarlane. Tá a bhean chéile, Lois Griffin, go ginearálta Máthair ina stad sa bhaile, le blas éagsúile Nua Eabhrac aicí, agus seise ball den teaglach saibhrais Pewterschmidt. Tá trí pháistí acú; Chris Griffin Meg Griffin agus Stewie Griffin.


Ceol rithim agus gormacha.
Is seánra ceoil é Ceol rithim agus gormacha nó R&G.
Cúlra.
Is ó snagcheoil agus ó na gormacha a tháinig ceol rithim agus gormacha. Thosaigh daoine ag seinm cheol rithim agus gormacha i gclubanna do dhaoine gorma sna 1930dí. Thosaigh daoine geala ag úsáid an téarma "R&B" timpeall ar na 1960dí.
Uirlisí agus guth.
Úsáideann siad uirlisí práis,gaoth agus cnaguirlisí i gceol rithim agus gormacha. Bíonn daoine ag canadh freisin. Is féidir le guth soprán,alt,tenóir nó dord a bheith agat chun ceol rithim agus gormacha a chanadh.


Páirtí Chónaitheoirí Leitir Cheanainn.
Mionpháirtí polaitiúil Éireannach é Páirtí Chónaitheoirí Leitir Cheanainn (Béarla: "Letterkenny Residents Party"), a cuireadh ar bun agus a cláraíodh sa bhliain 2008.


Druim an Tí.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Druim an Tí.


Droman Uí Chonbhuí.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Droman Uí Chonbhuí.


Eanach Mór.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Eanach Mór.


Eanach Aodha.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Eanach Aodha.


Na Cealla.
Is baile suite i gContae Aontroma iad na Cealla.


Éadan na bhFiach.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Éadan na bhFiach.


Cill Éad.
Is baile suite i gContae Aontroma í Cill Éad.


Cnoc na Caraidh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Cnoc na Caraidh.


An Cionn Bán.
Is baile suite i gContae Aontroma é an Cionn Bán.


Foirceal.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Foirceal.


An Lorgain.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é an Lorgain, i dTuaisceart na hÉireann.
Is baile i gContae Ard Mhacha, in aice leis an gcladach theas de Loch nEathach agus sa chúinne thoir thuaidh an chontae é an Lorgain.
Cuid de cheantar Chomhairle Buirge Craigavon, tá an Lorgain thart ar 18 míle (29 km) siar ó dheas de Bhéal Feirste agus tá sé nasctha leis an chathair ag an mótarbhealach M1 agus ar an iarnród Bhéal Feirste-Baile Átha Cliath araon.
Bhí daonra de thart ar 23,000 ag an Lorgain de réir daonáireamh 2001.
Bhain Máistir McGrath, an cú cáiliúil, leis an Lorgain.
Laethanta tosaigh: "Waterloo Cup" Máistir McGrath (1866-1873) a bhí ina gCon i spórt na ngiorria cúrsála.
Rugadh Máistir McGrath i gContae Phort Láirge, Éire.


Lios Liath.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Lios Liath (Béarla: "Lislea").


Lios na Daille.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Lios na Daille.


Dumhach.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dumhach.


Dearbhóg.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dearbhóg.


Dún Ó gCorra.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dún Ó gCorra.


Draighean, Contae Aontroma.
Is baile suite i gContae Aontroma é Draighean.


Charles Durning.
Ba aisteoir Gael-Mheiriceánach é Charles Durning (a rugadh ar an 28 Feabhra 1923 agus fuair bás i 24 Nollaig 2012).


Cnút Mór.
Bhí Cnút Mór (Sean-Lochlannais: "Knútr inn ríki"; c 985 nó 995 - 12 Samhain, 1035.), ina thiarna agus ghobharnóir ar Dhiúcacht Schleswig agus an Phomreáin, ina dhiaidh sin, ba rí Shasana é (ón bhliain 1016), rí na Danmhairge (1018), agus rí na hIorua (1028).
Mac an rí Svein Tjugeskjegg ("nó 'Sven na Féasóige Gabhlaí' i nGaeolge") ab ea é, a raibh ina chomhalta de Lochlannaigh Jomsborg, ord míleata a bhí tráth lonnaithe sa Pholainn, mar atá inniu ann. Léiríonn staraithe neamhchinnteacht fós, cé acu an raibh nó nach raibh Lochlannaigh Jomsburg ar marthain. B'í máthair s'aigesan ná iníon chéad diuice na Polanie, Mieszko I; d'fhéadfadh gurb é Świętosława (féach: Sigrid Storråda)a hainm, cé gur deir an 'Oxford DNB ' go bhfuil a hainm anaithnid.
Mar Phrionsa na Danmhairge, bhuaigh Cnút suíochán ríoga Shasana sa bhliain 1016, i ndiaidh na gcéadta bliain de ghníomhaíochta Lochlannacha in iarthuaisceart na hEorpa. Shealbhaigh sé Ríocht na Danmhairge sa bhliain 1018, rud a d'aontaigh corónacha Shasana agus na Danmhairge le chéile. Choimeád Cnút an bhunáit chúmhachta seo le chéile tríd na Danair agus na Sasanaigh a aontú faoi bhannaí cultúrtha an rachmais agus gnáthaimh, seachas dul i mbun na brúidiúlachta. Sa bhliain 1028 agus é i dTrondheim, tar éis deich mbliana coimhlinte in aghaidh céilí comhraic sna Críocha Lochlainn, mhaigh Cnút gur leis choróin na hIorua. Ghabh Cnút Sigtuna, cathair na Sualainne agus cé go raibh boinn eisithe aige dí agus a ainm orthu, níl insint na stair ar fáil faoin a fhorghabháil.


Arald Gormfhiacail.
B'é Arald "Gormfhiacail" Gormsson (An tSean-Lochlannais: "Haraldr blátǫnn Gormsson", Danmhairgis: "Harald Blåtand Gormsen") mac an Rí Gorm na Danmhairge agus Thyra Dannebod. Fuair sé bás sa bhliain 985 nó 986 tar éis é a bheith ina Rí na Danmhairge ó c. 958 agus ina Rí na hIorua ar feadh cúpla bliain, is dócha, thart ar 970. Tugann roinnt foinsí le fios gur dhíshealbhaigh a mhac Svend Tveskæg é mar rí, le lámh láidir.


Achadh an Dá Chora.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Achadh an Dá Chora.


Log a' Choire.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Log a' Choire.


Na Madain.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é na Madain.


Port an Dúnáin.
Is baile suite ar an Bhanna i gContae Ard Mhacha é Port an Dúnáin. Tá daonra 22,000 ann. Tá an baile suite ar Abhainn na Banna. Tá sé suite sa limistéar Chomhairle Baile, Craigavon, Ard Mhacha agus Droichead na Banna. Is féidir le Port an Dúnáin a bhunús a rian do Phlandáil Uladh go luath sa ré na 17ú céad. Ní raibh sé go dtí an ré Victeoiriach, agus teacht an iarnróid, a bhí sé ábalta baile mór a fhorbairt. Maidir le daonra, tá thart ar 61% ó chúlra Protastúnach agus 31% ó chúlra Caitliceach.
Is é Port an Dúnáin suíomh an díospóid Dhroim Crí. San am atá caite, is siad na paráidí Oráisteacha, a rith tríd an chuid Caitliceach den bhaile, a ba chúis le foréigean.
Tíreolaíocht.
Tá Port an Dúnáin suíte i réigiún réasúnta cothrom na hÉireann, in aice le bruach theas Loch nEathach. Is sé an chuid is mó den bhaile atá tógtha ar an taobh thiar d’Abhainn na Banna. Is é cuid mhaith dá rathúnas luath atá ann, mar gheall don abhainn. Ba é an tógáil Canáil an Iúir (ag nascadh Loch Cairlinn le Loch nEathach) sa bhliain 1740, mar aon le fás an iarnród sa 19ú haois, a chuir Port an Dúnáin ag croílár na bealaí iompair. Tá trí droichid a thrasnaíon na habhann ag Port an Dúnáin. Is droichid bhóthair iad, Sráid an Droichid agus Northway. Is é droichead iarnróid atá in aice leis an Northway.
Bailte fearainn.
Is é Port an Dúnáin (Ard-sráide), (Sráid an Mhargaidh) mar thoradh ar an bhfás idir dhá Bhaile Fearainn, Tavanagh agus Corcrain.
Córas iompair.
Is siad an Bóthar, an Canáil, agus an t-Iarnróid a thagann le chéile ag Port an Dúnáin. Mar thoradh fuair Port an Dúnáin an leasainm "Mol an Thuaidh". Mar a thoradh, cruthaíodh an fhostaíocht trí thionscal mais agus cuidiú lean geilleagar talmhaíochta traidisiúnta an cheantair.
Osclaíodh Canáil an Iúir sa bhliain 1742. Nasctha le chéile, Loch Cairlinn agus Muir Éireann le Loch nEathach.


Dún dTrod.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dún dTrod.


Dún Eadradh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dún Eadradh.


Dún Lathaí.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dún Lathaí.


Dún Sobhairce.
Is baile suite i gContae Aontroma é Dún Sobhairce.


Bábhún.
Is balla cosantach é bábhún.


Shinzō Abe.
Is é Shinzō Abe (安 倍 晋 三 "Abe Shinzō", [ABE ɕinzo ː]) Príomh-Aire na Seapáine, in oifig ón bhliain 2012.


Na Fearnóga.
Is baile suite i gContae Aontroma iad na Fearnóga.


Geata Mhic Amhlaí.
Is baile suite i gContae Aontroma é Geata Mhic Amhlaí.


Gleann Ó.
Is baile suite i gContae Aontroma é Gleann Ó.


Droichead Ceis.
Is baile suite i gContae Aontroma é Droichead Ceis.


An Mullach Bán.
Is baile suite i gContae Aontroma é an Mullach Bán.


An Gleann.
Is baile suite i gContae Aontroma é an Gleann.


An Grógán.
Is baile suite i gContae Aontroma é an Grógán.


Lann Abhaigh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Lann Abhaigh.


Rúitín.
Is éard is an rúitín nó an réigiún talacruach, (ar a dtugtar freisin 'murnán' nó 'alt na coise') ná an réigiún ina mbuaileann an cnámh lorgan agus an troith le chéile. Tá trí alt san rúitín:.. alt an rúitín féin, an t-alt fo-thalusach agus an t-alt tibifiobúlach íochtarach.
San úsáid coitianta, tagraíonn an téarma 'rúitín' go heisiach do réigiún an rúitín. I téarmaíocht leighis, is féidir "rúitín" (gan cháilitheoirí) a bheith ag tagair don réigiún iomlán nó go sonrach don réigiún talacrurach.
Is iad príomh-chnamha an rúitín ná an talus (sa troith), agus an tibia agus an fiobúl (sa lorgan). Tugtar "cnámh an rúitín" ar an talus.
Is alt bacánach sionóibhiach an rúitín, a cheanglaíonn foircinn aimhneasacha an tibia agus an fhiobúil, san ghéag íochtarach, le ceann neasach an taluis.


Mullach Breac.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Mullach Breac.


An Mullach Glas.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é an Mullach Glas.


An Port Mór.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é an Port Mór.


Mullach a' Bhile.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Mullach a' Bhile.


Loch gCaol.
Is baile suite i gContae Aontroma é Loch gCaol.


Lurga an Iubhair.
Is baile suite i gContae Aontroma é Lurga an Iubhair.


Muileann na Cloiche.
Is baile suite i gContae Aontroma é Muileann na Cloiche.


Oirthear Maí.
Cloigtheach agus Teampall Naomh Pádraig (Eaglais na hÉireann), in Oirthear Maí
Is baile agus paróiste sibhialta suite i gContae Aontroma é Oirthear Maí. Bhí 1,122 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2013.
Thart ar an bhliain 460, chuir Naomh Olcán mainistir ar bun san áit. Deisceabal de chuid Naomh Pádraig é agus bhain tábhacht réigiúnda leis an mhainistir san am. Is é bun an chloigthí an t-aon rian den mhainistir atá fágtha. Tá sé suite in aice le Teach Pobail Naomh Pádraig agus é timpeall ar 11 m ar airde agus trí húrlár ann. Tá sé ina shéadchomhartha sceidealaithe (SMR, uimhir ANT 013-010). Tá teampall breá Preisbitéireach ar an bhaile comh maith.
Tá cliú ar Oirthear Maí inniu mar gheall ar imeachtaí gluaisrothaíochta a thionóltar ann.
An teampall Preisbitéireach in Oirthear Maí


Fáidh.
Is duine le aird aige mar múinteoir inspioráidithe nó craoltóir Toil Dé i gCríostaíocht é fáidh.


Der Process (An Phróis Dlí).
Úrscéal mór le rá ó pheann an scríbhneora Gearmáinise Franz Kafka is ea "Der Process" ("An Phróis Dlí"). Chuaigh Kafka i mbun pinn ar an ábhar idir na blianta 1914 agus 1915, ach níor chríochnaigh sé an scéal riamh agus níor foilsíodh é go dtí an bhliain 1925. Scéal fir darbh ainm Josef K. atá ann, baincéir rathúil atá gafa agus curtha ar thriail ag údarás anaithnid de bharr chúiseanna nach luaitear riamh ach oiread.
"Der Process" a thug Kafka air i nGearmáinis a linne féin, ach feictear leaganacha eile idir "Der Prozess", "Der Proceß" agus "Der Prozeß".
Tugtar "An Triail" do leagan Gaeilge le Risteárd mac Annraoi den úrscéal seo (agus do scéal eile).


Codach.
Tacar Mandlebrot. Tá an cuma céanna ar an dtacar iomlán is atá ar aon phíosa beag den tacar.
Píosa beag den Tacar Mandlebrot.
Píosa eile den Tacar Mandlebrot.
Is é is codach nó frachtal ann ná tacar a fanann 'casta' cé chomh beag agus atá sé. Is tacair féinchosúlta iad go léir. Cialaíonn é sin ná go bhfuil an cuma céanna ar an dtacar iomlán is atá ar aon phíosa beag den tacar. Toisc go bhfuil codaigh casta, chun roinnt dá n-airíonna is tábhachtaí a achoimriú, is maith an rud é roinnt coincheaptha réasúnta simplí a bheith againn. Is é toise tacair ceann de na coincheaptha is tabhachtaí den saghas seo. Tá toise ghraf feidhme slime "y = f(x)" cothrom le 1 agus tá toise sféir cothrom le 2, ach de ghnath ní slánuimhir é toise chodaigh.
Ar feadh fhormhóir a staire, níor pléidh ach amháin tacair a raibh roinnt slime acu agus mar sin, d'fhan matamaitic amach ó codaigh. Ní raibh an focal Francach do chodach cumtha go dtí 1975. Le teacht ríomhairí agus teaspáintí ghrafacha nua-aimseartha, fuair taighde ar chodaigh a lán cabhair agus an-chuid spreagadh. É sin ráite, bhí roinnt samplaí de chodaigh luaite fadó.
Sa bhliain 1872, shainigh Gearmánach Karl Weierstrass feidhm "f" a bhí leanúnach ag gach pointe ach a bhí do-dhifreálaithe ag gach pointe freisin. Ghlaofaí codach ar ghraf na feidhme sin inniu. Is sampla casta é sin ach shainigh an matamaiticeoir Sualannach Helge von Koch sampla eile a bhí i bhfad níos simplí i 1904. Rinne daoine mar Poincaré, Fatou agus Julia mionfhiosrú ar an gcoincheap de chóras feidhme atrialla sa 19ú agus go luath sa 20ú haois. Tugann an coincheap sin slí tábhachtach dúinn chun codaigh a shainiú.
Go dtí gur chuir Mandelbrot chun suntais na hairíonna atá i gcoitianta ag na tacair den tsaghas seo, chonacthas mar thacair iargúlta aisteacha iad. Chomh maith le sin, thaispean sé gur samhlacha réadúla agus úsáideacha iad i gcomhair a lán feiniméin nádúrtha. Mar shampla gneithe geolaíochta cosúil le chóstaí, struchtúr plandaí, soithigh fola, scamhóga, praghasanna sa stocmhargadh agus Brúnghluaisne. Dúirt sé go raibh codaigh níos nádúrtha agus imfhiosaí ná na rudaí slime a bhí sa mhatamaitic traidisiúnta.


Fujishima Takeji.
Ealaíontóir Seapánach ab ea Fujishima Takeji,(藤島 武二 "Fujishima Takeji", 15 Deireadh Fómhair, 1867 - 19 Márta, 1943), a bhain cáil amach dó fein le haghaidh a chuid oibre i bhforbairt ghluaiseacht an Rómánsachais agus an impriseanachais laistigh den ghluaiseacht ealaíne yōga (stíl an Iarthai), sa phéintéireacht Seapánach, ag deireadh an 19ú agus ag tús an 20ú Aois.


An Sruthán.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é an Sruthán.


Sráid na nAlbanach.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha í Sráid na nAlbanach.


Tóin re Gaoith.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Tóin re Gaoith.


Tuíneán.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Tuíneán.


Maigh gCabraí.
Is baile suite i gContae Aontroma í Maigh gCabraí.


Machaire Morna.
Is baile suite i gContae Aontroma é Machaire Morna.


Muine Glas.
Is baile suite i gContae Aontroma é Muine Glas.


Maigh Saighead.
Is baile suite i gContae Aontroma í Maigh Saighead.


Carly Rae Jepsen.
Is amhránaí agus cumadóir amhrán Ceanadach í Carly Rae Jepsen a rugadh ar 21 Samhain 1985. Sa bhliain 2007, chuir sí an tríú i séasúr "Canadian Idol" cúig chomórtas. Tháinig sí chun cáile go mór tar éis dá hamhrán "Call Me Maybe" barr na gcairteacha a bhaint amach ar fud an domhain sa bhliain 2012.
Saol Luath.
Rugadh Carly Rae Jepsen i Mission, An Cholóim Bhriotanach, Ceanada ar 21 Samhain 1985.
2008–2010: "Tug of War".
Scaoil Rae Jepsen a céad albam "Tug of War" ar an 29 Meán Fómhair, 2008.
2011–13: "Curiosity" agus "Kiss".
Scaoil Rae Jepsen a dara albam Kiss ar an 14 Meán Fómhair, 2012.
2013–inniu: "E·MO·TION".
Scaoil Rae Jepsen a tríú albam E·MO·TION ar an 24 Meitheamh, 2015.
Gradaim.
Tá 30 gradam buaite ag Jepsen.


Fuláinis.
Is teanga í an Fhuláinis a labhraítear go fairsing in Iarthar na hAfraice. Tá sí ó dhúchas ag 24 mhilliún duine, mar a mheastar. Ceann de na teangacha Nígir-Chongócha í a bhaineann le brainse Seineagaimbiach na fine seo, cosúil leis an Volaifis agus an tSeréiris a bhíonn le cloisteáil sa réigiún seo chomh maith. Is iad na Fulánaigh agus na grúpaí eitneacha cosúil leo siúd a labhraíonn ó dhúchas í, ach thairis sin bíonn Fuláinis mar theanga iasachta agus mar ghléas cumarsáide ag na milliúin daoine sna tíortha idir an tSeineagáil, an Ghaimbia, Camarún agus an Ghuine. Ceann de thíortha móra Iarthar na hAfraice í.
Is é an rud is suntasaí faoi ghramadach na Fuláinise ná an idirmhír a chuirtear idir tamhan an fhocail agus an iarmhír ghramadúil. An ról a bhíonn ag na hidirmhíreanna san Fhuláinis tá sé cosúil le ról na réamhfhocal sa Ghaeilge agus sa Bhéarla.
Tá na hainmfhocail rangaithe ina n-aicmí, cosúil leis na haicmí sna teangacha Bantúcha, ach tá na haicmí seo i bhfad níos líonmhaire san Fhuláinis ná sna teangacha sin. Tá timpeall ar chúig aicme fichead ann, ach bíonn sé ag brath ar an gcanúint. D'fhéadfá na haicmí seo a chur i gcomparáid le hinscní na dteangacha Ind-Eorpacha, nó cosúil leis an dóigh a bhfuil forainm amháin sa Ghaeilge don bhaininscne ("sí") agus forainm eile don firinscne ("sé"), baineann a forainm féin le gach aicme den chineál seo.
Bíonn iolra na n-ainmfhocal an-mhírialta san Fhuláinis, agus caithfidh tú an t-iolra a fhoghlaim in éineacht leis an bhfoirm uatha le cuimhne a choinneáil air.
Tá trí fhaí - an fhaí ghníomhach, an fhaí chéasta, agus an fhaí mheánchéasta - ag na briathair san Fhuláinis.
Tá córas claochluithe tosaigh ag an bhFuláinis, cosúil leis an nGaeilge.
Labhraítear an dúrud canúintí éagsúla, agus ainmneacha difriúla orthu: "Pulaar" a thugtar ar na canúintí iartharacha, agus is é "Fulfulde" an t-ainm a thugann cainteoirí na gcanúintí oirthearacha ar a dteanga féin. Tá an t-ainm Gaeilge "Fuláinis" bunaithe ar an leagan Béarla "Fulani" a tháinig ón Hásais nó ón Meindis (nó ó theangacha Mandaecha eile sa réigiún). "Peul" an téarma Fraincise agus é bunaithe ar an Volaifis.


Páirtí Poblachtach Sóisialach na hÉireann.
Páirtí polaitíochta poblachtánach agus sóisialach é Páirtí Poblachtach Sóisialach na hÉireann (Béarla: "Irish Republican Socialist Party" nó "IRSP") atá lonnaithe in Éirinn. Bunaíodh an páirtí ar an 8 Nollaig, 1974 agus tá sé lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Tá an grúpa paraimíleatach Arm Saoirse Náisiúnta na hÉireann mar eite mhíleata an pháirtí. Dar leo, leanann siad Séamas Ó Conghaile a bhunaigh "an Páirtí Sóisialach Poblachtach na hÉireann" sa bhliain 1896.


Arm Saoirse Náisiúnta na hÉireann.
Grúpa paraimíleatach poblachtánach sóisialach é an Irish National Liberation Army (nó " Arm Saoirse Náisiúnta na hÉireann)" nó an tINLA). Tá sé d'aidhm acu Tuaisceart na hÉireann a bhaint ón Ríocht Aontaithe agus Éire athaontaithe a chruthú.
Stair.
Bunaíodh an tINLA ar an 8 Nollaig 1974.
Bhí Ronnie Bunting ina cheannaire ar an INLA sa bhliain 1980.
Ag deireadh na bliana 2009 gheall an tINLA go rachaidís ar thóir na n-aidhmeanna seo trí mhodhanna síochánta as sin amach.


Páirtí Sóisialach na nOibrithe.
Is pháirtí polaitíochta Marxach Éireannach é Páirtí Sóisialach na nOibrithe (Béarla: "The Socialist Workers Party" nó "SWP") atá lonnaithe in Éirinn. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1971 agus tá sé lonnaithe i mBaile Átha Cliath.


Comhghuaillíocht Neamhspleách Chiarraí.
Is mionpháirtí polaitíochta Éireannach é Comhghuaillíocht Neamhspleách Chiarraí (iar Comhghuaillíocht Neamhspleách Chiarraí Theas (Béarla: "Kerry Independent Alliance") atá lonnaithe in Éirinn. Bunaíodh an páirtí sna 1990idí agus tá sé lonnaithe i gCill Airne.


An Crann Géagach.
Cnuasach gearrscéalta agus aistí le Pádraic Ó Conaire, scríbhneoir Éireannach, is ea "An Crann Géagach", a foilsíodh sa bhliain 1919.
Bailiúchán d'aistí agus mion-scéalta atá ann.


Achadh Mór.
Is baile suite i gContae Liatroma é Achadh Mór. Bhí 620 duine ina gcónaí in Achadh Mór sa bhliain 2006.


Baile na gCléireach.
Is baile suite i gContae Liatroma é Baile na gCléireach.


Barr na Cúile.
Is baile suite i gContae Liatroma é Barr na Cúile.


Brea an Droim.
Is baile suite i gContae Liatroma é Brea an Droim.


Corr an Tobair.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Corr an Tobair. Bhí 750 duine ina gcónaí i gCorr an Tobair.


Cill Srianáin.
Is baile suite i gContae Liatroma í Cill Srianáin (nó "Cill tSrianáin" nó "Baile Shéamais").


Cill Fhearga.
Is baile suite i gContae Liatroma í Cill Fhearga.


Cill Tiobraid.
Is baile suite i gContae Liatroma í Cill Tiobraid.


Ainmneacha Síneacha.
Is éard is ainmneacha pearsanta Síneacha (An tSínis: 姓名, "xìngmíng") ann ná na hainmneacha atá glactha ag pobal na Síne, sa bhaile agus i gcéin. D'eascair siad as chultúr an phobail Han. I roinnt cásanna freisin, d'fhéadfadh gur tagairt atá ann dos na hainmneacha Síneacha atá glactha nó úsáidte chun tagairt a dhéanamh do dhaoine ó thíortha eile.
Go hiondúil, bíonn trí shiolla - ainm aonsiollach teaghlaigh agus ainm déshiollach pearsanta- le ton ar leith ag gach siolla agus iad scríofa mar charachtar aonair Síneach. Bíonn ainm dhá shiolla ag timpeall duine amháin as gach seachtar, agus níos lú ná 0.02% - gur mionlaigh eitneacha go leor acu - agus ainmneacha acu le ceathrar nó níos mó siollaí; bíonn comhsloinnte ag an chuid is mó den mhuintir Han le hainmneacha níos faide ná ceithre charachtar (eg Ouyang Kunpeng nó Da-Hong Seetoo).
Chuir na Sínigh gnás ainmnithe an Oirthir ar bun, ina mbíonn an t-ainm teaghlaigh roimh an t-ainm pearsanta. Buachaill ar a dtugtar Wei (伟) air agus a bhaineann leis an teaghlach Zhang (张)- tugtar "Zhang Wei" air agus ní "Wei Zhang". Tá sé de nós ag mhuintir na Síne labhairt lena chéile - go háirithe iad siúd a bhfuil ainmneacha le dhá charachtar acu - trí úsáid a bhaint as ainmneacha iomlána. De ghnáth, bheannófaí ​​Zhang Wei go foirmiuíl mar "An tUasal Zhang" (ní "An tUasal Wei"), fiú go neamhfhoirmiúil thabharfaí "Zhang Wei" agus ní "Wei" air.
De ghnáth, pléitear le dhá leath an ainm mar aonaid doroinnte. Faoi láthair is é 王秀英 an t-ainm thrí carachtair is coitianta sa tSín - d'fhéadfadh go dtabharfaí "Wang Xiuying", nó níos simplí fós "Xiuying", air ach ní bheadh ​​aon duine ag rá riamh "Wang Xiu" nó "Wang Ying" agus an leath eile den ainm a fhágáil ar lár.
Baineann na Sínigh leas as fhoirm rómánaithe, ar bhealaí éagsúla, chun a n-ainmeachas a chur os comhair daoine eile nach bhfuil carachtair Shíneacha nó hanzia ar eolas acu, cé go bhfuil Pinyin anois ina chaighdeán sa dá tSín, an mórthír agus sa Téaváin. Glacann go leor daoine freisin ainmneacha i stíl na hEorpa (go hiondúil ainmneacha Sasanacha) trí aisiompú ar ord na Sínise (m.sh., "Wei Zhang") nó trí ainm nua ar fad a roghnú (m.sh., "John Zhang"). I Hong Cong, tá sé ina chleachtas coiteann an dá ainm Béarla agus Sínese a chur le chéile i hibrid amháin: "John Zhang Wei".
Ó aimsir an ríora Shang ar a laghad, bhí roinnt cleachtas coiscthe ag na Sínigh Han a thug le fios cé a d'fhéadfadh nó nach féidir úsáid a bhaint as ainm pearsanta an duine (gan a bheith dímheasúil). Go ginearálta, fhorchiallófaí úsáide an ainm údarás an chainteora agus a hárd-sheasamh chuig an seolaí. Bhí urchosc ar phiaraí agus ar ghaolta níos óige an t-ainm a lua. Mar gheall ar seo, d'úsaid a lán pearsana Síneach stairiúil - go háirithe impirí - leath-dosaen nó níos mó ainmneacha i gcomhthéacsanna éagsúla agus do chainteoirí éagsúla. Go measartha minic, bhí iachall orthu siúd le hainmneacha (fiú más homafóin amháin é) a bhí comhionann le hainm an impire iad a athrú. Go ginearálta, chuir normalú na n-ainmneacha pearsanta tar éis Ghluaiseacht na Ceathrún Bealtaine deireadh le hainmeacha bréagacha, mar shampla ainm na scoile agus ainm cúirtéise, ach bíonn rianta den urchosc fós ann, go háirithe laistigh de theaghlaigh.


Teanga SMS.
Is téarma é Teanga SMS nó "téacschaint" do bhéarlagair agus giorrúcháin a úsáidtear de bharr nach bhfuil ach líon teoranta carachtar ar fáil go minic i dteachtaireacht a sheoltar ó fhóin phóca, ach go háirithe sna teachtaireachtaí téacs SMS agus ar líonraí sóisialta an idirlíon. Tá an oiread sin den chumarsáid ag tarlú ar líne sa lá atá inniu ann go bhfuil úsáid mhór á baint as na giorrúcháin seo leis an gcumarsáid sin a éascú. Bíonn siad in úsáid ar tháibléad, ar na ríomhairí glúine, ar na bhfóin phóca is chliste. Cabhraíonn siad cur síos a dhéanamh ar chúrsaí an tsaoil taobh istigh de 140 nó 160 carachtar, twitter agus téacsanna faoi seach. Tá an Béarla chun tosaigh ar gach teanga eile sa réimse seo, ach tá teangacha eile á gcur in oiriúint chomh maith leis.
Teanga SMS sa Ghaeilge.
Tá taithí ag na Gaeil ar chórais ghiorrúcháin; i ré na láimhscríbhinní ba ionann "7" agus "agus", is uaireanta d'fhágtaí deireadh na bhfocal ar lár, nó chuirfeadh litir amháin focal comónta in iúl, 'K' don fhocal 'cath' mar shampla.


Misha B.
Is ceoltóir Sasanach í Misha Amber Bryan nó Misha B. Rugadh i Manchain í ar 10 Feabhra, 1992. Tháinig sí sa cheathru áit ar an ochtú sraith The X Factor sa bhliain 2011.


Tulisa Contostavlos.
Is ceoltóir Sasanach í Tulisa Contavlos. Rugadh i Londain í ar 13 Iúil, 1988. Is Éireannach í a máthair; Is é a hathair Cipireach Gréagach. Ba breitheamh í ar The X Factor.
Saol Luath.
Rugadh Tulisa i Camden Town.
2000-2011: N-Dubz.
Bhí Tulisa cuid de N-Dubz ó 2000 go 2011.
2011-2012: "The X Factor" agus "The Female Boss".
Téigh Tulisa ar The X Factor mar bhreitheamh i 2011 agus d'fhág sí i 2012. Scaoil sí a céad albam "The Female Boss" ar an 22 Nollaig 2012.
2013-anois: Dara Albam.
Tá Tulisa ag obair ar a dara albam ag rá: "I'm going to make a few singles soon, and I want to take my sound back to basics.". Is é "Living Without You" an chéad singil, sé scaoilte ar 4 Eanáir 2015. Bhí sé ar athló ó 7 Nollaig, 2014. D'fhill sí ar ais "The X Factor" ar ceannais sraith 11 mar aoi-bhreitheamh ar 13 Nollaig 2014, nuair a bhí Mel B tinn.


Ardriasc.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Ardriasc.


Áth an Daimh.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Áth an Daimh.


Baile Uí Dhúgáin.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Baile Uí Dhúgáin.


An Chora Uachtarach.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha í an Chora Uachtarach.


Port Bhaile an Trá.
Is baile suite i gContae Aontroma é Port Bhaile an Trá.


Mullach Buí.
Is baile suite i gContae Aontroma é Mullach Bui.


Port Bradán.
Is baile suite i gContae Aontroma é Port Bradán.


Port Chluain Eoghain.
Is baile suite i gContae Aontroma é Port Chluain Eoghain.


Baile fearainn.
Is roinn talún geografach úsáidte in Éirinn é baile fearainn.


Sraith Nócam.
Is baile suite i gContae Aontroma í Sraith Nócam.


An Chraobh Rua.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é an Chraobh Rua.


Doire Fhada.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Doire Fhada.


Grainseach Mhór.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Grainseach Mhór.


Soillsean.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Soillsean.


Teampall Phádraig.
Is baile suite i gContae Aontroma é Teampall Phádraig.


Tuaim, Contae Aontroma.
Is baile suite i gContae Aontroma é Tuaim, Contae Aontroma.


Tulaigh na Croise.
Is baile suite i gContae Aontroma í Tulaigh na Croise.


Aontroim Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Aontroim Íochtarach.


Toghroinn ceantair.
Is limistéar riaracháin úsáidte i bPoblacht na hÉireann é an Toghroinn (Béarla: "Electoral Division"). Tá 3,440 sa stát. Agus torthaí na nDaonáireamh á gcur i gcló, is í an toghroinn an limistéar is lú go gcuirtear eolas faoi Staidreamh Daonra i gCeantair Bheaga (Béarla: "Small Area Population Statistics" nó "SAPS") i láthair.
Bunús.
Nuair a cruthaíodh Aontais Dhlí na mBocht sa bhliain 1838, bailaíodh na Bailte Fearann i ranna nua a dtugadh District Electoral Divisions orthu, nó Toghranna Ceantair as Gaeilge. Thogh áitritheoirí na toghranna ceantair, más rud é gurbh íocóirí rátaí iad, Bord Bardachta Aontais Dhlí na mBocht.
Agus na toghranna á gcruthú, ba é an cuspóir a bhí ann ná limistéar a chruthú go mbeadh luach inrátaithe comparáideach eatharthu maraon le daonra comparáideach iontu. Mar thoradh, ba bheag an gaol a bhí idir na limistéir nua seo agus na limistéir riaracháin sibhialta nó eaglasta a úsáideach go dtí seo - an paróiste. D´ainneoin seo, níorbh annamh go dtugadh an t-ainm céanna ar an limistéar nua seo agus a bhí ag an bparóiste sibhialta máguaird.
Bunaíodh na comhairlí contaetha, na comhairlí ceantair tuaithe agus na comhairlí ceantar uirbeach ar fud na Éireann faoin "Acht Um Rialtas Áitiúil (Éire) 1898" agus baineadh úsáid as na ranna céanna chun comhaltaí na gcomhairlí éagsúla a thoghad.
Sa bhliain 1994, aistríoch an t-ainm "Toghroinn Ceantair (TRC)" agus an t-ainm "Barda" go dtí Toghroinn (TR). D’fhan ainmneacha agus teorainneacha na dToghranna Ceantar éagsúla (TRC) agus na mBardaí éagsúla mar a bhí roimhe sin.


Logagram.
Is éard is logagram nó logagraf ann ná graiféim a fheidhmíonn ar son focail nó moirféime (an t-aonad is lú brí i dteanga). Seasann sé seo i gcodarsnacht le fónagraim, a sheasann d'fhóinéimí (fuaimeanna urlabhra) nó cónaisc d'fhóinéimí, agus cinntiúcháin, a mharcálann catagóirí séimeantacha amach.
Go minic freisin, tugtar idéagraim orthu. Sa chruinnchaint, áfach, cuireann idéagraim smaointe in iúl go díreach seachas focail agus moirféime, agus níl aon cheann de na córais logagrafacha atá tuairiscithe anseo idéagrafach go fírinneach.


Na Feá Íochtaracha.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha iad na Feá Íochtaracha.


Uí Nialláin Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha iad Uí Nialláin Thiar.


Tuath Threana.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha í Tuath Threana.


Aontroim Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Aontroim Uachtarach.


Béal Feirste Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Béal Feirste Íochtarach.


Béal Feirste Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Béal Feirste Uachtarach.


Cathraí.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Cathraí.


Cló Mhaigh Eo.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach as Clár Chlainne Mhuiris, Mhaigh Eo is ea Cló Mhaigh Eo a fhoilsíonn leabhair Ghaeilge. Colmán Ó Raghallaigh agus a bhean a bhunaigh é. Foilsíonn Cló Mhaigh Eo leabhair Ghaeilge do pháistí agus do dhaoine óga, agus úrscéalta grafacha i nGaeilge. Tá Colmán Ó Raghallaigh ina stiúrthóir ón mbliain 1995 agus is múinteoir é féin agus a bhean. Foilsíonn an comhlacht idir ceithre agus sé leabhar chuile bhliain is faigheann sé tacaíocht ó Bhord na Leabhar Gaeilge.
Tá carachtar dúchasach Gaeilge curtha i mbéal an phobail acu, is é sin Ruairí, agus tá breis agus 5,500 cóip de "Drochlá Ruairí" díolta idir an leabhar clóite agus an leagan leictreonach a cuireadh amach le Fios Feasa. Tá breis agus 5,000 de na leabhair eile faoi Ruairí díolta freisin, an ceann nua, Ruairí san Ospidéal, san áireamh. D'fhoilsigh siad an chéad leabhar do pháistí i mBéarla nó i nGaeilge as Éirinn a raibh dlúthdhiosca inléite do-athraithe leis.
D’fhoilsigh siad an chéad úrscéal grafach Éireannach, An Sclábhaí. Seo an chéad cheann de shraith shamhlaíoch ar stair agus ar mhiotaseolaíocht na hÉireann. Moltar an comhlacht as ardchaighdeán ealaíne agus dearaidh sna leabhair.
Naisc Sheachtracha.
Tá suíomh gréasáin Cló Mhaigh Eo le fáil ag: www.leabhar.com


Diméin.
Sa chóras feodach ba ionann Diméin (díorthaíonn an focal ón tsean-Fhraincis " demein", agus ón Laidin "dominus" ó thús, a raibh an chiall "tiarna, máistir líon tí" leis) agus an talamh ar fad a choinnigh tiarna mainéir ar mhaithe leis féin, agus a bhí faoina bhainistíocht aige, murb ionann agus talamh eile a dtugtaí mar fheod go daoine eile mar fhothionóntaí.


Cnocán Glas.
Baile fearainn i gContae na Gaillimhe in Éirinn is ea an Cnocán Glas (leagan galldaithe neamhoifigiúil Béarla: "Knockaunglass"). Tá sé seo sa Ghaeltacht agus tá sé lonnaithe taobh thiar den Spidéal i gConamara. Ba sa bhaile a rugadh an scríbhneoir Máirtín Ó Cadhain agus an fear béaloidis Seán Ó Cadhain.


Cill na mBan.
Is paróiste suite i gContae Ard Mhacha í Cill na mBan.


Ard-Deoise Ard Mhacha.
Is ard-Deoise Caitliceach Rómhánach suite i gContae Ard Mhacha í Ard-Deoise Ard Mhacha.


Comhairle an Iúir agus Mhúrn.
Comhairle an Iúir agus Mhúrn
Is comhairle suite i gContae Ard Mhacha í Comhairle an Iúir agus Mhúrn.


Otharlann Chnoc na Nóiníní.
Is ospidéal suite i gContae Ard Mhacha é Otharlann Chnoc na Nóiníní.


Coill Chonmhaí.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma í Coill Chonmhaí.


Dún Libhse Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Dún Libhse Íochtarach.


Dún Libhse Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Dún Libhse Uachtarach.


Dún na mBogaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Aontroma é Dún na mBogaigh.


Páirc Lúthchleasaíochta.
Is í Páirc Lúthchleasaíochta staidiam CLG suite i gContae Ard Mhacha.


Áirse Éigipteach Mhic Néill.
Is droichead suite i gContae Ard Mhacha é Áirse Éigipteach Mhic Néill.


Fáinne Cnoc Shliabh gCuillinn.
Is limistéar sáráilleachta nádúrtha suite i gContae Ard Mhacha é Fáinne Cnoc Shliabh gCuillinn.


Gleann Arma Íochtarach.
Is baile fearainn suite i gContae Aontroma é Gleann Arma Íochtarach.


Gleann Arma Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Gleann Arma Uachtarach.


Mása Ríona Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Mása Ríona Íochtarach.


Mása Ríona Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Mása Ríona Uachtarach.


Tuaim Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Tuaim Íochtarach.


Tuaim Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Aontroma é Tuaim Uachtarach.


Tobar Geal.
Is baile fearainn suite i gContae Aontroma é Tobar Geal.


Féile an Phobail.
Is eagraíocht poiblí ealaíne ar súil i gContae Aontroma é Féile an Phobail.


Sliabh an Earra.
Is coill suite i gContae Aontroma é Sliabh an Earra.


Comhairle Baile Charraig Fheargais.
Is comhairle i gContae Aontroma í Comhairle Baile Charraig Fheargais.


Caisleán Carrach.
Is caisleán suite i gContae Aontroma é Caisleán Carrach.


Carraig a' Ráid.
Is téad-droichead suite i gContae Aontroma í Carraig a’ Ráid (Béarla: "Carrick-a-Rede").


Droim Crí.
Is baile fearainn suite i gContae Ard Mhacha é Droim Crí. Is í Eaglais na Deascabhála séipéal an pharóiste. Le tamall anuas, tá sé faoi deara maidir leis an tseirbhís an Oird Oráisteach. Tá an tseirbhís ar siúl gach bliain ar an Domhnach roimh 12 Iúil. Is é an tseirbhís, i.e., paráid na hhOrangemen, an chúis le coimhlint seicteach idir Protastúnaigh agus Caitlicigh, ar bhothar Garvaghy. Tá sé seo ag dul ar feadh 200 bliain. Bunaíodh an tOrd Oráisteach i bPort an Dúnáin, Co. Ard Mhacha,  sa bhliain 1795. Sa bhliain 1998 cuireadh cosc ar leis Paráidí.


Leic Dhobhráin.
Baile fearainn agus paróiste sibhialta in iarthar Phort Láirge is ea Leic Dhobhráin nó Leic Uaráin
(Béarla: "Lickoran"). Tá limistéar 311 acra ag an mbaile fearainn (i ndá roinn) agus limistéar 2,410 acra ag an bparóiste sibhialta. Tá an paróiste suite idir Má Dheilge agus Seisceannán ar an teorainnn le Tiobraid Árann. Tá sráidbhaile beag, "Sráid an Mhuillin" (Béarla: "Millstreet"), suite sa pharóiste.
Bhí sean-eaglais an pharóiste suite i n"Gleann an Teampaill" i mbaile fearainn "Fhearnáin".
Tá bailte fearann an pharóiste go léir i dToghroinn Baile na Molt agus ó thaobh an paróiste nua-aimseartha Caitliceach Rómahánach, tá cuid de na bailte fearann i bparóiste Mhá Dheilge agus Ádh Mheáin agus cuid eile díobh i bparóiste Tuar an Fhíona.


Béal na Molt.
Baile fearainn agus toghroinn in iarthar Phort Láirge na hÉireann is ea Béal na Molt nó Baile na Molt (Béarla: "Ballinamult" nó "Ballynamult"). Tá an baile fearainn suite i bparóiste sibhialta Sheisceannáin agus i bParóiste Caitliceach Rómhánach Tuar an Fhíona. Tá limistéar 136 acra ag an mbaile fearainn agus limistéar 4,873 acra ag an toghroinn.


Caisleán Ceinn Bán.
Is caisleán suite i gContae Aontroma é Caisleán Ceinn Bán.


Caisleán Camus Rhuaidh.
Is caisleán suite i gContae Aontroma é Caisleán Camus Rhuaidh.


Dún an Aonaigh.
Is caisleán suite i gContae Aontroma é Dún an Aonaigh.


Dún Libhse.
Is caisleán suite i gContae Aontroma é Dún Libhse.


Achadh an Mhothair.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Achadh an Mhothair.


Cros Ar Loch.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Cros Ar Loch.


Cillín Chéir.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Cillín Chéir.


An Chill Mhór, (Paróiste).
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é an Chill Mhór.


John Hinch.
Is ceoltóir Sasanach é John Frederick Hinch (nó "John Hinch"), a rugadh 19 Iúil, 1947, Lichfield, Staffordshire. Bhí sé an drumadóir ar an gcéad albam leis an mbanna ceoil miotal trom/Rac crua
Judas Priest ("Rocka Rolla", 1974). Tá go leor scileanna ceoil ag Hinch, Snagcheol agus Rac ina measc mar shampla. D'imir sé le go leor bannaí Birmingham sna luaith 1970í sula raibh sé ina bhall de Judas Priest sa bhliain 1973. I 1975 d'fhág sé an grúpa tar éis argóintí idir é agus an príomh-giotáraí Glenn Tipton. Bhí Hinch ar físeán ó "Old Grey Whistle Test" (an clár teilifíse BBC) ar na h-amhráin "Dreamer Deciever" agus "Rocka Rolla". Bhí sé pósta le Jane Davus idir 1987 go 2010, ach tá siad colscartha anois. Tá mhac amháin aige, Fraser John, a rugadh 11 Aibreán, 1993.


Muintir Connacht.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Muintir Connacht.


Rath Caolain.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Rath Caolain.


Lios na hEadarnaidhe.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Lios na hEadarnaidhe.


Mothar.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Mothar.


Far Druim.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Far Druim.


Gort Aodh Bhuide.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Gort Aodh Bhuide.


Eachdhroim.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Eachdhroim.


Cluain Colbhaigh.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin í Cluain Colbhaigh.


Gaelscoil na mBeann.
Is Gaelscoil í Gaelscoil na mBeann i gCill Chaoil, Contae an Dúin.
Stair.
Bunaíodh Gaelscoil na mBeann sa bhliain 2010 ag grúpa daoine agus tuismitheoirí áitiúla a bhí ag iarraidh Gaelic-Oideachas trí mheán na Gaeilge dá gcuid leanaí. Bhí fís shoiléir ag na bunaitheoirí maidir leis an chineál oideachais a bhí uathu agus tá pobal uile na scoile ag obair gan stad gan staonadh chun na físe sin a bhaint amach. Fuair an scoil aitheantas agus maoiniú ón Roinn Oideachais sa bhliain 2012. Tá an scoil suite i gcroílár Chill Chaoil, in aice leis a Naíscoil friothálach
Éiteas.
Is é éiteas na Gaelscoile ná fáilte a chur roimh pháistí agus theaghlaigh ó gach cúlra, chuig scoil ina gcuirtear ní amháin caoinfhulaingt i bhfeidhm roimh éagsúlacht, ach go léirítear gean d'éagsúlacht gach traidisiúin.
Aidhmeanna.
Tá sé mar aidhm ag an scoil;
Curaclam.
Ag leanúint ar aghaidh ó dhúshraith láidir na réamhscoile, tá na buntáistí a bhaineann leis an dátheangachas á n-iompar ar aghaidh
go dtí leibhéal na bunscoile, áit a spreagtar na páistí chun cur leis an stór focal agus
scileanna a tá acu cheana féin agus iad a fhorbairt laistigh de churaclam. Bíonn an Béarla ina chuid lárnach den churaclam agus
tugtar isteach é sa Triú Bhliain. Cinntíonn sé seo go mbaineann na leanaí amach gnóthachtáil sa Bhéarla a bhíonn chomhionann agus inchomparáide leis na leanaí ó scoileanna lán Bhéarla. Déantar staidéar ar gach ábhar sa churaclam (seachas ab Béarla féin) trí mheán na Gaeilge
agus spreagtar na páistí, ar bhonn aonair, chun dul chun cinn in a gcuid cleachtaidh foghlama.


Trnava.
Is cathair sa tSlóvaic í Trnava (Ungáiris: "Nagyszombat", Gearmáinis: "Tyrnau"), atá suite in iardheisceart na tíre 35 ciliméadar soir ó thuaidh ón Bhratasláiv.


Cairrigín, Contae an Chabháin.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Cairrigín.


Ceathrú Mhór.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin í Ceathrú Mhór.


Cabhanach.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Cabhanach.


Cor Mín.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Cor Mín.


Clochán, Contae an Chabháin.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Clochán.


Cor an Iarna.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Cor an Iarna.


Crannachan.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Crannachan.


Coill Uí Lionáin.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin í Coill Uí Lionáin.


Cill na Craoibhe.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin í Cill na Craoibhe.


Coill Óg.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin í Coill Óg.


Doire Goinimhe.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Doire Goinimhe.


Dún, Contae an Chabháin.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Dún.


Dún Mhic Íomhair.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Dún Mhic Íomhair.


Gort Urlainn.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Gort Urlainn.


Moinín Samhradhain.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Moinín Samhradhain.


Muclach.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Muclach.


Mullach Dubh.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Mullach Dubh.


Mullach na gColman.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Mullach na gColman.


Cáibín.
Is hata Éireannach, dúghlas i ndath de ghnáth é cáibín.


An Chordastáin.
Is réigiún suite san Tuirc, An tSiria, An Iaráic agus An Iaráin í an Chordastáin.


Lomnochtán ina shuí.
Olaphictiúr ar chanbhás, péinteáilte sa bhliain 1917 le Amedeo Modigliani, is ea "Nudo sedato" nó An Lomnochtán ina shuí. Is cuid de bhailiúchán príobháideach atá caomhnaithe sa 'Mhúsaem Ríoga Mínealaíne' (An Ollainnis: "Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen") in Antuairp é.


Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara.
Is éard is Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara ann ná an próiseas ina ndéanann eagraíocht daoine a bheith gafa léi. Is daoine is seo ar féidir go mbeidh tionchar acu sin ar chinntí a ghlacann an eagraíocht nó daoine ar féidir leo dul i bhfeidhm ar chinntí na heagraíochta. Is féidir leis na daoine seo tacú nó dul i gcoinne na gcinntí sin, dul i bhfeidhm ar an eagraíocht nó sa chomhphobal ina n-oibríonn sí, róil oifigiúla a bheith acu nó is féidir leis an eagraíocht difear a dhéanamh dóibh féin.
Is cuid lárnach é an rannpháirteachas seo den fhreagracht shóisialta chorparáideach agus an bhunlíne thriarach a bhaint amach. Déanann comhlachtaí rannpháirtithe a spreagadh le páirt a ghlacadh i ndioscúrsa le fáil amach a bhfuil ag teastáil ó thaobh na sochaí is na timpeallachta de.
Is uirlis atá ann a mbaineann eagraíochta poiblí agus príobháideacha úsáid aisti, ach go háirithe nuair is mian leo comhthuiscint agus teacht le chéile a bhaint amach ar shaincheisteanna faoi leith nó ceisteanna atá casta go maith. Bunchloch den Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara ná go mbíonn deis ag rannpháirtithe dul in bhfeidhm ar chóras na gcinntí. Is é seo a shainíonn an Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara, murb ionann agus próiséas cumarsáide ina ndéantar iarracht dul i bhfeidhm ar ghrúpa le go dtiocfaidh sé le cinneadh a glacadh cheana.
Tá creat a chruthaigh ar fáil anseo.
Is minic gur iad an gnó, eagraíochtaí neamhrialtasacha, eagraíochtaí saothair, tionscalaíocht, rialtais agus eagraíochtaí airgeadais a chleachtann an Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara.<ref
name=A21>http://www.accountability21.net/uploadedFiles/publications/Stakeholder%20Engagement_Practitioners'%20Perspectives.pdf
Gnéithe den Rannpháirteachas.
Is gá go gcomhaontódh daoine ar rialacha na n-imeachtaí agus go dtuigfeadh daoine an ról ar leith atá ag gach éinne eile.
Tá Ceannach isteach riachtanach má táthar ag súil go n-éireoidh le Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara.
Buntáistí.
Déanann Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara deiseanna a chur ar fáil a thógann cleachtais ghnó agus riachtanais agus súlachtaí na sochaí le chéile, ag cothú na hinmharthaineachta agus luach do na rannpháirtithe.
Naisc Sheachtracha.
Ailt ar Rannpháirteachas le páirtithe leasmhara ar TriplePundit


Anailís Riosca (gnó).
Is éard is anailís riosca ann sa ghnó ná teicníocht le gnéithe a chuirfidh rath tionscnaimh nó sprice i mbaol a aithint agus a mheas. Cuidíonn an teicníocht seo le bearta coisc a shainiú le dóchúlacht na ngnéithe seo a laghdú. Déantar iarracht frithbhearta aithint chomh maith le dul i ngleic leis na constaicí seo.


Láidreachtaí, laigí, deiseanna, bagairtí.
Anailís LLDB, lena cheithre ghné i mbosca 2x2.
Is éard is Láidreachtaí, laigí, deiseanna, bagairtí nó LLDB (Béarla: "strengths, weaknesses, opportunities, threats", nó "SWOT") ann ná modh pleanála struchtúrtha le láidreachtaí, laigí, deiseanna, agus bagairtí a mheas i dtionscnamh nó i bhfiontar gnó. Is féidir anailís LLDB a dhéanamh ar tháirge, duine nó áit.
Aithnítear gur Albert Humphrey, a bhí i gceannas ar choinbhinsiún ag an "Stanford Research Institute" sna 1960dí agus 1970dí, a bhain úsáid as sonraíocht na gcomhlachtaí Fortune 500, a chum an modh anailíse seo.


Impiriúlachas Nua.
Tagraíonn an téarma an tImpiriúlachas Nua d'fhorleathnú coilíneach a chuir cumhachtaí na hEorpa, na Stáit Aontaithe agus, ina dhiaidh sin, na Seapáine i bhfeidhm, le linn an 19ú agus an 20ú haois; cuir na Francaigh tús leis an fhorleathnú seo nuair a ghabháil Ríocht na Fraince tír na hAilgéire agus lean an tréimhse ar aghaidh go dtí tús an Chéad Chogadh Domhanda: sé sin le rá, thart ar 1830 go dtí 1914. Tá an tréimhse inaitheanta toisc go raibh tóraíocht gan fasach chun críocha thar lear a fháil le linn na tréimhse seo. Ag an am seo, bhí tíortha dírithe ar thógáil a n-impireacht, le dul chun cinn agus forbairtí na teicneolaíochta nua, ag cur lena dtíortha tré choncas, agus tré leas a bhaint as a gcuid acmhainní.


Gaol.
Is éard is gaol ann ná a bheith gaolta le duine trí oidhreacht nó phósadh. Tá a córas ainmníochta féin sa Ghaeilge.


Aengus Mac Grianna.
Is láithreoir nuachta le RTÉ é Aengus Mac Grianna. Tharla eachtra ghreannmhar leis inar bhfacthas é ag cur smideadh air féin beo ar an nuacht. Scaipeadh an físeán ar fud an domhain agus bhreathnaigh daoine air breis agus milliún uair taobh istigh de chúpla lá. Bhí sé ina reachtaire ar an gCumann Gaelach agus é i gCOBÁC.


Teallach Eathach.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Teallach Eathach.


Teampall an Phoirt.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Teampall an Phoirt.


Tuaim Dreagain.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Tuaim Dreagain.


Srath Leathan.
Is paróiste suite i gContae an Chabháin é Srath Leathan.


Slí an Cabhán.
Is cosán fad-achair suite i gContae an Chabháin é Slí an Cabhán.


Sliabh Rosín.
Is sliabh suite i gContae an Chabháin é Sliabh Rosín.


Sliabh Bricín.
Is baile fearainn suite i gContae an Chabháin é Sliabh Bricín.


Coláiste Naomh Padraig, Contae an Chabháin.
Is meánscoil suite i gContae an Chabháin é Coláiste Naomh Padraig.


Comhairle Contae an Chabháin.
Is comhairle suite i gContae an Chabháin í Comhairle Contae an Chabháin.


Claí na Muice Duibhe.
Is créfort suite i gContae an Chabháin é Claí na Muice Duibhe.


Droim Leathain.
Is mainistir suite i gContae an Chabháin é Droim Leathain.


Páirc Bhreifne.
Is staidiam suite i gContae an Chabháin í Páirc Bhreifne.


Magh Slécht.
Is má suite i gContae an Chabháin é Magh Slécht.


Institiúid an Chabháin.
Is coláiste suite i gContae an Chabháin é Institiúid an Chabháin.


Baile Leithearr.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Baile Leithearr.


Áth na Cloiche.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Áth na Cloiche.


Universidade Federal da Bahia.
Is ollscoil í Universidade Federal da Bahia atá suite i Salvador, Bahia, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í ar an 8 Aibreán 1946.


Universidade Federal de Minas Gerais.
Is ollscoil í Universidade Federal de Minas Gerais atá suite i gBelo Horizonte, Minas Gerais, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í ar an 7 Meán Fómhair, 1927.


Universidade Estadual de Feira de Santana.
Is ollscoil í Universidade Estadual de Feira de Santana atá suite i gFeira de Santana, Bahia, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í ar an 31 Bealtaine, 1976.


Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais.
Is ollscoil í Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais atá suite i gBelo Horizonte, Minas Gerais, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í ar an 8 Meán Fómhair, 1910.


Centro Federal de Educação Tecnológica Celso Suckow da Fonseca.
Is ollscoil í Centro Federal de Educação Tecnológica Celso Suckow da Fonseca (CEFET-RJ) atá suite i Rio de Janeiro, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í sa bhliain 1917.


Seisceannán.
Paróiste sibhialta agus toghroinn in iarthar Phort Láirge is ea Seisceannán (Béarla: "Seskinane"). Tá limistéar 10,521 acra ag an bparóiste sibhialta agus limistéar 6,159 acra ag an toghroinn. Tá an baile fearainn agus an sráidbhaile "Tuar an Fhíona", suite i Seisceannán agus tugtar "Paróiste Tuar an Fhíona" ar an bparóiste nua-aimseartha Caitliceach Rómhánach.
Áirítear bailte fearann paróiste sibhialta Sheasceannáin i dtrí toghroinn éagsúla, toghroinn Sheasceannáin ina measc. Maraon leis na bailte fearann ó pharóiste shibhialta Sheasceannáin i dToghroinn Sheasceannáin mar atá leagtha amach sa tábla thíos, tá dhá bhaile fearainn ó pharóiste sibhialta Mhá Dheilge i dToghroinn Sheasceannáin ("Linn an Fhuaráin" agus "Baile na gCléireach", 231 acra).


Cymry Hoyw.
Is éard is Cymry Hoyw (Gaeilge: "Breatnaigh Aeracha") ná eagraíocht a bunaíodh sa bhliain 2012, chun guth agus tacaíocht a thabhairt do dhaoine homaighnéasacha. Is pobal ar-líne é, a phléann, tré mheán na Breatainise, le saincheisteanna an phobail leispiach, aerach, déghnéasach agus trasinscneach (LADT) agus a chuireann chun cinn sochaí chothrom do gach duine. Bíonn laithreacht ag an eagraíocht freisin ar ardáin eile, mar shampla ar Twitter agus ar Facebook.


Droim Bhaile Uí Ágáin.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Droim Bhaile Uí Ágáin.


Tír Mhic Caoirthinn.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Tír Mhic Caoirthinn.


Cúil Chnáidí.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Cúil Chnáidí.


Coill an Tonnaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Coill an Tonnaigh.


Baile na gCarraig.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Baile na gCarraig.


Baile Bín.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Baile Bín.


Baile Mhic Gearóid.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Baile Mhic Gearóid.


An Braineal.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é an Braineal.


Fásach Dathannach (An Astráil Theas).
Sliabh Arkaringa san Fhásach Dathannach
Níos mó ná 80 milliún bliain ó shin, tá an Fásach Dathannach san Astráil Theas, lena thír-raon ildaite, comh mórthaibhseach le Fásach Dathannach Arizona. D'fhág iarmhairtí an chreimthe ón fharraige ársa intíre agus láisteadh mianraí ón ithir, an iliomad dathanna a fheictear sa lá atá inniu. Suite i dtreo an soir ó thuaidh de Choober Pedy, tá an Fásach Dathannach ach cúpla míle ar shiúl ó Arkaringa agus tá sé suntasach freisin le haghaidh a mhesas, a shléibhte sainiúla agus a fhoirmíochtaí geolaíocha. Ní i bhfad ón áit seo, ar an bhealach chun Oodnadatta d'fheicfeadh tú freisin limistéir mhóra de thalamh clúdaithe le míoca. Tá an réigiún ar fad bánaithe agus de dhéantús "carraigeacha" leochaileacha agus boga.


An Taf.
An Taf in aice le Llandaff
Is abhainn mhór í An Taf (Breatnais:"Afon Taf") sa Bhreatain Bheag. Éiríonn sí mar dhá abhainn sna Bannau Brycheiniog - an Taf Fechan (Taf Beag) agus an Taf Fawr (Taf Mór) - roimh a nascann siad le chéile ar an taobh ó thuaidh de Merthyr Tydfil, chun an Taf a dhéanamh. Tacaíonn an abhainn le roinnt iasc imirceach, lena n-áirítear bradáin, bric gheala, agus eascainn.


Oifig an tSoláthair.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach stáit is ea Oifig an tSoláthair (Béarla: "Government Publication Office").


Clódhanna Teoranta.
Comhlacht foilsitheoireachta Éireannach is ea Clódhanna Teoranta a fhoilsíonn leabhair Ghaeilge. Inphrionta Chonradh na Gaeilge atá ann.


Príosún Chnoc an Arbhair.
Is príosún Éireannach é Príosún Chnoc an Arbhair (Béarla: "Arbour Hill Prison") atá lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Tá Beairic Chnoc an Arbhair lonnaithe ar an láthair chéanna.


Daighinis.
Is oileán i gConamara theas, i gContae na Gaillimhe in Éirinn í Daighinis (Leagan galldaithe neamhoifigiúil "Dinish"). Chaith Máirtín Ó Cadhain tréimhse ghairid ag múineadh scoile ann.


An Chloch Mhór.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin í an Chloch Mhór.


Clann Aodha Buí.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Áth na Cloiche.


Scailtín.
"Hot whiskey" a thugtar ar an deoch seo as Béarla agus uaireanta feictear "fuiscí te" nó leaganacha cosúla sa Ghaeilge féin in aithris ar an mBéarla. Is dócha nach bhfuil mórán difríochta idir an scailtín agus an deoch ar a dtugtar puins. Go praiticiúil bíonn miondifríochtaí idir na hoidis éagsúla agus ainm ar leith ag dul le hoideas ar leith go minic. Mar shampla is minic a chuirtear slisne liomóide leis an deoch seo inniu, agus ar ndóigh tá siad ann a deir nach é an scailtín traidisiúnta é a thuilleadh.


Cúl Trá.
An bóthar cois na farraige i gCúl Trá
Is baile fearainn gar do Ard Mhic Nasca i gContae an Dúin é Cúl Trá. Is cuid de mhórcheantar Bhéal Feirste é. Fobhaile sách rachmasach atá ann. Tá Músaem Daonchultúir agus Iompair Uladh suite ann.


Carnan Lao.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Carnan Lao.


Cill an Iúir.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin í Cill an Iúir.


Baile an Doire.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Baile an Doire.


An Bhreacach.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é an Bhreacach.


Cianachta.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Cianachta.


Cill Chruithneacháin.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Cill Chruithneacháin.


Druim Loch, Cromghlinn.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Druim Loch.


Lag a' Choire.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Lag a' Choire.


Liatroim, Contae an Dúin.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Liatroim.


Múrna.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é Múrna.


Cúil an Umair.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Cúil an Umair.


An Coll Mór.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é an Coll Mór.


An Chluanaidh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é an Chluanaidh.


Cloch Fhionn.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Cloch Fhionn.


Caonach, Contae Dhoire.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Caonach.


Université Bordeaux I.
Institiúid teicneolaíochta agus ollscoil phoiblí Fhrancach is ea Université Bordeaux I, a bhfuil aithne níos fearr uirthi ar fud an domhain faoina acrainm Bordeaux I. Bunaíodh í sa bhliain 1441 i mBordeaux, Aquitaine.


Deoise Dhoire.
Is deoise suite i gContae Dhoire í Deoise Dhoire.


Droim Samhna.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Droim Samhna.


Gleann Seáin.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Gleann Seáin.


Gort an Choirce, Contae Dhoire.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Gort an Choirce.


Léana Dhearg.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Léana Dhearg.


Leath Cathail.
Is leithinis suite i gContae an Dúin é Leath Cathail.


Leath Cathail Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é Leath Cathail Íochtarach.


Leath Cathail Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é Leath Cathail Uachtarach.


Gort an tSamhraidh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Gort an tSamhraidh.


Greanaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Greanaigh.


Lios Áine.
Is paróiste suite i gContae Dhoire é Lios Áine.


Loch Inse Ui Fhloinn.
Is barúntacht atá suite i gContae Dhoire é Loch Inse Ui Fhloinn.


Lios an tSúdaire.
Is baile suite i gContae an Dúin é Lios an tSúdaire.


Rinn an Chadaigh.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Rinn an Chadaigh.


Sabhall Phádraig.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Sabhall Phádraig.


Sliabh Binneáin.
Sliabh Binneáin. Sliabh i gContae an Dúin, Cúige Uladh, in Éirinn.


Balla an Mhúrn.
Is balla suite i gContae an Dúin é Balla an Mhúrn.


Líbeartaí Thoir Thuaidh Chúil Raithin.
Líbeartaí Thoir Thuaidh Chúil Raithin
Is barúntacht suite i gContae Dhoire iad Líbeartaí Thoir Thuaidh Chúil Raithin.


Líbeartaí Thiar Thuaidh Dhoire.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire iad Líbeartaí Thiar Thuaidh Dhoire.


Limistéar Uirbeach Dhoire.
Is limistéar uirbeach suite i gContae Dhoire é Limistéar Uirbeach Dhoire.


Mír Mhíchíl.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Mír Mhíchíl.


Maigh Bheag.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Maigh Bheag.


Taobh an Doire.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é Taobh an Doire.


Ard Eaglais Naomh Peadar.
Is ardeaglais Chaitliceach Rómhánach suite i gContae an Dúin é Áth na Cloiche.


An Baile Nua, Contae an Dúin.
Is baile fearainn suite i gContae an Dúin é an Baile Nua.


Caisleán Chill Chléithe.
Is caisleán suite i gContae an Dúin é Caisleán Chill Chléithe.


Deoise an Dúin agus Chonaire.
Deoise an Dúin agus Chonaire (i ndearg)
Is deoise suite i gContae an Dúin í Deoise an Dúin agus Chonaire.


Jack Gleeson.
Is aisteoir Éireannach é Jack Gleeson (20 Bealtaine, 1992 a rugadh é) a bhfuil cáil air as an ról atá aige sa dráma teilifíse "Game of Thrones" ó 2011 chun 2014. Is as Corcaigh dó.


Seantalamh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Seantalamh.


Tamhnaigh Oscair.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Tamhnaigh Oscair.


Tulaigh Uí Ruáin.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire í Tulaigh Uí Ruáin.


Comhrac, Contae Dhoire.
Is baile fearainn suite i gContae Dhoire é Comhrac.


Páirc na gCeilteach.
Is staidiam suite i gContae Dhoire í Páirc na gCeilteach.


Liagán Áine.
Is liag suite i gContae an Dúin é Liagán Áine.


Noel Coward.
Noël Coward sa bhliain 1972
Scríbhneoir, drámadóir agus amharclannaí Sasanach a bhí i Sir Noël Peirce Coward (16 Nollaig 1899 - 26 Márta 1973).
Bhreac Noël Coward síos breis is leathchéad de dhrámaí i rith a ghairmréime. Inniu féin is iomaí dráma leis a stáitsítear go tráthrialta. Bhí sé ina scríbhneoir amhránaí fosta, agus tháinig úrscéal amháin agus lear gearrscéalta óna pheann chomh maith. Chuaigh a shaothar i bhfeidhm ar lucht a chomhaimsire agus is féidir a thionchar a aithint ar a lán de phopchultúr an lae inniu féin.
Luathshaol.
Saolaíodh Noel Coward in Teddington, bruachbhaile de chuid Londan, ar an 16 Nollaig, 1899. Chuaigh sé ar scoil damhsóireachta nuair a bhí sé ina pháiste, agus ní raibh sé ach aon bhliain déag d'aois nuair a chonacthas ar an stáitse an chéad uair é.
Ní raibh ann ach déagóir nuair a fuair Coward aithne ar shaol galánta na ndaoine móra, agus sin é an cineál saoil ar ar thug sé cur síos ina lán drámaí.


Muileann gaoithe Bhaile Chóplainn.
Is muileann gaoithe suite i gContae an Dúin é Muileann gaoithe Bhaile Chóplainn.


Mainistir Mhaigh Bhile.
Is mainistir suite i gContae an Dúin í Mainistir Mhaigh Bhile.


Mainistir na hInse.
Is mainistir suite i gContae an Dúin í Mainistir na hInse.


Páirc Esler.
Is staid don Chumann Lúthchleas Gael suite i gContae an Dúin í Páirc Esler (nó "Páirc an Iúir").


Toibreacha an tSruthail.
Is toibreacha naofa suite i gContae an Dúin é Toibreacha an tSruthail.


Tobar an Fhíoruisce.
Is é an Tobar an Fhíoruisce staid na foirne sacair Derry City F.C.. Bíonn rásaí con ar siúl ann freisin. Tá sé atá suite i i nDoire i dTuaisceart Éireann. Osclaíodh sa bhliain 1928 é. 7,700 an toilleadh.


An Clochán, Contae Dhún na nGall.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall é an Clochán.


Croithlí.
Is baile suite i nGaeltacht Chontae Dhún na nGall é Croithlí nó Croichshlí (leagan neamhoifigiúil Béarla: "Crolly"). Tá sé lonnaithe i bparóistí Ghaoth Dobhair agus Na Rosa. Abhainn Chroithlí a scarann an dá pharóiste. Tá tabhairne "Páidí Óg" lonnaithe ann.
Bábóga Choithlí.
Tá cáil ar an mbaile as Bábóga Chroithlí nó "Crolly Dolls" a dhéanamh, bábóga a dhíoltar ar fud an domhain. Dhún an comhlacht sna 1970dí ach d'oscail ceann úr sa bhliain 1993.


An Dúchoraidh.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall í an Dúchoraidh.


JLS.
Ba phopghrúpa é JLS ón Ríocht Aontaithe. Tháinig siad sa dara áit ar an gcúigiú sraith "X Factor" sa bhliain 2008.
Gradaim.
Tá 15 ghradam buaite ag JLS.


Dióicléitiánas.
Impire Rómhánach ab ea Dióicléitiánas (Laidin: "Gaius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus"; c 22 Nollaig 244 - 3 Nollaig 311.) ón bhliain 284 go dtí 305. Bhí stádas íseal-aicmeach ag a theaghlach, ab as chúige Rómhánach na Dalmáite é, ach d'ardaigh Dióicléitiánas trí na céimeanna de chuid an airm gur cheapadh é ina cheannasaí marcshlua de chuid na hImpire Carus. Tar éis bhásanna na himpire agus mac s'aigesan Numerian i bhfeachtas sa Pheirs, fógraíodh Dióicléitiánas ina Impire. Bhí frithéileamh ag mac marthanach Charuis ar an dteideal freisin, ach fuair Dióicléitiánas an lámh in uachtar air i gCath Margus. Chobhsaigh réimeas Dióicléitiánas an Impireacht agus mharcáil sé deireadh Ghéarchéim na 3ú hAoise. Cheap sé a chomh-oifigeach Maximianus Augustus ina chomh-Impire sinsearach sa bhliain 285.


Lance Armstrong.
Lance Armstrong sa bhliain 2010
Is rothaí Meiriceánach é Lance Armstrong a rugadh sa bhliain 1971. D'admhaigh sé sa bhliain 2013 gur ghlac sé manglam drugaí le Tour de France a bhuachan 7 n-uaire as a chéile i measc rásaí eile a bhuachan. Is i ndhá agallamh ar an gclár teilifíse Meiriceáanch Oprah Winfrey a rinne sé an adhmháil seo go raibh drugaí glactha aige leis na rásaí a bhuachan. Dúirt sé gur 2005 an bhliain dheirneach gur bhain sé úsáid as na drugaí seo a bhí i gcoinne rialacha an spóirt. Cuireadh cosc saoil air ag éirí as tuairisc USADA ("United States Anti-Doping Agency"). Tá Lance féin den tuairim go bhfuil sé seo ródhain ar fad air agus ceapann sé nach mbeidh sé in ann rith i maratóin, nó rás 10km áitiúil. Dar le roinnt d'adhmhaigh sé ag an bpointe sin toisc go raibh reacht na dtréimhsí istigh don chaimiléireacht chomh fada le 2005. Baineadh na buanna sa Tour de France uaidh, thréig a chuir urraithe é agus baineadh an bonn créumha a bhuaigh sé sna cluichí Oilimpeacha i mbliain an 2000. Iarradh air seasamh siar ón mbord don charthanacht ailse Livestrong sa bhliain 2012. Bhí sé go naimhdeach i gcoinne na ndaoine a dúirt go raibh smál na ndrugaí air David Walsh agus Paul Kimmage ach go háirithe.
Feachtas dópála.
I measc na ndrugaí a d'adhmhaigh sé gur úsáid sé tá; eiritreapóéisin, téististéarón, cortacaistéaóidigh, agus fuilaistrithe le cabhrú leis tuilleadh fuinnimh a bheith aige agus ábaltacht ocsaigin a chur timpeall a cholainne níos eifeachtúla.
Colainn Lance.
Dar leis an National Geographic tá tomhaltas uasta ocsaigine fíor ard ag Lance. An meán leibhéal a bheadh ag duine nach gcleachtann spórt ná 35 ml/kg/nóim. 70 ml/kg/nóim a bheadh ag lúthchleasaithe profaisiúnta, agus 85 ml/kg/nóim a bhí ag Lance Armstrong. Chomh maith leis sin tá sé in ann aigéad lactach a ghlanadh óna cholainn an-mhear agus ní tháirgeann sé ach thart ar leath an gnáthmhéid. Is cosúil chomh maith gur éirigh leis an líon snáithíní matáin mearbhíogacha i gcomórtas le cinn mhallbhíogacha a athrú.
Clár Oprah.
Caineadh é as gan an fhírinne ar fad a insint dar le hirisoirí.


Eiritreapóéisin.
Is hormón nádúrtha é eiritreapóéisin a chruthaítear sa cholainn, ag na duáin agus spreaganna sé smior na gcnámh le fuilchealla dearga a cruthú. Baintear úsáid as eiritreapóéisin a chruthaítear go saorga mar leigheas trí instealladh, leis na fuilchealla dearga a mhéadú agus sa tslí seo an méid ocsaigine a iompraítear san fhuil a ardú.
Mí-úsáid.
Baintear mí-úsáid as mar dhruga a chuireann leis an bhfeidhmiú sa spórt chomh maith.


Téististéarón.
Is hormón stéaróideach nádúrtha é téististéarón a chruthaítear sa cholainn, ag na huirí san fhear agus ag na hubhagáin sna mná agus spreaganna sé cuimhne níos grinne agus fuinneamh. Baintear úsáid as téististéarón a chruthaítear go saorga mar leigheas.
Mí-úsáid.
Baintear mí-úsáid as mar dhruga a chuireann leis an bhfeidhmiú sa spórt chomh maith.


Cortacaistéaróideach.
Is éard atá i gCortacaistéaróideach ná hormón stéaróideach a tháirgeann is a thálann na faireoga aidréineacha, a chuimsíonn hidreacortasón, cortacaistéarón is aldaistéarón. Bíonn iarmhairtí iomadúla acu ar an gcolainn, an mheitibileacht, cothromaíocht uisce is salainn, agus feidhmiú cuid mhaith orgán. Baintear úsáid as cortacaistéaróidigh nádúrtha is shaorga (cortasól is preidneasólón, mar shampla) chun raon leathan galar a chóireáil, ina measc airtríteas agus ailse.
Mí-úsáid.
Baintear mí-úsáid as mar dhruga a chuireann leis an bhfeidhmiú sa spórt chomh maith.


Tomhaltas uasta ocsaigine.
Is éard is tomhaltas uasta ocsaigine(Béarla: "vo2 max") ann ná an méid ocsaigine is féidir a úsáid i rith barr-aclaíochta. An meánleibhéal a bheadh ag duine nach gcleachtann spórt ná 35 ml/kg/nóim. 70 ml/kg/nóim a bheadh ag lúthchleasaithe profaisiúnta, agus 85 ml/kg/nóim a bhí ag an rothaí Lance Armstrong.


Kobe.
Is í Kobe ("神戸市, Kōbe-shi") an cúigiú cathair is mó sa tSeapáin, agus is í príomhchathair Maoracht Hyogo. Tá sí suite thartfá 30km siar de Ósaca ar an taobh ó dheas de Honshū, príomh-oileán na Seapáine. Tá daonra de 1.5 milliún sa chathair, agus is cuid den cheantar uirbeach Keihanshin í, in éineacht le Ósaca agus Kyoto.
Luaítear an ceantar i dtaifead scríofa don chéad uair san Nihon Shoki, ina bhfuil bunú Scrín Ikuta ag Banimpire Jingū in 201 CR curtha in iúl. Ní raibh an ceantar ina slánaonad le linn bunús na staire, fiú le linn an Ré Tokugawa, nuair a bhí an calafort faoi rialú díreach an Seogain Tokugawa. Ní raibh Kobe ann mar atá sé inniu roimh a bunú in 1889.
Kobe in Hyogo Prefecture Ja


Leabhar Dhéir.
Is leabhar soiscéalach sa Laidin, ón 10ú hAois é an Leabhar Dhéir (Leabharlann Ollscoil Cambridge, MS. Ii.6.32) agus de bhreis ar sin bhí breisithe curtha leis sa luath 12ú hAois, sa Laidin, Sean-Ghaeilge agus Gaeilge na hAlban.
Is leabhar suaitheanta é de bhrí gurb ann a fhaightear an scríbhinn is luaithe a mhaireann de chuid Ghaeilge na hAlban.


Peadar Ó Gealacáin.
Scríobhaí agus múinteoir scoil scáirte ab ea Peadar Ó Gealacáin (29 Meitheamh 1792 – Mí Feabhra 1860). Níl aon eolas beacht againn maidir le háit a bhreithe, diomáite de gurbh as mórcheantar Mhaigh nEalta thuaisceart na Mí é.
Maidir lena ainm féin, is amhlaidh a d'úsáideadh sé foirmeacha éagsúla ar a lámhscríbhinní; Peadar Ua Gealacain, Peadar Ó Gealacáin, Peter Gilligan, Peter Galligan agus leaganacha eile nach iad. D'úsáid sé Peadar Ó Gealacáin lena ghinealach i Ls. K: ' "Ag seo leabhar Pheadair, mhic Phádraig, mhic Lúcas, mhic Pádraig Uí Gealacáin, ó leathimeall an Chabháin, ag Sliabh gCleath, ó chogaidh Chromail go dtí an t-am seo agus cuid dá streibh ina gcónaí sa tír fós'."
Pádraig a bhí ar a athair agus ba í Margaret Williams a mháthair. Is i mBaile Mhic Cathnaoin sa dúiche chéanna a bhí Peadar ag cur faoi ar feadh a shaoil.
Phós sé ar bhean darbh ainm Sinéad Ní Thánaiste (nó Jane Tennyson) Tá fianaise éigean ann go raibh ar a laghasd mac agus iníon acu. Is ríléir ar chaighdeán a chuid lámhscríbhneoireachta go raibh sé thar barr feabhais. Chan é amháin go raibh léamh agus scríobh idir Ghaeilge agus Bhéarla aige, ach bhí sé léannta leis i gcultúr an dá theanga. Bhí sé eolach ar an Laidin, ar an Mhatamaitic, ar an Astrálaíocht, agus ar an Cheol. Thosaigh sé ag múineadh scoile sa bhliain 1814 agus is dóigh gur chaith sé leis an gceird anuas go 1826. Saol anchorrach a bhí ann nach raibh aon bhuanseasmhacht ag baint leis. Bhíodh sé de shíor ag aistriú ó áit go hait agus gan aige in amanna ach seal coicísein aon cheantar amhain.


Coritiba Foot Ball Club.
Is club peile Brasaíle é Coritiba Foot Ball Club, ar a dtugtar Coritiba de ghnáth, se bhliain 1909.


Fuilaistriú.
Is éard is fuilaistriú ann ná aistriú fola a thugtar do othar mar chóireáil leighis, nuair nach mbíonn a ndóthain fola acu de ghnáth.
Mí-úsáid.
Baintear mí-úsáid as fuilaistrithe mar dhruga a chuireann leis an bhfeidhmiú sa spórt chomh maith. Déanann seo líon na bhfuilchealla dearga a mhéadú agus sa tslí seo an méid ocsaigine a iompraítear san fhuil a ardú.


Conbháil agus Leac.
Is paróiste suite i gContae Dhún na nGall é Conbháil agus Leac.


Halla an Phoirt.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall é Halla an Phoirt.


An Leadhb Gharbh.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall í an Leadhb Gharbh.


Leitir Mhic an Bhaird.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall í Leitir Mhic an Bhaird.


Machaire Rabhartaigh.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall é Machaire Rabhartaigh.


Teileann.
Is baile suite i gContae Dhún na nGall é Teileann.
Tá sé suite ins an Ghaeltacht, ar bhun Shliabh Liag. Tagann daoine óga ó gach cearn den tír go Teileann achan samhradh chun Gaeilge a fhoghlaim i gColáiste Aoidh Mhic Bhricne.
Is i dTeileann a rugadh agus a thógadh an bailitheoir bhéaloidis, Seán Ó hEochaidh.


Tamhnaigh an Mhullaigh.
Is paróiste suite i gContae Dhún na nGall í Tamhnaigh an Mhullaigh.


Báinigh.
Barúntacht atá suite i gContae Dhún na nGall is ea Báinigh.


Tomás Laighléis.
Seanchaí a bhí i dTomás Laighléis a rugadh i Mionlach in aice le Gaillimh na hÉireann sa bhliain 1895 (chuaigh tonn bhaiste air ar an 2 Meitheamh sa bhliain sin). Fuair sé bás san áit chéanna ar an 23 Deireadh Fómhair 1984. Bhreac Tomás de Bhaldraithe síos leabhar béaloidis uaidh a chuaigh i gcló faoin teideal "Seanchas Thomáis Laighléis".


Críoch Phríomhchathair na hAstráile.
Is críoch de chuid na hAstráile í Críoch Phríomhchathair na hAstráile (Béarla: "Australian Capital Territory," cód poist: ACT) atá lonnaithe in oir-dheisceart na hAstráile. Is í an chríoch fhéinrialaitheach is lú sa tír í agus tá Canberra (príomhchathair na críche agus na tíre) le fáil ann.


Baollaigh.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall iad Baollaigh.


Baile an Easa.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Baile an Easa.


Carraig Brachai.
Is caisleán agus baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall í Carraig Brachai (Béarla: "Carrickabraghy" nó uaireanta "The Castles"). Tá sí suite i bparóiste dlí Cluain Maine.


Cluan Glas.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Cluan Glas.


Cill Clunaidh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall í Cill Clunaidh.


Droim Ardagh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Baile an EasaDroim Ardagh.


Droim Raithnaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Droim Raithnaigh.


Learga na Saorthach.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Learga na Saorthach.


Mín na Gualann.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall í Mín na Gualann.


Mullach Dubh, Contae Dhún na nGall.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Mullach Dubh.


Bealach na gCruach.
Is rian fad-achair suite i gContae Dhún na nGall é Bealach na gCruach.


Bealach na Gaeltachta, Dún na nGall.
Is rian fad-achair suite i gContae Dhún na nGall é Bealach na Gaeltachta.


An Bheart.
Is paróiste suite i gContae Dhún na nGall í an Bheart.


Cloch Cheann Fhaola.
Is ceantar suite i gContae Dhún na nGall í Cloch Cheann Fhaola ("Cloich Cheannfhaola" uaireanta) (leagan neamhoifigiúil galldaithe: "Cloughaneely").


Iorras, Contae Dhún na nGall.
Is baile fearainn suite i gContae Dhún na nGall é Iorras.


An Trá Bhán.
Is trá suite i gContae Dhún na nGall í an Trá Bhán.


Ríthe (cluiche óil).
Is cluiche óil é Ríthe (nó "kings" mar is fearr aithne air as Béarla) a imríonn beirt nó tuilleadh le cártaí agus deochanna. Imríonn mic léinn agus grúpaí eile an cluiche in Éirinn, sa Phortaingéil, i gCeanada, i Meicsiceo, san Afraic Theas, sa tSile, sa Nua-Shéalainn, san Astráil, sna SAM, sa Ríocht Aontaithe, agus san Ísiltír chomh maith le háiteanna eile nach iad.


Patti Page.
Ba amhránaí Meiriceánach í Clara Anne Fowler, nó Patti Page de ghnáth (8 Samhain, 1927-1 Eanáir, 2013).


Focloir.ie.
Foclóir Béarla-Gaeilge atá ar fáil ar líne is ea focloir.ie, a tháinig ar an bhfód ar an 24 Eanáir 2013. Tionscadal de chuid Fhoras na Gaeilge atá ann, agus é ar fáil saor in aisce ar an idirlíon.
Foilseofar leagan crua sa bhliain 2015.


Amharclann Ghaoth Dobhair.
Is amharclann i nGaoth Dobhair i gContae Dhún na nGall í Amharclann Ghaoth Dobhair.


Amharclann an Ghrianáin.
Is amharclann i gContae Dhún na nGall í Amharclann an Ghrianáin.


Coláiste Pobail Bhun an Phobail.
Is coláiste i gContae Dhún na nGall é Coláiste Pobail Bhun an Phobail.


Coláiste Naomh Adhamhnáin.
Is coláiste i gContae Dhún na nGall é Coláiste Naomh Adhamhnáin.


Ospidéal Ginearálta Leitir Ceanainn.
Is ospidéal i gContae Dhún na nGall é Ospidéal Ginearálta Leitir Ceanainn.


Ospidéal Naomh Conaill.
Is ospidéal i gContae Dhún na nGall é Ospidéal Naomh Conaill.


Músaem Chontae Dhún na nGall.
Is músaem i gContae Dhún na nGall é Músaem Chontae Dhún na nGall.


Institiúid Teicneolaíochta Leitir Ceanainn.
Is coláiste i gContae Dhún na nGall é Institiúid Teicneolaíochta Leitir Ceanainn.


Pixie Lott.
Is ceoltóir, aisteoir agus amhránaí Béarla í Victoria Louise Lott, nó Pixie Lott de ghnáth. (rugadh 12 Eanáir, 1991) Tháinig sí sa séú háit ar an dara sraith déag Strictly Come Dancing. Is breitheamh í ar "The Voice Kids".
Gradaim.
Tá 7 ngradam buaite ag Lott.


B.o.B.
Is rap-cheoltóir Meiriceánach é B.o.B, a rugadh faoin ainm Bobby Ray Simmons, Jr. ar 15 Márta, 1986.
Gradaim.
Tá dhá gradam buaite ag B.o.B.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1956.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1956 idir 24 de Mhí na Bealtaine i Teatro Kursaal i Lugano, An Eilvéis. Ba é sin an 1ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh An Eilvéis an comórtas leis an amhránaí Lys Assia lena amhrán "Refrain".


Cioclón trópaiceach.
Is éard is cioclón trópaiceach nó cuaranfa trópaiceach ann ná córas stoirme arb é a príomhthréith ná ionad lagbhrú timpeallaithe ag stoirmeacha thoirní, a bhíonn leagtha amach le socrú bíseach agus a tháirgeann gaotha láidre agus báisteach trom. Neartaíonn cíoclóin trópaiceacha nuair a scaoiltear uisce galaithe ón aigéan, de réir mar a bhíonn an t-aer sáithithe ag éirí, agus bíonn comhdhlúthú an ghaluisce san tais, mar thoradh air. Spreagann meicníocht teasa difriúil iad a bhíonn
éagsúil ó stoirmeacha gaoithe eile ar nós an Oirthuaiscirt, stoirmeacha thoirní na hEorpa, agus lagraigh polacha. Is í an tréith a scarann ​​cioclóin trópaiceacha ó chórais ​​chioclóineacha eile ná, cibé a airde san atmaisféar, beidh lár an chioclóin trópaiceach níos teo ná mar a thimpeallacht; feiniméan ar a dtugtar córais stoirme "croí te".


Comhairle Contae Dhún na nGall.
Comhairle Contae Dhún na nGall
Is comhairle i gContae Dhún na nGall í Comhairle Contae Dhún na nGall.


Féile Ealaíne an Earagail.
Is féile i gContae Dhún na nGall é Féile Ealaíne an Earagail.


Clochar Loreto.
Is scoil i gContae Dhún na nGall é Clochar Loreto.


Páirc Uí Dhómhnail.
Is staidiam i gContae Dhún na nGall í Páirc Uí Dhómhnail.


Páirc na Finne.
Is staidiam sacair i mBealach Féich, Contae Dhún na nGall í Páirc na Finne. Staid baile an chumainn Chláirsigh na Finne atá ann.


Cumann Peile Chláirsigh na Finne.
Is club sacair gairmiúil atá lonnaithe i mBealach Féich, Contae Dhún na nGall é Cumann Peile Chláirsigh na Finne. Bunaíodh an cumann sa bhliain 1954 agus toghadh isteach sa tsraith sa bhliain 1969 iad.
I bPáirc na Finne, Bealach Féich a imríonn na Cláirsigh a gcluichí baile. Tá iomaíocht áitiúil idir iadsan agus a gcomharsana Cathair Dhoire, agus tugtar an Deárbaí Thiar Thuaidh ar na gcluichí a imrítear eatarthu.


Páirc Sheáin Mhic Cumhaill.
Is staidiam i gContae Dhún na nGall í Páirc Sheáin Mhic Cumhaill.


Pobalscoil Charn Domhnaigh.
Is scoil i gContae Dhún na nGall í Pobalscoil Charn Domhnaigh.


Amelia Lily.
Is ceoltóir Sasanach í Amelia Oliver Lily nó Amelia Lily. Rugadh i Sasana í ar 16 Deireadh Fómhair, 1994. Tháinig sí sa tríú áit ar an ochtú sraith "The X Factor" sa bhliain 2011. Tá sí ag glacadh páirt ar an ficiú sraith "Celebrity Big Brother" sa bhliain 2017.


Stacey Solomon.
Is ceoltóir Sasanach í Stacey Chanelle C. Solomon nó Stacey Solomon. Rugadh i Sasana í ar 4 Deireadh Fómhair, 1989. Tháinig sí sa tríú áit ar an séú sraith The X Factor sa bhliain 2009. Bhuaigh sí an deich sraith I'm a Celebrity...Get Me Out of Here!.


Lucy Spraggan.
Is ceoltóir Sasanach í Lucy Spraggan. Rugadh i Sasana í ar 21 Iúil 1991.


Pobalscoil Ghaoth Dobhair.
Is scoil i gContae Dhún na nGall í Pobalscoil Ghaoth Dobhair.


Scoil Colmcille.
Is scoil i gContae Dhún na nGall í Scoil Colmcille.


Scoil Gheimhridh Frankie Kennedy.
Is scoil i gContae Dhún na nGall í Scoil Gheimhridh Frankie Kennedy.


Scoil na Mainistreach.
Is scoil i gContae Dhún na nGall í Scoil na Mainistreach.


Caisleán Dhún na nGall.
Is caisleán i gContae Dhún na nGall é Caisleán Dhún na nGall.


Caisleán Ghleann Bheatha.
Is caisleán i gContae Dhún na nGall é Caisleán Ghleann Bheatha.


Caisleán na dTuath.
Is caisleán sa Chraoslach i dtuaisceart Chontae Dhún na nGall é Caisleán na dTuath.
Ta scéal ann gurb é Néachtan Ó Domhnaill a thóg an caisleán do dhuine den seacht mac a bhí aige agus gur tugadh na tried tuatha do chlann Shuibhne é sa bhliain 1440 as iarthargael in Albain ach de shliocht Niall na Naoi nGiallach (Ui Neill) tar eis síocháin a bheith comhlíonta idir Clann uí Dhomhnaill agus clann uí Neill agus gur phós fear de chlann Shuibhne bean de chlainn Uí Dhomhnaill.


Droichead Leifear.
Is droichead i gContae Dhún na nGall é Droichead Leifear.


Éamon de Buitléar.
Ba scríbhneoir, ceoltóir agus déantóir scannán Éireannach é Éamon de Buitléar (22 Eanáir, 1930 - 27 Eanáir, 2013). Ba é stiúrthóir bainistíochta "Éamon de Buitléar Ltd." é, comhlacht a dhéanann scannánú fiadhúlra agus cláracha fáisnéise teilfíse. Ba mac é le haide-de-camp Uachtarán na hÉireann Dubhghlas de hÍde ag an am, agus tógadh é i dteaghlach a labhair Gaeilge. Thosaigh sé ag obair sa siopa "Garnett and Keegan's and Helys" ag díol fearas iascaireachta agus gránghunnaí. Ba ansin a cheádchas sé ar Sheán Ó Riada.
Gairm sna Scannáin.
Ar feadh tréimhse de bhlianta sna 1960dí ba é an t-aon léiritheoir neamhspleách teilifíse in Éirinn é, le Gerrit Van Gelderen, agus iad ag déanamh clár fiadhúlra don bhealach teilfíse stáit Telefís Éireann. Sa bhliain 1986, bhuaigh sé Jacob's Award dá chlár teilfíse "Cois Farraige leis an Madra Uisce". I measc na hoibre atá déanta ag De Buitléar tá; scannáin a rinneadh as a chuid leabhar agus coimisiúin iomadúla ó RTÉ, BBC agus stáisiúin eile.
Sa bhliain 1987, ainmníodh é mar bhall de Sheanad Éireann ag an Taoiseach, Charles Haughey chuig an 18ú Seanad Éireann. Ceapadh é ar an bPríomh-Bhord Iascaigh sa bhliain 2005.
An Ceol.
Bhí baint ag Éamon de Buitléar leis an gceol traidisiúnta Éireannach le Seán Ó Riada agus bhí baint aige le bunú Cheoltóirí Chualann (1960-1969).


An Dún Riabhach.
Is dún i gContae Dhún na nGall é an Dún Riabhach.


An Muileann Úr - Muilte Arbhair agus Lín.
Is muileann i gContae Dhún na nGall é an Muileann Úr.


Achadh Dhruim Saileach.
Is baile i gContae Fhear Manach é Achadh Dhruim Saileach.


An Arna.
Is baile i gContae Fhear Manach í an Arna.


Baile Uí Chaiside.
Is baile i gContae Fhear Manach é Baile Uí Chaiside.


Bealach na Leice.
Is baile i gContae Fhear Manach é Bealach na Leice.


Bléinigh.
Is baile i gContae Fhear Manach é Bléinigh.


Clabaigh.
Is baile i gContae Fhear Manach í Clabaigh.


Lios na nDaróg.
Is baile i gContae Fhear Manach é Lios na nDaróg.


Sceach.
Is baile i gContae Fhear Manach é Sceach.


Michael Balint.
Ba shíocanailísí Ungárach é Michael Balint nó Bálint Mihály (3 Nollaig, 1896 i mBúdaipeist – 31 Nollaig, 1970 i mBriostó) agus bhíodh sé i bhfábhar na scoile teoirice Teoiric an Chaidrimh le Daoine agus Nithe (sé sin "Object Relations Theory ").


Paróistí Sibhialta in Éirinn.
Tá timpeall 2,500 paróiste sibhialta in Éirinn. Baineadh úsáid as an bparóiste sibhialta mar limistéar riaracháin ag an Rialtas go dtí gur cruthaíodh an toghroinn ceantair sa bhliain 1838, ach amháin gur baineadh úsáid astu sna daonáirimh go dtí 1891. Ó 1901 ar aghaidh, baineadh úsáid as na toghranna ceantair sna daonáirimh.
Tá bunús an pharóiste sibhialta in Éirinn le fáil sa pharóiste eaglasta réamh-reifeirméisean. Bhain an Rialtas feidhm as na paróistí eaglasta réamh-reifeirméisean éagsúla agus suirbhéanna á riaradh ón 17ú aoise ar aghaidh. Leagadh amach teorannacha na bparóistí sibhialta ar léarscáileanna agus suirbhéireacht ordanáis na hÉireann ar súil idir 1824 agus 1846.
Cé nach bhfuil aon stádas oifigiúil ag na paróistí sibhialta a thuilleadh i bPoblacht na hÉireann nó i dTuaisceart Éireann, níor cuireadh ar neamhní iad ach oiread.


Chittagong.
Is é Chittagong cathair na Bangladéise. Tá se suite i lár na tíre cois Karnafuli. Agus breis is 5 milliún.


Beddllwynog.
Sráidbhaile beag is ea Beddllwynog (Béarla: "Bedlinog"). Tá sé suite i ngleann abhann Taf Bargoed, 10 km ó thuaidh de Pontypridd, 10 km siar ó Caerphilly agus 10 km soir ó dheas ó Merthyr Tudful, in oir-dheisceart na Breataine Bige. Faoi láthair, tá sé suite sa Chomhairle Contaebhuirge Mherthyr Tudful (Breatnais: "Cyngor bwrdeistref Sirol Merthyr Tudfu"). Tá daonra 3,178 ann, agus tá 306 (9.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Botha.
Is baile i gContae Fhear Manach é Botha.


An Baile Nua, Contae Fhear Manach.
Is baile i gContae Fhear Manach é an Baile Nua.


Doire Loinn.
Is baile i gContae Fhear Manach é Doire Loinn.


Doire Mhór.
Is baile i gContae Fhear Manach é Doire Mhór.


Druim Lathaighe.
Is baile i gContae Fhear Manach é Druim Lathaighe.


Dabhach Phádraig.
Is baile i gContae Fhear Manach é Dabhach Phádraig.


Droichead Mhig Uidhir.
Is baile i gContae Fhear Manach é Droichead Mhig Uidhir.


An Leac.
Is baile i gContae Fhear Manach é an Leac.


Leitir Bhruín.
Is baile i gContae Fhear Manach í Leitir Bhruín.


Meacan.
Is baile i gContae Fhear Manach é Meacan.


Omar Gooding.
Is aisteoir Meiriceánach é Omar M. Gooding, a rugadh sa bhliain 1976.


Huell Howser.
Ba aisteoir Meiriceánach é Huell Burnley Howser, a rugadh sa bhliain 1945. Cailleadh é ar 7 Eanáir 2013 as ailse próstatach.


Machaire Mhílic.
Is baile i gContae Fhear Manach é Machaire Mhílic.


Maigh Niadh.
Is baile i gContae Fhear Manach í Maigh Niadh.


Tamhlacht, Contae Fhear Manach.
Is baile i gContae Fhear Manach é Tamhlacht.


An Tigh Mór.
Is baile i gContae Fhear Manach é an Tigh Mór.


Treabhraigh.
Is baile i gContae Fhear Manach é Treabhraigh.


Tulaigh Uí Thiomáin.
Is baile i gContae Fhear Manach í Tulaigh Uí Thiomáin.


Achadh Thairis.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh Thairis.


Achadh Fhuarain.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh Fhuarain.


Achadh na Glaice.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh na Glaice.


Achadh Creamh Choille.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh Creamh Choille.


Achadh Chaorthainn.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh Chaorthainn.


Achadh Mór, Contae Fhear Manach.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh Mór.


Achadh Rathain.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh Rathain.


Achadh an Dísirt.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Achadh an Dísirt.


Abhainn na Sailise.
Is abhainn i gContae Fhear Manach í Abhainn na Sailise.


Jim Belushi.
Is aisteoir Meiriceánach é James Adam "Jim" Belushi, a rugadh ar an 15 Meitheamh, 1954.


An Páirtí Daonlathach Liobrálach.
Tá an Páirtí Daonlathach Liobrálach ar cheann de na páirtithe polaitiúla is sine agus is mó sa Ríocht Aontaithe.
Daonlathach Liobrálach


Páirtí an Lucht Oibre (an Ríocht Aontaithe).
Tá Páirtí an Lucht Oibre ar cheann de na páirtithe polaitiúla is sine agus is mó sa Ríocht Aontaithe.
Lucht Oibre


Fuig.
Bhí fuig ar cheann de na páirtithe polaitiúla is sine agus is mó sa Ríocht Aontaithe. Ní sé ann a thuilleadh.


An Páirtí Liobrálach.
Tá an Páirtí Liobrálach ar cheann de na páirtithe polaitiúla is sine sa Ríocht Aontaithe. Bhí sé an páirtí is mó i Westminster sna laethanta luatha.
Idéolaíocht pholaitiúl.
Ciallaíonn an focal 'liobrálach' go mbíonn fáilte roimh smaointe nua. Ag labhairt go forleathan, is éard is Liobrálachas ann ná idéolaíocht pholaitiúl agus radharc fealsúnach a chuireann béim ar chearta an duine aonair.
Stair.
Bhí na Liobrálaithe sásta tacú le Rialtas Dúchais d'Éirinn sa 19ú haois. De ghnáth chabhraídís féin agus Páirtí Parlaiminteach na hÉireann lena chéile i Westminster.


Baothchuideachta na Farraige Theas.
Camscéim airgeadais a bhí i gceist le Baothchuideachta na Farraige Theas'", nó "Cuideachta na Farraige Theas" ("South Sea Company"), mar a thugtaí uirthi go hoifigiúil. Bunaíodh an chamchuideachta seo sa bhliain 1711 mar chomhpháirtíocht phríobháideach phoiblí le costas an fhiachais náisiúnta a chomhdhlúthú agus a laghdú. Bronnadh monaplacht trádála le tíortha Mheiriceá Theas ar an mbaothchuideachta, rud ba chúis lena hainm. Faoin am ar tháinig an chuideachta ar bun bhí an Bhreatain Mhór suite i gCogadh Chomharbas na Spáinne, agus ba í an Spáinn a bhí ag rialú Mheiriceá Theas. Mar sin ní raibh cosúlacht ar bith ar an scéal go dtosódh an trádáil sin, agus mar sin níor shaothraigh an mhonaplacht sin mórán airgid don chuideachta riamh. Chuaigh luach stoc na cuideachta in airde go mór mór, de réir is mar a bhí oibríochtaí na cuideachta ag dul i bhfairsinge agus í ag déileáil le fiachas an Rialtais. Sa bhliain 1720 a shroich luach an stoic a uasmhéid, ach ansin thosaigh sé ag crapadh, agus sa deireadh bhí an t-"aer" imithe as "bolgán" na bpraghsanna arís. Chuaigh an focal "bolgán" ("bubble") in úsáid i dteanga na heacnamaíochta de thoradh bholgán na baothchuideachta seo: "South Sea Bubble" nó "Bolgán na Farraige Theas" a thugtar ar stair na cuideachta i mBéarla go coitianta. "Baothchuideachta" an téarma Gaeilge a mholtar mar aistriúchán ar "bubble company", is é sin gnóchuideachta nach raibh de chuspóir aici riamh ach amhantraíocht a dhéanamh ar bholgán den chineál seo.
Chaill a lán daoine a gcuid coigiltis sa teagmháil agus rinneadh dochar tromchúiseach d'eacnamaíocht na tíre go léir de thoradh an chlisiúnais seo. Iad siúd a bhunaigh an chuideachta is éard a bhí idir lámhaibh acu ná trádáil chos istigh, is é sin bhí siad eolach ar cathain a bhí an fiachas le comhdhlúthú, agus shaothraigh siad an-airgead ag ceannach fiachais roimh ré. D'íoc siad breabanna móra le polaiteoirí le tacaíocht a chinntiú do na hachtanna parlaiminte a bhí riachtanach leis na scéimeanna a chur i gcrích.


Jake Wood.
Is aisteoir Sasanach é Jacob Dylan "Jake" Wood, a rugadh sa bhliain 1972. Tá sé ar Eastenders ar BBC mar Max Branning ón 2006. Tháinig sé sa cúigú áit ar an dara sraith déag Strictly Come Dancing sa bhliain 2015.


Carlos Alazraqui.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Carlos Jaime Alazraqui, a rugadh sa bhliain 1962.


Greg Cipes.
Ba aisteoir Meiriceánach é Gregory Michael "Greg" Cipes, a rugadh sa bhliain 1980.


Clann Amhlaoibh.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Clann Amhlaoibh.


Clann Cheallaigh.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Clann Cheallaigh.


An Chúil.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é an Chúil.


Cnoc Ninnidh.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Cnoc Ninnidh.


Carraig a' Lios.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach í Carraig a’ Lios.


Carn, Contae Fhear Manach.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Carn.


Carr, Contae Fhear Manach.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Carr.


Cluain Cuaiche.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach í Cluain Cuaiche.


Coill an Droma.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach í Coill an Droma.


Coill na Madadh.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach í Coill na Madadh.


Bullán.
Is an téarma úsáidte a chur síos ar an logán atá i gcloch, ina bhfuil uisce líonta ann go minic é bullán.


Toilleoir (leictreonaic).
Is é is toilleoir (seantéarma: "comhdhlúthadán" nach moltar a úsáid a thuilleadh i gcoimhthéacs na leictreonaice) ann ná comhbhall leictreach éighníomhach dhá los a úsáidtear le fuinneamh a chur ar stóras i réimse leictreach. Bíonn na toilleoirí éagsúil ó thaobh na foirme de ach is é is bunstruchtúr dóibh ná dhá sheoltóir leictreach agus tréleictreach (is é sin, inslitheoir - neamhsheoltóir) eatarthu. Go minic bíonn dhá scragall miotail ann agus scannán tanaí inslitheach eatarthu. Bíonn toilleoirí coitianta mar chomhbhaill i ngléasra leictreonaice.


Cnoc an Duais.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Cnoc an Duais.


Cnoc an tSeagail.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Cnoc an tSeagail.


Cnoc Mór, Contae Fhear Manach.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Cnoc Mór.


Cnoc na hUinseann.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Cnoc na hUinseann.


Cnoic (Contae Fhear Manach).
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Cnoic.


Doire an Tonnaigh.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Doire an Tonnaigh.


Doire Airt.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Doire Airt.


Drom Beag Gearr.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Drom Beag Gearr.


Caisleán na Croime.
Is caisleán suite i gContae Fhear Manach é Caisleán na Croime.


Droim Achadh an Fhuaráin.
Is láithreán seandálaíochta suite i gContae Fhear Manach é Droim Achadh an Fhuaráin.


Cumann Gaelach Choláiste na Tríonóide.
Is cumann mac léinn é Cumann Gaelach Choláiste na Tríonóide i gColáiste na Tríonóide in Éirinn a bunaíodh sa bhliain 1906.


Athlasadh.
Is éard is athlasadh nó "ainteas" ann ná freagairt bhitheolaíoch fhíocháin na colainne ar spreagthaigh a ghortaíonn an cholainn.


Cuasán pleorach.
Is scannán é an cuasán pleorach, atá timpeall ar na scamhóga agus faoi na heasnacha. Sa chás go dtagann athlasadh air tugtar pliúraisí air sin, agus is ionfabhtuithe is comónta a bhíonn mar chúis leis.


Cataipléis.
Is galar é Cataipléis ina dtarlaíonn cailliúint thobann tón matánach, spreagtha ag mothúcháin láidre ar nós gáire, goil agus sceimhle, uaireanta. Is galar neamhchomónta atá ann agus tá sé ar níos lú ná 5 as gach 10,000 sa phobal.
Leigheas.
Úsáidtear na drugaí imipramine, clomipramine agus protriptyline, cé go bhfuiltear bogtha i dtreo venlafaxine le deireanas le leigheas a chur air. Drugaí frithdhúlagrán iad seo.


Dúlagar.
Is galar é an Dúlagar (nó an "galar dubh", "gruamacht") ina mbíonn ísle brí agus easpa fuinnimh ar an othar. Is galar comónta atá ann.
Cúiseanna an Ghalair.
Tá dhá príomhchúiseanna leis an galar seo, ceann amháin oidhreachtúil le haistriú cheimiceach san inchinn agus an saghas eile de bharr cursaí deachar i saol an duine, agus aistriucháin cheimiceach de bharr sin. Braitheann an chuir chuige leighis ar cén saghas den ghalar atá ann.
Leigheas.
Úsáidtear na drugaí imipramine, clomipramine, protriptyline, agus venlafaxine le deireanas le leigheas a chur air. Drugaí frithdhúlagrán iad seo.


Deirmitíteas geirshileach.
Is éard is deirmitíteas geirshileach (nó "deirmitíteas geir-ritheach") ann ná galar cnis.


Conrad Bain.
Ba aisteoir Meiriceánach é Conrad Stafford Bain (4 Feabhra, 1923–14 Eanáir, 2013), a rugadh sa bhliain 1923. Cailleadh é as cúiseanna nádúrtha i Livermore, sa Chalafóirn.


Garbh Aire.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Garbh Aire.


Gleann Caol.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Gleann Caol.


Gort an Choirce, Contae Fhear Manach.
Is paróiste i gContae Fhear Manach é Gort an Choirce.


Gort a Righ.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Gort a Righ.


Gort an Fheadáin.
Páirceanna i nGort an Fheadáin
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach, Tuaisceart na hÉireann, é Gort an Fheadáin (Béarla: "Gortineddan").


Gort Mhaoláin.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Gort Mhaoláin.


Iomaire.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Iomaire.


Leithghleann.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Leithghleann.


Lathrach.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Lathrach.


Leath Bhaile.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Leathbhaile.


John Doherty.
Ba fhidléir Éireannach é John Doherty (1900 – 26 Eanáir, 1980).
Rugadh John Doherty in Ard an Rátha, Co. Dhún na nGall. Rugadh é sa bhliain 1900, agus ba de chlann cailiúil de chuid an lucht siúil é, daoine a d'oibrigh mar ghaibhne stáin agus mar thrádálaithe capall. Thángthas ar a theastas breithe le blianta beaga anuas, agus tuigtear uaidh sin gur sa bhliain 1900 a rugadh é, in áit 1895, rud a ndearnadh taifead go hearráideach de i roinnt foilseacháin éagsúla. Fidléir a bhí in athair s'aige, Mickey Mór, fosta, agus bhí cúpla duine eile dá chuid deartháireacha agus dá chuid deirfiúracha a bhí ábalta ar an fhidil a bhualadh. Phós Mickey Mór Mary McConnell, amhránaí (a raibh cáil ar a deartháireacha Alec agus Mickey mar cheoltóirí i nDeisceart Dhún na nGall). Bhí naonúr páistí acu, agus ba é John an duine ab óige sa chlann. In agallamh a rinne sé sna 1970idí dúirt sé go raibh air a bheith ag cleachtadh i scioból nuair a bhí sé ina dhéagóir, nó ní raibh cead aige an fhidil a bhualadh i gcomhluadar a thuismitheoirí go dtí go raibh máistreacht aige ar "Bonny Kate". Chuala sé taifeadtaí de James Scott Skinner agus rinne sé aithris ar an stíl a bhí aige. Bhí sé de nós ag a dheartháir, Mickey, an fhidil a bhualadh i stíl a bhí cosúil leis an stíl a bhí ag Michael Coleman. Rinneadh taifeadtaí de Mickey fosta, agus tá sé le cluinstin ar an albam "The Gravel Walks".


Machaire Bui.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Machaire Bui.


An Machaire Steafánach.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Clann Amhlaoibh.


Clochar, Contae Fhear Manach.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Clochar.


Lorg.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach é Lorg.


Maol Leathan.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Maol Leathan.


Tír Cheannada.
Is barúntacht i gContae Fhear Manach í Tír Cheannada.


Taite an Chaorthainn.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Taite an Chaorthainn.


Tamhnaigh Mór.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach é Clann Amhlaoibh.


Tulaigh Dhoire Bhreith.
Is baile fearainn i gContae Fhear Manach í Tulaigh Dhoire Bhreith.


Lios Gabhail.
Ba abtheach i gContae Fhear Manach é Lios Gabhail.


Páirc an Bruiscear.
Is staidiam i gContae Fhear Manach í Páirc an Bruiscear (Béarla: "Brewster Park"). 18,000 duine a thoileann an staidiam.


Teampall Carraig.
Is eaglais i gContae Fhear Manach é Teampall Carraig.


Cill Eanaigh.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Cill Eanaigh.


Corr Bhlonaige.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Corr Bhlonaige.


Corr Leacht, Contae Mhuineacháin.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Corr Leacht.


Coill Charnáin.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Coill Charnáin.


Coill Uí Mhearáin.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Coill Uí Mhearáin.


Méidé.
Is bean as miotaseolaíocht na Gréige í Méidé (Gréigis: Μήδεια, "Mēdeia", Seoirsis მედეა, "Medea:"). Iníon Rí Aeëtes an Choilcís í, neacht Circe, banua an dia ghriain Helios, agus bean chéile an laoch Iasón.


Cnoc an Chuilinn.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin é Cnoc an Chuilinn.


Cnoc an tSalainn.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin é Cnoc an tSalainn.


An Seisceann, Contae Mhuineacháin.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin é an Seisceann.


Scéatraigh.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Scéatraigh.


Doire Airid.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin é Doire Airid.


Eanaigh Gheala.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin iad Eanaigh Gheala.


Machaire Cluaine.
Is paróiste i gContae Mhuineacháin é Machaire Cluana.


Tír Ní Néill.
Is baile fearainn i gContae Mhuineacháin í Tír Ní Néill.


Tigh Thalainn.
Is paróiste i gContae Mhuineacháin é Tigh Thalainn.


Comhairle Contae Mhuineacháin.
Is comhairle i gContae Mhuineacháin í Comhairle Contae Mhuineacháin. Tá fiche comhairleoirí ann: 7 Sinn Féin, 6 Fine Gael, 5 Fianna Fáil agus 2 Neamhspléaigh.


Loch Éigis.
Is loch i gContae Mhuineacháin é Loch Éigis.


Sliabh Beatha.
Is ceantar sléibhteach i gContae Mhuineacháin é Sliabh Beatha.


Páirc Thiarnaigh Naofa.
Is staidiam i gContae Mhuineacháin í Páirc Thiarnaigh Naofa.


Deoise Chlochair.
Is deoise i gContae Mhuineacháin í Deoise Chlochair.


Slí Mhuineacháin.
Is rian sléibhte i gContae Mhuineacháin é Slí Mhuineacháin.


Allt a' Mhúscáin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Allt a' Mhúscáin.


Achadh na Cloiche, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Achadh na Cloiche.


Allt Inse Uí Chatháin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Allt Inse Uí Chatháin.


Allt Mór.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Allt Mór.


Ard Bó.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Ard Bó.


Ard Sratha.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Ard Sratha.


Ard Tí Garbháin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Ard Tí Garbháin.


Droichead an Phlum.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Droichead an Phlum. Bhí cónaí ar 267 duine sa bhaile sa bhliain 2001.


Dún na Manach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Dún na Manach.


Doire Críon.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Doire Críon.


Susan Boyle.
Is amhránaí Albanach de phór na hÉireann í Susan Boyle, a rugadh ar an 1 Aibreán, 1961. Tháinig Susan sa dara áit ar an dara sraith de "Britain's Got Talent" sa bhliain 2009.


Domhnach Eich.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Domhnach Eich.


Droichead na Dúghlaise.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Droichead na Dúghlaise.


Druim na Coille.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Druim na Coille.


Druim Caoin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Druim Caoin.


Doire Mhín.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Doire Mhín.


Droichead Victoria.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Droichead Victoria.


Eochair, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Eochair.


An Eaglais, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í an Eaglais.


Earganach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Earganach.


Eiscreach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Eiscreach.


Eimhis.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Eimhis.


An Caisleán Glas.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Caisleán Glas.


An Charraig Mhór.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í an Charraig Mhór.


Cionn Aird.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Cionn Aird.


Clochar, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Clochar.


Clóidigh, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Clóidigh.


An Chorr Chríochach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í an Chorr Chríochach. Is sí an ceathrú baile is mó sa chontae agus bhí daonra ann de bheagnach 11,000 duine i nDaonáireamh 2001. Tá sí ar cheann de na bailte is mó i réimse Lár-Uladh. Bunaíodh an baile thart ar 1620. Bhí sí ar cheann de na hionaid is mó tabhachtach le haghaidh tionscail línéadaigh, Iarthar Abhainn na Banna. Bhí sí ina lárionad d'obair lín sníomh, fí, thuaradh agus "beetling".
Tá margadh oscailte sa phríomhshráid gach Satharn.


Na Coracha Móra.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é na Coracha Móra.


An Chraobh.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í an Chraobh.


Richard H. Geoghegan.
Sasanach de bhunadh na hÉireann ab ea Richard Henry Geoghegan (8 Eanáir, 1866 - 27 Deireadh Fómhair, 1943). Mar fhear óg, bhí cónaí air ar feadh tamaill i Stát Washington, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá (SAM, agus ansin, bhog sé go dtí Alasca, a bhí ansin ina chríoch de chuid SAM). Ba litríochtchara iontach é agus is cosúil gurb é an chéad Esperantach ag a raibh Béarla mar mhathair theanga aige.
A shaol i Sasana.
Nuair a bhí sé 3 bliana d'aois, thit se ar an staighre sa bhaile, agus mar thoradh ar an eachtra seo, bhí sé craplaithe
ar feadh a shaoil, ag siúl le deacracht agus go minic le cúnamh a shlat siúil. Amhail is go raibh sé mar chúiteamh as a chuid bhaic fhisiciúil, ó aois óg thaispeáin sé cumas intleachtúil neamhghnách, go háirithe i bhfoghlaim teangacha. Timpeall na haoise 17, thosaigh sé ag cur spéise i gcórais scríbhinn an Oirthir agus chláraigh sé le hOllscoil Oxford, i mí Eanáir 1884, chun staidéar a dhéanamh ar theanga na Sínise. Léirigh sé é féin mar mhac léinn den scoth, ag bhaint dámhachtainí scoláireachta amach faoi dhó, ach níor bhain sé riamh céim amach. San Ollscoil Oxford, d'fhan an tSínis ina réimse staidéir neamhdhioplóma go dtí 1936.


William Orpen.
William Orpen sa bhliain 1903
Ba phéintéir portráidí Éireannach a bhí i William Orpen KBE, RA, RHA ("Major Sir William Newenham Montague Orpen"; 27 Samhain 1878 – 29 Meán Fómhair 1931) a rinne an chuid ba mhó da chuid oibre i Londain. Rugadh i Stigh Lorgan, Baile Átha Cliath é, áit a bhfuil eastát tithíochta "Orpen" a ainmníodh ina onóir fós le feiceáil ann. Ba ealaíontóir cogaidh é, leis. Rinne sé portráidí de William Máirtín Ó Murchadha agus de John McCormack i measc daoine eile.


Will.i.am.
Is ceoltóir, aisteoir agus amhránaí Meiriceánach é William James Adams, nó Will.i.am de ghnáth, a rugadh ar 15 Márta 1975. Rugadh é agus d'fhás sé aníos in Eastside Los Angeles, in eastát tithíochta ina raibh Spáinnigh ina dtromlach. Tá sé ina bhall de The Black Eyed Peas. Is breitheamh é ar "The Voice UK" agus "The Voice Kids" agus ba bhreitheamh é ar "The Voice (An Astráil)".


Díobhadh (réalteolaíocht).
Sa réalteolaíocht, is é is ciall le díobhadh ná an dóigh a scaipeann agus a n-ionsúnn an damhna idir an réad réalteolaíoch agus an breathnóir an solas, nó pé radaíocht eile, a thagann ón réad. Ba é an réalteolaí Robert Julius Trumpler ba luaithe a thug cur síos ceart ar an díobhadh agus ar a chúiseanna, sa bhliain 1930, ach d'aithin Friedrich Georg Wilhelm von Struve iarmhairt an díofa chomh fada siar le 1847. B'iomaí duine a thug an díobhadh faoi deara roimhe sin féin, ach níor thuig siad an bhaint atá aige leis an damhna idir-réaltach, le dusta Bhealach na Bó Finne mar shampla. Má tá an réalta suite i gcóngar do phlána ár réaltra, agus í suite roinnt mhílte de pharsoiceanna ón Domhan, is féidir a ghlacadh leis go n-athróidh méid dhealraitheach na réalta timpeall is 1.8 aonad méide in aghaidh míle parsoic, de thoradh an díofa (tá an luach seo bunaithe ar radaíocht an V-bhanna, is é sin an banna micreathonnta idir 50 agus 75 GHz).
Más ag tagairt do bhreathnóirí ar dhroim an domhain atáimid, is léir gurb é an t-atmaisféar is cúis le cuid mhór den díobhadh a aithníonn siad, sa bhreis ar an meán idir-réaltach. Thairis sin cuireann an dusta timpeall ar an réad féin leis an díobhadh. Sciath láidir chosanta é an t-atmaisféar ar chineálacha áirithe radaíochta ar nós na n-x-ghathanna, an tsolais ultraivialait agus an tsolais infridheirg, agus leis an díobhadh seo a sheachaint tá sé riachtanach na réadlanna a chur ag timpeallú an Domhain le taighde ceart a dhéanamh ar an raon seo den speictream leictreamhaighnéadach.
Ní hionann tionchar an díofa ar gach cineál solais, agus de ghnáth, fágann sé na réaltaí níos deirge ná a bheidís dá bhféadfá dul ina n-aice. Tugtar deargadh idir-réaltach ar an deargadh seo. Ní mór cuimhne a choinneáil air nach bhful baint dá laghad ag an deargadh idir-réaltach leis an deargaistriú.


Parsoic.
Aonad faid é an parsoic, arb ionann é agus timpeall ar 30.9 trilliún ciliméadar (nó, le bheith beacht, 30,856,775,814,671,900 méadar), nó 3.26 solasbhliain (níos cruinne, 3.261564 solasbhliain). Tá an focal féin, "parsec" as Béarla, bunaithe ar "parallax second", is é sin saobhdhiallas-soicind. Is é is saobhdhiallas ann ná gluaiseacht na réalta trasna na spéire, mar stua, nó mar ghualainn. Is iad na céimeanna, na stuanóiméid agus na stuashoicindí aonaid thomhaiste an tsaobhdhiallais. Má chuireann an réalta aon stuashoicind amháin di trasna na spéire, agus an stuashoicind sin ag freagairt d'aon aonad réalteolaíoch amháin gluaiseachta, glacfar leis go bhfuil an réalta suite faoi aon pharsoic amháin dínn. Is ionann an t-aonad réalteolaíoch agus meánfhad an Domhain ón nGrian. De réir mar a bhíonn an Domhan ag dul timpeall na Gréine, bíonn mionathruithe saobhdhiallais le haithint ar áit na réaltaí ar an spéir, agus is féidir a aithint ar an saobhdhiallas seo cé chomh fada is atá na réaltaí sin suite uainn. Mar sin, is aonad praiticiúil é an parsoic, nó ceadaíonn sé dúinn an stua a chlaochlú go fad gan aon fhoirmle matamaitice ar leith.
Ba é an réalteolaí Sasanach Herbert Hall Turner a mhol an t-ainm sin "parsoic" chun úsáide sa bhliain 1913. Praiticiúil is uile mar atá an parsoic, dealraíonn sé nach bhfuil gach réalteolaí sásta leis mar aonad. Is é an rud a dúirt an fisiceoir Fionlannach Kari Enqvist ná gur "aonad gránna faid é an parsoic, ar chóir pionós dian a ghearradh do na réalteolaithe a cheap é".


Cheyenne, Wyoming.
Is cathair i Stáit Aontaithe Mheiriceá í Cheyenne (Arapathóis: Hítesííno'óowú'). Is í príomhchathair Stát Wyoming í agus is í an chathair is mó sa stát í freisin. De réir meastachán Bhiúró an Daonáirimh sa bhliain 2011, bhí 60,096 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Cheyenne suite i gContae Laramie. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1867. Tá Richard Kaysen ina mhéara.


Cluain Eo.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Cluain Eo.


Coillidh Chlochair.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Coillidh Chlochair.


Ceapach Mhic Cuarta.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Ceapach Mhic Cuarta.


Carn tSiail.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Carn tSiail.


Cluain Uí Bhogáin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Cluain Uí Bhogáin.


Cill Dreasa.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Cill Dreasa.


Baile Mhic Gofraidh.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Baile Mhic Gofraidh.


Fionntamhnach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Fionntamhnach.


Gallbhuaile.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Gallbhuaile.


Seisceann Odhar.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Seisceann Odhar.


Garbhachadh, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Garbhachadh, Contae Thír Eoghain.


Muileann an tSiáin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Muileann an tSiáin.


Gort a' Chláir.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Gort a' Chláir.


Coill na Gualann.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Coill na Gualann.


An Srath Bán.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Srath Bán.
Teangacha.
Bhí eolas ar an Gaeilge ag 13.35% don daonra. Bhí eolas ar Albainis Uladh ag 6.89%. Ní raibh Béarla mar an chéad teanga ag 1.38% don daonra.


Casper, Wyoming.
Is cathair de chuid stát Wyoming, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Casper. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 55,988 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Casper suite i gContae Natrona. Tá John C. Patterson ina mhéara.


Laramie, Wyoming.
Is cathair de chuid stát Wyoming, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Laramie. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 31,312 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Laramie suite i gContae Albany. Tá Dave Paulekas ina mhéara.


Gillette, Wyoming.
Is cathair de chuid stát Wyoming, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Gillette. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 29,389 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Gillette suite i gContae Campbell. Tá Tom Murphy ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1892.


Rock Springs, Wyoming.
Is cathair de chuid stát Wyoming, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Rock Springs. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 23,036 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Rock Springs suite i gContae Sweetwater. Tá Carl Demshar ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1888.


Stooshe.
Popghrúpa é Stooshe ón Ríocht Aontaithe.


Bonita Springs, Florida.
Is cathair in iardheisceart Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá, é Bonita Springs. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, bhí 43,914 duine ina gcónaí sa chathair. Bunaíodh Bonita Springs mar chathair sa bhliain 1999. Tá Bonita Springs suite ar Mhurascaill Mheicsiceo.


Kelly Clarkson.
Is ceoltóir, amhránaí agus aisteoir Meiriceánach í Kelly Brianne Clarkson, nó Kelly Clarkson de ghnáth. (rugadh 24 Aibreán, 1982) Bhuaigh sí an chéad sraith de American Idol sa bhliain 2002.
Gradaim.
Tá 63 ghradam buaite ag Clarkson.


Kelly Rowland.
Is ceoltóir agus amhránaí Meiriceánach í Kelendria Trene Rowland, nó Kelly Rowland de ghnáth (rugadh í ar an 11 Feabhra 1981). Bhí sí ina ball de Destiny's Child ó 1992 go 2006 agus ina breitheamh ar The X Factor (RA) agus The X Factor (SAM).
I 2016, bhunaigh Rowland an ghrúpa June's Diary.
Gradaim.
Tá 50 ngradam buaite ag Rowland.


An Ghléib, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í an Ghléib.


Gleann Mórnáin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Gleann Mórnáin.


An Goirtín.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Goirtín.


Lann Uí Eoghasa.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Lann Uí Eoghasa.


Pápa Clemeint XIII.
Ba é Clemeint XIII an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1758 agus 1769.


Pápa Clemeint XIV.
Ba é Clemeint XIV an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1769 agus 1774.


Pápa Pius VI.
Ba é Pius VI an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1775 agus 1799.


Pápa Pius VII.
Ba é Pius VII an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1800 agus 1823.


Ciliméadar.
Aonad faid de chuid an chórais mhéadraigh is ea an ciliméadar (km). Is ionann míle méadar agus ciliméadar amháin.
Glactar leis mar an t-aonad faid oifigiúil i gcuid mhaith den domhain, cé is moite den Ríocht Aontaithe agus Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1957.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1957 idir 3 de Márta i Großer Sendesaal des hessischen Rundfunks i Frankfurt, An Ghearmáin. Ba é sin an 2ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh An Ísiltír an comórtas leis an amhránaí Corry Brokken lena amhrán "Net als toen".


St. Petersburg, Florida.
Is cathair de chuid stát Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í St. Petersburg. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 244,769 duine ina gcónaí sa chathair. Tá St. Petersburg suite i gContae Pinellas. Is í St. Petersburg an 4ú chaithair is mó sa stát. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1888. Tá Bill Foster ina mhéara.


Tampa, Florida.
Is cathair de chuid stát Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Tampa. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 335,709 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Tampa suite i gContae Hillsborough. Is í Tampa an 3ú chaithair is mó sa stát. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1823. Tá Bob Buckhorn ina mhéara.


West Palm Beach, Florida.
Is cathair de chuid stát Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í West Palm Beach. Tá timpeall is 101,043 (2010) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Palm Beach. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1894. Tá Jeri Muoio ina mhéara.


Key West, Florida.
Is cathair de chuid stát Florida, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Key West. Tá timpeall is 24,649 (2010) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Monroe. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1894. Tá Craig C. Cates ina mhéara. Tá Key West suite ar an Murascaill Mheicsiceo.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1958.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1958 ar an 12 Márta in AVRO Studios i Hilversum, san Ísiltír. Ba é sin an 3ú bliain don chomórtas.
Bhuaigh an Fhrainc an comórtas leis an amhránaí André Claveau lena amhrán "Dors, mon amour" (Gaeilge: Codail, a chroí).


Tamhnach Mhór.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Tamhnach Mhór.


Trí Liag.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Trí Liag.


Tulach an Bhogain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Tullywiggan.


Sean-Mhachaire.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Sean-Mhachaire.


Oileán an Ghuail.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Oileán an Ghuail.


Bearach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Bearach.


An Bhréadaigh.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í an Bhréadaigh.


Scoil.
Is institiúid do pháistí a fhoghlaim í scoil.


Anglacánachas.
Is a dhath bainte leis an Eaglais Shasana nó Eaglais ar bith i gcomaoin leis é Anglacánachas.


Modhachas.
Is fothghrúpa Protastúnach a deascar as gníomhaíocht chun Eaglais Shasana a atheagrú san ochtú aois déag faoi stiúir Charles agus John Wesley and George Whitefield iad na Modhach. Tá 80 miliúin baill acu thart fán domhan mór de bharr dian misinéireachas.


Cailvíneachas.
Is córas Diagachta Protastúnachas na Eoin Cailvín agus a comharbaí, a fhorbraíonn teagasc Liútar na fíréanú creideamh amháin ar an ngrásta Dé agus teagasc réamhchinniúint a lárú é Cailvíneachas.


Loch Mhic Ruairí.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Loch Mhic Ruairí.


Coill Íochtair.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Coill Íochtair.


Maigh gCaisil.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Maigh gCaisil.


Machaire Measáin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Machaire Measáin.


An Maigh.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Maigh.


Cill Scíre.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Cill Scíre.


Brocach, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Brocach.


Coill Aodha.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Coill Aodha.


Cillín, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Cillín.


An Chrannóg.
Séipéal Naomh Bríd sa Chrannóg
Is baile beag i gContae Thír Eoghain í an Chrannóg agus í suite i nGleann Aichle, 7 míle slí ó Dhroichead an Phlum. Tá 66 duine ina gcónaí sa Chrannóg.


Baile an Lorgain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Baile an Lorgain.


An Baile Nua (Tír Eoghain).
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Baile Nua.


Baile Uí Dhonnaíle.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Baile Uí Dhonnaíle.


Achadh Ogáin.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Achadh Ogáin.


Baile Ui Colmain.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Baile Uí Colmain.


Baile a n-Giatail.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Baile a n-Giatail.


Aomadh.
Aomadh nó aomachán an téarma fisice a thagraíonn don dóigh a dtarraingíonn, nó a n-aomann, réid éagsúla a chéile, go háirithe an t-aomachán leictreamaighnéadach agus an imtharraingt - nó an domhantarraingt más é an Domhan, an pláinéad ar a bhfuil cónaí orainn, atá i gceist.
Focal de chuid Ghaeilge Oirthear Uladh é "aomadh" ar dtús, mar a léiríonn foclóir Uí Dhuinnín dúinn. "Attraction" an téarma Béarla ach ba chóir gan an focal Gaeilge a úsáid leis an bhfocal Béarla a aistriú taobh amuigh de choimhthéacs na heolaíochta, murar cuid de do chanúint é.


IRAS.
Ba é IRAS an chéad réadlann ar bhord satailíte a ceapadh le suirbhéireacht a dhéanamh ar an radaíocht infridhearg ar fud na spéire. Seasann na litreacha IRAS do na focail Bhéarla "Infrared Astronomical Satellite", is é sin, Satailít Infridhearg Réalteolaíochta. Is éard atá i gceist leis an infridhearg ná an cineál radaíochta atá suite idir na radathonnta (na tonnta raidió) agus an solas infheicthe ó thaobh an tonnfhaid de. Mar theas a aithníonn an duine an radaíocht infridhearg.
Scaoileadh an tsatailít seo chun bóthair ar an 25 Eanáir 1983 agus chaith sí deich mí ag suirbhéireacht na spéire. Ba iad údarás spáis na Stát Aontaithe (NASA), Institiúid na hÍsiltíre um Fhorbairt na nEitleán agus na Spáseitilte (NIVR, "Nederlandse Instituut voor Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart" - tháinig NSO, nó "Netherlands Space Office", Oifig Spáis na hÍsiltíre, ina háit idir an dá linn), agus Comhairle Taighde Eolaíochta agus Innealtóireachta na Ríocht Aontaithe ("Science and Engineering Research Council" nó SERC) a chuaigh le chéile leis an tsatailít seo a fhorbairt agus a chur ag obair.
D'aithin an réadlann satailíte seo breis is dhá chéad caoga míle d'fhoinsí radaíochta infridheirge ar an spéir, agus í ag suirbhéireacht na spéire ag tonnfhaid 12, 25, 60, agus 100 micriméadar (is ionann 1000 micriméadar agus aon mhéadar amháin). Is iomaí foinse acu nach bhfuil a fhios againn go fóill cén cineál réad atá ann. Glactar leis gur réaltraí réaltroisteacha iad a lán de na foinsí seo, is é sin réaltraí ina mbíonn réaltaí nua ag teacht chun saoil go tiubh. Cuid eile de na réid a d'aithin an tsatailít, creidtear gur réaltaí iad a bhfuil diosca mór dusta ina dtimpeall - diosca den chineál a bheidh ina shíol do phláinéid nua. Bhí an tsatailít in ann diosca den chineál seo a aithint timpeall ar Vega, an réalta is gile i réaltbhuíon na Lire.


2MASS.
Íomhá de chuid 2MASS. Tá abhac donn le feiceáil sa chearnóg bheag dhearg. 2MASS J17111353 +2326333 a thugtar air i mbunachar sonraí 2MASS.


Réadlann.
Is seomra nó foirgneamh atá i gceist le réadlann a bhfuil teileascóp réalteolaíoch nó trealamh eolaíoch ann le staidéar a dhéanamh ar fheiniméin nádúrtha, sa réalteolaíocht ach go háirithe.


Eaglais Ateachtaigh an tSeachtú Lá.
James White, and Ellen G. White
Is ball den seict Protastúnach dian a dhéanann seanmóireacht den láithreach filleadh Críost, (ag súil leis an Ateacht an roimh ré i 1844) agus comhlíonadh Satharn mar an sabóid iad Eaglais Ateachtaigh an tSeachtú Lá.


Liútarachas.
Is craobh mór den Críostaíocht Protastúnach go mbaineann leis diagacht an Máirtín Liútar, leasaitheoir Gearmánach é an Liútarachas.


Baile Mullaigh.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Baile Mullaigh.


Brannaidh.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Brannaidh.


Carraigínidhe.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Carraigínidhe.


An Carnán, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Carnán.


Cluain Conraidh.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Cluain Conraidh.


Cluain Bláthach.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Cluain Bláthach.


Carraig Gobláin.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Carraig Gobláin.


An Creagán, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é an Creagán.


An Araib.
Is leithinis in iardheisceart na hÁise í an Araib - nó Leithinis na hAraibe - mórchríoch idir an Áise agus an Afraic.


Luibh.
Is éard is luibh ann ná planda nó fás gan stoc adhmaid (mar atá i gcrann nó i dtor); aon phlanda a úsáidtear le haghaidh blaistithe, bia, leighis, nó cumhráin. Sa chócaireacht, de gnáth, déantar idirdhealú idir luibheanna ó chodanna glasa duilleacha an phlanda (ceachtar acu, úr nó triomaithe), agus "spíosra", táirge ó chuid eile den phlanda (a bhíonn, de ghnáth, triomaithe), lena n-áirítear síolta, caora, coirt, fréamhacha agus torthaí.
Baintear úsáid éagsúla as luibheanna, lena n-áirítear cócaireachta, míochaine, agus i roinnt cásanna, feidhmeanna spioradálta. Bíonn difríocht in úsáid ghinearálta an téarma "luibh", idir luibheanna cócaireachta agus luibheanna íocshláinte. San úsáid leighis nó spioradálta, d'fhéadfadh aon cheann de chodanna an phlanda a bheith curtha san áireamh mar "luibheanna", lena n-áirítear duilleoga, fréamhacha, bláthanna, síolta, roisín, coirt fhréimhe, coirt istigh (agus cambiumsoithíoch), caora agus uaireanta an peireacarp nó codanna eile de chuid an phlanda.
Luibheanna cócaireachta.
Leithscartar luibheanna cócaireachta ó ghlasraí sa mhéid is go núsáidtear iad, cosúil le spíosraí, i méideanna beaga agus chun blas seachas substainte a chur ar bhia.
Bíonn a lán luibheanna cócaireachta ilbhliantúil, mar shampla tím nó an lus liath gallda ("Lavandula angustifolia"), cé go mbíonn cinn eile débhliantúil, mar shampla peirsil nó na bliantógaí cosúil le basal. Is Toir iad roinnt luibheanna ilbhliantúil (mar shampla, marós, "Rosmarinus officinalis"), nó crainn (mar shampla an Labhras, "Laurus nobilis") - tá sé seo i gcodarsnacht le luibheanna luibheolaíocha, nach féidir de réir sainmhínithe bheith ina bplandaí adhmadacha. Úsáidtear roinnt plandaí mar luibheanna agus mar spíosraí araon, mar shampla an lus mín agus síol fiailí nó duille agus síolta lus an choire. Chomh maith leis sin, tá roinnt luibheanna, mar shampla iad siúd sa teaghlach miontais. a úsáidtear chun an dá chríocha cócaireachta agus leighis a bhaint amach.
Luibheanna leighis.
Is féidir fítcheimiceáin a bheith ann i bplandaí ar a mbíonn éifeachtaí acu ar chorp an duine. Is féidir go mbeadh roinnt éifeachtaí acu nuair a itear iad i leibhéil íseal, mar a tharlaíonn le linn "spíosrail" na cócaireachta, ach bíonn roinnt luibheanna tocsaineach i gcainníochtaí níos mó. Is féidir roinnt cineálacha eastóscán luibhe, mar shampla an beathnua (Hypericum perforatum) nó eastóscán de Saint John's Wort - nó de Piper methysticum a úsáid chun críocha leighis chun dúlagar agus strus a mhaolú.
Mar sin féin, d'fhéadfadh go mbeadh 'rólódáil tocsaineach', mar thoradh ar suimeanna móra de na luibheanna a ionghabháil, lena mbaineadh aimhréidheanna, roinnt acu tromchúiseach, agus ba chóir iad a úsáid le rabhadh.


Coill Chruaiche.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Coill Chruaiche.


Coill Uí Neacht.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Coill Uí Neacht.


Doire Lochain.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Doire Lochain.


Doire Triosca.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Doire Triosca.


Dubh Chnoc.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Dubh Chnoc.


Garbhach an Chuilinn.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Garbhach an Chuilinn.


Gleann Mhic Cathbhair.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Gleann Mhic Cathbhair.


Gort an Leamhraigh.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Gort an Leamhraigh.


Lathair Beith.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Lathair Beith.


Lios Gobáin.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Lios Gobáin.


Richard Briers.
B'aisteoir Sasanach é Richard David Briers (a rugadh ar an 14 Eanáir 1934 agus a fuair bás ar an 17 Feabhra 2013).


Lios Cinn Con.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Lios Cinn Con.


Lios Tamhlachta.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Lios Tamhlachta.


Maolach.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Maolach.


Ocht Dubhrois.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Ocht Dubhrois.


Rath Deargain.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Rath Deargain.


Ráth Caorthainn.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Ráth Caorthainn.


Reachán.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Reachán.


An Táite Corr.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é an Táite Corr.


Dungáinis.
Is í an Dungáinis (Dungáinis: "Хуэйзў йүян") an chanúint Sínise a labhraíonn na Dungánaigh, mionlach eitneach sa Chirgeastáin agus sa Chasacstáin. Muslamaigh iad na Dungánaigh, agus baint acu leis an dream eitneach ar a dtugtar Hui nó Huihui (回回) sa tSín féin. Is ionann a dteanga go bunúsach agus an cineál Sínise a labhraitear i gcúigí Gansu agus Shaanxi sa tSín, ach is fearr a rá gur teanga ar leith í, ós rud é go bhfuil caighdeán dá gcuid féin acu nach n-úsáideann na litreacha Síneacha ar aon nós. A mhalairt ar fad tá scríbhneoireacht na Dungáinise bunaithe ar an aibítir Choireallach, agus is í an chanúint áitiúil, seachas caighdeán Beijing, is bunús do norm na Dungáinise. Is léir go bhfuair an Dungáinis a lán focail iasachta ón Rúisis agus ó na teangacha Tuircice.
Tá traidisiún scríbhneoireachta ag na Dungánaigh, agus ba é Yasyr Shyvazy (Ясыр Шывазы) an file náisiúnta. Rugadh sa bhliain 1906 é, agus fuair sé bás sa bhliain 1988.
Tá an teanga ó dhúchas ag daichead míle duine, a bheag nó a mhór.


An Táite Riabhach.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é an Táite Riabhach.


Tamhnach Beag.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tamhnach Beag.


Tamhnach Mór.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Tamhnach Mór.


Tulaigh na Feola.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh na Feola.


Tulaigh na bhFeart.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh na bhFeart.


Tulaigh Laig.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh Laig.


Tulaigh Linton.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh Linton.


Tulaigh Mhig Eochadha.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh Mhig Eochadha.


Tulaigh Móna.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh Móna.


Tulaigh Muc.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain í Tulaigh Muc ("Tullymuck" i mBéarla).


Ucht Buidhe.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Ucht Buidhe (Béarla: "Oughtboy"). Tá 57 duine ina gcónaí inniu ann. Tá 14 theach ann, chomh maith le hailíniú liag ársa (séadchomhartha stairiúil sceidealta uimhir 5959 9733).


Ionad Ealaíne na Sruthaile.
Is ionad ealaíon san Ómaigh, i gContae Thír Eoghain é Ionad Ealaíne na Sruthaile (Béarla: "Strule Arts Centre").


Otharlann Contae Thír Eoghain.
Is ospidéal san Ómaigh, i gContae Thír Eoghain í Otharlann Contae Thír Eoghain.


Páirc Uí Éilí.
Is staidiam san Ómaigh, i gContae Thír Eoghain í Páirc Uí Éilí.


Seanchrois Ard Bó.
Is ardchros in Ard Bó i gContae Thír Eoghain í Seanchrois Ard Bó.


Ardchros.
Is cros saorsheasaimh Críostaí déanta na cloch agus maisithe go hálainn í ardchros.


Glenrowan.
Baile beag de chuid Cheantar Rialtas Áitiúil Wangaratta, i Victoria na hAstráile is ea Glenrowan. Tá an baile suite 184 km soir ó thuaidh ón bpríomhchathair, Melbourne, 14 km ó Wangaratta, agus cóngarach do Shliabhraon Warby agus Sliabh Glenrowan. Sa daonáireamh sa bhliain 2006, bhí 952 daoine ina gcónaí ann.
Stair.
Thugtaí Glenrowan ar an mbaile i ndiaidh na feirmeoirí James agus George Rowan, ceannródaithe a thug faoin feirmeoireacht idir na blianta 1846 agus 1858. Bhí an ceantar lonnaithe i ndeireadh na 1860í, agus d’osclaíodh Oifig an Phoist ar 22 Feabhra 1870. Tá clú agus cáil ar an mbaile de thaisme Ned Kelly, ceithearnach coille, a gabhadh ann sa bhliain 1880 tar éis léigear gearr a cuireadh ar Kelly agus a bhaicle ag na bpóilíní. D’oscail an stáisiún traenach áitiúil sa bhliain 1874, agus dhruid sé sa bhliain 1981.
An Baile Inniu.
Stopann a lán daoine i nGlenrowan, agus iad ag tiomáint ar Motarbhealach Hume. I mbailecheantar Glenrowan, is féidir le turasóirí a scith a ligint, nó dul ar shiúlóid chun suíomhanna a bhaineann le léigear Kelly a fheiscint.
Tá foireann pheil Astrálach sa bhaile, a ghlacann páirt sa comórtas atá ag Cumann Pheil Ovens agus King.
Leabhair faoin gceantar agus Ned Kelly.
Cé nach bhfuil i nGlenrowan ach baile beag, tá mórán scríofa faoin léigear deireanach den Bhaicle Kelly san áit. Cé go bpléitear comhrac soisialta agus rogha talún iontu, tá a lán sonraí, grianghraif, léarscáileanna agus firicí faoi Glenrowan sa bhliain 1880.


Dún Geanainn Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é Dún Geanainn Íochtarach.


Dún Geanainn Láir.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é Dún Geanainn Láir.


Dún Geanainn Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é Dún Geanainn Uachtarach.


An Srath Bán Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é an Srath Bán Íochtarach.


An Srath Bán Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é an Srath Bán Uachtarach.


Gleann Aichle.
Is gleann suite i gContae Thír Eoghain é Gleann Aichle.


An Ómaigh Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é an Ómaigh Thiar.


Barúntacht.
Is roinn talún geografach úsáidte in Éirinn í an bharúntacht.


Dúnmharuithe Mhám Trasna.
Tugtar Dúnmharuithe Mhám Trasna ar eachtra a tharla ar an 17 Lúnasa 1882 ina dúnmharaíodh fear darbh ainm Seán Seoighe
agus ceathrar dá mhuintir i Mám Trasna, ceantar Gaeltachta i gContae Mhaigh Eo. Frítheadh ochtar ciontach as, agus daoradh pionóis báis ar thriúr dóibh. Glactar leis sa lá atá inniu ann go raibh duine amháin den triúr siúd a crochadh - Maolra Seoighe - neamhchiontach ar fad, ach déanadh neamhaird iomlán dá fhianaise ós rud é gur cainteoir Gaeilge a bhí ann agus ní raibh ach an Béarla ag lucht na cúirte.
Tá mí-chlú tabhaithe ag an gcás ó shin i leith mar gheall ar shárú chearta teanga Mhaolra Seoighe agus na cosantóirí eile.
Eachtraí an dhúnmharaithe.
Is ceantar iargúlta Gaeltachta é Mám Trasna, atá ar bhruach Loch Measca ar an teorainn idir Chontae na Gaillimhe agus Contae Mhaigh Eo. Ar an 17 Lúnasa 1882, rinne drong de fhir áitiúla ruathar fuilteach ar theach cónaithe Sheán Seoighe le gunnaí agus maidí. Maraíodh cúigear den teaghlach san iomlán - Séan féin, a bhean Bríd, a n-iníon Peigí agus Mairéad, máthair Sheáin.
Níor bhásaigh a mhac Micheál ar an toirt, ach déag sé san ospidéal an lá dar gcionn de bharr a ghortuithe. Níor tháinig ach duine amháin slán as an slad, an buachaill óg Patsy.
Níltear ar aon tuairim faoi spreagadh na bhfear. Maíonn teoiric amháin go raibh Seán Seoighe ina chisteoir ar cheann de na cumainn rúnda a bhí ag cur in aghaidh na Sasanach. Dearbhaítear go raibh sé ag goideadh airgid ó chistí an chumainn, agus thug na fir faoi chun díoltas a bhaint amach.
An cás cúirte.
Gabhadh deichniúr san iomlán agus tugadh ós comhair na cúirte i mBaile Átha Cliath iad - Maolra Seoighe féin, beirt dheartháireacha dá chuid (Martin agus Páidín), a nia Tom, triúr ó Cheapach na Creiche (Pat, Michael agus John Casey), Casey eile (Tom) ó Ghleann Sal agus Anthony Philbin ón gCeapach Dhubh.
Rud a chuir go mór le cás an stáit ná gur thug beirt de na fir fianaise in aghaidh na bhfear eile.


Bacchus Marsh.
Baile i Victoria na hAstráile is ea Bacchus Marsh, atá suite thart ar 50 km siar ó Mhelbourne agus 14 km siar ó Mhelton. Bhí 14,913 duine ina gcónaí sa bhaile de réir daonáireamh na bliana 2011. Is é an baile is mó i gceantar rialtais áitiúil Sír Moorabool.
Bíonn an coláiste samhridh de chuid Chumann Gaeilge na hAstráile ar siúl sa cheantar gach mí Eanáir le blianta anuas, Campa Lady Northcote i nGlenmore tráth, agus Loch Dewar sa lá atá ann inniu.


Myrniong, Victoria.
Baile i Victoria na hAstráile is ea Myrniong (fuaimnítear:/ˈmɜrnɒŋ/, ach [ˈmɜːnɔŋ] sa cheantar). Tá an bailte suite in aice leis an Mótarbhealach Thiar, 72 km siar ó thuaidh de príomhchathair an stáit, Melbourne, agus 15 km siar ó Bhacchus Marsh. Sníonn an Abhainn Lerderderg cóngarach don bhaile. De réir Daonáireamh na bliana 2006, bhí 210 duine ina gcónaí ann.
Stair.
D’osclaíodh Oifig an Phoist ar 6 Meán Fómhair sa bhliain 1858 (tugadh ‘Pentland Hills’ air ar dtús). Baistíodh ‘Myrniong’ air sa bhliain 1872, agus dúnadh í sa bhliain 1970.
Tá clú agus cáil ar an mbaile mar gheall ar na foirgnimh sa bhaile atá déanta as carraigeacha gorma, mar shampla, an t-ostán áitiúil (‘The Plough Hotel’), an tséipéal Anglacánach, agus an siléar ag ‘St. Anne’s Winery’.
An Ghaeilge.
Eagraítear coláiste samhraidh cóngarach don bhaile gach Mí Eanáir ag Loch Dewar, faoi chúram Chumann Gaeilge na hAstráile.


Balliang East.
Baile beag is ea Balliang East atá suite 45 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile.


Barkstead.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Barkstead.


Beremboke, Victoria.
Bailecheantar i Victoria na hAstráile is ea Beremboke, atá suite 94 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair an stáit. Bhí 490 duine ina gcónaí sa bhaile de réir daonáireamh na bliana 2006.


Darley, Victoria.
Bruachbhaile ar imeall Bacchus Marsh, atá suite i Victoria na hAstráile is ea Darley. Bhí 7,418 duine ina gcónaí sa bhaile de réir daonáireamh na bliana 2011.


Greendale, Victoria.
Baile beag i Victoria na hAstráile is ea Greendale, atá suite 81 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair an stáit. Bhí 407 duine ina gcónaí sa bhaile de réir daonáireamh na bliana 2006.


Rowsley, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 50 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Rowsley.


Korweinguboora.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Korweinguboora.


Spargo Creek.
Bailecheantar atá suite thart ar 95 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Spargo Creek.


Glenmore, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 65 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Glenmore.
Daonscoil na hAstráile.
Bhí coláiste samhridh de chuid Chumann Gaeilge na hAstráile ar siúl ag campa Lady Northcote i nGlenmore go dtí 2009, ach d’aistrigh sé chuig Loch Dewar in aice le Myrniong ó shin.


Mollongghip.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Mollongghip.
Tá baint ag Mollongghip le limistéar Springbank, agus thaispeáin daonáireamh 2011 go raibh 385 duine ina gcónaí sa limistéar sin.
Saothraítear prátaí ann agus cothaítear eallach. Bhíodh an limistéar go léir faoi chrainn roimh theacht na gcoilíneach, agus tá cuid d’Fhoraois Bullarook le fáil láimh leis an gceantar. Chuir feirmeoirí agus lucht lománaíochta fúthu ann i seascaidí an 19ú haois.
Ba iad na Wathaurong cine bunaidh an cheantair agus chaith siad saol traidisiúnta ann anuas go dtí lár an 19ú haois. Scaipeadh iad ina dhiaidh sin.
Níl ach cúpla teach cónaithe ann anois agus tá na siopaí, an scoil agus an teach tábhairne dúnta. Tá seid bríogáid dóiteáin ann agus cúirt leadóige, agus seanhalla pobail a thóg na feirmeoirí sa bhliain 1903. I mBealtaine 1915 cuireadh ceolchoirm ar bun ann le haghaidh an Chiste Bheilgigh,
agus bhí craobh Mollongghip den Chros Dhearg ag bailiú éadaí ann sa bhliain 1918. I measc na n-ócáidí a bhíonn ar siúl ann anois sin tá léitheoireachta filíochta, dinnéar lár an gheimhridh, cóisir Nollag, rincí agus bannaí ceoil. Tá caoi á coinneáil air le deontais rialtais.
Tá briogáid áitiúil dóiteáin ann de chuid an Country Fire Authority (CFA). Bunaíodh é roimh an Dara Cogadh Domhanda agus sa bhliain 1945 cheannaigh an lucht dóiteáin ceann de na leoraithe athmhíleata a chuir an rialtas ar fáil do na “bush fire brigades”.
Ba chuid de Shír Creswick é Mollongghip anuas go dtí an bhliain 1995, nuair a cealaíodh an tSír sin agus gur cruthaíodh Sír Hepburn ina háit.
Tá Mollongghip ina chuid den “Great Dividing Trail”, bealach siúlóide trí lár Victoria.
Baineann Mollongghip le Paróiste Caitliceach Naomh Pádraig in Gordon, a bunaíodh sa bhliain 1875.


Merrimu.
Bailecheantar atá suite thart ar 56 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Merrimu.


Bolwarrah.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Bolwarrah.


Blakeville.
Bailecheantar atá suite thart ar 90 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Blakeville.


Baile Andarsan.
Is bruachbhaile suite i mBéal Feirste é Baile Andarsan.


Ard Eoin.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é Ard Eoin.


Bóthar Dhún na nGall.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é Bóthar Dhún na nGall.


Bóthar Chluanaí.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é Bóthar Chluanaí.


An Chreagaigh.
Is ceantar suite i mBéal Feirste í an Chreagaigh.


Lóiste Nua.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é Lóiste Nua.


Poll Glas.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é Poll Glas.


Reilig Chathair Bhéal Feirste.
Is reilig suite i mBéal Feirste í Reilig Chathair Bhéal Feirste.


Reilig Phlásóg na Rós.
Is reilig suite i mBéal Feirste í Reilig Phlásóg na Rós.


An Sruthán Milis.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é an Sruthán Milis.


Teach Monaidh.
Is ceantar suite i mBéal Feirste é Teach Monaidh.


An Trá Ghearr.
Is ceantar suite i mBéal Feirste í an Trá Ghearr.


Lios a' Chalaidh.
Is port suite i nDoire é Lios a' Chalaidh.
Is é an t-ainm oifigiúil "Londonderry Port" (Dhoire Port).


Comhairle Cathrach Dhoire.
Is comhairle i gContae Dhoire í Comhairle Cathrach Dhoire.
Comhairle Cathrach Dhoire


Derry News.
Nuachtán seachtainiúil Béarla in Éirinn is é an "Derry News". Is i Doire atá sé bunaithe.


Baile Raithin.
Is ceantar suite i Leitir Ceanainn, Contae Dhún na nGall é Baile Raithin.


Wichita, Kansas.
Is í Wichita an chathair is mó sa stát Kansas, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 382,368 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Wichita suite i gContae Sedgwick. Tá Carl Brewer ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1863.


Overland Park, Kansas.
Is cathair í Overland Park atá suite in Kansas, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 173,372 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Overland Park i gContae Johnson. Tá Carl R. Gerlach ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1960.


Kansas City, Kansas.
Is cathair í Kansas City atá suite in Kansas, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í Kansas City an tríú cathair is mó sa Kansas. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 145,786 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Kansas City suite i gContae Wyandotte. Tá Joe Reardon ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1868.


Topeka, Kansas.
Is í Topeka príomhchathair Kansas, stát de Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í Topeka an cheathrú cathair is mó sa Kansas. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 127,473 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Topeka suite i gContae Shawnee. Tá Bill Bunten ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1854.


Páirc Bhaile Mhic Comhghaill.
Is páirc suite i Leitir Ceanainn, Contae Dhún na nGall í Páirc Bhaile Mhic Comhghaill.


Páirc Baile Leitir Ceanainn.
Is páirc suite i Leitir Ceanainn, Contae Dhún na nGall í Páirc Baile Leitir Ceanainn.


An Phríomhshráid.
Is sráid suite i Leitir Ceanainn, Contae Dhún na nGall í an Phríomhshráid.


An Seanbhaile, Dún na nGall.
Is ceantar suite i Leitir Ceanainn, Contae Dhún na nGall é an Seanbhaile.


Droichead na hEislinne.
Is baile suite i gContae Liatroma é Droichead na hEislinne.


An Dúcharraig.
Is baile suite i gContae Liatroma é an Dúcharraig.


Fiodhnach.
Is baile suite i gContae Liatroma é Fiodhnach.


Gleann Fearna.
Is baile suite i gContae Liatroma é Gleann Fearna.


Michael Bolochoweckyj.
Is imreoir sacair Albanach é Michael Bolochoweckyj a rugadh i mí na Bealtaine, 4, 1984. Faoi láthair imríonn Bolochoweckyj don chlub Forfar Athletic. D'imir sé le Ross County (le haghaidh aon mhí dhéag) roimh chuaigh sé go h-Alloa Athletic, i mí Eanáir 2004. I séasúr 2006/07 d'imir sé go maith agus scóráil sé trí chúl, ceann amháin in aghaidh Forfar Athletic, ach fuair sé an chéad chárta dearg nuair a bhí sé ag imirt i gcluiche i gcoinne Ayr United.
I séasúr 2010/11 shínigh sé leis an chlub Forfar Atheltic.


Banc Ceannais na hÉireann.
Tá Banc Ceannais na hÉireann freagrach as baincéireacht cheannais agus as rialáil airgeadais. Bunaíodh eagraíocht aonair lán-chomhtháite atá freagrach as baincéireacht cheannais agus as rialáil airgeadais araon sa bhliain 2010.


Rúscaigh, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Rúscaigh.


Cluain Sí Bán.
Is baile fearainn i gContae Liatroma í Cluain Sí Bán.


Cluain Sí Riabhach.
Is baile fearainn i gContae Liatroma í Cluain Sí Riabhach.


Dreastarnán.
Is baile fearainn i gContae Liatroma é Dreastarnán.


Garbhach.
Is ceantar i gContae Liatroma é Garbhach.


Leamhach.
Is baile fearainn i gContae Liatroma é Leamhach, sa réimse Droim Caorthainn.


Lios Dubh.
Is baile fearainn i gContae Liatroma é Lios Dubh.


Uiscebhealach na Sionainne is na hÉirne.
Uiscebhealach na Sionainne is na hÉirne
Is canáil i gContae Liatroma é Uiscebhealach na Sionainne is na hÉirne.


Rialachán Adhmaid.
Is é is Rialachán Adhmaid an AE () ann ná de chuid an den 20 Deireadh Fómhair 2010. Cuireann sé i gcoinne trádála adhmaid a baineadh go neamhdhleathach agus táirgí adhmaid atá déanta de na leithéid d’adhmad seo san AE. Cuireann sé cosc le hadhmad a baineadh go neamhdhleathach agus le táirgí atá déanta den adhmad seo a bheith á gcur ar mhargadh an AE agus leagtar síos oibleagáidí oibreoirí ann. Tá feidhm ag an Rialachán seo i ngach ballstát den AE ón 3 Márta 2013.
Comhthéacs.
Má bhaintear adhmad ar shlí a sháraíonn dlíthe agus rialacháin na tíre ina mbaintear é déantar lomadóireacht neamhdhleathach. Gníomhaíocht is ea í seo a imríonn tionchar tromchúiseach eacnamaíoch, sóisialta agus comhshaoil ar chuid de na foraoiseacha is luachmhaire atá fágtha againn ar domhan agus ar na pobail a bhraitheann orthu. Cailltear ioncam, cuirtear isteach ar obair oibreoirí dlisteanacha agus tá ceangal idir í agus dífhoraoisiú, cailliúint na bithéagsúlachta agus astú gáis cheaptha teasa. Ina theannta sin leanann coimhlintí maidir le talamh agus acmhainní é, agus déantar na pobail dhúchasacha a dhíchumhachtú.
Is margadh onnmhaire tábhachtach é an AE do thíortha ina bhfuil leibhéal ard neamhdhleathachta agus drochrialachais in earnáil na foraoiseachta i réim. Dá ligfí adhmad agus táirgí adhmaid a fuarthas ó fhoinsí neamhdhleathacha isteach i margadh an AE b’fhíor go mbeadh tíortha an AE ag tacú leis an lomadóireacht neamhdhleathach.
D’fhonn tabhairt faoin bhfadhb seo d’fhorbair an AE an um Fhorfheidhmiú an Dlí, Rialachas agus Trádáil i dtaca le Foraoisí http://www.euflegt.efi.int/portal/ FLEGT sa bhliain 2003. Sa Phlean seo foráiltear roinnt bearta chun adhmad neamhdhleathach a eisiamh ó na margaí, chun feabhas a chur ar sholáthar adhmaid dhleathaigh agus chun éileamh ar tháirgí adhmaid a rinneadh go freagrach a chur chun cinn. Is príomhghnéithe tábhachtacha den bPlean Gnímh iad an Rialachán Adhmaid (EUTR) mar aon le (comhaontuithe trádála a dhéantar le tíortha a onnmhairíonn adhmad chun cosc a chur le hadhmad neamhdhleathach a bheith á chur ar mhargadh na hEorpa).
Forbhreathnú.
D’fhonn lomadóireacht neamhdhleathach a chomhrac ar fud an domhain toirmisceann an Rialachán Adhmaid (EUTR) adhmad a baineadh go neamhdhleathach nó táirgí a rinneadh de na leithéid d’adhmad a chur ar mhargadh an AE. Roinneann sé na daoine a thrádálann adhmad nó táirgí adhmaid ina dhá chatagóir: oibreoirí agus trádálaithe. Tá a chuid oibleagáidí sainiúla féin ar gach ceann acu.
Oibreoirí – arna sainmhíniú sa Rialachán mar na daoine siúd a chuireann adhmad nó táirgí adhmaid ar mhargadh an AE den chéad uair. Ní mór dóibhsan ‘’ a chleachtadh. Ag an am céanna ní mór do thrádálaithe (a shainmhínítear sa Rialachán Adhmaid (EUTR) mar iad siúd a dhíolann nó a cheannaíonn adhmad nó táirgí adhmaid atá ar mhargadh an AE cheana), ní mór díobhsan eolas a choinneáil ar a gcuid soláthraithe agus custaiméirí chun gur féidir iad a rianú siar go héasca.
Dícheallacht chuí.
Ní mór d’oibreoirí ‘dícheallacht chuí’ a chleachtadh nuair a chuireann siad adhmad nó táirgí adhmaid ar mhargadh an AE d’fhonn a chinntiú, an oiread agus is féidir, nach bhfuil siad ag trádáil adhmaid a baineadh go neamhdhleathach nó táirgí a bhfuil adhmad a baineadh go neamhdhleathach iontu.
Tá de rogha ag oibreoirí a gcóras dícheallachta cuí féin a fhorbairt nó úsáid a bhaint as córas atá forbartha ag eagraíocht mhonatóireachta.
An réimse táirgí.
Baineann an reachtaíocht le hadhmad agus táirgí adhmaid a rinneadh san AE agus leo siúd a allmhairíodh ón taobh amuigh araon. Áirítear iad seo a leanas ar na táirgí a mbaineann an reachtaíocht leo: táirgí adhmaid dhílis, cláir urláir, sraithadhmad, laíon, páipéar srl. Ní bhaineann an reachtaíocht le táirgí athchúrsáilte agus páipéar priontáilte ar nós leabhair, irisí agus páipéir nuachta.
Glactar le hadhmad agus le táirgí adhmaid a bhfuil ceadúnas bailí (Forfheidhmiú an Dlí, Rialachas agus Trádáil i dtaca le Foraoisí) nó cead bailí acu mar tháirgí a chomhlíonann riachtanais an Rialachán Adhmaid (EUTR).
Tá liosta cuimsitheach na dtáirgí a mbaineann an dlí leo ar fáil in Iarscríbhinn an Rialachán Adhmaid (EUTR): http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32010R0995:GA:NOT
Ní bhaineann an Rialachán Adhmaid (EUTR) le daoine aonair a dhíolann nó a cheannaíonn adhmad nó táirgí adhmaid dá n-úsáid phearsanta.
Feidhmiú.
http://ec.europa.eu/environment/forests/pdf/list_competent_authorities.pdf
Reachtaíocht thánaisteach.
An 23 Feabhra 2012 ghlac an Coimisiún Eorpach le d’fhonn reachtaíocht a rith i gcomhair na rialacha um aitheantas a thabhairt d’eagraíochtaí monatóireachta agus é a bhaint díobh.
De bhreis air seo ghlac an Coimisiún Eorpach le ar an 6 Iúil 2012 d’fhonn a áirithiú go gcuirfear an Rialachán i bhfeidhm go haonfhoirmeach ar fud an AE. Tugann sé mionchuntas ar na bearta measúnaithe riosca agus maolaithe riosca ar cuid den gcóras ‘dícheallachta cuí’ iad. Tugann sé mionchuntas leis, ar mhinicíocht agus cineál na scrúduithe a dhéanfaidh údaráis inniúla na mballstát ar na heagraíochtaí monatóireachta.
Tagairtí.
arna ghlacadh an 20 Deireadh Fómhair 2010 agus arna fhoilsiú san Iris Oifigiúil an 12 Samhain 2010
Suíomh faoi Rialú Adhmaid an AE
Téacs maidir le Rialú Adhmaid an AE – An Coimisiún Eorpach http://ec.europa.eu/environment/forests/timber_regulation.htm
Achoimre ar Rialachán Adhmaid an AE
http://ec.europa.eu/environment/forests/timber_regulation.htm#products
Doiciméad treorach faoi Rialachán Adhmaid an AE
http://ec.europa.eu/environment/forests/pdf/guidance_document.pdf
Bileog faoi Rialachán Adhmaid an AE
http://ec.europa.eu/environment/forests/pdf/EUTR_Leaflet_EN.pdf


Siligo.
Is é Siligo baile beag sa Sairdín, réigiún de Phoblacht na hIodáile. Tá 964 duine ina gcónaí ann.


Caisleán Loch na Reanna.
Is caisleán suite i gContae Liatroma é Caisleán Loch na Reanna.


Páirc Sheáin Mhic Dhiarmada.
Is staidiam suite i gContae Liatroma í Páirc Sheáin Mhic Dhiarmada.


Coláiste San Aingeal, Sligeach.
Is scoil tríú leibhéil é Coláiste San Aingeal, Sligeach agus é ina chuid d'Ollscoil na hÉireann, Gaillimh. Tá sé suite i gContae Shligigh lasmuigh de bhaile Shligigh, ar bhruach Loch Gile. Tá fócas láidir sa scoill ar an oideachas agus ar an bhanaltracht. Chuir Ord na nUrsalach an coláiste ar bun sa bhliain 1952.


Baile an Locha, Contae Ros Comáin.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Baile an Locha.


Béal Átha na gCarr.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Béal Átha na gCarr (Béarla: "Bellanagare").


Béal Átha na Muille.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Béal Átha na Muille.


Béal Átha Feorainne.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Béal Átha Feorainn.


Cluain Fada.
Is baile suite i gContae Ros Comáin í Cluain Fada.


Vrahovice.
Is sráidbhaile i Réigiún Olomouc, Poblacht na Seice é Vrahovice, in aice le Prostějov. Cuid riaracháin de Prostějov atá ann. Tá thart ar 3,400 áitritheoir ann. Tá séipéal Naomh Bartolomew, oifig an phoist agus cúpla teach tabhairne ann chomh maith.


Lios Lachna.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Lios Lachna.


Cnoc an Viocáire.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Cnoc an Viocáire.


Cruachán (Ros Comáin).
Is baile fearainn suite i gContae Ros Comáin é Cruachán.


Corr na Fola.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Corr na Fola.


Cluain Banbh.
Is baile suite i gContae Ros Comáin í Cluain Banbh. Bhí 306 duine ina gcónaí i gCluain Banbh sa bhliain 2006.


An Dísirt.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é an Dísirt.


Fiodharta.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Fiodharta.


Loch Glinne.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Loch Glinne.


Tearmann Bearaigh.
Scrín Thearmann Bearaigh ar an N5
Is baile i gContae Ros Comáin é Tearmann Bearaigh. Tá sé suite san áit a dtéann an N5 trasna na Sionainne. Tá cuid den sráidbhaile i gContae an Longfoirt. Bhí 518 duine ina gcónaí i dTearmann Bearaigh sa bhliain 2006.


Teach Mhic Conaill.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Teach Mhic Conaill.


Tigh Srathra.
Is baile suite i gContae Ros Comáin é Tigh Srathra. Bhí 750 duine ina gcónaí i dTigh Srathra sa bhliain 2006.


Cillibhicin.
Is baile fearainn i gContae Ros Comáin é Cillibhicin.


An Corrshliabh.
Cnoic i gContae Ros Comáin is ea an Corrshliabh (259 m).


Cnoc A'Dailtin.
Is baile fearainn i gContae Ros Comáin é Cnoc A'Dailtin.


Cnoc a' Chartha.
Is baile fearainn i gContae Ros Comáin é Cnoc A'Chartha.


Sliabh Bána.
Cnoc i gContae Ros Comáin is ea Sliabh Bána (262 m).


An Screig.
Is baile fearainn i gContae Ros Comáin é An Screig.


Carn Fraoich.
Is suíomh seandálaíochta i gContae Ros Comáin é Carn Fraoich.


Coláiste na Mainistreach.
Is coláiste i gContae Ros Comáin é Coláiste na Mainistreach.


William Mahon.
Scoláire Meiriceánach is ea an Dochtúir William Mahon. As New Jersey dó, agus tá a chuid taighde dírithe go háirithe ar an Ghaeilge agus a litríocht idir na blianta 1600 agus 1850. Faoi láthair tá sé ina léachtóir Gaeilge ag Ollscoil Aberystwyth sa Bhreatain Bheag. Tá leabhair agus páipéir foilsithe aige faoi chúrsaí staire agus litríochta.
Chaith an Dochtúir Mahon timpeall cúig bliana déag ag múineadh Gaeilge ar son Chumann na Gaeilge i mBostún, agus i gColáiste Bhostúin agus in Ollscoil Harvard. Scríobh sé tráchtas PhD sa bhliain 1887 ar luathfhoclaíocht na Gaeilge agus fuair sé post sa Roinn Breatnaise in Ollscoil Aberystwyth sa bhliain 1995. Tá sé ag léachtóireacht ar Nua-Ghaeilge agus ar Shean-Ghaeilge.
Sa bhliain 1991 d’fhoilsigh sé "Kirwan’s Irish Catechism", saothar a léirigh an tsuim atá aige i stair shóisialta agus i gcanúineolaíocht. Ina theannta sin d’fhoilsigh sé "The History of Éamonn O’Clery" (2000), eagrán nua agus aistriúchán de "Stair Éamainn Uí Chléire" (c. 1708), scéal scigaithriseach le Seán Ó Neachtain (c.1640-1727).
Tá speisialtacht déanta ag an Dochtúir Mahon de stair na Gaeilge i Meiriceá, agus tá dhá leabhar foilsithe aige faoin ábhar sin: "Catalogue of Irish Manuscripts in Villanova University", Pennsylvania (2007), and "Thomas Griffin (1829-96) of Corca Dhuibhne & the Irish Community of Lawrence, Massachusetts" (2007).
Tá an Dochtúir Mahon go maith chun ceol traidisiúnta a sheinm ar an bhfliúit, bua a mbaineann sé tairbhe as i modúl dar teideal ‘Traditional Music of the Celtic Nations’.


Cloch Chaisleán Stráinse.
Is bollán i gContae Ros Comáin í Cloch Chaisleán Stráinse.


Deoise Achadh Conaire.
Is paróiste i gContae Ros Comáin í Deoise Achadh Conaire.


Deoise Chluain Fearta.
Is paróiste i gContae Ros Comáin í Deoise Chluain Fearta.


Deoise Ail Finn.
Is paróiste i gContae Ros Comáin í Deoise Ail Finn.


Meánscoil na mBráithre Críostí.
Is meánscoil i gContae Ros Comáin í Meánscoil na mBráithre Críostí.


Páirc de hÍde.
Is staidiam i gContae Ros Comáin í Páirc de hÍde.


Ráth Cruachan.
Is suíomh seandálaíochta i gContae Ros Comáin é Ráth Cruachan.


Gaileanga.
Barúntacht in iarthar Chontae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Gaileanga (Béarla: "Gallen").


Coistealaigh.
Barúntacht in iarthar Chontae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Coistealaigh (Béarla: "Costello").


Clann Mhuiris.
Barúntacht in iarthar Chontae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Clann Mhuiris (Béarla: "Clanmorris").


Ceara.
Barúntacht in iarthar Chontae Mhaigh Eo in Éirinn is ea Ceara (Béarla: "Carra").


Fonn Oighir agus Tine.
Is sraith fantaisíochta eipiciúil é Fonn Oighir agus Tine nó "A Song of Ice and Fire" leis an údar agus an scríbhneoir scáileáin Meiriceánach George R. R. Martin. Thosaigh Martin ar an tsraith úrscéalta sa bhliain 1991, agus foilsíodh an chéad imleabhar, "Cluiche na Corónach" nó "A Game of Thrones", sa bhliain 1996. Bheartaigh Martin tríológ a scríobh i dtosach báire, ach le himeacht ama, d'fhás an tsraith chomh mór sin go raibh air an cinneadh a dhéanamh sraith de cheithre leabhar a dhéanamh di, agus níos moille arís, fadaíodh í go seacht leabhar. Ghlac an cúigiú imleabhar, "A Dance with Dragons", cúig bliana lena scríobh go dtí gur foilsíodh é sa bhliain 2011. Tá an séú leabhar, "The Winds of Winter", á scríobh ag Martin i láthair na huaire.
Tarlaíonn móreachtraí na sraithe ar dhá ilchríoch fhicseanúla, Iartharas ("Westeros") agus Oirthearas ("Essos"), a mbaineann stair fhada leo araon a théann na cianta siar go dtí nach féidir an fhírinne a dhealú ón fhinscéal. Insítear an plota sa tríú pearsa ó dhearcadh na gcarachtar, agus faoin gcúigiú úrscéal, cuireadh caibidlí faoinár mbráid ó dhearcadh 31 duine. Fítear trí scéal éagsúla le chéile sa tsraith théagartha: déantar croiniceacht ar chogadh ríoraí idir teaghlaigh uaisle na Seacht Ríocht ("The Seven Kingdoms") a fheartar chun an Ríchathaoir Iarainn ("The Iron Throne") agus réim Iartharais a bhuachan; leantar aiséirí bagrach an Aos Alltair ("The Others") - neacha fuara oighreata a chaith na cianta faoi shuan lastuaidh ón Múr ollmhór oighir a scarann an fiántas ón tsibhialtacht ag teorainn thuaisceartach na Seacht Ríocht; agus is é an treas cuid ná eachtra uaillmhianach Danaeras Tairgéirian ("Daenerys Targaryen"), iníon dheoraíoch an rí a maraíodh i gcogadh cathartha díreach sular rugadh í, agus í ag iarraidh filleadh ar Iartharas lena trí dhragan chun a ceart folaíochta, coróin na Seacht Ríocht, a éileamh ó na forghabhálaithe a d'athrígh a cineálsa.Údar na sraithe Fonn Oighir agus Tine, George R.R. MartinThug Martin dúshlán ar chomhghnásanna shéanra na hArdfhantaisíochta trí inspiorad a tharraingt ó eachtraí stairiúla ar nós Chogadh na Rósanna ó stair Shasana. Moladh an sraith dá réadúlacht; cuirtear srian suntasach ar an méid draíochta a úsáidtear, agus cuirtear béim ollmhór ar an gcogaíocht agus ar an gcaimiléireacht pholaitíochta a chránn muintir na Seacht Ríocht. Tá an foréigean, an chollaíocht agus débhrí ó thaobh na moráltachta de go mór chun cinn ar fud na saothar, agus déantar breis is míle carachtar a ainmniú thar na sraithe. Maraítear príomhcharactair go mion minic ionas nach féidir le léitheoirí dul i muinín go bhfanfaidh na laochra slán sábhálta. Ligeann an struchtúr ildearctha dúinn carachtair a fhiosrú ó taobhanna éagsúla sa chaoi is gur féidir leis na bithiúnaigh mar dhea a dtuairimí agus a ndearcadh féin a thabhairt freisin. Cáineadh an tsraith mar gheall ar an léiriú ilghnéitheach a thugtar ar mhnáibh agus ar an gcreideamh.
Cé gur fhoilsíodh na leabhair i gcéaduair gan mórán poiblíochta a tharraingt orthu, tá úrscéalta na sraithe tar éis breis is 15 mhilliún cóip a dhíol ar fud an domhain agus rinneadh iad a aistriú go breis is 20 teanga ó shin. Shroich an ceathrú agus an cúigiú imleabhar an chéad áit ar liostaí Leabhar Sárdhíola de chuid "The New York Times" ar a n-eisiúint. Tá mórán saothair díoraithe scríofa in éineacht leis an bpríomhshraith, trí réamh-nóibhille, an tsraith rathúil teilifíse HBO "Game of Thrones", athchóiriú greannáin, agus roinnt cluichí cártaí, boird agus físe.
"Cluiche na Corónach" an t-ainm Gaeilge a cuireadh ar an gcéad leabhar sa tsraith, a d'aistrigh Oisín Ó Muirthile agus a d'fhoilsigh Leabhar Breac i mí Dheireadh Fómhair na bliana 2016
Séanra na Sraithe.
Ríochtaí i bhFlaitheas na Ríchathaoireach Iarainn
Creideann George R. R. Martin gurb iad na tionchair is mó a bhí ar scríbhneoireacht an údair iad na nithe a bhraithear i gcéim na hóige. I ndiaidh dó H. P. Lovecraft, Robert E. Howard, J. R. R. Tolkien, Robert A. Heinlein, Eric Frank Russell, Andre Norton, Isaac Asimov, Fritz Leiber, agus Mervyn Peake a léamh ina óige, ní dhearna Martin litríocht na n-údar seo ar fad a scarúint ina aigne ina seánraí éagsúla -.i. ficsean eolaíochta, fantaisíocht nó uafás - agus dá bharr is maith leis meascán seánraí a bheith ina chuid saothar. Deir Martin gur cuí Fonn Oighir agus Tine a rangú in aicme na fantaisíochta eipiciúla agus agus d'ainmnigh sé Tolkien agus Tad Williams go háirithe mar údair a raibh tionchar suntasach acu ar scríbhneoireacht na sraithe. Is é Jack Vance an t-údar comhaimseartha is fearr leis, áfach ní dóigh leis go bhfuil stíl Vance le haithint sa tsraith.
Go fiú roimh scríbhneoireacht Tolkien, d'úsáidtí suíomh a bunaíodh ar an Meánaois mar chúlra leis an bhfantaisíocht eipiciúil go traidisiúnta. Mar sin féin, sular thosaigh sé ar shraith Fonn Oighir agus Tine, bhraith Martin go raibh an chuid is mó de scríbhneoirí an tseánra ina n-aithriseoirí ar shaothair Tolkien agus gur scríobhadar faoi "Mheánaois Chríoch Disney"- is é sin fantaisíocht nach ndéanann tagairt don fhíor-bhrúidiúlacht a bhí i réim san aimsir sin. Ba chosúil do Mhartin go raibh an fhantaisíocht stairiúil níos greanaí agus níos réadúla, agus bhí sé tógtha le féidearthachtaí drámatúla na gcodarsnachtaí meánaoiseacha, amhail an líne chaol idir an niachas agus an fuilchíocras ar bhlár an chatha. Mar sin féin, nuair a bhíonn an toradh stairiúil ar eolas ag an léitheoir, is mó an teannas a bhraitear agus carachtair á leanúint thar na leathanaigh. Mar sin, theastaigh ó Martin réadúlacht na fantaisíochta stairiúla agus mealltacht dhraíocht na sár-fhantaisíochta a fhí le chéile. Is minic a deirtear go leathnaíonn saothair Martain seánra na fantaisíochta agus an fhicsin dá bharr.
Iartharas.
Suaitheantais mhórtheaghlaigh na Seacht Ríocht
Tarlaíonn mórchuid na n-eachtraí in Fonn Oighir agus Tine in Iartharas, illchríoch ar cóimhéid le Meiriceá Theas. Tá an mór-roinn scartha ina dhá chuid - an Tuaisceart agus an Deisceart. I bhfad ó thuaidh atá lonnaithe an Múr ("The Wall") - balla ollmhór oighir atá ina shiombail de chríoch an domhain shibhialta aithnide. Bhí Balla Haidrian in Albain ina fhoinse inspioráide do Martin i gcumadh an Mhúir. Na daoine ó dheas ón Múr, tugaid Tír an tSíorgheimhridh ("The Land of Always Winter") ar na críocha lastuaidh den teorainn oighir, agus iad ina bhfásach reoite i gcaitheamh na bliana go léir mar gheall ar fhuacht na haeráide ann. Tá cónaí ar dhaoine fiata gan rí lastuaidh ón Múr, a ghaireann An Lucht Saor ("The Free Folk") díobh féin ach a dtugtar "fianlaigh" ("wildlings") orthu ó dheas. Spreag an chodarsnacht idir Ceiltigh agus Cruithnigh na hAlban agus na Rómhánaigh sibhialta an síornaimhdeas agus an éagsúlacht nósanna idir na fianlaigh agus muintir na Seacht Ríocht. Faightear mamait, mathúna agus scáthchait sna ceantracha fuara seo, leis. Chomh maith leis na fianlaigh, luaitear i bhfinscéalta an Deiscirt go bhfuil cónaí ar aos ársa eile sna dúichí oighreata - an tAos Alltair ("The Others"), a dtugtar na hAlltaraigh agus na Siúlóirí Bána ("White Walkers") orthu freisin. Deirtear go raibh ann dóibh na cianta ó shin, ach go ndeachaidís ina gcoladh fadó. In Fonn Oighir agus Tine, glacann an tAos Alltair ról lárnach i bpríomhphlota na sraithe.
An Tuaisceart.
Mar cheantar, is réigiún fuar creagach í ríocht an Tuaiscirt. Tá sé scartha ón gcuid eile den Seacht Ríocht ag an gCuing ("The Neck") - stráice chúng talún a cheanglaíonn é leis an Deisceart, mar a bhfuil suite caisleán mhuintir Fhraoich ("House Frey"), an Cúpla ("The Twins"). Le teacht an Gheimhridh, déantar formhór an tuaiscirt a chlúdach faoi oighear is faoi shneachta, amhail Críoch Lochlann an domhain s'againne. Caitheann muintir an Tuaiscirt fionnadh trom umpu chun an fuacht a dhíbirt, go fiú i rith an tsamhraidh.
Is iad na Staircigh ("House Stark") a rialaíonn ríocht an Tuaiscirt i dtosach Fonn Oighir agus Tine'". Is sa daingean ársa Geimhsceird ("Winterfell") atá cónaí orthu, agus í sin i gcroí na ríochta. Mar shuaitheantas acu atá criún ("direwolf") ag rith ar mhachaire bán. "(Seo) Chugainn an Geimhreadh" ("Winter is Coming") is ea a mana muintire, agus is minic a dhéanann na Staircigh tagairt dó i rith an scéil. Is cosúil ó thús na sraithe gurb iadsan laochra maithe na sraithe, agus ag an tosach is óna ndearcadh is mó a léitear an tsraith. Bhí Muintir Stairc ina dtiarnaí ar an tuaisceart ó Gheimhsceird leis na cianta. Is i lusca thíos faoin daingean a chuirtear a dtiarnaí agus a gclanna go léir, agus snoitear a ndealramh i ndealbha cloiche os cionn a dtuamaí ionas go mbeidh na glúinte ina ndiaidh in ann cuimhneamh siar orthu le hurraim. Is é Eideard Stairc ("Eddard Stark") Bardach an Tuaiscirt agus é ina cheann ar na Staircigh ag tús Fonn Oighir agus Tine'", agus bíonn ról lárnach aigesean agus ag a chlann i bpríomhphlota na n-úrscéalta. Is uasal agus maorga na Staircigh, agus adhrann siad na seandéithe - déithe gan riocht gan ainm - trí bheith ag cuí os comhair diabhile ("weirwood"). Is cineál mór crainn é seo, a bhfuil coirt bhán agus duilleoga flanndearga air, inar snoíodh dealramh aghaidhe fadó. I gcaisleáin an Tuaiscirt, faightear diabhilí i ndiachoillte ("godswoods") agus is beannaithe na háiteanna iad. Sa deisceart, scriosadh formhór na ndiabhilí agus ní adhartar na seandéithe ach na déithe nua, an Seachtar ("The Seven").
Is é "an tSneachta" ("Snow") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear sa Tuaisceart, msh. Seán an tSneachta ("Jon Snow").
Bhí muintir Eabhraic ó Chogadh na Rósanna ina n-inspioráid do mhuintir Stairc.
Oileáin an Iarainn.
Is oileánra siar ó chósta thiar Iartharais iad Oileáin an Iarainn, mar a rialaíonn na Liathlúthaigh ("House Greyjoy") ón gcaiseal Píc ("Pyke"). Is éagsúil cultúr na n-iarnfhear ("the ironborn"), mar a dtugtaid orthu féin, le cultúr na mór-roinne, agus ní theagmhaíonn siad a chéile go minic ach amháin nuair a dhéanann muintir na n-oileán creachadóireacht ar limistéir an chósta. Tá an loingseoireacht go smior iontu, agus mórann siad an fharraige trí adhradh dia darb ainm an Dia Báite ("The Drowned God"). Mar bhaisteadh sa chreideamh seo, déantar duine a bhá ansin beocht a chur ann arís, agus is é a nós seo an bunús le sluán dá gcuid, "An ní atá marbh, ní fhéadfaidh bás a fháil choíche, ach éireoidh arís agus é níos crua is níos tréine" ("What is dead may never die, but rises again, harder and stronger"). Is soiléir go raibh tionchar mór ag cultúr na Lochlannach ar chultúr Oileáin an Iarainn.
Tá cráca órga ar mhachaire dubh ina shuaitheantas ag muintir Liathlúith, agus is é "Ní Chuirimid Síol" ("We do not Sow") a mana teaghlaigh. Ag tosach na sraithe, is é Ballún Liathlúith ("Balon Greyjoy") Tiarna Bainteora Phíc ("Lord Reaper of Pyke"), agus níl fágtha de chlann aige ach beirt; a iníon Aoise ("Asha") agus a mhac Diagán ("Theon"), agus an mac ina choimircí ag na Staircigh i nGeimhsceird mar chúiteamh ar iarrachtaí Bhallúin muirthéacht in éadan na corónach a bhuachan na blianta roimh eachtraí an chéad leabhair.
Is é "Píc" ("Pyke") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear ar Oileáin an Iarainn, msh. Oitir Píc ("Cotter Pyke").
Dúiche na nAibhneacha.
Cé nach bhfuil Dúichí na nAibhneacha ar cheann de na seacht ríocht sa fhlaitheas faoin rí ar an Ríchathaoir Iarainn, tá cuid mhór de lár na hilchríche inti, agus tá teorainn aici le ríocht an Tuaiscirt, le Gleann Airín, le ríocht an Iarthair, leis an bhFearann Mór agus le Tailte na Corónach. Is amhlaidh a bhaistear ar an gceantar mar gheall ar an bhflúirse aibhneacha a shreabhann tríd, go háirithe an sruth mór tríchraobhach darb ainm an Trírinn ("The Trident"), agus is minic nach dtugtar Tiarnaí na nAibhneacha ("The Riverlords") ar na clanna uaisle ann ach Tiarnaí na Trírinne ("The Lords of the Trident"), dá bharr. Tá formhór na talún sa cheantar torthúil mar gheall ar an mórán uisce, agus úsáidtear na haibhneacha mar mhodhanna cosanta agus taistil freisin. Tá dáileadh na cumhachta sa dúiche seo ina thoradh ar shuíomh chraobhacha na Trírinne - sreabhann an Gabhal Dearg ("The Red Fork") soir ón iarthar, agus san áit a bhuaileann sé leis an Scuabainn ("The Tumblestone") mhear atá suite príomhdhaingean na dúiche, Reathabha ("Riverrun"); sreabhann an Gabhal Gorm ("The Blue Fork") agus an Gabhal Glas ("The Green Fork") aduaidh, agus ní féidir gabháil tharastu ach ag pointe amháin, mar ar thóg muintir Fhraoich ("House Frey") droichead trasnaithe agus a ndaingean thart air ar dhá bhruach an tsrutha. An Cúpla ("The Twins") a thugtar ar an gcaisleán seo dá bharr, agus tugadh an teideal Tiarna an Trasnaithe ("The Lord of the Crossing") do cheann fine na bhFraochach ó shin. Is é Ualdar 'Anuaireach' Ó Fraoich ("'The Late' Walder Frey") Tiarna an Trasnaithe ag tosach na sraithe.
Is i Reathabhainn atá cónaí ar an muintir cheannasach, na Taithligh ("House Tully"). Iasc ar dhath an airgid ag léimneach ar mhachaire de chuilithíní gorma is dearga atá i suaitheantas Uí Thaithligh, agus is é "Teaghlach, Dualgas, Onóir" ("Family, Duty, Honor") a mana. Is iníon de chuid an Tiarna Oistir Ó Taithligh ("Hoster Tully") í an príomhcharachtar Caitlín Bean Stairc ("Catelyn Stark").
Is é "na nAibhneacha" ("Rivers") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear i nDúiche na nAibhneacha, msh. Aemán na nAibhneacha ("Aemon Rivers").
Síltear go bhfuairtheas an t-ainm Béarla "Riverrun" ón gcéad fhocal i saothar an tSeoigigh "Faire Uí Fhionnagáin".
Gleann Airín.
Is ríocht in oirthear Iartharais é an Gleann ("The Vale"), nó mar is fearr aithne Gleann Airín ("The Vale of Arryn"). Tá cuid mhaith den ríocht faoi chlúd sliabhraon díbhealaigh darb ainm Sléibhte na Gealaí ("The Mountains of the Moon"), agus cónaí ar mhórán treibheanna fiáine ann a mhaireann lasmuigh de reacht Bhardach an Oirthir ("The Warden of the East") agus Rí na Seacht Ríocht. Níl ach conair shlán amháin trí na sléibhte darb ainm Bóthar na Sléibhe ("The Mountain Road"), a ghabhann trí tháibhle chosanta ar a dtugtar Geata na Fola ("The Bloody Gate") mar gheall ar an méad fola a chuir ionsaitheoirí agus iad ag iarraidh príomhdhún na ríochta, Nead an Iolair ("The Eyrie") a ghabháil gan rath.
Deirtear go bhfuil Nead an Iolair doghafa toisc an caisleán a bheith suite ar bharr sliabh darb ainm Sleá an Fhathaigh ("The Giant's Lance"), agus gan de bhealach suas chuici ach bealach caol céimeach a ghabhann thar trí thúr cosanta - Túr na Cloiche ("Stone"), Túr an tSneachta ("Snow") agus Túr na Spéire ("Sky") - a dhreaptar ar muin asail. Is uaigneach an caisleán í Nead an Iolair, go hard os cionn an ghleanna rafair. Is díol suime na Cillíní Spéire ("Skycells") ann - cillíní a thugann amach ar an spéir féin - agus Doras na Gealaí, doras a mbrúitear naimhde na nAiríneach amach tríd nuair a dhaortar chun báis iad. Is iad Muintir Airín ("House Arryn") atá i gceannas ar an nGleann, agus bhí Eoin Ó hAirín ("Jon Arryn") ina Lámh do Roibeard Rí. Is é suaitheantas an teaghlaigh iad an seabhac agus gealach bhán ar mhachaire spéirghorm, agus is é "Chomh hArd leis an Onóir" ("As High as Honor") a mana.
Is é "na Cloiche" ("Stone") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear i nGleann Airín, msh. Miach na Cloiche ("Mya Stone").
An tIarthar.
Dar ndóigh, tá ríocht an Iarthair ("The Westerlands") suite in iarthar Iartharais, agus í lán de chnoic is de mhianaigh óir. Is ón ríocht seo a shíolraíonn muintir Lanastair ("House Lannister"), a bhfuil ról lárnach acu in eachtraí Fonn Oighir agus Tine'". Is í Carraig Chaistéil ("Casterly Rock") a ndúnfort, atá suite ar chósta Fharraige an Fhuinidh ("The Sunset Sea"). I dtosach na sraithe, is é an Tiarna Taidhbhín Lanastair ("Tywin Lannister") Bardach an Iarthair ("The Warden of the West"), agus triúr clainne air, iad ar fad ina bpríomhcharachtair: an Bhanríon Soirse ("Cersei"), bean Roibeard Rí agus máthair an rídhamhna Séafra Lanastrach Ó Barratháin ("Joffrey of Houses Baratheon and Lannister"), an bhanphrionsa Mairsile ("Myrcella") agus an phrionsa Tomán ("Tommen"); Sior Séimí Lanastair ("Ser Jaime Lannister"), Tiarna Ceannasaí Gharda an Rí ("Lord Commander of the Kingsguard") agus leathchúpla Shoirse; agus an tAbhac Tirian Lanastair ("Tyrion Lannister"). Tá órfholt ar na Lanastraigh uile, agus súile glé uaine iontu. Is leon órga ar mhachaire cródhearg a suaitheantas, mar sin is minic a thugtar "Na Leoin" ("The Lions") orthu mar leasainm, sa chaoi chéanna a dtugtar "Na Faoil" ("The Wolves") ar na Staircigh agus ar a lucht leanúna. Is é "Éistear le mo Bhúir!" ("Hear Me Roar!") a mana oifigiúil, ach is mó an cháil atá ar mhana eile dá gcuid, "Íocann Lanastrach a chuid fiach i gcónaí" ("A Lannister always pays his debts"), a thugann le fios díograis na muintire chun díoghla nuair a fhealltar orthu.
Is é "na gCnoc" ("Hill") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear san Iarthar, msh. Seoighe na gCnoc ("Joy Hill").
Bhí Giobráltar ina fhoinse inspioráide do Charraig Chaistéil, agus ar bhealach scaoilte, seasann na Lanastraigh do mhuintir Lancaster i gCogadh na Rósanna i Sasana.
Tailte na Corónach.
Tugtar Tailte na Corónach ar an gceantar thart ar phríomhchathair na Seacht Ríocht, Port an Rí ("King's Landing"). Is anseo a thuirling Aegán Concaire ("Aegon the Conqueror") in Iartharas den chéad uair ó dhaingean oileánach ársa na dTairgéirianach mar a raibh cónaí orthu roimh a gconcas, Cloch na nDragan ("Dragonstone"). Is é Port an Rí an chathair is mó i dtaobh daonra de i bhFlaitheas an Rí, agus é suite ar bhruach Bhá an Dubhuisce ("Blackwater Bay"). Tógadh an chathair thart ar trí chnoc, agus tá trí mhórchoimpléasc suite orthu anois - Airéine na nDragan ("The Dragonpit") ar bharr Chnoc Raenas ("Hill of Rhaenys"), mar ar coimeádadh dragain na dTairgéirianach tráth den saol sular díobhadh iad; Ardseiptéal Bhaelóir ("The Great Sept of Baelor") ar mhullach Chnoc Viosaeinia ("Hill of Visenya") atá ina chroí de chreideamh na ndéithe nua, an Seachtar ("The Seven"); agus Ardchnoc Aegáin ("Aegon's High Hill"), mar a bhfuil an Daingean Rua ("The Red Keep"), agus istigh ann, an Ríchathaoir Iarainn ("The Iron Throne") arb í suíochán cumhachta Rí na Seacht Ríocht í.
I dtosach na sraithe, is í muintir Bharratháin ("House Baratheon") an rítheaghlach, faoi réim Roibeard a hAon Uí Bharratháin ("Robert Baratheon the First of His Name"), ó gabhadh í i muirthéacht ó mhuintir Tairgéirian. Bronnadh Cloch na nDragan ar dheartháir amháin de chuid Roibeard, Stáineas Ó Barratháin ("Stannis Baratheon"). Tarlaíonn formhór na cealgaireachta i gcathair Phort an Rí, agus bíonn tionchar aici ar imeachtaí uile an domhain.
Is é "an Uisce" ("Waters") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear i dTailte na Corónach, msh. Órán an Uisce ("Aurane Waters").
Tá sé ráite ag George R. R. Martin go bhfuil Port an Rí níos mó ná Londain nó Páras sa Mheánaois, ach go bhfuil sé níos lú ná Cathair Chonstaintín san aimsir chéanna, ná Cathair na Róimhe anallód.
Na Stoirmchríocha.
Tá na Stoirmchríocha ar cheann de na réigiúin sna Seacht Ríocht ar ilchríoch Iartharas. Bhí Ríocht na Stoirme ("The Kingdom of the Storm") ina náisiún neamhspleách go dtí Cogadh an Choncais ("The War of Conquest"), inar maraíodh an Rí Stoirme ("Storm King") deiridh. Is amhlaidh an t-ainm atá ar an gceantar mar gheall ar na stoirmeacha uafásacha millteanacha a thagann isteach ó Mhuir an tSamhraidh ("The Summer Sea") agus a bhuaileann an cósta aimsir an fhómhair.
Tá Muintir Bharratháin ("House Baratheon") i gceannas ar na Stoirmchríocha i dtosach na sraithe, agus a suíochán acu sa chaisleán darb ainm Dún Lagair ("Storm's End"). Is carria dubh ar mhachaire órga a suaitheantas, agus "Linne an Fraoch" ("Ours is the Fury") a mana.
Is é "na Stoirme" ("Storm") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear sna Stoirmchríocha, msh. Eidric na Stoirme ("Edric Storm")
An Fearann Mór.
Is é an Fearann Mór ("The Reach") an dara ríocht is mó sna Seacht Ríocht, i ndiaidh an Tuaiscirt. Ba ríocht neamhspleách faoi cheannas Chlann Mhic an Gharraíodóra ("House Gardener") í roimh Chogadh an Choncais, ach nuair a chloíogh na hionsaitheoirí Tairgéirianacha an teaghlach sin, bronnadh a riail ar mhuintir Tirial ("House Tyrell") agus thit an ceantar faoi réim na corónach. Is í an ríocht is torthúla agus tá sí faoi thiús daoine dá bharr. D'fhonn cairdine a chothú leis an rítheaghlach, soláthraíonn an Fearann Mór mórán bídh do Thailte na Corónach in aimsir ghorta nó galair. Glactar leis gurb é an Fearann Mór croílár an niachais, mar a bhfuil an-mheas ar ridirí agus ar a móideanna, agus mar gheall air seo, eagraítear mórán mórchomhrac ar mhaithe le siamsa.
Na Tirialaigh a rialaíonn an ríocht seo óna ndaingean Ardgharraí ("Highgarden"). Rós órga ar mhachaire uaine a suaitheantas teaghlaigh, agus "Ag Fás go Tréan" a mana. Matha Tirial ("Mace Tyrell") an ceann fine i dtosach na sraithe, agus ceathrar clainne air; Uilleas Tirial ("Willas Tyrell"); Garthalán "Galánta" Tirial ("Garlan the Galant Tyrell"); Labhrás Tirial, Ridire na mBláthanna ("Loras Tyrell, The Knight of Flowers"); agus a aoniníon, Maighréad Tirial ("Margaery Tyrell").
Is é "na bhFlós" ("Flowers") an sloinne a thugtar ar thuilithe uaisle a bheirtear san Fhearann Mór, msh. Geafar na bhFlós ("Jafer Flowers").
Dátharn.
Is leithinis mhór i ndeisceart Iartharais í an ríocht darb ainm Dátharn ("Dorne"). Bhí droichead talún á ceangal le hOirthearas fadó, ach deirtear sna seanscéalta gur bhris Clann na Coille é le draíocht chumhachtach chun na hionraitheoirí Andalacha ("Andals") a dhíbirt, agus is dá bharr a thugtar an Lámh Bhriste ("The Broken Hand") air anois. Is é Dátharn an réigiún is teo in Iartharas, agus tá sí creagach, sléibhtiúil agus fásúil. Scarann na Sléibhte Dearga ("The Red Mountains") é ó na Stoirmchríocha, agus is iontu atá Túr an Áthais ("The Tower of Joy"), mar a bhfuair Liadhain Stark ("Lyanna Stark"), deirfiúr Neid, bás ag deireadh Mhuirthéachta Roibeard.
Tá cultúr Dháthairn an-éagsúil le cultúr na gceantracha eile.


Ros Toirc.
Is sráidbhaile é Ros Toirc. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros na Gaillimhe.
Is sráidbhaile é Ros na Gaillimhe. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros Caoin Thuaidh.
Is sráidbhaile é Ros Caoin Thuaidh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros na Bráthar.
Is sráidbhaile é Ros na Bráthar. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Ros Mór.
Is sráidbhaile é an Ros Mór. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros an Riobaill.
Is sráidbhaile é Ros an Riobaill. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros Cléibh.
Is sráidbhaile é Ros Cléibh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros Uí Bhéara.
Is sráidbhaile é Ros Uí Bhéara. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ardach, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é Ardach. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Áth Saileach.
Is sráidbhaile é Áth Saileach. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Feirste, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é Béal Feirste. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bun na nAeú.
Is sráidbhaile é Bun na nAeú. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Buaile an Ghleanna.
Is sráidbhaile é Buaile an Ghleanna. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ball Dumha Cinn Aille.
Is sráidbhaile é Ball Dumha Cinn Aille. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal an Átha Salaigh.
Is sráidbhaile é Béal an Átha Salaigh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bun na hAbhna.
Is sráidbhaile é Bun na hAbhna. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Scaibéis.
Galar tógálach craicinn is ea Scaibéis (ón Laidin "scabere" a chiallaíonn "tochas a dhéanamh") nó galar an tochais ina mbíonn fíneoga beaga ag cur as don othar le diantochas gur san oíche is measa dó(de bharr teasa nó eapsa ábhar seachráin san oíche). "Sarcoptes scabiei" an fhíneog is cúis leis. Tochas ailléirgeach a chúisíonn an fhíneog seo tar éis dó tochailt isteach sa chraiceann is cúis leis an tochas. Déantar é a chur ó dhuine go duine trí theagmháil chraicinn den chuid is mó, ach is féidir le duine é a thógáil ó uisce nó ó nithe sa timpeallacht fiú. Ceithre go sé seachtaine a ghlacann sé ar chomharthaí sóirt an ghalair teacht chun cinn tar éis ionfhabhtaithe, ach is féidir leis filleadh taobh istigh de 24 uair an chloig ar athfhionfhabhtú do dhuine.
Leigheas.
"Permethrin" ar an gcolainn ón muinéal anuas a mharaíonn na fíneoga. Moltar cúram a thabhairt don teaghlach, don líon tí agus d'aon chéile gnéis.


Deirmeolaíocht.
Is éard is Deirmeolaíocht ann ná speisialtacht leighis a fhéachann le cúram leighis a chur ar fáil do ghalair a bhaineann le craiceann an duine.


Dúidín.
Is píopa tobac cosghearr cailce é dúidín.


George R. R. Martin.
Is údar é George R. R. Martin a rugadh ar an 20 Meán Fómhair, 1948 in Bayonne, New Jersey, Meiriceá. Scríobh sé a chéad úrscéal sa bhliain 1977, mar atá "Dying of the Light". Tháinig clú mór air nuair a scaoil sé an tsraith fantaisíochta dar ainm "A Song of Ice and Fire" (Fonn Oighir agus Tine). Tá "Game of Thrones", sraith dhrámata de chuid HBO, bunaithe ar "A Song of Ice and Fire".
Naisc sheachtracha.
Martin, George R. R.
Martin, George R. R.


Cois Leice.
Is sráidbhaile é Cois Leice. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cartún.
Is sráidbhaile é an Cartún. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Coill an Locháin.
Is sráidbhaile í Coill an Locháin. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Cheathrú Gharbh.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Gharbh. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Chloch Mhór, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile í an Chloch Mhór. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cill Damhnait.
Is sráidbhaile í Cill Damhnait. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ceann Acla.
Is sráidbhaile é Ceann Acla. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Caol Thiar.
Is sráidbhaile é an Caol Thiar. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cloigeann, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é an Cloigeann. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cnoc Mhánais.
Is sráidbhaile é Cnoc Mhánais. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bullarook.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Bullarook.


Bullarto South.
Bailecheantar atá suite thart ar 95 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Bullarto South.


Cnoc na Gainimhe.
Is sráidbhaile é Cnoc na Gainimhe. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Coirthín Breac.
Is sráidbhaile é Coirthín Breac. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cheathrú Bheag Thuaidh.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Bheag Thuaidh. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc Luachra.
Is sráidbhaile é Cnoc Luachra. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cnoc Iarthach.
Is sráidbhaile é an Cnoc Iarthach. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cheathrú Bhán.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Bhán. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc an Mhíle.
Is sráidbhaile é Cnoc an Mhíle. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cill Bhríde.
Is sráidbhaile í Cill Bhríde. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Carraig an Éadaigh.
Is sráidbhaile í Carraig an Éadaigh. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc na Tine Aoil.
Is sráidbhaile é Cnoc na Tine Aoil. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Craobhachán.
Is sráidbhaile é Craobhachán. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


The Commitments.
Úrscéal ó pheann an scríbhneora Éireannaigh Roddy Doyle is ea The Commitments, a tháinig i gcló den chéad uair sa bhliain 1987. Scéal idir ghreann agus ficsean atá ann a phléann le grúpa de daoine óga dífhostaithe i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath a chuireann banna ceoil "sól" ar bun.
Bhí ard-cháil ar an úrscéal féin agus ar an scannán a bunaíodh air.
Is é an chéad chuid den tríológ "Barrytown".


Stiúrthóir scannáin.
Go bunúsach, is éard is stiúrthóir scannáin ann ná duine a tiontaíonn script go dtí scannán.
Freagrachtaí.
Cruthaíonn stiúrthóirí scannáin "fís fhoriomlán" as a dtagann an táirge críochnaithe, sé sin 'an scannán'.
Bíonn an stiúrthóir freagracht as an ghníomhaíocht scannánaíochta, sé sin le rá, as treoracha a thabhairt do na haisteoirí, as na ceamaraí a láithriú, as na maisiúcháin agus na cultacha a mhaoirsiú, agus gach feidhm eile is gá chun críche na scannánaíochta.
*


Allston.
Park Vale Avenue in Allston
Is ceantar i mBostún, Massachusetts, SAM í Allston. Tá sé suite in iarthar na cathrach.


An Bheartrach.
Is oileán í an Bheartrach. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Bhrocach.
Is sráidbhaile í an Bhrocach. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Béal Átha hÉin.
Is sráidbhaile é Béal Átha hÉin. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Tóin Ré Gaoith Thoir.
Is sráidbhaile í Tóin Ré Gaoith Thoir. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Tóin Ré Gaoith Thiar.
Is sráidbhaile é Tóin Ré Gaoith Thiar. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Taobh Mór.
Is sráidbhaile é Taobh Mór. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Traoil.
Is sráidbhaile é Traoil. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Trian Láir.
Is sráidbhaile é an Trian Láir. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Taobh an Locháin.
Is sráidbhaile é Taobh an Locháin. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros Gibilín.
Is sráidbhaile é Ros Gibilín. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Loch Bhun na Muice.
Is sráidbhaile é Loch Bhun na Muice. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Eochaillí.
Is sráidbhaile é Eochaillí. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Droim Long.
Is sráidbhaile é Droim Long. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na Caológa.
Is sráidbhaile é na Caológa. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na Ráithíní.
Is sráidbhaile é na Ráithíní. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Poll Rathnaí.
Is sráidbhaile é Poll Rathnaí. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Pháirc Nua.
Is sráidbhaile í an Pháirc Nua. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Srath Mór.
Is sráidbhaile é an Srath Mór. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na Srathiní.
Is sráidbhaile é na Srathiní (Béarla: "Shaheens"). Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Maigh Mhuilinn.
Is sráidbhaile í Maigh Mhuilinn. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Mám na mBan.
Is sráidbhaile é Mám na mBan. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Srath an Chomhraic.
Is sráidbhaile é Srath an Chomhraic. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Mhaoilinn.
Is sráidbhaile é an Mhaoilinn. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Na Roisiní.
Is sráidbhaile é na Roisiní. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ros Caoin Theas.
Is sráidbhaile é Ros Caoin Theas. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Mín na Cloiche Finne.
Is sráidbhaile í Mín na Cloiche Finne. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Muirbheach.
Is sráidbhaile é Muirbheach. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Mullán.
Is sráidbhaile é an Mullán. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bunding, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 85 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Bunding.


Bungal.
Bailecheantar atá suite thart ar 85 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Bungal.


Durham Lead.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Durham Lead.


Korobeit, Victoria.
Baile beag i Victoria na hAstráile is ea Korobeit, atá suite 70 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair an stáit. Bhí 353 duine ina gcónaí sa bhaile de réir daonáireamh na bliana 2011.


Leitir Machaire Theas.
Is sráidbhaile í Leitir Machaire Theas. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Leitir Machaire Thuaidh.
Is sráidbhaile í Leitir Machaire Thuaidh. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Lios Dubh, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é Lios Dubh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Leithcheathrú, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é an Leithcheathrú. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Gort Bán.
Is sráidbhaile é an Gort Bán. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Taihítí.
Tá gaineamh dubh ar chuid de thránna Thaihítí.
Is oileán suite san Aigéan Ciúin í Taihítí. Is cuid de Pholainéis na Fraince í, comhroinn thar lear de chuid na Fraince. Ceann d'Oileáin an Chumainn atá inti.


Gob na hAirde.
Is sráidbhaile é Gob na hAirde. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gort Faiche.
Is sráidbhaile é Gort Faiche. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Dá Thorc.
Is sráidbhaile é Gleann Dá Thorc. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Dumhach Bheag.
Is sráidbhaile é an Dumhach Bheag. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dumha Goirt Thiar.
Is sráidbhaile é Dumha Goirt Thiar. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dumha Goirt Thoir.
Is sráidbhaile é Dumha Goirt Thoir. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dumha Goirt.
Is sráidbhaile é Dumha Goirt. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dumha Cinn Aille.
Is sráidbhaile é Dumha Cinn Aille. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Doirín.
Is sráidbhaile é an Doirín. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Droim Forbann.
Is sráidbhaile é Droim Forbann. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dúchoill.
Is sráidbhaile é Duchoill. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Doire Chúldroma.
Is sráidbhaile é Doire Chúldroma. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Dún Troisc.
Is sráidbhaile é Dún Troisc. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Doire Fhada, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é Doire Fhada. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Doire Bhroc.
Is sráidbhaile é Doire Bhroc. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Doire Chluais.
Is sráidbhaile é Doire Chluais. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cnoc Glas.
Is sráidbhaile é an Cnoc Glas. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cnoc Buí, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é an Cnoc Buí. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Coill Tairseacháin.
Is sráidbhaile í Coill Tairseacháin. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Cheathrú Chaol, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Chaol. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cheathrú Bheag.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Bheag. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc an Liagáin.
Is sráidbhaile é Cnoc an Liagáin. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Corrán Buí, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile é an Corrán Buí. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Cheathrú Mhór, Buiríos Umhaill.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Mhór. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ceathrú Bheag Fhearghasa.
Is sráidbhaile í Ceathrú Bheag Fhearghasa. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Cheathrú Shalach.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Shalach. Tá an baile suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cnoc Bréige.
Is sráidbhaile é Cnoc Bréige. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gmail.
Is éard is Gmail ann ná seirbhís ríomhphoist saor in aisce, curtha ar fáil ag Google, arna tacú ag fhógraíocht. Is féidir le húsáideoirí teacht ar Gmail mar ríomhphost slán, chomh maith trí phrótacail POP3 nó IMAP4. Seoladh Gmail mar scaoileadh beta ar 1 Aibreán, 2004, trí 'cuireadh-amháin' agus cuireadh ar fáil é don phobal i gcoitinne ar 7 Feabhra 2007, cé nach rqaibh ach 'stádas béite' aige san am sin. Rinneadh uasghrádú ar an tseirbhís ón stádas béite ar 7 Iúil 2009, chomh maith leis an gcuid eile de Sraith-aipeanna Google.


Cargerie.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Cargerie.


Clarendon, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Clarendon.


Claretown.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Claretown.


Clarkes Hill.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Clarkes Hill.


Coimadai.
Bailecheantar atá suite thart ar 60 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Coimadai.


Colbrook.
Bailecheantar atá suite thart ar 85 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Colbrook.


Dales Creek.
Baile beag atá suite 80 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Dales Creek. Sa bliain 2011, bhí 412 duine ina gcónaí ann.


Glen Park, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 110 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Glen Park.


Grenville, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 110 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Grenville.


Hopetoun Park.
Bruachbhaile ar imeall Bacchus Marsh, atá suite i Victoria na hAstráile, is ea Hopetoun Park. Sa bhliain 2011, bhí 565 duine ina gcónaí ann.


Ingliston, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 70 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Ingliston.


Leigh Creek, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Leigh Creek.


Lerderderg.
Bailecheantar atá suite thart ar 75 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Lerderderg.


Long Forest.
Bailecheantar atá suite thart ar 50 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Long Forest.


Maddingley.
Bruachbhaile ar imeall Bacchus Marsh, atá suite i Victoria na hAstráile is ea Maddingley. Bhí 2,394 duine ina gcónaí sa bhaile de réir daonáireamh na bliana 2011.


Morrisons, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 85 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Morrisons.


Yendon, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Yendon.


Warrenheip.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Warrenheip.


Springbank, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 95 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Springbank.


Scotsburn, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 100 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Scotsburn.


Pootilla.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Pootilla.


Pentland Hills, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 60 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Pentland Hills.


Navigators.
Bailecheantar atá suite thart ar 105 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Navigators.


Mount Wallace, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 75 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Mount Wallace.


Mount Doran.
Bailecheantar atá suite thart ar 95 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Mount Doran.


Fiskville.
Bailecheantar atá suite thart ar 75 km siar ó Mhelbourne, príomhchathair Victoria na hAstráile, is ea Fiskville.


Trentham, Victoria.
Baile beag atá suite thart ar 85 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Trentham. Sa bhliain 2011, bhí 1,411 duine ina gcónaí ann.


Meredith, Victoria.
Baile beag atá suite thart ar 85 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Meredith. Sa bhliain 2011, bhí 738 duine ina gcónaí ann.


Sír Golden Plains.
Ceantar Rialtais Áitiúil (‘Local Government Area’ i mBéarla) de chuid Victoria na hAstráile is ea Sír Golden Plains. Bunaíodh an sír sa bhliain 1994 tar éis teacht le chéile Síreanna Bannockburn agus Leigh, agus cuid den Shír Buninyong.


An Abhainn Dubh, Buiríos Umhaill.
Is abhainn í an Abhainn Dubh. Tá sí suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Cuan na Cuime.
Is cuan é Cuan na Cuime. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Glas Oileán.
Is oileán é an Glas Oileán. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Oileán Fraoigh.
Is oileán é Oilean Fraoigh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Oileán an Eanaigh.
Is oileán é Oileán an Eanaigh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Inis Caol.
Is oileán í Inis Caol. Tá an inis suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Inis Cua.
Is oileán í Inis Cua. Tá an inis suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Inis Earcáin.
Is oileán í Inis Earcáin. Tá an t-oileán suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bannockburn, Victoria.
Baile atá suite thart ar 93 km siar ó dheas ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Bannockburn. Sa bhliain 2011, bhí 3,512 duine ina gcónaí ann.


Inverleigh, Victoria.
Baile atá suite thart ar 87 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Inverleigh. Sa bhliain 2011, bhí 1,182 duine ina gcónaí ann.


Rokewood, Victoria.
Baile beag atá suite thart ar 133 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Rokewood. Sa bhliain 2011, bhí 433 duine ina gcónaí ann.


Haddon, Victoria.
Baile beag atá suite 12 km siar ó Bhallarat, Victoria na hAstráile, is ea Haddon. Sa bhliain 2011, bhí 1,370 duine ina gcónaí ann.


Teesdale, Victoria.
Baile beag atá suite 100 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Teesdale. Sa bhliain 2011, bhí 1,479 duine ina gcónaí ann.


Dereel, Victoria.
Baile beag atá suite 33 km siar ó dheas ó Bhallarat, Victoria na hAstráile, is ea Dereel. Sa bhliain 2011, bhí 586 duine ina gcónaí ann.


Napoleons, Victoria.
Baile beag atá suite 131 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Napoleons. Sa bhliain 2011, bhí 535 duine ina gcónaí ann.


Berringa, Victoria.
Baile beag atá suite 43 km siar ó dheas ó Bhallarat, Victoria na hAstráile, is ea Berringa. Sa bhliain 2011, bhí 420 duine ina gcónaí ann.


Sutherlands Creek, Victoria.
Bailecheantar atá suite 84 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Sutherlands Creek. Sa bhliain 2011, bhí 303 duine ina gcónaí ann.


Steiglitz, Victoria.
Baile beag atá suite 92 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Steiglitz.


Smythesdale, Victoria.
Baile atá suite 135 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Smythesdale. Sa bhliain 2011, bhí 849 duine ina gcónaí ann.


Corindhap, Victoria.
Baile atá suite 39 km siar ó dheas ó Bhallarat, Victoria na hAstráile, is ea Corindhap.


Enfield, Victoria.
Bailecheantar atá suite 149 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Enfield. Sa bhliain 2011, bhí 394 duine ina gcónaí ann.


Gheringhap, Victoria.
Bailecheantar atá suite 83 km siar ó dheas ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Gheringhap. Sa bhliain 2011, bhí 249 duine ina gcónaí ann.


Lethbridge, Victoria.
Baile atá suite 97 km siar ó dheas ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Lethbridge. Sa bhliain 2011, bhí 950 duine ina gcónaí ann.


Linton, Victoria.
Baile atá suite 149 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Linton. Sa bhliain 2011, bhí 591 duine ina gcónaí ann.


Maude, Victoria.
Bailecheantar atá suite 92 km siar ó dheas ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Maude. Sa bhliain 2011, bhí 303 duine ina gcónaí ann.


Newtown, Victoria (Sír Golden Plains).
Bailecheantar atá suite 144 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Newtown.


Scarsdale, Victoria.
Baile atá suite 135 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Scarsdale. Sa bhliain 2011, bhí 772 duine ina gcónaí ann.


Bocach.
Is sliabh é Bocach. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann na Madadh, Buiríos Umhaill.
Is baile fearainn é Gleann na Madadh. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Gleann Tomáis.
Is baile fearainn é Gleann Tomáis. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Sliabh an Chloigín.
Is baile fearainn é Sliabh an Chloigín. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Mionnán.
Is aill é an Mionnán. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Maínis Mór.
Is oileán é Maínis Mór. Tá sé suite i mBuiríos Umhaill, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Caisleán Bingham.
Ba chaisleán é Caisleán Bingham. Bhíodh sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Port na bhFrancach.
Is port é Port na bhFrancach. Tá sé suite sa Mhuirthead, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Siondróm Churg-Strauss.
Is éard is Siondróm Churg-Strauss ann ná triad de asma a thagann ar an othar go déanach, eoisinifilia agus soitheachaíteas granalómatach sna soithígh bheaga (is féidir le soitheachfhreanga, taom croí, agus trombóis dhomhainfhéitheach tarlú dá bharr) a chuireann isteach ar na scamhóga, na néaróga, an croí agus an craiceann. Is féidir go dtarlóidh suaitheadh seipteach nó Siondróm Freagairt Athlastach Shistéamach le glomarúlaineifríteas nó cliseadh duánach ach go háirithe má tá an t-othar ANCA dearfach.
Leigheas.
Is gá stéaróidigh, INFα a thabhairt dóibh siúd a bhfuil an galar seo orthu.


Teanga Chomharthaíochta na hÉireann.
Is teanga chomharthaíochta Éireannach é Teanga Chomharthaíochta na hÉireann ("ISG") a mbaintear úáid as i bPoblacht na hÉireann go príomha. Baintear úsáid as i dTuaisceart na hÉireann, ach úsáidtear Teanga Chomharthaíochta na Breataine "British Sign Language" ansin freisin. Tá gaol níos gaire ag Teanga Chomharthaíochta na hÉireann le Teanga Chomharthaíochta na Fraince ná mar atá aici le Teanga Chomharthaíochta na Breataine a céadúsáideadh i mBaile Átha Cliath. Tá tionchar tar éis a beith aige ar theangacha comharthaíochta san Astráil agus san Afraic Theas, agus is beag an gaol atá aige le Gaeilge nó le Béarla labhartha.


She Oaks, Victoria.
Bailecheantar atá suite 97 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea She Oaks. Sa bhliain 2011, bhí 234 duine ina gcónaí ann.


Shelford, Victoria.
Bailecheantar atá suite 106 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Shelford. Sa bhliain 2011, bhí 316 duine ina gcónaí ann.


Springdallah, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 130 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Springdallah.


Ross Creek, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 120 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Ross Creek.


Happy Valley, Victoria (Sír Golden Plains).
Bailecheantar is ea Happy Valley atá suite thart ar 135 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile.


Durdidwarrah, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 75 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Durdidwarrah.


Cape Clear, Victoria.
Baile beag atá suite 154 km siar ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Cape Clear. Thugtaí ‘Cape Clear’ air i ndiaidh mianadóirí Éireannacha a tháinig as Oileán Chléire ó dhuchas, cé go bhfuil an baile lonnaithe 100 km ón gcósta.


Sír Macedon Ranges.
Ceantar Rialtais Áitiúil (‘Local Government Area’ i mBéarla) de chuid Victoria na hAstráile is ea Sír Macedon Ranges, nó Sír Shliabhraon Macedon sa Gaeilge. Bunaíodh an sír sa bhliain 1994 tar éis teacht le chéile Síreanna Romsey, Gisborne, Newham agus Woodend, agus cuid mhaith de Shír Kyneton.


Achtanimíocóis.
Othar le Achtanimíocóis ar thaobh dheis a aghaidhe.Is éard is Achtanimíocóis ann, ná galar tógálach baictéarach, arb é an baictéar úd Actinomyces sp. is cúis léi, mar shampla "Actinomyces israelii" nó "A. gerencseriae". Is féidir freisin gurb é an baictéar "Propionibacterium propionicus" ba chúis léi, agus is dócha go mbeadh riocht sláinte an othair ina ionfhabhtú polaimiocróbach anaeróbach agus aeróbach araon.
Ainmhithe.
Is annamh, a tharlaíonn an Achtanimíocóis i ndaoine, ach is minic a tharlaíonn sí in eallaigh, mar ghalar ar a dtugtar 'an giall cnapach' (nó 'lumpy jaw' sa Bhéarla). Tagraíonn an t-ainm do na heaspaí móra a fhásann ar cheann agus mhuineál an ainmhí ionfhabhtaithe. Is féidir léi dul i gcionn freisin ar mhuca, chapaill, agus mhadraí, ach ní chomh minic ar ainmhithe agus caoirigh allta.
Comharthaí agus airíonna.
Is é is príomhthréith an ghalair ná foirmiú easpaí pianmhara sa bhéal, sna scamhóga, nó sa chonair ghastraistéigeac. Fásann easpaí Actinomycosisí níos mó mar a théann an galar i bhfeidhm, go minic thar na míonna. I gcásanna trom díobhálacha, is féidir leo briseadh trí chnámh agus mhatán máguaird chraicinn, áit ina noscailbhriseann siad agus ina sceiteann siad a lán bracha. Bíonn "gráinníní sulfair," sa sceitheadh ​​angaíoch a thagann ó na srónchuasa, i ndáiríre ní 'sulfar' atá istigh ann, ach tá siad cosúil le cáithníní den sórt sin. Bíonn sliocht báicéara sna gráinníní seo. Uaireanta, bíonn sé deacair teacht ar an diagnóis ceart. Chomh maith le hiniúchaí micribhitheolaíocha, is féidir é go mbeadh íomháú athshondais mhaighnéadaigh
agus anailísí fola imdhíoneolaíocha ina chuidiú freisin.


Brenda Power.
Is iriseoir raidió agus teilifíse Éireannach í Brenda Power ar Raidió Teilifís Éireann (RTÉ) agus ar Newstalk. Is colúnaí í a bhíonn ag deanamh tráchtaireachta ar chúrsaí reatha. Tá sí i gcoinne an phósta aeraigh agus na Gaeilge riachtanaí ar scoil.


Páirtí Nua Nippon.
Is páirtí polaitiúil Seapánach é an Páirtí Nua Nippon ("新党日本 Shintō Nippon") a bunaíodh ar an 21 Lúnasa 2005. Is é Yasuo Tanaka, iarghobharnóir Nagano, ceannasaí an pháirtí.
Nippon


Dimitri Reinderman.
Is Árdmháistir fichille é Dimitri Reinderman (rugadh ar an 12 Lúnasa 1972 i Hoorn san Ísiltír). Tá 2,542 pointe aige sa chóras rátála Elo. Tá sé sa tríú háit, in éineacht le Sipke Ernst, sa liosta rátála KNSB, Cumann Ríoga Dúitseach na Fichille. Is veigeatóir é Reinderman.


Okonomiyaki.
Is pancóg Sheapánach í Okonomiyaki. Comhábhair éagsúla atá inti, agus braitheann siad ar an réigiún ina bhfuil sí réitithe.


Tréimhse Sengoku.
Is tréimhse i stair na Seapáine í an Tréimhse Sengoku (Seapáinis: 戦国時代 - "Sengoku Jidai"). Is "Tréimhse Chógaí na Stát" an bhrí leis.


Pápa Proinsias.
Is é Jorge Mario Bergoglio SJ, nó Pápa Proinsias (a rugadh ar 17 Nollaig, 1936) an pápa reatha san Eaglais Chaitliceach Rómhánach. Toghadh é ar an 13 Márta, 2013 agus roimhe sin bhíodh sé ina chairdinéal san Airgintín ón mbliain 2001. Ba é a bhí mar Ardeaspag Buenos Aires ón bhliain 1998.


Corn Idir-Chúigeach.
Comórtas peile agus iomána de chuid Chumann Lúthchleas Gael is ea an Corn Idir-Chúigeach, nó Corn an Iarnróid. Corn bliantúil atá ann ina thugann imreoirí móra na gcontaetha aghaidh ar a chéile ar bhun idir-chúigeach.
Ón bhliain 2001 i leith, tá an chraobh urraithe agus curtha chun cinn ag an gCláiríneach Martin Donnelly.


Áth Eascrach.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Áth Eascrach. Tá 4,500 i chónaí sin.


Baile an Mhuilinn (Contae na Gaillimhe).
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Baile an Mhuilinn (Béarla: "Milltown ").


Baile an Doirín.
Is baile suite i ndeisceart Chontae na Gaillimhe é Baile an Doirín, agus é suite ar an mbóthar N67 idir Cill Cholgáin agus Cinn Mhara. Tá Baile an Doirín 22km taobh ó dheas de Chathair na Gaillimhe. Bhí 997 duine ina gcónaí i mBaile an Doirín sa bhliain 2006. Bhí cónaí ar 1,239 duine sa cheantar ar fad sa bhliain 2011.


Baile an Dúlaigh.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Baile an Dúlaigh.


Baile Mhic an Bháird.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Baile Mhic an Bháird.


Baile na hInse.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Baile na hInse.


Bearna Dhearg.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Bearna Dhearg.


Baile Uilliam.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Baile Uilliam. Bhí 273 duine ina gcónaí i mBaile Uilliam sa bhliain 2006.


An Cuan Caoch.
Is cuan ar chósta an Muirthead é an Cuan Caoch.


Gleann Chuilinn.
Is sráidbhaile é Gleann Chuilinn. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Moing na Bó.
Is sráidbhaile é Moing na Bó. Tá sé suite in Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Oileán Mionnán.
Is oileán é Oileán Mionnán. Tá sé suite ar an gcósta an Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Oileán na Muice.
Is oileán é Oileán na Muice. Tá sé suite ar an gcósta an Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Oileán Bearanach.
Is oileán é an tOileán Bearanach. Tá sé suite amach ó chósta Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo. Ní raibh cónaí ar dhaoine ar an oileán ag am Dhaonáireamh na Bliana 1841, ná ó shin.


An Ceann Ramhar.
Is ceann tíre é an Ceann Ramhar. Tá sé suite ar an gcósta an Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bá Thulacháin.
Is bá í Bá Thulacháin. Tá sí suite ar an gcósta an Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cuan na Trá Móire.
Is cuan é Cuan na Trá Móire. Tá sé suite ar an gcósta an Iorras, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Bhinn Ghorm, Iorras.
Is sliabh í an Bhinn Ghorm. Tá an sliabh suite in Iorrais, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Tahlequah, Oklahoma.
Cathair bheag is ea Tahlequah (Seiricíoch: ᏓᎵᏆ) atá suite i Oklahoma sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 16,021 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Tahlequah suite i gContae Cherokee. Tá Jason Nichols ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1838.
Comhartha bóthair i an teanga Seiricíoch.


Norman, Oklahoma.
Cathair is ea Norman atá suite i Oklahoma sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 110,925 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Norman suite i gContae Cleveland. Tá Cindy Rosenthal ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1889.


Broken Arrow, Oklahoma.
Cathair is ea Broken Arrow atá suite i Oklahoma sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 100,073 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Broken Arrow suite i gcontaetha Tulsa agus Wagoner. Tá Craig Thurmond ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1902.


Lawton, Oklahoma.
Cathair is ea Lawton atá suite i Oklahoma sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 96,867 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Norman suite i gContae Comanche. Tá Fred L. Fitch ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1901.


Baile an Léana.
Is sráidbhaile é Baile an Léana. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Átha an Bhrúnaigh.
Is sráidbhaile é Béal Átha an Bhrúnaigh. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Béal Leice, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é Béal Leice. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Bun an Mhíle.
Is sráidbhaile é Bun an Mhíle. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Chraobhach.
Is sráidbhaile í an Chraobhach. Tá sí suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Caisleán Leacan.
Is sráidbhaile é Caisleán Leacan. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cnoc na Feirme.
Is sráidbhaile é Cnoc na Feirme. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Caisleán Riabhach, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é an Caisleán Riabhach. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Cionn Con.
Is sráidbhaile é Cionn Con. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Aeromonas hydrophila.
Is éard is "Aeromonas hydrophila" ann ná baictéar heitreatrófach, Gram-dhiúltach, slat-chruthach a fhaightear den chuid is mó i gceantair le haeráid te. Bíonn an baictéar seo ar fáil i bhfionnuisce nó in uisce goirt. Fanann sé beo i dtimpeallachtaí aeróbacha agus anaeróbacha, agus is féidir leis ábhair ar nós geilitín agus haemaglóibin a díleá. Aonraíodh "Aeromonas hydrophila" ó dhaoine agus ainmhithe sna 1950í. Is é an ceann is iomráití de na sé speiceas de chuid na hAeromonas. Bíonn sé frithsheasmhach in aghaidh na n-antaibheathach is coitianta agus in aghaidh teochtaí fuar.


Club Social y Deportivo Colo-Colo.
Club peile atá suite i gSantiago, An tSile is ea Club Social y Deportivo Colo-Colo. Tugtar "Eterno Campeón", "el Colo", "el Cacique" nó "Albos" air. Imríonn an fhoireann pheile a cuid cluichí sa staid David Arellano in Santiago. Bunaíodh sa bhliain 1925 é.


Próitéabhaictéar.
Is éard is na Próitéabhaictéar (Proteobacteria) ann ná grúpa mór (Fíleam) de bhaictéir. Ina measc, tá réimse leathan pataiginí, mar shampla Escherichia, Salmonella, Vibrio, Helicobacter, agus go leor géineas suntasach eile. Cinn eile, bíonn siad saorbheathach, agus ina measc siúd tá go leor de na baictéir atá freagrach as Fhosúchán nítrigine.
Sa bhliain 1987, bhunaigh Carl Woese an grúpa seo, ag tabhairt, go neamhfhoirmiúil, "baictéir chorcra agus a ngaolta." orthu. Mar gheall ar an éagsúlacht mhór foirmeacha a bhíonn le fáil sa ghrúpa seo, tá na Próitéabhaictéar ainmnithe i ndiaidh Próitéis, dia Gréagach na farraige, a bhí in ann cruthanna éagsúla a glacadh, agus mar sin níl sé ainmnithe ón ghéins Proteus.


Escherichia.
Is éard is "Escherichia" ann ná ghéineas de bhaictéar Gram-dhiúltach, slat-chruthach, neamh-spór-fhoirmiú, anaeróbach ilacmhainneach, ón Ríocht Enterobacteriaceae. Sna speicis siúd a bhíonn ina n-áitritheoirí sna conair ghastraistéigeacha d'ainmhithe aonteasacha, solathraíonn an speiceas "Escherichia" cuid den mhiocródhíorthaithe vitimín K le haghaidh a n-óstach. Tá roinnt de na speicis d'"Escherichia" pataigineach. Tá an ghéineas ainmnithe as Theodor Escherich, a chéad d'aimsigh "E. coli".
Escherichia coli


Neisseria.
Is éard is Neisseria ann ná géineas mór na mbaictéar comhthíosach a coilíníonn dromchlaí múcóiseach i go leor ainmhithe. As na 11 speiceas a bhíonn éifeacht acu ar daoine, níl ach dhá cheann ina phataiginí. Is minic a bhíonn N. meningitidis agus N. gonorrhoeae freagrach as ionfhabhtuithe aisiomptómacha, iompraíocht a bhíonn comhthíosach-chosúil. Bíonn an chuid is mó de na hionfhabhtuithe gonacocúil aisiomptómach agus féin-réiteach, agus d'fhéadfadh tréithchineál eipidéimeach den mheiningeacoccus a bheith iompraithe ag > 95% den daonra ina dtarlaíonn an galar sistéamach ag leitheadúlacht próitéabhaictéir iad freisin, grúpa mór d'fhoirmeacha Gram-dhiúltach. Is dipleacocaisí iad na Neisseria, le cruth cosúil le pónairí caife nuair a bhreathnaítear orthu tríd an micreascóp.


Scriú Airciméidéas.
Cuireadh i bhfeidhm scriú Archimedes de láimh agus d'fhéadfadh sé uisce a ardú go héifeachtach
Is éard is scriú Airciméidéas ann, ar a dtugtar freisin scriú Airciméadach nó scriúchaidéal, ná meaisín stairiúil a úsáideadh le haghaidh uisce a aistriú ó dobharlach íseal go dtí díoga uisciúcháin. Cuirtear, go minic, an scriúchaidéal i leith Airciméidéas ar ócáid ​​a chuairte chuig na hÉigipte, ach d'fhéadfadh go raibh an gaireas anaithnid roimh na Ré Heilléanaí agus gur tugadh innealtóirí Gréagacha anaithnid isteach é, i rith a shaoil.


Cluanach Mór.
Is sráidbhaile é Cluanach Mór. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Chraobhaigh.
Is sráidbhaile é an Chraobhaigh. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Leacain.
Is sráidbhaile é Leacain. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ráth Leacáin.
Is sráidbhaile é Ráth Leacáin. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ráithín.
Is sráidbhaile é Ráithín. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Ráth Bhrannaibh.
Is sráidbhaile é Ráth Bhrannaibh. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Sráid na Réicí.
Is sráidbhaile í Sráid na Réicí. Tá sí suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Baile Phámar, Contae Mhaigh Eo.
Is teach é Baile Phámar. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


To Beast Or Not To Beast.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é "To Beast Or Not To Beast". Scaoileadh é ar an 1 Márta, 2013.


Boy (albam).
Is é "Boy" an chéad albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 20 Deireadh Fómhair, 1980.


October (albam).
Is é "October" an dara albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 12 Deireadh Fómhair, 1981.


War (albam).
Is é "War" an tríú albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 28 Feabhra, 1983.


The Unforgettable Fire.
Is é "The Unforgettable Fire" an ceathrú halbam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 1 Deireadh Fómhair, 1984.


The Joshua Tree.
Is cúigú albam é "The Joshua Tree" ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 9 Márta, 1987.


No Line on the Horizon.
Is é "No Line on the Horizon" an dara albam déág ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 27 Feabhra, 2009.


Rattle and Hum.
Is é "Rattle and Hum" an séú albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 10 Deireadh Fómhair, 1988.


Achtung Baby.
Is é "Achtung Baby" an seachtú albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 18 Samhain, 1991.


Got to Be There.
Is é "Got to Be There" an çhéad albam ó Michael Jackson. Scaoileadh é ar an 24 Eanáir, 1972.


Ben.
Is é "Ben" an dara albam ó Michael Jackson. Scaoileadh é ar an 4 Lúnasa, 1972.


Music & Me.
Is é "Music & Me" an tríú albam ó Michael Jackson. Scaoileadh é ar an 13 Aibreán, 1973.


Zooropa.
Is é "Zooropa" an ochtú albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 5 Iúil, 1993.


Pop (albam).
Is é "Pop" an naoú albam ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 3 Márta, 1997.


Frank (albam).
Is é "Frank" an chéad albam ón Amy Winehouse. Scaoileadh é ar an 1 Deireadh Fómhair, 2003.


Binn Bhuí Ghaobhráin.
Is ceann tíre ar chósta Tír Amhlaidh, í Binn Bhuí Ghaobhráin.


Cuan Bhéal Deirg.
Is cuan é Cuan Bhéal Deirg. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Loch an Leathbhaile.
Is loch é Loch an Leathbhaile. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


Caisleán na Ropaí.
Is baile fearainn é Caisleán na Ropaí. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Gleann Mór.
Is teach é an Gleann Mór. Tá sé suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhuigh Eo.


An Bhinn Mhór.
Is sliabh í an Bhinn Mhór. Tá an sliabh suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


An Daoil, Contae Mhaigh Eo.
Is abhainn í an Daoil. Tá sí suite i dTír Amhlaidh, in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo.


Juan Antonio Villacañas.
Scríbhneoir, criticeoir agus file Spáinneach ab ea Juan Antonio Villacañas (a rugadh in Toledo ar 10 Eanáir 1922 agus a d'éag ar 21 Lúnasa 2001).
Beathaisnéis.
I Toledo na Spáinne a rugadh é i 1922. Agus é ina mhac léin mheánscoile chuir an cogadh cathartha deireadh lena chuid staidéar. Rinne sé a sheirbhís míleata in áiteanna éagsúla mar an Val d’Aran agus Melilla, áit ina raibh sé ag obair mar leabharlannaí i gClub an Airm. Bhain sé leas as an tasc sin a chuir a lán ábhair féin-theagaisc ar fáil dó. Nuair a tháinig se ar ais go Toledo, fuair sé post i gComhairle na Cathrach. Bhí sé ag obair ann mar cheannaire na Roinne Cultúir agus Ealaíne ar feadh bliana.
Ina leabhar dánta "Los sapos" ("Na buafa") (1968), cáineann sé an Chumhacht agus na mí-úsáidí a bhíonn ag plé léi. Baineann sé úsáid as cur síos ar Chomhairle Cathrach mar mheafar na Cumhachta sin.
Sa bhliain 1956 fuair sé cuireadh ó Académie Belge de Langue et de Littérature Françaises (Acadamh Beilgeach na Teanga agus na Litríochta Fraincise) go dtí an III Comhdháil Dhébhliantúil Idirnáisiúnta ar Fhilíochta i Knokke-le-Zoute sa Bheilg. B’ansin a rinne sé cairdeas le Edmond Vandercammen, file agus saineolaí na hEaspáinnice, a rinne léirmheas ar a "Conjugación poética del Greco" ("Reimniú Fileata El Greco") ar an "Journal des poètes" agus a d’aistrigh roinnt dá chuid dánta go Fraincís ar an irisleabhar chéanna (1972).
Tar éis dó a bheith sa Bheilg, cuireadh agallamh air i gceanncheathrú EOECNA i bPáras; craoladh é i gclár raidió i gcóir muintir Mheiriceá Theas.
Chomh maith leis sin, foilsíodh cuid dá fhilíocht agus dá léirmheastóireacht in irisí agus nuachtáin éagsúla.
I rith a shaol, bhí Villacañas ina chónaí i Toledo; d’fhan sé amach as grúpaí agus treochtaí liteartha, chuaigh sé a bhealach féin san fhilíocht agus sa bheatha.
De thoradh a neamhspleáchais phearsanta agus ealaíonta, ní raibh mórán le léamh faoi ó thaobh na critice oifigiúla nó ó scribhneoirí a bhain leis na treochtaí liteartha ba mhó fabhar acu ag deireadh na fichiú haoise.
In ainneoin seo, ó 2001 i leith tá líon na bhfilí agus na leirmheastóirí, idir Spáinnigh agus eachtrannaigh, a bhfuil suim acu ina chuid saothair ag dul i méad. Léiríonn sé sin, tar éis treimhse an fiche nó tríocha bliain deireanach na XXú haoise, cé chomh tábhachtach atá Juan Antonio Villacañas mar fhile bunriachtanach.
Ar an bhealach seo, is féidir Emilio Porta, Pablo Luque Pinilla, Roberto Carlos Hernández Ferro, Enrique Gracia4 agus Michael Smith i measc roinnt scríbhneoirí eile a lua.
1 2010, tiomnaíodh Anonach na Leabhar Toledo dó. Ba í a iníon, Beatriz Villacañas, a dúirt óráid tionscnaimh ag an ócáid seo.
Saothair.
Chum Juan Antonio Villacañas trí leabhar filíochta is tríocha. Tá ábhair agus foirmeacha liteartha éagsúla le fáil iontu. Baineann sé úsáid as saorvéarsaíocht chomh maith le soinéid, as strófa agus rímeanna a chum sé féin chomh maith leis an “lira”, struchtúr clasaiceach meadarachta ar thug sé brí nua iontasach dó. Tugadh “liras juanantonianas” orthu sin. Is ag déanamh ómóis dó a cheap Juan Ruiz de Torres, file, a stróf nua féin ar thug sé “decilira” uirthi.
Seachas a chuid leabhar filíochta, ní mór a chuid aistí critice agus léirmheisteorachta a lua, saothair a foilsíodh ar mheáin éagsúla: "La Estafeta Literaria, Cuadernos Hispanoamericanos, El Mercurio de Chile" agus "Nueva Estafeta", (eagartha le Luis Rosales) ina measc. Ina theannta sin, scríobh sé dhá leabhar próis: "Bécquer o la Poesía de Todos" (1971) ("Bécquer, filíocht na ndaoine"), a bhuaigh duais Chumann na Scribhneoirí agus na bhFilí Mheiriceá Laidinigh Nua Eabhrac (Círculo de Escritores y Poetas Iberoamericanos de Nueva York) agus "Versómanos (Gealta Véarsaí") (1989), leabhar ina léiríonn sé bréaga na critice filíochta is mó a rinneadh ag an am. Tá dánta, léirmheasanna, gearrrscéalta, agus saothair de saghasanna éagsúla eile óna lámha le fáil, chomh maith leis sin, ar mheáin mar "ABC, Poesía Española, Diario Ya, Poesía Hispánica, Diario de León, Le Journal des Poètes", agus "El Mercurio de Chile".
Duais.
In 2000, he was proposed by the Real Academia de Bellas Artes y Ciencias Históricas de Toledo as a candidate for the Premio Reina Sofía de Poesía Iberoamericana.


Ard na Ria.
Is sráidbhaile é Ard na Ria. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Baile na hEaglaise.
Is sráidbhaile é Baile na hEaglaise. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


An Caladh, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é an Caladh. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Liadáin.
Is sráidbhaile í Cill Liadáin. Tá an baile suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Na Críocha Dubha Thuaidh.
Is sráidbhaile iad na Críocha Dubha Thuaidh. Tá an baile suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Cill na nGarbhán.
Is sráidbhaile í Cill na nGarbhán. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Dachomóg.
Is sráidbhaile í Cill Dachomóg. Tá an baile suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Chon Duibh.
Is sráidbhaile í Cill Chon Duibh. Tá an baile suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


An Goirtín, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é an Goirtín. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Droim Riabhach.
Is sráidbhaile é Droim Riabhach. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Drongánach Thoir.
Is sráidbhaile é Drongánach Thoir. Tá sé suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Abhainn Ghleann Rí.
Is abhainn í Abhainn Ghleann Rí. Tá sí suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Abhainn an Phollaigh.
Is abhainn í Abhainn an Phollaigh. Tá sí suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


An Ghleoir.
Is abhainn í an Ghleoir. Tá sí suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


An Ghaoistin.
Is abhainn í an Ghaoistin. Tá sí suite i nGaileanga, i gContae Mhaigh Eo.


Béal an Átha Fada.
Is sráidbhaile é Béal an Átha Fada. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Baile Thomáis.
Is sráidbhaile é Baile Thomáis. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Doire Shoic.
Is sráidbhaile é Doire Shoic. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Doire Creamha.
Is sráidbhaile é Doire Creamha. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Maigh Nulla.
Is sráidbhaile í Maigh Nulla. Tá an baile suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Turlach, Ceara.
Is sráidbhaile é Turlach. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


An Tuairín, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é an Tuairín. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


An Chlaoideach.
Is abhainn í an Chlaoideach. Tá sí suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Moore Hall.
Is teach mór é Moore Hall. Tá sé suite i gCeara, i gContae Mhaigh Eo.


Na Brí.
Is sráidbhaile iad na Brí. Tá an baile suite i gClann Mhuiris, i gContae Mhaigh Eo.


Crois Bhaoithín.
Is sráidbhaile é Crois Bhaoithín. Tá sé suite i gClann Mhuiris, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Cholmáin.
Is sráidbhaile í Cill Cholmáin. Tá an baile suite i gClann Mhuiris, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Mhiáin.
Is sráidbhaile í Cill Mhiáin. Tá an baile suite i gClann Mhuiris, i gContae Mhaigh Eo.


Teach Chaoin.
Is paróiste é Teach Chaoin. Tá sé suite i gClann Mhuiris, i gContae Mhaigh Eo.


Achadh Mór, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é Achadh Mór. Tá sé suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Béal Átha na gCoistealach.
Is sráidbhaile é Béal Átha na gCoistealach. Tá sé suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Caisleán an Dumha.
Is sráidbhaile é Caisleán an Dumha. Tá sé suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Coill na Cleithe.
Is sráidbhaile í Coill na Cleithe. Tá sí suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


An Choill Gharbh.
Is sráidbhaile í an Choill Gharbh. Tá sí suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Manainn, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile í Manainn. Tá an baile suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


An Tuar Mór.
Is sráidbhaile é an Tuar Mór. Tá sé suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Tamhnaigh an Fheá Íochtarach.
Is sráidbhaile é Tamhnaigh an Fheá Íochtarach. Tá sé suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Urlár, Contae Mhaigh Eo.
Is sráidbhaile é Urlár. Tá sé suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Abhainn na Loinge.
Is abhainn í Abhainn na Loinge. Tá sí suite i gCoistealaigh, i gContae Mhaigh Eo.


Forcis.
Sa mhiotaseolaíocht Ghréagach, b'é Forcis, (ón nGréigis: Φόρκυς) dia na mbaol ceilte de chuid an dhuibheagáin. Dia na farraige príomhordaí ab ea é, luaite go ginearálta (den chéad uair, ag Héisiad) mar mhac Phontais agus Gháia. Dar leis na hiomainn Oirféacha, ba iad Forcis, Cronas agus Rhea ná sliocht de chuid Oceanais agus Thethys. Nasc an scoláire Clasaiceach Karl Kerenyi Forcis le déithe na farraige den chineál céanna, sé sin, Néiréas agus Proteas. B'í Ceto a bhean chéile, agus tá iomrá air, sa mhiotaseolaíocht, toisc gurb é agus a bhean chéile tuistí na bhForcides. Sna mósáicí Heilléanacha-Rómhánach, atá ar marthain, léiríodh Forcis mar fhear mara éisc-earrach, le crúbóga portáin mar aghaidhchosa agus craicinn dearg agus spíceáilte.


Fluxbox.
Is bainisteoir fuinneog cruachta don Chóras Fuinneog X é Fluxbox.


Cath Bhryn Glas.
Troideadh Cath Bhryn Glas ar an 22 Meitheamh 1402, in aice leis na bailte Tref-y-Clawdd agus Llanandras i bPowys. Ba bhua mór é do na reibiliúnaithe Breatnacha faoi Owain Glyndŵr, agus mar thoradh air, cuireadh fad níos mó le héirí amach na mBreatanach agus dí-cobhsaíodh na polaitíochta Sasanacha ar feadh roinnt blianta ina dhiaidh sin.
Cúlra.
Tharla Éirí Amach Owain Glyndŵr le linn éagobhsaíochta sa mhonarcacht Shasanach. Bhí an Rí Risteard II Shasana deighilte amach ó go leor de na huaisle, agus bhí sé treascartha ag Anraí Bolingbroke, an Diúc Lancaster, agus
ceapadh é ina Rí Anraí IV Shasana. Sa Bhreatain Bheag agus i bhfearann críche na Breataine Bige, bhí fós lucht tacaíochta go leor ag an iar-rí Risteard, a fuair bás i mbraighdeanas sa bhliain 1400. Sa bhliain sin, urghabháil Reginald Grey, 3ú Baron Grey de Ruthyn, tacadóir an Rí nua Anraí, go neamhdhleathach roinnt tailte de chuid Ghlyndwr agus bhí sé freagrach as cúisimh bhréagacha, gur tréatúir é, a chur ina choinne. Mar fhreagra, d'fhógair Glyndwr é féin ina fhíor-Phrionsa na Breataine Bige, agus chuir sé tús le héirí amach.
Tar éis bua a fháil, go luath sa choimhlint, sa bhliain 1400, thug an Rí Anraí faoi sluaíocht phionósach isteach i dTuaisceart na Breataine Bige, agus bhí an chuma ar gur chuireadh an t-éirí amach faoi chois. Mar sin féin, níor rugadh ar Ghlyndwr go fóill, agus toisc gur ritheadh reachtaíocht frith-Bhreatnach sa Pharlaimint Shasanach, chinntigh seo go raibh cúis ag bheagán de mhuintir na mBreatanach tacú le riail leanúnach na Sasanach.
Ar an 1ú Aibreán, 1401 (Aoine an Chéasta, a bhí ann), ghabh beirt dheartháir, ó Ynys Môn, Rhys ap Tudur agus Gwilym ap Tudur, Caisleán Chonwy le cleas. Bhuaigh Glyndwr féin bua amach ar arm na lonnaitheoirí Sasanacha agus Pléimeannacha i Sir Benfro (Béarla: Pembrokeshire) ag Mynydd Hyddgen, i lár na Breataine Bige. D'athmhuscail an dhá eachtra seo an t-éirí amach. Thug Anraí faoi sluaíocht phionósach eile isteach i lár na Breataine Bige, ach níor bhain sé rud ar bith amach agus d'fhulaing arm s'aige go mór ón droch-aimsir.
Go luath sa bhliain 1402, d'ionsaigh fir Ghlyndwr Reginald Grey agus gabhadh é, a bhí ina chúis go hindíreach as an éirí amach, agus cuireadh é ar fuascailt. I mí an Mheithimh, bhí Glyndwr féin in aice le Knighton, agus gan ach 12 míle (19 km) ó Leominster, baile a bhí ina gharastún tábhachtach agus ina bhaile margaidh Sasanach sna fearann críche. Bhí Anraí Percy, ar a tugadh "Hotspur" go forleathan air, ceaptha ag an Rí Anraí, mar a phríomhleifteanant agus a ghiúisteoir i dTuaisceart na Breataine Bige agus sna fearainn chríche in aice láimhe. Choimeád uncail le Hotspur, an Iarla Worcester, ceapachán den chineál céanna sa deisceart. Mar sin féin, b'
fhórsa coinscríofach ó chontae Herefordshire, faoi Sir Edmund Mortimer, a thug aghaidh ar Ghlyndwr.
Uncail d'Edmund óg de Mortimer, 5ú Iarla na Mruige, ab ea Sir Edmund Mortimer agus bhí éileamh oidhreachtúil níos fearr ag cheachtar acu le bheith ina Rí Shasana ná a bhí ag Anraí féin
(D'fhógair Risteard II, a bhí gan pháistí ar bith, deartháir Sir Edmund agus athair Edmuind óig, Roger Mortimer, 4ú Iarla na Mruige le bheith ina léiroidhre don choróin, ach fuair Roger bás bliain sular thonnbhriseadh Risteard II agus níor thug aon cheann de na huaisle tacaíocht d'éileamh a mhic.) Mar sin féin, go dtí seo, thug Sir Edmund Mortimer tacaíocht agus dílseacht don rí nua. Is amhlaidh,
mar shealbhóir suntasach thailte na Breataine Bige agus na n-imeallchríoch, d'fhulaing Mortimer cheana féin ó creachóireacht reibiliúnaithe Ghlyndŵr agus dhealraigh sé go raibh a lán le chailleadh aige ós rud é go leanfadh an t-éirí amach ar aghaidh.
An cath.
Ba tearc iad na foinsí comhaimseartha le haghaidh sonraí a fháil amach faoin chath, agus roinnt acu, mar shampla an tuairisc a d'fhág Adda o Frynbugago, bhí míchruinneas ann. Dá bhrí sin, an chuid is mó de na sonraí is boinn tuisceana den chuid is mó iad, cé go bhfanann an fhianaise den chuid is mó gan athrú agus soláthraíonn sí bonn réasúnta dóibh.
Bhí sé mar aidhm ag arm Mhortimer arm Ghlyndŵr, a bhí níos lú, a thabhairt chun catha. Cé go raibh suíomh an chatha díreach taobh istigh d'imeallchríoch na Breataine Bige, bhí, gan amhras, faisnéiseoirí agus comhbháoirí áitiúla go leor ag Glyndŵr, agus d'fhéadfadh sé plean catha cinntitheach a chumadh. Is dócha, go raibh sé in ann fórsaí athneartacha a thoghairm ó chodanna eile den Bhreatain Bheag, a bheadh in ann dul go tapa thar dúiche chnocach, agus dá bhrí sin bheadh fórsaí na mBreatanach i bhfad níos láidre ná mar a thuig Mortimer.
Bhailigh arm Mhortimer le chéile agus chuaigh sé chun tosaigh suas an fána, i gcoinne boghdóirí na Breataine Bige a bhí, go soiléir, ós a gcomhair amach. Le leas an airde, sháraigh boghdóirí Ghlyndwr boghdóirí Mhortimer i raon (iad féin armtha le boghanna fada). Nuair a rinne fir Mhortimer iarracht druidim le boghdóirí Ghlyndwr, d'ionsaigh trúpaí na mBreatanach, a bhí folaithe sa ghleann, taobh dheis agus chúl Mhortimer.
Ag tréimhse éigin, thréig meitheal Breatanach de bhoghdóirí Mhortimer, agus scaoil siad saighde i gcoinne a n-iarchomrádaithe. Ní fios cé acu a bhí sé beartaithe acu tréigint roimh ré, nó cibé acu a roghnaigh siad Glyndwr i lár an chatha, mar go raibh cuma ar chúrsaí go mbeadh sé ina bhuaiteoir. Chuidigh a ngníomhaíocht seo leis an mhearbhall a tháinig ar arm Mhortimer, a d'ionsaíodh ó na fánaí i áirde, ar a dtaobh agus ar a ghúl agus scriosadh arm na Sasanach.
I measc na ndaoine a maraíodh, bhí Sir Walter Devereaux de Weobley, agus Sir Robert Whitney, a bhí ina Mharascal-Ridire d'Anraí IV.
An iarmhairt.
Mhaígh cuntais chomhaimseartha go díreach tar éis an chatha, gur loit go leor de lucht leanúna champa na mBreatnach, gur mná iad, coirp na Sasanach, mar dhíoltas ar sluaíocht phionósacha Anraí IV sna blianta roimhe sin, a bhí marcáilte leis a lán gníomhartha de bhrúidiúlacht agus éigniú. Cibé ar tharla na loit, tá an fhírinne fós faoi chaibidil. De réir roinnt staraithe, lena n-áirítear Philip Warner, bhí sé ina scéal cumtha ag an Pharlaimint Sasanach chun lucht na Breataine Bige a léiriú mar dhaoine barbartha. Bhí coirp na Sasanach
fágtha gan a bheith adhlactha, agus mar gheall ar an bholadh, seachnaíodh an limistéar míonna.
Ceann de na buanna is mó riamh a bhain na Breatnaigh amach i gcoinne arm Shasana i réimse oscailte ab ea Cath Bhryn Glas. Spreag nuacht an bhua fonn ar go leor Breatnach, a bhí go dtí seo idir dhá chomhairle, tacaíocht oscailte a léiriú do Ghlyndwr. Ar thaobh na Sasanach de, bhí sé mar thoradh air gur chuadar chun scaoill agus ceapadh roinnt n-oifigeach agus chosaint athneartaithe faoi dheifir i gcomhair na ngarastún ar fud na Breataine Bige.
Gabhadh Mortimer sa chath. ní dhearnadh Anraí (a bhí i deacrachtaí airgeadais) aon iarracht chun é a fhuascailt. Thréig Mortimer ina dhiaidh sin a dhílseachta don Rí Anraí IV, agus chuir sé éileamh a nia chun chinn i gcomhair ríchathaoir Shasana agus phós se Caitrin iníon Ghlyndŵr.
Leabharliosta.
Bryn Glas
Bryn Glas
Bryn Glas


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1896.
Reáchtáladh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1896 in Aithin na Gréige ón 6ú go 15ú lá de mhí Aibreáin na bliana sin.
Bórd bonn.
Deich gcinn de na náisiúin 14 rannpháirteach tuillte boinn.
!colspan=2| Iomlán na (11 Náisiúnta Coistí Oilimpeacha) || 43 || 43 || 36 || 122
Iomaitheoirí mná.
Ní raibh cead ag mná dul san iomaíocht ag an 1896 Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh.


Jailteacht.
Is éard atá sa Jailteacht (meascán de "jail" an Bhéarla: "príosún" agus Gaeltacht) ná téarma a chumadh le cur síos a dhéanamh ar úsáid na Gaeilge sna bpríosún ó thuaidh i rith na dTrioblóidí ach go háirithe. Is iomaí príosúnach poblachtach a d'fhoghlaim an Gaeilge don chéaduair ann agus trí mhean na Gaeilge a chaith siad a saol ann chomh maith. Tugtar "Jailic" ar an gcineál Gaeilge a labhraíodh ann, scaití.


Bloomfield.
Is sráidbhaile é Bloomfield. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Mheáin Bheag.
Is sráidbhaile í Cill Mheáin Bheag. Tá an baile suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Mheáin Mhór.
Is sráidbhaile í Cill Mheáin Mhór. Tá an baile suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Cill Molára.
Is sráidbhaile í Cill Molára. Tá an baile suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Creagán an Arbha.
Is sráidbhaile é Creagán an Arbha. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


An Cheathrú Mhór, Cill Mheáin.
Is sráidbhaile í an Cheathrú Mhór. Tá sí suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Coill Madra.
Is sráidbhaile í Coill Madra. Tá sí suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Dealgain.
Is sráidbhaile é Dealgain. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Garrán an Fhrinsigh.
Is sráidbhaile é Garrán an Fhrinsigh. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Gort an Churraigh.
Is sráidbhaile é Gort an Churraigh. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Lios na Maothaile.
Is sráidbhaile é Lios na Maothaile. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


An Múr Gágach.
Is sráidbhaile é an Múr Gágach. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Ráth Easa Caoire Thuaidh.
Is sráidbhaile é Ráth Easa Caoire Thuaidh. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Ráth Ghreanachair Íochtair (Lindsay).
Is sráidbhaile é Ráth Ghreanachair Íochtair. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Ráth Ghreanachair Uachtair (Miller).
Is sráidbhaile é Ráth Ghreanachair Uachtair. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Sceach na Gaoithe.
Is sráidbhaile é Sceach na Gaoithe. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


An Abhainn Dubh, Cill Mheáin.
Is abhainn í an Abhainn Dubh. Tá sí suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Carn Bhaile Mhic Giobúin.
Is carn é Carn Bhaile Mhic Giobúin. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


An Róba.
Is abhainn é an Róba. Tá sé suite i gCill Mheáin, i gContae Mhaigh Eo.


Bun Abhann.
Is sráidbhaile é Bun Abhann. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Bun Dorcha.
Is sráidbhaile é Bun Dorcha. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Ceathrú an Uisce.
Is sráidbhaile í Ceathrú an Uisce. Tá an baile suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Doire an Chaoith.
Is sráidbhaile é Doire an Chaoith. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Imleach.
Is sráidbhaile é Imleach. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Lainn Mhór.
Is sráidbhaile é Lainn Mhór. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Delphi.
Is sráidbhaile é Delphi. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Oireamh.
Is baile fearainn é Oireamh. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


An Nuachabháil.
Is baile fearainn é an Nuachabháil. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Tamhnaigh Ard.
Is sráidbhaile é Tamhnaigh Ard. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Abhainn Oirimh.
Is abhainn í Abhainn Oirimh. Tá sí suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Binn an Charragáin.
Is sráidbhaile í Binn an Charragáin. Tá an baile suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Dúloch.
Is sráidbhaile é Dúloch. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Loch an Mhothair.
Is loch é Loch an Mhothair. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Loch Coinnile.
Is sráidbhaile é Loch Coinnile. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Loch Ghleann Cuillinn.
Is loch é Loch Ghleann Cuillinn. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Loch Ghleann an Bhua.
Is sráidbhaile é Loch Ghleann an Bhua. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Oileán na Cathrach.
Is sráidbhaile é Oileán na Cathrach. Tá sé suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Inis Deala.
Is oileán í Inis Deala. Tá sí suite i Muraisc, i gContae Mhaigh Eo.


Cluain Fois.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Cluain Fois.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1900.
Bhí Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1900 ar siúl in Páras, An Fhrainc, ó 14 Bealtaine go 24 Deireadh Fómhair 1900.
Náisiúin rannpháirteacha.
Rannpháirtithe.Gorm = Páirt don chéad uairGlas = An bhfuil páirt roimhe sin.
Boinn.
!colspan=2| Iomlán na (21 Náisiúnta Coistí Oilimpeacha) || 90 || 90 || 88 || 268


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1904.
Tionóladh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1904 in St. Louis, sna Stáit Aontaithe, ón 1 Iúil go dtí an 23ú Samhain 1900.
Bórd bonn.
!colspan=2| Iomlán || 96 || 92 || 92 || 280


Éirí Amach na dtuathánach Tolmin.
Tharla Éirí amach na dtuathánach Tolmin i dTolmin, sa tSlóvéin sa bhliain 1713. Bhí an t-éirí amach seo i gcoinne an rialtais (ní raibh baint go díreach ag na tiarnaí talún an uair seo).


Cluichí Idirsháite 1906.
Bhí Cluichí Idirsháite 1906 ar siúl san Aithin sa Ghréig ó 1 Iúil go 23 Samhain 1906.


An Bollán.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Bollán.


An Chealtrach.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í an Chealtrach.


Na Creaga.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe iad na Creaga.


Ceapach an tSeagail.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Ceapach an tSeagail.


An Carn Mór.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Carn Mór. Bhí 1,887 duine ina gcónaí sa Charn Mór.


An Cladach Dubh.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Cladach Dubh.


Cill Cholgáin.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Cill Cholgáin.


Cill Choirín.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Cill Choirín.


Búrcáil.
Is é is búrcáil ann ná an nós a bhí sa naoú haois déag, ach go háirithe, corpáin daoine marbha a bhaint aníos agus a dhíol leis na scoileanna anatamaíochta, le haghaidh taighde agus oiliúna. Is iad na téarmaí a úsáidtear sa Bhéarla ná "resurrectionism" agus "body-snatching". Is é an focal a thugtar san fhoclóir Béarla-Gaeilge le Tomás de Bhaldraithe ná réabóireacht reilige, agus is réabóirí reilige iad na búrcálaithe.
An focal féin.
Tagann an focal sin "búrcáil" as dialann Amhlaoibh Uí Shúilleabháin, agus an chuma ar an scéal go raibh sé in úsáid sa Ghaeilge nuair a bhí an nós féin fairsing. Mar sin, úsáidtear an téarma anseo, cé nach bhfuil sé le fáil sna foclóirí. Tá an focal féin bunaithe ar ainm an tsraithmharfóra mhíchlúitigh Liam de Búrca, nó William Burke. Sna blianta 1826-1827, mharaigh an Búrcach agus a chomhchoirpeach, William Hare, seachtar duine déag i nDún Éideann leis na corpáin a dhíol leis an dochtúir Robert Knox, anatamaí agus antraipeolaí a raibh clú nár bheag air mar fhear eolaíochta ar feadh tamaill. Na gnáthbhúrcálaithe, áfach, ní mharaídís aon duine as fuil fhuar, cé go raibh go leor cleasanna acu leis an marbhán a sciobadh as an uaigh i nganfhios do lucht a ghaoil.
An cúlra stairiúil.
Sa Bhreatain Mhór, reachtaíodh an tAcht um Anatamaíocht ("Anatomy Act") sa bhliain 1832 le rialacha agus prionsabail a leagan síos faoi úsáid na gcorpán i dtaighde na hanatamaíochta. Roimhe sin, d'fhéadfadh aon duine a rithfeadh leis scoil anatamaíochta a bhunú, ach ní raibh soláthar oifigiúil ná dlíthiúil na gcorpán ann. B'é an toradh nádúrtha dó seo ná go raibh éadáil áirithe le saothrú ar an mbúrcáil. Oilghníomh ab ea an bhúrcáil de réir an dlí shibhialta, is é sin, míbheart a thuillfeadh idir fhíneáil agus phríosúnacht don té a dhéanfadh é. Mar sin féin, bhí an oiread sin brabúis ag baint leis an ngnó is go raibh go leor daoine sásta dul sa seans.
Bhí an bhúrcáil chomh coitianta is nárbh annamh do ghaolta an duine mhairbh diansúil a choinneáil ar an marbhán roimh an adhlacadh agus ar an uaigh ina dhiaidh, ar eagla go mbeadh na búrcálaithe ag santú an chorpáin. Is iomaí corpán a cuireadh i gcónra iarainn, fosta, nó tógadh gréasáin de bharraí iarainn timpeall na n-uaigheanna, fiú.
Bhí a gcuid modhanna oibre ag na búrcálaithe an ceann is fearr a fháil ar na gaolta, áfach. Dá n-osclóidís uaigh nua, thabharfadh an duine dall lorg a lámh faoi deara. Ina ionad sin, ba nós leo fód mór móna a ghearradh amach cúig nó sé mhéadar ar shiúl ón uaigh. Ansin, thochlóidís tollán go dtí ceann na huaighe, méadar éigin síos sa talamh. Ansin, d'osclóidís leathcheann na cónra leis an gcorpán a tharraingt amach. Ansin, chuirfí an fód ar ais ina sheanáit, agus ní chuirfeadh na gaolta sonrú ina raibh déanta, ó nach bhfágfadh an modh oibre seo rianta an mhíghnímh in aice na huaighe.


Cill Íomair.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Cill Íomair.


Cill Íomair Uí Dhálaigh.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Cill Íomair Uí Dhálaigh.


An Creagán, Contae na Gaillimhe.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Creagán.


An Cnoc Breac.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Cnoc Breac.


Gallach.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Gallach.


Na Garfráin.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe iad na Garfráin.


Gleann Uisce.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Gleann Uisce.


Gort an Iomaire.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Gort an Iomaire.


Mionloch.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe ar imeall na cathrach é Mionloch (Béarla: "Menlo"). Tá sé suite sa Ghaeltacht agus is ann a bhíodh cónaí ar Thomás Laighléis. Is an scoil náisiúnta atá lonaithe i Mionloch, scoil a thosaigh go hoifigiúil i 1862.


Maigh Locha.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe í Maigh Locha.


Móta Gráinne Óige.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Móta Gráinne Óige.


An Scríob.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Scríob.


Sceachana.
Baile suite i gContae na Gaillimhe is ea Sceachana (nó "an Sceachánach").


Tuaim Beola.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Tuaim Beola.


Tíne.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Tíne. Bhí 300 duine ina gcónaí i dTíne sa bhliain 2002.


Ard-Eaglais Mhaighdean na Deastógála agus Naomh Nioclás.
Baile na hInseArd-Eaglais Mhaighdean na Deastógála agus Naomh Nioclás
Is ardeaglais suite i gContae na Gaillimhe é Baile na hInseArd-Eaglais Mhaighdean na Deastógála agus Naomh Nioclás.


Caisleán Achadh na nlubhar.
Is caisleán suite i gContae na Gaillimhe é Caisleán Achadh na nlubhar.


Caisleán Dhroimm Tharsna.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Caisleán Dhroimm Tharsna.


Comhaltas na Mac Léinn, OÉ, Gaillimh.
Is aontas mic léinn suite in Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, Contae na Gaillimhe é Comhaltas na Mac Léinn, OÉ.


Comhairle Contae na Gaillimhe.
Is comhairle i gContae na Gaillimhe í Comhairle Chontae na Gaillimhe (Béarla: "Galway County Council").


Dún Dúchathair.
Is caisleán suite i gContae na Gaillimhe é Dún Dúchathair.


Translations.
Is dráma Béarla, Éireannach le Brian Friel é "Translations" (Gaeilge: "Aistriúcháin") Tá an dráma suite i scoil scairte i mBaile Beag ("Ballybeg"), baile ficseanúil atá lonnaithe i nDún na nGall, sa bhliain 1833. Céadléiríodh an dráma ag Guildhall Dhoire sa bhliain 1980. Dob é an chéad léiriú é den "Field Day Theatre Company" a bhunaigh Friel agus Stephen Rea. Leanann an dráma tuairim is 2 uair agus 15 nóiméad. Tá leagan Gaeilge den dráma ann.
Scéal an dráma.
Isteach sa bhaile iargúlta seo tagann Arm na Breataine, a bhfuil sé de chúram acu logainmneacha na hÉireann a aistriú go Sac-Bhéarla an Rí. Filleann Owen, dearthár Mhánais ar a bhaile dúchais tar éis sé bliana i mBaile Átha Cliath. Ina theannta tá an Leifteanant Yolland atá ag obair don tSuirbhéireacht Ordanáis ar mhaithe le léarscáil na hÉireann a chur ar fáil. Feidhmíonn Owen mar aistritheoir agus mar idirghabhálaí idir an t-arm agus muintir na háite. Tosaíonn Owen agus Yolland ag aistriú na n-áitainmneacha; athraíonn Druim Dubh ina "Dromduff" an Bhéarla, agus athraíonn Poll na gCaorach go "Poolkerry" agus "Burnfoot" a dhéantar as Bun na hAbhann. Éiríonn aighneas idir Yolland agus Manus as grá na beirte do Mháire, bean áitiúil. Tá an dráma i mBéarla ach na haisteoirí in ainm is a bheith ag labhairt Gaeilge, cé is moite de na saighdiúirí. Is mó go mór Gréigise agus Laidine atá le clos sa dráma ná Gaeilge de bharr gur fear mór clasaicí é Máistir na scoile. Le filleadh an mhic dhrabhlásaigh agus an Mháistir cuirtear splanc sa scéal. Déantar amhlaidh arís nuair a thuigtear scéal Yolland, fear tuisceanach Sasanach a thugann gean a chroí don áit agus don chailín áitiúil de réir a chéile.
Teanga.
Dúirt Friel féin go mba chóir gur i nGaeilge a scríobhfaí é ("should have been written in Irish") agus dar leis gur dráma faoi theanga agus faoi sin amháin atá ann ("a play about language and only about language").
Carachtair.
Sa bhliain 2013 rinne Millenium Forum Productions, compántas as Doire faoi stiúir Adrian Dunbar an dráma a thabhairt chun ardáin sa Gaiety Theatre san ardchathair.


Edmund Mortimer.
Bhí éileamh ar choróin Shasana, trína mháthair, Philippa Plantagenet, ag Sir Edmund Mortimer (10 Nollaig, 1376 - 1409), a bhí páirteach sna reibiliúin de chuid cheannaire na Breataine Bige, Owain Glyndŵr, agus na Percys, agus fuair se bás ag léigear Harlech.


Garraithe Náisiúnta na Lus (Éire).
Garraithe Náisiúnta na Lus nó "Na Lus-Gháirdíní Náisiúnta" (Béarla: "National Botanic Gardens") is ainm do gharraithe náisiúnta na hÉireann atá lonnaithe i nGlas Naíon i mBaile Átha Cliath.


The Third Policeman.
Úrscéal Béarla a tháinig ó pheann an scríbhneora Éireannaigh Brian Ó Nualláin é The Third Policeman, scríofa ag an údar leis an ainm cleite Flann O'Brien. Bhí Ó Nualláin i mbun pinn ar an ábhar idir na blianta 1939 agus 1940, ach níor éirigh leis teacht ar fhoilsitheoir lena linn féin. Foilsíodh den chéad uair é sa bhliain 1967, agus é básaithe le bliain cheana.


Lucca.
Cathair i lár na hIodáile is ea Lucca. Is í príomhchathair chúige Lucca í, i réigiún na Tuscáine. Tá sí suite ar bhruach abhainn Serchio agus in aice Muir Thoirian. Tá cáil aici de bharr ballaí na Cathrach, ó am an Renaissance, atá fós ina sheasamh ina iomláin. Tá daonra de 84,323 duine inti.


An Stoc.
Is paipéar nuachta Gaeilge míosúil Connachtach a bhí in An Stoc a mbíodh daoine acadúla a raibh baint acu le Coláiste na hOllscoile, Gaillimh ina n-eagarthóirí air, sna 1920dí a d'fhoilsítí é. Bhí baint ag Colm Ó Gaora le bunú "An Stoc". Tomas Ó Máille a bhí mar eagarthóir, agus ba é an t-Athair Tomas Ó Ceallaigh an bainisteoir. Mhair an nuachtán go dtí 1932. Scríobhadh Ó Gaora 'Cúinne an tSeanóra' go dtí 1921 ach ní raibh aon déileáil aige leis an bpáipéar ina dhiaidh sin mar thaobhaigh sé leis an gconradh Angla-Éireannach.
Eagarthóirí.
Ó 1917 go 1920 bhí Tomás Ó Máille ina eagarthóir ar An Stoc. In éineacht le Piaras Mac Canna, a dheartháir Pádraig, Eoin Mac Néill agus Pádraic Ó Conaire chuir sé gairm scoile amach faoin bpáipéar sin seachtain roimh Éirí Amach 1916. I measc na leabhar eile a scríobh sé nó ar chuir sé eagar orthu tá: An ghaoth aniar, 1920, giotaí as An Stoc.
Sholáthair Seán Ó hÓgáin dánta in An Stoc 1927-30 ach is de dhéantús Raiftearaí agus Chonnachtach eile a bhformhór. I measc na ndánta a chum sé tá caoineadh ar Phádraic in An Stoc, Samhain 1928.
Bhíodh scéalta do pháistí, arbh aistriúcháin cuid díobh, i gcló ag Domhnall Ó Ríordáin in An Stoc sna blianta 1924-26. Ó 1910 amach bhíodh aistí ag Eric Mac Fhinn in irisí mar An Claidheamh Soluis, An Branar, An Síoladóir, An Stoc,
Is i rith na tréimhse i nGaillimh a thosaigh Máirtín Ó Direáin ag scríobh agus pléann Mac Craith an prós a scríobh sé, ón gcéad phíosa in An Stoc, Márta 1931 anuas go 1938, 14 píosa ar fad, an chuid is mó díobh in Ar Aghaidh; taispeánann sé go bhfuil "snáth leanúnach aontachta idir na chéad aistí próis agus ceapadóireacht fhileata Uí Dhireáin."
Scríbhneoirí.
D'fhoilsítí ábhar le Seosamh Ó Donnachadha in An Stoc. Bhí aistí i gcló ag Máire Ní Thuathail in An Stoc freisin.
Faoi 1926 bhí tosaithe ag Máirtín Ó Cadhain ar ábhar a fhoilsiú in An Stoc.
Sholáthraíodh Conchubhar Maguidhir (c.1861–1944) amhráin a bhí bailithe aige do An Connachtach, An Claidheamh Soluis, An Stoc.
Faoin teideal "Gael galánta ar lár" bhí aiste ag Nioclás Ó Fagáin (1873–1929) ina thaobh in An Stoc, Iúil-Lúnasa 1929.
Ó 1919 amach bhíodh scéalta agus aistí i gcló ag Máire Ní Ghuairim (1896–1964) in An Stoc, Fái.
Thosaigh sé ag scríobh litreacha chuig Tomás Ó Máille, eagarthóir An Stoc, go gairid tar éis gur athbhunaíodh an iris sin i 1923. Thaithíodh sé muintir na Gaeltachta thall, go háirithe muintir Chonamara, agus bhíodh a theach féin ina ionad caidrimh acu. Bhí litir a scríobh a chara Séamus Mac An Iomaire i gcló in An Stoc, Samhain/Nollaig 1926: "Casadh Seosamh Daibhéid orm agus is geanúil cóir carthannach an duine é. Fear is Gaelaí ná é ní furasta fáil".
Chuir sé foclóirín le haiste le Séamus Mac an Iomaire in An Stoc, Bealtaine 1928
Bhí aiste ag Seán Ó Ruadháin (1883–1966) in An Connachtach chomh fada siar le 1907 agus scríobhadh sé freisin in An Stoc.
Ar 3 Márta 1862 a rugadh é do Peter Henry agus a bhean Bridget Kilgannon ag a dteach cónaithe, 10 De Beausoir Square, West Hackney, Londain. “General merchant” an cur síos ar shlí bheatha an athar sa teastas breithe agus deir Tomás Ó Concheanainn (An Stoc, Bealtaine 1930) go raibh gnó mórdhíola síoda aige agus cuid mhór de mhaoin an tsaoil. Fuair seisean bás nuair a bhí Seán faoi bhun bliain d’aois agus thug an mháthair ar ais go dtí a háit
- MAC ÉNRÍ, Seán Pádraig (1862–1930)
Scríobhadh Tomás Ó Monacháin scéalta in An Stoc 1925–8, faoin ainm Tomás Ó Mannacháin.


Músaem Cathrach na Gaillimhe.
Is músaem suite i gContae na Gaillimhe é Músaem Cathrach na Gaillimhe.


Mainistir na Coille Móire.
Is mainistir suite i gContae na Gaillimhe í Mainistir na Coille Móire.


Stáisiún Cheannt (Gaillimh).
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nGaillimh i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Cheannt.


Stáisiún Áth Tíomáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite in Áth Tíomáin i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Áth Tíomáin.


Teampull Bheanáin.
Is aireagal suite i gContae na Gaillimhe é Teampull Bheanáin.


Macnas.
Is comhlacht taibhiúcháin suite i gContae na Gaillimhe é Macnas.


Muintearas.
Is tionscadal ranga na Gaeilge suite i gContae na Gaillimhe é Muintearas: An Togra Oideachas Gaeltachta.


Baile na Cille.
Is cuan suite i gContae na Gaillimhe é Baile na Cille.


Binn Chorr.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Binn Chorr (711 m).
Binn Chorr


Conamara Theas.
Is ceantar Gaelach suite i gContae na Gaillimhe é Conamara Theas.


Helen McEntee.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Oirthear na Mí í Helen McEntee (Gaeilge: "Héilin Nic an tSaoi") (rugadh sa bhliain 1986 í). Toghadh í ag fothoghchán i Márta na bliana 2013. Iníon í leis an iarTheachta Dála Shane McEntee agus tháinig sí i gcomharbacht air tar éis gur chuir sé lámh ina bhás féin sa bhliain 2012. Tá céim san Eacnamaíocht, Polaitíocht agus Dlí aici ó DCU.
Tá McEntee ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Tref-y-Clawdd.
Is baile margaidh beag agus pobail é Tref-y-Clawdd (Béarla: "Knighton"), suite go príomha i bPowys, sa Bhreatain Bheag, laistigh de teorainneacha an chontae stairiúil Sir Faesyfed (Béarla: "Radnorshire"). Suite taobh leis an abhainn, an 'Afon Tefeidiad', srathraíonn an baile teorainn Shasana-na Breataine Bige; leis an stáisiún iarnróid, chomh maith le cuid bheag de limistéar an bhaile-chomhthógtha, suite i Swydd Amwythig (Béarla: "Shropshire"), Sasana. Is é Tref-y-Clawdd an 6ú baile is mó i bPowys.


Nashville, Tennessee.
Is í Nashville príomhchathair Tennessee, stát de Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í Nashville an dara chathair is mó sa stát Tennessee. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 626,681 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Nashville suite i gContae Davidson. Tá Karl Dean ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1779.


Memphis, Tennessee.
Is í Memphis an chathair is mó i stát Tennessee, Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 672,567 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Memphis suite i gContae Shelby. Tá A C Wharton ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1779.


Knoxville, Tennessee.
Is cathair í Knoxville atá suite in Tennessee, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í Knoxville an tríú cathair is mó sa stát Tennessee. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 178,874 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Knoxville suite i gContae Knox. Tá Madeline Rogero ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1791.


Chattanooga, Tennessee.
Is cathair de chuid stát Tennessee, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Chattanooga. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 167,674 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Chattanooga suite i gContae Hamilton. Tá Andy Berke ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1839.


Gailearaí Náisiúnta na hÉireann.
Is le Gailearaí Náisiúnta na hÉireann cnuasach ealaíne Phoblacht na hÉireann. D'osclaíodh é in aice le Teach Laighean sa bhliain 1864 tar éis acht parlaiminte á bhunú sa bhliain 1854. Tá tuairim is 2,500 olaphictiúr, 5,000 líníocht agus 5,000 prionta ann comh maith le méid beag dealbhóireachta.


Clarksville, Tennessee.
Is cathair de chuid stát Tennessee, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Clarksville. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 132,929 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Clarksville suite i gContae Montgomery. Tá Kim McMillan ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1785.


Murfreesboro, Tennessee.
Is cathair de chuid stát Tennessee, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Murfreesboro. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 111,327 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Murfreesboro suite i gContae Rutherford. Tá Tommy Bragg ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1811.


Kingston, Tennessee.
Is cathair de chuid stát Tennessee, Stáit Aontaithe Mheiriceá, é Kingston. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 5,934 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Kingston suite i gContae Roane. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1792.


Ceantar na nOilean.
Is ceantar suite i gContae na Gaillimhe é Ceantar na nOilean.


Binn Chaonaigh.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Binn Chaonaigh (633 m).
Binn Chaonaigh


Binn Mhór.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Binn Mhór (661 m).
Binn Chorr


An Caisleán Gearr.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Caisleán Gearr (Béarla: "Castlegar"). Bhí 842 duine ina gcónaí sa Chaisleán Gearr sa bhliain 2002.


Cora Finne, Contae na Gaillimhe.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é Cora Finne.


Ceathrú Staisiún Cheannt.
Is ceantar suite i gContae na Gaillimhe í Ceathrú Staisiún Cheannt.


Corcóg.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Corcóg (609 m).
Corcóg


An Chreag Mhór.
Is ceantar suite i gContae na Gaillimhe í an Chreag Mhór.


Cill Dá Rí.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe í Cill Dá Rí.


Cill Ogúla.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe í Cill Ogúla.


Doire an Mhaoláin.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe é Doire an Mhaoláin.


Powys.
Is eard is Powys ann ná príomhcheantar, contae rialtais áitiúil, agus contae-choinnithe i lár na Breataine Bige.


Motherwell Football Club.
Club peile atá suite i dTobar na Máthar, Albain is ea Motherwell Football Club. Imríonn siad a gcluichí sa staid Fir Park. Cuireadh le chéile iad i 1886.


Inis Beag.
Is oileán suite i gContae na Gaillimhe í Inis Beag.


Iorras Aithneach.
Is leithinis suite i gContae na Gaillimhe é Iorras Aithneach.


Leic Aimhréidh.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Leic Aimhréidh (396 m).
Leic Aimhréidh


Leitreach Árd.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe é Leitreach Árd.


Lios a Bhrugaidh.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe é Lios a Bhrugaidh.


Muiceanach idir Dhá Sháile.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe é Muiceanach idir Dhá Sháile.


Oileán a Ghabhair ghil.
Is oileán suite i gContae na Gaillimhe é Oileán a Ghabhair ghil.


Páirc Náisiúnta Chonamara.
Is páirc náisiúnta suite i gContae na Gaillimhe í Páirc Náisiúnta Chonamara.


Sliabh Eachtaí.
Is sliabhraon suite i gContae na Gaillimhe é Sliabh Eachtaí.


Trá na Feadóige.
Is trá suite i gContae na Gaillimhe é Trá na Feadóige.


Tigh Dachoine.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe é Tigh Dachoine.


Olltóir.
Is baile fearainn suite i gContae na Gaillimhe é Olltóir (nó "Abhalltóirt"; "Oultort" mar a deirtear i mBéarla).


Gaeilge Bhaile Átha Cliath.
Tá idir mheath agus neartú tagtha ar Ghaeilge Bhaile Átha Cliath. Bhí Gaeilge á labhairt ag cainteoirí dúchais i mBaile Átha Cliath agus sa limistéar máguaird anuas go dtí an dara cuid den 19ú haois. Gaeilge na hAthbheochana a tháinig i réim ina dhiaidh sin, agus i mBaile Átha Cliath atá an líon is mó de Ghaeilgeoirí líofa inniu. Tá sé maíte gur canúint nua atá ag teacht chun cinn ann agus í beag beann ar Ghaeilge thraidisiúnta na háite.
1500-1700.
Sa 16ú haois a rinneadh na chéad tagairtí do labhairt na teanga i mBaile Átha Cliath agus sa Pháil. Thug feidhmeannach Sasanach faoi deara sa Pháil i 1515 gur raibh an Ghaeilge láidir ann - "all the common people of the said half counties that obeyeth the King's laws, for the most part be of Irish birth, of Irish habit and of Irish language". D'aontaigh an Sasanach William Gerard (Ard-Seansailéir na hÉireann sa dara chuid den 16ú haois) leis sin - “all English, and the most part with delight, speak Irish, and greatly are spotted in manners, habit and condition with Irish stains” (1578).; agus mhaígh Richard Stanyhurst (staraí de chuid na Sean-Ghall ó Bhaile Átha Cliath) go raibh a leithéidí féin sa Pháil iompaithe ar an nGaeilge - “when their posteritie became not altogither so warie in keeping, as their ancestors were valiant in conquering, the Irish language was free dennized in the English Pale: this canker tooke such deep root, as the bodie that before was whole and sound, was by little and little festered, and in manner wholly putrified…” (1587).
An teanga féin.
Bhí an Pháil agus Baile Átha Cliath suite ag an gceann oirthearach de chanúint mhór lárnach a bhí á labhairt ina leaganacha difriúla idir iarthar Chonnacht agus inbhear Abhainn na Life agus ó dheas chomh fada le Contae Loch Garman. D’fhág sé sin gur chosúil príomhchanúint Chúige Laighean le Gaeilge Chonamara. Cuireadh an bhéim ar an gcéad siolla d’fhocal, agus taispeánann na logainmneacha gur fuaimníodh “cn-“ mar “cr-“. Sampla de sin is ea Cnoc Slinne (“Crooksling” an Bhéarla) i gContae Bhaile Cliath. Cuireadh fad leis an nguta ina leithéidí seo d’fhocail: "poll", "cill", "coill", "ceann", "cam" agus "dream". Ba chuid suntais fuaimniú an ghuta "ao", fuaim a ndéantaí "ae" di in oirthear Laighean agus "í" níos faide siar.
Dealraíonn sé gur bháigh tuisil an tabharthaigh na tuisil eile i nGaeilge na cathrach le himeacht aimsire. I litir a scríobhadh i mBaile Átha Cliath i 1691 faighimid "gnóthuimh" (áinsíoch), "tíorthuibh" (áinsíoch) and "leithscéalaibh" (ginideach). Bhí Gaeilge Bhaile Átha Cliath suite idir an chanúint lárnach úd agus Gaeilge oirthear Uladh mar a bhí sí i gContae na Mí agus i gContae Lú ó thuaidh. Thabharfadh sé sin le tuiscint go raibh rian an dá shaghas Gaeilge úd ar Ghaeilge na cathrach.
Bhí údaráis Shasanacha Bhaile Átha Cliath sásta feidhm a bhaint as an nGaeilge agus a fhios acu go raibh sí á labhairt mar theanga choiteann. I 1655 ordaíodh do chuid de mhaithe na háite féachaint chuige go dtabharfaí léacht i nGaeilge. I Mí Mhárta 1656 ceapadh Séamas Corcy, sagart a d’iompaigh ina Phrotastúnach, chun seanmóir a thabhairt i nGaeilge ag paróiste Bhríde ar an Domhnach. I 1657 dúirt coilínigh Shasanacha in achainí do Chomhairle Bhaile Átha Cliath go raibh Gaeilge “commonly and usually spoken" sa chathair.
Tá mórán scríofa ag Nicholas Williams ar na gnéithe teanga agus déanann sé amach gur mar seo a bhíodh fuaimniú Ghaeilge BHÁC
'-amh' in ainmfhocail mar '-ú' i dtuaisceart BHÁC agus '-a' i ndeisceart an chontae.
Thabharfadh Williams Gaeilge Gháileonach ar Ghaeilge Chonnachta/Laighean sa chás gurbh fhíor gur aon chanúint amháin í. Géilleann Williams gurbh ann do chineál de leathscáil nó penumbra na Mumhan a luigh isteach ar Chúige Laighean.
Bhí Donn S. Piatt, arb é is mó atá tar éis scríobh ar Ghaeilge BHÁC cé nach ionann sin agus cruinneas i gcónaí, suite de gur le Gaeilge Chonnacht nó Uladh a bheag nó a mhór a théadh formhór Ghaeilge dheisceart Laighean. D'áitigh Piatt gur ghiorra Gaeilge BHÁC do Chonnacht agus do na Déise ó thaobh mínithe focal. D'fhoilsigh sé leabhrán beag ar a chostas féin lena thuairimí a roinnt leis an bpobal. Glacann Williams leis gur ag Piatt a bhí bunús an chirt.
Bhí 'muna' annamh lasmuigh den Mhumhain sa tréimhse seo. Díshamhlaíodh an 'n' go 'r' - 'mara ttuigidh tú'. Chomh maith luann Williams sampla breá de úsáid an fhoircinn '-aibh' i dtuisil uile an fhocail i litir a scríobhadh i mBÁC sa bhliain 1691. Deir Williams gur chuir 'tuairimí Uí Raithile alltacht ar Donn S. Piatt, a raibh a lán iarsmaí Gaeilge i gCúige Laighean bailithe aige'
Ón liosta focal atá ag Piatt as an tSeanchill, ó thaoh an aicinn, is ar an gcéad siolla atá an t-aiceann i gcónaí nach mór. Seachas 'bogán' ba ar an gcéad shiolla a bhíodh an bhéim i mBÁC theas, mar atá ó thuaidh sa tír. Ba í an reamhbhéim a bhí i bhfeidhm i dtuaisceart an chontae. Aithnítear go raibh difríocht idir na Sceirí agus an Aill."words differ from Skerries area words in having stronger first syllable stress and in preserving in words such as dallan (Skerries dullán) both length, stress and value of first vowel identical with Northern Irish".Is in "Gaelic Dialect in East and Mid-Leinster" (1933) a thugann Donn Piatt an cuntas ar an liosta focal a bhailigh sé ó P. Ó Murchadha as an tSeanchill sa bhliain 1933. Ní raibh rian na Mumhan ar 'ceann' ná 'gleann' ach oiread sa mhéid a tugadh dó. Deir sé linn go raibh luí le 'North Leinster, Ulster and Omeath' ó thaobh an aicinn. Is gá bheith fíorchúramach le liosta seo Piatt, mar go bhfuil gach seans ann nach focail as BÁC go leor acu. I mBré a bhí cónaí ar Ó Murchadha agus deirtear gur óna mháthair agus óna athair a fuair sé na focail, agus gurbh as Tuaisceart Chill Mhantáin dá athair. Cé gur dócha go bhfuil fianaise anseo ar an gcineál Gaeilge a labhraítí i mBÁC tráth, níl sé chomh hiontaofa sin mar nach dtugtar aitheantas do na focail a thagann as BÁC féin.
Dar le Irish Dialects Past and Present bhíodh córas béime an deiscirt le fáil i dTuaisceart BHÁC, is é sin an bhéim a bheith ar an dara siolla den fhocal, agus go mbíodh béim ar an tríú siolla, sa chás go mbíodh sé fada, féach 'spealadói'r' San áit a mbíodh béim ar an dara siolla agus nach mbíodh 'í' ann dhéantaí lagú ar an gcéad shiolla agus ba mhinic go bhfágtaí gutaí ar lár ón gcéad shiolla nuair a bhíodh béim ar an dara siolla, mar sin 'coláiste' - 'cláiste', 'soláthar' - 'sláhar' is mar sin de.
Maíonn Williams go mb'fhéidir go raibh tionchar ag na Lochlannaigh ar an gcineál Gaeilge a labhraítí i gCúige Laighean toisc an oiread sin lonnaíochtaí a bheith acu ann, mar a áitíonn sé i gcás na Mannainise.
Deir Williams linn gur 'tala' (agus talú) agus 'mola'/ 'ruga' a bhíodh ar 'talamh' agus 'moladh' (ainm br) i mBÁC. Luann sé gur chuala Piatt 'lawn-a-vawla' sa tSeanchill i ndeisceart Átha Cliath. Tá 'Shanwalla' i dtuaisceart BÁC, is dócha gur tréith thuaisceartach an 'w' atá le clos ansin atá ar aon dul leis an 'w'  'ó' mar a fheictear in 'Ballyboden' < 'Baile Baodáin' i nDeisceart BHÁC é.
Tá ceist na n-iseagluaiseanna casta dar le Williams, chomh maith le forás an ghuta i bhfocail ar nós 'poll', 'cill', 'coill', 'ceann', 'cam'. Bhíodh 'práta' agus 'préata' araon i Laighean deirtear, chomh maith le 'madú', 'mada', agus 'madra'. 'Madadh' agus 'mada' atá ag Risteard Tuibéar i mBÁC ag tús an ochtú haois déag mar shampla. In Irish Dialects Past and Present tugann Ó Raithile cuntas ar ghnéithe áirithe a bhain le Gaeilge Átha Cliath. Bhíodh fuaimniú an deiscirt de 'ao' le clos chomh fada ó thuaidh le "Dunleary" deir sé (a dhéanfadh rím le 'Mary' Bhleá Cliathaigh san 18ú haois.) Bhíodh fuaim 'ee' ar 'ao' sa tSeanchill dar le Piatt, agus tréithe de chuid Ghaeilge na Mí agus Uladh chomh fada le sléibhte BHÁC /Chill Mhantáin.
Míníonn Ó Raithile gur féidir go raibh gutaí fadaithe nó gutaí défhoghraithe chomh fada ó thuaidh le BÁC. Is cinnte gur athraigh 'gh', 'igh' ina '-e' nó ina '-i' mar sin 'míne' a bhíodh ar 'mínigh' agus 'geala' ar 'gealaigh' chomh fada le BÁC. I nGaeilge an deiscirt fágadh ar lár '-dh' neamhcharballach in ainmfhocail 'cogadh' - 'coga' agus 'briseadh' - 'brise'. Bhíodh sé le fáil i gCill Mhantáin agus Cill Dara chomh maith deir an Raithileach linn. 'Duílinn' ar 'Duibhlinn' a bhíodh ag Gaeilgeoirí imeall na cathrach is dócha, dar leis an Leabhar Breac. Ó dheas d'fhuaimnítí 'sléibhe' mar 'slé', féach 'Ballinclea' ar 'Baile an tSlé' i ndeisceart an chontae.
1700-1800.
Bhí cainteoirí Gaeilge le fáil go tiubh i mBaile Átha Cliath agus sna ceantair máguaird san 18ú haois. Bhí Seán agus Tadhg Ó Neachtain ar na daoine ba shuntasaí de ghrúpa d’fhilí agus de scríobhaithe sa chathair.
Bhí éileamh ar lámhscríbhinní fós ann sa dara cuid den 18ú haois. Bhí Muiris Ó Gormáin ag obair i mBaile Atha Cliath mar scríobhaí ag an am agus fógraí aige (i mBéarla) in "Faulkner’s Dublin Journal".
1800-1900.
Mar a tharla in áiteanna eile, tháinig laghdú ar líon na gcainteoirí Gaeilge i mBaile Átha Cliath sa dara cuid den 19ú haois. Mar sin féin, thaispeáin daonáireamh 1851 go raibh a lán cainteoirí fós i gContae Bhaile Átha Cliath. Bhí Gaeilge á labhairt go coitianta sa chathair féin sa cheantar idir Sráid na mBráithre Bána agus Sráid Thomáis agus fógraí le feiceáil sa teanga. Bhí a lán seandaoine in Pimlico (sna Saoirsí) i ndeireadh na haoise nach raibh acu ach Gaeilge, agus bhí daoine ann a raibh Gaeilge mar theanga bhreise acu.
Faoi dheireadh na haoise, áfach, bhí Athbheochan na Gaeilge faoi lán seoil, rud a chuidigh le gréasán Gaeilgeoirí a chothú agus iad aontaithe ag Conradh na Gaeilge.
Gleann an Smóil.
Tá Gleann an Smóil lonnaithe laisteas de Thamhlacht, 21km ó dheas ó Shráid Uí Chonailll, áit a dtugtar Bóthar na Bruíne air chomh maith. I sléibhte BHÁC atá sé, gearr go leor do Chlub Thine Ifrinn Chnoc Montpelier. Tá eolas cuimsitheach curtha le chéile ag Aindí Mac Giolla Chomhghaill ón mBrainse Logainmneacha ar an scéal. Deir Mac Giolla Chomhghaill ann gur thug an scoláire Eoghan Ó Comhraí cuairt ar an ngleann sa bhliain 1837 le heolas faoi na logainmneacha a fháil. Tá an t-eolas sin le fáil i Litreacha na Suirbhéireachta Ordanáis.
2 Lúnasa 1837:I met an interesting old man at the bottom of the glen from whom I collected the subjoined list of local names. His name is William Rafter — Uilliam Ó Rachtabhra, he is now 84 years old, with all his faculties in full vigour, and with more activity and buoyancy of spirit than his son, a man of about 50 years of age... I speaks [sic] as good Irish as ever I heard spoken, as does his sister Una. He says that 40 years ago very few spoke English in the Glen except the Dublin Carmen — very few men of 40 years of age even now in the Glen that don’t understand tho’ they don’t speak the Irish.[32]Tá Ó Comhraí, dar le roinnt mhaith foinsí, iontaofa go maith agus is féidir muinín a bheith againn gurbh ann don Reachtúrach seo, gur bhain sé leis an gceantar agus go raibh Gaeilge mhaith aige. Aithnítear nach dtagraíonn Ó Comhraí d'éinne eile a bhí in ann an Ghaeilge a labhairt seachas an bheirt seo, áfach. Labhair Seán Ó Donnabháin, scoláire mór eile na linne, faoi ainm an ghleanna in 1852:'... in the glens of the County of Dublin, where the people still speak Irish,'Is cosúil nach raibh luí ag an Donnabhánach áibhéil a dhéanamh ach oiread. Áirítear go raibh an teaghlach fós sa Ghleann de réir an daonáirimh in 1911. Mar chomparáid déanann Piatt tuairisc ar mheascán idir Ghaeilge agus Bhéarla a bhíodh in úsáid ó dheas ó Rath Fearnáin sa bhliain 1893.
Áitíonn Malachi Horan, a rugadh sa bhliain 1847 agus a tógadh trasna an ghleanna ó Bhóthar na Bruíne nach raibh aon chainteoirí dúchais Ghaeilge ann agus é óg, agus tá sé siúd iontaofa go maith leis. Déanann Piatt cur síos ar náire uafásach a bhain le Gaeilge i sléibhte BHÁC in alt dá chuid ar Feasta. Aithnítear nach ndeir Ó Comhraí ná na Reachtúraigh gur Gaeilge a labhair an pobal an tráth sin ach gur tuigeadh í. Tá amhras ar William Nolan i dtaobh róléamh a dhéanamh ar chás na Reachtúrach."Commentators have taken this single statement as definitive evidence of widespread Irish-speaking in the glen in the eighteenth century [sic: recte nineteenth]. However... The appearance of English fieldnames in the late eighteenth century may pinpoint the period of language transition."Ag tagairt do thuairimí Piatt atá sé is cosúil. Ceist eile a bhí ag dó na geirbe ag roinnt ná seo, má bhí suim mhór chraosach ag lucht na hathbheochana as BÁC sa Ghaeilge cén fáth nár thugadar cuairteanna ar Ghleann an Smóil in áit dul chomh fada le hÓméith. Nach scaipfeadh scéal Uí Chomhraí?
Tá tagairt ag Piatt do Mr Doyle éigin a bualadh as Gaeilge a labhairt ar scoil sa bhliain 1900 gearr don áit agus sa dara alt dó ar Feasta luann sé bean gan ainm a bhí 'ag rámhallaigh as Gaeilge'[36] agus tinneas uirthi. I bhfírinne ní féidir bheith cinnte gur Gaeilge a bhí i gceist fiú amháin 'níor éirigh liom ach abairt anseo is abairt ansiúd a thuiscint' a deir an dochtúir a thug cúram di, agus nuair a bhisigh sí cuimhne dá laghad ní raibh aici ar aon teanga a bheith á labhairt aici. Bhásaigh sí sa bhliain 1933.
I litir a foilsíodh ar an Irish Times sa bhliain 1933, litir a luann Piatt in Feasta, luaitear an eachtra seo a leanas.'[w]hen the new chapel at Bohernabreena was opened in 1870, the first sermon was preached in Irish, it being the language used in the district.'Is cosúil go raibh an Ghaeilge mar theanga an phobail i nGleann an Smóil go dtí 1800 agus go raibh Gaeilge agus Béarla araon ag an gcéad ghlúin eile, ach faoi 1840 seans gur leathchainteoirí a bhí iontu as seo amach. D'fhéadfadh go mbeadh duine nó beirt de na leathchainteoirí seo in aois a gceithre scór sa bhliain 1920. Níl móran rian den Ghaeilge seo i dtríochaidí na haoise seo caite i mBailiúchán na Scol(BNS). Bhí roinnt mionainmneacha Gaeilge ann ach tá siad sách truaillithe mar leaganacha. Seachas iad sin an t-aon fhocal Gaeilge in iontráil Scoil Ghleann an Smóil ná 'céidlidhe'.
Labhrann Laighnigh.
Sa leabhar Labhrann Laighnigh tugann Daithí Ó hÓgáin, téacs dúinn ón 12ú céad chomh maith le beatha naoimh ón 13ú céad a scríobhadh i nGaeilge sa chontae. Tá giotaí aige ó Andrew Borde ó The Fryst Boke of the Introduction of Knowledge, is deir sé gur rídhealraitheach gur i mBÁC a bailíodh na cainteanna Gaeilge ann. Ní léir ann cén fáth go meastar gur Gaeilge BHÁC atá aige seo, áfach. Níl an chanúint Ghaeilge de réir a chéile ann.
Tugann Ó hÓgáin fuaimniú tuaisceartach faoi deara ar 'aon', 'dó', 'fiche', 'daichead', 'deoch', 'baile' agus 'oíche mhaith'. Tá foghraíocht thuaisceartach nó lár tíre ag na focail áirithe seo - 'ceathair', 'íocfá tú', 'racha muid', 'ár'. Tá samplaí a réitíonn le deisceart Laighin nó oirthear na Mumhan freisin – 'naoi', 'deoch', 'déag', 'céad'. Deir sé go bhfuil dhá bhéim éagsúil ar 'agat' le feiceáil thíos mar atá 'agoot' agus 'oket'. Thabharfadh seo le fios go raibh breis is cainteoir amháin ag cur eolais ar fáil dó, nó nárbh as BÁC do na cainteoirí in aon chor.
Tá abairt amháin a mheascann dhá chanúint – ‘Dé ‘bheatha ‘un an bhaile’. Tá cuma dheisceartach ar an tús ach cuma thuaisceartach ar an gcuid eile. An meascán mearaí a bhí sa Ghaeilge a labhraíodh i mBaile Átha Cliath san 16ú Céad mar sin?
· 'An ólthá deoch, sir. Dé ‘bheatha ‘un an bhaile' (Anoha dewh, sor? De wan wely)
· 'Canas ‘tá tú?’ ‘Tá mé go maith, go raibh maith agat' (Kanys stato? Tam a goomah gramahagood).
· 'Sir, bhfuil Gaeilig agat? Tá suim agam dhi.' (Sor, woll galow oket? [Syr, can you speak Iryshe?] Tasyn agomee).
Ó véarsaíocht ghrinn a bhailigh Meredith Hanmer sa bhliain 1591, faoi fhogharscríobh Béarla, déanann Ó hÓgáin amach gur mó den chanúint lár tíre a bhíodh i mBÁC, le gutaí fada in 'gall', 'ann', 'clann' agus 'gleann'. Déanann Piatt amach ar gur 'glan' a bhíodh ar 'gleann' le béim thuaisceartach.
An Ghaeilge i dTuaisceart an Chontae.
I dTuaisceart an Chontae ní hamháin go raibh an Ghaeilge agus an Béarla ann ach an tríú teanga leo, Sean-Bhéarla Fhine Gall. Bhí sí seo cosúil le Yólais, teanga úd Forth agus Bargy. An chanúint Bhéarla sin a bhíodh i bhFine Gall bhíodh béim uirthi mar a bhí i mBéarla Loch Garman Theas, agus í ag deireadh na bhfocal, ní hamháin sna hiasachtaí sin ón nGaeilge ach i bhfocail Bhéarla de bhunadh Fhraincis na Normannach. Dar le Piatt go raibh Gaeilge san Aill go dtí 1899, ach tá amhras ann faoi seo. Sna focail as an Aill, tá béim ar an gcéad shiolla sna focail sin a bhfuil '-ach' agus '-ín' iontu.
Gaeilge “nua” an lae inniu.
Faoi na 1930í bhí saol bríomhar liteartha le fáil trí Ghaeilge sa chathair. Lean ar chainteoirí dúchais ón nGaeltacht ag tabhairt a n-aghaidhe ar an bpríomhchathair i gcaogaidí, i seascaidí agus i seachtóidí an fichiú haois agus cuid acu sáite i saothrú agus i gcaomhnú na teanga. Orthu sin bhí na filí Caitlín Maude agus Máirtín Ó Direáin. Ach Gaeilgeoirí ba ea formhór na gcainteoirí líofa, cé go raibh sé de nós ag cuid acu cuairt a thabhairt ar an nGaeltacht.
Faoi láthair tá Gaeilge Bhaile Átha Cliath ag brath go mór ar na gaelscoileanna agus ar na gaelcholáistí, ós ann atá an méid is mó acu in Éirinn (os cionn tríocha scoil lán-Ghaeilge ar fad). Tá tuairimí éagsúla ann faoi nádúr measctha na “Gaelscoilise” agus faoin tionchar a d’fhéadfadh a bheith aici ar an teanga, ní amháin i mBaile Átha Cliath ach ar fud na tíre.
Taispeánann na staidéir is déanaí go bhfuil meath ag teacht go tiubh ar Ghaeilge na Gaeltachta, rud a fhágann go mbeidh tábhacht ar leith feasta le gréasáin Ghaeilge Bhaile Átha Cliath mar foinse theanga.
Níl aon fhianaise ann go bhfuil nasc tréan teangeolaíoch idir Gaeilge thraidisiúnta Bhaile Átha Cliath agus an Ghaeilge atá á labhairt anois ann. Tá baint éigin ag cuid de na Gaeilgeoirí leis an nGaeltacht agus a rian sin ar a gcuid Gaeilge, ach d’fhoghlaim a bhformhór a gcuid Gaeilge ar scoil. Ni raibh aon Ghaeilge ag a muintir le roinnt glún anuas. Is dóigh le cuid acu go bhfuil a gcuid Gaeilge neamhlogánta agus gan bhlas, agus í difriúil mar sin le Gaeilge na Gaeltachta.
Tá sé curtha in iúl ag an teangeolaí Brian Ó Broin go bhfuil mais chriticiúil de chainteoirí Gaeilge sna cathracha anois agus méadú ar an líon cainteoirí a tógadh le Gaeilge agus a fuair oideachas tríthi. Tá an Ghaeilge chathrach ag athrú go tapa, áfach, agus maíonn sé go bhfuil maolú ag teacht ar an séimhiú agus ar an urú, gan trácht ar dhéadaigh chaola, ar chuimiltigh choguasacha agus ar chuimiltigh charballacha. Ní fios an ndéanfar canúint ar leith den Ghaeilge chathrach nó an ndéanfar criól di, ach is léir, dar leis, go bhfuil deighilt shuntasach teanga anois idir Gaeilge uirbeach agus canúintí na Gaeltachta.
Cúrsaí sochtheangeolaíochta.
Ó thaobh na teangeolaíochta de tá éagsúlacht ag baint le Gaeilgeoirí uirbeacha i mBaile Átha Cliath agus in áiteanna eile. Is léir, áfach, go mbaineann cuid mhaith acu leis an meánaicme oilte. Tá sé áitithe gur minic atá Gaeilgeoirí níos oilte ná Béarlóirí agus go bhfuil gréasán láidir teanga acu, rud a thugann breis deiseanna fostaíochta dóibh agus ardú céime.
Neartaíonn torthaí dhaonáireamh 2011 leis an tuairim sin. Tá Baile Átha Cliath chun tosaigh sa mhéid go bhfuil 18% de na cainteoirí laethúla Gaeilge (14,229 duine) le fáil i mBaile Átha Cliath agus ina chuid bruachbhailte.
Maíonn John Walsh agus Bernadette O’Rourke go bhfuil buntáistí ag baint leis an limistéar uirbeach: “Osclaíodh spásanna nua úsáide don Ghaeilge (mar shampla in earnáil na Gaelscolaíochta agus i ngrúpaí nua óige agus siamsaíochta sna cathracha) agus ina theannta sin cruthaíodh ordlathas agus caidreamh nua idir saghsanna éagsúla cainteoirí”.


Cill Tartan, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe í Cill Tartan.


Baile Átha an Rí, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Baile Átha an Rí.


Béal Átha Mó, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Béal Átha Mó.


Baile na hInse, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Baile na hInse.


Baile Chláir, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Baile Chláir.


Baile Locha Riach, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Baile Locha Riach.


Cluain Mhac nEoghain, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe í Cluain Mhac nEoghain.


Cill Chonaill, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe í Cill Chonaill.


Cill Liatháin, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe í Cill Liatháin.


Dún Coillín, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Dún Coillín.


Dún Mór, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Dún Mór.


Gaillimh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe í Gaillimh.


Liatroim, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é Liatroim.


An Longfort, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é an Longfort.


Maigh Cuilinn, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe í Maigh Cuilinn.


An Ros, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Gaillimhe é an Ros.


Bóithrín.
Is bóthar caol tuaithe é an bóithrín.


Cairbre, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Shligigh é Cairbre.


Cúil Ó bhFinn.
Is barúntacht suite i gContae Shligigh é Cúil Ó bhFinn.


An Corann.
Is barúntacht suite i gContae Shligigh é an Corann.


Luíne.
Is barúntacht suite i gContae Shligigh í Luíne (nó "Luighne Uí Eaghra").


Tír Fhiachrach.
Is barúntacht suite i gContae Shligigh í Tír Fhiachrach.


Tír Oirill.
Is barúntacht suite i gContae Shligigh í Tír Oirill.


Baile Átha Luain Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é Baile Átha Luain Thuaidh.


Baile Átha Luain Theas.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é Baile Átha Luain Theas.


Baile an Tobair Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é Baile an Tobair Thuaidh.


Baile an Tobair Theas.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é Baile an Tobair Theas.


An Caisleán Riabhach, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é an Caisleán Riabhach.


Dún Gar, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é Dún Gar.


Mainistir na Búille, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin í Mainistir na Búille.


Maigh Charnáin.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin í Maigh Charnáin.


Ros Comáin, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Ros Comáin é Ros Comáin.


Comhairle Contae Ros Comáin.
Is comhairle i gContae Ros Comáin í Comhairle Contae Ros Comáin.


Comhairle Chontae Liatrioma.
Is comhairle i gContae Liatroma í Comhairle Chontae Liatrioma.


Carraig Álainn, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Liatroma í Carraig Álainn.


Droim Dhá Thiar, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Liatroma é Droim Dhá Thiar.


Liatroim, Barúntacht, Contae Liatroma.
Is barúntacht suite i gContae Liatroma é Liatroim.


Maothail, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Liatroma í Maothail.


Ros Clochair.
Is barúntacht suite i gContae Liatroma é Ros Clochair.


Cill Mhic Réanáin, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall í Cill Mhic Réanáin.


Inis Eoghain Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall í Inis Eoghain Thoir.


Inis Eoghain Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall í Inis Eoghain Thiar.


Ráth Bhoth Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall é Ráth Bhoth Thuaidh.


Ráth Bhoth Theas.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall é Ráth Bhoth Theas.


Tír Aodha.
Is barúntacht suite i gContae Dhún na nGall í Tír Aodha.


Ard Mhacha, Baruntacht.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha é Ard Mhacha.


Na Feá Uachtaracha.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha iad na Feá Uachtaracha.


Uí Nialláin Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha iad Uí Nialláin Thoir.


Na hOirthir Uachtaracha.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha iad na hOirthir Uachtaracha.


Teallach Ghairbhíth.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Teallach Ghairbhíth.


Caisleán Raithin.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Caisleán Raithin.


Clann Chaoich.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Clann Chaoich.


Clann Mhathúna.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Clann Mhathúna.


Lucht Tí Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Lucht Tí Íochtarach.


Lucht Tí Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Lucht Tí Uachtarach.


Teallach Dhúnchadha.
Is barúntacht suite i gContae an Chabháin é Teallach Dhúnchadha.


Roger Ebert.
Iriseoir, scríbhneoir agus léirmheastóir scannán ab ea Roger Joseph Ebert (18 Meitheamh, 1942 – 4 Aibreán, 2013). Bhí ainm in airde aige mar chriticeoir scannán ar fhoireann an nuachtáin Mheiriceánaigh "Chicago Sun-Times" ón bhliain 1967 go dtí lá a bháis. Bhí seisean ar an chéad duine a bronnadh Duais Pulitzer na Léirmheastóireachta air sa bhliain 1967.
Bhain Ebert clú agus cáil nach beag amach in éineacht lena chomh-chriticeoir Gene Siskel, agus an bheirt ag caitheamh súil ar mhórscannáin an lae i gcláir theilifíse dá gcuid féin.


Milo O'Shea.
Ba aisteoir Éireannach é Milo O'Shea a rugadh ar an 2 Meitheamh 1926 agus fuair bás ar 2 Aibreán 2013.


Éiclipteach.
Is é an t-éiclipteach bealach na Gréine timpeall na spéire (is é sin, i gcomparáid leis na réaltaí) i rith na bliana mar a fheictear dúinn é. Tá sé suite ar aon leibhéal, go bunúsach, le fithis an Domhain timpeall ar an nGrian. Is minic a thagraíonn an focal don leibhéal sin féin.
Ní hionann é an t-éiclipteach agus an meánchiorcal neamhaí, atá bunaithe ar chasadh an Domhain timpeall ar a ais féin - is é an meánchiorcal neamhaí fortheilgean an mheánchiorcail dhomhanda ar an sféar neamhaí (is é sin, ar an "liathróid" shamhailteach a gceaptar na réaltaí a bheith suite taobh istigh di). Trasnaíonn an t-éiclipteach an meánchiorcal neamhaí faoi dhó in aghaidh na bliana - ar lá chónocht an fhómhair agus ar lá chónocht an earraigh.


Mainchín Seoighe.
Scoláire, scríbhneoir agus feidhmeannach tábhachtach i gConradh na Gaeilge a bhí i Mainchín Seoighe, a rugadh i mBaile Thancaird in aice le Cill Mocheallóg i gContae Luimnigh ar an 18 Lúnasa 1921 agus a fuair bás ar an 3 Iúil 2006.
Seán Seoighe agus Nóra Ní Dhéadaigh a bhí ar a thuismitheoirí, an fear ina fheirmeoir bheag agus an bhean ina gúnadóir, agus saolaíodh beirt chlainne eile don lánúin fosta, mar atá, na hiníonacha Neilí agus Máire. As an Ard-Easpag Dónall Ó Mainchín (Daniel Mannix) a baisteadh é. Chuaigh sé ar scoil i mBrú Rí, an scoil chéanna ina raibh Eamon de Valera féin ina dhalta nuair a bhí sé ina bhuachaill bheag. Bhí múinteoir darbh ainm Donncha Ó hArgáin ann agus é ag spreagadh na ndaltaí chun Gaeilge a fhoghlaim agus stair na hÉireann a staidéar, rud a chuaigh go mór i gcion ar Mhainchín óg. I ndiaidh scoil Bhrú Rí chaith sé bliain i gceardscoil Chill Fhionáin, ach ansin d'aistrigh sé go scoil na mBráithre Críostaí sa Ráth, Co. Chorcaí. Bronnadh scoláireacht Gaeilge air a cheadaigh dó cúrsa foghlama samhraidh a dhéanamh i gColáiste Eoghain Uí Chomhraí i gCarraig an Chabhaltaigh, Contae an Chláir. Thug sé taithneamh don choláiste agus choinnigh sé teagmháil leis ina dhiaidh sin féin. I ndeireadh na ndaichidí bhí sé ina bhall de choiste gnó an choláiste fosta.
Sa bhliain 1941 fuair sé post státseirbhísigh i gComhairle Chontae Luimnigh, áit ar fhan sé ag obair go dtí go ndeachaigh sé ar pinsean breis is dhá scór bliain ina dhiaidh sin. Is mar cholúnaí, mar scríbhneoir agus mar iriseoir ócáidiúil is mó a chuaigh sé greamaithe i gcuimhne na ndaoine. Scríobhadh sé colún ar an "Limerick Leader" faoin teideal "Odds and Ends" ina gcardáladh sé gnéithe de stair áitiúil an cheantair, cosúil leis na focail Ghaeilge a mhair i gcanúint Bhéarla na háite nó leis na bailéid Bhéarla a bhí á gcanadh ag muintir an cheantair. Bhreacadh sé síos ábhar Gaeilge don "Leader" freisin, agus is é an t-ainm cleite a chleachtaíodh sé sna haistí seo ná "An Mangaire Súgach", mar chomhartha ómóis don tseanfhile Aindrias Mac Craith.
Tháinig dhá leabhar déag i gcló óna pheann, ina mheasc dhá cheann as Gaeilge, mar atá, "Maraíodh Seán Sabhat aréir" agus "Cois Máighe na gCaor".


An Aird Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin í an Aird Íochtarach.


An Aird Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin í an Aird Uachtarach.


An Caisleán Riabhach Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é an Caisleán Riabhach Íochtarach.


An Caisleán Riabhach Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é an Caisleán Riabhach Uachtarach.


An Duifrian.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é an Duifrian.


Cineál Fhártaigh.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é Cineál Fhártaigh.


An tIúr, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae an Dúin é an tIúr.


Uíbh Eachach Íochtarach, An Leath Íochtair.
Uíbh Eachach Íochtarach, An Leath Íochtair
Barúntacht suite i gContae an Dúin is ea Uíbh Eachach Íochtarach, An Leath Íochtair.


Uíbh Eachach Íochtarach, An Leath Uachtair.
Uíbh Eachach Íochtarach, An Leath Uachtair
Barúntacht suite i gContae an Dúin is ea Uíbh Eachach Íochtarach, An Leath Uachtair.


Uíbh Eachach Uachtarach, An Leath Íochtair.
Uíbh Eachach Uachtarach, An Leath Íochtair
Barúntacht suite i gContae an Dúin is ea Uíbh Eachach Uachtarach, An Leath Íochtair.


Uíbh Eachach Uachtarach, An Leath Uachtair.
Uíbh Eachach Uachtarach, An Leath Uachtair
Barúntacht suite i gContae an Dúin is ea Uíbh Eachach Uachtarach, An Leath Uachtair.


Fearnaigh.
Is barúntacht suite i gContae Mhuineacháin í Fearnaigh.


Críoch Mhúrn.
Is barúntacht suite i gContae Mhuineacháin í Críoch Mhúrn.


Dartraí.
Is barúntacht suite i gContae Mhuineacháin é Dartrai.


Muineachán, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Mhuineacháin é Muineachán.


An Triúcha.
Is barúntacht suite i gContae Mhuineacháin é an Triúcha.


An Ómaigh Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Thír Eoghain é an Ómaigh Thoir.


Droim Mór, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Droim Mór.


Domhnach Mór, Contae Thír Eoghain.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é Domhnach Mór.


Institiúid Teicneolaíochta, Sligeach.
Is coláiste é Institiúid Teicneolaíochta, Sligeach. Tá sé suite i gContae Shligigh.


Calafort.
Is baile nó cathair le cuan ina bhfuil longa lódáil nó dílódáil é calafort.


An Ceathrar Álainn.
Is ainm comhchoiteann den na naoimh Fursa, Breandán an Biorra, Conal agus Berchán é an Ceathrar Álainn.


Geansaí Árannach.
Is geansaí traidisiúnta, déanta in Oileáin Árann ar chósta na Gaillimhe é geansaí Árannach. Bíonn patrúin ar leith ag dul leo.


Pampúta.
Is cineál bróga caite le daoine san Oileáin Árann, ar an cósta na Contae na Gaillimhe é pampúta.


Nessa Childers.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta i bParlaimint na hEorpa do cheantar an Oirthir ón mbliain 2009 í Nessa Maria Vereker Childers (Gaeilge: "Neasa Childers") (rugadh 9 Deireadh Fómhair sa bhliain 1956 í). Iníon í leis an iarUachtarán Erskine H. Childers. Tá céim san Ealaíon, agus sa tSíceolaíocht aici ó Choláiste na Tríonóide. Tá sealanna caite aici ag obair go príobháideach mar shíocanailísí. D'éirigh sí as Páirtí Parlaiminteach an Lucht Oibre sa bhliain 2013 i ngeall ar pholaitíocht an pháirtí sa Dáil.


Ard na Croise.
Is baile i gContae an Chláir é Ard na Croise. Tá sé suite ar bhruach thuaidh na Sionainne. Sa daonáireamh sa bhliain 2011 bhí 1,414 duine ina gcónaí in Ard na Croise.
Tógadh stáisiún cumhachta in Ard na Croise sna 1920idí ar an Sionainn. Faoin mbliain 1935, bhí sé ag giniúint 80% den chumhacht leictreach i bPoblacht na hÉireann.
De réir an daonáireamh sa bhliain 2011, bhí 829 duine (58.7%) ábalta Gaeilge a labhairt, níos mó ná an meán (40.6%). I ndaonáireamh na bliana 2006 bhí 1,092 duine ina gcónaí in Ard na Croise. Bhí 668 (61.2%) ábalta Gaeilge a labhairt. Sa bhliain 2006 labhair 25 (2.3%) duine Gaeilge go laethúil taobh amuigh den chóras oideachais.


Ard na Sailchis.
Is baile suite i gContae an Chláir é Ard na Sailchis.


Bun na Raite.
Is baile suite i gContae an Chláir é Bun na Raite.


Baile an hÍomhar.
Is baile suite i gContae an Chláir é Baile an hÍomhar.


An Chloch Liath.
Is ceantar suite i gContae an Chláir í an Chloch Liath. Bhí 825 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Cathair Dhá Chon.
Is baile suite i gContae an Chláir í Cathair Dhá Chon.


Cluain an Fhathaigh.
Is baile suite i gContae an Chláir í Cluain an Fhathaigh.


Cluain Lára.
Is áit, paróiste agus sráidbhaile í Cluain Lára atá suite ar an mbruach thiar den tSionainn i gContae an Chláir i gcúige Mumhan i dtír in iarthar na hEorpa darbh ainm Éire.
(;) Sampla de conas é a rá.


Cubhar.
Is baile suite i gContae an Chláir é Cubhar.


Croisín.
Is baile suite i gContae an Chláir é Croisín. Bhí cónaí ar 467 dhuine i Croisín sa bhlian 2011. Bhí an Gaoluinn ag 60% don daonra ag an am.


Cros an Iománaí.
Is baile suite i gContae an Chláir é Cros an Iománaí.


Cill Fhionnúrach.
Is baile suite i gContae an Chláir í Cill Fhionnúrach. Is i gCill Fhionnúrach a taifeadaíodh cuid is mo den sraith teilifíse Father Ted. Bhí cónaí ar 220 duine i sráidbaile Cill Fhionnúrach sa bhlian 2011.


Cill Chisín.
Is baile suite i gContae an Chláir í Cill Chisín. Bhí cónaí ar 520 duine i shráidbhaile Cill Chisín sa bhlian 2011.


Cill Mhaile.
Is baile suite i gContae an Chláir í Cill Mhaile.


Cill Iníne Baoith.
a>, tuama ursanach Neoilitieach i gCill Iníne Baoith
Is baile suite i gContae an Chláir í Cill Iníne Baoith. Tá an baile ar imeall na Boirne. Tá isteach is amach le 300 séadchomhartha náisiúnta sa pharóiste. Ina measc áirítear Caisleán Léim an Eich agus Cathair Chomáin, lios. Bhí 347 duine ina gcónaí sa sráidbhaile féin sa bhliain 2011 agus 689 sa cheantar ar fad.


An Cnoc, Contae an Chláir.
Is baile suite i gContae an Chláir é an Cnoc.


Coillte, Contae an Chláir.
Is baile suite i gContae an Chláir é Coillte.


Cnoc Uarchoille.
Aonach na gCapall, Meitheamh gach bliain
Is baile suite i gContae an Chláir é Cnoc Uarchoille.


Fíoch Rua.
Is baile suite i gContae an Chláir é Fíoch Rua.


Fánóir.
Is baile suite i gContae an Chláir í Fánóir.


Gort Lomán.
Is baile suite i gContae an Chláir é Gort Lomán.


Dúnmharú ar an Dart.
Is úrscéal Gaeilge simplí é Dúnmharú ar an Dart le Ruaidhrí Ó Báille atá lonnaithe i mBaile Átha Cliath, in Éirinn.
Plota.
Níl Niall O Briain sasta ann féin. Ta sé tuirseach da phost mar mhuinteoir, tá sé tuirseach de scolairi mar Bill 'Brean' O Ruairc a thugann Rothweilers ar scoil 'don chraic', agus tá sé tuirseach de thuismitheoiri a dheanann 'jabanna' ar mhuinteoiri nach maith leo. Nuair a bhordalann sé an Dart lá ar a bhealach chun na scoile, i ngan fhios do féin, cuireann sé tus le turas a thabharfaidh timpeall na hEorpa é, agus a athroidh a shaol o bhun go barr.


Margaret Atwood.
Scríbhneoir ilghníomhach Ceanadach is ea Margaret Eleanor Atwood a rugadh ar an 18 Samhain, 1939 in Ottawa, Ontario i gCeanada. Scríobhann sí filíocht, aistí faoin gcritic agus téamaí eile, agus ficsean, idir ghearrscéalta agus úrscéalta.
Foilsíodh an chéad chnuasach filíochta uaithi sa bhliain 1966, mar atá "The Circle Game". Tá 15 leabhar filíochta foilsithe aici go dtí seo. Pléann sí an caidreamh idir fir agus mná go minic, agus tá dánta scríofa aici faoin ngaol idir máthair is leanbh ("Two-Headed Poems", 1978).
Thuill sí clú di féin mar úrscéalaí le "Surfacing" sa bhliain 1972. Tá trí úrscéal diostóipeacha scríofa aici, is é sin, scéalta atá suite in áiteanna atá níos measa as ná mar atá inár am agus áit féin. "The Handmaid's Tale" (1968) an chéad díobh seo, é suite in "Gilead" (na Stáit Aontaithe) ag am éigin sa todhchaí ina bhfuil gach ceart caillte ag na mná.


Lúbán Díge.
Is baile suite i gContae an Chláir é Lúbán Díge.


Leaba Shíoda.
Is baile suite i gContae an Chláir é Leaba Shíoda.


Móinín na gCloigeann.
Is baile suite i gContae an Chláir é Móinín na gCloigeann.


Muiriúch Tuaithe.
Is baile suite i gContae an Chláir é Muiriúch Tuaithe.


Muillte Uí Cheallacháin.
Is baile suite i gContae an Chláir é Muillte Uí Cheallacháin.


An Pairtín.
Is baile beag suite i gContae an Chláir é an Pairtín ("Parteen" as Béarla). Tá sé trí mhíle ó chathair Luimnigh.


An Ruán.
Is baile suite i gContae an Chláir é an Ruán. I 2011 bhí cónaí ar 723 duine sa Ruán. Tá an baile gar d'Inis. Is as an Ruán í an ceoltóir cáiliúl Sharon Shannon.
An nGaelainn sa Ruán.
I 2011 dúirt 346(50.8%) duine a bhfuil cónaí orthu sa Ruán go bhfuil an nGaelainn acu. Dúirt duine amháin is fichead(3.1%) go úsáideann siad an nGaelainn go laethúil lasmuigh don córas oideachas.
Tagairtí.
http://census.cso.ie/sapmap2011/Results.aspx?Geog_Type=ED&Geog_Code=16025&CTY=16


Corca Modhruadh.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir é Corca Modhruadh.


Aill an Daill.
Is ceantar suite i gContae an Chláir í Aill an Daill.


Abhainn na hAille.
Is abhainn suite i gContae an Chláir í Abhainn na hAille.


An Baile Ard.
Is baile fearainn suite i gContae an Chláir é An Baile Ard.


Bá Lios Ceannúir.
Is bá suite i gContae an Chláir í Bá Lios Ceannúir.


Ceann Caillí.
Is ceann tíre suite i gContae an Chláir é Ceann Caillí.


Ceann Léime.
Is ceann tíre suite i gContae an Chláir é Ceann Leime.


Cnoc an Ois.
Is cnoc é Cnoc an Ois. Tá sé suite in iarthuaisceart Contae an Chláir.


An Mullach Mór, Contae an Chláir.
Cnoc i gContae an Chláir is ea an Mullach Mór (180 m).
An Mullach Mor


Oileán Fia.
Is oileán suite i gContae an Chláir é Oileán Fia.


Poll an Eidhneáin.
Is pluais suite i gContae an Chláir é Poll an Eidhneáin.


Monarcacht Hapsburgach.
Is í an Mhonarcacht Habsburgach (nó "An Impireacht Habsburgach") an t-ainm neamhoifigiúil a úsáidtear i measc staraithe agus iad ag tagairt do na tíortha agus cúigí a bhí faoi riail ag chraobh shóisearach Ostarach den Theaghlach Hapsburgachh (1278-1780), agus ansin ag an Teaghlach comharbach i dteideal an Teaghlach Hapsburgach-Lorráine (ó 1780), idir 1526 agus 1804. Níor chuireadh an téarma "An Mhonarcacht Habsburgach / An Impireacht Habsburgach", áfach, ar bun ach go dtí an 19ú haois luath, ina ndearnadh tagairt do thiarnaisí Habsburgacha idir an tréimhse 1526-1804. Bhí an phríomhchathair impiriúil suite i Vín, ach amháin idir 1583-1611, nuair a bhog sí go Prág. Ó 1804-1867 rialaigh na Habsburgs Impireacht na hOstaire agus An Ostair-Ungáir ó 1867-1918.
*


Poll na gColm.
Is pluais suite i gContae an Chláir é Poll na gColm.


Slí Bhoirne.
Is rian suite i gContae an Chláir í Slí Bhoirne.


Tuadhmhumhain.
Is réigiún suite i gContae an Chláir é Tuadhmhumhain.


Cathair Chomáin.
Is lios suite i gContae an Chláir í Cathair Chomáin.


Cathair Chonaill.
Is lios suite i gContae an Chláir í Cathair Chonaill.


Creagán Eoghain.
Is músaem suite i gContae an Chláir é Creagán Eoghain.


Caisleán Dhrom Ólainn.
Is caisleán suite i gContae an Chláir é Caisleán Dhrom Ólainn.


Caisleán Léim an Eich.
Is caisleán suite i gContae an Chláir é Caisleán Léim an Eich.


Louisville, Kentucky.
Is í Louisville an chathair is mó i stát Kentucky, Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 746,906 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Louisville suite i gContae Jefferson. Tá Greg Fischer ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1780.


Lexington, Kentucky.
Is cathair í Lexington atá suite in Kentucky, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 301,569 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Lexington suite i gContae Fayette. Tá Jim Grey ina mhéara.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1775.


Jeannie Suk.
Is ollamh le dlí ag Scoil Dlí Harvard í Jeannie Suk.
Beathaisnéis.
Rugadh i Súl, An Chóiré Theas í. Chuaigh Suk ar imirce go dtí na Stáit Aontaithe ag aois sé bliana di. D'fhreastail sí ar Ardscoil Hunter College go dtí 1991. Fuair ​​sí Baitsiléir Ealaíona (B.A.) ó Ollscoil Yale, sa bhliain 1995, agus a Juris Doctor (JD) ó Scoil Dlí Harvard sa bhliain 2002. Pósadh í sa bhliain 1999, ach scar sí sa bhliain 2011. Tá beirt páistí aici, mac agus iníon.
Gairm agus scríbhneoireacht.
Is í an chéad bhean Ais-Mheiriceánach a shealbhaí post mar ollamh i Scoil Dlí Harvard í. Ainmníodh í ar duine de na "Dlíodóirí is Fearr Faoi 40" ag an National Asian Pacific American Bar Association agus "Top Woman of the Law" ag an Massachusetts Lawyers Weekly.
Díríonn a cuid scríobhneoireachta ar an dlí coiriúil agus an dlí teaghlaigh. D'fhoilsigh sí freisin ar chearta maoine intleachtúla le haghaidh dearadh faisin.
Bhain a dara leabhar, "At Home in the Law: How the Domestic Violence Revolution is Transforming Privacy," ó Yale University Press, duais na bliana 2009, don leabhar is fearr, ón Law and Society Association.


Bowling Green, Kentucky.
Is cathair í Bowling Green atá suite in Kentucky, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 58,894 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Bowling Green suite i gContae Warren. Tá Bruce Wilkerson ina mhéara.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1798.


La Grange, Kentucky.
Is cathair í La Grange atá suite in Kentucky, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 8,082 duine ina gcónaí sa chathair. Tá La Grange suite i gContae Oldham. Tá William Lammlein ina mhéara.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1840.


Calcaigin.
Is dúile ceimiceacha iad na Calcaiginí, sa ghrúpa 16 den tábla peiriadach. Tugtar 'an teaghlach ocsaigine' ar an ghrúpa seo freisin. Tá sé comhdhéanta de na dúile ocsaigin (O), sulfar (S), seiléiniam (Se), teallúiriam (Te), agus an dúil radaighníomhach polóiniam(Po). Tá sé tuartha go mbeidh an dúil shintéiseach livermorium (LV) ina chalcaigin chomh maith. Tagann an focal 'calcaigin' ón fhocal Gréigise 'Χαλκός' (chalkos), rud a chiallaíonn "cré-umha" nó "mian", agus an focal 'γεννάω' (genes), a chiallaíonn "a rugadh". Tá eolas ar Sulfar leis na cianta, agus aimsíodh ocsaigin mar dhúil sa 18ú haois. Thángthas ar seiléiniam, teallúiriam agus polóiniam sa 19ú haois, agus ar livermorium sa bhliain 2000.


Friedrich Hayek.
Eacnamaí agus fealsamh ab ea Friedrich August Hayek (8 Bealtaine, 1899 - 23 Márta, 1992), a rugadh san Ostair-Ungáir mar Friedrich August von Hayek agus is minic a dtugtar F.A. Hayek air. B'Ostarach é, ach ina dhiaidh sin d'iompaigh sé ina Bhriotanach, agus is fearr aithne air mar cosantóir na liobrálachais clasaicí. Sa bhliain 1974, bhain sé (agus Gunnar Myrdal), Duais Nobel san Eolaíoch Gheilleagrach amach, mar gheall ar a "obair cheannródaíoch i dteoiric an airgid agus luaineachtaí eacnamaíocha agus... anailís threáiteach ar idirspleáchas na feiniméin eacnamaíocha, sóisialta agus institiúide".
Bhí Hayek ina eacnamaí mór le rá agus ina smaointeoir polaitiúil de chuid an fichiú haois. Meastar cuntas Hayek, ar an gcaoi a gcuireann athrú i bpraghasanna faisnéis in iúl, a chuireann ar chumas daoine aonair a gcuid pleananna a chomhordú, mar éacht tábhachtach san eacnamaíocht. Chuir sé chomh maith leis na réimsí a bhaineann le smaointeoireacht córais, dlí-eolaíocht, néareolaíocht agus stair na smaointe.


An Bóthar chun an tSeirfeachais.
Leabhar scríofa idir 1940-1943 ag an eacnamaí agus fealsamh Friedrich von Hayek (1899-1992) is ea "An Bóthar chun an tSeirfeachais" (Gearmáinis: "Der Weg zur Knechtschaft", Béarla: "The Road to Serfdom"). Sa leabhar seo tugann an t-údar "rabhadh ar bhaol na tíorántachta mar thoradh dosheachanta ar rialú rialtais ar chinnteoireacht eacnamaíochta, trí phleanáil lárnach, agus ina maíonn sé "go mbeidh de thoradh dosheachanta ar thréigean an t-indibhidiúlachais agus an liobrálachais clasaiceach ná caillteanas na saoirse, cruthú sochaí leatromach, tíorántacht an dheachtóra agus seirfeachas an duine aonair." Go suntasach, thug Hayek dúshlán don tuairim ghinearálta a bhí i measc lucht acadúil na Breataine, gur frithfhreagairt chaipitleach in aghaidh tsóisialachais é an faisisteachas, seachas, mar a d'áitigh sé, go raibh fréamhacha coitianta sa phleanáil eacnamaíoch lárnach agus cumhacht an stáit ar an duine aonair, san fhaisisteachas agus san sóisialachas araon


Caisleán Dhún na gCorr.
Is caisleán suite i gContae an Chláir é Caisleán Dhún na gCorr.


Coláiste an Rísigh.
Is coláiste suite i gContae an Chláir é Coláiste an Rísigh.


Coláiste Fhlannáin Naofa.
Is coláiste suite i gContae an Chláir é Coláiste Fhlannáin Naofa (Béarla: "Saint Flannan's College ").


Coláiste Phobal Naomh Áine.
Is coláiste suite i gContae an Chláir é Coláiste Phobal Naomh Áine.


Comhairle Contae an Chláir.
Is comhairle i gContae an Chláir í Comhairle Contae an Chláir.


Cois na hAbhna.
Is ceolchoirm i mbun i gContae an Chláir é Cois na hAbhna.


Deoise Chill Dalua.
Is deoise suite i gContae an Chláir í Deoise Chill Dalua.


Dabhach Bhríde.
Is tobar suite i gContae an Chláir é Dabhach Bhríde.


Mainistir Chorca Mrua.
Is mainistir suite i gContae an Chláir í Mainistir Chorca Mrua ("Corco Modhruadh" i Sean-Ghaeilge).


Mainistir Chuinche.
Is caisleán suite i gContae an Chláir í Mainistir Chuinche.


Meánscoil na mBráithre, Inis Díomáin.
Is meánscoil suite in Inis Díomáin, Contae an Chláir í Meánscoil na mBráithre. Bhunaigh an Bráthair Éamann Iognáid Rís an scoil sa bhliain 1824 agus mar sin tá sí ar na scoileanna is sine in Éirinn. Is í t-aon scoil do bhuachaillí amháin sa chontae. Ba é an Bráthair Ned Hayden, a d'imigh ón scoil sa bhliain 1996, an bráthair deireanach ina phríomh-oide ar an scoil. Tógadh foirgneamh na scoile sa bhliain 1974. Bhí bunscoil ceangailte leis an scoil sna blianta 1939–2000.
D'fhreastail Seán Pilib Ó Maolchalann, a cheap an chéad fhomhuireán, ar an scoil sa bhliain 1858.


Poll na mBrón.
Is tuama ursanach suite i gContae an Chláir é Poll na mBrón. Tógadh san aois Neoiliteach é.


Scoil Samhraidh Willie Clancy.
Is scoil cheoil samhraidh atá suite i Sráid na Cathrach i gContae an Chláir í Scoil Samhraidh Willie Clancy (Béarla: "Willie Clancy Summer School"). Bhí baint mhór ag Muiris Ó Rócháin le heagrú na scoile.


Túr an Mhothair.
Is caisleán suite i gContae an Chláir é Túr an Mhothair.


Maigh Fhearta.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir í Maigh Fhearta.


Bun Raite Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir é Bun Raite Uachtarach.


Cluain idir Dhá Lá.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir í Cluain idir Dhá Lá.


Inse Uí Chuinn.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir í Inse Uí Chuinn.


Na hOileáin.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir iad na hOileáin.


An Tulach Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir é an Tulach Íochtarach.


An Tulach Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir é an Tulach Uachtarach.


Uí Bhreacáin.
Is barúntacht suite i gContae an Chláir iad Uí Bhreacáin.


Cúlslais.
Is éard is cúlslais (\) ann, ná marc cló (glif) a úsáidtear go príomha i ríomhaireacht, agus tá sí ina íomhá scáthánach den slais choiteann. San Unicode, tá sé ionchódaithe ag U+005C \ reverse solidus (HTML: \).
Stair.
Thug Bob Bemer an carachtar "\" isteach chuig ASCII ar 18 Meán Fómhair, 1961, mar thoradh ar anailís mhinicíochta carachtair. Go háirithe, tugadh isteach an "\" ionas gur féidir na hoibritheoirí ALGOL Boole ∧ (AND) agus ∨ (OR) a bheith comhdhéanta in ASCII mar "/ \" agus "\ /" faoi seach. Bhí an dá oibritheoir seo san áireamh i luath-leaganacha den teanga ríomhchlárúcháin C a bhí seolta leis an Unix V6, Unix V7 agus an leagan reatha BSD 2.11.


Glif.
Is éard is glif ann ná gné na scríbhneoireachta: marc aonair, ar mheán scríofa, a chuireann le bhrí an mhéid atá scríofa.


Guagán Barra.
Tá Guagán Barra (Béarla: "Gougane Barra"), nó carraig Bharra, in Iarthar Chorcaí in Éirinn
Deirtear gur thóg Naomh Fionnbarra mainistir ar oileán (Oileán Bharra Naofa) sa loch anseo sa 6ú haois. Tá séipéal beag san áit anois a tógadh nuair a chuaigh an sagart Donchadh Ó Mathúna ar a theitheadh go dtí an ceantar iargúlta seo thart fán bhliain 1700 nuair a bhí géarleanúint á dhéanamh ar Chaitlicigh na hÉireann. Bhí Guagán Barra ina ionad tábhachtach oilithreachta in aimsir na bPéindlithe. Is ann a ceiliúradh an tAifreann ar feadh na mblianta nuair a bhí na sagairt ar a gcoimeád.
Sa bhliain 1938 cuireadh tús le scéim foraoiseachta agus tá páirc foraoise ann anois a mheallann cuid mhór cuairteoirí.
Tá 'Oileán agus Oileán Eile' ar cheann de na dánta is cáiliúla leis an bhfile Seán Ó Ríordáin - 'Tá Sasanach ag iascaireacht ar an loch, tá an fhírinne rólom ar an oileán.


Áth an Choite.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Áth an Choite.


Loch Gréine.
Is loch suite i gContae an Chláir é Loch Gréine.


Aolchloch.
Is carraig dhríodair chrua í aolchloch, agus í comhdhéanta de na mianraí siúd cailcít agus aragóinít, ar charbónáit chailciam iad.


Ard Pádraig.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Ard Pádraig.


An tÁth Leacach.
Is baile atá suite i gContae Luimnigh é an tÁth Leacach (Béarla: "Athlacca"). Tá an baile suite 20km ó dheas ó Chathair Luimní. Is í an fheirmeoireacht an rannóg is tábhachtaí de gheilleagar an cheantair, cé go bhfuil meath tagtha uirthi. Tá an eaglais Phrostasúnach agus an créamaraí, ach tá spuaic na heaglaise agus simléir an chréamaraí ina seasamh i gcónaí.


Baile an Gharraí.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Baile an Gharraí.


Baile Bricin.
Is baile fearainn suite i gContae Luimnigh é Baile Bricin.


John Ballance.
Ba pholaiteoir é John Ballance (27 Márta 1839 - 27 Aibreán 1893). B'eisean an dara Príomh-Aire ar An Nua-Shéalainn. Saolaíodh i gCúige Uladh é.


Triticum timopheevii.
Is éard is Cruithneacht Thimopheev ("Triticum timopheevii", ar a dtugtar chomh maith Cruithneacht Zanduri) ann, ná cruithneacht theitreaplóideach ina bhfuil idir foirmeacha saothraithe agus fiáin ann. Tá an fhoirm chlóis teoranta d' iarthair na Seoirsia, cé gur féidir an fhoirm fhiáin (roimhe chatagóiriú mar T. araticum Jakubz.) a fháil ar fud oirdheisceart na Tuirce, thuaisceart na hIraice, iarthar na hIaráine agus na Traschugaise.
Creidtear gur éabhlóidigh cruithneacht Thimopheev ina n-aonar ó chineál níos coitianta "Triticum turgidum", agus tuairiscítear go mbíonn hibridí idir "T. timopheevii" agus "T. turgidum" aimrid le "méid suntasach de neamhrialtachtaí crómasómacha sa mhéóis".
Tagairtí.
Daniel Zohary and Maria Hopf, Domestication of plants in the Old World, third edition (Oxford: Oxford University Press), pp. 58f.


Spás méadrach.
Thug matamaiticeoir Francach an coincheap seo isteach i 1906. Maurice Fréchet ba ainm dó.
Ciallaíonn é sin go ndruideann formula_13 chun 0, de réir "n → formula_14.
Má tá formula_15 agus formula_16, is é is brí leis an dtacar
formula_17 ná liathróid oscailte le ga "r" agus lár "x".
ag gach formula_18 tá luach "r > 0" ionas go bhfuil "B(x, r) ina fothacar de "G".


Réabmheicnic.
Is éard is réabmheicnic ann, ná réimse na meicnice a bhaineann le staidéar ar scaipeadh scoilteanna in ábhair. Baintear úsáid as modhanna na meicnice soladaí anailísí, chun an fórsa tiomána sa scoilt a ríomh, agus na meicnice soladaí turgnamhaí, chun friotaíocht an ábhair in aghaidh scoilteadh a mheas.


Baile an Londraigh.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Baile an Londraigh.


Béal an Átha, Contae Luimnigh.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Béal an Átha.


Baile Uí Neachtain.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Baile Uí Neachtain.


Brú Rí.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Brú Rí.


Baile Hiobaird.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Baile Hiobaird.


Ceapach.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Ceapach.


Caisleán Uí Chonaill.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Caisleán Uí Chonaill (nó "Caisleán Ó gConaing" go bunúsach)


Clár Aidhne.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Clár Aidhne.


Uí Chuanach.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh iad Uí Chuanach.


Craobh Chumhra.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Craobh Chumhra.


Drom Collachair.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Drom Collachair.


Cruach, Contae Luimnigh.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Cruach.


Crosaire Uí Dhalaigh.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Crosaire Uí Dhalaigh.


Coill Bheithne.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Coill Bheithne.


Cill Dioma.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Cill Dioma.


Cill Fhíonáin.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Cill Fhíonáin.


Cill Íde.
Is paróiste suite i gContae Luimnigh í Cill Íde (Béarla: "Killeedy").


Cill Míde.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Cill Míde.


Cnoc an Doire.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Cnoc an Doire.


Cnoc Loinge.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Cnoc Loinge.


Cnoc Uí Choíleáin.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Cnoc Uí Choíleáin.


Dún Bleisce.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Dún Bleisce.


Eifinn.
Is paróiste suite i gContae Luimnigh é Eifinn. Tá timpeall 1,441 duine (2006) ina gcónaí ann. Tá Eifinn suite sa Machaire méith na Mumhan, idir Cill Mocheallóg agus Ráth Luirc. Tá sé ar an bóthair R515.
Stair.
Tá Eifinn ainmnithe as Naomh Eimhin. Tá cailís airgead atá fós in úsáid leis an inscríbhinn: "Aegidius Hiffernane et Eleanora Gibbon et Cornelius Hiffernane Aegidii filius me fieri fecurunt 1633."
Eaglaisí.
Nuair a bhí Eifinn aontaithe le Cill Bhríde agus Cill Chuáin, bhí dhá séipéal sa pharóiste: séipéal amháin in Eifinn agus séipéal eile i gCill Bhríde. Bhí an tséipéal i gCill Bhríde i bhfothrach ag an deireadh na 1830idí. Níl ach balla amháin fágtha anois.
Bhí séipéal i gCill Chuáin, Séipéal gaineamhchloch donn a bhí sé ag bun Cnoc an Chathair. Cúpla bhliain roimh a dhún sé bhí 600 daoine ag dul ar Aifreann ann.
Tógadh an tAthair David Nagle an eaglais reatha sa bhliain 1835-6. Nuair a fuair sé bás sa bhliain 1847, bhí sé curtha ann. Bhí an eaglais athchóirithe sa bhliain 1981. Tá 11 tsagairt curtha lasmuigh an eaglais. Tá eaglais eile suite i nGarraí na Deirce a tógadh sna 19ú haois.
Bhí eaglais eile suite sa pharóiste. Bhí sé imithe sa bhliain 1840.
Reiligí.
Tá trí reilig in Eifinn: Eifinn, Cill Chuáin agus Cill Bhríde. Tá reilig eile gan ainm in Eifinn. Tá reilig timpeall an tseaneaglais in Eifinn. D'oscail an chuid "nua" sna 1960idí agus d'oscail an chuid "nua nua" tar éis seo. Tá timpeall 440 uaigheanna ann. téann uaigh amháin siar go dtí na 1600í.
Tá ballaí timpeall an reilig i gCill Bhríde. Tá sé timpeall an tseaneaglais i gCill Chuáin. Is reilig gorta é. Tá uaigh amháin lasmuigh an reilig. Bhí an deireadh duine curtha ann sna 1950idí. Tá sé foircthe le fiailí agus crainn anois.
Sa bhliain 2015 thosaigh muintir na háit ag déanamh doiciméid ar na reiligí.
Toibreacha.
Tá tobar suite i mBaile Mhic Sheáin Bhuí ag bun An Sliabh Riabhach. "Tobar Rí an Domhnaigh" an t-ainm a bhí air. Tá naoi toibreacha níos lú timpeall an tobar seo. Tá "Tobar a' Chrann" suite i nGort an Chrainn. Tá "Tobar Naomh Bride" suite i gCill Bhríde. Tá tobar eile suite i Tobar Nai.
Uachtarlann.
Tá an t-uachtarlann suite i bPáirc Nua.
Muintir na Tíre.
Bunaíodh tAthair James Moloney Muintir na Tíre in Eifinn sa bhliain 1949.
Halla Canon Hayes.
Tógadh na muintir na hEifinn an halla sna 1950í. Ar a 50ú cuimhneachán bhí stair na halla foilsithe i bhfoirm leabhar.
Oifig an phoist.
Tá an oifig an phoist dúnta anois.
Bunscoil.
D'oscail an bhunscoil nua "Scoil Náisiúnta Mhuire" sa bhliain 1940. Tá timpeall 150 daltaí ag freastal ann. Is í Anne-Maria Murphy an príomhoide reatha.
Iománaíocht.
Tá club CLG in Eifinn CLG Eithbhinn ó 1887. Ní imríonn an club ach iománaíocht amháin. Níl nasc ar leith acu le haon chlub eile i gcomhair na peile.
Péil.
Bhí foireann peile shóisearach B ag Eithbhinn i lár na 1990í ach d’eirigh an club as i ndiaidh bliain nó dhó. Imríonn formhór pheileadóirí an pharóiste le Stáicéirí de Bhailís, le Cill Mocheallóg, le Béal Átha Grean nó le An Charraig Dhubh.
Badmantan.
Tá club badmantan ag Eifinn. Bhí sé bunaithe sna 1970idí.


Fíodhnach.
Caidéal uisce an bhaile i bhFíodhnach
Is baile beag atá suite i ndeisceart Chontae Luimnigh é Fíodhnach. Rugadh Nollaig Ó Gadhra ann.


Gleann na gCreabhar.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Gleann na gCreabhar.


An Gallbhaile.
Is baile suite i gContae Luimnigh é an Gallbhaile.


Garraí Eoin.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Garraí Eoin.


An Gleann, Contae Luimnigh.
Is baile suite i gContae Luimnigh é an Gleann.


Maigh Thamhnach.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Maigh Thamhnach.


Montpelier.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Montpelier.


Maigh Rua.
Eaglais na Corónach Mhuire Rónaofa, Maigh Rua
Is baile suite in oirthuaisceart Chontae Luimnigh í Maigh Rua (Béarla: "Murroe" (coitianta) agus "Moroe" (oifigiúil)). Tá an baile suite i measc na Sléibhte Eibhlinne. Téann an bóthar R506 tríd. Tá tús siúlóide de chuid Bhealach na Sléibhte Eibhlinne ar an mbaile. Bhí 1,271 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Rugadh John Canon Hayes i Maigh Rua sa bhliain 1882. Eisean a bhunaigh Muintir na Tíre, cumann carthanach.


Pailís Ghréine.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Pailís Ghréine.


Pailís Chaonraí.
Is baile suite i gContae Luimnigh í Pailís Chaonraí.


An Ráithín.
Is baile suite i gContae Luimnigh é an Ráithín.


Seanghualainn.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Seanghualainn.


Tuar na Fola.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Tuar na Fola.


Clann Liam.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Clann Liam.


Conallaigh Íochtaracha.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh iad Conallaigh Íochtaracha.


Conallaigh Uachtaracha.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh iad Conallaigh Uachtaracha.


Cois Máighe.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Cois Máighe.


Cois Sléibhe.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Cois Sléibhe.


Caonraí.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Caonraí.


An Déis Bheag.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh í an Déis Bheag.


Cill Mocheallóg, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh í Cill Mocheallóg.


Gleann an Choim.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Gleann an Choim.


Na Líbeartaí Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh iad na Líbeartaí Thuaidh.


Pobal Bhriain.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Pobal Bhriain.


Seanaid.
Is barúntacht suite i gContae Luimnigh é Seanaid.


Uaithne Beag.
Is barúntacht atá suite in oirthear Chontae Luimnigh é Uaithne Beag. Ainm cine is ea "uaithne". 27,211 acra d'achar. Bunaíodh é faoin mbliain 1672.


Caisleán Luimnigh.
Is caisleán suite i gContae Luimnigh cois na Sionainne é Caisleán Luimnigh.
Nasc seachtrach.
Luimnigh


Deoise Luimnigh.
Is deoise suite i gContae Luimnigh í Deoise Luimnigh.


Eachinis, Luimnigh.
Is oileán suite i gContae Luimnigh í Eachinis.


Gailearaí Ealaíon Chathair Luimní.
Is músaem suite i gContae Luimnigh é Gailearaí Ealaíon Chathair Luimní.


Tórraimh in Éirinn.
Is éard is Tórraimh in Éirinn ann ná deasghnáth ceiliúrtha agus bróin a ghlactaí roimh chur duine san uaig. Bhíodh cluichí tórraimh an-choitianta san am a caitheadh.


Lios na Gráinsí.
Is liagchiorcal suite sa Ghráinsigh i gContae Luimnigh é Lios na Gráinsí.


An Mhaoilchearn.
Is abhainn suite i gContae Luimnigh í an Mhaoilchearn.


Oileán an Rí.
Is ceantar suite i gContae Luimnigh é Oileán an Rí.


Sliabh an Airgid.
Sliabh i gContae Luimnigh is ea Sliabh an Airgid (694 m).
Sliabh an Airgid


Slí Bhealach Eabhra.
Is rian suite i gContae Luimnigh é Slí Bhealach Eabhra.


An Sliabh Riabhach.
Is sléibhte suite i gContae Luimnigh iad an Mhaoilchearn.


Aontas na Mac Léinn, Ollscoil Luimnigh.
Is aontas mac léinn suite i gContae Luimnigh é Aontas na Mac Léinn, Ollscoil Luimnigh.


Coláiste Mhuire gan Smál.
Is coláiste suite i gContae Luimnigh é Coláiste Mhuire gan Smál (Béarla: "Mary Immaculate College" nó "Mary I" uaireanta).


Coláiste Oideachais Thuamhurnhan, Luimneach.
Is coláiste suite i gContae Luimnigh é Coláiste Oideachais Thuamhurnhan.


Coláiste Cnoc na Labhras.
Is meánscoil suite i gContae Luimnigh é Coláiste Cnoc na Labhras.


Comhairle Chontae Luimnigh.
Is comhairle de Contae Luimnigh í Comhairle Chontae Luimnigh.


Foras Náisiúnta um Ard-Oideachas.
Is institiúid suite i gContae Luimnigh é Foras Náisiúnta um Ard-Oideachas.


Gaelscoil Sheoirse Clancy.
Is gaelscoil suite i gContae Luimnigh í Gaelscoil Sheoirse Clancy.


Institiúid Teicneolaíochta Luimneach.
Is institiúid suite i gContae Luimnigh í Institiúid Teicneolaíochta Luimneach.


Ollscoil Luimnigh.
Is ollscoil suite i Luimneach í Ollscoil Luimnigh.
Tá Dámh Chruinne Éireann Rince agus Ceol suite ann.


Baile an Róistigh.
Is ceantar suite i Luimneach é Baile an Róistigh.


Cathair Dháibhín.
Is ceantar suite i Luimneach í Cathair Dháibhín.


Caladh an Treoigh.
Is ceantar suite i Luimneach é Caladh an Treoigh.


Comhairle Cathrach Luimnigh.
Is ceantar suite i Luimneach í Comhairle Cathrach Luimnigh.


Cearnóg an Pheirigh.
Is léibheannach suite i Luimneach é Cearnóg an Pheirigh.


Cnoc Theas.
Is ceantar suite i Luimneach é Cnoc Theas.


Eimear Quinn.
Is amhránaí Éireannach í Eimear Quinn (rugadh í sa bhliain 1973). Bhuaigh sí comórtas na hEoraifíse sa bhliain 1996 leis an amhrán "The Voice".


An Corrán, Luimneach.
Is ceantar suite i Luimneach é an Corrán.


Maigh Rois.
Is ceantar suite i Luimneach í Maigh Rois.


Corrán Binne.
Is leithinis suite i gContae Dhún na nGall é Corrán Binne.


Cuan na gCaorach.
Is bearna cósta suite i gContae Dhún na nGall é Cuan na gCaorach.


Sráid Phádraig, Luimneach.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid Phádraig.


Rae Bedford.
Is sráid suite i Luimneach é Rae Bedford.


Sráid an Chruisigh.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid an Chruisigh.


Sráid Anraí, Luimneach.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid Anraí.


Sráid Uí Chonaill, Luimneach.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid Uí Chonaill.


Sráid Rutland.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid Rutland.


Sráid Thomáis.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid Thomáis.


Sráid Liam.
Is sráid suite i Luimneach í Sráid Liam.


Tuar an Daill.
Is bruachbhaile suite i Luimneach é Tuar an Daill.


Liosta sráideanna agus cearnóga i mBaile Átha Cliath.
Seo liosta sráideanna agus cearnóga iomráiteacha i mBaile Átha Cliath.
Seo liosta sráideanna agus cearnóga iomráiteacha i mBaile Átha Cliath, Éire.


Tubaiste Shearnóbail.
Ba thubaiste núicléach a thit amach i stáisiún núicléach Shearnóbail, san Úcráin í Tubaiste Shearnóbail. Ar an 26 Aibreán 1986, phléasc imoibreoir uimhir a ceathair de chuid an stáisiúin. Seoladh ábhar contúirteach núicléach thuas sna spéartha os cionn iarthar an Aontais Shóivéadaigh agus na hEorpa.
Dhearbhaigh údaráis an Aontais gur cailleadh 31 duine sa tubaiste. Ach rinneadh dochar fadtéarmach do lucht an réigiúin mháguaird.


Baile Uí Shíoda.
Is baile suite i gContae Chiarraí é Baile Uí Shíoda.


Baile an Ridire.
Is baile suite i gContae Chiarraí é Baile an Ridire.


Cathair Uí Mhóráin.
Is baile suite i gContae Chiarraí í Cathair Uí Mhóráin. I 2011 bhí cónaí ar 698 duine i gCathair Uí Mhoráin. Tá cónaí ar 141 duine sa sráidbhaile féin agus tá cónaí ar 557 duine sa cheantar mórtimpeall atá mar chuid de Chathair Uí Mhóráin. Tá muileann gaoithe Cathair Uí Mhoráin lonnaithe in aice leis an sráidbhaile ar an teorainn le Trá Lí.
An Gaelainn i gCathair Uí Mhóráin.
De réir daonáireamh Phoblacht na hÉireann 2011 bhí cónaí ar 698 duine i gcathair Uí Mhoráin. Dúirt 364 (52.8% do dhaoine aois trí mbliana+) go raibh Gaelainn acu, dúirt 13 (1.9%) duine gur úsáid siad an Gaelainn go laethúil lasmuigh don córas oideachas.


Cuas an Bhodaigh.
Is baile suite i gContae Chiarraí é Cuas an Bhodaigh.


Cathair Bó Sine.
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí í Cathair Bó Sine.


An Cam.
Is baile suite i gContae Chiarraí, Éire, é an Cam. Tá an Cam suite cóngarach do Shliabh Mis agus sách cóngarach don fharraige. Baile saoire atá ann sa samhradh.


An Currach, Contae Chiarraí.
Is baile suite i gContae Chiarraí é an Currach


Na Coirríní.
Is baile suite i gContae Chiarraí iad na Coirríní.


Guy de Maupassant.
Scríbhneoir Francach a bhí in Henri René Albert Guy de Maupassant (5 Lúnasa 1850 – 6 Iúil 1893). Deirtear gurbh é ba mhó a chuir an gearrscéal chun cinn sa Fhrainc.


Dún Síon.
Is baile suite i gContae Chiarraí é Dún Síon. Is as an áit do Mhícheál Ó Muircheartaigh agus luaitear é ina leabhar "From Dún Síon to Croke Park".


An Fhaiche Mhór (Ciarraí).
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí í an Fhaiche Mhór.
Is áit mhór thurasóireachta é, siar ó Chaisleán Ghriaire. Bíonn tumadh, tonnmharcaíocht agus iascaireacht ar siúl ann.
Tá caladh ansin as a dhéantar iascaireacht ghairmiúil agus tá an fheirmeoireacht láidir ar an leithinis seo le prataí, meacain bhána agus dearga, oinniúin agus cabáiste ag fhás go forleathan. Tá cáil ar an áit seo mar gheall ar a gcuid glasraí ag dul siar go dtí na daichidí den naoú céad déag agus níos faide. Tá teach ósta a sholáthraíonn bia blasta ann, os comhar na faiche as a eascraíonn an t-ainm, den ainm Spillanes.


An Fosadh.
Is baile suite i gContae Chiarraí é an Fosadh.


An Scragán.
Is baile suite i gContae Chiarraí é an Scragán.


An Tearmann, Contae Chiarraí.
Is baile suite i gContae Chiarraí é an Tearmann.


An Teampall Nua.
Is baile atá suite i gContae Chiarraí é an Teampall Nua (Béarla: "Templenoe"). Tá an baile suite ar an mbóthar N70, ceithre mhíle ón Neidín.
Baile dúchais na deartháireacha uí Spealáin atá ann (Pádraig, Mícheál agus Tomás) a d'imir caid don chumann áitiúil agus d'fhoireann idirchontae Chiarraí.


Achadh Deo.
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí é Achadh Deo.


An Chúil Gharbh.
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí í an Chúil Gharbh.


An Rinn Aird.
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí é an Rinn Aird.


Clann Mhuiris, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí é Clann Mhuiris.


Corca Dhuibhne, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí é Corca Dhuibhne.


Uíbh Ráthach.
Is barúntacht agus leithinis suite i gContae Chiarraí iad Uíbh Ráthach. An leithinis is mó in iardheisceart na hÉireann atá ann. Tá Na Cruacha Dubha suite i lár na leithinse, áit ina sheasann Corrán Tuathail, an sliabh is airde in Éirinn.


Triúcha an Aicme, Barúntacht.
Barúntacht suite i gContae Chiarraí is ea Triúcha an Aicme.


Dún Ciaráin Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí é Dún Ciaráin Thuaidh.


Dún Ciaráin Theas.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí é Dún Ciaráin Theas.


Gleann na Ruachtaí, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí é Gleann na Ruachtaí.


Maigh gCoinchinn, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí í Maigh gCoinchinn.


Oireacht Uí Chonchúir.
Is barúntacht suite i gContae Chiarraí é Oireacht Uí Chonchúir.


Ard na Caithne.
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí é Ard na Caithne.


Abhainn Chárthaí.
Is abhainn suite i gContae Chiarraí í Abhainn Chárthaí.


Bá an Daingin.
Is bá suite i gContae Chiarraí í Bá an Daingin.


Ceann Sléibhe.
Is ceann tíre suite i gContae Chiarraí é Ceann Sléibhe.


Cuan an Chaoil.
Is bá suite i gContae Chiarraí é Cuan an Chaoil.


Cuan Chaisín.
Is bá suite i gContae Chiarraí é Cuan Chaisín.


Cuan Thrá Lí.
Is bá suite i gContae Chiarraí é Cuan Thrá Lí.


Ceann Chiarraí.
Is ceann tíre suite i gContae Chiarraí é Ceann Chiarraí.


An Cheacha.
Is sliabhraon i gContae Chorcaí í an Cheacha.


Cnoc Breasail.
Cnoc i gContae Chiarraí is ea Cnoc Breasail (575 m).


Cnoc an Chuillin.
Cnoc i gContae Chiarraí is ea Cnoc an Chuillin (958 m).


Cruach Mhór.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Cruach Mhór (932 m).


Cnoc na dTobar.
Cnoc i gContae Chiarraí is ea Cnoc na dTobar (690 m).


Cnoic na Síofra.
Sléibhte i gContae Chiarraí is ea Cnoic na Síofra (706 m).


Cnoc an Stacaigh.
Raon sléibhte i gContae Chiarraí is ea Cnoc an Stacaigh (355 m).


An Dóinn.
Is abhainn suite i gContae Chiarraí í an Dóinn.


Cuan Bhearrúin.
Is bearna cósta suite i gContae Chiarraí é Cuan Bhearrúin.


Dá Chích Anann.
Cnoc i gContae Chiarraí is ea Dá Chích Anann (694 m).


Easach Toirc.
Is eas suite i gContae Chiarraí é Easach Toirc.


Céim an Daimh.
Is mám suite i gContae Chiarraí í Céim an Daimh.


An Fhearta.
Is abhainn suite i gContae Chiarraí í an Fhearta.


An Geocán.
Cnoc ar an Oileán Dairbhre, i gContae Chiarraí is ea an Geocán (180 m).


An Gunna Mór.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea an Gunna Mór (939 m).


Bearaig-a-Deas.
Is baile suite i Nortumbarlann é Bearaig-a-Deas.


Dún Guaire.
Is baile suite i Nortumbarlann é Dún Guaire.


Naomh Peadar Betancur.
Ba mhisinéir Spáinneach a d'oibrigh i nGuatamala é Naomh Peadar Betancur (21 Márta 1626 - 25 Aibreán 1667).
Rugadh in Tenerife sna hOileáin Chanáracha é sa bhliain 1626. Fuair ​​sé bás in aois 41 bhliain in La Antigua, Guatamala.


Loch Cárthaí.
Is loch suite i gContae Chiarraí é Loch Cárthaí.


Loch Luíoch.
Is loch suite i gContae Chiarraí é Loch Luíoch.


Loch Gaineamháin agus Loch na mBreac Dearg.
Is lochanna suite i gContae Chiarraí iad Loch Gaineamháin agus Loch na mBreac Dearg.


Lios an Phúca.
Is baile suite i gContae Chiarraí é Lios an Phúca.


Maolán Buí.
Cnoc i gContae Chiarraí is ea Maolán Buí (973 m m).


Mórchuaird Chiarraí.
Is rian turasóireachta suite i gContae Chiarraí é Mórchuaird Chiarraí.


Pointe an Ghoba.
Is ceann tíre suite i gContae Chiarraí é Pointe an Ghoba.


Slí Bhéara.
Is rian suite i gContae Chiarraí agus i gContae Chorcaí é Ceann Chiarraí.


Slí Chorca Dhuibhne.
Is rian suite i gContae Chiarraí é Slí Chorca Dhuibhne.


Slí Uíbh Ráthaigh.
Is rian suite i gContae Chiarraí é Slí Uíbh Ráthaigh.


Biloxi, Mississippi.
Is cathair de chuid stát Mississippi, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Biloxi. Tá timpeall is 45,670 daoine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Harrison. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1838. Tá A.J. Holloway ina mhéara. Tá Biloxi suite ar an Murascaill Mheicsiceo.


Gulfport, Mississippi.
Is cathair de chuid stát Mississippi, Stáit Aontaithe Mheiriceá, é Gulfport. Is é Gulfport an dara cathair is mó sa stát. Tá timpeall is 69,220 (2010) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Harrison. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1898. Tá Gulfport suite ar Mhurascaill Mheicsiceo.


Southaven, Mississippi.
Is cathair de chuid stát Mississippi, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Southaven. Tá timpeall is 48,982 (2010) duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gContae DeSoto. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1980. Tá Greg Davis ina mhéara. Is bruachbhaile de chuid Memphis é Southaven.


Slí Chiarraí Thuaidh.
Is rian suite i gContae Chiarraí é Slí Chiarraí Thuaidh.


Sliabh Luachra.
Is réigiún suite i gContae Chiarraí é Sliabh Luachra.


Trá Ros Beithe.
Is trá suite i gContae Chiarraí í Trá Ros Beithe.


An Triúr Deirfiúr.
Is beanna suite i gContae Chiarraí iad an Triúr Deirfiúr.


Trá na Beannaí.
Is trá suite i gContae Chiarraí í Trá na Beannaí.


Ardeaglais Ard Fhearta.
Is ardeaglais suite i gContae Chiarraí í Ardeaglais Ard Fhearta. Deirtear gur bhunaigh Naomh Breandán an eaglais agus de réir dealramh gur bhunaigh sé Ard Eaglais Cluain Fearta, i lár tíre, freisin. B'fhéidir nach comhtharlú an cosúlacht idir na hainmeacha.


Hattiesburg, Mississippi.
Is cathair de chuid stát Mississippi, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Hattiesburg. Tá timpeall is 46,626 (2011) duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha Forrest agus Lamar. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1882. Tá Johnny DuPree ina mhéara.


Aerfort Chiarraí.
Is aerfort suite i gContae Chiarraí é Aerfort Chiarraí.


Caisleán Dhún Baoi.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Dhún Baoi.


Clarksdale, Mississippi.
Is cathair de chuid stát Mississippi, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Clarksdale. Tá timpeall is 20,645 (2000) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Coahoma. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1882. Tá Henry Espy ina mhéara.


Major Antônio Couto Pereira Staidiam.
Is staid na foirne sacair Brasaíle Coritiba é Major Antônio Couto Pereira Staidiam, atá suite i Curitiba.


Caisleán Bhaile an Sceilg.
Is caisleán suite i gContae Chiarraí é Caisleán Bhaile an Sceilg.


Caisleán an Rois.
Is caisleán suite i gContae Chiarraí é Caisleán an Rois.


Coláiste na Sceilge.
Is coláiste suite i gContae Chiarraí é Coláiste na Sceilge.


Comhairle Contae Chiarraí.
Is comhairle suite i gContae Chiarraí í Comhairle Contae Chiarraí.


Drúchtín ballach.
Is moileasc é an drúchtín ballach. Ball d'aicme na gastropoda atá ann.


Deoise Chiarraí.
Is deoise suite i gContae Chiarraí í Deoise Chiarraí.


Fán.
Is ceantar suite i gContae Chiarraí é Fán.


Íochtar Cua.
Is tuama meigiliteach suite i gContae Chiarraí é Íochtar Cua.
Tá sé 1.5 km soir d'An Choireán.
Deirtear gur curadh Scéine, bean cheile d'Amergin- ceannaire clann Míl Espáine tar eis dí fáil bháis ar an turas thar farraige, ansin.


Institiúid Teicneolaíochta Trá Lí.
Is institiúid suite i gContae Chiarraí é Institiúid Teicneolaíochta Trá Lí.


Meánscoil na mBráithre Críostaí.
Ba mheánscoil suite i nDaingean Uí Chúis, i gContae Chiarraí í Meánscoil na mBráithre Críostaí, Daingean Uí Chúis (Béarla: "Dingle CBS"). Bunaíodh an scoil sa bhliain 1846. Dúnadh í ag deireadh na bliana scoile 2006/2007.


Prióireacht Bhaile an Sceilg.
Is prióireacht suite i gContae Chiarraí í Prióireacht Bhaile an Sceilg.


Siamsa Tíre.
Is amharclann suite i gContae Chiarraí é Siamsa Tíre.


Stáisiún Chill Airne.
Is stáisiún traenach suite i gContae Chiarraí in Éirinn é Stáisiún Chill Airne.


Staidiam Mhic Gearailt.
Is staidiam spóirt atá suite i gCill Airne, Contae Chiarraí é Staidiam Mhic Gearailt nó Stáid a' Ghearaltaigh mar a thugtar go háitiúil air. Is sa pháirc seo a n-imríonn foirne caide Chiarraí a gcluichí baile sraithe agus craoibhe.
Osclaíodh an staidiam go hoifigiúil ag Easpag Chiarraí an lae an Dochtúir O'Brien agus Ard-Easpag Chaiseal Mumhan J. M. Harty ar an 31 Bealtaine 1930. Ainmníodh in ómós do Risteard Mac Gearailt é, duine de laochra móra caide an chontae a bhásaigh sa bhliain chéanna.


Tuath Ó Siosta.
Is paróiste suite i gContae Chiarraí í Tuath Ó Siosta (leagan Galldaithe Béarla: "Tuosist").


Tigh Mór Dhoire Fhíonáin.
Is abtheach suite i gContae Chiarraí é Tigh Mór Dhoire Fhíonáin.


Teach Dhoire Fhionáin.
Ba teach iomráiteach suite i gContae Chiarraí é Teach Dhoire Fhionáin.


Aurora, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Aurora. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 199,672 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha Kane, DuPage, Kendall, agus Will. Tá Tom Weisner ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1835.


Elgin, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Elgin. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 108,395 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha Kane agus Cook. Tá Dave Kaptain ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1854.


Joliet, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Joliet. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 148,402 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha Will agus Kendall. Tá Thomas Giarrante ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1833.


Rockford, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Rockford. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 152,871 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Rockford suite i gContae Winnebago. Tá Larry J. Morrissey ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1834.


Peoria, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Peoria. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 115,007 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Peoria suite i gContae Peoria. Tá Jim Ardis ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1680.


Naperville, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Naperville. De réir an daonáirimh sa bhliain 2011, tá 142,773 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha DuPage agus Will. Tá A. George Pradel ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1680.


Wilmette, Illinois.
Is cathair de chuid stát Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Wilmette. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 27,087 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Wilmette suite i gContae Cook. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1680.


Longa Skuldelev.
Bailte móra Uigingeacha agus Roskilde ina measc.
Baineann longa Skuldelev (longa Uigingeacha) leis an aonú haois déag, nuair a d'fhág na Danmhargaigh roinnt constaicí i bhFiord Roskilde chun an phríomhchathair, Roskilde, a chosaint ar thaobh na farraige di. Scuitleáladh cúig long i gcaolas Peberrende in aice le Skuldelev, timpeall fiche ciliméadar taobh thuaidh de Roskilde. Baineadh aníos iad sa bhliain 1962. Cuireadh leatháin iarainn ina dtimpeall, taoscadh an t-uisce agus tógadh na longa amach ina mílte blúire, obair a thóg os cionn ceithre mhí. Ansin rinneadh na blúirí a chaomhnú agus a chur i dtoll a chéile, agus fuarthas neart eolais ar shaoirseacht bád agus long i ré na nUigingeach dá bharr. Síleadh ar dtús go raibh long bhreise (Skuldelev 4) ann ach fuarthas amach nach raibh inti ach cuid de cheann de na longa eile.
I lár na nóchaídí bhí Iarsmalann Roskilde á méadú chun go bhfágfaí longa Skuldelev ann. Ag baint na cré dóibh i bhFómhar na bliana 1996 tháinig an lucht tógála ar iarsmaí long eile. Bhain cuid de na longa sin leis na meánaoiseanna ach bhí long chogaidh Uigingeach ina measc. Tugadh Roskilde 6 uirthi, agus bhí sí timpeall 36 méadar ar fad – an long Uigingeach is faide a fuarthas riamh. Thaispeáin an deindreacroineolaíocht go ndearnadh í timpeall na bliana 1025, agus socraíodh go gcuirfí í ar taispeáint in éineacht le longa Skuldelev.
Skuldelev 1.
Long thrádála. B’fhéidir gur "chnarr" í. Rinneadh í de chláir ghiúise ag Sognefjord in iarthar na hIorua, agus deisíodh go minic í le hadhmad darach ó Fhiord Osló agus ó oirthear na Danmhairge. Bhí deic thosaigh agus deic thiar aici agus broinn oscailte ina lár. Bheadh idir triúr agus ochtar foirne aici, agus bheadh sí in ann an tAtlantach Thuaidh a shiúl. Bheadh meánshiúl idir cúig agus seacht muirmhíle fúithi agus í ag imeacht le cóir. Thóg Iarsmalann na Long Uigingeach "Ottar" mar mhacasamhail de Skuldelev 1.
Skuldelev 2.
Long chogaidh ar "skeid" í, b'fhéidir. Bhíodh seasca fear ar a laghad ar bord, rud a fhágann gur long taoisigh í. Rinneadh d’adhmad darach í, agus taispeáin dátú fáinní crainn gur tógadh an long i aice le Baile Átha Cliath timpeall na bliana 1042. Bhí cruth fada caol ar an long agus
bheadh luas mór fúithi dá bharr. Rinneadh macasamhail di, "Havhingsten fra Glendalough" ("Stail Mhara Ghleann dá Loch"), long atá in ann barrluas 12 muirmhíle a bhaint amach faoi sheol.
Skuldelev 3.
Long bheag ghreanta thrádála agus iompair ar "byrding" í, b’fhéidir. Rinneadh d’adhmad darach Danmhargach í. Bhí deic de chláir scaoilte aici sa chuid tosaigh agus thiar, agus broinn oscilte ina lár a dtoillfeadh lasta timpeall ceithre thonna inti. Bhí sí an-oiriúnach don Mhuir Bhailt agus do chósta na Danmhairge. Tógadh an long "Roar Ege" mar mhacasamhail di.
Skuldelev 5.
Long bheag chogaidh ar "snekke" í, b’fhéidir, agus cuid adhmad inti a baineadh as longa eile. Bhí trí phéire dhéag buillí aici, rud a fhágann gur bhain sí leis na "13-sessers", na longa fada ba lú toirt. Tá blúirí den raca sciath ar an stráca uachtair, agus tá maisiúchán snoite le feiceáil ar an séú stráca ar an taobh clé thiar. Bhí sí an-oiriúnach don Mhuir Bhailt agus do chósta na Danmhairge. Tógadh an long "Helge Ask" mar mhacasamhail di.
Skuldelev 6.
Long a tógadh, is dócha, le haghaidh iascaireachta agus seilg míolta móra nó rónta. Rinneadh í as cláir ghiúise in aice le Sognefjord san Iorua. Cuireadh clár breise léi chun cuidiú léi iasc, earraí nó daoine a iompar. Baineadh cuid de na seanleapacha iomartha di uair éigin, rud a d’fhág níos lú buillí aici. Rinneadh a tóin a dheisiú le cláir dharach. Tógadh an long "Kraka Fyr" mar mhacasamhail di.


An Lá Mór (Agóid).
Is agóid ar son stádas na Gaeilge san Aontas Eorpach a bhí sa An Lá Mór a tharla i mBaile Átha Cliath ar an 24 Aibreán, 2004. Bhí Stádas agus Na Gaeil Óga taobh thiar den fheachtas a raibh stádas oifigiúil na Gaeilge san AE mar chríoch air.
Bhí tuairim is 6,000 duine i láthair ar an lá a d'fhág go raibh An Lá Mór ar na hagóidí Gaeilge ba mhó riamh i stair na hÉireann. Chruinnigh an slua ag barr Shráid Uí Chonaill agus shiúil trí lár Bhaile Átha Cliath go dtí Sráid Theach Laighean. Ar ardán taobh amuigh de Thithe an Rialtais labhair Seán Ó Neachtáin, Aoife Ní Scolaí ó Chonradh na Gaeilge, Tomaí Ó Conghaile thar cheann Na Gaeil Óga mar aon le Panu Petteri Höglund ón Fhionlainn.
Bunaíodh Na Gaeil Óga chun ceist STÁDAS a bhrú chun tosaigh sna hollscoileanna agus tugadh áit ar ardán don ghrúpa ar an Lá Mór. Rinne Aoife Ní Scolaí comhordú ar rannpháirtíocht Chonradh na Gaeilge san fheachtas. Le linn an fheachtais, tháinig sé chun solais go raibh Panu Petteri Höglund i ndiaidh achainí dá chuid féin a chur ar siúl ar an Idirlíon ar mhaithe leis an gcuspóir céanna. Thug Stádas lántacaíocht don achainí sin, agus rinne siad cinneadh go dtabharfaí cuireadh do Panu a bheith i láthair sa mhórshiúl agus labhairt ag an léirsiú mór os comhair Dháil Éireann.


Matthew Hussey.
Tá aithne ar an Ollamh Matthew Hussey mar Cheann ar roinn na fisice agus mar Stiúrthóir/Déan ar Dhámh na hEolaíochta in Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath, agus mar scríbhneoir leis na blianta, i nGaeilge agus i mBéarla, maidir le cúrsaí teicniúla. Is iomaí alt atá scríofa aige, agus is é atá laistiar den chiclipéid eolaíochta is cuimsithí dá bhfuil ann sa Ghaeilge, "Fréamh an Eolais". Ina chuid scríbhinní Gaeilge, is ar an ngnáthléitheoir ar suim leis cúrsaí teicniúla a dhíríonn sé.
Saol pearsanta.
Rugadh é i gCathair Dhún Iascaigh, i gcroílár Chontae Thiobraid Árainn, duine as clann dháréag.
Saol acadúil.
Bhain an tOllamh Matthew Hussey céim san innealtóireacht amach i gColáiste na hOllscoile Baile Átha Cliath, sa bhliain 1963 (BE). Thug sé aghaidh ansin ar na Stáit Aontaithe, go hOllscoil Phennsylvania Philadelphia, áit a bhain sé céim mháistreachta (MSc) agus céim dhochtúireachta (PhD) amach faoi seach sna blianta 1967 agus 1970. Agus é ar an ollscoil sna Stáit, bhí sé gafa go dlúth le hobair taighde i réimse na bithinnealtóireachta.
Sa bhliain 1970, d'fhill sé ar an Eoraip, go Glaschú na hAlban, áit ar ghlac sé le post mar fhisiceoir sinsearach leis an Seirbhís Náisiúnta Shláinte agus Scoil na Fiaclóireachta in Ollscoil Ghlaschú. Agus é ansin, rinne sé taighde, forbairt, múineadh, agus léachtóireacht, mar aon le seirbhísí cliniciúla a chur ar fáil maidir le hultrafuaim, séadairí cairdiacha, tomhais chliniciúla is bith-ábhair fhiaclóireachta.
Sa bhliain 1975, d'fhill sé ar Éirinn agus ceapadh é mar léachtóir in Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath, i Roinn na Fisice, agus mar Cheann na roinne sin sa tréimhse 1983-1995. Díreach ina dhiaidh sin ceapadh é mar Stiúrthóir/Déan ar Dhámh na hEolaíochta, post a bhí aige go dtí go ndeachaigh sé ar scor sa bhliain 2007. Lean sé air i mbun taighde agus léachtóireachta sa choláiste thar an achar seo go léir, mar aon le bheith gafa le gcúrsaí riaracháin, go háirithe le forbairt ar chláir acadúla agus le forbairt straitéiseach i gcúrsaí ard-oideachais. Lean sé air i mbun scríbhneoireachta agus é san institiúid, mar is léir óna tháirgiúlacht thar na blianta.
Saol spóirt.
Agus é óg, agus fós ina chónaí i gCathair Dhún Iascaigh, léirigh sé an-spéis i gcúrsaí spóirt. Bhí sé gafa le liathróid láimhe, iomáint, peil, rith tras-tíre agus é i mbun staidéir. Bhí sé ar an bhfoireann a bhuaigh craobhacha contae (óigeanta agus mionúr) sa pheil agus craobhacha an chontae theas (óigeanta agus mionúr) san iomáint, ré beag órga sa chlub áitiúil. D'imir sé peil mionúr do Thiobraid Árann ar ócáid amháin.
Tar éis dó bogadh go Baile Átha Cliath, agus é ag freastal ar Choláiste na hOllscoile Baile Átha Cliath, d'imir sé liathróid láimhe (mionúr) do chontae Bhaile Átha Cliath. Bhuaigh sé craobhacha contae sa liathróid láimhe (óigeanta, sóisearach is sinsearach) i mBaile Átha Cliath. Chabhraigh sé le club liathróid láimhe a eagrú san ollscoil agus bhí sé ar fhoireann an choláiste a bhuaigh an chéad chomórtas idir-ollscoileanna uile-Éireann.
Leabhair, caibidlí leabhar, páipéir in irisí údarásacha agus léachtaí do chomhdhálacha léinn.
Tá breis agus 70 caibidlí leabhar agus páipéir in irisí údarásacha chomh maith le timpeall agus 150 léachtaí agus tuarascálacha tugtha ag an Ollamh Hussey do chomhdhálacha léinn san Eoraip, san Áis agus i Meiriceá ar raon leathan ábhar sa bhithinnealtóireacht agus sa bhithfhisic; forbairtí san íomháú le hultrafhuaim, teicníochtaí Doppler ina measc; íomháú ginearálta sa leigheas; airíonna agus forbairtí i mbith-ábhair fhiaclóireachta; fuaimíocht, fuaim agus creathanna; fadhbanna fuinnimh; oideachas san eolaíocht; fealsúnacht, pleanáil straitéiseach san ard-oideachas; cinntiú caighdeán sa mhúineadh agus sa taighde san ard-oideachas.
Foilseacháin i nGaeilge.
I measc na bhfoilseachán a chuir an tOllamh Hussey ar fáil áirítear líon nach beag atá i nGaeilge. Dála na bhfoilseachán eile aige, is ar ábhair theicniúla nó oideachasúla iad.


Tóstal Éireann 2013.
Ba thionscnamh túrasóireachta in Éirinn é Tóstal Eireann 2013 nó An Tóstal (Béarla: "The Gathering Ireland 2013" nó "The Gathering"). Ba é aidhm an tionscnaimh ná an diospóra Éireannach a spreagadh chun teacht ar ais go hÉirinn i rith na bliana 2013. Chruthaigh rialtas n hÉireann an tionscnamh sa bhliain 2009 chun an tionscal túrasóireachta a fhorbairt. Is é Fáilte Ireland an eagraíocht i bhí i bhfeighil an tionscnaimh. Bhí neart féilte agus ócaidí ar nós athaontaithe teaghlach agus gníomhaíocht spóirt ar siúl ar fud na tíre mar gheall air.
Chuaigh coincheap an Tóstail chun cinn ar dtús i 2009 ag Fóram Eacnamaíoch Éireannaigh an Domhain. Bhí dhá phríomhchuspóir ag an Tóstal: caidreamh níos fearr a chruthú idir Éirinn agus an diospóra agus an túrasóireacht in Éirinn a fheabhsú.


Teach Mhucrois.
Is teach mór suite i gContae Chiarraí é Teach Mhucrois.


Tearmann Dúlra Choill na hIúraí.
Tearmann Dúlra Choill na hIúraí
Is coill suite i gContae Chiarraí é Tearmann Dúlra Choill na hIúraí.


Achadh Bolg.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Achadh Bolg.


Áth Fhada.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Áth Fhada.


Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath.
Bunaíodh Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath (nó "DIT".i. "Dublin Institute of Technology") go hoifigiúil sa bhliain 1992, faoi Acht Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath, cé go raibh sé ag feidhmiú cheana féin ar bhonn ad hoc ón mbliain 1978. Síneann stair na hinstitiúide siar chomh fada leis an mbliain 1887, tráth ar bunaíodh scata institiúidí theicniúla i mBaile Átha Cliath. Leanann traidisiún sholáthair an oideachais sa lá atá inniu ann, ó leibhéal teastais go leibhéal dochtúireachta.
Faoi láthair, tá thart ar 20,000 mac léinn tríú leibhéal sa choláiste, mar aon le neart iarchéimithe atá i mbun staidéir nó i mbun taighde.
Dámh na hEolaíochta, Sráid Chaoimhín, BÁC


Seandálaíocht na hAstráile.
Is é an nasc atá idir na fo-dhisclipíní seo Bainistíocht Oidhreachta Cultúrtha.
Seandálaíocht Bhundúchasach.
Cósta na Tasmáine agus Victoria timpeall 14,000 bliain ó shin. Taispeáintear roinnt láithreán seandálaíoch.
Ar dtús bhí claonadh ag lucht seandálaíochta chun dul ar lorg na láithreán ba shine. Faoi seachtóidí na fichiú haoise bhí béim á cur ar an timpeallacht agus ar an gcaoi a ndeachaidh sé i bhfeidhm ar dhaoine. Faoi dheireadh na seachtóidí bhí bainistíocht oidhreachta cultúrtha ag teacht chun tosaigh de bharr Bundúchasaigh agus muintir Chaolas Torres a bheith ag iarraidh a bheith páirteach i dtaighde seandálaíoch. Bhí béim anois ar na hathruithe cultúrtha a tháinig ar na dreamanna úd ar feadh na mblianta.
Faoi láthair tá aird mhór ag seandálaithe ar dhearcadh na mBundúchasach agus mhuintir Chaolas Torres i leith na tíre. Creideann siad siúd nach leis an am atá caite amhain a bhaineann láithreáin sheandálaíocha ach leis an am atá anois ann chomh maith. Tá a rian sin le feiceáil ar an taighde.
Tá an-suim ag taighdeoirí sna daoine is túisce a bhain an Astráil amach. Táthar ar aon intinn nár tháinig daoine nó aon spéiceas atá gaolmhar leo chun cinn san Astráil, agus creidtear mar sin gur ón iasacht a tháinig na chéad daoine a chuir fúthu sa tír. Tá sé le tuiscint as na hiontaisí gur bhain na daoine sin le "Homo sapiens", an spéiceas is nua-aoisí.
Tá díospóireacht ar siúl faoi céard as do na chéad daoine úd. Taispeánann staidéir ghéiniteacha Áiseacha go bhfuil cosúlacht idir Meilinéisigh, Indiaigh agus Bundúchasaigh. Deirtear gur tháinig na chéad lonnaitheoirí 60,000 bliaín ó shin, ach is luath an dátá é le hais réigiúin eile an domhain. B’fhéidir, mar sin, gur fáisceadh iad as grúpa Afracach a tháinig feadh cósta theas na hÁise níos deifrí ná grúpaí eile a bhí ag imeacht thar ilchríocha na ré Holaicéiní.
Is é is dóichí ná gur tháinig na chéad lonnaitheoirí nuair ba threise a bhí an Oighearaois ba dheireanaí. Ag an am bhí an Astráil agus Nua-Ghuine nasctha le chéile mar mhórchríoch amháin a dtugtar Sahul anois uirthi. Bhí oirdheisceart na hÁise agus a chuid oileán nasctha le chéile mar mhórchríoch a dtugtar Sunda uirthi. Deirtear go bhféadfadh na chéad Astrálaigh teacht trasna na farraige idir Sahul agus Sunda idir 60,000 agus 40,000 bliain ó shin, cé go luaitear dátaí eile freisin.
Fágann an méid sin go raibh tábhacht mhór le Nua-Ghuine. Dá bhrí sin tá a lán taighde déanta sa tír sin ag seandálaithe Astrálacha.
D’éirigh an fharraige idir an dá linn agus bheadh na chéad áiteanna lonnaithe báite anois.
An dáta a thángthas i dtír.
Anuas go dtí caogaidí na fichiú haoise deirtí gur tháinig na Bundúchasaigh laistigh de 10,000 bliain ó shin. Sna caogaidí cuireadh na dátaí siar go dtí an Oighearaois dheireanach, de réir ísliú na farraige ag an am agus droichid talún a bheith ann idir Nua-Ghuine, ilchríoch na hAstráile agus an Tasmáin. Nuair a baineadh feidhm as C14 cuireadh an dáta siar go 40,000 bliain ag Loch Mungo. Ach taispeánann an anailís a rinneadh ar leibhéil na farraige gur bádh na láithreáin is sine agus go mb’fhéidir gur tháinig na chéad daoine i bhfad níos luaithe. Áitítear freisin nach féidir dátaí a shocrú go sasúil le C14 níos luaithe ná 40,000 bliain ó shin. Dá bhrí sin shocraigh a lán seandálaithe ar dhátú teirmealonrach a úsáid. Áitítear gur dáta idir 60,000 agus 70,000 bliain ó shin is fearr atá ag teacht le fianaise an Tionscadail an Ghéanóim Dhaonna agus roinnt modhanna dátaithe eile. Tá dátaí idir 100,000 agus 120,000 luaite ag daoine éigin, agus lochtaíodh iad ar chúiseanna teicniúla agus ní ghlactar go forleathan leo.
Lonnú as éadán a chéile.
Chreidtí gur tháinig trí dhream i ndiaidh a chéile. Deirtí gurb iad na Tasmánaigh a tháinig ar dtús agus gur dhíláithrigh “muintir an Murray” iad, agus gur dhíláithrigh “muintir Carpentaria” an dara dream. Nuair a fuarthas cnámharlach scafánta ag Riasc Kow i Stát Victoria i ndeisceart na tíre agus tréithe “bunaidh” ag baint leis, dúradh gur bhain sé leis dream a tháinig go han-luath. Nuair a dátaíodh an t-ábhar, áfach, taispeánadh go raibh sé i bhfad níos déanaí ná na cnámharlaigh sheanga a fuarthas láimh leis agus gur mhó an dealraimh a bhí acu sin leis na Bundúchasaigh agus le muintir Chaolas Torres atá anois ann. Síltear anois gur de shliocht pobail shinseartha ámháin iad na Bundúchasaigh, cé go mb’fhéidir gur fhág dreamanna eile a rian orthu níos déanaí.
Seandálaíocht stairiúil san Astráil.
Déanann seandálaithe stairiúla staidéar ar iarsmaí ar nós déantúsán, foirgneamh, clathacha, bóithre, díoganna, líonadh talún, agus fiú tírdhreachanna a d’fhág lámh an duine a rian orthu.
Tá borradh ag teacht faoin líon seandálaithe a dhéanann taighde ar an idirghníomhú idir Eorpaigh agus lonnaitheoirí eile, agus idir lonnaitheoirí agus Bundúchasaigh.
Seandálaíocht faoi uisce agus seandálaíocht mhuirí.
Baineann seandálaíocht faoi uisce leis an ré réamhstairiúil agus leis na réanna stairiúla. Baineann seandálaíocht mhuirí leis an lorg a fhágann daoine ar na farraigí, na haibhneacha agus na hinbhir. Baineann seandálaíocht loingseoireachta le tógáil na long agus na mbád. Déanann seandálaithe de na saghsanna sin scrúdú ar a lán láithreán, agus orthu sin tá laithreáin Bhundúchasacha, láithreáin thionsclaíocha agus láithreáin a bhaineann le cúrsaí cogaidh.
Thosnaigh seandálaíocht mhuirí i seachtóidí na fichiú haoise tar éis go ndúirt acadúlaigh agus polaiteoirí go raibh imní orthu faoin scrios a bhí á dhéanamh ar seanlonga Ollannacha agus Briotanacha ar chósta thiar na tíre. Achtaíodh reachtaíocht Chomhlathais i ndiaidh na bliana 1976 agus d’achtaigh na Stáit a reachtaíocht féin, rud a chuir an fo-dhisclipín seo á chleachtadh ar fud na hAstráile. Ar dtús ba mho an spéis a bhí ag seandálaithe i longa briste ná in aon rud eile, ach anois is leithne go mór an spéis úd. Iarsmalanna atá i mbun na seandálaiochta seo i Stáit éigin agus aonaid bhainistíocht oighreachta cultúrtha a dhéanann i Stáit eile í. Tá a lán á dhéanamh ag seandálaithe príobháideacha. Faoi choimirce an Australasian Institute for Maritime Archaeology (AIMA) a dhéantar an obair go léir.


Fréamh an Eolais.
"Fréamh an Eolais" is ainm don chiclipéid eolaíochta agus teicneolaíochta a chuir an tOllamh Matthew Hussey le chéile agus a d'fhoilsigh an chuideachta Coiscéim sa bhliain 2011. Tá breis agus 700 leathanach sa leabhar, agus breis agus 7,000 mír eolais ann. Is í an chiclipéid eolaíochta is cuimsithí atá ann sa Ghaeilge.
Clúdach na Ciclipéide "Fréamh an Eolais"
Is saothar é a bhí á chur le chéile thar thréimhse 40 bliana.
Cead a Fhoilsithe ar an Vicipéid.
I mí na Bealtaine 2013, thug an t-údar agus an foilsitheoir cead ábhar an leabhair a fhoilsiú i bhfoirm leictreonach ar an Vicipéid sa chaoi is go bhféadfadh comhluadar iomlán na Vicipéide, agus go háirithe iadsan agus Gaeilge ar a dtoil acu, sochar a bhaint as.


Atha Ciste.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Atha Ciste.


An Eatharla.
Is baile í an Eatharla atá suite i bparóiste Chill Mhathnáin i Múscraí Thoir i gContae Chorcaí.


Ard Ó bhFicheallaigh.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Ard Ó bhFicheallaigh.


Áth an Mhuilinn.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Áth an Mhuilinn.


Áth Trasna.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Áth Trasna.


Abhainn Stíc.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Abhainn Stíc.


Baile an Chaisleáin.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile an Chaisleáin.


An tAonad Seandálaíochta Faoi Uisce (Éire).
An Life ag dul isteach i mBá Bhaile Átha Cliath, áit ar aimsíodh iarsmaí de longa meánaoiseacha.
Cuireadh an tAonad Seandálaíochta Faoi Uisce ar bun sa bhliain 2000 mar chuid de Sheirbhís Seandálaíochta na hÉireann chun oidhreacht seandálaíochta na hÉireann a riar agus a chosaint.
Fardal.
Tá an tAonad Seandálaíochta Faoi Uisce ag déanamh fardail de longa briste in uiscí na hÉireann. Tá timpeall 10,000 taifead déanta anuas go dtí seo. Suirbhéireacht deisce is mó atá i gceist agus bailítear faisnéis ó fhoinsí cartagrafacha, seandálaíochta agus stairiúla, idir cháipéisí agus phictiúir.
Tá cartlann Fhardal Longa Báite na hÉireann ar fáil faoi láthair ach socrú a dhéanamh roimh ré in oifigí Aonad Cartlainne na Roinne in Foirgnimh Irish Life, Sraid na Mainistreach Íocht, Baile Átha Cliath 1.
Obair.
Pléann an tASFU le breis is míle cás a chuirtear faoina bhráid gach bliain maidir le cúrsaí pleanála agus forbartha. Uaireanta tagtar ar iarsmaí dá bharr. Thángthas ar long bháite de chuid na 17ú Aoise i gCuan Phort Láirge agus ar long bháite eile de chuid na 17ú Aoise ar a laghad i gCionn tSáile, Contae Chorcaí de bharr monatóireacht a dhéanamh ar obair dhreidireachta. Aimsíodh adhmaid ó longa meánaoiseacha agus long bháite mheánaoiseach de bharr monatóireacht a dhéanamh ar bpíblíne shéarachais i mBá Bhaile Átha Cliath.


Seandálaíocht faoi uisce in Éirinn.
Tá tábhacht ar leith le seandálaíocht fhaoi uisce in Éirinn agus a bhfuil d'iarsmaí bád, long agus eile atá le fáil in uiscí na tíre. An tAonad Seandálaíochta Faoi Uisce (ASFU) is mó atá i mbun na hoibre seo.
An Bhóinn, áit ar thángthas ar mhórán iarsmaí coití.
Tá cósta na hÉireann os cionn 7000 clm ar fad agus tá iarsmaí le fáil ar an ngrinneall, ar an gcladach, sna haibhneacha, sna lochanna agus sna srutháin. Le linn draenála sa 19ú haois ba thuisce a aithníodh a thábhachtaí a bhí sé ionaid seandálaíochta a chaomhnú agus na mílte déantúsán á n-aimsiú in aibhneacha agus i lochanna, gan trácht ar chrannóga i lár na tíre. Ó na seascaidí i leith tá aitheantas á thabhairt do thábhacht an n-uiscí cósta agus long bhriste de chuid na hArmáide aimsithe ann. Tá éagsúlacht mhór ag baint le hacmhainní faoi uisce na hÉireann: gaistí idirthaoideacha éisc, dramhchairn sliogán, longa bhriste, áitribh cois locha, áthanna agus oibreacha cuain. San am atá thart, áfach, scriosadh mórán láithreán le teann míchúraim.
Thóg sé tamall maith ar Éirinn tabhairt faoi sheandálaíocht faoi uisce seachas faoi sheandálaíocht talún. Ar dtús bhain na seandálaithe an-úsáid as cáipéisí ar lorg eolais dóibh, ach ba dheacair foinsí den saghas sin a fháil roimh thús na 18ú haoise.
Reachtaíocht.
Is í an reachtaíocht a bhaineann le cúrsaí seandálaíochta ná An tAcht um Shéadchomharthaí Náisiúnta 2004 (arna leasú) agus Achtannna 1987 agus 1994 (arna leasú) faoi sheandálaíocht faoi uisce. Coinníonn Suirbhéireacht Seandálaíochta na hÉireann an Clár um Láithreáin agus Shéad ar bun (le os cionn 120,000 láithreán) agus Fardal Longa Briste na hÉireann (timpeall 10,000 long bhriste). Is féidir Ordú um Chaomhnu Oidhreachta faoi uisce a chur i bhfeidhm ar láithreán tríd an Acht. Níor mór ceadúnas a fháil dá réir chun tumadh a dhéanamh nó gairis bhraite a úsáid. Má thagtar ar láithreán nó ar dhéantúsán ní mór faisnéis a thabhairt do na húdaráis i gceann ceithre lá. Longa báite agus ábhar báite seandálaíochta atá breis is 100 bliain d’aois atá cosanta ag na hAchtanna.
Seandálaíocht Mhuirí agus Faoi Uisce.
Cionn an Ghabha i nDún na nGall, áit ar bádh "La Trinidad Valencera", long de chuid na hArmáide.
Ar na hiarsmaí eile a fuarthas tá droichead ársa ag Cluain Mhic Nóis i gContae Ros Comáin, cros phróisisiamach ó chrannóg ag Loch na Tulaí i gContae Ros Comáin agus scrín leabhair ó chrannóg i gContae an Longfoirt.
Bád Dhroichead Átha.
Sa bhliain 2006 thángthas ar bhád trádála in Abhainn na Bóinne i rith dreidireachta láimh le Droichead Átha agus í timpeall ocht gcéad bliain d’aois. Calafort mór tráchtála ba ea Droichead Átha sna meánaoiseanna agus chuirtí neart éisc shalannaithe anonn chun Chester i Sasana. Tá an-tábhacht leis an mbád seo toisc nach bhfuarthas a leithéid eile riamh in Éirinn agus toisc gur beag eolas atá ann ar shaoirseacht bád na tréimhse sin.
Bád clinse atá i gceist agus í timpeall dhá mhéadar déag ar fad. Tá dhá cheap tró ann, ceann mór i lár an bháid agus ceann beag sa chuid tosaigh. Deic amháin atá ann, agus bhí bairillí sa bhroinn a bhfuil fonsaí ar chuid acu fós nó comhartha an chúipéara a rinne iad. Thuigfí ón dríodar atá timpeall na mbairillí gur scadáin shalannaithe a bhí iontu. Bhí aghaidh an bháid ó dheas, agus tá an post tosaigh agus an post tosaigh caomhnaithe go maith. Tá an chreatlach déanta de bhogadhmad. Rinneadh an bád de réir na modhanna saoirseachta ba ghnách in iarthuaisceart na hEorpa, maidir le meáneasnacha, stráicí, cláir urláir, scarbhailt agus cíle. Tá an chíle féin déanta ina bpíosaí agus iad nasctha le scarbhailt.
Tionscadal Bhá Bhaile Átha Cliath.
Nuair a rinneadh measúnacht seandálaíochta roimh thógáil na scéime móire séarachais i mBá Baile Átha Cliath thángthas ar amach is isteach le haon long bhriste dhéag. Fuarthas freisin long mhór bhriste i limistéar idirthaoideach Bhá Chill Fhiontain ar an taobh thuaidh de Bhá Bhaile Átha Cliath. Thug anailís de chuid den adhmad le fios gur bhain an longbhriseadh le lár an 18ú haois.
Scéim mhór draenála Luimnigh.
Sa bhliain 1999 bheartaigh Comhairle Chathrach Luimnigh ar Abhainn Abbey a thriomú chun píopaí a leagan ann. Rinneadh obair sheandálaíochta ann agus aimsíodh a lán céanna agus cuid de sheanmhúr na cathrach. Nochtadh forchúrsaí meánaoiseacha boinn an droichid mhóir agus fuarthas na mílte déantúsán de gach ré. Orthu sin bhí pionnaí meánaoiseacha, pionnaí taiséadaigh den mheánaois dhéanach, dorn claímh, clog gréine riosta agus Séala óir Cathrach Luimnigh ón 18ú haois.
Abhainn an Bharda.
Sa bhliain 2000 chonacthas cloigeann ar bhruach Abhainn an Bharda i Sord. Rinneadh amach gur dramhcharn a bhí ann, agus nuair a rinneadh tochailt thángthas ar dhá chnámharlach daoine fásta, ar chnámharlach naíonán agus ar chnámharlach páiste. Fuarthas bonn de chuid Éardbhard I ann, rud a chuir in iúl gurbh í an chéad chuid den 14ú haois a bhí i gceist, tréimhse a raibh an phlá faoi lán seoil. Thaispeáin taighde stairiúil agus cartagrafach gur carn fuílligh a bhí ann ag an am.
Long bhriste Inis Mhic an Doirn.
Seans go bhfuil baint ag long bhriste Inis Mhic an Doirn i nDún na nGall le hArmáid na Spáinne. Cuireann na déantúsáin agus iarsmaí eile atá ag gabháil léi in iúl nár tógadh í níos luaithe ná deireadh an 16ú haois. Tá potaí ann, blúirí poicealláin agus próicín tríchosach. Fuarthas caora ordanáis, piléir mhuscaed agus arcabas, búcla agus cnaipe ó éide mhíleata, iarsmaí bairille agus seanbhosca adhmaid.
Tá timpeall 20m den chabhail ann fós agus léargas le fáil dá réir ar an transam, na glúine, na fuiteacaí, ar an bplancra agus ar an bpost deiridh.
La Girona.
Gailias de chuid Armáid na Spáinne ba ea La Girona agus briseadh í láimh leis an Leac Fhada i gContae Aontroim ar 26 Deireadh Fómhair. Bádh mórán inti. Ghluais sí i dtreo na hAlban ar 25 Deireadh Fómhair le fuíoll na foirne ó dhá long eile, ach tháinig gála ina coinne agus bádh í in aice le Dún Libhse i gContae Aontroim.
Sna blianta 1967 agus 1968 tharrtháil tumadóirí Beilgeacha taisce mhór a bhí inti. Tá an taisce sin ar taispeáint anois i Músaem Uladh i mBéal Feirste.
Iarsmaí eile.
Bhíodh aibhneacha agus lochanna na hÉireann lán de bháid: bhí coití á n-úsáid anuas go dtí an 17ú haois ar a laghad, bhí curacha coitianta, agus luann na seandlíthe báid mhóra adhmaid. Bhí curach mhór mhara ann a raibh cíle fúithi, crann ard inti, seol aici agus rigín. Chomh maith leis sin, bhí longa fada adhmaid á n-úsáid in iarthar na tíre idir an 14ú haois agus an 17ú haois agus iad ar dhealramh na long fada Lochlannach (ar nós a leithéidí in Inse Ghall).
Ní dócha go mairfeadh iarsmaí curach, ach tá teacht ar iarsmaí soitheach adhmaid. Tá na céadta coite faighte anuas go dtí seo agus cuid acu tréigthe in Abhainn na Bóinne. Is minic a thagtar orthu de bharr dreidireachta nó obair thionsclaíoch.
Luann na hAnnálacha longa a chuaigh go tóin, ach ní furasta áit a mbáite a aimsiú. Mar shampla: sa bhliain 1413 bhí Tuathal Ó Máille ag filleadh abhaile “um fhéile Choluim Chille” le seacht long tar éis dó bliain a chaitheamh ag saighdiúireacht i gCúige Uladh. D’éirigh anfa taobh thiar de na longa, agus fuadaíodh iad “lámh dheas re hAlbain”. Bádh sé long agus a bhfoirne, agus ar éigean a d’éirigh le Tuathal féin teacht i dtir in Albain. Níor thángthas fós ar iarsmaí long fada a briseadh ar an mbealach sin.


Béal an Dá Chab.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Béal an Dá Chab.


Baile na Daibhche.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile na Daibhche.


Baile na Graí.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile na Graí.


Béal na Scairte.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Béal na Scairte.


Béal Átha Fhínín.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Béal Átha Fhínín.


Baile an Ghoirtín.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile an Ghoirtín.


Baile Nóra.
Is paróiste suite i gContae Chorcaí é Baile Nóra.


Béal Átha an Spidéil.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Béal Átha an Spidéil.


Céim máistreachta.
Is é atá i gcéim máistreachta ná céim acadúil a bhronntar ar dhaoine atá tar éis staidéar a chur i gcrích a léiríonn cumas as an ngnáth ar réimse áirithe léinn nó gairme.


Céim dochtúireachta.
Is ionann céim dochtúireachta, a scríobhtar de ghnáth mar Ph.D., nó PhD, D.Phil nó mar DPhil i dtíortha an Bhéarla, agus céim iarchéime a bhronnann ollscoileanna.


Baile Cloch.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Cloch.


Baile Deasumhan.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Deasumhan.


An Baile Átha hÚlla.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Baile Átha hÚlla.


An Baile Mór, Contae Chorcaí.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Baile Mór.


An Baile Nua, Contae Chorcaí.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Baile Nua.


Bántír.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Bántír.


Béal Guala.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Béal Guala.


Béal an Bhealaigh.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Béal an Bhealaigh.


Baile Chaisleáin Chinn Eich.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Chaisleáin Chinn Eich.


Baile Chaisleán an Róistigh.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Chaisleán an Róistigh.


An Baile Gallda.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Baile Gallda.


Ari Þorgilsson.
Ba é Ari Þorgilsson (1067–1148 AD) an croinicí ba mhó cáil san Íoslainn sna meánaoiseanna. Eisean a scríobh "Íslendingabók", leabhar a thugann cuntas ar shaol na muintreacha a chuir fúthu san Íoslainn. Ba ghnách Ari Saoi ("Ari hinn fróði") a thabhairt air, agus eisean an duine is túisce a scríobh stair i Sean-Lochlainnis, más fíor do Snorri Sturluson.
Bhain Ari le muintir Haukdælir agus fuair sé a chuid scolaíochta ó Teitur Ísleifsson (mac Ísleifur Gissurarson, an chéad easpag de chuid na hÍoslainne) sa scoil in Haukadalur. Is ann a fuair sé léann clasaiceach. Is léir ónar scríobh sé go raibh an-eolas aige ar staraithe Laidine ach go raibh sé beachtaithe go maith i mbéaloideas na tíre chomh maith.
Creidtear go ndearnadh sagart Críostaí d’Ari in Staður (a dtugtar Staðastaður air anois). Is beag eolas eile atá le fáil ar a bheatha.
Deirtear go raibh lámh mhór aige i scríobh "Landnámabók", leabhar a chuireann síos ar lonnaíocht na hÍoslainne. Déantar tagairt ómósach dó mar fhear suntasach in "Fyrsta málfræðiritgerðin" (an chéad gráiméar a scríobhadh san Íoslainn), saothar a cruthaíodh timpeall na bliana 1160 AD, mar ní raibh bunús daingean le nós na scríbhneoireachta ag an am.


Rody Gorman.
File is ea Rody Gorman. Rugadh é i mBaile Átha Cliath, Éire, sa bhliain 1960 ach san Eilean Sgitheanach atá sé ina chónaí anois agus i nGàidhlig is mó a scríobhann sé.
Bhí sé ina chomhalta scríbhneoireachta de chuid Choláiste na hOllscoile Corcaigh, Sabhal Mòr Ostaig agus An Lanntair ar Oileán Leòdhas. Fuair sé sparántachtaí ó HI-Arts, ón gCiste Ríoga Liteartha, ó Chumann na Scríbhneoirí, ó Chomhairle Ealain na h-Alba agus ó Chomhairle Ealaíon na hÉireann. Bhí sé ina Shain-Chomhairleoir de chuid Chomhairle Ealain na h-Alba agus ina Thionólaí ar Choiste Cearta Aistritheoireachta agus Teangeolaíochta PEN na hAlban. Tá moltóireacht déanta aige i gcomórtais liteartha.
Tá sé ina eagarthóir ar "An Guth", díolaim bhliantúil filíochta i nGaeilge agus i nGàidhlig. Is aistritheoir bisiúil é agus rinneadh a shaothar féin a aistriú go teangacha eile.


Baile Mhóntáin.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Mhóntáin.


Baile Lombaird.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Lombaird.


Baile an Chuainín.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile an Chuainín.


Baile Níos.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Baile Níos.


Carn Uí Néid.
Is ceann tíre suite i gContae Chorcaí é Carn Uí Néid.


Cúirt Mhic Shéafraidh.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Cúirt Mhic Shéafraidh.


Carraig an Ime.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Carraig an Ime.


Caisleán Ó Liatháin.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Caisleán Ó Liatháin.


Carraig Thuathail.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Carraig Thuathail. Sa bhliain 2016, bhí 7,333 duine ina gcónaí ann.


Cloch Reo.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cloch Reo.


Cluain Droichead.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cluain Droichead.


Cluain Dalláin.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cluain Dalláin.


Páirtí Neamhspleách na Ríochta Aontaithe.
Tá Páirtí Neamhspleách na Ríochta Aontaithe (nó) ar cheann de na páirtithe polaitiúla sa Ríocht Aontaithe.
Neamhspleach na Riochta Aontaithe, Pairti


Prionsa Pilib, Diúc Dhún Éideann.
Is Diúc Briotanach é Prionsa Pilib, Diúc Dhún Éideann, (a rugadh ar 10 Meitheamh 1921). Tá sé pósta ar Eilís II na Ríochta Aontaithe. Is Charles agus Aindrias iad a mhic.


Prionsa Aindrias, Diúc Eabhrac.
Is prionsa Briotanach é Prionsa Aindrias, Diúc Eabhrac, (a rugadh ar 19 Feabhra 1960). Bhí sé pósta ar Sarah, Bandiúc Eabhrac. Tá sé ina mac ag Eilís II na Ríochta Aontaithe agus Prionsa Pilib, Diúc Dhún Éideann.


Cloch Dhubh.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cloch Dhubh.


Conaithe.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Conaithe.


Crois an Bharraigh.
Is sráidbaile suite i gContae Chorcaí í Crois an Bharraigh. Tá sé ar an R589 Bothár Réigiúnach i bParóiste Chnoic an Bhile-Inis Eonáin faoi sé cilímeader déag thiar ó Chathair Chorcaí agus deich gcilímeader ó oithear Dhroichid na Bandan. Sruthann an Abhainn Buí tríd an mbaile agus leanann sé go Carraig Uí Leighin agus téigh isteach na farraige. Rith an t-iarnród Tgo Droichead Bandan agus Iarthar Chorcaí trí Chrois an Bharraigh. Bhí dhá stáisiún traenach sa cheantar: ceann i nGarraí Thancaird agus ceann i gCoill Éadaí. Ag an stáisiún seo bhí nasc idir an bpríomhlíne go Iarthar Chorcaí agus an líne go Cionn tSáile.
Tharla Luíochán Croise an Bharraigh i rith Chogaidh na Saoirse. Ar an 19ú Márta 1921 d'ionsaigh baill d'Óglaigh na hÉireann dream saighdiúirí na Breatainne. D'eagraigh Tomás de Barra an t-ionsaí agus mharaigh na óglaigh timpeall 40 saighdiúir. Faraor maraíodh idir 3 agus 6 óglaigh sa chomhrac.
Tá dha scoileanna in aice leis an mbaile: ceann i gCnoc an Bhile agus ceann i nGarrán an Bháitéaraigh. Chomh maith leis sin tá siopa, naíolanna agus gáráistí mótair sa sráidbhaile. Sa Bhliain 2007 osclaíodh bóthar nua i gCrois an Bharraigh agus anois seachaintear Cuimhneachán Luíocháin Chrois an Bharraigh.


Cuillinn, Contae Chorcaí.
Is baile suite i dtuaisceart Chontae Chorcaí é Cuillinn (Béarla: "Cullen"). Sna 1830idí bhí ceithre scoil scairte ar an mbaile ina raibh 230 scoláire ag foghlaim ceachtanna. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 429 duine i gCuillinn.


An Chaolchoill.
Is baile suite i gContae Chorcaí í an Chaolchoill.


Cill Dairbhre.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cill Dairbhre.


Cill Cóirne.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cill Cóirne.


Cill an Mhuilinn.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cill an Mhuilinn.


Cill Mhíchil.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cill Mhíchil.


Carraig an Mhuileann.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Carraig an Mhuileann.


Himno Nacional de Chile.
Is é Himno Nacional de Chile amhrán náisiúnta na Sile. Chum Ramón Carnicer an fonn agus scríobh Eusebio Lillo na liricí.


Crois an Tornóra.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Crois an Tornóra.


Durrás.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Durrás.


Dhá Dhroim.
Is baile suite i gContae Chorcaí iad Dhá Dhroim.


Dún ar Aill.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Dún ar Aill.


Droim Dhá Liag.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Droim Dhá Liag.


Draighneach.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Draighneach.


Druipseach.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Druipseach.


Drom Atháin.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Drom Atháin.


Engelbert Dollfuss.
Bhí Engelbert Dollfuss (4 Deireadh Fómhair 1892 – 25 Iúil 1934) ina cheannaire ar an Ostair. D'éirigh sé ina phost mar cheannaire - agus deachtóir - na hOstaire sa bhliain 1932. Frithchumannach ba ea Dollfuss. Bhí sé mór le deachtóir eile, Benito Mussolini san Iodáil.
Feallmharú.
Bhí "coup d'état" i Vín i 1934. Feallmharaigh na Naitsithe Dollfuss. Bhí air teaghlach Dollfuss chun teitheadh san Iodáil.
Luathshaol.
In Texing i ndeisceart na hOstaire a rugadh é.


Crainn snámha Bhundúchasacha.
Áitítear gur tosaíodh ag baint úsáide as crainn snámha Bhundúchasacha san Astráil am éigin sa 17ú haois. Bhí éileamh ar churacha coirte i gcónaí, ach bhí na crainn snámha níos láidre agus níos buanseasmhaí, agus tosaíodh á n-úsáid ar fud na tíre.
Tógáil.
Áitítear gurbh fhusa crainn snámha a dhéanamh ná curacha coirte. B’éigean an choirt a ullmhú agus a fhuáil chun na curacha úd a dhéanamh, obair a thógfadh mórán ama, ach b’fhéidir crainn snámha a réiteach gan stró. Chuirfeadh sé sin á n-úsáid go forleathan iad. B’éigean crann a leagan, nó breith ar chraobh bhriste, agus an taobh amuigh a réiteach go cothrom. Ansin d'fheadfai an soitheach a shníomh ar dhá bhealach dhifriúla: an chearchall a ghearradh go díreach siar agus aniar nó cruth cuar a chur uirthi. Ansin bhainfí an t-adhmad amach as lár na cabhlach. I gcuid de na crainn snámha ba luaithe, shnoífí “easnacha” sa taobh istigh, nós a bhain le modh tógála na gcurach crainn. Ba mhaith an áis í an tua iarainn chun na hoibre.
Bhraith buanseasmhacht an tsoithigh seo ar an saghas adhmaid a bhí inti. Is iomaí saghas crann a d’úsáidfí de réir na háite, ach bhíodh an-aird ag na Bundúchasaigh ar láidreacht an adhmaid.
Úsáid.
Bhí dúil ag na Bundúchasaigh i dturtair mhara agus i nduganganna mar bhia cois farraige thuaidh. B’fhearr crann snámha ná curach choirte mar uirlis sealgaireachta: ardán socair a bhí ann, rud a chuideodh le sealgaire a bhí ina sheasamh air agus é ag iarraidh muirgha a chaitheamh. Chuideodh an crann snámha leis an sealgaire teacht aniar aduaidh ar a chreach agus é á choinneáil féin ar mheá chothrom.
Ba iad na tréithe céanna a chuir ar chumas na mBundúchasach aistear fada a dhéanamh. Bhaintí feidhm as curacha coirte ar aibhneacha nó cois calaidh, ach bhí na crainn snámha in ann breis is 500 ciliméadar a chur díobh, rud a lig do dhaoine lón a sholáthar nó trádáil a dhéanamh i bhfad ó bhaile.
Toradh.
Is dócha gur lig úsáid an chrainn snámha do na Bundúchasaigh ainmhithe níos toirtiúla a sheilg agus a ndúiche seilge a leathnú. Dá bhrí sin b’fhéidir leo níos mó daoine a chothú ar feadh tréimhse níos faide.


Dun Eala.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Dun Eala.


Dun Darú.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Dun Darú.


Dún Guairne.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Dún Guairne.


Droichead an Mhionnáin.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Droichead an Mhionnáin.


An Gleann Garbh.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Gleann Garbh.


An Gleanntán.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Gleanntán.


An Glaisín.
Is bruachbhaile lucht oibre suite i gContae Chorcaí é an Glaisín (Béarla: "Glasheen").


Gleann Sailí.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Gleann Sailí.


O Land of Our Birth.
Is é "O Land of our Birth", nó "O Halloo nyn Ghooie" i nGaeilge Mhanann, amhrán náisiúnta Oileán Mhanann. Is amhrán dátheangach an t-amhrán seo, agus na liricí le cloisteáil sa Bhéarla agus i nGaeilge Mhanann. Ba iad William Henry Gill (an Béarla) agus J. J. Kneen (Gaeilge Mhanann) na liriceoirí agus ba é Gill an té a chum an port.


An Geata Bán, Contae Chorcaí.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Geata Bán.


Inis Eonáin.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Inis Eonáin. Cónaíonn timpeall 800 duine sa sráidbhaile. Bhí stáisiún traenach i nGarraí Thancaird ach dúnadh é sa bhliain 1961. Tá dhá séipéal sa sráidbhaile - ceann Caitliceach agus ceann le hEaglais na hÉireann. Tá Inis Eonáin suite ar an bpríomhbhóthar idir Chorcaigh and Droichead na Bandan.


Leath Slighe.
Is baile in oirdheisceart Contae Chorcaí í Leath Slighe (Béarla: "Halfway"). Tagann ainm na háite as a suíomh leath an bhealaigh idir Cathair Chorcaí agus Droichead na Bandan.
Imrítear Bol Bóthair uaireanta ar an mbóthar náisiúnta idir Leath Slighe agus Béal Átha an Cheasaigh.
Tá roinnt liosanna sa cheantar thart timpeall ar Leath Slighe.


Léim Uí Dhonnabháin.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Léim Uí Dhonnabháin.


An Ladhar.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Ladhar.


Mainstir na Móna.
Is paróiste suite i gContae Chorcaí í Mainstir na Móna.


Tiarna Mhúscraí.
Is ceantar suite i gContae Chorcaí é Tiarna Mhúscraí.


An Meall Theas.
Is sráid suite i gContae Chorcaí é an Meall Theas.


Nuachabháil.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Nuachabháil.


Rinn an Chabaltaigh.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Rinn an Chabaltaigh.


Cill Briotáin.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Cill Briotáin.


Raerainn.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Raerainn.


Sráid an Chapaill Bhuí.
Is sráid suite i gCathair Chorcaí í Sráid an Chapaill Bhuí.


An Seancheann.
Is ceann tíre suite i gContae Chorcaí é an Seancheann.


Séipéal na Carraige.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Séipéal na Carraige.


Sráid Naomh Pádraig.
Is sráid suite i gCathair Chorcaí í Sráid Naomh Pádraig.


An Seanbhaile Mór.
Is baile suite i gContae Chorcaí é an Seanbhaile Mór.


An Seandún.
Is ceantar suite i gCathair Chorcaí é an Seandún.


Sráid Washington.
Is sráid suite i gCathair Chorcaí í Sráid Washington.


Timpeall Bóthair Chionn tSáile.
Is timpeallán suite i gContae Chorcaí é Timpeall Bóthair Chionn tSáile.


Tobar Rí an Domhnaigh.
Is bruachbhaile suite i gContae Chorcaí é Tobar Rí an Domhnaigh.


An Tobar.
Is baile suite i gContae na Gaillimhe é an Tobar.


Donnchadh Ó hAmhsaigh.
Cláirseoir ba ea Donnchadh Ó hAmhsaigh (1695 – 5 nó 11 Samhain 1807). Thugtaí Denis Hampsey, Denis Hampson nó Denis Hempson air i mBéarla.
Rugadh é sa Chreag Mhór, in aice le Garbhachadh i gContae Dhoire. Chaill sé radharc a shúl in aois a thrí bliana leis an mbolgach, agus in aois a dhá bhliain déag thosaigh sé ag foghlaim conas seinm ar an gcláirseach ó Bhríd Ní Chatháin, bean uasal a bhí oilte ar an ealaín sin mar ba ghnách lena leithéidí ag an am. Bhí múinteoirí fir aige ina dhiaidh sin arbh as Connacht dóibh.
Thosaigh sé ag seinm ar an gcláirseach mar cheird in aois a ocht mbliana déag, agus cheannaigh triúr pátrún cláirseach i bpáirt dó. Ina dhiaidh sin shiúil sé Éire agus Albain ar feadh deich mbliana nó mar sin. Thug sé an dara cuairt ar Albain sa bhliain 1745 nuair a bhí sé beagnach caoga bliain d’aois, agus sheinn sé i nDún Éideann i láthair an Phrionsa Séarlas Éadbhard Stiúbhart. In Éirinn sheinneadh sé sna tithe móra agus i mBaile Átha Cliath, i gCorcaigh agus i mbailte móra eile.
Faoi dheireadh chuaigh sé a chónaí in Aird Mhic Giollagáin, áit a mbíodh muintir a mháthair ina gcónaí. Phós sé bean as Inis Eoghain agus é sé bliana is ochtó d’aois: rugadh iníon dóibh. Fuair sé bás in Aird Mhic Giollagáin agus é céad is dhá bhliain déag d’aois.
A cheol.
An chláirseach a bhí aige rinne Cormac Ó Ceallaigh as Baile na Scríne i gContae Dhoire í timpeall na bliana 1707. Bhíodh coim mhór ag a leithéid de chláirseach agus í déanta d’adhmad sailí. Téada miotail a bhíodh inti agus tharraingítí iad leis na hingne. Uirlis an-deacair a bhí inti, agus bheadh ort tabhairt fúithi i dtús d’óige.
Bhí Ó hAmhsaigh ag Féile na gCruitirí i mBéal Feirste sa bhliain 1792 agus é ar an aon chláirseoir amháin a sheinn ar an sean-nós agus a raibh an seancheol go léir aige. Chuireadh sé barr iontais ar a raibh i láthair lena mhíne a d’fhéadfadh sé nótaí maise a sheinm.
Bhí an-mheas aige ar an seancheol agus bhí drogall éigin air é a ligean leis an nglúin a bhí ag teacht.


Tráig na Móna.
Is baile suite i gContae Chorcaí í Tráig na Móna (nó "Tráigh Omna").


Tobar an Iarla.
Is baile suite i gContae Chorcaí é Tobar an Iarla.


Corcaigh Uirbeach.
Is ceantar suite i gContae Chorcaí í Corcaigh Uirbeach.


Beanntraí, Barúntacht.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Beanntraí.


Baróidigh.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Baróidigh.


Barraigh Mhóra.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí iad Barraigh Mhóra.


Béarra.
Is leithinis agus barúntacht suite i gContae Chorcaí é Béarra.


Cairbrigh Thoir, an Roinn Thoir.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Cairbrigh Thoir, an Roinn Thoir.


Cairbrigh Thoir, an Roinn Thiar.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Cairbrigh Thoir, an Roinn Thiar.


Cairbrigh Thiar, an Roinn Thoir.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Cairbrigh Thiar, an Roinn Thoir.


STV.
Is stáisiún teilifíse é STV atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 30 Bealtaine 2006.


Ciarraí Cuirche.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Ciarraí Cuirche.


Cairbrigh Thiar, an Roinn Thiar.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Cairbrigh Thiar, an Roinn Thiar.


Cineál mBéice.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí é Cineál mBéice.


Cineál Aodha.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí é Cineál Aodha.


Coill na Talún.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí í Coill na Talún.


Cionn tSáile, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí é Cionn tSáile.


Condúnaigh agus Clann Ghiobúin.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Condúnaigh agus Clann Ghiobúin.


Cathair Chorcaí, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí í Cathair Chorcaí.


Corcaigh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí é Corcaigh.


Cúrsaigh.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí é Cúrsaigh.


Dúiche Ealla.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí í Dúiche Ealla.


Múscraí Thoir.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Múscraí Thoir.


Múscraí Thiar.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Múscraí Thiar.


Mainistir Fhear Maí, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí í Mainistir Fhear Maí.


Orbhraí agus an Choill Mhór.
Barúntacht suite i gContae Chorcaí is ea Orbhraí agus an Choill Mhór.


Uí Bhamhna agus Barraigh Rua.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí iad Uí Bhamhna agus Barraigh Rua.


Uí Mhic Coille.
Is barúntacht suite i gContae Chorcaí iad Uí Mhic Coille.


Bundúchasaigh na Tasmáine.
An ceathrar Bundúchasach dheireanacha den “fhíorphór”, c. na 1860í.
Ba iad Bundúchasaigh na Tasmáine bunmhuintir na Tasmáine (Van Diemens’s Land), oileán atá laisteas de mhórthír na hAstráile. B’fhéidir go raibh 15,000 duine acu ann sular tháinig lonnaitheoirí Briotanacha sa bhliain 1803. Luaitear galracha Eorpacha mar an rud is mó ba chúis le scrios an phobail lán-Bhundúchasaigh.
Faoin mbliain 1833, agus le cabhair ón Leifteanant-Ghobharnóir George Arthur, bhí George Augustus Robinson in ann áitiú ar thimpeall 200 Bundúchasach géilleadh agus é á rá leo go gcosnófaí iad agus go bhfaighidís a dtailte ar ais i ndeireadh na dála. Aistríodh iad go dtí Wybalenna Aboriginal Establishment ar Oileán Flinders, áit ar mharaigh galracha mórán acu. Sa bhliain 1847 aistríodh an seacht nduine is daichead díobh a bhí beo fós go dtí Cuainín na nOisrí (Oyster Cove), laisteas de Hobart. Deirtear go minic gurbh iad Trugernanner (1812–1876) agus Fanny Cochrane Smith (1834–1905) na daoine deireanacha de shliocht lán-Bhundúchasach.
Ní mhaireann aon teanga Thasmánach, cé go bhfuil daoine éigin ag iarraidh teanga nua a dhéanamh de na focail atá le fáil i gcáipéisí agus sa chaint.
Tá na mílte duine ann fós ar féidir leo cuid dá nginealach a rianú siar go dtí sinsir Bhundúchasacha, ó rug mná Bundúchasacha leanaí do lonnaitheoirí Eorpacha.
Roimh theacht na nEorpach.
Cósta na Tasmáine agus Victoria timpeall 14,000 bliain ó shin nuair a bhí leibhéal na farraige ag éirí.
Meastar gur tháinig daoine go dtí an Tasmáin timpeall 40,000 bliain ó shin thar dhroichead talún ó mhór-roinn na hAstráile i rith na hoighearthréimhse deireanaí. Nuair a d’éirigh an fharraige agus líonadh Caolas Bass fágadh na daoine leo féin ar feadh timpeall 8,000 bliain go dtí teacht na nEorpach i ndeireadh an 18ú haois.
Sa bhliain 1990 tháinig seandálaithe ar ábhar in Uaimh Warreen i ngleann Abhainn Maxwell san iardheisceart a thaispeáin go raibh Bundúchasaigh ann chomh luath le 34,000 bliain ó shin. Sa bhliian 2010, sular tógadh droichead thar Abhainn Jordan, rinne seandálaithe tochailt ar stráice 600 méadar den bhruach agus tháinig ar neart uirlisí cloiche. Chuir an chéad dátú in iúl go raibh daoine ina gcónaí ann ó 40,000 bliain ó shin go dtí 28,000 bliain ó shin.
Áitíonn scoláirí áirithe nach raibh fáil ag Bundúchasaigh na Tasmáine ar áiseanna de chuid na mór-roinne, ar nós sleánna friofraic, uirlisí cnáimhe, búmarang, duán, fuála agus adhaint tine. Deirtear nach mbíodh acu ach aibhleoga a thugadh na fir leo ó áit go háit. Ach tá a mhalairt de thuairim ag scoláirí eile, agus tá cuntas ar adhaint tine ag na Tasmánaigh i gcáipéis de chuid na bliana 1887. Deirtear freisin go raibh an oiread sin bia ann nach raibh gá ag na Tasmánaigh le teicneolaíocht chasta: bhíodh uirlisí cnáimhe acu ach d’imigh na huirlisí sin as úsáid nuair ba mhó stró a ndéanta ná an tairbhe a bhainfí astu.
Cuirtear le fios gur stad Bundúchasaigh na Tasmáine de mhórán éisc a ithe timpeall 4,000 bliain ó shin agus thosaigh ag ithe níos mó pasam, cangarúnna agus valbaithe. Stad siad d’uirlisí cnáimhe a úsáid agus bhain feidhm as uirlisí cloiche ina n-áit. Tá an cheist seo pléite go géar. Déarfadh scoláirí éigin gur pobal mí-oiriúnaithe a bhí ann, ach deir scoláirí eile go raibh féarach á dhéanamh de scrobarnach ina lán áiteanna agus go raibh níos mó bia ann dá bharr. Is mó an t-éileamh a bhí ar oisrí agus ar rónta ná ar iasc, agus bh’fhéidir nárbh fhiú dul ag iascaireacht. Cuireann an fhianaise sheandálaíochta in iúl go raibh na treibheanna ag leathnú a gcríoch ag an am agus go raibh sé sin ar siúl go fóill nuair a tháinig na hEorpaigh.
Treibheanna Bundúchasacha na Tasmáine.
Thagaidís na Bundúchasaigh le chéile i dtrí shlí: mar theaghlaigh, mar dhronganna a mbeadh timpeall daichead duine iontu agus a ainm féin ar gach drong, agus mar threibheanna i ndúichí. Cé gur leis na treibheanna na dúichí úd théadh dronganna ó áiteanna eile siar is aniar tríothu ar lorg bia.
De réir meastachán difriúil bhí idir 3,000 agus 15,000 Bundúchasach sa Tasmáin. Cuireann staidéir ghéiniteacha in iúl go raibh an figiúir i bhfad níos airde, ach b’fhéidir go ndearna galracha Eorpacha slad ar an bpobal roimh an mbliain 1803 de bharr teagmháil le sealgairí rónta. Shíl Stockton (I983:68) go raibh 3,000 duine ann ar a laghad, ach bhí fánaíocht ghéiniteach íseal go leor, agus b’fhéidir go raibh an figiúr chomh hard le 100,000, gan buíochas don fhianaise seandálaíochta. Tá fianaise ann gur mó d’acmhainní a bhí ag le fáil sa Tasmáin ná sa mhórthír.
Na chéad Eorpaigh.
Sa bhliain 1772 thug longa Francacha faoi cheannas Marion Dufresne cuairt ar an Tasmáin. Ar dtús d’fhailtigh na Bundúchasaigh rompu, ach tháinig eagla orthu nuair a chonaic siad bád eile chucu. Dúradh gur caitheadh sleánna agus clocha: scaoil na Francaigh muscaeid leis na Bundúchasaigh: maraíodh duine acu siúd ar a laghad agus gortaíodh cuid eile. Bhí fáilte roimh dhá chabhlach Fhrancacha faoi cheannas Bruni d'Entrecasteaux sna blianta 1792 agus 1793 agus faoi cheannas Nicolas Baudin sa bhliain 1802. Bhuail an Captaen James Cook go síochánta le Bundúchasaigh ar Oileán Bruny sa bhliain 1777. Ba é an scéal céanna ag an gCaptaen William Bligh é sa bhliain 1788.
Thosaigh sealgairí rónta ón mBreatain agus ó Mheiriceá ag tabhairt cuairte ar oileáin Chaolas Bass agus ar chósta an tuaiscirt agus oirthir ón gcuid deiridh den 18ú haois amach. Thart faoin mbliain 1800 bhí sealgairí ag cur fúthu ar oileáin gan chónaí, rud a chuir ar a gcumas dul i dteagmháil le Bundúchasaigh sa Tasmáin féin.
Thosaigh sealgairí agus Bundúchasaigh ag trádáil lena chéile. Ba bhréa leis na Bundúchasaigh madraí seilge, agus plúr, tae agus tobac, agus thabharfaidís craicinn changarúnna mar mhalairt orthu. Bhíodh mná Bundúchasacha á malartú freisin. Bhí a lán acu go han-mhaith chun rónta agus éin mhara a sheilg, agus chuirfí a scileanna siúd ar fáil, agus scileanna na bhfear uaireanta, ar feadh séasúr seilge na rónta. Uaireanta dhíolfaí mná, agus b’fhéidir go mbronnfaí cuid acu ar na hEorpaigh chun iad siúd a thabhairt isteach sa treibh. Chomh maith leis sin, dhéanadh na hEorpaigh mná a fhuadach, agus fiú i ndiaidh na bliana 1810, nuair a bhí formhór an sealgairí imithe de bharr ídiú na rónta, bhí timpeall caoga seanmhairnéalach agus athdhaoránach ar oileáin Chaolas Bass fós, agus teaghlaigh curtha ar bun acu le Bundúchasaigh mná.
Chuaigh cuid de na mná leis na sealgairí rónta go toilteanach. Ní fios an arbh é sin cás Tarerenorerer (Eng:Walyer), bean a raibh iomrá léi mar cheannairceach. Bhain sí leis na Punnilerpanner, ach nuair a d’éalaigh sí ó na sealgairí chuaigh sí leis na Plairhekehillerplue. Bhí sí i gceannas orthu agus iad ag ionsaí fostaithe den Van Diemen's Land Company. Ba é seo an chéad uair a bhain Bundúchasaigh feidhm as muscaeid. Gabhadh í ach dhiúltaigh sí dul ag obair agus cuireadh go dtí Oileán na bPiongainí (Penguin Island) í. Ina dhiaidh sin coinníodh í ar Oileán na nEalaí agus thug sí iarracht ar éirí amach a chur ar bun. Ní raibh de nós ag Bundúchasaigh mná dul i mbun cogaidh riamh, ach anois bhí a lán acu ag ionsaí Eorpach.
Dúirt an staraí James Bonwick gur léir go raibh mná éigin fuadaithe ag sealgairí ach go raibh mná eile ann a bhí dílis dá bhfir nua agus a théadh abhaile le bronntanais. Tugann sé cuntas ar an drochíde a thugadh sealgairí éigin do Bundúchasaigh mná. Nuair nach raibh an oiread sin ban ar fáil le “trádáil” mhéadaigh ar an bhfuadach, agus sa bhliain 1830 dúradh go raibh caoga bean ar a laghad ina sclábhaithe ar oileáin Chaolas Bass.
"Harrington, a sealer, procured ten or fifteen native women, and placed them on different islands in Bass's Straits, where he left them to procure skins; if, however, when he returned, they had not obtained enough, he punished them by tying them up to trees for twenty-four to thirty-six hours together, flogging them at intervals, and he killed them not infrequently if they proved stubborn." (H.W.Parker "The Rise, Progress, and Present State of V. D. Land" 1833)
Tháinig laghdú tapa ar líon na mban i dtuaisceart na Tasmáine, agus faoin mbliain 1830 ní raibh ach triúr ban in oirthuaisceart na Tasmáine i measc 72 fear. Ach maíonn mórán Bundúchasach Tasmánach gur de shliocht mhuintir na sealgaireachta iad.
Tar éis theacht na nEorpach.
Idir na blianta 1803 agus 1823 bhí dhá thréimhse achrainn idir Bundúcahsaigh agus coilínigh. Idir na blianta 1803 agus 1823 bhí achrann ann faoi bhia ar nós oisrí agus cangarúnna. Idir na blianta 1808 agus 1823 bhí feirmeoirí, sealgairí rónta agus sealgairí míolta móra ag fáil Bundúchasaigh mná le trádáil nó le fuadach toisc a laghad sin ban bán a bheith ann. Bhíodh achrann faoi mhná idir na treibheanna dá bharr agus tháinig laghdú ar an daonra Bundúchasaigh. Bhí ceithre Bhundúchasach is seachtó(ar mhná a bhformhór mór) ina gcónaí le sealgairí ar oileáin Chaolas Bass anuas go dtí 1835.
Faoin mbliain 1816 bhí mórán páistí Bundúchasacha á bhfuadach mar sclábhaithe. Sa bhliain 1814 chuir an Gobaharnóir Thomas Davey fógra amach á rá gur chuir an fuadach seo fearg air, agus sa bhliain 1819 chuir an Gobharnóir William Sorell an fógra amach arís agus d’ordaigh go gcuirfí páistí fuadaithe chun Hobart mar a gcothódh an rialtas iad. Bhí a lán leanaí Bundúchasacha ina gcónaí le lonnaitheoirí. Thóg sealgaire Éireannach dar shloinne Ó Briain buachaill óg ar mhór an cúnamh dó é, ach bhí míghnaoi ag a mhuintir féin air mar go raibh gráin aige orthu de bharr a chuid oiliúna Eorpaí. Taispeánann tuairiscí baiste gur tugadh sé leanbh is fiche isteach i dtithe lonnaitheoirí, agus cuireadh roinnt páistí Bundúchasacha chun Scoil na nDílleachtaí in Hobart. Bhí ocht mBundúchasach is caoga idir óg agus fhásta ina gcónaí le lonnaitheoirí sa Tasmáin anuas go dtí an bhliain 1835.
Deir staraithe áirithe nach fiú galracha Eorpacha a chur san áireamh roimh an mbliain 1829. Deir staraithe eile, ar nós Geoffrey Blainey and Keith Windschuttle, gurb iad na galracha sin is mó a scrios daoine de shliocht lán-Bhundúchasach. Deir Keith Windschuttle nár shroich an bholgach an Tasmáin riamh ach go ndearna an fliú, an niúmóine, an eitinn agus galracha véinéireacha slad ar na Bundúchasaigh. Déanann an staraí James Bonwick agus an t-antraipeolaí H. Ling Roth, ag scríobh dóibh sa 19ú haois, tagairt do dhrochthoradh na ngalracha agus na neamhthorthúlachta. Mar a deir Josephine Flood: "Venereal disease sterilised and chest complaints - influenza, pneumonia and tuberculosis - killed".
Thug Bonwick cuntas ar bhéaloideas Bundúchasach faoi aicíd fhorleata fiú roimh choilíniú foirmiúil sa bhliain 1803. “Mr Robert Clark, in a letter to me, said: 'I have gleaned from some of the aborigines, now in their graves, that they were more numerous than the white people were aware of, but their numbers were very much thinned by a sudden attack of disease which was general among the entire population previous to the arrival of the English, entire tribes of natives having been swept off in the course of one or two days' illness'.” B'fhéidir gur tholg siad galracha ó mhairnéalaigh nó ó shealgairí rónta.
Calder, who has gone more fully into the particulars of their illnesses, writes as follows...: “Their rapid declension after the colony was founded is traceable, as far as our proofs allow us to judge, to the prevalence of epidemic disorders….” Roth was referring to James Erskine Calder who took up a post as a surveyor in Tasmania in 1829 and who wrote a number of scholarly papers about the Aboriginal people. "According to Calder, a rapid and remarkable declension of the numbers of the aborigines had been going on long before the remnants were gathered together on Flinders Island. Whole tribes (some of which Robinson mentions by name as being in existence fifteen or twenty years before he went amongst them, and which probably never had a shot fired at them) had absolutely and entirely vanished. To the causes to which he attributes this strange wasting away... I think infecundity, produced by the infidelity of the women to their husbands in the early times of the colony, may be safely added... Robinson always enumerates the sexes of the individuals he took;... and as a general thing, found scarcely any children amongst them;... adultness was found to outweigh infancy everywhere in a remarkable degree...
Sa bhliain 1832 thug George Augustus Robinson athchuairt ar chósta thiar na Tasmáine, áit arbh fhada ón limistéar coilínithe í, agus scríobh: "The numbers of aborigines along the western coast have been considerably reduced since the time of my last visit [1830]. A mortality has raged amongst them which together with the severity of the season and other causes had rendered the paucity of their number very considerable".
Idir na blianta 1825 agus 1831 d’aithin na coilínigh go raibh treallchogaíocht ar siúl ag na Bundúchasaigh. Is éard ba chúis léi méadú mór ar an ngrásaeireacht agus ar an daonra Eorpach. Bhi a lán Bundúchasach ina gcónaí i measc na gcoilíneach. Thugadh na coilínigh lón do na Bundúchasaigh a ghabhadh trasna an limistéar coilínithe de reir na séasúr, lón a bhíodh mar chúiteamh ar na seantailte sealgaireachta, ach bhí drogall ar choilínithe nua an socrú seo a choinneáil ar siúl, agus thosaigh na Bundúchasaigh ag goid bia ó bhotháin. Deireadh an Rialtas nárbh iad na Bundúchasaigh faoi deara an naimhdeas, ach nuair a crochadh Musquito sa bhliain 1825 ghéaraigh an díospóireacht. Dúirt na “daoine uaisle” nár cheart pionós a thabhairt do Bhundúchasaigh as a gcríoch a chosaint, ach b’fhearr leis an gcosmhuintir níos mó Bundúchasach a chrochadh lena gceansú. Thaobhaigh an Gobharnóir Arthur leis an gcosmhuintir. Thugadh an iris oifigiúil cuntas ar "retaliatory actions" de chuid na mBundúchasach, ach sa bhliain 1826 thug sé tuairisc ar "acts of atrocity". Shocraigh an Rialtas go ndíbreodh saighdiúirí an Bundúchasaigh as an limistéar áitrithe. Chuir Fógra Ríoga de chuid na bliana 1828 urphoist mhíleata á mbunú ar na teorainneacha, agus fógraíodh go gcuirfí dlí míleata i bhfeidhm ar Bhundúchasaigh. Aithníodh go raibh bealaí traidisiúnta ann le haghaidh imirce shéasúrach, ach b’éigean do Bhundúchasaigh pasanna a bheith acu. Tugadh duaiseanna as daoine gan phas a ghabháil, £5 an duine fásta agus £2 an páiste. Is minic a tharla seilg dá bharr agus a maraíodh Bundúchasaigh. Deir an Gobharnóir Arthur sna tuairiscí a chuir sé chun an Rúnaí Stáit gurbh iad na coilínigh féin ba chúis leis an marú..
Bhí na Bundúchasaigh scanraithe ag an gCogadh Bundúchasach (“Black War”) sna blianta 1828-32 agus ag Locadh na mBundúchasach (“Black Line”) sa bhliain 1830. D’éirigh le mórán Bundúchasach éalú ón locadh sin, ach thug an scéal an oiread sin suaitheadh intinne dóibh go raibh siad sásta géilleadh do Robinson agus dul go dtí Oileán Flinders.
Fianaise sna cáipéisí ar mharú agus ar ghabháil 1800-1835.
Is dócha gur fomheastachán atá sna figiúirí.
Atháitriú na mBundúchasach.
Sa chuid deiridh den bhliain 1831 thug George Augustus Robinson 51 Bundúchasach leis go dtí áit ar Oileán Flinders a dtugtaí The Lagoons uirthi. Tharla nach raibh sí oiriúnach toisc go raibh sí gan uisce agus rite le gaoth, agus nach raibh talamh insaothraithe ann. Mura bhfuair na Bundúchasaigh prátaí ó shealgairí agus teacht ar chánóga earrghearra a bheith acu bheidís marbh le hocras. Laistigh de roinnt míonna cailleadh duine is tríocha acu. They were lodged at night in shelters or "breakwinds." These "breakwinds" were thatched roofs sloping to the ground, with an opening at the top to let out the smoke, and closed at the ends, with the exception of a doorway. They were twenty feet long by ten feet wide. In each of these from twenty to thirty blacks were lodged... To savages accustomed to sleep naked in the open air beneath the rudest shelter, the change to close and heated dwellings tended to make them susceptible, as they had never been in their wild state, to chills from atmospheric changes, and was only too well calculated to induce those severe pulmonary diseases which were destined to prove so fatal to them. The same may be said of the use of clothes... At the settlement they were compelled to wear clothes, which they threw off when heated or when they found them troublesome, and when wetted by rain allowed them to dry on their bodies. In the case of Tasmanians, as with other wild tribes accustomed to go naked, the use of clothes had a most mischievous effect on their health.
Benjamin Duterrau, "Mr Robinson's first interview with Timmy", 1840
Faoi Eanáir 1832 bhí cheithre Bhundúchasach is daichead eile ann agus bhí na treibheacha difriúla i mbun troda. Aistríodh go dtí an tOileán Glas iad ach tugadh ar ais go dtí The Lagoons iad. I nDeireadh Fómhair 1832 socraíodh ar champa nua a thógáil ar Oileán Flinders. Thugtaí Wybalenna air. Sa bhliain 1833 d’éirigh le Robinson áitiú ar an gcéad caoga is ceithre dhuine de shliocht “lán-Bhundúchasach” dul ann. Tugadh tithe, lón, éadaí dóibh, agus bhí scoil agus dochtúir ann. Daoránaigh a dhéanadh an chuid is mó den obair. Baineadh páisti idir sé bliana agus cúig bliana déag dá muintir chun go dtógfadh an fear stórais agus seanmóirí tuata iad. Bhí cead ag na Bundúchasaigh an t-oileán a shiúl, agus ba mhinic amuigh ag seilg iad toisc gur ghann é an lón. Faoin mbliain 1835 bhí an scéal chomh dona sin go ndeachaidh Robinson i gceannas chun bail níos fearr a chur ar chúrsaí. Ach i gceann ceithre bliana déag cailleadh an chuid is mó den dá chéad is fiche duine a tháinig ann le Robinson. Is beag leanbh a rugadh nó a tháinig slán ina dhiaidh sin.
Sa bhliain 1839 cheap an Gobharnóir Franklin coiste chun Wybalenna a scrúdú. Dúirt an tuairisc go raibh an scéal go dona fós, cé nár admhaíodh an méid sin go poiblí. I Mí Mhárta 1847 thug seisear Bundúchasach ó Wybalenna achainí don Bhanríon Victoria, ag iarraidh go seasfaí leis na gealltanais a tugadh dóibh faoin mbail a chuirfí orthu. I Mí Dheireadh Fómhair 1847 aistríodh na seacht mBundúchasach is daichead a bhí beo fós go dtí Cuas na nOisrí. Tháinig 44 duine acu slán (aon lánúin déag, dáréag fear gan phósadh agus deich bpáiste) agus cuireadh na páistí chun Scoil na nDílleachtaí in Hobart. Ní raibh an áit nua sláintiúil. Thug na Bundúchasaigh iarracht ar a ndúchas a shaothrú fós, rud nár thaitin leis na húdaráis toisc gur chomhartha “míbhuíochais” é. Ní raibh beo díobh sa bhliain 1859 ach timpeall dáréag, agus cailleadh an duine deireanach sa bhliain 1876.
Na hantrapeolaithe.
Ó sheascaidí an 19ú haois amach bhí iarsmalanna ag iarraidh baill de choirp Bhundúchasacha nó cnámharlacha a fháil chun léargas a fháil ar ghnéanna den phailé-antraipeolaíocht. Bhí glaoch ar leith ar chloigne Tasmánacha. Bhain Cumann Ríoga na Tasmáine corp Truganini aníos sa bhliain 1878 agus bhí a cnámharlach ar taispeáint i Músaem na Tasmáine anuas go dtí an bhliain 1947.
Shíl Bundúchasaigh riamh go bhfuil lorg an dímheasa ar bhailiúcháin den saghas sin, mar níl an t-anam suaimhneach go gcuirtear ina áit dhúchais. Tá coirp Bhundúchasacha á dtabhairt ar ais go fóill.
Dhéanadh Astrálaigh neamh-Bhundúchasacha talamh slán de go raibh Bundúchasaigh na Tasmáine “imithe in éag”. Ó sheachtóidí an 20ú haois i leith, áfach, tá gníomhaithe ag iarraidh a chur in iúl go bhfuil sliocht na mBundúchasach úd ann go fóill.
Níl pobal Bundúchasach na Tasmáine ar aon intinn, áfach, faoi nádúr an “Bhundúchasachais”. Scar na Palawa leis na Lia Pootah sa bhliain 1996, agus tugadh údarás dóibh a shocrú cé hiad na daoine ar de shliocht Bundúchasach iad sa Tasmáin agus ceart acu dá réir ar sheirbhísí Bundúchasacha. Ní aithníonn na Palawa ach daoine ar de shliocht phobal Chaolas Bass iad: deir na Lia Pootah, de réir foinsí béaloidis, gur de shliocht na mBundúchasach a d’fhan sa Tasmáin iad. Is dóigh leis na Lia Pootah nach labhraíonn Lárionad Bundúchasach na Tasmáine thar a gceann toisc gurb iad na Palawa a reachtálann é. Ón mbliain 2007 i leith tá daoine ag iarraidh tástáil DNA a úsáid chun ginealaigh a dhéanamh amach. Cuireann na Palawa in aghaidh úsáid na tástála seo, ach deir na Lia Pootah gur fearr í ná an an bealach atá anois ann chun an Bundúchasachas a dhearbhú.
I Mí Aibreáin 2000 phléigh an "Legislative Council Select Committee on Aboriginal Lands" a dheacra a bhí sé an Bundúchasachas a dheimhniú de réir an bhéaloidis. Thug an tOllamh Cassandra Pybus sampla de seo: chuir béaloideas phobal Bundúchasach Ghleann Huon agus Chaolas D’Entrecasteaux in iúl gur de shliocht beirt Bhundúchasach mná iad, ach thaispeáin an taighde gur dhaoránaigh iad na mná a bhí i gceist. Fadhb eile ba ea na lonnaitheoirí neamh-Eorpacha. B’Afrai-Mheiriceánaigh iad suas le sé chéad duine de na daoránaigh, agus níor de shliocht Eorpach cuid de na saorlonnaitheoirí. B’fhéidir gur de shliocht beirt Afracach a ghlac deontais talún ar Oileán Bruny is ea an pobal Bundúchasach atá ina gcónaí anois ann. Tá fiche Afrai-Mheiriceánach agus Lascar le fáil i ndaonáireamh Hobart na bliana 1818, agus tá deichniúr Indiach agus Afracach ar tugadh deontais talún i lár na Tasmáine dóibh ar liosta paisinéirí an "Lady Nelson". Slogadh clann na lonnaitheoirí seo sa phobal mór toisc nach ndearnadh aon idirdhealú riamh idir iad agus na lonnaitheoirí Eorpacha.
Tá na Palawa ag iarraidh teanga Thasmánach a dtugtar palawa kani uirthi a athchruthú as focail i seantuairiscí ar na teangacha Tasmánacha.
Cúiteamh a dhéanamh leis na “Glúine Fuadaithe”".
Ar 13 Lúnasa 1997 rinneadh Ráiteas um Leithscéal (faoi fhuadach páistí) a dtoiligh Parlaimint na Tasmáine d’aonghuth leis, á rá go an Teach doilíosach i ngeall ar na beartais ba chúis le fuadach páistí Bundúchasacha.
I Mí na Samhna 2006 ba í an Tasmáin an chéad Stát san Astráil a thairg cúiteamh airgid do na Glúine Fuadaithe, Bundúchasaigh ar fhuadaigh gníomhaíochtaí stáit agus misin eaglaise óna muintir iad idir na blianta 1900 agus 1972.


Achadh Eochill.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Achadh Eochill.


Baile an Aird.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Baile an Aird.


Currach an Eich Bhuí.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Currach an Eich Bhuí.


An Doire, Contae Chorcaí.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é an Doire.


Feartaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí í Feartaigh.


An Ghráinseach Thiar.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí í an Ghráinseach Thiar.


Iorthan.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Iorthan.


Páirc an Chonnaidh.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí í Páirc an Chonnaidh.


Ard Cit.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Ard Cit.


Ros Tialláin.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Ros Tialláin.


An Scraith Ramhar.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é an Scraith Ramhar.


Áthán, Contae Chorcaí.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Áthán.


Baile an Ghaill Rua.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Baile an Ghaill Rua.


Cnoc, Contae Chorcaí.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Cnoc.


Doire Mhaolín.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Doire Mhaolín.


Sceach na Cille.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Sceach na Cille.


Rós Ní Mhaonaigh.
Bhí Rós Ní Mhaonaigh (Béarla: "Rose Mooney"; 1740 – t.1798) ar dhuine den bheagán ban a bhí ina gcláirseoirí gairmiúla san 18ú haois in Éirinn. Ba í an t-aon bhean amháin í a sheinn ag Féile na gCruitirí i mBéal Feirste sa bhliain 1792.
Is beag eolas atá le fáil ina taobh, ach bhí sí ina cláirseoir taistil ar nós a leithéidí eile, idir fhir agus mhná, in Éirinn ag an am. Dealraíonn sé go raibh sí spleodrach. Bhí searbhónta darbh ainm Máire aici agus bhí siad beirt tugtha don ól. Chuir Rós a cláirseach, a cóta agus a peireacót i ngeall tráth chun íoc as ar ól Máire. Deirtear go bhfuair Rós bás den ól sa bhliain 1798 tar éis chreachadh na stóras nuair a tháinig na Francaigh i dtír i gCill Ala.
Fuair Edward Bunting roinnt ceoil uaithi. Ar na foinn a bhí aici bhí “Fanny Power” agus “Casadh an tSúgáin”.


Edward Bunting.
Ceoltóir agus bailitheoir ceoil ó Éirinn ba ea Edward Bunting (1773–1843). Bhíodh sé ar a dhícheall ag bailiú sheancheol cláirsí na hÉireann, agus d’fhoilsigh sé neart eolais ar an gcláirseach a chaillfí go deo murach é.
Beatha.
Innealtóir mianadóireachta ó Derbyshire i Sasana ab athair dó agus Niallach ó Dhoire ba ea a mháthair. Nuair a cailleadh a athair cuireadh Edward, in aois a sheacht mbliana, a chónaí lena dheartháir Anthony i nDroichead Átha chun ceol a fhoghlaim uaidh. Sa bhliain 1784 cuireadh chun mBéal Feirste é mar chúntóir ag William Ware, orgánaí Theampall Áine i mBéal Feirste, agus i gceann dhá bhliain bhí sé ina ina phrintíseach ag Ware, Rinne sé staidéar ann ar an bpianó agus ar an orgán, agus d’fhoghlaim sé conas pianó a dheisiú agus a atógáil.
Bhí sé ar lóistín i mBéal Feirste le teaghlach McCracken, rud a chuir i dteagmháil le lucht polaitíochta náisiúnaí é. Níos déanaí bhí sé ina orgánaí i roinnt teampall sa chathair, agus bhí an-ghnaoi ag daoine air, cé go raibh sé taghdach. Bheartaigh roinnt daoine uaisle ar fhéile cláirseoirí a chur ar bun i mBéal Feirste, cé nárbh fhéidir ach deichniúr a bhailiú le chéile. Ceapadh Bunting chun ceol a bhreacadh síos ann, agus dealraionn sé gur mhúscail sé seo spéis mhór ann i gceol na hÉireann.
Sa bhliain 1809 d’fhoilsigh sé "A General Collection of the Ancient Music of Ireland, arranged for the Piano-Forte; some of the most admired Melodies are adapted for the Voice, to Poetry chiefly translated from the Original Irish Songs, by Thomas Campbell, Esq., and other eminent Poets. To which is prefixed a Historical and Critical Dissertation on the Egyptian, British, and Irish Harps... Vol. I." Bhí seacht bhfonn is seachtó sa bhreis ann agus a lán acu faighte ó Dhonnchadh Ó hAmhsaigh, cláirseoir a bhí thar a bheith sean. Bhí focail nua Bhéarla curtha leis na foinn.
Sa bhliain 1820 phós sé cailín de mhuintir Chapman agus chuir faoi i mBaile Átha Cliath le bheith ina orgánaí i dTeampall Sheoirse. Mura bhfuair sé gríosú ó chairde mar George Petrie ní fhoilseodh sé an tríú himleabhar dá chuid. Bhí 160 fonn ann, agus 120 ceann díobh foilsithe den chéad uair.
Fuair sé bás go tobann ar 21 Nollaig 1840 agus cuireadh é i reilig Chnoc Iaróim i mBaile Átha Cliath.
Toradh na hoibre.
Thug Bunting cuntas chomh hiomlán agus ab fhéidir leis ar bhealach seanma na cláirsí sreangthéadaí. Thug sé cuntas ar na nótaí maise, ar an méarú, ar ainmneacha na dtéad, ar chodanna na cláirsí agus ar na cineálacha ceoil. Rinne sé míniú ar an tiúnadh agus ar na modhanna, agus d’áitigh sé ar an gcláirseoir Art Ó Néill a chuimhní cinn a bhreacadh. Os a choinne sin, thug sé neamhaird ar an ordú a tugadh dó gan nóta dár bhailigh sé a athrú. Ní bhreacadh sé síos ach an tséis agus níor thuig, is dócha, a thábhachtaí a bhí an dord mar mhaise ar an gceol. Mar sin féin, chaomhnaigh sé ábhar nach mbeadh teacht anois air murach an obair a rinne sé, agus ar mór an chabhair é don té atá ag iarraidh seinm na cláirsí sreangthéadaí a shaothrú arís.


Com Caoin.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Com Caoin.


Baile Uí Shé.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Baile Uí Shé.


Baile Uilleac.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Baile Uilleac.


Cill Cholmáin (Corcaigh).
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí í Cill Cholmáin.


Baile Uí Bhuaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Baile Uí Bhuaigh.


Cnoc an Chearrbhachais.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Cnoc an Chearrbhachais.


Bá na hEornan.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí í Bá na hEornan.


Baile an Chaisleáin, Contae Chorcaí.
Is baile fearainn suite i gContae Chorcaí é Baile an Chaisleáin.


Art Ó Néill.
Cláirseoir dall ba ea Art Ó Néill (1734–1818) a d’fhág cuimhní cinn ina dhiaidh atá lán d’eolas ar shaol a leithéidí in Éirinn. Bhí sé geal leis an mbailitheoir mór ceoil Edward Bunting agus thug neart faisnéise teicniúla dó faoi sheinm na seanchláirsí.
Beatha.
Chaill Ó Néill radharc a shúl de bharr timpiste in aois a dhá bhliain. Níos déanaí d’fhoghlaim sé an chláirseoireacht ó Eoghan Ó Cianáin as Eochair i gContae Thír Eoghain, agus thosaigh sé ag taisteal agus ag seinm mar chláirseoir gairmiúil in aois a chúig bliana déag. Shiúil sé cuid mhaith den tír ach b’ansa leis deisceart Uladh ná aon cheantar eile.
Bhí sé bródúil toisc gur de shliocht mhuintir Néill é: caitheadh sé cnaipí airgid agus círín Uí Néill orthu, agus ba dhóigh leis gur ar chomhchéim lena gcuid pátrún a bhí sé. Ba bhreá an chuideachta é agus bhí sé go maith chun cártaí agus táiplis mhór a imirt.
Bhí sé ina teagascóir cónaithe ag an Belfast Harp Society idir na blianta 1808 agus 1813, agus chothaigh an cumann go dtí lá a bháis é.
Cúrsaí ceoil.
Ba cheoltóir maith Ó Néill agus bhí neart fonn ar eolas aige. Sa bhliain 1760, a dúirt sé, shiúil sé sráideanna Luimnigh, é ag seinm ar chláirseach de chuid an 14ú haois a luaití le Brian Borumha agus slua á leanúint.
Sheinn sé ar an gcláirseach ag féile na gcláirseoirí i mBéal Feirste sa bhliain 1792 agus d’éirigh sé an-mhór le Edward Bunting. Bhí sé féin agus Donnchadh Ó hAmhsaigh ar na cláirseoirí ba mhó a thug eolas do Bunting ar chúrsaí cláirseoireachta, agus ar chomhairle Bunting chum sé a chuimhní cinn, saothar a thugann an-léargas ar shaol chláirseoirí a linne.


An Díseart.
Is paróiste suite i gContae Chorcaí é an Díseart.


Gleann Bearcháin.
Is paróiste suite i gContae Chorcaí é Gleann Bearcháin.


Inis Cara.
Is paróiste suite i gContae Chorcaí í Inis Cara.


Trácht Fhionn.
Is paróiste suite i gContae Chorcaí é Trácht Fhionn.


Abhainn Airgidín.
Is abhainn suite i gContae Chorcaí í Abhainn Airgidín.


Abhainn na Baoi.
Is abhainn suite i gContae Chorcaí í Abhainn na Baoi.


An Aighlinn.
Is abhainn suite i gContae Chorcaí í an Aighlinn.


Abha an tSuláin.
Is abhainn suite i gContae Chorcaí í Abha an tSuláin.


Bá Dhún Mánais.
Is bá suite i gContae Chorcaí í Bá Dhún Mánais.


An Bhríd.
Is abhainn suite i gContae Chorcaí í an Bhríd.


An Bhograch.
Is sliabh suite i gContae Chorcaí í an Bhograch.


Cuan Oisre.
Is inbhear suite i gContae Chorcaí é Cuan Oisre.


Carraig an Ghiolla.
Is suíomh meigiliteach suite i gContae Chorcaí í Carraig an Ghiolla.


Ciorcal an Droma Bhig.
Is liagchiorcal suite i gContae Chorcaí é Ciorcal an Droma Bhig.


Pluaiseanna Chill an Mhuilinn.
Bealach isteach chuig ceann de phluaiseanna Chill an Mhuilinn
Is pluaiseanna aolchloiche suite i gContae Chorcaí iad Pluaiseanna Chill an Mhuilinn. Tá siad suite ar bhruach theas na Dubhabhann, lámh le Cill an Mhuilinn, sráidbhaile i dtuaisceart an chontae. Bhí daoine ina gcónaí i gcuid díobh chomh déanach leis an 19ú haois.


Bá Bheanntraí.
Is bá suite i gContae Chorcaí í Bá Bheanntraí.


Ceann Bró.
Is ceann tíre suite i gContae Chorcaí é Ceann Bró.


Ceann Dhún dTéide.
Is teach solais suite i gContae Chorcaí é Ceann Dhún dTéide.


Coill Ghort na Tiobratan.
Is coill suite i gContae Chorcaí í Coill Ghort na Tiobratan.


Cuan Chorcaí.
Is cuan suite i gContae Chorcaí é Cuan Chorcaí.


Cnoic Dhoire na Sagart.
Is sliabhraon suite i gContae Chorcaí iad Cnoic Dhoire na Sagart. Síneann na cnoic siar ó lár an chontae go dtí teorainn Chiarraí.


Iarthar Chorcaí.
Is ceantar suite i gContae Chorcaí é Iarthar Chorcaí.


Mullach Allaíre.
Cnoc i gContae Chorcaí is ea Mullach Allaíre (391 m).


Mullach an Radhairc.
Is sliabhraon suite i gContae Chorcaí iad Mullach an Radhairc. Tosnaíonn an Abhainn Mhór anseo.


An tSean-Chlochaois.
Is éard é an tSean-Chlochaois nó an Ré Phailéiliteach ná an tréimhse réamhstairiúil de stair an duine, sonraithe ag forbairt bun-uirlisí cloiche, atá aimsithe againn, agus a chlúdaíonn thart ar 99% de thréimhse réamhstair theicneolaíoch an dhuine. Síneann sí ón úsáid is luaithe d'uirlisí cloiche, is dócha ag homininí: mar shampla Australopithecine, 2.6 milliún bliain ó shin, go dtí deireadh na Pléisticéiní thart ar 10,000 RL. Leanann an Mhéisiliteach an Ré Phailéiliteach. Féadfaidh dáta na teorann Páiléilití-Méisilití a bhéith éagsúil, chomh mór le cúpla míle bliain, in ionaid éagsúla. Sa Sean-Chlochaois a bhí Éire fós faoi bhrait oighir ach iad ag cúlú de réir a chéile. Níl aon fhianaise, áfach, i leith daoine a bheith ag maireachtáil in Éirinn ag an bpointe seo.


Buffalo, Nua-Eabhrac.
Is cathair de chuid stát Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Buffalo. Is í Buffalo an dara chathair is mó sa stát Nua-Eabhrac. Tá timpeall is 258,703 (2014) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Erie. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1801. Tá Byron Brown ina mhéara.
Tá cliú ar Bhuffalo mar gheall ar an gcuid mhór ailtireachta nua-aimseartha thógtha ann, forgnimh dheartha ag Louis Sullivan agus Frank Lloyd Wright ina measc.


Yonkers, Nua-Eabhrac.
Is cathair de chuid stát Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Yonkers. Tá timpeall is 195,976 (2011) duine ina gcónaí sa chathair. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1646. Tá Mike Spano ina mhéara.


Syracuse, Nua-Eabhrac.
Is cathair de chuid stát Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Syracuse. Tá timpeall is 145,170 (2010) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Onondaga. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1825. Tá Stephanie A. Miner ina méara.


New Rochelle, Nua-Eabhrac.
Is cathair de chuid stát Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í New Rochelle. Tá timpeall is 77,062(2010) duine ina gcónaí sa chathair. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1899. Tá Coláiste Í (Iona College) suite ann. Tá Noam Bramson ina mhéara ar an gcathair.


Machain.
Is ceantar suite i gContae Chorcaí é Machain.


An tOileán Beag.
Is ceantar suite i gContae Chorcaí é an tOileán Beag.


Prióireacht an Bhaile Bhig.
Is prióireacht suite i gContae Chorcaí é Prióireacht an Bhaile Bhig.


Rinn Mhuintir Bháire.
Is ceann tíre suite i gContae Chorcaí é Rinn Mhuintir Bháire.


Sliabh Cathair.
Cnoc i gContae Chorcaí is ea Sliabh Cathair (338 m).


Tollán Sheáin Uí Loingsigh.
Is tollán suite i gContae Chorcaí é Tollán Sheáin Uí Loingsigh.


Áiléar Lewis Glucksman.
Is dánlann suite i gContae Chorcaí é Áiléar Lewis Glucksman.


Ardeaglais Naomh Fionnbarra.
Is ardeaglais suite i gContae Chorcaí í Ardeaglais Naomh Fionnbarra.


Bothanach.
Is liagchiorcal suite i gContae Chorcaí é Bothanach.


Binn na Leacht.
Is liagchiorcal suite i gContae Chorcaí é Binn na Leacht.


Béal Átha na Carraige.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Béal Átha na Carraige.


Caisleán Chúirt an Bharraigh.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Chúirt an Bharraigh.


Caisleán Carraig a' Phúca.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Carraig a' Phúca.


Caisleán Deasmhumhan.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Deasmhumhan.


Caisleán Chill Bhláin.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Chill Bhláin. Tógadh an caisleán sa 15ú nó 16ú haois ar bharr Chnoc Chill Bhláin. Scrios arm Chromail é sa bhliain 1642. Ní raibh fágtha ach na túir. Tá iarsmaí an chaisleáin suite leathchiliméadar ó Áth an Mhuilinn, gar do theorainn Chontae Luimnigh.


Caisleán Charraig an Easa.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Charraig an Easa.


Caisleán Baile an Chollaigh.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Baile an Chollaigh.


Caisleán Carraig Ruacháin.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Carraig Ruacháin.


Caisleán Uí Dhonnabháin.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Uí Dhonnabháin.


Coláiste Chnoc na Trocaire.
Is coláiste suite i gContae Chorcaí é Coláiste Chnoc na Trocaire.


Coláiste Uí Ghríofa, Corcaigh.
Is coláiste suite i gContae Chorcaí é Coláiste Uí Ghríofa.


Coláiste Chríost Rí.
Is meánscoil suite i gContae Chorcaí é Coláiste Chríost Rí.


Caisleán Baile Mhistéala.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Caisleán Baile Mhistéala.


Coláiste Stiofáin Naofa.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Coláiste Stiofáin Naofa.


Coláiste Choilm.
Is meánscoil suite i Bhaile an Chollaigh i gContae Chorcaí é Coláiste Choilm. Bunaíodh í sa bhliain 1987 le freastail ar Bhaile an Chollaigh, a bhí ag fás go tapa. Tá isteach is amach le 1,300 dalta sa scoil. Bunaíodh Gaelcholáiste sa scoil sa bhliain 1990 a bhfuil 300 dalta ann.


Coláiste Rosa.
Is meánscoil suite i gContae Chorcaí é Coláiste Rosa.


Coláiste Cholmáin.
Is meánscoil suite i gContae Chorcaí é Coláiste Cholmáin.


Comhairle Contae Chorcaí.
Is comhairle suite i gContae Chorcaí í Comhairle Contae Chorcaí.


Cnoc na Cille.
Is suíomh meigiliteach suite i gContae Chorcaí é Cnoc na Cille.


Dún Chathail.
Is dún suite i gContae Chorcaí é Dún Chathail.


Dún Rí Shéamuis.
Is dún suite i gContae Chorcaí é Dún Rí Shéamuis.


Dún Daingean.
Is caisleán suite i gContae Chorcaí é Dún Daingean.


An Gleanntán Thoir.
Is suíomh meigiliteach suite i gContae Chorcaí é an Gleanntán Thoir.


Deoise Chorcaí agus an Rois.
Deoise Chorcaí agus an Rois
Is deoise suite i gContae Chorcaí í Deoise Chorcaí agus an Rois.


Ionad Siopadóireachta Rinn Mhachan.
Is suíomh ionad siopadóireachta suite i gContae Chorcaí é Ionad Siopadóireachta Rinn Mhachan.


Lár-Choláiste Eoin.
Is coláiste suite i gContae Chorcaí é Lár-Choláiste Eoin.


Leaba Chaillí.
Radharc eile ar an Leaba Chaillí
Is suíomh meigiliteach suite i gContae Chorcaí í Leaba Chaillí (Béarla: "Labbacallee"). An tuama dingeach is mó in Éirinn í. Tógadh an Leaba Chaillí timpeall ar an mbliain 2,300 RC..


Scoil Iósaef Naofa.
Is bunscoil suite i gContae Chorcaí í Scoil Iósaef Naofa.


Teampall Brianaid.
Is liagchiorcal i gContae Chorcaí é Teampall Brianaid. Tá sé suite 2.5 km lastuaidh de Chloich na Coillte.


Scoil Íosagáin.
Is bunscoil suite i gContae Chorcaí í Scoil Íosagáin.


Pobalscoil Bhaile an Easpaig.
Is bunscoil suite i gContae Chorcaí é Pobalscoil Bhaile an Easpaig.


An Margadh Sasanach.
Is margadh suite i gContae Chorcaí é an Margadh Sasanach.


Ospidéal Ollscoil Chorcaí.
Is ospidéal suite i gContae Chorcaí é Ospidéal Ollscoil Chorcaí.


Prióireacht Chill Chré.
Is prióireacht suite i gContae Chorcaí é Prióireacht Chill Chré.


Loch Machain.
Is ceantar suite i gContae Chorcaí é Loch Machain.


Píopbhuama.
Samhailghaireas de phíopbhuama sreang-tuisil tionscanta, a d'úsaid seirbhís míleata SAM le haghaidh oiliúnaIs éard is piopbhuama ann ná feiste phléascach seiftithe, cuid de phíopa séalaithe go docht agus í líonts le hábhar pléascach. Cuireann an srianadh a sholáthraíonn an píopa ar chumas an duine lagphléascáin simplí a úsáid chun pléascadh sách mór a chur i gcríoch, agus cruthaíonn ilroinnt an phíopa féin sreapnal a fhéadfadh a bheith marfach. Bíonn madhmadh, roimh am, ina ghuais ar iarracht um thabhairt faoi aon bhuama baile a thógáil, agus tarlaíonn teagmhais mhadhmadh neamhbheartaithe go minic, toisc úsaid a bhaint as na hábhair agus na modhanna le phíopbhuamaí a dhéanamh, agus is minic gur toradh tromchúiseach nó bás a fhulaingíonn an cóimeálaí.
I go leor tíortha, is coir thromchúiseach í a bheith ag monarú nó i seilbh píopbhuama, beag beann ar an úsáid a bheidh beartaithe.


Substaint phléascach.
Is éard is substaint phléascach ann, ar a dtugtar pléascán freisin, ná substaint imoibríoch ag a bhfuil méid mór d'fhuinneamh poitéinsiúil agus gur féidir léi pléascadh a tháirgeadh má scaoiltear í go tobann, de ghnáth, i dteannta le solas, teas, fuaim, agus brú a tháirgeadh. Is eard is lánán pléascach ann ná méid tomhaiste d'ábhar pléascach.
Féadfar an fuinneamh poitéinsiúil seo atá stóráilte in ábhar pléascach a bheith ina


Fuinneamh ceimiceach.
Is éard is Fuinneamh cheimiceach ann ná poitéinsiúil (nó cumas) substainte ceimicí chun dul faoi chlaochlú, trí imoibriú ceimiceach nó, chun substaintí ceimiceacha eile a athrú. I measc na samplaí bheadh cadhnraí agus bolgáin solais agus cealla srl. Bíonn fuinneamh i gceist nuair a ndéantar nó nuair a mbristear naisc cheimiceacha, a fhéadfar a bheith ionsúite nó eascartha ó chóras ceimiceach.


Baile Féitheáin.
Is bruachbhaile suite i gCorcaigh é Baile Féitheáin.


Baile an Locha, Corcaigh.
Is bruachbhaile suite i gCorcaigh é Baile an Locha.


Baile an Easpaig.
Bruachbhaile de chuid Chorcaí é Baile an Easpaig (i mBéarla: "Bishopstown"), ar thaobh theas na cathrach, timpeall ar dhá chiliméadar ó lár na cathrach. Tá 24,136 duine ina gcónaí i mBaile an Easpaig.
Meanscoile.
Coláiste Cnoc na Trocaire nó Mount Mercy, meanscoil cailíni bearla
Bishopstown Community School, meanscoil bearla measctha
Ollscoile.
Institiúd Teicneolaíochta Chorcaí


Baile na mBocht.
Is ceantar suite i gCorcaigh é Baile na mBocht.


Cnoc na hAoine.
Is bruachbhaile suite i gCorcaigh é Cnoc na hAoine.


An Gleann, Corcaigh.
Is ceantar suite i gCorcaigh é an Gleann.


Garrán na mBráthar.
Is bruachbhaile suite i gCorcaigh é Garrán na mBráthar.


An Linn Dubh.
Is ceantar suite i gCorcaigh í an Linn Dubh (Béarla: "Blackpool"). Bhíodh a lán tionsclaíochta ar siúl ann agus mar sin tugtaí "Béal Feirste an Deiscirt" ar an áit mar leasainm.


Coláiste Ealaíne agus Dearthóireachta Crawford.
Is dánlann suite i gCorcaigh é Coláiste Ealaíne agus Dearthóireachta Crawford.


Ard Cróine.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Ard Cróine (Béarla: "Ardcroney").
Bhíodh eaglais de chuid Eaglais na hÉireann in Ard Cróine (sa phictiúr), ach aistríodh í go Daonpháirc Bhun Raite sa bhliain 1998.


Hugo Henrik Alvar Aalto.
Alvar Aalto ar stampa poist (1976)
Ailtire is dearthóir troscán a rugadh i gKuortane na Fionlainne ab ea Hugo Henrik Alvar Aalto (3 Feabhra 1898 – 11 Bealtaine 1976). Chuir sé modhanna traidisiúnta a thíre in oiriúint don nua-aois, agus rinne ceannródaíocht maidir le troscán feidhmiúil, déanta as sraithadhmad. Dhear sé foirgnimh nua-aoiseacha phoiblí is tionsclaíochta.
a> sa bhliain 1959, cé nár cuireadh tús lena thógáil go dtí 1984


Augusta, Maine.
Is í Augusta príomhchathair Maine, stát de Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 19,136 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Augusta suite i gContae Kennebec. Tá William R. Stokes ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1754.


Áth an Chuillinn.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Áth an Chuillinn.


Buiríos Ó Luigheach.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Buiríos Ó Luigheach.


Béal an Átha, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Béal an Átha.


Baile Uí Chomáin.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Chomáin.


Bóthar na Croise.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Bóthar na Croise.


An Bhuaile Dhubh.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í an Bhuaile Dhubh.


An Baile Nua, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Baile Nua.


An Baile Beag, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Baile Beag.


Béal Átha Gabhann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Béal Átha Gabhann.


Imleach Iubhair.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Imleach Iubhair.


Portland, Maine.
Is í Portland an chathair is mó sa stát Maine, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 66,194 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Augusta suite i gContae Cumberland. Tá Michael F. Brennan ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1786.


Abacá.
Snáithín a fhaightear ó ghas duilleoige i ngné Fhilipíneach banana is ea abacá. Tugtar "cnáib Mhainile" nó "Musa textilis" air freisin. Is planda den fhine Musaceae é, is é sin, fine na mbananaí.
Láidir snámhach. In úsáid chun cáblaí is cairpéid a dhéanamh. Saothraítear an t-abacá ar bhonn tráchtála sna hOileáin Fhilipíneacha, in Eacuadór agus i gCósta Ríce.


Abacas.
Fráma simplí comhairimh don uimhríocht is ea an t-abacas. I bhfoirm amháin, tá cnaipí áirimh inghluaiste ar bharraí comhthreomhara nó in eitrí comhthreomhara. In úsáid thar chuid mhaith den Domhan leis na mílte bliain.


Ospidéal Thamhlachta.
Ospidéal oiliúna é Ospidéal Adelaide agus na Mí, Baile Átha Cliath, ina gcorpraítear Ospidéal Náisiúnta na Leanaí nó níos minice "Ospidéal Thamhlachta" (Béarla: "The Adelaide and Meath Hospital, Dublin, incorporating the National Children's Hospital " nó "Tallaght Hospital" is "AMNCH") atá lonnaithe i dTamhlacht, i mBaile Átha Cliath, Éire. Is é Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath an páirtnéir acadúil atá aige.


Simancas.
Baile i lár na Spáinne, i gcúige Valladolid is ea Simancas. Suite ar Abhainn Pisuerga, is ann atá Cartlann Ríoga na Spáinne, le cuid mhaith cáipéisí (timpeall 33,000,000 san iomlán), cuid acu a bhaineann leis na hÉireannaigh a chuir fúthu sa Spáinn sa seachtú déag. Fuair Aodh Rua Ó Dónaill, taoiseach Thír Chonaill, bás sa chaisleán ina bhfuil an chartlann, sa bhliain 1602.


Buiríos Léith.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Buiríos Léith.


Baile Uí Chléireacháin.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Chléireacháin.


Béal Átha Lúbaigh.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Béal Átha Lúbaigh.


Béal Átha Póirín.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Béal Átha Póirín (Béarla: "Ballyporeen"). Is as an mbaile do shinsir Ronald Reagan.


Cnocán an Éin Fhinn.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Cnocán an Éin Fhinn.


Caisleán Laighnigh.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Caisleán Laighnigh.


An Chluain Mhór.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í an Chluain Mhór.


Cill Aodha, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Cill Aodha.


Cleveland Abbe.
Meitéareolaí ó Nua-Eabhrac ab ea Cleveland Abbe (1836-1916). Scríobh sé mar gheall ar an atmaisféar is an aeráid. Freagrach as córas caighdeánach ama na Stát Aontaithe a chur ar aghaidh.


Ernst Abbe.
Fisicí a saolaíodh in Eisenach na Gearmáine ab ea Ernst Abbe (23 Eanáir 1840 – 14 Eanáir 1905). Réitigh sé matamaitic na lionsaí sa mhicreascóp. Uaidh seo bhí sé in ann, i gcomhar le Otto Schott, lionsaí den chaighdeán is airde a tháirgeadh i gcomhair taighde san eolaíocht. Ina phairtnéir le Carl Zeiss ina chomhlacht cáiliúil optaice siúd, ina úinéir air tar éis bhás Zeiss i 1888.


Aberfan.
Baile beag i gceantar mianach guail i Merthyr Tudful sa Bhreatain Bheag is ea Aberfan. Tharla tubaiste ann i 1966 nuair a shlog maidhm talún d'fhuíoll mianadóireachta scoil is tithe: maraíodh 144 duine, 116 páiste ina measc.


Abhac bán.
Réalta bheag dhoiléir ag druidim chun deireadh a héabhlóide is ea abhac bán. Timpeall 1.4 oiread mhais na Gréine i gcás gach cinn atá ar eolas. Réalta mharbh atá tite isteach uirthi féin, timpeall trastomhas an Domhain, ionas go bhfuil sí buanaithe, a cuid leictreon mar ghás caillte, le brú a chothromaíonn a fórsa imtharraingthe.


Abhacád.
Crann síorghlas a fhásann 18 m ar airde, clúdaithe le faireoga ola cumhra, is ea an abhacád. Meastar go bhfuil sé dúchasach do Mheiriceá Láir. Na duilleoga ubhchruthach leathrúil; na bláthanna 2 cm ar leithead, scothghlas/bán sémhaothánach; na caora piorra-chruthach leathrúil, ag fás suas le 15 cm ar fhad, glas, buí nó scothchorcra, le bia ramhar scothbhuí/glas inite timpeall ar chloch mhór amháin iontu. Saothraítear ar scála ollmhór é i gcuid mhaith réigiún teo cosúil le Meicsiceo is tíortha na Meánmhara. Is lú tomaí na crainn shaothraithe ná na crainn nádúrtha, le torthaí ar dhathanna is méideanna éagsúla a aibíonn ag tréimhsí éagsúla i rith na bliana.


Ábhair ghuaiseacha.
Ábhair shaorga, den chuid is mó, ar féidir go mbeidh iarmhairtí dochracha acu ar shláinte daoine. Má chuirtear de láimh iad go mícheart, éillíonn is truaillíonn siad an comhshaol. Samplaí is ea ábhair thocsaineacha, miotail throma (cosúil le luaidhe, mearcair, caidmiam), fuíoll radaighníomhach ó stáisiúin núicléacha is déanamh arm núicléach. Is ábhar imní maidir leis an gcomhshaol is sláinte daoine i gcuid mhaith tíortha cur de láimh na n-ábhar seo.


Ábhar cliste.
Is é ata in ábhar cliste ná ábhar a fhreagraíonn ar bhealach sainiúil meicniúil do thruicear ar leith. Athrú brú, teochta, réimse leictrigh nó réimse mhaighnéadaigh a fhéadfaidh a bheith mar thruicear. Athrú i méid, cruth, righneas, dath, trédhearcacht nó poitéinseal leictreach a fhéadfaidh a bheith mar fhreagairt.
Is miotail iad cóimhiotail cruthchuimhne (SMA) a fhilleann ar a mbunchruthanna déanta nuair a théitear iad. Rinneadh aeróga saitilítí as SMAs agus nuair a sheoltar sruth leictreach tríothu len iad a théamh, leathann siad amach ina n-aeróga feidhmeacha. Baintear feidhm as criostail chliste, a ghineann comhartha leictreonach nuair a dhíchumtar iad, mar bhraiteoirí. Athraíonn cinn eile a ndath nuair a athraíonn an teocht, agus is féidir iad a úsáid mar rabhaidh. Tá ceimicí cliste a leathnaíonn nó a chrapann mar fhreagairt ar chomhartha leictreach, agus is féidir iad a úsáid mar mhatáin shaorga. Is féidir leachtanna cliste, a théachtann nuair a chuirtear réimse maighnéadach i bhfeidhm orthu, a úsáid chun creathanna i meaisíní a mhaolú, nó mar chosaint i réigiúin a fhulaingíonn creathanna talún.
Ábhair chliste


Ábhar inbhithmhillte.
Aon ábhar is féidir a dhianscaoileadh trí phróisis nádúrtha, lobhadh miocróbach go príomha, chun a chomhábhair a chur ar fáil taobh istigh den éiceachóras. Tá cuid mhaith ábhar nua-aoiseach neamhinbhithmhillte, agus mar sin carnann siad san éiceachóras.


Iain Banks.
Údar Albanach ab ea Iain Menzies Banks (16 Feabhra, 1954 – 9 Meitheamh, 2013) a scríobh ficsean faoin ainm Iain Banks agus ficsean eolaíochta faoin ainm Iain M. Banks.
Ba é "The Wasp Factory" (foilsithe sa bhliain 1984) an chéad úrscéal dá chuid a thabhaigh clú agus iomrá dó agus chuaigh sé leis an scríbhneoireacht lán-aimseartha dá bharr.


Luamh.
Is éard is luamh ann, ("ón Sean-Ghaeilge 'luam' ("píolótach, stiúireóir") ná bád nó long áineasa. Ar dtús báire, sainmhíníodh é mar shoitheach-seoil a bhí éadrom, agus a bhí in ann dul go tapa. D'úsáideadh cabhlach na hÍsiltíre iad, i gcomhair tóraíochta píoráidí agus tairmtheacht eile, ar fud agus isteach sna huiscí éadoimhne de chuid na hÍsiltíre. Tar éis é a bheith roghnaithe ag Séarlas II mar an t-árthach a d'iompródh é go dtí an Bhreatain ón Ísiltír, i gcomhair na hathghairme, d'úsáidtí an téarma nuair a bhí iompar daoine tábhachtacha i gceist.
Sa lá atá inniu ann, sonraíonn an téarma dhá rang éagsúil de dobhararthaí, báid seoltóireachta agus mótarbháid. Bíonn luaimh difriúil ó longa oibre, go príomha mar gheall ar a n-fheidhmeanna fóillíochta, agus ní go dtí borradh an ghalbháid agus cineálacha eile de mhótarbháid gur bhraitheadh ar soithí seoltóireachta i gcoitinne mar earraí só, nó soithí áineasa. Níos déanaí, chuimsigh an téarma mótairbháid, go príomha, chun críocha áineasa príobháidí chomh maith.
De gnáth, bíonn faid na luamh i raon idir 10 méadar (33 troith) suas go dtí na dosaenacha de mhéadair (na céadta troithe). Tugtar cúrsóir cábáin nó cúrsóir ar shoitheach só níos lú ná 12 méadar (39 tr).
Tagraíonn sár-luamh, go ginearálta, do luamh ar bith (le seol nó le hinneall) atá comh faide le 24 m (79 tr) agus tagraíonn meagaluamh, go ginearálta, do luamh ar bith atá níos mó ná 50 méadar (164 tr). Is beag an méid seo i ndáil le línéar farraige móire tipiciúil agus tancaeir ola.


Bóchoinneal.
Débhliantóg a fhásann 20-120 cm ar airde is ea an bhóchoinneal nó an ghairleog fáil. "Alliaria petiolata" a hainm eolaíochta. Dúchasach don Eoraip is an Áise. A duilleoga bánghlas croíchruthach, ceann bláthanna beaga bána i gcruth croise. Boladh na gairleoige as an bplanda, nuair a bhrúitear é go háirithe. Faightear i bhfáil sceach í.


Cloch an Mhíle.
Baile suite i gContae Thiobraid Árann ab ea Cloch an Mhíle.


Crois na Rae.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Crois na Rae.


An Chúirt Dóite.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í an Chúirt Dóite.


An Chloichín.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í an Chloichín.


Cluain Ultaigh.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Cluain Ultaigh.


Glaise na Ghuail.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Glaise na Ghuail.


Cuilleann, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Cuilleann.


Cill Sioláin.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Cill Sioláin.


Gerardus 't Hooft.
Fisicí a rugadh i nDen Helder na hOllainne is ea Gerardus 't Hooft (1946-). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Martinus Veltman i 1999 as a thaighde ar struchtúr candamach na n-imoibrithe leictrealaga. D'fhoilsigh sé "In Search of the Ultimate Building Blocks" (Sa Tóir ar na Brící Bunúsacha Tógála, 1995), agus le Wei Chen, "Introduction to General Relativity" (Buntús na Coibhneasachta Ginearálta, 2001).
t Hooft, Gerardus


Acanthus.
Planda le duilleoga tiubha colgacha is ea Acanthus (Gaeilge: "An tAcantas")
Tá sé á mhúnlú nó á shnoí mar mhaisiúchán ó aimsir na nGréagach sa 5ú céad RC. Cuireadh ar mhullach colún Corainteach é.
Sanasaíocht.
Maítear go minic gur mhion-charachtar i miotaseolaíocht na Gréige í Acanthe (Gréigis:Ἀκάνθα nó "Akantha"), agus go raibh a meiteamorfóis freagrach as ainmniú na bplandaí Acanthus. De réir an mhiotais seo, bhí Acantha ina nimfeach agus bhí Apalló i ngrá léi. Diúltaigh Acanthe dó áfach agus scríob sí a aghaidh nuair a rinne sé le banéigean di. Mar thoradh air sin, d'athraíodh ó bhonn í isteach ina planda le duilleoga spíonacha.
Saothrú agus úsáidí.
Fástar roinnt speiceas, mar phlandaí ornáideacha, go háirithe " A. balcanicus ", " A. spinosus " agus " A. mollis ".
Baineadh úsaid as duilleoga acantas ar bhonn aeistéitiúil don Chaipiteal ("sé sin, ball mullaigh den cholún nó den phiara ar a bhfuil an taibhléadan nó stua ina luí") san Ord Corantach. Tagann an téarma 'Caipeateal' ón Laidin "capitellum", a chiallaíonn 'ceann beag'. Ceann de 5 phríomhord na hailtireachta clasaicí is ea an tOrd Corantach.


Satan.
Is ė Satan ná ainm amháin atá ar an diabhal.
Tá an uimhir 666 ceangailte leis de rėir an Bíobla.


Muire Mháthair Guadalupe.
Is teideal a thugtar ar an Maighdean Mhuire mar thoradh a taispeánadh ar an gCnoc Tepeyac, Meicsiceo ar an 9 Nollaig 1531 í Muire Mháthair Guadalupe.


An Doladh.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Doladh ("Dolla" i mBéarla).


Drom.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Drom.


Drom Inbhir.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Drom Inbhir.


Dún Eochaille.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Dún Eochaille.


Dubhaille.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Dubhaille (nó "Dumha Aille")


An Eaglais, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í an Eaglais.


Faiche Ró.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Faiche Ró.


An Gabhailín.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Gabhailín.


Gleann an Ghuail.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Gleann an Ghuail.


Lothra.
Baile suite i gContae Thiobraid Árann is ea Lothra.


Lewiston, Maine.
Is cathair de chuid stát Maine, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Lewiston. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 36,592 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Lewiston suite i gContae Androscoggin. Tá Robert E. Macdonald ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1795.


Luach Maigh.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Luach Maigh.


Lios Ruanach.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Lios Ruanach.


Bangor, Maine.
Is cathair de chuid stát Maine, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Bangor. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 33,039 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Bangor suite i gContae Penobscot. Tugadh stádas mar chathair do Bangor sa bhliain 1834.


Auburn, Maine.
Is cathair de chuid stát Maine, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Auburn. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 23,055 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Auburn suite i gContae Androscoggin. Tá Jonathan P. LaBonté ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1842.


Paireacht ghradaim.
Is frása é paireacht ghradaim a úsáidtear sa bhfealsúnacht pholaitiúil, chun teoiric faoi 'choimhlint idir-phobail a shárú' a mhíniú. Áitíonn tionscnóirí na teoirice go n-ofrálann an téarma "paireacht ghradaim" teanga dúinn le haghaidh caibidlíochta, i gcomhthéac na cothromaíochta iarchoinbhleachta. Tosaíonn an idirbheartaíocht leis na pobail ag aithint go bhfuil leamhsháinn acu.
Seachas leanúint ar aghaidh ag iarraidh an ceann is fearr a fháil ar a chéile, ba chóir dos na pobail iarracht a dhéanamh dul i mbun caibidlíochta, i gcomhair cómhaireachtála síochánta i spás fisiciúil roinnte, in ainneoin a gcuid difríochtaí cultúrtha.
Is féidir cur síos ar "phaireacht ghradaim" mar teoiric iar-Eagnaíochta, toisc go bhfuil sé difriúil go suntasach ó réasúnachas liobrálach nó Marxach agus tá sé contrártha do smaointe na féinchinntiúcháin, de chuid an fichiú céad, nó smaointe an 19ú haois faoin náisiúnstát. Bhí súil ag go leor daoine le "feo an náisiúnachais", uair a thiocfadh mionlaigh laistigh den náisiúnstát. Is iad na coincheapa seo, na cinn is coitianta, sa lá atá inniu ann, sa teoiric pholaitiúil chomhaimseartha.
Mar a scríobhann Ernest Gellner, "tá mór-thábhacht agus údarás, nach raibh riamh roimhe seo i stair an chine daonna, leis an smaoineamh go gcaithfidh teorainneacha polaitiúla a bheith comhthreomhaireach leis na cinn eitneacha, agus nach mór do rialóirí gan a bheith inaitheanta ó thaobh eitneachais de, ó a ngéillsinigh"
Nuair a dhírigh teoiricí na hEagnaíochta le shaincheisteanna coinbhleachta idir-phobail, rinne sé amhlaidh trí chur chun cinn " neamh-seicteachas " in aghaidh "treibheachais" (liobrálachais) nó trí bhéim a chur ar "pholaitíocht aicmeach" in aghaidh "náisiúnachais bhuirgéisigh" (Marxachas). Níor thug ceachtar de na cineálacha cur chuige seo aitheanta ar bith do traidisiúin lucht na cogaíocha i coimhlintí idir-phobail. Ar an láimh eile, is féidir le "phaireacht ghradaim" glacadh le traidisiún na náisiúnaithe éagsúla agus iad taobh istigh de stát amháin.


An Phléadach.
Íomhá de chuid an Digitized Sky Survey
Braisle oscailte réaltaí sa Tarbh. Go coitianta tugtar an Seachtar Deirfiúracha orthu, bíodh is nach bhfuil ach 6 cinn infheicthe don tsúil. An bhraisle oscailte is feiceálaí, agus luadh í i litríocht is miotaseolaíocht chomh fada siar le 2357 RC. Tá an bhraisle ann le timpeall 50 milliún bliain, is na céadta réaltaí inti. 116 parsoic amach uainn.


Alexei Alexeyevich Abrikosov.
Fisicí a saolaíodh i Moscó is ea Alexei Alexeyevich Abrikosov (25 Meitheamh 1928). D'fhionn sé forsheoltóirí de chineál II agus léirigh a n-airíonna maighnéadacha. Sa bhliain 2003 bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic, le Anthony Leggett is Vitaly Ginzburg, as a thaighde ceannródaíoch ar fhorsheoltóirí is forshreabhacht.


Acaicia.
Grúpa crann is tor, dúchasach don Astráil is réigiúin thrópaiceacha eile. Caol an t-ainm atá orthu san Astráil. Tá siad pischineálach, sa tslí is go dtógann siad nítrigin go díreach ón aer. Bíonn na duilleoga roinnte san iliomad duilleoigíní bídeacha, nó i ngnéithe ar leith, laghdaithe ina ngais duilleoige leacaithe, cosúil le duilleog-lanna. Bíonn na bláthanna buí den chuid is mó, beag líonmhar i gcrobhaingí cruinne nó caitínchruthacha. Saothraítear go leor gnéithe i gcomhair scátha, maisithe nó daingniú na hithreach gainmhí. Bíonn an duilliúr in úsáid mar fhoráiste. Tá go leor freisin a dhéanann adhmad an-chrua trádálach. Úsáidtear an choirt is na cochaill sa tsúdaireacht. Tálann cuid acu guma arabach. Saothraítear an t-acaicia gormdhuilleogach is an t-acaicia airgeadach, crainn bheaga, mar go dtáirgeann siad bláthanna don mhargadh.


Acaicia bréige.
Crann duillsilteach a fhásann 25 m ar airde, dúchasach d'oirthear is lár Mheiriceá Thuaidh, is ea an Acaicia bréige nó "Robinia pseudoacacia". Na duilleoga cleiteach le 3-10 péire duilleoigín, le gruaig airgeadeach is é óg. Na pisbhláthanna cumhra bán le himeall buí, i gcrobhaingí ilbhláthanna suas le 20 cm ar fhad, ar crochadh síos. Tugtar an crann lócaistí uirthi freisin. Fástar go minic mar mhaisiúchán i Meiriceá is an Eoraip é. Táirgeann sé adhmad crua fadsaolach.


Acainít.
Planda is ea acainít ar a dtugtar dáthabha dubh freisin. Ilbhliantóg le fréamhacha tiúbracha leathdhubha, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. Bíonn na duilleoga fíor-roinnte, na bláthanna liathchorcra, le clogad i bhfoirm cochaill. Úsáidtear í mar thámhshuanach is pianmhúchán, ach tá sí an-nimhiúil mar go bhfuil alcalóidigh inti, ina measc acainítin.


Franz Karl Achard.
Ceimicí Gearmánach, ceannródaí i dtáirgeadh siúcra ó bhiatas ab ea Franz Karl Achard (1753-1821). Shaothraigh sé bealach chun platanam a phróiseáil.
Achard, Franz Karl
Achard, Franz Karl
Achard, Franz Karl


Aclaíocht isiméadrach.
Aclaíocht ina gcrapann na matáin ach nach ligtear do na hailt ghaolmhara bogadh. Is mar seo a tharlaíonn nuair a bhrúnn duine i gcoinne dorais dhúnta nó ar bharra fosaithe. Baintear feidhm as aclaíocht mar seo chun matáin nach mbíonn i ngnáthúsáid a láidriú.


Acmhainní géiniteacha plandaí.
An raon iomlán éagsúlachta géinití atá le fáil i bhfoirmeacha nádúrtha is saothraithe de speiceas ar bith. Is iad na plandaí sa raon seo a chuimsíonn foinse bhunúsach na n-ábhar a úsáidtear i bpórú plandaí. Coinnítear speicis thábhachtacha faoi chúinsí rialaithe i ngéinbhainc faoi stiúir an Bhoird Idirnáisiúnta um Acmhainní Géiniteacha Plandaí, nó i lárionaid náisiúnta stiúrtha.


Acmhainní inathnuaite.
Acmhainní le torthaí inmharthanacha is féidir a úsáid gan baol a n-ídithe. Samplaí is ea cumhacht na Gréine, fuinneamh na gaoithe is cumhacht hidrileictreach, gach ceann acu ag teacht ó radaíocht na Gréine go bunúsach. Bíonn acmhainní áirithe in-athnuaite sa bhfadtéarma, cosúil le barra, adhmad is éisc, ach is gá bainistíocht chúramach chuige sin chun nach bhforshaothrófar iad trí róbhearradh, ró-iníor nó ró-iascaireacht, nó nach mbainfear mí-úsáid astu sa ghearrtéarma.


Acraidín.
Bun tarra guail, gaolmhar le hantraicéin ó thaobh struchtúir. Faightear raon suntasach líocha uaidh.


Loch Cheann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Loch Cheann.


An Muileann Caoch.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é an Muileann Caoch.


Mainistir na Croise Naofa.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir na Croise Naofa.


An Marcach.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Marcach.


Muileann na hUamhan.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Muileann na hUamhan.


An Port Rua.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Port Rua.


Pocán.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Pocán.


Páirc an Mharla.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Páirc an Mharla.


Ráth Cabáin.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Ráth Cabáin.


An Ros Mór, Contae Thiobraid Árann.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Ros Mór.


Tír Dhá Ghlas.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Tír Dhá Ghlas.


Hangzhou.
Is í Hangzhou (Sínis:, pinyin: Hángzhōu nó Hangdeo) an phríomhchathair agus an chathair is mó sa chúige Zhejiang, sa tSín Thoir. Tá sí ar cheann de na cathracha is mó cáil agus is rathúla sa tSín ar feadh cuid mhaith de 1,000 bliain anuas, i bpáirt mar gheall ar a radhairc álainn nádúrtha. Is é Loch Iarthar a mealladh is mó cáil. Tá sí suite cois na hIaing-tsí, 180 ciliméadar taobh thiar theas de Shang-hai.


Keiren Westwood.
Imreoir sacair is ea Keiren Westwood a rugadh ar 23 Deireadh Fómhar, 1984. Is cúl báire é agus d'imir sé le Manchester City chomh maith le Carlisle United agus Coventry City. Faoi láthair tá sé ag imirt le Sunderland agus le foireann sacair náisiúnta na hÉireann chomh mhaith. Cé gur rugadh i Manchain e, tá cead aige imirt do fhoireann na hÉireann de bhárr a seantuistí a tháinig ó Loch Garman.


Loch Iarthar.
Is é an Loch Iarthar nó Xī Hú (as Sínis: 西湖; go litriúil "Loch Iarthar") loch fíoruisce atá lonnaithe sa cheantar stairiúil na Hangzhou, príomhchathair an chúige Zhejiang sa tSín thoir. Is é an loch roinnte ar an chabhsa Sū Dī (苏提 / 蘇堤), Bái Dī (白堤), and Yánggōng Dī (杨公堤 / 楊公堤). Tá go leor teampaill, pagodacha, gairdíní, agus oileáin saorga laistigh den loch.


Chongqing.
Is é Chongqing (as Sínis: 重庆, pinyin: Chóngqìng, giorraithe 渝 (Yú)), an chathair i nDaon-Phoblacht na Síne, an príomhchathair sa Bardasach Rialaithe go Díreach Chongqing i lár sa tSín. Tá sé ar cheann de na cathracha is mó na Síne, agus tugtar an "Chathair Ceomhar" (雾都). Roinntear an chathair ag abhainn Yangtze.
Bhí scartha Chongqing ó chúige Sichuan agus a rinneadh i bardasach féin Márta 1997.


Guangxi.
Cúige agus Réigiúin Fhéinrialaitheacha is ea Guangxi (Sínis: 广西壮族自治区, Pinyin: "Guǎngxī Zhuàngzú Zìzhìqū", "Réigiúin Fhéinrialaitheacha Guangxi na daoine Zhuang") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite sa tIardheisceart na tíre. Is í Nanning príomhchathair na Guangxi.


An Ion-Mhongóil.
Suíomh an Ion-Mhongóil sa tSín
Cúige agus Réigiúin Fhéinrialaitheacha is ea Ion-Mhongóil (Sínis: 内蒙古自治区, Pinyin: "Nèi Měnggǔ Zìzhìqū", "Réigiúin Fhéinrialaitheacha Ion-Mhongóil") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i dtuaisceart na tíre. Is í Hohhot príomhchathair an Ion-Mhongóil.


Ningxia.
Cúige agus Réigiúin Fhéinrialaitheacha is ea Ningxia (Sínis: 宁夏回族自治区, Pinyin: "Níngxià Huízú Zìzhìqū", "Réigiúin Fhéinrialaitheacha Ningxia na daoine Hui") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite i lár-tuaisceart na tíre. Is í Yinchuan príomhchathair na Ningxia.


Xinjiang.
Cúige agus Réigiún Féinrialaitheach is ea Xinjiang (Sínis: 新疆维吾尔自治区, Pinyin: "Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū", "Réigiún Uigiúrach Féinrialaitheach Xinjiang") i nDaon-Phoblacht na Síne. Tá an cúige suite in iárthuaisceart na tíre. Is é Ürümqi príomhchathair Xinjiang. Ciallaíonn Xinjiang "Teorainn Nua".


Bratach na Síne.
Bratach dhearg le cúig réalta órga atá i mbratach Dhaon-Phoblacht na Síne. Tá réalta mór amháin sa chúinne ar chlé, le ceithre réalta beag á thimpeallú i leathchiorcal. Is ionann an dearg agus an réabhlóid chumannach, agus seasann na ceithre réalta do ceithre mhíle bliana na sibhialtachta Síní.
Corruair, glaoitear "Bratach Rua na Cúig Réalta" uirthi (Sínis simplithe: 五星红旗; Sínis traidisiúnta: 五星红旗; Pinyin: Wǔ Xīng Hóng Qí).
Ceapadh an bhratach ag Zeng Liansong, saoránach ó Rui'an, Zhejiang.
De bharr rialacháin rialtais, níl cead ag cathracha nó cúigí a gcuid bratacha féin a bheith acu.
Tagairtí.
Bratacha


An Mháigeanis.
Is grúpa teangacha í an Mháigheanis, nó in áit an fine teangacha Maya, a labhraítear i Meiriceá Láir Thuaidh. Labhraíonn 6 milliún Máigheagh dúchasach ar a laghad na teangacha Maya, go príomha i nGuatamala, i Meicsiceo, sa Bheilís agus in Hondúras. Sa bhliain 1996, d'aithin Guatamala go foirmiúil 21 teanga Maya de réir ainm, agus d'aithin Meicsiceo ocht gcinn níos mó.
Caidreamh le teaghlaigh eile.
Níl an Mháigeanis léirigh aon cheangal géiniteach le teaghlaigh teanga eile.


Yedermann Verlag.
Bhunaigh Oliver Brauer agus Sebastian Myrus an comhlacht foilsitheoireachta yedermann sa bhliain 2000. Tá an comhlacht suite in Reimerling in München, agus tá sé ar cheann d’fhoilsitheoirí neamhspleácha na Gearmáine.
Tá sé d’aidhm ag "yedermann" litríocht chomhaimseartha a fhoilsiú, idir fhilíocht (agus na húdair Gerald Fiebig, Herbert Hindringer, Sabine Imhof, Adrian Kasnitz, Achim Wagner agus Christoph Wenzel san áireamh) agus phrós (saothair le Gunter Gerlach, Lou A. Probsthayn agus Volker Strübing). Chuir "yedermann" dhá dhuanaire d’fhilíocht “Slam” amach, a bhuíochas sin ar Ko Bylanzky agus Rayl Patzak, beirt de lucht eagraithe “Slam” in München ("Planet Slam" 1+2).


Manchester, New Hampshire.
Is í Manchester an chathair is mó i stát New Hampshire, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 110,209 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Manchester suite i gContae Hillsborough. Tá Ted Gatsas ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1781.


Tuaim Uí Mheára.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann í Tuaim Uí Mheára.


An Teampall Uachtarach.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é an Teampall Uachtarach.


Tigh na Naoi Míle.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Tigh na Naoi Míle.


Coill na Manach Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann í Coill na Manach Uachtarach.


Clann Liam, Contae Thiobraid Árann.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann é Clann Liam.


Coill na Manach Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann í Coill na Manach Íochtarach.


Éile Uí Fhógarta.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann é Éile Uí Fhógarta.


Sliabh Ardach.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann é Sliabh Ardach.


Aigéad ribeanúicléasach.
Aigéad núicléasach is ea aigéad ribeanúicléasach (nó "ARN") a fhaightear ar fud na cille (is é "RNA" an gnáthghiorrúchán i mBéarla). Difriúil ó DNA sa mhéid go gcuirtear úraicil (bun pirimidín) in ionad tímidín, agus comhábhar siúcra, riobós, in ionad dé-ocsairiobóis.
Baint lárnach aige in an-chuid próisis géibheannacha cille, sintéisiú próitéiní thar aon cheann eile. Sintéisítear an RNA mar dhual comhlántach de roinnt na mbunseicheamh sa DNA trí fheidhmiú rang einsímí a dtugtar polaimeiréisí RNA orthu. Déantar cóipeanna RNA (cóipeanna comhlántacha) de na géinte a chódaíonn don phróitéin (agus na hiontróin gearrtha amach ag próiseas casta ina mbíonn RNA ar leith gníomhach, RNA beag núicléach, snRNA, i gcoimpléisc le próitéiní ar a dtugtar snRNP), chun teachtaire RNA (mRNA) aibí a tháirgeadh.
Iompraítear an mRNA trasna an scannáin núicléach chuig na ribeasóim sa chíteaplasma. Déantar cóip iomlán den mRNA ar an ribeasóm, a fhanann ann mar RNA ribeasómach (rRNA). Uaidh sin déantar cóipeanna RNA traschuir (tRNA) (giotaí RNA, cóipeáilte ó chódón amháin ar an DNA go bunúsach, is é códaithe d'aimínaigéad amháin) ó na géinte ar an mRNA, agus bailíonn an tRNA aimínaigéid chuí sa chíteaplasma is iompraíonn iad don ribeasóm.
Le cabhair an rRNA ansin, cuirtear na giotaí tRNA (is na haimínaigéid ar leith atá ceangailte leo) i líne chun gur féidir leis na haimínaigéid nascadh le chéile i líne, san ord cuí ceart, ina slabhra polaipeiptíde a dhéanann an phróitéin.


Nashua, New Hampshire.
Is cathair de chuid stát New Hampshire, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Nashua. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 86,494 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Augusta suite i gContae Hillsborough. Tá Donnalee Lozeau ina méara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1746.


Dover, New Hampshire.
Is cathair de chuid stát New Hampshire, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Dover. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 30,220 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Augusta suite i gContae Strafford. Tá Dean Trefethen ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1855.


An Trian Meánach.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann é an Trian Meánach.


Uí Chairín.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann iad Uí Chairín.


Urumhain Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann i Urumhain Íochtarach.


Urumhain Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann é Urumhain Uachtarach.


Uaithne agus Ara.
Is barúntacht suite in iarthuaisceart Chontae Thiobráid Árann iad Uaithne agus Ara. Is ceann de 12 bharúntacht an chontae iad. Is í an Tulach Sheasta (Port Nua) an baile is mó sa bharúntacht.


Uíbh Eoghain agus Uíbh Fhathaidh Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann iad Uíbh Eoghain agus Uíbh Fhathaidh Thoir.


Uíbh Eoghain agus Uíbh Fhathaidh Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Thiobraid Árann iad Uíbh Eoghain agus Uíbh Fhathaidh Thiar.


Acraí Uí Mheára.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Acraí Uí Mheára.


Na hAcraí Clochacha.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann iad na hAcraí Clochacha.


Baile an Phíopaire.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile an Phíopaire.


Antaiginí leocaicíte daonna.
Antaiginí a fuarthas ar dtús ar dhromchla cealla bána fola (leocaicítí) daonna, ach is eol anois go bhfuil siad ar na cealla uile núicléatacha, pláitíní is limficítí ("HLA" i mBéarla). Tá níos mó ná 100 antaigin difriúil ann, agus bíonn a chomhlánú ar leith ag gach duine. Faightear le hoidhreacht iad ón mbeirt tuismitheoirí, agus ní bhíonn an patrún céanna HLA ach ag cúplaí comhionanna. Tháinig a dtábhacht chun solais ar dtús i réamhinsint toradh trasphlandú orgáin, ach tuigtear anois go bhfuil baint láidir idir HLA is claonadh chun galar ar leith, galair uathimdhíonacha go háirithe.


Aontas Idirnáisiúnta do Chaomhnú an Dúlra.
Eagraíocht idirnáisiúnta é IUCN (nó Aontas Idirnáisiúnta do Chaomhnú an Dúlra) a bunaíodh i 1948, lonnaithe san Eilvéis, chun úsáid inmharthanach is caomhnú acmhainní nádúrtha a chur chun cinn. Faoi 2011 bhí níos mó ná 1,000 institiúid is eagraíocht as 160 tír mar bhaill. Tá níos mó ná 11,000 saineolaí ar a choimisiún. Foilsíonn sé leabhair dhearga sonraí go rialta a chuireann síos ar na speicis plandaí is ainmhithe atá i mbaol dul in éag. Riarann sé an Coinbhinsiún ar Thrádáil Idirnáisiúnta i Speicis i mBaol.


Bataire.
Le blianta anois tá an-fhás tagtha ar an éileamh ar fhoinsí so-iompartha fuinnimh leictrigh. Na gléasanna leictreonacha so-iompartha — teileafóin, raidiónna, teilifíseáin, téipthaifeadáin, ceamaraí, téipcheamaraí is ríomhairí — níorbh ann dóibh gan batairí leictreacha. De ghnáth in aon bhataire mar seo, bíonn méid éigin de chealla leictreacha. Más cealla príomhúla iad, bíonn méid áirithe fuinnimh lonnaithe iontu, agus ídítear an fuinneamh sin le húsáid na cille. Agus an chill ídithe, ní bhíonn sí le hathúsáid arís. Is é seo a bhíonn sa gnáthbhataire since i gcomhair raidió sho-iompartha. Más cealla tánaisteacha atá sa bhataire, is féidir iad a athluchtú nuair a bhíonn a gcuid fuinnimh ídithe. Mar seo a bhíonn i mbataire luaidhe inathluchtaithe an ghluaisteáin. Den chuid is mó is maith an bataire muna bhfolamhaíonn sé róthapa, is é sin má iompraíonn sé lucht mór fuinnimh leictrigh. De réir mar a théann an fuinneamh is féidir a luchtú sa bhataire i méid, téann a mheáchan i méid freisin. Más gléas so-iompartha atá i gceist, ní maith an scéal é sin. I gcás bataire luaidhe, is féidir 260 aimpéar-uair in aghaidh an chileagraim (A-u kg-1) a stóráil ann. 820 A-u kg-1 is féidir a stóráil i mbataire since, agus suas le 3,860 A-u kg-1 sa bhataire litiam. I gcomparáid leis na gnáthbhatairí, is iontach an réiteach é an bataire litiam chun an meáchan a choimeád íseal ach dóthain fuinnimh a bheith ar fáil mar sin féin.


Baile Uí Artaíle.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Artaíle.


Baile an Gharraí, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile an Gharraí.


Scála Beaufort.
Scála gaoithe a thairg Francis Beaufort don Chabhlach Ríoga a shonraíonn na raonta luais is airde toinne a fhreagraíonn do ghaotha éagsúla is ea Scála Beaufort.


Baile Uí Aodha Thuaidh.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Aodha.


Baile Uí Aodha Theas.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Aodha Theas.


Baile Aodha, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Aodha.


Baile an Hanraígh.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile an Hanraígh.


Baile Uí Lachnáin, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Lachnáin.


Baile Mhic Aogáin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Mhic Aogáin.


Baile Amoraoin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Amoraoin.


Baile Uí Chuirc.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Uí Chuirc.


Bán na mBó.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Bán na mBó.


Baile Sheáin, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Sheáin.


Baile Locha Caoin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Locha Caoin.


An Baile Nua (Guest).
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é an Baile Nua.


Cruas.
Mianreolaí Gearmánach ab ea Friedrich Mohs (1773-1839), agus cheap sé an tástáil seo i 1812.


An Baile Nua (Hodgins).
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é an Baile Nua.


Baile na gCaecar.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile na gCaecar.


Deitéarmanant.
Sa mhatamaitic, is éard atá i ndeitéarmanant ná uimhir a fhaightear ó eilimintí maitríse cearnaí. Mar shampla i maitrís 2 × 2
sainmhínítear an deitéarmanant mar ad-bc. Má comharthaíonn A an mhaitrís, comharthaíonn det A nó |A| deitéarmanant A. I gcás maitrís 3 × 3
is é a dheitéarmanant ná: a(ei - hf) - b(di - gf) + c(dh - eg).
Is féidir deitéarmanant mhaitrís n × n a scriobh i dtéarmaí mhaitrís (n-1) × (n-1). Díorthaíodh sainmhínithe eile freisin ar dheitéarmanant n × n.


Baile an Phrióra.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile an Phrióra.


Baile Trasna.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Trasna.


Baile Hoisé.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile Hoisé.


Maitrís.
Is féidir go mbeidh líon ar bith línte is colún i maitrís. Nuar a bhíonn n líne is m colún ann, tugtar maitrís m × n uirthi. Shaothraigh an matamaiticeoir Francach Marie-Ennemond Camille Jordan (1838-1922), an matamaiticeoir Gearmánach Leopold Kronecker (1823-1891), agus daoine eile ailgéabar maitríseach, bunaithe ar luathshaothar an mhatamaiticeora Shasanaigh Arthur Cayley (1821-1895). Bhí siad ag iarraidh ailgéabar neamhchómhalartach a fhorbairt mar A · B ≠ B · A go ginearálta. Fuarthas an-chuid feidhmeanna do mhaitrísí ó shin, i dteoiric na dóchúlachta (slabhraí Markov), ciorcaid leictreacha/ leictreonacha, agus teoiric cluichí.


Baile an Logáin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile an Logáin.


Carnaí.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Carnaí.


An Chrotach.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Chrotach.


Slabhra Markov.
D'fhionn an matamaiticeoir Sóivéadach Andrey Andreyevich Markov (1856-1922) an coincheap áisiúil seo.


Na Coirríní, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann iad na Coirríní.


Coill an Oileáin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Coill an Oileáin.


Cill Bharráin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Cill Bharráin.


Ábhar neamhbheo.
San ealaín, léiriú réada stataigh, cosúil le coinneal, gléas ceoil, leabhar, peann, bláth, toradh, uirlisí cistine is eile. Dhéantaí ealaín mar seo anallód, ach bhí sí faoi bhláth in iarthar na hEorpa sa 17ú céad, san Ollainn go háirithe. Uaireanta bíonn an ealaín neamhbheo samhaltach, ach uaireanta eile is léiriú í ar scileanna an phéintéara.


Abhcacht.
Neamhord fáis mhoillithe i bpáistí is ea abhcacht. Is féidir go mbeidh cúiseanna éagsúla léi, ina measc iarmhairtí géiniteacha (mar shampla, acondrapláise) agus neamhchothroime hormónach, go háirithe uireasa hormóin thíoróidigh is hormóin fáis, is/nó tál breise téististéaróin (a chuireann críoch neamhaibí le fás chinn na gcnámh is a bhfás líneach). Is féidir go mbeidh uireasa cothaithe, míchothú nó raicíteas, nó tinneas ainsealach ginearálta mar chúis léi freisin.


Abracadabra.
Foirmle dhraíochtúil is ea abracadabra a bhíodh ag na Gnóisithe sa 2ú céad chun doilíos a chur i leataobh is na spioraid dhea-mhéiniúla a agairt. Bhíodh sé greanta ar bhriochtaí. Anois ciallaíonn sé ealaín dhubh nó cleasaíocht.


Acmhainní neamhinathnuaite.
Acmhainní (ábhair nó réada le húsáidí eacnamaíocha cosúil le mianraí, adhmad, éisc, talamh) a d'fhás nó a cruthaíodh thar na cianta is nach bhfuil a n-úsáid inmharthanach i gcónaí. Ní féidir iad a úsáid gan baol a n-ídithe mar gheall ar an am is gá lena n-athnuachan. Samplaí is ea foinsí breoslaí iontaisithe (gual, ola, gás nádúrtha) agus fosuithe mianach (ór, iarann, sinc). Is féidir cuid mhaith de na hacmhainní neamhinathnuaite a athchúrsáil, rud a bheadh inmholta.


Acraimeigealas.
Galar is ea acraimeigealas a bhuaileann daoine fásta de bharr róthál hormón an fháis ag an bhfaireog phiotútach, de ghnáth mar gheall ar shiad. Bíonn borradh ar an-chuid fíochán, an craiceann is na fíocháin fhochraicneacha ag éirí níos tibhe gairbhe, agus borradh faoin mblaosc, an cromán, na lámha is na cosa.


Acrainm.
Lipéad nó giorrúchán is ea acrainm a úsáidtear do phróiseas, comhlacht nó eagraíocht, a chruthaítear ó chuid de litreacha an ainm iomláin. Go minic is iad céadlitreacha na bpríomhfhocal san ainm a úsáidtear.


Acsalatal.
Salamandar tearc Meicsiceach is ea acsalatal, dúchasach do Loch Xochimilco go hard sna sléibhte. Mílítheach le 3 phéire giolbhach clúmhach, eite mhór timpeall an eireabaill. Póraíonn sé de ghnáth sa bhfoirm shóisearach, agus ní fhágann an t-uisce. Tagann cuid de na hainmhithe fásta amach as an uisce le maireachtáil ar an tír.


Juan Pablo Duarte.
Liobrálach, fear físe agus gníomhaí polaitiúil Doiminiceach ab ea Juan Pablo Duarte Díez (26 Eanáir 1813, Santo Domingo, - 15 Iúil 1876, Caracas, Veiniséala). Breathnaítear air mar dhuine de bhunaitheoirí na tíre ar a dtugtar an Phoblacht Dhoiminiceach inniu. Bhí sé ina cheannaire ar eagraíocht pholaitiúil agus mhíleata, "La Trinitaria", a cruthaíodh le troid ar son na saoirse nuair a bhí forlámhas ag Háítí ar oileán uile na hEaspáinneola i Muir Chairib.
Mhair a smaointe daonlathacha fiú nuair a ghabh deachtóirí éagsúla ceannas sa tír.


Francisco de Bobadilla.
Riarthóir coilíneach de chuid na Spáinne a bhí in Francisco de Bobadilla (a rugadh in Aragón agus a fuair bás ar muir sa bhliain 1502). Bhí sé ina ghobharnóir Spáinneach sna nIndiacha Thiar (1500-02), oifigeach de chuid an teaghlaigh ríoga agus ridire in Ord Calatrava. Ainmníodh é mar ghobharnóir tar éis do Rí agus Banríon na Spáinne gearáin a fháil ó na coilínigh faoi iompar Chriostóir Colambas agus a chuid deartháireacha, go háirithe ar oileán na hEaspáinneola. Fuair sé bás ar muir nuair a scriosadh a long le linn stoirme sa bhliain 1502.
Bobadille, Francisco de


James Gandolfini.
Ba aisteoir Meiriceánach é James Joseph Gandolfini, Jr. (18 Meán Fómhair 1961 - 19 Meitheamh 2013).


Hal Holbrook.
Is aisteoir Meiriceánach é Harold Rowe "Hal" Holbrook (17 Feabhra 1925).


Joey King.
Is banaisteoir Meiriceánach í Joey Lynn King (30 Iúil 1999).


Christopher Lee.
Is aisteoir Sasanach é Christopher Frank Caradini Lee (27 Bealtaine, 1922 – 7 Meitheamh, 2015).


Jonathan Winters.
Ba aisteoir Meiriceánach é Jonathan Harshman Winters III (11 Nollaig, 1925–11 Aibreán, 2013), a rugadh sa bhliain 1925. Cailleadh é as cúiseanna nádúrtha i Montecito, sa Chalafóirn.


An Choill Fhada.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Choill Fhada.


An Cillín.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é an Cillín.


Cill Ruáin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Cill Ruáin.


An Chnaoi.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Chnaoi.


Cnoc Sí Ghabhna.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Cnoc Sí Ghabhna.


Coillte Rua.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann iad Coillte Rua.


Cill Ó Sealbhaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Cill Ó Sealbhaigh.


Coill na Lathach.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Coill na Lathach.


Doirín Salach.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Doirín Salach.


Doire Leathan.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Doire Leathan.


Tiobraid.
Ba pharóiste suite i gContae Thiobraid Árann é Tiobraid.


Kuno Meyer.
Ba scoláire Gearmánach é Kuno Meyer (20 Nollaig, 1858- 11 Deireadh Fómhair, 1919), a tharraing clú air féin i réimse na focleolaíochta agus na litríochta Ceiltí. Mhúscail a sheasamh ar son na Gearmáine, ag tús an Chéad Chogadh Domhanda, nuair a bhí sé ag taisteal sna Stáit Aontaithe conspóid.
Beathaisnéis.
Rugadh i Hamburg sa Ghearmán é, mar a dhein sé tosach a chúrsa léinn, san "Gelehrtenschule des Johanneums", agus ansin in Ollscoil Leipzig. Is i Leipzig a d'freastal sé ar léachtaí an Ollaimh Ernst Windisch, ón bhliain 1879 ar aghaidh. Fuair sé a dhochtúireacht i gcomhair an thráchtais "Eine irische Leagan der Alexandersage", sa bhliain 1884. Sa bhliain 1895, ghlach sé post mar léachtóir i dteangacha Teotanacha i gColáiste na hOllscoile nua, Learpholl, an réamhtheachtaí de chuid Ollscoil Learpholl, a bunaíodh trí bliana roimhe sin.
Lean sé ar aghaidh ag foilsiú ábhair ar an tSean-Ghaeilge agus ábhair níos ginearálta faoi na theangacha Ceilteacha, chomh maith le téacsleabhair a tháirgeadh le haghaidh na Gearmáinise. Sa bhliain 1896, bhunaigh sé, agus rinne sé eagarthóireacht, gcomhpháirt le Ludwig Christian Stern, ar an iris iomráiteach "Zeitschrift für celtische Philologie".
Ba mhinic ar cuaird in Éireann é, agus chuir sé 'Scoil an Léinn Éireannaigh' ar bun, i mBaile Átha Cliath i 1903, agus an bhliain dar gcionn, d'fhoilsigh se an iris Ériu, ar a raibh sé ina eagarthóir. Chomh maith le sin, sa bhliain 1904 ceapadh é ina Ollamh Todd sa Léann Ceilteach ag Acadamh Ríoga na hÉireann. I nDeireadh Fómhair 1911, lean sé Heinrich Zimmer mar Ollamh na Fealsúnachta Ceiltí ag Ollscoil Friedrich Wilhelm i mBeirlín; bliain ina dhiaidh sin, bhronn a dhaltaí agus a chairde 'Bolg Soláthair' air, in onóir a thoghadh, agus rinne 'saor de chuid na cathrach' é i mBaile Átha Cliath agus Corcaigh. Chatalógaigh sé freisin na hiontrálacha éagsúla ag scríobhaithe éagsúla i lámhscríbhinn ón 17ú haois scríofa i Louvain agus caomhnaithe sa Bhibliothèque Royale sa Bhruiséil.


Clive Dunn.
Ba aisteoir Sasanach é Clive Robert Benjamin Dunn (9 Eanáir 1920 – 6 Nollaig 2012).


L.K. (Lucy) Holt.
File Astrálach is ea L.K. (Lucy) Holt. Rugadh in Melbourne í sa bhliain 1982. Chaith sí a hóige in Adelaide san Astráil Theas agus d’fhill ar Melbourne chun staidéar a dhéanamh ar an stair. Tharraing na healaíona físiúla a haird ar an bhfilíocht, agus tháinig sí faoi thionchar Shéamuis Heaney, John Donne agus roinnt filí eile.
Tá dhá bhailiúchán foilsithe aici. Bronnadh Duais Kenneth Slessor ar "Man Wolf Man" (2009) agus tugadh Duais Grace Leven di as "Patience, Mutiny" (2010).
Bhí sí ina heagarthóir ar "Blast: Poetry & Critical Writing", agus faoi láthair tá sí ar eagarthóirí "So Long Bulletin of Australian Poetry & Criticism"
Tá sé curtha ina leith go bhfuil rian an leanna dhuibh agus an traidisiúin ar a saothar. Deir sí go bhfuil meas aici ar an bhfilíocht mar dhianealaín. Tá cuma fhoirmiúil ar a cuid dánta (soinéid, mar shampla) ach is gnáth léi an fhoirmiúlachas a chur as a riocht beagán.


Gerald Fiebig.
Scríbhneoir Gearmánach agus ceoltóir trialach atá in Gerald Fiebig'", a rugadh sa bhliain 1973.
Tharraing sé aird air féin mar fhile ar dtús, agus ar feadh sé bliana bhí sé ina príomheagarthóir ar an iris liteartha "Rift".
Tháinig dánta leis amach ar mhórán irisí agus duanairí (ar nós "Der Grosse Conrady: Leabhar na Filíochta Gearmánaí óna tús go dtí an t-am atá anois ann"). Sa bhliain 2004 ghnóthaigh sé Duais Liteartha Chathair Augsburg as a shaothar.
Mar cheoltóir tá Fiebig ina scríbhneoir amhrán agus ina bhall den bhanna "house" "Jesus Jackson & die Grenzlandreiter", agus ina bhall den lucht cumtha ceoil trialaigh.
Tá Gerald Fiebig ina chónaí in Augsburg agus tá sé pósta leis an bpéintéir Christine Klink.


Montpelier, Vermont.
Is í Montpelier príomhchathair Vermont, stát de Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 7,855 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Montpelier suite i gContae Washington. Tá John Hollar ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1787.


Burlington, Vermont.
Is í Burlington an chathair is mó sa stát Vermont, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 42,417 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Burlington suite i gContae Chittenden. Tá Miro Weinberger ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1783.


Dromainn na Meatháin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Dromainn na Meathain.


Oileán Dhromainn na Meathán.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Oileán Dhromainn na Meathán.


An Feadán Mór.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é an Feadán Mór.
Is é an baile fearainn an Fheadáin Mór(uaireanta " Faddenmore ") i fóparóister an Charraig, atá i ndiaidh a chuid an pharóiste Bhiorra i gContae Uíbh Fhailí. Ina theannta sin, tá Feadán i mBarúntacht stairiúil Urmhumhan Íochtarach.
Feadán Áirítear portach móna mór, a bhfuil san am atá thart bhuail na riachtanais soladach bhreosla (i bhfoirm móna) de chuid mhór de na lár na tíre. An móna a úsáidtear chun a ghearradh ag baint úsáide as úirlis a dtugtar sleán, ach sna blianta sin tá lománaíodh le cabhair innealra. An saltair Críostaí luath-mheánaoiseach a dtugtar anois mar an Saltair an Fheadáin Mhóir Thángthas anseo i mí Iúil 2006 sa phortach móna


Fia Thiar.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Fia Thiar.


Garrán Fheorais.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Garrán Fheorais.


Garraí Uí Chinnéide.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Garraí Uí Chinnéide.


Gleann Achaidh.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Gleann Achaidh.


South Burlington, Vermont.
Is cathair de chuid stát Vermont, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í South Burlington. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 17,904 duine ina gcónaí sa chathair. Tá South Burlington suite i gContae Chittenden. Tá Sanford Miller ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1865.


Gearran Liath.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Gearran Liath.


Narcissus Marsh.
Ba phearsa eaglaise é Narcissus Marsh (20 Nollaig 1638 - 2 Samhain 1713) a bhí ina phropast ar Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath agus a bhunaigh an chéad leabharlann phoiblí in Éirinn.
Rugadh é sa bhliain 1638 i Hanington i Wiltshire i Sasana. Fuair a athair, William, ainmneacha dá mhic (Narcissus, Onesiphorus agus Epaphroditus) ó litreacha Naomh Pól. Chuaigh Narcissus chuig Ollscoil Oxford agus bhain sé chéim amach ann sa bhliain 1660. Oirníodh é sa bhliain 1662 agus bhain sé dochtúireacht le diagacht amach sa bhliain 1671.
Fuair sé post i Swindon agus roghnaigh an easpag ann bean dó chun phósadh, ach dhiúltaigh Marsh agus briseadh as an bpost é. Bhí Séamas de Buitléar, an 1ú Diúc Urmhumhan, a bhí ina sheansailéir ar Ollscoil Oxford, ina phatrún dó agus ceapadh Marsh mar phropast Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath in Eanáir 1679. Níor thaitin na mic léinn ná an baile leis. Bhí béim mhór aige ansin ar an nGaeilge agus an Bíobla agus Leabhar na hUrnaí Coitinne sa teanga sin. Ceapadh Pól Ó hUiginn chun na mic léann ba Gaeilgeoirí iad a mhúineadh ó thaobh léimh, scríofa agus gramadaí na Gaeilge agus bhí seirbhís eaglasta sa teanga sin gach mí. D'fhreastal Marsh ar na léachtaí agus na seirbhísí seo. Thug sé léacht don Chumann Fealsúnachta Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1683 faoi eolaíocht nua, 'Foirceadal Fuaime' ("Doctrine of Sounds"), ina raibh an chéad trácht riamh ar 'fuaimeolaíocht' ("Acousticks"), agus cheap sé an focal 'micreafón' ("microphone").
Ceapadh Marsh mar Easpag Fhearna agus Leithghlinn sa bhliain 1683. Theith sé sa bhliain 1689 mar smaoinigh sé go raibh Caitlicigh ag bagairt trioblóide air ach d'fhill sé i ndiaidh Cath na Bóinne. Ceapadh é mar Ard-Easpag Chaisil sa bhliain 1691 agus aistríodh é chuig Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1694. Bhunaigh sé leabharlann don pobal in aice lena phálás sa bhliain 1701, mar nach raibh rochtain acu ar leabharlann Choláiste na Tríonóide. Aistríodh é chuig Ardeaspagóideacht Ard Mhaca sa bhliain 1703.
Fuair Marsh bas ar an 2 Samhain 1713 agus cuireadh é i dtuama in Ardeaglais Phádraig, Baile Átha Cliath. D'fhág sé a chuid leabhar ar fad don leabharlann a bhunaigh sé agus a lámhscríbhinní ar fad do Leabharlann Bodley Ollscoil Oxford.


Christopher Plummer.
Is aisteoir Ceanadach é Arthur Christopher Orme Plummer, a rugadh ar an 13 Nollaig 1929.


Ime an Uisce.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Ime an Uisce.


An Ghráig, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Ghráig.


An Goirtín, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é an Goirtín.


An Inse, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Inse.


An Leithinse.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Leithinse.


Maigh Drithne.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Maigh Drithne.


Maigh Saotha.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Maigh Saotha.


Páirc Chloch Shiurdáin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Páirc Chloch Shiurdáin.


Páirceanna an Bhaile.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Páirceanna an Bhaile.


Lios Buinne.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Lios Buinne.


Lios Caoimhín.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Lios Caoimhín.


Páirc an Daimh.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Páirc an Daimh.


Port Tulcháin.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Port Tulcháin.


An Ráth, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Ráth.


Srónaill.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Srónaill.


Sceithín na Rince.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Sceithín na Rince.


Uisceán.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Uisceán.


Áth Nid.
Áth Nid i gContae Thiobraid Árann Thuaidh
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Áth Nid.


Dura.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Dura.


Fionnú.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Fionnú.


Gleann Caoin.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Gleann Caoin.


Henry Hill.
Coirpeach agus drongadóir de chuid an Mhaifia i gCathair Nua-Eabhrac ab ea Henry Hill, Jr. (11 Meitheamh, 1943 – 12 Meitheamh 2012). Bhí Hill gníomhach leis an dTeaghlach Lucchese idir 1955 agus 1980, go dtí gur iompaigh sé ina bhrathadóir agus ina fhinné rialtais chun an dlí a chur ar a sheanchomrádaithe Paul Vario (capo nó "captaen" sa teaghlach seo) agus James Burke, drongadóir míchlúiteach eile.
Insítear scéal Hill sa leabhar "Wiseguy: Life in a Mafia Family" le Nicholas Pileggi, fíor-scéal a spreag an stiúrthóir Martin Scorcese chun an scannán siúd "Goodfellas" (1990) a dhéanamh de.


An Sián, Contae Thiobraid Árann.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é an Sián.


Teampall Tuaithe.
Is sráidbhaile suite i gContae Thiobraid Árann é Teampall Tuaithe.


Teampall Mhichíl.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Teampall Mhichíl.


Teampall Tuaithe, paróiste.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Teampall Tuaithe.


An Bhrosnach Bheag.
Is abhainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Bhrosnach Bheag.


Cumar na dTrí Uisce.
Is abhainn suite ar an treorainn idir Contae Phort Láirge agus Contae Loch Garman é Cumar na dTrí Uisce. Is inbhear de chuid abhainn na Siúire, an Fheoir agus an Bhearú atá ann.


An Ghaothach.
Is abhainn suite i gContae Thiobraid Árann í an Ghaothach.


Sléibhte Chnoc Mhaoldomhnaigh.
Sliabhraon i gContae Thiobraid Árann Theas agus i gContae Phort Láirge is ea Sléibhte Chnoc Mhaoldomhnaigh. Síneann na sléibhte siar agus aniar. Tá seanbhóthar cóistí poist ann a théann trí mhám ar thaobh thiar Chnoc Mhaoldomhnaigh.
Sléibhte Chnoc Mhaoldomhnaigh


Sliabh an Ara.
Sliabhraon i gContae Thiobraid Árann Thuaidh is ea Sliabh an Ara (457 m m).
Sliabh an Ara


Ardscoil na mBraithre.
Is meánscoil suite i gCluain Meala, i ndeisceart Chontae Thiobraid Árann í Ardscoil na mBraithre (Béarla: CBS High School Clonmel). Tógadh teach scoile dó sa bhliain 1899 den chéad uair, agus foirgneamh nua sa bhliain 1971. Tá isteach is amach le 700 mac léinn ann.


Caisleán Ard Fhíonáin.
Is caisleán suite i gContae Thiobraid Árann é Caisleán Ard Fhíonáin.


Ard-Deoise Chaisil agus Imligh.
Is deoise suite i gContae Thiobraid Árann í Ard-Deoise Chaisil agus Imligh.


Caisleán Cill Chaise.
Is caisleán suite i gContae Thiobraid Árann é Caisleán Cill Chaise.


Caisleán Urmhumhan.
Is caisleán suite i gContae Thiobraid Árann é Caisleán Urmhumhan.


Coláiste Cisteirseach Ros Cré.
Is scoil suite i gContae Thiobraid Árann é Coláiste Cisteirseach Ros Cré.


Coláiste Charraig an Tobair.
Is meánscoil suite i gContae Thiobraid Árann é Coláiste Charraig an Tobair.


Coláiste Phádraig, Dúrlas Éileis.
Is coláiste suite i gContae Thiobraid Árann é Coláiste Phádraig, Dúrlas Éileis.


Comhairle Contae Thiobraid Árann Thuaidh.
Ba chomhairle suite i gContae Thiobraid Árann í Comhairle Contae Thiobraid Árann Thuaidh.


Comhairle Contae Thiobraid Árann Theas.
Ba chomhairle suite i gContae Thiobraid Árann í Comhairle Contae Thiobraid Árann Theas.


Caisleán Choillte Rua.
Is caisleán suite i gContae Thiobraid Árann é Caisleán Choillte Rua.


ITL Thiobraid Árann.
Is coláiste suite i gContae Thiobraid Árann é ITL Thiobraid Árann.


Mainistir Chill Chúile.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Chill Chúile.


Baile na Cúirte.
Is ceantar suite i gContae Phort Láirge é Baile na Cúirte.


Baile an Rodaigh.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Baile an Rodaigh.


Cennétig mac Lorcáin.
Rí Thuadhmhumhain (Tuamhain, mar a litrítear sa lá inniu é) agus rí ar an nDál gCais ab ea Cennétig mac Lorcáin, a bhásaigh sa bhliain 951. Mac Lorcan mac Lachtna a bhí ann, taoiseach na dToirdhealbhach.
Bhí beirt mhac déag aige lena bhean Be Binn ni Aurchada, agus Brian Bóramha ar an duine is mó iomrá dóibh. Creidtear gur cailleadh sa bhliain 951 é, agus é ag cur cogaidh ar Lochlannaigh Luimnigh.


An Baile Beag.
Is fo-bhaile de chuid Cathair Phort Láirge é an Baile Beag.


Baile Uí Dhuibh.
Is baile fearrain suite in aice Dún Garbhán i gContae Phort Láirge é Baile Uí Dhuibh.


Baile Uí Fhlaithnín.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Baile Uí Fhlaithnín.


Baile Mhac Cairbre.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Baile Mhac Cairbre.


Baile na Sagart.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Baile na Sagart nó An Log Liath.


Bun Machan.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Bun Machan.


Cill Mhíodáin.
Is baile suite i gContae Phort Láirge í Cill Mhíodáin.


An Ghráinsigh.
Is baile suite i gContae Phort Láirge í an Ghráinsigh.


Léim Uí Bhriain.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Léim Uí Bhriain.


Ráth Ó gCormaic.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Ráth Ó gCormaic.


Democritus.
Fealsamh i laethanta na Sean-Gréige ab ea Democritus (Gréigis Δημόκριτος "Dēmókritos"; 460 RC-370 RC) a chur teoiric adamhach nua chun cinn ar bhunús na cruinne.


Cois Abha Móire agus Cois Bhríde.
Barúntacht suite i gContae Phort Láirge is ea Cois Abha Móire agus Cois Bhríde.


Na Déise laistigh den Drom.
Is barúntacht suite i gContae Phort Láirge iad na Déise laistigh den Drom.


Na Déise lasmuigh den Drom.
Is barúntacht suite i gContae Phort Láirge iad na Déise lasmuigh den Drom.


An Ghailltír.
Is barúntacht suite i gContae Phort Láirge í an Ghailltír.


Gleann na hUidhre.
Is barúntacht suite i gContae Phort Láirge é Gleann na hUidhre.


Uachtar Tíre.
Is barúntacht suite i gContae Phort Láirge é Uachtar Tíre.


An Trian Meánach, Contae Phort Láirge.
Is barúntacht suite i gContae Phort Láirge é an Trian Meánach.


Aerfort Phort Láirge.
Is aerfort suite i gContae Phort Láirge é Aerfort Phort Láirge.


100 Leabhar na hAoise de réir Le Monde.
Is é atá i gceist le 100 Leabhar na hAoise de réir Le Monde ná liosta na 100 leabhar ab'fhearr san fhicheadú haoise. Roghnaíodh na leabhair trí mheán pobalbhreith a rinne Fnac, díoltóir leabhar Francach, in éineacht le "Le Monde", nuachtán i bPáras, sa bhliain 1999.
Cuireadh réamhliosta 200 teideal le chéile le cuidiú siopaí leabhar agus iriseoirí. Ansin cuireadh an liosta úd os comhar lucht na Fraincise leis an gceist "Céard iad na leabhair a d'fhan i do chuimhne?" («Quels livres sont restés dans votre mémoire ?»).
Bhí idir úrscéalta, fhilíocht agus dhrámaí at an liosta, agus fiú stiallghreannáin. Chíor Frédéric Beigbeder na chéad 50 saothar ar an liosta in aiste dar theideal "Dernier inventaire avant liquidation". Tharraing sé aird ar áit lárnach na leabhar Francach ar an liosta.


Baile Gunnair.
Is baile fearainn agus fo-bhaile de chuid Cathair Phort Láirge é Baile Gunnair.


Cill Bhride, Contae Phort Láirge.
Is baile fearainn suite i gContae Phort Láirge í Cill Bhride.


Cnoc Mheilearaí.
Is baile fearainn suite i gContae Phort Láirge é Cnoc Mheilearaí.


Radharc an Chnoic.
Is eastát tithíochta suite i gCathair Phort Láirge é Radhairc an Cnoic.


Cloch Labhrais.
Is bollán iomráiteach suite i gContae Phort Láirge í Cloch Labhrais.
"Tá an fhirinne searbh arsa Cloch Labhrais ag preabadh"


Comhairle Chontae Phort Láirge.
Is comhairle suite i gContae Phort Láirge í Comhairle Chontae Phort Láirge.


Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge.
Is coláiste suite i gContae Phort Láirge é Institiúid Teicneolaíochta Phort Láirge.


Maoin Phort Lairge.
Is músaem suite i gContae Phort Láirge é Maoin Phort Lairge.


Páirc Uí Fhearchair.
Is staid suite i gContae Phort Láirge í Páirc Uí Fhearchair.


Stáisiún Phluincéid.
Is stáisiún suite i gContae Phort Láirge é Stáisiún Phluincéid.


Heliopolis.
Is ceantar suite i gCaireo í Héileapoil.


Zamalek.
Is ceantar suite i gCaireo é Zamalek.


Maadi.
Is ceantar suite i gCaireo é Maadi.


Shubra.
Is ceantar suite i gCaireo é Shubra.


Al-Matariyyah.
Is ceantar suite i gCaireo é Al-Matariyyah.


Khan el-Khalili.
Is ceantar agus margadh suite i gCaireo é Khan el-Khalili.


Dokki.
Is ceantar suite i gCaireo é Dokki.


Baile na Coille, Contae Phort Láirge.
Is lonnaíocht ársa suite i gContae Phort Láirge é Baile na Coille.


Cuan Phort Láirge.
Is cuan suite i gContae Phort Láirge é Cuan Phort Láirge.


Cill Choilchín.
Is paróiste suite i gContae Phort Láirge í Cill Choilchín.


Ceann Chréadáin.
Is ceann tíre suite i gContae Phort Láirge é Ceann Chréadáin.


Na Comaraigh.
Sliabhraon i gContae Phort Láirge is ea na Comaraigh (792m).
Comaraigh, Na


Cruachán Paorach.
Cnoic i gContae Phort Láirge is ea Cruachán Paorach (150m).
Cruachan-Paorach


Deoise Phort Láirge agus Leasa Móire.
Deoise Phort Láirge agus Leasa Móire
Is deoise suite i gContae Phort Láirge í Deoise Phort Láirge agus Leasa Móire.


An Mhachan.
Is abhainn suite i gContae Phort Láirge é an Mhachan. Tá foinse an abhainn seo suite sna sleibhte Comaraigh i bPort Láirge.


Port Lách.
Is paróiste suite i gContae Phort Láirge é Port Lách.


Sliabh gCua.
Is ceantar suite i gContae Phort Láirge é Sliabh gCua.


Imbaba.
Is ceantar suite i nGiza, lámh le Caireo na hÉigipte, é Imbaba. Tá 373,000 daoine ina gcónaí ann.


Manshiyat Naser.
Is ceantar suite i gCaireo é Manshiyat Naser.


Mohandessin.
Is ceantar suite i gCaireo é Mohandessin.


Mokattam.
Is ceantar suite i gCaireo é Mokattam.


Al Rehab.
Is ceantar suite i gCaireo é Al Rehab.


Ain Shams.
Is ceantar suite i gCaireo é Ain Shams.


Wagh El-Birket.
Is ceantar suite i gCaireo é Wagh El-Birket.


Ceapach Choinn.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Ceapach Choinn (Béarla: "Cappoquin" nó "Capoquin").


An Charraig Bheag.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é an Charraig Bheag.


An Chill.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é an Chill.


Cill Rosanta.
Is paróiste suite i gContae Phort Láirge í Cill Rosanta.


Cnoc an Óir.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Cnoc an Óir (Béarla: "Knockanore").


Dún Aill.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Dún Aill.


An Dún Mór Thoir.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é an Dún Mór Thoir.


Droichead na Machan.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Droichead na Machan.


Mionn Ard.
Is teach solais suite i gContae Phort Láirge é Mionn Ard.


Pointe na Síge.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Pointe na Síge.


Liosta finte na n-iasc.
Is liosta é seo de na finte éisc, curtha in eagar in ord aibítre de réir a n-ainmneacha eolaíochta.
__NOTOC__
A - B - C - D - E - F -
G - H - I - J - K -
L - M - N - O - P - R - S - T - U - V - W - X - Y - Z
A.
Ab-Am - An-Ap - Ar-Au
C.
Ca - Ce - Ch - Ci-Cu - Cy
P.
Pa-Pe - Ph-Pl - Po-Pr - Ps-Pt
S.
Sa-Sc - Se-St - Su-Sy
Z.
Finte


Scombridae.
Fine na ronnach, na tuinníní agus na mboiníotó is ea Scombridae agus dá bhrí sin áirítear iontu go leor de na héisc inite is tábhachtaí agus is aithnidiúla. Is éard atá sa bhfine ná 51 speiceas i 15 géineas agus dhá fhofhine. Tá na speicis go léir san fhofhine Scombrinae, ach amháin an rí-iasc féileacáin - an t-aon bhall den fhofhine Gasterochismatinae.


Nasr City.
Is ceantar suite i gCaireo é Nasr City.


El-Manial.
Is ceantar suite i gCaireo é El-Manial.


Madinaty.
Is ceantar suite i gCaireo é Madinaty.


El-Marg.
Is ceantar suite i gCaireo é El-Marg. Tá timpeall 610,000 duine i chónaí sin.


Azbakeya.
Is ceantar suite i gCaireo é Azbakeya.


Oileán Rhoda.
Is oileán suite i gCaireo é Oileán Rhoda.


Oileán Gezira.
Is oileán suite i gCaireo é Oileán Gezira.


An Phasáiste Thoir.
Is baile suite i gContae Phort Láirge í an Phasáiste Thoir (Béarla: "Passage East ").


Tuar an Fhíona.
Is sráidbhaile suite i gContae Phort Láirge é Tuar an Fhíona.


Tulach an Iarainn.
Is baile suite i gContae Phort Láirge í Tulach an Iarainn.


Trá na mBád.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Trá na mBád.


Maothail, Contae Phort Láirge.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é Maothail.


An Baile Nua, Contae Phort Láirge.
Is baile suite i gContae Phort Láirge é an Baile Nua.


Ardach, Contae an Longfoirt.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Ardach.


Béal Átha na Laogh.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Béal Átha na Laogh.


Béal Átha na Muc.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Béal Átha na Muc.


Baile Nua an Chaisil.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Baile Nua an Chaisil.


Rutland, Vermont.
Is cathair de chuid stát Vermont, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Rutland. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 16,495 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Rutland suite i gContae Rutland. Tá Chris Louras ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1892.


Barre, Vermont.
Is cathair de chuid stát Vermont, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Barre. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 9,052 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Barre suite i gContae Washington. Tá Thom Lauzon ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1895.


Agouza.
Is ceantar suite i gCaireo é Agouza.


Bab al-Louq.
Is ceantar suite i gCaireo é Bab al-Louq.


Bulaq.
Is ceantar suite i gCaireo é Bulaq.


Obour City.
mionsamhail
Is ceantar suite i gCaireo é Obour City.


El-Quba.
Is ceantar suite i gCaireo é El-Quba.


El-Sakakini.
Is ceantar suite i gCaireo é El-Sakakini.


Daher.
Is ceantar suite i gCaireo é Daher.


Abyssocottidae.
Is fine bheag iad na scuilpiní dhomhainmhara, Abyssocottidae'", agus iad srianta go hiomlán go dtí Loch Baikal sa tSibéir, an chuid is mó acu ina gcónaí ag doimhneachtaí faoi bhun 170 méadar (560 tr.).
Tá roinnt speiceas, mar shampla L"imnocottus godlewskii" agus 'an sculpin gharbh' de chuid Herzenstein, "Asprocottus herzensteini", flúirseach sa loch.
Is í 'an sculpin dhearg' an speiceas is mó den fhine, "Procottus jeittelesii", ag 28 ceintiméadar (11 orlach) ar fhad, cé nach sroicheann 'an sculpin mhion', "Procottus gurwici", ach 6 ceintiméadar (2.4 orlach.


Bagridae.
Fine den chat mhara is ea na Bagridae a d'eascair ón Afraic agus ón Áise, ón tSeapáin go Boirneo.
Tá aithne ar na iasc seo go coitianta mar chait mhara nocht nó cait mhara bhagrid.
Tá na heisc seo tábhachtach mar éisc inite. Coimeádtar roinnt speiceas mar éisc uisceadáin.


Cathair na Marbh.
Is ceantar suite i gCaireo í Cathair na Marbh.


Caireo Choptach.
Is ceantar suite i gCaireo é Caireo Choptach.


Ezbet el-Haggana.
Is ceantar suite i gCaireo é Ezbet el-Haggana.


Faggala.
Is ceantar suite i gCaireo é Faggala.


Fustat.
Is ceantar suite i gCaireo é Fustat.


Gnócheantar Chaireo.
Is ceantar suite i gCaireo é Gnócheantar Chaireo.


Cathair Ghairdíneach.
Is ceantar suite i gCaireo í an Chathair Ghairdíneach.


Elsahel.
Is ceantar suite i gCaireo é Elsahel.


Sean Caireo.
Is ceantar suite i gCaireo é Sean-Chaireo.


Sráid Talaat Harb.
Is ceantar suite i gCaireo í Sráid Talaat Harb.


Dúnfort Chaireo.
Is dúnfort suite i gCaireo é Dúnfort Chaireo.


Ailee.
Is amhránaí í Ailee (rugadh í sa bhliain 1989).


Caesionidae.
Is fine éisc iad na fiúsailéirí (Caesionidae), san ord Perciformes. Tá siad gaolta leis na sclamhairí, ach oiriúnaithe chun planctón, seachas chreiche níos móire a ithe. Bíonn siad le fáil ar sceireacha san Ind-Aigéan Ciúin.
Is éisc sorcóireacha agus sruthlíniúla iad, suas le 60 cm (24 orlach), cé nach bhaineann an líon is mó ach thart ar leath an fhad sin amach. Tá a ngialla uachtaracha insínte, agus oiriúnaithe le haghaidh planctóin a phiocadh.


Dactylopteridae.
Is fine iad na cnúdáin eitilte (Dactylopteridae), d'éisc mara atá suntasach le haghaidh a n-eití brollaigh mór méadaithe. Ós rud é nach féidir leo eitilt i ndáiríre, b'fhearr le roinnt údar an t-ainm malartach cnúdáin chaidhpeacha. Is iad an t-aon fhine amháin iad san fho-ord Dactylopteroidei.
Tugadh faoi deara iad ag "siúl​​" ar urláir ghainmheach na farraige agus iad ar lorg crústaigh agus inveirteabraigh bheaga agus iad ag baint leasa as a n-eití brollaigh. Cosúil leis na fíor-chnúdain (spideoga na farraige), ar a bhfuil, b'fhéidir, gaol acu leo, bíonn lamhnán snámh le dhá mhaothán agus "matán greadta" a mbíonn in ann bualadh i gcoinne an lamhnáin snámha chun fuaimeanna a tháirgeadh. Bíonn gainní troma cosanta acu, agus bíonn taobhanna íochtaracha a n-eití brollaigh geal-daite, b'fhéidir chun geit a bhaint as creachadóirí.
Cónaíonn an chuid is mó speiceas san Ind-Aigéan Ciúin, ach tá, ar a laghad, ceann amháin dúchasach san Atlantach. Bíonn na cinn fásta beo ar ghrinneall na farraige, ach bíonn céim larbhach bhreisithe ag go leor speiceas, agus iad ag snámh, faoi shaoirse, ar an aigéan.


Músaem na gCoptach.
Is músaem suite i gCaireo é Músaem na gCoptach.


Músaem na hÉigipte.
Is músaem suite i gCaireo é Músaem na hÉigipte.


Asyut.
Is cathair san Éigipt í Asyut.


Beni Suef.
Is cathair san Éigipt í Beni Suef.


Banha.
Is cathair san Éigipt í Banha.


Fayyum.
Is cathair san Éigipt í Fayyum.


Hurghada.
Is cathair san Éigipt í Hurghada.


Ismailia.
Is cathair san Éigipt í Ismailia.


Idfu.
Is cathair san Éigipt í Idfu.


Mansoura.
Is cathair san Éigipt í Mansoura.


El-Mahalla El-Kubra.
Múrmhaisiú ar fhoirgneamh in El-Mahalla
Is cathair san Éigipt í El-Mahalla El-Kubra. Cathair thionsclaíochta atá ann agus é suite i dtuaisceart na tíre, i lár Dheilt na Níle. Bhí timpeall is 442,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Echeneidae.
Is fine iad na remoraí, (ainm eolaíoch Echeneidae), ar a dtugtar uaireanta súmairéisc, d'éisc gha-eiteach san ord Perciformes. Fásann siad go 30-90 ceintiméadar (1-3 tr) ar fhad, agus glacann a gcéad eití droma sainiúla foirm orgán athraithe ubhchruthach, ar nós súmaire le struchtúir slatacha a n-osclaíonn agus a dhúnann chun súchán a chruthú agus chun greim daingean a choimeád ar chraiceann ainmhithe muirí a bhíonn níos móire. Tré shleamhnú ar gcúl, is féidir leis an remora súchan a mhéadú, nó is féidir leis é féin a scaoileadh tré shnámh chun tosaigh. Uaireanta, ceanglaíonn siad le báid bheaga. Snámhann siad go maith leo féin, le gluaisne lúbach, nó chuartha.


Fistulariidae.
Is fine bheag iad na coirnéadéisc
(Fistulariidae), grúpa d'éisc an-fhadaithe de chuid an ord Syngnathiformes. Níl sa bhfine ach ghéineas amháin, "Fistularia", le ceithre speiceas, a bhíonn ar fáil ar fud an domhain i dtimpeallachtaí mara trópaiceacha agus fothrópaiceacha.
Ag fás suas go dtí 200 cm (6.6 tr.) ar fhad, bíonn na coirnéadéisc chomh tanaí agus fadaithe go mbíonn siad cosúil le go leor eascann, ach atá siad inaitheanta mar gheall ar a smuit an-fhada, eití droma agus an anasacha ar leith, agus eití eireaballacha gabhlacha ina gcruthaíonn a lár-ghathanna filiméid fhada. Tá líne an taoibh forbartha go maith agus leathnaíonn sí isteach ar an fhiliméid eireaballach.
De ghnath, bíonn cónaí orthu in uiscí cósta nó ar sceireacha coiréil, áit a n-itheann siad éisc bheaga, crústaigh, agus inveirteabraigh eile.
Bíonn spéis bheag iontu le haghaidh iascaireachta, agus is féidir iad a fháil i margaidh áitiúla laistigh dá raon.


Líne an taoibh.
Is éard is líne an taoibh ann ná córas na n-orgán céadfach sna veirteabraigh uisceacha, go príomha éisc, a úsáidtear chun gluaiseacht agus creathadh a bhraith san uisce máguaird. Baintear amach an cumas céadfach trí cealla eipitéiliacha mionathraithe, ar a dtugtar cealla gruaige, a thugann freagra ar díláithriú de bharr gluaisne agus nó corraithe agus tiontaítear na comharthaí go dtí leictrea-rígí, trí sionapsaí spreagúla.


Worcester, Massachusetts.
Is cathair de chuid stát Massachusetts, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Worcester. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 181,045 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Worcester suite i gContae Worcester. Tá Joseph Petty ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1673.


Springfield, Massachusetts.
Is cathair de chuid stát Massachusetts, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Springfield. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 153,0605 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Springfield suite i gContae Hampden. Tá Domenic Sarno ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1636.


Lowell, Massachusetts.
Is cathair de chuid stát Massachusetts, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Lowell. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 106,519 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Lowell suite i gContae Middlesex. Tá Patrick O. Murphy ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1653.


Al-Minya.
Is cathair san Éigipt í Al-Minya.


Marsa Matruh.
Is cathair san Éigipt í Marsa Matruh.


Port Said.
Is cathair san Éigipt í Port Said.


Qena.
Is cathair san Éigipt í Qena.


Sohag.
Is cathair san Éigipt í Sohag.


Tanta.
Is cathair san Éigipt í Tanta.


Zagazig.
Is cathair san Éigipt í Zagazig.


Dahab.
Is cathair san Éigipt, ar an Leithinis Síonáí, í Dahab.


Nuweiba.
Is cathair san Éigipt, ar an Leithinis Síonáí, í Nuweiba.


Cambridge, Massachusetts.
Is cathair de chuid stát Massachusetts, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Cambridge. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 105,162 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Cambridge suite i gContae Middlesex. Tá Henrietta Davis ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1630.


Rafah.
Is cathair san Éigipt, ar an Leithinis Síonáí, í Rafah.


Socatra.
Is oileánra beag é Socatra nó Sokatra (), ina bhfuil ceithre oileán ann. Tá an t-oileánra suite san Aigéan Indiach 240 ciliméadar soir ó Chorn na hAfraice agus 380 ciliméadar ó dheas ón Leithinis Arabach. Is cuid de Phoblacht Éimin é Socatra. Tá breis is 40,000 duine ina gcónaí sna hoileáin.
Tá na crainn seo ar phlandaí dúchasacha Shocatra.


Richard Schiff.
Is aisteoir Meiriceánach é Richard Schiff (rugadh 27 Bealtaine 1955).


Sharm el-Sheikh.
Is cathair san Éigipt, ar an Leithinis Síonáí, í Sharm el-Sheikh.


Taba.
Is cathair san Éigipt, ar an Leithinis Síonáí, í Taba.


Al Bidda.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Al Bidda.


Bin Mahmoud.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Bin Mahmoud.


Al Dafna.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Al Dafna.


Madinat Khalifa.
Is ceantar suite i nDoha, Catar í Madinat Khalifa.


Al Mamoura.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Al Mamoura.


Al Markhiya.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Al Markhiya.


Sean Aerfort, Doha.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Sean Aerfort.


Onaiza.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Onaiza. Beidh 200,000 daoine i chónáí sin.


Ras Abu Aboud.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Ras Abu Aboud.


Rumeilah.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Rumeilah.


Al Sadd.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Al Sadd.


Al Waab.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Al Waab.


Wadi Al Sail.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é Wadi Al Sail.


West Bay.
Is ceantar suite i nDoha, Catar é West Bay.


Abu az Zuluf.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Abu az Zuluf.


Abu Thaylah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Abu Thaylah.


Al `Arish.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al `Arish.


Al `Adhbah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al `Adhbah.


Al Bida` ash Sharqiyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Bida` ash Sharqiyah.


Ad Dawhah al Jadidah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Ad Dawhah al Jadidah.


Dukhan.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Dukhan.


Al Ghanim.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Ghanim.


Al Ghuwariyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Ghuwariyah. Bhí 2,159 daoine i chónaí sin i 2004.


Al Hilal al Gharbiyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Hilal al Gharbiyah.


Al Hilal ash Sharqiyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Hilal ash Sharqiyah.


Al Hitmi.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Hitmi.


Al Jasrah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Jasrah.


Al Jumaliyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Jumaliyah.


Al Ka`biyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Ka`biyah.


Al Khalifat.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Khalifat.


Al Khor.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Khor.


Al Khuwayr.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Khuwayr.


Lusail.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Lusail. Beidh 260,000 daoine i chónaí sin.


Al Mafjar.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Mafjar.


An Najmah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é An Najmah.


Al Qa`abiyah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Qa`abiyah.


Ar Rakiyat.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Ar Rakiyat.


Al Rayyan.
Is ceantar suite i gCatar é Al Rayyan.


Gadidae.
Is fine d’éisc mara iad na Gadidae, san áireamh san ord tá na Gadiformes. Cuimsítear éisc tábhachta tráchtála éagsúla, lena n-áirítear an trosc, an chadóg, an faoitín, agus an mangach.
Bíonn an chuid is mó de na speicis ar fáil in uiscí measartha san Leathsféar Thuaidh, le roinnt eisceachtaí. Is éisc meánmhéide iad de gnáth, agus iad idirdhealaithe lena a dtrí eití droma ar chúl agus a dhá eite anasacha ar an gcuid íochtair. Bíonn barbail ar a smigí, a úsáidtear le linn dóibh bheith i mbun brabhsáil ar urlár na farraige.
Éisc feoiliteacha is ea na Gadidae, a n-itheann ar éisc níos lú agus ar crústaigh.


Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath.
a>, suí Ard-Easpaig Bhaile Átha Cliath
Is oifig é Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath san Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus in Eaglais na hÉireann, atá i gceannas ar cheanntar timpeall Bhaile Átha Cliath. Tá an teideal 'Príomháidh na hÉireann' ag an oifig, ach tá tosaíocht san eaglais ag Ard-Easpag Ard Mhaca a bhfuil an teideal 'Príomháidh Uile-Éireann' aige.


Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath (idirdhealú).
Ón Reifirméisean ar aghaidh, tá dhá Ard-Easpag Bhaile Átha Cliath, ceann san Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus ceann in Eaglais na hÉireann.


Pran.
Aisteoir Indiach ba ea Pran Krishan Sikand nó Pran (12 Feabhra 1920 – 12 Iúil 2013). Bhí clú agus cáil air i scannánaíocht a thír dhúchais. Cailleadh é in ospidéal Lilivati i Mumbai sa bhliain 2013.


Contra proferentem.
Tugann an dúnghaois nó an teoiric léirithe chonartha contra proferentem (Laidin: "in aghaidh [an] tairgeora"), ar a dtugtar freisin "i gcoinne [an] dréachtóra", le fios, nuair a bhíonn gealltanas, comhaontú nó téarma débhríocha ann, ba chóir glacadh leis an tsainbhrí nó an léirmhíniú nach rachadh chun tairbhe an pháirtí a dhréachtaigh na foclaíochtaí.
Cuirtear an teoiric i bhfeidhm go minic i gcásanna a bhaineann le conarthaí caighdeánaithe nó i gcásanna ina bhfuil na páirtithe neamhchothrom, i ndáil le chumhacht margála, ach bíonn sé infheidhme maidir le cásanna eile. Mar sin féin, ní bhíonn feidhm dhíreach leis, i gcásanna ina bhfuil an teanga atá i gceist faoi shainordú an dlí, mar a bhíonn sé go minic i i gconarthaí árachais agus i mbillí luchta.


Aindrias Ó Cathasaigh.
Is scríbhneoir agus staraí Éireannach é Aindrias Ó Cathasaigh. Bíonn sé ag díriú ar chás na heite clé go stairiúil go háirithe.


New Bedford, Massachusetts.
Is cathair de chuid stát Massachusetts, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í New Bedford. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 95,115 duine ina gcónaí sa chathair. Tá New Bedford suite i gContae Bristol. Tá Jonathan F. Mitchell ina mhéara.
Stair.
Indiaigh den phobal Whampanoag a bhí ina chónaí nuair a tháinig na chéad Eorpaigh go dtí an áit ina bhfuil New Bedford inniu. Chuir siad fúthu sa bhliain 1640 i ndiaidh dóibhsean agus do na hIndiaigh conradh a shíniú. Níl sé soiléir ar thuig an dá dhrong téarmaí an chonraidh ar an bhealach céanna. Ní bhíodh úinéireacht talaimh mar nós ag na Whampanoag agus b'fhéidir nach raibh i gceist leosan ach úsáid an talaimh a ghéilleadh ar feadh tréimhse. D'fhan na hEorpaigh, pé ar bith scéal é, agus bhain Bedford Village stádas amach mar bhaile mór sa bhliain 1787 faoin ainm New Bedford.
Sasanaigh, Albanaigh, agus Breatnaigh a lonnaigh i New Bedford ar dtús. D'éirigh an baile tábhachtach dóibh siúd a bhí páirteach i seilg na míolta móra. Chuaigh roinnt mhaith Éireannach a chónaí ann ag tosnú go luath san 19ú haois; ansin chuaigh na Portaingéiligh agus frainciseoirí ó Cheanada, a bparóiste Caitliceach féin ag gach dream acu. D'fhás pobal gorm agus pobal beag Giúdach ann freisin. Inniu tá an pobal Portaingéileach is mó sna Stáit Aontaithe san limistéir ina bhfuil New Bedford agus na bailte máguaird.
Sráid Purchase i New Bedford. Carta phoist, t. 1906


Woods Hole, Massachusetts.
Is cathair de chuid stát Massachusetts, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Woods Hole. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 925 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Woods Hole suite i gContae Barnstable.


Haemulidae.
Is fíne iad na gramhsairí (Haemulidae), d'éisc mara san ord Perciformes. Bíonn go leor acu san fharraige agus iad ar fáil go forleathan. Tá thart ar 150 speiceas i 19 genera acu, agus faightear iad i bhfionnuiscí, i ngoirt agus i sáile trópaiceach ar fud an domhain. Is creachadóirí a fhaigheann ábhar beatha ar ghrinneall na farraige, agus ainmníodh iad mar 'gramhsairí' toisc a n-ábaltacht fuaim a dhéanamh agus iad ag meilt a gcuid fiacla.


Icosteidae.
Is iasc ga-eiteach aisteach de chuid an Aigéin Chiúin thuaisceartach é an t-iasc ceirteacha (nó an "ragfish" sa Bhéarla), ("Icosteus aenigmaticus"); cé gur Perciform é, bíonn a chreatlach loingeánach den chuid is mó, agus bíonn eití peilbheacha ag na larbhaí a imíonn mar a théann siad in aibíocht. Is é an t-aon bhall é den fhine Icosteidae, agus cuireann roinnt údarás é isteach ina ord faoi leith féin, mar atá Icosteiformes. Itheann siad smugairle róin. B'é W. N. Lockington sa bhlliain 1880 a rinne cur síos air, i dtús báire.


Kneriidae.
Is fine bheag iad na Kneriidae, d'éisc fionnuisce san ord Gonorynchiformes, atá dúchasach don Afraic.
Tá cónaí orthu de ghnáth i mearshruthanna ardchríocha, agus bíonn na héisc seo beag, ní níos mó ná 15 ceintiméadar (5.9 orlach) ar fhad. Go gnéasach, bíonn roinnt speiceas démhorfach,le róiséad ar gheolbhaigh na bhfireannach aosach a bhíonn in easnamh sna baineannaigh. Tá speicis eile neoitineach, ag coinneáil gnéithe larbhacha agus iad fásta.


Aerfheithicil gan foireann.
RQ-1 Predator, Aerfheithicil gan fhoireann, san IaráicIs éard is Aerfheithicil gan fhoireann (AGF), ar a dtugtar sa gnáthchaint 'dordán', ná aerárthach gan píolótach daonna ar bord. Bíonn a heitilt rialaithe go neamhspleách, trí ríomhairí san fheithicil nó trí cianrialtán ag píolótach ar an dtalamh nó i bhfeithicil eile.
Bíonn éagsúlacht leathan de chruthanna, mhéideanna, chumraíochtaí, agus airíonna sna dordáin. Go stairiúil, b'aerárthach cianphíolótaithe é an dordán, ach le déanaí bíonn móréilimh ann i gcomhair córais le smacht uathrialaitheach acu.
Forbraítear iad, den chuid is mó, le haghaidh feidhmeanna míleata agus oibriúcháin speisialta, ach freisin, úsáidtear líon beag ach i gcomhair feidhmeanna sibhialta, mar shampla póilíneacht agus smachtú dóiteáin, agus obair slándála neamhmhíleata, cosúil le faireachas píblínte. Is minic a roghnaítear AGFanna le haghaidh misin atá 'mar chúrsa gnáthaimh', 'ró-shalach', nó 'ró-chontúirteach'" le haghaidh aerárthaí le foireann.
Aerfheithiclí gan fhoireann


Tadhg Dall Ó hÚigínn.
File clasaiceach Gaelach ba ea Tadhg Dall Ó hUiginn (c. 1550-c.1591) a bhí sároilte ar a cheird..
Cúlra.
Rugadh Tadhg i mbarúntacht Luighne i gContae Shligigh timpeall na bliana 1550. Tá cruthú ar an dáta sin i gcaipéis in Oifig na nAnnála Poiblí faoi mhaitiú Ó Huiginn ó 'Dougharane' a fuair bás ar an 9 Eanáir 1558 agus a raibh a shealúchas mar ábhar fiosrúcháin i Sligeach ar an 27 Iúil 1590. Deirtear sa cháipéis:;"Tadeus vulgariter dictus Teg Dall Ó Higyn est proximus et legitimus heres predicti mathei qui nunc est etatis quadragintorum annorum et maritatus.
Níl an logainm "Dougharane" níl ainm cosúil leis ar aon bhaile fearainn i Sligeach anois ach bhí an t-ainm 'Ducharne' (?Gaeilge: Dúcharn) ar bhaile fearainn i bparóiste Achadh Chonaire sna "Hearth Money Rolls" agus is dócha gurb ionann iad.
Bhí muintir Uiginn in ann, dar leo féin, a nginealach a rianú siar go dtí Niall Naoighiallach. Deir Knott: ‘"From the 14th century down the Uí Uiginn of Connacht were celebrated as poets and instructors in the art of poetry... The literary eminence of the family is frequently referred to..."’.
Cé gur glaodh 'Dall' air, níl aon fhianaise go raibh sé dall! Tuigtear, áfach,go raibh sé 'gearr-radharcach' nó 'ar leathshúil', b’fhéidir. Thug file amháin ‘Tadhg tuadhall’ air: tuairimíonn Knott go gciallódh sin é a bheith dall sa tsúil chlé.
Ba cheann de na filí is iomráití é, ó ré-dhéanach na bhfilí Gaelach, agus bhí sé ina bhall de theaghlach d'fhilí gairmiúla ó thuaisceart Chonnacht. Tá ainm a mháthar anaithnid. Ba é Mathghamhain Ó hUiginn, file a d’éag 1585, athair Thaidhg Dhaill; mac eile leis ba ea Maol Muire (d’éag c.1590) a bhí ina ardeaspag ar Thuaim. I Luighne, Co. Shligigh, a bhí cónaí ar Mhathghamhain agus ba é Tadhg a tháinig in oidhreacht an talaimh.


Seandálaíocht mhuirí san Astráil.
Tá seandálaithe Astrálacha chun tosaigh sa tseandálaíocht mhuirí. Bádh timpeall 7,300 long in uiscí na hAstraile ó briseadh an "Trial" sa bhliain 1622 agus tá a fhios cá bhfuil timpeall míle ceann acu (14%). Déanann gníomhaireachtaí oidhreachta cultúrtha i ngach Stát agus Críoch longa báite a scrúdú agus a chaomhnú.
Ar nós a leithéidí i dtíortha eile, chuireadh seandálaithe muirí na hAstráile béim ar ghnéanna teicniúla den iompar mara. Is mó an tsuim atá acu anois i ngnéanna eile den scéal: orthu sin tá cúrsaí trádála agus pobail mhara ar nós foirne loinge.
Reachtaíocht.
Cuid den léarscáil Ollannach "Caert van't Landt van d'Eendracht", 1627. Taispeánann sí oileáin Houtman Abrohlos, áit ar bádh an "Batavia".
Is é an gríosú is mó a fuair an tseandálaíocht mhuirí san Astráil ceithre long de chuid Comhlacht Ollannach na nIndiacha Thoir a aimsiú ar chósta na hAstráile Thiar sna seascaidí agus lasta óir iontu. Is gearr gur thug tumadóirí faoi iad a chreachadh, rud a thug ar Rialtas na hAstráile Thiar reachtaíocht chosanta a rith sa bhliain 1964. Bhí sí seo ar na dlíthe ba luaithe den saghas sin. Bhí Músaem na hAstráile Thiar leis an reachtaíocht a chur i bhfeidhm, cé nach raibh na speisialtóirí acu chuige go dtí na seachtóidí.
Ritheadh reachtaíocht den sórt céanna i Stáit eile tar éis do thumadóirí amaitéaracha na rialtais a ghríosú chuige. Sa bhliain 1976 rith Comhlathas na hAstráile an "Historic Shipwrecks Act" agus ghlac na Stáit agus na Críocha leis.
Léiriú.
Tá an-suim ag an bpobal agus ag grúpaí amaitéaracha i longa báite, agus dá bhrí sin cuirtear béim mhór ar mhíniú agus ar thaispeáint na láithreán.
Tá eolas le fáil ó fhoilseacháin agus ó thaispeántais iarsmalainne, agus tá conairí longbhriste ann mar a mínítear láithreáin trí chomharthaí faoi uisce. Tá méadú mór tagtha ar thurasóireacht tumadóireachta in áiteanna le córais fheistithe agus cuartaíocht shrianta.
Láithreáin.
I lathair na huaire tá taighdeoirí ag obair ar a lán láithreán. Orthu sin tá áiteanna campála daoine longbhriste, bonneagar poirt, soithí tréigthe, eitleáin bháite agus seanstáisiúin mhíolta móra.
Chuirtí béim ar staidéir fhíoráitiúla ach anois tugtar níos mó airde ar sheandálaíocht atá níos teoiriciúla agus a nascann breis láithreán lena chéile. Ar longa báite is mó a dhéantar scrúdú go fóill, áfach.
"Batavia".
Tá longbhriseadh an Batavia ar cheann de na longbhristí is suntasaí agus is luaithe ar chósta na hAstráile. Ba le Comhlacht Aontaithe na nIndiacha Thoir an "Batavia" agus briseadh í in aice le hOileáin Houtman Abrolhos amach ó chósta na hAstráile Thiar sa bhliain 1629. Thug an captaen agus roinnt daoine eile a n-aghaidh ar an mBatáiv, ceanncheathrú an Chomhlachta san Indinéis, i mbád fada. Rinne an maor luchta, Jeronimus Cornelisz, iarracht ar fhorlámhas a imirt ar an gcuid d’fhuíoll an longbhriste a d’fhan ar na hoileáin. Crochadh é nuair a d’fhill an captaen, agus foilsíodh cuntas ar an scéal, rud a chuidigh go mór leis na seandálaithe.
Aimsíodh an long arís sa bhliain 1963. Thángthas ar ghunnaí móra, ar ancairí idir bheag agus mhór, ar threalamh seoltóireachta agus ar earraí pearsanta. Fuarthas timpeall 7,300 bonn airgid. Ardaíodh an chuid den chabhail a bhí ar marthain agus cuireadh ar taispeáin í i Músaem na hAstráile Thiar.
Tógadh macasamhail den long in Lelystad na hÍsiltíre le cabhair ón taighde a rinneadh san Astráil. Lainseáladh í sa bhliain 1995.
"William Salthouse".
Bádh an "William Salthouse" ag Port Philip, Victoria, sa bhliain 1841. Tugann earraí éagsúla a lasta léargas ar chúrsaí thrádáil in Impireacht na Breataine ag an am agus ar a raibh ag teastáil i gcoilíneacht áirithe. Thángthas ar bhairillí feola agus ar chliathbhoscaí agus ar chiseáin a bhí lán de bhuidéil fíona (agus cuid acu ina n-earraí contrabhannacha, is dócha). Ní raibh sa mhéid sin ach cuid bheag dá raibh sa lastliosta.
Le himeacht aimsire chuaigh áit an longbhriste i ndearmad agus níor tháinig arís uirthi go dtí an bhliain 1982. Tháinig creachadóirí agus dá bhrí sin fógraíodh an áit mar Limistéar Toirmiscthe.
Tá sruthanna láidre san áit: b’éigean do na tumadóirí dul síos ag barr láin agus ag díthrá agus cuaillí a shá sa ghrinneall in áit gríl suirbhéireachta den ghnáthshaghas a dhéanamh. B’fhéidir leo triantú a dhéanamh ansin agus grianghrafanna a dhéanamh de rudaí marcáilte.


Ar Ru'ays.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Abu az Zuluf.


Ras Laffan.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Ras Laffan.


As Salatah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é As Salatah.


As Salatah al Jadidah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é As Salatah al Jadidah.


As Sani`.
Is lonnaíocht suite i gCatar é As Sani`.


As Sawq.
Is lonnaíocht suite i gCatar é As Sawq.


Smaismah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Smaismah.


Ath Thaqab.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Ath Thaqab.


Umm Bab.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Umm Bab agus é suite ar chósta thiar na tíre ar Mhurascaill na Peirse. Bhí 6,094 duine a bhí ina gcónaí ann sa bhliain 2010. Oibrithe iad 96% díobh agus fir suas le 99%, mar suíomh tionsclaíochta atá ann agus is ar éigin atá buandaonra ann.


Mesaieed.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Mesaieed.


Umm Salal Mohammed.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Umm Salal Mohammed.


Al Wakrah.
Is lonnaíocht suite i gCatar é Al Wakrah.


An Paintéón.
Teampall ársa sa Róimh is ea an Paintéón, tiomnaithe do na déithe go léir. Thosaigh Aigripe an tógáil i 27 RC, agus d’atóg Haidrian é i 100-25 AD. Úsáidtear an t-ainm d’ionad adhlactha laochra i dtíortha éagsúla.


Sgurra Bhreac.
Sliabh in Albain Nua is ea Sgurra Bhreac (222m).


Uisge Bán.
Is eas suite in Albain Nua é Uisge Bán.


Ada.
Teanga ríomhchláraithe a forbraíodh do Roinn Cosanta Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Ada. Éascaíonn sí forbairt córais an-mhóra ríomhaireachta chun feidhmithe fíorchasta a láimhseáil sa bhfíoram. Ainmníodh as Augusta Ada King í, iníon an Tiarna Byron a d'oibrigh le Charles Babbage.


Adainín.
C4H5N5, bun díorthaithe ó phúirín. Ceann den 5 cheann a fhaightear sna haigéid núicléasacha DNA is RNA. Bíonn sé péireáilte i gcónaí le tímín (A-T) nó le húiricil (A-U).


Robert Adam.
Ailtire a rugadh i gCair Chaladain na hAlban ab ea Robert Adam (3 Iúil 1728 – 3 Márta 1792). D'éirigh leis féin is a dheartháir James Adam (1730-1794), ailtire eile, an faisean Pallaidiach a bhí i réim san ailtireacht a chlaochlú go suntasach trí athruithe grástúla rómánsacha ar bhunchruthanna éagsúla clasaiceacha a thabhairt isteach. Dhear siad troscán is córacha a bheadh oiriúnaithe do na tithe a phleanáil is a dheisigh siad.
Leabhragán deartha ag Robert Adam, 1776


Adamhachas.
Coincheap is ea an tAdamhachas a bhí ann chomh fada siar leis an 5ú céad RC, a bhain leis na heolaithe is fealsaimh Ghréagacha Deamócratas is Leocapas, a thairg go bhfuil gach damhna comhdhéanta as cáithníní doroinnte agus gur gá a n-airíonna a mhíniú i dtéarmaí na gcáithníní sin is a n-airíonna siúd. Chuir Locke, Boyle is Gassendi fealsúnacht choirpíneach, cosúil leis an seanadamhachas, chun cinn sa 17ú céad. D'fhorbair fisic nua-aoiseach na gcáithníní ó bhunús eile, bunús turgnamhach fisiciúil.


Antigonis.
Is baile suite i dtuaisceart Albain Nua é Antigonis (Béarla: "Antigonish"). Am Baile Mòr a thugtar air i nGàidhlig freisin. Príomhbhaile riaracháin Chontae Antigonis atá ann. Bhí cónaí ar 4,524 duine in Antigonis sa bhliain 2011.
Comhartha dátheangach ag fearadh fáilte go hAntigonis


Adamhghaiste.
Feiste chun adaimh a ghaistiú trína luas a laghdú go mór trí fhuarú le léasar. Déantar an gaistiú le réimsí maighnéadacha nó léas dian léasair, fócasaithe ar phonc. Tháinig an t-adamhghaiste maighnéadoptúil, le réimsí maighnéadacha is léasair fhócasaithe, chun cinn ó 1987, agus is é seo an saghas is coitianta anois. Nuair a bhíonn na hadaimh gaistithe, is féidir staidéar a dhéanamh ar a n-airíonna agus iad a úsáid i dturgnaimh san optaic adamhach.


Baile Shidni.
Is baile suite in Albain Nua é Baile Shidni.


Badaig.
Is baile suite in Albain Nua é Badaig.


John Couch Adams.
Réalteolaí a saolaíodh i Lannast i gCorn na Breataine ab ea John Couch Adams (5 Meitheamh 1819 – 21 Eanáir 1892). Sa bhliain 1845 réamhinis sé go raibh an pláinéad Neiptiún ann ó anailís a dhéanamh ar neamhrialtachtaí i ngluaisne Úránais. Réamhinis Le Verrier é san am céanna, neamhspleách air.


Baile a' Chlamhain.
Is baile suite in Albain Nua é Baile a' Chlamhain.


Eilean na Nollaig.
Is oileán suite in Albain Nua é Eilean na Nollaig.


Robert Adams.
Máinlia a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Robert Adams (1791 – 13 Eanáir 1875). Bhí tionchar mór ag a leabhar "Treatise on Rheumatic Gout" (Tráchtas ar an nGúta Réamatach, 1857).
Is as-san agus William Stokes atá ruaigeanna Stokes-Adams, galar croí, ainmnithe. Cuireadh Adams i Reilig Chnocán Iaróm, i mBaile Átha Cliath.


Adanóidí.
Carn d'fhíochán limfeach is iad na hadanóidí atá suite mar shraith filltí taobh thiar d'oscailt an fheadán éisteachta. Tugtar "céislíní fairingeacha" orthu freisin. Nuair a atann siad i bpáiste, is féidir go gcuirfear cosc nó páirtchosc ar an oscailt sa bhfeadán aireachtála is go líonfaidh siad an tsrónfharaing, rud a dhéanfaidh athshondas mínormálta san urlabhra.


Glasbaidh.
Is baile suite in Albain Nua é Glasbaidh.


Glaschu Úr.
Is baile suite in Albain Nua é Glaschu Úr.


Baile Inbhir Nis.
Is baile suite in Albain Nua é Baile Inbhir Nis.


Siorrachd a' Mhainisdeir.
Is contae de chuid oirthear na hAlban Nua í Siorrachd a' Mhainisdeir (Guysborough as Béarla). I 2011 bhí cónaí ar 8,143 duine i Siorrachd a' Mhainisdeir le hais 9,058 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla ar an teanga ba choitianta i Siorrachd a' Mhainisdeir agus í ina máthairtheanga ag 7,755(95.2%) duine. Bhí Fraincís ar an dara teanga ba choitianta agus í ina máthairtheanga ag 160(2%) duine. Bhí Gearmáinis ar an teanga neamhoifigiúl ba choitianta agus í ina máthairtheanga ag 55(0.7%) duine.


Galar Addison.
Riocht a tharlaíonn de bharr milleadh na bhfaireog aidréineach trí ionfhabhtú (mar a tharlaíonn san eitinn scamhóige) nó frithghníomh uathimdhíonach. Titeann tál na gcortacaistéaróideach, éiríonn duine lag fuarchúiseach, titeann a bhrú fola, agus tagann líocha ar a chraiceann. Gan chóir leighis faigheann sé bás, agus ní mór dó stéaróidigh shaorga a thógaint go rialta lena bheatha. Ainmnithe as Thomas Addison (c 1793-1860), lia a rinne taighde ar niúmóine agus eitinn scamhóige.


CLG Londan.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste Londan an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i Londain, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Tagairtí.
Londain


Páirc Smáirgaid.
Is staidiam de chuid an CLG atá suite i Ruislip, Londain í Páirc Smáirgaid. Páirc bhaile CLG Londan atá ann.


Ruislip.
Is baile é Ruislip atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Cumann Lúthchleas Gael.
Bailte agus cathracha i Sasana


Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil.
Liosta é seo de dhaoine a raibh baint acu le stair na Gaeilge san Astráil agus cuntas éigin le fáil orthu i bhfoinsí éagsúla. Úsáidtear leaganacha Gaeilge a n-ainmneacha má tá fianaise ann gur leagan é a d'úsáidfidís féin ó am go chéile.


Peter Morgan Jaguers.
Gníomhaí Gaeilge, dealbhadóir leachtanna Ceilteacha agus fear páirte an Rialtais Dhúchais in Melbourne na hAstráile ba ea Peter Morgan Jaguers (1862 – 1932). Bhí sé chun tosaigh in Athbeochan na Gaeilge san Astráil.
Beatha.
Rugadh Jaguers i dTulach Mhór i gContae Uíbh Fhailí. Ba é mac Peter Jaguers agus Mary Casey é. Chuaigh siad go dtí Queensland sa bhliain 1865, go dtí Sydney sa bhliain 1868 agus go dtí Melbourne sa bhliain 1870. Fuair sé scolaíocht Chaitliceach. Cuireadh é ina phrintíseach lena lán ceirdeanna, agus chuaigh sé go dtí Scoil Éalaíne an Ghailearaí Náisiúnta idir na blianta 1883 agus 1884. Shiúil sé an Eoraip sula ndeachaigh sé i mbun gnó lena athair ag Jaguers & Son, dealbhadóirí leachtanna agus ceannaithe marmair agus eibhir, sa bhliain 1892 in Parkville. Ar 17 Feabhra 1892 phós sé Bridget Maria Bartley, múinteoir, in Ardeaglais Naomh Pádraig in Melbourne.
Bhí baint mhór ag Jaguers lena lán cúiseanna Éireannacha. Chuaigh sé isteach i gcoiste na craoibhe Victoriach den Irish National (Land) League (arbh é an United Irish League ina dhiaidh sin é) agus bhí sé ina rúnaí díograiseach air. Bhíodh sé ar a dhíchill ag cur chúis an Rialtais Dhúchais in Éirinn chun cinn agus é mór le Mícheál Dáibhéad (a bhí ina athair baiste ag an mac ba shine aige), le Seán Diolún agus le muintir Réamainn.
Rinne Jaguers staidéar ar an nGaeilge agus ar a cuid litríochta, agus bhí lé aige le ceol, le healaín agus le cluichí na hÉireann. Bhí iomrá leis de bharr a chuid leachtanna Ceilteacha. Bhí sé orthu siúd a bhunaigh an Club Ceilteach in Melbourne agus ghríosaigh sé na cumainn Éireannacha chun dul i gcomhar le chéile. Bhí aithne mhaith aige ar dhíograiseoir Gaeilge eile, an Dochtúir Nioclás Ó Domhnaill.
Bhí Jaguers ina Caitliceach dílis: rinne sé mórán ar mhaithe le Cumainn na nÓgánach Caitliceach agus bhí sé ina uachtarán ar Chumann Naomh Pádraig idir na blianta 1899 agus 1900. Scríobhadh sé d’fhoilseacháin Chaitliceacha agus bhí sé ina chonspóidí maith. Bhí sé ina bhall de Chumann Síochána, Daonnachta agus Eadrána Victoria i rith Chogadh na hAfraice Theas.
Ghoill eachtraí na bliana 1916 agus na mblianta ina dhiaidh sin go mór air. Rinneadh uachtarán den United Irish Party de sa bhliain 1916 agus chosain sé Seán Mac Réamainn agus an páirtí bunreachtúil go tréan ar “lucht treascartha” de chuid Shinn Féin. Ach cúisíodh é de réir an War Precautions Act as coireanna ar nós agóid a dhéanamh i dtaobh cead cainte cainte a chosc ar Shinn Féin agus Roger Casement a bhású. Sháraigh Sinn Féin cúis an Rialtais Dhúchais san Astráil agus cháin Jaguers tionchar an Ardeaspaig Daniel Mannix.
Thaitin conradh na bliana 1922 leis ach bhí sé tnáite tar éis na mblianta fada d’obair chrua agus d’éirigh sé as an bpolaitíocht. Bhí sé suaite de bharr bhás an mhic ba shine aige sa Chéad Chogadh Domhanda.
Cailleadh é ar 28 Aibreán 1932. Mhair a bhean chéile, triúr iníon agus mac ina dhiaidh.


Cluain Dá Ráth.
Is baile suite i gContae an Longfoirt í Cluain Dá Ráth.


Cnoc na Góla.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Cnoc na Góla.


Caonach, Contae an Longfoirt.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Caonach.


Cill na Sí.
Is baile suite i gContae an Longfoirt í Cill na Sí.


Athletic Bilbao.
Is club peile Bascach é Athletic Bilbao a imríonn i San Mamés i gcathair Bilbao i dTír na mBascach.


Lios Riain.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Lios Riain.


Mullach na Leachta.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Mullach na Leachta.


Maigh Dumha.
Is baile suite i gContae an Longfoirt í Maigh Dumha.


Teach Síní.
Is baile suite i gContae an Longfoirt é Teach Síní.


Ardach, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae an Longfoirt é Ardach.


Gránard, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae an Longfoirt é Gránard.


Adharc an phúca.
Corp torthaithe fungas áirithe is iad "phallaceae" (nó "adharc an phúca"). Cosúil le péineas ar dtús, le gas bán is caipín ubhchruthach. Tuaslagann an caipín ina shlam bréan ina bhfuil na spóir, a scaipeann cuileoga a aomtar thar fhaid an-mhóra ag an mboladh bréan.


Adhlacthaí portaigh.
Coirp ársa dhaonna a fuarthas i bportaigh i dtuaisceart na hEorpa, a bhfíocháin bhoga is a gcuid gruaige caomhnaithe go han-mhaith faoi na cúinsí báite anaeróbacha sna portaigh. Fuarthas na céadta díobh seo in Éirinn, an Bhreatain, an Ollainn, an Ghearmáin agus an Danmhairg. I 1984 fuarthas corp fir óig (Duine Lindow, 25-30 bliain d'aois, 1.7 m ar airde) a adhlacadh timpeall 300 RC i Lindow Moss i Sasana: meastar gur maraíodh é mar choirpeach nó íobairt.


Adhmad beatha.
Tuairgnín déanta as adhmad beatha
Crann síorghlas den ghéineas Guaiacum is ea "lignum vitae" nó adhmad beatha a fhásann timpeall 10 m ar airde, dúchasach do na hIndiacha Thiar. An choirt scothbhán mín, na duilleoga cleiteach le duilleoigíní ubhchruthacha, na bláthanna gorm le 5 pheiteal. Is fadsaolach an t-adhmad uaidh.


Adhmad buí.
Baill de ghnéithe móra cónaiféar síorghlas a fhaightear ar shléibhte i réigiúin mheasartha is thrópaiceacha sa leathsféar theas. Duilleoga éagsúla, lannach agus cosúil le snáthaidí, nó mór maol. Buaircín le síol amháin a thagann le bheith méith, daite go geal, inite. Crainn thábhachtacha foraoise, go mór mór san Astraláis mar a dtáirgtear adhmad luachmhar.


Alfred Adler.
Síciatraí ceannródaíoch a rugadh i Vín ab ea Alfred Adler (7 Feabhra 1870–28 Bealtaine 1937). Chomhoibrigh sé le Freud ar dtús, ach bhris leis níos déanaí. Thug sé isteach coincheap an choimpléasc ísleachta, agus cóir leighis ar leith ar néaróis i bhfoirm saothrú turrainge.


Edgar Douglas Adrian.
Néarfiseolaí a rugadh i Londain ab ea Edgar Douglas Adrian (30 Samhain 1889 – 4 Lúnasa 1977). Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Charles Sherrington i 1932 as taighde ar fheidhmeanna na néarón sa néarchóras.


Aduaine.
I bhfisic na gcáithníní, uimhir chandamach inmheánach (a dtugtar blas uirthi) a imchoimeádtar in idirghníomhuithe láidre is leictreamaighnéadacha sa núicléas ach nach n-imchoimeádtar in idirghníomhuithe laga. Úsáidtear an tsiombail S di. Tugadh isteach sna 1930idí í chun imoibrithe aduaine a mhíniú i dturgnaimh le gathanna cosmacha. Is cuairc aduaine iad siúd a bhfuil aduaine S = -1 acu. Bíonn ar a laghad cuarc aduain amháin ag gach cáithnín aduain. Is é briocht a mhalairt blais.


Aelus.
Planda beag neamhshoithíoch spóriompartha atá an-ghaolmhar le caonach is braichlis adharcach. Tá dhá shaghas ann, ag brath ar fhoirm na ngaiméitifítí. In aelusanna talóideacha, bíonn an cholainn leata, go minic géagach nó maothánach. In aelusanna duilliúracha, bíonn gais chaola dhreaptha le 3 líne duilleog nach n-aibíonn ach dhá cheann acu go hiomlán. Bíonn ríosóidí aoncheallacha cosúil le fréamhacha a cheanglaíonn an planda don talamh ach nach n-asúnn uisce. Is é a bhíonn sa spóraifít ná capsúl réalta-chruthach ar ghas, agus istigh inti bíonn na spóir is struchtúir sheasca eile a dtugtar éileatóirí orthu. Nuair a aibíonn na spóir síneann an gas, osclaíonn an capsúl, agus cabhraíonn na héileatóirí i scaipeadh na spór. Atáirgeann aelusanna freisin trí gheimí, teasca ilcheallacha a chuirtear amach mar bhachlóga agus a fhásann ina bplandaí nua. Faightear aelusanna beagnach i ngach áit, ach amháin áiteanna tirime mar nach ndéanann siad go maith ansin. Is flúirsí iad in áiteanna taise faoi scáth.


Aeráid monsúin.
Aeráid is ea aeráid monsúin ina mbíonn séasúr fliuch is séasúr tirim a éiríonn ó imirce an chrios inréimneachta idirthrópaicí agus athruithe i dtreo na gaoithe. Faightear a leithéid i réigiúin thrópaiceacha, san Áise go príomha. I gcás monsúin na hÁise, mar thoradh ar théamh mhais ollmhór na tíre sa samhradh, laghdaítear brú an atmaisféir os cionn na hilchríche. Súitear aer tais isteach ó na haigéin (an monsún aniar aneas), agus titeann an bháisteach. Sa bhfómhar is lú an chontrárthacht idir tír is aigéan, agus cúlaítear na réigiúin ardbhrú is ísealbhrú. Ansin séideann gaotha fuara tirime anuas ó na Himiléithe (an monsún anoir aduaidh), ag leanúint go dtí an t-earrach. Braitheann an chuid is mó de thalmhaíocht na hÁise ar an monsún, ach is athraitheach a theacht ó bhliain go bliain, agus má bhíonn moill air laghdaítear an bháisteach.


Aerárthach.
An Airbus A380, an t-aerlínéar paisinéara is mó ar Domhain
Aon fheithicil a dearadh chun eitilte taobh istigh d'atmaisféar an Domhain, tacaithe ag fórsa ardaithe a ghineann na sciatháin nó na liáin, nó córas éigin éile sa bhfeithicil.


Aerasól.
Fuaidreán páirteagal micreascópach nó braoiníní leachtacha ar eite. Cruthaítear é de réir cineáil tríd an leacht a bhrú trí shoc an-mhín. Tá sprae aerasóil áisiúil chun cisil mhíne réidhe ábhair a dheascadh (mar shampla, sprae péinte). Bhíodh clórafluaracarbóin (CFCanna) in úsáid le fada mar iompróir an ábhair le deascadh is é faoi bhrú i spraechanna, ach tá deireadh curtha leis an úsáid seo de bharr an dochair don chiseal ózóin.


Aerchóiriú.
Córas chun caighdeán an aeir a fheabhsú trí íonú páirteagail deannaigh, deataigh is/nó pailine a bhaint amach as agus a theocht is a thaise (an oiread galuisce ann) a rialú. Baineann scagaire na páirteagail mhóra as, agus is trí mhodh leictreach a bhaintear amach na páirteagail is lú. Tugtar lucht leictreach dóibh is iad ag taisteal thar ghreille leictreach, agus aomtar iad ansin le greille dhiúltach eile ionas go ngreamaíonn siad léi. Baintear amach ceimiceáin a bheadh bréan tríd an aer a chur trí scagaire gualaigh. Rialaítear teocht an aeir trí é a rith thar phíopaí atá lán d'uisce te len é a théamh nó thar phíopaí atá lán d'uisce fuar len é a fhuarú. Má bhíonn an t-aer ró-thirim spréitear uisce nó galuisce isteach ann; más ró-thais a bhíonn sé fuaraítear é chun go gcomhdhlúthaíonn an taise is go dtaosctar an t-uisce. Bealach eile chuige seo is ea an t-aer a chur trí ábhar a ionsúnn uisce, cosúil le glóthach silice.


Aerdhathadóir.
Mionspraeghunna péinte a úsáideann maisitheoirí trádálacha go háirithe, chun athruithe datha níos míne a chruthú agus imeartais níos fíneálta a bhaint amach ná mar is féidir le gnáthchleiteán.


Aerfhórsa.
Brainse na bhfórsaí armtha a oibríonn aerárthaigh is diúracáin. Cuireadh tús leo i 1911-1914, agus tháinig siad le bheith an-tábhachtach i rith an chéad chogadh domhanda. Bhí siad níos suntasaí fós sa dara cogadh domhanda, le róil bheartacha (eitleáin troda is eitleáin ionsaithe gearr-raoin) is straitéiseacha (eitleáin buamála fadraoin). Le teacht chun cinn na mbuamaí adamhacha tháinig na haerfhórsaí le bheith níos tábhachtaí fós. Sna Stáit Aontaithe scaradh an t-aerfhórsa ón arm i 1947. Sna Stáit Aontaithe, an Bhreatain, an Fhrainc is sa Rúis, tá aerfhórsaí ar leith atá dírithe ar chogaíocht farraige, faoi cheannas an chabhlach cogaidh.


Aerghrianghrafadóireacht.
Is é atá i gceist le haerghrianghrafadóireacht ná grianghrafadóireacht dhromchla an Domhain ó bhalún nó aerárthach, le feidhmeanna san éiceolaíocht, an gheolaíocht, an tseandálaíocht, agus an taiscéalaíocht mhíleata in aimsir cogaidh. In aerchairteoireacht suirbhéireachta, éitlíonn an t-eitleán ag airde thairiseach faoi luas tairiseach ar feadh línte comhthreomhara, ag tógáil pictiúr ag achair rialta. Nuair a réalaítear na grianghrafanna, is féidir iad a léiriú taobh le chéile ina n-ollphictiúr mósáice den tírdhreach. Is féidir imlínte na talún agus airdí foirgneamh a dhéanamh amach trí léirithe steiréascópacha de na híomhánna.
Cósta iardheiscirt na hÉireann ó 30,000 troigh in airde


Aerloingseoireacht.
An réimse eolais a chuireann síos ar eitleáin mar réada a chloíonn le dlíthe na fisice. Pléann sí leis an aerárthach féin agus a iompar faoi chúinsí éagsúla, ní lena fheidhmeanna trádálacha. Bíonn dearadh struchtúr is neart an eitleáin i gceist, modhanna chun fórsa ardaithe a ghiniúint, na hinnill, córais leictreonacha chun an t-aerárthach a rialú, a dhíriú is a ionramháil, an feisteas tuirlingthe agus eile. Tagann a thógáil is a choimeád san áireamh freisin, agus an loingseoireacht len é a dhíriú go sábháilte ó aerfort go haerfort faoi chúinsí éagsúla aimsire.


Bennett Vs Matrix.
Is grúpa ceol as Baile Átha Cliath iad Bennett Vs Matrix. Chruthaigh an grúpa i 2010 le Ross Callaghan as mar scríbhneoir, giotaraí agus
amhránaí, Lisa mar phríomhamhránaí, Brian mar giotaraí, Mánus mar giotaraí agus Martin ar na droma. Scríobhann siad a gceoil agus a bhfocail féin. Bhí a amhrán is déanaí, Snow, uimhir a cúig sna ITunes Éireannacha.


Patrick Geary.
Bhí Patrick Geary ar na saighdiúirí a tháinig ó Éirinn go dtí an Astráil ar an long daoránach "Britannia" sa bhliain 1797.
Sydney Cove sa bhliain 1788. Francis Fowkes a tharraing.
Bhí Gaeilge ag Geary, mar tá sé luaite mar ateangaire cúirte in Sydney ar 20 Lúnasa 1808 ar son Patrick Henchan, a raibh gadaíocht curtha ina leith.
Is féidir talamh slán a dhéanamh de ó thaobh na staitisticí teanga de go raibh roinnt éigin cainteoirí Gaeilge le fáil sna longa úd, ach is annamh tagairt phearsanta den saghas seo le fáil mar léargas ar luathstair na Gaeilge san Astráil.


Aerlong.
Aerárthach lena chóras fuinnmhithe féin, ardaithe ag buacacht gáis atá níos éadroime ná aer. Bíonn an chabhail i bhfoirm todóige, na hinnill is an gondala leis na cábáin ar crochadh uaithi. Tá 3 fhoirm tógála ann d'aerlonga: docht, leathdhocht, agus neamhdhocht. San aerlong dhocht cinneann an chabhail dhocht an cruth. agus bíonn an gás i gcealla taobh istigh de sin. San aerlong neamhdhocht cinneann an brú sa ghás cruth na cabhlach mar a bheadh balún inti. San aerlong leathdhocht bíonn sé cosúil leis an gceann neamhdhocht, ach cíle dhocht ar a fad. Hidrigin a d'úsáidtí ar dtús mar ghás ardaithe, ach de bharr a hindóiteachta is a drochthaifead sábháilteachta, tá héiliam curtha ina háit le fada anois. Ní bhíonn siad in úsáid go forleathan i láthair na huaire.


Aeróg (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, ceann de phéire scibirlín ar leith aireachtála a bhíonn ar cheann ainmhí inveirteabraigh. De réir cineáil, bíonn péire amháin ar fheithidí is dhá phéire ar chrúsaigh. Bíonn cruthanna is méideanna éagsúla ag na haeróga: fada is tanaí sa ribe róibéis, cleiteach sa leamhan, cleithchruthach sa chiaróg.


Aeróg (leictreonaic).
Sa leictreonaic, comhbhall i gcóras raidió, teilifíse nó teileafóin lenar féidir na comharthaí leictreamaighnéadacha a tharchur san aer nó a ghlacadh ón aer. I gcórais ardmhinicíochta bíonn comhbhaill chomhlánacha breise sa chóras, mar atá, frithchaiteoirí is dírtheoirí a chuireann le héifeacht is treo-aimsitheacht na haeróige.


Afáise.
Neamhord teanga mar thoradh ar dhamáiste don inchinn. Tugtar "diosfáise" uirthi freisin. Bíonn an chosúlacht intleachtach is fhisiciúil ar an othar gurbh fhéidir leis déileáil le teanga (mar shampla, ní bhíonn aon daille air, agus bíonn sé in ann a theanga is a liopaí a bhogadh) ach ní féidir leis na focail chuí a aimsiú, nó ní thuigeann a ndeirtear leis is deireann sé féin raiméis.


Aflatocsain.
Tocsain a tháirgeann an múirín Aspergillus flavus, a fhaightear go coitianta ar phiseanna talún, pónairí soighe, síol cadáis, cruithneacht, eorna, sorgam agus cnónna de shaghas cnó piostáise, almóinn is síol cócó, nuair a bhíonn an aeráid fabhrach dá fás. I 1960 bhí eipidéim sna Stáit Aontaithe de ghalar turcaí-X de bharr turcaithe a bheith cothaithe le piseanna truaillithe talún. I measc na siomtóm ab fhacthas ar na turcaithe bhí caillteanas meáchain is comheagair, trithí is fiú bás. Déanann sí dochar don ae, agus fiú más dáileog bheag di é, bíonn baol ann go bhfaighidh duine ailse san ae ach í sa bhia le fada is ite go rialta.


Afraidísigh.
Drugaí a spreagann an dúil ghnéasach agus/nó a fheabhsaíonn an feidhmiú gnéasach. Ainmnithe as Afradaíté, bandia Gréagach an ghrá. Táirgeadh os cionn 500 ábhar thar na cianta, ina measc an chuil Spáinneach (a bhí freagrach as an iliomad bás), adharc srónbheannaigh, agus fréamh mandráic, ach níl fianaise shoiléir iontaofa ar a n-éifeacht.


Aga frithghníomhaithe.
An t-aga ó thús comhartha go dtí tús freagartha deonaí air. Braitheann an t-aga ar chastacht na ndálaí, líon na gcomharthaí i gceist, agus rogha na bhfreagairtí, ach is annamh é a bheith níos lú ná 0.2 soicind. Bíonn tomhais RT áisiúil do shíceolaithe chun conclúidí a bhaint mar gheall ar phróisis sa néarchóras lárnach, agus i bhfeidhmeanna cosúil le feabhsú scileanna ardluais mar thiomáint gluaisteáin, eitilt eitleáin is imirt cluichí liathróide.


Aga rochtana.
Sa ríomhaireacht, an fad ama is gá chun eolas a aisghabháil ó chuimhne ríomhaire, téip nó diosca. Le feabhsuithe thar na blianta, tá sé i bhfad níos lú i gcuimhní leathsheoltóra as ciorcad iomlánaithe ná sna seanteicneolaíochtaí.


Aga trasdula.
I gcothú, an t-am a thógann sé ar rianábhar ionghafa gluaiseacht chuig réigiún ar leith den inne. Tomhaiseann am trasdula na hinne iomláine luas an trasdula ó bhéal go hanas. Is áisiúil na luasanna a thomhas don stéig bheag is don stéig mhór.


Agáit.
Foirm de chalcadóine, saghas grianchloiche mianraí le gráinnínstruchtúr mín. Cruthaítear i loig í, agus is sainiúil inti criosanna míne daite na gcisil leanúnacha fáis. Ag brath ar na dathanna, bíonn cuid acu scothluachmhar, cosúil le hoinisc (liath/bán), cairnéilian (dearg) nó criosaipréis (úllghlas).


Agar.
Is ábhar, cosúil le glóthach, é an t-agar a tháirgtear ó fheamainn. Úsáidtear é, tar éis é a steiriliú is cothaithigh chuí a chur leis, mar chultúr i gcomhair fungas is baictéar sa mhíochaine is an taighde.


Maria Gaetana Agnesi.
Matamaiticeoir a rugadh i Milano ab ea Maria Gaetana Agnesi (16 Bealtaine 1718 – 9 Eanáir 1796). Páiste iontach ab ea í, 6 theanga ar a toil nuair a bhí sí 11 bhliain d'aois. Tháinig sí i gcomharbacht ar a hathair mar ollamh le matamaitic in Ollscoil Bologna i 1750. Bhí clú ar a téacsleabhar matamaitice "Istituzioni Analitiche" (Institiúidí Anailíseacha, 1784) ar fud na hIodáile.


An Longfort, Barúntacht, Contae an Longfoirt.
Is barúntacht suite i gContae an Longfoirt é an Longfort.


Maigh Dumha, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae an Longfoirt í Maigh Dumha.


Ráth Claon.
Is barúntacht suite i gContae an Longfoirt é Ráth Claon.


Sruthail.
Is barúntacht suite i gContae an Longfoirt é Sruthail.


Na Broicíní, Contae an Longfoirt.
Is baile fearainn suite i gContae an Longfoirt é na Broicíní.


Cill Eo.
Is paróiste suite i gContae an Longfoirt í Cill Eo.


Carn Clainne Aodha.
Cnoc i gContae an Longfoirt is ea Carn Clainne Aodha (278 m).
Carn Clainne Aodha


Cáit Nic Innéirí.
Bhí Cáit Nic Innéirí ("Kate Kiniry", "Kate O’Sullivan") (fl. 1915) ina gníomhaí Gaeilge, polaitíochta agus pobail in Victoria na hAstráile i ndeireadh an 19ú haois agus sa chéad chuid den 20ú haois.
Rugadh í in Collingwood, fobhaile de Melbourne, do Mary Mullins, cailín aimsire, agus do Patrick Kiniry, oibrí agus carraeir ó Chontae Luimnigh. Bhí sí ar an duine ba shine de sheisear clainne.
Bhí sí ina gníomhaí sa Young Ireland Society, cumann a bhí dílis d’aisling na hÉireann athGhaelaithe. Bhíodh ranganna Gaeilge agus rince ar bun aici, in éineacht le cór agus banna ceoil. Rinne sí neart oibre i gConradh na Gaeilge.
Chuir sí a lámh le hachainí na bliana 1891 ar son ceart vótála do mhná.
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


An Chamlinn.
Is abhainn suite i gContae an Longfoirt é an Chamlinn.


Forgnaí.
Eaglais Naomh Munis i bhForgnaí
Is ceantar suite i gContae an Longfoirt é Forgnaí. Téann an bóthar R392 tríd.
Tá baint ag Fornaí le beirt scríbhneoirí, Oliver Goldsmith agus John Henry Patterson. Bhí Charles Goldsmith, athair Oliver, ina mhinistéir in Eaglais Naomh Munis sna blianta 1718–1730. (Rugadh Oliver sa bhliain 1728.) Leagadh an eaglais úd ina dhiaidh sin: ba sa bhliain 1810 a tógadh an eaglais atá inniu ann.
Rugadh Patterson (1867–1947) i bhFornaí. Aithnítear é go príomha as a chuid eachtraí san Afraic Thoir, ag obair ar thógáil droichid trasna abhainn an Tsavo i gCéinia.


Bóthar Chorr Liath.
Is conair an Iarannaois suite i gContae an Longfoirt é Bóthar Chorr Liath.


Agnóise.
Riocht a tharlaíonn i ndaoine áirithe le dochar don inchinn ionas nach féidir leo réada a aithint, bíodh is go bhfuil radharc na súl is cumas intleachtach maith go leor acu. Go minic, bíonn an riocht sainiúil do chéadfa ar leith. Mar shampla, is féidir go mbeidh an t-othar in ann réad a aithint trí mhothú, gan a bheith in ann é a aithint trí radharc na súl.


Agranalaicíteois.
Riocht cliniciúil ina n-imíonn na granalacaítí (saghas ceall bán sa bhfuil) go huile is go hiomlán as an bhfuil, agus fágann sé seo duine leochaileach d'ionfhabhtú. Féadfaidh drugaí airithe, nó galair a bhuaileann is a dhéanann dochar don smior sna cnámha, an riocht a tharraingt.


Agranamaíocht.
Teoiric is cleachtadh tháirgeadh barra páirce agus bhainistíocht na hithreach. Cuimsíonn sé disciplíní éagsúla: pórú plandaí, fiseolaíocht is paiteolaíocht plandaí, caomhnú ithreach, agus eile.


Peter Agre.
Bithcheimicí a saolaíodh i Northfield, New Hampshire, SAM is ea Peter Agre, a rugadh ar (30 Aibreán 1949 de shinsearacht Lochlannach. I 2003 bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic le Roderick MacKinnon as saothar taighde ar chillscannáin agus na cainéil iontu i gcomhair uisce a léiriú don chéad uair. Is ollamh ag Ollscoil Johns Hopkins é faoi láthair.


Iarmhairt Aharonov-Bohm.
Tarlaíonn Iarmhairt Aharonov-Bohm nuair a bhíonn léas leictreon roinnte ina dhá chuid, gach cuid ag taisteal ar thaobh difriúil den solanóideach a bhfuil réimse maighnéadach ann, an dá chuid den léas ag teacht le chéile ansin ar scáileán thall. Tarlaíonn patrún trasnaíochta candam-mheicniúla ar an scáileán, a bhraitheann ar phoitéinseal veicteora maighnéadach taobh amuigh den solanóideach, agus ní ar an réimse maighnéadach taobh istigh den solanóideach. Léiríonn sí nádúr an imoibrithe idir an tonnfheidhm is an réimse leictreamaighnéadach. Réamhinis Yakir Aharonov is David Bohm an iarmhairt i 1959, agus taispeánadh í i dturgnaimh roinnt blianta ina dhiaidh sin.


Aicéataldéad.
Eatánal, CH3CHO, toradh ocsaídiú eatánóil (alcóil eitile). Úsáidtear é chun aigéad aicéiteach a dhéanamh. Leacht gan dath, le boladh géar. Dí-ocsaídeoir. Braitear é san anailíseoir anála.


Aicéin.
Toradh tirim atá in aicéin. Ní scoilteann sé chun a shíol aonair a fhuascailt. Beag de ghnáth, ach go minic le crúcaí, spíonta nó struchtúir eile a chabhraíonn chun é a scaipeadh.


Aicéitilín.
Gás gan dath is ea aicéitilín (C2H2) a fhiuchann ag -84 °C. Boladh aerga aisti. Déanann sí meascán pléascach le haer. Pléascach agus í leachtaithe An dá adamh carbóin sa mhóilín ceangailte le nasc triarach. Déantar é trí imoibriú uisce le cairbíd chailciam. Úsáidtear í mar bhreosla, go príomha sa tóirse ocsaicéitiléin chun miotail a ghearradh is a tháthú, agus mar bhunús i sintéis orgánach.


Aicne.
Galar na bhfaireog geireach is ea aicne, go mór mór le linn óigeantachta. Puchóidí bándearga is goiríní dubha ina dtimpeall a bhíonn ann, is iad ar an aghaidh, an droim is an cliabhrach. Ainsealach uaireanta, ach den chuid is mó is féidir í a choimeád faoi smacht le cothú ceart is glaine dhaingean.


Aicsím.
Tairiscint a ghlactar a bheith fíor agus ar féidir staidéar eile a bhunú uirthi. Is iad aicsímí gheoiméadracht Eoiclíd na haicsímí is cáiliúla, mar atá: (a) is féidir líne dhíreach a tharraingt ó phointe amháin go pointe eile; (b) is féidir líne chríochta dhíreach a shíneadh ag an dá cheann; (c) is féidir ciorcal a tharraingt i gcónaí le pointe ar bith mar lárphointe is le ga ar bith; (d) is comhionann aon dá dhronuillinn; (e) má bhuaileann líne dhíreach le dhá líne dhíreacha eile ionas go bhfuil an dá uillinn ar thaobh amháin di níos lú ná dhá dhronuillinn nuair a shuimítear iad, tiocfaidh an dá líne eile le chéile ar an taobh sin den chéad line. Shaothraigh Hilbert sraith aicsímí níos iomláine déine don gheoiméadracht Eoiclídeach i 1899. Is comhghnásach bunús aicsímeach a bheith faoi gach cineál matamaitice anois.


Aidréanailín.
Hormón ie ea aidréanailín a thálann meideall na faireoige aidréiní mar fhreagairt ar strus, agus faoi chúinsí eile freisin. Tugtar eipinéifrín air sna Stáit Aontaithe. Méadaíonn sé ráta an chroí is brú fola, agus fuasclaíonn siúcra isteach sa bhfuil óna stórais san ae, athruithe a ullmhaíonn an cholainn chun frithghníomh teite nó troda. Úsáidtear mar chóir leighis é i gcásanna plúchta, taom croí is frithghníomhartha troma ailléirgeacha.


Aiféilean.
An pointe ar a fhithis éilipseach ag a bhfuil an Domhan, nó aon phláinéad nó cóiméad, ag a chianphointe ón nGrian.


Aifid.
Feithid bogcholainne is ea an aifid ("Aphidoidea") a itheann súlach plandaí. Timthriall casta beatha aici. De réir cineáil, bíonn cuid mhaith glún a atáirgeann go neamhghnéasach ina mbeireann na baineannaigh feithidí beo, agus glúin amháin in aghaidh na bliana a atáirgeann go gnéasach. Táirgeann cuid mhaith speiceas céir mar chumhdach cosanta. Táirgeann cuid eile acu drúcht meala, agus tugann seangáin aire dóibh. Tá timpeall 4,000 speiceas ar eolas, an chuid is mó díobh sa leathsféar thuaidh. Ina measc tá lotnaidí suntasacha (mar shampla, an chuileog ghlas is an chuil dhubh).


Aigéad aicrileach.
An t-aigéad carbocsaileach is simplí is ea aigéad aicrileach. Bunábhar i ndéanamh meataicrileáit meitile is poiliméar eile a úsáidtear i bpéinteanna, greamacháin agus gloine sábháilteachta.


Aigéad aracadónach.
Aigéad sailleach polaineamhsháithithe is ea aigéad aracadónach le 20 adamh carbóin is 4 nasc neamhsháithithe. Bíonn sé stóráilte i gcillscannáin, agus nuair a fhuasclaítear é cuireann sé bun le prostaglaindiní is leocaitríéiní. Sintéisítear é sa cholainn as aigéad líonoiléach (le 18 adamh carbóin is 2 nasc neamhsháithithe), comhábhar riachtanach sa chothú mar nach féidir leis an gcolainn dhaonna é a shintéisiú.


Aigéad ascorbach.
Is comhdhúil orgánach é aigéad ascorbach; Vitimín C a fhaightear den chuid is mó i dtorthaí citris, glasraí glasa agus prátaí. Feidhmíonn sé sa cholainn chun iomláine na bhfíochán a chaomhnú. Má tharlaíonn uireasa, beidh scorbach mar thoradh. Tairgtear go gcuirfidh dáileoga móra bac ar an slaghdán coiteann agus fiú ar ailse, ach níl fianaise láidir leis seo.


Aigéad bórach.
Aigéad lag is ea aigéad bórach (H3BO3) le hairíonna antaiseipteacha. Bíonn pH timpeall 6 ag tuaslagáin chaolaithe, timpeall 9 ag tuaslagán páirtneodraithe. Tugtar bóráití ar shalainn aigéid bhóraigh. Tugtar aigéad bórásach ar ocsaíd bóróin hiodráitithe, B2O3.


Loch gCál.
Is baile suite i gContae Ard Mhacha é Loch gCál.


Ráth Caola.
Is baile suite i gContae Luimnigh é Ráth Caola.


Tigh Moling.
Baile in Éirinn is ea Tigh Moling. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Cnoc Arda.
Baile in Éirinn is ea Cnoc Arda. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Áth Fhád.
Baile in Éirinn is ea Áth Fhád. Tá an baile suite in oirdheisceart na tíre i gContae Cheatharlach.


Ard Fhíonáin.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é Ard Fhíonáin.


An Bearnán.
Is baile suite i gContae Thiobraid Árann é An Bearnán.


Baile Caraidh.
Is baile suite i gContae Aontroma é Baile Caraidh.


Tulaigh Óg.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain í Tulaigh Óg.


An Cnoc Maol.
Is baile suite i gContae Thír Eoghain é An Cnoc Maol.


Aigéad carbónach.
Comhdhúil is ea aigéad carbónach (H2CO3); an fhoirm hiodráitithe de dhéocsaíd charbóin (CO2). Aigéad lag a dhíthiomsaíonn ina dhá chéim chun ian carbónáit hidrigine HCO3- is ian carbónáite CO32- a tháirgeadh. Bíonn uiscí nádúrtha sáithithe le déocsaíd charbóin, agus cinneann an tiúchan ian décharbónáite is ian carbónáite an pH iontu. In uisce báistí le haigéad carbónach íon, bíonn an pH timpeall 5.


Aigéad fíteach.
Stór fosfair atá i láthair i ngránaigh is léagúim is ea aigéad fíteach. Tugtar "heicseafosfáit ionóisitóil" air freisin. Is féidir leis nascadh le mianraí cosúil le cailciam, iarann is sinc lena mbithinfheidhmeacht siúd a laghdú. Mar thoradh, is féidir nach mbeidh an t-iarann chomh hinfheidhme ó fhoinsí plandúla is a bheadh ó fhoinsí ainmhíocha. Is féidir a infheidhmeacht a mhéadú, áfach, trí vitimín C a ionghabháil ag an am céanna.


Aigéad fólach.
Vitimín B a fhaightear san ae agus ón gcuid is mó de na glasraí glasa, atá riachtanach i sintéisiú is feidhmiú chealla dearga na fola. Má bhíonn uireasa de ann, rud a tharlaíonn go hannamh i dtíortha forbartha, baineann anaemacht don duine. Tugtar é, chomh maith le hiarann, mar ghnáthchóireáil chun anaemacht a sheachaint, mar a dhéantar le linn toirchis.


Aigéad fosfarach.
Aigéad mianrach is ea aigéad fosfarach (H3PO4); aigéad 3 bhun le 3 shraith salann. De ghnáth, is leacht síorópach é atá an-tais-scópach. Trí dhíhiodráitiú, táirgeann sé peantocsaíd fosfair (P2O5), oibreán an-mhaith triomaithe.


Aigéad fúmarach.
Comhdhúil is ea aigéad fúmarach (C2H2(COOH)2) le leáphointe 300 °C. Aigéad décharbocsaileach neamhsháithithe a úsáidtear i ndéanamh roisíní poileistear atá ann. Tugtar fúmaráití ar a shalainn, agus úsáidtear go minic iad i ndéanamh drugaí. Is isiméir gheoiméadarach de chuid aigéid mhailéigh é.


Aigéad hidreafluarach.
Fluairíd hidrigine, HF, nó a tuaslagán uisciúil. Bíodh is go bhfuil sé fíorchreimneach, níl sé ach measartha láidir mar aigéad, agus i dtuaslagán atá páirtneodraithe bíonn an pH thart ar 3. Eitseálann an t-aigéad gloine tríd an imoibriú 4 HF + SiO2 → SiF4 + 2 H2O, mar is so-ghalaithe an fhluairíd sileacain a dhéantar.


Aigéad hidricianach.
Ciainíd hidrigine, HCN, nó tuaslagán uisciúil di. Tugtar "aigéad prúiseach" air freisin. Is leacht fíornimhiúil é, le fiuchphointe 26 °C agus boladh almóinní. Is aigéad lag é. I dtuaslagán atá páirtneodraithe bíonn an pH > 9, agus bíonn tiúchan réasúnta ard de i dtuaslagáin salainn ciainíde. Is cumasach an múchghlantóir é, agus tá sé tábhachtach mar imoibrí i sintéisithe orgánacha.


Aigéad lachtach.
Aigéad orgánach gan dath is ea Aigéad lachtach (CH3-CH(OH)-COOH). I láthair i mbainne géar. Cruthaítear é i matáin tar éis a gcraptha, agus mar staid inmheánach i meitibileacht carbaihiodráití. Déantar ar bhonn trádalach é trí choipeadh glúcóis le baictéir. In úsáid i súdaireacht, ruaimneoireacht agus míochaine. Tá dhá fhoirm eanaintiméireacha de sa nádúr.


Aigéad líseirgeach dé-eitilimíde.
Siabhraigin, druga coitianta mí-úsáide sna 1960idí-1970idí is ea Aigéad líseirgeach dé-eitilimíde (LSD). Thógtaí i bhfoirm micreaphoncanna é, agus thugtaí ‘aigéad’ air. I 1943 tháinig an ceimicí Eilvéiseach Albert Hoffman (1906-2008) ar iarmhairt chumasach an druga nuair a thóg dáileog de i rith a chuid oibre i gcomhlacht Sandoz. Mhol síceolaithe áirithe an druga mar chabhair i sícteiripe. Chuir an síceolaí cliniciúil Timothy Leary (1920-1996) mí-úsáid an druga chun cinn go mór, agus briseadh as a phost in Ollscoil Harvard é mar gheall air i 1963.


Aigéad mailéach.
C4H4O4, a leáphointe 139 °C. Isiméir gheoiméadrach de chuid aigéid fhúmaraigh, ach ós rud é go bhfuil na grúpaí carbocsaile ar an taobh céanna den nasc dúbailte, foirmíonn sé nasc inmheánach hidrigine, mar a léiríonn an fhoirmle thuas. Mar sin, is lú go mór a leáphointe ná leáphointe an aigéid fhúmaraigh. Cruthaíonn sé ainhidríd go héasca trí mhóilín uisce a chailliúint, agus ansin cruthaíonn móilín fáinne.


Aigéad malach.
Comhdhúil is ea aigéad malach (HOOC-CH2-CH(OH)-COOH) le leáphointe 100 °C. Aigéad a fhaightear i dtorthaí glasa, úlla go háirithe. De réir mar a chailleann sé móilíní uisce, táirgeann aigéad mailéach is aigéad fúmarach.


Aigéad nicitíneach.
Vitimín B atá tábhachtach i dtáirgeadh fuinnimh taobh istigh de chealla. Bíonn sé ann i bhfoirm nicitínimíde go ginearálta, agus is féidir é a shintéisiú ón aimínaigéad tripteafan, ach ag ráta íseal. Mar sin féin, luaitear a leibhéal i mbianna ina choibhéis aigéid nicitínigh (aigéad nicitíneach + 0.017 tripteafan). Bíonn aigéad nicitíneach i láthair i ngránbharra mar niacaitín, foirm atá neamhghníomhach sa bhitheolaíocht. Éiríonn sé infhaighte nuair a théitear an gránbharr le haol, nós a ghlac na hIndiaigh i Meiriceá Theas chucu féin agus a chuir bac ar pheallagra.


Achadh Dubhthaigh.
Is baile suite i gContae Dhoire é Achadh Dubhthaigh.


Cill Ria.
Is baile suite i gContae Dhoire í Cill Ria.


Druim Maoláin.
Is baile suite i gContae Dhoire é Druim Maoláin.


Srath na Feabhail.
Is baile suite i gContae Dhoire é Srath na Feabhail.


An Suaitreach.
Is baile suite i gContae Dhoire é An Suaitreach.


Comhairle Contae an Longfoirt.
Is comhairle i gContae an Longfoirt í Comhairle Contae an Longfoirt.


Scoil Mhuire.
Is meánscoil suite i gContae an Longfoirt í Scoil Mhuire.


Baile an Bhric Óig.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile an Bhric Óig.


Baile Átha an Urchair.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile Átha an Urchair.


Baile Chaisleáin na nGeochagán.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile Chaisleáin na nGeochagán.


Baile na hAbhann, Contae na hIarmhí.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile na hAbhann.


Bealach Caorthainn.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Bealach Caorthainn.


Baile na Carraige.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile na Carraige.


Baile Fhobhair.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile Fhobhair.


Baile an tSrutháin.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Baile an tSrutháin.


Achadh Lughna.
Is baile fearainn i gContae Thír Eoghain é Achadh Lughna.


Aigéad pailmíteach.
C15H31COOH, aigéad sailleach sáithithe le leáphointe 63 °C. Faightear ó chuid mhaith foinsí é, ainmhithe is plandaí, bainne is ola phailme (tagann an t-ainm uaithi seo) go háirithe.


Aigéad pangamach.
Is comhábhar an-chuid síolta é aigéad pangamach. Moltar mar vitimín B15 é, ach níl aon fheidhm cothaithe aige atá ar eolas chuige seo.


Aigéad pantaitéineach.
Vitimín B a fheidhmíonn mar chomhfhachtóir i gcuid mhaith imoibrithe einsímeacha is ea aigéad pantaitéineach. De bhrí go bhfaightear go forleathan sa nádúr é, níor braitheadh a uireasa i gcothú daonna fós.


Aigéad picreach.
C6H2(NO2)3OH, 2,4,6-trínítrifeanól le leáphointe 122 °C. Solad buí a dhéantar trí níotráitiú feanóil. Aigéad lag, ach níos láidre ná feanól. Is ábhar datha buí é, agus ábhar pléascach.


Aigéad piorúvach.
CH3-CO-COOH, táirge neamhchiriúíl ocsaídiú aigéid lachtaigh is ea aigéad piorúvach. Tarlaíonn sé i gcuid mhaith conairí imoibrithe meitibileacha.


Aigéad salaicileach.
Druga a ullmhaíodh ar dtús as eastóscadh airgead luachra, agus ansin i 1838 ó choirt na sailí. D'úsáidtí a shalann, salaicioláit sóidiam, mar theiripe ar phianta réamatacha is slaghdáin fhiabhrasacha ar dtús i 1875. Cuireadh an t-aigéad acéitiolsalaicileach (aspairín), a fuarthas a bheith níos cumasaí mar dhruga, ina ionad i 1899.


Patrick Smyth.
Bhí an tAthair Patrick Smyth (Pádraig Mac Gabhann) (1824 – 1865) ina scoláire clasaiceach agus Gaeilge a bhí páirteach i gceannairc Eureka in órcheantar Ballarat in Victoria na hAstráile sa bhliain 1854.
Rugadh Smyth i mBéal an Átha i gContae Mhaigh Eo. Bhain sé Melbourne amach ina shagart sa bhliain 1852 agus cuireadh é chun Ballarat sa bhliain 1854, trí bliana roimh an éirí amach a tharla san órcheantar mór ann. Bhí na sluaite mianadóirí ann as gach cearn den domhan agus mórán Éireannach ina measc. Bhí siad míshásta le costas na gceadúnas mianadóireachta agus le drochiompar na bpóilíní: tugadh drochíde do Gregorius, searbhónta martraithe Airméineach Smyth féin. Bhí muinín ag na mianadóirí as Smyth agus toghadh é mar dhuine den triúr a chuaigh chun cainte le Robert Rede, ceann an Choimisiúin Ríoga a ceapadh sa bhliain 1854 chun cúiseanna gearáin na mianadóirí a phlé.
Cath Eureka. J. B. Henderson (1854)
Theip ar Rede an scéal a réiteach agus d’ullmhaigh a lán mianadóirí iad féin chun catha i gceantar Eureka faoi cheannas an Éireannaigh Peter Lalor. Tar éis do na saighdiúirí an cheannairc a chur faoi chois thug Smyth Lalor chun a thí féin faoi choim. Bhí Lalor gortaithe agus bhain dhá mháinlia an lámh de i dteach an tsagairt: ansin d’éalaigh sé ó dheas go dtí Geelong.
Nuair a scríobh Raffaello Carboni, ceannaire eile, cuntas ar eachtra Eureka luaigh sé Smyth mar ‘Latin and Celtic scholar’.
Fuair Smyth bás gan iomrá in Sydney in aois a bhliana is daichead ar 14 Deireadh Fómhair 1865.


Aigéad sorbach.
Leasaitheach ceadaithe bia a choisceann fás caonaigh léith is ea aigéad sorbach. Tá leasaithigh mar seo frithmhíocóiseach. Faightear ó thorthaí glasa an chaorthainn é.


Aigéad stéarach.
C17H35COOH, solad céiriúil le leáphointe 71 °C. An t-aigéad sailleach is coitianta, a fhaightear trí ghallúnú saill ainmhí. Baintear feidhm as i ndéanamh gallúnaí is coinnle.


Aigéad sucsanach.
HOOC-CH2-CH2-COOH, solad gan dath a leánn ag 188 °C. Faightear i gcána siúcra agus déantar le linn coipthe é. I measc a dhíorthuithe tábhachtacha tá ainhidríd chioglach, a úsáidtear i roisíní, agus a imíd, a úsáidtear mar dhíghalrán.


Aigéad tartarach.
C4H6O6, comhdhúil le 3 stéiré-isiméir. Dhá cheann acu, is íomhánna scáthánacha dá chéile iad. An ceann eile, is íomhánna scáthánacha dá chéile an dá leath den mhóilín, agus tugtar "aigéad méiseatartarach" air. Faightear isiméir amháin, agus a shalainn potaisiam is cailciam, go fairsing i bplandaí. Úsáidtear tartráit photaisiam hidrigine — gealtartar — mar aigéad i bpúdar bácála. Déshalann potaisiam is antamóin atá in urlacach tartarach.


Aigéad úrach.
C5H4N4O3, aigéad orgánach lag bán criostalta, gan bholadh gan bhlas. Díorthaítear ó phúirín é. Cruthaítear é trí mheitibileacht na bpróitéiní i ndaonnaí agus cuid mhaith veirteabrach eile. Bíonn oiread an-bheag de sa bhfuil is an fual daonna. Cosúil le húiré, úsáideann ainmhithe é chun nítrigin a eisfhearadh. Is cúis gúta is scoilteacha é fosú criostal den aigéad seo is dá shalainn in ailt is fíocháin eile. Faightear i bhfoirm íon é ó lobhadh guanó.


Aigéadacht.
Tomhas ar thiúchan an ian hidrigine i dtuaslagáin. Úsáidtear an scála logartamach pH ó 0 (tiúchan an-ard) go dtí 14 (an-íseal). Nuair is beag an pH, is aigéadach an tuaslagán. Tá pH 7 ag uisce driogtha, pH 7.4 ag an bhfuil, agus deirtear go bhfuil tuaslagáin le pH 5.5-8.5 neodrach. Timpeall pH 3.5 atá ag fínéagar, agus pH 1 ag aigéad bataire. Deirtear gur alcaileach nó bunata tuaslagán le pH níos mó ná 7: bíonn pH 10 ag bainne maignéise, pH 12 ag tuarthóir, suas le pH 13 ag hiodrocsaíd sóidiam, NaOH.


Aigéid núicléasacha.
Móilíní fada slabhrúla taobh istigh de chealla bitheolaíocha a stiúrann gníomhuithe sna cealla agus gníomhuithe idircheallacha. Dhá shaghas atá ann: DNA atá i núicléas na cille, agus RNA atá sa núicléas is i gcíteaplasma na cille. As DNA a thógtar na géinte, agus stiúrann DNA déanamh an RNA. Ar a seal, stiúrann RNA déanamh na bpróitéiní.


Aigéid shailleacha ilneamhsháithithe.
Saill sa chothú a chuimsíonn gliocról cuingrithe le 3 aigéad sailleach, ar tríglicríd an móilín iomlán. Is féidir le haigéid shailleacha a bheith sáithithe, monaineamhsháithithe, nó ilneamhsháithithe, ag brath ar líon na nasc carbón-carbón iontu nach bhfuil sáithithe le hadaimh hidrigine. De réir mar a mhéadaíonn líon na nasc mar seo atá neamhsháithithe, is amhlaidh a éiríonn an tsaill níos ilneamhsháithithe. Bíonn saill ilneamhsháithithe leachtach ag teocht an tseomra, agus déantar í a hidriginiú ar bhonn tionsclaíoch chun saill chrua níos sáithithe a tháirgeadh le húsáid i gcuid mhaith margairíní. Má tá dóthain den tsaill ilneamhsháithithe sa chothú, cabhraíonn sé leis an leibhéal colaistéaróil sa bhfuil a choimeád i gceart. Bíonn na holaí muirí is an chuid is mó de na holaí plandúla lán d'aigéid shailleacha ilneamhsháithithe (ach eisceachtaí is ea ola phailme is ola cnó cócó). Is é aigéad líonailéach an príomhaigéad sailleach mar seo sa nádúr, agus is comhábhar bunúsach é seo sa chothú daonna (ceann de na haigéid riachtanacha shailleacha). Tá gá leis i sintéisiú an aigéid aracadónaigh is na bprostaglaindiní, agus ní fhaightear é ach ó olaí plandúla. Is gá go mbeidh timpeall 3% den ionghabháil laethúil dhaonna aigéid shailligh i bhfoirm aigéid líonailéigh.


Ailbéideacht.
Cóimheas an tsolais a fhrithchaitheann an Domhan, nó pláinéad ar bith eile, agus sholas na Gréine a ionsaíonn an Domhan. Nuair a fhrithchaitear an solas ionsaitheach iomlán, bíonn luach 1 aici. Bíonn luach 0 aici nuair nach bhfrithchaitear aon solas. Tagann sí go mór san áireamh in aon athrú aeráide. Mar shampla, frithchaitheann leac oighir suas le 90% den solas ionsaitheach, ach ní fhrithchaitheann cré is carraigeacha ach 10% ar éigin. Faoi seo, clúdaíonn leac oighir 10% den chuid sholadach de dhromchla an Domhain. Dá méadófaí achar an leac oighir, mhéadófaí an ailbéideacht, laghdófaí an fuinneamh glan a ghabhfadh an Domhan, agus laghdófaí meánteocht an Domhain. Má leanann an forthéamh domhanda mar atá á thuar de bharr méadú san iarmhairt cheaptha teasa san atmaisféar, leáfar a lán den leac oighir, laghdófar an ailbéideacht, laghdófar frithchaitheamh an tsolais, agus méadófar teocht an Domhain a thuilleadh fós ar mhodh aischothaithe dhearfaigh. Dá thoradh seo, tá an ailbéideacht an-tábhachtach i gcúrsaí aeráide gearrthéarmaí is fadtéarmaí.


Ailbíneachas.
Neamhord lítheach dúchasach atá coitianta go leor i measc na veirteabrach uile, daoine san áireamh. Easpa lí sa chraiceann a bhíonn ag an duine a bhuaileann sé. I ndaoine, easpa meilinine a bhíonn ann, agus féadfaidh sí sin a bheith baolach mar ní bhíonn an oiread sin cosanta i gcoinne na dtonnfhad ultraivialaite sa ghrianradaíocht. Bíonn an ghruaig bán, an craiceann is na hinteacháin bándearg. Fuarthas i 1990 gur géin ar chrómasóm 11 atá freagrach as an neamhord seo, agus mar thoradh air seo bíonn easpa tirisíonáise, an einsím is gá é chun meilinin a thál.


Ailcéin.
Hidreacarbóin ina bhfuil, ar a laghad, nasc dúbailte amháin. Tugtar "olaifíní" orthu freisin. Le nasc dúbailte amháin, is é a bhfoirmle ghinearálta ná CnH2n. Imoibritheach go príomha trí shuimiú.


Ailcil.
Grúpa leis an bhfoirmle ghinearálta CnH2n+1 -, díorthaithe ó alcán cosúil le meitil (CH3-), eitil (C2H5 -), is próipil (C3H7 -).


Alcán.
Hidreacarbóin sháithithe, leis an bhfoirmle ghinearálta CnH2n+2, a díorthaíodh ó mheatán trí ghrúpa –CH2– a shuimiú leis arís is arís eile. Tugtar "paraifíní" orthu freisin. De ghnáth, ní bhíonn siad imoibríoch, ach is príomhábhar peitriliam iad.


Ailcíní.
Is éard atá in Ailcín ná hidreacarbón ina bhfuil, ar a laghad, nasc treasach amháin. Tugtar "aicéitiléiní" orthu freisin. Le nasc treasach amháin, is é a bhfoirmle ghinearálta ná CnH2n-2.


Ailgéabar.
An brainse den mhatamaitic é an t-ailgéabar ina seasann litreacha is siombailí eile do chainníochtaí anaithnide. D'fhorbair na hArabaigh é (tagann an t-ainm ón bhfocal Araibise "al-jabr") agus thóg siad isteach san Eoraip é. San ailgéabar clasaiceach, oibrithe uimhríochúla a bhíonn i gceist. San ailgéabar teibí a saothraíodh sa 19ú-20ú céad, sainmhínítear oibrithe eile, mar shampla ailgéabar nach bhfeidhmeodh an dlí cómhalartach ann, is é sin nach ionann A¤B is B¤A, ina seasann ¤ don oibriú. Ceannródaí i saothrú ailgéabar mar seo ab ea William Rowan Hamilton a d'fhorbair teoiric na gceathairníon. Shaothraigh Arthur Cayley is daoine eile ailgéabar maitríseach, agus shaothraigh George Boole an tacarailgéabar atá ainmnithe as. Tá ailgéabair neamhchomhthiomsaitheacha ann freisin, nach bhfeidhmíonn an dlí comhthiomsaitheach iontu, is é sin go mbraitheann toradh oibrithe ar an ord ina ndéantar é. Sa ghnáthuimhríocht is comhthiomsaitheach suimiú is iolrú, ach is neamhchomhthiomsaitheach iad dealú is roinnt. I measc na n-ailgéabar seo tá ailgéabair Jordan, ainmnithe as an matamaiticeoir Gearmánach Pascual Jordan, is ailgéabair Lie a úsáidtear go forleathan sa bhfisic nua-aoiseach.


Ailgionáití.
Salainn cailciam an aigéad ailginigh a fhaightear i bhfeamainn. Cruthaíonn siad tuaslagáin shlaodacha a choinníonn toirt an-mhór uisce. Úsáidtear iad i ndéantúsaíocht bianna mar oibreáin tiubhaithe i dtáirgí cosúil le huachtar reoite is iógart. Ní dhíleátar iad sa stéig bheag, ach coiptear iad ag micreafhásra sa stéig mhór.


Ailléirge.
Frithghníomh imdhíonach de bharr tadhall le hábhair choimhthíocha áirithe, neamhurchóideach de ghnáth, nach spreagann aon fhreagairt i ndaoine normálta é Ailléirge. Is ailléirginí na hábhair seo. I ndaoine íogaire, imoibríonn siad seo le hantashubstaintí a tháirgtear taobh istigh den cholainn ag cealla sa chóras imdhíonach. Fuasclaíonn an t-imoibriú idir an ailléirgin is na hantashubstaintí ábhair a dhéanann dochar do chealla is fíocháin na colainne, ina measc hiostaimín, hiodrocsaitrioptaimín is braidicinín. Tá an-chuid ábhar sa nádúr — pailin, mar shampla — a fheidhmíonn nó a fhéadfaidh feidhmiú mar ghreannaitheoirí nó ailléirginí agus raon leathan galar a spreagadh, plúchadh is deirmitíteas ina measc.


Ailléirge bia.
Fíorfhrithghníomh ailléirgeach d'ábhar bia éigin, fianaise ar fhreagairt mhínormálta imdhíoneolaíoch. Cuirtear tús leis an bhfrithghníomh le déanamh imdhíonaglóbailiní (IgE, IgG nó IgM) a chuireann tús le fuascailt ábhar (a dtugtar "cininí" orthu) a chuireann tús ar a seal le hathlasadh is damáiste d'fhíocháin. Is féidir go mbeidh coimpléisc imdhíonacha in imshruthú na fola tar éis an bia a ithe, agus is féidir an riocht a dhiagnóisiú go héasca trí ardú i leibhéal imdhíonaglóbailine (IgE) sa bhfuil nó, roimh an mbia a ithe, an craiceann a thástáil is freagairt imdhíonach a mhúscailt air leis an ábhar bia.


Ailse chíche.
Ceann de na hailsí urchóideacha is coitianta i mná. Léirítear ar dtús í mar chnap taobh istigh d'fhíochán na cíche, leathann sí go háitiúil don chraiceann (agus is féidir go n-othrasóidh sé seo) is na nóid limfeacha. Tarlaíonn leathadh trí imshruthú na fola freisin do na cnámha, na scamhóga, an t-ae is orgáin eile. Mar chóireáil, déantar an siad a bhaint, nó fiú an chíoch iomlán (maisteachtóime), agus/nó meascán drugaí hormónacha frithailseacha. I dtíortha áirithe déantar mná a scagthástáil go rialta le mamagraim (íomhánna X-ghathacha a léiríonn fíocháin na cíche).


Ailse chraicinn.
Galar sa chraiceann a gcuireann radaíocht ultraivialait tús leis. Tá dhá shaghas ailse mar seo ann. Tarlaíonn meileanóma do dhaoine atá 30-50 bliain d'aois den chuid is mó. Tá an laghdú sa chiseal ózóin ag cur go mór lena minicíocht, ionas gur gá do dhaoine an oiread luí faoin nGrian is a dhéanann siad a laghdú, agus feidhm a bhaint as lóis baic chun an craiceann a chosaint i gcoinne UV-B. An saghas nach meileanóma í a fhaigheann daoine cuíosach aosta, is de bharr carnadh dáileoga radaíochta thar na blianta é, agus is féidir í a aithint is a chóireáil go maith.


Ailse ghoile.
Ailse a thosaíonn i líneáil bhalla an ghoile. Cuireann sí isteach ar dhaoine meánaosta, agus tá claonadh ann gan í a aithint go dtí staid dhéanach, tar éis di ionradh a dhéanamh trí bhalla an ghoile is insíothlú isteach in orgáin chóngaracha eile. Scaipeann sí freisin in imshruthú na fola don ae. Is iad na siomtóim ansin ná cailliúint meáchain, pian sa bholg, agus masmas. Is féidir go gcuirfidh an lot bac ar ghabháil an bhia tríd an ngoile agus go dtarlóidh urlacan dá bharr, nó go mbeidh duine ag cur fola go mall thar thréimhse fhada agus go dtarlóidh anaemacht mar thoradh air sin. Sa chóireáil máinliachta, baintear cuid den ghoile amach, ach ní bhíonn an phrognóis go maith de ghnáth.


Ailsice.
Saghas seimre a mheastar a bheith dúchasach don Eoraip. Fástar mar bharr foráiste anois í i gcuid mhaith tíortha measartha. Ilbhliantóg a fhásann suas le 60 cm in airde, 3 dhuilleoigín ar na duilleoga is iad leathan ag a mbarr, na pisbhláthanna bán nó bándearg i gcinn chruinne scaoilte, suas le 3 cm ar leithead. Tá an Ailsice ainmnithe i ndiaidh Alsike, baile beag sa tSualainn.


Ailtéarnú na nglún.
Dul chun cinn timthriall beatha planda trí dhá fhoirm atáirgthe. Sa ghlúin ghnéasach (an ghaiméitifít), táirgtear gaiméití haplóideacha. Comhcheanglaíonn siad seo chun spóraifítí dhioplóideacha a dhéanamh. Sa ghlúin neamhghnéasach, táirgeann siad seo spóir haplóideacha, agus uathu sin fasann gaiméitifítí nua. In algaí is í an ghaiméitifít an phríomhghlúin a shealbhaíonn mórchuid den timthriall bheatha, bíodh is go bhfuil an dá ghlúin do-aitheanta óna chéile ó thaobh struchtúir. I mbrifítí bíonn an ghaiméitifít ceannasach freisin, ach bíonn struchtúir na ngaimifítí is na spóraifítí éagsúil amach is amach óna chéile. I raithneach, gimnispeirmeacha is plandaí bláfara, bíonn an spóraifít ceannasach, agus i bplandaí bláfara léiríonn an pailinfheadán is sac an tsutha an ghaiméitifít. Tarlaíonn ailtéarnú na nglún in ainmhithe ar leith. Mar shampla, i gcéalantrátaigh ailtéarnaíonn an staid ghnéasach meidiúsa le staid neamhghnéasach cosúil le polaip.


Bealach an Tirialaigh.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Bealach an Tirialaigh.


Cill Bheagáin.
Is baile suite i gContae na hIarmhí í Cill Bheagáin.
Radharc eile ar Dhrioglann Lock


Cill Liúcainne.
Is baile suite i gContae na hIarmhí í Cill Liúcainne.


Cionn Átha Gad.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Cionn Átha Gad.


An Chúil, Contae na hIarmhí.
Is baile suite i gContae na hIarmhí í an Chúil.


Droichead Chaisleán Loiste.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Droichead Chaisleán Loiste.


Druim Criadh.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Druim Criadh.


Droim Raithne.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Droim Raithne.


Fiodh an Átha.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Fiodh an Átha.


An Grianán, Contae na hIarmhí.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é an Grianán.


Ailtireacht chliaint/freastalaí.
Sa ríomhaireacht, téarma ar ghnáthleagan amach an lae inniu, mar a ndéanann ríomhaire áitiúil ríomhaireacht — mar shampla, ar phá duine (an cliant) — le sonraí atá faighte ó ríomhaire sa roinn acmhainní daonna (an freastalaí), mar mhalairt ar an gcóras a bhíodh i réim agus gach feidhm á déanamh ag ríomhaire lárnach amháin.


Ailtireacht Ghotach.
Façade d'Ardeaglais Reims, an Fhrainc
An fhoirm ailtireachta, reiligiúnda de ghnáth, a bhí forleathan in iarthar na hEorpa ón 12ú céad go dtí déanach sa 15ú céad. Bhíodh airíonna sainiúla aici, ina measc an áirse bhiorach, an boghta iomaireach, an taca crochta, taobhanna maorga istigh, agus fairsinge uasmhéideach fuinneog le gloine dhaite shofaisticiúil. Saothraíodh cuid mhaith stíleanna éagsúla.
G


Ailtireacht Ioslamach.
Foirm a díorthaíodh ar dtús ó fhoirgnimh Chríostaí nó phágánacha, oiriúnaithe don reiligiún. Tháinig a gnéithe sainiúla — áirsí ar chruth crú chapaill, boghtaí tollánacha i saoirseacht cloiche, maisiúchán saibhir snoite ar dhromchlaí, mósáicí is péint — chun cinn san 8ú céad. Sa chéad ina dhiaidh sin forbraíodh na miontúir taobh leis na moscanna, chun daoine a ghlaoch don mhosc le haghaidh paidreoireachta.
I


Ailtireacht Mhionóach.
Pálás an Rí i gCnósas
Foirm ailtireachta sa Mhuir Aeigéach timpeall 2500-1100 RC, tógáil saoirseachta a bhí bunaithe ar phoist is lindéir gan aon mhoirtéal. Ba shainmharcanna iad na fallaí ramhra, clúdaithe le stucó, agus an dearadh neamhshiméadrach. Mar shampla, sraith seomraí, pasáistí is clós, cosúil le cathair gríobháin, a bhí i bpálás an Rí Míonós i gCnósas na Créite, ar scrios crith talún é i 1450 RC.
M


Ailtireacht na Gréige.
Ailtireacht a shaothraigh cathairstáit na Gréige sna tréimhsí Ársa is Clasaiceacha (8ú-4ú céad RC) agus a d'fhorbair na ríochtaí Heilléanacha (4ú-2ú céad RC). Sainítear í le húsáid cloiche nó marmair i dtógáil poist is lindéir a rinne aithris ar phrionsabail is foirmeacha na bhfoirgneamh adhmaid a bhíodh ann roimhe sin. Is iad seo na bunghnéithe: an colún, an taibhléadan is an díon claonta, le mionsonraí feabhsaithe thar na blianta go raibh aontacht dhána shimplí sa dearadh. Baineadh úsáid as maisiúchán chun cur leis an dearadh, ach ní chun an dearadh a cheilt. Threoraítí an dearadh de réir ord amháin den 3 ord ailtireachta, Dórach, Iónach, nó Corainteach (ní raibh an t-ord Tuscánach ná an t-ord cumaisc ag na Gréagaigh). Ba í an Partanón san Aithin (447-438 RC) an buaicphointe. Tionchar thar na bearta aici ar chuid mhór d'ailtireacht an iarthair síos go dtí an lá inniu.
G


Ailtireacht na hAthbheochana.
Athfhionnadh is athfheidhmiú fhoirmeacha is phrionsabail na hailtireachta clasaicí, an ailtireacht Rómhánach go háirithe, in iarthar na hEorpa sa 15ú-16ú céad. Tharla sé san Iodáil ar dtús is go príomha, mar ar oibrigh na hailtirí cáiliúla Alberti, Bramante, Brunelleschi, Michelangelo, Palladio, Raphael, Giulio Romano, Giuliano da Sangallo, agus Vignola. Tá samplaí suntasacha i Sasana (Teach na Banríona i nGreenwich (1616) is saothair Inigo Jones), an Bheilg, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Ollainn, agus an Spáinn.
A


Ailtireacht na hÉigipte.
Sa tsean-Éigipt, sainithe ag úsáid cloiche ar scála tromábhal, curtha le chéile le pirimidí dubhacha. Is é an sampla is luaithe an leacht céimnithe ag Sacára (2650-2600 RC). Tháinig na pirimidí rialta ina dhiaidh sin, ina measc an ceann ag Giza (2600-2480 RC). Tá na teampaill tromábhal freisin, cosúil le teampall Amóin i gCarnac (1570-1085 RC), atá tógtha ar fhoirmithe nádúrtha carraige, le ballaí réabtha, hallaí le colúin, colúnáidí is fánáin. Airíonna eile atá uathúil don Éigipt is ea an oibilisc, an stoc barrchaol monailiteach cloiche, an piolón, agus an túr pirimidiúil barrscoite. Bhí an ailtireacht baile neamhbhuan, déanta as cré is fiú paipír.


Ailtireacht na hIndia.
Roimh an 16ú céad, ba iad na teampaill pluaise is stúpaí Búdacha na foirgnimh ab ársa dá raibh san India. Níos déanaí tháinig na teampaill Hiondúcha le dealbhóireacht ghreanta mar mhaisiúchán, agus iad sin roinnte i 3 shaghas geografach: tuaisceartach, Cailiúcach is Dráivideach. Le teacht i réim ríshliocht na Mógal i 1526, thosaigh tógáil na séadchomharthaí móra Ioslamacha, ina measc an chathair mhionchruinn shaibhir Fatehpur Sikri (1568-1575). Le gabháil na hIndia ag impireacht na Breataine, tugadh foirmeacha ailtireachta ón iarthar isteach, agus sampla éalárnach aisteach de seo is ea clasaiceas Edwin Lutyens i ndearadh is leagan amach Dheilí Nua (1913-1931). Foirgnimh shonracha ón 20ú céad iad siúd a dhear Le Corbusier sa phríomhchathair réigiúnda Chandigarh a tógadh sna 1950idí. Ailtireacht nua-aoiseach níos bunúsaí oiriúnaí do chúinsí na hIndia, b'fhéidir, atá á cur i bhfeidhm anois ag ailtirí dúchasacha mar Charles Correa.
India


Ailtireacht na Peirse.
a>, "droichead na 33 áirse". Tógadh timpeall na blianna 1600 é.
Ailtireacht na hIaráine seanda, ag tosú le foirgnimh dhaingnithe sa 8ú-7ú céad RC. Ina dhiaidh sin bhí colúin is ballaí ramhra, déanta as cloch is brící láibe, maisithe go lonrach le rilífí, brící glónraithe is stucó snoite. Sampla iontach is ea Pálás Peirsipilise (c 518–460 RC) le halla an chéad colún mar sheomra na ríchathaoireach. As an bPeirs a tháinig an dearadh croschruthach don mhosc san ailtireacht Ioslamach, ón mosc in Isfahan (1612–1638).


Ailtireacht na Róimhe.
Foirm ailtireachta clasaicí a tháinig in ionad úsáid shoiléir na gcolún is na gcothromán ag na Gréagaigh, inar forbraíodh úsáid phlaisteach le foirmeacha cruinne cosúil leis an áirse, an boghta is an cruinneachán. Ba mhó an iontaoibh as ballaí ná roimhe sin, agus ba mhó úsáid mhaisithe na n-oird ailtireachta. Forbraíodh an choincréit is a húsáid le brící sa tógáil agus scileanna ábhartha innealtóireachta. Mar thoradh bhí na Rómhánaigh in ann foirgnimh cosúil leis an gColasaem (72-80) is Paintéón na Róimhe le cruinneachán 43 m ar leithead (100-125) a thógáil. I measc na bhfoirgnimh teaghlaigh bhí an domus, teach cathrach aon stór, bunaithe timpeall ar aitriam, an insula, bloc tionóntáin cathrach ilstórach, agus an villa, teach cónaithe tuaithe a bhí sómasach go minic is a bhain a bharrchéim amach i villa Haidriain i dTivoli (123). Foirgnimh shamplacha Rómhánacha eile is ea an áirse caithréime, an palás baislí is na folcadáin phoiblí (thermae) lena bpleanáil chasta ag cuimsiú a bpluiméireachta is a dtéamh.


Ailtireacht na Seapáine.
Bunaithe, cosúil le hailtireacht na Síne, ar cholúin is frámaí adhmaid, le spiaraí neamhstruchtúrtha neamhualaithe adhmaid nó páipéir, maisiúcháin nádúraíocha fhíneálta achrannacha, díonta ceannasacha starracha as ábhair éagsúla, eagar ordaithe de cholúin, cuaillí, braic coirnise is rachtaí coirnise. Na foirgnimh is ársa atá fós ina seasamh, is foirgnimh reiligiúnda iad, cosúil leis an mainistir Bhúdach i Hōryū-ji ón 7ú céad. Tógadh cuid mhaith caisleán sa 16ú-17ú céad. Na gnáth-thithe, is tithe aon stór iad le dearadh dronuilleogach. Rinne Frank Lloyd Wright is Antonin Raymond obair sa tSeapáin sa chéad leath den 20ú céad agus chuir tús le tionchar iartharach ar ailtireacht sa tír. Bailchríocha air sin ab ea an Staid Spóirt Oilimpeach i dTóiceo (1963-1964), dearadh a lean sampla Le Corbusier, saothar Kenzo Tange (1913-2005), agus saothar Meitibilíoch Kisho Kurosawa is Arata Isozaki ó na 1960idí ar aghaidh.


Ailtireacht na Síne.
Go dtí an 20ú céad bhí ailtireacht na Síne bunaithe ar an gcolún, le ballaí mar scáthláin is ní mar struchtúir iompartha ualaigh. Seachas na pagódaí, as adhmad a bhíodh na foirgnimh den chuid is mó. Is ó rítheaghlach Tang (618-907 AD) na foirgnimh is seanda, cosúil le pagóda na gé fiáine i Chang'an (701-5). Is ó rítheaghlach Ming (1368-1644) is ina dhiaidh sin an chuid is mó de na seanfhoirgnimh sa tír, ina measc an Chathair Impiriúil is an Chathair Thoirmiscthe i mBéising lena bpleananna siméadracha coimpléascacha, a bpailliúin dhaite is a ndíonta cuartha. Ón réabhlóid i 1911 is stíleanna Eorpacha le struchtúir ilstóracha atá á dtógáil, agus le déanaí is sa stíl Idirnáisiúnta le béim ar ilstóraigh atá an-chuid tógála.


Ailtireacht Normannach.
Ailtireacht a bhí chun tosaigh i Sasana sa 11ú-12ú céad, a d'fhreagair don Rómhánúlacht Eorpach. Is samplaí sonracha na hardeaglaisí i nDurham, Ely, Winchester is Worcester.


Ailtireacht Rómhánúil.
Foirm ailtireachta a bhí leitheadúil in iarthar na hEorpa ón 10ú-12ú céad, a fuair an t-ainm de bhrí gur úsáideadh gnéithe Rómhánacha cosúil le colúin is áirsí cruinne, bíodh is gur úsáideadh iad ar bhealaí neamh-Rómhánacha chun cúlbhánna, aghaidheanna, túir is coirp le han-chuid sraitheanna stuabhealaí a mhaisiú. Ag druidim chun deireadh na ré sin, ba chomhartha é úsáid na mboghtaí iomaireacha go raibh tús le foirmeacha Gotacha ailtireachta. Is iad na heaglaisí ollmhóra boghtacha atá maisithe go hiontach le dealbhóireacht, cosúil leis na hardeaglaisí i nDurham Shasana is i Santiago de Compostela na Spáinne, na séadchomharthaí is fearr ollásaí san ailtireacht seo.


Aiméibe.
Prótasón aoncheallach nocht, a ghluaiseann le sreabhadh an phrótaplasma agus a athraíonn a chruth trí mhaotháin neamhrialta (bréagphóidiaim) a chruthú. Itheann sí trí pháirteagail a shlogadh le bréagphóidiaim nó infhilleadh a dhromchla sheachtraigh (ionchasadh). Timpeall 0.6 mm ar leithead. Atáirgeann sí den chuid is mó trí dheighilt ina dhá cuid (eamhnú dénártha). Maireann an chuid is mó díobh saor i ngnáthóga uisciúla. Cuid acu seadánach, agus is féidir leo tús a chur le dinnireacht i ndaoine.


Aiméibiáis.
Galar de bharr ionfhabhtú le prótasón seadánach ar leith, a fhaightear trí uisce nó bia atá truaillithe le faecas le cisteanna ionfhabhtaithe ann a ionghabháil. Nuair a shroicheann na cisteanna an phutóg, gorann siad chun orgánaigh fhásta a fhuascailt. Greannaíonn siad seo an líneáil ar bhalla na putóige, agus bíonn buinneach dhian fhuilteach ag duine. Ionsaíonn siad an líneáil agus treánn isteach in imshruthú na fola chun taisteal ar fud na colainne le cisteanna a dhéanamh san ae, na scamhóga is an inchinn.


Aimfitéatar.
Amharclann faoin spéir is ea aimfitéatar, le céimeanna suíochán timpeall ar spás ciorclach nó ubhchruthach léirithe.
Shaothraigh na Rómhánaigh an fhoirm seo foirgnimh ó bhunúis Éatruscacha, b'fhéidir, le haghaidh comhrac gliairí agus eachtraí is léirithe eile. Tógadh na haimfitéatair luatha as adhmad, ach de réir a chéile is as cloch a tógadh iad. Tógadh an chéad cheann sa Róimh féin i 59 RC.
Tá samplaí le feiceáil fós i bPompeii (70 RC), Verona (290 AD), agus an Colasaem (72-80 AD) sa Róimh le suíocháin do 50,000 duine.


Aimhíostrú.
Easpa míostraithe a fhéadfaidh tarlú ar chúiseanna fiseolaíocha roimh nó i ndiaidh an tsos míostraithe (mar shampla, i dtoircheas) nó tar éis cailliúint shuntasach meáchain. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar neamhoird, cosúil le bac fisiciúil ar rith na fola míosta nó suaitheadh i rialú hormónach na broinne, na n-ubhagán nó na faireoige pitiútaí.


Aimhréidh chandamach.
Airí bunúsach córais chandamaigh, ar chuir Erwin Schrödinger síos air den chéad uair, inar féidir le dhá chóras chandamacha idirghníomhú ar bhealach nach féidir sa bhfisic chlasaiceach. Coinníonn an dá chóras an comhghaol seo, faoi chúinsí áirithe, ionas gur féidir go mbeidh impleachtaí ag gníomhú ina dhiaidh sin ar chóras amháin díobh ar thoradh tomhais sa chóras eile. Léirfhíoraíodh é seo i dturgnaimh, agus cuimsíonn a fheidhmeanna ríomhaireacht chandamach is teileachumarsáid trí chripteagrafaíocht chandamach. Tugann an aimhréidh míniú ar mhilleadh an phatrún trasnaíochta i dturgnamh na scoiltíní dúbailte nuair a dhéantar monatóireacht ar cheann den dá rian, iarmhairt a mheastaí go hearráideach a bheith mínithe le prionsabal éiginnteachta Heisenberg. Deirtear go bhfuil dhá chóras scoite in aimhréidh nuair nach féidir an tonnfheidhm a chuireann síos ar chuingriú an dá chóras a fhachtóiriú in dhá thonnfheidhm scoite, ceann le haghaidh gach ceann den dá chóras scoite.


Aimíd.
Tugtar an t-ainm seo ar shalainn neamhorgánacha amóinia (mar shampla, aimíd sóidiam, NaNH2, atá láidir bunata is a hidrealaíonn uisce go dtí NH3 is OH-. Úsáidtear an téarma céanna i gcomhair comhdhúl orgánach ina bhfuil an fheidhm -CO.NR2, a dtugtar "alcánaimídí" orthu freisin. Díorthaítear iad seo ó aigéid charbocsaileacha trí NR2 a mhalartú le OH (is é atá in R ná H nó aon ghrúpa ailcile). Cuimsíonn na polaimídí próitéiní agus cuid de na polaiméirí saorga cosúil le níolón.


Aimil.
CH3CH2CH2CH2CH2-, peintil i scéim IUPAC. Grúpa a dhíorthaítear ó pheantán trí adamh amháin hidrigine a bhaint. Is codán stáirse le meáchan íseal adamhach í amalós. Is codán ola fiúsaile é alcól aimile, meascán de chuid mhaith isiméirí de C5H11OH le boladh bréan is fiuchphointe timpeall 130 °C. Is amalóideach é an meascán próitéiní is polaisiúicrídí a fhosaítear mar ábhar snáithíneach in orgáin ainmhithe nuair a bhíonn galair áirithe acu.


Áimín.
Amóinia chomhordaithe nó comhdhúile di. Aithníodh na háimíní go luath mar chomhdhúile comhordaithe nó iain choimpléascacha (mar shampla, heicsáimíncóbalt, [Co(NH3)6]3+).


Aimíní.
Comhdhúile orgánacha a dhíorthaítear ó amóinia trí ghrúpa aonailcile, dé-ailcile nó trí-ailcile a mhalartú le hadaimh hidrigine. Is aimíní príomhúla, tánaisteacha is treasacha iad seo faoi seach. Is comhdhúile bunata iad seo, agus nuair a pháirtneoidrítear a dtuaslagáin le haigéid láidre bíonn luach pH timpeall 9 acu.


Aimiréal dearg.
Féileacán mór is ea an aimiréal dearg ("Vanessa atalanta") a fhaightear go forleathan sa leathsféar thuaidh. An taobh uachtarach de na sciatháin dubh le bandaí scarlóideacha agus paistí bána is gorma. Faightear na cruimheanna go minic ar neantóga. Fanann sé san áit chéanna i rith an gheimhridh.


Aimnéise.
Míchumas cuimhne, go minic mar thoradh ar dhamáiste don inchinn nó eachtra thrámach. Tugtar aimnéise aisiompaithe uirthi nuair nach féidir le duine cuimhneamh ar eachtraí a tharla roimh an eachtra. Tugtar aimnéise iariompaithe uirthi nuair nach féidir leis rudaí nua a fhoghlaim. Is í an fhoirm aimnéise is coitianta, foirm ina mbíonn an chuimhne ghearrthéarmach maith go leor, an chuimhne fhadtéarmach eachtrúil (an cumas cuimhneamh ar eachtraí ar leith) lag, ach an chuimhne fhadtéarmach shéimeantach (cumas cuimhneamh ar fhíorais is bríonna focal) réasúnta maith.


Aimniceintéis.
Próiseas diagnóisithe a dhéantar ag seachtainí 14-18 den tréimhse iompair, ina dtarraingítear sampla beag den sreabhán aimníneach amach as an mbroinn le snáthaid a chuirtear isteach trí bhalla an bhoilg, de ghnáth faoi stiúir íomháú ultrafhuaime. Bíonn an sreabhán aimníneach timpeall ar an bhféatas, agus cuimsíonn cealla ar féidir a anailísiú chun mínormáltachtaí comhbheirthe sa bhféatas, cosúil le siondróm Down is spina bifida, a bhrath. Léiríonn an anailís gnéas an fhéatais agus gnéithe normálta an fháis freisin.


Aimplitheoir.
Gléas nó ciorcad leictreonach a mhéadaíonn aimplitiúid comhartha leictrigh. Le trasraitheoirí is feistí eile leathsheoltóra ar chiorcaid iomlánaithe a thógtar na ciorcaid seo an lá atá inniu ann. I ngléas raidió, teilifíse nó eile bíonn na comharthaí a ghlactar leis an aeróg nó ó bhraiteoir nó trasduchtóir an-lag ar fad, agus ní mór na comharthaí seo a aimpliú le haimplitheoir atá fuinnmhithe ag batairí nó ó mhogalra Bhord Soláthair an Leictreachais. De ghnáth is gá aimplitheoir ar leith a úsáid, ar a dtugtar aimplitheoir cumhachta, chun comharthaí closmhinicíochta a aimpliú is a sholáthar, mar shampla, do challaire le fuaim a ghiniúint.


Aimplitiúid.
I dtonn nó in ascalú, an t-uasdhíláithriú ó chothromaíocht nó ón bpointe fosaithe. Úsáidtear an tsiombail A di, agus is uimhir dhearfach í i gcónaí.


Aimridiú.
Sa mháinliacht, obráid chun cumas coimpeartha duine a bhaint uaidh nó uaithi. Sa bhfireannach, is é an modh oibre is éasca chuige seo an dá vas deferens (an feadán a iompraíonn an speirm ó na magairlí go dtí an péineas) a scaradh ó chéile sa bhléin, agus tugtar vaiseachtóime ar an obráid seo. Sa bhaineannach, is é an modh oibre a úsáidtear na féadáin útaracha a scaradh ó chéile nó a chur as feidhm. Sa dá chás, cuirtear bac ar chumas na speirme teacht ar na hubháin.


Aimsiú ó mhacalla.
Brath réada trí bhíthin fuaimthonnta ardmhinicíochta, frithchaite ag an réad. Úsáideann ainmhithe áirithe an tsondáil seo — an ialtóg, an míol mór is an deilf — i gcomhair treoshuímh is seilge. Tá an próiseas seo bunúsach in úsáidí ultrafhuaime sa mhíochaine.


Aindéisít.
Carraig bholcánach mhínghráinníneach ar chomhdhéanamh idirmheánach, ag cuimsiú iathchloch plagacláis, bitíte, cornbhleinde nó pirixéine. Is í dióirít a coibhéis, ó thaobh ceimice de. Cruthaítear an charraig seo ag imill ilchríochacha criosanna fo-dhuchtaithe, mar atá sna hAindéis i Meiriceá Theas.


Muilte Farannáin.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Muilte Farannáin.


Maigh Bhachla.
Is baile suite i gContae na hIarmhí í Maigh Bhachla.


Ráth Fhearna.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Ráth Fhearna.


Ráistín.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Ráistín.


Ráth Eoghain.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Ráth Eoghain.


An tSráid, Contae na hIarmhí.
Is baile suite i gContae na hIarmhí í an tSraid.


Tigh Munna.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Tigh Munna.


An Teanga, Contae na hIarmhí.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é an Teanga.


Tobar Chláir.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Tobar Chláir.


Fódhla Ní Chuileagáin.
Gaeilgeoir agus gníomhaí polaitiúil ba ea Fódhla Ní Chuileagáin (Elizabeth Mary Quilligan) (1888 – 1985) agus í dlúthpháirteach i saol na nGael in Melbourne in Victoria na hAstráile.
Rugadh í ar 28 Márta 1888 do Catherine Mary McLaughlin agus do Thomas Quilligan, oibrí cairéil. Tháinig a hathair ó Chontae Luimnigh in aois a cheithre bliana déag agus tháinig a máthair ó Chontae na Mí lena muintir nuair a bhí sí dhá bhliain d’aois.
Bhí Gaeilge ar a toil ag Fódhla agus bhí baint aici leis an William Rooney Gaelic Society in Melbourne.
Phós sí Proinsias Mac Eoghain sa bhliain 1916 agus bhí siad dlúthpháirteach i gcúrsaí cultúir agus polaitíochta in Melbourne le fada an lá. Rugadh ceathrar clainne dóibh ach cailleadh an chéad duine acu ina leanbh. Ba haitéir í Fódhla agus is minic a chaitheadh sí toradh a ceirde.
Sa bhliain 1915 chuaigh sí chun argóinte san "Advocate" (nuachtán Caitliceach) ar cheist neamhspleáchas na hÉireann le Morgan Jageurs, tacadóir mór "Home Rule". Thaobhaigh Fódhla le Sinn Féin agus d’fhan ar an aigne sin ar feadh a saoil. Gabhadh í Lá Fhéile Pádraig 1961 le scata eile as ábhar de chuid Óglaigh na hÉireann a scaipeadh i lár chathair Melbourne. Bhí sí seacht mbliana is seachtó ag an am. Bhíodh sí i láthair ag comóradh Luan Cásca i Mór-Reilig Melbourne gach bliain.
Cailleadh í ar 21 Nollaig 1985 agus í seacht mbliana is nócha d’aois.
Tagairtí.
Noone, Val (2012). "Hidden Ireland in Victoria", lch 112. Ballarat Heritage Services. ISBN 978-1-876478-83-4
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Ainéaladh.
Maolú strus inmheánach i miotail i ndiaidh teaschóireála nó oibrithe (cosúil le bualadh, gaibhniú, síneadh), nó gloine i ndiaidh a múnlaithe nó a séidte. Déantar é tríd an réad a choinneáil ag teocht mheasartha chun gur féidir le hatheagrú móilíneach is criostalta tarlú, roimh é a fhuarú go mall. Feabhsaíonn sé seo airíonna fisiciúla, nó athchruthaíonn na bunairíonna.


Ainéaras.
Is éard atá i gceist le ainéaras leathnú buan artaire de bharr lagú na mballaí tar éis gortaithe, galraithe, máchail beirthe, artairiscléaróise nó hipirtheannais. Uaireanta, is féidir ainéaras a aimsiú le scrúdú láimhe dochtúra. Den chuid is mó aimsítear é le X-ghathanna, scanadh CT, scannadh ultrafhuaime nó scrúdú ultrafhuaime Doppler. Baolach san aorta, príomhartaire na colainne trína gcaidéalann an croí an fhuil roimh í a dháileadh ar fud na colainne. Féadfaidh an t-ainéaras séideadh suas, agus silfidh an fhuil amach ón imshruthú is isteach i gcuasa stoc na colainne, rud a fhéadfaidh a bheith marfach go tapa do dhuine. Cóir leighis nua-aimseartha a úsáidtear chun ainéaras a smachtú is ea píosa de phíobán poileistir a chur in ionad an fhad aorta atá gortaithe. Féadfaidh duine bás a fháil de bharr ainéarais in artaire ar bith san inchinn, má phléascann sé. Sa chás seo neartaítear an t-artaire go minic le píobán plaisteach, fíocháin as ball eile den cholainn, nó teanntán miotail timpeall air.


Ainéimiméadar.
Feiste chun luas sruth aeir a thomhas, a úsáidtear de ghnáth chun luas na gaoithe nó luas feithicle ag taisteal tríd an aer a thomhas. 3 phríomhtheicníocht a bhíonn in úsáid. Tomhaistear ráta rothlaithe muileann gaoithe, le liáin a rothlaíonn i bplána ceartingearach nó cupáin ag rothlú i bplána cothrománach. Tomhaistear ráta fuaraithe (ag an aer ag gluaiseacht thart) sreinge atá téite le sruth leictreach. Bealach eile is ea an difríocht brú a thomhas idir béal oscailte feadáin atá dírithe isteach ar an aer gluaiste is poll oscailte ar thaobh an fheadáin atá dírithe ingearach le treo gluaiste an aeir (feadán Pitot).


Ainéistéise.
Modhanna chun othar a dhéanamh neamhchomhfhiosach i gcomhair obráide, agus an próiseas a bheith sochúlaithe. Is féidir an t-ainéistéiseach a thabhairt trí ionanálú (mar shampla, haileatán, ocsaíd nítriúil), nó instealladh (mar shampla, tiapeantón, alfaxalón). D'fhionn Priestley ocsaíd nítriúil i 1776, agus úsáideadh í le blianta fada in aonaigh seó mar ghás gáire. Thairg Davy i 1799 gurbh fhéidir í a úsáid in obráidí mar gheall ar a hoibriú anailgéiseach. Faoi dheireadh i 1844 bhain an fiaclóir Meiriceánach Horace Wells (1815-1848) úsáid aisti go rathúil air féin chun fiacail a stoitheadh gan phian, agus dhá bhliain ina dhiaidh sin bhain an máinlia Meiriceánach William Morton (1819-1868) feidhm aisti mar ainéistéiseach in obráid mhór. Tháinig ocsaíd nítriúil i ngnáthúsáid i ndiaidh 1860. D'fhionn Valerius Cordus (1515-1544) éitear i 1540, ach níor úsáideadh é mar anailgéiseach go dtí 1795, mar fhaoiseamh ar phian coileacaim. Bhain an máinlia Meiriceánach Crawford Williamson Long (1815-1875) feidhm as i mionobráid ar shiad muiníl i 1842. Fionnadh clóraform i 1831, agus d'úsáid an máinlia Albanach James Young Simpson (1811-1870) é mar ainéistéiseach ginearálta den chéad uair i 1847. Is leachtanna so-ghalaithe iad éitear is clóraform, agus is mar ainéistéisigh análaithe a d'úsáidtí iad. Feidhmíonn na gala seo ar fud na hinchinne, trí imoibriú le móilíní sailleacha le próitéiní i scannáin na gcealla, tuigtear. San aois seo úsáideann an t-ainéiséisí manglam ceimiceán chun leibhéal áirithe neamhchomhfheasa a bhaint amach a bhíonn cuí don othar is an obráid. Ní modh feidhmithe aonair atá i gceist leo seo, agus ní léir fós conas a fheidhmíonn siad go bunúsach. Ní úsáidtear ainéistéisigh insteallta ach i gcomhair obráidí an-ghearra. De ghnáth tugtar a leithéid don othar mar bhunainéistéiseach sa bharda chun a imní a laghdú agus an t-ainéistéisiú a bhrostú san obrádlann. Is í ainéistéiseolaíocht an disciplín leighis a dhíríonn ar gach gné den phróiseas seo. Is gá go mbíonn ainéistéisí i láthair le linn obráidí chun staid an othair a mhonatóiriú an t-am ar fad.


Ainéistéiseach eipeadúrach.
Instealladh ainéistéisigh áitiúil sa spás eipidúrach sa chanáil veirteabrach taobh amuigh den scannán crua a chumhdaíonn corda an dromlaigh. Cuireann an t-ainéistéiseach bac ar fheidhmiú na néarfhréamhacha a thagann amach as corda an dromlaigh do na horgáin, na fíocháin is an craiceann. Úsáidtear go minic é i máinliacht i gcuid iochtarach na colainne agus breith clainne.


Ainéistéisigh áitiúla.
Drugaí a chuireann cailliúint shochúlaithe mothúcháin i bhfeidhm ar réigiún nó ball colainne trí bhac a chur ar na néar-ríoga ón réigiún sin don inchinn. Déantar é seo trí instealladh ag ionad na hobráide (taobh le fiacail atá le stoitheadh, mar shampla), in aice príomhstoic néarógaigh (in obráid ar ghéag, mar shampla), nó idir veirteabraigh ar leith an dromlaigh (mar a dhéantar in ainéistéise eipeadúrach). Ba é cócaon an chéad ainéistéiseach áitiúil, a tugadh isteach sna 1880idí, ach tá a úsáid sin imithe in éag mar thoradh ar fhadhbanna andúile is tocsaineachta. I measc na n-ainéistéiseach áitiúil is coitianta tá prócaon, ligneacaon is beinseacaon.


Aineofail.
Muiscít maláire a fhaightear sna príomhréigiúin ar Domhan. Tarchuireann an baineannach fásta gníomhaí na maláire agus í ag sú fola ó veirteabrach (daoine ina measc). Itheann na fireannaigh neachtar is sreabháin phlandúla eile. Tá na larbhaí a itheann ag dromchla an uisce uisciúil, le guairí gearra ite.


Aingíne chléibh.
Is éard is aingíne chléibh ann ná pianta sa chliabh, agus uaireanta sna gialla is an ghéag uachtarach chlé, agus an mothúchán go bhfuil sé á mhúchadh, a tharlaíonn do dhuine a dteipeann an soláthar ocsaigine do mhatáin an chroí air. Tarlaíonn an teip seo de bharr cúngú nó bac éigin in artaire corónach, mar shampla, de bharr plaice artaireascléaróisí.
Is é gnáthghnó artaire chorónaigh ar leith fuil ocsaiginithe, agus mar sin ocsaigin, a sholáthar do chuid ar leith de mhatán an chroí. Tarlaíonn an phian seo tar éis roinnt aclaíochta den chuid is mó, agus cuirtear chun suain é le babhta scíthe. Déanann córacha leighis atá bunaithe ar níotráit, ina measc nítriglicirín, matáin an chroí a bhogadh is na fuileadáin iontu a leathadh amach ionas go dtugann siad faoiseamh sciobtha ar aingíne chléibh. Tá córacha leighis ann, na béite-bhlocálaithe, a fheidhmíonn i gcoinne aidréanailín (hormón a thálann an croí go nádurtha chun bualadh an chroí a thapú) agus mar sin a mhoillíonn an croí is a laghdaíonn gá ocsaigine an chroí. Uaidh sin, tugann siad faoiseamh ar na pianta seo.


Ainglice.
Luibh théagartha a fhásann níos airde ná 2 m, dúchasach do thuaisceart is oirthear na hEorpa agus lár na hÁise. An gas cuasach, na duilleoga roinnte i nduilleoigíní ubhchruthacha suas le 15 cm ar fhad ar ghais le bunanna borrtha, na bláthanna beag scothghlas/bán, bailithe le chéile in umbail mhóra chruinne. Úsáidtear na bláthghais chriostalaithe mar bhlaistiú. Faightear ola chumhra ó na fréamhacha a úsáidtear i gcumhráin agus licéir luibhe cosúil le Chartreuse.


Ainhidríd.
Sa cheimic, aigéad a bhíonn i gceist go minic. De ghnáth, is ocsaíd neamh-mhiotalach aon ainhidríd neamhorgánach. Maidir le hainhidrídí orgánacha, is gnách gur torthaí comhdhlúthúcháin dhá mhóilín iad. Mar shampla, táirgeann comhdhlúthúchán aigéid aicéitigh, CH3COOH, ainhidríd aicéiteach, CH3-CO-O-CO-CH3.


Ainian.
Adamh nó grúpa adamh atá luchtaithe go diúltach, cosúil le Cl- (clóiríd) nó SO42- (sulfáit). Tugtar ainiain orthu mar go n-ascnaíonn siad i dtreo na hanóide i gcill leictricheimiceach.


Ainil.
Tom trópaiceach Meiriceánach a shaothraítear sa Seandomhan is an Domhan Úr mar fhoinse na ruaime goirme plúirín. Tugtar "planda an phlúirín" air freisin.


Anailid.
Péist fháinneach le siméadracht dhéthaobhach. An cholainn roinnte i bhfáinní sorcóireacha (teascáin), agus orgáin atá eagraithe go líneach. Cuas colainne inti. Ceann le himlínte glana, de ghnáth. Cuimsíonn sí an phéist talún, an phéist ghuaireach is an súmaire.


Ainilín.
C6H5NH2, aimínibeinséin i gcóras IUPAC, leacht le boladh gránna is fiuchphointe 184 °C. Bun níos laige ná amóinia. Bunábhar cuid mhaith ruaimeanna, a dtugtar na ruaimeanna ainilín orthu.


Ainmneacha fearainn.
Córas a saothraíodh chun ainm réasúnta inaitheanta intuigthe a thabhairt ar ionad ar an Idirlíon (uimhir prótacal idirlín, IPN) a fheidhmíonn mar sheoladh seachadta (rte.ie nó irlgov.ie, mar shampla). Bíonn ordlathas san ainm fearainn, agus na leibhéil scartha le ponc. Sa bhfearann is airde, ar an taobh deas, bíonn cód don tír (.ie d'Éirinn.uk don Bhreatain.cn don tSín) nó cód neamhgheografach (.com nó.org). I bhfearann níos ísle, a scríobhtar ar clé ón bhfearann is airde, bíonn dréacht éigin d'ainm na comhlachta, na heagraíochta nó an duine (rte. nó irlgov.). I dtíortha móra, bíonn fearann den dara leibhéal idir fearann na tíre is fearann na comhlachta uaireanta (mar shampla, sa Bhreatain úsáidtear.co.uk do chomhlachtaí, is.ac.uk d'institiúidí ardoideachais).


Ainmníocht dhéthéarmach.
An córas nua-aoiseach tacsanomaíoch chun orgánaigh a ainmniú is a rangú a bhunaigh an nádúraí Sualannach Carl Linnaeus (1707-1778) i lár an 18ú céad. Tá ainm uathúil eolaíoch Laidineach ag gach speiceas ina bhfuil dhá fhocal (déthéarma): ainm gnéitheach le ceannlitir, agus ainm speiceasach. Mar shampla, dhá speiceas de ghné na cruithneachta is ea "Triticum aestivum" (gnáthchruithneacht aráin) agus "Triticum durum" (cruithneacht dúraim).


Bernard O'Dowd.
File Astrálach de shliocht Éireannach, radacach agus dreáchtaitheoir parlaiminte ba ea Bernard Patrick O’Dowd (1866 – 1953). Bhí Gaeilge aige, cé nár scríobh sé inti riamh, agus d’fhág seanscéalta na nGael a rian air. Chleachtadh sé friotal casta ardnósach ina chuid filíochta nach dtaitneodh le gach duine, ach tá sé áirithe ar fhilí suntasacha Astrálacha a linne.
A bheatha.
Rugadh O’Dowd ar 11 Aibreán 1866 i mBeaufort in Victoria na hAstráile do Ann Dowell (née Mulholland) agus don chonstáble Bernard Dowd. B’as Cúige Uladh dá mhuintir agus bhí siad sáite in fhinscéalaíocht na hÉireann. Murab ionann is an chuid eile den chlann, níor cuireadh oideachas Caitliceach ar O’Dowd, ó bhíothas ag súil go bhfaigheadh sé scoláireacht stáit, rud a rinne sé.
Bhí ar O’Dowd Ollscoil Melbourne a fhágáil nuair a gortaíodh a athair. Tairgeadh post dó mar mhúinteoir i scoil Chaitliceach in Ballarat, ach tugadh bata agus bóthar dó de bharr a mheoin dhí-eaglaisígh. Sa bhliain 1884 chuir sé scoil dá chuid féin ar bun in Beaufort. Sa bhliain 1885 d’éirigh leis sna scrúduithe státseirbhíse agus chuaigh sé isteach in Oifig an Aturnae Chorónaigh in Melbourne. Sa bhliain 1888 d’fhill sé ar an ollscoil, áit ar ghnóthaigh sé céim BA sa bhliain 1891 agus céim LLB sa bhliain 1895.
Bhí baint ag O’Dowd leis an iliomad cumann radacach, fealsúnach, dí-eaglaisíoch nó liteartha. Bhí an-spéis aige i saothar Walt Whitman agus scríobhadh sé chuige. Phós sé Evangeline Mina Fryer sa bhliain 1889 agus chuir siad grúpa díospóireachta ar bun ina dteach in Carlton.
Thosaigh sé ag scríobh píosaí do "The Bulletin", iris náisiúnach Astrálach, sa bhliain 1894. San iris sin a foilsíodh “Australia,” an dán is cáilúla aige, agus bhuail sé le cúpla file eile ann. Orthu sin bhí Marie Pitt, bean a ndeachaigh sé léi sa bhliain 1920.
Sa bhliain 1897 d’fhoilsigh O’Dowd agus roinnt cairde an chéad eagrán den "Tocsin", iris radacach sheachtainiúil a bhain leis an United Labor Party. Scríobhadh sé colún di. Chuir sé i gcoinne Chogadh na hAfraice Theas agus bheartas na hAstráile Báine (beartas nár cheadaigh do dhaoine neamh-Eorpacha teacht i dtír). Bhí sé orthu siúd a bhunaigh Páirtí Sóisialach Victoria sa bhliain 1905.
Scríobh sé a lán leabhar dlí agus sa bhliain 1913 rinneadh an chéad dréachtaitheoir cúntach parlaiminte de. Ba é dréachtaitheoir parlaiminte Stát Victoria é ó 1931 go dtí 1935. Sa bhliain 1934 dhiúltaigh sé do ridireacht, cé nár chuir sé é seo in iúl go forleathan. Bhí ina chinsire cumarsáide i rithe an Dara Cogadh Domhanda. Ar éigean a bhí sé ag scríobh filíocht faoin am sin ach lean sé air ag léamh a chuid dánta go poiblí, agus tháinig eagrán iomlán díobh amach sa bhliain 1941.
Fuair sé bás ar 1 Meán Fómhair 1953 agus créamadh é le deasghnáth Úinitéireach. Mhair a bhean chéile ina dhiaidh (bean a chothaigh sé riamh d'ainneoin an choimhthithe) agus cúigear mac.


Pádraig Ó Fearghail.
Cainteoir dúchais Gaeilge ba ea Pádraig Ó Fearghail a rinne mórán chun daoine a ghríosú chun an teanga a úsáid in Victoria na hAstráile sa dara cuid den naoú haois déag.
Rugadh é i gContae an Chláir do Bhríd Ní Chatháin agus do Mháirtín Ó Fearghail sa bhliain 1852, agus bhí sé ar thriúr ar a laghad den chlann a bhain Victoria amach. Tháinig Pádraig timpeall na bliana 1870 agus chuaigh le héadóireacht i Sráid Rubicon in Ballarat. Phós sé Ailís Ní Dhálaigh i Séipéal Naomh Proinsias in Melbourne sa bhliain 1883. Bhí siad ina gcónaí i Sráid Albert in Sebastopol, Ballarat, agus bhí deichniúr clainne orthu.
Bhíodh oícheanta airneáin ag Pádraig i gcúlseomra sa siopa, áit a léití scéalta nó filíochta i nGaeilge agus a gcíortaí stair na hÉireann. Bhíodh Pádraig ag scríobh chun a leithéidí eile in Melbourne, sa Nua-Shéalainn agus in Éirinn agus é ar a dhícheall ag áitiú ar dhaoine síntiús a thabhairt do "Irisleabhar na Gaeilge". I Mí Mheán Fómhair 1902 scríobh sé litir mholta chun an gcéad chruinniú ginearálta de chraobh Melbourne de Chonradh na Gaeilge.
Cailleadh é in Sebastopol sa bhliain 1917 agus cailleadh Ailís in Cheltenham, Melbourne, sa bhliain 1922.
Tá Pádraig ina charachtar tánaisteach in "Brigid", úrscéal leis an scríbhneoir Astrálach Jill Blee.


Jill Blee.
Scríbhneoir, staraí agus eagarthóir Astrálach is ea Jill Blee agus suim ar leith aici sna hÉireannaigh san Astráil.
Tá trí úrscéal staire scríofa aici: "The Pines Hold Their Secrets" (faoi lonnaíocht phionósach Oileán Norfolk), "Brigid" (faoin Drochshaol) agus "The Liberator’s Birthday" (faoi Éireannaigh in Ballarat sa bhliain 1875). Tá roinnt saothair staire foilsithe aici freisin.
Múineann sí scríbhneoireacht ag an Council of Adult Education in Melbourne agus stair in Ollscoil an Tríú hAois (U3A).
Tá sí ina stiúrthóir ar an Ballarat Mechanics’ Institute.


Breámhaine.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí é Breámhaine.


Baile Fhobhair, Barúntachta.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí é Baile Fhobhair.


Cluain Lonáin.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí í Cluain Lonáin.


Corca Raoi.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí é Corca Raoi.


Cill Chainnigh Thiar.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí í Cill Chainnigh Thiar.


Dealbhna, Barúntachta.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí é Dealbhna.


Fir Bhile.
Barúntacht suite i gContae na hIarmhí is ea Fir Bhile.


Fir Thulach.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí é Fir Thulach.


Maigh Asail agus Machaire Ó dTiarnáin.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí iad Maigh Asail agus Machaire Ó dTiarnáin.


Maigh Chaisil.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí í Maigh Chaisil.


Ráth Conarta (barúntacht).
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí é Ráth Conarta.


Uí Mhac gCuais.
Is barúntacht suite i gContae na hIarmhí iad Uí Mhac gCuais.


James Goodman.
Bailitheoir ceol, píobaire, file, scríobhaí agus ollamh ba ea an Canónach James Goodman. Is le linn dó a bheith i mBéarra sa 19ú aois a bhailigh Goodman breis is 2000 píosa ceoil agus suas le dhá chéad amhrán. Píobaire ab ea James Goodman agus amhránaí de scoth chomh maith.
Ceol.
D'fhág James Goodman ceithre lámhscríbhinní ceol ina dhiaidh ag Leabharlann Choláiste na Tríonóide. Chuir an Dr Hugh Shields, nach maireann, cuid mhaith den cheol seo in eagar i 1998 i leabhar dar teideal 'Tunes of the Munster Pipers Vol.1.'
Sa bhliain 2006, thángthas ar lámhscríbhinn eile de chuid Goodman a bhí ar iarraidh le breis is 110 bliain, ina bhfuil níos mó ná ceithre scór de théacsanna amhrán a bhailigh James Goodman idir 1857 agus 1870. Bronnadh í ar Choláiste na Tríonóide, leis. Tá lámhscríbhinní eile dá chuid in Acadamh Ríoga na hÉireann, i Leabharlann Náisiúnta na Breataine Bige (Aberystwyth), i Leabharlann Choláiste Ollscoile Chorcaí agus i seilbh phríobháideach.
Saol.
Rugadh James Goodman i mBaile Áimín i bparóiste Ceann Trá sa bhliain 1828. Bhí muintir Goodman lonnaithe sa cheantar ó dheireadh na 17ú haoise déag. Reachtaire an Daingin ab ea a athair an t-Urramach Thomas Goodman agus bhí naonúr clainne air féin agus a bhean Mary Gorham, ó Oileán Chiarraí ó dhúchas. Chuir James Goodman suim i gceol traidisiúnta agus in amhránaíocht, i litríocht agus i saothrú na lámhscríbhinní óna óige. Bhí Gaeilge aige ón gcliabhán.
D'fhreastal James Goodman ar Choláiste na Tríonóide mar ar ghnóthaigh sé scoláireacht sa Ghaeilge chomh maith le duaiseanna eile agus oirníodh é ina mhinistir in Eaglais na hÉireann sa bhliain 1853. Is i gCraobhach, idir an Sciobairín agus Dún na Séad a d'oibrigh sé ar dtúis mar mhinistir cúnta. Phós sé Charlotte King ó Cheann Trá agus bhí triúr mac acu.
Sa bhliain 1858 cuireadh go Dhá Dhrom i mBéarra é mar ar fhan sé go dtí 1867. Is le linn dó a bheith i mBéarra a bhailigh Goodman breis is 2000 píosa ceoil agus suas le dhá chéad amhrán. Píobaire ab ea James Goodman agus amhránaí chomh maith agus creidtear gurbh é Tomás Ó Cinnéide, píobaire eile ó Chorca Dhuibhne a thug cuid mhaith de na foinn dó.
D'fhill James Goodman ar an Sciobairín, ar pharóiste Mhainistir an tSruthaire sa bhliain 1867 agus ceapadh ina reachtaire ar an bparóiste sin é. Ina dhiaidh sin deineadh canónach de agus ceapadh é mar ollamh le Nua-Ghaeilge i gColáiste na Tríonóide mar ar mhúin sé Dubhghlas de hÍde agus John Millington Synge. Chaitheadh sé leath na bliana ag múineadh agus an leath eile ag feidhmiú ina pharóiste.
Cailleadh an Canónach James Goodman sa bhliain 1896.
Nochtadh dealbh de James Goodman lasmuigh dá eaglais sa Sciobairín i 2006 agus bíonn ceolchoirm i gcuimhne dó gach aon bhliain.


Mygalomorphae.
Infrea-ord damhán is ea na Mygalomorphae (nó Orthognatha). Ainmníodh iad as na fiacla, a shíneann díreach síos gan dul trasna ar a chéile (murab ionann is na Araneomorphae).
Cuntas.
Tá a lán finte sa ghrúpa seo. Orthu sin tá na tarantúlaí (damháin thoirtiúla le cosa téagartha) agus damháin
lín thonnadóraigh na hAstraláise. Ar nós an fho-oird chéadrata Mesolthelae tá dhá phéire leabharscamhóg acu agus fiacla a shíneann síos. Bhíodh na tréithe seo ag sinsir choiteanna na ndamhán go léir, ach tá damháin ann anois a bhfuil fiacla trasghníomhacha acu.
Tá ocht súil ag beagnach gach spéiceas de na Mygalomorphae.
Is mór iad a gcuid fiacla agus tá faireoga nimhe iontu. An géineas Astrálach "Atrax" amháin a fhéadann dochar a dhéanamh do dhaoine.
Baineann cuid de na damháin is mó toirt leis na Mygalomorphae, ach tá spéicis ann atá níos lú ná milliméadar ar fad. Is féidir leo síoda a shníomh atá ceangailteach go leor, agus tógann cuid acu líonta casta atá beagnach méadar ar leithead (Coddington & Levi, 1991).
Is féidir le Mygalomorphae maireachtáil chomh le fada cúig bliana is fiche, agus ní thagann cuid acu in inmhe go dtí go bhfuil siad timpeall sé bliana d’aois. Tá cuileoga de chuid an fhine Acroceridae ar ionpharaisítí iad agus tig leo fanacht suanach sna leabharscamhóga chomh fada le fiche bliain sula dtosaíonn siad ag ithe an damháin.
Dáileadh.
Tá an chuid is mó den infra-ord seo le fáil sna trópaicí agus sna fothrópaicí, ach tá cuid acu le fáil níos faide ó thuaidh. Níl le fáil san Eoraip ach roinnt bheag spéiceas agus baint acu leis na finte Atypidae, Nemesiidae, Ctenizidae, Hexathelidae, Theraphosidae agus Cyrtaucheniidae. Deirtear, áfach, go raibh na Mygalomorphae le fáil ar fud an domhain roimh bhriseadh suas Pangaea (Selden "et al.", 2005b).
Tagairtí.
Raven, R.J. (1985). The spider infraorder Mygalomorphae: Cladistics and systematics. "Bull. Am. Mus. Nat. Hist." 182:1-180.
Coddington, J.A. & Levi, H.W. (1991). Systematics and Evolution of Spiders (Araneae). "Annu. Rev. Ecol. Syst." 22:565-592.
Goloboff, P.A. (1993). A Reanalysis of Mygalomorphae Spider Families (Araenae). "American Museum Novitates" 3056.
Selden, P.A., Corronca, J.A. & Hünicken, M.A. (2005). The true identity of the supposed giant fossil spider "Megarachne". "Biology Letters" 1: 44-48.
Selden, P.A., da Costa Casado, F. & Vianna Mesquita, M. (2005). Mygalomorph spiders (Araneae: Dipluridae) from the Lower Cretaceous Crato Lagerstätte, Araripe Basin, North-east Brazil. "Palaeontology" 49(4): 817-826.


Pádraig Ó Braonáin.
Sean-Halla Baile Ararat marar fháiltigh an Braonánach roimh Mhícheál Dáibhéad.
Cainteoir Gaeilge ó Chontae na Gaillimhe ba ea Pádraig Ó Braonáin. Bhí sé ar dhuine den slua cainteoirí dúchais a chuaigh le feirmeoireacht san Astráil agus a lean orthu ag úsáid na Gaeilge. Lig sé scód lena chuid féin den teanga agus é ag fáiltiú roimh Mhícheál Dáibhéad, iriseoir agus náisiúnach Éireannach a tháinig go dtí Ararat in Victoria na hAstráile le linn dó cuairt na tíre a thabhairt. Thug an Braonánach léargas ar shaol rúnda na teanga san Astráil dá réir.
Rugadh é i gCnoc Breac láimh le Dún Mór i gContae na Gaillimhe sa bhliain 1832. Timpeall na bliana 1865 roghnaigh sé féin agus scata eile talamh feirmeoireachta ag Kia Ora cois Loch Buninjong, timpeall fiche ciliméadar laisteas d’Ararat. Phós sé Onóra Ní Bhraonáin agus bhí deichniúr clainne orthu. Cailleadh Pádraig i Mí na Nollag 1882.
Tagairtí.
Noone, Val (2012). "Hidden Ireland in Victoria", lch 103. Ballarat Heritage Services. ISBN 978-1-876478-83-4
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Cnoc Droinne.
Is ceantar suite i gContae na hIarmhí é Cnoc Droinne.


Inis Thuresius.
Is oileán suite i gContae na hIarmhí í Inis Thuresius.


Móin Alúine.
Is portach suite i gContae na hIarmhí é Móin Alúine.


An Mullach Mín.
Cnoc i gContae na hIarmhí is ea an Mullach Mín (258 m).
Mullach Min, An


Slí na hIarmhí.
Is raon fad-achair suite i gContae na hIarmhí é Slí na hIarmhí.


Coláiste Pobail Átha Luain.
Is scoil suite i gContae na hIarmhí é Coláiste Pobail Átha Luain.


Comhairle Contae na hIarmhí.
Is comhairle suite i gContae na hIarmhí í Comhairle Contae na hIarmhí.


An Chanáil Mhór.
Is canáil suite i gContae na hIarmhí í an Chanáil Mhór.


Deoise na Mí.
Is deoise suite i gContae na hIarmhí í Deoise na Mí.


Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Luain.
Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Luain
Is coláiste suite i gContae na hIarmhí é Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Luain.


Mainistir Fhobhair.
Is mainistir suite i gContae na hIarmhí í Mainistir Fhobhair.


Mainistir Thriostarnaí.
Is mainistir suite i gContae na hIarmhí í Mainistir Thriostarnaí.


Mainistir Muilte Farannáin.
Is mainistir suite i gContae na hIarmhí í Mainistir Muilte Farannáin.


Páirc Uí Chíosóig, An Muileann gCearr.
Is staid suite sa Mhuileann gCearr i gContae na hIarmhí í Páirc Uí Chíosóig. Is í an t-ionad baile CLG Chontae na hIarmhí í.


Ainseabhaí.
Iasc beag, cosúil le scadán, atá flúirseach san uisce dromchlach cois cladaigh i bhfarraigí trópaiceacha is measartha. Tá iascaireachtaí forleathana trádálacha bunaithe orthu, agus déantar an chuid is mó den ghabháil a phróiseáil roimh í a dhíol.


Aipindic.
Feadán cúng ar bhuaic an chaocháin, 2-20 cm ar fhad. Tá an caochán féin ina mhála caoch ag tús na stéige móire. I gcás duine fhásta le claonadh a aipindic a bheith ionfhabhtaithe athlasta, ní mór í a bhaint go práinneach trí obráid. Tuiscint amháin atá ann gur rianbhall den cholainn í, ball gan éifeacht ag an gcéim seo den éabhlóid, ach go mb'fhéidir go raibh feidhmeanna aici am dá raibh. Den chuid is mó, ball dothuigthe rúndiamhrach sa cholainn. De réir a chéile tá an tuiscint á forbairt go bhfuil ról aici i ndéanamh antashubstaintí sa chóras imdhíonach.


Aipipsis.
An pointe is faide a théann réad atá i bhfithis (pláinéad, cóiméad, spásárthach) timpeall ar rinn spéire ón bpríomhrinn spéire sin. Tá an pointe seo mar mhalairt ar an bpeiripsis, an pointe is gaire. Maidir le fithisí timpeall na Gréine, tugtar an t-aiféilean ar an aipipsis, agus i bhfithisí timpeall an Domhain tugtar an t-apaigí ar an aipipsis.


Aipnia codlata.
Laghdú tréimhsiúil nó stop na riospráide le linn codlata de bharr cúngú an aerphasáiste uachtaraigh. Tarlaíonn sí nuair a bhogann na matáin sa choguas is an tsine siain, rud a ligeann do na fíocháin sin an t-aerbhealach a chalcadh, rud a chritheann iad is a tháirgeann srannadh. Mar thoradh ar an riocht seo, bíonn an codladh suaite agus an duine codlatach i rith an lae. Meastar go dtarlaíonn níos mó taismí do dhaoine a ngoilleann an riocht seo orthu. Seans go mbíonn ráta ardaithe galair chairdiasoithíoch acu freisin, ach tá sé seo le cruthú go cliniciúil.


Aircéabaictéir.
Ríocht nua-aitheanta orgánach a chuimsíonn na baictéir a tháirgeann meatán (meatánaiginí). Éagsúil ó na fíorbhaictéir is na horgánaigh uile níos forbartha (na heocaróit, le cealla ina bhfuil núicléas scoite taobh istigh dá scannán féin sa chíteaplasma) maidir le cuid mhaith saintréithe, cosúil lena n-aigéid ribeanúicléasacha, a gcórais einsímí, agus a gconairí meitibileachta. Is féidir gur baill dheireanacha iad de na foirmeacha is seanda beatha atá ar eolas, agus go raibh siad beo ar Domhan níos mó ná 3,000 milliún bliain ó shin.


Mícheál Ó Tiománaidhe.
Bailitheoir mór scéalta agus amhráin in iarthar na hÉireann ba ea Mícheál Ó Tiománaidhe (1853 — 1940). Chaith sé na blianta ag obair san Astráil agus d’fhoilsigh scéal ("Féidhlim Ó Néill") a bhain lena shaol ann.
Saol.
Rugadh é ar 20 Meán Fómhair 1853 i gCartún, Eadargúil, Contae Mhaigh Eo. Ba í Catherine Lynn ó Chrois Mhaoilíona a mháthair agus feirmeoir beag ba ea a athair John Timoney. Timpeall na bliana 1874 d’imigh sé go dtí Sasana agus as sin go dtí Queensland na hAstráile. Lastaí móra olla a iompar ar an iargúil is mó a dhéanadh sé, cé go ndeirtear go ndeachaigh sé ag tochailt óir freisin. Ní fios cén caidreamh a bhí aige ar na Bundúchasaigh: bhí an lámh láidir á himirt orthu in Queensland ag an am. D’fhill sé ar Éirinn sa bhliain 1894.
In Aibreán 1903 chuaigh faoi scrúdú Gaeilge do mhúinteoirí sa Ghort Mór, Ros Muc. Fear urrúnta ramhar a bhí ann faoin am sin, ceannaithe lasánta air agus féasóg rua. Bhí "Beatha Sheaghain Mhic Éil" scríofa aige cheana, saothar a ghnóthaigh duais Oireachtais dó sa bhliain 1902. Ansin tháinig "Amhráin Ghaeilge an Iarthair", agus "Sgéalta gearra an Iarthair".
Is cosúil go n-íocadh sé na scéalaithe as a gcuid scéalta, nós a d’fhág bocht é faoi dheireadh.
B’éigean dó filleadh ar an Astráil timpeall na bliana 1910 chun airgead a shaothrú agus deirtear gur tháinig sé abhaile timpeall na bliana 1925. Dúirt Tomás Ó Cathaláin, áfach, gur thug Ó Tiománaidhe cuairt air in Melbourne ar a bhealach ar ais go hÉirinn agus gur phléigh siad filíocht agus filí. Má tharla, ní bheadh sé roimh an mbliain 1927, nuair a tháinig an Cathalánach go dtí an Astráil.
Tháinig scéalta a bhailigh Ó Tiománaidhe amach ar "Béaloideas" sna blianta 1927–1929 agus d’fhoilsigh An Gúm "An Lampa Draoidheachta agus naoi sgéalta eile" sa bhliain 1936.
Sa bhliain 1937 d’íoc sé as cros Cheilteach a thógáil i Leathardán le hómós don Athair Ó Conaire a crochadh i gCaisleán an Bharraigh sa bhliain 1798. Cheannaigh sé clog don séipéal i Leathardán.
Cailleadh é ar 7 Márta 1940. Níor phós sé riamh.
Tagairtí.
Ó Tiománaidhe, Mícheál (1853 – 1940): Ainm.ie
Noone, Val (2012). "Hidden Ireland in Victoria". Ballarat Heritage Services. ISBN 978-1-876478-83-4
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Aird.
Díriú chumas próiseála na hinchinne ar eolas ar leith atá ag teacht isteach i gcomhthéacs ina bhfuil eolais iomaíocha eile ar fáil. Mar shampla, má bhíonn seomra lán de dhaoine ag caint, is féidir éisteacht le duine amháin agus a bhfuil á rá aige a chloisteáil. Ní fios i gceart conas a dhéantar é seo, mar tá teoiricí ann a thairgeann go dtarlaíonn scagadh na bhfuaimeanna nach dteastaíonn go luath sna bealaí néarógacha don inchinn, agus teoiricí eile a thairgeann scagadh déanach sa phróiseáil inchinne díreach nuair a bhíonn duine chun freagairt a dhéanamh. Is an-deacair aird mharthanach a thabhairt, agus tarlaíonn laghduithe suntasacha i ndéanamh dualgais airdill má leanann duine ar aird thar 20 nóiméad. Sa neamhord easnamh airde, i bpáistí go háirithe, tarlaíonn raon neamhord, ina measc dianmhachnamh lag, hipirghníomhaíocht, agus deacrachtaí foghlama.


Airdemhéadar.
Feiste ar aerárthach chun a airde os cionn talún a thomhas. Bíonn an gnáthchineál bunaithe ar tharchur comhartha raidió, glacadh an chomhartha fhrithchaite ón talamh, an t-am ó tharchur go glacadh a thomhas agus, ós rud é go dtaistealaíonn tonn raidió ag luas an tsolais, atá ar eolas, an airde a ríomh uaidh sin. Nuair a éiríonn an talamh faoin aerárthach le linn don áerárthach a bheith ag eitilt go cothrománach, tomhaiseann an t-airdemhéadar laghdú san airde.


Aireachtáil fhothairseachúil.
Aireachtáil ruda atá faoi thairseach na haireachtála. Cruthaítear go dtarlaíonn a leithéid i dturgnaimh ina léirítear spreagadh an-ghearr optúil don fhéachadóir. Ní féidir leis é a fheiceáil, ach mar sin féin athraíonn sé luas is/nó cruinneas an fhéachadóra chun spreagthaí ina dhiaidh sin a phróiseáil.


Airéit.
Droim ghéar eangach shléibhtiúil ag scaradh gleannta nó coirí. Cruthaítear í trí chnaí oighearshruthanna, agus go minic bíonn sí síonchaite is briste a thuilleadh ag sioc.


Airgead luachra.
Planda ilbhliantúil ceartingearach a fhásann 120 cm ar airde, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise is tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga bosach, díseanna duilleoigíní ag ailtéarnú le 5 phéire duilleog mór. Na bláthanna cúigphiotalach le seipil athfhillte bhánbhuí chumhra, ag déanamh maise neamhrialta foirceanta, agus na cairpéil casta go bíseach. Fásann sé in aiteanna boga. Chuirtí i mbeoir is fíon é lena mblas a fheabhsú. Ina luibh d'úsáidtí é i leighis pobail mar chéirín ar chnámh bhriste, chun bac a chur ar chlocha fuail, mar leigheas ar thinneas goile, duáin is scornaí, is riochtaí eile. Aigéad sailicileach ann, atá gaolmhar le haspairín.


Airgeadán.
Planda ilbhliantúil a fhásann go dtí 60 cm ar airde, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise is tuaisceart na hAfraice. A duilleoga gruagach cleiteach, díseanna duilleoigíní ag malartú le díseanna duilleog mór. Na bláthanna suas le 8 cm ar trastomhas, le 5 pheiteal buí ar spíon fhada cinn. A thoradh ina leadán agus coilg chruachacha timpeall an bhairr.


Áiria.
Amhrán le téacs Iodáilise is airia, go príomha ceann ar fochuid de shaothar níos mó é (ceoldráma, oratóir nó cantáid). Luaitear struchtúr trianach nó "da capo" (arís eile) na n-áirianna barócacha, A-B-A, go minic mar fhoirm amhráin.


Airil.
Garamharc ar airilí as pomagránait - is féidir an síol a fheiceáil laistigh den bhia tréshoilseach.
An fiafhás a thimpeallaíonn síol toirchithe nó ubhúlach. Go minic bíonn sí méith gealdaite mar a mbíonn airilí (cosúil le caora) an iúir is caora an fheorais, nó giobach nó spúinsiúil mar a mbíonn síolta snámhacha na duilleoige báite.


Airíonna leictreacha is maighnéadacha ábhar.
Iarmhairtí leictreacha is maighnéadacha a léiríonn ábhar de bharr na gcomhpháirteanna luchtaithe in adaimh an ábhair, is na fórsaí leictreacha a nascann na hadaimh le chéile san ábhar toirtiúil. Éiríonn na hiarmhairtí maighnéadacha as gluaisní na gcomhpháirteanna luchtaithe. Cuirtear isteach ar sholas agus é ag taisteal trí dhamhna de bharr a nádúir leictreamaighnéadaigh.


Airíonna meicniúla.
Airíonna cosúil le neart teanntachta, modal leaisteachais Young, doichte, neart comhbhrúiteach, modal an fhiartha, cruas is eile a bhaineann le hábhair, a bhraitheann ar nádúr na nasc ceimiceach idir adaimh gach ábhair. Cinneann na hairíonna seo oiriúnacht ábhair chun fórsaí meicniúla a sheasamh i dtógáil, meaisín nó struchtúir nádúrtha.


Airíonna tiomsúcha.
Airíonna tuaslagáin a athraíonn go díreach le tiúchan na tuaslagáite. Ina measc tá laghdú an ghalbhrú, ardú an fhiuchphointe, laghdú an reophointe, agus an brú osmóiseach.


Áiritheoir comhréireach.
Feiste chun conairí cáithníní luchtaithe a chruthaítear i dturgnaimh i bhfisic na gcáithníní a mhonatóiriú. Bíonn eagair leictreoidí sreinge ann le réimse leictreach a chruthú chun na hiain, a dhéanann an sruth cáithníní luchtaithe, a luasghéarú. Gineann na hiain seo bíoga voltais idir na leictreoidí, agus taifeadtar iad seo go leictreonach chun léarscáil chonairí na gcáithníní a chur ar fáil. Foirmeacha coitianta áiritheora chomhréirigh is ea an síobfheadán is an t-áiritheoir comhréireach ilsreangach. Bhuaigh an fisicí Francach Georges Charpak (1924-) Duais Nobel na Fisice i 1992 as ceapadh an áiritheora dheireanaigh seo.


Robert Ballagh.
Is ealaíontóir, péintéir agus dearthóir Éireannach é Robert "Bobby" Ballagh. Rugadh i mBaile Átha Cliath é 22 Meán Fómhair, 1943 agus rinne sé a chuid staidéir ag Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath ar Shráid Bolton.
Ní chloíonn Ballagh le haon stíl amháin. Clúdaíonn a chuid ealaíne réimse leathan stíle ar nós pop-ealaín, iarnua-aoiseachas, scáthú hipirleaisteach agus foirmiúlachas, chomh maith le neart ábhair a bhaineann le cúrsaí litríochta, stairiúla agus polataíochta.
Luathshaol.
Tagann Robert Ballagh ó chúlra meánaicme i mBaile Átha Cliath. Rugadh sa phríomhchaithair é, 22ú Meán Fómhair, 1943. Tá deighilt cultúrtha na tréimhse seo le feiceáil óna thuimitheoirí; Nancy agus Robert Ballagh. Ba Chaitliceach í Nancy, a mháthair agus ba Phreispitéireach é Robert, a athair. D'iompaigh a athair go gCaitliceachas tar éis á pósadh. Chónaigh siad ag 14 Sráid Elgin, Droichead na Dothra
D'fhreastail Robert Ballagh ar Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath ar sráid Bolton, áit a dhearna sé staidéar ar ailtireacht.
Ealaíontóir féin-múinte a bhí ann agus ní in aon stíl amháin a luíonn a scileanna ealaíon. Clúdaíonn a shaothar pop-ealaín, dearadh seiteanna agus stampaí, portráidí agus neart eile. Tar éis 3 bliana san ollscoil, ba léir go raibh tionchar ag an ailtreachas ar a chuid ealaíon. Dar leisean, bíonn a fhios aige roimh ré an íomhá atá uaidh, cosúil le tógáil tí "I generally make very few changes once I've worked out the picture...generally the house is built according to the blueprints...it's all planned and worked out"
Chuaigh Ballagh ar an dól don chéad uair sna seascaidí nuair a chaill sé a phost mar línitheoir ailtireachta.
Baile Átha Cliath.
D'éirigh suim Ballagh i gcúrsaí polaitíochta níos treise fad is d'fhorbair sé a chuid oibre. Léirítear seo in "Figures Looking at an Exhibition" mar shampla. Bhí sé ag iarraidh a chuid chúlra agus a thaithí féin a chur in iúil mar ealaíontóir ina chónaí i mBaile Átha Cliath sa fichiú aois déag. Léiríonn a obair, go háirithe an obair a rinne se in 1982, gnéithe dá shaol féin.
D'fhoilsigh sé leabhar grianghraf Bhaile Átha Cliath in 1981. Bhí sé ar intinn Ballagh chreimeadh na cathrach a thaifead sa leabhar. Feiceann sé codarsnacht idir a áit chónaithe sna caogaidí agus an t-athrú tapaigh a bhí le feiceáil i mBaile Átha Cliath sna hochtaidí. Fuair Ballagh inspioráid ó James Joyce agus a iarrachtaí le cur síos a dhéanamh ar Bhaile Átha Cliath agus a muintir. Clúdaíonn na grianghraif foirgnimh gnó, dealbh, gairdíní, abhainn, séipéil, páirceanna agus neart eile. Dúirt Robert go raibh sé ag iarraidh "to see something special in the simplest of things has...been my goal in the preparation of this book"
Bhí rath idirnáisiúnta ar Ballagh ag é 33 bliain d'aois ach ní raibh mórán le taispeáit aige maidir le hairgead. Bhí ciall airgeadais le fanacht i gCloch Leathan i mBaile Átha Cliath i dteachín breá simplí.
Dearthóir.
Clúdaíonn scileanna Ballagh neart réimse dearthóireachta chomh maith le healaín. Tá clú agus cáil air ina dearthóir den seit stáitse do "Riverdance"
Go dtí le déanaí, bhí Robert Ballagh ceann de na healaíontóir is cáiliúla in Éireann sa chaoi ina a mbeadh aithne ag gach duine ar a shaothair, fiú i ngan fhios dóibh féin.


Baile Átha Buí, Contae Uíbh Fhailí.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é Baile Átha Buí.


Béal Átha Chomair.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é Béal Átha Chomair.


Breacánach.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é Breacánach.


An Bhrosnach, Contae Uíbh Fhailí.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí í an Bhrosnach.


Cruachán (Uíbh Fhailí).
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é Cruachán.


An Cláirín.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é an Cláirín.


Cill Aichidh.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí í Cill Aichidh.


Dún Cairin.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é Dún Cairin.


Darú, Contae Uíbh Fhailí.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é Darú.


An Phailís.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí í an Phailís.


Áiritheoir drithlíochta.
Feiste chun cáithníní luchtaithe inghluaiste a bhrath, ag baint feidhme as ábhair cosúil le hiadaíd sóidiam nó plaistigh ar leith a astaíonn solas (a dhrithlíonn) nuair a théann cáithnín luchtaithe tríothu. Déantar na bíoga solais a thaifeadadh le fóta-iolraitheoirí. Tá an fheiste tábhachtach chun amanna trasdul cáithníní a thomhas i dturgnaimh i bhfisic na gcáithníní.


Airm fhuinnimh chinéitigh.
Airm a dhéanann scrios de bharr fórsa glan a n-imbhuailte, ní hionann is airm a dhéanann dochar trí phléascadh is teas nuair a shroicheann a dtargaidí (airm fhuinnimh cheimicigh nó airm phléascacha). Samplaí is ea saighead a theilgtear ó bhogha, piléar a scaoiltear ó ghunna, nó urchar soladach frith-thanc a scaoiltear ar ardluas ó bhairille gunna.


Airm fhuinnimh dhírithe.
Teicneolaíocht atá á saothrú ar chúiseanna míleata, bunaithe ar fhoinsí fuinnimh cosúil le léasacha léasair, cáithníní, plasma is micreathonnta (a thaistealaíonn ag luas forleata an tsolais). I bprionsabal, bheadh airm mar sin in ann diúracáin sa spás a leagan. Thosaigh taighde ar na hairm seo faoin Tionscnamh Cosanta Straitéisí sna Stáit Aontaithe sna 1980idí.


Airm núicléacha.
Airm ollscriosta atá bunaithe ar na próisis núicléacha eamhnú (an buama adamhach) agus comhleá (an buama núicléach), a fhuasclaíonn an-chuid fuinnimh. Rangaítear iad de réir a méide is a modhanna seachadta. Tá airm bheartacha ghearr-raonacha, le húsáid i gcoinne fórsaí naimhdeacha ar mhachaire an chatha. Tá airm mheánraonacha, le húsáid i gcoinne targaidí míleata go domhain i gcríocha an namhad. Agus tá airm straitéiseacha fhadraonacha, le húsáid i gcoinne cathracha is lárionaid ceannais an namhad, b'fhéidir in ilchríoch eile.


Airm ollscriosta.
Léarscáil an domhain le siombail ghuaise
Airm ar féidir scrios leathan fisiciúil a dhéanamh agus líon ollmhór daoine a mharú leo. Cuimsíonn siad airm núicléacha, bhitheolaíocha, cheimiceacha is raideolaíocha. Sna hairm núicléacha, tá buamaí adamhacha is hidrigine. Sna hairm bhitheolaíocha, tá úsáid na ngalar cosúil le hantracs, an tocsain ispínis, an rícín, an plá is an bholgach. Sna hairm cheimiceacha, tá an gás mustaird, saraín, VX, sómaín is tábún. Cuimsíonn an hairm raideolaíocha buamaí salacha ina bhfuil ábhair radaighníomhacha. Tháinig siad chun aire an phobail i 2002-2003 leis an líomhain bhréagach go raibh a leithéid ag an Iaráic, mar chúis le cogadh a dhéanamh ar an tír sin.


Áirse.
San ailtireacht, cuid d'fhoirgneamh nó struchtúr as féin, a dhéantar as clocha dingchruthacha nó píosaí eile, os cionn oscailte, a choinníonn í féin suas chomh maith le haon ualach os a cionn. Bíonn áirsí clasaiceacha is Normannacha leathchiorclach. Tá stíleanna eile ann le cruthanna éagsúla: éilips, crú, bior, pointe, cuar is eile. Baintear feidhm as áirse chúnta, áirse gan oscailt, chun cuid d'ualach an bhalla a dhíriú amach ó áirse atá níos ísle sa bhalla.


Airsín.
AsH3, le fiuchphointe -55 °C, hidríd arsanaice ghásach a tháirgtear trí dhí-ocsaídiú tuaslagán comhdhúile arsanaice.


Airtléire.
An t-ordanás is mó a bhíonn ag arm, na gunnaí agus na diúracáin/roicéid fhadraonacha, ní hionann is na mionghunnaí a bhíonn ag gach saighdiúir. Is féidir go mbeidh na gunnaí móra nó na meaisíní lainseála suite ar fheithiclí, go minic le creasa boinn. Maidir leis na diúracáin, is féidir go mbeidh roinnt buamaí neamhspleácha ar dhiúracán amháin is féidir a stiúradh ar thairgéid scaipthe.


Airtríteas réamatóideach.
Tuigtear go mbaineann an riocht seo le fabht éigin sa chóras imdhíonach. Sa chás seo, de réir dealraimh, na ceimiceáin a dhéanann an córas seo chun troid i gcoinne ionfhabhtaithe, ionsaíonn siad na hailt, díreach mar a bheadh ábhair choimhthíocha iontu, agus creimeann idir loingeán is chnámh. Cuireann sé isteach ar na scamhóga is na nearóga freisin, ach is iad na hailt is mó a bhíonn thíos leis. Má bhuailtear alt, mar shampla sa drochaimsir, atann is deargann sé is bíonn sé pianmhar. Níl aon leigheas cinnte air, ach tugann aspairín is drugaí nua mar chortasón, iobúróifein is indimeataicin faoiseamh ón ngalar. Is maith freisin scíth a ligean agus teas a chur leis an alt. Cabhraíonn aclaíocht ar leith a chuireann le láidreacht an ailt freisin. Feidhmíonn córacha nua leighis ar cheimiceáin an chórais imdhíonaigh chun a dtiúchan nó a n-éifeacht a laghdú agus mar sin faoiseamh a thabhairt do dhuine. Tá ceann amháin, mar shampla, bunaithe ar antashubstaint mhonaclónach a ghreamaíonn le dromchla na T-chealla sa chóras imdhíonach. Nuair a bhíonn na T-chealla róghníomhach, spreagann siad an córas imdhíonach le fíocháin shláintiúla sna hailt a mhilleadh. Ansin nuair a bhíonn na hantashubstaintí monaclónacha greamaithe leis na T-chealla, laghdaítear ar a ngníomhaíocht siúd agus tugtar cosaint do na hailt. Ach má bhíonn an galar dofhulaingthe, is féidir alt saorga a ionchlannú in ionad an ailt nádúrtha, agus éiríonn go maith le hobráidí mar sin.


Aischothú.
Glúcós fola agus aischothú diúltach
Próiseas ina n-iompraítear eolas (tugtar aischothú ar an eolas féin freisin) go dtí foinse an aschuir bhunaidh.
Tháinig an téarma ón innealtóireacht agus córais rialú aischothaithe ar dtús.
Baineadh feidhm as sa chibirnitic, agus cuirtear i bhfeidhm é i meaisíní de gach saghas is i gcumarsáid ainmhithe is daoine.
Ligeann sé do sheoltóir monatóireacht a dhéanamh ar na teachtaireachtaí a glacadh, agus aon mhionathrú is gá a dhéanamh sa réadam.
Rialú aischothaithe.
Próiseas ina ndéanann an córas féin a aschur a bhrath is a thomhas, agus na sonraí sin a ionchur sa chóras chun feidhmiú an chórais a athrú an t-am ar fad is aschur ar leith a sholáthar.


Áiseanna closamhairc.
Foinsí nach foinsí clóbhuailte iad a úsáidtear chun cabhrú le daoine i múineadh is foghlaim. Cuimsíonn siad trealamh cosúil le teilgeoirí scannáin gan chorraí, osteilgeoirí is teilgeoirí scannáin reatha, téipthaifeadáin, raidiónna, teilifíseáin, ríomhairí, chomh maith le pictiúir, grafaicí, cairteanna is a leithéid.


Aiseipteacht.
Easpa miocrorgánach ar an gcraiceann nó créacht. Is annamh a bhaintear an staid ideálach amach in obráidí máinliachta, ach déantar gach iarracht in obrádlanna í a bhaint amach. Caitear lámhainní is gúnaí steirilithe, steirilítear le teas nó ceimiceáin na dromchlaí, na hionstraimí, na táithíní cadáis, na bindealáin, agus baintear an t-aer truaillithe amach as an obrádlann an t-am ar fad, á athnuachan le haer steirilithe.


Partyzan Miensk.
Club peile sa Bhealarúis i ea Partyzan Miensk (Bealarúisis: "футбольны клюб "Партызан" Менск").
Stair.
Bhunaigh Partyzan i Miensc sa bhliain 2002.
Go dtí 2010, bhí ar a dtugtar an fhoireann MTZ-RIPA.
Club peile bhaineann leis an lucht leanúna agus maoiniú acu ón mbliain 2012.
Imríonn an fhoireann sa Dara chraobh sraithe sa Bhealarúis anois.
Lucht leanúna.
Tá lucht leanúna na foirne i gcoinne ciníochais agus gach cineál idirdhealaithe.


Aisfisce.
Cur isteach ar shreabh an aeir ar feadh na n-aerphasáistí isteach sna scamhóga, a fhéadfaidh a bheith marfach do dhuine.
Tarlaíonn sí go coitianta mar gheall ar bhac fisiciúil sa chonair uachtarach riospráide trí thachtadh nó ionanálú earraí coimhthíocha, urlacan nó uisce (mar a tharlaíonn nuair a bháitear duine).
Is féidir go dtarlóidh sí mar thoradh ar ghalair sna haerphasáistí nó na scamhóga.


Aisfháil faisnéise.
sonraí a chur ar dhiosca
Aimsiú eolais i mbunachair sonraí ríomhaire. Tá an téarma infheidhmithe maidir le haon chuardach eolais, ach ó na 1970idí anall baineann sé le scanadh ar-líne is ceistiú comhaid mhóra ríomhaire chun sonraí ar leith a aimsiú.
Féadfaidh tagairtí leabhareolaíocha a bheith i gceist, cáipéisí iomlána, nó eolas atá á athnuachan an t-am ar fad (cosúil le praghsanna scaireanna, gnéithe na haimsire áit éigin, is eile).
Nuair a úsáidtear ríomhaire, is féidir í a dhéanamh, ní hamháin go tapa saor ach go cruinn iontaofa.


Aisíditímidín.
Druga a chuireann bac ar atáirgeadh víreas HIV (víreas easpa imdhíonachta daonna, nó VEID), an reitrivíreas is bun le siondróm easpa imdhíonachta faighte (SEIF nó AIDS) ina measc. Fuair déantóirí an druga ceadúnas go han-tapa de bharr na práinne maidir le AIDS, ach fuarthas go raibh a úsáid chliniciúil teoranta mar theiripe. Is féidir leis an galar a mhoilliú, ach ní haon leigheas é ar na siomtóim. Tá sé tocsaineach, agus éiríonn an duine frithsheasmhach ina choinne go tapa.


Aispeastóis.
Saghas fibróise sna scamhóga a tharlaíonn mar thoradh ar ionanálú snáithíní aispeiste. Téann na snáithíní aispeiste isteach sa scamhóg, agus tosaíonn próiseas athlasta a dhéanann coilm is a mhilleann na fíocháin scamhógacha de réir a chéile. Tosaíonn siomtóim 15-25 bliain i ndiaidh an nochta, casacht is giorra anála a dhíblíonn an duine go mór. Is féidir go gcuirfidh nochtadh don aispeist tús le hailse scamhóg agus méisitéilióma (ailse líneáil an chliabhraigh nó an bhoilg) freisin.


Aispeist.
Is éard is aispeist ann ná ainm a thugtar ar raon mianraí snáithíneacha as an ngrúpa nathairíneach is an grúpa amfabólach. Is féidir na snáithíní a scaradh amach is a fhí ina n-éadach nó a fheiltiú ina leatháin. Inslitheoir maith teirmeach is leictreach, nach ndónn, atá frithsheasmhach i gcoinne ionsaí cheimicigh. Is iad na cineálacha a úsáidtear sa déantúsaíocht ná crisilít (aispeist bhán) ar ábhar nathairíneach í, agus croicidilít (aispeist ghorm) ar amfaból í. Baintear feidhm as amaisít (aispeist dhonn) freisin. Cuireann gach cineál aispeiste tús le haispeastóis, agus is carcainiginí iad croicidilít is amaisít, is b'fhéidir crisilít. Mar sin, tá bac nó páirtbhac ar a n-úsáid i gcuid mhaith tíortha.


Aiste bia.
An cuingriú bianna a sholáthraíonn na cothaithigh riachtanacha don cholainn. Déantar aistí bia a rangú i gcaighdeáin de réir cothromaíocht na gcothaitheach a ionghabhtar, agus ní de réir na gcineálacha bia a itear go príomha. Go minic úsáidtear an téarma ar theorannú le hionghabháil calraí le haghaidh tanaithe. Le fírinne, is aiste bia ísealchalrach é seo, díreach mar is féidir aiste bia atá íseal i saill nó salann, nó aiste bia le neart snáithín a bheith ag duine. Bhí eolas ar an gceangal idir aiste bia is galair ag na Sínigh chomh luath leis an 14ú céad.


Aistiogmatacht.
Saobhadh sa radharc de bharr cuar míchothrom a bheith ar an gcoirne ar thosach na súile. Uaireanta, tarlaíonn sí le fadradharc nó gearr-radharc chomh maith, ach de ghnáth bíonn sí ann ó bhreith agus ní théann sí in olcas le haois. Ceartaítear í le spéaclaí, lionsaí tadhaill nó teicníocht mháinliach ina ndéantar gearrthaí beaga i gcoirne na súile le lansa nó, le déanaí, léasar (ceireatóime ghathach).


Aistriú (géinitic).
Sa ghéinitic, déanamh próitéine ó theachtaire RNA (mRNA) a tharlaíonn ar ribeasóm i gcíteaplasma na cille. Seasann gach 3 bhun núicléitíde (trírín) den mRNA d'aiminaigéad ar leith, agus nasctar iad seo le chéile i seicheamh atá cinntithe ag ord na núicléitídí sa DNA sna géinte.


Aistriú (síciatracht).
Sa tsíciatracht, ceangal neamhaireachtálach a dhéanann duine idir mothúcháin a bhaineadh ar dtús le duine suntasach óna óige (a thuismitheoirí, b'fhéidir) le duine nó daoine eile (go minic leis an síciteiripí). Uaireanta, éascaíonn sé seo scrúdú a dheacrachtaí luatha nár réitíodh riamh. Freud a chum an téarma i 1895.


Aistriú cladaigh.
Gluaiseacht páirteagail dríodair ar feadh na trá de bharr gníomhaíocht na dtonnta. Is féidir go n-iomprófar na páirteagail ar feadh dromchla na trá, á rolladh síos suas ar uillinn leis na tonnta (deascadh trá). Is féidir go n-iomprófar iad ar fuaidreamh san uisce suaite sa chrios tonnach de réir mar a ghluaiseann sé sin ar feadh na trá (an sruth cladaigh).


Aistriú géinte.
Is féidir cealla a thógáil amach as an gcolainn agus géinte a athrú iontu trí innealtóireacht ghéiniteach. Ansin is féidir na cealla le géinte athraithe a instealladh ar ais sa cholainn gan aon dochar a dhéanamh don duine. Tá taighde ar siúl féachaint an féidir go ndéanfaidh a leithéid leigheas ar ailsí nó galair eile.


Aistriú ionfhallópach gaiméití.
Próiseas a úsáidtear chun neamhthorthúlacht a leigheas. Bailítear ubháin ó dhromchlaí na n-ubhagán tar éis na hubhagáin a spreagadh le gónadatróifin nó druga eile le gníomhú den saghas céanna. Ansin cuirtear iad seo isteach sa bhroinn le speirmeacha an athar chun ligean do thoirchiú nádúrtha tarlú.


Aiteal.
Crann nó tom síorghlas buaircíneach, dúchasach don chuid is mó den leathsféar thuaidh. Dhá shaghas duilleog, snáthaidchruthach nó lannchruthach, agus ar ghnéithe áirithe an dá shaghas le chéile ar an gcrann céanna. Na buaircíní méith, cosúil le caora, an t-adhmad fadsaolach. Táirgeann an duilliúr ola a úsáidtear i gcumhrán. Úsáidtear na caora chun blas a thabhairt do bhiotáille Ghinéive.


Aiteann.
Tor le duilleoga lannacha is bláthanna buí cumhra i bhfoirm piseanna is ea an aiteann. Suas le 2 m ar airde. Fairsing in Éirinn. Den chineál "Ulex europeaus". Úsáidtear é chun ithir ghaineamhach a choinneáil daingnithe nó fálta a dhéanamh thart ar pháirceanna. Fadó bhí sé ina bhia d'ainmhithe. Dhéantaí camáin as a adhmad. D'úsáidtí mar luibh é mar leigheas ar an mbuíochán, galar duán, galar croí is casacht. Tá an dara cineál ann, aiteann gaelach, atá go fairsing in Éirinn freisin. Fasánn sé seo níos ísle, agus tagann na bláthanna air níos déanaí sa bhliain.
a>, sa sean-am ag bualadh aitinn i gcomhar na gcapall


Aitéiriscléaróis.
Deascadh neamhrialta saille (colaistéaról is tríglicrídí go príomha) is ábhar eile ar bhallaí inmheánacha artairí. Feictear é mar phaistí ardaithe glana soiléire bánbhuí. Tarlaíonn coilm leis na paistí is caolaítear cró an fhuileadáin atá i gceist. Mar thoradh, bíonn claonadh ann roimh ré téachtán fola a chruthú ag ionad an aitéaróma seo. Is féidir go dtarlóidh sé seo in artaire ar bith, ach tarlaíonn sé go minic san aorta is na hartairí caratacha is ceirbreacha a sholáthraíonn an inchinn, agus na hartairí corónacha a sholáthraíonn matáin an chroí féin. Tarlaíonn an neamhord níos minice le haois, is braitheann na hiarmhairtí don tsláinte ar an bhfuileadán ina dtarlaíonn sé. Tarlaíonn aingíne chléibh más in artaire corónach a tharlaíonn an neamhord, stróc más in artaire ceirbreach é, agus morgadh b'fhéidir más artaire do ghéag íochtarach a bhíonn i gceist. I measc na bhfachtóirí a chuireann bun le haitéiriscléaróis, tá ionghabháil ard saille sa chothú (saill sháithithe go háirithe), brú ard fola (hipirtheannas), raimhre is easpa aclaíochta.


Áith.
Áitheanna fioghuala i gCalifornia a tógadh san 19ú haois
Is éard atá in áith ná oigheann chun cré a bhácáil i gcomhair brící nó earraí cré, nó cré is aol a bhácáil chun stroighin a dhéanamh. De ghnáth, déantar as cré thine nó cóimhiotail theasdhíonacha é. Úsáidtear an téarma freisin ar oigheann a bhíonn ag feidhmiú ag teocht íseal chun gráinne nó leannlus a thriomú.


Aithint carachtar.
Teicneolaíocht a bhaineann le cumas córas ríomhairí patrúin ar leith a aithint. Uaireanta, tugtar aithint patrún uirthi. Nuair is é an cumas carachtair chlóbhuailte a léamh ó ghnáthábhair chlóbhuailte é, tugtar aithint optúil carachtar (OCR) uirthi. Teicneolaíocht eile atá an-choitianta is ea aithint carachtar dúigh mhaighnéadaigh (MICR) a úsáidtear ar fud an Domhain chun sonraí cosúil le huimhreacha cuntas bainc is sraithuimhreacha ar sheiceanna a léamh go huathoibríoch.


Aitriam (ailtireacht).
San ailtireacht, halla isteach nó clós inmheánach oscailte i dteach Rómhánach. Sa Mheánaois, cúirt oscailte os comhair eaglaise. Níos ginearálta anois, aon chuas nó bealach isteach i bhfoirgneamh. D'éirigh aitriamaí an-choitianta in óstáin is bloic oifigí go déanach sa 20ú céad, iad go minic an-ard.


Aitriam (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, an seomra isteach ar dhá thaobh an chroí. Faigheann an t-aitriam deas fuil dhí-ocsaiginithe ón gcolainn tríd an vena cava uachtarach is an vena cava íochtarach, roimh í a chaidéalú isteach sa mhéadailín deas tríd an gcomhla thríchuspach. Faigheann an t-aitriam clé fuil ocsaiginithe ó na scamhóga agus caidéalaíonn í isteach sa mhéadailín clé tríd an gcomhla bheannach.


Aitripín.
Druga nimhiúil a eastósctar ó lus na hoíche, a úsáideadh mar nimh ó aimsir impireacht na Róimhe. Feidhmíonn sé trí bhac a chur ar tharchur ó néarón go néarón ag an néaratharchuradóir aicéitiolcoilín. In úsáid le fada mar réamhchóireáil roimh ainéistéiseach ginearálta, cóireáil ar othras peipteach, in ullmhúchán chun bac a chur ar ghalar taistil, agus chun an mac imrisc a leathadh i scrúdú na súile. De réir a chéile, tá drugaí níos sábháilte á saothrú chun cur ina ionad.


Droichead Akashi-Kaikyo.
Droichead crochta trasna Caolas Akashi idir Honshu is Shikoku na Seapáine is ea Droichead Akashi-Kaikyo. Tosaíodh i 1988 is osclaíodh i 1998 é. Fad iomlán 3911 m, agus an réise is mó 1991 m. An droichead crochta is faide ar Domhan, leis na túir is airde freisin, 294 m.


Morita Akio.
Fisicí Seapánach, bunaitheoir chomhlacht Sony na Seapáine ab ea Morita Akio (盛田 昭夫 "Morita Akio", 26 Eanáir 1921 – 3 Deireadh Fómhair 1999). Rugadh i Nagoya é. Fuair sé bás i dTóiceo.
Tar éis an dara cogadh domhanda a bhunaigh sé (in éineacht le Masaru Ibuka), a chomhlacht leictreonaice a d'fhorbair an chéad téipthaifeadán Seapánach i 1950. Chuir cáil an tsuarachais ar earraí Seapánacha déistin air. D'fhorbair an comhlacht raidiónna beaga so-iompartha is teilifíseán ardchaighdeáin agus dhíol ar fud an Domhain iad. I 1958 bhaist sé an t-ainm Sony ar a chomhlacht: meascán aisteach den fhocal Laidineach ar fhuaim, "sonus", is amhrán de chuid Al Jolson, "Sonny Boy". Chuir siad an téipthaifeadán/raidió siúil ar an margadh den chéad uair sna 1980idí. Faoi seo, is ceann de na comhlachtaí déantúsaíochta is mó ar Domhan é.


Alapaite.
Téarma a d'úsáid Samuel Hahnemann chun cur síos ar mhodh oibre gnáthleighis chirt a thugann cóireáil chun cosc a chur ar shiomtóin an ghalair de réir prionsabal na n-urchomhaireach: anailgéisigh chun cosc a chur le pian, purgóidí chun feidhmiú i gcoinne na ceangailteachta. Dar le Hahnemann, is é a mhalairt a dhéantar sa hoiméapaite, a ghríosaíonn frithghníomh na colainne i gcoinne próiseas galair, seachas é a chosc.


Alasam.
Planda íseal tomach bliantúil nó ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip, an Mheánmhuir is an Áise. Na duilleoga caol. An-chuid bláthanna atá gorm, bán nó buí, croischruthach. Ceann de na plandaí is coitianta i gcomhair ceapacha bláthanna, áit a bhfástar é mar phlanda crua bliantúil.


Albaiminí.
Sa rangú próitéiní is simplí. Intuaslagtha in uisce is tuaslagáin chaolaithe salainn. I láthair sa chuid is mó d'ainmhithe is plandaí. Dhá cheann shuntasacha is ea albaimin séirim (fo-chuid fola) is lachtalbaimin (fo-chuid bainne).


Albastar.
Canta albastair ón talamh (2005)
Saghas den mhianra gipsim é albastar a bhfuil bandaí mínghráinníneacha ann. Éadrom tréshoilseach, chomh bog gur féidir é a shnoí is a shnasú de láimh i gcomhair úsáidí maisiúcháin.


Albatras.
Éan mór farraige le sciatháin chaola is réimse sciathán 3 m is ea an t-albatras, nó an t-iolar dúbailte. Bíonn sé ar foluain ar shruthanna aeir gar don bhfarraige. Tuirlingíonn sé ar talamh chun pórú amháin.


Leon Battista Alberti.
Ailtire a rugadh i Genova na hIodáile ab ea Leon Battista Alberti (14 Feabhra 1404 – 25 Aibreán 1472). I measc na ndaoine is eirimiúla san Athbheochan san Iodáil. Ceann dá dhearthaí is ea eaglais Santa Maria Novella i bhFirenze.


Alcaile.
Bun láidir, hiodrocsaíd sóidiam is hiodrocsaíd photaisiam go háirithe. Bíonn pH ard ag a thuaslagáin uisciúla, agus baintear úsáid astu mar ábhair ghlantacha de bhrí go dtuaslagann siad saill. Is iad na miotail alcaile grúpa I ar chlár peiriadach na ndúl, an grúpa a chuimsíonn litiam, sóidiam, potaisiam, rubaidiam is caeisiam. Rud sainiúil maidir le gach ceann acu gur féidir é a ocsaídiú ina chomhdhúile ina mbíonn sé ina chaitian luchtaithe go singil, agus hiodrocsaíd aige atá ina bhun láidir.


Alcmaeón.
Lia is fealsamh Gréagach as Crotone na hIodáile ab ea Alcmaeón (c 6ú céad RC). An chéad anatamaí, de réir an taifid. D'fhionn sé an feadán eostach sa chluas, agus ba cheannródaí é sa tsutheolaíocht trí dhioscadh anatamaíoch.


John William Alcock.
Eitleoir a rugadh i Manchain Shasan ab ea John William Alcock (5 Samhain 1892 – 18 Nollaig 1919). Agus Arthur Brown mar loingseoir aige, an chéad duine a d'eitil trasna an Atlantaigh gan stad, i 1919. D'eitil sé ó Thalamh an Éisc go Contae na Gaillimhe i 16 uair is 27 nóiméad. Fuair sé bás i dtimpiste eitleáin sa bhFrainc níos déanaí an bhliain chéanna.


Alcóil.
Feidhmghrúpa hiodrocsaile i móilín bunúsach alcóil
Comhdhúile orgánacha ina bhfuil feidhmghrúpa hiodrocsaile (-OH) nasctha le carbón nach bhfuil nasctha ach le carbón eile nó le hidrigin. Nuair nach carbón aon cheann de na hadaimh seo, is alcól príomhúil é. Nuair a bhíonn dhá nó 3 mhalartaí carbóin ann, is alcól tánaisteach nó alcól treasach é faoi seach. Is feanóil iad na comhdhúile ina mbíonn an grúpa hiodrocsaile nasctha go díreach le fáinne aramatach, agus ní rangaítear mar alcóil iad. Is iad imoibrithe sainiúla alcól go ndíhiodráitíonn siad ina n-éitir, agus go n-oibríonn siad le haigéid chun eistir a tháirgeadh. Sa ghnáthshaol ciallaíonn an focal eatanól nó alcól eitile, CH3CH2OH.


Alcólachas.
Téarma doiléir a chiallaíonn galar do dhaoine áirithe, agus foirm éigin de spleáchas as cuimse ar alcól do dhaoine eile. Uaireanta úsáidtear é go drochmheasúil ar dhaoine a ólann an iomarca. Meastar freisin go mb'fhéidir go dtugann sé le tuiscint go bhfuil déscaradh idir staonadh is ól measartha ar thaobh amháin, agus ól iomarcach gan smacht ar an taobh eile. Tarlaíonn mí-úsáid alcóil i ngach aicme shóisialta ach, de réir dealraimh, bíonn daoine atá ag fulaingt imní nó dúlagair claonta leis an alcól thar aon dream eile. Léiríonn na staitisticí go bhfuil méadú le blianta beaga ar an líon mná tí, daoine óga is daoine as obair a dtuairiscítear a bheith claonta le mí-úsáid alcóil.


Aldaistéarón.
Saghas hormóin (mianracortacóid) a tháltar ón gcoirtéis aidréineach isteach sa bhfuil. Is é a phríomhról i ndaoine athionsú sóidiam is eisfhearadh potaisiam a spreagadh sna duáin, chun cothromaíocht na leictrilítí is an uisce a choinneáil. Má tháltar farasbarr den hormón seo tarlaíonn ídiú potaisiam, coinneáil sóidiam is hipirtheannas, riocht a dtugtar aldaistéarónacht air.


Kurt Alder.
Ceimicí orgánach a rugadh i Chorzów na Polainne (Konigshütte na Gearmáine ag an am) ab ea Kurt Alder (10 Iúil 1902 – 20 Meitheamh 1958). I gcomhar le Otto Diels, d'fhionn sé an t-imoibriú éasca idir olaifín gníomhachtaithe is dí-éin chun struchtúr cioglach le steiréiceimic inréamhinste a tháirgeadh, a dtugtar imoibriú Diels-Alder air anois, agus a tháinig le bheith an-suntasach sa cheimic orgánach shintéiseach. Bhuaigh siad Duais Nobel na Ceimice i 1950 as an saothar seo.


Jean le Rond d'Alembert.
Matamaiticeoir is fealsamh a saolaíodh i bPáras ab ea Jean le Rond d'Alembert (16 Samhain 1717 – 29 Deireadh Fómhair 1783). Rinne sé staidéar ar dhlí, míochaine is matamaitic. D'fhoilsigh sé "Traité de dynamique" (Tráchtas ar Dhinimic, 1743), ag cur dinimic Newton i bhfoirm mhatamataiciúil is ag forbairt a phrionsabal maidir le cothromaíocht. Ba é an príomhchomhoibritheoir le Denis Diderot i 1751-1758 ar an "Encyclopédie" (Ciclipéid) ar foilsíodh 36 imleabhar de faoi 1776, foilseachán bunúsach d'Aois na Tuisceana san 18ú céad sa bhFrainc.


Alfacháithnín.
Cáithnín cumaisc luchtaithe, arb ionann é is ian héiliam, a bhfuil dhá phrótón is dhá neodrón ann. Ernest Rutherford a d'aithin sin den chéad uair i 1906. Nuair a astaítear sruth de na cáithníní seo le linn meata radaighníomhaigh, tugtar "alfaradaíocht" nó "alfaghathanna" air. De réir cineáil, taistealaíonn sé cúpla ceintiméadar san aer sula stopann na hadaimh aeir é. Agus é ag imoibriú le damhna, cuireann sé tús le táirgeadh cuid mhaith ian, rud a dhéanann an-chuid dochair i bhfíocháin bhitheolaíocha.


Alfalfa.
Is planda dosach ilbhliantúil a fhásann 90 cm ar airde é Alfalfa. Na duilleoga le 3 dhuilleoigín atá leathan is fiaclach ag an mbarr. Pisbláthanna corcra nó gorma i mbláthraí dlútha spíceacha. An toradh i gcochall bíseach le 1½ lúb. Níl eolas ar a bhunús, ach is barr tábhachtach foráiste é anois a shaothraítear go forleathan i réigiúin mheasartha.


Alfa-mheath.
Próiseas meata radaighníomhaigh nádúrtha ina ndianscaoileann núicléas ina núicléas níos éadroime is ina alfacháithnín, a astaítear. Fórsa núicléach láidir taobh thiar de. Sampla is ea luaide-210, a mheathann le leathré de 21 bliain trí alfa-mheath.


Zhores Ivanovitch Alferov.
Fisicí a rugadh i Vitebsk na Béalarúise is ea Zhores Ivanovitch Alferov, a rugadh ar 15 Márta 1930. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Jack Kilby is Herbert Kroemer i 2000 as a shaothar i bhforbairt struchtúir ilchineálacha leathsheoltóra le húsáid sa leictreonaic ardluais is an optaileictreonaic, forbairtí atá bunúsach do theicneolaíocht faisnéise is teileachumarsáide. Is ball den Duma, sa Rúis, é ón mbliain 1991 i leith.


Alga buíghlas.
Alga leis na líocha fótaisintéiseacha clóraifill "a" is clóraifill "c", agus caraitéanóidigh éagsúla a dhéanann na clóraplaist buíghlas. Ina gcealla aonaracha agus ina ribí. Tálann sé spóir inghluaiste le lascnaid ghruagach chun tosaigh is lascnaid mhaol ar chúl.


Algaí dearga.
Grúpa ilchineálach mór plandaí, cosúil le halgaí agus foirmeacha ó chealla aonaracha go dtí coirp mhóra idirdhealaithe. Tagann an dath scothdhearg ón meascán de líocha fótaisintéiseacha, clóraifill "a", ficibileaphróitéiní is cairitéineóidigh taobh istigh de na cealla. Tarlaíonn atáirgeadh trí chruthú orgáin ar leith atá gabhálach ar an ngaiméit fhireann taobh istigh den ubh.


Algaí donna.
Grúpa mórfheamainní muirí, den chuid is mó, le líocha fótaisintéiseacha sainiúla, clóraifill "a", clóraifill "c", béite-charaitéin is fúcaxaintin. An t-atáirgeadh gnéasach le speirm le dhá lascnaid tiomána, de ghnáth. Níos mó ná 1,500 speiceas ar eolas. Ón gcrios idirthaoideach is an crios fo-chladach, den chuid is mó. Foirmeacha colainne ó fhiliméadchruthach go lannchruthach.


Edward Hayes.
Scoláire Gaeilge agus náisiúnach Éireannach ba ea Edward Hayes (1810 – 1870). Rinne sé bailiúchán mór de bhailéid Bhéarla na hÉireann. Bhain sé an Astráil amach, áit ar fhág sé a rian ar shaol na tíre agus ar ghnóthaí na nGael.
A bheatha.
Rugadh é i gContae Laoise. Bhí sé ina cheannaire ar an Irish Confederation, eagraíocht réabhlóideach a bunaíodh sa bhliain 1847. Nuair a theip ar éirí amach na bliana 1848 d’aistrigh sé féin agus a bhean chéile anonn go Sasana.
Agus é ag obair mar stocbhróicéir in Leeds chuir sé "The Ballads of Ireland", saothar dhá imleabhar, le chéile. Foilsíodh é den chéad uair sa bhliain 1855 i nDún Éideann agus bhí iarraidh mhór air. Ba sa bhliain sin freisin a chuaigh Hayes agus a chúram go dtí Melbourne na hAstráile. Chuaigh sé ag obair sa Colonial Bank ar dtús agus i Roinn Iarnród Victoria ina dhiaidh sin. Bhí suim aige i gcúrsaí poiblí agus scríobhadh sé chun na nuachtán. Bhí síntiús aige leis an gCumann Oisíneach agus bhí clú air mar scoláire Gaeilge.
Sa bhliain 1862 cailleadh a iníon Honora in aois a hocht mbliana déag. Tá inscríbhinn Ghaeilge ar a tuama i Mór-Reilig Melbourne. Ba mhillteanach an babhta ar Hayes é: tháinig sé idir é féin agus a chuid oibre agus tháinig saghas parailise air. Bhí easpa airgid ar an teaghlach agus d’aistrigh siad ó Melbourne go Kilmore, baile a raibh mórán Éireannach ina gcónaí ann. Bhí buaireamh eile i ndán do Edward agus do Ann: cuireadh a mac isteach i dteach na ngealt.
Sa bhliain 1864 dhíol Hayes a leabharlann, cnuasach a raibh os cionn 3,000 leabhar ann. Bhí roinnt lámhscríbhinní Gaeilge ina measc, agus b’fhéidir go raibh dhá lámhscríbhinn atá anois i Leabharlann Stáit Victoria orthu sin. Cúig bliana ina dhiaidh sin bhailigh Séarlas Gabhánach Ó Dubhthaigh agus daoine eile airgead ón bpobal leis an teaghlach a chothú.
Fuair Hayes bás sa bhliain 1870 in aois a sheachtó bliain.
Tagairtí.
Noone, Val (2012). "Hidden Ireland in Victoria", lch 50. Ballarat Heritage Services. ISBN 978-1-876478-83-4
"The Ballads of Ireland". Collected and edited, with notes historical and biographical, by Edward Hayes, Esq.. Dublin: James Duffy, & Sons ("gan dáta").
"Meamram Páipéir Ríomhaire": dhá lámhscríbhinn scanáilte (MS 10595 agus MS RARES 091 C76) i Leabharlann Stáit Victoria
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Cumann Oisíneach.
Cumann liteartha ba ea an Cumann Oisíneach (Ossianic Society). Bunaíodh é sa bhliain 1853 agus chuir sé béim ar litríocht Oisín agus na Féinne.
Orthu siúd a bhunaigh é bhí Seán Ó Dálaigh, William Smith O’Brien agus John Windele. Bhí Standish Hayes O’Grady ina bhall den chumann agus i gceann tamaill rinneadh uachtarán de. Faoin mbliain 1860 bhí 746 síntiúsóir ann agus bhí sé imleabhar d’ “Imeachtaí” tagtha amach. Stad an Cumann sa bhliain 1863, cé go raibh eagráin eile ar na bacáin.
Tugadh aird ar leith ar aistriúcháin laoithe na Féinne agus ar chur chun cinn na Gaeilge. Rinneadh iarracht ar idirdhealú a dhéanamh idir scoláirí an Chumainn agus scoláirí i gcumainn eile a bhí (mar a síleadh) faoi choimirce na huasaicme. Is léir ó litreacha na mball nár réitigh scoláirí an Chumainn go maith le Eoghan Ó Comhraí agus le hAcadamh Ríoga na hÉireann, agus gur minic a theip orthu radharc a fháil ar seanlámhscríbhinní. Bhí baill den Chumann in achrann leis an Irish Archaeological and Celtic Society, agus bhí conspóidí taobh istigh den Chumann féin. Chreid Windele, áfach, gur mhór an cúnamh iad foilseacháin an Chumainn Oisínigh chun an Ghaeilge a chur chun cinn mar áis taighde.
Bhí a lán síntiúsóirí ina gcónaí thar lear. Sa bhliain 1855 dúirt foilseachán bliantúil an Chumainn go raibh dlúthchaidreamh idir é agus Cumann Celtic Sydney (a raibh tríocha ball aige). Sa bhliain 1861 bhí ceathrar síntiúsóirí i Melbourne na hAstráile agus bhí scata maith in Sydney. Orthu sin bhí roinnt cléireach.


Algaí glasa.
Grúpa mór ilghnéitheach plandaí atá cosúil le halgaí agus na líocha fótaisintéiseacha clóraifill "a" is clóraifill "b", a thugann a ndath glas dóibh. De réir cineáil, déanann siad bia a stóráil mar stáirse i gclóraplaist. Faightear in uisce úr iad, den chuid is mó. Bíonn staideanna inghluaiste (zóspóir) ag cuid mhaith díobh, agus snámhann siad le cabhair lascnaidí.


Algartam.
Modh oibre nó liosta treoracha léire críochta socraithe go beacht, ionas go bhfaighfear réiteach nó toradh barrmhaith ar fhadhb choimpléascach má fheidhmítear iad céim ar chéim. Sampla is ea an tacar rialacha chun iolrú simplí a dhéanamh. Saghas oidis bheacht a bhíonn ann, agus úsáidtear an téarma i dtaca le cláir ríomhaire go hiondúil. I gclár mar seo, leagtar amach gach treoir san ord cuí. Má bhíonn fiú treoir amháin in easnamh, treoir breise ann, nó treoir san eagar mícheart, ní fiú tráithnín an clár.


Algol.
Teanga ardleibhéil ríomhchláraithe a saothraíodh san Eoraip sna 1950idí chun oibrithe matamaiticiúla is eolaíochta a dhéanamh, ag an am céanna a bhí Fortran á shaothrú sna Stáit Aontaithe don ghnó céanna.


Alhambra.
Dún is palás na ríthe Múracha i nGranada na Spáinne a tógadh sa 13ú-14ú céad. Láthair oidhreachta domhanda anois. Treascraíodh i méid áirithe é, agus d'atóg an rí Caitliceach Séarlas V sa 16ú céad é. Cuid mhaith hallaí áille is gairdíní ann fós atá sainiúil d'ailtireacht Ioslamach na Meánaoise.


Allas.
Tuaslagán caol salann (clóiríd sóidiam den chuid is mó) is móilíní beaga eile (ina measc úiré, aigéad lachtach, amóinia is eile) a thálann na faireoga allais atá i láthair i gcraiceann gach mamaigh. Is bealach eisfheartha salainn is nítrigine é. Nuair a ghalaíonn an t-allas ón gcraiceann, tarlaíonn cailliúint teasa. Tá cur allais an-tábhachtach chun teocht duine a rialú, ach tagann tart air dá bharr.


Almóinn.
Crann beag duillsilteach a bhíonn spíneach uaireanta, dúchasach don Áise. Fásann sí go hairde 8 m. Na duilleoga ubhchruthach caol fiaclach. Na bláthanna bándearg, ag teilgean go bán is ag teacht amach roimh na duilleoga. Na torthaí liath maoth ubhchruthach. An bia leathrúil tanaí timpeall ar chloch phollta. Is foinse cnónna inite an almóinn mhilis. Níl almóinn shearbh inite, ach soláthraíonn sí ola a úsáidtear sa tionsclaíocht. Gné eile arís is ea an almóinn bhláfar mhaisithe.


An Ráth, Contae Uíbh Fhailí.
Is baile suite i gContae Uíbh Fhailí é an Ráth.


Áth an Ghorta.
Is baile fearainn suite i gContae Uíbh Fhailí é Áth an Ghorta.


Cluain Fheannóg.
Is baile fearainn suite i gContae Uíbh Fhailí í Cluain Fheannóg.


Lusmhaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Uíbh Fhailí é Lusmhaigh.


Baile Átha Buí, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Baile Átha Buí.


Alóipéice.
Cailliúint gruaige de bharr cliseadh cruthú na gruaige ag na gruagfhalacailí. Is féidir léi a bheith neamhchothrom nó ginearálta (maoile). Is féidir í a fháil le hoidhreacht nó de bharr galair ghinearálta éigin, nó druga thocsainigh a chuireann feidhmiú na bhfalacailí ar mhí-ord.


Baile an Bhriotaigh.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Baile an Bhriotaigh.


An Daingean Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é an Daingean Uachtarach.


An Eaglais, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí í an Eaglais.


Baile an Bhairínigh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Baile an Bhairínigh.


Alpach.
An saghas flóra a fhaightear sna hAlpa
Téarma luibheolaíoch a úsáidtear ar fhásra a fhásann sna sléibhte os cionn líne na gcrann agus na plandaí a áitríonn réigiúin mar sin go nádúrtha. De ghnáth, fásann siad go híseal, bíonn cruinneachánach, agus in ann leibhéal ard grianradaíochta, triomach is fuacht a sheasamh.


An Daingean Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é an Daingean Íochtarach.


Garraí an Chaisleáin.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Garraí an Chaisleáin.


Baile Mhic Comhainn.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Baile Mhic Comhainn.


Géisill, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Géisill.


Cluain Leisc.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí í Cluain Leisc.


Cill Chuairsí.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí í Cill Chuairsí.


Alpha Centauri.
Tríréalta a bhfuil Proxima Centauri ann, an réalta is gaire don Domhan seachas ár nGrian féin. Chomh fada sin amach uainn go dtógann sé 4.3 bliain ar sholas teacht uaidh don Domhan, is é sin, tá sé 4.3 solasbhliain amach uainn. As an 6,000 réalta a bhíonn infheicthe ag an tsúil sa spéir istoíche, bíonn sé go híseal sa spéir ó dheas, agus is é an 3ú réalta ar scála na lonrachta é. Ach ní féidir é a fheiceáil in aon chor ag domhanleithead níos mó ná timpeall 28° thuaidh.


Baile an Chúlaígh.
Is barúntacht suite i gContae Uíbh Fhailí é Baile an Chúlaígh.


Ralph Asher Alpher.
Fisicí a rugadh i Washington DC ab ea Ralph Asher Alpher (3 Feabhra 1921 – 12 Lúnasa 2007). I gcomhar le George Gamow, shaothraigh sé teoiric na bpróiseas a d'astaigh fuinneamh ag an gcuid is luaithe de shaol na Cruinne. Tháinig sin le bheith ina bhunshraith do theoiric na hOllphléisce i dtaobh tús na Cruinne.


Altacumalas.
Scamaill den mheánleibhéal, de shaghas an chumalais, ag airdí timpeall 2,000-7,000 m. Bán is/nó liath, agus is comhartha iad go bhfuil nó go mbeidh an aimsir go breá.


Altasamat.
Gléasadh teileascóip lenar féidir an teileascóp a bhogadh in airde (ag luascadh ar ais chothrománach) neamhspleách ar a bhogadh ina asamat (ag rothlú ar ais cheartingearach). Baintear feidhm as ar theileascóip ollmhóra agus radaiteileascóip chomh maith le teileascóip shimplí an amaitéaraigh.


Altastratas.
Scamaill de shaghas an stratais nach mbíonn chomh tiubh le stratas, ag airdí timpeall 2,000-7,000 m. Scothliath, i bhfoirm leathán. Is tuar iad go bhfuil aimsir the bháistiúil, a bhaineann le fronta te, le teacht.


Albrecht Altdorfer.
Albrecht Altdorfer, le Philipp Kilian
Péintéir, greanadóir is ailtire a saolaíodh i Regensburg na Gearmáine ab ea Albrecht Altdorfer (c 1480-1538). I measc na bpríomhbhall de Scoil na Danóibe de phéintéireacht na Gearmáine. Den chuid is mó, léirigh a shaothair ábhair bhíobalta is stairiúla, suite i gcúlionaid tírphictiúir.


Altichiero.
Péintéir a rugadh gar do Verona na hIodáile ab ea Altichiero (c 1330-c 1395). D'oibrigh sé ansin, agus meastar gurb é a bhunaigh Scoil Verona. D'aistrigh sé go Padua, áit a bhfuil freascónna da chuid i mBaisleac Antaine (1372-1379) agus Aireagal Sheoirse (1377-1384).


Sidney Altman.
Bithcheimicí a rugadh i Montréal is ea Sidney Altman a rugadh ar 7 Bealtaine 1939. Thaispeáin sé gur féidir leis an móilín RNA é féin a athchóiriú chun an t-ábhar a tháirgeann sé a athrú, gan aon ghá le heinsím chuige. Mar sin, is féidir le RNA feidhmiú mar einsím air féin. Ba bhriseadh é seo trí bhac sa tuiscint ar phróisis ghéiniteacha. Roinn sé Duais Nobel sa cheimic le Thomas Cech i 1989 as an obair seo.


Altranas.
An brainse míochaine a sholáthraíonn cúram d'othair is daoine gortaithe agus a ghlacann freagracht as riachtanais fhisiciúla shóisialta is spioradálta an othair a chabhraíonn lena bhisiú. Is iad altraí an grúpa is mó oibreoirí leighis. De ghnáth bíonn cúrsa foirmiúíl oiliúna is traeneála ann chun cáiliú don ghairm. Déanann altraí monatóireacht ar theiripí, agus de réir a chéile tá cead acu córacha leighis is fiú drugaí a mholadh d'othair. Cabhraíonn siad le dochtúirí is máinlianna ina gcuid oibre siúd le hothair. Le forbairtí sa mhíochaine, tá speisialtachtaí tagtha chun cinn san altranas: altranas ospidéil, péidiatraic, síciatracht, dianchúram, cuairteoireacht baile, is eile. Cabhraíonn altraí le traenáil banaltraí óga agus cothú sláinte sa phobal.


Alúm.
KAl(SO4)2·12 H2O, de ghnáth. Sulfáit photaisiam alúmanaim hiodráitithe a dtugtar alúm coiteann air. Tá alúim eile ann: alúm iarainn le "Fe" in ionad "Al", agus alúm cróim le "Cr" in ionad "Al". Déanann siad uile criostail mhóra ochtaihéidreacha. Hidrealaítear alúm coiteann in uisce go dtí Al(OH)3 agus baintear úsáid as mar théachtach in íonú uisce.


Alúmanáit.
Salann ina bhfuil ainian díorthaithe ó Al(OH)3 trí mhiotal a chur in ionad hidrigine. Úsáidtear alúmanáit sóidiam, NaAlO2, in íonú uisce chun eisíontais a théachtadh i ndeascán alúmana híodráitithe.


Luis Walter Alvarez.
Fisicí turgnamhach a rugadh i San Francisco ab ea Luis Walter Alvarez (13 Meitheamh 1911 – 1 Meán Fómhair 1988). Rinne sé taighde ar radar le haghaidh loingseoireachta is tuirlingt aerárthach le linn An Dara Cogadh Domhanda. Thóg sé an chéad luasghéaraitheoir líneach (1947), shaothraigh an soitheach boilgeog, agus d'fhionn staideanna nua athshondacha san adamh is cáithníní nua fo-adamhacha leis. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1968 as an obair seo.


Am caighdeánach.
Bíonn an t-am a léitear ar an gclog bunaithe ar rothlú an Domhain ar a ais i dtaca leis an nGrian. Tugtar "grianam" air seo freisin. Freagraíonn rothlú iomlán amháin do lá. Nuair a bhíonn an Ghrian díreach os ár gcionn, bíonn meán lae ann; ag aon domhanfhad eile bheadh am eile ann. Mar chúiteamh air seo, aontaíodh an t-am caighdeánach i 1884. Roinneadh an Domhan ina 24 réigiún, an réimse idir dhá fhadlíne i ngach ceann acu, a bheag nó a mhór, agus glactar leis go bhfuil an t-am céanna ag gach áit sa chrios sin. Mar sin, athraíonn an t-am d'uair ag imeall gach creasa. Tugtar meánam Greenwich ar an am in Éirinn, thiar ó fhadlíne 0° trí Greenwich Shasana.


Am eifimirise.
Tomhas bunúsach ama a úsáideadh i 1958-1984, a sainmhíníodh i dtaca le hionad na Gréine i 1900 agus fad na bliana trópaicí. Úsáideadh mar thomhas do-athraitheach an ama é gur cuireadh am domhanda dinimiciúil ina ionad i 1984.


Am samhraidh.
Is bealach é Am samhraidh (nó Am geimhridh) chun sochar níos mó a bhaint as na huaireanta de sholas an lae le linn míonna an tsamhraidh, de ghnáth trí na cloig a chur chun tosaigh d'uair ionas go maireann solas an lae isteach san oíche. "Am coigilte sholas an lae" a thugtar air seo i Meiriceá
Stair.
110x110px
Mhol Benjamin Franklin an beart ar dtús. Chuir an Ghearmáin i bhfeidhm é ar an 30 Aibréain 1916 don chéad uair. Rinne an Bhreatain amhlaidh i ndiaidh an chéad cogadh domhanda.
Achtaíodh rialachán feidearálach len é a chur i bhfeidhm sna Stáit Aontaithe i 1966 (bíodh is gur dhiúltaigh stáit áirithe é a chur i bhfeidhm) agus tá sé á dhéanamh i gcuid mhaith tíortha anois.


Amailtia.
Is í Amailtia an 5ú satailít nádúrtha de chuid Iúpatair, a fionnadh sa bhliain 1892. Tá Amailtia ag fithisiú Iúpatair faoi 181,000 km den phláinéad, a bheag ná a mhór, agus níl cianphointe na gealaí ródhifriúil leis an ngarphointe - tá an fhithis réasúnta ciorclach. Tá Amailtia 270 km ar thrastomhas, a bheag nó a mhór, ach tá sí an-mhírialta ina cosúlacht - níl sí in aon chóngar do bheith sfearúil. Ba é an réalteolaí Meiriceánach Edward Emerson Barnard a d'aithin í, an fear ceanna a bhfuil Réalta Barnard ainmnithe as. Tugtar Iúpatar a Cúig ar Amailtia chomh maith, agus mar is léir ón teideal, tá imeachtaí an ghearrscéil fhicsin eolaíochta úd "Jupiter Five" le hArthur C. Clarke bunaithe ar Amailtia nó ar a timpeallacht. Tá Amailtia ag fithisiú Iúpatair in aice an fháinne ar a dtugtar "fáinne leámháin Amailtia", agus tá an fáinne comhdhéanta as dusta a tháinig ó Amailtia féin.
Glactar leis gur leac oighir is mó atá in Amailtia. Aithnítear cráitéir agus iomairí móra ar an ngealach seo. Ba iad na taiscéalaithe spáis úd Voyager a hAon agus Voyager a Dó sa bhliain 1979 a thug na chéad ghrianghrafanna d'Amailtia dúinn, ach ina dhiaidh sin ba é an fithiseoir úd Galileo a thóg grianghrafanna ní ba mhionchruinne sna 1990idí.
Tá ceithre ghné de chosúlacht Amailtia ainmnithe - dhá chráitéar agus dhá spota geal. Is iad na cráitéir ná Pan agus Gaea, agus is iad na spotaí geala ná Lyctos Facula agus Ida Facula. "Facula" an téarma a úsáidtear le tagairt do spotaí geala ar dhromchla Amailtia.


Amairillid.
Bleib mhór atá dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Suas le 75 speiceas ann. Na bláthanna trumpa-chruthach spréite, suas le 15 cm ar fhad, i gcuid mhaith dathanna, 1-10 bláth (2-4 cinn de ghnáth) ar ghas cuasach amháin, ag teacht amach san earrach roimh na duilleoga beiltchruthacha. Is hibridí coimpléascacha an chuid is mó de na plandaí gairdín, agus iolraítear iad trí dheighilt na bleibe. Ní hionann an planda seo agus lus mór na coille.


Amarantas.
Luibh bhliantúil nó ilbhliantúil atá dúchasach do réigiúin thrópaiceacha is mheasartha. Na bláthanna beag de ghnáth, ag déanamh bláthraí tiubha, na teascáin iombhlátha i bhfáinní de 3 nó 5 cinn, go minic gealdaite. Táirgeann cuid de na speicis Áiseacha grán inite a úsáidtear in ionad gránbhairr.


Amatól.
Grúpa ardphléascán, meascáin trínítreatolúéine (TNT) is níotráit amóiniam. Úsáideadh go forleathan sa chéad chogadh domhanda iad chun TNT a choigilt, ach fuarthas de réir a chéile gur shúigh siad an iomarca uisce isteach ón aer mar go raibh siad tais-scópach, agus ligeadh i léig iad.


Ambargraís.
Ábhar liath céiriúil a fhaightear i stéigeacha na caisealóide, suas le 450 g in ainmhí amháin. Bhíodh sé in úsáid i gcumhráin chun go mairfeadh an boladh níos faide.


Amfabóil.
Grúpa mianraí sileacáite hiodrúla, atá an-choimpléascach ó thaobh ceimice de, ach a bhfuil sainchomhartha struchtúrtha déshlabhra teitrihéadrán SiO4 iontu, agus iarann, maignéisiam, cailciam, sóidiam is alúmanam i láthair i measc na slabhraí. Faightear go forleathan iad i gcarraigeacha doigheartha is meiteamorfacha. I measc na bhfoirmeacha coitianta tá cornbhleind, achtainilít is treimilít. Tá foirmeacha snáithíneacha ann freisin a rangaítear le grúpa mianraí aispeiste.


Amfaibhiorach.
Cordach bunúsach is ea amfaibhiorach nó lansógach. An cholainn caol, suas le 70 mm ar fhad, barrchaol ag an dá cheann. Nótacorda ann ag síneadh isteach sa cheann. Scoilteanna giolbhaigh aige agus bloic matán i dteascáin, cosúil le sinsir na veirteabrach. 23 speiceas, a fhaightear i ndeascáin thanaí mara. Tugtar "lansógach" air freisin.


Amfataimín.
Spreagthach cumasach don néarchóras lárnach, agus neamhchodladh, aireachas, giúmar is féinmhuinín ardaithe, is béalscaoilteacht mar thoradh air, chomh maith le feabhsú i ndéanamh tascanna simplí meabhracha is fisiciúla. Ar dtús, laghdaíonn sé an goile. Baintear mí-úsáid go han-choitianta as chun fuinneamh is airdeall a mhéadú, ach le ró-úsáid éiríonn duine neamh-mhothálach dó agus bíonn tuirse is dúlagar air. Bhaintí feidhm as tráth chun cabhrú le daoine meáchan a chailliúint, ach ní cheadaítear é sin anois mar gheall ar na fadhbanna andúile is neamh-mhothálachta. Uaireanta úsáidtear é chun páistí le neamhord easnamh airde a chóireáil, ach is gá an chóireáil a bheith gearrthéarmach chun neamhoird mheabhracha cosúil le paranóia nó síocóisí eile a sheachaint. Tugtar ‘luas’ (nó "speed" an focal Béarla go minic) air ina dhruga mí-úsáide, agus déantar go mídhleathach é i bhfoirm púdair a smúrtar nó a instealltar. Bhíodh sulfáit amfataimín le fáil uair amháin faoin trádainm Benzedrine, ach anois is sulfáit deistreamfataimín atá ar fáil ar oideas dochtúra faoin trádainm Dexedrine.


Amhaire.
Saghas callaire atá oiriúnach chun fuaim ar mhinicíocht íseal nó dordfhuaim a chruthú. Trastomhas mór ag a chón, 25 cm nó níos mó. Cosúil le láimhseáil tribilfhuaime le trílire i gcóras ard-dílseachta, úsáidtear ciorcad trasach chun an chuid chuí de speictream an fhuaimchomhartha ghinearálta a sholáthar dó.


Amharc boinn ghoirm.
Bealach chun íomhánna a chuingriú i gcineamatagrafaíocht is teilifís trí chodanna den ghníomhú sa réamhionad a ghlacadh os comhair boinn ghil ghoirm, agus ansin forshuite ar an amharc cúlionaid a taifeadadh le ceamara eile. I bpictiúir reatha is gá dearbhchlóbhualadh casta a dhéanamh sa tsaotharlann, ach sa teilifís is féidir é a dhéanamh go leictreonach leanúnach. Leis an teicníocht seo is féidir raon leathan iomrall a bhaint amach: mar shampla, an dealramh a chur ar an scéal go bhfuil aisteoirí, atá le fírinne sa stiúideo, ar láthair andúchasach ar an taobh eile den Domhan, ar an nGealach, nó ag eitilt tríd an aer.


Amharc dúbailte.
Laige nó pairilis i matán a bhogann ceann de na súile, agus teip na súl bogadh comhthreomhar le chéile. Tugtar "dioplóipe" air seo freisin. Mar thoradh air, ní thiteann an solas ón réad céanna ar na hionaid chuí ar an reitine, ní fhorshuítear na híomhánna san inchinn, agus bíonn cuma dhá réad ar réad amháin.


Amharc mata.
Amharc i bpictiúr reatha ina gcuirtear mata nó masc os comhair an cheamara chun fairsinge na híomhá nochtaithe a theorannú chun gur féidir an dara íomhá a chur léi níos déanaí. Féadfaidh cárta nó leathán miotail feidhmiú mar mhata, sin nó stiall scannáin le fairsingí teimhneacha is trédhearcacha le húsáid le linn an phriontála. Is féidir an rud céanna a dhéanamh leis na bogearraí cuí i bhfótagrafaíocht dhigiteach.


Giovanni Battista Amici.
Radharcmheastóir, réalteolaí is eolaí a rugadh i Modena na hIodáile ab ea Giovanni Battista Amici (25 Márta 1786 – 10 Aibreán 1868). Thóg sé ionstraimí optúla, shaothraigh cóimhiotal ar leith i gcomhair scátháin teileascóp, agus i 1827 chríochnaigh tógáil an mhicreascóip dhia-optraigh neamhchrómataigh a ainmníodh as. Ceapadh é ina stiúrthóir ar an réadlann i bhFirenze i 1835.


Amóiniam.
Is caitian é an t-amóiniam (NH4+) a dhéantar nuair a imoibríonn amóinia le haigéad. Faightear é i gcuid mhaith salann, clóiríd amóiniam (sal amóiniach) agus carbónáit amóinaim (sal so-ghalaithe) go príomha. Tugtar hiodrocsaíd amóiniam ar thuaslagáin uisciúla amóiniam.


Amóinít.
Moileasc cosúil le nátalas atá imithe in éag. Faightear go han-mhinic ón tréimhse Dheavónach is an tréimhse Chailceach Dhéanach í. Bhí an sliogán ar an taobh seachtrach is é beo, de ghnáth bís leata, roinnte sa taobh istigh le ballaí trasnacha.


Ampháirtiú.
Sa ríomhaireacht, bealaí ina dtugtar rochtain chomhuaineach d'oiread éigin úsáideoirí ar an ríomhaire céanna. Ligtear do gach úsáideoir úsáid iomlán a bhaint as an láraonad próiseála (CPU) ar feadh tréimhse an-ghairide agus é sin go rialta, ionas go mbíonn an chuma air go bhfuil gach duine á úsáid go leanúnach.


Anacair leapa.
Is éard atá in anacair leapa (nó brúchneá) ná paiste othrasaithe craicinn is fíocháin fhochraicnigh os cionn starraiceachta cnámhaí a tharlaíonn in othair chróilí nó neamhaireachtálacha muna bhfaigheann siad cúram ceart cuí. Tarlaíonn an lot mar thoradh ar an mbrú a laghdaíonn soláthar fola don réigiún sin. Cnámha an chromáin is na sáile a bhíonn ciontach as go minic. Tarlaíonn sé do suas le 4% de na hothair a ghlactar isteach in ospidéil, go mór mór seandaoine is suas le 10% d'othair ortaipéideacha. Cosnaíonn sé na céadta milliún in aghaidh na bliana cóireáil a sholáthar, gan an crá breise do na hothair a bhfuil deacrachtaí eile acu a chur san áireamh.


Anacanda.
"Eunectes murinus", nó anacanda glas, an nathair is mó ar domhan
Anacanda a thugtar ar ghrúpa nathracha sa ghéineas "Eunectes", buachrapairí ó Mheiriceá Theas. Orthu sin tá an t-anacanda glas ("Eunectes murinus"), an nathair is mó ar Domhan. Is féidir leis a bheith níos mó ná 11 m ar fhad agus os cionn 500 kg meáchain. Dath neamhlonrach air le spotaí móra neamhrialta dorcha. Áitríonn sé uisce a ghluaiseann go mall. Uaireanta, dreapann sé crainn ísle. Itheann sé éin, mamaigh, cadhmain is turtair.


Anaemacht.
Laghdú sa mhéid lí ocsaiginiompartha, haemaglóibin, atá sna cealla dearga fola ag imshruthú sa cholainn. Is iad na siomtóim a fheictear ná craiceann mílítheach, tuirse is giorra anála. Is iomaí cúis ar féidir a bheith léi, mar shampla, cailliúint fola, scrios róthapa na gcealla dearga fola, cliseadh i dtáirgeadh na gcealla dearga fola sa smior (mar a tharlaíonn le heasnamh vitimíní cosúil le vitimín B12).


Anaemacht chorráncheallach.
Mínormáltacht cheimiceach i haemaglóibin na fola (an lí a iompraíonn an oscaigin sna cealla dearga fola), a fhaightear le hoidhreacht is a chiapann daoine ón Afraic fho-Shahárach. Géin mhínormálta is bun léi. Má fhaightear an ghéin seo ó thuismitheoir amháin ní bhíonn mórán siomtóm ann (an tréith chorráncheallach), ach is féidir an ghéin a thabhairt ar aghaidh don chéad ghlúin eile. Fulaingíonn daoine a fhaigheann géinte mínormálta ón dá thuismitheoir an galar ina iomláine. Bíonn haemaglóibin S sna cealla dearga fola in ionad gnáth-haemaglóibin A. Mar thoradh air seo éiríonn na cealla seo corránach in ionad a ngnáthchrutha chiorclaigh dhéchuasaigh, bíonn siad sobhriste, agus ní mhaireann rófhada san imshruthú. Bíonn anaemacht ainsealach ag an duine sin, agus go minic baineann ionfhabhtuithe dó mar gheall ar fhuileadáin bheaga a bheith calctha ag na cealla dearga briste, ag cur bac ar sholáthar ocsaigine do na fíocháin.


Anaifiolacsas.
Frithghníomh dian ailléirgeach a tharlaíonn do dhuine a íograíodh roimhe sin trí thadhall leis an ailléirgin. Tarlaíonn sé taobh istigh de chúpla nóiméad tar éis an nochta, agus braitheann an fhreagairt chliniciúil ar an bhfíochán a dhéanann an tadhall. Samplaí d'anaifiolacsas áitiúil is ea plúchadh, fiabhras léana, léasacha dearga tochasacha ar an gcraiceann, agus at na bhfíochán sa scornach. Má bhíonn an t-anafiolacsas dian ginearálta (turraing anafiolacsach) is féidir go dtarlóidh ionsaí tobann cársáin, le titim tobann i mbrú na fola, tnáitheadh, is b'fhéidir bás.


Anaiglif.
Pictiúr le breathnú go steiréascópach, le híomhánna scoite don tsúil dheas is don tsúil chlé, atáirgthe i ndathanna difriúla, dearg is gormghlas, de ghnáth. Caitheann an féachadóir spéaclaí le dathanna comhlántacha chun go bhfeiceann gach súil an íomhá chuí.


Anailís cheimiceach.
Déanamh amach comhdhéanamh ábhair. Is féidir go mbeidh anailís chineálach nó chainníochtúil i gceist, nó méideanna coibhneasta na ndúl atá i láthair, nó an oiread d'airíonna ar leith atá i láthair, cosúil le haigéadacht nó cumas ocsaídithe.


Anailís chóras.
I gcúrsaí ríomhaireachta, na teicníochtaí a úsáidtear chun tuiscint iomlán a fháil ar chórais ríomhaireachta, chun na córais seo a dhearadh is a bhfeidhmiú a optamú. Bíonn ar na hanailísithe córas airíonna na gcóras ríomhaireachta a shonrú go cruinn, agus na gnóthaí, na feidhmeanna is an obair taighde is gá a dhéanamh leo a shainiú go cruinn iomlán. Ansin is gá dóibh an córas nua ríomhaireachta a dhearadh is a eagrú chun an raon gnóthaí is feidhmeanna a chur i gcrích go foirfe in am trátha.


Anailís fachtóirí.
Modh anailíse a úsáidtear i dtaighde síciméadrach chun sonraí a chuimsiú, le cabhair staitisticí, is a chur i bhfoirm intuigthe. Nuair a fhaightear tacar tomhas, cosúil le freagraí ar cheistneoir, aimsíonn anailís fachtóirí comhghaolta idir fachtóirí éagsúla, agus cainníochtaíonn na fachtóirí is mó a chuireann le gach comhghaol. Is ar bhonn staitistiúil a dhéantar é seo, ach uaireanta cabhraíonn sé in aimsiú na bhfachtóirí síceolaíocha taobh thiar de na comhghaolta.


Anailís idirbheartaíochta.
Modh oibre sa tsíciteiripe ina ndéantar anailisiú ar chion an tuismitheora, an pháiste nó duine fhásta eile in imoibriú, chomh maith le patrún neamhaireachtálach gníomhartha an othair a chur san áireamh. Déantar é seo chun deacrachtaí mothúcháin a réiteach, agus na straitéisí ar leith a úsáideann duine ina chumarsáid shóisialta a thabhairt chun suntais. An síciatraí Eric Berne (1910-1970) a thug an modh oibre seo chun cinn ó na 1940idí chun aidhmeanna cóireála a bhaint amach níos tapa ná sa ghnáthshícanailís. Le blianta anuas, is fo-chuid shuntasach í i dtraenáil ghairmiúil is bhainistiúil.


Anailís phaiste clampála.
Teicníocht leictrifiseolaíoch ina n-aonraítear fairsinge bheag de phlasmascannán cille beo inspreagtha (mar shampla, matán, néarón nó cill faireoige). Déantar staidéar ar ghabhdóirí aonaracha taobh istigh den fhairsinge sin, agus conas a idirghníomhaíonn siad le tarchuradóirí ceimiceacha, hormóin, drugaí nó ábhair eile a chuirtear go díreach orthu.


Anailís thoiseach.
Sa mhatamaitic fheidhmeach, anailís slonn a sheasann do chothromóidí nó teoirimí fisiciúla i dtéarmaí na dtoisí, ag baint úsáid as na haonaid chaighdeánacha. Is gá go mbíonn na toisí céanna ar an dá thaobh de chothromóid. Mar an gcéanna, is gá gurb ionann toisí téarmaí a shuimítear le chéile nó a dhealaítear ó chéile. Is teicníocht chumasach í chun gaolta nua a dhíorthú idir cainníochtaí, agus torthaí a sheiceáil.


Anailís uimhriúil.
Modh áirimh ina ndéantar neastacháin chomhleantacha, cosúil le modh atriallach. Mar shampla, chun √10 a áireamh chuig aon chéim cruinnis is gá, más xn neastachán maith ar √10, is féidir an t-algartam seo seo a úsáid — xn+1 = (1/2)[xn + (10/xn)] — chun xn+1, neastachán níos fearr, a fháil. Tá ríomhairí iontach áisiúil don mhodh oibre seo, agus mar sin tá forbairtí móra déanta ar an anailís seo le blianta anuas.


Análaitheoir.
Meaisín chun ocsaigin a sholáthar d'othar agus dé-ocsaíd charbóin a bhaint uaidh nuair nach bhfuil sé in ann análú dó féin. Leathnaíonn sé na scamhóga ó am go ham trí fheadán a chuirtear sa traicé. Tá gaireas simplí iniompartha ar fáil is féidir a oibriú de lámh le haghaidh análú ghearrthéarmaigh é. Nuair a bhíonn gá le húsáid fhadtréimhseach, tá meaisíní uathoibríocha ar fáil. Nuair a tháinig an t-análaitheoir chun cinn ar dtús, thugtaí scamhóg iarainn air. Bosca mór a dhóthain ab ea é chun colainn othair a chur isteach ann, gan ach a cheann is a mhuineál taobh amuigh. D'fhaightí sreabh aeir isteach sna scamhóga tríd an mbrú taobh istigh den bhosca a laghdú, rud a leathnaigh cliabhrach is scamhóga an othair. Bhaintí feidhm as i gcás othar le pairilis riospráide de bharr polaimiailítis, ach níl sé in úsáid a thuilleadh.


Analógach.
Saghas eolais nó comhartha a bhíonn leanúnach an t-am ar fad, is cuma é athraitheach nó tairiseach, nó an saghas trealaimh a láimhseálann a leithéid de chomhartha.


Anamóine.
Planda ilbhliantúil a fhaightear ar fud an leathsféir thuaidh, fiú sna réigiúin artacha, go minic i gcoilíneachtaí móra. Na bláthanna le 5-9 teascán iombhlátha, bán, buí, bándearg nó gorm. Léiríonn hibridí raon níos leithne dathanna. Bíonn fáinne duilleog beag roinnte ar ghas na mbláthanna dhá thrian den airde suas. Tagann na príomhduilleoga bunata amach níos déanaí.


Pápa Benedict XIV.
Ba é Benedict XIV an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1740 agus 1758.


Tulach Dhocht.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Tulach Dhocht.


Áth an Mhuicí.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Áth an Mhuicí.


Béal Atha Raghad.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Béal Atha Raghad.


Baile hUgúin.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Baile hUgúin.


Carraigín, Contae Chill Chainnigh.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Carraigín.


Cill Mogeanna.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Cill Mogeanna.


Ceanannas, Contae Chill Chainnigh.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Ceanannas.


Cill Lamraí.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Cill Lamraí.


Cill Mochua.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Cill Mochua.


Fiodh Dúin.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea Fiodh Dúin.


Port an Chalaidh.
Fo-bhaile de chuid Cathair Phort Láirge in Éirinn is ea Port an Chalaidh.


Ros Bearrcon.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Ros Bearrcon.


An Robhar.
Baile i gContae Chill Chainnigh in Éirinn is ea An Robhar.


Achadh Bheannach.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Achadh Bheannach.


Áth na Cora.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Áth na Cora.


Buaile an Chnocáin.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Buaile an Chnocáin.


An Bhearn Dearg.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea An Bhearn Dearg.


Cúl na Fuinse.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Cúl na Fuinse.


Cuil Chaonaigh.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Cuil Chaonaigh.


Cill Chomhaid.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Cill Chomhaid.


Dún Luáin.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Dún Luáin.


An Droichead Adhmaid.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea An Droichead Adhmaid.


Maigh Chríodáin.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Maigh Chríodáin.


Rath an Daingean.
Baile i gContae Chill Mhantáin in Éirinn is ea Rath an Daingean.


Logan.
Is baile suite in Sruighlea é Logan.


Eiréil.
Is baile suite i gContae Laoise í Eiréil.


Ioma.
Is baile suite i gContae Laoise é Ioma.


Maighean Rátha.
Is baile suite i gContae Laoise é Maighean Rátha.


Tigh Mochua.
Is baile suite i gContae Laoise é Tigh Mochua.


An Baile Fionn.
Is baile suite i gContae Laoise é an Baile Fionn.


Baile Uí Laigheanáin.
Is baile suite i gContae Laoise é Baile Uí Laigheanáin.


Baile Thaidhg Dhuibh.
Is baile suite i gContae Laoise é Baile Thaidhg Dhuibh.


Baile Nua, Contae Laoise.
Is baile suite i gContae Laoise é Baile Nua.


Crochta Ard.
Is baile suite i gContae Laoise é Crochta Ard.


An Chúlchoill.
Is baile suite i gContae Laoise é an Chúlchoill.


Cill Bhriocáin.
Is baile suite i gContae Laoise í Cill Bhriocáin.


Cloch, Contae Laoise.
Is baile suite i gContae Laoise í Cloch.


Baile Uí Shopacháin.
Is baile suite i gContae Laoise é an Baile Fionn.


Baile Átha an Róine.
Is baile suite i gContae Laoise é Baile Átha an Róine.


Buiríos Mór Osraí.
Is baile suite i gContae Laoise é Buiríos Mór Osraí.


Baile Cholla.
Is baile suite i gContae Laoise é Baile Cholla.


Anamorfóis.
Íomhá línithe nó phéinteáilte i bpeirspictíocht chleasach, a bhfuil cuma dhíchumtha air ón ngnáthdhearcadh ach cuma breá normálta nuair a fhéachtar uirthi ó threo neamhchoitianta nó trí lionsa. Tá sampla cáiliúil i bpictiúr Holbein Óig, "The Ambassadors" (Na hAmbasadóirí, 1533), a bhfuil blaosc anamorfach ann.


Anann.
Crann ilbhliantúil síorghlas, dúchasach do Mheiriceá Theas is ea an t-anann. Na duilleoga docht stuach claíomhchruthach spíonach liathghlas. Na bláthanna tríphiotalach gorm i mbláthra dlúth, cosúil le cón is spuaic dhuilleach ag a bharr. Torthaí aonaracha ag comhtháthú le chéile ina dtoradh bog buí ilchodach suas le 30 cm ar fhad. Barr tábhachtach i gcuid mhaith tíortha trópaiceacha. I measc na gcineálacha a shaothraítear, tá foirmeacha gan síolta is foirmeacha ornáideacha ildaite. Bíonn súlach na dtorthaí lán de vitimíní A is B.


Anc.
Crois le lúb don ghéag cheartingearach uachtarach. Comhartha na beatha san Éigipt ársa.


Ancaire.
Feiste chun bac a chur ar long nó soitheach eile imeacht gan treo. Tochlaíonn bois nó géaga an ancaire isteach i ngrinneall na farraige, ag gníomhú i gcoinne tarraingthe cothrománaí. Bíonn sé ceangailte leis an long le cábla trom, slabhra breactha le stodaí, de ghnáth. Tá dhá shaghas ann: an seancheann le stoc, agus an ceann nua-aoiseach gan stoc a bhfuil an lorga is an barr in ann gluaiseacht i leith a chéile. Nuair a chuirtear an t-ancaire nua-aoiseach i dtaisce, bíonn na bois comhthreomhar leis an gcos.


Ancalasár.
Dineasár beag ceathairchosach, armúrtha le plátaí dronuilleogacha cnámhacha ar feadh na colainne is an eireabaill. An ceann beag, na fiacla laghdaithe nó as láthair. D'itheadh sé fásra. Faightear iarsmaí de ón tréimhse Chailceach i Meiriceá Thuaidh.


Andalúisít.
Ceann de 3 chineál an mhianra sileacáit alúmanaim, Al2SiO5, a fhaightear i gcarraigeacha meiteamorfacha. (Is iad ciainít is silliminít an dá cheann eile). Tá sé tábhachtach mar tháscaire ar bhrú is teocht na meiteamorfachta sna carraigeacha.


Carl David Anderson.
Fisicí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Carl David Anderson (3 Meán Fómhair 1905 – 11 Eanáir 1991). D'fhionn sé an posatrón i 1932, rinne taighde suntasach ar gháma-ghathanna is gathanna cosmacha, agus chruthaigh go raibh cáithnín le mais mheánach ann darb ainm an múón. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Victor Hess i 1936 as fionnadh an phosatróin.


Philip Warren Anderson.
Fisicí a saolaíodh in Indianapolis, Indiana is ea Philip Warren Anderson a rugadh ar 13 Nollaig 1923. Rinne sé taighde bunúsach ar sháinniú leictreoin in ábhar ar mí-eagar, obair a d'oscail an bealach do ghrianchealla, trasraitheoirí scannáin thanaí, is xéaragrafaíocht. Chuidigh sé i míniú iamhairt Josephson, na forshilteachta is an mhaighnéadais. I gcomhar le John van Vleck is Nevill Mott, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1977 as a staidéar bunúsach teoiriciúil ar struchtúr leictreonach córas maighnéadach is córas ar mí-eagar.


Andraiginí.
Ábhair cheimiceacha, gnéashormóin stéaróideacha de ghnáth, a ionduchtaíonn airíonna fireanna. Sa bhfear, táltar an andraigin téististéarón sna húiríocha i gcealla Leydig, agus tálann an choirtéis aidréineach oiread beag eile andraigine. Is féidir leis na spriocorgáin, cosúil leis an bhfaireog phróstatach, an téisistéarón a athrú go dtí déhidritéisistéarón atá níos cumasaí fós. Tá gá leis na handraiginí i bhforbairt na mbaill ghiniúna fhireanna sa bhféatas. Le linn an chaithreachais cabhraíonn siad le forbairt airíonna tánaisteacha gnéasacha (fás an phéinis is na n-uiríocha, teacht chun cinn na gruaige púbasaí, aghaidhe is colainne, méadú i neart na matán, is ísliú an ghutha). Sa duine fásta, tá gá leo i dtáirgeadh na speirmeacha is coinneáil an libídeo. Bíonn oiread beag andraiginí ubhagánacha is aidréineacha i láthair sa bhean: is dócha go mbíonn siad freagrach as an rothag fáis a tharlaíonn do chailíní ógánta.


Thomas Andrews.
Ceimicí fisiciúil a rugadh i mBéal Feirste agus a d'oibrigh i gColáiste na Ríona 1849-1879 ab ea Thomas Andrews (9 Nollaig 1813 – 26 Samhain 1885). Rinne sé tomhais chruinne ar theas neodraithe, teas déanmhaíochta, teas imoibrithe, agus teas folaigh galúcháin. Bhain sé feidhm den chéad uair as buama-chalraiméadar. Chruthaigh sé nach comhdhúil é ózón ach allatróp ocsaigine. Rinne sé taighde ceannródaíoch ar dhéocsaíd charbóin, agus airíonna na ngás. Thóg sé trealamh chun gáis a chur faoi ardbhrú, agus thaispeáin nach gcloíonn na buangháis, fiú, le dlí Boyle faoi fhíorchúinsí. Thaispeáin sé gur féidir iad a leachtú faoi ardbhrú má íslítear an teocht faoi theocht chriticiúil, teocht ar leith do gach buanghás (1861). Bhí na léargais seo ar an teorainn idir an staid ghásach is an staid leachtach bunúsach d'an-chuid forbairtí nua-aoiseacha (mar shampla, an timthriall cuisnithe sa chuisneoir).


Andúil i ndrugaí.
Staid ina mbíonn duine spleách ar dhrugaí, á dtógáil mar chleachtadh, le héigean a thiomáintear ag gá leanúnach iarmhairt shíceach an druga áirithe a mhothú, nó pian is míchompord a easpa a sheachaint.
Go minic, bíonn ar andúileach fadtréimhseach na dáileoga a mhéadú an t-am ar fad chun go mothóidh sé na hiarmhairtí céanna (is amhlaidh a mhéadaíonn a bhfulaingt ar dhruga), agus téann sé i muinín cleachtaí frithshóisialta, cosúil le gadaíocht, chun íoc as a n-andúil (más druga mídhleathach atá i gceist, go háirithe). I measc na ndrugaí andúile tá támhshuanaigh (mar shampla, hearóin, cócaon), cuid mhaith cineálacha suaimhneasáin, alcól is nicitín.


Christian Boehmer Anfinsen.
Bithcheimicí a rugadh i Monessen, Pennsylvania ab ea Christian Boehmer Anfinsen (26 Márta 1916 – 14 Bealtaine 1995). Rinne sé taighde ceannródaíoch chun seicheamh na n-aimínaigéad san einsím ribeanúicléáis a dhéanamh amach. Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le Stanford Moore is William Stein i 1972 as.


Angagrafaíocht.
Teicníocht raideolaíoch chun rianta is cumraíocht na bhfuileadán a léiriú i gcodanna éagsúla na colainne. Instealltar tuaslagán radaitheimhneach isteach i bpríomhartaire, agus méadaíonn sé seo an chodarsnacht X-ghathach idir na fuileadáin is na fíocháin sa chomharsanacht. Díreach i ndiaidh an insteallta tógtar sraith íomhánna X-ghathacha go tapa i ndiaidh a chéile chun cúrsa na fola a iniúchadh. Tá an teicníocht seo áisiúil chun cúngú nó bac i bhfuileadán a aimsiú, mar a tharlaíonn i ngalar corónach croí. Uaireanta léiríonn sí méadú sa soithíochú, mar a tharlaíonn le hailse.


Angagrafaíocht dhigiteach dhealaithe.
Íomháú sa mhíochaine inar féidir fuileadán ina bhfuil bac éigin a fheiceáil. Ciallaíonn an focal angagrafaíocht ‘íomháú na bhfuileadán’, agus bíonn sí bunaithe ar íomháú le X-ghathanna. In ionad gnáthphictiúir a dhéanamh, íomhá dhigiteach a dhéantar sa chóras seo, ar féidir na sonraí chuige a stóráil i gcuimhne ríomhaire. Ar dtús déantar íomhá den pháirt ar leith den cholainn, agus stóráiltear an íomhá sin. Ansin instealltar ábhar radaitheimhneach a bhfuil iaidín ann, mar shampla, isteach in imshruthú na fola, agus déantar íomhá X-ghathach eile den pháirt chéanna den cholainn. Dealaítear an chéad íomhá ón dara íomhá, pointe ar phointe, leis an ríomhaire chun íomhá níos soiléire fós a dhéanamh de na fuileadáin. Is féidir fuileadáin chomh beag le 1 mm a fheiceáil, áit ar bith sa cholainn. An-chumasach chun deacrachtaí imshruthú fola i matáin an chroí féin a aithint agus taomanna croí a sheachaint.


Angaplaiste bhalúin.
Teicníocht atá réasúnta simplí is caoin go leor don othar, a ndéantar taobh inmheánach na n-artairí sa chroí a dheisiú léi. Instealltar cataidéar ar leith i bhféith nó artaire forimeallach. Brúitear a rinn go dtí an t-artaire sa chroí a bhfuil scléaróis á chalcadh, faoi iniúchadh le fluarascópacht X-ghathach an t-am ar fad. Agus an rinn san ionad cuí san artaire, séidtear suas balún beag ansin le gás. Brúnn sé seo an phlaic scléaróise ar feadh balla an artaire. Ar an gcaoi seo osclaítear an t-artaire agus feabhsaíonn an sruth fola ann.


Fra Angelico.
Péintéir a rugadh i Vicchio na hIodáile ab ea Fra Angelico (c 1400–1455), a rugadh mar Guido di Pietro. Ina mhanach Doiminiceach, rinne sé freascónna cáiliúla i gClochar Marcais i bhFirenze (atá ina mhúsaem anois), Orvieto, agus Séipéal Niocláis sa Vatacáin. Tá áille ar leith ag baint lena chuid figiúr ainglí, agus is mar sin a tugadh an t-ainm air. Sa Róimh a fuair sé bás.


William Smith O’Brien.
Náisiúnach Éireannach agus Feisire ba ea William Smith O’Brien (17 Deireadh Fómhair 1803 – 18 Meitheamh 1864). Bhí sé ina cheannaire ar na nÉireannaigh Óga agus é i gceannas orthu in éirí amach na bliana 1848. Ciontaíodh é as tréas agus cuireadh an loch amach chun Van Diemen's Land é. D’fhill sé ar Éirinn tar éis dó pardún a fháil sa bhliain 1854. Bhí suim mhór aige sa Ghaeilge.
A bheatha.
Rugadh é in nDrom Ólainn i gContae an Chláir. Ba é an dara mac ag an Ridire Edward O’Brien, an 4ú Bairnéad, é. Tharraing sé an sloinne “Smith” air féin nuair a fuair sé oighreacht óna mháthair, ó ba é an sloinne sin a bhí uirthi roimh di pósadh. Fuair sé oideachas Sasanach de chuid na n-uaisle ag Harrow agus ag Coláiste na Tríonóide i gCambridge.
Cúrsaí polaitíochta.
Ón mbliain 1828 go dtí an bhliain bhí O’Brien ina Fheisire d’Inis, agus toghadh é mar Fheisire do Chontae Luimnigh sa bhliain 1835, suíochán a choinnigh sé go dtí an bhliain 1848.
Thaobhaigh sé leis an Aontas ach mhol sé Fuascailt na gCaitliceach. Sa bhliain 1843 chuaigh sé le Gluaiseacht na hAisghairme mar agóid i gcoinne Dónall Ó Conaill a chur i bpríosún.
Trí bliana ina dhiaidh sin scar sé na hÉireannaigh Óga ón nGluaiseacht agus díomá air faoi bheartas Uí Chonaill. Bhunaigh sé féin agus Thomas Francis Meagher an Comhcheangal Éireannach i Mí Eanáir 1847. I Mí Mhárta 1848 d’fhógair sé go raibh gá le Garda Náisiúnta agus thug faoi éirí amach a chur ar bun. Cuireadh cúirt as tréas air ar 15 Bealtaine 1848 ach níor daoradh é.
An Ghaeilge.
Scríobh O’Brien chun a mhic Edward ó Van Diemen’s Land (an Tasmáin), á rá leis tús áite a thabhairt don Ghaeilge. Rinne sé féin staidéar ar an teanga le cabhair ó "Easy Lessons in Irish", leabhar le hUileog de Búrca, agus bhain sé feidhm as an m"Bíobla Naomhtha".
Bhailigh sé roinnt lámhscríbhinní Gaeilge agus thug d’Acadamh Ríoga na hÉireann iad. Bhí ardmheas ag filí an Chláir air, agus sa bhliain 1863 tosaíodh ag múineadh Gaeilge i gcuid de scoileanna an chúige ar a chomhairle.
An loch amach.
Smith O'Brien á thabhairt ón gcúirt faoi bhreith báis
Ar 29 Iúil 1848 d’éirigh O’Brien agus Éireannaigh Óga eile amach le roinnt tiarnaí talún agus tionóntaí i dtrí chontae. Bhí cath ag Baile an Gharraí i gContae Thiobraid Árann nár gortaíodh mórán ann. Ciontaíodh O'Brien as ardtréas agus daoradh é chun a chrochta, a tharraignte agus a shracadh ó chéile. Chuir 70,000 duine ó Éirinn agus 10,000 duine ó Shasana a lámh le hachainí trócaire
Ar 5 Meitheamh 1849 athraíodh an bhreith a rinneadh ar O'Brien agus baill eile den Chomhcheangal chun go gcuirfí an loch amach go dtí Van Diemen's Land iad gan filleadh go deo.
Theip ar O’Brien éalú ó Oileán Maria láimh le Van Diemen's Land agus cuireadh é chun Port Arthur, áit ar bhuail sé le Seán Mistéal, náisiúnach a cuireadh an loch amach roimh an éirí amach.
Sa bhliain 1854 scaoileadh O’Brien saor ar choinníoll nach bhfillfeadh sé ar Éirinn. Chuir sé faoi sa Bhruiséil. I Mí na Bealtaine 1856 tugadh pardún gan choinníoll dó. D’fhill sé ar Éirinn i Mí Iúil agus ní raibh baint ná páirt aige le cúrsaí polaitíochta as sin amach.
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Scoil Chaitríona.
Is gaelscoil í Scoil Chaitriona atá suite i nGlasnaíon i mBaile Átha Cliath. Meánscoil Chaitliceach Dheonach Lán-Ghaeilge do bhuachaillí agus do chailíní atá ann.


Pavia.
Is cathair san Iodáil í Pavia (Lombairdis: "Pavia"; Laidin: "Ticinum"), atá suite ar an Abhainn Ticino. Tá sí suite i dtuaisceart na tíre, 35 ciliméadar ó Milano. Is í Pavia príomhchathair Cúige Pavia agus cónaíonn timpeall 71,000 daoine sa chathair, a lán mic léinn ina measc. Tá clú agus cáil ar an gcathair, mar gheall ar an ollscoil den scoth atá inti, Ollscoil Pavia. Anuas ar sin, tarlaíonn mórán talmhaíocht sa cheantar, agus déantar rudaí mar fíon, rís agus toradh déiríochta.


Tacoma, Washington.
Is calafort mara measartha mór i Washington, SAM, é Tacoma, atá suite 51 ciliméadar ó Seattle agus 50 ciliméadar ó Olympia. Príomhbhaile Chontae Pierce é. Is é 198,397 an daonra oifigiúil, dar leis an daonáireamh sa bhliain 2010. Measadh 203,466 duine a bheith ina gcónaí sa bhliain 2013. Tá an chathair suite ar Shunda Puget. Ainmníodh Takoma as Mount Rainier, a thugtaí Mount Tahoma air ar dtús.
Ceantar stairiúil South J. Street


Bolungarvík.
Is sráidbhaile san Íoslainn é Bolungarvík, 473km ó Réicivíc. In Eanáir 2011, bhí 888 daoine ina gcónaí sa sráidbhaile.


Burn After Reading.
Is scannán grinn ó 2008 é Burn After Reading. Is iad na Deartháireacha Coen, Joel agus Ethan, stiúrthóirí an scannáin.


Oíche na Gaoithe Móire.
Ba spéirling a shéid trasna na hÉireann gan rabhadh ag tosú iarnóin ar an 6 Eanáir, 1839 é Oíche na Gaoithe Móire.


Abhainn Airgid.
Is abhainn suite i gContae Uíbh Fhailí í Abhainn Airgid.


An Chamchuairt.
Is abhainn suite i gContae Uíbh Fhailí é an Chamchuairt.


Dúlra Phortach Chlóirthigh.
Is portaigh suite gar do Chlóirtheach i gContae Uíbh Fhailí é Dúlra Phortach Chlóirthigh.


An Ráithín Mór.
Is portach suite i gContae Uíbh Fhailí é an Ráithín Mór.


Slí Uíbh Fhailí.
Is raon fad-achair suite i gContae Uíbh Fhailí é Slí Uíbh Fhailí.


Sliabh Bladhma.
Sléibhte i gContae Uíbh Fhailí is ea iad Sliabh Bladhma (527 m).
Sliabh Bladhma


Caisleán Bhiorra.
Is caisleán suite i gContae Uíbh Fhailí é Caisleán Bhiorra.


Caisleán Cionn Eitigh.
Is caisleán suite i gContae Uíbh Fhailí é Caisleán Cionn Eitigh.


Caisleán Léim Uí Bhánáin.
Is caisleán suite i gContae Uíbh Fhailí é Caisleán Léim Uí Bhánáin.


Mainistir Darú.
Is mainistir suite i gContae Uíbh Fhailí í Mainistir Darú.


Seanfhear Chruacháin.
Is corp portaigh, as an Iarannaois, aimsithe i gContae Uíbh Fhailí é Seanfhear Chruacháin.


Anglait.
Suas le 28 clann iasc fadaithe a mhaireann ar an ngrinneall, cuid acu i bhfionnuisce is cuid eile sa bhfarraige. An ceann leata, an craiceann mín, sprochaillí fada in aice an bhéil. Go minic spadánta, oíchí. Is éisc tábhachtacha cuid mhaith díobh chun bia is cuid mhaith eile do mhargadh na n-uisceadán.


Angstram.
Aonad faid sa chriostalgrafaíocht is ábhair éile a phléann le toisí adamhacha. Úsáidtear an tsiombail Å dó, agus is ionann 1 Å agus 10-10 m. Ainmníodh as Anders Ångström é.


Anders Jonas Ångström.
Fisicí a rugadh i Lögdö na Sualainne ab ea Anders Jonas Ångström (13 Lúnasa 1814 – 21 Meitheamh 1874). Rinne sé taighde ar theas, mhaighnéadas, is go príomha speictreascópacht. Ainmnítear an t-aonad faid, an t-angstram, as.


Anlann.
Is é anlann ná leacht bhlaistithe a chuirtear ar fáil ar bhia nó lena thaobh. Is féidir go mbeidh sí te nó fuar, milis nó leasaithe. Déantar anlanna fuara ó mheascán (cosúil le vinéigreit) nó eibleacht (cosúil le maonáis) nó purée (cosúil le haon anlann torthaí). Maidir le hanlanna te, is féidir stoc anraithe, bainne nó uisce a úsáid mar bhunleacht agus é a ramhrú le him leáite, plúr, buíocháin uibheacha is uachtar, ábhar ramhraithe stáirse (cosúil le gránphlúr nó ararút), im (mar a dhéantar i hollandaise) nó purée glasraí.


Anóid.
I gcill leictrealaithe nó feadán gásdíluchtúcháin, an leictreoid dhearfach a dtagann na leictreoin amach as an gcill nó an feadán tríthi. I mbataire, is í an leictreoid a bhfágann na leictreoin an bataire tríthi í. Is ainian an t-ian diúltach a eascnaíonn i dtreo na leictreoide dearfaí i leictrealú.


Anóidiú.
Crúcaí cairbíneacha anóidithe. Úsáidtear i ndreapadóireacht iad.
Próiseas cosanta miotail is ea an anóidiú a chuirtear i bhfeidhm ar alúmanam nó maignéisiam, de ghnáth. Déantar anóid san umar leictrealaithe den réad atá le clúdú, agus táirgeann an leictrealú ciseal tanaí dlúth ocsaíde cosanta. Is féidir an ciseal seo a ruaimniú, agus mar sin déantar é seo mar mhaisiúchán freisin.


Anóime.
Naomh Iaróm ag fáil bháis ina aonar, Ciamberlano, Luca (1586-1641), 1614
Riocht pearsanta ina dtugann duine aonair a chúl do luachanna is gnáthnoirm iompair le teann éadóchais, ionas nach féidir leis é féin a ionannú leis an tsochaí. Is féidir go dtarlóidh a leithéid do ghrúpa daoine a fhéadfaidh a bheith an-leathan. Thug an socheolaí Francach Émile Durkheim (1858-1917) an coincheap isteach i 1897, agus thairg gur cúis shuntasach le féinmharú í.


Anóimia.
Míchumas cliniciúil teanga ina mbíonn deacracht ar leith ag duine cuimhneamh ar ainmneacha rudaí. Faightear go minic é mar shiomtóm afáise. De ghnáth baineann an míchumas le hainmfhocail, ach féadfaidh sé cur isteach ar ranna eile cainte.


Anord.
Réimse taighde atá cuibheasach nua ina ndéantar staidéar ar chórais neamhlíneacha. Baineann anord le fisic, ceimic, bitheolaíocht, matamaitic is innealtóireacht, agus le córais ina dtarlaíonn iompar guardalach neamhinréamhinste nó randamach. De ghnáth déanann eolaithe iarracht iompar córais a chur síos i bhfoirm gaoil línigh idir athróg neamhspleách is athróg spleách. Ní bhíonn sa ghaol líneach seo ach garmheastachán ar an bhfíorghaol, ach is leor sin go mion minic. De réir mar a éiríonn an córas níos casta, áfach, éiríonn an gaol an-neamhlíneach, agus ansin ní hionann iompar an chórais ó am go chéile, cosúil le lánsruth an uisce as sconna. Eiseamláir eile den anord is ea cúrsaí domhanda aeráide. Nuair a bhíonn anord i réim i gcóras, ní bhíonn a iompar mar an gcéanna ó am go chéile agus ní féidir an t-iompar sin a réamhinsint, le gnáthchothromóidí líneacha ar a laghad. Is é atá mar aidhm ag na taighdeoirí éagsúla ná iompar córas casta ar leith a iniúchadh is a láimhseáil ina iliomad fo-chodanna le cabhair ríomhairí, chun an t-iompar a réamhinsint. Thosaigh an staidéar nua-aoiseach ar anord le saothar an mheitéareolaí Mheiriceánaigh Edward Lorenz (1917-2008) ar chomhiompar is imshruthú san atmaisféar.


Antaigin.
Antaiginí (thuas) agus antashubstaintí (thíos)
Is éard is antaigin ann ná aon ábhar coimhthíoch, cosúil le víreas nó baictéar, nuair a théann sé isteach sa cholainn, a spreagann córas imdhíonach na colainne chun antashubstaintí a chruthú. De ghnáth, treánn antaiginí an cholainn agus iad greamaithe le baictéir nó pailiní. Chun í féin a chosaint a dhéanann an cholainn na hantashubstaintí.


Antairíneam.
Planda gearrshaolach ilbhliantúil, rud beag tomach, a fhásann 80 cm ar airde, dúchasach don Eoraip. Na duilleoga íochtaracha urchomhaireach, is na duilleoga uachtaracha ailtéarnach. Na bláthanna go láidir síogamorfach, an feadán le dhá liopa, an ceann íochtarach trímhaothánach, le starr (an carball) a dhúnann an feadán is a dhéanann ardán tuirlingthe do na bumbóga. Is í an bhumbóg an t-aon fheithid atá trom láidir a dhóthain chun na liopaí a oscailt is fáil isteach chun teacht ar an neachtar istigh ann. Sa phlanda fiáin bíonn na bláthanna scothdhearg/corcra, ach bíonn raon dathanna ar na plandaí saothraithe. Fástar é mar mhaisiúchán bliantúil.


Antaiseipteán.
Ábhar a mharaíonn miocrorgánaigh (frídíní) nó a chuireann bac ar a bhfás. Bhí úsáid ceimiceán ar leith chun srian a chur ar bhracadh gortuithe is scaipeadh galar, agus coirp mharbha a chaomhnú (balsamú), go forleathan ar feadh na gcéadta bliain sara raibh aon eolas nó tuiscint ar mhiocrorgánaigh. Thug Lister cleachtadh na mainliachta antaiseiptí isteach le húsáid feanóil i 1865. Is iad na antaiseipteáin is coitianta na halcóil, na feanóil, salainn na miotal trom, agus comhdhúile a fhuasclaíonn clóirín is iaidín.


Antaithéachtach.
Drugaí a mhoillíonn nó a chuireann bac ar phróiseas normálta théachtadh na fola, cosúil le heipirin is uarfairin. Úsáidtear iad mar chóireáil is coiscthigh ar ghalair a dhéanann téachtáin fola a chuirfeadh bac ar shreabhadh i bhfuileadáin. Úsáidtear uarfairin mar nimh francach a mharaíonn an francach trí chur fola inmheánach, ach tá francaigh ag éirí frithsheasmhach dó de réir a cheile.


Antalóp.
Mamach crúbach a fhaightear san Afraic den chuid is mó. Rangaítear iad mar ghasailí, antalóip ceathairadharcacha, antalóip bhísadharcacha, abhacantalóip, antalóip innilte, biorbheannaigh, dícir is antalóip gabhair.


Barrow-in-Furness.
Is baile mór agus calafoirt é Barrow-in-Furness, atá suite i gCumbria i Sasana. Tá 70,000 ina gcónaí sa bhaile.


Antalóp ríoga.
Abhacantalóp oíchí atá dúchasach d'iarthar na hAfraice. An t-antalóp is lú atá ar eolas, a ghuaillí 25 cm ar airde. Scothdhearg/donn. Bíonn adharca gearra ar an bhfireannach, gan aon adharca ar an mbaineannach.


Antashubstaint mhonaclónach.
Antashubstaint íon a tháirgtear i dtoirt trí mheáin shaorga inniu. Baintear feidhm as a leithéid i gcóireáil galar ar leith (mar shampla, ailsí ar leith) agus taighde eolaíoch. Táirgtear í trí ainmhí a imdhíonú le hantaigin ar leith. Cruthaíonn limficítí an ainmhí antashubstaintí i gcoinne na hantaigine sin, agus táthaítear iad le cealla mialóma (siada B-limficíte) chun cealla hibrideacha a tháirgeadh. Iolraíonn na cealla seo go tapa agus táirgeann méid mór antashubstainte.


Antashubstaintí.
Antaiginí (thuas) agus antashubstaintí (thíos)
Próitéiní a chruthaítear sa cholainn is ea antashubstaintí. Táltar sa bhfuil iad mar fhreagairt ar phróitéin choimhthíoch (antaigin) chun í a chealú nó imdhíonadh a sholáthar ina coinne. Glacann siad príomhpháirt sa chóras imdhíonach i gcosaint na colainne i gcoinne an-chuid miocrorgánach (baictéir, víris, seadáin) a chuireann tús le galair. Bíonn siad i láthair sa chodán gámaghlóbailine de shéiream na fola, agus tugtar "imdhíonaglóbailiní" orthu freisin. Is iad B-limficítí a chruthaíonn antashubstaintí, le cabhair ó T-limficítí cuiditheora is sochtóra. An chéad uair a nochtar an cholainn don antaigin, tarlaíonn an fhreagairt imdhíonach le hantashubstaintí a chruthú a dhíríonn ar an antaigin sin a scrios. Taistealaíonn na hantashubstaintí le himshruthú na fola den chuid is mó, agus mar a bheadh diúracáin dhírithe iontu, seachnaíonn siad cealla sláintiúla, ach déanann ar an antaigin, baictéir nó víris chun dul in iomaíocht leo is iad a chur ar ceal. Is féidir leis an gcóras imdhíonach níos mó ná milliún antashubstaint éagsúil a chruthú. Má tharlaíonn nochtadh eile don antaigin chéanna ina dhiaidh sin, tarlaíonn freagairt níos tapa cuimsithí ná an chéad cheann: bíonn an cholainn ullmhaithe is faoi imdhíonacht. An-chuid taighde déanta ar antashubstaintí monaclónacha, a dhéantar taobh amuigh den cholainn, mar shampla in ullmhuithe de chealla ar leith nó ainmhithe beaga, a instealltar san imshruthú ansin. Tá taighde ar siúl freisin ag dearadh na móilíní gabhlógacha seo le ríomhairí agus á dtógáil ar bhealach a dtugtar innealtóireacht mhóilíneach air.


Thomas Antisell.
Ceimicí, geolaí is lia a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Thomas Antisell (16 Eanáir 1817 – 14 Meitheamh 1893). Comhoibrí le Robert Kane agus príomhcheimicí i Músaem Tionsclaíochta na hÉireann. I 1845 d'fhoilsigh sé téacsleabhar ar cheimic na talmhaíochta, in Éirinn go háirithe, agus i 1846 d'fhoilsigh "Irish Geology" (Geolaíocht na hÉireann). Ball de na hÉireannaigh Óga, agus theith sé go Nua-Eabhrac i 1848 mar gheall ar an ngéarleanúint ar an ngluaiseacht. Chleacht sé an mhíochaine is an cheimic ansin go dtí 1854 nuair a fuair post mar gheolaí i bhfeachtas suirbhéireachta don iarnród in Arizona is California ag trasnú sléibhte an Sierra Nevada. Chaith sé blianta ina dhiaidh sin mar phríomhcheimicí in oifig na bpaitinní, agus le linn cogadh cathartha Mheiriceá bhí ina mháinlia sinsearach i gcór míochaine arm an Aontais. I ndiaidh an chogaidh cheangail sé leis an Roinn Talmhaíochta mar cheimicí. 1871-1877, ina chomhairleoir do choimisiún ón Roinn Talmhaíochta chun na Seapáine chun cabhrú leis an tír sin fadhbanna talmhaíochta a réiteach. D'fhill sé ar oifig na bpaitinní gur éirigh as i 1891.


Antraicéin.
C14H10, comhdhúil aramatach gan dath, le leáphointe 216 °C, a aonraítear ó tharra guail. Carcainigin is ea é. Úsáidtear a fhluairiseacht ghorm in áiritheoirí drithlíochta chun béite-cháithníní a bhrath. Ocsaídítear í go dtí antracuineon, bunábhar na líocha alasairín.


Antraicít.
Cineál crua lonrach guail ina bhfuil níos mó ná 90% carbóin. An cháilíocht is airde guail, agus dónn sí le lasair an-te gan aon deatach, beagnach.


Antraipiméadracht.
Staidéar comparáideach ar thoisí na colainne daonna is na hathruithe inti le himeacht ama. Is iad na toisí is mó a ndéantar staidéar orthu ná meáchan, airde, tiús filleadh craicinn, imlíne lár na géige, faid choibhneasta na ngéag, agus cóimheas an choim is an chromáin. Tá cairteacha caighdeánacha ar fáil a léiríonn raon normálta na dtoisí seo i gcomhair grúpaí éagsúla (mar shampla, aoisghrúpa áirithe buachaillí). Tugann an staidéar léargas ar éabhlóid daoine, cothú, agus oiriúnú daoine do chúinsí aeráide is eile. Baintear feidhm as i ndearadh earraí cosúil le héadaí, suíocháin feithicil, amharclainne is eile, leapacha is eile.


Antrapóideach.
Grúpa príomhach a chuimsíonn moncaithe is ápaí. Na haghaidheanna leata de ghnáth, na cluasa beag, na méara láimhe is coise le hingne nach ladhracha iad. Maireann siad i ngrúpaí sóisialta casta. Tugtar "ápaí antrapóideacha" orthu freisin.


Anua.
Ball tearc de chlann na n-eallach a fhaightear ar oileán na Ceilibéise san Indinéis. Timpeall 80 cm ar airde, le hadharca díreacha dírithe ar gcúl. Áitríonn sé na foraoisí. Fionnadh tiubh dorcha ar an ainmhí óg. Dhá speiceas: an t-anua ísealchríche, is an t-anua sléibhe.


Anúrach.
Ord débheathach a chuimsíonn na froig is na buafa, a bhfuil thar 3,500 speiceas ar eolas. Gan aon eireaball ar na hainmhithe fásta. Gluaiseann sé trí na géaga fada deiridh a shá ar gcúl. Tugtar torbán ar an ainmhí óg.


Jean Baptiste Bourguignon d'Anville.
Geografaí is cairteoir a rugadh i bPáras ab ea Jean Baptiste Bourguignon d'Anville (11 Iúil 1697 – 28 Eanáir 1782). D'fheabhsaigh sé caighdeán na cairteoireachta go mór. Bhunaigh sé a chuid léarscáileanna ar thaighde chruinn agus d'fhág sé áiteanna bán orthu mura raibh eolas ann fúthu. Má bhí faisnéis faoi áit amhrasach, chuireadh sé é sin in iúl ar an léarscáil féin.


Aoileach.
Ábhar orgánach a úsáidtear mar leasú talún. De ghnáth is fearadh stoc, measctha le cochán nó easair eile, a úsáidtear i gcomhair áit istigh d'ainmhithe. Nuair a choimeádtar ainmhithe istigh gan mórán cocháin, i gcóras dian, táirgtear sciodar, meascán d'fhearadh is uisce. Faightear aoileach eile ó fheamainn is ceilp a bhaintear ón bhfarraige nó an cladach. Tá aoiligh eile ann a fhaightear ón tionscal éisc, próiseáil múnlach baile is eile.


Aoire Gearmánach.
Pór madraí móra é an t-aoire Gearmánach a saothraíodh sa Ghearmáin (tugtar "alsáiseach" air freisin) déanach sa 19ú céad trí chrosphórú spitsí le madraí caorach. An fionnadh tiubh. An soc is na cluasa fada biorach. Éasca le traenáil. An-choitianta ag póilíní is airm ar fud an Domhain.


Baile an Chaisleáin, Contae Laoise.
Is baile suite i gContae Laoise é Baile an Chaisleáin.


An Ráithín, Contae Laoise.
Is baile suite i gContae Laoise é an Ráithín.


An Spinc.
Is baile suite i gContae Laoise é an Spinc.


Teach na Bearú.
Is ceantar suite i gContae Laoise é Teach na Bearú.


An Eala, Contae Laoise.
Is baile suite i gContae Laoise í an Eala.


Bráthair.
Ceann de na siorcanna aingil is mó is ea an bráthair. "Squatina squatina" a ainm eolaíochta. An-choitianta in oirthuaisceart an Atlantaigh is an Mheánmhuir. Suas le 1.8 m ar fhad. Cruth na colainne idirmheánach idir na liamháin is na roic. An ceann leata, an béal chun tosaigh, oscailtí na ngiolbhach go cliathánach, na heití uchtacha an-leathan, an t-eireaball caol. Tugtar "anglait" air freisin.


Breac beadaí.
Iasc fadaithe le colainn chaol atá forleathan i locha is aibhneacha thuaisceart na hEoráise is Mheiriceá Thuaidh. An t-aon iasc fionnuisce de chlann an troisc. Suas le 1 m ar fhad. Barbal amháin faoin mbéal. Déantar iascaireacht thrádálach air sa Rúis. Tugtar "an puteascann" air freisin.


Cairbíd sileacain.
SiC, comhdhúil a tháirgtear trí mheascán de charbón is sileacan a leá. Tugtar "carbaram" uirthi freisin. Bíonn foirmeacha éagsúla criostalta aici, a bhfuil leáphointe ard acu uile, gach ceann acu an-chrua. Baintear feidhm aisti mar scríobach.


Aois na Cruinne.
An réalteolaí cáiliúil Meiriceánach Edwin Hubble a fuair amach i 1923 go raibh réaltraí taobh amuigh dár réaltra féin, Bealach na Bó Finne, agus go raibh siad ag leathnú amach uainn an t-am ar fad. As seo chuir sé tús leis an tuiscint gur thosaigh an Chruinne le pléasc ollmhór, ar thug an réalteolaí Sasanach Fred Hoyle an Ollphléasc air, a tharla timpeall 20,000 milliún bliain ó shin. Cuid bhunúsach den tuiscint seo is ea an ráta ag a bhfuil an Chruinne ag forbairt, ráta tairiseach ar a dtugtar "tairiseach Hubble". Níl an tuiscint nó an teoiric seo iomlán. Mar shampla, meastar nach bhfuil ach 1% den mhais ba chóir a bheith sa Chruinne aimsithe fós, agus gur féidir go bhfuil an 99% eile dofheicthe in abhacréaltaí dearga is dúphoill. Aisteach go leor, tá torthaí ar thomhais a rinne spásteileascóp Hubble ag teacht salach ar chuid den teoiric seo. Mar shampla, tá réaltra amháin, M100 i mbraisle réaltraí na Maighdine, i bhfad níos gaire dúinn ná mar a cheaptaí, agus is mó ar fad tairiseach Hubble de réir na dtomhas nua seo. Níor aimsigh an spásteileascóp mórán abhacréaltaí dearga in aon chor. Mar sin, is mó an mhistéir faoin easpa maise, agus d'fhéadfadh aois na Cruinne a bheith i bhfad níos lú ná mar a cheaptaí, chomh beag le 8,000 milliún bliain. Mar thoradh air seo tá na cosmeolaithe trína chéile agus teoiric na hOllphléisce á ceistiú, á ceartú is á beachtú acu an t-am ar fad.


Aol.
Ocsaíd nó hiodrocsaíd chailciam den chuid is mó, a tháirgtear trí aolchloch a théamh go dtí teocht os cionn 800 °C agus mar sin dé-ocsaíd charbóin a dhíbirt aisti. Uaireanta, bíonn maignéisiam in ionad cuid den chailciam. Nuair a thriomaítear an t-earra, tugtar "aol beo" air. Nuair a chuirtear uisce leis tiontaítear an ocsaíd go dtí an hiodrocsaíd, agus deirtear gur aol teilgthe é ansin.


Aolchoinneal.
Struchtúr carraige a fhaightear ar an urlár i bpluais. Cruthaítear ag an am céanna le haolchuisne í. Sa chás seo, deascadh mianraí ar an urlár a tharlaíonn.


Aolchuisne.
Struchtúr carraige a chrochann ón tsíleáil i bpluais. Cruthaítear é ó shileadh uisce thar na mílte bliain, rud a dheascann mianraí ar an tsíleáil an t-am ar fad.


Aonad leithlise.
Ionad a dheartar chun othair an-ionfhabhtaitheacha a choinneáil ann, amach ó dhaoine eile, nó chun daoine atá an-chlaonta chun ionfhabhtuithe a choinneáil amach ó dhaoine ab fhéidir a ghalrú. Bíonn smacht daingean ar dhul isteach is amach as an aonad chun cosc a chur ar iompar ábhar truaillithe. Bíonn ar na daoine a théann isteach nó amach gúnaí steirilithe cosanta a chaitheamh. Rialaítear sreabhadh an aeir isteach is amach chun cosc a chur ar thruailliú le miocrorgánaigh ar eite.


Aonad maise adamhaí.
Aonad maise, leis an tsiombail u. Sainmhínítear é mar 1/12 mhais adamh carbóin-12. Is ionann 1 u is 1.66 × 10-27 kg. Uaireanta tugtar "an daltún" ar an aonad seo. Úsáidtear é chun maiseanna adamhacha coibhneasta adamh a lua.


Aonaid.
Maidir leis an gcuid is mó de na cainníochtaí eolaíocha (mais, teocht, tiúchan, sruth leictreach is eile) tomhaistear is ionramháiltear iad in aonaid an SI, Córas Idirnáisiúnta na nAonad ("Système International d'Unités") a thug an Chomhdháil Ghinearálta um Mheáchan is Tomhais isteach i 1960. Tá 7 mbunaonad ann: an méadar (m), an cileagram (kg), an soicind (s), an t-aimpéar (A), an ceilvin (K), agus an mól (mol). Is féidir gach cainníocht ábhartha eile a chur i dtéarmaí na mbunaonad seo. Tarlaíonn teaglamaí áirithe go minic, tugtar ainmneacha orthu, agus is aonaid dhíorthaithe iad seo. Mar shampla is é an niútan aonad an fhórsa, agus sainmhínítear é mar seo: m kg s-2. Ó 1995 i leith glactar leis an raidian is an stearaidian mar aonaid dhíorthaithe. Tá an-chuid aonad eile ann agus, ar chúis stairiúil nó eile, tá sé áisiúil feidhm a bhaint astu: baintear feidhm as an gcalra chun toilleadh fuinnimh i mbianna a thomhas, agus an parsoic chun faid a thomhas sa réalteolaíocht. Tá córais eile aonad ann freisin: sean-chóras FPS na Breataine (troigh, punt, soicind), córas CGS (ceintiméadar, gram, soicind), agus córas MKSA (méadar, cileagram, soicind, aimpéar), réamhullmhúchán do chóras an SI.


Aonaid nádúrtha.
Córas aonad a úsáidtear i bhfisic na gcáithníní. Simplítear na cothromóidí trí ghlacadh le c = (h/(2π)) = 1, arb é "c" luas forleata an tsolais is "h" tairiseach Planck. Sa chóras seo, ní mór go bhfuil aonaid de (1/mais) ag fad is am.


Aonaid radaighníomhaíochta.
Tomhaistear gníomhaíocht foinse radaighníomhaí i mbeicireil (Bq), an líon a dhíscaoiltear in aghaidh an tsoicind, in onóir d'Antoine Becquerel a d'fhionn an feiniméan seo i 1896. Bíonn luachanna difriúla fuinnimh ag na cáithníní is na radaíochtaí difriúla a astaítear. Nuair a théann an radaíocht seo isteach in ábhar eile, ábhar bitheolaíoch, mar shampla, ionsúnn an t-ábhar sin fuinneamh ón radaíocht. Luaitear an oiread fuinnimh a ionsúitear ón astaíocht radaighníomhach ag ábhar mar an dáileog ionsúite, a thomhaistear i ngraeanna (Gy). Ní hionann an t-idirghníomhú nó an dochar a dhéanann na hastaíochtaí uile, fiú más ionann an fuinneamh iomlán a ionsúnn an t-ábhar: mar shampla, bíonn alfacháithníní 20 oiread níos dochraí d'fhíocháin bhitheolaíocha ná béite-cháithníní. Cuirtear an ghné seo san áireamh le haonad na coibhéise dáileogaí, a dtugtar "an síveart" (Sv) air, arb ionann é is an dáileog ionsúite (Gy) iolraithe faoi éifeacht bhitheolaíoch choibhneasta (RBE, le luach 20 ag alfacháithníní, 10 ag neodróin, agus 1 ag béite-cháithníní, gáma-ghathanna is X-ghathanna) astaíochta ar leith. Luaitear teorainneacha radaíochta d'ionaid oibre is an comhshaol i sívirt.


Aonchló.
San ealaín, cló aonuaire a dhéantar trí phéintéireacht ar leathán gloine nó miotail agus bileog páipéir a bhrú anuas ar an dromchla fliuch. I measc na n-ealaíontóirí a bhain feidhm as bhí Castiglioni sa 17ú céad, Blake sa 18ú céad, agus Degas sa 19ú céad (ina chás seisean, i gcomhar le meáin eile cosúil le pastail, go minic).


Aontas Idirnáisiúnta na Glancheimice agus na Ceimice Feidhmí.
An t-údarás is mó a aithnítear maidir le téarmaíocht sa cheimic, an cheimic orgánach go háirithe is ea Aontas Idirnáisiúnta na Glancheimice agus na Ceimice Feidhmí ("IUPAC" i mBéarla). Is í aidhm an chórais rialacháin a leagan amach le comhdhúile a ainmniú gan athbhrí ar fud an Domhain.


Aontas Idirnáisiúnta Réalteolaíochta.
Is é An tAontas Idirnáisiúnta Réalteolaíochta ("IAU" i mBéarla) an eagraíocht atá freagrach as comhoibriú idirnáisiúnta is caighdeánú sa réalteolaíocht. Bunaíodh i 1919 é, agus tá a rúnaíocht i bPáras. I 2011 bhí 90 tír is os cionn 10,000 ball páirteach. Is é an t-údarás in ainmniú reanna neimhe is gnéithe a ndromchlaí.


Aontas Idirnáisiúnta Teileachumarsáide.
Gníomhaireacht is ea Aontas Idirnáisiúnta Teileachumarsáide (Béarla: "International Telecommunication Union") de chuid na Náisiún Aontaithe ó 1947 chun comhoibriú idirnáisiúnta a chur ar aghaidh maidir le gach gné den teileachumarsáid, agus rialacháin a réiteach ar líonraí domhanda is minicíochtaí raidió. Bunaíodh ar dtús i bPáras i 1865 é, ghlac sé a ainm reatha i 1935, agus tá a phríomhoifig sa Ghinéiv.


Aonteasach.
Téarma tuairisciúil ar ainmhithe ina rialaítear teocht inmheánach na colainne ag leibhéal réasúnta tairiseach atá neamhspleách ar athruithe sa teocht chomhthimpeallach. Tá na veirteabraigh fhorbartha is na héin aonteasach, agus den chuid is mó bíonn cumhdaigh inslithe ar a gcolainneacha a chabhraíonn le rialú na teochta.


Aontollach.
Mamach a bheireann uibheacha le blaosc bhog a ghorann i 10 lá. Tugann sí an chíoch do na hóga ar feadh 3-6 mhí. Ní bhíonn fiacla ar an ainmhí aibí.


Aosú.
Sraith athruithe a tharlaíonn don cholainn a mbíonn gaol acu le méadú mortlaíochta de réir mar a mhéadaíonn an aois. Léargas amháin ar an bpróiseas is ea teip na colainne oiriúnú d'athruithe sa chomhshaol (a mhéadaionn go leanúnach). Nuair a éiríonn an raon comhshaolta is féidir leis an gcolainn oiriúnú dóibh níos lú ná íosraon na gcomhshaolta a bhíonn ann de ghnáth, faigheann an t-orgánach bás. Sna teoiricí nua-aoiseacha ar an laghdú oiriúnachta seo, meastar gur de bharr earráidí i macasamhlú an DNA i gcilldeighilt agus/nó earráidí i dtáirgeadh próitéiní is einsímí ag na cealla a tharlaíonn sé. Carnann na hearráidí seo mar thoradh ar athruithe san ábhar géiniteach de réir mar a théann indibhid in aois.


Ápa.
Príomhach antrapóideach. Cuimsíonn sé na hápaí beaga (an giobún) agus na hápaí móra (an t-órang-útan, an goraille, an simpeansaí). Difriúil ó na moncaithe mar nach mbíonn eireaball acu, go bhfuil feidhm lena ngéaga uachtaracha le luascadh ó chrann go crann, agus nach siúlann siad ar feadh craobhacha na gcrann.


Apaimiscis.
ApaimiscisAtáirgeadh éignéiseach gan toirchiú i bplandaí ina dtoirmisctear méóis is táthú na ngaiméití. Cuimsíonn sí atáirgeadh plandúil freisin, ina scoirtear cuid den phlanda is a bhfásann an chuid sin ina planda scoite ar leith.


Apaitít.
ApaitítMianra coiteann fosfáite atá scaipthe go fairsing i gcarraigeacha doigheartha is meiteamorfacha. Is féidir an chuid is mó de na cineálacha a scríobh mar seo: Ca5(PO4)3(OH,F,Cl). Criostalaíonn sí ina priosmaí heicseagánacha le dathanna éagsúla, ach glas den chuid is mó.


Apalló.
Dreigít a dtrasnaíonn a fithis an Domhain, ach le meánfhad ón nGrian níos mó ná 1 AU (timpeall 150 milliún km).


APL.
Teanga eolaíoch ríomhchláraithe a saothraíodh sna 1960idí i gcomhair feidhmeanna sa mhatamaitic go háirithe.


Clár Apollo.
Clár spástaiscéalaíochta a d'eagraigh NASA idir na blianta 1961-1972 ba ea Apollo, le aistir don ghealach le foireann ar bord (1968-1972).
Eagraíocht.
An fheithicil lainseála Saturn V a úsáideach do chlár Apollo, an roicéad ba chumasaí riamh ag an am sin.
Triúr foirne a bhí ar gach aistear, is iad lonnaithe sa mhodúl stiúrtha a d'fhanadh i bhfithis timpeall na gealaí nuair a scaradh an modúl gealaí leis chun tuirlingthe.
Ansin nuair a d'éiríodh an modúl gealaí ón dromchla, nascadh sé leis an modúl stiúrtha roimh imeacht le chéile ón bhfithis timpeall na gealaí le filleadh ar an domhan.
Tar éis teacht tríd an atmaisféar, thuirlingíodh an modúl gealaí le paraisiút sa bhfarraige, agus thógtaí ar bord loinge é.
Apollo 11 via Saturn V
Stair.
Roimh an gclár Apollo, d'eagraigh NASA cláracha saothraithe eile: Mercury, Gemini, Ranger, Surveyor is Lunar Orbiter.
1968..
Ba é Apollo 8 an chéad aistear le foireann don ghealach (1968).
1969..
Rinne Apollo 11 (le Neil Armstrong is Edwin Aldrin ar bord) an chéad tuirlingt ar an ngealach i 1969. 6 aistear ar fad a chuaigh i dtír. Tógadh 300 kg d'ithir, croíleacán is carraigeacha ar ais ón ngealach, agus rinneadh turgnaimh ar an ngealach.
1972..
Tharla an t-aistear deireanach, Apollo 17, i 1972: chaith an fhoireann 75 uair, agus thaistil 34 km, ar dhromchla na gealaí leis an bhfeithicil ar thugadar ‘fánaí gealaí’ uirthi.


Apollo-Soyuz.
Comhaistear spáis de chuid an Aontais Shóivéadaigh is na Stát Aontaithe. Tháinig an dá fheithicil le chéile i gcomhfhithis, d'fhan mar sin ar feadh 48 uair i 1975, agus rinne an dá fhoireann — A. Leonov, V. Kubasov, V. Brand is T. Stafford — turgnaimh. Léirigh sé gurbh fhéidir comhoibriú sa spás agus an dá ollchumhacht ag an am ag dul i gcabhair ar a chéile.


Edward Victor Appleton.
Fisicí a rugadh i mBradford Shasana ab ea Sir Edward Victor Appleton (6 Meán Fómhair 1892 – 21 Aibreán 1965). Rinne sé taighde ar cháithníní luchtaithe (iain) san atmaisféar, agus i 1925 d'aimsigh ciseal díobh san atmaisféar uachtarach ina raibh na hiain tiubh. 200-400 km in airde atá ciseal seo Appleton, a dtugtar "an F-chiseal" air freisin. Trí thionóisc, frithchaitheann an ciseal luchtaithe seo gearrthonnta raidió ar ais go dtí dromchla an Domhain i bhfad óna bhfoinse. Leis seo is féidir teileachumarsáid thar fhaid an-mhóra idir stáisiúin trí ghearrthonnta raidió a dhéanamh. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1947 as a shaothar ar fhisic an atmaisféir uachtaraigh.


Apraicse.
Deacracht i rialú ghluaisne dheonach na ngéag nó na n-orgán guthach, ionas nach féidir leis an othar sraith fuaimeanna nó gothaí a rialú i gceart. Bíonn sé soiléir gur mhaith leis feidhmiú nó labhairt, ach ní féidir leis.


Baile Ádaim.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Baile Ádaim.


Clann Donnchadha.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Clann Donnchadha.


Clár Maí Locha.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Clár Maí Locha.


An Choill Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é an Choill Uachtarach.


Cuileannach.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Cuileannach.


Port Laoise Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Port Laoise Thiar.


Port Laoise Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Port Laoise Thoir.


Port na hInse, Contae Laoise.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Port na hInse.


Sliabh Mairge.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Sliabh Mairge.


An Sráidbhaile.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é an Sráidbhaile.


Tigh na hInse.
Is barúntacht suite i gContae Laoise é Tigh na hInse.


Achadh Bhó, baile fearainn.
Is baile fearainn suite i gContae Laoise é Achadh Bhó.


Áth Liag, baile fearainn.
Is baile fearainn suite i gContae Laoise é Áth Liag.


Baile Uí Shopacháin, baile fearainn.
Is baile fearainn suite i gContae Laoise é Baile Uí Shopacháin.


Cúil Chéire.
Is baile fearainn suite i gContae Laoise é Cúil Chéire.


Caisleán Chúlchoill.
Is caisleán suite i gContae Laoise é Caisleán Chúlchoill.


Aquavit.
Biotáille gan dath a dhriogtar ó phrátaí nó gránbharr is a bhlaistear le síolta carbhais de ghnáth. Deoch an-choitianta i gCríoch Lochlann.


Arabascach.
Ornáidíocht líneach shlaodach, bunaithe go minic ar fhoirmeacha plandúla. Faightear ar feadh na staire é, ach ba bhreá leis na healaíontóirí Ioslamacha go príomha é.


Áracs.
Damh mór allta atá imithe in éag is ea an t-áracs. Bhíodh sé forleathan san Eoraip, an Áise agus tuaisceart na hAfraice. Sinsear eallach baile atá ann. An tarbh mór le hadharca fada dírithe chun tosaigh, na baineannaigh níos lú le hadharca níos giorra. Maraíodh an ceann deireanach sa Pholainn i 1627. Ainm eile air is ea "an t-úras" nó an damh allta. Bhíodh sé in úsáid mar ainm ar an mbuabhall Eorpach tráth.


Aragóinít.
Foirm mhianrach de charbónáit chailciam, CaCO3, a fhaightear i gcarraigeacha áirithe alpacha ardbhrú, carraigeacha dríodracha carbónáite, agus blaoscanna moileasc áirithe ina ndéanann sí an líneáil néamhainn.


Arán sóide.
Saghas aráin ina mbaintear feidhm as décharbónáit sóidiam leis an dé-ocsaíd charbóin a sholáthar chun an t-arán a ardú. Tá sé níos éasca tapa le hullmhú ná arán a ardaítear le giosta.


Ararút.
"Maranta arundinacea", foinse amháin ararúit
Saghas stáirse a fhaightear ó fhréamhacha tiúbracha cuid mhaith plandaí is ea ararút. An ceann is tábhachtaí is ea an t-ararút iarindiach, planda ilbhliantúil ríosómach a fhásann 2 m ar airde, dúchasach do Mheiriceá Theas, na duilleoga le bunanna truailleacha, na seipil is na peitil i dtríonna. Saothraítear sna trópaicí sa Domhan Úr é in áit an stáirse inite. Faightear an t-ararút oirindiach ó phlanda atá gaolmhar le sinséar, ararút Queensland, ó shaghas canna, agus ararút Portland, nach bhfuil inite is a d'úsáidtí roimhe seo i níochán éadaí, ón gcluas chaoin.


Arastarcas as Samas.
Réalteolaí as Cathair Alastair ab ea Arastarcas as Samas (c 215-145 RC). Chruthaigh sé go raibh an Ghrian i bhfad níos faide amach ón Domhan ná an Ghealach. Thairg sé freisin go raibh an Ghrian i lár chóras na bpláinéad.


Arbhar.
Téarma ginearálta a chiallaíonn an gránbharr is mó a shaothraítear i dtír nó réigiún. I Meiriceá Thuaidh ciallaíonn an focal arbhar Indiach, sa tír seo cruithneacht, i gCríoch Lochlann eorna.


Arbor vitae.
Crann nó tom síorghlas cónaiféarach atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh, an tSín, an Téaváin is an tSeapáin. Na duilleoga lannach, ag dul thar a chéile, i bpéirí urchomhaireacha. Na buaircíní próca-chruthach, le lanna tanaí. Tugtar "céadrais" ar na speicis ar leith, agus luaitear an tír dhúchasach is dath an adhmaid san ainm freisin.


Arcabas.
Arm tine ón 15ú céad, forbairt ar an gcanóin láimhe agus réamhtheachtaire an mhuscaeid. Scaoiltí é trí lasair a chur le tadhallpholl, agus thacaítí é le gabhlóg a choinnigh an bairille ag cliabhrach an úsáideora.


Arcagóiniam.
Orgán fleascánchruthach a tháirgeann gaiméití baineanna i mbrífítí, teirifítí agus gimnispeirmeacha. Baint aige le forbairt plandaí tíre.


Ardchlár na Tibéide.
Ardchlár in iarthar is iardheisceart na Síne ar mheánairde 4,000 m. An t-ardchlár is airde ar Domhan: tugtar "díon an Domhain" air. 2.3 milliún km2 d'fhairsinge ann, teorannaithe ag sliabhraonta ar gach taobh, ina measc na Himiléithe ó dheas. Taobh istigh tá cuid mhaith sliabhraonta eile, abhantracha scoite, gleannta is locha. Éiríonn cuid mhaith d'aibhneacha ollmhóra oirthear, dheisceart is oirdheisceart na hÁise ann: an Iaing-tsí, an Abhainn Bhuí, an Mekong, an Abhainn Dhearg, an Thanlwin, an Irrawaddy, an Brahmaputra, an Ghainséis, an Iondúis, an Tarim. Is maith an deisceart chun feirmeoireachta mar tá an aeráid te tais ansin, ach bíonn an chuid eile clúdaithe le hoighear ar feadh 6 mhí den bhliain ar a laghad. Tá an t-ardchlár ag éirí níos airde de 10 mm gach bliain de bharr gluaiseacht na bplátaí teicteonacha, agus fo-dhuchtú phláta na hIndia faoi phláta na hÁise.


William Ganly.
Cainteoir dúcháis Gaeilge ó Inis Móir ba ea an tAthair William Ganly (1855 – 20 Feabhra 1926). D’oibrigh sé mar shagart in Melbourne na hAstráile agus bhí sé páirteach i ngluaiseacht na Gaeilge ann. D’fhreastail sé ar chainteoirí Gaeilge na Nua-Shéalainne freisin. Ba é uncail agus athair baiste an scríbhneora Liam Ó Flaithearta é.
Bhí William Ganly ina shagart paróiste i gContae Mhaigh Eo sular tháinig sé go dtí an Astráil ar an "Orizaba". Bhí a dheartháir Tomás in achrann leis an dlí de bharr báille a lámhachadh, agus spreag an callán William chun dul thar lear. Tháinig sé i dtír sa bhliain 1889 agus ba é cigire na scoileanna Caitliceacha in Melbourne é i nóchaidí an 19ú haois. D’oibrigh sé mar shagart i bparóistí Footscray, St Kilda Thiar agus Thoir, Flemington agus Ardeaglais Naomh Pádraig.
Thugadh sé léachtanna ar chultúr na hÉireann, agus tá rian na hAthheochana le haithint ar na fuinneoga daite a d’fhág sé i dteach an tsagairt in St Kilda Thiar, mar a raibh sé ina shagart paroiste idir na blianta 1899 agus 1917. D’fhoilsigh sé roinnt alt léannta i mBéarla.
Thuag sé cuairt ar an Nua-Shéalainn i dtús na bliana 1903 agus thug seanmóir i nGaeilge. An bhliain chéanna thug sé seanmóir eile i nGaeilge i Séipéal Naomh Proinsias in Melbourne agus tháinig daoine as gach cearn lena chloisteáil.
Fuair sé bás in aois a bhliain is seachtó ar 20 Feabhra 1926 i bparóiste Naomh Beinidict in Malvern, Melbourne.
Tagairtí.
Noone, Val (2012). "Hidden Ireland in Victoria", lgh 88-9, 91. Ballarat Heritage Services. ISBN 978-1-876478-83-4
Naisc.
Liosta stairiúil lucht Gaeilge san Astráil


Ard-dílseacht.
Cur síos ar a ghrinne a atáirgeann córas taifeadta nó atáirgthe an comhartha a taifeadadh leis ar dtús. Mar shampla, i dtaifead ceoil le téipthaifeadán, cruthaítear comhartha leictreonach ón gceolfhuaim le micreafón, le gach minicíocht sa cheol, 20 Hz-20 kHz, raon na fuaime inchloiste, athraithe chuig comhartha leictreonach ar an minicíocht chéanna le haimplitiúid atá díreach i gcomhréir le hamplitiúid na minicíochta céanna sa cheol. Aimplítear an comhartha seo. Taifeadtar an comhartha i bhfoirm athruithe ar staid mhaighnéadaithe ábhair mhaighnéadaigh ar an téip. Nuair a athchastar an téip, cruthaítear comhartha leictreonach, aimplítear é, agus athraítear ina fhuaim é le callaire. Ag gach céim de na próisis seo, is féidir go mbeidh roinnt neamhghrinnis ann. Airítear an neamhghrinneas iomlán in aonad ar a dtugtar "díchumadh harmónach iomlán". Nuair a bhíonn luach íseal ag an airí seo i gcóras ar bith, is córas ard-dílseachta é.


Réadlann Arecibo.
Réadlann radaréalteolaíochta i bPórtó Ríce a bunaíodh i 1963. Líníodh cuas nádúrtha le painéil miotail chun an teileascóp aonair is mó ar Domhan a chruthú, 305 m ar trastomhas.


Árgailí.
Caora fhiáin ó imeall Ghaineamhlach Ghóibí. An chaora is mó dá bhfuil beo anois, na guaillí suas le 1.2 m ar airde. Donn éadrom le geadán bán. Na hadharca móra corntha ar dhá thaobh an chinn.


Argóint (uimhir choimpléascach).
Sa mhatamaitic, an uillinn idir an ga is an líne dhíreach ón mbunphointe don phointe P a sheasann d'uimhir choimpléascach z. Nuair a scríobhtar an uimhir choimpléascach z = r(cos θ + i sinθ), is í θ an argóint.


Ariane.
Clann feithiclí lainseála a saothraigh an ESA i ndiaidh a chomhaontaithe i 1973. Lainseáladh an chéad ceann i 1979 ó Kourou i nGuáin na Fraince, agus bhí an córas réidh le hoibriú faoi 1981. Ba é an Lárionad Náisiúnta Taighde Spáis sa bhFrainc an príomhchonraitheoir sa bhunshaothrú, agus i 1980 bunaíodh comhlacht thrádálach Fhrancach, Arianespace, chun na feithiclí a tháirgeadh. Is é Ariane 5 an leagan is déanaí, ina bhfuil príomhardán crióigineach le trastomhas 5.4 m ag iompar 158.1 tonna tiomántáin (ocsaigin leachtach is hidrigin). Soláthraíonn dhá threisroicéad mhóra sholadacha an chuid is mó den sá is gá chun éirí ar dtús. Theip ar an gcéad eitilt i 1996, ach bhí sé réidh le hoibriú faoi 1998. D'imigh leagan feabhsaithe d'Ariane 5 ar strae óna chúrsa ar a chéad eitilt i 2002 agus ba ghá é a phléascadh trí chianrialú. D'éirigh go maith leis na heitiltí ina dhiaidh sin.


Ariel.
An 4ú saitilít is mó de chuid Úránais, 191,000 km amach ó dhromchla an phláinéid, le trastomhas 1,160 km. D'fhionn an réalteolaí amaitéarach Briotanach William Lassell (1799-1880) é i 1851.


Richard Arkwright.
Ceapadóir shníomhachán meicniúil an chadáis, a rugadh i bPreston Shasana ab ea Richard Arkwright (23 Nollaig 1732 – 3 Lúnasa 1792). Thóg a mhuintir sníomhacháin den chéad uair i 1768, an chéad mheaisín a bhí in ann snáithe cadáis a tháirgeadh a bhí láidir a dhóthain chun feidhmiú mar dhlúth i bhfíodóireacht.


Arm dénártha.
Cur síos ar shaghas airm cheimicigh ina mbíonn dhá cheimiceán, iad araon sábháilte iontu féin, ach pacáilte ina gceann is ina gceann i sliogán airtléire. Nuair a mhadhmtar an sliogán ar an sprioc, cuingríonn na ceimiceáin seo chun oibreán tocsaineach a dhéanamh.


Arm léas cáithníní.
Úsáid cáithníní fo-adamhacha ardfhuinnimh, ginte i luasaire núicléach agus foirmithe i léas indírithe mar arm. Bhí sé mar chuspóir sa taighde míleata ó timpeall 1980 an teicneolaíocht seo a shaothrú, mar shampla, chun diúracán ionsaitheach a phléascadh leis is é fós amuigh sa spás.


Arm tine.
Ainm ginearálta ar airm bheaga, ó phiostail go raidhflí. Thosaigh forbairt na n-arm iniompartha seo sa 14ú céad leis an gcanóin, a phrímeáltaí le púdar gunna, a bhí trom ach iniompartha, ach a d'adhnadh oibreoir eile le lasair. Rinne an t-arcabas is an raon stiúrach an phrímeáil a uathoibriú is a shimpliú ina dhiaidh sin, ach bhí gá le lasair fós chun an gunna a scaoileadh. Tháinig an gunna cloch thine chun foirfeachta sa 18ú céad le luamhán, ualaithe le lingeán, chun greim a choimeád ar an gcloch thine chun spréach a dhéanamh leis an lucht tiomáinteach a adhaint. Mar thoradh air seo, tháinig piostail is muscaeid in úsáid go forleathan sa chogaíocht. Tháinig an glas buailte, a d'úsáid casúr ar lucht féinchoinnithe i mbairille an ghunna, chun cinn sa 19ú céad. Sa 20ú céad rinneadh an-chuid forbairtí ar dhearadh is ábhair déanta na ngunnaí, agus tháinig airm tine le scaoileadh marthanach uathoibríoch chun cinn. Faoi seo tá tíortha is cathracha ar fud an Domhain buartha go mór faoi úsáid mharfach neamhdhleathach gunnaí ar na sráideanna.


Armónach.
An airde a dhéanann sreang nó colún aeir chreata ag leath, trian, ceathrú, etc dá bhunfhad. Braitheann tondath gutha nó gléas ceoil ar an oiread de na harmónaigh uachtaracha seo a dhéantar nuair a fhuaimnítear an bunarmónach (an mhinicíocht bhunúsach). Is féidir armónaigh a fhuaimniú neamhspleách ar an nóta bunúsach nó an fréamhnóta le gléasanna práis le béalóg an tseinnteora (le teannadh nó crapadh na liopaí), agus leis an gcláirseach is gléasanna i gclann an veidhlín trí thadhall ag nód cuí leis an tsreang atá ag crith.


Arócar.
Crann cónaiféarach síorghlas, dúchasach don tSile is an Airgintín. Na géaga ina bhfáinní oscailte, clúdaithe le duilleoga crua géarbhioracha triantánacha forluite. Táirgeann sé síolta inite is adhmad inúsáidte péine paránach. Tugtar "an ghiúis Shileach" air freisin. Fástar go minic i bpáirceanna is gairdíní é mar ábhar fiosrachta.


Svante Arrhenius.
Eolaí a rugadh gar d'Uppsala na Sualainne ab ea Svante August Arrhenius (19 Feabhra 1859 – 2 Deireadh Fómhair 1927). Rinne sé taighde bunúsach ar rátaí imoibrithe ceimiceacha, agus shaothraigh teoiric díthiomsú leictrilítí. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1903 as an saothar seo. Ar an dream beag a thuig an iarmhairt cheaptha teasa san atmaisféar go luath.


Ars antiqua.
Ceol dheireadh an 12ú céad is an 13ú céad, bainteach go láidir le teoiricí is cumadóirí scoil Notre Dame i bPáras, Léonin is Pérotin go háirithe.


Ars nova.
Ceol an 14ú céad, a bhain leis an gcumadóir Guillaume de Machaut (c 1300-1377) agus an teoiricí Philippe de Vitry (1291-1361).


Arsanaíd ghailliam.
GaAs, ábhar leathsheoltóra a úsáidtear i dtrasraitheoirí, cealla gréine is léasair leathsheoltóra (ach nach n-úsáidtear in aon chor chomh minic le sileacan chuige seo). Cosúil le sileacan, agus déantar í a dhópáil chun a sheoltacht leictreach a mhodhnú mar is gá. Gluaiseann leictreoin i bhfad níos tapa ann ná i sileacan, agus is cinnte go mbainfear feidhm i bhfad níos mó aisti as seo amach. Buntáiste eile ag GaAs thar Si is ea go dtraiseolann sé solas, rud a bheidh an-tábhachtach sna slisní ina mbeidh fótóin mar iompróirí sonraí in ionad leictreon.


Arsanaigh.
Drugaí a shaothraigh an t-eolaí Gearmánach Paul Ehrlich go luath sa 20ú céad. Rinne sé scagthástáil ar chuid mhaith ábhar orgánach ina raibh arsanaic, ag iarraidh teacht ar dhrugaí a d'fhéadfadh a bheith éifeachtach i gcoinne suanghalair na hAfraice. Fuair sé go raibh uimhir 606 ina shraith thástálacha níos éifeachtaí ná na cinn eile, agus tugadh 606 is an trádainm Salvarsan air. Ina dhiaidh sin fuarthas go raibh sé éifeachtach i gcoinne ionfhabhtaithe le spireacaeit. I 1910 taispeánadh gur leigheas ar shifilis freisin é, agus baineadh feidhm as chuige sin go dtí 1945 nuair a tugadh peinicillin isteach. Faoi seo ní úsáidear na harsanaigh a thuilleadh mar go bhfuil drugaí níos sábháilte le fáil.


Bridgeport, Connecticut.
Is í Bridgeport an chathair is mó sa stát Connecticut, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 146,425 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Bridgeport suite i gContae Bridgeport-Stamford. Tá Bill Finch ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1821.


New Haven, Connecticut.
Is cathair de chuid stát Connecticut, Stáit Aontaithe Mheiriceá, é New Haven. Is é an dara cathair is mó in Connecticut. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 129,779 duine ina gcónaí sa chathair. Tá New Haven suite i gContae New Haven ar bhruach thuaidh Sunda an Oileáin Fhada. Tá Toni Harp ina mhéara.
Piúratánaigh ó Shasana a bhunaigh New Haven sa bhliain 1638. Tugadh stádas mar chathair dó sa bhliain 1821. Tá Ollscoil Yale suite i New Haven.


Stamford, Connecticut.
Is cathair de chuid stát Connecticut, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Stamford. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 125,109 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Stamford suite i gContae Bridgeport-Stamford. Tá Michael Pavia ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1641.


Art Deco.
Dealbh i stíl Art Deco le Demetre Chiparus
Téarma giorraithe ar an "Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes" (Taispeántas Idirnáisiúnta na Nua-Ealaíon Maisithe is Tionsclaíocha) a tharla i bPáras sa bhliain 1925 é Art Deco. Faoi seo ciallaíonn an téarma ealaíona maisithe na 1920idí-1930idí go ginearálta agus an stíl nua-aoiseach a bhain leo, meascán de Chiúbachas is Ealaín Nua, le dathanna callánacha is an sruthlíniú a bhaineann le haerárthaigh is gluaisteáin, a úsáideadh mar mhaisiúcháin ar earraí tí cosúil le taephotaí, raidiónna is troscáin.


Art Nouveau.
Gluaiseacht sna healaíona maisithe a bhí chun tosaigh i 1890-1905, móitífeanna plandaí is bláthanna nádúraíocha, agus patrúin línte lúbacha chorntha mar shaintréithe. I measc na dtáirgí suntasacha sa stíl seo bhí líníocht Beardsley, troscán Mackintosh, ailtireacht Gaudí, seodra Lalique, earraí gloine Louis Comfort Tiffany (1848-1933), agus na stáisiúin ar Métro Pháras a dhear Hector Guimard (1867-1942).


An tArtach.
Réigiún sa leathsféar thuaidh, ó thuaidh ón gcrannteorainn, is é sin ón gCiorcal Artach. Bíonn coinníollacha aeráide, fásra is saghsanna beatha Artacha i dtuaisceart Cheanada, na Rúise, Alasca is na hÍoslainne, sa Ghraonlainn, agus i Svalbard.


Artadachtail.
Mamach crúbach, le dhá nó 4 mhéar coise (bíonn an chéad cheann as láthair i gcónaí, an dara is an 5ú ceann beag nó as láthair). Iompraíonn sé a mheáchan ar an 3ú is an 4ú méar a fhoirmíonn an chrúb scoilte.


Artaire.
Is éard is artaire ann ná fuileadán sa cholainn a iompraíonn an fhuil ón gcroí go dtí fíocháin na colainne. Tá artairí móra, artairí meánacha is artairí beaga (artairíní) ann. Rialaítear an soláthar fola le matáin mhíne (faoi rialú simpiteach) i mballaí na n-artairí a athraíonn trastomhas na n-artairí.
Le haois éiríonn ballaí na n-artairí níos righne, agus na hartairí féin stoptha, a bheag nó a mhór, le deascadh saille, cólaistéaróil is eile ionas go gcailltear an rialú is nach soláthraítear dóthain fola (nó ocsaigine) d'orgáin na colainne.


Artairiscléaróis.
Téarma cuimsitheach ar chruachan na n-artairí is ramhrú ballaí na n-artairí de thoradh ar roinnt próiseas paiteolaíoch. Is é an próiseas is tábhachtaí ná cruthú aitéaróma, deascadh saille, colaistéaróil is ábhair eile, ar dhromchlaí inmheánacha na n-artairí.


Artairíteas víreasach capall.
Ionfhabhtú forleathan víreasach capall a chuireann isteach ar na hartairí go príomha agus a shainítear le fiabhras, breith anabaí, casacht, sileadh sróine, toinnteas dian, agus at na gcos is íochtar an bhoilg. Is neamhghnách an galar é, ach tarchuirtear é trí bhealaí riospráideacha is veinéireacha.


Asáilia.
Speiceas duillsilteach ródaidéandrain. Úsáidtear an téarma seo sa ghairneoireacht chun é a idirdhealú ón speiceas síorghlas.


Asaltú.
Sa mhíochaine, díláithriú cnáimhe óna halt ag cnámh eile de bharr fórsa uirthi. Stróictear is déantar damáiste do bhallnaisc taobh istigh is timpeall ar an alt (an capsúl) a cheanglaíonn cnámha cóngaracha le chéile. Cuireann sé seo tús le pian, at is míchuma san alt. Is féidir an chuid is mó de na hasaltuithe a chur ar ais de láimh.


Asamat.
Treo réada, tomhaiste i gcéimeanna deiseal tímpeall na léaslíne ón bpointe thuaidh go dtí an pointe ar an léaslíne go hingearach faoin réad. Baintear feidhm as an tomhas seo sa réalteolaíocht, an loingseoireacht, an ghunnadóireacht, agus cásanna eile a bhfuil gá le heolas ar an treo-uillinn chomh maith leis an airde.


Asamtóit.
Sa mhatamaitic, líne (líne dhíreach de ghnáth) a ndruideann cuar ina leith. Is féidir é seo a léiriú le graf ina ndruideann an cuar y = 1/x i leith na líne y = 0 nuair a éiríonn x mór: is asamtóit an líne y = 0 sa chás seo.


Asarlaíocht.
Creideamh i gcumhachtaí nó eolaíochtaí osnádúrtha, cosúil le draíocht, astralaíocht, ailceimic, diasúnacht, is spioradachas, le cumhacht an duine a mhéadú is é a chosaint ar dhrochfhórsaí, nó leis an todhchaí a réamhinsint. Bhí an t-am ann a bhíodh na heolaíochtaí nádúrtha leathbhainteach le hasarlaíocht, agus na heolaithe faoi amhras de bharr a rúndachta.


Asbheirt.
Sa loighic, aon chonclúid a infeirítear go bailí riachtanach ó na réamhleaganacha, is cuma an fíor na réamhleaganacha nó nach fíor. Mar shampla, is bailí an argóint: Is slánuimhreacha A agus B, agus mar sin is slánuimhir B, ach ní bailí an argóint Is slánuimhir A "nó" B, agus mar sin is slánuimhir B.


Ascaill stua.
Spás triantánach i mballa foirgnimh, sonraithe ag cuaire áirse, líne ingearach suas ó thaobh na háirse, is líne chothrománach trí bhuaic na háirse. In ailtireacht an 20ú céad tugtar an téarma céanna ar an bpainéal inlíonta faoi bhun fuinneoige, go minic as ábhar atá difriúil ó ábhar eile an bhalla.


Bordaíol.
Is paróiste suite i gContae Laoise é Bordaíol.


Buiríos.
Is paróiste suite i gContae Laoise é Buiríos.


Caisleán Chonchúir.
Sliabh i gContae Laoise is ea Caisleán Chonchúir (407 m).


Achadh Bhó, paróiste.
Is paróiste suite i gContae Laoise é Achadh Bhó.


Droim na Ceapaí Airde.
Sliabh i gContae Laoise is ea Droim na Ceapaí Airde (483 m).


Ascaltóir.
Feiste leictreonach chun sruth díreach (SD) a athrú ina shruth ailtéarnach (SA) le pé minicíocht is mian. Sa chiorcad inti bíonn aischothú, agus is féidir comhbhaill a athrú chun an mhinicíocht a shocrú nó a thiúnadh.


Dún Másc.
Is suíomh seandálaíochta suite i gContae Laoise é Dún Másc.


Slí na Bearú.
Is raon fad-achair suite i gContae Laoise é Slí na Bearú.


Ascaras.
Gné de chruinnphéist sheadánach a fhaightear in óstaigh veirteabraigh, muca is daoine go háirithe. De ghnáth bíonn roinnt i láthair sa stéig bheag, agus na gnéis scartha ó chéile. An baineannach suas le 250 mm ar fhad. Na huibheacha frithsheasmhach, go minic tarchurtha in aoileach.


Sléibhte, paróiste.
Is paróiste suite i gContae Laoise é Sléibhte.


Tigh na Coille.
Is caisleán suite i gContae Laoise é Tigh na Coille.


Coláiste Muire Cnoc Beag.
Is meánscoil suite i gContae Laoise é Coláiste Muire Cnoc Beag (Béarla: "St. Mary's Knockbeg College"). Bunaíodh an scoil sa bhliain 1793. Tá an scoil ar na meánscoileanna is sine in Éirinn. Scoil chónaithe a bhí ann go dtí 2011. Níl ach mic léinn lae ann inniu. Freastalaíonn breis is 350 buachaill ar an scoil. Cáil ar an gcoláiste as a chlár spórt.


Comhairle Chontae Laoise.
Is comhairle i gContae Laoise í Comhairle Chontae Laoise.


Mainistir Achadh Bhó.
Ba mhainistir suite i gContae Laoise í Mainistir Achadh Bhó.


Príosún Phort Laoise.
Is príosún suite i gContae Laoise é Príosún Phort Laoise.


Pobalscoil Maighean Rátha.
Is meánscoil suite i gContae Laoise é Pobalscoil Maighean Rátha.


Asfalt.
Iarmhar biotúmanach leathsholadach galú peitriliam, a chruthaítear trí ghalú mall sa nádúr nó driogadh sa tionscal. Dubh nó donn, agus is féidir go mbeidh sé slaodach nó soladach, ag brath ar a chomhdhéanamh is a theocht. Úsáidtear de ghnáth é measctha le hábhar mianrach soladach le aghaidh ábhar dín, déanamh bóthar agus eile. I gcuid de na deascáin nádúrtha bíonn toilleadh maith mianra nádúrtha, mar a fhaightear in Oileán na Tríonóide. Tugtar "biotúman" air freisin.


Asóruaimí.
Rang tábhachtach ruaimí a rinne Peter Griess (1829-1888) den chéad uair in 1861. Rugadh sa Ghearmáin é, agus bhí ag obair mar cheimicí grúdlainne i mBurton-on-Trent Shasana ag an am. Bíonn struchtúr móilíneach le dhá adamh nítrigine nasctha le chéile mar seo: -N=N- i ngach ceann acu.


Asp.
Nathair nimhiúil Afracach a dtugtar "an cobra Éigipteach" uirthi freisin. Deirtear gur chuir Cléópátra lámh ina bás féin trí iachall a chur ar asp greim a bhreith uirthi.


Aspairín.
Aigéad aicéitiolsalaicileach, druga a úsáidtear go forleathan agus atá éifeachtach mar chóireáil ar chuid mhaith cineálacha mionphéine (tinneas cinn, míostrú, néarailge), athlasadh (mar shampla, i ngalar réamatóideach) agus fiabhras. Fuarthas amach le déanaí go gcuireann sí bac ar théachtadh na fola, agus mar sin go gcabhróidh sí le tarlú trombóise corónaí is ceirbrí a laghdú. Baineadh feidhm as coirt na sailí is plandaí áirithe eile leis na céadta bliain mar leigheas ar fhiabhras creathach. Is é an comhábhar gníomhach sa choirt seo ná sailicin, réamhtheachtaire ceimiceach aspairín. Shintéisigh an ceimicí Gearmánach Felix Hoffman (1868-1946) aspairín den chéad uair, agus thug an cógaseolaí Gearmánach Heinrich Dreser (1860-1924) isteach sa mhíochaine é den chéad uair i 1899. Tarlaíonn na hiarmhairtí leighis mar gheall ar a cumas sintéisiú prostaglaindiní (ceimiceáin atá gníomhach go bitheolaíoch, a fhaightear ar fud na colainne) a chosc. Fo-iarmhairt a fhéadfaidh a bheith ar ionghabháil iomarcach aspairín is ea cur fola gastrach.
Ról san Ailse.
Is cosúil go bhfuil ról ag an aspairín i gcosc na hailse colaireictí dóibh siúd a ghlacann dáileog 75mg sa lá, ach is cosúil, leis, nach gcuireann sé le fad saoil an dreama sin a bhfuil ailse cholareicteach orthu cheana féin tar éis don diagnóis tarlú.


Aspergillus.
Is éard is Aspergillus ann ná gné fungais a atáirgeann go neamhghnéasach de ghnáth, a mhilleann bia is a chuireann tús le galair i ndaoine.


Aspidistra.
Planda ilbhliantúil síorghlas atá dúchasach d'oirthear na hÁise. Na duilleoga, le gais fhada, ubhchruthach leathrúil, a mhaireann cuid mhaith blianta. Na bláthanna clogchruthach le clúdach ar chruth scáth báistí, corcra neamhlonrach. Fásann sé gar don talamh, agus pailníonn seilidí é. Fulaingíonn sé scáth is triomach go maith, agus an-choitianta mar phlanda pota.


Astaíocht leictreamaighnéadach.
Bíonn réimsí leictreacha is maighnéadacha forleathan i saol an lae inniu. Gach uair a ritheann sruth leictreach i ngléas ar bith (línte tarchuir, trasfhoirmeoirí, scáileán teilifíse nó aon ghléas teaghlaigh leictreach), de bhrí gur sruthanna ailtéarnacha (SA) ar mhinicíocht 50 Hz a bhíonn in úsáid sa teaghlach (60 Hz sna Stáit Aontaithe), réimsí den mhinicíocht seo a bhíonn sa timpeallacht den chuid is mó. Bíonn minicíochtaí níos mó, is i bhfad níos mó, á tharchur ag mótair leictreacha (suas go dtí na mílte heirts, kHz) agus ag stáisiúin raidió is teilifíse (na céadta kHz, is fiú na milliúin heirts, MHz). Sa chomhthéacs seo, tugtar minicíocht fhíoríseal ar 50 Hz. Iompraíonn na réimsí athraitheacha seo fuinneamh leictreamaighnéadach i bhfoirm toinne, agus tugtar déine na toinne ar an oiread fuinnimh in aghaidh an tsoicind a fhorleathann trí mhéadar cearnach san aer. Laghdaíonn déine na dtonnta seo i gcomhréir leis an bhfad amach ó na sreanga sruthiompartha ar a laghad. Taistealaíonn na tonnta leictreamaighnéadacha ísealmhinicíochta go héasca trí fhíocháin na colainne, agus is féidir leo sruthanna leictreacha a spreagadh sna fíocháin. Ag minicíocht chomh híseal le 50 Hz is na déiní a fhaightear gar do chonduchtóirí ardteannais, ní fiú an téamh a tharlaíonn sna fíocháin a áireamh, agus is imoibriú ar a dtugtar leictreaspreagadh is mó a tharlaíonn. Ach is lú déine na réimse maighnéadaí agus na réimse leictrí sna fíocháin de bharr an nochta seo ná na déiní logánta sa cholainn de bharr bithleictreachas na hinchinne nó an chroí féin. Níl aon eolas, mar sin, ar aon imoibriú tairseachúil a fhéadfaidh tús a chur le drochthoradh sna fíocháin. Mar sin féin tá imní fhorleathan ann, fiú i measc eolaithe is teicneolaithe, go dtarlaíonn a leithéid de dhrochthorthaí — ailse, míchumthaí breithe is eile — de bharr nochtadh fadtréimhseach do na réimsí leictreamaighnéadacha 50/60 Hz, agus tá na húdaráis ag monatóiriú an scéil is ag déanamh taighde air an t-am ar fad.


Astar.
Ball de ghrúpa mór plandaí atá ilbhliantúil den chuid is mó, ó Mheiriceá, an Eoráise is an Afraic is ea astar. Na bláthchinn cosúil le nóiníní, i gcrobhaingí de ghnáth. Na bláthóga gathacha seachtracha gorm, corcra, bándearg nó bán. Ag bláthú sa bhfómhar nó déanach sa samhradh go minic. Cuid mhaith díobh an-choitianta mar mhaisiúcháin.


Astaróidigh Thraíocha.
Astaróidigh Thraíocha (dath uaithne) i gcomhfhithis le hIúpatar
Is éard atá i gceist le hAstaróidigh Thraíocha 500 astaróideach ar a laghad a bhfuil fithisí acu cosúil le fithis Iúpatair, iad suite 60° os comhair an phláinéid sin is taobh thiar de, mar a bhfuil siad gafa go cobhsaí. Ainmníodh iad as laochra an Íliaid.


Astraláib.
Astraláib a bhíodh in úsáid i Sasana sa bhliain 1388
Ionstraim ársa ó timpeall 200 RC chun ionaid na Gréine is na réaltaí geala ag dáta is am ar bith a léiriú. Agus í oiriúnaithe le treoracha, bhaintí úsáid as freisin chun airde reanna neimhe os cionn bun na spéire a thomhas. Sa mhodh oibre deireanach seo, ba réamhteachtaire í ar an seiseamhán a tháinig in úsáid sa 15ú céad.


Astrálaipiotacas.
Tugtar Astrálaipiotacas (nó Australopithecus i Laidin) ar phríomhaigh éagsúla atá imithe in éag, a bhí cosúil le daoine is a bhí ann díreach tar éis don ghéag dhaonna scoilteadh ó ghéag na n-ápaí san éabhlóid. Tagann an ainm ón Laidin agus ón nGréigis; "australis" (Laidin) "deisceartach" agus "πίθηκος/pithekos" (Gréigís) "ápa". Seans maith go raibh an t-ainmhí seo an-ghaolmhar le sinsear an duine. Ciallaíonn an téarma ‘ápa deisceartach’: fuarthas iontaisí den speiceas seo a chéaduair i ndeisceart is oirthear na hAfraice (san Aetóip, an Chéinia is an Tansáin). Timpeall 5.5-1 milliún bliain ó shin an dáta a bhí ag cuid acu, ach tháinig an chuid is mó a fuarthas ó timpeall 4-1.5 milliún bliain ó shin. Ainmhí le hinchinn bheag is aghaidh smuilceach ab ea é. Shiúil sé ina cholgsheasamh ar dhá chos ghearra. Bhí na géaga uachtaracha cumasach. Bhí sé urbholgach. Bhain sé feidhm as uirlisí, agus seans go raibh urlabhra aige. I 1977 d'fhionn beirt eolaí Meiriceánach, Tom Gray is Donald Johanson, iontaise homanaide san Aetóip a bhí 3-4 milliún bliain d'aois. Bhí dóthain cnámh ann chun 40% d'indibhid iomlán a dhéanamh, beagán níos mó ná meadar ar airde. Tugadh an t-ainm eolaíoch "Australopithecus afarensis" ar an eiseamláir seo den homainid cheart is luaithe, agus sa ghnáthchaint, tugtar "Lucy" uirthi. Mhair Astrálaipiotacas níos déanaí ná an Homo is luaithe, agus uaidh sin meastar nach sinsear díreach de chuid an duine é.


Astú réimse.
Astú leictreon ó dhromchla miotail nuair a chuirtear réimse dian leictreach i bhfeidhm air. I micreascóip réimse-astaíoch, treoraítear na leictreoin a astaíonn rinn ghéar miotail ar scáileán chun íomhá an-fhormhéadaithe de struchtúr an mhiotail a dhéanamh.


Astú tánaisteach.
Astú leictreon ó dhromchla ábhair mar thoradh ar a thuairgneáil le leictreoin. Bíonn speictream fuinnimh ag na leictreoin astaithe suas go dtí fuinneamh na leictreon ionsaitheach. Astaíonn miotail níos lú leictreon tánaisteach ná mar a dhéanann inslitheoirí. Baintear feidhm as an bhfeiniméan seo i bhfóta-iolraitheoirí.


Asúchán.
Eastóscadh ábhair ó phas amháin isteach i bpas eile, de ghnáth trí imoibriú ceimiceach (ceimeasú) idir an t-ábhar asúite (an t-asúiteán) is dromchla an ábhair asúite (an t-asúiteoir). Uaireanta déantar aonchorp den asúiteán is struchtúr an asúiteora. Mar shampla, is féidir le pallaidiam na céadta oiread dá thoirt féin de hidrigin ghásach a asú.


Asúirít.
Mianra gorm, carbónáit chopair, ar mianach tábhachtach copair é. Faightear mar chriostail aonchlaonasacha is maiseanna dímhorfacha é. Úsáidtear na criostail a fhaightear sa bhFrainc is iardheisceart na Stát Aontaithe chun ornáidí a dhéanamh.


Atáirgeadh.
Próiseas chun sliocht a tháirgeadh, tréith bhunúsach an orgánaigh bheo. Sa bhfoirm is simplí, is próiseas neamhghnéasach é ina ndeighlíonn an t-orgánach ina dhá chuid nó níos mó trí scoilteadh, bachlú, táirgeadh spór, nó pórú plandúil. In atáirgeadh gnéasach, cruthaítear gaiméití ar leith (mar shampla, an speirm is an ubh) trí mhéóis, agus ansin trí chomhleá péire gaiméití le siogót a chruthú. I dtaighde déimeagrafaíochta luaitear an ráta atáirgthe, an ráta a tháirgeann an pobal baill nua trí bhreith.


Atáirgeadh fótaimeicniúil.
Priontáil iolrach grianghrafanna le dúch ar pháipéar, de ghnáth ó phlátaí miotalacha nó plaisteacha ar a mbíonn an íomhá comhdhéanta as poncanna soladacha. Táirgtear grádú sa phictiúr trí athruithe i méid na bponcanna, is ní i ndlús an dúigh. Ullmhaítear na plátaí trí athghrianghrafú na cóipe leata trí scáileán le líniú atá cuí don phróiseas priontála is an táirge (26-34 líne sa cm i gcomhair nuachtáin, suas le 53-120 líne sa cm i gcomhair léaráidí ardchaighdeáin leabhair). Nuair is atáirgeadh daite a bhíonn i gceist, déantar plátaí scoite i gcomhair gach dúigh atá le húsáid: de ghnáth, buí, maigeanta, cian is dubh.


Atáirgeadh plandúil.
Aon mhodh atáirgthe ag planda gan síolta gan spóir. I bhfungais agus algaí aoncheallacha, trí chilldeighilt shimplí a tharlaíonn sé. I bplandaí cosúíl le caonach is aelus, táirgtear bachlóga inscartha a fhásann nuair a thagann siad chun a bheith sáite sa talamh. Maidir le plandaí bláfara, atáirgeann siad trí bholgáin bheaga inscartha, tiúbair, stólain nó reathairí. In an-chuid fiailí ilbhliantúla, is féidir le blúire de ghas nó fréamh a bhristear uathu fás ina phlanda nua. Atáirgeann cineálacha eile (sméara dubha, mar shampla) ar cheann de na modhanna seo mar ní tháirgeann siad síolta inmharthana riamh. Is clóin iad na plandaí a thagann chun cinn mar seo, agus bíonn a ngéanóim comhionann le géanóim na bplandaí tuismitheora. Baintear feidhm as an modh atáirgthe seo sa ghairneoireacht chun plandaí le hairíonna fabhracha, a d'fheadfaí a chailliúint i bpórú, a olltáirgeadh.


Atall.
Struchtúr beagnach ciorclach de sceireacha coiréil a fhálaíonn murlach. Tarlaíonn ataill in uiscí teo soiléire trópaiceacha aigéanacha mar ar féidir le coiréil is algaí coiréalacha fás go maith. Thairg Darwin gur céim dheireanach i gcruthú sceireacha iad. Sa chéad chéim cruthaítear sceir imeallach gar don tír gan aon mhurlach nó le murlach beag idir sin is an tír. Sa dara céim cruthaítear sceir baic amach ón gcósta le murlach idir sin is an tír. Is atall an 3ú céim, an chéim is aibí, gan aon tír a bheith i láthair. Thairg Darwin freisin go leanann na sceireacha ag fás suas i dtreo dromchla an aigéin de réir mar a thugann oileáin bholcánacha faoin aigéan. Rinneadh druileáil ar ataill éagsúla agus fuarthas go seasann siad ar bhoinn bholcánacha, rud a thug tacaíocht láidir do thairiscint Darwin.


Athair Virginia.
Dhá shaghas dreapairí duillsilteacha, cosúil le teannóga, a iompraíonn meatháin, bláthanna bídeacha glasa, is duilliúr glédhearg sa bhfómhar. Saothraítear an dá cheann ar fud an Domhain mar phlandaí maisiúcháin. An ceann atá dúchasach d'oirthuaisceart Mheiriceá, tá duilleoga bosacha le 5 dhuilleoigín biorach aige. An dara ceann atá dúchasach don tSín is an tSeapáin, duilleoga trímhaothánacha atá aige.


Athbheochan chardascamhógach.
An bealach a ndéanann foireann leighis éigeandála duine a d'fhulaing taom croí a athbheochan. Agus an duine ina luí ar a dhroim, cuirtear fórsa tréimhsiúil (timpeall 70 uair in aghaidh an nóiméid) i bhfeidhm ar a chliabhrach (suathaireacht sheachtrach chairdiach) chun an fhuil a thiomáint don chroí is an inchinn san am nach bhfuil riospráid ná bualadh croí nádúrtha i bhfeidhm. Déanann ball den fhoireann ionanálú tréimhsiúil isteach béal an othair freisin. Nuair a chuirtear i gcrích taobh istigh de 4 nóiméad tar éis an taom croí í, maireann níos mó ná 25% d'íobartaigh. Más tar éis 4 nóiméad a dhéantar an iarracht athbheochana, faigheann os cionn 90% bás.
Ní mór leanúint leis an athbheochan go mbuaileann an croí uaidh fein nó go mbíonn dífhibrilitheoir ar fáil chun an croí a thosú ag bualadh le turraing leictreach tríd an gcliabhrach.


Athbheochan Ghotach.
Gluaiseacht chun an ailtireacht Ghotach a athbheochan go déanach sa 18ú céad is sa 19ú céad sa Bhreatain, Éire, an Fhrainc, an Ghearmáin is Meiriceá Thuaidh. Bhain sí le scríbhinní John Ruskin is Pugin agus na cuimhní a dhúisigh siad ar chúinsí sóisialta is spioradálta na Meánaoise. Measadh go raibh an stíl sin oiriúnach go príomha d'eaglaisí — cosúil le St Denys-de-l'Estrée (1864-1867) de chuid an ailtire Viollet-le-Duc, agus Ardeaglais Phádraig i gCathair Nua-Eabhrac—ach cuireadh i bhfeidhm í i raon leathan foirgneamh: stáisiúin traenach, óstáin, hallaí baile, foirgnimh cuimhneacháin is tithe pairliminte i Londain, Búdaipeist is Ottawa.


Athbhreith.
Foirm síciteiripe atá bunaithe ar an gcoincheap gur féidir go gcuirfidh eachtraí coscracha le linn breithe le smaointe is dearcaí diúltacha níos déanaí i saol an duine, agus go gceartófar na dearcaí seo trí chúlú don bhreith is maireachtáil trí na heachtraí sin arís. In athbhreith uisce, cuirtear duine faoin uisce i bhfolcadán. In athbhreith grúpa, fálaíonn grúpa daoine duine go daingean mar a bheadh i mbroinn, agus brúnn siad adhartáin air.


Athchogantaigh.
Fo-ord de na mamaigh, a dtugtar "cogantóirí círe" orthu freisin. Is artadachtailí iad: is é sin, tá ré-uimhir méar coise acu. Bíonn níos mó ná seomra amháin sa ghoile chun cabhrú le díleá ábhair ghairbh phlandúil. Bíonn 3 sheomra i ngoile an chamail, agus 4 sheomra ag ba, caoirigh, gabhair, fianna is sioraif. Is iad na 4 sheomra seo ná an cogansach, an mioneangach, an sailtairiam, agus an fíorghoile. Is amhlaidh a shlogann an t-ainmhí cuid mhaith bia go tapa, ansin téann go dtí áit éigin sábháilte is frithshruthaíonn bolgaim (an chíor), cognaíonn iad go beacht agus slogann arís iad i seomra eile.


Athchúrsáil.
Scagadh is athúsáid ábhar is rudaí inúsáidte i mbruscar. Mar shampla, bíonn buidéil gloine, cannaí stáin is alúmanain, páipéar, boscaí cairtchláir, éadaí, troscáin is a lán eile le hathúsáid. Bíonn fuílleach eile is féidir a dhó i stáisiún ginte leictreachais. Agus líon is fadhb an bhruscair ag dul i méid ar fud an Domhain, níl sé inghlactha a thuilleadh dumpáil díreach sa bhfarraige amach ón gcósta, i bpoll ollmhór faoin talamh, nó i gcarn ollmhór ar an talamh. Cuireann iompar an bhruscair is an láithreán dumpála féin isteach go mór ar an gcomhshaol sa chomharsanacht. Go minic truaillíonn ceimiceáin a laisteann amach ón mbruscar an t-uisce faoin talamh a sholáthraíonn uisce inólta do na daoine. Cuireann an iomarca dumpála sa bhfarraige isteach ar na héisc, á nimhiú nó á ndéanamh do-ite. Tá athchúrsáil ag teacht chun tosaigh mar chuid den réiteach ar na fadhbanna seo.


Athghortú.
Téarma a úsáidtear chun cur síos ar raon gortuithe d'fhíocháin bhoga de bharr gluaiseachta a dhéantar arís is arís eile, drochstaidiúire, nó struis iomarcaigh ar bhall den cholainn. Cuimsíonn sé teannánaíteas, siondróm an tolláin charpaigh a bhaineann leis an ordóg is an lámh, agus gortuithe áirithe spóirt cosúil le huillinn leadóige. Féadfaidh cuid díobh tarlú ag ionad oibre, le linn clóscríofa nó úsáid uirlisí, agus sa chás seo is féidir é a sheachaint le timpeallacht oiriúnach oibre, cosúil le suíocháin chuí is gan tasc a athdhéanamh rófhada gach lá.


Athnormalú.
Próiseas matamaiticiúil a úsáidtear i dteoiricí réimsí candamacha chun torthaí éigríochta in áirimh a sheachaint trí na cainníochtaí bunúsacha, cosúil le mais is lucht, a athshainmhíníu. Meastar gur réamhriachtanas teoirice áisiúla an gá le hathnormalú, rud a léirítear i leictridinimic chandamach, mar shampla.


Athraitheas.
Sa mhatamaitic, tomhas ar an leathadh ón meán i dtacar scór. Mas é mx meán na scór x1, x2,… xn, faightear an t-athraitheas Sx2 leis an gcothromóid Sx2 = (1/n) Σ (xi-mx)2 agus an suimiú seo ó n = 1 go dtí n = i. Tugtar "an diall caighdeánach" ar S, fréamh chearnach an athraithis. Nuair a bhíonn díseanna athróg (xi, yi) i gceist, is tomhas an comhathraitheas Sxy ar an ngaol idir an dá athróg, agus Sxy = (1/n) Σ (xi-mx) (yi-my) is an suimiú seo ó n = 1 go dtí n = i.


Ceatharlach, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach é Ceatharlach.


Fotharta.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach é Fotharta.


Ráth Bhile, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach é Ráth Bhile.


Tigh Moling Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach é Tigh Moling Íochtarach.


Tigh Moling Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach é Tigh Moling Uachtarach.


Uí Dhróna Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach iad Uí Dhróna Thoir.


Uí Dhróna Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Cheatharlach iad Uí Dhróna Thiar.


Gorta Éireannach 1740 – 1741.
Tháinig gorta Éireannach na mblianta 1740 - 1741 den "Sioc Mór" a bhuail an Eoraip idir Nollaig 1739 agus Meán Fómhair 1741 tar éis deich mblianta a mbíodh geimhreadh bog ann. D’fhág an gorta seo lorg tubaisteach ar Éirinn, agus bhí sé níos measa ar shlite áirithe ná an Drochshaol céad bliain ina dhiaidh sin. Thug na hÉireannaigh “Bliain an Áir" ar an mbliain 1741.
Tús an tSeaca.
Sa tréimhse 1691–1740 bhí an geilleagar ag teacht chuige féin go han-mhall ó chogadh Liam Oráiste. Bhíothas ag féachaint le cúrsaí feirmeoireachta agus tionsclaíochta a fheabhsú le reachtaíocht nó trí eagraíochtaí deonacha ar nós an Dublin Society. Bhí borradh éigin ann, ach ní gá gur aithin muintir na haimsire sin é, agus ba mhór an bac air an gorta. Is beag a d’fhás an daonra roimh an mbliain 1750, agus meastar nach raibh ach 7% den phobal le fáil i mbailte móra a raibh breis is 10,000 duine iontu. D’úsáididís an chuid is mó den bhia a shaothraídís chun iad féin a chothú seachas mar ábhar tráchtála, rud a d'fhág gurbh fhurasta do ghorta díobháil mhór a dhèanamh.
I Mí Eanáir 1740 bhí an teocht chomh híseal le 10 °F (12 °C) i Sasana, agus tomhaiseadh "thirty-two degrees of frost" amuigh in áit amháin, gan trácht ar an ngaothfhuarú.
Ar dtús tháinig méadú ar an bhfuacht agus ar ghéire na gaoithe, ach ar éigean a bhí sneachta ann. Bhí Éire i ngreim ag an gcóras ardbhrúite céanna a bhí le fáil ar fud na hEorpa ón Lochlainn go dtí tuaisceart na hIodáile. Rinneadh oighear d’aibhneacha, de lochanna agus d’easa, agus fuair iasc bás dá bharr. Ba dheacair do dhaoine gan ábhar tine a ídiú go gasta, cé gur dócha go raibh muintir na tuaithe níos fearr as ná bochtáin na gcathrach de bharr a raibh de mhóin acu.
De ghnáth thabharfadh mangairí agus seoltóirí gual ó Cumbria agus ó dheisceart na Breataine Bige go dtí calaí in oirthear agus i ndeisceart na hÉireann. Ar dtús bhí na céanna agus na clóis ghuail chomh reoite sin go raibh tráchtáil ina stad. Nuair a thosaigh sí arís i ndeireadh Eanáir 1740 bhí ardú as compás ar an bpraghas miondíola. Creachadh fálta, crainn agus planndlanna timpeall Bhaile Átha Cliath. Bhí na rothaí muilinn bactha ag an oighear, rud a cheil cruithneacht meilte ar bháicéirí, éadach úctha ar fhíodóirí, laíon ceirteacha ar lucht clódóireachta. Mhúch an fuacht na lampaí ola ar na sráideanna.
Déirc.
Thosaigh lucht an ghustail ag dáileadh déirce dhá sheachtain tar éis theacht an tSeaca. D’iarr ministrí Eaglais na hÉireann deontais agus i gceann ceithre seachtaine bhí beagnach ochtó tonna gual agus deich dtonna mine roinnte acu. Ar Eanáir 19, 1740, choisc Diúc Devonshire, feidhmeanach rialtais, easportáil gráinne ó Éirinn go dtí tír ar bith ach amháin an Bhreatain. Rinneadh é seo ar chomhairle bardas chathair Corcaí agus cuimhne acu ar chíréibeanna bia a tharla aon bhliain déag roimhe sin agus a d’fhág ceathrar marbh.
Chuir Katherine, baintreach William Conolly, toicí agus polaiteoir, an “Conolly Folly” á thógáil i gCill Droichid i gContae Chill Dara sa bhliain 1740 chun obair a chur ar fáil. Is dócha gur tógadh an Iothlainn Iontach nó “Wonderful Barn” (1743) ar an gcúis chéanna.
Prátaí.
D’fhág an Sioc Mór a rian ar na prátaí. Iadsan agus min choirce an bia is mó a mbíodh muintir na tuaithe ina muinín, cé go raibh a lán saghsanna bia eile le fáil, agus mhéadaigh tábhacht na bprátaí le himeacht aimsire. Na prátaí a d’fhás i bhFómhar na bliana 1739 agus a fágadh sna garraithe bhí siad millte agus gan ábhar síl féin iontu. Thug fear amháin, Richard Purcell, cuntas cruinn ar a raibh ar siúl ina thimpeall agus chuir in iúl gur barr flúirseach a bheadh ann murach an sioc. Níor tháinig slán ach an beagán “in a very few deep…and turfy moulded gardens where some, perhaps enough for seed for the same ground, are sound”.
Triomach Earraigh 1740.
Níor tháinig an ghnáthfhearthainn in Earrach na bliana 1740. Scaip an Sioc ach bhí sé fuar fós agus bhí géire sa ghaoth aduaidh. Mharaigh an triomach na hainmhithe, go háirithe caoirigh i gConnacht agus beithígh dhubha sa deisceart. Faoi dheireadh Mhí Aibreáin bhí idir chruithneacht agus eorna scriosta, agus cheadaigh an Eaglais do dhaoine feoil a ithe ceithre lá sa tseachtain i rith na Carghaise. Tháinig ardú faoi phraghsanna arbhair de bharr ganntanas prátaí agus laghdaigh toirt na mbuilíní de réir a chéile. Bhí ardú na bpraghsanna ag brath ní hamháin ar an nganntanas ach ar an ngannchúis a shíl na ceannaithe a bheadh ann feasta chomh maith.
Faoi shamhradh na bliana 1740 bhí aghaidh na sluaite ar bhailte móra ar nós Chorcaí, mar a raibh na sráideanna plódaithe le bacaigh faoi lár Mhí an Mheithimh 1740.
Círéibeanna.
Thosaigh an chéad challán i nDroichead Átha i lár Mhí Aibreáin. Chuaigh drong ar long a bhí ar tí dul go dtí an Albain agus lasta min choirce ar bord aici, agus bhain siad an stiúir agus roinnt seoltaí di.
Bhí círéib eile i mBaile Átha Cliath Dé Sathairn agus Dé Domhnaigh i ndeireadh Mí na Bealtaine 1740. Chreid an slua go raibh báicéirí ag coinneáil ó arán a dhéanamh. Bhris daoine isteach i siopaí na mbaicéirí, dhíol cuid de na builíní agus thug an t-airgead do na baicéirí. Ghoid cuid eile an t-arán scun scan. Dé Luain chreach daoine muilinn in aice leis an gcathair agus dhíol an mhin ar lacáiste. Thug saighdiúirí ón mBeairic Ríoga iarracht ar riail a chur ar chúrsaí agus maraíodh roinnt daoine. Bhí feidhmeannaigh na cathrach ag iarraidh cnuastóirí a aimsiú agus smacht a choinneáil ar mhargaí, ach bhí praghsanna ard i gcónaí. Ba é an scéal céanna ag cathracha eile é ar feadh an tsamhraidh. Ba mheasade an scéal an cogadh: ghabhadh foghlaithe Spáinneacha longa a bhí ag tabhairt gráinne chun na hÉireann, agus cuireadh bac ar easportáil línéadaigh, mairteola salannaithe agus ime phicilte, na hearraí is mó a thuilleadh airgead don tír.
Fuacht arís.
Bhí barraí beaga ann i bhFómhar na bliana 1740 agus tháinig ísliú ar phraghsanna sna bailte móra. Bhí níos mo beithíoch ann, ach i gceantair dhéiríochta bhí na ba chomh lag sin ag an Sioc gur theip ar an tríú cuid acu síol tairbh a ghlacadh. Dá bhrí sin ní bheadh an oiread sin gamhna, bainne ná im ann feasta.
I ndeireadh Mhí Dheireadh Fómhair 1740 agus i Mí na Samhna tháinig stoirmeacha agus sneachta, agus lean tuilte móra an fhearthainn a thit ar 9 Nollaig 1740. An lá dar gcionn tháinig fuacht mór agus sneachta, agus bhí aibhneacha agus lochanna reoite. Tar éis tréimhse fhuar a lean timpeall deich lá thosaigh an t-oighear ag leá. Tháinig píosaí móra oighir anuas an Life, ag iompú bád agus ag scaradh long óna gcuid ancairí. D’éirigh praghsanna níos mó ná riamh. Ghéaraigh an cogadh i Mí na Nollag agus bhí daoine ag coinneáil bia i dtaisce dá bharr. Thosaigh círéibeanna bia arís.
Cúnamh.
Ar 15 Mí na Nollag 1740 chuaigh Samuel Cooke, Ardmhéara Bhaile Átha Cliath, i gcomhairle leis na Tiarnaí Príomh-Bhreitheamh an tArdeaspag Boulter agus Henry Boyle agus leis an Tiarna Seansailéara Robert Jocelyn chun scéim a sheiftiú a laghdódh praghas an arbhair. Sholáthair Boulter bia do bhochtáin na cathrach ar a chostas féin.
Dúirt an Rí-Chomhairle le hArd-Shirriam gach contae gach a raibh d’arbhar ag feirmeoirí agus ag ceannaithe a áireamh: thaispeáin sé seo go raibh neart arbhair ann. I gContae Lú bhí os cionn 85,000 bairille arbhair ann agus iad i seilbh timpeall 1,655 feirmeoir. Coirce is mó a bhí i gceist.
Rinne tiarnaí talún ar nós Katherine Conolly bia agus airgead a roinnt in “Earrach dubh” na bliana 1741. Chuir siad daoine ag pábháil, ag draenáil, ag tógáil claíocha, bóithe agus canálacha, agus ag glanadh cuanta. I nDroichead Átha chaith an Breitheamh Henry Singleton cuid mhaith dá raibh aige ag cuidiú le daoine.
Aimsir bhreá.
Sa chéad seachtain d’Iúil 1741 tháinig laghdú ar phraghsanna arbhair agus tháinig cruithneacht a bhíodh i dtaisce ar an margadh ina rabharta. Tháinig cúig long a bhí lán d’arbhar i Mí na Bealtaine 1741, ó Mheiriceá is dócha. Bhí cuid de bharraí na bliana 1741 níos measa ná a chéile ach bhí siad thar a bheith go maith ar feadh dhá bhliain ina dhiaidh sin.
An líon a fuair bás.
Ní dhearnadh cuntas cruinn ar ar cailleadh ar feadh an tSeaca Mhóir. Tá blúirí eolais le fáil ó pharóistí éigin: i Mí na Feabhra agus i Mí Mhárta 1740 cuireadh seacht bpáiste is daichead i bparóiste Naomh Caitríona. Mhéadaigh an ráta báis faoi thrí i Mí Eanáir agus i Mí na Feabhra, agus cuireadh a dhá oiread daoine i rith an tSeaca is a cuireadh idir na blianta 1737 agus 1739.


Athraonadh.
Athrú i dtreo forleata toinne (tonn fuaime nó solais) nuair a théann sí ó mheán amháin isteach i meán eile le luas forleata difriúil ón gcéad mheán. Mar shampla, nuair a théann fuaim ó aer te go haer fuar. Má imbhuaileann ga solais an dromchla idir an dá mheán (meán 1 is meán 2 le luasanna forleata c1 is c2 faoi seach) le huillinn ionsaitheach θA, ní leanann an ga sa treo céanna i meán 2 ach déanann uillinn θB leis an ingear leis an dromchla ag pointe ionsaithe an gha. Is é an ceangal idir an dá uillinn seo ná sinθA/sinθB = tairiseach = c1/c2. Tugtar "dlí Snell" ar an gcothromóid seo, in onóir do Willebrod Snell a d'fhionn í i 1621. Más folús meán 1, c1/c2 = cf/c2 = n2, agus tugtar "comhéifeacht athraonta" ar thairiseach seo mheán 2. Nuair a théann an ga solais isteach i meán le comhéifeacht athraonta ard, castar an ga athraonta i dtreo an ingir. Tagann an díchumadh a fheictear i réad faoi uisce ón bhfeiniméan seo. Athraonadh solais is bun leis an mbogha ceatha, agus mearuithe súl.


Athsheachadadh fráma.
Teicneolaíocht a d'fhorbair comhlachtaí teileafóin i Meiriceá Thuaidh chun comharthaí atá códaithe go digiteach a aistriú thar an líonra teileafóin ar ardluas trí cháblaí snáithíní optúla. Tugtar "SONET (líonra optúil sioncrónach)" ar an gcóras athsheachadta fráma chun leibhéil éagsúla seirbhíse a sholáthar don chustaiméir de réir a éilimh. Mar shampla, tugann leibhéal OC-1 51.84 meigeabhád in aghaidh an tsoicind (Mbps), agus leibhéal OC-12 622.08 Mbps (12 × OC-1).


Athsheachadán.
Gléas leictreamaighnéadach nó soladstaideach a fheidhmítear trí athruithe sa chomhartha ionchuir chun gléasanna eile atá ceangailte leis an aschur a rialú nó a fheidhmiú. Bíonn an chuid is mó díobh i gciorcaid leictreacha, bíodh is gur féidir ionchuir nó aschuir mheicniúla a bheith acu. Bíonn raon leathan feidhmeanna acu i malartáin teileafóin, lasca is córais uathoibríocha.


Athshlánú.
Sa mhíochaine, na próisis a leantar chun cabhrú le hothar filleadh ar an ngnáthshaol, an caighdeán is an modh beatha is fearr is féidir a bhaint amach tar éis galair nó gortú throim. Is féidir go mbeidh gá le fisiteiripe is teiripe ceirde chun cabhrú lena cholainn leibhéal maith feidhmithe a fháil ar ais.


Athshondas (meicnic).
An tslí a gcritheann córas meicniúil as cuimse ag minicíocht ar leith nuair a fheidhmíonn córas nó réad eile air le fórsa ascalach tréimhsiúil. Samplaí is ea cnagadh fuinneoige i ngluaisteán de bharr rothlú an innill ag luas áirithe, nó durdam buidéil i gcuisneoir de bharr an mhótair ann. Tá athshondas leictreach ann freisin, is baintear feidhm as ciorcad tiúnta, ar féidir a mhinicíocht athshondach a athrú, i ngléas raidió nó teilifíse chun tiúnadh don tsainmhinicíocht a tharchuirtear ón stáisiún raidió. Baintear feidhm as athshondas sa luainíocht sna núicléis sa chóras íomháithe sa mhíochaine a dtugtar "íomháú trí athshondas núicléach maighnéadach" air, agus sa chóras anailíse ceimice den ainm céanna.


Athshondas (cáithníní).
I bhfisic na gcáithníní, beith atá cosúil le cáithnín fonúicléach a idirghníomhaíonn go láidir agus a mheathann i 10-23 soicind chuig cáithnín atá níos cobhsaí. Is róghairid é seo do cháithnín den ghnáthshaghas le mais is fuinneamh glan. Go dtí seo seo braitheadh cuid mhaith athshondas is foilsíodh tuairiscí orthu.


Athshondas maighnéadach.
Iarmhairt athshondach ina n-asúnn adaimh nó núicléis atá ag luainiú i réimse maighnéadach fuinnimh ó thonnta raidió a imbhuaileann leo. Tugtar "athshondas guairne" air seo freisin. Bíonn móimintí maighnéadacha na n-adamh is na núicléas ag luainiú thart ar threo an réimse mhaighnéadaigh atá i bhfeidhm orthu. Ansin nuair a imbhuaileann tonnta raidió, ar mhinicíochtaí sainiúla ar leith, na móimintí maighnéadacha seo, tarlaíonn athshondas agus asúitear fuinneamh ón léas raidió. Is bunús é seo le teicníochtaí tábhachtacha anailíse sa cheimic agus íomháithe sa mhíochaine.


Athshondas núicléach maighnéadach.
Rothlaíonn gach uile núicléón—prótón is neodrón—sa núicléas timpeall ar ais tríd, mar a bheadh caiseal ann. Is féidir dhá threo a bheith ag an nguairne seo. De bhrí go bhfuil lucht leictreach ag an bprótón atá ar aon luach le lucht an leictreoin, feidhmíonn an núicléas atá ag rothlú mar a bheadh maighnéad bunúsach ann. Fiú i gcás an neodróin neodraigh rothlaithe, tá sé ina mhaighnéad lag. Taobh istigh den núicléas ina iomláine, suimítear réimsí na maighnéad chun maighnéad comhthorthach an núicléis a dhéanamh. Má shuitear núicléas aonair hidrigine (prótón aonair) i réimse maighnéadach, treoshuitear an núicléas sa treo céanna leis an réimse. Má bhíonn roinnt núicléas den saghas seo ann, treoshuitear iad go léir sa treo céanna, a bheag nó a mhór. Ansin má fheidhmíonn réimse maighnéadach eile, dírithe i dtreo atá ingearach leis an mbunréimse, aomtar na núicléis amach óna dtreoshuíomh bunaidh. Ach de réir mar a chlaontar iad, leanann siad dá nguairne, agus tosaíonn ais na guairne seo ag rothlú thart ar an z-ais i dtreo an bhunréimse mhaighnéadaigh. Guairne dhúbailte a tharlaíonn mar sin, agus tugtar "luainíocht" ar an bhfeiniméan seo. Luainíonn gach núicléas thart ar an mbuntreo le minicíocht ar a dtugtar "minicíocht Larmor". Tá an mhinicíocht seo sainiúil do gach iseatóp ar leith. Más réimse maighnéadach ailtéarnach an réimse claonta, braitheann a éifeacht chun luainíochta ar a mhinicíocht. Má bhíonn a mhinicíocht cothrom le minicíocht Larmor, tarlaíonn luainíocht athshondach do na núicléis ag minicíocht sin Larmor. Bíonn an luainíocht i réim ar feadh tréimshe tar éis don mhaighnéad claonta lascadh ann, agus tar éis é a lascadh as. Is féidir an dá iompraíocht seo a bhrath le corna suite taobh leis na núicléis atá á suaitheadh, de bhrí go n-ionduchtaítear comhartha voltais sa chorna seo de bharr luainíocht na maighnéad núicléach. Baintear feidhm as an bhfeiniméan seo chun samplaí a thástáil sa cheimic agus íomháú a dhéanamh sa mhíochaine.


Athshondas paramaighnéadach.
Athshondas a léiríonn adaimh d'ábhair pharamaighnéadacha ina bhfuil móimintí maighnéadacha de bharr leictreon neamhdhísithe. Tugtar "athshondas paramaighnéadach leictreon" nó "athshondas guairneach leictreon" air seo. Úsáidtear an feiniméan seo le nádúr nasc ceimiceach a scrúdú, agus tá an teicníocht seo luachmhar sa cheimic, an bhitheolaíocht is an mhíochaine.


Atlas (saitilít).
An 15ú saitilít nádúrtha de chuid Satairn, a fionnadh i 1980. 138,000 km amach ón bpláinéad, agus 40 km ar trastomhas.


Atonúlacht.
Tréith ceoil nach bhfuil cumtha i ngléas. Is féidir a rá gur atonúil aon cheol nár scríobhadh sa chóras tonúil a bhí i réim timpeall 1600-1920, ach luaitear an téarma go príomha le ceol a scríobhadh sa stíl iarthonúil a d'úsáid Schoenberg, mar shampla ina "Ewartung" (Dóchas, 1909).


John James Audubon.
Éaneolaí is ealaíontóir a rugadh i Les Cayes i Háítí ab ea John James Audubon (26 Aibreán 1785 - 27 Eanáir 1851). D'fhoilsigh sé ina leabhar cáiliúil "The Birds of America" (Éin Mheiriceá, 1827-1838) figiúir dhaite de 1,065 éan, cuid mhaith díobh ar thomhas nádúrtha. Bunaíodh Cumann Náisiúnta Audubon i 1866 in onóir dó, cumann atá tiomnaithe do chaomhnú na n-éan i Meiriceá.
Audubon,John James
Audubon, John James


Iarmhairt Auger.
In adaimh, líonadh folúis i sceall inmheánach leictreon ar leibhéal íseal fuinnimh le leictreon ó sceall níos seachtraí ar leibhéal níos airde fuinnimh. Bíonn an fuinneamh breise in ann tús a chur le hastú leictreoin eile. D'fhionn an fisicí Francach Pierre-Victor Auger an iarmhairt seo i 1925, agus bunaítear speictreascópacht Auger uirthi.


Herbert Austin.
Herbert Austin ina shuí in Austin 7
Déantúsóir gluaisteán a rugadh i Little Missenden Shasana ab ea Herbert Austin (8 Samhain 1866 – 23 Bealtaine 1941). Sa bhliain 1887 thug sé aghaidh ar an Astráil mar a ndeachaigh sé leis an innealtóireacht, ag cur feabhais ar bhearrthóirí caorach sa chuid ba mhó. B'ann freisin a casadh an bhean air a phós sé. Tháirg sé a chéad ghluaisteán, an Wolseley, sa bhliain 1895, agus d'oscail a mhonarcha, Austin Motor Co., i mBirmingham i 1905. Bhí sé ina fheisire Coimeádach parlaiminte do thoghcheantar i Birmingham (1918–1924).


Oswald Theodore Avery.
Baictéareolaí a rugadh i Halifax, Albain Nua i gCeanada ab ea Oswald Theodore Avery (21 Deireadh Fómhair 1877 – 20 Feabhra 1955). I 1944 thaispeáin sé gur féidir athrú géiniteach a dhéanamh i mbaictéir le DNA, léargas a bhí bunúsach don bhitheolaíocht mhóilíneach.


Tairiseach Avogadro.
Uimhir bhunúsach san eolaíocht fhisiciúil is ea tairiseach Avogadro (siombailí: "L", "N"A). Séard atá ann ná líon na móilíní i mól ábhair, agus líon na luchtanna leictreonacha i bhfairidé. Sainmhínítear é mar an líon adamh i sampla carbóin ar mhais 12 g is na hadaimh go léir ann leis an uimhir adamhach 12. Cothrom le 6.023 × 1023.


Richard Axel.
Bithcheimicí a rugadh ar an 2 Iúil 1946 in Brooklyn, Nua-Eabhrac is ea Richard Axel. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Linda Buck i 2004 as a shaothar chun na gabhdóirí bolaithe a fhionnadh agus eagar an chórais bholtanaigh a léiriú.


Julius Axelrod.
Cógaseolaí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Julius Axelrod (1912-2004). Rinne sé taighde ar cheimic is cógaseolaíocht an néarchórais. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Ulf von Euler is Bernard Katz i 1970 as an saothar seo.


Baile an Chillín.
Is baile suite i gContae Cheatharlach é Baile an Chillín.


Caisleán Bhaile Muáin.
Is caisleán suite i gContae Cheatharlach é Caisleán Bhaile Muáin.


Caisleán Leithghlinn an Droichid.
Is caisleán suite i gContae Cheatharlach é Caisleán Leithghlinn an Droichid.


Caisleán Cheatharlach.
Is caisleán suite i gContae Cheatharlach é Caisleán Cheatharlach.


Slí Cualann Nua.
Is raon fad-achair suite i gContae Cheatharlach é Slí Cualann Nua.


Na Staighrí Dubha.
Sléibhte i gContae Cheatharlach is ea na Staighrí Dubha (796m).
Na Staighri Dubha


Coláiste Phádraig Ceatharlach.
Is coláiste suite i gContae Cheatharlach é Coláiste Phádraig Ceatharlach. Bunaíodh é sa bhliain 1782.


Comhairle Chontae Cheatharlach.
Is comhairle i gContae Cheatharlach í Comhairle Chontae Cheatharlach.


Dolmain Chnoc an Bhrúnaigh.
Is dolmain suite i gContae Cheatharlach í Dolmain Chnoc an Bhrúnaigh.


Institiúid Teicneolaíochta, Ceatharlach.
Is coláiste suite i gContae Cheatharlach é Institiúid Teicneolaíochta, Ceatharlach.


Páirc Uí Chuilinn.
Is staid suite i gContae Cheatharlach í Páirc Uí Chuilinn.


Bá Fundy.
Suíomh Bhá Fundy ar chósta thoir Mheiriceá Thuaidh
An áit chéanna ag lag trá
Bá idir Albain Nua is New Brunswick in oirthear Cheanada is ea Bá Fundy, mar a dtarlaíonn an taoide is airde ar Domhan, suas le 16.2 m, a úsáidtear chun leictreachas a ghiniúint.


Walter Baade.
Réalteolaí Gearmánach ar éirigh leis na réaltaí a roinnt ina dhá rang de réir a bpatrún éabhlóide: rang I (óg) is rang II (aosta) ab ea Wilhelm Heinrich Walter Baade (24 Márta 1893 – 25 Meitheamh 1960). Mar thoradh, méadaíodh faoi dhó scála na faide idir reanna taobh amuigh dár réaltra. Sna Stáit Aontaithe a d'oibrigh sé ó 1931 go 1950. D'fhill sé go dtí an Ghearmáin mar a bhfuair {sé bás i nGöttingen sa bhliain 1960.


Joseph François Felix Babinski.
Néareolaí a rugadh i bPáras ab ea Joseph Jules François Felix Babinski (17 Samhain 1857 – 29 Deireadh Fómhair 1932). Bhain sé cáil amach as a thuairisc ar fhrithluail mhínormálta coise, siomtóm ar ghalar néaróin uachtaraigh luadraigh, agus frithluail rí na géige, siomtóm ar lot i gcorda an dromlaigh. Tugtar "comhartha Babinski" ar an dá fhrithluail seo.


Babún.
Moncaí mór domhanda is ea an babún. Dúchasach don Afraic is an Araib. Donn nó leathbhuí, aghaidh is fiacla cosúil le madra, géaga cumasacha, eireaball meanfhada stuach, agus más nocht. Taistealaíonn sé i gconairt de suas le 100, agus itheann feithidí, scairpeanna, ainmhithe eile is plandaí.


Bac fola/inchinne.
Bac roghnach ar mhalartú ábhar idir fuil is cealla na hinchinne, a bhraitheann ar thréscaoilteacht dhifreálach na ribeadán san inchinn. Trasnaíonn uisce, ocsaigin is dé-ocsaíd charbóin go tapa ach ní thrasnaíonn salainn, próitéin is dopaimín ach go mall. Meastar gur feidhm amháin atá leis an mbac is ea cosaint na hinchinne i gcoinne tocsainí san imshruthú fola.


Bac fola/uiríocha.
Bac fisiciúil a chruthaíonn an timpeallacht is fearr i gcomhair aibiú na ngaiméití ina speirmeatasóin. Cuimsíonn sé cealla Sertoli i bhfidíní seamhanmhara na n-uiríocha is na comhchumair neamhintreáiteacha eatarthu. Nuair a bhíonn inniúlacht imdhíonach bainte amach sna húiríocha, cuireann sé bac ar ábhar antaigineach a ligean ar ais san imshruthú fola le hidirghníomhú le córas imdhíonach na colainne féin, a aithneoidh mar choimhthíoch iad is a chruthóidh antashubstaintí a dhéanfaidh dochar do na húiríocha. Má tharlaíonn damáiste don bhac seo (mar thoradh ar leicneach i bhfear fásta, mar shampla) is feidir go dtarlóidh an ligean is an ghiniúint antashubstaintí seo, agus mar thoradh, athlasadh imdhíonach na n-uiríocha, milleadh na ngaiméití, agus aimride.


Bachaillín.
Aon bhaictéar slatchruthach. Speiceas mór éagsúil baictéar a ghluaiseann le lascnaid inghluaiste. Dáilte go forleathan mar shapraifítí sa chré agus gnáthóga uisciúla. Cuireann cuid acu tús le galair, mar a tharlaíonn i gcás antraisc.


Bachlú.
Cruthú bachlóg trí chilldeighilt taobh istigh de réimse áitiúil ar bhuinneán. Is modh atáirgthe ghnéasaigh an bachlú freisin, ina bhfásann an bhachlóg ar cholainn an tuismitheora, ach scarann sí níos déanaí agus fásann neamhspleách ar a tuismitheoir.


Bacille Calmette-Guérin.
Vacsaín chun cosaint a sholáthar i gcoinne na heitinne is ea Bacille Calmette-Guérin (BCG). Ainmnithe as Albert Calmette (1863-1933) is Camille Guérin (1872-1961) a d'fhorbair í. Bachaillíní beo tanaithe eitinne atá inti.


George Back.
Taiscéalaí an Artaigh, nádúraí agus ealaíontóir a rugadh i Stockport Shasana ab ea George Back (6 Samhain 1796 – 23 Meitheamh 1878). Sheol sé leis an taiscéalaí John Franklin ar aistir go dtí an Mol i 1818-1822 is 1825-1827. I 1833-1835 chuaigh sé sa lorg ar thaiscéalaí eile, John Ross: tháinig sé ar Loch na hAirtléire is Abhainn Mhór na nIasc (a dtugtar "Abhainn Back" uirthi anois) agus lean í don Aigéan Artach.
"Áit scíthe sa gheimhreadh", pictiúr le George Black


Francis Bacon.
Fealsamh is polaiteoir Sasanach ab ea Sir Francis Bacon (22 Eanáir 1561 – 9 Aibreán 1626). Aistí an-dlútha a scríobh sé. Thionscain sé modh ionduchtach na heolaíochta turgnamhaí don fhealsúnacht. Chríochnaigh sé dhá chuid dá iarracht chun eolas an duine a atheagrú, "Novum Organum" (Orgán Nua, 1620), agus "De Augmentis Scientiarum" (Ar Argóintí na nEolaíochtaí, 1623), a thug spreagadh láidir don mhodh eolaíoch mionscrúdaithe a d'fhás ina dhiaidh sin. Scríobh sé "The New Atlantis" (Atlantas Nua, 1627), cur síos ar útóipe a bhí bunaithe ar phrionsabail eolaíochta.


Roger Bacon.
Fealsamh scolaíoch Sasanach Proinsiasach ar a dtugtar "an Dochtúir Iontach" ab ea Roger Bacon (c. 1214 – 1294). Spéis aige san eolaíocht nádúrtha, turgnaimh, breathnú díreach, agus an ailceimic. Chreid sé go bhfuil an eolaíocht comhlántach le creideamh. Scríobh sé "Opus Majus" (Príomhshaothar), "Opus Minor" (Mionsaothar) agus "Opus Tertium" (Tríú Saothar). Sa bhliain 1277 cháin an eaglais a chuid scríbhinní, agus cuireadh i bpríosún é go lá a bháis, beagnach.


Bád bainte mianach.
Soitheach beag atá deartha nó oiriúnaithe chun feistithe mianach a ghearradh agus ligean dóibh snámh go barr an uisce chun gur féidir iad a phléascadh gan chontúirt le lámhach gunnaí.


Badhbh gríofa.
Badhbh den Seandomhan atá dúchasach do dheisceart na hEorpa, an Afraic is deisceart na hÁise. Níl cleití fada ar an gceann ná an muineál. Áitríonn sí tír oscailte. Itheann sí conablaigh mamach mór, suas le ceathrú dá meáchan féin i mbéile amháin. De ghnáth bíonn cuid mhaith díobh i láthair má bhíonn a leithéid ar fáil.


Bádóir uisce.
Feithid fhoghlach uisciúil a shnámhann bun os cionn san uisce agus na géaga deiridh mar liáin. Na géaga tosaigh chun greim a fháil ar an gcreach. Ar fud an Domhain.


Leo Baekeland.
Ceimicí Meiriceánach a saolaíodh in Gent, sa Bheilg, ab ea Leo Henricus Arthur Baekeland (14 Samhain 1863 – 23 Feabhra 1944). D'fhionn is mhonaraigh sé páipéar grianghrafadóireachta, ach dhíol a chearta ar an bhfionnachain le comhlacht Eastman. D'fhionn sé an plaisteach baicilít freisin. Fuair sé bás in Beacon, Nua-Eabhrac.


William Baffin.
Loingseoir Sasanach ba ea William Baffin (c 1584-1622). Ghlac sé páirt i gcuid mhaith aistear taiscéalaithe chun an Bealach Siar ó Thuaidh a aimsiú (1612-1616). Ainmnítear Bá Baffin as.


Báicsít.
Meascán nádúrtha de mhianraí hiodráite d'ocsaíd alúmanaim a rinneadh trí shíonchaitheamh carraigeacha in aeráidí teo taise a lig do na comhábhair intuaslagtha láistiú amach. Príomh-mhianra alúmanaim.


Baictéarafagach.
Léiríonn an léaráid seo struchtúr baictéarafaigh thipiciúil.
Víreas a ionfhabhtaíonn baictéir is nach n-atáirgeann ach taobh istigh de bhaictéar amháin. Tugtar "vírian" ar cheann acu seo, é an-bheag, le RNA nó DNA ann.


Baictéareolaíocht.
Staidéar bitheolaíoch na mbaictéar is na ngalar a leanann iad. Baineann sí le haithint is rangú na mbaictéar, agus iad a fhás i meáin shaorga chun na cúinsí a thaobhaíonn leo a dhéanamh amach. Tagann monatóiriú na ngalar eile a gcuireann siad tús leo i ndaoine is ainmhithe i gceist freisin, agus bailiú is staidéar ar na samplaí chun leighis is vacsaíní a shaothrú.


Cosmadróm Baikonur.
Lárionad Sóivéadach spáis a tógadh sa Chasacstáin i 1955. Is ón áit seo a lainseáladh Sputnik 1, an chéad saitilít a d'fhithisigh an Domhan i 1957, an chéad saitilít le madra ar bord, an chéad spásárthach le fear ar bord, an chéad bhanspásaire, an chéad spásaire a rinne siúlóid sa spás, agus i 1998 an chéad chuid den Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta. Ar cíos ag an Rúis go dtí 2050.


Bailchríoch cheimiceach.
Téarma ginearálta ar na próisis cheimiceacha a dhéantar ar fhabraicí, cosúil le tuaradh, meirsiriú, cóireáil le roisín is uiscedhíonadh. Déantar a leithéid chun bailchríoch a chur ar fhabraic i ndiaidh a fite, a cniotála nó eile.


Bainistiú ithreach.
Cur i bhfeidhm prionsabail eolaíochta chun talamh talmhaíochta a bhainistiú, struchtúr na hithreach a chaomhnú, cothaithigh a sholáthar, agus truailliú is cnaí na hithreach a sheachaint. Baineann cuid mhaith feirmeoirí feidhm as laghdú sa churaíocht chun an bharrithir thorthúil a chaomhnú. Is féidir coinníollacha maithe fisiciúla a bhaint amach san ithir trí chothromaíocht an ábhair orgánaigh a chaomhnú trí uainíocht na mbarr is leasú. Is féidir barra cumhdaigh a phlandáil chun an ithir a chosaint sa gheimhreadh. Fástar barra glasa leasaithe chun iad a threabhadh isteach sa talamh le cur leis an ábhar orgánach san ithir. Tá sé tábhachtach aigéadacht ar leith na hithreach a choinneáil chun ithreacha difriúla a oiriúnú do bharra tromthoraidh. Is eol go maith anois go ndéanann truailliú don ithir damáiste d'fhás plandaí agus sláinte ainmhithe is daoine. Tarlaíonn sin de bharr comhábhair thocsaineacha, ceimiceáin, salainn, ábhair radaighníomhacha, nó gníomhaithe a chuireann tús le galair a theacht isteach san ithir trí fhuíoll tionsclaíoch nó lotnaidicídí. Le bainistiú cúramach na hithreach, is féidir go ndianscaoilfidh na tocsainí seo is go n-imeoidh siad as an ithir.


Bainne bó bleachtáin.
Planda ilbhliantúil le cnota duilleog leathfhada, rud beag rocach. Dúchasach don Eoraip is an Áise. 1-30 bláth ar bharr comhghais chromtha, an chailís feadánach, na peitil buí le spotaí flannbhuí ag a mbun.


Bainne caoin.
Planda den chineál "Euphorbia". Sú bán ann. Bhaintí feidhm as sa sean-am mar phurgóid chumasach. Baol ann go maróidh sé duine má thógtar an iomarca de.


Bainne cíche.
Táirge na faireoige mamaí i ndaoine is mamaigh eile. Athraíonn a chomhdhéanamh le linn an leachta, agus fiú le linn béile an naíonáin. Bíonn bainne daonna lán d'antashubstaintí táil (imdhíonaghlóbailín A) is fachtóirí frithmhiocróbacha. Bíonn an t-iarann ann i bhfoirm an-ionsúite. Fanann a chaighdeán mar an gcéanna den chuid is mó an t-am ar fad, fiú má bhíonn athruithe móra in aiste bia na máthar. Glactar leis go forleathan gur fearr go mór é mar aonchothú don naíonán sa chéad ráithe nó mar sin dá bheatha.


Bainne maignéise.
Fuaidreán hiodrocsaíd mhaignéisiam, Mg(OH)2, a úsáidtear mar fhrithaigéad chun goile aigéadach a mhaolú. Is féidir é a úsáid mar phurgóid chineálta freisin.


Bainne UTC.
Bainne ultra-theaschóireáilte. Téitear an bainne go dtí 132 °C ar feadh soicind amháin, agus pacáiletar i soitheach aeróbach é. Bíonn seilfbheatha 6 mhí aige is é stóráilte ag teocht an tseomra.


Baintreach dhubh.
Damhán alla meánach dorcha a fhaightear i dtíortha teo. Is nimhiúil a greim mar go bhfuil néaratocsain inti a chuireann tús le raon siomtóm, ina measc pian dhian, masmas is deacrachtaí riospráide. Uaireanta bíonn sí marfach.


John Logie Baird.
Busta John Logie Baird i mBaile Eilidh
Innealtóir is ceannródaí teilifíse a rugadh i mBaile Eilidh na hAlban ab ea John Logie Baird (14 Lúnasa 1888 – 14 Meitheamh 1946). Sa bhliain 1926 léirigh sé an chéad íomhá teilifíse, a chruthaigh sé le 30 líne is an bunscanadh déanta go meicniúil. Ag baint feidhm as a chóras, tharchuir an BBC íomhánna teilifíse den chéad uair i 1929 ar bhonn trialach. I 1936 tharchuir siad íomhánna 240 líne lena chóras meicniúil, agus íomhánna 405 líne le córas leictreonach ó chomhlacht Marconi-EMI. Toghadh an córas leictreonach don tseirbhís teilifíse sa Bhreatain i 1937. In Bexhill-on-Sea, Sussex, Sasana a fuair sé bás agus é 57 bliain d'aois.


Bairille (aonad).
Aonad tomhas toirte, ach braitheann a luach ar an ábhar atá i gceist. Is ionann bairille alcóil is 189 líotar, ach is ionann bairille peitriliam is 159 líotar.


Bairít.
An fhoirm mhianrach de shulfáit bhairiam (BaSO4), an príomh-mhianach bairiam. Faightear í i bhfosuithe féitheacha hidriteirmeacha, agus úsáidtear í i bpéinteanna, déantúsaíocht páipéir is puitigh druileála.


Baiscphróiseáil.
Sraith shainmhínithe tascanna a thugtar isteach i ríomhaire mór le próiseáil, ach nach bpróiseáiltear go mbíonn an t-am chuige ag an ríomhaire. Tá sé seo i gcontrárthacht le ríomhaireacht idirghníomhach an lae inniu, mar a ndéanann an t-úsáideoir idirghabháil ailtéarnach leis an ríomhaire, mar a bheadh sé ag déanamh comhrá leis.


Basidiomycota.
Fo-roinn na bhfungas ina bhfuil próiseas atáirgthe ghnéasaigh a chruthaíonn struchtúr smachtínchruthach a tháirgeann 4 spór haplóideach a bhíonn eagraithe ar an mbeacán, an toradh. Cuimsíonn siad beacáin inite, agairgí, bolgáin béice agus cuid mhaith foirmeacha seadánacha.


Baisileasc.
Ioguána, rínathair atá dúchasach do Mheiriceá Theas. Bíonn gobthaí cnámhacha ar cheann an fhireannaigh agus cíor ar feadh a dhroma, mar a bheadh seol. An t-eireaball fada. Is féidir leis rith ina cholgseasamh ar a chosa deiridh, fiú ar uisce ar feadh achair ghairid.


Baisleac.
Ar dtús, palás ríoga nó halla fada le dhá cholanáid i gcomhair cúrsaí gnó is riaradh an dlí. Chinn na Críostaithe luatha ar eaglais den déanamh céanna le dhá thaobhroinn nó níos mó, díon adhmaid is cúlbhá. Tagann an t-ainm ón nGréigis Βασιλεύς: ‘rí’.


Báisteach aigéadach.
Dochar déanta ag báisteach aigéadach
Báisteach, sneachta is flichshneachta a bhfuil a pH níos lú na 5.6 (a nglactar leis mar luach normálta). Déantar báisteach níos aigéadaí ná mar a bheadh normálta ag déocsaíd sulfair is ocsaídí nítrigine a sceitear san atmaisféar, ag loscadh breoslaí iontaisithe i bhfoirnéisí ollmhóra, stáisiúin ginte leictreachais agus innill dócháin inmheánaigh. Imoibríonn na ceimiceáin seo le galuisce san atmaisféar chun aigéad sulfarach (H2SO4) is aigéad nítriúil (HNO3) a tháirgeadh. Is féidir go dtitfidh an bháisteach aigéadach na mílte ciliméadar i gcéin ón mbunionad dóite. Níl sé cinnte go gcuireann sí isteach go díreach ar dhaoine, ach cuireann isteach go tubaisteach ar éisc is gach beo uisciúil eile. Déanann sí damáiste tubaisteach do chrainn freisin. Ó dheireadh na 1980idí tá comhaontuithe idir na príomhthíortha tionsclaíocha, an tAontas Eorpach, na Stáit Aontaithe is an tSeapáin, chun na hastaíochtaí tionsclaíocha is cúis léi a laghdú de réir a chéile.


Báisteach chomhiomprach.
Saghas báistí a fhaightear in aeráidí meánchiorclacha, le fronta fuar a bhaineann le toirteanna éagobhsaí aeir mholaigh. Nuair a théitear toirt aeir ón taobh thíos, leathnaíonn is éiríonn sí in airde. Fuaraíonn sí is í ag éirí, tarlaíonn comhdhlúthú, cruthaítear scamaill cumalainimbis, agus titeann báisteach throm uathu.


Báisteach oragrafach.
Comhdhlúthú a tharlaíonn nuair a thrasnaíonn sruth aeir bac sléibhte. Éiríonn sé, fuaraíonn, agus má bhíonn taise ann, comhdhlúthaíonn sé. Titeann báisteach ar thaobh na gaoithe de na sléibhte, agus tuirlingíonn aer tirim ar thaobh na fothana díobh.


Benjamin Baker.
Innealtóir sibhialta a rugadh i gKeyford Shasana ab ea Benjamin Baker (31 Márta 1840 –19 Bealtaine 1907). Sa bhliain 1861 thosaigh sé comhoibriú fada le John Fowler (1817–1898), is thóg siad Iarnród Cheannchathair Londan (faoi thalamh), Stáisiún Victeoiria i Londain, agus Droichead Iarnróid Foirthe in Albain (1890). Thóg sé iarnród ardaithe i gCathair Nua-Eabhrac agus chuidigh sé le dearadh agus tógadh chéad Damba Aswan san Éigipt.


Baláiste.
Cineál pluma bhig fhiáin. De ghnáth, tom spíonach le torthaí cruinne dubha le blás céiriúil. Dúchasach don Eoraip.


Balaistíocht.
Urchar á scaoileadh ó ghunna úd Smith and Wesson
Staidéar ar gach a tharlaíonn do dhiúracán tar éis é a bheith scaoilte san aer. Tagann an bealach a scaoiltear an diúracán, a ngluaiseann sé san aer, agus a n-imbhuaileann leis an targaid i gceist. I mbalaistíocht cúirte, déantar scrúdú ar choireanna gunnaí.


Balbhscannán.
Roimh úsáid na bhfuaimscannán, bhraith na scannáin reatha ar léiriú feiceálach na n-aisteoirí, agus scríobhtaí focail aon agallaimh ar an scáileán ó am go chéile idir radhairc an phictiúir. Go minic bhíodh tionlacan ceoil a sheinneadh ceolfhoireann nó pianadóir aonair beo. Bhíodh an-chuid grinn ropánta, pictiúir cleasa, gearrscéalta rómánsacha agus drámaí 5 nóiméad sna balbhscannáin. Tháinig na fuaimscannáin chun cinn go déanach sna 1920idí.


Vasco Núñez de Balboa.
Taiscéalaí a rugadh i Jerez de los Caballeros na Spáinne ab ea Vasco Núñez de Balboa (t. 1475–1Eanáir 1519). Chuaigh sé ar an aistear go Darién i 1511, agus ba é an chéad Eorpach a leag súil ar an Aigéan Ciúin. Dícheannaíodh é in Acla, i bPanama, am éigin i lár Mhí Eanáir na bliana 1519 in éineacht le ceathrar cara leis.


Ball broinne.
Smál ar an gcraiceann ag breith an naíonáin. Ainmneacha eile air is ea "ball dobhráin" nó "comhartha cille". Bíonn dhá phríomhchúis lena leithéid: bailiúchán meilinicítí (cealla líocha an chraicinn) a mbíonn dath éigin idir donn éadrom is dubh air, nó méadú éadrom na bhfuileadán is na soitheach limfe (smál pórtfhíona is marc sú talún na cineálacha is coitianta).


Ball dobhráin.
De ghnáth, lot beag leata comhbheirthe ar an gcraiceann de bharr prolaiféarú na bhfuileadán beag, a chuimsíonn cealla scaipthe lítheacha (comharthaí broinne). Uaireanta bíonn a leithéid níos forleithne agus cruthaíonn paistí ardaithe (plaiceanna) is gá a bhaint trí mháinlíocht, le léasar nó ar bhealach eile.


Ball iarmharach.
Ball nó orgán meata nó míchumtha a laghdaíodh ina struchtúr nó a thábhacht feidhmithe le linn a éabhlóide is/nó a fhorbartha. Mar shampla, an aipindic sa duine, agus sciatháin na hostraise.


Balla dóiteáin.
Bogearraí cosanta a bhíonn ag eagraíochtaí a mbíonn a gcórais ríomhairí nasctha leis an Idirlíon. Cuireann an balla tine bac ar éinne ón taobh amuigh den eagraíocht cur isteach ar an gcóras nó é a mhilleadh. Bealach amháin a úsáidtear chuige seo is ea teachtaireachtaí amhrasacha a scagadh amach is a chaitheamh i leataobh. Bealach eile is ea cóip den chóras a oscailt don chuairteoir, agus ansin má dhéanann sé aon rud mailíseach, is féidir é sin a aithint go luath roimh aon dochar don fhíorchóras.


Ballach.
Is fine d'éisc mara é an Ballach (nó "Labridae" sa Laidin), agus is minic a bhíonn siad geal-daite. Tá an fine mór agus éagsúil, le níos mó ná 600 speiceas i 82 genera, atá roinnte i naoi bhfoghrúpa nó dtreibh. De ghnáth, bíonn siad beag, an chuid is mó díobh níos lú ná 20 ceintiméadar (7.9 orlach) ar fhad, cé gur féidir an ceann is mó, an ballach dronncheannach, a bheith tomhaiste suas go dtí 2.5 méadar (8.2 tr). Is carnabhóirí éifeachtacha iad, ag beathú ar raon leathan d'inveirteabraigh beaga. Leanann go leor ballach níos lú conairí beathaithe na n-iasc níos mó, ag piocadh suas inveirteabraigh a bhí míshocraithe toisc gabháil na n-iasc mór thar chríocha s'acu. Téann roinnt ionadaithe ón genera Bodianus, Cirrhilabrus, agus Oxycheilinus, i bhfolach i measc na mbraiteog de chuid na coiréil mhuisiriún saormhaireachtála "Heliofungia actiniformis".


Ballbhrú.
Damáiste don chraiceann is na fíocháin fhochraicneacha gan an craiceann a bhriseadh, mar thoradh ar bhuille le réad maol éigin, de ghnáth. Ligeann an damáiste do na fuileadáin faoin gcraiceann fuil a scaoileadh isteach sna fíocháin. Atann siad agus tarlaíonn dídhathú dearg, gorm is buí don chraiceann ag ionad an bhallbhrú.


Ballnasc.
Banda fíocháin chrua a cheanglaíonn cnámha (trasna ailt, mar shampla) nó a thacaíonn le horgáin inmheánacha (ballnaisc an pheireatóinéim mar shampla). De ghnáth is as collaigin dhoshínte, eagraithe i mburlaí comhthreomhara, a bhíonn na ballnaisc comhdhéanta, ach i gcuid acu bíonn fíochán leaisteach a ligeann le gluaiseacht theoranta. Nuair a bhaineann siad le hailt, athraíonn siad ó ramhrú chochall an ailt go dtí struchtúir thábhachtacha taobh istigh is amuigh den chochall, le tiús a athraíonn i gcomhréir leis na fórsaí is gá dóibh a sheasamh. Feidhmíonn siad chun réabadh meicniúil an ailt a sheachaint, agus mar orgáin chéadfacha chun gluaiseacht is ionad an ailt a bhrath.


Balsa.
Crann a fhásann go tapa suas le 25 m ar airde le hadhmad an-bhog an-éadrom. Dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Na duilleoga ubhchruthach ciorclach, 30 cm ar leithead. Na bláthanna 15 cm ar fhad, bán.


Balsam.
Speiceas an-mhór plandaí bliantúla is ilbhliantúla. Dúchasach don Eoraip, an Áise, an chuid is mó den Afraic, agus tuaisceart Mheiriceá. A ghais tréshoilseach uisciúil. A dhuilleoga ailtéarnach nó urchomhaireach, ubhchruthach fiaclach. Na bláthanna ar crochadh go cothrománach ó ghas caol taibhseach síogamorfach, casta le 5 phiotal maol is spor cuartha caol, nó déliopach le feadán tonnadóirchruthach is spor. Capsúl atá sa toradh, a phléascann go sochloiste agus a scaipeann na síolta. Hibrid le bláthanna dearga, bándearga nó bána is ea an balsaimín.


Balsam na manach.
Roisín a fhaightear ó ghas an stioraics, a mbíonn aigéid aramatacha ann (aigéid bheansócha is chionnamacha), a ullmhaítear i dtuaslagán alcólach. Baintear feidhm as mar chóireáil ionanálaithe ar bhroincíteas ainsealach agus, neamhchaolaithe, mar antaiseipteán.


Balún (aerárthach).
BalúnAerárthach a bhfuil ciseán nó gandola le paisinéirí ar crochadh ó mhála mór gáis ann. Bíonn meáchan an bhalúin níos lú ná meáchan an aeir a asáitíonn sé, agus de réir prionsabal Airciméidéis, ardaíonn fórsa na buacachta an balún san aer. Ardaítear an balún trí bhalasta (gaineamh nó uisce) a chaitheamh amach as an gciseán agus an meáchan iomlán a laghdú. Tuirlingíonn an balún má sceitear roinnt gáis amach as an mála. Níl aon tiomáint ag gnáthbhalún, agus mar sin iompraíonn an ghaoth é pé treo a bhfuil sí ag séideadh. Tá aerlonga indírithe ann, le mála ar chruth todóige, ar féidir iad a thiomáint is a dhíriú le lián is stiúir. Tharla an chéad eitilt balúin a raibh foireann sa chiseán (Pilâtre de Rozier is Marquis d'Arlandes) i bPáras i 1783, an balún deartha ag na deartháireacha Montgolfier. Thosaigh an chéad seoladh balúin timpeall an Domhain i 1999 (Brian Jones (1948-) is Bertrand Picard (1958-) ar bord) i Château d'Oex san Eilvéis, agus chríochnaigh sa Mháratáin sna Afraic níos lú ná 20 lá ina dhiaidh sin tar éis aistear 46,759 km ar mheánluas 97 km u-1.


Bambú.
Féar ollmhór adhmadach. Na gnéithe trópaiceacha is fothrópaiceacha den chuid is mó, ach cuid bheag acu measartha. Fásann siad i dtortáin mhóra go han-tapa, suas le 40 cm i lá amháin, agus sroicheann airde 36 m. Bláthaíonn cuid de na gnéithe go bliantúil, ach ní bhláthaíonn cuid eile ach tar éis na mblianta, agus ansin faigheann siad bás. Soláthraíonn sé péacáin inite, adhmad éadrom, agus cánaí i gcomhair an ghairdín is troscáin.


Bánbhaoite.
Éisc bheaga airgeadacha a bhíonn flúirseach in uiscí tanaí cladaigh is inbhir. Ina measc tá scadáin bheaga an Atlantaigh thuaidh ina gcéad bhliain, agus sproit óga.


Banc fola.
Stóras ina gcoinnítear fuil lánchuisnithe a fuarthas ó dheontóirí. Le linn an dara cogadh domhanda, bhí gá le méid ollmhór fola le haghaidh fuilaistriúchán do dhaoine gortaithe. Ina dhiaidh sin saothraíodh bealaí chun fuil ó dheontóirí a stóráil le húsáid níos déanaí.


Banc sonraí téarmaíochta.
Banc ollmhór sonraí téarmaíochta ar ríomhaire atá crostagartha do na téarmaí céanna i raon teangacha. Cuireadh an acmhainn seo ar fáil de bharr borradh géaraithe faoin téarmaíocht theicniúil sa 20ú céad, agus gá práinneach úsáid focal a chaighdeánú idir na teangacha, na difríochtaí a chlárú, is comhchoibhnis a dhéanamh eatarthu. Tá a leagan féin den Fhoclóir Uathoibríoch Eorpach ar líne ag an Aontas Eorpach trí Euronet.


Banda na saoránach.
Córas cumarsáide raidió gearr-raonach déthreoch le húsáid ag baill den phobal, de ghnáth le trasghlacadóir (tarchuradóir cuingrithe le glacadóir) is aeróg. Thosaigh sé sna Stáit Aontaithe sna 1940idí, agus d'éirigh an-choitianta i measc tiománaithe leoraithe fad-achair. Bhí sé neamhdhleathach i gcuid mhaith tíortha eile, ach faoi seo tá teileafóin phóca curtha ina ionad.


Bandaleithead.
I gcraobhscaoileadh raidió is teilifíse, an raon minicíochtaí is gá chun comhartha a atáirgeadh go sásúil. Maidir le teilifís, braitheann sé ar an minicíocht réimse, líon na línte scannta, agus an córas daite atá i gceist. Mar shampla, bíonn gá le 5.5 MHz i gcás córais le 625 líne is 50 réimse, ach i bhfad níos mó i gcóras ardghéire.


Joseph Banks.
Luibheolaí a rugadh i Londain ab ea Joseph Banks (24 Feabhra 1743 – 19 Meitheamh 1820). Bhí Banks páirteach i ngrúpa eolaíochta a thug turas ar Thalamh an Éisc sa bhliain 1766. Bhí sé ar aistear James Cook timpeall an Domhain i 1768-1771, agus i 1772 rinne cuairteanna taighde luibheolaíochta ar Inse Ghall is an Íoslainn. Mar uachtarán ar an gCumann Ríoga (1778–1819) spreag sé cuid mhaith forbairti eolaíochta.


Banna cruach.
Grúpa ceoil, dúchasach d'Oileán na Tríonóide, nach bhfuil de ghléasanna ann ach drumaí cruach den chuid is mó. Cnaguirlisí tiúnta, déanta as bairillí ídithe ola is ea iad seo. Bíonn cuid de na bannaí an-oilte, in ann ceol clasaiceach an iarthair a sheinm chomh maith le ceol na nIndiacha Thiar i gcomhair an charnabhail is féilte pobail eile.


Bánóg chabáiste.
Féileacán mór a fhaightear san Eoraip, tuaisceart na hAfraice is Meiriceá Thuaidh. Na sciatháin bán den chuid is mó, ach le marcanna dubha is buí ar thaobh thíos na sciathán cúil. Tugtar "an mhánóg mhór" uirthi freisin. Is lotnaidí cabáiste na cruimheanna.


Bantaboc.
Damh-antalóp atá dúchasach don Afraic Theas agus Leosóta. An aghaidh fada, na hadharca ar chuma líre le mullaigh i bhfáinne timpeall orthu. Dúdhonn, an aghaidh is an taobh íochtarach bán. Dhá fho-speiceas ann: bantaboc an gheadáin bháin, agus an bleasboc le geadán donn.


Frederick Grant Banting.
Fiseolaí a rugadh in Alliston, Ceanada ab ea Frederick Grant Banting (1891-1941). I 1922 d'fhionn sé inslin i gcomhar le J. J. R. Macleod, agus bhuadar Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis as i 1923.


Bar.
Aonad brú, cothrom le 105 Pa (pascal, aonad an SI). Tá 1 bar gar do bheith cothrom le brú an atmaisféir, agus 1 bar = 1000 milleabar (mb). Ag leibhéal na farraige, is ionann brú an atmaisféir is timpeall 1013.25 mb.


Baraiméadar.
Ionstraim fisice a úsáidtear sa mheitéareolaíocht chun brú an atmaisféir a thomhas. Cheap Evangelista Torricelli an chéad cheann. Thosaigh sé le feadán, ceann amháin de dunta, agus é lán le mearcair. Agus an feadán go ceartingearach, thum sé an ceann oscailte in umar mearcair, shil cuid den mhearcair amach san umar, ag fágaint folús sa cheann iata den fheadán (tugadh folús Torricelli air seo). D'fhan cuid mhaith mearcair ag seasamh sa bhfeadán os cionn dromchla an mhearcair san umar. Is é tomhas an airde seo ar bhrú an atmaisféir atá ag gníomhú ar dhromchla an mhearcair san umar. Baraiméadar simplí mearcair is ea é seo. Modh eile chun brú an atmaisféir a thomhas is ea an baraiméadar anaróideach, bosca miotail le taobhanna solúbtha a bhfuil folús ann. Feidhmíonn an bosca mar bholg, ag leathnú is ag crapadh de réir mar a laghdaíonn is a mhéadaíonn an brú air. Is féidir gluaiseacht thiús an bhosca a athrú le giaranna beaga ina ghluaiseacht uilleach snáthaide, agus díláithriú uilleach na snáthaide mar thomhas ar bhrú an atmaisféir. Má choinnítear taifead ar an mbrú le himeacht ama, faightear baragraf.


Barbal.
Iasc le colainn chaol de chlann an charbáin. Forleathan in aibhneacha na hEorpa ar ghrinnill ghlana gairbhéil. Suas le 90 cm ar fhad, na liopaí feolmhar le 4 sprochaille fada. Imircíonn sé suas an abhainn le sceitheadh in Aibreán-Bealtaine. Iasc tábhachtach spóirt.


Barbatúráití.
Drugaí a dhíorthaítear ón aigéad barbatúrach, a ullmhaíodh den chéad uair ar Lá Fhéile Bhairbre 1863, deirtear. Tugadh barbatón isteach sa mhíochaine i 1903, agus féanabarbatón i 1912. Tá suas le 50 barbatúráit a úsáideadh uair éigin mar shuaimhneasáin, piollairí codlata, agus drugaí frith-thitimeacha. Ar an drochuair, de réir mar a thógtar iad méadaíonn acmhainn duine orthu, agus ní mór an dáileog a mhéadú le feabhas a fháil, ach tá siad nimhiúil i ndáileoga móra, agus cuirtear andúil iontu. Faoi seo tá beansóidiasaipín curtha ina n-ionad mar shuaimhneasán is piollaire codlata níos sábháilte.


Barbróg.
Tom duillsilteach nó síorghlas, dúchasach do réigiúin mheasartha ó thuaidh is i Meiriceá Theas. Péacáin fhada spíonta tríphointe, na duilleoga dealgach, go minic. Na bláthanna buí, flannbhuí nó scothdhearg. Na caora dearg, dubh, gorm, buí nó corcra, cruinn nó sorcóireach. Fástar cuid mhaith gnéithe mar mhaisiúchán, na gnéithe le duilleoga corcra go háirithe. Is óstach an bharbróg choiteann a bhíonn riachtanach i dtimthriall beatha an dúchain, galar gránbhairr. I dtíortha áirithe, sna Stáit Aontaithe go príomha, rinneadh iarracht an bharbróg choiteann a stoitheadh ó fhréamh chun an galar sin a chloí.


Bárc.
Long seoil le 3 chrann nó níos mó. Bíonn an crann tosaigh rigeáilte ó thosach go deireadh, na crainn eile go cearnach. Bhí an stíl forleathan ag deireadh an 19ú céad go príomha, nuair a chuir seolta i gcoinne iomaíocht na ngaltán don uair dheireanach.


John Bardeen.
Fisicí a rugadh i Madison, Wisconsin ab ea John Bardeen (1908-1991). An chéad duine a bhuaigh dhá dhuais Nobel sa bhfisic. Roinn sé an duais le Brattain is Shockley i 1956 as forbairt an trasraitheora chomhchumaraigh, agus i 1972 le Leon Cooper is Robert Schrieffer as teoiric BCS (Bardeen-Cooper-Schrieffer) na forsheoltachta a shaothrú.


Willem Barents.
Loingseoir a rugadh san Ollainn, meastar ab ea Willem Barents (c 1550 – 20 Meitheamh 1597). Bhí sé ina phíolóta ar 3 aistear Ollannach ag iarraidh teacht ar an mBealach Soir ó Thuaidh (1594-1596). Ainmníodh Muir Barents, ó thuaidh ón Iorua, as. Níor fhill sé ón 3ú aistear. I 1871 tháinig Elling Carlsen ar a cheathrú geimhridh, tógtha as piosaí loinge is cuid mhaith iarsmaí dá fhoireann ann, ar oileán Novaya Zemlya, agus an t-iomlán gan corraí le 274 bliain.


Christiaan Barnard.
Máinlia cairdiach a rugadh i mBeaufort West san Afraic Theas ab ea Christiaan Neethling Barnard (8 Samhain 1922 – 2 Meán Fómhair 2001). In ospidéal Groote Schuur i 1967 rinne sé an chéad trasphlandú rathúil croí dhaonna. Fuair an t-othar Louis Washkansky bás 18 lá níos déanaí de bharr niúmóine dhúbailte, áfach. Le himeacht ama d'fheabhsaigh sé marthanas othar go mór le croíthe trasphlandaithe. Fuair sé bás sa bhliain 2001 sa Chipir den asma.


Barócach (ceol).
Tréimhse i stair an cheoil thart ar 1580-1730. De réir a chéile, cuireadh tonúlacht in ionad módúlachta, méadaíodh ar mhaisiú séiseach, saibhríodh an armóin le crómatacht, tugadh breis suntasachta do cheol gléis, agus cruthaíodh ceolfhoirne. Cuireadh bunús faoi shaghsanna nua ceoil: ceoldrámaíocht, oratóir, cantáid, sonáid is coinséartó. Tháinig cumadóirí cumasacha chun cinn freisin: Bach, Handel, Monteverdi, Purcell, agus Vivaldi.


Barócach (ealaín).
Stíl san ealaín is an ailtireacht a bhí chun tosaigh sa 17ú-18ú céad. Bhí foirmeacha cuarlíneacha is maisiúchán ornáideach sainúil don tréimhse is iad i gceapacháin, go minic ar ollscála agus ar mhodh fíorchasta. I measc na gcleachtóirí bhí na hailtirí Borromini is Le Vau, agus an dealbhóir Bernini. An stíl seo atá léirithe sa phéintéireacht i saothar drámata gealdorcha Caravaggio is Rubens. Bhain an ealaín Bharócach go láidir leis an Rí Louis XIV sa bhFrainc is a chúirt, ach scaip ar fud iarthar na hEorpa freisin. Athraíodh chuig stíl Rocócó go luath san 18ú céad.


Barr cumhdaigh.
Barr a chosnaíonn barr eile atá plandáilte faoina bhun. Úsáidtear gránbharra mar seo d'fhéar is seamair nuachurtha. Is féidir an téarma céanna a úsáid i gcás cáil, mar shampla, a sholáthraíonn cumhdach d'éanlaith géim.


Barrachód.
Is éard ata sa bharrachód ná patrún línte is barraí comhthreomhara. Sainíonn líon na línte, a dtiús is tiús na spásanna eatarthu an t-eolas atá sa chód. Is modh é chun earraí i siopaí a lipéadú ionas gur féidir a n-ainmneacha is a bpraghsanna a léamh go huathoibríoch ag an gcuntar amach.
Bíonn dhá líne thanaí ag an dá thaobh den phatrún chun na himill a chur in iúl. Bíonn dís eile mar sin i lár baill, ag déanamh idirdhealú idir ainm an earra is a phraghas. Léitear an patrún le scanóir. Scanann léas tanaí léasarsholais trasna an phatrúin, agus glacann cill fhótaileictreach an solas a fhrithchaitear ón bpatrún.
Bíonn an comhartha a ghlactar cosúil le cód Morse, agus déanann ríomhaire an patrún a aithint go han-tapa. Leis an eolas seo suimíonn an ríomhaire ainm is praghas an earra le bille an chustaiméara, dealaíonn an t-earra ó fhardal an tsiopa, agus má tá an fardal sin ag dul i léig tugann sé rabhadh don bhainisteoir gur gá a thuilleadh de a sholáthar do na seilfeanna.


Barrbhalla fuinneogach.
San ailtireacht, an chuid uachtarach de bhalla foirgnimh, le fuinneoga os cionn na ndíonta sa chomharsanacht. Tagraíonn de ghnáth d'fhuinneoga in eaglais os cionn díonta na dtaobhrann.


Vincent Christopher Barry.
Ceimicí is taighdeoir míochaine a rugadh i gCorcaigh ab ea Vincent Christopher Barry (1908-1975). Rinne sé taighde forleathan ar dhrugaí a d'fhéadfadh a bheith éifeachtach mar chóireálacha i gcoinne na heitinne, a bhí ina sciúirse ar phobal na tire seo i lár an 20ú céad. An baictéar "Mycobacterium tuberculosis" is cúis leis an ngalar seo. D'aimsigh sé dhá chomhdhúil a bhí éifeachtach i gcoinne na heitinne, agus ar an dea-uair, ceann eile a fuarthas a bheith éifeachtach i gcoinne baictéir ghaolmhair, "Mycobacterium leprae", cúis an lobhra. Is cóireáil thábhachtach í seo anois ar an ngalar uafásach sin.


Frédéric Auguste Bartholdi.
Dealbhóir a rugadh i gColmar na Fraince ab ea Frédéric Auguste Bartholdi (2 Lúnasa 1834 - 4 Deireadh Fómhair 1904). Rinne sé speisialtacht ar shéadchomharthaí ollmhóra. Dhear is thóg sé Dealbh na Saoirse as cré-umha i bport Nua-Eabhrac, a nochtadh sa bhliain 1886.


Frederic Charles Bartlett.
Síceolaí a rugadh i Stowe-on-the-Wold, Sasana ab ea Frederic Charles Bartlett (20 Deireadh Fómhair 1886 – 30 Meán Fómhair 1969). An chéad ollamh le síceolaíocht thurgnamhach ag Ollscoil Cambridge a bhí ann. Rinne sé taighde ar fhadhbanna praiticiúla eirgeanamaíocha sa tsíceolaíocht fheidhmeach, agus modh ceannródaíoch feasach chun an chuimhne dhaonna a tuiscint.


Fuaimeanna Bartolozzi.
Fuaimeanna ceoil ar leith (micreatoin is cordaí ina measc) a dhéanann seinnteoirí gaothuirlisí, ag leanúint na dteicníochtaí a shaothraigh an cumadóir Iodálach Bruno Bartolozzi (1911-1980). Chuir sé síos orthu ina leabhar "Nouvi suoni per i legni" (Fuaimeanna Nua do Ghaothuirlisí, 1967).


Bás.
Is cloigeann duine siombail coitianta le bás.
Nuair a bhíonn deireadh le gach gníomhaíocht cheallach atá riachtanach don bheatha, buille an chroí is an riospráid, agus nach féidir na córais sin is an duine a athbheochan. Níl sainmhíniú beacht buan ar an mbás, agus tagann an dlí, an mhíochaine is infhaighteacht gartharrthála is meaisíní áirithe san áireamh. Feictear an éiginnteacht seo go soiléir i gcás duine atá ar mheaisín tacaíochta beatha ar feadh i bhfad gan aon athrú chun feabhais. I dtíortha áirithe sainmhíníonn an dlí gurb ionann bás is bás na hinchinne. Sna tíortha forbartha is iad galair chorónacha croí agus ailse na cúiseanna is coitianta le bás daoine, ach i dtíortha bochta atá i mbéal forbartha, is ionfhabhtuithe (maláire, eitinn, SEIF) na cúiseanna is coitianta. Bíonn garghaol idir rátaí báis i dtír ar bith agus bochtanas, dífhostaíocht, tithíocht, oideachas is caighdeán an chóras sláinte.


Bás inchinne.
Diagnóis go bhfuil duine marbh ó chríoch ghníomhaíocht na hinchinne is na gcodanna sin a bhaineann le riospráid is feidhmeanna riachtanacha eile go háirithe. Is gá go ndeimhníonn beirt dochtúirí nach bhfuil ríoga leictreacha ar dhromchla an chinn (is é sin, leictreinceifealagram cothrománach), agus nach bhfuil athfhillteacha stoc na hinchinne i láthair (ina measc frithghníomh mhac imrisc na súile don solas, is ascalú na súl — nistigmeas —mar fhreagairt ar uisce te is uisce fuar i gcanáil sheachtrach na cluaise). De ghnáth déantar an diagnóis ar dhuine atá i gcóma agus a riospráid á coinneáil ar siúl go saorga, ach a chroí ag bualadh fós.


Visual Basic.
Teanga ardleibhéil ríomhchláraithe, is na bogearraí forbartha a thugann tacaíocht di, a ligeann d'úsáideoirí cláir idirghníomhacha a chruthú go héasca. Saothraithe ag Microsoft. Cuireann sí áiseanna ar fáil chun clárú amhairc (cumas chun cód a chruthú trí dhealbha a láimhseáil) a dhéanamh chomh maith le gnáthmhodhanna téacsbhunaithe cláraithe.


John Baskerville.
John Baskerville, portráid le James Millar
Clódóir a saolaíodh i Wolverley Shasana ab ea John Baskerville (28 Eanáir 1706 – 8 Eanáir 1775). Ó 1740 bhí gnó seapánaithe aige i mBirmingham, ag cur vearnaise seapánaí ar mhiotal is leathar. Ó timpeall 1750 ar aghaidh chuaigh sé le múnlú litreacha miotalacha don chlóbhualadh, agus dhear is tháirg na clónna a ainmníodh as.


Nikolai Basov.
Fisicí a rugadh in Usman na Rúise ab ea Nikolai Gennadiyevich Basov (14 Nollaig 1922 – 1 Iúil 2001). Shaothraigh sé an teoiric faoin méasar i 1955, agus d'fhionn an léasar i 1958. Lena chomhghleacaí Alexandr Prokhorov is Charles Townes, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1964 as an saothar seo. I Moscó a bhfuair sé bás.


Basse taille.
a>. Rinneadh sa 14ú haois é sa Fhrainc.
Modh chun airgead, agus uaireanta ór, a chruanadh. Ar dtús snoítear is greantar an miotal, agus ansin cuirtear cruan daite tréshoilseach ar a bharr ionas gur féidir le solas lonrú tríd. Meastar gur tugadh an ealaín seo isteach ag deireadh an 13ú céad i bPáras.


Básúca.
Arm a tugadh isteach in arm na Stát Aontaithe le linn an dara cogadh domhanda i gcomhair coisithe. Scaoileann sé diúracán beag roicéid as feadán simplí lainseála. Is éifeachtach an pléascán dírithe seo i gcoinne armúr éadrom tancanna.


Basúcaí.
Téaduirlis ceoil Ghréagach a phioctar. Úsáidtear go minic i gceol tíre é. Muineál an-fhada le cipíní méire air, agus 3 nó 4 raon sreangach a phioctar le figín.


Basún.
Gaothuirlis ceoil, píobán siúntaithe adhmaid, timpeall 2 m ar fhad, ach dúbailte ar ais air féin agus feistithe le gléasanna miotalacha is crúca cuartha is giolcach dúbailte ar a bharr. Le fírinne, is dordóbó é. Fuaimníonn an basún dúbailte (an frithbhasún) ochtach níos ísle ná an gléas chaighdeánach.


Thomas de Vere Coneys.
Ba é Thomas de Vere Coneys (c. 1804 - 1851) an chéad chathaoir sa Ghaeilge i gColáiste na Tríonóide, post a ghlac sé i 1841. D'fhoilsigh sé an "Foclóir Gaoidhilge Sacs-Bhéarla" sa bhliain 1849, agus bhí leagan de Leabhar na hUrnaí Coitinne foilsithe faoina chúram sa bhliain 1851.


Risteard Pluincéad.
Bráthair Proinsiasach agus foclóirí ceannródaíoch sa 17ú haois ab ea Risteard Pluincéad. Rinne sé foclóir lámhscríofa Gaeilge-Laidin sa bhliain 1662, ar ar thug sé "Vocabularium Latinum et Hibernum – foclóir lainne agus Gaoidheilge".


Batailit.
Mais an-mhór carraige doigheartha—eibhear, de réir cineáil — a sádh nuair a leáigh sí isteach i gcarraig an cheantair máguaird, thar 100 km2, ag dul síos chuig doimhneacht anaithnid. Sainchomhartha ar chreasa oraigéineacha is creasa fo-dhuchtaithe, cosúil le baitilit na nAindéas i Meiriceá Theas agus Sraithraon an Chósta in Alasca is iarthar Ceanada.


Bataiméadracht.
Tomhas doimhneacht airíonna ar ghrinneall an uisce i bhfairsingí móra farraige is locha. Léiríonn cairteacha bataiméadracha doimhneachtaí an uisce i méadair ar feadh líne, agus mar sin imlíne na n-airíonna topagrafacha faoin uisce. Níorbh fhéidir mionmhapáil bharaiméadrach gur tugadh aimsiú ó mhacalla isteach, agus ba é Turas Meteor de chuid na Gearmáine (1925-1927) an chéad uair ar baineadh feidhm fhorleathan as.


Bataire litiam.
Batairí litiam 9v AA AAA
Bíonn saghsanna den bhataire tánaisteach seo inathluchtaite, agus saghsanna eile príomhúil. Luaitear luchtú bataire ina aimpéar-uaireanta in aghaidh an chileagraim (A-u kg-1): i mbataire litiam is féidir 3,860 A-u kg-1 a stóráil, níos mó ná 4 oiread luchtú bataire since, is timpeall 15 oiread luchtú bataire luaidhe. Ach is costasach na batairí litiam, agus ní mór iad a chur de láimh go cúramach mar go bhfuil ceimiceáin imoibríocha nimhiúla iontu.


Bataisféar.
Soitheach sárthreisithe sféarúil inar féidir breathnadóirí a ísliú ó mháthairshoitheach go dtí doimhneacht an-mhór. Úsáideadh den chéad uair i 1930 é, agus baineadh doimhneacht 923 m amach i 1934. Faoi seo tá an saghas seo soithigh imithe i léig toisc go bhfuil soithigh níos éifeachtaí sábháilte tagtha chun cinn.


Batascafa.
Soitheach, fuinnmhithe le leictreachas de ghnáth, atá deartha chun taiscéaladh a dhéanamh faoin uisce, le roinn an tsnámháin is cochall breathnadóireachta faoina bun. Deartha ar dtús ag Piccard i 1948, in ann dul síos chomh domhain le 10,000 m. Ach tá na tumadóirí nua-aoiseacha, cosúil leis an Alvin a rinne taiscéaladh ar an Titanic báite, cuid mhaith níos so-ionramháilte ná na cinn bhunaidh.


Henry Walter Bates.
Nádúraí is taistealaí a rugadh i Leicester Shasana ab ea Henry Walter Bates (8 Feabhra 1825 – 16 Feabhra 1892). I 1861 chuir sé síos ar aithris idir ainmhithe (aithris Bates), agus chuidigh an léargas seo le forbairt choincheap an roghnaithe nádúrtha. Bhí cáil air as a chuid turas go dtí an Amasóin.


William Bateson.
Bitheolaí a saolaíodh i Whitby Shasana ab ea William Bateson (8 Lúnasa 1861 – 8 Feabhra 1926). Rinne sé taighde ar bhunúis eolaíocht na géinitice, agus thug an t-ainm seo di.
Bhí baint ag Bateson ar feadh a shaoil le St. John's College (Cambridge). Máistir ag St. John's a bhí ina athair, William Henry Bateson. D'fhreastail an mac ar Rugby School agus ansin ag St. John's College, mar ar bhain sé céim onóracha bhaitsiléara amach sa bhliain 1883. Fuair sé post mar mhúinteoir ansin agus rinneadh comhalta an choláiste de ní ba dhéanaí.
Rinne Bateson turais go dtí na Stáit Aontaithe agus an Áise Láir le taighde a dhéanamh. D'oibrigh sé go dian chun teoiricí Gregor Mendel a chur chun cinn i ndiaidh do Hugo de Vries agus Carl Correns teacht in athuair ar shaothar Mendel sa bhliain 1900.


Jean Batten.
Eitleoir ceannródaíoch a rugadh i Rotorua sa Nua-Shéalainn ab ea Jean Gardner Batten (15 Meán Fómhair 1909 – 22 Samhain 1982). I 1932 rinne sí eitilt fillte ó Shasana go dtí an Astráil is ar ais, an chéad bhean chun é sin a dhéanamh ina haonar, agus bhris curiarracht Amy Johnson don eitilt aontreoch. I 1936 rinne sí curiarracht eitilte ó Shasana go dtí an Nua-Shéalainn. "Greta Garbo na spéartha" a thugtaí uirthi as a cuid éadaigh agus iompair ghalánta.


Cód Baudot.
Cód chun teachtaireachtaí béil a tharchur i gcórais theileagrafacha, a cheap J. M. E. Baudot i 1874. Tugadh "Cód Idirnáisiúnta Teileagraif 1" air. Ní hionann is cód Morse a úsáideann poncanna gearra is fleiscíní fada, úsáideann cód Baudot bíoga den fhad céanna agus iad ar líne nó as líne. Seasann teaglam ar leith de 5 ghiotánbhíog do gach uimhir, litir is marc poncaíochta. Ceapadh dhá shraith de 32 teaglam an ceann, sraith do na litreacha agus sraith eile do na huimhreacha is na marcanna poncaíochta. Tá an cód seo, leasaithe is leathnaithe, in úsáid fós i gcomhair cumarsáid idirnáisiúnta sreinge agus i gcórais meitéareolaíochta is nuachtán. I gcórais a tháinig chun cinn níos déanaí, baineadh feidhm as ilphléascadh chun cuid mhaith comharthaí comhuaineacha a tharchur ar shreang amháin. I gcóras mar seo, ní bhíonn úsáideoir ar leith ceangailte leis an tsreang ach le linn do litir amháin dá chuid a bheith á tarchur. Ach deimhin a dhéanamh de na comharthaí go léir atá le tarchur a shionchrónú, is féidir iad a scaradh is na litreacha cuí a sheoladh do na glacadóirí cuí, agus mar sin na teachtaireachtaí éagsúla a sheachadadh do na seoltaí cearta. Le teacht chun cinn na ríomhairí digiteacha sna 1960idí ceapadh ASCII, an "Cód Caighdeánach Meiriceánach um Idirmhalartú Faisnéise", a úsáidtear go forleathan anois.


Jean-Maurice-Emile Baudot.
Méarchlár Baudot, "Journal télégraphique", 1888
Innealtóir leictreach a rugadh i Magneux na Fraince ab ea Jean-Maurice-Emile Baudot (11 Meán Fómhair 1845 – 28 Márta 1903). Sa bhliain 1874 bhain sé paitinn amach ar chód Baudot, agus i 1894 ar chóras chun cuid mhaith comharthaí a tharchur thar an tsreang chéanna ag an am céanna (ilphléascadh).


Georg Bauer.
Mianreolaí a rugadh i nGlauchau na Gearmáine is ea Georg Bauer ("Georgius Agricola", 24 Márta 1494 – 21 Samhain 1555). Rinne sé an chéad rangú eolaíoch riamh ar mhianraí ina leabhar "De Natura Fossilium" (Ar Nádúr na nIontaisí, 1546). "De Re Metallica" an leabhar ba mhó a thuill clú dó, leabhar inar chuir sé síos ar an mianadóireacht agus oibríochtaí eastóscaidh eile. Foilsíodh é sa bhliain 1556, cé gur dócha gur chuir sé críoch leis sé bliana roimhe sin.
Bauer, Georg
Bauer, Georg


Abu Nuwas.
File Araibise ba ea Abū Nuwās al-Ḥasan ibn Hānī al-Ḥakamī (756–814),a nó "Abū Nuwās mar is fearr aithne air (;, "Abū Novās"). Scríobh sé cuid dá dhánta as Peirsis freisin. Rugadh Abu Nuwas i gcathair Ahvaz in Impireacht na Peirse. Arabach ba ea a athair Hānī, a bhí ina shaighdiúir in arm Marwan II. Peirseach ba ea a mháthair. Golban an t-ainm a bhí uirthi agus fíodóir a bhí inti. Bhog Abū Nuwās go Baghdad agus is ann a bhain a fhilíocht clú amach. Bhí sé in ainm a bheith ar an bhfile is mó i gcríocha na Muslamach. Bhí tionchar mór aige ar go leor de na scríbhneoirí a tháinig ina dhiaidh, mar shampla Omar Khayyám agus Hafiz. Tá tagairtí d'Abu Nuwas sna h"Oícheanta Arabacha", agus i scéalta eile, ní hamháin ina réigiún dúchais ach i gcultúr Svahaílise na hAfraice Thoir freisin. Ainmníodh go leor áiteanna i mBaghdad in ómós dó, agus sa bhliain 1976 tugadh ainm Abu Nuwas ar chráitéar ar Mhearcair.


Bauhaus.
Scoil údarásach ealaíon is ceirdeanna a bhunaigh Walter Gropius i Weimar na Gearmáine i 1919. Bhí sé mar aidhm aige go gcomhoibreodh na healaíontóirí is na hailtirí chun aontacht nua a chruthú sna healaíona. Ar dtús, stíl líofa mhothúchánach a chleachtaigh an scoil, ach gan mhoill tháinig siad ar fheidhmiúlacht is saontacht dhocht. I measc na mac léinn is na múinteoirí bhí Feininger, van Doesburg, Moholy-Nagy, Kandinsky, Klee is Mies van der Rohe. Bhíodh an scoil suaite an t-am ar fad le freasúra an phobail áitiúil is na bpolaiteoirí, agus easaontais idir na baill féin. Bhog sí go Dessau i 1925. Dhún Hitler an scoil i 1933, agus chuaigh cuid mhaith de na baill go dtí na Stáit Aontaithe. I 1987 ceapadh stiúrthóir nua agus tionscnaíodh Fondúireacht Bauhaus Dessau mar a bhfuil bailiúchán, stiúideo, acadamh is saotharlann.


Adolf von Bäyer.
Adolf von Baeyer, 1905, grianghraf oifigiúil Nobel
Ceimicí orgánach a rugadh i mBeirlín na Gearmáine ab ea Johann Friedrich Wilhelm Adolf von Baeyer (31 Deireadh Fómhair 1835 – 20 Lúnasa 1917). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice sa bhliain 1905 as a shaothar ar líocha orgánacha is déanmhaíocht an fháinne hidreacarbóin. Rinne sé amach struchtúr plúirín freisin is shintéisigh é.


Trevor Baylis.
Innealtóir is ceapadóir a rugadh i Londain, i Sasana is ea Trevor Baylis (13 Bealtaine 1937). Sa bhliain 1993 thosaigh sé ag saothrú raidió clogoibritheach tochrais a fhéadfar a úsáid in áiteanna iargúlta nach bhfuil cumhacht leictreach ar fáil ón líonra. Dineamó is bataire inathluchtaithe atá mar fhoinse cumhachta, agus is féidir an bataire a athluchtú tríd an dineamó a thochras. Tá an t-earra seo ar an margadh ó 1996 agus éileamh air ar fud an Domhain. Cónaíonn Baylis ar Eel Pie Island in Abhainn na Tamaise gar do Londain. Tá an galar Crohn air.


Teoiric BCS.
Teoiric chandamach na forsheoltachta, a d'fhorbair John Bardeen, Leon Cooper is Robert Schrieffer i 1957. Cruthaítear staideanna ceangailte leictreondíseanna (díseanna Cooper) a mhíníonn an nialas friotaíochta leictrí agus iarmhairt Meißner. Fuarthas fíorú turgnamhach ar an réamhinsint ón teoiric seo go mbeadh luachanna candamacha ag réimse maighnéadach trí fháinne forsheoltach, agus na luachanna sin ina n-iolraithe d'aonad maighnéadach bunaidh (an floscóideach).


Bé na fallainge.
Féileacán ildaite, na sciatháin síodúil donn le himeall buí is líne spotaí gorma. An chruimh dubh den chuid is mó le spíce dubh. Faightear í ar shaileach, beith is crainn eile. Crochann sí an chrisilid lena heireaball.


Beacán.
Beacáin ("Agaricus bisporus") á saothrú
Fungas saothraithe is ea beacán. Cuimsíonn sé an cholainn thorthaithe, an gas gearr bán, agus an caipín cruinn le duilleoga scothdhonn faoina bhun. Úsáidtear an t-ainm seo ar aon fhungas leis an gcruth seo.


Beacán bearaigh.
Ainm neamhfhoirmiúil ar thorthaí fungasacha, ar chruth scáth báistí de réir cineáil, iad siúd atá nimhiúil do-ite go háirithe.


Beacán draíochta.
Beacán ar leith, an caipín saoirse mar shampla, ina bhfuil an siabhraigin silicíbin. Baolach le n-ithe, ach mar sin féin tógann daoine áirithe beacáin mar seo i bhfoirm insilte, a dhéantar trí na beacáin a chur in uisce atá ag fiuchadh ionas go dtuaslagann na comhábhair ghníomhacha ann.


Beach dhuillghearrthach.
Beach aonair a ghearrann duilleoga i bpíosaí chun a nead a líneáil nó a dhúnadh. Pailnitheoir tábhachtach dá lán plandaí, alfalfa go príomha.


Beach meala.
An bheach Eorpach agus 3 speiceas eile. Cruthaíonn sí sochaí ilbhliantiúil le máthair áil amháin, na céadta ladrann agus 50,000-80,000 beach oibre. Beireann máthair an áil suas le 3,000 ubh, ceann in aghaidh gach cill chéarach sa chíor meala. Toirchíonn na ladrainn máithreacha nua le linn a n-eitiltí pósta. Tóraíonn na beacha oibre foráiste, glanann an choirceog, tugann bia do na larbhaí, agus déanann gach gnó eile is gá. Ní dhéanann coilíneachtaí geimhriú ach maireann tríd an ngeimhreadh ar mhil is pailin stóráilte.


Beachaireacht.
Coinneáil beach i gcoirceoga le haghaidh meala is céarach. Úsáidtear beacha chun úlloird is barra eile, cosúil le síol ráibe, a phailniú. Is eol go raibh beachaireacht ann sa chlochaois, le coirceoga tútacha déanta as adhmad, is dócha. Níos déanaí rinne feirmeoirí Eorpacha coirceoga as tuí, cosúil le ciseán bun os cionn. Thosaigh beachaireacht ar bhonn trádálach sna 1880idí. Is caitheamh aimsire do bheachairí áirithe í, agus chomh maith leis an mil a fhaigheann siad, déanann siad staidéar ar iompar na mbeach.


George Wells Beadle.
Géineolaí bithcheimiceach a rugadh i Wahoo, Nevada ab ea George Wells Beadle (22 Deireadh Fómhair 1903 – 9 Meitheamh 1989). Rinne sé taighde ar ghéinitic arbhair indiaigh, cuileog torthaí (Drosophila), agus coincleacha aráin. I gcomhar le Edward Lawrie Tatum, d'fhorbair sé an coincheap go raibh géinte ar leith a rialaigh táirgeadh einsímí ar leith. Le Joshua Lederberg, bhuaigh Beadle is Tatum Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1958 as an saothar seo. In Chicago, Illinois a d'éag sé.


Beagóinia.
Planda ilbhliantúil tiúbrach nó ríosómach, uaireanta tom nó dreapaire, atá dúchasach do réigiúin theo, Meiriceá go príomha. Na duilleoga neamhshiméadrach, taobh amháin níos mó ná an taobh eile, go minic le spotaí nó marcanna bána nó dearga. Na bláthanna fireanna le dhá phiotal mhóra is dhá phiotal bheaga, na bláthanna baineanna le 4-5 phiotal sa bhreis air sin. Capsúl eiteach is ea an toradh. Uaireanta tugtar "cluas eilifinte" air mar gheall ar chruth na nduilleog. Atáirgeann sé go héasca ó ghearrthóga duilleog leagtha ar ithir thais, agus úsáidtear an teicníocht seo go forleathan sa ghairneoireacht. Fástar an-chuid speiceas mar mhaisiúchán.


Beaignit.
Lann cruach a ceapadh i mBayonne na Fraince sa 17ú céad, meastar, chun arm sáite a dhéanamh d'arm tine an choisí. Ar dtús chuirtí i mbéal an mhuscaeid í, ach go luath sa 19ú céad rinneadh sliotán taobh leis an mbéal chun an bheaignit a chur ann, chun gur féidir an gunna a scaoileadh chomh maith. Choimeádtaí an bheaignit i dtruaill ghearr nuair nach raibh sí in úsáid. Bíonn feisteas ar an ngunna nua-aoiseach chun beaignit a chur ann, agus bíonn beaignití nua-aoiseacha in ann feidhmeanna eile a dhéanamh freisin, cosúil le gearradh sreinge.


Bealaitheoir.
Ábhar a úsáidtear chun frithchuimilt a laghdú idir dhá dhromchla atá ag gluaiseacht thar a chéile. De ghnáth is leacht é, cosúil le hola mianrach nó plandúil, ach is féidir solad a úsáid, cosúil le céir nó graifít. Uaireanta bíonn gá le bealaitheoir ar leith: mar shampla, tá suilfít molaibdéinim an-áisiúil ag teocht ard. Is féidir gáis (aer, héiliam nó eile) a úsáid freisin, a chaidéalaítear isteach san imthaca chuig brú a dhóthain chun na dromchlaí frithchuimilte a choinneáil amach óna chéile.


Beallaí.
Crann duillsilteach beag ornáideach, dúchasach don Eoraip. Na pisbhláthanna buí ina gcrobhaingí duilleogacha, ar crochadh ó na craobhacha san earrach. Na duilleoga roinnte i 3 dhuilleoigín, na capsúil suas le 6 cm ar fhad, gruagach is iad óg, le síolta dubha. Gach cuid de an-nimhiúil, na síolta go háirithe.


Beangú.
Sa luibheolaíocht, cuid de phlanda adhmadach a chur isteach i sliotán gearrtha i ngas nó bonnstoc planda eile chun go gcuingríonn na fíocháin fheadánacha is go leanann fás an phlanda bheangaithe. Ní éiríonn leis ach i gcás gnéithe atá garghaolmhar le chéile. Úsáidtear beangú go forleathan i ngairneoireacht chun cineálacha inmhianaithe nach bhfásann go maith a chuingriú le cineálacha atá bríomhar nó frithsheasmhach in aghaidh galar. Uaireanta briseann an deontóir bonnstoic amach agus táirgeann meatháin lena mbláthanna féin i measc bláthanna an phlanda bheangaithe.


Beansaildéad.
C6H5CHO, leacht gan dath le fiuchphointe 179 °C. Boladh almóinní as, agus úsáidtear mar bhlastán é. Ocsaídítear go héasca go dtí aigéad beansóch é.


Beansóin.
C6H5.CHOH.CO.C6H5, solad cumhra le leáphointe 137 °C. Toradh comhdhlúthú beansaildéid. Faightear go nádúrtha é freisin sa roisín ó chrainn den ghné stiorac a dtugtar "balsam" air.


Béar dubh.
Dhá speiceas atá dubh de ghnáth ach uaireanta donn: an béar dubh Meiriceánach as Meiriceá Thuaidh, agus an béar dubh Áiseach (nó "an béar Himiléitheach", nó "an béar gealaí") ó oirthear is deisceart na hÁise, le smig bhán is V bán ar a chliabhrach.


Béar spéaclach.
An t-aon bhéar atá dúchasach don leathsféar theas. Áitríonn sé foraoisí i spoir iartharacha na nAindéas. Beag, na guaillí 73 cm ar airde. Dorcha le fáinní éadroma timpeall na súl. Tógann sé ardáin i gcrainn as géaga briste. Itheann sé plandaí den chuid is mó. Tugtar "an béar Aindéach" air freisin.


Béar uisce.
Ainmhí micreascópach atá gaolmhar, b'fhéidir, leis na hartrapóid. Colainn ghearr, 4 phéire géag giortach, go minic le hingne, codanna an bhéil fadaithe le haghaidh pollta. Timpeall 400 speiceas ar eolas. Faightear é i screamha dromchlacha uisce ar bhogaigh, crotail, algaí, easair plandaí, agus an chré.


Aubrey Vincent Beardsley.
Maisitheoir leabhar a rugadh i mBrighton Shasana ab ea Aubrey Vincent Beardsley (21 Lúnasa 1872-16 Márta 1898). Cáil air as a chuid phóstaer agus léaráidí dubha is bána d'eagrán léirithe de "Le Morte d'Arthur" (Bás Artúir) de chuid Thomas Mallory is leabhair eile. Fuair sé bás ag an eitinn i Menton na Fraince sa bhliain 1898 agus é 25 bliana d'aois.
Léaráid le Aubrey Beardsley do "Le Morte d'Arthur"


Beatha.
Staid ina mbaineann orgánaigh feidhm as ábhair ón timpeallacht trína bpróisis meitibileachta, chun fás, a gcórais feidhmiúcháin a choinneáil, a struchtúir a dheisiú, agus iad féin a atáirgeadh. Tá gach foirm bheatha ar Domhan bunaithe ar aigéid núicléasacha, DNA (aigéad dí-oscairibeanúicléasach) nó RNA (aigéad ribeanúicléasach), a iompraíonn an t-eolas géiniteach dúchasach. Tuigtear gur thosaigh an bheatha ar Domhan timpeall 3,500-3,800 milliún bliain ó shin i bhfoirm baictéar simplí faoi chúinsí ina raibh comhábhair bhunúsacha ábhair orgánaigh (meatán, amóinia, hidrigin is galuisce) i láthair san atmaisféar bunaidh. De réir a chéile tharla éabhlóid cheimiceach do na ceimiceáin seo le fuinneamh ó sholas na Gréine is stoirmeacha leictreacha, agus chuingrigh siad i móilíní níos casta gur tháinig aigéid núicléasacha fhéinatáirgthe chun cinn.


Beathnua.
Planda bliantiúil nó ilbhliantúil, uaireanta ina thom é Beathnua. "Luibh Eoin Baiste" a thugtar air freisin, agus luaitear le Colm Cille is Muire chomh maith é. Tá sé dúchasach ar fud na réigiún measartha is na sléibhte trópaiceacha. Na duilleoga breactha le faireoga, urchomhaireach nó bíseach, an-chaol nó ubhchruthach. Na bláthanna go minic mór feiceálach, buí le 5 pheiteal is an-chuid staimíní. Capsúl nó caor an toradh. An-chuid úsáidí aige mar luibh sa sean-am: cosaint ar asarlaíocht is oilc eile, agus luibh íce. Chuir Bord Leigheasra na hÉireann cosc ar a dhíol in Éirinn mar chógas leighis i 2001, mar gheall ar na drochiarmhairtí a fhéadfaidh a bheith aige, go mór mór nuair a bhíonn cógais eile leighis in úsáid ag duine ag an am céanna.


Beathú infhéitheach.
Soláthar cothuithe d'othar trí fheadán beathaithe a théann go díreach isteach in imshruthú na fola trí fhéith. Ní féidir ach bunchothuithe a úsáid mar seo, glúcós in ionad stáirse, aimínaigéid in ionad próitéiní, agus mar sin de.


Francis Beaufort.
Meitéareolaí a saolaíodh san Uaimh ab ea Francis Beaufort (25 Bealtaine 1774 – 17 Nollaig 1857). Sa Chabhlach Ríoga faoi 1790, thairg sé scála oibiachtúil gaoithe i 1806 a luaitear fós sa mheitéareolaíocht. Rinne sé comhchoibhneas idir neart na gaoithe is an méid seoil a bhíonn oiriúnach do long lánrigeáilte. Ghlac Aimireáltacht na Breataine leis an scéim i 1838. Nuair a tugadh longa gaile isteach modhnaíodh an scála i dtéarmaí staid na mara, agus cuireadh luas tomhaiste na gaoithe san áireamh níos déanaí. Hiodragrafaí don Chabhlach Ríoga ó 1829. D'údaraigh sé aistir mara chun suirbhéireacht is mapáil a dhéanamh ar limistéir áirithe den Domhan (mar shampla, aistear an "Beagle" a raibh Charles Darwin air). Ainmníodh an mhuir ó thuaidh ó Alasca as.


Beaux-Arts.
Stíl chlasaiceach mhaisithe san ailtireacht a bhí coitianta sa bhFrainc go déanach san 19ú céad. Sampla maith di is ea an Opéra i bPáras (1861-1875) le J. L. C. Garnier.


Karl Bechstein.
Déantóir pianónna a rugadh i nGotha na Gearmáine ab ea Karl Bechstein (1826-1900). Bhunaigh sé monarcha i mBeirlín i 1856.


Béchuil.
Cuil mhór fadcholainne le dhá phéire sciathán caol, coinnithe le chéile de ghnáth is í ar fos. Creachadóir cumasach, mar larbha uisciúil is cuil fhásta eitilte.


Alexandre Edmond Becquerel.
Fisicí Francach, mac le Antoine César Becquerel agus athair Antoine Henri Becquerel, ab ea Alexandre Edmond Becquerel (24 Márta 1820 – 11 Bealtaine 1891) nó Edmond Becquerel mar a bhí aithne ní b'fhearr air. Rugadh i bPáras é. Rinne sé taighde ar sholas, fótaiceimic is méarnáil. Cheap sé an fosfarascóp.


Antoine César Becquerel.
Fisicí Francach, athair Alexandre Edmonde Becquerel, ab ea Antoine César Becquerel (7 Márta 1788 – 18 Eanáir 1878). Ceannródaí sa leictreachas, a rinne taighde ar theileagrafaíocht is maighnéadas.


Antoine Henri Becquerel.
Fisicí a rugadh i bPáras, mac le Alexandre Edmond Becquerel, ab ea Antoine Henri Becquerel (15 Nollaig 1852 – 25 Lúnasa 1908). Tháinig sé ar radaighníomhaíocht dheonach úráiniam den chéad uair, agus d'aonraigh raidiam uaidh sin. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Marie is Pierre Curie sa bhliain 1903.


Johannes Georg Bednorz.
Fisicí Gearmánach ab ea Johannes Georg Bednorz a rugadh ar 16 Bealtaine 1950. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1987 le Alexander Müller bliain i ndiaidh foilsiú a bhfionnachtana ar fhorsheoltacht in ábhair cheirmeacha ag teocht réasúnta ard, ar dtús ag 23°K, 12°K níos airde ná uasteocht na forsheoltachta go dtí sin.


Emil Adolf von Behring.
Baictéareolaí is imdhíoneolaí ceannródaíoch a rugadh i Hansdorf na Prúise (Ławice na Polainne anois) ab ea Emil Adolf von Behring (15 Márta 1854-31 Márta 1917). D'fhionn sé antatocsainí don teiteanas is an diftéire. Bhuaigh sé an chéad Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine as an saothar seo i 1901.


Beibheatrón.
Luasghéaraitheoir prótón le huasfhuinneamh 1,000 milliún leictreonvolta, a tógadh in Ollscoil California i mBerkeley.


Beicireil.
Gníomhaíocht foinse radaighníomhaí in oiread díscaoiltí in aghaidh an tsoicind. Aonad de chuid an SI, leis an tsiombail Bq, ainmnithe as Antoine Henri Becquerel.


Beilimnít.
Moileasc, cosúil le scuid, atá imithe in éag. Faightear go forleathan í mar shliogáin iontaisithe ón tréimhse Charbónmhar uachtarach go dtí an ré Eoicéineach. Bhí an sliogán inmheánach is í beo, piléarchruthach de ghnáth.


Béimeanna.
Sa bhfisic, athruithe rialta ísealmhinicíochta in aimplitiúid na fuaime nuair a thrasnaíonn dhá fhuaimthonn le minicíochtaí gar dá chéile. Baintear feidhm as an iarmhairt seo i dtiúnadh pianó agus glacadóirí heitridíneacha raidió.


Beinsidhé-asaipíní.
Grúpa drugaí, gach ceann acu le hiarmhairt, a bheag nó a mhór: iarmhairt frithimní, frith-thitimis, hiopnóiseach, thámhshuanach is mhatánligeánach. Tugadh isteach dhá shuaimneasán, clórdhé-asapocsaíd ("Librium") agus dé-asapam ("Valium"), i 1960 is 1962 faoi seach. Úsáidtear níotrasapam ("Mogadon") is teimeasapam ("Normison") mar hiopnóisigh, agus ailpreasalam chun cosc a chur le himní. Is drugaí sábháilte iad seo, agus is annamh a thógtar ródháileog: mar sin, tá siad tar éis ionad na mbarbatúráití (a raibh baol níos mó ag baint leo) a ghlacadh. Ach le húsáid an-fhorleathan, tá fianaise láidir gur féidir andúil a chur iontu. Mar sin, tairgtear sa Bhreatain, mar shampla, gan iad a úsáid ach i gcásanna dianimní nó easuain, ar feadh 4 sheachtain ar a mhéid.


Beinsil.
C6H5CH2-, grúpa feidhmitheach a chuimsíonn fáinne feinile. Nuair a chuirtear le hainm comhdhúile í, ciallaíonn sin gur malartaíodh í le hidrigin sa chomhdhúil.


Beirbhéine.
Planda ilbhliantúil le stoc docht a fhásann go dtí 60 cm ar airde. Dúchasach don Eoraip, an Áise is tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga urchomhaireach liopach cleiteach. Na bláthanna 4 mm ar leithead, liathchorcra, ina spící caola.


Beirgeamó.
Planda cumhra ilbhliantúil atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Meicsiceo. An gas cearnach; na duilleoga ubhchruthach fiaclach, i bpéirí urchomhaireacha; na bláthanna déliopach, corcra nó dearg, i bhfáinní go tiubh timpeall ar an ngas. Tarraingteach do bheacha is dordéin. Déantar an tae íochshláinteach Oswego leis na duilleoga.


Beiril.
Mianra beirilliam, alúmanaim is sileacáite, Be3Al2Si6O18, a fhaightear i bpéigmitítí eibhir mar phriosmaí heicseagánacha scothghlasa. Is cineálacha seodra di cloch mhuirghorm is smaragaid. Is é beirilliam an mianach trádálach.


Beiteal.
Crann caol a fhásann 30 m ar airde, dúchasach d'oirdheisceart na hÁise. Na duilleoga 8 m ar fhad, leathrúil; na síolta 4-5 cm ar fhad, dearg nó flannbhuí. Fiuchtar na cnónna le haol, triomaítear iad, agus filltear iad mar phloig i nduilleoga ó speiceas dreaptha beitil. Cognaítear an plog go minic san India is oirdheisceart na hÁise ar son a iarmhairte meisciúla atá cosúil le hiarmhairt alcóil. Fágann an súlach smál dearg ar na fiacla is an tseile.


Béiteatrón.
Luasghéaraitheoir cáithníní ina gcoinnítear na leictreoin i bhfithis chiorclach le réimse maighnéadach agus a luasghéaraítear iad le réimse athraitheach leictreach forshuite air sin. Is féidir cáithníní le fuinnimh an-arda a bhaint amach le haghaidh taighde ar iompar na leictreon ardfhuinnimh nó X-ghathanna ardfhuinnimh.


Matsuo Bashō.
Ba é Matsuo Bashō (松尾 芭蕉?, 1644 – 28 Samhain 1694), ainm breithe Matsuo Kinsaku (松尾 金作?), agus ansin Matsuo Chūemon Munefusa (松尾 忠右衛門 宗房?) an file is cáiliúla i ré Edo sa tSeapáin. Ba iad na dánta comhoibríocha ar a dtugtar "haikai no renga" ba mhó a thuill clú dó, agus chreid sé gurbh é seo an saothar is fearr dá chuid. Sa lá atá inniu ann, áfach, tá meas ar leith ar a hokku (haiku) ar fud an domhain.
Rugadh Bashō sa bhliain 1644, láimh le hUeno, i gCúige Iga. Bhog sé go hEdo (Tokyo), agus is ann a tháinig clú ar a fhilíocht. Bhí post múinteora aige, ach thug sé diúltú do shaol sóisialta uirbeach lucht na litríochta. B'fhearr leis bheith ag fánaíocht ar fud na tíre ag lorg inspioráide. Chuir sé béim ar an timpeallacht thart air agus a mhothúcháin féin ina chuid filíochta.
Áit bhreithe an fhile, de réir an traidisiúin


Béite-bhlocálaithe.
Grúpa drugaí a tugadh isteach sna 1960idí a laghdaíonn ráta buailte an chroí is brú na fola. Ba é própánólól an chéad cheann a bhí éifeachtach sa chlinic. Úsáidtear é agus aitéanólól go forleathan i gcásanna dianstruis is scaoill chun cosc a chur ar shiomtóim cosúil le rith an chroí, cur allais is crith. Moltar iad mar chóir leighis do dhaoine atá ag léiriú nó ag taibhriú go poiblí nó fiú ag dul faoi scrúdú tiomána. Tá conspóid ann faoina n-úsáid ag imreoirí snúcair mar gur féidir go bhfeabhsóidh siad a bhfeidhmiú.


Béite-cháithnín.
An cáithnín luchtaithe a astaítear i mbéite-mheath. De ghnáth is leictreoin (ardfhuinnimh) ar ardluas a astaítear, ach uaireanta astaítear posatrón agus tugtar béite-cháithnín air seo freisin. Tugtar "béite-gha" ar shruth díobh, ceann amháin den 3 shaghas astaíochta radaighníomhaí. Bíonn raon leathan fuinnimh ag na béiteacháithníní ó fhoinse ar leith. De ghnáth is féidir leo taisteal roinnt méadar san aer.


Béite-mheath.
Próiseas meata nádúrtha radaighníomhaigh ina ndíscaoileann neodrón i núicléas an adaimh go spontáineach ina phrótón, a fhanann sa núicléas, is ina leictreon (an béite-cháithnín), a astaítear as an adamh. Bíonn an fórsa núicléach lag taobh thiar de. Tarlaíonn astú frithneoidríonó ag an am céanna i gcónaí. Mar shampla, is béite-astaíre é stróintiam-90 le leathré 28.1 bliain.


Beith gheal.
Cineál beithe caoile cuanna gearrshaolaí a fhásann 15-18 m in airde, le coirt shonrach airgeadbhán. Dúchasach don Eoraip, de ghnáth na réigiúin fhuara. Fástar go minic mar mhaisiúchán í.


Georg von Békésy.
Fiseolaí a rugadh i mBúdaipeist ab ea Georg von Békésy (1899-1972). Rinne sé taighde iontach ar anatamaíocht, fiseolaíocht is fisic na cluaise daonna. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis as an saothar seo i 1961.


John Stewart Bell.
Fisicí is fealsamh a rugadh i mBéal Feirste ab ea John Stewart Bell (1928-1990). Ag obair i CERN, rinne sé taighde tábhachtach i bhfisic chandamach, dearadh luasghéaraitheoirí is meicnic chandamach. Scríobh sé "Speakable and Unspeakable in Quantum Mechanics" (Rudaí Soluaite is Doluaite sa Mheicnic Chandamach, 1987).


Pairilis Bell.
Pairilis na matán ar thaobh amháin den aghaidh, ceangailte le néaróg chráineach VII (an néaróg aghaidhe). Is féidir go dtarlóidh damáiste don néaróg seo trí thráma, ionfhabhtú víreasach nó brú iomarcach ar an néaróg mar a dtagann sí amach trína canáil ag bun na blaoisce. Ainmníodh an riocht as an máinlia Albanach Charles Bell (1774-1842).


Belladonna.
Leacht a eastósctar as lus mór na coille. Tugadh an t-ainm belladonna ("bean álainn") uirthi mar chuireadh mná Iodálacha ar a súile í leis an mac imrisc a leathadh, rud a luadh a bheith tarraingteach. Is é aitripín an comhábhar gníomhach inti.


Bellini.
Clann péintéirí as Veinéis is ea Bellini. Ní mhaireann mórán de shaothar Jacopo Bellini (c 1400-1470). Rinne mac leis, Gentile Bellini (c 1429-1507) cuid mhaith portráidí, agus tá cáil ar leith ar a phortráid den Sabhdán Mahamad II. Ba é an péintéir Veinéiseach ab fhearr dá aois mac eile leis, Giovanni Bellini (c 1430-1516). Rinne seisean an-chuid saothar reiligiúnda, agus roinnt ar théamaí págánacha: mar shampla, "Festino degli dei" (Féile na nDéithe, 1514). Leag sé amach stíl nua péintéireachta Veinéisí, le béim ar dhathanna is solas, agus lean a dhaltaí Giorgione is Tiziano léi ina dhiaidh.


Baruj Benacerraf.
Imdhíoneolaí a rugadh i gCaracas, Veiniséala, is a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ón mbliain 1940 ar aghaidh is ea Baruj Benacerraf (29 Deireadh Fómhair 1920 – 2 Lúnasa 2011). Rinne sé taighde ar fhreagairt imdhíonach na colainne i gcoinne ábhar coimhthíoch (antaiginí) agus thaispeáin gur freagairt a bhraitheann ar ghéinitic an duine í, gur struchtúir ar leith ar dhromchlaí na gceall, dúchasach don duine sin, atá freagrach as an bhfreagairt. Chuir an t-eolas seo go mór le laghdú ar dhiúltú orgán i máinliacht trasphlandaithe. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Jean Dausset is George Davis Snell i 1980. Fuair sé bás i mBostún, Massachusetts.


Karl Friedrich Benz.
Innealtóir is déantóir gluaisteán a rugadh i gKarlsruhe na Gearmáine ab ea Karl Friedrich Benz (1844-1929). Thóg sé a chéad inneall dé-bhuille i 1879, agus bhunaigh monarcha déanta inneall. Thóg sé a chéad gluaisteán, ceann de na feithiclí peitril is luaithe dá raibh ann, i 1885.


Beo-earraí.
Téarma a úsáidtear i dtimpeallacht ríomhaire, mar aithris ar bhogearraí is crua-earraí, chun cur síos ar an ngné dhaonna in aon chóras atá bunaithe ar ríomhairí, nach bhfeidhmeodh an córas gan í.


Beoghearradh.
Dioscadh ainmhithe beo ar chúiseanna turgnamhacha. Déantar taighde ar iarmhairtí drugaí nua, biabhreiseán, cosmaidí is an-chuid ceimiceán eile, fíocháin na colainne is iompar ainmhithe cosúil le muca guine, coiníní, francaigh, moncaithe, mar mhalairt ar dhaoine. Rialaítear an taighde seo go diongbháilte le reachtanna i dtíortha an iarthair, ach mar sin féin spreagann sé freasúra láidir i gcuid mhaith tíortha, cuid de in aghaidh an dlí, i gcoinne na gcomhlachtaí a bhíonn taobh thiar de is na n-eolaithe a dhéanann é.


Friedrich Bergius.
Ceimicí orgánach a rugadh i nGoldschmieden na Gearmáine ab ea Friedrich Karl Rudolf Bergius (11 Deireadh Fómhair 1884 – 30 Márta 1949). Rinne sé taighde tábhachtach ar hidriginiú guail faoi ardbhrú le breoslaí mótair a tháirgeadh, agus hidriginiú adhmaid le siúcra a tháirgeadh. Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le Carl Bosch i 1931 as an saothar seo. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda d'oibrigh sé i roinnt tíortha seachas an Ghearmáin. Fuair sé bás in Buenos Aires, san Airgintín.


Sune Bergström.
Bithcheimicí Sualannach a rugadh i Stócólm ab ea Karl Sune Detlof Bergström (10 Eanáir 1916 – 15 Lúnasa 2004). Rinne sé taighde bunúsach ar dhéanamh na n-aigéad domlasach as colaistéaról agus na conairí díleáite chuige sin. D'aonraigh is d'íonghlan sé na prostaglaindiní, aigéid chasta shailleacha a dhéanann na cealla mamacha go léir. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis sa bhliain 1982 le Bengt Samuelsson is John Vane as a bhfionnachtana ar phrostaglaindin is comhábhair ghaolmhara.


Beri-beri.
Galar a chothaítear de thoradh easnamh vitimín B1. Tarlaíonn sé i gcás alcólachta is díth cothaithe. Cuireann sé isteach ar na néaróga forimeallacha (polainéiríteas), tarlaíonn laige agus cailliúint mothúcháin sna lámha is sna cosa. Cuireann sé tús le cliseadh croí is éidéime freisin.


Hector Berlioz.
Cumadóir ceoil a rugadh i gCôte-Saint-André na Fraince ab ea Louis Hector Berlioz (11 Nollaig 1803 – 8 Márta 1869). I measc a shárshaothar tá an "Symphonie Fantastique" (Siansa Fantaiseach, 1830), an siansa "Harold en Italie" (Aralt san Iodáil, 1834), an "Grande Messe des Morts" (Aifreann Mór na Marbh, 1837), agus an dá cheoldráma "Les Troyens" (Na Traígh, 1856-1858) is "Béatrice et Bénedict" (Béitric is Beinidict, 1860-1862).


John Desmond Bernal.
Criostalghrafadóir X-ghathach ceannródaíoch a rugadh in Aonach Urmhumhan ab ea John Desmond Bernal (1901-1971). Rinne sé amach struchtúr graifíte, rinne taighde tábhachtach eile ar struchtúr uisce, agus leag síos bunsraitheanna na bitheolaíochta móilíní. Scríobh sé an leabhar cáiliúil "The Origin of Life" (Bunús na Beatha, 1967).


Gian Lorenzo Bernini.
Dealbhóir barócach, ailtire is péintéir a rugadh i Napoli ab ea Gian Lorenzo Bernini (1598-1680). I 1656 mhaisigh sé cúlbhá Bhaisleac Naomh Peadar sa Róimh le "Cathedra Petri" (Cathaoir Pheadair), dhear an cholúnáid d'aghaidh na baislice, agus i 1663 an log mór staighre don Vatacáin.


Daniel Bernoulli.
Matamaiticeoir is lia a saolaíodh i nGroningen na hOllainne do thuismitheoirí Eilvéiseacha ab ea Daniel Bernoulli (8 Feabhra 1700 – 17 Márta 1782). Duine de chlann a raibh cáil na matamaitice is na heolaíochta orthu. Rinne sé taighde ar fheidhmeanna triantánacha, codáin, agus teoiric chinéiteach na ngás is na sreabhán eile. Réitigh sé cothromóid a thairg Jacopo Riccati, a dtugtar "cothromóid Bernoulli" uirthi anois. Dhíorthaigh sé prionsabal Bernoulli i 1738. Fuair sé bás sa bhliain 1782 in Basel, san Eilvéis, mar a raibh sé ina ollamh ollscoile ó na 1730idí i leith.


Prionsabal Bernoulli.
Sa bhfisic, is éard atá i gceist le Prionsabal Bernoulli ná an prionsabal go laghdaíonn an brú i sreabhán atá ag sreabhadh de réir mar a mhéadaítear luas sreafa an tsreabháin. Ta sé ainmnithe as Daniel Bernoulli a d'fhionn é. Mar shampla, nuair a ritheann uisce i bpíobán le trasghearradh athraitheach, bíonn luas an uisce ag a uasmhéid mar a mbíonn an trasghearradh ag a íosmhéid. Is é an fórsa a luasghéaraíonn an t-uisce don luas uasmhéideach ná an brú níos airde suas an píobán mar a bhfuil an t-uisce ag rith níos moille. Tagann an prionsabal seo i bhfeidhm in ardú eití eitleáin, agus in eitilt chuartha liathróide atá ag casadh ag an am céanna.


Pierre Eugène Marcellin Berthelot.
Ceimicí is státaire a rugadh i bPáras ab ea Pierre Eugène Marcellin Berthelot (1827-1907). Chabhraigh sé le bunú na teirmiceimice, agus thug modh caighdeánach isteach chun sainteas folaigh galúcháin uisce a thomhas. D'éirigh leis cuid mhaith comhdhúl orgánach a shintéisiú, agus léirigh nach raibh aon difríocht bhunúsach idir comhdhúile orgánacha is neamhorgánacha.


Claude Louis Berthollet.
Ceimicí a rugadh i dTalloires na Fraince ab ea Claude Louis Berthollet (9 Nollaig 1748 – 6 Samhain 1822). Chomhoibrigh sé le Antoine Lavoisier sa taighde ar phúdar gunna agus i gcumadh córas nua ainmnithe sa cheimic. I 1785 léirigh sé cumas clóirín mar thuarthóir. Chruthaigh sé gur comhdhúil hidrigine is nítrigine í amóinia.


Jöns Jakob Berzelius.
Ceimicí a rugadh i Linköping na Sualainne, duine de bhunaitheoirí na ceimice nua-aoisí ab ea Jöns Jakob Berzelius (1779-1848). Rinne sé tomhais bheachta ar mheáchain adamhacha, rud a chuir bun faoi na dlíthe cuingrithe sa cheimic agus teoiric an adaimh D'aimsigh sé na dúile seiléiniam, tóiriam is ceiriam.


Henry Bessemer.
Innealtóir is ceapadóir a rugadh i Charlton Shasana ab ea Henry Bessemer (19 Eanáir 1813 – 15 Márta 1898). Innealtóir agus ceapadóir a bhí in Anthony Bessemer, athair Henry, freisin. Chuir Anthony faoi sa Fhrainc mar ar oibrigh sé do Mhionta na Fraince. Ceapadh é ina bhall d'Acadamh Eolaíochta na Fraince in aois a 26 bliana as feabhsú a rinne sé ar an micreascóp optúil. Bhí air filleadh go Sasana nuair a bhris Réabhlóid na Fraince amach.
D'oibrigh Henry i dteilgcheárta a athar, agus mar fhreagairt ar an éileamh mór ar ghunnaí do chogadh na Crimé (1853–1856) bhain sraith paitinní amach ar phróiseas nua chun muciarann leáite a thiontú i gcruach (próiseas Bessemer).


Próiseas Bessemer.
Próiseas coigilteach chun muciarann (iarann le toilleadh mór carbóin, díreach ón bhfoirnéis soinneáin) a thiontú ina chruach (cóimhiotal iarainn le toilleadh beag carbóin). Séidtear aer tríd an muciarann leáite, cuingríonn an ocsaigin san aer le carbón ón gcóimhiotal le dé-ocsaíd charbóin a dhéanamh, agus sceitheann an déocsaíd charbóin san atmaisféar. Gineann an t-imoibriú seo tuilleadh teasa a choinníonn an cóimhiotal leáite. Ba phróiseas i bhfad níos coigiltí é ná an próiseas teallaigh oscailte a bhí in úsáid roimhe sin. Bhí an prionsabal ar eolas ag na Sínigh is na Seapánaigh faoin 17ú céad, agus máistir ceartá iarainn, William Kelly (1811-1888), sna Stáit Aontaithe i 1846, ach thug Henry Bessemer an próiseas isteach go rathúil sa Bhreatain ar bhonn trádálach i 1856 agus ainmníodh as é. Mar thoradh ar an bpróiseas tábhachtach seo cuireadh cruach ar fáil go forleathan, agus d'eascair an-chuid próiseas nua tionsclaíochta a d'athraigh an Domhan ó bhonn. Mar shampla, tógáil ilstórach, tógáil droichead le cruach is coincréit atá treisithe le barraí cruach, déanamh bóithre treisithe, déanamh inneall, agus de réir a chéile, gluaisteán is a lán lán eile.


Charles Herbert Best.
Fiseolaí a rugadh i West Pembroke, Maine ab ea Charles Herbert Best (1899-1978). Agus é ina mhac léinn iarchéime, chabhraigh sé le Frederick Banting an hormón inslin a aonrú den chéad uair i 1922 chun teacht i gcabhair ar dhiaibéitigh. Ina thaighde ina dhiaidh sin d'fhionn sé an t-aimín cóilín is an einsím hiostaimíonáis, agus thug isteach úsáid an fhrith-théachtáin heipirin.


Betacam.
Trádainm ar chóras taifeadta is atáirgthe fístéip caiséid a thug comhlacht Sony isteach i 1981. Úsáideadh ar dtús é le haghaidh bailiú leictreonach nuachta, agus glacadh go forleathan leis ar fud an Domhain i ngach gné de tháirgeadh físe. Baineann sé feidhm as rianta scoite taifeadta do na comharthaí lonrais is crómanais ar théip atá 12.7 mm ar leithead a ritheann ag 10.15 cm s-1 i ndlúthchaiséid. Is leagan feabhsaithe de an Betacam SP, téip le páirteagail mhaighnéadacha mhiotalacha chun bandaleithead níos mó agus caighdeán feabhsaithe íomhá a bhaint amach.


Betamax.
Trádainm ar chóras taifeadta is atáirgthe fístéip caiséid a shaothraigh comhlacht Sony i 1975 don mhargadh baile. Téip 12.7 mm ar leithead ar luas 1.87 cm s-1 a bhí in úsáid. Bhí sé in ann clár 3 uaire a thaifeadadh. Coigilteach, ach níor éirigh leis a phríomhiomaitheoir, an córas VHS, a shárú.


Hans Bethe.
Fisicí a rugadh i Strasbourg ab ea Hans Albrecht Bethe (2 Iúil 1906 – 6 Márta 2005). Sa bhliain 1939 shaothraigh sé an chéad teoiric chuimsitheach ar ghiniúint fhuinneamh na réaltaí trí imoibrithe leanúnacha núicléacha, nó núcléisintéis. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice sa bhliain 1967 as.
Rinne Bethe a chuid staidéar sa Ghearmáin agus b'ann a d'oibrigh sé ar dtús. Sa bhliain 1930, bhronn Dearlaic Rockefeller scoláireacht taistil air agus chuir sé faoi i Cambridge Sasana. Chaith sé tamall ag obair le hEnrico Fermi i Róimh na hIodáile agus ní ba dhéanaí thug sé cuairt ar Institiúid Niels Bohr sa Danmhairg freisin. D'fhág sé an Ghearmáin go deo sa bhliain 1933. I ndiaidh seal in Ollscoil Manchester, i Sasana, thug sé aghaidh ar na Stáit Aontaithe sa bhliain 1935. D'oibrigh Bethe ar an Tionscadal Manhattan le linn an Dara Cogadh Domhanda. In Ollscoil Cornell, in Ithaca, Nua-Eabhrac a rinne sé an chuid ba mhó dá shaothair i Meiriceá. In Ithaca a fuair sé bás ar an séú lá de mhí an Mhárta sa bhliain 2005.


Bia sláinte.
Téarma neamhchruinn a chiallaíonn bia iomlán, nó bia gan bhreiseáin gan forlíonta (cosúil le mianraí, vitimíní, riandúile, aigéid shailleacha riachtanacha, is cothaithigh eile). Le fírinne, bíonn dóthain de na cothaithigh riachtanacha i gcothú cothromaithe sláintiúil, agus ní gá breis bia sláinte a ithe. Uaireanta moltar, gan chruthú, go bhfuil cumas leighis ar neamhoird ag meascán de bhianna sláinte: is dócha gur seafóideach an mhaise é an iomarca muiníne a chur i moltaí mar seo.


Biabhóg.
Luibh ilbhliantúil fhadsaolach atá gaolmhar le copóg, dúchasach don tSibéir. Na duilleoga íochtaracha mór croíchruthach tonnach, le gais ghlasa nó dhearga. Is féidir go mbeidh na duilleoga nimhiúil. Na bláthanna beag bán le 6 pheiteal i mbláthra mór spréite. Saothraítear roinnt hibridí is saghsanna nádúrtha ceansaithe ar son na ngas inite.


Biatas.
Planda bliantúil, débhliantúil nó ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip is an Áise. Na duilleoga snasta, go minic le himir dhúdhearg. Roinntear na biatais shaothraithe in dhá ghrúpa: na biatais duille a chuimsíonn biatas spionáiste is an biatas bán a fhástar mar ghlasraí glasa, agus na biatais fréimhe a chuimsíonn biatas siúcra, meacan biatas is meaingeal a fhástar ar son a bhfréamhacha inite. Bíonn suas le 20% siúcra i bhfréamh an bhiatas siúcra, agus tá sé an-tábhachtach mar fhoinse siúcra in iarthar na hEorpa.


Biatas bán.
Saghas biatais shaothraithe nach bhfuil fréamh bhorrtha aige, ach na meánfhéitheacha is na duillghais borrtha. Tugtar "biatas bán Eilvéiseach" air freisin.


Marie-François Xavier Bichat.
Lia a rugadh i Thoirette na Fraince ab ea Marie-François Xavier Bichat (1771-1802). An chéad duine a shimpligh struchtúr coimpléascach orgán ina bhfíocháin bhunúsacha. Tríd an saothar seo, leag sé bunsraith na histeolaíochta.


Rowland Harry Biffen.
Luibheolaí is síolraitheoir plandaí a rugadh i Cheltenham Shasana ab ea Rowland Harry Biffen (1874-1949). An chéad stiúrthóir ar an Institiúid Síolraithe Plandaí i gCambridge, agus ról lárnach aige i mbunú eolaíocht síolraithe plandaí.


Alfred Binet.
Síceolaí a rugadh i Nice na Fraince ab ea Alfred Binet (1857-1911). Lena chomhghleacaí Théodore Simon shaothraigh sé scála Binet-Simon chun intleacht páistí scoile a thomhas (1905), réamhtheachtaire ar thástálacha intinne an lae inniu.


Lewis Roberts Binford.
Seandálaí ó na Stáit Aontaithe is ea Lewis Roberts Binford (1930-). Leag sé béim láidir ar ról na hantraipeolaíochta sa tseandálaíocht, rud a chuir le forbairt na disciplíne sin ó lár an 20ú céad. Leabhair shuntasacha uaidh is ea "Bones" (Cnámha, 1981) agus "In Pursuit of the Past" (Sa Tóir ar an Am atá Thart, 1983).


Binid.
Is ábhar eastósctha as goile chuid mhaith ainmhithe óga, an lao is an t-uan go príomha, í binid, a bhfuil an einsím binin inti. Nuair a chuirtear i mbainne í, deascann an phríomhphróitéin bainne cáiséin, agus téachtann an deascán le gruth crua a dhéanamh is meadhg a fhuascailt atá lán de shiúcra (siúcrós) is próitéiní meidhg. Bíonn binid ar fáil ar bhonn trádálach, agus úsáidtear í i gcócaireacht is déanamh cáise. Bíonn binid atá díorthaithe ó ghlasraí is binid shintéisithe ar fáil freisin chun riachtanais feoilséantóirí a shásamh.


Binn (ailtireacht).
An chuid den bhalla a fholaíonn deireadh triantánach dín chlaonta. Úsáidtear an téarma i leith ailtireachta Gotaí. Bíonn an bhinn níos géire ná a coibhéis chlasaiceach, an pheidiméid, agus go minic bíonn sí múnlaithe go hilchasta is maisithe, go príomha san Ollainn.


Gerd Karl Binnig.
Fisicí a saolaíodh i bhFrankfurt-am-Main na Gearmáine is ea Gerd Karl Binnig (1947-). Rinne sé taighde le Heinrich Rohrer chun an chéad leictreonmhicreascóp tollánach scanta a fhorbairt. Le Ernst Ruska, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1986.


Bíol.
Clann téaduirlisí ceoil a bhoghaítear. Forbraíodh go mór sa 15ú céad iad, agus bhí siad an-choitianta gur tháinig clann na veidhlíní ina n-ionad. Tá an dá chlann seo cosúil, ach tá difríochtaí suntasacha eatarthu. Bíonn cúl maol ag an mbíol, easnacha doimhne, guaillí a chlaonann isteach sa scornach (a mbíonn cipíní méire uirthi de ghnáth), 5-8 téad, agus ton bog fíneálta. Freagraíonn méid is raon na mbíol (tribil, teanór, dord) do raon na veidhlíní go ginearálta. Seinntear mórchuid na mbíol, de gach méid, is iad leagtha ar na glúine (is uaidh sin an téarma "viola da gamba", "bíol glúine"). Luaitear an t-ainm "bíol glúine" go príomha leis an dordbhíol, gléas le 6 théad atá cosúil leis an dordveidhil ina raon. Saghas bíl eile ab ea an "viola da braccio", "bíol géige". Ceann tábhachtach díobh seo ab ea an "viola d'amore", "bíol an ghrá", a sheinntí mar a sheinntear veidhlín anois, a raibh 5-7 téad air is scornach gan chipíní méire. Go suntasach, bhíodh téada breise báúla air, ceann feistithe faoi bhun gach téide boghaithe, i dtiún leis an téad sin os a cionn. Shroich seinm na mbíol is an chumadóireacht chuige a buaic i Sasana i lár an 17ú céad nuair a bhíodh ensemble 3-6 bhíol an-choitianta.


Biolar.
Ball de chlann na gcabáistí, cuid acu ar fiailí beaga iad is cuid eile a shaothraítear mar ghlasraí sailéid.


Biolar gairdín.
Planda aonghais bliantiúil. 20-40 cm ar airde, le bonnduilleoga liopacha is duilleoga cleiteacha ag an ngas. A bhláthanna beag bán i gcruth croise. Meastar é a bheith dúchasach don Áise, ach saothraítear le fada ar fud an Domhain mar phlanda sailéid é.


Biolar gréagáin.
Planda ilbhliantúil, 15-60 cm ar airde, dúchasach do réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh. Cnota duilleog cleiteach le duilleoigíní ubhchruthacha. Duilleoga ar na gais le duilleoigíní níos caoile fós. Na bláthanna croischruthach liathchorcra, ach uaireanta bán. Tugtar "léine Mhuire" air freisin.


Biolar trá.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil ó na réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh. Na duilleoga ubhchruthach nó duánchruthach méith, i bhfoirm cnota. Blas géar ar na duilleoga, lán de vitimín C. D'úsáideadh mairnéalaigh go dtí an 17ú céad é chun dul i ngleic le scorbach.


Biolar uisce.
Planda crua leathuisciúil ilbhliantúil, Eorpach is Áiseach, a fhásann in uisce nó gar dó. An gas folamh dreaptha fréamhach, na bláthanna beag bán crosfhoirmeach. Á shaothrú ón 19ú céad. Tá sé lán de vitimín C, agus baintear feidhm as a dhuilleoga géara mar tharsann is i sailéid. Á ithe in Éirinn leis na céadta bliain.


Bíoma bán.
Crann nó tom duillsilteach leathach atá dúchasach don Eoraip. Na duilleoga ubhchruthach, beagán liopach nó fiaclach, a thaobh íochtarach bán lomrach. Na bláthanna bán ina gcrobhaingí, na caora dearg. Baintear feidhm as saghsanna saorga, saothraithe le caora bánbhreactha is craobhóga corcra, mar chrainn maisiú sráide.


Bior greanta.
Uirlis a úsáidtear i ngreanadóireacht. Cos chruinn adhmaid uirthi le dul isteach i mbos na láimhe, agus lann bhiorach miotail chun gearradh isteach sa bhloc adhmaid nó sa phláta miotail.


Biorach.
Áirse géar biorach i bhfoirgneamh a bhíodh in úsaid i luathailtireacht Shasana sa 13ú céad. Luaitear an téarma céanna le fuinneoga cúnga, na cnóite snáthaide, ón aois chéanna.


Biorbheannach.
Ainmhí a bhfuil cosúlacht ghinearálta an antalóip air agus atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Donn éadrom le súile feiceálacha. Na hadharca ar an mbaineannach gearr, na hadharca ar an bhfireannach le beangán chun tosaigh is na bioranna cuartha ar gcúl. Caitear ciseal seachtrach na n-adharc gach bliain. Tagann sé gar do rudaí a bhíonn faoi ghluaisne, fiú ainmhithe creiche. Áitríonn sé tailte féaraigh.


Jean Baptiste Biot.
Fisicí Francach ab ea Jean Baptiste Biot (21 Aibreán 1774 – 3 Feabhra 1862). Lena chomhghleacaí Félix Savart, d'fhorbair sé dlí Biot-Savart i 1820 chun an gaol idir sruth leictreach is an réimse iarmharach maighnéadach a rianú. Cuireann sé an réimse mhaighnéadach a chruthaíonn sruth leictreach in iúl. Bíonn an floscdhlús maighnéadach B díreach i gcomhréir leis an sruth I, roinnte ar an bhfad ón sruth. Níl an dlí seo chomh ginearálta le dlí Ampère (agus is féidir é a dhíorthú ón dlí sin), ach is fusa é a úsáid.


Biotáille.
Deochanna alcólacha a tháirgtear trí eatánól a dhriogadh ó choipeadh brúitín as foinsí éagsúla, (eorna i gcomhair uisce beatha, cána siúcra i gcomhair ruim, prátaí i gcomhair vodca). Tugtar blas ar leith do chuid mhaith díobh, mar a dhéantar le caora aitil i gcás ginéive. Cumasctar cinn eile le fíonta chun deochanna cosúil le pórtfhíon, meascán branda is fíona, a tháirgeadh.


Biotáille mheitileach.
Alcól eitile le breiseáin chun é a dhéanamh domlasta is fiú nimhiúil, agus mar sin mí-oiriúnach mar dheoch. Is iad beinséin, piridín is meatánól na breiseáin is mó a úsáidtear.


Biotúman (ealaín).
San ealaín, ábhar datha tréshoilseach donn, déanta as tarra, a bhí coitianta i measc péintéirí san 18ú céad chun dathanna teolaí tréshoilseacha a fháil, cosúil le saothar Rembrandt. Ar an drochuair, ní thriomaíonn sé riamh ach éiríonn dubh, agus fásann scoilteanna leathana tarraingthe a bhíonn an-deacair a dheisiú.


Clarence Birdseye.
Fear gnó is ceapadóir a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Clarence Birdseye (9 Nollaig 1886-8 Deireadh Fómhair 1956). Cáil air as próiseas a shaothrú chun bianna a reo i bpacáistí beaga atá oiriúnach le miondíol. Bhí sé ina uachtarán ar chomhlacht "Birdseye Frozen Foods" (1930-1934) is an "Birdseye Electric Company" (1935-1938). Deirtear go raibh timpeall 300 paitinn aige.


László Biró.
László Biró timpeall na bliana 1978
Ceapadóir Ungárach ab ea László Biró (29 Meán Fómhair 1899 – 24 Deireadh Fómhair 1985). I mBúdapeist a rugadh é. Toisc Giúdach é theith seisean agus a dhearthóirí ó na Naitsigh agus chuir siad fúthu san Airgintín sa bhliain 1943. Nuair a tugadh isteach dúch beo-thriomaithe do nuachtáin, cheap sé an peann gránbhiorach i 1931, agus tugadh a ainm air.
Luathfhógra i gcomhair an bhiró. "Birome" a tugadh air i Spáinnis.


Biteicneolaíocht.
Feidhmiú na bitheolaíochta nó na bithcheimice le haghaidh táirgthe ar ollscála. Tá seansamplaí ann leis na céadta bliain (mar shampla, an ghrúdaireacht i ndéanamh beorach, an coipeadh i ndéanamh aráin is iógairt), ach ba é táirgeadh peinicilline ar scála mór sna 1940idí an chéad sampla nua-aoiseach. Tháinig cuid mhaith feidhmeanna cógaseolaíochta ar an bhfód sna blianta ina dhiaidh sin. Ó na 1990idí nó mar sin cuirtear innealtóireacht ghéiniteach i bhfeidhm chun hormóin is einsímí a tháirgeadh trí DNA athchuingreach, agus tá tábhacht chliniciúil ar leith leis seo. Mar shampla eile, déantar an t-ábhar géiniteach i gcealla daonna a ionramháil chun cur in ionad ceall fabhtach i bhfíocháin ghalraithe.


Bith-aiseolas.
Teicníocht inar féidir le duine foghlaim lena fhreagairtí uathnómacha (nach bhfuil faoi rialú comhfhiosach de ghnáth) a rialú trí ghléasanna monatóirithe a úsáid a thugann eolas ar a ghníomhú láithreach agus san am a caitheadh. Le traenáil mar seo le sfigmiméadar, is féidir le duine a bhrú fola a laghdú. Le traenáil le leictreinceifileagram, is féidir cabhrú le táirgeadh alfathonnta agus mothúcháin faoisimh is folláine. Tá meaisíní ar an margadh a dhíoltar mar mheaisíní faoisimh chun strus is neamhoird a bhaineann le strus a laghdú, ach is beag neamhbhuan a n-éifeacht.


Bithchlíomeolaíocht.
Staidéar ar an aeráid (nó clíoma) agus conas a chuireann sí isteach ar daoine: mar shampla, an t-áireamh ar fhachtóir an ghaothfhuaraithe is ar chéimlaethanta. Is céimlá an difríocht idir meánteocht lae is teocht tairsí shocraithe. Má bhionn an céimlá diúltach go seasmhach (is é sin, níos lú ná an teocht tairsí) is féidir gur gá téamh a sholáthar.


Bithdhíghrádú.
Tar éis báis d'aon orgánach beo, meathann sé ionas go mbristear na móilíní móra casta a bhí sna fíocháin ina móilíní beaga simplí mar uisce, dé-ocsaíd charbóin, meatán is eile. Orgánaigh eile mar bhaictéir is fungais is mó a chuireann an meath sin i bhfeidhm. Deirtear go bhfuil orgánaigh inbhithdhíghrádaithe, gur féidir iad a dhianscaoileadh trí bhíthin orgánach eile. Is mar an gcéanna eisfhearadh orgánach is ábhar atá déanta as orgánaigh, mar pháipéar déanta as adhmad, éadach déanta as cadás nó líon, is leathar déanta as seithí ainmhithe. Feidhmíonn na móilíní beaga a tháirgtear ón meath mar bhunábhar d'orgánaigh nua. Tá ábhair shaorga áirithe atá indíghrádaithe, ach go mall ag próisis neamhbheo, mar shampla creimeadh iarainn is cruach a tharlaíonn trí imoibriú idir iarann is ocsaigin an aeir. Tá a lán ábhar plaisteach nach meathann ar aon chuma, agus is deacracht mhór comhshaoil iad a dhiúscairt. Is féidir iad a athchúrsáil, rud atá costasach ag an am seo. Tá taighde ar siúl ar phlaistigh a bheadh inbhithdhíghrádaithe.


Bithéagsúlacht.
An raon is an ilghnéitheacht cineálacha géiniteacha, speiceas is éiceachóras ar Domhan a athraíonn le héabhlóid. Géaraíonn gníomhartha daonna luas na bpróiseas athraithe, rud a laghdaíonn speicis nó a dhíothaíonn iad, fiú. Síníodh conradh chun an bhithéagsúlacht a chaomhnú is acmhainní bitheolaíocha a fhorbairt ar bhonn inmharthanach ag Cruinniú Mullaigh an Domhain i 1992.


Bitheoinic.
Téarma a bhaineann le horgáin shaorga: cluasa, craiceann, fuileadáin, duáin, ailt is géaga. Baineann sí le feistí leictrimeicniúla a dhéanann aithris ar iompar neach bheo freisin. Tagann róbait a ghluaiseann ar chosa faoi scáth na heolaíochta seo, chomh maith le ríomhairí a bhaineann sochar as intleacht shaorga. I measc na gcóras bitheoinice is faide chun cinn, tá córais leictreonacha a dhéanann na matáin i gcosa duine le paraipléige a spreagadh de réir a chéile chun gur féidir leis siúl ar bhealach atá cosúil le gnáthdhuine.


Bitheolaíocht foirgnimh.
Staidéar ar an idirghníomhú idir foirgneamh is a chomhshaol, i leith sláinte na n-áitritheoirí go háirithe. Pléann sí le hionad is geoiméadracht an fhoirgnimh, a scéim dathanna, a shoilsiú, a fheisteas uile agus roghnú na n-ábhar tógála is a n-iarmhairt siúd ar an gcomhshaol.


Anton Chekhov.
Gearrscéalaí, drámadóir agus dochtúir leighis ab ea Anton Pavlovich Chekhov (29 Eanáir 1860 – 15 Iúil 1904).
Duine de na gearrscéalaithe is mó i stair na litríochta ab ea é. Chuaigh Chekhov i mbun scríbhneoireachta chun brabús a dhéanamh as i dtús báire, ach de réir mar a tháinig feabhas ar a chuid scileanna scríbhneoireachta, ba mhór an tionchar a bhí ar a chuid teicnicí ar fhoirm an ghearrscéil nua-aimseartha.
Bhí sé ina dhochtúir leighis freisin - dúirt sé gurbh é an leigheas "a bhean chéile" agus gurbh í an litríocht a "leannán".
Saol.
Rugadh Chekhov i dTaganrog na Rúise, áit a raibh siopa grósaeireachta ag a athair, Pavel. Yevgeniya an t-ainm a bhí ar a mháthair. Dearbhaíodh Pavel ina fhémheach sa bhliain 1876, agus bhí muintir Chekhov an-bocht ina dhiaidh sin. Bhí ar Anton Chekhov íoc as a oideachas féin, agus a mhuintir a chothú. Cuidíodh airgead óna chuid scríbhneoireachta go mór leis, agus d'éirigh leis céim leighis a bhaint amach in ollscoil Mhoscó. Tháinig clú agus cáil ar saothar Chekhov agus bhuaigh sé duais Pushkin sa bhliain 1887.
Sa bhliain 1892, cheannaigh sé eastát Melikhovo tuairim is daichead míle ó Mhoscó. Is ann a chónaigh sé féin agus a mhuintir go dtí 1899 - sa bhliain sin bhogadar go Yalta. Phós sé Olga Knipper cúpla bliain ina dhiaidh sin. Fuair sé bás den eitinn ar an dara lá de mhí Iúil 1904, agus cuireadh i reilig Novodevichy é.
Tionchar.
Bhí tionchar mór ag Chekhov ar go leor scríbhneoirí eile, leithéidí James Joyce, George Bernard Shaw agus Virginia Woolf. An nuálaíocht is mó a fheictear i saothar Chekhov ná sreabh an choimhfheasa, teicníc ar bhain Joyce agus nua-aoisithe eile úsáid aisti ina dhiaidh sin.
Tá clú agus cáil ar a ghearrscéalta agus a dhrámaí ar fud an domhain fós.


Bitheolaíocht mhóilíneach.
Staidéar ar struchtúr is feidhmiúcháin na móilíní móra orgánacha a bhaineann le horgánaigh bheo, na haigéid núicléasacha (DNA is RNA) is na próitéiní go háirithe.


Bithfhisic.
Feidhmiú na fisice don staidéar ar orgánaigh is ar chórais bheo. Cuimsíonn sí staidéar ar airíonna meicniúla, leictreacha, teirmeacha is optúla na bhfíochán bitheolaíoch, úsáid modhanna, ionstraimí is radaíochtaí fisiciúla chun staidéar a dhéanamh ar fhíocháin is córais na colainne agus iad sláintiúil nó galraithe, agus dearadh, tógáil is cur i ngníomh ionchlannán don cholainn.


Bithghás.
Gás a tháirgtear trí fhuíoll orgánach a choipeadh. Táirgeann dianscaoileadh aoileach ainmhithe, iarmhar barr is fuíoll próiseáil bianna i soitheach aeróbach gás atá lán de mheatán is féidir a úsáid mar fhoinse fuinnimh. Bíonn monarchana beaga bithgháis in úsáid i dtíortha atá i mbéal forbartha, agus baineann feirmeacha áirithe san Eoraip is sna Stáit Aontaithe feidhm as bithghás.


Bithgheografaíocht.
Staidéar geografach ar dháileadh ainmhithe is plandaí ar an scála domhanda, an scála réigiúnda, is an scála áitiúil. Go príomha scrúdaíonn sí na fachtóirí a bhíonn freagrach as a ndáileadh athraitheach thar am.


Rowland Hill.
Múinteoir, aireagóir agus leasaitheoir sóisialta ab ea Sir Rowland Hill, KCB, FRS (3 Nollaig 1795 – 27 Lúnasa 1879). I Worcestershire, Sasana a rugadh é. Chuir sé feachtas ar bun leis an gcóras poist a leasú sa tír úd, bunaithe ar phostas pingine agus réamhíocaíocht. D'éag sé i Hampstead i Londain sa bhliain 1879.


Bithghineas.
An prionsabal gur féidir le horgánach beo eascairt ó orgánach beo amháin eile, nach féidir leis éirí go spontáineach as ábhar neamhbheo trí aon phróiseas nádúrtha.


Bithinnealtóireacht.
Dearadh is táirgeadh feistí meicniúla is leictreonacha leighis a chuireann na forbairtí teicneolaíochta is déanaí i bhfeidhm chun fadhbanna míochaine a réiteach. Mar shampla, na meaisíní a chabhraíonn le diagnóisiú, cosúil le modhanna nua íomháithe, ionstraimí a chabhraíonn le cleadhtadh leighis, máinliacht ríomhchuidithe, modhanna feabhsaithe chun drugaí a sheachadadh d'ionaid is orgáin ghalraithe, agus a lán eile.


Bithleictreachas.
Ó thaobh leictreachais de, tá bogfhíocháin na colainne mar a bheadh tuaslagáin leictrilíteacha iontu, agus mar sin, is éasca sruth ianach a sheoladh tríothu. Ach bíonn fíocháin na colainne de shíor ag giniúint a srutha leictrigh féin freisin. I ngach cill bíonn voltas idir an taobh inmheánach is an taobh seachtrach dá cillscannán. Coinníonn meitibileacht na cille difríocht idir tiúchan na n-ian taobh istigh is amuigh den chillscannán. I gcás na gceall inspreagtha, na néarcheall is na gceall matánach, tarlaíonn dípholarú is polarú dinimiciúil le linn a ngnáthfheidhme. Ansin ritheann sruthanna ianacha leictreachais i gcóngar na gceall sin. Tarlaíonn an próiseas seo i gcealla matánacha diaidh ar ndiaidh ar fud cealla uile an chroí. Ansin crapann an croí agus teannann sé an fhuil amach trí na hartairí. Tar a éis sin athpholaraíonn na cillscannáin ar fud an chroí. Seolann an dípholarú is an t-athpholarú seo sruthanna ianacha timpeall leictrilít na colainne, agus nuair a chuirtear leictreoidí ar an gcraiceann is féidir voltas athraitheach tréimhsiúil a thaifeadadh, a dtugtar "an leictreacardagram" air. Tarlaíonn a leithéid i leith na néarcheall san inchinn freisin, ach amháin nach bhfuil an dípholarú is an t-athpholarú leath chomh rialta leis an bpróiseas sa chroí, agus déantar an leictreinseifealagram a eascraíonn uaidh sin a thaifeadadh le leictreoidí a chuirtear ar an gcloigeann. Má ritheann sruth leictreach isteach tríd an gcolainn de thaisme, faigheann duine turraing leictreach de bharr róspreagadh na matán is na néaróg ag an áit a dtéann an sruth isteach, ar an lámh, mar shampla. Ach má ritheann an sruth turrainge sin tríd an gcroí, féadfaidh sé cur isteach ar ghnáthfheidhmiú na gcillscannán ann. Ní tharlóidh dípholarú rialta an chroí ansin, ní theannfar an fhuil, agus gheobhaidh an duine sin bás go tobann. Tá an leictreachas baolach, mar sin, agus ní mór a bheith cúramach ag plé leis. Is baolaí ar fad gnáthchórais srutha ailtéarnaigh (SA) ná gnáthchórais srutha dhírigh (SD). Ar mhaithe le sábháilteacht, ba chóir gan aon chuid den cholainn a leagan ar shreang bheo ná aon mhiotal atá ag iompar srutha leictrigh. Ba chóir a leithéidí a insliú go maith chun nach féidir teagmháil leo de thaisme, fiú. Más gá obair a dhéanamh ar ghléas leictreach, ba chóir i gcónaí an ciorcad uile a scor roimh ré.


Bithlonracht.
Solas a tháirgeann orgánaigh bheo áirithe trí imoibrithe ceimiceacha, agus próiseas astaithe an tsolais bhitheolaíoch seo. Faightear an feiniméan i mbaictéir, fungais, algaí agus ainmhithe áirithe, ina measc cuid mhaith orgánach mara cosúil le héisc na mara móire, scuideanna is crústaigh, chomh maith le cuid bheag orgánach domhanda cosúil le lampróga. Bíonn feidhmeanna éagsúla ag an mbithlonracht: comharthaíocht i gcursaí suiríochta, cosc a chur ar chreachadóirí, nó creach a aimsiú sa dorchadas.


Bithmhais.
Mais iomlán na n-orgánach beo (ina measc, na táirgeoirí, cosúil le plandaí, chomh maith leis na tomhaltóirí is na dianscaoilteoirí) in éiceachóras, pobal nó aonad ar leith ag am ar leith. Coibhéiseach leis an téarma ‘barr ar a chois’. Cuirtear in iúl í mar mheáchan tirim in aghaidh aonad fairsinge.


Bithmheasúnacht.
Tomhas ar mhéid nó gníomhaíocht ábhar trí fhreagairtí orgánach beo nó ceall. Measúnacht bhitheolaíoch is ea í: mar shampla, is féidir tiúchan truailleán a mheasúnú trí ráta fáis orgánach ar leith faoi raon cúinsí rialaithe a thomhas.


Bithnomaíocht.
Staidéar ar orgánaigh i dtaca lena gcomhshaol. Baintear feidhm as an téarma go príomha i staidéar éiceolaíoch ar speiceas amháin ar leith.


Bithóm.
Fo-roinnt dhromchla an Domhain ina réigiúin mhóra a chomhfhreagraíonn do phríomhéiceachórais na bpríomhréigiún aeráideach, le speicis shainiúla plandaí is foirmeacha beatha ar leith. Is bithóim na comhranguithe geografacha beo is mó a aithnítear, cosúil le bithóm an tundra, bithóm na ngaineamhleach, agus bithóm na foraoise báistí trópaicí. Cruthaítear bithóim shaorga freisin, cosúil le Tionscadal Éidin i gCorn na Breataine.


Bithrithim.
Rithim bhitheolaíoch nó athruithe tréimhsiúla i bhfeidhmú planda nó ainmhí. Féadfaidh tréimhse na rithime a bheith chomh gearr le soicind amháin nó chomh fada le bliain. Tá rithimí inginiúla ann a eascraíonn ón taobh istigh den orgánach, agus rithimí eisginiúla a eascraíonn ó fhachtóirí sa chomhshaol, cosúil leis na hailtéarnuithe idir dorchadas na hoíche is gile an lae. Is minic a bhíonn na rithimí inginiúla sioncrónaithe le hathruithe tréimhsiúla sa chomhshaol. Samplaí de bhithrithimí daonna is ea bualadh an chroí, an riospráid, codladh is dúiseacht, an fás is an titim laethúil i dtáirgeadh an hidreacortasóin faoi stiúir na hinchinne (is é sin, an fhaireog phinéalach is an hipeatalamas san inchinn). Rithimí suntasacha sna hardphlandaí is ea an fhótaisintéis agus oscailt is dúnadh laethúil bláthanna áirithe.


Bith-theangeolaíocht.
Staidéar ar na bealaí a bhfuil an bhitheolaíocht dhaonna claonta roimh ré do theanga is úsáid teanga. Pléann sí tarchur géiniteach teanga, agus taighde néarfiseolaíoch ar conas a tháirgtear is a thuigtear teanga.


Bitin.
Ceann de na vitimíní B a fhaightear i ngiosta is baictéir a áitríonn an phutóg dhaonna. Feidhmíonn sí mar chomhfhachtóir i sintéis na n-aigéad sailleach is athrú aimínaigéad chuig glúcós. Ní bhíonn sí ar fáil le haghaidh a hionsúite nuair a bhíonn cuingrithe leis an bpróitéin aividin, a fhaightear i mbán amh uibhe. Is féidir easnamh bitine a spreagadh i ndaoine deonacha trí chuid mhaith bán uibhe a thabhairt le n-ithe dóibh, agus léiríonn siad deirmitíteas, masmas, pianta sna matáin, méadú colaistéaróil sa bhfuil, is dúlagar.


Georges Bizet.
Cumadóir ceoil a rugadh i bPáras ab ea Georges Bizet (Alexandre César Léopold Bizet, 25 Deireadh Fómhair 1838 – 3 Meitheamh 1875). Bhí a cheol teagmhasach don dráma "L'Arlésienne" (An Bhean as Arlés, 1872) le Alphonse Daudet an-choitianta. Is é an ceoldráma "Carmen" (1875) a shárshaothar.


Jakob Bjerknes.
Meitéareolaí a rugadh i Stócólm ab ea Jakob Aall Bonnevie Bjerknes (2 Samhain 1897 – 7 Iúil 1975). Lena athair Ioruach Vilhelm Bjerknes (1862–1951), chuir sé teoiric na gcuaranfaí in eagar. Bunaítear réamhaisnéis nua-aoiseach na haimsire ar an teoiric seo.


James Whyte Black.
Cógaseolaí a rugadh in Uddingston na hAlban ab ea Sir James Whyte Black (14 Meitheamh 1924 – 22 Márta 2010). Rinne sé an-chuid taighde is forbartha ar dhrugaí sábháilte chun galar croí, othrais agus galair éagsúla eile a chóireáil. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Gertrude Elion is George Hitchins i 1988 as an saothar sin. Fuair sé bás i Londain Shasana.


Joseph Black.
Ceimicí a rugadh i mBordeaux na Fraince is a d'oibrigh in Albain ab ea Joseph Black (16 Aibreán 1728 – 6 Nollaig 1799). Sa bhliain 1756 thaispeáin sé go n-eascraíonn loiscneacht aoil is alcailí as neamhláithreacht aeir fhosaithe (is é sin dé-ocsaíd charbóin) atá i láthair in aolchloch is carbónáití na n-alcailí. Shaothraigh sé teoiric an teasa fholaigh agus bhunaigh teoiric an tsainteasa.


Patrick Maynard Stuart Blackett.
Fisicí a rugadh i Londain ab ea Patrick Maynard Stuart Blackett (18 Samhain 1897 – 13 Iúil 1974). I 1925 ba é an chéad duine a rinne grianghrafanna d'imbhuailtí núicleacha i néalsoitheach Wilson inar tharla claochluithe. I 1932 d'fhionn sé an posatrón go neamhspleách. Rinne sé taighde ceannródaíoch ar an radaíocht chosmach. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as an saothar uile seo i 1948.


Jean-Pierre Blanchard.
Balúnaí a rugadh i Les Andelys na Fraince ab ea Jean-Pierre François Blanchard (4 Iúil 1753 – 7 Márta 1809). É féin agus John Jeffries na chéad daoine a thrasnaigh Muir nIocht i mbalún, ó Dover go Calais i 1785. Cheap sé an paraisiút, ach maraíodh é le linn léimeanna tástálacha.


Blas (fisic).
I bhfisic fhonúicléach, cuireann an téarma seo síos ar na saghsanna cuarc a ghlacann páirt i ndéanamh na bprótón is na neodrón i núicléis na n-adamh. Tá 6 bhlas ann: suas is síos, aduain is briocht, barr is bun. Níl an barrbhlas aimsithe fós, bíodh is go meastar gurb é an cuarc is troime, suas le 90 oiread mhais an phrótóin.


Blasár.
Saghas réada eachtar-réaltraigh atá fíorlonrúil, cosúil le cuasár, ach amháin go bhfuil an speictream optúil gan airí suntasach, beagnach.


Blaslóga.
Orgáin bheaga chéadfacha ar an teanga is an carball a aithníonn 4 phríomhbhlas: milis, géar, goirt is searbh. Ní hionann an íogaireacht ar gach cuid den bhéal. Bíonn barr na teanga íogair do spreagthaí goirte is milse, a cúl íogair do spreagthaí searbha, agus na himill ar an dá thaobh íogair do spreagthaí géara is goirte.


Blastán.
Aon chomhdhúil a chuirtear le bia chun an blas a fheabhsú. Is iad salann is siúcra an dá bhlastán is mó úsáide ar fud an Domhain. Is sampla é monaghlútamáit sóidiam de bhlastán a mhéadaíonn blas bunaidh an bhia, blas feola ach go háirithe. Tá blasanna saorga an-choitianta freisin, a dhéanann aithris ar bhlasanna nádúrtha.


Blastúl.
Luathstaid shuthach i bhforbairt ainmhithe ilcheallacha. De ghnáth, sféar cuasach ceall a bhíonn ann.


Strelitzia reginae.
Planda ilbhliantúil síorghlas a fhásann timpeall 1 m ar airde, ag déanamh tortán duilleog leathfhada fadghasach, atá dúchasach don Afraic Theas. Saothraítear in áiteanna eile é ar son a bhláthanna iontacha. I ngach bláth bíonn bláthra iomlán, cuid mhaith bláthanna iata taobh istigh de bhracht truailleach. Oiriúnaithe le bheith pailnithe ag éin gréine. Bíonn seipil fhlannbhuí is peitil ghorma ag an mbláth, iad ag teacht amach ón mbracht go seachtainiúil.


Bláthóg.
Bláth an-bheag nó laghdaithe, de ghnáth an iliomad díobh comhbhailithe le chéile i gcaoi atá cosúil le bláth amháin, mar a tharlaíonn i mbaill de chlann na nóiníní.


Bláthola.
Ola nádúrtha sho-ghalaithe a tháirgeann plandaí is a thugann boladh cumhra don fhásra. Den chuid is mó, is teirpéanóidigh iad, agus cabhraíonn siad le cailliúint uisce a laghdú mar go ngalaíonn siad is go gcruthaíonn bac ar dhromchla na duilleoige. Feictear na faireoga ola go minic mar spotaí daite snasta scaipthe ar fhásra nó bláthanna. Coitianta ar phlandaí i ngnáthóga tirime teo, agus braitheann méid is cáilíocht na hola cuid mhaith ar an oiread de sholas na Gréine a fhaigheann an planda.


Bláthra.
Leagan amach bláthanna is struchtúr gaolmhar, cosúil le brachtanna, ar ghas amháin. Spreagann athruithe i bhfad an tsolais nó sa teocht a fhás, agus is dócha go mbíonn hormóin á rialú. Go minic stadann fás plandúil an phlanda le táirgeadh an bhláthra, ach uaireanta leanann ina dhiaidh sin. Bíonn sé seo suntasach i gcás barrphlandaí nuair a bhíonn an toradh, an t-aibiú, is an bhaint le pleanáil. Tagann an saghas bláthra san áireamh go mór mar shainchomhartha i sainmhíniú clanna plandaí. Aithnítear na bunsaghsanna ó na patrúin craobhaithe agus ionaid na mbláthanna is nuaí is na mbláthanna is sine. I gcrobh-bhláthra, leanann an gas ag fás agus tagann na bláthanna amach faoin mbarr. I gcímeabhláthra bíonn bláth ar bharr an phríomhghais is ar bharr gach géige, agus aon fhás nua, is trí ghéaga cliathánacha é.


Der Blaue Reiter.
Is é atá i gceist leis An Marcach Gorm nó Der Blaue Reiter ná grúpa ealaíontóirí "avant-garde" a bunaíodh i München na Gearmáine sa bhliain 1911. Ina measc bhí Wasily Kandinsky, Paul Klee, August Macke is Franz Marc.
Stampa poist Gearmánach ag ceiliúradh Der Blaue Reiter 100 bliain i ndiaidh a bhunaithe. Franz Marc a rinne an phéintéireacht den chapall gorm.


Bleachtfhéileacán.
Féileacán mór ildathach. Na sciatháin scothdhonn flannbhuí, marcáilte le patrúin dhubha. Eitlíonn sé go mall, ach déanann imirce thar fhaid ollmhóra ó Mheicsiceo go Ceanada.


Providence, Oileán Rhode.
Is í Providence príomhchathair stát Oileán Rhode agus an chathair is mó ann freisin. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 182,911 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Providence suite i gContae Providence. Tá Angel Taveras ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1636.


Cranston, Oileán Rhode.
Is cathair de chuid stát Oileán Rhode, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Cranston. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 80,387 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Cranston suite i gContae Providence. Tá Allan Fung ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1754.


Newport, Oileán Rhode.
Is cathair de chuid stát Oileán Rhode, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Newport. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 24,672 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Newport suite i gContae Newport. Tá Henry F. Winthrop ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1784.


Bleib.
Buinneán planda, mionathraithe go mór le horgán stórála faoin talamh a dhéanamh. Comhdhéanta as duilleoga nó bunanna duilleog forluite a charnann cúlchistí bia a bheathaíonn luathfhás. De ghnáth, maireann na bleibeanna ó bhliain go bliain mar go n-athlíontar na cúlchistí bia roimh chríonadh siar an phlanda.


Bleibín.
Bleibíní de chuid "Lilium lancifolium" agus a bhfréamhacha beaga le feiceáil
An t-orgán beag a tháirgtear os cionn talún in ascaill duilleoige nó san iombhláth in ionad cuid de na bláthanna. Táirgeann an bleibín seo planda nua nuair a thiteann ón tuismitheoir.


Louis Blériot.
Eitleoir a rugadh i gCambrai na Fraince ab ea Louis Blériot (1872-1936). Rinne sé an chéad eitilt in eitleán thar Mhuir nIocht ó Baraques go Dover i 1909.


Bliain thrópaiceach.
An t-achar ama is gá don Domhan chun fithisiú timpeall na Gréine ó chónocht earrachúil amháin go dtí an chéad chónacht earrachúil eile (365.24219 meánlá grianda).


Bliosán cruinn.
Planda téagartha ilbhliantúil a fhásann 2 m ar airde. Na duilleoga suas le 80 cm ar fhad, roinnte go domhain. Na bláthchinn gorm an-mhór, timpeallaithe le brachtanna ubhchruthacha leathrúla sainiúla. Níl sé ar eolas sa nádúr fiáin, ach saothraíodh le fada é i ndeisceart na hEorpa go háirithe. Itear gabhdán bog na mbláthcheann óg is bunanna méithe na mbrachtanna mar ghlasra, agus fástar é mar mhaisiúchán.


Bliosán gréine.
Planda mór ilbhliantúil a fhasann 2.8 m ar airde, dúchasach do thuaisceart Mheiriceá. Go leor stólan faoin talamh aige le tiúbair cosúil le prátaí ag a mbarra a mhaireann tríd an ngeimhreadh. Na duilleoga lansa-chruthach, le fiacla garbha, na bláthchinn 4-8 cm ar leithead, buí agus timpeallaithe le brachtanna bioracha dúghlasa. Tugadh isteach san Eoraip sa 16ú céad é, agus saothraítear ó shin é ar son na dtiúbar inite ina bhfuil iniúilin, foinse an tsiúcra fruchtós.


Blitzkrieg.
Cogadh tintrí, beartaíocht cogaidh a d'úsáid arm na Gearmáine i 1939-1941, tancanna tapa is aerárthaigh fhadraonacha buamála ag obair i gcomhar. Rinne sé neamhaird den fhriotaíocht a bhí eagraithe ina sraitheanna os a gcomhair, agus dhírigh ar chúl a namhad. D'éirigh go maith leis ar dtús, gur éirigh leis na Comhghuaillithe beartaíocht chuí a eagrú ina choinne.


Günter Blobel.
Micribhitheolaí ceallach a rugadh i Waltersdorf na Gearmáine is ea Günter Blobel (1936-). D'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe ó 1969 ar aghaidh. Fuair sé amach go bhfuil comharthaí intreacha ag próitéiní agus go rialaíonn siad seo a n-iompar is a suíomh sa chill. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1999 as.


Blocálaí H2.
Clann drugaí a fheidhmíonn mar fhreasaithigh ar ghabhdóirí sa cholainn. I gcás an othrais ghastraigh, nach raibh de leigheas air ach máinliacht, is amhlaidh a chuireann sé stop le feidhmiú an hormóin áitiúil hiostaimín, a spreagann tál an aigéid isteach sa ghoile de ghnáth, agus leigheastar an t-othras taobh istigh de 6 sheachtain. Ba é an chéad cheann a úsáideadh mar seo simeitidín (leis an trádainm "Tagamet") a tháinig ar an margadh i 1976, agus lean baill fheabhsaithe den chlann ó shin. James Black a d'fhorbair na drugaí seo, agus bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1988 as.


Felix Bloch.
Fisicí a rugadh i Zürich ab ea Felix Bloch (1905-1983). Chaith sé an chuid is mó dá shaolré sna Stáit Aontaithe. Rinne sé taighde bunúsach ar mhodhanna anailíse, bunaithe ar athshondas maighnéadach núicléach, ceann d'uirlisí bunúsacha na ceimice anois. Roinn sé Duais Nobel na Fisice le Edward Purcell i 1952 as a shaothar ar thomhais leis an modh seo.


Hafez.
File Iaránach ba ea Khwāja Shamsu d-Dīn Muhammad Hāfez-e Shīrāzī (), nó Hāfez mar is fearr aithne air. Níl mórán eolais againn ar a shaol, ach bhí tionchar ollmhór ag a shaothar ar litríocht, ar cheol, ar ealaíon agus ar challagrafaíocht lucht labhartha na Peirsise. Tá clú agus cáil air ar fud an domhain, go mór mhór i gcríocha na Peirsise san Iaráin, san Afganastáin agus sa Táidsíceastáin. Is iomaí finscéal a insítear faoi. Is iad téamaí an ghrá, an chreidimh agus an fhimíneachais is mó a fheictear i ndánta Hafiz.


Pawtucket, Oileán Rhode.
Is cathair de chuid stát Oileán Rhode, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Pawtucket. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 71,148 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Pawtucket suite i gContae Providence. Tá Donald R. Grebien ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1671.


Hafiz (Córán).
An duine a bhfuil an Córán ar eolas aige de ghlanmheabhraíocht, tugtar hafiz air. Is mór an t-éacht creidimh é don Mhuslamach an leabhar naofa a fhoghlaim ó thús go deireadh mar seo.
Is é is brí leis an bhfocal "hafiz" ná garda nó cosantóir - cosantóir bhriathar Dé, mar sin. Creidtear go bhfuil na mílte, nó b'fhéidir na milliúin, acu ann. Bíonn, fiú, Muslamaigh atá dall ar fad ar an Araibis ag foghlaim an leagan Araibise den Chóran mar seo.


Warwick, Oileán Rhode.
Is cathair de chuid stát Oileán Rhode, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Warwick. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 82,672 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Warwick suite i gContae Kent. Tá Scott Avedisian ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1642.


Nicolaas Bloembergen.
Fisicí a rugadh i nDordrecht na hOllainne is a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe is ea Nicolaas Bloembergen (1920-). Rinne sé taighde bunúsach ar athshondas núicléach maighnéadach, feabhsú an mhéasair is an léasair, agus speictriméadaracht le léasair. Roinn sé Duais Nobel na Fisice le Arthur Schawlaw is Kai Siegbahn i 1981 as a shaothar ar léasair.


Blonag.
Saill a fhaightear ó mhuca, a úsáidtear go forleathan sa chócaireacht is an bhácáil. Baintear feidhm aisti freisin i ndéanamh cumhrán ar leith is ungthaí. Úsáidtear ola blonaige mar bhealadh agus i ndéanamh gallúnaí.


BMD.
Pacáiste bogearraí ríomhaire, a saothraíodh ar dtús le haghaidh feidhmeanna sa mhíochaine, chun anailísí staitistiúla a dhéanamh.


Franz Boas.
Antraipeolaí a rugadh i Minden na Gearmáine ab ea Franz Boas (9 Iúil 1858 – 21 Nollaig 1942). D'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe ó 1899, agus ba é treoraí na hantraipeolaíochta nua-aoisí sa tír sin. Leag sé a mhodh oibre amach sa bhailiúchán "Race, Language and Culture" (Cine, Teanga is Cultúr, 1940).


Bobchat.
Ball oíchí de chlann na gcat, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Cosúil le lincse bheag. Suas le 1 m ar fhad. Donn le spotaí dorcha, an t-eireaball an-ghearr. Áitríonn sé scrobarnach is foraois. Itheann sé éin, creimirí, coiníní, agus (sa gheimhreadh) fianna.


Luigi Boccherini.
Rudolfo Boccherini ag seinm dordveidhle
Cumadóir ceoil is dordveidhleadóir a rugadh i Lucca na hIodáile ab ea Luigi Rudolfo Boccherini (19 Feabhra 1743 – 28 Bealtaine 1805). Cáil air as a chuid ceol seomra, coinséartónna dordveidhle is sonáidí.


Umberto Boccioni.
Ealaíontóir is dealbhóir a rugadh i Reggio Calabria na hIodáile ab ea Umberto Boccioni (19 Deireadh Fómhair 1882 – 17 Lúnasa 1916). Treoraí is teoiricí scoil an todhchaíochais san ealaín a d'oibrigh i bPáras is sa Róimh (1898 – 1914). i Verona, san Iodáil a bhfuair sé bás. Scríobh sé scéal na gluaiseachta sin.


Bocsaeir.
Pór madra. An cholainn mór matánach, an ceann cruinn dlúth, na cluasa bog crochta, an soc gearr leathan, le gialla suntasacha is giall íochtarach starraiceach. Saothraíodh é ón tarbhghadhar sa Ghearmáin sa 19ú céad.


Bodhaire.
Neamhábaltacht nó ábaltacht laghdaithe fuaimeanna seachtracha a aireachtáil. Tarlaíonn bodhaire sheolta nuair a bhíonn bac ar tharchur na fuaime ar feadh an chanáil sheachtrach cloisteála (mar gheall ar chéir sa chluas), nó de bharr mínormáltachtaí i dtiompán na cluaise nó cnámhóga na cluaise láir (mar gheall ar ionfhabhtú). Muna féidir le duine a bhfuil bodhaire sheolta air fuaim a aireachtáil, cloisfidh sé an fhuaim má aimplítear a dhóthain í. Tarlaíonn bodhaire chéadfainéarógach má bhíonn damáiste déanta don chochla, an néaróg aireachtála nó na láir aireachtála san inchinn. Sa chás seo is minic a bhíonn an laghdú san aireachtáil éagothrom ag gach minicíocht, agus nuair a aimplítear fuaim is minic a bhíonn sí díchumtha. Is féidir go dtarlóidh an bhodhaire seo mar thoradh ar dhrugaí áirithe, nochtadh iomarcach do thorann tionsclaíoch nó eile, nó mar phróiseas normálta aoisithe.


Bogha (ceol).
Uirlis chun gléasanna ceoil cosúil leis an veidhlín a sheinm, bata adhmaid is faid róin ceangailte idir an dá cheann. I mboghanna luatha bhíodh an bata cuartha amach ón rón, agus an rón i ngreim ag méara na tseinnteora chun é a choimeád rite. De réir a chéile rinneadh boghanna níos dírí chun an teannas sa rón a mhéadú, agus ó timpeall 1700 ar aghaidh dhéantaí an teannas a mhionathrú le cnó beag (teanntóir) ag ceann íochtarach an bhogha. Sa bhogha nua-aoiseach bíonn bata cuasach cnagtha go láidir, le cnó so-mhionathraithe, a thug an déantóir Francach boghanna François Tourte (1747-1838) chun foirfeachta is caighdeáin timpeall 1785.


Bogha fada.
Bogha Sasanach le sáfach iúir 1.5 m ar fhad. Bhí sé in ann saighead a scaoileadh a threádh armúrphláta 360 m uaidh. I gceannas ar mhachaire an chatha ar feadh 200 bliain ó 1300 ar aghaidh, agus cinntitheach i gcathanna Créchy, Poitiers is Agincourt sa tréimhse sin.


Boghdóir (iasc).
Cuid mhaith iasc Áiseach, mara is fionnuisce atá in ann feithidí creiche a ruaigeadh nó a leagan síos le braonta nó scairdeanna uisce a chaitheamh ar a mbéil chomh fada amach le 3 m. Suas le 25 cm ar fhad.


Boghdóireacht.
Úsáid an bhogha is na saighde, ceann de na hairm is luaithe a úsáideadh i gcathanna. Gur saothraíodh púdar gunna sa 14ú céad, ba é an boghdóir an duine ba chumasaí in arm ar bith. Chuaigh úsáid an bhogha i léig sa chogaíocht ansin, ach tháinig chun cinn mar spórt ag deireadh an 17ú céad. Bunaíodh bord stiúrtha an spóirt, an "Fédération Internationale de Tir à l'Arc" (Cónaidhm Idirnáisiúnta na Boghdóireachta) i 1931.


Bogheiteach.
Iasc buntúsach fionnuisce a fhaightear in uisce cúil fiaileach in oirthear Mheiriceá Thuaidh. Feidhmíonn an bolg snámha mar scamhóg le húsáid a bhaint as ocsaigin an atmaisféir. Suas le 90 cm ar fhad, eite an droma fada, eite an eireabaill cruinn.


Boghta.
Clúdach stuach ar aon fhoirgneamh, tógtha as cloch nó bríce de ghnáth. Uaireanta déantar aithris air le hadhmad nó plástar. Fíoraíochtaí éagsúla ann, ina measc an boghta cruinn, an crosbhoghta, an cruinneachánbhoghta, an feanbhoghta is an t-easnabhoghta.


Boglas.
Planda colgach bliantúil nó débhliantúil a fhásann suas le 50 cm ar airde. Dúchasach don Eoraip is an Áise. Na duilleoga caol leathfhada le himill chorracha. A bhláthú cornaithe. Na fíorbhláthanna 5 mm ar trastomhas, le feadán cuarach bán, liopaí geala gorma ag leathadh amach, is súil bhán.


Bogthaise.
An méid galuisce i sampla aeir, a scríobhtar de ghnáth mar bhogthaise choibhneasta nó dearbh-bhogthaise. Is í an dearbh-bhogthaise an mhais iomlán uisce i dtoirt aeir ar leith, i ngraim in aghaidh an cheintiméadair chiúbaigh (g cm-3). Is féidir le sampla aeir ag teocht ar leith is faoi bhrú ar leith uasmhéid ar leith uisce a chuimsiú, agus má bhíonn níos mó ná sin ann (an drúchtphointe) bíonn an t-aer sáithithe. Nuair a ardaítear an teocht, is féidir leis an sampla aeir sin tuilleadh uisce a ghabháil agus is mó a dhearbh-bhogthaise ansin.


Bogthaise choibhneasta.
Áirítear an bhogthaise choibhneasta ina chéatadán mar seo: ((an dearbh-bhogthaise ag an teocht)/(an dearbh-bhogthaise ag an drúchtphointe ag an teocht chéanna)) × 100. Nuair a bhíonn an t-aer lánsáithithe le galuisce, deirtear go bhfuil luach 100% ag an taise choibhneasta. Má bhíonn toirt aeir lánsáithithe ag teocht íseal ar dtús is má théitear an t-aer sin, ní bhíonn sé chomh sáithithe céanna agus laghdaíonn an taise choibhneasta dá réir. Má bhíonn an taise choibhneasta ard in aimsir the, bíonn sé míchompordach do dhuine de bhrí nach ngalaítear an t-allas air is ní fhaigheann sé aon fhuarú.


Theobald Böhm.
Fliúiteadóir is ceapadóir ceoil a rugadh i München na Gearmáine ab ea Theobald Böhm (9 Aibreán 1794 – 27 Samhain 1881). Bhunaigh sé monarcha ansin i 1828 chun fliúiteanna a dhéanamh. I 1847 dhear is tháirg sé fliúit d'ardchaighdeán fuaime le meicníocht chuí gléasanna. Ar an ngléas seo atá an fhliúit nua-aoiseach bunaithe. Cuirtear tréithe áirithe dá chóras i bhfeidhm sa chlairnéid freisin.


Maighnéadón Bohr.
Móimint mháighnéadach an leictreoin a fhaightear ó mheicnic chandamach choibhneasaíoch, ag glacadh an leictreoin mar phonc-cháithnín. Ainmnithe as Niels Bohr. Is é μB a shiombail. μB = e h/(2 π m), mar arb é e lucht an leictreoin, m mais an leictreoin, agus h tairiseach Planck. μB = 9.274 × 10-24 J T-1 (giúil in aghaidh an teisle). Bíonn luach na móiminte maighnéadaí a thomhaistear rud beag difriúil ón luach seo, a thairgeann gur gá ceartúcháin sa mheicnic chandamach. Sainmhínítear an maighnéatrón núicléach (μN) ar an dóigh chéanna, ach mais an phrótóin in ionad mais an leictreoin: μN = e h/(2 π mp) = 5.051 × 10-27 J T-1.


Bóilíd.
BóilídDreige atá lonrach thar an gcoitiantacht, nó caor tine, a phléascann san atmaisféar. Déanann sí pléasc an-ghlórach, agus uaireanta scaipeann treascarnach chlochach thar fhairsinge an-leathan ar Domhan.


Boiníotó aigéanach.
Cineál beag tuinnín a bhíonn forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha gar go leor don chósta. Bíonn sé flúirseach go háitiúil, an-tábhachtach in iascaireachtaí tráchtála tuinnín is iascaireacht spóirt. Suas le 1 m ar fhad, an taobh uachtarach gorm, na taobhanna airgeadach le fadbhandaí dorcha.


Boiteog.
Cuileog láidir ribeach a bhfuil a larbhaí seadánach faoin gcraiceann i mamaigh, ag ithe na sreabhán a úscann amach as na fíocháin. Tochlaíonn na larbhaí aibí amach tríd an gcraiceann agus pupaíonn ar an talamh. Beireann an bhoiteog chaorach a huibheacha i bpolláirí na caorach.


Boladh.
Déantar a bhrath nuair a luíonn móilíní ar chruthanna ar leith isteach i loig ar chruthanna ar leith sa tseicin mhúcasach bholtanach sa tsrón, mar eochair i nglas. Tá na láithreacha is loig ansin chun móilíní éagsúla a ghlacadh, agus néarchinn a spreagadh ansin chun a mbolaithe éagsúla ar leith a bhrath san inchinn.


Bolb cabáiste.
Cruimh a mhaireann i gcoilíneacht lena siblínigh i bpuball síoda ar an bplanda. Uaireanta fágann na cruimheanna an puball agus déanann imirce i línte fada thar an talamh, srón le heireaball.


Éabainnít.
Ábhar crua dubh a dhéantar trí rubar a bholcáiniú le tiúchan ard sulfair (timpeall 33%). Inslitheoir tábhachtach leictreach roimh theacht na n-ábhar sintéiseach nua-aoiseach.


Bolcáiniú.
Modhnú airíonna rubair trí oibriú ceimiceach a dhéanamh air le sulfar (ach amháin rubair shintéiseacha áirithe). Cruthaíonn sé seo trasnaisc idir na macramóilíní rubair. Is féidir ceimiceáin eile a úsáid chun na himoibrithe seo a bhrostú. Próiseas é seo a d'fhionn Charles Goodyear i 1839. Feabhsaíonn sé an neart teanntachta, an leaisteachas, cruas an dromchla is a fhriotaíocht scríobtha.


Bád cútach.
Is éard atá sa bhád cútach (“couta boat”) saghas báid seoil a bhaineann le Victoria na hAstráile, timpeall Sorrento agus Queenscliff and feadh cósta thiar Victoria chomh fada siar le Portland. Bhí á húsáid mar bhád iascaigh ó thimpeall na bliana 1870 anuas go dtí caogaidí an fichiú haois. Bhí sí láidir agus luath agus bhí acmhainn mhaith farraige aici.
Bhíodh tóir ar an mbaracútach (“barracouta” - "Thyrsites atun"), iasc nach bhfuil gaol aige leis an mbaracúdach. Chuir comharchumainn cuótaí ar bun chun smacht a choinneáil ar phraghsanna, rud a d’fhág go raibh gá le bád a bhainfeadh an chreach agus an caladh amach gan mhoill. Rachadh na báid amach chun na meá roimh bhreacadh an lae, trí bhealach Phort Philib go minic, caolas garbh a dtugtar An Sruth ("The Rip") air. Nuair a fuair na hiascairí a gcion den iasc d’fhillfidís ar an gcaladh ar an dá luas chun an praghas ab fhearr a fháil.
Déanamh.
Rinne roinnt tógálaithe speisialtacht den bhád cútach. Is annamh a bhainfidís feidhm as plean, agus dhéanfaí an bád de réir riachtanais an iascaire agus de réir an phraghas ab acmhainn dó. Dhéanadh cuid de na tógálaithe seolta chomh maith. B’fhurasta do na hiascairí báid na dtógálaithe difriúla a aithint thar a chéile. D’fhéadfadh beirt fhear bád cútach sé troigh is fiche a dhéanamh agus a rigeáil i gceann cúig seachtaine. Bhí nós ag roinnt tógálaithe triail a bhaint as modhanna éagsúla tógála chun na báid ab fheidhmiúla a sholáthar.
Báid chlinse ba ea na chéad bháid chútacha. Ba dheacair na cláir a phéinteáil agus dhéanfadh na báid uisce de bharr lúbadh an adhmaid. Dá bhrí sin tosaíodh ag déanamh báid shleamhaine ón gcéad chuid den fhichiú haois amach.
Bhaintí feidhm as cláir fhada gan bhunailt. Dhéantaí iad a nascadh leis na heasnacha le tairní copair a bhíodh bharrtha nó sheamaithe ar an taobh istigh. Bheadh cúig ceintiméadar déag idir na heasnacha agus bheidís idirscáinte sa chíle. Dhéantaí an chíle de shearra agus í timpeall chúig chiliméadar déag ar leithead chun go bhféadfaí cás pláta láir a chur inti. Bhíodh tochta ag ceann an cháis lena neartú.
Bhíodh na báid líneáilte síos go dtí pointe díreach faoi bhun an urláir. Bhíodh ballasta barraí cruach ar iompar acu ar gach taobh de chás an phláta láir.
Chalctaí cláir na deice le cadás agus líontaí na siúntaí le pic. Chuirtí cruth leathchiorclach ar na cómainní le gal agus threisídís an deic. Bheadh na chabhail ag tabhairt go tréan ar dtús toisc nach mbeadh sí calctha, agus d’fhágfaí í faoi uisce ar feadh roinnt laethanta nó go mborrfadh an t-adhmad.
Rige.
Rige lug a bhíodh ar na báid chútacha ba shine: bhíodh an chleith crochta taobh leis an gcrann agus an tríú cuid den chleith ag gobadh chun tosaigh. Bheadh ar na hiascairí an chleith a ísliú agus a thabhairt timpeall an chrainn dá mbeadh an bád ag bordáil. Théadh na scriútaí suas go dtí barr an chrainn chun nach mbacfaí an cleith. Ní bhíodh ach háilléar amháin ar an gcleith.
Tháinig an rige geaifil timpeall thús an fichiú haois. Bhí sé níos casta ná an rige lug ach níorbh éigean é a ísliú agus bordáil ar siúl mar bhí ladhar ar an gcleith. I gceann tamaill cuireadh coiléar iarainn (“tub”) in áit an ladhair agus thógtaí é le háilléar tróit. B’fhéidir an chleith a thabhairt ar uillinn níos airde mar sin agus b’fhéidir an seol mór a shocrú níos éifeachtaí, rud a lig don bhád baint níos mó den ghaoth.
Crainn.
Chuirfí an crann sa cheap tró siar ón tosach chomh fada leis an tríú cuid d’fhad an bháid: is ionann airde an chrainn agus fad an bháid. Bheadh dhá phéire scriútaí ann, péire a rachadh suas go dtí barr an chrainn (na cinn uachtaracha) agus péire a bheadh ceangailte den chrann os cionn an choiléir (na cinn íochtaracha).
Rachadh an stagh tosaigh síos go dtí ceann an chrainn spreoide. Rachadh cuar anuas sa chrann úd agus bobstae aige a rachadh síos go tosach na cabhlach díreach os cionn an uisce. Ar ba báid ba mhó bheadh staghanna taoibh ag an gcrann spreoide.
Seolta.
Tharraingítí an seol cinn amach go dtí ceann an chrainn spreoide ar fháinne miotail, agus b’fhéidir é a shocrú de réir chóimheá an bháid.
De ghnáth bheadh an seol mór lásáilte leis an gcleith agus leis an gcrann, ach ba mhinic bunscaoilte é. Bheadh dó nó trí de shraith ribíní air. Bhíodh cúpla troigh de starradh ag an mbumaile os cionn an deiridh, agus bhíodh frídeoir an scóid mhóir ceangailte de bharra leathan transaim.
Bheadh dó nó trí de sheolta móra ann agus trí sheol cinn ar a laghad. Orthu sin bheadh jib bheag stoirme a dtugtaí “spitfire” uirthi.
An lá inniu.
Chuaigh na báid chútacha as faisean i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda: bhí na báid nua níos toirtiúla agus bhí innill iontu. Faoi lár na seascaidi ní raibh ach beagán bád cútach faoi rige traidisiúnta le fáil.
I lár na seachtóidí thosaigh scata beag díograiseoirí ag cur suime sna báid chútacha. Thug siad faoi sheanbháid a cheannach agus a chóiriú. Bhí cabhlacha le fáil i gclóis agus i marbhuisce ar feadh an chósta theas, agus de réir a chéile chuaigh siad i nganntanas. Faoi na hochtóidí bhí báid chútacha nua á dtógáil agus éileamh orthu mar bháid phléisiúir. Tá club cútach in Queenscliff agus ceann eile in Sorrento.


Bolcánacht.
Tiomáineann an teas a ghintear taobh istigh de phláinéad nó gealach próisis a athchumann dromchla rinn na spéire an t-am ar fad. Is cruthú í an bholcánacht go bhfuil a leithéid ar siúl, brúchtadh gás te, deannaigh is carraigeacha trí scoilteanna i screamh sheachtrach rinn na spéire. Go ginearálta is amhlaidh a tharlaíonn comhiompar ábhair the go dtí an dromchla. Meath radaighníomhach is cúis leis an nginiúint teasa seo i gcroílár an phlainéid go bunúsach. Faightear bolcánacht ar Domhan, ar Thríotón, gealach de chuid Neiptiúin, agus ar Io, gealach de chuid Iúpatair. Measann réalteolaithe go bhfuil a leithéid ar siúl ar Véineas freisin.


Bolgach bó.
Galar víreasach eallaigh a chuireann tús le cloig shainiúla bheaga ar na siní. Bhain Jenner úsáid as a raibh sna cloig seo i 1798 chun daoine a vacsaíniú i gcoinne na bolgaí gaolmhaire daonna.


Bolgán béice.
Spóir á scaoileadh as bolgán béice
Corpthoradh cruinn, sféarúil go minic, a bhíonn ar fhungais áirithe is ea bolgán béice. Faightear os cionn talún é. Fuasclaítear na spóir nuair a bhriseann balla an bholgáin. Tá roinnt speiceas i gceist, ach tá na fíorbholgán béice go léir sa roinn Basidiomycota.


Ludwig Boltzmann.
Fisicí a rugadh sa Vín ab ea Ludwig Edouard Boltzmann (20 Feabhra 1844 – 5 Meán Fómhair 1906). Chuidigh sé go mór le forbairt theoiric chinéiteach na ngás is na meicnice staitistiúla. Shaothraigh sé prionsabal chomhroinnt an fhuinnimh i ngás (a dtugtar "dlí Boltzmann" air), agus ainmníodh an tairiseach "k" sa phrionsabal seo as. Tagann a ainm isteach i ndlí Stefan-Boltzmann freisin, a chuireann síos ar radaíocht dúchoirp.


Tairiseach Boltzmann.
Tairiseach leis an tsiombail k in aonaid J K-1 (giúl in aghaidh an cheilvin), le luach 1.381 × 10-23 J K-1. Sainmhínítear é mar R/NA, mar arb é R tairiseach mólarach na ngás is NA tairiseach Avogadro. Tagann sé i gceist i staidéar ar airíonna staitistiúla na ngás, agus ainmníodh as Ludwig Boltzmann é.


Alain Bombard.
Lia is eolaí muirí a rugadh i bPáras ab ea Alain Louis Bombard (27 Deireadh Fómhair 1924 – 19 Iúil 2005). Sa bhliain 1952 rinne sé aistear mara aonair ar bháidín calaidh rubair, "l'Hérétique" (an tEiriceach), ó na hOileáin Chanáracha trasna an Aigéin Atlantaigh. Níor thóg sé aon bhia ná uisce, mar bhí faoi a thairiscint féin a chruthú gurbh fhéidir le duine longbhriste maireachtáil ar éisc, planctóin, uisce báistí is beagán sáile. Tháinig sé i dtír ar Bharbadós tar éis 65 lá. Rinne sé cur síos ar a aistear eipiciúil sa leabhar "Naufragé Volontaire" (Longbhriste go Deonach, 1953). In Toulon, i ndeisceart na Fraince, a bhfuair sé bás agus 80 bliain slánaithe aige.


Hermann Bondi.
Fisicí matamaiticiúil is réalteolaí a rugadh sa Vín ab ea Hermann Bondi (1 Samhain 1919 – 10 Deireadh Fómhair 2005). Chaith sé tamall i ngéibhinn ar Oileán Mhanann agus i gCeanada mar eachtrannach namhad sa Dara Cogadh Domhanda. D'oibrigh sé sa Bhreatain agus fuair sé saoránacht Bhriotanach amach sa bhliain 1946. Thairg sé teoiric foistine na Cruinne.


Bongó (antalóp).
Antalóp le hadharca bíseacha atá dúchasach don Afraic mheánchiorclach. Donn le stríoca tanaí bána ingearacha, ribí righne ingearacha ar feadh an dromlaigh, dhá spota bhána ar gach leiceann, líne bhán ag ceangal na súl. Áitríonn sé foraois dhlúth de ghnáth.


Bonn (roth).
Adhartán ciorclach a bhíonn greamaithe le fleasc rotha chun creathanna feithicle de bharr athruithe ar dhromchla an bhóthair a mhaolú is an t-aistear a dhéanamh compordach. Is boinn aeir an chuid is mó díobh anois, feadáin sholúbtha iontu agus iad séidthe is stalctha le haer faoi ardbhrú. I gcuid díobh bíonn feadán inmheánach. Déantar an chuid is mó de na boinn as cuingir chomhshuite de rubar, uigí (níolóin nó poileistear) is ceimiceáin eile. Cheap Robert William Thompson an bonn aeir agus fuair paitinn air i 1845. Ach lean boinn rubair sholadaigh go forleathan go dtí 1888 nuair a rinne John Boyd Dunlop boinn aeir a bhí cosúil le boinn an lae inniu, agus d'éirigh leis iad a úsáid go rathúil ar an rothar.


Bonn (matamaitic).
Sa mhatamaitic, an uimhir a bhfuil córas na n-uimhreacha bunaithe uirthi, an uimhirbhonn. Na huimhreacha i ngnáthúsáid, is uimhreacha deachúla iad, ar bhonn 10 leis an 10 siombail 0-9. Sa chóras deachúil scríobhtar gach uimhir in iolraí de chumhachtaí 10, mar seo: 547 = 5 × 102 + 4 × 101 + 7 × 100 = 54710. Baintear feidhm as uimhreacha dénártha, ar bhonn a dó le dhá shiombail 0-1, i ríomhairí.


Bonn (píosa miotail).
Píosa miotail leata, i bhfoirm ciorcail, croise nó eile, le comhartha nó inscribhinn air, a bhuailtear nó a theilgtear chun eachtra nó ócáid a chomóradh, nó mar luach saothair ar éacht i gcogadh nó éigeandáil, spórt nó eachtra chultúrtha.


Bonsaí.
Teicníocht chun plandaí a chur ó fhás ina bhfanann gach cuid díobh — na gais, na duilleoga is na bláthanna—i gcomhréir. Déantar é trí na plandaí a fhás i bpotaí beaga agus na fréamhacha a bhearradh go cúramach chun an fás a theorannú. Speisialtacht Sheapánach.


Jesse Boot.
Déantóir drugaí a rugadh i Nottingham Shasana ab ea Jesse Boot (2 Meitheamh 1850 – 13 Meitheamh 1931). D'oscail sé a chéad siopa cógasaíochta i 1877 a dhíol earraí ar scála an-mhór ar phraghsanna laghdaithe, agus a thug isteach an sreangshiopa nua-aoiseach.


Bópal.
Cathair phlódaithe san India, áit ar sceith níos mó ná 30 tonna den cheimiceán nimhiúil meitilisicianáit i 1984 as monarcha Union Carbide ina ndéantaí feithidicídí. I bhfoirm gáis a bhí an t-ábhar tocsaineach seo, agus d'imoibrigh sé go fíochmhar le haon fhliuchras ar na hainniseoirí a tháinig i dteagmháil leis. Fuair níos mó ná 7,000 duine bás de bharr na tubaiste seo, leath díobh go luath ina dhiaidh. Le fada ina dhiaidh sin, níor cheap na saineolaithe go mbeadh iarmhairt an áir leath chomh huafásach is a bhí. Níor thuig siad gur féidir leis an meitilisicianáit treá go domhain sna fíocháin gan imoibriú is dochar a dhéanamh don dromchla amháin. Bhí na daoine a tháinig slán go díreach tar éis na tubaiste faoi léigear le blianta ag an iliomad galar marfach i ngach aon bhall dá gcolainn. Faoi seo táthar den tuairim gur féidir leis an tocsain seo ceangal a dhéanamh le glútaitíón, ceimiceán a chosnaíonn na scamhóga is fíocháin eile i gcoinne tocsainí, ach a d'iompair an tocsain seo go frithchosúil go domhain isteach sna fíocháin.


Bór.
Tonn ard ghéar taoide i gcaol atá ag cúngú is ag éirí éadomhain de réir a chéile. Tá samplaí cáiliúla i gCaol Bhriostó Shasana agus Bá Fundy ar chósta thoir Cheanada. Bíonn an bór cosúil le balla uisce, ardú an-tapa na farraige taobh thiar de is sruthanna an-tapa suas an abhainn.


Bóraihidríd.
Ainian a chuimsíonn bórón is hidrigin, go príomha BH4-. Is gníomhaí tábhachtach dí-ocsaídithe bóraihidríd sóidiam, NaBH4.


Bóráin.
Comhdhúile bóróin is hidrigine, arb é débhóráin, B2H6, an ceann is simplí. Comhdhúile ardfhuinnimh iad a úsáideadh mar bhreosla roicéad. Ocsaídítear iad go dtí aigéad bórach tríd an imoibriú B2H6 + 1½ O2 → 2 H3BO3. Tugtar "carbóráin" nó "carbabóráin" ar chomhdhúile ina bhfuil CH+ in ionad BH.


Bórás.
Na2B4O7.10 H2O, salann hiodráitithe aigéid bhóraigh, is ea bórás. Cruthaíonn bórás salainn dhothuaslagtha leis na hiain Ca2+ is Mg2+, agus mar sin tá sé an-áisiúil mar bhogthóir is glantóir uisce>.
Is foinse thábhachtach bóróin é i bhfoirm níos lú hiodráitithe (le 4 H2O), agus comhábhar bunúsach i ngloine bóraisiliceacáit ("Pyrex"). Baintear úsáid as mar fhlosc i gcursaí mianadóireachta agus d 'fhéadfadh sé a bheith ina mhórfhoinse le haghaidh aigéid bhóraigh.
Suíomhanna geografach.
Tá an bórás le fáil i lochanna sáile agus i loig shalainn i réigiúin fásaigh de thairbhe galú. Tá an bórás le fáil de ghnáth in éineacht le hailít.
Faightear criostail bóráis suas le 150mm (6") trasna sa láib ag Loch Borax agus i nGleann an Bháis, (California). Baintear bórás ar bhun tráchtála ag Loch Searles (CalIfornia).
Tá an bórás tearc san Eoraip taobh arnuigh den Tuscáin (an Iodáil).


Bord Leigheasra na hÉireann.
Comhlacht údarásach reachtúil chun sláinte an phobail is ainmhithe a chosaint is a fheabhsú trí leigheasra, feistí míochaine agus earraí cúram sláinte a rialú is a mhonatóiriú é Bord Leigheasra na hÉireann (Béarla: "Irish Medicines Board"). I dteagmháil le heagraíochtaí den saghas céanna i dtíortha eile, agus comhlachtaí, le heolas a mhalartú. Cuireann sé eolas is comhairle ar na hábhair seo ar fáil do lucht míochaine is an pobal.


Jules Bordet.
Fiseolaí a rugadh i Soignies na Beilge ab ea Jules Jean Baptiste Vincent Bordet (13 Meitheamh 1870 – 6 Aibreán 1961). Sa bhliain 1906 d'fhionn sé an miocrób, cocabachaillín (ar tugadh "Bordetella" air) atá freagrach as an triuch. D'aithin sé na fachtóirí imdhíonacha i séiream na fola, agus d'fhionn ailéisín, gníomhaí frithbhaictéarach sa bhfuil a ghlacann páirt sa chóras imdhíonach. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1919.


Gutzon Borglum.
Dealbh an Ghinearál Philip Sheridan, saothar de chuid Borglum
Dealbhóir a rugadh i St. Charles, Idaho ab ea John Gutzon de la Mothe Borglum (25 Márta 1867 – 6 Márta 1941). Imircigh Mhormónta ón Danmhairg ab iad a thuismitheoirí. Bhain sé cáil as a shaothair ollmhóra, cosúil leis an dealbhóireacht cuimhneacháin náisiúnta ar Shliabh Rushmore.


Max Born.
Fisicí a rugadh i Wrocław na Polainne (Breslau na Prúise ag an am) ab ea Max Born (11 Nollaig 1882 – 5 Eanáir 1970). Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Walter Bothe i 1954 as a thaighde bunúsach ar mheicnic chandamach is airí déach an leictreoin mar cháithnín toinne, agus a mhíniú staitistiúil ar an tonnfheidhm.


Timthriall Born-Haber.
Timthriall teirmiceimiceach a thaispeánann an ceangal idir fuinneamh laitíse solaid ianaigh is a theas déanmhaíochta, i dtéarmaí airíonna na n-adamh aonarach. De bhrí go bhfuil an fuinneamh iomlán a ídítear i bpróiseas ar bith neamhspleách ar an gconair a leantar sa phróiseas, is féidir aon chainníocht anaithnid sa timthriall a dhéanamh amach más eol na cainníochtaí eile.


Thyrsites atun.
Áiteanna a bhfuil an snúc (Thyrsites atun) le fáil.
Spéiceas fada caol den ronnach nathartha is ea "Thyrsites atun" (Snúc). Tá droim dúghorm air agus bolg airgeata. D’fhéadfadh sé a bheith chomh fada le 200 cm, cé nach bhfuil mórán snúc níos faide ná 75 cm. Sa Leathsféar Deisceartach atá sé le fáil agus maraítear é mar iasc tráchtála. Tugtar "baracútach" (“barracouta”) air san Astráiláise, cé nach bhfuil gaol aige leis an mbaracúdach.
Tá sé le fáil in aice le scairbheanna ilchríochacha nó timpeall oileán agus itheann sé crústaigh, ceifileapóid agus iasc beag ar nós ainseabhaithe agus pilséar. Bíonn snúic ina mbáire cois tóna nó sa mheánuisce, nó in aice barr uisce istoíche. Is fearr leis uisce atá idir 13 °C agus 18 °C.
Tá an snúc le fáil amach ó chósta na Namaibe agus ó chósta chúigí na Rinne Thiar agus na Rinne Thuaidh san Afraic Theas. Thugadh na coilínigh Ollannacha a tháinig sa bhliain 1652 “zee snoek” (nathair mhara) air. Tá sé coitianta sna huiscí is fuaire den Leathsféar Deisceartach.


Naguib Mahfouz.
Scríbhneoir Éigipteach ba ea Naguib Mahfouz (نجيب محفوظ). Rugadh Mahfouz i gcathair Chaireo sa bhliain 1911 agus is ann a cailleadh é sa bhliain 2006.
Saothar.
Scríobh sé 34 úrscéal, breis is 350 gearrscéal, cúig dhráma agus a lán scripteanna scannán. Baineann cuid mhaith dá shaothar leis an bpolaitíocht agus leis an eiseachas. Is gnáthdhaoine ina gcónaí i gcathair Chaireo iad go leor dá charachtair, agus bíonn siad ag iarraidh déileáil le nua-aoisiú shochaí na hÉigipte. Ghnóthaigh sé Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1988.


An Sruth (Victoria).
Léarscáil an tSrutha agus a bhfuil ina thimpeall
Réimse contúirteach uisce in Victoria na hAstráile is ea An Sruth (“The Rip” nó “The Heads”) idir Port Phillip agus Caolas Bass. Is é an t-aon bhealach amháin é chun dul isteach in Port Phillip agus as sin go dtí Melbourne. Téann taoide láidir trí chuisle chaol idir an bhá agus an t-aigéan agus tá grinneall ard carraigeach ann. Ó thaobh na tíreolaíochta de, is é an réimse uisce é atá le fáil idir Rinn Nepean, Leathaill Shortland agus Rinn Lonsdale: is iad na háiteanna seo “Na Reanna”.
Tá an bealach isteach idir Rinn Lonsdale agus Rinn Rinn Nepean 3.5 km ar leithead, ach níl an leithead inseolta ach 1 km de dheasca na líonán a bhaineann leis na reanna. Tá ardchlár éadomhain laistigh de 800 méadar taobh amuigh de na Reanna agus tugtar Oitir an tSrutha air. Tá an t-uisce tríocha méadar ar doimhneacht taobh amuigh den ardchlár seo agus chomh domhain le nócha méadar ar doimhneacht taobh istigh de na Reanna. Tá contúirt ag baint leis an míchothroime seo agus le sruthanna taoide atá chomh luath le sé chnota. D’fhéadfadh doimhneacht an tSrutha a bheith idir céad méadar agus cúig mhéadar.
Radharc ar an Sruth ó Rinn Lonsdale i dtreo Rinn Nepean
Is é Stáisiún Comharthaíochta Rinn Lonsdale a stiúrann teacht agus imeacht na long idir na Reanna. Ní ceadmhach do longa móra teacht isteach mura bhfuil píolóta cáilithe ar bord. Thosaigh an tseirbhís sa bhliain 1839: dhéanadh na píolótaí campáil ar an trá agus thugadh daoránaigh amach chun na long iad i mbáid mhíolta móra. Faoi láthair tá tríocha píolóta ann agus lainsí den saghas is nua acu.
Tá Solas Íseal Queenscliff (“an teach solais bán”) agus Solas Ard Queenscliff (“an teach solais dubh”) mar shoilse stiúrtha chun longa a thabhairt tríd an bpríomhchuisle, in éineacht le solas dearg Thúr Hume agus solas uaine Thúr Murray.


Alexander Borodin.
Cumadóir ceoil is eolaí a rugadh i gCathair Pheadair ab ea Alexander Porfiryevich Borodin (12 Samhain 1833 – 27 Feabhra 1887). I measc a shaothar tá ceoldráma nár críochnaíodh, "Kniaz Igor" (An Prionsa Igor), ina bhfuil na damhsaí cáiliúla Polaiveitseacha, agus 3 shiansa.


Borógach.
Saghas mismíne atá dúchasach don Eoraip is an Mheánmhuir, ach a fhaightear i Meiriceá Thuaidh freisin. Na gais dreaptha mata-fhoirmithe, na duilleoga eadrom glas, na bláthanna liathchorcra. An boladh láidir, rud beag cosúil le miontas piobair. Úsáidtear in anraithí is búistí sa chistin é. Fástar uaireanta mar phlanda plásóige é. Moltar é, i bhfoirm tae chaoin spíosraithe, mar leigheas luibhe. Ach tá a chuid olaí nimhiúil agus féadfaidh siad a bheith marfach ach farasbarr de a ionghabháil.


Borradh stoirme.
Ardú leibhéal na farraige go háitiúil, nuair a bhíonn gaotha ag séideadh i dtreo an chladaigh agus laghdú brú san atmaisféar de bharr stoirme. Déantar an chuid is mó den dochar ó thuilte i stoirmeacha gaoithe, tíofúin is stoirmeacha móra eile trí bhorradh stoirme. Ar feadh cóstaí na hIndia is na Síne maraíodh na céadta míle trí bhorrthaí mar seo. Tharla an borradh is milltí sa taobh seo den Domhan sa Mhuir Thuaidh i ngeimhreadh 1953 nuair a d'éirigh leibhéal na farraige 3 m ar chósta na hOllainne.


Borráiste gorm.
Planda láidir bliantiúil a fhásann 60 cm ar airde, cumhdaithe le ribí righne bána, dúchasach do lár na hEorpa is réigiún na Meánmhara. Na duilleoga garbh ubhchruthach. Na bláthanna 2 cm ar trastomhas, geal gorm cromtha, le 5 pheiteal spréite is antair dhubha. Saothraítear mar luibh é. Boladh cúcamair óna dhuilleoga brúite.


Borrnathair.
Nathair a áitríonn talamh féaraigh. Dhá speiceas ann. An bhorrnathair atá dúchasach don Afraic is an Meánoirthear, bíonn sí suas le 2 m ar fhad, an cholainn ramhar breac donn, an tsiorarnach an-ard; séideann sí amach an cholainn nuair a scanraítear í. An abhacbhorrnathair ó iardheisceart na hAfraice, bíonn sí 30 cm ar fhad.


Borrphéist choise.
Foirm choiteann den bhorrphéist ina gcuireann an fungas tús le tochas is scoilteadh sa chraiceann idir na méara coise is ar bhoinn na gcos. Faightear an t-ionfhabhtú ó linnte snámha is urláir cithfholcadán go minic.


Bosca dubh.
Aonad iomlán i gcóras leictreonach nó ríomhaireachta nach gá don úsáideoir an ciorcad taobh istigh de a thuiscint go hiomlán. Tugtar an t-ainm céanna ar thaifeadán sonraí eitilte ar aerárthach. Bailíonn sé seo eolas ar fheidhmiú an aerárthaigh le linn na heitilte, agus is féidir úsáid a bhaint as chun na cúiseanna le tuairt eitleáin a dhéanamh amach.


Carl Bosch.
Ceimicí a rugadh i gKöln na Gearmáine ab ea Carl Bosch (27 Lúnasa 1874 – 26 Aibreán 1940). Ceapadh ina uachtarán ar chomhlacht ceimiceach IG Farbenindustrie é i 1925. Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le Friedrich Bergius i 1931 as a shaothar i gceapadh is saothrú modhanna ceimiceacha ardbhrú, próiseas Haber-Bosch go príomha (deartháir le céile Fritz Haber ab ea é), chun amóinia a tháirgeadh ó nítrigin ón aer agus hidrigin ó uisce is gal fhorthéite.


Staitistic Bose-Einstein.
I meicnic chandamach staitistiúil, tuairisc ar bhailiúchán cuid mhór bósón neamhidirghníomhaithe. Ainmnithe as an bhfisicí Indiach Satyendra Nath Bose (1894-1974), a chomhoibrigh le hEinstein. Slonn atá i ndáileadh Bose-Einstein do rann an fhuinnimh i measc na mbósón, agus is suntasach go dtagann sé i bhfeidhm, mar shampla, le cur síos ar na fótóin i ngníomhú léasair, agus ar fhorshreabhacht héiliam leachtaigh.


Bóthar an tSíoda.
Bealach (bealaí, le fírinne) ársa trádála ó oirthear na Síne go lár na hÁise is an Eoraip. Ón 2ú céad AD chuaigh an bealach is fearr eolas air ó chathair Xi'an thar cheann iartharach an Bhalla Mhóir, ag trasnú soir gaineamhlach iarthar na Síne roimh dhul trí cathair Kashi is thar teorainn (an lae inniu) isteach sa Chirgeastáin agus tríd an Táidsíceastáin, an Úisbéiceastáin, an Afganastáin, an Tuircméanastáin, an Iaráin (ainmneacha nárbh ann dóibh ag an am, ar ndóigh) is trí chathair Hamadān i dtreo Bhagdad, as sin chuig cósta thoir na Meánmhara, nó Iostanbúl i mblianta déanacha an Bhóthair. Mar mhalairt ar shíoda fuair an tSín fíonchaora, cadás, castáin inite, alfalfa is pomagrainítí. Scaip teicneolaíochtaí na Síneach i bpórú leamhan síoda, bruithniú iarainn, déanamh páipéir is uisciú soir don Eoraip ar feadh an Bhóthair. Thug an Bóthar an Búdachas don tSín. Bhí tionchar suntasach ag trádáil an tsíoda ar gheilleagar impireacht na Róimhe, mar dhéantaí íocaíocht le miotail luachmhara. Meastar go raibh cúlchiste óir na Síne níos mó faoi 10 AD ná Eoraip na Meánaoise. Is dócha gur chuir Bóthar an tSíoda le titim na Róimhe.


Walter Bothe.
Fisicí Gearmánach a saolaíodh in Oranienburg ab ea Walter Wilhelm Georg Bothe (8 Eanáir 1891 – 8 Feabhra 1957). Rinne sé taighde ar fhuinneamh núicléach in Institiúid Taighde Leighis Max Planck i Heidelberg. Shaothraigh sé ionstraimí feabhsaithe, ag cur comhthitime san áireamh, chun cáithníní fonúicléacha a bhrath is a thomhas. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Max Born i 1954 as an saothar seo. Fuair sé bás in Heidelberg.


Sandro Botticelli.
Ceaptar gur portráid de Sandro Botticelli é seo.
Péintéir sa luath-Athbheochan a rugadh i bhFirenze na hIodáile mar Alessandro Filipepi ab ea Sandro Botticelli (1 Márta 1445 – 17 Bealtaine 1510). I measc a shárshaothar tá "Nascita di Venere" (Breith Véineas) is "Primavera" (an tEarrach), agus cuid de na freascónna sa Séipéal Sistíneach sa Vatacáin.


Bougainvillea.
Tom nó crann adhmadach dreaptha atá dúchasach do Mheiriceá Theas. Na duilleoga ubhchruthach. Na bláthanna feadánach, i dtríonna, timpeallaithe ag brachtanna cosúil le peitil, liathchorcra, corcra, maigeanta, dearg, flannbhuí, bándearg nó bán. Fástar mar mhaisiúchán é i réigiúin theo i ngach tír.


Boulle.
Teicníocht maisithe troscán ina ndéantar inleagadh an-ghreanta de phrás, blaosc toirtíse, néamhann is adhmad daite. Tugadh isteach sa bhFrainc ón Iodáil é sa 16ú céad, agus thug André Charles Boulle (1642-1732) is a chlann mac chun foirfeachta é.


Matthew Boulton.
Innealtóir a rugadh i mBirmingham Shasana ab ea Matthew Boulton (3 Meán Fómhair 1728 – 17 Lúnasa 1809). I gcomhar le James Watt, bhunaigh sé monarcha chun innill gaile a dhéanamh sa bhliain 1774. D'fheabhsaigh sé innealra chun monadh a dhéanamh.


Nicolas Bourbaki.
Cruinniú bhaill Bourbaki sa bhliain 1938
Ainm cleite ar ghrúpa matamaiticeoirí Francacha den chuid is mó: Henri Cartan (1904-2008), Claude Chevalley (1909-1984), Jean Dieudonné (1906-1992), André Weil (1906-1998) is eile. Chinneadar sna 1930idí tráchtas ar ghlanmhatamaitic a scríobh a leagfadh an t-ábhar amach go cruinn loighciúil ó na bunphrionsabail. Thosaigh foilsiú "Eléments de Mathématique" (Uraiceacht na Matamaitice) i 1939 agus lean ar aghaidh go dtí na 1980idí.


Bourbon.
Uisce beatha dúdhonn Meiriceánach, driogtha as 51% arbhair Indiaigh, a thagann ó chontae Bourbon i stát Kentucky. Aosaítear ar feadh 2-8 bliain é i mbairillí darach báine a gualaíodh ar an taobh istigh. Is bourbon díreach táirge drioglainne amháin (neamhchumasctha) i mbliain ar leith.


Jean-Baptiste Joseph Boussingault.
Ceimicí a rugadh i bPáras ab ea Jean-Baptiste Joseph Boussingault (1802-1887). Thaispeáin sé den chéad uair go n-ionsúnn plandaí nítrigin ón ithir agus carbón ó dhéocsaíd charbóin san aer.


Daniel Bovet.
Cógaseolaí a rugadh i Neuchâtel na hEilvéise ab ea Daniel Bovet (23 Márta 1907 – 9 Aibreán 1992). Ag obair in Institiúid Pasteur i bPáras, cheap sé an chéad druga frith-hiostaimín agus an chéad sraith ligeán saorga matánach. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1957 as an saothar sin.


Bovidae.
Clann mamach athchogantach crúbach ina bhfuil 128 speiceas, ina measc eallach is antalóip. Itheann siad trí ghreim a fháil ar fhásra lena dteanga is é a ghearradh lena bhfiacla íochtaracha. Adharca ar an bhfireannach fásta, agus an baineannach fásta, de ghnáth. Croíleacán cnámhach sna hadharca le truaill ábhair adharcaigh.


William Bowles.
Nádúraí, ceimicí is réalteolaí a rugadh gar do Chorcaigh ab ea William (Guillermo) Bowles (1720 – 23 Bealtaine 1780). Thaisteal sé sa bhFrainc is sa Ghearmáin chun staidéar a dhéanamh ar stair an dúlra. Thug rialtas na Spáinne údarás dó mianaigh na tíre sin a bhreithniú, bailiúchán stair an dúlra a dhéanamh, saotharlann cheimiceach a bhunú, agus na mianaigh mearcair in Almadén a athbheochan. Thaispeáin sé nach cóimhiotal iarainn is óir é platanam, agus scríobh "An Introduction to the Natural History and Physical Geography of Spain" (Bunléargas ar Stair Dúlra is Geografaíocht Fhisiciúil na Spáinne, 1775). Mar thoradh, bhí rí na tíre sásta Comhairle Stair an Dúlra a bhunú i 1752, agus Músaem Stair an Dúlra i Maidrid i 1753 is Bowles mar phríomheolaí ann. I Maidrid a d'éag sé sa bhliain 1780.


Paul Boyer.
Ceimicí a saolaíodh i bProvo, Utah is ea Paul Delos Boyer, a rugadh ar 31 Iúil 1918. Rinne sé taighde lena chomhghleacaí John Walker ar an meicníocht einsíme is bun le sintéis trífhosfáit adanóisín (ATP). De thoradh an tsaothair seo roinn siad Duais Nobel na Ceimice le Jens Skou i 1997.


Brach.
Leacht bhuí a fhoirmíonn i ndiaidh athlasta áitiúil, cosúil le heaspa, nó ar dhromchla gortaithe, a tháirgeann ionfhabhtú le baictéir áirithe (baictéir phíghineacha). Cuimsíonn sé fíochan marbh, cealla bána fola is miocrorgánaigh.


Bracht.
Duilleog mhodhnaithe díreach faoi bhun blátha nó iombhlátha. Glas de ghnáth, ach is féidir go mbeidh sé gealdaite agus cosúil le peiteal, mar atá sa phoinséitia.


Bradaí.
Úsáideoir ríomhaire a dhéanann cumarsáid le húsáideoirí eile thar an Idirlíon go mailíseach le heolas pearsanta nó gnó faoi rún a fháil gan chead, agus go minic chun víreas a scaipeadh i mbogearraí is comhaid an ghlacadóra. Tá sé seo mídhleathach in an-chuid tíortha ach coitianta, ionas gur gá d'úsáideoirí a ríomhairí a chosaint le bogearraí balla dóiteáin.


Bradán fearna.
Ball de ghrúpa iasc bunúsach a fhaightear in uiscí úra is muirí sa leathsféar thuaidh. An cholainn fadaithe armtha le línte de lanna troma cnámhacha. An ceann barrchaol, sprochaillí fada faoi bhun an bhéil, an t-eireaball neamhshiméadrach leis an maothán uachtarach níos mó ná an ceann íochtarach. 1-5 m ar fhad. Tá iascaireachtaí tábhachtacha trádálacha bunaithe ar chineálacha ar leith. Itear na huibheacha mar chaibheár. Tá baol a ndíofa ann, ar bhonn trádálach ar aon nós, i réigiún Mhuir Chaisp de bharr póitseála is ró-iascaireachta.


James Bradley.
Réalteolaí a rugadh i Sherborne Shasana ab ea James Bradley (1693-1762). I 1729 d'fhoilsigh sé a ghrinnithe ar iomrall an tsolais ó réalta, a mhínigh sé i dtéarmaí luas an Domhain ina fhithis timpeall na Gréine is luas críochta an tsolais, an chéad chruthú braite ar theoiric Copernicus go raibh an Domhan ag fithisiú na Gréine. I 1748 thaispeáin sé nach raibh claonadh ais an Domhain leis an éiclipteach tairiseach.


William Henry Bragg.
William Henry Bragg agus a shíniú
Fisicí a saolaíodh i Wigton Shasana ab ea William Henry Bragg (2 Iúil 1863 – 12 Márta 1942). Lena mhac William Lawrence Bragg (1890–1971), bhunaigh sé criostalghrafaíocht X-ghathach. Bhuaigh siad Duais Nobel na Fisice i 1915 as a gcomhthaighde ar anailís struchtúr na gcriostal le X-ghathanna.


Johannes Brahms.
Cumadóir ceoil a rugadh i Hamburg na Gearmáine ab ea Johannes Brahms (7 Bealtaine 1833 – 3 Aibreán 1897). D'oibrigh sé sa Vín ó 1853 ar aghaidh. I measc a shárshaothar tá 4 shiansa, dhá choinséartó pianó, coinséartó veidhlín, cuid mhaith ceol seomra is pianó, agus ócuid mhaith amhrán. Is é an saothar córúil is cáiliúla léis "Ein deutsches Requiem" (Éagnairc Ghearmánach, 1869). Foirfeoir ceart a bhí ann: Chuir sé cuid mhaith dá luathshaothar ó fháil.


Braichlis chréachta.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil a fhaightear ar fud an Domhain. An gas cearnach díreach; na duilleoga i bpéirí urchomhaireacha; na bláthanna déliopach, de ghnáth bán, bándearg nó corcra le spotaí dorcha. Seanúsáid luibheolaíochta in ungadh le cur ar chréacht. D'úsáidtí duilleoga giobacha ó ghnéithe ar leith mar líonolann. Tálann gnéithe eile tiúbar inite.


Braichlis fiacla.
Planda seadánach ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise. A gas bán, a bláthanna corcra neamhlonrach, ag déanamh spíce aonshleasaigh. Cosúil le giolcach sléibhe, ach seadánach ar fhréamhacha crann is tom, ar an leamhán is an coll go háirithe.


Braille.
Clóchóras a dhear Louis Braille i 1829 chun gur féidir le daoine dalla léamh is scríobh i dteanga scríofa. Sraith ceall atá ann, le maitrís 3 × 2 de phoncanna cabhraithe i ngach cill, ar féidir a bpatrún a bhrath leis na méara. Sa bhunchóras, seasann patrún ar leith do gach litir, uimhir, marc poncaíochta is oiread beag focla. Tá córais ríomhaire ar fáil anois le téacs scríofa a aistriú go cló Braille is a mhalairt.


Louis Braille.
Oideachasóir a rugadh i gCoupvray na Fraince ab ea Louis Braille (4 Eanáir 1809 – 6 Eanáir 1852). Dall ó 3 bhliain d'aois de bharr taisme le meana. I 1829 d'fheabhsaigh sé córas scríofa le pointí ardaithe a cheap Charles Barbier le húsáid mar scríobh oíche ar pháirc an áir. Ag obair le meana ar pháipéar, laghdaigh sé líon na bponcanna ó 12 go dtí 6, d'eagraigh in ionaid ar leith iad chun litreacha na haibítre a chódú, agus chuir ar chumas daoine dalla léamh is scríobh.


Braisle chruinneogach.
Saithe seanréaltaí eagraithe go sainiúil mar a bheadh i sféar dlúth. Cuimsíonn sí 10,000 suas go dtí na milliúin réalta a cruthaíodh ag an am céanna go luath i stair ár réaltra. Tá níos mó ná 100 díobh ar eolas i mBealach na Bó Finne.


Braisle nótaí.
Is éard is braisle nótaí ann sa cheol, grúpa nótaí cóngaracha, ar ghléas méarchláir ach go háirithe, a fhuaimnítear le chéile ar son a n-iarmhairtí buailte nó sonda. Faightear braislí i gceol chumadóirí an 20ú céad cosúil le Cowell is Bartók, ach i sonáidí Scarlatti freisin.


Braisle oscailte.
Grúpa de na céadta réaltaí réasúnta óg (de réir cineáil, níos lú ná cúpla céad milliún bliain d'aois) a cruthaíodh ag an am céanna is atá fós gar dá chéile. Tugtar "braisle réaltrach" ar a leithéid freisin. Tá timpeall 1,000 díobh i mBealach na Bó Finne. Samplaí is ea an Phléadach is an Hiádach.


Braisle réaltaí.
Grúpa réaltaí a bhaineann le chéile go fisiciúil sa spás. I mbraislí oscailte nach bhfuil dlúth le chéile is iad i bplána an réaltra, ní bhíonn ach idir cúpla dosaen is cúpla céad iontu, agus iad óg go leor. Faightear braislí dlútha cruinneogacha scaipthe i bhfáinne timpeall réaltraí. Bíonn siad seo cruinn, na céadta míle réalta iontu is iad an-sean, chomh sean leis an réaltra féin.


Joseph Bramah.
Ceapadóir agus glasadóir a rugadh i Stainborough Shasana ab ea Joseph Bramah (13 Aibreán 1748 – 9 Nollaig 1814). Cheap sé fáisceán hiodrálach, meaisín chun uimhreacha a chur ar bhancnótaí, agus glas sábhála a d'fhan gan piocadh ar feadh 50 bliain.


Donato Bramante.
Ailtire is péintéir a rugadh gar d'Urbino na hIodáile ab ea Donato Bramante (Donato di Pascuccio d'Antonio, c 1444-1514). Leag sé amach an scéim chun an Vatacáin is baisleac Pheadair a athchóiriú (1505-1506). Tionchar láidir aige ar ailtireacht na hAthbheochana san Iodáil.


Bran (iasc).
Iasc fionnuisce le colainn ramhar a fhaightear in aibhneacha socra is locha ar thalamh íseal i dtuaisceart na hEorpa. Suas le 60 cm ar fhad.


Bran (arbhar).
An cumhdach cosanta timpeall ar shíol arbhair. Mar gheall ar a thoilleadh mór snáithíní, tá sé ag éirí níos coitianta mar chomhábhar i mbianna daoine. Timpeall 12% den síol.


Branchiopoda.
Rang crústach uisciúil a fhaightear den chuid is mó in uiscí intíre, ó fhionnuisce go dtí uisce an-salannda, agus ó am go chéile sa bhfarraige. Feidhmíonn na géaga ar an gcabhail, atá cosúil le duilleoga, mar ghaireas chun bia a bhailiú is mar gheolbhaigh. Timpeall 820 speiceas ar eolas, agus cuimsíonn siad ribí róibéis torbáin, ribí róibéis siógacha, ribí róibéis brealláin, is dreancaidí uisce.


Constantin Brâncuși.
Dealbhóir a rugadh i bPestisani na Rómáine ab ea Constantin Brâncuşi (1876-1957). Ina shaothar cáiliúil "Muză adormită" (Bé ina Codladh, 1910) léirigh sé tionchar Rodin air. Réamhshampla ab ea é ar an-chuid snoíodóireachtaí sainiúla ubhchruthacha an-snasta uaidh.


Georges Braque.
Péintéir a rugadh in Argenteuil na Fraince ab ea Georges Braque (13 Bealtaine 1882 – 31 Lúnasa 1963). Duine de bhunaitheoirí an Chiúbachais, a chomhoibrigh le Picasso (1908-1914). Tar éis an chéad chogadh domhanda shaothraigh sé stíl neamhgheoiméadrach leath-theibí dá chuid féin.


Brassica.
Gné plandaí a chuimsíonn cuid mhaith glasraí tábhachtacha, ina measc tornapa, mustard, agus go háirithe cabáiste, cóilis, brocailí is bachlóga Bruiséile, a shíolraíonn ón gcabáiste fiáin "Brassica oleracea".


Braiteoir optúil.
Braiteoir a aimsíonn solas agus a athraíonn ina chomharthaí leictreonacha é. Braiteoirí an-oiriúnacha solais is ea na súile, a bhraitheann raon leathan leibhéal solais ach thar raon teoranta tonnfhad. Nuair a thiteann solas ar an reitine sa tsúil, gintear ríoga leictreacha sa néaróg optach. Téann na ríoga don inchinn len iad a bhrath agus pé brí atá iontu a bhaint astu. I measc na mbraiteoirí saorga optúla tá na cealla fótaileictreacha, a fhéadfaidh a bheith íogair do thonnfhaid infridhearga, infheicthe nó ultraivialaite, agus na solasmhéadair fhótagrafacha.


Brathadóir bréige.
Ceanglaítear leictreoidí is brathadóirí eile le duine, agus léiríonn frithghníomhuithe ainneonacha ar cheisteanna go bhfuil sé faoi strus. Ach ní ghlactar leis go huilíoch go léiríonn sé sin gur breagach na freagraí a thugann sé ar na ceisteanna sin.


Brathadóirí cáithníní.
Feistí chun cáithníní fo-adamhacha a bhrath is a aithint i dturgnaimh fhisic na gcáithníní. Deartar iad chun an fuinneamh iomlán, an cóimheas luchta/maise, an luas, an t-ionad, is an t-am a thomhas. Níl aon fheiste amháin in ann na tomhais éagsúla seo a dhéanamh, agus mar sin bíonn roinnt aonad scoite sna brathadóirí seo de ghnáth, gach aonad le cainníocht amháin a thomhas. Cuingrítear is comhghaolaítear iad i ríomhaire ansin.


Walter Houser Brattain.
Fisicí Meiriceánach a saolaíodh in Amoy sa tSín ab ea Walter Houser Brattain (1902-1987). D'oibrigh sé i saotharlanna Bell Telephone ar airíonna dromchla leathsheoltóirí. Chuidigh sé le forbairt an trasraitheora pointe teagmhála. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic le Bardeen is Shockley i 1956 as.


Karl Ferdinand Braun.
Fisicí a rugadh i bhFulda na Gearmáine ab ea Karl Ferdinand Braun (1850-1918). Thóg sé an chéad fheadán ga-chatóideach (feadán Braun) i 1897. Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1909 le Marconi as a shaothar a bhí bunúsach don raidió.


Werner von Braun.
Eolaí ceannródaíoch roicéad a rugadh i Wyrzysk na Polainne (Wirsitz na Gearmáine ag an am) ab ea Werner von Braun (1912-1977). Ó 1936, ina stiúrthóir ar shaotharlann thaighde roicéad i bPeenemünde. Shaothraigh sé na roicéid V-2 a lainseáladh ar Londain i 1944. Tar éis an dara cogadh domhanda d'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe, agus bhí freagrach as an roicéad a lainseáil an chéad saitilít shaorga Mheiriceánach i 1958.


Breallach.
Ainm coiteann ar raon moileasc débhlaoscach is ea breallach. Cuimsíonn sé an t-ollbhreallach, an breallach bogbhlaoscach, agus an breallach maighdeogach.


Bréidín.
Fabraic gharbh throm olla le caitheamh ar an taobh amuigh. Rinneadh den chéad uair i ndeisceart na hAlban é, agus bhí cuid mhaith patrún difriúil ar an margadh. Cuir Bantiarna Dhún Mór déantúsaíocht an bhréidin ar aghaidh ar oileán na Hearadh sna 1850idí, agus d'éirigh léi a chur ina luí ar uaslathas na Breataine é a chaitheamh. Tá cuma thíriúil ar bhréidín traidisiúnta na Hearadh, ach bíonn na dearthaí nua-aoiseacha ildaite agus níos éadroime.


Breiseáin ghealaithe fhluairiseacha.
Ábhair gan dath a ionsúnn uigí go héasca agus a astaíonn solas gorm nó gormghlas nuair a imbhuaileann solas ultraivialait iad. Cealaíonn sé seo buíocht nádúrtha na n-uigí, chun dathanna glana geala a chaomhnú. Comhábhair riachtanacha in an-chuid glantach.


Breiseán (bia).
Aon cheimiceán, fiú vitimín, a shuimítear le bia le linn a phróiseála nó a ullmhaithe. Den chuid is mó, ceimiceán a shuimítear chun aidhm ar leith a bhaint amach. Cuimsíonn sé leasaithigh chun cosc a chur ar mhilleadh ag baictéir, frithocsaídeoirí a chuireann cosc ar bhréine a theacht ar shaill, ábhair dathaithe chun an dath a mhodhnú mar is mian, milseoirí, agus blastáin chun blas ar leith a bhaint amach. Is ábhair nádúrtha a bhformhór, ach tá cuid bheag díobh saorga. Bíonn dlíthe i gcuid mhaith tíortha leis na hábhair seo is a n-úsáideanna a rialú. Le blianta anuas tá daoine ag éirí imníoch faoi na hábhair shaorga seo agus ag éileamh nach mbeidh ach breiseáin nádúrtha in úsáid.


Breisia.
Carraig gharbh dhríodrach, meascán atá comhdhéanta as carraig ghéar, táite le chéile ag maitrís mhínghráinníneach. Tarlaíonn sé de ghnáth trí phróisis áitiúla cosúil le maidhmeanna talún is éascthaí geolaíocha a scoilteann na carraigeacha.


Marjorie Estiano.
Aisteoir Brasaíleach is ea Marjorie Dias de Oliveira (8 Márta, 1982 a rugadh í).


Breith anabaí.
Deireadh toirchis gan an féatas a bheith beo. Meastar go dtarlaíonn sé am éigin le linn toirchis i 15% de chásanna cruthaithe, suas le 50% de na cásanna go léir. Mínormáltacht sa bhféatas, an phlacaint nó an bhroinn, galar ag an máthair nó drugaí a bheith tógtha aici: seo iad na cúiseanna a luaitear léi.


Breith nádúrtha.
Luí seoil rathúil gan drugaí gan uirlisí seachtracha. Is mór an chabhair aclaíochtaí roimh ré chun matáin an bhoilg a neartú is na matáin pheilbheacha a spreagadh chun bogtha, mar tagann an dá ghníomh seo i gceist le linn na breithe. Sa traenáil chuici, déantar iarracht nádúr an phróisis a mhíniú, dearcadh síceolaíoch a chothú sa mháthair a laghdaíonn imní is eagla agus a mhéadaíonn a fulaingt ar phian. Tá an próiseas sábháilte nuair nach bhfuil aon neamhord fisiciúil ar an máthair ná an toircheas.


Bremsstrahlung.
Radaíocht chosctha, radaíocht leictreamaighnéadach a astaíonn cáithníní luchtaithe is iad á luasmhoilliú de réir mar a thaistealaíonn siad trí dhamhna. Mar shampla, má theilgtear leictreoin isteach i luaidhe táirgtear Bremsstrahlung, ar radaíocht X-ghathach é. Is é seo an phríomh-mhodh caillte fuinnimh a bhíonn ag cáithníní ardfhuinnimh.


Gunna Bren.
Meaisínghunna éadrom, gunna caighdeánach arm na Breataine sa dara cogadh domhanda. Tagann an t-ainm ó Brno i bPoblacht na Seice mar ar dearadh é, agus Enfield Shasana mar a ndearnadh na milliúin díobh.


Sydney Brenner.
Micribitheolaí a rugadh ar 13 Eanáir 1927 i Germiston san Afraic Theas is ea Sydney Brenner. Rinne sé taighde ar chód eolais an DNA agus an gaol idir néarchóras an ainmhí is a chomhdhéanamh géiniteach. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 2002 le John Sulston is Robert Horvitz as a dtaighde a léirigh rialú géiniteach fhás is fhorbairt orgán agus bás cláraithe na cille. D'fhoilsigh sé dírbheathaisnéis, "My Life in Science" (Mo Bheatha san Eolaíocht, 2001).


Marcel Lajos Breuer.
Ailtire is dearthóir a rugadh i bPécs na hUngáire ab ea Marcel Lajos Breuer (1902-1981). I gceannas ar an gceardlann troscáin sa Bauhaus sa Ghearmáin ó 1924 ar aghaidh. Dhear sé an chéad chathaoir nua-aoiseach cruach feadánaí. Chomhoibrigh sé le Walter Gropius sna Stáit Aontaithe ó 1937. Dhear sé foirgneamh UNESCO i bPáras. Rinne sé éacht oibre i ndearadh troscáin leis an iliomad ábhar is teicníochtaí nua.


Henri Edouard Prosper Breuil.
Seandálaí a rugadh i Mortain na Fraince ab ea Henri Edouard Prosper Breuil (1877-1961). Spéis ar leith aige in ealaín na bpluaiseanna, agus bhí sé freagrach as na pluaiseanna maisithe i gCombarelles is Font-de-Gaume sa Dordogne a nochtadh i 1901. Chuir a shaothar tús leis an staidéar ar ealaín Phailéiliotach.


David Brewster.
Fisicí Albanach ab ea David Brewster (11 Nollaig 1781 – 10 Feabhra 1868). Rinne sé taighde ar pholarú solais. Cheap sé an córas dia-optrach chun an soilsiú ó thithe solais a fheabhsú. B'fhéidir gurb é a cheap an cailéideascóp.


Brícín.
Breosla i gcnap aonfhoirmeach, a dhéantar trí ghual donn nó púdraithe nó móin phúdraithe a chomhbhrú is a chomhtháthú le ceanglóir indóite.


Percy Williams Bridgman.
Fisicí a rugadh i gCambridge, Massachusetts ab ea Percy Williams Bridgman (1882-1961). Rinne sé taighde suntasach ar chórais ardbhrú, teirmidinimic, agus airíonna ábhar faoi ardbhrú. Mar shampla, tháirg sé foirm nua fosfair faoi ardbhrú, agus thaispeáin gur mhéadaigh slaodacht leachtanna faoi ardbhrú. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1946 as sin.


Brífít.
Roinn plandaí neamhfheadánacha a bheireann spóir, a chuimsíonn os cionn 25,000 speiceas, ina measc caonach, aelus is cornlach. Cealla seoltacha acu gan aon fhíorfhíochán feadánach. Riosóidigh acu, fiafháis cosúil le snáithí, a cheanglaíonn an planda síos is a sheolann uisce don phlanda, ach nach fréamhacha iad. Má bhíonn duilleoga orthu ní bhíonn iontu ach tiús cille amháin, agus tiús beagán níos mó sa dual lárnach. Is í an phríomhghlúin ná an ghaiméitifít, tallas nó planda beag duilleogach. Táirgtear gaiméití fireanna (antairidiamaí) is baineanna (arcagóiniamaí), agus iompraítear iad go díreach ar dhromchla an phlanda nó strúchtúir choimpléascacha ingearacha ar ghais mhaothanacha. Is é a bhíonn sa ghlúin spóraifíteach ghearrthéarmach ná spórchochall fadghasach a fhásann díreach suas ón arcagóiniam toirchithe. Tarlaíonn atáirgeadh neamhghnéasach freisin trí gheimí, filiméid ilcheallacha a tháirgtear i gcupáin ar leith ar fhoircinn duilleog nó gais ar leith, agus is féidir leo seo fás ina phlanda nua neamhspleách, díreach mar a dhéanann bleibeanna ó phlandaí bláfara. Plandaí tíre den chuid is mó is ea na brífítí, go minic eipifíteach (ag fás ar phlanda eile, cé nach seadán é). Bíonn siad an-íogair don triomú, agus is gá uisce chun na gaiméití a chur le chéile san atáirgeadh gnéasach, agus mar sin, bíonn siad teorannaithe do ghnáthóga taise nó fliucha. Glactar leis go forleathan gur plandaí tábhachtacha táscaire íad maidir le truailliú aeir, uisce is talún.
Aicmiú Bhriaifítí.
Ní grúpa monaifhíliginiteach atá sna briaifítí ach tá trí grúpa ann, na


Brillín.
Cuid de na baill bhaineanna sheachtracha giniúna, ina bhfuil fíochán inardaithe timpeallaithe cuid mhaith le matán. Is coibhéiseach é leis an bpéineas fireann, ach ní iompraíonn sé an t-úiréadra. Borrann sé le spreagadh tadhaill. I róin is ainmhithe áirithe eile, cuimsíonn sé cnámh bheag.


Tástáil chruais Brinell.
Tomhas ar chruas miotail, ainmnithe as an innealtóir Sualannach Johann August Brinell (1849-1925). Brúitear sféar crua cruach isteach i ndromchla an ábhair atá le tástáil faoi fhórsa cinnte inatáirgthe chun logán ciorclach a dhéanamh sa dromchla. Tugann trastomhas an logáin seo tomhas ar an gcruas.


Briocht.
I bhfisic na gcáithníní, an 4ú saghas den airí atá ag cuairc ar a dtugtar "blas", ceann de na cáithníní fo-adamhacha. Tairgeadh an t-airí seo ó thaobh teoirice de i 1964 agus fionnadh é i 1974. Is é an cuarc coimhthíoch a mhalairt blais. Uimhir chandamach inmheánach (C) a imchoimeádtar sna hidirghníomhuithe leictreamaighnéadacha is láidre, ach nach n-imchoimeádtar in idirghníomhuithe laga, is ea an blas seo. C = +1 i gcás na mbriochtchuarc, agus bíonn briochtchuarc amháin ar a laghad i ngach briochtcháithnín. Cuimsíonn sé gach ball de chlann na mbriochtchuarc D-mhéasóin, nó na frithbhriochtchuairc.


Briosclán.
Planda ilbhliantúil dreapaire fréamhaithe atá dúchasach do na réigiúin mheasartha uile, beagnach. Na duilleoga sonrach cleiteach, clúdaithe go dlúth le ribí gruaige síodúla airgeadacha; na bláthanna le heipeachailís is cailís, cúigpheitealach buí. D'úsáidtí na fréamhacha stáirseacha mar bhia anallód.


Briseadh (innealtóireacht).
Sa bhfisic is an innealtóireacht, teip ábhair atá faoi strus meicniúil. Is amhlaidh a tharraingítear na cisil adamh amach óna chéile, agus roimh bhriseadh, i gcás an chuid is mó d'ábhair, tagann díchumadh laisteach agus ansin díchumadh plaisteach ar an ábhar. Nuair is strus inteannta a bhíonn i gceist, tarlaíonn an briseadh nuair a bhíonn sé seo níos mó ná neart inteannta an ábhair.


Briseadh (cnámh).
Sa mhíochaine, briseadh i leanúnachas cnáimhe. De ghnáth tarlaíonn a leithéid de bharr fórsa sheachtraigh, ach is féidir go dtarlóidh de bharr galair (briseadh paiteolaíoch), cosúil le hailse cnáimhe a chuireann isteach ar struchtúr is ábhar na cnáimhe. Tarlaíonn briseadh cnáimhe i bhfoirmeacha éagsúla, ó bhriseadh trasnach líne caoile gan díláithriú (briseadh scolbach) go dtí briseadh dian ina mbristear an chnámh i roinnt mionphíosaí (briseadh spruánach). Bíonn cumas fiúntach ag cnámha a bpíosaí a athaontú, ach braitheann an chóireáil is an toradh ar cé chomh maith is a dhéantar na fo-phíosaí a ailíniú leis an mbunchnámh is a choinnítear iad mar sin le linn an athaontaithe. Má ailíníonn na píosaí go maith, is féidir iad a choinneáil in áit le cléithín simplí le linn an athaontaithe. Ach i gcás bristí créachtacha is bristí díláithrithe, is féidir go mbeidh gá le láimhsiú sa tréimhse athaontaithe, nó bioráin is scriúnna miotalacha chun na píosaí cnáimhe a choinneáil ailínithe is le chéile.


Briseadh spontáineach siméadrachta.
Briseadh spontáineach siméadrachtaI gcórais fhisiciúla, laghdú na siméadrachta ar bhealach neamhréamhinste de réir mar a athraíonn an córas chuig córas le fuinneamh níos lú. Mar shampla, nuair a fhuaraítear ábhar fearómaighnéadach faoi bhun a theochta Curie, ailíníonn a chuid adamh chuig staid le fuinneamh níos lú agus siméadracht níos lú. Is prionsabal tábhachtach é i bhfisic na gcáithníní, réamhinsint mhaiseanna na gcáithníní W is Z, agus teoiric na n-idirghníomhuithe laga go háirithe.


Bristeoir oighir.
Long a dheartar chun oighear a ghlanadh amach as bealaí uisce le loingeas a ligean tríothu. Briseann an t-oighear trí thosach a chabhlach treisithe a thiomáint go fuinniúil i gcoinne an oighir agus an t-oighear briste a bhrú i leataobh. In úsáid go forleathan i gCeanada, an Rúis agus Muir Bhailt.


Briúlán.
Planda díreach ilbhliantúil a dhéanann dois, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise is tuaisceart na hAfraice is ea an briúlán. Na duilleoga bunata den chuid is mó, rud beag scothghorm, cleiteach le duilleoigíní ubhchruthacha fiaclacha; na bláthanna i gceann cruinneogach le 4 shiopal, gan aon pheiteal. Fásann an briúlán sailéid 40 cm ar airde, le bláthanna glasa nó imir chorcra. Boladh an chúcamair óna fhásra brúite. Is mó an briúlán mór, a fhásann 60 cm ar airde agus a mbíonn bláthanna dúdhearga air.


Brocailí.
Planda glas sa bhfine cabáiste a fhástar i gcomhair na mbláthanna anabaí a itear mar ghlasra.
Tagann an focal 'brocailí' ón uimhir iolra den fhocal Iodálach 'broccolo', rud a chiallaíonn "bláthbharr ar chabáiste", agus is í an foirm bhídeach de 'brocco' í, rud a chiallaíonn "ionga bheag" nó "péacán".
Beirítear nó galaítear brocailí go minic ach féadfar é a ithe amh.
Rangaítear brocailí san ghrúpa saothróige 'Italica', san speiceas "Brassica oleracea". Bíonn bláthchinn móra, de ghnáth glas i ndath, eagraithe i struchtúr ar aon dul le crann, ag leathadh amach ó ghas tiubh inite aige. Bíonn mais na mbláthcheann timpeallaithe ag duilleoga. Bíonn brocailí cosúil le cóilis, grúpa saothróige éagsúla den speiceas céanna.


Brocaire.
Madra beag misniúil tí. Póraítear é le haghaidh na seilge, seilg an tsionnaigh go háirithe. Ar dtús, chuirtí isteach sa bhrocach i ndiaidh na creiche é. Go traidisiúnta, bíonn sé ionsaitheach coinneálach neamheaglach. Cuid mhaith pór ann anois.


Brocaire Albanach.
Madra le colainn fhada is cosa an-ghearra. An t-eireaball gearr suas in airde. An ceann fada le malaí, croiméal is féasóg. Na cluasa gearra in airde. An fionnadh dubh tiubh guaireach ag síneadh go talamh, beagnach. Brocaire Obar Dheathain is ea an cineál le fionnadh an-gharbh.


Brocaire Bedlington.
Pór Briotanach madra le soc barrchaol, gan clár éadain le feiceáil, le radharc cliathánach. An fionnadh catach, de ghnáth mílítheach, ach uaireanta liath nó donn. Cros-síolraíodh an bunphór gearrchosach leis an bhfuipéad chun an fhoirm nua-aoiseach le cosa níos faide a tháirgeadh.


Kālidāsa.
File agus drámadóir ab ea Kālidāsa (Devanāgarī:, floruit sa chúigiú céad). Níl mórán eolais againn faoina shaol, ach áirítear ar rogha scríbhneoirí litríocht na hIndia é.
Saothar.
I Sanscrait a chum Kālidāsa a chuid dánta agus drámaí. Scríobh sé trí dhráma - Abhijnanashakuntala, Vikramorvashi, agus Malavikagnimitra - chomh maith le dánta dar teideal Raghuvamsha, Kumarasambhava agus Meghaduta. Is é Abhijnanashakuntala ("Aithint Shakuntala") a phríomhshaothar. Tá clú agus cáil ar na híomhánna agus samhlacha áille i saothar Kālidāsa.


Brocaire Bhostúin.
Is pór madra é brocaire Bhostúin a saothraíodh sna Stáit Aontaithe trí bhrocairí eile a chrosphórú le tarbhghadhair. Beag, le cliabhrach domhain. Na cluasa mór, an ceann cruinn, an muineál ramhar. An fionnadh gearr, bán is donn, nó bán is dubh.


Brocaire Breatnach.
Brocaire a saothraíodh sa Bhreatain Bheag ó bhrocairí Sasanacha. An fionnadh flannbhuí/donn is bán, tiubh. Beagnach gan aon eireaball. An t-aon bhrocaire a aimsíonn. Inneach maith ann.


Brocaire carn.
Brocaire a saothraíodh i dtuaisceart na hAlban chun sionnaigh a ruaigeadh as a bpoill. Beag le cosa gearra. An fionnadh donn tiubh mosach. Na cluasa ceartdíreach is an dreach airdeallach.


Brocaire Gaelach.
Brocaire meánach gníomhach le fionnadh garbh scothdhearg/crón. Na cluasa bog, in airde. Barr an tsoic timpeallaithe le scuab gruaige fada. Sciotar an t-eireaball, ach é níos faide ná i mbrocairí eile.


Brocaire Sealyham.
Madra a shaothraigh John Owen Tucker Edwardes sa Bhreatain Bheag sa 19ú céad agus é ag iarraidh brocaire chomh fíochmhar is ab fhéidir. An cholainn fada is na cosa gearr, an t-eireaball gearr is díreach suas, an ceann fada le malaí, croiméal is féasóg, na cluasa fada ar luascadh, an fionnadh tiubh mílítheach guaireach.


Brocaire sionnach.
Brocaire fuinniúil Briotanach, le cliabhrach domhain, soc biorach is cluasa boga fillte in airde. Sciotar an t-eireaball de ghnáth is é óg. Bán le marcanna dubha nó donna, beagnach i gcónaí. Dhá fhoirm ann: guaireach is leabhair.


Brocaire teorann.
Brocaire a saothraíodh sna cnoca ar an teorainn idir Albain is Sasana chun sionnaigh a sheilg. Beag is gníomhach. An soc soladach smutach, na cluasa beaga, an fionnadh tiubh docht guaireach. Órga nó scothdhearg/donn de ghnáth.


Brocaire Yorkshire.
Brocaire beag Briotanach. Gruaig fhada thanaí dhonn nó ghormliath. Téann a fhionnadh go talamh. A cheann le cluasa móra díreach suas is gruaig fhada orthu.


Bertram Brockhouse.
Fisicí a rugadh i Lethbridge, Alberta, Ceanada ab ea Bertram N. Brockhouse (15 Iúil 1918 – 13 Deireadh Fómhair 2003). D'fhreastail sé ar Ollscoil McMaster i gCeanada. Rinne sé taighde bunúsach ar speictreascópacht neodrón, agus roinn Duais Nobel sa bhfisic le Clifford Shull sa bhliain 1994. Fuair sé bás in Hamilton, Ontario.


Bróg-ghob.
Éan mór liath, cosúil le corr bhán le ceann mór. An gob an-leathan an-domhain, cosúil le bróg. Áitríonn sé riasca lár na hAfraice. Oíchí. Itheann sé veirteabraigh bheaga, moilisc is splíonach.


Maurice de Broglie.
Maurice de Broglie le Marcel Baschet – 1932.
Fisicí a rugadh i bPáras ab ea Louis César Victor Maurice de Broglie (27 Aibreán 1875 – 14 Iúil 1960). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar speictrim X-ghathacha.


Louis Victor Pierre Raymond de Broglie.
Fisicí a rugadh i nDieppe na Fraince, de chlann uasal ab ea Louis Victor Pierre Raymond de Broglie (1892-1987). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1929 as a thaighde ceannródaíoch ar nádúr tonnach an leictreoin (tonnta de Broglie).


Bróidnéireacht.
Maisiú éadaí le fuáil, ealaín chomh seanda sin go bhfeictear sa phéintéireacht ar bhallaí tuamaí Éigipteacha í. Dhéantaí an fhuáil de láimh ar an mbunfhabraic, agus saothraíodh leibhéal ard ealaíne ar bhaill shaibhre éadaigh is feistis tí sa mheánoirthear, an India is an Cianoirthear. San Eoraip rinneadh samplaí suntasacha ar éadaí sagart is brait altóra. Sampla cáiliúil is ea Taipéis Bayeux ón 11ú céad. Scil ab ea í a bhíodh riachtanach don ghnáthbhean i ndéanamh éadaí is feisteas. Maireann lámhbhróidnéireacht fós mar cheird, ach inniu déantar bróidnéireacht le meaisíní ríomhrialaithe den chuid is mó, atá in ann patrúin fhíorchoimpléascacha a dhéanamh.


Bróiméileach.
Ball de chlann an anainn. Eipifítí de ghnáth, méith le duilleoga spíonacha, an-choiteann i gceannbhrat na foraoise trópaicí thar aon áit eile. Suntasach as an taiscumar uisce a bhailíonn siad i lár cupánchruthach chnota na nduilleog. Is féidir go mbeidh sé seo an-mhór, suas le 20 lítear, a ionsúnn an planda trí ribí ar na duilleoga. Soláthraíonn sé gnáthóg d'fhoirmeacha eile beatha (feithidí, débheathaigh is plandaí uisciúla, cuid acu nach maireann in áit ar bith eile) go minic i réigiúin nach mbíonn mórán uisce mhairbh iontu.


Broimfhéar.
Féar ilbhliantúil neamhlonrach glas leis an iliomad ríosóm dreaptha. Dúchasach do na réigiúin mheasartha. Na spícíní suite faobhrach, le gas ar an spíce docht caoldíreach. Fiaile choinneálach atá an-deacair le stoitheadh.


Broinceachtáis.
Riocht ainsealach ina mbíonn na broncais ata, agus a n-éiríonn siad calctha le múcas is ionfhabhtaithe arís is arís eile. Mar thoradh air seo déanann duine casacht seile brachúla, agus faigheann babhtaí niúmóine arís is arís eile. Féadfaidh an riocht seo tarlú mar thoradh ar ghalair bhunúsacha cosúil le fibróis chisteach, bruitíneach, triuch nó eitinn.


Broincileathóirí.
Oibreáin, cosúil le haidréanailéin, isipréanailín is salbútamól, a leathann na broncais sna scamhóga agus a fhéadfaidh cabhrú le cóireáil duine le plúchadh. Níl na broincileathóirí uile sábháilte a ndóthain le húsáid i gcoinne an phlúchta, áfach. Baintear feidhm chliniciúil as salbútamól i bhfoirm aerasóil, agus as sailmeitearól is afoirmeitearól. Mar sin féin. tá conspóid ann maidir lena n-úsáid gan stéaróidigh. Tá fianaise ann go laghdaíonn siad na siomtóim ach nach gcuireann stop leis an ngalar bunúsach, agus imní go mb'fhéidir go bhfuil na hoibreáin seo freagrach as méadú i ngalracht plúchta i dtíortha an iarthair.


Broincíteas.
Is é athlasadh na bhfeadáin aeir (na broncais) an broincíteas. Is galar trom an broincíteas dian i naíonáin, agus tarlaíonn sé de ghnáth mar thoradh ar víris, cosúil le fliú, a chuireann tús le hathlasadh an-dian i gconair na riospráide, is b'fhéidir le haisficse. Buaileann broincíteas ainsealach daoine fásta a chaitheann toitíní. Mar thoradh táltar an iomarca múcais broncasaí, agus déanann an duine casacht ainsealach chun é a dhíbirt.


Broinn (útaras).
Orgán cuasach piorrachruthach matánach, le ballaí ramhra sa bhaineannach é an broinn nó útaras. Sa bhean bíonn sí sa pheilbheas de ghnáth agus síneann suas is chun tosaigh os cionn an lamhnáin ón gcuid uachtarach den fhaighin. Is éard atá inti ná an oscailt (ceirbheacs) ag a bhun is í scartha ó chorp na broinne ag cúngú beag, agus os cionn an áit a dtéann na feadáin útaracha isteach sa chorp tá an fundas. Tá bun an cheirbhics timpeallaithe ag an bhfaighin, agus osclaíonn isteach sa bhfaighin. Tar éis breithe bíonn an bhroinn sa bholg den chuid is mó is an ceirbheacs réasúnta mór, agus ní bhíonn éagsúil ón gcorp. Fásann sí go mall díreach roimh chaithreachas, ach nuair a thosaíonn sé seo, fásann go tapa ar feadh achair. I seanaois tagann an bhroinn le bheith crua is níos snáithíní. Taistealaíonn na hubháin ó na hubhagáin ar feadh na n-ubhaduchtanna comhthreomhara isteach sa bhroinn. Oibríonn éastraiginí is prógaistéaróin, a thálann na hubhagáin, ar líneáil eipitéileach (inmheitriam) na broinne. Aon ubhán a thoirchítear san ubhaducht, ionchlannaítear é i mballa na broinne. Aon ubhán nach dtoirchítear, díbrítear é le barrchisil an inmheitriam mar fhreagairt ar athruithe hormónacha le linn míostraithe. Bíonn an ghnáthbhroinn 7.5 cm ar fhad is timpeall 40 g meáchain. Fásann an bhroinn thoirchithe go tapa i méid is meáchan agus éiríonn isteach sa bholg. Tagann sí le bheith 30 cm ar fhad is suas le 1 kg meáchain faoin 8ú mí. Díreach tar éis breith na clainne, crapann an bhroinn agus infhilleann ar a gnáth-thoisí taobh istigh de dhá mhí.


Broit.
Leathóg mhór a fhaightear ar bhunanna gaineamhacha in uiscí éadoimhne (10-75 m síos) in oirthuaisceart an Atlantaigh is an Mheánmhuir, den chuid is mó. Suas le 60 cm ar fhad. An dá shúil ar an taobh clé, an béal mór cuartha, gainmheach donn le baill dhubha is bhána. Iasc maith bia.


Broncais.
Sraith d'fheadáin ghéagacha, a dtéann a dtrastomhas i laghad de réir a chéile, a iompraíonn aer ón traicé go dtí na scamhóga. Sna broncais mhóra bíonn fáinní is plátaí loingeáin a choinníonn na feadáin seo ar oscailt. Tugtar "broincíní riospráide" ar na broncais bheaga, a mbíonn leataí cosúil le saic (saic ailbheolacha) ar a bhfoircinn mar a dtarlaíonn malartú gás. I measc neamhord na mbroncas tá plúchadh, broincíteas is broinceachtáis.


Broncascópacht.
Scrúdú díreach ar an traicé is an broncas le broncascóp solúbtha snáthoptaice, a chuirtear isteach faoi ainéistéise áitiúil nó ghinearálta sna conairí riospráide. Is féidir bithóipsí fíochán a thógáil leis an ngléas seo freisin.


Brontóitéiriam.
Mamach iníortha crúbach atá imithe in éag agus a fhaightear iontaisaithe ón ré Olaigaicéineach i Meiriceá Thuaidh. An cholainn an-mhór, cosúil le srónbheannach. 2.4 m ar airde ag na guaillí. Dís adharc cnámhach ar an gceann. Is dóigh go n-itheadh sé fásra bog.


Il Bronzino.
Péintéir a rugadh i Monticello na hIodáile ab ea Il Bronzino (Agnolo di Cosimo di Mariano, 17 Samhain 1503 – 23 Samhain 1572). D'oibrigh sé i bhFirenze, agus rinne portráidí de chuid mhaith de chlann Medici is de Dante (1265–1321), Boccacio (1313–1375) is Petrarch (1304–1374).


Droichead Brooklyn.
Droichead crochta, 486 m ar fhad, a tógadh i 1869-1883 trasna na hAbhann Thoir idir Brooklyn is Manhattan i Nua-Eabhrac is ea Droichead Brooklyn. Arna dhearadh ag John Augustus Roebling, innealtóir ar imirceach ón Ghearmáin é. Ba é an chéad droichead ar baineadh feidhm as cáblaí cruach ina thógáil.


Adriaen Brouwer.
Péintéir a rugadh in Oudenaarde na Beilge ab ea Adriaen Brouwer (c 1605-1638). Ba iad príomhthéamaí a phéintéireachta ná beatha an tábhairne, siamsaíocht faoin tuath, agus gach saghas ragairneálaí.


Arthur Whitten Brown.
Eitleoir a rugadh i nGlaschú na hAlban ab ea Arthur Whitten Brown (23 Iúil 1886 – 4 Deireadh Fómhair 1948). Agus John Alcock mar phíolóta, an chéad duine a d'eitil trasna an Atlantaigh gan stad, sa bhliain 1919, ó Thalamh an Éisc go Contae na Gaillimhe i 16 uair is 27 nóiméad.


Lancelot Brown.
Garraíodóir pictiúrtha a rugadh i gKirkdale Shasana ab ea Lancelot Brown (1715-1783). Freagrach as dearadh is forbairt na ngairdíní i bPalás Blenheim is Gairdíní Kew, ina ndearna sé aithris ar an nádúr, den chuid is mó. Tharraing sé cáil air féin mar ‘Capability Brown’.


Robert Brown.
Luibheolaí a rugadh i Monadh Rois na hAlban ab ea Robert Brown (21 Nollaig 1773 – 10 Meitheamh 1858). An chéad duine a d'aithin an núicléas mar bhunús na cille, i 1831. D'fhionn sé an bhrúnghluaisne níos déanaí. Ó mhí na Nollag sa bhliain 1801 go mí na Bealtaine den bhliain 1805 rinne sé taighde luibheolaíochta san Astráil, ag déanamh cur síos ar 3,500 speiceas plandaí, 2,000 díobh nár cuireadh síos orthu roimhe sin.


Li Bai.
File Síneach ba ea Li Bai nó Li Po (李白 Lǐ Bái / Lǐ Bó) (701-762). Áirítear ar rogha fhilí litríocht na Síne é. Ba iad Li Bai agus Du Fu na filí ba mhó i Ré Órga ríshliocht Tang. Tá tuairim is 1000 de dhánta Li Bai againn fós.
Tionchar.
Bhí tionchar mór ag Li Bai ar go leor filí ina thír dhúchais, mar shampla Mi Fei. Ba é an Marquis d'Hervey de Saint-Denys a d'fhoilsigh an chéad aistriúchán Iartharach ar fhilíocht Li Bai sa bhliain 1862 ina "Poésies de l'Époque des Thang". Chuir Ezra Pound Béarla ar chuid dá dhánta sa bhailiúchán clúiteach úd "Cathay". Tugadh ainm Li Po ar chráitéar ar Mhearcair sa bhliain 1976.


Raidhfil uathoibríoch Browning.
Meaisínghunna éadrom gásfhuinnmhithe a dhear an gabha gunnaí Meiriceánach John Moses Browning (1855-1926) i 1917. Táirgeadh i gcuid mhaith tíortha é go dtí na 1950idí. Raon 600 m a bhí aige agus piléarlann 20 urchar.


Brú atmaisféarach.
Feidhmíonn meáchan an atmaisféir brú, a dtugtar an brú atmaisféarach air, ag dromchla an Domhain. Is é meánluach an bhrú atmaisféaraigh seo ag leibhéal na farraige 1013 bar nó 101.3 kPa. Laghdaíonn an brú seo le hairde is ardú teochta. Úsáidtear baraiméadar chun an brú atmaisféarach a thomhas. Tá an tomhas seo bunúsach sa mheitéareolaíocht.


Brú fola.
An brú a fheidhmíonn an fhuil i gcoinne ballaí na bhfuileadán. Gintear an brú seo nuair a chrapann matáin an chroí, agus gineann brú athraitheach tréimhsiúil brú na fola. Tómhaistear brú na fola le sfigmeamanaiméadar go hiondúil. Tá cufa sa ghléas seo a fhilltear thart ar an ngéag uachtarach is a theanntar go gcuireann sé stop ar éigin leis an gcuisle i gcaol na láimhe, agus mar sin le sreabhadh na fola in artairí na géige. Tomhaistear an brú sa chufa ansin, agus is é sin an brú uasmhéideach fola, an brú siostólach. Ansin ligtear an t-aer amach as an gcufa go mall. An brú sa chufa ag a bhfilleann sreabhadh leanúnach san artaire i gcaol na láimhe, tugtar "an brú diastólach" air sin. Tomhaiseann an sfigmeamanaiméadar an brú i milliméadar mearcair (mm Hg), agus de ghnáth scríobhtar an toradh mar seo: 120/80, is é sin, brú siostólach 120 mm Hg, is brú diastólach 80 mm Hg.


Brú gaile.
An brú a imríonn an ghal mórthimpeall ar leacht nó solad. Bíonn leacht nó solad timpeallaithe ag gal an ábhair chéanna i gcónaí agus í i gcothromaíocht leis. Mar shampla, bíonn brú galuisce cothrom le timpeall 0.2% de bhrú an atmaisféir ag teocht an tseomra. Méadaíonn an brú gaile nuair a mhéadaíonn an teocht.


James Bruce.
Taiscéalaí a rugadh san Eaglais Bhreac, Albain ab ea James Bruce (1730-1794). I 1770 shroich sé foinse na Níle Goirme.


Max Bruch.
Cumadóir ceoil a rugadh i gKöln na Gearmáine ab ea Max Christian Friedrich Bruch (6 Eanáir 1838 – 2 Deireadh Fómhair 1920). Cáil air as a choinseartó veidhlín i mionghléas G, agus an "Schottische Fantasie" (Fantaisíocht Albanach). Fuiair sé bás i mBeirlín.


Anton Bruckner.
Cumadóir ceoil is orgánaí a rugadh in Ansfelden na hOstaire ab ea Anton Bruckner (1824-1896). Cáil mhór air as a 9 siansa (ceann nár chríochnaigh sé san áireamh), 4 aifreann iontach, agus cuid mhaith cumadóireachta córúla.


Pieter Brueghel.
Péintéir Pléimeannach a rugadh i mBrueghel gar do Breda na hOllainne ab ea Pieter Brueghel (c 1520-1569). Aithnítear é mar an bpéintéir ba chruthaithí bhunúla de phéintéirí Pléimeannacha an 16ú céad. Dhírigh sé ina shárshaothair ar bheatha na dtuathánach. Tugtar "Sean-Pieter" air mar gur phéintéir an mac ba shine leis, Pieter Óg Brueghel (c 1564-1637), a dhírigh ar ghadaithe, diabhail is cailleacha ina chuid péintéireachta. Ba phéintéir freisin an mac ab óige leis, Jan Brueghel (1568-1625), a bhain cáil amach as a phéintéireacht ar ábhair neamhbheo, bláthanna, radhairc tíre is téamaí reiligúnda.


Bruig.
Soitheach seoil le dhá chrann is rigéar cearnach. An-choiteann ó lár an 18ú céad ar aghaidh, ag iompar guail ó thuaisceart Shasana go Londain. Úsáidtear iad fós mar shoithigh traenála.


Bruigintín.
Soitheach seoil le dhá chrann, rigéar cearnach chun tosaigh, is rigéar cúil ar fhad an bháid. In úsáid go forleathan go déanach sa 19ú céad, ach annamh anois.


Bruithniú.
Próiseas ina bhfaightear miotal óna mhianach trí théamh, ag baint feidhm as breosla a bhaineann comhábhair eile an mhianaigh amach ag an am céanna (mar shampla an ocsaigin óna ocsaídí) agus as flosc a chabhraíonn le heisíontas a bhaint. Is dócha gurb é copar an chéad mhiotal a fuarthas ón mianach, agus bhruithnítí stán, luaidhe is airgead anallód. Gualach ab ea an breosla is an t-oibreán dí-ocsaídithe uilíoch gur thosaigh úsáid an chóic sa 18ú céad. Bhíodh tarraingt fhórsáilte in úsáid sna foirnéisí sa ré chlasaiceach, agus i bhfad na haimsire forbraíodh an fhoirnéis soinneáin as sin. Tá an-chuid foirmeacha bruithnithe trí dhó breosla ann, agus bealaí leictreacha téimh in úsáid freisin, mar a dhéantar le halúmanam.


Bruitíneach dhearg.
Galar víreasach an-ionfhabhtaíoch a chuireann isteach go príomha ar dhéagóirí is aosaigh óga. Is galar éadrom neamhbhuan é, le fiabhras is gríos, ach má ionfhabhtaíonn sí bean atá sa chéad 18 seachtain de thoircheas is mór an dóchúlacht go mbeidh naíonán le míchumaí comhbheirthe aici, cosúil le bodhaire, daille is damáiste inchinne. Tá vacsaín ar fáil chun bac a chur ar an ngalar seo, agus tugtar do naíonáin is páistí é.


Vacsaín bruitíní/leicní/bruitíní deirge.
Vacsaíníu comhcheangailte a thugtar do pháistí óga ó 1972 i leith ("MMR" i mBéarla). Tugtar dáileog timpeall 13-15 mí d'aois, agus an dara dáileog ag 4-5 bliain d'aois. Go dtí seo tugadh cuid mhaith thar 500 milliún dáileog i 90 tír. Tógadh conspóid mar gheall uirthi sa Bhreatain timpeall 1998 tar éis staidéir ar pháistí a spreag imní go raibh sí baolach. Mar thoradh, bhí cuid mhaith tuismitheoirí nár thoiligh go vacsaíneofaí a bpáistí. Ach cruthaíodh nach raibh an staidéar iontaofa ar chor ar bith, agus níor éirigh le haon taighdeoirí eile torthaí mar sin a fháil. Tá an vacsaín sábháilte inti féin. agus is fiú go mór an chosaint sláinte a thugann sí do pháiste.


Bruitisme.
Ceol todhchaíoch Francach sna 1920idí inar bhain na cumadóirí feidhm as crag-ghléasanna is leictreonaic chun innealra a chur in iúl. Mar shampla, ina "Ballet Mécanique" (Bailé Meicniúil, 1926) bhain Antheil feidhm as 8 bpianó, pianó meicniúil, 4 shiolafón, dhá chlog leictreacha, dhá lián eitleáin, tamtam, 4 dhord-druma, agus bonnán.


Marc Isambard Brunel.
Innealtóir is ceapadóir a rugadh i Hacqueville na Fraince ab ea Marc Isambard Brunel (1769-1849). Tar éis tréimhse mar innealtóir i Nua-Eabhrac, d'oibrigh sé i Sasana ó 1799 ar aghaidh. Rinne sé éacht oibre chun fadhbanna tollánaithe a réiteach. Bhí sé freagrach as Tollán na Tamaise, 460 m ar fhad ó Rotherhithe go Wapping (1825-1843).


Filippo Brunelleschi.
Ailtire a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Filippo Brunelleschi (1377-1446). Dhear sé an cruinneachán d'ardeaglais na cathrach sin (1417-1434). An chéad sárailtire san Athbheochan, agus tionchar aige ar na glúine ailtirí ina dhiaidh.


Brúnghluaisne.
Is éard is Brúnghluaisne ann ná gluaiseacht randamach na gcáithníní ar fionraí i sreabhach (leacht nó gás) a eascraíonn as an imbhualadh leis na hadaimh tapa nó móilíní sa ghás nó leacht. Is féidir leis an téarma "Brúnghluaisne" tagairt freisin don samhail mhatamaiticiúil a úsáidtear chun cur síos a dhéanamh ar ghluaiseachtaí randamacha den sórt sin.
Tá an feiniméan iompair ainmnithe i ndiaidh Robert Brown, luibheolaí Albanach. Sa bhliain 1827, agus é ag breathnú trí mhicreascóp ar cháithníní a fhaightear i grán pailine san uisce, thug sé faoi deara gur bhog na cáithníní tríd an uisce, ach ní raibh sé in ann na meicníochtaí ba chúis leis an mbogadh céanna a fháil amach. Bhí sé mar theoiric le fada gurb iad adaimh agus móilíní bunús an ábhair, agus go leor blianta ina dhiaidh sin, d'fhoilsigh Albert Einstein an páipéar sa bhliain 1905 ina mhíníonn sé go mion beacht conas a bhí an ghluaiseacht a thug Brown faoi deara ina thoradh ar an phailin a bheith á n-aistriú ag móilíní uisce aonair. Seo míniú ar Bhrúnghluaisne sheirbheáil dearbhú críochnaitheach a adaimh agus móilíní ann i ndáiríre, agus bhí a fhíorú tuilleadh turgnamhach Jean Baptiste Perrin sa bhliain 1908.
Is é treo an fhórsa ar bombardú adamhach atá ag athrú de shíor, agus ag amanna éagsúla go bhfuil an cáithnín bhuail níos mó ar thaobh amháin ná eile, as a dtiocfaidh an nádúr cosúil gcruthaíonn sé randamach de na tairiscint.
Tá an samhail mhatamaiticiúil an Bhrúnghluaisne iarratais fíor-domhan iomadúla. Mar shampla, luaineachtaí sa stocmhalartán ghairm den minic, cé go dhiúltaigh Benoit Mandelbrot a infheidhmeacht le praghas gluaiseachtaí stoic i bpáirt mar go bhfuil na neamhleanúnach.
Tá Brúnghluaisne i measc an simplí de na stochastic leanúnach-am (nó probabilistic) próisis, agus tá sé teorainn dá bpróiseas stocastach níos simplí agus níos casta. Tá an uilíocht a bhaineann go dlúth leis an uilíocht an dáileadh gnáth. Sa dá chás, tá sé go minic áise matamaiticiúla seachas an cruinneas na samhlacha a spreagann a n-úsáid. Tá sé seo toisc go bhfuil Brúnghluaisne, a n-am díorthach atá i ngach áit gan teorainn, neastachán idéalaithe le próisis fhisiceacha iarbhír randamach, a bhfuil i gcónaí ar scála ama teoranta.
Stair.
Tá cur síos iontach ar Bhrúnghluaisne cáithníní deannaigh i ndán de chuid Lucretius, file Rómhánach, ar an eolaíocht: "Ar nádúr na rudaí nithiúla" (c. 60 RC). Úsáideann sé seo mar chruthúnas gur ann don adamh. Cé go bhfuil an tairiscint meascadh na gcáithníní deannaigh bharr den chuid is mó ag sruthanna aer, an glioscarnach, iomlasc tairiscint na cáithníní deannaigh beag é, go deimhin, de bharr go príomha ag dinimic Brown fíor.
Rinne Jan Ingenhousz cur síos ar ghluaisne neamhrialta na gcáithníní deannach guail ar dhromchla alcóil siar sa bhliain 1785. Mar sin féin, is do Robert Brown, luibheolaí, a chuirtear síos an fhionnachtain go minic de bharr an staidéir a rinne sé sa bhliain 1827 ar ghrán pailine ón phlanda úd "Clarkia pulchella" ar fionraí in uisce faoin micreascóp nuair a chonaic sé mioncháithníní, teilgthe amach ag an grán pailine, forghníomhaitheach gluaiseacht chorraithe. Trí athdhéanamh ar an turgnamh le cáithníní d'ábhar neamhorgánach bhí sé in ann a rialú a thabhairt amach go raibh an tairiscint saol a bhaineann, cé go raibh a thionscnamh go fóill a mhíniú.
Ba é an chéad duine chun cur síos ar an matamaitic taobh thiar de tairiscint Brownian Thorvald N. Thiele i bpáipéar ar an modh a laghad cearnóga a foilsíodh i 1880. Ina dhiaidh sin bhí neamhspleách le Louis Bachelier i 1900 ina thráchtas PhD "An teoiric na tuairimíocht", ina chuir sé anailís stochastic ar an stoc agus margaí rogha. Albert Einstein (i gceann amháin de chuid 1905 páipéar) agus Marian Smoluchowski (1906) thug an réiteach ar an bhfadhb a chur in iúl fisiceoirí, agus chuir sé mar bhealach chun a dhearbhú go hindíreach go bhfuil adaimh agus móilíní. A n-cothromóidí gluaisne Brownian fhíoraigh ina dhiaidh sin ag an obair thurgnamhach de Jean Baptiste Perrin i 1908.
Meafar iomasach.
Samhlaigh balún mór atá 10 méadar ar trastomhas. Samhlaigh é i staidiam peile. Tá an balún chomh mór sin go luíonn sé ar mhullach go leor daoine den lucht féachana. Toisc go bhfuil siad corraithe, buaileann an lucht leanúna seo an balún ag amanna éagsúla agus i dtreonna difriúla ar bhealach go hiomlán randamach. Sa deireadh, tá an balún brúite i dtreonna randamacha, agus mar sin níor chóir dó—ar meán—bogadh ar chor ar bith. Samlaigh anois ar an bhfórsa sin á oibríú ag am áirithe. B'fhéidir go mbeadh 20 duine ag brú ar dheis, agus 21 duine eile ag brú ar clé, gach duine díobh ag cur an méid fuinnimh céanna de (nó di). Sa chás seo, tá na fórsaí i dtreo na láimhe clé agus i dtreo na láimhe deise beagán as cothrom i bhfabhar na láimhe clé; bogfaidh an balún beagán ar clé. Tá an cineál seo éagothroime ann i gcónaí, agus cruthaíonn sé gluaisne randamach an bhalúin. Má fhéachann muid síos ar an radharc seo (is é sin, ar an staidiam) ó áit i bhfad os a chionn, ionas nárbh fhéidir linn an lucht tacaíochta a fheiceáil, d'fheicfimis an balún mór mar rud beag atá beoite ag gluaiseacht chorr.
Smaoinigh ar na cáithníní a d’astaigh grán pailine Brown agus iad ag gluaiseacht go randamach in uisce: Tá a fhios againn go bhfuil móilín uisce timpeall agus 0.1 ar 0.2 nm i méid, ach go raibh na cáithníní a bhí á n-iniúchadh ag Brown timpeall is cúpla micriméadar i méid (níor chóir iad seo a mheascadh suas leis an gcáithnín pailine féin, a bhí thart ar 100 micriméadar). Dá bhrí sin, is féidir le cáithnín de chuid na pailine a chur i gcomparáid leis an mbalún, agus na móilíní uisce leis an lucht leanúna, ach amháin go bhfuil an balún timpeallaithe ag an lucht leanúna. Mar sin, an bhrúnghluaisne atá faoi cháithnín i leacht tagann sé de bharr éagothroime mheandrach sna comhfhórsaí déanta ag imbhualadh an cháithnín leis na móilíní leachta (atá i bhfad níos lú ná é agus a bhfuil gluaisne theirmeach randamach fúthu).
Tá ar fáil mar aipín Java.


Brúsalóis.
Galar ainmhithe, ag eallach go príomha, mar thoradh ar ionfhabhtú le miocrorgánaigh den ghné Brucella, a ainmníodh as an mbaictéareolaí Briotanach David Bruce (1855-1931). Ainm eile air is ea breith anabaí tadhaill. Is féidir é a tharchur do dhaoine trí cháis ionfhabhtaithe a ithe, nó bainne bó nó gabhair ionfhabhtaithe a ól, agus tugtar "fiabhras madhmach" nó "fiabhras Mhálta" air ansin.


Bruth.
Tonnta a ghin an ghaoth, tar éis briseadh ar uisce tanaí. De ghnáth cuimsíonn an téarma an raon iomlán tonn ar uisce tanaí, ó na bristigh go dtí an lapadaíl. Ach i dtéarmaíocht chruinn na heolaíochta, úsáidtear an téarma ar na ballaí clamparacha uisce a dhéanann tonnta atá ag briseadh. De réir mar a thaistealaíonn tonnta a cruthaíodh amach ón gcladach isteach ar uisce níos tanaí, eiríonn siad níos airde rite go sroicheann riteacht chriticiúil ag a mbíonn siad éagobhsaí, agus ansin briseann siad. Tarlaíonn sé seo de réir cineáil nuair a éiríonn doimhneacht an uisce cothrom le timpeall 1.3 oiread airde na toinne. Nuair a bhriseann an tonn gluaiseann na páirteagail uisce díreach i dtreo an chladaigh, agus bruth a bhíonn ann ansin.


Bruth rua.
Fungas seadánach a tharlaíonn mar líonra snáithíneach idir cealla an phlanda óstaigh. Thar 4,000 speiceas ann, cuid acu seadánach ar ghránbharra tráchtálacha.


Brúthomhsaire.
Feadán i bhfoirm crúca a dtugtar "feadán Bourdon" air. Nuair a bhíonn an brú taobh istigh den fheadán níos mó ná an brú taobh amuigh, tosaíonn an feadán ag díriú. Tarchuirtear an ghluaiseacht seo trí luamháin is giaranna chun snáthaid a chasadh timpeall diaile grádaithe. Tá braiteoir micreascópach brú ann, scannán sileacain, níos lú ná 10 μm ar tiús agus friotóirí bídeacha leabaithe ann. Nuair a athraíonn an brú ar thaobh amháin den scannán seo athraíonn friotaíocht na bhfriotóirí, agus is féidir an t-athrú friotaíochta seo a ghrádú in aonaid brú.


Bryozoa.
Brainse ainmhithe beaga uisciúla a chruthaíonn coilíneachtaí de ghnáth, suas le milliún ainmhí i gcoilíneacht. Bíonn struchtúr cosúil le hadharcán mar chóras ite gar don bhéal. Déanann an choilíneacht creatlach chailcreach, chneasach nó ghlóthach. Suas le 4,000 speiceas beo, muirí, ceangailte le foshraith chrua nó feamainn den chuid is mó, le dríodair bhoga go hannamh. Faightear cuid bheag díobh in uisce úr. An-fhlúirseach mar iontaisí.


Bú finiúna.
Bleib atá dúchasach don Eoraip is réigiún na Meánmhara. Na duilleoga cosúil le féar leathshorcóireach. Na bláthanna i mbláthra dlúth, cosúil le spíce, cromtha próca-chruthach le 6 mhaothán beag. Na bláthanna gorma uachtaracha neamhthorthúil go minic, ach níos gile daite ná na bláthanna eile, agus feidhmíonn mar mhealladh breise. Saothraítear go minic mar mhaisiúchán é.


Buabhall (gléas ceoil).
Gléas ceoil, déanta as prás nó copar, cuartha go héilipseach agus clog mór ag a fhoirceann. De ghnáth ní bhíonn aon chomhlaí air, agus ní féidir ach an chéad leathdhosaen armónach os cionn an fhréamhnóta (de ghnáth B♭) a sheinm leis. Úsáidtear le fada é chun glaonna míleata a fhuaimniú.


Buabhall Afracach.
Ball de chlann na n-eallach, dúchasach d'oirthear is deisceart na hAfraice. A cholainn trom, dubh nó donn, adharca tiubha ina luí mar chlogad trasna a chinn is na foircinn cuartha suas, a chluasa mór crochta. Tugtar "buabhall na rinne" air freisin.


Buabhall uisce.
Ball de chlann na n-eallach ó oirdheisceart na hÁise. Maireann sé gar don uisce, agus iomlascann ann go minic. Gaolmhar leis an anua tearc. Dhá fhoirm ann: an buabhall uisce Áiseach (an buabhall uisce fiáin, an buabhall Áiseach, an carabú nó an t-arnaí atá ceansaithe), agus an tamará.


Buacacht.
An sá aníos ar réad atá tumtha i leacht nó gás, cothrom le meáchan an tsreabháin asáitithe. Bíonn an cholainn dhaonna níos buacaí i sáile ná in uisce úr mar go bhfuil an sáile 3% níos dlúithe ná uisce úr.


Buachalán buí.
Planda folláin débhliantiúil nó ilbhliantúil a fhásann suas le 1.5 m ar airde, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise, bíodh is gur tugadh isteach é in an-chuid réigiún ar fud an Domhain. Na duilleoga le liopaí fiaclacha neamhrialta. An-chuid ceannbhláthanna, suas le 2.5 cm ar leithead, geal buí órga, rud beag cosúil le nóinín, i gcrobhaingí barrleata. Nimhiúil do stoc feirme má itear méid mór de, ach ar an dea-uair, seachnaíonn beithígh é is iad ag iníor.


Buachrapaire.
Nathair atá dúchasach don Domhan Úr, tuaisceart na hAfraice, iardheisceart na hÁise is oileáin na hAstraláise. Crapaire a chornaíonn é féin go dlúth thart ar a chreach chun í a mharú. Iarmhair bhídeacha de ghéaga cúil uirthi. Beireann an baineannach an t-óg beo, suas le 80 cinn díobh ag an am céanna. I measc na mbuachrapairí, tá an t-anacanda.


Buaf chnáimhsí.
Frog Eorpach í an bhuaf chnáimhsí a mhaireann taobh amuigh den uisce. Uaireanta tochlaíonn sé poill, cúplálann ar thalamh tirim. Filleann an fireannach na huibheacha thart ar a chosa agus iompraíonn iad go ngorann siad. Ansin cuireann sé na torbáin san uisce. Tá dhá chineál ann: an bhuaf chnáimhsí choiteann, agus an bhuaf chnáimhsí ibéireach.


Buaflíon.
Planda bliantiúil nó ilbhliantúil atá dúchasach don leathsféar thuaidh, réigiún na Meánmhara den chuid is mó. Na duilleoga urchomhaireach, ailtéarnach nó bíseach. Meascáin éagsúla dathanna ar na bláthanna, go láidir síogamorfach. An feadán sporach déliopach, 3 mhaothán ar an liopa íochtarach, agus carball ag dúnadh an fheadáin ionas gur gá do phailneoirí na liopaí a oscailt chun teacht ar an neachtar a choinnítear sa spor.


Buaic.
Pointe ar an sféar neamhaí ingearach os cionn an bhreathnadóra. An pointe díreach os comhair an bhreathnadóra amach is faoina bhun, tugtar "an néidir" air sin.


Buaine aireachtála.
Claonadh chun airíonna intreacha réada a aireachtáil i gceart in ainneoin athruithe drámata i méid na n-íomhánna ar an reitine (mar fheidhm fhad an duine uaidh), ina gcruth (mar fheidhm an dearcaidh), nó a ngile (mar fheidhm an tsoilsithe).


Buaircín.
Sna gimnispeirmeacha, struchtúr cosúil le spíce, déanta as lanna adhmadacha forluite agus síol i ngach ceann. Bíonn struchtúir den tógáil chéanna a iompraíonn spóir ag garbhógacha is eireabaill capaill. Úsáidtear an téarma freisin do na torthaí cónchruthacha a bhíonn ag plandaí áirithe bláthanna.


Buama.
Feiste a úsáidtear chun pléascadh a dhéanamh, a mbíonn soitheach, ábhar pléascach (mar shampla, nítriglicrín nó trínítreatolúéin) agus fiús ann de ghnáth. Bíonn buama difriúil ó fheistí pléascacha eile mar nach dtiomáintear é i dtreo a sprice. De ghnáth is trí dhomhantarraingt (nuair a ligtear don bhuama titim ó eitleán) nó tríd an mbuama a chur ar an sprioc nó gar di (mar a dhéantar le buama gluaisteáin) a aimsíonn sé an sprioc. Tá saghsanna éagsúla buamaí, ina measc buama pléasctha, buama bloghraithe, buama fritharmúir, buama loiscneach. Úsáidtear raon leathan meáchan i mbuamaí, ó timpeall 1 kg ábhair phléascaigh i mbuama gluaisteáin go dtí níos mó ná 10,000 kg sna buamaí is mó a úsáideadh sa dara cogadh domhanda. Cuirtear domhantarraingt, luas is airde an eitleáin san áireamh chun an t-am le ligean do bhuama titim a chinneadh. Tá buamaí cliste ann freisin, agus inneall treoraithe iontu atá in ann comharthaí a ghlacadh ón talamh (mar shampla, léas léasair) chun iad a threorú.


Buama adamhach.
Buama (an A-bhuama) a phléascann trí fhuascailt fuinnimh le linn eamhnú adamh trom (úráiniam-235 nó plútóiniam-239).
Is féidir é a scaoileadh ó eitleán nó fomhuireán, nó le hairtléire. Tá leaganacha ar leith le fuinneamh níos lú ann, le húsáid mar airm bheartacha, agus leaganacha eile a dtugtar "buamaí neodrón" orthu a tháirgeann an-chuid radaíocht threáiteach neodrón (atá an-mharfach do dhaoine is orgánaigh eile, fiú má bhíonn siad i ndídean) ach nach mbíonn rómhillteach d'fhoirgnimh.
Tá na buamaí teirmeanúicléacha (N-bhuamaí) tagtha in ionad na n-A-bhuamaí cuid mhaith le blianta fada mar na hairm straitéiseacha is bagraí dá bhfuil ann. Bunaithe ar chomhleá adamh éadrom, ach truicearaithe le hA-bhuama, bíonn siad i bhfad níos cumasaí milltí.


Buama hidrigine.
Operation Caste, ar tástáil theirmeanúicléach í.
Arm teirmeanúicléach is ea buama hidrigine, a dtugtar "an H-bhuama" air freisin. Scaoiltear oiread ollmhór fuinnimh núicléach amach nuair a chomhleáitear núicléóin nó núicléis bheaga (mar shampla, núicléis de dheoitéiriaim is núicléis de thritiam, dhá iseatóp hidrigine) le chéile chun núicléis níos mó a chruthú.
Athrú maise chuig fuinneamh is bun leis an gcruthú fuinnimh seo. Chun comhleá a chur chun cinn, ní mór na núicléis bheaga, atá luchtaithe go dearfach, a bhrú chomh gar sin dá chéile go sáraítear a gcomhéaradh. Imoibriú comhleáite is bun le teas na Gréine is na réaltaí eile, agus an radaíocht uile a astaítear astu.
I mbuama hidrigine bíonn pléascán beag eamhnaithe a chruthaíonn an ardteocht chun pléascán comhleáite a mhadhmadh. Is ollmhór an méid teasa is an fuinneamh pléasctha a dhéanann an buama. An ceann is mó milltí a tástáileadh, áiríodh gurbh ionann is 60 milliún tonna TNT a fhuinneamh pléasctha.
An tAontas Sóivéadach a phléasc é sin i 1961 i lár an chogaidh fhuair. Na Stáit Aontaithe is luaithe a thóg is a thástáil buama hidrigine i 1952, bunaithe ar obair theoiriciúil Edward Teller i Los Alamos.


Buama loiscneach.
Buama a dhéanann dochar trí loscadh go fíochmhar agus struchtúir is daoine a chur trí thine. In úsáid ón 14ú céad sa tSín, ach rinneadh ár amach is amach le buamáil mar seo sa dara cogadh domhanda in ionsaithe ar chathracha sa Ghearmáin, an Bhreatain is an tSeapáin. Arm a úsáideann sceimhlitheoirí an lae inniu freisin.


Buama neodrón.
Arm núicléach atá beag a dhóthain chun a oibriú ar pháirc an áir. Ainm eile air is ea arm radaíochta méadaithe. Scaoiltear é mar shliogán airtléire nó mar chuid phléascach i dtosach diúracáin ghearr-raonaigh, agus cruthaíonn a mhadhmadh an-chuid radaíochta níos mó ná pléascadh is teas. Mar sin, bíonn an iarmhairt scriosta dírithe ar rudaí beo thar aon rud eile, criúnna tancanna is feithiclí neartaithe eile, agus daoine i ndídean ar féidir leis an radaíocht treá isteach iontu.


Buanaitheoir.
Sa phéintéireacht, ullmhúchán leachtach a spréitear ar líníochtaí gualaigh, cailce nó pastail chun bac a chur ar smearadh. Éifeachtach ar shaothar monachrómatach, ach níl sé chomh héifeachtach le pastail de bhrí go n-athraítear an dath roinnt ar na háiteanna a gcuirtear an t-ábhar seo orthu.


Buanchóimhiotal.
Cóimhiotal iarainn le nicil nó iarainn le cóbalt atá éasca le maighnéadú is dímhaighnéadú. Shaothraigh an t-innealtóir Sualannach Gustav Waldemar Elmen (1876-1957) é. Tá tréscaoilteacht mhaighnéadach ard na gcóimhiotal seo an-áisiúil i bpáirteanna innealra leictrigh a fhulaingíonn réimsí maighnéadacha a ailtéarnaíonn go tapa. Tháinig siad in úsáid an-choitianta ó 1920 sa tionscal teileachumarsáide i ndéanamh na gcáblaí le cur faoin teiscinn mhór chun toirt mhór teachtaireachtaí a ionramháil.


Buanú.
I ngrianghrafadóireacht, céim i bpróiseáil an scannáin ina mbaintear aon hailídí airgid atá fágtha san eibleacht i ndiaidh an réalta nó an tuartha, chun gur féidir an scannán a láimhseáil faoin solas gan aon chur isteach ná smál ar an íomhá bhuan. Tuaslagán tiasulfáit amóiniam nó sóidiam ("hipea" a thugtar air) a úsáidtear de ghnáth chuige seo.


Buarannach.
Ábhar a úsáidtear chun díbirt fuíll as an stéig a bhrostú. Feidhmíonn sé tríd an stéig a ghreannú chun gníomhaíochta matánaí, an toirt sa chonair a mhéadú, nó an chonair a bhealú. Is féidir go gcuirfidh a n-úsáid isteach ar ghnáthfheidhmiú na stéige is ionsú ábhair riachtanacha bia, agus le forúsáid, go réabfar an aipindic.


Búbaí.
Éan atá gaolmhar leis an ngainnéad. Dúchasach do na farraigí trópaiceacha is fothrópaiceacha. Sruthlíneach le gob biorach gealdaite. Gabhann sé éisc trí thumadh go hingearach isteach san uisce. Boilg aeir faoin gcraiceann san aghaidh, a mhaolaíonn turraing an tumtha.


Linda B. Buck.
Bitheolaí a rugadh i Seattle, Washington ar an 29 Eanáir 1947 is ea Linda Brown Buck. Roinn sí Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Richard Axel sa bhliain 2004 as a saothar chun bunús móilíneach bolaidh a léiriú, na gabhdóirí próitéine bolaithe a fhionnadh, na géinte a chódaíonn na próitéiní seo a ionannú, agus na néaróga a bhailíonn is a phróiseálann an t-eolas seo a léiriú.


George-Louis Leclerc Buffon.
Nádúraí a rugadh i Montbard na Fraince ab ea George-Louis Leclerc Buffon (1707-1788). Ceapadh é ina stiúrthóir ar Ghairdín an Rí is an músaem ann i 1739. A shárshaothar, an "Histoire Naturelle" (Stair an Nádúir 1749-1767), ina réamhtheachtaire ar theoiric éabhlóide Darwin.


Ettore Bugatti.
Déantóir gluaisteán a rugadh i Milano ab ea Ettore Arco Isidoro Bugatti (15 Meán Fómhair 1881 – 21 Lúnasa 1947). Dhear sé a chéad ghluaisteán i 1899, agus bhunaigh a mhonarcha i Strasbourg i 1909. Ardcháil ar a chuid ghluaisteán sna 1930idí.
Bugatti Cineál 59 Grand Prix


Buí an bhogaigh.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil a fhaightear i ngach uile réigiún ar Domhan, beagnach, ach an-chuid díobh i Meiriceá Thuaidh. Na duilleoga ubhchruthach i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna buí de ghnáth le smáil dearga, déliopach, an liopa uachtarach le dhá mhaothán, an liopa íochtarach le 3 mhaothán, is dhá phlapa starracha sa scornach.


Buí cumhra.
Planda bliantúil atá dúchasach do thuaisceart na hAfraice. Na duilleoga lansa-chruthach. Na bláthanna cumhra bánbhuí, i spící, 4-7 bpeiteal orthu, maothánach, na cinn taobh thiar níos mó ná na cinn eile, go minic le níos mó maothán.


Buíán.
Planda bliantúil, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. Na duilleoga fiaclach nó roinnte, rud beag méith, na cinn uachtaracha ag fáisceadh an ghais. Na bláthchinn órga buí. Fiaile anacrach sa ghort arbhair tráth, agus faightear fós ar thalamh insaothraithe é.


Builciompróir.
Long a dearadh chun bulclastaí a iompar. Gráinne, gual, mianach iarainn is bácsaít is mó a bhíonn i gceist anois. In ainneoin coimeádánú an chóras iompair ar fud an Domhain, mhéadaigh olltonnáiste na mbuilciompróirí go leanúnach ó dheireadh an dara cogadh domhanda.


Buile bhóthair.
Iompar ionsaitheach le linn feithicil a thiomáint ar an mbóthar poiblí. Ní coir shainiúil é an t-iompar seo, ach is féidir go sárófar dlíthe eile mar thoradh air. Má dhéanann an t-ionsaitheoir dochar d'fheithiclí nó daoine eile, féadfaidh ciontú i gcoireanna éagsúla a bheith roimhe.


Búilime néarógach.
Riocht síceolaíoch ina dtarlaíonn mioneachtraí de bhabhtaí itheacháin is urlacan is purgú iomadúil arís is arís eile. Baineann an t-iompar seo le tógáil intinne an duine, rialú a meáchain, agus mothú nach bhfuil rialú aici ar a hiompar itheacháin. Is baineannaigh an chuid is mó de na hothair seo. De réir dealraimh, deireann othair i gcuid mhaith cásanna go bhfuil gaolta acu atá ramhar is/nó a raibh galair dúlagair orthu. Ní hionann é is anoireicse néarógach, ach uaireanta tarlaíonn siad do dhuine i ndiaidh a chéile mar a bheadh i dtimthriall. Uaireanta tarlaíonn sé mar thoradh ar shuaitheadh éigin don hipeatalamas.


Buinneach.
Dífhaecú minic faecais leathfhoirmithe nó leachtaigh é Buinneach ("sciodar" go minic). Tarlaíonn buinneach ghéar de bharr athlasadh na putóige, ceimiceán greannach sa bhia, nó ionfhabhtaithe le miocrorgánaigh (mar a tharlaíonn i ndinnireacht). Tarlaíonn buinneach ainsealach nó fhéiltiúil i gcás an-chuid galar ainsealach sa stéig bheag nó an stéig mhór (mar shampla, i ndrólainníteas). Torthaí suntasacha ar an mbuinneach is ea cailliúint uisce is salann ón gcolainn, agus b'fhéidir díhiodráitiú.


Buinneach lao.
Buinneach dhian i laonna, laonna nua-bheirthe go háirithe. Táirgtear faecas iomadúil uisciúil bréan, a éiríonn stolptha timpeall leath deiridh an ainmhí ag an am céanna is a dhíhiodráitíonn sé. Cliseann sé go luath ina dhiaidh sin, agus nuair a dhiúltaíonn an lao bia a ithe bíonn baol mór go bhfaighidh sé bás. Bíodh is go mbíonn miocrorgánaigh bainteach leis an ngalar (Echerichia coli is Salmonella), drochfheirmeoireacht is drochthithíocht do na hainmhithe is minice a bhíonn freagach as. Mar chóireáil, is gá smacht a chur ar an mbuinneach go práinneach agus an t-ainmhí a athhiodráitiú.


Buinneán.
Cruachan is ramhrú an chraicinn ar bhonn na coise faoi bhun na méire móire, pianmhar athlasta. Go minic is mar thoradh ar bhróga den tomhas mícheart a tharlaíonn sé.


Buíochán.
Is éard is buíochán ann ná riocht ina mbíonn méadú i dtiúchan na líocha domlais (bilearúibin is biliveirdin) sa bhfuil. Fágann siad seo smál ar an gcraiceann is fíocháin eile, gealacáin na súl ina measc, agus tagann siad le bheith glasbhuí.
Tá 3 phríomhchúis a fhéadfaidh an riocht seo a tharraingt: má tharlaíonn dianscaoileadh iomarcach lí na fola, haemaglóibin, táirgtear méid mínormálta ard de líocha an domlais, rud a sháithíonn cumas an ae chun iad a eisfhearadh (buíochán haemalaíoch); má bhíonn galar géar ar an ae is laghdú ar a chumas líocha an domlais a dhíbirt ón bhfuil go dtí an stéig, bailíonn na líocha seo sa cholainn; má bhíonn bac ar thaisteal líocha an domlais as an ae tríd an bhfeadán coiteann domlasach, de bharr cloch domlais mar shampla, bailíonn na líocha san ae is scaipeann sa cholainn i gcoitinne.


Buíóg ruibheach.
Féileacán le sciatháin leathana. Na sciatháin liomóideach buí ar fhireannaigh agus scothghlas/bán ar bhaineannaigh, le spota flannbhuí sa dá chás. Na cruimheanna gormghlas le ribí míne. Faightear ar ramhdhraighean iad. Fanann an féileacán fásta codlatach faoi dhuilleoga i rith an gheimhridh.


Búitil.
CH3CH2CH2CH2-, grúpa ceathaircharbón alafatach. Tá 3 isiméir eile de ann: iseabúitil, (CH3)2CH-CH2-, búitil thánaisteach, (CH3)(C2H5)-CH-, agus búitil threasach, (CH3)3C-.


Bulbal.
Is éan é an Bulbal atá dúchasach don Afraic thrópaiceach, Madagascar is deisceart na hÁise. Na sciatháin gearr, an t-eireaball fada, guairí righne ag bun an eireabaill bhioraigh. Glórach tréadúil. Áitríonn sé coillearnach nó talamh shaothraithe. Itheann sé torthaí is feithidí.


Búmaraing.
Bata caite, cuartha chun go n-eitleoidh sé fad mór is go mbuailfidh buille trom ar sprioc. Astrálach den chuid is mó. Tá foirmeacha múnlaithe chun gur féidir leo conair chuartha a eitilt chun filleadh ar an ionad lainseála.


Bun (fisic).
I bhfisic na gcáithníní, cainníocht candamach breise ar leith (a dtugtar "blas" uirthi) a chaomhnaítear in idirghníomhaíochtaí leictreamaighnéadacha is idirghníomhaíochtaí láidre ach nach gcaomhnaítear in idirghníomhaíochtaí laga. Tugtar an tsiombail "B" uirthi. B = -1 ag bunchuarc, agus cuimsíonn buncháithnín bunchuarc (b) nó bunfhrithchuarc. Fionnadh an bunchuarc i 1977 mar dhís bunchuarc/bunfhrithchuarc, a dtugtar "upsalónmhéasón" uirthi. Cuimsíonn sé gach ball de chlann na mbunchuarc B-mhéasóin, agus na bunfhrithchuairc.


Bunachar sonraí coibhneasta.
Bealach a leagtar amach sonraí i ríomhaire, ina stóráiltear gach saghas aonáin ina gceann is ina gceann mar thábla, is na gaolta idir na haonáin mar thábla eile.


Bundún leice.
Céalantrátach muirí, aonarach de ghnáth, le colainn shorcóireach, greamaithe ag a bun le foshraith éigin, ciorcal d'adharcáin ar an mbarr timpeall an bhéil. Maireann cineálacha áirithe i gcoilíneachtaí. Timpeall 800 speiceas ann, ón gcrios idirthaoideach go dtí na doimhneachtaí duibheagánta.


Bunghutaí.
Sraith pointí tagartha a cheap Daniel Jones chun fuaimeanna na ngutaí i dteanga a aithint is a shainiú. Bunaithe ar ghluaiseachtaí na teanga is na ngiall agus iad scartha réasúnta rialta óna chéile. Aithnítear 18 príomhionad teanga, agus léirítear iad ar ghreille gluaiseachtaí ingearacha is cothrománacha.


Buntáistíocht mheicniúil.
I meaisín, cóimheas an fhórsa feidhmithe leis an mbuniarracht (mar shampla, i gcás luamháin, cóimheas an mheáchain ardaithe leis an bhfórsa iarrachta). Is bunairí meaisín í, agus is féidir léi a bheith níos lú ná 1, cothrom le 1 nó níos mó ná 1. Le fírinne, bíonn an fhíorbhuntáiste mheicniúil níos lú ná an luach réamhinste, mar gur gá iarracht breise a dhéanamh chun frithchuimilt a shárú.


Bunteoirim an chalcalais.
Sa mhatamaitic, faoi chúinsí áirithe, is fíor gur (d/dx)(∫0x f(t) dt) = f(x). Aontaíonn an teoirim seo calcalas difreálach le calcalas suimeálach. Luaitear Gottfried Leibnitz is Isaac Newton mar cheapadóirí na teoirime bunúsaí seo.


Bunús na beatha.
Tá na saghsanna éagsúla beatha ar Domhan tar éis athrú trí éabhlóid ó na bunsaghsanna a bhí ann timpeall 3,000 milliún bliain ó shin, orgánaigh aoncheallacha. Tá próiseas na héabhlóide seo á staidéar trí gheolaíocht, anatamaíocht is bitheolaíocht mhóilíneach. Ní raibh ann sa chéad 2,000 milliún bliain ach miocrorgánaigh, cosúil le baictéir nó algaí. Timpeall 1,000 milliún bliain ó shin tháinig orgánaigh le cealla is núicléas iontu ar an bhfód, agus ba thapa a tharla an éabhlóid ina dhiaidh sin. Tháinig orgánaigh chasta ilcheallacha chun tosaigh le linn an 500 milliún bliain dheiridh.


Bunús na Cruinne.
Is éard is Bunús na Cruinne ann ná an tsamhail is coitianta anois gur phléasc ábhar is fuinneamh uile na Cruinne, a bhí cruinnithe i bponcstaid fhíordhlúth fhíorthe, in ollphléasc timpeall 20,000 milliún bliain ó shin. Ina dhiaidh sin, le linn d'ábhar na Cruinne a bheith ag forleathnú amach ón mbunphointe, tháthaigh na réaltaí as scamaill hidrigine is héiliam, théigh siad sa táthú is thosaigh ag comhleá, go mór mór ina gcroíleacáin. Le himeacht ama, phléasc cuid de na réaltaí chun scamaill nua a chumadh is an bunábhar do réaltaí nua a sholáthar. Bhailigh na réaltaí ina mbraislí ar a dtugtar "réaltraí". Tá fós an-chuid ábhair, gáis, deannaigh is réad de gach méid amuigh sa spás i mbun an bhunfhorleathnaithe ach faoi fheidhmiú ag fórsaí imtharraingthe na reann mór eile. Is réalta í ár nGrian de chuid Bealach na Bó Finne, réaltra ina bhfuil na mílte milliún réaltaí eile. Is iad na príomhfhianaisí go bhfuil an Chruinne á forleathnú an t-am ar fad ná an radaíocht chúlra mhicreathonnach chosmach, agus deargaistriú an tsolais a ghlacaimíd ó na réaltraí a bhfuil staidéar déanta orthu. Edwin Hubble a thairg an tsamhail seo i 1929.


Bunús na Gealaí.
Tháinig an Ghealach is an Domhan araon ó phrótadomhan amháin. Moltar gur imbhuail rinn neimhe éigin, astaróideach ollmhór nó fiú pláinéad éigin chomh mór le Mars, leis an bprótadomhan gur bhris píosa amach chun an Ghealach a dhéanamh is an Domhan a fhágaint ina diaidh. Compánach nó saitilít don Domhan atá sa Ghealach. Taistealaíonn siad araon, mar aonad, timpeall na Gréine. Rothlaíonn an Domhan is fithisíonn an Ghealach thart timpeall an Domhain ag an am céanna. Ach nuair a ríomhtar móiminteam uilleach na Gealaí timpeall ar an Domhan, is mó ar fád é ná móiminteam an Domhain thart ar a ais. Más ón mbunréad céanna an dá rinn, ní léir conas is féidir móiminteam uilleach chomh mór sin a bheith ag an nGealach i gcomparáid leis an Domhan. Tá céatadán an iarainn sa Ghealach níos lú ná sa Domhan. Ní mór gur ó thréithe an reanna imbhuailte is uillinn na himbhuailte a bheith oiriúnach a tháinig na difríochtaí is na contrárthachtaí seo idir Gealach is Domhan.


Duccio di Buonisegna.
Péintéir a rugadh i Siena na hIodáile ab ea Duccio di Buonisegna (c 1260-c 1320). Bhunaigh sé Scoil Siena. Rinne sé a shárshaothar "Maestà" (Maorgacht, 1311) don altóir in Ardeaglais Siena.


Luther Burbank.
Gairneoir a rugadh i Lancaster, Maine ab ea Luther Burbank (7 Márta 1849 – 11 Aibreán 1926). Shaothraigh sé an pór nua práta, práta Burbank, ar fheirm i Maine. Chuaigh sé go Santa Rosa, California i 1875, agus le linn a shaoil shaothraigh os cionn 800 pór nua torthaí is bláthanna.
Prátaí Russet Burbank, pór nádúrtha a d'fhás as práta Burbank agus an cineál práta is coitianta ar an Domhan inniu


Denis Burkitt.
Dochtúir a saolaíodh in Inis Ceithleann ab ea Denis Burkitt (1911-1993). Agus é ina mháinlia in Uganda, 1947-1964, rinne sé staidéar ar dháileadh na hailse áirithe a dtugtar "liomfóma Burkitt" anois uirthi. Galar is ea é a mháchailigh is a mharaigh an-chuid páistí sna tíortha Afracacha meánchiorclacha. Thaispeáin sé gur víreas ar leith, víreas Epstein-Barr, is cúis leis an liomfóma seo. Tá leigheas ar liomfóma Burkitt tríd an víreas sin a chloí. Léirigh sé freisin an ceangal idir galair is cothú. I 1971 chruthaigh sé an dlúthcheangal idir easpa gairbhsí snáithíní sa chothú is ailse na bputóg. Mar thoradh, tháinig réabhlóid i gcúrsaí cothaithe ar fud an Domhain agus feabhas as cuimse ar ár dtuiscint ar cad is cothú folláin ann.


Richard Boyle, 3ú hIarla Burlington.
Richard Boyle, 3ú hIarla Burlington, timpeall na bliana 1718
Ailtire a rugadh i Londain ab ea Richard Boyle, 3ú hIarla Burlington agus 4ú hIarla Chorcaí (25 Aibreán 1694 – 15 Nollaig 1753). Ba bhreá leis obair Andrea Palladio, agus d'athmhúnlaigh sé Teach Burlington i Londain ar a stíl seisean. Lean an stíl seo an-choitianta sa Bhreatain go deireadh an 18ú céad.
Teach Chiswick. Richard Boyle a dhear


Susan Jocelyn Burnell.
Réalteolaí a rugadh ar 15 Iúil 1943 san Lorgain is ea Susan Jocelyn Burnell (née Bell). Agus í i mbun taighde iarchéime in Ollscoil Cambridge faoi stiúir Antony Hewish, thóg is d'fheidhmigh sí radaiteileasóp 81.5 MHz. Rinne sí grinniú córasach ar fud na spéire, agus i 1967 d'aimsigh an chéad phulsár, neodrónréalta rothlach a astaíonn radaíocht leictreamaighnéadach ó thaobh amháin ionas go mbraitear é mar fhoinse bíogtha radaíochta, cosúil le teach solais. Ina dhiaidh sin d'aimsigh sí 3 cheann eile. Faoi seo tá níos mó ná 350 cinn aimsithe ag réalteolaithe ar fud an Domhain. Roinneadh Duais Nobel sa bhfisic i 1974 le Hewish as fionnachtain an phulsáir, ach bhí conspóid shuntasach ann mar nár roinneadh le Burnell í.


Frank Macfarlane Burnet.
Imdhíoneolaí is víreolaí a rugadh i dTraralgon na hAstráile ab ea Frank Macfarlane Burnet (3 Meán Fómhair 1899 –31 Lúnasa 1985). Ina chuid taighde ar an bhfreagairt imdhíonach, thairg sé cealla bána fola ar leith a d'iompair na hantashubstaintí go dtí ionad na hantagaine chomh tapa sin. Ba chruthú ar an meicníocht seo obair Peter Medawar, agus roinn an bheirt acu Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1960 as an obair seo.


Cyril Lodowic Burt.
Síceolaí a rugadh i Londain ab ea Cyril Lodowic Burt (1883-1971). Bhí sé freagrach as teoiric is cleachtadh tástálacha intleachta is inniúlachta, le feidhmeanna san oideachas is staidéár ar chiontóirí óga sa Bhreatain. Sna 1980idí ceistíodh a theoiricí is a mhodhanna oibre ó bhun, áfach.


Bus tralaí.
Bus tralaí á thiomáint i Lyon na Fraince
Bus ina mbíonn mótar leictreach in ionad inneall dócháin inmheánaigh. Faigheann sé an chumhacht leictreach ó cháblaí lastuas trí ghéaga deiridh cuimilteora. Ní hionann is tram é mar nach ritheann ar ráillí le rotha cruaiche, ach ar rotha le boinn rubair ar an ngnáthbhóthar. Bhíodh sé in úsáid go forleathan san Eoraip is na Stáit Aontaithe, ach cuireadh gnáthbhusanna ina n-ionad i gcuid mhaith áiteanna. Le déanaí, áfach, tá athmhachnamh á dhéanamh ar an athrú seo ar chúiseanna truailliú aeir is fothraim, agus bheadh an bus tralaí i bhfad níos fearr ar an ábhar seo.


Bustard.
Éan mór fadchosach a mhaireann ar an talamh, dúchasach don Afraic, deisceart na hEorpa is an Áise. Is fearr leis talamh oscailte ná aon tírdhreach eile. Is fearr leis siúl ná eitilt, bíodh is go n-eitlíonn sé go maith. Itheann sé feithidí móra (lócaistí is dreoilíní teaspaigh go príomha), laghairteanna is éin bheaga.


Buta.
Cnoc aonarach barrleata géarshleasach iarmharach, cruthaithe ag creimeadh méasa nuair a chosnaíonn iarmhar carraige crua na carraigeacha boga faoina bhun.


Bútaidhé-éin.
CH2=CH-CH=CH2, fiúchphointe -4 °C. Monaiméir thábhachtach rubair shaorga. Tábhachtach mar an sampla is simplí de chóras comhchuingreach nasc dúbailte.


Bútán.
CH3CH2CH2CH3, fiuchphointe 0 °C, gás alcáin a fhaightear mar chodán peitriliam ar féidir é a leachtú go héasca. Soláthraítear é mar leacht faoi bhrú le húsáid mar bhreosla (i ngás Calor, mar shampla). Tá isiméir struchtúrtha amháin aige, iseabútán nó meitiolprópán, (CH3)2CH-CH3.


Bú.
Bleib atá dúchasach do réigiúin na Meánmhara is an Afraic. Na duilleoga caol nó garbh stropa-chruthach; na bláthanna clogchruthach, cothrománach nó cromtha i spící. An-athraitheach i méid is dlús an bhlátha. Na samplaí móra a bhíonn i siopa an bhláthadóra, is cineálacha cumhra saothraithe iad le raon leathan dathanna.


Diderik Buxtehude.
Cumadóir ceoil is orgánaí Danmhargach-Ghearmánach a rugadh sa Danmhairg, in Oldsloe (sa Ghearmáin anois) nó Helsingborg (sa tSualainn anois) ab ea Diderik Buxtehude (1637 – 9 Bealtaine 1701). Ina orgánaí in Eaglais Mhuire i Lübeck ó 1668, d'eagraigh sé ceolchoirmeacha cáiliúla dá cheol reiligiúnda orgáin féin gach Aidbhint. Is cuid de ghnáth-stór cheoil an orgáin a chuid cumadóireachta agus seinntear a phíosaí ceoil go minic ag ceadail agus ceolchoirmeacha inniu.


Christoph Buys Ballot.
Meitéareolaí a rugadh i gKloetinge na hOllainne ab ea Christophorus Hendrick Diederick Buys Ballot (10 Deireadh Fómhair 1817 – 3 Feabhra 1890). Úsáidtear Christoph freisin i gcomhar a chéad ainm. I 1857 shaothraigh sé dlí Buys Ballot, a chuireann síos ar an gceangal idir réimsí ardbhrú is ísealbhrú agus treo na gaoithe. In Utrecht na hÍsiltíre a fuair sé bás.


Richard Evelyn Byrd.
An Aimiréal Richard E. Byrd
Aimiréal, taiscéalaí is eitleoir a rugadh i Winchester, Vermont ab ea Richard Evelyn Byrd (25 Deireadh Fómhair 1888 – 11 Márta 1957). Is é a rinne an chéad eitilt in eitleán thar an Mol Thuaidh, i 1926, agus an Mol Theas, i 1929.


Cabáiste aille.
Planda méith ilchraobhach ilbhliantúil a fhásann 30 cm ar airde, dúchasach do chóstaí na hEorpa, na Meánmhara is na Mara Duibhe. Na duilleoga roinnte ina dteascáin chaola líneacha, ciorclach i dtrasghearradh. Na bláthanna scothbhuí in umbail 3-6 cm ar leithead. Uaireanta déantar picil as na duilleoga méithe.


Cabáiste an mhadra rua.
Planda ilbhliantúil a dhéanann mata, le cnotaí duilleog céasla-chruthach maolfhiaclach. Na bláthanna i gcraobhacha ar ghais ingearacha a fhásann 30 cm ar airde, bán go scothbhándearg le spotaí dearga. Hibrid is ea é, ach ní heol a bhunús. Fástar go forleathan i ngairdíní é.


Cabáiste géaraithe.
Bia coitianta sa Ghearmáin a dhéantar trí chisil ailtéarnacha cabáiste mhionghearrtha is salainn a dhéanamh i mbosca adhmaid. Díbrítear aer trí ualach a chur ar barr. Ansin fágtar an t-iomlán ar feadh míosa nó mar sin le coipeadh.


Cabhaí.
Creimire atá dúchasach do Mheiriceá Theas. Cuimsíonn sé an mhuc guine agus raon leathan creimirí eile. Ceansaíodh an mhuc guine baile mar bhia ag na hIncigh, agus itear fós í i Meiriceá Theas. 15 speiceas le fáil.


Cabhair imtharraingthe.
An luas breise a fhaigheann spásárthach nuair a thrasnaíonn gar do phláinéad. Trí aimsiú cruinn, is féidir an iarmhairt a úsáid chun an spásárthach a luasghéarú agus ruthag nua a bhaint amach nach féidir a dhéanamh leis an mbunlainseáil. Baineadh feidhm as an iarmhairt chun Mariner 10 a chasadh i dtreo Mhearcair, Pioneer 11 a chur i dtreo Satairn, Voyager a shraonadh thar Iúpatar, VEGA a dhíriú go Cóiméad Halley, agus cabhrú le haistir Galileo is Cassini-Huygens go hIúpatar is Satarn agus le haistir Rosetta faoi seach. Leanfaidh sí mar uirlis thábhachtach i dtreorú spásárthach amach anseo.


Cabhánú.
Foirm fiuchta áitiúil i leacht, ina dtarlaíonn íslithe drámata tobanna brú a chuireann tús le boilgíní beaga gáis/gaile. Is féidir go dtarlóidh cabhánú ag cúlfhaobhar lann lián loinge agus i leachtanna faoi fhuaimthonnta an-diana. Uaireanta déanann an cabhánú damáiste suntasach don lián loinge agus struchtúir eile.


Cabhlach cogaidh.
Brainse de na fórsaí armtha a bhíonn i mbun cogaíochta is cosaint loingis ar an bhfarraige. Tábhachtach leis na cianta. Mar shampla, an bua cinniúnach a bhí ag na Gréagaigh i 480 RC a chloígh ionradh na bPeirseach, ba i gcath muirí é sin. Sa 10ú céad bhí cabhlach 50,000 fear le longa armtha cogaidh ag impireacht na Síne. Ról an-mhór ag cabhlaigh sna cogaí domhanda le fomhuireáin, iompróirí aerárthach is soithigh dhébheathacha, chomh maith le longa éagsúla cogaidh. Ó lár an 20ú céad tá dualgais breise ar chabhlaigh maidir le cosc núicléach, fomhuireáin chun diúracáin bhailistíocha a lainseáil, agus fomhuireáin núicléacha.


Cábla.
Ar dtús, rópa snáithíneach, ach anois féadfaidh na snáithíní a bheith déanta as miotal nó miotal le ciseal seachtreach inslitheora (cáblaí leictreacha), nó gloine nó plaisteach (cábla snáithíní optúla). Na bunsnáithíní sa chábla casta, lúbtha nó fite ar a chéile ar feadh i bhfad. I gcábla comhaiseach bíonn an dara truaill copair idir an t-inslitheoir seachtrach, agus ciseal inslithe timpeall ar an gcroíleacán copair. Bhíodh a leithéid de cháblaí in úsáid go forleathan i gcórais leictreonacha, córais teileachumarsáide go príomha, ach tá cáblaí snáithíní optúla curtha ina n-ionad anois, cuid mhaith.


Cábla comhaiseach.
Saghas sreangaithe leictrigh le cailliúint réasúnta íseal fuinnimh a úsáidtear sa teaghlach chun aeróg teilifíse a cheangal le teilifíseán. I gcórais ríomhaire, is é an t-idircheangal caighdeánach idir ríomhairí i LAN (líonra ceantair áitiúil). Tá cáblaí snáithíní optúla nó cáblaí casphéire neamhdhíonta á n-úsáid de réir a chéile i bhfeidhmeanna atá tagtha in ionad an LAN (mar shampla, an tIdirlíon).


Sebastian Cabot.
Taiscéalaí is loingseoir, mac le John Cabot, a rugadh sa Veinéis nó Briostó ab ea Sebastian Cabot (1474-1557). Chuaigh sé i seirbhís Ferdinand V na Spáinne mar chairtghrafaí i 1512. I 1526 rinne sé taiscéaladh ar chósta Mheiriceá Theas do Shéarlas V.
Caboto, Sebastian
Caboto, Sebastian
Caboto, Sebastian


Cacabhala.
Ioguán ó Mheiriceá Thuaidh a fhaightear i bhfásaigh charraigeacha is ea an Cacabhala. An cholainn dorcha le heireaball ramhar maol buí, gan chíor ar feadh a dhroma. Itheann sé plandaí. Glacann sé suaimhneas i scáintí sna carraigeacha. Má chuirtear isteach air, is féidir go ndingfidh sé é féin sa scáineadh trína scamhóga a bhorradh.


Cacaimistil.
Mamach atá dúchasach do Mheiriceá Láir is deisceart na Stát Aontaithe. Bándonn agus an taobh thíos mílítheach. An t-eireaball fada dosach le fáinní dorcha. Áitríonn sé réigiúin carraigeacha is foraoisí. Tugtar "an t-eireabaillín" air freisin.


Cachtas.
Clann an-mhór plandaí, i réigiúin loiscneacha de réir cineáil, ach a fhaightear i ngnáthóga eile. Dúchasach don Domhan Úr. Sa Seandomhan tá spuirsí atá an-chosúil le cachtais. An-chuid saghsanna atá éagsúil i méid, cruth is a n-oiriúniú dá gcomhshaol. Iad go léir súmhar agus stórálann siad uisce, uaireanta sna fréamhacha ach de ghnáth i ngais bhorrtha cosúil le bairillí. Is féidir le cuid acu borradh nó crapadh, ag brath ar thoirt an uisce iontu. Bíonn an planda in ann maireachtáil ar feadh blianta gan bháisteach. Leathrúil le cneas céiriúil. Go minic bíonn fairsinge an dromchla laghdaithe oiread agus is féidir de bharr an planda a bheith sféarúil. Go minic bíonn sé clúdaithe le spíonta a chosnaíonn ó ainmhithe é. A bhláthanna mór feiceálach, agus pailnítear iad ag beacha, seabhacleamhain, dordéin is ialtóga. Na bláthanna a phailnítear de lá (ag éin), bíonn siad dearg is buí, gan bholadh. Iad sin a phailnítear istoíche bán den chuid is mó, le boladh atá láidir, uaireanta gránna. Na torthaí méith, uaireanta inite.


Cachtas na Nollag.
Cineál cachtais, ar eipifít é, cachtas na Nollag. Gais stuacha gan dromchlaí aige, comhdhéanta as teascáin leata shiúntaithe agus bláthanna maigeanta air a thagann amach sa gheimhreadh. Dúchasach do dheisceart na Brasaíle.


George Cadbury.
Fear gnó a rugadh i mBirmingham Shasana ab ea George Cadbury (1839-1922). Lena dheartháir Richard (1835-1899) leathnaigh sé gnó cócó is seacláide a n-athar, agus bhunaigh baile beag eiseamlárach do na hoibrithe ina monarchana i mBournville (1879), réamhtheachtaire do bhealaí nua-aoiseacha soláthar tithe is pleanáil baile.


Cadhan.
Is gé atá dúchasach don leathsféar thuaidh é an cadhan ("Branta bernicla"). Síolraíonn sé san Artach ard, agus déanann imirce do chóstaí measartha ó thuaidh sa gheimhreadh. Itheann sé an féar mara, an mhiléarach, den chuid is mó. Is annamh a neadaíonn sé i mbraighdeanas, ní hionann agus an chuid is mó de na géanna eile.


Cadhpú.
Creimire, cosúil le cabhaí, atá dúchasach do Mheiriceá Theas agus a tugadh isteach in áiteanna eile. Mór, thar 1 m ar fhad. Cosúil le francach le soc leathan maol. Áitríonn sé bogaigh. Tochlaíonn sé i gcaoi a fhéadfaidh damáiste a dhéanamh do dhíoga is struchtúir eile. Saothraítear é ar son an fhionnaidh bhoig ar a thaobh thíos (seithe caidhpú).


John Cage.
251x251px
Cumadóir ceoil "avant garde" ab ea John Milton Cage (a rugadh i Los Angeles, California; 5 Meán Fómhair 1912 – 12 Lúnasa 1992). Bhain Cage feidhm as leictreonaic agus an pianó ullmhaithe (an fhuaim díchumtha le réada a chuirtear isteach sa ghléas).
Ceannródaí ba ea Cage. Mar shampla le "ceol seansúil", ní fios caidé mar a fhuaimneoidh an ceol roimh ré. Tá an seinnteoir chomh saor agus is féidir leis a bheith chun tobchumadh a dhéanamh (taobh istigh de na teorainn atá leagtha síos ag John Cage). Sampla amháin de phíosa ceoil sa stíl seo ná “Imaginary Landscape” le John Cage áit a bhfuil 12 raidió ag seinm ag an am céanna. Thig leis na seinnteoirí an fhuaim a chur suas nó síos, nó an stáisiún a athrú de réir mar is mian leo. Braitheann an píosa ceoil ar caidé atá ar na stáisiúin éagsúla ag an am. Is furasta a aithint nach mbeadh aon dá sheinm den phíosa seo mar an chéanna. Níor bhac Cage le nodaireacht traidisiúnta, ach d‟úsáid sé nodaireacht ghrafach.
Sonata III ó "Sonatas and Interludes," John Cage
Tost.
Rinne Cage tástálacha le tost, inar bhain úsáid as dísle chun codanna dá chuid cumadóireachta a shocrú. "4‟ 33”" is teideal do phíosa a chum John Cage. Sa phíosa seo níl ann ach seinnteoir amháin, ag an phianó, agus suíonn an seinnteoir ag an uirlis ar feadh 4 nóiméad 33 soicind. Ní sheinntear nóta ná ní dhéantar aon fhuaim faoi leith.
Ba é an smaoineamh a bhí ag Cage ná gurb é ceol an tsaoil nó ceol na beatha féin a bhí le cluinstin ag an lucht éisteachta. Mar sin b‟fhéidir go mbeadh duine amháin ag casachtaí, nó gíoscán ó shuíochán le brath agus ba iad na fuaimeanna seo, measctha leis an tost, an t-aonad ar a thug an cumadóir 4‟ 33”.
mion
Ceol Éireannach.
Sa bhliain 1979, léirigh Cage scór dár teideal “Roaratorio, an Irish Circus on Finnegan’s Wake”. Léigh Cage sliochtanna ó Finnegans Wake de chuid James Joyce le tionlacan ceoil ó cheoltóirí traidisiúnta, ina measc Seamus Ennis, Paddy Glackin, Joe Heany agus Mel Mercier.


Caibheár.
a> mar iad seo chun an blas a choimeád glan.
Is éard is caibhéar ann ná eochraí (uibheacha) ullmhaithe an bhradán fearna, an mhíl mhóir bháin, agus iasc eile. Gabhtar na héisc sa gheimhreadh sna haibhneacha a ritheann isteach sa Danóib is an Mhuir Dhubh. Eochraí dhubh a fhaightear ón mbradán fearna, agus glactar leis go bhfuil an caibheár sin níos fearr ná aon chaibheár eile.


Caidéal.
Meaisín chun sreabhán nó gás a aistriú ó ionad go hionad eile is ea an caidéal. In úsáid de ghnáth chun sreabhán, go minic uisce, a aistriú trí phíobáin chuig ionad níos airde. Na caidéil mheicniúla is luaithe a bhfuil taifead orthu, sa tSín sa 1ú céad RC, ba shlabhraí sráideog cearnach iad. Is féidir leis an gcaidéal is simplí, a bhaineann úsáid as brú an aeir, uisce a ardú timpeall 10 m. Soláthraíonn caidéil níos casta uisce príomhlíonra do thomhaltóirí, agus uisce fuaraithe d'inneall gluaisteáin. Úsáidtear brúchaidéil chun boinn rothair is liathróidí peile a shéideadh. Súnn caidéal folmhaithe an t-aer amach as soitheach chun páirtfholús a chruthú. Is saghas caidéil an croí freisin, chun an fhuil a aistriú tríd an gcóras imshruthaithe ar fud na colainne.


Caidéal leictreamaighnéadach.
Feiste chun sreabháin sheoltacha a chaidéalú. Ritear sruth leictreach tríd an sreabhán, ingearach le treo shruth an tsreabháin, is cuirtear réimse maighnéadach i bhfeidhm, ingearach le treo shruth an tsreabháin agus leis an sruth leictreach. Ansin feidhmíonn fórsaí leictreamaighnéadacha ar an sreabhán díreach mar a fheidhmíonn fórsa ar shreang sruthiompartha a chuirtear go hingearach le réimse maighnéadach. An-áisiúil chun miotail leáite a chaidéalú.


Caidéinse.
Mír ceoil thobchumtha, de ghnáth le carachtar rímháistreach nó rithim shaor, a sheinneann ceoltóir aonair mar shaghas aguisín le príomhchorp an tsaothair. I gcoinséartónna Mozart is Beethoven, bíonn an príomhchaidéinse ag deireadh an chéad ghluaiseacht. Ach chuir cumadóirí ina dhiaidh sin isteach ag pointí randamacha iad, Liszt mar shampla. Bíonn an cheolfhoireann ina tost le linn an chaidéinse de ghnáth, ach chum cumadóirí áirithe caidéinsí tionlactha, cosúil le Strauß, Elgar is Walton.


Caidhp bháis.
Fungas nimhiúil marfach, cosúil le beacán. An chaidhp eadrom scothghlas nó bán, duillí bána faoina bhun. Coiteann ar an talamh i gcoillearnach leathanduilleach go déanach sa samhradh is an fómhar.


Cailceach.
An tréimhse gheolaíoch dheireanach (an 3ú ceann) sa ré Mhéiseasóch, 140-65 milliún bliain ó shin. Lena linn tháinig plandaí bláfara chun cinn, agus na dineasáir ceannasach gur díothaíodh iad ag a deireadh. Chlúdaigh na farraigí cuid mhaith talún, agus sil-leagadh an-chuid cailce in iarthuaisceart na hEorpa.


Cailceatóinin.
Hormón, ar polaipeiptíd é, a shintéisítear is a tháltar i C-chealla i bhfaireog thíoróideach i mamaigh, agus i gcoirpíní bunbhrainciacha i veirteabraigh eile. Fuasclaítear mar fhreagairt ar leibhéil ardaithe chailciam sa bhfuil é, agus feidhmíonn sé chun na leibhéil eachtarcheallacha chailciam a laghdú.


Cailceoláiria.
Baill de ghné mhór plandaí bliantúla is ilbhliantúla, agus tom atá dúchasach do Mheiriceá Láir is Theas. Na duilleoga roctha i bpéirí urchomhaireacha; na bláthanna sainiúla démhaothánach, an maothán thíos séidte is cosúil le púitse. Fástar cineálacha mar mhaisiúchán, hibridí le bláthanna breactha buí, flannbhuí nó dearga, suas le 5 cm ar leithead.


Cailcít.
Foirm mhianrach de charbónáit chailciam, CaCO3, agus an príomhchomhábhar in aolchloch is marmar. Is féidir go dtarlóidh sí mar thoradh ar dheascadh ó thuaslagáin atá saibhir i gcarbónáit chun aolchuisní is aolchoinnle a fhoirmiú agus struchtúr sceireacha coiréalacha a dhéanamh. Faightear criostail thrédhearcacha i ndeascthaí féitheacha, agus tugtar "sparra Íoslannach" orthu sin. Úsáidtear í i ndéanamh stroighin Portland.


Caildéara.
Loch an Chráitéir in Oregon, SAM
Cráitéar mór bolcánach a chruthaítear nuair a shocraíonn iarmhar an bholcáin síos isteach sa seomra magma a folmhaíodh sa bhrúchtadh. Uaireanta líonann an caildéara le huisce chun loch cráitéir a dhéanamh (mar shampla, Loch an Chráitéir i stát Oregon).


Queenscliff, Victoria.
Baile beag ar Leithinis Bellarine i ndeisceart Victoria na hAstráile is ea Queenscliff. Tá sé suite in aice le Port Phillip. Is é lárionad riaracháin Bhuirg Queenscliffe é. De réir dhaonáireamh na bliana 2011 bhí 4,072 duine ina gcónaí ann. B’ionad saoire cois trá é in ochtóidí an naoú haois déag: tá tarraingt na dturasóirí anois air agus cáil ar a oidhreacht Victeoireach. Caladh de chuid bhád farantóireachta Searoad go Sorrento ar Leithinis Mornington is ea é.
Stair.
Roimh theacht na nEorpach bhí cónaí ar threabhchas Bengalat Bulag den treibh Wathaurong ann, dream a bhain leis na Kulin.
Tháinig an Leifteanant John Murray i Mí Eanáir na bliana 1802 agus an Captaen Matthew Flinders i Mí Aibreáin na bliana sin, ag scrúdú na tíre. Bhí an daoránach William Buckley ina chónaí leis na Bundúchasaigh ann idir na blianta 1803 agus 1835.
Sa bhliain 1836 chuir suiteoirí fúthu i gceantar darbh ainm Whale Head. Ina dhiaidh sin tugadh Leathaill Shortland ar an áit as an Leifteanant John Shortland, duine a chuidigh le suirbhéireacht a dhéanamh ar Port Phillip. Sa bhliain 1853 thug an Leifteanant Charles La Trobe Queenscliff ar an áit le hómós don Bhanríon Victoria. Tosaíodh ag díol talaimh ann an bhliain chéanna.
D’oscail oifig an phoist ann ar 1 Bealtaine 1853 faoin ainm Shortland's Bluff agus sa bhliain 1854 tugadh Queenscliff air.
Iascairí amháin a bhí ann ar dtús, ach ba ghearr gur phort mór tráchtála é Queenscliff agus tarraingt na ngaltán air. Cuireadh seirbhís phíolótach ar bun sa bhliain 1841 agus tógadh dhá theach solais, Solas Ard Queenscliffe agus Solas Íseal Queenscliff, sna blianta 1862 agus 1863. Bhí tábhacht le ueenscliff mar ionad míleata. Tógadh Dúnfort Queenscliff idir na blianta 1879 and 1889, agus bhí sé i gceannas ar roinnt dúnfort eile timpeall an phoirt..
Turasóireacht.
Bhí tarraingt mhór turasóirí ar Queenscliff sa chuid deiridh den naoú haois déag. Thagaidís ó Melbourne ar an ngaltán rotha "Ozone", turas dhá uair an chloig. Osclaíodh iarbhóthar go dtí Geelong sa bhliain 1879, rud a mhéadaigh líon na dturasóirí. Tógadh a lán óstáin sóchais dóibh: tógadh an Palace Hotel (ar tugadh an Esplanade Hotel air níos déanaí) sa bhliain 1879, an Baillieu Hotel (Ozone Hotel) sa bhliain 1881, an Vue Grande Hotel sa bhliain 1883 agus an Queenscliff Hotel sa bhliain 1887.
Ní thagadh an oiread sin turasóirí i ré an ghluaisteáin toisc nach mbíodh daoine ag brath ar Queenscliff mar lárionad taistil. Stad an t-iarnród de phaisinéirí a iompar sa bhliain 1950 agus dúnadh é sa bhliain 1976. Tháinig éileamh ar Queenscliff arís sna hochtóidí agus thosaigh an daonra ag méadú.
Cúrsaí aelaíne agus cultúir.
Bád farantóireachta Searoad 'Queenscliff' á cur le balla ag Queenscliff
Féilte.
Bíonn an Queenscliff Seafood Feast, ar siúl Aoine an Chéasta chun airgead a bhailiú don Royal Children's Hospital. Iascairí na háite a chuireann an t-iasc ar fáil.
Bíonn Féile Cheoil Queenscliff ar siúl ar an deireadh seachtaine deireanach de Mhí na Samhna agus éileamh mór uirthi. Tagann ceolteoirí ón mbaile agus ón gcoigríoch.
Iarsmalanna.
Tá trí iarsmalann ann: Iarsmalann Stairiúil Queenscliff, Iarsmalann Mhara Queenscliffe agus Iarsmalann Dhúnfort Queenscliff.
Spórt.
Tá baint ag Club Peile Queenscliff (rialacha Astrálacha) le Sraithchomórtas Peile Bellarine.
Tá cúrsa Chlub Gailf Queensland le fáil ar Oileán na nEalaí.
Meáin.
Bhunaigh Greg Wane an "Queenscliffe Herald" sa bhliain 1999. Eisean a chuir in eagar é go dtí an bhliain 2004, nuair a cheannaigh muintir Mhurchú é. Iadsan atá á fhoilsiú faoi láthair
Iompar.
Bealach Mór Bellarine an t-aon bhóthar amháin a thugann daoine isteach chun Queenscliff agus siar as sin chun Rinn Lonsdale agus Geelong.


Anjli Mohindra.
Aisteoir Sasanach é Anjli Mohindra (rugadh 20 Feabhra 1990) ó Iarthar Bridgford, Nottingham. Is fearr aithne orthi mar "Rani Chandra" i "The Sarah Jane Adventures". Bog clann leí chuig an Ghearmáin agus í naoi mbliana d'aois, ach bhog sí ar ais chuig an teach chéanna agus í dhá bhliain déag d'aois.
Beathaisnéis.
Chuaigh Mohindra go Bunscoil Jesse Gray agus Scoil Iarthar Bridgford, agus an Ceardlann Teilifíse Sóisearach Lár-Nottingham. Bhí Mohindra mar 'Rani Chandra' i clár CBBC "The Sarah Jane Adventures", atá cúpla bliain níos óige ná í, bhí ról beag aici i eipeasód de clár dhéagóirí "The Inbetweeners', agus níos beaga fós mar Sophie Martin sa deara eipeasóid déag de "Law and Order: UK'. Tá sí freisin i "Beaver Falls" mar Saima.


Grotto Place Castle.
Ba é Grotto Place Castle an t-ainm ardnósach a bhronn an file, an scríobhaí, agus an ‘t-ollamh’ le Gaeilge, (fl.1820) ar a áit chónaithe umhal sa pharóiste Chill Choirle, Contae Lú ag tús an naoú haois déag. Bothán ar thaobh an bhóthair, i ndáiríre, a bhí sa ‘chaisleán’ seo, a bhí suite ag Crosbhóthar Bhaile Thomáis, cúpla míle siar an bhóthair ó Dhún Dealgan ar an phríomhbhóthar idir an bhaile sin agus Carraig Mhachaire Rois i gContae Muineachán. Chuir, dalta cáiliúil de chuid Airt, síos ar an bhothán seo mar ‘a wretched hole where Murphy dwelt. Bhí páirc darbh ainm ‘Grottefield’ taobh thiar den bhothán agus ceaptar go raibh fochla de shaghas éigin sa pháirc seo tráth agus is dócha gur bhaist Art a bhothán i ndiaidh ainm na páirce. Bhí sé de chlú ar Art riamh go raibh féith an ghrinn aige agus gur chleacht sé gothaí ardnósacha. Ach bíodh gur bothán a bhí ann bhí an teach seo ina cheárta gníomhaíochta liteartha Gaeilge agus Art i mbarr a réime ag tús an naoú haois déag. Lóchrann dóchais a bhí ann i dtalamh bán an naoú haois déag, am a raibh an teanga, dar le ‘ag imeacht ina rith collaigh i dtreo imeall an duibheagáin.’ Ach i bparóiste Chill Choirle bhí neart fuinnimh fós fágtha sa teanga cois tine ag an am seo agus is cosúil nach raibh fadhb ar bith ag Art a chuid comharsan a mhealladh isteach chuig Grotto Place Castle chun bheith páirteach i saothrú an léinn Ghaelaigh. Chuir an (1883–1941) ar ár súile dúinn, go raibh an Ghaeilge ina ‘ language of the home in the parish of ' fiú chomh déanach le 1830. Le cois sin is fada agus is oirirc í stair an pharóiste seo ó thaobh litríocht na Gaeilge de. Cosúil leis na seacht gcathair Ghréige a mhaígh gur laistigh dá mballaí a saolaíodh an file, Hóiméar, maíonn an paróiste beag seo gur laistigh dá theorann a saolaíodh ní mórfhile amháin, ach beirt mhórfhilí de chuid an seachtú agus an ochtú haois déag, sé sin (c.1647-1733) agus (1715?/ 1738?-1773). Ar ndóigh tá cúpla insint eile i dtaobh na n-áiteanna inar saolaíodh an bheirt mhórfhilí seo ach cibé áit inar rugadh iad, is cinnte go raibh baint láidir acu le Cill Choirle, agus gur chaith siad beirt cuid mhaith ama ann. Scríobh siad beirt dánta molta ar theaghlaigh mhóra ón pharóiste. Scríobh Mac Cuarta dán molta ar chlann Mhic Dhiarmada, an teaghlach Caitliceach ba mhó a bhí ina chónaí i gCill Choirle lena linn. Bhíodh cónaí ag an teaghlach seo i dteach mór i mBaile Thomáis, teach a bhí suite sa ‘grottefield’ céanna is a bhí bothán Airt Uí Mhurchaidh. Is dócha gur tharraing Ó Murchaidh as an oidhreacht seo nuair a mheall sé a chuid comharsan isteach chuig Grotto Place Castle chun bheith páirteach i ngníomhaíocht liteartha.
Art Mór Ó Murchaidh.
Scata daoine in aon cholainn bheo amháin a bhí in Art Mór Ó Murchaidh. Thug sé a bheatha i dtír mar fheirmeoir beag, ach chomh maith leis sin d’fheidhmigh sé mar mhúinteoir scoile, mar fhile agus mar scríobhaí. File fiúntach go leor a bhí in Art. Tá áit tugtha do dhá dhán leis ag Énrí Ó Muirgheasa ina chnuasach filíochta, Dhá Chéad de Cheoltaibh Uladh, a foilsíodh sa bhliain 1934. Ach glactar leis go forleathan sa lá atá inniu ann gur mó a thábhacht mar chatalaíoch liteartha ná mar fhile cruthaitheach ann féin. Áitíonn Tomás Ó Fiaich ‘..."one gets the impression...that his poetic talents were not on a par with his enthusiasm."’ Aorthóir a bhí ann go príomha agus uaireanta, mar a mhaíonn Ó Dufaigh, caitheann sé go spídiúil leo siúd atá faoi chaibidil aige: ‘"Most of his verse is preoccupied with comment...often derogatory, on his fellow Gaelic scholars and on his unfortunate neighbours.In aoir amháin leis, I mBailethomáis i chois Dhuineachmóir, tarraingíonn sé beagnach gach comharsa dá chuid isteach sa scéal agus déanann sé ceap magadh de chuid mhaith díobh. Cuireann Ó Dufaigh síos ar an dán seo mar opus magnus Airt. Tá cóip iomlán den dán seo caomhnaithe i measc lámhscríbhinní de chuid Acadamh Ríoga na hÉireann sa lá atá inniu ann (RIA MS 12/B1/5) agus d’fhoilsigh Matthew Moore Graham aistriúchán Béarla de faoin teideal ‘The War of Donaghmore’ sa bhliain 1933. Cearca de chuid comharsan le hArt a rinne mínós ar a chuid talaimh a chéadspreag an aoir seo. Faightear blaiseadh de stíl Airt ó rann seo a leanas as aoir eile dá chuid, Laoi an Ghiosdaire Mhaoil, aoir atá dírithe ar fhile agus ar mhúinteoir cois claí eile, fear den sloinne ‘Daly.’
"Ach d’imthaigh sé uainn ‘s go raibh an turadh ‘na dhéidh,
Tá dúil agam nach dtilleann sé chugainn go réidh
’S bé díoga an domhain is droch-earradh an tsaoghail
An giosdaire gan choisreacadh, an giosdaire maol."
Tuairimíonn Ó Muirgheasa gur Peadar Dubh Ó Dálaigh a bhí sa ‘ghiosdaire maol’ seo, file, scríobhaí agus múinteoir as Contae na Mí
Imeachtaí Grotto Place Castle.
Le cois a shaothar fileata, chaith Ó Murchaidh an-dua ag cur an léinn Ghaelaigh faoi bhráid a chuid comharsan. Bhunaigh sé sórt dámhscoile ina measc agus ghlac sé páirt an ollaimh inti. Theagascadh sé ceird na cumadóireachta, agus chuireadh sé na baill ag cumadh agus d’eagraíodh sé iomarbhánna filíochta le feabhas a chur ar a saothar filíochta. Deirtear gur thionóladh sé an iomarbhá filíochta dheireanach a tharla in Éirinn riamh. Ba é ‘Grottoplace Castle’ ceannáras na gníomhaíochta seo go léir. Tagann an t-eolas sin anuas chugainn trí lámhscríbhinní de chuid Uí Mhurchaidh féin agus lámhscríbhinní de chuid cúpla ‘deisceabal’ leis, mar a thugadh sé ar na daoine a ghlac páirt sna himeachtaí leis. Tá ainmneacha na 'ndeisceabal' sin sioctha sna lámhscríbhínní sin. D'fheidhmigh beirt fhear áitiúla mar rúnaithe ar choiste Grotto Place Castle, Patrick Dullaghan agus Pádraig Ó Gallóglaigh. Ghlac an bheirt fhear seo páirt i ngníomhaíocht lárnach an chumainn freisin. Tá lámhscríbhinn de chuid Uí Ghallóglaigh, bailiúchán dánta, i seilbh Leabharlann Náisiúnta na hÉireann sa lá atá inniu ann (NLI MS G200), agus faighimid dánta dá dhéantús féin i measc bhailiúchán Uí Muirgheasa i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, dánta a chuir sé isteach mar iontrálacha ar iomarbhánna an chumainn. I lámhscríbhinn eile atá ar coimeád in Acadamh Ríoga na hÉireann (RIA 23 B 19) a bhaineann leis an bhliain 1826, nochtar an modh oibre a bhí ag an ngrúpa. Is cosúil go moladh duine den chumann téama, go dtéadh na baill i mbun cumadóireachta agus ansin go roghnaíodh an duine a mhol an téama i dtús báire an buaiteoir. Sin an modh oibre atá le sonrú i Lámhscríbhinn RIA 23 R B fosta, áit a bhfeicimid rainn ar théama an Phrotastúnachais agus an baol a bhain leis, ón fhear a mhol an téama, Eoin Lennon, agus ó chúigear ball eile den chumann, Mairia Ní Cearnaidh, Pádraig Ó Gallóglaigh, Brian Ó Roduigh, Art Ó Murchaidh é féin, agus b’fhéidir, Nioclás Ó Cearnaigh (tá an t-ainm deireanach seo doléite).
Na deisceabal is iomráití: Graham agus Ó Cearnaigh.
Beirt fhear óg a tháing go mór faoi thionchair Airt ná fear eile de bhunadh Chill Choirle, Nioclás Ó Cearnaigh (c.1802–c.1865) agus fear as baile Dhún Dealgan, (1805–1882).
Mathew Moore Graham.
Bhuail Mathew Moore Graham isteach chuig Grotto Place Castle oíche éigin sa bhliain 1828, agus chuaigh imeachtaí an tí go mór i bhfeidhm air. D'fhág sé an cuntas seo maidir leis an oíche sin.
"…Many of Oisin’s songs were sung, or repeated...the words and airs made a deep impression on my mind. Upon the first opportunity, I began to study my venerable vernacular tongue, and to feast on the inexhaustible delicacies contained in it." Chuala Graham an laoi Fiannaíochta, Laoidh na Mná Móire, á aithris an oíche sin, agus sa bhliain 1833 d’fhoilsigh sé aistriúchán Béarla den laoi, The Giantess, from the Irish of Oisin. I ndiaidh dó é sin a chur i gcrích, thosaigh sé ag obair i gcomhpháirtíocht le Nioclás Ó Cearnaigh ar leabhar eile, leabhar dár teideal ‘The Bardic Remains of Louth’. Níor foilsíodh an leabhar seo riamh, ach tá dhá chóip den dréacht le fáil sa lá atá inniu ann, ceann acu in Acadamh Ríoga na hÉireann agus ceann eile i gColáiste na hOllscile, Bhaile Átha Cliath.
Nioclás Ó Cearnaigh.
Cosúil le Mathew Moore Graham, idirghabhálaí cultúrtha a bhí in Nioclás Ó Cearnaigh fosta. Chaith siad beirt an-dua ag iarraidh an cultúr scríofa Gaelach a chur i dtuiscint don léitheoir Béarla, agus sin go díreach a bhí i gceist acu leis an leabhar 'The Bardic Remains of Louth' Roghnaigh siad saol agus saothar an fhile Oiriall, Peadar Ó Doirnín (c1700-1769) mar phríomhábhar don leabhar sin. Bhí Ó Cearnaigh freagrach as filíocht Uí Dhoirnín agus eolas ar shaol an fhile a bhailiú. Chuirfeadh Graham aistriúcháin Bhéarla ar na dánta. Bhí seasca bliain ann ó d’imigh Peadar Ó Doirnín ar shlí na fírinne agus, ag an am seo, ní raibh mórán tráchta air mar fhile taobh amuigh dá sheandúiche seilge i dtuaisceart Chontae Lú agus i ndeisceart Chontae Ard Mhaca. D’fhéadfaí a léamh ar iarrachtaí Graham agus Ó Cearnaigh go raibh sé de chuspóir acu an scéal seo a chur i gceart. Ach ar an drochuair bhí féith na bréagadóireachta in Ó Cearnaigh agus sa lá atá inniu ann níl aon iontaoibh ag lucht léinn as an ábhar a chur sé ar fáil don leabhar. Scríobh sé "Memoir" ar shaol an fhile agus sholáthair sé seacht n-amhrán is daichead de chuid an fhile, ábhar atá anois le fáil i Lámhscríbhinn 17 de chuid bhailiúchán Uí Mhuirgheasai Leabharlann an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Maidir leis an chuntas a thugann Ó Cearnaigh ar shaol Uí Dhoirnín, maíonn Ó Buachalla gurb é ' bun agus barr an scéil ná fuil sa Memoir seo ach bunús éigin fírinne, cuid mhaith béaloideasa...agus cumadóireacht Í Chearnaigh féin.’ Agus tá an scéal níos measa fós nuair aamharcaimid ar na dánta. Deir Breandán Mac Cnaimhsí, 'Ní dócha gur chum Peadar Ó Doirnín thar deich gcinn de na seacht n-amhrán is daichead atá thíos dó ag Nioclás sa lámhscríbhinn sin.' Ba léir gur déantús dá linne féin a bhí sa chuid is mó den saothar a chuir Ó Cearnaigh ar fáil don leabhar, agus ní déantús de chuid an chéid roimhe sin, am a raibh an Ghaeilge níos saibhre.
Bíodh nach bhfuil mórán iarsmaí de chuid ré na mBard sa saothar "The Bardic Remains of Louth", ní hionann sin is a rá nach bhfuil aon fhiúntas ag gabháil leis an saothar seo. Chabhraigh an méid fíorshaothair de chuid Uí Dhoirnín atá ann ainm an fhile sin a chur in airde agus taifead tábhachtach a dhéanamh ar roinnt dá shárshaothar, an t-amhrán Úr-chnoc Chéin Mhic Cáinte ina measc. Maidir leis an bhreis is tríocha dán a chum an Cearnach in ainm Uí Dhoirnín, cé nach bhfuil a lán acu ar mhórán fiúntais, tá cuid acu greanta, éifeachtach agus tábhachtach ó thaobh litríocht na Gaeilge de. Le roinnt blianta anuas chuir léirmheastóirí suim i bhfilíocht Uí Chearnaigh mar shaothar ann féin ag tabhairt san áireamh gur sa naoú haois déag a cumadh é, agus fuair dhá dhán de chuid na ndánta a leag sé ar Ó Doirnín, "Cumha na Máthara" agus "Ar Sáile Anonn", moladh úisiúil uathu. Cuireann Ó Fiaich síos ar "Cumha na Máthara" mar ‘one of the finest poems, in Irish or English, written in this country in the nineteenth century.' agus maíonn Ó Doibhlin go mbeadh ‘eolas orthu a fhad agus a mhairfidh an Ghaeilge agus gnóthóidh siad áit dó [O Cearnaigh] i nduanairí agus ar chúrsaí léinn.’


Caileamachas.
Dealbhóir Gréagach a d'oibrigh san Aithin ab ea Cailemachas (5ú céad RC). Luaitear é mar cheapadóir an cholúin Choraintigh san ailtireacht.


Cailíopsó.
An 14ú saitilít nádúrtha de chuid Satairn. Thángthas uirthi den chéad uair i 1980 agus í sa bhfithis chéanna le Téiteas. 295,000 km amach ón bpláinéad, le trastomhas 30 km.


Cailleach dhearg.
Planda bliantúil a fhásann 60 cm díreach ar airde, a tháirgeann laitéis bhán. Dúchasach don Eoraip is an Áise, agus tugtha isteach i dtíortha eile. Na duilleoga roinnte colgach; na bláthanna cruinn le 4 pheiteal geal scarlóideach, uaireanta le bunphaiste dorcha; an capsúl i gcruth piobaráin le fáinne poll timpeall an imill. B'fhiaile fhorleathan í tráth, na síolta suanach sa talamh ar feadh cuid mhaith blianta, ag teacht chun cinn go tapa nuair a d'iompaítí an ithir i dtalamh insaothraithe nó suaite. Tá sí ag dul i léig anois le teicníochtaí feabhsaithe talmhaíochta. Is siombail bhrónach í den chéad chogadh domhanda, mar bhláthaigh cailleacha dearga sna páirceanna áir a bhí suaite ag buamáil, cath is bás.


Cailleach rua.
Iasc fionnuisce le colainn chaol a fhaightear i locha is aibhneacha ar fud na hEorpa is na hÁise. Níos lú ná 10 cm ar fhad de ghnáth. Sprochaillí timpeall ar a bhéal. Coitianta mar iasc uisceadáin.


Cailliúint ghnáthóige.
Corraíonn agus scriosann gníomhartha daonna gnáthóga. Cuireann áitrithe daonna, feirmeoireacht is tionscail isteach go mór ar ainmhithe de gach saghas. Le sirtheoireacht adhmaid, ola is mianraí in áiteanna iargúlta, is i méid atá an chorraíl seo ag dul agus an brú marfach ar ainmhithe.


Cailmín.
Meascán de charbónáit since is ocsaíd fheireach a úsáidtear mar ungadh do riochtaí éagsúla craicinn. Ainm a d'úsáidtí tráth ar an mianra smitsinít (carbónáit since).


Caimbiam.
Ciseal ceall atá ag deighilt go gníomhach, a tháirgeann méadú i dtimpeall plandaí adhmadacha trí fhás breise an fhíocháin fheadánaigh is an choirc, tar éis na fíocháin seo a bheith cruthaithe ag an míristéama.


Caimbriach.
An tréimhse is luaithe sa ré Phailéasóch, 590-500 milliún bliain ó shin. Bhí na farraigí an-fhorleathan, agus cuimsíonn carraigeacha ón tréimhse éagsúlacht iontach iontaisí d'inveirteabraigh mhuirí, ina measc tríliopaigh is bracapóid. Samplaí de gheolaíocht na tréimhse nochtaithe i dtuaisceart na Breataine Bige, Albain, an Iorua, an Spáinn, agus na sléibhte Apaláiseacha sna Stáit Aontaithe.


Caiméilia.
Tom nó crann síorghlas, dúchasach don tSín, an tSeapáin is oirdheisceart na hÁise. Na duilleoga ailtéarnach leathrúil snasta glas; na bláthanna mór feiceálach de ghnáth, go minic cumhra, 4-7 peiteal is níos mó i gcineálacha saothraithe, bán, bándearg nó corcardhearg. An-choitianta mar mhaisiúchán. Cuimsíonn an speiceas an planda tae.


Caimeo.
Bealach chun íomhá rilífe a shnoí ar bhlaosc nó cloch scothluachmhar le cisil dathanna éagsúla. Coitianta in impireacht na Róimhe, agus go dtí an lá inniu in ealaín iarthar na hEorpa. Déantar aithris air go minic i ngloine is ceirmeacht.


Cainche Sheapánach.
Crann duillsilteach, uaireanta ina thom dealgach. Dúchasach d'oirthear na hÁise. Na duilleoga ubhchruthach nó dronuilleogach le fiacla beaga; na bláthanna le 5 pheiteal, i gcruth bolla, scarlóideach de ghnáth is táirgthe ar sheanadhmad. Saothraítear mar mhaisiúchán í.


Cainchín.
Tom nó crann beag, duillsilteach nó síorghlas, dúchasach do réigiúin mheasartha ó thuaidh. Athraitheach i méid is cruth, le géaga stuacha, spréite nó caoldíreach. Na duilleoga ubhchruthach go dtí cruinn, go minic le dathanna geala sa bhfómhar. Na bláthanna i gcrobhaingí, cúigpheitealach, bán nó bándearg. Na caora bui, dearg nó dubh. Fástar go forleathan mar mhaisiúchán é.


Caindéile.
Aonad SI na déine lonrúla, leis an tsiombail cd. Sainmhínítear í mar an déine lónrúil i dtreo ar leith ó fhoinse a astaíonn solas monacrómatach ar mhinicíocht 540 × 1012 Hz le déine radanta sa treo sin de 1/683 vata in aghaidh an stearaidian.


Cainid.
Clann na madraí feoiliteacha, le 36 speiceas, de ghnáth le cosa caola, soic thanaí, cluasa móra caoldíreacha, agus eireabaill dhosacha. 4 mhéar ar na cosa cúil is 5 mhéar de ghnáth ar na cosa tosaigh, na hingne maol neamhinchraptha. Gan stríoca gan spotaí de ghnáth. Is féidir go seilgfidh cainid bheag ina haonar trí stalcaireacht, agus ansin áladh a thabhairt ar a creach. Seilgeann na cainidí móra i gconairt, agus ritheann siad an chreach go mbíonn sí tnáite.


Cainneann.
Planda ilbhliantúil le duilleoga stropa-chruthacha in dhá líne mar thruaill. Meastar go bhfuil sé dúchasach don Eoraip. Saothraítear go forleathan é anois mar ghlasra crua gairdín atá an-ghaolmhar leis an oinniún. Bánaítear an duillestoc is na bunduilleoga le n-ithe. Siombail náisiúnta na Breataine Bige.


Cainneoin faoi thoinn.
Cainneoin i ngrinneall an aigéin de ghnáth, ag gearradh imeall na n-ilchríoch thar an scarbh amach sa duibheagán. Feidhmíonn na cainneoin seo mar chainéil chun dríodar ón uisce éadomhain a iompar ón scarbh ilchríochach amach don duibheagán.


Cainneon.
Is é is cainneon ann ná gleann domhain le taobhanna atá gar do bheith ceartingearach, a gearradh amach ag abhainn, go minic i réigiún lom tirim nó leath-thirim. Faightear cainneoin fhomhuirí ar na fánaí ilchríochacha, agus tuigtear gur cnaíodh iad ag sruthanna moirtiúlachta.


Cainneon Ifrinn.
Cainneon ar Abhainn na Nathrach ar theorainn Oregon is Idaho, atá timpeall 2,450 m ar doimhneacht: ceann de na máim is doimhne ar Domhan. 65 km ar fhad.


Cainteanna ar Laghdú Arm Straitéiseach.
Cainteanna ar Laghdú Arm Straitéiseach
Comhdhálacha idir na Stáit Aontaithe is an tAontas Sóivéadach i 1982-1983, a cuireadh ar athló gan aon chomhaontú, agus a leanadh ag deireadh na 1980idí go dtí an chéad chonradh a síníodh i 1991, START 1 (a sheasann don Bhéarla: "Strategic Arms Reduction Treaty"). Laghdú i ráta táirgthe na n-arm núicléach a bhí sa chonradh seo. Faoi 1992 bhí START 2 sínithe, laghdú de dhá thrian ar stórais diúracán fadraonach ilbhuamaí núicléacha ar an dá thaobh. Dhaingnigh na Stáit Aontaithe an conradh seo i 1996, is an Rúis i 2000. Ina dhiaidh sin thosaigh comhdhálacha i dtreo START 3, agus aontaíodh an chuid seo den phróiseas i 2010.


Cainteanna um Theorannú Arm Straitéiseach.
Comhdhálacha idir na Stáit Aontaithe is an tAontas Sóivéadach, den chuid is mó, sna 1970idí chun teorainn a chur leis na hairm núicléacha idirchríochacha a bhí á dtógáil is á n-insealbhú ag an dá thaobh sa chogadh fuar bagrach a bhí sna Cainteanna um Theorannú Arm Straitéiseach (Béarla: "Strategic Arms Limitation Talks" nó "SALT"). Thosaigh an tsraith i Heilsincí i 1969, agus rinneadh an chéad socrú (SALT 1) i 1974. Ina dhiaidh sin tháinig moill ar dhul chun cinn, agus bíodh go raibh an dara socrú déanta ag na teagmhálaithe i 1979 (SALT 2), níor ghlac Seanad na Stát Aontaithe leis. Mar sin féin, chloígh an dá thaobh leis na teorainneacha ar ghlacadar leo i 1974. Nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh fuar le titim Bhalla Bheirlin is na réimeas cumannach timpeall 1990, thosaigh na Stáit Aontaithe is an Rúis ar chainteanna chun a n-airm núicléacha a laghdú (START).


Caipín buailte.
Soitheach beag le lucht pléascach, forbairt i dteicneolaíocht na n-arm sa 19ú céad. Le titim casúir, adhantar an caipín agus madhmann sé sin an príomhlucht tiomántáin sa chartús. Ba chéim bhunúsach í i bhforbairt na mionarm nua-aoiseach le cartúis agus caipín buailte i lár an bhoinn.


Miridae.
Fine mhór ilghnéitheach d'fheithidí is ea na Miridae (tráth, mar Capsidae).
Is féidir tagairt a dhéanamh don speiceas mar fhríd chaipsideach. I measc na n-ainmneacha coitianta a tugtar orthu bíonn frídí (nó feithidí) plandaí, duilleacha, agus féir. Is í an fhine is mó d'fhíor-fheithidí bainteach leis an fho-ord Heteroptera; a chuimsíonn os cionn 10,000 speiceas ar eolas, agus bíonn cinn nua eile á cur leo i gcónaí. Bíonn an chuid is mó de na miridigh aitheanta go forleathan mar lotnaidí talmhaíochta Speicis iad a phollann fíocháin na bplandaí, a bheathaíonn ar shú glasraí, agus uaireanta a tharchurann galair víreasacha plandaí. Mar sin féin, bionn roinnt speiceas creachóireach.
Cur síos.
Is feithidi beaga talún iad na Miridae, de ghnáth ubhchruthach nó fadaithe le tomhas níos lú ná 12 milliméadar ar fhad. Bíonn cruit ar go leor acu, mar gheall ar chruth an phrótóracs, a iompraíonn an ceann cromtha síos. Tá cuid acu gheal dháite agus patrúnaithe go tarraingteach, cinn eile liathdhonn nó dorcha, an chuid is mó neamhfheiceálach. Déanann roinnt géineas aithris ar na seangáin, ag céimeanna áirithe den saol. Ní bhíonn aon súileog nó ocelli acu. Tá ceithre dheighleoga ag a rostrm. Is gné úsáideach d'fhonn baill den fhine a aithint ná láithreacht an "cuneus", se sin rinn triantánach an chóiriam, cuid cheiritineach daingean den an sciathán tosaigh, an "hemelytron". Bíonn an cuneus le feiceáil sna Miridae go léir beagnach, agus ní bhíonn sé ach ag chúpla Hemiptera eile, go háirithe i bhfine na nAnthocoridae, nach bhfuil mórán mar mar an gcéanna leis na Miridae ar bhealaí eile. Bíonn,i gcónaí, trí dheighleoga sna tarsais.


Cairbíd.
Aon chomhdhúil charbóin, iad siúd ina bhfuil an carbón ianach go príomha. Úsáidtear an téarma go baileach ar chairbíd chailciam, CaC2, ar salann aicéitiléine í. Is féidir aicéitiléin, C2H2, a athghiniúint ó chairbíd ach uisce a chur léi, tríd an imoibriú CaC2 + 2 H2O → Ca(OH)2 + C2H2.


Cairde na Cruinne.
Cónascadh idirnáisiúnta de ghrúpaí brú maidir leis an gcomhshaol é Cairde na Cruinne (Béarla: "Friends of the Earth"), na grúpaí i ngach tír neamhspleách ar a chéile. Téann siad i mbun feachtais ar ábhair cosúil le fuinneamh sábháilte, athchúrsáil fuíll, báisteach aigéadach, forthéamh an Domhain, cosaint na bhforaoisí trópaiceacha, cosaint bithéagsúlachta, truailliú an uisce is an aeir, truailliú na farraige, agus a lán eile.


Cairdeoideach.
Conair pointe ar imlíne ciorcail a rollann timpeall ar chiorcal eile den gha céanna. Más a ga an ciorcail, is féidir an chonair seo a shlonnadh leis an gcothromóid pholach r = a (1 + cos θ).


Cairdín.
Gléas beag ceoil iniompartha, paitinnithe i Vín, san Ostair, sa bhliain 1829. Cosúil le horgán giolcaí, fuinnmhithe ó bhoilg dhronuilleogacha a fháisctear idir na lámha. Cinneann cnaipí nó gléasanna a bhrúnn an seinnteoir na nótaí. Cuireadh méarchlár gléasanna léi i 1852. Cosúil leis an gconsairtín ach níos lú, na boilg ceangailte le bloic heicseagánacha agus cnaipí is cosa iontu.


Cairéal.
Tochaltán oscailte oibrithe ag cairéalaithe chun cloch a eastóscadh le húsáid, go díreach mar bhloic, nó i ngairbhéal nó coincréit agus í brúite.


Cáiréas.
Sa déadeolaíocht, galar baictéarach ina dtreánn an horgánaigh ionfhabhtaithe cumhdach cruain na fiacaile. Is féidir go n-idirleathfaidh siad tríd an déidín don bhia. Muna ndéantar an fhiacail a chóireáil is stop a chur le spré an ionfhabhaithe inti, is féidir go millfear í, go sroichfidh an t-ionfhabhtú a fréamh, agus go gcuirfidh bun le rinneaspa uirthi. Bíonn baint láidir ag ionghabháil mhór siúcra le sláinteachas lag na bhfiacla agus forbairt cairéas. Má ólann duine, páiste go príomha, uisce le tiúchan fluairíde timpeall aon chuid sa mhilliún, faightear frithsheasmhacht sa chruan i gcoinne na mbaictéar seo.


Caireolaíocht.
Brainse den chíteolaíocht a bhaineann le staidéar ar na núicléis taobh istigh de na cealla, struchtúr na gcrómasóm go háirithe. Dírítear ar thomhas líon is méid na gcrómasóm, anailís na ngnéaschrómasóm, agus staidéar na mbandaí i gcrómasóim le ruaimnithe éagsúla is na n-aigéad núicléasach iontu.


Cairiaitid.
Piléardheilbh shnoite mná a úsáidtear mar cholún nó tacaíocht le tabhaléadan nó eilimint eile d'fhoirgnimh. Tagann an t-ainm ó mhná ó Karyæ a dhíoltaí mar sclábhaithe sa Ghréig ársa. Úsáidtear an téarma níos ginearálta ar aon cholún nó tacaíocht shnoite i bhfoirm dhaonna.


Cairnitín.
Comhdhúil cheimiceach, aimín a fhaightear ón aimínaigéad riachtanach lísín. Gá le cairitín in ocsaídiú aigéad sailleach i gcealla mamacha chun feidhmiú mar cheimiceán idirmheánach in iompar na n-aigéad sailleach taobh istigh den chill. Measadh gur vitimín í tráth, ach anois ní ghlactar leis mar chomhábhar riachtanach sa chothú. De ghnáth forlíontar foirmlí do naíonáin le cairitín suas don leibhéal normálta i mbainne cíche.


Cairpéad.
Cumhdach urláir a dhéantar as olann, síoda, siúit, móihéar nó snáithíní eile, fite go traidisiúnta ach táirgthe ar mhodhanna eile na laethanta seo, cosúil le greamú nó fuáil an chaitín leis an mbun le meaisín é cairpéad ("brat urláir" uaireanta). Is dóigh gur thosaigh an coincheap sa Pheirs anallód agus gur scaip chuig lár na hÁise, réigiún Cugais is an Áise Bheag, mar ar fhorbair foirmeacha sainiúla d'ealaín pobail i gceardlanna na cúirte. Níor thosaigh déanamh cairpéad mar cheird fhorleathan in iarthar na hEorpa go dtí an 18ú céad, agus de réir a chéile meicníodh í.


Cáiséin.
An phríomhphróitéin i mbainne is cáis, atá saibhir i gcailciam is fosfar. Próitéin theaschobhsaí, ach deascann sí ag luach pH timpeall 4.2, caoin aigéadach. Baintear feidhm as seo i ndéanamh cáise, agus is í an chéad chéim deascadh an ghrutha (cáiséin is saill) ón meadhg. Is féidir an cháiséin a dheascadh le réinin, an einsím díleáite ó laonna, freisin.


Caisiteirít.
Foirm mhianrach ocsaíd stáin, SnO2. Ábhar dubh dlúth crua, a cruthaíodh ar dtús i bhféitheacha hidriteirmeacha a bhain le carraigeacha doigheartha. Faightear fosuithe gláracha de freisin, áfach. An príomh-mhianach stáin dá bhfuil ann.


Caisiú.
Crann beag síorghlas atá dúchasach do Mheiriceá Theas. Na duilleoga ubhchruthach ailtéarnach; na bláthanna i gcrobhaingí foirceannta, na peitil dearg caol cromtha; an gabhdán ramhar méith, piorra-chruthach nuair a bhíonn sé ag torthú is ag iompar an chnó chuartha. Saothraítear san Afraic is an Áise é ar son na gcnónna caisiú is na n-úll caisiú (na gabhdáin).


Saxicola rubetra.
Éan de chlann ar leith de na smólaigh, dúchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice is iarthar na hÁise. A uachtar breac is a íochtar bánghnéitheach, le líne éadrom mala. Áitríonn sé móinteach is féarach.


Caislín dearg.
Smólach atá dúchasach don chuid is mó den Seandomhan. Ceann dorcha ar an bhfireannach, spotaí bána ar an muineál is an cliabhrach scothdhearg éadrom. Áitríonn sé talamh oscailte. Itheann sé feithidí, gráinní is caora. Tuirlingíonn sé go minic ar thom, claí is mar sin de.


Caismír.
Snáithíní ón ngabhar caismíre a dhéanann fabraic mhín the luachmhar. Táirgtear sa tSín is an Iaráin é. Mar éadaí cniotáilte is mó a úsáidtear é.


Catha edulis.
Tom a fhásann in oirthear na hÁise is iardheisceart leithinis na hAraibe. Cognaítear a duilleoga ar son an bhrostú a fhaightear astu. Is caitionón an t-oibreán gníomhach iontu, agus tá airíonna aige seo atá cosúil le hamfataimín. Tá fianaise thrialach ann go mb'fhéidir go gcuireann caitionón le torthúlacht fear.


Caitéanú.
Sa cheimic, cruthú slabhra mhóilínigh trí adaimh na dúile céanna a nascadh le chéile ina líne. Feictear go mion minic é i gcomhdhúile carbóin, ach le dúile eile freisin, sulfar go príomha.


Caitéin.
Sa mhatamaitic, an cuar plánach ina gcrochann slabhra idéalach aonfhoirmeach faoina mheáchan féin. Is í seo an chothromóid is simplí i gcomhordanáidí Cairtéiseacha don chuar seo: y = (a/2)(ex/a + e-x/a).


Caitheamh tobac.
Cleachtadh ina n-ionanálaítear deatach dóite duilleoga tobac, ag baint úsáid de ghnáth as toitíní, todóga nó píopaí, a tugadh isteach san Eoraip ó Mheiriceá ag taiscéalaithe luatha. Is cleachtadh andúile é, agus is eol go gcuireann sé tús, agus/nó go ngéaraíonn sé, le cuid mhaith galar, ailse scamhóg, ailse scornaí, galar corónach croí, is riochtaí riospráide cosúil le broincíteas is eimfiséime go háirithe. Méadaíonn an priacal de réir mar a mhéadaíonn an líon toitíní a chaitear. I gcuid mhaith tíortha tá feachtais fógraíochta ina choinne, toirmeasc reachtúil ar fhógraíocht tobac, agus fógraí ar phriacail an tobac ar phaicéid toitíní. Le blianta anois tá toirmeasc sa tír seo ar chaitheamh tobac in ionaid oibre, agus in Albain, an Astráil, Ceanada, Cúba, an Iodáil, an Iorua, an Ollainn, stáit ar leith de na Stáit Aontaithe, is Sasana, mar shampla. Ó 2005 tá conradh rialaithe tobac i bhfeidhm is é faofa ag 57 rialtas, cuid de chlár chun an líon daoine ar Domhan a chaitheann tobac a laghdú go leanúnach.


Caitheamh tobac éighníomhach.
Ionanálú deatach tobac a chuireann caiteoirí san aer ag daoine nach gcaitheann tobac iad féin. Méadaíonn sé an priacal go dtolgfaidh neamhchaiteoirí ailse scamhóg is galar corónach croí.


Caithne.
Tom nó crann beag síorghlas atá dúchasach do réigiún na Meánmhara is iarthar na hEorpa, chomh fada ó thuaidh le hÉirinn. Na duilleoga scothdhearg, na bláthanna bán clogchruthach i gcrobhaingí crochta, na torthaí dearg sféarúil agus clúdaithe le faithní.


Cáithnín fíorúil.
Tugtar cáithnín fíorúil ar aon cháithnín a tharlaíonn mar cháithnín idirghabhálach in imoibriú cáithníní fo-adamhacha. Samhlaítear go bhfaigheann an cáithnín fíorúil roinnt fuinnimh de réir prionsabal éiginnteachta Heisenberg, agus ar an mbealach seo sáraíonn sé dlí imchoimeád an mhaisfhuinnimh. Mar shampla, is féidir le leictreon is posatrón imoibriú le chéile trí fhótón fíorúil, fótón neamhfhisiceach a fuair iasacht fuinnimh chun teacht le bheith trom go neamhbhuan. Níl aon cháithnín fíorúil inbhraite go díreach, ach tá gá leis an gcoincheap chun cur síos ar imoibrithe cáithníní i dteoiric réimse chandamaigh.


Cáithnín fo-adamhach.
I samhail chaighdeánach an adaimh, samhlaíonn an fisicí go bhfuil gach damhna comhdhéanta as cáithníní fo-adamhacha ar a dtugtar "feirmiain", agus go bhfeidhmíonn na cáithníní seo fórsaí éartha is aomtha idir a chéile trí cháithníní fórsa-iompartha, ar a dtugtar "tomhasbhósóin", a mhalartú. Tá dhá shaghas feirmian ann, na cuairc is na leipteoin: na cuairc ina mbloic tógála de phrótóin, neodróin is méasóin, agus na leipteoin ag cuimsiú na leictreon, na múón is na neoidríonónna. Iompraíonn tomhasbhósóin éagsúla na bunfhórsaí: na graibheatóin an fórsa imtharraingthe, na fótóin an fórsa leictreamaighnéadach, na glúóin an fórsa núicléach láidir a choimeádann prótóin is neodróin le chéile, agus na bósóin an fórsa núicléach lag is bun leis an radaighníomhaíocht.


Cáithníní bunúsacha.
Cáithníní fo-adamhacha atá mar fho-chodanna damhna nach féidir a fho-roinnt a thuilleadh, meastar. Ina measc tá cáithníní damhna (cuairc, neoidríonónna, leictreoin, múóin is tónna) agus cáithníní fórsa (glúóin, fótóin, bósóin W, bósóin Z is graibheatóin).


Caithreachas.
Forbairt gnéasach leanaí. Tosaíonn sé níos luaithe i gcailíní (timpeall 10-11 bliain d'aois) ná i mbuachaillí (timpeall 11-12 bliain), agus maireann 3 bhliain nó mar sin. Braitheann a thosú ar iarmhairtí géiniteacha is comhshaoil, stádas cothaithe ina measc. Tarlaíonn fás géaraithe sa dá chás (an rábóg fáis ógánta), aibiú na ngónad, agus forbairt tréithe tánaisteacha gnéasacha. I gcailíní, forbraíonn na cíocha, fásann gruaig phúbasach, agus tosaíonn an míostrú. I mbuachaillí, fásann gruaig phúbasach is gruaig aghaidhe, méadaíonn an péineas is an cadairne, agus éiríonn an guth níos toille.Tá tús curtha agus a dhéanamh ag hormóin éagsúla Caithreachais. Tá Hormóin ceimiceáin a insint codanna den chorp chun rudaí a dhéanamh. Tá siad déanta ag faireoga i gcorp. Na nithe seo a leanas a tharlóidh ag caithreachais
Cuireann an fhaireog hypothalamus gonadotropin-scaoileadh hormone (GnRH) isteach i gland in aice láimhe ar a dtugtar an gland pituitary.
GnRH cúiseanna cealla i gland pituitary a dhéanamh ar dhá hormóin, luteinizing hormone (TL) agus follicle-spreagthach hormone (FSH). [2] Tá TL agus FSH cineálacha hormóin a dtugtar gonadotropins. Déanann an sruth na fola na hormones timpeall an choirp.
TL agus FSH a dhéanamh ar an gonads fás níos mó agus tús a tháirgeadh a n-hormóin féin, estradiol agus testosterone. Tá cailín gonads cuid ovaries. Tá gonads A buachaill a magairlí (testes a dtugtar freisin). Ovaries a tháirgeadh níos mó estradiol. Magairlí aird níos mó testosterone. Tá estradiol agus testosterone cineálacha hormóin a dtugtar hormones steroid, atá déanta freisin ag an chomhlachta dá faireoga adrenal.
Nuair a bheidh an méid estradiol agus testosterone i méaduithe comhlacht, athrú codanna comhlacht éagsúla.
Baineannaigh fhorbairt cioch (thelarche) ó thart ar aois 10 go dtí aois 15.


Caitian.
Ian le lucht dearfach leictreach a shíobann i dtreo na catóide i gcill leictriceimiceach.


Cál.
Athraitheach géiniteach crua de chabáiste le cinn dhlútha duilleog. Na duilleoga simplí nó catach, glas nó corcra. Saothraítear an barr seo mar ghlasra is foráiste.


Calabrú.
Fíorú is ceartú scála tomhais trí chomparáid le scála aitheanta caighdeánach, nó turgnaimh. Mar shampla, is féidir scála teirmiméadair a sheiceáil tríd an teirmiméadar a chur i gcoinníollacha caighdeánacha, cosúil le leáphointe oighir (uisce), 0 °C, is fiuchphointe uisce, 100 °C. Úsáidtear an téarma céanna nuair a chuirtear na pointí tomhais ar scála bán. Próiseas bunúsach don eolaíocht chun gur féidir tomhais chruinne iontaofa a dhéanamh.


Callas.
Réigiún áitiúil den chraiceann ina bhfuil an ciseal eipideirmeach tiubhaithe mar thoradh ar thráma leanúnach fisiciúil. Tugtar "creagán" ar challas ar aghaidh na láimhe, agus "bonnbhualadh" nó "bonnleac" ar challas ar bhonn na coise. Tugtar callas ar fhíochán a fhoirmíonn i ndeisiú cnáimhe briste freisin. Cruthaítear loingeán snáithíneach is loingeán gloineata chun foircinn bhriste na cnáimhe a shéalú is a nascadh le chéile, agus tugtar "callas neamhbhuan" air sin. De réir a chéile fásann cnámh aibí ina ionad, agus tugtar "callas buan" air sin.


Calbás (féithleog).
Féithleog dreaptha nó reatha atá dúchasach do réigiúin theo sa Seandomhan, le bláthanna bána is torthaí adhmadacha i bhfoirm buidéil. Tugtar "an buidéal mealbhacháin" air freisin. Ba é foinse na soitheach is luaithe é, agus baintear an fheidhm seo as fós.


Crescentia.
Géineas de shé speiceas is ea Crescentia'". Is crann síorghlas é a fhásann 12 m ar airde, dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Na duilleoga lansa-chruthacha i gcrobhaingí, na bláthanna clogchruthacha iompartha go díreach ar an stoc is na géaga. Caor adhmadach an toradh, 30 cm ar fhad nó níos mó, fleasc-chruthach, a úsáidtear mar shoitheach.
Úsáidí.
Is é an laíon torthaí a úsáidtear go traidisiúnta le haghaidh fadhbanna riospráide.
Is féidir an bhlaosc chrua a úsáid i gcomhair gabhdán, scúp, cupán srl.


Calcadóine.
Cnuasainm ar chineálacha dlútha silice mianraí, SiO2, cumtha as criostail mhínghráinníneacha grianchloiche. Faightear í i bhfoirm thoirtiúil le loinnir cosúil le loinnir chéarach, go minic ag líonadh scoilteanna i gcarraigeacha bolcánacha. Cineálacha le bandaí is ea oinisc is agáit, agus is cineálacha daite iad seaspar, cloch fhola, criseapráis is coirnéilean.


Calcaipirít.
Mianra suilfíd copair iarainn, CuFeS2, a fhaightear i bhféitheacha i gcomhar le carraigeacha doigheartha. Dath práis miotalach uirthi. An mianach copair is coitianta.


Calcalas (míochaine).
Sa mhíochaine, coincréitithe beaga, cosúil le clocha, a fhoirmíonn taobh istigh d'orgáin is conairí ar leith sa cholainn. Déantar iad as salainn cailciam den chuid is mó, ach le comhábhair eile freisin, ina measc aigéad úrach, colaistéaról is xaintín. Is iad na hionaid is coitianta ina bhfoirmíonn siad ná na faireoga seileacha, an chonair úiríneach, agus an chonair dhomlasach.


Calcalas difreálach.
Sa mhatamaitic, córas rialúcháin ina shamhlaítear incrimintí beaga ar athróg x is an t-athrú comhfhreagrach ar f(x) chun ráta athraithe f(x) a aimsiú. Rinne Newton saothar ar an mbealach oibre seo, agus scríobh "Method of Fluxions" (Modh na bhFloscthaí, 1671, ach níor foilsíodh é go dtí 1736). Leibnitz a d'fhoilsigh páipéir ar chalcalas den chéad uair, i 1684 is 1686. Fuarthas go raibh sé an-áisiúil in eolaíochtaí fisiciúla is eile chun cur síos ar ábhair is córais atá ag athrú. Sa 19ú céad chuir matamaiticeoirí eile, Cauchy, Weierstrass, Dedekind is eile, go mór leis an gcalcalas.


Calcalas suimeálach.
Rialacha matamaiticiúla, a shainmhínitear go minic mar inbhéartú na difreála, ach a forbraíodh iontu féin ag an matamaiticeoir Gearmánach Bernhardt Riemann (1826-1866) is matamaiticeoirí eile. Úsáidtear é chun an fhairsinge faoi chuar a dhéanamh amach. Má sheasann f(x) don chuar, roinntear an fhairsinge idir an fheidhm f(x) is an x-ais ina n stiall dhronuilleogach, gach ceann ar an leithead céanna. De réir mar a théann n i méid, téann suim fhairsinge na ndronuilleog níos gaire don fhairsinge faoin gcuar, is é sin an tsuimeáil idir luachanna ar leith x. Rinne an matamaiticeaoir Francach Henri Lebesgue (1875-1941) forbairtí ar theoiric Riemann a d'éascaigh cuid mhaith feidhmeanna nua-aoiseacha.


Calchló.
Sampla de chalchló a rinne Fox Talbot i Sasana sna 1840idí
Foirm an-luath grianghrafadóireachta a bhfuair Fox Talbot paitinn uirthi i 1841 is ea an calchló. Bhain sé feidhm as páipéar a bhí íograithe le hiaidíd airgid chun íomhá claonchló a táirgeadh.


Callagrafaíocht.
Ealaín na peannaireachta, nó scríbhneoireacht den fhoirmiúlachas is airde. Foirm thábhachtach ealaíne in oirthear na hÁise (an tSín, an tSeapáin is an Chóiré) agus sna tíortha Arabacha. Suntasach in Éirinn tráth.


Callaistéinic.
Ealaín is cleachtadh aclaíochtaí colainne chun gluaiseachtaí na colainne a choinneáil mín éasca grástúil. Go minic déantar na haclaíochtaí le gléasanna láimhe, cosúil le cleitheanna, fáinní is liathróidí.


Nicholas Callan.
Fisicí a saolaíodh gar d'Áth Fhirdia ab ea Nicholas Callan (1799-1864). Ollamh i gColáiste Phádraig, Má Nuad. I 1836 chéadcheap sé an corna ionduchtúcháin, réamhtheachtaire an trasfhoirmeora atá riachtanach don chóras soláthar leictreachais. Úsáidtear fós é le spréach a dhéanamh trasna na spréachbhearnan in inneall dócháin inmheánaigh. Chéadcheap sé batairí nua, agus fuair paitinn ar mhodh leictreach chun iarann a chaomhnú ó mheirg.


Calmodailin.
Ceann de ghrúpa próitéiní atá scaipthe go forleathan i bplandaí is ainmhithe. Nascann sé le cailciam chun coimpléasc a dhéanamh a ghníomhachtaíonn einsímí a bhaineann le próisis bhunúsacha na gceall (mar shampla, le miotóis, inghluaiseacht, scaoileadh néaratharchuradóirí, is eile)


Calón.
Próitéin bheag nó mheánach a chuireann bac ar mhiotóis i gcealla nuair a bhíonn aidréanailín i láthair. Ach nuair a tharlaíonn gortú, cailltear calón ó na cealla a ndearnadh damáiste dóibh, agus spreagann is díríonn sé seo cneasú an ghortaithe.


Calra.
Seanaonad fuinnimh, i bhfoirm teasa de ghnáth. An méid teasa is gá chun 1 g uisce a théamh ó 15 °C go dtí 16 °C. Is ionann calra is 4.184 J (giúl), méid an-bheag fuinnimh. Mar shampla, bíonn gá ag gnáthdhuine le 2.5 milliún calra óna chuid bia gach lá. Mar sin, luaitear an fuinneamh a fhaightear ó mheitibileacht bia — a luach calrach — ina chileachalraí (1,000 calra) nó ina chalra mór, a scríobhtar le ceannlitir mar seo: Calra, giorraithe go dtí C. Mar sin, luach timpeall 2,500 kC de bhia a bhíonn ó ghnáthdhuine gach lá.


Cálráib.
Saghas cabáiste le gas an-ghearr ata, glas nó corcra, cosúil le tornapa. Itear mar ghlasra é.


Zheng He.
Aimiréal agus taiscealaí Síneach ba ea Zheng He (1371–1433). Seirbhíseach de chuid an Impire Yongle (an 3ú himpire Ming) a bhí ann. Sna blianta 1405-1433, thug loingeas Zheng He seacht dturas ar fud an Aigéin Indiaigh.


Iarannaois.
'Séard atá i gceist leis an Iarannaois ná an staid i bhforbairt aon dreama a d’úsáideadh an-chuid uirlisí agus arm arbh é an t-iarann an phríomh-chomhchuid iontu. Is í an Iarannaois an tréimhse tar éis na Clochaoise agus na Cré-umhaoise i gcóras Christian Thornsen. I réigiúin áirithe, mar shampla oileáin an Aigéin Chiúin Theas, tháinig an Iarannaois i ndiaidh na Clochaoise gan aon Chré-umhaois eartarthu. Is minic a tharla go leor athruithe eile sa tsochaí i gcomhthráth le hiarann a bheith á glacadh mar ábhar déanta uirlisí, lena n-áirítear athruithe ar chleachtais talmhaíochta, ar chreidimh reiligiúnda agus ar stíleanna ealaíne. Tháinig an aibitir ar an bhfód san Iarannaois.


Calraiméadracht.
Tomhas an fhuinnimh a aistrítear i bpróiseas ceimiceach nó fisiciúil ar leith, cosúil leis an bhfuinneamh a ionsúnn solad ar leith óna thimpeallacht nuair a leánn ina leacht, nó an fuinneamh a astaítear nuair a dhóitear ábhar éigin. I gcúrsaí cothaithe baintear úsáid as calraiméadair chun an méid calraí i mbia éigin a thomhas, agus an teas atá astaithe ag duine a thomhas, coibhéiseach le hídiú fuinnimh an duine. Bíonn cuid de na calraiméadair seo mór a dhóthain chun gur féidir le duine maireachtáil ann ar feadh roinnt mhaith laethanta is beatha réasúnta iomlán a bheith aige lena linn, ionas gur féidir ídiú fuinnimh sa ghnáthbheatha a thomhas.


Melvin Calvin.
Ceimicí a saolaíodh i St Paul, Minnesota ab ea Melvin Calvin (1911-1997). Cáil ar leith air as a thaighde ar ról na clóraifille sa bhfótaisintéis. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1961 as.


Cam reilige.
Míchuma comhbheirthe ar chos nó an dá chos, ionas nach féidir le páiste seasamh ar bhonn na coise, a bhíonn iompaithe isteach. Feictear an mhíchuma go héasca sa naíonán nuabheirthe, agus ní féidir í a fheabhsú trí láimhsiú. Déanann sraith cléithíní grádaithe feabhas ar an riocht go minic, ach is gá máinliacht i gcásanna diana.


Camchéachta.
Patrún aithnidiúil céachta de 7 réalta sa Bhéar Mór atá le feiscint sa leathsféar thuaidh. Tugtar "Féan Séarlais" air freisin, agus i Meiriceá "an Liach Mhór". An dá réalta is faide ó chrann an chéachta, Merak is Dubhe, a dtugtar "na Réaltaí Treoracha" orthu, síneann siad beagnach díreach i dtreo "Polaris", an Réalta Thuaidh.


Camelidae.
Gné mamach le 6 speiceas, ina measc na camaill a fhaightear ó thuaisceart na hAfraice go dtí an Mhongóil, agus an láma, an t-alpaca, an guanácó is an viciúine sna hAindéis. Iad uile artadachtaileach (crúbach, le ré-uimhir méar). A siúl neamhchoitianta: gluaiseann na cosa clé le chéile is ansin na cosa deasa le chéile. Cúplálann siad ina luí. An liopa uachtarach scoilte. An t-aon mhamach le cealla dearga fola atá ubhchruthach (in ionad a bheith cruinn).


Rudolf Jakob Camerarius.
Luibheolaí a rugadh i dTübingen na Gearmáine ab ea Rudolf Jakob Camerarius (1665-1721). Léirigh sé le turgnaimh i 1694 gur féidir le plandaí atáirgeadh go gnéasach, d'aithin na staimíní mar ghaireas gnéasach fireann is na cairpéil mar ghaireas gnéasach baineann, agus thuairiscigh ar phailniú.


Camhraitheacht.
An t-imoibriú idir ocsaigin an atmaisféir le saill a tháirgeann bolaithe is blasanna gránna agus a laghdaíonn leibhéil vitimín A is E i mbianna. De ghnáth cuirtear frithocsaídeoirí le bianna chun cosc a chur le teacht chun cinn an chamhraithe. Is frithocsaídeoir nádúrtha vitimín E.


Cam-mhuin.
Snagaire darach neamhthréitheach le gob gearr. Dúchasach don Eoraip, an Afraic is an Áise. Breac donn. Áitríonn sí coillearnach is sabhána. Itheann sí ar an talamh, go minic, seangáin den chuid is mó. Neadaíonn sí i bpoill snagairí darach eile.


Giulio Campi.
Ailtire is péintéir cumasach a rugadh i gCremona na hIodáile ab ea Giulio Campi (c 1502-1572). Bhunaigh sé scoil péintéireachta Cremona, agus ghlac a dheartháireacha Vincenzo (1539-1591) is Antonio (1536-c 1591) páirt inti.


Cána siúcra.
Féar atá cosúil le bambú, ach le cánaí boga 3-8 m ar airde is 3.5-5.0 cm ar trastomhas. Bán go scothbhuí/glas, dearg nó scothchorcra. Fástar i réigiúin thrópaiceacha is fho-thrópaiceacha é. Cheaptaí le fada gur planda seasc é, ach faoi seo tá cuid mhaith hibridí bríomhara torthúla ar fáil. Gearrtar an cána is mionghearrtar i bpíosaí é roimh é a fhliuchadh tríd is tríd in uisce leis an siúcra a eastóscadh amach as. Ansin déantar an tuaslagán siúcra a scagadh, a léirghlanadh is a thriomú. De réir mar a thriomaíonn sé, criostalaíonn an siúcrós amach as, ag fágaint an mholáis ina dhiaidh. Tá an siúcra amh donn, agus is féidir é a íonghlanadh a thuilleadh chun siúcra bán a tháirgeadh. Níl aon difríocht cothaithe idir siúcra donn is siúcra bán.


Canáil.
Uiscebhealach saorga i gcomhair loingseoireacht intíre nó chun farraigí a cheangal. Thóg na Rómhánaigh canálacha mar uiscebhealaí agus le huisce a sholáthar do bhailte. Faoi 610 AD bhí Canáil Mhór na Síne críochnaithe, níos mó ná 1,700 km ar fhad. Ó 1755 ar aghaidh tógadh na mílte ciliméadar de chanálacha sa Bhreatain, agus ba iad an príomh-mhodh iompair gur tháinig na hiarnróid i gceannas i lár an 19ú céad. Tá canálacha móra in úsáid san Eoraip, Meiriceá Thuaidh is an Áise anois. Is iad Canáil Suaise idir an Mheánmhuir is an Mhuir Dhearg, agus Canáil Phanama idir an tAigéan Ciúin is Muir Chairib, na cinn is tábhachtaí a cheanglaíonn farraigí.


Canaletto.
Péintéir a rugadh sa Veinéis ab ea Canaletto (Giovanni Antonio Canal, 1697-1768). Cáil air as a shraitheanna radharc den Veinéis, Londain is áiteanna eile. Tugtar "Canaletto Óg" ar a nia is a dhalta Bernardo Bellotto (1720-1780) a rugadh sa Veinéis freisin is a bhain cáil amach mar phéintéir is greanadóir.


Canáraí.
Gealóg bheag atá dúchasach don Seandomhan. An-mheas air mar éan ceoil.
Póraíodh na canáraithe baile uile a choinnítear i gcásanna ó speiceas amháin, "Serinus canaria", atá dúchasach do na hOileáin Chanáracha.


Cancan.
Damhsa ardchiceála mígheanasach a d'éirigh an-choitianta i hallaí ceoil i bPáras ó na 1830idí. De ghnáth damhsaíonn ceathrar ban í in am a ceathair a ceathair le han-chuid fonn, ach fonn as Orphée aux enfers (1858, Oirféas in Ifreann) le Jacques Offenbach go háirithe.


Cancar (luibheolaíocht).
Sa luibheolaíocht, téarma ginearálta ar ghalar cnaíte i bplandaí adhmadacha ina gcuirtear bac ar chruthú na coirte. De ghnáth, baictéir nó fungais is bun leis.


Cancar (míoleolaíocht).
Sa mhíoleolaíocht, galar ainmhithe ina dtarlaíonn cneácha is othrais oscailte. Tarlaíonn sé i riochtaí éagsúla, cosúil le hionmhíolú cluas cait le fíneoga, easpa ar éan, athlasadh cos capaill le sileadh sreabháin, nó eachma i gcluas madra.


Cancróid.
Galar a tharchuirtear trí ghnéas atá coitianta san Afraic is deisceart na hÁise. Tarlaíonn sí de bharr ionfhabhtú leis an mbachaillín (foghrúpa na mbaictéar) Haemophilus ducreyi. Cuireann sí tús le hothrais ar na horgáin ghéiniteacha.


Candam.
An t-aonad bunúsach fuinnimh, nach féidir a fho-roinnt i gcás saghas ar bith fuinnimh. Is ionann candam amháin d'fhuinneamh ar leith radaíochta is minicíocht na radaíochta, méadaithe faoi thairiseach Planck.


Candida.
Gné fungais le staid fhásmhar, cosúil le giosta. Seadánach in ainmhithe. Cuimsíonn sé Candida albicans, an t-oibreán a chuireann tús le truis i ndaoine.


Augustin Pyrame de Candolle.
Luibheolaí a rugadh sa Ghinéiv san Eilvéis ab ea Augustin Pyrame de Candolle (4 Feabhra 1778 – 9 Meán Fómhair1841). Shaothraigh sé córas ginearálta tacsanamaíochta i gcomhair plandaí ina "Théorie Élémentaire de la Botanique" (Teoiric Bhunúsach na Luibheolaíochta, 1813) a d'fhan ceannasach i rangú plandaí ar feadh leathchéad bliain. D'eisigh sé sraith imleabhar ar luibheolaíocht a chríochnaigh a mhac Alphonse de Candolle (1806-1893). Chabhraigh sé go mór le bunú gheografaíocht na bplandaí, agus chun an gaol idir fásra is saghas ithreach a léiriú. Fuair sé bás in aois a 63 bliana sa Ghinéiv.


Canghiotán.
An bhuneilimint eolais i ríomhaireacht chandamach, giorrú ar ‘giotán candamach’. I ngnáthríomhaireacht is é an giotán an bhuneilimint eolais, le luach 0 nó 1. I ríomhaireacht chandamach códaítear an t-eolas in dhá staid freisin, ach sa chóras candamach ní bhíonn an t-eolas teorannaithe do staid amháin nó an staid eile: is féidir leis a bheith sa dá staid ag an am céanna. Is é a bhíonn i gcanghiotán ná forshuíomh dhá staid chandamacha, staid 0 is staid 1. Nuair a léitear canghiotán, léitear dóchúlacht áirithe go bhfaighfear staid 0 is dóchúlacht áirithe eile go bhfaighfear staid 1, agus milltear carachtar speisialta an changhiotáin sa phróiseas.


Canna (planda).
Planda ilbhliantúil tiúbrach atá dúchasach do Mheiriceá Láir is Meiriceá Thuaidh trópaiceach. Na duilleoga lansa-chruthach, cuid mhaith, le gais mar thruaillí ar an bpríomhghas. Na bláthanna i spíce, le 3 shiopal, 3 pheiteal, 4-6 staimín cosúil le peitil is gealdaite. Is capsúl faithneach an toradh. Fástar go minic ar son na mbláthanna feiceálacha é. Táirgeann Canna edulis an stáirse ararút, agus baineadh feidhm as síolta crua cruinne Canna indica mar ghrán i gcartúis gunnaí.
An t-aon ghéineas amháin sa bhfine Cannaceae is ea Canna.


Stanislao Cannizzaro.
Ceimicí a rugadh i bPalermo na Sicile ab ea Stanislao Cannizzaro (13 Iúil 1826 – 10 Bealtaine 1910). An chéad cheimicí nua-aoiseach a d'aithin tábhacht shaothar Amedeo Avogadro ar mheáchain adamhacha, níos mó ná leathchéad bliain roimhe sin. Rinne sé idirdhealú idir meáchan adamhach is meáchan móilíneach. Chuir sé comheagar ar cheimic orgánach is neamhorgánach, d'fhionn cianaimíd, agus tháirg alcóil as aildéid trí imoibriú a dtugtar "imoibriú Cannizaro" air anois.


Annie Jump Cannon.
Réalteolaí a saolaíodh i nDover, Delaware ab ea Annie Jump Cannon (1863-1941). D'atheagraigh sí rangú na réaltaí de réir a dteochtaí dromchlacha. Ba shárshaothar a catalóg a rangaigh 225,000 réalta níos gile ná an 9ú nó an 10ú méid.


Walter Bradford Cannon.
Fiseolaí a rugadh i bPrairie du Chien, Wisconsin ab ea Walter Bradford Cannon (1871-1945). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar úsáid X-ghathanna chun staidéar a dhéanamh ar chonair an bhia agus iarmhairtí rith fola is turrainge. Rinne sé taighde ar na hormóin agus tarchur na néaróg. Shaothraigh sé coincheap an chomhshaoil thairisigh inmheánaigh fhiseolaíoch, ar thug sé hoiméastáis air.


Cannú.
Próiseas leasú bia, bunaithe ar steiriliú an bhia trí théamh i soitheach a shéalaítear roimh steiriliú nó díreach ina dhiaidh. Bhain Nicolas Appert (c 1750-1841) feidhm as i 1810 do bhia a séalaíodh i mbuidéil agus a téadh ansin. Ó 1839, áfach, úsáidtear cannaí as leatháin cruach tanaí stánaithe. Uaireanta cuirtear alúmanam nó plaisteach in ionad na cruach. Cuirtear líneáil chuí ar na cannaí a sheasann i gcoinne airíonna ceimiceacha na n-ábhar difriúil a chuirtear iontu. Próiseas an-uathoibríoch a bhíonn i gceist anois.


Juan Sebastian del Cano.
Loingseoir a rugadh i nGuetaria na Spáinne ab ea Juan Sebastian del Cano (?-1526). Thaistil sé mar fho-oifigeach le Fernão de Magalhães ó Seville i 1519 thar Rinn an Choirn, trasna an Aigéin Chiúin (ainm a bhaist Magahães air) do na hOileáin Fhilipíneacha. Mharaigh dúchasaigh Magalhães ansin, ach chuaigh del Cano i gceannas ar an aistear is lean leis trasna an Aigéin Indiaigh, thar Rinn an Dóchais gur fhill ar an Spáinn sa long Victoria i 1522. Mar sin, ba é an chéad chaptaen loinge a thimpeallaigh an Domhan.


Cánóg sciorrach.
Éan a áitríonn uiscí úra is cóstaí i Meiriceá, an Afraic, an India is oirdheisceart na hÁise. Gaolmhar leis an ngreabhóg. An gob íochtarach níos faide caoile ná an gob uachtarach. Gabhann sí éisc trí eitilt go híseal agus an ghob íochtarach ag gearradh dromchla an uisce. Tugtar "an ghob siosúir" ar an éan seo freisin.


Canóin (ceol).
Sa cheol, creatlach a eagraítar de réir rialacha dochta ina ndíorthaítear an ilfhónacht ó líne bhunúsach amháin, tríd an líne a athrá ag breiseanna socraithe ama is airde. Mar sin, is ionann na páirteanna canónacha ach forluíonn siad ar a chéile. Ar dtús chiallaigh an chanóin an riail — i bhfocla nó siombailí, nó rúnda — lena ndearnadh na hathráití.


Antonio Canova.
Dealbhóir a rugadh i bPossagno na hIodáile ab ea Antonio Canova (1 Samhain 1757 – 13 Deireadh Fómhair 1822). Bhunaigh sé scoil nua nua-chlasaiceach. I 1802 cheap an Pápa Pius VII é mar choimeádaí na saothar ealaíne sa Vatacáin.


Cantáid.
Is éard is cantáid ann ná ceol a chantar agus a ghlac foirmeacha éagsúla thar na céadta. Véarsaí neamheaglasta (grá, de ghnáth) a bhíodh i gcantáidí aonair na hIodáile sa 17ú-18ú céad, le háiria is reacaireacht i ndiaidh a chéile.
Ba chumadóireacht eaglasta na cantáidí Liútaracha i comhair ceoltóra aonair, córlainne is gléasanna (mar shampla, cantáidí Bach). Níos déanaí léiríodh is léirítear candáidí, eaglasta nó neamheaglasta, mar shaothair córlainne is ceolfhoirne, uaireanta le ceoltóirí aonair. Go minic is cumadóireachtaí féile nó cuimhneacháin iad.


Cantaireacht.
Ceol aontonach nó séiseach (ach le raon teoranta), le hidirchéimeanna is rithim shaor den chuid is mó, ag tionlacan téacs a chuireann an cantaire uaidh. Is ceol gan tionlacan aontonach don aifreann is don liotúirge Rómhánach an chantaireacht eaglasta. Úsáidtear nodaireacht ar chliath 4 líne chuici, gan comhartha cruinn maidir le rithim. Sainíodh is caighdeánaíodh an stór amhrán sa 6ú céad faoin bPápa Greagóir Mór, ionas go dtugtar "cantaireacht Ghreagórach" uirthi, bíodh is gur cuireadh séiseanna eile léi ar feadh breis is 1,000 bliain ina dhiaidh sin. Comhshnaidhmeadh í le ceol iltonach níos déanaí. Is saghas séise armónaithe an chantaireacht Anglacánach, oiriúnach do na sailm is cainticí i seirbhísí Eaglais Shasana.


Cantarnaid.
An corp torthaithe gealbhuí inite d'fhungas ar leith. Tonnadóirchruthach, trastomhas suas le 10 cm. Eitrí cosúil le geolbhaigh ar an dromchla íochtarach. Coiteann ar an talamh faoi chrainn san Eoraip agus Meiriceá Thuaidh.


Georg Cantor.
Matamaiticeoir a saolaíodh i gCathair Pheadair ab ea Georg Ferdinand Ludwig Philipp Cantor (1845-1918). Cáil air as a shaothar ar uimhirtheoiric, uimhríocht na héigríche, agus tacartheoiric uimhreacha éagóimheasta.


Canú.
Soitheach beag décheannach oscailte a thiomáintear le céaslaí. Dhá phriomhshaghas atá ann. Déantar an chéad cheann, a iompraíonn triúr nó ceathrar, le cabhail éadrom adhmaid. Cumhdaítear go traidisiúnta é le coirt beithe nó seithí ainmhithe, ach le blianta anuas cláir éadroma adhmaid. Bíonn an dara ceann, an crann snámha ón Aigéan Ciúin, oiriúnaithe go minic le bád bacáin amuigh a bheadh in ann aistear aigéanach a dhéanamh. Bhíodh crainn snámha cogaidh na Maorach suas le 20 m ar fhad, snoite as crann péine amháin, oiriúnaithe le seol triantáin inbhéartaithe amháin, tiomáinte ag timpeall 60 céaslóir. Déantar curacha nua-aoiseacha as alúmanam nó plaistigh.


Caochaileach.
Débheathach a fhaightear ar fud an Domhain sna trópaicí. Suas le 1.5 m ar fhad. An cholainn cosúil le péist, fáinní timpeall air, gan chosa. Lanna atá cosúil le lanna éisc ag cuid de na speicis. Pollann sé an talamh sa bhforaois nó i leaba abhann. Itheann sé inveirteabraigh.


Caochneantóg.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil a fhaightear beagnach gach áit ach amháin sna trópaicí. An gas cearnach, na duilleoga roctha i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna déliopach is an liopa uachtarach faoi chochall, i bhfáinní ag na nóid. Pailnithe ag beacha den chuid is mó. Fástar cuid mhaith díobh le bláthanna móra nó ildaite mar mhaisiúchán. Is fiailí coiteanna cuid eile acu, ina measc an chaochneantóg bhán ilbhliantúil le bláth bán, is an chaochneantóg chorcra bhliantúil le bláth bándearg/corcra. Nuair nach bhfuil sí i mbláth bíonn an chaochneantóg bhán cosúil le fíorneantóg, ach gan ribí loiscneacha: is ar an ábhar sin a tugadh an t-ainm uirthi.


Caolán.
Corda láidir a dhéantar as stéig caorach (stéig capaill nó asail, uaireanta). Glantar an stéig, cuirtear ar maos i dtuaslagán alcaile is steirilítear í le gal sulfair. D'úsáidtí é mar théada ar ghléasanna ceoil is le haghaidh uamanna máinliachta (áit a bhfuil snáithíní sintéisithe curtha ina ionad den chuid is mó).


Caolsáile.
Góilín cósta fada caol le taobhanna géara a shíneann isteach go fada faoin tír, doimhneacht an-mhór ann go minic é caolsáile ("fiord" nó "caoláire" uaireanta chomh maith). An chuid is mó díobh, is gleannta báite iad a cruthaíodh trí chreimeadh oighir, le hardú na farraige ina dhiaidh sin tar éis cúlú an oighir. Tá na caolsáilí is fearr eolais san Iorua is an Ghraonlainn.


Caomhnú bia.
Is éard is caomhnú bia ann ná leasú bia chun a cháilíocht a chaomhnú is bac a chur ar a mheath. Baintear cuid mhaith bianna i séasúr ar leith, agus mar thoradh ar a gcaomhnú is féidir bianna inmheata a chur ar fáil ar feadh tréimhse i bhfad níos mó ná an séasúr bainte. Is cuid bhunúsach de smachtú an nádúir ag daoine na bealaí teicniúla a forbraíodh chun bia a chaomhnú. Baineann triomú an t-uisce as bianna, uisce a chaithfidh a bheith i láthair i gcomhair orgánaigh millte. Is féidir bac a chur ar fhás baictéar trí aigéadú (picilt), sailleadh, téamh, stánú, reo nó ionradú.


Caonach liath.
Aon fhungas, ceann le mícéiliam flúirseach lomrach de ribí snáithíneacha ach go háirithe, go minic le struchtúir éagsúla spóracha. Tugtar "coincleach" uirthi freisin.


Caonach spícíneach.
Speiceas an-mhór plandaí, an chuid is mó díobh trópaiceach, a iompraíonn spóir, agus atá gaolmhar le garbhógach is lus an chleite. An gas fada rialta géagach le cuid mhaith duilleog beag i 4 shraith, iad go léir cosúil le chéile, nó dhá shraith uachtaracha bheaga agus dhá shraith eile níos mó is ag leathadh. Na spóragáin leagtha amach i strobalais ar dhéanamh cón. An t-aon bhall atá fágtha den rang ársa Lycopsida.


Caorthann corraigh.
Luibh ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise. A duilleoga cleiteach, le duilleoigíní fiaclacha; na bláthanna 5 mm ar trastomhas, bándearg, i mbachlóga dlútha cinn. An feadán coróla le 5 liopa is mála ag a bhun. Na torthaí mar a bheadh le paraisiút de ribí clúmhacha. Bíonn duilleoga ubhchruthacha gan roinnt agus bláthanna sporacha dearga nó bána ag an gcaorthann dearg, atá gaolmhar is cosúil leis an gcaorthann corraigh.


Capall folaíochta.
Capall rása, an pór capall is tapa a saothraíodh i Sasana le haghaidh rásaíochta, in ann rith níos tapa ná 65 km san uair. Timpeall 1.6 m ar airde, grástúil lúfar sochorraithe. Iad go léir de shliocht 3 stail Arabach ó thús an 18ú céad (Darley Arabian, Godolphin Barb, is Byerley Turk).


Capóc.
Raon crann le torthaí ina mbíonn síolta neadaithe i snáithíní cadásúla. Is é an crann cadás síoda ó Mheiriceá trópaiceach a shaothraítear in iarthar na hAfraice, agus an crann cadáis atá dúchasach don India is Srí Lanca, na gnéithe is tábhachtaí.


Capodimonte.
Monarcha poircealláin de chuid rítheaghlach Napoli a tosaíodh i 1743 is a d'aistrigh go Buen Retiro sa Spáinn i 1759. Cáiliúil as figiúir an-bhreátha de thuathánaigh is carachtair as "commedia dell'arte" na hAthbheochana Iodálaí, agus rinne cuid mhaith monarchana eile macasamhla de na figiúir seo.


Capras.
Is tom beag duillsilteach spréite é an an capras, dúchasach do dheisceart na hEorpa. Na duilleoga ailtéarnach ubhchruthach is rud beag méith. Na bláthanna 5-7 cm ar trastomhas, ceathairpheitealach, bán le cuid mhaith staimíní corcra. Déantar na bachlóga óga a phicilt mar chaprais.


Capriccio (ceol).
Sa cheol, píosa gearr ceoil, de ghnáth éadrom taibhseach, go minic don phianó. Chum Brahms cuid mhaith samplaí cáiliúla.


Capriccio (pictiúr).
San ealaín, pictiúr nó prionta samhailteach. San 18ú céad tháirg Canaletto is Giovanni Pannini (1691-1765) tírphictiúir den déanamh seo, go minic le foirgnimh ó áiteanna éagsúla sa phictiúr céanna. Bhí Goya is Tiepolo gafa leis an gcoincheap céanna, agus tháirg eitseálacha fantaiseacha le hábhair anchúinseacha áiféiseacha.


Capsúl (luibheolaíocht).
Toradh tirim le cuid mhaith síolta a fhaightear ó roinnt cairpéal. Nuair a bhíonn sé aibí, osclaíonn sé trí chomhlaí, póir nó claibín, nó trí bhriseadh neamhrialta. Tugtar an t-ainm céanna ar an struchtúr ar ghas a chuimsíonn spóir i raithneach, caonach is aelusanna, a réabann nuair a bhíonn aibí chun a bhfuil ann a fhuascailt.


Caracal.
Ball de chlann na gcat, dúchasach don Afraic is deisceart na hÁise. Scothdhearg/donn. Caol le cosa fada, eireaball gearr, cluasa fada tomacha. Áitríonn sé sabhána is coillearnach thirim. Itheann sé éin, creimirí is antalóip bheaga. Ceansaítear go héasca é.


Caracara.
Seabhac seilge mór leathaneiteach atá dúchasach do dheisceart na Stát Aontaithe is Meiriceá Theas. Áitríonn sé talamh oscailte suas go dtí airdí móra. Itheann sé cuid mhaith saghsanna ainmhithe is splíonach. Goideann sé ó éin chreiche eile.


Carachtair alfa-uimhriúla.
Tacar carachtar a chuimsíonn litreacha na haibítre go léir, idir chás uachtair (A-Z) is chás íochtair (a-z), na digití (0-9), agus roinnt carachtair poncaíochta. Baintear feidhm as an téarma i dtaobh méarchlár agus i ríomhaireacht gnó, i dteangacha ríomhchláraithe cosúil le Cobol go háirithe.


Carachtar (ríomhaireacht).
I gcórais ríomhaire, léiriú carachtair chlóbhuailte (litir, uimhir, sainchomhartha éigin eile) a úsáidtear chun eolas a chur síos ar pháipéar. Tá dhá chóras choiteanna le carachtair a chódú i ríomhairí: ASCII is EBCDIC.


Carachtar rialúcháin.
Sa ríomhaireacht, carachtar nó cód nach gclóbhuailtear, ach a chuireann oibríocht ar leith i bhfeidhm nuair a tharchuirtear chuig trealamh forimeallach é. Is samplaí iad an t-aisfhilleadh carráiste is an fotha líne a chuireann oibríochtaí áirithe i bhfeidhm sa phrintéir.


Caraí.
Crann síorghlas buaircíneach, dúchasach d'iardheisceart na hÁise is an Astraláise. Foinse thábhachtach roisín is adhmaid. Speiceas amháin de, is crann suntasach foraoise é sa Nua-Shéalainn.


Caraitéin.
Grúpa líocha a thugann na dathanna nádúrtha do chairéid, glasraí glasa, algaí, ribí róibéis is trátaí. Bíonn cuid mhaith béite-charaitéine i gcairéid is glasraí glasa, agus déántar vitimín A de suas le 16% di seo i gconair an bhia.


Caraitéinóideach.
Lí nach bhfuil intuaslagtha in uisce, idir dearg is buí ina dhath, a fhaightear i gcuid mhaith ardphlandaí, algaí is baictéar. Feidhmíonn sé mar lí fótaisintéise breise.


Carat.
Tomhas ar íonacht an óir i gcóimhiotal is ea carat. Is ionann carat is páirt amháin óir as 24 páirt (1/24), agus luaitear an íonacht in uimhir éigin carat.
Is ór íon é cóimhiotal 24 carat. I miotal 12 carat, is ór leath de. Úsáidtear an téarma le ciall eile maidir le clocha lómhara, aonad maise cothrom le 200 mg.


Carball.
An struchtúr a dhéanann díon chuas an bhéil is urlár chuas na sróine. Is saintréith mamaigh an carball iomlán, mar tá gá leis chun diúil. Dhá roinn atá ann: an carball (crua) chun tosaigh, agus an coguas (bog) inghluaiste chun deiridh, ach leanúnach leis an gcarball. Crochann an coguas síos i dtreo na fairinge, ag scaradh a codanna béil is sróine. Matán atá ann den chuid is mó, agus sin ar bhun snáithíneach. Is féidir é a theannadh is a ardú chun faraing na sróine a dhúnadh, rud is gá a dhéanamh le linn slogtha siar is chun fuaimeanna áirithe a dhéanamh. Téann matáin an choguais go dtí an fharaing is an teanga. Nuair a chliseann ar an dá thaobh den charball teacht le chéile agus cónacsadh ag an meánlíne, tarlaíonn an riocht a dtugtar "carball scoilte" air.


Carbhal.
Long seoil le suas le 4 chrann, saothraithe ag na Portaingéalaigh sa 15ú céad ab ea an carbhal. Bhíodh rigeáil seolta laidineacha air le sparraí fada cuartha.


Carbóinil.
Comhdhúil le grúpa carbóinile (C = O)
Sa cheimic orgánach, is éard is grúpa carbóinile ann ná feidhmghrúpa comhdhéanta d'adamh carbóin dúbailnasctha le hadamh ocsaigine: C = O. Bíonn sé coitianta i measc aicmí éagsúla de chomhdhúile orgánacha, mar chuid de go leor feidhmghrúpaí níos mó. Tugtar, go minic, comhdhúil charbóinile ar ghrúpa carbóinile.
I gcomhdhúile orgánacha, faightear í in aindéid, céatóin, aigéid charbocsaileacha, eistir is aimídí. I gcomhdhúile neamhorgánacha, faightear mar aonocsaíd charbóin chomhordaithe í.
Tagraíonn an téarma carbóinil freisin d'aonocsaíde carbóin mar liogann i gcoimpléasc neamhorgánach nó orgánaimhiotalach (miotail carbóinile, m.sh. carbóinil nicile).
Comhdhúilí carbóinile.
Tabhair faoi deara go bhfuil na lipéid is sonraí fostaithe de ghnáth. Mar shampla, tugtar 'ainhidríd aigéadach' seachas 'eistear' (a bhéas níos níos cineálaí) ar na sruchtúir R (CO) O (CO) R, cé go bhfuil an móitíf eistir fós ann.
Is carbóinilí orgánacha eile iad úiré agus na carbamáitíacha, díorthaigh na gclóiríd aicile, na gclóraformáiteanna agus na foisgéine, eistir charbónáitithe, tiai-eistir, Lachtóin, lachtaim, hiodrocsaimídí, agus isicianáití. Samplaí de chomhdhúile carbóinile neamhorgánacha is ea dé-ocsaíd charbóin agus suilfíd charbóinile.
Is grúpa speisialta de chomhdhúile charbóinile iad na comhdhúilí 1,3-décharbóinil ina bhfuil prótóin aigéadacha san aonad meitiléine lárnach. Sampla shampla; aigéad Meldrumm, Malónáit dé-eitile agus aicéitiolaicéatón.


Carbónáit.
Sa cheimic, salann an aigéid charbónaigh is ea carbónáit, a chuimsíonn an t-ian CO32-. Féadfaidh, freisin, go bhfuil i gceist leis an ainm eistear de chuid an aigéad carbónach, comhdhúil orgánach ina mbíonn an grúpa carbónáite C(=O)(O–)2 ann.
Tá na carbónáití aolchloch, carbónáit chailciam, CaCO3, atá beagnach dothuaslagtha, carbónáit mhaignéisiam, MgCO3 is dolaimít, CaMg(CO3)2 tábhachtach. Tugtar "sóid níocháin" ar charbónáit sóidiam ina foirm hiodráitithe Na2CO3.10H2O, agus is oibreán glanta í mar go bhfuil sí bunata is ina bogthóir uisce a dheascann carbónáit chailciam is carbónáit mhaignéisiam.


Carbónmhar.
Tréimhse gheolaíoch sa ré Phailéasóch, 360-280 milliún bliain ó shin. Bhí foraoisí forleathana ar thalamh bháite le crainn bhuaircíneacha is raithneach, a chruthaigh an chuid is mó de na acmhainní guail atá ar Domhan inniu. Tharla sceireacha coiréil is sil-leagan aolchloiche go han-fhorleathan, agus péisteanna is plandaí síoliompartha den chéad uair. Sna Stáit Aontaithe roinntear an tréimhse i bhfo-thréimhse Mhiosasaipíoch (an chéad chuid) is fo-thréimhse Pheinnsiolváiniach (an dara cuid).


Carbradóir.
Feiste a bhíonn ina dlúthchuid d'inneall spréachdhócháin. Meascann sé an breosla peitril is aeir ina gcomhchodanna cuí i gcomhair an dócháin. De réir mar a shúnn an t-inneall an meascán peitril/ aeir isteach don chuasán, déanann an carbradóir cinnte de go bhfuil na braoiníní peitril á n-iompar sa sreabh aeir. Galaíonn na braoiníní seo ar an mbealach seo chun meascán an-inlasta a sholáthar don chumhachtbhuille sa chuasán. Tá dearthaí éagsúla carbradóra ann, ach den chuid is mó bíonn siad bunaithe ar chomhla snámháin a bhraitheann nuair is gá aer a shú isteach san inneall.


Carbro.
Próiseas clóite ghrianghrafaigh ina gcruaítear go difreálach ciseal tanaí geilitín trí thadhall le cló réalta ar pháipéar bróimíde chun íomhá a dhéanamh is féidir a thraschur chuig tacaíocht eile. Bíonn buaine an-mhaith ag clónna dubha is geala (monacrómatacha) a úsáideann carbón mar lí, agus is féidir clónna daite a dhéanamh le 3 chiseal forluite: buí, cian is maigeanta.


Carcainigin.
Aon ábhar, radaíocht nó víreas a chuireann tús le hailse. Meastar go bhfuil an-chuid díobh sceite sa chomhshaol ag daoine le cúpla céad bliain. Mar shamplaí, tá fo-iarsmaí dóite guail is ola, caitheamh tobac, agus fiú ceimiceáin shaorga a chuirtear le bianna, atá ciontach a bheag nó a mhór i dtosú ailsí. Is féidir leis na radaíochtaí inianaíocha go léir — gáma-radaíocht, X-radaíocht, radaíocht ultraivialait — tús a chur le hailsí freisin ach duine nó ainmhí dáileog mór go leor a fháil. Ciallaíonn dáileog, a bheag nó a mhór, iolrú na déine leis an bhfad ama a lonraíonn an radaíocht an ball den cholainn. Tagann radaíocht ultraivialait chugainn ón nGrian, agus tugann an ciseal ózóin oiread cosanta dúinn uaithi. Ní thosaíonn an ailse díreach i ndiaidh na dáileoige ach bíonn moill eatarthu i gcónaí, suas leis na blianta.


Cardáil.
Cumasc is réiteach na snáitheanna roimh phróiseas sníofa. Cuirtear na snáitheanna idir sraith rollóirí, cumhdaithe le sreanga starraiceacha cruach, agus na rollóirí ag imrothlú faoi luasanna éagsúla.


Cardamam.
Planda ilbhliantúil, dúchasach don India, a shaothraítear anois i Srí Lanca agus i nGuatamala freisin. Ríosómach. An gas suas le 3.5 m ar airde. Na duilleoga in dhá líne lena ngais i dtruaillí, na bláthanna bán le marcanna gorma is buí, i gcrobhaingí 60 cm ar fhad ar ghais gan duilleoga gar don talamh. Capsúl 2 cm ar fhad an toradh. Baintear feidhm as na torthaí aibí triomaithe mar spíosra, i gcuraithe go príomha. Is é an tríú spíosra is costasaí ar domhan, i ndiaidh cróich agus fanaile.


Girolamo Cardano.
Matamaiticeoir, lia is ileolaí cruthanta a rugadh i bPavia na hIodáile ab ea Girolamo nó Gerolamo Cardano (Jerome Cardan i mBéarla, Jérôme Cardan i bhFraincis, Hyeronimus Cardonus i Laidin; 24 Meán Fómhair 1501 – 21 Meán Fómhair 1576). D'fhoilsigh sé tráchtais údarásacha ar fhisic, matamaitic, réalteolaíocht, astralaíocht, reitric, an nádúr, ceol, míochaine, dialachtaic is stair. Bhí tionchar ag a shárshaothar "Ars Magna" (Ealaín den Scoth, 1545) ar fhorbairt an ailgéabair mar gur thug sé réitigh ailgéabracha ar chothromóidí ciúbacha is cuartacha den chéad uair riamh.


Chester Floyd Carlson.
Fisicí is ceapadóir a rugadh i Seattle, Washington ab ea Chester Floyd Carlson (1906-1968). I 1938 cheap sé próiseas leictreastatach cóipeála a rinne cóip de pháipéar simplí. Rinne sé saothrú air ar feadh 12 bhliain chun an próiseas xéaragrafach nua-aoiseach a thabhairt chun foirfeachta.


Arvid Carlsson.
Cógaseolaí a rugadh in Uppsala na Sualainne ar an 25 Eanáir 1923 is ea Arvid Carlsson. Rinne sé taighde ar an néaratharchuradóir dópaimín agus a ról i ngalar Parkinson. Sa bhliain 2000 roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Eric Kandel is Paul Greengard as a thaighde ar thrasduchtú comharthaí sa néarchóras chun go bhféadfar, amach anseo, drugaí nua a fhorbairt mar chóireáil ar ghalair néareolaíocha is shíciatracha.


Carme.
An 11ú saitilít nádúrtha de chuid Iúpatair, a fionnadh i 1938. 22,600,000 km amach ón bpláinéad, le trastomhas 40 km.


Carnaid.
Feithid atá dúchasach do Pheiriú is Meicsiceo is ea carnaid. Faightear ruaim (aigéad cairmíneach) ó cholainneacha triomaithe na feithide baininne.


Aigéad cairmíneach.
Ruaim a fhaightear ó cholainneacha triomaithe feithide baininne ar leith, an charnaid. Itheann an charnaid seo cachtais, agus í dúchasach do Pheiriú is Meicsiceo.


Nicolas Léonard Sadi Carnot.
Fisicí a rugadh i bPáras ab ea Nicolas Léonard Sadi Carnot (1796-1832). Rinne sé taighde bunúsach ar innill gaile, agus uaidh sin leag bunsraith na teirmidinimice. Rinne sé obair ar an gceangal idir teas is fuinneamh meicniúil, agus chuir bun teoiriciúil faoi obair Joule is Thomson. Ainmnítear timthriall Carnot as.


Timthriall Carnot.
Timthriall bunúsach na teirmidinimice, a thairg Sadi Carnot i 1824 mar chuid dá iarracht feidhmiú an inneall gaile a mhíniú. 4 chéim atá sa timthriall seo: forbairt isiteirmeach (téamh ag teocht thairiseach, le laghdú brú), forbairt aidiabatach (laghdú brú is teochta, gan athrú fuinnimh), comhbhrú isiteirmeach (fuarú ag teocht thairiseach, le méadú brú), agus comhbhrú aidiabatach (méadú brú is teochta, gan athrú fuinnimh). De réir dlí Carnot, ní feidir le hinneall ar bith eile a bheith níos éifeachtaí ná inneall Carnot a leanann timthriall Carnot. Más í Ti teocht an ionchuir agus To teocht an aschuir, is í éifeacht an innill e = (Ti - To)/Ti. Mar thoradh ar fhadhbanna fisiciúla is miotalóireachta, níl timthriall Carnot praiticiúil, ach saothraíodh timthriallta eile le cur síos ar innill phraiticiúla, timthriall Otto, timthriall Diesel is eile.


Vittore Carpaccio.
Péintéir a rugadh sa Veinéis ab ea Vittore Carpaccio (c 1460-c 1525). Cáil air as 9 bpictiúr a léiríonn beatha Naomh Ursula.


Carrac.
Forbairt ar an gcarbhal Portaingéileach sa 15ú céad, le seolta cearnacha chomh maith le seolta laidineacha.


Carracci.
Annibale, Ludovico agus Agostino Carracci, ola ar chanbhás curtha ar phainéal adhmaid, 16ú haois
Clann péintéirí cáiliúla ó Bologna na hIodáile. Thuill Annibale Carracci (1560-1609) cáil ar leith, agus lena dheartháir Agostino (1557-1602), rinne an phéintéireacht ar an ngailearaí i bPalás Farnese sa Róimh. Le col ceathrar dóibh, Ludovico (1555-1619), bhunaigh siad acadamh tábhachtach péintéireachta i mBologna i 1582.


Carraig dhoigheartha.
Cruthaithe trí reo is criostalú magma a thosaigh taobh istigh de screamh an Domhain nó faoina bhun. Tagann dhá rangú san áireamh. Maidir le comhdhéanamh ceimiceach, tá carraigeacha aigéadacha le níos mó ná 66% silice (SiO2), carraigeacha bunata le níos lú ná 55% silice, agus carraigeacha meánacha. Maidir le méid na gcriostal sa struchtúr is a modh tarlaithe, tá carraigeacha plútónacha, cosúil le heibhear, atá garbhghráinníneach is a cruthaíodh go domhain sa Domhan, tá carraigeacha bolcánacha a cruthaíodh i screamh an Domhain is iad mínghráinníneach, cosúil le basalt, agus tá carraigeacha hiopdhuibheagánta a cruthaíodh ag doimhneacht thanaí, cosúil le dolairít.


Ráth Conarta.
Is baile suite i gContae na hIarmhí é Ráth Conarta.


Carraig dríodair.
Fosuithe comhdhlúthaithe d'ábhar atá moirtithe ag uisce, gaoth, oighear nó trí dhomhantarraingt nó deascadh ceimiceach. Cuirtear na carraigeacha dríodair i 3 rang. Carraigeacha clastacha, is as blúirí de charraigeacha nó mianraí a bhí ann roimhe sin a rinneadh iad, comhtháite le chéile ag ábhar suimintithe, cruthaithe trí mhoirtiú (mar shamplaí, na sceallaí, gaineamhchloch, comhcheirtleáin). Bíonn carraigeacha orgánacha comhdhéanta as iarmhair orgánach beo den chuid is mó (gual, aolchloch iontaiseach, mar shamplaí). Cruthaítear carraigeacha neamhorgánacha trí dheascadh ceimiceach as tuaslagáin fhorsháithithe (cuid de na haolchlocha is fosuithe galaithe, mar shampla).


Carraig ionsáite.
Carraig dhoigheartha a chruthaítear trí chriostalú magma go domhain a bhrúitear suas i dtreo an dromchla. Cruthaíonn sin saghsanna éagsúla carraigeacha maisiúla.


Carraig mheiteamorfach.
Carraig a foirmíodh trí athrú carraigeacha a bhí ann roimhe trí dhianthéamh is/nó dianbhrú, agus go minic trí ghníomhaíocht sreabhán fíortheo ag an am céanna i screamh an Domhain. I measc na n-athruithe a fhéadfaidh tarlú, tá fás criostal nua atá cobhsaí faoi na cúinsí sin, agus athruithe i gcreatlach na gcarraigeacha. Is athrú áitiúil meiteamorfacht tadhaill a tharlaíonn de bharr ionsá dhoigheartha. Tarlaíonn meiteamorfacht réigiúnda i gcomhar le próisis ollmhóra tógála sléibhe sa screamh. Is carraigeacha atá sainiúil do ghráid mheiteamorfachta níos airde iad slinnte, siostaí is naghais.


Carraig phireaclastach.
Ainm ginearálta ar charraigeacha a chruthaítear as giotaí laibhe a theilgtear amach as bolcán san atmaisféar. Samplaí is ea bruthimbrítí, tufanna (luaith bolcáin chomhdhlúthaithe), agus ceirtleáin bholcánacha.


Carraig phlútónach.
Carraig dhoigheartha a bhfuil méid na ngráinní garbh inti go domhain i screamh an Domhain de thoradh criostalú mall an mhagma. Is carraigeacha plútónacha iad eibhear is gabró.


Carraig-ghiniúint.
Na próisis fhisiciúla is cheimiceacha trína n-athraítear dríodar neamhchomhdhlúite ina charraig sholadach. Cuimsíonn sí balcadh is páirtdhí-uisciú, ansin stroighniú is cothromú ag teocht íseal go dtí staid níos cobhsaí ó thaobh comhdhéanaimh is ceimice de. Ní gá go dtiocfaidh aon mheiteamorfacht san áireamh.


Carr armúrtha.
De ghnáth, feithicil le tiomáint 4 rotha, armúrtha go héadrom, cosanta i gcoinne piléir mionarm, armtha le meaisínghunna nó canóin ar thomhas beag i dtúirín rothlaithe. Bhí carbaid phlátáilte le hiarann, agus crosbhoghdóir ar an ardán, ag na Sínigh san 11ú céad, na carranna armúrtha is luaithe sa stair. Saothraíodh na chéad charranna meicniúla armúrtha rud beag roimh 1914, agus is ionann a ról inniu is sa chéad chogadh domhanda: taiscéalaíocht agus cosaint an chúil.


Alexis Carrel.
Bitheolaí a rugadh i Ste Foy-lès-Lyon na Fraince ab ea Alexis Carrel (28 Meitheamh 1873 - 5 Samhain 1944). Agus é ag obair sna Stáit Aontaithe, d'aimsigh sé bealach chun fuileadáin a uamadh, agus ina dhiaidh sin b'fhéidir artairí a athsholáthar trí thrasphlandú, is níos déanaí trí ionchlannú le hartairí saorga. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine as i 1912. Rinne sé an-chuid taighde ar fhadú beatha fíochán. Le Henry Dakin (1880–1952), shaothraigh sé tuaslagán Dakin chun gortuithe doimhne a steiriliú.


Carrmhogal.
Ionfhabhtú i bhfaireoga allais agus faoin gcraiceann. Cruthaíonn sé cuid mhaith easpaí comhláithreacha a shileann brach do dhromchla an chraicinn trí chonair nó dhó.


Rachel Carson.
Nádúraí is scríbhneoir Meiriceánach a saolaíodh i Springdale, Pennsylvania ab ea Rachel Louise Carson (27 Bealtaine 1907 – 14 Aibreán 1964). Ina leabhar cáiliúil "Silent Spring" (Earrach Ciúin, 1962) dhírigh sí aird an phobail ar na deacrachtaí a leanann úsáid lotnaidicídí sa talmhaíocht. Ceannródaí ar na gluaiseachtaí caomhnaithe comhshaoil.


Cárta cliste.
Cárta plaisteach, cosúil le cárta creidmheasa, a bhfuil micriríomhaire tuímithe air in ionad stéille maighnéidí. Bíonn tadhaill ionchuir is aschuir ag an micriríomhaire, agus is féidir an cárta a úsáid chun eolas sa chuimhne a phróiseáil. Úsáidtear é i gcomhair ionannaithe, chun sonraí míochaine a choinneáil i gcás práinne, chun creidiúintí a charnadh i scéimeanna duaise, agus i dteileafóin is córais taistil. Úsáid eile atá á saothrú, é a chur in ionad airgid (mar airgead leictreonach). Ag teirminéal i mbanc is féidir creidiúint a stóráil ar an gcárta ó chuntas an chustaiméara, agus laghdaítear an chreidiúint i siopaí de réir mar a cheannaíonn an custaiméir earraí. Nuair a ídítear an chreidiúint ar an gcárta is féidir í a athnuachan ag an teirminéal sa bhanc, díreach cosúil le haistarraingt airgid ag uathmheaisín bainc.


Cartagrafaíocht.
Tógáil léarscáileanna is cairteacha. Trí úsáid siombailí, litreoireachta is teicníochtaí scáthlínithe, léirítear sonraí mar gheall ar réigiún ar léarscáil (mar shampla, a rilíf, úsáid na talún, dlús an daonra) chun gur féidir eolas a fháil air. Faightear na sonraí seo ó fhoinsí éagsúla cosúil le suirbhéireacht, saothar allamuigh, is cianbhraiteacht. Den chuid is mó déantar cartagrafaíocht an lae inniu le cabhair ríomhairí, agus uathchartagrafaíocht i bhfeidhmeanna meitéareolaíochta is a leithéid.


Cartaire.
Uirlis talmhaíochta a iompraíonn sraitheanna beangán nó lann. Úsáidtear é chun an ithir a bhriseadh is ceapach síl a chruthú roimh phlandáil. Áisiúil i smachtú fiáilí freisin.


Howard Carter.
Seandálaí a rugadh i Swaffham, Shasana ab ea Howard Carter (1874-1939). I measc a fhionnachtanna iomráiteacha san Éigipt bhí tuamaí Haitseapsúit (1909), Thútmósa IV is Thútancámain (1922).


Cartlann.
Ionad ina gcaomhnaítear taifid stairiúla is cáipéisí tábhachtacha eile is ea cartlann. Bunaíodh an chéad chartlann náisiúnta sa bhFrainc i 1787. Cruinnítear cáipéisí oifigiúla an náisiúin in oifigí taifead poiblí mar seo i gcuid mhaith tíortha eile anois. Déantar a leithéid go háitiúil freisin maidir le cáipéisí baile, cathrach nó réigiúin. Úsáidtear an téarma le cur síos ar chúltacastóráil comhaid sonraí ríomhaire freisin.


Edmund Cartwright.
Ceapadóir a rugadh i Marnham Shasana ab ea Edmund Cartwright (1743-1823). Cheap sé seol a bhí fuinnmhithe le hinneall (1785-1790), ach cuireadh ina éadan go fíochmhar agus níor éirigh leis feidhm phraiticiúil a bhaint as go dtí isteach sa 19ú céad.


Carúb.
Crann nó tom síorghlas a fhásann 10 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara. Na duilleoga le 2-5 péire duilleoigín leathrúil ubhchruthach. Na bláthanna gan pheitil, iompartha ar bhláthraí gearra, cosúil le caitíní. Na cochaill suas le 20 cm ar fhad, crochta, vialait/donn nuair a bhíonn siad aibí. Tugtar "an crann lócaiste" air freisin. Fástar le haghaidh foráiste é, mar go gcuimsíonn sé na cochaill laíon ina bhfuil cuid mhaith próitéine. Deirtear gurb iad na síolta ann (pónairí) na caratmheáchain bhuntúsacha a bhíodh in úsáid ag órcheardaithe.


George Washington Carver.
Eolaí a rugadh ina sclábhaí gar do Diamond Grove, Missouri ab ea George Washington Carver (1861 – 5 Eanáir 1943). Cáil air as a thaighde ar fhadhbanna talmhaíochta is táirgí sintéiseacha, agus a mhúinteoireacht.


John Cary.
Léarscáil den Bhreatain Mhór agus d'Éirinn le John Cary, 1807
Greanadóir is cairteolaí Sasanach ab ea John Cary (c 1754 – 1835). D'fhoilsigh sé an "New and Correct English Atlas" (Atlas Nua Ceart Shasana, 1787) agus an "New Universal Atlas" (Atlas Nua an Domhain, 1808).


Casabhach.
Bia planda. Meastar gurb iad na Máigigh i Meicsiceo a shaothraigh den chéad uair é, ach fástar mar bharr tábhachtach ar fud na dtrópaicí anois é. Is féidir leis a bheith ina luibh íseal, ina thom nó ina chrann caol, le fréamhacha méithe tiúbracha is 5-9 duilleog fheanchruthach. Bíonn na fréamhacha nimhiúil mar go bhfuil siúcra a tháirgeann ciainíd iontu, agus is gá iad a mhilleadh trí phróiseas casta scríobtha, comhbhrúite is téite. Ina dhiaidh sin is féidir raon leathan earraí a dhéanamh as, ina measc plúr casabhaigh, arán, taipióca, stáirse níocháin is deoch alcólach.


Casabhara.
Éan mór gan eitilt, dúchasach do dheisceart na hAstraláise. Áitríonn sé foraoisí, agus itheann síolta is torthaí. Fiafhás cnámhach ar a cheann, a dtugtar "clogad" air, a úsáideann sé chun tochailt le bia a fháil. Ingne fada ar na cosa, agus féadfaidh speach uaidh a bheith marfach do dhuine.


Casacht chonchró.
Casacht chonchróIonfhabhtú sa chonair uachtarach riospráide i madraí a chuireann tús le casacht gharbh neamhthorthúil. An-tógálach is forleathan i gconchróite lóistín is pónaí madraí sa samhradh. Baictéir is víris éagsúla a bhíonn mar bhun léi. Tagann an madra as uaidh féin de ghnáth, ach is fearr cóireáil a sholáthar dó. Tá vacsaíní ann a thugann roinnt cosanta, agus is inmholta madra a vacsaíniú roimh é a chur i gconchró lóistín.


Hendrik Casimir.
Fisicí a rugadh sa Háig ab ea Hendrik Casimir (1909-2000). I 1934 chabhraigh sé le saothrú theoiric ghinearálta na forsheoltachta. Níos déanaí d'fhorbair Bardeen is daoine eile an teoiric seo. Tugtar "iarmhairt Casimir" ar an bhfórsa lag aomtha idir dhá phláta chomhthreomhara sheoltacha i bhfolús, a réamhinis sé ó phrionsabail na leictridinimice candamaí i 1948.


Casmhóimint.
Sa mheicnic, an pointe nuair is féidir le fórsa rothlú a chur ar siúl. Is ionann casmhóimint an fhórsa agus iolrú an fhórsa is fhad an ingir ón ais rothlaithe le treo feidhmithe an fhórsa. Úsáidtear an tsiombail Γ uirthi, agus tomhaistear í i méadair niútan (N m).


Teileascóp Cassegrain.
Teileascóp a dhear an t-eolaí Francach Louis Cassegrain (c 1629-1693) i 1672. Anois is é an córas optúil is coitianta i gcomhair teileascóip. Príomhscáthán parabólóideach ann, agus poll ina lár. Bíonn scáthán tánaisteach hipearbolóideach suite taobh istigh d'fhócas an phríomhscátháin, agus an súilphíosa taobh thiar den phríomhscáthán. Baineann an chuid is mó de na teileascóip ollmhóra optúla ar Domhan feidhm as an eagar seo. Is athraitheach air teileascóp Schmidt-Cassegrain, ina bhfuil lionsa ceartaithe freisin, a úsáidtear i réalteolaíocht amaitéarach den chuid is mó.


Giovanni Domenico Cassini.
Réalteolaí a rugadh i bPerinaldo na hIodáile ab ea Giovanni Domenico Cassini (8 Iúil 1625 – 14 Meán Fómhair 1712). Ceapadh é mar an gcéad stiúrthóir ar an réadlann i bPáras sa bhliain 1669. Ainmníodh deighilt Cassini, an bhearna idir dhá fháinne de chuid Satairn, as. Thairg sé dlíthe Cassini i 1693 chun cur síos ar rothlú na Gealaí.


Aistear Cassini-Huygens.
Aistear spásárthach comhoibríoch idir NASA, ESA agus eagraíochtaí acadúla is tionsclaíocha Eorpacha eile le dul go Satarn is Tíotán. Dhá chomhpháirt a bhí i gceist: spásárthach a dhéanfadh fithisiú thart ar Shatarn (Cassini, a sholáthair NASA, fuinnmhithe le córas RTG, gineadóir teirmileictreach radaiseatóip), agus an taiscéalaí (Huygens, a sholáthair ESA) a threáfadh atmaisféar Tíotáin is a rachadh i dtír air. Lainseáladh i 1997 é, agus bhain sé feidhm as cabhair imtharraingteach an Domhain, Véinis is Iúpatair chun díriú ar Shatarn. I 2004 tharchuir Cassiní na chéad phictiúir den ghealach Phoebe, agus cúpla mí ina dhiaidh sin bhí sé i bhfithis timpeall Satairn. D'aimsigh sé dhá ghealach nua nár braitheadh riamh roimhe. Scaoil Cassini-Huygens i dtreo Tíotáin, agus i 2005 tháinig i dtír ar Thíotán, an tuirlingt is faide amach ón Domhan riamh ag árthach de dhéanamh daonna. Fuarthas na chéad phictiúir den dromchla ar ais go luath ina dhiaidh sin.


Hugh Maxwell Casson.
Ailtire a saolaíodh i Londain ab ea Hugh Maxwell Casson (1910-1999). Stiúraigh sé an ailtireacht d'Fhéile na Breataine i 1951.


Andrea del Castagno.
Freascó "Niccolò da Tolentino"Péintéir a rugadh i gCastagno na hIodáile ab ea Andrea del Castagno (Andrea di Bartolo de Simone, c 1421-1457). Tá cáil ar "Ultima Cena" (An Suipéar Déanach), pictiúr a rinne sé d'Eaglais na hApollóine Naofa. Sraith thábhachtach pictiúr leis is ea "Ciclo degli uomine i donne illustri" (Fir is Mná Cáiliúla).


Castainéid.
Péire teasc adhmaid (castán de ghnáth), rud beag cuasach, a chaitear ar an ordóg is a chniogtar le chéile go rithimiúil chun damhsa a thionlacan, sa Spáinn go príomha. Bíonn castainéid ceolfhoirne suite ar bhata adhmaid de ghnáth.


Castán inite.
An castán Spáinneach, crann duillsilteach a fhásann 30 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara is iarthar na hÁise, ach a shaothraítear in an-chuid áiteanna eile. Na duilleoga ubhchruthach fiaclach lonrach, na caitíní fada le bláthanna glasa baineanna faoi bhun na mbláthanna fireanna buí, na cnónna lonrach donn, agus 3 cheann imchlúdaithe i gcás tiubh spíonach. Déantar na cnónna a róstadh chun castáin rósta a tháirgeadh.


Castán uisce.
Planda uisciúil bliantúil a shnámhann go saor. Dúchasach do réigiúin theo san Eoraip, an Áise is an Afraic, agus tógtha isteach i réigiúin eile. Na fréamhacha glas, na bláthanna bán ina gcnotaí 4 pheiteal, an lann rombach, an gas le seomra aeir ann. Na torthaí adhmadach triantánach le 2-4 dhealg. Fásann sé go tapa, agus déanann mataí tiubha a shnámhann is a choisceann bealaí uisce. Is bunbhia in an-chuid den Áise an toradh, lán de stáirse is saill. Na castáin inite a dhíoltar san Eoraip, is minic nach fíorchastáin uisce iad ach torthaí na cíbe.


Próiseas Castner-Kellner.
Próiseas chun hiodrocsaíd sóidiam is clóirín a dhéanamh trí sháile a leictrealú in umar le baic a roinneann an t-umar ina ranna scoite. Luíonn an sáile os cionn umar mearcair a fheidhmíonn mar chatóid, agus is féidir a shreabhadh ó roinn go roinn. Fuasclaítear clóirín ag anóidí iarainn agus bailítear é. Déanann an sóidiam a fhuasclaítear ag an gcatóid mearcair malgam, a shreabhann isteach i roinn eile mar a n-imoibríonn le huisce chun hiodrocsaíd sóidiam a dhéanamh gan aon chlóiríd sóidiam a bheith ann.


Cat breac.
Cat tí gearrfholtach Briotanach. A fhionnadh breac, dubh, dúdhearg is gealdearg (gan aon bhán). Tugtar "an cat ceaileaco" air freisin. Is deacair é a atáirgeadh de bhrí gur annamh a shaolaítear fireannach, agus bíonn siad seasc go minic.


Cat órga.
Ball de chlann na gcat. Faightear sna foraoisí é den chuid is mó. Itheann sé fianna, ainmhithe baile is éin. Dhá chineál: cat órga na hAfraice atá aonarach is a thochlaíonn poll dó féin, agus cat órga na hÁise a sheilgeann i bpéirí.


Cat sinsile.
Pór de chat tí fadfhionnaidh. An ceann cruinn is an aghaidh ghearr. An fionnadh bán an-tiubh. Barr dubh (nó gormliath i gcás an tsinsile ghoirm) ar gach ribe gruaige. Tugtar "cat geal", nó "cat geal Peirseach", air freisin.


Cat Turcach.
Saghas cat teaghlaigh le gruaig fhada a d'eascair ó réigiún Loch Van sa Tuirc. An fionnadh bán tiubh, marcanna scothdhearga/donna ar an gceann, eireaball scothdhearg/donn. Is breá leis snámh.


Catacól.
C6H4(OH)2, 1, 2-déhiodrocsaibeinséín, solad gan dath le leáphointe 105 °C. Is féidir leis coimpléisc láidre a dhéanamh le miotail trí chrágadh. I measc na ndíothaíoch tábhachtach uaidh, tá aidréanailín is dopa.


Catacólaimín.
Grúpa comhábhar atá suntasach sa bhitheolaíocht, a fhaightear go forleathan i bplandaí is ainmhithe. Is iad na samplaí a tharlaíonn i bhfíocháin mhamacha dopaimín, noraidréanailín is aidréanailín, agus tá róil thábhachtacha acu i bhfeidhmiú an nearchórais lárnaigh is an néarchórais shimpitigh. Bunúsach i rialú bhrú na fola, agus an freagairt teitheadh nó troid.


Cataileipse.
Cuma colainne, míchompordach neamhinmharthanach de ghnáth, a dtugtar "solúbthacht céarach" uirthi, a ghlacann duine le drochghalar síocóiseach nó i bhfrithghníomh histéireach.


Fotharta (Loch Garman).
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Fotharta.


Luíne (Contae na Mí).
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Luíne.


Cataitéar.
Feadán mín, déanta as rubar nó ábhar sintéiseach, le cur isteach i gcuais colainne cosúil leis an lamhnán, na fuileadáin, seomraí an chroí, agus conairí na riospráide. Stíleas sreinge istigh ann chun é a dhéanamh docht le cur isteach is a dhíriú don ionad ceart, go minic faoi íomháú fluarascópach X-ghathach. Úsáidtear é chun sreabháin nó drugaí a sholáthar, fuil nó sreabhán eile nó bithóipse a tharraingt amach le tástáil, nó tomhais éagsúla — brú, ráta sreafa is eile — a dhéanamh chun galair a dhiagnóisiú.


Çatal Hüyük.
Athdhéanamh ar an taobh istigh de theach in Catal Hüyük
Lonnaíocht réamhstairiúil cois abhann timpeall 6500-5500 RC i ndeisceart na Tuirce, 50 km soir ó dheas ó Konya. An lárionad Neoiliteach is mó atá ar eolas sa mheánoirthear. Tulach 20 m ar airde, a chlúdaíonn fairsinge 13 heicteár. 12 urlár ann, gach ceann lán de thithe dronuilleogacha, clóis is scrínte. Meastar go raibh timpeall 5,000 duine ina gcónaí ann. I measc na maisiúchán reiligiúnda atá fós ann tá múrmhaisithe, rilífeanna plástair, agus cuid mhaith samhlacha cinn tairbh.


Catalaíoch.
Ábhar nach mbíonn ach rian de i gcóras ceimiceach, go príomha sa cheimic orgánach, a mhéadaíonn ráta imoibrithe cheimicigh agus nach n-athraítear in aon chor sa phróiseas. De réir dealraimh, feidhmíonn na clórafluaracarbóin (CFCanna) mar chatalaígh sna himoibrithe a mhilleann ózón san atmaisféar. De bhrí nach n-athraítear iad sa phróiseas, fanann gach móilín CFC san atmaisféar chun dochar a dhéanamh do na mílte móilín ózóin.


Catalú.
Géarú nó moilliú imoibrithe cheimicigh trí ghníomhaíocht ábhair (an catalaíoch) a fhaightear ar ais gan athrú ag deireadh an imoibrithe. Tá fíorthábhacht leis an ngníomhaíocht seo sa cheimic is an bhitheolaíocht chun imoibrithe a ghéarú a rachadh rómhall ar chaoi eile, fiú is iad fabhrach ó thaobh fuinnimh de. I measc na gcatalaíoch tábhachtach, tá iarann i bpróiseas Haber-Bosch chun amóinia a tháirgeadh ó nítrigin an aeir, agus clóraifill a bhrostú sa bhfótaisintéis a thógann dé-ocsaíd charbóin ón aer chun hidreacarbóin choimpléascacha a chruthú i bplandaí. Nuair a tharlaíonn catalú taobh istigh de phas amháin, mar a tharlódh i dtuaslagán, tugtar "catalú aonchineálach" air. Catalú ilchineálach a tharlaíonn nuair a bhíonn níos mó ná pas amháin i gceist.


Catamarán.
Soitheach dhá chabhail de bhunús Tamalach ar féidir ardluas a bhaint amach le han-chobhsaíocht leis. Tiomáintear le seolta nó inneall iad na laethanta seo. Is dearadh an-choitianta luaimh le blianta anuas é, agus de réir a chéile tá an dearadh céanna á thabhairt isteach do bháid is longa farantóireachta freisin.


Catóid.
I leictrealú is feadáin díluchtúcháin, an leictreoid dhiúltach a dtéann na leictreoin uaithi isteach sa bhfeadán nó an chill leictricheimiceach. I mbataire, an teirminéal dearfach a dtéann na leictreoin isteach sa bhataire tríthi. I gciorcad atá ceangailte le bataire, ritheann an sruth ó chatóid dhearfach an bhataire tríd an gciorcad go dtí anóid dhiúltach an bhataire. Is ian dearfach an caitian a ghluaiseann i dtreo na catóide diúltaí i leictrealú. Baintear miotail (a dhéanann caitiain) ón anóid, agus deasctar iad ar an gcatóid i leictrealú.


Henry Cavendish.
Fisicí is ceimicí Sasanach a rugadh i Nice na Fraince ab ea Henry Cavendish (1731-1810). Rinne sé taighde bunúsach ar imtharraingt is dlús an Domhain, saintoilleadh teirmeach ábhar, indóiteacht hidrigine (aer inlasta a thugtaí uirthi sin ag an am), comhdhéanamh aeir, agus leictreachas.


William Caxton.
An chéad chlódóir Sasanach, a rugadh i Weald Shasana, meastar ab ea William Caxton (c 1422-c 1491). Ar cuairt go Köln na Gearmáine (1471-1472) a d'fhoghlaim sé ceird na clódóireachta, is dócha. Chuir sé cló ar an gcéad leabhar Béarla, "The Recuyell of the Historyes of Troye" (Bailiúchán Scéalta na Traí, aistriúchán ar leabhar Fraincise) i 1475. I 1476 bhunaigh sé a ghnó clóbhuailte le clóphreas adhmaid. Chlóbhuail sé timpeall 100 leabhar, ach ní mhaireann ach trian nó mar sin díobh, cuid mhaith díobh i mblúirí.


Arthur Cayley.
Matamaiticeoir a rugadh i Richmond, Shasana ab ea Arthur Cayley (16 Lúnasa 1821 – 26 Eanáir 1895). Bhunaigh sé matamaitic na neamhathraitheach is na gcomhathraitheach. Shaothraigh sé teoiric na maitrísí, geoiméadracht anailíseach is réalteolaíocht theoiriciúil.


George Cayley.
Eitleoir ceannródaíoch a rugadh i Scarborough Shasana ab ea George Cayley (1773-1857). I 1808 thóg is d'eitil sé faoileoir, an chéad aerárthach níos troime ná aer. I 1853 thóg sé an chéad eitleoir rathúil a d'iompair duine.


Céachta léime stocán.
Ilchéachta a dearadh san Astráil i 1881 le níos mó ná deimheas amháin. Feidhmíonn na deimhis neamhspleách ar a chéile, agus is féidir talamh le stocáin is clocha móra a shaothrú leis. Bristear is milltear gnáthchéachta i gcoinníollacha mar sin. Baineadh feidhm as an gcéachta seo chun na tailte eoclaipe in oirdheisceart na hAstráile a oscailt is a shaothrú.


Ceadaíocht.
Tomhas ar an oiread a pholaraíonn (a ailíníonn) na móilíní in ábhar faoi iarmhairt réimse leictrigh. Úsáidtear an tsiombail ε uirthi, agus an t-aonad farad in aghaidh an mhéadair (F m-1). Is ionann ceadaíocht an fholúis is 1/(μ0 c2), nuair is é μ0 tréscaoilteacht mhaighnéadach folúis, agus c luas tairiseach forleata solais i bhfolús: mar sin ε0 = 8.854 × 10-12 F m-1, tairiseach uilíoch a thagann san áireamh arís is arís eile sa leictreachas. Maidir le hábhair thréleictreacha, braitheann ε ar chomhdhéanamh an ábhair is na coinníollacha fisiciúla, agus luaitear mar iolraí ar ε0 í. Tugtar "an tairiseach tréleictreach" ar na hiolraí seo.


Céadchosach.
Artrapód feoiliteach domhanda, a fhaightear de ghnáth in ithir, dramhaíl duilleog, agus adhmad lofa. Suas le 30 cm ar fhad, ceann le hadharcáin is codanna béil, cabhail iltheascánach le péire cos ar gach teascán. Timpeall 2,500 speiceas, cuid acu nimhiúil.


Gentiana.
Géineas plandaí is ea Gentiania (nó ceadharlaigh sa Ghaeilge), a bhíonn ilbhliantúil den chuid is mó, agus a fhaightear i ngach tír, beagnach, ach amháin san Afraic. Cuid mhaith díobh, is alpaigh iad a fhásann go híseal. Na duilleoga urchomhaireach iomlán. Na bláthanna roinnt ceintiméadar ar fhad, tonnadóirchruthach nó clogchruthach, go minic le feadáin fhada is 5 mhaothán leata, de ghnáth dúghorm ach uaireanta bán, buí nó dearg. Úsáidtear na fréamhacha le searbháin a dhéanamh. I measc na speiceas is mó aithne orthu tá an ceadharlach buí ("Gentiana lutea", lus), lus an chrúbáin ("G. campestris") agus an muilcheann ("G. amarella").


Céadras dearg.
Speiceas atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh a tháirgeann adhmad dearg. Is é seo an t-ainm tráchtálach ar adhmad an aitil Mheiriceánaigh, a úsáidtear go minic i ndéanamh peann luaidhe.


Céadras geal.
Cineál crainn ar speiceas den ghéineas "Chamaecyparis" é is ea an Céadras geal. Tá sé dúchasach d'oirthear Mheiriceá Thuaidh. Táirgeann sé adhmad bán nó leathbhuí.


Céadras Seapánach.
Cónaiféar síorghlas, dúchasach don tSeapáin. Caol coirceogach. Na duilleoga lannach le bioranna fada, eagraithe ina mbís. Crann tábhachtach foraoise sa tSeapáin, agus úsáidtear go forleathan i ngairdíní is teampaill é. Tábhachtach mar fhoinse adhmaid i gcuid mhaith tíortha eile.


Ceallailít.
Saill thibhreach a bhíonn ar cheathrúna is leath deiridh duine ramhair. De réir na gcomhairleoirí áilleachta is lucht margaíochta aistí costasacha speisialta bia, ní théann gnáthaiste bia i bhfeidhm go rathúil uirthi. Ach léiríonn an taighde is an cleachtadh go gcailltear saill ó gach deascán saille sa cholainn nuair a chloíonn duine leis an aiste bia is an aclaíocht riachtanach.


Ceallailíteas.
Athlasadh an fhíochán tacaíochta a thacaíonn le horgáin is struchtúir na colainne, mar thoradh ar ionfhabhtú baictéarach de ghnáth. Is féidir go dtarlóidh sé i ndiaidh gortaithe nó obráid mainliachta. Is féidir go mbeidh sé baolach, mar shampla má théann an t-ionfhabhtú isteach in imshruthú na fola nó má ionfhabhtaíonn orgáin chóngaracha. Is gá é a chóireáil le frithbheathach cuí.


Ceallalóid.
An plaisteach cumarsáideach is luaithe a tháinig ar an margadh (c 1865-1869). Níotráit cheallalóis, plaistithe le camfar, ab ea é. An-chobhsaí ó thaobh toisí de, agus úsáideadh ar feadh i bhfad é le haghaidh scannán fótagrafach, in ainneoin a inlastachta baolaí, fiú nuair a bhí plaistigh nua in oiriúint don ghnó sin. Faoi dheireadh ceapadh aicéatáit cheallalóis a bhfuil a toisí an-chobhsaí is nach bhfuil inlasta, agus cuireadh í seo in ionad na ceallalóide i scannáin fhótagrafacha.


Ceallalós.
(C6H10O5)n, polaisiúicríd struchtúrtha a fhaightear den chuid is mó i mballaí na gceall in ábhar adhmadach is plandúil, cosúil le cadás. Is polaiméir comhdhlúthucháin glúcóis í atá isiméireach le stáirse. Príomhamhábhar páipéir. Cruthaítear díorthaigh thábhachtacha de trí eistearúchán, cuid de na grúpaí hiodrocsaile, ina measc réón (aicéatáit cheallalóis), gunnachadás (níotráit cheallalóis nó nítriceallalós). Foirm ceallalóis, sínte i leatháin thanaí thrédhearcacha, is ea ceallafán, a úsáidtear chun bia is earraí somhillte eile a phacáil.


Céalóm.
An príomhchuas i gcolainneacha ainmhithe ilcheallacha a thagann chun cinn le linn na forbartha sutheolaíche agus a dhéanann, de ghnáth, an cuas timpeall ar an bputóg i bpéisteanna ainilide, eicínideirmeacha is veirteabraigh. Tá an céalóm i láthair i moilisc is artrapóid freisin, ach laghdaithe go mór i dtoirt.


Ceamara bosca.
Ceamara an-simplí a bhí an-suntasach ag tús an 20ú céad chun eolas is cleachtadh praiticiúil ar an ngrianghrafadóireacht a scaipeadh i measc an phobail. Bosca dronuilleogach, ag cuimsiú rolla scannáin fhótagrafaigh, cúlaithe le páipéar is castóir seachtrach chun an scannán a chur ar aghaidh. Lionsa amháin ann le fócasú fosaithe, agus comhla don nochtadh láithreach. Ceamara mar seo ab ea ceamara bunúsach Kodak a táirgeadh den chéad uair i 1888, agus an Box Brownie a tháinig ar an margadh i 1900.


Ceamara frithchaithimh aonlionsa.
Ceamara ina dtaispeántar íomhá an radhairc a bhfuil grianghraf á dhéanamh de trí scathán ar scáileán lorgán radhairc. I gceamara frithchaithimh aonlionsa (SLR) bíonn an scathán ag 45° taobh thiar de lionsa an cheamara, agus castar i leataobh é go huathoibríoch díreach roimh an nochtadh. I gceamara athfhillteach délionsa bíonn dhá lionsa chomhoiriúnaithe is iad cúpláilte i gcomhair fócasaithe, ceann amháin don lorgán radhairc, agus an ceann eile don chomhla is an spiara sa bhfíorcheamara.


Ceamara imrothlach.
a>, tógtha le ceamara imrothlach. Priontaí albaimín, Feabhra, 1864, le George N. Barnard
'Séard atá i gceamra imrothlach ná ceamara a tháirgeann pictiúr atá caol fada, is é sin le cóimheas amhairc (fad/ leithead) an-mhór, cosúil le scannán leathanscáileáin. Sa ghnáthcheamara bíonn geata an scannáin ar an gcóimheas céanna leis an bpictiúr, agus é inroghnaithe le masc inghluaiste nó tríd an gcúl scannáin a athrú. I gceamara inrothlach bíonn leagan amach dílis rothlaithe de lionsa rothlaithe agus scoiltchomhla in ann uillinn chothrománach suas le 120° a chlúdach le linn nochtadh an scannáin sa gheata cuarach. I ndearthaí eile, úsáidtear ceamara rothlaithe is an scannán á bhogadh an t-am ar fad thar scoilt i bplána an fhócais, nó leagan amach le priosma rothlaithe os comhair an lionsa.


Ceamara uisce.
Gnáthcheamara i gcumhdach frithbhrú chun gur féidir é a úsáid ag doimhneacht fhiúntach faoin uisce. Bíonn rialaitheoirí seachtracha ceangailte le rialaitheoirí an cheamara len é a fheidhmiú. Féachann lionsa an cheamara amach trí fhuinneog mhaol, nó cruinneachán gloine nó plaistigh thrédhearcaigh. Déanann an fhuinneog mhaol díchumadh pioncáis ar an íomhá, agus méadaítear fad fócasach an lionsa faoi 1.33 de bharr comhéifeacht athraonta an uisce a bheith níos mó ná an luach in aer. Mar mhalairt air sin, is féidir ceamaracholainn shéalaithe a úsáid agus na lionsaí ar leith, oiriúnaithe le húsáid faoin uisce, is an eilimint thosaigh i dteagmháil leis an uisce.


Ceamseafta.
Seafta rothlaithe agus ceamanna feistithe air. Is é atá i gceam ná pláta leata, gearrtha i gcruth ar leith, a rothlaíonn thar ais atá ingearach le plána an phláta. Rialaíonn cruthanna na gceamanna ar an gceamseafta gníomhachtú is am gníomhachtaithe na gcomhlaí mar chuid de thimthriall innill.


Ceamthaifeadán.
Físcheamara beag iniompartha agus téipthaifeadán caol mar chuid dhílis de. Tugtar "CCR (taifeadán ceamara caiséid)" air seo freisin. Is féidir an t-ábhar taifeadta a athsheinm ar an toirt ar theilifíseán baile.


Ceangailteacht.
Folmhú annamh is deacair na putóige. Athraíonn an tréímhse idir folmhuithe go mór i ndaoine sláintiúla. Má bhíonn níos mó ná 3 lá gan folmhú, agus go príomha má bhíonn an folmhú deacair ansin, is féidir go bhfuil ceangailteacht ag duine. Tarlaíonn sí mar thoradh ar thrasdul moillithe an fhaecais tríd an stéig mhór (an drólann) nó a choinneáil sa reicteam de bharr snáithín uireasach cothaithe, doghluaiseachta, galar stéige (cosúil le díbhéartaiclíteas), nó neamhord eile cosúil le hipitíoróideacht.


Ceann bán.
Galar seadánach a ionsaíonn fréamhacha cruithneachta, eorna is seagail. Tarlaíonn cailliúintí móra dá bharr nuair a fhástar na barra tógálacha i ndiaidh a chéile ar an talamh chéanna. Cuireann an galar cosc ar na soithigh flóéime sna fréamhacha, rud a mharaíonn na plandaí nó a spreagann aibiú anabaí (cinn bhána) sa bharr. Is mó an seans go dtarlóidh an galar más alcaileach an ithir, agus má thiteann báisteach thar an ngnáth sa gheimhreadh roimhe sin. Chun smacht a chur air, is inmholta briseadh cúpla bliain idir barra cruithneachta nó eorna, 3 bhliain as a cheile de chruithneacht nó eorna ar thalamh ar leith a sheachaint, agus gan cruithneacht a chur díreach i ndiaidh eorna. Ní éiríonn le fungasnimheanna ina choinne.


Ceann tairbh.
Iasc beag a mhaireann ar thóin locha is aibhneacha ar fud tuaisceart na hEorpa. An cholainn téagartha, suas le 10 cm ar fhad, le ceann leathan leata. Beirtear na huibheacha faoi chlocha, agus déanann an fireannach cosaint orthu. Itheann sé inveirteabraigh, crústaigh go háirithe. Tugtar an t-ainm seo ar éisc mara eile is anglaití Meiriceánach freisin.


Ceannas (géinitic).
Sa ghéinitic, téarma a d'úsáid Mendel i 1866 chun cás a chur in iúl nuair a léiriónn ailléil amháin a hiarmhairt is a cheileann iarmhairt na hailléile eile. Mar shampla, nuair a bheirtear páiste d'fhuilghrúpa O do mháthair d'fhuilghrúpa A, ní mór go bhfuil géinte fhuilghrúpaí A is O aici. Ní féidir géin O a bhrath nuair a dhéantar tástáil ar tháirge na géine (an fuilghrúpa) sa mháthair mar go bhfuil géin A i gceannas, ach is féidir í a bhrath trí thástáil an DNA.


Ceannbhán.
Planda ilbhliantúil, cosúil le féar, dúchasach do chodanna fionnuara is artacha sna réigiúin mheasartha thuaisceartacha. An gas duilliúil. Spící na mbláthanna scothdhonn, an t-iombhláth ag cuimsiú ribí bána iomadúla a fhadaíonn nuair a thorthaíonn an planda chun ceann feiceálach cadásúil a dhéanamh.


Ceannruán.
Clann mhór iasc beag a mhaireann ar an ngrinneall gar don chladach. Faightear ar fud an Domhain i bhfarraigí trópaiceacha is measartha é, ach uaireanta i locha. Áitríonn sé sa chrios idirthaoideach i locháin is faoi charraigeacha. An cholainn ramhar, gan lanna. Cuid mhaith fiacla beaga sna gialla.


Cearbhas.
Planda an-ghéagach bliantúil a fhásann 1 m ar airde é Cearbhas atá dúchasach don Eoraip. Na duilleoga roinnte go mion i maotháin chaola lansa-chruthacha. Na bláthanna iompartha in umbail 2-4 cm ar leithead, na peitil scothbhán, go domhain eangach. Na torthaí (na síolta cearbhais) 3-6 mm ar fhad, féitheach, le boladh láidir nuair a chomhbhrúitear iad. Úsáidtear na torthaí go forleathan mar spíosra, agus chun blas a chur le harán, cácaí is cáis. Is comhábhar riachtanach i licéar Kümmel na torthaí freisin.


Cearc dhearg fraoigh.
Cearc scothdhearg/dhonn fraoigh atá dúchasach don Bhreatain Mhór is Éire. Cheaptaí tráth gur shaghas ann féin í, ach tuigtear anois gur foshaghas de chearc fhraoigh na sailí í.


Cearc ghuine.
Éan téagartha a mhaireann ar an talamh, dúchasach don Afraic. An clúmh breac liath. An ceann is an muineál beagnach nocht, go minic le craiceann fillte, daite nó garbh. Uaireanta bíonn cíor cleití nó caitheamh adharcach (clogad) ar bharr an chinn.


Cearc mhachaire.
Cearc fhraoigh atá dúchasach do lár na Stát Aontaithe. An t-eireaball in airde, cleití fada ingearacha ar an gceann, saic inséidte fhlannbhuí sa mhuineál. Áitríonn sí na machairí, agus itheann torthaí, síolta is feithidí.


Cearc mhailí.
Éan mórchosach atá dúchasach don Astráil. Donn le spotaí bána ar na sciatháin. Áitríonn sí scrobarnach thirim, scrobarnach mhailí go háirithe. Itheann sí síolta, bláthanna, feithidí is laghairteanna. Ní gá di ól.


Cearnaíocht.
Ionad pláinéid nó na Gealaí nuair a bhíonn an fad uilleach ón nGrian, tomhaiste ón Domhan, cothrom le 90°. Bíonn an Ghealach ag a leathphas, leath gealaí, agus í i gcearnaíocht.


Cearnú an chiorcail.
Ceann d'fhadhbanna clasaiceacha na geoiméadrachta: cearnóg a tharraingt cothrom le fairsinge ciorcail, gan feidhm a bhaint ach as corr dhíreach is compás chuige. Cruthaíodh nach féidir an fhadhb a réiteach leis na huirlisí seo, agus aimsíodh cuid mhaith réiteach. Fuair na hÉigiptigh ceann go luath le cearnóg de thaobh (8/9) d, sa chás gurb é d trastomhas an chiorcail. Tugann sé seo (64/81) d2 d'fhairsinge na cearnóige, in ionad (π/4) d2, agus uaidh sin, π ≈ 3.160…. Úsáideadh "cearnú an chiorcal" mar mheafar barrúil do thasc dodhéanta chomh fada siar le hArastaifainéas ar a laghad, timpeall 400 RC.


Céasadh.
De réir dlí, gearradh fulaingthe déine fisiciúla nó meabhraí ar dhuine, is cuma an mar phíonós, imeaglú nó iachall air é féin a chiontú i gcoir. Coisceann Fógra Uilechoiteann na gCearta Daonna de chuid na Náisiún Aontaithe (1948) aon chéasadh, agus cáintear go huilíoch é. Coisceadh an céasadh ar fud na hEorpa go luath sa 19ú céad, ach déantar fós é in an-chuid tíortha ar fud an Domhain. Ní hamháin go n-úsáidtear na modhanna traidisiúnta chun pian fhisiciúil a thabhairt, ach modhanna síceolaíocha is cógaseolaíocha, cosúil le toirmeasc ar chórais na colainne le pian a mhaolú.


Ceatánuimhir.
Comhéifeacht a shainíonn cáilíocht inlasta breosla i gcomhair inneall dócháin inmheánaigh díosail. Is í an uimhir an céatadán ceatáin i meascán le alfa-mheitiolnaftailéin atá inchomórtais, ó thaobh inlastachta de, leis an mbreosla atá á tástáil.


Ceathairnín.
San ailgéabar, eagar 4 réaduimhir, ordaithe de réir dlíthe áirithe ceaptha. Léirítear na dlíthe ceaptha mar seo: (a, b, c, d) + (p, q, r, s) = (a+p, b+q, c+r, d+s) agus (a, b, c, d).(p, q, r, s) = (ap-bq-cr-ds, aq+bp+cs-dr, ar+cp+dq-bs, as+br+dp-cq). Shaothraigh an matamaiticeoir Éireannach William Rowan Hamilton an réimse seo matamaitice. Is sampla é d'ailgéabar neamhchomhalartach de bhrí nach bhfuil an t-iolrú malartach. Tugadh an t-ainm ceathairnín ar an ailgéabar seo mar gheall ar an 4 uimhir i ngach ord. Bhain na fisicithe an chuid choimpléascach (b, c, d) amach as chun oibriú le veicteoirí.


Ceathartha.
Tréimhse ghéolaíoch sa ré Chaenasóch, a thosaigh dhá mhilliún bliain ó shin is atá fós againn. Roinntear ina fo-thréimhsí í: an Pléisticéineach ar dtús, agus an Holaicéineach atá againn anois. Sa tréimhse seo a tharla na hoighrithe forleathana tréimhsiúla sa leathsféar thuaidh, agus a tháinig an cine daonna chun tosaigh.


Ceathrú dhubh.
Galar éinirtithe eallach is caorach ina n-atann na géaga. Is féidir go mbeidh sí marfach d'ainmhí.


Céatóin.
Comhdhúile orgánacha ina bhfuil grúpa carbóinile (C=O) nasctha le dhá adamh carbóin eile. Is é aicéatón, CH3COCH3, an sampla is simplí.


Ceatsal.
Éan ó Mheiriceá Láir a áitríonn foraoisí sléibhtiúla. Itheann sé torthaí, feithidí, froig, laghairteanna is seilidí. An fireannach le páirteanna íochtaracha dearga, ceann is droim glas, eireaball an-fhada reatha. Tugtar "an ceatsal lonrach" air freisin. Bhíodh urraim ag na hAstacaigh is na Máigigh dó. Éan náisiúnta Ghuatamala is ea é, ach tá a lion laghdaithe go tubaisteach faoi seo.


Thomas Cech.
Bithcheimicí a rugadh i Chicago is ea Thomas Cech (1947-). An chéad duine a thaispeáin gur féidir le RNA feidhmiú mar einsím, catalaíoch bitheolaíoch. D'aimsigh sé cineálacha RNA a d'fheidhmigh mar seo is a d'athraigh iad féin sa phróiseas, agus cineálacha eile nár athraigh iad féin, ar tugadh ribisímí orthu. Roinn sé Duais Nobel sa cheimic le Sidney Altman i 1989 as seo.


Ceefax.
Córas alfa-uimhriúil teilitéacs atá an BBC ag feidhmiú ó 1974. Craobhscaoiltear é mar chuid dá seirbhís nuachta is cúrsaí reatha ar an teilifís.


Ceifid.
Réalta athraitheach a n-ascalaíonn a gile thar thréimhse 1-50 lá, díreach i gcomhréir lena sainmhéid, agus a gile ag fad caighdeánach amach uaithi. Is ionann a méid fhollasach agus cé chomh geal is a dhealraíonn sí. Más féidir luach a chinneadh don tsainmhéid ón tréimhsiúlacht seo agus má thomhaistear an ghile fhollasach, is féidir fad na réalta amach uainn a ríomh. Tá réalta mar seo iontach áisiúil chun na faid go dtí réaltraí atá gar dúinn a dhéanamh amach agus scálaí faid sa Chruinne a aimsiú. Ar an drochuair, ní féidir é seo a dhéanamh i gcás na réaltraí i bhfad uainn de bhrí go bhfuil an solas uathu chomh lag sin. Tá na faid go dtí réaltraí i bhfad níos faide amach intomhaiste le spásteileascóp Hubble, atá i bhfithis 170 km os cionn na talún.


Céileantráit.
Ainmhí simplí ilcheallach le plean colainne ina bhfuil dhá phríomhchiseal scartha ag ciseal ábhair gheilitínigh. Is annamh a fhaightear iad i bhfionnuisce, agus is muirí an chuid is mó díobh, ach is feoiliteach iad uile. Bíonn siméadracht ghathach ag an gcuid is mó díobh. Bíonn cealla loiscneacha acu chun creach a ghabháil, agus mar chosaint. De ghnáth cuimsíonn timthriall na beatha dhá phas, polaip ghreamaithe a fhéadfaidh a bheith aonarach, agus meidiúsa teasc-chruthach. Cuimsíonn siad na coiréil, an bundún leice, agus na smugairlí róin.


Ceileiste.
Gléas ceoil is ea an cheileiste, cosúil le pianó díreach beag, ach plátaí miotail in ionad na sreang agus réim níos lú (5 ochtach). Cheap an déantóir gléasanna Francach August Mustel (1842-1919) é i 1886. Go luath ina dhiaidh sin bhain Tchaikovsky úsáid as ina bhailé "Shchelkunchik" (An Cnóire), i n‘Damhsa na Síóige Milse’.


Ceilp.
Feamainn mhór dhonn atá coiteann i gcreasanna ísle idirthaoide is fo-thaoide i bhfarraigí fuara. I dtimthriall a beatha, athraíonn sí ó fhoirm shnáithíneach go foirm mhór fholláin ina bhfuil gas caol greamaitheach is lann leata.


Céim (matamaitic).
Sa mhatamaitic, an 360ú cuid de rothlú iomlán. Úsáidtear an tsiombail ° di. Mar sin 1° = π/360 rad, dronuillinn 90° = π/4 rad, agus 180° = π rad.


Ceimeaghabháil.
Brath spreagthaí ceimiceacha ag orgánaigh bheo. Déanta de ghnáth ag cealla nó orgáin gabhdóra ar leith. Cuimsíonn ceimeaghabháil brath boltanach bolaí agus brath blastachta blasanna.


Ceimealuadar.
Próiseas ina ngluaiseann cealla nó orgánaigh mar fhreagairt ar spreagadh ceimiceach i dtreo an réigiúin is cuí dá gcomhshaol. Mar shampla, gluaiseann leocaicítí in imshruthú na fola chuig ionaid athlasta, ionfhabhtaithe nó gortaithe, agus gluaiseann baictéir chuig réigiúin atá lán de chothaithigh dóibh.


Ceimiceáin talmhaíochta.
Táirgí an tionscail cheimicigh a úsáidtear i gcursaí talmhaíochta. Ina measc tá leasuithe neamhorgánacha, feithidicídí, luibhicídí, cógais ainmhithe is eile. De bhrí go mbíonn baol ann go bhfaighidh na hábhair seo bealach isteach i mbia daoine, tá imní ag fás mar gheall ar a n-úsáid fhlúirseach. Mar fhreagairt, tá talmhaíocht orgánach ag teacht chun cinn go mall le glúin anuas.


Ceimiteiripe.
Cóireáil le drugaí ar othair le galair ionfhabhtaithe (le frithbheathaigh), galair sheadánacha, agus ailse. I gcás ceimiteiripe ailse, bíonn manglam drugaí cíteatocsaineacha (drugaí a mhilleann cealla) in úsáid. Deartar an meascán chun go n-ionsóidh siad cealla mearfháis an tsiada go fabhrach, ach is fíor go n-ionsaíonn siad cealla normálta sláintiúla freisin (cealla an smeara go príomha), rud a laghdaíonn frithghníomh normálta na colainne i gcoinne ionfhabhtuithe, agus a chuireann tús le cailliúint gruaige is aimride. Tá cóireálacha forlíontacha ar fáil anois chun na fo-iarsmaí seo a mhaolú. Le ceimiteiripe is féidir go dtarlóidh masmas géar is urlacan d'othar, agus bíonn drugaí sa mhanglam chun bac a chur leis na fo-iarsmaí seo. Úsáidtear oibreáin ailcilithe cosúil le ciosplaitin, frithmheitibilítí cosúil le meititreacsáit, agus alcalóidigh mar dhrugaí cíteatocsaineacha. Úsáidtear hormóin freisin chun srian a chur ar fhás siadaí áirithe.


Ceintrimír.
An pointe ar chrómasóm, ag caolú de ghnáth, a cheanglaítear leis an bhfearsaid le linn deighilt núicléas na cille. Mar sin, cuidíonn an cheintrimír le deighilt an chrómasóim ina dhá chrómasóm iníne.


Céir bheach.
Céir a thálann beacha ar leith (bumbóga, beacha meala, agus beacha gan chealg, ar a laghad). Táirgtear i bhfaireoga faoi na plátaí colainne boilg í, agus úsáideann na beacha í lena neadacha a thógáil.


Céir pharaifín.
Céir sholadach hidreacarbóin a táirgeadh ar dtús ó sceallaí ó 1850, ach anois faightear ó pheitriliam í. Úsáidtear í i gcoinnle, uiscedhíonadh, oiriúnú uigí, snasanna is ungthaí. Cuid dá hairíonna meicniúla, is de bharr a struchtúr micreachriostalta iad.


Ceirbheacs.
Trian barrchaol íochtarach na broinne. Síneann an chuid leathan íochtarach isteach sa bhfaighin. Téann an barr isteach i gcorp na broinne trí chúngú éadrom (an chuing). Bíonn an chuid sa bhfaighin dlúth sa bhroinn neamhthoirchithe, agus réasúnta bog sa bhroinn thoirchithe. Ligeann oscailt bheag ag bun an cheirbhics bealach isteach idir cuas na broinne is an fhaighin.


Ceirbream.
An chuid is mó den inchinn, a shealbhaíonn an chuid is mó de chuas na blaoisce. Roinnte ina leath deas is a leath clé (na leathsféir cheirbreacha), ceangailte le corp snáithíní néarógacha (an corpus callosum). Roinntear gach leathsféar i 4 mhaothán, gach ceann ainmnithe as an gcnámh blaoisce is gaire dó: maothán tosaigh, maothán pairiatach, maothán na huisinne, agus maothán ocsapatach. Bíonn dromchla gach leathsféir cumtha as ciseal liathábhair (an choirtéis cheirbreach) ina bhfuil cillchoirp na néarón atá freagrach as feidhmeanna an cheirbrim. Taobh istigh den choirtéis, toirt mhór bánábhair atá sna leathsféir a chuimsíonn, den chuid is mó, acsóin néaróin na coirtéise ceirbrí. Bíonn dromchla an cheirbrim ina shraith filltí (gyri) scartha le dabhcha (sulcais). Scarann an sulcas cliathánach maothán na huisinne ón maothán tosaigh is an maothán pairiatach, scarann an sulcas lárnach an maothán tosaigh ón maothán pairiatach, agus scarann an sulcas pairiatoscapatach an maothán pairiatach ón maothán ocsapatach. Díreach chun tosaigh ón sulcas lárnach atá an choirtéis luadrach, ina bhfuil samhlú bun os cionn den taobh urchomhaireach den cholainn. Tá samhlú na haghaidhe ag an gcuid is íochtaraí, ansin samhlú na láimhe a shealbhaíonn fairsinge réasúnta mór den choirtéis, agus ansin an ghéag uachtarach, an chabhail, agus ar an gcuid is uachtaraí, an chos. Má spreagtar cuid den choirtéis luadrach seo, crapann na matáin dheonacha sa chuid ábhartha de thaobh urchomhaireach na colainne. Faoin gcuid den inchinn a shamhlaíonn an aghaidh, ar an taobh clé, tá an chuid den inchinn a rialaíonn an urlabhra (réigiún Broca). Díreach taobh thiar den sulcas lárnach, tá an choirtéis chéadfach a ghlacann eolas céadfach ón taobh urchomhaireach den cholainn trí shoc na hinchinne is an talamas. Baineann an maothán ocsapatach le radharc na súl. Bíonn an maothán pairiatach freagrach go ginearálta as feidhmeanna céadfacha cosúil le brath tadhaill, brú, ionad na colainne, aireachtáil thríthoiseach, anailís íomhánna radharc, teanga, geoiméadracht is áirimh. Rialaíonn an maothán tosaigh na feidhmeanna luadracha, agus cur i bhfocal na hintleachta is na pearsantachta. Bíonn an chuid uachtarach de mhaothán na huisinne i bhfeighil brath fuaimeanna, agus an t-iarmhar freagrach as cuimhne is feidhmeanna éagsúla mothúcháin.


Ceirbrín.
Cuid den inchinn atá suite sa taobh thiar íochtarach den chuas cráineach sa bhlaosc. Cuimsíonn sé dhá leathsféar nasctha sa mheánlíne leis an veirmis. Bíonn sé ceangailte le stoc na hinchinne le 3 phéire struchtúr a dtugtar "sealgóga" orthu, agus soláthraíonn cuid de bhalla an 4ú méadailín. Is iad a phríomhfheidhmeanna rialú staidiúire, gluaiseachtaí athdhéanta, agus cruinneas geoiméadrach gluaiseachtaí deonacha. De réir dealraimh, tá ról suntasach aige i bhfoghlaim. Má tharlaíonn damáiste don cheirbrín i ndaoine nó ainmhithe eile, tarlaíonn neamhluail cheirbríneach (neamhchomhordú gluaiseachta).


Dothráicis.
Is é an Dothráicis teanga chumtha na nDothráiceach, áitritheoirí dúchais ficseanúla na Mara Dothráicí i sraith úrscéalta fantaisíochta "Fonn Oighir agus Tine" (nó "A Song of Ice an Fire" mar a thugtar uirthi as Béarla) de chuid George R. R. Martin, agus ina hathchóiriú teilifíse "Cluiche Ríchathaoireacha" nó "Game of Thrones". Chruthaigh David J. Peterson an teanga don sraith Teilifíse bunaithe ar na focail agus frásaí Dothráicise in úrscéalta Martin.
Faoi Mheán Fómhair 2011, bhí 3,163 fhocal sa teanga, cé nach raibh siad ar fad curtha ar fáil go poiblí faoin am sin. Sa bhliain 2012, tugadh an t-ainm "Khaleesi" (foghraithe chal-Í-saoi, cé gur cruathaíodh an focal le béim ar an gcéad shiolla) do 146 cailíní nuabheirthe i SAM, 'sé sin an téarma Dothráicise do bhean "khal" nó "rialóir", agus an teideal glactha sa sraith ag an bpríomhcharachtar Danaeras Tairgéirian.
Forbairt.
Chruthaigh Peterson foclóir na Dothráicise i bhfad roimh an athchóirithe. D'fhostaigh HBO Cumann Cruthú Teanga ("Language Creation Society") chun an teanga a chruthú, agus i ndiaidh próiséas iarratais lena raibh breis is tríocha cumhthóirí teanga bainteach, roghnaiodh David Peterson chun an Dothráicis a chruthú. Sheachaid sé breis is 1700 focal do HBO roimh an scannánú tosaigh. Fuair Peterson inspioráid ó chur síos George R. R. Martin ar an teanga ina leabhair, ach ina theannta sin, ó teangacha ar nós an Rúisis, an Eastóinis, Ionúitis Cheanada agus ón Svahaílis.
Bhí David J. Peterson agus forbairt na Dothráicise léirithe ar eipeasóid 8ú Aibreán, 2012 "The Next List" de chuid CNN. Lean sé ar aghaidh chun na Teangacha Vailírise a chruthú dón tríú shéasúr in "Game of Thrones"
Cosc teanga.
Bhí dhá phríomh-bhac i bhforbairt na Dothráicise. Ar an gcéad dul síos, bhí ar an teanga aithis díreach a dhéanamh ar na téarmaí cheanna féin curtha le pár sna leabhair. Chomh maith le sin, bhí uirthi foghraíocht simplí nó sofhoghlamtha do na haisteoirí a bheith aici. Bhí tionchar mór acu seo ar ghramadach agus ar fhoghareolaíocht na teanga.
Foghareolaíocht agus rómhánú.
Deir David Peterson "Tá a fhios agat, is dócha nach bhfuil a fhios ag formhór na ndaoine conas mar a fhuaimnítear an Araibis, mar sin, don té aineolach, b'fhéidir go gcloiseann sí cosúil leis an Araibid. Ach don té a bhfuil aithne aige ar an Araibis, ní chloiseann sí. Táimse den tuairim gur meascán idir an Araibis (gan na faraingeacha sainiúla) agus an Spáinnis, i ngeall ar na consain déadacha."
Dála an ortagrafaíocht, níl córas scíofa ag na Dothráicigh iad féin; ná mar a bhfuil ag na pobail mórthimpeall (m.sh. na Lazairínigh). Dá mbeadh aon shampla Dothráicise le bheith scríofa i gcruinne Fonn Oighir agus Tine, bheadh an córas forbaithe sna Cathracha Saoire agus oiriúnaithe don Dothráicis, nó in áit éiginn ar nós Ghis nó Qarth, a bhfuil córais scríofa acu.
Consain.
Tá trí fhoinéim chonsain is fichid as Dothráicis. Tugtar an foirm rómhánaithe thíos ar chlé, agus an AFI idir lúibíní.
Is cuimilteach ar fad iad na délitreacha kh, sh, th agus zh, agus is aifricéid iad ch agus j.
Níl na litreacha c nó x le fáil as Dothráicis, cé go bhfeictear c sa délitir ch, foghraithe mar an t i 'teas' canúint Connachta agus canúint Ulaidh. Feictear b agus p go príomhúil in ainmneacha, ar nós Bharbo agus Pono.
Gutaí.
I leabhair Fonn Oighir agus Tine, ní fheictear u mar ghuta, scríofa ach amháin i ndiaidh "q", agus in ainmneacha ach amháin, ar nós Jhiqui agus Quaro.
I gcás sraithe le meascán gutaí, seasann gach aon ghuta do shiolla aonair. Samplaí shierak "réalta", rhaesh "tír", khaleesi "banríon".
Gramadach.
Cé go n-úsáidtear réamhfhocail ar uairibh, baineann an teanga leas as infhillteacha don chuid is mó. Úsáidtear rémíreanna, iarmhíreanna agus cuarmhíreanna. Réimnítear briathra san infinideach, san aimsir chaite, san aimsir láithreach, san aimsir fháistineach, i ndá mhodh ordaitheach agus i ranghabháil (ársa); chomh maith le sin, aontaíonn siad de réir pearsa, uimhir agus polaraíocht. Dealraítear ainmhfhocail i ndá aicme, neamhbheo agus beo. Díchlaontar iad i gcúig tuiseal; an tuiseal ainmneach, an tuiseal áinsíoch, an tuiseal ginideach, an tuiseal olaíoch agus an tuiseal ochslaíoch. Díchlaontar ainmfhocail beo de réir a n-uimhir.
Ord na bhFocal.
In abairtí ainmhfocail tá ord ar leith chomh maith i gceist. Is é seo a leannas an t-ord: taispeántach, ainmfhocal, dobhriathar, aidiacht, ainmhfhocal ginideach, réamhfhocal. Tagann réamhfhocail roimh a n-ainmnfhocail comhlánacha i gcónaí.


Ceireatóis.
Loit bheaga dhorcha lannacha ar chodanna nochtaithe den chraiceann, a fhaightear go coiteann ar dhaoine os cionn 60 bliain d'aois, agus daoine geala níos óige ná sin i dtíortha grianmhara. I mionlach de na cásanna, athraíonn sí ina siad urchóireach (ailse chraicinn).


Ceirisín.
Táirge a fhaightear ó dhriogadh peitriliam ina mbíonn móilíní níos mó ná i bpeitreal, agus mar sin galaitheacht níos lú aige. Tugtar "paraifín" air freisin. Bhíodh sí in úsáid go forleathan tráth i gcomhair soilsiú baile. Anois tá sé tábhachtach mar fhoinse teas baile, agus is é an príomhbhreosla do scairdinnill in eitleáin. Foinse shuntasach, ó lár an 19ú céad i leith, is ea sceallaí ola.


Ceirmeacht.
Táirgí a fhaightear ó bhácáil cré, a dhéanann ábhair chrua láidre neamhsheoltacha bhriosca theasdíonacha. Bíonn úsáidí teicniúla ag na hábhair seo (mar shampla, scríobaigh, uirlisí gearrtha, líneálacha teasfhulangacha) agus úsáidí maisiúcháin. Tá plaisteacht na cré áisiúil ar dtús, mar is féidir cruthanna de gach saghas a dhéanamh aisti trí mhúnlú, teilgean, guairneáil nó comhbhrú. Úsáidtear an-chuid saghsanna cré, ó chré gharbh le haghaidh brící go dtí cré mhín bhán le haghaidh poircealláin. Is féidir ceirmeachtaí a bhácáil i gcéimeanna. Mar shampla, chun glónrú a tháirgeadh, cuirtear brat cré nó ábhair ghloiniúil ar an earra agus bácáiltear athuair é chun an cheirmeacht a dhéanamh neamhthréscaoilteach (i ndéanamh píobán) nó dathanna maisithe a chur uirthi.


Ceirtleán.
Carraig gharbh bholcánach, meascán de bhlúirí den iliomad méid is cruth. Bíonn sé fosaithe de ghnáth mar chuid de chón an bholcáin, díorthaithe ó na carraigeacha ar thaisteal an magma tríothu ar a bhealach tríd an maintlín don dromchla.


Ceirtlis.
Deoch alcólach a dhéantar trí choipeadh úll, go traidisiúnta sa Normainn Fraince, iardheisceart Shasana, agus Éirinn. Tugtar "leann úll" uirthi freisin. Bíonn 3-9% alcóil inti. De ghnáth carbónáitear ceirtlis nua-aoiseach go saorga. Déantar deoch den saghas céanna as piorraí is torthaí eile freisin.


Céislín.
Cnuasaigh d'fhíocháin liomfóideacha a tharlaíonn ag bealaí isteach do chonair na riospráide is conair an díleá. Tá 4 chrios ar an dá thaobh den cholainn ar féidir go bhfásfaidh na cnuasaigh seo iontu. Bíonn na céislíní carballacha (a luaitear go coiteann mar na céislíní) taobh le bealach isteach fharaing an bhéil; na céislíní teangacha faoin eipitéiliam ar an gcuid cúil den teanga (gar d'fharaing an bhéil); na céislíní feadánacha i bhfaraing na sróine, gar d'oscailt fheadán na haireachteála; na céislíní faraingeacha gar do bhun na blaoisce os cionn an fheadán aireachtála agus taobh thiar de chuas na sróine (tugtar "na hadanóidí" orthu seo de ghnáth). Cruthaíonn an 4 phéire céislíní fáinne cosanta fíochán arbh í a phríomhfheidhm ná cosc a chur ar ionfhabhtuithe ar eite dul isteach sa cholainn.


Céislínteas.
Athlasadh géar nó ainsealach na gcéislíní, de bharr ionfhabhtuithe le streipteacocas de ghnáth. Bíonn cóiréail le frithbheataigh rathúil ina choinne. Is annamh a bhaintear na céislíní amach anois, ach nuair a tharlaíonn ionfhabhtú an-trom nó ionfhabhtú arís is arís eile.


Céitidid.
Feithid mhór, cosúil le dreoilín teaspaigh, ina bhfuil cumarsáid trí fhuaim forbartha go mór. Tá feadán claíomhchruthach ubh-bheirthe aici go háirithe. Tugtar "dreoilín teaspaigh fadadharcach" uirthi freisin. Itheann sí plandaí den chuid is mó.


Benvenuto Cellini.
Saliera (sailtéar) Cellini, ór ar bhonn éabainn agus cruan air in áiteanna (Páras, 1540-43)
Gabha óir, dealbhóir, greanadóir is údar a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Benvenuto Cellini (3 Samhain 1500 – 13 Feabhra 1571). Cáil air as a dhírbheathaisnéis "Vita" (Beatha, 1558-1562), sáiltéar óir a rinne sé do Phroinsias I na Fraince, agus a dhealbh cré-umha Peirséas.


Scála teochta Celsius.
Ainmnithe as Anders Celsius. Ar an scála seo tá luach 0 °C ag reophointe an uisce (an teocht ag a reonn uisce is a leánn oighear), luach 100 °C ag fiuchphointe an uisce (an teocht ag a bhfiuchann uisce), agus 100 céim chothrom idir an dá phointe sin. Eachtarshuítear an scála sa dá threo, síos is suas, i gcéimeanna comhionanna teochta.


Ceo leictreonach.
Tugann na hinnealtóirí leictreonacha ceo leictreonach ar an iliomad tonn nó astaíocht leictreamaighnéadach atá ag forleathadh tríd an aer mar chuid de theileachumarsáid na haoise seo. Cuireann an-chuid trealaimh — ríomhairí, scipéid chláraithe, teileafóin sho-iompartha, ionstraimí leictreonacha de gach sort — leis na tonnta, d'aon ghnó nó trí thaisme. Cuireann an truailliú nua comhshaoil seo isteach ar fheidhmiú éifeachtach an-chuid den trealamh céanna, agus uaireanta cuireann sé isteach go tubaisteach ar líonraí ríomhairí is córais teileachumarsáide. Ní mór trealamh a chosaint ar an gceo leictreonach seo, rud a dhéantar le cás Faraday, bosca seoltach talmhaithe timpeall ar an ionstraim. Laghdaíonn an bosca seo méid na hastaíochta leictreamaighnéadaí a éalaíonn ón ngléas féin amach don cheo, agus an méid cur isteach leictreonach a fhulaingíonn sé ón gceo freisin.


Ceol aireagail.
Ceol le haghaidh beirt seinnteoirí nó níos mó, le seinm i seomra seachas halla ceoil, agus seinnteoir amháin do gach páirt. Thosaigh sé san Iodáil mar "musica da camera" timpeall 1600, ceol aon ghléas amháin. Go dtí timpeall 1750 sonáidí tríréid (dhá veidhlín is continuo) a bhíodh i gceist den chuid is mó. Ó shin i leith is é an téadcheathairéad an príomhghrúpa don cheol seo, ach is féidir le aon ghaothuirlis, téaduirlis nó gléas méarchláir páirt a ghlacadh ann.


Ceol dhá thon déag.
Ceol atá bunaithe ar an dá nóta déag den scála leath-thonach, in ord atá leagtha amach roimh ré.


Ceol Iáva.
Tá ceol is damhsa an-tábhachtach i gcultúr Iáva. Tá an ceol foirne ardcheannasach, agus is é an gamelan a sheinntear le cnaguirlisí an saghas ceoil is tábhachtaí. Tá gnéithe den cheol seo ina mbíonn dhá fhoireann gléasanna, gach ceann lena chóras tiúnta féin (slendro is pelog). Tá an ceol an-chasta ó thaobh struchtúir is rithime. Ó bhéal a cuireadh ar aghaidh é, gur scríobhadh síos é ag deireadh an 19ú céad nuair a cumadh nodaireacht gharbh chuige.


Ceol leictreonach.
Ceol ina ngintear na fuaimeanna le gléasanna leictreonacha (sintéiseoir). Déantar próiseáil orthu le téipthaifeadáin nó ríomhairí is seinntear iad le callairí.


Ceol na Seapáine.
Samplaí de "biwa", gléas téide i gceol na Seapáine
Nuair a bhí an tSeapáin scoite amach ón gcuid eile den Domhan sa 12ú-19ú céad, le linn an réimis fheodaigh ansin, d'fhorbair saghsanna traidisiúnta ceoil go mall. Is iad na príomhshaghsanna ná cantaireachtaí tionlactha do dheasghnátha reiligiúnda Búdacha is Siontócha; ceol traidisiúnta na cúirte, seinnte ag foirne gléasanna téide, gaoithe is cnagtha; agus ceol do dhrámaíocht Nó is Chabúicí. Bhí stór saibhir ceoil do ghléasanna ar leith, an cócó, an seamaisein is an seacúhaisí (fliúit bambú). Ó athréimniú na Méisí (1868) coimeádtar an ceol traidisiúnta mar cheol músaeim, agus popcheol is ceol clasaiceach an iarthair is coitianta anois.


Ceol na Síne.
Ceol na Síne á sheinm ag ceolchoirm, bunaithe ar ghléasanna a fuarthas i dtuama ríoga ón 5ú haois RC
Ceol an-ársa le gléasanna sainiúla éagsúla. Mar shampla, is seanghléasanna an cin, ar saghas siotáir é, is fliúit bambú an dísí, agus is liút piorra-chruthach an píopa. Go dtí 1911 ba thraidisiún béil den chuid is mó ceol na Síne, bíodh is go raibh córais nodaireachta ann leis na céadta bliain. Bhíodh ceol sa chúirt is ceoldrámaí sna hamharclanna ar feadh i bhfad, agus bhí ceoldráma Bhéising lárnach i gceol is cultúr na tíre ón 17ú céad.


Ceolaire giolcaí.
Ceolaire ón Seandomhan atá dúchasach don Eoraip, iardheisceart na hÁise is an Afraic. Áitríonn sé sraitheanna giolcach is páirceanna. Itheann sé feithidí, caora is éisc shliogánacha.


Ceolaire sailí.
Éan beag a thagann ón Afraic Theas go hÉirinn don samhradh gairid. Cónaíonn sé gar don talamh i bhfálta nó driseoga. Déanann sé a nead ar an talamh. Itheann sé feithidí. An-chosúil leis an tiuf-teaf, ach go bhfuil ceol iontach le scála leathan nótaí aige.


Ceolann.
Spás leathchiorclach os comhair an ardáin san amharclann mar a seinneann an cheolfhoireann.


Ceoldráma aireagail.
Ceoldráma le foireann bheag, ceolfhoireann bheag go háirithe. D'oirfeadh an téarma seo do chuid mhaith ceoldrámaí is intermezzi ón 18ú céad, ach is le saothair ón 20ú céad is mó a luaitear é: mar shampla, "The Turn of the Screw" le Benjamin Britten (Casadh an Scriú, 1954).


Ceoldráma grinn.
Ceoldráma éadrom greannmhar, go príomha na cineálacha cosúil le ceoldrámaí Gilbert is Sullivan ina malartaíonn amhráin is ceol le comhrá labhartha. Is é an ceolsiamsa a choibhéis nua-aoiseach.


Ceoleolaíocht.
Is éard is ceoleolaíocht ann ná staidéar eolaíoch is scolártha ar cheol, gléasanna ceoil is laochra ceoil, ag cuimsiú bunábhair a fháil ar ais is a mheasúnú, staidéar ar chomhthéacs stairiúil ceoil, anailís saothar ar leith is stóir ceoil, agus an-chuid disciplíní eile. Thosaigh an cheoleolaíocht nua-aoiseach le foclóirí — mar shampla, "Musikalisches Lexikon" J G Walther (Foclóir Ceoil, 1732) agus Dictionnaire J-J Rousseau (Foclóir, 1768) — leabhair ar stair an cheoil, agus sainirisí. Sa 19ú céad bhailigh scoláirí Gearmánacha eagráin de shaothar cumadóirí suntasacha (Handel, Bach, Palestrina is eile). Inniu tagann an-chuid staidéar san áireamh: palaegrafaíocht, anailís páipéir is comharthaí uisce i bpáipéar, ceolnodaireachtaí, gléasanna ceoil, léiriú, cumadóireacht is cumadóirí, ceoltóirí, fuaimeolaíocht, leictreonaic, aireachtáil dhaonna, bainistiú is a lán eile.


Ceolnodaireacht.
Bealach nua-aoiseach chun ceol a scríobh amach ar 5 chliath (cliathnodaireacht). Is forbairt í ar an gcóras meánaoiseach i gcomhair caomhnú is craobhscaoileadh aonfhoirmeach na cantaireachta eaglasta. Suas go dtí an 13ú céad léirítí airde nóta ach níor léirítí a fhad. Nuair a tháinig an ilfónacht chun cinn sa Mheánaois dhéanach, bhí gá le nodaireacht a d'fhéadfadh fad a chur in iúl. Tá bealaí eile ann chun ceol a scríobh, ina measc bealaí nodaireachta táibléadaithe ina sainítear an gléas, an cipín méire agus gach rud eile atá le húsáid (mar a dhéantar le ceol giotáir inniu, mar shampla).


Cephalopoda.
Rang moileasc muirí feoiliteacha, ina bhfuil oiriúnú sainiúil don cheann-chos ina fáinne adharcán, le súiteoirí nó crúcaí, a shnámhann trí scairdeanna uisce a stealltar amach ó thonnadóir. An béal le gob cumasach, de ghnáth; na súile forbartha go maith de ghnáth freisin. Cuimsíonn an rang seo an t-ochtapas, an scuid, an cudal, an nátalas, agus grúpaí móra atá imithe in éag is iontaisithe: na hamóinítí, na beilimnítí is eile.


Ceratopsia.
Dineasáir adharcacha. Rufa ollmhór cnámhach ag síneadh thar an muineál ó bharr na blaoisce. Adharca meánacha gar don tsrón, agus díseanna adharc taobh thiar de na súile. Tháinig siad chun cinn sa tréimhse Chailceach uachtarach.


Pavel Alexeyevich Čerenkov.
Fisicí a rugadh i Novaya Chigla na Rúise ab ea Pavel Alexeyevich Čerenkov (1904-1990). I 1934 chuir sé síos ar sholas gorm a astaíodh as uisce is ábhair thrédhearcacha eile nuair a thaistil cáithníní fo-adamhacha tríothu ar luas níos mó ná luas forleata an tsolais sa mheán sin. I 1937, le Ilya Frank is Igor Tamm, rinne sé taighde ar an iarmhairt seo chun a meicníocht a mhíniú. Roinn an triúr Duais Nobel sa bhfisic i 1958 as.


Radaíocht Čerenkov.
Radaíocht leictreamaighnéadach a tháirgeann cáithníní luchtaithe fo-adamhacha nuair a thaistealaíonn siad trí ábhar trédhearcach ar luas níos mó ná luas forleata an tsolais san ábhar sin. D'fhionn Pavel Čerenkov an iarmhairt. Braitheann tonnfhad na radaíochta ar mhais is luas na gcáithníní. Thaispeáin Čerenkov, Frank is Tamm gur saghas tonn turrainge a tharlaíonn sa mheán faoi na cúinsí seo. Baintear feidhm as an iarmhairt chun luasanna cáithníní i dturgnaimh ar fhisic na gcáithníní a thomhas.


Ernst Boris Chain.
Bithcheimicí a rugadh i mBeirlín ab ea Ernst Boris Chain (1906-1979). Rinne sé taighde ar inslin is nimheanna nathracha, agus tháinig ar pheinicillin timpeall an ama chéanna le Howard Florey is Alexander Fleming. Roinn an triúr acu Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine i 1945 as seo.


Sluaíocht an Challenger.
An chéad sluaíocht mhór aigéaneolaíochta, a chuir an coirbhéad gaile "Challenger" i gcrích idir 1872 agus 1876. Chuaigh an t-aistear timpeall an Domhain agus rinne tomhais is staidéar eile ar an Aigéan Atlantach, an tAigéan Indiach is an tAigéan Ciúin. Aistear timpeall 128,000 km a bhí ann. Bhunaigh sí eolaíocht nua-aoiseach na haigéaneolaíochta, ag fionnadh is ag taifeadadh 4,417 speiceas, ina measc 715 speiceas muirí nach raibh ar eolas roimhe sin. Chruthaigh sí go raibh beatha ag gach doimhneacht sa bhfarraige.


Champlevé.
‘Réimse ardaithe’, teicníocht cruanta ar mhiotal ina ndéantar an íomhá a ghreanadh as dromchla an mhiotail ar dtús. Ansin líontar an íomhá seo le taois gloiní de dhathanna éagsúla roimh an iomlán a fhaghairt i bhfoirnéis. Bhí sé an-choitianta sa Mheánaois, agus táirgeadh é ar scála beagnach tionsclaíoch i Limoges na Fraince.


Jean François Champollion.
Bunaitheoir na hÉigipteolaíochta, a rugadh i bhFigeac na Fraince ab ea Jean François Champollion (29 Nollaig 1790 – 4 Márta 1832). Cáil air as feidhm a bhaint as Leac Rosetta chun iaraiglifí Éigipteacha a scaoileadh. Fuair sé bás i bPáras.


Subramanayan Chandrasekhar.
Réaltfhisicí Indiach-Mheiriceánach a rugadh i Lahore na Pacastáine (san India ag an am) ab ea Subramanayan Chandrasekhar (19 Deireadh Fómhair 1910 – 21 Lúnasa 1995). D'oibrigh sé i Meiriceá ar éabhlóid na réaltaí. Bhunaigh sé teorainn Chandrasekhar, an mhais uasmhéideach is féidir a bheith ag réalta fhuar chobhsaí ionas nach n-inphléascfaidh sí ina dúpholl (1.4 uair mhais na Gréine). Thaispeáin sé go teoiriciúil nárbh fhéidir le réalta de mhais timpeall 1.5 uair mhais na Gréine nó níos mó seasamh i gcoinne a himtharraingthe féin, go n-inphléascfadh sí ina dúpholl nuair a bheadh a breosla núicléach ídithe. Roinn sé Duais Nobel na Fisice le William Alfred Fowler i 1983.


Jean Martin Charcot.
Paiteolaí a rugadh i bPáras ab ea Jean Martin Charcot (1825-1893). Rinne sé taighde ar ghalair néareolaíocha ainsealacha. Duine de bhunaitheoirí na néareolaíochta. Rinne sé staidéar eolaíoch ar hiopnóis. In omós dó, tugtar "alt Charcot" ar an mbealach a meathann ailt i gcineálacha áirithe galar néareolaíoch.


Edwin Chargaff.
Bithcheimicí a rugadh i Chernovtsy na hÚcráine (Czernowitz na hOstaire is na hUngáire ag an am) ab ea Edwin Chargaff (11 Lúnasa 1905 – 20 Meitheamh 2002). Gearmánis a bhí aige ó dhúchas. Chuir sé faoi sna Stáit Aontaithe nuair a tháinig na Naitsigh chun cumhachta i lár na hEorpa. Rinne sé taighde bunúsach ar chóimheas na mbun atá i láthair sa DNA, agus leag síos na rialacha a threoraíonn é (rialacha Chargaff). Ba bhunshraith an-tábhachtach í seo i réiteach struchtúr dé-héilicse DNA i 1953.


Yves Chauvin.
Ceimicí Francach is ea Yves Chauvin (10 Deireadh Fómhair 1930-27 Eanáir 2015). Roinn sé Duais Nobel na Ceimice i 2005 le Robert Grubbs is Richard Schrock as a shaothar sna 1970idí ar an modh meititéise i gcomhair na sintéise orgánaí.


Michel Eugène Chevreul.
Ceimicí a saolaíodh in Angers na Fraince ab ea Michel Eugène Chevreul (1786-1889). Rinne sé taighde suntasach ar shaill ainmhíoch, déanamh gallúnaí is coinneal, céaracha agus ruaimeanna nádúrtha.


Scoil Chicago.
San ailtireacht, grúpa ailtirí a dhear foirgnimh oifige i Chicago go déanach sa 19ú céad a bhí mar cheannródaithe d'ilstóraigh an 20ú céad. Bhain siad feidhm as creatlach cruach, cumhdaithe le máisiúnachas is fairsinge mhór fuinneog, go minic go dtí airde mhór. Sampla suntasach is ea an Stocmhalartán a dhear Sullivan is Adler.


Thomas Chippendale.
Deasc de chuid Thomas Chippendale, móitífeanna Síneacha le feiceáil air
Dearthóir is déantóir troscán a rugadh gar d'Otley Shasana ab ea Thomas Chippendale (16 Meitheamh 1718 – Samhain 1779). Ardcháil air as a leabhar "The Gentleman and Cabinet-Maker's Director" (Treoir an Fhir Uasail is an Chaibinéadaire, 1754) a thug raon cuimsitheach dearthaí i gcomhair troscán i stíleanna Rocócó, "chinoiserie" is na hAthbheochana Gotaí. Fuair sé bás den eitinn in Hoxton, i Sasana.


Steven Chu.
Steven Chu, portráid oifigiúil mar runaí fuinnimh
Fisicí a rugadh ar 28 Feabhra 1948 i St. Louis, Missouri, is ea Steven Chu. Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1997 le William Phillips is Claude Cohen-Tannoudji as a dtaighde ar gháis ag teochtaí an-ísle le bealaí a shaothrú chun adaimh a fhuarú is a sháinniú le léas léasair. Bhí sé ina stiúrthóir ar Saotharlann Náisiúnta Lawrence Berkeley go rinnead Rúnaí Fuinnimh de i rialtas an Uachtaráin Obama a bhí ann sna blianta 2009–2013. Tá sé ina ollamh ag Ollscoil California (Berkeley) agus Ollscoil Stanford.


Cianacóbalaimín.
Ainm ceimiceach vitimín B12. Bionn ról ag an vitimín seo i gcilldeighilt agus déanamh na truaille a bhíonn timpeall ar néarchealla. Faightear ó bhianna ainmhí é den chuid is mó, agus is annamh a tharlaíonn uireasa de ach i gcás fíorveigeán nach n-itheann aon bhia ainmhí. Is féidir go dtarlóidh uireasa thánaisteach má bhíonn uireasa den fhachtóir intreach ann, ábhar sa phutóg a chabhraíonn le hionsú vitimín B12. Daoine a bhfuil leibhéal íseal den fhachtóir intreach acu nó nach bhfuil sé i láthair iontu in aon chor, faigheann siad anaemacht mharfach.


Cianaigin.
n-C-C-N, gás gan dath, inlasta nimhiúil, le boladh searbh almóinne. Fiuchphointe -21 °C. Is ionann a gaol leis an ian ciainíde CN- is gaol clóirín Cl2 leis an ian clóiríde Cl-.


Cianmhothú.
Bealach éigin chun tréithe réada a thomhas gan teagmháil a dhéanamh leis. Luaitear é i gcás íomhánna an Domhain a thógtar le saitilítí nó ó eitleán a bhíonn in ann feiniméin éagsúla a mhapáil. Samplaí is ea Meteosat a íomhánn an clúdach scamall, agus Landsat a íomhánn patrúin úsáid na talún.


Ciaróg ambróise.
Ciaróg bheag dhorcha a thochlaíonn isteach in adhmad. Colainn shorcóireach ag an gciaróg fhásta le hadharca gearra cleitheacha. Itheann na larbhaí feolmhara gan chosa na fungais a líneálann na tolláin san adhmad.


Ciaróg choirt leamháin.
Ciaróg bheag dhonn le cumhdaigh phollta sciathán. Tochlaíonn an chiaróg fhásta seomra uibheacha ingearach, cosúil le poll mianaigh, faoi choirt an chrann leamháin. Tochlaíonn na larbhaí amach ón bpoll seo, go cothrománach ar dtús. Iompraíonn sí an fungas is cúis le galar Dúitseach leamhán.


Ciaróg choirte.
Ciaróg bheag dhorcha a dtochlaíonn na tuismitheoirí a seomra uibheacha faoi choirt an chrainn. Tochlaíonn na larbhaí méithe gan chosa tolláin amach as an seomra tar éis gortha. Iompraíonn gnéithe ar leith galair fhungasacha crann.


Ciaróg Colorado.
Ciaróg bheag duilleog. An droim buí le 10 bhfadstríoc dhubh ar cháis na sciathán. Beireann na baineannaigh uibheacha ar phlandaí prátaí. Na larbhaí ramhar scothdhearg/buí le spotaí dubha ar na taobhanna. Pupaíonn sí sa talamh. Déanann sí an-damáiste do bharra prátaí.


Ciaróg chruithneachta.
Ciaróg fholláin, agus soc sainiúil ar thosach a cinn. Cáis na sciathán crua dealbhaithe. Na hadharcáin cleithchruthach le hailt uillinne. Cuimsíonn sí an chlann lotnaidí suntasacha barr, an chruimh chadáis ina measc.


Ciaróg duilleog.
Ciaróg théagartha, gealdaite go minic. Iteoirí dromchlacha ar dhuilleoga plandaí a bhformhór. Maidir leis an larbha, a bhíonn cosúil le cruimh, itheann sé ar dhuilleoga nó tochlaíonn isteach i mbachlóga is fréamhacha. I measc na saghsanna tá ciaróg Colorado.


Ciaróg fholaigh.
Ciaróg mheánach nó mhór. Adhlacann na ciaróga fásta coirp ainmhithe beaga tríd an ithir fúthu a thochailt. Beireann sí uibheacha i dtolláin amach ón seomra adhlactha. Itheann na larbhaí splíonach de ghnáth.


Ciaróg Ghóiliat.
Ciaróg an-mhór ghealdaite, suas le 15 cm ar fhad. Na cinn fhásta gníomhach i rith an lae. Itheann sí torthaí is bláthanna den chuid is mó. Faightear na larbhaí i bplandaí lofa.


Ciaróg oíche.
Is ciaróg bheag scothdhonn, 5-9 mm ar fhad, í an chiaróg oíche. Áitríonn sí crainn atá ag lobhadh, ach anois faightear níos minice in adhmad saoirseachta i dtithe í. Tochlaíonn na larbhaí, atá méith le cosa bídeacha, isteach san adhmad. Cnagann na ciaróga fásta ar an adhmad le linn an tréimhse cúplála (Aibreán-Bealtaine). Fágann na larbhaí poill mhóra san adhmad nuair a thagann siad amach as.


Ciaróg olla.
Ciaróg bheag chruinn dhubh le marcanna i bhfiarláin timpeall a himill. Tugtar "béir olla" ar na larbhaí, a bhíonn cumhdaithe le ribí fada is a itheann cairpéid olla, fionnadh is seithí. Bíonn na ciaróga aibí ar chrainn úll go minic, agus itheann pailin.


Ciaróg rúisceach.
Ciaróg bheag a bhfuil meicníocht chosanta aige ina spréann na ciaróga fásta néalta gaile loiscní trí phléasca le meascán ceimiceán i bhfaireoga ag cúl na colainne. Is féidir leo spraeáil arís is arís eile le hachair ghearra idir na pléasca.


Ciaróg troscáin.
Ciaróg bheag dhonn. Is réadán an larbha atá C-chruthach bán méith, le cosa bídeacha, agus tochlaíonn sé isteach san adhmad de réir mar a itheann sé é. Tagann na ciaróga aibí amach ag fágáil poill an larbha ina ndiaidh.


Ciaróg uisce.
Ciaróg dhorcha lonrach, suas le 4 cm ar fhad. Dreach airgeadach uirthi is í faoin uisce, de bharr an aeir a bhíonn sáinnithe faoi bhun na colainne is cás na sciathán. Itheann na larbhaí seilidí, ach na ciaróga fásta plandaí. Flúirseach sna trópaicí.


Cíb.
An-chuid plandaí den chlann "cyperaceae". Dhá cheann atá an-tábhachtach forleathan. Tá an chéad cheann, "Carex", ar fud an Domhain ach an-choitianta i ngnáthóga fo-artacha, ailpíneacha is mongacha. Is cuid shainiúil den fhásra in áiteanna mar sin é. Ilbhliantúil riosómach le dosanna duilleog, cosúil le féar. An gas triantánach i dtrasghearradh, na bláthanna bídeach gan iombhláth. Na baineannaigh is na fireannaigh ar bhioranna difriúla, cosúil le féar. An toradh sainiúil ubhchruthach tríshleasach gobach. An dara ceann, "Cladium mariscus", cosúil le "Carex" ach le duilleoga le chéile is sámhchiumhais. Tá sé seo ceannasach in eanaigh is corcacha i réigiúin theo.


Cibearfhaisnéis.
Bailiú eolais, faoi rún de ghnáth is go mídhleathach go minic, trí líonraí ríomhairí is bunachair ríomhairí, agus anailísiú is measúnú an eolais seo ar bhealach inúsáidte. De bhrí go mbraitheann daoine aonaracha is eagraíochtaí an oiread sin ar chórais ríomhaire ina gcúrsaí gnó, déanann iomaitheoirí, gníomhaireachtaí stáit nó coirpigh iarracht teacht ar an eolas sna córais sin. Uaireanta déanann na spiairí seo an t-eolas i mbunachair áirithe a athrú nó a mhilleadh, agus tugtar "bradaíl" air seo. Ar an taobh eile, déanann úinéirí na ríomhairí is na mbunachar gach iarracht a gcuid eolais a chosaint le bogearraí casta cosanta a dtugtar "ballaí dóiteáin" orthu.


Cibearspás.
Réimse de theicneolaíocht an ríomhaire ina bhfeidhmíonn an t-úsáideoir i réaltacht fhíorúil nó shaorga atá tógtha go hiomlán as sonraí ríomhaire. I láthair na huaire caitheann an t-úsáideoir a bhíonn ag plé le cibearspás lámhainní ar leith, feistithe le braiteoirí is clogad b'fhéidir, a sholáthraíonn radharc, fuaim is b'fhéidir braistintí eile atá cruthaithe ag an ríomhaire dó. Is féidir, le cabhair na bhfeistí seo, imoibriú leis an réaltacht fhíorúil sin i gcibearspás trí bhíthin an ríomhaire. Den chuid is mó bíonn na taighdeoirí a phléann le cibearspás ag iarraidh íomhánna nua a chruthú leis an ríomhaire agus comharthaí a fháil ón nguth, lámhscríbhneoireacht, cur allais, gluaisní bhaill na colainne (na súile ina measc), agus eile chun iad a ionchur sa ríomhaire agus imoibrithe ilghnéitheacha nua a dhéanamh leis an ríomhaire seachas méarchláracha, lucha is na modhanna eile ionchuir atá in úsáid anois. Bunúsach do ríomhaireacht na gcluichí.


Cibirnitic.
Brainse den róbaitic ina bpléitear le rialú is feidhmiú córas rialaithe siarchothaithe é Cibirnitic. Tagann ríomhairí go mór san áireamh sna córais seo ina ndéantar aschur an chórais a bhrath is a thomhas agus a mbaintear feidhm as na tomhais sin chun an córas a athrú is a rialú chun aschur ar leith a sholáthar. Eiseamláir shimplí is ea an teirmeastat, a stiúrann teocht an tseomra. Is féidir go mbeidh córas mar seo fíorchasta leis an iliomad braiteoirí, agus ríomhaire chun na comharthaí braite a phróiseáil is comharthaí stiúrtha a sholáthar don chóras chun é a athrú ar bhealach éigin.


Ciclimin.
Planda ilbhliantúil le duilleoga a fhásann díreach amach as an gcormán méith. Dúchasach don Eoraip is an Áise. Na bláthanna le cinn chlaonta — bán, bándearg nó corcra — maotháin an choróla lúbtha ar ais. I ndiaidh an bhláthaithe, cornann an gas chun na torthaí atá ag aibiú a thabhairt don ithir. Saothraítear na plandaí pota ó speiceas amháin, Cyclamen persicus.


Aaron Ciechanover.
Bithcheimicí a rugadh i Haifa Iosrael is ea Aaron Ciechanover (1 Deireadh Fómhair 1947). Roinn sé Duais Nobel sa cheimic i 2004 le Avram Hershko is Irwin Rose as a fhionnachtain go bhfuil meicníocht ann chun próitéiní a dhíghrádú trí mheán úibicitín.


Cileatonna TNT.
Tomhas ar chumas pléasctha, leis an tsiombail kT. Is ionann cileatonna agus cumas pléasctha 1,000 tonna TNT (trínítreatolúéin, ardphléascán míleata). Úsáidtear é chun cur síos ar chumas pléasctha buamaí adamhacha, a théann ó 10 kT-timpeall 60 MT (1 MT = 1000 kT).


Cileavatuair.
An t-aonad fuinnimh leictrigh a úsáideann comhlachtaí soláthar leictreachais chun billí a ríomh. Is ionann é agus an méid fuinnimh a ídítear nuair a úsáidtear 1,000 vata (kileavata, kW) cumhachta ar feadh uair an chloig, nó 100 vata ar feadh 10 n-uair an chloig.


Cill bhreosla.
Feiste leictricheimiceach a gcruthaítear fuinneamh leictreach go leanúnach inti trí imoibriú ceimiceach idir breosla mar hidrigin leachtach is ocsaigin leachtach. Forbraíodh i gcomhair spásárthach í chun leictreachas is uisce, mar fhotháirge fiúntach, a sholáthar le linn taistil. Is féidir go mbeidh a leithéidí ina bhfoinsí neamh-thruaillithe fuinnimh leictrigh amach anseo nuair a thiocfaidh a gcostas anuas.


Cill fhótaileictreach.
Feiste atá íogair do sholas agus a fhreagraíonn don radaíocht le hiarmhairt leictreach. Ainm eile uirthi is ea fótaichill. De ghnáth bíonn sí bunaithe ar leathsheoltóir (sileacan nó gearmáiniam, mionathraithe le breiseáin chuí). Fuasclaíonn an radaíocht leictreoin nasctha, agus is féidir go n-athróidh sé sin seoltacht na cille (cill fhótaisheoltach), go dtáirgfear fórsa leictreaghluaisneach (cill fhótavoltach) nó go dtarlóidh iarmhairt eile. Úsáidtear fótaichealla i solasmhéadair sa ghrianghrafadóireacht, braiteoirí solais (in aláram buirgléara, mar shampla), agus soláthar cumhachta i spásárthaigh is eile.


Cill leictreach since/chopair.
Is cill shimplí leictreach nó cill Voltach í córas ina gcuirtear slat since is slar chopair i dtuaslagán caolaithe d'aigéad sulfarach. Tugtar "leictreoid" ar na píosai miotail seo atá sáite sa tuaslagán. Ag dromchla na since tuaslagtar iain since Zn++ agus fágtar na leictreoin ar an miotal. Mar sin éiríonn an leictreoid since níos diúltaí de réir a chéile, agus méadaíonn a fórsa aomtha ar na hiain dhearfacha since go dtí nach dtarlaíonn a thuilleadh tuaslagtha. Tagann an córas chuig staid ina bhfuil an leictreoid luchtaithe go diúltach is na hiain dhearfacha cruinnithe timpeall uirthi. Is gá obair a dhéanamh chun lucht dearfach a bhogadh isteach go dtí an leictreoid i gcoinne éaradh an chiseal ian dearfach. Is ionann sin is a rá go bhfuil an leictreoid since sin polaraithe de bhrí go bhfuil difríocht dhearfach poitéinsil leictrigh nó voltas dearfach idir an leictreoid is an tuaslagán i bhfad amach uaithi. Tarlaíonn an próiseas céanna ag an leictreoid chopair, ach ní hionann an poitéinseal leictreoide a bhíonn ag an gcopar is ag an tsinc. Bíonn voltas idir an dá leictreoid ansin, an tsinc dearfach i leith an chopair, mar a tharlaíonn, agus má cheanglaítear an dá leictreoid le sreang seoltóra, ritheann sruth ón leictreoid chopair tríd an bhfriotóir go dtí an leictreoid since, de réir dlí Ohm. Ritheann leictreoin on tsinc go dtí an copar tríd an gciorcad seachtrach. Méadaíonn sé sin an lucht diúltach ar an gcopar, agus laghdaíonn sé an lucht diúltach ar an tsinc. Dá bharr sin ascnaíonn iain dhearfacha hidrigine sa tuaslagán i dtreo an leictreoid chopair. Comhcheanglaíonn na hiain seo ina bpéirí le leictreoin ón gcopar, agus gintear móilíní hidrigine a chuimsíonn i mbolgáin gás hidrigine ansin. Ascnaíonn na hiain sulfáite dhiúltacha sa tuaslagán i dtreo an leictreoid since, áit a gcomhcheanglaíonn siad le hiain since. Sa tslí seo, tuaslagtar an leictreoid since diaidh ar ndiaidh.


Cill seiléiniam.
Brathadóir luath fótasheoltach solasíogair, scannán tanaí seiléiniam idir dhá leictreoid chuí. Méadaíonn seoltacht an tseiléiniam de réir mar a mhéadaíonn déine an tsolais a ionsaíonn é.


Cill thirim.
An saghas bataire a úsáidtear i raidió iniompartha, mar shampla, nó aon ghléas iniompartha leictreonach. Sa chill seo tá leictreoid charbóin clúdaithe le púdar carbóin is púdar ocsaíd mhangainéise. Timpeall uirthi sin tá leictrilít i bhfoirm glóthaí chun nach snífidh sí. Feidhmíonn an t-árthach since ina bhfuil an leictrilít sin mar an dara leictreoid. Bíonn barr an árthaigh séalaithe chun an ghlóthach a chosaint ar ghalú. Sa chill seo, agus sa chill Zn/Cu, gintear fuinneamh leictreach ó imoibrithe dochúlaithe ceimiceacha. Ídítear ábhar na leictreoide diúltaí san imoibriú, agus tagann deireadh le feidhm na cille ansin.


Cimabue.
Péintéir a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Cimabue (Cenni di Peppi, c 1240-c 1302). Ar dtús rinne sé péintéireacht thraidisiúnta Bhiosántach, ach d'iompaigh go luath ar an nádúr, rud a raibh tionchar suntasach aige ar a dhalta Giotto. Rinne sé cuid mhaith freascónna in Eaglais Phroinsias Assisi, ach rinneadh an-damáiste dóibh sa chrith talún ansin i 1997.


Domenico Cimarosa.
Cumadóir ceoldrámaí a saolaíodh in Aversa na hIodáile ab ea Domenico Cimarosa (1749-1801). Chum sé a chéad cheoldráma i Napoli i 1772, agus a cheoldráma is cáiliúla, "Il Matrimonio Segreto" (An Pósadh Rúnda, 1792) sa Vín. Chum sé ceol eaglasta is ceol aireagail freisin.


Címbidiam.
Ball de ghné magairlíní, ar eipifítí iad, atá dúchasach d'fhoraoisí na hÁise is na hAstráile. Saothraítear go forleathan iad mar gheall ar a spící bláthanna móra feiceálacha, a úsáidtear go minic i mbláthadóireacht is trádáil na mbláthanna gearrtha.


Ciméara (planda).
Sa luibheolaíocht, orgánach mósáice, planda de ghnáth, comhdhéanta as fíocháin dhá shaghas dhifriúla ó thaobh géinitice de, nó cumtha as cealla de shaghsanna difriúla ó thaobh géinitice de. Cruthaítear é trí shóchán a chuireann isteach ar shaghas na cille, nó beangú saorga codanna de phlandaí difriúla.


Ciméara (iasc).
Sa mhíoleolaíocht, iasc loingeánach le colainn ramhar, eití móra peilbheacha is eireaball fada barrchaolaithe. Na fiacla cónasctha ina bplátaí. An-choiteann in uiscí doimhne 100-500 m síos san Atlantach is sa Mheánmhuir. Suas le 1.5 m ar fhad. Bánbhuí le paistí scothdhonna is loinnir mhiotalach.


Cincisiú.
Mamach oíchí atá dúchasach do Mheiriceá Láir is Theas. Cosúil le moncaí, le ceann cruinn, cluasa beaga cruinne, aghaidh ghairid, súile móra is eireaball fada fáiscthe. Itheann sé torthaí den chuid is mó. Tugtar "an béar meala" air freisin.


Cine.
Roinn idirdhealaithe gné, suntasach ó thaobh na bitheolaíochta, agus na difríochtaí idir na ciní níos mó ná na héagsúlachtaí taobh istigh díobh. Is áisiúil an coincheap é le cur síos ar na héagsúlachtaí i gcuid mhaith plandaí is ainmhithe, mar is féidir glacadh le cine mar fhoghné, ach ní fiú dada é maidir le héagsúlachtaí bitheolaíocha i ndaoine.
Na patrúin éagsúlachtaí i measc daoine, is patrúin taobh istigh de ghrúpa go mórmhór iad, agus ní féidir teorainneacha soiléire a tharraingt idir grúpaí. Mar sin, bíodh is go bhfuil coincheap na gciní daonna ann le fada fada, agus go maireann fós, níl sé i gcomhréir le haon chatagóir bhitheolaíoch.
Éiríonn difríochtaí bitheolaíocha idir grúpaí nuair a bhíonn na daonraí síolraithe scoite amach óna chéile ar feadh i bhfad. Ach tá teagmháil ar siúl idir na grúpaí éagsúla daoine ó lár na ré Pléisticéiní ar a laghad, timpeall 600,000 bliain ó shin. Is mó leithne na teagmhálacha le 500 bliain anuas le trádáil, coilíniú, imirce is taisteal. Mar sin, bíonn na cistí géinte ar féithbhogadh an t-am ar fad, agus is beag na codarsnachtaí idir daonraí i gcomparáid lena n-éagsúlachtaí inmheánacha.
Sna ranguithe ciníocha traidisiúnta leagtar béim ar ghnéithe seachtracha, cosúil le dath an chraicinn nó saghas na gruaige, ach na gnéithe bunúsacha eile atá cinntithe go géiniteach, cosúil le cineálacha fola is malairtí einsímí, is ionann iad seo trasna na ranguithe traidisiúnta.


Cineama leathanscáileáin.
Beagnach ó thús na scannánaíochta agus ar feadh 50 bliain, bhíodh íomhá le toisí 4 × 3 ann, is mar sin cóimheas aghaidhe an scáileáin sa phictiúrlann cothrom le 4/3, is é sin, leithead na híomhá 1.33 oiread níos mó ná a hairde. Scannán fótagrafach 35 mm a bhíodh in úsáid. I 1953, áfach, thug comhlacht 20th Century Fox CinemaScope isteach, inar bhain siad úsáid as scáileán dúbailte le cóimheas aghaidhe 2.35, beagnach dhá oiread a raibh ann go dtí sin. Bhí an-tóir ag an bpobal air seo, ach bhí gá le dóthain leithid ar bhalla tosaigh na pictiúrlainne chuige, rud nach raibh ar fáil go minic. Uaireanta, mar chomhghéilleadh, laghdaíodh airde na híomhá chun cóimheas aghaidhe 1.65-1.85 a bhaint amach ar an leithead pictiúrlainne a bhí ann. Baineadh feidhm as tomhais éagsúla scannán, agus níor mhair díobh ach an scannán 70 mm le cóimheas aghaidhe 2.2. É seo a bhíonn in úsáid sna córais IMAX is OMNIMAX, ach níl ach 200-300 pictiúrlann ar fud an Domhain atá lánoiriúnach dóibh. Táirgtear na príomhscannáin go léir sa bhfoirm leathanscannáin anois. Cóimheas aghaidhe 1.33 a bhí ag an teilifís go dtí le déanaí freisin, ach tá na córais á n-athrú chuig foirm leathanscáileáin ardghéire le blianta anuas.


Cineamatagrafaíocht.
Is éard atá i gceist le cineamatagrafaíocht ná cur i láthair pictiúr reatha mar shraith íomhánna fótagrafacha, taifeadta is atáirgthe go tapa i ndiaidh a chéile, ionas go dtaibhsíonn sé go bhfuil an ghluaiseacht mín leanúnach.
Braitheann sé seo ar sheasmhacht radharc na súl: má thaifeadtar na híomhánna is má atáirgtear iad ag minicíocht rud éigin níos mó ná 25 Hz, braithfear an ghluaiseacht a bheith mín leanúnach. D'úsáid Edison stiallacha leanúnacha scannáin fhótagrafaigh ina cheamara Kinetoscope i 1891, ach ba iad na deartháireacha Lumière, a theilg íomhánna ar scáileán os comhair lucht mór féachana i 1895, a bhunaigh an tionscal taifeadta scannán is a léirithe i bpictiúrlanna (cineamaí).
Nochtadh an scannán ag minicíocht 16 Hz is an scannán fosaithe don nochtadh féin, agus ansin, le comhla ag clúdach an lionsa, bogtha chun cinn fráma amháin chun a bheith réidh don chéad nochtadh eile. Réalaíodh an stiall scannáin ansin chun claonchló a dhéanamh, agus rinneadh dearbhchló as sin le haghaidh a theilgthe. Cuireadh fuaim shioncrónaithe le teilgean na n-íomhánna go déanach sna 1920idí, ar dtús le córas scartha dioscaí taifeadta, ach ó 1927 leis an bhfuaimrian ar an scannán féin. Ag an am céanna méadaíodh ráta na bhfrámaí go dtí 24 Hz. Saothraíodh cineamatagrafaíocht dhaite sna 1930idí, ach níor glacadh go ginearálta léi go dtí na 1950idí. Faoi sin bhí córais éagsúla scáileán leathan a dtabhairt isteach freisin.


Cineamatagrafaíocht dhaite.
Dathaíodh gnáthscannáin dhubha is bhána (monacrómatach) de láimh nó le próiseas ceimiceach chomh luath leis na 1890idí, ach níorbh fhíorscannáin reatha fhótagrafacha iad sin. Tháinig Kinemacolor amach sna Stáit Aontaithe i 1906, agus d'éirigh leis ar feadh scathaimh mar úrnuacht. D'fheidhmigh sé trí fhrámaí leanúnacha dubha is bána a theilgean trí scagaire dearg i ndiaidh scagaire ghormghlais, ag brath ar mharthanacht radharc na súl chun an íomhá shuimithe dhé-dhathach a aireachtáil. Tugadh córais éagsúla dhaite isteach i 1928-1940 (Technicolor, Francita, Opticolor, Dufay) ach níor éirigh ach le Technicolor a bheith éifeachtach chun cóipeanna na scannán a dhéanamh go héasca le dáileadh ar na pictiúrlanna. Shaothraigh Technicolor ceamara trídhathach le 3 spól scannán a rinne 3 íomhá dhubh is bhán de na dathdhealuithe. Sa phictiúrlann teilgeadh an 3 dhathdhealú trí na scagairí cuí chun gur fhorluigh siad ar a chéile ar an scaileán chun íomhá dhaite a léiriú. Sna 1950idí cheap comhlacht Kodak córas le scannán fótagrafach daite (Eastmancolor), agus faoi 1955 bhí seanchóras Technicolor imithe i léig. De réir a chéile dhíláithrigh an córas nua daite an chineamatagrafaíocht dhubh is bhán go hiomlán, beagnach.


Cineamatagrafaíocht ilchodach.
Grianghrafadóireacht scannán reatha ina ndéantar cuingir íomhánna ó dhá fhoinse dhifriúla nó níos mó (mar shampla, aisteoirí beo is mionsuíomh nó suíomh péinteáilte, nó cúlteilgean is réamhtheilgean).


Cineamatagrafaíocht leictreonach.
Táirgeadh cláir siamsa don phictiúrlann le modhanna leictreonacha ón ngrianghrafadóireacht go dtí an eagarthóireacht dheiridh is an t-oiriúnú. Ní aistrítear ach an mháistirfhístéip dheireanach chuig scannán le haghaidh a eisiúna ginearálta.


Cinearáiria.
Tom beag a fhásann 60 cm nó mar sin ar airde, dúchasach don Afraic is Madagascar. An gas an-ghéagach ón mbun. Na duilleoga cruinn, rud beag maothánach, tiubh giobach bán faoina mbun. An iliomad bláthcheann, cosúil le nóiníní, i gcrobhaingí dlútha barrleata, dearg go dúghorm/vialait. Díorthaíodh na cineálacha i ngairdíní ó speiceas gaolmhar atá dúchasach do na hOileáin Chanáracha.


Cinéisic.
Staidéar ar theanga fheiceálach colainne mar chumarsáid. Baineann sí le gluaisní is coir ghnácha a chuireann teachtaireachtaí beartaithe in iúl, agus leis an mbealach a soláthraíonn dreacha aghaidhe, gluaisní colainne is staidiúir, patrúin de leideanna ainneonacha do staid mothúcháin an duine atá á scrúdú, agus nádúr an imoibrithe shóisialta. Déanann sí staidéar go háirithe ar an mbealach a mbíonn difríochtaí céille i gcultúir dhifriúla i gcaochadh súile, gluaisne malaí, meangadh, croitheadh láimhe, coir méire, agus gluaisní eile aghaidhe is géag.


CinemaScope.
Córas leathanscáileáin cineamatagrafaíochta, bunaithe ar cheapachán Henri Chrétien i 1927 ach curtha i bhfeidhm ag comhlacht 20th Century Fox i 1953. Bíonn lionsa anamorfach ar an gceamara a chomhbhrúnn an íomhá go cliathánach faoi dhó chun í a thaifeadadh ar scannán 35 mm, ach leathnaítear amach arís í nuair a theilgtear í trí lionsa anamorfach sa teilgeoir chun pictiúr le cóimheas aghaidhe 2.35 a léiriú.


Cinerama.
Ceann de na córais scáileán leathan is luaithe don léiriú pictiúrlainne a tugadh isteach i 1952, le 3 theilgeoir sioncrónaithe chun an íomhá leathan a theilgean ar scáileán cuartha an-mhór i 3 phainéal measctha. Casta costasach, agus bhí gá le pictiúrlanna oiriúnaithe ar leith. Cuireadh deireadh leis i 1962.


Cinistéis.
Mothúcháin a airítear maidir le hionad is gluaisne na colainne is na ngéag, agus na fórsaí a chuireann na matáin i bhfeidhm. Na horgáin chéadfacha atá freagrach as seo, atá lonnaithe sa chraiceann is na hailt, agus sna matáin féin go háirithe. Is leithne fós féinaireachtáil a chuimsíonn eolas ar staidiúir is gluaisne nach n-airítear go comhfhiosach, chomh maith leis na céadfaí cothromaíochta, rothlaithe is luasghéaraithe línigh cheartingearaigh is chothrománaigh de bharr spreagadh na n-orgán cuasánach sa chluas inmheánach.


Ciocáid.
Feithid mhór, trópaiceach de ghnáth, a chaitheann an chuid is mó dá timthriall beatha mar nimfeach ag tochailt faoin talamh ag ithe súlaigh ó na fréamhacha. Maireann na feithidí fásta i gcrainn. De ghnáth bíonn orgáin dhea-fhorbartha ag na fireannaigh chun fuaimeanna a ghiniúint.


Cíocáid.
Gimnispeirm thrópaiceach nó fhothrópaiceach, cosúil le pailm. An stoc gan ghéaga de ghnáth, armúrtha le seanbhuin duilleog nó iarmhair cosúil le coilm, le coróin duilleog crua cleiteach. Na bláthanna iompartha ar chóin scoite fhireanna is bhaineanna, agus na cóin bhaineanna an-mhór. Tuigtear gurb iad na gimnispeirmeacha na plandaí síl beo is ársa dá bhfuil ann, a tháinig chun cinn déanach sa ré Phailéasóch. Meastar go bhfuil gaol acu le raithneach síl, grúpa plandaí iontaisithe a bhí ceannasach sa tréimhse Thriasach. Fásann na stoic go mall, agus bíonn smúsach mór stáirseach ina gcroíleacáin a tháirgeann ság i gcuid de na speicis.


Cíoch.
Orgán sa chóras baineann atáirgthe a tháirgeann bainne. Tugtar "an fhaireog mhamach" uirthi freisin. Cuimsíonn sí fíochán faireogach, suite taobh istigh de mhaiseanna doimhne saille, tacaithe ag fíochán snáithíneach, cumhdaithe le craiceann. Bíonn an dá chíoch dhaonna ar aghaidh an chliabhraigh. Bíonn siad beag ar leanaí, ach le linn caithreachais fásann go tapa sa bhaineannach ach fanann buntúsach i bhfireannaigh. An méid is an chuma difriúil ó dhuine go duine. Le linn toirchis méadaíonn na cíocha, agus sroicheann uasmhéid le linn tál an bhainne (lachtadh). Tá an dide ar bharr na cíche, agus an aireola timpeall uirthi sin.


Cioglafosfaimíd.
Druga tábhachtach i gcóireáil duine le hailse. Baineann sí le clann drugaí a dtugtar "mustaird nítrigine" orthu, a díorthaíodh ó ghás mustaird a úsáideadh go forleathan mar arm sa chéad chogadh domhanda. Is oibreáin ailcilithe iad na mustaird seo a fheidhmíonn trí nascadh leis an DNA sna cealla chun cosc a chur ar a dheighilt. Is í cioglafosfaimíd an mustard nítrigine is mó a úsáidtear, ach tarlaíonn fo-iarsmaí diana lena húsáid, ina measc masmas, urlacan, cailliúnt gruaige, agus is féidir go n-éireoidh an t-othar frithsheasmhach i gcoinne a ghníomhú frithailse. Mar sin, úsáidtear i manglam drugaí í de ghnáth chun na hiarmhairtí teiripeacha a mhéadú is a drochiarmhairtí a laghdú.


Cioglamáit.
Díorthach ó aigéad cioglaiheicsiolsulfamach. Timpeall 30 oiread chumas milsithe an tsiúcróis. Bhaintí úsáid aisti mar ábhar milsithe i mbianna bialuachmhara, ach ní minic a úsáidtear a thuilleadh í mar gheall ar imní go ndéanfaidh úsáid fhadtréimhseach dochar do shláinte an úsáideora.


Francis Jobson (cartagrafaí).
Bhí Francis Jobson (fl. 1600) ar na suirbhéirí agus na cairtghrafaithe a sholáthair léarscáileanna d’Éirinn do rialtas Shasana i ndeireadh an 16ú haois agus i dtús an 17ú haois. Rinneadh é seo chun go bhféadfadh lucht plandála an tír a shealbhú, ach tá a lán eolais le baint as léarscáileanna den saghas sin ar shaol na nGael agus ar dhreach na tíre ag an am.
Cúige Mumhan.
Rinneadh coimisinéirí de chuid na Corónach suirbhé na Deasmhumhan agus suirbhé Peyton tar éis gur ceapadh iad sa bhliain 1584 chun scrúdú a dhéanamh ar na tailte a coigistíodh in Éirinn i ndiaidh an éirí amach i nDeasmhumhain. Bhí na chéad suirbhéanna seo críochnaithe faoin mbliain 1586, rud ab éigean a dhéanamh chun plandáil na Mumhan a chur ar bun.
An léarscáil is mó cáil den saghas seo is í “The Provence of Munster” (1589) í. Bhí Jobson ar an gceathrar suirbhéirí a bhi ag tomhas na dtailte coigistithe. (Ba iad Robins, Lawson agus Whiteacre na suirbhéirí eile.) Ar chiumhais na léarscáile tá litir ó Jobson chun Burghley: deir sé inti gur chaith sé beagnach trí bliana ag déanamh suirbhéireachta ar thailte coigistithe Chúige Mumhan. Cé go n-admhaíonn Jobson nach bhfuil an léarscáil gan locht, déanann sí na tiarnais a léiriú go soiléir.
Cúige Uladh.
Bhí gá le léarscáileanna de Chúige Uladh faoin mbliain 1603, nuair a bhí an concas Eilíseach á chur i gcrích. Bhí Jobson páirteach sa tionscadal seo. Níor ghnó gan chontúirt é: thug Jobson cuntas ar “a most savage and rebellious people from whose cruelty God only by his divine power delivered me being every hour in danger to lose my head”. (Baineadh an ceann de Richard Bartlett, suirbhéir oilte, i dTír Chonaill sa bhliain 1609: mar a scríobh an tArd-Aighne an Ridire John Davies, “when he came into Tyrconnell the inhabitants took off his head, because they would not have their country discovered”.)
Bhí Davies ar choiste na bplandálacha i Londain. In Eanáir 1609 foilsíodh scéim a chuir síos ar roinnt na talún agus ar na coinníollacha a bheadh ag gabháil léi. Bhí gá, mar sin, le suirbhéanna. Rinneadh dhá cheann agus na suirbhéirí ag dul amach ag breacadh nótaí: “These surveyors, being returned to the camp, out of their notes drew up cards or maps wherein every ballibo [baile bó] is named and placed in his proper situation” (Davies). Cuireadh na léarscáileanna chun Londan agus chuir Rí Séamas I an-suim iontu.
Ba é Jobson a rinne an léarscáil i gColáiste na Tríonóide a dtugtar “The provence of Ulster” uirthi.
Tréithe na léarscáileanna.
Taispeánann léarscáileanna Jobson agus na gcairtghrafaithe eile caisleáin, sléibhte, lochanna, aibhneacha agus áthanna, oileáin, coillte, portaigh agus eaglaisí. Tá íomhánna long, bád, cóstaí agus calaí le feiceáil ann freisin.


Cioglatrón.
Luasghéaraitheoir cáithníní ina ndéantar cáithníní fo-adamhacha a luasghéarú go dtí luasanna is fuinnimh mhóra chun taighde a dhéanamh ar an núicléas is a chomhdhéanamh. Dhá bhosca leathchiorclacha chothrománacha mhiotalacha a bhíonn ann, agus réimse maighnéadach ingearach dóibh. Is féidir réimse ailtéarnach leictreach a chur idir an dá leath. Gintear na cáithníní i lár baill, agus luasghéaraítear iad ar raon bíseach amach ón bhfoinse ag an dá réimse leictreacha i bplána an bhosca atá ingearach leis an réimse maighnéadach. Úsáidtear é in imbhuailteoirí airithe.


Cioglóideach.
An chonair a rianaíonn pointe ar imlíne ciorcail de réir mar a rollann an ciorcal ar feadh líne dírí. Is féidir cothromóidí na conaire seo a scríobh i dtéarmaí gha an chiorcail "a", is na huillinne ar chas an ciorcal tríthi "θ: x = a (θ-sinθ), y = a (1-cosθ)".


Ciombail.
Gléas ceoil an-ársa. Sa cheolfhoireann nua-aoiseach bíonn na ciombail i bpéirí, déanta as cóimhiotal copair is stáin, le trastomhas 40-50 cm. Buailtear le chéile iad, aghaidh ar aghaidh, nó crochtar ar sheastán agus buailtear iad le bata druma. Ní bhíonn airde ar leith acu, ach bíonn ciombail bheaga sheanaimseartha, a dtugtar "crotail" orthu, tiúnta d'airdí cruinne. Bíonn sraith ciombal saor ar sheastáin i dtrealamh an drumadóir snagcheoil.


Ciombalam.
Saghas téadchláir ón Ungáir, a fhaightear i dtíortha eile in oirthear na hEorpa. Bíonn cinn bheaga iniompartha ar stropa thar ghuaillí an tseinnteora. Bhain Liszt, Kodály, Bartók is cumadóirí eile úsáid as an gciombalam ceolchoirme ina gcumadóireacht ceolfhoirne.


Ciondáil mholta laethúil.
Caighdeán ar féidir ionghabháil chothaitheach an phobail a thomhas ina leith ("RDA" i mBéarla). Moltar RDA do gach cothaitheach, agus daoine le riachtanais arda mheitibileacha san áireamh. De ghnáth, áirítear an RDA mar shuim na meanchiondála riachtanaí don chothaitheach sin agus dhá dhiall chaighdeánacha. Measann saineolaithe cothaithe áirithe go mb'fhéidir go bhfuil na luachanna RDA socraithe ró-ard.


Cionnabar.
Mianra suilfíd mearcair, HgS. Príomh-mhianach mearcair. Cuimsíonn sé criostail bheaga bhoga dhearga a cruthaíodh i bhféitheacha hidriteirmeacha is deascáin bholcánacha. Úsáidtear é sa lí mhianrach flanndearg.


Cíoradh.
I sníomh snáithe, próiseas i ndiaidh na cardála, ina mbaintear snáithíní gearra is snáithíní eile nach dteastaíonn (an scoth a thugtar orthu) chun siúil, agus a ndírítear is a n-ailínítear na snáithíní atá fágtha (an slisne). Is féidir an slisne a shníomh i snáithí míne breátha.


Ciorastratas.
Scamaill ardleibhéil stratais nó i sraitheanna ina bhfuil trasdul ar siúl ó uisce forfhuaraithe go criostail oighir. Faightear ag airdí os cionn timpeall 5,000 m iad, cosúil le leatháin bhánliatha. Is réamhtheachtaire iad ar fhronta te lagraigh. Is féidir go n-athraonfaidh na braoiníní oighir is uisce sna scamaill solas na Gréine chun luan nó fáinne solais a chruthú.


Ciorcad iomlánaithe.
Nuair a dhéantar dé-óidí nó trasraitheoirí as sileacan, tosaítear le slisne den bhunábhar céanna i ngach cás. Trí dhópáil logánta ar an slisne le heisíontais glacóir-leictreon nó deontóir-leictreon, déantar leathsheoltóir de chineál p nó cineál n faoi seach ag an ionad sin. Trí thiúchan an eisíontais a rialú, déantar inseoltacht an leathsheoltora a shocru. Is féidir dé-óidí a dhópáil ag ionaid áirithe ar an slisne, trasraitheoirí ag ionaid eile, friotóirí ag ionaid eile, agus toilleoirí ag ionaid eile fós. Is féidir na ceangail idir na comhbhaill seo a dhópáil chun ciorcad ar leith a thógail. De ghnáth tosaítear le slisne fíorbheag fíorshileacain chriostalta, timpeall 1 mm × 1 mm. Deartar an ciorcad atá le déanamh, agus rianaítear a leagan amach ar dhromchla an tslisne, le próiseas micreascópach fótagrafach ar a dtugtar "micriliteagrafaíocht". Ansin déantar an dópáil i gcéimeanna go mbíonn an ciorcad iomlán lonnaithe ar aon slisne sileacain amháin. Clúdaítear an ciorcad iomlánaithe seo i bpacáiste plaisteach nó miotalach caomhnaitheach, agus déantar ceangail leis na pointí cuí sa chiorcad trí phionnaí inslithe copair a thagann amach tríd an gcludach sin.


Ciorcad leictreach.
Má bhíonn foinse voltais ar fáil is má cheanglaítear seoltóir (nó friotóir) leictreach le dhá theirminéal na foinse, ritheann sruth leictreach amach as teirminéal amháin tríd an seoltóir agus ar ais isteach sa teirminéal eile den fhoinse. Taobh istigh den fhoinse feidhmíonn próiseas éigin chun fuinneamh a chur ar ais sna hiompróirí luchta, leictreoin den chuid is mó, chun iad a sholáthar arís go leanúnach ag an gcéad teirminéal. Rialaíonn dlí Ohm an sruth a ritheann sa seoltóir seachtrach, ar a dtugtar "an fhriotaíocht" de ghnáth. Tugtar ciorcad leictreach ar an gcóras iomlán seo, ina ritheann na hiompróirí luchta timpeall an t-am ar fad a bhíonn sé i bhfeidhm. I lúb ciorcaid a bhfuil sruth ag rith ann, de réir gach culóm luchta a ritheann timpeall an chiorcaid déanann an fhoinse voltais an oiread oibre istigh sa bhfoinse is a ídítear d'fhuinneamh sa chiorcad. Is féidir ciorcaid i bhfad níos casta a dhéanamh ina bhfuil friotóirí éagsúla i sraithcheangal nó treocheangal lena chéile, agus roinnt lúb sruthiompartha. Tugtar "líonra" nó "mogalra" ar chiorcad ina bhfuil an-chuid lúb. Bíonn dlí Ohm bunúsach i ndearadh is láimhseáil ciorcad, mar sin, agus rialacha eile, dlíthe Kirchhoff, an-áisiúil chun na sruthanna is na cumhachtaí i ngach lúb a ríomh. Bíonn ciorcaid srutha dhírigh (SD) is srutha ailtéarnaigh (SA) ann, ag brath ar an saghas foinse voltais a úsáidtear chun sruth is cumhacht a sholáthar dó.


Ciorcad priontáilte.
Teicníocht chun teacht in ionad sreangaithe ar leith idir comhbhaill i gciorcaid leictreonacha. Déantar é trí líonra rianta tanaí miotalacha a dheascadh ar fud an bhoird, ceangail mhiotalacha leis an mbord is na comhbhaill leictreonacha a shádráil ar an taobh eile den bhord, nó ó timpeall 1990, ar an taobh céanna leis na rianta. Úsáidtear an teicníocht seo chun ciorcaid iomlánaithe is slisní eile a insealbhú ar bhoird le húsáid mar aonaid plugála isteach i ríomhairí, teilifíseáin, teileafóin is feistí eile leictreonacha. Is féidir ciorcaid phriontáilte a olltáirgeadh, agus mar sin is féidir a gcóimeáil sa bhfeiste dheireanach a uathoibriú go héasca. Faoi seo bíonn cuid mhaith ciseal i mbord casta, agus an-chuid comhbhall.


Ciorcad scrofa.
Feiste nó ciorcad a úsáidtear chun sábháilteacht córas cumarsáide — comharthaí gutha, sonraí nó físe — a chosaint. Códaítear an bunchomhartha leis an bhfeiste scrofa roimh tharchur, agus ansin ag an nglacadóir athdhéantar an comhartha ina bhunfhoirm. Cuireann an teicníocht bac ar dhaoine gan údarás teacht ar an gcomhartha le linn an tarchuir.


Ciorcal cloch.
Is é is ciorcal cloch, ciorcal liag nó liagchiorcal ná fáinne ciorclach (nó gar do bheith ciorclach) cloch mór ina seasamh, a fhaightear in Éirinn, an Bhreatain, agus an Bhriotáin ón Aois Neoiliteach dhéanach nó an Chré-Aois luath. Tá timpeall is 900 díobh ann fós, cuid acu suas le 400 m ar trastomhas. Tá a leithéid in áiteanna eile ar domhan chomh maith. Meastar gur fheidhmigh siad mar theampaill ina ndéantaí eachtraí spéartha, gabháil thart na séasúr, torthúlacht na talún is na ndaoine, agus éachtaí eile a chomóradh.


An Ciorcal Antartach.
Líne shamhalta ar dhromchla an Domhain ag 66° 30′ theas. An líne is faide ó dheas ónar féidir an Ghrian a fheiceáil ag grianstad an tsamhraidh, agus an líne is faide ó thuaidh sna réigiúin mholacha ó dheas ónar féidir Grian na meanoíche a fheiceáil ag grianstad an gheimhridh.


Ciorcal colún.
a>, eiseamlár de chiorcal colún. Sa bhliain 1801 a chríochnaíodh é.
San ailtireacht, tugtar ciorcal colún ar shraith colún ag timpeallú clóis oscailte, teampaill nó foirgnimh eile. Úsáidtear go príomhá é in ailtireacht chlasaiceach.


Ciorracumalas.
Scamaill ardleibhéil, níos airde ná timpeall 5,000 m, cumtha as criostail oighir. Bíonn siad bán, i leatháin nó cisil thanaí, ach le dealramh cruinn na scamaill cumalais. Cosúil leis an marcáil a bhíonn ar éisc, i gcaoi go dtugtar "spéir ronnach" orthu.


Ciorras.
Scamaill ardleibhéil, níos airde ná timpeall 5,000 m, cumtha as criostail oighir. Bíonn siad bán sifíneach, le dlaoithe crúcacha, de réir mar a shíntear na dlaoithe ag gaotha láidre in uachtar an atmaisféir. Is comhartha iad ar imeall tosaigh fronta the go hard san atmaisféar.


Cíotóisín.
C4H5N3O, bun a dhíorthaítear ó phirimidín. Ceann den 4 bhun a fhaightear in aigéid núicléasacha, de ghnáth cíotóisín (C) péireáilte le guainín (G).


Ciotón.
Moileasc muirí le blaosc shainiúil droma ina bhfuil 8 bpláta cailcreach forluite. Baineann sé feidhm as an gcos mhatánach chun greamú le fo-shraith nó gluaiseacht thairsti. Cuid mhaith péirí giolbhacha in eitre timpeall na coise. An chuid is mó de na speicis in uisce tanaí.


Cipíneach.
Feithid mhór, cosúil le cipín le colainn is cosa fada. Méadaítear a chosúlacht le cipín lena ghnás a bheith ag luascadh ó thaobh go taobh. Suas le 30 cm ar fhad. Itheann sé duilleoga.


Círichleachtadh.
Staidéar ar ghalar is sláinte i leith ailíniú na gcnámh sa chreatlach is a ngaolta anatamaíocha leis na néaróga is na matáin sa cholainn. Bhunaigh an lia Meiriceánach Daniel David Palmer (1845-1913) an disciplín i 1895. Le cnámha an dromlaigh is mó a phléann an círichleachtóir, agus le pian is míchompord a éiríonn ó dhrochshuíomh, brú na gcnámh, nó franga na matán sa mhuineál, an droim nó an peilbheas, meastar. Déantar cóireáil ar na riochtaí seo le láimhsiú, mar mhalairt ar dhrugaí nó máinliacht, ag iarraidh feidhmiú a thabhairt ar ais d'ailt an dromlaigh nó na hailt pheilbheacha, chun brú nó greannú a mhaolú ar néaróga a fhéadfaidh tús a chur le míchompord nó feidhmiú suaite. Uaireanta, áfach, is féidir nach mbeidh an díagnóis iomlán nó cruinn, go ndéanfaidh an láimhsiú an riocht níos measa, nó nach bhfaighidh an duine an chóireáil chuí.


Ciriúlacht.
Is éard is ciriúlacht ann ná neamhshiméadracht nach gceadaíonn réad a fhorshuíomh ar a íomhá scáthánach. Coincheap tábhachtach atá ann sa cheimic orgánach. De ghnáth, baineann an chiriúlacht cheimiceach le hadamh carbóin a bhfuil ceithre mhalartaí difriúla nasctha de. Lárphointe ciriúil é an t-adamh carbóin den chineál seo, agus is féidir na malartaithe a chur ina thimpeall ar dhá bhéalach, ionas go bhfaighfear dhá isiméir agus iad ina n-íomhánna scátháin dá chéile. Tugtar "eanantaiméirí" ar an dá isiméir seo. Gníomhaíonn eanantaiméirí ar an dóigh chéanna i gcomhshaolta siméadracha, ach gníomhaíonn siad difriúil óna chéile i leith móilíní ciriúlacha. Mar sin, bíonn an leáphointe céanna acu, ach is féidir nach ionann an blas nó an boladh dóibh.
Go tipiciúil, bíonn tionchar an dá eanantaiméir ar orgánach an duine éagsúil freisin. Mar shampla, tá an tailídimíd comhdhéanta as dhá eanantaiméir. Cógas míchlúiteach í an tailídimíd a raibh an-ráchairt air thiar sna seascaidí, agus na mná torracha ag déanamh craosaireachta ar na piollaí tailídimíde le maolú ar an tinneas maidine a bhíonn ag luí ar na mná agus iad ag iompar clainne. Mar a tháinig chun solais áfach, is teiritigin í an tailídimíd - is é sin, fágann sí anchuma ar an leanbh nua-bheirthe, go háirithe ar na lámha agus na cosa. Is é an tuiscint atá ag na heolaithe inniu, áfach, go bhfuil dhá eanantaiméir na tailídimíde éagsúil le chéile sa dóigh a dtéann siad i bhfeidhm ar an orgánach: níl ach ceann acu ina theiritigin, agus is é an ceann eile an cógas úsáideach.
Bíonn na heanantaiméirí in ann tionchar a imirt ar sholas polaraithe, is é sin solas nach bhfuil ag déanamh tonnchreatha ach in aon leibhéal amháin. Má théann solas den chineál seo trí eiseamal nach bhfuil ach aon eanantaiméir amháin ann, casfaidh an eanantaiméir an leibhéal tonnchreatha in aon treo amháin, agus casfaidh an eanantaiméir eile an oiread céanna ina mhalairt de threo. Is gnách na heanantaiméirí a ainmniú de réir na gníomhaíochta optúla seo: deirtear go bhfuil S-isiméir agus D-isiméir ann. Casann an S-isiméir leibhéal an tonnchreatha ar chlé, agus casann an D-isiméir ar dheis é. Seasann S don fhocal Laidine sinister, agus is éard atá i gceist le D ná dexter. Uaireanta, áfach, tá an ainmníocht seo bun os cionn leis an dóigh a gcasann an dá eanantaiméir an leibhéal tonnchreatha. Ansin, tá an ainmníocht bunaithe ar iompraíocht an mhóilín as a bhfuil struchtúr an dá eanantaiméir sin díorthaithe.
Má mheasctar an oiread céanna den S-isiméir agus den D-isiméir trí chéile, ionas nach gcasfar tonnchrith an tsolais pholaraithe in aon treo, deirtear go bhfuil meascán raicéimeach againn.


Ciseal domhain scaipthe.
Frithchaitheamh fuaime de bhoilg snámha (sa phictiúr) na n-iasc mheisipeiligeach is cúis leis an bhfeiniméan ar a dtugtar ciseal domhain scaipthe.
Ciseal sa bhfarraige a fhrithchaitheann fuaim is ea an ciseal domhain scaipthe. Fuarthas i rith an dara cogadh domhanda gur scaipeadh comharthaí sónair ag ciseal a ghluaiseadh síos is suas san uisce. Níos déanaí fuarthas gur tharla sé seo mar thoradh ar orgánaigh sa cholún uisce. Tagann boilg snámha iasc go mór san áireamh sa bhfeiniméan, ach cuidíonn gach saghas éisc is fiú ainmhithe micreascópacha cosúil le zóplanctóin. Braitear go mbíonn imirce cheartingearach faoin gciseal, ag dul go dtí leibhéil níos doimhne i rith an lae agus níos gaire don dromchla i rith na hoíche.


Ciseal inbhéartaithe.
Staid atmaisféarach ina bhfuil cisil den atmaisféar an-chobhsaí ionas nach féidir le haon ghluaisne cheartingearach aeir tarlú. Mar shampla, in inbhéartú teochta, tagann ciseal te aeir le bheith fosaithe os cionn cisil ísil fhuair, sáinnítear na truailleáin go híseal, agus tiubhaítear go baolach ansin iad.


Ciseal ózóin.
Aon bhlúire ózóin a tharlaíonn san atmaisféar, is é a nádúr tiubhú sa chuid ard den atmaisféar ar a dtugtar "an luathstrataisféar", 15-30 km os cionn na talún. Tá tiúchan maith den ózón sa chiseal leathan sin. Imríonn an ciseal seo tionchar ar an ngrianradaíocht a thagann chugainn. Is amhlaidh atá raon leathan tonnfhad nó dathanna, ón infridhearg dho-fheicthe trasna an raoin infheicthe go dtí an ultraivialait dho-fheicthe, sa radaíocht a fhágann dromchla te na Gréine. Ach ionsúnn an ciseal ózóin an-chuid den radaíocht ultraivialait, go mór mór na tonnfhaid ghearra ar a dtugtar "ultraivialait-A" is "ultraivialait-B". Is eol le fada go bhfuil na raoin ultraivialaite seo dochrach do dhaoine, ainmhithe is plandaí. Cuireann dáileog iomarcach de sa chraiceann tús le hailsí craicinn de shaghas meilanóma mharfaigh. Tarlaíonn catarachtanna sna súile de bharr an iomarca den radaíocht chéanna a dhul isteach iontu. Ar an ábhar sin is sciath cosanta bhunúsach é an ciseal ózóin don bheatha ar Domhan. Ó timpeall 1990, tharla laghdú 50-75% i dtiúchan an ózóin os cionn na Mol, a dtugtar "poill sa chiseal ózóin" orthu. Cinneadh gur clórafluaracarbóin (CFCanna) a bhí astaithe ag daoine ba chiontach leis an ídiú tubaisteach seo. I 1987 shínigh 40 rialtas Dréachtchonradh Montréal chun táirgeadh, úsáid is astú CFCanna a ghearradh siar 50% faoi 2005, agus go hiomlán faoi 2010. Shínigh 180 tír an conradh ar deireadh. Feicfear amach anseo an dtiocfaidh an ciseal ózóin ar ais ina iomláine.


Cisealú.
Próiseas ina leagtar amach ábhair de shaghas carraigeacha ina gcisil. Sa gheolaíocht, is próiseas nádurtha é a tharlaíonn thar na cianta. Leagtar ciseal i ndiaidh cisil chomhthreomhair de charraigeacha. Is féidir na sraitheanna ciseal seo a iniúchadh, comhdhéanamh na gcarraigeacha i ngach ciseal a fháil amach, agus na hiontaisithe atá sáinnithe i ngach ciseal a thástail chun a n-aoiseanna a ríomh. Ba é Charles Lyell a thaispeáin den chéad uair conas seo a dhéanamh chun na réanna geolaíocha a leagan amach.


Ciste Domhanda Fiadhúlra.
Eagraíocht dheonach idirnáisiúnta a bunaíodh i 1961 é an Ciste Domhanda Fiadhúlra (Béarla: "World Wide Fund for Nature" nó "WWF"), a phríomhoifig san Eilvéis. Tá mar aidhm aige eolas a scaipeadh chun ainmhithe fiáine, plandaí is áiteanna atá i mbaol a chaomhnú, agus úsáid níos éifeachtaí inmharthanaí a bhaint as acmhainní nádúrtha an Domhain. D'eagraigh sé feachtais chun an tiogar, an goraille is an panda a shábháilt. Gníomhach i dtimpeall 100 tír.


Cistíteas.
Fual agus ábhar ann (rud a thugtar "pyuria" air), ó dhuine a raibh seipsis uirthi de bharr athlasadh san fhual-lamhnán
Athlasadh líneáil bhalla an fhual-lamhnáin is ea cistíteas, de bharr ionfhabhtaithe de ghnáth. Mar thoradh air, tarlaíonn fual minic, le mothú dóite agus an fual ag rith amach.


Cíteacróm.
Próitéin a chuimsíonn iarann (haemapróitéin) a fhaightear i ngach orgánach aeróbach, beagnach. Feidhmíonn sé mar iompróir leictreon i raon imoibrithe ocsaídiúcháin is dí-ocsaídiúcháin a tharlaíonn i gcealla beo le linn na meitibileachta normálta.


Cíteaplasma.
An chuid de chill ainmhí nó planda a bhíonn taobh istigh den chillscannán ach taobh amuigh den núicléas. Cuimsíonn sé roinnt orgánaidí cosúil leis na miteacoindrí, na ribeasóim is coirpíní Golgi, gach ceann acu lena fheidhmeanna ar leith féin.


Cíteolaíocht.
Staidéar ar struchtúr is feidhmeanna na gceall. Tagann scrúduithe micreascópacha ar chealla san áireamh, agus teicníochtaí éagsúla ruaimnithe chun cineálacha na gceall a aithint is galair ar leith a dhiagnóisiú go beacht (mar shampla, cineálacha ailse). Le micreascópacht leictreonach, is féidir na fostruchtúir mhíne taobh istigh de na cealla a scrúdú go mion.


Cíticiné.
Grúpa móilíní teachtaire sa chóras imdhíonach a mbíonn iarmhairt acu i modhnú na freagairte imdhíonaí. Cuid acu (IL-2, inteirféarón, TNF, GMCSF), cruthaíodh iad trí ghéininnealtóireacht agus tástáileadh iad ar ailse is galair eile, gan rath fós. Tá géinteiripe le cíticiné á tástáil i láthair na huaire, agus dóchas ann go mb'fhéidir go n-éireoidh léi.


Citin.
Móilín fada, cosúil le slabhra, ar homapolaishiúicríd n-aicéitil-D-ghlúcósaimíne é, a fhaightear mar phríomhchomhábhar na heipideirme (an cumhdach adharcach) ar fheithidí agus i mballaí na gceall i bhfungais. Nuair a bhíonn na móilíní seo trasnasctha, déanann siad ábhar atá éadrom ach láidir.


Cits.
Soitheach seoil le dhá chrann is seol ar fhad an bháid. Bíonn an crann gearr chun deiridh is é suite chun tosaigh ar an bpost stiúrach. Mar mhalairt, sa gheolta, bíonn an crann deiridh seo taobh thiar den phost stiúrach.


Ciúire.
Seanaonad radaighníomhaíochta, sainmhínithe mar 3.7 × 1010 díscaoileadh in aghaidh an tsoicind. Ainmnithe as Marie is Pierre Curie.


Clabhchorda.
ClabhchordaGléas ceoil méarchláir a úsáideadh sa 15ú-18ú céad. Athbheodh le déanaí é chun luathcheol a sheinm go príomha. Nuair a bhrúitear na heochracha buaileann tadhlaithe na sreanga, a ritheann go hingearach leis an méarchlár is a thiúntar i bpéirí. Maolaítear creatháin na sreang le héadach nó feilt ag a gcinn. Bhí stiallóga i gclabhchordaí luatha ionas gurbh fhéidir cuid mhaith nótaí difriúla a fhuaimniú le péire sreang, ag brath ar an áit ar bhuail an tadhlaí iad. I gclabhchordaí déanacha gan stiallóga, d'fhuaimnigh eochair amháin péire sreang chun nóta amháin a dhéanamh. Bhí an ton beag ach taitneamhach.


Clabhstra.
San ailtireacht, is éard is clabhstra ann ná bealach siúil cumhdaithe timpeall ar spás oscailte nó cúirt, le colúnáid nó stuabhealach mar thaobh inmheánach is balla soladach mar thaobh seachtrach. De ghnáth is i gclochair nó mainistreacha a fhaightear a leithéid, mar cheangal idir eaglais is codanna eile an fhoirgnimh. Go minic bíonn sé ag dul ó dheas ó chorp na heaglaise is siar ón gcroslann.


Claidistic.
Córas rangaithe ainmhithe is plandaí ina rangaítear na horgánaigh de réir a gcosúlachtaí mar thoradh ar phórú le déanaí ó chomhshinsear.


Claimhe.
Galar tógálach craicinn i measc ainmhithe baile. Tarlaíonn sí de bharr ionfhabhtaithe le cineálacha éagsúla fíneog a thochlaíonn isteach sa chraiceann agus a chuireann tús le tochas is greannú.


Claíomhfhiacail.
Cat iontaisithe a luaitear mar "thíogar claíomhfhiaclach", ach nach bhfuil róghaolmhar leis an tíogar le fírinne. Bhí na géaráin uachtaracha formhéadaithe, cosúil le marc-chlaíomh, oiriúnach do ghníomhú sáite. Bhí an cromán is an leathadh béil leathan. A mhéid suas le méid leoin. D'imigh sé in éag ag tús na ré Pléistiséiní.


Cláirseach aeolach.
Fuaimbhosca, de ghnáth, 12 shreang ceangailte leis, iad ar thiúis éagsúla ach go léir tiúnta don airde chéanna (an tonnfhad céanna). Cuireann an t-aer mórthimpeall orthu na sreanga ag crith, ag cruthú fuaime neamhshaolta díchollaithe.


Claiseanna aigéanacha.
Ísleáin fhada chúnga ar ghrinneall na farraige. Suas le 100 km ar leithead, na mílte km ar fhad, suas le 4 km níos doimnhe ná an grinneall mórthimpeall. Faightear san Aigéan Atlantach iad (Clais Phórtó Ríce is Oileáin Sandwich Theas), san Aigéan Indiach (Clais Iáva), agus ar fud an Aigéin Chiúin (ina measc Clais Pheiriú is na Sile, Clais na Seapáine). Tá an doimhneacht is mó san aigéan, 11,034 km, i nDuibheagán an Challenger den Chlais Mháirianach.


Clamaidia.
Saghas baictéir sféarúil éagluaistigh nach n-iolraíonn ach amháin nuair a bhíonn taobh istigh de chealla eocarótacha (le fíornúicléas lena scannán núicléach féin). Tá cineálacha nimhiúla ann a chuireann tús le galair súl, béil, baill ghiniúna, agus galair dhaonna is ainmhíocha eile.


Clamhán (planda).
Planda seadánach bliantúil, laghdaithe go dtí gas scothdhearg cosúil le snáithe, ag iompar crobhaingí bláthanna bídeacha bána nó bándearga. Dúchasach do réigiúin thrópaiceacha is mheasartha. Táirgeann an síol ginidithe fréamh ghearrshaolach is gas féithleannach a chuardaíonn óstach. Nuair a dhéanann sé tadhall leis an óstach, meathann an fhréamh mar nach mbíonn gá le tadhall leis an ithir ansin. Táirgeann an gas diúláin a threánn an t-óstach chun uisce is cothaithigh a shú amach. Feidhmíonn cuid mhaith plandaí mar óstaigh, ina measc barrphlandaí cosúil le leannlus is lion. Is féidir go ndéanfaidh an seadán seo an-damáiste costasach do na barra seo.


Clamprán.
Cineál éan beag mara atá gaolmhar leis an albatras. Cuimsíonn sé fulmairí, cánóga, peadairíní na stoirme is eile. Cuid mhaith saille ina cholainn, ionas go n-úsáideadh mairnéalaigh an t-éan mar choinneal ach buaiceas a chur tríd an gcolainn.


Claochlú (fisic).
Sa bhfisic núicléach, athrú núicléitíde amháin chuig núicléitíd eile, trí mheath nádúrtha radaighníomhach nó imbhualadh le núicléis nó cáithníní eile. Go ginearálta, is féidir dúil amháin a chlaochlú i ndúil eile. Níor éirigh le hailceimicithe é seo a dhéanamh, de bhrí go raibh an ailceimic ag plé le gnéithe ceimiceacha agus ní leis an núicléas, a chinneann saghas is ionannas na dúile. D'éirigh le Ernest Rutherford an chéad chlaochlú saorga a bhaint amach i 1919 nuair a chlaochlaigh sé nítrigin go hocsaigin.


Claonas.
Sa gheolaíocht, an uillinn a dhéanann scair carraige leis an gcothromán, a thomhaistear san áit a bhfuil an uillinn ag a huasmhéid.


Claonas maighnéadach.
Treo réimse maighnéadach an Domhain, a áirítear i dtéarma na huillinne a dhéanann an réimse leis an gcothromán. Tugtar "an claonadh maighnéadach" air freisin.


Claonchló.
Íomhá agus gnáthdhathanna uirthi (A) agus roinnt claonchlónna (B, C agus D)
Íomhá is ea claonchló ina bhfuil scála na dton bunoscionn i leith an bhunradhairc, an geal macasamhlaithe ina dhorcha agus an dorcha ina gheal. I gclaonchló daite macasamhlaítear gach dath sa bhunradharc ina dhath comhlántach. Nuair a nochtar scannán i gceamara bíonn íomhá claonchló air tar éis a phróiseála, agus déantar cló dearfach uaidh sin chun pictiúr an bhunradhairc a tháirgeadh.


Claonmhéadar.
Ionstraim suirbhéireachta láimhe, a dtugtar "leibhéal Abney" air freisin. Úsáidtear é chun uillinn claonáin a thomhas trí bholgán leibhéil ar chiorcal grádaithe a dhéanamh comhthitimeach le sreang i bhfeadán treorach.


Clapsholas.
Is éard is clapsholas nó breacsholas ann ná an tréimhse bheag ama díreach tar éis dul síos na Gréine istoíche, agus an tréimhse bheag díreach roimh éirí na Gréine ar maidin.
Sainmhnínítear tús nó críoch leis an gclapsholas sibhialta nuair a bhíonn an Ghrian 6° faoi bhun áitiúil na spéire, leis an gclapsholas mairnéalachta nuair a bhíonn an Ghrian 12° faoi bhun na spéire, agus leis an gclapsholas réalteolaíochta nuair a bhíonn an Ghrian 18° faoi bhun na spéire.


Clár fógraí Idirlín.
Saghas clár leictreonach fógraí a bhíonn ar fáil i líonraí cumarsáid sonraí, go príomha iad sin a cheanglaíonn institiúidí acadúla. Feidhmíonn an córas seo mar óstach d'fhógraí comhdhálacha is cruinnithe acadúla, páipéir theicniúla, agus fiú cláir bogearraí. De bhrí go bhfuil an tIdirlíon uiledhomhanda, léitear na fógraí ar fud an Domhain.


William Clark.
Taiscéalaí a rugadh i gCaroline, Virginia ab ea William Clark (1 Lúnasa 1770 – 1 Meán Fómhair 1838). Comhcheannaire le Meriwether Lewis ar an gcéad aistear fillte trasna na Stát Aontaithe ón Aigéan Atlantach go dtí an tAigéan Ciúin (1804-1806).


Clárú gnásúil.
Saghas cláraithe do ríomhairí ina leagtar amach na ráitis a thugann na treoracha don ríomhaire chun oibríochtaí a dhéanamh ar shonraí, agus ansin na sonraí a bhíonn le próiseáil, in ord a ngníomhaithe. Samplaí de theangacha mar seo is ea Fortran is Pascal.


Clatráit.
Ábhar ina ngabhtar móilín de shaghas amháin (an t-aoi) i scoilteanna i maitrís móilín eile (an t-óstach) gan naisc cheimiceacha ar leith. Cumann na triathgháis is hidreacarbóin áirithe (na haíonna) a leithéid le huisce (an t-óstach) ag sealbhú cuas i struchtúr oscailte oighir.


Albert Claude.
Bitheolaí a rugadh i Longlier na Beilge ab ea Albert Claude (24 Lúnasa 1899 – 22 Bealtaine 1983). Rinne sé taighde ar sharcóma, shaothraigh teicníochtaí nua lártheifnithe chun fostruchtúir ceall (núicléas, miteachoindrí, ribeasóim is eile) a chodánú is a anailísiú, agus leictreonmhicreascópacht chun mionstruchtúr na gceall a iniúchadh is a thuiscint. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1974 le Christian de Duve is George Emil Palade as an saothar seo.


Lisa Clayton.
Luamhaire a rugadh i mBirmingham Shasana is ea Lisa Clayton (1959-). An chéad bhean Bhriotanach a thimpeallaigh an Domhan ina haonar in aistear amháin leanúnach gan chabhair (1995). Rinne sí an t-aistear i slúpa 12 m i 285 lá.


Cleiméatas.
Ball de ghné plandaí adhmadacha dreaptha atá dúchasach do na réigiúin mheasartha. Na gais ramhar, cosúil le liana uaireanta. Na duilleoga cleiteach, taobh thíos an ghais íogair, ag feidhmiú mar theannóg, agus ag lúbadh thart ar thacaí nuair a dhéanann tadhall leo. Na bláthanna le 4 pheiteal/ iombhláth-theascán; na stíleanna fada clúmhach ag cabhrú i scaipeadh na síolta ag an ngaoth, ag cur cuma bhán liath ar na síolchinn. Bíonn bláthanna gealdaite ag an-chuid de na foirmeacha a shaothraítear i ngairdíní.


Cleiteach (ainmhí).
In ainmhithe is éin, cur tréimhsiúil an fhionnaidh (i mamaigh) nó na gcleití (in éin). Bíonn sé céimseach i gcuid mhaith éan agus ní chuireann isteach ar eitilt, ach in éin ar leith (lachain, mar shampla) cailltear na cleití eitilte uile ag an am céanna agus bíonn an t-éan gan eitilt go sealadach. Tugtar "eicdís" ar chur an chumhdaigh chrua sheachtraigh (an t-eiseachnámharlach) in artrapóid.


Cleiteach (planda).
I bplandaí, cruth duilleoige atá roinnte i gcuid mhaith maothán nó duilleoigíní in dhá líne urchomhaireacha ar feadh an ghais. I nduilleoga déchleiteacha bíonn na duilleoigíní féin cleiteach.


Cliathánachas.
Saintréith na hinchinne daonna ina mbíonn an dá leath den inchinn oiriúnaithe d'fheidhmeanna difriúla, speisialtachtaí leathsféaracha. Sa chuid is mó de chiotóga is deasóga, bíonn an leathsféar clé oiriúnaithe d'fheidhmeanna teanga, labhairt, tuiscint, léamh is scríobh. Bíonn an leathsféar deas oiriúnaithe do bhrath patrún casta, idir radharcach (mar shampla, aghaidheanna) is tadhlach. De ghnáth feidhmíonnn an dá leathsféar as lámh a chéile, ag tarchur eolais sa dá threo eatarthu féin trí cheangail chasta san inchinn.


Clingireacht.
Ealaín ina mbaintear ceol as cloig, cloig eaglaise go príomha. Tá dhá bhealach chuige seo: an chlingireacht eagraithe ina dtarraingíonn baill foirne na téada a ghluaiseann na teangacha sna cloig de láimh, nó an clogra ina mbíonn méarchlár ceangailte leis na teangacha ar féidir le duine aonair é a oibriú.


Clingireacht eagraithe.
Foirm clingireachta a shaothraigh Fabian Stedman i Sasana sa 17ú céad. Bíonn foireann clog i dtúr eaglaise, de ghnáth, agus gach ceann tiúnta go difriúil óna chéile. Clingtear iad in iomalartuithe éagsúla ionas nach bhfuaimnítear aon seicheamh (nó athrú) ar leith ach uair amháin. Foireann clingirí a dhéanann é seo. I bhfoireann 8 gclog ag clúdach an scála dhiatonaigh, is féidir 40,320 athrú ar leith a chlingeadh. Tógann cling de thimpeall 5,000 athrú timpeall 3 uair an chloig.


Cliostrón.
Is éard is cliostrón ann ná folúsfheadán líneach-bhíomach speisialta ina ndírítear léas leictreon le sraith leictreoidí chun dul trí shraith de logathshonadóirí leictreonacha. Athraíonn na hardvoltais ar na hathshonadóirí luas na leictreon. Úsáidtear cliostróin mar aimplitheoirí, ag minicíochtaí micreathonnta agus raidió, chun comharthaí tagartha le chumhacht-íseal le haghaidh glacadóirí sárheitridíneacha agus chun tonn iompróirí ard-chumhachta araon a tháirgeadh, agus freisin mar fhórsa tiomána i gcomhair luasairí cáithníní nua-aimseartha.


Cliseadh duán.
Is éard is cliseadh duán ann ná meathlú i gcumas na nduán toilleadh uisce is leictrilítí na colainne a rialú agus torthaí iomarcacha meitibileacht próitéiní (úiré is créitínín) a eisfhearadh. Laghdaítear táirgeadh an fhuail, agus tarlaíonn éidéime is méadú i dtiúchan leictrilítí, cosúil le potaisiam, sa bhfuil, rud a fhéadfaidh a bheith marfach. Tarlaíonn cliseadh na nduán faoi chúinsí éagsúla: indoirteadh lag fola do na duáin (mar a tharlódh i dturraing), ionfhabhtuithe is drugaí áirithe (mar shampla, iad sin a chuirfeadh tús le glomarúlaineafraíteas), diaibéiteas, agus hipirteannas. Is féidir go n-éireoidh cliseadh duán géar, ach mar sin féin, go mbeidh sé iomlán inchasta. Nó is féidir go mbeidh sé ainsealach leanúnach, agus gá le haemascagdhealú ar bhonn rialta chun cothromaíochtaí an uisce is na leictrilítí sa cholainn a chaomhnú.


Cliteal.
An diallait nó an chuid bhorrtha fhaireogach de chraiceann péist talún nó súmaire. Tagann sé i bhfeidhm le linn atáirgthe, agus bíonn freagrach as cruthú an chocúin a chuimsíonn na huibheacha.


Cló daigéarach.
Próiseas luath grianghrafadóireachta a bhunaigh Louis Daguerre sa bhliain 1839. Ar dtús d'ullmhaítí leathán, plátáilte le hairgead, agus d'íograítí é le gal iaidín. Nochtaí é, le tréimhse fhada nochta, sa cheamara. Ansin réalaítí an íomhá tríd an leathán a chur os cionn mearcair théite, agus ar deireadh bhuanaítí an íomhá tríd an leathán a thumadh i dtuaslagán salann boird. Tháinig próisis níos sábháilte ina ionad sna 1850idí.


Cló dubh.
Stíl scríbhneoireachta a bhí an-choitianta sa Mheánaois, bunús na samhlacha luatha do chló na gclódóirí sa Ghearmáin. Tugtar "cló Gotach" air. Bhí na línte is na fo-línte uile sna litreacha gar do bheith díreach.


Clóáca.
I speicis áirithe (mar shampla, péisteanna is éin), réigiún foirceannta na putóige. Osclaíonn conair an bhia, córas an fhuail is córas an atáirgthe uile isteach sa chlóáca, agus folmhaíonn a dtáirgí trí chomhoscailt amháin. Ní mar sin a tharlaíonn i mamaigh phlacainteacha.


Clóbh.
Crann síorghlas a fhásann 12 m ar airde. Dúchasach don Indinéis, ach fástar i dtíortha eile é. Na duilleoga lansa-chruthach, na bláthanna buí ceathairpheitealach i gcrobhaingí foirceannta. Triomaítear bachlóga na mbláthanna chun an spíosra clóbh a tháirgeadh.


Clóbhualadh.
Foirm priontála ina gcuirtear an íomhá atá le priontáil mar rilíf ar dhromchla miotail nó adhmaid agus a n-aistrítear í mar chló dúigh ar an mbun priontála, páipéar de ghnáth. Chun go mbeidh an cló inléite ó chlé go deas, ní mór go mbeidh an íomhá atá le priontáil iompaithe droim ar ais. Cruthaítear an íomhá seo as cló is bloic léirithe. Go luath sa 20ú céad saothraíodh na córais línechló is aonchló chun leagan amach an chló a uathoibriú, trí mhéarchláir a úsáid chun línte cló nó slugaí a theilgean (i línechló) nó carachtair aonaracha a eagrú i líne (in aonchló). I gcórais níos nua-aoisí, déantar plátaí plánacha nó cuaracha chun leathanach iomlán nó sraith leathanach a tháirgeadh. Faoi seo, áfach, tá liteagrafaíocht aischló curtha in ionad an chlóbhuailte beagnach go hiomlán.


Cloch bheo.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach do dheisceart na hAfraice agus oiriúnaithe do choinníollacha tirime fásaigh. Péire amháin duilleog bliantúil, ata go mór le huisce agus cónasctha beagnach go hiomlán. Fásann an bláth, atá cosúil le nóinín, idir na duilleoga. Baineann gach saghas le saghas ar leith carraige, agus bíonn na bláthanna daite cosúil lena charraig féin. Sampla tearc d'aithris planda is ea é seo.


Cloch fhola.
Cineál cailceadóin, ar grianchloch mhínghráinníneach é. Dúghlas, breactha le dearg.


Cloch mhuirghorm.
Cineál den mhianra beirile a úsáidtear mar sheoid. Trédhearcach gormghlas.


Cloch thine.
Breochloch, saghas seirte a fhaightear mar chnapáin chomhchruinne liatha i gcailc nó aolchloch eile. Briseann sí i ngalóga faobhracha, agus mar sin baineadh feidhm aisti mar uirlis sa Chlochaois.


Clocha fuail.
Cruthú calcalas sna duáin, sna húiréadair is/nó sa lamhnán. Salainn fosfáite, carbonáite is ocsaláit chailciam, maignéisiam is amóiniam is mó a bhíonn iontu. Bíonn claonadh ann iad a chruthú nuair a bhíonn an fual tiubhaithe, mar shampla i gcás díhiodráitithe. Fachtóirí eile a chuireann leis an gclaonadh seo is ea tiúchan ard cailciam is ocsaláite sa chothú agus fachtóirí géiniteacha clainne. Faightear clocha aigéid úraigh nuair a bhíonn gúta ag duine, agus clocha cistín i gcás an ghalar tearc cothaithe cisteanúire. Is féidir go ngreannóidh clocha mar seo an chonair úiríneach, go dtarlóidh rith fola dá mbarr agus ionfhabhtú sna duáin. Nuair a bhíonn clocha san úiréadra, bíonn pianta géara ag duine ina dhroim is na cliathán. Uaireanta tagann siad amach uathu féin, agus uaireanta eile is gá iad a bhriseadh le tonnta turrainge ultrafhuaime, próiseas a dtugtar "lititripse" air.


Clocha lómhara.
Clocha nó miotail luachmhara nó leathluachmhara a mbíonn tóir orthu as a dteirce, a n-áilleacht is a mbuaine. De ghnáth roinntear iad agus cuirtear snas orthu mar sheoda. Is ar na clocha crua trédhearcacha diamaint, rúibín, smaragaid is saifír a chuirtear luach thar aon cheann eile.


Clocha sneachta.
Cnapanna oighir a thiteann thar réigiún réasúnta teoranta in aimsir the ag tús stoirm toirní. Séidtear braon báistí suas, reonn, agus déanann núicléas cloch sneachta. Iompraítear núicléis mar seo suas is síos ag gaotha clampracha, iad ag fás de réir a chéile go mbíonn trom a dhóthain chun titim ar an talamh.


Clóchuradóir léasair.
Modh clóchurtha a úsáideann clódóirí tráchtálacha, cosúil le hoibriú an phrintéar léasair. Tarraingítear na graificí is na carachtair le léasar faoi rialú an ríomhaire ar scannán bróimíde. Úsáidtear an scannán seo chun an pláta liotagrafach a eitseáil, agus uaidh sin déantar na cáipéisí is gá a chlóbhualadh.


Clóchuradóireacht.
Ullmhú cló (téacs) le haghaidh a chlóbhuailte. Ba réabhlóid i dtáirgeadh leabhar é ceapadh an chló inghluaiste sa 15ú céad san Eoraip. Chuireadh clóchuradóirí na carachtair aonaracha miotail in eagar de láimh (ag roghnú na gceannlitreacha ó chás uachtair os a gcomhair, na litreacha beaga ó chás íochtair). Ba cheird oilte ardomóis í. Sa 19ú céad tháinig modhanna a bhí bunaithe ar mhiotal te chun cinn, línechló is aonchló. Próisis uathoibríocha den chuid is mó ab ea iad, agus dhéantaí an cló a roghnú is a eagrú le méarchlár a rialaigh teilgean an mhiotail leáite chun gach líne cló a dhéanamh, líne i ndiaidh líne, agus na spásanna á gceartú an t-am ar fad. Sa chóras nua-aoiseach, liteaghrafaíocht aischló, déantar íomhánna le litreacha, siombailí, pictiúir is dearthaí a leagan amach ar dtús i ríomhaire agus ansin a aistriú chuig páipéar nó scannán fótamhothálach. Sa ríomhaire a bhíonn na roghanna cló, siombailí is eile, agus dearadh an leathanaigh le breathnú, le ceartú nó le modhnú ar an scáileán go luath sa phróiseas.


Printéir léasair.
Printéir ina n-úsáidtear léasar beag chun na carachtair is na léaráidí a tharraingt, rud a dhéanann luchtíomhá ar dhromchla fótaisheoltach. Cruthaítear an íomhá dheiridh ansin díreach mar a dhéanann an printéir xéaragrafach. Déanann sé cló ar ardchaighdeán, agus is réasúnta saor na printéirí seo anois. Soláthraítear iad mar phrintéirí daite freisin.


Clódóireacht.
Páipéar nuachta i mbun priontála
Is éard atá i gceist le clódóireacht ná teicníochtaí chun íomhá (le focail, léaráidí is/nó íomhá theibí le dathanna éagsúla inti) a leagan ar bhun éigin i sraith cóipeanna comhionanna. De ghnáth, is páipéar an bun agus is dúch an t-ábhar daite. Is iad na príomhtheicníochtaí ná rilíf (litirphreas is fleisceagrafaíocht), plánagrafaíocht (liotagrafaíocht), agus inghearradh nó intaglio (greanphriontáil, greanadóireacht, turbhior, meisitint, eitseáil). Is é litirphreas an fhoirm is seanda, agus cuid mhaith de stair na clódóireachta, is í stair an litirphreasa í. Braitheann an teicníocht seo ar chló is bloic inaistrithe adhmaid agus brú sa phreas chun an dúch a aistriú go sásúil ón gcló don pháipéar. Is dócha gur thosaigh an chlódóireacht sa tSín sa 6ú céad, chun téacsleabhair i gcomhair scrúduithe is téacsanna Búdacha a chur ar fáil. Bhí nuachtáin sa tSín timpeall 860 AD. Is iad na leabhair clóbhuailte is seanda an "Vajracchedikā Prajñāpāramitā Sūtra" (Sútra Diamantach, 868) a rinne Wang Jie, agus 120 imleabhar de chlasaicí Confúicis (932-953). Saothraíodh plátaí miotalacha san 11ú céad, agus cló inghluaiste miotalach timpeall 1050. Is dócha gur fhoghlaim an Eoraip mar gheall ar chlódóireacht ó na hArabaigh, nó b'fhéidir ó bhloc-chlódóireacht na hÉigipte a bhí ar siúl faoi 1300. Tá samplaí de bhloc-chlódóireacht Eorpach ó 1375 ar fáil fós. Thosaigh Gutenberg ag clódóireacht i 1436, agus Caxton i 1475. Feabhsaíodh an preas adhmaid leis an bpreas Ollannach a tugadh isteach i Meiriceá i 1639. Tháinig an chéad phreas iomlán miotalach, an Stanhope, in ionad an phreasa Ollannaigh i 1795. Rinneadh feabhsuithe forchéimnitheacha ar an bpreas sa 19ú-20ú céad, chun priontáil ar dhá thaobh an pháipéir, le dhá dhath, ar luas níos mó (i meaisíní le pláta cuartha), agus eile. Ag tús an 20ú céad tháinig seachliteagreafaíocht ar an bhfód, ag éirí an-choitianta. Géaraíodh na modhanna clóchuradóireachta: saothraíodh modhanna a bhí bunaithe ar scannáin, agus ansin ar ríomhairí, ionas go bhfuil ceird na clóchuradóireachta imithe i léig ach ar éigin. Déantar an páipéar a láimhseáil ar bhealaí éagsúla freisin, ina leathanaigh nó ó rollaí leanúnacha, agus is féidir an ceangal is an bearradh a dhéanamh go huathoibríoch faoi rialú ríomhaire den chuid is mó.


Clog (clingire).
Soitheach cuasach cré-umha nó ábhair eile a chritheann nuair a bhuailtear é chun fuaim choimpléascach chlingíneach a dhéanamh. Má dhéantar an clog a thiúnadh, is féidir nóta ceoil d'airde ar leith a chloisteáil uaidh. Tá cloig, ar chruthanna is méideanna éagsúla, in úsáid le níos mó ná 4,000 bliain. B'fhéidir gurb é clog ollmhór an tSáir, an Tsarsky Kolokol sa Chreimil i Moscó, an ceann is mó ar Domhan, 6.9 m ar trastomhas is 200 tonna meáchain. Cruth cupáin bun os cionn atá ar an bhfathach seo, agus buailtear é le teanga atá crochta istigh ann. I gcásanna eile (na cloig mhóra i dteampaill Bhúdacha, mar shampla) buailtear an clog le slat throm chothrománach ar an taobh amuigh.


Clog bitheolaíoch.
Meicníocht bhitheolaíoch intreach is bun le pé tréimhsiúlacht nó spleáchas ar am atá in iompar orgánaigh bheo. Tá clog mar seo i ngach bean, ar a dtugtar "an timthriall míosta", a rialaíonn ubhsceitheadh. I bplandaí tá cloig a stiúrann dúnadh is oscailt na bpeiteal. Tá cloig i mbeagnach gach gné a stiúrann an mheitibileacht de réir timthriall 24 uair, le lá geal i ndiaidh oíche dorcha, timthriall ar a dtugtar "an rithim laethúil". Nuair a thaistealaíonn duine i bhfad i gcéin bíonn deacracht ag a chlog bitheolaíoch intreach teacht leis an am áitiúil, agus bíonn sé ag iarraidh cur ina luí air dul a chodladh nuair atá na daoine ón áit sin ina ndúiseacht ag obair. Má dhéanann sé iarracht gan aird a thabhairt ar a chlog intreach, ní thagann a thál hormón lena chuid oibre, agus éiríonn sé mí-éifeachtach tuirseach. Tugtar "tuirse aerthurais" ar na siomtóim seo. De réir dealraimh stiúrann an hormón meileatóinin an clog bitheolaíoch, chomh maith leis na comharthaí ón reitine. Táirgtear an hormón seo san fhaireog bheag i lár na hinchinne ar a dtugtar "an pineálach", agus is amhlaidh a spreagann an dorchadas a tháirgeadh is a choisceann an solas é. Is féidir breis meileatóinine a úsáid chun iarmhairt dhíreach an tsolais ar an reitine ar an gclog bitheolaíoch a shárú nó a mhoilliú. Tá piollairí le dáileog den hormón seo á mhonarú, a bheidh iontach chun teacht i gcúnamh ar thaistealaithe a bhíonn cráite ag tuirse aerthurais, meastar. Beidh siad fiúntach freisin do na daill, daoine neamhchodlatacha, agus daoine a bhíonn ciaptha ag lagar spride geimhridh.


Clog gréine.
Gaireas chun imeacht an ama a léiriú ón scáth a chaitheann snáthaid (réad soladach, slat nó pláta triantánach greamaithe leis an diail) ar scála grádaithe ar an diail. Is eol go raibh a leithéid in úsáid timpeall 300 RC. Le forbairt na matamaitice sa Ghréig tháinig dearthaí an-chríochnúla in úsáid. Tugadh cloig gréine ar ais sa Mheánaois, ceapadh an-chuid cineálacha nua, agus saothraíodh an teoiric fúthu gur cuireadh as faisean iad le ceapadh na gclog meicniúil sa 17ú-18ú céad.


Clog oíche.
Sa réalteolaíocht, ionstraim ar aon dul le clog gréine, ina bhfuil géag is teasc, a d'úsáidtí chun an t-am áitiúil a dhéanamh amach istoíche. Déantar an ghéag a ailíniú leis an Réalta Treorach sa Chamchéachta, agus ansin léitear an t-am ón scála grádaithe ar an teasc.


Clogfheadáin.
Sraith d'fheadáin mhiotalacha, gach ceann tiúnta d'airde ar leith, agus iad go léir crochta i bhfráma mór. Buailtear iad le tuairgnín gairid chun fuaimeanna clog a dhéanamh i gceoldrámaíocht is ceol foirne.


Clóghrafaíocht.
Dearadh foirmeacha na litreacha le húsáid mar chló-aghaidheanna, agus roghnú na gcló-aghaidheanna i gcomhair cáipéisí clóchurtha. Bíonn an-chuid feidhmeanna i gceist (leabhair, nuachtáin, stáiseanóireacht, fógraí, billí láimhe is eile), an-chuid innealra clóchuir, agus cuid mhaith meán (clóbhualadh, scannáin, teilifís, ríomhairí). Ainmnítear cuid de na cló-aghaidheanna as a gceapadóirí, cosúil le Baskerville is Franklin. Dhear Stanley Morison an chló-aghaidh choitianta Times New Roman i 1932 i gcomhair athdhearadh nuachtán an Times. Is clóghrafadóir cáiliúil é Hermann Zapf a dhear na cló-aghaidheanna Palatino, Optima is eile. Dearadh Helvetica, cló-aghaidh choitianta gan trasnáin, do chomhlacht Haas san Eilvéis. Nuair a bhíonn cló-aghaidh á roghnú le húsáid bíonn a galántacht, a hoiriúnacht is a soléiteacht san úsáid sin le measúnú. Roinntear cló-aghaidheanna ina dhá roinn: iad sin le trasnáin (stríoca gearra trasna ag barr is bun na litreacha), agus iad sin gan trasnáin. Taobh istigh de na ranna seo bíonn difríochtaí maidir le hairde, stíl an trasnáin, meáchan (nó duibhe), agus uillinneacha na gcuar. Cuireann gach ceann acu seo isteach ar chuma na litreach, cuma an leathanaigh, agus fad na cáipéise clóbhuailte.


Clogra ganganna.
Sraith de ghanganna cabhartha tiúnta, leagtha amach go cothrománach i líne nó ciorcal, a sheinneann seinnteoir amháin nó níos mó le bataí. Feictear iad i ngrúpaí ceoil in oirdheisceart na hÁise go háirithe.


Cloichshneachta.
Foirm chomhdhlúthaithe ina bhfuil liathróidí is giotaí beaga oighir de thrastomhas timpeall 5 cm. Tagann sé le chéile de ghnáth le sruthanna comhiompair ag éirí go tapa san atmaisféar ag domhanleithid ísle, nó fronta fuar ag dul thart ag domhanleithid mheasartha. Go minic déanann stoirmeacha díobh an-díobháil do bharra, tithe is talamh.


Cloigín.
Ciaróg mhór scothdhubh. 24 mm ar fhad is é fásta. Cumhdaigh na sciathán eitreach, cnapadharcáin. Beireann sé uibheacha i dtolláin faoi bhualtrach bó is capaill. Itheann na larbhaí bána feolmhara an bualtrach.


Cloigín gorm.
Luibh bheag le bleib is ea an cloigín gorm a athnuaitear gach bliain, dúchasach d'iarthar na hEorpa. Na duilleoga beiltchruthach, an bláthra aontaobhach. Na bláthanna 1.5-2 cm ar leithead, clogchruthach cromtha, gorm ach uaireanta scothbhándearg nó bán. Go minic déanann sé coilíneachtaí ollmhóra i gcoillte is ar bharr aillte.


Cloigneach.
Bláthra samplach de chlann na nóiníní, le cuid mhaith bláithíní gan ghais dlúite i ngabhdán leata, agus brachtanna ag déanamh cupáin ina dtimpeall. Go minic bíonn na bláithíní de dhá shaghas: bláithíní beaga teisce sa lár, agus bláithíní gathacha cosúil le peitil ar an imeall timpeall. Bíonn an dealramh ar an mbláthra iomlán gur aon bhláth amháin é.


Clóireile.
Cineál alga ghlais éagluaistigh aoncheallaigh ina bhfuil clóraplast cupánchruthach, atá an-choiteann i ngnáthóga fionnuisce.


Clóirídí.
Comhdhúile ina bhfuil clóirín, go príomha iad sin ina bhfuil an t-ian Cl-. Is clóiríd sóidiam, Na+Cl-, gnáthshalann.


Cloisonné.
Modh cruanta ar mhiotal, agus uaireanta ar cheirmeacht, ina ranntar na réimsí difriúla datha le sreanga miotalacha sádráilte don dromchla atá le maisiú. Ba theicníocht de chuid an chianoirthir go príomha é, ach úsáideadh go minic in ealaín na Biosáinte is na Meánaoise é.


Clón.
Cóip ghéiniteach d'orgánach ar leith a cruthaíodh trí atáirgeadh neamhghnéasach atá i gclón. Chuige seo spreagtar an núicléas i gcill shómatach as colainn an tuismitheora aonair chun é féin a dheighilt. De bhrí go bhfaigheann sé a ghéinte go léir mar oidhreacht ó thuismitheoir amháin, is ionann leis an tuismitheoir sin é ar bhonn géiniteach.
Is clónú a dhéanann na plandeolaithe i nódú plandaí.
Trí chlónú a atáirgeann baictéir, víris is orgánaigh aoncheallacha eile.
Biteicneolaíocht.
Sa bhith-theicneolaíocht nua-aoiseach is féidir síogóit a chlónú, agus uaidh sin an-chuid ainmhithe ionanna feirme a tháirgeadh. Fógraíodh é seo den chéad uair i 1997 nuair a tháirg eolaithe in Institiúid Ros Linne i nDún Éideann an chaora Dolly. Déanadh clónáil ar chaora, ubh tógtha ó chaora Dolly & caora úr a chothú uaithi, caora a bhí ar gach uile dóigh mar aon leis an mháthair.
Sa chás sin bhain siad an núicléas amach as cill shómatach agus chuir isteach in ubhán neamhthoirchithe (ar baineadh a núicléas féin amach as roimhe sin) é. D'fhás an chill seo i saothrán, baineadh amach na cealla luatha iníne agus ionchlannaíodh iad i máithreacha óstacha.
DNA.
Úsáidtear an téarma clónú móilíneach i dteicneolaíocht DNA athchuingrithe nuair a chuirtear píosa DNA eachtrannaigh isteach i gcrómasóm saorga baictéarach (plasmaid) agus a dheighleann an t-iomlán (rud a chlónaíonn an píosa DNA eachtrannaigh).
Eitic leighis.
Chuir Comhairle na hEorpa toirmeasc ar chlónú daonna i 1998. Ach, in ainneoin an imní maidir le heitic na ceiste, tugadh ceadúnas d'Ollscoil Newcastle i Sasana i 2004 suthanna daonna a chlónú.


Clón (ríomhaireacht).
Sa ríomhaireacht, crua-earraí nó bogearraí a dhéanann comhlacht amháin mar aithris iomlán, ó thaobh iompair de, ar earraí a cheap comhlacht eile ar dtús. De ghnáth bíonn siad deartha go cliste chun teorannuithe paitinne is ceadúnais a sheachaint.


Clórafluaracarbóin.
Comhdhúile saorga ceimiceacha ("CFCanna") a úsáidtear mar ábhair cuisnithe i gcuisneoirí is córais aerchóirithe, ábhair tuaslagtha is tiomána in aerosóil, agus i ndéanamh cúrphlaisteach cosúil le polaisteiréin. Nuair a sceitear CFCanna san atmaisféar, snámhann siad suas gan aon athrú tríd an trópaisféar agus tiubhaíonn sa strataisféar. Ansin imoibríonn solas na Gréine orthu, rud a scoilteann clóirín amach uathu, ach ar uainíocht imoibríonn an clóirín seo ar an ózón, á mhilleadh is á ídiú. De bhrí gur sceitheadh an-chuid CFCanna san atmaisféar, agus go sceitear fós, tá laghdú suntasach tar éis tarlú don chiseal ózóin a chosnaíonn dromchla an Domhain ar an radaíocht ultraivialait (UV) a thagann ón nGrian. Measann eolaithe de chuid na Náisiún Aontaithe go dtarlóidh méadú 3% ar ailsí craicinn nach meileanóma iad i ndaoine geala in aghaidh gach 1% de laghdú san ózon. Tarlóidh méadú suntasach ar mheileanóma marfach, catarachtanna súl, agus dochar don chóras imdhíonach. Meastar freisin go méadóidh an solas ultraivialait breise truailliú an aeir ag dromchla an Domhain, agus go gcuirfidh sé isteach ar phlandaí, ainmhithe is orgánaigh aoncheallacha uisciúla. Tá an-chuid rialtas ag iarraidh stop a chur le déanamh na n-ábhar seo, ach níl sé cinnte fós go mbeidh tíortha móra an 3ú Domhan in ann an rud céanna a dhéanamh. Muna ndéanfar, is baol go leanfaidh ídiú an ózóin.


Clóraicne.
Loit cosúil le haicne ar an gcraiceann le cloig phapúileacha cosúil le goiríní a fhéadfaidh éirí ionfhabhtaithe pucóideach. Tarlaíonn sí de ghnáth mar thoradh ar nochtadh do hidreacarbóin chlóirínithe.


Áth an Chorráin.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Áth an Chorráin.


Baile Uí Chonnmhaí.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Uí Chonnmhaí.


Baile Ghearóid.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Ghearóid.


An Bealach, Contae Loch Garman.
Is baile suite i gContae Loch Garman é an Bealach.


Baile an Daingin.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile an Daingin.


Baile Uí Chearnaigh.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Uí Chearnaigh.


Baile Uí Choileáin.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Uí Choileáin.


Baile Dubh.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Dubh.


Baile Éamainn, Contae Loch Garman.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Éamainn.


Baile Each.
Is baile suite in oirdheisceart Chontae Loch Garman é Baile Each. Tá caisleán nó túr Normannach ann. Cónaíonn timpeall is 189 duine ar an mbaile.


Clóraifít.
An t-alga glas a chruthaíonn míolphóir nó gaiméití le clóraplaist chupánchruthacha fhéarghlasa, agus dhá lascnaid thosaigh ar a laghad.


Clóráití.
Salainn ocsaigéad clóirín, de ghnáth clóráit (V) a chuimsíonn an t-ian ClO3-. Ina measc tá an fhiailnimh clóráit sóidiam, NaClO3. Is é atá i gclóráit (I), fochlóirít, ná ClO-, agus i gclóráit (VII), sárchlóráit, ná ClO4-.


Clóral.
CCl3CHO, i gcóras IUPAC 2,2,2-tríchlóireatánól le fiuchphointe 97 °C. Is suaimhneasán hiodráid chlórail.


Clóraplast.
Struchtúr ar leith a fhaightear i gcealla plandaí. De ghnáth bíonn cruth dédhronnach air, ag cuimsiú cruacha teasca scannánacha a iompraíonn na líocha fótaisintéiseacha atá leabaithe i maitrís. Bíonn roinnt áirithe ábhair ghéinitigh (DNA) ann, agus rialaíonn sé cuid de shintéisiú a phróitéiní féin.


Clóscríobhán.
Meaisín a oibrítear de láimh chun litreacha is siombailí eile a chlóbhualadh ar pháipéar. De réir traidisiúin bíonn na carachtair suite ar bharra a dhéanann buille trom méire ar ghléas an ribín le dúch air a bhualadh i gcoinne an pháipéir. Gluaiseann an páipéar go huathoibríoch tar éis gach litir a chlóbhualadh mar sin. Fuair William Burt paitinn ar an ngluaiseacht seo i 1824, agus cuireadh roinnt bheag meaisíní malla ar an margadh ina dhiaidh sin. Ach i 1867 thóg Christopher Sholes an chéad mheaisín a bhí cosúil leo siúd atá in úsáid ó shin. D'fheabhsaigh comhlacht Remington (is comhlachtaí eile ina dhiaidh sin) a dhearadh, agus thosaigh tionscal rathúil uiledhomhanda ag déanamh is ag díol na gclóscríobhán seo. Timpeall céad bliain ina dhiaidh sin tháinig an clóscríobhán leictreach chun cinn nár ghá dó ach teagmháil leis na gléasanna chun litreacha a scríobh, an clóscríobhán liathróid gailf ar féidir an liathróid leis na cló-aghaidheanna uirthi a athrú go héasca chun fiú teangacha eile a scríobh, agus ansin an clóscríobhán leictreonach le cuimhne, scáileán, clóbhualadh tapa is gnéithe eagarthóireachta is stórála mar atá i bpróiseálaithe focal anois.


Closghram.
Próifíl thomhaiste de chumas cloiste duine a úsáidtear go forleathan chun lagú éisteachta a dhiagnóisiú. Is graf é a léiríonn an tairseach éisteachta i ndeicibeilí (dB) i gcomhair ton íon thar raon minicíochtaí inchloiste. Go minic tarraingítear an graf i dtéarmaí cailliúint éisteachta: ardú na tairsí i gcomparáid le meánthairseach líon mór daoine le héisteacht shláintiúil.


Cluaisín cúnta.
Gaireas chun fuaim a aimpliú do dhuine le héisteacht éalangach. B'fhoirm luath de an adharc cluaise, feadán cónach a bhailigh an fhuaim isteach ag an gceann leathan agus a tharchuir isteach go dtí tiompán na cluaise í leis an gceann caol. Gairis leictreonacha a úsáidtear anois, le micreafón, aimplitheoir is cluasán, gach ceann acu laghdaithe is pacáilte i soitheach an-bheag le hoiriúnú díreach ar an gcluas. Déantar an tarchur deireanach go dtí an tiompán nó le seoladh tríd an gcnámh mhastóideach.


Cluas chaoin.
Planda ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip is tuaisceart na hAfraice, le duilleoga snasta dúghlasa ar chruth rinn saighde is caora scarlóideacha nimhiúla. Sa bhláthra casta tá spéid shorcóireach ar dhath feola mairbhe a chuireann amach boladh lofa nuair a théann sé, agus a aomann cuileoga isteach. Snámhann siad seo go bun bleibeach na spéide glaise éadroime timpeall na mbláthanna baineanna is fireanna, agus gabhtar iad le fáinne gruaigí cosanta. Bailíonn na cuileoga an phailin ó na bláthanna fireanna agus pailníonn na bláthanna baineanna, ach ní féidir leo éalú ach nuair a thiteann an spéid isteach air féin is a fheonn na gruaigí tar éis pailnithe.


Cluas mhara.
Iasc sliogánach aonbhlaoscach mara a itear ar chósta California go hiondúil.


Cluiche ríomhaire.
Cláir ar ríomhaire pearsanta nó mionríomhaire a ligeann do dhuine aonair nó grúpa cluichí a imirt. Tugadh an chéad chluiche ríomhaire isteach sna Stáit Aontaithe sna 1970idí. Pong an t-ainm a bhí air, foirm shimplí den leadóg boird.
Bíonn an chuid is mó de na cluichí seo ceangailte le scáileán nó VDU (aonad amharcthaispeána), agus tugtar "físchluichí" orthu freisin. Cuimsíonn siad iarmhairtí ildaite amhairc is fuaimeanna de gach saghas. Is féidir gur cluiche fichille nó cártaí a bheidh ann agus an t-usáideoir ag imirt i gcoinne an ríomhaire, nó tiomáint gluaisteán le beirt úsáideoirí i gcoimhlint le chéile i rás. Tá cuid mhaith de na cluichí bunaithe ar théamaí cogaidh is scannáin cosúil le Star Wars. Tá cuid mhaith eile bunaithe ar spóirt is seanchluichí boird. Is féidir gur cluiche gnó a bheidh ann, baincéireacht nó eile, inar féidir le grúpa imirt chun fadhbanna is dúshláin gnó a shárú agus ceachtanna a fhoghlaim as torthaí drochshocruithe. I gcuid mhaith cluichí ríomhairí, is gá don imreoir dúshlán a shárú (ainmhí allta a chloí, mar shampla) agus caighdeán a bhaint amach (airde ar shliabh nó faill a dhreapadh, mar shampla) roimh dhul ar aghaidh don chéad staid eile. Oibrítear an cluiche le méarchlár ríomhaire, luamhán stiúrtha, nó luch. Tá cluichí á saothrú ina gcaitheann an t-imreoir scáthlán nó clogad is/nó lámhainní le braiteoirí éagsúla ceangailte leis an ríomhaire chun réaltacht fhíorúil a chruthú. Bíonn leaganacha móra de na cluichí ann le haghaidh stuaraí is ionaid phoiblí siamsaíochta eile. Is comhlachtaí suntasacha a tháirgeann cluichí mar seo, Nintendo is Sega.
Cogaíocht aeir, gabháil scáileáin ó chluiche bunaithe ar chomhrac idir fórsaí Libia agus SAM sa bhliain 1981


Cnagadh (inneall).
Fothram creathánach a dhéanann inneall (i ngluaisteán, mar shampla) nuair a tharlaíonn dóchán neamhchothrom den mheascán aeir/breosla sa chuasán. In inneall le spréachadhaint (inneall peitril, mar shampla) faightear ídiú éifeachtach breosla le cóimheas ard comhbhrúite ag cumhacht aschuir ar leith. Ach cuireann cóimheas ard comhbhrúite isteach ar dhóchán an bhreosla ann, le hadhaint mhíchothrom, dóchán neamhshocair, agus faoi dheireadh dochar don chuasán is an loine. In inneall díosail mar nach mbíonn spréachadhaint i gceist, tarlaíonn cnagadh nuair nach mbíonn an cóimheas comhbhrúite ard a dhóthain. Bíonn breiseáin frithchnagtha i mbreoslaí an lae inniu.


Cnaguirlisí.
Rang na ngléasanna ceoil, a chuimsíonn ideafóin is scannánafóin, a sheinntear trí bhualadh nó croitheadh. Déanann cuid acu nótaí le hairde ar leith (mar shampla, tiompán is síolafón), agus cuid acu gan a leithéid (mar shampla, ciombail is druma taoibh). Is iad na cnaguirlisí a úsáidtear i gceolfhoireann nua-aoiseach na tiompáin, an druma taoibh, an druma mór, na ciombail, an tamtam, na clogfheadáin is an síolafón. Ach amháin na drumaí is na tiompáin, is ideafóin iad uile.


Cnaí.
Sa gheolaíocht, athrú i bhfoirmeacha na talún trí aistriú is iompar ábhair ag uisce, gaoth, gluaiseacht oighir, domhantarraingt is/nó orgánaigh bheo. Is iad aibhneacha na gníomhaithe cnaíte is éifeachtaí, ag cruthú patrúin cnoc is gleannta, agus cruthaíonn gníomhaíocht na dtonnta imeallbhord an chósta. Má aistríonn cnaí an bharrithir, is féidir go leanfaidh torthaí suntasacha eacnamaíocha.


Cnaí reitineach forchéimnitheach conda.
Galar reitine ó bhroinn a chuireann isteach ar raon leathan cineálacha madraí, madraí oibre is gunnaghadhair go háirithe. Tarlaíonn sé do chait freisin, an pór Aibisíneach go háirithe. Braitheann na comharthaí cliniciúla ar an réigiún den reitine a mheathann. Má mheathann lár na reitine, rud a tharlaíonn i seanmhadraí, cuireann sé sin isteach ar radharc lae, agus nuair is forimeall na reitine a bhíonn meata bíonn an madra dall san oíche.


Cnapáin mhangainéise.
Maiseanna ocsaídí miotal i gcnapáin a fhoirmíonn ar ghrinneall na farraige. Thángthas orthu den chéad uair le linn aistear an Challenger i 1873, agus sna príomhimchuacha aigéanacha ó shin ach amháin san Artach. Tugtar "cnapáin fearómhangainéis" nó "ilmhiotal" orthu freisin de bharr na n-ocsaídí a bhíonn iontu. Den chuid is mó bíonn siad saibhir i mangainéis is iarann, ach faightear copar, nicil, cobalt, tiotáiniam, agus miotail luachmhara trádála eile iontu. Tá spéis ag comhlachtaí is tíortha ina saothrú, ach níl dlí na mara ina bhfabhar.


Cnapfhréamh.
Galar plandaí i gclann an chabáiste ("Brassicaceae"), cabáiste, cabáiste dearg, ráib, cóilis ghlas is a lán eile. Cuireann sí tús le borrthaí, cosúil le gáil, ar na fréamhacha is mílíthiú na nduilleog. Múscán ramallach seadánach is bun leis.


Cneas-iarmhairt.
Iarmhairt a tharlaíonn le sruth ailtéarnach leictreach ina n-iompraítear an chuid is mó den sruth ar feadh imeall seachtrach an tseoltóra. Mar mhalairt, iompraítear sruth díreach, dáilte go cothrom, ar fud trasghearradh an tseoltóra. Tarlaíonn an chneas-iarmhairt de bharr sruthanna guairneáin i gcroíleacán an tseoltóra, agus cuireann siad seo i gcoinne an tsrutha fheidhmithe sa chroíleacán. Bíonn an iarmhairt níos sonraí ag minicíocht ard. Toradh amháin ar an iarmhairt seo nach gá ach feadáin chuasacha in ionad slat nó sreang chun sruth ardmhinicíochta a iompar.


Cneastumadóireacht.
Foirm snámha faoin uisce a d'éirigh an-choitianta sna 1930idí gur tháinig tumadóireacht scúba chun cinn ó na 1940idí. Ní raibh mar ghaireas ach gloiní cosanta, masc aghaidhe, lapaí is feadán gearr anála a dtugtar "snorcal" air.


Cneasú créachta.
Tá 5 chéim sa phróiseas cneasaithe: téachtadh na fola, glanadh na créachta, atógáil na bhfíochán struchtúrtha, atógáil an chraicinn, agus athmhúnlú an chraicinn. Feidhmíonn na pláitíní chun téachtadh na fola a thosú agus cur fola ó fhuileadáin ghearrtha a stopadh. Caomhnaíonn an fibrin sa téachtán tuilleadh ceall a fheidhmíonn sa chneasú. Feidhmíonn cealla ón gcóras imdhíonach—neodraifilí, macrafagaigh is leocaicítí—chun baictéir a chloí is cealla marbha a ghlanadh ón gcréacht. Síobann fibreablastaí go dtí ionad na créachta, agus tosaíonn siad ar fhíochán cónascach a chruthú is collaigin a bhailiú chuige sin. Ansin tosaíonn na cealla a dhéanann fuileadáin ag fás, agus deisíonn na fuileadáin. Síobann cealla craicinn go dtí an t-ionad, méadaíonn, is cruthaíonn craiceann nua. Ceanglaíonn na snáithíní collaigine chun an chréacht a iomlánú agus, ag brath ar cé chomh holc is a bhí an chréacht, colm a fhágáil sa chraiceann.


Cniotáil.
Seancheird ina ndéantar fabraic trí lúba snáithe a nascadh le snáthaidí i lámha an chniotálaí. Tá an-chuid greamanna cniotála ann, agus táirgtear fabraic le tréithe éagsúla casta. Cheap William Lee (c 1550-c 1610) an chéad mheaisín cniotála i Sasana, agus déantar an chuid is mó de na hearraí cniotáilte le meaisíní anois, bíodh is nach féidir leo patrúin chomh casta leis an obair láimhe a dhéanamh. Is féidir uigí i bhfoirm feadáin a dhéanamh trí chniotáil chiorclach le haghaidh stocaí, fo-éadaí is éadaí spóirt.


Cnó Brasaíleach.
Crann síorghlas a fhásann 30 m ar airde, dúchasach do dhufairí na Brasaíle. Na duilleoga leathfhada, na bláthanna bán i bpanacail mhóra. Capsúl adhmadach cruinn an toradh, 15 cm ar leithead, a chuimsíonn 12-15 síol, pacáilte go dlúth, adhmadach tríthaobhach, a dtugtar "cnónna Brasaíleacha" orthu. Ní shaothraítear é. Na cnónna a dhíoltar i siopaí, is cnónna a bhailítear ó chrainn fhiáine iad.


Cnó cócó.
Crann le stoc cuartha go sainiúil a fhásann 30 m ar airde le duilleoga clúmhacha suas le 6 m ar fhad. Crotal snáithíneach seachtrach ar an toradh mór (an cnó cócó) is síol amháin ann, agus blaosc chrua inmheánach ag imchlúdach ciseal bia bháin is cuais lárnaigh lán de shreabhán bainniúil. Ag bun an toraidh bíonn 3 mharc cruinn a fhreagraíonn do 3 sheomra an ubhagáin, a bhfuil an suth faoi cheann acu. Is dócha go bhfuil an crann seo dúchasach don Pholainéis. Fásann sé go maith gar don fharraige. Is féidir leis an toradh buacach snámh thar fhaid mhóra sa sáile gan damaíste, agus mar sin is crann sainiúil d'oileáin aigéanacha é. Saothraítear le fada ar fud na dtrópaicí é. Cosúil le pailmeacha eile, táirgeann sé raon suntasach táirgí. Soláthraíonn an stoc adhmad. Fítear na duilleoga ina mataí is a gciseáin, agus úsáidtear iad i ndéanamh díonta. Bíonn na duilleghais láidir a ndóthain chun fálta páirce a dhéanamh. Itear an bhachlóg ag barr an ghais mar ghlasra. Is féidir an bláthra óg a bhearnú chun leacht siúcrúil a fháil ar féidir a choipeadh is a dhriogadh i ndeochanna alcólacha is fínéagar. Tá na cnónna cócó bunúsach do gheilleagair chuid mhaith oileán trópaiceach. Is annamh a fheictear na cnónna ina bhfoirm nádúrtha taobh amuigh de na réigiúin ina bhfásann siad, de bhrí go mbaintear an bhlaosc sheachtrach díobh roimh easpórtáil na gcnónna chun an choighir a fháil, snáithín láidir a úsáidtear chun mataí a dhéanamh. Is deoch fionnuaraithe bainne an chnó chócó, itear an bia bán amh nó cócaráilte, díoltar an bia triomaithe i bhfoirm copra, an phríomhfhoinse saille plandúla ar Domhan. Úsáidtear an ola a fhaightear ó chopra comhbhrúite le margairín a dhéanamh, agus is bia luachmhar ainmhithe an cáca iarmharach.


Banú.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Banú.


Buaile Mhaodhóg.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Buaile Mhaodhóg.


Brí.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Brí.


Baile an Chaisleáin, Contae Loch Garman.
Baile an Chaisleáin, ní fada ón Golden Anchor
Is baile suite in iarthuaisceart Chontae Loch Garman é Baile an Chaisleáin (Béarla: Castletown). Tagann a lán turasóirí agus cuairteoirí eile chuig an ceantar. Bíonn mórshiúl bliantúil ón Golden Anchor, pub áitiúil a mbíodh tóir ag óglaigh air i gCogadh na Saoirse, go dtí Reilig Castletown, in onóir na n-óglaigh céanna.


Baile de Cléir.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile de Cléir.


Baile na Cúirte, Contae Loch Garman.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile na Cúirte.


An Bráca.
Is baile suite i gContae Loch Garman é an Bráca.


An Bábhun Nua.
Is baile suite i gContae Loch Garman é an Bábhun Nua.


Colmán.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Colmán.


Cloch Ámainn.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Cloch Ámainn.


Richard Bartlett (cartagrafaí).
Mionghné de léarscáil de Chúige Uladh a rinne Richard Bartlett sa bhliain 1602 agus gairm Uí Néill le feiceáil ann ar an Tulach Óg. Tá duine de mhuintir Uí Chatháin ag tógáil leathbhróige os cionn an Rí mar dheasghnáth.
Cairtghrafaí suntasach le linn Eilís I ba ea Richard Bartlett (fl. 1600). Ba Shasanach é agus rinne sé cuid de na seanléarscáileanna agus na líníochtaí is fearr a d’eascair ó Éirinn mar chuid den fheachtas míleata agus plandála a bhí ar bun ag an am.
Is beag eolas atá ann ar shaol Bartlett ach meastar gur rugadh é in Norfolk in East Anglia. Chaith sé tamall sa Spáinn (b’fhéidir gur Chaitliceach é). Mar áiseanna míleata a rinne sé an chuid is mó de na léarscáileanna agus eile a tháinig óna láimh: is minic dúnfoirt agus caisleáin le fáil iontu, mar bhí sé ag leanúint fheachtas Mountjoy (1600-1601), agus chuaigh sé ó dheas chun léarscáil a dhéanamh d’imshuí Chionn tSáile. I nGaeilge atá 80% dá chuid téarmaíochta. Sholáthair sé naoi saothair déag ar a laghad.
Ar nós cartagrafaithe eile dá leithéid, ba mhaith leis íomhánna beaga beoga a chur isteach ian shaothar: deatach ag éirí as simnéanna, lachain, fear ag dul trasna an mhóta ag Achadh an Dá Chora.
Naisc.
Francis Jobson (cartagrafaí)


Cam Eolaing.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Cam Eolaing.


Ceann Poill.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Ceann Poill.


An Chloch, Contae Loch Garman.
Is baile suite i gContae Loch Garman í an Chloch.


Cluain an Róistigh.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Cluain an Róistigh.


Cúil Ghréine.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Cúil Ghréine.


Na Crosa Beaga.
Is baile suite i gContae Loch Garman iad na Crosa Beaga.


Currach Cló.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Currach Cló.


Cill Anna.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Cill Anna.


Cé na Cille Móire.
Is baile suite i ndeisceart Chontae Loch Garman é Cé na Cille Móire. Sráidbhaile iascaireachta is ea é, agus reáchtáiltear Féile Bia Mara ann gach samhradh.
Tá na hOileáin "Saltee" tuairim is cúig mhíle amach ó chósta Ché na Cille Móire.


An Chill Mhór.
Is baile suite i gContae Loch Garman é an Chill Mhór.


Cnó macaidéime.
Crann síorghlas a fhásann suas go dtí timpeall 20 m. Dúchasach don Astráil, agus saothraítear ansin is i Haváí é. Na duilleoga suas le 30 cm ar fhad, lansa-chruthach, leathan os cionn an láir, docht is uaireanta colgach, i bhfáinní de 3-4 cinn. Na bláthanna i spící fada cromtha 2.5 cm ar trastomhas, síogómach le 4 theascán iombhláthanna bánbhuí. Na torthaí glas, agus scoilteann siad chun cnó cruinn inite a nochtadh.


Cnó talún.
Planda caol ilbhliantúil a fhásann suas le 60 cm ar airde, dúchasach don Eoraip. A thiúbair le cruthanna neamhrialta suas le 3.5 cm ar fhad, a mheastar a bheith cosúil le cnónna. A dhuilleoga roinnte go domhain ina dteascáin chaola líneacha, a fheonn go luath. A bhláthanna bán nó bándearg, ina n-umbail récheannacha 3-6 cm ar leithead. Tá na tiúbair chiardhonna inite, amh nó bruite. Tugtar "cutharlán" air freisin.


Cnoc oighir.
Mais mhór oighir ag snámh ar an bhfarraige tar éis briseadh ó oighearshruth nó scairbh oighir. Imíonn sé gan treo le blianta thar na céadta ciliméadar roimh leá sa bhfarraige. De bhrí nach mbíonn ach codán beag os cionn an uisce, is baol do loingeas é, san Atlantach thuaidh go háirithe mar a dtosaíonn siad go minic sa Ghraonlainn. Bíonn na cnoic oighir san Antartach tablach ollmhór 10-100 km2 i bhfairsinge.


Cnoic dhuibheagánta.
Cnoic ísle ar ghrinneall domhain na farraige. Níos lú ná 1 km ar airde. Mar shraith dromanna comhthreomhara sléibhe de ghnáth. Clúdaíonn siad an chuid is mó de ghrinneall an Aigéin Chiúin, agus cuid mhaith den Aigéan Atlantach is an tAigéan Indiach.


Cnóire.
Ceann de dhá shaghas préacháin, ceann atá dúchasach don Eoraip is an Áise, agus an ceann eile d'iarthar Mheiriceá Thuaidh. Áitríonn sé foraoisí buaircíneacha, agus itheann feithidí, síolta is éin bheaga.


Cnúdán.
Aon cheann de na héisc mara a mhaireann ar an ngrinneall in uiscí cladaigh is farraigí measartha is trópaiceacha. Suas le 75 cm ar fhad. An ceann cosanta le plátaí cnámhara. Baineann an roc feidhm as an eite uchtach mar adharcáin nó cosa croise. Cuid acu, déanann siad fuaimeanna ar féidir a aireachtáil.


Léirmhíniú Cóbanhávan.
Sa mheicnic chandamach, dearcadh a thairg Niels Bohr is daoine eile, gur gá go gcuimseoidh machnamh ar aon chóras candamach an trealamh ábhartha tomhais, mar gur cuid den chóras an gníomh tomhais féin. Níl staid chandamach ann go ndéantar tomhas uirthi. Glactar leis anois gurb é seo an léirmhíniú ceart maidir le tomhas candamach.


Cobhar.
San ailtireacht, cruinneachán beag anuas ar chuid chiorclach, chearnógach nó pholagónach d'fhoirgneamh, os cionn dín nó túirín de ghnáth. Sa chiall ghinearálta, aon chruinneachán.


Cobhsaitheoirí.
I loingeas, gairis a chuireann teorainn le liongadáil loinge, i bhfoirm eití soghluaiste de ghnáth. Cuireadh isteach den chéad uair iad i 1950, ar an línéar Chusan. Cuireadh foirm eile sa línéar Iodálach Conti di Savoia i 1932, ach níor cuireadh in aon long eile é.


Cobra.
Cobra Indiach den chineáal a thugtar "naja naja" air. Tá a "chochall" leata aige.
Nathair nimhiúil, dúchasach do dheisceart na hÁise is an Afraic is ea an cobra. Tugtar cobra ar a lán speiceas, an chuid is mó díobh san fhine Elapidae. Faightear iad san Afraic agus i ndeisceart na hÁise. Is é "cobra" an focal sa Phortaingéilis ar nathair.
Is féidir leis an gcobra na filltí scaoilte craicinn ar a mhuineál leathadh amach mar chochall nuair a scanraítear é. An nimh, a ionsaíonn an córas néarógach, níos nimhiúla ná nathracha eile. Áitríonn sé foraoisí de ghnáth, ach tír oscailte freisin. Is féidir le cobra seileog nimhe a stealladh chomh fada le 3 m isteach i súile ainmhí bhagraigh, rud a fhéadfaidh é a dhalladh go buan. Is é an ríchobra an nathair nimhe is mó dá bhfuil ann. Cobra a bhíonn ag an mealltóir nathrach Indiach.


Cóc.
Saghas gualaigh a úsáideadh den chéad uair sa tSín sa 13ú céad. Déantar é trí ghual a théamh go dtí teocht níos mó ná 1000 °C gan aon aer i láthair, chun na comhábhair sho-ghalaithe a bhaint as. Ábhar briocht póiriúil a chuimsíonn carbón amháin, beagnach. Úsáidtear é mar bhreosla i bhfoirnéisí soinneáin den chuid is mó chun cruach a dhéanamh.


Cocaitíl.
Pearóid Astrálach de chlann an chocatú. Cíor fhada bharrchaol ar an gceann. Marcanna daite ar aghaidh an fhireannaigh. Áitríonn sí tír oscailte, agus itheann síolta nó torthaí.


Cocas.
Aon bhaictéar sféarúil. Bíonn toirteanna éagsúla i gceist, agus faightear iad i slabhraí, crobhaingí nó grúpaí eile. Is cocais iad stafalacocas is streipteacocas.


Cocatú.
Pearóid Astráláiseach, scartha ó phearóidí eile den chuid is mó as airíonna bhlaosc an chinn is an chíor inardaithe cleití ar an gceann.


Cóch.
Ardú tobann i luas na gaoithe. Le bheith beacht, ní mór go n-éireoidh íosluach an luais 8 m s-1 ar a laghad chun luas 11 m s-1 a bhaint amach taobh istigh de nóiméad amháin, agus go laghdóidh sé go tapa ina dhiaidh sin.


Cóch líne.
Líne chaol stoirmeacha toirní, a fhéadfaidh a bheith chomh fada leis na céadta ciliméadar, os comhair fronta fhuair, bíodh is nach mbíonn sí ach cúpla ciliméadar ar leithead. Baineann stoirmeacha toirní, anfaí is titim thobann teochta léi.


Cochall.
Planda forleathan ilbhliantúil. An gas cearnach i dtrasghearradh, na duilleoga i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna déliopach go minic le feadán bun os cionn, an chailís le sceimheal droma sonrach cochallchruthach. Cuid mhaith cineálacha ann le bláthanna geala daite a fhástar mar mhaisiúchán. Tá cuid eile íocshláinteach, agus úsáidtear mar dheochanna athbhríocha do na néaróga iad.


Cochla.
An cuas bíseach sa chluas inmheánach. Cuimsíonn sé cuid chnámhach le colún lárnach is conair bhíseach (cuid den chathair scannánach gríobháin). Sa spás idir an chuid cnámhach is an chuid scannánach, tá an pheirilimfe (sreabhán cosúil leis an sreabhán ceirbrispíonach). Gobann seilf thanaí bhíseach amach ón gcolún lárnach, agus luíonn an bonnscannán uirthi seo. Tarchuirtear tonnta fuaime san aer don tiompán cluaise ag foirceann na cluaise seachtraí, critheann sé seo na cnáimhíní sa chluas láir, agus tarchuireann an stiorópín an crith tríd an bhfuinneog ubhchruthach isteach sa chochla chun an bonnscannán a chrith. Tá mar a bheadh cairpéad néarcheann ar an mbonnscannán, agus nuair a chritheann siad seo tarchuireann néar-ríoga ar feadh an chuid chochlach den 8ú néaróg chráiniach. Freagraíonn an bhunchuid den bhonnscannán, is na néarchinn ansin, do na minicíochtaí ísle is arda sa chrith (agus, mar sin, sa bhfuaim), agus freagraíonn an bharrchuid den bhonnscannán do na minicíochtaí ísle amháin. Iompraíonn an 8ú néaróg chráineach na fuaimchomharthaí do réigiúin éistitheacha na hinchinne lena bpróiseáil is le ciall a bhaint astu.


Christopher Sydney Cockerell.
Innealtóir is ceapadóir a rugadh i gCambridge Shasana ab ea Christopher Sydney Cockerell (1910-1999). Rinne sé obair ar raidió is radar ar dtús, agus dhírigh go príomha ar hidridinimic. Go luath sna 1950idí cheap sé an sciorrárthach, ar féidir leis taisteal thar uisce is tír.


John Douglas Cockroft.
Fisicí núicléach a saolaíodh i dTodmorden Shasana ab ea John Douglas Cockroft (1897-1967). Tháinig sé le bheith ina stiúrthóir ar fhoireann fuinnimh núicléach na Breataine i 1946. Roinn sé Duais Nobel na Fisice le Ernest Walton i 1951 as a gcomhthaighde ar scoilteadh an adaimh i 1932. Trí sprioc litiam a imbhualadh le prótóin luasghéaraithe go dtí fuinneamh de 700 cilileictreon-vólta (keV) a rinneadar é seo. Tháirg sin drithlí alfacháithníní (núicléis héiliam), a chiallaigh gur claochlaíodh an litiam. Chuir an turgnamh seo tús le himbhuailteoirí sa bhfisic.


Cócó.
Crann síorghlas atá dúchasach do Mheiriceá Láir ach a shaothraítear go forleathan i dtíortha eile is atá an-tábhachtach sa trádáil. Na duilleoga leathfhada; na bláthanna bándearg, iompartha i gcrobhaingí go díreach ar na stoic is ar sheanghéaga; capsúl ubhchruthach buí leathrúil claiseach an toradh, ag cuimsiú suas le 100 síol leabaithe i laíon bog. Triomaítear na síolta, róstar is meiltear iad chun púdar cócó a tháirgeadh, le húsáid i ndeochanna is seacláid. Táirgeann na síolta comhbhrúite im cócó.


Coco-de-mer.
Speiceas pailme a fhaightear sna Séiséil san Aigéan Indiach. An toradh i measc na dtorthaí is mó, suas le 20 kg, agus togann sé 10 mbliain air aibiú. Buacach, ionas go gcartar go minic ar chóstaí an aigéin sin é: mar sin, bhí eolas air roimh fhionnadh an chrainn féin. Uaireanta tugtar "an cnó dúbailte cócó" ar an gcnó, de bhrí go bhfuil an toradh cosúil le dhá chnó cócó atá comhtháthaithe le chéile.


Cód.
Córas rialacha chun comharthaí teangeolaíocha nó eile a chomhoiriúnú chun gur féidir cumarsáid a dhéanamh idir daoine. Is féidir gur comhghnásanna neamhfhoirmiúla é (mar shampla, i gcomharthaíocht colainne), rialacha atá socraithe go hoifigiúil (i dteanga comharthaíochta, mar shampla), córas atá sainiúil do chultúr ar léith nó in úsáid go huilíoch. Baineann ríomhchláraitheoirí úsáid as cód alfa-uimhriúil, ach sraith rialacha a phéireálann bríonna le fuaimeanna a úsáideann teangeolaithe.


Cód ama.
Sraith comharthaí atá códaithe go digiteach agus a thaifeadtar go leanúnach ar thaifeadán físe nó fuaime (ar théip mhaighnéadach nó taifeadadh soladstaideach) nó scannán chun gach fráma a ionannú go cruinn do na próisis eagarthóireachta is iarléirithe. Foirm shimplí ab ea cód a chuireann in iúl uair, nóiméad, soicind is uimhir an fhráma, agus iad sin taifeadta 24, 25 nó 30 uair in aghaidh an tsoicind.


Cód dénártha.
Cód atá bunaithe ar chóras uimhreacha dénártha, ina bhfuil dhá ghiotán (0 is 1), ní hionann is an cód deachúlach ina bhfuil 10 ngiotán (0, 1, 2… 9). Is é buntáiste an chórais dhénártha i ríomhairí digiteacha nach gá ach dhá staid leictreonacha a úsáid — as agus ann, 0 agus 1—i gcomhair gach uimhir dhénártha is féidir. Baineann ríomhairí digiteacha feidhm as cóid éagsúla chun uimhreacha, litreacha is carachtair eile a léiriú.


Cód géiniteach.
An tslí a bhfeidhmíonn na bunphéirí de na núicléitídí sa DNA chun tógáil próitéiní is feidhmiúcháin bhithcheimiceacha eile na cille a threorú. Níl sna 100,000 géin sa cholainn dhaonna ach na 4 núicléitíd amháin: adainín (A), timín (T), citisín (C), agus guainín (G). Mar sin, níl ach 4 litir san aibítir ghéiniteach, ach iad in oird éagsúla ar fud an DNA i ngach crómasóm. Is dís tointemhóilíní de na núicléitídí é an DNA, agus é i bhfoirm déhéilicse. Tarlaíonn na núicléitídí seo ionas go mbíonn na díseanna A-T is C-G amháin os comhair a chéile mar naisc idir na tointí. Is é ord uathúil na mbunphéirí seo sna crómasóim go léir san ainmhí a chuimsíonn an cód géiniteach (an géanóm) don ainmhí uathúil sin. Ní leor dís amháin chun gné ar bith a shainiú, ach is gá trírín díobh (a dtugtar "códón" air) chun géin amháin a litriú.


EBCDIC.
Cód a d'fhorbair comhlacht IBM is ea EBCDIC (Cód Idirmhalartaithe Breisithe Deachúlach Códaithe go Dénártha). Sainmhínítear 256 carachtar le cód 8 ngiotán. Cuimsithe ann tá na siombailí alfa-uimhriúla, siombailí poncaíochta, carachtair rialaithe nach bpriontáiltear, agus roinnt mhaith carachtar ar leith.


BASIC.
Teanga ardleibhéil ríomhchláraithe a forbraíodh i gColáiste Dartmouth sna Stáit Aontaithe i ndeireadh na 1950idí is ea BASIC (Beginner's All-purpose Symbolic Instruction Code Gaeilge: "Cód Siombalach Uilefhóinteach Treoracha do Thosaitheoirí"). Mar bhuntáiste aici go bhfuil sí éasca le foghlaim is le cur i bhfeidhm. Glacadh léi le fada mar theanga chaighdeánach i ríomhairí pearsanta, agus forbraíodh canúintí ar leith i gcomhair feidhmeanna is ríomhairí ar leith. Le blianta anuas tá an teanga C tar éis an phríomháit a ghabháil mar theanga ardleibhéil na ríomhchláraitheoirí i gcomhair ríomhairí pearsanta. Ach soláthraíonn comhlacht Microsoft canúint den 4ú glúin, Visual Basic, chun gur féidir le húsáideoirí a bhfeidhmeanna féin a ríomhchlárú.


Códa.
An pháirt dheireanach de phíosa ceoil (mar shampla, gluaiseacht i bhfoirm sonáide nó fúig), nach bhfuil riachtanach don struchtúr ach atá riachtanach chun buille scoir sásúil a chur leis.


Codánú.
Scaradh comhábhair meascáin óna chéile. De ghnáth, déantar go ceimiceach é trí chriostalú codánach, ag brath ar thuaslagthachtaí difriúla na gcomhábhar difriúil, nó trí dhriogadh codánach, teicníocht a bhraitheann ar fhiuchphointí difriúla na gcomhábhar difriúil.


Codarsnacht.
I meán amhairc, an gaol idir réigiúin gheala is dhorcha i radharc nó ina n-atáirgeadh trí mheán fótagrafach nó leictreonach. Sloinntear go huimhriúil í mar raon gile nó luach gáma an phróisis.


Codec.
Acrainm ar chódóir/díchódóir, feiste chun comharthaí analógacha (ó chlostrealamh nó fístrealamh) a thiontú chuig foirm dhigiteach len iad a tharchur thar líonraí teileachumarsáide digití cosúil le ISDN. Modhnú bíogchóid a úsáidtear don tiontú seo.


Codex Alimentarius.
Cód cleachtais, iarracht chun caighdeáin uiledhomhanda táirgthe is próiseála bia a leagan síos is ea an Codex Alimentarius (Laidin ar "Leabhar an Bhia"). Bhunaigh Eagraíocht Bia is Talmhaíochta na Náisiún Aontaithe agus an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte an cód i 1963.


Codlaidín.
Planda bliantúil glasghorm nó liathghlas a fhásann 1 m ar airde, dúchasach don Eoraip is an Áise. Na duilleoga leathfhada, liopach go héadomhain; an gas fáiscthe; na bláthanna le 4 pheiteal; a chochall i bhfoirm pota piobair, le fáinne de phóir timpeall na fleisce. Sa ghné don ghairdín, nach mbíonn drugaí ann, dath liathchorcra a bhíonn ar na bláthanna agus lár dorcha iontu. Bláthanna bána a bhíonn sna gnéithe a tháirgeann drugaí. Faightear an t-óipiam trí ghearrthaí a dhéanamh sna síolchochaill ghlasa, agus sileann siad seo an t-úsc a mbíonn an t-óipiam ann. Scagtar an t-óipiam chun drugaí eile a tháirgeadh, moirfín ina measc.


Códón.
Seicheamh de 3 núicléitíd (trírín) sa DNA a shainíonn aimíneaigéad ar leith a chur isteach in ionad ar leith i struchtúr próitéine le linn a tógála. Bunghné den chód géiniteach is ea é go sainíonn tríríní de na 4 núicléitíd — na púiríní, adainín (A) is timín (T), agus na pirimidíní, citisín (C) is guainín (G)—sa DNA (mar shamplaí AAA, AAG, AGA, GAA, AGT, agus mar sin de) tógáil próitéiní agus go rialaíonn feidhmeanna eile na cille bitheolaíche. Bíonn ord ar leith ar na códóin i ngéin ar bith ar feadh crómasóim. De bhrí nach bhfuil ceadaithe ach na naisc A-T is C-G idir núicléitídí urchomhaireacha ar an dá thointemhóilín sa déhéilics den DNA, má bhíonn códón AGT ar thointe amháin, bíonn an códón freagrach TCA ar an tointe os a comhair amach.


Códú heicsidheachúlach.
Nodaireacht uimhreacha ag úsáid an bhuin 16. Is iad na carachtair ar leith 0-9 agus A-F (ag seasamh do na huimhreacha deachúla 10-15 san áireamh). Úsáidtear go forleathan é i bhfeidhmeanna ríomhaireachta, mar a soláthraíonn sé bealach oiriúnach chun seasamh d'uimhreacha dénártha.


Coelurus.
Dineasár éadrom feoiliteach ba ea an coelurus. An muineál caol, an t-eireaball fada, an bhlaosc fada le logaill mhóra. Déchosach, na géaga tosaigh gearr le 3 mhéar, ceann amháin os comhair an dá cheann eile. Ar eolas ó iontaisí ón tréimhse Iúrasach i stát Wyoming.


Aeneas Coffey.
Driogaire is ceapadóir a rugadh i mBaile Átha Cliath nó Calais na Fraince ab ea Aeneas Coffey (1780-1852). Bhunaigh sé a dhrioglann féin i mBaile Átha Cliath (1828) áit ar cheap sé an chéad stil leanúnach agus a bhfuair paitinn uirthi. Roimhe sin, trí bhaiscphróiseáil i bpotaistileanna a dhéantaí uisce beatha, agus bhí a phróiseas níos éifeachtaí táirgiúla. Glacadh leis go forleathan i dtáirgeadh tionsclaíoch biotáille, ach níor glacadh leis i dtáirgeadh uisce beatha de bhrí gur bhain an próiseas na rianábhair a thug blas sainiúil d'fhuisce braiche amach.


Cófradhamba.
Struchtúr neamhbhuan a dheartar chun uisce nó talamh bhog a choinneáil amach as ionad mar a bhfuil bunsraitheanna á dtógáil. De ghnáth, damba nó bratpheileáil a bhíonn ann. Uaireanta is gá struchtúir níos críochnúla a dhéanamh don ghnó, mar shampla, le dhá líne bhratpheileálacha agus líonadh ithreach eatarthu, nó ballaí déanta as cealla cruach.


Cogaíocht bhaictéareolaíoch.
Foirm chogaíochta ina n-úsáidtear gníomhaithe orgánacha, baictéir is víris, chun galair mharfacha a thabhairt do naimhde. Rinneadh taighde ar an-chuid gníomhaithe mar seo, an t-antracs, an plá, an t-ispíneachas is eile. Gineadh histéire fhorleathan sna Stáit Aontaithe tar éis ionsaithe 11 Meán Fómhair 2001 go ndéanfaí ionsaithe baictéareolaíocha, rud nár tharla — ach amháin eachtra aisteach nár míníodh i gceart fós, inar ionfhabhtaíodh daoine aonaracha de bharr litreacha is pacáistí a bhí truaillithe le hantrasc a fuarthas tríd an bpost.


Cogaíocht bhitheolaíoch.
Cuimsíonn an téarma seo cogaíocht bhaictéareolaíoch ina n-úsáidtear miocrogánaigh nádúrtha mar airm agus tocsainí ar ceimiceáin nimhiúla iad ó fhoinsí nádúrtha. Toirmisctear déanamh is stoc-charnadh na n-oibreán seo faoi chomhaontú de chuid na Náisiún Aontaithe (1972), ach ceadaítear taighde orthu.


Cogaíocht cheimiceach.
Úsáid ceimiceán marfach nó díblithe mar airm. Chuir Coinbhinsiúin na Háige (1899) toirmeasc ar a leithéid, ach bhain na Gearmánaigh feidhm as airm cheimiceacha sa chéad chogadh domhanda in ainneoin gur shínigh siad iad. Rinne siad lón mór cogaidh d'oibreáin néarógacha sa dara cogadh domhanda, agus rinne na Sóivéadaigh is na Meiriceánaigh an rud céanna i rith an chogaidh fhuair. Sna 1960idí scaip na Briotanaigh oibreán flannbhuí, luibhicíd atá toscaineach do dhaoine is ainmhithe, ar na foraoisí le linn cogaidh sa Mhalae, agus i Vítneam scaip na Meiriceánaigh na milliúin bairille de, sa chogaíocht cheimiceach is mó fairsinge riamh.


Cogaíocht frithfhomhuireán.
Cleachtadh cogaíochta ina ndéantar seilg ar fhomhuireáin len iad a scriosadh. Is le sonóir, thar aon teicníocht eile, a bhraitear is a aimsítear fomhuireán naimhdeach faoin uisce. Úsáidtear lánáin doimhneachta is toirpéid (a lainseáiltear ó aerárthaigh, longa cogaidh nó fo-mhuireáin seilge) chun an scriosadh a dhéanamh.


Cogaíocht trinsí.
Cogaíocht ó chlaiseanna caola ina seasann na saighdúirí, ar foscadh cuid mhaith ó scaoileadh na namhad. Úsáideadh í den chéad uair i gcogadh na Crimé (1853-1856), agus ar scála i bhfad níos mó sa chéad chogadh domhanda. Thochail na Gearmánaigh trinsí tar éis cath an Marne i 1914, ag cur tús le patrún cogaíochta ar fhronta an iarthair. Tochlaíodh na mílte ciliméadar de thrinsí ar an dá thaobh os comhair a chéile, le córais chasta cumarsáide is sreang dhealgach cosanta. Shín na trinsí ón Muir Thuaidh go dtí an Eilvéis, agus chruthaigh siad leamhsháinn fhuilteach. Tugadh airm nua isteach chun an leamhsháinn a bhriseadh, ina measc gránáidí láimhe, gás nimhe, moirtéir trinsí, agus baráistí airtléire. Mar sin féin, níorbh fhéidir brú ar aghaidh thar na trínsí go raibh tancanna feabhsaithe ar fáil i 1918, tar éis an tanc a bheith ceaptha i 1915. Faoi seo, agus airm níos cumasaí ar fáil, tá an modh cogaíochta seo imithe i léig.


Cógaisíocht.
Ar dtús, eolaíocht maidir le hullmhú, cumasc is dáileadh leigheas. Ó timpeall 1940, ó tháinig drugaí cumasacha in úsáid, tháinig feidhmeanna eile cliniciúla isteach sa disciplín, cosúil le monatóiriú na ndáileog agus idirghníomhuithe na ndrugaí le hothair.


Cogal.
Planda bliantúil le gas gan mórán géag, 30-100 cm ar airde, cumhdaithe i ribí bána. Na bláthanna 3-5 cm ar leithead le gais is feadán cailíse lomrach, na peitil scothdhearg/corcra, rud beag mantach. Bhíodh sé ina fhiaile choiteann i ngoirt arbhair i ngach áit tráth, ach ag dul i léig anois, annamh in áiteanna. Tuigtear go bhfuil na síolta nimhiúil. Nuair a bhíonn sé flúirseach, laghdaíonn caighdeán an phlúir a tháirgtear.


Cógas paiteanta.
Cógas ar bronnadh paitinn air nó a gcuireann an déantóir a ainm air ag rá go bhfuil ceart toirmeascach díolta aige. Thosaigh cógais phaiteanta le Reacht na Monaplachtaí i Sasana i 1624, a thug monaplacht chosanta díolta ar feadh 14 bliain ar chógas brandáilte. Bhí cead ag déantóirí na gcógas seo comhábhair rúnda a chur iontu go dtí 1941 nuair a chuir an tAcht Cógaisíochta is Cógas iachall orthu na comhábhair a nochtadh ar chúiseanna sábháilteachta. D'fhás díol na gcógas paiteanta go mór san 18ú céad, agus bhí siad an-choitianta i Meiriceá. I 1796 fuair Samuel Óg Lee an chéad phaitinn ar chógas sna Stáit Aontaithe, piollaí domlais, agus faoi 1804 bhí níos mó ná 80 cógas paiteanta á ndíol trí fhógraíocht, paimfléidí is taistealaithe tráchtála. Sa 19ú céad tháinig cógais phaiteanta a rinneadh sna Stáit Aontaithe féin i gceannas ar an margadh ansin. Inniu ciallaíonn an téarma drugaí dílsithe a bhíonn ar fáil gan oideas dochtúra, ach faoi rialúcháin Bhord Leigheasra na hÉireann (an Riarachán Bia is Drugaí sna Stáit Aontaithe).


Cógaseolaíocht.
Brainse d'eolaíocht an leighis a dhéanann staidéar ar ghníomhuithe, feidhmeanna is fo-iarsmaí drugaí is ea cógaseolaíocht. Baineann na tuairiscí is ársa le leighis ó fhoinsí plandúla ón tSín is an Ghréig.
Sa tSín, bhí thar 30 druga ar eolas sa 4ú céad RC, agus faoin 1ú céad AD thug leabhar mór cógasaíochta liosta de 365 leigheas. Ba é "De Materia Medica" (I dTaobh Ábhair Leighis, c 60 AD) le Diascóradas an chéad leabhar cógaseolaíochta san iarthar. Faoi 992 bhí eolas ag na Sínigh ar 1,748 druga is 16,000 oideas.
D'éirigh an t-ábhar ina dhisciplín eolaíochta san iarthar sa 19ú céad nuair a thosaigh ceannródaithe ag déanamh staidéar ar ghníomhuithe fiseolaíocha na ndrugaí íonaithe. Rinne Magendie an chéad anailís thurgnamhach ar ghníomhú druga íon (stricnín), agus chuir síos ar a thuilleadh drugaí ina "Formulaire" (Foirmleoir, 1821). Bunaithe air sin, rinne eolaithe Gearmánacha éacht chun an t-ábhar a fhorbairt go hacadúil is go trádálach. Rinne Oswald Schmeideberg (1838-1921) taighde ar ghníomhú digiteálais is muscairín. Rinne Hans Horst Meyer (1853-1939) taighde ar ghníomhú ainéistéiseach. Léirigh Paul Ehrlich (1854-1915) gurb ionann nó cosúil le gnáthnaisc cheimiceacha imoibrithe idir drugaí is fíocháin. Chuir John J. Abel (1857-1938) go mór le forbairt na disciplíne sna Stáit Aontaithe.
Anois déantar taighde cógaseolaíochta i gcomhlachtaí, ollscoileanna is institiúidí taighde, agus tá 200 druga bunúsach ann, de réir mar a shainmhíonn an WHO é. Le himeacht ama tá fo-bhrainsí ar leith á saothrú, ina measc cógaseolaíocht mhóilíneach, imdhíonachógaseolaíocht is néarachógaseolaíocht, agus baineann siad seo le disciplíní eile sa bhitheolaíocht is an eolaíocht i gcoitinne.


Stanley Cohen.
Bithcheimicí a rugadh i mBrooklyn, Nua-Eabhrac ar 17 Samhain 1922 is ea Stanley Cohen. Tar éis do Rita Levi-Montalcini fachtóir fhás na néaróg a fhionnadh, d'aonraigh sé an fachtóir a d'fhionn fachtóir fhás na heipideirme. Sna 1970idí, ag obair le Herbert Boyer, chruthaigh sé an chéad orgánach DNA athchuingrigh. Le Levi-Montalcini, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1986 as a shaothar ar na fachtóirí fáis.


Claude Cohen-Tannoudji.
Fisicí a rugadh ar 1 Aibreán 1933 i gConstaintín na hAilgéire is ea Claude Nessim Cohen-Tannoudji. Giúdaigh Ailgéaracha iad a mhuintir. Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1997 le William Phillips is Steven Chu as a dtaighde chun bealaí a shaothrú le hadaimh a fhuarú is a sháinniú le léas léasair. D'fhoilsigh sé "Optique et Électroniques Quantiques" (Optaic is Leictreonaic Chandamacha, 1964) agus "Atoms in Electromagnetic Fields" (Adaimh i Réimsí Leictreamaighnéadacha, 1994).


Cohórt.
Téarma a úsáidtear i staidéir dhéimeagrafacha chun cur síos ar ghrúpa nó díorma daoine a mhair ag an am céanna, ar fhorluigh scéalta a mbeathaí ar a chéile, agus ar féidir iad a rianú trína gcleachtaí breithe, báis, pósta, oideachais nó eile.


Coibhéis maise is fuinnimh.
Léirigh Einstein an gaol idir mais is fuinneamh leis an gcothromóid iomráiteach E = M c2, arb é E an fuinneamh ina ghiúil (J), M an mhais ina cileagraim (kg), is c luas forleata an tsolais i méadair sa soicind (m s-1). De bhrí go bhfuil c chomh mór sin, cothrom le 3.0 × 108 m s-1, is ollmhór an méid fuinnimh i mais bheag ábhair. In 1 kg, mar sin, tá 9 × 1016 J, arb ionann é is timpeall 25,000 milliún cileavatuair. Is é athrú na maise go dtí fuinneamh a tharlaíonn faoi stiúir trí eamhnú núicléach i stáisiún núicléach chun fuinneamh leictreach a ghiniúint, agus is é an rud céanna a tharlaíonn go pléascach trí eamhnú nó comhleá núicléach i mbuamaí núicleacha.


Cóidín.
Pianmhúchán atá gaolmhar le moirfín, a úsáidtear chun cóireáil ar shaghsanna séimhe péine, cosúil le tinneas cinn. Is annamh a bhíonn sé andúileach, ach cuireann sé tús le ceangailteacht agus is féidir é a úsáid i gcoinne buinní. Úsáidtear i gcógais casachta é mar go gcoisceann sé an fhrithluail casachta.


Typha latifolia.
Planda ilbhliantúil uisciúil, atá beagnach i ngach áit ar Domhan is eóa "Typha latifolia" nó Coigeal na mban sí. Na gais folláin, ag fás go hairde 3 m. Na duilleoga cosúil le féar. Na bláthanna bídeach, i ngrúpaí i mbláthra ar leith ar sorcóir donn é, agus cleite de bhláthanna fireanna laghdaithe ina mbraisle staimíní os a chionn. Cruthaíonn sé corcacha forleathana giolcach.


Coigeartóir.
Feiste a athraíonn sruth ailtéarnach (SA) leictreach, a bhíonn ag athrú treo an t-am ar fad, chuig sruth díreach (SD) trí é a shreabhadh i dtreo amháin. Baineann soilse is mótair leictreacha feidhm as sruth ailtéarnach, ach is sruth díreach a bhíonn ó fheistí leictreonacha. Is féidir dé-óidí leathsheoltóra a úsáid mar choigeartóirí.


Coilcicín.
Druga atá éifeachtach i gcoinne an ghúta, a eastósctar as cormán is síol chróch an fhómhair. Ainmníodh é as Coilcís ar an Muir Dhubh mar a bhfásann cróch an fhómhair. Úsáideadh na plandaí mar chóireáil ar ghúta san Eoraip sa 17ú céad. Aonraíodh coilcicín den chéad uair i 1820, agus úsáidtear go forleathan fós é.


Coileach carraige.
Éan atá dúchasach do Mheiriceá Theas trópaiceach. An fireannach le clúmh lonrach dearg nó flannbhuí is cíor mhór ar an gceann. Cuireann sé staidiúir air féin chun baineannaigh a mhealladh.


Coiliceam.
Crapadh iomarcach is freangadh na matán mín (ainneonach), a tharlaíonn i dtonnta go minic agus a chuireann tús le taomanna péine géire a bhíonn gearr ach tréimhsiúil. Cuireann sé isteach go príomha ar mhatáin mhíne na putóige (coiliceam stéigeach), chomhchonair an domlais (coiliceam domlasach), an pheilbhis dhuánaigh is na n-úiréadar (coiliceam duánach). Tá calcalais sna conairí coiteann mar chúis le coiliceam. Uaireanta faigheann naíonáin coileacam stéigeach mar thoradh ar shlogadh aeir siar le linn ite nó deacracht éigin eile.


Coiliceam capaill.
Ríog i bputóg an chapaill a chuireann tús le pian dhian. Baineann éagumas don ainmhí go tapa, agus muna ndéantar cóireáil air go práinneach tarlóidh suaitheadh is cliseadh an imshruthaithe, agus fiú bás. Is féidir go suífidh an t-ainmhí ar a gheadáin, go rollfaidh sé mórthimpeall nó go mbeidh an-chorrach. Is féidir go n-éireoidh is go luífidh sé síos arís is arís eile, nó go luífidh ar a chliathán agus é traochta. Féachann sé timpeall ar a chliathán de réir mar a éiríonn sé níos corraithe. Tarlaíonn an riocht i gcomhthéacs dianstruis, athrú sa bhainistíocht is sa chothú go príomha, nó galair stéigigh. Is féidir go mbeidh bac sa phutóg nó leathadh de bharr gás a bheith sáinnithe inti. Uaireanta bíonn buinneach uisciúil ag ainmhí agus éiríonn sé díhiodráitithe. Más éadrom an riocht is féidir leis an gcapall teacht chuige féin tapa go leor, ach de ghnáth bíonn géarghá le cóireáil phráinneach.


Coilín.
An fhoirm is coitinne den chuid athraitheach i bhfosfailipidí a bhfuil ról bunúsach acu i struchtúr cillscannán bitheolaíoch. Is comhábhar riachtanach i gcothú speiceas áirithe é, agus mar sin glactar leis uaireanta go bhfuil ceangal aige le vitimíní. Ach níl sé riachtanach don chothú daonna. Tugtar "leicitin" ar na fosfailipidí a chuimsíonn coilín, agus díoltar é seo i siopaí bianna sláintiúla mar ábhar a laghdaíonn ionsú an cholaistéaróil sa cholainn, rud nach ndéanann sé.


Coilleadh.
Baint na bhfaireog gnéasach (na huiríocha nó na hubhagáin) trí obráid máinliachta. Nuair a dhéantar i bpáistí é, ní fhorbraíonn na hairíonna tánaisteacha gnéasacha. Nuair a dhéantar do dhuine fásta é, ní bhíonn na hathruithe fisiciúla chomh suntasach sin, ach bíonn sé aimrid. Ní hionann is coilleadh máinliachta, i gcoilleadh míochaine tugtar drugaí do dhuine a chuireann bac ar ghnáthiarmhairtí na ngnéashormón fireann nó baineann. Déantar a leithéid mar chuid den chóireáil ar fhoirmeacha ar leith ailse.


Cóimheas crutha.
In amharcláithreoireacht (san amharclann nó ar an teilifíseán, mar shampla), cóimheas an leithid is na hairde. Le fada bhí cóimheas treoíochta 1.33:1 ag teilifíseáin, ach tá sé seo á athrú anois chuig 1.77:1, a dtugtar "léiriú scáileáin leathain" air agus atá níos taitneamhaí don fhéachadóir.


Cóimheas gíreamaighnéadach.
I gcáithnín fonúicléach atá ag guairneáil, cóimheas na móiminte núicléiche agus ghuairne an cháithnín. Úsáidtear an tsiombail γ dó, leis an aonad T-1 s-1 (in aghaidh an teisle in aghaidh an tsoicind).


Cóimheas órga.
Sa mhatamaitic, an cóimheas a fhaightear má tá pointe P ag roinnt líne dírí AB ionas gur AP:PB = AB:AP = τ, ina gcomharthaítear é leis an siombail τ. Tugtar "an meán órga" air seo freisin. τ = (τ+1)/τ. Chuir Vitriúvias i bhfeidhm san ailtireacht é, agus bhí an-spéis ann san Athbheochan. Mar shampla, bunaithe ar an gcóimheas seo atá an pictiúr cáiliúil de chuid Pietro della Francesca, "Batessimo di Cristo" (Baisteadh Chríost, 1440-1460).


Cóimheas saintoilleadh teasa.
Maidir le gáis, cóimheas shaintoilleadh teasa faoi bhrú tairiseach agus shaintoilleadh teas faoi thoirt thairiseach. Úsáidtear an tsiombail γ dó, agus is uimhir íon é. Luachanna ó 1.2-1.6 a fhaightear. Tá gaol ag an gcóimheas seo le tairiseach uilíoch na ngás, R, agus tá sé tábhachtach i staidéar ar airíonna teirmidinimiciúla na ngás.


Cóimhiotal.
Meascán de dhá mhiotal nó níos mó a dhéantar chun feabhas a fháil ar airíonna éagsúla de chuid na mbunmhiotal. Nuair a dhéantar cóimhiotal de chopar is sinc, faightear prás, atá níos so-oibrithe dochreimnithe ná ceachtar den dá bhunmhiotal. Is cóimhiotal iarainn é cruach, le roinnt an-bheag carbóin, nach miotal in aon chor é. Nuair a mheasctar beagán copair, maignéisiam is mangainéise le halúmanam, faightear cóimhiotal a dtugtar "dúralúman" air, atá i bhfad níos láidre ná an bunalúmanam.


Coimisiún Domhanda ar an gComhshaol is Forbairt.
Comhlacht neamhspleách a bhunaigh na Náisiúin Aontaithe i 1983 chun clár oibre athruithe a chur in eagar, straitéisí a mholadh i gcomhair forbartha inmharthanaí faoi 2000, comhoibriú a chothú idir náisiúin ag staideanna éagsúla forbartha, agus staidéar a dhéanamh ar conas a phléifeadh an pobal idirnáisiúnta le himní faoin gcomhshaol. Tagann na baill ó 22 thír, agus ba í Gro Harlem Brundtland a chathaoirleach i 1983-1998. D'eisigh sé Tuarascáil Brundtland, "Our Common Future" (Ár gComhthodhchaí, 1987) agus d'eagraigh cruinnithe mullaigh an Domhain i Rio da Janeiro (1992) is Kyoto (1997).


Coimpléasc (síceolaíocht).
Téarma ginearálta a chum Jung chun cur síos ar chuingir mothúchán nó smaointe a chuireann isteach (i ngan fhios, de ghnáth) ar ár n-iompar is ár ndearcadh. Úsáidtear an téarma freisin do shraith samhlaíochta na hóige a fholuíonn ar phróiseas néaróiseach.


Coimpléasc gníomhachtaithe.
Leagan amach adamh le linn imoibrithe cheimicigh. Tagann dhá mhóilín nó níos mó atá ag imoibriú le bheith éagobhsaí. Dianscaoileann siad chun torthaí a dhéanamh nó na bunábhair a athghiniúint.


Coimpléasc ísleachta.
Mothú bunúsach ag duine go bhfuil sé uireasach neamhdhaingean, go hiomlán as compás leis an bhfírinne. Mar shampla, uaireanta bíonn géarghá ag daoine beaga a bheith teann ar ócáidí sóisialta chun a leochaileacht mar gheall ar a n-airde a shárú.


Coincleach.
Coincleach chlúmhach (ar chlé) agus coincleach phúdrach (ar dheis)
Aon ghalar fungais ar phlanda ina mbíonn na tointí fungasacha (a chomhdhéanann mícéiliam an fhungais), cosúil le snáithíní, le feiceáil ar dhuilleoga an óstaigh mar phaistí mílítheacha nó bána.


Coincleach aráin.
Aon choincleach a fhaightear ag fás ar arán. Tá fungas ar leith, a dtugtar "múcar" air, a dhéanann cumhdach cosúil le ribí gan dath ar dhromchla iomlán an aráin. Táirgeann sé spóir dhubha ar bharra a ghéag ingearach. Tá ceann eile atá scothdhearg, a chuireann tús le milleadh aráin i mbácúis.


Coinlín ceoil.
Gléas ceoil, déanta as faid éagsúla cána nó adhmaid chuasaigh eile agus iad ceangailte le chéile ina sraith píob. Séideann an seinnteoir trasna an bhairr chun airde ar leith a sheinm as gach píb. Gléas fíorársa a úsáidtear i gceol tíre i gcuid mhaith tíortha, ar fud Mheiriceá Theas, mar shampla.


Coinneal cluaise.
Coinneal fholamh le líneáil de scragall alúmanaim a chuirtear isteach sa chanáil sheachtrach éisteachta. Nuair a lastar í, déanann sí teas mín a spreagann an t-imshruthú fola sa chomharsanacht. Cruthaíonn an comhiompar sa bhfeadán sú beag, agus i gcomhar leis an teas, is bealach éifeachtach é seo chun céir cluaise a bhogadh is a bhaint amach.


Coinneal oíche.
Ainm ar raon plandaí cosúla débhliantúla díreacha láidre. Dúchasach do Mheiriceá Thuaidh, ach saothraithe is tugtha chun cineáil i gcuid mhaith tíortha eile. Na duilleoga lansa-chruthach go dtí ubhchruthach. Na bláthanna mór, roinnt ceintiméadar ar trastomhas, tonnadóirchruthach go ginearálta, le 4 sheipeal caol is 4 pheiteal forluiteach buí, cumhra de ghnáth, ag oscailt san oíche. Tairgtear go bhfuil ola coinneal oíche fiúntach chun cóireáil ar neamhoird éagsúla, ach níl aon chrúthú air sin.


Coinséartó.
Píosa ceoil a chumtar i gcomhair gléas aonair amháin (nó uaireanta níos mó) is ceolfhoirne. Ba choinséartónna móra na samplaí is luaithe, cosúil le saothair Corelli sna 1680idí, ag cur dhá ghrúpa gléasanna éagothroma i gcodarsnacht. Mar seo a bhí na coinséartónna luatha le Vivaldi thar éinne eile, agus ghlac Bach a fhoirm trí-ghluaiseachta siúd (tapa-mall-tapa) chuige féin. Ba é sin an caighdeán i gcoinséartónna Mozart is Beethoven freisin. Agus an bhéim ar rímháistrí uirlise sa 19ú céad, chum Liszt, Brahms, Tchaikovsky is Rachmaninov coinséartónna fíordheacra pianó is veidhlín nárbh fhéidir ach le rímháistrí a sheinm. Sa 20ú céad i gcoinséartónna cumadóirí cosúil le Bloch is Stravinsky, cumadh páirteanna na n-aonréadaithe comhionann le páirteanna na ceolfhoirne, agus dhruid cumadóirí eile, cosúil le Bartók is Kodály, níos gaire fós do choinséartónna ina seinntear gléasanna na ceolfhoirne mar ghléasanna aonair ó am go chéile.


Coinséartó mór.
Píosa ceoil ina ndéantar codarsnacht idir grúpa beag gléasanna (dhá veidhlín is dordveidhil, de ghnáth) agus ceolfhoireann iomlán téide. Shaothraigh Corelli is Handel an coinséartó mór barócach, le 4 ghluaiseacht nó níos mó, ag leibhéal an-oirirc. Ina dhiaidh sin chuaigh sé i léig i bhfabhar an choinséartó. Rinne cumadóirí áirithe, cosúil le Bloch, an coinséartó mór a thabhairt ar ais sa 20ú céad le saothair sa bhfoirm bharócach.


Coiprít.
Coiprít in éineacht le malaicít as Katanga sa Chongó
Mianra dearg ocsaíd copair, Cu2O, is ea coiprít. Faightear go forleathan í. Foinse shuntasach copair.


Cóir teasa.
Comhpháirt mhiotalach a chur trí thimthriall téite is fuaraithe chun a struchtúr criostalta inmheánach a athrú agus airíonna inmhianaithe fisiciúla is meicniúla a fhorbairt inti. Tagann foirm is ráta na n-athruithe teochta go mór san áireamh. Mar shampla, nuair a mhúchtar cóimhiotal te go tapa (trí é a shá go tapa in uisce nó ola fuar), seans maith go gcoinneofar, cuid mhaith, an struchtúr criostalta nó an comhdhéanamh ceimiceach a bhí ann ag an teocht ard.


Coirbéaladh.
Modh réamhstairiúil chun boghta a thógáil. D'úsáidtí sraitheanna cloch tirim, céimnithe de réir a chéile i dtreo an láir go dtagadh chomh gar dá chéile gurbh fhéidir iad a thrasnú le leac amháin (an chloch dín). Tá samplaí suntasacha i Sí an Bhrú agus i Maes Howe in Albain. I Mícéine na Gréige tá boghta coirbéalta ó timpeall 1300 RC a dtugtar "Ciste Aitréas" air, le cruinneog 14.5 m ar trastomhas is 13 m ar airde, agus is é an seomra aonréise is leithne atá ar eolas a tógadh roimh Phaintéón Haidrian sa Róimh.


Coirbhéad.
Long bheag cogaidh le lián scriú amháin, a dearadh mar long tionlacain sa Dara Cogadh Domhanda. Thugtaí an t-ainm céanna ar long seoil chearnaigh 3 chrann, le deic amháin gunnaí, de dhearadh Francach ach a d'úsáid na Briotanaigh.


Coirce.
Féar crua, bliantúil den chuid is mó, den chineál Avena. Dúchasach d'imchuach na Meánmhara. Fástar é don ghráinne, mar fhoráiste is féar tirim. Tá min choirce coitianta mar arbhar bricfeasta. Go minic i gcothú capall. Lán de phróitéin, ach ní féidir arán a dhéanamh leis.


Coire.
Is éard is coire ann ná log babhla-chruthach le taobhanna géara, cruthaithe ag ceann gleanna shléibhtiúil ag cnaí an oighir i réigiún oighrithe. Má ghearrann dhá choire isteach in ardchlár, is féidir go ndéanfaidh siad droim sléibhe. Má tharlaíonn 3 cheann nó níos mó le chéile, is féidir go ndéanfaidh siad binn phirimidiúil, cosúil leis an Matterhorn sna hAlpa.


Coiréal.
Polaip nó hiodra, maisiúil de ghnáth, a fhaightear i gcoilíneachtaí i bhfarraigí éadoimhne teo. Táirgeann cuid mhaith díobh creatlach seachtrach cailcreach a dhéanann sceireacha coiréil. Bíonn an pas polaipe dá thimthriall beatha ceannasach, le han-chuid cineálacha ar leith. Go minic, bíonn an meidiúsa beag trédhearcach.


Coireán.
Coireán den speiceas "Silene dioica"
Luibh is ea an coireán agus é bliantúil nó ilbhliantúil le duilleoga urchomhaireacha, agus bláthraí cíomacha de ghnáth. Dúchasach do réigiúin mheasartha an leathsféir thuaidh. An chailís feadánach cúigpheitealach, eangach nó gabhlánach, dearg nó bán ag brath ar an speiceas. Tá roinnt céadta speiceas ann sna géinis "Silene" agus "Lychnis".


Coireán na gcuach.
Speiceas coireáin atá dúchasach don Eoraip, an Áise is tuaisceart na hAfraice. An cailísfheadán séidte, cosúil le bolgán.


Coirm choiligh.
Planda pischineálach ilbhliantúil a fhásann suas le 80 cm ar airde. Is féidir go bhfuil sí dúchasach do lár na hEorpa. Na duilleoga cleiteach le 6-14 péire duilleoigíní ubhchruthacha/dronuilleacha. Na pisbhláthanna bándearg geal le feitheacha corcra, suas le 50 díobh ar gach bláthra cosúil le spíce ar a ghas fada ag éirí as ascaillí na nduilleog. Síol amháin i ngach cochall atá clúdaithe le patrún cosúil le líonra d'iomairí is tiúibríní. Saothraítear go forleathan í mar fhoráiste d'ainmhithe.


Coirne.
An chuid thrédhearcach thosaigh de chumhdach seachtrach cosanta mheall na súile. Bíonn a cuaire difriúil ó dhuine go duine agus de réir aoise (níos mó san ógánach, níos lú sa seanduine). Más mór an éagothroime idir an chuaire chothrománach is an chuaire ingearach, ní bíonn an tsúil in ann líne chothrománach is líne ingearach a fhócasú ag an bpointe céanna: tugtar "aistiogmatacht" ar an riocht sin. Bíonn an choirne freagrach as athraonadh an tsolais a théann isteach sa tsúil, á fhócasú go neasach ar an reitine ionas nach gá don lionsa ach mionathrú mín deireanach a dhéanamh. Níl aon fhuileadáin i gcoirne an duine fhásta, ach amháin ag na himill. Is féidir gurb é sin an chúis nach ndiúltaítear do bheanguithe coirne.


Coirnéad.
Gléas ceoil práis. Úsáidtear an coirnéad nua-aoiseach, atá cosúil le trumpa tríchomhlach, i mbannaí práis den chuid is mó. Uaireanta úsáidtear i gceolfhoireann shiamsach é, sa bhFrainc go príomha.


Coirnéilean (planda).
Tom nó crann duillsilteach a fhásann 8 m ar airde, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. Na duilleoga ubhchruthach urchomhaireach. Na bláthanna ag teacht amach roimh na duilleoga i gcrobhaingí beaga 2 cm ar trastomhas, ceathairpheitealach buí. Na caora geal dearg (silíní coirnéilin), aigéadach ach inite.


Coirtéis.
Ciseal seachtrach orgánaigh nó córais bhitheolaíoch. Is í an choirtéis aidréineach ciseal seachtrach na faireoige aidréiní. In inchinní veirteabrach, is í an choirtéis cheirbreach an ciseal ábhair léith a luíonn os cionn is taobh amuigh de gach leathsféar. I bplandaí, is í an choirtéis an ciseal fíocháin díreach faoi bhun na heipideirme.


Coisceas.
I gciorcaid srutha ailtéarnaigh (SA), tomhas ar an teorannú ar shruth, ar aon dul leis an bhfriotaíocht i gciorcaid srutha dhírigh (SD). Sainmhínítear é mar an voltas, roinnte ar an sruth. Úsáidtear Z mar shiombail dó, agus tomhaistear é in óim (Ω). Is cainníocht choimpléascach é, le cuid réadach atá cothrom leis an bhfriotaíocht, agus cuid shamhailteach a bhraitheann ar ionduchtas is toilleas na gcomhbhaill ciorcaid. Sa chás seo bíonn difríocht pais idir an sruth meandarach is an voltas meandarach.


Cóitinge.
Éan atá dúchasach do na trópaicí sa Domhan Úr. Áitríonn sé coillearnach. Itheann an chuid is mó de na speicis torthaí, ach gabhann cuid acu feithidí is iad ag eitilt.


Cóla.
Duilleoga agus faighneoga "Cola acuminata", speiceas sa ghéineas Cola
Crann síorghlas atá dúchasach don Afraic thrópaiceach is ea an cóla. Coinníonn na torthaí adhmadacha cnónna snasta ina bhfuil cuid mhaith caiféine a fhuasclaítear nuair a itear iad. Ní shaothraítear é, ach tá cnónna gnéithe éagsúla de tábhachtach sa chothú go háitiúil in iarthar na hAfraice.


Colaicistíteas.
Athlasadh géar mháilín an domlais, go minic mar thoradh ar bhac, nó páirtbhac, ar shreabhadh an domlais ag calcalais domlais. Braitheann duine pian ghéar boilg go hard ar an taobh deas, chomh maith le hurlacan is fiabhras. Nuair a thagann sé chuige féin arís, agus chun déanamh cinnte nach dtarlóidh an riocht arís, baintear máilín an domlais amach de ghnáth, trí obráid a dtugtar "colaicisteachtóime" uirthi.


Colaimbín.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice is an Áise. Na duilleoga roinnte i 3 theascán, gach ceann roinnte i 3 cinn arís. Na bláthanna gorm, bán go hannamh, 5 pheiteal ar gach ceann agus spor cuartha dírithe ar gcúl le neachtar ann. Cuimsíonn na cineálacha coitianta gairdín hibridí le spoir fhada dhíreacha is bláthanna níos daite.


Colaistéaról.
Ceimiceán stéaróideach atá mar chomhpháirt in an-chuid bianna, go mór mór bianna saille. Má bhíonn tiúchan an cholaistéaróil i bhfuil duine ró-ard, is féidir go dtarlóidh deascadh taobh istigh de bhallaí na n-artairí a chúngaíonn is a stalcann iad, staid ar a dtugtar "scléaróis artaireach". Tá dhá shaghas colaistéaróil ann: lipeapróitéin ard-dlúis (HDL), agus lipeapróitéin ísealdlúis (LDL). Meastar go gcuireann an lipeapróitéin ísealdlúis go mór leis an deascadh dochrach sna hartairí, agus go gcabhraíonn an lipeapróitéin ard-dlúis leis an gcolaistéaról a ghlanadh amach ó imshruthú na fola isteach san ae, ag laghdú priacal an ghalar croí. Má bhíonn duine cúramach bianna gan mórán saille sáithithe nó uibheacha a ithe, coimeádann sé sin tiúchan an cholaistéaróil san imshruthú sách íseal. Is é an ghnáth-thuiscint go bhfuil cóimheas idir LDL is HDL sa bhfuil níos lú ná 4.5 inmhianaithe, ach go bhfuil priacal galar croí thar an gcoiteann ann má bhíonn an cóimheas níos mó ná sin.


Colgrach.
Planda uisciúil ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip, an Áise is an Afraic. Fásann na gais suas le 150 cm ar fhad, ag éirí os cionn an uisce. Na duilleoga caol i bhfáinní le 6-12 duilleog iontu. Na bláthanna bídeach glas ar an gcuid den ghas atá amuigh san aer. Tugtar "cáití collagán" air freisin.


Collaigin.
Is éard is collaigin ann ná an próitéin struchtúrtha is mó sa spás eachtarcheallach sna fíocháin tacaíochta éagsúla i gcollain na n-ainmhithe. Faightear sna hainmhithe ilcheallacha uile í, agus comhdhéanann sí suas le 25% den phróitéin iomlán sna mamaigh. Struchtúr láidir trídhualach acu, agus ról bunúsach acu i neart a thabhairt d'fhíocháin. Cuid mhaith cineálacha ann (ag brath ar sheicheamh na n-aimínaigéad iontu). Mar shampla, faightear cineál I i gcraiceann, teannán, cnámh, ballnaisc, an choirne, is na horgáin inmheánacha, agus déanann sé sin 90% de chollaigin iomlán na colainne.


Colláis.
Teicníocht chun pictiúir a dhéanamh, a thug na ciúbaithe isteach timpeall 1912. Greamaítear píosaí páipéir, faibrice is ábhar eile le gliú do dhromchla an chanbháis. Bhain na hosréalaithe an-fheidhm aisti sna 1920idí.


Collóideach.
Ábhar atá ilchineálach ina struchtúr is a chomhdhéanamh. Struchtúir 1 mm (10-6 m) ar leithead nó níos lú a bhíonn ann, is iad ag snámh i gcomhábha(i)r eile. Samplaí is ea cúr a snámhann bolgáin aeir nó gáis eile i leacht éigin ann: cúr leanna, uachtar reoite, sobal bearrtha. Sampla eile is ea an eibleacht, páirteagail de leacht amháin ag snámh i leacht eile: bainne, maonáis, an-chuid cosmaidí. Sampla eile is ea an t-easrú, páirteagail sholadacha ag snámh i leacht: dúch, péint, múnlach. Rangaítear collóidigh ina soil, cosúil le bainne, a bhfuil iompar leachtach den chuid is mó acu, agus ina nglóthacha, cosúil le geilitin, a bhfuil iompar soladach den chuid is mó acu.


Colm aille.
Colm atá dúchasach don Eoraip is an Áise. Liath, agus cleití miotalacha ar a mhuineál. Áitríonn sé aillte is páirceanna. Itheann sé síolta, féar is seilidí. Neadaíonn sé ar aillte nó foirgnimh. Sinsearach ar na coilm tí is chathrach go léir.


Colm coille.
Is éan é an colm coille atá dúchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice is iarthar na hÁise. A chlúmh dúliath le paiste bán ar a mhuineál. Áitríonn sé coillte, talamh shaothraithe, agus áiteanna a maireann daoine.


Colm fuiluchtach.
Planda ceartingearach ilbhliantúil gasbhriosc, dúchasach don tSín. Ainmnithe as a bhláthanna croíchruthacha crochta, an dá pheiteal sheachtracha bándearg, an dá pheiteal inmheánacha bán, i spící fada cromtha. Saothraítear mar mhaisiúchán é.


Colm imirce.
Colm fadeireaballach atá imithe in éag. Bhíodh sé in oirthear Mheiriceá Thuaidh in ealtaí de na milliúin éan. D'áitríodh sé foraoisí is neadaíodh i gcrainn. Dhéanadh sé imirce. Seilgeadh go héag iad sa bhfásach faoi 1894, agus fuair an ceann deireanach bás i zú Cincinnati i 1914.


Colmóir.
Iasc inite, tábhachtach sa trádáil, cosúil leis an trosc. Scaipthe go forleathan sa bhfarraige mheasartha ar na scairbheacha ilchríocha. Suas le 1 m ar fhad, an ceann is na gialla mór, na fiacla láidir. Dath liathghorm ar an droim, airgeadach bán faoina bhun. Itheann sé éisc is scuideanna den chuid is mó.


Coloratura.
Ornáidiú bláthach san ailtireacht nó sa cheol guthach. Mar shampla, is féidir le soprán coloratura breis ornáidíochta nó tondatha a chur le nótaí arda i séis.


Samuel Colt.
Ceapadóir a rugadh i Hartford, Connecticut ab ea Samuel Colt (19 Iúil 1814 – 10 Eanáir 1862). Thóg sé a chéad phaitinn amach sa bhliain 1835 ar ghunnán. Tar éis an chogaidh i Meicsiceo (1846-1848) chinn arm Mheiriceá glacadh leis an ngunnán seo mar chaighdeán don arm iomlán, rud a rinne stór do chomhlacht Colt. D'éag sé in Hartford sa bhliain 1862.


Colún.
Tacaíocht ingearach i bhfoirgneamh, cumtha as bonn, stoc ciorclach agus mullach a leathann amach, deartha chun taibhléadan nó áirse a iompar. Baintear úsáid as mar chomhartha aestéitiúil maisithe freisin, nó chun spás a roinnt. Uaireanta tógtar ceann ar leith mar réad a sheasann amach as féin.


Colún veirteabrach.
An cnámh droma i ngach veirteabrach. Sraith d'eilimintí cnámhacha (na veirteabraí), scartha óna chéile le diocsaí idirveirteabracha, coimeádta le chéile le ballnaisc is matáin. Is beag an díláithriú is féidir a bheith idir veirteabraí cóngaracha, ach nuair a chuirtear an colún go léir san áireamh is struchtúr an-soghluaiste é. Sa chuid is mó de na veirteabraigh luíonn an colún go cothrománach agus iompraítear é ar ghéaga tosaigh is cúil. I ndaoine, a sheasann in airde, bíonn sé ceartingearach agus iompraíonn na géaga cúil amháin é. Iompraíonn sé is tacaíonn leis an tóracs, agus tugann ceangal dá lán matán. Timpeallaíonn is cosnaíonn sé corda an dromlaigh ó thráma fisiciúil. Feidhmíonn sé mar mhaolaire mar gheall ar a chuaire ar na dioscaí idirveirteabracha. Is féidir leis fórsaí a tharchur ó chuid amháin go cuid eile den cholainn. I ndaoine bíonn sé 72-75 cm ar airde (timpeall 40% d'airde an duine), agus is é atá ann ná 7 veirteabra ceirbheacsach, 12 veirteabra tóracsach, 5 veirteabra lumbach, 5 veirteabra comhtháite sacrach, agus 4 veirteabra comhtháite gimideach. Díreach tar éis breithe bíonn cuaire C-chruthach, cuasach chun tosaigh, aige. Ach de réir a chéile baineann sé amach cuairí sa treo eile sna réigiúin cheirbheacsacha is ghimideacha. Ligeann sé seo don duine a cheann a choimeád in airde agus seasamh, siúl is rith. Suas le 25% d'fhad an cholúin a bhíonn sna dioscaí idirveirteabracha. I ngach diosca bíonn croíleacán geilitíneach, agus timpeall air sin, fáinní d'fhíochán snáithíneach. I rith an lae triomaíonn na dioscaí de réir a chéile agus éiríonn siad níos tanaí. Dá thoradh seo ní bhíonn duine chomh hard ag deireadh an lae is a bhí ar maidin (2 cm níos lú, b'fhéidir). Tarlaíonn an rud céanna le himeacht na mblianta, ach sa chás seo bíonn an chailliúint airde buan. Braitheann so-ghluaisteacht an cholúin ar gheoiméadracht na struchtúr cnámhach agus eagar na n-eilimintí boga: dioscaí, matáin is ballnaisc. Tarlaíonn lúbadh mínormálta an cholúin ar fiar (scolóis) i 15% de dhaoine, ach ní bhíonn sé suntasach ach i 0.5% de na cásanna. Is minice é ag mná ná fir. Is deacair an chúis leis seo a aimsiú, ach meastar go mb'fhéidir go dtagann laige i matáin an droma agus galair dromlaigh isteach sa scéal.


Colúnáid.
San ailtireacht, líne colún taobh amuigh nó istigh d'fhoirgneamh, ag iompar taibhléadain, dín nó áirsí. Go minic bíonn sí ceangailte le foirgneamh mar bhealach isteach. Go minic i stíl chlasaiceach, le peidiméid ar cholúin chun tosaigh. Plás Pheadair sa Roimh, a dhear Bernini (1655-1667), an eiseamláir is cáiliúla.


Cóma.
Staid neamhbhraith nach féidir duine a mhúscailt aisti é an cóma. Éiríonn feidhmeanna na hinchinne níos laige de réir a chéile, ach leanann na gníomhaíochtaí riachtanacha riospráide agus bualadh an chroí ar aghaidh. Is féidir go dtarlóidh a leithéid mar thoradh ar thráma don inchinn, meiningíteas, forghlacadh alcóil nó drugaí, nó neamhmoird mheitibileachta cosúil le teip dhian na nduán is an ae agus aimhréidh diaibéitis.


Comal.
Dréacht feabhsaithe den teanga ríomhaire Basic, a chuimsíonn gnéithe de Basic is Pascal ab ea Camal (Teanga Algartamach Choiteann). Shaothraigh an t-eolaí ríomhaire Danmhargach Borge Christiansen í i 1974.


Comhábhar.
Sa cheimic, ábhar atá i láthair sa chóras, is cuma cén staid ábhair ina bhfuil sé. Mar shampla, is comhábhar amháin é uisce, má bhíonn sé sa chóras mar oighear, leacht, gal nó cuingir de na staideanna seo.


Comhaireamh (teicstílí).
I sníomh teicstílí, córas uimhriúil chun caoile snáithe a thaispeáint. Is ionann an t-aonad, "an teics", agus mais ciliméadar den snáithe (i ngraim). Tá an t-aonad seo á chur in ionad na seanaonad, "an uimhir cadáis" is "an denier", de réir a chéile.


Comharaíocht.
Baint idir dhá chineál orgánach a mbaineann an dá chineál sochar aisti. Uaireanta, úsáidtear an téarma i gcásanna ina bhfuil gaol riachtanach amháin i bhfeidhm, nuair nach féidir le ceachtar den dá chineál maireachtáil gan an ceann eile. Is comharaíoch an gaol idir seangáin bhána is na prótasóin a mhaireann ina bputóga. Is amhlaidh a dhíleánn na prótasóin an ceallalós san adhmad, ag cur na gcothaitheach ar fáil do na seangáin bhána. Ar a seal, faigheann na prótasóin comhshaol oiriúnach cosanta is soláthar bia.


Comharbas fásra.
Teacht chun cinn plandaí éagsúla de réir oird ar láthair áirithe thar thréimhse. Mar shampla, i lochán, coilíníonn fásra uisciúil ar snámh é de réir a chéile. Le himeacht ama líonann sé le dríodar, éiríonn an t-uisce níos tanaí, agus tagann plandaí fréamhaithe cosúil le giolcach is cíob le bheith bunaithe. Ar deireadh, triomaíonn an lochán agus coilíníonn toim is crainn an láthair.


Comhartha-fháinne.
Saghas líonra ceantair áitiúil (LAN) a d'fhorbair IBM, a bhaineann úsáid as toipeolaíocht fáinne ina gcuirtear comhartha thart ó ríomhaire go ríomhaire timpeall an fháinne. Má bhíonn an comhartha saor, is féidir leis an ríomhaire teachtaireacht a ghreamú leis agus é a chur ar aghaidh. Muna bhfuil, ní mór don ríomhaire fanacht go dtagann an comhartha timpeall arís.


Comharthaí cré.
Lámhdhéantúsáin bheaga cré ar chruthanna sainiúla, a úsáideadh sa mheánoirthear chomh fada siar le 9000 RC mar chóras cuntasaíochta. Tá na siombailí a fhaightear ar tháibhléid scríofa ón réigiún céanna timpeall 3500 RC agus na siombailí ar na comharthaí cré sin an-chosúil le chéile.


Comharthaíocht iarnróid.
Córas chun gluaiseacht traenacha a stiúradh. Ar dtús bhaintí úsáid as brataigh is comharthaí a oibríodh de láimh, ach anois is comharthaí leictreacha a oibrítear le riomhairí is raidió is mó atá in úsáid. Sa chóras ríomhaire bíonn comharthaíocht 4 ghné comhghlasta le córas na bpointí ar na ráillí. Tugann na comharthaí soilse daite taobh leis an mbóthar iarainn treoracha don tiománaí: glas (téigh ar aghaidh), dearg (stad), buí dúbailte (bí cúramach), buí aonair (bí an-chúramach). Cuirtear leo seo le comharthaí atá inchloiste is infheicthe i gcabán an tiománaí. Bíonn dualgas ar an tiománaí comharthaí buí a fhreagairt trí na coscáin a fheidhmiú nó cnaipe athshocraithe a bhrú: muna bhfreagraíonn, stadann an traein go huathoibríoch. Fiú leis na réamhchúraimí seo tharla timpistí sa Bhreatain, mar shampla ag Clapham i 1988 de bharr sreangaithe easnamhaigh, ag Purley i 1989, is ag Paddington i 1999 nuair a chuaigh na tiománaithe trí shoilse dearga. I dtíortha áirithe anois, tá córas modhnaithe in úsáid ina bhfuil micriríomhaire sa chabán atá in ann an tiománaí a shárú.


Comhathraitheas.
Sa mhatamaitic, téarma a chuimsíonn airíonna cothromóidí matamaiticiúla a bhfuil a bhfoirmeacha comhionann i gcórais dhifriúla comhordanáidí. Tugtar "do-athraitheacht foirme" air seo freisin. Is airí riachtanach é i gcothromóidí i dteoiric na himtharraingthe is teoiricí na bhfórsaí núicléacha.


Comhbhaill analógacha ilphléacsacha.
Córas tarchuir teilifíse daite ina seoltar na comharthaí códaithe don lonras, an crómanas is an fhuaim, chomh maith leis na sonraí sioncrónaithe, ina sraith, ceann i ndiaidh a chéile le linn gach líne den íomhá teilifíse. Is gá bandaleithead níos mó ná mar is gnáth chuige, ach is fearr géire caighdeán na híomhá.


Comhbhuainteoir.
Meaisín talmhaíochta a bhaineann, a bhuaileann is a ghlanann gach saghas arbhair, olashíl is glasraí pischineálacha. Bíonn an chuid is mó de na meaisíní seo féinfhuinnmhithe is feistithe chun gráinne is síol a láimhseáil ar an mórchóir. Cuingríonn an meaisín 4 fheidhm: baineann is bailíonn sé an barr, buaileann an síol ón dias, scarann an síol ón tuí, agus glanann an síol ón lóchán, síolta fiailí is ábhair eile nach bhfuil ag teastáil. Tá dhá phríomhshaghas comhbhuainteora ann: an ceann is coitianta atá bunaithe ar dhruma is meicníocht chuasach buailte, agus an saghas le sreabhadh aiseach atá in ann rátaí oibre níos airde a bhaint amach, atá níos oiriúnaí do chúinsí tirime mar a fhaightear i réigiúin mhóra de na Stáit Aontaithe. Baintear feidhm as buainteoirí foráiste chun féar is barra eile le haghaidh bia ainmhithe a ghearradh is a bhailiú, roimh iad a mhionghearradh is a shéideadh i leantóirí le taobhanna arda.


Comhcheangal córais oscailte.
Caighdeán idirnáisiúnta chun na ceangail idir ríomhairí a shainmhíniú, chun gur féidir le ríomhairí éagsúla, déanta ag déantóirí éagsúla le hailtireacht éagsúil, cumarsáid a dhéanamh le chéile chun sonraí a aistriú. Is ar an bhFondúireacht Bogearraí Oscailte atá ceangal bogearraí is caighdeáin a bhunú.


Comhcheirtleán.
Sa mhianreolaíocht, carraig dhríodrach, comhdhéanta as púróga cruinne de charraigeacha a bhí ann roimhe, leabaithe i maitrís gainimh is gláir. Cruthaítear é ar thránna agus bun aibhneacha de ghnáth.


Comhcheol.
Cuingriú nótaí ceoil i gcordaí, agus ina dhiaidh sin sraitheanna cordaí, le béim ar chuingriú na gcomhpháirteanna ceartingearacha níos mó ná oiriúnú na ndual séiseach le chéile (cuntraphointe). Mar sin, tionlacann nó gléasann an comhcheol na duail séise. Is féidir go mbeidh sé diatonach (ag baint úsáid as nótaí gléis amháin, a bheag nó a mhór), crómatach (ag baint úsáid as cuid mhaith nótaí ó thaobh amuigh den ghléas), nó atonúil (ag baint úsáid as nótaí beag beann ar nótaí an ghléis). Níos ginearálta, ciallaíonn sé ceol ceolmhar a bhfuil ‘fuaim thaitneamhach’ leis, mar mhalairt ar dhíchordach — ach le fírinne, ní raibh an t-am ann riamh nuair nach raibh an díchorda mar bhunchuid den chomhcheol.


Comhchlaonadh.
Sa bhitheolaíocht, éabhlóid neamhspleách cosúlachta struchtúrtha nó feidhmithe, nach bhfuil bunaithe ar chosúlacht an ábhair ghéinitigh a fuarthas le hoidhreacht, ag dhá orgánach neamhghaolmhara mar oiriúnú do mhodh beatha ar leith. Mar shampla, is toradh ar éabhlóid chomhchlaonta na cosúlachtaí idir éin is ialtóga a bhaineann lena gcumas eitilte.


Comhchordacht/neamhchordacht.
Tomhas ar an oiread a roinneann cúpla comhionann (monaisiogótach). Úsáidtear í mar thomhas ar an oiread dá gcomhdhéanamh géiniteach atá in aon airí ar leith. Mar shampla, bíonn airdí an-chosúla ag 80% de chúplaí comhionanna, agus mar sin deirtear go bhfuil comhchordacht 80% acu maidir le hairde. Ach i 50% de chúplaí comhionanna a bhfaigheann duine díobh galar cósúil le diaibéiteas nó scitsifréine, ní bhfaigheann an duine eile é: deirtear, mar sin, go bhfuil siad 50% comhchordach maidir leis na galair sin (agus 50% neamhchordach, ar ndóigh). I gcásanna mar sin, is féidir go mbíonn fachtóirí comhshaoil chomh tábhachtach leis na fachtóirí géiniteacha.


Comhchuingiú (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, próiseas atáirgthe ghnéasaigh ina gcúplálann dhá cheann den speiceas céanna, ach de chineálacha difriúla cúplála, ag malartú méid éigin ábhair ghéinitigh. Faightear a leithéid i miocrorgánaigh aoncheallacha, cosúil le baictéir is prótasóin. Tugtar comhchuingriú ar phróisis ghaolmhara, cosúil le cúpláil gaiméití den mhéid céanna in algaí glasa mar na spirigírí, agus fungais áirithe.


Comhchuingiú (ceimic).
Sa cheimic, ailtéarnú fíor nó follasach na nasc singil is na nasc dúbailte i gcomhdhúil.


Comhchuingiú (réalteolaíocht).
Sa réalteolaíocht, ailíniú dhá rinn neamhaí mar a fheictear iad ón Domhan (mar shampla, pláinéad leis an nGrian). Bíonn na pláinéid lasmuigh, atá níos faide amach ón nGrian ná muid, i gcuingriú nuair a luíonn siad díreach taobh thiar den Ghrian. Bíonn dhá shaghas comhchuingrithe ag Mearcair is Véineas, na pláinéid atá níos gaire don Ghrian ná muid. Bíonn siad i gcomhchuingiú íochtarach nuair a luíonn idir an Domhan is an Ghrian, agus i gcomhchuingiú uachtarach nuair a luíonn díreach taobh thiar den Ghrian. I ngach cás, tarlaíonn an comhchuingiú ag an nóiméad a bhíonn an dá rinn ag an domhanfhad neamhaí céanna.


CODASYL.
Coiste saineolaithe ríomhaireachta sna Stáit Aontaithe a rinne tuarascálacha ar airíonna ríomhchláraithe ba ea CODASYL (Comhdháil ar Theanga Córas Sonraí). Bhí sé freagrach as teicníocht a shaothrú chun sonramhíreanna agus na gaolta eatarthu a stóráil i gcóras ríomhairí. Tugtar "an tsamhail líonraí sonraí", nó "samhail CODASYL", ar an teicníocht seo.


Imoibriú comhdhlúthúcháin (ceimic).
Sa cheimic, is éard is imoibriú comhdhlúthúcháin ann ná imoibriú ceimiceach ina chuingríonn dhá mhóilín nó níos mó (feidhmghrúpaí), chun táirge a chruthú le díbirt móilíní réasúnta beag. Is féidir gur uisce, clóiríd hidrigine, meatánól, nó aigéad aicéiteach a bhéas i gceist, ach in imoibriú bitheolaíochta is minic a bhíonn uisce i gceist.
I bpolaiméarú comhdhlúthúcháin, atá an-tábhachtach i dtáirgeadh fabraicí saorga de na cineálacha poileistir is polaimíde, díbrítear uisce de ghnáth.
Nuair a n-imoibríonn dhá móilíní ar leith, tugtar idirmhóilíneach ar an chomhdhlúthúchán. Sampla simplí is ea comhdhlúthúcháin dhá aimínaigéad chun an nasc peiptídeach a dhéanamh, tréith na próitéine. San hidrealú tarlaíonn a mhalairt, roinneann aonán ceimiceach ina dhá chuid trí oibriú mhóilín pholach uisce, a scoilteann é féin chuig iain hiodrocsaídí agus hidrigine. Mar sin bíonn fuinneamh de dhíth.


Comhdhlúthú (meitéareolaíocht).
Sa bhfisic is sa mheitéareolaíocht, téarma a chuimsíonn drúcht, ceobhrán, báisteach, flichshneachta, cloichshneachta is sneachta. Fuaraíonn aer atá ag éirí go dtí a dhrúchtphointe, agus comhdhlúthaíonn ar pháirteagail deannaigh, salainn, deataigh is eile chun braoiníní uisce is scamaill a chruthú. Ar aon nós, tugtar "scamall" air seo más ag airde mhór é, ach má tharlaíonn sé gar don talamh tugtar "ceo" nó "drúcht" air. Má fhásann braoinín a dhóthain, titfidh sé mar chomhdhlúthú. Braitheann an saghas a thiteann ar an talamh ar theocht an aeir idir an scamall is an talamh. I gcuid mhaith den Domhan is báisteach agus sneachta príomhchodanna an chomhdhlúthaithe, agus úsáidtear na focail ‘báisteach’ is ‘comhdhlúthú’ go hinmhalartach.


Comhdhúil alafatach.
Comhdhúil charbóin, go príomha ceann atá díorthaithe ó aigéad sailleach, nach bhfuil aon ghrúpa aramatach inti.


Comhdhúil aramatach.
Comhdhúil atá gaolta le beinséin le naisc a léirítear de ghnáth mar naisc shingile is naisc dhúbailte go hailtéarnach, ach í cobhsaí go leor. Ní hionann is comhdhúile alafatacha le naisc iolracha, imoibríonn sí trí mhalartú i bhfad níos mó ná suimiú. Faightear an t-ainm ó bholadh na beinséine.


Comhdhúil lipéadaithe.
Comhdhúil ina bhfuil céatadán níos mó ná is gnách d'iseatóp ar leith dúile. Is féidir gur iseatóp radaighníomhach é seo, nó iseatóp cobhsaí is féidir a bhrath le speictreascópacht. Iseatóip a úsáidtear go coiteann is ea deoitéiriam (hidrigin-2) agus carbón-13.


Comhdhúile comhordaithe.
Comhdhúile le hadaimh mhiotalacha iontu a bhfuil móilíní, adaimh nó iain eile nasctha leo trí dheonadh díseanna aonaracha leictreon. Tugtar "iain choimpléascacha" orthu. Na miotail thrasdultacha a bhíonn páirteach sna comhdhúile seo, den chuid is mó, ach tá siad forleathan. Mar shampla, cuimsíonn siad an t-ian réasúnta simplí sulfáit teatráimínchopair, [Cu(NH3)4]2+SO42-, ar salann lonrach gorm é, agus cómhdhúile bunúsacha coimpléascacha cosúil le haemaglóibin (le hiarann, Fe, ann) is clóraifill (le maignéisiam, Mg, inti).


Comhéadan grafach úsáideora.
Comhéadan scáileáin le bogearraí oibriúcháin ríomhaire mar a mbíonn comhbhaill ghrafacha cosúil le dealbha a úsáidtear chun seasamh do chomhaid ríomhaire is ríomhchláir. Ní gá don úsáideoir ach cliceáil ar an dealbh chun an clár nó an comhad a ghníomhachtú. Is iad na comhbhaill ghrafacha a bhíonn ar fáil de ghnáth i gcomhéadan mar seo ná fuinneoga, dealbha, roghchláir is pointeoirí.


Comhéadan Sonraí Dáilte ar Shnáithíní (Optúla).
Comhéadan Sonraí Dáilte ar Shnáithíní (Optúla)
Prótacal caighdeánach deartha is feidhmithe líonraí ceantair áitiúil ("FDDI" i mBéarla). Bunaithe ar shnáithíní optúla, in ionad cáblaí comhaiseacha, chun na ríomhairí nó na stáisiúin oibre a nascadh sa líonra.


Comheaspa imdhíonachta dhian.
Saghas easpa imdhíonachta a tharlaíonn de bharr teip an tímis forbairt is limficítí a tháirgeadh, na príomhchealla i bhfreagairt imdhíonach na colainne ("SCI" i mBéarla). Ní bhíonn cumas ag páistí a rugadh leis an riocht seo ionfhabhtú a sheasamh, agus is annamh a mhaireann siad tríd an naíonacht. Ach tá torthaí maithe ina choinne á bhfáil le trasphlandú tímeas.


Comhéifeacht athraonta.
Is éard is comhéifeacht athraonta ann ná an tomhas ar chóimheas luas forleata an tsolais i bhfolús is an luais san ábhar. Úsáidtear an tsiombail n uirthi, agus n > 1 i ngach meán. In aer na = 1.0003, agus in uisce nu = 1.33. Uaidh seo, is féidir a rá go bhfuil luas an tsolais in uisce timpeall 75% dá luas san aer.


Comhéifeacht chafalach.
Leithead cinn mar chéatadán dá fhad. Roinntear daoine le luachanna difriúla comhéifeachta mar bhracacafalach (leathan), méasacafalach (meánach) nó dolacafalach (fada). Úsáidtear an chomhéifeacht chráineach maidir leis an mblaosc, seachas an ceann. Áisiúil i rangú antraipeolaíoch.


Comhéifeacht chúltarraingthe.
Tomhas ar an bhfrithfhórsa dinimiciúil a tharlaíonn nuair a ghluaiseann réad, mar ghluaisteán, eitleán nó bád, trí shreabhán. Mar shampla, nuair a ghluaiseann feithicil tríd an aer, méadaíonn an frithfhórsa cúltarraingthe a fheidhmíonn an t-aer ar an bhfeithicil de réir an luais chearnaigh. Mar bharr air sin, ní mór cumhacht an innill i ngluaisteán — is é sin, ráta ídithe a bhreosla—a mhéadú de réir an luais chiúbaigh chun an frithfhórsa a shárú. Is gá an chumhacht a mhéadú faoina 8 nuair a mhéadaítear an luas faoina dó. Le blianta anuas tá an-iarracht ar siúl ag déantóirí gluaisteán an chomhéifeacht chúltarraingthe a laghdú ó timpeall 0.5 sna 1960idí síos go dtí timpeall 0.2 anois, rud atá tar éis éifeacht breosla gluaisteán a fheabhsú as cuimse.


Comhéifeacht dáileacháin.
Sa cheimic, cóimheas intuaslagthacht tuaslagáite i dtuaslagóir amháin agus an luacha i dtuaslagóir eile nach ndéanann meascán aonchineálach leis an gcéad tuaslagóir. Tugtar "an chomhéifeacht rannach" uirthi freisin. Leis an eolas seo, is féidir an tuaslagáit a bhaint as tuaslagóir amháin trí roinnt mhaith eiseatocsainí leis an dara tuaslagóir.


Comheinsím.
Móilín orgánach neamhphróitéine a mbíonn baint aige le heinsím i gcatalú imoibrithe bhithcheimicigh. Feidhmíonn sí trí ghrúpaí áirithe ceimiceacha a ghlacadh nó a dheonú, de ghnáth.


Comhfhios.
Staid shíceolaíoch ina bhfuil duine feasach. Aithnítear cialla éagsúla a chuimsíonn an staid ina bhfuil duine ina dhúiseacht (mar mhalairt ar staid neamhaireachtálach) agus an staid ina bhfuil duine in ann cuimhneamh is cur síos ar a eachtraí meabhracha (mar mhalairt ar staid fho-chomhfhiosach nó réamhchomhfhiosach). Leag William James béim ar leanúnachas an chomhfheasa (sreabhadh an smaoinimh). Cuireann na síceolaithe cognaíocha béim ar an léargas gur féidir go mbeidh an comhfhios teoranta do leibhéil áirithe próiseála. Mar shampla, is féidir go mbeidh duine comhfhiosach ag leibhéal ard ar eolas a chuala sé ó dhuine eile, gan a bheith neamhaireachtálach ar mhionsonraí an chomhartha fhuaimiúil a chuir an t-eolas in iúl.


Comhghaolú.
Sa mhatamaitic, tomhas ar an oiread a bhfuil gaol líneach idir dhá athróg. I sraith sonraí (xi, yi) le dialltaí x is y, sx is sy, is comhathraitheas sxy, sainmhínítear an chomhéifeacht chomhghaolaithe mar r = sxy/sxsy. Má bhíonn r gar do 1, deirtear go bhfuil comhghaol dearfach maith ann, agus méadaíonn y de réir mar a mhéadaíonn x. Má bhíonn r gar do -1, deirtear go bhfuil comhghaol diúltach maith ann, agus laghdaíonn y de réir mar a mhéadaíonn x. I rangchomhghaolú déantar comparáid idir oird, seachas luachanna uimhriúla, agus úsáidtear staitistic dhifriúil chuige sin.


Comhiompar.
Próiseas aistrithe teasa trína n-éiríonn sreabhán te in airde, ag iompar teasa leis. De réir mar a fhuaraíonn sé, sreabhann sé anuas chun sruthlú iomlán ábhair is teasa a chur ar siúl. Tagann sruthanna comhiompair san atmaisféar san áireamh chun aer te a aistriú ón meánchiorcal i dtreo na Mol. Tarlaíonn sruthanna comhiompair i gcroíleacán leachtach an Domhain freisin, nuair a thiomáintear sreabhán téite (nó fuaraithe). Tugtar "comhiompar fórsáilte" ar an bpróiseas seo.


Comhiompar i screamh an Domhain.
Comhiompar i screamh an Domhain
Ís éard atá i gceist le comhiompar i screamh an Domhain ná feiniméan fisiciúil ina shnámhann na plátaí teicteonacha de screamh sheachtrach an Domhain ar an maintlín. Tá sruthanna comhiompair ar siúl an t-am ar fad taobh istigh sa chroíleacán leachtach te. Gar don dromchla iompraíonn na sruthanna comhiompair seo an maintlín agus, ar a seal, na plátaí. I gcás go bhfo-dhuchtann pláta faoi phláta eile, tumann an pláta sin isteach sa mhagma leachtach. Ach ó anailisiú thiúchan na hocsaigine i gcarraigeacha is gloiní i laibhe cuid mhaith bolcán ar fud an Domhain, fuarthas leibhéil nárbh fhéidir a mhíniú ach trí ghlacadh leis go raibh an t-ábhar céanna sin ar dhromchla an Domhain nó grinneall na farraige uair amháin chun an ocsaigin a thógáil isteach ann. Is é an léargas ar an scéal go mbrúchtann an pláta, a slogadh 60 milliún bliain roimhe sin, b'fhéidir, mar laibhe as bolcáin. De réir dealraimh, tá screamh an Domhain á athchúrsáil go mall mall an t-am ar fad.


Comhla solais.
Feiste optúil nó mheicniúil chun an oiread solais a tharchuireann córas optúil a rialú. Eagar amháin chuige is ea dhá scagaire polarúcháin, ceann i ndiaidh an chinn eile, ar bhealach an tsolais agus ceann díobh rothlach. Nuair a rothlaítear an scagaire seo, athraítear an codán den solas a tharchuirtear. Nuair a bhíonn an dá scagaire ag dronuillinn le chéile, ní tharchuirtear solas ar bith. Bealach eile a úsáidtear i bhfístheilgeoirí is ea taispeántas leachtchriostail (LCD), agus modhnaítear an léas solais le híomhá leictreonach.


Comhlánú.
Sa ghéinitic, próiseas inar féidir le dhá ghéin chúlaitheacha scoite ag lócais dhifriúla ar chrómasóm easpa a chéile a sholáthar. Sa chás sin tagann an indibhid a iompraíonn an dá ghéin sin (ar heitrisiogót dúbailte í) i láthair mar dhuine normálta ó thaobh feinitíopa de. Mar shampla, is féidir le beirt abhac pósadh agus páistí normálta a bheith acu má bhíonn a n-easpaí géiniteacha ag lócais dhifriúla.


Comhleá fuar.
a>, i Meiriceá, ar baineadh úsáid as in iarracht (2005) comhleá fuar a chur i bhfeidhm
Is éard atá i gceist le comhleá fuar ná comhleá núicléach ag tarlú ag teocht an tseomra. I 1989 d'fhógair beirt ceimicithe, Martin Fleischmann ón mBreatain agus Stanley Pons as na Stáit Aontaithe, gur bhraith siad comhleá i gcill leictrilíteach le leictreoid platanaim is leictreoid tiotáiniam in uisce trom. Ar an drochuair d'fhógair an bheirt a dtorthaí sna meáin chumarsáide gan a dtaighde is a dtorthaí a bheith iniúchta nó dearbhaithe go neamhspleách ag saineolaithe eile. Déanta na fírinne, cruthaíodh go luath gur bhréagach a dtorthaí, ach ba gháifeach an scéal ag an am é.


Comhleá núicléach.
Scaoiltear fuinneamh núicléach amach as núicléas nuair a chomhleáitear dhá núicléón nó dhá núicléas bheaga (mar shampla núicléas de dheoitéiriaim is núicléas de thritiam, dhá iseatóp hidrigine) le chéile chun núicléas níos mó a chruthú. Athrú maise chuig fuinneamh is bun leis an gcruthú fuinnimh seo. Chun comhleá a chur chun cinn, ní mór na núicléis bheaga atá araon luchtaithe go dearfach a bhrú chomh gar sin dá chéile go sáraítear a gcomhéaradh. Imoibriú comhleáite is bun le teas na Gréine is na réaltaí eile, agus an radaíocht go léir a astaíonn siad. Cruthaítear teocht ard go leor chun gur féidir an comhleá a dhéanamh i bpléascán núicléach eamhnaithe. Mar sin, sna H-bhuamaí, is amhlaidh a bhíonn pléasc bheag eamhnaithe a chruthaíonn an ardteocht chun pléasc comhleáite a mhadhmadh. I dtíortha ar fud an Domhain, táthar ag iarraidh an t-imoibriú seo a chur ar siúl ar bhonn leanúnach stiúrtha chun an fuinneamh a fháil uaidh agus cumhacht leictreach a ghiniúint uaidh sin. Ní théann an t-imoibriú ar aghaidh oiread ar fiú trácht air ach nuair a bhíonn teocht is brú fíorard i bhfeidhm. Níl sé éasca ná saor na coinníollacha seo a chomhlíonadh. Dhá phríomh-mhodh atá á bhforbairt is á dtástáil. In iarthar na hEorpa, táthar ag iarraidh na himoibreáin a sháinniú is a théamh a ndóthain i réimse maighnéadach i bhfoirm tórais nó taoschnó. I Meiriceá is sa tSeapáin, tá léasacha fíordhiana léasarsholais á ndíriú ar mhéid sáinnithe de na himoibreáin. D'ionsúfaí an-chuid d'fhuinneamh an tsolais seo sna himoibreáin, rud a d'inphléascfadh ar a chéile iad a ndóthain chun an t-imoibriú a chur ar aghaidh. B'fhéidir go mbeidh fuinneamh le fáil ó cheann de na tionscadail seo faoi na 2030idí.


Comhleanúnachas.
Sa bhfisic, an gaol idir tonnta. Deirtear go bhfuil dhá thonn den mhinicíocht chéanna comhleanúnach má fhanann a ndíláithrithe coibhneasta tairiseach thar am, is é sin, má bhíonn tonn amháin chun tosaigh ar an gceann eile ag nóiméad amháin agus más ionann an scéal nóiméad éigin níos déanaí. I dtonnta mar sin, bíonn uillinn thairiseach pais eatarthu, agus bíonn siad ar comhchéim. Bíonn solas léasair comhleanúnach, ach ní mar sin do sholas ó ghnáthbholgán, a bhíonn neamhchomhleanúnach.


Comhlínitheoir.
Feiste optúil chun léas eisréimneach solais (ó fhoinse pointe, mar shampla) a athrú ina léas comhthreomhar, rud is gá chun iompar optúil an léis a rialú (i speictreascóp nó speictriméadar, mar shampla). De ghnáth, téann an solas trí lionsa inréimneach agus ansin trí scoiltín. Sa chomhlínitheoir in X-ghathaíocht, úsáidtear scoiltíní amháin chun léas a chruthú a dhéanfaidh scáth géar. I gciall eile, tugtar "comhlínitheoir" ar theileascóp beag atá feistithe ar cheann mór agus a úsáidtear don réamhailíniú garbh.


Comhordanáidí Cairtéiseacha.
Sa mhatamaitic, bealach a shaothraigh René Descartes chun ionad pointe a shainiú de réir a fhaid ó dhá líne dhíreacha fhosaithe is (de ghnáth) ingearacha, a dtugtar "aiseanna na gcomhordanáidí" orthu. Ba mhór an dul chun cinn don gheoiméadracht forbairt na geoiméadrachta anailísí ag Descartes is daoine a tháinig ina dhiaidh, agus fíoráisiúil i bhfeidhmiú an chalcalais.


Comhordanáidí polacha.
Sa mhatamaitic, bealach chun ionad pointe P a dhéanamh amach óna fhad r ó phol O is ón uillinn idir OP is bunlíne θ. Córas thar a bheith áisiúil is ea é chun cur síos ar ionaid phointí i leith pointe fhosaithe amháin. Mar shampla, is í cothromóid pholach ciorcail a bhfuil a lár ag O is a gha ar fhad a ná r = a. Is í cothromóid pholach an chiorcail trí O, le trastomhas ar an mbunline trí O, r = 2 a cos θ. Is féidir lúba is cuair a scríobh mar chothromóidí éasca i gcomhordanáidí polacha cosúil le r = a sin θ.


Comhphobal Eorpach um Fhuinneamh Adamhach.
Comhphobal Eorpach um Fhuinneamh Adamhach
Eagraíocht a bunaíodh faoi Chonradh na Róimhe (1957) mar chuid de ghluaiseacht chomhtháite na hEorpa is ea an Comhphobal Eorpach um Fhuinneamh Adamhach (EURATOM). Cónascadh leis an gComhphobal Eorpach do Ghual is Cruach i 1962 é chun an Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa a chruthú. Tá mar chuspóirí aige feidhmeanna síochánta an fhuinnimh núicléach a chur chun cinn, chun leictreachas a ghiniúint go háirithe. Tá margadh aonair Eorpach d'ábhair núicléacha ann ó 1959 ar aghaidh.


Comhphróiseálaí.
An dara próiseálaí i ríomhaire, mar phróiseálaí roghnach breise sa chuid is mó de na ríomhairí pearsanta, a ligeann don ríomhaire tascanna áirithe a dhéanamh níos tapa. Mar shampla, tá comhphróiseálaithe matamaitice is graificí ann.


Comhshaol eipipeiligeach.
An crios peiligeach is tanaí san aigéan, ag síneadh amach ón talamh go dtí doimhneacht timpeall 200 m. Cuimsíonn sé an crios fótach (an ciseal dromchlach ar féidir le solas na Gréine treá tríd ionas gur féidir le plandaí muirí fótaisintéise maireachtáil ann). De réir mar a éiríonn an t-uisce níos tréshoilsí, is doimhne fós an crios seo. Ach ní bhíonn ach doimhneacht 50 m sa chrios néiríteach, de bharr na moirtiúlacha.


Comhshaolachas.
Téarma nach bhfuil ciall bheacht aige, ach go ginearálta, suim i gcúrsaí comhshaoil is imní fúthu, aithint go bhfuil truailliú an chomhshaoil ag dul ar aghaidh is ag méadú go tapa trí mhíbhainistiú acmhainní an Domhain, agus go bhfuil gá le caomhnú. Díorthaíonn daoine áirithe ciall breise leis an téarma, nach féidir brath ar eolaíocht nó teicneolaíocht chun réiteach a fháil ar na fadhbanna comhshaoil, agus gur gá srian a chur ar fhás eacnamaíoch mar go bhfuil teorainn le hacmhainní an Domhain.


Comhshaolta beantacha.
An crios muirí beatha ar ghrinneall na farraige, mar mhalairt ar na comhshaoil pheiligeacha san uisce féin. Samhlaítear dhá phríomhchuid. Tugtar "comhshaolta beantacha éadoimhne" orthu siúd i dtreo an chladaigh ó imeall na scairbhe ilchríochaí: sna comhshaolta seo bíonn fo-chrios amháin, a dtugtar "an crios oschladachúil" air, atá os cionn an lán mara (an crios lapadaíle) ar éigin mar a nochtar na horgánaigh don sáile trí lapadaíl na dtonnta is tonnta stoirme ó am go chéile, agus an rabharta. Luíonn an dara fo-chrios, an crios cladúil, idir an lán mara is an lag trá (an crios idirthaoideach). Agus luíonn an 3ú crios, an crios fo-chladúil, idir an lag trá is imeall na scairbhe ilchríochaí (an crios scairbhe). Tugtar "comhshaolta beantacha doimhne" ar chomhshaolta an imill ilchríochaigh is an aigéin amach ón imeall. Roinntear iad seo i bhfo-chrios beantach batach (ó imeall na scairbhe go doimhneacht 4,000 m), fo-chrios beantach aibhéiseach (4,000-6,000 m) agus fo-chrios beantach háidéach (6,000-11,000+ m). Ar an ngrinneall roinntear na gnáthóga beantacha éagsúla i ngrúpa amháin ina n-áitríonn na horgánaigh dromchla an ghrinnill den chuid is mó (eipeafánaí beantacha), agus grúpa eile ina n-áitríonn na horgánaigh an dríodar féin (ionfánaí beantacha).


Comhshaolta peiligeacha.
An crios ina bhfuil orgánaigh bheo in uisce na farraige, mar mhalairt ar na comhshaoil bheantacha gar do ghrinneall na farraige. Fo-roinntear na comhshaolta seo a thuilleadh fós de réir doimhneachta: an crios néiríteach (gar don chósta), an crios aigéanach, an crios eipileiligeach, an crios méisipeiligeach, agus an crios bataipeiligeach.


Comhtháthú ollscála.
Modh déantúsaíochta ciorcad, a chomhtháthaítear le líon an-mhór comhbhall scoite (níos mó ná 100,000) ar an slisne sileacain is ea Comhtháthú ollscála (VLSI). Ba dhul chun cinn é seo ar LSI, comhtháthú mórscála, an chéad chéim i bhforbairt na slisní sileacain, mar a mbíodh timpeall 1,000 comhbhall ar shlisne amháin.


Comhthíosachas.
Saghas idirghníomhú idir dhá speiceas dhifriúla, ina bhfaigheann ceann acu (an comhthíosach) buntáiste as soláthar coiteann bia, gan an ceann eile (an t-óstach) a bheith thíos leis.


Comhtholgadh.
Is éard atá i gceist le comhtholgadh ná staid inchúlaithe neamhaireachtála a fhéadfaidh tarlú díreach i ndiaidh buille trom don cheann, ach a leanann níos faide ná an tráma féin. Nuair a thagann duine chuige féin bíonn a chuimhne ar an taisme lagaithe, agus ar ar tharla roimhe sin freisin b'fhéidir (aimnéise aisiompaithe). Ní bhíonn damáiste garbh déanta don inchinn, ach anois is arís damáiste inchúlaithe do néaróin.


Comhthóras Eorpach.
Saotharlann taighde i gcomhair comhleá núicléach is ea an Comhthóras Eorpach (JET). Tá imoibreoir ollmhór comhleáite i bhfoirm taoschnó ann, a dtugtar "tóras" nó "tokamak" air. Cuireadh ar siúl in Abingdon Shasana é i 1983. Maoinithe ag 15 thír Eorpach agus EURATOM. I 1997 d'éirigh leis an turgnamh cumhacht 16 MW a ghiniúint le cóimheas 65% idir cumhacht amach is isteach a bhaint amach.


Compás gíreascópach.
Saghas gíreascóip a shocraítear chun treoshuíomh ó thuaidh a choinneáil, mar chúnamh i loingseoireacht.


Arthur Holly Compton.
Fisicí a rugadh i Wooster, Ohio ab ea Arthur Holly Compton (10 Meán Fómhair 1892 – 15 Márta 1962). Chuidigh sé le forbairt an bhuama adamhaigh. Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1927 as iarmhairt Compton a aimsiú, méadú i dtonnfhaid X-ghathanna nuair a imbhuaileann siad le leictreoin in adaimh le meáchain ísle adamhacha.


Conach.
Leamhán meánach nó mór, de ghnáth le sciatháin thriantánacha fhada is colainn fhadaithe. Eitlíonn sé go tapa, agus é ábalta dul ar foluain. An probasc fada go minic, agus úsáideann sé é le neachtar a shú. An-fhlúirseach sna trópaicí. Tugtar "an seabhacleamhán" air freisin.


Conach na gcealtrach.
Conach mór oíche, le réise sciathán 12 cm. Na sciatháin thosaigh dorcha le marcanna buí, na sciatháin chúil ócar/buí le bandaí dubha. An tóracs dubh le marcanna cosúil le blaoscanna buí. Itheann sé mil is súlach a úscann as crainn. Itheann an larbha plandaí agus pupaíonn ar an talamh.


Cónaiféar.
Crann a tháirgeann buaircíní (cóin). Le bheith cruinn, aon bhall den ord gimnispeirme "Coniferales", a chuimsíonn na péiní, na cufróga is na harócair. I dtéarmaí níos scaoilte, na gimnispeirmeacha uile ach amháin na cicidifítí.


Conair an bhia.
Feadán ina n-ionghabhtar bianna roimh iad a dhíleá is a ionsú agus na fuíolltáirgí a eisfhearadh. Tugtar "an phutóg" nó "an chonair ghastraistéigeach" uirthi freisin. Is féidir léi a bheith simplí, le hoscailt amháin don taobh amuigh mar atá i gcéalantrátaigh is plataiheilmintí, nó ina struchtúr casta le dhá oscailt mar atá i veirteabraigh. Sa dara cás, ionghabhtar an bia isteach sa bhéal aghus eisfheartar an t-ábhar neamhchomhshamhlaithe tríd an anas. In an-chuid ainmhithe, roinntear an chonair go hanatamaíoch chun páirtscaradh (sna hinveirteabraigh cosúil le feithidí is ceifileapóid) nó scaradh iomlán (mar atá in ardveirteabraigh cosúil le mamaigh is éin) sna réigiúin a thálann einsímí difriúla is a ionsúnn táirgí difriúla díleáite.


Conamar.
Na horgáin go léir as ainmhí maraithe ach amháin na matáin is na cnámha. Itear cuid díobh (an t-ae, na duáin, an croí) ach cuirtear an chuid eile de láimh.


Concorde.
Eitleán forshonach maorga ar leith, a bhí mar shainchomhartha náisiúnta ag an mBreatain is an Fhrainc i 1969-2000. Thaistil sé ag timpeall Ma 1.8 (1.8 × luas forleata fuaime, nó 610 m s-1), ach boic shaibhre amháin a d'úsáideadh é. Comhthionscadal Francach-Briotanach a bhí ann ó thús ina dhearadh, a thógáil is a úsáid. Bhí suim thar na bearta ann ar fud an Domhain, ach níor cheannaigh aon chomhlacht i dtír ar bith eile ceann díobh, mar bhí sé róchostasach le ceannach is rith. Díchoimisiúnaíodh an t-eitleán tar éis tuairte tubaistí gar do Pháras i 2000 inar maraíodh 113 duine. Trí thimpiste shimplí a tharla sí. Píosa miotail a thit ar an rúidbhealach ó eitleán eile, pholl sé roth ar thaobh clé an eitleáin. Phléasc an bonn seo, agus threáigh píosa de sin an sciathán gar d'inneall clé amháin is umar breosla istigh sa sciathán. Thosaigh tine san inneall, chuaigh an t-inneall sin ó smacht, scaip an tine, agus ní raibh an píolóta in ann í a mhúchadh. Cailleadh cumhacht, agus theip ar an t-eitleán a ardú a choimeád ar siúl. Taobh istigh de chúpla nóiméad san aer, chaill sé a luas agus thit go talamh mar a bheadh cloch ann.


Condar.
Badhbh ón Domhan Úr a bhfuil dhá speiceas de ann: condar California, agus condar na nAindéas. Tá réise sciathán chondar na nAindéas níos leithne ná éan ar bith beo, suas le 3 m. Ar an drochuair, tá condar California ag dul i léig.


Conformáil.
Sa cheimic, eagar na n-adamh i móilín i leith na n-adamh siúd nach bhfuil nasctha go díreach leo. Mar shampla, i struchtúr dé-theitrihéadrach eatáin, C2H6 nó H3C-CH3, is iad na CH3anna an dá theitrihéadrón, agus is feidir an nasc singil C-C eatarthu a rothlú ionas gur féidir faid éagsúla a bheith idir na hadaimh H ar theitrihéadrón amháin agus na cinn ar an teitrihéadrón eile. Mar sin, féadfaidh an iliomad conformáil a bheith ag eatán.


Cóngas.
Gaolta idir daoine de bharr gur de shliocht duine ar leith amháin, a gcomhshinsear, iad. I ngach sochaí dhaonna bíonn a leithéid de ghaol fola suntasach agus éagsúil ó ghaolta le daoine eile. Bíonn idirdhealuithe éagsúla suntasacha eile idir gaolta tríd an máthair is tríd an athair, idir garghaolta is gaolta atá fada amach ó chéile, agus idir gaolta den ghlúin chéanna is ó ghlúnta difriúla. I sochaithe beaga neamhthionsclaíocha, is minic gurb iad na gaolta cóngais príomhbhunús na sochaí. Bíonn difríochtaí móra idir córais, ag brath ar phatrúin cónaithe, dlíthe pósta, nósanna oidhreachta is eile.


Cónghearrthaí.
Figiúir a ghearrann plána trí dhronchón ciorclach dúbailte. Má théann an plána trí stuaic V an chóin, is féidir go ngearrfaidh sé an cón ag pointe amháin V. Nó trí dhá líne dhíreacha trí V arb iad gineadóirí an chóin iad. Má bhíonn an plána ag dronuillinn le hais an chóin, gan é ag dul trí V, gearrann sé an cón i gciorcal. Má bhíonn sé gearrtha comhthreomhar le gineadóir an chóin, gearrtar parabóil. Má ghearrann an plána an cón ag uillinn ar bith eile, gearrann sé éilips nó hipearbóil.


Terence Conran.
Dearthóir is fear gnó a rugadh in Esher Shasana ar an 4 Deireadh Fómhair 1931 is ea Sir Terence Orby Conran. Bhunaigh is bhainistigh sé comhlacht Habitat, inar dhíol troscán a dhear sé féin is ábhair eile de dhearadh nua-aoiseach. Scríobh sé leabhair a bhain cáil amach freisin, ina measc "Terence Conran on Design" (Terence Conran ar Dearadh, 1996) agus "The Ultimate House Book" (An Leabhar Deiridh Tí, 2003). Chaill sé seilbh ar Habitat sa bhliain 2011.


Consairtín.
Orgán giolcaigh iniompartha, cosúil leis an gcairdín i bprionsabal, ach heicseagánach i dtrasghearradh ingearach, níos lú, gan mhéarchlár. Paitinníodh an cineál Sasanach, atá go hiomlán crómatach, i 1844. Cuireadh an pianóchairdín iomlánaithe ina ionad go luath sa 20ú céad.


Consan.
An litir "t", ar chonsan é
Fuaim a dhéantar le dúnadh nó caolú chonair an ghutha chun go stoptar nó go laghdaítear sreabhadh an aeir ar feadh tamaillín. Mar shampla, dúntar na liopaí chun p a rá, agus cuirtear an teanga i gcoinne an charbaill chun s a rá. Go minic bíonn consan ag tús is ag deireadh siolla, mar atá i c o n-s a n.


Conslaod.
Galar víreasach madraí is firéad áirithe. Is féidir leis scaipeadh go dtí rónta freisin. Féadfaidh sé a bheith marfach, agus is iad na siomtóim ná ionsaithe catarra is comharthaí géara néareolaíocha, cosúil le taomanna. Bíonn vacsaíniú an-éifeachtach len é a sheachaint.


John Constable.
Péintéir tír-radharc a rugadh in East Bergholt Shasana ab ea John Constable (11 Meitheamh 1776 – 31 Márta 1837). I measc a shárshaothar cáiliúil tá "The Haywain" (An Vaigín Féir, 1821) agus "White Horse" (Capall Bán, 1825). É féin agus Turner na péintéirí Sasanacha tír-radharc is mó cáil.


Continuo.
Cleachtadh an-choiteann i gceol Barócach, ina líontar amach an t-inneach armónach trí thagairt do dhordlíne le nodaireacht ar leith (an dord uimhrithe). De ghnáth soláthraíonn gléas armóin, cosúil le cruitchorda, orgán, liút nó eile, neartaithe le dorduirlis shéiseach cosúil le dordveidhil, olldord, basún nó eile.


Contre jour.
Sa chineamatagrafaíocht, radharc a tógadh agus an ceamara dírithe i dtreo príomhfhoinse an tsolais. Sa chás seo léirítear na réada is na daoine sa réamhionad mar scáthphictiúr, luan geal timpeall ar a n-imill go minic.


Edward Conway.
Fiseolaí, bithcheimicí is matamataiceoir a rugadh in Aonach Urmhumhan ab ea Edward Conway (1894-1968). Rinne sé taighde ar fheidhmiú na bhfidíní sa duán. Rinne sé staidéar cuimsitheach ar na tiúchain dhifriúla ian Na+, K+ is Cl- sa sreabhán incheallach is an sreabhán eactarcheallach, agus na meicníochtaí a rialaíonn na tiúchain seo. I 1941 d'éirigh leis a léiriú go bhfuil an cillscannán éigníomhach roghnaíoch tréscaoilteach, agus go bhfuil próiseas iompair ghníomhaigh sa chillscannán atá in ann iain is móilíní a iompar trasna an scannáin i gcoinne grádáin leictricheimicigh, ar gá fuinneamh a sholáthar go leanúnach dó. Mar thoradh ar an dá mheicníocht seo a bheith ag obair as lámha a chéile an t-am ar fad, saothraítear poitéinseal (leictreach) fosaithe trasna an chillscannáin. Ar bhunsraith na hoibre seo, léirigh Hodgkin is Huxley na meicníochtaí atá faoin bpoitéinseal gníomhaithe a tharlaíonn i gcillscannáin fíochán infhlosctha inchorraithe (matáin is néaróga), obair a bhuaigh Duais Nobel i 1963. Rinne sé taighde suntasach ar na himoibrithe dí-ocsaídithe/ocsaídithe i gcealla na stéige a bhíonn ag díleá glúcóis agus a ról i dtáirgeadh an aigéid hidreaclóraigh i súlach gastrach. Rud suntasach ina shaothar ab ea an bhéim ar fheidhmiú na matamaitice i ngach réimse dá thaighde.


Thomas Cook.
Ceannródaí turasóireachta a rugadh i Melbourne, Derbyshire Shasana ab ea Thomas Cook (22 Samhain 1808 – 18 Iúil 1892). Is eagraíocht uiledhomhanda an comhlacht taistil a bhunaigh sé.
D'eagraigh Cook grúpa taistil den chéad uair ar 5 Iúil 1841 nuair a chuir sé 500 duine ó Leicester Shasana go Loughborough agus iad ar misean ólséanta. Duine cráifeach den chreideamh Baisteach é Cook. Sa bhliain 1845 thosaigh sé ag eagrú grúpaí go Learpholl agus sa bhliain 1851 grúpaí turasóirí go dtí mór roinn na hEorpa. I mBergen, san Iorua a fuair sé bás.


Edward Cooper.
Réalteolaí a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Edward Cooper (1798-1863). I 1830 fuair sé Caisleán Mharcraí i mBaile Easa Dara, Contae Shligigh, le hoidhreacht, agus thóg réadlann ann. Thomhais sé neasionaid 60,066 réalta, nach raibh ach 8,965 cinn acu ar eolas roimhe sin. Cúntóir Cooper, Andrew Graham, a rinne an chuid is mó den obair. D'fhoilsigh an rialtas na torthaí seo i g"Catalogue of Stars near the Ecliptic, observed at Markree" (Catalóg na Réaltaí gar don Éiclipteach a breathnaíodh i Marcraí, 4 imleabhar, 1851-1856).


Leon Neil Cooper.
Fisicí a rugadh i Nua-Eabhrac is ea Leon Neil Cooper (1930-). Shaothraigh sé teoiric ar iompar díseanna leictreon (díseanna Cooper) in ábhair áirithe ag teochtaí ísle, a chuidigh go mór chun teoiric BCS (Bardeen-Cooper-Schrieffer) na forsheoltachta a shaothrú níos déanaí. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic i 1972 le John Bardeen is Robert Schrieffer as.


Cópapód.
Artrapód bídeach uisciúil. Tá foirmeacha a mhaireann go saor an-fhlúirseach san iliomad gnáthóg muirí is fionnuisce, ag déanamh naisc bhunúsaigh sa slabhra bia trí mhionphlandaí planctóin a ithe. Timpeall 9,000 speiceas sa bhfo-rang, cuid mhaith díobh comhthíosach le grúpaí eile ainmhithe nó seadánach orthu.


Aaron Copland.
Aaron Copland sa bhliain 1970
Cumadóir ceoil a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Aaron Copland (14 Samhain 1900 – 2 Nollaig 1990). I measc a shárshaothar le tagairtí láidre do cheol traidisiúnta Mheiricea, tá an dá bhailé "Billy the Kid" (Liaimín Óg, 1938) agus "Appalachian Spring" (Earrach Apaláiseach, 1944). Chum sé scóir do scannáin, dhá cheoldráma, agus 3 shiansa freisin.


Copra.
Bia triomaithe cnó cócó. Sna 1860idí, chun cur leis an soláthar saille ainmhíche, dhírigh déantóirí gallúnaí, margairín is bealaitheoirí ar olaí plandúla trópaiceacha agus ola cnó cócó go príomha. Ar dtús, cheannaigh trádálaithe an ola ó na daoine áitiúla, ach de réir a chéile bunaíodh fáschoillte chun copra a tháirgeadh. Faightear an ola tríd an gcopra a chomhbhrú. Is iad na hoileáin Fhilipíneacha, an Indinéis, Srí Lanca, an Mhalaeisia agus oileáin an Aigéin Chiúin na táirgeoirí is tábhachtaí.


Coprainicil.
Aon chóimhiotal copair is nicile, le dath airgeadach. Úsáidtear go forleathan i gcomhair mona í.


Corainteach.
Ceann de 5 phríomhord na hailtireachta clasaicí, le stoic chuisleannacha shainiúla agus mullaigh acantais mhaisithe. Ceapadh san Aithin sa 5ú céad RC é, forbraíodh níos déanaí sa Róimh, agus úsáideadh go forleathan i dtréimhse na hAthbheochana.


Corandam.
Mianrach, déanta as ocsaíd alúmanaim, Al2O3, ábhar an-chrua a úsáidtear mar scríobach. Is cineálacha ar chaighdeán seoide iad rúibín is saifír.


Córas.
Aon bheith bhitheolaíoch, mheicniúil, fhisiciúil nó eagraíoch a dhéanann feidhm ar leith, ag fáil ionchuir óna thimpeallacht agus ag cur aschuir amach don timpeallacht. Mar sin, tá gach aon chóras ina fho-chuid de chóras níos leithne, agus mar sin de. Maidir le ríomhaireacht, úsáidtear an téarma don chuid sin d'eagraíocht a dhéanann an phróiseáil sonraí is féidir a dhéanamh le ríomhairí: láimhseáil an phárolla, na mbillí is na sonraí.


Córas Aeriompartha Rabhaidh is Ceannais.
Córas radair ar aerárthaigh atá in ann stocairí naimhdeacha a bhrath ("AWACS" i mBéarla), dul sa tóir orthu ar fhadraon, agus eitleáin troda a dhíriú orthu len iad a bhacadh. Tá córas mar seo ag aerfhórsa na Stát Aontaithe, oibrithe i gcomhar le hEagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh.


Córas deachúil.
An t-uimhirchóras i ngnáthúsáid, ina scríobhtar sraith digití leis an digit is lú oird (= 0) ar dheis, a iolraítear faoi 100, an chéad digit eile ar clé (le hord 1) iolraithe faoi 101, an chéad digit eile ar clé (le hord 2) iolraithe faoi 102, agus mar sin de. Mar sin, is ionann an uimhir ‘ceithre chéad is seasca seacht’ agus 4 × 102 + 6 × 101 + 7 × 100, a scríobhtar mar 467. I gcodáin dheachúla, is codáin iad le hainmneoirí ar cumhachtaí 10 iad. Mar sin, scríobhtar an codán 38/100 = 30/100 + 8/100 = 0.30 + 0.08 sa bhfoirm 0.38.


Córas domlasach.
Córas fiseolaíoch chun domlas a tháirgeadh, a stóráil, a thiubhú is a iompar, a chuimsíonn an t-ae, máilín an domlais, agus duchtanna áirithe. Draenálann an domlas a dhéantar san ae isteach i nduchtanna heipiteacha, agus uathu sin tríd an ducht cisteach isteach i máilín an domlais. Spreagann ionghabháil bianna sailleacha tál an domlais as an máilín agus isteach trí dhuchtanna domlasacha cisteacha is comónta, mar a meascann sé le heinsímí díleácha ón bpaincréas. Uaireanta cruthaítear clocha domlais sa mháilín nó na duchtanna dromlasacha a chuireann bac le rith an domlais tríd an gcóras, agus fulangíonn duine pianta is míchompord dá bharr (coiliceam domlasach).


Córas eochróra.
Bealach chun córas ríomhaire, na crua-earraí is na bogearraí a fháil ina n-iomláine ó sholáthróir amháin. Ní gá córasanailís ná córasdhearadh cuimsitheach a dhéanamh, agus is féidir an córas a fhás de réir mar is gá ach íoc as.


Córas eolasbhunaithe.
Córas ríomhaire a fheidhmíonn ar eolas, eagraithe ina thacar rialúchán, mar mhalairt ar fheidhmiú ar shonraí. Úsáidtear é mar mhacasamhail nó aithris ar phróisis an duine i gcinneadh ar chomhairle nó breith: mar shampla, i ndiagnóisiú sa mhíochaine, nó measúnú san achtúireacht. Luaitear an tacar rialúchán a mbíonn an córas ag feidhmiú air mar bhunachar eolais, mar mhalairt ar bhunachar sonraí.


Córas héilealárnach na Gréine.
An fíoras go dtimpeallaíonn an Domhan (is na pláinéid eile) an Ghrian, ní hionann is an seanchreideamh go raibh an Domhan fosaithe i lár na Cruinne. Nicolaus Copernicus a chuir i gcás den chéad uair gurb amhlaidh a bhí, sa 16ú céad, agus ba é Galileo Galilei a chruthaigh é le ceann de na chéad teileascóip dá ndearnadh. Rinne Johannes Kepler grinnithe Galileo a fheabhsú, ag cruthú gur fithis éilipseach atá ag an Domhan thart ar an nGrian.


Córas imdhíonach.
An córas inmheánach sa cholainn dhaonna a dhéanann í a chosaint. Nuair a dhéanann baictéir nó víris ionradh ar an gcolainn, tagann cealla bána na fola timpeall orthu, ag cruthú antashubstaintí ar leith chun iad a ionsaí. Déanann na cealla bána na hionraitheoirí ón taobh amuigh neamhurchóideach, nó daingníonn iad go n-itheann siad amach is amach iad. Fanann na hantashubstaintí seo sa cholainn le blianta tar éis ionradh baictéar nó víreas, ionas go mbíonn an cholainn réidh tuilleadh antashubstaintí a chruthú mar chosaint i gcoinne an ghalair sin agus fiú é a sheachaint, b'fhéidir ar feadh saol duine. Tá galair víreasacha áirithe ann, áfach, SEIF mar shampla, a mhilleann na cealla gníomhacha sa chóras imdhíonach agus a fhágann an cholainn gan chosaint i gcoinne a lán galar tógálach is ceall ailseach. Is é atá i gceist nuair a imdhíontar an cholainn le vacsaín de ghalar ná an cholainn a spreagadh chun antashubstaintí ar leith a chruthú le cealla neamhurchóideacha den ghalar sin. Fanann na hantashubstaintí seo sa bhfuil ar feadh na mblianta mar chosaint i gcoinne an drochghalair sin.


Córas loingseoireachta fadraoin.
I gcóras loingseoireachta fadraoin (LORAN), sainmhíonn bíoga raidió ag eatraimh tairisigh a astaíonn dhá tharchuradóir patrún eangaí de thacair línte hipearbóileacha trasnaíocha. Ó amanna glactha na mbíog seo ag eitleán nó long, is féidir a ionad ar an eangach a dhéanamh amach.


Córas na dtrí aois.
Christian Jürgensen Thomsen ag míniú an córas na dtrí aois
Is éard atá i gceist le Córas na dtrí aois ná roinnt chroineolaíoch réamhstair an tSeandomhain i 3 aois: an chlochaois, an chré-umhaois, agus an iarannaois, bunaithe ar smaointe clasaiceacha ar an am atá thart. Luadh den chéad uair é i dtaobh na seandálaíochta nuair a bhain an Danmhargach Christian Jürgensen Thomsen feidhm as chun na bailiúcháin seandálaíochta sa Mhúsaem Náisiúnta i gCóbanhávan a rangú i 1819. Tháinig sé chun suntais níos leithne le foilsiú "Letetraad til Nordisk Oldkyndighed" (Treoraí do Sheaniarsmaí an Tuaiscirt, 1836) de chuid Thomsen, agus "Danmarks Oldtid" (Seaniarsmaí na Danmhairge, 1843) de chuid Jens Worsaae, mac léinn Thomsen, as Béarla. Fo-roinneadh an chlochaois i ré Phailéiliteach (seanchlochaois, tréithrithe le clocha scealptha) is ré Neoiliteach (nua-chlochaois, tréithrithe ag uirlisí snasta cloiche) ag an seandálaí Sasanach John Lubbock ina leabhar "Prehistoric Times" (Aoiseanna Réamhstairiúla, 1865). Tugadh an ré Mhéisiliteach ar an 5 mhílaois díreach i ndiaidh an mhóroighrithe seo caite (timpeall 10,000 bliain ó shin) ag an am sin freisin. Tugadh an ré Chalcailiteach ar an gcoparaois nó an luathchré-umhaois i bhfad níos deireanaí.


Córas oibriúcháin diosca.
Bogearraí, cuid de chóras oibriúcháin an ríomhaire, chun an chumarsáid a rialú idir an próiseálaí sa ríomhaire is na dioscaí maighnéadacha ann, agus na cláir is na comhaid ar an diosca a bhainistiú.


Córas saineolach.
Córas ríomhaire atá in ann cuid d'fheidhmeanna saineolaí dhaonna a dhéanamh. Mar shampla, saothraíodh córais shaineolacha chun diagnóisithe áirithe míochaine is sirtheoireachtaí áirithe geolaíocha a dhéanamh, feidhmeanna ina bhfuil gá le cuid mhaith eolais eagraithe is scileanna asbheirthe.


Córas úiríneach.
An córas fiseolaíoch a tháirgeann, a stórálann is a eisfhearann an fual is ea an córas úiríneach. I mamaigh, cuimsíonn sé dhá dhuán, gach ceann acu ceangailte le sac matánach (an lamhnán fuail) le feadán caol snáithínmhatánach (an t-úiréadar).
Fágann úiréadra amháin an lamhnán le dul don taobh amuigh den cholainn. Stóráiltear an fual go sealadach sa leamhnán roimh mhictiúradh ar feadh an úiréadra.
Córas úiríneach


Córasaíocht.
Rangú orgánach i seicheamh cliarlathach grúpaí a chuireann béim ar a n-idirghaolta toimhdithe éabhlóideacha. Is iad na príomhranguithe nua-aoiseacha (ag éirí níos ginearálta de réir a chéile) speicis, gnéithe, clanna, oird, ranganna, fílim (ainmhithe), ranna (plandaí), agus ríochtaí.


Corc.
Ciseal spúinsiúil cosanta díreach taobh istigh den choirt sheachtrach i gcrainn, déanta as cealla le scannáin thanaí, líonta le hábhar céiriúil a dtugtar "súibrin" air. Is féidir go bhfásfaidh an ciseal coirc thar chuid mhaith blianta is go mbeidh sé an-domhain.


Corcach.
Réigiún talún atá báite an t-am ar fad agus fásra tiubh giolcach nó crann ann. Tá corcacha mangróibh coitianta ar feadh inbhir aibhneacha sna trópaicí is na fo-thrópaicí. Sa tréimhse Charbónmhar bhíodh corcacha muirí an-choitianta, agus is iontu a cruthaíodh fosuithe guail an lae inniu.


Corcdhair.
Crann síorghlas a fhásann 20 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara. Na duilleoga cosúil le duilleoga cuilinn, snasta le himill spíonacha. Táirgeann an choirt ciseal an-domhain coirc ar féidir a bhaint ón gcrann i leatháin shorcóireacha gan dochar don chrann. Saothraítear é mar fhoinse chumarsáideach coirc.


Corchú.
An t-aon phór madra spitse Briotanach. Beag le cosa gearra, soc biorach is cluasa móra díreacha. Dhá chineál ann, gearreireaballach is fadeireaballach. Tugtar "an corchú Breatnach" air freisin.


Corda an dromlaigh.
Is éard atá i gceist le corda an dromlaigh ná an chuid den néarchóras i veirteabrach atá taobh istigh de, cosanta ag an gcolún veirteabrach, a leanann suas isteach in earr na hinchinne. Go bunúsach, is cábla fada ramhar é atá cumtha as na mílte acsón (ábhar bán) sna néaróin a ritheann comhthreomhar le chéile is iad ag timpeallú croíleacáin H-chruthaigh lárnaigh de chillchoirp (ábhar liath) na néarón. Bíonn mionchanáil lárnach aige (lán de shreabhán ceirbrispíonach) a bhíonn leanúnach le méadailíní na hinchinne. Sa duine fásta bíonn sé timpeall 45 cm ar fhad, agus síneann síos don dara veirteabra lumbach. Barrchaolaíonn an bun go dtí ceann biorach. Cuimsíonn adharca tosaigh (boilg) an ábhair léith cillchoirp na néarón a sholáthraíonn na matáin dheonacha. Cumann a n-acsóin siúd fréamhacha boilg néaróga an dromlaigh. Is é a bhíonn in adharca cúil an ábhair léith ná na cillchoirp a phróiseálann eolas céadfach a thagann isteach i gcorda an dromlaigh trí na fréamhacha cúil. Idir na hadharca boilg is cúil ar an dá thaobh, i dteascáin thóracsacha is lumbacha uachtaracha an chorda, péacann adharc cliathánach a chuimsíonn cillchoirp na néarón sa chuid shimpiteach den uathnéarchóras. Mar an gcéanna, tugann an chuid shacrach den chorda an sceitheadh peilbheach paraisimpiteach amach. Cuimsíonn an chuid bhán fhorimeallach de chorda an dromlaigh acsóin, eagraithe i gconairí, a iompraíonn eolas amach ón inchinn agus isteach inti, nó idir teascáin dhifriúla an chorda. Sa duine, éiríonn 31 dís néaróg ó chorda an dromlaigh, cumtha ó néarfhréamhacha boilg (mótar) is cúil (céadfach).
Corda an dromlaigh


Corda imleacáin.
Corda soladach solúbtha a cheanglaíonn an féatas, atá ag fás i mamach le placaint (daoine is madraí, mar shampla), leis an bplaicint sa bhroinn. Ar dtús bíonn sé gearr, ach fásann i bhfad de réir mar a fhásann an féatas is an cuas aimníneach (chomh fada le 60 cm sa duine). Ligeann sé don fhéatas snámh go saor i sreabhán aimníneach na broinne, cothú a fháil ón bplacaint, agus fuílligh a dhíbirt sa bhfuil atá ag teacht isteach ann is ag imeacht uaidh i bhfuileadáin an chorda. Díreach tar éis breithe gearrtar é gar do bhalla tosaigh bholg an naíonáin, rud a fhágann colm (an t-imleacán).


Cordafón.
Aon ghléas ceoil ina ndéantar an fhuaim le crith sreinge nó sreang. Is rang gléasanna ceoil é i gcóras caighdeánach rangaithe Hornbostel is Sachs (1914). Fo-roinntear na cordafóin in dhá roinn: iad sin gan athshonadóirí nó le hathshonadóirí is féidir a bhaint amach chun na sreanga a fhágáil ina n-ionad (na cordafóin shimplí: pianó, siotar is eile), agus iad sin le hathshonadóir mar chuid riachtanach de a choinníonn na sreanga ina n-ionad (na cordafóin chomhshuite: veidhlín, liút is eile). Is féidir na fo-ranna a fho-roinnt a thuilleadh: de réir mar a sheinntear na sreanga, le boghú, piocadh nó bualadh, mar shampla. Tá gléasanna áirithe méarchláir (mar shampla, an t-orgán) agus gléasanna áirithe a bhoghaítear (mar shampla, an sábh ceolmhar) nach cordafóin iad.


Airde (minicíocht).
Airí de chéadfa na cloisteála a ligeann do dhuine a mheasúnú go bhfuil an fhuaim ard nó íseal ó thaobh na minicíochta de. D'athraigh an airde ag a bhfuaimníonn nóta ceolmhar is a mbíonn gléasanna ceoil i dtiúin leo ó am go chéile. Is é an nóta caighdeánach anois (ar ghlac Eagraíocht Idirnáisiúnta na gCaighdeán leis i 1955) ná a′ = 440 Hz. Duine ar féidir leis airde nóta aonaraigh a ainmniú go cruinn, deirtear go bhfuil airde fhoirfe aige.


Arcangelo Corelli.
Cumadóir ceoil a rugadh i bhFusignano na hIodáile ab ea Arcangelo Corelli (1653-1713). Tháirg sé sárshaothair seomra ina choinséartónna móra, agus ina shonáidí aonréada is tríréada don veidhlín. Chuir sé anáil faoi na glúinte cumadóirí.


Córlann.
San ailtireacht, an chuid den eaglais atá curtha in áirithe do na hamhránaithe. De ghnáth, cuid den saingeal, scartha ó chorp na heaglaise le scáthlán nó ráille.


Allan Macleod Cormack.
Fisicí a rugadh i Johannesburg san Afraic Theas ab ea Allan Macleod Cormack (1924-1998). Shaothraigh sé teicníocht íomháithe X-ghathach le cabhair ríomhaire (scannadh CT) atá fíorluachmhar don diagnóis sa mhíochaine. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Hounsfield as.


Cormán.
Buinneán gearr faoin talamh a chuimsíonn stór bia. Nuair a fhásann duilliúr is bláthanna go luath ídíonn sé seo an stór bia, agus fásann cormán nua sa mhullach ar an seancheann ag deireadh gach bliana roimh chríonadh siar an phlanda.


Corn Alpach.
Gléas ceoil a fhaightear i gceantair tuaithe, Alpa na hEilvéise go háirithe. Timpeall 1.8 m ar fhad go hiondúil, ach uaireanta a dhá oiread sin. Déanta as adhmad, agus is féidir suas le 6 armónach a fhuaimniú leis.


Corn Sasanach.
Gaothuirlis ceoil le cró atá beagnach cónach, déghiolcach, le clog oirirc bolgánchruthach. Ní corn é, agus ní Sasanach é. Le fírinne, is óbó teanóir é, gléas trasuite in F a fhuaimníonn cúigeach faoin airde scríofa.


Eric Allin Cornell.
Fisicí a rugadh i bPalo Alto, California is ea Eric Allin Cornell (1961-). I 2001, le Carl Edwin Wieman is Wolfgang Ketterle, roinn sé Duais Nobel sa bhfisic as a thaighde ar chomhdhlúthú Bose-Einstein i ngáis chaola de mhiotail alcaile—staid nua damhna — agus airíonna na gcomhdhlúthuithe céanna.


Coróin (réalteolaíocht).
Sa réalteolaíocht, cisil sheachtracha atmaisféar na Gréine, le feiceáil mar luan péarlach solais le linn urú iomláin. A teocht timpeall 1-2 milliún K. Foinse X-ghathanna láidre.


Coróin (luibheolaíocht).
Sa luibheolaíocht, fadú coróinín (na peitil) an bhlátha. Mar shampla, trumpa lárnach lus an chromchinn.


Corónagraf.
Ionstraim optúil chun urú saorga a tháirgeadh taobh istigh de theileascóp. Ní mhaireann fíoruruithe ach cúpla nóiméad, agus tarlaíonn an chuid is mó díobh i bhfad ó réadlann ar bith. Le corónagraf is féidir staidéar a dhéanamh ar chisil sheachtracha atmaisféar na Gréine gan fanúint ar an gcéad urú eile.


Jean Baptiste Camille Corot.
Péintéir tír-radharc a saolaíodh i bPáras ab ea Jean Baptiste Camille Corot (1796-1875). Tá cuid mhaith dá shárshaothair sa Louvre i bPáras, ina measc "La Danse des Nymphes" (Damhsa na Nimfeach, 1850).


Corp eaglaise.
Roinn d'eaglais atá oscailte do thuataí, ní hionann is an chórlann is an saingeal. Le bheith beacht, an roinn mheánach den ghéag iartharach idir an dá thaobhroinn.


Corpus luteum.
Toirt fíocháin scothbhuí a bhíonn fágtha i ndiaidh ubhsceite nuair a bhriseann falacail ubhagánach aibí ó ubhagán mamaigh. Muna dtarlaíonn toirchiú i ndiaidh an ubhsceite, titeann an corpus luteum as a chéile go tapa.


Corr éisc oíche.
Corr éisc ghearr thacúil a fhaightear ar fud an Domhain. Áitríonn sí imill uisce. Itheann sí ainmhithe beaga uisce istoíche.


Corraíl (réalteolaíocht).
Sa réalteolaíocht, aon chlaonadh beag i ngluaisne cothromaíochta rinn spéire mar thoradh ar réimse imtharraingthe ag feidhmiú air. Má bhíonn dhá rinn i gcomhfhithis timpeall a chéile, beidh fithis fhoirfe éilipseach acu. Má tharlaíonn aon chlaonadh ón rian éilipseach, ciallaíonn sé sin go bhfuil réad(a) eile i gceist freisin. Díreach tar éis do na réalteolaithe claonadh a bhrath i bhfithis Úránais, fionnadh Neiptiún i 1846.


Corrán (fabraic).
Saghas fabraice fite le línte sainiúla ar fiar inti. I measc na bpatrún a dhéantar tá an chnámh scadáin, ina dtrasnaíonn na linte ina bhfiarláin. Bíonn na huigí seo láidir buanfasach, agus úsáidtear iad i gcúrsaí spóirt is éadaí oibre.


Corrán lín.
Planda caol bliantúil, 7-40 cm ar airde. Na duilleoga an-chaol méith i gcrobhaingí. Na bláthanna 4-7 mm ar leithead, bán le 5 pheiteal. Na síolta 1.2-1.5 mm ar leithead, dubh. Fiaile iltíreach, ach ba bharrphlanda é (ar son a shíolta) ón aimsir réamh-Rómhánach go dtí an Mheánaois, agus úsáidtear fós é uaireanta mar fhoráiste.


Correggio.
Péintéir de chuid na hAthbheochana, a rugadh i gCorreggio na hIodáile ab ea Antonio da Corregio (Antonio Allegri, Lúnasa 1489 – 5 Márta 1534). Sa bhliain 1518 thosaigh sé ar a shraith iontach freascónna miotaseolaíocha i gclochar San Paulo i bParma. Thosaigh sé sárshaothar eile, ag maisiú na hardeaglaise i bParma, i 1522. Taobh le taobh na saothar cráifeach leis rinne sé péintéireachtaí macnasacha bríomhara.
"Leda agus an eala", péintéireacht de chuid Correggio


Carl Correns.
Carl Correns, am éigin sna 1910idí
Luibheolaí a rugadh i München na Gearmáine ab ea Carl Franz Joseph Erich Correns (10 Meán Fómhair 1864 – 14 Feabhra 1933). Tháinig sé ar thorthaí Mendel ar phrionsabail an dúchais a bhí ligthe i ndearmad, chinntigh iad lena thaighde féin, agus chuir os comhair an phobal eolaíochta athuair iad.


Corrmhíol.
Saghas cuileoige bige fíneálta. Eitlíonn na fireannaigh i saithí damhsacha go híseal os cionn uisce nó i réitigh coille. An chuid is mó díobh foghlach, agus itheann siad feithidí eile.


Serena Williams.
Is imreoir leadóige ó Mheiriceá í Serena Williams (rangú domhanda i measc na mban: uimhir a 1). Rugadh í ar 26 Meán Fómhair 1981. Is deirfiúr í le Venus Williams. Tá 32 craobh Grand Slam buaite aici. Tá cúig chraobh Grand Slam buaite aici - níos mó ná aon bhean eile. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 15.


Rubar aiceanta.
Mar a thairgtí i dtosach é, is éard is rubar aiceanta ann, ar a dtugtar freisin rubair Indiach nó caoutchouc, ná polaiméirí oiriúnacha den comhdhúil orgánach isipréin,le heisíontaisí beaga de chomhdhúile orgánacha eile, móide uisce. Tugtar leaistiméirí ar fhoirmeacha de phoilisipréin a bhíonn úsáideach mar rubair aiceanta. Faoi láthair, saothraítear rubar go príomha i bhfoirm laitéise ó chrainn áirithe. Is éard is laitéis ann ná collóideach bhainniúil ghreamaitheach, a bhaintear amach as choirt tré ghearradh agus bailítear an sreabhán i soithí i bpróiseas ar a dtugtar "bearnú". Scagtar an laitéis ansin go dtí rubar, réidh le haghaidh próiseála tráchtála. Baintear úsaid as rubar aiceanta go forleathan i go leor feidhmeanna agus táirgí, ina aonar nó in éineacht le hábhair eile. Sa chuid is mó dá fhoirmeacha úsáideacha, bíonn cóimheas sínteach mór aige, athléimneacht ard, agus bíonn sé an-uiscedhíonach.


Henry Cort.
Máistir ceárta iarainn a rugadh i Lancaster Shasana ab ea Henry Cort (1740-1800). I 1784 cheap sé an próiseas suaite chun muciarann a thiontú ina iarann saoirsithe. Cheap sé córas rollóirí eitreacha chun barraí iarainn a tháirgeadh.


Cortasól.
Hormón stéaróideach a fhaightear i gcoirtéis aidréineach veirteabrach. Tugtar "hidreacortasón" air freisin. I mamaigh áirithe (daoine is madraí, mar shampla) is é seo an príomh-hormón glúcacortacóideach. Cuireann sé tiontú próitéine is saille go dtí glúcós ar aghaidh, agus cabhraíonn go mór le frithsheasamh na colainne i gcoinne struis fhisiciúil nó shíceolaíoch, i ndiaidh tráma go háirithe. Rialaítear a shintéis is a thál ag an hormón aidréineacortacatrófach den chuid is mó.


Cosaint sonraí.
Na bealaí uile a úsáidtear chun iomláine is príobháideachas na sonraí uile i gcóras ríomhaire a dheimhniú. Tagann an cheist seo faoin dlí in an-chuid tíortha anois. Is gá do gach úsáideoir a stórálann sonraí ar dhuine ar leith a bheith cláraithe go foirmiúil, agus tugann an dlí cead soiléir rochtana ar na sonraí sin don duine.


Cosaint traenacha.
Córais comharthaíochta ar iarnróid chun imbhuailtí traenacha is a gcur de na ráillí a sheachaint. Sa bhfoirm is simplí, an córas rabhaidh uathoibríoch (AWS), d'fhuaimnítí rabhadh i gcábán an tiománaí dá mbeadh bac ar an líne díreach roimhe. Muna n-admhódh an tiománaí go bhfuair sé an rabhadh trí chnaipe a bhrú, d'fheidhmíodh na coscáin go huathoibríoch. Ní raibh an AWS doloicthe: le farasbarr fuaimnithe d'éiríodh an tiománaí dí-íograithe agus bhíodh sé in ann an córas a shárú. Mar sin cuireadh leis le fearas meabhrúchán tiománaí (DRA) a shocródh an tiománaí aon uair a stopfadh an traein ag solas dearg. Ní thosódh an traein go n-athshocrófaí an fearas, rud a mheabhródh don tiománaí seiceáil go raibh an rabhadh sin glanta. Le teacht chun cinn na teicneolaíochta leictreonaí, tá córais níos cuimsithí in úsáid, a dtugtar "cosaint uathoibríoch traenacha (ATP)" orthu. Déanann siad seo luas na traenach a mhonatóiriú is áiríonn luas sábháilte, bunaithe ar fhachtóirí ar leith, agus léirítear an luas seo sa chábán. Má théann an luas oiread ar leith thairis seo, cuirtear na coscáin i bhfeidhm chun an traein a luasmhoilliú a dóthain. Ní féidir leis an tiománaí an córas seo a shárú, agus mar sin ba cheart nach dtarlódh eachtraí ina dtéann traein thar rabhadh is baol ann, cúinsí a bhí i gceist i gcuid mhaith imbhuailtí marfacha. Sa chóras cosanta is rabhadh traenacha (TPWS) tá an sean-AWS ann, ach chomh maith leis, córas coscáin éigeandála le húsáid má théann an traein thar sholas dearg nó a luas thar an uasluas ceadaithe. Ní féidir leis an tiománaí an córas seo a shárú, agus dearadh é chun gur féidir é a chur isteach go héasca. Ach ní dhéanann sé monatóiriú leanúnach ar an luas, agus mar sin, is lú an chosaint é ná an ATP. Tá na feabhsuithe seo á gcur i bhfeidhm de réir a chéile ar iarnróid ar fud an Domhain. Bhí TPWS i bhfeidhm ar fud na hEorpa faoi 2003, agus ATP le bheith i bhfeidhm ar iarnróid uile na hEorpa faoi 2010. Tá córais níos nua-aoisí éifeachtaí á bhforbairt an t-am ar fad. Tá rialú uathoibríoch traenach (ATC) in úsáid ar iarnróid bheaga — in aerfoirt is Iarnród Éadrom na nDuganna i Londain—gan gá le tiománaí ar bith. Tá córas eile ar an iarnród faoi thalamh i Londain a stopann traein go huathoibríoch má théann sí thar chomhartha dearg. I gcóras níos nuaí fós, an chomharthaíocht bunaithe ar chraolacháin (TBS), baintear feidhm as craoladh raidió dhá threo agus léiriú comharthaíochta sa chábán.


Coscán.
Trealamh a úsáidtear chun fórsa a chur i bhfeidhm ar réad chun é a luasmhoilliú. Is é an bealach is coitianta chuige seo ná dromchla fosaithe a chur i dtadhall le dromchla gluaiste chun frithchuimilt a chruthú i gcoinne treo na gluaiseachta. Maidir le gluaisteáin, bíonn dhá shaghas coscáin in úsáid: coscán druma, agus coscán diosca.


Cosliacht.
Staidéar ar struchtúr is feidhmiú na coise ina sláinte, agus a cuid neamhord is míchumaí. Tugtar "coslia" nó "dochtúir na gcos" ar dhochtúir a bhíonn ag plé leis.


Cosmeolaíocht.
Eolaíocht a chuimsíonn a bhfuil ar eolas faoi bhunús is éabhlóid na Cruinne. Chruthaigh an réalteolaí Meiriceánach Edwin Hubble i 1929 go bhfuil an Chruinne ag forleathnú is ag fairsingiú, agus na réaltraí go léir ag druidim amach óna chéile. Samhlaítear gur thosaigh an fairsingiú ó phoncstaid fhíordhlúth de dhamhna uile na Cruinne leis an Ollphléasc, agus ríomhtar 10,000-20,000 milliún bliain mar aois na Cruinne. Ó 1990 tá staidéar á dhéanamh le spásteileascóp Hubble ag réalteolaithe san Astráil is California ar ollnóvaí geala de chineál ar leith ag faid éagsúla uainn, agus mar sin d'aoiseanna éagsúla ó thús ama. Thomhais siad luas a gcúlaithe trí bhíthin an deargaistrithe. Cé go raibh siad ag súil le luasmhoilliú ar an bhfairsingiú, de bharr imtharraingt na reann is an ábhair amuigh sa spás mar shampla, faoi 1998 chinntigh siad nárbh é sin a bhí á fhionnadh acu ar chor ar bith ach a mhalairt. Chinntigh siad go bhfuil fairsingiú na Cruinne ag tapú an t-am ar fad. Rinneadh tomhais nua ar an gcnapánacht sa radaíocht chúlrach mhicreathonnach, le brathadóirí a ardaíodh os cionn an Antartaigh le balúin. Is comhartha a d'éirigh as an Ollphléasc féin an radaíocht seo, agus braitheann a hairíonna ar an luath-Chruinne. Roimhe sin bhí siad cinnte go leor nár sholáthair adaimh na Cruinne inbhraite ach 5% ar éigin den mhais ba ghá a bheith sa Chruinne chun go moilleodh is go stopfadh imtharraingt ábhar na Cruinne an fairsingiú. Sholáthair cnapánacht na radaíochta fianaise go bhfuil suas le 65% de mhais na Cruinne ag teacht ina cháithníní rúnda atá mar dhamhna dorcha, agus go bhfuil sé sin ag feidhmiú mar a bheadh frithimtharraingt, ag cinntiú go leanfaidh is go luasghéaróidh an fairsingiú go deo. Thar am, mar sin, thimpeall 10,000 milliún bliain, imeoidh na réaltraí go léir as radharc. Abhacréalta bán gan teas gan solas a bheidh sa Ghrian, agus pé rian den Domhan a bheidh fágtha, beidh sé greamaithe i gCruinne ollmhór fhuar dhorcha uaigneach.


Costóg.
Is planda bliantúil (nó bliantóg) le gas cuasach díreach a fhásann 70 cm ar airde í an chostóg. Tugtar "an camán gall" uirthi freisin.
Tíreolaíocht.
Dúchasach don Oirdheisceart na hEorpa is ea an chostóg. Ach tugadh isteach i gcuid mhaith áiteanna eile í agus saothraítear go fairsing in áiteanna eile í. Bhuanaigh sí í féin mar phlanda fiáin ar thalamh díomhaoin I gcoiIlte agus faoi fhálta.
Leigheas.
Tá an chostóg fualbhrostach spreagthach díleách allasach agus glanann sí an fhuil. Is maith an íoc earraigh í. Óltar an tiosán chun na daitheacha, an gúta agus galar ae a mhaolú. Nitear an craiceann leis freisin, rud a thugann faoiseamh ó aicídí ainsealacha craicinn ar nós na heachma.
Tá luibheanna leighis ann a bhfuil an-dealramh acu le plandaí nimhiúla. Samplaí maithe de luibheanna leighis an chostóg is an pheirsil ach tá siad an-chosúil le peirsil amaide atá fíor-nimhiúil  Is furasta an Pheirsil Amaide atá nimhiúil (Aethusa cynapium) a thógáil ina hamhlachas. Is fearr mar sin an chostóg shaothraithe a úsáid.


Cótaí.
Mamach, cosúil le racún, a fhaightear ó dheisceart na Stát Aontaithe go Meiriceá Theas. Scothdhearg/donn, an t-eireaball fáinneach, an soc fada caol le barr crochta. Áitríonn sé coillearnach, agus itheann torthaí is ainmhithe beaga. Tugtar "cótamúndaí" ar an bhfireannach aonair.


Cotailéadón.
Duilleoga suthacha atá i láthair i síol. De ghnáth, cruth atá difriúil ó fhíordhuilleoga orthu. Bíonn siad méith is fanann faoin talamh mar stór bia, nó bíonn tanaí is tagann os cionn talún, ag feidhmiú mar chéad duilleoga an tsíolphlanda.


Cothaithigh.
Comhpháirteanna go léir bia is gach forábhar cothaithe a thagann isteach in aon cheann de na ranganna seo a leanas: na macrachothaithigh a sholáthraíonn fuinneamh don cholainn, ina measc próitéiní, carbaihiodráití is saill, nó na micreachothaigh a chuimsíonn mianraí, vitimíní is ceimiceáin nach mbíonn ach rian díobh (na riandúile) ann. Ní cothaithigh na snáithíní sa bhia.


Cothromaíocht.
Sa mheicnic, staid ina bhfuil na fórsaí cothromaithe. Má bhíonn cuid mhaith fórsaí i bhfeidhm go comhuaineach ar réad, ionas nach bhfulaingíonn sé aon fhórsa glan (agus mar sin, nach bhfuil sé faoi luasghéarú), deirtear go bhfuil na fórsaí sin i gcothromaíocht. Bíonn réad nó córas i cothromaíocht go bhfeidhmíonn fórsa glan seachtrach éigin air.


Cothromaíocht theirmeach.
Sa teirmidinimic, tréith shainiúil dhá chóras nuair nach sreabhann teas eatarthu. Sa staid seo, stopann airíonna cosúil le brú is teocht, táscairí ar athruithe teirmeacha, ag athrú. Mar shampla, má bhaineann cupán tae cothromaíocht theirmeach leis an seomra amach, beidh an teocht mar an gcéanna ar fud an tae sa chupán.


Cothromóid.
Ráiteas go bhfuil slonn amháin matamaiticiúil cothrom le ceann eile. Is féidir go mbeidh cothromóid fíor i gcónaí, agus tugtar "céannacht" ar a leithéid: mar shamplaí, 2 + 2 = 4, x + y = y + x, (x -1)(x + 1) = x2 - 1. Nó is féidir go mbeidh sí fíor do luachanna ar leith de na hathróga. Is féidir go mbeidh níos mó ná athróg amháin i gcothromóid. Rangaítear cothromóidí le hathróg amháin de réir céim na hathróige sin. Tugtar "cothromóidí líneacha" ar chothromóidí de chéim a haon, cosúil le ax = b, agus is é an réiteach x = b/a, más a ≠ 0. Bíonn cothromóidí de chéim a dó, cothromóidí cearnacha, sa bhfoirm a x2 + bx + c = 0, agus a ≠ 0, agus réitigh acu mar seo: x = [-b ± √(b2 - 4 ac)]/(2a). Is réaduimhreacha na réitigh seo más (b2 - 4 ac) ≥ 0. Sa 16ú céad d'aimsigh an matamaiticeoir Iodálach Nicola Brescia bealach chun cothromóidí de chéim 3, cothromóidí ciúbacha, a réiteach. Níos déanaí thaispeáin Cardan is Ferrari bealach chun cothromóidí ginearálta de chéim 3 is 4 a réiteach. Rinne matamaiticeoirí iarrachtaí in aisce thar na céadta bliain réiteach ginearálta a aimsiú ar chothromóid de chéim 5, ach i 1824 chruthaigh Abel narbh fhéidir réiteach mar sin a fháil. I gcothromóid iltéarmach bíonn suim cumhachtaí athróige — x, abair —mar seo: a0 xn + a1 xn-1 + a2 xn-2 = 0, agus a0 ≠ 0. Is é n an chumhacht is mó den athróg, agus tugtar "céim an iltéarmaigh" air sin. Baintear feidhm as cothromóidí sa gheoiméadracht anailíseach chun cur síos ar chuair. Mar shampla, cuireann an chothromóid x2 + y2 = 1 síos ar chiorcal le lár ag an mbunús agus ga 1. Le forbairt ríomhairí tugadh spreagadh don iarracht garmheastacháin chomhleantacha ar réitigh a aimsiú do chothromóidí, cothromóidí neamhailgéabracha go háirithe, cosúil le x = e-kx.


Cothromóid cheimiceach.
An tslonn a chuireann síos ar imoibriú ceimiceach. Is gá go mbeidh an chothromóid cothromaithe, i dtéarmaí na n-uimhreacha adamh maidir le gach dúil atá i gceist agus i dtéarmaí an luchta leictrigh. Mar shampla, san imoibriú idir iain sármhanganáite (VII) is iarann (II) chun mangainéis (II) is iarann (III) a tháirgeadh, MnO4- + 5 Fe2+ + 8 H+ → Mn2+ + 5 Fe3+ + 4 H2O, ídítear aigéad (H+) agus táirgtear uisce freisin. Ar an taobh clé tá 1 Mn, 4 O, 5 Fe is 8 H, agus is mar an gcéanna ar an taobh deas. Ar an taobh deas tá lucht 1 (-) + 10 (+) + 8 (+) = 17 (+) agus ar an taobh deas tá 2 (+) + 15 (+) = 17 (+). Mar sin, tá an chothromóid cothromaithe.


Cothromóidí comhuaineacha.
Dhá chothromóid, nó níos mó, atá fíor ag an am céanna. Maidir le dhá chomhchothromóid chomhuaineacha le dhá athróg anaithnide, cosúil le x + y = 5 agus x - y = 3, bíonn péire réiteach amháin, sa chás seo x = 4 agus y = 1. Ach is féidir go mbeidh uimhir éigríochta réiteach acu, mar a tharlaíonn sa chás seo: x + 2y = 3 agus 2x + 4y = 6, a bhfuil na réitigh sa bhfoirm seo a leanas: x = k agus y = ½ (3 - k). Is féidir nach bhfuil aon réiteach acu freisin, mar is fíor sa chás seo: x + 2y = 4 agus x + 2y = 5. Is mar an gcéanna i gcás n cothromóid chomhuaineach le n athróg anaithnid: is féidir go bhfuil tacar amháin réiteach aonarach ann, nach bhfuil réiteach ar bith ann, nó uimhir éigríochta réiteach ann.


Cothú.
Staidéar ar gach gné de gach rud a itheann orgánaigh, daoine go príomha. Baineann sé le hanailísiú ar bhianna, cén fáth go ndéanann siad amhlaidh, cad a tharlaíonn don bhia sa cholainn, agus conas a chuireann sé isteach ar shláinte an duine (nó an orgánaigh eile). Tá an t-ábhar ceangailte le bithcheimic is fiseolaíocht, ach tagann ceimic, síceolaíocht, socheolaíocht, staitistic, eacnamaíocht, talmhaíocht is míochaine isteach sa scéal freisin.


Cothú cíche.
Tabhairt na cíche do naíonán ar feadh tréimhse tar éis a bhreithe. Tógann tál an bhainne (lachtadh) suas le 3 lá i ndiaidh na breithe le bheith bunaithe i gceart. Aistrítear antashubstaintí na máthar don naíonán sa bhainne, agus cabhraíonn siad seo le bac a chur ar ionfhabhtuithe. Meastar gur buntáiste iontach é seo i gcothú cíche. Is eol go bhfaigheann naíonán a chothaítear ar bhainne cíche ar feadh leathbhliana buntáiste suntasach ar naíonán a chothaítear le buidéal le hullmhóidí cumarsáideacha. Mar sin, i dtíortha forbartha go háirithe, tá an codán máithreacha a thugann an chíoch dá naíonáin ag méadú ó lár an 20ú céad.


Cótó.
Siotar Seapánach is ea an cótó, timpeall 1.85 m ar fhad le 13 téad síoda rite trasna droichead inghluaiste ar féidir raon tiúntaí a shocrú air. Cuirtear ar an urlár é, agus suíonn an seinnteoir is a dhá chos trasna ar a chéile, nó téann ar a ghlúine os a chomhair is baineann na téada le 3 fhigín sa lámh dheas, ag rialú na hairde trí bhrú ar na téada leis an lámh chlé.


Charles Augustin de Coulomb.
Fisicí a rugadh in Angoulème na Fraince ab ea Charles Augustin de Coulomb (14 Meitheamh 1736 – 23 Lúnasa 1806). Rinne sé taighde ar fhrithchuimilt, agus cheap an toirsiúnmeátán an-íogair chun na fórsaí aomtha leictreacha is maighnéadacha a thomhas. Chruthaigh sé dlí Coulomb i 1785: bíonn an fórsa idir dhá lucht leictreacha díreach i gcomhréir le hiolrú na luchtanna, agus i gcomhréir inbhéartach leis an bhfad eatarthu cearnaithe. Más iad p is q an dá lucht, agus d an fad eatarthu, is é an fórsa eatarthu F = p q/(4 π ε0 d2), agus is tairiseach ε0 (= 8.854 × 10-12 N m2) a dtugtar "ceadaíocht saorspáis" air. Bíonn an fórsa seo dírithe ar feadh na líne idir na luchtanna, i dtreo a chéile (aomadh) más luchtanna neamhchosúla iad, amach ó chéile (éaradh) más luchtanna cosúla iad. Ainmnítear aonad an luchta leictrigh, an cúlóm, as.


François Couperin.
Cumadóir ceoil don chruitchorda go príomha, a rugadh i bPáras ab ea François Couperin (1668-1733). Bhí tionchar mór aige ar Bach. Chum sé coinseartónna seomra is ceol eaglasta.


Jacques Yves Cousteau.
Taiscéalaí faoin uisce, a saolaíodh i Saint-André na Fraince ab ea Jacques Yves Cousteau (11 Meitheamh 1910 – 25 Meitheamh 1997). Cheap sé an uathscamhóg, trealamh tumadóireachta, i 1943, chomh maith le próiseas teilifíse faoin uisce. Rinne sé cláir teilifíse is scannáin cháiliúla ar a shaothar, ina measc "The Golden Fish" (Na hÉisc Órga, 1960).


Craein.
Meaisín atá in ann ualaigh a ardú is a chur in ionad. Is é a bhíonn inti ná géag a iompraíonn ulóg is atá ceangailte le crann ar féidir léi casadh timpeall air, agus le rópa thar an ulóg ar féidir a cheann eile a chasadh ar bhairille. Bhí craenacha ann anallód, fuinnmhithe ag muileann coise, a bhí in ann ualach timpeall 5 thonna a ionramháil. Tógadh craenacha gaile sa 18ú céad a bhí in ann níos mó ná 20 tonna a ardú, agus anois tá craenacha ollmhóra, ar snámh nó iompartha ar fheithiclí bóthair, atá in ann níos mó ná 200 tonna a ardú. Úsáidtear ar dhugaí iad, i bhfoirmeacha ar leith atá deartha chun coimeádáin chaighdeánacha lasta a ionramháil. Baintear feidhm go huilíoch freisin as túrchraenacha i dtógáil foirgneamh ilstórach, agus craenacha soghluaiste ar dhroichid iompair sa tionsclaíocht.


Crág (trealamh).
Trealamh meicniúil a ligeann d'inneall ceangal lena ualach (mar shampla, le rotha gluaisteáin) nó díscor uaidh, ach an t-inneall a bheith ag rith an t-am ar fad. Bíonn gá le crág nuair nach mbíonn airíonna cumhachta an innill oiriúnaithe d'airíonna cumhachta an ualaigh. Bíonn giarbhosca idir an t-inneall is an t-ualach chun gur féidir an crág a dhíscor agus giar eile a roghnú. I ngluaisteán is coitianta a úsáidtear í, pláta a chumhdaítear le hábhar le frithchuimilt ard mar a bheadh i gceapaire, idir teasc amháin atá ceangailte le roth lústair an innill is teasc eile atá ceangailte leis an ngiarbhosca.


Cráitéar.
Ísliú ciorclach i ndromchla reanna phláinéadaigh. Rinneadh an chuid is mó díobh ar Mhearcair, an Ghealach agus na saitilítí nádúrtha de chuid na bpláinéad trí imbhuailtí dreigítí nó cóiméad i bhfad ó shin. Tá cráitéir bholcánacha ar an nGealach, Mars, Véineas agus Io (ceann de shaitilítí Iúpatair) freisin. Tá cráitéir ar Domhan a tharla mar thoradh ar imbhuailtí dreigítí (mar shampla, Cráitéar na Dreigíte) agus pléascthaí bolcánacha (mar shampla, Loch an Chráitéir in Oregon).


Tesla Motors.
Is comhlacht é Tesla Motors, Inc. bunaithe i gCailifornia a dearaíonn, a dhéanann, agus dhíolann carranna leictreacha agus comhpháirteanna de ghléasraí cumhachta le haghaidh feithiclí leictreacha. Is comhlacht poiblí é Tesla Motors a thrádálann ar an stocmhalartán NASDAQ faoin siombail TSLA. Tar éis 10 bliain, phostáil Tesla brabúis don chéad uair i rith an chéad ráithe de 2013.
bhain Tesla Motors Tesla aird fhorleathan amach as an Tesla Roadster a tháirgeadhth, an chéad charr spóirt iomlán leictreacha, agus ina dhiaidh sin as an Model E, salún sóchais a bhí go hiomlán leictreach.
Teslas nua ag an mhonarcha sa bhliain 2012
Cuireann Tesla Motors comhpháirteanna de ghléasraí cumhachta le haghaidh feithiclí leictreacha ar an mhargadh freisin, lena n-áirítear pacáistí de cheallraí ian litiam, le haghaidh carr-dhéantúsóirí eile, lena n-áirítear Daimler agus Toyota. Tá sé ráite ag Elon Muisc, príomhoifigeach feidhmiúcháin an chomhlachta go bhfuil se de rún ag Tesla bheith ina carr-dhéantúsóir neamhspleách, a mbeadh dírithe sa deireadh thiar ar charranna leictreacha a mhais-tháirgeadh go hiomlán, ar phraghas réasúnta chuig an gnáth thomhaltóir.
Tesla Motors


Cráitéar na Dreigíte.
Cráitéar imbhuailte atá 1.5 km ar leithead, gar do Flagstaff, Arizona is ea Cráitéar na Dreigíte (Béarla: Meteor Crater). Meastar gur cruthaíodh é timpeall 20,000 bliain ó shin. An geolaí Eugene Shoemaker a rinne amach a bhunús sna 1950idí, ag léiriú den chéad uair riamh tábhacht imbhuailtí dreigítí i stair is éabhlóid an Domhain is na bpláinéad. Meastar go raibh an dreigít imbhuailte timpeall 10 m ar leithead. An dreigít is mó a fuarthas ar Domhan, is dreigít iarainn í, 60 tonna meáchain, atá fós ina cráitéar sa Namaib.


Crampa.
Freanga ainneonach matáin, nó grúpa matán cnámharlach, a chuireann tús le pian. Tá claonadh go dtarlaíonn crampaí do sheandaoine is mná torracha. Cuirtear isteach ar mhatáin an cholpa go príomha.


Lucas Cranach Mór.
Péintéir a rugadh i gKronach (ar ainmníodh as é) gar do Bamberg na Gearmáine ab ea Lucas Cranach(Gearmáinis: Lucas Cranach der Ältere) (1472-1553). Ba phéintéir na cúirte é i gcomhair Thoghthóirí na Sacsaine, don chuid is mó de shaol oibre, agus bhí dlúthbhaint aige le lucht an Reifirméisin, agus phéinteáil sé cuid acu, Liútar ina measc. Le linn a shaol gairmiúil phéinteáil sé ábhair lomnocht tarraingthe ón mhiotaseolaíocht agus reiligiún. Tá a shárshaothar "Christus am Kreuz" (Críost ar an gCrois, 1503) sa Stadtkirche i Weimar. Ba phéintéirí a thriúr mac freisin, agus bhí saothar an dara mac, Lucas Cranach Óg (1515-1586), chomh cosúil le saothar a athar gur deacair iad a idirdhealú. Mheasadh gurb é Lucas Cranach Mór an t-ealaíontóir Gearmánach is rathúla lena linn.
Luathshaol.
Rugadh é i gKronach in uachtair na Francóine, is dócha sa bhliain 1472. Níl dáta cruinn a bhreithe anaithnid. D'fhoghlaim sé ealaín na líníochta óna athair "Hans Maler" (ciallaíonn 'Maler' " péintéir " aguscuireann sé a ghairme in iúl, ní a chuid sinsearachta, ar bhealach an ama agus na haicme).
Fuair a mháthair bás sa bhliain 1491 (bhí an sloinne Hübner aici). Níos déanaí, baineadh úsáid as ainm a áit bhreithe i gcomhair a shloinne, sean nós eile de chuid na haimsire. Ní fios conas a cuireadh oiliúint ar Chranach, ach is dócha go bhfuair sé oiliúint ó mháistrí áitiúla na Gearmáine theas, mar an gcéanna le Matthias Grunewald, a bhi ina ealantóir comhaimseartha leis agus a d'obraigh ag Bamberg agus Aschaffenburg (Príomhchathair na deoise Kronach is ea Bamberg). Tá tuairimí eile ann gur chaith Cranach roinnt ama i Vín thart 1500 freisin.


Crann creathach.
Speiceas poibleoige. Na duilleoga scothliath/glas, cruinn nó ubhchruthach, le gais leata a ligeann do na lanna crith sa leoithne gaoithe is lú. Le dealrú taobh íochtarach na lainne bíonn an corraí níos suntasaí fós, agus an chuma air go bhfuil gluaiseacht leanúnach ar siúl.


Crann Iúdáis.
Crann duillsilteach a fhásann 10 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara. Plandaítear mar mhaisiúchán go minic é. Na duilleoga gar do bheith ciorclach, croíchruthach ag a mbun. Na pisbhláthanna bándearg, ag teacht amach roimh na duilleoga de ghnáth. Na capsúil suas le 10 cm ar fhad.


Crann neimhe.
Crann duillsilteach a fhásann go tapa suas go 20-30 m ar airde. Dúchasach don tSín, agus plandaítear é go forleathan mar mhaisiúchán, mar scáth, is chun an ithir a chobhsú. Na duilleoga cleiteach le 13-25 duilleoigín fiaclach (le 2-4 fhiacail), iad dearg nuair a bhíonn siad óg. Na bláthanna i gcrobhaingí móra, réaltach scothghlas/bán le boladh láidir. Sciathán fadaithe ar na torthaí.


Crannlann.
Luibhghairdín nó cuid de luibhghairdín a úsáidtear chun crainn, toim is féithleoga a léiriú, agus staidéar a dhéanamh orthu.


Crannteorainn.
Teorainn nach n-éiríonn le crainn fás taobh thuas di. Tá líne eile ann freisin nach n-éiríonn le crainn fás rathúil iomlána a bhaint amach os a cionn. Idir an dá líne, bíonn na crainn cranda.


Craobh liathchorcra.
Tom nó crann beag duillsilteach, dúchasach do na Balcáin. Fásann sí 3-7 m ar airde, cruinneachánach, agus cuireann meatháin amach go fras. Na duilleoga idir ubhchruthach is croíchruthach i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna i mbláthraí dlútha cónacha, feadánach le 4 mhaothán leata, liathchorcra nó bán, cumhra. Saothraítear go forleathan mar mhaisiúchán é.


Craobhlasrach.
In ailtireacht Ghotach dhéanach na Fraince, a bhí forleathan sa 15ú céad, ba mhinic eangach thonnach, cosúil le lasracha, in úsáid mar mhaisiúchán. Bhí sé an-choitianta sa Normainn.


Craoltóireacht.
Soláthar cláir is fógraí teilifíse is/nó raidió do phobal i gcoitinne, agus tarchur teicniúil na gcomharthaí raidió is teilifíse. Sna 1920idí bunaíodh raidió seirbhíse poiblí agus raidió trádálach ar leibhéil áitiúla, réigiúnda, náisiúnta is idirnáisiúnta, mar fhoinse an-choitianta siamsa, eolais is oideachais. Faoina bheag nó a mhór de rialúcháin, ag brath ar chóras is cultúr polaitíochta na tíre. Le blianta anuas tugadh caolchraoltóireacht isteach chun seirbhísí a sholáthar do ghrúpaí le suimeanna ar leith. Ón tús bhí an chraoltóireacht an-tábhachtach is ceannródaíoch sna Stáit Aontaithe, leis an iliomad stáisiún craoltóireachta: bhí 2,000 milliún raidió is 1,500 milliún teilifíséan sa tír i 2000.


Craosaire.
Liamhán mór cumasach a fhaightear amuigh san aigéan oscailte san Atlantach thuaidh is an Mheanmhuir. Itheann sé éisc is scuideanna den chuid is mó. Neamhurchóideach de ghnáth. Iasc suntasach spóirt, a ghabhtar ar línte fada.


Cré.
Sil-leagan mínghráinníneach dríodair a chuimsíonn mianraí cré le roinnt grianchloiche, iathchloiche is gipsim. Is féidir cruth a chur ar chré fhliuch chun brící, potaireacht nó dealbhóireacht a dhéanamh. Nuair a bhácáiltear í, déanann sí solad buanfasach mar thoradh ar athchriostalú na mianraí cré ina sileacáití ainhidriúla. Bíonn ithreacha lena lán cré iontu greamaitheach go sainiúil, drochdhraenáil iontu agus iad fliuch, crua agus iad tirim.


Cré alcaileach.
Le bheith beacht, na dúile cailciam, strointiam, bairiam is raidiam, ach go minic cuirtear beirilliam is maignéisiam san áireamh freisin. Grúpa II i gclár peiriadach na ndúl. Déanann gach dúil díobh seo comhdhúile ina mbíonn sí ina caitian déluchtaithe. Is iad atá freagrach den chuid is mó as cruas uisce.


Cré bholláin.
Téarma geolaíoch is ea cré bholláin ar dheascadh nó ráthach, a chuimsíonn dríodar neamhshrathaithe neamhscartha cré, gainimh, gairbhéil is bolláin a fágadh nuair a chúlaigh na hoighearshruthanna is na leaca oighir. I mBéarla, tugtar "till" uirthi freisin.


Cré bhruite.
Cré a dhealbhaítear i ndealbh nó leacáin is a théitear in áith ionas go n-éiríonn sí crua briocht, ach an-bhuan. Maireann samplaí ársa as gach cearn den Domhan.


Cré Shíneach.
Cré íon is ea an chré Shíneach, agus í cruthaithe as dianscaoileadh na hiathchloiche as eibhear. Comhdhéanta as an mianra caolainít, ar sileacáit hidriúil alúmanaim í. Úsáidtear í i ndéanamh poircealláin mhín, agus mar líonach i ndéanamh páipéar is péinteanna. Úsáidtear í go teiripeach sa tSín leis na céadta bliain.


Cré thine.
Cré le toilleadh mór alúmana atá in ann teocht ard a sheasamh gan an iomarca díchumtha. Úsáidtear í chun brící tine is ábhair theasfhulangacha eile a dhéanamh.


Cré úcaire.
Ábhar mín créúil le cré mhontmairílliníteach ann. D'úsáidtí é tráth chun ola is smearadh a ghlanadh ó olann. Anois úsáidtear é chun olaí plandúla a léirghlanadh trí na heisíontais a asú uirthi.


Creabhar (cuileog).
Alpaire folláin cuileoige. Na súile mór ildaite. Súnn an baineannach fuil eallach is capall, agus cuireann greamanna pianmhara iontu. Beireann sí uibheacha in ithir thais nó riascach. Tá na larbhaí foghlach ar fheithidí eile. Tábhachtach i gcúrsaí leighis is tréidliachta.


Creabhar (éan).
Gobadán le cosa gearra atá dúchasach don Seandomhan is oirthear Mheiriceá thuaidh. Breacdhonn. Coimeádann sé a ghob fada díreach faoi agus é ag eitilt. Áitríonn sé coillte, agus itheann péisteanna talún is larbhaí feithidí.


Créacht.
Briseadh sa chraiceann, agus b'fhéidir sna fíocháin is struchtúir níos doimhne. Bíonn gortú fisiciúil, teas nó ceimiceán freagrach aisti. Tarlaíonn dochar don cholainn, go príomha nuair a bhíonn orgáin bheoga i gceist, díreach de bharr an ghortaithe nó de bharr ionfhabhtú na créachta ag miocrorgánaigh.


Créasóid.
a> gan chréasóid (ar dheis) agus i ndiaidh a bheith stálaithe le créasóid (ar chlé)
Códán tarra guail, le leáphointe timpeall 250 °C, a chuimsíonn raon comhdhúl tocsaineach aramatach a thugann airíonna láidre antaiseipteacha is leasaitheacha di.


Créasól.
(CH3)C6H4(OH), 3 chomhdhúil isiméireach, 2-, 3-, 4-hiodrocsatolúéin, olaí le fiuchphointe timpeall 200 °C. Comhábhair tarra guail atá iontu, agus amhábhair phlaisteach.


Creathafón.
Gléas ceoil, cosúil le xileafón ach le barraí iarainn is athshonadóirí feistithe le heití a oibrítear le leictreachas. Osclaíonn is dúnann siad seo go tapa, ag déanamh iarmhairt creatháin, agus is féidir an iarmhairt seo a lascadh as más mian. Seinntear é le slata boga de ghnáth, le beagnach céad bliain anois i snagcheol, ceol damhsa is ceol foirne.


Creathán.
Gluaiseacht éadoilteanach creathánach i mball ar bith den cholainn, ach go minic sna lámha. Is féidir go n-éireoidh sé as neamhoird éagsúla: tíoratocsaicóis, cealú alcóil, galar Parkinson. Bíonn mionchreathán nádúrtha ag daoine áirithe a dtugtar "bunchreathán éadrom" air, gan galar mar bhun leis.


Creatlach.
Na fíocháin chrua a thugann cabhail tacaíochta do phlandaí is ainmhithe. I veirteabraigh, tagraíonn an téarma don chóimeáil agus eagar na gcnámh. Aithnítear 208 cnámh sa chreatlach, mar a leanas: an bhlaosc (22 ceann, an mhascaill is an mandabal san áireamh), na cluasa (6 cinn), na veirteabraí (26), na heasnacha veirteabracha (24), an steirneam (3), an scornach (1), an crios brollaigh (4), na géaga uachtaracha (60), na cromáin (2), agus na cosa (60). I measc na bhfadhbanna míochaine a chuireann isteach ar an gcreatlach bíonn briseadh, oistéairtríteas, galar Paget, agus scolóis.


Creimeadh.
Ocsaídiú millteach, de ghnáth ag aer agus uisce i láthair. An-sonrach maidir le miotail, iarann go príomha. Próiseas leictricheimiceach is ea é a tharlaíonn go han-tapa nuair a bhíonn dhá mhiotal dhifriúla i dtadhall le chéile agus le haer is uisce. Ocsaídítear an miotal imoibríoch, agus soláthraíonn an miotal eile dromchla mar a ndí-ocsaídítear ocsaigin, O2. Cuirtear bac ar chreimeadh trí dhromchla an mhiotail imoibríoch a aonrú ón aer is ón uisce. Tá miotail ar leith ann — sinc, alúmanam is cróimiam, mar shampla — a chruthaíonn cumhdach ocsaíde go nádúrtha a chomhlíonann an gnó seo.
Meirg, an sampla is coitianta de chreimeadh.


Creimire.
Is ord mamach iad na creimirí atá scaipthe ar fud an Domhain. Éiríonn go maith leo i mbeagnach gach saghas timpeallachta. Itheann siad raon leathan bianna. Fásann na clárfhiacla siséalchruthacha, iochtarach is uachtarach, i rith a shaoil ar fad, agus coinnítear gairid iad trí chreimeadh. Tá fo-oird ann, cosúil le lucha, ceann eile cosúil le torcáin chraobhacha nó cabhaíthe, agus ceann eile fós atá cosúil le hioraí rua.


Creitíneacht.
Riocht a chuireann isteach ar pháistí nach mbíonn soláthar dóthanach hormón tíoróideach (tíorocsaín) acu. I gcásanna áirithe, bíonn an fhaireog thíoróideach méadaithe. Ní tharlaíonn fás ná forbairt normálta, agus bíonn mar thoradh airde íseal, borrúlacht craicinn (ar an aghaidh go príomha), teanga mhéadaithe, cailliúint gruaige, agus uireasa meabhrach. Is féidir naíonáin a scagthástáil go luath tar éis a mbreithe féachaint an bhfuil dóthain hormóin thíoróidigh á táirgeadh acu.


Ord Ársa na nÉireannach.
Is eagraíocht deartháiriúil Chaitliceach Éireannach é Ord Ársa na nÉireannach (Béarla: "Ancient Order of the Hibernians", "AOH").


Cill Mhucraise.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Cill Mhucraise.


Cill tSíle.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Cill tSíle.


Calafort Ros Láir.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Calafort Ros Lair.


Droichead an Chaisleáin.
An Cheárta bríceadóireachta i nDroichead an Chaisleáin
Is baile suite i gContae Loch Garman é Droichead an Chaisleáin. De réir Dhaonáireamh na bliana 2011, bhí 1,726 duine ina gcónaí i nDroichead an Chaisleáin.¹
Stair.
Thosaigh Droichead an Chaisleáin ag forbairt i lár an ochtú haois déag, nuair a thosaigh Nicholas Dixon gnó bhraiche sa bhlian 1742. Tógadh tithe braiche agus muilte, agus bhi triomaithe arbhar, meilte agus braichte. Cuireadh eorna bhraichta chuig Guinness i mBaile Átha Cliath. An smaoineamh don Curiarrachtaí Domhanda Guinness taifaid thosaigh ag cóisir dinnéar i dteach an Droichead an Chaisleáin sa 1950ú.²
Áiseanna.
I measc na n-áiseanna, tá 3 bhialann mearbhia, bialann/caifé, 2 shiopa grósearí, lár an phobail, siopaí troscáin, gáirdín pobail, scoil náisúinta (Naomh Íobar) agus teach tábhairne.
Spórt.
Ta go leor leor spóirt ar fáil i Droichead an Chaisleáin. Ta cúirt liathróid láimhe i lár na tsráidbhaile. Bhris an club liathróid láimhe Droichead an Chaisleáin an Cuiriochtai Domhanda Guinness maidir le cluiche is faide de liathróid láimhe. Dimir 12 imreoirí ar feadh 45 uair an chloig agus 50 nóiméad. Tá Bridge Rovers an club sacar áitiuil. Tá an club Cumann Lúthchleas Gael (Síol Maolúir) suite 2 km ón Sraidbhaile. Sa bhlian 1910 ionadaíocht Droichead an Chaisleáin Loch Garman sa Craobh na hÉireann i iomání, agus bhuaigh siad in aghaidh Luimneach sa cluiche ceannais.³ Tá spóirt eile ar fáil, mar shampla Tae-Kwon-Do agus Zumba.
Daonra.
De réir an Daonaireamh 2011, bhi an daonra an Droichead an Chaisleáin 1726.
Ta 8.9% den daonra náisiunigh choigriche. 62 Daoine na Breataine ina gcónai anseo, agus ta 43 duine Polainnis ina gconai anseo.¹ Tógadh 9 eastáit tithíochta agus 1 bloic árasán i rith an Tíogair Ceilteach sa Droichead an Chaisleáin.
Creideamh.
Tógadh an eaglais Eaglais na hÉireann sa bhlian 1760. Osclaíodh an eaglais Caitliceach sa bhlian 1855.4
Nicholas Dixon.
Úinéareacht sé agus a mhac roinnt muillte agus tithe braichte sa sráidbhaile. Sa bhlian 1814 tógadh se Teach Droichead an Caisleáin.2
Esmond Kyan.
Bhí Esmond Kyan ina cheannaire ar reibilúnaithe sna Éiri Amach 1798 in Éirinn. Bhi se crochadh ar Droichead Loch Garman, agus ta se curtha i reilg Ard Chaomháin.2
Patrick Breen.
Cheannaigh se gnó bhraiche sa bhliann 1825, agus úinéireacht sé féin agus a mhac an ghnó seo le blianta fada.
Naomh Íobar.
Sa chúigú haois bhunaigh sé mainistir san oileán Beg Erin.
Edward Roche.
Bhi Roche, as Garrylough, ina cheannaire ar an reibiliúnithe i Éirí Amach na bliana 1798.
An tAthair James Dixon.
Bhi an tAthair Dixon sagart i Droichead an Chaisleáin. Bhi sé an chéad sagart Caitliceach an Eocarist a sheoladh san Astráil.5
Tagairtí.
"Area Profile for Town". Central Statistics Office. http://census.cso.ie/areaprofiles/PDF/ST/castlebridge.pdf. Arna rochtain ar 2 Bealtaine 2015.
Forde, Rev. Walter. "The Castlebridge Story". Kara Publications, 2009.
"All Ireland Senior Hurling Championship Roll of Honour". The GAA website. Arna rochtain ar 5 Bealtaine 2015
Forde, Rev. Walter. "In Ibar’s Footsteps". Kara Publications, 2005.
Perkins, Harold. "The Convict Priests". (Gardiner, Victoria: Thistle Press Pty. Ltd. 1984)


Dún Cormaic.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Dún Cormaic.


Gráinseach Iúir.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Gráinseach Iúir.


Maigh Arnaí.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Maigh Arnaí.


Muileann Fúca.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Muileann Fúca.


Móin na gCaor.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Móin na gCaor.


Muine Moling.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Muine Moling.


Cré-umha.
Ceann de na cóimhiotail is luaithe dá raibh in úsáid ag daoine is ea cré-umha. Cuid amháin stáin le dhá chuid copair atá ann. Crua is frithsheasmhach i gcoinne creimthe. De réir nóis úsáidtear é i dteilgean clog, agus is é an t-ábhar is coitianta i ndealbhóireacht mhiotail. Ar dtús ullmhaíonn an dealbhóir samhail i gcré, adhmad nó ábhar cuí eile. Ansin déanann sé claonmhúnla bosca in dhá leath le meascán gainimh is marla (atá teasdíonach), baineann an tsamhail as an múnla, agus doirteann an cré-umha leáite isteach sa mhúnla. Fuarthas go raibh dealbhóireacht mhaisithe ar chaighdeán ard á déanamh sa tSín sa 16ú céad RC.


Galar Creutzfeld-Jakob.
Galar marfach inchinne i ndaoine (CJD), ar aon dul le galar na mbó mire. Tá fianaise ag teacht chun solais de réir a chéile go bhfuil ceangal idir ithe mairteola atá ionfhabhtaithe le galar na mbó mire agus an galar daonna. Is deacracht é seo do thionscal na mairteola, ach don chóras fuilaistriúcháin freisin. Is eol gur scaipeadh galair mharfacha de thaisme trí fhuilaistriúchán, heipitítéas-C agus VEID (víreas easpa imdhíonachta daonna), sa tír seo is tíortha eile. Tá an baol ann gur féidir galar Creutzfeld-Jakob a aistriú is a scaipeadh trí fhuilaistriúchán, agus b'fhéidir ón máthair go dtí an féatas sa bhroinn. Mar sin, beidh géarghá le tástálacha ar dheonacháin fola chun déanamh cinnte de go bhfuil an fhuil saor ó na gníomhaithe (prióin) is cúis le CJD.


Crián cointé.
Saghas cailce saorga a cheap Nicolas Jacques Conté (1755-1805) agus a úsáideann ealaíontóirí. Ar fáil i ndubh, bán, dearg is donn.


Críochluas.
An luas is mó a bhaineann réad amach nuair a ligtear dó titim go saor trí shreabhán éigin (aer nó uisce, de ghnáth). Baintear an críochluas amach nuair a thagann na fórsaí frithbheartacha (cúltarraingthe) de bharr an mheáin, a mhéadaíonn de réir mar a mhéadaíonn an luas, le bheith cothrom agus sa treo eile ón bhfórsa luasghéaraithe (domhantarraingthe) i dtreo na gluaiseachta. Braitheann a luach ar an sreabhán, agus cruth, dlús is gairbhe dhromchla an réada.


Crióiginic.
Eolaíocht is iniúchadh damhnaí ag teochtaí fíorísle, níos lú ná timpeall 90 K (-183 °C). Is féidir cuid mhaith próiseas a anailísiú níos éasca ag teochtaí fíorísle mar nach gcuireann iarmhairtí teirmeacha isteach orthu, agus bíonn iompar aisteach doréamhinste ag ábhair gar don dearbhnialas teochta. Sampla fíorspéisiúil is ea forsheoltacht ábhar áirithe faoi bhun teochtaí criticiúla atá sainiúil do na hábhair ar leith sin. Sampla eile is ea forshreabhacht ábhar faoi chúinsí teochta ísle.


Crióilít.
Mianra, comhdhéanta as sóidiam, alúmanam is fluairín, Na3AlF6, a úsáidtear i mbruithniú mianach alúmanaim. Faightear cuid mhaith de sa Rúis agus an Ghraonlainn.


Críonlobhadh.
Críonlobhadh arna dhéanamh ag fungas donn darbh ainm eolaíochta "Serpula lacrymans"
Is cineál suntasach meath adhmaid é críonlobhadh a bhfuil fungas ar leith mar chúis leis. Nuair a bhíonn adhmad ionfhabhtaithe, feictear snáithíní bána (mícéiliamaí) ag fás air. Bíonn na coirp thorthaithe leathrúil ag iompar na spór meirgdhaite. Coitianta go leor in adhmad struchtúrtha foirgneamh faoi chúinsí taise drochaeraithe.


Críonóideach.
Inveirteabrach bunúsach mara, ar eicínideirmeach é, a bhíonn ceangailte de ghnáth le grinneall na farraige le gas fada. Uaireanta nasctha ag a bhun (suite) nó ar snámh go saor. An béal is na géaga uachtaracha ar an taobh thuas. Itheann an chuid is mó díobh páirteagail chrochta a iompraítear don bhéal ar feadh eitrí bia ar na géaga uachtaracha. An taifead iontaiseach an-fhada. Timpeall 650 speiceas beo, a fhaightear ón uisce tanaí amach go dtí an fharraige dhomhain. Tugtar "an chleiteach mhara" is "an chrosóg chleiteach" air freisin.


Crioptanailís.
Léamh (is tuiscint) nó réiteach cóid teachtaireachtaí rúnda a ionchódaíodh thar ceann daoine eile. Mar thoradh ar úsáid cód is rúnscríbhinní chun eolas íogair a choimeád ó naimhde, d'fhás an t-éileamh frithghníomhach ar chrioptanailís. Is gá an teachtaireacht rúnda a ghabháil is a anailísiú chun an cód a bhriseadh is an bhrí a dhéanamh amach. Bealach amháin anailíse is ea minicíocht litreacha a chomhaireamh, féachaint an bhfuil siad cosúil leis na gnáthmhinicíochtaí sa teanga sin. Cuardaítear patrúin eile sna litreacha freisin. Cabhraíonn ríomhairí digiteacha go mór san obair seo, ach is dóigh go gcabhraíonn siad le dearthóirí na gcód chomh mór is a chabhraíonn le bristeoirí na gcód.


Crios aigéanach.
An crios den bheatha mara taobh amuigh d'imeall na scairbhe ilchríochaí. Sa chomhshaol sin is beag iad na hathruithe i dteocht nó salandacht, agus na horgánaigh a mhaireann ansin is atá oiriúnaithe dó, ní bhíonn síad fulangach ar athruithe i gcúinsí a gcomhshaoil.


Crios an arbhair.
Réigiún tábhachtach talmhaíochta i meániarthar na Stát Aontaithe, ag cuimsiú na stát Iowa is Illinois agus codanna móra de Dakota Theas, Minnesota, Kansas, Nebraska, Ohio, Missouri is Indiana. Is é arbhar Indiach an príomhtháirge, chomh maith le gránbharra cothaithe eile. Fástar stoc ann freisin.


Crios bataipeiligeach.
An t-aigéan oscailte taobh thíos den chrios méisipeiligeach (ón mbarr síos go dtí doimhneacht 1,000 m) 1,000-4,000 m síos. Níos doimhne fós tá an crios duibheagánach mórmhara (4,000-6,000 m), agus ansin an crios háidéach mórmhara (6,000-11,000 m). Tá an 3 chrios dheireanacha seo neamhfhótach (gan solas na Gréine) agus braitheann mar a bheadh ar bháisteach ag titim anuas chun beatha a chothú iontu. I ngach crios díobh tá an tsalandacht ionann is tairiseach, an teocht íseal, agus tiúchan ard cothaithe tuaslagtha. Clúdaíonn an crios bataipeiligeach an claonán is an t-ardán ilchriochach, clúdaíonn an crios duibheagán mórmhara na cnoic agus na plánaí duibheagánacha, agus tá an chrios háidéach mórmhara scoite sna claiseanna doimhne aigéanacha.


Crios fodhuchtaithe.
Crios ina bhfuil pláta screamhach amháin den Domhan á bhrú síos, faoi bhun pláta eile (is á fhodhuchtú) ina ngluaiseann síos sa mhaintlín le bheith gafa go hiomlán isteach ann. Tá creasa fodhuchtaithe anois thart ar imeall an Aigéin Chiúin mar a bhfuil trinsí doimhne. Baint acu le creathanna talún, gníomhaíocht bholcánach agus cruthú stuanna oileán, cosúil leis an tSeapáin is Oileáin Ailiúit.


Crios idirthrópaiceach inréimneachta.
Is é atá i gceist le crios idirthrópaiceach inréimneachta ná an crios neamhleanúnach ísealbhrú timpeall an mheánchiorcail mar a n-imréimníonn na trádghaotha anoir aduaidh is anoir aneas. Éiríonn an t-aer inréimnithe chun brú an aeir a laghdú agus scamaill chomhiompair a chruthú is comhdhlúthú iarmharach trom. Bogann an crios ó thuaidh is ó dheas timpeall 5° domhanleithid leis na séasúir. Níl sé róshoiléir cá bhfuil teorainneacha an chreasa os cionn na farraige, i réigiún na lagar go háirithe.


Crios méisipeiligeach.
Crios doimhneachta sa bhfarraige oscailte ag síneadh ó bhun an chreasa eipipeiligigh síos go dtí doimhneacht timpeall 1 km. Sa chrios seo níl dóthain solais ón nGrian le haghaidh na fótaisintéise, ach bíonn dóthain chun rudaí a fheiceáil. Cuimsíonn an crios seo an príomhtheirmeachlaonas aigéanach agus an crios leis an íosthiúchan ocsaigine tuaslagtha sa chuid is mó de na haigéin ar Domhan.


Crios na ngéag.
Na cnámha a nascann creatlach na ngéag leis an gcreatlach aise. Maidir leis an ngéag uachtarach, bíonn an crios (an slinneán is an dealrachán, sa chás seo) nasctha le creatlach na haise ag an alt steirnidhealrachánach. Is matánach na ceangail eile ionas go mbíonn soghluaisteacht thar an ngnáth ag an ngualainn is an ghéag uachtarach. Sa ghéag íochtarach bíonn 3 chnámh an chreasa (an t-iliam, an t-isciam, agus an chnámh phúbasach) cónasctha le chéile mar chnámh an chromáin, agus nasctha leis an gcreatlach aise tríd an sacram ag an alt saicriliach, go mbíonn soghluaiseacht an-teoranta aige. Tá aon ghluaiseacht idir creatlach na haise is cnámh an chromáin an-teoranta, mar sin, rud is gá chun gur féidir leis an ngéag íochtarach a bheith éifeachtach in iompar na colainne agus gluaiseacht na colainne ina hiomláine.


Crios néiríteach.
An fharraige os cionn na scairbheacha ilchríochacha, atá go mór faoi iarmhairt na tíre de bharr a gaireachta. Athraíonn teocht is salandacht an uisce ann i bhfad níos mó minice ná san uisce amuigh san aigéan. Ní mór gur féidir leis an mbeatha mara—ainmhithe, plandaí is eile — a áitríonn an crios seo na síorathruithe ina gcomhshaol a fhulaingt.


Crios seismeach.
Réigiún ina mbíonn gníomhaíocht dhian chrith talún, a tharlaíonn ag teorainneacha idir plátaí teicteonacha i screamh an Domhain.


Crios tur.
Crios aeráide ina mbíonn an t-imghalú acmhainneach (an t-uasmhéid cailliúint uisce, muna mbeadh aon teorainn leis an soláthar uisce) níos mó ná an deascadh. Glactar leis go bhfuil réigiún tur muna bhfaigheann sé 250 mm báistí in aghaidh na bliana i dtíortha idir domhanleithid 15° is 30° ó thuaidh agus ó dheas ón meánchiorcal. Faightear an chuid is mó de ghaineamhlaigh theo an Domhain sa chrios tur.


Criosantamam.
is clann mhór plandaí bláthúla iad na criosantamaim. Tá stair fhada shaothraithe ag na criosantamaim, le bláthanna móra a fhástar i ngairdíní, sa tSín is an tSeapáin. Bláth náisiúnta na Seapáine. Is hibridí coimpléascacha bláthanna an lae inniu. Saothraíodh an-chuid saothróg ar dhathanna, cruthanna is méideanna éagsúla, agus fástar go coitianta iad mar bhláthanna le gearradh is bláthanna pota. Go minic a úsáidtear ceimiceáin chun plandaí dosacha gearrghasacha a tháirgeadh.
Saothróga gairdín ar a dtugtar Enbee Wedding Golden agus Feeling Green


Crióscópach.
Sa cheimic, feiniméin a bhaineann le leáphointe ábhar, go príomha, aimsiú meáchan móilíneach tuaslagáite trí laghdú leáphointe an tuaslagóra.


Criostal.
Fíorsholaid, comhdhéanta as grúpaí adamh, ian nó móilíní atá eagraithe ar an dóigh chéanna arís is arís eile i ngach treo. Ní hionann is leachtanna agus ábhair dhímhorfacha eile, braitheann airíonna criostal ar an treo tríd an gcriostal atá i gceist. Is féidir struchtúr iomlán criostalta a shainiú trí laitís pointí (agus ní féidir ach 14 cineál díobh seo a bheith ann) agus an grúpa adamh a bhaineann le gach pointe ar an laitís sin a shainiú.


Criostal fótónach.
Criostal saorga ina bhfuil eilimintí frithchaiteacha leagtha amach go rialta (mar shampla, laitís chearnógach le colúin fhrithchaiteacha timpeall 1 μm amach ó chéile). Maidir leis na gathanna solais a théann isteach sa laitís ón taobh, frithchaitear iad ó cholúin dhifriúla, trasnaíonn siad a chéile, agus cuirtear bac ar tharchur solais de mhinicíochtaí áirithe. Má bhíonn colúin aonaracha nó línte colún ar iarraidh, feidhmíonn sé seo chun solas a sháinniú, agus mar sin is féidir criostail fhótónacha a úsáid chun léis an-mhíne solais a ionramháil. Táirgeadh criostail fhótónacha le feidhmiú sa chuid infheicthe den speictream, agus is féidir go soláthróidh seo bealaí chun micrichiorcaid optúla a shreangú i gcomhair feidhmeanna teileachumarsáide is ríomhaireachta amach anseo. Chuirfeadh criostail fhótónacha, ar scála i bhfad níos mó, cosc ar tharchur fuaime, agus tairgeadh a leithéid mar theicníocht fuaimdhíonta.


Criostalghrafaíocht.
Staidéar ar chriostail, a bhfoirmeacha seachtracha is a struchtúir inmheánacha, le micreascóip optúla is eile. Léiríonn criostail siméadrachtaí iontacha, rud a thairg teoiric adamhach do Nicolaus Steno (1638-1686). Tugann an staidéar ar dhíraonadh X-ghathanna ag criostail, a fheidhmíonn mar ghríleanna díraonta, an-chuid eolais ar eagrú is nascadh na n-adamh i gcriostail, agus timpeallachtaí eile chomh maith.


Cripteagrafaíocht.
Is éard atá i gceist leis an Cripteagrafaíocht ná athrú i bhfoirm teachtaireachta trí chóid is rúnscríbhinní chun a brí a cheilt. Seasann códfhocail — i gcódleabhar, de ghnáth, a bhíonn ag an duine a chumann an teachtaireacht agus an duine a bhfuil sí dírithe air — d'fhocail nó frásaí sa bhunteachtaireacht i ngnáth-théacs. I rúnscríbhinn déantar ionadú nó aistriú ar gach litir ar leith de réir rialacha rúnda.


Criptifít.
Alga aoncheallach le dhá lascnaid, atá cosúil le ribíní, ar an eitre béil i dtosach. De ghnáth cuimsíonn sí líocha éagsúla, chomh maith le clóraifill a is c.


Móin Na Saighead.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Móin Na Saighead.


Crisilid.
An pupa, staid i dtimthriall beatha feithide ina n-atheagraíonn an fhoirm larbhach chun an fhoirm chinnte fhásta a ghiniúint. De ghnáth is staid neamhghníomhach í, clúdaithe le blaosc chrua (crisilid) nó cumhdach síodúil (cocún).


Crisitíl.
Foirm snáithíneach nathairín, ball de ghrúpa mianraí aispeiste.


Bartolomeo Cristofori.
Déantóir cruitchordaí a rugadh i bPadua na hIodáile ab ea Bartolomeo Cristofori di Francesco (4 Bealtaine 1655 – 27 Iúil 1731). Luaitear é mar cheapadóir an phianó, timpeall 1710.


Muileann an tSáile.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Muileann an tSáile.


Cró.
An cró i lionsa cheamara Cannon 50mm f1.8 II
Tugtar cró ar an oscailt, ciorclach de ghnáth, a dtagann an solas isteach i gcóras optúil tríd, mar a tharlaíonn le lionsa ceamara. Go minic bíonn sé inchoigeartaithe maidir lena thrastomhas, trí mheán an tseallspiara, chun déine an tsolais a tharchuirtear tríd a rialú. Tugtar "stopchóras an lionsa" air seo. Sa chineamatagrafaíocht, is é an oscailt dhronuilleogach sa cheamara ina gcoinnítear gach fráma den scannán fosaithe le linn a nochta, agus sa chás sin tugtar "geata an scannáin" air.


Crobh dearg.
Clann phlandaí bliantúla nó ilbhliantúla atá dúchasach do réigiúin mheasartha. Na duilleoga le maotháin ag dul amach go gathach ó phointe lárnach. Na bláthanna de ghnáth bán go dtí corcra nó gorm, cúigpheitealach. Gob fada cosúil le gob éin ar na torthaí, ag pléascadh nuair a bhíonn sé aibí, agus feidhmíonn gob gach síl chun rolladh suas is léimneach amach de smeach. Tugtar "geiréiniam" ar an mbláth seo freisin.


Crobh éin.
Planda ilbhliantúil a fhásann 40 cm ar airde, dúchasach don Eoraip, an Áise is an Afraic. 5 dhuilleoigín ubhchruthach, suas le 1 cm ar fhad, ar na duilleoga. Na pisbhláthanna ar ghais, i gcrobhaingí de 2-8 cinn, buí le himireacha dearga, agus barr réasúnta leata ar na crobhaingí. Na cochaill suas le 3 cm ar fhad agus cuid mhaith síolta iontu.


Poll Péiste.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Poll Péiste.


Ráth an Chuilinn.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Ráth an Chuilinn.


Ráth Daingin.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Ráth Daingin.


Séipéal na hAbhann.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Séipéal na hAbhann.


Crobh fola.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil atá dúchasach don Afraic Theas, den chuid is mó. Na duilleoga rud beag súmhar go minic, cruinn nó eidhneánchruthach, sin nó maothánach. Na bláthanna i gcrobhaingí, le raon dathanna. Geiréiniaim na gairneoireachta le fáil i 3 chineál: na geiriniaim ríoga le bláthanna mórthaibhseacha, na geiréiniaim chreasacha le bandaí daite ar na duilleoga, agus na geiréiniaim eidhneánduilleogacha le duilleoga maothánacha is gais reatha.


Crócas.
Planda ilbhliantúil a tháirgeann cormáin, dúchasach don Eoraip, is an crócas. Na duilleoga 12-30 cm ar fhad, lansa-chruthach snasta, imithe nuair a thagann na bláthanna amach sa bhfómhar. Na bláthanna liathchorcra cuach-chruthach le 6 theascán iombhlátha, cónasctha ag a mbun chun feadán 5-20 cm ar fhad a chruthú. Aibíonn an toradh san earrach nuair a thagann na duilleoga amach. Foinse den alcalóideach coilcicín, agus úsáidtear an ceimiceán seo i dtaighde géiniteach chun bac a chur ar scaradh na gcrómasóm i gcilldeighilt.


Cróch.
Cineál crócais a bhláthaíonn sa bhfómhar, dúchasach do dheisceart na hEorpa is an Áise. Na bláthanna liathchorcra. Is foinse cróch iad na stiogmaí móra tríghéagacha geala flannbhuí, agus úsáidtear é seo mar dhathú is blaistiú bia.


Teach Coimseáin.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Teach Coimseáin.


Teach Munna.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Teach Munna.


Cróch bréige.
Planda bliantúil a fhásann suas le 1 m ar airde. Na duilleoga éilipseach le fiacla beaga imeallacha. Na bláthchinn cosúil le feochadáin, suas le 3 cm ar leithead, na bláthóga geal dearg/flannbhuí. Is dócha gur dúchasach d'iarthar na hÁise é, ach ní fhaightear fiáin a thuilleadh é. Á shaothrú leis na cianta, tráth mar phlanda datha, ach anois chun na síolta a tháirgeadh, a ndéantar ola luachmar trádála astu.


Crochadh oirithiúnaitheach.
Córas crochta neomatach nó hiodrálach a chuirtear i ngluaisteán nó feithicil eile, a mhaolaíonn na preabanna de bharr ainmhíne an bhóthair agus a choimeádann an fheithicil ar an leibhéal céanna an t-am ar fad. Is féidir an córas seo a rialú go leictreonach chun go n-oiriúnaíonn an crochadh do chúinsí dhromchla an bhóthair is luas na feithicle.


Galar Crohn.
Neamhord taomach a chuireann isteach ar chodanna éagsúla de chonair an díleá. Éiríonn líneáil an bhéil, an ghoile, is na stéige bige go príomha athlasta othrasach. Fulaingíonn duine buinneach dhian, cailliúint meáchain, agus taomanna pianta boilg is fiabhrais. Ainmnithe as an lia Meiriceánach Burrill Crohn (1884-1983) a chuir síos air den chéad uair.


Croí saorga.
Caidéal, fuinnmhithe le batairí, a dhéanann an fhuil a chaidéalú i gceart ar fud na colainne, le teacht i gcabhair ar dhaoine le galar croí ar leith a dtugtar "cliseadh cairdiach" air, a bhíonn ina thrúig bháis do níos mó daoine sa tír seo is ar fud an domhain thiar ná aon ghalar eile. Modh amháin le duine a shábháil is ea an croí lag a bhaint agus croí sláintiúil a thrasphlandáil ann. Éiríonn leis an obráid seo an chuid is mó den am, ach ní féidir teacht ar dhóthain croíthe sláintiúla. Ar dtús bhí na croíthe saorga mór trom. Bhí sé deacair an fhuil a chosaint ar théachtadh is í i dteagmháil le hábhair shaorga an ghairis, agus an gaireas a chosaint ar dhiúltú ag an gcóras imdhíonach. De réir a chéile tá na gairis ag éirí níos lú éadroime, agus níos cairdiúla don fhuil is an córas imdhíonach. Caidéal chomh beag le hordóg atá in úsáid anois, na batairí taobh amuigh den cholainn, agus sreanga ag rith tríd an gcraiceann chuig an mótar sa chaidéal. Meastar go ligeann sé seo don chroí féin feabhsú cuid mhaith, agus go mbeidh croíthe saorga i ngnáthúsáid go luath.


Croídín corcra.
Cuán mara déthaobhach siméadrach a thochlaíonn i ndríodar bog, ag coinneáil pasáistí ionálaithe don dromchla lena chosa feadánacha. Bíonn an béal asáitithe go dtí ionad tosaigh.


Croíghlas.
Crann síorghlas a fhásann 18 m ar airde, dúchasach do Mheireacá Theas fo-thrópaiceach. Gach re duilleog ubhchruthach is leathrúil. Na bláthanna scothghlas clogchruthach sépheitealach. Na caora dubh.


An Bealach Caoin Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é an Bealach Caoin Thuaidh.


Uí Bhairrche.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman iad Uí Bhairrche. Ba Yólais labhartha anseo.


Yólais.
Ba theanga Angla-Shacsanach í canúint Forth agus Bargy, nó "Yólais". mar a deir lucht labhartha na teanga féin.


Cróinéir.
Oifigeach poiblí a dhéanann scrúdú ar thrúig bháis i gcás go bhfuil amhras go raibh trúig fhoréigneach nó mhínádúrtha i gceist. Uaireanta déanann sé scrúdú poiblí ar chás i gcoiste cróinéara.


Croíphéist.
Seadán a áitríonn seomraí an chroí is na príomhfhuileadáin. Cuireann sí isteach ar mhadraí, agus uaireanta cait. Ainmhí a bhíonn ciaptha aici, faigheann sé broincíteas ainsealach géar, niúmóine, agus athruithe sa chroí. Más trom an t-inmhíolú, faigheann sé bás go luath. Braitheann timthriall beatha an tseadáin ar mhuiscít. Tarlaíonn sí i réigiúin theo thaise dheisceart na Stát Aontaithe agus aeráidí comhchosúla, den chuid is mó. Tá tástálacha fola ar fáil chun an seadán a aithint go luath ina fhorbairt, agus is féidir é a sheachaint le cóireáil ag an staid sin. Cóireáil máinliachta is fearr má bhíonn na seadáin aibí.


Crómafór.
An chuid de mhóilín a thugann dath dó. Bíonn naisc dhúbailte i gceist, cinn chomhchuingrithe go háirithe, sa chuid is mó de na crómafóir i lí-ábhair. Laghdaíonn siad seo fuinneamh na radaíochta ionsúite ionas go n-ionsúnn an chomhdhúil radaíocht infheicthe chomh maith le radaíocht ultraivialait.


Crómaicíáil.
Próiseas cuingrithe íomhánna i bhfístáirgeadh, ina gcuirtear pictiúr ó fhoinse eile i réigiún ar dhath láidir. Tugtar "forleagan dathdhealaithe" ar an bpróiseas freisin.


Crómaidinimic chandamach.
Teoiric an fhórsa núicléach láidir a foilsíodh den chéad uair i 1973, a nglactar leis go forleathan. Tugtar "QCD" uirthi freisin. Sa teoiric seo bíonn na cuairc greamaithe le chéile ag glúóin. Idirghníomhaíonn na cuairc de bharr airí atá ag gach ceann acu a dtugtar "dath" air, cosúil leis an idirghníomhú idir cáithníní luchtaithe de bharr an luchta i ngach ceann.


Crómaigliocáit.
Crómaigliocáit sóidiam, druga frithailléirgeach a úsáidtear chun an plúchadh a sheachaint. Trádainmneacha ar an druga seo is ea Cromolyn is Intal. Tugtar do dhuine í le hionanálaitheoir ar leith a scaoileann an druga i bhfoirm púdair an-mhín isteach san aer ionanálaithe. Úsáidtear faoi ainmneacha eile is i bhfoirmeacha eile é chun riochtaí ailléirgeacha eile a chóireáil, mar fhiabhras léana is riníteas ailléirgeach.


Crómaisféar.
Cuid de na cisil sheachtracha ghásacha den Ghrian (is réaltaí eile), roinnt mílte ciliméadar ar doimhneacht. Infheicthe mar chorrán tanaí solais scothbhándeirg le linn urú iomlán na Gréine.


Crómaitidí.
An dá fhadleath, a mbíonn an dealramh air go ndeighleann siad gach crómasón nuair a dheighleann an chill, agus a scarann chun na crómasóim iníne a dhéanamh. Tá sé áisiúil staidéar a dhéanamh ar an aistriú teascán idir na crómaitidí (malartú comhchrómaitidí) chun galair dhúchasacha dhaonna áirithe a dhiagnóisiú.


Crómaitin.
An coimpléasc a dhéanann cuingriú an ábhair ghéinitigh (an DNA) le cuid mhaith próitéiní taobh istigh de núicléas na cille. Ról aici ag cabhrú i ndlúthú an DNA chun go n-oiriúnóidh sé sin isteach sa núicléas, agus ag rialú feidhmeanna na ngéinte. Glacann an crómaitin ruaim, agus mar sin is féidir a dhéanamh feiceálach faoin micreascóp le linn próiseas na cilldeighilte. Bíonn sé eagraithe ina choirp scartha (na crómasóim). Tugtar "heitreacrómaitiní" ar na codanna de gach crómasóm a ruaimnítear an-dorcha, agus eocrómaitiní ar na codanna nach ruaimnítear ach go héadrom.


Cromán (anatamaíocht).
San anatamaíocht, an réigiún seachtrach cruinn den leis uachtarach a chlúdaíonn alt an chromáin idir ceann an fhéimir is an peilbheas, an pointe altaithe idir an ghéag íochtarach is an stoc. Bíonn sé an-láidir an-chobhsaí, ach a ghluaiseacht teorannaithe. Tá imlíne an stoic ag leibhéal an chromáin suntasach mar thomhas in oiriúnú éadaí.


Cromán móna.
Seabhac a fhaightear ar fud an tSeandomhain. An cholainn donn, an ceann níos mílíthí, an t-eireaball liath. Áitríonn sé riasca (talamh féaraigh san Astraláise, uaireanta). Itheann sé froig is ainmhithe beaga eile, agus neadaíonn i measc na ngiolcach.


Crómanas.
An chomhpháirt d'fhíschomhartha a chinneann fordhath is sáithiú an datha atáirgthe. Uaireanta giorraítear chuig ‘cróma’ é.


Crómatachas.
Airí ceoil a bhaineann feidhm as nótaí, idirchéimeanna is cordaí taobh amuigh den phríomhghléas. Tugtar "nóta crómatach" nó "leatonach" ar nóta nach bhfuil sa scála diatonach. Ba réamhtheachtaire é beart i dtreo foirceann an chrómatachais ag Wagner, mar shampla, sa 19ú céad, agus ar thréigean na tonúlachta i gceol Schoenberg is cumadóirí eile sa 20ú céad.


Crómatafór.
Cill, nó struchtúr taobh istigh de chill, a iompraíonn lí. I gcuid mhaith ainmhithe, is crómatafóir cealla a chuimsíonn gráinníní lí. Is féidir leis an ainmhí a dhath a athrú trí na gráinníní seo a scaipeadh nó a chrapadh.


Crómatagrafaíocht.
Na comhábhair in eastóchán planda scartha óna chéile, iad á léiriú ag na dathanna difriúla
Is é atá sa chrómatagrafaíocht ná scaradh comhábhar i meascán (an pas soghluaiste) trína chur trí phas eile (an pas fosaithe), ag baint feidhm as an difríocht idir ionsú na gcomhábhar sa dá phas. Tá cuid mhaith córas in úsáid chuige seo: ceann amháin is ea crómatagrafaíocht páipéir, a léirítear i scaradh na gcomhlíocha i ndúch nuair a dhoirtear an dúch ar pháipéar síoda; ceann eile is ea crómatagrafaíocht gáis/leachta (GLC) a úsáidtear chun meascán gás a scaradh.


Cromluí.
Gluaiseacht na rí ina ndírítear bos na láimhe ar gcúl agus an ordóg i dtreo na colainne. Sa suíomh seo, luíonn an ga trasna an ulna.


Samuel Crompton.
Ceapadóir a rugadh i Manchain Sasana ab ea Samuel Crompton (3 Nollaig 1753 – 26 Meitheamh 1827). I 1779 cheap sé an mhiúil sníomhacháin, meaisín a tháirg snáithe a bhí iontach mín. Bhí air an meaisín a dhíol le déantúsóir i mBolton, ach níos déanaí bronnadh duais náisiúnta £5,000 air.
Miúil sníomhacháin a dhear Crompton


Crónghiúis.
Crann ollmhór maorga síorghlas buaircíneach nach bhfaightear ach ar fhánaí thiar shléibhte an Sierra Nevada i gCalifornia agus iardheisceart Oregon. An crann is airde ar Domhan, níos mó ná 100 m, agus suas le 8 m ar trastomhas. An choirt suas le 1 m i dtiús, scothdhearg snáithíneach spúinsiúil. Luaitear na crainn seo i measc na n-orgánach beo is seanda ar Domhan, 400-4,000 bliain d'aois. An-fhorleathan tráth dá raibh, agus faightear a n-iontaisí sa Ghraonlainn is an tSín.


Crónghiúis na camhaoire.
Crann duillsilteach buaircíneach a fhaightear i réigiún beag sa tSín. Bhí sí i bhfad níos forleithne tráth. Deirtear gur iontaise bheo í, mar fuarthas iontaise di i 1941, 4 bhliain sular fionnadh na crainn bheo.


James Watson Cronin.
Fisicí a rugadh i Chicago ab ea James Watson Cronin (29 Meán Fómhair, 1931 – 25 Lúnasa, 2016). Sa bhliain 1964, ag obair le Val Logsdon Fitch, léirigh sé nach n-imchoimeádtar comhshiméadracht na paireachta is an chomhchuingriú luchta i meath lag céón neodrach. Roinn an bheirt Duais Nobel na Fisice i 1980 as an léargas bunúsach seo i bhfisic na gcáithníní..


Crosbhogha.
Foirm bhogha a bhíodh suite ar stoc, le cromán chun an bogha a lúbadh is truicear chun an tsaighead nó an t-urchar a scaoileadh. Níos maille ná bogha fada a ullmhú is a scaoileadh, ach an-áisiúil i léigear ar chaisleán nó baile. Bhí an t-arm seo ag na Sínigh sa 4ú céad RC.


Crosghearradh.
I dturgnaimh sa bhfisic adamhach, an fhisic núicléach, agus fisic na gcáithníní go ginearálta, déantar léas cáithníní a imbhualadh le targaid d'ábhar ar leith agus anailísítear scaipeadh thorthaí an imbhuailte, an fhairsinge a léiríonn adaimh, núicléis nó cáithníní fonúicléacha an ábhair sin don léas cáithníní. Braitheann sé ar fhuinneamh na gcáithníní ionsaitheacha is na hidirghníomhaíochtaí a tharlaíonn. Úsáidtear an tsiombail σ dó, agus san aonad m2 a thomhaistear é. Tá seanaonad ann a úsáidtear uaireanta fós, an barn (1 barn = 10-28 m2).


Crosóg bhriosc.
Inveirteabrach muirí atá cosúil le méadail mhéarach (crosóg mhara), de ghnáth le 5 ghéag sheang, idirdhealaithe go suntasach ón teasc lárnach. Timpeall 2,000 speiceas ar eolas. Faightear iad ón gcrios idirthaoideach amach go dtí an fharraige dhomhain. Itheann an chuid is mó díobh mar scroblachóirí.


Crotal coille.
Planda ilbhliantúil is ea an crotal coille a fhásann 30 cm ar airde, le ríosóm dreapaire, dúchasach don Eoraip. Cuireann na luibheolaithe san fhine Boragincae é. Tá idir 10 agus 18 speiceas de ann; tá éiginnteacht ag na saineolaithe i dtaobh cuid mhaith de na speicis ar a dtugtar crotal coille. Na duilleoga ubhchruthach go ginearálta, le spotaí bána go minic. Na bláthanna 1 cm ar leithead, feadánach nó tonnadóirchruthach, bándearg nó scothdhearg, ag athrú go dtí gorm le haois.


Cruach dhomheirgthe.
Nuair a cuireadh níos lú ná 1% de charbón le hiarann sa 19ú céad, fuarthas amach gur cóimhiotal an-láidir a bhí mar thoradh air. Cruach ab ea é sin, ábhar a bhí go mór san áireamh i Réabhlóid Thionsclaíoch an 19ú céad. Is é míbhuntáiste iarainn is cruach go meirgeann siad de réir a chéile nuair a nochtar d'uisce iad. Ní mór iad a chosaint air sin le clúdach iomlán péinte. Ach má bhíonn ar a laghad 10% de chróimiam sa chóimhiotal cruach, bíonn a leithéid domheirgthe. An cróimiam ar dhromchla na cruach domheirgthe, imoibrithe le hocsaigin ón aer, cruthaíonn sé brat fíorthanaí atá fíorsheasmhach d'ocsaíd chróimiam, CrO2. Is é an brat seo a dhéanann domheirgthe í. Fiú nuair a ghearrtar an t-ábhar, cruthaítear an brat cumhdaithe ar an dromchla nua-nochtaithe nuair a thagann sé i dteagmháil leis an aer. Ábhar láidir buan aestéitiúil.


Cruachghreanadóireacht.
Teicníocht greanadóireachta chun cló a dhéanamh, a tugadh isteach sa 19ú céad, agus plátaí cruach á n-úsáid in ionad na seanphlátaí copair. Chun freastal ar an éileamh mór ar phictiúir an-choitianta a atáirgeadh a tugadh isteach iad, mar bhí siad níos crua fadsaolaí ná na seanphlátaí traidisiúnta. Ach bhí siad ró-dheacair a ghearradh is a ghreanadh. Faoi dheireadh, rinneadh na plátaí copair a leictreaphlátáil le cruach chun cuid de shochar na cruach a fháil.


Cruachóip.
Aschur ríomhaire a dhéantar a phriontáil ar pháipéar le gur féidir leis an úsáideoir é a léamh is a thuiscint. Ar an taobh eile den scéal, is bogchóip an t-eolas ar dhiosca nó i gcuimhne an ríomhaire nach féidir a thuiscint ach le meaisín le scáileán.


Cruachré.
Saghas ceirmeachta idirmheánaí idir cré-earraí is poircealláin, a dhéantar as cré is cloch inchomhleáite. Faghraítear é go ngloinítear é a dhóthain go mbeidh sé díonach ar leachtanna, ach ní hionann is poircealláin, ní bhíonn sé tréshoilseach ach ar éigin de ghnáth.


Cruadhiosca.
Diosca docht stórais mhaighnéadaigh le haghaidh sonraí ríomhaire. I ríomhairí móra bíonn cruacha cruadhioscaí chun cuimhne ollmhór inrochtana a sholáthar.


Cruan.
Meán maisiúil chun dromchla ardghloinithe a chur ar mhiotal. Tosaítear le flosc bog gloine a phéinteáiltear ar dhromchla an mhiotail. Cuirtear dathanna (ábhair neamhorgánacha nó mhianracha de ghnáth, cosúil le hocsaídí miotal) ar an bhflosc mar phatrún nó pictiúr, agus ansin bácáiltear an t-iomlán i bhfoirnéis. Baintear feidhm as teicníochtaí den saghas céanna sa tionsclaíocht chun umair chruanta (mar shampla, babhlaí is uirlisí cistine) agus cabhalra cruanta d'innealra (mar shampla, oighinn is cuisneoirí) a tháirgeadh.


Cruanadóireacht.
Úsáid ábhar ildaite, cosúil le gloine, a bhácáiltear ar mhiotal nó ceirmeacht mar mhaisiúchán. Is iad na teicníochtaí a úsáidtear ar mhiotail ná basse taille, champlevé, cloisonné, agus péintéireacht. Táirgeadh cruain phéinteáilte ar chopar den chaighdeán is airde i Limoges sa 16ú céad, agus baineadh feidhm as an teicníocht chéanna ar fud na hEorpa sa 18ú céad chun boscaí snaoise is giuirléidí beaga eile a dhéanamh. I maisiú ceirmeachta le cruan, cuirtear an cruan ar an mbunghloiniú bácáilte agus déantar bácáil nó dhó eile ag teocht níos lú.


Crúbach.
Mamach a gcríochníonn méara a choise ina gcrúba in ionad ingne. Tá crúbaigh chorrmhéaracha ann le corruimhreacha méar, agus crúbaigh rémhéaracha. Agus tá na crúbaigh bhunaidh ann (an eilifint, an hiorax, is an t-ardmharc) a bhíonn planditeach.


Crúibín cait.
Planda bliantúil nó débhliantúil atá dúchasach don Eoraip, an Áise is tuaisceart na hAfraice. Go minic bíonn boladh uaidh cosúil le féar nua-bhainte ag triomú. 3 dhuilleoigín fiaclach ar na duilleoga. Na pisbhláthanna beag, buí nó bán, i mbláthraí fada caola cosúil le spící. Fástar cuid mhaith cineálacha mar fhoráiste d'ainmhithe, agus úsáidtear é chun blas a chur ar cháis.


Cruimh.
Staid larbhach i dtimthriall beatha féileacán is leamhan. De ghnáth itheann sí plandaí, cabáiste mar shampla. Uaireanta úsáidtear an téarma seo do larbha na sábhchuile.


Cruimh chadáis.
Ciaróg bheag a chuireann bac ar fhás normálta na mbláthanna cadáis de bharr a gníomhaíochtaí ite. Is lotnaid an-suntasach ó thaobh eacnamaíocht an chadáis í.


Cruinneachán.
San ailtireacht, aon díon cuartha ar fhoirgneamh le plean ciorclach. Tugtar "cobar" air freisin. I gcruinneachán clasaiceach na hAthbheochana, bíonn leathsféar rud beag biorach, cosúil le Baisleac Pheadair sa Róimh. I measc na gcruthanna eile, tá an mhias níos leata atá ar an bPainteon sa Róimh, agus an t-oinniún bolgach ar Ardeaglais Mharcais sa Veinéis. Cuimsíonn an téarma an t-iomlán le chéile, an chuid shorcóireach faoi bhun an chruinneacháin (an druma) is an laindéar os a chionn féin san áireamh.


Cruinneachán geodasach.
Cruinneachán atá cobhsaí ó thaobh struchtúir de, a thógtar as greille de bhaill dhíreacha, ceangailte le chéile chun dromchla leanúnach de thriantáin bheaga a chruthú. D'fhionn Buckminster Fuller é sna 1950idí.


Cruinnithe Mullaigh an Domhain.
Cruinnithe idirnáisiúnta faoin gcomhshaol. Tionóladh an chéad cheann i Rio de Janeiro na Brasaíle i 1992. Bhí beagnach gach ceann rialtais ar Domhan i láthair, ina measc taoiseach na tíre seo, agus pléadh gnéithe éagsúla de na fadhbanna bagracha comhshaoil. I measc na n-ábhar a pléadh bhí an iarmhairt cheaptha teasa san atmaisféar is an forthéamh domhanda, an poll sa chiseal ózóin san atmaisféar, astitim radaighníomhach, truailliú aeir is uisce le ceimiceáin thocsaineacha, leathadh na bhfásach de bharr an iomarca feirmeoireachta, dífhoraoisiú, díothú gnéithe plandaí is ainmhithe, an fás géaraithe i ndaonra an Domhain, agus a lán eile. Rinneadh comhaontuithe is fógraí go ndéanfaí bearta chun deireadh a chur le han-chuid de na míchleachtaí tionsclaíochta is iompair is bun leis na saghsanna truaillithe uile. Chomh maith leis na cruinnithe oifigiúla, tharla i bhfad níos mó taobhchruinnithe neamhoifigiúla ag eagrais dheonacha as tíortha ar fud an Domhain. Imeacht ollmhór ab ea é, aitheantas gur ceisteanna polaitiúla, eacnamaíochta, teicniúla iad na fadhbanna comhshaoil, ceisteanna uiledhomhanda, go deimhin, nach féidir tabhairt fúthu i gceart ach ar bhonn uiledhomhanda. Cinneadh go laghdófaí tiúchan na ngás san atmaisféar a chuireann leis an iarmhairt cheaptha teasa go dtí leibhéal na bliana 1990 faoin mbliain 2000. Tionóladh an dara cruinniú i gKyoto na Seapáine i 1997. An babhta sin, leagadh amach spriocanna do na príomhthíortha tionsclaíocha maidir le leibhéil astaithe gáis cheaptha teasa a bhainfeadh siad amach faoi 2012. Faoi 2008 bhí tiúchan na ngás seo méadaithe 6% ar fud an Domhain, agus bhí na Stáit Aontaithe amháin ag astú 10% níos mó fós ná i 1990. Níor éirigh ach leis an nGearmáin, an Rúis is an Bhreatain aon laghduithe a dhéanamh ar a sceitheadh. Anuas air sin, bhí na tíortha i mbéal forbartha, an tSín is an India go príomha, ag cur go mór lena sceitheadh. Bhí an 3ú cruinniú i gCóbanhávan i 2009, agus theip ar na rialtais aon chomhaontú ná spriocanna a leagan amach don tréimhse i ndiaidh 2012.


Cruitchorda.
Uirlis cheoil mhéarchláir, in úsáid sa tSín faoin 8ú céad, san iarthar ón 15ú céad. Laghdaigh a úsáid sa 19ú céad, ach tá sé in úsáid arís le haghaidh ceoil luaith. Nuair a bhrúitear gléas gluaistear seac adhmaid, feistithe le figín leathair, cleite nó plaistigh (in uirlisí nua-aoiseacha), agus baineann sé seo stoitheadh as an tsreang (síneann na sreanga taobh thiar den mhéarchlár). Maolaítear creathanna na sreinge nuair a thiteann an seac ar ais ina áit.


Crústach.
Artrapód uisciúil coitianta le péire giall (mandabail), agus dhá phéire adharcán chun tosaigh ar an mbéal san ainmhí fásta. Timpeall 40,000 speiceas, muirí den chuid is mó, ach cuid acu a áitríonn gnáthóga fionnuisce is domhanda. An-chuid foirmeacha. Cuimsíonn an timthriall beatha staid larbhach le 3 phéire géag.


Paul Jozef Crutzen.
Ceimicí a rugadh in Amstardam ar an 3 Nollaig 1933 is ea Paul Jozef Crutzen. Rinne sé taighde ar fhótaiceimic an ózóin san atmaisféar, agus léirigh i 1970 go raibh ról ag CFCanna (clórafluaracarbóin) in ídiú an ózóin sa chiseal ózóin. Chruthaigh sé go bhfeidhmíonn siad mar chatalaígh is nach n-ídeofaí iad sna himoibrithe dochracha in aon chor. Mar sin, féadfaidh oiread beag de CFC dochar as cuimse a dhéanamh don chiseal ózóin. Bhí an obair seo ina siocair leis an gcinneadh stop a chur le húsáid na CFCanna i gcuisneoirí is trealamh eile de réir a chéile. Roinn sé Duais Nobel na Ceimice 1995 le Mario Molina is Sherwood Rowland.


CRYSTAL.
Pacáiste ríomhaire chun córais shaineolacha a shaothrú.


Cú.
Pór madra a ritear anois ar son spóirt, ach a bhíodh in úsáid leis na mílte bliain chun giorriacha, sionnaigh is fianna a sheilg. Caol le fionnadh gearr. Na cosa, an t-eireaball is an soc fada. Is mionphór an cú Iodálach. Tarlaíonn rásaíocht con ar chúrsa fálaithe ciorclach nó ubhchruthach, agus mealltar na cúnna timpeall an chúrsa le giorria meicniúil. Tógadh an chéad chúrsa mar seo in Emeryville, California i 1919.


Cú faoil Rúiseach.
Pór madra a saothraíodh sa Rúis chun an mac tíre a sheilg i gconairtí. Pór aclaí ard caol. An soc fada caol, an t-eireaball fada, an fionnadh fada díreach nó catach.


Cú Faró.
Pór madra ar meánmhéid a saothraíodh san Éigipt. Cosúil ina sheasamh le cú (rásaíochta), ach le cluasa móra leathana bioracha a choinníonn sé in airde. An fionnadh gearr, scothdhearg/donn nó bán le paistí liatha nó scothdhearga.


Cuachfhungas.
Fungas a tháirgeann corp torthaithe cupánchruthach, a osclaíonn agus é aibí chun an ciseal torthúil a nochtadh. Fásann an chuid is mó díobh ar ábhar orgánach lofa, agus tá cuid acu seadánach.


Cuaga.
Cineál séabra ab ea an cuaga atá imithe in éag. Bhí sé dúchasach don Afraic Theas. Stríoca ar an gceann is ar na guaillí amháin. An cholainn donn, na cosa is an t-eireaball bán. Fuair an cuaga deireanach bás i zú Amstardam i 1883.


Cuaifeach uisce.
Coibhéis farraige an tornádó. Leathann tonnadóir aeir atá ag rothlú go han-tapa ó bhun na scamall go dromchla an uisce, ag bailiú uisce an t-am ar fad. Tarlaíonn comhdhlúthú taobh istigh den tonnadóir freisin. Nuair a shroicheann cuaifeach uisce an talamh, fuasclaítear an t-uisce ann go tapa.


Cuaire spás-ama.
Slonn a chuireann síos ar iarmhairt maise is fuinnimh ar an spás-am. I meicnic Newton, is nialas í seo, rud a chomhfhreagraíonn do spás-am leata neamhchuartha. Ach is eol ón mbreathnú ar chuaradh chúrsa an tsolais ó réaltaí ag ár nGrian nach leata atá an spás-am. I dteoiric ghinearálta na coibhneasachta, is de bharr go bhfuil mais i láthair atá an spás-am cuartha. Tairgtear go bhfuil réigiúin le cuaire éigríochta (i ndúphoill, mar shampla). Ag fad an-mhór amach ó reanna maisiúla spéire, bíonn an spás-am ionann is leata, rud a chomhfhreagraíonn d'imtharraingt lag.


Cuaisíteas.
Is éard is cuaisíteas ann Ionfhabhtú sa líneáil i gceann amháin nó níos mó de na cuasa i gcnámha na haghaidhe os cionn na sróine. Tarlaíonn sé uaireanta de thoradh ionfhabhtú na n-aerphasáistí uachtaracha (is é sin, slaghdán). Faigheann duine pian dhian os cionn an chuais, tinneas cinn, agus fiabhras.


Cualarach.
Iasc le colainn chaol a mhaireann sa bhfarraige is uisce úr, de chlann atá dúchasach don leathsféar thuaidh. Déanann sé imirce chuig uisce úr le pórú. Suas le 30 cm ar fhad. Faightear é sa bhfarraige cois cladaigh, agus aibhneacha ón Iorua go Bá na Bioscáine.


Droichead Chuan Sydney.
Ceann de chomharthaí suntasacha na hAstráile is ea an Droichead Chuan Sydney", an droichead stuach is leithne troime ar domhan. Tá an phríomháirse 503 m ar fhad, agus an pointe is airde 134 m os cionn na farraige. Tá mótarbhealach is bealaí iarnróid air.


Cuas (anatamaíocht).
San anatamaíocht, aon spás taobh istigh den cheann nó ball colainne eile. Ceanglaíonn na cuasa atá ar thosach na haghaidhe os cionn na sróine le cuas na sróine féin, atá lán le haer agus líneáilte le heipitéiliam riospráide. Laghdaíonn siad meáchan na blaoisce, agus feidhmíonn mar sheomraí athshondacha i ndéanamh fuaime. Athraíonn cáilíocht an ghutha nuair a bhíonn slaghdán ar dhuine, rud a ionfhabhtaíonn na cuasa seo: líonann siad le sreabhán agus athraíonn a n-airíonna athshondacha go mór. Faightear na cuasa ionchráiniacha a bhíonn lán le fuil idir cisil den scannán seachtrach (an dura mater) a chlúdáionn an inchinn, agus draenálann siad an fhuil fhéitheach ón inchinn go dtí an fhéith chuingealach inmheánach. Úsáidtear an téarma cuas sa phaiteolaíocht freisin d'oscailt mhínormálta le bun dall ar dhromchla eipitéiliach.


Cuasacháithníní.
Floscthaí a fheidhmíonn mar a bheadh cáithníní iontu, nó fíorcháithníní go gcuireann a dtimpeallacht isteach orthu chun a n-iompar a athrú. Sampla den chéad saghas is ea an fónón, crith na laitíse criostalta. Sampla den dara saghas is ea gluaiseacht leictreon i solaid, agus sa chás seo is féidir go mbeidh an chuma ar na leictreoin go bhfuil mais i bhfad níos mó ná an saorleictreon acu. Cuasacháithníní tábhachtacha eile is ea floscáin is magnóin.


Cuasaichriostail.
Ábhair sholadacha a léiríonn siméadrachtaí (cosúil le criostail) ar scálaí beaga ach nach mbíonn an struchtúr foirfe ordúil ginearálta acu a bhíonn ag fíorchriostail. Braitheadh a leithéid den chéad uair i 1984 nuair a taifeadadh siméadracht faoina 5 nach raibh súil leis sa chóimhiotal Al6Mn.


Cuaschlaonas.
Sa gheolaíocht, struchtúr fillte i bhfoirm loig nó áirse inbhéartaithe. Cumtar é nuair a fhilleann carraigeacha dríodair síos. Malairt an dronnchlaonais.


Cúcamar.
Féithleog dreaptha nó reatha le teannóga. Is dócha go bhfuil sé dúchasach don Afraic, ach saothraítear in áiteanna eile le fada fada mar ghlasra sailéid é. Na duilleoga croíchruthach, maothánach go bosach. Na bláthanna fireanna is baineanna 2.5 cm ar trastomhas, buí tonnadóirchruthach. Na torthaí níos mó ná 45 cm ar fhad, glas méith sorcóireach nó ubhchruthach.


Cúcamar mara.
Inveirteabrach mara ispínchruthach le colainn bhog. An béal ag ceann amháin, timpeallaithe ag suas le 30 adharcán, an t-anas ag an gceann eile. An craiceann leathrúil le struchtúir bheaga chnámhacha ann (cnáimhíní). Faightear é ar an ngrinneall nó gar dó, ó uisce tanaí cois cladaigh go dtí doimhneacht na farraige.


Cúfróg.
Cónaiféar síorghlas atá dúchasach do réigiúin mheasartha sa leathsféar ó thuaidh. Na duilleoga beag, cosúil le lanna. Na buaircíní cosúil le ceann máis agus 4-12 lann adhmadach nasctha ar a n-imill, ag fanacht ar na géaga ar feadh blianta uaireanta. Ruaigeann an t-adhmad feithidí, ach bíonn sí íogair d'fhuacht dhomhain.


Cúfróg bhréige.
Cónaiféar síorghlas, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh, an tSeapáin, agus Téaváin. Cosúil le cúfróg, ach le duilliúr i gcraobhacha leata. Táirgeann sí adhmad, ach is crainn mhaisiúcháin cuid mhaith dá foirmeacha.


Cúfróg Lawson.
Saghas cúfróg bhréige is féidir a aithint as an mboladh óna duilliúr brúite, atá cosúil le peirsil. An-athraitheach ó thaobh airde, crutha, craobhtha is datha. Dúchasach do stáit Oregon (deisceartach) is California (tuaisceartach), ach i measc na gcrann is leithne a shaothraítear, agus tá timpeall 200 saghas sa chlann.


Cúfróg Leyland.
Crann hibrideach idiraicmeach idir fíorchúfróg is cúfróg bhréige, a saothraíodh ar dtús i 1888. Braitheann a chruth ar an speiceas den dá cheann a bhíonn ina thuismitheoir baineann, ach bíonn siad colúnach i gcónaí, crua bríomhar. Bíonn na clóin le duilliúr liath nó glas níos coitinne ná na clóin eile. Úsáidtear go minic í chun fál a fhás go tapa.


Cúgar.
Ball de chlann na gcat a fhaightear i Meiriceá ó Cheanada aneas. Liath nó scothdhearg/donn. Aonarach ceantrach, áitríonn sé gnáthóga éagsúla. Itheann sé fianna den chuid is mó. Tá ainmneacha eile air: "leon sléibhe", "púma", "pantar", is eile.


Cúigmhéarach.
Speicis éagsúla de "Potentilla" le bláthanna cúigpheitealacha bána, buí nó corcra.


Cuil Bhealtaine.
Feithid sciathánach le beatha ghairid fhásta. Maireann sí 4 bhliain mar larbha, agus ansin tagann amach mar chuil fhásta eitilte, nach n-itheann is nach maireann ach 2-72 uair. I rith na tréimhse gairide sin cúplálann sí is beireann uibheacha. Tugann sí féasta do na héisc an t-am sin bliana, agus spórt do na hiascairí.


Cuil dhubh.
Míol dúcholainneach plandaí a itheann trí shúlach plandaí a ionsú isteach.


Cuil ghorm.
Cuileog mhór le bolg niamhghorm is ea cuil ghorm ("Calliphora vomitoria"). Beireann uibheacha ar ábhar lofa ainmhi. Itheann na larbhaí gan chosa trí bhia a leachtú: mar shampla, úscann na cuileoga fásta súlaigh dhíleáite ar an mbia agus ólann an t-ábhar tuaslagtha.


Cuil Spáinneach.
Ciaróg gheal dhaite, ó réigiúin theo thirime de ghnáth. Na larbhaí bídeach, le hingne, a itheann mar sheadán nó ar neadacha nó bianna stóráilte feithidí. Táirgeann na ciaróga fásta ceimiceán a dhéanann cloig ar an gcraiceann: ainm eile uirthi is ea ciaróg cloig.


Cuileann.
Crann nó tom síorghlas a fhásann 10 m ar airde, dúchasach don Eoraip. An choirt airgeadach liath. Na duilleoga leathrúil snasta ar an taobh uachtarach le himill thonnacha spíonacha. Na bláthanna ceathairpheitealach bán, caora dearga ina ndiaidh, agus fireannaigh is baineannaigh ar chrainn dhifriúla. Fástar go forleathan é mar mhaisiúchán, don Nollaig go háirithe. Bíonn duilleoga ildathacha nó caora buí ar chuid mhaith de na crainn shaothraithe.


Cuileog ghlas.
Aifid bhogcholainne a itheann trí shúlach plandaí a shú. Colainn ramhar ghlas ag an mbaineannach, gan sciatháin; an fireannach níos dorcha. Tálann sí drúcht meala, agus uaireanta déanann seangáin freastal uirthi. Timthriall casta beatha aici, agus táirgtear suas le 10 nglúin gach bliain ar mhodh neamhghnéasach. Is lotnaid an-suntasach í nuair a bhíonn sí an-fhlúirseach.


Cuilghaiste Véineas.
Planda beag ilbhliantúil ascnaideach, dúchasach do na coillte neamhthorthúla péine in oirdheisceart na Stát Aontaithe. Na duilleoga i gcnotaí. Na bláthanna bán le 5 pheiteal, i spící caola suas le 15 cm ar airde. Gach duilleog ina dhá leath, cuid íochtarach sciathánach is cuid uachtarach (an gaiste) ina dhá liopa leathsféarúla le 3 thruicearghruaig i ngach ceann agus fiacla mar imeall air. Má spreagann feithid na gruaigí seo, dúnann na liopaí go daingean de phreab, tálann faireoga dearga ar dhromchlaí na liopaí einsímí, agus díleánn an planda an chreach go hiomlán roimh athoscailt na duilleoige.


Cuília.
Éan Afracach fíodóra a áitríonn talamh féaraigh, coillearnach is riasc. Itheann sé síolta. Is lotnaid shuntasach talmhaíochta an cuília gobdearg, a chiapann barra gráin.


Cuilithe.
Foirm rothlach sreafa i sreabháin. Bíonn na sruthlínte cuartha, agus fiú ina lúba iata. Samplaí dá leithéid is ea cuilithí guairneáin, camanfaí is iomghaotha, agus guairneáin in abhainn de thoradh bac ar an tsreabh.


Cuimhne.
Cumas teacht ar eolas san intinn mar gheall ar eachtraí a tharla san am atá caite is an chuimhne. Sna teoiricí ar an gcuimhne, pléitear cén fáth go ndéantar dearmad (meath nó trasnaíocht le hábhair eile) agus an féidir go bhfuil dhá stór san intinn ina ndéantar dearmad ar rátaí difriúla (cuimhní gearrthéarma is fadtéarma). Déantar iarracht cuimhne eipeasóideach (cuimhne ar eachtraí ar leith a tharla do dhuine) is cuimhne shéimeantach (eolas) a thuiscint, agus conas a idirghníomhaíonn eolas nua atá ag teacht isteach le heolas a bhí ag duine roimh ré, maidir le tuiscint teanga is réiteach fadhbanna (cuimhne oibrithe). I measc na bhfadhbanna praiticiúla, tá iontaofacht cuimhne finné súl, mar is eol go bhfuil sé éasca finné súl a chlaonadh le heolas a fhaigheann sé i ndiaidh na heachtra.


Cuimhne bholgánach.
Saghas cuimhne ríomhaire a saothraíodh ar dtús sna 1970idí. Cuimhne inléite inscríofa an cineál cuimhne seo, a fheidhmíonn trí mhionbholgáin mhaighnéadaithe pholaraithe, a sheasann do ghiotáin, a chasadh. Is struchtúir an-storrúla ón taobh meicniúil iad seo, agus feidhmíonn siad go maith thar raon mór teochta. Ach is mall costasach iad i gcomparáid le cuimhní leathsheoltacha. Baintear feidhm astu i gcomhshaolta garga.


Cuimhne inléite amháin.
Cuimhne leathsheoltóra i ríomhaire nach scriostar a bhfuil de shonraí stóráilte ann nuair a chuirtear an ríomhaire as ("ROM" i mBéarla). Ní féidir na sonraí i gcuimhne ROM a athrú, agus mar sin baintear feidhm aisti chun ríomhchláir oibriúcháin i ríomhaire, a mbaintear feidhm astu go minic, a stóráil.


Cuimhne inléite amháin inríomhchláraithe.
Saghas ar leith cuimhne inléite amháin ar chiorcad iomlánaithe leathsheoltóra is ea Cuimhne inléite amháin inríomhchláraithe (PROM). Is féidir leis an úsáideoir sonraí a insealbhú ann ach nach féidir aon athruithe eile a dhéanamh air tar éis na sonraí a chlárú.


Cuimhne ríomhaire.
An chuid de ríomhaire a stórálann cláir is sonraí, go buan nó go neamhbhuan. Tá dhá chineál bhunúsacha ann: cuimhne randamrochtana (RAM), agus cuimhne inléite amháin (ROM). I bhfoirm ciorcad iomlánaithe a fhaightear iad, agus is féidir sonraí a léamh, nó a aistriú astu nó iontu go han-tapa leis an láraonad próiseála.


Cuimín.
Planda caol bliantúil is ea cuimín a fhásann 50 cm ar airde, dúchasach do thuaisceart na hAfraice is iardheisceart na hÁise. Na duilleoga roinnte ina maotháin chaola, cosúil le snáithí. Na bláthanna bán nó bándearg, na peitil eangach. Na torthaí ubhchruthach le heitrí caola. Saothraítear é ar son na dtorthaí cumhra a úsáidtear mar spíosra, mar chomhábhar i bpúdar curaí, agus i gcócaireacht Mheicsiceach.


Cuineoilín.
C9H7N, bun orgánach atá gaolmhar le piridín. Leachtanna olúla is ea é féin agus a isiméir iseacuineoilín, ar comhábhair tarra guail iad. Díorthaítear cuineon is alcalóidigh eile as.


Cuineon.
C6H4O2, ceann de dhá isiméir a dhíorthaítear ó bheinséin. Tá siad an-daite, agus is minic grúpa cuineonach mar chrómafór i ruaimeachán.


Cuinín.
Druga a úsáidtear chun an mhaláire a sheachaint, agus uaireanta mar chóireáil uirthi. I láthair i gcoirt crann áirithe atá dúchasach do na hAindéis is a shaothraítear i Srí Lanca, an India is Iáva. Aonraíodh cuinín íon ón gcoirt seo den chéad uair i 1820, agus ba é an t-aon druga frithmhaláire go dtí na 1920idí. Ós rud é gur fhás frithsheasmhacht na mbaictéar i gcoinne na ndrugaí nua saorga, tá cuinín coitianta fós.


Cuirín.
Tom duillsilteach, dúchasach do réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh is na hAindéis. Na duilleoga maothánach go bosach. Na bláthanna iompartha i gcrobhaingí ar phéacáin ghearra chliathánacha, 4-5 sheipeal is 4-5 pheiteal, na peitil rud beag níos giorra is cruinn. Na caora súmhar. Saothraítear iad mar mhaisiúchán agus ar son na dtorthaí (is fíonchaora i ndáiríre iad na cuiríní tirime a úsáidtear i gcácaí torthaí).


Cuirín dearg.
Cuirín atá dúchasach d'iarthar na hEorpa, a tháirgeann caora dearga inite ar sheanadhmad. Is é atá sa chuirín bán ná foirm bhán den chuirín céanna.


Cuirín dubh.
Saghas cuirín chumhra atá dúchasach don Eoraip is an Áise. Saothraítear go forleathan é. Fásann na caora dubha inite ar adhmad nua.


Cúirséad.
Saghas mearóige le torthaí beaga, glasa nó buí.


Cuise.
Féar ilbhliantúil le gais fhréamhaithe dreaptha a fhoirmíonn dois réasúnta docht. Athraitheach, dáilte go forleathan ar fud na réigiún measartha sa leathsféar thuaidh. Tábhachtach mar fhéar innilte.


Cuisle (irisleabhar).
Brúthonn a ghineann bualadh an chroí, an méadailín clé go háirithe, chun an fhuil a dhíchur isteach i gcóras na bhfuileadán. Is ionann an oiread frithbhuailtí sa nóiméad is ráta an chroí. I ndaoine, is é 70-90 é le linn suaimhnis, ag méadú le linn aclaíochta, feirge is fiabhrais, ag laghdú le linn dúlagair. Is féidir na forbairtí is na crapthaí ailtéarnacha sna hartairí gar do dhromchla na colainne a mhothú (agus a fheiceáil, uaireanta) mar chuisle. Braitear an ráta bíogtha de ghnáth le barra na méar a chur go bog ar thaobh istigh na rí go díreach os cionn an rosta (an bualadh gathach).
Naisc Sheachtracha.
Seaneagráin chlóite curtha suas ar an Idirlíon. “Iris Don Aois Nua”http://borel.slu.edu/cuisle/


Cuisliú.
Claiseanna tanaí ingearacha ar fhoirgneamh, de ghnáth ar stoc colúin nó piléir balla. Faightear iad san ord Dórach, san ord Iónach, san ord Corainteach is sa Chomhord, ach ní fhaightear san ord Tuscánach.


Cuisniú.
Fuarú, trí ghalú den chuid is mó. Feidhmíonn an cuisneoir is córais aerchóirithe ar an bprionsabal seo. I gcóras mar seo, bíonn leacht cuisnithe (Freon, mar shampla) istigh i gcóras iata píobán. Brúitear gal an leachta seo le caidéal isteach i gcomhdhlúthadán, áit a gcomhdhlúthaíonn sí ina leacht the. Bíonn an comhdhlúthadán taobh amuigh den chuisneoir agus cailleann sé teas go dtí timpeallacht an tseomra, rud a fhuaraíonn an leacht ann. Ansin ritheann an leacht fhuar trí chomhla leata isteach i bpíobán ar thrasghearradh níos mó, áit a ngalaíonn an leacht is a dtógann an teas folaigh galaithe ón timpeallacht. Mar seo, fuaraítear timpeallacht an ghalaitheora, a bhíonn taobh istigh de bhosca teasdíonta an chuisneora. Uaidh sin téann an ghal tríd an gcaidéal agus timpeall an chiorcaid arís is arís eile.


Cuitéar.
Long seoil le crann amháin, rigeáil ó thosach go deireadh, agus níos mó ná seol amháin ar an gcrann. Crann spreoide ag gobadh amach chun tosaigh de ghnáth, agus rópaí ó na seolta ceangailte leis. Neamhchoitianta na laethanta seo.


Culaith spáis.
Culaith ar leith chomh maith le córas chun beatha a chothú do spásaire amuigh sa spás. Sa bhunchulaith, tá bríste le bróga ceangailte de, geansaí, caipín le micreafón is cluasáin i gcomhair cumarsáide, lámhainní, agus clogad le fuinneog thrédhearcach. Taobh istigh, caitheann an spásaire ball inmheánach éadaigh a chlúdaíonn an chuid is mó dá cholainn. Ritheann 90 m de phíobáin tríd sin chun uisce fuaraithe/téite a iompar agus an spásaire a choimeád compordach. Cuid mhaith ciseal san ábhar a ndéantar an chulaith as. Ar an taobh istigh tá éadromán chun an ocsaigin a choimeád sa chulaith. Timpeall air sin tá ciseal dacróin, fabraic láidir a choimeádann srian ar an éadromán faoi bhrú na hocsaigine. Timpeall air sin tá ciseal den phlaisteach Mylar ach é clúdaithe le ciseal alúmanaim chun teasdíonadh a sholáthar. Taobh amuigh de sin tá cisil eile d'uigí láidre mar chosaint ar radaíochtaí cosmacha is ultraivialaite agus micreadhreigeoidigh. Sa chóras cothaithe beatha, tá umair ocsaigine agus gaothaire le mótar chun an ocsaigin a shéideadh isteach sa chlogad. Tá rialtán ocsaigine ann is cartús de hiodrocsaíd litiam is gualach chun dé-ocsaíd charbóin a bhaint as an ocsaigin asanálaithe sa chóras. Tá néalaitheoir san imshruthú ocsaigine chun galuisce a bhaint aisti. Tá raidió, gléas rabhaidh, agus mála dí sa chóras freisin. Ar eagla na heagla, caitheann an spásaire maonairt chun a fhual a ghabháil. Léi seo, is féidir le spásaire timpeall 7 n-uaire a chaitheamh amuigh i dtimpeallacht chontúirteach spáis.


Cúlbhá.
San ailtireacht, ascaill bhoghtach leathchiorclach nó pholagónach in eaglais, ag ceann séipéil nó córlainne de ghnáth. Ó bhunús, is ann a bhíodh cathaoir an phraetóra i mbaisleac Rómhánach.


Cúlchros-síolrú.
Sa ghéineolaíocht thurgnamhach, cúpláil hibride den chéad ghlúin le haonán le comhdhéanamh géiniteach comhionann le ceann dá thuismitheoirí. Déantar turgnaimh mar seo chun naisc idir géinte a aimsiú.


Culicidae.
Clann cuileog le timpeall 3,000 speiceas, ina measc corrmhíolta is muiscítí. Tá cuid mhaith de na speicis suntasach don mhíochaine is an tréidliacht mar gur iompróirí galar iad, cosúil le maláire, fiabhras buí, fiabhras deingí, is eilifintiáis.


Diamant Cullinan.
An diamant is mó a fuarthas riamh, meáchan 0.65 kg (3,255 carat). Fuarthas sa Phríomh-Mhianach Diamant san Afraic Theas i 1905 é, agus ainmníodh é as Thomas Cullinan a d'fhionn an mianach ar dtús. Gearradh i 9 gcloch mhór is 96 cloch bheag é, agus suíodh an ceann is mó (Réalta Mhór na hAfraice) sa ríshlat i seoda corónach na Breataine.


Cúlóm.
Aonad SI an luchta leictrigh leis an tsiombail C. Ainmnithe as Charles Coulomb. Sainmhínítear é mar an méid luchta a iompraíonn aimpéar amháin i soicind amháin.


Nicholas Culpeper.
Astralaí is lia a rugadh i Londain ab ea Nicholas Culpeper (1616-1654). I 1649 d'fhoilsigh sé an chéad aistriúchán Béarla ar Pharmocopoeia Choláiste na Lianna i Londain, lámhleabhar údarásach na ndrugaí ceadaithe, a dtréithe, a n-úsáidí, a bhfo-iarsmaí, a n-ullmhúcháin is a ndáileoga molta: "A Physical Directory" (Eolaí Fisiciúil) a thug sé air. I 1652 d'fhoilsigh sé "The English Physician" (An Lia Sasanach) agus i 1653 "The Complete Herbal" (An Leabhar Críochnúil Luibheolaíochta).


Cúltarraingt.
Fórsa a chuireann bac ar ghluaiseacht réada trí shreabhán. Tarlaíonn sí de bharr frithchuimilte idir an réad is an sreabhán ag sreabhadh thar dhromchla an réada (cúltarraingt shlaodach nó fhrithchuimilteach) agus na difríochtaí brú de bharr an tsreafa mórthimpeall an réada (cúltarraingt foirme nó phróifíle). Tugtar "friotaíocht aeir" ar an gcúltarraingt ar réad i sruth aeir.


Cúlteilgean.
Córas chun íomhá a theilgean ar scáileán tréshoilseach chun gur féidir í a fheiceáil ón taobh eile. Is áisiúil a leithéid nuair nach féidir an áit a bhfuil an lucht féachana a dhorchú, mar shampla i músaeim nó taispeántas, agus le teilifís ollscáileáin. I bhfoirm ar leith de chineamatagrafaíocht chumaisc tógann na haisteoirí a bpáirteanna os comhair a leithéid de scáileán agus radharc inghluaiste cúlteilgthe air seo mar chúlra don dráma.


Cultúr (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, pobal miocrorgánach nó ceall, díthiomsaithe ó fhíochán, a choinnítear go saorga is a fhástar i meán cothaitheach trí dheighilt neamhghnéasach. Baintear feidhm as an teicníocht i dtaighde turgnamhach sa mhicribhitheolaíocht agus feidhmeanna diagnóisithe (is cóireála, uaireanta) sa mhíochaine.


Cúlú (géinitic).
Sa ghéinitic, tréith a éiríonn follasach nuair a fhaigheann an indibhid dhá chóip de na hailléilí cosúla nó comhionnana. Ní ceart an téarma a lua maidir le géinte ná ailléilí. I ngalair ghéiniteacha dhaonna atá uathsómach cúlaithe (cosúil le fiobróis chisteach), féadfaidh gach tuismitheoir gan siomtóim aon ailléil athruithe a thabhairt ar aghaidh dá bpáiste go bhfaighidh an páiste an neamhord. I ngalair chúlaithe X-nasctha, féadfaidh an mháthair gan siomtóim X-ailléil athruithe a thabhairt ar aghaidh dá mac, le X-chrómasóm amháin, go bhfaighidh sé an neamhord.


Cumadóireacht.
Is éard is cumadóireacht ann ná an próiseas ina gcruthaítear píosa ceoil ionas gur féidir é a sheinm arís is arís eile thar na blianta, agus an píosa ceoil a chruthaítear sa phróiseas.
Déantar idirdhealú idir cumadóireacht is féidir a athsheinm agus tobchumadh nach féidir a sheinm arís. Déanann córas casta nodaireacht ceoil cinnte go bhfuil an chumadóireacht inathsheinnte de réir rún an chumadóra. In aoiseanna roimhe seo, agus fós i gcuid mhaith de cheol an oirthir, bíonn iarmhairt chriticiúil ag an traidisiún béil.


An Bealach Caoin Theas.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é an Bealach Caoin Theas.


Beanntraí, Barúntacht, Contae Loch Garman.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Beanntraí.


Fotharta, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Fotharta.


Guaire, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Guaire.


Scairbh Bhailis.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Scairbh Bhailis.


Síol Bhroin.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Síol Bhroin.


Síol Maoluír Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Síol Maoluír Thoir.


Síol Maoluír Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Síol Maoluír Thiar.


Baile na Trá.
Is baile fearainn suite i gContae Loch Garman é Baile na Trá.


Baile Uí Choigligh.
Is barúntacht suite i gContae Loch Garman é Baile Uí Choigligh.


Cumalainimbeas.
Scamaill de chlann na gcumalas a éiríonn an-ard (suas le 10 km). Go minic bíonn cuma dhorcha bhagrach orthu ón talamh, agus bíonn siad bainteach le stoirmeacha toirní is teacht fronta fhuair le linn do lagrach dul thart. Ar barr is féidir go gcruthóidh an scamall cruth inneonach.


Comhairle na Gáidhealtachd.
Comhairle na Gáidhealtachd Ceantar chomhairle de chuid na hAlban is ea Comhairle na Gáidhealtachd atá suite i dtuaisceart na tíre, agus is é an ceantar chomhairle is mó sa Ríocht Aontaithe.


Cumalas.
Clann scamall le hairde leathan agus bun réasúnta cothrománach. Cuimsíonn sé scamaill bheaga chlúmhacha, mar a bheadh ann tráthnóna samhraidh, agus ag foirceann eile, scamaill dhubha bhagracha stoirme is cumalainimbis. Comhiompar is cúis lena bhfaid cheartingearacha. Bíonn a mbun timpeall 450-2,000 m ar airde.


Cumann Náisiúnta Audubon.
Eagraíocht phríobháideach sna Stáit Aontaithe, ainmnithe as an ealaíontóir is nádúraí Meiriceánach John James Audubon. Stiúrann sé níos mó ná 60 tearmann d'ainmhithe is éanlaith fhiáin.


Cumann Náisiúnta Geografach.
Eagraíocht eolaíochta is oideachais sna Stáit Aontaithe, a bunaíodh i 1888. Foilsíonn sé torthaí an taighde is na staidéar a mhaoiníonn an cumann ina iris cháiliúil mhíosúil National Geographic. Bhí 10 milliún ball ann i 2006.


Cumann Ríoga.
Eagraíocht cháiliúil eolaíochta sa Bhreatain. Tharla an chéad chruinniú i 1660, agus i 1662 thug an Rí Searlás II cairt dó chun eolas nádúrtha a chur chun cinn. Ba é Isaac Newton an chéad uachtarán air.


Comhairle Shiorrachd Rinn Friú.
Ceantar chomhairle de chuid na hAlban is ea Comhairle Shiorrachd Rinn Friú.


Baile an Bharúnaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Loch Garman é Baile an Bharúnaigh.


Baile an tSionóidigh.
Is baile fearainn suite i gContae Loch Garman é Baile an tSionóidigh.


Fearann Mhic Mhurchú.
Is baile fearainn suite i gContae Loch Garman é Fearann Mhic Mhurchú.


An Mhoing Bheag.
Is baile fearainn suite i gContae Loch Garman é an Mhoing Bheag.


An Ráithín, Contae Loch Garman.
Is baile fearainn suite i gContae Loch Garman é an Ráithín.


Cuan Loch Garman.
Is cuan suite i gContae Loch Garman é Cuan Loch Garman.


Caisleán Uí Bhairrche.
Is caisleán suite i gContae Loch Garman é Caisleán Uí Bhairrche.


Cnoc Fhiodh na gCaor.
Is cnoc suite i gContae Loch Garman é Cnoc Fhiodh na gCaor.


Rinn Duáin.
Is ceann tíre suite i gContae Loch Garman é Rinn Duáin. Tá an ceann tíre seo lonnaithe taobh leis an inbhear de chuid Cumar na dTrí Uisce. Tá Teach Solais lonnaithe ar an ceann tíre seo.


Seanros.
Is paróiste suite i gContae Loch Garman é Seanros.


Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear.
Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear
Contae de chuid na hAlban is ea Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear.


Veidhlín.
Is é téaduirlis an veidhlín, a bhfuil ceithre téad aige de ghnáth. Tarraingítear bogha thar na téada chun fuaim a ghiniúint. Is é an veidhlín an gléas is tábhachtaí i gceol an iarthair ón 17ú céad. Saothraíodh an veidhlín ceathairthéadach sa 16ú céad, ag sroicheadh a bhuaice i 1650-1730 i lámha Stradivari agus chlanna Nicolò Amati (1596-1684) is Giuseppe Guarneri (1698-1744). I measc na mionathruithe a rinneadh níos déanaí air, tá an méarchlár fadaithe, an taca smige, agus níolón is cruach in ionad snáithe caoláin mar ábhar sreang. Baill eile de chlann an veidhlín is ea an vióla, an dordveidhil is an t-olldord.


Torchoill.
Cnoc i gContae Loch Garman is ea Torchoill (253 m).
Torrchoill


Coláiste na Dea Comhairle.
Is meánscoil suite i gContae Loch Garman é Coláiste na Dea Comhairle.


Comhairle Contae Loch Garman.
Is comhairle suite i gContae Loch Garman í Comhairle Contae Loch Garman.


Deoise Fhearna.
Is deoise suite i gContae Loch Garman í Deoise Fhearna.


Mainistir Thinteirn.
Is mainistir suite i gContae Loch Garman í Mainistir Thinteirn.


Mainistir Dhún Bróithe.
Is mainistir suite i gContae Loch Garman í Mainistir Dhún Bróithe.


Páirc Loch Garman.
Is staid suite i gContae Loch Garman í Páirc Loch Garman.


Stáisiún Inis Córthaidh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite in Inis Córthaidh i gContae Loch Garman é Stáisiún Inis Córthaidh.


Stáisiún Ghuaire.
Is stáisiún suite i gContae Loch Garman é Stáisiún Ghuaire.


Stáisiún Chalafort Ros Láir.
Is stáisiún suite i gContae Loch Garman é Stáisiún Chalafort Ros Láir.


Ryan Dolan.
Is amhránaí Éireannach é Ryan Dolan (rugadh é sa bhliain 1985). Roghnaíodh é mar iarratasóir na hÉireann sa Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse sa bhlian 2013 leis an amhrán "Only Love Survives".


Comhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath.
Comhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath.


An Córas seascaidí.
Is éard is an córas seascaidí (bonn 60) ann ná córas uimhreach le seasca mar a bhonn. Thosaigh sé leis na Suiméaraigh ársa sa 3ú Mhílaoise RC, agus uathu siúd fuair na Bablónaigh ársa é, agus úsáidtear go fóill é - i bhfoirm mhodhnaithe - le haghaidh aga, uillinneacha, agus comhordanáidí geografacha a thomhas.
Tá ag an uimhir 60, uimhir an-ilchodach, dhá cheann déag de fachtóirí, eadhon a bhfuil dhá, trí, agus cúig de na huimhreacha sin ina uimhreacha príomha. Leis an oiread sin fachtóirí, simplítear go leor codán lena mbaineann uimhreacha seascadúla. Mar shampla, is féidir uair an chloig a roinnt go cothrom i chodanna de 30 nóiméad, 20 nóiméad, 15 nóiméad, 12 nóiméad, 10 nóiméad, 6 nóiméad, 5 nóiméad, 4 nóiméad, 3 nóiméad, 2 nóiméad, agus 1 nóiméad. Is í an uimhir seasca an uimhir is lú gur féidir a bheith inroinnte le gach uimhir ó a haon go dtí a sé, sé sin le rá, go bhfuil sí ina comhiolraí is lú de 1, 2, 3, 4, 5, agus 6.
San airteagal seo, léirítear na digití seascadúla go léir mar uimhreacha deachúlacha, ach amháin aon áit ina ndeirtear a mhalairt. [Mar shampla, ciallaíonn 10 a deich agus 60 seasca.]
an tSuiméir


Kingston, Nua-Eabhrac.
Is baile suite i gContae Ulster i stát Nua-Eabhrac i SAM é Kingston. Tá sé suite ar bhruach thiar an Abhainn Hudson. Tá 23,893 duine ina gcónaí ann.
Bhí Kingston dóite ag na Sasanaigh le linn an Chogaidh Réabhlóidigh sa bhliain 1777. Ba phríomhchathair Stát Nua-Ebhrac é tráth.


Séamas Ó Dubhghaill.
Rugadh Séamas Ó Dubhghaill i gCúil Eanaigh i bParóiste na dTuaithe i gContae Chiarraí sa bhliain 1855. Chuaigh sé ar scoileanna náisiúnta - Fatha, Cuileannach agus Cill Ghobnatan. Chaith sé dhá bhliain déag i Sasana, naoi mbliana in Albain, deich mbliana i nDoire Cholm Cille agus ceithre bliana déag i mBéal Feirste, ina "Supervisor Excise".
D’éag Ó Dubhghaill ar 30 Bealtaine 1929 in Ospidéal príobháideach Naomh Uinsionn, 94 Sráid Líosáin Íochtarach, Baile Átha Cliath.
A scríbhinní.
Ábhar leabhar eile i gcló i 'Misneach'; 'Cainnt na Cathrach'; 'Muinntear na Tuatha'.


Comhairle Inbhir Chluaidh.
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Inbhir Chluaidh.


An Chloch, Contae Chill Chainnigh.
Is baile suite i gContae Chill Chainnigh í an Chloch.


Callainn, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Callainn.


Gabhalmhaigh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Gabhalmhaigh.


Crannach.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Crannach.


Ceanannas, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Ceanannas.


Cill Chainnigh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh í Cill Chainnigh.


Cnoc an Tóchair, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Cnoc an Tóchair.


Fásach an Deighnín.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Fásach an Deighnín.


Gabhrán, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Gabhrán.


Tom Enders.
Is feidhmeannach gnó Gearmánach é an Dr Thomas "Tom" Enders. Faoi láthair tá sé ina phríomhfheidhmeannach ar an chomhlacht "European Defence and Space Company" nó (EADS), tar éis a réamhtheachtaí Louis Gallois éirí as an phost céanna, i Mí na Bealtaine 2012. Bhí Enders ina phríomhfheidhmeannach ar Airbus, roimh theacht go dtí EADS. Bhí, roimhe seo, roinnt post feidhmiúcháin aige le DaimlerChrysler Aerospace agus laistigh den Aireacht Cosanta i bPoblacht Chónaidhme na Gearmáine.
Nuair a chéad bunaíodh EADS, bhí dhá príomhfheidhmeannach ar leith ann- ceann amháin ón Fhrainc agus ceann eile ón Ghearmáin. Dá éis sin, ghlac Enders an cheannaireacht aonair. I mí Iúil 2010, d'áitigh sé go mbeadh torthaí i bhfad níos fearr ar fáil le chomhtháthú na dtionscal cosanta Eorpacha ná an brú ar mhaithe le caomhnaitheacht a bheith i bhfeidhm orthu.
Tá sé freisin ina chathaoirleach ar an "Bundesverband der Deutschen Luft- und Raumfahrtindustrie e.V." nó an (BDLI), cumann lucht na dtionscal aeraspás de chuid na Gearmáine.


Cumann Ríoga Réalteolaíochta.
Cumann a bunaíodh i Londain i 1820 chun réalteolaíocht is geoifisic a chur chun cinn. Foilsíonn sé torthaí taighde, coinníonn leabharlann chuimsitheach, agus eagraíonn comhdhálacha go rialta. Fuair sé cairt ríoga i 1831.


Cumarsáid mhalartach breise.
Modh cumarsáide a ceapadh chun cabhrú le daoine atá míchumasaithe go dian nach féidir leo labhairt nó scríobh i gceart. Córas formhéadaithe atá i gceist chun cur le gnáth-theanga. I gcórais eile baintear feidhm as teanga eile, lánéagsúil ó ghnáth-theanga. Samplaí de seo is ea teanga comharthaíochta, cláir siombailí, sintéiseoirí urlabhra, agus Braille. De réir cineáil, caitheann an t-úsáideoir gaireas, nó suíonn os a chomhair, ar a bhfuil litreacha, focail nó teachtaireachtaí, agus cuireann sé an eilimint chuí in iúl, ag baint úsáid as pé ball inghluaiste dá cholainn (cos, béal, mala nó eile) is féidir: á clóbhualadh, ag teagmháil léi, ag síneadh méire ina treo. Tá an-dul chun cinn á dhéanamh sa réimse seo le forbairtí i dteicneolaíocht leictreonaice is ríomhaire.


Cumasc (ailtireacht).
An ceann ba mhaisithe de 5 phríomhord na hailtireachta clasaicí, ag cur na cuairsce Iónaí le chéile le duilleoga acantais an oird Chorantaigh, le stoic chuisleannacha nó shimplí.


Cumhacht.
Sa bhfisic, an ráta déanta oibre le ham, nó an ráta ídithe fuinnimh le ham. Úsáidtear an tsiombail P chuici, agus an t-aonad vata (W). Is gá oiread éigin fuinnimh (nó oibre) chun réad a ardú fad éigin suas san aer, ach chun an obair a dhéanamh níos tapa, ní mór breis cumhachta a úsáid.


Cumhacht tochrais.
Córas a stórálann fuinneamh daonna i bhfoirm mheicniúil nó leictreach agus a scaoileann amach é mar obair dhéanta ar bhealach a rialaítear thar thréimhse ama, cosúil le clog traidisiúnta. Foirm mheicniúil is ea sprionga bíseach, ar féidir é a thochras agus ansin fuinneamh a scaoileadh as chun obair a dhéanamh go rialta. Foirm leictreach is ea dineamó, ar féidir é a thochras agus fuinneamh leictreach a ghiniúint is a stóráil i mbataire inathluchtaithe: is féidir lampa a lasadh nó raidió nó ríomhaire a rith an fad is atá an bataire luchtaithe.


Samuel Cunard.
Úinéir long a rugadh i Halifax, Albain Nua ab ea Samuel Cunard (21 Samhain 1787 – 28 Aibreán 1865). Chabhraigh sé le bunú an chomhlachta darbh ainm Líne Cunard sa deireadh. Longa cúrsála den chuid is mó a bhíonn ag an gcomhlacht inniu.


Cuntraiteanór.
Guth cuachach an fhir fhásta, traenáilte is saothraithe chun páirteanna altacha a chanadh, in ilfónacht eaglasta go príomha.


Cuntraphointe.
Sa cheol, cuingriú comhaimseartha dhá dhual shéiseacha nó níos mó. Éagsúil ó armóin, a chiallaíonn go ginearálta comhdhéanamh cordach ag tionlacan líne séisí amháin nó níos mó. I gcuntraphointe do-inbhéartaithe, is féidir go ndéanfaidh aon cheann de na duail shéiseacha dordlíne shásúil do na duail eile.


Cúpla (meicnic).
Sa mheicnic, dhá fhórsa den mhéid céanna, ag feidhmiú i dtreonna urchomhaireacha, ach nach bhfuil na línte feidhmithe comhthitimeach, a chuireann gluaiseacht chasta ar siúl. Léiríonn na fórsaí maighnéadacha ar shnáthaidí compáis cúpla.


Cúpla (daoine).
CúplaBeirt sleachta a shaolaítear sa bhreith chéanna. Tagann cúpla bráthartha (déshíogótach) ó dhá ubhán scoite a thoirchítear le chéile. Tagann cúpla comhionann (monaisíogótach) ó ubhán toirchithe amháin, agus mar sin bíonn na leathchúplaí comhionann go géiniteach.


Cúpla ceangailte.
Locht sa bhfás sutheolaíochta ina mbeirtear cúpla comhionann agus iad ceangailte le chéile go fisiciúil. Féadfaidh an mhíchuma a bheith chomh beag le sreang imleacánach amháin a bheith roinnte le chéile, nó chomh casta leis na cinn nó na stoic a bheith nasctha le chéile ionas nach féidir iad a scaradh. Tugtar "cúpla Siamach" ar a leithéid freisin, as an gcéad chúpla den saghas a aithníodh san aois seo, Chang is Eng (1811-1874) a rugadh i Siam (Téalainn an lae inniu).


Cúplairí.
I bpróiseáil fhótagrafach, ceimiceáin a chuingríonn le hoibreán réalta ocsaídithe chun líocha daite trédhearcacha a dhéanamh gar don íomhá airgid. Is féidir go mbeidh siad mar fhochuid den tuaslagán réalta, ach de ghnáth comhshnaidhmtear iad sna cisil den eibleacht fhótagrafach.


Cúr (coipeadh).
Coipeadh, fuaidreán gáis i leacht nó fuaidreán leachta i ngás. Cobhsaítear é trí ghlantaigh a chur leis an bpas leachtach. Rialaítear cúir trí oibreáin a chur sa leacht chun teannas dromchla an leachta a mhéadú. Is áisiúil iad, mar shampla, in easostóis mianraí: nuair a bhíonn airíonna dromchlacha difriúla ag comhábhair an mhianaigh, is féidir iad a shnámh chun siúil mar chuid den chúr. Tábhachtach i smachtú dóiteán freisin.


Curach.
Saghas báid is ea curach a bhfuil cabhail adhmaid aici agus í clúdaithe le canbhás (nó le seithí fadó). Níl báid den saghas seo le fáil ach in iarthar na hÉireann agus na hAlban agus cuma dhifriúil orthu de réir an réigiúin. I gContae Chorcaí, i gContae Phort Láirge agus i gContae Chiarraí tugtar "naomhóg" uirthi, agus tugtar “canoe” uirthi i gContae an Chláir. Tá gaol aici le curachán na Breataine Bige. Tá bád adhmaid i gConnacht a bhfuil an toirt chéanna inti agus a dtugtar "curach adhmaid" uirthi.
Baineadh feidhm as an gcurach riamh mar bhád mara agus mar bhád ar uiscí intíre. Bhi soitheach beag ciorclach a tógadh ar dtús i bhfoirm ciseáin as giolcacha ag na Ceiltigh is na Briotanaigh ársa. Dhéantaí uiscedhíonach í le seithí ainmhithe (nó le pic níos déanaí) agus í chomh héadrom sin go bhféadfadh fear amháin í a iompar. Traidisiún é seo a mhair sa Bhreatain Bheag agus in Éirinn araon.
Stair.
Dhá thraidisiún tógála bád a bhí in Éirinn, ceann an bháid adhmaid agus ceann an bháid seithe. Bhí an laghad sin tathaig sa dara bád nach dócha go mbeadh aon iarsmaí le fáil ag an seandálaí mara, ach is léir ó na téacsanna go raibh sí ann leis na cianta cairbreacha.
Ceann de na téacsanna úd is ea an cuntas Laidine a tugadh ar iomramh nó aistear mara Bhréanainn, naomh a rugadh c. 484 in iardheisceart na hÉireann): "Navigatio sancti Brendani abbatis". Tá tuairisc ann ar thógáil báid mhara: bhain na manaigh feidhm as uirlisí iarainn chun bád easnacha adhmaid a dhéanamh "sicut mos est in illis partibus" (“de réir an nóis atá acu sa taobh sin tíre”), agus chlúdaigh é le seithí a leasaíodh le coirt dara. Baineadh feidhm as tarra chun ceangal na seithí a shéalú. Ansin tógadh crann i lár na curaí agus crochadh seol. Scéal iontais an t-iomramh i ndáiríre, ach cuirtear in iúl gur tógadh an churach de réir ghnáthnósanna na ré úd.
Deir Gearóid na Breataine Bige in Topographia Hibernica (1187) go ndúirt mairnéalaigh leis go ndeachaigh siad ar foscadh ó stoirm amach ó chósta Chonnacht agus chonaic beirt fhear foltach faoi scriosán éadaigh ag déanamh orthu i mbád caol caolaigh a bhí clúdaithe le seithí. Fuair criú na loinge amach go raibh Gaeilge ag an mbeirt agus thug ar bord iad, agus tháinig iontas orthu siúd toisc nach bhfaca siad long mhór adhmaid riamh roimhe sin.
Tá an oiread sin cosúlachta idir na cuntais a thugtar ó na luathmheánaoiseanna go dtí tús na ré nua-aimseartha gur dócha nár tháinig aon athrú mór ar dhearadh agus ar thógáil na gcurach idir an dá linn.
Tá tuairisc Laidine de chuid an 17ú haois againn ó lámh Philib Uí Shúilleabháin Béirre ar na cogaí Eilíseacha in Éirinn agus cuntas ann ar dhá churach a tógadh faoi dheifir chun dul trasna Abhainn na Sionainne. Tógadh an churach ba mhó acu mar a leanas: sádh dhá shraith de thuigí sa talamh os comhair a chéile amach, cromadh na cinn uachtaracha isteach ar a chéile (("ad medium invicem reflexa") gur ceanglaíodh le cordaí iad agus casadh an chabhail úd droim ar ais. Cuireadh cláir, tochtaí agus suíocháin isteach, ceanglaíodh seithí capall den taobh amuigh agus feistíodh leapacha iomartha. Deirtear go raibh acmhainn iompair tríocha fear aici.
Curacha mara timpeall an 17ú haois.
Rinne Sasanach, an Captaen Thomas Phillips, tógáil agus seoladh curaí mara de chuid an 17ú haois (leagan croschineálach den bhád adhmaid agus den bhád seithe) a léiriú: "A portable vessel of wicker ordinarily used by the Wild Irish".
Tá amhras curtha i gcruinneas na sceitseanna seo ach tá mionléiriú iontu agus taispeánann siad curach ar ceartleagan déanach í den seanchurach mhara. Tá sí isteach is amach le fiche troigh ar fad; tá cíle fúithi agus stiúir aici, cabhail chaolaigh aici atá daingnithe ag easnacha, agus crann inti. Í á tógáil ón gcíle aníos. Chuirtí clúdach (seithí, is dócha) ar an gcabhail agus an chaoladóireacht déanta agus tuigí ina dtaca ag na taobhanna idir an dá linn.
Tá an crann treisithe ag staghanna agus ag scriútaí dúbailte ar gach taobh agus iad ag teacht anuas go dtí cláir nó seanail. Tá an stagh tosaigh ag dul thar ghabhal beag os cionn na slaite, coirneog ceangailte di siúd agus craobh nasctha le barr an chrainn. Tá leathfhonsaí dúbailte ar an deireadh ar féidir clúdach a chur orthu.
Cuireann na sceitsí in iúl go raibh curacha den saghas seo coitianta le linn Phillips. Chuideodh an chíle leis an mbád a stiúradh, ach bheadh an chabhail lúbach fós.
An churach atá anois ann.
Is é an cuspóir atá ag lucht déanta curach soitheach éadróm láidir so-ionramháilte a sholáthar. Déantar an chabhail d’easnacha agus de ribíní rungáis agus gunail ar barr. Tá posta tosaigh agus posta deiridh aici ach is annamh cíle fúithi. Cuirtear tochtaí isteach agus glúine de réir mar is gá. Feistítear cléití nó crogaí, agus b’fhéidir go mbeadh crann agus seol ann, le rigín an-simplí. Clúdaítear an taobh amuigh den chabhail le canbhás tarráilte nó ceaileacó.
Ní i ngach áit ar an gcósta Atlantach féin a bhíodh an churach le fáil lenár linn. Níor bhain sí Contae Chiarraí amach go dtí an chuid deiridh den 19ú haois (c. 1880) agus gan in úsáid acu go dtí sin ach an bád saighne, bád trom adhmaid a raibh ocht mbuille ag teastáil chun í a bhogadh. Bhain muintir na mBlascaodaí tairbhe ar leith as an "naomhóg", agus leagan suntasach réigiúnach di acu.
Contae Mhaigh Eo.
Tá sé de dhifríocht ag curach Mhaigh Eo go bhfuil cláir thanaí ar a tóin agus ar a taobhanna in áit na ngnáthribíní rungáis a gheofá taobh amuigh de chrannaíl na cabhlach. In Oileán Acla déantar an churach le gunailí dúbailte.
Conamara agus na hoileáin.
Gunail dhúbailte atá ag curach Chonamara, in éineacht le bloc sclóine atá ceangailte de thaobh amháin den chuid chearnaithe de chos an rámha.
Bhaineadh muintir Árann feidhm mhór as an gcurach. Seol aici, rud nár ghnách sa limistéar, ach gan scriútaí ná staigheanna ann. Cé is moite den háilléar, ní bhíodh de théada ann ach an taca agus é tarraingthe chun pointe in aice leis an stuimine agus an scód, a bheadh tarraingthe siar agus nasctha leis an tochta thiar.
Contae an Chláir.
Ba chosúil curach an Chláir le curach Árann. Agus í á déanamh sháfaí roinnt comharthaí adhmaid fad áirithe ó chéile sa talamh, rud a thaispeánfadh cé chomh leathan is a bheadh fráma na gunaile íochtaraí. Dhéanfaí é seo ar dtús agus ansin an fráma uachtarach, agus cheanglófaí na tochtaí le tairní.
An tSionainn.
Bhí curacha reithe coitianta fós sna 1840í suas ó Loch Rí. Ní raibh siad le fáil ina dhiaidh sin ach amháin cois farraige in Inbhear na Sionainne.
Contae Chiarraí.
Bhí clú na maisiúlachta agus an luais ar churacha Chiarraí. Seol acu ar chrann gearr gan scriútaí agus é curtha i gceap gearr treo. An háilléar ag raith trí fháinne iarainn in aicle le barr an chrainn agus é ceangailte le seol beag cleithe a raibh scód agus taca aige. D’fhéadfaí cílí cliatháin a úsáid.
Lucht déanta curach.
Is beag duine atá ag déanamh curach go lánaimseartha. I gCorcaigh déanann Meitheal Mara curacha a thógáil agus daoine a oiliúint ar an gceird.
Curacha na hAlban.
Ar éigean atá an churach Albannach ann anois, cé go ndéantar ceann nua ó am go ham. Bhíodh sí á húsáid ar Abhainn na Spé san oirthuaisceart agus in Inse Ghall.
Curacha na Spé.
I "Statistical Account of Scotland" 1795 tugtar cuntas ar fhear
Bh’fhéidir go raibh siad seo le fáil fós san fhichiú haois, ó tá tagairt do "currick" sa "Banffshire Journal" (1926).
Naisc.
Long fhada na hÉireann


Curaí.
Mias spíosraithe éisc, feola, éanlaithe nó glasraí, a thosaigh san oirthear. I measc na spíosraí a úsáidtear i gcuraithe tá lus an choire, cuimín, cillí, cainéal, cardaman, clóibh, feanagréagach, sinséar is tuirmiric. Meastar go bhfeidhmíonn na spíosraí seo mar leasaithigh bia i dtíortha teo. Comhábhair choitianta eile is ea gairleog, iógart, agus lacht cnó cócó.


Curáire.
Easostóisí dhá phlanda ó Mheiriceá Theas a úsáideann bundúchasaigh mar nimh ar a reanna saighde sa tseilg. Is tubacuráirín an t-oibreán gníomhach ann, agus baintear úsáid as go forleathan chun pairilis matán a ionduchtú le linn máinliachta.


Curasó.
Éan mór, cosúil le turcaí, a mhaireann i gcrainn, dúchasach do thuaisceart is lár Mheiriceá Theas. Cíor fheiceálach cleití cuartha ar an gceann, na cosa fada láidir. Itheann sé bachlóga, duilleoga is ainmhithe beaga.


Dlí Curie.
Thaispeáin Pierre Curie i 1895 go raibh an mhaighnéadaíocht in ábhar paramaighnéadach díreach i gcomhréir leis an gcóimheas, B/T, más é B an floscdhlús maighnéadach is T an dearbhtheocht i gceilviní. Nuair a mhéadaítear B, méadaíonn sé sin ailíniú na móimintí maighnéadacha adamhacha, agus nuair a mhéadaítear T, méadaítear an suaitheadh teirmeach, rud a chuireann an t-ailíniú ar míthreoir.


Teocht Curie.
In ábhair fhearómaighnéadacha, an teocht, TC in aonaid K, a bhíonn uathúil don ábhar, ag a gcailleann sé a fhearómhaighnéadas is a n-éiríonn sé paramaighnéadach amháin. D'fhionn Pierre Curie an feiniméan seo, a éiríonn as suaitheadh méadaithe teirmeach na n-adamh a sháraíonn na fórsaí ailínithe idir adaimh chóngaracha. In iarann, TC = 1043 K. Léiríonn ábhair áirithe fhearómaighnéacha an iarmhairt phisileictreach, ach cailleann siad an t-airí seo nuair a théitear iad os cionn teocht, nó pointe, Curie.


Robert Floyd Curl.
Ceimicí a saolaíodh in Alice, Texas is ea Robert Floyd Curl (1933-). Lena chomhghleacaithe Richard Smalley is Harold Kroto fuair sé an 3ú allatróp de chuid carbóin, C60, i gcruth cáis sféaraigh, cosúil leis an gcruinneachán geodasach a dhear Buckminster Fuller, agus adamh carbóin ag gach cúinne. Tús le réimse torthúil lán-nua ceimice ab ea na millíní bucaí seo i 1985. Bronnadh Duais Nobel sa cheimic ar an triúr i 1996.


Cúrsóir catha.
HMS "Hood", cúrsóir catha de chuid Chabhlach na hAstráile, 1924. Ba í an "Hood" an cúrsóir catha ba mhó a tógadh riamh.
Long chogaidh chumasach atá in ann scuadrún cúrsóirí naimhdeacha a chloí is ea cúrsóir catha. Ar dtús cros-síolrú idir cúrsóir is long catha a bhí ann, ach forbraíodh é go raibh méid long chogaidh ann, ach armtha go héadrom agus an-ghasta.


Glenn Hammond Curtiss.
Innealtóir is aerloingseoir a rugadh i Hammondsport, Nua-Eabhrac ab ea Glenn Hammond Curtiss (1878-1930). I 1908 bhuaigh sé duais Scientific American don chéad duine a d'eitleodh 1 km go poiblí. I 1911 léirigh sé praiticiúlacht an mhuireitleáin.


Harvey Williams Cushing.
Néaramháinlia is fiseolaí a rugadh i gCleveland, Ohio ab ea Harvey Williams Cushing (1869-1939). Rinne sé máinliacht is taighde ar an inchinn, an fhaireog phiotútach go háirithe, agus chuir síos ar shiomtóim mífheidhmiú pitiútaigh a dtugtar "siondróm Cushing" air anois.


Siondróm Cushing.
Neamhord de thoradh leibhéil ró-arda hormón glúcacortacóideach. Is féidir go dtarlóidh sé de thoradh cóireáil stéaróideach, róthál na nglúcacortacóideach ag na faireoga aidréineacha mar gheall ar shiad éadrom aidréineach, nó róspreagadh na bhfaireog aidréineach ag hormóin táirgthe sa bhfaireog phiotútach. Tarlaíonn raon siomtóm, ina measc aghaidh chruinn dhearg, craiceann tanaí a bhallbhrúitear go héasca, raimhre, cnaí na matán, oistéapóróis, hipirtheannas, míostrú suaite, agus eile. Ainmnithe as Harvey Williams Cushing.


Georges Cuvier.
Anatamaí a saolaíodh i Montbéliard na Fraince ab ea Georges Léopold Chrétien Frédéric Dagobert Cuvier (23 Lúnasa 1769 – 13 Bealtaine 1832). Bhunaigh sé córas nádúrtha rangaithe na n-ainmhithe. Trína thaighde ar iontaisí ainmhithe is iasc, bhunaigh sé dhá eolaíocht nua, pailé-ointeolaíocht agus anatamaíocht chomparáideach. D'éag sé i bPáras.


Albert Cuyp.
Péintéir a rugadh i nDordrecht na hOllainne ab ea Albert Cuyp (1620-1691). Rinne sé a shárshaothair ar radhairc tíre le solas órga na Gréine, agus eallaigh is figiúir eile iontu.


D1 agus D2.
Córais taifeadta fístéipe a úsáideann teicníochtaí digiteacha in ionad teicníochtaí analógacha. Thug comhlacht Sony formáid D1 isteach i 1987, le riain dhifriúla don chomhartha lonrais is an comhartha crómanais ar théip 19 mm ar leithead, a rith ag 28.69 cm sa soicind. Mar mhalairt, thug comhlacht Ampex formáid D2 isteach i 1988, le comhartha ilchodach ar théip 19 mm le páirteagail mhiotalacha uirthi, ach ag rith ag 13.17 cm sa soicind (dhá oiread níos coigiltí, ar a laghad). Táirgeadh caiséid a rithfeadh ar feadh 32, 94 is 208 nóiméad.


Daba.
Leathóg Eorpach atá flúirseach ar ghrinnill ghainmheacha gar don chósta síos go dtí 150 m. Itheann sé crústaigh is inveirteabraigh eile. An dá shúil ar an taobh deas den cheann. Na lanna garbh. Suas le 40 cm ar fhad. Iasc tábhachtach bia, a ghabhtar le tráil agus líonta.


Dadachas.
Gluaiseacht nua-aoiseach san ealaín a bunaíodh i Zürich i 1916. Bhí spiorad na céille ceannaithe maidir leis an gcéad cogadh domhanda le brath air, agus chuir na Dadaigh i gcoinne an chogaidh is luachanna traidisiúnta sna healaíona. Chleachtaigh siad beartaíochtaí turrainge. Roghnaíodh an t-ainm go randamach i bhfoclóir. I measc na mbunaitheoirí bhí an file Tristan Tzara (1896-1963) is an t-ealaíontóir Jean Arp, agus i measc na gcuiditheoirí bhí Duchamp (saothar cáiliúil Dádach uaidh ab ea "Fountain" (Scairdeán, 1917), fualán poircealláin), Ernst, Picabia is Ray. Bhí tionchar ag an Dadachas ar na hOsréalaithe, agus mhúscail glúin nua ealaíontóirí an bheartaíocht turrainge sna 1960idí.


Louis Daguerre.
Péintéir is fisicí a rugadh i gCormeilles na Fraince ab ea Louis Jacques Mandé Daguerre (18 Samhain 1789 – 10 Iúil 1851). Ón bhliain 1826, i gcomhar le Nicéphor Niepce uaireanta, shaothraigh sé an ghrianghrafadóireacht agus d'fhionn próiseas luath a rinne grianghraf ar dhromchla miotail nó gloine. Ainmníodh as é: an cló daigéarach. Chuidigh sé le C. M. Bouton i bhfionnachtain an díoráma.


Daifnia.
Cineál dreancaide uisce a fhaightear i locha is aibhneacha fionnuisce.


Dáilia.
Ilbhliantóg le fréamhacha tiúbracha den ghné Dahlia a fhásann 8 m ar airde is an dáilia. Eipifít, uaireanta, dúchasach do na sléibhte ó Mheicsiceo go dtí an Cholóim. Cuid mhaith speiceas le bláthchinn mhóra ildaite ilchodacha ilghnéitheacha, cosúil le criosantamam. Fásadh ar dtús é ar son na dtiúbar a d'ití mar ghlasra, ach anois fástar go forleathan mar mhaisiúchán é. Is iontach an ilghnéitheacht datha is cuma a fhaightear ann trí hibridiú.


Daille.
Cailliúint radharc na súl is ea an daille, go hiomlán nó cuid de. Is féidir go dtarlóidh sí mar thoradh ar dhíchineálú na reitine (díchineálú macúlach), cataracht, glácóma nó diaibéiteas. I dtíortha atá ag forbairt, is féidir go dtarlóidh sí mar thoradh ar ionfhabhtuithe, ina measc tracóime is gonairith.


Daille abhann.
Ionfhabhtú atá eindéimeach san Afraic a tharlaíonn de bharr péiste micreascópaí de chlann na néimeatóide, "Onchocerca volvuvus". Iompraíonn cuileoga dubha, a chónaíonn gar d'aibhneacha, an phéist, agus nuair a thógann siad greim phianmhar as daoine tugtar an phéist dóibh. Nuair a bhaineann an greim leis an tsúil, tarlaíonn tochas agus, de réir a chéile, tál iomarcach deor, athlasadh an inteacháin, glácóma, agus daille.


Daille oíche.
Cumas laghdaithe oiriúnaithe don dorchadas agus rudaí a fheiceáil i solas lag. Tarlaíonn sí de bharr uireasa vitimín A (reiteanól). Is comhábhar riachtanach an vitimín seo i ródaipsin, lí sa reitine atá freagrach as radharc daite.


Gottlieb Daimler.
Innealtóir, déantóir gluaisteán a rugadh i Schorndorf na Gearmáine ab ea Gottlieb Daimler (1834-1900). D'fheabhsaigh sé an t-inneall dócháin inmheánaigh ó 1872 ar aghaidh. Dhear is tháirg sé ceann de na gluaisteáin is luaithe a bhí oiriúnaithe don bhóthar (1885), agus chuir feabhas mór ar thionscal na ngluaisteán.
Fuinteoir ab ea a athair, ach fuinteoir an-ghustalach a raibh sé i gceist aige ar dtús bheith ina thaidhleoir. Níor dhalta iontach éirimiúil é Gottlieb Daimler nuair a bhí sé ar scoil. Bhí spéis ar leith aige, áfach, sa mheicnic. Tar éis go leor cur agus cúiteamh, tógadh as an scoil é agus chaith sé seal printíseachta le harmadóireacht.
Níorbh fhada go raibh clú agus cáil ar Daimler mar armadóir. Fuair sé post i monarcha mhór mionairm i Stuttgart. Ba ghearr go raibh sé ina Leasbhainisteoir sa mhonarcha seo. Ní raibh Daimler sásta go fóill, áfach. D'éirigh sé as a phost agus chaith sé trí bliana ar ceardscoil i Strassburg. Bhí post páirt-aimsire aige ar feadh an ama seo.
Chaith sé tréimhsí ag obair i Sasana, sa bhFrainc agus sa Bheilg le barrfheabhas a chur ar a chuid ceardaíochta. Fuair sé post ansin i gceann de na tionscail ba mhó sa Ghearmáin lena linn. Sa bhliain 1872, bhunaigh tionsclóir saibhir Gearmánach monarcha inneall. Roghnaigh sé Daimler agus tionsclóir cáiliúil eile, Nicolas Otto, Gearmánach, mar chomhairleoirí teicneolaíochta. D'éirigh le Daimler agus Otto inneall ceithre shorcóir a cheapadh. Ba é an t-inneall seo bunús an ghluaisteáin. Ní fhéadfadh an bheirt acu obair as lámh a chéile, áfach - amhail mar a tharla i gcás go leor eile d'intleachtóirí móra an domhain.
D'éirigh Daimler as an bpáirtíocht agus bhunaigh sé saotharlann dá chuid féin in Cannstatt. Mí na Nollag 1883, bhain sé paitinn amach ar inneall ardluais a oibreoidh ar bhiotáille.
Leagan simplí den inneall gluaisteáin atá againn sa lá atá inniu ann ba ea inneall Daimler. Ar shorcóir agus ar loine a oibríodh sé. Bhí dhá oscailt aeraithe sa sorcóir, ceann amháin acu chun an meascán d'aer agus gas a réiteach. Trín cheann eile a scaoiltí amach an gas ídithe.
Níorbh fhada go raibh sé ar chumas Daimler na hinnill seo a olltáirgeadh agus d'éirigh sé as feidhm a bhaint as biotáille agus chuaigh sé i mbun artola. Is mar sin a d'éirigh leis a chéad gluaisteán a chur i dtoll a chéile. Bhí na hinnill seo an-chosúil leis an "landaus" a bhaineadh feidhm astu ag an am ach níor ghá capaill chun iad a tharraingt.
Tháinig tuilleadh forbartha fós ar mhonarcha Daimler agus níorbh fhada go raibh gluaisrothair, báid innill agus riancharranna á ndéanamh. Rinneadh éadromáin fhaire fiú a oibríodh ar chumhacht an ghluaisteáin.
Faoin mbliain 1900 - go gairid sular cailleadh Daimler - bhí an chéad gluaisteán foirfe curtha ar fáil aige. Bhí an Mercedes, a léiríodh ag Aonach Phárais déanta de chruach agus bhí sé níb éadroma agus níba dheachumtha ná gluaisteán ar bith go nuige sin. Tháinig an-rath ar an Mercedes agus leathnaigh tionscal an ghluaisteáin ar fud an domhain.


Daimsín.
Saghas pluma le toradh beag ubhchruthach scothchorcra le blás céiriúil. Meastar gur foirm shaothraithe den bhaláiste é.


Dalaí.
Ardán inghluaiste i gcomhair ceamara scannáin nó físe is a oibreora, ar féidir gluaiseacht chun tosaigh is go cliathánach leis an bpointe dearctha a athrú le linn gníomhú radhairc, mar aon le claonadh is peanáil an cheamara féin. Tugtar "seat dalaí" ar sheat a dheartar chun feidhm a bhaint as na gluaiseachtaí ceamara seo.


Henry Hallett Dale.
Fiseolaí Sasanach ab ea Henry Hallett Dale (1875-1968). Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1936 as a shaothar ar fheidhmiú aicéitiolcoilíne mar néaratharchuradóir.


Nils Gustaf Dalén.
Eolaí Sualannach ab ea Nils Gustaf Dalén (1869-1937). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1912 as rialtán uathoibritheach a fhionnadh i gcomhair soilse aiceitiléine a bhí in úsáid i gcomharthaí iarnróid, rabhcáin is baoithe.


Dallóg fhraoigh.
Mamach forleathan a bhfuil 246 speiceas de ar eolas. Itheann sí feithidí. Cosúil le luch, ach le soc biorach níos faide agus súile beaga. Na cluasa folaithe sa bhfionnadh go minic. Maireann sí gar don uisce. Greim nimhiúil ag cuid acu.


Dalmátach.
Pór madra ó na Balcáin, nó b'fhéidir duchasach don India na céadta bliain ó shin. Mór, déanta go héadrom, le cosa, eireaball is soc fada. Na cluasa gearr crochta, an fionnadh gearr bán le spotaí dubha nó donna.


Marcus Daly.
Boc mór sa mhianadóireacht chopair i mButte, Montana, a rugadh i mBaile Shéamais Dhuibh ab ea Marcus Daly (1841-1900). Chuaigh sé ar imirce go Nua-Eabhrac i 1856. Faoi 1861 bhí sé ag obair i mianach óir i gCalifornia, agus ansin ina mhaor oibre i mianach óir i Virginia, Nevada (1862-1868). Chaith sé roinnt blianta mar bhainisteoir ar mhianaigh airgid i Utah. I 1880 cheannaigh sé mianach airgid Anaconda a raibh méid ollmhór copair ann. Tháinig forbairt ar an leictreachas chun cinn is gá le sreanga copair, agus d'fhás mianach Anaconda iontach tapa. Bhunaigh sé comhlacht Anaconda Copper Mining i 1895. Bhruithnigh sé copar, airgead is ór freisin, agus bhí an cheárta bruithnithe is mó ar Domhan i mbaile nua Anaconda.


Henrik Dam.
Bithcheimicí a rugadh i gCóbanhávan na Danmhairge ab ea Carl Peter Henrik Dam (21 Feabhra 1895 – 17 Aibreán 1976). D'aonraigh sé vitimín K, agus rinne taighde ar ról vitimín E sa daonchothú. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Edward Doisy i 1943.


Damba.
Bac is ea damba, déanta as carraigeacha, cré, coincréit, saoirseacht cloiche, chun srian a choimeád ar uisce. De ghnáth déanann sé gnó eile freisin, mar shampla, cumhacht do ghineadóir hidrileictreach, uisciú, tuilte a smachtú.
Más damba carraigeacha is cré é, ní mór an dromchla in aghaidh an tsrutha a dhéanamh díonach ar uisce.
Cineálacha éagsúla dambaí.
Is féidir le damba coincréite a bheith ina dhamba domhantarraingthe (seasann brú an uisce lena mheáchan amháin) nó ina dhamba aonstuach nó ilstuach.


Damhna idirphláinéadach.
Ábhar sa Ghrianchóras seachas an Ghrian, na pláinéid is a gcuid gealacha. Cuimsíonn sé na sreabhthaí cáithníní luchtaithe sa ghrianghaoth, deannach, dreigítí, agus cóiméid.


Damhna idir-réaltrach.
Ábhar amuigh sa spás atá scoite amach ó na réaltraí. De réir theoiric na hOllphléisce tá an-chuid damhna ann, taobh amuigh de na réaltraí inbhraite, nár braitheadh fós, i bhfad níos mó ná méid na réaltraí go léir le chéile.


Damhsa an bháis.
Téama coiteann in ealaín na Meánaoise déanaí, damhsa nó mórshiúl agus daoine beo is daoine marbha ag glacadh páirte ann le chéile. Rinne Holbein Óg sraith iomráiteach greanadóireacht adhmaid ar an téama (1538).


William Dampier.
Loingseoir is foghlaí mara a rugadh i Yeovil Shasana ab ea William Dampier (1652-1715). I 1683 sheol sé trasna an Aigéin Chiúin agus chuaigh i dtír sna hOileáin Fhilipíneacha, an tSín is an Astráil. I 1699 rinne sé aistear don Aigéan Ciúin agus taiscéaladh ar chósta thiar thuaidh na hAstráile.


Danar mór.
Ceann de na póir mhadraí is mó (75 cm ar airde) a saothraíodh sa Ghearmáin ó shinsir mhaistín. Úsáidtear sa tseilg é. Na cosa fada cumasach, an ceann cearnach le soc domhain is cluasa crochta, an fionnadh gearr mílítheach donn le baill dhorcha.


George Dance.
Ailtire a rugadh i Londain ab ea George Dance (1695-1768). Dhear sé Teach an Ardmhéara (1737) agus foirgnimh eile sa chathair sin. Ailtire a bhí ina mhac George Óg Dance (1741-1828) a bhí gafa leis an Nua-Chlasaiceachas agus a dhear Príosún Newgate (1770-1783).


Daol.
Ciaróg mhór dhorcha a fhaightear i siléir is cróite beithíoch. Na fireannaigh suas le 6 mm ar fhad, de ghnáth le starrtha ar a gceann cosúil le hadharca ach iad cumtha as na mandabail. Na larbhaí méith sorcóireach, ina gcónaí in adhmad lofa. Gluaiseann na daoil fhásta go ciotach agus itheann fásra lofa.


Raymond Arthur Dart.
Raymond Dart sa bhliain 1988
Anatamaí agus pailé-antraipeolaí a rugadh i mBrisbane na hAstráile ab ea Raymond Arthur Dart (4 Feabhra 1893 – 22 Samhain 1988). Sa bhliain 1924 agus i ndiaidh dó post ag Ollscoil an Witwatersrand san Afraic Theas a ghlacadh, fuair sé dhá bhosca lán de chnámha, bhlaoscanna agus eile ó úinéir cairéal aolchloiche in Taung, i gCúige an Iarthuaiscirt na tíre úd. D'aithin sé iontaise "Australopithecus africanus", ar glacadh léi mar fhianaise le teoiric Darwin gurbh í an Afraic cliabhán an chine dhaonna. Blaosc duine óig a bhí ann agus baisteadh "Páiste Taung" air. Fuair Dart bás in aois a 95 bliana in Johannesburg.


Dath.
Baineann an dath a airíonn an tsúil leis an meascán de thonnfhaid solais a thagann isteach sa tsúil. Is féidir aon dath a chumadh as meascán éigin de na 3 phríomhdhath: gorm, glas is dearg.
Tagann dathanna chun cinn ar dhá shlí: nuair a tharchuireann foinse éigin solas infheicthe, agus nuair a shoilsítear réad éigin a bhfuil lí air. De ghnáth bíonn raon tonnfhad sa solas a thagann ó fhoinse ar bith. Spreagann na tonnfhaid sin na néarchinn chuí sa reitine, suimíonn an inchinn na comharthaí néarógacha, agus airítear an meascán mar dhath amháin. Tugtar meascán dathanna trí shuimiú ar an tslí seo.
Chun an suimiú a chur i gcrích go coitianta, roghnaítear 3 dhath —gorm, glas is dearg — agus tugtar "dathanna príomhúla" orthu. Aon dath eile, is dath tánaisteach é agus is féidir é a chruthú le meascadh éigin de na dathanna príomhúla. Is áisiúil tríantán suimithe na ndathanna chun toradh na meascán éagsúil a réamhinsint. I meascán ar bith mar seo, ní mór an méid de gach dath a stiúradh chun toradh cruinn a aimsiú.
Mar sin, nuair a shuimítear 50% de dhearg agus 50% de ghlas, tagann dath buí as. Nuair a mheasctar an sáithiú céanna de ghorm agus glas, dath cian a thagann as. Nuair a shuimítear gorm agus dearg, is maigeanta a thagann as. Nuair a mheasctar an sáithiú céanna de dhearg, glas is gorm, dath bán a bhíonn mar thoradh air. Is léir ón tríantán gurb ionann an meascán seo is gorm le buí, nó glas le maigeanta nó dearg le cian.
Aon dá dhath a shuimítear le chéile chun an dath bán a chruthú, tugtar "dathanna comhlántacha" orthu. Nuair a bhíonn lí ar dhromchla is a thiteann solas air, ionsúnn an lí raon éigin tonnfhad agus frithchaitheann sí na tonnfhaid eile. Is iad na tonnfhaid fhrithchaite a bhraitheann na súile. Dealaíonn an lí dathanna áirithe ón mbunsolas, agus ní fheiceann na súile ach na dathanna a bhíonn fágtha.
Is ar an mbealach céanna a fheidhmíonn scagaire datha: dealaíonn sé dathanna áirithe agus fagann dathanna eile chun iad a thaispeáint do na súile. Más bán an solas a théann isteach i scagaire do dhath príomhúil amháin, dealaíonn an scagaire an dath comhlántach agus fágann an dath príomhúil ar leith sa léas solais. Má chuirtear dhá scagaire i ndiaidh a chéile sa léas solais bháin, ní fhágtar sa léas ina dhiaidh ach an dath a bhíonn comhlántach le dhá dhath na scagairí. Má mheasctar dhá phéint, ceann dearg is ceann gorm, dealaítear níos mó dathanna ón mbán ná mar a dhéanann ceachtar acu ina aonar. Is é an dath a fheictear ná dath corcra. Léirítear an feidhmiú seo le tríantán dealaithe na ndathanna. Nuair a mheasctar lí dhearg agus lí bhuí, is dath flannbhuí an toradh. Nuair a mheasctar gorm agus buí, dath glas a thagann as, agus nuair a mheasctar dearg, buí is gorm, faightear dubh. Tugtar "meascán dealaithe na ndathanna" ar an bpróiseas seo.


Dathamharc.
Cumas difríochtaí i dtonnfhaid dathanna a shroicheann an reitine a bhrath. Tá líocha solasíogaire sna cóin (fótaghabhdóirí reitineacha) agus gach ceann díobh íogair do thonnfhaid ar leith. Tarchuireann na cóin eolas códaithe ar feadh néarón áirithe reitineach is na néaróige optaí don inchinn lena phróiseáil is a aireachtáil mar dhathanna.
I ndaoine, cuimsíonn na cóin líocha atá íogair do sholas dearg, solas glas, is solas gorm. Má bhíonn ceann ar bith de na líocha seo as láthair, bíonn dathdhaille ar an duine. Cuireann deargdhaille (prótanóipe) isteach ar chumas duine dearg is glas a idirdhealú, gormdhaille (deotranóipe) ar chumas idirdhealaithe idir gorm is buí, agus glasdhaille (tríotanóipe) ar chumas an chuid ghlas de speictream a aireachtáil. Is tréith ghnéasnasctha í dathdhaille, a tharlaíonn 20 oiread níos mó i measc na bhfear ná i measc na mban. Ní fhaigheann bean an éalang muna mbíonn dathdhaille ag a beirt tuismitheoirí.


Dathanna comhlántacha.
Má shuimítear dhá sholas le tonnfhaid dhifriúla (agus mar sin, dathanna difriúla) agus má fhaightear solas ar dhath bán mar thoradh, deirtear gur dathanna cómhlántacha iad.
Mar shampla, is comhlántach dearg is cian, glas is maigeanta, agus gorm is buí.


Dathanna príomhúla.
Maidir le solas, sa bhfisic is sa bhfiseolaíocht tá 3 dhath — gorm, glas is dearg — a roghnaítear mar dhathanna príomhúla, bunaithe ar airíonna aireachtála na néarcheann sa reitine. Is féidir aon dath eile, dath tánaisteach, a chruthú le meascadh éigin díobh.
Tugtar "an sáithiú" ar an gcodán de sholas de gach dath príomhúil atá san iomláine. Maidir le hábhair datha sa phéintéireacht, glactar mar dhathanna príomhúla cian, maigeanta is buí. Go teoiriciúil is féidir ábhar d'aon dath eile a chumadh trí mheascadh na ndathanna seo, ach uaireanta braitheann sé ar cheimic na n-ábhar seo (má imoibríonn siad, is féidir go mbeidh dath eile ar fad ar an táirge).


Duaithníocht.
Patrún dathanna ar ainmhí a chabhraíonn len é a chosaint. I ndathú duaithne (nó duaithníocht), meascann an patrún leis an timpeallacht. I ndathú suaiteach, moillítear aithint ainmhí mar tarraingítear aird an fhoghlaí ar airí nó dhó den phatrún.
Bíonn dathú rabhaidh feiceálach, agus léiríonn airíonna do-ite nimhiúla nó díobhálacha an ainmhí don fhoghlaí len é a éaradh.


Dátphluma.
Cuid mhaith cineálacha éabhainn, a shaothraítear ar son na gcaor bog (na dátphlumaí) atá inite ach an-cheangailteach go mbíonn siad iomlán aibí. Bíonn na dátphlumaí Síneacha is Seapánacha 7.5 cm ar leithead, cruinn, buí go flannbhuí, dúchasach d'oirthear na hÁise. Bíonn an dátphluma Meiriceánach 3.5 cm ar leithead, flannbhuí, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Bíonn an dátphluma coiteann 1.5 cm ar leithead, buí nó gormdubh, dúchasach don Áise.


Dátú geolaíoch.
Is eol dúinn rátaí meatha is leathréanna na ndúl radaighníomhach, mar úráiniam nó tóiriam, chun luaidhe a tháirgeadh faoi dheireadh. Trí mhéid na ndúl seo a thomhas i sampla carraige, is féidir a rá cé chomh fada is a bhí na próisis meatha ar siúl, agus uaidh sin aois na carraige a dhíorthú. Tugtar "dátú radaiméadrach" ar an bpróiseas seo freisin. Ar an mbealach seo, is féidir dátaí a leagan síos do na réanna is na tréimhsí geolaíocha éagsúla.


Dátú potaisiam/argóin.
Modh radaiméadrach chun carraigeacha níos mó ná 100,000 bliain d'aois a dhátú. Bunaithe ar an bhfíoras go meathann an t-iseatóp potaisiam-40 go dtí argón-40 le leathré atá ar eolas, má thomhaistear an méid den dá iseatóp seo sa charraig is féidir aois na carraige a ríomh. Bhí an tomhas seo an-áisiúil chun aois iontaisí is cnámh daonna luath a fuarthas sa Scoiltghleann Mór in oirthear na hAfraice (in Olduvai, Laetoli, Hadar is Koobi Fora) a dhéanamh amach.


Dátú radacharbóin.
Modh dátaithe ábhar orgánach atá suas le 80,000 bliain d'aois, a d'fhorbair Willard Libby i 1948-1949. Ionsúnn ainmhithe is plandaí beo carbón, cuid de an t-iseatóp radaighníomhach C-14. Nuair a fhaigheann an t-orgánach bás ní thógann sé tuilleadh carbóin isteach, agus de réir mar a mheathann an C-14 ann, laghdaíonn a chodán den charbón iomlán ann. Bíonn an codán seo intomhaiste i sampla an-bheag, fiú, agus díreach i gcomhréir leis an bhfad ama ó bhás an orgánaigh. An-tábhachtach i ndátú seandálaíoch.


Dátú rubaidiam/strointiam.
Modh radaiméadrach dátaithe i gcomhair carraigeacha atá níos mó ná 10 milliún bliain d'aois. Meathann an t-iseatóp Ru-87 go dtí Sr-87 le leathré atá ar eolas. Mar sin, is féidir aois na carraige a dhíorthú ó mhéid an dá iseatóp seo inti.


Dátú teirmealonrach.
Bealach chun aois cré-earraí ársa a dhéanamh amach trí fhuinneamh atá bailithe i laitís chriostalta iniamh grianchloiche de bharr meath úráiniam nádúrtha a thomhas. Déantar é seo trí shampla an-bheag den chré-earra a théamh, rud a fhuasclaíonn an fuinneamh i bhfoirm solais. Ó speictream an tsolais seo, is féidir aois an tsampla a aimsiú.


Dátú úráiniam/luaidhe.
Modh radaiméadrach chun seancharraigeacha a dhátú. Bunaithe ar an bhfíoras go meathann úráiniam(Ur)-238 go dtí luaidhe(Pb)-206 le leathré amháin atá ar eolas, agus Ur-235 go dtí Pb-207 le leathré eile atá ar eolas. Má thomhaistear méid nó gníomhaíocht gach iseatóip díobh seo i sampla carraige, is féidir dearbhaois na carraige a dhéanamh amach.


Dátú varbh.
Modh chun aois na sceallaí Pléistiséineacha a dhéanamh amach. 2 mhilliún - 10,000 bliain ó shin, díreach roimh dheireadh na móroighearaoise seo caite, a bhí an ré Phléistiséineach ann. Trí na cisil (na vairbh) i bhfosuithe míne ar bhun locha a chomhaireamh a dhéantar an dátú. Leagadh síos na vairbh seo ag an uisce a rith amach as na hoighearshruthanna, agus tharla na vairbh de bharr ailtéarnú an ábhair mhín is an ábhair ghairbh ó gheimhreadh go samhradh gach bliain.


Jean Dausset.
Imdhíoneolaí a rugadh i dToulouse na Fraince ab ea Jean Dausset (1916-2009). Rinne sé taighde ar fhuilaistriú agus freagairt imdhíonach dó. Shaothraigh sé bealaí chun fuil is fíocháin eile a thíopáil, eolas a laghdaigh go mór diúltú orgán i máinliacht trasphlandaithe. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Baruj Benacerraf is George Snell i 1980.


Paul Charles William Davies.
Fisicí a rugadh in Adelaide na hAstráile is ea Paul Charles William Davies (1946-). Chun an eolaíocht a chur os comhair an phobail scríobh sé "The Mind of God" (Aigne Dé, 1992) agus "About Time" (Maidir le hAm, 1995), ag cur síos ar chosmeolaíocht, bunús na Cruinne, agus ceangail idir eolaíocht is reiligiún.


John Davis.
Loingseoir a rugadh i Sandridge Shasana ab ea John Davis (c 1550-1605). I 1585-1587 rinne sé 3 aistear san Artach ag iarraidh an Pasáiste Siar ó Thuaidh a aimsiú. Ar an aistear deireanach shroich sé domhanleithead 73° thuaidh, agus d'aimsigh an caolas idir an Ghraonlainn is Oileán Baffin, ar tugadh a ainm féin air níos déanaí.


Raymond Óg Davis.
Ceimicí is réaltfhisicí a rugadh i Washington, DC ab ea Raymond Óg Davis (1914-2006). D'fhorbair sé an chéad turgnamh chun neoidríonónna a bhrath le humar mór sreabháin thirimghlanta go domhain i mianach. D'imoibrigh na neoidríonna le clóirín sa sreabhán chun argón radaighníomhach a dhéanamh, agus bhí sé in ann meath an argóin seo a bhrath. Le Masatoshi Koshiba is Riccardo Giacconi, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as seo i 2002.


Clinton Joseph Davisson.
Fisicí a rugadh i mBloomington, Illinois ab ea Clinton Joseph Davisson (1881-1958). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic le George Paget Thomson i 1937 as a shaothar ar dhíraonadh leictreon i gcriostail, saothar a dheimhnigh nádúr tonnach cáithníní mar a thairg Louis de Broglie, agus a bhí tábhachtach i saothrú teoiric chandamach an damhna.


Humphry Davy.
An Ridire Humphry Davy, 1821
Ceimicí a rugadh i bPen Sans, Corn na Breataine, ab ea Humphry Davy (17 Nollaig 1788 – 29 Bealtaine 1829). Thaispeáin sé gur féidir comhdhúile a dhianscaoileadh ina ndúile le leictreachas. Ar an mbealach seo d'fhionn sé na dúile potaisiam, sóidiam, bairiam, strointiam, cailciam, agus maignéisiam. I 1815 cheap sé a lampa cáiliúil sábháilteachta i gcomhair mianadóirí.


DBase IV.
Pacáiste ríomhaire do ríomhairí pearsanta a bhíodh in úsáid go forleathan chun ligean don úsáideoir a bhunachar féin a dhearadh is a fheidhmiú. Bíonn an chuid is mó d'airíonna bunachar sonraí coibhneasta ar fáil leis.


DDT.
Is éard atá i DDT (déchlóraidéfheiniltríchlóireatán) ná meascán ceimiceach arbh é an ceimiceán seo a phríomhchomhábhar. Ceann de na feithidicídí luatha is rathúla dá raibh ann. Tréigeadh é ó na 1970idí ar aghaidh, áfach, mar tháinig cineálacha nua feithidí chun cinn le himdhíonacht ina choinne, agus fuarthas nár dhianscaoil sé sa nádúr i bhfochodanna sábháilte do dhaoine nó ainmhithe eile.


Deá.
Ciaróg mhór oichí. Itheann na ciaróga fásta duilleoga. Na larbhaí méith C-chruthach, a thochlaíonn san ithir ag ithe fréamhacha, ag tógáil suas le 3-4 bliana go mbíonn aibí go minic. Cineálacha éagsúla, ach is lotnaidí cuid acu, an priompallán ina measc.


Déacht toinne is cáithnín.
An prionsabal go bhfuil airíonna tonnacha ag cáithníní fo-adamhacha, agus airíonna cáithnín ag tonnta leictreamaighnéadacha. Léiríonn an trasnaíocht i ndíraonadh leictreon is neodrón an chéad ghné thuas, agus léiríonn iarmhairt Compton is iarmhairt fhótaileictreach Einstein an dara ceann.


Deachúil dhénárchódaithe.
Córas códaithe ríomhaire ina léirítear gach uimhir dheachúil (0-9) le sraith 4 ghiotán (digit dhénártha) dénártha.


Dealbhóireacht rilífe.
Saghas dealbhóireachta ina bhfuil na foirmeacha ardaithe os cionn an chúlionaid, gan a bheith múnlaithe go hiomlán. I rilíf íseal, mar a bhíonn ar bhonn airgid, is ar éigin atá an dearadh os cionn an dromchla, ach i rilíf ard féadfaidh na figiúir a bheith ina seasamh, nasctha leis an dromchla ar éigin, mar a fheictear ar sharcófagais Rómhánacha is peidiméidí in an-chuid foirgneamh clasaiceach.


Dealrachán.
Cnámh chuartha, a luíonn beagnach go cothrománach ag bun an mhuiníl idir cnámh an uchta (an steirneam) is an slinneán. Cuid den chrios brollaigh. Feidhmíonn sé mar theannóg, ag cur bac ar an ngualainn titim isteach is síos.


Deannach ainglí.
Ainm coitianta ar fheinciclidín (PCP), ar siabhraigin é. Tugadh isteach sna 1950idí é mar ainéistéiseach ginearálta, ach tarraingíodh siar go luath é. Úsáidtear fós i dtréidliacht é. Bhain andúiligh is úsáideoirí drugaí mídhleathacha mí-úsáid fhorleathan as sna 1970idí-1980idí, ach de réir dealraimh níl sé faiseanta a thuilleadh.


Deannach cosmach.
Gráinníní micreascópacha deannaigh ón spás amuigh, a dtugtar "páirteagail Brownlee" orthu, as an bhfear a bhailigh é den chéad uair. Tagann sé isteach san atmaisféar ar ardluas, agus moillítear é trí chúltharraingt san atmaisféar uachtarach. Caitheann sé na míonna ar foluain sa strataisféar, agus is féidir é a bhailiú le heitleán taighde ardeitilte nó staisiún spáis. Cúpla miocrón (micriméadar) ar leithead a bhíonn na páirteagail, agus póiriúil go minic. Meastar go dtagann cuid de ó chóiméid.


Déantóireacht ríomhiomlánaithe.
Úsáid ríomhairí i monarcha chun dearadh ríomhchuidithe (CAD) a chuingiú le déantóireacht ríomhchuidithe (CAM), seachadadh comhbhall díreach in am, sceidealú táirgthe, agus soláthar don chustaiméir.


Dearadh córas struchtúrtha.
Sa ríomheolaíocht, sraith teicníochtaí a úsáidtear chun airíonna ar leith de phróiseáil eolais in eagraíocht a anailísiú nuair a bhíonn córas nua ríomhaire á dhearadh di. Sa Bhreatain tá modh deartha ar a dtugtar "innealtóireacht eolais" in úsáid. Modh eile is ea an Modh Anailíse is Deartha Córas Struchtúrtha, a d'fhorbair gníomhaíocht ríomhaireachta is teileachumarsáide rialtas na Breataine le haghaidh forbairt aonchineálach córas ríomhaire-bhunaithe i ranna rialtais.


Dearadh/déantóireacht ríomhchuidithe.
Cláir nó bogearraí ríomhairí ina bhfuil an bunachar sonraí is na rialacha chun táirgí, foirgnimh is trealaimh nua a dhearadh (CAD) nó a mhonarú (CAM). Ligeann bogearraí CAD don dearthóir smaointe is dearthaí nua a thástáil gan samhail nó struchtúr costasach a thógáil. Is féidir le bogearraí CAM córais chasta déantúsaíochta a rialú go huathoibríoch chun táirgí casta a dhéanamh gan mórán oibrithe.


Dearadh grafach.
Teicníochtaí is scileanna a úsáidtear i ndearadh ábhair phriontáilte. Is iad na príomhscileanna a thagann san áireamh ná clóghrafaíocht, grianghrafadóireacht, maisiúchán is déanamh priontaí. D'fhoghlaimítí is chleachtaítí na scileanna seo ina n-aonar le fada, ach le teacht chun cinn na seachliteagrafaíochta tá siad uile tagtha le chéile go rathúil, leis na forbairtí déanacha sa ghrianghrafadóireacht leictreonach ach go háirithe.


Dearadh tionsclaíoch.
Dearadh aon táirge a dhéantar le meaisíní: gluaisteán Toyota, buidéal Coke, ríomhaire, agus an iliomad ábhar is earraí eile. Bhí cré-earraí Wedgwood is cuitléireacht phlátáilte Sheffield ar na táirgí is luaithe a dearadh de réir an choincheap seo.


Dearbhnialas.
An teocht is lú is féidir a bheith ann. Is ionann é is 0 ar scála teochta Kelvin (0 K), -273° ar scála Celsius (-273 °C). Bíonn na hadaimh i ndamhna ar bith faoi shíorghluaisne, a bheag nó a mhór. De réir mar a laghdaítear an teocht, is amhlaidh a laghdaítear meánluas na n-adamh agus a chrapann an t-ábhar chun toirt níos lú a ghabháil. Tagann gach adamh le bheith ina fhos ag dearbhnialas. Ní féidir le fisicithe an teocht seo a bhaint amach.


Deargadaol.
Ciaróg mhór dhubh is ea an deargadaol. An cholainn caol, 20-30 mm ar fhad. Cumhdach sciathán gearr, agus sciatháin chúil air. Táirgeann sé ceimiceán le boladh searbh nuair a thagann faoi bhagairt. Faightear i gcoillte é de ghnáth. Foghlach ar fheithidí, seilidí is péisteanna. Darbh-daol a thugtar uirthi i nGaeilge freisin.
Ón Meánaoiseanna i leith, ceaptar go bhfuil baint ag an deargadaol leis an Diabhal.


Deargaistriú.
Is éard atá sa deargaistriú (nó iarmhairt Doppler), i gcás solais ó rinn spéire a bhíonn ag druidim amach ón Domhan, ná athrú tonnfhaid a bhraitear mar dhathy dearg. Thaispeáin Hubble gur chiallaigh an deargaistriú braite go raibh gach réaltra ag gluaiseacht amach uainn, agus go raibh deargaistriú níos mó i gceist i leith na réaltraí is faide amach uainn, de bhrí go bhfuil siad ag gluaiseacht níos tapa ná réaltaí is gaire. Uaidh seo shaothraigh Hubble coincheap na Cruinne forleathnaithe agus na hOllphléisce.
Línte ionsúcháin i speictream optach sárbhraisle réaltraí imigéiniúla (ar thaobh na láimhe deise) le hais línte ionsúcháin i speictream optach na Gréine (ar thaobh na láimhe clé).
I gcúrsaí fisice titeann deargaistriú amach nuair a thagann méadú ar thonnfhad de réir a mar atá solas nó radaíocht leictreamaighnéadach eile ó rinn neimhe ag imeacht ón mbreathnóir. Aistrítear an solas nó an radaíocht go dtí an ceann dearg den speictream leictreamaighnéadach. Tríd is tríd, taispeánann an “deargadh” go bhfuil méadú ar thonnfhad, rud is ionann agus minicíocht níos ísle agus fuinneamh fótón níos laige, de réir theoiric thonnach agus theoiric chandamach an tsolais.
Deirtear gurb éard is cúis le deargaistriú ná fairsingiú na cruinne. Iarmhairt de chuid na coibhneasachta ginearálta atá sa deargaistriú imtharraingthe agus radaíocht leictreamaighnéadach ag fágáil réimse imtharraingteach.
Stair.
As Christian Doppler a ainmníodh an feiniméan, ós eisean ba thúisce a thug cuntas air sa bhliain 1842. Dúirt Doppler, agus an ceart aige, go bhfágfadh an feiminéan a rian ar gach tonn, agus thug sé le fios gurbh fhéidir dáthanna difriúla na réaltaí a chur síos dá ngluaiseacht ó thaobh an Domhain de.


Deargaistriú imtharraingteach.
Tugtar "aistriú Einstein" ar an aistriú i minicíocht solais chuig minicíocht níos ísle i gcás foinsí a astaíonn solas i réimse réasúnta láidir imtharraingteach. Ciallaíonn sé seo go mbíonn an chuma ar sholas atá ag forleathadh amach as réad ollmhór go bhfuil a mhinicíocht níos lú (deargaistrithe) ná a bheifeá ag súil leis. Tomhaiseadh deargaistriú an tsolais ag taisteal amach ón Domhan den chéad uair i 1961, le cabhair iarmhairt Mößbauer. Rinneadh comparáid idir cloig adamhacha go hard san atmaisféar (réimse lag imtharraingteach) is cloig a fágadh ar dhromchla an Domhain (réimse níos láidre imtharraingteach), agus fuarthas amach gur rith na cloig arda níos tapa. Tuigeadh gurbh fhíorú é seo ar aistriú Einstein, agus chreid Einstein féin gurbh fhíorú é ar an gcoibhneasacht ghinearálta. Anois, áfach, tuigtear gur tástáil ar phrionsabal na coibhéise é an turgnamh seo.


Deargán.
Cuid mhaith iasc le colainn ramhar, forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha. San Eoraip bíonn sé le fáil ón Meánmhuir go dtí an Iorua. Suas le 50 cm ar fhad, an ceann maol cruinn, scothbhándearg nó dearg le spota mór dorcha os cionn na heite uchtaí. An-tóir ag iascairí air, agus gabhtar ar bhonn trádálach é in áiteanna.


Déas.
Iasc fionnuisce atá forleathan in aibhneacha na hEorpa is na Rúise. Suas le 30 cm ar fhad, le colainn chaol. Ológach/glas in uachtar, airgeadach bán faoina bhun. Itheann sé inveirteabraigh is plandaí uisciúla, agus feithidí eitilte ag an dromchla. Garghaol aige leis an bplubán is an t-orfa.


Deasca.
Téarma geolaíoch ar na sil-leaganacha oighreacha nó oigheardhobhracha, neamhshortáilte is neamhshrathaithe go ginearálta, le raon leathan méideanna páirteagal ó bholláin go dtí cré.


Síol Fhaolchair.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Síol Fhaolchair.


Deascáin ghailíte.
Deascáin mhianraí, cruthaithe trí chomhdhlúthú salann tuaslagtha (clochshalann, NaCl, is gipseam, CaSO4.2H2O, den chuid is mó) ón uisce.


Deascán.
Ábhar dothuaslagtha a chruthaítear in imoibriú ceimiceach i dtuaslagán. Samplaí is ea an deascadh coirte i gciteal, agus cruthú screamh gallúnaí in uisce crua.


Uí Dheá.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh iad Uí Dheá.


Deascán hidriteirmeach.
Deascadh mianraí ó shreabháin uisciúla theo taobh istigh de screamh an Domhain, atá bainteach le gníomhaíocht dhoigheartha. Cruthaíodh cuid mhaith de na mianaigh thábhachtacha mianraí i ndeascáin fhéitheacha hidriteirmeacha.


Dé-athraontas.
Airí a léiríonn criostail áirithe ina mbíonn luas forleata an tsolais difriúil i dtreonna difriúla mar thoradh ar a struchtúr criostalta. Bíonn dhá chomhéifeacht athraonta shainiúla ag criostail dhé-athraonacha cosúil le cailcít is grianchloch, agus is féidir íomhánna dúbailte a dhéanamh leo.


Uíbh Eirc.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh iad Uíbh Eirc.


Baile Dháith.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Chainnigh é Baile Dháith.


Cill Pháin.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh í Cill Pháin.


Garrán an Hudaigh.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh é Garrán an Hudaigh.


Moing Mhic Óda.
Is barúntacht suite i gContae Chill Chainnigh í Moing Mhic Óda.


Ráth Eilte.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Chainnigh é Ráth Eilte.


An Tulaigh Thirim.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Chainnigh é an Tulaigh Thirim.


Caisleán Rátha.
Is caisleán suite i gContae Chill Chainnigh é Caisleán Rátha.


Caisleán Cill Bhleidhin.
Is caisleán suite i gContae Chill Chainnigh é Caisleán Cill Bhleidhin.


Caisleán an tSeanchill.
Is caisleán suite i gContae Chill Chainnigh é Caisleán an tSeanchill.


Deatú bianna.
Modh ársa caomhnaithe bia trí é a nochtadh do dheatach adhmaid thar thréimhse. Tarlaíonn an caomhnú ar bhealach trí thriomú is iarmhairtí ceimiceán sa deatach.


Deavónach.
Tréimhse gheolaíoch sa ré Phailéasóch, 408-360 milliún bliain ó shin. Tagann na sil-leaganacha forleathana ilchríochacha is seanda san Eoraip ón tréimhse seo (seanghaineamhchloch dhearg), chomh maith le dríodar mara le hiontaisí iasc plátáilte, coiréal, amóinítí is moileasc.


Débhlaoscach.
Moileasc uisciúil is ea an débhlaoscach, colainn aige atá comhbhrúite go cliathánach, imchlúdaithe i mblaosc le dhá chomhla atá ceangailte le ballnasc ar feadh líne an inse. Dúntar na comhlaí le matán aduchtaithe nó dhó agus osclaítear iad le ballnasc leaisteach. Níl aon cheann sainithe. De ghnáth itheann sé páirteagail bheaga a bhailíonn sé le geolbhaigh mhóra atá cumhdaithe le ribí bídeacha (fabhráin). Os cionn 20,000 speiceas le stíleanna beatha éagsúla, ina measc débhlaoscach tochailte, tollta, snáfa go saor agus buncheangailte (suiteach). Go minic, cuimsíonn an timthriall beatha staid larbhach phlanctónach. Tábhacht mhór thrádálach le cuid mhaith speiceas: oisrí, breallaigh is diúilicíní, mar shampla.


Decapoda.
Ord mór crústach, ainmhithe mara den chuid is mó, a mbíonn 3 phéire cos tóracsach acu, mionathraithe ina ladhracha (gialltroithigh) i gcomhair ite, agus 5 phéire cos siúil. An cumhdach adharcach (blaosc) comhtháite ar feadh na droma chun seomra giolbhach a sholáthar os cionn bun na gcos. Timpeall 10,000 speiceas beo, ina measc na portáin, na gliomaigh, agus na ribí roibéis.


Décharbónáit.
HCO3-, carbónáit hidrigine. An t-ainian a chomhfhreagraíonn d'aigéad carbónach leathneodraithe. Úsáidtear décharbónáit sóidiam, NaHCO3, sóid bhácála, measctha le haigéid laga mar fhoinse ocsaíd charbóin. Is alcaileach caoin tuaslagáin uisciúla décharbónáití, le luachanna pH 8-9.


Déchotailéadón.
Ball ar bith den dá phríomhrang plandaí bláfara is ea déchotailéadón. Is iad na monacotailéadóin an rang eile. Bíonn dhá chotailéadón i suth an tsíl, agus seasann príomhfhréamh an tsíolphlanda go daingean chun an bhunfhréamh a chruthú. De ghnáth bíonn duilleoga leathana le féitheacha eangachúla air, agus codanna bláfara i ngrúpaí de 4-5 nó iolraí díobh sin. Cumann na burlaí soithíocha fáinní sa ghas, agus bíonn ciseal caimbiam i láthair a bhíonn in ann fíochán féitheach tánaisteach a tháirgeadh, agus mar sin gais adhmadacha. Timpeall 250 clann ar eolas sa rang seo.


Christian de Duve.
Bithcheimicí a rugadh in Thames Ditton, Surrey, Shasana is ea Christian René Marie, Vicomte de Duve (2 Deireadh Fómhair 1917 – 4 Bealtaine 2013). Chabhraigh sé le fionnadh na líseasóm a chuimsíonn einsímí taobh istigh de chealla ainmhithe is plandaí, agus rinne taighde ar a bhfeidhmeanna is na galair a bhaineann lena mífheidhmiú. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis is George Palade as an saothar seo sa bhliain 1974. In Grez-Doiceau, sa Bheilg, a fuair sé bás.


Kingston, Jamaica.
Is é Kingston príomhchathair Iamáice. Tá sé suite in oirdheisceart na tíre ar an gcósta. Bhí 937,700 duine ina gcónaí i mórcheantar Kingston sa bhliain 2011. Bhí 96,052 duine ina gcónaí i bParóiste Kingston agus breis is leathmhilliún i bParóiste St. Andrews.


Dé-eitilstilbeastról.
Éastraigin shaorga le húsáid chun siomtóim an tsos míostraithe is na hailse próstataí a chóireáil is ea dé-eitilstilbeastról (DES). Nuair a tugadh isteach ar dtús í, bhaintí feidhm aisti chun breith anabaí a sheachaint, ach ar an drochuair fuarthas gur chuir sí tús le hailse ghéiniteach in iníonacha na mná a fuair an chóireáil. In úsáid anois mar phiollaire frithghiniúna na maidne dár gcionn. Úsáidtear freisin í chun fás ainmhithe feirme a ghéarú, ach fanann iarmhair sna hainmhithe tar éis a maraithe, agus mar sin tá cosc ar an úsáid seo i gcuid mhaith tíortha.


Lee De Forest.
Ceapadóir a rugadh i gCouncil Bluffs, Idaho, SAM ab ea Lee De Forest (26 Lúnasa 1873 - 30 Meitheamh 1961). Sa leictreonaic, thug sé isteach an ghreille sa bhfeadán folúsach teirmianach, agus cheap an Audion is an feadán ceathairleictreoid. Folúsfheadán trióide atá san Audion. Glactar go forleathan leis mar athair an raidió, fiú seanathair na teilifíse. D'éag sé in Hollywood, California.


Edgar Degas.
Ealaíontóir a rugadh i bPáras ab ea Hilaire-Germain-Edgar Degas (19 Iúil 1834 – 27 Meán Fómhair 1917). Bhain sé leis na hImpriseanaithe agus ghlac páirt ina dtaispeántais (1874–1886). I measc a shaothar cáiliúil tá "Danseuse attachent sa chaussure" (Damhsóir ag Ceangal a Bróige, c 1878) agus "Jockeys sur la pluie" (Marcaigh faoin bhFearthainn, 1879).


Déghloiniú.
Dhá leathán gloine, scartha ag aerspás chun insliú teirmeach is fuaimiúil a fheabhsú. Uaireanta bíonn an dá leathán séalaithe le folús páirteach sa spás eatarthu, rud a fheabhsaíonn an t-insliú.


Déghnéasach.
Ainmhí nó planda a mbíonn orgáin fhireannacha is bhaineannacha atáirgthe aige. Is féidir go n-aibeoidh na horgáin fhireannacha roimh na horgáin bhaineannacha (luathfhireannach), nó ina ndiaidh (luathbhaineannach), nó ag an am céanna (sioncrónach). Bíonn meicníochtaí i láthair i ngnéithe sioncrónacha a chuireann bac ar fhéintoirchiú.


Geoffrey de Havilland.
Dearthóir aerárthach a rugadh i Haslemere Shasana ab ea Geoffrey de Havilland (1882-1965). Thóg sé a chéad eitleán i 1908. Thóg a chomhlacht eitleáin éagsúla, an Tiger Moth, an Mosquito, is an scairditleán Vampire.


Deighilt leictreastatach.
Deighilt páirteagal mín óna chéile nó ó mheán gásach trí réimse leictreach a chur i bhfeidhm orthu. Is próiseas é seo a úsáidtear chun comhábhair i meascán a dheighilt (mar shampla, an chuid luachmhar de mhianach a dheighilt ón gcuid nach dteastaíonn), nó an chuid sholadach a bhaint as gás eisilteach (deascadh leictreastatach).


Deil.
Uirlis mheicniúil choiteann a úsáidtear chun saothair a dheilbhiú as ábhair éagsúla. Greamaítear an saothar i ngialla an chreagáin, agus rothlaítear é le mótar. Cuirtear na huirlisí i bhfeil chun an saothar a tholladh, a shnáithiú, a ghearradh, nó a fhásáil, i dteagmháil láimhe leis nó faoi rialú meaisín.


Deilf (créghréithre).
Créghréithre glónraithe. An saghas faensa a rinneadh i Sasana is an Ollainn. Ainmnithe as an mbaile Ollannach Delft, mar a ndearnadh méid ollmhór de sa 17ú céad. Bán is gorm den chuid is mó. Aithris ar phoirceallán Síneach is Seapánach is mó a bhíodh sna maisiúcháin.


Deilfiniam.
Planda ard ilbhliantúil, dúchasach don leathsféar thuaidh. Na duilleoga maothánach bosach nó roinnte go mín. Na bláthanna gorm, go hannamh bándearg nó bán, gach ceann le spor cónach, iompartha ar spící fada feiceálacha. An-choitianta mar mhaisiúchán, ach cuimsíonn sé alcalóidigh nimhiúla, agus tugtar "deilfinin" ar cheann acu sin.


Deilgneach.
Galar óige (a tholgann daoine fásta uaireanta) atá an-ionfhabhtaíoch ach éadrom de ghnáth. An víreas heirpéis céanna is bun le deir is bun leis. Briseann cloig amach ar an gcraiceann, agus is féidir go n-éireoidh siad sin ionfhabhtaithe le baictéir.


Déimeagrafaíocht.
Brainse den tsocheolaíocht a dhéanann staidéar ar phatrúin daonra mar a bhí, atá agus a fhéadfaidh a bheith. Tábhachtach in iarrachtaí claontaí fáis sa daonra a réamhinsint, chun brú ar acmhainní nádúrtha is saorga a thomhas agus pleanáil oilte a dhéanamh.


Deindreacroineolaíocht.
Dátú ó fháinní bliantúla crainn, agus an eolaíocht a bhaineann leis. D'fhorbair an réalteolaí A. E. Douglas an teoiric seo sa bhliain 1904 agus é ag déanamh staidéir ar iarmhairtí baill Gréine ar an aeráid. Fuair sé amach gur féidir léarscáileanna aeráide a tharraingt, chomh maith le dátú seandálaíoch a dhéanamh, ó chomhaireamh is tomhas na bhfainní crainn. Fásann fáinne amháin gach bliain, ach braitheann leithead gach fáinne is micreanailís trasna an fháinne sin ar an oiread báistí a thit ag an áit sin i rith na bliana, agus an teocht. Tá patrúin fáinní in adhmad caomhnaithe le fáil anois a shíneann chomh fada siar le timpeall 6700 RC gan bhearna i bpéine colgach i gCalifornia, agus timpeall 5300 RC in adhmad darach ó phortaigh in Éirinn.


Déine lonrúil.
An tsreabh solais infheicthe atá in ann soilsiú a thabhairt a astaítear ó fhoinse in aghaidh na huillinne soladaí. Úsáidtear an tsiombail I chuici, agus tomhaistear í i gcaindéilí (cd). Cuirtear san áireamh go bhféadfaidh dhá fhoinse a bheith ag an aschur céanna solais, léas dian dírithe ag ceann acu, b'fhéidir. Neamhspleách ar an bhfad amach ón bhfoinse. Tá an paraiméadar seo gaolmhar leis an lonras (an ghile a thugtaí air seo tráth), le siombail L agus aonad caindéilí in aghaidh an mhéadair chearnaigh (cd m-2). Is é lonras spéire soiléire goirme ná timpeall 4,000 cd m-2.


Deinge.
Galar víreasach trom a tharchuireann muiscítí. Bhíodh sí teorannaithe do na trópaicí, ach le himeacht ama is scaipeadh na muiscítí, tá an galar ag scaipeadh freisin. Faigheann cuid de na daoine ionfhabhtaithe na siomtóin chlasaiceacha: fiabhras deinge, tinneas cinn, pianta sna hailt, gríos ar an gcraiceann, agus ina dhiaidh sin marbhántacht is dúlagar. Faigheann cuid eile foirm fhuilreatha den ghalar, le hurlacan, pianta sa bholg, cliseadh an imshruthaithe, agus i gcuid mhaith cásanna, bás.


Deinim.
Fabraic an-choitianta i gcomhair éadaí. Dhéantaí ar dtús é trí shnáithe, ruaimnithe le plúirín, a shníomh le snáithe innigh cadáis neamhruaimnithe i struchtúr corránach. De réir a chéile, láistear an plúirín go mall as an bhfabraic, agus éiríonn an dath gorm níos éadroime. Éadach buanfasach i gcomhair éadaí oibre, ach ó na 1950idí ar aghaidh ghnóthaigh sí cáil mar chultas faisin.


Dé-ionchaifealón.
An chuid shiméadrach mheánlíneach den inchinn thosaigh faoi bhun na leathsféar ceirbreach, a chuimsíonn gach taobh de struchtúir áirithe (mar shampla, an talamas, an meiteatalamas, an t-eipeatalamas, is an hipeatalamas). Is é an talamas an pháirt is mó díobh seo, agus feidhmeanna éagsúla aige mar fhreagairtí luadracha, céadfacha, intleachtúla, is mothúchánacha. Bíonn feidhmeanna ag an meiteatalamas sna próisis éisteachta is radhairc. Is stiall fíocháin an t-eipeatalamas a cheanglaíonn na talamais. Péacann an fhaireog phinéalach amach as, agus cuimsíonn sé 3ú méadailín na hinchinne.


Deir.
Is riocht í an deir a tharlaíonn de bharr athghníomhachtú víreas na bolgaí a bhíonn folaithe i ngainglíní na néaróg céadfach sómach. Tugtar "heirpéas zoster" uirthi freisin. Cuireann sí tús le pian is gríos, cosúil le colg (saicíneach), thar na réigiúin sin den chraiceann a sholáthraíonn an néaróg ionfhabhtaithe. I measc na láithreacha a fhéadfaidh a bheith scrúdta léi tá an stoc, coirne na súile, agus an craiceann gar don tsúil.


Déiríocht.
Córas talmhaíochta ar leith atá dírithe ar tháirgeadh bainne, de ghnáth ó bha ach i réigiúin áirithe ó ainmhithe eile: caoirigh, gabhair, geacanna, buabhaill is réinfhianna. Tá póir speisialta bó baineann — an freaslannach, an Ayrshire, is an gheirseog — agus póir atá go maith don bhainne is an mhairteoil, cosúil leis an ngearradharcach ó na Stáit Aontaithe. Tá an déiríocht coitianta i réigiúin mheasartha thaise mar a bhfásann féar go maith, ar féidir na ba a chur ag iníor amuigh sna páirceanna an chuid is mó den bhliain. I dtíortha teo coinnítear na ba istigh i rith na bliana, agus déantar fómhar foráiste le soláthar dóibh. Díolann an chuid is mó de na feirmeoirí déiríochta a gcuid bainne le comhlachtaí a dhéanann na táirgí déiríochta: im, cáis, uachtar, iógart, is bainne bearrtha. Tá sé mar pholasaí ag an Aontas Eorpach an táirgeadh a mhéadú ach líon na mbó a laghdú, agus cuireann sé seo an-bhrú ar fheirmeacha beaga, atá ag éirí níos domharthana le himeacht ama.


Deirmitíteas.
An neamhord craicinn is coitianta a bhaineann le freagairt imdhíonach an chraicinn. Tugtar "eachma" air freisin. Is féidir go spreagfaidh greannaitheoir ceimiceach nó fisiciúil é (glantaigh nó strapa uaireadóra, mar shampla), bia, nó druga. Tagann iarmhairt dhúchasach i gceist freisin, agus bíonn stair an deirmitítis i gclanna uaireanta (chomh maith le neamhoird ailléirgeacha eile, cosúil le fiabhras léana is plúchadh). Is í an bhunfhreagairt ná méadú san imshruthú fola sa chraiceann áitiúil, rud a dheargann an craiceann ansin. Ina dhiaidh sin fásann coilg, agus nuair a bhriseann siad seo éiríonn an craiceann silteach. Nuair a dheisíonn an craiceann, fásann ceiritin breise is tiubhaíonn cisil sheachtracha an chraicinn, agus is féidir go n-éireoidh sé sin ainsealach.


Deis lainseála.
Tréimhse ama inar féidir spásárthach a lainseáil ar aistear chuig pláinéad lena laghad fuinnimh is féidir. De réir cineáil, bíonn 10-20 lá i gceist. Taobh amuigh den tréimhse seo ní bhíonn an lainseáil indéanta, de bharr teorainneacha feidhmiúcháin an fheithicil lainseála. Ós rud é go bhfuil an Domhan is an pláinéad sprice i bhfithisí timpeall na Gréine, tarlaíonn deiseanna lainseála go tréimhsiúil. Maidir leis na pláinéid sheachtracha tarlaíonn na deiseanna gach 12-13 mí, i gcás Marsa gach 26 mí, Véineas gach 19 mí, agus Mearcair gach 19 mí (ach de bharr claonadh 7° i bhfithis Mhearcair i leith an éicliptigh — comhphlána fhithisí na bpláinead uile eile is na Gréine — ní thagann deiseanna praiticiúla ach gach 36 mí).


Deistrin.
Siúcra coimpléascach, meascán de pholaiméirí glúcóis is ea an deistrin. Faightear í ó stáirse a bhristear síos le heinsímí nó téamh séimh. Úsáidtear deistriní mar oibreáin tiubhaithe i mbianna, agus greamacháin nó glónrú ar pháipéir is teicstílí. Ach is iad na feidhmeanna is mó a bhaintear astu bianna stáirsúla a dhéanamh nios blasta, agus an t-ualach osmóiseach ar an ngoile a laghdú i ndeochanna d'othair atá ag téarnamh.


Eugène Delacroix.
Péintéir a rugadh i Charenton na Fraince, duine de cheannasaithe na gluaiseachta Rómánsaí ab ea Ferdinand Victor Eugène Delacroix (26 Aibreán 1798 – 13 Lúnasa 1863). Ina radhairc stairiúla is dhrámata, bhí a phlé go minic foréigneach adhfhuafar, mar atá i "La Liberté guidant le peuple" (An tSaoirse ag Treorú na nDaoine, 1831).


Hippolyte Paul Delaroche.
Péintéir a rugadh i bPáras ab ea Hippolyte Paul Delaroche (1797-1856). Cáil air as pictiúir stairiúla, ina measc sraith múrmhaisithe san École des Beaux-Arts i bPáras.


Robert Delaunay.
Péintéir a rugadh i bPáras ab ea Robert Delaunay (1885-1941). Bhain sé leis an ngrúpa avant-garde Der Blaue Reiter i München (1911-1912), ach cáil air mar bhunaitheoir an Oirféachais, gluaiseacht a d'fhás as an gCiúbachas, ag iarraidh armóin datha is crutha a bhaint amach. Tionchar suntasach aige ar úsáid dathanna san ealaín theibí.


Max Delbrück.
Bithfhisicí a rugadh i mBeirlín ab ea Max Delbrück (4 Meán Fómhair 1906 – 9 Márta 1981). Rinne sé taighde ar ghéinitic agus struchtúr baictéar is víreas. Duine de bhunaitheoirí na bithfhisice is na bitheolaíochta móilíní. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Alfred Hershey is Salvador Luria i 1969. Chuir sé faoi sna Stáit Aontaithe agus bhain sé saoránacht na tíre úd amach. In Pasadena, California a d'éag sé.


Clément Philibert Léo Delibes.
Cumadóir ceoil a rugadh i St Germain du Val na Fraince ab ea Clément Philibert Léo Delibes (1836-1891). Scríobh sé ceoldrámaí éadroma mar "Lakmé" (1883) a raibh rath thar na bearta air, agus tá cáil air as a bhailé "Coppélia" (1870).


Delirium tremens.
Rámhaille chreathánach a tharlaíonn d'alcólach nuair a choinnítear alcól siar uaidh. Uaireanta bíonn mearaí air i bhfoirm mothuithe ina mbíonn feithidí ag snámhaíl ar a chraiceann, nó daoine is réada a bhfuil cuma bhídeach orthu. De ghnáth bíonn crith na lámh mar thoradh eile ar an damáiste alcólach don inchinn.


Frederick Delius.
Cumadóir ceoil a rugadh i mBradford Shasana ab ea Frederick Theodore Albert Delius (29 Eanáir 1862 – 10 Meitheamh 1934). Scríobh sé ceoldrámaí, ina measc "A Village Romeo and Juliet" (Romeo is Juliet sa Sráidbhaile, 1901), agus saothair chóiriúla is shiansacha, cosúil le "On Hearing the First Cuckoo in Spring" (Ar Chloisteáil an Chéad Chuach san Earrach, 1912).


Démhéir.
Comhdhúil a chruthaítear nuair a imoibríonn dhá aonad (monaiméirí) le chéile trí shuimiú nó comhdhlúthú.


Démheitiolsulfocsaíd.
CH3SOCH3, ábhar gan dath le leáphointe 18 °C is fiuchphointe 189 °C is ea Démheitiolsulfocsaíd (DMSO). Is tuaslagóir maith í do chomhdhúile áirithe, ach ní thuaslagann sí alcáin.


Augustus De Morgan.
Matamaiticeoir a rugadh i Madurai na hIndia ab ea Augustus De Morgan (1806-1871). Shaothraigh sé coincheap na gcineálacha éagsúla ailgéabair, agus chomhoibrigh le Boole i saothrú na loighice siombailí.


Denier.
Aonad meáchain do theicstílí a chomharthaíonn caoile an tsnáithe in ábhair cosúil le síoda, réón is níolón. Is ionann é is meáchan 9,000 m den snáithe i ngraim (g). Mar sin, is míne ábhar de denier 15 ná ábhar de denier 20.


Dénochtadh.
Cuingiú d'aonturas dhá íomhá nó níos mó, nochtaithe ina gceann is ina gceann ar thaifead fótagrafach amháin, sa cheamara, nó níos déanaí sa réaladh. Is féidir go mbeidh na híomhánna forshuite anuas ar a chéile chun gur féidir ceann a fheiceáil tríd an gceann eile, nó le húsáid masc nó mataí chun réigiúin ar leith a chur in áirithe, iad a fheiceáil gan forshuí. Úsáidtear go minic é chun iarmhairtí ealaíonta nó cleasaíocht a bhaint amach.


Déocsaíní.
Ábhair truaillithe chomhshaoil a tháirgtear i mionrianta i bpróisis áirithe tionsclaíochta is dóite, mar shampla, i ndéanamh páipéir is gluaisteán agus dó bruscair. Bíonn siad i mionrianta i luibhicídí áirithe freisin. Is fadsaolach iad de bhrí go meathann siad go mall sa chomhshaol, agus mar sin is scáfar an truailliú sa chomhshaol iad. Bíonn rian díobh sa bhfíochán sailleach i mbeagnach gach éinne, agus tá sé cruthaithe go bhfeidhmíonn siad in ainmhithe is daoine ar shlí atá cosúil le hormóin stéaróideacha. Mar sin, má bhíonn siad iomarcach sna fíocháin, féadfaidh siad tús a chur le hailsí, míchumaí beirthe, dochar don chóras imdhíonach, agus raon leathan galar eile. Le linn an chogaidh i Vítneam (1963-1975) spréigh arm Mheiriceá luibhicíd darb ainm oibreán flannbhuí thar níos mó ná 1,000 km2 chun na duilleoga a bhaint de na crainn thrópaiceacha. Tháinig an déocsaín i dteagmháil go tiubh leis na mílte saighdiúir ar an dá thaobh, rud a chuir gríos ar a gcraiceann, agus ceaptar gur tharla deacrachtaí éagsúla beirthe ina bpáistí ina dhiaidh sin. Na hábhair chéanna a bhí ciontach sa truailliú míchlúiteach thart ar chathair Seveso san Iodáil i 1976, agus sa tubaiste i mBópal na hIndia i 1984. I 1999 fuarthas go raibh níos mó ná míle oiread an mhéid ceadaithe déocsaine i saill i gcomhair bia d'ainmhithe, agus aistarraingíodh bia-earraí feola ar fud na hEorpa. Tharla eachtra den chineál céanna in Éirinn i 2008, agus bhí ar na húdaráis aistarraingt thubaisteach a dhéanamh ar mhuiceoil Éireannach ar fud an Domhain.


Dún Feart.
Is ceantar suite i gContae Chill Chainnigh é Dún Feart.


Rath Beithigh.
Is cnoc suite i gContae Chill Chainnigh é Rath Beithigh.


Stáisiún Mhic Donncha.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCill Chainnigh i gContae Chill Chainnigh é Stáisiún Mhic Donncha.


Áth an Bhiolair.
Is cloigtheach agus eaglais suite i gContae Chill Chainnigh é Áth an Bhiolair.


Coláiste Éamann Rís.
Is meánscoil suite i gContae Chill Chainnigh é Coláiste Éamann Rís.


Richmond, Virginia.
Is í Richmond príomhchathair Virginia, sna Stáit Aontaithe. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 208,833 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Dwight Clinton Jones ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1607.


Coláiste Chiaráin, Contae Chill Chainnigh.
Is meánscoil suite i gContae Chill Chainnigh é Coláiste Chiaráin.


Comhairle Contae Chill Chainnigh.
Is comhairle i gContae Chill Chainnigh í Comhairle Contae Chill Chainnigh.


Deoise Osraí.
Is deoise suite i gContae Chill Chainnigh í Deoise Osraí.


Inis Snag.
Is paróiste dlí, baile fearainn agus eaglais Protastúnach suite i gContae Chill Chainnigh í Inis Snag.


Mainistir Sheireapúin.
Is mainistir suite i gContae Chill Chainnigh í Mainistir Sheireapúin.


Virginia Beach, Virginia.
Is í Virginia Beach an chathair is mó i stát Virginia, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2012, tá 447,489 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Will Sessoms ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1906.


Alexandria, Virginia.
Is cathair de chuid stát Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Alexandria. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 146,294 duine ina gcónaí sa chathair. Tá William D. Euille ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1749.


Chesapeake, Virginia.
Is cathair de chuid stát Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Chesapeake. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 228,210 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Alan P. Krasnoff ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1963.


Hampton, Virginia.
Is cathair de chuid stát Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Hampton. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 138,848 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Molly Joseph Ward ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1610.


Atlantic City, New Jersey.
An clárchosán in Atlantic City, ag féachaint ó thuaidh.
An eilifint Lucy i Margate, lámh le Atlantic City
Is baile é Atlantic City atá suite in oirdheisceart New Jersey, SAM ar an oileán Absecon feadh chósta an Atlantaigh. Bhí 39,558 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010. Cónaíonn 274,549 duine i gceantar Atlantic City-Hammonton.
Ionad mór saoire atá ann: is é Atlantic City lárionad an chearrbhachais ar chósta thoir na Stát Aontaithe. Tá siopadóireacht, tránna, agus promanád adhmad, nó clárchosán, ann chomh maith. Tá cáil ar an gCé Chruach, a tógadh sa bliain 1898. Tá teach solais Absecon suite in Atlantic City freisin. Is é Absecon an teach solais is airde i New Jersey agus é 171 troigh ar ard. Chéadlasadh é sa bhliain 1857. Tá na sráideanna sa bhunleagan den chluiche "Monopoly" bunaithe ar shráideanna in Atlantic City.


Prióireacht Cheanannais.
Is prióireacht suite i gContae Chill Chainnigh é Prióireacht Cheanannais.


Scoil na gCláirseach.
Is scoil samhradh suite i gContae Chill Chainnigh í Scoil na gCláirseach.


Scoil na mBráithre Críostaí, Contae Chill Chainnigh.
Is meánscoil suite i gContae Chill Chainnigh í Scoil na mBráithre Críostaí.


Scoil Aireagail.
Is meánscoil chomhoideachasúil suite i mBaile Héil, Contae Chill Chainnigh, í Scoil Aireagail. Tá thart ar 300 mac léinn sa scoil.


Teach Bán.
Is é an Teach Bán arás Uachtarán na Stát Aontaithe atá suite i Washington, D.C., Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Ailtireacht.
James Hoban a dhear an Teach Bán. B'ailtire Éireannach é James Hoban, a dhear roinnt foirgnimh poiblí in Éirinn agus i Stáit Aontaithe Mheiriceá. An t-éacht is mó a rinne sé ná an Teach Bán.
Sa bhliain 1792, b'é Hoban an buaiteoir i gcomórtas a cuireadh ar siúl chun dearthóir an árais uachtaránachta nua a roghnú, an Teach Bán mar a tugadh air níos déanaí. Bhí Hoban ar duine de na h-ailtirí maoirseachta a bhí ag obair ar Chnoc an Chaipeatóil i Washington, ag cur i gcrích scéimeanna a bhí deartha ag Dr. William Thornton.An Sciathán Thiar - an leagan amach inmheánach
Bhí plean Hoban bunaithe ar Theach Laighean i mBaile Átha Cliath. Ach rinne sé foirgneamh dhá stór de, tar éis iarratas ó George Washington. Tógadh an foirgneamh idir na blianta 1792 agus 1800. Cuireadh an cloch choirnéil ar an 13 Meán Fómhair 1792.


Páirc Ghabhráin.
Is ráschúrsa suite i gContae Chill Chainnigh í Páirc Ghabhráin.


Aerfort Chill Chainnigh.
An túr rialúcháin ag Aerfort Chill Chainnigh
Is aerfort suite i gContae Chill Chainnigh é Aerfort Chill Chainnigh (IATA: KKY, ICAO: EIKK).


Naomh Cainneach.
Ba naomh Caitliceach é Naomh Cainneach (514 - 600). Fuair sé bás in Achadh Bhó i gContae Laoise. Is duine de Dhá Aspal Déag na hÉireann é.


Ardeaglais Naomh Cainneach.
Is ardeaglais de chuid Eaglais na hÉireann suite i gContae Chill Chainnigh í Ardeaglais Naomh Cainneach.


Baile an Talbóidigh Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é Baile an Talbóidigh Íochtarach.


Baile an Talbóidigh Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é Baile an Talbóidigh Uachtarach.


Baile na Corra Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é Baile na Corra Thuaidh.


Baile na Corra Theas.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é Baile na Corra Theas.


An Caisleán Nua, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é an Caisleán Nua.


An tInbhear Mór, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é an tInbhear Mór.


Ráth an Dúin.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é Ráth an Dúin.


Síol Éalaigh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Mhantáin é Síol Éalaigh.


Baile Uí Rónáin, Contae Chill Mhantáin.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Mhantáin é Baile Uí Rónáin.


Binn Liath.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Binn Liath (689 m).
Binn Liath


Carraig Mhór.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Carraig Mhór (682 m).
Carraig Mhor


Déocsaíriobós.
C5H10O4, siúcra 5 charbón atá an-tábhachtach mar gheall ar a ról san ábhar géiniteach DNA. Bíonn dhá ghrúpa, OH is HO, nasctha le grúpaí fosfáite sa DNA.


Déocsán.
C4H8O2, leacht gan dath le fiuchphointe 101 °C. Úsáidtear é mar thuaslagóir saille is céaracha.


Dé-óid.
Gar-amhairc de dé-óid, a léiríonn an criostal-leathsheoltóir atá cearnógchruthach (an réad dubh ar chlé).
Feiste leictreonach leathsheoltóra a bhfuil dhá theirminéal uirthi. Seolann sí sruth leictreach go héasca i dtreo amháin, ar a dtugtar "an treo tul-laofa", agus ní ligeann aon sruth ach ar éigin tríthi sa treo eile, ar a dtugtar "an treo cúl-laofa". Úsáidtear dé-óidí mar choigeartóirí chun sruth díreach (SD) a fháil ó shruth ailtéarnach (SA), agus mar bhrathadóirí solais mar is amhlaidh a ritheann sruth cúl-laofa de réir cumhacht an tsolais a thiteann ar an bhfeiste. Tá saghas dé-óide ar leith ann a chruthaíonn voltas trasna uirthi nuair a thul-laobhtar í, agus tugtar "dé-óid fhótavoltach" uirthi seo. Is gléasanna den saghas seo iad na griancheallraí a úsáidtear i spásárthaigh chun leictreachas a sholáthar, agus ar Domhan chun cumhacht leictreach a ghiniúint ó theasradaíocht na Gréine. Tá saghas dé-óide eile ann a astaíonn solas nuair a ritear sruth leictreach chun tosaigh sa tultreo trasna uirthi. Sa bhfeidhmiú seo, tugtar "dé-óid sholasastaitheach (DSA)" ar an ngléas.


Dé-óid sholasastaíoch.
Dé-óid bheag leathsheoltóra a astaíonn solas nuair a ritheann sruth tríthi is ea dé-óid sholasastaíoch (DÓS). Braitheann dath an tsolais astaithe ar an ábhar leathsheoltóra sa dé-óid. Úsáidtear na dé-óidí seo mar shampla i léirithe ar áiritheoirí leictreonacha, agus san asléamh in uaireadóir digiteach.


Dé-óid thollánach.
Comhchumar leathsheoltóra ina mbíonn na leathsheoltóirí dópáilte go tiubh ionas go mbíonn an crios comhchumarach an-tanaí ar fad. Tarlaíonn an cliseadh ag voltas beag cúl-laofachta, agus níl aon raon ina bhfuil an fhriotaíocht cúl-laofachta an-ard. Bíonn friotaíocht dhiúltach aici thar chuid dá raon feidhmithe, agus úsáidtear í in aimplitheoirí is ascaltóirí ardmhinicíochta.
Leo Esaki a cheap an dé-óid thollánach sa bhliain 1957 agus é ag obair le Tokyo Tsushin Kogyo (ar a dtugtar Sony anois).


An Caisleán Nua, Contae Chill Mhantáin.
Is baile suite i gContae Chill Mhantáin é an Caisleán Nua.


Cnoc an Bhairr.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Cnoc an Bhairr (686 m).
Cnoc an Bhairr


Ceann Bhré.
Is cnoc agus ceann tíre suite i gContae Chill Mhantáin é Ceann Bhré.


Ceann Chill Mhantáin.
Is ceann tíre suite i gContae Chill Mhantáin é Ceann Chill Mhantáin.


Cnoc an Turlaigh.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Cnoc an Turlaigh (681 m).
Clocharnach


Sliabh Céim an Doire.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Sliabh Céim an Doire (698 m).
Sliabh Ceim an Doire


Cruachán Uí Chinnsealaigh.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Cruachán Uí Chinnsealaigh (606 m).
Cruachan Ui Chinnsealaigh


Móin Bhán.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Móin Bhán (703 m).
Moin Bhan


Lúbán.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Lúbán (636 m).
Luban


Tom na Feannóige.
Is coill suite i gContae Chill Mhantáin é Tom na Feannóige.


Earra-Ghaidheal agus Bód.
Is é ceantar chomhairle Earra-Gháidheal agus Bód, an chéad áit in Albain inar lonnaigh na Gaeil. D'fhás an choilíneacht seo gur cuireadh ríocht ar bun: Dál Riata. Tá a lán láithreán stairiúil ann, mar shampla ag Dún Athad.
Cuimsíonn Earra-Gháidheal, Earra-Gháidheal Meadhanach, Latharn, na leithinisí Cinn Tìre agus Cómhghall, agus na hoileáin (Íle, Diúra, Colbhasa, Muile, Giogha).
Is iad na bailte is mó ann ná; an t-Óban, Inbhir Aora, Ceann Loch Gilb, agus Ceann Loch Chille Chiaráin.


Ceantair chomhairle na hAlban.
Is roinn riaracháin in Albain iad ceantair chomhairle na hAlban. Tá 32 comhairlí sa tír.


Deoitéiriam.
Iseatóp trom hidrigine ina bhfuil prótón is neodrón sa núicléas (mar mhalairt ar phrótón amháin, mar atá sa bhunhidrigin). Úsáidtear D nó 2H mar shiombail dó. Is deoitéiriam 0.015% den hidrigin nádúrtha. Tugtar "uisce trom" ar uisce atá déanta as (D2O), le dlús 1.1 g cm-3, agus úsáidtear é seo in imoibreoirí núicléacha áirithe. Tábhachtach i gcomhleá núicléach freisin.


Déphol.
Scaradh luchtanna. Bíonn déphol ag móilín dé-adamhach nuair a bhíonn leictridhiúltachtaí difriúla ag an dá adamh, agus lucht glan diúltach ag an adamh is leictreadhiúltaí. I móilíní iladamhacha, suimíonn na déphoil mar veicteoirí, ionas go mbíonn déphol glan ag an móilín cam, H2O, ach nach mbíonn ag an móilín líneach, CO2 (O=C=O).


Déréim.
Déréim RómhánachRámhlong, Gréagach nó Rómhánach de ghnáth, tiomáinte ag dhá shraith maidí rámha, rámhaithe ag sclábhaithe nó coirpigh. Bhíodh sí feistithe le seol cearnach, le húsáid nuair a bheadh an ghaoth fábhrach.


Déshiúicríd.
Is carbaihiodráit í an déshiúicríd ina bhfuil dhá mhóilín chosúla siúcra nasctha le chéile, comhdhlúthaithe le díbirt uisce. Is iad na cinn is flúirsí sa nádúr ná siúcrós (siúcra boird) a chuigríonn móilín glúcóis le móilín fruchtóis, agus lachtós (siúcra bainne) a chuingríonn móilín glúcóis le móilín galachtóis. Is siúcraí aonaonaid iad glúcós, fruchtós is galachtós, agus tugtar "monaishiúicrídí" orthu.


Déshúileach.
Ionstraim formhéadaithe optúil le húsáid leis an dá shúil le chéile is ea déshúileach. Ainm eile air is ea "cianghloiní". Bíonn dhá chóras optúla ann is iad nasctha go comhthreomhar le chéile: i ngach ceann acu dhá lionsa dhronnacha, súilphíosa is réadlionsa, chomh maith le priosma chun an fhrithne a dhéanamh ceartdíreach. Déantar fócasú tríd an bhfad idir an dá lionsa ar an dá thaobh a athrú. I gcuid de na hionstraimí (gloiní amharclainne, mar shampla), úsáidtear súilphíosa cuasach chun íomhá cheartdíreach a déanamh gan phriosmaí.


Hernando de Soto.
Hernando de Soto, iomhá a rinneadh sa bhliain 1791 sa Spáinn
Taiscéalaí a rugadh i Jerez de los Caballeros na Spáinne ab ea Hernando de Soto (c 1496-1542). Tháinig sé i dtír i bhFlorida i 1539, agus thrasnaigh an Mississippi i 1541, ach fuair bás le fiabhras cois na habhann sin.
Turas taiscéalaíochta de Soto mar a ceapadh i 1997 é


Déthonúlacht.
Tréith ceoil a scríobhtar in dhá ghléas ag an am céanna. Thaitin na díshondais a tharlaíonn sa cheol seo leis an ngrúpa cumadóirí Francacha ar tugadh Les Six (an Seisear) orthu: Darius Milhaud, Francis Poulenc, Arthur Honegger, Georges Auric, Louis Durey, Germaine Tailleferre. Ba dhearg-naimhde iad do cheol rómánsach maisithe Wagner, Strauß is Debussy go luath sa 20ú céad.


David Deutsch.
mion
Fisicí teoiriciúil a rugadh ar 18 Deireadh Fómhair 1953 in Haifa Iosrael is ea David Deutsch. Ceannródaí sa ríomhaireacht chandamach atá ann.
Rugadh Deutsch in Haifa do Oskar agus Tikva Deutsch. D'aistrigh siad go Sasana agus d'fhreastail David ar an William Ellis School i Londain sula ndeachaigh sé go Clare College, Cambridge, chun eolaíocht nádúrtha a léamh. Ghlac sé Cuid III de na Mathematical Tripos. Chuaigh sé ansin go Wolfson College, Oxford lena dhochtúireacht san fhisic theoiriciúil a bhaint amach. Scríobh sé a théis faoi réimsetheoiric an chandaim i spás-am cuartha.


Fleascán Dewar.
Buidéal, inslithe nó teasdíonta ón soitheach ina bhfuil sé, agus dhá bhalla le folús sa log eatarthu, a bhfuil dromchla mín scáthánach ar thaobhanna na mballaí os comhair a chéile. Laghdaíonn na scátháin radaíocht teasa isteach nó amach, cuireann an folús cosc ar sheoladh is comhiompar teasa, agus feidhmíonn an teasdíonadh chun aon seoladh teasa isteach nó amach a laghdú freisin. Cheap James Dewar é chun taighde ar gháis leachtaithe a dhéanamh. Ina dhiaidh sin forbraíodh é le haghaidh úsáidí tionsclaíocha is baile. Tugtar "folúsfhleascán" air freisin, agus teirmeas.


James Dewar.
Ceimicí is fisicí a rugadh i gCinn Chàrdainn na hAlban ab ea James Dewar (20 Meán Fómhair 1842 – 27 Márta 1923). Sna 1870idí cheap sé fleascán Dewar agus bhain úsáid as ina thaighde ar theochtaí ísle is leachtú gás (1892). Le Frederick Abel (1827-1902) cheap sé coirdít, a d'úsáid arm na Breataine mar phríomhphléascán ar feadh i bhfad. Fuair sé bás i Londain Shasana sa bhliain 1923.


Iltonúlacht.
Tréith cheoil ina n-úsáidtear dhá ghléas, nó níos mó, ag an am céanna. Mar shampla, i dTerzetto Holst (Tríréad, 1924) scríobhadh na páirteanna don fhliúit, an t-óbó is an vióla i 3 ghléas difriúil.


Diabhal Tasmánach.
"Sarcophilus harrisii" nó diabhal TasmánachMarsúipiach beag fíochmhar feoiliteach, dúchasach don Tasmáin, is an diabhal Tasmánach. De ghnáth, bíonn an ceann mór is na gialla cumasacha, a fhionnadh dubh ach le paistí bána ar a chliabhrach is a gheadán. In suas le 15% diobh bíonn na paistí in easnamh. Itheann sé splíonach den chuid is mó (cnámha is folt san áireamh), ach maraíonn éin, nathracha is ainmhithe eile freisin. I mbaol dul in éag sa nádúr sa Tasmáin.


Diabhalroc.
Aon cheann de na roic fhathachúla atá forleathan in uiscí dromchlacha na bhfarraigí trópaiceacha is measartha. Déanann na heití brollaigh mar a bheadh sciatháin mhóra thriantánacha. Suas le 6 m ar leithead, taobhanna an chinn fadaithe mar adharca feolmhara, an t-eireaball cosúil le lascnaid. Beirtear an t-óg beo. Itheann sé planctóin is éisc bheaga.


Cothromóidí Diafantais.
Cothromóidí atá dochinntithe iontu féin, ach réitigh orthu i sraith slánuimhreacha. Mar shampla, tá réitigh ar an gcothromóid 3 x + 4 y = 11 sa bhfoirm x = 1-4 λ, y = 2 + 3 λ, mar a bhfuil λ ina shlánuimhir.


Diafantas.
Matamaiticeoir Gréagach a d'oibrigh i gCathair Alastair ab ea Diafantas (c 200-c 284). Is eol gur scríobh sé 3 shaothar, ach ní mhaireann ach 6 leabhar dá "Arithmetica" (Uimhríocht), an tráchtas is luaithe ar an ailgéabar atá ar fáil.


Diagnóis gruaige.
Is féidir sampla gruaige a mhionanailísiú chun an leibhéal mianraí sa cholainn a thomhas le céimíocht cothaithe an duine a mheas, nó aon ábhar dochrach, cosúil le halúmanam nó luaidhe, a bhrath. Ní mór na ribí samplacha a phiocadh amach seachas iad a ghearradh, agus ag baic an mhuiníl mar a bhfásann an ghruaig níos tapa ná áit ar bith eile. Is fearr iontaofa na torthaí ar an tástáil seo nuair a dhéantar an anailís ar an ngruaig is gaire don chraiceann, de bhrí gur dócha go mbeidh gruaig eile truaillithe ag gallúnach, foltfholcadh, sprae, is ábhair gruagaireachta eile.


Diagnóis réamhbheireatais.
Measúnú ar shláinte is folláine féatais, agus mínormáltachtaí a bhrath. Chomh maith le scrúdú cliniciúil, is gnáth anois íomháú ultrafhuaime a úsáid, mar is simplí sábhailte í chun aois an tréimhse iompair a thomhas réasúnta cruinn, iltoircheas a fheiceáil, agus mínormáltachtaí cosúil le spina bifida a bhrath. In aimniceintéis agus sampláil villeas cóiríneach, tógtar bithóipse d'fhuil an fhéatais is an phlacaint chun galair ghéiniteacha a dhiagnóisiú. Bionn priacal don fhéatas sna próisis seo, agus ní dhéantar iad ach amháin in éigeandáil.


Diaiteirme.
Teas a chur i bhfeidhm ar mhatáin nó ailt chun pian a mhaolú. Dírítear is gintear an teas ar an bhfíochán le sruth ardmhinicíochta leictreach, radaíocht ardmhinicíochta leictreamaighnéadach, nó ultrafhuaim.


Diaitéitic.
Bainistiú cliniciúil othair trí idirghabháil maidir lena chothuithe, a chleachtar go gairmiúil ag diaitéitigh. Is iad na fadhbanna is mó a bpléann siad leo diaibéiteas, raimhre is anoireicse.


Diallas maighnéadach.
Treo réimse maighnéadach an Domhain, a áirítear i dtéarma na huillinne sa phlána cothrománach a dhéanann an réimse leis an bhfadlíne. Is ionann é is diall an réimse ón bhfíorthreo ó thuaidh (N). Tugtar "an t-athrú maighnéadach" air freisin.


Diamaighnéadas.
Ábhar ar foluain go maighnéadach.
Is éard is diamaighnéadas ann ná iarmhairt mhaighnéadach is féidir a thomhas in an-chuid ábhar (uisce is copar, mar shampla) ina n-ailínítear na móimintí maighnéadacha, a ionduchtaítear le réimse maighnéadach a chuirtear i bhfeidhm ar an ábhar sa treo díreach os comhair treo an réimse sin.
Éartar an t-ábhar ag foinse an réimse mhaighnéadaigh. Má bhíonn an réimse sin dian a dhóthain, is féidir réada a chur ar snámh san aer os cionn maighnéid (eadarbhuasú diamaighnéadach). Is sainiúil go mbíonn soghabhálacht mhaighnéadach dhiúltach ag ábhair dhiamaighnéadacha.


Dianchúram.
Monatóiriú leanúnach ar chuid mhaith d'fheidhmeanna na colainne maidir le hothair an-tinne nó naíonáin neamhaibí. Is iad na hathróga is minice a mheasúnaítear ná ráta buailte an chroí, brú artaireach sistéamach na fola, brú artaireach scamhógach na fola, an t-aschur cairdiach, an brú lárnach féitheach, an ráta riospráide, teocht na colainne, na leibhéil oscaigine, dé-ocsaíd charbóin, siúcra is aigéadachta sa bhfuil, agus gníomhaíocht leictreach an chroí (an leictreacardagram). De ghnáth, déantar iad seo a thomhas is a thaifeadadh go leictreonach. Bíonn gá le monatóireacht chúramach ar eagla go mbeidh claontaí baolacha ón normal, agus chun na córais a thacaíonn leis an mbeatha — meaisíní a chabhraíonn leis an riospráid, duáin shaorga, caidéil a sholáthraíonn sreabháin is drugaí láidre — a thiúnadh go mín.


Dianfheirmeoireacht.
Feirmeoireacht le leibhéal ard táirgthe, go príomha le húsáid leasuithe, spraeanna is ceimiceáin cógaisíochta. Táirgeann a leithéid níos mó torthaí in aghaidh an heictéir, ionas gur féidir beatha a thuilleamh ar fheirm cuíosach beag. Braitheann an fheirmeoireacht seo ar innealra feirme, cosúil le hinneall crúite is cothaitheoir uathoibríoch, agus ceimiceáin chun galair plandaí is ainmhithe a shárú is cur le fás is torthúlacht. Cabhraíonn roghnú is pórú géiniteach, chomh maith le bianna le hormóin shaorga fáis is cothuithe neamhorgánacha plandaí, chun na hainmhithe is na tailte a dhéanamh níos torthúla. Fuarthas mar locht ar chuid de na cleachtais seo go raibh siad cruálach ar na hainmhithe, agus molann cuid mhaith eolaithe cosc a chur ar dháileoga móra frithbheathach de bhrí gur féidir go n-aistreofar frithbheartacht baictéar na n-ainmhithe do chuid mhaith frithbheathach chuig na baictéir a ionfhabhtaíonn daoine. Is é dianshaothrú an teirme teicniciúil ar an gníomhaíocht seo.


Dianscaoileadh (lobhadh).
Briseadh síos na móilíní coimpléascacha orgánacha in ábhar marbh planda is ainmhí go dtí móilíní simplí orgánacha is neamhorgánacha, ionas gur féidir iad a athchúrsáil mar chothaithigh do phríomhtháirgeoirí. I gcórais nádúrtha, trí bhaictéir is fungais is mó a dhéantar é.


Gleann Uí Mháil.
Is gleann suite i gContae Chill Mhantáin é Gleann Uí Mháil.


Gleann dá Ghrua.
Is gleann suite i gContae Chill Mhantáin é Gleann dá Ghrua.


Gleann Molúra.
Is gleann suite i gContae Chill Mhantáin é Gleann Molúra.


Loch Té.
Is loch suite i gContae Chill Mhantáin é Loch Té.


Mullach Mhór.
Sliabh i gContae Chill Mhantáin is ea Mullach Mhór (657 m).
Mullach Mhor


Páirc Náisiúnta Shléibhte Chill Mhantáin.
Páirc Náisiúnta Shléibhte Chill Mhantáin
Is páirc náisiúnta suite i gContae Chill Mhantáin í Páirc Náisiúnta Shléibhte Chill Mhantáin.


Coláiste Ráithín.
Is meánscoil suite i gContae Chill Mhantáin é Coláiste Ráithín.


Coláiste Chroabh Abhann.
Is meánscoil suite i gContae Chill Mhantáin é Coláiste Chroabh Abhann.


Comhairle Contae Chill Mhantáin.
Is comhairle i gContae Chill Mhantáin í Comhairle Contae Chill Mhantáin.


Cumann Sléibhteoireachta na hÉireann.
Is cumann sléibhteoireacht bunaithe i gContae Chill Mhantáin é Cumann Sléibhteoireachta na hÉireann.


Rainer Maria Rilke.
File Gearmáinise ón Ostair ab ea Rainer Maria Rilke (fíorainm: "René Karl Wilhelm Johann Josef Maria Rilke"). Rugadh i bPrág i nDémhonarcacht na hOstaire agus na hUngáire ar an 4 Nollaig 1875 agus shíothlaigh sé i dteach téarnaimh Valmont in aice le Montreux san Eilvéis ar an 29 Nollaig 1926. Is iad na dánta liriciúla an chuid is tábhachtaí dár chum sé, ach thairis sin tháinig prós, aistí agus a lán litreach óna pheann. Tríd is tríd tá sé ar scríbhneoirí móra na Gearmáinise.
A Shaol.
Oifigeach airm a bhí in athair René, Josef Rilke (1838-1906), ar dtús, ach nuair a saolaíodh an leanbh, bhí an t-athair tar éis éirí as an gceird mhíleata cheana féin, agus é ag obair don iarnród. Maidir le máthair an bhuachalla, Sophie "Phia" Entz, bean uaillmhianach a bhí inti a tógadh i dteaghlach saibhir, agus naoi mbliana i ndiaidh do René teacht chun saoil thit an pósadh as a chéile. Bhí Phia trí chéile ar fad ag bás a céad linbh aon bhliain déag roimh bhreith an mhic, agus rinne sí iarracht René a thógáil mar a bheadh cailín ann: chuireadh sí sciortaí air agus d'fhágadh sí a chuid gruaige gan bearradh. "Athbhreith" is brí leis an ainm Fraincise "René" féin, is é sin, athbhreith an chéad linbh.
Theastaigh ó na tuismitheoirí go rachadh René le ceird an oifigigh airm, agus sa bhliain 1885 chuaigh sé ar acadamh míleata i Sankt Pölten, Íochtar na hOstaire. Níor thaitin saol an tsaighdiúra leis an ábhar ealaíontóra, agus sa bhliain 1891 d'éirigh sé as an scoil. Ansin thosaigh sé ag freastal ar scoil trádála i Linz, Uachtar na hOstaire, ach ansin bhí scéal grá nó cumann craicinn aige le cailín aimsire a bhí cúpla bliain ní ba shine ná é féin. Sna blianta 1892-1895 bhí sé á theagasc go príobháideach lena ullmhú don Ardteistiméireacht, nó "Matura". Bhain sé amach an teastas seo agus chuaigh sé ag staidéar stair ealaíon, litríocht agus fealsúnacht. Níor mhair sé ansin ach bliain sula ndeachaigh sé le dlí mar ábhar staidéir.
Sa bhliain 1897 casadh Lou Andreas-Salome air i München. Scríbhneoir mná ab ea Andreas-Salome a raibh cuid mhór taistil déanta aici, agus cé go raibh sí pósta agus í ní ba shine ná eisean thit René i ngrá léi. Bhí cumann grá acu agus chuidigh Lou leisean teacht i gcrann mar scríbhneoir. Ba ise a mhol dó an t-ainm "Rainer" a ghlacadh in áit "René". Sa bhliain chéanna d'aistrigh Rainer óg go Beirlín sna sálaí ag Lou. Ansin chuir sé aithne ar chuid mhaith d'ealaíontóirí agus d'intleachtóirí a linne. Thaistil sé an Iodáil agus an Rúis, agus casadh na scríbhneoirí Lev Tolstoy agus Boris Pasternak air. Sa bhliain 1900 d'éirigh Lou as an gcumann grá leis agus casadh dealbhóir óg mná air, Clara Westhoff, a phós sé gan mhoill. Rugadh a n-iníon Ruth i ndeireadh na bliana 1901, ach ní raibh sé in ann socrú síos chois tinteáin, agus go gairid ina dhiaidh sin thug sé aghaidh ar Pháras agus é meáite ar leabhar a scríobh ansin faoin ealaíontóir Auguste Rodin.
Bhí an saol i bPáras crua go leor ar dtús, nó ní raibh sé i dtaithí na háite roimhe sin. Mar sin féin tréimhse bhisiúil a bhí ann, nó d'éirigh le Rilke an leabhar a scríobh faoi Rodin, ar chaith sé seal ag obair ina rúnaí dó, agus thairis sin, thosaigh sé ag scríobh an t-aon úrscéal amháin a tháinig óna pheann, mar atá, "Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge" ("Nótaí Mhalte Laurids Brigge"), leabhar eisprisiúnach dírbheathaisnéisiúil a chaitheas súil ar chéad óige an údair agus ar a shaol i bPáras araon. Ainm é Malte Laurids Brigge a bhfuil blas na Danmhairgise air agus nach bhfuil baint ar bith aige leis an Ostair ná le deisceart na Gearmáine.
Sa bhliain 1906 casadh Sidonie Nádherny von Borutin ar Rilke. Cé nach raibh cumann grá ná craicinn eatarthu, ba leasc le Rilke í a fheiceáil i gcuideachta fir eile, agus rinne sé a dhicheall le caidreamh Sidonie leis an scríbhneoir Karl Kraus a chur ó mhaith.
Sna blianta seo bhí Rilke cairdiúil le Mathilde agus Karl Gustav Vollmoeller, deirfiúr agus deartháir a bhí ina n-ealaíontóirí, agus aithne aige orthu óna laethanta i mBeirlín, nuair a bhí an cumann aige le Lou Andreas-Salome. Cheadaigh Mathilde dó úsáid a bhaint as a stiúideó-se, agus chuaigh sé cúpla uair go dtí an Iodáil le teagmháil ar Karl Gustav ansin.
Chríochnaigh Rilke an t-úrscéal "Malte Laurids Brigge" i Leipzig sa bhliain 1910. Ina dhiaidh sin ní raibh sé in ann mórán a scríobh ar feadh i bhfad. Chaith sé na blianta fada ag cur Gearmáinise ar leabhair Fhraincise. Thosaigh sé ag cumadh na ndánta sa tsraith "Duineser Elegien", ach níor tháinig deireadh leis an obair seo ach sa bhliain 1922. Scéal eile áfach gur foilsíodh eagrán nua dá ghearrscéal fhada "Die Weise von Liebe und Tod des Cornets Christoph Rilke" ("An tAmhrán Tíre faoi Shaol agus faoi Bhás an Mheirgire Christoph Rilke") sa bhliain 1912, agus bhí an-ráchairt agus gnaoi na léitheoirí air an turas seo, murab ionann agus sa bhliain 1906, nuair a tháinig an scéal i gcló an chéad uair.
Sna blianta 1914-1916 bhí cumann grá aige le bean eile darbh ainm Lou - an t-ealaíontóir Lou Albert-Lasard. Ansin tháinig fórsaí armtha na hOstaire ar a lorg agus b'éigean dó dul sna saighdiúirí i Vín. Bhí cara sa chúirt aige agus sheachain sé trinsí an chogaidh, agus cuireadh ag obair i gcartlann an airm é. Go gairid ina dhiaidh sin saoradh ón arm é agus chuaigh sé ar ais go München, áit ar chaith sé an chuid is mó de bhlianta an chogaidh. Mar sin féin bhain druileáil an airm an-stangadh as agus arís ní raibh sé in ann a dhath a scríobh ar feadh i bhfad.
Uaigh Rainer Maria Rilke sa chill in Raron, san Eilvéis
I ndiaidh an chogaidh chuaigh Rilke go dtí an Eilvéis. B'ansin a chuir sé an dlaíóg mhullaigh ar "Duineser Elegien" agus chum sé roinnt dánta eile. Thosaigh a shláinte ag teip air, áfach, agus chaith sé tréimhsí fada sna tithe téarnaimh, ag déanamh gurbh í an eitinn a bhí air, b'fhéidir. Le fírinne is é an galar a bhí i gceist ná leoicéime de chineál neamhghnách nach raibh na dochtúirí in ann a aithint ná a dhiagnóisiú ach go gairid roimh a bhás.
Sna blianta sin chuir Rilke spéis san fhaisisteachas a bhí díreach ag teacht ar an bhfód san Iodáil, agus Mussolini ag rith damhsa. Bhí sé barúlach nach raibh i rudaí cosúil leis an tsaoirse, an cine daonna nó an t-idirnáisiúntán ach teibíochtaí ar dhóbair dóibh an Eoraip a stróiceadh as a chéile ar fad. Dealraíonn sé áfach go raibh sé idir eatarthu faoi úsáid na láimhe láidire sa pholaitíocht.
D'éag Rilke ar an 29 Nollaig 1926 i dteach téarnaimh Valmont-sur-Territet in aice le Montreux. Tá sé adhlactha i Rarogne, cóngarach d'áit a bháis.


Baile Mhúráin.
Is baile suite i gContae Loch Garman é Baile Mhúráin.


Coill an Iarainn.
Is baile suite i gContae Loch Garman í Coill an Iarainn.


Gaelscoil Uí Chéadaigh.
Is gaelscoil suite i gContae Chill Mhantáin í Gaelscoil Uí Chéadaigh.


Scoil Chrónáin Naofa.
Is scoil suite i gContae Chill Mhantáin í Scoil Chrónáin Naofa.


Scoil Chualann.
Is gaelscoil suite i gContae Chill Mhantáin í Scoil Chualann.


Scoil Chonglais.
Is meánscoil suite i gContae Chill Mhantáin í Scoil Chonglais.


Slí Chaoimhin.
Is bealach oilithrigh suite i gContae Chill Mhantáin é Slí Chaoimhin.


Stáisiún Bhré.
Is stáisiún suite i gContae Chill Mhantáin é Stáisiún Bhré.


Stáisiún an Inbhir Mhóir.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite sa Inbhear Mór i gContae Chill Mhantáin é Stáisiún an Inbhir Mhóir.


Stáisiún Chill Chomghaill.
Is stáisiún suite i gContae Chill Mhantáin é Stáisiún Chill Chomghaill.


Stáisiún Ráth Droma.
Is stáisiún suite i gContae Chill Mhantáin é Stáisiún Ráth Droma.


Stáisiún Chill Mhantáin.
Is stáisiún suite i gContae Chill Mhantáin é Stáisiún Chill Mhantáin.


Ard Cloch.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Ard Cloch.


Corn FIFA an Domhain 2014.
Craobhchomórtas sacair ba ea Corn FIFA an Domhain 2014. Bhí sé ar siúl sa Bhrasaíl ó 12 Meitheamh go 13 Iúil 2014. Bhí 32 foireann idirnáisiúnta páirteach sa chomórtas. B'in é an dara huair dó bheith sa Bhrasaíl agus í mar an cúigiú tír len é a óstáil faoi dhó.
Foirne rannpháirteacha.
Na curaidhNeasachTríúCeathrúCeathrú CheannaisBabhta le 16Babhta na nGrúpaí
Duaiseanna.
Tá $576 milliún ar fáil ($70m do chlubanna san áireamh), 35% sa bhreis ar chomórtas 2010. Roimh an gcomórtas fuair gach foireann $1.5 milliún (costais ullmhaithe). Fuair gach foireann a bhí páirteach sna grúpaí $8 milliún. Ina dhiaidh sin
Réiteoirí.
Roghnaigh FIFA 25 réiteoir: 4 ón AFC, 3 ó CAF, 5 ó CONMEBOL, 3 ó CONCACAF, 1 ón OFC agus 9 ó UEFA.
Mascot.
Is é "Fuleco" an mascot oifigiúil. Armadailín atá ann.
Uirlis cheoil oifigiúla.
Is é "Caxirola" an uirlis cheoil oifigiúil. Is cnaguirlis í.
Amhrán oifigiúil.
Is é "We Are One (Ole Ola)" an t-amhrán oifigiúil. Is iad Pitbull le Jennifer Lopez agus Claudia Leitte na hamhránaithe.
Liathróid.
Déanann Adidas an liathróid oifigiúil, an "Brazuca".


Newport News, Virginia.
Is cathair de chuid stát Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Newport News. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 183,331 duine ina gcónaí sa chathair. Tá McKinley L. Price ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1896.


Norfolk, Virginia.
Is cathair de chuid stát Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Norfolk. Tá Norfolk suite in oirthear an stáit, ag béal an Bhá Chesapeake. Is é lár réigiúin uirbigh ar a dtugtar "Hampton-Norfolk-Newport News" é. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 245,803 duine ina gcónaí sa chathair. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1682.


Roanoke, Virginia.
Is cathair de chuid stát Virginia, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Roanoke. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 98,641 duine ina gcónaí sa chathair. Tá David A. Bowers ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1852.


Áth Garbháin.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Áth Garbháin.


Baile an Chalbhaigh.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile an Chalbhaigh.


Béal Átha an Tuair.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Béal Átha an Tuair. Bhí baint mór ag Cumann na gCarad riamh leis an mbaile seo.


An Baile Mór, Contae Chill Dara.
Is baile suite i gContae Chill Dara é an Baile Mór.


Baile Uí Bhuadáin.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile Uí Bhuadáin.


Baile an Bhrúnaigh.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile an Bhrúnaigh.


Baile Éide.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile Éide.


Baile Uí Mhadaín.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile Uí Mhadaín.


Cill Bhearaigh.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Cill Bhearaigh.


Crochta na Gréine.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Crochta na Gréine.


Baile an Stáibléaraigh.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile an Stáibléaraigh.


Baile Eoin.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile Eoin.


Baile an Mhuilinn, Contae Chill Dara.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile an Mhuilinn.


Baile Roibeard.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile Roibeard.


Cearthach.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Cearthach.


Colchoill.
Is ceantar suite i gContae Chill Dara é Colchoill.


Cill Chuillinn.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Cill Chuillinn.


Cill Daingin.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Cill Daingin.


Coill Dubh.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Coill Dubh.


Cill Cathaigh.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Cill Cathaigh.


Cill Seanchua.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Cill Seanchua.


Droichead Baile Sheáin.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Droichead Baile Sheáin.


Doire an tSoirn.
Is baile suite in iarthuaisceart Chontae Chill Dara é Doire an tSoirn. Tá an baile suite 30 ciliméadar siar ó thuaidh ó Bhaile Átha Cliath.
Bhí 1,541 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Tá Doire an tSoirn mar chuid de pharóiste sibhialta Ard Chille agus barúntacht Chairbre. Tá sé suite sa toghroinn siúd Cairbre.
Oideachas.
Tá bunscoil amháín sa bhaile - Scoil Naisíunta Naomh Conlaith.
Iompar.
Is é an bóthar réigiúnda N403 an príomhbhóthar a théann tríd an mbaile.
Freastlaíonn dhá sheirbhís de chuid Bhus Éireann ar an mbaile – mar atá 121 agus 120.
Spórt.
Níl cumann CLG dá gcuid fhéin sa bhaile, ach ta ceann amháin ó thiar i gCairbre agus ceann eile ó thoir i bhFiodh Alúine.
Creideamh.
Tá eaglais de chuid na hEaglaise Caitlicí i gcroílár an bhaile. Eaglais na Trionóide Naofa atá uirthi.
Daoine mór le rá.
Saolaíodh an léiritheoir scannán Tony Adams (1953–2005) sa bhaile. Chuir Adam tús lena ghairm scannánaíochta ar an scannán ollmhór "Deliverance" mar fhear cúnta an stiúrthóra Shasanaigh John Boorman.
Léirigh Adams roinnt mórscannán as a stuaim féin chomh maith, amhail 10, Victor/Victoria agus sé cinn de scannáin "Pink Panther".


Fiodh Alúine.
Is baile beag suite i gContae Chill Dara é Fiodh Alúine. Tá Fiodh Alúine suite ar bhruach na Canálach Móire, leathbhealach idir Claonadh agus Ráth Iomgháin in iarthar an chontae.


Loilgheach Mór.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Loilgheach Mór.


Liamhain.
Is baile suite i gContae Chill Dara í Liamhain.


Maen Colmcille.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Maen Colmcille.


Ráth Iomgháin.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Ráth Iomgháin.


Ráth Chofaigh.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Ráth Chofaigh.


Na Solláin.
Is baile suite i gContae Chill Dara iad na Solláin.


Seanchill Chuillinn.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Dara í Seanchill Chuillinn. Tá achar sách mór ann — 792 acra — agus baineann a lán staire leis an áit. Níl pobal mór ann, áfach — níl ach 79 áitreabh ar an mbaile.


Teach Srafáin.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Teach Srafáin.


Tigh Mo Linne.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Tigh Mo Linne(Béarla: "Timolin").


Achair.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Achair.


Ard Cath.
Is baile suite i gContae na Mí é Ard Cath.


An Aitinn Bhuí.
Is baile suite i gContae na Mí é an Aitinn Bhuí.


Baile Uilcín.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Baile Uilcín.


An Bóthar Mín.
Is paróiste suite i gContae na Mí é an Bóthar Mín.


Beigthigh.
Is sráidbhaile agus baile fearainn atá suite i gContae na Mí é Beigthigh ().


Baile Baighe.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Baile Baighe.


Baile an Cheantaigh.
Is baile suite i gContae na Mí é Baile an Cheantaigh("Kentstown" i mBéarla).


Baile Nua na Manach.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Baile Nua na Manach.


Cill Mhaighneann, Contae na Mí.
Is sráidbhaile suite i gContae na Mí í Cill Mhaighneann.


Carn na Ros.
Is baile beag é Carn na Ros atá suite i gContae na Mí. Tá sé thart ar 4 km siar ó thuaidh ó Cheanannas, ar an mbóthar R147 idir Ceanannas agus Achadh an Iúir. In amanna iar bhí tugtar an t-aimn Carn na Ros ar an Bhóthar nó "Pas an Dhúin."
Tá Club Pheil Ghaelach i gCarnaross.


Currach Átha.
Is baile suite i gContae na Mí é Currach Átha (Béarla: "Curraha").


Cill Chluain.
Is paróiste suite i gContae na Mí í Cill Chluain.


An Cillín, Contae na Mí.
Is baile suite i gContae na Mí é an Cillín.


Cill Táile.
Is baile suite i gContae na Mí í Cill Táile. Tá daonra aici timpeall 300 agus tá sí suite ar an mbóthar réigiúnach R154, an príomh-bhóthar ó Bhaile Átha Cliath go dtí Baile Átha Troim. Tá an baile thart ar 9 ciliméadar soir ó Baile Átha Troim, 9 ciliméadar siar ó Dún Seachlainn agus 19 ciliméadar ó dheas de Uaimh. Níl Cill Táile ach 7 ciliméadar ón suíomh stairiúil, Teamhair.


Droichead Chearbhalláin.
Is baile suite i gContae na Mí é Droichead Chearbhalláin.


Domhnach Phádraig.
Is paróiste suite i gContae na Mí é Domhnach Phádraig.


Dún Uabhair.
Is baile suite i gContae na Mí é Dún Uabhair.


Droim Conrach, Contae na Mí.
Is baile suite i gContae na Mí é Droim Conrach.


Droim Eamhna.
Is baile suite i gContae na Mí é Droim Eamhna.


Droim an Rí.
Is baile suite i gContae na Mí é Droim an Rí.


Ráth Máigh Laighin.
Is baile suite i gContae na Mí é Ráth Máigh Laighin.


Ros na Riogh.
Is baile suite i gContae na Mí é Ros na Riogh.


Steach Maoilín.
Is baile suite i gContae na Mí é Steach Maoilín.


Baile Roibín.
Is sráidbhaile atá suite i gContae na Mí é Baile Roibín.


Baile Íomhair.
Is baile suite i gContae na Mí é Baile Íomhair. Tá sé idir Muillean gCear agus Baile Atha Troim. Anois, tá 1,727 duine i gconaí i mBaile Íomhair.


Salisbury.
Cathair sa Bhreatain is ea Salisbury.


Brighton & Hove.
Cathair sa Bhreatain is ea Brighton & Hove.


Chichester.
Cathair i Sussex Thiar is ea Chichester agus é suite i ndeisceart Shasana. Bhí cónaí ar 26,795 duine sa chathair sa bhliain 2011.


Ely.
Cathair i gCambridgeshire, Sasana is ea Ely. Bhí 20,256 duine ina gcónaí in Ely i 2011.


Exeter.
Is baile suite i nDevon é Exeter.


Gloucester.
Is baile suite i nGloucestershire é Gloucester. Bhí 121,900 duine ina gcónaí i nGloucester i 2011.


Hereford.
Is baile suite i Herefordshire é Hereford.


Lancaster.
Cathair sa Bhreatain is ea Lancaster.


Lichfield.
Is baile suite i Staffordshire é Lichfield.


Portsmouth.
Cathair sa Hampshire, Bhreatain is ea Portsmouth. Bhí 205,400 duine ina gcónaí i bPortsmouth i 2011.


Preston.
Cathair sa Bhreatain is ea Preston. Bhí 114,300 duine ina gcónaí i bPreston i 2008.


Ripon.
Cathair sa Bhreatain is ea Ripon.


St Albans.
Cathair sa Bhreatain is ea St Albans.


Salford.
Cathair sa Mhanchain Mhór is ea Salford. Bhí 72,750 duine ina gcónaí i tSalford i 2001.


Southampton.
Cathair sa Hampshire, Bhreatain, suite ar chósta theas Shasana is ea Southampton. Bhí 253,651 duine ina gcónaí in Southampton i 2010.


Sunderland.
Is baile suite i dTyne and Wear é Sunderland.


Truro.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Truro.


Wakefield.
Is cathair suite i Yorkshire Thiar é Wakefield.


Wells.
Cathair sa Bhreatain is ea Wells.


Winchester.
Is baile suite i Hampshire é Winchester.


Back to Black.
Is é "Back to Black" an dara albam ón Amy Winehouse. Scaoileadh é ar an 26 Deireadh Fómhair, 2006. Tá sé an dara albam ón amhránaí. Tháirg an album roinn signal, "Rehab", "You Know I'm No Good", "Tears Dry on Their Own", is "Love Is a Losing Game" san áireamh. Bhí" Back to Black "gairithe le criticeoirí cheol.


Forever, Michael.
Is é "Forever, Michael" an ceathrú halbam ó Michael Jackson. Scaoileadh é ar an 16 Eanáir 1975.


Off the Wall.
Is é "Off the Wall" an chúigú albam ó Michael Jackson. Scaoileadh é ar an 10 Lúnasa, 1979.


DNA (albam).
Is é "DNA" an chéad albam ón popghrúpa Little Mix. Scaoileadh é ar an 16 Samhain, 2012.
Rath Cairt.
Chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a trí sna RA agus díreach go 3 in Éireann. Bhí an t-albam taobh thiar de Unapologetic le Rihanna agus Take Me Home le One Direction sa dá tíortha.
Chuaigh sé díreach go uimhir a ceathair san SAM ag díol 50,000 cóipeanna sa chéad seachtain.


Drom an Easaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Chiarraí é Drom an Easaigh. Rugadh an sin-seanmháthair príomh-aire na Breataine Margaret Thatcher ann i 1811.


Máire Ní Shúilleabháin.
Múinteoir agus gníomhaí Gaeilge ba ea Máire Ní Shúilleabháin. Rugadh í ar 2 Feabhra 1884 i Sráid na Cathrach i gContae an Chláir. Bhí sí ar na timirí Gaeilge a ceapadh faoin mBord Náisiúnta Oideachais sa bhliain 1907 agus gan aon bhean eile ina cuideachta. Bhain sí le gluaiseacht nua an náisiúnachais teanga a raibh Conradh na Gaeilge sáite inti, agus bhí fonn mór uirthi an Ghaeilge a chur á múineadh mar ábhar sna scoileanna.
Dúirt Daonáireamh 1901 gurbh í Úna Ní Mharanáin a máthair agus go raibh Seán Ó Súilleabháin, a hathair, ina shiopadóir. Bhí Gaeilge agus Béarla acu beirt, ach Béarla amháin a bhí ag beirt de na páistí ab óige (Alice agus John), agus ba í Máire amháin, an duine ba shine den chlann, a shaothraigh an Ghaeilge. Chuaigh Máire ar scoil i nGaillimh agus ansin i mBaile Átha Cliath. D’fhan sí ann lena huncail Michael agus a bhean chéile Alice; b’as Contae an Chláir do Michael agus é gan Ghaeilge, ar nós Alice. Bhí sí ar lóistín acu fós sa bhliain 1911; faoin am sin bhí BA aici.
Bhí cáil uirthi mar oibrí dícheallach. Dúradh fúithi gurb éard a bhí uaithi leanaí a chur ag labhairt na teanga agus nach labhródh sí ach Gaeilge leo mar mhodh teagaisc. Chaith sí ceithre bliana ag obair don Bhord sular theip ar a sláinte, agus thug sí Brisbane na hAstráile uirthi féin, áit ar lean sí uirthi ag múineadh Gaeilge do pháistí na n-imimirceach Éireannach.
Fuair sí bás ar 14 Iúil 1914 agus thug An Claidheamh Soluis agus an Clare Journal cuntas ar an scéal. Luadh an obair róchrua mar chúis a báis.


Díseart Diarmada.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Díseart Diarmada.


Diaptar.
San optaic, cumas lionsa, leis an tsiombail dpt. Sainmhínítear é mar inbhéartú fhad fócasach (f) an lionsa i méadair, 1/f. Úsáidtear i radharcmheastóireacht é den chuid is mó.


Dí-armáil.
Rialú arm chun sábháilteacht idirnáisiúnta a chur chun cinn trí laghdú na bhfórsaí armtha is na n-arm. Aontaítear na leibhéil, agus déanann an taobh eile (nó foireann neamhspleách cigireachta) breithniú is tuairisciú ar chur i bhfeidhm na n-aontuithe. Rinne Conradh na Náisiún iarrachtaí i 1927 is 1934 a leithéid de chóras a chur chun cinn, ach theip ar an eagraíocht sin. Rinne na Náisiúin Aontaithe iarracht i 1950. I rith an chogaidh fhuair, agus formhéadú sna hairm núicléacha ar an dá thaobh, is léir gur chúlaigh aon dí-armáil, ach mhéadaigh an gá léi as cuimse. Le próiseas SALT tá na Stáit Aontaithe is an Rúis ag druidim go mall le blianta anois chun a gcuid arm núicléach a laghdú, ach tá bóthar fada fós le taisteal chun iad a dhíothú. Tá aontuithe déanta faoi choimirce na Náisiún Aontaithe maidir le hairm cheimiceacha is bhitheolaíocha agus mianaigh fhrithdhaonna, ach ní ghlacann gach tír leo. Tá raon leathan arm eile, agus bealaí nua-aoiseacha len iad a lainseáil le naimhde, nach dtagann faoi aontú ar bith.


Diastól.
An pas i dtimthriall an chroí idir crapthaí leanúnacha na seomraí, ina mbogann matáin an chroí is a mbíonn brú na fola ag a íosmhéid. Sa chuid eile den timthriall bíonn an croí ag crapadh chun an fhuil ann a chaidéalú ar fud na colainne, agus tugtar "siostól" ar an bpas seo mar a mbíonn brú na fola ag a uasmhéid.


Diastrófacht.
Dífhoirmiú maiseanna ollmhóra i screamh an Domhain chun sliabhraonta, imchuacha na n-aigéan, is na hilchríocha a chruthú.


Diatóm.
Alga glas micreascópach aoncheallach atá flúirseach i ngnáthóga mara is fionnuisce. Bíonn blaosc sheachtrach (fruistín) air, le silice inti, a bhíonn ornáideach go minic agus débhlaoscach. Atáirgeann sé go coitianta trí dheighilt ina dhá leath (eamhnú dénártha). Tagann an dath glas ó líocha clóraifille ann.


Diatonacht.
Airí píosa ceoil a tógadh go hiomlán nó den chuid is mó as nótaí ó mhórscála nó mionscála ar leith (nótaí diatonacha). Mar shampla, is diatonach an nóta F géar i mórghléas (mórscála) D, ach is crómatach é i mórghléas C.


Díbhéartaicleóis.
Neamhord sa stéig mhór a chuireann isteach ar sheandaoine. Foirmíonn púitsí beaga i líneáil na putóige a threánn cumhdach matánach na putóige ag pointí laga. Ní bhíonn siomtóim ar bith ag an-chuid daoine, ach is féidir go n-éireoidh na púitsí athlasta (díbhéartaiclítis). Sa chás sin bíonn pian sa bholg agus uaireanta aimhréidh cosúil le rith fola, easpaí, is cúngú nó bac chanáil na drólainne. Cabhraíonn aiste bia le neart snáithín leis an neamhord seo a sheachaint trí chabhrú lena bhfuil sa phutóg a chur ar aghaidh go rialta.


Dic-dic.
Abhacantalóp atá dúchasach don Afraic is ea an dic-dic. Táid beag, suas le 40 cm ar airde. Na cluasa mór, an tsrón fadaithe. Adharca gearra díreacha ag an bhfireannach, agus faireog fheiceálach táil chun tosaigh óna shúil.


Díchumadh plaisteach.
Díchumadh dochúlaithe ábhair atá faoi strus thar ghéillphointe an ábhair sin (a theorainn leaisteach, an t-uas-strus ag a dtárlaíonn díchumadh leaisteach inchúlaithe don ábhar). Má mhéadaítear an strus thar an bpointe seo, tarlaíonn díchumadh díréireach mór (agus dochúlaithe) don ábhar, go mbriseann sé faoi dheireadh. Is ábhair insínte ábhair ar féidir leo díchumadh plaisteach an-mhór a fhulaingt roimh bhriseadh (mar shampla, an chuid is mó de na miotail). Is ábhair bhriosca ábhair nach féidir leo ach díchumadh plaisteach an-bheag a fhulaingt.


Didiridiú.
Trumpa bunúsach na mbundúchasach Astrálach is ea an didiridiú, déanta as géag chuasach na heoclaipte, timpeall 1.2-1.5 m ar fhad. Seinntear é ar bhealaí eagsúla mar thionlacan le canadh is damhsa.
Deirtear gur tháinig an t-ainm as na focail Ghaeilge 'dúdaire dubh', ach ní féidir a bheith cinnte faoi sin.


Otto Paul Hermann Diels.
Ceimicí orgánach a rugadh i Hamburg na Gearmáine ab ea Otto Paul Hermann Diels (1876-1954). Le Kurt Alder, d'fhionn sé an t-imoibriú éasca idir olaifín ghníomhachtaithe is dí-éin chun struchtúr cioglach le steiréiceimic inréamhinste a tháirgeadh. Ainmnítear imoibriú Diels-Alder astu anois, a tháinig le bheith an-suntasach sa cheimic orgánach shintéiseach. Bhuaigh siad Duais Nobel na Ceimice i 1950 as.


Dífhabhtán.
Ábhar atá tocsaineach do bhaictéir. Ceann de na hábhair is luaithe a úsáideadh chuige seo ab ea feanól (aigéad carbólach), ach fuarthas go raibh sé tocsaineach is creimneach do dhaoine freisin. Úsáidtear díorthaigh feanóil fós i leithris cheimiceacha.


Dífhaecú.
Díbirt an fhaecais ón bputóg. Borrann an faecas an reicteam, agus trí ghníomhú athfhillteach dá bharr, crapann na matáin ansin, bogann iatóir inmheánach an anais go neamhdheonach, agus tagann mian dífhaecaithe ar dhuine. Tarlaíonn an dífhaecú go deonach trí chrapadh na matán sa bholg (teannadh) agus bogadh iatóir seachtrach an anais.


Dífhibrileoir.
Is é is dífhibrileoir ann ná feiste chun turraing thomhaiste leictreach a sheoladh tríd an gcliabhrach is an croí chun rithim mhínormálta croí atá ag fibriliú a réiteach. Toradh ar ghalar na n-artairí corónacha a bhíonn sa bhfibriliú de ghnáth. Nuair a tharlaíonn fibriliú i gcás na méadailíní—fibriliú méadailíneach —ní dhéanann an croí an fhuil a chaidéalú i gceart tríd an gcolainn, ní bhfaigheann an inchinn dóthain oscaigine, agus faigheann duine bás go tobann. Is ar an mbealach seo a fhaigheann 75% de na daoine bás ar bás tobann cairdiach é. Thaispeáin an máinlia Claude Beck (1894-1971) i 1947 gur féidir an feidhmiú marfach croí seo a leigheas ach turraing thomhaiste leictreach a sheoladh tríd an gcroí luath go leor i ndiaidh tosú an fhibrilithe. Déantar seo anois le dhá leictreoid a chur ar dhá thaobh an chliabhraigh agus an turraing a sheoladh. Ba i mBéal Feirste a rinne Frank Pantridge (1916-2004) is a chomhghleacaí John Geddes dífhibrileoir a chur in otharcharr i 1966, rud a shábháil an-chuid daoine. Ina dhiaidh sin thóg siad dífhibrileoir iniompartha. In ainneoin na bhforbairtí móra maidir le dífhibrileoirí, is é an tubaiste nach sábháiltear ach céatadán an-bheag de na daoine a mbuaileann fibriliú méadailíneach iad, de bhrí go sroicheann an dífhibrileoir an t-othar ródhéanach. Is ar an ábhar seo a bhíonn dífhibrileoirí ar fáil in an-chuid ionaid oibre anois.


Dífhoraoisiú.
Gearradh is baint crann i bhforaoisí. Tá an próiseas seo ar siúl ar a laghad ó chuir an duine smacht ar thine is a thosaigh ar adhmad a úsáid mar bhreosla. Faoi chúpla mhíle bliain ó shin bhí mórchuid den mheánoirthear, an Ghréig is tuaisceart na hAfraice dífhoraoisithe i gcomhair talmhaíochta is breosla. Tharla dífhoraoisiú na hEorpa le linn na Meánaoise, agus is le céad bliain anuas nó mar sin a dífhoraoisíodh an-chuid de Mheiriceá Thuaidh. Faoi seo níl fágtha de na foraoisí sna creasa measartha den Domhan ach a bhfuil i gCeanada is an tSibéir. Tá na foraoisí sna creasa trópaiceacha — na foraoisí báistí, mar a thugtar orthu — á ndíothú go tapa i láthair na huaire freisin. Sa Bhrasaíl, Meiriceá Láir, an Afraic mheánchiorclach, an India, Burma, an Téalainn, Vítneam, na hOileáin Fhilipíneacha, agus an Indinéis, dífhoraoisítear achar atá cothrom le timpeall dhá oiread na hÉireann gach bliain. Tá an dífhoraoisiú seo ar siúl chomh tapa sin go meastar nach mbeidh puinn foraoise fágtha sna creasa trópaiceacha faoi lár an 21ú céad. De bhrí go bhfuil páirt chomh lárnach sin ag na foraoisí in ídiú dé-ocsaíd charbóin, agus mar sin i laghdú an bhaoil go dtarlóidh forthéamh don Domhan, is mór an chúis imní an dífhoraoisiú leanúnach seo. Go minic ní bhíonn an talamh faoi bhun na bhforaoisí rómhaith i gcomhair na talmhaíochta, agus mar sin is beag is fiú an dífhoraoisiú, fiú sa ghearrthéarma. Mar bharr ar an donas, nuair a bhaintear na foraoisí díothaítear an-chuid gnéithe plandaí is ainmhithe, rud a laghdaíonn bithéagsúlacht ar Domhan agus a chailleann orgánaigh a fhéadfaidh a bheith ina bhfoinsí córacha leighis is ábhar fiúntach eile don duine amach anseo.


Otto Sander.
Aisteoir Gearmánach ba ea Otto Sander (30 Meitheamh 1941 – 12 Meán Fómhair 2013). Cailleadh i mBerlin é sa bhliain 2013.


Difríocht poitéinsil.
Cainníocht sa bhfisic, a dtugtar "an voltas" uirthi. Úsáidtear an tsiombail U di, agus tomhaistear in aonad voltaí (V) í. Bíonn difríocht poitéinsil idir dhá phointe nuair is gá obair a dhéanamh i gcoinne réimse leictrigh chun lucht a aistriú ó phointe amháin go pointe eile. Faightear neart an réimse leictrigh idir na pointí tríd an difríocht poitéinsil eatarthu a roinnt ar an bhfad eatarthu. Tugann an difríocht poitéinsil idir teirminéil bataire tomhas ar chumas an bhataire sruth a rith timpeall ciorcaid.


Digeatálas.
Ceimiceán, eastósctha as an méirín púca, atá in úsáid mar chóireáil ar chliseadh croí is éidéime (an íorpais) le 800 bliain ar a laghad. Is gliocóisídí cairdiacha na comhábhair ghníomhacha san ábhar eastósctha. Is gliocóisídí cairdiacha íonghlanta (mar shampla, diogocsain) príomhchóireáil an lae inniu ar chliseadh croí. Is tocsaineach gach aon cheann de na drugaí seo ag dáileog atá níos mó ar éigin ná na dáileoga teiripeacha.


Díghabhsáil.
Neodrú réimse maighnéadach réada trí chornaí sruthiompartha a úsáid chun réimse maighnéadach den déine chéanna ach sa treo urchomhaireach a chur i bhfeidhm air. Déantar a leithéid le longa a chosaint ó mhianaigh a ghníomhachtaítear go maighnéadach. Déantar ar chinn téipthaifeadán freisin í.


Digiteach.
Aon bhealach chun eolas (uimhreacha, teaghráin carachtar, fuaimeanna, pictiúir) a léiriú mar shraith bíog leictreonach, gach ceann den fhad céanna. Nuair a bhíonn bíog voltais ann ciallaíonn sé sin 1, agus nuair nach mbíonn ciallaíonn sé sin 0. Is féidir gach uimhir a léiriú lena choibhéis dhénártha. Maidir le cineálacha eile eolais, is gá iad a scríobh i bhfoirm tacar uimhreacha, agus na huimhreacha sin a chódú i bhfoirm leictreonach dhigiteach. Úsáidtear foirmeacha digiteacha chun eolas a stóráil i ríomhairí, ar téip is diosca, agus chun eolas a tharchur thar línte teileafóin nó trí chraobhscaoileadh. Tá de bhuntáiste leis an bhfoirm dhigiteach nach mbíonn sí chomh soghonta do thorann le comharthaíocht analógach, agus gur furasta í a chomhbhrú is a chriptiú, is mar sin iomláine an eolais a chosaint.


Díhiodráitiú.
Cailliúint uisce. Sa mhíochaine, ciallaíonn sé ídiú salainn chomh maith. Tarlaíonn cailliúint uisce i nduine nach n-ólann uisce nó nach féidir leis uisce a ól, agus mar thoradh air seo bíonn tart mór air. Nuair a éiríonn sé dian, tarlaíonn mearbhall dó is cóma. Tarlaíonn cailliúint sreabhán a mbíonn salann iontu trí urlacan dian, buinneach, cur iomarcach allais, dónna, nó fual iomarcach (i gcás diaibéitis gan chóireáil). Cuireann a leithéid isteach go suntasach ar an imshruthú fola, ag méadú ráta buailte an chroí, ag laghdú brú na fola, agus ar deireadh, ag cur le cliseadh an imshruthaithe is turraing.


Dí-íogrú.
Cóireáil a dheartar chun cosc a chur ar fhrithghníomhartha imdhíonacha i ndaoine íogaire. Is é a dhéantar ná instealltaí beaga fochraicneacha den ailléirgin a mheastar a bheith freagrach as an bhfrithghníomh a thabhairt arís is arís eile. Creidtear go dtraenálann an próiseas seo an cholainn chun nach bhfrithghníomhóidh sé i gcoinne na hailléirgine sin. Meastar go gcabhraíonn na miondáileoga leis na cealla íogaire a chumhdach le hantashubstaintí a cruthaíodh sna hionsaithe beaga, agus mar sin go mbíonn siad in ann ionsaí mór na hailléirgine a sheasamh.


Díleá.
Próiseas fiseolaíoch in ainmhithe ina mbristear síos ábhair choimpléascacha bia ag einsímí ina gcomhábhair níos simplí (cosúil le monaishiúicrídí, aimínaigéid, aigéid shailleacha is ábhair eile) ar féidir leis an gcolainn iad a ionsú is a úsáid sna cealla. In ainmhithe áirithe (cosúil le prótasóin is porifera), díleá iomlán incheallach a bhíonn i gceist. Tógann cill amháin an bia isteach, díleánn é, agus eisfhearann an fuíoll. Braitheann an-chuid ainmhithe ar dhíleá eachtarcheallach go hiomlán (na veirteabraigh is na hartrapóid, mar shampla). Sa chás seo táltar sreabháin atá lán d'einsímí isteach i gcuas chonair an díleá, agus tarlaíonn díleá ansin. In ainmhithe eile (cosúil le céalantrátaigh is moilisc dhébhlaoscacha) tarlaíonn díleá taobh istigh is amuigh de na cealla.


Díluchtú corónach.
Díluchtú leictreach i gcomhar le hastú solais ghoirm a tharlaíonn san aer mórthimpeall ar fhoinsí réimse dhéin leictrigh uaireanta. Luasghéaraítear leictreoin is iain san aer ag an réimse, rud a tháirgeann tuilleadh ian. Gintear solas nuair a athchuingríonn iain le leictreoin.


Dímheáchan.
Laghdú dealraitheach sa domhantarraingt taobh istigh de spásárthach atá i bhfithis os cionn an Domhain, nó árthach atá ag saorthitim. Cuireann an laghdú meáchain isteach go mór ar fhiseolaíocht na spásairí agus a gcumas obair is turgnaimh a dhéanamh. Tá an-taighde ar siúl, go mór mór ar an tointeálaí spáis, ar na saghsanna turgnamh is próiseas is féidir a dhéanamh sa staid gan mheáchan, féachaint an féidir tionsclaíochtaí nua a bhunú air seo. Ag tosú ó smaoineamh ar an staid gan mheáchan nó dul i léig na domhantarraingthe, shaothraigh Einstein teoiric na coibhneasachta ginearálta i 1916.


Dinealascnaideach.
Orgánach micreascópach aoncheallach a rangaítear mar alga nó prótasón lascnaideach. Uaireanta bíonn clóraifill iontu le haghaidh fótaisintéise. Bíonn dhá orgánaid shainiúla air, cosúil le lascnaidí, is ceann acu ina luí in eitre timpeall na cille. An chuid is mó de na speicis iniata i mblaosc dhocht le screamh silice uirthi.


Dingchruthach.
Foirm scríbhneoireachta a bhíodh in úsáid ar fud an mheánoirthir ar feadh 3,000 bliain go dtí timpeall an 1ú céad RC. Díorthaíodh ar dtús ó phicteagraim é, ach de réir a chéile sheas na siombailí d'fhocail, siollaí is gnéithe foghraíochta. Scríobhadh na samplaí is luaithe ó bharr go bun, ach níos déanaí cuireadh na siombailí ar a dtaobhanna is scríobhadh ó chlé go deas iad. Ar dtús is i bhfoirm múnluithe ar chré bhog le stíleas a bhíodh na siombailí, ach níos déanaí scríobhadh ar dhromchlaí crua iad. Níor léadh na scríbhinní seo arís go dtí an 19ú céad.


Dingeán.
Leathán ceartingearach carraige doigheartha a ghearrann trí bhuncharraig na háite is a instealladh faoi bhrú nuair a bhí sé leáite. Faightear saithí dingeán gathach a tharla sa phróiseas cruinneachánaithe i gcomhar le hionsá mór carraige doigheartha. Faightear córais dingeán comhthreomhar a tharla mar thoradh ar an teannas gar do na dromanna i lár na n-aigéan. Comhdhéanta as carraig bhunata dhoigheartha (dolairít, de ghnáth) is féidir le tiús an dingeáin a bheith cúpla ceintiméadar suas go dtí na deicheanna méadar, agus fad an dingeáin a bheith suas leis na céadta ciliméadar.


Dinimic.
Sa mheicnic, staidéar ar airíonna gluaisne réad, agus na gaolta idir na gluaisní is na fórsaí is bun leo. Ní hionann í is cinéamaitic, a dhíríonn ar na gluaisní amháin gan aird a thabhairt ar na fórsaí.


Dinimít.
Téarma ginearálta ar thréanphléascáin thionsclaíocha a chuimsíonn nítriglicrín asúite ar ábhar neamhphléascach póiriúil nó gráinneach (cosúil le Kieselguhr, cré dhiatómúil, an t-ábhar i bhfionnachtain Nobel) chun íogaireacht an mheascáin do thurraing a laghdú.


Dinnireacht.
Ionfhabhtú stéige a chuireann tús le buinneach iomadúil, fuil is múcas san eisfhearadh. Shigella a chuireann tús le dinnireacht bhachaillíneach, a bhíonn éadrom gearrshaolach de ghnáth. Is é an prótasón Entamoeba histolytica a chuireann tús le dinnireacht aiméibeach, a bhíonn an-trom le buinneach dhian sheasmhach, fás easpaí aiméibeacha san ae agus damáiste dá fheidhmiú. Tá an dá chineál coitianta ar fud an Domhain, agus tarlaíonn siad nuair a bhíonn leibhéal na sláintíochta is na sláinteolaíochta go holc.


Díobhadh (speiceas).
Dul in éag speicis, i ngnáthóg ar leith (díobhadh áitiúil) nó ar Domhan. Sainmhínítear go bhfuil speiceas ainmhí imithe in éag muna bhfuarthas sa nádúr fiáin é le 50 bliain.


Díocsaídiú.
Próiseas nó imoibriú ceimiceach ina ngnóthaítear leictreoin, a thionlacann ocsaídiú, nó cailliúint leictreon, i gcónaí. Go minic tarlaíonn gnóthú hidrigine is cailliúint oscaigine ag comhdhúil freisin.


Dióirít.
Carraig dhoigheartha gharbhghráinníneach idirmheánach a chuimsíonn iathchloch plagacláis, mianraí fearómaighnéadacha, agus suas le 10% grianchloiche.


Diosbóis.
Suaitheadh sa bhfásra baictéarach i gcanáil an bhia a chuireann isteach ar fheidhmiú na putóige agus a chuireann tús le buinneach, mí-ionsú, nó fiú ionsú tocsainí ón bputóg le raon leathan siomtóm. Is dócha go bhfuil an riocht seo an-choitianta, gur féidir go mbaineann sí le 50% den phobal am éigin. Mar chóiréail air, is gá an cothú a mhionathrú chun bac a chur le fás orgánach paitigineach agus an phutóg a athchoilíniú le baictéir fhabhracha, a fhaightear ó bhianna próibhitheacha, cosúil le Lactobacillus acidophilus.


Diosca ríomhaire.
Feiste chun sonraí digiteacha a stóráil ar mhodh maighnéadach i bhfoirm diosca. Bhí dioscaí flapacha 13.8 cm ar trastomhas coitianta go dtí tús na 1990idí. Ina dhiaidh sin bhí discéid 7.9 cm ar trastomhas i ngnáthúsáid, is níos déanaí fós discéid 3.8 cm. Ritear na dioscaí, timpeall 300 imrothlú in aghaidh an tsoicind, agus léitear iad nó stóráiltear orthu le ceann maighnéadach inghluaiste. Bhí de bhuntáiste acu gurbh fhéidir iad a bhaint as an ríomhaire agus a iompar go dtí ríomhaire eile in áit éigin eile. Bíonn dioscaí Winchester nó cruadhioscaí in úsáid, a bhíonn séalaithe go buan in aonad ar leith sa ríomhaire, lenar féidir i bhfad níos mó sonraí a stóráil. I ngach cás, bíonn scannán maighnéadach ar an diosca, agus is sa chiseal maighnéadach seo a stóráiltear na sonraí. Rothlaítear na dioscaí go han-tapa sa ríomhaire, agus is féidir stóráil orthu ag ionaid nó seoltaí ar leith, is léamh uathu go tapa le géag rochtana a ghluaiseann go gathach. Is féidir suas le 400 leathanach aon spás a stóráil ar dhiosca flopach dédhlúis. Is féidir na céadta oiread níos mó a stóráil ar chruadhiosca. Mar sin, bhaintí feidhm as cruadhioscaí chun ríomhchláir feidhmiúcháin mar phróiseáil focal, scarbhileog, leabharchoimeád is mar sin a stóráil sa ríomhaire. Faoi seo, cuimhní soladstadacha is mó a úsáidtear.


Diosfóine.
Neamhord urlabhra ina mbíonn tréith mhínormálta ag an nguth. Tugtar "afóine" uirthi nuair nach mbíonn aon ghuth ann. Is féidir go mbeidh airde, treise is tondath an ghutha chomh neamhéifeachtach sin go mbíonn an urlabhra dothuigthe, agus nuair a bhíonn sí intuigthe go mbíonn aisteach (piachánach nó srónach). Is féidir go mbeidh cúiseanna fisiciúla nó síceolaíocha léi.


Diosgraife.
Neamhord a chuireann isteach ar chumas duine scríobh is litriú i gceart. Tugtar "agraife" uirthi freisin. I ndaoine fásta, tarlaíonn sí nuair a dhéantar damáiste don lár teanga san inchinn, i ndiaidh stróic nó siada, mar shampla. Sa scríobh is féidir go mbeidh línte is litreacha droch-chumtha, nó litreacha ar iarraidh, athscríofa nó asáitithe. Tarlaíonn cineálacha éagsúla míchumas litrithe, agus go minic, deacrachtaí gaolmhara léite.


Diosparúine.
Míchompord nó pian a fhulaingíonn bean le linn comhriachtana. Is í an chúis is coitinne leis ná easpa bealaithe, go minic de bharr réamhshúgartha easnamhaigh. Ach is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar fhreanga mhatán na faighne, ionfhabhtuithe sa phit, nó neamhoird pheilbheacha níos daingne.


Diospláise.
Anchuma na gcnámh nó fíochán eile sa cholainn. Deighleann na cealla níos tapa ná mar is gnách, nó ní aibíonn siad i gceart, agus cuireann seo isteach ar a bhfeidhmiú. Is gnách go dtarlaíonn sí i bhfíochán gortaithe atá á dheisiú. Is féidir go dtarlóidh sí in aon chuid eile den cholainn, ar chúiseanna géiniteacha nó mar gheall ar iarmhairtí mífhabhracha comhshaoil. Má tharlaíonn sí i gcodanna áirithe den cholainn (an ceirbheacs, mar shampla) is minic na cealla diospláiseacha ina réamhtheachtairí ar urchóideacht.


Diospláise chromáin chonda.
Neamhord i bhforbairt alt an chromáin i madraí. Éiríonn ceann an fhéimir leata agus fanann a leabú éadomhain, ionas nach dtéann an t-alt i ngreim i gceart. Tarlaíonn aimhréidh don alt, fiafháis chnámhacha timpeall an ailt is airtríteas. Ní bhíonn an gnáthúll is cuas éifeachtach, mar sin, agus ní altann i gceart, ionas go n-éiríonn an madra bacach. Bíonn siúl sainiúil máingeála aige, agus uaireanta pian san alt. Neamhord is ea é a bhfuil cuid mhaith de dúchasach, i madraí móra áirithe cosúil leis an ngunnaghadhar is an t-alsáiseach. Úsáidtear cóireálacha maolaitheacha nó máinliachta, ag brath ar cé chomh dian is atá an riocht.


Diostróife mhatánach.
Grúpa neamhord dúchasach ina meathann na snáithíní matánacha go forchéimnitheach agus a bhfásann fíocháin shnáithíneacha ina n-ionad. Ní bhíonn aon bhaint ag an néarchóras léi. Tosaíonn an riocht is duine óg, agus tarlaíonn laige is ídiú na ngrúpaí matán go siméadrach, sna cosa, na guaillí, an crios, is an aghaidh. Éalang san X-chrómasóm is cúis leis an bhfoirm is coitianta (diostróife mhatánach Duchenne), agus cuireann sí isteach ar bhuachaillí amháin. Ní bhíonn próitéin ar leith (diostróifin) i gcillscannáin na matán, próitéin a chosnaíonn struchtúr an mhatáin i gcoinne a mhillte ag a gcrapthaí féin.


Diothain.
Luibh chumhra atá dúchasach don Eoraip. Na duilleoga cleiteach le 9-13 duilleoigín. Na bláthanna ceathairpheitealeach, corcra nó bán. Astaíonn sí ola sho-ghalaithe an-inlasta, atá in ann adhaint is lasadh in aimsir the gan dochar a dhéanamh don phlanda. Ainm eile uirthi is ea "an tor ar lasadh".


Díphearsanú.
Mothú ina gceapann duine nach ann dó sa domhan beo. Cuimsíonn sé mothúcháin go bhfuil cuid dá cholainn ag méadú nó ag laghdú, nach mbaineann sí leis, nó go bhfuil sé ag breathnú air féin ón taobh amuigh. Is féidir go mbeidh sé seo normálta go leor, go príomha nuair a bhíonn tuirse thar na bearta air, ach go minic is siomtóm é le raon neamhord síciatrach.


Diplodocus.
Dineasár leathuisciúil le muineál fada ab ea an Diplodocus. Suas le 28 m ar fhad, an t-eireaball an-fhada, cosúil le lasc, san áireamh. Planditeach, ag ithe mórthimpeall ar chorcacha is locha. Ceathairchosach, na géaga cosúil le colúin, na géaga cúil níos faide ná na géaga tosaigh. Ar eolas i Meiriceá Thuaidh ón tréimhse Iúrasach uachtarach.
Creatlach de "Diplodocus carnegii" in Iarsmalann Bheirlin an Dúlra


Diprotodon.
Marsúipiach trom iontaisithe, ar eolas san Astráil ón ré Phléisticéineach. Mór, na guaillí suas le 2 m ar airde. Na cosa tosaigh gearr, shiúladh sé le bonn iomlán na coise i dteagmháil leis an talamh. Planditeach, le dís clárfhiacla íochtaracha dírithe chun tosaigh.


Cothromóid Dirac.
Bunchothromóid na meicnice candamaí coibhneasaíche, a chuir Paul Dirac chun cinn i 1928. Cuireann sé iompar leictreontonnta in iúl ar bhealach atá comhsheasmhach leis an gcoibhneasacht speisialta, ag éileamh go mbeadh guairne ½ ag an leictreon, agus ag réamhinsint go bhfuil frithcháithnín mar fhrithpháirtí don leictreon (an posatrón).


Paul Dirac.
Fisicí a saolaíodh i mBristó Shasana ab ea Paul Adrien Maurice Dirac (8 Lúnasa 1902 – 20 Deireadh Fómhair 1984). Rinne sé taighde ar an meicnic chandamach, go príomha chun coibhneasacht speisialta is guairne an leictreoin a chomhshnaidhmeadh le chéile. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le hErwin Schrödinger i 1933. I Tallahassee, Florida, i Meiriceá a d'éag sé.


Díraonadh.
Iarmhairt trasnaíochta i leith tonnta atá freagrach as leathadh toinne a thagann amach as cró beag (cosúil le fuaimthonn ag teacht amach as callaire fógartha poiblí). Trí dhíraonadh a chasann tonnta thar réada, agus is ar an ábhar seo a bhíonn bandaí caola geala is dorcha ar imeall scátha (frainsí díraonta). Déanann na hadaimh atá eagraithe i gcriostail X-ghathanna nó leictreoin nó neodróin a dhíraonadh chun patrúin a tháirgeadh a léiríonn mionstruchtúr an chriostail. I ngreille dhíraonta bíonn na céadta scoilteanna in aghaidh an cheintiméadair, agus is áisiúil í chun léas solais a dheighilt ina chomhdhathanna. Is é díraonadh a chinneann an cumas deiridh taifigh in ionstraimí optúla.


Eilean Chirceboist.
Is oileán é Eilean Chirceboist, suite i ngar den Uibhist a-Tuath sna hOileáin Siar, i gComhairle nan Eilean Siar.


Cairbre, Barúntacht, Contae Chill Dara.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é Cairbre.


Claonadh, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é Claonadh.


Connail.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é Connail.


Cill Chuillinn, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara í Cill Chuillinn.


Cill Chá agus Maoin.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara í Cill Chá agus Maoin.


Cill Chéile.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara í Cill Chéile.


An Fhorrach agus an Réabán Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é an Fhorrach agus an Réabán Thoir.


An Fhorrach agus an Réabán Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é an Fhorrach agus an Réabán Thiar.


An Léim Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é an Léim Thuaidh.


An Léim Theas.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é an Léim Theas.


An Nás Thuaidh.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é an Nás Thuaidh.


An Nás Theas.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara é an Nás Theas.


Uí Chéithigh agus Uachtar Fhine.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara iad Uí Chéithigh agus Uachtar Fhine.


Uíbh Fhailí Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara iad Uíbh Fhailí Thoir.


Uíbh Fhailí Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Chill Dara iad Uíbh Fhailí Thiar.


Baile Fearainn, Contae Chill Dara.
Is baile suite i gContae Chill Dara é Baile Fearainn.


Áth na gCasán.
Is baile suite i gContae Lú é Áth na gCasán.


Baile Mhic Scanláin.
Is baile suite i gContae Lú é Baile Mhic Scanláin.


Baile Trá.
Is baile suite i gContae Lú é Baile Trá.


Baile an Ghearlánaigh.
Caisleán Bellingham i mBaile an Ghearlánaigh
Is baile suite i gContae Lú, Éire, é Baile an Ghearlánaigh.


Baile Sheinicín.
Is baile suite i gContae Lú é Baile Sheinicín.


Baile na gCloch.
Is baile suite i gContae Lú é Baile na gCloch.


Baile an Tallúnaigh.
Is baile suite i gContae Lú é Baile an Tallúnaigh.


Na Creagacha Dubha.
Is baile suite i gContae Lú iad na Creagacha Dubha.


Ceann Chlochair.
Is baile suite i gContae Lú é Ceann Chlochair.


Collann.
Baile in Éirinn is ea Collann (Béarla: "Collon"). Tá an baile suite in iardheisceart na tíre i gContae Lú. Bhí 564 duine ina gcónaí sa tsráidbhaile féin sa bhliain 2006, 1,306 agus an ceantar máguaird curtha san áireamh.


Druim-caradh.
Is baile suite i gContae Lú é Druim-caradh.


Droim Ineasclainn.
Is baile suite i gContae Lú é Droim Ineasclainn.


An Grianfort.
Is baile suite i gContae Lú é an Grianfort.


Lú, Contae Lú.
Is baile suite i gContae Lú é Lú.


Tearmann Feichín.
Is baile suite i gContae Lú é Tearmann Feichín.


Tigh an úir.
Is baile suite i gContae Lú é Tigh an úir.


Tulaigh Álainn.
Is baile suite i gContae Lú í Tulaigh Álainn.


Baile an Stiabhnaigh.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile an Stiabhnaigh.


Baile na Páirce.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Baile na Páirce.


An Claí Fada.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é An Claí Fada.


Drom Aidhneach.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Drom Aidhneach.


Eochaill, Contae Thiobraid Árann.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann í Eochaill.


Sliabh Mhaghair.
Is baile fearainn suite i gContae Thiobraid Árann é Sliabh Mhaghair.


Cnoc Rath Fionn.
Is paróiste suite i gContae Thiobraid Árann é Cnoc Rath Fionn.


An Teampall Geal.
Is baile fearainn suite in oirthear Chontae Chill Dara é An Teampall Geal (Béarla: "Whitechurch").


Toirnín.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Dara é Toirnín.


Uachtar Árd, Contae Chill Dara.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Dara é Uachtar Árd.


Tigh Mhic Neamhain.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Dara é Tigh Mhic Neamhain.


Na Stoicíní.
Is baile fearainn suite i gContae Chill Dara iad na Stoicíní.


David Forde.
Imreoir sacair is ea David Forde a rugadh ar 20 Nollaig, 1979. Is cúl báire é a d'imir i sraith na hÉireann le Gaillimh Aontaithe chomh maith le Cathair Dhoire. Faoi láthair tá sé ag imirt le Millwall agus le foireann sacair na hÉireann chomh maith.


James McCarthy.
Is imreoir sacair Éireannach é James McCarthy, a rugadh ar an 12 Samhain 1990. Rugadh é i nGlaschú. Imríonn sé i lár na páirce de ghnáth. Tá sé ag imirt le hEverton faoi láthair. Roimhe sin d'imir sé le Wigan Athletic ó 2009 go 2013. I mí Eanáir 2013 cheannaigh Everton é. D'imir sé le foireann faoi-21 Phoblacht na hÉireann seacht n-uaire agus fuair sé cúl dóibh freisin. Roghnaíodh do scuaid na sinsear é den chéad uair sa bhliain 2010.


Cnoc Bhaile Cupid.
Cnoc i gContae Chill Dara is ea Cnoc Bhaile Cupid (379 m).
Cnoc Bhaile Cupid


Caisleán Cill Chá.
Is caisleán suite i gContae Chill Dara é Caisleán Cill Chá.


An Laidhrín.
Is abhainn suite i gContae Chill Dara é an Laidhrín.


An Uisce Dubh.
Is abhainn suite i gContae Chill Dara é an Uisce Dubh.


Aerfort Weston.
Is aerfort suite i gContae Chill Dara é Aerfort Weston.


Baois Uí Chongaile.
Is struchtúr oibilisc suite i gContae Chill Dara é Baois Uí Chongaile.


Comhlacht Graí Náisiúnta na hÉireann.
Gairdín Naomh Fiachra ar thailte an Chomhlacht Graí Náisiúnta
Is áis pórú capall folaíochta suite sa Tulaigh i gContae Chill Dara é Comhlacht Graí Náisiúnta na hÉireann Teoranta (Béarla: "Irish National Stud"). Bunaíodh é ar an 11ú Aibreán 1947 faoi théarmaí an Acht Graí Náisiúnta (1946).


Campa an Churraigh.
Is bunáit agus coláiste mhíleata suite i gContae Chill Dara é Campa an Churraigh. Bhí an áit in úsáid ag fórsaí míleata Sasanacha sa 17ú haois. Cuireadh an cruth atá anois air timpeall na bliana 1885. Baineadh úsáid as an gcampa le linn an Dara Cogadh Domhanda le poblachtaigh Éireannacha agus píolótaí agus mairnéalaigh Ghearmánacha, Bhriotanacha agus Mheiriceánacha a choimeád. Príomhionad traenála de chuid Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann) atá ann anois.
An Currach faoi bhrat sneachta


Cíle chliatháin.
Is éard is cíle chliatháin ann, ná scragall tógála a úsáidtear i mbád seoil, cosúil le clár láir, ach lonnaithe ar thaobh na fothana sa bhád. Úsáidtear taobh na fothana toisc nach n-éiríonn an chíle seo as an uisce nuair a chlaonann an bád roimh fhórsa na gaoithe.
Báirse seoil na hÍsiltíre ag taispeáint a chíle chliatháin agus í stuáilte suas


Toy Story.
Scannán de chuid Disney is ea "Toy Story" (1995). Ba é John Lasseter an scríbhneoir agus ba iad Stanton agus Lee Unkrich na stiúrthóirí. Rinne Pixar Animation Studios agus Walt Disney Pictures é. Ghlac Tom Hanks, Tim Allen, Jim Varney, Don Rickles, Wallace Shawn, John Ratzenberger, Annie Potts, John Charles Morris, Erik Von Detten, Sarah Freeman, R. Lee Ermey agus Laurie Metcalf páirt ann.


Coláiste Chiaráin, Contae Chill Dara.
Is coláiste suite i gContae Chill Dara é Coláiste Chiaráin.


Coláiste Phobal Confey.
Is coláiste suite i gContae Chill Dara é Coláiste Phobal Confey.


An Coláiste Sailéaiseach, Cill Droichid.
Is coláiste suite i gContae Chill Dara é an Coláiste Sailéaiseach.


An Chanáil Ríoga.
Is canáil suite i gContae Chill Dara í an Chanáil Ríoga.


Dún Ailinne.
Is suíomh seandálaíocht suite i gContae Chill Dara é Dún Ailinne.


Comhairle Contae Chill Dara.
Is comhairle i gContae Chill Dara í Comhairle Contae Chill Dara.


Domhnach Mór, Contae Chill Dara.
Is mainistir suite i gContae Chill Dara é Domhnach Mór.


Cath na Binne Boirbe.
Troideadh Cath na Binne Boirbe ar an 5 Meitheamh, 1646, le linn Cogadh na hAon-déag mBliana, láthair chogaidh na hÉireann de chuid Chogaí an Triúr Ríocht. Bhí fórsaí Chónaidhmeach na nÉireannach faoi Eoghan Rua Ó Néill agus Cúanantóir Albanach agus arm Angla-Éireannach faoi Robert Monro. Chuir bua fhórsaí na Cónaidhme críoch leis an chath agus le dóchas na nAlbanach Éire a chloígh agus a socrú reiligiúnach a fhorchur ann.
Cúlra.
Tháinig arm na nAlbanach i dtír i gCúige Uladh sa bhliain 1642, d'fhonn na lonnaitheoirí Albanacha a chosaint ó na sléachtanna a lean Éirí Amach 1641. Bhí súil freisin acu an tír a chloigh, an Caitliceachas a scrois agus an Preispitéireachas a fhorchur mar an reiligiún stáit. Thuirling siad ag Carraig Fhearghais agus nasc siad suas le arm lonnaitheoirí na Breataine a bhí lonnaithe i nDoire agus a bhí faoi stiúir Robert Stewart. Ghlan siad na reibiliúnaithe Gaelacha amach as Ulaidh sa bhliain 1643, ach ní raibh siad in ann dul chun cinn ó dheas de lár-Ulaidh, a bhí i seilbh Eoghan Rua Ó Néill, ginearáil Chónaidhmeach na nÉireannach in Ulaidh. Rinne an dá thaobh robáil agus mharaigh siad sibhialtaigh i gcríoch a n-namhaid, ionas go raibh sa bhliain 1646, saghas 'idirthalamh' nó 'latrach an áir' idir na taobhanna freasúracha. B'é barúil Uí Néill faoin léirscrios "nach raibh cuma an fhásaigh ar Ulaidh ach cuma ifrinn". Cé gur lean na trí arm ag ruathar isteach i bhfearann a chéile, ní raibh ceachtar acu in ann go leor soláthairtí a eagrú chun seilbh a choinneáil ar aon chríoch a bhí gafa acu.
Sa bhliain 1646, tháinig fórsaí Monro agus Stewart le chéile, agus rinne siad mór-ruathar isteach ar chríoch na Comhdhála. Dar le roinnt cuntais, iarracht a bhí ann chun ceanncheathrú na Comhdhála i gCill Chainnigh a ghabháil; ach deir foinsí eile nach raibh i gceist ach ruathar mór. Ar scor ar bith, bhí fórsa comhcheangailte na mBriotanach chomh láidir agus 6,000. Bhí deich reisimintí coisithe ag Monro, sé as Alban agus ceathrar as Sasana nó ina Angla-Éireannaigh, agus 600 macra Protastúnach as Ulaidh. Go dtí seo, sheachain Ó Néill, a bhí ina ghinearáil an-aireach, cath cóirithe a troid. Mar sin féin, chuir díreach Nuinteas an Phápa go hÉireann, Giovanni Battista Rinuccini, muscaeid, lón lámhaigh agus airgead chun a chuid saighdiúirí a íoc chuige. Cheadaigh sé seo dó 5,000 fear a ligean chun troda - arm a bhéas beagán níos lú ná a namhaid. Bhí sé chanóin i seilbh na gCúanantór, cé nach raibh aon cheann ag lucht na Comhdhála.
An Bhinn Bhorb
An Bhinn Bhorb
An Bhinn Bhorb
An Bhinn Bhorb


Deoise Chill Dara agus Leithghlinn.
Deoise Chill Dara agus Leithghlinn
Is deoise suite i gContae Chill Dara í Deoise Chill Dara agus Leithghlinn.


Láithreach Briúin.
Ba mhainistir suite i gContae Chill Dara é Láithreach Briúin.


Mainistir Chill Droichid.
Is teach mór suite i gContae Chill Dara é Chill Droichid. Thóg Bartholomew Van Homrigh, Ardmhéara Bhaile Átha Cliath, an teach sa bhliain 1697. Ionad cúraim atá ann inniu.


Mainistir Chill Dara.
Ba mhainistir suite i gContae Chill Dara í Mainistir Chill Dara.


Ken Norton.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Kenneth Howard Norton Sr.. Rugadh sé ar 9 Lúnasa, 1943 agus fuair bás ar an 18 Meán Fómhair, 2013.


Páirc Naoimh Conlaith.
Is staid suite i gContae Chill Dara í Páirc Naoimh Conlaith.


Scoil Mhuire, Claonadh.
Is meánscoil suite i gContae Chill Dara í Scoil Mhuire.


Coláiste Lorcain.
Is iar-bhunscoil suite i gContae Chill Dara é Coláiste Lorcain.


Tigh Tua.
Is suíomh seandálaíocht suite i gContae Chill Dara é Tigh Tua.


Caisleán Mháirtín.
Is teach agus baile fearainn suite i gContae Chill Dara é Caisleán Mháirtín.


Baile Phúinse.
Is ráschúrsa suite i gContae Chill Dara é Baile Phúinse. Bíonn idir rásaí capall agus cheolchoirmeacha ann.


Nás na Rí.
Is ráschúrsa suite i gContae Chill Dara é Nás na Rí.


Trócaire.
Is gníomhaireacht forbraíocht thar lear oifigiúil an Eaglais Chaitliceach Rómhánach in Éireann í Trócaire.


Barra an Teampaill.
Is ceantar tábhachtach i mBaile Átha Cliath, a bhfuil go leor bialann agus tithe tabhairne ann, í Barra an Teampaill (Béarla: "Temple Bar"). Tá cáil ar an áit as an saol oíche atá ag an áit, agus cáil áirithe an drabhláis agus tarraingt mhór ag lucht turasóirí agus oícheanta na stumpaí air.


Díraonadh leictreon.
Iarmhairt trasnaíochta a tharlaíonn nuair a théann léas leictreon isteach i solad agus a scaiptear iad ag cisil leanúnacha adaimh an tsolaid. Bíonn patrún ar leith déine sa léas leictreon a thagann tríd an solad, ar féidir eolas ar struchtúr adamhach an ábhair a dhíorthú uaidh. Tá an iarmhairt seo an-áisiúil i staidéar ar dhromchlaí, mar ní threánn na leictreoin luchtaithe ródhomhain in ábhair sholadacha. Ba iad na fisicithe Meiriceánacha Clinton Davisson (1881-1958) is Lester Germer (1896-1971) a bhraith an iarmhairt seo den chéad uair, agus bhí sí an-tábhachtach chun déacht toinne is cháithnín an leictreoin a léiriú is a chruthú.


Díraonadh neodrón.
Iarmhairt trasnaíochta, bunaithe ar scaipeadh neodrón—ag cisil dhifriúla adamh is solad, mar shampla — chun patrún idirdhealaithe déine a tháirgeadh, ar féidir a úsáid chun struchtúr an tsolaid a dhéanamh amach. De bhrí nach bhfuil lucht glan leictreach ag neodróin, treánn siad ábhair go héasca, ach de bhrí go bhfuil moimint mhaighnéadach acu is éifeachtach iad chun tréithe maighnéadacha ábhar a iniúchadh (i gcomhábhair fhorsheoltacha ardteochta, mar shampla). Idirghníomhaíonn siad tríd an bhfórsa núicléach láidir le núicléis adamhacha, agus mar sin bíonn siad íogair d'iseatóip éagsúla sa mheán ina bhfuil siad ag taisteal. Braitheann cuid de na foinsí neodrón ar imoibreoirí núicléacha chun léas leanúnach neodrón a chur ar fáil. I bhfoinsí eile úsáidtear léis cáithníní chun foinse bíogtha neodrón a dhéanamh. Baintear feidhm as díraonadh neodrón chun an-chuid córas a anailísiú, plaistigh, ceirmeacht, criostail leachtacha, próitéiní, is ábhair bhitheolaíocha eile.


Díraonadh X-ghathanna.
Iarmhairt trasnaíochta ina scaipeann na hadaimh in ábhar X-ghathanna chun patrún de spotaí nó fáinní comhlárnacha a dhéanamh. Is féidir na patrúin seo a thaifeadadh agus a n-ionaid is a ndéiní a anailísiú chun struchtúr adamhach an ábhair a dhéanamh amach, modh oibre a d'fhionn Max von Laue i 1912.


Dís aonair.
I móilín, dís fiúsleictreon a bhaineann le hadamh amháin ar leith. Cuireann siad isteach ar chruth an mhóilín, agus bíonn ról tábhachtach acu i gcruthú comhdhúl comhordaithe.


Discovery.
Scéim de chuid NASA chun an Grianchóras a thaiscéaladh le misin shaora éadroma. 10 misean a bhí sa tsraith go dtí seo. Rinne Discovery 1 (Mars Pathfinder) aistear ar Mhars i 1997; chuaigh Discovery 2 chun an dreigít Earós a iniúchadh i 2000; chuaigh Discovery 3 chun fithisiú thart ar an nGealach is ansin imbhualadh léi i 1999; rinne Discovery 4 teagmháil leis an gcóiméad Wild-2 i 2004 agus d'fhill ar ais ar Domhan i 2006; lainseáladh Discovery 5 i 2001 chun samplaí den ghrianghaoth a fháil, d'fhill ar Domhan i 2004, ach rinneadh damáiste don chochall is tá baol gur cailleadh na hábhair a bailíodh; rinne Discovery 6 teagmháil le croíleacáin 3 chóiméad, ach cailleadh cumarsáid leis ansin; rinne Discovery 7 teagmháil le cóiméad P/Tempel 1 i 2004 is 2005; d'fhithisigh Discovery 8 Mearcair i 2004-2008; bhí Discovery 9 i dteagmháil le seandreigítí maisiúla i 2006-2010; agus tá Discovery 10 i mbun suirbhéireachta ar phláinéid taobh amuigh den Ghrianchóras.


Díshalandú.
Aon phróiseas trína bhfaightear uisce úr ón sáile. Slí amháin is ea an sáile a dhriogadh: néalaítear é, rud a chruthaíonn galuisce agus a fhágann an salann is aon ábhar tuaslagtha eile ina dhiaidh. Ansin athchomhdhlúitear an galuisce ina uisce úr. Is féidir frithosmóis a úsáid chun díshalandaithe freisin: bíonn soitheach in úsáid agus é roinnte ina dhá leath ag scannán leath-thréscaoilteach. Caidéalaítear sáile isteach i leath amháin den soitheach faoi ardbhrú, agus brúitear an t-uisce úr tríd an scannán, ag scagadh an tsalainn thuaslagtha amach as leis an scannán scagach. Is gá cuid mhaith fuinnimh a úsáid chun aon cheann de na próisis seo a chur ar siúl, agus mar sin is costasach iad. Ach in áiteanna ar Domhan a bhfuil uisce úr gann agus sáile na farraige le fáil, is é an t-aon slí chun uisce inólta a sholáthar. Úsáidtear leictreascagdhealú freisin, agus reo an oighir amach as an uisce. Táirgtear 50% d'uisce díshalandaithe an Domhain sa mheánoirthear, agus an leath eile san Afraic, an Áise, an Astráil is na Stáit Aontaithe.


Díshondas.
Feiniméan síceach is fuaime. Ar leibhéal fisiciúil, má bhíonn dhá ghlanton den mhinicíocht chéanna á bhfuaimniú, ach difríocht bheag pais eatarthu (ceann amháin ag sroichint a bhuaice beagán roimh an gceann eile), cloistear an bunghlanton, ach béim thréimhsiúil chomh maith. Is díshondas an bhéim inaitheanta seo, agus má bhíonn rud éigin cosúil leis i bpíosa ceoil, seans go mbeidh sé míthaitneamhach, gránná, nó fiú pianmhar. Is suibíochtúil an iarmhairt é seo. Suas go dtí an 20ú céad sheachnaigh an chuid is mó ar fad de na cumadóirí díshondas ina gcuid ceoil, ach ó shin bhain cumadóirí suntasacha feidhm fhorleathan as.


Dísiú.
Táirgeadh dís leictreon is posatrón ag fótón X-ghathach ardfhuinnimh nó gáma-ghathach, ina gcailleann an fótón méid fuinnimh atá dhá oiread an fhuinnimh choibhéisigh i mais an leictreoin ar a laghad. Tarlaíonn sé nuair a théann gáma-ghathanna trí dhamhna ar bith, agus is é an príomh-mhodh ina n-ionsúnn damhna gáma-ghathanna ardfhuinnimh.


Dísle.
Ciúb séthaobhach, agus gach aghaidh uimhrithe 1-6. Bíonn suim na n-aghaidheanna urchomhaireacha cothrom le 7. Úsáidtear í i gcluichí seansúlachta agus cuid mhaith cluichí páistí.


Disléicse.
Is é rud is disléisce ann ná míchumas léite i ndaoine le cumais oiriúnacha intleachtachta is tuisceana agus dóthain deiseanna oideachais, de réir dealraimh. Tugtar "ailéicse" uirthi freisin.
Luaitear "disléicse ó dhúchas" le duine a raibh deacracht aige léamh a fhoghlaim. Luaitear "disléicse fhaighte" le duine a bhíodh in ann léamh ach a chaill an cumas de bharr damáiste dá inchinn. Is féidir le duine le disléicse dhomhain nó fhóineolaíoch fíorfhocail a léamh, ach bíonn deacracht mhór aige le focail neamhaithnidiúla nó raiméis. Is féidir le duine le disléicse dhromchlach focail ina bhfuil gnáthchomhfhreagairt idir litriú is fuaimniú a léamh ("plough" sa Bhéarla, mar shampla), ach ní féidir nuair nach bhfuil an ghnáthchomhfhreagairt ann ("tough", mar shampla). Ní thuigtear cad is bun le disléicse. Is eol go dtarlaíonn míchumais chosúla do bhaill éagsúla den chlann chéanna go coitianta. Tá cláir éagsúla oideachais ar fáil chun cabhrú le daoine an ceann is fearr a fháil uirthi.


Dismhíostrú.
Míchompord nó pian in íochtar an bhoilg, comhcheangailte le míostrú. An-choitianta ach éadrom de ghnáth (ach uaireanta an-phianmhar) agus leanann 12-24 uair i ndiaidh tús an mhíostraithe. I mná óga ní bhíonn aon chúis inbhraite leis, agus réitítear thar am é. I mná níos aosta, is féidir go dtarlóidh sé de bharr galair pheilbhigh athlastaigh, siadaí caoine (fiobróidigh) sa bhroinn, nó fíochán útarach taobh amuigh den bhroinn sa chuas útarach (inmheatróis).


Díthiomsú.
Sa cheimic, scaradh comhdhúile ina dhá chuid nó níos mó, in úsáid go príomha chun aigéad a ianú in uisce. Díthiomsaíonn aigéid láidre níos mó ná aigéid laga. Mar mhalairt, is tiomsú an próiseas ina gcuingríonn dhá pháirteagal le chéile, idirghníomhú a tharlaíonn go minic i dtuaslagán.


Díthreoshuíomh.
Mearbhall maidir le ham, ionad, agus an duine féin (a ainm is a ghaolta). Is féidir nach mbeidh a fhios ag duine leis an neamhord seo an dáta, an t-am, cé hé féin, ná conas dul ó phointe go pointe eile. Is féidir go mbeidh dearmad déanta aige ar a ainm agus sonraí pearsanta eile.


Diúlán.
Orgán, cosúil le súiteoir, a chuireann seadán isteach i gcealla an óstaigh le bia a tharraingt amach as. Faightear a leithéid i bhfungais is plandaí bláfara seadánacha, cosúil le clamhán.


Diúracán balaistíoch.
Diúracán a fhaigheann a fhuinneamh cinéiteach le linn a lainseála agus a eitlíonn ansin ar feadh ruthaig, cinntithe ag a luas tosaigh, an domhantarraingt is cúltarraingt fhrithchuimilteach an aeir, go sroicheann an targaid. Sa chiall seo is diúracán balaistíoch piléar ó ghunna, ach le bheith beacht, úsáidtear an téarma do na diúracáin idirilchríochacha is na diúracáin a lainseáltar ó fho-mhuireáin a iompraíonn buamaí núicléacha. Uaireanta bíonn na diúracáin seo fuinnmhithe ag roicéad amháin nó níos mó, gach ceann acu ag adhaint i ndiaidh a chéile is ag titim nuair a bhíonn sé ídithe. Bíonn an chuid eile den diúracán, leis na buamaí, saor chun an ruthag a chríochnú go balaistíoch. Mar mhalairt air seo, tá an diúracán cúrsála, a mbíonn sciatháin air is innill a fhuinnmhíonn é an t-am ar fad ionas gur féidir leis a chúrsa a athrú chun díriú ar thargaid.


Diúracán balaistíoch idirilchríochach.
Diúracán an-mhór fadraonach atá armtha le buamaí núicléacha is ea diúracán balaistíoch idirilchríochach (DBII) (Béarla: "Intercontinental Ballistic Missile" nó "ICBM"). Shaothraigh na Stáit Aontaithe is an tAontas Sóivéadach ó dheireadh na 1950idí iad. Lonnaithe i sadhlanna ar fud fairsinge ollmhór tíre, is féidir na buamaí éagsúla ó dhiúracán amháin a dhíriú ar spriocanna scoite ar leith go domhain istigh i dtír an namhad timpeall 30 nóiméad tar éis a lainseála.


Diúracán cúrsála.
Saghas diúracáin a eitlíonn an t-am ar fad ar eití, agus a thiomáintear le hinneall is ocsaigin ón aer mar ocsaídeán a mheascan le breosla in umar ar bord. Diúracán mar seo ab ea an V-1 de chuid na Gearmáine sa dara cogadh domhanda, a úsáideadh chun Londain is cathracha eile sa Bhreatain a bhuamáil i 1944. D'athbheoigh na Stáit Aontaithe an coincheap timpeall 30 bliain ina dhiaidh sin chun gnáthbhuamaí is buamaí núicléacha a sheoladh go saor ar spriocanna i gcéin, agus córas ríomhaire ar bord chun iad a dhíriú go cruinn. Faoi seo tá diúracáin cúrsála ag na Stáit Aontaithe ar féidir a lainseáil ón talamh, longa is fomhuireáin, agus an t-aer.


Diúracán frithbhailistíoch.
Diúracán atá in ann diúracáin bhailistíocha naimhdeacha a scrios gar dá sprioc nó i bhfad uaithi, san atmaisféar nó os a chionn. Cuireadh srian lena saothrú ag conradh idir na Stáit Aontaithe is an tAontas Sóivéadach i 1972.


Diúracán frith-thainc.
Diúracán is féidir a lainseáil ón talamh ag coisí, ó fheithicil troda nó héileacaptar, dírithe le sreang nó léasar ar thanc naimhdeach nó feithicil armúrtha eile.


Diúracán treoraithe.
Armchóras — chomh beag le diúracán beag iniompartha frith-thainc, nó chomh mór le diúracán idirilchríochach balaistíoch — atá in ann eitilt go dtí a sprioc faoina chumhacht féin. Dírítear a eitilt le treoracha ón taobh amuigh, tarchurtha don diúracán trí chomharthaí raidió nó ríomhaire inmheánach a thugann comharthaí treoracha do dhromchlaí rialaithe an diúracáin.


Diúscairt fuíll.
Príomhfhadhb is dúshlán comhshaoil is ea conas fuíoll baile, tionsclaíoch is feirmeoireachta a phróiseáil is a chur de láimh. Modhanna atá in úsáid is ea é a chur i bpoll sa talamh nó ina charn ar an talamh, é a dhumpáil amuigh sa bhfarraige, nó a loscadh. Ach baineann fadhbanna móra le gach ceann acu sin, ina measc truailliú aeir, uisce is talún sa chomharsanacht. Is gá a bheith an-chúramach le fuíollábhair thocsaineacha is bhaolacha, agus carnadh meatáin indóite phléascaigh in ionaid dumpála. De réir a chéile tá athchúrsáil gloine, páipéir is plaistigh ag laghdú an oiread fuíll atá le dumpáil nó loscadh.


Divertimento.
Píosa ceoil éadroim. Chum Mozart agus cumadóirí a linne píosaí mar seo le 5 nó 6 ghluaiseacht i gcomhair tionól aonréadaithe.


Dlí imchoimeád an fhuinnimh.
Conchlúid san eolaíocht nach féidir fuinneamh a chruthú ná a dhíothú. Is féidir é a athrú ó shaghas amháin go dtí saghas eile: fuinneamh meicniúil go dtí teas trí fhrithchuimilt, mar shampla, fuinneamh leictreach go dtí fuinneamh meicniúil i mótar, nó go dtí teas i dtéitheoir, agus mar sin de. Samhlaítear maisfhuinneamh in imoibriú núicléach ina n-athraítear mais go dtí fuinneamh trí ghaol iomráiteach Einstein, E = mc2, mar shaghas amháin fuinnimh a bhíonn clúdaithe ag an dlí seo.


Dlí na bithghéinitice.
An teoiric ghinearálta gur cosúil le chéile na luathstaideanna i bhforbairt speicis ainmhithe, agus go n-éiríonn na difríochtaí idir speicis níos soiléire i gcónaí de réir mar a théann an fhorbairt ar aghaidh.


Dlí na maisghníomhaíochta.
Sa cheimic, bíonn ráta imoibrithe imoibreáin i gcomhréir lena ‘mhais ghníomhach’, nó go bunúsach, lena thiúchan. Bíonn luas an imoibrithe cheimicigh shimplí i gcomhréir le hiolrú tiúchain na n-oibreán. Go ginearálta, áfach, is gá an chuid is mó d'imoibrithe ceimiceacha a ionramháil i dtéarmaí seichimh imoibrithe simplí dá leithéid.


Dlíthe imchoimeádta.
Sa bhfisic, na rialacha a chuireann síos ar airíonna is cainníochtaí a fhanann tairiseach trí phróiseas áirithe fisiciúil. Tá na dlíthe seo bunúsach don fhisic, agus bíonn dlíthe uile na fisice bunaithe ar phrionsabail imchoimeádta. Ar an taobh eile baineann dlí imchoimeádta le siméadracht sa chóras. Mar shampla, baineann dlí imchoimeád an fhuinnimh (an dlí imchoimeádta is tábhachtaí, b'fhéidir) le siméadracht an chórais fhisiciúil faoi aistriú thar am. Éiríonn dlí imchoimeád an mhóimintim le siméadracht san aistriú thar spás. I bhfisic na gcáithníní, scríobhtar idirghníomhuithe coimpléascacha i dtéarmaí uimhreacha candamacha aisteacha a imchoimeádtar.


Dlús coibhneasta.
An dlús tomhaiste i gcóimheas le dlús ábhair chaighdeánaigh, de ghnáth uisce ag 20 °C, 1.0025 kg m-3. Úsáidtear "d" mar shiombail dó, agus uimhir íon atá ann. Mar shampla, maidir le halcól le dlús 789 kg m-3, "d" = 0.791.


Dlúthdhiosca cuimhne inléite amháin.
Meán stórála ríomhaire, bunaithe ar an dlúthdhiosca caighdeánach 25 mm, le ceadúnas ó chomhlachtaí Sony is Philips, a úsáidtear de ghnáth chun closchomharthaí a stóráil (tugtar "CD-ROM" air freisin). Is féidir le diosca amháin níos mó ná 600 meigeabheart sonraí ríomhaire a stóráil, cuid mhaith níos mó ná diosca crua maighnéadach den mhéid céanna. Is dioscaí léimh amháin an chuid is mó de na dlúthdhioscaí seo. Cuirtear na sonraí orthu le linn a ndéanta agus, ní hionann is an diosca crua, ní féidir iad a athrú. Is é an phríomhfheidhm a bhaintear astu ná toirteanna móra eolais a chur ar fáil, cosúil le ciclipéidí is bunachair. Le scríbhneoir CDanna, feiste cosúil le dioscathiomáint, is féidir scríobh ar CD-ROM inscríofa agus é a úsáid cosúil le diosca flapach.


Dlúth-theagmhálach leis an Domhan.
Astaróideach nó cóiméad taobh istigh den Ghrianchóras ar fhithis a thagann gar don Domhan, ionas go mb'fhéidir go dtarlóidh imbhualadh contúirteach. Meastar go bhfuil suas le 2,000 réad mar sin de thrastomhas níos mó ná 1 km ann, agus thar mhilliún réad de thrastomhas 50 m nó níos mó. Threáfadh réad 50 m ar leithead atmaisféar an Domhain. Dhéanfadh imbhuailí réad níos mó an-chuid dochair. Mar shampla, meastar go leanfadh dochar comhshaoil ar fud an Domhain imbhualadh réada 2 km ar trastomhas, agus an pléascadh coibhéiseach de mhilliún meigeatonna TNT, de bharr an bhrat deannaigh a chuirfeadh tús le geimhreadh a mhairfeadh na blianta, cailliúint barr, gorta is galar ar scála domhanda. Meastar gur réad eachtardhomhanda 15 km ar trastomhas a d'imbhuail leis an Domhan timpeall 65 milliún bliain ó shin a dhíothaigh na dineasáir agus suas le 75% de gach rud beo ar Domhan.


DNA saitilíte.
Saghas DNA ina bhfuil seichimh ghearra bunphéirí, iad athdhéanta arís is arís eile agus coinnithe i réigiún na ceintrimíre de na crómasóim. Is féidir go bhfuil baint acu le teacht le chéile réigiúin na gceintriméirí ina bpéirí le linn méóise. Ní hionann DNA saitilíte na gceintriméirí is DNA micreasaitilíte, ina bhfuil aonaid de sheichimh athdhéanta DNA, ach iad dáilte ar feadh fad na gcrómasóm. Tá na seichimh athdhéanta DNA seo sa DNA micreasaitilíte aonarach don indibhid, agus is ar an bhfíoras seo a bhunaítear anailís DNA lorg méire le haghaidh ionannú daoine.


Dó (imoibriú).
Imoibriú idir ocsaigin ón aer agus carbón is hidrigin sa bhreosla chun dé-ocsaíd charbóin is uisce a chruthú, agus teas mar fhotháirge. Tugtar "an teas dócháin" ar an teas a chruthaíonn mól d'abhar. I ngnáth-thuirbín gaile, úsáidtear an teas seo chun uisce a fhiuchadh is gal a sholáthar, rud a dhéanann an tuirbíndineamó a rothlú chun leictreachas a ghiniúint. Sna córais is fearr, ní athraítear ach 40% ar éigin de theasfhuinneamh an bhreosla i bhfuinneamh leictreach. Cailltear an chuid eile den bhunfhuinneamh don timpeallacht. Ba mhaith an scéal é dá mb'fhéidir feidhm fhiúntach a bhaint as níos mó den fhuinneamh seo, ach chomh maith leis an neamhéifeacht chaifeach seo cruthaítear fotháirgí dochracha eile sa dó — déocsaíd charbóin, déocsaíd sulfair, ocsaídí nítrigine is eile — a scaiptear san atmaisféar. Cuireann déocsaíd charbóin le hiarmhairt cheaptha teasa an atmaisféir, rud a chuireann le forthéamh domhanda, creidtear go forleathan. De réir dealraimh, feidhmíonn déocsaíd sulfair is ocsaídí nítrigine san aer chun báisteach aigéadach a dhéanamh agus coillte a leagan thar an leathchruinne thuaidh. Glactar leis go bhfuil sé sárphráinneach sceitheadh na ngás díobhálach seo a laghdú agus a laghdú tuilleadh.


Dó (míochaine).
Cneá ina ndéantar damáiste do na fíocháin, nó a milltear iad, le teas nó leictreachas. Rangaítear dónna de réir tiús an fhíocháin dhóite (páirtdhóite, nó go hiomlán) agus an chodáin de dhromchla na colainne atá dóite. Nuair is páirtdó a bhíonn i gceist, is féidir go dtarlóidh leasú spontáineach an fhíocháin, ach i ndó tríd an bhfíochán bíonn gá le beangú craicinn ar a laghad.


Dó croí.
Mothú dóite a bhraitear ó am go chéile taobh istigh den bhrollach os cionn an steirnim íochtaraigh de ghnáth. Tarlaíonn sé de bharr frithshruthú a bhfuil sa ghoile ar ais isteach i gcuid íochtarach an éasafagais, rud a chuireann tús le ríog. I gcásanna ar leith, tarlaíonn sé seo de bhrí go n-éiríonn cuid den ghoile isteach san oscailt mar a dtéann an t-éasafagas tríd an scairt (heirne hiatais).


Dó gréine.
Damáiste don chraiceann a dhéanann solas na Gréine, do dhaoine gealchraicneacha go háirithe. Éiríonn an craiceann dearg, agus bíonn tochas ann tar éis nochta ghairid. Cuireann nochtadh níos faide tús le pian, at an chraicinn, clogadh is fiabhras, tinneas cinn is masmas. Is féidir go leanfaidh ailsí craicinn fornochtadh.


Dochtearraí.
Téarma ríomhaireachta ar choincheap idir bogearraí (cláir threoracha inláimhsithe inathraithe) agus crua-earraí (an ríomhaire fisiciúil is a chomhghairis leictreonacha). Luaitear an clár treoracha is é stóráilte do-athraithe sa chuimhne sa ríomhaire mar dhochtearraí, i gcontrárthacht leis an gclár, scríofa amach ar páipéar nó diosca, atá inathraithe fós mar bhogearraí.


Dódó.
Éan a bhí gaolmhar leis na colúir, atá imithe in éag. Dúchasach do na foraoisí arda ar Oileán Mhuirís san Aigéan Indiach. Cosúil le turcaí le gob mór is sciatháin bhuntúsacha. Meastar gur imigh na speicis dheireanacha in éag idir 1665 is 1761.


Peter Charles Doherty.
Imdhíoneolaí a rugadh i mBrisbane na Astráile, a fuair amach i 1974, lena chomhghleacaí Rolf Zinkernagel, conas go beacht a aithníonn an córas imdhíonach cealla atá ionfhabhtaithe le víreas is ea Peter Charles Doherty (a rugadh ar 15 Deireadh Fómhair 1940). Bhuaigh siad Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1996 as seo. Cheaptaí gur leor an víreas féin a bheith sa bhfuil chun an córas imdhíonachta a spreagadh chun feidhmithe, tríd an víreas a aithint mar antaigin ag antashubstaintí na fola is na T-chealla a chur á ndíothú. Ach bíonn na víris istigh i gcealla éagsúla, agus conas a d'aithneodh an córas na cealla infhabhtaithe thar na cealla sláintiúla? Thaispeáin na taighdeoirí nach ndéanann na T-chealla trodacha a gcuid oibre ach nuair a bhíonn dhá réamhchoinníoll ann: antaiginí ón víreas (nó ón mbaictéar), agus próitéiní histeachomhoiriúnacha cuí. Ba chéim mhór ar aghaidh an léargas seo chun modh oibre na himdhíonachta a mhíniú.


Doingean.
Cuid mhaith iasc den ord "perciformes", suas le 1.8 m ar fhad. An-tóir ag iascairí air, ar bhonn trádálach in áiteanna. Faightear cois cladaigh ar feadh cósta Mheiriceá Thuaidh leis an Aigéan Ciúin é. Ina measc tá an doingean stríocach, an doingean fathachúil mara, an doingean ceilpe, an doingean stríocach gainimh, agus an doingean breac gainimh.


Edward Adelbert Doisy.
Bithcheimicí a rugadh i Hume, Illinois ab ea Edward Adelbert Doisy (13 Samhain 1893–23 Deireadh Fómhair 1986). Bhain sé céim A.B. amach ó Ollscoil Illinois ag Urbana-Champaign (1914) agus céim M.S. ón ollscoil chéanna (1916). Fuair sé a dhochtúireacht ó Ollscoil Harvard sa bhliain 1920. Chaith sé formhór a shaol gairmiúil ag Ollscoil St. Louis, i Missouri.
Rinne sé taighde ar atáirgeadh is hormóin i gcomhar le Edgar Allen. Léirigh sé airíonna ceimiceacha an oibreán téachtaithe vitimín K. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine le Henrik Dam i 1943 as seo.


Dolaimít.
Mianra, cumtha as carbónáit chailciam maignéisiam, (Ca, Mg)CO3. Úsáidtear an téarma céanna do charraigeacha dríodracha carbónáite ina bhfuil níos mó ná 50% dolaimíte. Cruthaítear í de ghnáth trí athrú cailcíte, CaCO3.


Éirí Amach 1641.
Thosaigh an tÉirí Amach 1641 mar iarracht ar coup d'état a chur i bhfeidhm. B'é mionuaisle de bhunadh Chaitlicigh na hÉireann a thionscain an reibiliún, agus rinneadh iarracht riarachán na Sasanach in Éirinn a urghabháil agus lamháltas a bhrú ar son na gCaitliceach a bhí ina gcónaí faoi riail Shasana. Mar sin féin, theip ar an éirí amach ach lean sé ar aghaidh mar choinbhleachti eitneach, idir Caitlicigh dúchasacha Gaelacha ar thaobh amháin, agus lonnaitheoirí Protastúnacha Sasanacha agus Albanacha ar an taobh eile. Chuir an eachtra tús leis an choimhlint a dtugtar Cogadh na hAon-déag mBliana air.
Thionscain imní mhór na gCaitliceach roimh ionradh i ngar ar Éireann, ag fórsaí frith-Chaitliceach ó Pharlaimint Fhada Shasana agus Cúanantóirí na hAlban, a bhí ag tabhairt dúshláin d'údarás an Rí Séarlas I Shasana. Ina dhiaidh sin, bhí amhras ag na reibiliúnaithe gur chabhraigh a gcomhlachas le Rí Shasana le tús a chur le Cogadh Cathartha Shasana. Dhiúltaigh Parlaimint Shasana agus na hAlban arm a bhailiú le haghaidh an reibiliúin a chur faoi chois, mura raibh sé faoina gceannasaíocht féin seachas an Rí.
Cuireadh tús leis an éirí amach in Éirinn i Deireadh Fómhair 1641 agus lean roinnt míonna d'anord foréigneach go dtí gur bhunaigh
uasaicmí agus cléir na gCaitliceach Éireannach an Chónaidhm Chaitliceach i samhradh na bliana 1642. Rinneadh rialtas 'de facto' sa chuid is mó d'Éirinn as an Chónaidhm Chaitliceach, saor ó rialú an riarachán Sasanach agus comhlínithe go scaoilte ar thaobh na ríogaí i gCogaí an Triúr Ríocht. Lean an cogadh ar aghaidh ina dhiaidh sin in Éirinn go dtí na 1650í, nuair a chloígh go cinntitheach Arm Oilibhéar Cromail, an Modh-Arm Nua, Caitlicigh agus Ríogaí na hÉireann, agus d'athghabhadh an tír.
Údair.
Theip an Stáit Shasanaigh in Éirinn scothaicme na nÉireannach dúchasach a chomhshamhlú, i ndiaidh concais Eilisigh agus na plandála a tháinig ina dhiaidh, ba chionsiocair leis na caismirte seo.
Bhí daonra na hÉireann, roimh phlandáil Eilís roinnte de ghnáth ina Shean-Ghaeil agus ina Shean-Ghaill, nó sliocht na lonnaitheoirí Normannach de chuid sna meánaoiseanna. Bhí na grúpaí seo, i gcoimhlint go stairiúil, leis na gceantair ina raibh na Sasanaigh lonnaithe, mar shampla an Pháil timpeall Bhaile Átha Cliath, deisceart Loch Garman, agus bailte múrtha eile á neartaíodh i gcoinne na treibheanna tuaithe Gaelacha.
Mar sin féin, san seachtú haois déag, bhí an scoilt chultúrtha idir na grúpaí seo ag laghdú, go háirithe ag leibhéil sóisialta na scothaicme de. Go leor de thiarnaí na Sasanach, ní amháin go raibh Gaeilge acu, ach bhí tarraingt mhór fhorleathan acu ar fhilíocht agus cheol na nGael, agus cuireadh síos orthu dá bharr sin mar "Hiberniores Hibernis ipsis" (níos Gaelaí ná na Gaeil iad féin). Bhí idirphósadh eataru coitianta go leor freisin. Thairis sin, i ndiaidh choncas na nEilíseach, sainmhíníodh an daonra dúchasach i dtéarmaí an chreidimh chomhchoitinn a bhí acu, traidisiún Caitliceach Rómhánach, idirdhealaithe ó Eaglais Anglacánach nua agus ón Eaglais Albanach de chuid na lonnaitheoirí, agus an riarachán Sasanach in Éirinn, a bhí Protastúnach (Eaglais na hÉireann) go hoifigiúil. I rith na fiche nó tríocha bliain idir deireadh na gcogaí Eilíseacha, sa bhliain 1603 agus tús troda éirí amach 1641, bhí seasamh polaitiúil na gCaitliceach rachmasacha in Éirinn faoi bhagairt leanúnach ag rialtas na Sasanach in Éirinn.
Plandálacha.
D'fhág athghabháil na hÉireann, san 16ú agus sa luath 17ú haois, a lorg, ach go háirithe i gCúige Uladh agus i gCúige Mumhan, trí bhíthin na mórphlandálacha a bhí i bhfeidhm. Bhí oll-dhíshealbhaithe d'úinéirí talún Éireannacha, iad siúd a d'éirigh amach i gcoinne an choróin. Uaireanta díshealbhaíodh a n-oibrithe freisin, agus deonaíodh a gcuid talún ar choilínigh ó Shasana agus ó Albain. Bhí téarmaí na Plandála, go háirithe i gCúige Uladh, an-dhian ar an dhaonra dúchasach, agus ní raibh an ceart acu chun maoine nó chun talaimh a fháil ar cíos i limistéir na Plandála, nó freisin a bheith ag obair ar thalamh a bhí faoi úinéireacht ag lonnaitheoirí. B'é an éifeacht is mó a bhí ar seo ná díshealbhú na dtaoiseach Éireannach, mar shampla an Niallaigh agus na Domhnailligh, a theith na tíre i nImeacht na nIarlaí sa bhliain 1607. Dhíol tiarnaí Caitliceach eile, mar shampla Clann Aonghusa i gContae an Dúin, mór-chuid dá gcuid talún chuig lonnaitheoirí nua faoi na 1630í.
Fuair go leor de na 'Géanna Fiáine' nó 'deoraithe' (go háirithe Eoghan Rua Ó Néill) seirbhís mar ghallóglaigh nó shaighdiúirí tuarastail in airm na Spáinne agus na Fraince. Chuir siad pobal beag 'émigré' de chuid na hÉireann ar bun, a bhí naimhdeach go míleatach don stát in Éirinn, dar leo, a bhí i lámhaibh na bProtastúnach agus faoi smacht Shasana, ach chuir an dea-chaidreamh idir Sasana agus an Spáinn agus an Fhrainc i ndiaidh 1604 srian ar a dtionchar. In Éirinn féin, cé go raibh doicheall de bharr na plandála ar cheann de phríomhchúiseanna le ráig agus leathnú amach an éirí amach, fós féin, ba le Caitlicigh 60% de thalamh na tíre sa bhliain 1641.
Reiligiún.
Ní raibh an chuid is mó d'uasailaicme Chaitliceach na hÉireann i gcoinne fhlaithis an rí Shéarlais I ar fud na hÉireann, i dtaca le idé-eolaíocht de, agus bhí fonn orthu beith ina ngéillsinigh iomlán san mhonarcacht thriarach (Sasana, Albain, agus Éire), ach seasamh oirirc s'acu i sochaí na hÉireann a choimeád. Cuireadh cosc orthu mar gheall ar dhá fhachtóir, ar an chéad dul síos a n-easaontach creidimh, agus sa dara háit an bhagairt a bheadh rompu ag éirí as síneadh na bPlandálacha. Tar éis gur theip ar Chomhcheilg an Phúdair sa bhliain 1605, giorraíodh cearta na gCaitliceach saibhir in Éireann go héagórach, mar nach raibh siad ar slí ar bith bainteach páirteach ar bith acu sa chomhcheilg.
Sléachtanna.
Reáchtáladh sléachtanna seicteach i gCúige Uladh go háirithe. Is iomaí Sasanach a chreid na scéalta uafásacha a bhí á scaipeadh.
Rinneadh áibhéil ar an líon daoine a ndearnadh ár orthu agus ar an drochíde a tugadh dóibh.
Rinne Cromail féin tagairt do na sléachtanna seo – "the most unheard of and barbarous massacre" – agus is dócha gurbh é sin ba chúis leis an lámh chrua a choinnigh sé leis na hÉireannaigh. (Bhí Cromail in Éirinn 1649-1650).


Dolairít.
Carraig dhoigheartha bhunata mheánghráinníneach, dúghlas, déanta as iathchloch plagacláis is criostail pirixéine den chuid is mó. Is gnáthcharraig í i saileanna is dingeáin ar fud an Domhain.


Dolby.
An chéad córas éifeachtach chun an torann i gceol a atáirgtear le téipthaifeadán a laghdú go so-aitheanta. Úsáidtear go han-fhorleathan fós é. Shaothraigh Ray Dolby (1933-) ar dtús é le haghaidh téipthaifeadán gairmiúil i lár na 1960idí (Dolby A). Ansin mhionathraigh is shimpligh sé na ciorcaid chuige le húsáid i dtéipthaifeadáin caiséid (Dolby B). Tháirg sé Dolby C sna 1980idí, ina raibh laghdú torainn 20 dB trasna raon leathan minicíochtaí. Éiríonn an tsiosarnach ó bhun-nádúr gráinníneach an chumhdaigh mhaighnéadaigh ar na téipeanna. Rinne Dolby 3 rud: maidir leis an gcomhartha le taifeadadh, d'aimpligh sé na comharthaí ísle (ar mó a gcuirfeadh an tsiosarnach isteach orthu) níos mó ná na comharthaí níos airde is rinne iad a thaifeadadh; san atáirgeadh, scag sé amach na comharthaí an-ísle uile is rinne comharthaí níos mó ná tairseach áirithe a chur ar aghaidh don aimplitheoir; agus san aimplitheoir, d'aimpligh sé na comharthaí ísle níos lú ná na comharthaí arda, roimh an gcomhartha iomlán a chur isteach sa challaire. Laghdaíonn an phróiseáil seo an tsiosarnach 10 dB ar a laghad, agus ní chuireann isteach ar chaighdeán ginearálta na fuaime.


Doldroma.
Réigiún lagar aimsire, le haimsir scamallach chiúin agus gaotha éadroma aniar, faoi bhrú íseal atmaisféarach sa chrios coinbhéarseachta idirthrópaiceach amuigh ar na haigéin. Ó thuaidh uathu tá na trádghaotha anoir aduaidh, agus ó dheas uathu na trádghaotha anoir aneas. Is eol anois ó íomhánna saitilíte gur gaotha anoir a bhíonn sna doldroma ach gur neamhleanúnach iad. D'fhágtaí longa seoil gan chóir gan phuth gaoithe iontu. Úsáidtear an téarma don lagar misnigh.


Gerhard Domagk.
Bithcheimicí a rugadh i Łagów na Polainne (sa Ghearmáin ag an am) ab ea Gerhard Johannes Paul Domagk (30 Deireadh Fómhair 1895 – 24 Aibreán 1964). Agus é ag déanamh taighde ar líocha is ceimiceán darb ainm prontasail, ag iarraidh na baictéir streipteacocais a dhíothú, fuair sé amach gur athraigh an prontasail go sulfainilimíd sa cholainn, de bhrí go raibh airíonna ceimiteiripeacha ag sulfainilimíd.
Bhí ceimiteiripe iontach nua aimsithe aige, agus chuir an t-oibreán seo go mór le teiripe ailsí ina dhiaidh sin. Bhuaigh sé Duais Nobel sa Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1939. Chuir rialtas na Gearmáine cosc air an duais a fháil an bhliain sin, ach bronnadh air é i 1947.


Domhain síceolaíochta.
Grúpa cóireálacha síceolaíocha a leagann béim ar phróisis neamhaireachtálacha mheabhracha mar chúiseanna le galair mheabhracha, mar mhalairt ar chúiseanna iompair. Sa mhodh oibre seo baintear feidhm as coincheapa Freud ar úd, mise is osmhise, rud nach ndéanfaí i modh oibre anailíseach Jung ina meastar gur tábhachtaí an neamhaireachtálacht chomhchoitianta ná aon ghné eile.


Domhanleithead agus domhanfhad.
Toisí is comhordanáidí a úsáidtear i léarscáileanna. Is é domhanleithead pointe ar dhromchla an Domhain ná a dhíláithriú uilleach, ó thuaidh nó ó dheas, ón méanchiorcal (ag domhanleithead 0°). Tá na Moil ag domhanleithead 90°. Is ciorcail chomhthreomhara iad na línte domhanleithid, atá comhthreomhar leis an meánchiorcal. De bhrí nach sféar foirfe an Domhan, ní hionann fad céime gar don mheánchiorcal (110.6 km), gar do 45° (111.1 km), ná gar do Mhol (111.7 km). Chomh maith leis an meanchiorcal, is suntasach na línte seo domhanleitheid freisin: Trópaic an Phortáin (23.5° ó thuaidh), Trópaic an Ghabhair (23.5° ó dheas), an Ciorcal Artach (66.5° ó thuaidh), agus an Ciorcal Antartach (66.5° ó dheas). Is línte domhanfhaid na ciorcail mhóra ag rith ó thuaidh is ó dheas agus trí na Moil. Tomhaistear an domhanleithead mar dhíláithriú uilleach ó fhadlíne Greenwich a ghlactar mar dhomhanfhad 0°, agus is féidir luachanna 0-180°, siar nó aniar, a bheith aige. Gar don mheánchiorcal (1° domhanleithid) bíonn fad 113.5 km ag 1° domhanfhaid, 49 km gar do 45° domhanleithid, agus 0 km gar do Mhol ag 90° domhanleithid.


Donatello.
Dealbh Naomh Seoirse, Or San Michele, Firenze
An dealbhóir is fearr de dhealbhóirí luatha na Tuscáine, a rugadh i bhFirenze ab ea Donatello (Donato di Betto Bardi, c 1386-1466). An chéad duine riamh ón aois chlasaiceach a tháirg dealbha a bhí neamhspleách iomlán iontu féin. Mar sin, luaitear é mar bhunaitheoir na dealbhóireachta nua-aoisí. I measc a shárshaothar tá dealbha marmair Naomh Marcas is Naomh Seoirse taobh amuigh d'Or San Michele i bhFirenze.


Gaetano Donizetti.
Cumadóir ceoil a rugadh i mBergamo na hIodáile ab ea Domenico Gaetano Maria Donizetti (29 Samhain 1797–8 Aibreán 1848). Cáil ar leith ar a cheoldrámaí "Anna Bolena" (1830) agus "Lucia di Lammermoor" (1835).


Donnadh.
Dath donn a tháirgtear ar bhianna áirithe faoi chúinsí ceimiceacha áirithe. Tarlaíonn donnadh neamheinsímeach nuair a théitear bianna a chuimsíonn próitéin is carbaihiodráit, mar thoradh ar imoibriú an aimínaigéid lísín le siucraí saora. Tarlaíonn donnadh einsímeach i dtorthaí áirithe, úlla, mar shampla, nuair a nochtar iad d'ocsaigin.


Frederick George Donnan.
Ceimicí Éireannach a rugadh in Colombo, sa tSiolóin (Srí Lanca inniu) ab ea Frederick George Donnan (6 Meán Fómhair 1870 – 16 Nollaig 1956). Agus é ag obair i gColáiste Ollscoile Londan, rinne sé taighde turgnamhach bunúsach ar chothromaíochtaí sreabhadh ian trasna scannán, meicníocht atá bunúsach d'fheidhmiú ceall bitheolaíoch.


Dópáil.
Sa cheimic, suimiú oiread rialaithe eisíontais chun airíonna ábhair a athrú as cuimse. Mar shampla, nuair a chuirtear méid bídeach alúmanain nó fosfair le sileacan, cuireann sé sin go mór le hairíonna leathsheoltacha sileacain, rud atá bunúsach do leictreonaic uile na leathsheoltóirí.


Dopaimín.
Comhdhúil cheimiceach atá scaipthe go forleathan san inchinn is an néarchóras imeallach. Feidhmíonn sé mar néaratharchuradóir sa néarchóras lárnach. Is hormón é a choisceann tál prólachtaine is a chuireann fuascailt an hormón fáis ó mhaothán tosaigh na faireoige pitiútaí chun cinn. Sintéisítear aidréanailín is noraidréanailín uaidh. Tarlaíonn leibhéil mhínormálta de i réigiúin áirithe den inchinn nuair a bhíonn galair áirithe ar dhuine, mar shampla, leibhéal árdaithe le scistifréine, agus leibhéal laghdaithe le galar Parkinson.


Iarmhairt Doppler.
Aistriú Doppler, an t-athrú i dtonnfhad nó minicíocht radaíochta—solais nó fuaime —a bhraitear nuair a bhíonn foinse na radaíochta faoi ghluaiseacht choibhneasta, i dtreo an bhrathadóra nó amach uaidh. Ainmnithe as Christian Doppler (1803-1853), fisicí is matamaiticeoir Ostarach.
Má bhíonn an fhoinse ag gluaiseacht i dtreo an bhrathadóra, bíonn an mhinicíocht níos mó is an tonnfhad níos lú ná mar a bheadh is an fhoinse ar fos. Más fuaim atá i gceist, méadaíonn airde an nóta sa chás seo. Más solas é, éiríonn an solas níos goirme (an gormaistriú). Nuair a bhíonn an fhoinse ar luas amach ón mbrathadóir, laghdaíonn airde an nóta fuaime agus éiríonn dath an tsolais níos deirge (an deargaistriú).
Sampla coitianta d'iarmhairt Doppler is ea an t-athrú in airde an nóta ó bhonnán otharchairr le linn dó teacht i dtreo duine agus imeacht uaidh. Baineann réalteolaithe feidhm aisti chun gluaisní na reanna spéire a iniúchadh ó na haistrithe datha a bhraitear sa solas a thagann chugainn uathu. Baineann teicneolaithe míochaine feidhm aisti chun staidéar a dhéanamh ar shreabhadh na fola sa chroí is fuileadáin ar fud na colainne le trealamh ultrafhuaime.


Dórach.
An ceann is luaithe de 5 phríomhord na hailtireachta clasaicí, le stoic chuisleannacha is mullaigh shimplí. Roinntear i dhá chéim é, Dórach Gréagach is Dórach Rómhánach. Sa Dórach Gréagach ní raibh aon bhun (mar shampla, i bPartanón na hAithne, 447-38 RC).


Claude Dornier.
Innealtóir aerárthach a rugadh i gKempten na Gearmáine ab ea Claude Dornier (1884-1969). I 1911 dhear sé an chéad eitleán miotail. Rinne sé muireitleáin, eitleáin uisce, agus eitleán dé-innill buamála a úsáideadh sa dara cogadh domhanda.


Ascaill Dhumhach Thrá.
Is ascaill thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Ascaill Dhumhach Thrá.


Ascaill an Droichid Nua.
Is ascaill thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Ascaill an Droichid Nua.


Ascaill na Lúb.
Is ascaill thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Ascaill na Lúb.


Ascaill na Páirce.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Ascaill na Páirce.


Ascaill Pharáid Sydney.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Ascaill Pharáid Sydney.


Bóthar Aelsbaire.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Aelsbaire. Tá cáil an tsaibhris ar an mbóthar céanna agus is ann atá go leor ambasáidí lonnaithe.


Bóthar Bhaile an Teampaill.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Bhaile an Teampaill.


Bóthar Bhinn Éadair.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Bhinn Éadair.


Bóthar Chluaidh.
Is bóthar thábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Chluaidh.


Bóthar Dhroim Conrach.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Dhroim Conrach.


Bóthar Eoin Thoir.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Eoin Thoir.


Bóthar Gilford.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Gilford.


Bóthar Hoirbeaird.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Bóthar Hoirbeaird.


Bóthar Anglesea.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Anglesea.


Bóthar Mhuirfean.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Mhuirfean.


Coup d'état.
Is éard is "coup d'état" ann ná buille tobann i gcoinne an stáit, de ghnáth ag grúpa beag de bhunaíocht an stáit cheana féin, mar shampla an lucht míleata.
Bíonn sé mar aidhm acu an rialtas reatha a theistiú nó a chur ar cheal, agus rialú eile a a chur ina n-ionad, sibhialta nó míleata.
Nuair nach n-éiríonn an "coup" go hiomlán, is é is dóichí ná go mbeidh cogadh cathartha mar thoradh.


Dorsán.
Fíorchriogar le meicníocht dhea-fhorbartha chun fuaim a dhéanamh le haghaidh cumarsáid éisteachta. Na heití tosaigh i bhfoirm boscaí lúbtha thar chliatháin na colainne. Feadán sorcóireach chun uibheacha a bhreith. Os cionn 2,000 speiceas, ina measc lotnaidí suntasacha.


Doulton.
Comhlacht a thosaigh ag déanamh crocaí simléir is maisiúcháin mhóra ailtireachta i Londain ag tús an 19ú céad. Ó timpeall 1862 ba phríomhdhéantóirí cré-earraí ealaíonta iad, agus cáil orthu as a n-earraí cruachré is a gcré-earraí maisithe, a bhfigiúir, a bpainéil mhaisithe, is a dtílí. Rinne siad lear mór earraí sláintíochta freisin.


Siondróm Down.
Mínormáltacht comhbheirthe choitianta é Siondróm Down.
Tréithe.
Go minic bíonn cnámha grua arda ag páiste mar seo, srón leata, súile fiara, agus filleadh starraiceach os cionn taobh inmheánach gach súile. Bíonn na lámha gearr leathan, le fithín bosach amháin. Bíonn céimeanna éagsúla míchumais mheabhraigh ag na páistí seo, agus anchumaí cairdiacha.
Géineolaíocht.
Meastar go dtarlaíonn an éalang de bharr teip deighilte mar is gnách i gcrómasóm amháin i ngaiméit, de ghnáth sa bhaineannach. In ionad úbháin normálta le 23 crómasóm, cruthaítear ubhán le 24 crómasóm (dhá cheann de chrómasóm 21 ann). Nuair a thoirchítear an t-ubhán seo, bíonn crómasóm breise ag an suth.
Tharlaíonn Siondróm Down níos minice do pháistí máithreacha os cionn 40 bliain d'aois.
Stair.
Ainmnítear an riocht as an lia Sasanach J. L. H. Down (1828-1896), ach tugtar "mongólachas" air freisin.


Dragainéad.
Iasc domhainuisce le colainn chaol, cosúil le nathair. Suas le 40 cm ar fhad. An ceann gearr le béal an-fhada, ag iompar fiacla géill, cosúil le goineoga. Orgáin solais i línte ar thaobh íochtarach na colainne, taobh thiar de na súile, agus ar bharbal fada ón smig, a fheidhmíonn mar bhaoite chun creach a aomadh.


Dragan.
Planda cumhra ilbhliantúil a fhásann go hairde 1.2 m, dúchasach don Áise. Na duilleoga caol lansa-chruthach, na cinn íochtaracha tríliopach ag an mbuaic. Na bláthchinn cruinneogach, 3 mm ar leithead, leathbhuí, ag cromadh ina bpanacail liobarnacha. Saothraithe go fairsing mar luibh cistine, agus chun fínéagar a bhlaistiú.


Manannán mac Lir.
Diacht mhara i miotaseolaíocht na nGael is ea Manannán mac Lir, mac na diachta Lir. Cé go bhfuil baint áirithe aige le Tuatha Dé Danann, cuireann roinnt scoláirí Manannán mac Lir i gcatagóir de dhéithe a théann níos faide siar. Pearsa mór i litríocht na hÉireann atá ann agus finscéalta na hAlban agus Mhanann chomh maith.
Luaitear Manannán mac Lir i gcuid mhaith de bhéaloideas na tíre - scéalta na Rúraíochta go háirithe - ach níl áit lárnach aige ach i roinnt bheag díobh.


Bóthar an Náis.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar an Náis.


Bóthar Pheambróg.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Pheambróg.


Bóthar an Phoirt Thoir.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar an Phoirt Thoir.


Bóthar Raglan.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Raglan.


Bóthar Stigh Lorgan.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Stigh Lorgan.


Bóthar Theach Mealóg.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Theach Mealóg.


Bóthar na Trá Thuaidh.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar na Trá Trá Thuaidh.


Bóthar Tritonville.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é Bóthar Tritonville.


Cearnóg Mhic Liam.
Is cearnóg thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Cearnóg Mhic Liam.


Cearnóg Mhuinseo.
Is cearnóg thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Cearnóg Mhuinseo.


Aisgeabhal.
Sliabh ar an Rúm, Comhairle na Gáidhealtachd, is ea Aisgeabhal (812 m).


Sadhbh.
Bean chéile Fhinn Mhic Cumhaill agus máthair Oisín i miotaseolaíocht na nGael ab ea Sadhbh. Níltear ar aon intinn faoina hathair - Bodhbh Dearg na Mumhan nó Conn Cétchathach.
Deirtear i bhfinscéalta na Fiannaíochta gur chuir an draoi Fear Doirche mallacht uirthi trí bliana a chaitheamh i bhfoirm eilite mar dhíoltas, ós rud é gur dhiúltaigh sí a ghrá.


Cearnóg Mhuirfean.
Tá dealmh Oscar Wilde ar cúinne páirc Cearnóg Mhuirfean
Is cearnóg thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Cearnóg Mhuirfean.
Tá Gailearaí Náisiúnta na hÉireann suite ar an gcearnóg seo.


An Cuarbhóthar Theas.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é an Cuarbhóthar Thuaidh".


An Cuarbhóthar Thuaidh.
Is bóthar tábhachtach i mBaile Átha Cliath é an Cuarbhóthar Thuaidh.


Lána Mhuire Mhaith.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Lána Mhuire Mhaith.


Lána Nothaile.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Lána Nothaile.


Páirc Hoirbeaird.
Is sráid agus páirc thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Pairc Hoirbeaird.


Plás Íle.
Is sráid thábhachtach (Béarla: "Ely Place") í Plás Íle i lár Bhaile Átha Cliath. Leagadh amach an tsráid sa bhliain 1768 agus tá a lán ailtireachta Seoirsí le feiceáil ann go fóill. Bhí George Moore, scríbhneoir, ina chónaí ag 4 Plás Íle go luath sa 20ú haois.


Rae an Iarthair.
Is sráid thábhachtach Rae an Iarthair i mBaile Átha Cliath.


Shan Mohangi.
Is dúnmharfóir ón Afraic Theas é Shan Mohangi a tharraing míchlú air féin in Éirinn sna 1960dí. Is mac léinn leighis 22 bliana d'aois i gColáiste Ríoga na Máinlianna in Éirinn a bhí ann nuair a mharaigh sé cailín óg Hazel Mullen, sa bhialann "The Green Tureen" sa bhliain 1963. Tharraing an cás go leor cainte is conspóide toisc gur bhain sé corp an chailín, a bhí 16 bliana déag ag an am, óna chéile. Rinne Mohangi iarracht fáil réidh leis an gcorp trí chócaireáil a dhéanamh air, a cloigeann san áireamh, san oigheann sa bhialann ag 95 Shráid Fhearchair a raibh sé ag obair mar chócaire inti. Chaith sé ceithre bliana sa phríosún as an 7 mbliana a daoradh air. Cuireadh ar ais chun an Afraic Theas é tar éis gur ciontaíodh é as dúnorgain. D'athraigh sé a ainm go "Narentuk Jumuna" thall agus d'éirigh chomh maith sin leis sa ghnó dó i Natal a fhód dúchais, gur éirigh sé ina MP don pháirtí a bhí i gceannas i dTeach na dTeachtaí.


Sráid Amiens.
Is sráid thábhachtach Sráid Amiens i mBaile Átha Cliath.


Sráid Anna Theas.
Is sráid bheag i mBaile Átha Cliath í Sráid Anna Theas.


Sráid Anraí, Baile Átha Cliath.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Anraí.


Sráid Bhagóid.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Bhagóid.


Breaking Bad.
Is sraith teilifíse Meiriceánach é Breaking Bad. Díríonn sé ar scéal Walter White, múinteoir ceimice a bhfuil ailse air a thosaíonn ag táirgeadh drugaí mídhleathacha.


Sráid Bhairbre.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Bhairbre.


Sráid Chill Dara.
Is sráid thábhachtach í Sráid Chill Dara i mBaile Átha Cliath.


Sráid an Dáma.
Is sráid thábhachtach Sráid an Dáma i mBaile Átha Cliath.


Sráid Dhásain.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Dhásain.


Sráid an Droichid.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid an Droichid.


Sráid Eccles.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Eccles.


Sráid an Fhíona.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid an Fhíona.


Sráid Heytesbury.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Heytesbury.


Sráid Henrietta.
Is sráid thábhachtach í Sráid Henrietta i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath. Luke Gardiner a leag amach agus a d'fhorbair an tsráid sna 1720idí. Sráid leathan í i gcompráid le neart sráideanna cathrach eile na linne. Tógadh a lán tithe móra Seoirseacha inti.


Sráid na Mainistreach.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid na Mainistreach.


Sráid Mhaoilbhríde.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Mhaoilbhríde.


Sráid Mhuirfean.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Mhuirfean.


Sráid na Parlaiminte.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid na Parlaiminte.


Sráid Parnell.
Is sráid thábhachtach i mBaile Átha Cliath í Sráid Parnell.


Sráid an Phiarsaigh.
Is sráid thábhachtach í Sráid an Phiarsaigh i mBaile Átha Cliath.


Sráid Sheamlas an Éisc.
Is sráid thábhachtach Sráid Sheamlas an Éisc i mBaile Átha Cliath.


Sráid Thalbóid.
Is sráid thábhachtach Sráid Thalbóid i mBaile Átha Cliath.


Sráid Theach Laighean.
Is sráid thábhachtach í Sráid Theach Laighean i mBaile Átha Cliath.


Sráid Thobar Phádraig.
Is sráid thábhachtach Sráid Thobar Phádraig nó Sráid Nassau i mBaile Átha Cliath (Béarla: "Nassau Street").


Aindiachaithe Éireann.
Is grúpa aindiach é Aindiachaithe Éireann, nó i mBéarla Atheist Ireland. Grúpa tacaíochta Éireannach é Aindiachaithe Éireann. Bunaíodh an cumann ag an Central Hotel i mBaile Átha Cliath sa bhliain 2008. Cuireann sé an t-aindiachas agus an réasún chun cinn roimh phiseoga agus osnádúrthacht agus cuireann sé sochaí eiticiúil thuata chun cinn áit nach mbeadh an stát ag tabhairt tacaíochta nó cúnamh airgid nó cóir ar leith d'aon reiligiún. Is ball é Aindiachaithe Éireann den Chomhghuaillíocht Aindiachaithe Idirnáisiúnta ("Atheist Alliance International"), scáthghrúpa d'eagraíochtaí agus de dhaoine i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus timpeall na cruinne atá tiomanta an réasún agus an dearcadh domhanda aindiachaí a chur chun cinn agus a chosaint. Tá Michael Nugent ina chathaoirleach an ghrúpa faoi láthair.
Bunreacht an ghrúpa.
1.Déanann Aindiachaithe Éireann iarracht sochaí réasúnach, thuata, eiticiúil a thógáil a bheadh saor ó phiseoga agus ó osnádúrthacht.
2.1 Leis an aindiachas a chur chun cinn roimh phiseoga agus osnádúrthacht
2.2. Éire eiticiúil agus tuata a chur chun cinn, áit nach mbeadh an stát ag tacú le nó ag maoiniú nó ag tabhairt cóir speisialta d'aon reiligiún.
3.1. Is féidir le haon duine a aontaíonn le misean agus aidhmeanna an chumainn bheith ina b(h)all.
3.2. Is féidir le haon eagraíocht a aontaíonn le misean agus le haidhmeanna an chumainn bheith ina ball.
3.3. €25 an duine an táille bhliantúil nó €10 dóibh sin gan phost
3.4. Is féidir go rachfaidh Aindiachaithe Éireann isteach i nó nascadh a dhéanamh le grúpaí eile lenár n-aidhmeanna a chur chun cinn.
4.1. Roghnófar na gníomhaíochtaí ó am go ham ag brath ar ár dtosaíochtaí agus ar na hacmhainní atá ar fáil dúinn.
4.2. Níl de dhualgas ar gach ball aontú nó tacú le gach aon ghníomhaíocht.
5.1. Is éard atá i gceist leis an gcoiste bainistíochta ná cathaoirleach, rúnaí, oifigeach airgeadais agus oifigeach réigiúnach(tá siad seo le toghadh ag gach cruinniú ginearálta bliantúil(CGB)) móide aon ról a mheasann an coiste a bheith úsáideach le cruthú nó le scor ó am go ham ar mhaithe le cuspóirí faoi leith (tá baill mar seo le comhthoghadh ag an gcoiste).
5.2. Is éard atá i gceist leis an gcoiste iomlán ná an coiste bainistíochta agus cathaoirleach gach grúpa réigiúnaigh.
5.3. Is féidir go roghnóidh an coiste iomlán go mbeadh vóta ag na baill uile ar shaincheisteanna faoi leith.
5.4. Déanfar CGB a chur ar fáil do gach ball gach bliain.
6.1. Bunóidh an coiste bainistíochta coistí réigiúnacha, agus beidh struchtúr na gcoistí seo ag an leibhéal réigiúnach cosúil le structúr an choiste náisiúnta, mar atá sé ag leibhéal náisiúnta.
6.2. Beidh a gCGB féin de bhaill réigiúnacha ag coistí réigiúnacha gach bliain.
6.3. Is féidir le coistí réigiúnacha cosití áitiúla a chur ar bun laistigh dá réigiúin féin.
6.4. Feidhmeoidh coistí réigiúnacha agus coistí áitiúla go neamhspleách le hAindiachaithe Éireann a chur chun cinn laistigh dá réigiúin féin leis an mBunreacht seo.
7.1. Is féidir an bunreacht seo a leasú le vóta dhá thrian de bhaill a bheidh i láthair agus i dteideal vótála ag CGB.


Beannachtaí Reiligiúnda na Gaeilge.
Ar nós go leor teangacha eile tá Beannachtaí Reiligiúnda na Gaeilge sa Ghaeilge. Is minic go ndeirtear agus daoine ag cáineadh na teanga gur teanga reiligiúnda nó chaitliceach í.
Leagan in áit Dia dhuit.
Tá 'Dia dhuit/dhaoibh' ag éirí níos foirimiúla. Is fíor go n-úsáidtear 'Dia dhuit' fós, ach is i suíomhanna foirmiúla is minice a chloisfeá anois é, agus ag cainteoirí níos sinne ach go háirithe. Má chaitheann tú súil ar theangacha eile. I nGearmáinis na Baváire deirtear 'Gruss Gott', (Is mór Dia), sa Spáinnis deirtear 'adios (chun Dé), 'adieu' sa Fhraincis (chun Dé) arís. Sa tSeirb tá an focal Iodálach 'ciao' tar éis an ruaig a chur ar na focail 'zdravo' and 'dobar dan' i measc na n-óg. Ceann de na frásaí is coitianta ar fad ar domhan, is dócha, ná 'goodbye', agus ó 'God bye' a thagann seo.
Deir roinnt go dteastaíonn frása eile in áit Dia Dhuit.
Úsáideann an t-aos óg beannachtaí éagsúla go minic
Ach mar atá feicthe againn sa Ghaeilge le focail ar nós 'banaltra' agus 'bangharda' atá beagnach imithe as faoi seo, uaireanta déantar cinneadh comhfhiosach éirí as leaganacha áirithe cainte. Is amhlaidh an scéal sa Bhéarla áit a bhfuil banleaganacha roinnt focal ar nós 'actress' á thréigean go tréan. Sa Ghaeilge tá leithéidí 'féintruailliú' agus 'ginmhilleadh' ann, is ní mó ná sásta atá go leor daoine fúthu, is iad ag moladh 'glacaireacht' agus 'forcheannadh toirchis' mar mhalairt orthu.
'Bail ó Dhia is ó Dharwin ort'
Go magúil nó le beagán den diabhlaíocht a úsáidtear 'Darwin duit' agus 'Darwin is Dawkins duit'.


Lucie Jones.
Is ceoltóir Breatnach í Lucie Bethan Jones. Rugadh i bPentyrch í ar 20 Márta, 1991. Tháinig sí sa ochtú áit ar an séú sraith "The X Factor" sa bhliain 2009.
2009: "The X Factor".
Sa bhliain 2009, thriail Jone don séú sraith "The X Factor" leis a amhrán bunaidh "I Will Always Love You". Shroich sí do dtí na Seónna Beo agus ba í Dannii Minogue a comhairleoir. Bhí Jones sa bhunbheirt i tseachtain 5 agus chuaigh an vótaí na moltóirí go leathghlas. Fuair Jones na votaí is lú an tseachtain sin.
Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2017.
I mí Eanáir 2017, fograíodh go mbeadh Jones in iomaíocht ar "Eurovision: You Decide", an comórtas a roghnaíodh an iontráil na Ríocht Aontaithe don Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2017. Bhuaigh sí an comórtas seo leis an amhrán "Never Give Up on You". Bhí sí in iomaíocht ag ceannais na hEoraifíse ar an 13 Bealtaine. Tháinig Jones sa 15ú háit le 111 pointe. Tar éis an chomórtas chuaigh Never Gve Up On You go uimhir a 73 sa Ríocht Aontaithe.


Ella Henderson.
Is ceoltóir Sasanach í Gabriella Michelle Henderson nó Ella Henderson. Rugadh i Sasana í ar 12 Eanáir, 1996. Tháinig sí sa séú áit ar an naoú sraith "The X Factor" sa bhliain 2012.
Saol Luath.
Rugadh agus tógadh Henderson in Tetney, in aice le Grimsby, iníon Sean agus Michelle. Tá beirt deartháireacha aici, Patrick agus Fraser agus deirfiúr amháin aici, Holly. Ina óige, d'fhorbair sí suim san fhaisean.
Ag aois a trí, thosaigh Henderson ag canadh.
2012: "The X Factor".
Sa bhliain 2012, thriail Henderson don naoú sraith "The X Factor" leis a amhrán bunaidh "Missed". Shroich sí na Seónna Beo agus bhí Tulisa Contostavlos a comhairleoir. Bhí Henderson sa bhunbheirt i tseachtain 7 agus chuaigh an vótaí na moltóirí go leathghlas.
2013–inniu: "Chapter One".
Scaoil Henderson a céad albam "Chapter One" ar an 13 Deireadh Fomhair, 2014. Chuaigh an t-albam díreach go uimhir a haon sna RA agus uimhir a dó in Éireann.
Gradaim.
Tá trí ghradam buaite ag Henderson.


Baile Uí Chuilinn.
Is bruachbhaile suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Uí Chuilinn (Béarla: "Ballycullen"). Tá an baile suite in aice le Cnoc Lín.


Baile Pheire.
Is bruachbhaile suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Pheire.


Cill na Manach.
Is bruachbhaile suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Cill na Manach.


Cúil Mhín.
Is bruachbhaile suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Cúil Mhín. Tá an Chúil Mhín suite idir na hionaid fo-uirbeacha de Bhlainséir agus Cluain Saileach. Tá sé thart ar 15 ciliméadar ó lár chathair Bhaile Átha Cliath. Is mór an baile fearainn i bparóiste sibhialta Caisleán Cnucha. Tá iompar poiblí i gCúil Mhín ar fáil ag Bus Átha Cliath. Is é Bus Átha Cliath, uimhir 37 & 39, atá ag freastal ar Chúil Mhín.


Niamh Chinn Óir.
Duine de Bhanríona Thír na nÓg ab ea Niamh Chinn Óir i miotaseolaíocht na nGael. Bean chéile Oisín a bhí inti, laoch agus file de chuid na Féinne agus mac Fhinn Mhic Cumhaill.
Thaisteal sise agus Oisín go Tír na nÓg, áit inar thiteadar i ngrá le chéile. Chaitheadar trí bliana ann, ach trí chéad de bhlianta Éireannacha.


Mutya Keisha Siobhan.
Is popbhanna ó Londain iad Mutya Keisha Siobhan atá déanta suas de trí bhall, Siobhán Donaghy, Keisha Buchanan agus Mutya Buena. Cuireadh an grúpa ar bun i 2011.


Dan Aykroyd.
Is aisteoir Ceanadach é Daniel Edward "Dan" Aykroyd a rugadh ar an 1 Iúil, 1952


Djurgårdens IF Fotboll.
Is club peile Sualannach é Djurgårdens IF Fotboll, ar a dtugtar "Djurgården" de ghnáth, as Stócólm. Is é Djurgårdens IF Fotboll roinn sacair an chlub spóirt Djurgårdens Idrottsförening. Bunaíodh an club spóirt sa bhliain 1891 agus an roinn sacair sa bhliain 1899.


Hassan Rouhani.
Ba é Hassan Rouhani (Peirsis: حسن روحانی; rugadh é ar an 12 Samhain 1948) an 7ú Uachtarán agus Uachtarán reatha na hIaráine agus freisin is cléireach Moslamach é (leis an stádas Mujtahid Siach), dlíodóir, taidhleoir acadúil agus iar-taidhleoir. Bhí sé ina chomhalta de Thionól na Saineolaithe ón bhliain 1999, ina chomhalta den Chomhairle Sheiftiúlachta ón bhliain 1991, ina chomhalta den Uaschomhairle Slándála Náisiúnta ón bhliain 1989, agus ina cheann ar Ionad Um Thaighde Straitéiseach ón bhliain 1992.
Bhí Rouhani freisin ina leas-chainteoir den 4ú agus 5ú théarma den Thionól Comhairliúcháin Ioslamach (An Majlis - Parlaimint na hIaráine) agus ina rúnaí den Uaschomhairle um Shlándáil Náisiúnta ó 1989 go dtí 2005. I gcáil ar sin, bhí sé i gceannas freisin ar fhoireann iar-idirbheartaíochta núicléach na hIaráine agus ina phríomh-idirbheartaí leis an triúr ón AE - an Ríocht Aontaithe, an Fhrainc, agus an Ghearmáin - ar chlár núicléach na hIaráine.
Ar an 7ú Bealtaine 2013, chláraigh Rouhani don toghchán uachtaránachta a tionóladh ar an 14ú Meitheamh 2013. Dúirt sé, má thoghtar é, go n-ullmhódh sé "cairt um chearta sibhialta", an geilleagar a athbhunú agus an caidreamh guagach le náisiúin an Iarthair a fheabhsú. Amharctar ar Rouhani mar dhuine measartha maith ó thaobh na polaitíochta de. Toghadh é mar Uachtarán na hIaráine ar an 15 Meitheamh, ag fáil an ceann is fearr ar Mhéara Tehrān, an tUasal Mohammad Bagher Ghalibaf agus ceathrar iarrthóir eile. Ghlac sé seilbh oifige ar an 3 Lúnasa 2013.
Hassan Rouhani


Droichead na hInse.
Is droichead bóthair suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead na hInse.


Luas Beag.
Is baile suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Luas Beag.


An Com.
Is sráid suite i gContae Bhaile Átha Cliath é an Com ().


Baile an Tirialaigh.
Tyrrelstown (Irish&#x3A; "Baile an Tirialaigh") Is Tirialaigh baile fearainn i bparóiste, dlí Mhullach Eadrad, lonnaithe 13 km siar ó thuaidh ó chathair Bhaile Átha Cliath, Éíre. Meastar go bhfuil sé go minic mar chuid de mhórcheantar Bhaile Bhlainséir. Is é an suíomh ar forbairt fo-uirbeach phleanáilte ó na luath 2000í. Is é an t-údarás áitiúil don cheantar, Comhairle Contae Fhine Gall. Is cuid é de Bhaile Átha Cliath 15, centaur poist.
Stair.
Faigheann Tirialaigh a ainm ón teaghlaigh Tyrrell, Bronnadh ar an teaghlach Tyrrell na tailte sna paróistí na Chluain Saileach agus Mullach Eadrad sa bhliain 1178 ag Hugh de Lacy, Tiarna Midhe. Go stairiúil tá Tirialaigh chuid den bharúntacht Caisleán Cnucha. Bhí Caisleán Cnucha an pointe fócasach. Tá cuid mhaith de stair an cheantair fite fuaite le sin de Ráth an Chrúisigh, Caisleán Cnucha, Mullach Eadrad agus áiteanna eile in aice. Ó dheas atá an Teach Tirialaigh, Struchtúr faoi chosaint a théann siar go dtí 1720. Thart ar 1580 deonaíodh Baile an Tirialaigh le teaghlach Billings. Bhí Richard Bellings cheann de na ceannairí de hÉire Comhcheangailte.
Suíomh.
Tá Baile an Tirialaigh suite ó dheas de Baile an Alabhmidigh cúrsa gailf, ó thuaidh de Mullach Eadrad, siar ó Ráth an Chrúisigh agus luíonn idir an N3 agus an M2.
Tá Baile Dama ar cheann de na heastáit thionsclaíocha is mó i mBaile Átha Cliath, lena n-áirítear campas mór d’IBM, ag fostú os cionn 4,000 duine. I Ráth an Chrúisigh, freisin in aice láimhe, tá áitreabh chorparáide cógaisíochta Bristol-Myers Squibb, cé go bhfuil, níos faide, atá an Páirc Chorparáideach Bhlainséir ina bhfuil gnéithe oifigí a bhaineann le PayPal, Ask.Com agus Welocalize, comhlacht bogearraí logánú ilnáisiúnta.
Áiseanna.
Tá ceithre social náisiúnta ann (dhá cheann faoi phátrúnacht Ag Foghlaim le Chéile, ceann amháin faoi phátrúnacht Gaelscoileanna agus an ceathrú ag feidhmiú faoi phátrúnacht na Eaglais Chaitliceach), saoráid miondíola lárnach, Lár Bhaile an Tirialaigh (2005), óstán (2006), naíolann, ollmhargaí Lidl agus SuperValu, agus éagsúla miondíoltóirí eile agus áitribh bia agus dí.
Tá club áitiúil sacair, Tirialaigh FC, le dhá fhoireann sinsearacha (2012) ag imirt san  agus foireann buachaill scoile
Tá club CLG ann freisin, Tyrrelstown GAA, imirt peile agus iomáint suas go dtí faoi bhun 12 blain. Imríonn foireann fásta peile sóisearach san AFL Rannán 10, i dtuaisceart an Chontae.
Iompar.
Ceanglaíonn an bus 40D Tirialaigh go Lár Cathrach Bhaile Átha Cliath. Lena chois sin nascann an mbus 238 an cheantair le hIonad Siopadóireachta Bhaile Bhlainséir agus Tugadh Bóthar Thobar Muire.
Críochnaíodh nasc bóthair nua, N2—N3 i mBealtaine 2013. Téann sé thart an Tirialaigh, chun cónasctha a dhéanamh leis an M2 (mótarbhealach oirthuaiscirt Bhaile Átha Cliath). Tá sé inrochtana de bhóthar trí Mhullach Eadrad, Hollystown agus Cruiserath.
Forbróirí.
Is é cuideachta maoin é, Dublin Twinlite, seoladh sa bhliain 2001, a bhí freagrach. I measc na cuideachtaí forbartha eile a bhí bainteach is iad McInerney Tógála,
Tithe Merville. Ar dtús bhí an suíomh seo criosaithe le haghaidh líonadh talún; tá os cionn 5,500 áitritheoir san lonnaíocht anois. Ba iad na hailtirí maidir le forbairt phríomh J. F. O'Connor na Crois Araild.


Baile an Ridire Thoir.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile an Ridire Thoir.


Baile an Ridire Thiar.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile an Ridire Thiar.


Caisleán Cnucha, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Caisleán Cnucha.


An Chúlóg, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath í an Chúlóg.


An Chrois Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath í an Chrois Íochtarach.


An Caisleán Nua, Barúntacht, Contae Bhaile Átha Cliath.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é an Caisleán Nua.


Barúntacht Bhaile Átha Cliath.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Barúntacht Bhaile Átha Cliath.


An Chrois Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath í an Chrois Uachtarach.


Ráth an Dúin, Contae Bhaile Átha Cliath.
Is barúntacht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Ráth an Dúin.


Logainmníocht i gCill Airne.
Tá an logainmníocht a fhaighimid ar fud na hÉireann fíor thábhachtach chun tuiscint a fháil ar ghnéithe éagsúla den timpeallacht. Cuir i gcás, gnéithe áirithe den stair, den tíreolaíocht agus den bhéaloideas. Uaireanta is féidir linn a lán eolais a fháil amach faoi conas mar a mhair ár sinsir os na logainmneacha agus na slite beatha a bhí ar siúl acu chomh maith. Lena chois sin, nuair a fhéachaimid ar logainm éigin, cuireann sé sin pictiúr éigin den áit isteach inár gcinn agus dá thoradh tá baint mór idir an logainm agus an áit féin. Is é an ceantar a bheidh á phlé agam anseo ná baile Chill Airne agus an ceantar máguaird. Pléifidh mé roinnt de na sráidainmneacha agus cuid d’ainmneacha na n-eastát tithíochta chun blas iomlán a fháil den mbaile go léir os na logainmneacha. Nuair a smaoiníonn duine ar ainm an bhaile, is cuma cén áit ar domhan ina bhfuil siad, faigheann siad íomhá de na locha agus de na radharcanna áille atá le fáil sa cheantar.
Ar dtús báire, táim chun ainm an bhaile féin a phlé. Ciallaíonn Cill Airne ‘Church of the Sloe’ as Béarla. Tá an Béarlú ar an ainm déanta de réir fuaimniú agus tá an fuaimniú an-ghairid den ainm Gaeilge. Ciallaíonn an focal ‘cill’ i logainm go bhfuil baint éigin sa cheantar le láithreán eaglasta de shaghas éigin agus i gcás an bhaile seo, tá fianaise ann go raibh a lán séipéal sa cheantar. Cuir i gcás Cill Aha ar an dtaobh thiar den mbaile, Cill Airne féin agus Cill Agi ar an taobh theas den mbaile. Measann daoine áirithe áfach go bhfuil ainm an bhaile mícheart agus gurb í ‘Coill Airne’ an t-ainm ceart ar an mbaile. Ceaptar é seo mar deineadh suirbhé sa séú aois déag agus sa suirbhé seo, deineadh suirbhé don mbaile Kyllarney (Killarney Town Trail,lch.3). Tá sé soiléir ón ainm seo gur ón bhfocal ‘Coill’ (‘wood’) a tháinig tús an ainm agus nuair a chuimhníonn daoine arís air, is dócha go ndéanann ‘Wood of the Sloes’ níos mó céille. Ar aon nós, tá mórán conspóid faoi seo. Is furasta a dhéanamh amach cén fáth go bhfuil an eilimint ‘Airne’ sa logainm. Tráth dá raibh, bhí a lán coillte airne sa dúiche. Tá an eilimint ‘Cill’ féin an-choitianta sa tír. Tagann sé ón bhfocal ‘Ceall’ a thagann ón Laidin ‘cella’ agus faighimid a lán logainmneacha ar fud na tíre leis an logainm seo iontu. Cuir i gcás, sa cheantar áitiúil, cúpla míle lasmuigh de Chill Airne, faighimid Cill Chuimín. Meastar go raibh naomh sa cheantar fadó agus an t-ainm a bhí air ná Cuimín. Is dócha gur bhunaigh sé séipéal agus is é seo an fáth go bhfuil an t-ainm seo ar an áit. Tá an eilimint ‘airne’ le fáil lasmuigh de Chontae Chiarraí chomh maith. Is féidir é a fháil i gContae Chill Chainnigh, i gContae Ros Comáin agus i gContae Chill Mhantáin, i mBré chun a bheith cruinn. Sa bhaile seo, tá bruachbhaile ann agus Cill Airne an t-ainm atá air. Dá thoradh sin, faigheann tú rudaí cosúil le Bóthar Chill Airne sa bhaile seo. Ina theannta sin, tá ainm Chill Airne le fáil san Astráil ach nílim cinnte go bhfuil dlúth bhaint leis an mbaile in Éirinn ach caithfidh go bhfuil baint éigin ann.
Táim chun cuid de na logainmneacha atá le fáil sa bhaile a phlé anois agus tosnóidh mé leis an mbaile féin le cuid de na sráidainmneacha sa bhaile féin. I gcroílár an bhaile féin, tá áit ar a dtugtar Crosaire an Mhargaidh air. Anseo tá an tSráid Mór ar do chlé, tá an tSráid Ard ar do dheis agus tá an tSráid Nua os do chomhair amach. Tráth dá raibh, tháinig daoine ó áiteanna cosúil le Gleann Beithe chun iasc a dhíol, go háirithe ar an Aoine nuair a bhíodh sé mar riail ag an Eaglais go gcaithfeá iasc a ithe ar an lá seo. (Killarney Town Trail,lch.14) Lena chois sin, bhíodh aonach na gcapall ar siúl anseo uair amháin gach trí mhí. Cinnte, is crosaire an mhargaidh a bhí i gceist agus tá an t-ainm sin tuillte go mór aige. In a lán bailte móra agus cathracha, faigheann tú cearnóg agus is anseo a tharla margaí agus a leithéid agus is saghas cearnóige í Crosaire an Mhargaidh i gCill Airne chomh maith.
Táim chun leanúint ar aghaidh go dtí an tSráid Ard anois. Is é an Béarlú a deineadh ar an sráid seo ná High Street, arís Béarlú de réir brí. Tá an tsráid seo lán de bhóithríní. Is é an rud a tharla anseo ná gur thug Tiarna Chinn Mara talamh saor in aisce dá chuid gníomhairí. Ansin, thóg na gníomhairí tithe ar na bóithríní agus tugadh ainmneacha na ngníomhairí ar na bóithríní seo. Nuair a fhéachann tú i gceart orthu, faigheann tú amach go bhfuil aon bhóithrín déag ann ar fad. Ar dheis, tá Lána an Phléimeannaigh, Lána Bower, Lána na hOifige Gill (Is é an Béarlú air seo ná Pawn Office Lane). Chomh maith leis seo, tá Lána an Bharraigh (Barry’s Lane). Ina theannta sin, tá Lána Brasby agus Lána Dodd chomh maith.Is ainmneacha Sasanacha iad seo agus tá sé an-shoiléir gur ainmneacha na ngníomhairí iad Brasby agus Dodd. Tá Lána Huggard ann chomh maith. Tá seans ann go raibh ainm eile ar an Lána a dtugtar Ball Alley nó Ball Court Lane air ar dtús ach de réir a chéile, cailleadh an ainm. Ag deireadh na naoú haoise déag, bhí an liathróid láimhe ag éirí an-choitianta agus is ar an lána seo a imríodh í den chuid is mó. Ar chlé agus sinn fós ar an tSráid Ard, tá trí lána eile ann - Lána Duckett, Lána Uí Ógáin agus Lána an Mhargaidh Nua. Glaonn muintir na háite Lána Hilliards ar Lána Uí Ógáin. Ar an tSráid Ard, bhí monarcha ag muintir Hilliard ina deineadh bróga. Bhí an-shuim ag John Hilliard sa Ghaeilge agus theastaigh uaidh focal oiriúnach a fháil den bhfocal Béarla ‘limited’. Lorg sé cabhair ó Alfred Ó Rathaille a bhí mar Uachtarán ar Ollscoil Chorcaí ag an am agus smaoinigh Ó Rathaille ar an bhfocal ‘teoranta’. Ba é an comhlacht seo an chéad chomhlacht in Éirinn chun an focal ‘teoranta’ a úsáid agus tá an focal seo fós in úsáid go forleathan sa lá atá inniu ann. Maidir le Lána na hOifige Gill, arís tá seans ann go raibh ainm eile ar an lána sin uair éigin ach measatar go raibh teach gill de shaghas éigin ann uair éigin.
Ag dul ar aghaidh go dtí an tSráid Mór anois. Is é an Béarlú atá ar an sráid seo ná Main Street. Cheapfá go bhfuil sé seo mícheart mar ní Béarlú de réir fuaime nó de réir brí é. Ar an tSráid seo, tá Ionad Siopadóireachta ann ar a nglaotar Ionad Siopadóireachta Inis Faithleann. Tráth dá raibh, bhí óstán ar an suíomh seo agus Óstán Inis Faithleann an t-ainm a bhí air. Nuair a thagann tú amach ar an taobh eile den ionad siopadóireachta, tá tú ar an tSráid Nua nó New Street as Béarla. Is Béarlú ceart, de réir brí é seo. Ar aon nós, tá tui gcroílár eaglasta an bhaile seo. Ar an tSráid Nua, feiceann tú dhá lána- Lána an Easpaig agus Plás an tSéipéil. Bhí foirgneamh eatarthu, tráth dá raibh agus is é Teach an Easpaig a bhí ann. Aistríodh an teach go suíomh in aice leis an Ardeaglais sa bhliain 1861 (Killarney Town Trail, lch.18). Tá an Ardeaglais lonnaithe ag bun na Sráide Nua. Ag siúl ar aghaidh tagann tú chuig lána eile ar a dtugtar an Lána Glas nó Green Lane air.
Tá áit lárnach ag an Ardeaglais i saol na ndaoine i gCill Airne. Tá sé ainmnithe in onóir do Naomh Muire. Is é an t-ainm atá air as Béarla ná St Mary’s Cathedral. San Ardeaglais, tá cúpla gné éagsúil ann agus féachfaidh mé ar cuid acu siúd anois. Is é an t-ainm atá ar cheann de na haltóirí san Ardeaglais ná Altóir Naomh Bhreanainn. Tá sé seo tiomnaithe do phatrún naofa Deoise Chiarraí. Tá séipéilín Naomh Sheosamh san Ardeaglais chomh maith (Killarney Town Trail, lch.20)
Táim chun dul ar ais go dtí lár na Sráide Nua anois ar feadh cúpla nóiméad. Nuair a chasann tú ar dheis ar do shlí suas ón Ardeaglais tagann tú chuig Bóthar na bhFéanna. Is tagairt don gcrann é seo agus arís sa chás seo, tá an Béarlú déanta de réir brí mar is Beech Road a thugtar air. Tá carrchlós ar an mbóthar seo. Tugtar New Street Carpark air sa Bhéarla ach tá sé spéisiúil gur Páirc an Mhóinéir an Ghaeilge atá air.
Nuair a leanann tú ar aghaidh go dtí go dtí bun an bhóthair seo (Bóthar na bhFéanna), tagann tú go dtí Bóthar na Misean nó Mission Road sa Bhéarla. Osclaíodh é seo sa bhliain 2000 chun dul i ngleic le fadhbanna tráchta sa bhaile. Ceanglaíonn an bóthar seo an taobh thiar den mbaile leis an taobh thoir den mbaile. Má chasann tú ar chlé, tagann tú chuig Plás Chinn Mara atá ainmnithe i ndiaidh Tiarna Chinn Mara bhí an-chumhachtach sa bhaile agus sa cheantar máguaird tráth dá raibh. Is anseo leis atá an áit a dtugtar an ‘Ha Ha’ air. Is anseo a bhíonn na carranna cliathánacha ag fágáil chun turasanna a thabhairt do thurasóirí sa Pháirc Náisiúnta. Ansin tagann tú chuig an Ascaill Thoir nó East Avenue Road sa Bhéarlú. Arís sa chás seo, tá an Béarlú déanta de réir brí. Tá ainm na sráide seo an-fheiliúnach mar ceanglaíonn an sráid an dá thaobh den mbaile le chéile. Leanann sé ar aghaidh ó Bhóthar na Misean. Sular tógadh an bóthar seo, bhíodh ar dhaoine dul tríd lár an bhaile chun an taobh eile a bhaint amach ach níl gá leis seo a thuilleadh.
Is ar an Ascaill Thoir chomh maith atá an Stáisiún Traenach suite. Tá an Malton Hotel lonnaithe díreach trasna ón stáisiún ach bhí clú agus cáil ar an óstán seo tráth dá raibh toisc gur é an Great Southern Hotel an t-ainm a bhí air. Bhí an Stát i gceannas ar an óstán seo agus bhí baint ollmhór ag an óstán seo leis an mbaile féin. Is dócha nach logainm é i ndáiríre ach toisc go raibh sé chomh tábhachtach sin i saol an bhaile, is saghas logainm é ar shlí.
Nuair a thagann tú go barr an bhóthair seo (An Ascaill Thoir), tá tú ag áit a dtugtar Cnoc na gCaorach air. Tá an logainm seo fíorshuimiúil ar scata slí. Ar dtús, pléifidh mé an ainm féin. Ceaptar go mbíodh caoirigh ag féarach anseo fadó. Tá dealbh do spéirbhean lonnaithe ag an spota seo. Cuimhneachán atá ann ar fhillí ó Chiarraí- Piaras Feiritéar, Séafraidh Ó Donnchadha, Aodhagán Ó Rathaille agus Eoghan Rua Ó Súilleabháin. Crochadh Piaras Feiritéar anseo ag Cnoc na gCaorach ar an gcúigiú lá déag de mhí Dheireadh Fómhair 1653. Ón lá sin amach, tugadh Cnoc na Martra nó Martyrs’ Hill mar Bhéarlú ar an áit. Is anseo a crochadh aon duine a cuireadh chun báis sa cheantar (Killarney History and Heritage, lch.105-107).
Nuair a leanann tú ort ar aghaidh i dtreo lár an bhaile arís, tagann tú go dtí Teach Cúirte Chill Airne agus taobh thiar den chúirt, tá carrchlós suite ann. Tugtar Gort an Aonaigh ar an ngcarrachlós seo mar tráth dá raibh bhíodh aonaigh ar siúl anseo go minic. Bhíodh muca, caora agus ba á ndíol anseo. Ag aimsir na Nollag, thagadh daoine ón gceantar chun turcaithe a cheannach agus a dhíol. Sa lá atá inniu ann, leanann na margaí ar aghaidh ach glasraí agus torthaí a bhíonn á gceannach agus á ndíol agus tá deireadh leis an aonach ina mbíodh ainmhithe á gceannach agus á ndíol.
Tá tú ar Shráid an Choláiste anois. Tá an Béarlú atá ar ainm seo déanta de réir brí mar is College Street a ghlaotar ar an sráid. Tráth dá raibh, bhí an tsráid seo mar chroílár de shaol scolaíochta an bhaile. Bhí cúpla scoil suite ar an tsráid ach tá siad imithe anois agus tá óstáin ina n-áit. Nuair a leanann tú ar aghaidh go dtí deireadh na sráide, tagann tú chuig carrchlós a tugtar Glebe Car Park air sa Bhéarla. Bhíodh óstán anseo fadó agus tugadh Óstán na Gléibe nó Glebe Hotel air, sin é an fáth go dtugtar an t-ainm seo ar an gcarrchlós. Trasna an bhóthair ón gcarrchlós, tá lána ar a glaotar Lána na Grúdlainne, Brewery Lane sa Bhéarlú, arís Béarlú de réir brí. Bhí grúdlann anseo tuairim is ceád bliain ó shin. Tá baint éigin ag an ainm Gléib leis an Eaglais mar fadó bhí talamh ag an Eaglais anseo agus Gléib nó Glebe a tugadh ar thalamh a bhí ag an Eaglais i gcásanna áirithe.
Ag barr Lána na Grúdlainne, tá tú ag féachaint ar Shraid an Phluincéid atá díreach ós do chomhair amach. Tá an tsráid seo ainmnithe in ómós don Naomh Oilibhéir Pluncéid. Tá sé suimiúil áfach nach é seo an t-ainm a bhí ar an áit i gcónaí agus gur Henn Street a glaodh air fadó.
Anois, déanfaidh mé trácht gairid ar Staid an Ghearaltaigh. Tá ról lárnach ag an staid seo i gcúrsaí an bhaile, go háirithe ó thaobh an spóirt de. Tá sé suite ar Bhóthar an Labhaoisigh Uachtarach atá tuairim is míle ó lár an bhaile. Is iomaí cluiche peile agus iománaíochta a bhíonn á imirt anseo. Osclaíodh é sa bhliain 1936 agus tugadh Staid an Ghearaltaigh ar an bpáirc in ómós do Risteárd Mac Gearailt a cailleadh go tragóideach sa bhliain 1930 nuair a thit sé ó dhíon theach cúirte Chill Airne. Bhuaigh an fear seo cúig bhonn Uile-Éireann ag imirt peile dá chontae. (http://www.eastkerrygaa.com.history-stadium.htm)
Rud eile atá suimiúil agus tú ag féachaint ar roinnt de na sráidainmneacha sa bhaile seo ná go bhfuil an eilimint ‘muc’ an-chomónta ar fad. Tá an Óstán Gleneagle suite ar Bhóthar Mhucrois sa bhaile. Tógadh an t-óstán seo sa bhliain 1957 ach roimhe sin, is é an t-ainm a bhí ar an ngort ar a tógadh an óstán air ná Poll na Muc! Lena chois sin, faigheann tú rudaí cosúil le Mucros nó Muckross sa Bhéarla ach is é an t-aistriúchán liteartha ar an t-ainm seo ná ‘The peninsula of the pigs’.
D éanfaidh mé trácht gairid ar chuid de na hainmneacha atá ar chuid de na heastáit tithíochta sa bhaile anois. Tá eilimintí a bhaineann le crainn agus a leithéid an-chomónta sa bhaile. Tá ceithre eastát in aice le chéile ar imeall an bhaile ar Bhóthar Thrá Lí agus is iad na h-ainmneacha atá orthu ná Garrán na Saillí, Cnoc na Darrach, Garrán an Leamhain agus Clós na Fuinseoige.
Tá bóthar ar a dtugtar Bóthar Fhaiche na Coille air sa bhaile agus ceanglaíonn sé Bóthar Chorcaí le Bóthar Mhucrois. Ar an mbóthar seo, tá a lán eastáit tithíochta agus arís, tugann tú faoi ndeara go bhfuil baint mhór ag na crainn leis na hainmneacha. Mar shampla, Ascaill Ghleanntán na Raithní agus Ascaill Sceiche Gile.
Tá logainmníocht an cheantair seo an-shuimiúil ar fad toisc go bhfuil an oiread sin rudaí ar a bhféadfá staidéar a dhéanamh orthu agus tá sé soiléir go dtuigeann Comhairle Contae Chiarraí é seo chomh maith mar tá polasaí acu siúd maidir leis na logainmneacha sa chontae. Tá sé mar dhualgas orthu de réir Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003 go gcaithfidh siad logainmneacha na Gaeltachta a úsáid trí Ghaeilge. I mbaile Chill Airne féin, tá coiste acu chun logainmneacha nua a phlé agus tá sé soiléir go bhfuil siad ag déanamh iarrachta chun ainmneacha Gaeilge a chur ar na heastáit tithíochta, sampla de seo ná ‘Bruach na hAbhann’


Áth Gó.
Is baile fearainn suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Áth Gó.


Baile na Scadán.
Is baile fearainn suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile na Scadán.


Abhainn Sheantraibh.
Is baile fearainn suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Abhainn Sheantraibh.


Abhainn Chamóige.
Is abhainn suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Abhainn Chamóige.


Abhainn na Stéille.
Is abhainn suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Abhainn na Stéille.


Bóthar na Lotaí Theas.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Bóthar na Lotaí Theas.


Barr na Slinneán.
Cnoc i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Barr na Slinneán (238 m).
Barr na Slinneán


Bá Bhaile Dúill.
Is bearna cósta suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Bá Bhaile Dúill.


Cnoc an Arbhair, Contae Bhaile Átha Cliath.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Cnoc an Arbhair.


Ceantar Dugaí Átha Cliath.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Ceantar Dugaí Átha Cliath.


Carraig Uallacháin.
Cnoc i gContae Bhaile Átha Cliath is ea Carraig Uallacháin (276 m).
Carraig Uallachain


Dragan Chomódó.
Laghairt mhonatóra thearc ó oirdheisceart na hÁise, dúchasach d'oileáin Chomódó, Flores, Pintja is Padar na hIndinéise. An laghairt is mó ar Domhan, suas le 3 m ar fhad. Dreapann is snámhann sé go maith. Áitríonn sé talamh féaraigh. Maraíonn sé muca is fianna go minic, agus tá sí in ann buabhall uisce fásta a mharú. Uaireanta ionsaíonn is maraíonn sé duine.


Draganchrann.
Crann síorghlas, dúchasach do na hOileáin Chanáracha is Maidéara. Na géaga gearr ramhar, ag iompar crobhaingí duilleog scothliath nó scothghorm claíomhchruthach ag a gcinn. Na bláthanna beag scothghlas/bán. Na caora flannbhuí. Tugtar "fuil an dragain" ar an roisín a easbhrúnn an stoc, agus úsáidtear i vearnais é.


Draighean.
Tom spíonach duillsilteach a fhásann 6 m ar airde. Na bláthanna dubh, ag teacht amach roimh na duilleoga ubhchruthacha fiaclacha. Na torthaí (airní) cruinneogach gorm/dubh le blás céiriúil, inite ach an-searbh. Úsáidtear iad le haghaidh suibhe is fíonta. Dúchasach don Eoraip, agus is dócha gur sinsear de chuid an phluma é.


Cothromóid Drake.
Foirmle mhatamaiticiúil chun an dóchúlacht go bhfuil intleacht eachtardhomhanda ann a mheas, a shaothraigh an réalteolaí Meiriceánach Frank Drake (1930-). Is amhlaidh a leag sé amach roinnt buntairiscintí chun cothromóid Drake a fhorbairt: meastachán ar ráta dóchúil déanta réaltaí inár réaltra féin gach bliain; an céatadán dóchúil de na réaltaí sin a bhfuil pláinéid cósúil leis an Domhan acu; an dóchúlacht go gcruthófar neacha beo ar phláinéad; an dóchúlacht go bhforbróidh beatha intleachtach; an dóchúlacht go ndéanfaidh beatha intleachtach iarracht cumarsáid a dhéanamh le domhain eile. Is suibíochtúil gach ceann de na meastacháin sin, ach mar sin féin, fiú nuair a chuirtear meastacháin fhíorbheaga san áireamh, agus a smaoinítear ar an oiread réaltraí is réaltaí sa Chruinne, tagann dóchúlacht éigin go bhfuil intleacht eachtardhomhanda áit éigin amuigh ansin amach as an gcothromóid. Thosaigh Drake cuardach ar chomharthaí raidió eachtardhomhanda i 1960, cuardach atá á leanúint is á leathnú i láthair na huaire.


Dreancaid uisce.
Crústach beag uisciúil. Timpeall 450 speiceas, a mórchuid in uisce úr ach cuid bheag ar an bhfarraige. Snámh sainiúil preabach aici faoi thiomáint adharcán fada. A colainn gearr, a ceann saor, a cabhail clúdaithe le blaosc dhéchomhlach. Cuid mhaith díobh a atáirgeann trí phartanaigineas (modh neamhghnéasach).


Finiúin.
Planda a fhásann i dtreo solas na Gréine trí ghreamú le plandaí, ballaí nó tacaíochtaí eile. Uaireanta úsáidtear an téarma ginearálta ‘féithleog’ dó. Baineann sí feidhm as modhanna éagsúla greamaithe ina dhreapadh: gais is duilleghais chasta, teannóga is fréamhacha aerga. Ní dhéanann fánaithe ach fás i gcoinne tacaíochtaí, go hannamh le crúcaí chun an greamú a fheabhsú. Bíonn gais fhada adhmadacha ag lianaí a fhásann go hard isteach i gceannbhrat na foraoise, sna trópaicí go háirithe.


Dreidire.
Soitheach a dearadh d'aon ghnó chun cartadh ar an ngrinneall a bhaint chun doimhneacht cuain is na mbealaí isteach is amach a choinneáil nó a mhéadú. Úsáidtear dreidirí chun gaineamh is gairbhéal a fháil ón ngrinneall le haghaidh tógála freisin.


Dreigeoideach 2030.
Tá na réalteolaithe ag tuar go sroichfidh dreigeoideach cuíosach mór comharsanacht an Domhain, agus go mb'fhéidir go n-imbhuailfidh sé leis an Domhan, i Meán Fómhair 2030. SG344 atá mar ainm ar an dreigeoideach seo, agus tá a lorg á leanúint ag réalteolaithe ar fud an Domhain. Meastar go bhfuil sé chomh mór le hárasán, 30-70 m ar trastomhas. Ní fios fós céard atá ann, oighear, gairbhéal scaoilte, carraigeacha móra, nó iarann. Más oighear nó gairbhéal atá ann is má bhuaileann sé leis an Domhan, dhealódh sé ó chéile agus dhófaí go hiomlán san atmaisféar é roimh dhromchla an Domhain a shroichint: ní chuirfeadh sé sin isteach ar an Domhan ar chor ar bith. Ach más carraigeach nó miotalach é, d'fhéadfadh pléasc cúpla meigeatonna tarlú, céad oiread níos cumasaí ná an buama adamhach a mhill Hiroshima na Seapáine i 1945: bheadh a leithéid inchurtha leis an imbhualadh astaróidigh a tharla i dTunguska na Sibéire i 1908.


Dreigeoidigh, dreigí agus dreigítí.
Is é a bhíonn i ndreigeoideach ná rinn bheag spéire níos lú ná timpeall 1 km ar leithead, astaróideach beag, iarmhar cóiméid go minic, a bhíonn ag taisteal tríd an spás. Nuair a thagann a leithéid isteach in atmaisféar an Domhain, téitear é trí fhrithchuimilt leis an aer agus imbhualadh leis na móilíní aeir, go lonraíonn sé agus tugtar "dreige" air ansin. Má imbhuaileann an réad soladach, carraigeach nó miotalach seo le dromchla an Domhain, tugtar "dreigít" air. Is é a bhíonn i réaltaí reatha ná dreigí, ar mhéid gráinne gainimh, a bhíonn á ndó go hiomlán go hard san atmaisféar. Bíonn luas 10-70 km s-1 faoina leithéid, agus ní haon ionadh go dtéitear é san aer. Tarlaíonn ceathanna de 50 réalta reatha nó níos mó nuair a théann an Domhan trí eireaball deannaigh cóiméid. Fiú muna mbíonn ceathanna i gceist, bíonn timpeall 5 réalta reatha le feiceáil gach uair oíche ar bith. Díothaítear mórchuid na ndreigí roimh shroichint na talún dóibh, ach ó am go chéile maireann dreigít ar mhéid liathróide agus sroicheann an talamh. Buaileann ceann an t-atmaisféar uair nó dhó sa tseachtain, le pléasc ar cóimhéid le pléasc adamhach. D'fhógair Roinn Cosanta Mheiriceá 136 pléasc den saghas seo ar bharr an atmaisféir i 1975-1992. Bhraith saitilítí rúnda míleata na pléasca seo, agus bhí déine na bpléasc ar cóimhéid le buama beag adamhach. Tharla pléasca in iarthuaisceart na hÉireann, Sruth na Maoile, agus iarthar na hAlban. Níor braitheadh fiú is ceann amháin de na pléasca seo ar dhromchla an Domhain, agus meastar nach mbraitheann na saitilítí ach timpeall 10% de na himbhuailtí a tharlaíonn. Mar sin, seans go dtarlaíonn suas le 80 imbhualadh mar seo gach bliain. Léiríonn an t-eolas seo gur inmheasta an dóchúlacht go n-imbhuailfidh astaróideach mór an Domhan uair éigin amach anseo, agus go mb'fhéidir go mbeidh sé sin tubaisteach do dhaoine is an Domhan.


John Louis Emil Dreyer.
Réalteolaí a rugadh i gCóbanhávan ab ea John Louis Emil Dreyer (1852-1926). Chuir sé le chéile an "New General Catalogue" (NGC, an Nua-Chatalóg Ghinearálta), an chatalóg chaighdeánach ar réaltaí, braislí, néalta is réaltraí, atá in úsáid fós inniu.


Driogadh.
Sa cheimic, próiseas ina ngalaítear leacht ó shoitheach amháin is a gcomhdhlúthaítear arís í i soitheach eile. Rinneadh taifead ar an bpróiseas seo don chéad uair sa tSín san 8ú céad. In íonghlanadh uisce, galaíonn na gáis atá tuaslagtha san uisce ach ní athchomhdhlúthaíonn siad, agus ní ghalaíonn na solaid atá tuaslagtha san uisce in aon chor. Má thuaslagtar leachtanna le so-ghalaitheachtaí difriúla le chéile, is féidir iad a scaradh trí dhriogadh. Mar shampla, nuair a dhriogtar meascán uisce is eatánóil, táirgtear gal atá lán d'eatánól (a athchomhdhlúthaíonn sa dara soitheach) agus fágtar iarmhar sa chéad soitheach lán d'uisce leis na solaid thuaslagtha.


Droichead Bailey.
Droichead réamhdhéanta a cheap Donald Bailey (1901-1985) le linn an dara cogadh domhanda le húsáid ag innealtóirí arm Shasana. An bunaonad 3 × 1.5 m i bhfoirm diamaint, de chruach neartaithe tháite. Is féidir le seisear fear an t-aonad seo a láimhseáil agus droichead le struchtúr casta go leor a thógail as roinnt aonad.


Droichead pontúin.
Droichead ar snámh, iompartha ar phontúin, is ea an droichead pontúin. Is féidir go mbeidh an struchtúr sealadach (le haghaidh úsáide míleata, mar shampla) nó buan (mar a bhfuil an t-uisce domhain is an talamh mí-oiriúnach, ionas go mbeadh piaraí an-daor). De ghnáth is é a bhíonn sna pontúin ná báid leathantónacha, sorcóirí cuasacha miotail, nó raftaí coincréite. Trasnaíonn 3 dhroichead buan pontúin coincréite Loch Washington i Seattle.


Droimluí.
Gluaiseacht na rí ina dtugtar bos na láimhe chun tosaigh don aghaidh agus an ordóg dírithe amach ón gcolainn. Sa suíomh seo, luíonn an ga is an t-ulna comhthreomhar le chéile. Is cumasaí ar fad an ghluaiseacht seo ná cromluí, agus de bhrí gur deasaigh iad móramh na ndaoine, bíonn snáithe deiseal ar scriúnna is i bhfeidhmeanna eile.


Droimnín.
Cnoc beag sruthlíneach, múnlaithe ag oighear, déanta as till bhollánach, táirgthe ag brú an oighir ag gluaiseacht thar shil-leaganacha oighreacha. Go minic tarlaíonn scaoth díobh, le topagrafaíocht cosúil le ciseán uibheacha. Léiríonn a gcruth treo sreafa an oighir, ais fhada na ndroimníní comhthreomhar le sreabhadh an oighir agus a bhfoircinn mhaola dírithe i dtreo foinse an oighir.


Drólainníteas.
Athlasadh na stéige móire (an drólann) a chuireann tús le buinneach, pianta boilg is rith fola. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar ionfhabhtú le miocrorgánaigh, próisis uathimdhíonacha (drólainníteas othrasaithe is galar Crohn), nó soláthar easnamhach fola (drólainníteas ioscaemach). Cuireann drólainníteas othrasaithe isteach ar dhaoine óga fásta. Éiríonn líneáil na drólainne is an reictim othrasaithe, agus is féidir go bpollfar í is go bhfaighidh duine peireatóiníteas. Tarlaíonn drólainníteas ioscaemach do sheandaoine den chuid is mó, mar thoradh ar thrombóis sna hartairí a sholáthraíonn an phutóg.


Dromadaire.
Is camall é an dromadaire a bhíodh fiáin san Araib tráth, ach ceansaithe anois. Is dromadairí 90% de na camaill ar Domhan, agus faightear iad sna fásaigh theo ó thuaisceart na hAfraice soir go dtí oirdheisceart na hÁise. Tugtar "an camall Arabach" nó "an camall aonchruite" air freisin. Ar dtús póraíodh é mar chamall éadrom lúfar Arabach le haghaidh marcaíochta is rásaíochta, ach anois is é seo an t-ainm ar gach camall aonchruite.


Dromanna aigéanacha.
Dáileadh na ndromanna aigéanacha timpeall an DomhainSliabhraonta ollmhóra faoin bhfarraige. Suas le 4 km os cionn an ghrinnill, ag síneadh thar 80,000 km timpeall an Domhain. Clúdaíonn siad 35% den ghrinneall. Ar an meán bíonn buaic na sceireacha timpeall 2.5 km thíos agus suas le 4,000 km ar leithead. Tá aiseanna na sceireacha go léir taobhrianaithe ag fabhtanna trasfhoirmithe, atá gníomhach ó thaobh seisme de agus a mbíonn creathanna talún ag tarlú iontu go minic. Tá an-chuid staidéir déanta ar Dhroim Lár an Atlantaigh agus é roinnte ina cúigí buaice is cliatháin. Sa chúige buaice tá ardchlár scoilte, scoiltsléibhte is scoiltghleann a luíonn ar feadh ais na sceire, suas le 50 km ar leithead is suas le 2 km níos doimhne ná na sléibhte mórthimpeall. Sa chúige grádáin tá fána 1:100. I gcomparáid leis seo, boilsc íseal gan scoilt ar a buaic, le fána 1:500, atá i nDroim an Aigéin Chiúin Thoir. Thar chuid mhór den ghrinneall tá airdí, na céadta méadar ar airde, a dtugtar "airdí aigéanacha" orthu, agus ní bhíonn aon ghníomhaíocht sheismeach ag baint leo. Eiseamláirí is ea Sceir Nócha Thoir san Aigéan Indiach, Sceir Jan Mayen san Atlantach thuaidh, agus Ard Shatsky san Aigéan Ciúin thuaidh.


Gníomhaí dromchlach.
Aon ábhar a athraíonn airíonna an dromchla go suntasach. Samplaí ab ea gallúnach is glantach, agus braitheann a gcumas glanta ar a gcumas cabhrú leis an uisce leathadh air is fliuchadh an dromchla atá le glanadh. Tá ábhair mar seo tábhachtach i mbealú agus brait uisce-éarthacha.


Dronnchlaonas.
Filleadh geolaíoch i bhfoirm áirse, agus na cisil óga ar bharr na sraithe. Cruthaítear é trí fhórsaí comhbhrúite i bhfeidhm sa phlána cothrománach sna sraitheanna carraigeacha.


Drosophila.
Speiceas cuil torthaí scothdhonnbhuí, de réir cineáil, le súile dearga. Beireann sí na huibheacha gar do thorthaí coipthe, agus itheann na larbhaí iad seo. Timpeall 2,600 speiceas ann, cuid acu ina lotnaidí suntasacha ar thorthaí. Thar na blianta rinneadh dianstaidéar ar struchtúr a gcrómasóm is a ngéinitic, agus foghlaimíodh an-chuid mar gheall ar an ngéinitic go ginearálta ón saothar seo.


Drúcht.
Deascán taise ar fhásra is dromclaí na talún. Tarlaíonn sé san oíche nuair a fhuaraíonn radaíocht dhomhanda dhromchla an Domhain is an ciseal aeir gar don dromchla go dtí teocht faoi bhun an drúchtphointe, agus tarlaíonn comhdhlúthú mar thoradh.


Drúchtín móna.
Planda beag ascaideach feoiliteach, de ghnáth ilbhliantúil, dúchasach do réigiúin thrópaiceacha is mheasartha san Astraláise is an Afraic Theas. Na duilleoga spúnógchruthach nó liánchruthach, clúdaithe le gruaigí fada dearga. Na bláthanna cúigpheitealach le spící caola. Is cosúil le brathribí na ribí gruaige ar na duilleoga, iad inghluaiste, gach ceann le faireog sféarúil ar a cheann a thálann ábhar greamaitheach. Aomtar feithidí chuig na braoiníní lonracha agus greamaítear iad ansin. Nuair a thosaíonn siad ag coraíocht, lubann na gruaigí isteach, ag cur bac orthu éalú. Ansin lúbann an duilleog féin isteach chun an chreach a imchlúdú. Tálann na faireoga einsímí ansin, agus díleánn an planda an chreach roimh athoscailt na duilleoige is na ribí gruaige. Tá ar a laghad 194 speiceas den drúchtín móna ann.


Drugaí dearthóra.
Drugaí saorga, cosúil le hamfataimíní de ghnáth, nach bhfuil faoi réir an dlí. Dearann ceimicithe iad le struchtúr rud beag difriúil ó na drugaí atá clúdaithe is toirmiscthe ag an dlí, ach bíonn a bhfeidhmeanna inchurtha leis na drugaí rialaithe. Déantar na drugaí faoi rún, agus dáiltear ar na sráideanna iad trí shiopaí beaga nó fiú díoltóirí mídhleathacha drugaí. Chomh maith leis na baoil a bhaineann le mí-úsáid drugaí, bíonn truaillithe baolacha eile sna drugaí dearthóra seo uaireanta. Tá táirgeadh, dáileadh is úsáid na n-ábhar seo ag dul i méid an t-am ar fad.


Drugaí frithbhaoth-thonnán.
Drugaí chun an titimeas a shrianadh. Is frithbhaoth-thonnach na suaimhneasáin uile má úsáidtear dáileog mhór, ach tá drugaí ar leith níos fearr chuige, mar atá féineabarbatón, féineatóin, valpróáit sóidiam, is clónaiseapam. Ba é bróimíd photaisiam an chéad druga frith-thitimis a úsáideadh. An lia Sasanach Charles Locock (1799-1875) a thug isteach í i 1857, ar an tuiscint gur chuir sí srian ar libídeo (mheastaí ag an am go raibh baint idir titimeas is gníomhú gnéasach). An chéad dul chun cinn suntasach ab ea tabhairt isteach an fhéineabarbatóin sa Ghearmáin i 1912.


Drugaí thar an gcuntar.
Drugaí atá ceadaithe le ceannach díreach sa siopa cógaiseora gan oideas dochtúra, cosúil le haspairín. Bíonn deacrachtaí leis na drugaí seo ó am go chéile nuair a úsáidtear iad go neamhoiriúnach, mar shampla trí ródháileog, nó má bhíonn imoibrithe idir iad agus drugaí ar leith faoi oideas.


Drugaí torthúlachta.
Drugaí chun neamhthorthúlacht i mná a chóireáil. Éiríonn leo nuair is teip san sceitheadh is cúis léi. Chuir na drugaí luatha torthúlachta tús le cuid mhaith toircheas iolrach, ach níl na drugaí nua, cosúil le cloimiféin, leath chomh míchuíosach. Mar sin féin, tarlaíonn leathchúplaí i 10% de na toirchis a fhaigheann cóireáil. Is deacra ar fad neamhthorthúlacht i bhfir a leigheas.


Druma.
Cnaguirlis ceoil ina bhfuil scannán craicinn nó plaisteach (ábhair eile go hannamh) rite ar athshonadóir cuasach nó fráma adhmaid nó miotail. Seinntear é tríd an scannán a bhualadh le bata nó lámh, agus rangaítear drumaí de réir a gcuma (mar shampla, cónach, sorcóireach, cruth orláiste, tiompán) agus líon na scannán (mar shampla, scannán aonair, dé-scannán). Is féidir an tiompán a thiúnadh chuig airde ar leith, tréith annamh i measc na ndrumaí.
Tá drumaí in úsáid ón aois Neoiliteach, agus faightear iad ar fud an Domhain. Úsáidtear iad chun cumarsáid a dhéanamh thar achar fada agus i searmanais shibhialta is reiligiúnda. Bhí ionad lárnach naofa ag drumaí i sochaithe in allód.


Drumaí bongó.
Péire drumaí adhmaid, coirceogach nó sorcóireach, le cinn craicinn nó plaisteacha, a sheinntear leis na lámha. Bíonn an dá bhlaosc nasctha le chéile, agus i gcineálacha ar leith tiúntar chuig airdí difriúla iad. Tháinig siad ó Chúba timpeall 1900, agus úsáidtear ar fud Mheiriceá Laidinigh iad is cuid mhaith áiteanna eile.


James J. Drumm.
Ceimicí a saolaíodh i nDún Droma, Contae an Dúin ab ea James J. Drumm (1896-1974). Rinne sé taighde is forbairt cheannródaíoch ar bhatairí alcaileacha chun veaineanna, busanna is traenacha a fhuinnmhiú in Éirinn sna 1930idí-1940idí. D'éirigh go maith le traenacha Drumm ar an tseanlíne idir Baile Átha Cliath is Bré ar feadh 20 bliain.


Drúp.
Toradh bog ina mbíonn síol amháin, nó níos mó, cumhdaithe i gciseal clochach. Ar na plandaí bláthacha a tháirgeann drúip tá an jujube, mangó, ológ, aibreog, silín, almóinn, péitseog, pluma, an planda caife, agus an chuid is mo de na crainn pailme.


Duán ceannchosach.
Planda ilbhliantúil, go minic le daithín corcra nó cré-umha, dúchasach do chreasa measartha sa leathsféar thuaidh agus an Astráil. Fasann an gas suas le 30 cm ar airde, cearnach i dtrasghearradh, díreach in airde nó ag leathadh. Na duilleoga ubhchruthach i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna déliopach vialait/gorm, i bhfáinní bailithe, ag cumadh spíce thiubh fhoirceannta. Luibh leighis sa sean-am.


Dubáil.
Cuingriú taifead éagsúil scoite i bhfuaimrian ilchodach deireanach i gcomhair scannán reatha nó i dtáirgeadh físe. Tugtar "meascadh" ar an bpróiseas freisin. Úsáidtear an téarma céanna don phróiseas ina gcuirtear comhrá labhartha i dteanga eile in ionad an bhunchomhrá chun dréacht dubáilte a tháirgeadh.


Dubh cnámh.
Gualach ainmhí a ullmhaítear trí chnámha a théamh i bhfreangán iata. Cuimsíonn sé fosfáití cailciam is maignéisiam chomh maith le carbón, agus úsáidtear é mar ionsúiteán chun ábhair dathaithe a bhaint as leachtanna bia, cosúil le síoróip amh siúcra.


Dúbhoc.
Gasail atá dúchasach don India is an Phacastáin. Áitríonn sé machairí is scrobarnach. Na fireannaigh fhásta scothdhubh nó donn, le smig bhán, dioscaí bána timpeall na súl, agus an taobh íochtarach bán. Na baineannaigh eadrom donn, gan adharca.


Dúbláil an chiúib.
Fadhb chlasaiceach sa mhatamaitic, ciúb a thógáil de thoirt atá dhá oiread toirt ciúib ar leith, gan ach rialóir is compáis a úsáid mar uirlisí chun taobh an chiúib nua a chinneadh. Tá matamaiticeoirí ag plé léi ón 5ú céad RC, ach níor cruthaíodh gur fadhb dho-dhéanta í go dtí an 19ú céad. Saothraíodh tuilleadh cruthuithe ar a dodhéantacht le teicníochtaí nua-aoiseacha na grúptheoirice.


Marcel Duchamp.
Péintéir a rugadh i mBlainville na Fraince ab ea Marcel Duchamp (1887-1968). Bhain sé le cuid mhaith de na gluaiseachtaí nua-aoiseacha, le Ciúbachas is Todhchaíochas, agus bhí ina cheannródaí sa Dadachas. D'oibrigh sé ar feadh 8 mbliain ar a shárshaothar "La mariée mise à nu par ses célibataires, même" (An Bhrídeog Nochtaithe ag a Cuid Baitsiléirí, Fiú, 1915-1923).


Dúchan prátaí.
Cionsiocair Ghorta Mhór na hÉireann sna 1840idí. Fungas "Phytophthora infestans" atá freagrach as an ngalar seo. Le blianta tá fungasnimh a dtugtar "meitealacsail" uirthi ar fáil, atá an-éifeachtach ina choinne ach é a spraeáil ar an mbarr in am cuí.
Tá dhá chineál den bhunfhungas ann, A1 is A2: as Meicsiceo a d'eascair siad araon. Méadaíonn an dá chineál ar leith ar mhodh neamhghnéasach, cosúil le méadú sómach. Ach nuair a thagann siad le chéile méadaíonn siad ar mhodh gnéasach, trí leath den ábhar géiniteach a theacht ó fhireannaigh de chineál amháin is an leath eile ó bhaineannaigh den chineál eile. Tá na saghsanna a thagann as an méadú gnéasach seo an-tógálach, agus níl éifeacht ar bith ag meitealacsail orthu.
Níor tháinig ach A1 go hÉirinn in 1845, ach ó thús na 1980idí tá A2, agus saghsanna atá frithsheasmhach i gcoinne na bhfungasnimheanna, ag scaipeadh ar fud an Domhain is ag déanamh ar ár mbarra prátaí. Tá an trádáil is an taisteal idirnáisiúnta ag cur leis an scaipeadh seo. Tá tionscadal idirnáisiúnta ar siúl chun teacht ar réiteach, prátaí atá frithbheartach i gcoinne an fhungais á saothrú agus, maidir leis na barra féin, córais bhainistíochta a fhorbairt chun na prátaí a chosaint níos fearr gan an iomarca nimheanna a úsáid. Ach tá deacrachtaí móra ann fós.


Dúchorp.
Astaíonn dromchla te radaíocht leictreamaighnéadach. Braitheann déine is tonnfhad na radaíochta seo ar dhearbhtheocht an dromchla agus gnéithe mar dhath is ainmhíne an dromchla astaíochta. Cinneann na gnéithe seo éifeacht astaíochta an dromchla. Más nialas an éifeacht seo ní astaíonn an dromchla aon radaíocht, dá airde a theocht. Má bhíonn an dromchla 100% éifeachtach chun radaíochta, tugtar dúchorp air. Ag an am céanna, ionsúnn an dúchorp go hiomlán gach radaíocht a imbhuaileann é. Iarracht mhaith ar dhúchorp mar seo is ea poll beag i mballa bosca bhig agus an taobh istigh dubhaithe. An radaíocht uile a imbhuaileann an poll beag, téann sí isteach sa bhosca agus ionsúitear go huile istigh ann í. Nuair a théitear an bosca, astaítear radaíocht ón bpoll. Ag teocht an tseomra, is radaíocht infridhearg dhofheicthe an radaíocht astaithe seo, agus bíonn cuma dhubh ar an bpoll.


Adiantum.
Géineas de thart ar 200 speiceas, san fhofhíleam Vittarioideae, san fhine Pteridaceae is ea Adiantum. Cuireann roinnt taighdeoirí é san fhine Adiantaceae, leis féin. Tagann ainm an ghéinéis ón Ghréigis, a chiallaíonn "gan a bheith ag fliuchadh", a thagraíonn do chumas na bhfronn uisce a chailleadh gan éirí fliuch.
Is Raithneach fhíneálta ghrástúil ilbhliantúil é Adiantum capillus-veneris (nó an "Dúchosach" sa leagan Gaeilge), a fhaightear i ngach áit, beagnach, ach sna trópaicí go háirithe. Na froind le gais chaola dhubha ghuaireacha. Na duilleoigíní ar ghais, feanchruthach neamhrialta agus na himill fillte fúthu is ag iompar sórais (crobhaingí spóragán). Timpeall 200 speiceas ar eolas.


Ducht tóracsach.
An phríomhdhucht limfeach sa cholainn a thaoscann an cholainn ina hiomláine (ach amháin an taobh deas den cheann, den mhuineál is den tóracs, is an ghéag dheas uachtarach) isteach i gcumar na féithe cuingealaí inmheánaí is na féithe fo-chlabhaí. Iompraíonn sé, go príomha, limfe ina bhfuil saill ionsúite ón stéig isteach san imshruthú ginearálta fola.


Guillaume Dufay.
Guillaume Dufay (ar chlé) agus Gilles Binchois (ar dheis), 1451
Cumadóir ceoil a rugadh i gCambrai na Fraince, meastar, ab ea Guillaume Dufay (c 1400 – 27 Samhain 1474). Scríobh sé cuid mhaith móitéiteanna cáiliúla — "Nuper Rosarum Flores" (Bláthanna Úra na Rós, 1436) ina measc—aifreann, is amhrán saolta.


Raoul Dufy.
Ealaíontóir is dearthóir a rugadh i Le Havre na Fraince ab ea Raoul Dufy (3 Meitheamh 1877 – 23 Márta 1953). Tháirg sé an-chuid dearthaí fabraice, léirithe greanta leabhar agus, ó 1919 ar aghaidh, sraith sceitsí breátha peannaireachta de radhairc mhara, geallta bád is radhairc ráschúrsaí.


Duga.
Imchuach ar féidir le longa lastanna a lódáil, lón a chur ar bord is deisiúcháin a dhéanamh ann. Ag brath ar an taoide, bíonn geataí ar dhuga uaireanta, ionas nach féidir fáil isteach nó amach ag tréimhsí áirithe. Is duga tirim duga inar féidir an long a chur ar bhloic is an t-uisce a chaidéalú amach chun obair a dhéanamh ar an taobh amuigh de thaobh íochtarach na cabhlach.


Pierre Maurice Marie Dühem.
Fisicí is staraí eolaíochta a rugadh i bPáras ab ea Pierre Maurice Marie Dühem (1861-1916). Rinne sé taighde suntasach ar an teirmidinimic, agus d'athmhúscail spéis in eolaíocht na Meánaoise. Scríobh sé "La Théorie Physique" (Teoiric na Fisice, 1906) agus "Sauver les Phénomènes" (Ag Sábháil na bhFeiniméan, 1908).


An Ché Adhmaid.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é an Ché Adhmaid.


An Dothra Bheag.
Is abhainn bheag suite i gContae Bhaile Átha Cliath é an Dothra Bheag.


Duga Sheoirse.
Is duga suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Duga Sheoirse.


Gnó na Rinne Thoir.
Is lárionad gnóithe suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Gnó na Rinne Thoir.


Inbhear Bhaile Roiséir.
Is inbhear suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Inbhear Bhaile Roiséir.


An Nainicín.
Is abhainn suite i gContae Bhaile Átha Cliath í an Nainicín.


Pimlico, Bhaile Átha Cliath.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Pimlico.


Teach Solais an Phoill Bhig.
Teach Solais an Phoill Bhig
Is teach solais suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Teach Solais an Phoill Bhig.


Taobh Ó Dheas.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Taobh Ó Dheas.


Taobh Ó Thuaidh.
Is ceantar suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Taobh Ó Thuaidh.


Cearnóg Dartmouth.
Is cearnóg suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Cearnóg Dartmouth.


Cearnóg Parnell.
Is cearnóg i lár Bhaile Átha Cliath í Cearnóg Parnell. Cearnóg Sheoirseach atá inti agus í suite taobh thuaidh de Shráid Uí Chonaill agus taobh thiar de Chearnóg Mhuinseo.


Czesław Śpiewa.
Is amhránaí é Czesław Śpiewa (rugadh é sa bhliain 1979 i Zabrze na Polainne).


Faiche an Choláiste.
Is cearnóg suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Faiche an Choláiste.


An Gairdín Cuimhneacháin.
Is gairdín cuimhneacháin suite i mBaile Átha Cliath é an Gairdín Cuimhneacháin, i gcuimhne orthu uile siúd a fuair bás ag iarraidh saoirse na hÉireann a bhaint amach.
Uachtarán an lae Éamon de Valera a d'oscail an Gairdín mar chuid de chomóradh leath-chéad Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1966. Seasann an Gairdín ar an áit ina mbunaíodh Óglaigh na hÉireann thiar sa bhliain 1913. Ar an láthair chéanna a chaith roinnt de cheannairí an Éirí Amach an oíche deireanach, sular seoladh go Príosún Chill Mhaighneann iad.
An Aisling.
Sa bhliain 1976, chum an Bleácliathach Liam Mac Uistín píosa filiochta dár teideal an Aisling atá scríofa ar bhallaí an ghairdín.


Gairdíní Náisiúnta Cuimhneacháin Cogaidh na hÉireann.
Gairdíní Náisiúnta Cuimhneacháin Cogaidh na hÉireann
Is cuimhneacháin cogaidh suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Gairdíní Náisiúnta Cuimhneacháin Cogaidh na hÉireann.


Páirc an Naomh Éanna.
Is páirc suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Páirc an Naomh Éanna.


Páirc Naomh Áine.
Is páirc suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Páirc Naomh Áine.


Droichead Abhainn na Life.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Abhainn na Life.


Droichead Annesley.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Annesley.


Droichead an Athar Maitiú.
Is droichead suite i mBaile Átha Cliath é Droichead an Athar Maitiú, a cheanglaíonn Cé na gCeannaithe taobh theas den Life le Sráid an Teampaill agus na céanna ó thuaidh.


Droichead Broome.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Broome.


Droichead na Comhdhála.
Is droichead suite ar an Life i mBaile Átha Cliath é Droichead na Comhdhála (ainm oifigiúil) nó Droichead Bhutt mar a thugtar chomh maith air. Ceanglaíonn an droichead Cé Sheoirse ó dheas le Plás Beresford agus na céanna ó thuaidh.


Edward Moss.
Ba aisteoir Meiriceánach é Edward Moss, a rugadh sa bhliain 1977.


Droichead Classon.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Classon.


Droichead Cuimhneacháin an Talbóidigh.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Cuimhneacháin an Talbóidigh.


Droichead Uí Dhonnabháin Rosa.
Is droichead suite i mBaile Átha Cliath é Droichead Uí Dhonnabháin Rosa. Ceanglaionn an droichead Sráid an Fhíona agus Cé an Adhmaid ó dheas le Plás na Seansaireachta taobh thuaidh den abhainn.
"Droichead Richmond" a bhíodh air idir na blianta 1816 agus 1923.


Droichead Farmleigh.
Is droichead suite i mBaile Átha Cliath é Droichead Farmleigh.


Droichead Grattan.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Grattan.


Droichead Iarnróid An Life.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Iarnróid an Life.


Droichead James Joyce.
Is droichead suite ar an Life i mBaile Átha Cliath é Droichead James Joyce, a cheanglaíonn na céanna ó dheas le Plás Blackhall ó thuaidh.
An t-ailtire Spáinneach Santiago Calatrava a dhear, agus an obair thógála curtha i gcích ag an gcomhlacht Éireannach Irishenco Construction. Ainmníodh an droichead in ómós don scríbhneoir mór le rá James Joyce agus osclaíodh go h-oifigiúil é ar Lá Bloom na bliana 2003.


Droichead Londan, Baile Átha Cliath.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Londan.


Droichead na Lúblíne.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead na Lúblíne.


Droichead Leamhcáin.
Is droichead suite i Leamhcán i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Leamhcáin.


Jeff Foxworthy.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeffrey Marshall "Jeff" Foxworthy, a rugadh sa bhliain 1958.


Carlos Mencia.
Is aisteoir Meiriceánach é Ned Arnel Mencía, a rugadh sa bhliain 1967.


Christina Ricci.
Is aisteoir Meiriceánach é Christina Ricci, a rugadh sa bhliain 1980.


Lombardo Boyar.
Is aisteoir Meiriceánach é Lombardo Boyar, a rugadh sa bhliain 1973.


John Tartaglia.
Is aisteoir Meiriceánach é Joanthan Nicholas "John" Tartaglia, a rugadh sa bhliain 1978.


Nia Long.
Is aisteoir Meiriceánach é Nia Long, a rugadh ar 30 Deireadh Fómhair sa bhliain 1970 mar Nitara Carlynn Long. Aithnítear í as a róil sna sraitheanna teilifíse úd "The Fresh Prince of Bel-Air" agus "Third Watch" agus i roinnt mhaith scannán mar "In Too Deep", "Boyz n the Hood", agus "Big Momma's House".
Rugadh Nia Long i mBrooklyn, Nua Eabhrac, do bheirt mhúinteoirí de bhunús Cairibeach. D'fhás sí aníos i Nua-Eabhrac, seal gairid in Iowa, agus i gCalifornia. D'fhreastail sí ar St. Mary's Academy, Inglewood, California, agus Westchester High School i Los Angeles, mar a ndearna sí staidéar ar ealaíona amharclainne agus siamsa.


Jascha Washington.
Is aisteoir Meiriceánach é Jascha Akili Washington, a rugadh sa bhliain 1989.


Brandon T. Jackson.
Is aisteoir Meiriceánach é Brandon Timothy Jackson, a rugadh sa bhliain 1984.


Droichead na Mílaoise.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead na Mílaoise.


Droichead Thomáis Uí Chléirigh.
Is droichead suite i mBaile Átha Cliath é Droichead Thomáis Uí Chléirigh, nó "Droichead an Nascbhóthair Thoir" mar a bhíodh air roimh 4 Bealtaine 2016.


Droichead an Nascbhóthair Thiar.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead an Nascbhóthair Thiar.


Droichead Phroinsias Uí Shearbháin.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Phroinsias Uí Shearbháin.


Droichead Ruaraí Uí Mhóra.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Ruaraí Uí Mhóra.


Droichead Samuel Beckett.
Is droichead suite i mBaile Átha Cliath trasna na Life é Droichead Samuel Beckett.
Santiago Calatrava, ailtire as Valencia na Spáinne, a dhear é ina stíl nua-thodhchaíoch shainiúil. Cuireadh tús lena thógáil sa bhliain 2007 agus osclaíodh é ar 10 Nollaig, 2009.


Droichead Seán Heuston.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Seán Heuston.


Droichead Sheáin Uí Chathasaigh.
Droichead thar an Life i gcroílár Bhaile Átha Cliath is ea Droichead Sheáin Uí Chathasaigh. Déanann an droichead nasc idir Cé Theach an Chustaim ó thuaidh agus Cé na Cathrach ó dheas.


Droichead Uí Mhaoilíosa.
Is droichead suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Droichead Uí Mhaoilíosa.


Droichead Uí Chonaill.
Droichead thar an Life i gcroílár Bhaile Átha Cliath is ea Droichead Uí Chonaill. Déanann an droichead nasc idir Sráid Uí Chonaill ó thuaidh agus Sráid D’Olier, Sráid Westmoreland agus na céanna ó dheas.
"Droichead Carlisle" a bhíodh air roimh 1882.


Dúiche deannaigh.
Réigiún ollmhór den fhéarthalamh leathloiscneach sna Stáit Aontaithe, ó Kansas ó dheas go Texas, mar a dtarlaíonn stoirmeacha deannaigh. Sna 1930idí, tar éis roinnt blianta de bharra an-mhaithe róshaothraithe, tharla triomach, stoirmeacha láidre is creimeadh uafásach, le stoirmeacha ollmhóra deannaigh a mhill an réigiún is na feirmeoirí a mhair ann.


Dúile sárthroma.
Dúile le huimhreacha adamhacha níos mó ná 112. Ní tharlaíonn siad go nádúrtha. Is é úráiniam (uimhir adamhach 92) an dúil nádúrtha is troime. Cruthaíodh dúile níos troime trí imbhuailtí fuinniúla idir núicléis dúl le huimhreacha adamhacha níos lú. Faoi 1994 ba í an dúil ba throime ná meitneiriam, leis an uimhir adamach 109. I 1999 d'imbhuail eolaithe sa Rúis sprioc plútóinaim le cailciam chun dúil 114 a chruthú, agus an bhliain chéanna i gCalifornia chruthaigh eolaithe dúil 116 trí luaidhe a imbhualadh le crioptón. An-ghearrshaolach a bhíonn na dúile sárthroma, agus ní fios fós an bhfuil uastroime dúile ann nach féidir a shárú.


Dúile sintéiseacha.
Iseatóip, radaighníomhach de ghnáth, a dhéantar trí imoibrithe núicléacha. Is sintéiseach gach iseatóp de gach dúil achtainídeach.


Dúile trasdultacha.
Na dúile ceimiceacha ina mbíonn sceall neamhiomlán leictreon á líonadh nach é an fiús-sceall é. Is miotail iad uile, agus cuimsíonn siad na dúile le huimhreacha adamhacha ó 21 (scaindiam) go 29 (copar) is a ngrúpaí. Is cosúil an cheimic i ngach cás, agus taispeánann an chuid is mó díobh staideanna ocsaídiúcháin +2 is +3 de ghnáth. De réir cineáil, déanann siad comhdhúile daite paramaighnéadacha agus raon mór comhdhúl comhordaithe.


Duileasc abhann.
Planda bliantúil uisciúil, dúchasach do ghnáthóga fionnuisce ar fud an Domhain. Na duilleoga faoin uisce tréshoilseach. Na duilleoga ar snámh, má bhíonn siad i láthair, glas teimhneach. Na bláthanna neamhfheiceálach, i gcinn ubhchruthacha. Pailnithe leis an ngaoth nó an t-uisce. Na síolta snámhach.


Duillíneach.
Feithid leata mhór le sínithe leathana leata ar a chosa, ionas go mbíonn cuma duilleoige air. Timpeall 50 speiceas ann, in oirdheisceart na hÁise is an Nua-Ghuine den chuid is mó.


Paul Abraham Dukas.
Cumadóir ceoil a rugadh i bPáras ab ea Paul Abraham Dukas (1 Deireadh Fómhair 1865 – 17 Bealtaine 1935). Is é an dán siansach "L'Apprenti Sorcier" (Printíseach an Asarlaí, 1897) a shárshaothar, ach scríobh sé cuid mhaith píosaí ceoil shiansaigh is pianó.


Dúlagar iarbhreithe.
Corraíl i bhfonn na máthar sa tréimhse tar éis toirbhirt an linbh. Baineann sé le titim thobann i leibhéil hormón, tuirse, agus eachtra chinniúnach na breithe. Is coitianta go dtarlóidh corraíl éadrom le sileadh deor is greannaitheacht ar feadh cúpla la, ach uaireanta is féidir go dtarlóidh dúlagar trom muna mbíonn tacaíocht mhaith shóisialta don mháthair agus má bhíonn imní uirthi maidir leis an todhchaí. Uaireanta is féidir go mbeidh an dúlagar chomh trom gur galar meabhrach é (síocóis chorcra) le gnéithe den scitsifréine nó an tsíocóis mháindúlagrach, agus is gá an mháthair a chóireáil in ospidéal meabhrach.


Dulcaiméir.
Saghas siotáir le hathshonadóir adhmaid, i bhfoirm traipéisiam de ghnáth, le huimhreacha éagsúla sreang miotalach a théann thar (nó trí) dhroichid a bhíonn feistithe ina n-ionad ag teannas na sreang. Seinntear é le casúir. Foirm amháin nó eile de forleathan ar fud an Domhain ón 15ú céad nó níos faide siar.


Pierre Louis Dulong.
Ceimicí a rugadh i Rouen na Fraince ab ea Pierre Louis Dulong (1785-1838). Cáil ar leith air as dlí Dulong-Petit, a shaothraigh sé le Alexis Thérèse Petit (1791-1820), a leagann síos gaol idir saintoilleadh teasa dúile soladaí is a mais adamhach choibhneasta. Bealach luachmhar ab ea é seo chun luachanna garbha meáchain adamhaigh a aimsiú ag feadh 100 bliain nó mar sin.


Allen Balcom DuMont.
Innealtóir leictreonach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Allen Balcom DuMont (29 Eanáir 1901 – 14 Samhain 1965). I 1931 shaothraigh sé an feadán ga-chatóideach, a d'úsáidfí i luascóip gha-chatóideacha is teilifíseáin. Cheap sé an tsúil draíochta freisin, a d'úsáidtí le fada mar tháscaire chun raidió a thiúnadh.


Dúnadh (ceol).
Sa cheol, foirmle shéiseach nó armónach chun deireadh míre nó deireadh teascáin níos faide a chomharthú. Lándúnadh, cumtha as cordaí an toin cheannasaigh, a chuireann deireadh le píosa de ghnáth. I gcantaireacht eaglasta agus ilfhónacht luath i líne an teanóra, bhíodh claonadh ann an nóta deireanach a bheith céim amháin níos ísle ná an nóta roimhe.


Jean Henri Dunant.
Daonchara a rugadh sa Ghinéiv ab ea Jean Henri Dunant (1828-1910). Thug sé an príomhspreagadh do bhunú Chumann Idirnáisiúnta na Croise Deirge ag comhdháil sa Ghinéiv i 1863, as ar tháinig Coinbhinsiún na Ginéive (1864). Roinn sé an chéad Duais Nobel don tsíocháin i 1901.


Andrew Duncan.
Lia a rugadh gar do Chill Rìmhinn na hAlban ab ea Andrew Duncan (1744-1828). I 1773 bhunaigh sé an tréimhseachán "Medical and Philosophical Commentaries" (Tráchtaireachtaí Míochaine is Fealsúnachta), an t-aon iris den chineál sin sa Bhreatain ag an am. I 1792 d'áitigh sé ar Choláiste Ríoga na Lianna i nDún Éideann teach gealt a bhunú, rud a cuireadh i gcrích i 1807.


John Boyd Dunlop.
Ceapadóir is tionsclóir a rugadh i nDreghorn na hAlban ab ea John Boyd Dunlop (1840-1921). Cheap sé an bonn neomatach don rothar i 1845 agus fuair paitinní air i 1888. Bhunaigh sé a chomhlacht déantúsaíochta i 1889, agus d'athraigh an t-ainm go dtí Dunlop Rubber i 1900.


Dùnrath.
Is stáisiún thaighde núicléach suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dúnrath. Bhíodh stáisiún taighde núicléach anseo i dtuaisceart na hAlban. Is ann a tógadh an chéad imoibreoir núicléach póraitheora.


DuPont.
Clann tionsclaíochta Fhrancach-Mheiriceánach, le comhlachtaí tábhachtacha déantúsaíochta le beagnach 300 bliain i stát Delaware. I measc a gcuid táirgí tá púdar gunna, snáithíní, plaistigh is ceimiceáin. Baill thábhachtacha den chlann ab ea Pierre Samuel (1739-1817), Eleuthere Irenée (1771-1834), Henry (1812-1889), Lammot (1880-1952), is Pierre Samuel (1870-1954).


Dúrabhán.
Ithir atá éasca le saothrú, meascáin éagsúla gainimh, cré is húmais. Is breá le gairneoirí dúrabháin ghainmheacha, mar go mbíonn siad maith chun draenála is barra a tháirgeadh go luath sa séasúr.


Dúralúman.
An trádainm ar chóimhiotal alúmanaim (90%) le copar (4%) agus céatadáin bheaga maignéisiam is mangainéise. Úsáidtear é i dtionscal na n-aerárthach.


Dúram.
Cineál cruithneachta le toilleadh mór próitéine a n-úsáidtear an plúr uaithi le haghaidh pasta. Is crua an plúr seo ná ó chineálacha eile cruithneachta a úsáidtear le harán a bhácáil.


Gerald Malcolm Durrell.
Míoleolaí, scríbhneoir is craoltóir Briotanach a rugadh i Jamshedpur na hIndia ab ea Gerald Malcolm Durrell (1925-1995). I measc a scríbhinní tá "My Family and Other Animals" (Mo Chlann is Ainmhithe Eile, 1956) agus "Birds, Beasts and Relatives" (Éanlaith, Beithígh is Gaolta, 1969).


Dúrúcúlaí.
Moncaí oíchí ón Domhan Úr. An t-eireaball fada, na súile mór, an ceann sféarúil. Ní féidir leis dathanna a aithint. Gluaiseann go ciúin. An t-aon mhoncaí oíchí amháin. Coinnítear mar pheata é chun lucha is feithidí a choinneáil faoi smacht.


Thunder Bay.
Cathair in iarthuaisceart Ontario, i gCeanada, is ea Thunder Bay. Tá an chathair suite ag ceann Loch Superior. Tá calafort sách mór ann. Bhí 108,359 duine ina gcónaí in Thunder Bay sa bhliain 2011, agus 121,596 sa cheantar uirbeach ar fad.


Bernadette Devlin (McAliskey).
a> W. Stratton MillsRugadh Josephine Bernadette Devlin McAliskey (Gaeilge: "Seosaimhín Bearnairdín Ní Dhoibhilin Nic Conuisce", Bernadette Devlin McAliskey nó Bernadette McAliskey mar a ghlaotar uirthi uaireanta) ar 23 Aibreán 1947 sa Chorr Chríochach, Contae Thír Eoghain. Tá cáil uirthi mar an bhean is óige le bheith tofa i bParlaimint na Breataine.
Faoi láthair, tá sí ag obair le Clár Cumasaithe Thír Eoghan Theas a oibríonn ar son cearta oibrithe imircigh i dTuaisceart Éireann.
Tús a saoil.
Rugadh Bernadette ar 23 Aibreán 1947 sa Chorr Chríochach, Contae Thír Eoghain. Ba í an tríú páiste a rugadh do John James Devlin agus Elizabeth Bernadette Devlin (seisear paistí acu san iomlán). Fuair athair Bernadette bás nuair a bhí sí naoi mbliana d’aois agus chaill sí a máthair chomh maith naoi mbliana i ndiaidh sin agus í ocht mbliana déag d’aois. D’fhreastail sí ar Acadamh Naomh Phádraig i nDún Geanainn, Co. Thír Eoghain agus lean sí ar aghaidh lena saol acadúil in Ollscoil na Banríona, áit a ndearna sí staidéar ar an tsíceolaíocht. Caitheadh amach ón ollscoil í ina bliain dheireanach mar gheall ar a rannpháirtíocht le "People’s Democracy".
Bernadette Devlin agus Rita Hynes, Omagh Courthouse
Tús a saoil polaitíochta.
Ar 5 Deireadh Fómhair 1968 d’eagraigh an Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann máirseáil ag agóid i gcoinne leithcheal ar Chaitlicigh. Dar le Bernadette, d’aithrigh an máirseáil sin agus an méid a tharla ann a tuairimí faoi chúrsaí polaitíochta i dTuaisceart Éireann, "Until then I thought of policemen as the ones who kept the rowdy drinkers in line at my grandmother's pub." Mhaígh daoine áirithe go raibh siad ag iarraidh trioblóid a chruthú leis na póilíní ach deir Bernadette go raibh sí ann ar bonn síochána amháin. Thuairisc sna nuachtáin gur rinne Constáblacht Ríoga na hÉireann ruadhar le bataí ar na daoine a raibh ag máirseáil ach dar léi, "this wasn't a baton charge...This was a pent-up hatred. This was naked violence. This was three or four men with long cudgels standing over someone on the ground and hitting and hitting them.
Bernadette Devlin ag Cath Thaobh an Bhogaigh
I ndiaidh a bhfaca sí ar an lá sin, ghlac sí páirt i mbunadh fheachtas radacach na mac léinn agus eagraíocht cearta sibhialta People’s Democracy. Mar a deir sí féin "the beginning of it all. I can still see, in my mind, the absolute hatred on the faces of police officers. My understanding of the society I was in was irrevocably changed." Tharraing an feachtas seo go leor aird orthu féin ó na meáin sa Tuaisceart ach go háirithe. Glaodh ‘Castro in a mini-skirt’ uirthi sna meáin agus péinteáladh múrmhaisiú di ar thaobh tí in ‘Doire Saor’. Ag an am sin, bhí sí sa bhliain deirí dá céim sa tsíceolaíocht ach caitheadh amach ón ollscoil í de bharr a róil leis an bhfeachtas.
Teachta Parlaminte.
Níor chuir sé seo stop léi agus lean Bernadette ar aghaidh le ról níos gníomhaí a ghlacadh sa troid ar son cearta na gCaithliceach sa Tuisceart. Tar éis gur theip uirthi ina céad iarracht a bheith tofa in Olltoghchán Thuaisceart Éireann i gcoinne James Chichestre-Clark, d’éirigh léi áit a fháil i bparlaimint na Breataine in 1969 ag seasamh do na Sóisialaigh.
Nuair a fuair George Forrest, ionadaí an Meán-Uladh, bás ag deireadh 1968 phioc an Pháirtí Aontachtach a bhaintreach, Anna Forrest, le seasamh ina áit san fhothoghchán a tharlódh mar thoradh ar a bhás. Faoin am sin, bhí páirt lárnach ag Bernadette in "People’s Democracy" agus roghnaíodh í mar ionadaí Unity don taobh náisiúnach. D’éirigh léi tromlach sásúil a fháil leis an bhfothoghchán a bhuachan ar an 17 Aibreán 1969..
Agus í ag glacadh lena suíochán don chéad uair ar a dara breithlá is fiche, ba í an duine is óige le beith tofa don Pharlaimint go dtí sin. Is í fós an bhean is óige le bheith ina Teachta Parlaiminte. Ar a céad lá thug sí faoi a céad óráid chomh maith nach uair ón am a thosaigh sí. Rinne an Teachta Parlaiminte Coimeádach Sir Norman St John Stevas cur síos ar an óráid mar ‘electrifying’.. Deirtear gur thuig air-Uachtarán na Stáit Aontaithe Bill Clinton go raibh sé ag iarraidh a bheith ina pholaiteoir tar éis a céad óráid a chloisteáil.
Cath Thaobh an Bhogaigh.
Ghlac Bernadette páirt i gCath Thaobh an Bhogaigh i mí Lúnasa 1969 a rinne iarracht na póilíní a choinneáil amach ó thaobh Caitliceach an Bhogaigh. Go luath i ndiaidh, thaisteal sí go dtí na Stáit Aontaithe, áit ar chas sí le hArd-Rúnaí na Náisiún Aontaithe agus ar thugadh eochracha chathair Nua Eabhrac di. Thug sí na heochracha sin do Pháirtí an Phanthair Dhuibh. Nuair a tháinig sí ar ais go Tuaisceart Éireann, gabhadh í agus cuireadh pionós sé mhí i bpríosún uirthi mar gheall ar an ról ar ghlac sí i gCath Thaobh an Bhogaigh.
Ceithre mhí dhéag ina dhiaidh di an fothoghchán a bhuacán, tharla toghchán eile i Meán-Uladh. Faoin am seo, buíochas le Cath Thaobh an Bhogaigh agus an seal ar chaith sí i bpríosún bhí prófíl níos airde ag Bernadette sa cheantar agus bhí an tromlach de 6,000 vóta aici. Cé gur sheas sí le Unity le linn an toghcháin, bheartaigh sí go suífidh sí sa Pharlaimint mar Shóisialach Neamhspleách.
Sa bhliain chéanna, scríobh sí a dírbheatháisnéis The Price of My Soul faoi fhréamhaí a gníomhaíochais agus staid na sochaí i dTuaisceart Éireann agus í ag fás aníos.
Domhnach na Fola.
I mí Eanáir 1972, bhí Bernadette ar tí óráid a thabhairt do dhaoine ag máirseáil i nDoire nuair a thosaigh an Reisimint Parasiútach ag scaoileadh urchar ar an slua a bhí i láthair ag marú ceithre duine dhéag. Tháinig aithne ar an lá seo mar Domhnach na Fola. An lá dar gcionn agus í ag éisteacht leis an Rúnaí Baile, Reginald Maudling, ag rá go raibh an reisimint ag gníomhú ar bonn féinchoisint, bhuail sí é ag screadáíl ‘Murderous Hypocrite’.
An Páirtí Sóisialach Poblachtach.
Níor éirigh le Bernadette an toghchán in 1974 a bhuachan. Faoin am seo bhí roinnt mhaith tacaíochta Caitlicigh caillte ag Bernadette mar gur rugadh iníon neamhdhlisteanach di (agus don fhear a phósfaidh sí i gceann cúpla bliana) in 1971. Ach bhí Bernadette agus a fear chéile Michael McAliskey (in éineacht le Seamus Costello) ina mbunaitheoirí den Pháirtí Sóisialach Poblachtach. Scair siad ón gcuid oifigiúil de Sinn Féin leis an bpáirtí sóisialach seo a thosú.
Bhí Bernadette ar Fheidhmeannas Náisiúnta an pháirtí in 1975. Ach d’éirigh sí as nuair a chaill togra a mhol go mbeadh an INLA faoi réir an pháirtí. Ghabh sí páirt le Páirtí Neamhspleách Sóisialach in 1977 ach scoir siad an bhliain dár gcionn.
Toghchán Pharlaimint na hEorpa.
I 1979, sheas Bernadette McAliskey sa toghchán do Pharlaimint na hEorpa de bhun tacaíocht a thabhairt do na príosúnaigh a bhí i mbun agóide agus bhain sí amach 5.9% den vóta i dTuaisceart Éireann, cé gur iarr Sinn Féin go ndéanfaí baghcat ar an toghchán seo.
Stailc Ocrais.
Bhí ról ag Bernadette san fheachtas H-bhloc a thosaigh sna seachtóidí nuair a cuireadh deireadh le stádas phríosúnaigh polaitíochta a thabhairt do Náisiúnaithe i bpríosún.
Sheas sí mar iarrthóir neamhspleách ar son príosúnaigh ar agóid shalach agus ar agóid blaincéid i dtoghchán Pharlaimint na hEorpa in 1979. Bhuaigh sí 5.9% den vóta.
Ba í an príomh-urlabhraí ar an bhfeachtas "Smash H-Block" a thug tacaíocht don stailc ocrais in 1980 agus 1981. I 1980/1981, bhí díospóireacht i measc náisiúnaithe agus poblachtaigh faoi cén duine ba chóir a chur san iomaíocht sa toghchán Westminister 1981. Dúirt Austin Currie ó Pháirtí Sóisialta agus Daonlathach an Lucht Oibre (SDLP) go mbeadh suim aige féin dul san iomaíocht agus dúirt Bernadette McAliskey agus deartháir Frank Maguire, Noel, go mbeadh suim acusan freisin dul ar aghaidh. I ndiaidh idirbheartaíochta agus bagairtí intuigthe a bheith déanta ar Noel Maguire, socraíodh gan an vóta náisiúnach a scoilt trí dhul san iomaíocht sa toghchán. Sheas Sands mar iarrthóir Frith H Bhloc i gcoinne Harry West, an t-iarrthóir a chuir Páirtí Aontachtach Uladh chun cinn.
Lámhach Dílseora.
Ba bheag nár maraíodh í in 1981 nuair a rinne an Cumann Cosanta Uladh iarracht í a fheallmharú. Briseadh isteach sa teach teaghlaigh acu amach faoin tuaithe. Scaoileadh dhá urchair ar a fear chéile Micheál. Bhí Bernadette gortaithe sa leis, lámh agus sa chliabhrach nuair a chuaigh sí leis na páistí a dhúiseacht. Gabhadh triúir i ndiaidh.
Toghcháin Dháil Éireann.
Níos déanaí ina saol, shead Devlin i dtoghchán Dháil Éireann. In 1982, theip uirthi faoi dhó a bheith tofa sa thoghcheantar Bhaile Átha Cliath Thuaidh-Lár.
Na Stáit Aontaithe.
In 2003, diúltaíodh cead di taisteal go dtí na Stáit Aontaithe agus seoladh abhaile í cé gur thaisteal sí chuig an tír go minic roimhe seo. Dúradh léi gur bagairt tromchúiseach a bhí inti do chúrsaí slándála sna Stáit Aontaithe. Tugadh an sé mhí ar chaith sí i bpríosún tar éis Cath Thaobh an Bhogaigh mar chúis leis.
Saol Pearsanta.
Phós Bernadette le Michael McAliskey (múinteoir) in 1973. Tá triúr páistí acu: Róisín Elizabeth McAliskey, Deirdre McAliskey agus páiste eile. Rugadh Róisín dóibh sular phós siad, rud a chaill go leor tacaíochta do Bhernadette ó Chaitlicigh sa Tuaisceart.
Gabhadh a hiníon Róisín McAliskey (a bhí ar thoircheas ag an am) sa Ghearmáin in 1996 ar chúis ceangal amhrasta leis an IRA agus go háirithe le buamáil ar Dhún Arm na Breataine. Labhair Bernadette go láidir ar son a hiníne leis na meáin.
Faoi láthair, tá McAliskey ag obair leis an gClár Cumasaithe Thír Eoghan Theas (STEP), bunaithe in 1997 atá lonnaithe in Geanainn agus a oibríonn ar son cearta oibrithe imircigh i dTuaisceart Éireann.
Ag an bhFéile Scannánaíochta Cannes in 2008, fógraíodh go ndéanfar scannán faoi a saol darb ainm ‘The Roaring Girl’. Cuireadh deireadh leis an smaoineamh tar éis gearán ón mbean í féin.


Tollán Chalafort Bhaile Átha Cliath.
Tollán Chalafort Bhaile Átha Cliath
Is tollán suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Tollán Chalafort Bhaile Átha Cliath.


Acra an Bhulaí.
Is reilig suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Acra an Bhulaí.


Balla an Bhulla.
Is balla suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Balla an Bhulla.


Busáras.
Is é Busáras (nó Áras Mhic Dhiarmada mar a thugtar go hoifigiúil ar an bhfoirgneamh) an príomhstáisiún bus i mBaile Átha Cliath. An stáisiún is mó de chuid Bhus Éireann atá ann.
Stopann Líne Dhearg an Luais ag Busáras chomh maith.


Balla an Bhulla Theas.
Is balla suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Balla an Bhulla Theas.


Coláiste Ailbhe.
Is foirgneamh suite in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath, gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Ailbhe.


Na Cúirteanna Breithiúnais Coiriúla.
Is cúirteanna suite i gContae Bhaile Átha Cliath é na Cúirteanna Breithiúnais Coiriúla.


Coláiste Ríoga Eolaíocht Éireann.
Ba choláiste suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Ríoga Eolaíocht Éireann.


Peter Dinklage.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Peter Hayden Dinklage, a rugadh sa bhliain 1969.


Cumhachtstáisiún an Phoill Bhig.
Is stáisiún giniúna suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Cumhachtstáisiún an Phoill Bhig.


Caisleán Carraig Mhaighin.
Is suíomh seandálaíocht suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Caisleán Carraig Mhaighin.


An Ceoláras Náisiúnta.
Is halla ceol suite i gContae Bhaile Átha Cliath é 'An Ceoláras Náisiúnta.


Banc na Cise.
Is dumhach suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Banc na Cise.


Caisleán Rath Fearnáin.
Is caisleán suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Caisleán Rath Fearnáin.


Caisleán Sord.
Is caisleán suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Caisleán Sord.


Comhairle Chontae Bhaile Átha Cliath.
Ba chomhairle de Chontae Bhaile Átha Cliath í Comhairle Chontae Bhaile Átha Cliath.


Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath.
Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath
Is comhairle i mBaile Átha Cliath í Comhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath.


Bardas Bhaile Átha Cliath.
Ba rialtas na cathair Baile Átha Cliath é Bardas Bhaile Átha Cliath.


Dún Uí Choileáin.
Is iar-bheairicí mhíleata suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Dún Uí Choileáin.


Grúdlann Gheata Naomh Séamuis.
Is grúdlann suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Grúdlann Gheata Naomh Séamuis.


Halla na Cathrach, Baile Átha Cliath.
Is ionad cathrach i mBaile Átha Cliath é Halla na Cathrach, atá suite ar bharr Shráid na Parlaiminte i lár na gcathrach, in aice le Caisleán Bhaile Átha Cliath. An Malartán Ríoga a thugtaí i dtús báire air ("Royal Exchange" an Béarla), agus é deartha ag Thomas Cooley agus tógtha idir 1769 agus 1779. Sheas rialtas an lae an costas a bhain leis chun ionad a chuir ar fail do lucht gnó na cathrach agus na tíre araon.


Mainistir na Gráinsí.
Ba shéipéal suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Mainistir na Gráinsí.


Mainistir Mhuire.
Ba mhainistir suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Mainistir Mhuire.


Ospidéal Ríochta Chill Mhaighneann.
Is foirgneamh suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Ospidéal Ríochta Chill Mhaighneann.


Roinn an Taoisigh.
Is í Roinn an Taoisigh roinn rialtais Thaoisigh na hÉireann. Tá an roinn lonnaithe i dTithe an Rialtais, ceanncheathrú an rialtais ar Shráid Mhuirfean i mBaile Átha Cliath.
Cruthaíodh an roinn ar an 29 Nollaig 1937 nuair a tháinig sé i gcomharbacht ar "Roinn an Uachtaráin ar Ard-Chomhairle Shaorstát Éireann", mar a bhíodh sé i laethanta an tSaorstáit.


René Joachim Henri Dutrochet.
Fiseolaí a rugadh i Néon na Fraince ab ea René Joachim Henri Dutrochet (14 Samhain 1776 – 4 Feabhra 1874). An chéad duine a rinne staidéar ar osmóis is a feidhmeanna sa bhitheolaíocht. Thug sé an t-ainm don fheiniméan.


Antonin Leopold Dvořák.
Antonin Dvořák sa bhliain 1886
Cumadóir ceoil a rugadh gar do Phrág ab ea Antonin Leopold Dvořák (8 Meán Fómhair 1841 - 1 Bealtaine 1904). Struchtúr clasaiceach ina chuid ceoil, ach anáil láidir Shlavónach. Bhain sé cáil idirnáisiúnta lena "Stabat Mater" (Sheas an Mháthair, 1880). Scríobh sé a 9ú siansa, "Z nového světa" (Ón Domhan Úr, 1893) sna Stáit Aontaithe.


Freeman John Dyson.
Dyson ag an Instute for Advanced Studies in Princeton sa bhliain 2007
Fisicí a rugadh i gCrowthorne Shasana is ea Freeman John Dyson (a rugadh ar 15 Nollaig 1923). D'oibirgh sé sna Stáit Aontaithe an chuid is mó dá shaolré, ag an Institute for Advanced Studies in Princeton New Jersey sa chuid ba mhó. Rinne sé taighde bunúsach ar an teoiric chandamach is an leictridinimic chandamach, ar chobhsaíocht damhna go háirithe. Chuidigh sé leis an díospóireacht phoiblí ar cheisteanna eolaíochta freisin.


Éabann.
"Diospyros kaki", ceann de na 700 speiceas i ngéineas an éabainn
Crann síorghlas nó duillsilteach, dúchasach do réigiúin thrópaiceacha is fhothrópaiceacha, i bhforaoisí báistí na machairí den chuid is mó. Malartaíonn na duilleoga agus déanann craobhacha leacaithe. Tá na bláthanna neamhghnéasach, ina n-aonar nó i gcrobhaingí beaga in ascaillí duilleog, prócachruthach le 3 nó 5 liopa leata, bán, buí nó scothdhearg. Is é dátphluma an toradh, caor ar chailís sheasmhach. Sa chuid is mó de na gnéithe bíonn an t-adhmad bán seachtrach bog, ach an croí dubh adhmaid, éabhann na trádála, an-chrua. Timpeall 700 speiceas, cuid mhaith díobh saothraithe as an adhmad sármhaith is na torthaí inite.


Eabhar.
Píosaí de starrfhiacail eilifinte nó rosuailt a nglactar leo mar ábhar luachmhar in an-chuid cultúr. Dealbhaíodh ornáidí, seodra is earraí reiligiúnda as chomh fada siar leis an 15ú céad RC sa tSín, ina dhiaidh sin ag na Gréagaigh is na Rómhánaigh. Is as eabhar an chuid is mó den dealbhóireacht ar mhionscála is fearr a mhair ón Meánaois. In úsáid go fairsing i gcomhair earraí sómasacha go dtí le déanaí, nuair a laghdaíodh go mór a sholáthar ar eagla go raibh na heilifintí á ndíobhadh ag sealgairí eabhair.


Éabhlóid réaltach.
Is ord eachtraí is athruithe i dtimthriall iomlán beatha réalta í an éabhlóid réaltach.
Is í an phríomhstaid san éabhlóid ídiú núicléach na hidrigine ina héiliam, le fuascailt fuinnimh iarmharaigh. Faoi dheireadh bíonn an hidrigin ídithe, agus an réalta ina fathach dearg. I staideanna deireanacha na héabhlóide seo, braitheann an bealach éabhlóide ar leith ar mhais na réalta: cruthú abhaic bháin (réalta de mhais cosúil le mais na Gréine), cruthú neodrónréalta (de mhais níos mó ná timpeall 5 oiread na Gréine), nó cruthú ollnóva (na deicheanna d'oiread na Gréine).


Éabhlóideachas.
Is é is éabhlóideachas ann smaointeoireacht, a bhíodh coitianta go leor sa 19ú céad, go raibh sé cinnte go bhfeabhsódh gach orgánach—agus gach duine aonair, gach cine, fiú gach sochaí — é féin go hintreach, go mbeadh na feabhsuithe sin forásach, agus go dtarchuirfí na hathruithe go nádúrtha géiniteach don chéad ghlúin eile.


Each-chumhacht coiscthe.
Seanaonad cumhachta, an chumhacht a sholáthraítear do sheafta an innill roimh í a tharchur do threalamh is meaisíní eile le hobair áisiúil a déanamh. Maidir le meanghluaisteán, bheadh each-chumhacht coiscthe timpeall 60-80 bhp á giniúint, agus in inneall mór díosail ar thancaer, timpeall 40,000 bhp.


Each-chumhacht.
Is aonad cumhachta (an ráta faoi mar dhéantar obair) í Each-chumhacht.


Titus Brandsma.
Ba Cairmilíteach ón Ísiltír é Títus Brandsma a cuireadh chun báis i Dachau sa bhliain 1942.
Rugadh Anno Sjoerd Brandsma i bhFreisland ar 23 Feabhra 1881 i gclann feirmeoirí beaga. Caitlicigh a ba iad i gceantar atá an tromlach ag na Cailvinigh. Chuaigh sé isteach san Ord Caimilíteach i 1898 ina ghlac sé an ainm Títus chuig. Oileadh é i bhfealsúnacht agus diagacht agus bhain sé céim doctúireachta amach i 1909. Ba ollamh é in Ollscoil Caitiliceach Nijmegen agus ina reachtaire ann ar feadh seal. Ag an am céanna, bhí sé ina iriseóir.
D'fhan an Athair Títus Brandsma i mBaile Átha Cliath sa phobal Cairmilíteach i Sráid na mBráthair Bán nuair a bhí an Béarla a foghlaim aige.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, ghlac an Athair Brandsma cúram air litir na nEaspag san Ísiltír a chur chuig eagarthóirí Caitiliceacha chun cosc a chur orthu bolscaireacht sóisíalach náisiúinta a foilsiú. Ghabhadh é in Eanáir 1942 agus chuireadh isteach i campaí géibhinn áirithe ina rinneadh turgnamh leighis air. Bhris a shláinte agus chuireach chun báis é le hinstealladh nimhneach ar 26 Iúil 1942. Thug an Pápa Eoin Pól II an teideal 'beannaithe' dó in 1985.
Tá an iris Caitiliceach Éireannach "The Brandsma Review" a bhunaíodh in 1992 ainmnithe ina onóir.


Tor an Bhacaigh.
Is iar-bheairicí suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Tor an Bhacaigh.


Roth Átha Cliath.
Ba roth ferris suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Roth Átha Cliath.


The Brandsma Review.
Iris Caitiliceach í "The Brandsma Review" atá á foilsiú in Éirinn.
Cuireadh ar bhun í i mBaile Átha Cliath in Iúil 1992 tar éis Cás X i leith an ghinnmhilleadh agus éirí as an Easpaig Éamonn Ó Cathasaigh. Tá sí ainmnithe in omós do Títus Brandsma, sagart Ollanach Cairmíliteach a chuir na Naitsigh chun báis i Dachau in 1942. Rinneadh Títus Brandsma staidéar ar an mBéarla i Sráid na mBráthar Bán i mBaile Átha Cliath.
Tá manna Laidinne ag an iris "Pro Vita, Pro Ecclesia Dei et Pro Hibernia" a chiallaíonn go bhfuil an iris i gcoinne an ghinnmhilleadh, ar son Eaglais Dé agus ar son na hÉireann. Ghlacadh an teideal "Ecclesia Dé" ó thréad-cáipéis Eoin Pól II i leith an Aifrinn Laidinigh in 1988. Iris í a bhí á reachtadh ag tuataí ón mbunús. Bhí sí á eagair ag Nioclás Ó Labhraigh idir 1992 agus 2011. Ó 2012, tá Peadar Laighléis ina eagarthóir uirthi.


Páirc an Choláiste.
Is tailte cruicéid suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Páirc an Choláiste.


An Roinn Airgeadais.
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Airgeadais, suite i mBaile Átha Cliath i gContae Bhaile Átha Cliath.


An Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe.
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe, suite i mBaile Átha Cliath.


Stáisiún Heuston.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann é Stáisiún Heuston atá suite i gContae Bhaile Átha Cliath.


An Stad.
Ba shiopa suite i gContae Bhaile Átha Cliath é an Stad.


Stuara Shráid Sheoirse.
Is ionad siopadóireachta suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Stuara Shráid Sheoirse.


Staid Aviva.
Is staid suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Staid Aviva.


An Staidiam Náisiúnta.
Is ionad dornálaíochta suite i gContae Bhaile Átha Cliath é an Staidiam Náisiúnta.


Éadulaingt lachtóis.
Riocht a tharlaíonn de bharr easpa lachtáise i líneáil na stéige is ea éadulaingt lachtóis. Einsím is ea lachtáis a dhíleánn lachtós, an próitéin a fhaightear i mbainne. Ina éagmais, tarlaíonn séideadh don bholg, crampaí, agus buinneach. Is féidir na siomtóim a mhaolú ach earraí bainne a sheachaint.


Eagar Ollmhór.
An radaiteileascóp is mó ar Domhan, gar do Socorro, Nua-Mheicsiceo. Tá 27 mias glactha sa VLA (cró ollmhór), gach ceann níos mó ná 45 m ar trastomhas agus iad nasctha le chéile go leictreonach. Táthar tar éis Mars agus Satarn is a fháinní a mhapáil le radar tríd an radaiteileascóp seo a úsáid mar ghlacadóir, agus na bíoga scanaidh a tharchur ó aonad de chuid NASA i nGoldstone, California ar dtús. Tá staidéar á dhéanamh freisin ar struchtúir na néalta gásach inár réaltra, agus radairéaltraí is cuasáir i bhfad i gcéin.


Ragcheol.
Maple Leaf Rag le Scott Joplin
Ceol sioncóipithe ó na Stáit Aontaithe a bhí coitianta i 1890-1920, nuair a tháinig snagcheol chun cinn ina ionad, faoi anáil an ragcheoil. I gcontrárthacht le hamhrán coitianta Irving Berlin, "Alexander's Rag-Time Band" (Banna Ragcheoil Alastair, 1911), don phianó is mó a cumadh dreasa ragcheoil, agus scaipeadh ragcheol i measc an phobail ag Scott Joplin is pianódóirí/cumadóirí eile. Ba é an scoláire, pianódóir is cumadóir Joshua Rifkin a bhí go mór taobh thiar d'athbheochan an ragcheoil ó 1970 ar aghaidh.


Eaglais halla.
Ailtireacht eaglaise a tugadh isteach sa Ghearmáin san 11ú céad ina raibh an taobhroinn is an corp ar comhairde. gan croslanna ná córlann ar leith.


Eagraí leictreonach pearsanta.
Feiste leictreonach láimhe a fheidhmíonn mar chóras comhadaithe is innéacsaithe d'eolas pearsanta mar a bheadh i leabhar seoltaí nó dialann. De ghnáth bíonn scáileán beag air chun eolas a léiriú, agus méarchlár chun carachtair alfa-uimhriúla a ionchur. Uaireanta bíonn pointeoir nó feiste cosúil le peann, agus cumas aige lámhscribhinn a aithint. Ní hionann is ríomhaire pearsanta, ní bhíonn sé inchláraithe ag an úsáideoir.


Eagraíocht an Ghéanóim Dhaonna.
Is é Eagraíocht an Ghéanóim Dhaonna (HUGO) an chéad ghrúpa idirnáisiúnta chun gníomhaíochtaí a bhaineann le scéim an ghéanóim dhaonna a chomhordú. Bunaíodh i 1989 í, agus eagraíonn sí saotharlanna, rochtain ar bhunachair sonraí, scaipeadh eolais, agus bróicéireacht ar mhaoiniú speisialta. A lárionad sa Ghinéiv, agus an phríomhoifig i Londain.


Eagraíocht Bhia agus Talmhaíochta.
Gníomhaireacht speisialta de chuid na Náisiún Aontaithe a phléann le talmhaíocht is cothú is ea an Eagraíocht Bhia agus Talmhaíochta (FAO). Bunaíodh i 1945 í, agus tá a príomhoifig sa Róimh. Stiúrann sí taighde is suirbhéanna, foilsíonn staitisticí i leith talmhaíochta, foraoiseachta is iascaireachta, a dtáirgí is a ndáileadh. Soláthraíonn sí cabhair theicniúil chun táirgiúlacht sna réimsí seo a fheabhsú, gorta a sheachaint, agus caighdeán beatha daoine faoin tuath a chur chun cinn. Stiúrann sí taighde ar chothú, agus foilsíonn caighdeáin cothaithe is réamh-mheastacháin ar riachtanais is soláthar bia ar fud an domhain.


Eagraíocht Dhomhanda Sláinte.
Gníomhaireacht a bunaíodh taobh istigh de na Náisiúin Aontaithe i 1948 chun comhoibriú idirnáisiúnta i bhfeabhsú shláinte na ndaoine a chur chun cinn is ea an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte ("World Health Orgaization" nó "WHO"). A príomhoifig sa Ghinéiv. Pléann sí le ceisteanna cosúil le smacht a chur ar eipidéimí tógálacha, vacsaíniú is cláir eile, sláintíocht, soláthairtí uisce is bia. D'éirigh léi deireadh a chur leis an mbolgach. Feidhmíonn sí mar áras imréitithe i leith eolais ar théamaí cosúil le drugaí, baoil núicléacha, agus taighde ar ailse. Timpeall 190 tír mar bhaill.


Ealaín Cheanada.
"The Solemn Land", 1922, le J.E.H. MacDonald
Ealaín ón 17ú céad agus eilimintí Eorpacha — Francach den chuid is mó — measctha le heilimintí áitiúla. Eaglaisí ón 18ú céad le stíleanna na Breataine Seoirsí is na gcoilíneachtaí Meiriceánacha. I stíl na hAthbheocana Gotaí atá Foirgneamh na Parlaiminte le Thomas Fuller in Ottawa (timpeall 1859). Bunaíodh Acadamh Ríoga Cheanada agus Gailearaí Náisiúnta Cheanada i 1880. I ndiaidh lár an 20ú céad bhí tionchar ag gluaiseachtaí avant garde ar an ealaín, ach roimhe sin ní raibh ach rian den impriseanachas ann.


Ealaín Choptach.
400px
Stíl ealaíne a bhí i réim san Éigipt sa 5ú-8ú céad. Críostaithe ab ea na Coptaigh, agus bhí tionchair Rómhánacha, Bhiosántacha is Shíreacha ar a gcuid múrmhaiseadóireachta, teicstílí fite, is snoíodóireacht cloiche. I ndiaidh an 9ú céad tháinig an tionchar Ioslamach i gceannas san Éigipt.


Ealaín Chríostaí.
Ealaín a bhain le forbairt na Críostaíochta ó timpeall 300 AD san Iodáil, a mhionathraigh stíl dhéanach na Róimhe ach le híocónagrafaíocht nua. Léiríonn freascónna ar chatachómaí na Róimhe, painéil le rilífí dealbhaithe ar sharcófagais, agus snoíodóireacht eabhartha chomh luath leis an 4ú céad bunábhair mar an Aoire Maith, Ióna is an Míol Mór, agus radhairc ó pháis Chríost. Níl crochadh Chríost san íocónagrafaíocht go dtí an 5ú céad. I maisiú lámhscríbhinní sa tréimhse, bhí meascán den nádúrachas clasaiceach is teibíocht an oirthir. Sa phéintéireacht painéil is luaithe, ón 7ú céad, bhí an Mhaighdean Mhuire is na naoimh mar théamaí.


Ealaín Éatrúscach.
Ealaín a bhláthaigh sa 7ú-2ú céad RC sa réigiún mar a bhfuil an Tuscáin san Iodáil anois. Chuimsigh sí gnéithe Iodálacha, Gréagacha is oirthearacha. Faightear í i bpéintéireacht bhríomhar ildaite ar bhallaí tuamaí is sarcófagais dhealbhaithe, i bpotaireacht is miotalóireacht mhaisithe.


Ealaín Ghotach.
Téarma a bhíodh in úsáid ag ealaíontóirí na hAthbheocana, agus an chiall ‘barbarach’ ag tagairt do stíleanna neamhchlasaiceacha na Meánaoise. Ón 19ú céad, is í an chiall chaighdeánach léi ná ealaín Eorpach an 12ú-15ú céad, a bheag nó a mhór.


Ealaín Ioslamach.
Stíl mhaisithe theibí, i gcodarsnacht le healaín fhíortha Chríostaí, a saothraíodh mar sheirbhís don reiligiún. Thosaigh sí sa 7ú céad, agus scaip ón Meánoirthear don iarthar sa Spáinn, don oirthear san India is an tSín.


Ealaín íosmhéideach.
Gluaiseacht nua-aoiseach ealaíne a bhláthaigh ó lár an 20ú céad, sna Stáit Aontaithe go háirithe. Péintéireacht mhonacrómatach, nó fiú pictiúir fholmha bhána, a bhí mar thoradh ag an bpéintéir Ad Reinhardt (1913-1967) is brící réamhdhéanta tine i saothar Carl André (1935-).


Ealaín Mhionóch.
Freascó ar thángthas air ag Knossos
Ealaín a bhaineann leis an tsibhialtacht Mhionóch sa Mhuir Aeigéach timpeall 2300-1100 RC. I measc na lámhdhéantúsán ón tréimhse tá amfaraí le hochtapas is patrúin feamainne tarraingthe air, agus freascónna ar phalás an Rí Míonós i gCnósas ar oileán na Créite, ag léiriú figiúr ag léim thar thairbh faoi ruathar.


Ealaín na Bablóine.
Ag tosú timpeall 2500 RC, ealaín reiligiúnda is chúirtiúil a mhaireann. Tá dealbha stílithe cloiche d'Iúdáia ó timpeall 2100 RC, múrmhaisithe is rilífí isle daite de shearmanais reiligiúnda is cúirtiúla, agus radhairc réalaíocha seilge. Tá na léirithe de réir gnás an tsean-neasoirthir, colainneacha dírithe chun tosaigh, na cinn is na cosa cliathánach, agus na súile móra stánaithe. Fuarthas miotail luachmhara i réada ó reilig ríoga in Ur a rinneadh timpeall 4500 bliain ó shin.


Teach Charlemont.
Is teach suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Teach Charlemont.


Teach an Chustaim.
Is foirgneamh suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Teach an Chustaim. Cuireadh i gcrích in 1791 é. Saothar máistreachta sa stíl nua-chlasaiceach Eorpach atá ann agus caitheadh deich mbliana á thógáil. Osclaíodh Teach an Chustaim ar 7 Samhain 1791 don chéad uair. Chosain sé 200,000 steirling, a bhí ina shuim mhór airgid an tráth sin.
Ba é an t-éacht ab fhearr a bhain James Gandon amach, a bhí tugtha anall ó Shasana leis an obair a dhéanamh. Bhí Gandon roghnaithe ag John Beresford, an Príomh-Choimisinéir Ioncaim, agus ag conlán beag den dream ceannasach Éireannach a bhí i mbun an phróisis an tráth sin le sráideanna agus foirgnimh phoiblí Bhaile Átha Cliath a bhreisiú.
Rinneadh Edward Smyth, dealbhóir cáiliúil na hÉireann, na dealbha atá lonnaithe i gcodanna éagsúla den fhoirgneamh.
Bhí an foirgneamh ina cheanncheathrú ag na Coimsinéirí Custaim agus Máil go heisiach ar dtús; ach bhí príomhról Theach an Chustaim i ndáil leis an rialtas áitiúil faoi thús an fhichiú céad áfach. Dódh an foirgneamh go talamh an 25 Bealtaine, 1921 le linn Chogadh na Saoirse; cuireadh obair athchóiriúcháin i gcrích faoi 1928.
Cuireadh tús leis an dara clár athchóiriúcháin sna 1980idí agus cuireadh i gcrích é in am le dhá chéad bliain ó bunaíodh Teach an Chustaim a cheiliúradh in 1991.


Tithe an Rialtais.
Is foirgnimh suite i gContae Bhaile Átha Cliath iad Tithe an Rialtais.


Stáisiún Dhumhach Thrá.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann é Stáisiún Dhumhach Thrá atá suite i nDumhach Thrá i gContae Bhaile Átha Cliath.


Tithe na Parlaiminte, Éire.
Foirgnimh atá suite i gContae Bhaile Átha Cliath iad Tithe na Parlaiminte.


Teach Ráth an tSratha.
Is teach suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Teach Ráth an tSratha.


Teach Uíbh Eachach.
Is ceanncheathrú na Roinne Gnóthaí Eachtracha agus Trádála é Teach Uíbh Eachach, agus é suite ar Fhaiche Stiabhna i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Gnóthaí Eachtracha agus Trádála.
Ceanncheathrú na Roinne Gnóthaí Eachtracha agus Trádála
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Gnóthaí Eachtracha agus Trádála, agus ceanncheathrú aici i dTeach Uíbh Eachach i lár Bhaile Átha Cliath. Tá an roinn freagrach as leasanna na hÉireann, an Aontais Eorpaigh agus an domhain mhóir a chur chun cinn.
Bunaíodh an roinn ag cruinniú na chéad Dála ar an 21 Eanáir 1919.


Teach Sheanchonach.
Is sean teach suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Teach Sheanchonach.


Leacht Wellington.
Is oibilisc suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Leacht Wellington nó Teistiméireacht Wellington.


Cáin bhreisluacha.
Is éard is cáin bhreisluacha (CBL) ann ná cáin tomhaltais a ghearrann an stát ar tháirgí, ábhair agus seirbhísí.


Stars Dance.
Is é "Stars Dance" an chéad albam ón popceoltóir Meiriceánach Selena Gomez. Scaoileadh é ar an 19 Iúil, 2013.


An Roinn Ealaíon, Oidhreachta, Gnóthaí Réigiúnacha, Tuaithe agus Gaeltachta.
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Ealaíon, Oidhreachta, Gnóthaí Réigiúnacha, Tuaithe agus Gaeltachta, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Leanaí agus Gnóthaí Óige.
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Leanaí agus Gnóthaí Óige, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Cumarsáide, Gníomhaithe ar son na hAeráide agus Comhshaoil.
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Cumarsáide, Gníomhaithe ar son na hAeráide agus Comhshaoil, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Cosanta.
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Cosanta, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Oideachais agus Scileanna.
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Oideachais agus Scileanna, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Tithíochta, Pleanála, Pobail agus Rialtais Áitiúil.
An Roinn Tithíochta, Pleanála, Pobail agus Rialtais Áitiúil
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Tithíochta, Pleanála, Pobail agus Rialtais Áitiúil, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Sláinte.
mion
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Sláinte, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Dlí agus Cirt agus Comhionannais.
An Roinn Dlí agus Cirt agus Comhionannais
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Dlí agus Cirt agus Comhionannais, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Coimirce Sóisialaí.
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Coimirce Sóisialaí, suite i mBaile Átha Cliath.


Ardscoil La Salle.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Ardscoil La Salle.


Ardscoil Rís.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Ardscoil Rís.


Coláiste Éanna.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Éanna.


Coláiste Moibhí.
Coláiste Ullmhúcháin lán-Ghaeilge, do bhuachaillí agus chailíní Prodastúnacha (cailíní amháin níos déanai) a bheadh fonn orthu leanúint leo go choláiste oiliúna múinteoirí arb é Coláiste Moibhí. Mhair an choláiste ó 1926 go 1995. Bhí sí lonnaithe lasmuigh de Shean Chill i gContae Bhaile Átha Cliath go dtí 1968 nuair a d'athlonnaíodar go Ráth Maoinis, BÁC. Bhí sé fós faoi stiúir Eaglais na hÉireann is déanadh scoil-fhriothálach de chuid Choláiste Oideachais Eaglais na hÉireann é. Bhí an choláiste oideachais sin in aice báire, i Ráth Maoinis, agus dá bharr leannfadh formhór na daltaí ar aghaidh chuig an Choláiste sin i ndiaidh na hArd Teiste. Tugadh Coláiste Móbhí uirthi in onóir an Naomh ón gcúigiú aois arb as den bhaile ar ainmníodh ina h-onóir. Is é sin Cill Móibhí i gContae Mhaigh Eo.
Ba cheann de sé Choláiste Ullmhúcháin a bhí i gColáiste Móibhí ar bhunaigh rialtas an Saorstát úr i 1926 chun sruth múinteoirí líofa le Gaeilge a sholáthair dos na scoileanna mar chuid de pholasaí Gaelú na tíre. Is faoi Rialtas Chumann na nGaedheal, faoin Aire Ciarraíoch, John Marcus O’Sullivan a cinneadh iad a oscailt. Thacaigh John Allen Fitzgerald Gregg a bhí ina Ard Easpag ar Eaglais na hÉireann i mBÁC lena noscailt. B'é an taon cheann Prodastúnach as na sé gcinn í. Dúnadh an choláiste sa bhliain 1995 de thúisce fás na scoileanna ilchreidmheacha. Is Ionad acmhainn do leabharlann Choláiste Oiliúna Eaglais Na hÉireann an foirgnimh céanna anois.
Iontas a sheasanna amach faoi Choláiste Móibhí ná gur fhan si ar oscailt tar éis don Uachtarán Pádraig Ó hIrghile na cuig gcinn catiliceach eile (2 cheann do bhuachaillí 3 chinn do chailíní) a dhúnadh i 1961 is é mar Aire Oideachais do rialtas Fianna Fáil idir 1959-1965


Coláiste Pobail MhicDara Naofa.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Pobail MhicDara Naofa.


Coláiste Thír An Iúir Duibhe.
Coláiste Thír An Iúir Duibhe
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Thír An Iúir Duibhe.


Coláiste Mhuire Cois Abhainn.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Mhuire Cois Abhainn.


Coláiste Naomh Conléad.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Naomh Conléad.


Coláiste Naomh Mhuire.
Is scoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Naomh Mhuire.


Coláiste Naomh Mícheal.
Is scoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Naomh Mícheal.


Coláiste Naomh Pól.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Naomh Pól.


Coláiste Chluain Chaoin.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Chluain Chaoin.


Coláiste Íosagáin.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Íosagáin.


Coláiste Wesley.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Wesley.


Coláiste Chaisleán Cnucha.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Chaisleán Cnucha.


Coláiste Teach Mealóg.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Teach Mealóg.


Coláiste Pháirc Mhuire.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Pháirc Mhuire.


Coláiste Bríde.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Bríde.


Gaelcholáiste Reachrann.
Is meánscoil é Gaelcholáiste Reachrann agus é suite i nDomhnach Míde i dtuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath. Bunaíodh an scoil i mí Mheán Fómhair 2001.


Institiúid Teicneolaíochta, Tamhlacht.
Is coláiste suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Institiúid Teicneolaíochta, Tamhlacht.


Coláiste Pháirc Mhucrois.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Coláiste Pháirc Mhucrois. Scoil de chuid an Oird Dhoiminicigh atá inti.


Ooooooohhh... On the TLC Tip.
Is albam le TLC é "Ooooooohhh... On the TLC Tip". Scaoileadh é ar an 25 Feabhra, 1992.


Comhairle Mhoireibh.
Ceantar chomhairle de chuid na hAlban an Ríocht Aontaithe is ea Comhairle Mhoireibh.


Ardscoil Éanna.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Ardscoil Éanna.


Meánscoil Iognáid Rís.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Meánscoil Iognáid Rís.


Pobalscoil Íosa.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Pobalscoil Íosa.


Pobalscoil Neasáin.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Pobalscoil Neasáin. Tá an scoil suite idir Baile Dúill agus Cois Bá i mBaile Átha Cliath. Bunaíodh an scoil sa bhliain 1980.


Pobalscoil Iosolde.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Pobalscoil Iosolde.


Scoil Aodháin.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Scoil Aodháin.


Scoil Naomh Uinsionn.
Is scoil i nGlas Naíon i gContae Bhaile Átha Cliath í Scoil Naomh Uinsionn. Is scoil dara leibhéal de chuid na mBráithre Críostaí í.


Scoil Phobail Chúil Mhín.
Is meánscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Scoil Phobail Chúil Mhín.


Scoileanna na Maighdine Muire.
Is bunscoileanna suite i gContae Bhaile Átha Cliath iad Scoileanna na Maighdine Muire.


Scoil Náisiúnta Naomh Pius X.
Scoil Náisiúnta Naomh Pius X
Is bunscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Scoil Náisiúnta Naomh Pius X.


Scoil Naoimh Joseph.
Is bunscoil suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Scoil Naoimh Joseph. Tá timpeall is 500 mac léann sa scoil.


Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain.
Ceantar chomhairle de chuid na hAlban an Ríocht Aontaithe is ea Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Institiúid Teicneolaíochta Baile Bhlainséir.
Is coláiste suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Institiúid Teicneolaíochta Baile Bhlainséir.


Calafort Átha Cliath.
Is calafort suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Calafort Átha Cliath.


Stáisiún Uí Chonghaile.
Is stáisiún suite i mBaile Átha Cliath é Stáisiún Uí Chonghaile.


Iosta na Rinne.
Is baile nua suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Iosta na Rinne.


Fáilte Ireland.
Is an tÚdarás Náisiúnta Forbartha Turasóireachta na hÉireann suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Fáilte Ireland.


Baile Átha Cliath Lár-Thuaisceart.
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Lár-Thuaisceart.


Baile Átha Cliath Theas-Lár.
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Lár-Dheisceart. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Baile Átha Cliath Thiar-Thuaidh.
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Thiar-Thuaidh. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Baile Átha Cliath Oir-Dheisceart.
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Oir-Dheisceart.


Baile Átha Cliath Thoir Thuaidh.
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Thoir Thuaidh. Cuireadh ar bun é sa bhliain 1937. Toghtar trí Theachta Dála sa cheantar.


Baile Átha Cliath Láir.
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Láir. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Gleann Breadail.
Is gleann san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd, é Gleann Breadail


Comhairle Pheairt is Cheann Rois.
Comhairle Pheairt is Cheann Rois
Ceantar chomhairle de chuid na hAlban an Ríocht Aontaithe is ea Comhairle Pheairt is Cheann Rois.


Cé Éidin.
Is ceann de na ceanna ar bhruach na Life i mBaile Átha Cliath é Cé Éidin.


An Roinn Airgeadais agus Pearsanra.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Airgeadais agus Pearsanra.


An Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta.


An Roinn Fiontar, Trádála agus Infheistíochta.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Fiontar, Trádála agus Infheistíochta.


An Roinn Fostaíochta agus Foghlama.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Fostaíochta agus Foghlama.


An Roinn Oideachais, Tuaisceart Éireann.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Oideachais.


An Roinn Comhshaoil, Tuaisceart Éireann.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Comhshaoil.


An Roinn Sláinte, Seirbhísí Sóisialta agus Sábháilteachta Poiblí.
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Sláinte, Seirbhísí Sóisialta agus Sábháilteachta Poiblí.


An Roinn Talmhaíochta agus Forbartha Tuaithe (Tuaisceart Éireann).
Is roinn de chuid rialtas Thuaisceart Éireann í an Roinn Talmhaíochta agus Forbartha Tuaithe.


Dubhadh.
Is suoímh seandálaíochta é Dubhadh, suite i gContae na Mí, Poblacht na hÉireann.


Domhnach Cearnaigh, Contae na Mí.
Is baile atá suite in oirthear Chontae na Mí é Domhnach Cearnaigh. Tá isteach is amach le 3,000 duine ina gcónaí sa cheantar.


Maigh Locha, Contae na Mí.
Is paróiste suite i gContae na Mí í Maigh Locha.


Caisleán Bhaile an Dairdisigh.
Is caisleán suite i gContae na Mí é Caisleán Bhaile an Dairdisigh.


Fuirseoireacht.
Is cur i láthair greannmhar atá i gceist leis an Fuirseoireacht bíodh sin beo nó taifeadta.


Clube de Regatas do Flamengo.
Is club peile Brasaíleach é Clube de Regatas do Flamengo, ar a dtugtar Flamengo de ghnáth, a bunaíodh sa bhliain 1895.
Iosta trófaí.
1980, 1982, 1983, 1987, 1992, 2009
1914, 1915, 1920, 1921, 1925, 1927, 1939, 1942, 1943, 1944, 1953, 1954, 1955, 1963, 1965, 1972, 1974, 1978, 1979, 1979(Special), 1981, 1986, 1991, 1996, 1999, 2000, 2001, 2004, 2007, 2008, 2009, 2011


Baile Shláine Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Baile Shláine Íochtarach.


Machaire Gaileang.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Machaire Gaileang.


Baile Shláine Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Baile Shláine Uachtarach.


Baile Fhobhair, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Baile Fhobhair.


Ceanannas Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Ceanannas Íochtarach.


Ceanannas Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Ceanannas Uachtarach.


Déise Íochtarach.
Barúntacht suite i gContae na Mí is ea Déise Íochtarach.


Déise Uachtarach.
Barúntacht suite i gContae na Mí is ea Déise Uachtarach.


Damhliag Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí í Damhliag Íochtarach.


Damhliag Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí í Damhliag Uachtarach.


Dún Búinne, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Dún Búinne.


Luíne, Barúntacht.
Barúntacht suite i gContae na Mí is ea Luíne.


Maigh Fionnráithe Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí í Maigh Fionnráithe Íochtarach.


Maigh Fionnráithe Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí í Maigh Fionnráithe Uachtarach.


Ráth Tó, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é Ráth Tó.


An Scrín, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae na Mí é an Scrín.


An Uaimh Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí í an Uaimh Íochtarach.


An Uaimh Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae na Mí í an Uaimh Uachtarach.


Allentown, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Allentown. De réir an daonáirimh sa bhliain 2012, tá 118,974 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Allentown suite i gContae Lehigh. Tá Ed Pawlowski ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1762.


Baile an Dormhamaigh.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Baile an Dormhamaigh.


Cnoc an Dúin.
Is baile fearainn é Cnoc an Dúin i gContae na Mí atá suite ar an gCanáil Ríoga. Bhí stáisiún traenach ann freisin, ar an líne idir Baile Átha Cliath agus Gaillimh/Sligeach. Tá Oifig an Phoist agus siopa ag Cnoc an Dúin. Tá teach tábhairne ag an siopa freisin.  Tá gach ceann de na háiseanna seo suite in aice leis an droichead thar an gcanáil (Baile Átha Troim go Bóthar Cionn Átha Gad). Tá Naomh Columba, Naomh Bríd Chill Dara agus Naomh Pádraig ceaptha a bheith curtha san cnoc de réir finscéal. Is dócha go bhfuil mearbhall le Cnoc an Dúin in aice Dhún Pádraig i gCúige Uladh.
Iompar.
Shroich an Iarnróid Lár Tíre Mór an limistéar iartharach ag deireadh 1847. D'fhan an stáisiún traenach in úsáid go dtí 1963.&#x5B;"citation needed"&#x5D; Tá cuid de na harden ann fós. Ba é Peter Logan an máistir stáisiúin caite. D’oscail stáisiún traenach Cnoc an Dúin an 6 Nollaig 1847 agus dúnta ar deireadh é ar 10 Samhain, 1947.


Gort Lóna.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Gort Lóna.


Loch Gabhair.
Is baile fearainn suite i gContae na Mí é Loch Gabhair.


Cluain Ailbhe.
Is paróiste suite i gContae na Mí í Cluain Ailbhe.


Caisleán Chillín.
Is caisleán suite i gContae na Mí é Caisleán Chillín.


Caisleán Scrín Cholm Cille.
Is caisleán suite i gContae na Mí é Caisleán Scrín Cholm Cille.


Caisleán Dhún Samhna.
Is caisleán suite i gContae na Mí é Caisleán Dhún Samhna.


An Níth.
Is abhainn suite i gContae na Mí é an Níth.


Sliabh na Caillí.
Cnoc i gContae na Mí is ea Sliabh na Caillí (279 m).
Sliabh na Cailli


Tailtin.
Is ceantar suite i gContae na Mí é Tailtin.


Ard Breacáin.
Is ceantar suite i gContae na Mí é Ard Breacáin.


Cluain Eraird.
Ba mhainistir suite i gContae na Mí í Cluain Eraird.


Comhairle Contae na Mí.
Is comhairle i gContae na Mí í Comhairle Contae na Mí.


Dumha na nGiall.
Is suíomh seandálaíochta suite i gContae na Mí é Dumha na nGiall.


Ealaín na Biosáinte.
Ealaín a bhláthaigh idir 330 RC, nuair a rinneadh príomhchathair impireacht na Róimhe de Chathair Chonstainín (Iostanbúl na haoise seo), agus 1453, nuair a ghabh na Turcaigh an chathair. Coimeádach stílithe, bhí sí dírithe ar théamaí diaga thar aon rud eile. San ailtireacht ba é olleaglais Shóifia ón 6ú céad an sárshaothar, le leagan amach aiseach na baislice Rómhánaí is cruinneachán ollmhór uirthi. Níos déanaí toghadh leagan amach na croise Gréagaí do na heaglaisí, le 4 ghéag chomhionann agus cruinneachán beag ar dhruma ard. Maisíodh na heaglaisí le hinleagadh marmair, daite go sómasach, fuinneoga le gloine dhaite, agus mósáicí is múrmhaisithe ar théamaí ón mBíobla is an tApacrafa.


Ealaín na Fraince.
Thug an ealaín ársa sa bhFrainc tionchair Ghréagacha is Rómhánacha ón 6ú céad RC léi, agus bhí rath uirthi sa tréimhse Ghailleach-Rómhánach suas go dtí an 3ú céad RC. Sa Mheánaois bhí cáil ar ailtireacht, dealbhóireacht is gloine dhaite na n-eaglaisí is na n-ardeaglaisí cosúil leo siúd i Moissac, Saint-Denis, Chartres, agus Notre-Dame i bPáras. Tháinig coincheapa ó Athbheochan na hIodáile i bhfeidhm in ailtireacht na gcaisleán sa 16ú céad in abhantrach an Loire, na páláis ríoga i bhFontainebleau, agus an Louvre. Bhain stíl chlasaiceach na Fraince a buaic amach faoin Rí Louis XIV le péintéireacht Claude Lorrain is Poussin, agus ailtireacht Lemercier (1585-1654), Mansard is le Vau (1612-1670). San 18ú céad tháinig nuachlasaiceas David in ionad stíl Rocócó Boucher is Watteau. Sa 19ú céad tháinig na healaíontóirí cáiliúla Ingres, Courbet is Manet chun cinn. Ó lár an 19ú céad go tús an dara cogadh domhanda, glacadh le Páras mar lárionad ealaíon na hEorpa, maidir le péintéireacht ach go háirithe.


Ealaín na Gearmáine.
Ealaín lár is oirthear na hEorpa, ar thosaigh a traidisiún faoi na himpirí Otto sa 10ú-11ú céad. Tógadh baisleaca Rómhánúla i Mainz, Worms is Speyer. Tháinig lárionad dealbhóireachta cré-umha chun cinn i Hildesheim, agus bhain maisiúchán lámhscríbhinní barr maitheasa i Reichenau. Tugadh an stíl Ghotach isteach ón bhFrainc sa 13ú céad. Sa 15ú céad d'fhorbair an phéintéireacht faoi thionchar na bPléimeannach. D'éirigh leis an ngreanadóireacht adhmaid is an greanadh líneach go háirithe, agus ba é Dürer an sármháistir Gearmánach. Chuir an Reifirméisean isteach ar an ealaín i dtuaisceart na Gearmáine, ach i ndeisceart na tire bhláthaigh maisiúchán is ailtireacht Bharócach go déanach sa 17ú céad. Bhí an ghluaiseacht Nuachlasaiceach is an ghluaiseacht Rómánsach bríomhar go déanach san 18ú céad is luath sa 19ú céad, agus é sin léirithe i radhairc cháiliúla tíre Casper Davis Friedrich (1774-1840). I measc cuid na Gearmáine d'ealaín an 20ú céad, bhí an tEispriseanachas agus an Bauhaus.


Ealaín na Gréige.
Ealaín na Gréige clasaicí, a roinntear i 4 thréimhse: an tréimhse Gheoiméadrach (11ú-8ú céad RC) a aithnítear ón bpotaireacht phéinteáilte; an tréimhse Ársa (déanach san 8ú céad-480 RC) nuair a chuaigh iarmhairtí oirthearacha i bhfeidhm is a tháinig an fhoirm dhaonna amach mar théama lárnach; an tréimhse Chlasaiceach (480-323 RC) nuair a bhain an tsibhialtacht ársa a buaicphointe amach maidir le hailtireacht, dealbhóireacht is péintéireacht álainn agus mothú comhréire idéalach, ag leagan amach ardchaighdeán don ealaín fhíortha nár sáraíodh fós; agus an tréimhse Heilléiníoch (323-27 RC) inar táirgeadh sárshaothair a bhí oilte ó thaobh teicníochta is dráma, déanta i raon stíleanna ón réalachas go dti an Barócachas. Lean na Rómhánaigh leis an traidisiún seo agus d'fhadaigh an tréimhse seo.


Ealaín na hAstráile.
Thosaigh ealaín na nEorpach san Astráil san 18ú céad le tithe coilíneacha aonurláir le véarandaí, cosúil le stíl Sheoirseach is Leasríochta Shasana. Sna 1830idí baineadh feidhm as stíl Ghotach d'eaglaisí Anglacánacha (Ardeaglais Aindriú i Sydney, 1837, mar shampla), agus stíl Ghréagach d'fhoirgnimh phoiblí. Tharraing na healaíontóirí grafacha ar ainmhithe is fásra na hAstráile ón 18ú céad ar aghaidh, agus rinne péintéirí tír-radharc cosúil le John Glover (1767-1849) is Conrad Martens (1801-1878) iarracht ar ghairbhe na tíre a léiriú. Bhí tionchar beag ag stíleanna is faisin na hEorpa ar Frederick McCubbin (1855-1917) is Tom Roberts (1856-1931), ach shaothraigh siad dearcadh Astrálach ar an nádúr. Ba bheag tionchar na healaíne teibí nó osréalaíche ar an nglúin ina dhiaidh sin ach an oiread, agus chloígh William Dobell (1899-1970), Russell Drysdale (1912-1991) is Sydney Nolan (1917-1992) le healaín oirirc Astrálach.


Ealaín na hAthbheochana.
Gluaiseacht a thosaigh i bhFirenze na hIodáile go luath sa 15ú céad nuair a chuardaigh na healaíontóirí Masaccio, Donatello is Brunelleschi tinfeadh ó ealaín is ailtireacht na Róimhe ársa clasaicí. Ag an am céanna le daonnacht nua sa litríocht chomhaimseartha, tháinig tuiscint nua maidir le stíl chun cinn. Bhí na péintéirí Piero della Francesca, Mantegna is eile ag féachaint go dian le coibhnis chlasaiceacha a léiriú ina bhfigiúirí, agus chabhraigh córas nua na peirspictíochta leo doimhneacht a chur sna pictiúir. I ndiaidh Donatello, ba iad Ghiberti, Verrocchio is Michelangelo na dealbhóirí ab fhearr. Rinne Leonardo da Vinci is Raphael portráidí agus saothair reiligiúnda is stairiúla. Tugtar "an Ard-Athbheochan" ar an tréimhse timpeall 1500-1520. Sa 16ú céad leathnaigh stíl na hAthbheochana don chuid eile den Iodáil, an Veinéis go háirithe, agus an chuid is mó d'iarthar na hEorpa.


Ealaín na hÉigipte.
Ealaín a bhí faoi bhláth faoi réím na bhFarónna, ó 3000 RC go dtí gabháil na hÉigipte ag Alastar Mór i 332 RC. An méid a mhair don lá inniu, tá sí dubhach den chuid is mó, le sochaí is reiligiún coimeádach, agus d'fhan an stíl statach. Mhaisítí na tuamaí le múrmhaisithe is rilífí, agus bhíodh dealbha portráide na marbh chomh maith le huirlisí teaghlaigh — ina measc obair ardchaighdeáin as miotal, eabhar, cré bhruite, is eile — le húsáid sa saol eile. Phéinteáltaí na fíoracha daonna leis an gceann in imlíne, súil mhór amháin ag féachaint amach, na guaillí chun tosaigh is na cosa i dtaobhradharc. Cuimsíonn sí dealbha cosúil leis an sfioncs, radhairc thosaigh is radhairc imlíneacha, ag éirí as cruth na bunchloiche b'fhéidir. Bhíodh cáis na seargán sármhaisithe go minic.


Ealaín na hIndia.
Tá an dealbhóireacht i bhfo-ilchríoch na hIndia ón réamhstair tábhachtach, ach tosaíonn an taifead stairiúil ar an ealaín sa 3ú céad RC le linn réimeas Ashoka (264-23 RC). Maisíodh stúpaí (tulacha créafóige) Búdacha le dealbhóireacht rilífe ón 1ú céad. Sa 2ú-6ú céad rinneadh dealbhóireacht fhíortha ag Ganhara, ag taispeáint tionchair Ghréagaigh a tháinig tríd an Éigipt is an tSiria. Sa tréimhse chéanna rinneadh múrmhaisithe sármhaisithe Búdacha in Ajanta. Glactar le tréimhse Gupta (4ú-5ú céad) mar an tréimhse chlasaiceach i sibhialtacht na hIndia, sa litríocht ach go háirithe, ach níl mórán riain den ealaín radharcach ansin fágtha. Shroich an tionchar Ioslamach sna healaíona an India faoi na himpirí Mógalacha sa 17ú céad.


Ealaín na hIodáile.
Traidisiún lárnach na healaíne Eorpaí, an fhoinse is cumasaí tionchar stíleach ar na traidisiúin go léir san Eoraip ón Meánaois dhéanach go dtí an 18ú céad. San Iodáil mheánaoiseach baineadh feidhm as tréithe clasaiceacha le haghaidh téamaí Críostaí. Bhí dealbhóireacht ársa figiúr chun tosaigh maidir le stíl is caighdeáin ar feadh 1,500 bliain. Bhí sraith ardealaíontóirí gan bhriseadh ann, ag tosú le Giotto go luath sa 14ú céad suas go dtí Canova a fuair bás i 1822. I rith na tréimhse sin ní raibh an Iodáil aontaithe, agus d'fhás ealaíona eagsúla i bhFirenze, an Róimh, Bologna, is an Veinéis.


Ealaín na hOllainne.
Bhain ealaín Phoblacht na hOllainne (Protastúnach den chuid is mó) buaic an-ard amach sa 17ú céad. Sa phéintéireacht go háirithe, i ndiaidh van Eyck is Bosch sa ré roimhe sin, tháinig Hals, Rembrandt, Steen, Ruysdael is Vermeer chun cinn le léargais ón Athbheochan san Iodáil. Faoi dheireadh an chéid ba é Haarlem, mar ar shaothraigh Hals, lárionad na péintéireachta. Ag an am sin bhí Terbrugghen is Honthorst ag saothrú stíl Iodálach Caravaggio in Utrecht, agus ba é lár an mhargaidh Eorpaigh san ealaín Amstardam, mar ar shaothraigh Rembrandt ó 1632. Ní raibh aon éileamh ar théamaí reiligiúnda, agus dhírigh na healaíontóirí Ollannacha ar phortráidí, radhairc tíre is ábhair neamhbheo.


Ealaín na Meánaoise.
Ealaín na hEorpa sa Mheánaois, sa mhíle bliain idir titim na Róimhe agus tosú an náisiúin nua-aoisigh le linn na hAthbheochana. Ag nochtadh ceannasaíocht spioradálta is intleachtúil na hEaglaise Caitlicí, cuimsíonn an ealaín seo eibhir is mósáicí Biosántacha, leabhair urnaithe is lámhscríbhinní maisithe eile, ardeaglaisí na hArd-Mheánaoise lena ndealbhóireacht fhlaithiúil is a bhfuinneoga daite. I dtíortha Protastúnacha cosúil leis an mBreatain, scriosadh cuid mhór den oidhreacht sin sa Reifirméisean.


Ealaín na Peirse.
Soitheach cré Peirseach ón 4ú mílaois
Ealaín ón Iaráin ársa, a thosaigh sa chianseanaois. Tá potaireacht ó 4000-3000 RC atá maisithe le dearthaí teibí is stílithe ainmhithe, chomh maith le dearthaí cosúla i gcré-umha is ór. Thug gabháil Alastair Mhóir (333 RC) tionchair Ghréagacha isteach, agus sa tréimhse Shasánach (224-642 AD) athbheodh na foirmeacha traidisiúnta arís. Leis an ngabháil Arabach sa 7ú céad, tháinig foirmeacha is coincheapa Ioslamacha chun cinn le moscanna breátha, callagrafaíocht is lámhscríbhinní maisithe.


Ealaín na Róimhe.
Is éard atá i gceist le healaín na Róimhe ná an dual is tábhachtaí i dtraidisiún ealaíne an Domhain ársa thiar, agus stair na n-ealaíon san iarthar ó shin. Tharla athbheochan uirthi arís is arís eile ón luath-Mheánaois suas go dtí an 18ú céad.
Bunaithe go daingean ar an oidhreacht ealaíonta Ghréagach, sa phéintéireacht is an dealbhóireacht go háirithe. Ní mhaireann cuid mhaith dealbh clasaiceach Gréagach ach mar chóipeanna Rómhánacha. Ach bhí na dealbhóirí Rómhánacha iontach bunúil sa phortráidíocht lena gcuid bustaí is rilífí (mar shampla, ar chólún Tráiain is na háirsí caithréime), agus bhain caighdeáin amach nach ndearnadh arís go dtí an 18ú céad, b'fhéidir. Ní mhaireann mórán péintéireachta, ach bhíodh eachtraí ó Hóiméar agus radhairc tíre ó Oivid ar mhúrmhaisithe i dtithe Rómhánacha.


Ealaín na Rúise.
D'fhás an ealaín seo ar feadh i bhfad faoi anáil Bhiosántach go dtí an 18ú céad. Sampla is ea Ardeaglais Shóifia i gCív ón 11ú céad. Ón 18ú céad tháinig tionchair ón iarthar chun cinn, agus bhí ealaíontóirí Rúiseacha páirteach go suntasach i ngluaiseacht na teibíochta.


Ealaín na Seapáine.
Gaolmhar on tús le stíl is modhanna oibre na Síne, ach tugtha do phatrúin dhromchlacha, rímháistreacht theicniúil, agus dathanna láidre. Rinneadh éachtaí i gclónna daite, a mbaineann na hainmneacha Utamaro, Hokusai is Hiroshige leo, scrollaí péinteáilte, potaireacht, laicear is miotalóireacht mhaisithe. Shroich Búdachas an tSeapáin sa 6ú céad, agus tháinig ceardaithe Cóiréacha leis a d'fhorbair scoil thábhachtach dealbhóireachta reiligiúnda faoina dtionchar. Ar an dul céanna bhí tionchar láidir ar an bpéintéireacht ag an mBúdachas Zen a tháinig ón tSín ina dhiaidh sin.


Ealaín na Síne.
Tírdhreach le Dong Qichang, t. 1600
Ealaín na Síne ársa, ó 4000 RC ar aghaidh, a raibh tionchar trom aici ar an ealaín i ngach tír sa chianoirthear, agus a shroich an Eoraip sa 17ú céad. Ba shainiúil a nuálaíocht fhiúntach theicneolaíoch (síoda, poirceallán, páipéar is clóbhualadh) agus a míneadas iontach stíle. Fuarthas soithigh cré-umha mhaisithe ó 1000 RC. Bunaíodh an dá thraidisiún ghaolta péintéireachta is peannaireachta le linn réim rítheaghlach Han (206 RC-222 AD). Táirgeadh poirceallán ardchaighdeáin faoin rítheaghlach Tang (618-906) agus ina dhiaidh. Tháinig péintéireacht radhairc tíre chun tosaigh faoi rítheaghlach Song (960-1279) agus ina dhiaidh. Táirgeadh poirceallán, laicear, agus cruanadóireacht rannta (cloisonné) ardmhíneadais le linn rítheaghlach Ming (1368-1644). Níor staon na forbairtí le linn an rítheaghlaigh dheireanaigh, Qing (1644-1912), mar rinneadh péintéireacht impriseanaíoch is poirceallán iontach a raibh éileamh orthu ar fud an Domhain.


Ealaín na Spáinne.
Ealaín na hIbéire, faoi bhláth ón aimsir réamhstairiúil. Le linn gabháltas na Róimhe (218 RC-414 AD) tharla cuid mhaith tógála, ach níl mórán de fágtha anois. Tar éis ionradh na Múrach i 711 tháinig Córdoba le bheith ina lárionad do chultúr ealaíonta niamhrach a d'fhág lorg láidir ar an ealaín Chríostaí ina dhiaidh sin. Thosaigh traidisiún náisiúnta sa 9ú céad leis an stíl Mhosarabach (ealaín na gCríostaithe Spáinneacha faoi réim na Moslamach). Ón 11ú céad tógadh ardeaglaisí Rómhánúla a bhí maisithe go sómasach (Santiago de Compostela, mar shampla). Thosaigh an ré iontach sa phéintéireacht is sa dealbhóireacht go déanach sa 16ú céad le réalachas cumasach tochtach faoi thionchar idéil an Fhrith-Reifirméisin. I measc na bpéintéirí bhí El Greco, Velásquez is Zurbarán, agus ba dhealbhóirí suntasacha Juan Martínez Montañés (1568-1649) is Alonso Cano (1601-1667). Ard-dathadóirí a tháinig níos déanaí ab ea Goya is Picasso.


Ealaín na Tibéide.
Ealaín atá bunaithe ar spioradáltachas is misteachas Búdach na lámaí. Péintéireacht ballaí, brataigh, dealbhóireacht cloiche, adhmaid, miotail is eabhair, tuamaí is stúpaí, agus iad go léir táirgthe ag ceardaithe gan ainm de réir rialacha atá ann le míle bliain.


Ealaín nua-aoiseach.
Úsáidtear an téarma seo ar na gluaiseachtaí forásacha san ealaín sa 19ú-20ú céad. Níltear ar aon intinn an é Goya nó Manet an chéad phéintéir nua-aoiseach, ach is cinnte gur chuir ealaíontóirí cosúil le Cézanne, Gauguin, van Gogh, Ensor is Munch i gcoinne an healaíne traidisiúnta ar bhealaí éagsúla faoi dheireadh an 19ú céad. Mar shampla, cheistigh siad péintéireacht nádúraíoch an fhigiúir, agus an pheirspictíocht mar a tuigeadh le linn na hAthbheochana í. Faoina dtionchar siúd tháinig glúin nua péintéirí chun cinn timpeall 1904-1905 i bPáras (Rouault, Matisse is Picasso) agus Dresden (Kirchner, Heckel is Schmitt-Rotluff). Shaothraigh Picasso is Braque an Ciúbachas (1906-1908), gluaiseacht a d'fhág lorg an-tábhachtach ar fud an Domhain. Dhruid grúpa an Blaue Reiter i München amach a thuilleadh fós ón aithris, agus tháinig ealaín iomlán teibí chun cinn i saothar Kandinsky is Klee. Mar shampla, i Moscó i 1917 shaothraigh Malevich ealaín theibí ar thug sé Uachtarachas uirthi. Faoi 1916 bhí gluaiseacht nihileach eile ag teacht chun cinn i Zürich, an Dadachas. Rinne an ghluaiseacht seo ionsaí ar luachanna uile na healaíne, ach chuir go suntasach go luath le smaointe na nOsréalaithe, a lainseáil a bhforógra ar na healaíona i 1924.


Ealaín Phailéiliteach.
Ealaín na seanchlochaoise a cruthaíodh timpeall 30,000 bliain ó shin. Caomhnaithe i bpluaiseanna aolchloiche sa bhFrainc is sa Spáinn tá múrmhaisithe mórthaibhseacha ag léiriú radhairc seilge ina bhfuil líníochtaí réalaíocha capall, tarbh is a lán ainmhithe eile atá imithe in éag nó nach bhfuil le fáil san Eoraip anois. Tá dealbhóireacht i gceist freisin: is é Véineas Willendorf an sampla is cáiliúla, píosa 11.5 cm ar airde de bhean thorrach. Thángthas ar na saothair seo i seomraí a bhí beagnach doshroichte, go domhain faoin talamh. Mar sin, meastar gur le haghaidh searmanas reiligúnda nó draíochtúla iad seo.


Ealaín Phléimeannach.
Ealaín ón gcuid Chaitliceach ó dheas den Ollainn, go ginearálta an Bheilg is Lucsamburg anois. An-cháil ar phéintéirí an réigiúin sa 14ú céad as maisiú lámhscríbhinní, agus sa 15ú céad as pictiúir altóra is portráidí ar phainéil, saothar Campin, van Eyck, van der Weyden, Bouts is Memlinc go háirithe. Lean an caighdeán ard sa 16ú céad nuair a tháinig Bosch is Brueghel, duine de na healaíontóirí is fearr riamh i gcomhair radhairc tíre, chun cinn, agus sa 17ú céad leis na máistrí barócacha Rubens, van Dyck is Jordaens. Cailleadh is milleadh cuid mhaith den saothar seo sna cogaí is an t-íolbhriseadh thar na céadta, ach dá laghad a mhaireann, is éacht ealaíne é. Ní hionann is ealaín Ollannach, bhí an ealaín Phléimeannach eaglasta cúirtiúil i gcónaí, ach neamhspleách ar an Iodáil den chuid is mó. Sa 20ú céad rinne Magritte is Delavaux saothar suntasach san Osréalachas.


Ealaín réamh-Cholómach.
Ealaín na mbundúchasach i Meiriceá Thuaidh, Láir is Theas roimh ghabhálacha na nEorpach sa 16ú céad. Bhí na cultúir is forbartha i bPeiriú, Meiriceá Láir is Meicsiceo. I bPeiriú sa 15ú céad thóg na hIncigh le bloic ollmhóra cloiche a oibríodh go raibh siad mín is oiriúnaithe dá chéile. I Meiriceá Láir togadh pirimidí barrscoite mar bhoinn lena dteampaill. I Meiriceá Láir is Meicsiceo, thóg na Máigigh foirgnimh mhaorga agus rinne dealbhóireacht chruthaitheach i gcloch, potaireacht is séad. Rinne na hAstacaigh mar an gcéanna i Meicsiceo. Tháirg siad uile teicstílí is earraí miotalóireachta freisin.


Ealaín ríomhaire.
Stíl ealaíne a thosaigh i ndiaidh an dara cogadh domhanda le húsáid ríomhairí analógacha chun líníocht theibí a chruthú, mar a rinne an t-ealaíontóir Sasanach Desmond Paul Henry (1921-2004) don taispeántas "Cybernetic Serendipity" (Seirindipíocht Chibirniteach) i 1968. Ó na 1960idí tá ríomhairí digiteacha nua-aoiseacha in úsáid ag ealaíontóirí, cosúil le Charles Csuri is Robert Mallory, chun líníocht, péintéireacht, is fiú dealbhóireacht a tháirgeadh. Dearann an t-ealaíontóir le CAD ar leith, agus déanann an ríomhaire an toradh a phriontáil nó an déanamh a threorú le CAM ar leith.


Ealaíona maisithe.
Dearadh is maisiú réad, de ghnáth le feidhmeanna praiticiúla, agus taobh amuigh de na mínealaíona (péintéireacht, dealbhóireacht, ailtireacht). Uaireanta tugtar "ealaíona feidhmeacha" orthu. Tagann miotalóireacht, criadóireacht, gloine, teicstílí, adhmadóireacht, is fógraíocht san áireamh, mar is minic a mhaisítear iad chuig leibhéal níos airde ná is gá dá bhfeidhmeanna. Le fírinne, tá teorainn dhoiléir idir ealaín mhaisithe is mínealaín.


Eallach.
Mamaigh cheansaithe, saothraithe ón áracs fiáin is ea eallach. Scaipthe faoi seo ar fud an Domhain le han-chuid pór.
Fástar le haghaidh bainne is/nó feola iad, agus chun ualaigh a tharraingt. Tugtar damhra orthu freisin. Mhéadaigh an líon eallaigh sa Domhan faoi dhó i 1960-1980.


Eambólacht.
Bac i bhfuileadán de bharr carnadh is greamú ábhair neamhthuaslagtha (cosúil le téachtán fola) a iompraítear don láthair san imshruthú fola. Aithnítear de ghnáth é de réir an tsoithigh ina bhfuil sé (ceirbreach, corónach, scamhógach), nó de réir an ábhair neamhthuaslagtha (aer, saill). De ghnáth is é a bhíonn in eambólacht ná téachtán fola a briseadh ón ionad téachtaithe, go minic i bhféitheacha na coise. Is féidir go dtarlóidh eambólacht saille mar aimhréidh máinliachta ortaipéidí, mar thoradh ar ghortú, nó le linn insilte infhéithí gan dóthain ullmhúcháin.


Eambólacht scamhógach.
Gabháil eambólais (réad mínormálta ag imshruthú sa bhfuil) isteach in artairí na scamhóg. An t-eambólas is coitianta is ea téachtán (trombas) ag éirí as réigiún trombóise sa chos. Is féidir go lonnóidh sé sa phríomhartaire scamhógach chun bac iomlán a chur ar shreabhadh na fola do na scamhóga, rud a bheidh ina thrúig thobann báis. Cuireann téachtáin níos lú bac le sreabhadh fola i dteascáin is lú fíocháin sna scamhóga, agus tarlaíonn siomtóim cosúil le giorra anála, pian sa chliabhrach, is smuga fola.


Eamhnú (bitheolaíocht).
Modh atáirgthe neamhghnéasaigh ina scoilteann an t-orgánach ina dhá chuid (eamhnú dénártha) nó níos mó (eamhnú iolrach) ionas go bhforbraíonn gach cuid ina horgánach neamhspleách iomlán ann féin. Coitianta i measc miocrorgánach aoncheallach.


Eamhnú núicléach.
Imoibriú núicléach ina scoiltear an núicléas, mar shampla núicléas d'úráiniam-235, ina dhá bhlúire mhóra agus a scaoiltear amach cuid mhaith fuinnimh. De ghnáth is ionann na blúirí seo is núicléis de dhúile i lár chlár peiriadach na ndúl. Astaítear neodróin freisin, agus má bhíonn tuilleadh núicléas U-235 sa timpeallacht is féidir go n-ionsóidh na neodróin ón mbunimoibriú iad, agus a thuilleadh imoibrithe den saghas céanna a spreagadh. Is féidir imoibriú slabhrúil a chur ar siúl má dhéanann níos mó ná neodrón amháin ionsaí mar seo tar éis gach imoibriú aonair. Le linn an imoibrithe shlabhrúil seo scaoiltear a lán teasa i seal gairid ama, agus tagann sé seo ó chlaochlú maise go dtí teasfhuinneamh. Is ionann an teas a chruthaítear ó 1 kg U-235 is a fhaightear ó 3.1 milliún kg guail. Is í an ghiniúint teasfhuinnimh seo le linn an imoibrithe is bun leis an bpléascán adamhach agus an modh núicléach ginte fuinnimh leictrigh. Chun pléascán núicléach a dhéanamh, níl ag teastáil ach timpeall 7 kg d'úráiniam-235 a bheith bailithe go dlúth le chéile chun an t-imoibriú slabhrúil a chur ar bun. Tugtar "an mhais chriticiúil" ar an íosmhéid seo den iseatóp ineamhnaithe. Sa bhuama ligtear don imoibriú slabhrúil dul ar aghaidh chomh tapa agus is féidir chun an pléascadh a dhéanamh chomh cumasach millteanach agus is féidir. In imoibreoir núicléach is féidir an t-imoibriú céanna a stiúradh go mall rialta, agus an teas uaidh a úsáid chun uisce a fhiuchadh, tuirbín gaile a rothlú, agus leictreachas srutha ailtéarnaigh (SA) a ghiniúint.


Éan aithrise.
Éan atá dúchasach don Domhan Úr, cosúil le smólach le gob géar, rud beag cuartha le heireaball fada. Canann sé go maith. Is aithriseoir an-mhaith é. Áitríonn sé foraoisí is áiteanna tomacha, agus itheann inveirteabraigh is torthaí.


Éan cairdinéalach.
Dhá speiceas atá dúchasach do Mheiriceá: an t-éan cairdinéalach dúscarlóideach, agus an t-éan cairdinéalach flanndearg, a bhfuil an fireannach dúscárlóideach.


Éan grianáin.
Éan atá dúchasach don Nua-Ghuine is an Astráil. Gaolmhar leis an éan parthais. Meallann na fireannaigh na baineannaigh trí struchtúir ornáideacha (na grianáin), maisithe le réada daite, a thógáil ar an talamh.


Éan parthais.
Éan le gob leathan is cosa láidre, dúchasach d'fhoraoisí oirdheisceart na hÁise. Úsáideann na fireannaigh clúmh mórthaibhseach chun baineannaigh a mhealladh, agus is féidir go dtógfaidh sé cuid mhaith leathéan le linn séasúr an ghoir.


Éaneolaíocht.
Staidéar ar éin, éabhlóid na ngnéithe, a ndáileadh, a n-imirce, a gcaomhnú, a n-éiceolaíocht, a bhfiseolaíocht, a mbithcheimic, a n-anatamaíocht, a ngéineolaíocht, a ngalair, agus a gceangail le hainmhithe eile.


Eangach.
Obair maisiúcháin le patrúin shainiúla ar charraig a úsáidtear sa chuid uachtarach d'fhuinneog, crann saingil, painéal nó gné eile d'fhoirgnimh. Feictear de ghnáth í in ailtireacht Ghotach, bíodh is nár tugadh an téarma seo isteach go dtí an 17ú céad i Shasana. Tá dhá phríomhshaghas ann: an phláteangach shimplí a chuireann béim ar na spáis ghlana, agus an bharra-eangach atá níos casta is a úsáideadh go forleathan in eaglaisí Gotacha. Tá a thuilleadh fo-ranna stíle ann, geoiméadrach, trasnaíoch, painéal, is mogallach ina measc.


Eangach stór cáilíochtaí.
Teicníocht a shaothraigh an síceolaí Meiriceánach George Kelly (1905-1966) chun tuairimí freagróra a fháil ar ghné éigin den saol. Táirgeann an freagróir liosta de na gnéithe lena ngrádaíonn sé rudaí nó daoine (comhghleacaithe, mar shampla). Is féidir struchtúr na heangaí seo a úsáid chun cur síos ar conas a fheiceann an freagróir an saol. Baintear feidhm as i dtraenáil sa bhainistíocht, agus teiripe urlabhra.


Éanlaith clóis.
Éanlaith clóis traidisiúnta san Eoraip
Éin a shaothraítear ar fud an Domhain le haghaidh a n-uibheacha nó a bhfeola. "An chearc" nó "an puiléad" a thugtar orthu, agus tagann siad uile anuas ó éanlaith fhiáin na dufaire, an éanlaith dhearg dufaire is dócha. Ceansaíodh í seo os cionn 5,000 bliain ó shin. Rangaítear póir an lae inniu i gcineálacha Áiseacha is cineálacha Meánmhara.


Éanlaith uisce.
Éin uisciúla, go príomha na lachain, na géanna is na healaí. Tugtar "éanlaith fhiáin" orthu freisin. Go minic ciallaíonn éanlaith uisce go bhfuil siad i ngéibheann, agus éanlaith fhiáin go bhfuil siad faoi shealgaireacht. Uaireanta cuimsíonn an téarma éin uisciúla uile, cosúil leis na lapairí.


Eantalpacht.
Cainníocht fuinnimh a thagann san áireamh go minic sa teirmidinimic. Úsáidtear an tsiombail H di, agus tomhaistear i ngiúil (J) í. Sainmhínítear mar seo í: H = U + p V, mar arb é U an fuinneamh inmheánach, p an brú, agus V an toirt. Mar shampla, i ngás ag brú tairiseach, is é an teas iomlán is gá a chur leis chun an teocht a ardú ná an méadú sa bhfuinneamh inmheánach móide an obair is gá a dhéanamh i bhforbairt an gháis i gcoinne an bhrú timpeall, agus mar sin, is ionann an teas iomlán is an méadú i H. Níl a leithéid is dearbhnialas eantalpachta ann, agus ní féidir ach athruithe san eantalpacht a thomhas.


Eantrópacht.
Sa teirmidinimic, tomhas uimhriúil ar an mí-ord. Úsáidtear an tsiombail S di, agus is i ngiúil in aghaidh an cheilvin (J K-1) a thomhaistear í. De réir mar a mhéadaíonn an mí-ord, is amhlaidh a mhéadaíonn an eantrópacht. Mar shampla, samhlaigh córas ina bhfuil umar uisce is braon dúigh. Nuair a chuirtear an braon dúigh isteach san umar uisce, méadaítear eantrópacht an chórais mar go bhfuil mí-ord an dúigh scaipthe níos mó ná roimhe. Ní athbhaileoidh na páirteagail dúigh le chéile arís, rud a léiríonn nach laghdaíonn an eantrópacht go spontáineach.
Sainmhínítear an t-athrú eantrópachta mar an méid teasa a chuirtear le córas, roinnte ar a theocht i K nuair a choinnítear an teocht tairiseach. Mar shampla, is é an méadú eantrópachta i 1 kg oighir nuair a leánn sé go huisce ag 0 °C (273 K) ná 1223 J K-1. Nuair a reoitear uisce go dtí oighear, laghdaítear eantrópacht an uisce sin, ach ar chostas an mhéadú eantrópachta sa chóras iomlán, an cuisneoir is an seomra san áireamh. Tugann an t-athrú eantrópachta léargas breise ar threo próisis atá inchúlaithe ó thaobh imchoimeád an fhuinnimh de, de réir dealraimh.
Is tairiseach an eantrópacht i bpróiseas inchúlaithe de chineál amháin, agus is é sin próiseas nach suimítear nó nach ndealaítear teas lena linn. De réir dara dlí na teirmidinimice, fanann an eantrópacht gan athrú nó méadaíonn an eantrópacht i ngach uile phróiseas.


Éarasastratas.
Bunaitheoir scoil mhíochaine i gKea na Gréige ab ea Éarasastratas (304-c 250 RC). Rinne sé staidéar ar an néarchóras, agus meastar gur tháinig sé gar d'fhionnadh imshruthú na fola.


Earc.
Débheathach, cosúil leis an salamandar, ach caitheann na hearca fásta an samhradh nó an bhliain go léir san uisce. Póraíonn sé san uisce. Cónaíonn na hearca óga (earca luachra) ar tír ar feadh 1-7 bliain.


Earcán caoch.
mion
Laghairt gan chosa, dúchasach don Eoraip, iarthuaisceart na hÁise is iardheisceart na hAfraice. Liath nó donn. Líne dorcha ar feadh an taoibh ar an mbaineannach. Is féidir go scarfaidh sé leis an eireaball fada, ach má dhéanann ní fhásann an fad céanna ar ais. Itheann sé péisteanna i ndrúchtíní.


Eargót.
Galar fungasach féar a chruthaíonn coirp thorthaithe chrua dhubha i mbláthchinn na bhféar ionfhabhtaithe, ina measc na gránbharra, seagal go háirithe. Cuimsíonn na coirp thorthaithe seo ceimiceáin alcalóideacha is féidir a bheith an-nimhiúil má ionghabhtar iad.


Eargótachas.
Riocht a tharlaíonn do dhuine tar éis dó arán seagail a ithe a bhí ionfhabhtaithe le heargót. Crapann na ceimiceáin na fuileadáin, rud a chuireann tús le mothúchán dóite go domhain sna géaga, morgadh is trithí. Spreagann sé breith anabaí i mná toirchithe. Tá an riocht seo annamh anois, ach tharla eipidéimí suas go dtí an 19ú céad a scanraigh an pobal. Thugtaí gealán San Antaine ar an riocht, agus chreid daoine go bhfaigheadh siad faoiseamh uaidh ach cuairt a thabhairt ar thuama Antaine.


Amelia Earhart.
Eitleoir a rugadh in Atchison, Kansas ab ea Amelia Mary Earhart (24 Iúil 1897 - 2 Iúil 1937). B'í an chéad bhean a d'eitil thar an Aigéan Atlantach, i dtús mar phaisinéir (1928), agus ina haonar i 1932.
Eitilt trasatlantach.
Sa bhliain 1932, b'í Earhart an chéad bhean a d'eitil thar an Aigéan Atlantach ina haonar ó na Stáit Aontaithe go Doire. Chuir sí tús leis an eitilt ar 20 Bealtaine agus mhair sí 14 uaire, 54 nóiméad. Thuirling sí i mBaile Arnóid, An Teampall Mór, Doire.
Eachtraí agus bás.
D'eitil Earhart ó Honolulu go California i 1935.
Cailleadh í ar 2 Iúil 1937 san Aigéan Ciúin le linn eitilt timpeall an domhain.


Earr ghuaireach.
Feithid bhunúsach gan sciatháin le filiméid fhada eireabaill. Cuimsíonn an grúpa seo na gilíní. Bíonn na hearra guaireacha déladhracha dall, an-bhídeach den chuid is mó, ina gcónaí san ithir, le hábhar orgánach lofa le n-ithe. Faightear na hearra guaireacha tríladhracha bídeacha san ithir, le fuílleach dhuilleog na coille le n-ithe.


Earr na hinchinne.
An "medulla oblongata", an chuid íochtarach de stoc na hinchinne atá leanúnach leis an bpons os a cionn agus corda an dromlaigh faoina bun. Cuimsíonn sí na beoláir (ainm a chiallaíonn gur marfach damáiste dóibh go minic) a bhaineann le rialú fhrithluail an chórais chardashoithíoch is an chóras riospráide. Cabhraíonn sí le stiúradh slogtha, sraothartaí, casachtaí, is urlacain.


Earraí grúpa.
Cláir ríomhaire a shaothraítear chun cabhrú le grúpa ar leith daoine comhoibriú, san ionad céanna nó ionaid éagsúla. Cás ar leith is ea comhdháil ríomhaireachta. Ag baint úsáide as teicníochtaí cosúil le réaltacht fhíorúil, is féidir comhdhálacha a eagrú le grúpaí in ionaid dhifriúla, ach an chuma air go bhfuil na rannpháirtithe sa seomra céanna.


Earráid dhúchasach mheitibileachta.
Neamhord ó bhroinn a chuireann tús le héalanga sna próisis chasta bhithcheimiceacha sa cholainn. Is féidir go gcuirfidh siad isteach ar an mbealach a gcruthaíonn nó a mbriseann an cholainn síos cealla (mar shampla, cealla na fola), nó an bealach a bpróiseálann sí ábhair cosúil le carbaihiodráití, aimínaigéid, lipidí, stéaróidigh, púiríní is miotail throma.


Éasafagas.
Cuid den diúlfaíoch, an feadán fada matánach a ghabhann ó íochtar na farainge tríd an tóracs go dtí an goile. Timpeall 24 cm ar fhad i nduine fásta, líneáilte taobh istigh le cisil lannacha eipitéiliam. An chuid is matánaí de chonair an díleá. Teannann sé solaid is leachtanna a thógann an béal isteach le tonnta craptha a chuid matán, a dtugtar "imfháscadh" air, i dtreo an ghoile. Tá go leor cúnguithe ar feadh a chúrsa, a chuireann moill ar an ábhar atá á theannadh síos ann. Má bhíonn ábhar creimneach san ábhar a shlogtar siar, déantar níos mó damáiste don éasafagas ag na pointí cúngaithe sin ná áiteanna eile.


Éasc (geolaíocht).
Sa gheolaíocht, scoilt nó gág i gcarraig, ar tharla díláithriú ar feadh an éisc de bharr struis taobh istigh den Domhan. Nuair is díláithriú ingearach a tharla, is éasc normálta é sin agus strus comhbhrúiteach ba chúis leis. I gcásanna thar mean, sáitear taobh amháin den charraig suas os cionn an taoibh eile. I gcúléisc, mar mhalairt, forleathnú screamh an Dómhain is bun leis. Is samplaí drámata den éasc seo an Cainneoin Mór sna Stáit Aontaithe agus an Scoiltghleann in iarthar na hAfraice. Maidir le héisc sractha, scaoiltear strus comhbhrúiteach trí dhíláithriú i leataobh, agus is sampla suntasach de seo Éasc San Andreas i gCalifornia.


Eascann choncair.
Iasc foghlach mara a fhaightear in uiscí éadoimhne cois cladaigh i dtuaisceart na hEorpa is an Mheánmhuir, de ghnáth faoi chumhdach carraigeacha, céanna, long briste. An cholainn sorcóireach, suas le 2.7 m ar fhad. Na gialla cumasach, na fiacla cónacha suite gar dá chéile. Itheann sí éisc, crústaigh is ceifileapóid den chuid is mó. Baolach do thumadóirí.


Eascann leictreach.
Iasc mór uisce úir a fhaightear i srutháin thanaí na hOranócó is na hAmasóine i Meiriceá Theas. A cholainn sorcóireach chun tosaigh is brúite maol chun deiridh, suas le 2.4 m ar fhad. A eite thimpireach fada, gan aon eite droma, eireabaill ná peilbheach. Táirgeann sí turraing chumasach leictreach le néal a chur ar chreach, le haghaidh cosanta, agus chun seoladh in uisce moirtiúil.


Eascann mhuraenach.
Clann mhór eascann mara, forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha teo, is ea an eascann mhuraenach. Na heití droma is anasacha leanúnach, gan aon eite pheilbheach ná uchtach. Na fiacla dea-fhorbartha. Is féidir leis na cineálacha is mó a bheith thar 3 m ar fhad. Tá cineál sa Mheánmhuir, an eascann mhuraenach helena atá suas le 1.3 m ar fhad, breacdhonn buí, agus an-ionsaitheach.


Easón.
Seicheamh códaithe de núicléitídí, agus mar sin de bhunphéirí, taobh istigh de ghéin ar an DNA, scartha ón gcéad eastrón eile ag iontrón (seicheamh neamhchódaithe). Tar éis an chéad trascríobh ó ghéin (an phríomhthrascríobh) a dhéanamh, seicheamh comhtheagmheálach de RNA neamhchódaithe (iontróin) is RNA codaithe (easóin) a bhíonn inti. Ansin baintear na hiontróin amach, agus spladhsáiltear na heasóin le chéile chun an teachtaire-RNA (mRNA) a dhéanamh. Sainíonn seicheamh an mRNA an phróitéin. Ascnaíonn an mRNA amach ón núicléas do na ribeasóim sa chíteaplasma, áit a n-aistrítear an t-eolas géiniteach sa seicheamh seo ina phróitéin.


Easpa.
Bailiúchán bracha i réigiún éigin in orgán nó fíochán. Mórthimpeall uirthi bíonn at frithghníomhach athlasta mar bhalla imlíneach glan, a dtugtar "cuas na heaspa" air. Bíonn sí pianmhar. De ghnáth, ionfhabhtú le baictéir a dhéanann an brach, nó ábhar coimhthíoch eile. Is féidir go dtarlóidh sí ar fud na colainne, sa chraiceann, na caipíní súile, an cluas lair, is an reicteam. I gcás na heitinne, sna scamhóga a tharlaíonn na heaspaí (na mealláin). Muna bhfolmhaíonn an easpa go deonach, ní mór í a thaoscadh go máinliach.


Easpa bhrád.
Eitinn na bhfaireog limfeach sa mhuineál, agus fás easpaí is othras ar an gcraiceann anuas orthu. Riocht annamh anois. Thugtaí olc an rí ar an ngalar, agus chreidtí go leigheasfadh tadhall an rí é.


Easpónant.
Nodaireacht sa mhatamaitic a shimplíonn scríobh iolrach. Mar shampla, is féidir 5 × 5 × 5 × 5 a scríobh mar 54, agus is é 4 an t-easpónant (nó an séan) sa chás seo. Is féidir an nodaireacht seo a úsáid i gcás easpónant codánach, diúltach is eile. Nuair a scríobhtar uimhreacha sa bhfoirm seo, mar shampla: 625 = 54, tá dlíthe ar leith na séan is féidir a chur i bhfeidhm orthu, mar seo: ya × yb = ya+b, ya/yb = ya-b, (ya)b = yab, y0 = 1, y-a = 1/ya.


Easrú.
Leathadh cainníochta éigin. Sampla ab ea leathadh braoinín dúigh a chuirtear in umar uisce, trí idirleathadh is comhiompar.


George Eastman.
Ceapadóir is daonchara a rugadh i Waterville, Nua-Eabhrac ab ea George Eastman (1854-1932). I 1889 rinne sé an scannán trédhearcach ceallalóide a d'úsáid Edison is ceapadóirí eile i bhforbairt na grianghrafadóireachta, agus níos déanaí, sa chineamatagrafaíocht, siamsaíocht, is tionscal na scannán.


Éastraigin.
Raon gnéashormón a tháltar san ubhagán, an phlacaint, an uirí is an fhaireog aidréineach. Freagrach as forbairt na ngnéastréithe tánaisteacha baineanna i mná, ullmhacht ghnéasach a chur ar aghaidh, agus ullmhú na broinne i gcomhair plandáil na huibhe toirchithe. Úsáidtear í i bpiollairí frithghiniúna agus cóireálacha d'ailsí ar leith. Faightear i bplandaí freisin í.


Éastras.
An tréimhse soghabháltachta gnéasaí (adhall i gcás an mhadra, nó dárach i gcás na bó) sa mhamach baineann. De ghnáth freagraíonn sé d'fhuascailt na huibhe ón ubhagán.


Easuan.
Codladh míshásúil, ó thaobh faid nó cineáil. Is féidir go mbeidh sé mar pháirt de neamhord fisiciúil nó meabhrach sa duine. Féadfaidh deacrachtaí a bheith ag duine titim ina chodladh nó an codladh a choinneáil ar siúl, nó b'fhéidir go mbeidh a intinn gafa lena easpa codlata agus réabadh iarmharach a shaoil shóisialta nó oibre.


Eatán.
C2H6, le fiuchphointe -89 °C. An dara ball de shraith na n-alcán. Gás gan bholadh, a úsáidtear mar chuisneán agus a dhéanann meascáin phléascacha le haer. Is sainiúil cruth an mhóilín, teitreahéadráin nasctha le chéile, do shraith na n-alcán.


Eatánól.
CH3CH2OH, le fiuchphointe 78 °C. Tugtar "alcól eitile" air freisin. Leacht gan dath le boladh sainiúil, a ullmhaítear trí choipeadh siúcraí den chuid is mó. Tuaslagóir tábhachtach, dífhabhtán, is leasaitheach, ach tá eolas air go coitianta as airíonna meisciúla na ndeochanna alcóil.


Eatramh (matamaitic).
Sa mhatamaitic, déanann gach uimhir idir dhá uimhir fhosaithe, a agus b, eatramh oscailte, a scríobhtar mar (a, b). Má chuimsíonn an t-eatramh na huimhreacha a is b, tugtar "eatramh iata" [a, b] air. Tugtar "teorainneacha an eatraimh" ar a is b. Léirítear eatramh oscailte ar an uimhirlíne le críochchiorcal neamhscáthlínithe. Bíonn críoch-chiorcal scáthlínithe ag eatramh iata.


Hermann Ebbinghaus.
Síceolaí turgnamhach a rugadh i mBarmen na Gearmáine ab ea Hermann Ebbinghaus (24 Eanáir 1850 – 26 Feabhra 1909). Scríobh sé leabhar cáiliúil, "Über das Gedächtnis" (Ar an gCuimhne, 1885), ar a thaighde turgnamhach i dtaobh na cuimhne, an chéad duine a rinne a leithéid.


Ebola.
Ceann de na cúig víreas aitheanta, laistigh den ghéineas "Ebolavirus", is ea an Víreas Ebola(EBOV). Bionn ceithre cinn de na cúig ebolavíris aitheanta, lena n-áirítear EBOV, freagrach as fiabhras fuilratha dian agus is minic marfach i ndaoine agus mamaigh eile, ar a dtugtar an Galar Víris Ebola (GVE). Bíonn EBOV freagrach as an chuid is mó de na mbásanna daonna ó GVE, agus is é is cúis le mór-ráig víreas a bhí ar siúl i roinn tíortha san Afraic Thiar idir 2013 agus 2015.
ina mheasadar go raibh ar a laghad 28,638 ionfhabhtaithe agus go bhfuair 11,315 bás go deimhn.
Víreas i bhfine na bhFiloviridae is ea EBOV. Níl aon leigheas ar na galair a tharlaíonn de bharr an víris seo ach déantar iarracht leachtanna a thabhairt don othar tríd an mbéal nó go hinfhéitheach. Tagann galar fuilreatha ar dhuine ionfhabhtaithe, agus faigheann idir 50% agus 90% de na híobartaigh bás. Déanann sé a bhealach isteach i gcolainn duine trí sheile, fuil (trí athúsáid steallairí go minic san Afraic) nó sreabháin eile nó ó ainmhithe mar an sciathán leathair mar shampla. Dhá nó trí sheachtain tar éis an víreas a tholgadh tagann fiabhras, pian sa scornach is sna matáin agus tinnis chinn leis. Leanann múisiam, urlacan, buinneach agus ísliú fheidhmiú an ae agus na nduán ina dhiaidh sin. Ar dtús, is iad tinneas cinn is ardteocht siomptóim an ghalair. De réir a chéile ionfhabhtaíonn na víris an t-ae, na duáin, is na fuileadáin féin. Milleann na víris coirt inmheánach na bhfuileadán, a éiríonn póiriúil, sceitheann an fhuil amach, agus titeann na fíocháin ó chéile. Tarlaíonn sé go minic san Afraic.
Briseadh Amach 2013-2016.
An forleata ba mhó tharla sé i 2013. Ar an 26 Nollaig 2013, thosaigh ráig den ghalar Ebola sa Ghuine in Iarthar na hAfraice.
Ansin scaip an galar níos faide, chuig Siarra Leon agus an Libéir. Bhí cásanna sa Mailí agus tá cás amháin sna Ríocht Aontaithe. Bhí cásanna sna Stáit Aontaithe, Spáinn, sAn Nigéir agus sAn tSeineagáil.
Bhí leapacha in otharlanna an Mater i mBaile Átha Cliath, sa bhliain 2014, curtha ar leataobh má tharlaíonn scaipeadh an ghalair in Éirinn.
Chríochnaigh an briseadh amach ar 9 Bealtaine 2015 in Libéir (bhí cúpla cásanna nua ina dhiaidh, mar shampla ar an 29 Meitheamh 2015).
Bhí briseadh amach eile i bPoblacht Dhaonlathach an Chongó.
Tionchair.
Ar an 12ú Nollaig chuir Siarra Leon coisc ar Nollaig mar an bhriseadh amach.
Amlíne na ráige.
Tá an amlíne seo de ráig ebola na bliana 2014 bunaithe ar eolas ó na Centers for Disease Control in Atlanta, SAM agus ón Eagraíocht Dhomhanda Sláinte.
Briseadh Amach i bPoblacht Dhaonlathach an Chongó.
Bhris Ebola amach i bPoblacht Dhaonlathach an Chongó.


John Carew Eccles.
Fiseolaí a rugadh i Melbourne na hAstráile ab ea an Ridire John Carew Eccles (27 Eanáir 1903 – 2 Bealtaine 1997). Rinne sé taighde ar néarfiseolaíocht, agus bhuaigh Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis, le Hodgkin is Andrew Huxley, as a shoiléirithe ar na meicníochtaí ianacha a bhaineann le spreagadh scannán na cille néarógaí.


Arthur Stanley Eddington.
Réalteolaí a rugadh i gKendal Shasana ab ea Arthur Stanley Eddington (1882-1944). I 1919 rinne sé breathnuithe ar ionaid réaltaí le linn urú iomlán na Gréine, agus thug an chéad chruthú díreach ar theoiric na coibhneasachta speisialta de chuid Einstein. Cáil ar a leabhar "The Expanding Universe" (An Chruinne Fhorleathnaitheach, 1933) agus as eolas ar an eolaíocht a scaipeadh i measc an phobail.


Gerald Maurice Edelman.
Bithcheimicí a saolaíodh i Nua-Eabhrac is ea Gerald Maurice Edelman (1 Iúil 1929 – 17 Bealtaine 2014). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar mhiaileóma ilchodach is tacar na n-aimínaigéad sna próitéiní ann, struchtúr is comhdhéanamh na n-antashubstaintí atá lárnach i gcosaint na colainne i gcoinne ionfhabhtuithe in ainmhithe veirteabracha, an duine ina measc, agus atáirgeadh DNA plasmaid giosta in vitro. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Rodney Porter i 1972 as an obair ar antashubstaintí. Cáil air as leabhair a chuir an eolaíocht chun cinn i measc an phobail, ina measc "Second Nature: Brain science and human knowledge" (An Dara Nádúr: Eolaíocht Inchinne is Eolas Daonna, 2006).


Edelweiss.
Planda ailpíneach ilbhliantúil, dúchasach do shléibhte oirdheisceart na hEorpa, den chlann chéanna leis an nóinín is an caisearbhán. Fásann sé suas le 20 cm ar airde. Na duilleoga lansa-chruthach nó spúnógchruthach, le brat dlúth gruaigí bána lomracha, leata i gcoinne an dromchla. Na bláthchinn buí/bán, eagraithe i gcrobhaingí maolcheannacha, timpeallaithe le brachtanna lomracha réaltacha bioracha ag leathadh amach.


Richard Lovell Edgeworth.
Tiarna talún i Meathas Troim, Contae an Longfoirt, ab ea Richard Lovell Edgeworth (1744-1817), a saolaíodh i mBath Shasana. D'fhionn sé córas séamafóir chun teachtaireachtaí a sheoladh ó Bhaile Átha Cliath go Gaillimh in 8 nóiméad. D'fhionn sé peidiméadar is veileasaipéid (saghas luath rothair nó trírothach). Scríobh sé "Practical Education" (Oideachas Praiticiúil, 1798) i gcomhar lena iníon Maria Edgeworth (1767-1849), agus "Professional Education" (Oideachas Gairmiúil, 1809) ar an ngairmoideachas, a bhí i bhfad chun tosaigh ar a am. I measc bunaitheoirí Acadamh Ríoga na hÉireann.


EDTA.
Ceimiceán suntasach, aigéad dé-aimíneatáinteitreaicéiteach, C10H16N2O8. Ildánach mar oibreán coimpléasctha, de bhrí gur féidir le 6 cheann de na hadaimh O is N comhordú le hian miotail ag an am céanna. Úsáidtear é chun mionriain d'iain mhiotal a bhaint as tuaslagáin.


António Caetano de Abreu Freire Egas Moniz.
António Caetano de Abreu Freire Egas Moniz
Néaramháinlia is taidhleoir a rugadh in Avença na Portaingéile ab ea António Caetano de Abreu Freire Egas Moniz (29 Samhain 1874 – 13 Nollaig 1955). Aithnítear é mar bhunaitheoir na síceamháinliachta nua-aimseartha. I 1949 bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Walter Hess as gearradh na néaróg ceangailte idir an maothán réamhthosaigh san inchinn is an chuid eile den inchinn (lóbaitime) a fhorbairt mar chóireáil bhunúsach ar mhí-eagair mheabhracha áirithe. D'fhorbair sé an aingeaghrafaíocht freisin chun siadaí inchinne a dhiagnóisiú.


Paul Ehrlich.
Baictéareolaí a saolaíodh i Strzelin na Polainne ab ea Paul Ehrlich (1854-1915). Ceannródaí i réimsí éagsúla—haemaiteolaíocht, imdhíoneolaíocht, agus ceimiteiripe —a d'aimsigh leigheas ar an tsifilis. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1908 le Ilya Mechnikov as a gcuid oibre ar imdhíonacht.


Eibleacht.
Fuaidreán leachta amháin i leacht eile, ola in uisce go háirithe is ea eibleacht. Scarann gach eibleacht óna chéile faoi dheireadh, agus is amhlaidh a scarann eibleacht chobhsaí i bhfad níos maille ná eibleacht éagobhsaí.


Eiblitheoirí.
Ceimiceáin a chabhraíonn le leachtanna meascadh le chéile chun eibleacht a dhéanamh. Mar shampla, ní mheascann ola is uisce de ghnáth, ach is féidir iad a mheascadh i bpas amháin le cabhair eiblitheora, cosúil le margairín nó maonáis. Cabhraíonn eiblitheoirí le gás a sháinniú i leachtanna freisin, mar a tharlaíonn nuair a bhuailtear uachtar. Is eiblitheoirí iad pónaire lócaiste, guma, agar is leicitin.


Éiceachóras.
Gach neach beo, chomh maith leis an gcomhshaol go léir mar aonad. Ciallaíonn sé na himoibrithe idir orgánaigh bheo, an talamh is na mianraí inti, uisce is báisteach, solas na Gréine, teocht is taise, aeráid is aimsir, gaotha is topagrafaíocht na talún. Go minic nuair a bhíonn an-spleáchas idir orgánaigh in éiceachóras, is féidir go mbeidh sé cobhsaí ar feadh i bhfad. Ach athraíonn éiceachórais nuair a athraíonn an aeráid, nuair a thugtar gnéithe nua isteach ann, agus nuair a chuireann daoine isteach an iomarca air de thaisme nó d'aon ghnó.


Coimpléasc Éideapúis.
Téarma sa tsícainilís a chum Freud chun cur síos ar phais a fhéadfaidh tarlú i ngnáthfhorbairt an bhuachalla óig, ina mbíonn mothúcháin anghrácha aige dá mháthair agus mothúcháin iomaíocha dá athair. Tugtar "coimpléacs Éileictrea" ar a choibhéis i gcás an chailín óig.


Éidéime.
Carnadh d'fharasbarr sreabháin cholainne, ar meascáin uisce is salainn iad, taobh istigh d'fhíocháin na colainne. Tarlaíonn sí nuair a bhíonn an brú hidreastatach sna fuileadáin, a thiománann amach sna fíocháin iad, níos mó ná an brú osmóiseach, a shúnn ar ais iad. Tagann domhantarraingt i ngníomh chun na sreabháin a charnadh, go príomha sna cosa. Tarlaíonn sí go coitianta de bharr cliseadh an chroí, na nduán, is an ae. I gcliseadh an chroí is na nduán, coimeádann an cholainn uisce is salann, rud a leathnaíonn toirt na fola agus a bhrúnn sreabhán isteach sna fíocháin. I gcliseadh an ae, titeann tiúchan na bpróitéiní sa bhfuil, rud a laghdaíonn brú osmóiseach na fola agus a ligeann don sreabhán fáil amach sna fíocháin.


Eidhneán nimhe.
Tom nó féithleog adhmadach atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh, planda an-athraitheach. Na duilleoga le 3 dhuilleoigín, mín is snasta nó giobach, fiaclach nó maothánach. Na bláthanna bán. Na plandaí a fhoirmíonn toim ingearacha, le duilleoga barrmhaola maothánacha, cosúil le duilleoga darach. Tugtar "dair nimhe" orthu sin, agus glacann cuid de na saineolaithe leo mar speiceas difriúil. Táirgeann siad uile roisín a chuimsíonn an ceimiceán úraiseanól, atá nimhiúil don tadhall agus a chuireann tús le deirmitíteas dian. Tá sé do-ghalaithe agus is féidir é a iompar ar éadaí, ithir, fiú i ndeatach. Mar sin, is féidir leis a dhrochiarmhairtí a oibriú i bhfad ón bplanda féin.


Eidhneán talún.
Planda dreapaire ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip is an Áise. Na gais cearnach i dtrasghearradh. Na duilleoga cruinn maolfhiaclach i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna in ascaillí na nduilleog, a n-aghaidheanna uile sa treo céanna, déliopach, le feadán fada vialait/gorm. D'úsáidtí é tráth chun leann a dhéanamh roimh theacht in úsáid don lus leanna.


Eidifear.
Córas teilgthe teilifíse le scaileán mór is ea eidifear. Tá léas leictreon taobh istigh den fheadán folúsach is é modhnaithe ag an bhfíschomhartha. Scantar an léas seo ar dhromchla ciseal ola: díchumann sé seo an dromchla, agus athraonann sé sin solas ó lampa cumhachtach. Is mar seo a chruthaítear an íomhá le teilgean ar an scáileán mór. Nuair is pictiúr daite atá i gceist, bíonn gá le 3 fheadán, gach ceann tiomnaithe do phríomhdhath, agus measctar na 3 íomhá go comhuaineach sa teilgean chun íomhá dheireanach dhaite a thaispeáint. Tháinig deireadh ar ré an eidifir le linn na 1990idí le forbairt theicneolaíocht na scáileán mór, mar shampla taispeáint leacht-chriostail (LCD) agus próiseáil solas digiteach (DLP).


Tionscadal Éidin.
Forbairt inmharthana gairdín in Austol i gCorn na Breataine. Suite i gcráitéar créchlaise atá as úsáid, tá dhá chruinneachán gheodasacha mar a bheadh bolgáin iontu. I gceann amháin tá aeráid foraois thrópaiceach báistí cruthaithe, agus sa cheann eile aeráid the mheasartha. Tá bailiúchán mórthaibhseach éagsúil plandaí as gach cearn den Domhan iontu, ina measc samplaí ón tuath máguaird. Osclaíodh i 2001 é, agus is craobh aonaigh do chuairteoirí é.


Éifeacht theirmeach.
Sa teirmidinimic, cóimheas na hoibre áisiúla a fhaightear ó inneall teirmeach is an teasa a thógann sé isteach. Úsáidtear an tsiombail e dó, uimhir idir 0 is 1 a sheasann don uaséifeacht theoiriciúil. Bíonn e timpeall 0.5 i gcás inneall gluaisteáin, timpeall 0.4 i gcás stáisiún guail ginte leictreachais.


Éifeachtaí speisialta.
Amhairc cluana i bpictiúir reatha nó físeán. Dhá ghrúpa ann: iad sin a dhéantar os comhair an cheamara go hiomlán, agus iad siúd ina n-athraítear an íomhá thaifeadta. Sa chéad ghrúpa tá an-chuid bealaí inar féidir an fhairsinge le fótagrafú a fhorleathnú amach, le hamhairc atá péinteáilte ar ghloine nó mionláithreáin atá tógtha i bpeirspictíocht. Is féidir mionsamhlacha, tógtha de réir scála, a fhótagrafú faoi ghluaiseacht mhall chun traenacha, línéir, aerárthaigh, is spásárthaigh a léiriú. Is féidir mionsamhlacha anamúla a fhótagrafaítear fráma i ndiaidh fráma a úsáid chun créatúir osréalaíocha a dhéanamh anamúil. Is minic a úsáidtear comhcheangal íomhánna, mar shampla chun na haisteoirí a thaispeáint ag obair os comhair cúlraí difriúla (láithreán i bhfad i gcéin, mionsamhail, nó fiú líníocht). D'úsáidtí cúlteilgean, ach faoi seo is teilgean athfhillteach chun tosaigh a úsáidtear. Bealach eile is ea na haisteoirí a fhótagrafú os comhair cúlra mhóir aonfhoirmigh ghoirm agus an cúlra a chur isteach níos déanaí. Úsáidtear dhá íomhá dhifriúla, nó níos mó, chun éifeachtaí cosúil le tuaslagadh, cuimilt is scoilteadh an scáileáin a fháil. Tugann meascthóirí amhairc is íomháú a ghintear le ríomhaire deis fhíorleathan íomhánna a ionramháil chun éifeachtaí gan áireamh a chur i bhfeidhm nach féidir a dhéanamh ar chor ar bith trí ghrianghrafadóireacht.


Gustave Eiffel.
Innealtóir a rugadh i nDijon na Fraince ab ea Alexandre Gustave Eiffel (15 Nollaig 1832 – 27 Nollaig 1923). Cáil air as dearadh is tógáil Thúr Eiffel i bPáras. Dhear sé an chabhail cruach do Dhealbh na Saoirse i Nua-Eabhrac freisin.


Eifidrín.
Druga le gníomhuithe cosúil le gníomhuithe aidréanailín, a úsáidtear chun fuil-líonadh na sróine a mhaolú. Tamall ó shin bhíodh sé in úsáid mar chóireáil ar phlúchadh is brú íseal fola.


Eifimiris.
Sa réalteolaíocht, tábla a thugann ionad is gile rinn spéire (cóiméad, pláinéad) ina fithis, ríomhaithe ó na sonraí atá ar eolas mar gheall ar an bhfithis (an tréimhse fithise, an claonadh, an éalárnacht, an treo is an t-ionad agus é ag trasnú plána meánchiorclach a phríomhreanna). Úsáidtear an t-ainm céanna do leabhar a fhoilsítear gach bliain a thugann liosta na bhfeiniméan réalteolaíoch a réamhinsítear don bhliain ina dhiaidh sin (mar shampla, uruithe pláinéad, na Gealaí is na Gréine).


Manfred Eigen.
Ceimicí fisiciúil a rugadh sa bhliain 1927 i mBochum na Gearmáine is ea Manfred Eigen. Roinn sé Duais Nobel sa cheimic i 1967 le George Porter is Ronald Norrish as a thaighde ar theicníochtaí chun staidéar a dhéanamh ar imoibrithe tapa ceimiceacha.


Éigríoch.
Sa mhatamaitic, uimhir níos mó ná aon uimhir eile. Ba é John Wallis (1616-1703), matamaiticeoir Sasanach, an chéad duine a d'úsáid an tsiombail ∞ di. Thaispeáin Cantor is matamaiticeoirí eile sa 19ú-20ú céad castacht choincheap na héigríche, agus iad ag obair ar thacartheoiric. Níos déanaí tugadh uimhreacha atá éigríochta go mór nó éigríochta go beag isteach sa chalcalas.


Christiaan Eijkman.
Lia a rugadh i Nijkerk na hOllainne ab ea Christiaan Eijkman (11 Lúnasa 1858 – 5 Samhain 1930). An chéad duine a thairg coincheap na bhfachtóirí riachtanacha bia, ar tugadh vitimíní orthu níos déanaí. Le Frederick Hopkins, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1929 as seo.


Eileabar.
Planda ilbhliantúil le duilleoga snasta roinnte is bláthanna móra, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. Na bláthanna le 5 sheipeal, cosúil le peitil, atá bán nó liathdhearg/corcra. Suas le 20 faireog dhéliopach starraiceach a thálann neachtar fíorthocsaineach, le blas dearg te de bharr na n-alcalóideach ann.


Haileabó.
An ceann is mó i measc na leathóg Atlantach. Faightear é ar ghrinnill ghainmheacha is chlochacha 100-1,500 m thíos i bhfarraigí fuara an Atlantaigh thuaidh. Suas le 2.5 m ar fhad. Na súile ar an taobh deas, an béal is na fiacla mór. Donn nó glasdonn ar an droim, agus bán faoina bhun. An bainneanach suas le 200 kg, an fireannach suas le 25 kg. Inite, tábhachtach sa trádáil, luachmhar d'iascairí.


Marmair Iarla Eilginn.
Dealbha marmair ón 5ú céad RC ón bPartanón san Aithin. Fuair Thomas Bruce, Iarla Eilginn, iad i 1801-1803 faoi chúinsí amhrasacha nuair a bhí an Ghréig faoi riail na dTurcach, agus thug ar bord loinge go Sasana iad. Cheannaigh rialtas Shasana agus chuir i Músaem na Breataine iad i 1816, mar a bhfuil siad le feiceáil fós. Tá an Partanón á athchóiriú le blianta, agus d'iarr rialtas na Gréige ar an mBreatain iad a thabhairt ar ais dóibh. Diúltaíodh don iarratas, agus is cúis chonspóide idir an dá rialtas iad i gcónaí.


Eilifintiáis.
Othar thíos leis an eilifintiáis thropacach.
Is éard is eilifintiáis ann ná at mór coise nó na gcos le chéile, an chadairne, is uaireanta na ngéag, mar gheall ar chalcadh na gcainéal limfeach ag fioláiriáis. Is galar é seo de bharr inmhíolú péisteanna néimeatóide ar leith a chuireann tús le hat na soitheach limfeach. Faightear sna trópaicí amháin í.


Éilips.
Sa mhatamaitic, lócas pointe a ghluaiseann ionas go bhfanann suim an dá fhad ó dhá phointe fhosaithe (na fócais) tairiseach. Is féidir é a shainmhíniú freisin mar thrasghearradh cóin dhúbailte, nó lócas pointe a ghluaiseann ionas go bhfuil a fhad ón bhfócas i gcomhréir lena fhad ó líne fhosaithe (an treoirlíne), agus an tairiseach comhréire níos lú ná 1. Is í seo cothromóíd éilipse i gcomhordanáidí Cairtéiseacha: x2/a2 + y2/b2 = 1. Is í cothromóid pholach éilipse, agus an fócas mar phol is an phríomhais mar threoirlíne, ná r = 1/(1 + e cos θ). Gluaiseann na pláinéid timpeall na Gréine in éilipsí, agus is iomaí úsáid a bhaintear as an gcruth san ealaín is an ailtireacht.


Éimear.
Meascán nádúrtha corandaim chriostalta le hocsaídí iarainn a fhaightear ina ghráinníní dorcha. An-chrua, agus úsáidtear mar scríobach é.


Eimfiséime.
Neamhord sna scamhóga, ina milltear na snáithíní leaisteacha is cúis le haisléim fhíochán na scamhóige san easanálú. Mar thoradh air seo, éiríonn na scamhóga níos séidte de réir a chéile, agus forlíonta le haer. Éiríonn na haerfheadáin bheaga (na broincíní) séidte, milltear na haersaic (an hailbheolais) mar a dtarlaíonn malartú na ngás, agus cuirtear cuasa aeir ina n-ionad. Éiríonn an cliabhrach bairillechruthach de réir a chéile, agus éiríonn an giorra anála an-ghéar. Is coitianta an riocht é i measc caiteoirí troma toitíní, mar go ngníomhachtaíonn ceimiceáin i ndeatach toitíní einsímí a dhíleánn na fíocháin leaisteacha sna scamhóga. Go minic cuireann milleadh na bhfíochán seo tús le hionfhabhtuithe tánaisteacha.


Eimpeidicléas.
Fealsamh is file Gréagach a rugadh in Akragas na Sicile ab ea Eimpeidicléas (c 490-c 430 RC). Ina scríbhinn "Ar an Nádúr" thug sé isteach coincheap na 4 dhúil bhuan — Cré, Uisce, Aer is Tine — chun cur síos ar an nádúr iomlán. Ghlac Arastotail leis an gcoincheap, a mhair mar fhoshraith bhuansheasmhach i smaointeoireacht an iarthair ar feadh 2,000 bliain.


Eimpíéime.
Bailiúchán bracha idir cisil na scannán a chumhdaíonn an scamhóg (an pleora). Coitianta mar thoradh ar scaipeadh an ionfhabhtaithe ó niúmóine sna scamhóga.


Éin chreiche.
Is éin iad na héin chreiche a sheilgeann ainmhithe móra (mamaigh is éin eile) le haghaidh bia. Bíonn gob láidir cuartha is ingne géara acu. Cuimsíonn siad na seabhaic, na hiolair, badhbha an tSeandomhain, an rúnaí, na seabhaic seilge, badhbha an Domhain Úir (ina measc, na condair), agus b'fhéidir na hulchabháin.


Einceifileapaite spúinseach bhólachta.
mion
Galar céimnitheach atá marfach don néarchóras lárnach in eallach is ea Einceifileapaite spúinseach bhólachta ("BSE" i mBéarla). Cuireann sí isteach ar struchtúr na hinchinne. Is minic a thugtar "galar na bó buile" (nó "galar na" "mbó buile" nó "mire") air freisin. Ba sa Bhreatain a tharla an chéad chás den ghalar, i 1986. Is iad na siomtóim a bhíonn ag an ainmhí ionfhabhtaithe ná athruithe ina iompar is droch-chomhordú. Níl aon leigheas ná cóireáil air, agus is gá an t-ainmhí a mharú. I dtástálacha iarbháis fuarthas an inchinn meathlaithe ina mais spúinseach, díreach cosúil le hinchinn caorach atá ionfhabhtaithe leis an scráibeach, galar seanbhunaithe caorach. Cinneadh faoi dheireadh gur gníomhaí próitéine de shaghas nua, a dtugtar "prión" anois air, ba chúis leis an ngalar. Cinneadh freisin go raibh dóchúlacht ard gur tarchuireadh na prióin ó chaoirigh trí mhin ionfhabhtaithe feola is cnámh a bheith á hithe ag na ba. Fuarthas freisin go raibh na prióin an-fhrithsheasmhach i gcoinne teasa is antaiseipteán. Cuireadh cosc ar úsáid a leithéid de mhin agus aon fhíocháin néarógaigh as ba leis an ngalar seo. Scaip an galar ar fud na Breataine agus mhéadaigh na cásanna gur tharla an 100,000ú cás i 1993. Ina dhiaidh sin laghdaigh na tarluithe ó bhliain go bliain. I rith na 1990idí bhí imní fhorleathan go dtarchuirfí an galar do dhaoine. Fuarthas gur gníomhaí prióin is cúis leis an saghas daonna den ghalar, galar Creutzfeldt-Jakob, agus go mbíonn siad flúirseach i gcolainn an ainniseora infhabhtaithe. Is dócha gur tarchuireadh an galar ó chaoirigh nó ba do dhaoine anois is arís, agus b'fhéidir ó dhuine go duine. Ós rud é go bhfuil sé fíordheacair an prión galrach a chloí, d'éirigh na dochtúirí buartha faoi steiriliú ionstraimí i gcomhair obráidí agus chuireadar modhanna steirilithe níos déine ar bun.


Einceifilimialíteas miailgeach.
Tugtar "siondróm tuirse ainsealaí" air freisin. Bíonn laige, fiabhras éadrom, pianta ginearálta sna matáin is na hailt, dúlagar, cur isteach ar an radharc, agus tinneas cinn ag duine. Féadfaidh siad leanúint ar feadh na míonna, agus faoi dheireadh imíonn siad. Ní heol cén fáth a dtarlaíonn an riocht seo. Ceapann daoine go dtarlaíonn sé mar thoradh ar ionfhabhuithe víreasacha, ach ceapann daoine eile gur cúis shíceolaíoch éigin atá leis.


Einceifilíteas.
Athlasadh na hinchinne, de bharr ionfhabhfaithe víreasaigh de ghnáth, ach uaireanta bíonn miocrorgánaigh eile (maláire nó sifilis) freagrach as. Is iad na siomtóim ná fiabhras, tinneas cinn, codlatacht is mearbhall, chomh maith le mearaí, pairilis is gluaisní mínormálta.


Willem Einthoven.
Fiseolaí Ollannach a rugadh i Semarang na hIndinéise ab ea Willem Einthoven (1860-1927). D'fhionn sé an sreang-ghalbhánaiméadar, chun rithim leictreach an chroí a thomhas, i 1903. Thug sé isteach an téarma "leictreacairdiagram". Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1924.


Eintríteas ionfhabhtaíoch cat.
Galar suntasach ag cait de gach saghas, marfach go minic. Tugtar "fliú cat" air freisin. Víreas ón ngrúpa parvaivíreaseach is bun leis, é láidir frithsheasmhach ag maireachtáil sa chomhshaol. Bíonn cait óga an-soghonta dó, agus nuair a fhaigheann siad an t-ionfhabhtú titeann siad i meirfean is básaíonn go tapa. Sa chat aibí ionfhabhtaithe tarlaíonn titim ollmhór i líon na gceall bán sa bhfuil, ní tharlaíonn buinneach i gcónaí ach bíonn an díhiodráitiú dian, an tnáitheadh tapa is an mhortlaíocht ard. Tá vacsaín éifeachtach ann mar chosaint ina choinne, ach is gá ionaclú go rialta chun an imdhíonacht a chaomhnú.


Eipeacailís.
Fáinne breise de chodanna blátha a bhíonn nasctha leis an taobh amuigh den seipeal nó an chailís, agus cosúlacht acu leo. Sainiúil do phlandaí áirithe, clann na rós mar shampla.


Eipeaglotas.
Leathán piorra-chruthach loingeáin shnáithínigh leaistigh, leathan ar an taobh uachtarach (a luíonn díreach taobh thiar den teanga), caol ag a íochtar (mar a gceanglaíonn le cúl an loingeáin thíoróidigh), agus cumhdaithe ar a dhá dhromchla le scannán múcasach. Cuimsíonn an dromchla cúil blaslóga is faireoga múcasacha. Gluaiseann sé nuair a shlogann duine siar, agus cumhdaíonn cuid d'oscailt na larainge. Sa chuid is mó de na mamaigh, síneann sé os cionn an choguais agus isteach i bhfaraing na sróine, ionas go mbíonn sí seo leanúnach leis an laraing, ag ligean don riospráid dul ar aghaidh le linn slogtha.


Eipeatacsacht léis mhóilínigh.
Bealach chun scannáin thanaí chriostalta a tháirgeadh inar féidir comhdhéanamh an scannáin a stiúradh go cúramach. Braitheann an próiseas ar oiread ar leith foinsí téite, gach ceann as dúil dhifriúil. Tagann léas adamh ó gach foinse trí sheomra folúsaithe chun imbhualadh le targaid criostalta. Stiúrtar comhdhéanamh cruinn na gcisil adamh a thógtar ar an gcriostal trí theochtaí na bhfoinsí is córas comhlaí ar rianta na léis adamh a rialú. Leis an bhfearas seo, is féidir feistí nua leathsheoltóra a dhéanamh, cosúil le hoptaic iomlánaithe agus feistí chun taighde a dhéanamh ar iarmhairt chandamach Hall.


Eipidéimeolaíocht.
Staidéar ar chúiseanna is dáileadh galar i ndaonraí. Sa 19ú céad, ionfhabhtuithe a bhí mar phríomhchúis bháis. Mar thoradh ar staidéar ar tharlú na ráigeanna i gcomhthéacs na gcúinsí sóisialta ag an am, d'éirigh leis na húdaráis bearta éifeachtacha a dhéanamh chun srian a chur leo. Mar shampla, fuarthas gur thosaigh ráigeanna calair ó uisce truaillithe, agus ráigeanna fiabhras seoil ó lámha truaillithe na lianna is na mbanaltraí. Sa 20ú céad tosaíodh staidéar ar dhíormaí chun na ceangail idir galair agus fachtóirí comhshaoil is stíl beatha a léiriú. Cruthaíodh ceangal idir ailse na scamhóg is caitheamh toitíní, agus fuarthas an-chuid eolais ar tharlú galar corónach croí i dtíortha éagsúla agus tarlú na saghsanna éagsúla ailse. Is maith an seans go gcabhróidh na léargais seo, agus tuilleadh díobh ar ghalair eile, lena seachaint nó a laghdú.


Eipideirm.
Ciseal seactrach an chraicinn ar phlanda nó ainmhí. I bplandaí is cuid mhaith inveirteabrach, bíonn tiús cille amháin san eipideirm. I veirteabraigh, tiús roinnt mhaith ceall a bhíonn inti, agus i veirteabraigh talún bíonn sí cumtha as cealla marbha cruaite.


Eipifít.
Planda nach bhfuil fréamhaithe san ithir ach a fhásann os cionn talún, ar phlandaí eile de ghnáth. Baineann sí feidhm as na hóstaigh seo chun tacaíocht a fháil mar nach seadán (a fhaigheann cothú óna n-óstaigh) í. Bíonn fréamhacha aerga aici a nascann leis an óstach agus a ghabhann bruscar orgánach chun cothaithigh a dhíorthú astu. Ionsúnn sí uisce freisin, mar bháisteach nó díreach ón aer, agus is féidir go mbeidh sí glas, in ann fótaisintéis a dhéanamh. I gcuid acu foirmíonn na duilleoga taiscumar uisce i lár an chnota. An-choitianta i bhforaoisí trópaiceacha báistí, agus is féidir le heipifítí fás i solas na Gréine, rud nárbh fhéidir leo dá mbeadh siad ar an talamh faoin gceannbhrat dlúth. Samplaí suntasacha sna trópaicí is ea magairlíní is bróiméiligh, agus na caonaigh is na crotail i réigiúin mheasartha.


Eipitéiliam.
Ciseal ceall a dhéanann líneáil ar dhromchla inmheánach orgáin chuasaigh (ach amháin an croí, fuileadáin is soithigh na limfe, a dtugtar "an t-intéiliam" ar an líneáil aoncheallach sna cásanna sin), agus a chumhdaíonn dromchla seachtrach na colainne. Bíonn feidhmeanna difriúla aige i réigiúin dhifriúla na colainne (cosaint, tál is ionsú, mar shampla). Aithnítear cineálacha éagsúla, ag brath ar chruth is suíomh na gceall (colúnach, ciúbóidiúil nó lannach), nó a leagan amach (srathaithe nó súdasrathaithe). Tugtar "eipitéiliam trasdultach" ar an gcineál a bhíonn mar líneáil ar orgáin chuasacha a bhorrann is a chrapann ar feadh fad mór, cosúil leis an lamhnán. I gcuasa iata na colainne (an cuas peireacairdiach, an cuas pleorach, is an cuas peireatóinéach, mar shampla) soláthraíonn an t-eipitéiliam dromchla mín tais a dhéanann éascaíocht d'aon ghluaisne.


Eirgeanamaíocht.
Staidéar ar obair, dearadh an láthair oibre, anailís is traenáil scileanna na hoibre, agus iarmhairtí na timpeallachta fisiciúla is síceolaíche, cosúil le strus na hoibre, earráidí is taismí. Úsáidtear na téarmaí ‘innealtóireacht dhaonna’ is ‘fachtóirí daonna’ don disciplín seo freisin. Go minic, is gá comhoibriú idir anatamaithe, fiseolaithe, síceolaithe is innealtóirí sa staidéar seo, ina mbailítear cuid mhaith sonraí ar chumais na colainne daonna. Tosaíodh uirthi go luath sa 20ú céad nuair a tugadh isteach olltáirgeadh earraí go forleathan agus a rinneadh staidéir ama is gluaiseachta chun tascanna a anailísiú is a fheabhsú. Tagann torthaí na saothar seo san áireamh i ndearadh monarchana is oifigí, leagan amach staisiúin cumhachta, agus dearadh ionstraimí i bhfeithiclí. Déantar moltaí maidir le torann is truaillithe eile, tréimhsí oibre, agus coinníollacha soilsithe. Leis an méadú san uathoibriú ar gach gné den obair, is lú an bhéim anois ar chomhordú láimhe is súile ná ar mhonatóiriú eolais is cinnteoireacht. Roimh na 1970idí bhíodh an-bhéim ar idirghníomhuithe duine/ meaisín, ach is mó ar fad an bhéim anois ar idirghníomhuithe duine/ríomhaire. I measc na gceannródaithe sa disciplín seo, bhí an t-innealtóir Meiriceánach Frederick W. Taylor (1856-1915) agus an cúpla Meiriceánach Lillian (1868-1972) is Frank (1868-1924) Gilbreth.


Éirí is tuirlingt ghearr.
Saghas aerárthaigh a dheartar chun éirí ón talamh agus tuirlingt in achar gearr aerbhealaigh (ní hionann is éirí is tuirlingt ingearach). Bíonn feistí aeridinimiciúla ar leith air a dhéanann deimhin de go bhfuil an fórsa ardaithe láidir faoi nuair a bhíonn a luas cothrománach íseal, é ábalta tuirlingt ag uillinn ghéar is stopadh go tapa ar an talamh. Níor ródheacair é seo go dtí an dara cogadh domhanda mar bhíodh na heitleáin éadrom is na luasanna íseal go leor, ach dúshlán i bhfad níos deacra a bhí ann nuair a méadaíodh meáchan is luas na n-eitleán ina dhiaidh sin.


Éirí is tuirlingt ingearach.
Aírí a luaitear le heitleáin mhíleata ar leith le sciatháin dhobhogtha. Mar shampla, an Harrier de chuid Hawker Siddeley sa Bhreatain, ar féidir leis an sá óna scairdinnill a fheistiú go hingearach is é ag éirí nó ag tuirlingt, agus a athrú go dtí an cothromán is é ag taisteal go cothrománach ó áit go háit. Tá dearthaí eile ag aerfhórsa Mheiriceá, cuid acu cosúil leis an gConvair XFY-1, a sheasann ar a eireaball agus a éiríonn is a thuirlingíonn go hingearach, ag athrú go dtí an cothromán is é ag eitilt.


Eiritreapóéitin.
Hormón (ar polaipeiptíd é) atá i láthair i veirteabraigh, a tháltar sna duáin den chuid is mó, agus orgáin eile, cosúil leis an ae. Spreagann sé prólaiféarú is aibiú na n-eiritricítí (cealla dearga na fola) i smior dearg na gcnámh. Spreagann easnamh ocsaigine i gcealla (nár aithníodh fós iad) sna duáin feabhas ar thál an hormóin seo, rud a mhéadaíonn tiúchan na n-eiritricítí in imshruthú na fola agus, mar sin, tiúchan na hocsaigine san imshruthú.


Eiscir.
Is é atá i gceist le eiscir ná droim fada caol gainimh is gairbhéil a fhéadfaidh casadh ar feadh faid an-mhóir ar urlár gleanna. Meastar gur cruthaíodh í ag uisce ag rith i dtolláin faoi oighearshruth.


Eiseaphláinéad.
Pláinéad a fhithisíonn réalta taobh amuigh den Ghrianchóras. D'fhionn Michael Mayor is Didier Queloz ón nGinéiv an chéad cheann, i bhfithis timpeall ar 51 Pegasi, i 1995. Fionnadh tuilleadh i 1996, i bhfithisí thart ar 70 Virginis, 47 Utsaa Rajoris, is 55 Cancri, agus tuilleadh fós ó shin.


Eisibhitheolaíocht.
Cuardach is staidéar ar bheatha eachtardhomhanda. I measc na dteicníochtaí a úsáidtear, tá monatóiriú ar thonnta raidió ó chórais réaltaí taobh amuigh den Ghrianchóras, agus úsáid taiscéalaithe spáis chun beatha, nó móilíní a bheadh riachtanach don bheatha, a bhrath.


Eisisféar.
Ciseal seachtrach an atmaisféir, timpeall 400 km in airde, a n-éalaíonn gáis éadroma tríd.


Éislinn mheabhrach.
Riocht ina mbíonn sainuimhir intleachta (IQ) níos lú ná 70 ag duine, gan cumas aige maireachtáil go neamhspleách, rud a aithnítear roimh 18 mbliain d'aois. Bíonn 4 rang ann: cineálta (IQ 50-70), measartha (35-49), dian (20-34), agus domhain (níos lú ná 20). Sa chuid is mó de na cásanna, ní fios cad is cúis léi. Tá cúiseanna áirithe ar eolas, ina measc riochtaí géiniteacha (siondróm Down, mar shampla), galair ionfhabhtaithe (bruitíneach dhearg, mar shampla), ceimiceáin dhíobhálacha (tailídimíd, mar shampla), agus taismí go luath sa leanbhaois.


Éisteachas.
Próiseas ina n-éistear leis na fuaimeanna inchloiste ón gcolainn agus a ndéantar anailísiú orthu, le steiteascóp de ghnáth. Cuimsíonn na fuaimeanna seo fuaimeanna (a éiríonn ó chreathanna) na bhfuileadán, an chroí is a chomhlaí, na scamhóg, na n-aerphasáistí, is na stéigeacha, agus iad déanta ag sreabhadh na fola, an aeir, nó an gháis sna horgáin éagsúla.


Éisteacht dhéscartha.
Teicníocht thurgnamhach a úsáidtear i síceolaíocht is sícitheangeolaíocht chun déanamh amach cén taobh den inchinn is mó atá in ann cineálacha áirithe fuaime a phróiseáil. Déantar an tástáil trí spreagthaí éagsúla a chur isteach sa dá chluas ag an am céanna, agus freagairt na hinchinne a fháil ó thuairisc an duine ar an gcluas is mó a bhraitheann an spreagadh. Den chuid is mó, bíonn an chluas dheas chun tosaigh maidir le comharthaí teangeolaíocha, agus an chluas chlé maidir le comharthaí eile, cosúil le ceol.


Eistear.
Comhdhúil a fhaightear nuair a chomhdhlúthaítear alcól le haigéad. Mar shampla, nuair a shuimítear eatánól le haigéad aicéiteach faightear aicéatáit eitile is uisce, mar seo: CH3CH2OH + CH3COOH → CH3COOHCH2CH3 + H2O. Ainmnítear na heistir mar a bheadh salainn iontu, an chéad chuid ón aigéad is an dara cuid ón alcól. Bíonn boladh sainiúil toraidh as na heistir shimplí. Boladh piorraí atá as aicéatáit eitile, ar tuaslagóir tábhachtach é. Maidir le holaí is saill glasraí is ainmhithe, is eistir gliosróil den chuid is mó iad.


Éisteolaíocht.
Is eard atá i geist le héisteolaíocht ná staidéar ar fhiseolaíocht na héisteachta, agus galair a chuireann isteach ar an gcluas eachtrach, láir nó inmheánach is an néaróg éisteachta.
Baineann sí le caomhnú na héisteachta, measúnú is sainiú lagú éisteachta, agus athshlánú daoine le lagú éisteachta. Tugtar "closmhéadaracht" ar thomhas eolaíoch ar an éisteacht. Úsáidtear closmhéadar chuige, agus táirgeann an closmhéadar closghram.


Eite (iasc).
Ball seachtrach scannánach ag ainmhithe uisciúla, na héisc is na míolta móra, a úsáideann siad chun gluaiseachta is ionrámhála. Uaireanta, bíonn siad modhnaithe ina súiteoirí nó ina nascóirí. Bíonn na heití meánacha droma timpireach nó eireaballach. Bíonn na heití cliathánacha ina bpéirí, uchtach nó peilbheach.


Éitear.
Comhdhúil orgánach ina bhfuil adamh oscaigine nasctha le dhá ghrúpa ailcile. Comhdhúile réasúnta neamhimoibríoch is ea iad. An ceann is fearr eolas air is ea éitear eitile, CH3CH2-O-CH2-CH3, leacht so-ghalaithe le fiuchphointe 35 °C, a úsáidtear mar ainéistéiseach.


Éitear (teoiriciúil).
Ábhar a gcreidtí uair dá raibh go líonann sé an spás uile, mar gur ghá a leithéid, de réir thuiscint na linne, chun gurbh fhéidir solas a fhorleathadh. Bhí turgnamh Michelson-Morley tábhachtach mar chruthú nach raibh a leithéid ann in aon chor, agus nach raibh gá leis i dteoiric nua-aoiseach an tsolais.


Eiteolaíocht.
Staidéar ar iompar ainmhithe, ag cur na míoleolaíochta is na héiceolaíochta san áireamh. Déanann sí anailís ar mhionsonraí iompar an speicis i dtaca le hairíonna an chomhshaoil nádúrtha a bhfuil an speiceas oiriúnaithe dó. Faightear sonraí ó bhreathnú díreach agus monatóiriú le rianú raidió, mar shampla. Saothraítear tuiscint ar ghnéithe cosúil le hithe, idirghníomhuithe idir creach is creachadóir, agus iompair atáirgthe, iomaíochta, is shóisialta i dtéarmaí oidhreacht ghéiniteach an speicis is na gcúinsí comhshaoil a bhíonn ann de ghnáth i bhfás nádúrtha na mball de.


Eitic.
Staidéar is measúnú ar iompar daonna ó dhearcadh na moráltachta. Bíonn coincheapa cosúil le coinsias, dualgas, freagracht, caighdeán, rialacha, cuspóirí pearsanta is sóisialta, gairmiúlacht agus a lán eile i gceist. Is iomaí teoiric, cur chuige is uirlis a tairgeadh thar na blianta chun fadhbanna eitice a réiteach: an t-imfhios, an cleachtadh turgnamhach, an t-idéal meitifisiciúil, an stát polaitiúil (nó an cumann gairmiúil), an dlí, an indibhid féin. Cosúil leis an mbeatha i gcoitinne, tagann fadhbanna eitice chun cinn arís is arís eile san eolaíocht is an teicneolaíocht: an eotanóis, an eoiginic, an bochtanas, an gorta, airm núicléacha, airm fhorbartha i gcoitinne, úsáideanna an Idirlín, truailliú an aeir, an uisce is na talún, ídiú foinsí nádúrtha, idirghníomhuithe daonna le hainmhithe, agus a lán lán eile.


Eitil.
C2H5-, feidhmghrúpa a dhíorthaítear ó eatán. Nuair a chuirtear le hainm comhdhúile é, ciallaíonn sé de ghnáth gur malartaíodh é le hidrigin sa chomhdhúil sin.


Eitiléin.
CH2=CH2, eitéin, le fiuchphointe -104 °C. Gás gan dath, an chéad bhall de shraith na n-ailcéiní. Ceimiceán tábhachtach tionsclaíoch a pholaiméiríonn go dtí poileitiléin. Nuair a bhíonn sí i láthair mar rianghás, brostaíonn sí aibiú torthaí.


Eitilt le sreanga.
Córais rialaithe in eitleáin ina gcruthaítear comharthaí leictreacha ó rialaitheoirí an phíolóta, agus a bpróiseáltar na comharthaí sin le ríomhaire chun comharthaí stiúrtha a chur chuig na dromchlaí stiúrtha: an stiúir, na hailearáin, na plapaí is eile. Roimhe seo dhéanadh rialaitheoirí an phíolóta cáblaí a tharraingt nó a bhrú chun córais hiodrálacha a fheidhmiú agus na dromchlaí stiúrtha a thiomáint. Meastar go mbeidh na córais eitilte le sreanga i bhfad níos iomláine is níos gasta chun freagartha nuair a thiontaíonn an aimsir clamprach nó i gcoinníollacha deacra eitilte eile.


Eitleog.
Is é is eitleog ann ná fráma éadrom adhmaid nó plaistigh, clúdaithe le fabraic nó páipéar éadrom, a eitlítear ar théad fhada. Tá cáipéisí sa tSín ó 549 ag cur síos ar fheidhmeanna míleata eitleog. Thóg na hArabaigh eitleoga isteach san Eoraip, agus úsáideadh den chéad uair iad san Iodáil i 1589. An-choitianta mar ábhar scíthe, agus tá feidhmeanna acu sa mheitéareolaíocht is an tsuirbhéireacht.


Eitleoireacht.
Baineann an téarma seo le gach saghas eitilte, agus aerárthaigh is feidhmeanna eile na heitilte. Roinntear ina dhá rang í: eitleoireacht mhíleata, agus eitleoireacht shibhialta. San eitleoireacht mhíleata, is féidir an t-aerárthach a úsáid mar arm nó ardán óna lainseáiltear airm, chomh maith le húsáidí spiadóireachta is iompair. San eitleoireacht shibhialta, bíonn úsáid aerárthach i gcomhair iompair thrádálaigh san áireamh. Den chuid is mó, úsáid aerárthach chun daoine is earraí a iompar ar eitiltí, ar sceideal nó cairtfhostaithe, a bhíonn i gceist, ach tagann úsáidí gnó, spóirt, tarrthála is míochaine i gceist freisin. Déanann rialtais cuid mhaith de na rialúcháin do chomhlachtaí eitleoireachta, chun aerfoirt a chur ar fáil is aerthrácht a rialú. De bhrí gur gnó tábhachtach idirnáisiúnta an eitleoireacht, bíonn gá le comhshocruithe idirnáisiúnta maidir le sábháilteacht is slándáil eitiltí, aerbhealaí is aerfort.


Eitseáil.
Foirm inghearrtha (intaglio) chlóbhuailte a ceapadh go luath sa 16ú céad. Úsáidtear aigéad chun léaráid dheartha a ghearradh ar dhromchla copair, in ionad í a ghearradh go díreach le huirlis greanta (bior greanta). Ba é Rembrandt sármháistir na teicníochta seo.


Edward Elgar.
Cumadóir ceoil a rugadh i mBroadheath Shasana ab ea Sir Edward Elgar (2 Meitheamh 1857 – 23 Feabhra 1934). Cáil air as "Enigma Variations" (Breachnuithe Dúthomhais, 1899) agus an oratóir "The Dream of Gerontius" (Brionglóid Ghearóintias, 1900).


Gertrude Elion.
Bithcheimicí a rugadh i gCathair Nua-Eabhrac ab ea Gertrude Belle Elion (23 Eanáir 1918 – 21 Feabhra 1999). Chomhoibrigh sí le George Hitchins do chomhlacht Burroughs Wellcome i bhforbairt drugaí iomadúla chun an fhreagairt imdhíonach a rialú in ionchlannú, agus sintéis DNA a mhoilliú le hailse a smachtú is galair eile—leoicéime, maláire, gúta, clocha duáin, is heirpéas ina measc — a chloí. Roinn an bheirt Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le James Black i 1988 as an saothar sin. D'aistrigh sí go Research Triangle Park, in North Carolina, agus ba ansin a fuair sí bás sa bhliaiin 1999.


Henry Havelock Ellis.
Lia a rugadh i gCroydon Shasana ab ea Henry Havelock Ellis (2 Feabhra 1859 – 8 Iúil 1939). Scríobh sé an chéad chur síos oibiachtúil neamhspleách ar shíceolaíocht an ghnéis i 7 n-imleabhar, "Studies in the Psychology of Sex" (Staidéir i Síceolaíocht an Ghnéis, 1897-1928), ar tógadh an-chonspóid mar gheall air ag an am.


Cóiméad Encke.
Cóiméad Encke agus a eireaball smionagair
Cóiméad a taifeadadh den chéad uair i 1786 is ea Cóiméad Encke (nó go hoifigiúil 2P/Encke). Is é an cóiméad leis an tréimhse fithise is lú, 3.3 bliain. Rinne an réalteolaí Gearmánach Johann Franz Encke (1791-1865) dianstaidéar air i 1819, a thaispeáin go raibh an tréimhse níos lú (2.5 uair níos lú) agus níos tapa ná mar a tuigeadh go dtí sin, mar thoradh ar fhórsaí nárbh fhórsaí domhantarraingteacha iad. Taifeadadh níos mó ná 50 cuairt a thug an cóiméad go dtí seo.


John Franklin Enders.
Micribitheolaí a rugadh i West Hartford, Connecticut ab ea John Franklin Enders (1897-1985). Rinne sé taighde tábhachtach ar an eitinn, ionfhabhtuithe niúmacocúla, agus ó 1948, polaimiailíteas. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Frederick Robbins is Thomas Weller i 1954 as a dtaighde ar shaothrú víreas an pholaimiailítis i gcealla fíochán daonna, rud a bhrostaigh saothrú na vacsaíne i gcoinne polaimiailítis ag Jonas Salk. I 1962 cheap sé vacsaín i gcoinne na bruitíní.


Eodacsas as Cniodas.
Réalteolaí is matamaiticeoir Gréagach ab ea Eodacsas as Cniodas (c 408-c 355 RC). Áireamh fhad na bliana grianda leagtha air. Chuir sé leis an ngeoiméadracht Eoiclídéach freisin.


Eofón.
Gléas ceoil de chlann an tiúba, a úsáidtear go mion minic i mbannaí práis, agus uaireanta i gceol siansach.


Eoicéineach.
Sa gheolaíocht, an dara ré a aithnítear sa tréimhse Threasach 55-38 milliún bliain ó shin. Bhí an aeráid níos teo ná roimhe, agus thosaigh fásra is ainmhithe nua-aoiseacha ag teacht chun cinn.


Eoiclídéas.
Matamaiticeoir Gréagach ab ea Eoiclídéas (beo i 300 RC). Cáil air as a "Stoicheia" (Uraiceacht), bailiúchán postaláidí, rialacha, teoirimí is fadhbanna atá mar bhun leis an ngeoiméadracht Eoiclídéach is teoiric na n-uimhreacha. Úsáidtear fós é mar théacsleabhar caighdeánach.


Eoiginic.
Staidéar ar na hiarmhairtí a fheabhsaíonn dúchas an chine dhaonna (nó a dhéanann dochar dó) go fisiciúil is go hintleachtach trí oideachas, fachtóirí sóisialta, tithíocht is a leithéid. Francis Galton a chum an coincheap is an téarma i 1883. Bhí sé i gceist daoine nach raibh oiriúnach a chosc ó shíolrú, agus a mhalairt maidir le daoine a bhí oiriúnach. Tharraing gluaiseachtaí polaitiúla a raibh polasaithe mar seo acu sa Ghearmáin is na Stáit Aontaithe sa chéad chuid den 20ú céad míchlú críochnaithe uirthi. Ceistíodh an modh smaointeoireachta seo go héifeachtach i leabhair cosúil le "Brave New World" (Domhan Nua Dána, 1932) le Aldous Huxley, agus "Nineteen Eighty-Four" (Míle Naoi gCéad Ochtó Ceathair, 1949) le George Orwell.


Eoiritmic.
Córas traenála ceolmhaire a chum Émile Jacques-Dalcroze, deartha chun freagairt thapa do rithimí athraitheacha a shaothrú trí ghluaisní corpartha a oiriúnú do phíosaí ceoil.


Eolaíocht chognaíoch.
Staidéar foirmiúil ar an aigne le teoiricí is samhlacha a thagann ó intleacht shaorga, na heolaíochtaí daonna (néareolaíocht, síceolaíocht chognaíoch, teangeolaíocht, fealsúnacht is eile), agus na réimsí idirmheánacha eatarthu. Bíonn ríomhairí lárnach chun teoiricí a chuimsiú is torthaí turgnamh a thástáil.


Eolaíocht na n-ábhar.
Staidéar ar na hairíonna fisiciúla, ceimiceacha is innealtóireachta ábhar, de réir mar a chinneann a struchtúir mhicreascópacha na hairíonna sin, den chuid is mó. Tagann modhanna caighdeánacha tástála meicniúla ón innealtóireacht agus modhanna fisiciúla is ceimiceacha scrúdaithe ar struchtúr ábhar (le leictreonmhicreascópacht, mar shampla) san áireamh chun na naisc idir comhábhair is comhpháirteanna éagsúla in ábhair a thuiscint. Tháinig oiread iontach ábhar nua amach as an eolaíocht seo: mar shampla, rubar seoltach, gloiní miotalacha, ceirmeacht le húsáid in innill gluaisteán, miotail ar leith i gcomhair aerárthach, snáthghloine is comhábhair threisithe le snáithíní carbóin le húsáid i dtrealaimh spóirt, ábhair nua i gcomhair ionphlanduithe sa cholainn nach ndiúltóidh an cholainn dóibh.


Eolaíocht/teicneolaíocht na Síne.
Go dtí an 17ú céad agus tosú na réabhlóide tionsclaíche san Eoraip, is minic a bhí eolaithe is teicneolaithe sa tSín chun tosaigh go mór ar eolaithe na hEorpa, mar is léir óna gcuid éachtaí, gan dul thar 1000 AD, fiú. Sa réamhstair, is sa tSín a fuarthas an fhianaise is luaithe ar úsáid dheonach tine sa chócaireacht. I ré Shang, ón 16ú céad RC, dhéantaí teilgean cré-umha le múnlaí ilpháirte, bhí carbaid le hacastóirí is rothaí 15 spóca ann, agus thosaigh taifead na haimsire i 1216 RC. I ré Zhou, 11ú-3ú céad RC, i measc na bhforbairtí bhí iarann in úsáid (512 RC), uirlisí talmhaíochta iarainn mhúnlaithe (sa 4ú céad RC), crosbhoghaí le truicear 4 pháirt, gás mustaird séidte le boilg, carbaid le rothaí 30 spóca (nach raibh a leithéid san Eoraip go dtí an 15ú céad AD), táirgeadh salainn (7ú céad RC), tógáil dambaí (6ú céad RC), uisciú (560 RC) agus canálacha (3ú céad RC). Bhí a thuilleadh forbairtí i ré Han (3ú céad RC-3ú céad AD): páipéar (105 AD, nach raibh san Eoraip go dtí 1150), tiontú gluaiseachta rothlaí go dtí gluaiseacht dhronlíneach (1ú céad AD), poirceallán simplí, céachta claise (3ú céad AD), toibreacha airtéiseacha (1ú céad AD, nach raibh san Eoraip go dtí 1126), úsáid comhdhlúthú gaile (3ú céad RC), caidéal slabhra le sráideog chearnógach san uisciú (1ú céad AD), an cromán (2ú céad AD), an barra rotha (300 AD), eastóscadh sáile trí dhruileáil dhomhain, bruithniú iarainn i bhfoirnéis copair (28 AD, nach raibh san Eoraip go dtí 1380), boilg loine fuinnmhithe le huisce (31 AD, nach raibh san Eoraip go dtí 1565), usáid ghuail i mbruithniú (faoin 4ú céad), déanamh cruach (b'fhéidir sa 1ú céad, ach go cinnte sa 6ú céad), an stioróip (300 AD), úim muiníl is uchta do chapall (5ú céad), carbaid le seisear foirne, stiúir loinge (b'fhéidir sa 1ú céad RC, go cinnte sa 1ú céad AD, nach raibh san Eoraip go dtí timpeall 1200), bulcaidí uiscedhíonacha (nach raibh san Eoraip go dtí an 18ú céad), longa ilchrann (nach raibh san Eoraip go dtí an 15ú céad), seolta bordála (3ú céad, san Eoraip sa 16ú céad), taifead ar shiméadracht calóg sneachta (135 AD, an 15ú céad san Eoraip), réamhaisnéis na haimsire (2ú céad RC), an t-abacas (2ú céad AD), an seismeagraf (132 AD, an 17ú céad san Eoraip), cruthú ar theoirim Phíotágaráis (2ú céad), coincheap na huimhreach diúltaí (2ú céad RC, an 16ú céad san Eoraip), luach π áirithe (2ú céad). I ré Sui-Tang, 6ú-10ú céad, lean na héachtaí leis na samplaí seo a leanas: clóbhualadh (faoi 593, san Eoraip i 1375), an chéad leabhar clóbhuailte (868), páipéar leithris (590), tinte ealaíne (600), púdar gunna (900, san Eoraip 1327), fíorphoirceallán, céimshrian clogoibritheach (724), crosbhogha le raon 700 m, stioróipí fada, carráistí míleata do 30 foirne (7ú céad), droichid crochta slabhraí iarainn (7ú céad, san Eoraip 1595), droichid cuarstua (7ú céad, san Eoraip 1340), longa cúigbhord, long chogaidh rotha (780, san Eoraip sa 15ú céad), cur síos ar úsáid aigéad (860, san Eoraip 1295), driogadh alcóil (8ú céad, san Eoraip sa 13ú céad), foclóir comhchiallach ceimiceach (806, san Eoraip san 18ú céad).


Eolaíochtaí bitheacha.
Disciplíní ar leith a saothraíodh chun staidéar a dhéanamh ar orgánaigh is córais bheo. Eolaíocht bhitheach bhunúsach is ea an tacsanomaíocht, tuairisciú, ainmniú is rangú na n-orgánach beo, a dhéanann iarracht ord a chruthú as éagsúlacht an Domhain nádúrtha. Sa bhithgheografaíocht, déantar staidéar ar dháileadh na n-orgánach ar fud an Domhain. Pléann eolaíochtaí éagsúla le conas a fheidhmíonn orgánaigh ar leith. Déantar na próisis cheimiceacha a tharlaíonn i gcórais bheo a anailísiú ina n-iomláine sa bhithcheimic, nó ar leibhéal na móilíní móra orgánacha, cosúil leis na próitéiní is na haigéid núicléasacha sa bhitheolaíocht mhóilíneach. Gnéithe feidhmiúla na gcóras beo a bhíonn idir lámha sa bhfiseolaíocht is an bhithfhisic, agus go minic fo-roinntear iad i ndisciplíní cosúil le hincríneolaíocht (staidéar ar tháirgeadh is gníomhaíochtaí na hormón) is néarfiseolaíocht (staidéar ar fheidhmiú an néarchórais). Tugtar "eiteolaíocht" ar staidéar comparáideach ar iompair ainmhithe. Cuimsíonn an ghéinitic dúchas is claochluithe géiniteacha, agus na meicníochtaí is bun leo. Idirghníomhuithe idir orgánaigh is a gcomhshaol a bhíonn á n-anailísiú san éiceolaíocht. Tá speisialtachtaí ar leith a phléann le gach príomhghrúpa orgánach: baictéareolaíocht, víreolaíocht (víris), luibheolaíocht, míoleolaíocht (ainmhithe), míceolaíocht (fungais), seadeolaíocht (seadáin), heilminteolaíocht (péisteanna seadánacha), éaneolaíocht, feithideolaíocht, iasceolaíocht, bitheolaíocht mhuirí (orgánaigh a mhaireann sa bhfarraige), seandálaíocht (iontaisí), is a lán eile.


Eolas imshaoil.
Na gnéithe de bhitheolaíocht, éiceolaíocht, geografaíocht is iarmhairtí an duine ar an gcomhshaol a chabhraíonn le tuiscint an chomhshaoil. Is leithne an staidéar seo na an éiceolaíocht féin.


Eostatacht.
Athruithe i leibhéil na farraige ar fud an Domhain i rith an 20ú céad, de thoradh leá na n-oighearchaidhpeanna ag na Moil go háirithe. Ní hionann athruithe eostatacha agus athruithe taobh istigh de réigiún teoranta mar thoradh ar ghluaisní an Domhain (mar shampla, athrú leibhéil sa Mhuir Aegéach).


Eotanáis.
Deireadh gan phian a chur le beatha duine, mar ghníomh trócaire chun deireadh a chur le pian ainsealach is fulaingt gan staonadh. Tá eagraíochtaí i dtíortha áirithe a mholann a leithéid do sheandaoine a bhfuil a ndúil sa bheatha caillte acu de thoradh míchumais nó galair fhorchéimnithigh gan leigheas. Tarlaíonn cásanna féinmharaithe le cabhair dochtúra ó am go chéile, othar le tinneas foirceanta a fhaigheann dáileog mharfach drugaí ó lia. Is ceist chonspóideach eitice í seo sa mhíochaine agus i gcoitinne. Mar sin féin rinneadh an cleachtas dleathach i stáit áirithe de na Stáit Aontaithe sna 1990idí, agus san Ollainn is an Bheilg i 2002.


Eotrófacht.
Próiseas ina méadaítear an oiread cothaitheach i gcomhair plandaí atá i loch nó lochán. Is amhlaidh a iompraíonn srutháin is aibhneacha níotráití, fosfáití is leasúcháin nádúrtha eile a thuaslagann siad amach ón ithir isteach i locha, mar a dtiubhaíonn siad. Mar thoradh air sin fásann algaí is plandaí uisce as cuimse, plódaionn siad an t-uisce, agus nuair a fhaigheann siad bás ídíonn an fásra lofa an ocsaigin thuaslagtha san uisce ionas go maraítear na héisc sa loch. Leanann plódú an uisce, agus líontar an loch de réir a chéile le fásra marbh. Tagann an loch le bheith ina phortach, agus faoi dheireadh ina ithir thirim. Tá eotrófacht mire ar siúl in áiteanna áirithe de bharr imeachtaí daonna. Cuireann leasúcháin shaorga a nítear isteach in aibhneacha, camras, fuíll áirithe tionsclaíochta, agus glantaigh go mór leis an bpróiseas. De réir dealraimh, tá an-dochar den saghas seo déanta do Loch Erie i Meiriceá Thuaidh, Muir na Gailíle, agus Loch Baikal sa tSibéir.


John Ericsson.
Ceapadóir a rugadh i Långbansyttan na Sualainne ab ea John Ericsson (1803-1889). Chuaigh sé go Sasana i 1826, agus cheap an chéad lián bíse rathúil le báid is longa a thiomáint (1836). Chuaigh sé do na Stáit Aontaithe i 1839 agus dhear an long chogaidh Princeton, an chéad ghaltán a raibh a coire is a hinnill go hiomlán faoi líne an uisce. I 1861 thóg sé an long phlátáilte Monitor agus longa eile. D'athraigh a haireagáin úrnua tógáil longa cogaidh go huile is go hiomlán.


Maximillian Ernst.
Péintéir a rugadh i mBrühl na Gearmáine ab ea Maximillian Ernst (1891-1976). I 1919 chabhraigh sé le bunú na gluaiseachta Dadaí. Níos déanaí, páirteach sa ghluaiseacht Osréalach i bPáras.


Leo Esaki.
Fisicí a rugadh in Ósaca na Seapáine is ea Reona Esaki nó Leo Esaki (12 Márta 1925). Agus é ag obair i gcomhlacht Sony i 1957 cheap sé dé-óid Esaki (an dé-óid tolláin), feiste leathsheoltach a úsáideadh go forleathan i ríomhairí leictreonacha is córais mhicreathonnacha. Chuaigh sé go dtí na Stáit Aontaithe i 1960 ag obair i gcomhlacht IBM, agus rinne saothar ceannródaíoch ansin ar fheiste a bhí bunaithe ar loig chandamacha is forlaitísí. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Ivar Giaever is Brian Josephson i 1973 as an saothar ar fheiniméin tolláin.


E-uimhir.
Códuimhir ar lipéad bia a úsáidtear i dtíortha an Aontais Eorpaigh chun na breiseáin sa bhia a chur in iúl. Tá 4 rang breiseán sa chlár seo: leasaithigh, datháin, frithocsaídeoirí, agus eiblitheoirí. Mar shampla, is dathán E102 (tartraisín), leasaitheach E210 (aigéad beansóch), agus eiblitheoir E420 (guma guair).


Ulf Svante von Euler.
Fiseolaí a rugadh i Stócólm na Sualainne ab ea Ulf Svante von Euler (7 Feabhra 1905 – 9 Márta 1983). Saolaíodh é do bheirt eolaithe, Hans von Euler-Chelpin, ollamh le ceimic, agus Astrid Cleve, ollamh le luibheolaíocht agus geolaíocht. Gearmánach ab ea a athair; bronnadh Duais Nobel air sa bhliain 1929.
D'oibrigh Ulf in Institiúid Karolinska. Tháinig sé den chéad uair ar phrostaglaindin i 1936. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice (míochaine) i 1970 le Bernard Katz is Julius Axelrod as noraidreinilín (noireipineifrín) a aonrú is a aithint mar néaratharchuradóir sa chóras néarógach comhbhraiteach. Uachtarán ar Fhondúireacht Nobel níos déanaí.


Hans Karl August Simon von Euler-Chelpin.
Ceimicí Sualannach a saolaíodh sa Ghearmáin ab ea Hans Karl August Simon von Euler-Chelpin (1873-1964). Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le Arthur Harden i 1929 as a shaothar ar choipeadh siúcra is ceimic na n-einsímí coipthe.


Cothromóidí Euler-Lagrange.
Sraith cothromóidí a leagann síos an gaol idir spleáchas fheidhm Lagrange ar luas, am is spás. Ainmnithe as Leonhard Euler is Joseph-Louis Lagrange, agus tugtar "cothromóidí Lagrange" orthu freisin. Más eol feidhm Lagrange don chóras, is iad cothromóidí Euler-Lagrange cothromóidí gluaisne an chórais sin. Bunúsach san ardmheicnic.


Eurofighter.
Aerárthach caighdeánach le haghaidh trodaíocht aeir is ionsaí ar an talamh, á saothrú i gcomhar ag an nGearmáin, an Iodáil, an Spáinn is an Ríocht Aontaithe, le soláthar d'aerfhórsaí na hEorpa.


Arthur John Evans.
Seandálaí a rugadh i Nash Mills Shasana ab ea Arthur John Evans (1851-1941). I 1899-1935 thochail sé seanchathair Chnósas ar oileán na Créite agus tháinig ar iarmhair na sibhialtachta ann, ar thug sé an tsibhialtacht Mhionóch uirthi, i 1904.


Oliver Evans.
Ceapadóir a rugadh i Newport, Delaware ab ea Oliver Evans (1755-1819). Rinne sé feabhsuithe ar mhuilte plúr, thug isteach an chéad líne leanúnach uathoibríoch táirgthe (1784), agus cheap an chéad inneall ardbhrú gaile (1790). Thóg sé meaisín gaile dreidireachta (1804), agus an chéad charráiste gaile tire, meastar.


Walker Evans.
Grianghrafadóir a rugadh i St. Louis, Missouri ab ea Walker Evans (3 Samhain 1903 – 10 Aibreán 1975). Cáil air as a chomhshaothar leis an scríbhneoir James Agee, "Let Us Now Praise Famous Men" (Molaimis Anois Fir Cháiliúla, 1941), cur síos pictiúrtha ar bheatha is cruachás na bhfeirmeoirí tionóntacha bochta i bhfíordheisceart na Stát Aontaithe. Sa bhliain 1933, chaith sé tamall i gCúba a tógáil grianfhrafanna de na daoine bochta ansin freisin.


Excel.
Pacáiste ríomhaire chun oibríochtaí a dhéanamh ar scarbhileog, a tháirg comhlacht Microsoft le feidhmiú ar ríomhairí pearsanta.


Explorer 1.
An chéad saitilít spáis de chuid na Stát Aontaithe, a lainseáladh i 1958 mar chomhoibriú idir gníomhaireacht na ndiúracán bailistíoch san arm is saotharlann scairdtiomána Institiúid Teicneolaíochta California (a tugadh le chéile níos déanaí i NASA). Spásárthach simplí 14 kg ab ea í, a lainseáladh le roicéad Redstone (Jupiter-C) ó Cape Canaveral i bhFlorida. Ar bord bhí ionstraimí bunúsacha chun radaíocht a bhrath is a chomhaireamh, a tógadh in Ollscoil Iowa. D'fhionn sé na criosanna de cháithníní ardfhuinnimh luchtaithe atá sáinnithe i réimse maighnéadach an Domhain, ar tugadh criosanna Van Allen orthu as James Van Allen ó Ollscoil Iowa a bhí i bhfeighil na dtomhas seo. Go luath ina dhiaidh sin tugadh an t-ainm ginearálta Explorer ar shraith aistear saitilítí i bhfithisí domhanda chun turgnaimh shimplí fisice is réaltéolaíochta a dhéanamh.


Jan van Eyck.
Péintéir Pléimeannach a rugadh i Maastricht na hOllainne, meastar ab ea Jan van Eyck (c 1389-1441). An chéad ardphéintéir san ealaín nua réalaíoch san Ollainn sa 15ú céad. Sampla maith dá shárshaothar is ea "Portret van Giovanni Arnolfini en zijn vrouw" (Portráid Giovanni Arnolfini ar a phósadh, 1434).


Hans Jurgen Eysenck.
Síceolaí a rugadh i mBeirlín ab ea Hans Jurgen Eysenck (1916-1997). Rinne sé cuid mhaith taighde shíciméadraigh ar phearsantacht dhaonna is intleacht. Tuairimí conspóideacha aige ar dhifríochtaí intleachta idir ciní.


Hibrid F1.
Hibrid den chéad ghlúin de dhá phlanda shaothraithe, a mbíonn an toradh nó airíonna eile inmhianaithe nochtaithe ar leibhéal níos airde ná i gceachtar den dá thuismitheoir (riocht a dtugtar "heitreóis" air). Ní phóraíonn hibridí mar seo go dílis, agus mar sin ní mór don síolraitheoir iad a tháirgeadh i ngach glúin. Saothraíodh iad ar dtús in arbhar Indiach, ach le fáil in an-chuid gnéithe anois.


Peter Carl Fabergé.
Gabha óir is seodóir a rugadh i gCathair Pheadair ab ea Peter Carl Fabergé (Karl Gustavovich, 1846-1920). Thosaigh sé ag déanamh gnáthsheodra, ach de réir a chéile dhear is chruthaigh sé baill níos saothraithe fantaisí, go háirithe na huibheacha impiriúla Cásca a d'ordaigh an Sár Alexander III dá bhansár i 1884.


Fabhcún tuaithe.
An fabhcún tuaithe nó "Falco rusticolus"
Is é an fabhcún tuaithe ("Falco rusticolus") an fabhcún is mó dá bhfuil ann, 50-60 cm ar fhad. Dúchasach don réigiún Artach, áitríonn sé sléibhte is tundra. An clúmh bán, liath nó dorcha. Seilgeann sé gar don talamh, agus itheann éin a mhaireann ar an talamh den chuid is mó.


Fabhránach.
Orgánach aoncheallach micreascópach le ribí gearra (fabhráin) ar an dromchla. Dhá shaghas núicléis aige, micreanúicléas is mion-núicléas, agus de ghnáth réigiún speisialta béil. Faightear go saor i ngach saghas gnáthóg domhanda is uisciúil é, agus mar sheadán.


Fabht (ríomhaireacht).
Sa ríomhaireacht, earráid i gclár bogearraí nó na crua-earraí. Tugtar "dífhabhtú" ar an bpróiseas chun earráidí a bhrath is a cheartú.


Fabraicí brata.
Fabraicí ina gcuingrítear fabraic thraidisiúnta teicstíle le brat plaistigh nó ábhair eile a ghreamaíonn go docht léi. Úsáidtear a leithéid go minic i gcomhair éadaí cosanta, cosúil le héadaí báistí.


Fabraicí neamhfhite.
Fabraicí a thógtar as liarlóga snáithíní, le treoshuíomh snáithíní nó gan é, trí fhuáil, gliúáil, nó ar chaoi éigin eile leis na snáithíní a ghreamú le chéile. Úsáidtear a leithéid in earraí saora so-chaite, cosúil le cuirtíní, teicstílí míochaine, agus ceirteanna sciúrtha.


Fabraicí tionsclaíocha.
Fabraicí a úsáidtear i gcomhair feidhmeanna tionsclaíocha, mar shampla, i ndéanamh criosanna iompair, scagéadaí, geo-fhabraicí, is rópaí. Meastar go mbíonn suas le 30% de na fabraicí a dhéantar gach bliain sa rang seo.


Hieronymus Fabricius.
Anatamaí a rugadh in Acquapendente na hIodáile ab ea Hieronymus Fabricius (Giralomo Fabrici, 1537-1619). An chéad duine a thug miontuairisc ar na comhlaí sna féitheacha, an phlaicint agus an laraing.


Fachtóir fáis néaróg.
Peiptíd bhithghníomhach a fhaightear i gcuid mhaith ball (mar shampla, sna súile, an croí, na faireoga seileacha, an vas deferens) i gcuid mhaith ainmhithe, daoine san áireamh. Rialaíonn sé fás is forbairt na bhfíochán néarógach simpiteach, agus cuid de na néaróin chéadfacha. Glacann cuid de na húdaráis leis mar hormón.


Fachtóir Rhesus.
Sraith antaiginí éagsúla a bhfuil gaol gairid eatarthu, i láthair de ghnáth i gcillscannáin na n-eiritricítí (cealla dearga fola) daonna. Is orthu a bhunaítear córas Rh (Rhesus) na ngrúpaí fola. Daoine a bhfuil an fachtóir acu, rangaítear mar Rh+ iad, agus iad sin gan é, is Rh- iad. Má bhíonn bean Rh- ag iompar a céad pháiste Rh+, féadfaidh sí antashubstaintí frith-Rh+ a tháirgeadh sa tréimhse díreach tar éis na breithe. I dtoircheas níos déanaí, féadfaidh na hantashubstaintí seo dul trasna na placainte, agus más Rh+ an féatas, féadfaidh siad tús a chur le haemalú (scrios na gcealla dearga fola) is galar (marfach) haemalaíoch sa naíonán nuabheirthe. Is féidir an priacal seo a laghdú trí chruthú na n-antashubstaintí máthartha a laghdú le dáileog antashubstaintí frith-Rh+ don mháthair díreach tar éis breith an chéad naíonáin. Bíonn timpeall 85% den phobal geal Rh+, ach bíonn difríochtaí suntasacha sa chóimheas Rh+/Rh- i bpobail éagsúla eile.


Fachtóir VIII.
Ceann de shraith einsímí a bhíonn sa bhfuil, a rialaíonn an próiseas téachta. Ní bhíonn sé i láthair i ndaoine a mbíonn haemaifilia clasaiceach orthu, agus ní bhíonn a bhfuil siúd in ann téachtadh. Déantar iad a chóireáil le hinstealladh infhéitheach d'fhachtóir VIII, a scaradh ó fhuil úr. Bíonn priacal go n-aistreofar ionfhabhtuithe cosúil le SEIF ó fhuil an deontóra san instealladh seo. Seans go leigheasfar haemaifiliaigh le géinteiripe amach anseo, ionas gur féidir lena gcolainneacha a bhfachtóir VIII féin a dhéanamh. Tá haemifilia eile ann a tharlaíonn go hannamh ina mbíonn fachtóir eile as láthair, fachtóir IX, agus déantar cóireáil air cosúil le hinstealladh fachtóir IX.


Fachtóirí fáis.
Peiptídí beaga a tháirgeann cealla ar leith: nuair a tháltar iad, cuireann siad le fás saghsanna ar leith cille eile. Seans go mbíonn ról acu i gcuid de na hailsí. I measc na samplaí tá fachtóir fás néaróg, fachtóir fás eipideirme, agus fachtóir fáis pláitíndíorthaithe. Is féidir le hinslin feidhmiú mar fhachtóir fáis freisin.


Fachtóirí frithvitimín.
Comhdhúile a fhaightear go nádúrtha i mbianna a laghdaíonn infhaighteacht vitimín ar leith nó a mhodhnaíonn gnáthfheidhmiú an vitimín. Mar shampla, tá próitéin ar leith i láthair i ngealacán na huibhe aimhe, aividin, a nascann leis an B-vitimín bitin, ionas go laghdaítear ionsú na bitine sa cholainn. Milltear cuid mhaith de na fachtóirí seo sa chócaireacht.


Facs.
Tarchur macasamhail cáipéise, léaráide, is grianghraif thar an líonra teileafóin, ar fáil go huiledhomhanda ó 1986. Forbraíodh an córas ó fhionnadh na teilighrianghrafadóireachta ag Arthur Korn i 1907, agus fionnadh an bheilineagraif ag Edouard Belin i 1925. Anois scantar an bhuncháipéis le léas léasair, agus códaítear go digiteach í le tarchur don ghlacadóir. Ansin déantear é a phriontáil líne i ndiaidh líne ar pháipéar teirmíogair nó gnáthpháipéar. Tógann sé 15 soicind ar a laghad leathanach A4 a tharchur.


Fadhb neoidríonónna na Gréine.
An difríocht idir líon na neoidríonónna ba cheart a bheith á n-astú ag na próisis núicléacha a fhuinnmhíonn an Ghrian gach soicind i dtreo an Domhain agus an líon a thomhaistear ar Domhan. Thug an fisicí Meiriceánach Raymond Davis (1914-2006) an difríocht seo faoi deara, tar éis dó tosú ar a thurgnamh chun flosc na neoidríonónna atá ionsaitheach ar an Domhan a thomhas i 1967. Níl réiteach ar an bhfadhb seo fós agus cuid mhaith turgnaimh tomhais eile déanta ar fud an Domhain. Is dócha go mbeidh gá le hathbhreithniú ar mhionsamhlacha na Gréine is/nó nádúr an neoidríonó amach anseo.


Fadlíne.
Ag aon phointe ar dhromchla an Domhain, an mórchiorcal tríd an bpointe sin atá ingearach leis an meánchiorcal, ag dul trí na Moil Thuaidh is Theas. Sroicheann gach rinn spéire a buaicphointe sa spéir nuair a thrasnaíonn sí an fhadlíne neamhaí. Trasnaíonn an Ghrian an fhadlíne áitiúil ag meán lae.


Fadradharc.
Locht ar an radharc ina bhfócasaíonn gathanna eisréimneacha solais ó fhrithne atá chomh fada amach leis an ngarphointe coitianta (250 mm) chun tosaigh ón reitine sa tsúil, in ionad ar an reitine féin. Tugtar "hipirmeatróipe" air freisin. Bíonn garphointe na súile sin níos faide amach ná is gnáth. Ní fheiceann an tsúil sin go soiléir frithne atá níos gaire ná a garphointe. Chun an locht seo a cheartú, ní mór lionsa inréimnithe a chur sna spéaclaí.


Fadú (réalteolaíocht).
An fad uilleach idir an Ghrian is pláinéad nuair a bhreathnaítear orthu ón Domhan. Mar shampla, tá uasfhaduithe 28° is 47° ag Mearcair is Véineas faoi seach. Ciallaíonn luach beag Mhearcair nach mbíonn sí rófhada ón nGrian riamh, agus mar sin gur réad an-éalaitheach í.


Faecas.
Ábhar a scaoiltear ó chonair an bhia, ina mbíonn fuíoll neamhdhíleáite d'ábhar ionghafa, uisce is baictéir. I ndaoine, is é a chinneann a dhath ná na hábhair datha a chruthaítear sa stéig trí dhianscaoileadh na mbilearúibiní ag baictéir. Tagann a bholadh ó chruthú aimíní áirithe ag na baictéir sa stéig.


Faensa.
Cré-earraí a maisíodh le glónrú teimhneach a bhfuil ocsaíd stáin ann. Tagann an t-ainm ó bhaile Faenza san Iodáil, ach úsáidtear an téarma d'earraí ón bhFrainc is ón nGearmáin. An teicníocht chéanna a úsáidtear i ndeilf Shasana is na hOllainne, agus maisealaca na hIodáile.


Fagaisít.
Aon cheall a shlogann agus, de ghnáth, a dhíleánn páirteagail, miocrorgánaigh (baictéir) nó cealla dochracha. Is fagaisítí an-chuid de na hainmhithe aoncheallacha. In ainmhithe ilcheallacha, feidhmíonn fagaisítí mar chosantóirí is glantóirí. I ndaoine is mamaigh eile, faightear sa bhfuil iad (na neodraifilí, na basaifilí, is na monaicítí), fíocháin tacaíochta, agus an córas líontán intéiliach (na macrafagaigh).


Gabriel Daniel Fahrenheit.
Fisicí a rugadh i nGdańsk na Polainne (Danzig na Gearmáine ag an am) ab ea Gabriel Daniel Fahrenheit (24 Bealtaine 1686 – 16 Meán Fómhair 1736). San Ísilír a chaith sé an chuid ba mhó dá shaol. D'fhionn sé an teirmiméadar alcóil i 1709, agus chuir mearcair in ionad alcóil sa teirmiméadar den chéad uair i 1714. D'fhionn sé scála teochta Fahrenheit. Ar an scála seo, is é 32 °F reophointe an uisce is 212 °F fiuchphointe an uisce, agus 180 céim chomhionann eatarthu.


Fáinne (ceimic).
Sa cheimic, comhdhúil ina bhfuil fáinne phlánach iata adamh. I gcás comhdhúile carbóin, fáinní le 5 nó 6 adamh, atá níos cobhsaí ná aon struchtúr eile.


Fáinne (ríomhaireacht).
Sa ríomhaireacht, toipeolaíocht amháin líonra ríomhairí a cheanglaítear le chéile trí chábla i bhfoirm fáinne. Seoltar teachtaireacht timpeall an fháinne ó ríomhaire amháin don chéad ríomhaire eile, ach ní ghlacann aon ríomhaire í ach sprioc na teachtaireachta.


Fáinne bliantúil.
Ceann de na fáinní comhlárnacha a fheictear nuair a ghearrtar trasna gas nó fréamh planda adhmadaigh. Foirmíonn dhá bhanda soitheach xiléime gach fáinne. Táirgtear an chéad bhanda le soithigh de thrastomhas mór go luath sa bhliain as adhmad geal earraigh. Déantar na soithigh níos lú níos déanaí sa bhliain as adhmad samhraidh atá níos dorcha. De ghnáth, fás bliana a bhíonn i bhfáinne débhanda amháin, agus is féidir feidhm a bhaint as sin chun aois an chrainn a dhéanamh amach. Má bhíonn níos mó ná tréimhse fáis amháin sa bhliain, bíonn níos mó ná fáinne in aghaidh na bliana ann. Tugtar "fáinní bréagacha bliantúla" orthu sin.


Fáinne Tine.
Crios gníomhach creathanna talún is bolcánaíochta timpeall imeall an Aigéin Chiúin, a shonraíonn teorainneacha idir plataí teicteonacha i screamh an Domhain.


Faireog chíochach.
Meannán gabhair ag baint úsáide as faireog chíochach ar úth a mháthar.
I mamaigh bhaineanna, faireog atá freagrach as tál is fuascailt an bhainne leis an óg a chothú. Bíonn 2-20 cinn ag mamaigh éagsúla. Lonnaithe ar dhromchla an chliabhraigh nó an bhoilg, agus i gcásanna áirithe (ba, gabhair agus fianna) comhchruinnithe ar úth. Meastar gur díothaíodh iad ó fhaireoga allais go bunúsach, ach athraithe is oiriúnaithe go mór.


Faireog phiotútach.
Is faireog inchríneach í an fhaireog phiotútach, nó Hipifis, agus a meánmhéide cosúil leis an phís agus a meáchan 0.5g. Gobann sí amach ó bhun an hipeatalamais, ag bun na hinchinne, agus luíonn sí ins an 'sella turcica', cuas cnámhach beag atá clúdaithe ag an 'diaphragma sellae' nó an scairt dhiallaite. Bíonn an fosa piotútach, ina fhaightear an fhearóg phiotútach, suite sa chnámh shféanóideach i lár an fhosa chráiniaigh ag bun na hinchinne.


Faireoga incríneacha.
Faireoga gan duchtanna, i láthair i gcuid de na hinveirteabraigh (moilisc is artrapóid áirithe) agus na veirteabraigh uile, a shintéisíonn is a thálann ceimiceáin teachtaire (hormóin) isteach in imshruthú na fola nó sa limfe le hiompar do na sprioc-chealla. Sna veirteabraigh, déanann siad príomhchóras cumarsáide (an córas incríneach) a rialaíonn is a chomhordaíonn feidhmeanna na colainne, i gcomhar leis an néarchóras. Cuimsíonn an córas seo an fhaireog phiotútach, an fhaireog thíoróideach, an fhaireog pharaitíoróideach, an fhaireog aidréineach (osduánach), an paincréas (insíní Langerhans), agus na gónaid. Tá fíocháin is orgáin eile a bhfuil feidhmeanna faireogacha acu freisin: an hipeatalamas, na duáin, an chonair ghastraistéigeach, an tímeas, an ball pinéalach. Tá cuid mhaith neamhord is féidir tarlú i bhfaireoga a chuireann isteach ar fhás is forbairt, meitibileacht is atáirgeadh. Tugtar "incríneolaíocht" ar an staidéar ar struchtur, feidhmeanna is galair na bhfaireog incríneach.


Fairsingiú fásaigh.
Creimeadh an chomhshaoil i réigiúin thirime is leath-thirime trí róshaothrú, ró-innilt, dífhoraoisiú, agus droch-chleachtais uiscithe. Tagann athruithe aeráide is an forthéamh domhanda san áireamh freisin. Cailleann an talamh a torthúlacht, agus ní bhíonn in ann an daonra a chothú. Éiríonn an fhadhb níos measa in áiteanna mar gheall ar éagobhsaíocht na haeráide, triomaigh go príomha, borradh sa daonra, agus fairsingí móra á gcur in áirithe i gcomhair barra margaidh (is laghdú na fairsinge i gcomhair barra bia don daonra áitiúil). Sna 1970idí-1980idí tharla fairsingiú an-suntasach fásaigh sa tSaiheil.


Faithne.
Rófhás neamhurchóideach i gciseal seachtrach an chraicinn de bharr ionfhabhtaithe víreasaigh. Tugtar "veiriúca" air freisin. Coitianta go leor i bpáistí, ach neamhinréamhinste ina tharlú, a atarlú nó a imeacht spontáineach.


Faithní na mbaill ghiniúna.
Loit i bhfoirm cóilise ar an bpéineas, an phit agus/nó mórthimpeall an anais de bharr rófhás na heipideirme. Ionfhabhtú leis an sineánómavíreas is bun leo, díreach cosúil le faithní ar bhaill eile den cholainn. Scaiptear le tadhall gnéasach iad.


Falacail ubhagánach.
Struchtúr taobh istigh d'ubhagán an mhamaigh a fhéadfaidh forbairt ina ubhán aibí le fuascailt síos an t-ubhaducht. Tugtar "falacail Graaf" uirthi freisin, as an bhfiseolaí Ollannach Reinier de Graaf (1641-1673). I ngach ceann bíonn ginidíncheall bhunúsach, timpeallaithe le cealla eipitéileacha. Ar lá a breithe bíonn 400,000 falacail (falacailí príomhúla ag an staid sin) san ubhagán ag an naíonán baineann, ach ní aibíonn ach 300-400 díobh. Le teacht in oirbhirt is tosú an mhíostraithe, forbraíonn go leor falacailí gach mí, ach scaoileann falacail amháin a ubhán as an ubhagán is amach i gcuas an bhoilg. Taobh thiar den ghníomhaíocht seo, tagann na hubhagáin i bhfeidhm mar fhreagairt ar thál an hormóin fhalacailspreagthaigh (FSH) is an hormóin lúitéinithigh (LH) ag céimeanna ar leith sa timthriall míosta.


Falcaire.
Fiaile spréite bhliantúil iltíreach. Na duilleoga i bpéirí, snasta ubhchruthach. Na bláthanna ar ghais chaola fhada, cúigpheitealach. Is foirmeacha den phlanda céanna le dathanna difriúla iad an falcaire fiáin, an falcaire gorm, agus lus Cholm Cille.


Gabriel Fallopius.
Anatamaí a rugadh i Modena na hIodáile ab ea Gabriel Fallopius (1523-1562). Múinteoir clúiteach i bPadua. I measc a chuid fionnachtana, bhí na feadáin fhallópacha (útaracha) a cheanglaíonn na hubhagáin is an bhroinn.


Falrais.
Gluaiseachtaí preabacha neamhdheonacha mar thoradh ar dhamáiste don chuid den inchinn a rialaíonn an comhordú matánach. Is féidir go dtarlóidh sí mar gheall ar ghalar géiniteach (falrais Huntington), stróc, nó i bpáistí mar aimhréidh ar ionfhabhtú le streipteacocas (falrais Sydenham).


Fanaile.
Magairlín síorghlas dreapaire, dúchasach do Mheiriceá Láir. I ndiaidh na mbláthanna móra glasa, tagann na cochaill thanaí, suas le 15 cm ar fhad, dubh nuair a thriomaítear iad. Coinníonn siad an t-úscra fanailin, a úsáidtear go forleathan mar bhlastacht.


Fándaol.
Ciaróg fhadaithe, ar dhath dorcha nó miotalach, le cumhdaigh ghearra bharrscoite sciathán de ghnáth. Foghlach ar fheithidí eile den chuid is mó, agus itheann cuid acu spóir fungas. An-choiteann i ndramhaíl duilleog is gnáthóga fliucha.


Fantaise.
Píosa ceoil uirlise a fhuaimníonn mar a bheadh sí cumtha ar an toirt gan ullmhú, ach a bhíonn struchtúrtha go cúramach le fírinne.


Faocha gliomaigh.
Faocha gliomaigh ag teacht amach as a bhlaosc
Is crústach, cosúil le gliomach, a bhaineann feidhm as blaosc fholamh seilide mar dhídean iniompartha lena bolg bog a chlúdach atá i bhFaocha gliomaigh. An cholainn neamhshiméadrach, chun fáil isteach sna blaoscanna bíseacha. Athraíonn an bhlaosc de réir mar a fhásann sí. Coitianta in uiscí tanaí cois cladaigh.


Faoileán scadán.
Faoileán mór atá coitianta sa leathsféar thuaidh. Na cosa bándearg de ghnáth, ach buí uaireanta; an ceann bán; an gob buí le spota dearg faoi bhun an chinn. Meastar gur lotnaid é in áiteanna, agus smachtaitear é.


Faoileoir crochta.
Faoileoir le sciathán deilteachruthach a iompraíonn duine. Rinne Otto Lilienthal faoileoireacht chrochta cheannródaíoch sa Ghearmáin sna 1890idí. Shaothraigh NASA an faoileoir seo sna 1950idí mar pharaisiút faoileoireachta. Crochtar an píolóta in úim faoin bhfráma éadrom a bhfuil an sciathán greamaithe leis, agus stiúrann sé gluaiseacht an aerárthaigh le gluaiseachtaí a cholainne. Má choinnítear an uillinn ionsaithe i gceart, gintear ardú. Níos déanaí chuir NASA innill leis, agus méadaíodh réise na sciathán. Ina dhiaidh sin cuireadh sciatháin níos éifeachtaí in ionad an deilteascátháin chun an faoileoir fíoréadrom, nó micréadrom, a chruthú. Is féidir le micréadrom le réise 10 m luas 90 km san uair a bhaint amach.


Faoisceog.
Saghas crann coill, dúchasach do na Balcáin, a fhástar i gcuid mhaith tíortha eile i gcomhair na gcnónna inite. Na cnónna imchlúdaithe i gcupán duilleogach a chúngaíonn mar a bheadh muineál os cionn an chnó.


Farad.
Aonad SI an toillis leictrigh, leis an tsiombail F. Ainmnithe as Michael Faraday. Sainmhínítear é mar thoilleas toilleora le dhá pláta chomhthreomhara a bhfuil difríocht poitéinsil 1 V eatarthu agus lucht leictreach cúlóim amháin stóráilte air. Bíonn an micreafarad (1 μF = 10-6 F) agus an piceafarad (1 pF = 10-12 F) in úsáid choiteann.


Faraday.
An lucht leictreach ar mhól (6.02 × 1023) leictreon, arb ionann é is 9.65 × 104 cúlóm. Ainmnithe as Michael Faraday. An lucht is gá chun mól ian airgid (108 g) a dhí-ocsaidiú san imoibriú Ag+ + e- → Ag.


Iarmhairt Faraday.
Rothlú plána polaraithe solais, atá polaraithe go líneach, nuair a théann sé trí ábhair atá suite i réimse láidir maighnéadach. Chuir Michael Faraday síos air seo den chéad uair i 1845, agus ba chéim stairiúil é i léiriú an cheangail idir solas is maighnéadas. Is iarmhairt mhaighnéadoptúil í, de bhárr ainiseatrópacht a ionduchtaíonn an réimse maighnéadach san ábhar. Ní hionann í is gníomhaíocht optúil, ina gcúlaítear an rothlú sa pholarú a tharlaíonn is an léas ag trasnú tríd an ábhar gníomhach má chuirtear an léas ar ais tríd sa mhalairt treo. Maidir leis an iarmhairt mhaighnéadoptúil, dúbláitear an rothlú má dhéantar an turgnamh céanna.


Faraing.
Spás a dhéanann matán cumhdaithe le scannán múcasach taobh thiar den tsrón, an béal is an laraing, ach le bealach eatarthu. Síneann sí ó bhun na blaoisce, leanúnach leis an éasafagas faoina bun. I gcuid na sróine den fharaing atá oscailt an fheadán aireachtála. I gcuid an bhéil di, trasnaíonn conair an díleá is conair na riospráide a chéile, agus le linn slogtha stopann an riospráid ar feadh tamaillín. Sa chuid íochtarach, is iad an dá scoilt ar an dá thaobh den laraing na hionaid ina ngabhtar rudaí géara, cosúil le cnámha móra éisc, nuair a shlogtar iad. Sa chuid uachtarach, bíonn carnadh fíocháin limfigh (na céislíní), a mheastar a bheith ina chosaint i gcoinne ionfhabhtuithe ar eite.


Faraingíteas.
Scornach thinn. Ceann de na tinnis is coitianta, de bharr ionfhabhtaithe bhaictéaraigh nó víreasaigh sna fíocháin líneála sa bhfaraing, de ghnáth.


Fardoras.
In ailtireacht chlasaiceach is ailtireacht na hAthbheochana, an ceann is ísle agus is lú maisithe den 3 bhanda san taibhléadan. Luaitear fardoras freisin leis an bhfráma cloiche timpeall ar dhoras nó oscailt fuinneoige.


Fás criostal.
Foirmiú criostal nuair a fhuaraítear tuaslagán sáithithe d'ábhar cuí, nó a bhaintear tuaslagóir éigin chun siúil trí ghalú. Tosaíonn an fás ar shíolchriostail bhídeacha a thugtar isteach ann chuige sin. Braitheann cruth na gcriostal a dhéantar go deireanach ar struchtúr bunúsach criostalta an ábhair thuaslagtha.


Fásra forchéime.
Is é atá i gceist le fásra forchéime ainm luibheolaíochta ar an staid dheireanach de phlandaí ar leanúint gan suaitheadh. Nuair is í an aeráid is mó a chinneann an fásra, forchéim aeráide a tharlaíonn. In an-chuid réigiún ar Domhan, crainn a bhíonn ceannasach sa bhforchéim aeráide: foraoisí trópaiceacha báistí sna trópaicí taise, coillearnach duillsilteach i ndomhanleithid mheasartha. Ní ghlactar go hiomlán leis an gcoincheap seo, mar is féidir go dtagann fachtóirí eile san áireamh i gcomhar leis an aeráid, na hithreacha is na hairdí, mar shampla.


Fathachréalta dhearg.
Réalta fhionnuar dhearg, 10-100 oiread thrastomhas na Gréine, agus na céadta míle oiread de lonracht na Gréine, ach mais cosúil le mais na Gréine. Tarlaíonn a leithéid go déanach i dtimthriall beatha réalta, i ndiaidh an phríomhsheichimh nuair a bhíonn an hidrigin sa chroíleacán ídithe agus a thosaíonn na cisil sheachtracha ag leathnú amach. Is é seo atá i ndán don Ghrian timpeall 5,000 milliún bliain amach anseo.


Feabhrán.
Planda rúpach débhliantúil a fhásann 3 m ar airde is ea an feabhrán nó odhrán. Tá sé dúchasach do na réigiúin mheasartha ó thuaidh. Bíonn na duilleoga suas le 30 cm ar fhad, roinnte i dteascáin ubhchruthacha nó lansa-chruthacha, go minic liopach nó fiaclach. Na bláthanna bán nó scothbhándearg in umbail 5-15 cm ar leithead. An toradh leata leathaneiteach. Gaolmhar leis an bhfeabhrán capaill atá níos mó ná é, ag fás suas le 5 m ar airde. Sa chás seo, bíonn spotaí dearga ar na gais, agus na humbail suas le 50 cm ar leithead. Dúchasach d'iardheisceart na hÁise. Fástar mar mhaisiúchán é uaireanta, ach is féidir go gcuirfidh sé tús le greannú pianmhar craicinn má dhéantar tadhall leis i solas geal gréine.


Feachtas Idirnáisiúnta chun Mianaigh Talún a Chosc.
Lainseáladh an Feachtas Idirnáisiúnta chun Mianaigh Talún a Chosc (ICBL) i 1991. Meastar go bhfuil níos mó ná 100 milliún mianach mar seo suncáilte thar fhairsingí leathana den Domhan mar iarmhair de chogaí searbha i Vítneam, Laos, an Chambóid, an Angóil, an iar-Iugslaiv, agus réigiúin leathana den Afraic. Maraítear nó gortaítear go dona suas le 20,000 duine ag na mianaigh seo gach bliain, páistí den chuid is mó. Bíonn ar fheirmeoirí an talamh a ghlanadh de mhianaigh chun gur féidir í a shaothrú arís, obair fhíorbhaolach. Coiste stiúrtha ó 16 eagraíocht atá ag an bhfeachtas, a chomhordaíonn obair 1,300 eagraíocht i 75 tír. Cabhraíonn sé le glanadh mianach agus soláthar míochaine d'íobartaigh. Bhuaigh an feachtas, lena chomhordaitheoir Jody Williams, Duais Nobel don tsíocháin i 1997. Shínigh 133 tír conradh, is d'aontaigh 58 tír eile leis, chun cosc a chur ar úsáid, táirgeadh, stóráil nó iompar na mianach seo, agus rinneadh dlí idirnáisinta de i 1999.


Feachtas um Dhí-Armáil Núicléach.
Eagraíocht a bunaíodh sa Bhreatain i 1958 ("CND" i mBéarla) leis an mbaol don chine daonna ó na hairm núicléacha a bhí á gcarnadh ag na Stáit Aontaithe, an tAontas Sóivéadach, an Bhreatain is an Fhrainc a chur ina luí ar an bpobal, agus an gá práinneach go gcuirfí deireadh leo uile, fiú go haontaobhach chun fuadar a chur faoi. Bunaíodh grúpaí i dtíortha eile leis na haidhmeanna céanna. Bhíodh na mairseálacha suntasach mór gach bliain go lár na 1960idí. Léirigh gábh na ndiúracán i gCúba i 1962 go raibh géarghá ann aidhmeanna CND a bhaint amach. Le dul chun cinn (mall) dioplómaitiúil i dtreo na dí-armála (mar shampla, leis an gconradh coiscthe trialacha núicleacha i 1963) laghdaigh an feachtas. D'athbheoigh sé rud beag sna 1980idí le máirseálacha i gcoinne stáisiún núicléach, ach faoi seo ní eagraíocht chumasach shuntasach í.


Feadáin útaracha.
Dhá fheadán fhada a théann amach ón gcuid uachtarach den bhroinn go dtí an t-ubhagán. Tá ceann cliathánach tonnadóirchruthach (an t-ionfandaibiliam) ag gach ceann acu, starrtha cosúil le méara ag gobadh amach agus ceann acu ceangailte leis an ubhagán, le réigiún atá leathnaithe amach (an ampaill) is cuid chúngaithe (an chuing). Bailíonn an t-ionfaindibiliam an t-ubhán a fhuasclaítear ón ubhagán agus iompraíonn isteach sa bhroinn é. San ampaill a tharlaíonn an toirchiú de ghnáth.


Feadán éisteachta.
Feadán idir an chluas láir is an tsrónfharaing, cuid de déanta as cnámh is loingeán agus líneáilte le scannán múcasach. Tugtar "an feadán eostach" air freisin, as an lia Iodálach Bartolommeo Eustachio (1520-1574). Ligeann sé d'aer dul isteach sa chluas láir agus teacht amach aisti chun an brú a chothromú idir an dá thaobh den scannán tiompánach agus ligean dó crith go saor nuair a imbhuaileann fuaimthonn leis. Nuair a bhíonn eitleán ag éirí ón talamh nó ag tuirlingt, is gá an cothromú seo a dhéanamh (tríd an bhfeadán a choinneáil ar oscailt le cogaint is slogadh, mar shampla) chun fuaimeanna cnagtha sna cluasa, is fiú pian, a sheachaint. Bíonn an feadán níos cothrománaí sa pháiste faoi 7 mbliain d'aois ná sa duine fásta, agus mar sin tarlaíonn ionfhabhtuithe cluaise níos minice i bpáistí ná daoine fásta.


Feadán ga-chatóideach.
Gléas fíorthábhachtach leictreonach. Úsáidtear é sa luascóp ga-chatóideach, mar shampla, lenar féidir comharthaí leictreacha a thaispeáint ar scáileán chun iad a thomhas agus athruithe a thagann orthu ó am go chéile a fheiceáil. Úsáidtear sa teilifíseán freisin é. Buidéal gloine neartaithe atá sa bhfeadán, agus folús istigh ann. Bíonn bun leathan ag ceann amháin den fheadán, agus an taobh istigh de clúdaithe le hábhar tineghealánach: is é seo scáilean an fheadáin. Istigh sa bhfeadán, bíonn leictreonghunna chun léas comhlínithe leictreon a ghiniúint. Bíonn dhá phéire leictreoidí sraonta chun sraonadh ceartingearach is sraonadh cothrománach a chur i bhfeidhm ar an léas leictreon. Taobh istigh den ábhar tineghealánach ar an scáileán, bíonn ciseal fíorthanaí leictreoide a fheidhmíonn mar anóid dheireanach chun na leictreoin sa léas a bhailiú as an bhfeadán. Nuair a bhuaileann na leictreoin fhuinniúla an t-ábhar tineghealánach ar an scáileán, ardaíonn an turraing sin fuinneamh na leictreon fiúsach san ábhar sin. Díreach ina dhiaidh sin filleann na leictreoin sin ar ais síos go dtí a ngnáthleibhéal fuinnimh, agus astaítear an difríocht fuinnimh i bhfoirm solais infheicthe. Ní mhaireann an breo ar feadh i bhfad, agus imíonn sé beagnach go díreach nuair a scoirtear an turraing leictreon. Braitheann dath an tsolais seo ar an ábhar tineghealánach a bhíonn ar an scáileán. Ta ábhair thineghealánacha a astaíonn dath glas, buí, is gorm, agus úsáidtear iad go forleathan sna feadáin i ndéanamh luascóp ga-chatóideach. Sa bhfeadán i dteilifíseán daite, baintear úsáid as 3 ábhar tineghealánach scartha, a astaíonn na príomhdhathanna — dearg, gorm is glas — chun gur féidir iad a mheascadh d'fhonn dathanna eile a chruthú. Nuair a bhreathnaíonn duine ar scáileán an fheadáin, feiceann sé pointe solais dhíomuain ag an ionad sa scáileán ag a dtarlaíonn an turraing idir an léas leictreon is an scáileán. Má shraontar an léas go leanúnach, feicfidh sé patrún an tsraonta de bharr marthanacht an bhreo.


Feadán scáthmhaisc.
Feadán ga-chatóideach chun físíomhánna daite a léiriú. Bíonn 3 léas leictreon ó 3 leictreonghunna, iad modhnaithe ag an gcomhartha dearg, glas, is gorm faoi seach. Sraontar iad ag an gcóras scanta trí phoill sa phláta scáthmhaisc chun go dtitfidh siad ar mhionspotaí fosfair den dath cuí ar an scáileán. Breonn na spotaí seo i gcomhréir le déine an léis a imbhuaileann iad, ach de bharr go bhfuil siad chomh beag sin, feictear iad i ndathanna suimithe. De ghnáth bíonn na mionspotaí ina dtréanna i bhfoirm deilte. Sa chás sin, bíonn tré poll sa scáthmhasc do gach picteilín den scáileán, agus ní ligeann gach poll den tré ach an léas den dath cuí isteach ar an mionspota cuí fosfair ar an scáileán. Mar mhalairt air sin, úsáidtear stríoca ceartingearacha i ngrúpaí de 3 cinn ar an scáileán uaireanta, agus sa chás sin, greille a bhíonn sa phláta scáthmhaisc.


Feadán teirmianach.
Feiste leictreonach, ar feadán folúsach é, le dhá leictreoid nó níos mó lenar féidir an sruth leictreon tríd a stiúradh. Bíonn an chatóid ann téite, ionas go n-astaíonn sí leictreoin trí phróiseas a dtugtar "astaíocht theirmianach" air. Bíonn anóid ann a bhíonn dearfach i leith na catóide, ionas go n-aomann sí leictreoin uaithi, agus stiúrtar an sruth seo le leictreoidí eile idir an chatóid is an anóid, iad ag voltais stiúrtha éagsúla. Tugtar "greillí rialaithe" ar na leictreoidí seo. Is é an ceann is simplí, le dhá leictreoid, an dé-óid, a úsáidtear i gciorcaid coigeartóra. D'úsáidtí feadáin theirmianacha i ngach saghas ciorcaid leictreonaigh, ach faoi seo tá a n-ionad gafa ag feistí leathsheoltóra, cosúil leis an trasraitheoir.


Fealsúnacht na heolaíochta.
Brainse den eolaíocht, a dtagtar go minic air ó dhearcadh stair na heolaíochta, a dhéanann staidéar ar nádúr modhanna oibre, teoiricí, fianaisí, mínithe, tuairiscí eolaíocha agus a gceangail le hábhair eile sa bhfealsúnacht, loighic, eipistéimeolaíocht is eile.


Feanól.
C6H5OH, i gcóras IUPAC hiodrocsaibeinséin, agus tugtar "aigéad carbólach" air freisin. Úsáidtear é mar antaiseipteán in áiteanna nach deacracht a airíonna creimneacha. Príomhchomhábhar tarra guail, ach sintéisítear an-chuid de, mar bíonn feidhmeanna aige i ndéanamh snáithíní, roisíní, ruaimeanna, drugaí is ábhair phléascaigh.


Feanphailm.
Pailm abhacach, dúchasach d'áiteanna tirime gar don Mheánmhuir, a fhástar go minic mar mhaisiúchán. An stoc clúdaithe le snáithíní a bhíonn an-ghairid go minic, ag cur meathán amach is ag déanamh tortán. Na duilleoga feanchruthach. An t-aon phailm fhorleathan atá dúchasach don Eoraip.


Féar caorach.
Féar tomach le duilleoga rollta colgchruthacha a fhaightear gach áit ar Domhan, beagnach. Tábhachtach mar fhéar innilte. Na gnéithe cnoic beoshíolraitheach go minic, is é sin, gineann na síolta ina bplandaí beaga roimh scaradh dóibh ón mbláthra.


Féar gortach.
Féar caol, dúchasach do réigiúin mheasartha, le panacail phirimidiúla spícíní leata ubhchruthacha, crochta ar ghais, cosúil le snáithíní, a chritheann sa phuth gaoithe is laige.


Féar pampaí.
Féar mór ilbhliantúil atá dúchasach don Bhrasaíl, an Airgintín, is an tSile. Cruthaíonn sé dois dhlútha de dhuilleoga gormacha stuacha, le gais ingearacha suas le 3 m ar airde le panacail cósúil le cleití, airgeadach/bán nó uaireanta bándearg. Fástar in an-chuid áiteanna é mar mhaisiúchán.


Fearáit.
Comhdhúil is ea an fhearáit ina bhfuil iarann mar chuid d'ainian.


Fearamón.
Ceimiceán a tháltar go dtí an taobh amuigh d'ainmhí ionas go mbíonn iarmhairt ar leith aige ar bhall eile den speiceas céanna. Spreagann fuascailt fearamón freagairt ar leith iompair ón ainmhí eile, cosúil le cúpláil nó ionsaí. Athraíonn prímeáil fearamón fiseolaíocht an fhaighteora, iarmhairt ar na hormóin atáirgthe, b'fhéidir. Tá fearamóin coitianta i measc na bhfeithidí, agus faightear i gcreimirí is moncaithe iad. Baintear sochar astu sa bhfeirmeoireacht chun am is minicíocht na cúplála in ainmhithe feirme is gluaisne feithidí a rialú. Is dócha go bhfuil an-chuid le foghlaim ar na ceimiceáin seo is a bhfeidhmithe.


Fearán gubhach.
Colm atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Muir Chairib. Na cosa gearr, an gob caol, an t-eireaball fada. Áitríonn sé coillearnach, leathfhásach, agus imill bhailte. Itheann sé síolta is inveirteabraigh. Neadaíonn sé i gcrainn is foirgnimh nó ar an talamh.


Fearann maighnéadach.
In ábhar fearómaighnéadach, réigiún ina bhfuil na móimintí aonaracha adamhacha maighnéadacha ailínithe comhthreomhar le chéile, fiú nuair nach mbíonn aon réimse seachtrach i bhfeidhm air. In ábhar neamh-mhaighnéadaithe, ní bhíonn aon ghaol idir treoshuímh mhaighnéadacha na bhfearann éagsúil. In ábhar maighnéadaithe, bíonn siad uile comhthreomhar le chéile.


Fearbán.
"Adonis annua" ón Spáinn, speiceas de chuid na Ranunculoideae
Cineál an-mhór an-éagsúil plandaí bliantúla is ilbhliantúla, cuid acu uisciúil. Coitianta ar fud an chuid is mó den Domhan, ach go príomha sa leathsféar thuaidh. Na duilleoga caol iomlán, nó leathan roinnte. Na bláthanna cupánchruthach le 5 pheiteal nó sheipeal go minic (sa ghéineas "Ranunculus" ach go háirithe), snasta buí, ach uaireanta bán nó dearg. Blas searbh agus nimhiúil d'ainmhithe, a sheachnaíonn iad, rud is cúis lena bhflúirseacht i bhféaraigh.
Tá timpeall is 1,700 speiceas fearbán ann. Is é "Ranunculus" an géineas is mó díobh úd agus 600 speiceas i gceist. Tagann ainm an ghéinis ón Laidin: "Rānaculus" (frog beag). Géinis mhóra eile is ea "Delphinium" (365 speiceas), "Thalictrum" (330), "Clematis" (325), agus "Aconitum" (300).


Fearó-chóimhiotail.
Cuingreacha dúile a mheasctar le cruach leáite chun tréithe ar leith a thabhairt don chóimhiotal: mar shampla, neart, cruas nó neamhchreimeacht.


Fearóicéin.
Fe(C5H5)2, solad flannbhuí le leáphointe 173 °C, a ullmhaíodh den chéad uair i 1951. Bíonn adamh iarainn nasctha go diméadrach le dhá fháinne chioglaipeintidhé-éiníl ann. An chéad cheann i sraith comhdhúl orgánaimhiotalach de na miotail thrasdultacha a dtugtar "miotalaicéiní" orthu.


Fearóileictreachas.
Ábhair chriostalta, cosúil le tíotánáit bairiam, BaTiO3, ina bhfuil móimint dhépholach leictreach iomlán, fiú gan réimse seachtreach leictreach a bheith i bhfeidhm orthu, ar féidir iad a chúlú le frithréimse seachtrach leictreach. Sa chás sin, is amhlaidh a tharlaíonn díláithriú idir na hadaimh sa laitís iomlán, ionas nach gcomhthiteann na láir dhearfacha is na láir dhiúltacha luchta a thuilleadh. Ag teocht os cionn luacha ar leith — a bhraitheann ar an ábhar féin, agus a dtugtar "teocht Curie" uirthi — réabann gluaisne theirmeach ord na laitíse agus cailltear an tréith fhearóileictreach. Tá taighde ar siúl ar scannáin thanaí ábhar fearóileictreach mar shlisní i gcomhair cuimhní ríomhaire.


Fearómaighnéadas.
Tréith a bhíonn ag ábhair ar leith (mar shampla, iarann, nicil, cóbalt, gaidiliniam, diaspróisiam, is cuid mhaith cóimhiotal) de bharr ailiniú mórscála na móimintí adamhacha maighnéadacha san ábhar. Nuair a chuirtear déine réimse mhaighnéadaigh H i bhfeidhm ar an ábhar le corna leictreach timpeall air, cuireann sé seo floscdhlús mór maighnéadach B i dtoirt an ábhair seo. Is féidir go bhfanfaidh réimse san ábhar nuair a bhaintear an réimse seachtrach chun siúil, agus bíonn buanmhaighnéad mar thoradh air sin. Bíonn leictreoin neamhdhísithe in an-chuid dúl, agus mar thoradh orthu sin bíonn móimintí maighnéadacha ag na hadaimh sin, agus paramaighnéadas ag toirt aon ábhair mar sin. Bíonn fearómaighnéadas cosúil le paramaighnéadas, ach le cuidiú breise de bharr an ailínithe.


Féatas.
Suth aon ainmhí a dhéanann leanbh beo clainne a bhreith, de rogha ar ubh. Sa duine, tugtar féatas ar an suth nuair a bhíonn príomhstruchtúir na colainne foirmthe, timpeall dhá mhí tar éis toirchiú an ubháin ag an speirm, agus as sin go dtí breith an linbh. Tugtar "síogót" ar an ubh thoirchithe aoncheallach. Ansin deighleann an síogót, ag cruthú a thuilleadh is a thuilleadh ceall, agus tagann le bheith ina chíteaplast, sáite sa bhroinn. Leanann an deighilt ar aghaidh trí chéimeanna an tsutha is an fhéatais go dtí an bhreith.


Gustav Theodor Fechner.
Fisicí is síceolaí a rugadh i nGroß Särchen na Gearmáine (Żarki Wielkie na Polainne inniu) ab ea Gustav Theodor Fechner (1801-1887). Rinne sé taighde ar na gaolta idir colainn is cuimhne. Scríobh sé leabhar cáiliúil, Elemente der Psychophysik (Bunús na Sícifisice, 1860), inar shaothraigh sé teoiricí Ernst Weber ar thairsigh chéadfacha, ag leagan bunsraith na sícifisice.


Feidhm easpónantúil.
Sa mhatamaitic, is é is feidhm easpónantúil ann ná feidhm ina bhfuil an athróg ina heaspónant, mar shampla, formula_2. Feidhm easpónantúil thábhachtach is ea formula_1 a bhfuil mar airí aici, formula_4. Mar sin, tá ráta fáis formula_5 i gcomhréir bheacht lena mhéid. De réir mar a fhásann formula_6, is amhlaidh is mó a ráta fáis, agus tugtar "fás easpónantúil" nó scaoilte ar a leithéid. Ina fhoirm ghinearálta, formula_7, samhlaíonn an slonn seo próisis fhisiciúla cosúil le dlíthe an fháis (k dearfach) is an mheata (k diúltach), díluchtú toilleora agus meath radaighníomhach. Is í seo an tsraith easpónantúil: formula_8 Is féidir na feidhmeanna triantánacha a shainmhíníu i dtéarmaí easpónant mar seo: formula_9, agus formula_10. Chruthaigh Euler an toradh suntasach formula_11.


Feidhm oibre.
An t-íosluach fuinnimh is gá a sholáthar chun leictreon a eastóscadh ó mhiotal soladach. Is tomhas í ar cé chomh docht is a bhíonn na leictreoin greamaithe i ndromchla an mhiotail. Bíonn a luach sainiúil ag gach miotal. Mar shampla, is í feidhm oibre copair ná 4.4 eV. Úsáidtear an tsiombail Φ di, agus is i leictreonvóltaí (eV) a thomhaistear í seachas giúil.


Feidhm pheiriadach.
Sa mhatamaitic, feidhm cosúil le f(x + a) = f(x) do gach x. Más a an tairiseach dearfach is lú a chomhlíonann an chothromóid seo, is é a peiriad nó tréimhse na feidhme. Is iad na feidhmeanna peiriadacha is coitianta an síneas agus an comhshíneas. I gcás shíneas kx, is é (2 π)/k an peiriad.


Feidhmchláirín.
Clár beag gearr ríomhaire, scríofa i dteanga cosúil le Java, is ea feidhmchláirín. Is féidir glaoch air ó dhoiciméad gréasáin le linn don doiciméad a bheith á phróiseáil ag brabhsálaí Gréasáin. Nuair a ghlaotar ar an bhfeidhmchláirín, íoslódáiltear é ón ngréasán agus ritear ar ríomhaire an úsáideora é. Is áisiúil an teanga Java chuige seo, gan bagairt do shlándáil ríomhaire is sonraí an úsáideora.


Feidhmeanna fuinnimh.
Is iad na feidhmeanna trádálacha is mó a bhaintear as fuinneamh bunúsach ná chun leictreachas a ghiniúint, i gcomhair feithiclí iompair is taistil, cúrsaí tionsclaíochta, teaghlaigh, agus cúrsaí trádála. Baineann na Stáit Aontaithe, ina bhfuil 5% de dhaonra an Domhain, feidhm as breis is 25% d'ola an Domhain, suas le 43% de sin i gcúrsaí iompair.


Feidhmeanna léasar sa mhíochaine.
Tá feidhmeanna léasar á bhforbairt an t-am ar fad sa mhíochaine. Úsáidtear léasair chun reitine scartha a phonctháthú ar ais sa tsúil, cur fola taobh istigh den cholainn a stopadh, agus siadaí mínormálta áirithe a leachtú nó a ghalú. Tá obráidí le léasar eximer bíogtha, a ghineann níos mó solais ultraivialait ná teasa, in úsáid chun coirne na súile a ghearradh is a mhúnlú chun aistiogmatacht, fadradharc is gearr-radharc a cheartú. Tá aingeaplaiste á saothrú, ina mbaintear feidhm as léasar beag sa chataidéar chomh maith leis an mbalún: úsáidtear an chumhacht radaíochta ón léasar chun an phlaic artairiscléaróise a leachtú, agus séidtear an balún chun aon fhuílleach a bhrú ar feadh na mballaí san artaire.


Feidhmiúlachas.
San ealaín is an ailtireacht, teoiric atá bunaithe ar fhealsúnacht ársa na Gréige gur cheart gurb ionann, nó ar a laghad gur gaolmhar, áilleacht is éifeacht fheidhmiúil. Pléadh ó am go chéile é san 18ú-19ú céad, ach tháinig sé sa bhfaisean i ndáiríre sna 1920idí-1930idí, faoi thionchar an Bauhaus go háirithe. Mar shampla, de réir na teoirice seo, chinn feidhmeanna foirgnimh cruth an fhoirgnimh, agus sainmhíníodh teach mar mheaisín le maireachtáil ann.


Féileacán cachtais.
Féileacán beag neamhlonrach le sciatháin thosaigh chaola is sciatháin chúil leathana. Tugadh isteach san Astráil go rathúil é i 1925 chun cosc a chur le leathadh an chachtais phiorra dheilgnigh. Milleann na cruimheanna na plandaí cachtais seo trí thochailt isteach sna gais.


Féileacán gabhalearrach.
Féileacán mór daite, na sciatháin chúil fadaithe ina n-eireabaill chaola. Ní maith le hainmhithe creiche na larbhaí ná na féileacáin fhásta.


Féileacán saitirideach.
Grúpa féileacán le sciatháin dhonna den chuid is mó, nó flannbhuí/dubh, le spotaí súilchruthacha. Cloíonn na féileacáin fhásta leis an scáth. Itheann na cruibheanna féir is cíb go príomha.


Feileastram dearg.
Feileastram ilbhliantúil a fhásann 90 cm ar airde, a tháirgeann cormáin, agus a scaipeann trí stólain. Na duilleoga claíomhchruthach i bhfeain chaola. Na bláthanna 2.5-5.0 cm ar trastomhas, flannbhuí, rud beag síogamorfach, tonnadóirchruthach i gcraobhacha aontaobhacha. Hibrid is ea é de bhunús gairneoireachta, a saothraíodh ar dtús sa bhFrainc. Tá sé dúchasach don Afraic Theas. Tá timpeall is 400 saothróg ann, cuid díobh ina speicis ionracha in áiteanna ar fud an Domhain.


Feilt.
Éadach neamhfhite, fabraic scaoilte de shnáithíní nádúrtha nó saorga, nó cruthaithe in uigí trí ghníomhú fliuchrais, teasa nó brú athdhéanta. Téann na snáithíní in aimhréidh ina chéile. Bíonn feidhmeanna tábhachtacha ag feilt in éadaí (mar shampla, i hataí), i bhfeistis tí (mar shampla, i gclúdaigh urlár, bord is troscán), agus sa tionscal (mar shampla, mar inslitheoirí).


Féimear.
Cnámh fhada na leise le ceann cruinn, muineál is fearsaid, agus a ceann íochtarach leathnaithe amach. Altann a ceann cruinn leis an bpeilbheas (trí alt an chromáin) agus an ceann íochtarach le plaitín na glúine is an tibia (trí alt na glúine). An chnámh is faide sa cholainn, agus tugann sí ceangal do ghrúpaí cumasacha matán a ghluaiseann an leis i leith an stoic, is an colpa i leith na leise.


Féin/neamhfhéin.
Meicníocht sa chóras imdhíonach ina n-aithníonn an cholainn cealla na colainne féin is a dtáirgí siúd (féin) mar ábhar difriúil ó ábhar coimhthíoch (neamhfhéin). Ní fhreagraíonn sé d'fhéinábhar ach tugann freagairt imdhíonach ar neamhfhéinábhar, á mhilleadh is á chaitheamh amach ón gcolainn. Sa luathbheatha réamhbheirthe, ní féidir leis an gcóras imdhíonach an t-idirdhealú seo a dhéanamh: is féinábhar gach ábhar beo, ach faigheann an féatas an cumas imdhíonach roimh bhreith. I gcuid de na galair a bhaineann leis an gcóras imdhíonach, is féidir go bhfeidhmeoidh an córas ar fhéinábhar mar a bheadh neamhfhéinábhar ann, agus go dtabharfaidh an cholainn freagairt imdhíonach ar a cuid fíochán féin, mar a dhéanann in airtríteas réamatóideach.


Feineolaíocht.
Brainse den bhitheolaíocht a dhéanann staidéar ar am-áireamh feiniméan nádúrtha maidir le horgánaigh is an dúlra i gcoitinne: mar shampla, na hathruithe séasúracha sa bhfásra agus a ngaolta leis an aimsir is an aeráid.


Feinil.
C6H5-, grúpa a dhíorthaítear trí adamh hidrigine a bhaint as fáinne beinséine.


Feinilcéatónúire.
Neamhord tearc dúchasach de thoradh ar éalang i meitibileacht feiniolalainín (aimínaigéad a bhíonn i gcuid mhaith próitéiní). Carnann an feiniolalainín sa cholainn, agus is féidir go gcuirfidh sin tús le heasnamh meabhrach. Is féidir é a bhrath go luath sa naíonacht le tástáil scagtha ar an bhfual, agus má chloíonn an páiste le cothú gan blúire ar bith feiniolalainín ann, fásann sé breá normálta.


Feiniméin chriticiúla.
Airíonna fisiciúla córas ag a bpointí criticiúla (mar shampla, ag an teocht a n-imíonn an t-idirdhealú idir dhá phas). Bíonn sé sainiúil do na pointí seo go dtarlaíonn athruithe drámata sna paraiméadair a chuireann síos ar an gcóras. Mar shampla, titeann maighnéadú spontáineach iarainn go dtí nialas nuair a éiríonn a theocht os cionn na teochta criticiúla (a theocht Curie). Tarlaíonn feiniméin chriticiúla i gcuid mhaith córas, cosúil le hathruithe forshreabhánacha, forsheoltacha, fearóileictreacha, is fearómaighnéadacha.


Feinitíopa.
Is éard is feinitíopa ann ná an dealramh seachtrach de bharr géine aonair ar leith. Mar shampla, tá athrú ceannasach ar leith i lucha Ay (an géinitíopa) a tháirgeann an feinitíopa d'fhionnadh buí is murtall.


Feinitisíní.
Cineál drugaí a tugadh isteach sna 1950idí chun neamhoird shíciatracha (cosúil le scitsifréine is mire) a chóireáil. Ba é clórprómaisín an chéad cheann.


Féinlárnachas.
De réir Piaget, éagumas dealraitheach dearcadh aon duine eile a thuiscint. Cheap sé go raibh leanaí féinlárnach, ag gníomhú díreach is dá mbeadh gach éinne ar aon aigne is tuiscint leo féin, ach níl an fhianaise ag teacht leis an tuairim seo.


Féinspéiseachas.
Tuairim gur chóir do dhuine gníomhú i gcónaí chun a leas féin a chur ar aghaidh, is gurb é féinleas tuisceanach bunús na gnáthmhoráltacha. Moltóir cáiliúil na tuairime seo ab ea Thomas Hobbes.


Feiriciainíd.
Fe(CN)6 3-, heicsicianaifearáit (III) (dhearg). Heicsicianaifearáit (II) (bhuí), Fe(CN)64-, a dtugtar "fearóiciainíd" uirthi. Imoibríonn an dá cheann acu le hiain iarainn eile chun deascán fíorghorm a chruthú, a dtugtar "gorm Prúiseach" air.


Feirítí.
Rang ábhar ceirmeach ina bhfuil ocsaídí iarainn is oiread beag ábhar eile cosúil le copar, nicil nó mangainéis. Bíonn seoltacht bheag leictreach acu, bíonn siad fearómaighnéadach, agus úsáidtear iad mar ábhar croíleacáin i gcornaí ardmhinicíochta leictreacha, maighnéid i gcallairí agus cinn i dtaifeadáin gutha is físe. Is éard a bhí in adhmaint an tseansaoil ná feirít fheiriúil nó maighnéidít, Fe(Fe2O4).


Feirmeoireacht ainmhithe.
Coinneáil ainmhithe ceansaithe le haghaidh bia, snáithíní, seithí nó chun ualaigh a tharraingt is a iompar. Thosaigh ceansú ainmhithe mar seo le caoirigh sa mheánoirthear timpeall 9000 RC. Ceansaíodh muca timpeall 6000 RC, agus eallach timpeall 5500 RC. Gan feirmeoireacht orgánach a chur san áireamh, is an-dian na cleachtais i bhfeirmeoireacht ainmhithe. Fástar muca is éanlaith i bhfeirmeacha monarchan mar a ndéantar an ionghabháil bia, an teocht, an soilsiú is cuinsí eile a rialú chun uasmhéid airgid a dhéanamh. Le feabhsuithe san eolas eolaíoch ar riachtanais cothaithe ainmhithe, saothraíodh bianna chun aiste feabhsaithe bia, saibhir i hormóin is vitimíní, a chur ar fáil i rith na bliana. Déantar na hainmhithe a vacsaíniú de réir gnáthaimh agus tugtar drugaí coisceacha, le frithbheathaigh, dóibh chun galair a sheachaint. Mar thoradh ar an gcur chuige seo, méadaíodh táirgiúlacht an-chuid bianna go mór, ionas go mbíonn farasbarr mór in áiteanna. Ceist phráinneach is ea an féidir an feabhsú is an méadú sa táirgiúlacht a choinneáil ar siúl. Tá claonadh ann ainmhithe a fheabhsú trí roghnú géiniteach, inseamhnú saorga, is innealtóireacht ghéiniteach, ach ní thaitníonn sé seo le cuid mhaith tomhaltóirí.


Feirmeoireacht arúil.
Feirmeoireacht ina ndéantar an talamh a threabhadh go rialta agus barra bliantúla, cosúil le gránbharra, prátaí, biatas siúcra, is glasraí a chur. An-choitianta i réigiúin leata thirime mar ar féidir an treabhadh a dhéanamh éasca go leor, agus a ligeann an samhradh tirim na barra a aibiú is a baint.


Feirmeoireacht mhonarchan.
Modh dian táirgthe beostoic, faoi réir rialú cruinn ar an timpeallacht is an réim cothaithe, de ghnáth. Tugtar "feirmeoireacht chúbarnaí" uirthi freisin. Brostaíonn sí fás na n-ainmhithe: mar shampla, aibíonn sicín cúbarnaí taobh istigh de 42 lá, mar mhalairt ar 84 lá de ghnáth. I láthair na huaire, is í seo an príomh-mhodh táirgthe uibheacha, feoil éanlaithe, is muiceola. Ní maith le cuid mhaith daoine an fheirmeoireacht seo de bharr úsáid mhinic frithbheathach, próifiolachtach, is hormón chun an táirgeadh a dhéanamh éifeachtach.


Feirmeoireacht orgánach.
Feirmeoireacht gan aon cheimiceáin shaorga a úsáid: leasú talún, feithicíd, sprae, nó ábhar cógaseolaíochta. Coinnítear torthúlacht na talún le haoileach eallaigh is múirín, agus trí rothlú barr le barr a fhosaíonn nítrigin, cosúil le seamair. Coimeádtar smacht ar fhiailí is galair trí rothlú is saothrú, fiú gortghlanadh láimhe. I dtíortha ar leith, bíonn biseach le fáil ar bhia orgánach. Tá an fheirmeoireacht seo ag fás go tapa le blianta anuas san Eoraip, ach is cuid bhídeach den fheirmeoireacht iomlán fós í.


Feiste fhorsheoltach trasnaíochta candamaí.
Fáinne d'ábhar forsheoltach a bhaineann úsáid as comhchumair Josephson, a úsáidtear chun tomhais chruinne a dhéanamh ar mhionréimsí maighnéadacha. Braitheann sí ar an idirghníomhú idir an réimse is an sruth timpeall an fháinne. Baintear feidhm aisti chun teocht an-íseal agus gníomhaíocht leictreach na hinchinne a thomhas.


Feiste soladstaide.
Feiste ina ritheann comhartha leictreonach trí ábhar soladach seachas trí fholús i bhfeadán folúsach. Bíonn an chuid is mó de na comhbhaill (trasraitheoirí, friotóirí, toilleoirí, is dé-óidí) comhdhéanta as píosa soladach amháin d'ábhar leathsheoltach, cosúil le sileacan. Bíonn siad i bhfad níos éadroime lú ná na seanchomhbhaill leictreonacha sna feadáin fholúsacha, baineann úsáid as níos lú cumhachta, maireann níos faide, bíonn níos iontaofa, agus cosnaíonn níos lú. De réir a chéile tá feistí níos lú fós á saothrú, bunaithe ar nanateicneolaíocht, ina dtógtar an fheiste adamh i ndiaidh adaimh, le sreanga atá chomh beag le hadamh ar tiús.


Feisteas tuirlingthe.
Rotha, coscáin is maolairí turrainge eitleáin, ar féidir iad a tharraingt isteach sa chabhail nó na sciatháin agus é ag eitilt, chun an chomhéifeacht chúltarraingthe a laghdú. Tá eitleáin ann a úsáideann snámháin chun tuirlingt ar uisce nó scíonna chun tuirlingt ar shneachta.


Féith.
Fuileadán a iompraíonn fuil dhí-ocsaiginithe ó na fíocháin ar ais don chroí. Bíonn na féitheacha domhaine taobh le hartairí. Bíonn na féitheacha éadroma sa bhfíochán fochraicneach, cosúil le cainéil ghorma go díreach faoin gcraiceann, ag an rosta is ar an rí, mar shampla. Sreabhann an fhuil níos moille agus faoi bhrú níos lú sna féitheacha ná sna hartairí. Is mó na féitheacha ná na hartairí comhfhreagracha, ach is tanaí infhillte a mballaí. Nuair nach bhfuil fuil i bhféith, sleabhcann sí. Sa chuid is mó de na féitheacha tá comhlaí, foirmthe as filltí intéileacha, le fíochán snáithíneach leaisteach á neartú. Cuireann na comhlaí cosc le haon chúlsreabhadh fola, agus iompraíonn colún fola sna féitheacha (sna cosa, mar shampla) mar a bhfuil sreabhadh in airde. Má chliseann na comhlaí sna cosa, tarlaíonn féitheacha borrtha.


Féitheacha borrtha.
Féitheacha séidte de bharr bac ar imshruthú na fola iontu, nó neamhéifeacht na gcomhlaí. Féadfaidh siad tarlú áit ar bith sa cholainn, ach is i bhféitheacha na gcos i minice ar fad iad. Seasamh ar feadh i bhfad, agus cúinsí géiniteacha, a bhíonn mar chúis leo. Má bhíonn siad dian, féadfaidh siad a bheith pianmhar ata, le hothrais iarmharacha sa chos, agus b'fhéidir gur gá iad a bhaint trí mháinliacht.


Féitheacha cuingealacha.
Na fuileadáin a thaoscann struchtúir an chinn is na scornaí. Tógann an fhéith chuingealach inmheánach an fhuil ón inchinn, an aghaidh is an chuid is mó den scornach, na struchtúir dhoimhne go háirithe. Tosaíonn sí ag an oscailt ag bun na hinchinne (an bhréifin chuingealach) agus ag a deireadh nascann leis an bhféith fhothchlabhach (a thaoscann an fhuil ón ngéag uachtarach) chun an fhéith bhracafalach a dhéanamh. Tógann an fhéith chuingealach sheachtrach an fhuil ó scairt an chinn is codanna dromchlacha na scornaí. Faightear na féitheacha cuingealacha tosaigh gar don mheánlíne ag tosach na scornaí, agus taoscann siad isteach sa bhféith chuingealach sheachtrach.


Feithicil armúrtha troda.
Téarma ginearálta ar fheithiclí troda, cosúil le tancanna, gluaisteáin armúrtha, iompróirí armúrtha foirne, agus feithiclí troda a bhíonn ag coisithe mar chosaint armúrtha i gcoinne piléir na namhad.


Feithicil astaíochtaí nialasacha.
Feithicil gan aon sceithghás truaillithe. Sna 1980idí rinneadh taighde ar bhreoslaí eile seachas ola chun díriú ar an aidhm seo. De réir gach dealraimh go dtí seo, feithiclí leictreacha, deartha i gceart, is gaire a thiocfaidh don aidhm.


Feithicil ilathiontrála dírithe go neamhspleách.
Arm núicléach ar féidir roinnt díobh a shuíomh i gceann tosaigh diúracán mór bailistíochta, agus a theilgean go neamhspleách ar thargaidí difriúla, scaipthe go forleathan ar thír nó muir an namhad. Mar sin, féadfar cuid mhaith targaidí a ionsaí is a scrios ag an am céanna.


Feithicil lainseála.
Feithicil roicéadtiomána a úsáidtear chun spásárthach a iompar in airde. Cuid mhaith codanna a bhíonn inti. De réir mar a ídítear an breosla i gcuid amháin, scartar an chuid sin agus titeann go talamh. Gintear an sá trí dhó rialaithe pléascach breosla leachtaigh (mar shampla, ceirisín is oscaigin, nó hidrigin is oscaigin) nó breosla sholadaigh (de réir cineáil, rubar sintéisithe, measctha le púdar ocsaídeora). Díorthaíodh an modh oibre seo ó mhodhanna tiomána diúracán a saothraíodh le linn is i ndiaidh an dara cogadh domhanda ag Konstantin Tsiolkovsky san Aontas Sóivéadach, Robert Goddard sna Stáit Aontaithe, agus Wernher von Braun sa Ghearmáin is na Stáit Aontaithe.


Feithicil leictreach.
De bhrí go bhfuil sceithghás gluaisteáin peitril nó díosail chomh salach sin agus chomh dochrach don chomhshaol, tá tóir le fada ar fheithiclí leictreacha a bheadh i bhfad níos glaine. Ach níl an fheithicil leictreach saor go hiomlán ó gháis sceite, mar gineann an gnáthbhataire gal le linn a fheidhmithe. Beidh gá le cineálacha nua bataire, mar sin.
Ní oirfidh cealla gréine mar fhoinse cumhachta d'fheithiclí tarrthála nó gluaisteáin teaghlaigh, mar nach féidir leo dóthain cumhachta a sholáthar gan achar rómhór ceall a bheith de dhíth ar dhromchla feithicle. Tá fuinneamh timpeall 78 vata-uair nó 280 kJ riachtanach in aghaidh gach ciliméadar slí.
I gcás bataire nua-aoisigh, fiú tar éis na mblianta taighde, tá droch-chóimheas idir an fuinneamh stóráilte is meáchan an bhataire. Mar shampla, bíonn fuinneamh timpeall 126 kJ le fáil in aghaidh an chileagraim i ngnáthbhataire luaidhe-aigéadach, ach 5600 kJ in aghaidh an chileagraim i bpeitreal. Sa bhataire is éifeachtaí dá bhfuil ann faoi láthair, an bataire suilfídsóidiam, tá 560 kJ fuinnimh in aghaidh an chileagraim. Sa todhchaí, tá sé i gceist fuinneamh a chaomhnú i bhfeithiclí trí athghiniúint. Meastar go sabháilfí 10% den fhuinneamh i ngnáth-thuras dá n-úsáidfí an mótar mar ghineadóir le linn don fheithicil leictreach dul le fána. Tá súil le breis ardú éifeachta de bharr feabhsaithe sna giaranna.
Tá scéimeanna eile á saothrú chun cumhacht leictreach a sholáthar don fheithicil go leanúnach trí ionduchtú ó shreanga faoin talamh sa bhóthar. Fiú dá mbeadh a leithéid ar fáil ar feadh príomhbhóithre amháin, laghdódh sé an gá le batairí móra sa bhfeithicil féin.
Deirtear gurb é an fheithicil chroschineálach, nó hibrideach, le hinneall dócháin inmheánaigh chun tiomáint lasmuigh den chathair agus mótar leictreach chun tiomáint istigh sa chathair, réiteach na faidhbe. Beidh rogha idir inneall peitril ardchumhachta le hinneall leictreach ísealchumhachta agus a mhalairt.


Feithid ghainneach.
Feithid a dhiúlann plandaí. Na baineannaigh fhásta gan sciatháin cosanta de ghnáth, le clúdach céarach, cosúil le lanna, a thálann sí ar a colainn. Ní itheann na fireannaigh ó phlandaí, agus bíonn péire sciathán acu. Níos lú ná 8 mm ar fhad. Scaipeann an ghaoth na larbhaí nua-ghortha (na lotnaidí). Timpeall 4,000 speiceas ann, ina measc lotnaidí suntasacha a ionsaíonn plandaí atá tábhachtach sa trádáil.


Feithid leaice.
Feithid a mhaireann i gcrobhaingí ar chraobhóga crann. Na baineannaigh gan chosa, le hadharcáin laghdaithe. An cholainn taobh istigh de chumhdach cosanta táil roisínigh, a ndéantar seileaic as.


Feithideolaíocht.
Brainse bitheolaíochta a bhaineann le gach gné den staidéar ar fheithidí. Mar thoradh ar a dtábhacht, tá fo-bhrainsí ar leith sa bhfeithideolaíocht. Tá cuid de na feithidí tairbheach do dhaoine (mar shampla, iad siúd a phailníonn plandaí bairr) ach is dochrach cuid eile acu, trí bharra a ithe nó galair fhungasacha, víreasacha, is bhaictéaracha a tharchur do phlandaí is daoine. Is féidir go ndéanfaidh siad dochar fíorchostasach. Pléann an fheithideolaíocht fheidhmeach eacnamaíoch le saothrú feithidicídí agus bealaí eile chun feithidí a smachtú. Sa bhfeithideolaíocht mhíochaine, déantar staidéar ar na feithidí a iompraíonn galair cosúil le tífeas, maláire, is suanghalar na hAfraice, chun iad a smachtú. Baintear feidhm as feithidí i dtaighde eolaíoch freisin, agus rinneadh an-dul chun cinn sa ghéineolaíocht trí staidéar ar an gcuil torthaí drosophila.


Feithidicíd.
Ábhar a mharaíonn feithidí. Na saghsanna is coitinne, is comhdhúile orgánacha saorga leachtacha iad agus spraeálann feirmeoirí iad, ach is féidir leo a bheith gráinneach nó i bhfoirm púdair freisin. Tá imní go forleathan go dtéann na hábhair seo isteach i slabhra an bhia agus go ndéanann dochar d'ainmhithe fiáine is b'fhéidir do dhaoine. Bhíodh DDT ar an bhfeithicíd ba choitinne agus ba leithne úsáide ar fud an Domhain tar éis an dara cogadh domhanda, ach anois tá cosc iomlán air i gcuid mhaith tíortha de bharr a inmharthanachta i slabhra an bhia. Tá bealach eile ann anois, ina n-úsáidtear baictéir ar leith a tháirgeann feithidicíd atá nimhiúil do raon mór feithidí lotnaide.


Feithiditeach.
Ceann de na mamaigh phlacainteacha is bunúsaí, dúchasach don Áise, an Eoraip, an Afraic is Meiriceá Thuaidh. Beag, le soc caol biorach. Aonarach den chuid is mó, agus oíchí. Itheann sé feithidí is inveirteabraigh eile.


Féithleog.
Ball de ghné mhór plandaí a chuimsíonn na toim, agus roinnt bheag cineálacha dreapairí adhmadacha le gais fhéithleannacha, duillsilteach nó síorghlas. Dúchasach don leathsféar thuaidh, agus fástar go forleathan mar mhaisiúchán í. Na duilleoga urchomhaireach, baill an phéire nasctha timpeall ar an ngas go minic. Na bláthanna déliopach, go minic cumhra, in ascaillí na mbláthanna. Na caora dearg, gorm nó dubh. Pailníonn leamhain an fheithleog choitianta (an féithleann) is iad ag eitilt istoíche, agus táirgeann sí seo boladh cumhra san oíche.


John Bennett Fenn.
Ceimicí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea John Bennett Fenn (1917-2010). Bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic i 2002, le Koichi Tanaka is Kurt Wüthrich, as a thaighde chun modhanna ianaithe dí-asúcháin bhoig a fhorbairt i gcomhair anailís mais-speictreagrafaíochta ar mhacramhóilíní bitheolaíocha.


Feoiliteach.
Den chuid is mó, mamach a itheann feoil is a sheilgeann veirteabraigh eile. Gluaiseann an giall íochtarach síos is suas amháin. Na géaráin fada, cuid de na fiacla sna gialla géar agus oiriúnaithe chun feoil a ghearradh. 4-5 mhéar coise, agus ionga ar gach cos.


Feoras.
Crann beag nó tom duillsilteach a fhásann 6 m ar airde, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. Na duilleoga caol ubhchruthach biorach fiaclach. Na bláthanna i gcrobhaingí de 3-8 cinn, scothghlas le 4 pheiteal caol. Capsúl bándearg ceathairliopach 1.0-1.5 cm ar leithead an toradh, a scoilteann chun na síolta, le hairilí méithe flannbhuí, a shaoradh.


Harry Ferguson.
Eitleoir is ceapadóir a rugadh gar do Dhroim Mór, Co. an Dúin, ab ea Harry Ferguson (1884-1960). Thóg sé a chéad eitleán i 1901 agus d'eitil é an bhliain chéanna. I 1917, ar iarratas an Bhord Talmhaíochta, dhear is rinne sé céachta ab fhéidir a cheangal le haon tarracóir a bhí ann ag an am. Bhí an céachta faoi rialú hiodrálach, fuinnmhithe ag inneall an tarracóra. Ar dtús cheangail sé le tarracóir nua Ford, an Fordson, ach bheartaigh sé gurbh fhearr feithicil dá dhearadh is dá dhéantús féin chun feidhm a bhaint ar airíonna is féidearthachtaí uile a chéachta. Bhí a fhréamhshamhail réidh i 1933, agus rinne sé conradh le comhlacht innealtóireachta David Brown chun an tarracóir nua, an Brown Ferguson, a dhéanamh.


Pierre de Fermat.
Dlíodóir agus matamaiticeoir a rugadh i mBeaumont-de-Lomagne sa bhFrainc ab ea Pierre de Fermat (17 Lúnasa 1601– 12 Eanáir 1665). Rinne sé an-chuid céimeanna chun cinn i réimsí éagsúla na matamaitice maidir le hairíonna uimhreacha, dóchúlachtaí, geoiméadracht is optaic.


Prionsabal Fermat.
Sa bhfisic, taistealaíonn gathanna solais idir dhá phointe (mar shampla ón aer, trí phána gloine, le hathraonadh ar an dá thaobh, agus amach san aer ar an taobh eile) ionas go dtógann siad an oiread ama is lú chuige. Is sampla é seo de phrionsabal an íosghníomhaithe, a léirigh Pierre de Fermat i 1657.


Teoirim dheireanach Fermat.
Timpeall 1637 scríobh an matamaiticeoir Pierre de Fermat go raibh sé tar éis a chruthú nárbh fhéidir aon slánuimhir n níos mó ná 2 a aimsiú a chomhlíonfadh an chothromóid xn + yn = zn, sa chás gur slánuimhreacha iad x, y is z. (Más n = 2, is ionann an chothromóid seo is teoirim Phíotágaráis). Cailleadh a chruthú. Bhí an teoirim ina sprioc dhoshroichte sa mhatamaitic leis na céadta bliain. Faoi dheireadh, i lár na 1990idí léirigh matamaiticeoir Sasanach, Andrew Wiles, cruthú fada casta a shásaigh na matamaiticeoirí.


Staitistic Fermi-Dirac.
I meicnic staitistiúil chandamach, cur síos ar bhailiúcháin an-chuid fearmón neamhidirghníomhaithe. Cuireann dáileadh Fermi-Dirac síos ar rann an fhuinnimh idir na fearmóin, agus úsáidtear é, mar shampla, i staidéar an ghás saorleictreon i miotail.


Enrico Fermi.
Fisicí núicléach a rugadh sa Róimh ab ea Enrico Fermi (29 Meán Fómhair 1901 – 28 Samhain 1954). Chruthaigh sé dúile radaighníomhacha nua trí imbhualadh le neodróin i 1934. Bhraith sé imoibreacha núicléacha nua a cuireadh sa siúl le neodróin mhalla, agus bhuaigh Duais Nobel na Fisice as sa bhliain 1938. Sna Stáit Aontaithe tar éis 1939 chabhraigh sé le forbairt an bhuama adamhaigh. Dhear, thóg is chuir sé ag obair don chéad uair riamh píle adamhach (Chicago Pile-1) in Ollscoil Chicago sa bhliain 1942, imoibreoir trialach eamhnaithe núicléach.


Enzo Ferrari.
Dearthóir gluaisteáin rása a saolaíodh i Modena na hIodáile ab ea Enzo Ferrari (1898-1988). Thosaigh sé mar thiománaí rása i 1920, agus i 1929 bhunaigh comhlacht Ferrari. D'fhan sé mar uachtarán air go dtí 1977.


Fiabhras.
Teirmiméadar le teocht 38.8 °C á thaispeáint air
Riocht cliniciúil ina n-éiríonn teocht na colainne os cionn uasteorainn an normail is ea fiabhras. Is gnáth le céad bliain nó níos mó teocht an othair a thomhas i scrúdú diagnóiseach.
Bíonn an teocht normálta ag 36.6-37.7 °C nuair a thomhaistear í le teirmiméadar reicteach. Braitheann teocht na colainne ar chothromaíocht idir táirgeadh teasa is cailliúint teasa, agus rialaíonn an hipeatalamas í. Cruthaítear fiabhras nuair a chuirtear isteach ar an gcóras rialaithe seo ag ceimiceáin a dtugtar "pirigéiní" orthu, a fhuasclaítear nuair a dhéanann próisis phaiteolaíocha ar leith dochar do chealla sa cholainn.
Go minic, is de bharr ionfhabhtaithe a tharlaíonn fiabhras, ach is féidir an toradh céanna a bheith ar ailsí áirithe is ionfharchtadh miócairdiach (fíochán marbh cairdiach).


Fiabhras athiompaithe.
Grúpa galar a tharlaíonn de bharr ionfhabhtú le baictéir spireacaeit den chineál borrelia, a fhaigheann daoine trí ghreim ó mhíolta colainne nó sceartáin. Galar díobh seo is ea galar Lyme. Tagann gríos súil gloine timpeall ar ionad an ghreama, éiríonn an t-othar fiabhrasach, le tinneas cinn, tuirse is cráphianta sna matáin. Féadfaidh seachghalair tarlú freisin, gríos forleathan craicinn is/nó athlasadh na n-alt, an chroí is na hinchinne. Claonadh aige tarlú in eipidéimí, agus do dhídeanaithe.


Fiabhras bainne.
Suaitheadh meitibileachta sa bhó mar thoradh ar easpa cailciam i ndiaidh breith lao. Is ainm mí-oiriúnach é "fiabhras" mar nach dtarlaíonn ardú i dteocht na colainne de ghnáth. Tarlaíonn creatháin mhatánacha is laige ginearálta, ansin tnáitheadh, páirtphairilis, agus uaireanta baol damáiste don chroí. Is maith an leigheas dáileoga tuaslagán cailciam sa chuid is mó de na cásanna. Is gá go bhfeicfidh tréadlia an t-ainmhí chun an diagnóis cheart a dhéanamh is aimhréidh a sheachaint.


Fiabhras buí.
Galar a tharlaíonn san Afraic agus Meiriceá Theas de bharr víris. Ionfhabhtaíonn sé moncaithe, agus cuireann muiscítí ar aghaidh chuig daoine é. Is féidir leis a bheith éadrom gearr, nó dian le buíochán, cliseadh na nduán, fiú bás an othair.


Fiabhras dearg.
Galar géar tógalach páistí a tharlaíonn de bharr streipteacócais haemalaíoch. Tosaíonn sé mar scornach thinn, ach ina dhiaidh sin tarlaíonn gríos dearg ar fud an chraicinn. Freagraíonn sé do fhrithbheathaigh go tapa, ach is féidir go mbeidh aimhréidh ina dhiaidh: ionfhabhtú sa chluas láir, fiabhras réamatach, glomarúlaineifríteas, agus/nó falrais Sydenham.


Fiabhras dubhuisce.
Aimhréidh maláire nach ndearnadh cóireáil chuí uirthi. Tagann an t-ainm ó thitim as a chéile na n-eiritricítí in imshruthú na fola, ionas go dtéann an lí haemaglóibin amach sa bhfual, ag cur dath dubh air.


Fiabhras faireogach.
‘An galar pógtha’ a bhuaileann cuid mhaith déagóirí go háirithe. Cosúil le fliú, ach go leanann na siomtóim ar feadh seachtainí. Víreas Epstein-Barr is cúis leis. Iompraíonn suas le 95% de dhaonra an Domhain é, agus den chuid is mó tolgann páistí é gan dochar ar bith. Scaipeann an víreas trí mhalartú seile, rud a tharlaíonn trí chasacht, sraothartach, nó pógadh, mar shampla. Nuair a thógann duine an galar seo mar dhéagóir, is dian é. Bíonn an-chuid ceall aon-núicleach i bhfuil an duine ionfhabhtaithe, agus tugtar "aon-núicléóis ionfhabhtaithe" ar an ngalar freisin. Is iad siomtóim an reachta ná tinneas cinn, scornach thin, agus tuirse. Bíonn na nóid limfeacha ata leochaileach. Níl aon chóireáil fhrithvíreasach air. Is féidir go mbeidh duine lagaithe go géar ar feadh míonna ina dhiaidh. In áiteanna san Áise is an Afraic, tarlaíonn ailse mar thoradh ar an víreas seo go minic, rud nach dtarlaíonn ach go hannamh sa chuid eile den Domhan.


Fiabhras muc.
Ainm a úsáidtear ar dhá ionfhabhtú víreasacha an-tógálacha i measc muc: ionfhabhtú na stéigeacha, a dtugtar "calar na muc" air, agus ionfhabhtú na scamhóg, a dtugtar "plá na muc" air.


Fiabhras paraitíofóideach.
Galar a thagann ó speiceas den bhaictéar salmonella atá cosúil leis an gceann a chuireann tús leis an bhfiabhras tíofóideach (an fiabhras breac). Tolgtar é ó bhia nó deoch thruaillithe de ghnáth.


Fiabhras réamatach.
Galar coiteann páistí is déagóirí san Afraic is an Áise, a éiríonn as frithghníomh imdhíonach d'ionfhabhtú roimh ré le cineál áirithe streipteacocas, cosúil le fiabhras dearg. Buaileann fiabhras an páiste, airtríteas eitleach (an phian is an t-at ag gluaiseacht ó alt go halt) agus athlasadh an chroí (cairdíteas). Is annamh a leanann míchuma bhuan airtríteas seo na n-alt, ach is féidir go gcuirfidh galar trom réamatach an chroí tús le hathchumadh, caolú is éagumas buan ar chomhlaí an chroí.


Fiabhras seoil.
Fiabhras os cionn 38 °C sa choicís díreach tar éis breithe. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar ionfhabhtú sa chonair ghiniúnach, an chonair úiríneach, nó an chíoch. Lá den saol, b'aimhréidh throm a bhain le saolú linbh é, nuair a thugtaí ionfhabhtú isteach sa chonair ghiniúnach ar lámh an dochtúra nó an bhean chabhartha. Inniu, is annamh a tharlaíonn bás máthar dá bharr.


Fiabhras sutsugamúisí.
Galar ionfhabhtaíoch a tharlaíonn, cosúil le tíofas, de bharr ionfhabhtaithe le baictéar den chlann rikettsia. Faigheann daoine é trí ghreamanna fíneog a mhaireann sa talamh ach atá in ann daoine a ghalrú. Aithníodh an galar den chéad uair i Honshu na Seapáine, ach tarlaíonn sé freisin in oirdheisceart na hÁise, an Indinéis, an India is Neipeal. Claonadh aige cur isteach ar dhaoine a shiúlann i réigiúin shléibhtiúla is fhoraoisithe, gnáthóga nádurtha na fíneoige, in aimsir bhog sa bhfómhar nó go luath san earrach, mar a mbíonn na fíneoga an-ghníomhach. Tagann at dearg ag ionad an ghreama, agus leanann tinneas cinn, tuirse is fiabhras ard. Ina dhiaidh sin tagann othras ag an ionad sin agus déanann gearb shainiúil dhubh. Muna bhfaightear cóireáil le frithbheathaigh, féadfaidh aimhréidh i ndiaidh aimhréidhe tarlú: niúmóine, heipitíteas, agus rith fola ceirbreach. Is minic a fhaigheann duine bás leis.


Fiabhras tíofóideach.
Galar ionfhabhtaíoch a gcuireann an baictéar Salmonella typhi tús leis, a dtugtar "fiabhras eintreach" air freisin. Faigheann duine é trí bhia nó deoch atá truaillithe le faecas duine ghalraithe. Scaiptear é go minic i soláthar uisce nó le linn ullmhú bia. Is iad na siomtóim a bhaineann leis ná fiabhras ard, sáimhríocht, cráphianta, buinneach, gríos ar an mbolg, agus níos déanaí, rámhaille is cóma. Má thagann duine slán, bíonn sé ina iompróir ainsealach ag an ngalar agus eisfhearann na baictéir ina fhaecas an t-am ar fad. Chun an galar a sheachaint, is gá cloí le córacha maithe sláintíochta is caighdeáin arda sláinteachais in ullmhú bia is dí. Is inmhianaithe go mór go mbeidh daoine atá le taisteal i réigiúin ar leith den Domhan (an India, mar shampla, mar a bhfuil an galar seo eindéimeach) vaiscínithe díonta ina choinne.


Fiachú.
Pór madra a saothraíodh in Albain ó shinsir ón Meánmhuir. Ard caol, na cosa an-fhada, an t-eireaball fada, an fionnadh mosach liath, an ceann beag le cluasa gearra boga.


Iarbhunscoil Oiliféir Naofa.
Is scoil suite i gContae na Mí é Iarbhunscoil Oiliféir Naofa.


Loch Craobh.
Is suíomh seandálaíochta suite i gContae na Mí é Loch Craobh.


An Mhainistir Dhubh.
Ba mhainistir suite i gContae na Mí í an Mhainistir Dhubh.


Mainistir Cheanannais.
Ba mhainistir suite i gContae na Mí í Mainistir Cheanannais.


Fiagaithe/cnuasaitheoirí.
Pobal a mhaireann go hiomlán, nó beagnach go hiomlán, trí shealgaireacht ainmhithe is cnuasadh bia. Tugtar "fáiteallaithe" agus "sochaithe buíne" orthu freisin de bhrí go mbíonn siad eagraithe ina mbuíonta. De réir cineáil, déanann na fir sealgaireacht is na mná fáiteall. I 10,000 RC bhí pobal uile an Domhain ina bhfiagaithe/cnuasaitheoirí. Inniu, maireann níos lú ná 0.001% den daonra mar seo, agus ina measc tá na Pigmithe, na Cóiseana is na Hadsa san Afraic, na Bundúchasaigh san Astráil, agus grúpaí fánacha sa Mhalaeisia, an India is na hOileáin Fhilipíneacha. Déanann grúpaí tréadacha is talmhaíochta áirithe sealgaireacht is fáiteall go páirtaimseartha.


Fiaile phoisíodóin.
Planda mara, cosúil le féar, a bhíonn go hiomlán faoin uisce, i réigiúin thanaí na Meánmhara de ghnáth. Cartar na duilleoga is na ríosóim i dtír go minic ina lear mór, agus liathróidí poisíodóin freisin, cruinníní an bhruscair shnáithínigh de foirmithe ag tonnta na mara.


Fiaradh gaoithe.
Téarma meitéareolaíochta ar an ráta athraithe i luas na gaoithe. An ráta athraithe in aghaidh na hairde, tugtar "an fiaradh gaoithe ceartingearach" air sin. Braitheann sé go mór ar phatrún na teochta san aer. Is baolach fiaradh mór gaoithe d'eitleán a bhíonn istigh ann.


Fiarshúilí.
Geamhshúilí, éalang in ailíniú na súl a chuireann isteach ar ghluaiseacht na súl sa phlána cothrománach níos mó ná aon rud eile. De ghnáth is riocht comhbheirthe é, agus féadfaidh mínormáltacht sa bhfócasú (earráid athraonta) a bheith ann freisin. I ndaoine fásta, tarlaíonn sí de bharr laige i gceann nó dhó de na matáin a ghluaiseann meall na súile, rud a tharlaíonn i gcuid mhaith galar.


Leonardo Fibonacci.
Matamaiticeoir a rugadh i bPisa na hIodáile ab ea Leonardo Fibonacci (Leonardo Pisano, c 1170 – c 1250), an matamaiticeoir meánaoiseach is cáiliúla dá raibh ann. Chuir sé an córas deachúil chun cinn, agus d'fhorbair an uimhirtheoiric go mór. Tháinig sé ar sheicheamh Fibonacci, na slánuimhreacha ina bhfuil gach uimhir cothrom le suim an dá uimhir roimpi (0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13…).


Fibricíteas.
Téarma neamhchruinn ar chráphian sna matáin is an fibricíteas nó fibrimiailge. Féadann an phian a bheith dian go háitiúil sa mhuineál, na guaillí nó an droim. Ní féidir an bhunchúis a aimsiú sa chuid is mó de na cásanna.


Fideog.
Fliúit shimplí ardairde a séidtear go díreach isteach ina ceann. Déanta as adhmad, le 6 mhéarpholl. Le blianta cuirtear gléasa miotalacha uirthi, agus béalóg eabhair nó plaisteach. An-choitianta ón 16ú-18ú céad, ach d'imigh as feidhm den chuid is mó sa 19ú céad. Is cineál di an fheadóg stáin.


Cyrus West Field.
Cyrus West Field timpeall na bliana 1870
Airgeadaí a rugadh i Stockbridge, Massachusetts ab ea Cyrus West Field (30 Samhain 1819 – 12 Iúil 1892). Chabhraigh sé le maoiniú an chéad chábla teileagrafaíochta trasna an Atlantaigh i 1866, a leagadh tar éis cuid mhaith iarrachtaí. Bhunaigh sé comhlacht an New York, Newfoundland & London Telegraph i 1854, agus comhlacht an Atlantic Telegraph i 1856, ach chaill an-chuid airgid sna fiontair seo.


Bonn Fields.
Duais a bunaíodh i 1924 ag Comhdháil Idirnáisiúnta na Matamaiticeoirí i dToronto, ainmnithe as an matamaiticeoir Ceanadach John Charles Fields (1863-1932). Bronntar í gach 4 bhliain ar mhatamaiticeoir faoi 40 bliain d'aois as saothar ardchaighdeáin sa mhatamaitic. Glactar leis go bhfuil sé coibhéiseach le Duais Nobel.


Fíf.
Fliúit bheag thrasnach ardairde le 6 mhéarpholl agus, i ngléasanna nua-aoiseacha is cuid mhaith seanghléasanna, 6 eochair mhiotalach. In úsáid mar ghléas míleata i gcomhair glaonna is comharthaí, cosúil leis an mbuabhall, agus i mbannaí fífeanna is drumaí i gcomhair máirseála.


Fige.
Cineál an-mhór crann, tom is dreapairí atá dúchasach don chuid is mó de na trópaicí. Ina bhláthra sainiúil, bíonn bláthanna bídeacha ar dhromchla inmheánach gabhdáin fheolmhair chuasaigh, a thagann le bheith ina thoradh tar éis a thoirchithe. Gálfhoichí simbeotacha a fheidhmíonn mar phailneoirí. Is crainn shíorghlasa cuid de na gnéithe, cosúil leis an gcúitiúic is an bainian. Is crann beag duillsilteach an fhige chomónta, a tháirgeann na figí inite. Tá fige tachtaithe ann, a thosaíonn mar eipifít a imchlúdaíonn an t-óstach faoi dheireadh, á thachtadh i líonra fréamhacha aerga.


Figín.
Fad gearr miotail, blaosc toirtíse, eabhair, plaistigh, nó ábhair eile a chaitear ar na méara nó a ghreamaítear eatarthu chun téaduirlis ceoil, cosúil le giotár nó bainseó, a bhaint nó a ghreadadh.


Figiúr.
Sa mhatamaitic, an tsiombail a úsáidtear d'uimhir. Is é an córas is coitinne inniu ná an córas Hiondúch-Arabach, a cheap na Hiondúigh is a thug na hArabaigh don Eoraip, meastar. Úsáideann an córas seo na siombailí 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 agus coincheap an ionadluacha le gach slánuimhir a scríobh. Sa chóras Gréagach d'úsáidtí litreacha na haibítre, mar seo: α (alfa) do 1, β (béite) do 2… ι (ióta) do 10… κ (capa) do 20… ρ (ró) do 100, agus carachtair eile taobh amuigh den aibítir Ghréagach. Sa chóras Rómhánach d'úsáidtí ceannlitreacha ar leith, mar seo: I (1), II (2)… V (5)… X (10)… L (50)… C (100)… L (1,000)….


Filidéandran.
Tom síorghlas dreaptha nó eipifít le fréamhacha greamaithe nó aerga, dúchasach do réigiúin theo sa Domhan Úr. Na duilleoga—ag brath ar speiceas, aois, is ionad ar an bplanda — lansa-chruthach, sleáchruthach nó croíchruthach, go domhain maothánach uaireanta. Na bláthanna bídeach, bailithe i spáideog, timpeallaithe ag spéid mhór fheiceálach. Cuid mhaith díobh coitianta mar phlandaí tí.


Fíligineacht.
Gaol idir grúpaí ainmhithe de réir a staire éabhlóidí, ionas go mbíonn na grúpaí ceangailte le chéile de réir cé chomh déanach a tharla a gcomhshinsearacht. Déantar an measúnú seo trí chomhairíonna díorthaithe a aithint, den chuid is mó. Léirítear patrún na ngaolta éabhlóideacha taobh istigh de ghrúpaí is idir grúpaí i bhfoirm léaráide géagaí (an crann éabhlóideach), ag taispeáint na línte ginealaigh.


Filleadh (geolaíocht).
Sa gheolaíocht, cor nó lúb i gcarraig shrathaithe de bharr forsaí comhbhrúite nó domhantarraingthe. Féadfaidh a leithéid a bheith idir ceintiméadar amháin is go leor ciliméadar. Tugtar "frithfhoirm" ar fhilleadh suas, agus "sionfhoirm" ar fhilleadh síos.


Finéal.
Planda débhliantúil nó ilbhliantúil scothghorm/ donn le boladh láidir. Dúchasach do réigiún na Meánmhara. Fásann sé suas le 2.5 m ar airde. Na duilleoga cleiteach, roinnte in an-chuid teascán snáithíneach. Na bláthanna buí in umbail 8 cm ar leithead. An toradh ubhchruthach féitheach. Saothraíodh ón aimsir chlasaiceach é ar a laghad. Úsáidtear na duilleoga mar bhlaistiú. Tá foirmeacha saothraithe le bunanna gais na nduilleog ata, agus itear iad úr i sailéid, is bruite mar ghlasra.


Fíneog.
Artrapód beag le colainn ghearr, an ceann is an bolg cónasctha i gcolainn dhlúth. De ghnáth bíonn 4 phéire cos siúil uirthi. Bíonn péire starrfhiacla sa bhéal. Tá curtha síos ar thimpeall 30,000 speiceas, ina measc foirmeacha seadánacha is foirmeacha a mhaireann saor, cuid mhaith díobh ina lotnaidí do bharra tábhachtacha.


Fínicín.
Radagraf a thaipeánann an taobh istigh d'fhínicín
Seilide muirí le blaosc shnasta mhín, go minic le patrúin chasta, cumhdaithe den chuid is mó le maotháin fallainge. Úsáidtear mar mhaisiúchán é, fiú mar airgead reatha, in oileáin áirithe san Aigéan Ciúin. Sna trópaicí den chuid is mó, ag maireachtáil ar sceireacha coiréalacha.


Fíniúin.
Planda dreapaire adhmadach duillsilteach a théann isteach i scoilteanna, áit a n-atann sé chun mais ghreamaithe a chruthú agus tacaíocht a sholáthar dó féin. Na duilleoga bosach, 3-5 liopa, fiaclach. Na bláthanna flúirseach i mbláthra crochta bídeach glas. Na torthaí (fíonchaora) aibí milis, scothbhuí nó corcra, le blás bán céarach go minic. Na teannóga fótatrófach go diúltach. Is dócha go bhfuil sí dúchasach do dheisceart na hÁise. An-chuid cineálacha di saothraithe anois i réigiúin mheasartha, le haeráid Mheánmhara go háirithe. Mar fhoinse fíona, an-tábhachtach ó thaobh na heacnamaíochta de. Baintear feidhm as cineálacha ar leith ó Mheiriceá Thuaidh (fíonchaor an tsamhraidh is fíonchaor an tsionnaigh) atá frithsheasmach i gcoinne feithidí a iompraíonn galair, phylloxera is eile, mar bhonnstoc d'fhiniúnacha na hEorpa anois. Úsáidtear fíonchaora triomaithe mar chuiríní, rísíní, is sabhdánaigh.


Carlos Juan Finlay.
Lia a rugadh i gCamagüey i gCúba ab ea Carlos Juan Finlay (3 Nollaig 1833 – 20 Lúnasa 1915). An chéad duine a thairg gurb é an corrmhíol iompróir an fhiabhrais bhuí, i 1881. D'aimsigh sé an speiceas ceart an bhliain dár gcionn. Chruthaigh turgnaimh ina dhiaidh sin go raibh an ceart aige.


Fiobróideach.
Siad éadrom a fhásann taobh istigh den bhalla útarach nó a ghreamaíonn leis. Tarlaíonn sé mar gheall ar fhorfhás mínormálta mhatáin is fhíochán tacaíochta na broinne. Ní fios go beacht cén fáth a dtarlaíonn sé, ach is dócha go mbaineann sé le spreagadh le héastraigin, mar bíonn claonadh ann go méadaíonn fiobróidigh le linn teiripe le héastraigin (cosúil leis an bpiolla frithghiniúna) agus toirchis. Fásann fiobróidigh ó aois óg, agus bíonn i láthair i 20% de mhná thar 35 bliain d'aois. Leanann siad ag fás le linn saol atáirgthe na mná, agus cúlaíonn i ndiaidh an tsos míostraithe. Má bhíonn na fiobróidigh mór, is féidir go mbeidh an sreabhadh míosta iomarcach is go n-atfaidh an bolg. Is féidir gur cúis neamhthorthúlachta iad de thoradh cosc a chur le hionchlannú an tsutha, agus go gcuirfidh siad isteach ar thoircheas mar go laghdaíonn siad an spás don fhéatas sa chuas útarach. Más gá, is í an chóireáil ná drugaí chun an fiobróideach a chrapadh nó mainliacht chun é a bhaint.


Fiobróis chisteach.
Galar géiniteach ina dtarlaíonn táil múcais shlaodaigh ramhair i gcuid mhaith codanna den cholainn. Iompraíonn 4% den chine geal an ghéin chuici, agus faigheann páiste an galar má fhaigheann sé an ghéin ón mbeirt tuismitheoirí. Cuireann an múcas slaodach isteach ar na córais riospráide is díleáite. Bailíonn sé sna haerphasáistí, atann siad sin agus faigheann ionfhabhtú arís is arís eile. Cuireann sé bac ar na duchtanna sa phaincréas, agus mar sin ar tháil an phaincréis isteach sna stéigeanna, atá riachtanach don díleá. Cabhraíonn fisiteiripe laethúil le bailiú an mhúcais sna haerphasáistí a laghdú, agus tá forlíonta béil ar fáil chun tógáil in ionad na n-einsímí paincréasacha. Mar sin féin, fiú leis na córacha leighis seo, faigheann daoine leis an ngalar bás roimh am.


Fiobúl.
Cnámh chaol fhada sa cholpa a altann leis an gcos, trí alt an rúitín, agus an tibe. Tá ceann, muineál, fearsaid is ceann íochtarach leathnaithe aici. Meastar nach bhfuil aon fheidhm aici maidir le meáchan a iompar, ach tugann sí ceangal d'an-chuid matán den cholpa. Má bhrúitear nó má bhristear muineál an fhiobail, is féidir go ndéanfar damáiste do néaróga, an néaróg pheireonach chomónta go háirithe, agus go dtarlóidh titim coise mar thoradh.


Fiocas.
Braisle d'fhéitheacha borrtha ag cumar chanáil an anais is an reictim, timpeall 2 cm suas ó oscailt an anais. De ghnáth, ní bhíonn aon chúis inbhraite leis. Féadfaidh sé tarlú de bharr bac ar dhraenáil na fola as na stéigeacha, mar a tharlaíonn i gcioróis an ae. Tarlaíonn sé mar thoradh ar cheangailteacht uaireanta, mar shampla, le linn toirchis, nuair a mhoillíonn an bhroinn sreabhadh na fola a dhraenálann na horgáin pheilbheacha. Féadfaidh anaemacht tarlú de bharr cailliúint mhall fola gan stad. Is féidir iad a bhaint trí mháinliacht, ach a chóireáil le hinstealltaí de thuaslagán scléaróiseach.


Fíochán feadánach.
Na fíocháin, idir xiléim is fhléam, a iompraíonn uisce, mianraí is súlach trí phlanda, agus a chuireann leis an tacaíocht inmheánach ann. Cumann siad tointí tanaí a dtugtar "burlaí feadánacha" orthu, an xiléim ar an taobh istigh, an fléam ar an taobh amuigh, agus ciseal caimbiam eatarthu a ligeann d'fhás tánaisteach na bhfíochán feadánach. Bíonn na burlaí seo scaipthe ar fud an ghais, nó eagraithe ina bhfáinne i gcrann. I gcrann is tom, cruinníonn na burlaí le chéile i ndeireadh báire chun banda a chruthú.


Fíochán limfeóideach.
Fíochán a mbíonn limficítí ann, cosúil le nóid limfeacha, an liathán, an tímeas, na céislíní, agus paistí Peyer sa stéig bheag. Is cuid é de chosaint na colainne i gcoinne orgánach coimhthíoch, cosúil le baictéir, tocsainí is víris.


Fíochán tacaíochta.
Is éard is fíochán tacaíochta ná fíochán a bhíonn mar bhunábhar in orgáin is codanna eile den cholainn, a nascann na struchtúir seo le chéile is a thacaíonn leo. Braitheann airíonna an fhíocháin ar eagrú a chomhcheall is a gcomhshnáithíní (mar shampla, ar an oiread collaigine atá ann).
Sa suth, déanann líonra scaoilte ceallach (an méiseincíoma) agus forbraíonn na fíocháin tacaíochta ar leith (cnámh, loingeán, cealla na fola, is saill) uaidh sin. I measc na ngalar a chuireann isteach ar an bhfíochán tacaíochta, tá siondróm Marfan agus ceallailíteas.
Fíochán tacaíochta


Fíodóireacht.
Is éard atá i gceist le fíodóireacht ná seancheird ina ndéantar fabraic trí shnáithí a fhí go crosach, an dlúth i dtreo amháin is an t-inneach sa treo ceartingearach, ar mheaisín a dtugtar "seol" air.
D'fhionn John Kay an spól eitilte i 1733, an chéad fhorbairt sa cheird leis na céadta, b'fhéidir na mílte bliain. Go luath ina dhiaidh sin shaothraigh Edmund Cartwright an seol fuinnmhithe i 1785. Tá teicneolaíochtaí gan spóil i bhfeidhm anois, agus piléir, ráipéir, nó fiú scairdeanna uisce ag iompar an dlúith tríd an inneach, suas le 1,000 pioc in aghaidh an tsoicind.


Fíogadán.
Planda ilbhliantúil a fhásann 30 cm ar airde, dúchasach d'iarthar na hEorpa is tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga leathfhada in imlíne, ach roinnte i dteascáin chaola mhínbhioracha. Na bláthchinn suas le 2.5 cm ar leithead, aonarach. Na bláthóga seachtracha gathacha spréite bán, na bláthóga inmheánacha teascacha buí. Úsáidtear go forleathan é chun tae fíogadáin a dhéanamh, agus mar bhreiseán coitianta i bhfoltfolcthaí, gallúnacha is a leithéid. Bhíodh plásóga fíogadáin an-choitianta uair dá raibh, a d'astaíodh boladh cumhra nuair a shiúladh duine ar an bhfíogadán.


Fíon mormónta.
Fíon treisithe, bán nó dearg. Alcól íon a úsáidtear sa treisiú, chun go mbíonn an tiúchan céanna alcóil ann is atá i seiris. Measctar luibheanna is spíosraí airithe ann chun blas a chur air. Manglam coitianta is ea an martini, arb iad biotáille na Ginéive (nó vodca) is an fíon mormónta na príomhchomhábhair ann.


Firéad.
Foirm cheansaithe den pholchat Eorpach. Scothbhuí/bán le súile bándearga. Ceansaithe níos mó ná 2,000 bliain ó shin, cuirtear síos i bpoill coiníní é chun coiníní a ruaigeadh amach. Póraithe le bheith bán, chun iad a idirdhealú ó na coiníní. Tugtar "firéad dúchosach" ar an bpolchat Meiriceánach, a bhí imithe i léig ach ar éigin ach atá á chaomhnú anois sna Stáit Aontaithe.


Scoil Firenze.
Ceann de phríomhionaid ealaíne na hEorpa le linn na hAthbheochana. Chuir Vasari síos ar na healaíontóirí tábhachtacha i bhFirenze in a leabhar "Le Vite de' più eccellenti pittori, scultori, e architettori" (Beathaí na nEalaíontóírí, na nDealbhóirí is na nAiltirí den Chéad Scoth, 1550, méadaithe 1568). Thosaigh an athbheochan chlasaiceach sa chathair timpeall 1500, athfhionnachtain na peirspictíochta san ealaín san áireamh, agus bunaíodh an chéad acadamh ealaíne ann i 1563. Go luath ina dhiaidh tháinig an Róimh is an Veinéis chun cinn agus ghlac an cheannasaíocht sna cúrsaí seo san Iodáil.


Físbhalla.
Eagar dronuilleogach fís-scáileán ar féidir é a ríomhchlárú chun íomhánna difriúla a léiriú, nó comhíomhá mhór amháin, le fuaimrian ó thaifead téipe nó diosca.


Emil Hermann Fischer.
Ceimicí orgánach a rugadh gar do Köln na Gearmáine ab ea Emil Hermann Fischer (8 Deireadh Fómhair 1852 – 15 Iúil 1919). Rinne sé ceimic na gcarbaihiodráití a léiriú, agus chuir bun faoi cheimic na bpróitéiní. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1902 as seo. Luaitear é mar cheannródaí sa cheimic orgánach.


Próiseas Fischer-Tropsch.
Próiseas chun hidreacarbóin a tháirgeadh trí hidrigin is aonocsaíd charbóin a shreabhadh thar chatalaíoch, cóbalt nó iarann, ag ardteocht is faoi ardbhrú. Ainmníodh é as beirt ceimicithe Gearmánacha, Frantz Fischer (1877-1948) is Hans Tropsch (1889-1935).


Johann Bernard Fischer von Erlach.
Ailtire a rugadh i nGraz na hOstaire ab ea Johann Bernard Fischer von Erlach (1656-1723). Mínitheoir treorach ar an stíl bharócach. Dhear sé an-chuid eaglaisí is palás, an Karlkirche sa Vín agus Eaglais na hOllscoile i Salzburg.


Físchomhdháil.
Feidhmiú líonra ríomhairí is réaltachta fíorúla chun gur féidir le daoine aonaracha is grúpaí in áiteanna éagsúla ar fud an Domhain comhdháil a bheith acu mar a bheadh siad go léir sa seomra céanna, beagnach. Is féidir leo uile úsáid a bhaint as na comhaid is na ríomhchláir chéanna i rith na comhdhála, gan taisteal as a n-oifigí.


Físdiosca.
Meán taifeadta is athsheanma ina dtaifeadtar an íomhá is an fhuaim ar rianta fíormhíne frithchaiteacha, bíseach nó comhlárnach, ar dhiosca cothrom ciorclach. Scanann léas solais ó léasar héiliamneoin nó dé-óide an tsraith log ar feadh an riain, agus braitheann fótaidhé-óid an léas frithchaite chun an comhartha a tháirgeadh. Is féidir uair an chloig de chlár a thaifeadadh ar dhiosca 30 cm ar trastomhas. Taifeadtar dhá fhráma den íomhá teilifíse ar rothlú amháin ar fud an diosca, agus is éasca mar sin pictiúir shocaire aonfhráma a léiriú. Ní hionann is fístéip, is féidir le físdiosca dul ó chuid amháin sa chlár go cuid eile go héasca tapa.


Físeán idirghníomhach.
Córas físeáin thaifeadta ar chiorcaid iata, ina bhfreagraíonn an léiriú do threoracha ón úsáideoir. Bíonn feidhmeanna éagsúla aige, ó idirghníomhuithe simplí ceist is freagra, le cnaipe a bhrú nó tadhall leis an scáileán, suas go dtí cláir chasta bhrainseacha foghlama.


Fiseolaíocht is míochaine spáis.
Brainse den mhíochaine a phléann le hiarmhairtí eitilte sa spás ar fhiseolaíocht an duine, chun sláinte spásairí a chaomhnú. Mar thoradh ar dhímheáchan, tarlaíonn galar gluaisne, meath an chórais chairdiascamhógaigh, cailliúint mhais na gcealla dearga fola, agus cailliúint an mhianra sna cnámha. Úsáidtear cleachtadh, cothú, bithaischothú, agus teiripe le drugaí chun bac a chur ar na drochiarmhairtí seo. Is gá cosaint fhrithradaíochta a sholáthar i gcás eitiltí fadtréimhseacha, agus cúram míochaine a bheith ar fáil le linn eitiltí freisin. Tá cleachtadh maith ar eitiltí fada anois ag na Rúisigh, mar shampla 366 lá ag spásairí ar Mir (1977-1978). Thógfadh eitilt fillte ar Mhars 6 bhliain ar a laghad, ach i bpleananna NASA samhlaítear eitiltí timpeall 3 bliana agus cuairt timpeall 500 lá ar an bpláinéad taobh istigh de sin.


Físghram.
Clár iomlán teilifíse, taifeadta ar chaiséad fístéipe nó físdhiosca le haghaidh a dháilte le díol nó ligean.


Ronald Aylmer Fisher.
Staitisteoir is géineolaí a rugadh in East Finchley Shasana ab ea Ronald Aylmer Fisher (1890-1962). Agus é i mbun taighde talmhaíochta, d'fhorbair sé anailís an athraithis chun leathadh sonraí timpeall ar an meanluach a thomhas is a mheasúnú. Tá an anailís seo bunúsach caighdeánach i dtaighde bitheolaíoch, talmhaíochta is míochaine. Scríobh sé "The Genetical Theory of Natural Selection" (Teoiric Ghéiniteach an Roghnaithe Nádúrtha, 1929), a raibh tionchar suntasach aige ar an ngéinitic éabhlóideach.


Fisic adamhach.
Staidéar ar struchtúr is airíonna adamh, agus a n-idirghníomhuithe le radaíocht leictreamaighnéadach is adaimh eile. I 1911 rinne Ernest Rutherford turgnamh inar theilg sé alfa-cháithníní trí órdhuille, ag brath scaipeadh na gcáithníní. Bhain sé ó na scaipléaráidí go raibh núicléas crua lárnach, timpeall 10-14 m ar trastomhas, i ngach adamh, a bhí timpeall 10-10 m ar trastomhas. Thairg sé gurb é a bhí san adamh ná núicléas lárnach, luchtaithe go dearfach, agus leictreoin dhiúltacha ag fithisiú an núicléis, rud éigin cosúil leis na pláinéid ag fithisiú na Gréine. Ach de réir dlíthe na meicnice clasaicí, bheadh a leithéid d'adamh neamhchobhsaí mar go gcaillfeadh sé fuinneamh trí astú radaíochta leictreamaighnéadaí. Chomh maith leis sin, ní léireodh an t-adamh sin na speictrim adamhacha inbhraiteacha. Réitíodh na fadhbanna seo le samhail fheabhsaithe an adaimh a shaothraigh Niels Bohr i 1913, ina raibh gach leictreon i bhfithis ar leith (sceall ar leith) timpeall an núicléis, le fuinneamh ar leith a bhraithfeadh ar gha na fithise. Ós rud é nár ceadaíodh ach fithisí (scealla) ar leith, níorbh fhéidir ach fuinnimh ar leith a bheith ag na leictreoin, ionas go mbeadh patrún de leibhéil scoite cheadaithe fuinnimh i gceist. Ní astódh leictreoin i bhfithis cheadaithe fuinneamh leictreamaighnéadach, ach chomhfhreagródh léim leictreoin ó fhithis amháin go fithis eile d'astú nó ionsú cainníochtaí dea-shainithe solais, rud a réitigh leis na speictrim bhraite adamhacha. Samhail áisiúil amhairc ab ea samhail Bohr, agus de réir a chéile feabhsaíodh í le léargais ón meicnic chandamach. Tá airíonna tonnacha ag leictreoin, agus is féidir fithisí nó scealla Bohr a thuiscint mar oiriúnú slánuimhir tonnta leictreon timpeall ar an núicléas. Is fearr cruinne gach leictreon a shamhlú mar dháileadh luchta leictrigh le huimhir chandamach ar leith ná mar phonc luchta i bhfithis chiorclach. Comhfhreagraíonn gach uimhir chandamach is feidir do leibhéal ar leith fuinnimh, ach ní féidir iad uile a shealbhú ag an am céanna. Thug samhail Bohr míniú ginearálta ar speictrim adamhacha, ach ligeann teoiric na gcandam dúinn ríomhanna mionchruinne a dhéanamh ar na speictrim. Cinneann na huimhreacha candamacha is gá chun na leictreoin in adaimh neamhfhlosctha dúl a shainiú ionaid chruinne na ndúl sin ar an gclár peiriadach. Cinneann an struchtúr leictreonach an cineál naisc cheimicigh a dhéanfaidh an t-adamh sin le hadaimh eile. Is féidir airíonna an adamh hidrigine a ríomh le hardchruinneas, ach i gcás adamh níos casta ná sin, bíonn fadhbanna móra i réamhinsint a n-airíonna. Baintear feidhm as speictreascópacht is imbhuailtí idir adaimh chun réamhinsintí leibhéil fuinnimh is airíonna eile a thástáil. Is féidir adaimh choimhthíocha, cosúil le hiain dhiúltacha cailciam, a tháirgeadh is a anailísiú. I measc feidhmeanna díreacha teicneolaíocha na fisice adamhaí, tá léasair agus cloig adamhacha.


Fisic ardbhrú.
Staidéar ar iarmhairtí brú ardaithe ar ábhair. Braitheann cuid mhaith airíonna ábhar ar an mbrú a fheidhmíonn orthu. Mar shampla, athraíonn cuid de na hinslitheoirí ina seoltóirí leictreacha, nó fiú ina bhforsheoltóirí (mar shampla, sulfar), cailleann iarann a airíonna láidre maighnéadacha, agus athraíonn gáis ina leachtanna. Is féidir brú níos mó ná milliún oiread bhrú an atmaisféir a bhaint amach le hinneoin diamantchille.


Fisic atmaisféarach.
Feidhmiú phrionsabail na fisice ar na cisil gáis a thimpeallaíonn na pláinéid, atmaisféar an Domhain go príomha. Néal dinimiciúil atá san atmaisféar, timpeall 5 × 1015 tonna gáis. Laghdaíonn an teocht leis an airde, go dtí -100 °C ag an méiseastad timpeall 80 km suas, ach méadaíonn sí leis an airde ina dhiaidh sin, go dtí timpeall 1200°C ag 600 km. Téann radaíocht na Gréine dromchla an Domhain, rud a théann an t-aer, a ghluaiseann ansin trí chomhiompar. Tarlaíonn gaotha is aistriú teasa ar an dóigh seo. Leis seo agus iarmhairt Coriolis, cruthaítear mórphatrúin gaoth sna trádghaotha is na frith-thrádghaotha. Cuireann rothlú an Domhain tús le taoidí sa bhfarraige leachtach, scairdsruthanna san atmaisféar, agus athruithe teochta is brú ann. Tagann ionsú radaíocht na Gréine agus athradú radaíochta ón Domhan san áireamh chun cothromaíocht ghinearálta fuinnimh a imchoimeád. Athruithe sa chothromaíocht seo is bun leis an bhforthéamh domhanda. Cruthaíonn gathanna cosmacha, gáma-ghathanna, X-ghathanna, agus radaíocht ultraivialait a imbhuaileann leis an atmaisféar uachtarach cisil ian ansin. Tagann an t-ianaisféar i gceist i gcúrsaí raidió. Tagann na hiain seo faoi iarmhairt réimse maighnéadach an Domhain freisin. Luchtaítear barr na scamall go dearfach, ritheann sruthanna ón Domhan go dtí bun diúltach na scamall mar thintreach, agus ritheann sruthanna ó na scamaill suas isteach san ianaisféar. Cruthaítear galuisce san atmaisféar, agus filleann an t-uisce don talamh trí chomhdhlúthú is deascadh. Tagann na hidirghníomhuithe ceimiceacha is fisiciúla seo isteach sa mheitéareolaíocht, míniú an ídithe sa chiseal ózóin, agus tuiscint an fhorthéimh dhomhanda.


Fisic chlaisiceach.
Na réimsí fisice a bhíodh ann roimh theacht chun cinn phrionsabal na gcandam. Bunaithe ar theoiricí is modh oibre mheicnic Newton, a ghlacann le cruinne inréamhinste. Níor leor na teoiricí seo, áfach, chun a bhfuil ar siúl taobh istigh den núicléas a mhíniú, ná iompar réad atá gar do luas forleata an tsolais.


Fisic dromchlaí.
Staidéar ar airíonna leictreonacha is struchtúrtha dromchlaí ábhar, is é sin an ciseal seachtrach adamh iontu. Tá na hairíonna dromchlacha tábhachtach i gcuid mhaith réimsí, mar shampla, i gcatalú, creimeadh, astú leictreon ó dhromchlaí, na hairíonna optúla, agus i bhfrithchuimilt. Is tábhachtach freisin na cisil dhromchlacha a chruthaítear idir dhá sholad, mar shampla i bhfeistí leathsheoltóra. Déantar iniúchadh ar fhisic na ndromchlaí le díraonadh leictreon, micreascópacht fórsa adamhaigh, agus micreascópacht réimse-ianaíoch.


Fisic neamhlíneach.
Staidéar ar chórais nach mbíonn an fhreagairt aschuir ar spreagadh ionchuir i gcomhréir le méid an spreagtha iontu. Mar shampla, maidir le meáchain bheaga atá crochta ar lingeán, nuair a dhúblaítear an meáchan dúblaítear fadú an lingeáin (dlí Hooke), agus is líneach an córas seo. Ach nuair a mhéadaítear an meáchan go mór, ní fhadaítear an lingeán i gcomhréir leis sin, agus éiríonn an córas neamhlíneach. Ar an dul céanna, nuair a dhéanann luascadán luascthaí móra, is neamhlíneach an córas. Spreagann déine ard solais, ó léasar mar shampla, freagairtí neamhlíneacha ina hidirghníomhuithe le hadaimh an mheáin ina bhfuil an solas sin ag forleathadh. Tagann anord san áireamh freisin.


Fisic núicléach.
Staidéar ar thréithe, comhdhéanamh agus struchtúr núicléas an adaimh. Ar dtús rinneadh turgnaimh ar radaighníomhaíocht nádúrtha, agus léiríodh gurbh ann don núicléas i 1911. Déanann turgnaimh nua-aoiseacha staidéar ar núicléis fhordhíchumtha ar ardluas rothlaithe, agus ábhar dlúth núicléach (an plasma cuairc/glúóin) a chruthaítear in imbhuailtí núicléas trom. Iniúchtar an núicléas le X-ghathanna, neodróin, méasóin, agus leictreoin. I measc feidhmeanna na fisice núicléiche, tá cumhacht núicléach, airm núicléacha, agus raidiseatóip sa mhíochaine.


Fisic soladstaide.
Staidéar ar thréithe ábhair sa staid sholadach. Fo-bhrainse d'fhisic ábhair chomhdhlúthaithe a chuimsíonn leachtanna is solaid. Ar dtús ba iad na criostail an fócas, ach faoi seo tagann córais níos casta san áireamh: cóimhiotail, ceirmeacht, solaid dhímhorfacha, agus dromchlaí.


Fisiteiripe.
Próiseas athshlánaithe fhisiciúil chun cabhrú le feidhmeanna normálta na colainne a thabhairt ar ais do dhuine tar éis gortaithe, mainliachta nó galair. Tagann cóireálacha éagsúla san áireamh, ina measc aclaíocht ghníomhach nó fhulangach, suathaireacht, agus teas a chur i bhfeidhm trí dhiaiteirme. I ndiaidh gortaithe cosúil le briseadh cnáimhe, nuair nach féidir matáin a úsáid, cnaíonn is meathann matáin go tapa agus éiríonn na hailt a bhaineann leo docht. Is gá aclaíochtaí grádaithe a dhéanamh thar thréimhse fhada chun feidhmiú iomlán ceart a fháil ar ais. Más gá do dhuine gortaithe an leaba a choinneáil, bíonn claonadh ann ionfhabhtú cliabhraigh a tholgadh, agus sa chás sin is gá dó cleachtadh ionálaithe a dhéanamh, nó a dhroim a ghreadadh le doirne taobh thiar den chliabhrach chun cabhrú le tál coinnithe a chaitheamh amach. Is fiú aclaíochtaí a dhéanamh ar ghéaga a mbíonn pairilis orthu tar éis gortaithe no stróic freisin.


Físmheascthóir.
Trealamh leictreonach a úsáidtear i bhfísléiriú chun ábhar cláir a roghnú ó fhoinsí éagsúla —ceamaraí, scanóirí scannán, fístéipthaifeadáin, ríomhairí — agus áiseanna ar fáil chun iarmhairtí trasdultacha idir amhairc is íomhánna a chomhcheangal ag uair an bhuntaifeadta, agus níos déanaí san eagarthóireacht iarléirithe. Tugtar an teideal seo ar an teicneoir a ritheann an trealamh faoi stiúir an stiúrthóra nó an eagarthóra.


Fístaifeadán.
Gléas leictreonach chun físchomhartha ó fhíscheamara a thaifeadadh ar fhísthéip agus a athsheinm uaithi ar theilifíseán. Ainm eile air is ea fístaifeadán caiséid. Chun ardmhinicíochtaí an fhíschomhartha a thaifeadadh, ní mór an cnoga taifid a ghluaiseacht go hantapa trasna na téipe inghluaiste maighnéadaí. Ar dtús bhíodh an téip 5 cm ar leithead, ag gluaiseacht ag timpeall 39 cm sa soicind thar 4 chnota ar dhruma rothlaithe chun 4 rian a thaifeadadh go comhuaineach i gcomhair gach fráma den íomhá. Dhéantaí an closchomhartha (an fuaimchomhartha) is na comharthaí rialaithe a thaifeadadh ar feadh imeall na téipe. An teicneolaíocht seo a bhíodh in úsáid go caighdeánach don teilifís ó 1956 go dtí na 1980idí. Sa teicneolaíocht nua-aoiseach, tá téip níos caoile in úsáid, agus is ar fhiar-rianta ar an téip a dhéantar an taifeadadh. Dhá fhráma, a chrosfhíonn le chéile chun réimse nó íomhá iomlán amháin a dhéanamh, a bhíonn ar gach fiar-rian. Thugtaí formáid C ar an gcéad chóras caighdeánach don chraoltóireacht a bhí bunaithe ar an teicneolaíocht nua seo. Saothraíodh an U-matic, an chéad fhístaifeadán caiséid le fiarscanadh héiliciúil, ag comhlacht Sony don mhargadh baile sna 1970idí. Ach go tapa ina dhiaidh sin tháinig teicneolaíochtaí ar leith chun cinn don úsáid baile, Betamax is VHS, agus glacadh go fairsing le VHS. Ag an am céanna forbraíodh dhá chóras nua don mhargadh gairmiúil craoltóireachta, Betacam (1981) agus M-II (1986), ag baint feidhme as téip 1.3 cm. Ag deireadh na 1980idí tugadh an chéad fhístaifeadán digiteach isteach le formáidí éagsúla, agus go luath ina dhiaidh sin taifeadáin dhigiteacha le cuimhní soladstaide.


Fístéip.
Téip poileistir sholúbtha le brat maighnéadach ardchineáil i gcomhair taifeadadh is athsheinm físchomharthaí. Ar dtús, easrú ocsaíde feirí a bhíodh sa bhrat, agus feabhsaíodh é seo trí chóbalt a chur leis. De réir a chéile rinneadh feabhsuithe eile le déocsaíd chróim, easruithe páirteagal miotalach, agus brait miotail ghalaithe, lenar féidir níos mó eolais a thaifeadadh ar bhandaí níos tanaí éadoimhne ná riamh. Déantar fístéip le leithid éagsúla, ach 8 mm is 6.3 mm a bhíonn i gcaiséid baile. Laghdaíodh an tiús ó 30-35 μm go 13-16 μm, fiú 10 μm i gcás na dtéipeanna miotail ghalaithe.


Val Logsdon Fitch.
Fisicí Meiriceánach a saolaíodh i Merriman, Nebraska is ea Val Logsdon Fitch (Márta 10, 1923 – Feabhra 5, 2015). D'oibrigh sé ar Thionscadal Manhattan chun an buama adamhach a dhéanamh. Ansin rinne sé taighde bunúsach ar adaimh mhuónacha (adaimh le múóin throma in ionad leictreon sna fithiseáin sheachtracha) a thairg go raibh an núicléas níos lú ná mar a ceapadh. I 1964, ag obair le James Watson Cronin, léirigh sé nár imchoimeádadh comhshiméadracht na paireachta is an chomhchuingriú luchta i meath lag céón neodrach. Roinn siad Duais Nobel na Fisice i 1980 as an léargas bunúsach seo i bhfisic na gcáithníní.


Fíteacróm.
Lí a fhaightear i gcuid mhaith grúpaí plandaí, a bhfuil baint aici leis an bhfreagairt fhótaithréimhsiúil. Comhdhúil próitéine atá ann, a bhfuil dhá fhoirm di ann, gach ceann a fhreagraíonn do chineál difriúil solais is a fheidhmíonn mar nasc, ag brath ar na cúinsí soilsithe (fad solas an lae, mar shampla). Rialaíonn sé próisis cosúil le bláthú is fás.


Fíteasár.
Reiptíl atá imithe in éag a raibh colainn cosúil le crogall aici, le fiacla i logaill. Ón tréimhse Thriasach i Meiriceá Thuaidh, an Eoraip is an Áise a fhaightear a iontaisí.


Fithis.
Is éard is fithis ann sa réalteolaíocht ná an chonair a leanann rinn neimhe nó saitilít agus í ag gluaiseacht i réimse imtharraingthe. Más dhá rinn amháin atá san áireamh, is féidir an fhithis a ríomh go han-chruinn, agus foirm ghearrtha cónaigh a bhíonn inti, is é sin parabóil, éilips, nó ciorcal. Is fithis gheocónaitheach a bhíonn ag saitilít teileachumarsáide nó teilifíse ag airde 36,000 km os cionn an mheánchiorcail, ionas go bhfanann sí i gcéim le rothlú an Domhain agus san ionad céanna sa spéir, i leith an Domhain, t-am ar fad, rud atá riachtanach don teileachumarsáid.


Fithis an Domhain.
Timpeallaíonn an Domhan an Ghrian ag meánfhad timpeall 150 milliún km. Dá mbeadh an Domhan 1,500 km níos gaire don Ghrian, bheadh sé chomh te sin go bhfiuchfaí an t-uisce uile air. Dá mbeadh sé 1,500 km níos faide amach, reófaí an t-uisce uile. Mar sin, ní bheadh mórán beatha aithnidiúla ar Domhan dá mbeadh sé 0.1% níos gaire don Ghrian nó 0.1% níos faide amach. Cinneann rothlú an Domhain ar a ais gach 24 uair timthriall lá/oíche an Domhain. Ach tá uillinn claonta idir an ais seo is plána na fithise, agus le linn ár samhraidh bíonn an leathchruinne thuaidh claonta i dtreo na Gréine, ag fáil níos mó de sholas is teasradaíocht na Gréine ná an leathchruinne theas. Mar sin, bíonn an samhradh againne is an geimhreadh ag an leathchruinne theas. Is mar seo a tharlaíonn na hathruithe séasúracha san aeráid. Is é rothlú an Domhain, chomh maith le fithis na Gealaí thart air gach 28 lá, a chinneann crutha na Gealaí.


Fithis dhomhanda gheoisioncrónach.
Fithis spásárthaigh timpeall lárlíne an Domhain, mar a mbíonn tréimhse na fithise oiriúnaithe leis an lá domhanda, ionas go mbíonn an chuma air go bhfuil an spásárthach fosaithe ag an domhanleithead sin. Bíonn an fhithis suas le 36,000 km in airde. Is áisiúil an fhithis seo i gcomhair saitilítí teileachumarsáide, de bhrí go ligeann sí don spásárthach a bheith i dteagmháil líneach leanúnach le stáisiúin ar leith ar an talamh. Is idéalach do shaitilítí meitéareolaíochta í freisin, mar gur féidir leo réimse an-leathan dromchla is atmasféir a chlúdach.


Fithis íseal dhomhanda.
An fhithis a úsáidtear do spásárthach le foireann, nó atá i mbun staidéar cianmhothaithe ar an Domhan. Is í an airde is lú a bhíonn i gceist ná timpeall 200 km, chun cúltarraingt an atmaisféir a laghdú an oiread agus is féidir. Roghnaítear an claonadh cuí chun dul thar na réigiúin spéise. Is gá claonadh Molach a úsáid chun dromchla uile an Domhain a chlúdach. Is gnách tréimhse fithisithe timpeall 100 nóiméad a bheith ina leithéid, agus luas ciorclach 7.8 km s-1. Ag brath ar an airde, meathann an fhithis, tagann an spásárthach ar ais san atmaisféar, agus dóitear beagnach go hiomlán é. Mar gheall ar a leithéid de scrios spásárthach a bheith ag tarlú ó am go chéile, tá carnadh smionagair is páirteagal beag go hard san atmaisféar, agus is baol nua é seo do spásárthaigh.


Fithiseoirí Gealaí.
Sraith spásárthach de chuid na Stát Aontaithe a úsáideadh chun suirbhéireacht mhiontaifigh a dhéanamh ar an nGealach ó fhithisí os a cionn, mar ullmhúchán do na tuirlingtí a dhéanfadh daoine uirthi i gclár Apollo. Lainseáladh na spásárthaigh i 1966-1967 le ceamaraí ar bord, agus fuarthas na sonraí chun ionaid tuirlingthe Apollo a roghnú. 5 cheann a lainseáladh, agus sholáthair siad sonraí ar gheolaíocht na Gealaí. I lár na 1990idí tosaíodh ar chláir suirbhéireachta nua, Clementine is Sirtheoireacht na Gealaí, a rinne mionstaidéar ar réimse imtharraingthe na Gealaí agus a d'fhionn maiseanna dlútha faoi fharraigí na Gealaí (réimsí ar an dromchla a bhfuil cuma réasúnta leibhéalta orthu, cosúil le farraige).


Fítigheografaíocht.
Staidéar ar na fachtóirí is bun le dáileadh plandaí ar fud an Domhain, anois agus i réanna atá thart. Fochuid den bhithgheografaíocht.


George Francis Fitzgerald.
Fisicí turgnamhach a saolaíodh i mBaile na Manach, Baile Átha Cliath ab ea George Francis Fitzgerald (1851-1901). Rinne sé taighde ar optaic is leictridinimic. Réamhinis sé go nginfeadh sruth ailtéarnach i sreang tonnta leictreamaighnéadacha sa timpeallacht, rud a chruthaigh Hertz go turgnamhach i 1888. D'eascair teileagrafaíocht, raidió, teilifís, teileafóin iniompartha, teileachumarsáid, loingseoireacht le saitilítí, agus a lán eile as seo. Neamhspleách ar Lorentz, chonchlúidigh sé go mbíonn an chuma ar réad atá faoi ghluaisne go bhfuil sé craptha is níos giorra do bhreathnadóir fosaithe: giorrú Fitzgerald-Lorentz. Níos déanaí, bhain Einstein feidhm as an léargas seo ina theoiric choibhneasachta speisialta.


Fiuchphointe.
An teocht ag a bhfanann an teocht tairiseach nuair a chuirtear teas le leacht, in ionad ardú, agus a n-athraíonn leacht íon ina ghás nó ina ghal, ach an brú sa timpeallacht a choimeád tairiseach. Le bheith foirmiúil, is é an leáphointe an teocht ag a mbíonn brú ghal an leachta cothrom leis an mbrú seachtrach air. Laghdaíonn an fiuchphointe de réir mar a mhéadaíonn an airde, de bhrí go laghdaíonn an brú seachtrach ansin. Mar shampla, fiuchann uisce ag 100 °C, a fhiuchphointe ag gnáthbhrú an atmaisféir. Ag an teocht chéanna comhdhlúthaíonn an ghal sin ina leacht arís nuair a bhaintear teas uaidh.


Fiús (leictreach).
Feiste sábháilteachta leictreach a chosnaíonn ciorcad is gléas leictreach ó shruthanna iomarcacha a théifeadh an gléas agus a d'fhéadfadh tine a adhaint. Is é atá i bhfiús ná píosa gairid sreinge de chóimhiotal sádair a leáfadh leis an teas a ghinfeadh méid áirithe srutha tríthi.
Nuair a leánn an fiús, scoirtear an ciorcad agus stadtar an sruth. Bíonn na fiúis grádaithe in aimpéir. Mar shampla, más 20 A an grádú ar an bhfiús, is amhlaidh a scoirtear an ciorcad nuair a ardaítear an sruth tríd an bhfiús go dtí 20 A. Cosaint ar ró-ualach ar an gciorcad atá i gceist anseo.
Ní farasbarr gléas is bun le ró-ualach ach farasbarr srutha iomláin, agus is féidir go dtarlóidh a leithéid trí mhí-úsáid nó fabht éigin sa chiorcad.


Fiús (ceimic).
An oiread nasc ceimiceach is féidir le hadamh amháin a dhéanamh le hadaimh is móilíní eile. Tomhas is ea é ar chumas nasctha adaimh nó dúile.


Hippolyte Fizeau.
Fisicí a rugadh i bPáras ab ea Armand Hippolyte Louis Fizeau (23 Meán Fómhair 1819 – 18 Meán Fómhair 1896). Sa bhliain 1849 ba é an chéad duine chun luas forleata an tsolais a thomhas i dturgnamh ar dhromchla an Domhain. Níos déanaí chomhoibrigh sé le Léon Foucault. Thaispeáin sé conas luas réalta ar feadh na hamharclíne a dhéanamh amach ach feidhm a bhaint as iarmhairt Doppler.


John Flamsteed.
An chéad réalteolaí ríoga i Sasana, a rugadh i nDenby ab ea John Flamsteed (19 Lúnasa 1646 – 31 Nollaig 1719). Sa bhliain 1676 chuir sé breathnuithe iontaofa ar bun i Réadlann Greenwich, agus sholáthair sonraí ionas go raibh Isaac Newton in ann teoiric na himtharraingthe a fhíorú leo. Rinne sé 3,000 réalta a chatalógú.


Flannbhuí meitile.
Flannbhuí meitile i bhfoirm phúdair
Ruaim den diasachineál a chuimsíonn an grúpa –N=N–. Is táscaire pH é, a bhíonn dearg ina fhoirm aigéadach agus buí/flannbhuí ina fhoirm bhunata, an t-athrú ag tarlú ag pH = 4.


Fleibíteas.
Athlasadh féithe, bainteach le féitheacha borrtha go coiteann. Tarlaíonn sé go minic le trombóis na fola sa bhféith, agus ansin tugtar "trombaifleibíteas" air. Is iad na féitheacha sna cosa is minice a bhíonn buailte leis, agus uaireanta tarlaíonn sé i ndiaidh breith clainne nó máinliachta, nó le cónaí na fola sna cosa tar éis aistir fhada. Más géar an fleibíteas, is féidir go dtarlóidh othrasú an chraicinn os cionn na féithe is éidéime sna cosa. Is í an aimhréidh is measa ná eambólacht, do na scamhóga go háirithe.


Alexander Fleming.
Baictéareolaí a rugadh gar do Dharbhail na hAlban ab ea an Ridire Alexander Fleming (6 Lúnasa 1881 – 11 Márta 1955). Ba é an chéad duine é a d’úsáid vacsaíní frith-thíofóideacha ar dhaoine, agus ceannródaí in úsáid Salvarsan i gcoinne sifilise. D'fhionn sé cumas lísisíme mar fhrithbheathach, agus tháinig ar pheinicillin timpeall an ama chéanna le Howard Florey is Ernst Chain. Roinn an triúr acu Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine sa bhliain 1945.


John Ambrose Fleming.
Fisicí a saolaíodh i Lancaster Shasana ab ea John Ambrose Fleming (1849-1945). D'fhionn sé an feadán teirmianach, gléas bunúsach sa leictreonaic. Ceannródaí in úsáid an leictreachais i gcomhair soilsithe is téimh ar scála forleathan. Leag sé amach rialacha Fleming. I riail na deasóige (riail an ghineadóra) a thagann i bhfeidhm i ngineadóir leictreach, baintear úsáid as an lámh dheas leis an ordóg, an chéad mhéar is an dara méar sínte amach ag dronuillinneacha le chéile: léiríonn an ordóg treo gluaiseachta na sreinge, an chéad mhéar treo an réimse mhaighnéadaigh, is an dara méar treo an tsrutha ionduchtaithe sa tsreang. I riail na ciotóige (riail an mhótair) a bhaineann le mótar leictreach is callaire, baintear úsáid as an lámh chlé leis an ordóg, an chéad mhéar is an dara méar sínte amach ag dronuillinneacha le chéile: léiríonn an ordóg treo gluaiseachta na sreinge, an chéad mhéar treo an réimse mhaighnéadaigh, an dara méar treo an tsrutha a ritear sa tsreang, agus ansin léiríonn an ordóg treo an fhórsa ar an tsreang freisin.


Walther Flemming.
Bitheolaí a rugadh i Sachsenberg sa Ghearmáin ab ea Walther Flemming (1843-1905). I 1882 scríobh sé an chéad chuntas nua-aoiseach ar an gcíteolaíocht. Chuir sé síos ann ar phróiseas na cilldeighilte, agus thug isteach an téarma ‘méóis’ dó.


Flichshneachta.
Foirm chomhdhlúthaithe a fhaightear san aer dromchlach agus é ag teocht gar don reophointe. Sneachta leathreoite a shroicheann an talamh, nó meascán sneachta is báistí agus iad ag titim.


Matthew Flinders.
Taiscéalaí a saolaíodh i nDonington Shasana ab ea Matthew Flinders (1774-1814). I 1795 sheol sé go dtí an Astráil, áit a ndearna sé taiscéaladh ar an gcósta thoir theas. In 1801-1803 sheol sé timpeall na hAstráile. Ainmníodh abhainn i dTír na Banríona agus raon sléibhte san Astráil Theas as.


Fliodh.
Planda caol spréite bliantiúil, go minic glas éadrom, is ea an fliodh. Fiaile an-choiteann, ag bláthú i rith na bliana go minic. Na duilleoga ubhchruthach urchomhaireach. Na bláthanna bídeach bán, le 5 pheiteal níos giorra ná seipil, roinnte go domhain in dhá chuid.


Fliodh uisce.
Planda ilbhliantúil faoi uisce a fhaightear ar fud an Domhain. An gas fréamhaithe, nó ag snámh go saor. Na duilleoga clúmhach, ina bhfáinní. Na bláthanna beag, ar bhioranna caola os cionn an uisce, scothdhearg nó scothbhuí, 4 pheiteal ar na fireannaigh, na baineannaigh gan pheitil. Gnéithe ar leith in úsáid mar phlandaí uisceadáin.


Fliú capaill.
Galar ionfhabhtaíoch capall a fhaightear i stáblaí rásaíochta agus áiteanna eile a mbíonn capaill. Bíonn roinnt víreas i gceist atá cosúil le fliú de chineál A i ndaoine, ach scoite uaidh. Is é an siomtóm is measa a fheictear ná casacht thirim mharthanach le roinnt fiabhrais. Le cóireáil chuí, tagann an capall chuige féin tar éis 7-21 lá, den chuid is mó. Tugann vacsaíní cosaint ghearrthéarmach ina choinne.


Fliú éanúil.
Galar an-ionfhabhtaíoch víreasach a chuireann isteach ar éanlaith clóis agus éin eile. Scaiptear é trí ghluaiseacht na n-éan ionfhabhtaithe nó tadhall lena dtáil siúd. Timpeall 100 cineál den ghalar ann. Is é H5N1 an cineál is marfaí fós, agus is féidir é a aistriú do dhaoine. Ní féidir leis an gcuid is mó de na víris H5 aistriú do dhaoine. Tháinig H5N1 chun cinn den chéad uair i 1997 i Hong Cong agus cailleadh 1.5 milliún éanlaith clóis, ón ngalar féin agus trí iad a scriosadh chun cosc a chur ar scaipeadh an ghalair. Tháinig sé chun cinn arís i 2003 sa Chóiré, agus leath amach chuig tíortha eile san Áise. I 2005 fuarthas cásanna in oirthear na hEorpa, agus faoi dheireadh na bliana sin bhí 70 duine básaithe aige.
Ar 3 Eanáir 2014, cailleadh duine Ceanadach trí fliú éanúil, an chéad duine a bhfuair bás i Mheiriceá Thuaidh.


Fliú na gcat.
Galar i gconair uachtarach na riospráide i gcait. Is eol go mbíonn dhá víreas chatúla ar a laghad taobh thiar de, FVR is FVC, agus go gcuireann siad tús le hathlasadh, agus sileadh as na súile is an tsrón. Tarlaíonn othrú don teanga is an carball agus bacadh phasáistí na sróine. Cailleann an t-ainmhí a ghoile, rud a lagaíonn tuilleadh é. Is féidir go dtarlóidh ionfhabhtuithe eile sa mhullach air, agus niúmóine. Tá gá le haltranas dian cúramach chun cóireáil ar an gcat. Galar an-ionfhabhtaíoch is ea é. Fanann cat a fhaigheann biseach ina iompróir, agus is féidir go gcuirfidh sé víris uaidh má bhíonn sé faoi strus éigin. Is féidir agus is inmholta cait a chosaint le vacsaíní. Tá riocht difriúil ann, eintríteas catúil ionfhabhtaíoch, a dtugtar an t-ainm céanna air uaireanta.


Fliuchlobhadh.
Saghas lofa in adhmad a tharlaíonn de bharr fungais cheallaigh. Ní bhfaightear ach in adhmad le toilleadh mór fliuchrais.


Fliúit.
Gléas ceoil ina ngníomhaíonn an seinnteoir colún aeir trí shéideadh trasna poll béil nó (mar a dhéantar le fliúit Shasanach) trí phíobán i gcoinne ciumhaise géire. Roinntear na fliúiteanna in dhá rang: iad sin a shéidtear trasna orthu, agus iad sin a shéidtear tríd an gceann. Sa ghnáthchaint, ciallaíonn fliúit an gléas ceolchoirme a shéidtear trasna air. Thugtaí an fhliúit Ghearmánach uirthi go dtí timpeall 1900. Bíonn sí déanta as adhmad nó, níos minice anois, miotal, i 3 theascán siúntaithe, le 13 thonpholl agus córas casta gléasanna a ligeann an compás crómatach iomlán de 3 ochtach ó C meánach suas. Fuaimníonn an fhliúiteog, atá níos lú, ag ochtach níos airde.


Flógastón.
Roimh 1800 bhí teoiric an fhlógastóin coitianta go leor leis an dó a mhíniú. De réir na teoirice seo, bhí ábhar a dtugtaí flógastón air i láthair i ngach rud indóite agus d'fhuasclaítí é le linn an dóite. Bhréagnaigh obair Lavoisier ar ocsaigin is a tábhacht sa phróiseas dóite an teoiric seo i 1788.


Flogóipít.
Ball den ghrúpa míanraí míoca, coitianta i gcarraigeacha doigheartha. A cómhdhéanamh cosúil le bitít.


Howard Walter Florey.
Paiteolaí a rugadh in Adelaide na hAstráile ab ea Howard Walter Florey (1898-1968). D'oibrigh sé le Ernst Chain, agus tháinig siad ar pheinicillin timpeall an ama chéanna le Alexander Fleming. Roinn an triúr acu Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1945.


Flosc (miotalóireacht).
Aon abhár a úsáidtear i bpróisis miotalóireachta chun cabhrú le sreabhadh an mhiotail leáite is na slaige agus scaradh na n-eisíontas gan mhaith. I mbruithniú iarainn, úsáidtear aolchloch chuige seo. I sádráil, baintear feidhm as roisín.


Flosc (fisic).
Sa bhfisic, téarma a chiallaíonn sreabhadh, cosúil le flosc páirteagal ag rith thar phointe, nó flosc sreabháin ag gluaiseacht ó bhrú ard go dtí brú íseal. I réimsí leictreacha is maighnéadacha, tugann an flosc (leictreach nó maighnéadach) méid an réimse atá ag taisteal ó fhoinse trí réigiún ar leith.


Flosc lonrúil.
An sreabh iomlán solais infheicthe a bhíonn le fáil le haghaidh soilsithe ó fhoinse, ag cur san áireamh cumas na foinse solas infheicthe a ghiniúint. Úsaidtear an tsiombail Φ chuige, agus tomhaistear i lúmain (lm) é. Bíonn flosc lonrúil timpeall 600 lm ó bholgán gealbhruthach 60 W, i bhfad níos mó ná an flosc lonrúil o fheadán fluaraiseach 60 W.


Flosc maighnéadach.
Sreabhadh na hiarmhairte maighnéadaí sa réigiún timpeall maighnéid ón bpol N go dtí an pol S, nó thart ar shreang sruthiompartha. Úsáidtear an tsiombail Φ, agus tomhaistear san aonad véibear (Wb) é. Is ionann an chainníocht seo is an floscdhlús (B) méadaithe faoin bhfairsinge a bhfuil an flosc ag sreabhadh tríthi. Tá an gaol seo idir floscdhlús is an déine mhaighnéadach H: B = μ H, nuair is é μ tréscaoilteacht mhaighnéadach an mheáin ina bhfuil an flosc ag sreabhadh.


Floscán.
I gcriostail inslithe is leathsheoltacha, cuilithín candamaithe i bhfuinneamh na leictreon a ghluaiseann timpeall an chriostail, ag aistriú fuinnimh gan aistriú luchta. Cineál cuasacháithnín is ea é, atá tábhachtach i dtuiscint an fhrithchaithimh is an tarchuir optúil.


Fluairíd.
Rianmhianra a bhíonn i láthair go nádúrtha sa chré agus an t-uisce. Fuarthas amach in áiteanna i Meiriceá, nuair a bhí tiúchan nádúrtha na fluairíde san uisce beagán níos mó ná is gnách, gur chuir sé seo go mór le cosaint fiacla i gcoinne a meata trí cháiréas. Uaidh sin, déanann na húdaráis áitiúla in an-chuid áiteanna fluairíd sóidiam a chur leis an soláthar uisce inólta (aon pháirt in aghaidh an mhilliúin) chun an chosaint seo a thabhairt do dhaoine an t-am ar fad. Tá daoine ann nach n-aontaíonn leis seo ar eagla go bhfaighidh daoine ródháileoga a bheadh baolach.


Fluairiseacht.
Astú solais infheicthe ó dhromchla ábhair ar a dtugtar "fosfar", tar éis don dromchla céanna a bheith imbhuailte ag radaíocht leictreamaighnéadach dhofheicthe eile le tonnfhaid níos lú, mar radaíocht ultraivialait nó X-ghathanna. Braitheann dath nó tonnfhad an tsolais infheicthe ar an bhfosfar, agus is féidir fosfar a roghnú chun aon dath is mian a chruthú. I ngnáthlampa fluairiseach, bíonn feadán gloine lán de ghal mearcair, agus an taobh istigh den ghloine clúdaithe le fosfar fluairiseach. Bíonn leictreoidí ag dhá cheann an fheadáin, agus nuair a chuirtear dóthain voltais idir na leictreoidí, ianaítear an ghal, rud a chruthaíonn radaíocht ultraivialait. Ansin nuair a imbhuaileann an radaíocht seo an fosfar, aisradaítear solas infheicthe uaidh sin. Tá lampa fluairiseach an-éifeachtach, beagnach 4 oiread níos éifeachtaí ná an gnáthlampa gealbhruthach: is é sin le rá go bhfaightear an oiread céanna lúman as lampa fluairiseach 40 W is a fhaightear as lampa gealbhruthach 150 W.


Fluairisin.
C20H12O5, ruaim antracuineoin, dearg le fluairiseacht dhian ghlas. Baintear feidhm as i dtuaslagáin an-chaola chun ligean i gcórais uisce is claiseanna srutha a aimsiú.


Fluairít.
Mianra coiteann fluairíd chailciam, CaF2, gorm nó corcra de ghnáth. An phríomhfhoinse fluairín. Faightear í i bhféitheacha is cuasóga taobh le carraigeacha doigheartha, agus fluaraisíonn sí faoi sholas ultraivialait. Baintear feidhm aisti mar fhlosc i ndéanamh cruach.


Fluaracarbóin.
Comhdhúile carbóin is fluairín. Is é teitreafluaraimeatán, CF4, an ceann is simplí. Nasc an-chobhsaí is ea an nasc C-F, agus tá na fluaracarbóin sháithithe an-neamhimoibríoch. Déanann teitreafluaireitiléin (CF2=CF2) an pholaiméir an-chobhsaí PTFE (Teflon) trí phoiliméarú suimiúcháin.


Fluarascóp.
Ionstraim míochaine a theilgeann X-radaíocht tríd an gcolainn chun íomhá reatha a dhéanamh de na fíocháin inmheánacha ar scáileán fluaraiseach. Úsáideann dochtúirí é le diagnóisiú a dhéanamh. Is féidir le gnáthíomhánna radagrafacha airíonna níos mine a thaispeáint, ach is fearr an fluarascóp nuair is gá airíonna gluaiste a scrúdú. Baintear feidhm as ionstraimí cosúla chun ábhair is réada meicniúla a iniúchadh.


Fluaróis.
Nimhiú ainsealach de bharr óil uisce ina bhfuil farasbarr fluairíde. Tarlaíonn sí in áiteanna ar fud an domhain, san India go háirithe, agus mar thoradh air tagann mílítheacht ar na fiacla is airtríteas martraitheach a chuireann isteach ar an dromlach go háirithe. Is mó ar fad an tiúchan fluairíde is gá chun tús a chur le fluaróis ná an tiúchan íseal a chuirtear in uisce inólta chun fiacla a chosaint ar cháiréas.


Flúgalchorn.
Gléas práis ceoil, cosúil leis an gcoirnéad agus leis an réim chéanna, ach le clog beagán níos mó. Caighdeánach i mbanna ceoil práis, ach ní úsáidtear i gceolfhoireann shiansach é.


Michael Foale.
Michael Foale sa bhliain 1987
Spásaire a rugadh i Louth Shasana is ea Michael Foale (1957-). I 2003 cuireadh i gceannas ar an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta é, agus chaith sé 200 lá ar bord, ag déanamh turgnaimh eolaíochta is gnáthchoinneála. Mar sin, chaith sé tréimhse níos faide sa spás ná aon spásaire Meiriceánach.


Fócas.
Pointe coinbhéirseachta na ngathanna solais a théann trí lionsa dearfach ag a gcruthaítear an fhíoríomhá is géire. Ní mór ionad lionsa an cheamara a choigeartú (a fhócasú) chun go gcomhthiteann an íomhá seo ar an dromchla fótamhothálach.


Fócasú inmheánach.
Eagar na n-eilimintí i lionsa comhshuite inar féidir fócasú ar réad in aice láimhe trí eilimintí taobh istigh den lionsa a bhogadh ar feadh na haise, in ionad an lionsa iomlán a bhogadh isteach nó amach ón réad le focasú air. Coinníonn an t-eagar seo an lionsa dlúth gan rothlú, rud a dhéanann deimhin de go mbeidh feidhmiú feabhsaithe ann i gcomhair grianghrafadóireacht garamhairc.


Foghlaim shiocrach.
Sa tsíceolaíocht, próiseas bunúsach foghlama. Tagann duine chun gníomh ar leith a dhéanamh le minicíocht nó déine níos mó/lú ná roimhe, de thairbhe iarmhairtí dearfacha nó diúltacha ar an ngníomh.


Föhn.
Gaoth the thirim a thagann anuas taobh na fothana de shliabh. De réir mar a éiríonn aer tais ar thaobh na gaoithe den sliabh, fuaraíonn sé is cailleann an fliuchras de bhrí go gcomhdhlúthaíonn an fliuchras ina bháisteach. Ansin ar an taobh eile den sliabh, tagann sé anuas agus éiríonn níos teo. Is féidir go n-ardófar an teocht sa ghaoth 10 °C taobh istigh de chúpla uair. Faightear a leithéid sna hAlpa san Eoraip. Tugtar "chinook" uirthi sna Sléibhte Creagacha i Meiriceá Thuaidh, "nor-wester" sa Nua-Shéalainn, agus "zonda" san Airgintín.


Fóibe.
Frithghníomh ró-eagla ar réad nó dála nach gceapfaí a bheith baolach go coitianta (mar shampla, spás oscailte, éin). Is féidir go dtiocfaidh duine ar sheift seachanta éigin. Tá an-chuid fóibí ann, agus roinntear iad i bhfóibí simplí (ina mbíonn ró-eagla ar dhuine roimh réad nó áit) agus fóibí sóisialta (ina mbíonn imní ar dhuine mar gheall ar a iompar féin os comhair daoine eile).


Foilsitheoireacht deisce.
Is é atá i gceist le foilsitheoireacht deisce ná ullmhú cló le micriríomhaire nó ríomhaire pearsanta leis na bogearraí cuí, an téacs cumtha is eagraithe de réir na líne, na léaráidí cruthaithe is eagraithe, na leathanaigh leagtha amach, na fleiscíní curtha isteach, agus an comhfhadú cinntithe. Is féidir íomhá an téacs chlóchurtha a phriontáil le cuid mhaith saghsanna printéara. Le fírinne, is ainm contráilte anseo ‘foilsitheoireacht’, mar is clóchur atá i gceist.


Foinsí fuinnimh.
Is iad na foinsí bunúsacha fuinnimh is mó a sholáthraíonn fuinneamh sa tír seo do stáisiúin ghinte leictreachais, gluaisteáin, tionscail agus tithe ná ola, gás nádúrtha, gual, móin, agus hidrileictreachas is fuinneamh na gaoithe. Tá foinsí eile in úsáid i dtíortha eile mar fhuinneamh núicléach, fuinneamh geoiteirmeach, agus fuinneamh na grianradaíochta.


Foinsí voltais.
De reir dlí Ohm, ní mór foinse voltais a bheith ar fáil chun sruth leictreach a bhrú trí fhriotaíocht seoltóra ar bith. Is é sainmhíniú an voltais ná an méid oibre i ngiúil a dhéanann an fhoinse (nó an méid fuinnimh a sholáthraíonn sí) chun cúlóm amháin luchta a aistriú ó theirminéal amháin go teirminéal eile. I bhfoinse mar seo, bíonn córas nó próiseas éigin chun an fuinneamh seo a fháil trí fhuinneamh de shaghas éigin eile a athrú ina fhuinneamh leictreach. I dteirmeachúpla, mar shampla, tagann an fuinneamh seo ó theas. Foinse voltais an-áisiúil is ea an chill leictreach, an chill voltach nó cheimiceach den saghas ina soláthraítear an voltas ó imoibrithe ceimiceacha. Foinse voltais srutha ailtéarnaigh (SA) is ea an dineamó a úsáidtear ar rothair, mar shampla, agus i gcórais ollmhóra leictreacha ag comhlachtaí soláthair, a athraíonn fuinneamh cinéiteach meicniúil rothlaithe chuig fuinneamh leictreach.


Foirgneamh cliste.
Foirgneamh de nua-dhéanamh le hairíonna gníomhacha chun seasamh i gcoinne creathanna talún. Bíonn brathadóirí creatha ag áiteanna áirithe sa struchtúr. Nuair a fhuinnmhítear iad ag crith talún nó an ghaoth, gintear comharthaí leictreonacha a sheoltar chuig ríomhaire stiúrtha. Tiomáineann an ríomhaire córas hiodrálach a ghluaiseann mais mhór — ar bharr an struchtúir, mar shampla — i gcoinne treo gluaisne na creatha. Cothromaíonn an fhrithghluaisne seo an ghluaisne spreagtha, agus ar an tslí seo fanann an foirgneamh iomlán cobhsaí. Is malairt an beart gníomhach seo ar bheartanna eile chun cosaint mhaolaithe fhulangach a sholáthar, cosúil leis an struchtúr a dhéanamh i bhfad níos maisiúla doichte treise ná mar is gá, nó an struchtúr a thógáil ar stuáin rubair a fheidhmíonn mar adhartán faoin bhfoirgneamh chun creathanna a mhaolú.


Foirgneamh coimeádta.
Struchtúr cruach is coincréite a iniann imoibreoir núicléach, a dheartar chun brú is teocht an-ard a sheasamh, agus i gcás éigeandála, na sceithgháis radaighníomhacha a choimeád sáinnithe istigh ann. Is gá go seasfaidh an foirgneamh seo fórsaí seachtracha freisin, cosúil le creathanna talún, tuilte, gaotha arda, sneachta trom, agus pléascadh buamaí.


Foirm chaighdeánach.
Sa mhatamaitic, uimhir sa bhfoirm A × 10n, agus 1 ≤ A ≤ 10 is n ina shlánuimhir dhearfach nó dhiúltach. Tá an fhoirm seo an-áisiúil chun uimhreacha an-mhóra is an-bheaga a scríobh. Mar shampla, 5,000,000,000 = 5 × 109, agus 0.000000005 = 5 × 10-9.


Foirmle cheimiceach.
Léiriú ábhair i dtéarmaí siombailí na ndúl ann. Scríobhtar foirmlí comhdhúl móilíneach mar mhóilín iomlán: mar shampla, scríobhtar beinséin mar C6H2, agus aicéitiléin mar C2H2. Maidir le comhdhúile neamh-mhóilíneacha, scríobhtar an cóimheas is simplí de na dúile ann: mar shampla, scríobhtar CaF2 mar fhoirmle eimpíreach fluairíd hidrigin, agus C do dhiamant.


Foirnéis frithspréite.
Foirnéis ina dtéitear ábhar go hindíreach trí na lasracha teo a chlaonadh ar ais anuas ar an ábhar ag an díon, in ionad é a théamh go díreach ag an mbreosla loiscneach. Úsáidtear an próiseas seo go príomha i ndéanamh cruach, ach i ndéantúsaíochtaí eile freisin, déanamh gloine is ceirmeachta, mar shampla.


Foirnéis soinneáin.
Foirnéis a úsáidtear chun mianach iarainn a dhí-ocsaídiú go hiarann. Luchtaítear an fhoirnéis ard le mianach, cóc is aolchloch (a fheidhmíonn mar fhlosc chun an tsilice a bhaint as an miotal nuair a bhíonn sé leáite). Bíonn an fhoirnéis líneáilte le hábhair mhianracha theasfhulangacha, cosúil le cré thine, agus neartaítear dó an chóic le soinneán aeir réamhthéite. Ag an teocht atá ginte ag na himoibrithe éagsúla a tharlaíonn sa bhfoirnéis, dí-ocsaídítear an mianach iarainn go hiarann, agus ritheann an t-iarann leáite go bun na foirnéise, áit a dtarraingítear an t-iarann amach chun é a reo mar mhuciarann nó a iompar go díreach, leáite fós, chuig mhonarcha chun cruach a dhéanamh as. Cuimsíonn an t-iarann seo tiúchan ard carbóin, agus is bunábhar é do chruach nó próisis na teilgcheártan. Sa chóras iomlán, bíonn struchtúir chun an t-aer a théamh don soinneán agus feidhm a bhaint as gáis indóite na foirnéise. De réir na dtaifead, tógadh an chéad fhoirnéis soinneáin sa tSín i 18 RC.


Foirnéis stua leictrigh.
Foirnéis leictreach a úsáidtear i ndéanamh cruach. Cruthaítear teocht an-ard sa stua, an díluchtú idir an dá leictreoid, agus an sruth ag dul tríd an ábhar a ghalaítear ó na leictreoidí. Sa bhunphróiseas a cheap Karl Siemens i 1870, cruthaíodh an stua faoin soitheach leáite chun an miotal a théamh go hindíreach. Níos déanaí cheap an miotaleolaí Francach Paul Heroult (1863-1914) foirm ina ndéantar an stua idir leictreoid is an miotal féin. I bhfoirm eile fós, a cheap an miotaleolaí Iodálach Enrico Stassano, gintear an stua idir leictreoidí os cionn an mhiotail agus téitear an miotal trí radaíocht teasa ón stua.


Foirsítia.
Tom duillsilteach a chuireann meatháin amach ó chinn na ngéag stuach is síos le fréamhú. Dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa agus oirthear na hÁise. Na duilleoga ubhchruthach fiaclach urchomhaireach. Na bláthanna buí le 4 pheiteal leata i gcrobhaingí a thagann amach roimh na duilleoga ar adhmad ón mbliain roimhe sin. Ainmnithe as an ngarraíodóir Albanach William Forsythe (1737-1804). Fástar mar mhaisiúchán é.


Anthony Herman Gerard Fokker.
Innealtóir aerárthach a rugadh i gKediri, Iáva ab ea Anthony Herman Gerard Fokker (1890-1939). Thóg sé a chéad eitleán i 1911, agus i 1913 bhunaigh monarcha i Schwerin sa Ghearmáin a rinne eitleáin cogaidh d'aerfhórsa na Gearmáine sa chéad chogadh domhanda.


Folláine cholainne.
Oiriúnú na colainne chun gur féidir tréimhsí níos faide fuinniúla aclaíochta aeróbaí a sheasamh. Méadaítear cumas na scamhóg, an chroí is na matán ocsaigin a ionsú, a dháileadh ar fud na colainne, agus a úsáid chun fuinneamh a ghiniúint. Is tábhachtach folláine na colainne don tsláinte mar cosnaíonn sí an cholainn i gcoinne galar, galair chairdeasoithíocha go háirithe.


Folú.
Nuair a thrasnaíonn pláinéad nó gealach rinn neimhe eile, ní bhíonn an rinn sin le feiceáil. Go minic is áisiúil é seo chun eolas a fháil ar an rinn neimhe atá ag déanamh an fholaithe. Braitheadh fáinní Satairn ar dtús nuair a d'fholaigh an pláinéad an solas ó réalta.


Folús.
Spás nach bhfuil aon damhna ann. Sa tsaotharlann, is féidir staid gar don fholús a bhaint amach tríd an aer a chaidéalú amach as soitheach atá iata go hiomlán. Tomhaistear folús de réir an bhrú inti. Nialas an brú a bheadh ag folús foirfe, rud nach féidir a bhaint amach. An staid is gaire don staid seo is ea an spás idir-réaltach. Ach is féidir folúis 10-4-10-10 Pa a bhaint amach le teicneolaíochtaí nua-aoiseacha folúis i gcomhair turgnamh nuair is gá aon chur isteach ag adaimh eachtrannacha a choimeád as áireamh.


Folúsdeascadh.
Modh táirgthe scannán tanaí. Táirgtear adaimh d'ábhar ó fhoinse téite taobh istigh de shoitheach folúis, agus ligtear dóibh titim ar dhromchla na foshraithe atá le clúdach le brat. Baintear feidhm as an modh seo chun brat alúmanaim a chur ar dhlúthdhioscaí. Déantar codanna de chiorcaid phriontáilte trí scannán miotail a dheascadh trí mhasc.


Folústeicneolaíocht.
Gaireas de chaidéil, píobáin, ceangail idir píobáin, ábhair shéalaithe, folústomhsairí, soithigh folúis agus eile, ar féidir leis folús a chruthú i soitheach le brú den bhilliúnú cuid de bhrú an atmaisféir. Baintear feidhm as chun brait thanaí miotal is neamh-mhiotal a dheascadh i gcomhair ionstraimí optúla is comhbhall leictreonach. Úsáidtear í freisin chun folúis a chruthú i bhfeadáin gha-chatóideacha is luasghéaraitheoirí cáithníní, agus i gcomhair díhiodráitithe ag teocht íseal (siocreo).


Fo-mheaisínghunna.
Arm beag, leathshlí i méid idir piostal is raidhfil, atá in ann rois piléir a scaoileadh go huathoibríoch. Saothraíodh den chéad uair é timpeall 1918, agus úsáideadh go fairsing sa dara cogadh domhanda (gunna Sten ag na Briotanaigh, an MP38 ag na Gearmánaigh). Faoi seo, tá an raidhfil ionsaithe ina ionad.


Fondúireacht Eolaíochta Éireann.
An fhondúireacht reachtúil náisiúnta chun deontais a bhronnadh ar thaighde eolaíochta is innealtóireachta is ea Fondúireacht Eolaíochta Éireann ("SFI" i mBéarla). Bronnann sí deontais ar bhonn iomaíoch do thaighdeoirí acadúla is foirne taighde a léiríonn cumas is dóchúlacht go nginfidh siad eolas nua, teicneolaíochtaí nuálacha, agus fiontair iomaíocha sa bhiteicneolaíocht, an teicneolaíocht faisnéise is teileachumarsáide, agus na teicneolaíochtaí fuinnimh inmharthana is teicneolaíochtaí atá tíosach ar fhuinnimh.


Fónón.
Tonn mheicniúil a fhorleathann mar chuilithín trí sholad, ag díláithriú na n-adamh go móimintiúil. Is é candam chreathadh na laitíse an fónón, a léiríonn airíonna cosúil le hairíonna cáithníní (mar shampla, an cumas cáithníní eile a scaipeadh, rud a bhraitear le díraonadh neodrón). Meastar go gcuimsíonn gráinne salainn ag teocht an tseomra timpeall 1018 fónón.


Fophéinteáil.
San ealaín, réamhchisil péinte, aondathach go minic, chun cothromaíocht an tsolais is an scátha sa phictiúr a shocrú roimh na gléis daite is an t-iompaisteó a chur leis. Gnáthmhodh oibre go dtí déanach sa 19ú céad.


Foramainiféaran.
Prótasón, cosúil le haiméibe, a thálann sliogán seachtrach, cailcreach is cuasach de ghnáth. Itheann is gluaiseann sé trí phróisis phrótaplasmacha, sínte amach trí oscailtí sa sliogán. Orgánach muirí den chuid is mó. Cruthaíonn a n-iarsmaí dríodar ar an ngrinneall a dtugtar "láib fhoramainiféarach" air, agus bíonn cuid mhaith iontaisí ann.


Foraois chlochraithe.
Toradh ar phróiseas iontaisithe ar adhmad ina malartaítear an t-adhmad le silice, calcadóine nó ópal de ghnáth, trí inshíothlú uisce atá saibhir i mianraí. Uaireanta, caomhnaítear mionstruchtúr an adhmaid go foirfe. Sampla iontach is ea Páirc Náisiúnta na Foraoise Clochraithe i stát Arizona, SAM a bunaíodh sa bhliain 1962.


Foraoiseacht.
Cur, fás, baint is margaíocht crann, agus bainistiú ainmhithe fiáine is acmhainní caitheamh aimsire i bhforaoisí. Fásann coillteoirí barra nua adhmaid trí phróiseas a dtugtar "athfhoraoisiú saorga" air. Tugtar "foraoisiú" ar an saothar nuair a chuirtear síolphlandaí (crainn 1-4 bhliain d'aois) ar thalamh nach raibh foraois uirthi roimhe. De ghnáth is gá timpeall 75,000 síol in aghaidh an heicteáir chun barr cóir crann a tháirgeadh. Más síolphlandaí a chuirtear, is gá 2,000 in aghaidh an heicteáir. I gcuid mhaith tíortha bíonn foraoisí faoi údarás stáit, a bhainistíonn na foraoisí, a dhéanann taighde ar gach gné den ghnó, agus a dhíolann an t-adhmad. Maidir le bainistiú na n-ainmhithe fiáine, ní mór cothromaíocht idir líon na n-ainmhithe is na n-éan agus soláthar bia, uisce is dídin. Tá foraoisí ar fud an domhain freisin a ceapadh mar pháirceanna náisiúnta nó comarclanna i gcomhair ainmhithe fiáine, agus iad faoi chosaint ar leith. Ach ní leor na hiarrachtaí seo, mar is i méid atá an baol do na h-ainmhithe fiáine is a ngnáthóga ag dul.


Foraoisí báistí.
Saghas fásra a fhaightear i réigiúin mheánchiorclacha fhliucha agus réigiúin eile le comhdhlúthú ard, cosúil leis an Nua-Shéalainn is na sléibhte ar chósta thiar thuaidh na Stát Aontaithe. Tá ilghnéitheacht iontach plandaí is saghsanna ainmhithe sna foraoisí báistí trópaiceacha, ciseal iata ceannbhrait nach ligeann mórán solais isteach ar urlár na foraoise, agus timthriallú tapa cothaitheach taobh istigh den fhoraois. D'ainneoin fás uaibhreach na bhforaoisí seo, nuair a ghearrtar síos iad bíonn an ithir sách neamhthorthúil mar go bhfuil an chuid is mó de na cothaithigh sa bhfásra, agus scuabtar an ithir chun siúil go gasta. Bíonn luach ard tráchtálach ar chuid mhaith de na crainn (mar shampla, an téac is an mahagaine) agus tá fairsingí ollmhórá á nglanadh amach. Tá dífhoraoisiú á dhéanamh freisin chun limistéir nua talmhaíochta a chruthú i gcomhair rainséireacht beithíoch is mianadóireachta. Measann Eagraíocht Bia is Talmhaíochta na Náisiún Aontaithe go bhfuil 100,000 km2 ar a laghad á nglanadh in aghaidh na bliana. Is cúis mhór imní an ráta ollmhór glanta seo do lucht caomhnaithe an chomhshaoil, de bharr cailliúint na bithéagsúlachta agus iarmhairtí bunúsacha na bhforaoisí báistí ar chórais aeráide an Domhain.


Foraoisí tuaisceartacha.
Foraoisí dlútha buaircíneacha i Meiriceá Thuaidh, an Eoraip agus deisceart na hÁise. Speicis shainiúla crann iontu, ina measc an ghiúis, an ghiúis himlice is an ghiúis ghallda, agus an péine i réigiúin níos oscailte. Ní hionann amach is amach na foraoisí tuaisceartacha seo agus an tadhga atá ar an taobh ó thuaidh den chrios seo, mar a bhfuil na crainn níos éadlúithe agus a sroicheann níos mó de sholas na Gréine an talamh.


Foraoisiú.
Athphlandáil talamh coille chun adhmad trádálach a tháirgeadh (mar shampla, fáschoillte cónaiféar ar thalamh ard), cosc a chur ar chaitheamh na hithreach nó tuilte tobanna, nó leathnú an ghaineamhlaigh le crios cosanta fásra ar thalamh lom.


Forbairt inchinne sa leanbh.
Is fíorbheag é an tuiscint ar an inchinn agus conas a fhoghlaimíonn sí ábhair chomh casta le loighic, moráltacht, is mothúchán. Is eol, áfach, go mbíonn an inchinn á cumadh is á heagrú fós tar éis breithe. Bíonn i bhfad níos lú sionapsaí — na ceangail idir cealla néarógacha — ag leanbh an-óg ná ag duine fásta. Ag aois a 2 bíonn an oiread céanna sionapsaí acu. Ag aois 4-10 bíonn farasbarr díobh ag an bpáiste thar an duine fásta, agus faoi 16 bhliain bíonn líon an duine fhásta ag an duine óg arís. Ní fios cén bhaint a bhíonn ag géinte is cleachtaí leis an bhforbairt seo, ná cé na cleachtaí atá inmholta d'fhonn an inchinn a fhorbairt oiread agus is féidir. Ó thaobh fiseolaíochta de, tá an-chuid taighde ag díriú ar choirtéis an éadain san inchinn, a bhíonn an-ghníomhach ina meitibileacht ag aois 6 mhí-2 bhliain, agus arís le linn caithreachais, rud a d'fhéadfadh a bheith bainteach le forbairt mhothúchánach nó chognaíoch. Aisteach go leor, bíonn an maothán clé gníomhach nuair a mhothaíonn an duine óg sonas, áthas nó spéis, ach an maothán deas a bhíonn san áireamh agus mothú diúltach aici/aige. Meastar uaidh sin go dtéann cleachtaí áirithe, ag céimeanna forbartha faoi leith, i bhfeidhm ar na ciorcaid is na ceangail mhothúchánacha sa choirtéis sin. Ach tá obair ollmhór taighde le déanamh chun na forbairtí is torthaí seo a léiriú.


Forbairt theirmeach.
Nuair a ardaítear teocht ábhair, forbraíonn an t-ábhar sin i ngach treo. Tarlaíonn sé seo de bharr méadú i ngluaiseacht theirmeach na n-adamh. Tarlaíonn forbairt líneach i dtreo ar bith a bhraitheann ar an bhfad tosaigh, an t-ardú teochta, agus tairiseach an ábhair, a dtugtar "an chomhéifeacht forbartha líní" air. Tarlaíonn forbairt thortoimhseach freisin, a bhraitheann ar an toirt thosaigh, an t-ardú teochta agus tairiseach an ábhair, a dtugtar "an chomhéifeacht forbartha tortoimhsí" air. Tomhaistear na tairisigh seo d'ábhair éagsúla, agus is áisiúil iad seo le hiompar na n-ábhar is iad faoi ardteocht a thuiscint.


Feirdhris.
Speiceas róis le duilliúr aramatach agus boladh milis. Tugtar "an dris chumhra" uirthi freisin.


Forfhathach.
Cineál annamh réalta, fíormhaisiúil agus níos lonrúla ná aon réalta eile. Samplaí is ea Betelgeuse is Rigel sa Bhodach, Antares is Deneb. 10-60 oiread níos maisiúla ná an Ghrian, thar 10,000 oiread níos gile, agus mar sin, le feiceáil an-fhada amach uathu.


Forfhuarú.
Fuarú leachtanna áirithe faoi bhun na teochta a luaitear mar reophointe an leachta sin, rud a tharlaíonn i gcuid mhaith próiseas nádúrtha is tionsclaíoch. Nuair a dhéantar é seo, staid éagobhsaí a bhíonn ann, agus má shuaitear an leacht seo athraíonn sé chuig an staid sholadach, atá cobhsaí ag an teocht sin. Tarlaíonn na coinníollacha i gcomhair an fhorfhuaraithe seo i gcruthú criostail oighir i scamaill, reo an uisce dhromchlaigh i locha, agus siocreo. Is núicléas éigin, páirteagail deannaigh mar shampla, a chuireann tús le hathrú an uisce fhorfhuaraithe chuig oighear. Is féidir le hábhair áirithe fanacht sa staid fhorfhuaraithe, mar a dhéanann gloiní ar leachtanna forfhuaraithe iad, bíodh is go bhfeidhmíonn siad mar sholaid bhuana.


Forimtharraingt.
Teoiric chandamach mheabhraitheach a chuimsíonn imtharraingt, an fórsa leictreamaighnéadach, agus na fórsaí núicléacha. Tomhasteoiric is ea í, bunaithe ar fhorshiméadracht, agus cuireann sí i gcás graibheatóin is graibhitíonónna mar iompróirí an fhórsa imtharraingthe. Níl aon fhianaise thurgnamhach léi.


Formain.
Na príomhchomhpháirteanna fuaimiúla a chinneann cáilíocht fuaim guta ar leith. Cruthaítear iad leis an aer a ritheann trí chonair an ghutha, a chritheann ag bandaí difriúla minicíochtaí, ag freagairt d'athruithe i gcruth is righneas na conaire sin agus téada an ghutha istigh inti.


Formhéadú.
Tomhas ar chumas córais optúil íomhá a laghdú nó a mhéadú. I lionsa simplí, is ionann an formhéadú agus cóimheas na huillinne iompartha ag an tsúil leis an lionsa is na huillinne iompartha ag an tsúil gan an lionsa. Cothrom, a bheag nó a mhór, le cóimheas mhéid na híomhá is mhéid na frithne.


Fórsa láraimsitheach.
An fórsa gathach is gá a dhíriú isteach chun réad a choinneáil ar chonair chiorclach. Mar shampla, soláthraíonn an domhantarraingt fórsa mar seo ar an nGealach, á coinneáil i bhfithis timpeall an Domhain. Cuireann an fórsa láraimsitheach luasghéarú láraimsitheach i bhfeidhm sa treo céanna leis an bhfórsa. Nuair a bhíonn réad faoi luas líneach tairiseach ar chonair chiorclach, bíonn a threo (agus mar sin, a threoluas) ag athrú an t-am ar fad, agus is luasghéarú láraimsitheach dírithe i dtreo lár an chiorcail a bhíonn i bhfeidhm air.


Fórsa leictreaghluaisneach.
An obair is gá a dhéanamh i bhfoinse leictreachais chun luchtanna a scaradh ó chéile le difríocht poitéinsil a chruthú, agus atá in ann sruth a thiomáint timpeall ciorcaid, a ghiorraítear go dtí flg (emf). Le fírinne, is ainm mí-oiriúnach é ‘fórsa’ anseo. Is airí de chuid na foinse an flg, ach braitheann an difríocht poitéinsil ar an bhfoinse agus an sruth a ritheann. Aistríonn foinse flg fuinneamh don chiorcad tríd an obair a dhéanann sí chun an poitéinseal a ardú. Mar shampla, is foinse flg bataire, ina ngluaiseann fuinneamh ceimiceach luchtanna do na teirminéil chun teirminéal amháin a dhéanamh dearfach is an ceann eile diúltach. Is é an flg an obair a dhéantar ar na luchtanna chun an scaradh seo a bhaint amach. Ciallaíonn flg 1 V (volta) go n-ídíonn an bataire 1 J (giúl) fuinnimh chun 1 C (cúlóm) luchta a scaradh.


Fórsa núicléach lag.
Fórsa bunúsach sa nádúr, a stiúrann béite-mheath radaighníomhach. Feidhmíonn an fórsa núicleach láidir chomh maith leis taobh istigh de núicléas an adaimh.


Fórsa núicléach láidir.
Fórsa bunúsach sa nádúr a choimeádann na prótóin is na neodróin le chéile taobh istigh de núicléas an adaimh, agus a choimeádann na cuairc taobh istigh de phrótóin is neodróin. Neamhspleách ar, is níos láidre ná, an fórsa leictreamaighnéadach, agus rialaíonn sé eamhnú núicléach is alfa-mheath. Glactar go forleathan le crómaidinimic chandamach mar theoiric shásúil ar an bhfórsa núicléach láidir.


Fórsaí armtha.
Eagraíochtaí míleata a bhunaíonn stát go hoifigiúil chun an tír a chosaint ó ionsaí tíre eile. Bíonn difríocht shoiléir idir na fórsaí seo agus eagraíochtaí oifigiúla chun an dlí a fheidhmiú taobh istigh den tír féin (na póilíní) is grúpaí armtha neamhoifigiúla (eisreachtaithe). De ghnáth, bíonn 3 phríomhbhrainse sna fórsaí armtha: an t-arm, an cabhlach, agus an t-aerfhórsa—ach uaireanta, bíonn forluí éigin eatarthu (mar shampla, saighdiúirí cabhlaigh). Go minic bíonn éagsúlacht sa bhfoireann i mbrainse ar bith (mar shampla, saighdiúirí gairmiúla, coinscríofaigh, amhais, cúltacaithe).


Forsheoltacht.
Iompar neamhghnách ina gcailleann ábhar ar leith aon fhriotaíocht do sheoladh srutha leictrigh. De réir dlí Ohm, nuair a ritheann sruth trí ábhar forsheoltach ní bhíonn aon voltas trasna, agus ní chruthaítear aon teas ón bhfuinneamh leictreach a iompraítear tríd. Mar sin, tá an seoladh srutha leictrigh lánéifeachtach trína leithéid d'ábhar. Dá mb'fhéidir sreanga forsheoltacha a úsáid i gciorcaid is mogalraí leictreacha, ba mhór an choigilt fuinnimh é. Gníomhaíonn na dúile miotalacha luaidhe, stán is mearcair, agus comhdhúile éagsúla mar fhorsheoltóirí nuair a fhuaraítear iad go dtí teocht héiliam leachtaithe ag -273.15 °C, an-ghar don dearbhnialas teochta. Tá sé an-chostasach ó thaobh airgid is fuinnimh de a leithéid a chur i gcrích, agus mar sin ní dóchúil go bhfeidhmeofar éifeacht na forseoltachta i dtarchur leictreachais leis na miotail sin. Le blianta anuas táthar tar éis comhdhúile ceirmeacha, bunaithe ar thailliam, a úsáid a léiríonn forsheoltacht ag teocht nítrigine leachtaithe, nó fiú suas go dtí -150 °C. Tá an-chuid taighde ar siúl chun comhdhúile a aimsiú a bheadh forsheoltach ag teocht níos mó fós, rud a dhéanfadh táirgeadh is feidhmiú na n-ionstraimí is na n-inneall a bheadh bunaithe ar chiorcaid is comhbhaill fhorsheoltacha níos saoire fós.


Forshiméadracht.
Sa bhfisic, gaol siméadrach a cheanglaíonn cáithníní le guairní difriúla (mar shampla, slánuimhir is leathshlánuimhir). Forbraíodh teoiricí atá bunaithe ar fhorshiméadracht a chuimsíonn cáithníní a bheadh ina bpéirí ar na cáithníní a braitheadh chuige seo, leis na maiseanna céanna ach guairní difriúla. Níor braitheadh péirí forshiméadracha dá leithéid (scuarc, sleipteon, fóitíneó, is eile) fós.


Forshonach.
Sa mheicnic shreabhánach, sreabhadh sreabháin atá níos mó ná luas forleata na fuaime sa sreabhán sin, i gcás réada atá ag gluaiseacht tríd an sreabhán nó i gcás sreabháin atá ag gluaiseacht thar réad fosaithe. Eitlíonn eitleáin fhorshonacha ag luas níos mó ná luas na fuaime.


Forshreabhacht.
Airí a léiríonn héiliam leachtach ag teocht faoi bhun -271 °C: bíonn a shlaodacht cothrom le nialas, agus ní thugann sé aon fhriotaíocht do shreabhadh. Léiríonn héiliam forshreabhach airíonna neamhchoitianta, mar shampla, an cumas snámh amach as soitheach, de réir dealraimh, ar neamhchead don domhantarraingt, agus ní féidir é a chur ag casadh mar is féidir a dhéanamh le réad soladach. Is sampla í an fhorshreabhacht d'iompar candamach, ach ar scála is féidir a fheiceáil go díreach. Piotr Kapitza a d'fhionn an fhorshreabhacht i héiliam-4 ag 2.19 K i 1938, agus léirigh David Lee, Douglas Osheroff is Robert Richardson forshreabhacht héiliam-3 ag.003 K i 1972. Tá an-suim i bhforshreabhacht héiliam-3 mar ábhar tástála i gcomhair iarmhairtí candamacha in ábhar comhdhlúite.


Fosfailipid.
Rangú saille ar leith ina bhfuil cuid den mhóilín (an ceann) an-pholach, agus mar sin intuaslagtha in uisce is hidrifileach (ní hionann is an chuid shailleach). Bíonn an chuid eile den mhóilín (an t-eireaball) an-dothuaslagtha is hidreafóbach. Is difriúil an ceann i ranganna difriúla fosfailipide. Is fosfailipidí na príomhchomhábhair i ngach cillscannán bitheolaíoch. Stórálann siad aigéad araicideonach, a fheidhmíonn mar réamhábhar na bprostaglaindiní.


Fosfáit.
Salann aigéid fhosfaraigh is ea fosfáit, ag cuimsiú de ghnáth ian teitrihéadrach, PO43-, HPO42- nó H2PO4-. Faightear fosfáití i mianraí éagsúla, apaitít go háirithe, agus déantar iad a thochailt le haghaidh leasuithe talún. Is comhábhar riachtanach de DNA is RNA na fosfáití. Déantar tuaslagáin, ina bhfuil na hiain HPO42- is H2PO4-, a mhaolánú ag pH 7.


Fótachlóchuradóir.
Meaisín chun cló a chur is íomhá den chló cumtha a dhéanamh ar pháipéar nó scannán, réidh le nochtadh ina phláta le haghaidh priontála. Is féidir go mbeidh na carachtair éagsúla stóráilte sa mheaisín mar íomhánna ar scannán, nó ar bhealach digiteach i gcuimhne an ríomhaire sa mheaisín. Is féidir iad a nochtadh i ndiaidh a chéile, nó líne i ndiaidh líne i scanadh gréasáin. Úsáidtear splanc, feadán ga-chatóideach, nó léasar mar fhoinse solais sa mheaisín.


Fótachóipeálaí xéaragrafach.
Bunaithe ar leictreastataic. Dromchla fótaisheoltach a luchtaítear ar dtús agus a nochtar ansin don íomhá atá le cóipeáil. Cailltear an lucht áitiúil ar an dromchla i gcomhréir le gile na híomhá ag gach pointe. Réalaítear an íomhá thánaisteach seo le hábhair luchtaithe datha. Ar deireadh aistrítear na hábhair datha seo don pháipéar, agus fosaítear iad le teas. Déanann fótachóipeálaí daite 4 íomhá den bhunphictiúr, ceann dubh is geal, agus ceann i ngach ceann de na dathanna príomhúla (cian/gorm, maigeanta/dearg, buí). Téann gach íomhá dá druma scoite priontála leis an dúch cuí. Ansin déantar 4 bhabhta priontála i ndiaidh a chéile chun an íomhá dheireanach fhorluite a tháirgeadh.


Fótagraiméadracht.
Grianghraf aerga le haghaidh fótagraiméadrachta
Úsáid taifead fótagrafach chun tomhais chruinne a dhéanamh ar fheiniméin is ea fótagraiméadracht. Cuirtear i bhfeidhm í i ndéanamh léarscáileanna trí shuirbhéireacht aerga den chuid is mó, ach baintear feidhm as i gcásanna sa mhíochaine, an dlí-eolaíocht agus an ailtireacht freisin, nuair is féidir eangach thoimhseach a chur san áireamh nó a fhorshuí.


Fóta-ianúchán.
Táirgeadh ian le solas nó radaíocht leictreamaighnéadach le dóthain fuinnimh chandamaigh chun leictreoin a bhaint as na hadaimh. Mar shampla, cruthaítear is athchruthaítear ianaisféar an Domhain an t-am ar fad ag radaíocht ultraivialait i radaíocht na Gréine a chruthaíonn iain ó na hadaimh san atmaisféar. Mar shampla eile, cruthaíonn solas a ionsaíonn leathsheoltóirí díseanna leictreon is poll atá bunúsach i bhfeidhmiú griancheall.


Fótaiceimic.
Staidéar ar na himoibrithe ceimiceacha a tharlaíonn mar gheall ar ionsú solais infheicthe is ultraivialait (mar shampla, na himoibrithe a athraíonn solasfhuinneamh chuig fuinneamh leictreach i ngrianchealla) agus na himoibrithe a tháirgeann solas. Tugtar "fótalú" ar dhianscaoileadh nó díthiomsú móilíní trí nochtadh do sholas.


Fótaighreanadóireacht.
Teicníochtaí chun plátaí miotalacha priontála a chruthú ar shorcóirí a iompraíonn íomhánna toin leanúnaigh (líne) is téacs leath-thoin, agus go príomha, léirithe i gcomhair clóbhuailte (téacsanna is léirithe) is greanphriontála. Leathnaítear tuaslagán solasíogair ar an bpláta miotail, nochtar an dromchla sin do chlaonchló na híomhá atá le greanadh, agus ansin eitseáiltear an pláta. Ina dhiaidh sin fanann an íomhá mar rilíf ar an bpláta nó sorcóir greanphriontála.


Fótaileaisteachas.
Athrú in airíonna tarchurtha solais solaid (mar shampla, plaisteach nó gloine) nuair a chuirtear faoi strus é. Ainm eile ar an bhfeiniméan is ea dé-athraontas ionduchtaithe go meicniúil. Is amhlaidh a athraíonn polarú an tsolais tharchurtha, agus is féidir é a bhrath tríd an solad a chur idir dhá pholaraitheoir thrasnaithe (is é sin, lena dtreonna tarchurtha ag dronuillinn dá chéile) agus strus a chur ar an ábhar. Feictear patrúin shainiúla dhaite ar féidir strus innealtóireachta a anailísiú uathu.


Fótaiméadracht.
Tomhas an tsolais is a ráta tarchurtha. Ní hionann is radaiméadracht, baineann fótaiméadracht le minicíochtaí (tonnfhaid) sofheicthe amháin, agus cuireann san áireamh íogaireacht neamhchothrom na súile do sholas de mhinicíochtaí difriúla. Is tábhachtach í i ngrianghrafadóireacht agus dearadh soilsithe. Tomhaistear an flosc lonrúil i lúmain (lm), agus freagraíonn sé seo dá gcumhacht radanta sa radaiméadracht. Tomhaistear an déine lonrúil (a fhreagraionn don déine radanta sa radaiméadracht) i gcaindéilí (cd). Tomhaistear an lonras, a fhreagraíonn don radantas sa radaiméadracht, in aonaid cd m-2. Agus tomhaistear an soilseas (ag freagairt don lonradas sa radaiméadracht) i lucsaí (lx).


Fótaimicreagraf.
Grianghraf réada a bhreathnítear trí mhicreascóp. I gcórais optúla is féidir formhéadú suas le × 2000 a bhaint amach, agus teicníochtaí feabhsaithe íomháithe, cosúil le soilsiú dúréimse, paschodarsnacht, is polarú daite, a úsáid. Le leictreonmhicreascóp is gá grianghraf den íomhá scanta a thógáil ó fheadán léirithe ardghéire le tréimhse fhada nochta chun earráidí a bhaineann leis an scanadh a sheachaint. Sa chás seo, is féidir formhéadú suas le × 106 a bhaint amach.


Fóta-iolróir.
Feiste leictreonach chun solas a bhrath. Mar thoradh ar ionsaí an tsolais a thagann isteach ar dhromchla, astaítear leictreoin tríd an iarmhairt fhótaileictreach. Luasghéaraíonn agus iolraíonn sraith leictreoidí na leictreoin seo, ionas go mbíonn sruth intomhaiste ag an anóid dheireanach nuair a ionsaíonn a laghad is fótón amháin an chéad dromchla braite.


Fótairéalachas.
Stíl nua-aoiseach péintéireachta, a dtugtar "for-réalachas" is "hipiréalachas" air freisin. Déantar na pictiúir, an-mhór go minic, a phéinteáil go deismíneach i stíl an fhíornádúrachais, cosúil le grianghraf daite atá fócasaithe go soiléir. An-choitianta sna Stáit Aontaithe ó timpeall 1960.


Fótaisféar.
Dromchla feiceálach na Gréine (nó réalta eile). Timpeall 500 km ar thiús, an crios ina n-athraíonn cisil na Gréine ó bheith iomlán teimhneach do radaíocht chun a bheith trédhearcach, agus mar sin, an crios a dtagann an solas a fheicimíd uaidh. A theocht timpeall 6,000 K. Nuair a iniúchtar an fótaisféar go mion, bíonn cruth breac air.


Fótaisheoltacht.
Méadú i seoltacht ábhar áirithe (mar shampla, leathsheoltóir cosúil le harsanaíd sileacain nó arsanaíd gearmáiniam) nuair a nochtar do sholas iad. Cabhraíonn na fótóin ionsaitheacha, má tá a bhfuinneamh níos mó ná leibhéal ar leith, le táirgeadh díseanna leictreon is poll, agus cuireann siad seo leis an tseoltacht. Baintear feidhm as an iarmhairt seo i mbraiteoirí is lasca solasíogaire, agus ceamaraí teilifíse.


Fótaiteiripe.
Is éard atá i gceist le fótaiteiripe ná nochtadh na colainne do sholas fionnuar gorm (tonnfhaid 420-80 nm), saor ó sholas ultraivialait. Úsáidtear í chun cóireáil ar bhuíochán an naíonáin nuabheirthe.
Cabhraíonn sí chun an lí bilearúibin a dhíghrádú ina tháirgí atá intuaslagtha in uisce, ionas gur féidir iad a dhíbirt sa bhfual.


Fótaithréimhseacht.
Freagairt orgánaigh d'athruithe tréimhsiúla, i ndéine an tsolais nó fad na tréimhse soilsithe (solas an lae), i dtimthriall nádúrtha nó saorga soilsithe is dorchachta. Rialaíonn fótaithréimhseacht chuid mhaith eachtraí i dtimthriall bliantúil plandaí, agus timthriall séasúrach atáirgthe ainmhithe áirithe.


Fótamontáis.
Eagar íomhánna roghnaithe a dhéantar trí leagan amach fisiciúil na n-íomhánna gearrtha amach ar chúláil, nó trí phriontáil chuingrithe cuid mhaith íomhánna scoite claonchló i ndiaidh a chéile. Úsáidtear go forleathan í in ullmhú léirithe fógraíochta, agus uaireanta san ealaín chruthaitheach.


Fothach.
Galar urchóideach capall, ina n-atann na faireoga (faoi na gialla go háirithe) agus a dtarlaíonn sileadh múcasach ón tsrón. Marfach tógálach. Is féidir le duine í a tholgadh.


Fothimthriallta i bhfithis, claonadh agus luainíocht an Domhain.
Athrú tréimhsiúil i bhfithis an Domhain, claonadh a aise, agus a rothlaithe. Measann eolaithe go mbíonn tionchar ag na timthriallta seo ar an gcóras farraige/atmaisféir a stiúrann aeráid an Domhain. Go baileach, meastar go gcuireann na timthriallta seo go mór le tús is deireadh oighearaoiseanna. Tá tréimhsí 26,000 bliain ag an luainíocht i gclaonadh na haise, timpeall 41,000 míle bliain i gclaonadh na haise, agus timpeall 100,000 bliain i gcruth éilipteach na fithise. Trí na huillineacha ag a dtagann radaíocht ón nGrian agus na faid idir an Ghrian is dromchla an Domhain a athrú, is amhlaidh a chreideann na heolaithe go stiúrann na timthriallta seo, a luíonn anuas ar a chéile, téamh is fuarú fadtréimhseach an Domhain, agus teacht chun cinn is cúlú na n-oighearshruthanna is na n-oighearaoiseanna.


Fothram.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise. Na gais cearnach i dtrasghearradh, folláin agus díreach in airde. Na duilleoga urchomhaireach fiaclach. An bláthra ard géagach. Na bláthanna le feadán beagnach sféarúil, scothghlas, 5 mhaothán beag, an dá cheann uachtaracha ag déanamh liopa scothdheirg/dhoinn, iad pailnithe ag foichí. An-chuid gnéithe cosúla sna creasa measartha freisin.


Léon Foucault.
Fisicí a rugadh agus a d'éag i bPáras ab ea Jean Bernard Léon Foucault (18 Meán Fómhair 1819 – 11 Meán Fómhair 1868). Rinne sé luas forleata an tsolais a thomhas, d'fhionn an gíreascóp (1852), agus d'fheabhsaigh na scátháin i gcomhair teileascóp frithchaiteach. Cheap sé luascadán Foucault i 1851, atá in ann luascadh i dtreo ar bith ionas go rothlaíonn plána an luasctha de réir mar a rothlaíonn an Domhan ar a ais i rith an lae. Dá mbeadh an luascadán seo ag an Mol Thuaidh nó an Mol Theas, rothlódh an plána rothlaithe trí 360° i 24 uair. Ag an meánchiorcal, ní rothlódh an plána in aon chor. Ag aon domhanleithead eile, tharlódh rothlú rud éigin idir an dá fhoirceann seo. Bhain Foucault feidhm as an luascadán chun a chruthú go rothlaíonn an Domhan ar a ais.


Jean-Baptiste Joseph Fourier.
Matamaiticeoir a rugadh in Auxerre na Fraince ab ea Jean-Baptiste Joseph Fourier (1768-1830). Thug sé isteach forbairt feidhmeanna i sraitheanna triantánúla, a dtugtar "sraitheanna Fourier" orthu anois. Thairg sé gur féidir beagnach aon fheidhm d'athróg réadluachach a scríobh i bhfoirm suim shínis is chomhshínis shlániolraithe na hathróige. Ina leabhar cáiliúil "Théorie analytique de la chaleur" (Teoiric Anailíseach an Teasa, 1822) chuir sé an anailís seo i bhfeidhm chun cothromóidí difreálacha páirteacha a réiteach maidir le seoladh teasa in ábhair is struchtúir sholadacha. Is uirlis bhunúsach an anailís seo sa bhfisic mhatamaiticiúil anois.


Benoît Fourneyron.
Innealtóir hiodrálach a saolaíodh i St Etienne na Fraince ab ea Benoît Fourneyron (1802-1867). I 1832 fuair sé paitinn ar shuiteáil tuirbín hiodrálaigh. Thóg sé níos mó ná 100 tuirbín hiodrálach ar fud an domhain.


William Alfred Fowler.
Réaltfhisicí a rugadh i bPittsburgh, Pennsylvania ab ea William Alfred Fowler (9 Lúnasa 1911 – 14 Márta 1995). Chuir sé coincheapanna na fisice núicléiche i bhfeidhm ar an réalteolaíocht, agus cuirtear síos dó gur bhunaigh sé teoiric na núicléisintéise. Bronnadh Duais Nobel na Fisice air i 1983 as a shaothar, á roinnt le Subramanayan Chandrasekhar (1910–1995).


George James Frampton.
Dealbhóir a rugadh i Londain ab ea George James Frampton (1860-1928). I measc a shaothar tá Peter Pan i nGairdíní Kensington, agus na leoin ag Músaem na Breataine i Londain.


César Franck.
Cumadóir ceoil a rugadh i Liège na Beilge ab ea César Auguste Jean Guillaume Hubert Franck (10 Nollaig 1822 – 8 Samhain 1890). Cáil air as líon beag sárshaothar a chum sé agus é thar aois a 50. Is iad na cinn is fearr eolais orthu ná sonáid veidhlín, ceathairéad téide, siansa, agus na "Variations symphoniques" (Breachnuithe Siansacha, 1885) i gcomhair ceolfhoirne is pianó. I bPáras na Fraince a bhfuair sé bás.


James Franck.
Fisicí Meiriceánach ab ea James Franck (1882-1964). Bhuaigh sé Duais Nobel i 1926 le Hertz as na dlíthe a rialaíonn imbhualadh leictreon ar ábhair a shoiléiriú. Rinne sé taighde suntasach ar an bhfótaisintéis.


Frangaí-panaí.
Crann nó tom beag a fhásann suas le 6 m ar airde, dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Na duilleoga ubhchruthach, na bláthanna i gcrobhaingí móra, an-chumhra, le 5 pheiteal, bán, buí nó bándearg. Fástar go forleathan sna trópaicí é mar gheall ar na bláthanna cumhra a chuirtear i dteampaill Bhúdacha go minic.


Ilya Mikhailovich Frank.
Fisicí a rugadh i gCathair Pheadair ab ea Ilya Mikhailovich Frank (23 Deireadh Fómhair 1908 – 22 Meitheamh 1990). I 1937 rinne sé taighde le Pavel Čerenkov is Igor Tamm chun radaíocht Čerenkov a mhíniú. Roinn an triúr Duais Nobel sa bhfisic sa bhliain 1958 as.


John Franklin.
Taiscéalaí san Artach a rugadh i Spilsby Shasana ab ea John Franklin (1786-1847). I gceannas ar thuras loinge chun an Bealach Siar ó Thuaidh a aimsiú i 1847, ach bhac an t-oighear a chuid long i gCaolas Victeoiria agus cailleadh é féin is gach duine dá chriú. Thángthas ar na coirp is taifead an turais roinnt blianta níos déanaí.


Fraoch.
Tom beag dosach síorghlas, dúchasach don Eoraip thuaidh is thiar. Na duilleoga i bpéirí 1-2 mm ar fhad, cosúil le lanna le maotháin bhunacha ag gobadh ar cúl. Na bláthanna bídeach i spící scaoilte, 4 sheipeal, 4 pheiteal, iad uile corcra. An planda ceannasach ar ithreacha aigéadacha, fraochmhánna is riasca go minic.


Fraochán gorm.
Tom duillsilteach atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Timpeall 20 speiceas. Saothraítear le haghaidh a thorthaí é. Na bláthanna clogchruthach. Na caora suas le 8 mm ar trastomhas, gorm/dubh, inite. Fásann fraochán an toim ísil suas le 30 cm ar airde. Na duilleoga seo lansa-chruthach. Na bláthanna caol, bán le marcanna dearga. Fásann fraochán an toim aird suas le 3 m. Na duilleoga seo éilipseach, na bláthanna scothbhándearg, níos leithne.


Josef von Fraunhofer.
Fisicí is radharceolaí a rugadh i Straubing na Gearmáine ab ea Josef von Fraunhofer (6 Márta 1787 – 7 Meitheamh 1826). Fágadh ina dhílleachta é nuair a bhí sé 11 bliain d'aois. Cuireadh ag obair mar phrintíseach é chuig gloineadóir a choinnigh lámh chrua leis. D'éirigh leis, áfach, sár-oilteacht ar dhéantús na gloine a bhaint amach. Is dócha nach raibh a shárú le fáil.
D'fheabhsaigh Fraunhofer priosmaí is teileascóip. Tháinig sé ar na línte (dathanna, tonnfhaid) dorcha i speictream na Gréine, a ainmnítear as ó shin. Línte iad seo atá dorcha de bharr ionsú na dtonnfhad sin ag dúile cosúil le cailciam, hidrigin, sóidiam, is maignéisiam. Sna cisil fhionnuara os cionn fótaisféar gealbhruthach na Gréine a tharlaíonn an t-ionsú seo.
Fuair von Fraunhofer bás in aois a 39 bliana le gal na dtrom-mhiotal, dála neart lucht déanta gloine eile san am.


Fréamh (planda).
An chuid d'ais planda a bhíonn faoi thalamh, ag ionsú uisce is cothuithe, agus ag daingniú an phlanda san ithir. Déanann sí gnó mar orgán stórála freisin. Tosaíonn sí mar fhréamhán, fréamh shuthach an tsíl, agus forbraíonn ar dhá bhunbhealach: trí fhréamhú an fhréamháin arís is arís eile chun cnap fréamhacha snáithíneacha cliathánacha a chruthú, nó trí bhunfhréamh lárnach a chruthú is fréamh chliathánach nó dhó ar a mhéid. Bíonn caipín ar bhun na bunfhréimhe, an cailiptrea, ciseal ceall fásmhar a chosnaíonn an fhréamh is í ag brú tríd an ithir.


Fréamhchanáil.
An soláthar fola is na néaróga fíoríogaire i gceartlár fiacaile is a fréamhacha. Tugtar "laíon na fiacaile" ar na struchtúir bhoga seo. Timpeall uirthi tá ciseal crua déidín, agus taobh amuigh de sin an ciseal seachtrach cruain, atá níos crua fós. Nuair a lobhann an cruan de bharr ionsaí aigéid a chruthaíonn baictéir, ó shiúcra sa chothú, lobhann an déidín freisin agus ionsaíonn an t-aigéad na néaróga sa laíon, rud is eol do chách mar thinneas fiacaile. Muna mbíonn an dochar don déidín iomarcach, is féidir leis an bhfiaclóir an cruan millte a bhaint agus líonadh malgaim a chur sa bhfiacail. Má bhíonn laíon na fiacaile millte is easpa ghalraithe rómhór tar éis fás ag bun fhréamh na fiachaile, níl aon leigheas air ach an fhiacail a tharraingt. Ach muna mbíonn a leithéid de ghalrú ró-olc, is féidir leis an bhfiaclóir an laíon sa bhfréamhchanáil a dhruileáil amach, an fhréamhchanáil a líonadh le gumma peirc, agus an poll os a cionn a líonadh le plaisteach is malgam os a chionn — obráid a mbíonn doicheall roimpi, a fhulaingíonn na mílte duine sa tír seo gach bliain.


Fréamhchnapán.
At beag, cosúil le siad, ar fhréamhacha plandaí ar leith, a tharlaíonn de bharr ionradh miocrorgánach éadrom atá in ann nítrigin a fhosú ina níotráití ar mhaithe leis an bplanda óstach mar mhalairt ar shiúcraí. Mar shampla, baineann an baictéar fosaithe nítrigine ríosóibiam le gach ball den chlann phischineálach Leguminosae.


Freasaitheacht.
I gciorcaid srutha ailtéarnaigh (SA) ina bhfuil ionduchtóirí is toilleoirí mar chomhbhaill, an fachtóir a chinneann an pasghaol idir sruth is voltas. Úsáidtear an tsiombail X di, agus tomhaistear in óim (Ω) í. An cuidí samhailteach den choisceas a rialaíonn an chumhacht ionchuir don chiorcad.


Freascó.
Is teicníocht ársa chun péintéireacht a dhéanamh ar bhallaí é an freascó a tugadh chun foirfeachta sa 14ú-16ú céad san Iodáil. Níl sí in úsáid ach go fíorannamh inniu. Ullmhaítear an balla le suas le 4 chiseal plástair. Ansin cuirtear an ciseal leathdhéanach air, agus cuireann an t-ealaíontóir an dearadh air sin. Cuirtear an ciseal déanach den aolphlástar ar an mballa ansin. Agus é fós fliuch (fresco san Iodáilis) déanann an t-ealaíontóir an phéintéireacht le péint uiscebhunach. Ní féidir ach cuid de chiseal déanach obair lae an ealaíontóra a chur ar an mballa. Nascann na dathanna leis an bplástar trí imoibrithe ceimiceacha, agus mar sin bíonn siad an-bhuan. Ach éiríonn siad níos éadroime de réir mar a thriomaíonn siad, agus is gá don ealaíontóir é sin a chur san áireamh ina rogha dathanna.


Friedrich Ludwig Gottlob Frege.
Matamaiticeoir is loighceoir a saolaíodh i Wismar na Gearmáine ab ea Friedrich Ludwig Gottlob Frege (1848-1925). Ina leabhar "Begriffschift" (Coincheapscríbhinn, 1879) leag sé amach an chéad chóras iomlán loighce siombailí. Leabhar suntasach eile uaidh ab ea "Grundlagen der Arithmetik" (Buntús na hUimhríochta, 1884).


Freon.
Ainm trádálach ar chlórafluaracarbóin chomhlacht DuPont, an comhlacht is mó ar Domhan a dhéanann na ceimiceáin seo. D'úsáidtí Freon mar ábhar cuisnithe (cuisneán) i gcuisneoirí is aeroiriúnaitheoirí, cheimiceán iompair i gcannaí aerasóil, gníomhaí glanta, agus i ndéanamh cúrphlaisteach. Tá dianiarracht ar siúl na húsáidí uile seo a laghdú ar fud an Domhain ar mhaithe leis an gciseal ózóin.


Augustin Jean Fresnel.
Fisicí is innealtóir Francach ab ea Augustin Jean Fresnel (10 Bealtaine 1788 – 14 Iúil 1827). Rinne sé taighde ar pholarú, trasnaíocht agus díraonadh solais. Thug a shaothar tacaíocht láidir do theoiric thonnach an tsolais.


Anna Freud.
Sícainilísí a rugadh i Vín na hOstaire ab ea Anna Freud (3 Nollaig 1895 – 9 Deireadh Fómhair 1982). Iníon le Sigmund Freud. Chuir sí fúithi i Londain tar éis 1938, agus bhunaigh sícanailís páistí.


Henry Clay Frick.
Tionsclaí a rugadh i West Overton, Pennsylvania ab ea Henry Clay Frick (1849-1919). Ceapadh ina chathaoirleach ar chomhlacht Carnegie Steel é i 1889, agus d'atheagraigh é gur tháinig sé le bheith ar an gcomhlacht cruach is mó ar Domhan, United States Steel. Ina stiúrthóir ar an gcomhlacht ó 1901.


Fríd mharaithe.
Feithid bheag le srón chónchruthach a itheann sreabháin as colainneacha artrapód beag. Go minic, ceileann na staideanna neamhaibí iad féin le bruscar is dramhaíl. Súnn cuid acu fuil veirteabrach, agus bíonn siad tábhachtach ó thaobh sláinte mar go scaipeann siad galar Chagas.


Fríd phlúrach.
Feithid ghainneach a inmhíolann gach cuid dá phlandaí óstacha. An baineannach aibí leata, na fireannaigh imchlúdaithe i sac, cosúil le cocún. Is féidir léi uibheacha nó an fhríd óg a bhreith. Le fáil ar fud an Domhain, agus an-chuid lotnaidí barr saothraithe ina measc.


Friotachas.
Tomhasann friotachas cé comh laidir a fhrithsheasann ábhar i gcoinne srutha leictrigh.
Léiríonn friotachas íseal go ligeann ábhar gluaiseacht an luchtaleictrigh go héasca. Tugtar go minic an litir Gréagach ρ (ró) ar fhriotachas ábhar
an tseoltóra. Is é aonad SI an fhriotachais leictrigh ná an t-óm-méadar (Ω ⋅ m) cé go bhfuil aonaid eile ar nós t-óm-ceintiméadar⋅(Ω ⋅ cm) in úsáid freisin. Mar shampla, má bhaineann friotaíocht R le seoltóir dar fad formula_1 agus darb achar trasghearrtha
formula_2
Má tá ciúb soladach d'ábhar 1 m × 1 m × 1 m ann, agus an fhriotaíocht 1 Ω idir na teagmhálacha leictreacha idir dhá thaobh urchomhaireach an chiúb, ansin, beidh friotachas an ábhair 1 Ω ⋅ m.
Friotaíocht méadair chiúbaithe d'ábhar, airí tairiseach ag teocht ar leith. Úsáidtear an tsiombail ρ, le haonad Ω.m (méadar óim), dó. Ag 0 °C, luach ρ = 1.55 × 10-8 Ω.m ag copar (seoltóir maith leictreach), 0.5 Ω.m ag gearmáiniam (leathsheoltóir), agus 1011 Ω.m ag gloine (inslitheoir nó drochsheoltóir). Tugtar "an tseoltacht" ar 1/ρ.


Friotaíocht agus seoltas leictreach.
Is éard is friotaíocht leictreach ann, ná an cóimheas idir an difríocht poitéinsil nó an d.p. trasna seoltóra agus an sruth a sreabhann tríd; is í an chainníocht inbhéartach, sé sin an seoltacht leictreach, ná an méid lucht a ritheann tríd in aghaidh an tsoicind. Comhroinneann friotaíocht leictreach roinnt cosúlachtaí choincheapúil le tuairim mheicniúil na frithchuimilte. Úsáidtear an tsiombail R di, agus is é aonad SI na friotaíochta leictrigh ná an 'Ω' (Ohm), in omós don fhisiceoir Gearmánach, Georg Simon Ohm. Tomhaistear seoltacht leictreach i Simín leis an tsiombail 'S'.
Bíonn friotaíocht réada, le trasghearradh aonfhoirmeach, i gcomhréir lena fhriotach agus a fhaid, agus i gcomhréir go inbhéartach lena achar trasghearrthach.
Léiríonn gach saghas ábhar friotaíocht áirithe, ach amháin forsheoltóirí, a bhfuil friotaíocht 'náid' acu.
Sainmhínítear friotaíocht (R) réada mar an cóimheas idir an voltas trasna air (V) agus an sruth tríd (I), cé go bhfuil an seoltacht leictreach (G) ina inbhéartach.
I dtaca le raon leathan d'ábhair agus coinníollacha, bíonn 'V' agus 'I' i comhréir go díreach lena chéile, agus dá bhrí sin, bíonn 'R' agus 'G' tairiseach. Tugtar Dlí Ohm ar an tairiseach seo, agus glaoitear "ómach" ar ábhar a shásann é.
I gcásanna eile, mar shampla, i gcomhair dé-óide nó cadhnra, ní bhíonn 'V' agus 'I' tairseach go díreach, nó i mbriathra eile, níl an cuar I-V ina líne dhíreach tríd an túsphointe, agus ní sheasann Dlí Ohm. Sa chás seo, ní fhónann na coincheapa 'friotaíocht' agus 'seoltacht', agus bíonn sé níos deacra iad a shainiú. Uaireanta, bíonn an cóimheas I-V fós úsáideach, agus tagraítear dó mar "friotaíocht chordúil" nó "friotaíocht statach", mar go bhfreagraíonn sé d'fhána corda idir an túsphointe agus an cuar I-V. I gcásanna eile, b'fhéidir go mbeadh an díorthach formula_2 níos úsáidí; agus glaoitear an 'fhriotaíocht dhifreálach' uirthi.
Réamhrá.
San analach hiodrálach, bíonn sruth leictreach ag sreabhadh trí shreang (nó friotóir) cosúil le uisce ag sreabhadh trí phíopa, agus bíonn an titim voltais trasna na sreinge cosúil leis an titim brú a bhrúann an t-uisce tríd an phíopa. Bíonn seoltas i gcomhréir le méid an tsrutha i gcomhair brú ar leith, agus tá friotaíocht i gcomhréir le méid an bhrú a bhíonn ag teastáil chun sruth áirithe a bhaint amach. (Tá seoltacht agus friotaíocht dlí i gcomhréir deilíneach lena a chéile.)
Is í an "difríocht" voltais (i.e. an difríocht voltais idir thaobh amháin an fhriotóra agus an taobh eile), ní an voltas féin, a sholáthraíonn an fórsa tiomána a bhrúann an sruth tríd an an fhriotóir. Bíonn sé mar an gcéanna san hiodrálaic: Cinneann an difríocht brú idir dhá thaobh den píopa, ní an brú é féin, méid an tsruth tríd. Mar shampla, d'fhéadfadh go mbeadh mórbhrú uisce os cionn an phíopa, a dhéanann iarracht an t-uisce a bhrú síos tríd an phíopa. Ach d'fhéadfadh go mbeadh mórbhrú uisce chomh mór leis faoi bhun an phíopa, a dhéanann iarracht an t-uisce a bhrú ar ais suas tríd an phíopa. Má tá na brúnna seo comhionanna lena chéile, ní bheidh aon sreabhadh uisce. (San íomhá ar dheis, tá brú an uisce faoi bhun an píopa a náid.)
Go príomha, cinneann dhá fhachtóir: céimseata (cruth) agus ábhair, friotaíocht agus seoltas sreinge, friotóra, nó eiliminte eile.
Tá céimseata tábhachtach, toisc go mbíonn sé níos deacra uisce a bhrú trí phíopa fada, caol, ná trí phíopa leathan, gearr. Ar an bhealach céanna, bíonn friotaíocht ag sreang fhada thanaí chopair níos airde (seoltacht níos ísle) ná sreang ghearr thiubh chopair.
Bíonn ábhair tábhachtach chomh maith. Má líontar píopa le gruaig, tógtar brú níos mó chun an sreabhadh céanna uisce a bhaint amach. i gcomparáid le píopa gan gruaig ach leis an chruth agus mhéid céanna. Ar an gcuma chéanna, is féidir le leictreoin sreabhadh faoi shaoirse agus go héasca trí sreang chopair, ach ní féidir leo sreabhadh chomh héasca trí shreang chruach den cruth agus méid céanna, agus go bunúsach ní féidir leo sreabhadh trí inslitheoir cosúil le rubar, beag beann ar a mhúnlú. Baineann an difríocht idir, copar, cruach, agus rubar lena struchtúr micreascópach agus cumraíocht na leictreon, agus tomhaistear é le hairí a dtugtar friotachas air.
Seoltóirí agus friotóirí.
Tugtar friotóir ar phíosa d'ábhar insheolta, le friotaíocht ar leith, a n-úsáidtear i gciorcad. Déantar seoltóirí as ábhair ard-sheolta, cosúil le miotail, ach go hairithe copar agus alúmanam. Ar an lámh eile, déantar friotóirí as raon leathan d'ábhair ag brath ar fhachtóirí mar an fhriotaíocht a bhí ag iarraidh, an méid fuinnimh gur gá a bheith scaipthe, beachtas, agus costas.
Dlí Ohm.
Is éard is an dlí Ohm ann ná dlí eimpíreach a deir go mbíonn, ag teocht thairiseach, an sruth "I", trí sheoltóirí áirithe (miotail den chuid is mó) i gcomhréir dhíreach leis an difríocht poitéinsil "V" trasna orthu:formula_3.
(Tá "V" i gcomhréir go díreach le "I"). Ní bhíonn an dlí seo fíor i gcónaí: Mar shampla, tá sé bréagach do dhé-óidí, chadhnraí, srl. Mar sin féin, tá sé fíor le comhfhogasú-mhaith le haghaidh sreang agus friotóirí (ag glacadh leis go mbíonn na coinníollacha eile, lena n-áirítear teocht, tairseach). Tugtar "ómach" ar ábhair nó rudaí ina mbíonn dlí Ohm fíor, agus deirtear faoi rudaí nach mbíonn de réir dlí Ohm go bhfuil siad "neamh-ómach".
Baint le friotachas agus seoltacht.
Braitheann friotaíocht réada go príomha ar dhá fhachtóir: an t-ábhar as a bhfuil sé déanta, agus a chruth. I gcomhair ábhair áirithe, bíonn an an friotaíocht i gcomhréir hinbhéartach leis an achar trasghearrtha, mar shampla, tá friotaíocht níos ísle ag sreang thiubh chopair ná a chomhionann sreinge atá tanaí. Chomh maith leis sin, le haghaidh ábhair áirithe, bíonn an fhriotaíocht comhréireach leis an fad, mar shampla, tá friotaíocht níos airde ag sreang chopair ná a chomhionann atá gearr. Is féidir, mar sin, an fhriotaíocht R agus an seoltas G de tiománaí de sheoltóir le trasghearradh aonfhoirmeach, a ríomh mar
formula_4
i gcás gur formula_6 fad an seoltóra, tomhaiste i méadair [m], gurb é A achar trasghearrtha an seoltóra tomhaiste i méadar cearnach [m²], gur σ (sigme) an seoltacht leictreach, tomhaiste i Síminí sa mhéadar (S · tá m - 1), agus ρ (ró) an friotachas leictreach (ar a dtugtar freisin 'sainfhriotaíocht leictreach') an ábhair tomhaiste in Ohm - méadar (Ω · m). Tá an friotachas agus an seoltacht ina tairisigh comhréireach lena chéile, agus mar sin, braitheann siad ar an ábhar as a déantar an sreang, ní geoiméadracht na sreinge. Tá friotachas agus seoltacht deilíneach: \ Rho = 1 / \ sigme. Is tomhas é an friotaíocht ar an mbealach in a frithsheasann ábhar i gcoinne srutha leictrigh
Níl an fhoirmle seo cruinn: Glacann sí go bhfuil an sruthdhlús go hiomlán aonfhoirmeach san seoltóir, rud nach bhfuil fíor i gcónaí i ndálaí praiticiúla. Mar sin féin, soláthraíonn an fhoirmle maith go leor i gcomhair seoltóirí fada tanaí, a leithéid agus sreanga.
Ní bhíonn an fhoirmle cruinn freisin nuair atá sruth ailtéarnach (AC) i gceist, mar gheall ar éifeacht na cneas-iarmharta, iarmhairt a tharlaíonn le sruth ailtéarnach leictreach ina n-iompraítear an chuid is mó den sruth ar feadh imeall seachtrach an tseoltóra. Ansin, bíonn an trasghearradh geoiméadrach difriúil ón trasghearradh éifeachtach ina bhfuil an sruth ag sreabhadh i ndáiríre, mar sin tá an fhriotaíocht níos airde ná mar a measadh. Mar an gcéanna, má bhíonn dhá sheoltóir in aice lena cheile ag iompar sruth AC, méadóidh a bhfriotaíochtí mar gheall ar an iarmhairt neasachta. Ag chumhacht-mhinicíocht tráchtála, bíonn mór-éifeacht bainteach leis na hiarmhairtí i gcás na seoltóirí móra a iompraíonn sruthanna móra, mar shampla busbarraí i bhfostáisiún leictreach, nó mór-cháblaí cumhachta a iompraíonn níos mó ná cúpla céad aimpéar.
Cad a chinneann friotachas?
Bíonn méideanna difriúla friotaíochta in aghaidh an tsrutha sna
seoltóirí éagsúla: Mar shampla, tá seoltacht fluarapolaiméir shintéiseach 'Teflon' thart ar 1030 uair níos ísle ná seoltacht chopair. Cén fáth a bhfuil a leithéid de dhifríocht ann? De gnáth, bíonn líon mór leictreon "dílogánaithe" ag miotal nach bhfuil greamaithe in aon áit amháin, ach saor chun bogadh trasna achar mór, cé go mbíonn, i inslitheoir (cosúil le Teflon), gach leictreon ceangailte go docht le móilín amháin, agus tá fórsa mór ag teastáil chun é a aistharraingt. Luíonn Leathsheoltóirí idir an dá dhála.
Athraíonn an friotachas le teocht. I leathsheoltóirí, athraíonn an friotachas freisin nuair a dhíritear solas air. Pléitear iad seo thíos.
Friotaíocht a thomhas.
Tugtar an t-ainm óm-mhéadar ar an ghléas a úsáidtear le haghaidh na friotaíochta a thomhas. Níl óm-mhéadiar shimplí in ann friotaíocht íseal a thomhas go cruinn, toisc go gcuireann fiotaíocht na sreang thomais sa bhfeiste tomhais, a bhíonn freagrach as tim voltais, isteach ar an tomhas. Mar sin, úsáidtear gléasanna níos beaichte, a leithéid agus gléasanna braite ceithre-theirminéal.


Friotóir.
Comhbhall i gciorcad leictreach a chuirtear ann chun friotaíocht chinnte a bheith ann agus teorainn ar leith a chur leis an sruth leictreach ann. Athraíonn an fhriotaíocht nuair a mhéadaíonn an teocht, ag méadú i miotail is ag laghdú i leathsheoltóirí. Athraíonn sí le cruth is méid an tseoltóra, ag méadú nuair a éiríonn an seoltóir níos faide nó níos caoile.


Karl von Frisch.
Eiteolaí a rugadh sa Vín ab ea Karl von Frisch (1886-1982). Treoraí i bhforbairt na heiteolaíochta, an staidéar ar iompar ainmhithe. Cáil air as staidéar 40 bliain ar bheacha meala, a thaispeáin go ndéanann na beacha soláthair cumarsáid le chéile trí rincí códaithe. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Karl von Lorentz is Nikolaas Tinbergen as i 1973.


Otto Robert Frisch.
Fisicí a rugadh sa Vín ab ea Otto Robert Frisch (1904-1979). Lena aintín Lise Meitner (1878-1968) chuir sé síos den chéad uair ar eamhnú núicléach i 1939. Gafa le taighde núicléach i Los Alamos le linn an dara cogadh domhanda.


Frithchaitheamh.
Sa bhfisic, preabadh ar ais solais, fuaime nó toinne eile ó dhromchla cuí, an uillinn frithchaite cothrom leis an uillinn ionsaitheach. Frithchaitear solas ó dhromchla lonrach (mar shampla, miotal). Frithchaitear fuaim ag dromchlaí crua míne, agus nuair a théann sí trí athrú dlúis san aer. Mar thomhas ar chumas frithchaite dromchla, luaitear an frithchaiteas, cóimheas dhéine na toinne frithchaite is dhéine na toinne ionsaithí.


Frithcháithníní.
I samhail chaighdeánach an adaimh is an núicléis sa bhfisic, a chuimsíonn na teoiricí a chuireann síos ar nádúr fuinnimh is damhna, pairtnéirí na gcáithníní fo-adamhacha, leis an mais is an ghuairne chéanna ach le lucht urchomhaireach, móimint mhaighnéadach urchomhaireach, agus airíonna difriúla candamacha. Nuair a thagann cáithnín le chéile lena fhrithcháithnín, díothaíonn siad a chéile agus tiontaítear ina fhuinneamh iad, mar a réamhaithris Paul Dirac i 1928. Is é frithcháithnín an leictreoin e- an posatrón e+, agus is é frithcháithnín an phrótóin p+ an frithphrótón p-. Is féidir frithdhamhna a bheadh comhdhéanta as frithcháithníní amháin a shamhlú, ach ní fhaightear go nádúrtha é. Cruthaíodh frith-hidrigin (comhdhéanta as frithphrótón is posatrón) go saorga i CERN i 1996. Cruthaítear na frithcháithníní i luasghéaraitheoir/imbhuailteoir, ina n-imbhuailtear cáithníní fo-adamhacha, ach ní mhaireann na frithcháithníní ach achar gairid. Faightear frithcháithníní i meathluithe áirithe radaighníomhacha is gathanna cosmacha freisin. Ní thuigtear cén fáth go bhfuil a laghad frithdhamhna le fáil go nádúrtha sa Chruinne, agus tá an-chuid taighde ar siúl le himbhuailteoirí is eile ag iarraidh réiteach a fháil ar an bhfadhb.


Frithchioclón.
Téarma meitéareolaíoch ar chóras ardbhrú. Réigiún spéire gile is aimsire cobhsaí a bhíonn sa bhfrithchioclón de ghnáth. Bíonn frithchioglóin theo leathbhuana i réigiúin fhothrópaiceacha (mar shampla, na réigiúin ardbhrú mórthimpeall ar na hAsóir is Haváí). Is féidir go leanfaidh frithchioclón bacainneach ar feadh roinnt seachtainí, ag taisteal go mall is ag cur na lagrach ar mhalairt treo mórthimpeall air. Sa leathsféar thuaidh, séideann na gaotha dromchlacha amach as an bhfrithchioclón ar deiseal, agus ar tuathal sa leathsféar theas.


Frithchnagach.
Ceimiceán a chuirtear le peitreal chun an dóchán a fheabhsú is cnagadh a sheachaint san inneall. Sampla is ea teitreitil luaidhe, ach tá deireadh á chur léi seo de réir a chéile mar gheall ar an mbaol sláinte a bhaineann leis an luaidhe sa sceithghás a ligtear saor sa chomhshaol.


Frithdhúlagráin.
Drugaí a fheabhsaíonn giúmar duine atá i ndúlagar. 3 chineál atá ann: ceimiceáin thríchioglacha (mar shampla, imeapraimín, aimitriptilín), coscairí ocsaíodáis monaimíne (mar shampla, iseacarbocsaisíd, féinilséin), agus coscairí atógáil séireatóinine (mar shampla, Prozac). Agus é ag tástáil drugaí frith-hiostaimín i 1958, fuair an lia Eilvéiseach Richard Kuhn (1900-1967) amach go raibh iarmhairtí fabhracha ag imeapraimín ar othair le dúlagar, agus úsáidtear go forleathan inniu é mar fhrithdhúlagrán. Thángthas ar an dara cineál drugaí de thaisme freisin, i 1952 nuair a fuarthas go raibh iarmhairt fhrithdhúlagrach ag an druga eitinne ipriniaisíd. Tarlaíonn imoibriú an-dochrach idir an cineál seo druga is bianna áirithe, cosúil le cáis is fíon dearg, agus mar sin ní úsáidtear ach go hannamh iad. Saothraíodh an 3ú cineál sna 1960idí, agus is beag fo-iarsmaí a bhaineann leo i gcomparáid leis na seanfhrithdhúlagráin. Baintear feidhm as litiam mar chóireáil ar shíocóis mháindúlagrach.


Breithrialú.
Is éard is brithrialú ann ná modh nó feiste a úsáidtear chun toirchis a chosc. Tugtar "frithghiniúint" agus "pleanáil clainne" air freisin.
Coiscíní.
Clúdach a chuirtear ar an mbod sula dtosaíonn comhriachtain is ea coiscín. As laitéis is sileacón a dhéantar coiscíní.
CoiscínBailítear seamhan (nó síol) an fhir i mealbhóg ag barr an choiscín, ionas nach mbeidh sé in ann dul isteach i gcorp mná chun toircheas a sheachaint.
Cuireann coiscín bac ar scaipeadh galar, amhail SEIF. Is cosaint mheicniúil an-éifeachtach é i gcoinne giniúna, agus i gcoinne SEIF is galar eile a tharchuirtear trí ghnéas. Is annamh a theipeann coiscíní. Mar sin, úsáidtear coiscíní go forleathan san iarthar.
Is féidir blasanna éagsúla a bheith ar na coiscíní ar nós sú talún, banana, oráiste is araile. Cinntíonn sin go mbíonn blas deas ar an gcoiscín má tá duine ag diúl ar bhod agus coiscín á chaitheamh.
Caipíní.
Tá gairis mheicniúla eile in úsáid freisin — sciatha, scairteacha, is caipíní — a chuireann an bhean isteach ina faighin agus is gá a choinneáil ina ionad ar feadh 6-8 uair i ndiaidh comhriachtana. Feabhsaíonn speirmicíd éifeacht na ngaireas seo.
Ionútarach frithghiniúnach (IUD).
Baineann an fearas ionútarach frithghiniúnach (IUD) feidhm as cornaí is crúcaí plaistigh nó miotail, agus is gá go gcuirfidh duine oilte i mbroinn na mná é. Is éifeachtach an modh é seo, ach uaireanta cuireann sé tús le hionfhabhtú, rith fola, damáiste don bhroinn, agus b'fhéidir aimride ina dhiaidh.
An piollaire.
Ba mhór an chéim ar aghaidh chun frithghiniúint éifeachtach a chur ar fáil an piollaire frithghiniúnach. Cuimsíonn an piollaire stéaróidigh cosúil leis na gnéashormóin bhaineanna, éastraigin is prógaistéarón le chéile, nó prógaistéarón amháin. Coisceann sé ubhsceitheadh agus cuireann tús le hathruithe i líneáil is táil an cheirbhics, na broinne is na bhfeadán útarach a dhéanann naimhdeach don speirm iad.
Is éifeachtaí an comhphiollaire éastraigine is prógaistéaróin ná an piollaire prógaistéaróin amháin (an mionphiollaire). Tógtar iad ar feadh 21 lá, agus tarlaíonn an míostrú sa 7 lá ina dhiaidh sin. Ach baineann priacal beag trombóise leis an bpiollaire seo i mná os cionn 35 bliain d'aois ach go háirithe (bíonn an mionphiollaire níos sábháilte do na mná seo, bíodh is nach iomlán éifeachtach é).
Chuir an eaglais is na lianna gairmiúla ina coinne leis na céadta bliain. Ach phléadáil daoine eile ar a son chun an daonra a shrianadh, galair veinéireacha a sheachaint, agus méid clann a rialú.
RU-486 (mifipreastón).
Tá RU-486 (mifipreastón) ar fáil ó 1988, agus conspóid mar gheall air. Luaitear mar phiollaire ginmhillte é mar cuireann sé tús le caitheamh líneáil na broinne, cosúil le míostrú normálta, agus is féidir é a thógáil seachtain nó dhó i ndiaidh comhriachtana, tar éis ionphlandáil uibhe toirchithe.
An modh rithime.
Tá seachaint comhriachtana i dtréimhse shábháilte, an modh rithime, bunaithe ar an timthriall míosta a bheith go hiomlán tréimhsiúil agus an t-ubhsceitheadh a bhrath go cruinn, ach ní iontaofa an dá thairiscint seo agus mar sin ní iomlán éifeachtach an modh é seo.
Aistarraingt an phéinis.
Moltar aistarraingt an phéinis roimh an agall freisin, ach sceitear speirmeacha roimhe sin go minic, agus braitheann sé ar fhéinrialú an fhir: ní féidir go mbeidh sé éifeachtach an t-am ar fad.
Modhanna Eile.
Tá ábhar frithghiniúnach iar-riachtana ann, a chuimsíonn an éistrigin shaorga stilbeistreól, a choisceann ionchlannú aon uibhe toirchithe. Ach níl sé seo iontaofa a dhóthain le húsáid go rialta, agus coinnítear i gcomhair éigeandála é (sracadh an choiscín nó comhriachtain neamhchosanta neamhphleanáilte).
Stair.
Sna modhanna luatha, ní raibh aon cheimiceán ná gaireas meicniúil i gceist. Dhéantaí folcadh faighne le huisce i ndiaidh comhriachtana go forleathan, ach ní héifeachtach é sin mar fhrithghiniúint.
Rinneadh cur síos ar an gcoiscín mar chosaint i gcoinne sifilise sa 16ú céad, nach raibh ann ach truaill lín.
Sa bhliain 1968, sheol an Pápa Pól VI an imlitir "Humanae Vitae". Foilsíodh an imlitir seo de thoradh Dara Comhairle na Vatacáine. Chuir an eaglais cosc ar Chaitlicigh an fhrithghiniúint a úsáid. Bhí mór-chuid de Chaitlicigh liobrálacha ina choinne. Níor ghlac sé ina iomláine le himlitir "Humanae Vitae".


Frith-heilminteach.
Drugaí a chuireann pairilis ar phéisteanna seadánacha (heilmintí: borrphéisteanna, péisteanna ribíneacha, is siostóim) agus a mharaíonn iad. I gcóireálacha ársa, bhíodh comhdhúile antamóin is mormónta in úsáid chuige seo. Bhí cóireálacha mar seo in úsáid go dtí le déanaí, ach anois tá drugaí níos sábháilte éifeachtaí, cosúil le pipioraisín is meibeindeasól, ar fáil chuige.


Frith-hiostaimín.
Drugaí a úsáidtear chun faoiseamh a sholáthar ar fhrithghníomhartha ailléirgeacha, cosúil le fiabhras léana. Ní fheidhmíonn siad i gcás an phlúchta. Cuireann siad bac ar ghníomhú hiostaimín, a tháirgeann an cholainn le linn ailléirgí agus is bun le cuid de shiomtóim na hailléirge. Baintear feidhm as frith-hiostaimíní chun galar gluaisne a mhaolú freisin. Tarlaíonn codlatacht mar fho-thoradh ar fhrith-hiostaimíní áirithe, agus mar sin úsáidtear mar shuaimhneasáin iad.


Frithionaid.
Dhá ionad ar thaobhanna urchomhaireacha den Domhan ar féidir iad a cheangal le líne dhíreach trí lár an Domhain. Mar shampla, is frithionaid iad Baie de la Seine sa bhFrainc (49° 45′ thuaidh is 1° thiar) agus Oileán an Fhrithionaid sa Nua-Shéalainn (49° 42′ theas is 178° 50′ thoir). Úsáideann Eorpaigh an téarma go neamhchruinn ag tagairt don Astraláise.


Frithluail.
Gníomhú tapa ainneonach nósúil ag ainmhí mar fhreagairt ar spreagadh ar leith a thugann an néarchóras lárnach i dtreis. Mar shampla, nuair a dhéanann an lámh tadhall le dromchla an-te, tarraingítear an lámh ar ais go tapa.


Frithocsaídeoirí.
Ábhair a mhoillíonn ocsaídiú ábhar éile a bhíonn freagrach, nuair a ocsaídítear é, as tús a chur le hailse nó damáiste eile do na fíocháin. Uaireanta, feidhmíonn an frithocsaídeoir trína bheith ocsaídithe é féin. Sa cholainn dhaonna, feidhmíonn córais áirithe einsímí mar fhrithocsaídeoirí — forocsaíd frithshóáis, is vitimíní áirithe A, C is E, mar shampla —agus úsáidtear iad chun cóireáil ar airtríteas réamatóideach is galar Parkinson, agus mar chosaint i gcoinne ailse na conaire gastraistéigí. Tá ullmhóidí einsímí ar fáil mar phiollairí chun an cothú a fhorlíonadh agus faoiseamh a thabhairt ar an athlasadh a tharlaíonn i bhfoirmeacha difriúla airtrítis. Bíonn frithocsaídeoirí i láthair i mbianna áirithe mar leasaithigh freisin. Úsáidtear an téarma go príomha maidir le breiseáin i mbia, cosúil le haigéad ascorbach.


Frithphrótón.
Frithcháithnín comhpháirteach an phrótóin (p+), leis an tsiombail p-. Is ionann a mhais is a ghuairne agus mais is guairne an phrótóin, ach tá lucht -1 aige. Fionnadh i 1955 é. Cruthaítear frithphrótóin i luasghéaraitheoirí cáithníní trí imbhuailtí idir prótóin is núicléis. Is féidir iad a luasghéarú le haghaidh turgnamh eile i bhfisic na gcáithníní.


Frithreo.
Ábhar a chuirtear le huisce i gcóras fuaraithe innill chun nach reofaidh an córas in aimsir fhuar. Is gá cosc a chur ar reo san inneall mar go bhforbraíonn uisce ann nuair a reonn sé. Má bhíonn an t-uisce reoite seo san inneall, is féidir go scoiltfidh sé codanna den chóras fuaraithe. Is iad na hábhair a úsáidtear chuige ná eatánól is meatánól, ach amháin go ngalaíonn siad seo de réir a chéile. Úsáidtear gliocól eitiléine freisin, nach ngalaíonn ach atá níos daoire ná na halcóil.


Frithsheasmhacht in aghaidh drugaí.
Staid nuair nach bhfreagraíonn othar do dhruga teiripeach. Is féidir go bhfaighidh baictéir frithsheasmhacht trí shóchán géiniteach in aghaidh frithbheathaigh áirithe mar thoradh ar a ró-úsáid nó a mhí-úsáid. Mar shampla, thit na solfónaimídí, an chéad ghrúpa frithbheathach dá raibh ann, as úsáid nuair a d'éirigh cuid mhaith de na gnáthchineálacha baictéar frithsheasmhach ina gcoinne. Mar thoradh air seo, agus an leibhéal íseal sláinteachais i gcodanna bochta de chathracha móra, tá imní ann go dtarlóidh eipidéimí nua galar ionfhabhtaithe, cosúil leis an eitinn, i dtíortha forbartha amach anseo agus nach mbeidh leigheas ar a leithéid. Tá imní ann freisin go n-éireoidh cealla ailse frithsheasmhach amach anseo in aghaidh drugaí atá éifeachtach ina gcoinne anois. Is fadhb shuntasach frithsheasmhacht in aghaidh na ndrugaí frithmhaláire i dtíortha trópaiceacha, mar a bhfaigheann suas le milliún duine bás ón maláire gach bliain. Ar an dóigh chéanna faigheann feithidí is lotnaidí eile frithsheasmhacht in aghaidh na n-oibreán a bhíodh éifeachtach chun iad a choinneáil faoi smacht (mar shampla, DDT).


Fritileán (féileacán).
Sa bhfeithideolaíocht, féileacán ildaite a eitlíonn de ló. De réir cineáil, na sciatháin buí/donn le marcanna dubha, na cosa tosaigh laghdaithe neamhfheidhmeach, na huibheacha iomaireach. Spíonta ar na cruimheanna.


Fritileán (planda).
Sa luibheolaíocht, planda ilbhliantúil le bleib bheag lannach, dúchasach don Eoraip. Fásann an gas suas le 50 cm ar airde. Na duilleoga cosúil le féar, scothghorm. An bláth cosúil le clog leathan 3-5 cm ar leithead, ag cromadh, corcairdhearg neamhlonrach, bán go hannamh, le patrún sainiúil breac-chearnógach. Fástar mar mhaisiúchán é. Tugtar "ceann nathrach" agus "bláth guine" air freisin, as a dhath is a cheann cromtha.


Martin Frobisher.
Loingseoir a rugadh in Altofts Shasana ab ea Martin Frobisher (c 1535-1594). Rinne sé cuid mhaith iarrachtaí an Bealach Siar ó Thuaidh go Cathay (seanainm a thug Marco Polo ar an tSín) (1576-1578) a aimsiú. D'éirigh leis Labradar agus Bá Hudson a bhaint amach.


Frog crainn.
Frog atá oiriúnaithe le maireachtáil i gcrainn. Leacaithe, le dioscaí súiteora ar na méara is na méara coise. Dhá chlann ann: na fíorfhroig chrainn, agus froig chrainn an tSeandomhain.


Frog Góiliat.
Frog ó iarthar na hAfraice, an ceann is mó ar Domhan. Suas le 36 cm ar fhad, gan na cosa a chur san áireamh. Áitríonn sé linnte doimhne sna haibhneacha.


Frog saigheadnimhe.
Frog caol atá dúchasach do Mheiriceá Láir is Theas. Gealdaite go minic. Áitríonn sé coillearnach. Beireann sé uibheacha ar an talamh, agus iompraíonn na froig fhásta na torbáin go dtí an t-uisce. An craiceann an-nimhiúil. Cuimlíonn na bundúchasaigh a reanna saighde le craiceann froig bheo chun iad a nimhiú le haghaidh seilge. Tá roinnt buaf i Meiriceá Theas freisin a dtugtar "buafa saigheadnimhe" orthu.


Fronta Molach.
An príomhlimistéar do na córais fhrontacha aimsire san Aigéan Ciúin thuaidh is an tAigéan Atlantach thuaidh. Foirmíonn sé an teorainn idir an mhais aeir Mholach (fuar) is an mhais aeir fhothrópaiceach (níos teo), agus cruthaítear lagbhrúnna nó cioclóin ar a fhad. Braitheann ionad an fhronta ar an scairdshruth Molach, ag athrú de réir an tséasúir. Sa gheimhreadh bíonn sé níos faide ó dheas (40-50° thuaidh), agus bíonn an ghníomhaíocht fhrontach freagrach as an aimsir fhuar fhliuch a fhaigheann tuaisceart na hEorpa. Sa samhradh bogann an fronta ó thuaidh, agus bíonn a ionad níos athraithí.


Frontaí aeir.
I gcúrsaí meitéareolaíochta, téitear nó fuaraítear an t-aer os cionn na talún ag dromchla te nó dromchla fuar faoi seach. Ar fud an Domhain go léir, tá timpeall 20 bunionad ina gcruthaítear toirteanna ollmhóra aeir. Mar shampla, ar mhachairí Cheanada déantar toirt ollmhór aeir fhuair, agus ar Mhuir Chairib toirt ollmhór aeir the. Nuair a ghluaiseann na toirteanna seo amach óna mbunionaid, athraíonn siad an aimsir. Is é an rud is tábhachtaí ina leith ná cad a tharlaíonn nuair a thagann dhá cheann acu le chéile chun fronta aeir a chruthú. 4 shaghas fronta is féidir a bheith ann: fuar, te, fosaithe agus calctha. I bhfronta fuar, tagann toirt aeir fhuair chun toirt the a chur siar. De bhrí gur aer dlúth trom é aer fuar, brúnn an toirt fhuar i bhfoirm dinge faoi bhun an aeir the. Ar feadh an fhronta seo, comhdhlúthaítear an taise san aer te, agus mar thoradh cruthaítear scamaill is titeann báisteach nó fiú sneachta. De réir mar a théann an fronta fuar ar aghaidh éiríonn na scamaill níos airde, go mbíonn an aimsir socair fionnuar. I bhfronta te, mar mhalairt, tagann toirt aeir the chun toirt fhuar a ruaigeadh. De bhrí gur aer éadrom éadlúth é aer te, brúnn an toirt the, i bhfoirm dinge atá droim ar ais, anuas ar an aer te. Ar feadh an fhronta the comhdhlúthaítear aon taise atá san aer te, agus mar thoradh cruthaítear scamaill is titeann báisteach. De réir mar a théann an fronta te ar aghaidh éiríonn na scamaill níos isle, go mbíonn an aimsir ceobhránach. I bhfronta fosaithe, gluaiseann dhá thoirt i gcoinne a chéile, toirt fhuar is toirt the, ag meascadh de réir a chéile. I bhfronta calctha (oclúidithe), gluaiseann toirt fhuar i gcoinne toirte te, ach le toirt fhuar eile taobh thiar den toirt the, ionas nach féidir leis an toirt the ach gluaiseacht suas. Bíonn a leithéid an-mharbhánta.


Fuachtán.
Réigiúin scothghorma an chraicinn ar na méara is na méara coise, beagán ata, a tharlaíonn mar thoradh ar nochtadh iomarcach don fhuacht. Éiríonn na loit dearg tochasach nuair a théitear na baill fhuaraithe.


Fuadar óir.
Racht díograise chun saibhris thobainn i measc cuid mhaith daoine de gach aicme. Tharla órthóraíochtaí suntasacha sna Stáit Aontaithe i gCalifornia (1849), Colorado (1858-1859), Idaho (1861-1864), Montana (1863), Dakota Theas (1875), agus Alasca (1896). Fuarthas rian an óir san Astráil i 1823, ach níor thángthas ar mhéid suntasach go dtí 1851 nuair a d'fhógair Edward Hargreaves an fhionnachtain in Ophir, New South Wales. Tháinig níos mó ná 2,000 duine don áit ansin díreach. An bhliain chéanna fuarthas ór i Victoria, agus táirgeadh 35% den ór a táirgeadh ar Domhan ansin (1852-1861). Fuarthas ór i Queensland (1867) agus Western Australia (1893). D'athraigh na fionnachtana seo an Astráil ó bhun go barr. Tháinig 342,000 inimirceach don Astráil i 1852-1861, bhorr an eacnamaíocht, agus d'fhás daonra Melbourne, mar shampla, ó 29,000 i 1851 go dtí 473,000 i 1891. Is beag mianadóir a d'éirigh saibhir, ach mar thoradh ar bhorradh an daonra osclaíodh tailte tréadacha don talmhaíocht. I measc na n-inimirceach bhí na mílte Síneach, agus níor mhaith leis na hEorpaigh iad siúd: ritheadh dlíthe frith-Shíneacha agus glacadh le polasaí na hAstráile Gile. Bhrostaigh slua mór sirtheoirí, as na Stáit Aontaithe den chuid is mó, go críocha Yukon i gCeanada nuair a thángthas ar ór ann i 1896. Lean an tóraíocht ar feadh 5 bhliain. Táirgeadh luach timpeall $50 milliún óir, bunaíodh baile Dawson, agus tugadh spreagadh mór don gheilleagar i mBritish Columbia, Alberta, Alasca, is stát Washington.


Fuaidreán.
Is é is fuaidreán ann ná meascán ina bhfuil páirteagail (solaid nó leachta) easraithe i bpas eile (leacht nó gás) agus nach dtuaslagann siad ann. Bíonn teorainn le cé chomh fada is a fhanann fuaidreán cobhsaí, agus ar deireadh síothlaíonn sé i bpais scoite.


Stáisiún Bhaile Mhic Gormáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Mhic Gormáin i gContae na Mí é Stáisiún Bhaile Mhic Gormáin.


Stáisiún na hInse.
Is stáisiún suite i gContae na Mí é Stáisiún na hInse.


Scoil Chlasaiceach Naomh Pádraig.
Is scoil suite i gContae na Mí í Scoil Chlasaiceach Naomh Pádraig.


Scoil Trócaire Naomh Iósaf.
Is scoil cailíní suite i gContae na Mí í Scoil Trócaire Naomh Iósaf. Tá timpeall ar 600 mac léinn sa scoil.


Tlachta.
Ba draoi miotaseolaíoch a bhí ina cónaí i gContae na Mí í Tlachta.


Siegfried & Roy.
Is dísreach siamsóirí Gearmánach-Mheiriceánacha iad Siegfried & Roy, a rugadh sna bhlianta 1939 agus 1944 sa Ghearmáin. Le blianta chuiridís seó le leoin agus tíogair bhána ar an stáitse in Las Vegas, Nevada. Rinneadh clár teilifíse dá seó faoin ainm "Father of the Pride".
Rugadh Siegfried Fischbacher ar 13 Meitheamh 1939 in Rosenheim, in Bavaria. Rugadh Uwe Ludwig Horn (Roy) in Norchenham. Tógadh sa Ghearmáin iad, agus thug siad aghaidh ar na Stáit Aontaithe ní ba dhéanaí. Ghlac an bheirt acu saoránacht Mheiriceánach.
Ar 3 Deireadh Fómhair 2003, agus seó ar siúl acu san óstán Mirage in Las Vegas, rug Mordecore, tíogar fireann 7 mbliana d'aois, ar mhuineál Roy. Tharla gur bhuail taom de chineál éigin Roy móimint roimhe sin agus bhain sin geit as an tíogar. Ceapann Roy go raibh Mordecore ag iarraidh Roy a tharrtháil, go raibh sé ar intinn ag an tíogar Roy a tharraingt ón stáitse. D'iarr Roy ar dhaoine gan aon dochar a dhéanamh ar an tíogar. Cuireadh an Mirage deireadh le seó Siegfried & Roy, cé go ndeachaigh siad ar an stáitse roinnt uaireanta ina dhiaidh sin, uaireanta le Mordecore. D'éirigh Siegfried agus Roy as a saol gairmiúil sa bhliain 2010. Fuair Mordecore bás sa bhliain 2014 i ndiaidh tinnis ghearr.
Siegfried & Roy in éineacht le leon bán


Baile Átha Fhirdhia, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Lú é Baile Átha Fhirdhia.


Droichead Átha, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Lú é Droichead Átha.


Dún Dealgan Íochtarach.
Is barúntacht suite i gContae Lú é Dún Dealgan Íochtarach.


Dún Dealgan Uachtarach.
Is barúntacht suite i gContae Lú é Dún Dealgan Uachtarach.


Fir Arda.
Is barúntacht suite i gContae Lú é Fir Arda.


Lú, Barúntacht.
Is barúntacht suite i gContae Lú é Lú.


Baile Hagaird.
Is baile fearainn suite i gContae Lú é Baile Hagaird.


Na Toim.
Is baile fearainn suite i gContae Lú é na Toim.


Fuaim cheathairfhónach.
Córas a tástáileadh sna 1970idí chun ceol a atáirgeadh níos cruinne barántúla. Bhí 4 chainéal comharthaí is 4 challaire leagtha amach i gcearnóg timpeall ar an éisteoir. Ní raibh na torthaí go maith, bhí an córas níos costasaí ná an córas steiréafónach, níor glacadh le haon chaighdeán don tionscal, agus níor forbraíodh an córas a thuilleadh idir an dá linn.


Fuaim steiréafónach.
Taifeadadh fuaime ionas go mbraitheann an t-éisteoir go bhfuil an fhuaim atáirgthe ag teacht ó threonna éagsúla, cosúil leis an bhfuaim bhunúsach. Ní mór dhá mhicreafón ar a laghad a úsáid don taifeadadh, agus ansin dhá challaire chun an dá chainéal scoite fuaime a atáirgeadh. Tugadh téipthaifeadadh dérianach steiréafónach isteach i 1954, ceirníní aonchlaiseacha dérianacha steiréafónacha i 1957, agus tarchur raidió FM (modhnú minicíochta) steiréafónach i 1961.


Fuaimíocht.
Eolaíocht a bhaineann le giniúint, forleathadh, feidhmiú is braitheadh fuaime, agus lena frithchaitheamh is a hionsú. Le dearadh agus tógáil gléasanna ceoil a bhaineann fuaimíocht ceoil. Pléann fuaimíocht ailtireachta le conas is féidir forleathadh fuaime — ceol nó guth an duine — a rialú i seomraí, stiúideónna is hallaí éisteachta, ar an tuiscint gur saghas gléas ceoil é seomra léirithe. I bhfuaimíocht innealtóireachta, pléitear le dearadh is déanamh córais taifeadta is athsheanma fuaime: micreafóin, aimplitheoirí, callairí is eile. Bíonn an fuaimeolaí comhshaoil ag sracadh le fothrom, ag iarraidh é féin, an truailliú comhshaoil uaidh, agus an baol do dhaoine uaidh a laghdú. Tagann sonóir is ultrafuaim agus a n-úsáidí san áireamh freisin.


Fuaimniú.
Próiseas ina n-athraítear an aershreabh os cionn na larainge chun raon fuaimeanna urlabhra a chruthú. Osclaíonn na gialla oiread éigin, déanann an teanga tadhall leis an gcarball ag ionaid éagsúla eile sa bhéal, agus is féidir na liopaí a dhéanamh cruinn nó spréite. Rangaítear fuaimeanna de réir ionad an fhuaimnithe (mar shampla, an chuid den charball mar a ndéanann an teanga tadhall) agus modh an fhuaimnithe (mar shampla, sreabhadh an aeir go saor chun guta a dhéanamh, nó bac a chur leis an aershreabh le consan a dhéanamh).


Fualbhrostaigh.
Is éard atá i gceist le fualbhrostach ná druga a mhéadaíonn táirgeadh an fhuail, a úsáidtear má bhíonn duine ag coinneáil fuail, de thoradh cliseadh croí nó brú ard fola. Bíonn iarmhairt fualbhrostaithe ag ábhair áirithe eile, cosúil le caifé, mar shampla.


Fualrith.
Ionúiréis, riocht ina dtarlaíonn folmhú ainneonach an lamhnáin. Is mínormálta an t-iompar seo i dtaca le haois an duine, agus meastar nach ar chúiseanna orgánacha a tharlaíonn. Ar an gcaoi chéanna, tugtar "ioncóipréis" ar an riocht ina dtarlaíonn fearadh ainneoineach an fhaecais.


Fuarstóráil.
Stóráil bianna so-lofa ag teocht rud beag os cionn an reophointe. Laghdaíonn an próiseas seo meath ó ghníomhú ceimiceach nó bitheolaíoch, agus ní dhéanann damáiste don bhia trí chruthú criostal oighir, mar a tharlódh dá reofaí an bia. Déantar an phróiseáil i bhfoirgnimh mhóra le haer fuar nó sáile imshruthaithe ó ghléasra lárnach oighrithe, a bhíonn taobh le monarcha déantúsaíochta nó pacála go minic, nó margadh mór lárnach. Cuirtear córas fuarstórála isteach go minic ar longa, trucailí is éitleáin.


Fuarú le léasar.
Bealach chun luas adamh is ian i ngás a mhoilliú trí iad a thuargaint le solas léasair. Úsáidtear é in ianghaistí is adamhghaistí. Nuair a imbhuaileann fótón ón léasar le hadamh atá ag teacht ina choinne, ionsúnn an t-adamh an fótón fuinnimh agus athastaíonn é go luath ina dhiaidh sin i dtreo randamach, rud a laghdaíonn luas an adaimh sin. De réir a chéile laghdaítear luas gach adaimh, agus is ionann sin is laghdú i bhfuinneamh na n-adamh sa soitheach, agus mar sin i dteocht an gháis ina iomláine.


Fuarú maighnéadach.
Teicníocht chun sampla a fhuarú chuig teocht chomh híseal le 10-3 K (an-ghar do -273 °C). Má fhuaraítear sampla paramaighnéadach ar bhealaí comhghnásacha is taobh istigh de réimse maighnéadach, agus ansin má chuirtear taobh istigh d'inslítheoir teirmeach é is má thógtar an réimse maighnéadach chun siúil, bíonn na móimintí aonaracha maighnéadacha saor chun dul trí chéile. Ach nuair a dhéanann siad amhlaidh, tógann siad fuinneamh teasa ón sampla, rud a fhuaraíonn é. Is próiseas aidiabatach é seo, mar ní shreabhann aon teas isteach sa sampla ná amach as.


Fuileadáin.
Córas iata feadán lena sreabhann an fhuil trí fhíocháin uile na colainne, a chuimsíonn na hartairí, na hartairíní, na ribeadáin, na féitheoigíní, agus na féitheacha. Go ginearálta, iompraíonn na hartairí is na hartairíní fuil ocsaiginithe don cholainn ón taobh clé den chroí, agus iompraíonn na féitheoigíní is na féitheacha fuil dhí-ocsaiginithe ar ais don taobh deas den chroí. Iompraíonn na hartairí scamhógacha fuil dhí-ocsaiginithe do na scamhóga ón taobh deas den chroí, agus iompraíonn na féitheacha scamhógacha fuil ocsaiginithe don taobh clé den chroí. Tarlaíonn malartú gásach (malartú na hocsaigine is an ocsaíd charbóin) agus ábhair cothaithe idir an fhuil is fíocháin na colainne sna ribeadáin. I measc neamhoird an chóras imshruthaithe tá ainéaras, eambólas, rith fola, agus trombóis.


Fuilleamh.
Próiseas sa réalteolaíocht ina mbailíonn rinn neimhe, go príomha réalta i ndéréalta nó pláinéad, ábhar coimhthíoch trí imtharraingt go minic ó dhiosca atá i bhfithis air. Astaíonn sé X-ghathaíocht an-dian i gcás déréalta.


F-uimhir.
Sa ghrianghrafadóireacht, córas uimhriúil chun cur síos ar mhéid coibhneasta an chró i gceamara, agus mar sin an méid solais a tharchuirtear don scannán, is an nochtadh, a rialú i gcomhar le luas an chomhla. Is ionann an f-uimhir is fad fócasach an lionsa, roinnte ar thrastomhas an chró (cinntithe ag oscailt an tseallspiara). Ciallaíonn f-uimhir bheag cró mór. Más é 100 mm fad fócasach an lionsa, agus más crónna 50 mm is 12.5 mm a úsáidtear, beidh f-uimhreacha f/2 is f/8 ann. Nuair a mhéadaítear an f-uimhir tríd an gcró a chéimniú síos, laghdaíonn sé seo an méid solais a tharchuirtear agus méadaíonn an doimhneacht réimse. Is é an gnáthraon f-uimhreacha ná f/1.4-32 in incrimintí a laghdaíonn an solas tarchurtha go leanúnach faoina leath, i sraith mar seo: f/1.4, f/2, f/2.8, f/4, f/5.6, f/8, f/11, f/16, f/22, f/32.


Fuinneamh ag an nialasphointe.
Sa mheicnic chandamach, an t-íosluach neamhnialasach fuinnimh ag staid chandamach. An fuinneamh fuílligh nuair a laghdaítear an teocht i dtreo an dearbhnialais. Iarmhairt phrionsabal éiginnteachta Heisenberg.


Fuinneamh agus cumhacht hidrileictreach.
Athrú an fhuinnimh phoitéinsiúil in uisce chuig fuinneamh cinéiteach. Ag airde mhór taobh thiar de dhamba, mar shampla, athraítear ar dtús é i bpíobán ag bun an damba, agus úsáidtear an sreabhadh tapa uisce ansin chun tuirbíní a rothlú is fuinneamh leictreach a ghiniúint. Deartar an scéim chun gur féidir an próiseas a chur ar aghaidh go leanúnach agus ráta tairiseach ginte fuinnimh leictrigh (cumhacht leictreach thairiseach) a tháirgeadh is a sholáthar. Tá an scéim hidrileictreachais is mó ag teacht chun táirgthe ó Dhamba na dTrí Mhám sa tSin. Roimhe sin, ba é an scéim ba mhó an damba ag Itaipú ar abhainn Parana idir an Bhrasaíl is Paragua, atá ag obair ó 1991.


Fuinneamh agus cumhacht leictreach.
Is féidir obair mheicniúil a dhéanamh le fuinneamh leictreach trí mhótar leictreach, agus is féidir teas a fháil ó fhuinneamh leictreach trí théitheoir leictreach. Soláthraítear fuinneamh leictreach go leanúnach, agus an oiread a úsáideann tomhaltóir in aghaidh an tsoicind, is é sin an chumhacht leictreach a úsáideann sé. Faightear an chumhacht tríd an voltas a sholáthraítear, 220 V, a mhéadú faoin sruth in aimpéir a thógtar. Má thógtar sruth 5 A, is é an chumhacht ná 220 × 5 = 1100 W = 1.1 kW. Nuair a íoctar bille leictreach, is as an méid fuinnimh a íoctar, agus úsáidtear an chileavatuair mar aonad fuinnimh chun é seo a thomhas seachas an bunaonad fuinnimh, an giúl. De bhrí go mbíonn sé chomh héasca sin feidhm a bhaint as fuinneamh leictreach, is é sin má tá do theaghlach ceangailte le mogalra soláthair, is oiriúnaí fuinneamh leictreach dá lán daoine ná aon saghas fuinnimh eile.


Fuinneamh gaoithe.
Tagann fuinneamh na gaoithe ó fhuinneamh radaíocht na Gréine, de bhrí go dtéann an radaíocht sin réimsí éagsúla an Domhain ar shlite éagsúla. Mar shampla, téann radaíocht na Gréine an Domhan níos mó ag an meánchiorcal ná ag áiteanna ó thuaidh nó ó dheas, agus mar sin bíonn difríocht teochta idir na réigiúin seo. Éiríonn an t-aer te ag na teochreasa, agus séideann aer fuar isteach i dtreo an mheánchiorcail i ngaoth chomhiompair. Cuireann rothlú an Domhain ar a ais claonadh ar na gaotha seo, chun na trádghaotha a chruthú. Ansin filleann an t-aer te sin a bhí ag an meánchiorcal, tar éis a fhuartha, ar ais ar dhromchla an Domhain ag na trópaicí timpeall 23° ón meanchiorcal. Leanann cuid den aer seo mar thrádghaotha, ach séideann cuid eile i dtreo na Mol. Nuair a chlaontar na gaotha seo le rothlú an Domhain, is frith-thrádghaotha iad. Is fuinneamh cinéiteach é fuinneamh na gaoithe, agus braitheann an oiread fuinnimh atá inti ar luas na gaoithe cearnaithe. De bhrí go séideann an ghaoth chomh láidir rialta ar fud na tíre seo, tá sí an-oiriúnach chun feidhm a bhaint as an acmhainn fuinnimh seo. Úsáidtear muilte gaoithe nua-aoiseacha chun an fuinneamh seo a thiontú ina fhuinneamh leictreach. Braitheann an oiread fuinnimh is féidir a fháil ón ngaoth le muileann gaoithe ar an bhfairsinge a rothlaíonn na liáin tríthi: a bheag nó a mhór, fad an liáin cearnaithe agus luas na gaoithe ciúbaithe.


Fuinneamh geoiteirmeach.
Teas ón Domhan féin, a thagann ar dtús trí aistriú ón magma leachtach i gcroíleacán an Domhain go dtí na sraitheanna de charraigeacha póiriúla ina bhfuil uisce lonnaithe. Téitear an t-uisce, agus uaireanta fiuchtar is galaítear é. In áiteanna áirithe ar Domhan—an Íoslainn, an Nua-Shéalainn, Páirc Náisiúnta Yellowstone i Meiriceá — sceitear an t-uisce fiuchta agus fiú an galuisce seo go nádúrtha i dtoibreacha teo is géasair. Is féidir an talamh a dhruileáil chun teacht ar an uisce te seo lena úsáid mar acmhainn teasa i bhfoirgnimh is gairneoirneacht. Is costasach an druileáil dhomhain, agus bíonn an t-uisce te seo aigéadach, ionas go gcreimeann sé gnáthphíopaí is gnáthuirlisí pluiméireachta tapa go leor. Mar sin, níl an acmhainn fuinnimh seo in úsáid go forleathan fós, ach is dócha go leathnóidh a húsáid amach anseo.


Fuinneamh ianaithe.
An fuinneamh is gá chun leictreon a bhaint as adamh agus é i ngás. Sainiúil do gach dúil, réasúnta íseal do na miotail alcaile (mar shampla, 500 kJ mol-1 i sóidiam) agus réasúnta ard do na halaiginí (mar shampla, 1680 kJ mol-1 i bhfluairín).


Fuinneamh inmheánach.
Sa teirmidinimic, an difríocht idir an teas a sholáthraítear do chóras is an obair a dhéanann an córas céanna ar a thimpeallacht. Úsáidtear an tsiombail U dó, agus tomhaistear i ngiúil é. Go ginearálta, nuair a sholáthraítear teas do chóras méadaíonn an fuinneamh inmheánach, agus freagraíonn sé sin do mhéadú teochta.


Fuinneamh laitíseach.
An fuinneamh is gá chun mól solaid ianaigh a thiontú ina iain ghásacha. Is féidir meastachán réasúnta a dhéanamh ar a luach do chuid mhaith comhdhúl, agus an luach sin a úsáid chun fuinnimh eile a ríomh.


Fuinneamh malartach.
Téarma neamhchruinn atá in úsáid chun foinsí fuinnimh nach mbraitheann ar loisceadh breoslaí iontaisithe (gual, ola, gás nádúrtha) ná fuinneamh núicléach chun leictreachas a ghiniúint nó feithiclí a fhuinnmhiú. Bíonn baol ag baint le cúrsaí núicléacha. Agus níl na breoslaí iontaisithe inathnuaite, agus astaíonn a loisceadh truailliú san atmaisféar. Mar sin, tá spéis i bhfoinsí eile (mar shampla, fuinneamh gréine, fuinneamh geoiteirmeach, hidrileictreachas, fuinneamh gaoithe, fuinneamh na dtaoidí, is eile) ag fás ar fud an Domhain. Baineann tábhacht ar leith leis na foinsí eile seo i dtíortha gan acmhainní breoslaí iontaisithe, agus tíortha atá á bhforbairt. Mar sin féin, níl saothrú na bhfoinsí seo gan deacrachtaí. Mar shampla, chun leas a bhaint as fuinneamh na dtaoidí, is gá baráiste a thógáil trasna inbhear abhann, rud a chuirfeadh isteach ar éiceachóras an inbhir is na habhann. Chun hidrileictreachas a ghiniúint, is gá gleannta a bhá agus daoine a asáitiú, mar a rinneadh sa tSín le Damba Mór na dTrí Mhám. Ní maith le cuid de na daoine muilte gaoithe sa tírdhreach.


Fuinneamh núicléach.
Feidhmiú eamhnaithe núicléach trí imoibreoir núicléach chun fuinneamh is cumhacht leictreach a sholáthar. I láthair na huaire soláthraítear 20% den chumhacht leictreach i Meiriceá ag 104 imoibreoir núicléach. Sa Fhrainc faightear 75% den chumhacht leictreach ó fhuinneamh núicléach, sa Bheilg 50%, agus sa Bhreatain timpeall 18%.


Fuinneamh poitéinsiúil.
An fuinneamh atá stóráilte i réad mar gheall ar a ionad i réigiún ina bhfulaingíonn sé iarmhairt fórsa éigin. Úsáidtear an tsiombail V dó, agus san aonad giúl (J) a thomhaistear é. Mar shampla, faigheann réad fuinneamh poitéinsiúil cothrom leis an obair a dhéantar air chun é a ardú i gcoinne an fhórsa domhantarraingthe os cionn dromchla an Domhain. Nuair a fhuasclaítear é, titeann sé i dtreo na talún agus athraítear an fuinneamh poitéinsiúil go dtí fuinneamh cinéiteach (fuinneamh de bharr a ghluaisne). An obair a dhéantar chun lingeán a bhrú, stóráiltear an fuinneamh sin mar fhuinneamh poitéinsiúil sa lingeán. Is féidir fuinneamh poitéinsiúil luchta dhearfaigh leictrigh a mhéadú ach é a ghluaiseacht níos gaire do lucht dearfach eile.


Fuinneamh teirmeach na farraige.
Má bhíonn difríocht teochta idir doimhneachtaí éagsúla san aigéan, is féidir córas cosúil le timthriall cuisnithe á rith ina mhalairt treo a úsáid chun cumhacht leictreach a ghiniúint. Tá taighde ar siúl ar fud an Domhain ar chórais chun an aidhm seo a bhaint amach. Is amhlaidh a athshúnn na haigéin an-chuid teasa ó radaíocht na Gréine, agus aisradaíonn siad cuid den teas sin amach sa spas. Is é dromchla na farraige a fhaigheann an teas seo, agus de bhrí gur drochsheoltóir teasa é an sáile, ní aistríonn an teas go dtí bun na farraige ach ar éigin. Mar sin tarlaíonn difríocht teochta idir barr is grinneall na farraige. Sa chóras a úsáidtear chun an fhoinse fuinnimh seo a fheidhmiú, téann an t-uisce ar barr an cuisneán, mar amóinia, á ghalú. Gluaiseann an ghal seo trí thuirbín, a rothlaíonn dineamó chun leictreachas a ghiniúint. Ansin ritheann an ghal trí phíobán ag doimhneacht mar a bhfuil teocht timpeall 20 °C níos lú ná teocht an bhairr, rud a chomhdhlúthaíonn an ghal ina leacht roimh fhilleadh dó don ghalaitheoir ag barr te na farraige. Tá córais den saghas seo an-chostasach fós, ach seans go mbeidh an lá leo amach anseo nuair a éiríonn ola níos costasaí.


Fuinneog lainseála.
An tréimhse ama, taobh istigh den deis lainseála, inar féidir spásárthach a lainseáil isteach sa bhfithis chuí. Ní bhíonn i gceist ach idir cúpla nóiméad is uair an chloig, ag brath ar an misean (an pláinéad sprice) agus an lá. Bíonn dhá fhuinneog mar seo i ngach 24 uair, ach is féidir go mbeidh ceann acu neamhphraiticiúil ar chúiseanna cosúil leis na priacail a bhaineann le lainseáil oíche nó stoirm throm.


Fuinneoga.
Foirm de chomhéadan grafach úsáideora, ina léiríonn an ríomhaire grúpa fo-scáileán ar an scáileán. Freagraíonn gach fo-scáileán do chlár éagsúil ar leith atá ag rith ar an ríomhaire. Is féidir na fo-scáileáin a bhogadh anonn is anall, a chur anuas ar a chéile, a laghdú go neamhbhuan chun baint den mhéid eolais ar an scáileán, agus ligean do na ríomhchláir go léir comhaid a sheachadadh eatarthu. Mar shampla, is féidir na torthaí ó scairbhileog a sheachadadh chuig córas foilsitheoireacht deisce le cur i dtuarascáil theicniúil. Windows a thugann comhlacht Microsoft mar thrádmharc ar a thimpeallacht iltasc oibriúcháin don ríomhaire pearsanta.


Fuíoll núicléach.
Nuair a ídítear breosla núicléach in imoibreoir núicléach—is é sin, nuair a eamhnaítear an t-úráiniam-235—bíonn iseatóip éagsúla fhíor-radaighnaíomhacha the fágtha. Is fotháirgí iad seo ar an bpróiseas uile a bhíonn i gceist le giniúint cumhachta leictrí núicléiche agus déanamh buamaí núicléacha. Tá an radaíocht a thagann ó na fotáirgí seo an-bhaolach do dhaoine is aon neach beo, agus leanann an baol ar feadh na gcéadta nó fiú na mílte bliain. Níl aon réiteach sásúil ar conas an t-ábhar radaighníomhach seo a chur de láimh. Díreach tar éis an breosla ídithe a bhaint as an imoibreoir, déantar é a stóráil ar an láithreán, gar don imoibreoir. Sna tíortha núicléacha go léir, tá níos mó ná 100,000 tonna den ábhar seo stóráilte faoi seo, agus is cúis agóide ar fud an Domhain é. In áiteanna ar leith, mar Sellafield Shasana, déantar athphróiseáil ar an bhfuíoll núicléach chun ábhar athinúsáidte a thógaint amach as agus an fuíoll is baolaí a thiubhú. Rangaítear an fuíoll seo i 3 leibhéal: íseal, meánach, is ard. I láthair na huaire, cuirtear an fuíoll íseal-leibhéil is meánleibhéil i gclaiseanna sa talamh, mar shampla i nDrigg gar do Sellafield agus mianaigh thréigthe salainn sa Ghearmáin. Maidir leis an ábhar ardleibhéil, coinnítear in umair cruach domheirgthe a bhíonn fuaraithe an t-am ar fad é. Is stóráil ghearrthéarmach í seo, agus tá taighde ar siúl ar ghloiniú (an fuíoll a dhlúthú is a ghabháil i ngloine) agus na bloic gloine a stóráil faoi ghrinneall na farraige nó a dhumpáil i dtolláin ollmhóra go domhain faoin talamh, mar réiteach fadtéarma. Ach níl glactha go forleathan leis na réitigh seo de bhrí go bhfuil eagla ar dhaoine go n-éalóidh cuid den ábhar baolach amach sa bhithsféar amach anseo.


Fuiseog féir.
Éan atá dúchasach don Domhan Úr, Thuaidh agus Theas, is ea an fhuiseog féir. An clúmh stríocach, breac ar an droim. Áitríonn sí talamh féaraigh is shaothraithe, itheann feithidí is síolta, agus neadaíonn ar an talamh.


Fukushima.
Tharla an tubaiste núicléach is measa riamh do na himoibreoirí Daiichi i Fukushima, in oirthuaisceart oileán Honshu na Seapáine ar an 12 Márta 2011.
Tōhoku.
Tharla crith talún cumasach, 9.0 ar scála Richter, ar an 11 Márta i Tōhoku (東北地方太平洋沖地震, Tōhoku-chihō Taiheiyō Oki Jishin). Bhí sé faoi ghrinneall an aigéin timpeall 25km amach ón gcósta mar a bhfuil an t-ionad núicléach. Ní dóigh go ndearna an crith talún sin ró-dhochar do na himoibreoirí, ach lean tonn taoide (súnámaí) uafásach é agus milleadh an-chuid de chórais rialaithe na n-imoibreoirí.
Ní hamháin sin, ach bháigh an súnámaí limistéar leathan tíre, cathracha, bailte agus feirmeacha. Cailleadh níos mó ná 19,000 duine sna tuilte, milleadh níos mó ná 80,000 teach, agus bhí ar 400,000 duine teitheadh as an gceantar.
Na himoibreoirí.
Sé imoibreoir a bhí i gceist: milleadh ceathrar cinn go hiomlán agus an dá cheann eile go holc. I lár thubaiste na dtuilte, cailleadh smacht de réir a chéile ar na himoibreoirí agus na humair fuaraithe don bhreosla ídithe sa stáisiún núicléach. Tharla pléascanna sna humair seo agus i gcuid de na himoibreoirí, agus scaoileadh ábhair radaighníomhacha san aer. Leáigh cuid de na croíleacáin a chuir go mór le déine is troime an sceite.
Iarmhairtí.
Aslonnaíodh an pobal uile i bhfoisceacht 30km, agus fógraíodh fairsinge 20km timpeall uirthi sin mar theirceantar amach is amach.
Tá drochiarmhairtí fadtréimhseacha ar an tubaiste seo i gcónaí.


Fullairéin.
C-60, allatróp carbóin le 60 adamh carbóin ann. Struchtúr ar chuma dromchla sféir atá aige, dála an chruinneacháin gheodasaigh ag Buckminster Fuller, ar ainmníodh an t-allatróp as. Struchtúr cosúil le craiceann liathróid sacair is ea é seo, agus adamh C ar gach cúinne. Tugtar "millín bucaí" air freisin. Aimsíodh an t-allatróp seo i lár na 1980idí, bíodh is go dtuigtear gur comhábhar súiche é.


Fulmanáit.
Salann ina bhfuil an t-ian CNO-. Tugtar "isicianáit" uirthi freisin. Ciallaíonn an t-ainm ‘toirneach’ i Laidin, agus is ábhar pléascach é. Úsáidtear Hg(CNO)2 mar mhaidhmitheoir.


Robert Fulton.
Innealtóir is ceapadóir a rugadh i Lancaster, Pennsylvania ab ea Robert Fulton (1765-1815). Cheap sé meaisín dreideála is an toirpéad, agus tá cáil ar leith air as an mbád gaile a fhorbairt is a rith go rathúil ar bhonn trádalach sna Stáit Aontaithe.


Fungasnimh.
Aon cheimiceán a úsáidtear chun na fungais, a dhéanann dochar do phlandaí, ainmhithe nó ábhair eile bia, a smachtú. Tábhachtach chun smacht a chur ar bhruth rua i ngránbharra, dúchan prátaí, agus coincleacha ar thorthaí. Úsáidtear iad freisin chun fungais a mhilleann bia stóráilte nó a fhásann ar ainmhithe nó daoine a chealú. Go minic, comhdhúile le mearcair nó sulfar iontu a bhíonn sna fungasnimheanna.


Robert F. Furchgott.
Cógaseolaí a rugadh i Charleston, Carolina Thuaidh ab ea Robert F. Furchgott (1916-2009). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1998 lena chomhghleacaithe Louis Ignarro is Ferid Murad as a gcúnamh i léiriú feidhm ocsaíd nítrigine mar chomharthamhóilin sa chóras cairdifeadánach. Bhí an léargas seo tábhachtach i bhforbairt teiripí do ghalair croí, agus saothrú an druga Viagra.


Ga adamhach.
Is toise éifeachtach adaimh é an ga adamhach. I miotal, leath an fhaid idir dhá núicléas sa solad: tugtar "an ga miotalach" air seo freisin. I neamh-mhiotal, leath an fhaid is lú idir núicléis dhá adamh chomhionanna neamhnasctha.


Gabhar angóra.
Cineál gabhar baile a tháinig ón Tuirc ar dtús (is seanainm ar Ankara é Angóra). Póraítear i Meiriceá Thuaidh, an Afraic Theas is an Astraláise é le haghaidh na holann, gruaig síoda a dtugtar "móihéar" uirthi.


Gabhdán (fiseolaíocht).
San fhiseolaíocht, láthair ar leith é an gabhdán atá taobh istigh den chillscannán de ghnáth, atá oiriúnaithe chun néaratharchuradóirí is hormóin a nascadh agus idirghabháil a dhéanamh maidir lena n-iarmhairtí sa chill. Déanann siad idirghabháil le hiarmhairtí ábhar coimhthíoch eile (drugaí ina measc) ar an gcolainn freisin. Tugtar "láithreacha nasctha" orthu freisin. Mar thoradh ar an nascadh, gníomhachtaítear fachtóirí idirmheánacha a spreagann an fhreagairt cheallach.


Gabhdán (planda).
I bplanda bláthanna, an chuid sin de bharr gais a mbíonn codanna an bhlátha ceangailte leis. De ghnáth bíonn sé dronnach. Is féidir go n-atfaidh nó go leathnóidh sé chun na cairpéil a chlúdú, agus is tábhachtach a ról i gcruthú an toraidh.


Gabhlóg thiúnta.
Gléas ceoil shimplí, barra miotail i bhfoirm gabhlóige. Cheap an trumpadóir Sasanach John Shore (c 1662-1752) í i 1711. Buailtear í len í a chur ag athshonadh ag a nóta ar leith féin, agus cuirtear an lárphointe i dteagmháil le dromchla adhmadach, mar shampla, rud a dhéanann nóta saor ó armónaigh is féidir a aireachtáil ar fud seomra mhóir. Úsáidtear í chun gur féidir le hamhránaithe is seinnteoirí a n-airde a oiriúnú i leith airde na gabhlóige tiúnta.


Dennis Gabor.
Fisiceoir a rugadh i mBúdaipeist na hUngáire ab ea Dennis Gabor (5 Meitheamh 1900 – 9 Feabhra 1979). D'oibrigh sé i gColáiste Impiriúil Londan. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1971 as a shaothar i bhforbairt is úsáid na holagrafaíochta.


Ange-Jacques Gabriel.
Jacques Ange Gabriel, péintéireacht de chuid Jean-Baptiste Greuze
Ailtire Francach ab ea Ange-Jacques Gabriel (23 Deireadh Fómhair 1698 – 4 Eanáir 1782). Bronnadh an teideal Ailtire an Rí air. Eisean príomhailtire na tíre agus an t-athrú ón stíl rocócó go dtí an nua-chlasaiceachas faoi lánseol.
Dhear Gabriel an Place de la Concorde i bPáras, agus chríochnaigh an Petit Trianon i Versailles. Ar feadh 40 bliain, rinne sé ní hamháin dearthaí do thaobh amuigh d'fhoirgnimh Versailles, ach ath-chóiriú an taobh istigh chomh maith. Áirítear an Petit Trianon mar sméar mhullaigh an nua-chlasaiceachas na Fraince.


Gabró.
Cloch dhoigheartha gharbhghráinníneach le tiúchan beag silice, déanta as iathchloch chailceach, pirixéin, agus uaireanta olaivín.


Gadhar fiaigh.
Cú a úsáidtear i seilg giorriacha. Rud beag níos lú ná gadhar sionnach, agus srón ghéar aige.


Gadhar gunna Gaelach.
Pór a forbraíodh in Éirinn, cosúil leis an ngadhar gunna Sasanach ach níos caoile. A fhionnadh snasta dearg/donn. Cruthaíonn an ghruaig frainsí ar an eireaball, an bolg, agus cúl na gcos. Tugtar "an gadhar gunna dearg" air freisin.


Gadhar gunna Sasanach.
Pór a saothraíodh i Sasana. Níos airde ag na guaillí ná ag na geadáin. An soc domhain. An fionnadh fada bán le marcanna dorcha. Pór eile a saothraíodh sa Bhreatain freisin is ea gadhar gunna Ghordan, le fionnadh dubh is paistí beaga donna ar an taobh íochtarach.


Gadhar sionnach.
Madra baile, póraithe chun sionnaigh a sheilg. Mór le fionnadh donn, dubh is bán. Na cluasa bog. Dhá phór ann, an gadhar sionnach Sasanach, agus a shliochtach mór, an gadhar sionnach Meiriceánach.


Gafann.
Planda bliantúil nó débhliantúil giobach greamaitheach bréan, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise agus tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga mór bog, fiaclach a bheag nó a mhór. Na bláthanna 2-3 cm ar leithead, iompartha i mbláthra cuartha. An chailís feadánach. 5 mhaothán ar an gcoróinín, buí báiteach is corcra. Nimhiúil de bhrí go gcuimsíonn sí alcalóidigh éagsúla, go háirithe hióisciaimín is scópailimín. Baintear feidhm as eiseatocsainí aisti i míochaine an lae inniu, chun suaimhneasáin a dhéanamh den chuid is mó.


GAIA.
Coincheap nó hipitéis ina samhlaítear an Domhan iomlán ina orgánach a mhionathraíonn a chomhshaol féin chun coimeád ina staid bharrmhaith. Is é GAIA an fororgánach seo de réir an choincheap, ar chuir an t-eolaí Sasanach James Lovelock síos air den chéad uair ina leabhar "GAIA: A New Look at Life on Earth" (GAIA: Léargas Nua ar an mBeatha ar Domhan, 1979). Bhunaigh Lovelock an coincheap ar gheolaíocht, geoicheimic, bitheolaíocht éabhlóideach, is aeráideolaíocht, agus phléigh sé na bealaí rialaithe siarchothaithe ina n-idiroibríonn na páirteanna éagsúla den Domhan óna chroíleacán amach go barr an atmaisféir. Tagann éiceolaíocht go mór san áireamh freisin. Mar sin féin, ní ghlactar leis an gcoincheap i measc eolaithe, ach i méid bheag, de bhrí go réamhinsíonn an hipitéis seo go sroichfidh an Domhan staid bharrmhaith, is cuma pé drochiarmhairt a imrítear air, rud nach bhfuil inghlactha ó thaobh eolaíochta ná staire de.


Gaibhniú.
Múnlú miotail as píosa amháin trí chasúr a oibriú ar an miotal téite bogtha chun go nglacann sé an cruth is gá, nó an píosa miotail bhogtha a bhualadh le casúr isteach i ndísle den chruth a theastaíonn. I bplancghaibhniú, ligtear don chasúr nó an dísle, ualaithe go trom, titim ar an bpíosa miotail théite atá le múnlú. I ngaibhniú turrainge, taistealaíonn dhá dhísle faoi luas ón dá thaobh den phíosa miotail théite atá le gaibhniú. I ngaibhniú rolla, ritear stiall miotail bhogtha idir díslí sorcóireacha le híslithe báite.


Aries Spears.
Is aisteoir Meiriceánach é Aries Spears, a rugadh sa bhliain 1975.


Bernie Mac.
Is aisteoir Meiriceánach é Bernard Jeffrey "Bernie" McCullough, a rugadh sa bhliain 1957.


Kellita Smith.
Is aisteoir Meiriceánach í Kellita Smith, a rugadh sa bhliain 1969.


Jeremy Suarez.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeremy Steven Suarez, a rugadh sa bhliain 1990.


Dee Dee Davis.
Is aisteoir Meiriceánach é Dee Dee Davis, a rugadh sa bhliain 1996.


Abhainn Chaisleán Dhún Dealgan.
Is abhainn suite i gContae Lú í Abhainn Chaisleán Dhún Dealgan.


Cé Giles.
Is cé suite i gContae Lú é Cé Giles.


Cuaille.
Is leithinis suite i gContae Lú é Cuaille.


An Casán.
Is abhainn suite i gContae Lú é an Casán.


Caisleán Dairbhre.
Is caisleán suite i gContae Lú é Caisleán Dairbhre.


Gleann na bhFiach.
Is ceantar suite i gContae Lú é Gleann na bhFiach.


Geata San Labhrás.
Is barbacán suite i gContae Lú é Geata San Labhrás.


Halla an Toinlígh.
Is seomra suite i gContae Lú é Halla an Toinlígh.


Linn Duachaill.
Is longfort Lochlannach suite i gContae Lú é Linn Duachaill.


Tarbhealach na Bóinne.
Is tarbhealach suite i gContae Lú é Tarbhealach na Bóinne.


Camille Winbush.
Is aisteoir Meiriceánach é Camille Simoine Winbush, a rugadh sa bhliain 1990.


Jordan Peele.
Is aisteoir Meiriceánach é Jordan Peele, a rugadh sa bhliain 1979.


Keegan Michael Key.
Is aisteoir Meiriceánach é Keegan Michael Key, a rugadh sa bhliain 1971.


Ike Barinholtz.
Is aisteoir Meiriceánach é Isaac "Ike" Barinholtz, a rugadh sa bhliain 1977.


Bobby Lee.
Is aisteoir Meiriceánach é Robert "Bobby" Lee, a rugadh sa bhliain 1972.


Arden Myrin.
Is aisteoir Meiriceánach é Arden Myrin, a rugadh sa bhliain 1973.


Paul Vogt.
Is aisteoir Meiriceánach é Paul C. Vogt, a rugadh sa bhliain 1964.


Mo Collins.
Is aisteoir Meiriceánach í Maureen Ann "Mo" Collins, a rugadh sa bhliain 1965.


Chris Hogan.
Is aisteoir Meiriceánach é Christopher "Chris" Hogan, a rugadh sa bhliain 1970.


Gaiméit.
Cill atáirgthe ar leith a chónacsann le gaiméit eile den ghnéas eile le linn toirchithe chun síogóit amháin a chruthú. Bíonn na gaiméití haplóideach, le sraith crómasóm amháin, agus an síogóit dioplóideach, le sraith péirí crómasóm, ceann de gach péire ó cheann de na gaiméití. De ghnáth, bíonn na gaiméití idirdhealaithe: gaiméit fhireann (an speirm a bhíonn soghluaiste, gan mórán cíteaplasma) agus gaiméit bhaineann (an ubh nó an t-ubhán, do-ghluaiste le han-chuid cíteaplasma is roinnt miteachointrí, de réir cineáil).


Gaiméitifít.
An ghlúin ghnéasach i mbeatha planda, an ghlúin haplóideach mar a dtáirgtear na gaiméití. Is í seo an chuid is mó de bheatha na n-algaí is na gcaonach. Is cuid bheag í de bheatha na raithní, mar a mbíonn na gaiméití saor ón bplanda, agus de bhrí go dtriomaíonn siad go héasca, is fearr dóibh gnáthóg fhliuch. Maidir le plandaí bláfara, is iad feadán na pailine agus sac an tsutha a sheasann don ghaiméitifít.


Gaineamhchloch.
Carraig dríodair ina bhfuil gráinní gainimh (grianchloch go háirithe) táthaithe le chéile i maitrís, silice nó carbónáit chailciam. Is féidir go gcruthaítear í trí fhosú ag an uisce i dtimpeallachtaí muirí nó uisce úir, nó gníomhú na gaoithe (dumhaigh). Baintear as cairéal í mar ábhar tógála.


Gaing.
Saghas ligníte atá roisíneach crua. Cruthaíodh ó adhmad, slogtha faoi ghrinneall na farraige, í. Snastar í go minic agus déantar seodra aisti. Fuarthas fosuithe di i Scarborough Shasana, agus bhí sí an-choitianta i ré Victeoiria.


Gainglín.
San anatamaíocht, an bailiúchán d'fhíochán néarógach liath (gan mhiailin) sa nearchóras. I gcás na n-inveirteabrach, an chuid is mó den néarchóras lárnach. Sna veirteabraigh, tá roinnt gainglíní sa néarchóras lárnach (mar shampla, na bonnghainglíní), ach an chuid is mó sa néarchóras forimeallach mar bhailiúcháin de choirp cealla néarón (gainglíní an dromlaigh). Ionaid cumarsáide idir néarchealla atá iontu. Sa mhíochaine chliniciúil, cist a chruthaítear i leith truaill teannáin, at gan phian gan dochar. Faightear go coitianta os cionn an rosta nó ar dhroim na láimhe é.


Gainnéad.
Éan mór farraige atá dúchasach don Atlantach thuaidh, tuaisceart na hAfraice, an Astráil, is an Nua-Shéalainn. Sruthlíneach, le gob gorm fada gan phollairí seachtracha. Paistí loma dubha ar a aghaidh. Beireann sé ar éisc trí thumadh go hingearach isteach sa bhfarraige. Tá saic aeir faoi chraiceann na haghaidhe a mhaolaíonn turraing an imbhuailte leis an uisce.


Gaireas cuasánach.
Is éard atá sa ghaireas cuasánach ná an chuid den chluas inmheánach a bhaineann le cothromaíocht fhisiciúil an ainmhí. Sraith spás is feadán taobh istigh de chnámh na huisinne sa bhlaosc is ea é.
Tá dhá chuas ann, an sacúl is an t-uitrín, agus 3 chanáil leathchiorclach le leathnú, nó ampaill, ag ceann amhaín díobh. Taobh istigh den dá chuas, tá dhá mhacúl agus struchtúir chosúla a dtugtar "criostaí" orthu i ngach ampaill. Orgáin a bhraitheann gluaisne is ea iad seo, gach ceann acu mar a bheadh sorcóir glóthaí ina bhfuil roinnt otailití criostalta, ag seasamh ar an mballa cnámhach is a bhun ceangailte le néarchinn ribíneacha.
Nuair a ghluaiseann an ceann gluaiseann na horgáin seo, agus cruthaítear néar-ríoga a théann don inchinn ar feadh na néaróige cuasánchochlaí. Eolas ar ghluaisne líneach is claonta an chinn a thagann ó na macúil sa dá chuas, agus eolas ar ghluaisne uilleach is rollach an chinn a thagann ó na criostaí sna canálacha. Spreagann na comharthaí seo a shroicheann an inchinn — agus mothú comhfhiosach gluaisne an chinn, ar ndóigh — gluaisní athfhillteacha sna súile, an stoc, is na géaga, chun cothromaíocht fhisiciúil na colainne a chothú.


Gairleog.
Bleib ilbhliantúil a fhásann suas le 60 cm ar airde. Na duileoga caol maol. Na bláthanna idir glas is corcairdhearg, i gcruth réalta, measctha le bleibíní. Dúchasach don Áise, ach saothraithe i réigiún na Meánmhara leis na cianta ar son blas láidir na mbleibeanna, a úsáidtear go forleathan sa chócaireacht. Tá plandaí fiáine a úsáidtear ina hionad, ach níl siad leath chomh láidir.


Gairnéad.
Grúpa mianraí sileacáite a tharlaíonn i gcarraigeacha meiteamorfacha, ach a fhaightear i bpeigmeataitítí freisin. Raon mór dathanna is comhdhéanamh ann. Baill thábhachtacha den ghrúpa, lena bpríomhchomhdhúile, is ea pireóp (Mg, Al), almaindín (Fr, Al), grósalairít (Ca, Al), agus andraidít (Ca, Fe).


Gaistrin.
Hormón, ar peiptíd é, a tháltar sa ghoile mar fhreagairt ar phróitéin a bheith i láthair sa phíolóras agus méadú i minicíocht dhíluchtú na néaróige vagasaí. Spreagann sí cealla pairiatacha an ghoile chun aigéad hidreaclórach a thál trí hiostaimín a fhuascailt ó chealla (hiostaimínicítí) gar dóibh. Tá sí i láthair sa dúidéanam, an fhaireog phiotútach, agus an inchinn (áit ar féidir go bhfeidhmíonn sí mar néaratharchuradóir).


Gál.
Fiafhás mínormálta fiocháin ar phlanda. Is féidir go dtarlóidh sé ar aon chuid den phlanda, mar gheall ar fheithidí, baictéir, fungais, néimeatóidí, nó fíneoga. Ní féidir an chúis ar leith a aithint ón ngál i gcónaí. Samplaí is ea an gál rós agus an gál darach.


Gal mhianaigh.
Meatán a fhaightear i mianaigh. Bíonn meascán meatáin is aeir inlasta nó inphléasctha ag comhréireacha áirithe, agus ba chúis le cuid mhaith tubaistí mianaigh é. Tá gá bunúsach leis an mbaol seo a laghdú chun feidhmiú go slán sábháilte i mianaigh guail. Ceann de na bealaí is fearr chun í a bhrath is ea lampa sábháilteachta Davy.


Galachtós.
Siúcra simplí (monaishiúicríd) a fhaightear i siúcra bainne chomh maith le glúcós. Seachas sin, is tearc é sa nádúr. Éalang ghéiniteach is ea an ghalachtósaemacht atá an-neamhchoitianta, ach is cúis í le héagumas galachtós a mheitibiliú, agus is gá cothú duine a bhainistiú.


Galair cheirde.
Galair a tholgtar de bharr coinníollacha oibre. Tarlaíonn siad de bharr coinníollacha an-bhaolacha, agus is féidir leo cur isteach ar gach orgán is ball den cholainn. Ar eolas leis na cianta. D'éiríodh gaibhne bodhar mar thoradh ar thorann na ceártan. D'fhaigheadh órthóirí is haitéirí nimhiú mearcair as í a láimhseáil agus a gal a ionanálú. Ó thosaigh an Réabhlóid Thionsclaíoch, méadaíodh go mór ar na galair mar seo: deirmitíteas de thoradh ceimiceán is líocha a thagann i dteagmháil leis an gcraiceann; láimhsiú nó ionanálú múiche d'ábhair thocsaineacha mar luaidhe, fosfar, comhdhúile mearcair is deannach silice (mar shampla, niúmacanóis, aispeastóis, sileacóis); nochtadh d'ábhair radaighníomhacha is radaíochtaí inianaíocha le leoicéime nó ailsí eile mar thoradh; ionfhabhtuithe d'oibreoirí in ospidéil; oibreoirí a dhéanann a gcuid oibre faoi aerbhrú neamhchoitianta a fhaigheann arraingeacha díbhrú nó aereambalacht, agus a lán eile. Tá dlíthe coisctheacha in an-chuid tíortha, agus gníomhaireachtaí údaraithe chun na dlíthe sin a chur i bhfeidhm. Tugtar "míochaine thionsclaíoch" ar an tsaincheird a bhaineann leis na galair seo.


Galair uathimdhíonachta.
Grúpa galar nach bhfuil gaolmhar le chéile ach a bhfuil comh-mheicníocht imdhíonachta acu. I riocht mar seo, ní féidir leis an gcolainn idirdhealú idir ábhair dá cuid féin is ábhair choimhthíocha, agus tosaíonn freagairt imdhíonach dá cealla féin. Cruthaítear antashubstaintí a dhéanann damáiste d'fhíocháin na colainne féin, agus mar sin, raon galar. I measc na neamhord a fheictear mar gheall ais seo tá airtríteas réamatóideach, diabetes mellitus, anaemacht mharfach, anaemacht haemalaíoch, foirmeacha áirithe galar duán is galar tíoróideach, lúpas córasach eiritéimeatach, scléaróis chórasach, agus galar Addison.


Galar airde.
Drochiarmhairtí ar dhuine ag airde mhór os cionn gnáthleibhéal na farraige, a thosaíonn timpeall 2,500 m thuas agus a éiríonn níos measa de réir na hairde. Laghdaíonn an tiúchan ocsaigine san aer de réir mar a mhéadaíonn an airde, ionas go dtagann giorra anála ar dhuine agus go dtosaíonn sé ag hipearanálú (ag análú go tapa). Cuireann an airde mhór isteach ar chothromaíocht na sreabhán sa cholainn freisin: tiubhaíonn an fhuil, táirgeann an cholainn cuid mhaith fuail, agus tarlaíonn díhiodráitiú muna n-ionghabhann an duine sreabhán go rialta. Oiriúnaíonn an cholainn don airde mhór trína thuilleadh cealla dearga fola a tháirgeadh chun breis ocsaigine a iompar ar fud na colainne. Má bhíonn an dul in airde róthapa, ionas nach féidir leis an gcolainn oiriúnú in am, tarlaíonn galar géar airde le torthaí cosúil le tinneas cinn, masmas, tuirse, meadhrán, codladh suaite, mearbhall, fiú bás.


Galar athlastach peilbheach.
Ionfhabhtú sa bhroinn, na feadáin útaracha, na hubhagáin is na fíocháin mórthimpeall. De ghnáth, baictéir a scaipeann ón gconair ghiniúnach íochtarach (an fhaighin is an ceirbheacs) is cúis leis. Is féidir go dtarlóidh an t-ionfhabhtú le linn toirbhearta nó ionlocadh fearais fhrithghiniúnaigh ionútaraigh, ach tarlaíonn de ghnáth de bharr orgánach gnéastarchurtha, clamaidia is gónaireatha. Mar thoradh ar an ionfhabhtú, is féidir go mbeidh pianta sa bholg íochtarach ag bean, sileadh ón bhfaighin, míostrú neamhrialta is/nó trom, fiabhras, agus tuirse, ach uaireanta, bíonn sí gan aon siomtóm. Is féidir an t-ionfhabhtú a leigheas le frithbheathaigh, ach muna ndéantar an chóireáil seo féadfaidh sé damáiste trom buan a dhéanamh d'orgáin na conaire giniúnaí uachtaraí, rud a laghdóidh torthúlacht na mná agus a mhéadóidh an priacal go dtarlóidh toircheas eachtópach má tharlaíonn toircheas. Is féidir bac a chur ar an mbunionfhabhtú trí chomhriachtain chontúirteach a sheachaint.


Galar caora caife.
Galar trom fungasach a ionsaíonn na caora ar thoim caife Arabaigh, á ndubhú is á milleadh. Tháinig sé i láthair ar dtús sa Chéinia sna 1920idí, agus scaip ar fud na hAfraice. Níl sé chomh trom fós sna hilchríocha eile. Scaipeann stealladh na báistí an galar, go mór mór stealladh iarmhair ó bharr na bliana roimhe. Is deacair é a chloí le sprae fuingicídeach, agus tá cineálacha frithsheasmhacha á saothrú.


Galar corcra.
Riocht ina dtarlaíonn cur fola go spontáineach isteach sa chraiceann nó na scannáin mhúcasacha, agus mar sin paistí beaga scaipthe ballbhrúite. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar dhamáiste d'fhuileadáin bheaga, neamhoird na bpláitíní, nó éalanga i dtéachtadh na fola.


Galar corónach croí.
Artairiscléaróis na n-artairí corónacha. An trúig bháis is coitinne i measc daoine thar 40 bliain d'aois san iarthar, agus an chúis is coitinne le haingíne chléibh is ionfharchtadh miócairdiach. Tugtar "galar ioscaemach croí" air freisin. Bíonn difríochtaí móra i dtarlú an ghalair seo idir tíortha, agus idir pobail éagsúla i dtír. I measc na nguaiseacha, tá stair clainne (an dúchas géiniteach), caitheamh toitíní, diaibéiteas, hipirtheannas, leibhéil arda colaistéaróil sa bhfuil, agus strus. I dtíortha forbartha bíonn na rátaí is measa ag daoine ó réigiúin bhochta dhíothacha.


Galar croí.
Is é atá i gceist le galar croí ná galar sa chroí nó na fuileadáin ghaolmhara. Cúis an-suntasach báis i ngach tír, bíodh is go n-athraíonn an patrún ó thír go tír. Mar shampla, bíonn galar croí corónach níos coitianta san iarthar ná sa tSeapáin. Is annamh galar croí réamatach in Éirinn is an Bhreatain anois, ach tá sé an-choitianta san India is an meánoirthear.
Aon rud a chuireann isteach ar fheidhmiú an chroí mar chaidéal, cuireann sé tús leis na bunsiomtóim, giorra anála is coinneáil sreabháin (éidéime), agus is féidir go dtarlóidh pamparnach, pian sa chliabhrach, is fanntais lena chois seo.
Galair chroí


Galar díbhrú.
Galar ceirde a tharlaíonn do dhaoine a bhíonn ag obair faoi ardbhrú (mar shampla, taiscéaladh faoin bhfarraige) agus a fhilleann do ghnáthbhrú an atmaisféir róthapa. Is é a tharlaíonn ná go dtagann an nítrigin sa bhfuil amach as tuaslagadh, ag cumadh boilgíní beaga. Déanann siad seo damáiste do na fíocháin, go háirithe nuair a lonnaíonn siad i bhfuileadáin bheaga, ag scoitheadh an imshruthú do réigiún fíochán. Is féidir go ndéanfar damáiste buan don inchinn is go bhfaighidh duine bás. Muna mbíonn an damáiste chomh dian sin, tarlaíonn meadhrán agus pianta sna matáin is na hailt (arraingeacha díbhrú). Is í an chóireáil chuí an t-othar a chur ar ais san ardbhrú agus a thabhairt ar ais do bhrú an atmaisféir go mall i ndiaidh a chéile.


Galar easpa.
Raon neamhord de thoradh ionghabháil easnamhach cothaitheach riachtanach, próitéiní, carbaihiodráití, vitimíní, nó mianraí. Mar shampla, is galar é cuaisíorcar a fhaigheann páistí i dtíortha bochta mar thoradh ar ionghabháil easnamhach próitéine.


Galar glasmhoncaí.
Ionfhabhtú víreasach atá tearc ach an-trom, a chuireann tús le damáiste d'an-chuid fíochán is orgán, rith fola inmheánach, agus mortlaíocht ard. Tugtar "galar Marburg" is "fiabhras Marburg" air freisin. Tarchuirtear é trí thadhall le sreabháin cholainne ó dhuine ionfhabhtaithe, agus tarlaíonn sé i ráigeanna scaipthe san Afraic. Ní fios cén teacht aniar ón ngalar atá ag ainmhithe. Aithníodh den chéad uair é i 1967 nuair a tharla ráigeanna comhuaineacha i measc oibrithe saotharlainne i Marburg is Frankfurt na Gearmáine agus i mBéalghrád na hIúgslaive. Níos déanaí, fuarthas ceangal idir na ráigeanna seo is moncaithe ionfhabhtaithe a iomportáileadh ó Uganda. Braitheadh an víreas ó am go chéile ó shin. Níl aon vacsaín ná cóireáil air fós.


Galar hiditíde.
Galar a fhaightear trí uibheacha phéist ribíneach an mhadra a ionghabháil, mar shampla tar éis madraí atá ionfhabhtaithe leis an bpéist seo (de ghnáth tar éis dóibh feoil thruaillithe a ithe, caoireoil go háirithe) a láimhseáil. Gortar na huibheacha sa stéig, agus téann na larbhaí isteach in imshruthu na fola chun cisteanna móra a dhéanamh i gcuid mhaith d'orgáin na colainne, an t-ae, na scamhóga, an liathán, is an inchinn ina measc. Má scaoiltear amach an sreabhán sna cisteanna, féadfaidh sé turraing anaifiolachtach a spreagadh.


Galar iatraigéineach.
Galar nó neamhord a tharlaíonn de thoradh idirghabháil dochtúra, go minic de bharr cóireála ar ghalar eile. Cuimsíonn sé drochiarmhairtí gan iarraidh ar chóireáil drugaí, aimhréidh máinliachta, nó ionfhabhtú a fuarthas san ospidéal.


Galar na Léigiúnach.
Foirm throm niúmóine a tharlaíonn de bharr an bhaictéir Legionella pneumophilia. Maireann na baictéir in uisce te, agus tarchuirtear iad ag braoiníní uisce ó phíobáin thruaillithe i gcithfolcthaí, taisirí, is córais uisce the. Nuair a bhíonn an truailliú ionfhabhtaithe i dtúir fuaraithe córas aerchóirithe, cuireann sé sin isteach ar an-chuid daoine. Ainmnítear an galar as an gcéad ráig a tharla i bhPhiladelphia i 1976 ag comhdháil Léigiúin Mheiriceá ansin.


Galar néarón luadrach.
Neamhord annamh sa nearchóras, ina meathann na néarchealla, atá freagrach as gluaiseacht na matán, go mall de réir a chéile. Bíonn deacrachtaí urlabhra, slogtha, gluaiseacht na ngéag, is riospráide ag duine, a mhéadaíonn de réir a chéile. Uaireanta, tarlaíonn siomtóim shíceolaíocha, fiú gealtachas. Ní fios cén fáth a dtarlaíonn an galar, agus níl aon leigheas éifeachtach air.


Galar prióin.
Rangú neamhchoitianta galar a tharchuirtear ag oibreáin ionfhabhtaithe, déanta as próitéiní nó giotaí de phróitéiní, meastar. Cumadh an t-ainm as an téarma ‘páirteagal ionfhabhtaithe próitéineach’ (proteinous infectious particle). Faightear é i ndaoine (mar shampla, galar Creutzfeldt-Jakob) agus ainmhithe (mar shampla, scráibeach i gcaoirigh, einceifileapaite spúinseach bólachta — galar na mbó mire — i mba). Sna galair seo tarlaíonn meath forchéimnitheach sa néarchóras le hathruithe paiteolaíocha, ina measc poill bheaga sna cealla (folúisíní) ar tugadh an t-ainm einceifileapaite spúinseach ar an riocht astu, agus deascáin mhínormálta próitéine, fillte go mór. Cuirtear isteach ar fheidhmeanna uile na hinchinne, agus mar thoradh air sin tarlaíonn neamhoird gluaisne is néaltrú do dhuine/ainmhí. Is féidir an galar a fháil sa bhroinn, a tholgadh go randamach, agus a tharchur ó ainmhí go hainmhí, de speiceas amháin nó speicis éagsúla. I dtolgadh dúchasach, féadfaidh sóchán géiniteach a bheith taobh thiar de chun an prión a tháirgeadh. Is féidir le tarchur ionfhabhtaithe tarlú trí ionachlú nó ionghabháil fíocháin (fíocháin intinne is néaróige, go háirithe) ó fhoinse ionfhabhtaithe. Is ábhar mór imní an seans gur féidir an galar a tharchur ó bha go daoine.


Galar radaíochta.
Iarmhairtí ainsealacha ar an gcolainn de bharr dáileog ard radaíochta ianaithe. Is féidir go mbeidh a leithéid mar fho-iarsma nó aimhréidh ar radaiteiripe cóireála ar ailse. Is iad na torthaí a fhéadfaidh tarlú ná laige, masmas, urlacan, buinneach, damáiste do dhromchlaí eipitéiliacha, cailliúint gruaige, paistí dearga ar an gcraiceann, agus othrais sa bhéal.


Galar séirim.
Riaradh is athriaradh ábhair aintiginigh (próitéin choimhthíoch, mar shampla) mar a dhéantar in imdhíonadh, rud a chuireann tús le frithghníomh géar nó dian uaireanta. I measc na bhfrithghníomhartha seo is féidir go dtarlóidh fiabhras, urtacáire, airtríteas, agus athlasadh an chroí is na nduán.


Galar tógálach.
Galar a gcuireann miocrorgánach tús leis, agus is féidir leis an miocrorgánach seo a tharchur do dhuine ó ainmhithe nó daoine eile ionfhabhtaithe nó ón gcomhshaol. Is féidir go dtarlóidh an t-ionfhabhtú trí thadhall díreach (mar a tharlaíonn le galair veinéireacha), tríd an aer (mar a tharlaíonn le slaghdán is fliú), trí ionghabháil (mar a tharlaíonn le dinnireacht), nó tarchur le feithidí (mar a tharlaíonn le maláire).


Galbhánaiméadar.
Ionstraim chun sruth leictreach a bhrath is a thomhas. Sa ghalbhánaiméadar luailchorna, bíonn buanmhaighnéad agus na poil gearrtha go ciorclach ionas gur féidir leis an luailchorna rothlú gar dóibh. Nuair a ritheann sruth sa chorna, rothlaíonn sé thart ar a mhaighdeog. Bíonn snáthaid greamaithe den chorna, a rothlaíonn thar scála cuarlíneach. Bíonn lingeán ceangailte leis an gcorna chun an tsnáthaid a thabhairt ar ais chuig pointe nialais an scála nuair nach bhfuil aon sruth ag rith sa chorna. Grádaítear an scála in aonaid srutha, aimpéir nó miollaimpéir. Tá galbhánaiméadair eile in úsáid chomh maith, an galbhánaiméadar luailmhaighnéid is an galbhánaiméadar balaistíoch.
Stair.
Ainmnithe as Luigi Galvani, a shaothraigh an méadar ar dtús.


Galbhánú.
Leictreaphlátáil iarainn nó cruach le sinc chun iad a chosaint ar chreimeadh ag an atmaisféar tais. Tá galbhánú te ann freisin, ina gcuirtear an réad miotalach glanta trí fhlosc agus ansin trí umar since leáite chun an ciseal since a chur ar dhromchla an réada. Ainmnithe as Luigi Galvani, ach ba é Henry William Crawford a d'fhionn an próiseas i 1837.


Gálchuil.
Mionchuileog fhíneálta. Go minic, cuireann na huibheacha nó larbhaí ar gor tús le gáil ar phlandaí. Lotnaid dhíobhálach ar chruithneacht agus piseanna.


Gálfhoiche.
Mionfhoiche a gcuireann gach speiceas de tús le gál sainiúil ar phlanda, de réir cineáil, an gál darach, a mbíonn larbha nó dhó taobh istigh de gach gál. A thimthriall beatha an-chasta, go minic ag ascalú ó ghlúin go glúin idir atáirgeadh gnéasach is neamhghnéasach.


Franz Joseph Gall.
Anatamaí a rugadh i dTiefenbrunn na Gearmáine ab ea Franz Joseph Gall (1758-1828). Shaothraigh sé teoiric i 1785, agus é ag obair sa Vín, gur féidir lorg tallanna is airíonna duine a chur i réigiúin ar leith den inchinn.


Gallán.
Ó réamhstair na hEorpa, cloch aonair ina seasamh, nó meigilit. Tá ceann iontach gar do Karnag na Briotáine, colún barrchaol eibhir atá ina luí i 4 pháirt anois, ach a sheas 20 m ar airde is meachan 256 tonna aige.


Johann Gottfried Galle.
Réalteolaí a saolaíodh i bPabsthaus na Gearmáine ab ea Johann Gottfried Galle (1812-1910). I 1846 agus é ag obair i Réadlann Bheirlín, d'fhionn sé an pláinéad Neiptiún.


Gallfheochadán.
Planda láidir ilbhliantúil atá dúchasach do dheisceart na hEorpa. Fásann sé 30-80 cm ar airde. Na duilleoga mór, deighilte go domhain, spíonach. Na bláthanna i spíce fada, síogamorfach déliopach, bán le féitheacha corcra. Meastar gur duilleoga an phlanda seo, nó planda cosúil leis, a sholáthair móitíf choiteann maisithe san ealaín is ailtireacht chlasaiceach.


Gallúnú.
Hidrealú glicríde (saille) ina tuaslagán bunata chun gliocról is salainn aigéad sailleach (gallúnaigh) a tháirgeadh. Is sampla de hidrealú eistir an t-imoibriú seo.


Galú.
Go ginearálta, athrú ábhair ón bpas leachtach don phas gásach. Go coitianta, saoradh móilíní leachta óna dhromchla isteach san aer os a chionn. Tarlaíonn sé le linn fiuchta, ag an bhfiuchphointe, ach tarlaíonn galú gan fiuchadh (néalú) ag teochtaí níos lú. Is gá fuinneamh teasa a sholáthar don leacht chun na móilíní a shaoradh óna naisc leachtacha, agus "teas folaigh galúcháin" a thugtar ar an teas seo. Tá leachtanna so-ghalaithe ann mar éitir, biotáille meitileach, peitril, is freon, agus tógann siad an teas folaigh ón timpeallacht nuair a ghalaítear iad. An próiseas seo is bun le cuisniú. Is galú an próiseas trína gcailltear uisce ó dhromchla an Domhain leis an atmaisféar mar ghal, cuid thábhachtach den mhalartú fuinnimh taobh istigh de chóras atmaisféir an Domhain, a chuireann gluaiseachtaí an atmaisféir ar siúl agus a chabhraíonn le táirgeadh na haeráide (san eas fuinnimh dhomhanda). Braitheann an ráta galaithe ar an ngrianradaíocht, an difríocht teochta idir an dromchla galaithe is an t-aer a luíonn anuas air, an taise agus an ghaoth.


Galuisce.
Pas galach uisce, H2O, a dtugtar "gal bheo" uirthi freisin len í a idirdhealú ó ghal mharbh, braoiníní feiceálacha den ghal chomhdhlúthaithe.


Luigi Galvani.
Fiseolaí a saolaíodh i mBologna na hIodáile ab ea Luigi Galvani (9 Meán Fómhair 1737 – 4 Nollaig 1798). Rinne sé staidéar ar na bíoga srutha leictrigh i bhfíocháin áirithe ainmhithe. Chuir sé tús le taighde ar bhithleictreachas. Ainmnítear an galbhánaiméadar agus an galbhánú as.


Gáma-ghlóbailiní.
Próitéiní ar leith a iompraíonn antashubstaintí na fola. Táirgeann cealla plasma na mB-limficítí (a thagann ón smior) iad. Tugtar "imdhíonaglóbailiní G (IgG)" orthu freisin. Comhcheanglaíonn siad le hantaiginí cosúil le víris is seadáin ar bhealaí éagsúla, méadú sna próisis athlastacha san áireamh. Bíonn an naíonán nua-bheirthe cosanta ag gáma-ghlóbailiní a bhfaightear cuid bheag díobh óna mháthair, cuid ón bplacaint, agus an chuid is mó ó chéadbhainne (maothal) na máthar. Aonraítear iad as séaram fuil téarnamhaigh is an slánadh iarbhreithe, agus úsáidtear mar chóir leighis i gcoinne na bruitíní, an pholaimiailítis, na heipitéise tógálaí, is galar tógálach eile.


Gáma-radaíocht.
Radaíocht leictreamaighnéadach le tonnfhaid an-ghairide (níos lú ná 0.3 × 10-12 m) atá i gceist le Gáma-radaíocht. Níl aon lucht leictreach inti. Tá sí cosúil le X-radaíocht, ach go n-astaítear í le linn meatha radaighníomhaigh ina dtarlaíonn aistrithe ó staideanna flosctha ardfhuinnimh chuig staideanna d'fhuinneamh níos lú sna núicléis. Foinse choitianta is ea cóbalt-60, a bhfuil leathré 5.26 bliain aige.


George Gamow.
Fisicí is scríbhneoir eolaíochta a rugadh in Odessa na hÚcráine ab ea George Gamow (4 Márta 1904 – 19 Lúnasa 1968). Sa bhliain 1933 d'éirigh leisean agus lena bhean chéile imeacht ón Aontas Sóivéadach chun freastail ar chomdháil eolaíochta sa Bhruiséil. D'fhan siad san Iarthar. Ón mbliain 1934 i leith d'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe. Chuidigh sé i 1948 le forbairt theoiric na hOllphléisce, agus i 1953 le hanailís shamhlach dé-héilicse don DNA. Fuair sé bás in Boulder, Colorado, i Meiriceá.


Gang.
Cnaguirlis ceoil. Plaic chiorclach cré-umha, an braine iompaithe síos de ghnáth, crochta go coitianta ó fhráma nó barra, agus buailtear é le buailtín bog. Ní bhíonn airde fhosaithe ag an ngang ceolfhoirne (an tamtam), ní hionann is ganganna eile a bhíonn níos lú ná é agus tiúnta d'airdí cruinne.


Patrick Ganly.
Geolaí a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Patrick Ganly (15 Deireadh Fómhair 1809 – 29 Deireadh Fómhair 1899). Ag obair in Oifig na Luachála faoi Richard Griffith, ba é a bhailigh an t-eolas is a d'ullmhaigh an chuid is mó de léarscáil gheolaíoch na hÉireann a d'fhoilsigh Griffith i 1839, 1853 is 1855. Níor thug Griffith an t-aitheantas ná an chreidiúint dó as an saothar seo riamh.


Gaoth anabatach.
Gaoth in aghaidh fána a fhorbraíonn i ngleann. I rith an lae, téitear an t-aer atá i dteagmháil le taobhanna an ghleanna níos mó ná an t-aer ag an leibhéal céanna os cionn urlár an ghleanna. Tosaíonn sruth comhiompair, an t-aer ag éirí os cionn an fhána, agus aer níos fuaire ag sreabhadh ó urlár an ghleanna suas an fána. Is féidir luas gaoithe suas le 15 m s-1 a fháil.


Gaoth chatabatach.
Gaoth áitiúil le fána a tharlaíonn i ngleann. Istoíche, fuaraítear an t-aer os cionn dromanna na sléibhte níos tapa ná an t-aer os cionn urlár an ghleanna. Mar thoradh, éiríonn an t-aer te éadlúth éadrom seo ar an urlár trí chomhiompar, agus séideann an t-aer fuar dlúth trom síos le fána. Ní gá gleann chuige seo, mar séideann gaotha fuara mar seo síos le fána ó shléibhte is amach ar an talamh íseal in aice láithreach freisin. Is gaoth fhuar mar seo an mistral i ngleann an Rhône sa bhFrainc, agus is gaotha te catabatacha an chinook sna Sléibhte Creagacha i Meiriceá Thuaidh, is an Föhn sna hAlpa.


Gaoth gheostrófach.
Gaoth a shéideann comhthreomhar leis na hiseabair, ag léiriú na gluaisne cothromaithe idir fórsa an ghrádán brú is fórsa Coriolis. Faightear go hard san atmaisféar amháin í, mar nach bhfeidhmíonn fórsa frithchuimilte dhromchla an Domhain ansin ach ar éigin.


Gaotha aniar.
Na príomhghaotha a shéideann sna meándomhanleithid 30-60° ó dheas is ó thuaidh ón meánlíne. Sa leathsféar thuaidh is aniar aneas a bpríomhthreo, agus sa leathsféar theas aniar aduaidh. De bhrí nach bhfuil an oiread sin talún sa leathsféar theas, bíonn na gaotha seo an-láidir, agus tugtar "na Roaring Forties" orthu as na domhanleithid ghinearálta a dtarlaíonn siad iontu.


Gaothfhuarú.
Laghdú sa teocht dhealraitheach a bhraitheann duine nuair a bhíonn sé amuigh sa ghaoth. Méadaíonn gaoth láidir an chailliúint teasa go mór ó chraiceann nochtaithe. Ag teocht íseal is i ngaoth láidir, is furasta hipiteirme a chur ar dhuine. Mar shampla, más -18 °C teocht an aeir, agus gaoth 7 m s-1 ag séideadh, is í -38 °C an teocht dhealraitheach.


Gaothuirlisí adhmaid.
Gléasanna ceoil, déanta as adhmad den chuid is mó, ina ngríosaíonn an seinnteoir colún aeir trí shéideadh trasna béalphoill (mar a dhéantar leis an bhfliúit is an fhliúiteog) nó i gcoinne giolcaí nó giolcaí dúbailte (mar a dhéantar leis an mbasún, an corn Sasanach, an t-óbó, is an chlairnéid).


Garal.
Gabharantalóp beag atá dúchasach do shléibhte arda oirthear na hÁise. An fionnadh tiubh buíliath, an scornach mílítheach. Adharca gearra ar bhaineannaigh is fireannaigh. Tugtar "an seamaí Himiléach", "an garal coiteann", nó "an garal dearg" air freisin.


Garbhán creagach.
Planda ilbhliantúil le stólain dreaptha agus gais cheartingearacha dhuilleogacha. Dúchasach don Eoraip is an Áise. Na bláthanna 2.5 cm ar leithead, cumhra. An chailís feadánach, scothdhearg go minic. 5 pheiteal leata éadrom bándearg, dhá chrotal ag bun gach ceann.


Garbhlus.
Planda bliantúil a mhaireann tríd an ngeimhreadh uaireanta. Fiaile choitianta, dúchasach don Eoraip is an Áise. Na gais ceathairuillinne lag streachlánach, ag dreapadh le cabhair crúcaí beaga frithluaileacha. 6-8 duilleog i bhfáinní, agus crúcaí ar na himill. Na bláthanna bídeach bán le 4 pheiteal. Leadán le dhá leath chruinne an toradh, clúdaithe le ribí scothbhána a scaipeann trí ghreim a choinneáil ar ainmhithe.


Garbhógach.
Planda a tháirgeann spóir, gaolta le raithneach is eireaball capaill. An gas fada, ag cur géag amach go rialta, cumhdaithe le cuid mhaith duilleog beag. Spóragáin in ascaillí na nduilleog, eagraithe go minic i strobalas foirceanta cónchruthach. Faightear i ngach áit é, beagnach, agus an-chuid i bhfraochmhánna is gnáthóga cosúla. Níl beo anois ach garbhógach, caonach spícíneach, agus lus an chleite, baill de ghrúpa ársa, Lycopsida, a bhí ilghnéitheach, fiú le foirmeacha ar dhéanamh crainn, sa tréimhse Charbónmhar, a bhfaightear iontaisí díobh go minic.


Garchabhair.
Cóireáil is bainistiú íobartaigh ag ionad taisme nó tubaiste. Más comhfhiosach an duine, is gá stop a chur le haon rith fola trí bhrú ar an gcréacht le cóiriú, málaí plaisteacha nó páipéar, agus an t-othar a chur ina luí go cothrom. Má bhíonn a mhuineál gortaithe agus má bhogtar é go neamhchúramach nó go neamhsciliúil, féadfar gortú trom doleigheasta a dhéanamh dó. Ar chaoi eile, ba cheart an t-othar a ardú ar chlár réidh, más gá, agus cuaire normálta chnámh an droma coinnithe gan athrú. Is féidir cléithín simplí a dhéanamh ar chos trí bhindealán a chur mórthimpeall an dá chos, nó ar lámh trí bhindealán a chur mórthimpeall na láimhe is na colainne le chéile. Ní ceart aon sreabhán a thabhairt dó, tae, alcól ná eile. Má bhíonn an t-othar neamhchomhfhiosach, is ceart na céimeanna céanna a dhéanamh, ach má bhíonn a análú nó a chroí stoptha, is gá athbheochan chardascamhógach a dhéanamh air go práinneach.


Garraíodóireacht phictiúrtha.
Ealaín a bhaineann le leagan amach aestéitiúil gairdíní is eastát. Modhanna éagsúla oibre i gceist: lochtáin, tulaigh shaorga, lócháin uisce is srutháin, ballaí is crainn, chomh maith le bláthanna is plandaí eile. Tháinig an coincheap ón neasoirthear is an meánoirthear, ach d'fhorbair an iliomad stíleanna thar na céadta. Sa stíl Sheapánach, úsáidtear crainn is uisce in eagair stílithe le suntas reiligiúnda. San Eoraip san 18ú céad, bhí obair Le Nôtre tábhachtach, le heagair fhoirmiúla de thoim ghearrtha, siméadracht is maisiúcháin shaorga. Ina dhiaidh sin tugadh nádúrachas neamhfhoirmiúil ealaíonta isteach le hobair Kent, Repton, Olmsted, agus Capability Brown.


Garrán.
Coillearnach ina mbarrscoitear na crainn go rialta chun fás nua a chothú. Déantar an barrscoitheadh in uainíocht, agus cothaíonn oscailt rialta an cheannbhrait bláthanna na coillearnaí. An-choitianta i mbainistiú coillte go dtí an 19ú céad.


Garúpach.
Garúpach den speiceas "Epinephelus malabaricus"
Iasc mór trom le dathú breac diamhair a fhaightear gar do sceireacha, carraigeacha is longa briste, ach san uisce oscailte freisin. An-luachmhar mar iasc spóirt is bia. Suas le 3.7 m ar fhad is 270 kg meáchain.


Gas.
Príomhais planda, os cionn talún de ghnáth, ach ní i gcónaí. Tuismíonn sé na bachlóga, na duilleoga is na horgáin atáirgthe. Cumtar é as ceann bhuaic na haise suthaí os cionn na gcotailéadón sa síol, agus fásann ina phéacán. Is féidir go ndéanfaidh sé seo níos mó ná gas amháin, agus iad géagach chun na duilleoga a leathnú amach don Ghrian i gcomhair fótaisintéise éifeachtaí. Bíonn córas feadánach sa ghas, a iompraíonn uisce is cothaithigh ó na fréamhacha go dtí na duilleoga, agus torthaí na fótaisintéise ó na duilleoga do gach cuid eile den phlanda. I gcineálacha adhmadacha, bíonn an gas láidrithe le fíocháin tacaíochta eile, agus cosanta le cisil coirte is coirc. Léiríonn gais athruithe éagsúla agus glacann feidhmeanna nua breise, uaireanta ó orgáin eile. Ar an dóigh seo, is gais iad reathairí os cionn talún is ríosóim faoin talamh a fhásann go cothrománach chun plandaí nua a tháirgeadh ón mbunphlanda anois is arís. Is gais freisin iad bleibeanna, cormáin is tiúbair atá oiriúnaithe chun orgáin stórála a dhéanamh a mhaireann ó shéasúr fáis amháin go dtí an chéad cheann eile, agus a chuireann tús le fás nua sa chéad bhliain eile. I gcactais, stórálann na gais uisce. Is féidir le gais ghlasa fótaisintéisiú, is mar sin feidhmiú mar dhuilleoga, agus uaireanta bíonn siad leata is cosúil le duilleoga i ndealramh. Is féidir le gais feidhmiú mar orgáin dreapaire, an gas iomlán ag lúbadh nó na cinn athraithe ina dteannóga.


Gás.
Staid damhna ina bhfuil mí-ord ar na hadaimh (nó na móilíní), iad scoite óna chéile, an-soghluaiste, gan idirghníomhú gur fiú trácht air. Bíonn an dlús íseal (timpeall an 1000ú cuid de dhlús solaid) agus an inchomhbhrúiteacht ard. In ann sreabhadh go héasca. Líonann sé an soitheach iata ina bhfuil sé. Athraíonn gach damhna ina ghás nó ina ghal ach an teocht a ardú a dhóthain. Gáis nach n-imoibríonn le chéile, déanann siad meascán aonchineálach, is cuma cén chomhréir díobh atá ann.


Gás baile.
Gás atá díorthaithe ó bhreosla soladach (gual, mar shampla) nó leachtach (ola, mar shampla). San iarthar rinneadh gás baile as gual trí dhriogadh ón 19ú céad. Sa 20ú céad rinneadh an gás seo as farasbarr nafta ó thionscal an pheitriliam. Hidrigin is mó atá i ngás baile. Níl ach leath d'fhuinneamh an gháis nádúrtha i ngás baile.


Gás CS.
Ainm a úsáideann arm na Stát Aontaithe do chomhdhúil ghásach chlóirínithe, Cl-C6H4-CH=C(C≡N)2. Cuireann sé tús le greannú is uisciú na súl, agus úsáidtear go forleathan é chun ciréibeacha a smachtú.


Gás idéalach.
Samhail gáis fhoirfe, mar nach bhfuil sna hadaimh ach ponc-cháithníní nach n-imoibríonn le chéile ar chor ar bith. Feidhmíonn na triathgháis héiliam is neon, agus gnáthgháis faoi bhrú íseal mar seo, ionann is. Is gás idéalach gás a chomhlíonann an chothromóid staide p V = n R T, sa chás gurb é p (i bpascail, Pa) an brú sa ghás, V (i méadair chearnacha, m2) toirt an gháis, n líon na mól den ghás atá i gceist, T (i gceilviní, K) an dearbhtheocht, agus R tairiseach mólach na ngás (luach 8.314 J mol-1 K-1).


Gás nimhiúil.
Lón cogaidh ceimiceach a scaoiltear i sliogáin airtléire nó a fhuasclaítear as cannaí chun gáis nimhiúla nó míchumasaithe a scaipeadh ar pháirc an áir. Úsáideadh clóirín, gás mustaird, agus foisgéin mar seo sa chéad chogadh domhanda.


Gás táirgeora.
Gás a tháirgtear trí aer a shéideadh trí chóc te agus an t-imoibriú ceimiceach seo a chur ar aghaidh: 2 C + O2 → 2 CO. Is imoibriú eisiteirmeach é seo, a tháirgeann gás ar luach calrach íseal mar go mbíonn suas le 60% nítrigine ann. Go minic, táirgtear gás uisce mar mhalairt air seo.


Gás uisce.
Táirgtear é trí ghaluisce a shéideadh trí chóc te agus meascán de hidrigin is aonocsaíd charbóin a chruthú: H2O + C → CO + H2. Gás le fuinneamh nó luach calrach ard an meascán seo, ach amháin gur próiseas inteirmeach é, is é sin, cosnaíonn sé níos mó fuinnimh ná mar a tháirgeann sé. Déantar go spontáineach é go minic i ngnáth-tháirgeadh gás baile, mar fhochuid den ghás sin. Tugtar "gás leathuisce" air ansin, agus fuinneamh níos lú aige.


Gasail dorcais.
Gasail atá dúchasach do thuaisceart na hAfraice agus deisceart na hÁise. Gealdonn, agus an taobh íochtarach bán. Smál dorcha ar feadh an chliatháin is taobh na haghaidhe. Adharca gearra a chuarann ar chúl, le fáinní eitreacha orthu.


Gásdlíthe.
Is éard atá i gceist le gásdlíthe ná Dlí Boyle is dlí Charles le chéile, a chuireann síos ar an gcomhghaol idir brú, teocht is toirt i mais ar leith den ghás.
Achoimrítear an dá dhlí sa chothromóid p V = n R T, arb é p an brú i n mól den ghás i dtoirt V ag dearbhtheocht T. Tairiseach atá in R, a dtugtar "tairiseach uilíoch na ngás" air. Tugtar "cothromóid staid na ngás" uirthi seo.


Gásól.
Meascán de pheitreal (a dtugtar "gásailín" air sna Stáit Aontaithe) agus 5-15% d'eatánól (alcól eitile, ar gá é a bheith iomlán saor ó uisce). Is féidir é a úsáid mar bhreosla ardochtáin in inneall dócháin inmheánaigh. Tábhachtach san eacnamaíocht mar bhreosla i dtíortha le soláthar réasúnta saor d'alcól eitile, cosúil leis an mBrasaíl.


Gastaireintríteas.
Greannú is athlasadh in aon chuid den chonair ghastraistéigeach, de thoradh miocrorgánaigh ionfhabhtaithe de ghnáth. Bíonn saintréithe mar a leanas aige: pianta sa bholg, urlacan, buinneach, agus traochtadh géar i gcásanna áirithe. Má tharlaíonn sé i naíonán, agus an cúltaisce beag uisce is salann a bhíonn aige, féadfaidh an riocht seo a bheith an-trom.


Gastral.
An chéim i ndiaidh céim an bhlastúil i bhforbairt shuthach an ainmhí. Sa chéim gastralaithe seo, gluaiseann cealla an tsutha go léir go dtí a n-ionaid chearta chun forbairt mar chórais orgáin an ainmhí fhásta.


Gastropoda.
Na seilidí agus éisc shliogánacha atá cosúil leo. Sa cholainn bíonn ceann, cos mhatánach, agus mais an ionathair, clúdaithe le sliogán cailcreach cornaithe ina bhís. An cholainn faoi thoirsiún le linn a forbartha, ionas go bhfuil an t-anas os cionn an chinn. Itheann sé ábhair phlandúla le cíor fiacla mar a bheadh raspa banda. Cuid de na gnéithe is mó chun tosaigh, is feoiliteach iad. Is seadánach cuid acu, ina measc seilidí tíre is uisce úir, agus éagsúlacht iontach na seilidí mara: bairnigh, cuachmaí, faochain, fínicíní, trumpaí sliogáin is a lán eile.


Gathanna cosmacha.
Radaíocht a thagann ar Domhan ón spás ina mbíonn, den chuid is mó, prótóin, alfacháithníní is núicléis eile. Chomh maith leo siúd, bíonn leictreoin ardfhuinnimh is fótóin a chuireann tús le radaíocht thánaisteach san atmaisféar. De bhrí go bhfuil an Domhan ag fáil sruth leanúnach radaíochta ón spás, meastar go bhfuil an Chruinne iomlán lán de radaíocht chosmach chúlrach, comhdhéanta as fótóin ón Ollphléasc. Ar ámharaí an tsaoil, imbhuaileann an-chuid de na bunghathanna cosmacha le móilíní an atmaisféir, á n-ianú agus ag déanamh gathanna tánaisteacha cosmacha nach bhfuil chomh fuinniúil leis na bunghathanna ar chor ar bith. Mar sin féin, meastar go gcuireann na gathanna tánaisteacha tús le hathruithe géiniteacha i bplandaí is ainmhithe ar Domhan de réir a chéile. Ba é an fisicí George Gamow a thairg an radaíocht chosmach chúlrach den chéad uair. De bhrí go bhfuil an Chruinne ag forleathnú an t-am ar fad, ba chóir go mbeadh cuid bheag de bhunteas na hOllphléisce ann fós. Más rud é gur astaíodh na fótóin ón Ollphléasc sa raon infheicthe tonnfhad, ba chóir go mbeadh siad aistrithe faoi seo ag forleathadh na Cruinne go dtí tonnfhaid níos mó is minicíochtaí níos lú (agus tonnfhaid mhicreathonnacha, ag iarmhairt Doppler). Tá an-iarracht ar siúl ag réalteolaithe an radaíocht iarmharach seo a bhrath is a thomhas, chun teacht ar thuiscint níos fearr ar an Ollphléasc is tús na Cruinne.


Richard Jordan Gatling.
Ceapadóir a rugadh i Maney's Neck, Carolina Thuaidh ab ea Richard Jordan Gatling (12 Meán Fómhair 1818 – 26 Feabhra 1903). D'fhionn sé gunna Gatling i 1861–1862, le bataire rothlaithe agus 10 mbairille comhthreomhar, a bhí in ann 1,200 urchar a chaitheamh i nóiméad amháin. Gunna suntasach marfach ab ea é i gcogadh cathartha na Stát Aontaithe. Tháinig an gunna chun suntais sa chogadh san Iaráic i 1991 de bhrí go raibh sé in úsáid ansin mar phríomhghunna ar eitleáin cogaidh A10 na Meiriceánach. Fuair sé bás i gCathair Nua-Eabhrac.


Léon Ernest Gaumont.
Ceapadóir, déantúsóir is léiritheoir scannán a rugadh i bPáras ab ea Léon Ernest Gaumont (1864-1946). Rinne sé na chéad fhuaimscannáin, a léirigh sé i bPáras i 1910. Thug sé foirm an-luath cineamatagrafaíochta daite isteach i 1912.


Dlí Gauß.
Sa leictreastataic, tá an flosc leictreach iomlán trí dhromchla iata i gcomhréir leis an lucht iomlán a iann an dromchla sin. Is é an tairiseach comhréire ná 1/ε, agus is é ε ceadaíocht an aeir nó an mheáin atá mórthimpeall an dhromchla. Ciallaíonn an dlí gur foinse réimse leictrigh é lucht leictreach. An matamaiticeoir agus réalteolaí Johann Karl Friedrich Gauß (1777-1855), ceannródaí i gcur i bhfeidhm na matamaitice ar dhromchlaí cuartha, sa gheodasaíocht, an imtharraingt, an maighnéadas, agus an leictreachas, a d'fhionn é.


Joseph Louis Gay-Lussac.
Ceimicí is fisicí a rugadh i St Léonard na Fraince ab ea Joseph Louis Gay-Lussac (1778-1850). Chuaigh sé in airde i mbalúin arís is arís eile chun staidéar a dhéanamh ar an maighnéadas domhanda agus samplaí aeir ag airdí éagsúla a bhailiú len iad a anailísiú. Óna chuid taighde, dhíorthaigh sé dlí na dtoirteanna, a dtugtar "dlí Gay-Lussac" air, i 1808. Is é an dlí seo ná nuair a chuingríonn dhá ghás le chéile, cuingríonn siad de réir toirte ar aon dul lena gcuingriú de réir maise. Mar shampla, nuair a chuingríonn 1 g hidrigine le 8 g ocsaigine, faightear 9 g galuisce mar thoradh. Nuair a chuingríonn 2 m3 hidrigine le 1 m3 ocsaigine, is é 3 m3 galuisce an toradh. Uaidh seo, dhíorthaigh Avogadro coincheapanna na maise adamhaí, na maise móilíní, agus an mhóil.


Gé Haváíoch.
Gé thearc, dúchasach do thalamh ard ar oileáin Haváí is ea an Ghé Haváíoch. Na sciatháin gearr, scamall laghdaithe ar na cosa. Itheann sí torthaí is luibheanna. Níos lú ná 50 cinn díobh fágtha i 1950, ach le pórú i mbraighdeanas tá níos mó ná 2,000 anois ann.


Gé mhór fhionn.
Gé atá dúchasach don Eoraip is an Áise, an ghé is flúirsí forleithne ansin. An clúmh liath den chuid is mó. Áitríonn sí inbhir is tuilemhánna, agus itheann fásra san uisce nó ar tír. Sinsear na gé baile.


Gealach an fhómhair.
Gealach na gcoinleach, an ghealach lán is gaire do chónocht an fhómhair. Éiríonn sí ag an am céanna beagnach gach tráthnóna i ndiaidh a chéile, mar a bheadh chun solas a thabhairt d'fheirmeoirí anallód leis an bhfómhar a bhaint is a bhailiú.


Gealach ghorm.
Imeartas optúil annamh ina mbíonn cuma ghorm ar dhiosca na Gealaí. Má bhíonn páirteagail le trastomhas 0.8-1.8 miocrón san atmaisféar—mar shampla, de thoradh brúchtadh bolcáin nó tine foraoise — scaiptear an solas dearg amach as an líne radhairc ach tagann an solas gorm isteach, agus bíonn cuma ghorm ar an nGealach. Tarlaíonn a leithéid maidir leis an nGrian freisin, agus feictear grian ghorm.


Gealacha aoire.
Gealacha beaga nádúrtha a ndéanann is a gcoinníonn a réimsí imtharraingthe fáinní tanaí timpeall ar chuid de na pláinéid sheachtracha. D'fhionn Pioneer 11 fáinne F Satairn, ribín timpeall 100 km ar leithead. Rinne Voyager amach go raibh struchtúr an fháinne bréadaithe le dhá ghealach, Pandóra is Proiméitéas, gar d'imeall an fháinne. Fuarthas go bhfuil fáinne Eipsealón Úránais teorannaithe ag an dá ghealach Ophelia is Cordelia. Meastar gur gealacha beaga eile taobh istigh de na fáinní atá freagrach as na bearnaí sna fáinní is a struchtúr bréadaithe.


Gealbhan binne.
Éan beag, donn is liath, a itheann ar an talamh. A cheann liath, prioslóir geal-liath ar an mbaineannach, dubh ar an bhfireannach. Dúchasach don Eoraip, an Áise agus tuaisceart na hAfraice. Maireann sé gar d'áiteanna a mbíonn daoine, den chuid is mó. Uiliteach, agus gob láidir air le síolta a bhriseadh. Déanann sé a nead as féar is tuí le líneáil cleití i bpoll, ach go míshlachtmhar. Tógann sé suas le 4 ál in aghaidh na bliana.


Gealbhruthaíl.
Astaíocht solais a tharlaíonn nuair a théitear ábhar a dhóthain. Bhí lampaí gealbhruthacha ar na chéad lampaí leictreacha, agus feidhmíonn siad de bharr téamh an fhiliméad tungstain. Astaíonn a leithéid d'ábhar téite an-chuid teasa chomh maith leis an solas.


Gealdorcha.
Sa phéintéireacht, úsáid solas láidir is scáth chun foirmeacha a shainiú i spás. Shaothraigh Leonardo da Vinci is Caravaggio an teicníocht san Iodáil, ach thug Rembrandt chun foirfeachta í san Ollainn sa 17ú céad.


Gealóg bhuachair.
Tugtar "buíóg" uirthi seo freisin, éan de ghné na ngealóg. Dúchasach don Eoraip. Clúmh dubh is buí, agus an t-eireaball donn. Áitríonn sí talamh féaraigh is feirmeoireachta, agus itheann síolta is feithidí. Tugtar "an ghealóg bhuí" uirthi freisin.


Gealóg sneachta.
Cineál gealóige atá dúchasach do thuaisceart an leathsféir thuaidh. Bán le droim dubh sa gheimhreadh, an ceann is an droim donn agus an chuid íochtarach bán sa samhradh. Áitríonn sí talamh charraigeach oscailte nó an cósta sa gheimhreadh. Itheann sí síolta is feithidí.


Géanóm.
Cód géiniteach le heolas géiniteach uile an orgánaigh. Sa chuid is mó d'orgánaigh, i seichimh DNA taobh istigh de chrómasóim a bhíonn an t-eolas seo. Tá víris bunaithe ar RNA ann, agus ina gcás siúd is sa seicheamh iomlán RNA a bhíonn an t-eolas seo. Tá raon iontach mór i méid an ghéanóim, ó chúpla míle bunphéire i víreas simplí go dtí beagnach milliún milliún bunphéire i bplandaí áirithe. Is féidir go mbeidh comhdhéanaimh dhifriúla ag géanóm (géinitíopaí) baill éagsúla orgánaigh, ach cuireann géanóm an orgánaigh síos ar sheichimh choitianta shainiúla an orgánaigh.


Géanóm daonna.
Cód géiniteach iomlán an duine. Leagan amach na ngéinte ar gach ceann de na 46 crómasóm daonna. Foilsithe den chéad uair sna hirisí údarásacha "Nature" (Nádúr) na Breataine agus Science (Eolaíocht) na Stát Aontaithe i 2001. Déanta amach ag foirne comhoibritheacha ar fud an Domhain, cuid acu maoinithe go poiblí ag rialtais 6 thír i Scéim an Ghéanóim Dhaonna, agus foireann de chuid comhlacht Celera Genomics, maoinithe go príobháideach. An cód iomlán den chéad míle géin a threoraíonn an neach daonna. Tá na géinte seo suite go randamach ar feadh timpeall cúpla méadar de na móilíní déhéilicse DNA atá lúbtha ar a chéile arís is arís eile i gcrómasóim gach cille sa cholainn dhaonna, ach na cealla dearga fola. Sa scéim, aimsíodh gach géin díobh seo, a seoladh ar na crómasóim, a comhdhéanamh bithcheimiceach, na díseanna núicléitídí, agus a n-ord sa ghéin. Suas le 3,000 milliún díseanna núicléitídí atá i gceist. De réir torthaí na scéime, níl aon chiall ná cúis fhollasach le timpeall 97% den chód, nach bhfuil ann ach sraitheanna athráite nó raiméis. Níl an oiread géinte ag an duine is a mheastaí: níl ach idir 30,000-40,000 géin ann, bíodh is go meastaí go raibh timpeall 100,000. Mar chomparáid, tá 13,000 géin ag an gcuileog. Maidir leis an aigéad dí-ocsairibeanúicléasach (DNA) daonna, an móilín a iompraíonn an cód, níl ach 0.2% de dhifríocht idir daoine, agus 4% de dhifríocht idir daoine is simpeansaithe, na mamaigh is gaire gaolmhaire dúinn.


Geanón.
Moncaí ón Seandomhan, dúchasach don Afraic ó dheas ón Sahára. An ceann cruinn le féasóg is féasóga leicinn ar thaobhanna na haghaidhe. Caol le cosa cúil fada is eireaball fada. Fionnadh daite ar chuid de na cineálacha.


Geanphearóid.
Pearóid bheag atá dúchasach don Afraic agus Madagascar. Áitríonn sí coillearnach, scrobarnach is talamh oscailte, agus itheann síolta is caora. Déanann sí ealtaí móra. An baineannach níos mó ná an fireannach, uaireanta. An-choitianta mar éan cáis. Piocann siad a chéile, agus is uaidh seo a thugtar an t-ainm orthu, a úsáidtear don phearaicít Astrálach freisin.


Gearbú.
Creimire, cosúil le luch. Gluaiseann sé trí léimeanna, agus is féidir leis léim chomh fada le 3 m. Na cosa cúil 4 oiread ar a laghad níos faide ná na cosa tosaigh. Na cluasa mór, an t-eireaball fada le ribí fada gruaige ag a bharr. Itheann sé síolta, plandaí nó feithidí; ní ólann. Tugtar "francach an fhásaigh" air freisin.


Gearg bhabaight.
Gearg ghoirt, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Láir, a tugadh isteach sna hIndiacha Thiar. Áitríonn sí talamh shaothraithe, coillearnach oscailte is scrobarnach. Itheann sí síolta, gráinní is feithidí. De ghnáth, maireann sí i scata de 30 cinn nó níos mó.


Gearg ghoirt.
Éan beag le heireaball gearr, de chlann na bpiasún. Dúchasach don Domhan Úr is an Seandomhan.


Geargáil.
San ailtireacht Ghotach, sconna báistí, snoite as cloch i bhfoirm ainmhí nó aghaidhe daonna arrachtúla, agus an béal ar oscailt ag cur amach an uisce. De ghnáth, tógtar é ag gobadh amach ón uchtbharr, ionas go dtiteann an t-uisce i bhfad ón mballa.


Gearradh Caesarach.
Baint an fhéatais ón mbroinn trí obráid máinliachta. Déantar é nuair a bhíonn baol ann go ndéanfadh luí seoil is breith normálta trí chanáil na faighne damáiste suntasach don mháthair nó an féatas. Mar shampla, má bhíonn bac ar an luí seoil, é ar siúl rófhada gan leathadh an cheirbhics, hipirtheannas na máthar dosmachtaithe, nó an soláthar fola don fhéatas lagaithe, déantar gearradh sa bholg íochtarach agus tógtar an féatas amach tríd. Ainmnithe as Iúl Caesar, mar deirtear gur mar seo a rugadh é féin (bíodh is nach bhfuil fianaise ar bith air).


Gearradharcach.
Eallach tí le hadharca gearra. San 18ú céad d'fheabhsaigh Charles is Robert Colling an pór chuig póir cosúil leis an Durham (gearradharcach na rainséirí Meiriceánacha) is an Teeswater. Sa 19ú céad tháirg Thomas Bates an gearradharcach bainne. Faoi seo, tá roinnt mhaith pór eile ann.


Gearrthóg.
Píosa planda, taobhphéacán de ghnáth, duilleog nó fréamh, a ghearrtar ón tuismitheoir agus a chuirtear san ithir chun go bhfásfaidh sé ina phlanda iomlán nua. Baineann gairneoirí feidhm as chun plandaí a shíolrú.


Géarshiondróm trom riospráide.
Ionfhabhtú víreasach an-tógálach ("SARS" i mBéarla), a taifeadadh den chéad uair sa tSín sa bhliain 2002 agus a scaip go tapa ar fud an Domhain trí aerthaisteal. Fuair níos mó ná 800 duine bás leis agus ionfhabhtaíodh os cionn 8,000 duine ar fud an Domhain. Na siomtóim an-chosúil le siomtóim an fhliú: fiabhras ard, tinneas cinn, casacht thirim, giorra anála, agus b'fhéidir niúmóine. 2-7 lá an t-eatramh goir. Chinntigh an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte gur cineál nua corónaivíris is ea é, ceann de na cineálacha a chuireann tús leis an slaghdán coitianta. D'eisigh siad rabhadh domhanda do dhaoine maisc aghaidhe a chaitheamh in áiteanna poiblí, aerthaisteal a laghdú, paisinéirí eitleán a iniúchadh féachaint an bhfuil ardú teochta acu, agus daoine ionfhabhtaithe a aonrú. Faoi dheireadh 2005 bhí an víreas faoi choinneáil den chuid is mó, agus meastar anois go bhfuil sé díothaithe. Mar sin féin, tá obair ar siúl chun vacsaín shlán éifeachtach a shaothrú.


Géasar.
Foinse nádúrtha uisce the a bhrúchtann ó am go ham, ag caitheamh scardáin uisce fhorthéite is gaile suas san aer as scoilt dhomhain i screamh an Domhain. Faightear géasair i réigiúin bolcán gníomhach, cosúil leis an Nua-Shéalainn, an Íoslainn, is na Stáit Aontaithe.


Droichead Geata an Óir.
Droichead crochta mór cruach trasna an Gheata Órga, an cainéal idir Bhá San Francisco i dtuaisceart Chalifornia is an tAigéan Ciúin. Críochnaíodh sa bhliain 1937 é. 1.28 km ar fhad.


Geata isteach/amach.
Áis a chuirtear ar fáil idir córais ríomhaire chun an bealach a réiteach do líonra atá ag feidhmiú de réir prótacail amháin teachtaireachtaí a sheachadadh do líonra atá ag feidhmiú de réir prótacail eile, chun gur féidir cumarsáid a dhéanamh le chéile gan siúnta.


Frank Gehry.
Ailtire a saolaíodh i dToronto, agus a d'oibrigh as Los Angeles an chuid is mó dá shaolré is ea Frank Owen Gehry (1929-). Baineann a dhearadh dealbhach brúidiúil, mar a thugtar air, úsáid as comhcheangail neamhchoitianta ábhar: coincréit amh, miotal rioctha is a leithéid. I measc a shaothar tábhachtach tá Músaem na Leanaí i Los Angeles (1980), Músaeum Aerspáis California (1984), an Lárionad Meiriceánach i bPáras (1994), oifig an chomhlacht árachais ING i bPrág le cruinnmheallta rothlaithe cruach domheirgthe ar a dhíon (1995), Músaem Guggenheim i mBilbao (1997), agus Ceoláras Walt Disney i Los Angeles (2003). Ceann de na hailtirí is cáiliúla ar Domhan ó dheireadh an 20ú céad.


Geilignít.
Grúpa pléascach tionsclaíoch, meascán geilitíneach le nítriglicrín is nítreacallalós, agus méadaitheoirí ann — ábhair thámha neamhphléascacha —chun a láimhseáil a dhéanamh sábháilte.


Geilitín.
Próitéin a tháirgtear nuair a fhiuchtar collaigin (próitéin shnáithíneach a fhaightear i gcnámha, craiceann is gruaig) in uisce. Téachtann fiú fuaidreán caol ina chollóideach ramhar. Úsáidtear é i mbianna, greamacháin, agus eibleachtaí fótagrafacha.


Géillphointe.
An strus teannta is lú go dtagann míchumadh dochúlaithe plaisteach ar ábhar: daingniú buan a bhíonn air ansin. Tomhaistear i bpascail (Pa) é.


Geimhriú.
Straitéis ag mamaigh is ainmhithe áirithe, tréimhse fhuar an gheimhridh a chaitheamh i staid mharbhánta nó shuaimhneach. Laghdaítear an mheitibileacht agus téann an t-ainmhí i gcodladh domhain, ag maireachtáil ar chistí bia atá stóráilte ina cholainn i rith an tsamhraidh roimhe sin. Tugtar "samhrú" ar straitéis den saghas céanna chun maireachtáil trí shamhradh te tirim.


Géinitic daonra.
Comhdhéanamh géiniteach daonraí, agus staidéar ar na hidirghníomhuithe leis an gcomhshaol, cúrsaí eacnamaíocha, na próisis a chinneann minicíochtaí géinte is géinitíopaí, agus na teoirimí matamaiticiúla a chuimsíonn iad is a chuireann síos orthu. Leag beirt géineolaithe Briotanacha, R. A. Fisher (1890-1962) is J. B. S. Haldane (1892-1964), agus an géineolaí Meiriceánach Sewall Wright (1889-1988) bunsraith na disciplíne. Faoi seo tá cuid mhaith ar eolas maidir le dáileadh mhinicíochtaí na ngéinte maidir le fuilghrúpaí, ach tá lear oibre fós le déanamh maidir le séireamphróitéiní, einsímí, agus seichimh ar leith núicléitídí ar an DNA.


Géinitíopa.
Na géinte a bhíonn ag ball amháin ar leith de chineál orgánach. Úsáidtear an téarma do líon iomlán na ngéinte, nó na géinte ar leith ag lócais shonraithe sa chrómasóm. Táirgeann idirghníomhú tháirgí na ngéinte sin (RNA, próitéiní) le chéile agus leis an gcomhshaol uile ina bhfásann an t-orgánach an feinitíopa, an raon tréithe a bhíonn le brath.


Géinteiripe shómatach.
Coincheap gur féidir géin ar leith a chur isteach i gcealla sómatacha duine a bhfuil an ghéin sin lochtach aige nó as láthair. Bheadh sé i gceist an ghéin theiripeach a sheachadadh go díreach isteach sa cholainn in vivo, nó ar bhealach indíreach trí na cealla a bhaint as an gcolainn, na géinte teiripeacha a chur isteach iontu sa tsaotharlann, agus iad a chur ar ais sa cholainn ansin. Tá gealladh mór faoin bpróiseas seo, ach tuilleadh taighde le déanamh chun é a dhéanamh éifeachtach.


Geir.
Saill sholadach a úsctar as fíocháin is taiscí saille ainmhithe. Agus í íon, bíonn sí bán gan bholadh gan bhlas. D'úsáidtí í chun gallúnach, coinnle is ábhair le cur in ionad ime a dhéanamh. Fadó d'úsáidtí mar ábhar bealaithe í.


Geiririth.
Craiceann atá ró-olúil de bharr faireog róghníomhach geireach. Is faireoga iad seo a thálann ola nádúrtha a dtugtar "geir" uirthi. Bíonn cuma lonrach ar an gcraiceann is mothú gréisceach. Féadfaidh sé éirí ina dheirmitíteas geiriritheach, le paistí deargtha calógacha craicinn, ar an bplait de ghnáth, agus sail chnis de réir mar a chailltear na calóga.


Murray Gell-Mann.
Fisicí teoiriciúil a rugadh i Nua-Eabhrac is ea Murray Gell-Mann (a rugadh ar 15 Meán Fómhair 1929). I 1953 thug sé isteach coincheap an choimhthís, uimhir chandamach nua is gá a imchoimeád in aon idirghníomhú núicléach láidir idir buncháithníní. Bhain sé feidhm as an gcoimhthíos —mar a rinne Yuval Ne'eman, neamhspleách air — chun méasóin, núicléóin (prótóin is neodróin) agus hipearóin a rangú. Bhí siad in ann réamhinsintí a dhéanamh maidir le núicléis, ar an dóigh chéanna a ndearna Dmitri Mendeleev maidir leis na dúile le clár peiriadach na ndúl. Réamhinis sé an cáithnín óimige-míneas (ω-), agus braitheadh i dturgnaimh é i 1964. Le George Zweig, thug sé isteach coincheap an chuairc, gach ceann le trian de lucht an leictreoin agus uimhir baróin ar leith. 6 chuarc a réamhinis siad: íoschuarc, uaschuarc, cuarc coimhthíoch, briochtchuarc, bunchuarc, is barrchuarc. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1969 as seo.


Tionscadal Gemini.
An dara glúin de lainseálacha ag NASA, i ndiaidh Mercury agus díreach roimh Apollo. Bhí 10 lainseáil i 1965-1966. Beirt spásairí a bhí ar gach ceann, ag tástáil na gcóras i gcomhair oibre taobh amuigh den spásárthach, ionad coinne idir dhá spásárthach is iad á nascadh, agus fulaingt iomlán na spásairí chun déanamh cinnte de gurbh fhéidir leo turas ar an nGealach a fhulaingt.
Tionscadal Gemini


Teileascóip Gemini.
Dhá theileascóp, ceann suite ar shliabh Mauna Kea i Haváí, ceann ar shliabh Cerro Pachon sa tSíle. Tháinig Gemini Thuaidh i Haváí i bhfeidhm i 1999, é 8.1 m ar trastomhas, le hoptaic oiriúnaitheach a lúbann na scátháin an t-am ar fad chun iarmhairtí dífhócasacha atmaisféar clamparach an Domhain a chealú agus taifeach fíoríogair a bhaint amach. Is féidir réada fíorbheaga fíordhoiléire a fheiceáil leis nach raibh le feiceáil riamh roimhe. Tháinig a leathchúpla ó dheas i bhfeidhm i 2002.


Geodasach.
Leathnú choincheap na líne dírí don spás cuarach, ag seasamh don líne is giorra idir dhá phointe fhosaithe ar an dromchla cuarach. Is cásanna ar leith ansin an líne dhíreach ar phlána agus ciorcail mhóra ar sféar. I gcoibhneasacht ghinearálta, gluaiseann réada atá ag saorthitim ar feadh geodasaigh i spás-am cuarach.


Geodasaíocht.
Brainse eolaíochta a phléann méid is cruth an Domhain, a réimse domhantarraingthe agus ionaid phointí fosaithe. I suirbhéireacht gheodasach, ní hionann is suirbhéireacht phlánach, cuirtear cuaire an Domhain san áireamh. Sainmhínítear cruth an Domhain (an gheoid) mar an bhfíor atá ingearach le treo na domhantarraingthe ag gach pointe, agus neasaíonn sé do sféaróideach oblátach, rud a mhol Newton den chéad uair mar thoradh ar bhreathnuithe cruinne réalteolaíocha.


Geoiceimic.
Brainse den gheolaíocht a phléann le líonmhaireacht na ndúl is a n-iseatóp sa Domhan agus na próisis a chinneann a ndáileadh. Tagann na próisis cheimiceacha in éabhlóid an Domhain is an Ghrianchórais san áireamh. Bíonn feidhmeanna trádálacha i gceist, sirtheoireacht gheoiceimiceach ina measc, chun acmhainní mianach folaithe a bhrath trí anailís cheimiceach ar ithreacha, moirteanna is uiscí sruthán.


Geoifisic.
Brainse den gheolaíocht a bhaineann le tréithe fisiciúla ábhair an Domhain agus na próisis fhisiciúla a chinneann struchtúr an Domhain ina iomláine. Tagann seismeolaíocht, geoimaighnéadas, is meitéareolaíocht i gceist, próisis ollmhóra aistriú maise is teasa sa Domhan, agus athruithe i réimse domhantarraingthe an Domhain. Tomhaiseann suirbhéanna geoifisiciúla difríochtaí sa réimse maighnéadach is an réimse domhantarraingthe, agus baintear feidhm astu chun difríochtaí i struchtúr is comhdhéanamh na gcarraigeacha a dhéanamh amach agus taiscéaladh a dhéanamh ar acmhainní ola is mianraí.


Geoiméadracht.
Brainse den mhatamaitic a dhéanann staidéar ar thréithe cruthanna is spáis, agus an Domhain ar dtús is ea geoiméadracht.
Timpeall 2000 RC bhí eolas ag na Bablónaigh ar na rialacha chun fairsingí dronuilleog, triantán dronuillinne is triantán comhchosach a ríomh. Ghlac siad leis gurbh ionann imlíne (C) ciorcail de thrastomhas d le 3⅛ d, agus a fhairsinge le ⅓ (½ C)2. Roinn siad imlíne an chiorcail i 360 cuid chomhionann, agus shaothraigh siad cuid mhaith eolais gheoiméadraigh. Bhí an t-eolas seo ag na hÉigiptigh freisin, ach ba iad na Gréagaigh a bhunaigh an gheoiméadracht loighciúil timpeall 300 RC.
Bhailigh Eoiclídéas na buntorthaí ina imleabhair den Uraiceacht, ag leagan amach na dteoirimí is na gcruthuithe orthu in ord loighciúil, ag tosú le bunaicsímí nó buntairiscintí trí chéimeanna a lean a chéile, ag forbairt na gcruthuithe a sheasann fós tar éis 2,000 bliain. Ón 18ú céad anuas forbraíodh geoiméadrachtaí teibí, agus luaitear saothar Gauß is Lobachevsky leis seo.


Geoiméadracht ailgéabrach.
Staidéar ar gheoiméadracht trí mheán an ailgéabair. Ar dtús ba staidéar ar chuair is dromchlaí trína gcothromóidí ailgéabracha é, agus níor ghá úsáid a bhaint as calcalas, i gcodarsnacht le geoiméadracht dhifreálach. Tháinig an t-ábhar le bheith ina fhochuid de gheoiméadracht theilgeach, agus nuair a tugadh uimhreacha coimpléascacha isteach sa 19ú céad d'éirigh le Riemann is Poincaré dlúthcheangail a aimsiú idir geoiméadracht ailgéabrach is teoiric na bhfeidhmeanna coimpléascacha. Sa 20ú céad d'éirigh le Oscar Zariski an t-ábhar a fhorbairt le hailgéabar nua-aoiseach agus a ghinearálú le feidhmiú i bhfad níos leithne. Rinne Alexandre Grothendieck tuilleadh forbairtí trí choincheapanna suntasacha geoiméadracha a thabhairt isteach i dteoiric ailgéabrach uimhreacha.


Geoiméadracht anailíseach.
Iarracht fadhbanna geoiméadracha a réiteach trí chomhordanáidí a dháileadh ar gach pointe. Tugtar "geoiméadracht Chairtéiseach" nó "geoiméadracht chomhordanáideach" uirthi freisin. Maidir leis an bplána, is é an córas is coitianta ná dhá ais ingearacha, ionas gur féidir gach pointe a lua mar phéire uimhreacha (x, y). I ngeoiméadracht thríthoiseach, trírín uimhreacha a úsáidtear (x, y, z). Tá córais comhordanáidí eile ann a bhíonn áisiúil i gcásanna, mar shampla, comhordanáidí polacha d'fhadhbanna a bhaineann le feiniméin thríthoiseacha, eagraithe timpeall lárphointe. Luaitear Descartes mar cheapadóir an chórais seo, bíodh is gur bhain Apallóinias feidhm as aiseanna ina staidéar ar chónghearrthaí.


Geoiméadracht theilgeach.
Staidéar ar fhigiúir gheoiméadracha agus a bhfuil i gcomhar acu lena scáileanna (mar shampla, airíonna líne nó cuair, sainmhínithe ag iltéarmach de chéim ar leith). Cheap Gerard Desargues (1591-1661) an t-ábhar, agus bhain feidhm as chun staidéar na gcónach a shimpliú, mar is coibhéiseach na héilipsí, na parabóilí is na hipearbóilí uile sa gheoiméadracht theilgeach. Ar an mbealach céanna, d'éirigh le Newton na cuair chiúbacha uile a shimpliú chuig 5 chineál. D'athbheoigh an matamaiticeoir Francach Jean Victor Poncelet (1788-1867) is an matamaiticeoir Gearmánach August Ferdinand Möbius an t-ábhar sna 1820idí, agus ó shin is í an brainse geoiméadrachta is bunúsaí dá bhfuil ann. Ní chaomhnaítear airíonna a bhaineann le fad i dtrasfhoirmithe teilgeacha. Is tearc iad airíonna teilgeacha figiúr, bíodh gur bunúsach iad. Is áisiúil an gheoiméadracht theilgeach chun ceisteanna faoi líon cuar de chineálacha ar leith a fhreagairt agus staidéar geoméadrach a dhéanamh ar réiteach cothromóidí.


Geoiméadrachtaí neamh-Eoiclídéacha.
Geoiméadrachtaí a saothraíodh ón 18ú céad anuas, bunaithe ar 5ú aicsím Eoiclídéis a thréigean ar bhealaí éagsúla. Ba í an aicsím sin nach féidir ach líne dhíreach amháin a tharraingt trí phointe ar leith atá comhthreomhar le líne dhíreach ar leith. Mar shampla, má ghlactar mar aicsím nua ina hionad sin gur féidir níos mó ná líne dhíreach amháin a tharraingt trí phointe ar leith atá comhthreomhar le líne dhíreach ar leith, forbraítear geoiméadrachtaí hipearbóileacha, mar atá déanta ag Gauß is Lobachevsky. Ba í seo an chéad gheoiméadracht fhisiciúil shochreidte mar mhalairt ar gheoiméadracht Eoiclídéis. Mar shampla eile, má ghlactar mar aiscím eile nach féidir aon líne dhíreach a tharraingt trí phointe ar leith atá comhthreomhar le líne dhíreach ar leith, forbraítear geoiméadracht éilipseach, agus rinne Riemann obair bhunúsach ar an gcoincheap teibí seo. Tá geoiméadrachtaí neamh-Eoiclídéacha teibí eile á saothrú freisin.


Conrad von Gesner.
Nádúraí is lia a rugadh i Zürich ab ea Conrad von Gesner (1516-1565). Scoláire iomráiteach san Athbheochan. I measc a shaothar bhí "Historia Animalium" (Stair na nAinmhithe, 1551-1558) ina ndearna sé iarracht gach a raibh ar eolas ar gach ainmhí a chuimsiú. Bhailigh sé níos mó ná 500 planda nach raibh aon chur síos orthu, agus scríobh ar leighis, mianreolaíocht is fealsúnacht.


Síceolaíocht Gestalt.
Scoil smaointeoireachta sa tsíceolaíocht, bunaithe ar an gcoincheap gur mó an t-iomlán ná suim na bpáirteanna, modh iomlánaíoch síceolaíochta. Saothraíodh í ag na síceolaithe Gearmánacha Max Wertheimer (1880-1943), Kurt Koffka (1886-1941), is Wolfgang Köhler (1887-1967). Cáiliúil as dlíthe aireachtála Gestalt, iarracht cur síos ar airíonna na n-eilimintí radharcacha a chuidíonn leo a bheith oiriúnaithe le chéile mar bheith.


Teiripe Gestalt.
Teiripe a dhíorthaíodh ó shíceolaíocht Gestalt, é mar aidhm aici duine a dhéanamh iomlánaíoch trí eolas ar airíonna a phearsantachta a shéan sé nó a lig sé i ndearmad a thabhairt chun solais. Síceolaí Meiriceánach a rugadh sa Ghearmáin, Frederick Perls (1893-1970), ab ea príomhchleachtóir na teiripe seo. De ghnáth riaraítear í i ngrúpaí agus i bhfoirm ceardlainne, thar dheireadh seachtaine mar shampla. Spreagtar na daoine sa ghrúpa le bheith lán de bhrí, spontáineach is mothálach dá riachtanais féin. Ní ligtear dóibh labhairt ach san aimsir láithreach, agus leagtar béim ar chumarsáid trí ghníomhartha, ag déanamh aisteoireachta ar choimhlintí.


G-fhachtóir.
Sa bhfisic adamhach is núicléach agus fisic na gcáithníní, fachtóir a chuireann síos ar an ngaol idir móimint mhaighnéadach cáithnín ar dhéanamh pointe lena ghuairne. Tugtar "g-fhachtóir Landé" air freisin, as an bhfisicí Meiriceánach Alfred Landé (1888-1976). I gcás na leictreon, is ionann an g-fhachtóir is an cóimheas gíreamaighnéadach in aonaid an mhaighnéadóin Bohr, a ghiorraítear chuig ∫B. Ón teoiric chandamach choibhneasaíoch, i gcás an leictreoin cosúil le pointe, ba cheart gur g = 2, ach tugann na turgnaimh luach timpeall 0.1% níos mó. Déantar na ceartúcháin a ríomh le leictridinimic chandamach (ina samhlaítear an leictreon mar cháithnín lom, timpeallaithe le scamall fótón fíorúil a athraíonn an g-fhachtóir). Réitíonn an luach ceartaithe le torthaí na dturgnamh go dtí níos fearr ná 8 n-ionad deachúil. Is tástáil thábhachtach é seo ar leictridinimic chandamach, a mheastar mar an teoiric is cruinne sa bhfisic mar gheall ar cheartú an g-fhachtóir.


Lorenzo Ghiberti.
Portráid Ghiberti ó Gheataí Pharthais
Gabha óir, teilgeoir cré-umha is dealbhóir a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Lorenzo Ghiberti (1378 – 1 Nollaig 1455). I 1401 bhuaigh sé comórtas chun péire geataí cré-umha a theilgean don bhaistealann in Ardeaglais Firenze, atá ann fós.


Gí.
Saill inite a dhíorthaítear ó im trid an uisce a bhaint as. Coitianta i dtíortha teo, mar a bhfeabhsaíonn an easpa uisce an seans go seasfaidh an gí folláin níos faide ná an t-im iomlán.


Riccardo Giacconi.
Réaltfhisicí a rugadh i Genova na hIodáile ar 6 Deireadh Fómhair 1931 ach a chaith cuid mhaith dá shaolré sna Stáit Aontaithe is ea Riccardo Giacconi. Cheap sé scáthán nua i gcomhair teileascóp X-ghathach spáis i 1960, agus i 1962 d'aimsigh an chéad fhoinse X-ghathanna taobh amuigh den Ghrianchóras (an réalta Scorpius-X) is léirigh an radaíocht cúlra ó thaobh amuigh dár réaltra. Thóg a ghrúpa an chéad bhrathadóir saitilíte X-ghathanna a d'imfhithisigh an Domhan. Leag sé amach bunús na réalteolaíochta X-ghathaí. Le Raymond Davis is Masatoshi Koshiba, bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 2002 as an saothar seo.


Ivar Giaever.
Innealtóir leictreach a rugadh i mBergen na hIorua ar 5 Aibreán 1929 is ea Ivar Giaever. Chuaigh sé go dtí na Stáit Aontaithe i 1956, agus rinne feabhsuithe suntasacha ar fheistí leictreonacha, bunaithe ar an iarmhairt thollánach, is é ag obair i gcomhlacht General Electric. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Leo Esaki is Brian Josephson i 1973 as an saothar ar fheiniméin tolláin.


Giairdiáis.
a> is cúis leis an ghiardiáis
Is é is giairdiáis ann ná inmhíolú chonair an díleá i veirteabraigh le seadán bídeach aoncheallach, Giardia lamblia, a chuireann tús le buinneach ghéar. Is iad na siomtóim a bhaineann léi ná at an bhoilg, buinneach, agus gás sna stéigeacha. Muna ndéantar cóireáil uirthi, tarlóidh anaemacht ghéar agus córas imdhíonach laghdaithe lagaithe. Ceann den chuid bheag ionfhabhtuithe is féidir a tharchur ó dhaoine go hainmhithe. Ainmníodh as an mbitheolaí Francach Alfred Giard (1846-1908) í.


Giar.
Gaireas chun gluaisne rothlaithe a athrú ina luas is/nó ina threo rothlaithe eile. Sa bhfoirm bhunúsach, bíonn giar-roth fiaclach is féidir a úsáid i bhfíoraíochtaí agus cuingreacha éagsúla chun cóimheas oiriúnach an rothlú aschuir is an rothlú ionchuir a bhaint amach. Tugtar "ardú giar" ar chóras giaranna a thugann luas rothlú aschuir níos mó ná an luas ionchuir. Nuair is lú an luas aschuir, is córas isliú giar é.


Grinling Gibbons.
Dealbhóir is snoíodóir adhmaid a rugadh i Rotterdam na hOllainne ab ea Grinling Gibbons (1648-1721). Tháirg sé oiread ollmhór torthaí is bláthanna snoíte, cinn ceirbíní agus maisiúchán Barócach eile i mBurghley, Chatsworth is tithe móra eile i Sasana.


James Gibbs.
Ailtire a rugadh in Obar Dheathain na hAlban ab ea James Gibbs (1682-1754). Cara is deisceabal le Christopher Wren, ceapadh é ina choimisinéir ar thógáil eaglaisí nua i Londain i 1713. I measc a chuid dearthaí bhí St Mary-le-Strand (1717) agus St Martin-in-the-Field (1726). Ina "Book of Architecture" (Leabhar na hAiltireachta, 1728) cáiliúil chuir sé le scaipeadh na stíle Pallaidíche, rud a d'fhág lorg ar an-chuid eaglaisí den tréimhse choilíneach i Meiriceá.


Gibneoireacht.
Teicníocht choitianta i míochaine oirthearach is iartharach, ina gcruthaítear folús taobh istigh de phróca nó cupán (an ghibne), le lasair go minic, agus a gcuirtear béal na gibne ar chraiceann an duine atá le cóireáil. Tarraingíonn an folús sa ghibne craiceann is fíocháin an duine píosa beag isteach inti, agus coinnítear mar sin é ar feadh ceathrú uaire. Baineann snáthaidpholladóirí feidhm aisti, ach tá a húsáid imithe i léig i measc gnáthdhochtúirí le fada.


James Jerome Gibson.
Síceolaí a rugadh i McConnelsville, Ohio ab ea James Jerome Gibson (1904-1979). Le linn an dara cogadh domhanda, ina stiúrthóir ar aonad taighde de chuid aerfhórsa Mheiriceá a bhí dírithe ar shíceolaíocht aerloingseoireachta. Shaothraigh sé teoiric shuntasach an radhairc ina leabhar "The Perception of the Visual World" (Aireachtáil Dhomhan an Amhairc, 1950). Thairg sé gurb é atá in aireachtáil radhairc ná brath díreach na réad do-athraitheach sa Domhan os ár gcomhair, agus nach bhfuil aon infeiriú ná próiseáil eolais i gceist.


Cass Gilbert.
Ailtire Meiriceánach a rugadh i Zanesville, Ohio ab ea Cass Gilbert (24 Samhain 1859 – 17 Meitheamh 1934). Dhear sé an chéad ilstórach spéire, foirgneamh Woolworth i Nua-Eabhrac (1912), a raibh 60 urlár ann: an foirgneamh ab airde ar Domhan ag an am.


William Gilbert.
Lia is fisicí a rugadh i gColchester Shasana ab ea William Gilbert (1544-1603). Chruthaigh sé go raibh nádúr maighnéadach ag an Domhan, agus bhain úsáid as na téarmaí leictreachas, fórsa leictreach, is aomadh leictreach roimh éinne eile. Ainmnítear aonad SI an fhórsa mhaighnéadaghluaisnigh, an gilbirt, as.


Eric Gill.
Snoíodóir, greanadóir is clóghrafadóir a rugadh i mBrighton Shasana ab ea Arthur Eric Rowton Gill (1882-1940). Ceann dá shárshaothair is ea Prospero and Ariel (1931) i dTeach na Craoltóireachta i Londain.


King Camp Gillette.
Ceapadóir a rugadh i bhFond du Lac, Wisconsin ab ea King Camp Gillette (1855-1932). Bhunaigh sé a chomhlacht déantúsaíochta lanna rásúr i 1903.


Gilín (iasc).
Iasc beag fionnuisce le colainn chaol chomhbhrúite. An-choitianta in aibhneacha ar thalamh íseal san Eoraip. Suas le 15 cm ar fhad. Maireann sé i scoileanna, agus itheann crústaigh is feithidí ag an dromchla. Bhaintí feidhm as na criostail airgeadacha óna lanna le péarlaí saorga a dhéanamh tráth.


Gimide.
An chuid íochtarach den cholún veirteabrach, ag foirmiú an eireabaill i gcuid mhaith ainmhithe. Sa duine, is struchtúr beag triantánach é a chuimsíonn 3, 4 nó 5 veirteabra buntúsach. Suite san eitre idir na mása.


Gimnispeirmeacha.
Ceann den dá roinn sna plandaí síolta, arb iad na plandaí bláfara (angaispeirmeacha) an dara roinn. Bíonn síolta nochta (gan a bheith cumhdaithe le hubhagán) acu, ach is fíordhifriúil óna chéile baill na rann. Tá siad chomh difriúil sin go meastar anois gur díorthaíodh iad ó línte dúchasacha a bhí iomlán scoite óna chéile. Cuimsíonn an roinn grúpaí beo is grúpaí iontaise. Bhí gimnispeirmeacha luatha flúirseach sa tréimhse Charbónmhar, agus cumadh cuid mhaith de na fosuithe guail astu. Ba iad an fásra ceannasach sa tréimhse Iúrasach is an tréimhse Chailceach, ach ina dhiaidh sin d'imigh an chuid is mó i léig. Tháinig cineálacha beo chun cinn go forleathan arís i rith an oighrithe dheireanaigh, agus faightear fós iad i réigiúin fhuara mheasartha is fho-thrópaiceacha, fiú sna trópaicí go hard sna sléibhte. Faoi seo, tá cuid mhaith de na cineálacha teorannaithe d'fhairsingí beaga.


Ginceo.
Gimnispeirm dhuillsilteach atá dúchasach d'iardheisceart na Síne, ach meastar nach bhfuil sé sa dúlra fiáin a thuilleadh. Na duilleoga feanchruthach, an síol le hairil mhéith ag imchlúdach eithne inite. An t-aon iarmhar beo ar chlann a bhíodh mór forleathan uair dá raibh.


Gineadóir leictreastatach.
Feiste chun lucht leictreach mór a tháirgeadh, de ghnáth trí ionduchtú leictreastatach a dhéanamh arís is arís eile agus an lucht táirgthe a charnadh go leanúnach. Cheap an t-innealtóir Briotanach James Wimshurst (1832-1903) ceann i 1878, agus tá meaisíní nua-aoiseacha ardvoltais bunaithe ar ghineadóir van de Graaff le beilt-tiomáint (1929).


Gineadóir teirmileictreach raidiseatóip.
Foinse cumhachta leictrí i spásárthach a bhíonn i bhfad ón nGrian (ionas nach mbeadh cumhacht le fáil ó fheistí fótavóltacha) nó ar phláinéad (mar nach mbeadh eagar fótavóltach praiticiúil). Gineann an t-ábhar radaighníomhach teas, agus gintear an leictreachas trí dhifríocht teochta trasna miotal difriúil. Is é an breosla is coitinne chuige seo plútóiniam-238, a bhfuil leathré 77 bliain aige, agus is féidir le mais bheag plútóiniam flúirse teasa a sholáthar ar feadh 10 mbliain nó mar sin leis an spásárthach a fhuinnmhiú. Bhain na Stáit Aontaithe is an tAontas Sóivéadach feidhm astu ina gcláir spáis. Ach de bhrí go bhfuil breosla núicléach in úsáid iontu, ní mór na foinsí a chumhdach go daingean ar eagla go dtarlódh taisme le linn lainseála nó laindeála, agus d'éirigh imní phoiblí mar gheall air seo.


Ginealach.
San antraipeolaíocht, rianú sinsearacht duine, de réir an tsleachta fhireann (athairlíneach), an tsleachta bhaineann (máthairlíneach), nó an dá thaobh. Déantar ginealach a rianú de ghnáth chun oidhreacht a rialú is cearta grúpaí a shainmhíniú. Tugtar "clann" ar ghrúpa leis an nginealach céanna.


Ginealach máthairlíneach.
Córas ginealaigh i gclann nó treibh ina rianaítear ballraíocht, oidhreacht is comharbas trí iníonacha na máthar. Fuarthas an sampla is cáiliúla ar oileáin Trobriand i Nua-Ghuine Phapua. Ní chiallaíonn sé seo go dtreoraíonn mná gach sealúchas ná go mbíonn na poist údarásacha uile acu.


Gingibhíteas.
Athlasadh na ndrandal, a éiríonn ata dearg, le claonadh chun rith fola. Tarlaíonn sé mar gheall ar an iomarca plaice (meascán de bhruscar bia, ronna is baictéar) a bheith deasctha ar na fiacla. Greannaíonn an phlaic na drandail, agus éiríonn siad ionfhabhtaithe. Is féidir go leathfaidh an t-ionfhabhtú go dtí na fíocháin is na cnámha a thacaíonn leis na fiacla, agus go gcaillfear na fiacla. Is féidir é a sheachaint le sláinteachas maith béil.


Ginidiú.
Tosú an fháis i síol nó spór. Ní tharlaíonn sé go mbíonn an teocht, an t-uisce is an ocsaigin ar fáil, agus gach réamhchoinníoll is gá chun deireadh a chur lena shuan comhlíonta. Tagann an fhréamh óg (an fréamhán) amach ar dtús, agus ina dhiaidh sin an buinneán óg (an péacán). I nginidiú hipigéach, fanann na cotailéadóin faoin talamh; i nginidiú eipigéach, éiríonn siad os cionn leibhéal na hithreach.


Ginsing.
Aon cheann de dhá chineál plandaí ilbhliantúla le fréamhacha ramhra atá dúchasach do thuaisceart Mheiriceá is an Áise. Ríosómach. Na duilleoga bosach, na bláthanna cúigphiotalach scothbhuí/glas, na torthaí cruinn dearg. Deirtear gur afraidíseach í agus go bhfuil gníomhaíochtaí míochaine is athbhríocha ag na fréamhacha mionaithe. Coitianta mar fhorábhar athbhríoch is cothaithe, agus moltar í i gcásanna tuirse is fadhbanna néaróg, duán is croí. Léiríonn anailís cheimiceach go bhfuil sraith gliocaisídí inti a bhriseann síos ina siúcraí a fhéadfaidh an córas imdhíonach a neartú. Tá comhábhair eile inti, hormóin is vitimíní a chuidíonn le téachtadh na fola is na fíocháin a chosaint i gcoinne an phróiseas aoisithe.


Vitaly L. Ginzburg.
Fisicí a rugadh i Moscó ab ea Vitaly Lazarevich Ginzburg (4 Deireadh Fómhair 1916 – 8 Samhain 2009). Sa bhliain 2003, le Alexei Abrikosov is Anthony Leggett, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as a thaighde ceannródaíoch ar fhorsheoltóirí is forshreabhacht.


Giobún.
Ápa atá dúchasach do na foraoisí báistí in oirdheisceart na hÁise. Caol le ceann beag. An ordóg beag, ach na méara fada. Na géaga uachtaracha chomh fada le colainn is cosa le chéile. Coinníonn sé na géaga uachtaracha os a chionn agus é ag siúl. Tugtar "an t-ápa beag" air freisin.


Gioca.
Planda síorghlas le duilleoga dochta gan ghais a fhásann i Meiriceá Thuaidh is Láir agus sna hIndiacha Thiar. Rud beag cosúil le crann pailme. Stoc gairid ramhar, duilleoga claíomhchruthacha, bláthanna clogchruthacha cumhra bána nó corcra. Siombóis leis an ngioca-leamhan a phailníonn é, a bheireann a huibheacha ar an stiogma, agus a bhfaigheann a larbhaí a shíolta mar bhia. Is giocaí iad crann Iósua, an bheaignit Spáinneach, agus an mhiodóg Spáinneach.


Giodairiam.
Planda bliantúil le gas briosc, crúbadach uaireanta agus dreapaire uaireanta eile. Dúchasach don leathsféar thuaidh is an Afraic Theas. Na duilleoga roinnte go mín agus scothghlas; na bláthanna láidir síogamorfach, déliopach le spor cruinn. Dhá ghné ann: ceann le peitil, gan chinn dhorcha, le capsúil a bhfuil cuid mhaith síolta iontu, agus ceann le peitil cheanndorcha is capsúil le síol amháin i ngach ceann.


Giolcach.
Féar ard le ríosóm a dhreapann i bhfad amach is ea giolcach. Faightear í gach uile áit, beagnach. Na gais folláin ingearach, suas le 2-3 m ar airde. An panacal claonta bog neamhlonrach corcra. Cruthaíonn sí sraitheanna ollmhóra i gcorcacha nó uisce tanaí. Úsáidtear í i gcomhair tuíodóireacht ardchaighdeáin.


Giolcach nimhe.
Tom docht leathrúil dúghlas atá dúchasach don Eoraip is an Mheánmhuir. Na fíordhuilleoga laghdaithe ina lanna. Na bláthanna bána is na caora dearga iompartha i lár duilleog samhalta, ar géaga leata cosúil le duilleoga iad i ndáiríre.


Giolcach sléibhe.
Raon tom difriúil i gclann na bpiseanna, ach go príomha an ceann coitianta atá dúchasach don Eoraip a fhásann 2.5 m ar airde. An iliomad géag, glas díreach docht. Na duilleoga trídhuilleach den chuid is mó, a thiteann go luath. Na pisbhláthanna órga buí, suas le 2 cm ar fhad, i gcrobhaingí scaoilte duilleacha ar fhoircinn na ngéag. Na cochaill suas le 4 cm ar fhad, dubh.


Giosta.
Orgánach beo an-simplí an-ársa. Fungas atá in úsáid leis na cianta i ndéanamh beorach agus mar laibhín i mbácáil aráin.


Giotaran.
Gléas ceoil meánaoiseach, cosúil le liúit ach le muineál níos giorra a chuar go mín isteach i gcolainn an ghléis. Bhíodh 3 nó 4 raon sreang ann, a sheinntí le figín.


Giotto.
An chéad spásárthach Eorpach, a lainseáil an ESA i 1985 ó Kourou i nGuáin na Fraince chun dul i dteagmháil le cóiméad Halley. Le fírinne, ba chomhoibriú suntasach idirnáisiúnta leis an Aontas Sóivéadach is NASA é. Tharla an teagmháil leis an gcóiméad i 1986, 500 km amach ó chroíleacán an chóiméid. Thóg sé pictiúir agus rinne anailís ar na gáis is an deannach. Mhair an spásárthach tríd an teagmháil agus athdhíríodh é chun teagmháil le cóiméad Grigg-Skjellerup i 1992: rinne sé tomhais ar gháis is deannach an chóiméid sin freisin.


Giotto di Bondone.
Péintéir is ailtire a rugadh gar do Vespignano na hIodáile, bunaitheoir scoil péintéireacha Firenze ab ea Giotto di Bondone (c 1266-c 1337). Ba é an tsraith freascónna ar bheathaí Chríost is Mhuire i Séipéal na hAiréine i bPadua (1305-1308) a shárshaothar. Ceapadh ina phríomhailtire é ar thógáil an Champainíl a dearadh i bhFirenze i 1334. Luaitear an tsraith freascónna ar bheatha Naomh Proinsias i mbaisleac Assisi leis freisin, a ndearnadh damáiste léanmhar dóibh i gcrith talún i 1997.


Gipseam.
Mianra cailciam suilfíte, CaSO4.2 H2O, a fhaightear i ngailítí deasctha mar chriostail (seiléinít) nó i maiseanna mínghránacha (albastar). Nuair a bhíonn sé hiodráitithe go codánach, déanann plástar Pháras, púdar mín bán a théachtann go tapa tar éis é a mheascadh le huisce.


Gíreascóp.
Ionstraim ina mbíonn roth ag rothlú go saor, suite ionas go mbaineann úsáid as a chlaonadh chun suíomh fosaithe sa spás a ghabháil chun aon fhórsaí a bhíonn ag iarraidh an suíomh sin a athrú a chothromú. Braitheann an bealach a ngluaiseann sé nuair a chuirtear fórsa casta i bhfeidhm air ar mhéid is treo an fhórsa, agus an modh a suitear an gíreascóp. Nuair a shuitear é chun go gcasann an roth go ceartingearach (ar ghiombail, dhá ghléas leathchiorclacha ag dronuillinn óna chéile, ionas gur féidir leis an réad casadh i dtreo ar bith) fanann sé ceartingearach nuair a chlaonann an fheithicil atá á iompar. Mar seo, soláthraíonn sé léaslíne shaorga. Coinneoidh gíreascóp atá suite go cothrománach treo-uillinn ar leith, agus léireoidh treo na feithicle de réir mar a chasann sí. Ní bhíonn roth rothlaithe i ngíreascóip nua-aoiseacha. I ngíreascóp trasnaíochta snáithíní optúla, scoiltear léas léasair in dhá leath a tharchuirtear ar mhalairt treonna trí chorna snáithíní optúla. Má rothlaíonn an corna, beidh difríocht i ndéine an tsolais a fhilleann ar an mbrathadóir, agus is féidir an difríocht sin a athrú ina uillinn rothlaithe. Sa ghíreascóp fáinne léasair, frithchaitear solas an léasair sa dá threo trí chainéal iata optúil. Má rothlaíonn an gíreascóp, ní shroichfidh an dá léas an brathadóir i gcomhphas le chéile, déanfaidh siad patrún frainsí trasnaíochta, agus ón bpatrún seo faightear uillinn rothlaithe an ghíreascóip.


Giúdach fáin.
Speiceas de "tradescantia" le duilleoga ildathacha. Planda coitianta baile.


Giúis.
Ball de ghné na gcónaiféar síorghlas, dúchasach don réigiún measartha sa leathsféar thuaidh, oirthear na hÁise go háiritheis ea an ghiúis ("Abies"). Na géaga is na craobhóga i bhfainní, le fáinne nua in aghaidh na bliana. Na duilleoga i 3 chineál: duilleoga an tsíolphlanda (caol fiaclach), duilleoga crotalacha aibí (ar phéacáin fhada, a chailltear go luath), agus duilleoga snáthaidchruthacha (i mbearta 2, 3 nó 5 cinn, ag brath ar an speiceas, iompartha ar phéacáin in ascaillí na nduilleog crotalach). Na buaircíní adhmadacha ar crochadh, dhá bhliain d'aois ar a laghad nuair a bhíonn siad aibí. Fástar go forleathan mar chrann foraoise í i gcomhair an adhmaid is an roisín a tháirgeann tuirpintín, tarra is pic, agus a thugann a boladh sainiúil di. An t-adhmad luachmhar mar go bhfuil sé frithsheasmhach i gcoinne meatha de bharr go bhfuil an oiread sin roisín ann.


Giúis gheal.
Cónaiféar síorghlas ón réigiún measartha sa leathsféar thuaidh. An fásra go minic airgeadach nó scothghorm. Na snáthaidí leathrúil, ag fágáil colm sonrach ciorclach nuair a chailltear iad. Briseann na cóin leis na síolta a fhuascailt nuair a bhíonn siad aibí. Fástar go forleathan í i gcomhair adhmaid agus mar mhaisiúchán. Tugann a roisín balsam Ceanadach. An-íogair d'aer truaillithe, agus ní chruthaíonn sí go maith gar do cheantair thionsclaithe.


Giulio Romano.
Péintéir is ailtire a rugadh sa Róimh ab ea Giulio Romano (Giulio Pippi de' Giannuzzi, c 1499-1546). Cúntóir le Raphael ina shaothar déanach. Chuaigh sé go Mantua i 1524 le cosaint i gcoinne tuilte a thógáil.


Giúrann.
Crústach muirí a chónaíonn lena bhun greamaithe le foshraith chrua nó orgánach eile. An cholainn imchlúdaithe i sliogán, déanta as plátaí cailcreacha. De réir cineáil, itheann sí trí bhia a scagadh as an uisce le géaga tóracsacha oiriúnaithe (cirri). Níos mó ná 1,000 speiceas, a fhaightear i ngach áit ón gcrios idirthaoide go dtí an fharraige dhomhain. Cuid acu seadánach ar phortáin.


Glacaire.
Comhbhall lárnach trealaimh chun fuaim thaifeadta ar dhioscaí a atáirgeadh, a chuimsíonn stíleas, cartús is starrmhaide an ghramafóin nó an chaschláir. Malartaítear na droimneachtaí sa chlais ar an diosca chuig creathanna an stílis. Iompraíonn an starrmhaide éadrom docht na creathanna seo don chartús, a mhalartaíonn iad ina chomhartha leictreonach a théann don aimplitheoir agus uaidh sin don challaire. Nuair a saothraíodh dioscaí fadsheanma is taifeadadh steireafónach (le droimneachtaí níos fíneálta i gclaiseanna níos caoile) bhí gá le stílis diamaint le bioranna níos míne.


Glaidíolas.
Planda ilbhliantúil le cormán mór snáithíneach, dúchasach don Eoraip, an Áise is an Afraic. Na duilleoga saigheadchruthach i bhfeain leata. An bláth rud beag síogamorfach, le feadán gearr is 6 theascán iombhláthanna leata nó infhillte, i raon dathanna agus i spící aontaobhacha. An-chuid cineál saothraithe le bláthanna móra. Timpeall 300 cineál ann.


Glaise mhalaicíteach.
Ábhar datha glas, ainmnithe as a chosúlacht leis an mianra malaicít, cé nach bhfuil aon ghaol struchtúrtha eatarthu. Sampla de rang mór ábhar datha a dtugtar "trífeinilmheatáin" orthu mar gheall ar a struchtúr.


Glantach.
Ábhar a laghdaíonn teannas dromchla uisce agus a dhéanann é níos inmheasctha le holaí is saill. Sa chuid is mó de na glantaigh, bíonn móilíní nó iain le cuingreacha de chodanna polacha (uisce-aimsitheach) is neamhpholacha (ola-aimsitheach) a fheidhmíonn chun ola is uisce a nascadh le chéile. Is sampla iad gallúnacha de ghlantaigh ianacha le grúpa luchtaithe (uisce-aimsitheach) nasctha le grúpa ailcile (saillaimsitheach). Tugtar glantaigh ar phúdair thrádálacha níocháin, ach ní bhíonn ach méid beag glantaigh iontu: oibreáin bogtha uisce agus nascairí is mó a bhíonn iontu.


Glantóir.
B'éasca éadaí is gréithre a ní is a ghlanadh dá dtuaslagfadh gach salachar is smál san uisce. Tarlaíonn sin i gcás ábhar polach, salainn is siúcraí mar shampla, ach ní tharlaíonn i gcás ábhar neamhpholach, ola is saill mar shampla. I ngallúnach bíonn móilíní fada líneacha, agus ceann polach is ceann neamhpholach ar gach móilín acu. Greamaíonn na cinn neamhpholacha le salachar neamhpholach, ionas go mbíonn na cinn pholacha ag gobadh amach agus an ghallúnach ag clúdach an tsalachair. "Micile" a thugtar ar struchtúr seo na gallúnaí thart ar phíosa salachair. Bíonn an micile seo intuaslagtha san uisce, agus mar sin cabhraíonn an ghallúnach chun an salachar a bhaint chun siúil. Maidir le huisce crua, uisce ina mbíonn iain chailciam, iarainn is maignéisiam tuaslagtha, cuireann na hiain seo isteach go mór ar fheidhmiú na gallúnaí agus milleann an micile glanta seo. San uisce seo, feidhmíonn glantach chun micile intuaslagtha eile a dhéanamh timpeall ar an salachar. Uaireanta, bíonn smál greamaithe chomh docht sin nach féidir é a thuaslagadh. Sa chás sin tagann tuarthóir i gceist. Éiríonn éadaí bána pas beag buí le himeacht ama de bhrí go n-asúnn siad solas gorm ón solas bán a thiteann orthu. Bíonn gilirí mar bhreiseáin i nglantóirí chun deileáil leis an bhfadhb seo.


Glasair choille.
Planda ilbhliantúil le stólain dreaptha fhréamhaithe, dúchasach don Eoraip, an Mheánmhuir agus iardheisceart na hÁise. Na gais bhláfara cearnach, díreach in airde. Na duilleoga i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna buí déliopach, an liopa uachtarach an-ghearr, an liopa íochtarach trímhaothánach, i bhfáinní a dhéanann spící scaoilte. An planda uile le himir cré-umha go minic.


Glasáin Darwin.
Grúpa éan gaolmhar, dúchasach d'oileáin Ghalápagos ar an meánchiorcal san Aigéan Ciúin. Tugtar "glasáin Galapágos" orthu freisin. Meastar gur de shliocht speicis amháin 14 speiceas díobh atá ar eolas anois, a bhfuil cothú difriúil (le cumaí difriúla goib), gnáthóga difriúla is dáiltí difriúla acu. Thug a ndifríochtaí cabhair do Charles Darwin i saothrú a theoirice faoin roghnú nádúrtha.


Glasán geimhridh.
Ball de chlann phlandaí ilbhliantúla síorghlasa, dúchasach do réigiúin mheasartha is Artacha sa leathsféar thuaidh. Ríosómach. A dhuilleoga ubhchruthach, a bhláthanna cromtha clogchruthach, le 5 pheiteal bhána nó bhándearga.


Glasar.
Carbónáit bhunata chopair, Cu3(CO3)2(OH)2 a bheag nó a mhór, a chruthaítear trí chreimeadh dromchlaí copair san atmaisféar. Dath glas air.


Teoiric Glashow-Weinberg-Salam.
Teoiric chandamach na n-idirghníomhuithe laga ina n-aontaítear an fórsa núicléach lag is an fórsa leictreamaighnéadach. Foirmlíodh i 1968 í ag na fisicithe Meiriceánacha Sheldon Glashow (1932-) is Steven Weinberg (1933-) agus an fisicí Pacastánach Abdus Salam (1926-1996). Samhlaítear go dtarlaíonn meath radaighníomhach trí idirghabháil an W-cháithnín. Réamhinsíonn an teoiric seo an mhais cheart do na W- is Z-cháithníní trí bhriseadh spontáineach na siméadrachta. Bronnadh Duais Nobel na Fisice ar Glashow, Salam agus Weinberg sa bhliain 1979.


Glasóg sráide.
Gabhann an ghlasóg seo feithidí le n-ithe gar don talamh, nó bailíonn iad ar bhóithre tar éis don trácht iad a mharú. Uaireanta, cuireann sí fúithi sa chathair. Neadaíonn sí i bpoll, líneáilte le caonach, duilleoga feoite, gruaig is cleití. Bíonn suas le dhá ál aici in aghaidh na bliana.


Léagúm.
Is éard is léagúm ann ná planda san teaghlach Fabaceae (nó Leguminosae), nó an toradh nó síol dá shórt. I réimse na talmhaíochta, fástar léagúim, go príomha le haghaidh gráin bhia (mar shampla pónairí agus lintilí, nó go ginearálta piseánaigh), le haghaidh foráiste beostoic agus sadhlais, agus mar aoileach glas le haghaidh na hithreach a fheabhsú. Bíonn pischineálaigh suntasach toisc go mbíonn baictéir shiombóiseacha fosaithe nítrigine ag an chuid is mó acu, i struchtúir a dtugtar nóidíní fréimhe. Bíonn na léagúim seo a leanas measartha coitianta; alfalfa, seamair, piseanna, pónairí, lintilí, lúipíní, MESQUITE, carob, Pónairí soighe, piseanna talún agus tamarain.
Nuair a bhíonn sé aibí scoilteann in dhá chomhla, gach ceann ag iompar síolta ailtéarnacha. Uaireanta bíonn an scoilteadh pléascach, nó is féidir go gcasfaidh na comhlaí chun na síolta a scaipeadh níos leithne. Itear cuid mhaith díobh mar ghlasraí. Tá tréith ar leith ag a leithéid de phlandaí, go bhfosaíonn siad nítrigin ón aer is go leasaíonn siad an ithir mar seo ó thaobh nítrigine de.


Roy J. Glauber.
Fisicí a rugadh i Nua-Eabhrac is ea Roy Jay Glauber ar 1 Meán Fómhair 1925. Ag obair ar Thionscadal Manhattan i rith an Dara Cogadh Domhanda. Níos déanaí rinne sé taighde bunúsach ar theoiric chandamach comhleanúnachais optúil, agus roinn Duais Nobel sa bhfisic le John Hall is Theoror Hänsch sa bhliain 2005 as.


Salann Glauber.
Sulfáit sóidiam hiodráitithe, Na2SO4.10 H2O. Ainmnithe as an gceimicí Gearmánach Johann Rudolph Glauber (1604-1670), deisceabal le Paraiceilseas. Buarannach cineálta, comhábhar i gcuid mhaith uiscí mianracha, agus mheastaí tráth go raibh airíonna suntasacha leighis aige. Is é 31 °C a leáphointe, agus úsáidtear mar ábhar gníomhach i dtéitheoirí stórála é.


Gleann an tSileacain.
I gcontae Santa Clara i gCalifornia, lárionad domhanda ó na 1960idí don leictreonaic, ríomhaireacht is córais bunachair.


Gléas luchtchúpláilte.
Saghas físcheamara ina bhfuil braiteoir íomhánna le mósáic mion-déóidí fótaisheoltacha a chomhfhreagraíonn do phicteilíní is línte an chóras teilifíse. Stóráiltear luchtanna a tháirgeann an solas ionsaitheach ar gach eilimint go léitear iad i seicheamh scanta an chóras teilifíse.


John Glenn.
John Glenn sa bhliain 1964
Spásaire, píolóta agus iar-sheanadóir is ea John Herschel Glenn (18 Iúil 1921 – 8 Nollaig 2016). Rugadh Glenn i gCambridge, Ohio sa bhliain 1921. An chéad spásaire Meiriceánach a d'fhithisigh an Domhan nuair a rinne 3 fhithis sa spáschapsúl Friendship 7 i 1962. Ina sheanadóir ó Ohio sna blianta 1975-1998. An spásaire ba shine riamh a thaistil sa spás nuair a chaith sé 9 lá sa tointeálaí spáis sa bhliain 1998.


Gleoisín cúldearg.
Dhá shaghas gealóige: an gleoisín cúldearg coiteann (le foshaghsanna: an gleoisín cúldearg mineach, an gleoisín cúldearg beag, gleoisín cúldearg na Graonlainne), agus an gleoisín cúldearg artach nó gluaisín cúldearg Hornemann. Dúchasach don leathsféar thuaidh, ach tugadh isteach sa Nua-Shéalainn iad.


Gleorán.
Planda cranda nó dreapaire, bliantúil nó ilbhliantúil, dúchasach do Mheiriceá teochreasach. In úsáid go minic mar phlanda gairdín. Na duilleoga cruinn nó liopach, agus an gas ceangailte le lár na duilleoige. Na bláthanna singil nó dúbailte i bhfoirm spoir nó trumpa, dearg, buí is flannbhuí. Piclítear na síolta, agus is caprais iad ansin. Cuirtear na duilleoga is na bláthanna le sailéid.


Gliaidin.
Próitéin bheag a fhaightear i gcruithneacht, den chuid is mó. Ceann d'airíonna an ghalair chéiliaigh is ea frithghníomh neamhfhabhrach di.


Glicigin.
(C6H10O5)n, polaishiúicríd a fhaightear i bhfíocháin plandaí is ainmhithe (mar shampla, san ae) mar chúlchiste fuinnimh don cholainn. Polaiméir comhdhlúthúcháin glúcóis, an-chosúil le stáirse.


Glicín.
NH2-CH2-COOH, aigéad aimíneatánóch, solad gan dath le leáphointe 260 °C. Tuaslagtar go saor in uisce é. An t-aimínaigéad is simplí, a fhaightear i ngach próitéin, beagnach, agus is féidir a fháil uathu trí hidrealú aigéadach. Bíonn sé i dtuaslagán mar svitirian, +NH3-CH2-COO-, le hian hidrigine aistrithe ón ngrúpa carbocsaile don aimíneaghrúpa.


Glicrídí.
Eistir gliocróil. Déanann siad gliocról trí shraith eistear, aonghlicrídí, déghlicrídí is tríghlicrídí. Is tríghlicrídí iad na lipidí.


Gliocról.
OHCH2– CH(OH)–CH2OH. Tugtar "glicrín" air freisin. Leacht le fiuchphointe 290 °C, gan dath, slaodach le blas milis. Faightear é ó shaill agus olaí plandaí is ainmhithe trí hidrealú, agus mar sin is fo-tháirge é ar dhéanamh gallúnaí. Baintear úsáid as in an-chuid ullmhúcháin leighis is cosmaide, agus imoibríonn sé le haigéad nítreach chun nítriglicrín a dhéanamh.


Gliomach fionnuisce.
Crústach fionnuisce atá cosúil le gliomach, le bolg dea-fhorbartha is an péire tosaigh cos mionathraithe ina ladhracha cumasacha. Úsáidtear cuid mhaith speiceas mar bhia.


Gliomach spíonach.
Crústach mara, cosúil le gliomach, le bolg forbartha go maith ach gan na ladhracha feiceálacha. Na hadharcáin an-fhada go minic. Saothraítear go coitianta é i gcomhair bia. Tugtar "piardóg" air freisin.


Globaigeiríne.
Orgánach micreascópach, cosúil le haiméibe, a fhaightear go coitianta i bplanctón muirí is ea an globaigeiríne. Tálann sí blaosc fhíneálta sheachtrach a bhíonn ornáideach le spíonta go minic. Nuair a fhaigheann sí bás, titeann an bhlaosc don ghrinneall chun dríodar cailcreach (an púscán globaigeiríneach) a dhéanamh, ábhar a chlúdaíonn fairsingí móra de ghrinneall na farraige.


Glóbailin.
Próitéin shimplí atá fillte i gcruth tríthoiseach cruinneogach. Dothuaslagtha in uisce, nó intuaslagtha ar éigin, ach intuaslagtha i dtuaslagán caol salainn. Faightear í i gcuid mhaith fíocháin ainmhithe agus i síolta plandaí, mar a mbíonn feidhmeanna éagsúla aici.


Glocsainia.
Aon bhall de ghné Bhrasaíleach plandaí le bláthanna móra feiceálacha tonnadóirchruthacha a mbíonn raon dathanna orthu. Gaolmhar leis an tsailchuach Afracach, agus an-choitianta mar phlanda tí.


Gloine bhreochloiche.
Gloine throm chriostalta, a chuimsíonn luaidhe (Pb), an-áisiúil i gcomhair gearrtha is greanta, mar a dhéantar i monarchana gloine criostalta in áiteanna éagsúla in Éirinn. Tugadh isteach don fheidhm seo ar dtús í timpeall 1675, agus rinneadh na samplaí sin as breochloch mhionaithe in ionad gainimh, mar is gnáth anois. Is mó a comhéifeacht athraonta ná gloine chorónach (nach bhfuil luaidhe inti), agus mar sin is tábhachtach í i ndéanamh lionsaí comhshuite ceartaithe i gcomhair spéaclaí is eile.


Gloine bhrúmhúnlaithe.
Teicníocht thionsclaíoch déanta gloine a tugadh isteach sna Stáit Aontaithe sna 1820idí, sa Bhreatain i 1831. Dhéantaí ornáidí is earraí don bhord trí ghloine leáite a bhrú idir dhá mhúnla mhiotalacha a dhéanadh na himlínte is na maisiúcháin in oibríocht amháin. Ar dtús bhrúití an múnla uachtarach síos le scriú nó luamhán lámhoibrithe. Tháinig fáisceáin gaile chun cinn i 1894, agus bhí monachanna tábhachtacha i mBirmingham, Stourbridge, Manchain, is oirthuaisceart Shasana sa 19ú-20ú céad.


Gloine dhaite.
Píosaí gloine ar dhathanna éagsúla a shuitear i gcabhail luaidhe chun íomhá phictiúrtha a dhéanamh. Tugadh isteach ón ealaín Bhiosántach í i gcomhair fuinneog i bhfoirgnimh Eorpacha sa 12ú céad, agus tháinig faoi bhláth in eaglaisí Iar-Rómhánúla is Gotacha go háirithe. D'fhan sí an-choitianta ar feadh na Meánaoise, agus athbheodh í sa 19ú céad ag ealaíontóirí cosúil le Burne-Jones, Matisse is Roualt, níos déanaí i Meiriceá ag Louis Comfort Tiffany (1848-1933) is in Éirinn ag Harry Clarke (1889-1931). Sa Mheánaois dhaití an ghloine trí ocsaídí miotal a chumascadh léi le linn a déanta, nó gloine dhaite a chur anuas i sraith le gloine neamhdhaite (fleascadh). Ón 16ú céad, d'éirigh an teicníocht ina ndéantaí cruan a phéinteáil ar an ngloine le linn a déanta an-choitianta.


Gloine ED.
Gloine optúil ar leith le spré an-íseal solais, de thoradh fluairít a bheith inti. I ngnáthghloine optúil, spréitear solas bán i ndathanna uile an speictrim. I bhfeidhm fhótagrafach, muna ndeartar an lionsa chun na dathanna (tonnfhaid) éagsúla — mar shampla, an dearg is an gorm — a fhócasú ar chomhfhócas (ceartú crómatach), beidh an íomhá dhaite geamhach. Is féidir lionsaí neamhchrómacha a dhéanamh le gloine ED, a bhfeidhmiú a fheabhsú is a méid a laghdú i gcomhair grianghrafadóireachta.


Gloine mhiotalach.
Miotal i staid dhímhorfach (na hadaimh i struchtúr neamhchriostalta, gan eagar rialta, cosúil le struchtúr inmheánach gloine), a táirgeadh den chéad uair i 1960 ag an ábhareolaí Meiriceánach William Klement (1937-). Bíonn struchtúr inmheánach criostalta ag miotail de ghnáth, ach is féidir a mhalartú don struchtúr dímhorfach tríd an miotal leáite a fhuarú go tapa, nó an miotal soladach a fho-roinnt ina phúdar mín. Úsáidtear gloiní miotalacha i gcroíleacáin trasfhoirmeoirí agus déanamh comhpháirteanna fíorláidre, cosúil le giaranna (trí mhodhanna púdarmhiotalóireachta mar shintéarú).


Gloine uisce.
Tugtar gloine uisce ar thuaslagán uisciúil tiubhaithe sileacáit sóidiam, Na2SiO3, a théachtann ina chiseal crua tréshoilseach. Úsáidtear í mar uiscedhíontóir, agus ábhar caomhnaithe d'uibheacha is bianna eile.


Gloiní ceoil.
Gléas ceoil ina bhfuil soithigh gloine de thoirteanna is airdí éagsúla a bhuailtear nó a chuimlítear chun fuaimeanna ceolmhara a dhéanamh, cosúil le clog. Saghsanna éagsúla coitianta san 18ú céad, agus chum cumadóirí (Mozart ina measc) ceol dóibh.


Gloiniú triarach.
3 chiseal gloine i bhfuinneog, scartha óna chéile le cisil aeir chun insliú teirmeach agus fuaime a sholáthar. Mar a dhéantar le gloiniú dúbailte, bíonn na spáis séalaithe go buan de ghnáth. Is fearr go suntasach é ó thaobh inslithe.


Glóir na maidine.
"Ipomoea purpurea", speiceas de ghlóir na maidine
Planda bliantiúil is ea glóir na maidine a fhásann 3 m ar airde, agus atá dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Tá breis is 1,000 speiceas di ann i roinnt ngéineas den fhine Convolvulaceae. Dreapann sí le gais fhéithleannacha. Na duilleoga ubhchruthach nó croíchruthach. Na bláthanna suas le 12.5 cm ar leithead, tonnadóirchruthach, gorm le scornach bhuí, uaireanta corcra nó dearg. Gaolmhar leis an bpráta Spáinneach agus an t-ialus. An-choitianta mar mhaisiúchán.


Glomarúlaineafraíteas.
Athlasadh na nglomarúlach sa duán, na braislí beaga ribeadán is feadán atá freagrach as bunscagadh na fola. Tarlaíonn an t-athlasadh de bharr ionsaí na colainne ag antaiginí coimhthíocha, ionas go gcruthaíonn an cholainn coimpléisc antaiginí/ antashubstaintí mar fhreagairt imdhíonach. Uaireanta, bíonn galar inaitheanta ionfhabhtaithe ag othar roimh an riocht. Is amhlaidh a ghabhtar na coimpléisc seo sna ribeadáin sna glomarúlaigh, agus cuireann siad tús leis an bpróiseas athlasta. Mar thoradh ar an damáiste a dhéanann sé seo, ligtear do phróitéiní is cealla na fola éalú isteach sa bhfual, lagtar eisfhearadh salann is uisce, agus leanann éidéime is hipirtheannas é seo. Uaireanta, réitíonn an riocht go spontáineach, ach má leanann sé is féidir go ndéanfar damáiste buan is go gclisfidh an duán.


Glónrú.
I bpéintéireacht ola, an ciseal trédhearcach péinte (measctha le vearnais, uaireanta) a leagtar ar an bhfobhrat tirim péinte. I gcré-earraí, is cóta tanaí gloiniúil é a chomhleáitear le dromchla pota trí bhácáil.


Glórshúil.
Iasc mór abhann is locha, gaolta leis an sandar. Faightear í in oirthear Mheiriceá Thuaidh. Suas le 90 cm ar fhad. Itheann sí éisc bheaga is crústaigh den chuid is mó. Iasc maith le n-ithe agus chun spóirt.


Glotas.
An chuid chaol den laraing ag leibhéal théad an ghutha, a bhaineann le táirgeadh an ghlóir níos dírí ná aon chuid eile den bhéal nó an scornach.


Glóthach ríoga.
Larbhaí ríoga ag fás agus iad ar maos i nglóthach ríoga
Ábhar an-chothaitheach a tháirgeann faireoga seileacha na mbeacha meala chun an mháthair áil, is na larbhaí a bheidh ina máithreacha, a chothú. Timpeall 20 aimínaigéad is vitimíní éagsúla inti, vitimín B is C ar a laghad, agus rianairí potaisiam, cróimiam, mangainéise, is nicile. Níl aon rud nimhiúil inti, ach níor thángthas ar aon chomhábhar inti a fhéadfaidh dea-iarmhairtí ar leith a imirt ar riochtaí cosúil le hairtríteas réamatóideach nó tuirse ainsealach, mar a mholann na táirgeoirí. Úsáidtear í i gcosmaidí chun an craiceann a athnuachan, ach arís ní fios cén comhábhar inti a fhéadfaidh é sin a dhéanamh.


Gluaiseacht (ceol).
Sa cheol, cuid ghlanscartha de shaothar mór cosúil le coinséartó nó siansa. Is féidir go mbeidh sí bainteach leis an gcuid roimpi nó ina diaidh, go minic i gcontrárthacht ó thaobh gléis nó luais nó an dá rud.


Gluaiseacht aisiompaithe.
Sa réalteolaíocht, gluaiseacht pláinéid ina fhithis anoir, ní hionann is gnáthghluaiseacht na bpláinéad aniar sa Ghrianchóras. Úsáidtear an téarma den chuid is mó nuair a thagann gluaiseacht an Domhain ina fhithis agus gluaiseacht pláinéid eile le chéile chun gluaiseacht choibhneasta, gluaiseacht aisiompaithe, a dhéanamh. Bíonn cuma ar an bpláinéad go bhfuil sí ag gluaiseacht sa treo mícheart. Feictear go minic í i gcás Marsa.


Gluaiseacht na nEalaíon agus na Ceardaíochta.
Gluaiseacht Shasanach, den chuid is mó, san ailtireacht, an ealaín agus na healaíona feidhmitheacha sa dara cuid den 19ú céad. Mhol sí úsáid lámhcheirdeanna agus maisiú simplí mar mhalairt ar thionsclaíocht is eicléicteachas sna healaíona. Bunaithe ar obair William Morris, agus is sampla maith den stíl an Teach Dearg dá chuid (1859, deartha ag Philip Webb). Bhí scríbhinní Pugin is John Ruskin tábhachtach sa ghluaiseacht. Ba í a haidhm ghinearálta ná cuma na hailtireachta is na healaíne agus a modhanna táirgthe a athrú ó bhun. Bhí tionchar fadtréimhseach ag an ngluaiseacht ar ailtireacht sa Bhreatain, an Ghearmáin is na Stáit Aontaithe, agus toradh suntasach uirthi ab ea gluaiseacht pleanála na gcathracha gairdíneacha.


Gluaiseacht nastach.
Freagairt neamhthreo-aimsitheach planda do spreagadh seachtrach éigin, cosúil le hoscailt nó dúnadh na mbláthanna, nó cliseadh duilleoigíní i bplanda íogair. Tarlaíonn sí trí fhás difreálach nó aistriú rialaithe uisce idir cealla ar leith.


Gluaisne armónach shimplí.
Gluaisne thréimhsiúil réada ina mbíonn an fórsa athchuir díreach i gcomhréir leis an díláithriú ón bpointe fosaithe i gcónaí, mar a tharlaíonn i luascadán faoi luascthaí beaga. Is féidir í a shlonnadh mar fheidhm shíneasach nó chomhshíneasach, agus mar sin bíonn sé éasca go leor í a láimhseáil go matamataiciúil.


Gluaisne thréimhsiúil.
Aon ghluaisne ascalach a athdhéantar arís is arís eile a bhíonn sainithe ag tréimhse ama, T, an tréimhse i gcomhair timthrialla iomláin. Ní gá gur féidir an ghluaisne a shlonnadh i bhfeidhm shíneasach amháin. Cuimsíonn sí gluaisne armónach shimplí, ach is féidir go mbeidh sí i bhfad níos casta. Is féidir an ghluaisne chasta seo a anailísiú ina sraith de ghluaisní armónacha simplí le raon minicíochtaí. Samplaí de ghluaisní tréimhsiúla is ea luascadh luascadáin, meáchan ag preabadh ar lingeán, tonnghluaisne, timthriall na dtaoidí, timthriall an lae, agus a lán eile.


Gluaisteán leictreach.
Gluaisteán a dearadh chun a bheith tiomáinte le mótar leictreach. Tá feithiclí leictreacha in úsáid le fada chun bainne a sheachadadh, agus mar chairteacha gailf is a leithéid. Go dtí seo níl an gluaisteán leictreach iomaíoch leis an ngluaisteán peitril mar gheall ar mheáchan na mbatairí is gá chun fad réasúnta a bhaint amach ar athluchtú. Ach tá feabhais déanta ar na batairí, éifeacht an mhótair, agus córais eile an ghluaisteáin. Tá seirbhísí athluchtaithe á gcur ar fáil go forleathan i dtíortha éagsúla, ionas go bhfuil níos mó gluaisteán leictreach á gcur ar an margadh. Feicfear amach anseo conas a éireoidh leo.


Glúcacortacóidí.
Hormóin stéaróideacha a shintéisítear sa choirtéis aidréineach i veirteabraigh agus a tháltar amach aisti. Ról tábhachtach acu i meitibileacht carbaihiodráití agus cosaint na colainne i gcoinne struis. Sa duine, cuimsíonn siad cortasól (hidreacortasón), cortacaistéarón, agus cortasón. Baintear úsáid astu i dteiripí athsholáthar hormón (mar shampla, i gcás galar Addison, ina dtarlaíonn uireasa glúcacortacóidí) agus chun cosc a chur ar neamhoird athlasta is ailléirgeacha.


Glúcagón.
Ceall in insín Langerhans atá ruaimnithe chun an glúcagón (dearg) inti a thaispeáint
Hormón is ea glúcagón. Polaipeiptíd atá ann, a fhaightear i veirteabraigh agus a shintéisítear sa phaincréas, sna hA-chealla in insíní Langerhans. Táltar é mar fhreagairt ar thiúchan íseal glúcóis sa bhfuil. Is í a phríomhghníomhaíocht tiúchan an ghlúcóis sa bhfuil a mhéadú trí athrú na glicigine san ae go dtí glúcós a chur chun cinn. Spreagann sé tál insline is sómatastaitine sa phaincréas agus hormón fáis.


Christoph Gluck.
Cumadóir ceoil a rugadh in Erasbach na Baváire ab ea Christoph Willibald [Ritter] von Gluck (2 Iúil 1714 – 15 Samhain 1787). I bPáras sna 1770idí déanacha, thug sé stíl ceoldrámaíochta isteach, stíl Fhrancach, éagsúil ó stíl choitianta na hIodáile a luaití le Niccolo Piccinni (1728–1800). B'éacht a cheoldráma rathúil "Iphigénie en Tauride" (Ifigéine sa Táirid, 1779).


Glúcós.
C6H12O6, a dtugtar "deastrós" air freisin. An siúcra sécharbón is coitianta, agus príomhtháirge na fótaisintéise i bplandaí. Is polaiméirí comhdhlúthúcháin iad stáirse is ceallalós an ghlúcóis araon. Cuimsíonn maltós, lachtós is siúcrós iarmhar glúcóis amháin, ar a laghad, agus is féidir glúcós a fháil uathu trí hidrealú aigéadach nó einsímeach.


Glúine ríomhairí.
De réir mar a d'fhorbair is a d'fheabhsaigh an teicneolaíocht sna ríomhairí digiteacha thar am, roinntear an stair i nglúine. Sanntar meaisíní luatha na 1940idí-1950idí, tógtha le feadáin fholúsacha theirmianacha, don chéad ghlúin. Sa dara glúin, cuireadh trasraitheoirí scoite in ionad na bhfeadán. Sa 4ú glúin, tháinig ciorcaid iomlánaithe in ionad na dtrasraitheoirí scoite. Sa 4ú glúin, tógadh na ríomhairí le ciorcaid iomlánaithe ar ollscála (VLSI). Anois, i ríomhairí den 5ú glúin, tá airíonna cosúil le hintleacht shaorga acu ionas gur féidir, mar shampla, cumarsáid a dhéanamh leo i dteanga nádúrtha.


Glúineach.
Cuid mhaith speiceas atá gaolta le glúineach bheag, i réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh den chuid is mó. Cuid acu uisciúil. Na gais ceartingearach, na nóid cumhdaithe le truaillí páipéaracha. Na duilleoga lansa-chruthach go dtí leathfhada. Na bláthanna beaga bán, bándearg nó dearg, ar spící foirceanta.


Glúineach bheag.
Fiaile leathach bhliantúil atá an-fhairsing. Gach glúin ar an ngas clúdaithe le truaill airgeadach. Na duilleoga beag éilipseach, le bláthanna beaga bándearga nó bána sna hascaillí.


Glútamáit aonsóidiam.
Oibreán blaistithe a úsáidtear chun blas feola a fheabhsú ("MSG" i mBéarla), a chuirtear le han-chuid bianna próiseáilte a bhfuil feoil nó úsc feola iontu. Bhíodh scanradh ann go gcuirfí an iomarca MSG sa chothú, mar shampla i mbéilí ó phroinntithe Síneacha. Ach asúitear í i bhfoirm aigéid ghlútamaigh sa cholainn, an t-aimínaigéad nádúrtha is flúirsí san imshruthú fola, agus b'fhíordheacair a thiúchan sa bhfuil a mhéadú le béile nó dhó. Glactar leis gurbh iarmhairt shíceasómatach é ‘siondróm an phroinntí Shínigh’. Mar sin féin, ní cheadaítear do dhéantúsóirí MSG é a chur i mbianna i gcomhair naíonán is leanaí.


Glútan.
An phríomhphróitéin i gcruithneacht, a fho-roinntear in dhá phróitéin, gliaidin is glútainin. Nuair a mheasctar na próitéiní seo le huisce is a fhuintear an meascán, ailíníonn na próitéiní seo comhthreomhar le chéile, rud a thugann an t-airí leaisteach don taos. Ligeann bolgáin dé-ocsaíd charbóin, a tháirgeann coipeadh giosta, don taos éirí de bhrí go sáinníonn an glútan na bolgáin gáis. Ní bhíonn aon ghlútan in arbhar Indiach, eorna ná coirce, agus ní féidir iad a úsáid chun arán a dhéanamh. Úsáidtear iad seo chun táirgí leata gránacha a dhéanamh, brioscaí is toirtílí mar shampla. I ndaoine áirithe, bíonn an stéig bheag mínormálta íogair do ghliaidin, agus is galar céiliach an riocht seo.


Gnáthóg.
Limistéar ar leith a áitríonn ainmhí allta nó speiceas ainmhithe allta. Póraíonn agus faigheann sé bia oiriúnach is dídean inti.


Gnéaschrómasóm.
Crómasóm, difriúil sa bhfireannach is sa bhaineannach, atá freagrach as gnéas na hindibhide a chinneadh. An gnéas a iompraíonn dís homalógach gnéaschrómasóm (XX), is homagaiméiteach é. An gnéas le dís gnéaschrómasóm difriúil (XY) nó neamhphéireáilte (X), is ilghaiméiteach é. Iompraíonn gach gaiméit den ghnéas homagaiméiteach X-chrómasóm amháin. Iompraíonn leath na ngaiméití den ghnéas ilghaiméiteach X-chrómasóm, agus an leath eile Y-chrómasóm, nó ní iompraíonn gnéaschrómasóm ar bith. Sa duine, is baineann an gnéas homagaiméiteach agus fireann an gnéas ilghaiméiteach.


Gnéashormóin.
Hormóin stéaróideacha a tháirgtear is a tháltar ag na gónaid den chuid is mó is na faireoga aidréineacha, riachtanach i gcomhair forbartha gnéasaí agus rialú an fheidhm atáirgthe. Sa duine, is iad na príomhghnéashormóin ná aindriginí áirithe (téististéarón is déhidritéististéarón) a fhaightear go flúirseach sa bhfireannach, agus prógaistiginí (prógaistéarón) is éastraiginí áirithe (éistridé-ól, éastrón is éastréól) a fhaightear go flúirseach sa bhaineannach. Is dócha go ngníomhaíonn siad ar an inchinn chun oibriú ar iompar gnéasach is eile.


Gníomhaíocht díláithrithe.
Sa bhitheolaíocht, cur i bhfeidhm patrún áirithe iompair i gcomhthéacs mínormálta, ionas nach féidir leis an ainmhí spreagadh a fhreagairt le hinstinn. Mar shampla, i gcás éin i ndála bagracha, bíonn dhá chlaonadh chomhuaineacha aige, ionsaí nó teitheadh, ach is féidir go bpiocfaidh sé a chleití mar ghníomhaíocht díláithrithe.


Gníomhaíocht optúil.
Cumas atá ag ábhair ar leith plána polaraithe solais a rothlú nuair a fhorleathann solas polaraithe tríothu. Braitheann an oiread rothlaithe ar thiús an ábhair a bhforleathann an solas tríd. Is ábhair ghníomhacha iad siúcra, grianchloch is tuirpintín. Ábhair a rothlaíonn an plána go deiseal (agus tú ag féachaint ar feadh an léis i dtreo na foinse), deirtear gur deasrothlach iad. Ábhair a rothlaíonn an plána go tuathal, is tuathrothlach iad.


Gníomhaireacht Idirnáisiúnta Fuinnimh Adamhaigh.
Gníomhaireacht a chuireann forbairt is taighde ar fheidhmeanna síochánta an fhuinnimh núicléach chun cinn, agus a stiúrann córas dídine is rialúchán ar mhí-úsáid ábhar núicléach i gcomhair aidhmeanna míleata. Bunaíodh i 1957 í, agus tá a príomhoifig sa Vín. Faoi 2011 bhí 151 ballstát inti. Bhuaigh sí Duais Nobel na Síochána, lena stiúrthóir ginearálta Mohamed ElBaredei, i 2005.


Gníomhaireacht Spáis na hEorpa.
Gníomhaireacht chomhoibrithe spáis ("ESA" i mBéarla) ina bhfuil 22 tír Eorpach (an Bheilg, an Danmhairg, an Eastóin, an Eilvéis, an Fhionlainn, an Fhrainc, an Ghearmáin, an Ghréig, an Iodáil, an Iorua, an Ísiltír, an Ostair, an Pholainn, an Phortaingéil, an Ríocht Aontaithe, an Rómáin, an Spáinn, an tSeic, an tSualainn, an Ungáir, Éire, Lucsamburg) atá dírithe ar thaighde, teicneolaíocht agus feidhmeanna síochánta spáis. Comhoibríonn sí le tíortha eile ó am go chéile, Ceanada mar shampla. Bunaíodh í trí dhá eagraíocht a chumascadh i 1975, Eagraíocht Taighde Spáis na hEorpa (ESRO) is Eagraíocht Forbartha Lainseálaí na hEorpa (ELDO), agus a lárionad i bPáras. Déantar bainistíocht ar gach a bhaineann le spásárthaigh i nDarmstadt na Gearmáine, agus déantar na lainseálacha le roicéid Ariane ó Kourou i nGuáin na Fraince.
Ar an 12 Samhain 2014, d’éirigh le taiscéalaí ón spásárthach Rosetta de chuid ESA, tuirlingt ar réalta eireabaill


Gníomhaireacht Spáis na Rúise.
Bunaithe ag rialtas na Rúise i 1992 chun clár tráchtálach spáis na tíre a riaradh, ag baint leas as áiseanna an iar-Aontais Shóivéadaigh. Sa Rúis atá an chuid is mó díobh seo, ach tá cuid díobh taobh amuigh di agus ar fáil ar bhonn tráchtálach (mar shampla, an cosmadrón lainseála in mBaikonur sa Chasacstáin, agus Cumann Taighde is Forbartha Yuzhnoye chun feithiclí lainseála a dhéanamh san Úcráin). Bhíodh an clár spáis Sóivéadach ceannasach ar feadh i bhfad tar éis lainseáil Sputnik i 1957. Feidhmíonn an ghníomhaireacht ar bhealach atá cosúil le NASA. 3 ionad lainseála aici, Baikonur, Plesetsk, agus Kaputstin Yar, a lainseáil suas le 100 spásárthach in aghaidh na bliana le blianta anois. Tá áis chun na misin a rialú lonnaithe i gKaliningrad gar do Mhoscó. I measc a scéimeanna tábhachtacha reatha, tá an misean réalteolaíochta ardfhuinnimh (i gcomhar leis an bhFrainc), agus an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta (ISS, le scata comhoibrithe).


Gníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil.
Environmental Protection Agency sna Stáit Aontaithe
Eagraíocht reachtúil le raon dualgas a bhaineann le cosaint an chomhshaoil is ea an Gníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil ("EPA" i mBéarla).
Cuimsíonn na dualgais seo ceadúnais maidir le hoibreacha éagsúla a thabhairt, dlíthe is rialacha ábhartha a chur i bhfeidhm, acmhainní is dramhaíl a bhainistiú, an comhshaol is athruithe aeráide a mhonatóiriú, an comhshaol a mheasúnú, cúram ar leith a thabhairt d'acmhainní uisce, treoracha is comhairle a chur ar fáil don phobal is comhlachtaí.


Gníomhphoitéinseal.
Comhartha gairid leictreach a tharchuirtear ar feadh snáithín néarógaigh nó mhatánaigh tar éis spreagtha. Ag ionad an ghníomhphoitéinsil, éiríonn an taobh istigh de scannán an tsnáithín dearfach go neamhbhuan i leith an taoibh amuigh. Tarlaíonn sé seo de bharr athrú neamhbhuan i dtréscaoilteacht an scannáin do na hiain sóidiam is potaisiam, chun go ritheann iain sóidiam isteach is iain photaisiam amach tríd. Bunús na cumarsáide san inchinn agus ar fud na colainne.


Gníomhróir.
Gaireas meicniúil nó leictreach chun meaisín eile a chur sa siúl. Go minic, tugtar "seirbheamótar" air. Go coitianta, an gaireas chun comhlaí na gcoscán a fheidhmiú go huathoibríoch i ngluaisteán nó traein.


Gob céarach.
Éan ceoil de chlann na ngealóg. Dúchasach don Afraic, an Araib, deisceart na hÁise, is an Astráil, agus tógtha isteach i dtíortha eile. A ghnáthóga i dtalamh oscailte coille agus scrobarnach coille. Itheann sé síolta is feithidí. Uaireanta, úsáidtear an t-ainm seo don chlann go léir.


Gob leathan.
Éan beag le clúmh geal, duchasach don Afraic agus deisceart na hÁise. An gob leathan, agus na cosa gearr. Áitríonn sé coillearnach. Na neadacha piorra-chruthacha ar crochadh ó ghéaga os cionn uisce. Itheann sé feithidí, torthaí is síolta.


Robert Hutchings Goddard.
Fisicí is ceannródaí i bhforbairt roicéad, a rugadh i Worcester, Massachusetts ab ea Robert Hutchings Goddard (1882-1945). Shaothraigh sé teoiric na roicéad, agus thóg an chéad roicéad rathúil leachtbhreosla i 1926.


Cruthú Gödel.
Chruthaigh an matamataiceoir Meiriceánach Kurt Gödel (1906-1978) i 1931 go mbíonn tairiscintí i gcónaí taobh istigh de bhrainse ar bith matamataice nach féidir a chruthú ná a bhréagnú le bunrialacha an bhrainse sin. Thaispeáin sé gur gá dul taobh amuigh den bhrainse ina leithéid de chás agus rialacha nua a leagan amach. Meastar uaidh sin nach féidir ríomhaire a dhéanamh chomh hintleachtach le daoine, de bhrí go mbionn an ríomhaire teoranta d'oiread ar leith rialacha a leagann an dearthóir amach dó, ach gur féidir le daoine coincheapanna is fírinní gan choinne a fháil amach i gcónaí.


Maria Goeppert-Mayer.
Fisicí a rugadh i gKatowice na Polainne ab ea Maria Goeppert-Mayer (1906-1972). I 1948 d'fhionn sí uimhreacha draíochta na gcáithníní fonúicléacha, agus ó 1950 leag amach teoiric iomlán na sceall i struchtúr an núicléis. Roinn sí Duais Nobel na Fisice i 1963 le Hans Jensen is Eugene Wigner.


Gófar póca.
Gófar póca Bhotta ("Thomomys bottae")
Is creimire, cosúil le madra crainn é an gófar póca, atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Láir. An ceann mór le gialla láidre cosúil le francach. Na leicne infhillte ina b‘pócaí’, líneáilte le fionnadh. Tochlaíonn sé poill lena chlárfhiacla. Áitríonn sé talamh oscailte.


Goirme na spéire.
Bíonn na dathanna uile sa raon infheicthe de radaíocht na Gréine. Forleathann na tonnfhaid fhada (dearg, buí, glas) gan bhac trí na gáis is na páirteagail san atmaisféar isteach chugainn. Ach bíonn na tonnfhaid ghearra (gorm) inchurtha le toisí na bpáirteagal san aer, ionas go scaipeann na páirteagail seo an dath gorm go háirithe sa ghrianradaíocht. Eiseamláir de scaipeadh Rayleigh é seo. I ndáiríre, frithchaitheann na páirteagail na tonnfhaid ghorma arís is arís eile, agus i rith an lae bíonn cuid den fhuinneamh gorm seo ag teacht anuas chugainn ón spéir an t-am ar fad. Mar sin, bíonn an spéir gorm.


Goirmín.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil ar saghas sailchuaiche é is ea goirmín. Tá siad sa ghéineas "Viola". Flúirse de bhláthanna buí croschruthacha agus cochaill scothchorcra leathfhada leacaithe crochta. Saothraithe leis na cianta le raon leathan dathanna, ach anois is fiaile fhánach é. D'úsáideadh na sean-Bhriotanaigh é le lí ghorm a dhéanamh trí dhuilleoga leath-thriomaithe brúite a nochtadh don aer.


Meatuairim Goldbach.
Meatuairim mhatamaiticiúil gur féidir gach slánuimhir os cionn 2 a scríobh mar shuim dhá uimhir phríomha (mar shampla, 14 = 3 + 11). Christian Goldbach (1690-1764) a chuir chun tosaigh í i litir chuig Euler i 1742.


Camillo Golgi.
Bitheolaí cille a rugadh i gCorteno na hIodáile ab ea Camillo Golgi (1843-1926). D'fhionn sé coirpíní Golgi i gcealla ainmhithe de bhrí gur éirigh leis iad a ruaimniú le salainn mhiotalacha (a bhfuil finíocht acu leo) agus a dhéanamh feiceálach faoin micreascóp. D'oscail a chuid taighde réimsí nua taighde ar an néarchóras, na horgáin chéadfacha, na matáin, agus na faireoga. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine i 1906 le Santiago Ramón y Cajal as an saothar bunúsach ceannródaíoch seo.


Coirpín Golgi.
Córas sac scannánach leata (saicíní nó cisteirní), leagtha amach i gcruacha comhthreomhara timpeall 20 mm amach óna chéile, timpeallaithe le han-chuid saicíní is lú fós. Faightear roinnt díobh i ngach ceall eocarótach (cill le núicléas taobh istigh de scannán núicléasach, sa chill), beagnach. Is dócha go bhfeidhmíonn coirpíní Golgi chun táirgí mheitibileacht na cille a phacáil.


Gónad.
An t-orgán atá freagrach as táirgeadh na gcealla atáirgthe (na gaiméití). Sa bhfireannach, táirgeann na gónaid (na huiríocha) na speirmeacha. Sa bhaineannach, táirgeann na gónaid (na hubhagáin) na hubháin. Sa veirteabrach, sintéisíonn is tálann na gónaid gnéashormóin (andraiginí, éastraiginí is prógaistiginí). Bíonn na handraiginí níos flúirsí i bhfireannach, na héastraiginí is na prógaistiginí níos flúirsí sna baineannach.


Gónadatróifin.
Ábhar le hiarmhairt spreagthach ar na gónaid. I veirteabraigh, cuimsíonn sé hormóin phiotútacha ar leith (an hormón falacailspreagthach, an hormón lúitéinitheach), agus i mamaigh, hormón placainte (gónadatróifin chóiríneach). Bíonn gónadatróifiní freagrach as táirgeadh na ngnéashormón agus tús na haibíochta gnéasaí. Bíonn iarmhairt acu ar thimthriallta póraithe freisin trí aibiú na n-ubhán sna hubhagáin, agus na speirmeacha sna huiríocha a chur chun cinn. I ndaoine, braitheann diagnóisiú an toirchis ar bhrath gónadatróifine cóiríní sa bhfual nó plasma na fola.


Gonairith.
Ionfhabhtú géar na conaire giniúnaí ag an mbaictéar Neisseria gonorrhoeae, a fhaightear trí chomhriachtain le duine ionfhabhtaithe. Fulaingíonn an fireannach sileadh ón bpéineas, agus pian le linn fual a dhéanamh. Uaireanta, tarlaíonn caolú an úiréadra mar gheall ar choilm ón neamhord. Is féidir go bhfulaingeoidh an baineannach sileadh ón bhfaighin, ach uaireanta, ní bhíonn siomtóim uirthi. Is féidir go dtarlóidh athlasadh is coilm sna feadáin útaracha, áfach. Is féidir an t-ionfhabhtú a tharchur do leanbh ag a bhreith, agus cuireann sé sin tús le toinníteas dian sa naíonán nuabheirthe. Is féidir é a sheachaint trí úsáid coiscín le linn comhriachtana. Déantar í a chóireáil le dáileog amháin peiniciline.


Gonduanalainn.
An fhorilchríoch theas a scar ón aon bhunilchríoch amháin, Pangaea, timpeall 200 milliún bliain ó shin, tuairiscítear. Chuimsigh sí na fairsingí a dhéanfadh an Astráil, an Afraic, an India, an tAntartach agus Meiriceá Theas. "Labhráise" a thugtar ar an bhforilchríoch thuaidh a d'fhág Gonduanalainn an t-am sin.


John Goodricke.
Réalteolaí a rugadh i nGroningen na hOllainne, agus a d'oibrigh i Sasana ab ea John Goodricke (1764-1786). I 1782 bhraith sé go raibh gile réalta darb ainm Algol ag athrú, agus gurbh athrú tréimhsiúil é seo. Thomhais sé an tréimhse, agus mhaigh gur urú ag réad dorcha coimhdeachta ba chúis leis. Cruthaíodh an teoiric seo níos déanaí, agus fuarthas rang réaltaí a dtugtar "athróga uraithe" orthu. Tugadh an deamhanréalta ar Algol.


Charles Goodyear.
Ceapadóir a rugadh i New Haven, Connecticut ab ea Charles Goodyear (29 Deireadh Fómhair 1800 – 1 Iúil 1860). Ag éirí as a thaighde, d'fhionn sé an bolcáiniú rubair (1844), bunús le tionsclaíocht an rubair ar fud an Domhain. Fuair sé bás i gCathair Nua-Eabhrac.


Goradán.
Seomra beag inghluaiste a úsáidtear i gcomhair leanaí nuabheirthe atá beag, anabaí nó meath-thinn. Timpeallacht steirilithe le teocht thairiseach a bhíonn ann. Bíonn rochtain éasca istigh ann le cúram míochaine a thabhairt agus ionstraimí cóireála a úsáid, cosúil le haerálóir i gcás siondróm éigeandáil riospráide.


Gormaistriú.
Iarmhairt réalteolaíochta mar gheall ar iarmhairt Doppler i gcás solais ó rinn spéire atá ag druidim i dtreo an Domhain, rud a mhéadaíonn minicíocht (agus a laghdaíonn tonnfhad) an tsolais a shroicheann an Domhan. Maidir leis an solas infheicthe ón rinn, aistríonn sé seo a speictream don taobh gorm. Is annamh a fheictear a leithéid, de bhrí go bhfuil na réaltraí uile, beagnach, ag forleathnú amach uainn, agus mar sin ag léiriú deargaistrithe dúinn.


Gormán.
Planda bliantúil géagach a fhásann 80 cm ar airde, dúchasach d'iardheisceart na hEorpa. Na duilleoga caol lansa-chruthach le ribí liatha cadásacha, na cinn íochtaracha maothánach. Na bláthchinn 1.5-3 cm ar leithead, aonarach fadghasach. Na bláthóga seachtracha geal gorm spréite, níos mó ná na bláthóga inmheánacha dearga/corcra. Tugtar "an lus gormáin" air freisin, agus coirce gorm. Thugtaí isteach go minic é tráth mar fhiaile i ngoirt arbhair, ach is annamh anois é mar thoradh ar fheabhsuithe i nglanadh síol gráin. Bhaintí úsáid as na peitil chun lí ghorm a tháirgeadh do phéintéirí.


Gormfhéar (féar).
Cuid mhaith saghsanna féir ar dhath scothghormghlas. Is foirm scothghorm cuise é gormfhéar Kentucky na Stát Aontaithe.


Gormfhéar (ceol).
Ceol tuaithe sna Stáit Aontaithe a bhaineann feidhm as maindilíní, bainseónna, giotáir, giotáir le hathshonadóirí miotalacha, agus canadh ard in armóin. D'fhás sé ó cheol tuaithe na hEorpa agus ceol an chine ghoirm. Thosaigh sé i réigiún na sléibhte Apaláiseacha, agus ba iad rímháistrí an cheoil seo an t-amhránaí is seinnteoir maindilín Bill Monroe (1911-1996), an seinnteoir bainseó Earl Scruggs (1924-), an seinnteoir giotáir Lester Flatt (1914-1979), agus Jimmy Martin (1927-2005).


Gormóg.
Smólach atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Láir. Clúmh geal gorm ar dhroim an fhireannaigh. Áitríonn sí talamh oscailte, réitigh i gcoillte, agus talamh shaothraithe. Itheann sí torthaí is feithidí, agus neadaíonn i bpoll i gcrainn.


Gormshúileach.
Planda ilbhliantúil le boladh milis cumhra a fhásann 90 cm ar airde. Dúchasach d'iarthar na hÁise. Na duilleoga éilipseach mionfhiaclach, na bláthchinn iomadúla i gcrobhaingí barrleata, na bláthóga spréite seachtracha bán, agus na teascbhláthóga inmheánacha buí. D'úsáidtí an duilliúr cumhra chun leannta a bhlaistiú tráth.


Gorta.
Tréimhse ghanntanas bia ina dtarlaíonn míchothú forleathan, ocras dian, agus bás dá bharr. Ní bhíonn aon chúis amháin leis, ach cuireann cúiseanna nádúrtha leis, cosúil le teip an bhairr i ndiaidh báistí nó triomaigh, chomh maith le cúinsí polaitiúla nó eacnamaíochta, nó cogadh. Tarlaíonn sé fiú nuair nach mbíonn ganntanas bia ann ach nach mbíonn an bia ar fáil ag cuid den phobal. Mar seo a bhí an gorta i gcúige Welo san Aetóip i 1972-1974: bhí bia sna margaí, ach ar phraghas a bhí ró-ard do mhuintir an cheantair.


Gortuithe spóirt.
Damáiste a fhulaingíonn an cholainn le linn gníomhaíochta fisiciúla is lúthchleasaíochta: ballbhrú, briseadh, leonadh is gortú de thoradh athstraidhneála. Féadfaidh siad tarlú mar thoradh ar thráma nó forúsáid. Is féidir gorthuithe éadroma a chóireáil le scíth, oighear, comhbhrú is/nó ardú. I gcás gortuithe níos troime, bíonn gá le cúram míochaine go minic. Is féidir cuid díobh a sheachaint ach áiseanna cuí cosanta a chaitheamh le linn na lúthchleasaíochta: mar shampla, loirgneáin sa pheil, sciath drandail sa dornálaíocht, clogaid san iomáint.


Jean Goujon.
Dealbhóir ceannasach na Fraince sa 16ú céad, a rugadh sa Normainn, meastar ab ea Jean Goujon (c 1510-c 1568). Is é an tsraith rilífí ar an bh"Fontaine des Innocents" (Fuarán na Neamhchiontach, 1547-1549) a shárshaothar.


Charles François Gounod.
Cumadóir ceoil a rugadh i bPáras ab ea Charles François Gounod (1818-1893). I measc a shaothar tá "Le médecin malgré lui" (An Dochtúir ina Ainneoin Féin, 1858) agus a shárshaothar amach is amach, Faust (1859).


Grádán.
Tomhas ar chlaonadh líne dírí i leith líne dírí fosaithe eile. I bhfoirm mhatamaiticiúil, is é grádán líne dírí i gcóras comhordanáidí dronuilleogacha tangant na huillinne idir an líne dhíreach is an x-ais. Is é grádán cuair ag pointe P ná grádán an tadhlaí leis an gcuar ag P.


Grae.
Sa radaighníomhaíocht, aonad dáileoige asúite an SI, is é sin an fuinneamh a taisceadh i réad ag an radaíocht, roinnte ar mhais an réada. Úsáidtear an tsiombail Gy dó, agus is ionann 1 Gy is 1 J kg-1.


Graf.
Léaráid a léiríonn an gaol idir dhá thacar uimhreacha, cosúil leis an ngaol idir airde planda (i cm) agus an t-am ón nginidiú (i laethanta). Féadfaidh an tacar uimhreacha a bheith ailgéabrach amháin, cosúil leis an ngaol atá cuimsithe sa chothromóid y = x + 2. Bíonn na scálaí ar na haiseanna tairiseach de ghnáth, ach ní gá sin: mar shampla, tá grafpháipéar logartamach ar fáil, agus nuair a bhíonn gaol logartamach á léiriú air, faightear graf líneach. Bíonn cuid mhaith saghsanna eile grafpháipéir ar fáil freisin.


Grafaic rastair.
Modh cruthaithe íomhá le ríomhaire, ina dtiomáineann an ríomhaire monatóir teilifíse chun íomhá de 625 líne nó níos mó a dhéanamh. Athnuaitear an pictiúr go rialta, gach 0.04 (1/25) soicind ar a laghad. Úsáidtear teicníocht den saghas céanna chun íomhánna a chlárú ar phrintéir picteilínbhunaithe, cosúil le printéir léasair nó dúchscairde.


Grafán dubh.
Planda ilbhliantúil a bhfuil dhá chineál de, dúchasach don Eoraip, an Áise agus tuaisceart na hAfraice, iad araon gaolmhar le mismín. Na gais cearnach, na duilleoga rocach i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna déliopach i bhfáinní. Is planda bréan le bláthanna corcra is cochall orthu an grafán dubh féin. Planda bánbhosach is ea an cineál eile, an t-orafunt, le bláthanna bána agus liopa uachtarach scoilte ina lár, a úsáidtear mar luibh leighis don chasacht.


Grafán na gcloch.
Ball de chineál mór plandaí súmhara, ilbhliantúil den chuid is mó, atá dúchasach do réigiúin mheasartha ó thuaidh. Na duilleoga idir an-chaol agus ciorclach, ach méith i gcónaí. Na bláthanna cúigpheitealeach réaltach, bán de ghnáth, ach buí nó dearg freisin.


Thomas Graham.
Ceimicí is fisicí a rugadh i nGlaschú, duine de bhunaitheoirí na ceimice fisiciúla ab ea Thomas Graham (20 Nollaig 1805 – 16 Meán Fómhair 1869). Cheap sé an dlí tábhachtach go bhfuil ráta idirleata gach gáis i gcomhréir inbhéartach le fréamh chearnach dhlús an gháis (dlí Graham). Rinne sé taighde bunúsach ar airíonna collóideach, agus cheap gaireas chun collóidigh a scaradh ó chriostalóidigh.


Graibheatón.
An bunaonad nó an candam hipitéiseach a iompraíonn an fórsa imtharraingthe, díreach mar a iompraíonn an fótón an leictreamaighnéadas, an glúón an fórsa núicléach láidir, agus an bósón veicteora an fórsa núicléach lag. Cuireann teoiric chandamach na himtharraingthe graibheatóin i gcás, ach níor braitheadh graibheatón riamh fós. Mais 0, guairne 2, agus lucht 0 atá aige. Ní hionann is fótóin, idirghníomhóidh graibheatóin le chéile, rud a fhágann gur deacair imtharraingt chandamach a fhoirmliú.


Graifít.
Foirm mhianrach carbóin a fhaightear i gcarraigeacha meiteamorfacha. Dubh bog, gréisceach le mothú. Seoltóir maith leictreachais, agus bealadh tirim maith.


Gráinne (grianghrafadóireacht).
Sa ghrianghrafadóireacht, teannadh le chéile na bpáirteagail dhubha airgid mhiotalaigh a dhéanann an íomhá réalaithe fhótagrafach. Is féidir a méid is a ndáileadh a thomhas le micreadhlúsmhéadar, agus a scríobh mar fhachtóir uimhriúil a dtugtar "an ghráinneacht" air.


Gráinne.
Sa talamhaíocht, síol amháin ó aon ghránbharr, nó barr arbhair ag fás. Is éard atá sa bharr arbhair i gcoitinne ná toirt iomlán na mbarra arbhair a dhéantar mar fhómhar, ag cuimsiú an tsíolghráinne a bheidh le cur an chéad bhliain eile, an bia-ghráinne a bheidh mar chion na n-ainmhithe, agus an gráinne a bheidh mar bhia do dhaoine, go díreach (mar shampla, rís) nó i bhfoirm táirgí plúir is arbhair bhricfeasta.


Ruaimniú Gram.
Próiseas tábhachtach ruaimnithe a úsáidtear chun baictéir ar mhias Petri a ionannú. Ruaimnítear na baictéir le líocha bunata, cosúil le vialait chriostalta, agus ansin nochtar iad do thuaslagóir orgánach. Cailleann cuid de na baictéir (baictéir ghramdhiúltacha) a ndath go héasca leis an nochtadh don tuaslagóir orgánach, ach coinníonn cuid eile (baictéir ghramdheimhneacha) é. Ainmníodh an próiseas as an mbaictéareolaí Danmhargach Hans Christian Joachim Gram (1853-1938).


Gramafón.
Gaireas chun fuaim a atáirgeadh ó dhiosca, ar ar taifeadadh an fhuaim i bhfoirm claiseanna bíseacha, gearrtha ar dhromchla leata an diosca. Castar an diosca ar chaschlár chun na claiseanna a cheistiú de réir a chéile le stíleas glacaire. Thaispeáin an ceapadóir Meiriceánach Emile Berliner (1851-1929) an gaireas seo den chéad uair i 1888. De réir a chéile, tháinig sé in ionad an fhónagraif, le fuaim taifeadta ar shorcóirí céarach. Bhí na dioscaí i bhfad níos éasca le déanamh is le taifeadadh orthu ná na sorcóirí, agus b'fhéidir i bhfad níos mó a thaifeadadh orthu.


Grán arcáin.
Saghas ilbhliantúil fearbáin atá coiteann i gcoillte taise agus móinéir ar fud na hEorpa is iarthar na hÁise. Na duilleoga croíchruthach lonrach dúghlas. 8-12 peiteal buí ar na bláthanna, a éiríonn bán de réir mar a mheathann siad.


Coláiste Rís.
Is meánscoil suite i lár Dhún Dealgan, i gContae Lú, é Coláiste Rís. Is scoil do bhuachaillí agus cailíní araon é. Tá an scoil ainmnithe i ndiaidh an Bhráthair Éamann Iognáid Rís.


Coláiste De La Salle, Dún Dealgan.
Is scoil suite i gContae Lú é Coláiste De La Salle.


Institiúid Teicneolaíochta Dhún Dealgan.
Is coláiste suite i gContae Lú é Institiúid Teicneolaíochta Dhún Dealgan.


Comhairle Contae Lú.
Is comhairle i gContae Lú í Comhairle Contae Lú.


Páirc Dhroichead Átha.
Is staid suite i gContae Lú í Páirc Dhroichead Átha.


Stáisiún Dhún Dealgan Uí Cleirigh.
Stáisiún Dhún Dealgan Uí Cleirigh
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i nDún Dealgan i gContae Lú é Stáisiún Dhún Dealgan Uí Cleirigh.


Stáisiún Mhic Ghiolla Bhríde, Droichead Átha.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDroichead Átha i gContae Lú é Stáisiún Mhic Ghiolla Bhríde.


Gránáid.
Arm, soitheach pacáilte le hábhar pléascach de ghnáth, le fáinne a tharraingítear chun an fiús simplí a adhnadh. Ceapadh í le haghaidh garchomhraic, agus is féidir í a chaitheamh le lámh nó teilgeoir. Bhí gránáidí á gcaitheamh le catafailt sa tSín faoi 1042, de réir na lámhscríbhinní. I measc na gcineálacha nua-aoiseacha tá gránáidí deataigh, gránáidí fosfair bháin, gránáidí srapnail, gránáidí le fiús moillithe, agus gránáidí a fhágann an namhaid gan aithne.


Gránbharr.
Féir a iompraíonn gráinní a sholáthraíonn príomhbhianna don chuid is mó de phobal an Domhain. Is mó go mór na gráinní uathu ná ó na speicis eile féir, sinsir fhiáine na ngránbharr ina measc, agus cuimsíonn siad a lán próitéiní is carbaihiodráití. 8 bpríomhghránbharr atá ann: rís, cruithneacht, coirce, eorna, seagal, sorgum, muiléad, agus arbhar Indiach. Tá roinnt eile a fhástar faoi chúinsí nach mbíonn fabhrach do na príomhchineálacha. Díorthaíodh iad uile ó speicis fhiáine, agus ba chéim chinniúnach i stair an duine a gceansú, rud a rinneadh timpeall 10,000 bliain ó shin i gcás na ríse is na cruithneachta. Tháinig slite beatha níos socaire chun cinn ná mar a bhíodh nuair ba ghá na gráinní fiáine a bhailiú. Thosaigh feirmeoireacht, sochaithe, agus sibhialtachtaí a bhí bunaithe ar ghránbharra. Saothraíodh is feabhsaíodh póir na ngránbharr freisin, ionas gur fíorchasta a bhforbairt anois, le póir ar leith d'aeráidí éagsúla, agus póir le friotaíocht láidir i gcoinne galar.


Damba an Grand Coulee.
Damba mór ar Abhainn Columbia i Washington na Stát Aontaithe is ea Damba an Grand Coulee. Tógadh i 1933-1942 é, 168 m ar airde agus 1272 m ar fhad. Tugtar "Loch Franklin D. Roosevelt" ar an loch a cruthaíodh os a chionn. Is féidir leis 6,180 MW de chumhacht leictreach a ghiniúint.


Gránphlúr.
Gránphlúr á mhúnlú le "empanadas" a dhéanamh
Plúr shíol an arbhair Indiaigh is ea gránphlúr, a úsáideann cócairí go forleathan mar oibreán tiubhaithe in anraithí is anlanna. Meiltear é go comhsheasmhacht mhín, garbh nó idir eaturthu, ach bíonn sé i gcónaí níos gairbhe ná cruithneacht. Is saghas gránphlúir é "polenta".


Graptailít.
Ainmhí mara atá imithe i léig (heimeacordach ab ea é) a mhaireadh i gcoilíneachtaí planctón dromchlach den chuid is mó. Is eol go raibh sí ann sa tréimhse Chaimbriach agus an tréimhse Charbónmhar. Mhaireadh polaipí aonaracha den choilíneacht i bhfeadáin chitineacha, leagtha amach i línte aonaracha nó dúbailte ar feadh na príomhaise.


Asa Gray.
Luibheolaí a rugadh i Sauquoit, Nua-Eabhrac ab ea Asa Gray (18 Samhain 1810 – 30 Eanáir 1888). Ba iad a phríomhshaothair scríofa "Flora of North America" (Fásra Mheiriceá Thuaidh, 1838–1842) a thiomsaigh sé le John Torrey, agus "Manual of the Botany of the Northern United States" (Lámhleabhar Luibheolaíochta na Stát Aontaithe Thuaidh, 1848) a dtugtar "Lámhleabhar Gray" air. I mbliain a bháis in Cambridge, Massachusetts, foilsíodh "Darwiniana", ina rinne sé a argóint nach raibh coimhlint idir an éabhlóid agus creideamh.


Gréabhaca.
Saghas eisíon gaineamhchloiche, le gráinní géara i maitrís cré. Deasctar é i réimsí le sreabh tapa sreabhán, i sruthanna moirtiúlachta go háirithe, a chruthaítear i réigiúin ina bhfuil gníomhaíocht theicteonach is sléibhte a dtógáil.


Féilire Ghréagóra.
Féilire a chuir an Pápa Gréagóir XIII ar bun i 1582, in úsáid ar fud an Domhain anois. Bhí an bhliain 11 nóiméad níos faide ná an bhliain thrópaiceach de réir seanfhéilire Iúil. Faoin 15ú céad bhí 21 Márta, cónocht an fhéilire, ag titim 10 lá níos déanaí ná fíorchónocht an earraigh. Ba ghá 10 lá a bhaint den bhliain, agus léimeadh ó 4 Meán Fómhair go dtí 15 Meán Fómhair chun féilire nua Ghréagóra a thabhairt isteach agus an féilire is na séasúir a chur i gcomhfhreagairt dá chéile. Cinneadh go ndéanfaí leasú eile ar an bhféilire chun nach n-éireodh an earráid chéanna arís: nach bliain bhisigh a bheadh i mbliain an chéid muna mbeadh sí inroinnte ar 400. Mar sin, ba bhlianta bisigh 1600 is 2000, ach níor bhlianta bisigh 1700, 1800 ná 1900, agus ní bliain bhisigh a bheidh i 2100. Nuair a ríomhtar meánfhad na bliana thar 400 bliain, is é 365.2425 lá a fhaightear, luach atá an-ghar don fhíorluach, 365.2422 lá.
Ós rud é gurb é an Pápa a thug an féilire nua isteach, ghlac na tíortha Caitliceacha go fonnmhar leis, ach níor ghlac an Bhreatain ná na coilíneachtaí Meiriceánacha leis go dtí 1752, agus bhí gá le leasú 11 lá nuair a rinne siadsan an t-athrú. Sa bhliain 1752, léimeadh ó 2 Meán Fómhair go dtí 13 Meán Fómhair chun féilire nua Ghréagóra a thabhairt isteach in Éirinn


Greamachán.
Ábhar a ghreamaíonn dromchlaí le chéile. As polaiméirí — macramhóilíní i bhfoirm slabhraí — an-chuid greamachán. Bíonn na slabhraí fite fuaite le chéile, agus greamaíonn siad le dromchla a dtagann siad i dteagmháil leis. I ngnáthghreamachán bíonn na macramhóilíní tuaslagtha i leacht éigin, agus galaíonn an leacht nuair a leatar an greamachán ar dhromchla, triomaíonn is soladaíonn sé tar éis greamú leis an dromchla. Is maith an greamú é nuair is polach an dromchla, is é sin go bhfuil luchtanna dearfacha is diúltacha scaipthe ar fud an dromchla. Is polach an macramhóilín freisin, agus is féidir le slabhraí de gach macramhóilín luí ar an dromchla, ionas go bhfuil cuid dá luchtanna greamaithe go leictreastatach leis na luchtanna sa dromchla (is é sin, lucht dearfach sa mhacramhóilín greamaithe le lucht diúltach sa dromchla, is a mhalairt). Muna polach an dromchla, dromchla polaitéine mar shampla, ní fiú le rá an greamú a tharlaíonn.


Greanadh líne.
Modh clódóireachta inghearrtha, ina ngearrtar an pláta miotail le hionstraim a dtugtar "bior greanta" uirthi. Tosaíodh sa Ghearmáin sa 15ú céad é, agus ba é Martin Schongauer an máistir luath ba cháiliúla air.


Greanadóireacht adhmaid.
An bealach is simplí seanda i gcomhair priontáil rilífe. Gúistítear an patrún i ndromchla mín bloc adhmaid, agus rolltar dúch greamaitheach anuas air sin. Priontáiltear na codanna atá gearrtha amach mar phaistí bána, agus an chuid eile soladach dubh. Is breá é seo nuair is patrún garbh simplí le contrárthachtaí géara atá le priontáil.


Paul Greengard.
Bithcheimicí a saolaíodh ar an 11 Nollaig 1925 i Nua-Eabhrac is ea Paul Greengard. Sa bhliain 2000 roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Arvid Carlsson is Eric Kandel as a thaighde ar thrasduchtú comharthaí sa néarchóras chun gurbh fhéidir drugaí nua a fhorbairt. I ndiaidh dó dochtúireacht a bhaint amach in Ollscoil Johns Hopkins sa bhliain 1953, thug sé aghaidh ar an taobh eile den Atlantach. D'oibrigh sé ag ollscoileanna Londan, Cambridge agus Amstardam. Tá sé ina ollamh taighde le blianta fada anois ag Ollscoil Rockefeller i Nua-Eabhrac. Tá sé pósta le Ursula von Rydingsvard, ealaíontóir.


Grian-am.
Nuair a thomhaistear am i dtaca leis na réaltaí i bhfad i gcéin, seachas an Ghrian mar a dhéantar i ngnáth-am, is am réaltach é sin. Nuair a rothlaíonn an Domhan uair amháin i dtaca leis an nGrian mar phointe tagartha, sin gnáthghrianlá. Nuair a rothlaíonn an Domhan i dtaca leis na réaltaí, bíonn sé tar éis gluaiseacht chun tosaigh trí 1/365 dá fhithis thart ar an nGrian, agus ní mór dó rothlú rud beag eile chun go mbeidh an Ghrian ag an mbunionad sa spéir arís. Thar bhliain iomlán ní mór don Domhan rothlú trí 1/365 de lá Gréine, nó timpeall 4 nóiméad breise gach lá. Is faide de 4 nóiméad lá réaltach ná gnáthlá Gréine, mar sin. Is ionann am réaltach is am Gréine ag cónacht an fhómhair, timpeall 21 Meán Fómhair. Ina dhiaidh sin éiríonn an t-am réaltach níos luaithe ná am na Gréine, ionas go mbíonn sé 12 uair níos luaithe ag cónocht an earraigh, timpeall 22 Márta. Baineann na réalteolaithe feidhm as am réaltach chun a rá go héasca cathain a nochtófar réaltaí is réaltraí sa spéir istoíche, de bhrí go n-éiríonn gach réalta ag an am réaltach céanna gach oíche.


Grian an mheán oíche.
Feiniméan i lár an tsamhraidh san Artach is an tAntartach, nuair a fhanann an Ghrian os cionn bun na spéire an t-am ar fad. Mar an gcéanna i lár an gheimhridh, bíonn tréimhse chomhfhreagrach nuair a fhanann an Ghrian faoi bhun na spéire an t-am ar fad.


Grianbhladhm.
Astú fíochmhar dian fuinnimh ó réimse an-ghníomhach de dhromchla na Gréine, ina mbíonn cáithníní fuinniúla, X-ghathanna, agus tonnta raidió. Cuireann sí tús le léirithe móra gealán go hard san atmaisféar.


Grianchill.
Feiste chun solas a athrú go díreach go dtí cumhacht leictreach, atá bunaithe ar an iarmhairt fhótaileictreach i gcomhchumair idir ábhair leathsheoltacha. I sileacan aonchriostalta, faightear éifeacht timpeall 14% (den ghrianchumhacht go dtí cumhacht leictreach), ach is costasach an t-ábhar seo. In ábhair eile, cosúil le hairsníd gearmáiniam agus sileacan dímhorfach, is lú an éifeacht ach is lú an bunchostas freisin. I gcill chiorclach sileacain, 10 cm ar trastomhas, gintear voltas aschuir 0.6 V agus cumhacht aschuir 0.4 W. Is féidir na cealla a cheangal i sraithcheangail is comhcheangail chun an voltas agus an chumhacht is mian a tháirgeadh. Tá grianchealla an-áisiúil chun cumhacht a sholáthar in áiteanna iargúlta: baoithe ar an bhfarraige agus saitilítí amuigh sa spás, mar shampla.


Grianchumhacht.
Cumhacht a radaítear ó dhromchla na Gréine, a mbaintear sochar aisti ar Domhan ar bhealaí éagsúla chun téamh is cumhacht leictreach a ghiniúint. Is féidir painéil gréine (asúire miotalach dubh) a úsáid chun teas a bhaint as radaíocht na Gréine agus uisce nó aer i bpíobáin taobh thiar de a théamh is a dháileadh ar fud an tí. I réigiúin thirime, is féidir an teas seo a úsáid chun sáile a ghalú agus uisce úr a fháil trí chomhdhlúthú na gaile. Má dhéantar an ghrianradaíocht a fhócasú, is féidir uisce a ghalú agus an ghal a théamh go dtí teocht ard le dineamó gaile a thiomáint chun leictreachas a ghiniúint. Is féidir leictreachas a ghiniúint go díreach ón ngrianchumhacht le grianchealla fótavoltacha. Teorainn le héifeacht is áisiúlacht na grianchumhachta is ea nach mbíonn sí ar fáil ach nuair a bhíonn an Ghrian ag taitneamh. Mar sin féin, in an-chuid tíortha teo ní mór an teorannú é seo, agus is mór an acmhainn insaothraithe an ghrianchumhacht.


Grianghrafadóireacht dhaite.
Atáirgeadh fótagrafach dathanna ó chlaonchló a thaifeadann na comhchodanna dearga, glasa is gorma den radharc ina gceann is ina gceann. Cruthaítear dearbhchló trí shuimiú (na híomhánna comhfhreagracha a theilgean, forluite ina ndathanna cuí) nó dealú (clóbhuailte i ndathanna comhlántacha, cian, maigeanta is buí). Bhí ceamaraí a nocht 3 phláta ag an am céanna, trí scagairí dathanna is priosmaí léas-scoilte nó scátháin, á ndéanamh ó na 1880idí, agus clónna dealaithe tríd an bpróiseas carbro nó lí-aistriú. Ba chéim mhór ar aghaidh an tríphaca iomlánaithe, a rinne taifeadadh ar 3 chiseal fótagrafach difriúil ar comhbhonn agus a réaladh le cúplóirí dathanna. Comhlacht Kodak a thug isteach an chéad cheann, Kodachrome, i 1935, agus thug Agfa ceann eile isteach i 1939. I 1949 thug Kodak ceann feabhsaithe isteach, Ektacolor, le mascoibreán sna claoneibleachtaí, rud a d'fheabhsaigh cáilíocht na ndathanna go mór sna clónna deireanacha. I dtríphacaí nua-aoiseacha, bíonn dhá nó 3 chumhdach difriúil ar gach ciseal dathíogair, rud a thugann íogaireacht ard le taifeach mín.


Grianghrafadóireacht dhigiteach.
Tá córais ar fáil anois chun íomhá dhaite a ionchur i ríomhaire agus an iliomad feidhmeanna is próiseas a chur i gcrích uirthi trí bhíthin bogearraí. Tiontaítear gach fo-ghné den phictiúr (picteilín) ina uimhir dhigiteach, agus an uimhir sin is a hionad nó a sheoladh sa phictiúir coimeádta sa chuimhne. Ina dhiaidh sin is féidir pictiúir a athcheapadh, pictiúir éagsúla a chumascadh (mar shampla, duine a shuíomh in aon chúlra is mian), seanphictiúir a cheartú is a fheabhsú, na dathanna a athrú, agus a lán eile ach cnaipí a bhualadh nó, ar a mhéid, bogearraí cuí a scríobh. Níl de theorainn leis na féidearthachtaí ach samhlaíocht an úsáideora. Is féidir torthaí na bpróiseas seo a thaispeáint ar mhonatóir daite, agus tá printéirí daite le fáil freisin chun na torthaí a sholáthar ar páipéar.


Grianghrafadóireacht iar-aga.
Sraith grianghrafanna a thógtar le tréimhse rialta ama eatarthu, iad go léir ón ionad céanna, chun forbairt ábhair a thaifeadadh, cosúil le fás planda, cruthú scamaill, creimeadh miotail, nó sreabhadh tráchta. Nuair a theilgtear na frámaí leanúnacha i ndiaidh a chéile ar luas níos tapa ná ráta na grianghrafadóireachta, faightear léiriú deifrithe den phróiseas nádúrtha. Ar an dóigh seo a fheidhmíonn físcheamara.


Grianghrafadóireacht infridhearg.
Íomháú fótagrafach a úsáideann tonnfhaid níos faide ná solas infheicthe. Baineann saighdiúirí feidhm as chun duaithníocht a bhrath, de bhrí go bhfrithchaitheann an chlóraifill i nduilliúr beo an solas infridhearg i bhfad níos láidre ná ábhair datha atá oiriúnaithe leis an duilliúr. Tá scannán ann le heibleacht ilchisealach agus ciseal atá íogair don infridhearg, a thugann dath bréagach (dearg nó maigeanta) don duilliúr. Úsáidtear an scannán seo in aerghrianghrafadóireacht freisin.


Grianghrafadóireacht leictreonach.
Nochtadh pictiúir i gceamara a dhéanann taifead ar chuimhne soladstaide. Bíonn an chuimhne in ann níos mó ná 100 pictiúr a stóráil, agus an pictiúr le feiceáil ar fhís-scáileán ar an toirt, ionas gur féidir cinneadh a dhéanamh é a stóráil nó a bhaint. Is féidir pictiúir a aistriú ón gcuimhne sa cheamara go dtí ríomhairí is a phróiseáil a thuilleadh ansin, agus a sheachadadh thar an Idirlíon mar ríomhphost freisin.


Grianghrafadóireacht Schlieren.
Bealach chun íomhá fhótagrafach a dhéanamh d'athruithe dlúis i leacht thrédhearcach. Braitheann sí ar athraonta an tsolais ionsaithigh de bharr na ndifríochtaí dlúis sa leacht. Baintear feidhm as, mar shampla, in anailísiú turgnamh tolláin gaoithe chun na patrúin sreibhe is brú a léiriú timpeall an réada sa tollán.


Grianghrafadóireacht steiréascópach.
Scannáin thríthoiseacha (3-D), taifeadadh is taispeáint díseanna íomhánna chun dealramh soladachta is doimhneachta san íomhá a thabhairt don fhéachadóir. Sa bhunchóras a saothraíodh den chéad uair i 1845, déantar grianghraf den radharc le dhá cheamara agus na lionsaí 65 mm ó chéile (an gnáthfhad idir súile duine), agus breathnaítear ar na híomhánna trí ghaireas nach ligeann do gach leathshúil ach féachaint ar an taifead ón gceamara cuí. Táirgeann ceamara délionsach péire tréshoilseán daite, agus is féidir iad a thaispeáint do lucht féachana le dhá theilgeoir, scagaire polarúcháin ag gach ceann is iad suite ag dronuillinn óna chéile. Forshuitear an dá íomhá ar a chéile ar scáileán miotalaithe, agus caitheann an lucht féachana spéaclaí le lionsaí polarúcháin den déanamh céanna, ionas go bhfeiceann gach leathshúil an íomhá chuí. Mar an gcéanna a fheidhmíonn an chineamatagrafaíocht 3-D, ach gur íomhánna reatha a bhíonn i gceist. Tá modhanna atá bunaithe ar holagrafaíocht á saothrú chun íomhánna fosaithe is reatha a thaifeadadh, agus is tábhachtach iad i bhfeidhmeanna eolaíochta is teicniúla.


Grianrú.
Is éard is grianrú ann ná an oiread de radaíocht na Gréine (idir dhíreach is réscaipthe) a shroicheann an Domhan. Braitheann sé ar an domhanleithead agus an séasúr. Réasúnta ard gar don mheánchiorcal, agus ag na Moil le linn an tsamhraidh Mholaigh (ach sa gheimhreadh Molach, bíonn sé nialasach). Tugtar "an griantairiseach" ar an oiread den radaíocht a shroicheann barr an atmaisféir. Cailltear 53% den ghriantairiseach san atmaisféar, trí scaipeadh, ionsú is frithchaitheamh, sula sroicheann an ghrianradaíocht dromchla an Domhain.


Grianscagaire.
Úsáid bac-ungtha chun treá gathanna ultraivialaite don chraiceann a laghdú. Bíonn ábhair éagsúla in úsáid chuige: aigéad paraimínibeansóch agus sinc, mar shampla.


Grianspotaí.
Pléasca faoi dhromchla na Gréine is ea grianspota, a bhíonn millteanach cumasach, an oiread fuinnimh i gceann amháin díobh is a bheadh i bpléascadh 1,000 milliún milliún tonna trínítreatolúéine. Bíonn tréimhsiúlacht 11 bliain ina ngníomhaíocht. Bhí an ghníomhaíocht seo i mbarr a réime i 2002. Le gach pléasc ollmhór, caitear na mílte milliún tonna de gháis amach ón nGrian, na cáithníní luchtaithe go leictreach, agus luas timpeall 2000 km sa soicind fúthu. Bíonn an sruth ollmhór cáithníní seo mar a bheadh sruth ollmhór leictreach ag taisteal tríd an spás, agus réimsí cumasacha maighnéadacha ag baint leo. Má bhíonn na sruthanna seo dírithe i dtreo an Domhain, nuair a shroicheann siad an Domhan cuireann na tonnta maighnéadacha isteach ar réimse maighnéadach an Domhain féin, fiú is iad lagaithe go mór tar éis an 150 milliún km a thaisteal ón nGrian. Réabann siad córais is gléasanna leictreamaighnéadacha. I 1989 chuir stoirm gheomaighnéadach mar seo trasfhoirmeoirí i gcóras soláthair an leictreachais i Québec ó mhaith, ag dorchú na príomhchathrach.


Grianstad.
An dá lá den bhliain a soilsíonn an ghrian níos faide (grianstad samhraidh sa leathsféar thuaidh, timpeall 21 Meitheamh) nó níos giorra (grianstad geimhridh sa leathsféar thuaidh, timpeall 22 Nollaig) ná aon lá eile i rith na bliana. An dá lá ag a mbíonn an ghrian ag foircinn thuaidh is theas a haistir dhealraithigh sa spéir. De bhrí go bhfuil ais an domhain claonta le plána a fhithise timpeall na gréine a tharlaíonn na grianstadanna. Sa leathsféar theas, is ar 21 Meitheamh a bhíonn an grianstad geimhridh agus an grianstad samhraidh ar 22 Nollaig.


Griantairiseach.
Meánchumhacht radaíocht na Gréine nuair a shroicheann sí barr atmaisféar an Domhain. Athraíonn an chumhacht ón nGrian ó am go chéile de bharr grianspotaí is grianbhladhmanna, ach ar an meán titeann 1.35 cileavata (kW) ar gach méadar cearnach de bharr an atmaisféar ar an taobh soilsithe den Domhan.


Gribéal.
Crústach beag a thochlaíonn in adhmad, i gcabhlacha bád is adhmad eile faoin uisce, ag déanamh an-damáiste.


Edvard Hagerup Grieg.
Cumadóir ceoil a rugadh i mBergen na hIorua ab ea Edvard Hagerup Grieg (14 Meitheamh 1843 – 4 Meán Fómhair 1907). Náisiúnaíoch láidir, cuimsíonn a phríomhshaothair ceol teagmhasach do Peer Gynt de chuid Ibsen (1876), agus coinseartó pianó in A beag.


Richard Griffith.
Geolaí is innealtóir sibhialta a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Richard Griffith (1784-1878). Freagrach as Luacháil Griffith an tsealúchas inchánaithe ar fud na tíre (1830-1868). Rinne sé suirbhéireacht ar na láithreacha guail in Éirinn (1814-1824). Le Patrick Ganly, d'ullmhaigh sé léarscáil gheolaíoch na tire: d'fhoilsigh an chéad eagrán i 1839 agus eagráin fheabhsaithe i 1853 is 1855.


François Auguste Victor Grignard.
Ceimicí orgánach a rugadh i Cherbourg na Fraince ab ea François Auguste Victor Grignard (1871-1935). Thug sé isteach úsáid na gcomhdhúl orgánamhaignéisiam (imoibrithe Grignard), bunús leis an rang fíorluachmhar imoibriúchán orgánacha sintéisithe. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1912 as.


Grisaille.
Péintéireacht a dhéantar go hiomlán i ndoimhneachtaí éagsúla leith. Uaireanta déantar é chun cuma na dealbhóireachta a chur uirthi mar chuid de scéim maisiúcháin. Dhéantaí cóip bheag grisaille de phictiúr mór go minic chun gurbh fhéidir leis an ngreanadóir oibriú dá réir. Ag am na hAthbheochana thosaíodh péintéirí le grisaille mar fho-phéintéireacht. Sa Mheánaois dhéantaí fuinneoga gloine, a bhíodh ildaite de ghnáth, i ngrisaille mar chomhartha déine uaireanta (mar a rinne na Cistéirsigh).


Walter Adolph Gropius.
Ailtire a rugadh i mBeirlín ab ea Walter Adolph Gropius (1883-1969). Ceapadh ina stiúrthóir ar scoileanna ealaíne i Weimar é, agus d'atheagraigh sé iad chun an Bauhaus a chruthú, é mar aidhm aige dearcadh nua feidhmiúil ar na healaíona feidhmeacha a chothú. D'fhág sé an Ghearmáin nuair a tháinig Hitler i réim, agus tar éis tréimhse ghearr sa Bhreatain, chaith a shaol i ndiaidh 1937 in Ollscoil Harvard sna Stáit Aontaithe.


David Jonathan Gross.
Fisicí a rugadh i Washington DC is ea David Jonathan Gross (1941-). I 2004 roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Frank Wilczek is David Politzer as a shaothar taighde ar an bhfórsa láidir sa núicléas, a léirigh go bhfuil saoirse asamtóiteach i dteoiric an fhórsa láidir (crómaidinimic chandamach), agus go méadaíonn an fórsa seo idir dhá chuarc de réir mar a bhogann siad amach óna chéile.


William Robert Grove.
Dlíodóir is fisicí a rugadh in Abertawe na Breataine Bige ab ea William Robert Grove (1811-1896). Ina shaolré mar fhisicí, rinne sé saothar suntasach sa leictricheimic, thóg an chéad chillbhreosla a ghin sruth leictreach ó imoibriú ceimiceach idir gáis (1842), agus rinne an chéad lampa filiméid (1845).


Howard Grubb.
Ceapadóir is déantóir ionstraimí eolaíochta as Baile Átha Cliath ab ea Howard Grubb (28 Iúil 1844 – 16 Meán Fómhair 1931). Cáiliúil as dearadh is déanamh teileascóp réalteolaíochta do réadlanna ar fud an Domhain (Ard Mhacha, Melbourne, Madras, Maidrid, Meice, Mississippi, agus a lán eile). I 1890–1914 sholáthair a chomhlacht timpeall 90 teileascóp mór. Rinne sé gloiní amhairc gunna agus peireascóip freisin. Sa bhliain 1925 nasc sé le Charles Parsons chun comhlacht nua a chruthú i Newcastle-upon-Tyne.


Robert Grubbs.
Ceimicí orgánach a rugadh i gCalvert City, Kentucky is ea Robert Howard Grubbs (rugadh 27 Feabhra 1942). Roinn sé Duais Nobel na Ceimice i 2005 le Yves Chauvin is Richard Schrock as a shaothar sna 1970idí ar an modh meititéise i gcomhair na sintéise orgánaí.


Grúdaireacht.
Ealaín agus teicneolaíocht a bhaineann le deoch alcólach (den chuid is mó, saghas beorach) a dhéanamh ó ghránbharr. Cuirtear an gráinne ar bogadh in uisce, agus ligtear dó ginidiú. Stoptar an ginidiú trí théamh (braicheadh), meiltear an gráinne chun a lucht a nochtadh, agus déantar brúitín de trí é a láisteadh le huisce te chun tuaslagán carbaihiodráití inchoipthe (an bhraichlis) a tháirgeadh. Is féidir siúcra a chur leis seo. Fiuchtar an bhraichlis i ndamhach le leannlusanna chun blaiseadh is boladh a thabhairt di. Agus í fionnuar, cuirtear giosta léi. Coiptear gnáthbheoir ag barr an tsoithigh. Le giosta eile, coiptear ag bun an tsoithigh í chun lágar a tháirgeadh.


Grúpa (matamaitic).
Sa mhatamaitic, tacar eilimintí S faoin oibríocht *, má tá S iata faoi *; má tá an oibríocht * comhthiomsaitheach thar S, is é sin a*(b*c) = (a*b)*c do gach a, b, c i S; má tá eilimint céannachta e i S ionas gur a*e = e*a = a do gach a i S; agus má tá inbhéarta ag gach a i S, a-1, ionas gur a*a-1 = a-1*a = e. Má tá an oibríocht * cómhalartach freisin, is grúpa aibéalach an grúpa. Sampla amháin de ghrúpa is ea na slánuimhreacha faoi shuimiú. Sampla eile is ea 1, i, -1, -i faoi iolrú. Sampla eile fós is ea na rothluithe thart ar chomhphointe, nuair is é * rothlú amháin ar dtús is ansin rothlú eile. Déantar staidéar ar airíonna grúpaí le grúptheoiric.


Grúpa cóimheasa.
Grúpa daoine i dturgnamh atá cosúil ar gach bealach ábhartha leis an ngrúpa turgnamhach, a fhulaingíonn na cúinsí is na hathruithe céanna, ach amháin an chóireáil atá á tástáil. Déantar measúnú ar iarmhairt na cóireála turgnamhaí trí na difríochtaí, roimh an gcóireáil is ina diaidh, idir an grúpa tástála a fuair í agus an grúpa cóimheasa nach bhfuair.


Grúpa feidhmiúil.
Fo-chuid de mhóilín a mbíonn imoibrithe sainiúla aici. Mar shampla, bíonn an hiodrocsailghrúpa (-OH) sainiúil do na halcóil, agus an t-aimíneaghrúpa (-NH2) sainiúil do na haimíní.


Grúpaí réaltaí.
Rangaítear na réaltaí go garbh de réir a n-aoiseanna is a suíomh taobh istigh de réaltra. I nGrúpa I, réaltaí óga (suas le roinnt mílte milliún bliain) a fhaightear i ngéaga bíseacha an réaltra a bhíonn i gceist. I nGrúpa II, seanréaltaí a bhíonn i gceist agus iad dáilte ar fud an réaltra, ach sa bhfáinne is an bhoilsc lárnach go háirithe. Is féidir an dá ghrúpa a idirdhealú ar bhonn simplí eile: na forfhathaigh ghorma gheala i nGrúpa I den chuid is mó, agus na fathaigh dhearga is na habhacréaltaí i nGrúpa II den chuid is mó. Mar thoradh ar éabhlóid cheimiceach na réaltaí, bíonn Grúpa I níos saibhre i ndúile troma ina bpléasca réaltacha ná na réaltaí i nGrúpa II, a cruthaíodh nuair nach raibh na dúile troma flúirseach.


Grúptheiripe.
Idirghníomhú cuid mhaith daoine ag leibhéal mothúchánach is cognaíoch mar chuid de chlár teiripe. Cuimsíonn sí scaradh le cleachtaí pearsanta is mothúcháin chun féintuiscint a mhéadú agus fadhbanna síceolaíocha a réiteach. An lia Meiriceánach Joseph Hershey Pratt (1872-1942) a chuir tús leis an teiripe seo, agus baineadh feidhm as go forleathan i ndiaidh an dara cogadh domhanda le hiarshaighdúirí cathshuaite.


Guagadh.
Mírialtacht bheag i ngluaiseacht na Gealaí ionas go mbíonn an chuma uirthi go bhfuil sí ag ascalú. Is áisiúil é seo do bhreathnadóirí ar Domhan, mar ligeann sé dóibh feiceáil thar chiumhais nó imeall seachtrach na Gealaí de réir mar a théann sí chun tosaigh nó chun deiridh maidir lena fithis. Mar thoradh air seo, bíonn 59% de dhromchla na Gealaí infheicthe ón Domhan thar am.


Guainín.
C5H5N5O, ceann de na bunanna púirín (G) sa DNA, a bhíonn nasctha de ghnáth le cíotóisín (C).


Guais (péint).
Saghas péinte teimhní uiscedatha, a dtugtar "dath tathagach" nó "póstaerdhath" uirthi freisin. D'úsáidtí í san Éigipt ársa agus i rith na Meánaoise, go háirithe chun lámhscríbhinní a mhaisiú. Le linn na hAthbheochana, bhain Dürer úsáid as guais ina sceitsí de radhairc tíre is ainmhithe. Is féidir í a úsáid le peann luaidhe, uiscedhathanna, nó peann is dúch.


Gualach.
Foirm eisíon charbóin a dhéantar trí ábhair ainmhíocha nó phlandúla (adhmad den chuid is mó) a théamh gan aer a bheith i láthair chun na comhábhair sho-ghalaithe a ruaigeadh. Ábhar póiriúil is féidir a úsáid mar ionsúiteán agus scagaire. Dónn sé gan lasair gan deatach. Is cineál gualaigh é cóc, a ullmhaítear ó ghual. Tugtar "dubh cnámh" ar ghualach ainmhíoch.


Gualach gníomhachtaithe.
Admhad, carbónaithe le haer teoranta, agus aigéad oibrithe air. Is féidir leis toirt an-mhór gáis nó ábhar polaiméireach a ionsú. Úsáidtear é i ngásphúicíní, húdaí sorn, teicneolaíocht folúsachta, agus chun tuaslagáin a dhídhathú.


An Gualmhála.
Scamall teimhlithe deannaigh 180 parsoic amach sa spás, i réaltbhuíon Chros an Deiscirt. Dealramh air go bhfuil poll béaloscailte i mBealach na Bó Finne.


Guanó.
Carnadh bualtrach ainmhithe, ó éin den chuid is mó, ach mamaigh freisin, cosúil le hialtóga. Carnann na deascáin guanó faoi bhun coilíneachtaí póraithe, agus is foinse luachmhar fosfáití is níotráití iad. Is minic a úsáidtear iad mar leasú talún.


Guaraná.
Liana adhmadach le teannóga cornaithe, duilleoga cosúil le raithneacha, agus bláthanna beaga cúigpheitealacha i gcrobhaingí. Dúchasach do Mheiriceá trópaiceach, agus saothraítear é sa Bhrasaíl. Cuid mhaith caiféine sna síolta, agus baintear úsáid as, cosúil le síolta cócó, chun deoch a dtugtar "guaraná" uirthi a dhéanamh.


Guarino Guarini.
Guarino Guarini sa bhliain 1683
Dhear Guarini Pálás Carignano in Torino, a áirítear mar cheann de na páláis is deise i gcathracha na hIodáile
Ailtire, fealsamh is matamaiticeoir a rugadh i Modena na hIodáile ab ea Guarino Guarini (7 Eanáir 1642 – 6 Márta 1683). Sagart a bhí ann freisin. Ba sa bhliain 1737, i bhfad tar éis a bháis, a foilsíodh a leabhar cáiliúil "Architettura Civile" (Ailtireacht Shibhialta) a léirigh an dlúthcheangal idir geoiméadracht is ailtireacht. Freagrach as an stíl Bharócach a scaipeadh i bhfad taobh amuigh den Iodáil. Foilsíodh ceithre leabhar leis faoin matamaitic. I Milano a fuair sé bás.


Otto von Guericke.
Fisicí a rugadh i Magdeburg na Gearmáine ab ea Otto von Guericke (30 Samhain 1602 – 21 Bealtaine 1686, de réir fhéilire Ghréagóra). D'fheabhsaigh sé an caidéal uisce (1650) ionas go raibh sé in ann an t-aer a bhaint amach as soitheach is folús a dhéanamh ann. Rinne sé léiriú drámata ar an bhfolús le dhá leathsféar Magdeburg. Dhá leathsféar copair, 50 cm ar trastomhas, ab ea iad, curtha le chéile le gréisc idir na himill. Rinne sé folús sa soitheach, agus níorbh fhéidir le dhá chapall an dá leath a tharraingt óna chéile.


Guido d'Arezzo.
Manach Beinidicteach is teoiricí ceoil a rugadh in Arezzo na hIodáile, meastar ab ea Guido d'Arezzo (c 990-c 1050). D'fhionn sé an chliath ceoil, agus thug isteach an córas ina n-ainmnítear is a scríobhtar nótaí an scála mar shiollaí.


Siondróm Guillain-Barré.
Neamhord annamh a chuireann isteach ar an néarchóras imeallach, ina gcailltear feidhmiú na colainne de réir a chéile é Siondróm Guillain-Barré. Ní hionann a dhéine i ngach cás, ach de ghnáth bíonn sé inchúlaithe go hiomlán. De réir dealraimh, leanann ionfhabhtuithe víreasacha, go mór mór i gconair na riospráide, de bhrí go dtarlaíonn freagairt uathimdhíonach, spreagtha ag an ionfhabhtú, a ionsaíonn na néarchealla is a mhilleann an cumhdach miailine a imchlúdaíonn iad, atá riachtanach do tharchur na néar-ríog. Is é an t-airí cliniciúil is minice a tharlaíonn pairilis ascnamhach shiméadrach, ach tarlaíonn cliseadh mothaithe, cailliúint rialú ainneonach bhrú na fola, agus rialú na putóige is an lamhnáin. Mar chóireáil, coinnítear feidhmeanna beo an othair le linn an ghalair ghéir. Uaireanta lagaítear an fhreagairt uathimdhíonach le stéaróidigh nó plasmafairéis. Tagann an chuid is mó d'othair chucu féin taobh istigh de chúpla seachtain. Is féidir le hothair atá pairilisithe go hiomlán teacht slán, fiú, ach bíonn laige iarmharach ar chuid bheag acu go ceann blianta ina dhiaidh.


Roger Guillemin.
Fiseolaí a rugadh ar 11 Eanáir 1924 in Dijon na Fraince, ach ag obair sna Stáit Aontaithe ó 1953 is ea Roger Charles Louis Guillemin. Saornach Meiriceánach ó 1965 i leith. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1977 le Andrew Schally is Rosalyn Sussman Yalow as a shaothar chun na hormóin peiptíde ón hipeatalamas a aonrú.


Guma arabach.
Roisín a úscann as géaga cuid mhaith cineálacha acaicia, acaicia na Seineagáile go háirithe, tom nó crann beag atá dúchasach do limistéir thirime na hAfraice ón tSeineagáil go dtí an Nigéir. Táirge suntasach trádálach. Bailítear é le linn an tséasúir thirim, agus úsáidtear é mar ghreamachán is i ndéanamh dúigh is milseogra.


Guma caraí.
Roisín atá suntasach sa trádáil a fhaightear ón gcrann caraí. Úsáidtear é i bpéinteanna agus déanamh lionóile den chuid is mó. Cópal an t-ainm ar an nguma caraí iontaisithe a bhfaightear a lán de ag láithreacha ársa foraoise, agus meastar gur fearr é ná an guma úr.


Guma coganta.
Earra blasta siúcraithe, déanta as súlach tiubhaithe laitéis an chrann sapodilla. Cognaítear ach ní shlogtar siar é.


Guma peirc.
Ábhar liathdhubh é guma peirc, cosúil le rubar ach nach leaisteach é, a fhaightear ó laitéis chineál ar leith crainn thrópaicigh, palaquinium. Úsáideadh go forleathan é i dtátháin fiacla, mar inslitheoir leictreach, agus i liathróidí gailf.


Gunna frithaerárthaí.
Gunna a scaoileann sliogán ar ardluas ag uillinn ard chun áerárthach a leagan. Faoi dheireadh an dara cogadh domhanda, bhí diúracáin á gcur ina n-ionad. Faoi seo, bíonn ról lárnach ag diúracáin stiúrtha le radar chun cosaint a thabhairt i gcoinne aerárthaí, héileacaptar is diúracán naimhdeach ag leibhéil ísle gar don áit chosanta.


Gunna géine.
Gaireas chun sféir mhicreascópacha óir atá clúdaithe le DNA—na piléir — a theilgean isteach i núicléis na gceall de chuid orgánaigh. Taobh istigh de núicléis na gceall, feidhmíonn an DNA nua seo chun na cealla a riaradh ar bhealach nua. I bprionsabal, is féidir na piléir a dhíriú ar chealla ar leith, agus mar sin beidh an gléas seo áisiúil chun galair ghéiniteacha a chóireáil, b'fhéidir. Beidh sé ar chumas dochtúirí othair le galair cosúil le galar Parkinson, SEIF, fiú ailse a chóireáil mar seo amach anseo. Uirlis san innealtóireacht ghéiniteach.


Gunna gráin.
Arm le cró beag a scaoileann cartús a bhíonn lán de phiollairí luaidhe nó cruach (grán) a spréann san eitilt chun an damáiste a dhéanann siad a leathnú amach. Úsáideann feirmeoirí is lucht spóirt é. Feidhmeanna míleata ag an ngunna gráin aonbhairille pumpála iolroise i gcomhair cosanta sa neasraon.


Gunnamhiotal.
Is foirm cré-umha é an gunnamhiotal a bhí an-fhabhrach tráth chun gunnaí a dhéanamh. Sa ghunnamhiotal nua-aoiseach, bíonn timpeall 88% copair, 10% stain, agus beagán since. Tá airíonna maithe frithchreimneacha aige faoi na cúinsí a fhaightear i gcomhlaí agus gairis gaile eile a bhíonn i ngunnaí.


Gunnán.
Piostal aonbhairille le craos rothlaithe agus cuasáin i gcomhair 6 chartús, a chuireann cartús nua sa líne scaoilte go huathoibríoch tar éis gach scaoilte. Rinne Samuel Colt an chéad sampla praiticiúil i 1835, ag baint feidhm as gníomhú chocáil an chasúr scaoilte chun sorcóirbhairille na gcraoschuasán a rothlú céim ar aghaidh.


Gurd.
Cineálacha gurd atá coitianta i ngairdíní agus siopaí inniu
Tugtar gurd ar chuid mhaith ball d'fhine na Cucurbitaceae, go háirithe sna géinis "Cucurbita" agus "Lagenaria" ach uaireanta i ngéinis eile chomh maith. Bíonn na torthaí crua is an craiceann adhmadach, ar chruthanna is dathanna éagsúla. Is féithleoga reatha nó dreaptha le teannóga iad uile, le duilleoga maothánacha bosacha, bláthanna tonnadóirchruthacha, agus torthaí cruinne, piorra-chruthacha nó buidéalchruthacha. Ina measc tá guird mhaisithe le bláthanna buí, atá dúchasach do Mheiriceá, agus an buidéalghurd nó calbás.


Gúta.
Neamhord a tharlaíonn de bharr tiúchan ardaithe aigéid úraigh sa bhfuil, a dheasctar sna hailt is fíocháin bhoga. Mar thoradh, tarlaíonn ruaigeanna athfhillteacha airtrítis, ag cur isteach ar ordóg na coise go háirithe, le carnadh aigéid úraigh sna méara, maotháin na gcluas, agus na duáin. Ní fios go beacht cad is bunús leis, ach ciapann sé fir mhurtallacha thar aon daoine eile.


Guth.
Sa duine, tagann anáil ó na scamhóga, agus baineann an anáil seo athshondas as na téada gutha chun fuaim a dhéanamh. Is féidir an teannas sna téada a athrú ó am go chéile, agus athraíonn sé sin minicíocht na fuaime a ghintear.
Feidhmíonn an píobán garbh, an teanga, an béal, is an tsrón mar a bheadh feadáin athshondacha iontu chun an bhunfhuaim a athrú ar shlite éagsúla agus fuaim dheireanach iomlán an ghlóir a thabhairt amach.
Modhnaítear déine an ghlóir trí mhéid na hanála ó na scamhóga a mhodhnú. Trí stiúradh na dtéad is na teanga sa bhéal, déantar na minicíochtaí sa ghuth a chinntiú.


Guthlorg.
Samhlú infheicthe d'airíonna guth duine, anailís speictreagrafach de ghnáth. Saothraíodh sna 1960idí é, ar chosúlacht le méarlorg agus an smaoineamh go mbeadh sé uathúil do dhuine. Baineadh feidhm as i gcúiseanna dlí sna Stáit Aontaithe, ach níor cruthaíodh a uathúlacht go cuimsitheach ar chor ar bith. Tá forbairtí ar siúl an t-am ar fad, le cabhair ríomhairí is mionmhicreafón feabhsaithe go háirithe, agus tá muinín lucht dlí as ag fás.


Fritz Haber.
Ceimiceoir Gearmánach a rugadh i Wrocław na Polainne (Breslau na Prúise ag an am) ab ea Fritz Haber (9 Nollaig 1868 – 29 Eanáir 1934). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1918. D'fhionn sé próiseas Haber-Bosch chun amóinia a dhéanamh ar bhonn trádálach trí hidrigin is nítrigin ón aer a chomhchuingriú go díreach.
A shaol.
Giúdaigh ab ea muintir Haber. Fear siopa ab ea a athair agus é ag díol éadaí, péinteanna agus cógais. Níor tháinig an mháthair chuici i gceart tar éis bhreith an mhic, agus fuair sí bás trí seachtaine i ndiaidh di Fritz a shaolú. D'áirigh an t-athair a bhean chéile uaidh go mór mór, agus ba dhual dó an milleán a chur ar Fritz, rud a chuir an caidreamh ó mhaith eatarthu ar fad.
Ar dtús bhí Fritz ag dul chuig an mheánscoil úd "Johannesgymnasium" nó Meánscoil Eoin ina gcuirtí an bhéim ba troime ar staidéar na dteangacha clasaiceacha. Ina dhiaidh sin d'athraigh sé go dtí an "Gymnasium St Elisabeth" nó Meánscoil Eilís. Meánscoil mhatamaiticiúil a bhí ann, ach ní raibh ceimic ar bith á múineadh ansin ach an oiread. Sa bhliain 1886 áfach thosaigh Fritz ag staidéar in Ollscoil Heidelberg, áit a raibh Robert Bunsen ina léachtóir. Chuaigh an mac léinn ó Heidelberg go Beirlín, áit a raibh na ceimiceoirí móra August Wilhelm von Hofmann agus Carl Liebermann á theagasc. Bhain sé amach a chéim ollscoile le saothar taighde a scríobh sé faoi "dhíorthaigh áirithe de chuid an phipearónail". (Cumhrán agus blasóir é an pipearónal a úsáidtear go fairsing sa tionsclaíocht.) Sa bhliain 1893 thréig sé an creideamh Giúdach agus d'iompaigh sé i leith an Phrotastúnachais, rud nár thaitin lena athair ar aon nós.
Chaith sé na blianta beaga ag obair sa tionsclaíocht agus sna hollscoileanna, ach sa bhliain 1894 fuair sé post cúntóra in ollscoil Karlsruhe, áit ar bhain sé amach dochtúireacht sa cheimic sa bhliain 1896. Dhá bhliain ina dhiaidh sin d'fhoilsigh sé téacsleabhar ceimice agus bronnadh ollúnacht urghnách ceimice air san oillscoil.
Sa bhliain 1901 phós sé Clara Immerwahr a bhí ina ceimiceoir chomh maith leis féin. Rugadh mac amháin dóibh, Hermann Haber (1902-1946).
Sa bhliain 1904 a thosaigh sé ag forbairt an phróisis a thabhaigh clú agus cáil dó, is é sin, déantús na hamóinia. Tá an nítrigin an-tábhachtach sa tionsclaíocht cheimiceach, agus san am chéanna tá atmaisféar an Domhain iontach saibhir sa nítrigin. Is é oighear an scéil áfach go bhfuil an nítrigin sin i bhfoirm dúile, agus tá an nasc triarach sa mhóilín N2 an-láidir le briseadh, rud nach mór a dhéanamh le comhdhúile nítrigine a tháirgiú a bhfuil luach trádála iontu, níotráití ach go háirithe. A fhad is nach raibh modh oibre ann le leas a bhaint as nítrigin an aeir, bhíothas i dtuilleamaí níotráití nádúrtha ("sailpítear"). Sa bhliain 1909 d'éirigh le Haber agus Carl Bosch an próiseas seo a fhorbairt is a fhoirfiú—"modh oibre Haber agus Bosch", nó "Haber-Bosch-Verfahren" mar a deir an Ghearmáinis.
Bhí Haber go tréan ag tacú lena thír dhúchais nuair a phléasc an Chéad Chogadh Domhanda amach, agus an-lámh aige i bhforbairt na ngás nimhe le haghaidh cogaíochta. Thosaigh sé ag tástáil na foisgéine (clóiríd charbóinile, COCl2) agus an chlóirín go gairid i ndiaidh thús an chogaidh. Ní raibh fadhbanna moráltachta aige féin leis na gáis nimhe i machaire an áir, nó bhí sé barúlach gurb ionann an bás i gcónaí beag beann ar an gcineál arm a thugann é. Ní raibh Clara, a bhean, ar aon tuairim faoi sin, agus mharaigh sí í féin go gairid i ndiaidh an chéad úsáid a bhain an tArm Gearmánach as an gclóirín in aice le hYpres ar an 22 Aibreán 1915. Phós sé arís sa bhliain 1917. Charlotte Nathan a bhí ar an dara bean chéile, agus ba Ghiúdach a chuaigh le Protastúnachas í, díreach cosúil le Haber féin agus leis an gcéad bhean chéile. Saolaíodh iníon agus mac dóibh; bhí sé i ndán don mhac, Ludwig Fritz "Lutz" Haber, dul ar imirce go Sasana le teacht slán ó ghéarleanúint na nGiúdach sa Ghearmáin. Chuaigh Lutz le stair na heacnamaíochta. Mar a shamhlófá le mac Fritz Haber, d'fhoilsigh sé roinnt saothar taighde faoi thionsclaíocht ceimice na Gearmáine agus faoi úsáid na ngás nimhe sa Chéad Chogadh Domhanda.
Níor mhair an pósadh nua ach deich mbliana, nó fuair Fritz Haber agus Charlotte Nathan colscaradh sa bhliain 1927. Bhí buaiteoirí an chogaidh den tuairim gur coirpeach cogaidh ab ea Haber, agus b'éigean dóibh seal a chaitheamh ar a sheachaint san Eilvéis.
Sa bhliain 1917 thosaigh Haber ag forbairt modhanna nua oibre le ciainíd a tháirgeadh. San am sin bhí ciainídí á n-úsáid go forleathan i ndíothú na bhfeithidí lotnaide—is é sin mheasctaí ciainíd potaisiam nó ciainíd sóidiam le haigéad sulfarach, ionas go scaoiltí ciainíd hidrigine (aigéad prúiseach i bhfoirm gáis). Modh dainséarach oibre a bhí ann áfach, agus theastaigh ó Haber agus a chuid cúntóirí an chiainíd hidrigine a scaipeadh ar dhóigh nach mbeadh chomh contúirteach céanna. Bhunaigh Haber agus saineolaithe eile "Deutsche Gesellschaft für Schädlingsbekämpfung" ("An Cumann Gearmánach um Dhíothú na Lotnaidí"), nó "Degesch", sa bhliain 1919 le lotnaidicídí (lotnaidnimheanna) nua a fhorbairt. Ba é Haber an chéad stiúrthóir, ach sa bhliain 1920 ghlac Walter Heerdt, iar-dhalta de chuid Haber, an fhreagracht sin. Faoin am sin bhí Haber ag cur suime i rudaí eile cheana, is é sin theastaigh uaidh ór a aonrú as uisce na bhfarraigí le cúitimh chogaidh na Gearmáine a íoc. Ní raibh rath ar na hiarrachtaí seo, ach ar a laghad, d'éirigh leis feabhas suntasach a chur ar mhodhanna oibre na hanailise agus iad a dhéanamh ní b'íogaire.
Ba é "Degesch" a d'fhorbair an dá lotnaidicíd chiainídbhunaithe úd "Zyklon A" agus "Zyklon B"—ní raibh rath ar an gcéad cheann acu, ach d'éirigh leis an dara ceann mar tháirge trádála. Iar-dhaltaí de chuid Haber a d'fhorbair na nimheanna seo. Le linn an Uilelosctha, bhain na Naitsithe úsáid fhorleathan as "Zyklon B" leis na Giúdaigh a mharú sna seomraí gáis. Sa bhliain 1946 chuir Hermann, mac Haber, lámh ina bhás féin chomh náirithe is a bhí sé ag ról a athar i mbunú na gcomhlachtaí "Degesch" agus "I.G.Farben" a raibh ról chomh lárnach acu san Uileloscadh.
Bhí baint ag Haber leis an gcomhlacht cumasctha "I.G.Farben" a bunaíodh sa bhliain 1925. Nuair a tháinig na Naitsithe chun cumhachta sa Ghearmáin, chuir siad "dlí an Airianachais" i bhfeidhm ar an gcumhacht, ionas gur sacáladh na hoibrithe Giúdacha go léir. Fuair Haber féin riachtanach dul ar pinsean. Thairg ollscoil Cambridge post ollaimh dó sa bhliain chéanna agus chuaigh sé ar imirce go Sasana, ach faoin am seo bhí a shláinte ag cliseadh air. Sa bhliain 1934 thug sé cuairt ar an bPalaistín, agus fuair sé bás le taom chroí i mBasel san Eilvéis ar an turas ar ais. Tá sé adhlactha i Reilig Hörnli sa chathair chéanna.


Habhatsar.
Píosa airtléire lena dteilgtear sliogán ar rian ag uillinn ard, ar luas íseal béil de réir cineáil, chun go dtitfidh sé ar an targaid mar urchar díreach anuas uirthi.


Robert Abbott Hadfield.
Miotalóir Sasanach ab ea Robert Abbott Hadfield (1858-1940). D'fhionn sé cruach mangainéise agus cuid mhaith cóimhiotal eile. I measc a scríbhinní tá "Faraday and his Metallurgical Researches" (Faraday agus a Thaighde Miotalóireachta, 1931).


Haemaglóibin.
Próitéin ina bhfuil an haem-mhóilín, ina bhfuil adamh iarainn lárnach, a iompraíonn ocsaigin sa bhfuil. Tá dhá roinn sa bhfuil agus an toirt chéanna iontu: na cealla bána is dearga (na heiritricítí), agus an fuilphlasma. Sna heiritricítí atá an haemaglóibin lonnaithe. I dtimthriall amháin d'imshruthú na fola, agus an fhuil ag rith trí na ribeadáin fola sna scamhóga, idirleathann an ocsaigin isteach inti ó na hailbheolais, agus tagann dath dearg ar an bhfuil athnuaite seo. Sa timthriall eile den imshruthú, nuair a ritheann an fhuil trí na ribeadáin fola i bhfíocháin eile na colainne, idirleathann an ocsaigin amach as an bhfuil is idirleathann dé-ocsaíd charbóin isteach inti, agus tagann dath gorm dorcha uirthi. Tá galair ghéiniteacha ann a chuireann isteach ar fheidhmiú na haemaglóibine. Buaileann anaemacht chorráncheallach daoine gorma amháin. Is amhlaidh a bhíonn cuid de na móilíní haemaglóibine máchaileach ó bhreith, ionas go n-athchumann na heiritricítí ina gcorráin. Calcann na cealla athchumtha seo fuileadáin bheaga, rud a choimeádann ocsaigin ó fhíocháin, á milleadh. Mar thoradh, is annamh a mhaireann an t-ainniseoir thar 20 bliain d'aois. Tá galar géiniteach eile cosúil léi a bhuaileann daoine ó imeall na Meánmhara, anaemacht Cooley. Sa ghalar seo, bíonn cuid den haemaglóibin máchaileach ar shlí go dtiteann na heiritricítí as a chéile, agus milleann sé seo fíocháin, ceal ocsaigine.


Haemaiteiméis.
Urlacan fola, rud a léiríonn cur fola san éasafagas, an goile nó an chonair uachtarach ghastraistéigeach. De ghnáth, is de bharr othrais nó ailse ar líneáil na conaire a tharlaíonn sí. Féadfaidh sí a bheith ina thrúig bháis.


Haemaiteolaíocht.
Eolaíocht atá dírithe ar chruthú is feidhmiú na gceall a imshruthaíonn sa bhfuil, agus a bhíonn sa smior is na nóid limfeacha. Tagann fuilghrúpaí, mínormáltachtaí na gceall, agus na galair a bhaineann leo san áireamh freisin.


Haemaitís.
Casacht fola nó seile fuilsmeartha. Is comhartha de ghnáth í seo ar ghalar bunúsach scamhóige, eitinn scamhóige, ailse nó niúmóine, ach tarlaíonn sí freisin le heambólacht scamhógach agus galair áirithe croí.


Haemaitít.
Ocsaíd mhianrach iarainn, Fe2O3, an mianach iarainn is coitianta. Faightear go minic ina chnapáin dhúdhonna í. Úsáidtear í ina púdar mar ábhar datha, ócar dearg.


Haemangóma.
Siad caoin sna fíocháin fheadánacha, an t-ae is an craiceann, go príomha. Uaireanta mar phaistí dearga ar an gcraiceann ag an naíonán nua-bheirthe de bharr rófhás ribeadán sa bhroinn. Uaireanta, atann na ribeadáin chun cuas lán d'fhuil a chruthú agus é ardaithe ón gcraiceann. Go minic réitíonn sé go spontáineach, ach is féidir a chóireáil le léasar más gá.


Haemascagdhealú.
Modh saorga chun fuíollábhair (cosúil le húiré is farasbarr salann) a bhaint as an bhfuil agus cealla na fola is na próitéiní a fhágáil inti. De ghnáth déanann na duáin an obair seo, agus mar sin is próiseas é a úsáidtear i gcás duine le duáin loite nó aicídeacha. Ar dtús, meaisíní móra casta a bhíodh i gceist nach raibh le fáil ach san ospidéal faoi threoir dochtúra. Ach tá siad i bhfad níos lú anois, ionas gur féidir iad a shuiteáil i mbaile othair. Is é an próiseas haemascagdhealaithe ná fuil a tharraingt go leanúnach ó fhéith an othair, a chaidéalú trí scannán de cheallafán ar leith, agus ansin a chur ar ais i bhféith an othair. Idirleathann na móilíní beaga fuílligh trí phóireanna micreascópacha an cheallafáin sa mheaisín, agus fanann móilíní móra is cealla na fola ar an gcéad taobh. Ar an mbealach seo, dealaítear na fuíollábhair ón bhfuil. Ní mór an próiseas a rith ar feadh 3-4 uair, suas go dtí 3 bhabhta gach seachtain, chun othar a choimeád slán. Uaireanta, cuireann an próiseas seo tús le hanaemacht, agus is gá í seo a chóireáil le heiritreapóitin.


Haemastáis.
Cosc spontáineach ar rith fola ó fhuileadán gortaithe, ina mbíonn sraith céimeanna comhghaolmhara. Crapann an fuileadán, rud a laghdaíonn an sreabhadh is an chailliúint fola. Foirmíonn dallán de phláitíní chun an poll i mballa an fhuileadáin a shéalú agus crapadh an fhuileadáin a fhuascailt, rud a laghdaíonn an sreabhadh fola a thuilleadh fós is a thosaíonn téachtadh na fola. Téachtann an fhuil agus an phróitéin intuaslagtha sa phlasma, fibrinigin, athraithe chuig an bpróitéin dhothuaslagtha fibrin ag sraith imoibrithe einsímeacha. Gabhann an mogall iarmharach na cealla fola chun téachtán a chumadh, rud a neartaíonn an dallán pláitíní. Má bhíonn éalang ar aon cheann de na próisis chasta seo, féadfaidh mí-ord rith fola a bheith ag duine, cosúil le haemifile.


Haematúire.
Cur fola sa bhfual. Má bhíonn sí géar bíonn an fhual dearg, ach muna mbíonn is féidir é a bhrath le tástáil cheimiceach ar an bhfual nó scrúdú micreascópach. Is comhartha í ar ghalar áit éigin sa chonair fuail (na duáin san áireamh), ionfhabhtú, nó clocha fuail.


Hagia Sofia.
Baisleac Naomh Sadhbh, sársaothar na hailtireachta Biosántaí a tógadh i 532-7 in Iostanbúl (Cathair Chonstaintín ag an am). D'údaraigh an tImpire Iúistinian I an togra, agus dhear Aintéimias Thrailléas is Iseadór Mhiléatas an bhaisleac ollmhór chruinneachánach, maisithe go flúirseach. Nuair a ghabh na Turcaigh Otamánacha an chathair i 1453 rinne siad mosc di. Ó 1935 is músaem í.


Otto Hahn.
Ceimicí is fisicí a rugadh i bhFrankfurt na Gearmáine ab ea Otto Hahn (1879-1968). Le Lise Meitner (1878-1968) d'fhionn sé an dúil radaighníomhach prótaictiniam (Pa) i 1917. Scoilt sé adamh úráiniam le neodróin i 1938 chun bairiam radaighníomhach a chruthú. Thairg Meitner agus a nia Otto Frisch (1904-1979) gur trí eamhnú núicléach in imoibriú slabhrúil a tharla sé seo. Bhí agus tá an feiniméan seo bunúsach don fhuinneamh núicléach agus an buama adamhach. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1944 as a shaothar. Creideann cuid mhaith daoine gurbh éagóir é nár roinn Lise Meitner an duais leis.


Samuel Hahnemann.
Dochtúir a rugadh i Meißen na Gearmáine ab ea Christian Friedrich Samuel Hahnemann (10 Aibreán 1755 – 2 Iúil 1843). Bunaitheoir na hómaepaite, cé nár glacadh leis go fairsing lena linn.


Hailít.
Foirm mhianrach de chlóiríd sóidiam, NaCl. Tugtar "clochshalann" uirthi freisin.


Richard Hakluyt.
Geografaí a rugadh i Hertfordshire Shasana ab ea Richard Hakluyt (c 1552 – 23 Samhain 1616). Scríobh sé mar gheall ar thaiscéaladh is loingseoireacht, agus d'fhoilsigh leabhar cáiliúil, "Principal Navigations, Voyages and Discoveries of the English Nation" (Aistir Loinge is Fionnachtana Móra na Sasanach, 1589)


Halaiginí.
Grúpa dúl ar chlár peiriadach na ndúl le 7 bhfiúsleictreon. Cuimsíonn siad fluairín, clóirín, bróimín, iadaín, agus an dúil shaorga astaitín. Is é saintréith gach ceann acu go bhfuil salann ann ina mbíonn an halaigin mar ian le lucht -1.


John Scott Haldane.
Fiseolaí a saolaíodh i nDún Éideann ab ea John Scott Haldane (1860-1936). Cáil air as a thaighde ar an riospráid, gásmhéadracht sa bhfuil, sláinteolaíocht thionsclaíoch, agus sláinte is sábháilteacht i mianaigh. Cáil ar a mhac John Burdon Sanderson Haldane (1892-1964) as matamaitic a chur i bhfeidhm sa bhitheolaíocht, agus an eolaíocht a léiriú don ghnáthduine.


George Ellery Hale.
Réalteolaí a saolaíodh i Chicago ab ea George Ellery Hale (1868-1938). Bhraith sé réimsí maighnéadacha i ngrianspotaí den chéad uair. Chuir sé tús le tógáil chuid de na teileascóip is mó ar Domhan, ina measc an teileascóp 5 m (ar trastomhas) ar Shliabh Palomar.


Cóiméad Hale-Bopp.
An cóiméad ba mhó ghile le 400 bliain, agus a núicléas 40 km ar trastomhas. Ní fhacthas an cóiméad seo ó 2,600 bliain RC, timpeall an ama a bhí na pirimidí á dtógáil san Éigipt. Ach ó Mhárta-Aibreán 1997 bhí sé soiléir geal sa spéir ó thuaidh. Bhí sé ag a íosfhad ón Domhan, 200 milliún km, ar 22 Márta. Ainmníodh é as beirt Mheiriceánach, Alan Hale is Thomas Bopp, a d'fhionn é i 1995. Ina dhiaidh sin ionannaíodh é le híomhá a thóg teileascóp Schmidt i Siding Springs na hAstráile i 1993. Ní fhillfidh sé don chuid seo den Ghrianchóras go ceann 2,400 bliain eile.


Iarmhairt Hall.
Sraonadh iompróirí luchta i seoltóir nuair a fheidhmíonn réimse seachtrach maighnéadach orthu. Má bhíonn an réimse maighnéadach ingearach le treo na n-iompróirí, sraontar iad sa 3ú treo, atá ingearach leis an réimse maighnéadach agus treo na n-iompróirí luchta. Gintear difríocht poitéinsil ina voltaí sa 3ú treo seo. Is féidir an iarmhairt a úsáid chun lucht is polaraíocht na n-iompróirí luchta i seoltóirí is leathsheoltóirí a dhéanamh amach. Baintear feidhm aisti sa ghnáth-theilifísean chun an léas leictreon a shraonadh agus an íomhá a scanadh ar an scáileán. D'fhionn Edwin Hall (1855-1938), fisicí ó na Stáit Aontaithe, an feiniméan i 1879.


Iarmhairt chandamach Hall.
Céimeanna rialta sa tseoltacht in iarmhairt Hall ag teochtaí ísle faoi réimsí diana maighnéadacha i gcás leictreon atá faoi iallach gluaiseacht i bplána, mar a tharlaíonn i réigiún an chomhchumair i bhfeistí leathsheoltacha sileacan ocsaíde miotail. Bhraith Klaus von Klitzing is daoine eile den chéad uair í i 1980. Tarlaíonn sí de bharr gluaiseacht chandamach fhithiseach na leictreon sa réimse maighnéadach. Bíonn luachanna ag an tseoltacht ar iolraithe slánuimhreacha (e2/h) iad (is é e lucht an leictreoin, agus h tairiseach Planck). I 1982 d'fhionn Horst Störmer is Daniel Tsui iarmhairt chodánach Hall, inar féidir go mbeidh luachanna codánacha áirithe iolruithe (e2/h) sa tseoltacht. Mhínigh Robert Laughlin gur tharla sé seo de bharr saghas nua cuasacháithnín, cumtha as leictreoin is guairneáin mhicreascópacha mhaighnéadacha. Déanann na cuasacháithníní seo leacht candamach, agus feictear iarmhairtí comhchosúla i héiliam leachtach agus forsheoltóirí. Roinn Störmer, Tsui is Laughlin Duais Nobel na Fisice i 1998 as seo.


John Hall.
Fisicí a rugadh i nDenver, Colorado is ea John Hall (a rugadh ar 21 Lúnasa 1934). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 2005 le Theodor Wolfgang Hänsch is Roy Jay Glauber as a thaighde ar spectreascópacht mhionchruinn, bunaithe ar léasair is teicníocht na círe optúla.


Albrecht von Haller.
Bitheolaí, anatamaí, luibheolaí is fiseolaí a rugadh i mBeirn na hEilvéise ab ea Albrecht von Haller (16 Deireadh Fómhair 1708 – 12 Nollaig 1777). Rinne sé an-chuid turgnamh bitheolaíoch, agus d'fhoilsigh "Elementa Physiologiae Corporis Humani" (Uraiceacht Fhiseolaíocht na Colainne Daonna, 1757) in 8 n-imleabhar. Céim shuntasach ar aghaidh ab ea an leabhar seo i dtuiscint fheidhmiú na colainne daonna agus forbairt na néareolaíochta nua-aoisí.


Cóiméad Halley.
Cóiméad clúiteach a thagann gar don Domhan gach 77 bliain nó mar sin, an uair dheireanach i 1985-1986. Teilgeadh 5 spásárthach, dhá cheann ón Rúis, dhá cheann ón tSeapáin is ceann amháin ón ESA, chun é a iniúchadh go géar is cáithníní uaidh a thástáil. Fuarthas gur hidrigin, carbón, nítrigin is ocsaigin na príomhdhúile ann, cosúil le neacha orgánacha ar Domhan. Tá sé curtha i gcás ag eolaithe áirithe go mb'fhéidir gur chuir imbhuailtí idir cóiméid mar seo agus an Domhan go luath ina shaol tús leis an mbeatha ar Domhan trí na dúile seo a thabhairt anseo.


Hallstatt.
Baile beag i dtuaisceart na hOstaire. Fuarthas earraí i dtuamaí gar don bhaile ar glacadh leis go raibh siad sainiúil do chéad phas na hIarannaoise Eorpaí sa 9ú-5ú céad RC, tréimhse ar tugadh tréimhse Hallstatt uirthi. Láthair oidhreachta domhanda anois.


Hamaltóinian.
An fuinneamh iomlán, H (giúil, J), i gcóras meicniúil. Ainmnithe as William Rowan Hamilton. Is ionann é agus suim an fhuinnimh chinéitigh (K) is an fhuinnimh phoitéinsiúil (V): H = K + V. Is féidir meicnic a chur i bhfoirmlí i dtéarmaí H ar bhealach atá comhlántach leis an leagan amach i dtéarmaí fheidhm Lagrange.


Hamstar.
Creimire beag le heireaball gearr is cluasa móra. Stórálann sé bia i málaí taobh istigh dá leicne. Cónaíonn sé i bpoll. Déanann sé cumarsáid le fuaim ardmhinicíochta. Is peata coitianta gné amháin, an hamstar órga. Meastar gur de shliocht clainne amháin, máthair is a hál de 12 a tochlaíodh as a bpoll in Aleppo na Siria i 1930, gach hamstar órga baile ar Domhan anois.


Langley George Hancock.
Tionsclóir mianadóireachta Astrálach a rugadh i bPerth ab ea Langley George Hancock (1909-1992). Tar éis mianach iarainn a aimsiú i gcuid mhaith áiteanna, chuir sé tús le tionscal eastóscach na hAstráile. Chuaigh sé le polaitíocht níos déanaí.


Hanford.
Ionad forleathan i Washington na Stát Aontaithe ina bpróiseáiltear is a stóráiltear ábhair núicléacha radaighníomhacha thar cheann an airm. Droch-cháil air de bharr an oiread sin sceite d'ábhair radaighníomhacha san aer is na huiscí taobh leis ar feadh 70 bliain, beagnach. Mar shampla, tá a fhios anois gur sceitheadh oiread is 2 × 1018 beicireil (Bq) d'iaidín radaighníomhach san aer ann i 1944-1947. Ag cur san áireamh go méadaíonn a laghad is 2 × 105 Bq iaidín, ach é ionsúite sa cholainn, an dóchúlacht go bhfaighidh duine ailse tíoróidigh, is ollmhór an sceitheadh é seo. Meastar go bhfuair suas le 20% den 250,000 duine i stáit Washington, Idaho is Oregon, mórthimpeall ar Hanford dáileoga baolacha radaíochta ó thosaigh sé. Ní haon ábhar iontais é gur cúis chonspóide an t-ionad céanna.


Hanraí.
Aonad féinionduchtais an SI, leis an tsiombail H. Ainmnithe as Joseph Henry. I gciorcad iata ina bhfuil an sruth ag athrú ag 1 aimpéar in aghaidh an tsoicind, má ghineann sé fórsa leictreaghluaisneach 1 vólta, is 1 H féinionduchtas an chiorcaid.


Arthur Harden.
Ceimicí a rugadh i Manchain ab ea Arthur Harden (1865-1940). Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le Hans Euler-Chelpin i 1929 as a shaothar ar choipeadh siúcra agus ceimic na n-einsímí coipthe.


Godfrey Harold Hardy.
Matamaiticeoir a rugadh i gCranleigh Shasana ab ea Godfrey Harold Hardy (1877-1947). Rinne sé taighde bunúsach le John Littlewood (1885-1977) ar uimhirtheoiric anailíseach. Shaothraigh sé dlí Hardy-Weinberg ar ghéinitic pobail, le Wilhelm Weinberg (1862-1937) ach neamhspleách air. D'fhoilsigh sé leabhar ar a chur chuige fealsúnach, "A Mathematician's Apology" (Leithscéal Matamaiticeora, 1940).


Dlí Hardy-Weinberg.
An prionsabal a rialaíonn minicíocht na n-ailléilí is na ngéinitíopaí i bpobal easphóraithe cobhsaí, a foirmlíodh i 1908 ag Godfrey Hardy is Wilhelm Weinberg. Má tá dhá ailléil ann, A agus a, le minicíochtaí p is q, p + q = 1. Uaidh sin, p2 + 2 p q + q2 = 1: is ionann p2 agus minicíocht an homaisiogóit AA, q2 agus minicíocht an homaisiogóít aa, 2 p q agus minicíocht an heitrisiogóit Aa. Is féidir an chothromóid a fhorbairt chun níos mó ná dhá ailléil a chlúdach ag lócas ar chrómasóm. Tarlaíonn dialltaí ón dlí seo i bpobail bheaga ionphóraithe. Baintear feidhm as go minic chun minicíochtaí heitrisiogót (2 p q) a ríomh maidir le neamhord cúlaitheach nuair is eol go cruinn minicíocht na homaisiogót a bhíonn buailte leis (q2). Mar shampla, má tharlaíonn an fhiobróise chisteach do dhuine as 2,500 sa phobal (q2 = 0.0004), q =.02 agus 2 p q = 2 × 0.98 × 0.02 = 0.0392, nó is é duine as 25.5 sa phobal tarlú na hailléile i gcoitinne.


James Hargreaves.
Ceapadóir a rugadh i mBlackburn Shasana, meastar, ab ea James Hargreaves (c 1720- 22 Aibreán 1778). D'fhionn sé an sinéidín (a d'ainmnigh sé as a iníon) timpeall 1764. Bhunaigh sé muileann sníomhacháin i Nottingham.


John Harrison.
Ceapadóir is uaireolaí a rugadh i bhFoulby Shasana ab ea John Harrison (1693-1776). Faoi 1726 bhí clog tógtha aige le gaireas cúitimh chun earráidí de bharr athruithe san aeráid a cheartú. I 1713 chuir rialtas na Breataine duaiseanna ar fáil as bealaí chun an domhanfhad a dhéanamh amach go cruinn sa loingseoireacht, rud nach mbeadh indéanta gan cloig an-chruinne. Shaothraigh Harrison croiniméadar mara, rinneadh tástáil air ar aistear ó Shasana go dtí an Iamáice i 1761-1762, agus d'éirigh leis an domhanleithead a thomhas le míchruinneas níos lú ná 3.9 km. Tar éis tástálacha breise (1765-1773) bhuaigh sé an chéad duais.


Hartaibéist.
Damh-antalóp atá gaolmhar leis an toipí. Dath donn éadrom uirthi.


Leland Harrison Hartwell.
Bitheolaí a rugadh i Los Angeles is ea Leland Harrison Hartwell (1939-). Le Paul Nurse is Timothy Hunt, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 2001 as a raibh léirithe acu mar gheall ar phríomhrialaitheoirí thimthriall na cille.


Georges-Eugène Haussmann.
Airgeadaí is pleanálai baile a rugadh i bPáras ab ea Georges-Eugène Haussmann (1809-1891). Ceapadh ina mhaor ar an Seine é i 1853, agus rinne sé éacht chun cathair Pháras a fheabhsú, ag leathnú sráideanna, ag leagan amach búlbhard is páirceanna, ag tógáil droichead.


Radaíocht Hawking.
Saghas radaíochta a réamhinis Stephen Hawking i 1974 go n-astódh dúphoill go leanúnach. As na díseanna cáithníní a tháirgtear ag iarmhairtí candamacha gar do dhúpholl, asúnn an dúpholl ceann acu agus radaítear an ceann eile. De réir na teoirice, galaíonn dúpholl go mall ina fhótóin is ina cháithníní eile go múchtar é i rois gáma-ghathanna.


Franz Joseph Haydn.
Cumadóir ceoil a rugadh i Rohrau na hOstaire ab ea Franz Joseph Haydn (31 Márta 1732 – 31 Bealtaine 1809). Thug sé isteach an ceathairéad téadach 4 ghluaiseacht, agus an siansa clasaiceach. I measc a shaothar tá 104 siansa, 50 coinséartó, 84 ceathairéad téadach, 24 saothar stáitse, 12 aifreann, agus cuid mhaith sonáidí méarchláir, ceol seomra, uirlise is gutha.


William Hayes.
Eolaí is dochtúir a saolaíodh i mBaile Átha Cliath ab ea William Hayes (1913-1994). Gníomhréim fhada chuimsitheach aige san India, in Éirinn, an Bhreatain agus an Astráil. Sna 1950idí, freagrach as fionnadh ghéineolaíocht na mbaictéar, timpeall an ama chéanna a bhí Watson is Crick ag léiriú struchtúr déhéilisce an DNA den chéad uair. D'fhoilsigh sé leabhar cáiliúil ar a thaighde, "The Genetics of Bacteria and their Viruses" (Géinitic na mBaictéar is a Víreas, 1964), lámhleabhar ag mic léinn thar bhlianta fada. Leag sé bunchlocha tábhachtacha sa bhitheolaíocht mhóilíneach agus an innealtóireacht ghéiniteach.


Heacsán.
C6H14, hidreacarbón alcáin le 6 adamh carbóin. 5 isiméir struchtúrtha ann. Maidir leis an gcomhdhúil slabhra dhírigh, n-heacsán, CH3CH2CH2CH2CH2CH3, is é 69 °C a fhiuchphointe.


Heaptán.
C7H16, hidreacarbón alcáin le 7 n-adamh carbóin. 9 n-isiméir struchtúrtha ann, agus faightear an chuid is mó díobh sa chodán gásailíneach de pheitriliam. Bíonn ceann amháin acu, ar comhdhúil slabhra dhírigh é, n-heaptán, CH3CH2CH2CH2CH2CH2CH3, freagrach thar aon chomhdhúil eile as cnagadh in innill peitril.


Samuel Hearne.
Taiscéalaí thuaisceart Cheanada, a rugadh i Londain ab ea Samuel Hearns (Mi Feabhra 1745 - Samhain 1792). Ball de Chomhlacht Bhá Hudson, agus an chéad Eorpach a thaisteal thar tír le carr sleamhnáin is curach go dtí an tAigéan Artach.


Hearóin.
Démhoirfín, díorthach moirfín a saothraíodh ar dtús i 1896. Ceapadh ag an am gur thámhshuanach neamhandúile é. A mhalairt ar fad ab fhíor, rud a fuarthas amach go luath. Úsáidtear é chun faoiseamh a thabhairt do dhaoine le han-phian i gcúram foirceanta. Ach tá cosc ar a úsáid i gcuid mhaith tíortha, na Stáit Aontaithe ina measc. Baintear mí-úsáid as go forleathan.


Oliver Heaviside.
Fisicí a rugadh i Londain ab ea Oliver Heaviside (1850-1925). Rinne sé cuid mhaith taighde ar leictreachas agus teileachumarsáid leictreach. Réamhinis sé go raibh ciseal gáis ianaithe (an t-ianaisféar) thuas san atmaisféar a bheadh in ann tonnta raidió a fhrithchaitheamh. Rinne Arthur Kennelly an réamhinsint chéanna ag an am céanna sna Stáit Aontaithe, neamhspleách air. Rinne sé amach i 1902 gur ciseal ianaisféir timpeall 90-120 km in airde a fhrithchaitheann na tonnta raidió, agus tugtar "ciseal Heaviside-Kennelly" nó "an E-chiseal" air seo.


Alan J. Heeger.
Fisicí a rugadh i Sioux City, Iowa ar an 22 Eanáir 1936 is ea Alan J. Heeger. Bhain sé dochtúireacht i bhfisic amach ó Ollscoil California, Berkeley sa bhliain 1961. Le Alan MacDiarmid is Hideki Shirakawa, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice sa bhliain 2000 as a shaothar chun polaiméirí seoltacha a fhionnadh is a fhorbairt.


Heicseaclóiriféin.
C13H6Cl6O2, púdar bán le hairíonna antaiseipteacha a úsáidtear go forleathan in ullmhúcháin maisíochta.


Heicteár.
Aonad méadrach fairsinge, ionann le 10,000 méadar cearnach, nó 2.47 acra. Úsáidtear é i dtomhas talún de ghnáth.


Giall Heidelberg.
Giall láidir iontaisithe gan smig a fuarthas i 1907 i Mauer, gar do Heidelberg na Gearmáine. Timpeall 500,000 bliain d'aois, an iontaise dhaonna is seanda a fuarthas san Eoraip. Rangaítear go minic í mar Homo erectus, ach is ródhócha gur Homo sapiens ársa í, agus is féidir gur ó staid luath i ndifreálú an phobail Néandartálaigh í.


Héileastad.
An fad amach ón nGrian ag a dtéann réimse maighnéadach na Gréine i léig. Sainmhínitear é mar imeall an Ghrianchórais.


Héileastat.
Scáthán leata, tiomáinte le clogmheicníocht, ionas go dteilgeann sé an chuid chéanna den spéir isteach i dteileascóp fosaithe. Úsáidtear a leithéid le teileascóip ghrianda go príomha chun na costais a choinneáil chomh híseal agus is féidir, mar nach gá dóibh an spéir iomlán a iniúchadh.


Heilminteolaíocht.
Staidéar ar na péisteanna seadánacha (heilmintí), a chuimsíonn cruinnphéisteanna agus leithphéisteanna chomh maith lena larbhaí.


Hemichordata.
Inveirteabrach mara a mhaireann ar an ngrinneall. Scoilteanna geolbhaigh ina fharaing, cosúil le veirteabraigh bhunúsacha. Cuimsíonn sé dearcánphéisteanna is graptailítí.


Beartaíocht Heimlich.
Modh oibre garchabhrach tarrthála chun bia nó bac eile sa phasáiste uachtarach riospráide a chur amach as. Tugtar "an sá boilg" uirthi freisin. Sáitear an dorn dúnta go láidir in airde ar an mbolg úachtarach os cionn an imleacáin, agus déantar arís é go mbíonn an fhadhb riospráide réitithe. Is féidir an gnó céanna a dhéanamh tríd an íobartach a fháisceadh timpeall an choim ón taobh thiar. Ainmnítear í as an dochtúir Meiriceánach Henry J. Heimlich (1920-2007).


Heipirin.
Polaishiúicríd ar leith, a fhaightear i measchealla an ae, na scamhóg is an mhúcóis stéigigh, a chuireann bac ar théachtadh na fola. Ní thuigtear a feidhmeanna fiseolaíocha go hiomlán, ach ina fhoirm eastósctha íonghlanta, úsáidtear í mar dhruga frith-théachta i gcúrsaí míochaine chun bac a chur ar thrombóis.


Heipitíteas ionfhabhtaíoch.
Athlasadh san ae ar víreas is bun leis. Is iad na víris is coitianta ná heipitíteas A, heipitíteas B agus heipitíteas C. Faightear heipitíteas A trí uisce nó bia truaillithe a ionghabháil. Tarlaíonn galar géar dá thoradh, le fiabhras, masmas, tuirse, is buíochán. Is féidir go mbeidh an t-othar lagaithe ar feadh cuid mhaith míonna, agus go bhfaighidh seanduine bás uaidh. Ní bhíonn torthaí fadsaolacha ar dhaoine a thagann slán uaidh. Is scéal eile é maidir le heipitíteas B agus C, galair nimhiúla thógálacha. Faightear iad ó fhuil nó sreabháin cholainne thruaillithe, go díreach (mar shampla, ó shnáthaid nó i bhfuilaistriú) nó trí chomhriachtain. Galair ghéara cosúil le heipitíteas A is ea iad, ach déantar dochar buan don ae agus tarlaíonn cioróis is ailse mar thoradh orthu. Cuireann siad tús le timpeall 80% d'ailsí an ae, agus gach bliain maraíonn siad cúpla milliún duine ar fud an Domhain. Meastar go bhfuil an baol d'fhiaclóir 5 oiread níos mó ná don ghnáthduine, de bhrí go mbíonn sé ag láimhseáil suas le 20 othar in aghaidh an lae, ag teacht i dteagmháil le sreabháin cholainne mar fhuil is seile na n-othar. Bíonn baol freisin do theicneoirí fiaclacha a thagann i dteagmháil le múnluithe ó na hothair, fiú i bhfad tar éis don sreabhán triomú, mar go bhfanann an víreas nimhiúil tríd an bpróiseas seo. Ar ámharaí an tsaoil, tá ionaclú éifeachtach ar fáil i gcoinne heipitíteas B, agus tá sé práinneach go nglacfaidh teicneoirí atá i mbaol leis.


Heireafalas.
Anatamaí Gréagach a rugadh sa Chalcadóin ab ea Heireafalas (c 335-c 280 RC). An chéad duine a mhionscrúdaigh an cholainn dhaonna is a chuir i gcomparáid le hainmhithe eile í.


Heirpéas.
"Herpes simplex", ionfhabhtú víreasach a chuireann tús le gríos, agus ina dhiaidh sin cloig bheaga lán de shreabhán a othrasaíonn is a éiríonn ionfhabhtaithe. Dhá shaghas den víreas ann: saghas 1, a chuireann isteach ar na liopaí is an béal, agus saghas 2, a chuireann isteach ar réigiún na mbaill ghiniúna is a tharchuirtear ar mhodh gnéasach. Tarlaíonn ionsaithe athfhillteacha, agus bíonn an víreas ar scor idir na hionsaithe.


Prionsabal éiginnteachta Heisenberg.
Thaispeáin Werner Heisenberg éiginnteacht bhunúsach sa bhfisic chandamach, go laghdaíonn cruinneas tomhas ionad cáithnín de réir mar a mhéadaítear cruinneas thomhas a luais, agus a mhalairt go cruinn. Ar leibhéal na gcáithníní bunúsacha, cuireann próiseas an tomhais isteach ar an gcóras. Mar shampla, dá mb'fhéidir le micreascóp cumasach leictreon a bhrath, bheadh gá le solas chuige seo. Ach tá leictreon chomh beag éadrom sin, dá dtitfeadh fótón amháin air, go n-athródh sé sin ionad an leictreoin. Mar an gcéanna más mian teocht nó brú nó sruth leictreach a thomhas, ach de ghnáth is beag is fiú an oiread a chuireann an modh tomhais isteach ar an gcóras. Ach ar an leibhéal fo-adamhach, is amhlaidh nach féidir eolas ar leith a thomhas go cruinn. Ní hé ciall an phrionsabail nach bhfuil aon chinnteacht sa bhfisic chandamach, ach nach féidir dhá airí d'aon réad candamach, mar fhuinneamh nó móiminteam nó am nó ionad nó gluaisne, a thomhas go cruinn ag an am céanna.


Werner Heisenberg.
Fisicí teoiriciúil ó Würtzburg na Gearmáine ab ea Werner Karl Heisenberg (5 Nollaig 1901-1 Feabhra 1976). D'fhorbair sé an mheicnic chandamach. As sin, d'fhionn sé na hallatróip hidrigine, agus chuir prionsabal na neamhchinnteachta maidir le fisic chandamach chun tosaigh i 1927. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1932 as.


Heitreacrómaitin.
Ar dtús, aithníodh í mar na codanna sin de chrómasóm a bhíonn níos dlúithe dingthe, agus ruaimnithe níos tibhe le linn na cilldeighilte, ná aon chodanna eile nach mbíonn dingthe ná ruaimnithe (an t-eocrómaitin). Bíonn an heitreacrómaitin flúirseach timpeall réigiún cheintrimír an chrómasóim go príomha, mar nach bhfuil an oiread sin géinte códaithe, bíodh is go bhfuil an-chuid seichimh atriallacha DNA. I láthair na huaire, glactar mar heitreacrómaitin aon réigiún de chrómasóm dlúth ina bhfuil an crómaitin neamhghníomhach ó thaobh trascríofa de.


Helene.
An 12ú saitilít nádúrtha (gealach) de chuid Satairn, a fionnadh i 1980. 377,000 km amach ón bpláinéad, 36 km ar trastomhas, ag taisteal ar an bhfithis chéanna le Dione.


Helios (spásárthach).
Comhaistear spáis idir an Iar-Ghearmáin is na Stáit Aontaithe chun staidéar a dhéanamh ar an meán idirphláinéadach, timpeall 0.3 AU ón nGrian (is é sin, taobh istigh d'fhithis Mhearcair). Thóg na Gearmánaigh dhá spásárthach agus lainseáladh ar fheithiclí Titan III-Centaur iad i 1974 is 1976. D'fhan siad ag obair go rathúil ar feadh 10 mbliain, ag tarchur sonraí go dtí stáisiúin talún na Gearmáine is córas NASA.


Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz.
Eolaí Gearmánach ab ea Hermann Ludwig Ferdinand von Helmholtz (1821-1894). Rinne sé taighde suntasach ar dhlí imchoimeád an fhuinnimh, teirmidinimic, leictridinimic agus leictreamaighnéadas. D'fheabhsaigh sé teoiric Young ar radharc daite na súl, agus mhínigh próiseas ceartaithe na súl. D'fhionn sé an t-oftalmascóp.


Jan Baptist van Helmont.
Ceimicí a rugadh sa Bhruiséil ab ea Jan Baptist van Helmont (1579-1644). D'fhionn sé an téarma gás, agus ba é an chéad duine a ghlac le leáphointe oighir is fiuchphointe uisce mar chaighdeáin nó pointí tagartha i dtomhas na teochta.


Hemiptera.
Grúpa feithidí a chuimsíonn dhá ord, Homoptera is Heteroptera.


Cráitéar Henbury.
Cráitéar dreigíte i dtuaisceart na hAstráile, timpeall 100 km ó Alice Springs.


Joseph Henry.
Fisicí Meiriceánach ab ea Joseph Henry (1797-1878). An chéad stiúrthóir ar Institiúid Smithsonian i Washington. D'fheabhsaigh sé an leictreamaighnéad, d'fhionn an féinionduchtas, agus d'fhionn prionsabal an ionduchtaithe leictreamaighnéadaigh neamhspleách ar Faraday.


William Henry.
Ceimicí a rugadh i Manchain ab ea William Henry (12 Nollaig 1774 – 2 Meán Fómhair 1836). Cheap sé dlí a ainmníodh as, go bhfuil an oiread mól gáis a thuaslagtar i leacht i gcomhréir dhíreach le brú an gháis sin os cionn an leachta (nuair nach dtarlaíonn aon imoibriú ceimiceach eatarthu). Tagann an dlí seo san áireamh i dtáirgeadh deochanna carbónáitithe. Léiríonn sé conas a tharlaíonn galar díbhrú do thumadóir, agus conas é a leigheas.


Heorastaic.
Is éard is heorastaic ann ná modh oibre matamaiticiúil ina ndéantar buillí faoi thuairim, nó oibriú trí thástáil is earráid, chun fadhb a réiteach. Bíonn na buillí faoi thuairim seo bunaithe ar réamheolas is taighde ar an gcóras atá idir camáin, chun iad a dhéanamh níos oiriúnaí beaichte.
Baineann an réimse seo le hintleacht shaorga, agus is áisiúil é i gclárú an ríomhaire nuair nach féidir algartam cuimsitheach a leagan amach.


William Herschel.
Réalteolaí agus ceoltóir a rugadh i Hannover na Gearmáine ab ea William Herschel (15 Samhain 1738 – 25 Lúnasa 1822). Chuaigh sé go Sasana nuair a bhí sé in aois a 19 bliana agus chaith sé an chuid eile dá shaol ansin. Thóg sé an teileascóp frithchaiteach ba mhó ag an am, agus d'fhionn an pláinéad Úránas leis i 1781, chomh maith le Titania agus Oberon, dhá ghealach de chuid Úráranais. Rinne sé breathnuithe ar dhéréaltaí, agus thiomsaigh catalóg cháiliúil réaltaí.
Sheinn Herschel roinnt uirlisí ceoil agus cumadóir ceoil a bhí ann freisin. Chum sé 24 shiansa agus roinnt míreanna ceoil eile. I Slough Shasana a fuair sé bás.


Alfred Day Hershey.
Bitheolaí a rugadh in Owosso, Michigan ab ea Alfred Day Hershey (1908-1997). Rinne sé taighde ar na víris a ionfhabhtaíonn baictéir (na baictéarafagaigh), agus chruthaigh gurb é DNA an t-ábhar géiniteach sa bhfagach. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Max Delbrück is Salvador Luria i 1969.


Avram Hershko.
Bitheolaí a rugadh ar 31 Nollaig 1937 i gKarkag na hUngáire is ea Avram Hershko. Leis an ainm Herskó Ferenc a rugadh é. Chuir sé faoi san Iosrael sa bhliain 1950. Bhain sé dochtúireacht amach in Iarúsailéim agus oibríonn sé anois leis an Technion in Haifa. Roinn sé Duais Nobel na Ceimice i 2004 le Aaron Ciechanover is Irwin Rose as a bhfionnachtain go bhfuil meicníocht ann chun próitéiní a dhíghrádú trí mheán úibicitine.


Gustav Hertz.
Fisicí Gearmánach ab ea Gustav Hertz (1887-1975). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic le Franck i 1925 as dlíthe imbhualadh ábhar le leictreoin a mhíniú. Rinne sé taighde núicléach san Aontas Sóivéadach i ndiaidh an dara cogadh domhanda.


Heinrich Rudolf Hertz.
Fisicí a rugadh i Hamburg na Gearmáine ab ea Heinrich Rudolf Hertz (22 Feabhra 1857 – 1 Eanáir 1894). Rinne sé saothar tábhachtach ar thonnta leictreamaighnéadacha, agus d'fhionn tonnta raidió. Ainmnítear aonad tomhais SI na minicíochta as, an heirts.


Léaráid Hertzsprung-Russell.
Graf le comhordanáidí, lárphointí speictream réaltaí ar an x-ais, agus lonrachas réaltaí ar an y-ais, ina gcuirtear spota i gcomhair gach réalta. Faightear go luíonn na gnáthréaltaí atá ag comhleá is ag ídiú hidrigine ar bhanda trasnánach a shíneann ó luach ard lonrachais is lárphointe speictrim íseal síos go dtí lonrachas íseal is lárphointe speictrim ard. Tugtar an príomhsheicheamh ar na réaltaí sa bhanda seo. Titeann abhacréaltaí bána cuid mhaith faoi bhun banda an phríomhsheichimh. Titeann ollréaltaí dearga i mbailiúchán go maith os cionn an bhanda, agus na forollréaltaí os cionn na n-ollréaltaí dearga. Réalteolaí Danmhargach, Ejnar Hertzsprung (1873-1967), agus réalteolaí Meiriceánach, Henry Russell (1877-1957), a rinne an léaráid cuimsithe seo ar na réaltaí, timpeall an ama chéanna agus neamhspleách ar a chéile.


Victor Franz Hess.
Fisicí a rugadh i Waldstein na hOstaire ab ea Victor Franz Hess (24 Meitheamh 1883 – 17 Nollaig 1964). Thóg sé soithigh ianúcháin suas i mbalúin leis (1911-1912) agus fuair amach gur mhéadaigh an déine radaíochta de réir na hairde san atmaisféar. Chruthaigh sé gur tháinig an radaíocht ardfhuinnimh ón spás amuigh, gur radaíocht chosmach í. Chabhraigh sé le ráta astaithe alfacháithníní ó ghram raidiam a thomhas i 1918. Roinn sé Duais Nobel na Fisice le Carl Anderson i 1936 as a shaothar bunúsach ar ghathanna cosmacha. D'éag sé i Mount Vernon, Nua-Eabhrac.
Chuir sé faoi sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1938 chun géarleanúint na Naitsíoch a sheachaint. Ba Ghiúdach í an chéad bhean chéile aige. D'fhan siad sna Stáit Aontaithe agus sa bhliain 1944 ghlac sé saoránacht Mheiriceánach.


Walter Rudolf Hess.
Fiseolaí a rugadh i bhFrauenfeld na hEilvéise ab ea Walter Rudolf Hess (17 Márta 1881 – 12 Lúnasa 1973). Rinne sé taighde ar rialú bhrú na fola, ráta buailte an chroí, agus a ngaolta siúd le riospráid. Ó 1925 dhírigh a thaighde ar fheidhmeanna na struchtúr ag bun na hinchinne. Shaothraigh sé leictreoidí míne snáthaide le pointí áitiúla san inchinn a spreagadh, agus thaispeáin gur athraigh spreagthaí ag pointí ar leith sa hipeatalamas teocht na colainne, ráta an chroí, nó brú na fola, rud a chuir fearg, spreagadh chun gnéis, nó codladh ar dhuine. Sa bhliain 1949 bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le António Egas Muniz as a shaothar cuimsitheach ar an inchinn.


Heteroptera.
Ord mór feithidí a chuimsíonn na fíorfhrídí. De ghnáth, an cholainn brúite síos, na sciatháin thosaigh leathrúil ag a mbun is scannánach ag a gceann. Codanna an bhéil athraithe chun tollta nó diúil. Itheann siad plandaí, fungais nó creach. Gan pas pupach sa timthriall beatha. Timpeall 35,000 speiceas ann, ina measc cuid mhaith lotnaidí barr is iompróirí galar.


Anthony Hewish.
Radairéalteolaí a rugadh i bhFowydh i gCorn na Breataine is ea Anthony Hewish (1924-). Lena mhac léinn Susan Jocelyn (Burnell) Bell (1943-), d'fhionn sé pulsáir. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic i 1974 le Martin Ryle, a mhúinteoir féin, as an obair ar phulsáir.


Thor Heyerdahl.
Antraipeolaí a rugadh i Larvik na hIorua ab ea Thor Heyerdahl (6 Deireadh Fómhair 1914 – 18 Aibreán 2002). Sa bhliain 1947 sheol sé rafta balsa, "Kon-Tiki", trasna an Aigéin Chiúin ó Pheiriú go hoileánra Thuamatú chun taispeáint gurbh fhéidir le hIndiaigh Pheiriú taisteal go dtí an Pholainéis agus cur fúthu ansin — ach níl aon fhianaise go ndearna siad amhlaidh. I 1970 sheol sé bád paipíre, "Ra II", ó Mharacó go dtí na hIndiacha Thiar. I 1977-1978 rinne sé an t-aistear ón Iaráic go Diobúití ar bhád giolcach, "Tigris".


Corneille Heymans.
Fiseolaí a rugadh i Ghent na Beilge ab ea Corneille Jean François Heymans (28 Márta 1892 – 18 Iúil 1968). Ina thaighde ar an riospráid, léirigh sé na córais néarógacha a rialaíonn an riospráid, na struchtúir néarógacha braiteora sna hartairí a bhraitheann brú na fola is ceimiceáin sa bhfuil, agus a bpáirteanna siúd i rialú ráta is doimhneachta na riospráide. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1938.


Hibisceas.
Planda nó tom bliantúil nó ilbhliantúil atá dúchasach do réigiúin theo. Na bláthanna an-mhór feiceálach cúigpheitealach go minic, agus na staimíní aontaithe i gcolún lárnach. Fástar go minic mar mhaisiúchán é, ach soláthraíonn cuid acu snáithíní áisiúla is torthaí inite.


Hibrid.
Toradh ar thrasphórú dhá chineál éagsúla plandaí nó ainmhithe chun airíonna an dá chineál a chomhchuingriú. Baintear feidhm as hibridiú sa talmhaíocht chun barraphlandaí níos fearr, mar arbhar, a tháirgeadh. Go minic, fásann an t-orgánach hibrideach, planda nó ainmhí, i bhfad níos bríomhaire ná an bunorgánach, agus tugtar fuinneamh hibrideach air seo. Ní bhíonn gnéithe hibrideacha leath chomh hiontaofa le gnéithe a chumtar le hinnealtóireacht ghéiniteach chun airíonna a sheoladh ar aghaidh dá sliocht. Baintear feidhm as an téarma ‘hibrideach’ chun cur síos ar rud de bhunús nó comhdhéanamh measctha. Mar shampla, tugtar feithicil hibrideach ar fheithicil ina bhfuil inneall dócháin inmheánaigh chomh maith le mótar leictreach chun tiomána.


Hicearaí.
Crann ard duillsilteach, le coirt mhosach uaireanta, atá dúchasach d'oirthear na hÁise agus iarthar Mheiriceá Thuaidh. Na duilleoga roinnte go cleiteach i nduilleoigíní mínfhiaclacha. Na bláthanna beag glas gan pheitil (na fireannaigh ina gcaitíní, na baineannaigh ina gcrobhaingí). An cnó 4 sheomra inite.


Hidrealú.
Scoilt móilín trí ghníomhú uisce. Úsáidtear an téarma go príomha ar thiontú eistir chuig alcól is aigéad (i dtiontú saille go dtí gliosról is aigéid shailleacha, mar shampla) agus cúlú an pholaiméiriúchán comhdhlúthúcháin, chun próitéiní a bhriseadh ina n-aimínaigéid is polaishiúicrídí a thiontú ina siúcraí. Úsáidtear an téarma freisin chun cur síos ar thiontú salann aigéid nó buin ar ais go dtí an t-aigéad nó an bun sin.


Hidreaponaic.
Fás plandaí i dtuaslagáin chothaitheacha, gan aon ithir san áireamh. Úsaidtear an modh seo i dtáirgeadh trátaí is cúcamair ardchaighdeáin faoi ghloine. I saothrú uisce, crochtar na plandaí ó struchtúr in airde agus a bhfréamhacha tumtha san uisce a chuimsíonn na cothaithigh. I gcomhshaothrú, is féidir na fréamhacha a chur in ábhair cosúil le gaineamh garbh, gairbhéal, móin nó veirmicilít.


Hidreolaíocht.
Eolaíocht a bhaineann le tarlú is dáileadh an uisce ar, agus gar do, dhromchla an Domhain, sna haigéin is an t-atmaisféar, idirghníomhú an uisce leis an gcomhshaol, agus uisce úr (fionnuisce) mar acmhainn. Bíonn an timthriall hidreolaíoch idir camáin ag hidreolaithe. Galaíonn uisce ó na haigéin. Gluaiseann aer tais ón aigéan isteach thar na hilchríocha, comhdhlúthaíonn agus titeann go talamh. Ansin de réir a chéile, gluaiseann sé ar ais go dtí an t-aigéan trí thaomadh is rith na n-aibhneacha, galú ó locha is uisce oscailte, agus trasghalú ó fhásra. Tagann ábhair cosúil le scéimeanna uiscithe, dearadh is tógáil dambaí, draenáil, rialúchán tuilte, cumhacht leictreach hidrileictreach, soláthar uisce inólta, córais séarachais, agus bainistiú na n-acmhainní uisce isteach sa hidreolaíocht.


Hidribhitheolaíocht.
Staidéar ar bheatha i ngnáthóga uisciúla, uisce úr go háirithe. Baineann sí le plandaí is ainmhithe planctónacha agus a ngaolta le príomhthréithe fisiciúla is ceimiceacha sa cholún uisce.


Hidríd.
Aon chomhdhúil hidrigine. Rangaítear i 3 rang iad: hidrídí comhfhiúsacha, comhdhúile móilíneacha le neamh-mhiotail (cosúil le clóiríd hidrigine, HCl, uisce, H2O, is amóinia, NH3); hidrídí miotalacha, le hairíonna cóimhiotal, a dhéantar leis an gcuid is mó de na miotail trasdula; agus hidrídí salanda, comhdhúile ianacha, déanta leis na dúile alcaile is cré-alcaileacha, ina bhfuil an hidrigin i láthair mar an ian hidríde H- (mar shampla, hidríd sóidiam, NaH).


Hidrifileach.
Sa cheimic, airí uisce-éilitheach a bhíonn ag grúpaí polacha agus an chuid is mó de na comhdhúile ianacha. Malairt dhíreach an airí hidreafóbaigh, a bhíonn ag comhdhúile comhfhiúsacha neamhpholacha, cosúil leis na hidreacarbóin (olaí, mar shampla).


Hidriginiú.
Suimiú hidrigine le comhdhúil. Tugtar dí-ocsaídiú ar an imoibriú seo freisin. Ceann de na himoibrithe hidriginithe is tábhachtaí is ea an t-imoibriú ag an nasc dúbailte hidreacarbóin, mar shampla i dtiontú eitiléine go heatán: CH2 = CH2 + H2 → CH3-CH3. Tá an t-imoibriú seo tábhachtach go háirithe i sáithiú saille agus scagadh is próiseáil peitriliam.


William Higgins.
Ceimicí a rugadh i gCúil Mhuine, Contae Shligigh, ab ea William Higgins (1763-1825). D'fhoilsigh sé "The Comparative View of the Phlogistic and Antiphlogistic Theories" (Léargas Comparáideach ar an Teoiric Fhlógastónach is an Teoiric Fhrithfhlógastónach, 1789) a chabhraigh go héifeachtach le hobair thurgnamhach Lavoisier chun coincheap an fhlógastóin a ruaigeadh. Chuir sé go mór le bunú na ceimice eolaíochtúla cainníochtúla.


David Hilbert.
Matamaiticeoir Gearmánach a rugadh i gKaliningrad na Rúise (Königsberg na Prúise ag an am) ab ea David Hilbert (23 Eanáir 1862 – 14 Feabhra 1943). Rinne sé obair cheannródaíoch san uimhirtheoiric, teoiric na do-athraitheachta, geoiméadracht ailgéabrach, agus feidhmiú cothromóidí difreálacha ar fhadhbanna fisiciúla.


Himalia.
Radharc ar Himalia ón spásárthach "Cassini" (iúl curtha uirthi i lár an ghrianghraif ag an tsaighead bheag bhuí)
An 6ú saitilít nádúrtha de chuid Iúpatair is ea Himalia. Sa bhliain 1906 a fionnadh í. Tá Himalia 11,480,000 km amach ó Iúpatar, le trastomhas timpeall 186 km.


Himlic.
Crann giúise buaircíneach síorghlas, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh agus oirthear na hÁise. Na géaga cromtha, a duilleoga gearr caol in dhá líne. Aibíonn na buaircíní tar éis bliana, ach ní chaitheann síolta go dtí an dara bliain. Táirgeann sí adhmad, pic Cheanadach, agus coirt súdaireachta.


Hindenburg.
Aerlong cháiliúil, bunaithe ar fhráma docht, a thóg rialtas na Gearmáine i 1936. In ann 72 paisinéar a iompar ar stíl a bhí inchurtha leis na línéir ar an aigéan. Rinne sí 63 eitilt rathúil, an chuid is mó trasna an Aigéin Atlantaigh. Ach chuaigh sí trí thine i 1937 is í ag tuirlingt chun feistithe i Lakehurst, New Jersey, agus cailleadh 35 duine ar bord is duine amháin ar an talamh. Is dócha gur adhain splanc leictreastatach san atmaisféar ligean hidrigine as an aerlong. Chuir an tragóid seo deireadh le ré na n-aerlong.


Hine.
Tom síorghlas a fhásann 3 m ar airde, dúchasach do na trópaicí sa Seandomhan. Na duilleoga urchomhaireach, ubhchruthach go dtí lansa-chruthach. Na bláthanna ceathairpheitealach, bán, bándearg nó dearg. An toradh ina chochall 3 sheomra. Táirgeann na duilleoga mionaithe dath dearg, atá in úsáid mar chosmaid chraicinn is ghruaige leis na cianta.


Cyril Norman Hinshelwood.
Ceimicí a rugadh i Londain Shasana ab ea Cyril Norman Hinshelwood (19 Meitheamh 1897 – 9 Deireadh Fómhair 1967). Rinne sé taighde ar iarmhairtí drugaí ar chealla baictéar, agus cinéitic imoibrithe ceimiceacha.
Roinn sé Duais Nobel na Ceimice sa bhliain 1956 le Nikolai Semenov as an saothar ar chinéitic imoibrithe.


Christopher Hinton.
Innealtóir núicléach a rugadh i dTisbury, Shasana ab ea Christopher Hinton (12 Bealtaine 1901 – 22 Meitheamh 1983). Thóg sé an chéad stáisiún núicléach cumarsáideach mórscála i gCalder Hall, Cumbria, a thosaigh i 1956 agus a tháinig chun deireadh a ré i 2003.


Hiodra.
Cineál céalantrátach aonarach úruisce. An cholainn i bhfoirm gais, greamaithe ag a bun; an béal ag a barr, timpeallaithe le brathribí. Gabhann sé creach le cealla loiscneacha ar na brathribí. Tagann an gnáthdhath glas ó chealla alga ghlais sa cholainn. Atáirgeann sé trí bhachlú, den chuid is mó.


Hiodracafalas.
Carnadh mínormálta sreabháin cheirbrispíonaigh taobh istigh den chóras méadailíneach san inchinn. Tarlaíonn sé de bharr ráta mínormálta déanta sreabháin, nó bac ar a shreabhadh amach as an inchinn. Féadfaidh a leithéid tarlú ar chúiseanna éagsula: éalanga ó bhroinn, siadaí inchinne, rith fola san inchinn, nó ionfhabhtuithe an néarchórais lárnaigh (mar shampla, meiningíteas). Mar thoradh, borrann an inchinn, agus má tharlaíonn sé i naíonán, borrann an bhlaosc freisin.


Hiodrachás.
Struchtúr buan chun uisce nó talamh bhog a choimeád amach as láithreán ina bhfuil dúshraith foirgnimh á leagan. Cineálacha éagsúla in úsáid: an hiodrachás oscailte atá oscailte ag a bharr is ag a bhun, an hiodrachás bosca atá oscailte ag a bharr is iata ag a bhun, agus an hiodrachás neomatach ina bhfuil seomra oibre le haer comhbhrúite ann chun an t-uisce a choinneáil amach.


Hiodragrafaíocht.
Eolaíocht a bhaineann le mapáil na réigiún ar Domhan atá clúdaithe le huisce, fairsinge, imeallbhoird, doimhneacht, salandacht, íonacht, soladacht is leachtacht, soghluaisteacht, acmhainní iasc, loingeas is loingseoireacht, aeráid is aimsir, agus airíonna uile eile na réigiún uisciúil a thomhas, a chinntiú is a thuiscint.


Hiodrainsia.
Tom hiodrainsia ag fás in ithir alcaileach
Tom síorghlas nó duillsilteach nó dreaptha le fréamhacha aerga é an hiodrainsia, dúchasach don Áise agus Meiriceá Thuaidh is Theas. Na duilleoga ubhchruthach i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna i gcinn, na cinn bheaga torthúil is na cinn mhóra seasc. Dhá shaghas an-choitianta mar mhaisiúchán: láschaipíní le cinn le bláthanna móra seasca timpeall ar na cinn torthúla, agus mapachaipíní le cinn le bláthanna móra seasca amháin. Táirgeann an dá shaghas bláthanna gorma nuair a bhíonn an ithir fúthu aigéadach, agus bláthanna bándearga nuair a bhíonn sí alcaileach.


Hiodráit.
Comhdhúil a chuimsíonn uisce, agus an t-uisce inti i bhfoirm uisce chriostalúcháin de ghnáth, mar atá i ngipseam, CaSO4.2H2O, hiodráid sulfáit chailciam. Ach is féidir an t-uisce a chomhshnaidhmeadh isteach sa mhóilín, mar a tharlaíonn i hiodráit chlórail, CCl3CH(OH)2, ó chlóral, CCl3CHO.


Hiodráitiú.
Imoibriú ábhair le huisce chun aducht a chruthú. Mar shampla, tugann hiodráitiú eitiléine, CH2 = CH2, eatánól, CH3 = CH2OH. Go minic, is hiodráit é táirge an imoibrithe.


Hiodrálaic.
Staidéar ar chórais le leachtanna statacha nó faoi ghluaisne, chun fórsa a tharchur. Go minic, is uisce nó ola an leacht tarchuir. Baineann aon inneall a úsáideann, a rialaíonn nó a choinníonn leacht feidhm as prionsabail na hiodrálaice. Tagann feidhmeanna na hiodrálaice i gceist in uisciú, soláthar uisce do theach nó ionad oibre, cumhacht hidrileictreach, agus dearadh dambaí, canálacha is píobán. Bíonn córais hiodrálacha coscán sa chuid is mó d'fheithiclí bóthair. Braitheann an fáisceán hiodrálach ar fhórsa beag, f, a chur i bhfeidhm ar fhairsinge bheag, a, le bru a chruthú: p = f/a. De réir prionsabal Pascal, tarchuirtear an brú seo trí phíobáin chuig fairsinge níos mó, A, áit a bhfeidhmíonn an fhairsinge sin fórsa, F, ionas gur F/A = p, agus mar sin F = (f/a) A = (A/a) f. Is iolraitheoir agus tarchuradóir fórsa é an fáisceán brú.


Hiodrálais.
Saghas orgáin ársa a thóg an ceapadóir Gréagach Teisibias sa 3ú céad RC. Bhain sé feidhm as uisce chun brú tairiseach a choinneáil sna píopaí. Glactar leis mar shinsearach ar orgán an lae inniu.


Hiodrascragall.
Soitheach í hiodrascragall ar féidir a thoillíocht (an toirt uisce a thógann nó a dhíláithríonn sé chun a bhuacacht a chinntiú) a laghdú trína ardú amach as an uisce tar éis luas áirithe a bhaint amach. Bíonn scragaill gléasta ar thaobhanna an tsoithigh níos doimhne ná doimhneacht na cabhlach, ionas go mbíonn siad mar eiteoga san aer agus an soitheach ag cúrsáil. Rinneadh trialacha ar a leithéid de shoitheach san Iodáil i 1906, ach níor cuireadh i seirbhís chumarsáideach é go dtí na 1950idí. Éiríonn leis na hárthaigh seo ar locha agus farraigí mar a mbíonn na huiscí socair an chuid is mó den am.


Hiodrocsaíd.
An t-ian OH-, nó aon chomhdhúil ina bhfuil sé. Níl ach hiodrocsaídí na miotail alcaile, i measc na hiodrocsaídí miotalacha uile, intuaslagtha in uisce. Tá tuaslagthacht hiodrocsaídí cailciam, strointiam is bairiam in uisce i bhfad níos lú ná tuaslagthacht na hiodrocsaídí miotalacha alcaile. Is bunanna láidre iad a tháirgeann tuaslagán le luach ard pH.


Hioparcas.
Réalteolaí a rugadh i Nícé ar oileán Ródas ab ea Hioparcas (2ú céad RC). Thiomsaigh sé catalóg d'ionaid 850 réalta, agus rinne amach fad cruinn na bliana (ceart laistigh de 7 nóiméad).


Hiopnóis.
Staid neamhbhuan, cosúil le támhnéal, is féidir a ionduchtú i nduine trí inmheabhrú. Sa staid seo is féidir feiniméin áirithe (athruithe cuimhne, inmheabhraitheacht mhéadaithe) a ionduchtú mar fhreagairt ar spreagthaí béil nó eile. Níl aon ghaol idir támhnéal hiopnóiseach agus codladh, ach bíonn cúngú freagairtí sa duine faoi hiopnóis. Níl sí iontaofa mar mhodh cóireála ar riochtaí. Baineann othair áirithe torthaí an-mhaithe aisti, ach ní bhaineann othair eile toradh ar bith. Baintear feidhm as hiopnóis chun iompair andúileacha a laghdú (mar shampla, caitheamh toitíní) agus imní a mhaolú. Mesmer sa bhFrainc a bhain feidhm aisti ar dtús, agus cheap an máinlia Briotanach James Braid (1795-1860) an téarma hiopnóis.


Hiopnóisigh.
Hiopnóisí Drugaí a chuireann codlatacht is codladh chun cinn. Ina measc tá beinsidhé-asaipíní is barbatúráití. Úsáidtear dáileoga ísle díobh mar shuaimhneasáin.


Hipea.
Ainm coitianta ar thiasulfáit sóidiam (a dtugtaí hipeasulfáit uirthi in earráid), an tuaslagán fosúcháin i bpróiseáil grianghrafadóireachta.


Hipeacoindre.
Cúram iomarcach intinne ar shláinte fhisiciúil agus eagla iomarcach faoi ghalair. Ceapann an hipeacoindreach gur toradh ar ghalair throma a bhíonn i siomtóim choitianta fhisiciúla (mar shampla, gur siad inchinne is bun le tinneas cinn). Is féidir go gcuirfidh an eagla roimh ghalair isteach ar ghnáthchúrsaí an lae, le scrúduithe fánacha dochtúra agus laghdú muiníne as dochtúirí.


Hipearbóil.
Sa mhatamaitic, lócas pointe a ghluaiseann ionas gur tairiseach difríocht na bhfad uaidh go dtí dhá phointe fhosaithe (na fócais). Is féidir í a shainmhíniú freisin mar ghearradh trí chón dúbailte, nó lócas pointe a ghluaiseann ionas go bhfuil a fhad ó fhócas amháin i gcomhréir lena fhad ó líne fhosaithe dhíreach (an treoirlíne), agus an tairiseach comhréire níos mó ná 1. Gluaiseann cuid de na cóiméid i bhfithisí hipearbóileacha, agus úsáidtear an cuar go mionmhinic san ailtireacht.


Hipiglicéime.
Leibhéal siúcra sa bhfuil níos lú ná an leibhéal normálta. Is annamh é ach i ndiaibéitigh a thógann an iomarca insline de dhearmad. Lagaíonn sé duine ar dtús, le cur allais is mearbhall, agus is féidir go leanfaidh titim i bhfanntais is cóma. Is féidir an leibhéal ceart siúcra a aischothú trí shiúcra a thabhairt le n-ithe nó instealladh infhéitheach.


Hipirchiúb (ríomhaireacht).
Sa ríomhaireacht, ceangal roinnt ríomhairí i bhfoirm ciúibe, a cheanglaítear le chéile ó thaobh teileachumarsáide de chun gur féidir leis na ríomhairí uile feidhmiú i dtreocheangal ar ghnéithe difriúla de chlár an-chasta ag an am céanna agus réitigh a aimsiú go tapa. Is féidir líon na ríomhairí a mhéadú chun clár níos casta a phróiseáil nó clár ar leith a phróiseáil níos tapa.


Hipirchiúb (matamaitic).
Sa mhatamaitic, analóg cheathairthoiseach ciúib. I gciúb tagann 4 aghaidh chearnach le chéile ag gach stuaic, ach i hipirchiúb tagann 4 chiúb le chéile ag gach stuaic. Chun ciúb a tharraingt ar páipéar, is gá an ciúb tríthoiseach a léiriú ar dhromchla déthoiseach. Chun hipirchiúb a tharraingt ar páipéar, is gá an hipirchiúb ceathairthoiseach a léiriú ar pháipéar déthoiseach. Sa léiriú seo, tugann gach ciúb aghaidh ar 6 cinn eile, agus tagann 4 chiúb le chéile ag gach stuaic. Sa léiriú bíonn ciúb amháin mór, ciúb eile beag, agus cuma pirimidí barrscoite ar na 4 cinn eile.


Hipirghníomhaíocht.
Iompar róghníomhach neamhrialaithe, in eindí le heasnamh airde agus dianmhachnaimh ar thasc ar leith. Feictear níos minice i measc leanaí ná daoine fásta í, agus tugtar "neamhord hipirghníomhaíochta easnamh airde (ADHD)" uirthi. Is féidir go mbeidh sí mar thoradh ar ghortú inchinne. Braitheadh í i bpáistí uathacha, páistí imníocha, páistí le hipirtíoróideacht, daoine le scitsifréine chatatónach, agus daoine a d'fhulaing einceifilíteas san eipidéim a tharla díreach i ndiaidh an chéad chogadh domhanda.


Hipirglicéime.
Is éard atá i gceist le hipirglicéime leibhéal siúcra sa bhfuil os cionn an uasleibhéil normálta, is é sin, 160 mg i 100 ml fola.


Hipirmheáin.
Is éard atá i gceist le hipirmheáin ná foirm cháipéise is féidir a stóráil i ríomhaire, a chuimsíonn gnéithe téacs, fuaime is seicheamh físe, agus cláir ríomhaire, atá nasctha le chéile ionas gur féidir le húsáideoir lascadh anonn is anall idir na gnéithe go héasca. Is féidir an clár ríomhaire a ghníomhachtú taobh istigh den cháipéis, agus an cháipéis a athrú. Nuair a dhéantar na hoibríochtaí seo taobh istigh de bhunachar nach bhfuil ann ach téacsanna, tugtar "hipirtéacs" air.


Hipirteirme.
Úsáid fiabhrais shaorga chun galar a chóireáil. Is féidir an fiabhras a ionduchtú le teas, hidriteiripe (le gal nó tumadh i bhfolcadh te), diaiteirme, nó instealladh le próitéiní coimhthíocha. De bhrí gur freagairt nádúrtha na colainne ar ionfhabhtú nó galar eile an fiabhras, samhlaítear go mb'fhéidir go mbeidh toradh fónta ar fhiabhras saorga. Is í an aidhm ná an teocht i gcroílár an colainne a choinneáil ag 40 °C ar feadh uaire, rud a mhéadaíonn tréscaoilteacht na gceall, a mhéadaíonn cuid de na freagairtí imdhíonacha, agus a chuireann le díothú ceall atá íogair don téamh (miocrorgánaigh ina measc). Is féidir go mbeidh a leithéid de theiripe baolach do pháistí is seandaoine, mar nach mbíonn meicníochtaí téagartha rialaithe teochta acu siúd, agus d'othair atá buailte le galair chairdiashoithíocha. Baineadh feidhm as an teiripe le haghaidh raon leathan riochtaí, ailse, SEIF, agus gortuithe spóirt ina measc.


Hipirtheannas.
Riocht ina mbíonn an brú fola siostólach is an brú fola diastólach ardaithe thar na leibhéil normálta. Is hipirtheannas urchóideach é nuair a bhíonn an brú diastólach os cionn 130 mmHg, agus is garbhaol báis é sin. Déanann aon leibhéal os cionn an leibhéil normálta damáiste éigin do na fuileadáin ar fud na colainne. Is iad na fuileadáin san inchinn, na súile, an croí agus na duáin is leochailí. Mar thoradh ar hipirtheannas, is féidir go bhfaighidh duine stróc, drochradharc súl, galar corónach croí, agus cliseadh na nduán. Ní fios go cruinn cad a chuireann tús le hipirtheannas in an-chuid cásanna, ach is eol go gcuireann raimhre is caitheamh toitíní leis. I gcásanna ar leith, cosúil le siondróm Cushing agus galar na nduán, mar a mbíonn tál na hormón suaite, is eol go gcuireann a leithéid tús le hipirtheannas.


Hipiteirme.
Teocht 35° go domhain sa cholainn, tomhaiste le teirmiméadar sa reicteam. Tarlaíonn sí tar éis don cholainn a bheith tumtha in uisce fuar, nochtaithe do theocht íseal comhshaoil, neamhchomhfhiosach nó daingnithe doghluaiste le fada (i nimhiú alcóil, hipitíoróideacht, tar éis stróic nó taom croí). Bíonn naíonáin is seandaoine leochaileach go háirithe. Is é crith an chéad fhreagairt ar laghdú teocht na colainne. Ina dhiaidh sin cuirtear isteach ar mhatáin an chroí, rud a mhoillíonn bualadh an chroí, a laghdaíonn brú na fola, agus a chuireann tús le heaspa rithime i mbualadh an chroí. Cuirtear isteach ansin ar fheidhmiú meabhrach, agus leanann mearbhall, díchuimhne, cailliúint comhfheasa, is bás. Chun cóireáil ar dhuine le hipiteirme, is gá é a théamh de réir a chéile. Tá riochtaí ann a gcabhraíonn sé lena mbainistiú teocht an othair a choinneáil rialaithe ag luach íseal.


Hipparcos.
Saitilít a lainseáil an ESA i 1989 is ea Hipparcos arb é a mhisean ionad, gile, fad is gluaiseacht na réaltaí a thomhas cuid mhaith níos cruinne ná mar is féidir le teileascóip ar Domhan, mar a gcuireann neamhshocracht an atmaisféir isteach go mór ar na braistintí is na tomhais. Mar thoradh, foilsíodh catalóg nua Hipparcos i 1997, le sonraí ar 100,000 réalta.


Hipparion.
Capall a thosaigh i Meiriceá Thuaidh timpeall 15 milliún bliain ó shin is a scaip go forleathan ar thalamh féaraigh an tSeandomhain. Chuaigh sé i léig sa ré Phléisticéineach, agus fuarthas iontaisí de. Patrúin chasta cruain ar fhiacla na ngiall, agus na méara coise cliathánacha laghdaithe go mór.


Hipsiméadar.
Ionstraim chun airde a thomhas trí iarmhairt na hairde ar fhiuchphointe leachta a bhrath. De bhrí go mbraitheann an fiuchphointe ar an mbrú, laghdaíonn sé le méadú airde.


Histeaimín.
Díorthaíoch d'aimínaigéad a dtáltar méid an-bheag de go nádúrtha ag an gcolainn. Méadaíonn an tál nuair a spreagtar an córas imdhíonach chun tuilleadh gníomhaíochta i gcás an fhiabhras léana nó aon fhrithghnímh ailléirgigh. Cuireann an histeaimín breise tús le sraothartach, tochas, íth, sileadh súile, agus siomtóim mhíchompórdacha eile. Baintear feidhm as raon drugaí a dtugtar "na hantaihisteaimíní" orthu chun histeaimín a chealú. Nuair a tharlaíonn gortú d'orgán ar bith sa cholainn táltar an-chuid histeaimín, rud a chuireann tús le leathnú na bhfuileadán agus a laghdaíonn an brú fola ar an gcaoi seo.


Histéire.
Sa ghnáthchaint, téarma dímheasúil ar iompar gáifeach. Sa tsíceolaíocht, is téarma é ar ghalar néaróiseach nó siomtóm ina bhfuil léiriú nó dífheidhmiú fisiciúil gan cúis orgánach inaimsithe. Úsáidtear an téarma freisin ar ghrúpa staideanna comhfheasa athraithe (mar shampla, cás inar féidir d'othar dul ar fán go tobann ón rud a bhí ar siúl aige agus aimnéise air ina leith ina dhiaidh). Sa tsícanailís, úsáidtear an téarma do phatrún sícphaiteolaíoch ina mbíonn an brú faoi mar phríomh-mheicníocht cosanta.


Histeolaíocht.
Staidéar micreascópach ar fhíocháin an orgánaigh bheo. Tá bealaí ruaimnithe tábhachtach chun saghsanna éagsúla ceall agus codanna éagsúla na gceall a aithint.


Histiceimic.
Ceimic na bhfíochán bitheolaíoch beo. An-tábhachtach i staidéar ar an bhfreagairt imdhíonach (mar shampla, i máinliacht ionchlannú organ).


Histireachtóime.
Obráid ina dtógtar an bhroinn amach. Gá léi i gcás ailse urchóideach na broinne, fáis éadroim (fiobróidigh) nuair a éiríonn siad ró-mhór, agus rith doshrianta fola sa bhfaighin le linn míostraithe nó tar éis breithe.


Histiréis leaisteach.
Airí ábhar ar leith, cosúil le rubar, nuair is mó an straidhn de bharr struis ar leith nuair a bhíonn an strus á mhéadú ná nuair a bhíonn sé á laghdú. I ngraf an struis i gcoinne na straidhne, nuair a mhéadaítear an strus de réir a chéile is a laghdaítear é de réir a chéile ansin, faightear lúb, agus bíonn fairsinge na lúibe i gcomhréir leis an bhfuinneamh a ídítear san abhár sa phróiseas inchúlaithe sin. Más mór fairsinge na lúibe, dhéanfadh an t-ábhar sin maolaire maith turrainge.


Histiréis mhaighnéadach.
In ábhair fhearómaighnéadacha, cosúil le hiarann, spleáchas an fhloscdhlúis mhaighnéadaigh ar an déine mhaighnéadach agus a mhaighnéadú roimhe sin. Is modh suntasach cailliúint fuinnimh í i mótair is trasfhoirmeoirí.


George Hitchings.
Ceimicí a rugadh i Hoquiam, Washington ab ea George Herbert Hitchings (18 Aibreán 1905 – 27 Feabhra 1998). Chomhoibrigh sé le Gertrude Elion i bhforbairt drugaí do chomhlacht Burroughs Wellcome. Roinn siad Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le James Whyte Black i 1988 as.


Hocas.
Luibh bhliantúil nó ilbhliantúil ó réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh. Na duilleoga roinnte i maotháin bhosacha. Na bláthanna le heipeacailís, cailís agus 5 pheiteal croíchruthach nó le heang dhomhain iontu, ar dhath an róis, corcra nó bán, go minic le féitheacha dorcha. Cuid mhaith staimíní ceangailte i gcolún lárnach. Fáinne leata teascán aon síol an toradh, cosúil le cáiseanna beaga. Gaolmhar le cadás agus hibisceas, ar cosúil le chéile a mbláthanna.


Hocas gairdín.
Planda débhliantúil nó ilbhliantúil, dúchasach don tSile ach an-choitianta i gcuid mhaith tíortha mar phlanda gairdín. Fásann an gas suas le 3 m sa dara bliain. Na duilleoga 30 cm ar leithead, cruinn le maotháin thanaí. Na bláthanna 6-7 cm ar leithead i raon leathan dathanna, ag déanamh spíce fhada.


Alan Lloyd Hodgkin.
Fiseolaí agus bithshisicí a saolaíodh i mBunbury Shasana ab ea an Ridire Alan Lloyd Hodgkin (5 Feabhra 1914 – 20 Nollaig 1998). Rinne sé taighde ar radar. Rinne sé staidéar ar sheoladh bíog leictreach ar feadh snáithíní néarógacha, agus bhuaigh Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis sa bhliain 1963 lena chomhghleacaí sa taighde seo, Andrew Huxley, agus John Carew Eccles.


Dorothy Hodgkin.
Léirshamhail de struchtúr pheinicillin a rinne Dorothy Hodgkin timpeall na bliana 1945
Ceimicí Sasanach a rugadh i gCaireo na hÉigipte ab ea Dorothy Mary Hodgkin (née Crowfoot) (12 Bealtaine 1910 – 29 Iúil 1994). Le criostalagrafaíocht X-ghathach, rinne sí struchtúr móilíní ar leith amach, ina measc peinicillin, inslin is vitimín B12. Bhuaigh sí Duais Nobel na Ceimice i 1964 as.


Jacobus Henricus van't Hoff.
Jacobus Henricus van 't Hoff
Ceimicí, i measc bunaitheoirí na ceimice fisiciúla is na steiréiceimice, a rugadh i Rotterdam na hOllainne ab ea Jacobus Henricus van 't Hoff (30 Lúnasa 1852 – 1 Márta 1911). Rinne sé an tairiscint go bhféadfadh nádúr neamhshiméadrach a bheith ag naisc le hadaimh carbóin. Chuir sé airíonna teirmidinimiciúla imoibrithe ceimiceacha san áireamh den chéad uair riamh. Chruthaigh sé gur athraigh an brú osmóiseach go díreach leis an dearbhtheocht. Rinne sé taighde ar fhoirmiú salann dúbailte. Bhuaigh sé an chéad Duais Nobel na Ceimice sa bhliain 1911.


Wilhelm Hofmeister.
Luibheolaí a rugadh i Leipzig na Gearmáine ab ea Wilhelm Friedrich Benedikt Hofmeister (18 Bealtaine 1824 – 12 Eanáir 1877). Rinne sé taighde bunúsach ar shutheolaíocht plandaí agus moirfeolaíocht chomparáideach plandaí.


Hoiméabosca.
Sa ghéinitic, seicheamh de timpeall 180 núicléitíd a chódaíonn do réigiún de 60 aimínaigéad i bpróitéiní a mbíonn baint acu le rialú an trascríofa. Fuarthas ar dtús é i nDrosophila, an chuil torthaí, ach faoi seo tá a leithéid aimsithe i ngéinte na ngnéithe eocarótacha uile (ina bhfuil an núicléas taobh istigh dá scannán féin taobh istigh den chill). De réir dealraimh, soláthraíonn siad eolas ar shuíomh atá riachtanach i gcomhair forbairt ordúil an tsutha. Tá fianaise ann i gcásanna áirithe go bhfuil ionad an hoiméabhosca ar feadh an chrómasóim gaolmhar go líneach lena chur i bhfeidhm sa phróiseas forbartha, is é sin, go mbíonn na géinte leagtha amach san ord ina gcuirtear i bhfeidhm iad i spás agus am san orgánach.


Hoiméapaite.
Cleachtadh míochaine a shaothraigh an lia Gearmánach Samuel Hahnemann go luath sa 19ú céad, ar na prionsabail go leigheasann rud riocht cosúil leis féin, agus go bhfeabhsaítear iarmhairt druga trí chaolú. Mar sin, dá dtabharfadh ródháileog druga ar leith siomtóim áirithe do dhuine, bheadh an druga sin, caolaithe go mór, oiriúnach d'othar leis na siomtóin chéanna. Níl aon fhianaise eolaíoch go n-éiríonn leis an gcur chuige seo.


Hoiméastáis.
Téarma a úsáidtear chun cur síos ar chobhsaíocht nó foistine fheiceálach an tsreabháin sheachtarcheallaigh i nduine sláintiúil, agus na bealaí a gcoinníonn an cholainn an chobhsaíocht seo. Úsáidtear é i leith ainmhithe eile freisin. Má shuaitear toirt, comhdhéanamh nó teocht (in ainmhí aonteasach) an tsreabháin sheachtarcheallaigh, is féidir go ndéanfar damáiste dá shláinte, agus fiú go marófar é. Mar sin, bíonn cuid mhaith den fhiseolaíocht ag déanamh staidéar ar na meicníochtaí a thagann i bhfeidhm chun an sreabhán a choinneáil taobh istigh de theorainneacha cruinne an t-am ar fad. Mar shampla, coinnítear teocht na mamach aonteasach trí mheicníochtaí gníomhacha meitibileachta, cosúil le crith nuair a thiteann an teocht ró-íseal, nó cneadach nuair a éiríonn sí ró-ard.


Holagrafaíocht.
Teicníocht chun íomhá thríthoiseach (holagram) a dhéanamh, a athraíonn de réir mar a athraíonn treo na féachana. Mar shampla, nuair a ghluaiseann an féachadóir ó dheas go clé, athraíonn an íomhá ó amharc éadain go dtí amharc imlíne. Ar dtús íomhánna statacha a bhíodh i gceist, ach tá íomhánna holagrafacha dinimiciúla á saothrú le blianta. Tá holagrafaíocht bunaithe ar thrasnú solais agus na patrúin trasnaíochta is féidir a chruthú le solas monacrómatach. Chun holagram a dhéanamh, ar dtús deighiltear léas léasarsholais ina dhá leathléas chomhoiriúnaithe. Frithchaitear léas amháin díobh, A, le scáthán ar an bhfrithne atá le híomháú, agus uaidh sin ar scannán neamhnochtaithe fótagrafach. Frithchaitear an léas eile, B, le scáthán go díreach ar an scannán fótagrafach céanna. Mar sin, titeann patrún trasnaíochta ar an scannán agus nochtaítear an scannán don phatrún sin. Bíonn an holagram ar an scannán nuair a réaltar é. Chun an holagram a léiriú, lonraítear an scannán le leathléas A agus measctar an léas a thagann amach as leis an leathléas eile, B. Feictear an íomhá thríthoiseach san aer mar a dtrasnaíonn an dá léas seo.


Robert Holley.
Bithcheimicí a rugadh in Urbana, Illinois ab ea Robert William Holley (28 Eanáir 1922 – 11 Feabhra 1993). Ar an bhfoireann a shintéisigh peinicillin don chéad uair sna 1940idí. I 1962 d'aithin sé dhá RNA traschuir don chéad uair, agus go luath ina dhiaidh sin d'aonraigh sampla de RNA traschuir íon don chéad uair. I 1965 d'fhoilsigh sé struchtúr an aigéid núicléasaigh seo, atá bunúsach i ndéanamh na bpróitéiní sa chill. Le Har Gobind Khorana is Marshall Nirenberg, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1968 as an saothar seo.


Fred Hollows.
Oftailmeolaí a rugadh i nDunedin na Nua-Shéalainne ab ea Frederick Cossom Hollows (9 Aibreán, 1929 - 10 Feabhra, 1993). Cáil air as a shaothar ar ionfhabhtuithe dallta sna súile i measc bundúchasaigh na hAstráile, muintir na hEiritré is Vítneam.


Gustav Theodore Holst.
Cumadóir ceoil a rugadh i Cheltenham Shasana ab ea Gustav Theodore Holst (1874-1934). Sárshaothar uaidh ab ea an tsraith 7 ngluaiseacht "The Planets" (Na Pláinéid, 1914-1916). I measc a shaothar eile tá "The Hymn of Jesus" (Iomann Íosa, 1917) agus an tondán ceolfhoirneach Egdon Heath (1927).


Homainid.
An aicme de phríomhaigh a d'fhorás go dtí an duine nua-aoiseach ("Homo sapiens"). Ag pointe le linn na héabhlóide, scoilt fréamh amháin de na príomhaigh ina dhá phobal. Rinne géag amháin forás go dtí na hápaí nua-aoiseacha, agus an ghéag eile go dtí na daoine nua-aoiseacha. Tugtar "homainid" ar gach indibhid ar an ngéag dhaonna. Mar sin, ní de shliocht na n-ápaí daoine, ach de chomhshinsear leis na hápaí. Tugtar "Australopithecus afarensis" ar an homainid shoiléir is luaithe, 3½ milliún bliain iontaisithe d'aois. Is den aicme seo an iontaise Lucy a fionnadh san Aetóip.


Homalógacht.
An gaol idir struchtúir is tréithe coibhéiseacha in orgánaigh bheo, a dhíorthaítear ón gcuid chéanna den suth ach i riochtaí difriúla in orgánaigh ghaolmhara. Mar shampla, is struchtúir homalógacha iad cos thosaigh an chapaill, sciathán an éin, agus géag uachtarach an duine, mar tagann siad ón gcuid chéanna den suth ach cuma an-difriúil orthu.


Homo.
Ball den ord príomhach le hinchinn mheánach nó mhór (500–2,000 cm3), cóimheas mór inchinne/ colainne, siúl déchosach, staidiúir cheartingearach, agus lámha atá oiriúnach do ghreim mionchruinn, bunaithe ar an ordóg a chur i gcoinne na corrmhéire. Is dócha go ndearna an speiceas éabhlóid ó "Australopithecus" san Afraic timpeall 2 mhilliún bliain ó shin. Trí bhrú na haeráide, b'fhéidir, shaothraigh sé comhoibriú is roinnt i mbailiú bia, déanamh uirlisí, feabhsú cumarsáide, agus cúram is múineadh leanaí. Go dtí seo tá 5 aicme ainmnithe, agus 4 cinn imithe i léig.
Tá eolas ar "Homo habilis" ó iontaisí 1.5-2 milliún bliain d'aois a fuarthas i Mám Alduvaí sa Tansáin, Turkana sa Chéinia, agus Sterkfontein san Afraic Theas. Blaosc thanaí ar inchinn bheag (500–700 cm3), an aghaidh is na gialla ag gobadh amach, na clárfhiacla réasúnta mór ach na taobhfhiacla beag caol. 25-40 kg meáchain, le géaga fada láidre matánacha agus lámha, i gcomhartha go raibh cumas dreapadóireachta aige. Na géaga cúil gearr.
Fuarthas iontaisí "Homo rudolfensis" timpeall Loch Turkana freisin, agus cuireadh dáta 1.7-1.9 milliún bliain ó shin air. De réir dealraimh, rud beag níos mó ná Homo habilis, le géaga níos cosúla leis an duine. An inchinn níos mó freisin (750–900 cm3), an aghaidh níos leithne leata, agus na taobhfhiacla níos mó.
Fuarthas "Homo erectus" mar iontaisí ag ionaid éagsúla taobh le Loch Turkana freisin, dáta 0.3-1.8 milliún bliain ó shin. Blaosc láidir le tosach an bhoghta ag cúlú, leata, faoi bhalla ramhar, an inchinn 800-1,200 cm3 i dtoirt, an aghaidh is na gialla mór, agus na fiacla measartha mór.
Fuarthas iontaisí "Homo floresiensis" den chéad uair i 2004 i bpluais aolchloiche ar oileán Flores na hIndinéise. 12,000-95,000 bliain ó shin an dáta. Meastar go ndearna sé éabhlóid ó "Homo erectus", a aonraíodh ar an oileán 800,000 bliain ó sin. An bhlaosc cosúil le blaosc "Homo erectus", mullach an mhala níos lú, toirt na hinchinne níos lú (380 cm3), an creatlach níos lú (timpeall 1 m ar airde), peilbheas an-leathan, seasamh déchosach, in ann uirlisí casta a dhéanamh.
Ní léir fós an gaol éabhlóideach idir "Homo habilis", "Homo rudolfensis" is "Homo erectus", ach de bhrí go dtéann siad isteach ina chéile ó thaobh dátaí, ní seicheamh amháin éabhlóideach iad. Bhí Homo habilis is Homo rudolfensis imithe i léig timpeall 1.5-1.7 milliún bliain ó shin, agus lean Homo erectus go dtí timpeall 300,000 bliain ó shin. D'fheabhsaigh na huirlisí thar na mílaoiseanna agus mhéadaigh na cnámha ainmhithe, mar chomhartha ar fheabhsú a gcumas seilge, is dócha. Faoi 700,000 bliain ó shin, bhí "Homo erectus" tar éis leathnú amach as an Afraic go hIáva is an tSín, mar a raibh tine smachtaithe is uirlisí cloiche acu. Leathnaigh an aicme seo in an-chuid codanna den Domhan ar feadh milliún bliain, agus toirt a n-inchinne ag méadu i gcónaí, ó 800 cm3 (dhá oiread toirt na hinchinne i simpeansaí) go dtí 1,300 cm3. Níl na hantraipeolaithe ar aon aigne go ndearna "Homo erectus" forás go dtí an duine nua-aoiseach, ach ar aon chuma d'imigh siad in éag timpeall 300,000 bliain ó shin. Rangaítear na cnámha iontaisithe a fionnadh sa bhliain 1891, ar a dtugtar "Duine Iáva", mar ghné de "Homo erectus" atá imithe i léig.
Glactar leis go ndearna ár n-aicme féin "Homo sapiens" éabhlóid ó "Homo erectus", ach b'fhéidir trí fhoirmeacha le haghaidheanna leathana, cosúil leis an Néandartálach agus "Homo sapiens sapiens". Bhí na Néandartálaigh san Eoraip is an meánoirthear, agus glactar leo mar fho-ghné de "Homo sapiens" a d'imigh ar mhodh nach bhfuil ar eolas timpeall 35,000 bliain ó shin. Faightear an fhoirm is ársa de réamhshinsir dhíreacha "Homo sapiens", a dtugtar "Homo sapiens sapiens" air, san Afraic mar iontaisí, dátaithe timpeall 100,000-120,000 bliain ó shin, agus sa mheánoirthear níos déanaí. Bhí an tógáil réasúnta éadrom, an bhlaosc mór cruinn (timpeall 1,400 cm3 i dtoirt), an t-éadan ard gan mullach ar fiú trácht air ar na malaí, an aghaidh is na gialla tógtha go héadrom, na fiacla beag brúite le chéile, an smig feiceálach. Meastar gur den fhoirm homainide seo na Crómagnónaigh, a bhfuil cáil ar a bpictiúir dhaite i bpluaiseanna i ndeisceart na Fraince agus áiteanna eile. Tháinig "Homo sapiens" chun cinn agus maireann inniu, an duine nua-aoiseach, mar an aon ghné den speiceas "Homo". Ón tús, b'fhearr mar shealgaire é ná "Homo erectus", agus bhain sé feidhm as uirlisí adhmaid, rinne feoil a chócaráil, chaith éadaí seithí, agus thóg botha dídine dó féin. Bhí toirt 1,200-1,600 cm3 ina inchinn, agus creideann na hantraipeolaithe go raibh cumarsáid béil ar a chumas. Lean na daoine seo mar cnuasaitheoirí ar feadh 25,000 bliain. D'éirigh leo ainmhithe a cheansú timpeall 18,000 bliain ó shin, agus d'fhionn siad an talmhaíocht chomh déanach le 12,000 bliain ó shin. Bhunaigh siad na chéad bhuanáitribh timpeall 9,000 bliain ó shin, agus na cathracha is luaithe timpeall 5,000 bliain ó shin. Ina dhiaidh sin d'fhorbair siad sibhialtachtaí is tionsclaíocht, agus le déanaí chuir fás pléascach leis an daonra.


Homoptera.
Ord mór feithidí ina bhfuil níos mó ná 45,000 speiceas—ina measc an píobaire fraoigh, an míol seile cuaiche, an lingire duille, an aifid, an fheithid ghainneach, an fhríd phlúrach agus eile — ina mbíonn na géaga cúil oiriúnaithe chun léime. Itheann siad plandaí, agus bíonn codanna an bhéil athraithe i gcomhair pollta nó diúil.


Dlí Hooke.
Sa bhfisic, dlí a deir go bhfuil an straidhn in ábhar díreach i gcomhréir leis an strus is bun léi. Ainmnithe as an bhfisicí Sasanach Robert Hooke (1635-1703) a d'fhionn é. Ní fíor é ach nuair a bhíonn an strus an-bheag. Tagann sé i bhfeidhm i lingeáin mar seo: nuair a chuirtear straidhn bheag i bhfeidhm ar an lingeán le fadú beag (x), tagann fórsa aischurtha (F) i bhfeidhm a bhíonn díreach i gcomhréir leis an bhfadú. F = -kx, ar tairiseach é k, tomhas ar dhoichte an lingeáin.


Frederick Gowland Hopkins.
Bithcheimicí a rugadh in Eastbourne Shasana ab ea Frederick Gowland Hopkins (20 Metheamh 1861 - 16 Bealtaine 1947). D'fhionn sé fachtóirí cabhraitheacha i mbia, ar tugadh vitimíní orthu níos déanaí. Chruthaigh sé an ceangal idir lachtáit is crapadh na matán, agus d'fhionn glútaitión. Le Christiaan Eijkman, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1929 as a shaothar ar vitimíní.


Hormón aidréineacortacach.
Peiptíd a tháltar i maothán tosaigh na faireoige pitiútaí is ea hormón aidréineacortacach (ACTH). Tugtar "cortacatróifín" air freisin. Fuasclaítear é mar fhreagairt ar strus fisiciúil, mothúchánach nó ceimiceach trí fhachtóir scaoilte a dhéantar sa hipeatalamas. Spreagann sé tál is fuascailt glúcacortacóidí ag an gcoirtéis aidréineach.


Hormón fáis.
Hormón, ar polaipeiptíd é, a thálann maothán tosaigh na faireoige pitiútaí i veirteabraigh a bhfuil gialla acu. Spreagann sé fás na colainne trína iarmhairtí ar mheitibileacht próitéiní, carbaihiodráití is lipidí. Bíonn sé sainiúil don speiceas ina ghníomhaíochtaí. Más mínormálta a thál, is féidir go dtarlóidh abhcacht, fathacht, nó anchuma aghaidhe, lámh is cos.


Hormón falacailspreagthach.
Ceimiceán (glíocapróitéin a dtugtar "gónadatróifín" air) a thálann maothán tosaigh na faireoige piotútaí i veirteabraigh. Ról tábhachtach aige in atáirgeadh. I mamaigh, spreagann sé aibiú luath na bhfalacailí ubhagánacha (sa bhaineannach) agus táirgeadh na speirme (sa bhfireannach).


Hormón frithfhualach.
Peiptíd a dhéantar sa hipeatalamas ach a stóráiltear sa mhaothán deiridh den fhaireog phiotútach i mamaigh, agus a fhuasclaítear as sin. Tugtar "vasaipreisin" air freisin. Hormón an-bhunúsach, freagrach as caomhnú shreabhán na colainne agus iarmhairtí aige ar chuimhne, an rithim laethúil, agus rialú bhrú na fola san inchinn.


Hormón lúitéinitheach.
Gliceapróitéin, ar hormón gónadatrófach é a thálann maothán tosaigh na faireoige pitiútaí i veirteabraigh. I mamaigh bhaineanna, baineann sé le haibiú deireanach na bhfalacailí ubhagánacha, próiseas an ubhsceite, agus tús chruthú an corpus luteum. I bhfireannaigh, spreagann sé na cealla scáineacha (cealla Leydig) sna huiríocha chun téististéarón a thál, ionas go dtugtar "hormón spreagadh na gceall scáineach" air freisin.


Hormón meilinicítspreagthach.
Hormón, ar peiptíd é, atá i láthair i maothán idirmheánach na faireoige pitiútaí i veirteabraigh. Spreagann sé sintéis agus scaipeadh na meiliníne.


Hormón paraitíoróideach.
Polaipeiptíd hormóin a dhéanann is a thálann na príomhchealla sa bhfaireog pharaitíoróideach. Fuasclaítear é nuair a thiteann tiúchan an chailciam sa bhfuil. Feidhmíonn sé ar mhalairt slí le cailciteoinin. Méadaíonn sé tiúchan an chailciam sa bhfuil, trí chailciam a bhaint as cnámha is ón bhfidín duánach agus isteach sa bhfuil. Spreagann sé athrú vitimín D ina fhoirm ghníomhach, rud a spreagann tuilleadh ionsú cailciam sa stéig.


Hormón scaoilte.
Ceann de ghrúpa hormón a tháirgtear i gcodanna éagsúla den hipeatalamas, a stórálann is a fhuasclaíonn néaróin de mheánchnapán an hipeatalamais mar fhreagairt ar spreagthaí ón inchinn. Iompraítear iad ansin go dtí maothán tosaigh na faireoige pitiútaí, mar a spreagann nó a gcoisceann siad hormóin phiotútacha ar leith (mar shampla, hormón scaoilte hormón fáis). Thugtaí fachtóir scaoilte air seo, ach anois coimeádtar an téarma deireanach seo do hormóin hipeatalamacha nach bhfuil a struchtúir cheimiceacha ar eolas fós (mar shampla, fachtóir scaoilte prólachtaine).


Hormón tíoróideach.
Cnuasainm ar na haimínhormóin le hiaidín mar chomhábhar a tháltar ón bhfaireog thíoróideach i veirteabraigh. I ndaoine is ainmhithe eile, is iad tíorocsaín (T4) is trí-iodaitiorainín (T3) na príomh-hormóin tíoróideacha, agus ról lárnach acu i bhforbairt an fhéatais is rialú na meitibileachta i rith saol an duine. Is é an hormón tíoróidspreagthach, a dtugtar "tíoratróifin" air freisin, a rialaíonn sintéis is tál na hormón seo, agus táirgtear é sin i maothán tosaigh na faireoige pitiútaí i veirteabraigh. I dtorbáin dhébheathacha, is gá an hormón tíoróideach don mheiteamorfóis.


Robert Horvitz.
Micribitheolaí Meiriceánach a rugadh ar 8 Bealtaine 1947 i Chicago is ea H. Robert Horvitz. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine le John Sulston is Sydney Brenner i 2002 as a dtaighde a léirigh rialú géiniteach fás, forbairt orgán, agus bás cláraithe na cille. Aithnítear é go háirithe as a chuid oibre ar "Caenorhabditis elegans", péist néimeatóideach.


Godfrey Hounsfield.
Fisicí a saolaíodh i Newark Shasana ab ea an Ridire Godfrey Newbold Hounsfield (28 Lúnasa 1919 – 12 Lúnasa 2004). Ceann na foirne a dhear an ríomhaire EMI-DEC 1100. Neamhspleách ar Allan Cormack, d'fhorbair sé modh chun tomagrafaíocht le cabhair ríomhaire, íomháú trasghearrthach nua le X-ghathanna (scanadh CT), a dhéanamh sa mhíochaine, agus tháirg comhlacht EMI na scanóirí seo ó thús na 1970idí. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Cormack i 1979.


Frederick Hoyle.
"Pursuit", mósáic sa Ghailearaí Náisiúnta i Londain. Taispeánann sí Frederick Hoyle ag dreapadóireacht spuaic séipéil i dtreo na réaltaí.
Réalteolaí, matamaiticeoir, réaltfhisicí is scríbhneoir ficsin eolaíoch a rugadh i mBingley Shasana ab ea an Ridire Frederick Hoyle FSB (24 Meitheamh 1915 – 20 Lúnasa 2001). Cáil air as a thaighde ar bhunús na ndúl ceimiceach. Thairg sé nach raibh an Chruinne ag forleathnú ach i bhfoistine, agus gur tháinig víris is beatha ar Domhan ón spás amuigh.


Tairiseach Hubble.
An méadú i luas chúlú na réaltraí sa Chruinne forleathnaithe in aghaidh an fhaid. A luach ríofa ag Edwin Hubble ag timpeall 15 km sa soicind in aghaidh an mhilliún solasbhlianta. Tairiseach bunúsach na cosmeolaíochta.


Charles Brenton Huggins.
Máinlia a rugadh san Àrd-Bhaile, Albain Nua ab ea Charles Brenton Huggins (22 Meán Fómhair 1901 – 12 Eanáir 1998). Rinne sé taighde forleathan bunúsach ar úsáid hormón chun cóireáil ar ailsí éagsúla, ailse chíche ina measc. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Francis Peyton Rous i 1966 as an saothar seo. Bhí saoránacht Mheiriceánach aige.


William Huggins.
Réalteolaí a rugadh i Londain ab ea an Ridire William Huggins (7 Feabhra 1824 – 12 Bealtaine 1910). Thóg sé réadlann i 1855, agus cheap an speictreascóp réaltach a bhí an-tábhachtach in anailísiú chomhdhéanamh fisiciúil na réaltaí, na bpláinéad, na gcóiméad, is na néalta. Rinne sé amach gur astaigh na cóiméid solas gás carbóin lonraigh (1868), agus ríomh an méid teasa a shroicheann an Domhan ó chuid de na réaltaí.


Clark Leonard Hull.
Síceolaí Meiriceánach a rugadh in Akron, Nua-Eabhrac ab ea Clark Leonard Hull (24 Bealtaine 1884 – 10 Bealtaine 1952). Shaothraigh sé teoiric mhatamaiticiúil ar an bpróiseas foghlama, a rinne iarracht iompar foghlama a leagan amach i roinnt prionsabal simplí aicsímeach. Tháinig teoiric an athneartaithe isteach go mór ina theoiric, a d'fhoilsigh sé ina leabhar "Principles of Behavior" (Prionsabail an Iompair, 1943).


Húmas.
Ábhar orgánach dianscaoilte, i láthair i gcisil uachtaracha na hithreach de ghnáth. Feabhsaíonn sé struchtúr na hithreach. Tugann sé an dath sainiúil dorcha don ithir, agus bíonn sí níos éasca a saothrú dá bharr.


Droichead an Humber.
Droichead crochta aonréise a tógadh i 1973-1981 trasna Abhainn Humber gar do Hull i Sasana. Is é 1.14 km fad na príomhréise, agus 2.22 km a fhad iomlán. I ndiaidh Droichead Akashi-Kaikyo sa tSeapáin, an dara droichead crochta is faide ar Domhan.


Alexander von Humboldt.
mion
Nádúraí is geografaí a rugadh i mBeirlín ab ea Friedrich Wilhelm Heinrich Alexander von Humboldt (14 Meán Fómhair 1769 – 6 Bealtaine 1859). Ina phríomhshaothar "Kosmos" (Cosmas, 1845-1862, 5 imleabhar) rinne sé iarracht pictiúr fisiciúil cuimsitheach den Chruinne a tharraingt. Bhí dúil mhór aige sa taisteal agus sna blianta 1799–1804 rinne sé turas an Domhain Úir, Meiriceá Laidneach sa chuid ba mhó, in éineacht le Aimé Bonpland, eolaí ón bhFrainc. Ainmníodh sruth aigéin gar do chósta thiar Mheiriceá Theas as. Ba é Wilhelm von Humboldt a dheartháir níos sine.


Henry Cecil John Hunt.
Sliabhadóir a rugadh i Marlborough Shasana ab ea Henry Cecil John Hunt (1910-1998). I gceannas ar an gcéad aistear a bhain buaic Shliabh Everest amach, i 1953.


Richard Timothy Hunt.
Bitheolaí a rugadh i Neston Shasana is ea Richard Timothy Hunt (1943-). Le Paul Nurse is Leland Hartwell, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 2001 as a raibh léirithe acu mar gheall ar phríomhrialaitheoirí timthriall na cille, rud a ligeann do dhochtúirí diagnóisiú níos cruinne a dhéanamh ar ailse.


William Holman Hunt.
Péintéir a rugadh i Londain ab ea William Holman Hunt (1827-1910). Chabhraigh sé le bunú an Bhráithreachais Réamh-Rafaeilítigh. Bhí a shaothar sa stíl seo, mar shampla "The Light of the World" (Solas an Domhain, 1854).


Falrais Huntington.
Neamhord meathlú inchinne a fhaightear le hoidhreacht. Tagann sí chun tosaigh go luath i mbeatha fhásta an duine mar néaltrú a fhásann go mall, agus gluaiseachtaí neamhshrianta preabacha nó lúbarnaíl mhall. Níl aon leigheas air. Ainmníodh í as an lia Meiriceánach George Sumner Huntington (1850-1916).


Hurdaí-gurdaí.
Téaduirlis boghaithe ceoil, in úsáid ón Meánaois, ag ceoltóirí tíre go háirithe. Casann an seinnteoir cos a chasann roth adhmaid a bhíonn clúdaithe le roisín. Fuaimníonn an roth roinnt sreanga dois tionlacain. Seinntear na séiseanna ar mhéarchlár simplí leis an lámh eile.


Huscaí.
Madra baile, ceann de na póir a úsáidtear go traidisiúnta san Artach mar ainmhí iompair is tarraingthe, chun carranna sleamhnáin a tharraingt go háirithe. An cholainn cumasach, le fionnadh tiubh déchisealach inslithe. Luaitear mar mhadra an Eiscimigh é freisin.


Ellen Hutchins.
Luibheolaí a rugadh sa Bhántír, Co. Chorcaí ab ea Ellen Hutchins (1785-1815). Rinne sí staidéar cuimsitheach allamuigh in iarthar Chorcaí ar raithneacha, caonaigh, léicin agus fungais, le líníochtaí cruinne ar na speicis. D'fhoilsigh sí a chuid fionnachtana i mBritish Confervae le Lewis Weston Dillwyn (Algaí Glasa na Breataine, 1809), agus i Fuci… le Dawson Turner, William Jackson Hooker is Joseph Banks (Feamainn…, 1802-1818). Ainmníodh 3 alga aisti.


James Hutton.
Geolaí a rugadh agus a d'éag i nDún Éideann ab ea James Hutton (3 Meitheamh sa tseanstíl (nó 15 Meitheamh sa nuastíl) 1726 – 26 Márta 1797). Leag a leabhar cáiliuil "A Theory of the Earth" (Teoiric den Domhan, 1795) bunsraith na geolaíochta nua-aoisí.


Andrew Huxley.
Fiseolaí a saolaíodh i Londain ab ea an Ridire Andrew Fielding Huxley (22 Samhain 1917 – 30 Bealtaine 2012). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis sa bhliain 1963 le Alan Hodgkin is John Eccles as a soiléirithe ar na meicníochtaí ianacha a bhaineann le spreagadh is cosc i ngach cuid de scannán na cille néarógaí, an forimeall is an chuid lárnach.


Julian Huxley.
Bitheolaí a rugadh i Londain ab ea an Ridire Julian Sorrell Huxley (22 Meitheamh 1887 – 14 Feabhra 1975). Dhírigh sé ar eolas is torthaí na heolaíochta a chur i bhfeidhm ar fhadhbanna sóisialta is polaitiúla, agus cheap teoiric eitice a bhí bunaithe ar roghnú nádúrtha. Ceapadh é mar an gcéad ardstiúrthóir ar UNESCO (1946–1948). Garmhac le T. H. Huxley.


Thomas Henry Huxley.
Bitheolaí a rugadh in Ealing Shasana ab ea Thomas Henry Huxley (4 Bealtaine 1825 – 29 Meitheamh 1895). An príomhthacadóir le smaointeoireacht Darwin. Chuir sé peirspictíocht antraipeolaíoch le cur chuige Darwin ar an éabhlóid ina leabhar cáiliúil "Man's Place in Nature" (Ionad an Duine sa Nádúr, 1863).


Prionsabal Huygens.
Léargas a d'fhoilsigh Huygens i 1678, gur féidir cruth fronta toinne a réamhinsint agus í faoi fhorás. Feidhmíonn gach pointe ar an bhfronta mar fhoinse tonnta ag forleathadh i ngach treo. Is é an fronta nua an tadhlaí dromchlach do na tonnáin seo uile. Is áisiúil an modh oibre seo maidir le gach saghas toinne: tonn uisce, creathanna talún, fuaim, solas is eile.


Hyades.
Braisle gheal oscailte ina bhfuil na céadta réalta ag fad 46 parsoic. Cumann sí grúpa V-chruthach d'aghaidh an tairbh i réaltbhuíon stoidiacach an Tairbh.


Hydrozoa.
Rang céalantrátach, sa mhuir den chuid is mó. Malartaíonn a dtimthriall beatha idir pas inar polaip greamaithe an t-orgánach agus pas inar meidiúsa planctónach é. Bíonn na polaipí i gcoilíneachtaí den chuid is mó, go minic le creatlach seachtrach is féidir a bheith cailcithe cosúil leis na coiréil.


Hymenoptera.
Ord ilghnéitheach feithidí is ea na Hymnoptera. Tá timpeall 150,000 speiceas ann chomh maith le roinnt mhaith nach bhfuil cur síos orthu go fóill, ina measc na sábhchuileanna, na hadharcearraigh, na foichí, na beacha, agus na seangáin. Dhá phéire sciathán scannánach a bhíonn ag na feithidí fásta de ghnáth. Na codanna den bhéal oiriúnaithe i gcomhair coganta nó sú neachtair. Tá eagrú sóisialta ag cuid mhaith gnéithe. An feadán lena mbeireann siad uibheacha athraithe i gcomhair cealgtha uaireanta.
Tháinig na chéad Hymenoptera ar an saol sa tréimhse Triasach. Sábhchuileanna ab iad agus ina mbaill den fhine ar a dtugtar na Xyelidae. Tháinig na chéad Hymenoptera sóisialta sa tréimhse Cailceach.


Hyperion.
An 7ú saitilít nádúrtha de chuid Satairn, a fuarthas i 1848. 1.481 milliún km os cionn Satairn, le trastomhas 400 km agus tréimhe fithise 21.277 lá.


Lee Iacocca.
Fear gnó a saolaíodh in Allentown, Pennsylvania is ea Lee Iacocca (Lido Anthony, 1924-). D'oibrigh sé i gcomhlacht Ford, ina uachtarán air i 1970-1978. Uachtarán ar chorparáid Chrysler i 1978 agus í i gcruachás suntasach airgeadais, agus d'éirigh leis an comhlacht a shábháil. Scríobh sé dhá leabhar ar a chleachtadh: Iacocca (i gcomhar le William Kovak, 1985) agus "Talking Straight" (Ag Labhairt go Díreach, 1989).


Iadaform.
CHI3, trí-iadaimeatán, solad buí le leáphointe 119 °C, boladh aisteach as. Úsáidtear mar antaiseipteán cineálta é.


Ialtóg fheascrach.
Saghas ialtóige a fhaightear ar fud an Domhain ach Meiriceá Theas, ina measc na hialtóga is lú dá bhfuil ann. Ar na hialtóga is luaithe a eitlíonn san oíche. Corrach ina heitilt.


Ialus.
Ialus den speiceas "Calystegia sepium"
Is éard atá i gceist leis an ialus clann phlandaí dreaptha le fréamhacha méithe, cosúil le rópaí, gais fhéithleannacha a fhásann go tapa, agus bláthanna móra tonnadóirchruthacha, iad uile dúchasach do réigiúin mheasartha. Ina bhfiailí díobhálacha go minic. Sa Convolvulus arvensis, planda cósta, bíonn na duilleoga i gcruth rinn saighde, na bláthanna 3 cm ar leithead, bándearg le stríoca bána ar barr is stríoca marúna faoina bhun. San ialus mara bíonn na duilleoga duánchruthach, na bláthanna 5 cm ar leithead, bándearg le stríoca bána, agus an chailís folaithe ag dhá bhracht. In ialus an fháil bíonn na duilleoga i gcruth rinn saighde nó croí, na bláthanna 3.5 cm ar leithead, bán, agus an chailís folaithe ag dhá bhracht. Bíonn an t-ialus mór cosúil le hialus an fháil, ach na bláthanna 7.5 cm ar leithead.


Ianaisféar.
Réigiún den atmaisféar, 50-500 km in airde, mar a n-idirghníomhaíonn an radaíocht le tonnfhaid ghearra sa ghrianradaíocht leis na móilíní is na hadamh gáis san atmaisféar len iad a ianú: is é sin, go mbaineann an radaíocht seo na leictreoin sheachtracha chun siúil is go bhfágann iain dhearfacha in ionad adamh neodrach. Tá an t-ianaisféar i gcisil de réir tiúchan na n-ian saor dearfach agus tiúchan na leictreon saor diúltach. An dá chiseal íochtaracha, ciseal D (Heaviside) agus ciseal E (Kennelly), is de bharr ianú móilíní iad. Is féidir tonnta raidió a fhrithchaitheamh ó na cisil seo, agus is leo seo a dhéantar cianteileachumarsáid raidió gearrthonnfhaid. Ciseal uachtarach F (Appleton), is de bharr ianú adamh é. Athraíonn tiúis na gciseal le domhanleithead, séasúr, am sa lá, agus gníomhaíocht na Gréine. Tá staidéar á dhéanamh ar na cisil le córais radair ó na 1930idí. Tarchuirtear bíoga tonn raidió le minicíochtaí éagsúla i gcoinne na gciseal sin, agus glactar is mionscrúdaítear na bíoga frithscaipthe. Bíonn an saothar seo ar siúl ag eolaithe san Antartach, ach tá bunáit nó réadlann ar leith i dTromsø i dtuaisceart na hIorua mar a bhfuil an staidéar seo á dhéanamh ó aimsir Edward Appleton i 1932.


Ianaitheoir.
Gléas leictreach a ghineann luchtanna diúltacha leictreacha a ghabhann páirteagail ar eite, cosúil le páirteagail deannaigh is deataigh. Aomtar iad go talamh, rud a ghlanann an t-aer. Tá claonadh i ngníomhaíocht leictreach gléasanna éagsula, mar théitheoirí, teilifíseán is ríomhairí, luchtanna diúltacha a neodrú agus an t-atmaisféar a fhágaint le luchtanna dearfacha. Meastar go gcuireann siad seo le fadhbanna riospráide, tinneas cinn, ailléirgí, fiú dúlagar. Dar le déantúsóirí na n-ianaitheóirí, is rathúil iad a úsáid chun sláinte daoine a fheabhsú agus comhshaol oibre níos fearr a chur ar fáil.


Ianghaiste.
Feiste chun iain a choinneáil i dtoirt ar leith, níos lú ná 1 cm ar leithead, trí fhuarú le léasair. Braitheann sé ar chóras réimsí leictreacha is maighnéadacha. Is féidir na hiain a sháinniú ina n-aonar nó i mbraislí chun gur féidir a n-airíonna a iniúchadh, cosúil leis na leibhéil fuinnimh, a réanna is a n-imoibrithe. I ngaiste Penning, bíonn réimse tairiseach leictreach is réimse athraitheach maighnéadach. I ngaiste Paul, bíonn réimsí athraitheacha leictreacha gan aon réimse maighnéadach.


Ianinneall.
Inneall a dearadh chun spásárthach a thiomáint nó saitilítí a ionramháil, tríd an idirghníomhú de bharr scaoileadh páirteagal luchtaithe (iain). Luasghéaraítear na páirteagail seo le réimsí leictreastatacha san inneall. Nuair a scaoiltear iad go leanúnach mar scaird chun an fheithicil a luasghéarú sa treo díreach i gcoinne treo na scairde, fágann sé seo an fheithicil féin luchtaithe le luchtanna den pholaraíocht eile. Is gá an luchtú seo a bhaint, agus déantar é seo de ghnáth trí dhá léas luchtanna, ceann amháin dearfach is an ceann eile diúltach, a scaoileadh amach go cliathánach i dtreonna urchomhaireacha go dtagann siad le chéile taobh thiar den fheithicil. Ní mór foinse fuinnimh a bheith ag an inneall, agus go minic is foinse núicléach í le cnapán ábhair an-radaighníomhaigh a ghineann teas a úsáidtear chun leictreachas a ghiniúint leis an ábhar tiomána (de shaghas argóin) a ianú is a luasghéarú.


Ianphlátáil.
Plátáil dromchla mhiotalaigh trí é a nochtadh d'iain mhiotail, a ghintear trí dhíluchtú nó ar mhodh teirmianach. Dírítear na hiain ar an dromchla tríd an dromchla a cheangal mar chatóid i bhfeadán díluchtaithe faoi bhrú íseal. Is féidir neamhsheoltóirí a ianphlátáil ach iad a shuíomh i réigiún sciata d'aistriú ian. An buntáiste is mó ag an bpróiseas seo gur féidir dromchlaí achrannacha corntha a phlátáil go haonfhoirmeach daingean.


Iarann saoirsithe.
Iarann gan ach rian de charbón ann. D'úsáideadh an gabha é tráth, ach cruach is mó a úsáidtear inniu. Leáitear muciarann le rian d'ocsaíd iarainn chun an chuid is mó den charbón a bhaint as. De réir mar a thagann an t-iarann le bheith níos íne, ardaíonn an leáphointe agus laghdaíonn a shilteacht. Corraítear é, agus baintear amach cairn as an bhfóirnéis is oibrítear le casúr é chun an tslaig a bhaint de. Ach fanann cuid bheag den tslaig mar chuimsiúcháin shnáithíneacha istigh ann. Ní briocht é i gcomparáid le hiarann teilgthe. Rinneadh Túr Eiffel as. Úsáidtear in oibreacha maisiúla é.


Iarann teilgthe.
Príomhtháirge an fhoirnéis soinneáin, iarann le timpeall 4% carbóin (garbhiarann). Leáphointe réasúnta íseal aige, agus glacann sé cruth an mhúnla go réasúnta nuair a reonn sé. Mar sin, is maith é chun teilgthe, ach is gá é a íonú nó a mhionathrú chun earraí a dhéanamh as. Is féidir é a mheaisíniú go maith freisin, ach tá míbhuntáistí suntasacha aige, go bhfuil sé briosc agus neart inteannta íseal aige. Is féidir é a chóireáil chun foirm na gcuimsiúcháin carbóin a mhionathrú agus iarann sféaróideach teilgthe le hairíonna feabhsaithe a tháirgeadh. San am atá thart d'úsáidtí iarann teilgthe mar ábhar tógála mar go bhfuil neart comhbhrúite an-ard aige.


Iardhó.
Iardhó lasta ag scairdtrodaire F2 de chuid an RAF
Is éard atá i gceist le hiardhó modh chun sá nó fórsa tiomána scairdinnill a mhéadú. Instealltar breis bhreosla isteach sna gáis theo sceite is iad ar a mbealach amach as an inneall. Lasann sé seo an breosla, agus uaidh seo tagann an sá breise.


Iarimpriseanachas.
Téarma neamhchruinn a chum an léirmheastóir ealaíne Roger Fry timpeall 1910 ar na foirmeacha péintéireachta is forbartha sa bhFrainc i ndiaidh 1880. Chuimsigh sé saothar van Gogh, Gauguin, Cézanne, agus Matisse ar a laghad.


Iarmhairt amleata.
I dteoiric coibhneasachta speisialta Einstein, nuair a bhíonn brathadóir fosaithe ag breathnú ar chlog inghluaiste, braitheann sé go n-imíonn an t-am ar an gclog níos moille ná a am féin. Is é tairiscint Einstein, ní hamháin go n-imíonn an t-am níos moille sa chóras inghluaiste, ach go moillítear gach próiseas sa chóras inghluaiste. Mar sin, moillítear próisis meitibileachta, próisis bhitheolaíocha eile, agus gach gníomhaíocht adamhach. Ní fiú trácht ar an iarmhairt seo maidir leis na luasanna ísle ar ar féidir linn taisteal inniu. Ach nuair is luas gar do luas forleata an tsolais a bhíonn i gceist, is mór an iarmhairt í, agus ag an luas sin stadann aon imeacht ama.


Iarmhairt cheaptha teasa.
Tagann mórchuid de theas an Domhain chugainn ón nGrian i bhfoirm radaíochta infridheirge. I staid chobhsaí, d'aisradófaí an oiread céanna teasa amach sa spás an t-am ar fad. Ach tá gáis ar leith san atmaisféar a chuireann isteach ar an aisradú seo, á laghdú agus ag cur le coinneáil an teasa ar Domhan. Tugtar "an iarmhairt cheaptha teasa" ar an bhfeiniméan seo, nó iarmhairt an teach gloine, de bhrí gur mar seo a fheidhmíonn na ballaí i dteach gloine. Is iad na gáis is mó a bhíonn páirteach sa phróiseas seo i láthair na huaire ná dé-ocsaíd charbóin, meatán, ocsaídí nítrigine, galuisce, agus na hábháir cuisnithe, na clórafluaracarbóin (CFCanna). Tá an iarmhairt i bhfeidhm san atmaisféar thar na mílte milliún bhliain, agus an Domhan 33 °C ar a laghad níos teo ná a bheadh gan í. Gan an iarmhairt seo, mar sin, ní bheadh aon bheatha ar Domhan. Tá imní fhorleathan ann go bhfuil an iarmhairt cheaptha teasa neamhchobhsaí agus ó smacht anois, de bhrí go bhfuil an iomarca de na gáis thuas astaithe is á n-astú ag daoine san atmaisféar, agus níos mó teasa á sháinniú san atmaisféar. Tá meánteocht an Domhain á méadú go leanúnach ó na 1960idí ar a laghad. Is measa déocsaíd charbóin ná na gáis eile, de bhrí go bhfuil sé chomh flúirseach uilíoch san atmaisféar. Cuireann sí timpeall 55% le téamh breise an Domhain. Táirgtear déocsaíd charbóin i gcónaí nuair a loisctear breoslaí i dtinte, coirí stáisiúin ginte leictreachais agus gluaisteáin. Meastar go bhfuil méadú 80% i dtiúchan an gháis seo san atmaisféar ó thosaigh an Réabhlóid Thionsclaíoch. Baineann fótaisintéis i gcrainn is plandaí eile feidhm as déocsaíd charbóin san atmaisféar, agus táirgeann ocsaigin uaithi. Laghdaíonn an próiseas seo tiúchan an gháis seo san atmaisféar. Ach le cúpla céad bliain tá dífhoraoisiú suntasach ar siúl ar fud an Domhain, agus mar sin an fachtóir sábháilteachta seo á chur ar ceal de réir a chéile. Tá rialtais ar fud an Domhain ag iarraidh astú déocsaíd charbóin san atmaisféar a laghdú, ach measann eolaithe gur gá laghdú 50-80% chun a tiúchan san atmaisféar a laghdú. Tá na gáis eile a cheapann teas san atmaisféar i bhfad níos measa chun an teas a sháinniú, ach i bhfad níos teirce san atmaisféar. Cuireann meatán timpeall 25% leis an téamh breise domhanda, agus CFCanna timpeall 20%. Is gá stop glan a chur le sceitheadh CFCanna san atmaisféar chun a dtiúchan a laghdú, de bhrí gur ábhair chomh fadtéarmach iad. Tá socruithe idirnáisiúnta ann na clorafluaracarbóin a dhíothú de réir a chéile dá bharr seo, agus de bharr a ndrochéifeachta ar an gciseal ózóin thuas san atmaisféar, a chosnaíonn gach neach beo ó sholas ultraivialait na Gréine.


Iarmhairt fhótaileictreach.
Astú leictreon ó dhromchla miotail mar thoradh ar a ionradaíocht le solas is ea an iarmhairt fhótaileictreach. Ní astaítear aon solas muna mbíonn tonnfhad an tsolais níos lú ná luach criticiúil, a bhraitheann ar an ábhar atá i gceist. Ní bhraitheann fuinneamh na leictreon astaithe ar dhéine an tsolais ach ar a thonnfhaid. D'fhionn Heinrich Hertz an iarmhairt seo i 1887, céim bhunúsach i bhforbairt na teoirice candamaí. I 1905 mhínigh Einstein an iarmhairt mar seo: go gcuimsíonn solas aonaid scoite dhea-shainmhínithe (fótóin nó candaim solais), gach ceann le fuinneamh a bhraitheann ar an tonnfhad, is é sin, gur feiniméan candamach é an solas.
Turgnaimh ar an bhfóta-astú.
Ní mór don teoiric a bhaineann leis an iarmhairt fhótaileictreach teacht leis na torthaí ó thurgnaimh ar an bhfóta-astú (astú ó dhromchla miotail).
I gcás miotal ar leith, tá íosmhinicíocht an tsolais ionsaithigh nach dtarlaíonn fóta-astú faoina bun. Tugtar an mhinicíocht tairsí ar an minicíocht sin. Ós a chionn seo, má ardaítear minicíocht an tsolais ionsaithigh (gan déine an fhótashrutha a athrú) ionas go mbeidh méadú comhréireach i bhfuinneamh an tsolais, tiocfaidh méadú ar fhuinneamh cinéiteach an fhótasrutha. Tiocfaidh athrú ar mhéid na leictreon a astaítear freisin, de bhrí go méadaíonn an dhóchúlacht go n-astófar leictreon ó fhótón de thoradh fuinnimh an fhótóin. Ach má ardaítear déine an tsolais ionsaithigh, agus an solas sin ar mhinicíocht ar leith, ní athróidh fuinneamh cinéiteach na bhfótaileictreoin.
Mar sin, os cionn na minicíochta tairsí, braitheann fuinneamh cinéiteach an leictreoin astaithe is tapa ar mhinicíocht an tsolais ionsaithigh, ach tá sé neamhspléach ar déine an tsolais ionsaithigh, ar an gcoinníoll nach bhfuil an déine ró-ard.
Do mhiotal ar leith, agus do mhinicíocht an tsolais ionsaithigh ar leith, tá na leictreoin a n-astaítear sa soicind i gcómhréir dhíreach le déine an tsolais ionsaithigh.
Tá moill an-bheag - níos lú ná 10−9 soicind - idir an t-am a thiteann an solas ar dhromchla miotail agus an t-am a n-astaíonn fótaileictreon.
Teoiric Fhótaileictreach Einstein.
I 1905, bunaithe ar obair Max Planck, rinne Einstein ríomh bunaithe ar an tuiscint gur féidir an solas a shamhlú mar 'bheartáin fuinnimh'. Tugtar fuinneamh de fhótón amháin, formula_1, leis an bhfoirmle formula_2, áit arb é formula_3 a mhinicíocht agus arb é formula_4 an tairseach Planck.
formula_6 nó
formula_7
formula_11
formula_13
Má thiteann fótón ar dhromchla miotail, agus má tá fuinneamh an fhótóin níos mó ná an fheidhm oibre, astaítear leictreon.
Bhuaigh Einstein an Duais Nobel i 1921


Iarmhairt fhótavoltach.
Táirgeadh srutha leictrigh trí sholas a lonrú ar dhromchla ábhair ar leith, leathsheoltóir de ghnáth. Cruthaítear na hiompróirí luchta trí fhóta-ianú. Chun sruth áisiúil a chruthú, is gá go dtarlóidh sé seo i gcomhchumar p-n, ionas go scarann an difríocht poitéinsil trasna an chomhchumair na hiompróirí luchta. Is é seo bunphróiseas na ngriancheall.


Iarmhairt phísileictreach.
Cruthú réimse leictrigh in ábhair chriostalta ar leith — cosúil le grianchloch, tíotánáit bairiam (BaTiO3), agus eile — mar thoradh ar strus meicniúil a chur ar an ábhar. Is amhlaidh a dhíchumann an strus an struchtúr criostalta, agus gluaiseann luchtanna leictreacha amach óna chéile nó i dtreo a chéile. Mar mhalairt, má chuirtear difríocht poitéinsil trasna ábhair, déanann sé sin díchumadh meicniúil ar an gcriostal. Úsáidtear an iarmhairt seo i mbraiteoirí meáchain, trasduchtóirí ultrafhuaime agus lastóirí sorn gáis.


Iarmhairtí leictrea-optaice.
Iarmhairtí optúla a ionduchtaítear le réimsí leictreacha a chur i bhfeidhm ar ábhar tréshoilseach. Éiríonn ábhair thréshoilseacha áirithe (mar shampla, uisce, beinséin) dé-athraonach nuair a chuirtear i réimse leictreach iad. "Iarmhairt Kerr" a thugtar air seo, a d'fhionn an fisicí Briotanach John Kerr (1824-1907) i 1875. Baintear feidhm aisti i gcill Kerr, comhla ardmhinicíochta (suas le 1010 Hz) i lascadh léasair. Is iarmhairt dhé-athraonta iarmhairt Pockels freisin, a d'fhionn Friedrich Pockels (1865-1913) i 1893. Tarlaíonn sí seo i gcriostail áirithe le hairíonna siméadracha ar leith, agus baintear feidhm aisti i gcomhlaí ardluais is modhnóirí léas.


Iarmhairtí teirmileictreacha.
Tréithe leictreacha damhna a bhraitheann ar an teocht. I dteirmeachúpla (dha shreang éagsúla miotail, iarann is copar, mar shampla, agus na cinn greamaithe le chéile), gintear difríocht poitéinsil idir an dá chomhchumar má bhíonn ceann amháin in áit fhuar is an ceann eile in áit the. Tugtar "iarmhairt Seebeck" air seo, as an bhfisicí Gearmánach Thomas Seebeck a d'fhionn é i 1821. In iarmhairt Peltier (as an bhfisicí Francach Jean Peltier a d'fhionn í i 1834), má thiomáintear teirmeachúpla sa treo eile, is é sin, má sheoltar sruth leictreach timpeall an chúpla, fuaraítear comhchumar amháin, agus úsáidtear a leithéid chun cuisneoir gan aon chomhpháirt gluaiste a dhéanamh.


Iarnród aonráille.
Iarnród ina n-úsáidtear ráille amháin chun an traein a iompar. Is féidir go mbeidh an ráille sin os cionn nó faoi bhun na traenach, agus is féidir an traein a chobhsú, más gá, le rothaí treoraithe nó gíreascóip. Is féidir go mbeidh an ráille déanta as cruach nó coincréit. Tá cuid mhaith taighde á dhéanamh ar bhealaí iompartha gan rothaí, cosúil le hadhartáin aeir is ardú maighnéadach. Úsáidtear córais aonráille i gcomhair iompair phoiblí amháin, beagnach, agus tá córais mar seo i dTóiceo is Seattle.


Iarnród faoi thalamh.
Córas iarnróid a fheidhmíonn i dtolláin faoin talamh. Tugtar "an Tube", "an Subway", nó "an Métro" ar chórais mar seo i gcathracha éagsúla ar fud an Domhain. Tiomáint leictreach a úsáidtear den chuid is mó. Soláthraítear córais faoi thalamh nuair nach féidir dóthain iompair a chur ar fáil ar an dromchla nó lastuas de de bharr brú foirgneamh nó cúinsí comhshaoil. Bíonn sé fíorchostasach iad a thógáil, agus ní dhéantar é ach i gcathracha móra, i gcomhair paisinéirí amháin chun gur féidir an costas a íoc. Tógadh an chéad cheann, Iarnród na Ceannchathrach, i Londain i 1863, ach le hinnill gaile chun na traenacha a thiomáint, ní raibh sé oiriúnach do phaisinéirí faoin talamh. Ba é an chead iarnród praiticiúil faoi thalamh Iarnród na Cathrach is Londan Theas a d'oscail i 1890. Ina dhiaidh sin scaip an coincheap ar fud an Domhain go tapa. Tá an córas is mó i Nua-Eabhrac, 468 stáisiún agus 383 km de línte. I gcóras Londan tá 274 stáisiún agus 392 km de línte.


Iarnród Tras-Sibéarach.
Príosúnaigh Rúiseacha ag tógáil Iarnród Amur, cuid den Tras-Sibéarach, go luath san 20ú haois
Is iarnród é an tIarnród Tras-Sibéarach a tógadh i 1891–1905 ó chathair Chelyabinsk i sléibhte na hÚraile trasna na Sibéire go dtí Vladivostok ar an Aigéan Ciúin. Timpeall an ama chéanna tógadh géagáin ó Ulan-Ude ó dheas go hUlánbátar na Mongóile agus síos go Béising na Síne, agus ó Vladivostok go Harbin is Béising. Tógadh géagán mórthimpeall ar Loch Baikal i 1916. Sna 1960idí-1970idí tógadh géagán fada ó Novosibirsk ó thuaidh ó Loch Baikal go Nikolaevsk-na-Amure ar an Aigéan Ciúin. Is iad na cathracha móra air ná Moscó, Ekaterinburg, Chelyabinsk, Omsk, Novosibirsk, Irkutsk, Ulan Ude, Kharbarovsk agus Vladivostok. Tá an t-iarnród leictrithe anois, ach tógann sé 7 lá taisteal ó cheann go ceann.
Is é stáisiún Vladivostok ceann cúrsa thoir an Iarnróid Thras-Sibéaraigh.


Iasaint.
Seoid thearc a bhíonn dearg, flannbhuí nó buí. Déanta as an mianra siorcóin. Sa sean-am thugtaí an t-ainm ar chloch lómhar ghorm, agus meastar gur saifír a bhíodh i gceist.


Osteichthyes.
Áirítear na hOsteichthyes, ar a dtugtar freisin éisc chnámhacha, sa grúpa tocsanomaíoch ina mbíonn éisc chnámhacha ann, seachas éisc loingeánacha. Is Osteichthyes iad formhór mór na n-iasc, grúpa thar a bheith éagsúil agus flúirseach comhdhéanta de 45 ord, agus os cionn 435 teaghlach agus 28,000 speiceas. Is é an rang is mó de veirteabraigh atá ann sa lá atá inniu. Tá na hOsteichthyes roinnte éisc atá gaeiteacha (Actinopterygii) agus liopa-eiteacha (Sarcopterygii). Tá na hiontaisí is sine de na héisc chnámhacha ar eolas againn timpeall 420 milliún bliain d'aois, atá freisin ina n-iontaisí idirthréimhseacha, a léiríonn patrún fiacail atá idir sraitheanna fiacail siorcanna agus éisc chnámhachana.
Is féidir Osteichthyes agus Euteleostomi a chur i gcomparaid lena chéile. Sa phailé-ointeolaíocht, tá na téarmaí comhionann lena chéile.
Fíligineacht.
Tá fíligineacht na n-iasc cnámhach le feiceáil sa léaráid a leanas.


Iasc eitilte.
Iasc beag a mhaireann gar don dromchla agus a eití peilbheacha is uchtacha formhéadaithe. Ar a chumas léim amach as an uisce agus snámh ar foluain ar an dromchla. Suas le 30 cm ar fhad. An-choitianta i bhfarraigí trópaiceacha is measartha.


Iasc gorm.
Iasc foghlach, forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is teo-mheasartha. Suas le 1.2 m ar fhad. An cholainn gorm ar an taobh uachtarach, na cliatháin airgeadach. Maireann sé i scoileanna móra a itheann go craosach ainseabhaithe, sairdíní is éisc bheaga eile a bhíonn i scoileanna. Iasc suntasach bia, agus luachmhar freisin mar iasc spóirt.


Iasc gréine.
Iasc mór oirirc a fhaightear go forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha. An cholainn brúite, beagnach ciorclach. Suas le 4 m ar fhad, ach 1-2 m de ghnáth. An béal beag, na fiacla cónasctha i ngob géar. Eití arda droma is timpireacha, suite i dtreo an chúil, gan aon eite eireaballach.


Iasc loingeánach.
Rang iasc, suas le 800 speiceas, le hionchnámharlach loingeánach is féidir a bheith cailcithe ach nach mbíonn cnámhaithe ina fhíorchnámh. Ní bhíonn bolg aeir ná scamhóga acu. Cuimsíonn sé na liamháin, na roic, is na gránadóirí.


Iasc pearóide.
Iasc ildaite ina bhfuil na giallfhiacla ceangailte le chéile mar ghob cosúil le gob pearóide, a úsáideann sé chun algaí is fás coiréalach a scríobadh ó na sceireacha. Na fiacla meilte leata. An cholainn dlúth, 20-100 cm ar fhad.


Iasc pluaise.
Iasc beag dall a fhaightear i bpluaiseanna aolchloiche in oirdheisceart na Stát Aontaithe. Gan aon lí sa cholainn aige. Dhá speiceas eile, le súile beaga is craiceann daite, a fhaightear i gcorcacha cois cósta ansin.


Iasc ribíneach.
Iasc caol fadaithe atá forleathan sna huiscí trópaiceacha is teo-measartha den Aigéan Atlantach ó thuaidh agus i gcodanna den Aigéan Ciúin is an tAigéan Indiach. Suas le 2 m ar fhad, an ceann biorach, fiacla cumasacha sna gialla. An cholainn comhbhrúite barrchaol. An eite eireabaill laghdaithe nó as láthair. Síneann na heití droma ar feadh na colainne. Gan aon pheilbheas. Tugtar "an truailliasc" air freisin.


Iasc seoil.
Iasc mór aclaí, dáilte go forleathan in uiscí dromchlacha oscailte na n-aigéan. Suas le 3.5 m ar fhad. Liathghorm ar barr, geal-liath faoina bhun. Aithnítear go héasca é as an eite fhada ard droma. Itheann sé éisc is scuideanna. An-luachmhar mar iasc iontach spóirt, agus gabhtar go trádálach i réigiúin áirithe é.


Iascán nimhe.
Ball de chlann mhór iasc atá forleathan cois cladaigh i bhfarraigí trópaiceacha is theo-mheasartha. Tá ball Eorpach a fhaightear ón Iorua go dtí an Mheánmhuir, ar nó faoi dhríodar gainimh nó mionduirlinge. Suas le 30 cm ar fhad. An cholainn réasúnta leata. Na heití peilbheacha leathan; an eite droma stríocach gorm, buí ar an bhfireannach. Oscailtí beaga giolbhach ar bharr an chinn. Na súile starraiceach.


Iathchloch.
Grúpa tábhachtach mianraí a dhéanann timpeall leath de na clocha i screamh an Domhain. Is alúmanaisileacáití iad go léir, le codáin éagsúla potaisiam, sóidiam is cailciam (agus bairiam, go hannamh). Mianraí tábhachtacha sa ghrúpa is ea ortaclás is micreaclaon (ar KAlSi3O8 iad araon), ailbít (NaAlSi3O8), agus anóirít (CaAl2Si2O8). Tugtar "plagaclás" ar na hiathchlocha atá bunaithe ar Na is Ca.


Duine Iáva.
An chéad iontaise de Homo erectus atá ar eolas, ar tháinig an t-anatamaí Ollannach Eugène Dubois (1858-1940) air i 1891 in Iáva, ag tabhairt Pithecanthropus erectus air. Ina dhiaidh sin fuarthas samplaí ó 800,000 is 300,000 bliain ó shin, agus claonta fadtréimhseacha le méadú na hinchinne is laghdú na bhfiacla. Meastar gur áitrigh Homo erectus Iáva i dtréimhse idiroighreach timpeall 900,000 bliain ó shin nuair a bhí leibhéal na farraige íseal agus Scairbh Sunda, a cheanglaíonn Iáva is mórthír na hÁise, nochta. Ina dhiaidh sin bhí Iáva scoite ó am go chéile le linn na n-oighearaoiseanna tréimhsiúla, nuair a bhíodh leibhéal na farraige íseal.


Ibeach.
Gabhar storrúil tréadúil fiáin is sea an t-Ibeach.
Speiceas.
an t-ibeach Spáinneach, San Diego
Tá gaol gairid aige leis an bhfiaghabhar agus is féidir leis an dá speiceas crosphórú.
Gnáthóg.
Sna hAIpa, i sléibhte Tatra na Slóvaíce agus i sléibhte na Spáinne a bhionn an t-ibeach le fáil. Chónaíonn sé ag airde an tsíorshneachta ar shléibhte na hÁise freisin.
Bíonn an t-ibeach aclaí cosdaingean ar thalamh géar dochach. Ina dtréada beaga a bhíonn na minseacha lena meannáin. Is nós leis na pocáin a bheith ina n-aonar.
Féar, toir bheaga, léicin, etc. a itheann an tIbeach.
I sléibhte arda a chuireann sé faoi nios faide suas ná an seamaí go híondúil.
Seamaí (chamois)..
Sa Chréit agus in oileáin eile de chuid na Gréige, faightear fiaghabhair a bhfuil an-dealramh acu leis an Ibeach. Is éadroime an fiaghabhar agus fionnadh breac a bhíonn air. Cruth bíse a bhíonn ar a adharca go minic.


Íbis dhílis.
Íbis atá dúchasach don Afraic ó dheas ón Sahára, deisceart na hAráibe is Oileáin Aldabra (agus an Éigipt, tráth). Bán le ceann is scornach dorcha, cleití boga dubha ar an eireaball. Itheann sí éisc is feithidí, agus neadaíonn i gcrann nó ar an talamh.


Idircheol.
Píosa ceol uirlise, don phianó go háirithe, i stíl liriceach gan foirm ceaptha. Bhain Brahms is cumadóirí eile sa 19ú-20ú céad feidhm as an téarma. Roimhe sin ba théarma é ar idirlinn ghearr ghreannmhar a dhéantaí ar an stáitse idir gníomhartha ceoldráma fhiúntaigh. Sampla cáiliúil is ea "La Serva Padrona le Pergolesi" (An Cailín Aimsire Údarásach, 1733).


Idirdhealaí.
Slonn matamaiticiúil a léiríonn go bhfuil fréamhacha réadacha leithleacha nó fréamhacha cothroma ag cothromóid chearnach, nó nach bhfuil. Is é idirdhealaí na cothromóide ax2 + bx + c = 0 ná b2–4 ac. Más b2–4 ac > 0, tá fréamhacha réadacha leithleacha ag an gcothromóid. Más b2–4 ac = 0, tá fréamhacha cothroma aici. Más b2–4 ac uimhreacha coimpléascacha.


Idirghnéasacht.
Forbairt ghnéasach mhínormálta de bharr aimhrialtachtaí i gcomhlánú na ngnéaschrómasóm (XX sa bhaineannach is XY sa bhfireannach), nó lochtanna i bhforbairt na ngónad sa suth óg. Is féidir go mbeidh dabht mar gheall ar ghnéas naíonáin nuabheirthe, nó nach n-éireoidh amhras faoi staid idirghnéasach nó éiginnte ach amháin ag an gcaithreachas. Uaireanta, is gá mionanailís na gcrómasóm, meastacháin ar thál na ngnéashormón, agus bithóipse na bhfaireog gnéasach chun fadhb chasta a réiteach.


Idirleathadh.
San eolaíocht, an bealach a ngluaiseann adaimh nó páirteagail trí ábhar toirtiúil, le himbhuailtí randamacha le chéile agus le móilíní an ábhair féin. Mar shampla, nuair a sceitear roinnt gáis nó cumhráin san aer, gluaiseann na móilíní gáis nó cumhráin i dtreo na n-áiteanna a bhfuil tiúchan íseal den ábhar sin agus amach ón áit ina bhfuil tiúchan ard de. Bíonn idirleathadh mar seo ag feidhmiú i gcónaí síos claonán tiúchain an ábhair idirleata chun an tiúchan céanna den dá ábhar (nó níos mó i gcórais níos casta) a chur ar bun i ngach áit. Tógann sé am an aidhm seo a bhaint amach, ach nuair a mhéadaítear an teocht tarlaíonn an t-idirleathadh níos tapa. Idirleathann móilíní i gcomhréir inbhéartach lena meáchain mhóilíneacha.


Idirmhalartú leictreonach sonraí.
Sraith caighdeán a bunaíodh idir úsáideoirí ríomhairí éagsúla chun gur féidir sonraí a cruthaíodh i ríomhaire amháin a thuiscint is a úsáid i gcóras eile. Mar shampla, baineann siopa ilranna feidhm as EDI chun orduithe a thabhairt dá soláthraithe.


Idirshuíomh.
Sa mhatamaitic, meastachán ar luach idirmheánach athróige idir dhá luach den athróg sin. Mar shampla, más eol gur y = f(x) ag x = 2, y2 = f(2), agus más eol gur y3 = f(3) ag x = 3, is féidir meastachán a dhéanamh ar luach f(2.6) trí idirshuíomh. Is é an bealach is simplí ná idirshuíomh líneach, a bhraitheann ar an bhfoshuíomh gur feidhm líneach í y = f(x) idir x = 2 is x = 3, agus ansin f(2.6) = f(2) + (2.6–2.0)(f(3)–f(2)). Is eachtarshuíomh é meastachán a dhéanamh ar luach na hathróige y = f(x) taobh amuigh den eatramh idir an dá luach atá ar eolas. Gan eolas ar nádúr na feidhme f(x), d'fhéadfadh an meastachán a bheith an-mhícheart, i bhfad amach ó x = 2 ar thaobh amháin is ó x = 3 ar an taobh eile go háirithe.


Idirurlár.
Urlár idirmheánach i bhfoirgneamh atá suite idir dhá phríomhstór (de ghnáth, urláir íochtaracha).


Louis J. Ignarro.
Cógaseolaí a rugadh i Nua-Eabhrac is ea Louis J. Ignarro (1941-). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine i 1998 lena chomhghleacaithe Robert Furchgott is Ferid Murad as a gcúnamh i léiriú feidhm ocsaíd nítrigine mar chomharthamhóilin sa chóras cardashoithíoch.


Ilbhláthach.
Planda hibrideach gairdín a díorthaíodh go príomha ón samhaircín is an bainne bó bleachtáin. Bláthanna móra cosúil leis an gcéad cheann, agus iad iompartha i mbláthchinn cosúil leis an dara ceann.


Ilfhónacht.
Ceol le níos mó ná páirt amháin. Go ginearálta, ciallaíonn an téarma go bhfuil cuntraphointe i gceist, mar mhalairt ar homafóine (aonséis) le guthanna is uirlisí ar an nóta céanna.


Ilphléacsóir.
Feiste leictreonach i gcóras cumarsáid sonraí. Is féidir oiread áirithe comharthaí éagsúla, gach ceann ar a líne féin, a ionchur is a chomhchruinniú, agus ansin a aschur síos líne cumarsáide amháin.


Ilréalta.
3 réalta nó níos mó atá nasctha le chéile trí imtharraingt, bíodh is go bhfuil siad i bhfithisí casta. Is sampla dá leithéid de chóras Alpha Centauri.


Ilspíosra.
Crann síorghlas atá dúchasach do Mheiriceá trópaiceach agus na hIndiacha Thiar. Na duilleoga éilipseach, na bláthanna cúrach, na torthaí beag cruinn. Tugtar "piminteo" agus "piobar Iamácach" air freisin. An spíosra déanta as a thorthaí anabaí triomaithe, agus blas air mar a bheadh cainéal, clóbh is noitmig measctha le chéile ann.


Ilstórach.
Teach spéire, foirgneamh ilstórach an-ard, de réir cineáil, le creatlach cruach is balla cuirtín (nach n-iompraíonn meáchan an fhoirgnimh os a chionn), agus teacht ar na hurláir le hardaitheoirí ardluais. William Le Baron Jenney a thóg an chéad teach spéire i Chicago i 1885, bunaithe ar chearchaillí cruach. Tháinig an téarma ‘teach spéire’ in úsáid ag deireadh an 19ú céad. I measc na dtithe spéire is cáiliúla ó na 1920idí i Nua-Eabhrac, tá an Chrysler Building (1928-1930) agus an Empire State Building (1930-1931). Is iad na hilstóraigh is airde ar Domhan Menara Petronas i gKuala Lumpur (452 m), Taipei 101 sa Téaváin (509 m), agus Burj Khalifa i nDubai (828 m) a osclaíodh i 2010.


Iltéarmach.
Slonn ailgéabrach ina bhfuil cuid mhaith téarmaí suimithe le chéile nó dealaithe óna chéile (mar shampla, a + 3b - 5c). Más iolruithe de chumhachtaí athróige amháin (x, mar shampla) na téarmaí, mar seo, a0 xn+a1 xn-1+a2 xn-2 +... +an (agus a0 ≠ 0), deirtear gur iltéarmach de chéim n i x é. Is cearnach iltéarmach de chéim 2, agus is ciúbach ceann de chéim 3.


Imbhalla.
Balla nach dtógann ualach an fhoirgnimh, a úsáidtear mar scáileán cosanta ar fhráma struchtúrtha an fhoirgnimh. Úsáidtear ábhair éagsúla chuige seo, ina measc alúmanam, cruach is gloine go háirithe. In ailtireacht mhíleata na Meánaoise, chiallaigh imbhalla balla seachtrach cosanta an chaisleáin.


Imbhreitheolaíocht.
Staidéar ar na neamhoird a tharlaíonn sa tréimhse imbhreithe, idir seachtain 24 den tréimhse iompair agus an chéad seachtain iarbhreithe. Cuimsíonn sí neamhoird cosúil le riospráid anóiteach, cur fola, buíochán an naíonáin, agus gortuithe beireatais.


Imbhuailteoir.
Saghas luasghéaraitheoir cáithníní ina luasghéaraitear cáithníní fo-adamhacha go dtí luas gar do luas an tsolais. agus a ndéantar iad a imbhualadh i gcoinne cáithníní eile atá faoi ghluaisne den saghas céanna sa treo eile. Mar thoradh ar an imbhualadh seo, cruthaítear fo-cháithníní eile, agus déantar na táirgí seo a iniúchadh. Modh oibre chun struchtúr fonúicléach adamh a thástáil is ea é. De réir mar a mhéadaítear fad an bhealaigh ina luasghéaraítear na cáithníní, is amhlaidh is mó a luas is a bhfuinneamh imbhuailte, agus is líonmhaire na táirgí a fhaightear. Tá an t-imbhuailteoir is mó ar Domhan ag CERN sa Ghinéiv, mar a bhfuil córas ciorclach de thrastomhas 27 km ina ndéantar leictreoin a imbhualadh i gcoinne posatrón. Tá córas ar a dtugtar "Tevatron" i bhFermilab in Illinois Mheiriceá, agus is ciorclach an chonair ann le trastomhas 6.4 km. I Stanford Mheiriceá tá luasghéaraitheoir líneach 3.2 km ar fhad le lúb chiorclach ag ceann amháin de.


Imchnó.
Crann duillsilteach cónach a fhásann 30 m ar airde, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Na duilleoga le 11-19 duilleoigíní, na bláthanna fireanna i gcaitíní. An toradh 4.0-6.5 cm ar fhad, ubhchruthach giobach, ag cuimsiú síl iomairigh, cosúil le cnó.


Imchuach airtéiseach.
Uiscíoch éadomhain imchuach-chruthach, sraitheanna neamhthréscaoilteacha carraigeacha os a chionn is faoina bhun, rud a choinníonn an screamhuisce faoi bhrú. Nuair a thochlaítear tobar isteach san uiscíoch, tagann an t-uisce don dromchla gan é a chaidéalú. Is é an tImchuach Mór Airtéiseach san Astráil Thoir an ceann is mó ar eolas.


Imdhíoneolaíocht.
Staidéar ar fhreagairtí bitheolaíocha orgánaigh bheo ar ionsaí baictéar beo, víreas nó seadán, agus cosaint orthu. Scrúdaítear freagairt na colainne ar ábhair choimhthíocha eile freisin, próitéiní go háirithe, mar a bheadh in orgáin ionphlandaithe, conas a aithníonn sí gur próitéiní coimhthíocha iad, agus a mheabhraíonn sí an t-eolas seo.


Imeall ilchríochach.
An t-imeall idir na himchuacha doimhne aigéanacha is na hilchríocha a chomhdhéanann timpeall 20% d'fhairsinge an aigéin. Dhá phríomhchineál ann: na himill fhulangacha (neamhsheismeach), agus na himill ghníomhacha (seismeach). Tá an chuid is mó de na himill ilchríochacha san Aigéan Atlantach neamhsheismeach, agus a mhalairt san Aigéan Ciúin. San Aigéan Indiach, imill neamhsheismeacha atá ann, ach amháin san oirthuaisceart. Ar imeall fulangach bíonn 3 chuid de ghnáth: an scairbh, an fána, is an airde. Is é síneadh na hilchríche i dtreo na farraige an scairbh ilchríochach, de ghnáth le rilíf íseal is fána séimh (níos lú ná 1:1000 ar an meán). Ar imeall na scairbhe (briseadh na scairbhe) méadaíonn an fána go tobann. Bíonn doimhneacht an bhriste 20-500 m (130 m, ar an meán). Bíonn leithead na scairbhe 2-400 km (75 km ar an meán). Luíonn an fána ilchríochach ar thaobh na farraige den scairbh, síneann chuig doimhneacht 1.5-3.5 km, le fána géar timpeall 1:40 agus leithead 20-100 km. Tugtar "an lochtán ilchríochach" ar an scairbh is an fána le chéile. In an-chuid áiteanna san aigéan, bíonn an réimse seo gearrtha ag foithreacha faoin bhfarraige a fheidhmíonn chun dríodar ón ilchríoch a iompar amach don airde ilchríochach is an t-imchuach aigéanach. Luíonn an airde ilchríochach idir an fána is imchuach an aigéin. Bíonn fána séimh inti, 1:100-700, agus leithead 100-1000 km (600 km ar an meán). Cruthaíodh an airde ag dríodar ón ilchríoch, bailithe ag bun an fhána. Is féidir go mbeidh sí seo gearrtha ag foithreacha a thugann bealaí don dríodar amach thar an airde agus isteach in imchuach an aigéin. Tugtar "talamh críche ilchríochach" ar lochtán ilchríochach le sraith imchuacha is sceireacha. Is féidir go mbeidh an fhíorscairbh cúpla ciliméadar ar leithead, le crios imchuacha, oitreacha is oileán ag síneadh suas le 200 km amach uaithi sin (mar shampla, an imeall ilchríochach amach ó dheisceart California).


Imghalú.
Aistriú galuisce don atmaisféar ó fhásra is dromchlaí na hithreach trí ghalú is trasghalú. Braitheann rátaí imghalaithe ar luas na gaoithe, an t-uisce atá ar fáil, an grádán galbhrú, agus an fuinneamh ó sholas na Gréine atá ar fáil.


Imghearradh (cló).
I ngreanphriontáil, bealach chun cló a dhéanamh. Gearrtar an dearadh (téacs, íomhá, líníocht nó eile) i bpláta miotail, brúitear an dúch isteach sna línte gearrtha, agus cuimlítear an farasbarr den dromchla maol. Cuirtear páipéar tais ar barr, agus rolltar an páipéar is an pláta trí fháisceán. Tá an modh seo difriúil ó mhodhanna eile ina mbíonn an dúch ar dhromchlaí ardaithe an phláta nó an bhloic. Modh an-choitianta in irisleabhair ildaite.


Imghearradh (seoid).
Seoid ghreanta a bhfuil an dearadh gearrtha isteach sa tseoid, in ionad a bheith ag seasamh suas i rilíf mar a bhíonn i gcaimeo.


Imirce (daonra).
San antraipeolaíocht agus sa tsocheolaíocht, gluaiseacht daonra taobh istigh de thír nó idir tíortha. Gluaiseacht isteach i gcathracha is mó a bhíonn san imirce intíre, de thoradh fordhaonra is bochtanais faoin tuath agus deiseanna níos fearr a bheith ar fáil sna cathracha. Tarlaíonn imirce idirnáisiúnta de bharr na gcúiseanna céanna, bagairtí polaitiúla ar mhionlaigh, agus/nó cogaíochta. Bíonn deacrachtaí ar leith nuair nach bhfaigheann inimircigh cead cur fúthu sa tír eile. I dtíortha forbartha, tarlaíonn iompú daonra, oiread inmheasta imirce daoine amach as cathracha isteach sa tuath máguaird.


Imirce (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, gluaiseacht orgánach nó a staid scaipthe (i gcás síolta, spór nó larbhaí) ó réigiún amháin go réigiún eile. Cuimsíonn sí gluaiseacht aontreo isteach i réigiún nó amach as, ach den chuid is mó, gluaiseachtaí déthreócha tréimhsiúla a bhíonn i gceist, ar feadh fad mór ar bhealaí cinnte atá sainithe go leor. Tarlaíonn a leithéid d'imirce shéasúrach, mar shampla, idir réigiúin bheathaithe samhraidh is geimhridh, agus spreagann fadú nó giorrú an lae í.


Imlíne.
Imeall, nó fad imill, cuair iata, ciorcail de ghnáth. Is é 2 π r imlíne ciorcail de gha r. Ní féidir imlíne éilipse a scríobh ach i bhfoirm suimeálaí.


Imoibreoir núicléach.
Trealamh ina gcuirtear imoibriú núicléach eamhnaithe ar siúl faoi stiúir go mall rialta, agus an teas uaidh a úsáid chun uisce a fhiuchadh, tuirbín gaile a rothlú, agus leictreachas SA a ghiniúint. I lár baill bíonn feadáin ina bhfuil an breosla úráiniaim-235. Taobh leo, bíonn slata, déanta as ábhar éigin mar ghraifít, a fheidhmíonn mar mhaolaire ar na neodróin, á luasmhoilliú is á n-ionsú. Déantar an t-imoibriú a stiúradh leis na slata maolaire a tharraingt amach nó a shá isteach san imoibreoir. Bíonn píobáin ag rith tríd an imoibreoir chun uisce a iompar tríd agus teas a thógáil amach as. Fiuchtar is galaítear an t-uisce sna píobáin seo, agus téann an ghal, ag teocht ard is faoi bhrú ard, go dtí an tuirbín gaile. Rothlaíonn an tuirbín sin dineamó gineadóra leictreachais SA. Roimh thosú don imoibreoir, bíonn na slata maolaire go hiomlán isteach ann, gan an t-imoibriú slabhrúil a bheith ar siúl. Ansin tarraingítear na slata maolaire amach go mall as go dtosaíonn an t-imoibriú slabhrúil. Deirtear go mbíonn an t-imoibreoir criticiúil ansin. Timpeall ar an imoibreoir go léir bíonn soitheach láidir coincréite atá treisithe le cruach. Bíonn an soitheach seo ann chun an radaighníomhaíocht fhíordhian mharfach atá istigh san imoibreoir a choimeád ann, agus mar sin cosaint a thabhairt do dhaoine atá ag obair timpeall air. Tá saghsanna éagsúla imoibreoirí núicléacha ann. In imoibreoir uisce fhiuchta, úsáidtear an t-uisce fuaraithe féin, é galaithe, chun na tuirbíní a rothlú. In imoibreoir uisce bhrúchóirithe, bíonn an t-uisce fuaraithe faoi bhrú chomh hard sin nach ngalaíonn sé ag an teocht ard, agus úsáidtear é chun uisce a fhiuchadh i gciorcad tánaisteach feadán is na tuirbíní a rothlú. In imoibreoir gásfhuaraithe, dé-ocsaíd charbóin nó gás eile a fhuaraíonn an t-imoibreoir, agus iompraíonn an gás an teasfhuinneamh don chiorcad tánaisteach uisce. I mearimoibreoir, ní bhíonn aon mhaolaire, agus úsáidtear sóidiam leachtach chun fuaraithe is chun an t-uisce sa chiorcad tánaisteach a théamh. I mearimoibreoir pórúcháin, úsáidtear U-238, saibhrithe le Pu-239, mar bhreosla, agus táirgeann sé tuilleadh Pu-239 mar fhotháirge. Is é seo an saghas imoibreora a úsáidtear chun ábhair eamhnaithe a ghiniúint i gcomhair buamaí núicléacha. Tá imoibreoirí ann atá dirithe ar thaighde amháin. Tá fuinneamh núicléach suntasach i soláthar cumhachta leictrí i dtíortha áirithe.


Imoibriú ceimiceach.
Próiseas ina n-athraítear comhdhúil, nó níos mó, i gcomhdhúile eile trí naisc cheimiceacha a bhriseadh agus naisc nua a dhéanamh, de ghnáth trí fhuinneamh a ídiú nó a ghnóthú ag an gcóras.


Imoibriú díbeartha.
Imoibriú ceimiceach ina mbaintear cuid de mhóilín chun siúil agus a bhfágtar cuid níos lú ina dhiaidh. Mar shampla, san imoibriú seo: CH2Br- CH2Br + Zn → CH2=CH2 + ZnBr2, díbrítear an bróimín ón débhróimeatán agus fagtar eitiléin.


Imoibriú malartaithe.
Imoibriú ceimiceach ina gcuirtear grúpa eile in ionad grúpa ar leith i móilín. Mar shampla, i ndéanamh alcóil ó hailíd ailcile, OH- + RCl → ROH + Cl-.


Imoibriú slabhrúil.
Sa bhfisic núicléach, imoibriú in ábhar núicléach eamhnaithe a fhuasclaíonn eamhnú núicléach amháin, a spreagtar ar dtús le neodrón ionsaitheach, ansin tuilleadh neodrón a spreagann tuilleadh eamhnuithe, i gcaoi go leanann an próiseas ar aghaidh go slabhrúil. Má bhíonn dóthain toirte den bhunábhar eamhnaithe ann, ionas nach néalaíonn an iomarca de na neodróin a chruthaítear is go gcuireann dóthain díobh tús le heamhnuithe eile, mairfidh an t-imoibriú slabhrúil. Braitheann cumhacht núicléach is buamaí adamhacha ar imoibrithe slabhrúla ar úráiniam nó plútóiniam.


Imoibriú slabhrúil polaiméaráise.
Táirgeadh easpónantúil blúire DNA dhédhualaigh ó theimpléad DNA ar leith is ea imoibriú slabhrúil polaiméaráise (PCR). Measctar an teimpléad le príméir 5 is 3 DNA olaganúicléitíde, 20-40 bunphéire ar fad, a shainíonn deireadh an bhlúire, núicléitídí aonaracha, agus einsím theaschobhsaí a dtugtar "DNA polaiméaráise" uirthi. Ardaítear an teocht a dhóthain chun dhá dhual an DNA héilicse a scaradh óna chéile, agus ansin ligtear do na príméir ainéaladh ar an DNA teimpléid, is don pholaiméaráis oibriú, agus méadaíonn an líon cóipeanna den DNA in imoibriú slabhrúil. Is féidir RNA a úsáid mar theimpléad freisin, ach is gá cóip DNA de a tháirgeadh ar dtús trí úsáid a bhaint as an einsím cúltrascrioptáis: tugtar "RT-PCR" ar an bpróiseas seo.


Imoibriú suimithe.
Imoibriú ceimiceach ina gcuimsíonn an toradh na hadaimh uile as na himoibreáin uile. Mar shampla, sa pholaiméiriú suimithe chun polaiteitiléin a dhéanamh, suimítear monaiméir i ndiaidh monaiméire mar a bheadh coirníní ar bhraisléad, agus gach adamh den mhonaiméir mar dhlúthchuid den pholaiméir líneach. "Aducht" a thugtar ar thoradh a leithéid seo imoibrithe.


Impire (leamhan).
Leamhan, ceann de na feithidí is mó ar Domhan. An réise sciathán suas le 27 cm. Faightear sa Nua-Ghuine agus tuaisceart na hAstráile é. Na sciatháin liath nó liathdhonn, súilíní feiceálacha ar na sciatháin thosaigh is chúil. An chruimh glas, le faithní gruagacha ar gach teascán, a fhaightear ó Bhealtaine go Lúnasa. Codlaíonn sé ar feadh an gheimhridh mar phupa i gcocún.


Impitíogó.
Ionfhabhtú éadrom craicinn a bhíonn coiteann i bpáistí, de bharr stafalacocais de ghnáth. Baineann sé leis an aghaidh, na lámha, agus na glúine. Ar dtús tarlaíonn achar deargtha, agus ina dhiaidh sin cloig neamhbhuana a bhriseann is a dhéanann gearba.


Impriseanachas.
"Impression, soleil levant" le Claude Monet, 1872
Gluaiseacht san ealaín a thosaigh sna 1760idí, bíodh is go raibh réamhghabháil uirthi i radhairc tíre an phéintéara Shinigh Shen Zhou (1427-1509). I measc na bpéintéirí a bhain leis bhí Monet, Pissarro, Sisley, agus Renoir. Léirmheastóir a thug an t-ainm orthu tar éis pictiúir de chuid Monet, "Impression, soleil levant" (Imprisean: Éirí Gréine), a fheiceáil i 1872. Shéan siad dathanna dorcha na saotharlanna péintéireachta, agus rinne a gcuid péintéireachta amuigh faoin spéir chun iarmhairtí is dathanna lonracha sholas na Gréine ar uisce, crainn, páirceanna, agus mná áille a ghabháil is a léiriú. I gcodarsnacht le réalachas sóisialta phéintéireacht Gustave Courbe (1819-1877) agus eile, pictiúir gheala spéiriúla a rinne na himpriseanaithe, agus iad fíorchoitianta ó shin i leith.


Imshruthú teirmeahailíneach.
Imshruthú sa bhfarraige de bharr difríochtaí teochta is salandachta an tsáile. Tarlaíonn na difríochtaí seo mar thoradh ar théamh nó fuarú, galú nó comhdhlúthú, oighriú nó leá, agus na hathruithe iarmharacha i ndlús an tsáile ag dromchla na farraige. Má mhéadaíonn an tsalandacht nó má laghdaíonn an teocht, méadófar an dlús, agus a mhalairt má laghdaíonn an tsalandacht nó má mhéadaíonn an teocht. Fiú más beag na hathruithe sa dlús, cuireann siad tús le himshruthú ingearach. Nuair a bhíonn dlús san uisce dromchlach níos mó ná san uisce faoina bhun, téann sé faoi, ag brú an uisce éadlúith i leataobh go sroicheann doimhneacht mar a bhfuil an t-uisce faoi sin níos dlúithe. Ansin leathann sé amach go cothrománach. Mar sin, bíonn an fharraige ina cisil, an t-uisce is dlúithe ag an ngrinneall, agus cisil leanúnacha níos éadlúithe os a chionn. Is é sin, bíonn an fharraige srathaithe go hingearach den chuid is mó, agus tugtar "maiseanna uisce" is "saghsanna uisce" ar na cisil le teochtaí is salandachtaí sainiúla. Tá an t-imshruthú teirmeahailíneach seo éagsúil ó phatrúin imshruthaithe an uisce dhromchlaigh, de bharr na gaoithe a bhíonn eagraithe i gcriosanna leitheadúla, cosúil leis na criosanna aeráideacha. Is iad an crios dromchlach, atá measctha go maith, agus an crios teirmeachlaonach na criosanna ina dtarlaíonn na hathruithe is mó sna tréithe fisiciúla. Is lú ar fad na hathruithe sna tréithe fisiciúla is doimhne ná an príomh-theirmeachlaonas sna haigéin (timpeall 1 km ar doimhneacht). Ní bhíonn aon bhaint le haon imshruthú teirmeahailíneach go domhain ansin le himshruthú dromchlach, ach amháin timpeall an Antartaigh mar a síneann an Sruth Impholach Antartach ó bharr go grinneall, an príomhnasc idir na 3 phríomhimchuach aigéanach. Is í an tuiscint is fearr anois go gcruthaítear an chuid is mó de na maiseanna doimhne uisce ag domhanleithid arda, agus go dtagann uiscí go léir ghrinnill na n-aigéan is na bhfarraigí ón Antartach.


Imthacaí.
Feistí meicniúla chun seaftaí rothlaithe a iompar leis an bhfriotaíocht frithchuimilte is lú is féidir. Tá an-chuid imthacaí ann, le feidhmiú faoi chúinsí éagsúla. Mar shampla, le gráinní iompair, iompraítear an seafta rothlaithe ar roinnt gráinní iompair, suite i gcás idir an seafta agus gléasadh fosaithe.


Imtharraingt chandamach.
Gníomhú na himtharraingthe ar scálaí fad fo-mhicreascópach nuair a thagann iarmhairtí candamacha i bhfeidhm go sonrach. Déanann na teoiricí imtharraingthe candamaí iarracht airí na meicnice candamaí is na coibhneasachta ginearálta a chuingriú. I dteoiric mar seo, tarlaíonn idirghníomhú imtharraingteach trí idirmhalartú graibheatón, ar candam tairgthe na himtharraingthe é an graibheatón. Ní bhfuarthas aon chruthú turgnamhach ar a leithéid d'idirghníomhú fós, ná níor saothraíodh teoiric chomhsheasmhach air ach an oiread.


Inbhéartú teochta.
Feiniméan meitéareolaíoch ina sáinníonn ciseal aeir the an t-aer níos fuaire faoina bhun. De ghnáth, san atmaisféar íochtarach laghdaíonn an teocht de réir mar a théann tú in airde, agus éiríonn an t-aer te trí chomhiompar. Má bhíonn truaillithe san atmaisfear, mar sin, scaipeann siad go ceartingearach suas, agus amach go cothrománach. Ó am go chéile, áfach, tárlaíonn inbhéartú teochta san atmaisféar ionas go luíonn ciseal d'aer beagáinín níos teo os cionn an aeir ísil thar réimse éigin den Domhan. Ansin ní féidir leis na truaillithe scaipeadh os ard. Tiubhaíonn siad os íseal san atmaisféar, agus is féidir go dtiocfaidh an t-aer ansin chun a bheith baolach do dhaoine.


Indíritheacht/eisdíritheacht.
Téarmaí síceolaíocha a bhíodh in úsáid tráth mar dhá rang scoite daoine. Meastar anois go bhfuil cuid mhaith gráduithe idir an dá fhoirceann. Duine atá go láidir eisdíritheach, bíonn sé caidriúil aerach, tugtha don scleondar, agus uaireanta ionsaitheach neamh-mhuiníneach teasaí. Duine atá go láidir indíritheach, bíonn sé ciúin dúnárasach, gan an oiread sin cairde, ní maith leis an scleondar, agus bíonn sé muiníneach stuama, claonta don bheatha dhea-eagraithe. Táthar ann a mheasann go bhfuil bunús bitheolaíoch leis na difríochtaí iompair seo i gcórais spreagtha sa choirtéis is an fho-choirtéis.


Indreacóitéiriam.
An mamach tíre is mó a mhair riamh. Is eol go raibh sé ann i dtús na ré Olagaicéiní i lár na hÁise. Srónbheannach ollmhór gan adharc, 5.5 m in airde ag a ghuaillí. Is dócha go raibh suas le 30 tonna meáchain ann. Ainmhí planditeach ab ea é.


Infreafhuaim.
Fuaimthonnta de mhinicíocht níos lú ná 20 Hz. Ní féidir le duine na tonnta seo a aireachtáil leis na cluasa, ach is féidir iad a bhrath mar a bheadh brú ar an gcolainn má bhíonn an tonn dian go leor. Mar shampla, gineann pléascadh tonnta infreafhuaime (chomh maith le tonnta fíorfhuaime), agus déanann séideadh na gaoithe trí chrainn is thart ar fhoirgnimh mhóra an rud céanna. Tugtar "infreasonaic" ar staidéar na hinfreafhuaime.


Infreastruchtúr.
An raon leathan fachtóirí is áiseanna a ligeann do dhaoine is eacnamaíocht na tíre nó comhlacht déantúsaíochta feidhmiú go héifeachtach. Cuimsíonn sé ábhair cosúil le córais cumarsáide, iompair, cumhachta, tithíochta is oideachais.


Jan Ingenhousz.
Lia is fiseolaí plandaí a rugadh i mBreda na hOllainne ab ea Jan Ingenhousz (8 Nollaig 1730 – 7 Meán Fómhair 1799). Rinne sé feabhsuithe i 1766 ar bhealaí na linne chun leictreastataic a ghiniúint. An chéad duine chun tomhais chainníochtúla a dhéanamh ar sheoladh teasa i miotail. I 1779 d'fhionn sé próiseas na fótaisintéise.


Inleagadh.
Bealach chun troscáin, rudaí is foirgnimh adhmaid a mhaisiú trí chiseal a ghearradh as an dromchla agus leathán adhmaid ar dhath eile a chur in ionad an chisil sin. Úsáidtear slisní eibhir, cnáimhe, sliogáin, scátháin, nó eile ar an dóigh seo.


Inlíon.
Úsáid theicneolaíocht an Idirlín chun córas inmheánach cumarsáide a chur ar fáil taobh istigh d'eagraíocht. Saothraíodh an coincheap ó lár na 1990idí. Is féidir na líonraí chuici a bheith nasctha leis an Idirlíon domhanda nó aonraithe uaidh. Córas inlín a ligeann naisc le heagraíochtaí seachtracha ar leith, is eislíon é sin.


Inmheatróis.
Neamhord coitianta go leor, ina bhfásann na cealla a bhíonn mar líneáil ar an gcuas útarach (an t-inmheitriam) ag ionaid eile sa cholainn, de ghnáth áit eile sa pheilbheas (mar shampla, ar na hubhagáin, an reicteam, nó an lamhnán). Ní heol cén fáth a dtarlaíonn sé seo, ach is féidir go n-imíonn cealla inmheitriacha suas trí na feadáin útaracha le hionchlannú sa pheilbheas (míostrú aisiompaithe). Freagraíonn na cealla inmheitriacha seo taobh amuigh den bhroinn do na comharthaí hormónacha céanna a bhfreagraíonn na cealla sa bhroinn dóibh. Prolaiféaraíonn siad, ag at gach mí, agus ag sceitheadh sa chéad tréimhse míostraithe eile. Spreagann sé seo freagairt athlasta sna horgáin pheilbheacha eile, agus is féidir go leanfaidh damáiste is coilm, fiú cisteanna lán d'fhuil sa bhfuil. Is iad na siomtóim is troime a fheictear ná míostrú trom is pian sa pheilbheas, ach is féidir go dtiocfaidh neamhthorthúlacht as. Is é an chóireáil ar an riocht seo ná drugaí chun aithris a dhéanamh ar thoircheas, drugaí chun cosc a chur ar phrolaiféarú na gceall inmheitriach, nó máinliacht chun na coilm is na cisteanna a bhaint.


Innéacs corpmhaise.
Meáchan an duine, roinnte ar a airde ("BMI" i mBéarla). Is tomhas é ag lucht cothaithe chun meáchain daoine a chur i gcomórtas le chéile agus staidéar a dhéanamh ar éifeacht chothuithe. Má bhíonn an BMI idir 20 is 25, is gnáth-thomhas é sin. Más lú ná 20 é, is scáinteach an duine agus is cúis imní é sin. Más mó ná 25 é, is duine ramhar é, agus le BMI níos mó ná 30 is murallach an duine is raon deacrachtaí sláinte aige.


Innéacs nochta.
Uimhir i seicheamh uimhriúil a úsáidtear chun íogaireacht scannáin fhótagrafaigh a shainiú ("EI" nó "exposure index" i mBéarla). Uaireanta, bíonn sé difriúil ón uimhir ar an mbosca i gcórais ISO, ASA nó DIN, má tá scagaire in úsáid, mar shampla.


Inneall ceithre bhuille.
Inneall a oibríonn ar thimthriall praiticiúil ina mbíonn buille amháin as gach 4 bhuille den loine mar bhuille cumhachta. Inneall mar seo a bhíonn i ngluaisteáin de ghnáth. Sa chéad bhuille, súitear an meascán breosla is aeir isteach sa chuasán. Sa dara buille, brúitear an meascán agus adhantar é. Is é an 3ú buille an buille cumhachta, mar a leathann an meascán pléasctha. Leis an 4ú buille, scaoiltear na sceithgháis.


Inneall cuardaigh.
Acmhainn ar an ngréasán domhanda atá insroichte le brabhsálaí Gréasáin, a chabhraíonn leis an úsáideoir ionaid is eolas a aimsiú. Bíonn na hinnill cuardaigh (Yahoo, Lycos, Google, Ask Jeeves) ag cuardach tríd an ngréasán an t-am ar fad, ag tógáil innéacsanna ábhar éagsúla — mar shampla, ag aimsiú teidil, fotheidil, eochairfhocail is céadlínte cáipéisí. Uaidh sin, is féidir cuid mhaith cáipéisí éagsúla ar ábhar ar leith a aisghabháil. Déanann an cuardach leanúnach cinnte de go bhfuil na hinnéacsanna suas chun dáta. Mar sin féin, aisghabhann na hinnill an-chuid cháipéisí nach mbaineann le hábhar, agus tá an-iarracht ar siúl an t-am ar fad iad a fheabhsú.


Inneall dhá bhuille.
Timthriall praiticiúil innill, le buille amháin as an dá bhuille ina bhuille cumhachta. In úsáid i ngluaisrothair go minic.


Inneall gaile.
Inneall dócháin sheachtraigh ina ngintear an sreabhán feidhmithe (an ghal) i gcoire taobh amuigh den inneall. Treoraítear an ghal isteach i gcuasán an innill le comhla, agus de réir mar a fhorbraíonn sí, cuireann sí brú ar loine. Tiomáineann an loine an cromsheafta chun rothlaithe lena slat. Ligtear an ghal amach as an gcuasán ansin le comhla sceite, filleann an loine ar a bunphointe, agus tosaíonn an timthriall arís. Is féidir obair áisiúil a fháil ón inneall seo, traein a thiomáint leis mar chuid den traein, nó meaisíní i monarcha a thiomáint le hinneall fosaithe.


Inneall gáis.
Inneall dócháin inmheánaigh atá oiriúnaithe, nó deartha ó thús, chun gás a úsáid mar bhreosla. Sa 19ú céad fuinnmhíodh innill dho-aistrithe mar seo le gás baile ón bpríomhlíonra. Ach anois, bíonn an gás (meatán nó gás nádúrtha de ghnáth) mar leacht faoi ardbhrú in umar treisithe.


Inneall insteallta dhírigh.
Inneall dócháin inmheánaigh a fheidhmíonn ar thimthriall Diesel. Instealltar an breosla sa chuasán dócháin a chruthaítear sa sorcóir idir barr na loine is bun cheann an tsorcóra. Sorcóir neamhroinnte dócháin amháin a bhíonn anseo, ní hionann is an córas le sorcóir roinnte dócháin, ina measctar an t-aer is an breosla i seomra amháin agus a ndéantar an dóchán i seomra beag eile atá ceangailte leis.


Inneall scartha cadáis.
Meaisín a cheap Eli Whitney sna Stáit Aontaithe i 1793 chun na síolta a scaradh ón bhfaighneog cadáis go tapa éifeachtach. (cé go raibh inneall scartha cadáis in úsáid sa tSín san 11ú céad). Mhéadaigh sé an táirgiúlacht go mór, rinne cuid mhaith den chadás snáithín ghearr a d'fhástaí sna Stáit Aontaithe inúsáidte, agus tháirg soláthar mór saor cadáis don Domhan.


Inneall spréachadhainte.
Inneall dócháin inmheánaigh ina dtosaítear dóchán an mheascán aeir is breosla le spréach a ghintear, de ghnáth le spréachphlocóid. Bíonn a leithéid i ngluaisteáin go minic.


Inneall teasa.
Sa teirmidinimic, is éard is inneall teasa ann ná gaireas a athraíonn fuinneamh randamach chuig fuinneamh dírithe áisiúil meicniúil.
Déantar an t-athrú seo trí shreabhán oibriúcháin ag ardteocht a chur trí thimthriall teirmidinimiciúil ina dtarlaíonn comhbhrú is forbairt, agus a ndíchuirtear fuinneamh ag teocht níos ísle. Le gach timthriall faightear an difríocht idir fuinneamh an tsreabháin ag an ardteocht (an t-ionchur) is fuinneamh an tsreabháin ag an ísealteocht (an t-aschur) i bhfoirm fuinnimh mheicniúil. I láimhseáil theoiriciúil an timthrialla, glactar leis mar timthriall idéalach, gan aon chailliúint fuinnimh trí fhrithchuimilt, radaíocht ná meicníocht eile. Tá cuid mhaith timthriallta idéalacha ann, ina measc timthriall Carnot, timthriall Diesel, timthriall Otto, agus timthrill Stirling.


Inneall traenach.
Feithicil a sholáthraíonn an chumhacht tiomána chun trucailí is carráistí a tharraingt ar iarnród. Is féidir gur inneall gaile, inneall dócháin inmheánaigh, mótar leictreach, nó comhcheangal éigin de na foinsí cumhachta seo a bheidh ann. Más inneall gaile é, gintear an ghal i gcoire san inneall, agus dóitear gual (de ghnáth) sa choire. Más mótar leictreach é, faightear an chumhacht ó ráille ar leith nó sreanga lastuas trí phantagraf. Is inneall díosail an t-inneall dócháin inmheánaigh is coitinne a úsáidtear mar inneall traenach, agus tiomáintear an traein go díreach leis trí ghiaranna nó ar mhodh díosail is leictreach: tiomáineann an t-inneall díosail gineadóir, agus tiomáineann an chumhacht leictreach uaidh seo mótar leictreach leis an traein a thiomáint. Thóg Richard Trevithick an chéad inneall traenach i 1801, agus baineadh feidhm as sin is innill cháiliúla eile (mar shampla, Puffing Billy is Locomotion) chun gual a tharraingt ó na mianaigh. Níor iompraíodh paisinéirí gur bhuaigh George Stephenson is a mhac Robert ag trialacha Rainhill i 1829 agus a bhunaigh an chéad seirbhís traenach do phaisinéirí. Tógadh an chéad inneall traenach sna Stáit Aontaithe i 1831, an Best Friend of Charlestown, agus faoi lár an chéid sin bhí na hinnill gaile traenach forbartha an oiread is a bheadh ina dhiaidh sin. Bhíodh na rothaí tosaigh beag, agus chasadh siad ar sclóin chun gurbh féidir leis an inneall dul isteach ar uillinn san iarnród. Bhíodh na príomhrothaí tiomána cúpláilte le chéile, tiomáinte go díreach ag an inneall gaile. Sa 20ú céad díláithríodh an t-inneall gaile de réir a chéile ag saghsanna eile, bíodh is go bhfuil an-chuid innill gaile in úsáid fós sa tSín is an Afraic Theas. Tá modhanna eile tiomána á bhforbairt is á dtástáil an t-am ar fad, mar shampla, an traein ardaithe a thiomáintear le leictreamaighnéadas atá in úsáid ar bhonn teoranta i Shang-hai na Síne.


Innealra hiodrálach.
Innill a oibrítear trí bhrú a tharchuireann leacht cosúil le huisce nó ola trí phíobán. I ngluaisteán le coscáin hiodrálacha, tarchuirtear an fórsa coiscthe ón troigheán do na coscáin le leacht faoi bhrú. Baineann an reithe hiodrálach agus an fáisceán hiodrálach feidhm as an bprionsabal céanna.


Innealtóireacht cheimiceach.
Staidéar ar theoiric is cleachtadh maidir le dearadh, tógáil is oibriú trealaimh chun táirgí imoibrithe ceimiceacha a dhéanamh ar ollscála. I lár an 19ú céad, bhí an déantúsaíocht cheimiceach is luaithe bunaithe ar thraidisiún is scileanna, eolas is cleachtadh pearsanta. Ó shin cuireadh matamaitic is fisic i bhfeidhm ar fhadhbanna ceimiceacha. De réir a chéile d'fhás an t-éileamh ar tháirgí, agus ba ghá prionsabail cheimiceacha is fhisiciúla a chur ag obair ar mhéideanna móra ábhar, soláthar an teasa chuige seo, agus gluaiseacht na gceimiceán go cruinn sábháilte trí chórais mhóra. Saothraíodh fophróisis, aonadphróisis, agus córais rialaithe chuí. Saothraíodh cúrsaí oiliúna is traenála sna hollscoileanna, agus d'fhás cumainn ghairmiúla ionas go raibh an brainse seo innealtóireachta bunaithe go láidir i gcuid mhaith tíortha faoi 1900.


Innealtóireacht ghéiniteach.
Láimhseáil is athchóiriú ábhair ghéinitigh trí theicníochtaí fisiciúla, ceimiceacha is bitheolaíocha, chun tréithe dúchasacha a athrú. Tugtar "géinspladhsáil" is "teicneolaíocht DNA athchuingrigh" uirthi freisin. A luaithe is a bhí an cód géiniteach ar eolas, tosaíodh ar shlite a shaothrú chun an cód a athrú is na géinte a bheartú. San innealtóireacht DNA athchuingrigh, baintear feidhm as einséimí ar leith chun géin de chuid orgánaigh amháin a ghearradh amach is a spladhsáil isteach in orgánach eile. Ansin feidhmíonn an t-orgánach faighteora chun treoracha na géine nua a chur i gcrích. Is ceist bhunúsach eitice is fealsúnachta í an cumas nua seo ag daoine cur isteach ar na próisis dhúchasacha agus struchtúr géiniteach ár ngné féin, fiú, a athrú. Tá an-chuid taighde ar siúl i ngéinteiripe, ina gcuirtear géinte leis an eolas ceart isteach i gcealla ina bhfuil géinte máchaileacha, mar shampla le géinghunna, nó a gcuirtear isteach géinte nua a threoraíonn déanamh ábhar frithghalrach. Tá an obair seo ag a tús fós. Mar thoradh ar innealtóireacht ghéiniteach, tá feabhas curtha ar bharra is stoc, déantar córacha leighis i miocrorgánaigh, agus is féidir daoine a thástáil féachaint an bhfuil galair dhúchasacha acu.


Innealtóireacht leictreach.
Brainse den innealtóireacht ina ndéantar staidéar ar fheidhmeanna praiticiúla leictreachais is leictreonaice. Go dtí na 1940idí b'earnáil bheag den innealtóireacht i gcoitinne í, teorannaithe don teileachumarsáid, soilsiú agus giniúint, tarchur is dáileadh na cumhachta leictrí. Ach anois baineann sí le táirgeadh, dáileadh, stiúradh is feidhmiú an leictreachais i ngach foirm. Cuimsíonn sí dáileadh gach gné de dhearadh, insealbhú is bainistiú na gcóras ginte uile, ó fhuinneamh uisce, ola, gual, gás nádúrtha, an ghaoth, an Ghrian, eamhnú núicléach, agus eile. Baineann dáileadh is stiúradh le soláthar na cumhachta leictrí do thomhaltóirí thar chóras slán sábháilte iontaofa éifeachtach. Cuimsíonn sí feidhmiú an leictreachais an iliomad trealamh i raidió, radar, soilsiú, mótair, gineadóirí cumhachta, líonraí tarchuir, agus a lán eile. D'fhás an innealtóireacht leictreonach mar fhochuid den innealtóireacht leictreach a phléann le huathoibriú, teileachumarsáid, ríomhairí, córais rialaithe diúracán, saitilítí, spásárthaigh, agus eile.


Innealtóireacht mheicniúil.
Brainse innealtóireachta ina ndéantar meaisíní de gach saghas a dhearadh, a thógáil is a fheidhmiú. Tagann táirgeadh is feidhmiú fuinnimh mheicniúil san áireamh freisin. Bíonn innealtóirí meicniúla ag dearadh, ag tástáil is ag feabhsú inneall chun cumhacht áisiúil mheicniúil a ghiniúint ó ghal, peitreal, fuinneamh núicléach is foinsí eile, agus raon leathan meaisíní gaolmhara. Rinneadh réimse ar leith den innealtóireacht mheicniúil nuair a tugadh innill gaile isteach i gcúrsaí déantúsaíochta sa 19ú céad leis an Réabhlóid Thionsclaíoch a ghéarú.


Innealtóireacht riachtanas.
Earnáil ríomheolaíochta ina ndéantar staidéar ar riachtanais gnó mar chuid den phróiseas chun córas iomlán ríomhaireachta a fhorbairt do chomhlacht. Baineann sí leis na réamhchéimeanna scrúdaithe is anailísithe i dtimthriall beatha fhorbairt an chórais, thar a dhearadh is a thógáil. Mar sin, tagann staidéar ar ghnéithe sóisialta is cultúrtha an chórais san áireamh chomh maith le gnéithe feidhmithe is sonraí.


Innealtóireacht rialúcháin.
Brainse innealtóireachta a phléann le rialú, mionathrú is treorú córas. Ní gá go mbeidh oibreoir daonna bainteach leis an gcóras. Déantar an rialú trí chórais lúbiata. Nuair a bhraitheann an córas seo earráid, tarchuireann sé an t-eolas ar ais don ionchur chun go ndéanfar ceartú. "Córas aischothaithe" a thugtar air seo. Baintear feidhm as seirbhimheicníochtaí chun feistí uathoibríocha rialúcháin a dhéanamh, le húsáid in ionstraimí tomhais, braiteoirí, aimplitheoirí agus aonaid cumhachta. Le forbairtí sa nanaitheicneolaíocht, is féidir braiteoirí is gníomhróirí a thógaíl as adaimh ar leith. San innealtóireacht bithleighis, baintear feidhm as ríoga leictreacha ó smaointe tarchurtha (ó néaróga) chun próisis sheachtracha, cosúil le géag shaorga, a rialú.


Innealtóireacht ríomhchuidithe bogearraí.
Úsáid uirlisí, bunaithe ar ríomhaire, chun cuidiú i bpróiseas deartha is feidhmithe clár ríomhaire agus foirne móra bogearraí. Bíonn innealtóireacht ríomhchuidithe córas i gceist freisin, agus sa réimse sin ciallaíonn sí úsáid uirlisí, bunaithe ar ríomhairí, chun lámhchórais eolais gnó a anailísiú is córais nua ríomhaire a dhearadh ina n-ionad.


Innealtóireacht shibhialta.
Brainse innealtóireachta a bhaineann le dearadh is tógáil oibreacha poiblí: foirgnimh, droichid, tolláin, uiscebhealaí, canálacha, sráideanna is bóithre, córais séarachais, iarnróid, agus aerfoirt. Tagann innealtóireacht struchtúrtha, shláintíoch is hiodrálach san áireamh. Is gá eolas a bheith ag innealtóirí sibhialta ar ábhair is trealamh tógála, ithreacha is carraigeacha chun bunsraith chuí a thógáil, obair tógála a dhéanamh faoin talamh is faoin uisce, agus earraí déanta, cosúil le gluaisteáin, traenacha, eitleáin is eile. Tagann ríomhaireacht go mór sa scéal freisin i gcursaí deartha, tástála is déanta, agus an réaltacht fhíorúil chun mionsamhlacha foirgneamh is struchtúr eile a iniúchadh roimh a dtógáil. Chum an t-innealtóir Sasanach John Smeaton (1724-1794) an téarma ‘innealtóireacht shibhialta’ i 1750.


Innilt nialais.
Córas cothaithe d'ainmhithe. Coinnítear na hainmhithe i bhfoirgneamh, clós nó banrach. Ní ligtear dóibh innilt go saor sna páirceanna ina bhfuil an féar ag fás. Tugtar sadhlas nó féar nua-bhainte dóibh le n-ithe. Laghdaíonn sí an diomailt mar gheall ar thachtadh, innilt roghnach is póitseáil.


Inphriontáil (géinitic).
Sa ghéinitic, próiseas ina gciúnaítear réigiúin ar leith de DNA tuismitheora le linn méóise agus cruthú an ubháin is na speirme. Sa sliocht, ní bheidh na géinte sna réigiúin sin gníomhach. Tarlóidh galar géiniteach sa sliocht má bhíonn giota scriosta amach as DNA an tuismitheora eile ag an réigiún urchomhaireach i leith an réigiúin ar inphriontáileadh air. Samplaí de ghalair mar seo is ea siondróm Angelman agus siondróm Prader-Willi. Ní thuigtear cén fáth a n-inphriontáiltear ar DNA mar seo.


Inphriontáil (iompar).
Maidir le hiompar, próiseas ina bhfoghlaimíonn ainmhithe go tapa cruth, fuaim nó boladh bhaill shuntasacha dá ghné (mar shampla, tuismitheoir nó sliocht), nó de ghrúpaí tábhachtacha (mar shampla, cinn a fhéadfaidh a bheith mar chéile nó iomaitheoir), fiú nuair nach nochtar dóibh iad ach ar feadh achair ghairid. Nuair is tuismitheoir is a shliocht a inphriontálann ar a chéile, tarlaíonn iompar greamaithe/leanúna mar thoradh air.


Inscne.
Leagan cainte sóisialta ar an difríocht bhúnúsach fhiseolaíoch idir mná is fir. An t-iompar sóisialta a mheastar a bheith oiriúnach don ról baineann nó fireann, a fhoghlaimítear trí shóisialú bunaidh is tánaisteach. Is rud bitheolaíoch é gnéas, ach cinntear inscne go sóisialta. Tá an coincheap os comhair an phobail le glúin nó dhó mar chuid den díospóireacht ar ghnéasachas sa tsochaí.


Inseamhnú saorga.
Sreabháin seamhnach a thabhairt isteach sa bhfaighin le hionstraim chun an t-ubhán a thoirchiú. Is féidir gur seamhan céile nó deontóra a bheidh in úsáid. Úsáidtear an teicníocht go forleathan i bhfeirmeoireacht ainmhithe.


Inslitheoir.
Ábhar a chuireann bac ar, nó a laghdaíonn, seoladh leictreachais, teasa nó fuaime. Bíonn gach feiste leictreach inslithe ar mhaithe le sabháilteacht. Coinníonn inslitheoirí teirmeacha rudaí te, fuar, nó ag teocht chothrom. Feidhmíonn inslitheoirí fuaime mar chiúnadóirí.


Instealladh.
Dáileadh druga, nó ullmhóid nó fuaidreán eile cógaseolaíochta, le steallaire trí shnáthaid tríd an gcraiceann, faoin gcraiceann (instealladh fochraicneach), isteach sa bhfíochán matánach (ionmhatánach), nó isteach i bhféith (infhéitheach).


Instinn.
Claonadh neamhfhoghlamtha i nduine (nó ainmhí eile) é féin a iompar ar bhealach áirithe, den chuid is mó mar fhreagairt ar spreagthaí ar leith, agus é cosúil le freagairtí daoine (ainmhithe) den ghrúpa céanna (den aois is an gnéas céanna, mar shampla). Ní gá go mbeidh aon chleachtadh beatha ar leith ag duine (ainmhí) chun go dtarlóidh na freagairtí seo. Eiseamláir mhaith is ea na léirithe suirí a bhíonn ag an-chuid gnéithe.


Institiúid Éireannach um Chosaint Raideolaíoch.
Eagraíocht neamhspleách phoiblí reachtúil a rialaíonn úsáid, iompar is cur de láimh ábhar radaighníomhach is foinsí radaíochta is ea an Institiúid Éireannach um Chosaint Raideolaíoch (RPII). Déanann sí monatóireacht ar a leithéidí, nádúrtha nó saorga, agus eolas is comhairle a chur ar fail maidir leis na hábhair seo don phobal, ospidéil is comhlachtaí. Tháinig sí i gcomharbacht ar an mBord Fuinnimh Núicléach i 1992.


Institiúid Náisiúnta Caighdeán agus Teicneolaíochta.
Eagraíocht de chuid rialtas na Stát Aontaithe a bhunaigh an Chomhdháil i 1901 chun taighde a dhéanamh ar mhodhanna tomhais, caighdeáin is teicneolaíocht, len iad a fheabhsú agus a fhorbairt mar chabhair le tionsclaíocht, cumarsáid, institiúidí eolaíochta is rialtais. Thugtaí Oifig Náisiúnta na gCaighdeán uirthi ("NIST" i mBéarla). A cuid saotharlann suite i mBoulder, Colorado agus Washington, DC den chuid is mó.


Institiúid Ríoga.
Cumann eolaíochta léannta a bunaíodh sa Bhreatain i 1799. Bhí lárionad taighde eolaíochta ina saotharlanna, agus is ansin a rinne Humphrey Davy, Michael Faraday is John Tyndall a gcuid taighde. Ina príomhionad ar Shráid Albemarle in Londain a bhíonn Léachtanna na Nollag don óige aici, a chraobhscaoileann an BBC gach bliain.


Institiúid Spásaireachta na Seapáine.
Gníomhaireacht a bunaíodh i 1981 chun spásárthaigh agus córais lainseála a dhearadh is a shaothrú. Déantear na lainseálacha ag ionad spáis i gKagoshima ar oileán Kyushu i ndeisceart na Seapáine. Tá cláir na bhfeidhmeanna spáis faoi choimirce an Ghníomhaireacht Náisiúnta Forbartha Spáis.


Inteachán.
a>An chuid dhaite i súil an veirteabraigh, spiara teimhneach a rialaíonn cró ciorclach na súile. Eipitéiliam daite agus snáithíní matán míne eagraithe go ciorclach gathach atá ann. Nuair a chrapann na matáin seo faoi rialú uathchóras na néaróg, athraíonn cró na súile, á laghdú nuair a bhíonn lonracht ard solais sa radharc, agus á mhéadú nuair a bhíonn an lonracht íseal.


Inteirféarón.
Cuid de chóras cosanta na colainne i gcoinne víreas, agus antashubstaintí. Nuair a ghalraítear cealla daonna le víreas, cruthaítear próitéiní ar leith (a dtugtar "inteirféaróin" orthu) sna cealla sin, agus idirleathann siad isteach i gcealla eile mórthimpeall. Tagann na cealla a fhaigheann na próitéiní seo le bheith frithsheasmhach i gcoinne an víris seo, de bhrí go gcuireann an phróitéin idirleata isteach ar iarrachtaí an víris macasamhlú sna cealla sin. Táthar ag iarraidh inteirféaróin shaorga a úsáid chun dul i gcoimhlint le galruithe víreas agus fiú le hailsí ar leith, ach de bhrí go bhfuil drochfho-iarsmaí ag baint leo, ní mór an dul chun cinn atá déanta go dtí seo. Tá aicme amháin inteirféaróin, an t-alfa-inteirféarón, atá éifeachtach mar chóir leighis i gcoinne heipitítis, leoicéime ar leith, agus ailse fola ar leith. Is amhlaidh a spreagann alfa-inteirféarón athchuingreach géinte a tháirgeann próitéiní a chuireann isteach ar mhacasamhlú an víris. Modhnaíonn an t-alfa-inteirféarón feidhmiú an chórais imdhíonaigh freisin, rud a chuireann leis an gcosaint fhrithvíreasach agus a choisceann fás ailsí. Táthar ag tuar go gcuirfidh innealtóireacht ghéiniteach go mór le saothru drugaí a bheidh bunaithe ar alfa-inteirféaróin agus éifeachtach sa chóras imdhíonach.


Intinn.
Beith a mheastar a bheith i gcodarsnacht leis an gcolainn fhisiciúil agus ábhar fisiciúil, ach tugtar brí nó ciall éagsúil di i gcomhthéacsanna éagsúla. Mar sin, is airí sainiúil de chuid an duine í a bhaineann le féinchomhfhiosacht agus aitheantas.
Déanann síceolaithe, eolaithe cognaíocha, dlí-eolaithe, ríomheolaithe, oideachasóirí is eile iarrachtaí í a shainmhíniú i leith na hinchinne, iompar an duine agus airíonna feiceálacha eile.
Tagairtí.
Neamhoird mheabhracha


Intleacht.
Nasc idir sainuimhir intleachta agus gnóthachtáil, Lynn agus Vanhanen, "IQ and Global Inequality", 2006
Cumas freagairt go hoiriúnach do chúinsí nua. Déanann na síceolaithe iarracht an cumas seo a thomhas, agus ceapann siad tástálacha a mheastar a bheith bainteach leis. Úsáidtear na tástálacha seo go forleathan chun pobail ar leith a thastáil agus aois mheabhrach duine a thomhas.
Maidir le marc ar bith i dtástáil ar leith, is í an aois mheabhrach a bhaineann leis sin ná meánaois bhaill an phobal tástála a fhaigheann an marc sin. Is í an tsainuimhir intleachta (IQ) an aois mheabhrach, roinnte ar an bhfíoraois chroineolaíoch. Is gnách idirdhealú idir intleacht éideimhin (solúbthacht mheabhrach) agus intleacht chriostalta (eolas).
Úsáidtear modhanna staitistiúla, ina measc anailís fachtóirí, chun fo-ranna cumais a aithint, go príomha intleacht fhoclach is intleacht neamhfhoclach.
Uaireanta cuimsítear na modhanna seo go léir chun fachtóir ginearálta intleachta a tháirgeadh, a dtugtar "g Spearman" air.


Intleacht eachtardhomhanda.
Níl aon fhianaise go bhfuil aon neach beo intleachtach ar aon rinn spéire taobh amuigh den Domhan. De bhrí go bhfuil an oiread sin pláinéad sa Chruinne, áfach, agus hidrigin, uisce, is foinsí fuinnimh ar an-chuid díobh, creideann réalteolaithe gur dóchúil é go bhfuil neacha intleachtacha amuigh sa spás agus sibhialtachtaí acu. Táthar ann ina measc a cheapann gur dóchúil é go bhfuil 10,000-100,000 sibhialtacht ar phláinéid de chuid Bhealach na Bó Finne féin. Ó timpeall 2000 tá NASA i mbun scéime chun intleacht nó beatha eachtardhomhanda a chuardach, an Suirbhé Micreathonn Ardtaifigh. Tá radaiteileascóip spáis lainseáilte chun an radaíocht mhicreathonnach amuigh sa spás a ghlacadh agus aon eolas nó comhartha os cionn an fhothraim a thástáil is a léamh, más féidir é.


Intleacht shaorga.
Córais ríomhaireachta ar féidir fadhbanna casta a réiteach, patrúin a aithint, agus comhairlí a chinneadh leo nach féidir a dhéanamh de ghnáth ach le hintleacht dhaonna, le hairíonna cosúil le foghlaim, asbheirt, imfhios is féincheartú. Is é a bhíonn i gceist ná aithris a dhéanamh le ríomhairí, an oiread agus is féidir, ar na próisis dhaonna intinne seo. Cuimsíonn an t-ábhar brainsí éagsúla den ríomheolaíocht: cibirnitic, córais bunaithe ar eolas, próiseáil teanga nádúrtha, aithint ghutha, aithint phatrún, is róbaitic, agus go dtí seo tá an-dul chun cinn déanta i gcórais shaineolacha. Cuirtear gach blúire den bhuneolas ar ábhar áirithe — airgeadas, míochaine, dlí nó eile — i gclár ríomhaire, agus cuirtear cláir leis sin chun socruithe áirithe a dhéanamh i gcásanna éagsúla.


Inveirteabrach.
Ainmhí nach bhfuil aon chnámh droma ná cnámharlach inmheánach aige. Rangaítear ainmhithe mar inveirteabraigh (feithidí is prótasóin aoncheallacha: 97% de gach speiceas ainmhíoch) agus veirteabraigh (éisc, débheathaigh, reiptílí, éin is mamaigh: 3% de gach speiceas ainmhíoch) a bhfuil cnámh droma roinnte i míreanna acu go léir.


Íogaireacht do bhia.
Éadulaingt d'ábhar bia, agus seans go dtarlaíonn frithghníomh mínormálta imdhíonach tar éis an bia sin a ithe. Is neamhbhuan a leithéid de ghnáth, agus is féidir an t-ábhar a chur ar ais sa chothú tar éis tamall seachanta. Muna féidir le duine cur suas leis an ábhar ansin, deirtear gur íogaireacht dhaingnithe atá aige. I measc na gcúiseanna is féidir a bheith le híogaireacht do bhia, tá frithghníomh ailléirgeach, frithghníomh síceolaíoch, frithghníomh cógaisíochta don ábhar bia nó breiseán ann, iarmhairt dhíreach greannaithe ag an mbia ar líneáil na putóige (mar a bhíonn ag cruithneacht ar dhaoine áirithe), agus easpaí einsímí ionas nach féidir leis an gcolainn comhábhair sa bhia sin a phróiseáil (mar shampla, uireasa lachtáise).


Íogaireacht laghdach do dhruga.
Sa mhíochaine, an iarmhairt laghdach a tharlaíonn nuair a dháiltear druga ar leith go rialta thar am. Meastar go dtarlaíonn sé seo trí athruithe i scannáin na gceall chun go ngreamaíonn siad an druga de réir a chéile, nó sna bealaí a ndíghrádaíonn an druga sa cholainn. Feictear íogaireacht laghdach san imdhíonacht nuair a laghdaíonn an fhreagairt imdhíonach do phróitéin choimhthíoch de réir a chéile.


Iógart.
Táirge, a thosaigh sna Bálcáin, a dhéantar trí bhainne a choipeadh le baictéir ar leith, Lactobacillus bulgaricus agus Streptococcus acidophilus. Déanann sé seo aigéad lachtach as an lachtós sa bhainne. Is féidir bainne milis, beagmheathrais nó bearrtha a úsáid, agus blasanna, milsithe is torthaí a chur leis.


Iolar maol.
Iolar mór, suas le 80-100 cm ar fhad, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is ea an t-iolar maol. I gcontúirt imeacht in éag sna 1960idí, ach tar éis tréaniarracht chaomhnaithe sna Stáit Aontaithe, tá na huimhreacha ag méadú. Faightear gar d'uisce é. Itheann sé éisc, éin is mamaigh. Tagraíonn a ainm don chlúmh bán ar a cheann is a scornach. Glacadh leis mar shiombail náisiúnta na Stát Aontaithe i 1782, agus tugtar "an t-iolar Meiriceánach" air freisin.


Iolar mara.
Iolar a itheann éisc agus a fhaightear ar chóstaí is ea an t-iolar mara. Tá cineálacha eile iolar éisc a fhaightear gar d'uisce úr, ach itheann siad sin veirteabraigh eile chomh maith le héisc.


Iolrú Cairtéiseach.
Sa mhatamaitic, tacar gach péire is féidir ó dhá thacar, A is B, a chumtar trí eilimint amháin as A agus eilimint amháin as B a roghnú. Mar shampla, más A = agus B =, is é an t-iolrú Cairtéiseach A × B =.


Iomadú núicléach.
Scaipeadh arm núicléach. Tá an-chuid iarrachtaí á ndéanamh bac a chur air, srianta ar easportálacha, scrúdú is fíorú idirnáisiúnta, agus baic ar thástáil is táirgeadh ábhair armghráid. De réir an Chonradh in aghaidh Iomadú Núicléach (1968) is gá diúltú do thaighde is forbairt ar airm núicléacha. Níor shínigh Iosrael, an India ná an Phacastáin é, agus tá taighde is forbairt núicléach ar siúl acu. Ar ndóigh, níor shínigh na seanchumhachtaí núicléacha — na Stáit Aontaithe, an Rúis, an Bhreatain, an Fhrainc, an tSín —ach an oiread. De réir na ráflaí, tá tíortha eile sa tóir ar na hairm seo, agus fiú sceimhlitheoirí. Is míchompordach an leamhsháinn é, gan aon dabht.


Iomaíocht na n-arm.
Carnadh leanúnach arm ag stáit, bunaithe ar an tuiscint gur fearr sábháilteacht stáit má bhíonn ardchumhacht aige ar stát eile. Ach le fás leanúnach arm is córais lainseála ar gach taobh, is mó ar fad an baol don tsábháilteacht an teannas idirnáisiúnta is an mhímhuinín idir tíortha ar fud an Domhain.


Iomasachas (fealsúnacht).
San eitic, coincheap go mbraithimid fírinní mórálta go díreach trí chéadfa ar leith, cosúil le haireachtáil leis na céadfaí fisiciúla. Níos ginearálta, meastar gur fo-chuid í seo den chéadfa lena a mbraithimid gach fírinne a priori.


Iomasachas (matamaitic).
Sa mhatamaitic, teoiric de chuid an mhatamaiticeora Ollanaigh Luitzen Egbertus Jan Brouwer (1881-1966) a dhéanann cothromaíocht idir an rud is féidir a chruthú agus an fhírinne. D'ionsaigh a mhodh oibre bunúis loighciúla na matamaitice. Mar mhalairt, thairg sé go raibh an mhatamaitic bunaithe ar raon tógálacha meabhracha, rialaithe ag dlíthe atá follasach iontu féin. Ba shuntasach a shaothar i bhforbairt na toipeolaíochta.


Iombhláth.
An dá fháinne sheachtracha de na codanna bláfara, tógtha le chéile (na seipil is na peitil). Nuair nach féidir na hiombhláthanna a idirdhealú óna chéile, tugtar "teascáin iombhlátha" ar na codanna difriúla. Nuair a bhíonn an t-iombhláth iomlán peitealóideach, mar a bhíonn i gcuid mhaith bláthanna monacotacha, tugtar "teipil" ar na teascáin aonaracha.


Iomchuibheas.
Sa mhatamaitic, saghas coibhéise idir sloinn. Deirtear go bhfuil na huimhreacha b is c iomchuí do a má roinneann a an difríocht idir b is c. Tugtar "modal (mod)" an iomchuibhis ar a. Scríobhtar an t-iomchuibheas mar seo: b-c mod a (mar shampla, 12-2 mod 5). Shaothraigh Gauß ailgéabar na n-iomchuibheas.


Iomghaoth.
Colún aeir a bhíonn ag rothlú go tapa timpeall ar lár áitiúil brú ísil. Téamh áitiúil dhromchla na talún is cúis léi, a chuireann tús le héagobhsaíocht san aer agus a éirí comhiomprach.


Íomhá folaigh.
An íomhá dhofheicthe a chruthaítear in eibleacht fhótagrafach nuair a nochtaítear í do sholas, ó radharc, mar shampla. Déantar sofheicthe í trí réaladh, ina dtiontaítear gráinní hailíd airgid ina n-airgead miotalach dubh.


Íomháineachas meabhrach.
Aireachtáil gníomhaíochta gléiní san intinn, cosúil len í a aireachtáil go díreach, ach gan aon spreagadh seachtrach. Radharcach de ghnáth, ach uaireanta fuaimiúil nó eile. An-áisiúil mar chabhair don chuimhne, mar is éasca cuimhneamh ar fhocail iníomháithe.


Íomháú míochaine.
Raon próiseas is gaireas a úsáidtear sa mhíochaine ina ndéantar íomhánna nó pictiúir de na horgáin is fíocháin taobh istigh den cholainn. Mar shampla, úsáidtear X-ghathanna a fhorleathann tríd an gcolainn chun pictiúir scáileach de na cnámha sa cholainn a sholáthar don dochtúir. Forbraíodh míochaine núicléach, le híomhánna de dháiltí radanúiclídí i réigiúin na colainne a sholáthar. Ó timpeall 1970 tá teicneolaíochtaí nua tomagrafaíocha íomháithe á saothrú, mar atá, scanadh CT, ultrafhuaim, aingíografaíocht dhealaithe dhigiteach, íomháú athshondais mhaighnéadaigh, tomagrafaíocht astú posatrón, agus is mór an feabhas atá curtha ar dhiagnóis sa mhíochaine leo.


Iomprachas.
Coincheap gur fearr an tsíceolaíocht a chleachtadh trí iompar follasach daoine is ainmhithe a anailisiú seachas a staideanna suibíochtúla, a smaointe nó a ndinimic inmheánach hipitéiseach. Tionchar suntasach aige ar an tsíceolaíocht nua-aoiseach, ach ní ghlactar go hiomlán leis mar mhodh cleachta.


Iompróir aerárthach.
An USS "Enterprise" (SAM) agus an FS "Charles de Gaulle" (An Fhrainc}
Is éard is iompróir aer-árthach ann ná árthach cogaidh mara ar féidir le haerárthaigh éirí de agus tuirlingt air. Forbraíodh i rith an Chéad Chogadh Domhanda iad. Cúrsóir cogaidh ab ea an chéad cheann, "Furious", a tógadh sa bhliain 1918. Dhá bhord eitilte a bhí air, bord tosaigh is bord deiridh, agus bhí ar na piolóití eitilt le taobh is sciúird thapa i leataobh a dhéanamh chun tuirlingt ar bord. I 1925 atógadh é lena dhroichead i leataobh ar dheasbhord de bhord leanúnach eitilte amháin. Tháinig an dearadh seo le bheith comhghnásach. Bhí na hárthaigh chogaidh seo an-suntasach sa dara cogadh domhanda san Aigéan Ciúin is san Atlantach. Chuir na Briotanaigh leis an dearadh, leis an gcrann tabhaill gaile chun cabhrú le lainseáil is tuirlingt na n-eitleán, an bord eitilte ar uillinn ó ais is treo taistil an iompróra, agus an radharc scáthánach tuirlingthe. Árthach de chuid na Stát Aontaithe an ceann is mó ar Domhan anois, an "Nimitz", a iompraíonn 90 aerárthach. Thóg na Stáit Aontaithe an chéad iompróir núicléach, an "Enterprise", sa bhliain 1961.


Iomrall (optaic).
Imeacht ó íomhá fhoirfe maidir le hoptaic lionsaí mar thoradh ar na dlíthe athraonta. Is iomrall crómatach é nuair a bhraitheann athraonadh an lionsa ar thonnfhad (dath) an tsolais agus a tharlaíonn luain dhaite san íomhá. Iomrall monachrómatach é agus gach dath próiseáilte mar an gcéanna nuair a bhíonn an íomhá díchumtha, le cuaire réimse, cóma, agus/nó aistiogmatacht. Iomrall sféarúil nuair a bhíonn an íomhá geamhach. Bíonn iomraill i láthair i scátháin freisin, ach gan iomrall sféarúil sa chás seo. Is féidir iomrall in ionstraim optúil (ceamara, teileascóp) a laghdú le córas lionsaí, agus airíonna urchomhaireacha comhlántacha ag na lionsaí sa chóras. Sa réalteolaíocht, is iomrall an t-athrú in ionad braite dealraitheach réalta mar thoradh ar luas an Domhain ina fhithis timpeall na Gréine is luas críochta an tsolais.


Iónach.
Ceann de 5 phríomhord na hailtireachta clasaicí. Tháinig sé chun cinn san Ióin, an réigiún lárnach d'iarthar na hÁise Bige, mar ar rugadh eolaíocht is fealsúnacht na Gréige, sa 6ú céad RC. Níos éadroime grástúla ná an t-ord Dorach, le stoic chaola is cuislí orthu, agus scrollaí bíseacha (cuairscí) ar na mullaigh.


Ionam.
Planda trópaiceach féithleannach le fréamacha tiúbracha inite stáirseacha. Suas le 60 speiceas tábhachtach mar bhia in oirdheisceart na hÁise, iarthar na hAfraice agus Meiriceá Theas. Is féidir na fréamhacha a fhiuchadh, a bhácáil, a mheilt ina bplúr, nó a thabhairt do stoc. Le blianta anuas tá speicis ar leith tagtha le bheith tábhachtach mar fhoinse ceimiceáin, cosúil le stéaróideach i bhfrithghiniúnaigh béil.


Ionbhár.
Cóimhiotal de 65% iarainn is 35% nicile is ea ionbhár. Tá comhéifeacht forbartha teirmí an-bheag aige, agus mar sin úsáidtear é i slata tomhais, cuaillí suirbhéara, agus maidí luascadáin i gcloig.


Ionchairdíteas.
Ionfhabhtú agus athlasadh líneáil chuas an chroí, comhlaí an chroí go háirithe. Coilíníonn baictéir atá ag imshruthú sa bhfuil na comhlaí, iolraíonn siad ansin, agus spreagann an próiseas athlasta. Éiríonn na comhlaí athlasta níos raimhre is míchumtha, agus ní féidir leo dúnadh is oscailt i gceart. Cailltear sruthú normálta na fola ón gcroí. Léiríonn duine fiabhras, tuirse, is giorra anála mar shiomtóim. Léiríonn éisteachas fuaimeanna mínormálta monabhar croí mar thoradh ar an sruthú suaite trí na comhlaí. Más trom an t-ionfhabhtú, tarlóidh cliseadh croí. Is gá othar a chóireáil le frithbheathaigh chun an t-ionfhabhtú a chloí, agus má bhíonn dámáiste buan déanta do na comhlaí is féidir gur gá comhlaí saorga a ionphlandú.


Iondoirfíní is einceifilíní.
Grúpa comhdhúl a ghintear san inchinn, codlaitínigh cosúil le moirfín. Tá dhá einceifilín ar eolas, agus go leor iondoirfíní. Meastar gur pianmhúcháin iad go léir agus go bhfeidhmíonn siad i rialú mothú péine. D'éirigh leis an néareolaí John Hughes (1942-), ag obair leis an gcógaseolaí Hans Walter Kosterlitz (1903-1996) sa Bhreatain, iondoirfíní a aonrú is a íonghlanadh i 1975. Bhí a fhios roimhe sin go bhfeidhmíonn na drugaí codlaitíneacha moirfín is hearóin ar chiorcaid nó córais ar leith san inchinn. Braitheadh go gcuireann codlaitínigh nádúrtha na colainne féin isteach ar na ciorcaid chéanna. Ina dhiaidh sin fuarthas na heinceifilíní ar fud an chórais néarógaigh ina bhfeidhmíonn siad mar néaratharchuradóirí, agus na hiondoirfíní sa bhfaireog phiotútach mar a bhfeidhmíonn siad mar hormóin. Meastar go spreagann snáthaidpholladh táirgeadh na gcomhdhúl seo ionas go múchann siad pian. Ceaptar go saorann aclaíocht dhian na hábhair seo freisin, ionas gur féidir leis an lúthchleasaí an pianbhac a shárú agus staid bhogtha mheidhréiseach a bhaint amach. Meastar go bhfuil baint ag na hiondoirfíní is na heinceifilíní le feidhmiú na láir aoibhnis san inchinn.


Ionduchtas.
Tomhas ar chumas corna i gciorcad leictreach voltas a ionduchtú i gcorna eile (comhionduchtas) nó ann féin (féinionduchtas) trí réimsí maighnéadacha athraitheacha. Is i hanraí (H) a thomhaistear é. Is ionann é agus cóimheas an fhórsa leictreaghluaisnigh a ionduchtaítear is ráta athraithe an tsruth ionchuir a chruthaíonn an réimse maighnéadach athraitheach.


Ionduchtú (cnáimhseachas).
Sa chnáimhseachas, tús a chur le breith clainne ar bhealach saorga. Is bealach coiteann instealladh den hormón ocsatóicin, a chuireann tús le crapadh na broinne.


Ionduchtú (sutheolaíocht).
Sa tsutheolaíocht, oibriú spreagthaí nádúrtha chun fíochán neamhspeisialta a athrú ina fhíochán speisialta. Ag an gcéim is luaithe den suth, díreach tar éis don síogót tosú ag cilldeighilt, is cealla neamhspeisialta cealla an tsutha, agus cumas iontu fás in aon saghas cille. De réir mar a théann an fhorbairt ar aghaidh, spreagann cealla áirithe (na spreagthóirí) cealla eile sa chomharsanacht chun fáis ar bhealaí cinnte chun cealla, fíocháin, is orgáin de shaghsanna áirithe a dhéanamh.


Ionduchtú leictreamaighnéadach.
Cruthú fórsa leictreaghluaisnigh (flg, nó emf, ina voltaí) i seoltóir tríd an seoltóir a ghluaiseacht i réimse maighnéadach nó an réimse atá mórthimpeall an tseoltóra a athrú. De réir dlí Faraday (1831), is ionann an flg a chruthaítear agus ráta athraithe an fhloisc mhaighnéadaigh tríd an seoltóir, méadaithe faoi -1. É seo is bun le gineadóir srutha ailtéarnaigh (SA) de shaghas an dineamó, agus feidhmiú an trasfhoirmeora is an mhótair.


Ionfhabhtú.
Ionsaí a dhéanann miocrorgánaigh ar an gcolainn, áit a n-atáirgeann siad chun galair a chur ar bun. Is paitigineach na horgánaigh seo. Is féidir le horgánaigh phaitigineacha ar leith a bheith i láthair ar an gcraiceann nó cuid eile de dhuine gan galar a chur ar bun. Sa chás sin, is iompróir de chuid an orgánaigh an duine sin. Tosaíonn an t-ionfhabhtú nuair a théann an miocrorgánach isteach ag ionad ar leith, cosúil leis na céislíní, an craiceann, an ducht riospráide, nó an ducht fuail. I ndiaidh don mhiocrorgánach fáil isteach mar seo, bíonn duine ar fónamh ar feadh tréimhse agus an miocrorgánach ag atáirgeadh (an tréimhse goir). Is féidir leis na miocrorgánaigh an galar a chur ar siúl ar bhonn áitiúil, nó scaipthe i bhfíocháin is orgáin ar fud na colainne, cosúil le cistíteas (sa lamhnán), niúmóine (sna scamhóga), agus heipitíteas (san ae).


Ionfhabhtú fungasach.
Ionfhabhtú le fungais a chuireann tús le galar. Is samplaí iad Candida albicans a dtarlaíonn craosghalar dá bharr, Aspergillus atá freagrach as neamhoird riospráide, agus Actinomyces a dhéanann atanna fungasacha (míceiteómaí) i gcolainn duine nó ainmhí.


Ionfharchtadh miócairdiach.
Bás chealla matánacha an chroí, ag réigiún áitiúil ann de ghnáth, a tharlaíonn nuair a choinnítear ocsaigin uathu. Is féidir go dtarlóidh ionsaithe aingíne chléibh roimhe. Is é an siomtóm is suntasaí ná pian sa chliabhrach nach dtránn ar feadh tréimhse fhada uaireanta, fiú nuair a ghlacann an duine suaimhneas, ní hionann is aingíne, a laghdaíonn nuair a luíonn duine síos ar a shuaimhneas. Go minic tarlaíonn giorra anála, cur allais, agus urlacan. Feictear athruithe suntasacha diagnóiseacha ar an leictreacardagram. Braitheann na hiarmhairtí ar ionad an damáiste don chroí agus méid an mhatáin atá millte. Más beag é, is féidir nach gcuirfidh sé isteach an oiread sin ar dhuine: lá nó dhó tuirse nó mar sin, agus tagann sé chuige féin go tapa. Ach más mór é, féadfaidh cliseadh croí, suaitheadh mór i rithim an chroí, stad cairdiach, agus bás tarlú. Tá raon leathan cóireálacha éigeandála ann, ina measc instealladh drugaí chun bac a chur ar théachtadh na fola sna hartairí corónacha is cabhrú le matán sláintiúil an chroí, dífhibriliú an chroí le dífhibrilitheoir, cúram cairdiascamhógach, agus eile.


Ionóisíotól.
Comhábhar an aigéid fhítigh i ngránbharra is biabharra eile. Bíonn sé riachtanach chun fáis do ghnéithe ar leith (mar shampla, an luch). Ní gá é do dhaoine, tuigtear, bíodh is go bhfuil cuid mhaith de i láthair sa cholainn, go háirithe san inchinn.


Ionradú bia.
Próiseas conspóideach ina n-ionradaítear bia le gáma-radaíocht chun a sheilfré a mhéadú. Réimsí áirithe dáileoga radaíochta a bhíonn i gceist. Tomhaistear an dáileog i ngraeanna (Gy), arb ionann grae is giúl fuinneamh radaíochta ionsúite in aghaidh cileagraim den ábhar atá á radú. Úsáidtear dáileoga níos lú ná 1 kGy chun bachlú a chloí ar phrátaí is oinniúin, aibiú torthaí a mhoilliú, agus feithidí ar ghráinní is spíosraí a mharú. Chun baictéir is fungais a mhilleann bianna a laghdú, baintear feidhm as dáileoga 1-10 kGy. Déantar bianna a steiriliú go hiomlán, gach baictéar is víreas a mharú orthu, le dáileoga os cionn 10 kGy. Ní ghlacann an-chuid daoine leis an bpróiseas seo ar chor ar bith, mar go bhfuil eagla orthu go gcuirfidh an radú isteach ar fholláine nó sábháilteacht an bhia ar shlí éigin. Ní bhíonn an bia radaithe radaighníomhach, ach seans go gcuirfidh an radú isteach ar na vitimíní sa bhia agus go gcruthóidh sé fo-tháirgí a bheadh mífholláin, fiú nimhiúil. De bhrí nach féidir a rá ó chuma an bhia ar radaíodh nó nár radaíodh é, bíonn an-tóir ar thástáil a thabharfadh freagra na ceiste seo.


Ionsamhlóir.
Gaireas meicniúil, leictrimeicniúil nó ríomhaire chun samhlú réalaíoch d'eachtra nó córas a tháirgeadh. Baintear feidhm as a leithéid go minic nuair a bhíonn an fíor-rud an-chostasach nó doshroichte, chun oibrithe (i monarcha, córas leictreachais, traein, eitleán is eile) a thraenáil go sábháilte. In insamhlóir eitleáin, déantar na freagairtí optúla is meicniúla a atáirgeadh le grafaic ríomhaire is gluaiseachtaí, agus creathanna an bhord eitilte insamhlaithe. Sa chás céanna, is féidir ríomhairí a úsáid chun feiniméin i bhfad níos casta a insamhlú, le han-chuid athróg, cosúil le imshruthluithe san atmaisféar is aimsir chlamparach.


Ionscópacht.
Próiseas ina gcuirtear ionstraim isteach in oscailt nó ducht sa cholainn chun amharc díreach a fháil agus/nó bithóipse a dhéanamh. Le hionscóp solúbtha snáthghloine a dhéantar an próiseas, agus is féidir é a chur trí chainéil chaola is a chasadh thar chúinní go héasca. Le foinse chumasach solais is snáthoptaic, is éifeachtach an ionstraim seo, agus uaireanta cuimsíonn sí feistí breise cosúil le léas léasair chun obráidí go domhain sa cholainn a dhéanamh. I measc na samplaí tá broncascópacht (do na broncais), gastrascópacht (goile), cisteascópacht (lamhnán), agus ionscópacht ar an drólann, an t-aoineán, is an peireatóinéam.


Ionstraim trasdula.
Ionstraim réalteolaíochta chun aistear rinn spéire os cionn fadlíne an bhreathnadóra a bhrath. Cheap an réalteolaí Danmhargach Ole Roemer (1644-1710) an chéad cheann i 1689. Go ginearálta, is teileascóp í atá feistithe ar ais chothrománach fhosaithe ionas gur féidir leis scuabadh trí phlána ceartingearach tríd an bhfadlíne. D'úsáidtí é le cloig a cheartú, trí am fosaithe áitiúil (meán lae, mar shampla) a thaifeadadh trí bhrath. Ós rud é go bhfuil an difríocht ama idir meán lae ag áit ar bith agus meán lae i nGreenwich cothrom le domhanfhad na háite sin, is féidir an ionstraim seo a úsáid chun domhanfhad áite a dhéanamh amach.


Iontaise.
Iarsma d'orgánach a bhí beo uair amháin atá iompaithe go cloch agus gafa go doimhin i sraith íochtarach carraigeacha. Cumtar iontaise nuair a imoibríonn mianraí san uisce faoin talamh le creatlaigh planda nó ainmhí, na mianraí seo ag glacadh páirte sa struchtúr in ionad dúl eile, ionas go gcruthaítear macasamhail den bhunphlanda nó an bunainmhí. De bhrí go bhfuil na sraitheanna íochtaracha carraigeacha níos seanda ná na sraitheanna uachtaracha, ní mór gur ó thréimhse gheolaíoch níos seanda aon speiceas a fhaightear i sraith íochtarach ná ceann a fhaightear i sraith uachtarach. Ó fhianaise seo na n-iontaisí, déanann na pailé-ointeolaithe staidéar ar éabhlóid na beatha ar Domhan, ó na hiontaisí is ársa — na halgaí gormghlasa a mhair timpeall 3,500 milliún bliain ó shin — go dtí na speicis bheatha atá ar Domhan inniu.


Iontaise bheo.
Saghas planda nó ainmhí a mhair go dtí an aois seo gan athruithe ar fiú trácht orthu thar thréimhse an-fhada ama, agus an chuid is mó dá thréithe díreach cosúil le horgánaigh atá ar chaoi eile imithe i léig, le fáil mar iontaisí amháin. Mar shampla, thángthas ar an gcéalacant sa bhfarraige amach ó dheisceart na hAfraice i 1939, sliocht grúpa a mheastaí roimhe sin a bheith imithe i léig, a raibh eolas orthu ó fhianaise na n-iontaisí.


Iontrón.
Seicheamh neamhchódaithe de núicléitídí, agus mar sin bunphéirí, taobh istigh de ghéin ar an DNA a scarann dhá chuid de sheicheamh códaithe (eastróin). Tugtar "seicheamh idirghabhálach" air freisin. Bíonn níos mó ná iontrón amháin i mbeagnach gach géin. An chéad chóip a dhéantar ó ghéin (an phríomhchóip) is seicheamh comhtheagmheálach de RNA neamhchódaithe (iontróin) is RNA codaithe (eastróin) í. Baintear na hiontróin agus nasctar na heastróin le chéile trí phróiseas spladhsála chun an teachtaire-RNA (mRNA) a dhéanamh. Ní bhíonn sa mRNA ach an seicheamh, gan bhriseadh, a shainíonn an phróitéin. Iompraítear an mRNA amach ón núicléas don chíteaplasma, áit a n-aistrítear an t-eolas géiniteach sa seicheamh seo ina phróitéin.


Iora rua eireabaill lannaigh.
Creimire, cosúil le hiora rua, a áitríonn coillearnach i lár na hAfraice. Ní fíoriora rua é. Ag bun an eireabaill bíonn lanna móra sa bhfo-chraiceann. 6 chineál atá cosúil le hiora rua eitilte, scannán tacaithe ag slat fhada loingeáin a thagann amach ó gach uillinn.


Iora rua eitilte.
Iora rua le cleitearnach mór craicinn idir a chosa tosaigh is deiridh. Téann sé ar foluain idir na crainn, suas le 450 m i léim amháin. Gníomhach le breacadh is crónú an lae. 33 speiceas san Áise, ceann amháin in oirthear na hEorpa, agus dhá cheann i Meiriceá Thuaidh.


Íosóip.
Planda beag tomach ilbhliantúil a fhásann suas le 60 cm ar airde, dúchasach do dheisceart na hEorpa agus iarthar na hÁise. Na duilleoga caol, i bpéirí urchomhaireacha; na bláthanna dé-mhaothánach, vialait/gorm, i bhfáinní a dhéanann spící fada scaipthe aontaobhacha. Saothraithe ar dtús mar luibh leighis, ach faightear nádúraithe í uaireanta.


Íosreo.
Reo, síos go dtí -20 °C nó níos lú fós, i reoiteoir cófra nó caibinéid. Taispeánann sraith réaltaí cumas an reoiteora an teocht a choinneáil íseal a dhóthain chun bia a chaomhnú ar feadh i bhfad. Comharthaíonn 4 réalta gur féidir bia a chaomhnú sa reoiteoir ar feadh 3 mhí. Is féidir bianna áirithe — mairteoil amh, glasraí, torthaí úr — a choinneáil ar feadh bliana.


Ironbridge.
Baile stairiúil tionsclaíoch i mám abhainn na Sabhrainne, an áit ar rugadh an Réabhlóid Thionsclaíoch i Shasana. I 1709 bhruithnigh máistir ceárta iarainn ó Bhriostó, Abraham Darby (1678-1717), iarann den chéad uair le cóc, in ionad an ghualaigh thraidisiúnta, i gCoalbrookdale in aice láimhe. I 1778-1779 teilgeadh is tógadh an chéad droichead iarainn ann, 59.8 m ar fhad, 30.5 m ar leithead, 13.7 m ar airde, agus 384.6 tonna meáchain. Téann an droichead trasna an mháma is na habhann. Is láthair oidhreachta domhanda é anois.


Iseabar.
Líne a tharraingítear ar léarscáil aimsire idir pointí ag a bhfuil an brú atmaisféarach céanna. Aonad brú a úsáidtear sa mheitéareolaíocht is ea an bar, agus tá 1013 milleabar i meánbhrú an atmaisféir. De ghnáth tarraingítear iseabair ag céimeanna 1, 2 nó 4 mhilleabar thart ar an meánluach. Léiríonn siad cá bhfuil an brú ard is an brú íseal, agus uaidh sin conas atá an t-aer ag gluaiseacht. Gluaiseann an t-aer ón mbrú ard go dtí an brú íseal, ach de bharr rothlú an Domhain gluaiseann an t-aer ar mhodh bíseach amach ón mbrú ard isteach ar an mbrú íseal. Sa leathsféar thuaidh, tarlaíonn gaotha ar tuathal thart ar an mbrú íseal (iomghaoth), agus gaotha ar deiseal a tharlaíonn thart ar an mbrú ard (frithiomghaoth). Nuair a bhíonn na hiseabair an-dlúth ar an léarscáil, ciallaíonn sé sin athruithe tapa brú, agus mar sin gaotha arda. Malairt scéil a bhíonn ann agus na hiseabair éadlúth. Tá na léaráidí seo lárnach i réamhaisnéis na haimsire. Sa teirmidinimic, is líne é ar ghraf a léiríonn an gaol idir toirt is teocht faoi bhrú tairiseach.


Iseaghuairne.
Sa bhfisic núicléach is fisic na gcáithníní, candamuimhir veicteoireach a imchoimeádtar in idirghníomhuithe láidre núicléacha amháin, áisiúil chun na himoibrithe ceadaithe a dhéanamh amach is na cáithníní a rangú. Tugtar "an ghuairne iseatópach" uirthi freisin. Mar shampla, bíonn veicteoir iseaghuairneach d'fhad ½ aonad ag neodróin is prótóin, dírithe suas i gcás na bprótón agus síos i gcás na neodrón. Bíonn an fórsa núicléach láidir neamhspléach ar threoshuíomh an veicteora seo, ag freagairt don fhíoras go bhfuil sé neamhspleách ar an lucht leictreach. Is samhail í den chandamuimhir ghuairneach.


Iseapód.
Ball ar bith d'ord ilghnéitheach crústach a mbíonn colainn leacaithe agus 7 bpéire cos cosúil tóracsach acu is ea iseapód. Áitríonn siad an grineall i ngnáthoga uisciúla den chuid is mó. Uaireanta, bíonn siad seadánach ar éisc agus crústaigh eile. Éiríonn le cuid acu, cosúil le míolta críona, i ngnáthoga tíre.


Iseatrópach.
Téarma a chuireann in iúl go bhfuil airíonna ábhair mar an gcéanna i ngach aon treo tríd. Mar shampla, bíonn miotail iseatrópach de bhrí go mbíonn airíonna mar sheoltacht leictreach is theirmeach, modal Young, agus neart inteannta mar an gcéanna i dtreo ar bith ar fud aon phíosa den mhiotal. I gcontrárthacht leis seo, tá ábhair eile ainiseatrópach, ionas nach mbíonn a n-airíonna mar an gcéanna i ngach treo. Sampla coiteann is ea adhmad a bhíonn níos láidre i dtreo na snáithí ná trasna na snáithí. Bíonn ainiseatrópacht i gcriostail thréshoilseacha áirithe, ionas go léiríonn siad dé-athraontas.


Isileictreonach.
Leis an líon céanna leictreon. Samplaí d'adaimh agus iain isileictreonacha is ea O2-, F-, Ne, Na+ is Mg2+, a bhfuil 10 leictreon i ngach ceann acu. Is móilíní isileictreonacha iad CO2 is N2O, 22 leictreon i ngach ceann acu.


Isilíne.
Líne ar léarscáil a cheanglaíonn pointí leis an luach céanna d'airí ar leith. Mar shampla, an isiteirm do phointí den teocht chéanna, is an t-iseabar do phointí leis an mbrú céanna.


Isipréin.
C5H8, leacht a fhiuchann ag 34 °C. Is polaiméir suimiúcháin di an rubar nádúrtha. An bunaonad struchtúrtha sa mhóilín teirpéine freisin.


Isiteirm.
Sa mheitéareolaíocht, líne ar léarscáil na haimsire a cheanglaíonn pointí (áiteanna) ag an teocht chéanna. Sa teirmidinimic, líne teochta tairisí, mar shampla, ar ghraf a léiríonn an gaol idir brú is toirt.


Ispíneachas.
Galar an-trom, go minic marfach, a tharlaíonn de bharr ionghabháil na tocsaine nimhiúla a tháirgeann na baictéir Claustridium botulinum. Ceann de na bia-nimhithe is déine dá bhfuil ann, a chuireann isteach ar an néarchóras go bhforbraíonn pairilis is cliseadh riospráide go tapa. Faightear an tocsain seo i dtorthaí, feoil nó éisc atá neamhaigéadach, nach léiríonn aon mhilleadh ach nach ndearnadh dóthain cócaireachta orthu. Is féidir na baictéir a chealú ach cócaireacht ar feadh 10 nóiméad ag 80 °C a dhéanamh ar an mbia.


Damba Itaipú.
Damba mór, déanta as ithir is carraigeacha, trasna abhainn Paraná ar an teorainn idir an Bhrasaíl is Paragua is ea Damba Itaipú a osclaíodh i 1991. 189 m in airde. Is féidir leis suas le 12,600 MW cumhachta hidrileictrí a ghiniúint, an t-aschur is mó ó aon choimpléacs hidrileictreach gur osclaíodh na stáisiúin ginte ar Dhamba Mór na dTrí Mhám sa tSín.


Ithir.
Ciseal uachtarach dhromchla an Domhain, ina bhfuil páirteagail mhíne shíonchaite carraige agus ábhar orgánach. Déanann na páirteagail is míne cré, na páirteagail nach bhfuil chomh mín glár, agus na páirteagail is gairbhe gaineamh. Má bhíonn fliuchras ar fáil, fásfaidh fásra ar an ithir agus soláthróidh sí gnáthóg do raon leathan fásra is ainmhithe.


Ithireolaíocht.
Staidéar ar ithir, a comhdhéanamh is a bainistiú, mar mheán chun plandaí a fhás. Tagann bainistiú fisiciúil na hithreach, a saothrú, a draenáil, is a huisciú san áireamh, agus a bainistiú ceimiceach chun a stádas cothaithe, a haigéadacht, is a salandacht a rialú.


Iugarnáit.
Dia Hiondúch a dtugtar "Visniú" air freisin, a bhfuil teampall ina onóir i bPuri na hIndia. Dhá chiall ghaolmhara a bhíonn leis an bhfocal in iarthar an Domhain: fórsa ollmhór dochoiscthe, agus feithicil ollmhór tarracóra/leantóra. Meastar go dtagann sé seo ó ghnás lucht leanta an dé iad féin a chaitheamh faoi rotha na cairte a iompraíonn íomhá an dé i mórshiúl a fhéile.


Féilire Iúil.
Féilire a bhunaigh Iúl Caesar i 46 RC de bhrí go raibh an féilire a bhí in úsáid ó 153 RC suas le 3 mhí as alt leis na séasúir. Chuir sé 67 lá breise sa bhliain 43 RC, agus chinntigh go mbeadh 365 lá sa bhliain is lá breise gach 4 bhliain (bliain bhisigh), ar dtús trí dhá 24 Feabhra a bheith ann. Modhnaíodh in 8 AD é nuair a ceartaíodh feidhmiú na mblianta bisigh. In úsáid sa chuid is mó den Eoraip go dtí 1582 nuair a chuireadh féilire Ghréagóra i bhfeidhm.


Iúnó.
An 3ú astaróideach a fionnadh ag na réalteolaithe, i 1804. Trastomhas 248 m aige. Faoi seo, áfach, tá níos mó ná 1600 astaróideach (nó dreige) ar eolas, an chuid is mó díobh sa bhearna idir Mars is Iúpatar, réigiún ar a dtugtar "crios na n-astaróideach". Reanna spéire is ea na hastaróidigh, le trastomhais idir ciliméadar is na céadta ciliméadar, atá ró-bheag le bheith ina bpláinéid. Meastar gurb é imtharraingt láidir Iúpatair ollmhóir is bun le bailiú na n-astaróideach i gcrios na n-astaróideach.


Iúr.
Crann beag nó sceach shíorghlas. Dúchasach d'iarthar an leathsféir thuaidh. Duilleoga tanaí leacaithe, ag leathadh in dhá líne chomhthreomhara. Na síolta cumhdaithe le hairil scarlóideach mhéith. An duilliúr is na síolta fíornimhiúil, ach an airil inite.


Iúrasach.
Tréimhse gheolaíoch sa ré Mhéiseasóch, 195-140 milliún bliain ó shin. Na forbairtí is sainiúla sa tréimhse ab ea na reiptílí móra a bhí i gceannas ar tir, ar muir, is san aer. Bhí na farraigí réasúnta éadomhain agus lán de bheatha (mar shampla, na hamóinítí). Tháinig éin chun cinn den chéad uair, ach bhí mamaigh an-chéadrata.


Eaglaisí Ivanovo.
An bealach isteach chun eaglaisí Ivanovo (séipéal nua-aimseartha sa ghrianghraf)
Freascónna i gceann de na séipéil
Is iad Eaglaisí Ivanovo sraith ceall, séipéal is eaglaisí atá gearrtha amach as éadan na carraige ar bhruacha abhainn Rusenski Lom gar do bhaile beag Ivanovo in oirthuaisceart na Bulgáire. Thóg manaigh iad sa 13ú–14ú céad. Láthair oidhreachta domhanda anois.


François Jacob.
Bithcheimicí a rugadh i Nancy na Fraince is ea François Jacob (17 Meitheamh 1920 – 19 Aibreán 2013). Lena chomhghleacaí Jacques Monod, rinne sé taighde bunúsach ar mheicníochtaí géiniteacha rialaithe. Roinneadar Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1965, le André Lwoff. D'fhoilsigh sé "La Logique du vivant" (Loighic na Beatha, 1970) agus "La Statue intérieure" (An Dealbh Inmheánach, 1974).


Arne Jacobsen.
Ailtire is dearthóir a rugadh i gCóbanhávan, mínitheoir mór an nua-aoiseachais ab ea Arne Emil Jacobsen (11 Feabhra 1902– 24 Márta 1971). Is iad ilstórach SAS i gCóbanhávan (1955) agus Coláiste Chaitríona in Oxford (1964) a phríomhfhoirgnimh phoiblí. Dhear sé gréithe boird, teicstílí is troscán clasaiceach freisin, ina measc cathaoireacha Uibhe is cathaoireacha Eala don Ostán Ríoga i gCóbanhávan.


Jacopo della Quercia.
Dealbhóir a saolaíodh i Siena na hIodáile ab ea Jacopo della Quercia (c 1374-1438). Is iad a shaothair is cáiliúla "Fonte Gaia" (Fuarán Croíúil) na cathrach sin, a rinne sé i 1414-1419, agus an rilíf ar dhoras ornáideach San Petronia i mBologna.


Joseph Marie Jacquard.
Fíodóir síoda a rugadh i Lyon na Fraince ab ea Joseph Marie Jacquard (1752-1834). D'fhionn sé seol Jacquard (1801-1808) a rinne éascaíocht do ghnáthoibrí patrúin an-chasta fíodóireachta a tháirgeadh.


Naomi Christine James.
Luamhaire is scríbhneoir a rugadh sa Nua-Shéalainn is ea Naomi Christine James (2 Márta 1949). Leis an sloinne Power a rugadh í. An chéad bhean a sheol timpeall an Domhain ina haonar, agus an chéad bhean timpeall Rinn na hAdhairce, ar a luamh Express Crusader i 1977-1978. I 1980 bhain sí curiarracht dhomhanda na mban amach i dtrasnú aonair an Aigéin Atlantaigh.
Leabhair.
James, Naomi (1979). "At One With The Sea: Alone around the World". Londain: Book Club Associates. ISBN 0-09-136860-X.


William James.
Síceolaí is fealsamh a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea William James (1842-1910). Deartháir leis an úrscéalaí cáiliúil Henry James. Shaothraigh sé teoiric eolais ar thug sé pragmatachas uirthi. I measc a leabhar tá "The Principles of Psychology" (Prionsabail na Síceolaíochta, 1890), "The Varieties of Religious Experience" (1902, Cineálacha Éagsúla na Taithí Reiligiúnda), agus "Pragmatism" (Pragmatachas, 1907).
Ba é an chéad oideachasóir a chur chúrsa síceolaíochta ar fáil ar sna Stáit Aontaithe. Bhí James ar cheann de na príomhsmaointeoirí agdeireadh am naoú haois déag agus creidtear go raibh sé ar cheann de na fealsúna is mó tionchar a raibh riabh sna Stát Aontaithe, agus thug daoine eile an lipéada "Athair na síceolaíochta Meiriceánach" air. Chomh maith le Charles Sanders Peirce agus John Dewey, meastar é a bheith ar cheann de na figiúirí is mó a bhain leis an scoil fealsúnachta a dtugtar pragmatachas uirthi, agus luadh é freisin mar cheann de bhunaitheoirí na síceolaíochta feidhme. D'fhorbair sé freisin an dearcadh fealsúnachta ar a dtugtar an t-eimpíreachas radacach. Chuaigh a chuid oibre i bhfeidhm ar ar intleachtóirí eile ar nós Émile Durkheim, W.E.B. Du Bois, Edmund Husserl, Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein, Hilary Putnam, agus Richard Rorty, agus bhí tionchar aige ar fiú Uachtaráin, ar nós Jimmy Carter.


Karl Guthe Jansky.
Innealtóir raidió a rugadh i Norman, Oklahoma ab ea Karl Guthe Jansky (1905-1950). I 1932 rinne sé fionnachtain bhunúsach, go raibh tonnta raidió ag teacht ón spás. D'éascaigh sí seo forbairt na radairéalteolaíochta sna 1950idí. Le fada anois, tugtar "an radaíocht chosmach" ar na tonnta raidió seo.


Janus.
An 10ú gealach ag Satarn, a fionnadh i 1966. Timpeall 200 km ar trastomhas, timpeall 151,000 km amach ó Shatarn.


James Hopwood Jeans.
Réaltfhisicí a rugadh in Ormskirk Shasana ab ea James Hopwood Jeans (11 Meán Fómhair 1877 – 16 Meán Fómhair 1946). Rinne sé taighde suntasach ar theoiric na ngás, an teoiric chandamach, agus éabhlóid na réaltaí. Chuir sé eolaíocht is réalteolaíocht os comhair an phobail go rathúil freisin le leabhair mar "The Universe Around Us" (An Chruinne Mórthimpeall Orainn, 1929), "Through Space and Time" (Trí Spás is Am, 1934), "Science and Music" (An Eolaíocht is an Ceol, 1937) agus "Physics and Philosophy" (An Fhisic is an Fhealsúnacht, 1942).


John Jeffries.
Balúnaí is lia a rugadh i mBostún, Massachusetts, ab ea John Jeffries (5 Feabhra 1745 – 16 Meán Fómhair 1819). Lia ginearálta na bhfórsaí Briotanacha le linn Réabhlóid Mheiriceá ab ea é. Chuir sé faoi i Sasana agus i 1785 rinne an chéad trasnú balúin thar Mhuir nIocht le Jean-Pierre Blanchard (1753–1809). Sa bhliain 1790 d'fhill sé ar Mheiriceá. Shíothlaigh sé i mBostún sa bhliain 1819.


Edward Jenner.
Edward Jenner, le James Northcote
Lia a saolaíodh i mBerkeley Shasana ab ea Edward Jenner (17 Bealtaine 1749 - 26 Eanáir 1823). I 1796 d'ionaclaigh sé páiste le bolgach bó, agus dhá mhí níos déanaí le bolgach Dé. Níor tholg an páiste an galar marfach seo. Ina dhiaidh sin tháinig vacsaíniú le bheith an-choiteann mar chosaint i gcoinne galar éagsúil.


Johannes Hans Daniel Jensen.
Fisicí a rugadh i Hamburg na Gearmáine ab ea Johannes Hans Daniel Jensen (1907-1973). Rinne sé taighde bunúsach ar struchtúr sceallach na gcáithníní fonúicléacha i gcosúlacht ar struchtúr sceallach na leictreon san adamh. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic i 1963 le Maria Goeppert-Mayer is Eugene Wigner.


Willis Linn Jepson.
Luibheolaí a saolaíodh gar do Vacaville, California ab ea Willis Linn Jepson (1867-1946). I measc a scríbhinní tá an saothar clasaiceach "A Manual of the Flowering Plants of California" (Lámhleabhar Plandaí Blátha California, 1925). Bhunaigh sé Cumann Luibheolaíochta California i 1913, agus Conradh Cosanta na gCrónghiúisí i 1918.


Niels Kaj Jerne.
Imdhíoneolaí Danmhargach a rugadh i Londain ab ea Niels Kaj Jerne (23 Nollaig 1911 – 7 Deireadh Fómhair 1994). Ina thaighde ar an gcóras imdhíonach, rinne sé staidéar ar chruthú na n-antashubstaintí, mhínigh forbairt na T-limficítí, agus shaothraigh teoiric an chórais imdhíonaigh ina samhlaítear é mar líonra limficítí is antashubstaintí ag idirghníomhú le chéile. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1984 le César Milstein is Georges Köhler as an obair sin.


Jíp.
Feithicil scafánta shaor, a rinneadh ar dtús d'arm Mheiriceá i rith an dara cogadh domhanda. Cuma ghránna air, ach áisiúil solúbtha ar gach saghas talún mar gheall ar an spás glan ard faoi agus a thiomáint 4 rotha. Ceannródaí ar chuid mhaith feithiclí oibre talún gairbhe, cosúil leis an Range Rover.


Jodrell Bank.
Teileascóp Lovell, cuid den Jodrell Bank
Réadlann gar do Macclesfield Shasana is ea an Jodrell Bank. Príomhionad radaréalteolaíochta atá ann. Cuireadh ar siúl é sa bhliain 1945. Sir Bernard Lovell a bhunaigh agus baint aigesean agus ag an tionscadal le Ollscoil Manchester. Tá trí theileascóp ann, ceann díobh ainmnithe i ndiaidh Lovell.
Jodrell Bank mar a bhí sé sa bhliain 1945


Wilhelm Ludvig Johannsen.
Luibheolaí is géineolaí a rugadh i gCóbanhávan na Danmhairge ab ea Wilhelm Ludvig Johannsen (3 Feabhra 1857 – Samhain 1927). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar ghéinitic pónairí, agus chuir tús le géinitic chainníochtúil. Is é a chum na téarmaí géin, feinitíopa, is géinitíopa.


Donald Carl Johanson.
Pailé-antrapeolaí a rugadh i Chicago is ea Donald Carl Johanson (1943-). Agus é i mbun tochailtí antraipeolaíocha in Afar san Aetóip i 1972-1977, tháinig sé ar iontaisí homainidí, 3-4 mhilliún bliain d'aois, atá fíorthábhachtach do réamhstair an chine dhaonna. Ina measc bhí Lucy, sampla baineann atá leathiomlán, agus fuílligh de ghrúpa 13 indibhid eile.


Amy Johnson.
Eitleoir a saolaíodh i Hull Shasana ab ea Amy Johnson (1903-1941). D'eitil sí ina haonar ó Shasana go dtí an Astráil i 1930, go dtí an tSeapáin bealach na Sibéire i 1931, agus go Cape Town san Afraic Theas i 1932. I ngach cás, d'éirigh léi curiarracht ama a bhaint amach.


Philip Johnson.
Ailtire is teoiricí a saolaíodh i gCleveland, Ohio ab ea Philip Cortelyou Johnson (8 Iúil 1906 – 25 Eanáir 2005). Tháinig sé le bheith ina mholtóir ar an stíl idirnáisiúnta. I measc a shaothar tá Foirgneamh Seagram, ilstórach i Nua-Eabhrac a dhear sé i gcomhar le Ludwig Mies van der Rohe (1945), Amharclann Stát Nua-Eabhrac ag Lárionad Lincoln (1964), Foirgneamh AT&T (1978–1984), agus Ardeaglais an Dóchais i nDallas (1998).
Chaith Johnson 45 bliana lena chomráda David Whitney. Bhí sé mar nós acu a gcuid deirí seachtaine a chaitheamh sa Teach Gloine, i New Canaan, Connecticut, teach a dhear Johnson féin sa bhliain 1949. Fuair sé bás le hadhairt sa Teach Gloine, ar an 25 Eanáir 2005.


Irène Joliot-Curie.
Fisicí a rugadh i bPáras ab ea Irène Joliot-Curie (12 Meán Fómhair 1897 – 17 Márta 1956). Iníon le Pierre is Marie Curie, pósta le Frédéric Joliot-Curie. Rinne sí comhthaighde leis ar radaighníomhaíocht. D'éirigh leo dúile nua a chruthú, obair a bhí bunúsach d'fhionnadh an neodróin ag James Chadwick. I 1935 roinn an bheirt Duais Nobel sa cheimic as dúile radaighníomhacha nua a shintéisiú. Leoicéime ba thrúig bháis di.


Jean Frédéric Joliot-Curie.
Ceimicí fisiciúil a rugadh i bPáras ab ea Jean Frédéric Joliot-Curie (1900-1958). Pósta le Irène Joliot-Curie. Rinne sé taighde i gcomhar léi ar radaighníomhaíocht agus airíonna polóiniam, ag roinnt Duais Nobel léi. Ailse ba thrúig bháis dó, toradh ar a nochtadh do radaíocht thar na blianta, is dócha.


John Joly.
Fisicí, geolaí is ceapadóir a rugadh i gCluain Bolg, Co. Uí bhFáilí, ab ea John Joly (1857-1933). Cheap sé raon ionstraimí saotharlainne i gcomhair mianreolaíochta, agus ba cheannródaí é i réimsí éagsúla, ina measc feidhmeanna na radaighníomhaíochta mar theiripe ar ailse, is grianghrafadóireacht dhaite.


Inigo Jones.
Ailtire a rugadh i Londain, an chéad ailtire Sasanach a bhain cáil mhór amach ab ea Inigo Jones (15 Iúil 1573 – 21 Meitheamh 1652). Rinne sé staidéar ar dhearadh san Iodáil, agus thug an stíl Phallaidiach isteach i Sasana. I measc a dhearthaí Pallaidiacha bhí Teach na Banríona i nGreenwich (1635) agus an Fleiteach i Whitehall (1622).


Ernst Pascual Jordan.
Fisicí a rugadh i Hannover na Gearmáine ab ea Ernst Pascual Jordan (1902-1980). Sna 1920idí chabhraigh sé le bunú na meicnice candamaí is na leictridinimice candamaí. Cheap sé rang d'ailgéabair neamhchomhthiomsaitheacha a dtugtar "ailgéabair Jordan" orthu.


Marie-Ennemond Camille Jordan.
Matamaiticeoir a saolaíodh i Lyon na Fraince ab ea Marie-Ennemond Camille Jordan (1838-1922). Ceannródaí i dteoiric na ngrúpaí. Chuir sé chun cinn teoiric na gcothromóidí difreálacha is teoiric na bhfeidhmeanna, a chuir sé i bhfeidhm ar an gcuar a ainmníodh as. Léirigh sé tábhacht shaothar Evariste Galois (1811-1832).


Brian David Josephson.
Fisicí a rugadh i gCaerdydd ar 4 Eanáir 1940 is ea Brian David Josephson. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic le Leo Esaki is Ivar Giaever i 1973 as a réamhinsintí teoiriciúla maidir le forshruthanna ag déanamh tolláin trasna cumair idir dhá leathsheoltóir (cumar Josephson). Tugtar "iarmhairtí Josephson" ar na feiniméin seo, atá bunúsach don mhodh caighdeánach chun voltas a thomhas ó 1990 anall.


Cumar Josephson.
Ciseal an-tanaí ábhar inslithe ocsaíde idir dhá leictreoid fhorsheoltacha, a úsáidtear den chuid is mó i dtomhas réimsí maighnéadacha. Ceaptha ag Brian Josephson. Nuair a laghdaítear an teocht a dhóthain, treánn leictreondíseanna tríd an gciseal inslithe trí thollánú candamach. Má chuirtear réimse maighnéadach i bhfeidhm ar an gcumar, athraíonn sé seo an sruth tríd an inslitheoir, rud a ligeann don chumar feidhmiú mar lasc ardluais a fhéadfaidh a bheith an-áisiúil i ríomhairí amach anseo.


James Prescott Joule.
Fisicí a saolaíodh i Salford Shasana ab ea James Prescott Joule (24 Nollaig 1818 – 11 Deireadh Fómhair 1889). Chruthaigh sé gur foirm fuinnimh atá i dteas. Rinne sé amach coibhéis mheicniúil teasa. D'fhorbair sé dearbhscála teochta. Ainmnítear aonad tomhais an fhuinnimh, an giúl, as.


Kakiemon.
Babhla Kakiemon, sa stíl Imari
Poirceallán Seapánach a dhéantar in Arita ó lár na 17ú haoise is ea kakiemon (Seapáinis: 柿右衛門). Ainmnithe as an gclann a thosaigh a tháirgeadh. Corp leachtbhán a bhíonn ann le maisiúcháin ghanna, go minic leagtha amach go neamhshiméadrach, de phlandaí, ainmhithe, is uaireanta daoine, péintáilte le glónrú de chruan gorm, glas, flannbhuí/dearg, bánbhuí nó dubh. Uaireanta d'úsáidtí órú mar mhaisiúchán feabhsaithe. Easportáileadh don Eoraip é, agus san 18ú céad, rinne monarchana Meißen, Chantilly, Chelsea is Worcester aithris ar an stíl.


Teoiric Kaluza-Klein.
Teoiric chúigthoiseach, athraitheach ar an gcoibhneasacht ghinearálta, a dhéanann iarracht imtharraingt is leictreamaighnéadas a chomhaontú. Ainmnithe as an bhfisicí Polannach Theodor Kaluza is an fisicí Sualannach Oskar Klein a chuir an teoiric le chéile (i 1921 is 1926 faoi seach). Cuireadh fuinneamh sa teoiric arís sna 1980idí nuair a cuireadh toisí breise léi chun na himoibrithe núicléacha a chlúdach. Níl aon tacaíocht thrialach fós léi.


Heike Kammerlingh Onnes.
Fisicí a rugadh i nGroningen na hOllainne ab ea Heike Kammerlingh Onnes (1853-1926). An chéad duine a d'ullmhaigh héiliam leachtaithe agus a rinne taighde ar a airíonna. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1913 as. D'fhionn sé forsheoltacht leictreach freisin.


Kanban.
Córas déantúsaíochta a d'fhorbair comhlacht Toyota i ndiaidh an dara cogadh domhanda. Ciallaíonn an focal ‘clár eolais’, agus tugtar "an córas díreach in am" air freisin. Is í a aidhm ná déantúsaíocht chomh héifeachtach agus is féidir a bhaint amach gan stóir mhóra comhpháirteanna. Déanann fotháirgeoirí páirteanna ar leith, á soláthar don líne táirgthe díreach in am. Bíonn bosca páirteanna gar don chuid oiriúnach den líne táirgthe agus clár eolais air chun cur in iúl do na fotháirgeoirí gur gá páirteanna breise a sholáthar. D'éirigh go maith leis, agus leath sé ar fud an iarthair freisin.


Eric Richard Kandel.
Néarfhiseolaí a saolaíodh sa Vín, agus a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe is ea Eric Richard Kandel (a rugadh ar 7 Samhain 1929). Sa bhliain 2000 roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Arvid Carlsson is Paul Greengard as a thaighde ar thrasduchtú comharthaí sa néarchóras chun gurbh fhéidir drugaí nua a fhorbairt amach anseo mar chóireáil ar ghalair néareolaíocha is shíciatracha. D'fhoilsigh sé a dhírbheathaisnéis "In Search of Memory" (Ar Lorg na Cuimhne, 2006).


Robert Kane.
Ceimicí a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Robert Kane (1809-1890). An chéad duine a thairg an eitil fhréamhaí, atá an-tábhachtach sa cheimic orgánach. Rinne sé amach modh chun alcól meitile a íonghlanadh. Rinne sé an chéad sintéisiú sa cheimic orgánach nuair a d'ullmhaigh an chomhdhúil chiorclach meiseitiléin ón gcomhdhúil líneach aicéatón. D'fhoilsigh sé an tuarascáil cháiliúil "The Industrial Resources of Ireland" (Acmhainní Tionsclaíochta na hÉireann, 1844), saothar ceannródaíoch chun maoin na tíre a chur chun cinn trí thionsclaíocht is fostaíocht a chothú. Scríobh sé "Elements of Chemistry" (Uraiceacht na Ceimice, 1840-1841), a raibh cáil is rath idirnáisiúnta air. Ceapadh é i 1845 ina stiúrthóir ar Mhúsaem nua Thionsclaíocht na hÉireann, a ndearnadh Coláiste Ríoga na hEolaíochta de i 1867 (agus Roinn an Taoisigh i 1990).


Crith talún Kantō.
An crith talún ba mheasa sa tSeapáin leis na céadta, in iarthar na tíre i 1923. Bhí an iliomad dóiteán ann, a scaipeadh ag na gaotha láidre, agus scriosadh sean-Tóiceó is Yokohama. Cailleadh os cionn 100,000 duine.


Pyotr Leonidovich Kapitsa.
Fisicí a saolaíodh i gKronstadt na Rúise ab ea Pyotr Leonidovich Kapitsa (8 Iúil 1894 – 8 Aibreán 1984). Rinne sé taighde bunúsach ar mhaignéadas an-dian, teocht an-íseal, agus leachtú hidrigine is héiliam. Le Arno Penzias is Robert Wilson, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1978 as an saothar seo.


Sarcóma Kaposi.
Sceachaill urchóideach ailse atá timpeall 20,000 uair níos dóchúla i ndaoine le SEIF ná daoine eile. Ní fios cad a spreagann é, ach de bhrí go dtarlaíonn sé níos minice i ndaoine a fuair SEIF ar mhodh gnéasach ná ar aon mhodh eile, meastar go bhfuil gníomhaí tarchurtha trí ghnéas i gceist.


Damba Kariba.
Damba mór coincréite ar abhainn na Saimbéise, ar an teorainn idir an tSaimbia is an tSiombáib, is ea Damba Kariba. Cuireadh tús leis sa bhliain 1955 agus críochnaíodh é sa bhliain 1959. 128 m ar airde, in ann 705 MW cumhachta leictrí a ghiniúint.
Cuireadh timpeall is 57,000 duine den treibh Tonga as áit nuair d'fhás an loch taobh thiar den damba. Cuireadh Oibríocht Noah i bhféidhm sna blianta 1960–61 inar tharrtháladh 6,000 ainmhithe móra, gan trácht ar chréatúirí níos lú.


Karnag.
Leathinis ar chósta theas na Briotáine mar a bhfuil ailínithe cloch, ciorcail cloch is tuamaí seomracha ón ré Neoiliteach. Tá timpeall 3,000 cloch mhór ag síneadh thar thimpeall 5 km ann.


Bernard Katz.
Bithfhisicí a rugadh i Leipzig na Gearmáine ab ea Bernard Katz (1911-2003). D'oibrigh sé sa Bhreatain an chuid is mó dá shaolré. Rinne sé taighde bunúsach ar sheoladh comharthaí leictreacha ar feadh néaróg, agus saghas is feidhmiú na néaratharchuradóirí ag teirminéil néaróg. Scríobh sé dhá leabhar cháiliúla, "Electrical Excitation of Nerve" (Spreagadh Leictreach Néaróg, 1939) agus "The Release of Neural Transmitter Substances" (Fuascailt Néaratharchuradóirí, 1969). Le Ulf von Euler is Julius Axelrod, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1970 as a thaighde.


John Kay.
Ceapadóir a saolaíodh gar do Bury Shasana ab ea John Kay (1704-c 1764). Agus é i bhfeighil muileann cadáis a athar, d'fheabhsaigh sé an t-innealra, agus i 1733 fuair paitinn ar an spól eitilte, an fhionnachtain is tábhachtaí i stair an innealra fíodóireachta, b'fhéidir. Ghlac na fíodóirí leis an bhforbairt go fonnmhar, ach ní raibh fonn orthu dleachtaí an cheapadóra a íoc. D'ionsaigh slua fíodóirí a theach, mar gheall ar an mbagairt dá slí bheatha óna fhionnachtain. Theith sé don Fhrainc, áit a bhfuair bás ina bhochtán.


Teileascóp Keck.
Teileascóp a thóg rialtas Mheiriceá ar bharr shliabh Mauna Kea in Haváí, a bhfuil príomhscáthán de thrastomhas 10 m aige. Tá an scáthán seo déanta as 36 leacán heicseagánach. Nuair a tháinig sé i bhfeidhm i 1992, bhí sé ar an teileascóp optach ba mhó ar Domhan. In úsáid go comhuaineach le spásteileascóp Hubble chun pictiúir i bhfad níos fearr ná riamh a fháil den chruinne agus réaltaí is réaltraí an-fhada amach uainn a íomháú.


David Christopher Kelly.
Micribitheolaí is comhairleoir ar rialú arm a saolaíodh i nGleann an Rhondda sa Bhreatain Bheag ab ea David Christopher Kelly (1944-2003). Rinne sé taighde i bPorton Down, ionad taighde de chuid rialtas na Breataine ar chogaíocht cheimiceach is bhitheolaíoch. Comhairleoir sinsearach do na Náisiúin Aontaithe ar chogaíocht bhitheolaíoch san Iaráic (1994-1999). I 2003 bhí baint aige leis an easaontas idir rialtas na Breataine is an BBC roimh thús an chogaidh san Iaráic. Líomhain an rialtas go raibh airm ollscriosta ag an Iaráic, ach cheistigh an BBC cé chomh fírinneach is a bhí sé sin. Go luath tar éis dó teacht faoi iniúchadh na meán cumarsáide, chuir sé lámh ina bhás féin.


Scála teochta Kelvin.
Is é an ceilvin (K) an t-aonad teochta ar scála a bhfuil an pointe nialais (0 K) ag -273.16 °C, reophointe an uisce ag 273 K, agus fiuchphointe an uisce ag 373 K. Is ionann céim amháin Celsius is ceilvin. De bhuntáiste aige nach bhfuil aon luachanna diúltacha i gceist ann, de bhrí go bhfuil gach teocht air níos mó ná an dearbhnialas. Ainmníodh é in onóir don fhisicí cáiliúil Tiarna Chaolbheinn a shaothraigh an teirmidinimic, i measc a lán eile.


John Cowdery Kendrew.
Bithcheimicí a rugadh in Oxford Shasana ab ea John Cowdery Kendrew (1917-1997). Rinne sé amach struchtúr tríthoiseach míoglóibín, an phróitéin a iompraíonn ocsaigin i matáin, an chéad uair a rinneadh amach struchtúr móilín chomh casta sin. I 1962 bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic le Max Perutz as an saothar seo.


Arthur Edwin Kennelly.
Innealtóir a rugadh i Mumbai na hIndia ab ea Arthur Edwin Kennelly (1861-1939). Thosaigh sé ag obair le Thomas Edison sna Stáit Aontaithe i 1887, agus chuaigh le comhairleoireacht i bhPhiladelphia i 1894. D'fhorbair sé anailísí nua matamaiticúla do chiorcaid leictreacha, agus i 1902 tháinig ar an gciseal ianaithe san atmaisféar (ar a dtugtar "ciseal Kennelly" uaireanta) ag an am céanna is a rinne Oliver Heaviside an fhionnachtain chéanna sa Bhreatain.


Spásteileascóp Kepler.
Lainseáil NASA an spásteileascóp seo i 2009 chun pláinéid a chuardach trí thrasnuithe scáthanna thar réaltaí a iniúchadh. Is í fithis an Domhain féin atá ag Kepler, agus tá sé ag streachailt i ndiaidh an Domhain. Féachann an teileascóp ar níos mó ná 150,000 réalta go comhuaineach leanúnach, agus tarchuireann na híomhánna ar ais chuig ríomhairí NASA. Iniúchann na ríomhairí na trasnuithe pláinéadacha ag iarraidh tréimhsiúlachtaí a aimsiú, rud a léireodh gur pláinéad a bheadh mar bhun leis, agus léireodh méid an scátha méid an phláinéid sin. Tá níos mó ná 400 pláinéad mar seo níos mó ná an Domhan aimsithe, b'fhéidir de bhrí go bhfuil sé níos éasca cinn mhóra a bhrath.


John Kerr.
Fisicí a saolaíodh in Aird Rosain na hAlban ab ea John Kerr (1824-1907). Léirigh sé airíonna suntasacha an tsolais pholaraithe i réimsí maighnéadacha is leictreacha. In iarmhairt Kerr, a ainmníodh as, frithchaitear solas ionsaitheach atá polaraithe go plánach ag leictreamaighnéad, agus braitear go bhfuil an solas frithchaite polaraithe go héilipseach.


Charles Franklin Kettering.
Innealtóir is ceapadóir a saolaíodh i Loudonville, Ohio ab ea Charles Franklin Kettering (1876-1958). D'fhionn sé an mótar dúisithe i gcomhair gluaisteán. Mhínigh sé an chúis le cnagadh in innill gluaisteán. D'fhionn sé an t-ábhar cuisnithe Freon, ceann de na clórafluaracarbóin.


Wolfgang Ketterle.
Fisicí a saolaíodh i Heidelberg na Gearmáine is ea Wolfgang Ketterle (1957-). D'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe an chuid is mó dá shaolré. I 2001 bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic, le Carl Wieman is Eric Cornell, as a thaighde ar chomhdhlúthú Bose-Einstein gás caol de mhiotail alcaile—staid nua damhna — agus airíonna na gcomhdhlúthuithe céanna.


Har Gobind Khorana.
Bitheolaí móilíneach a rugadh i Raipur na Pacastáine (san India ag an am) is ea Har Gobind Khorana (1922-). Rinne sé taighde i Meiriceá Thuaidh ar shintéisiú núicléitídí, agus i 1970, an chéad sintéisiú géine saorga, saothar a bhí tábhachtach i réiteach an ghéanóim dhaonna. Le Robert Holley is Marshall Nirenberg, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine i 1968 as an saothar seo.


Jack St Clair Kilby.
Innealtóir leictreach a rugadh i Jefferson City, Missouri ab ea Jack St Clair Kilby (1923-2005). D'oibrigh sé i gcomhlacht Texas Instruments, agus d'fhionn an chéad áiritheoir láimhe is an ciorcad iomlánaithe. Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 2000 le Zhores Alferov is Herbert Kroemer as forbairt an chiorcaid iomlánaithe, atá bunúsach do theicneolaíocht faisnéise is teileachumarsáide.


Alfred Charles Kinsey.
Míoleolaí is eolaí sóisialta a saolaíodh i Hoboken, New Jersey ab ea Alfred Charles Kinsey (23 Meitheamh 1894 – 25 Bealtaine 1956). D'fhoilsigh sé dhá leabhar chonspóideacha, "Sexual Behavior in the Human Male" (Iompar Gnéasach an Fhireannaigh Dhaonna, 1948) agus "Sexual Behaviour in the Human Female" (Iompar Gnéasach an Bhaineannaigh Dhaonna, 1953).


Frederick Stanley Kipping.
Ceimicí a saolaíodh i Manchain Shasana ab ea Frederick Stanley Kipping (16 Lúnasa 1863 – 1 Bealtaine 1949). Rinne sé obair bhunúsach ar shileacón, agus luaitear é mar athair cheimic na sileacón, bíodh is gur fhorbair daoine eile cuid mhaith d'fheidhmeanna sileacóin. Chuidigh a chuid oibre go mór le forbairt dhomhanda thionscal an rubair agus bealaí bunaithe ar shileacóin. In éineacht le Perkin, scríobh sé téacsleabhar ceimice orgánach caighdeánach ("Organic Chemistry", Perkin agus Kipping, 1899). I ndiaidh dul ar scor dó, chuir sé faoi in Cricieth, sa Bhreatain Bheag, agus is ann a fuair sé bás.


Dlíthe Kirchhoff.
I gciorcaid leictreacha, maidir le haon chumar a bhfuil 3 shreang nó níos mó ceangailte leis, bíonn suim na sruthanna isteach sa chumar cothrom le nialas, agus i lúb iata ciorcaid, bíonn suim na ndifríochtaí poitéinsil timpeall na lúibe cothrom le nialas. Díorthaítear iad ó imchoimeád an fhuinnimh is imchoimeád an luchta sa chiorcad. An-áisiúil in anailísiú ciorcad.


Gustav Kirchhoff.
Fisicí a rugadh i gKaliningrad na Rúise (Königsberg na Prúise ag an am) ab ea Gustav Robert Kirchhoff (12 Márta 1824 – 17 Deireadh Fómhair 1887). Rinne sé taighde ar chiorcaid leictreacha (ag forbairt dlíthe Kirchhoff), teas, agus speictriméadracht solais. Le Wilhelm Bunsen, d'aimsigh sé na dúile caeisiam is rubaidiam don chéad uair.


Grianghrafadóireacht Kirlian.
Is féidir réimse dhian leictreach a chruthú le foinse ardvoltais (30-50 kV) agus í a thaifeadadh ar phláta fótagrafach mar thrasnaíocht leictreach. Má chuirtear ábhair sheoltacha sa réimse, taifeadtear íomhá de dhromchla an ábhair. I gcás inslitheora, taifeadtar íomhá den taobh istigh den ábhar. Má chuirtear rud beo sa réimse, faightear íomhá shainiúil de. D'fhionn na hinnealtóirí Rúiseacha Semyon is Valentina Kirlian an feiniméan seo sna 1950idí, féiniméan atá ina ábhar taighde i láthair na huaire.


Richard Kirwan.
Ceimicí a rugadh i gCloch an Bhaile Mhóir, Contae na Gaillimhe, ab ea Richard Kirwan (c 1733-1812). Chuaigh sé le sagartóireacht ar dtús, ach d'athraigh go luath don cheimic. I Londain (1777-1787) chuidigh sé le bunú na steiréiceimice is na ceimice cainníochtúla. Rinne sé taighde ar fhiníocht cheimiceach, imoibrithe ceimiceacha, agus ceimic iarainn trí thíotraiméadracht. Scríobh sé an chéad saothar cuimsitheach ar an mianreolaíocht sa Bhéarla, "Elements of Mineralogy" (Uraiceacht na Mianreolaíochta, 1784), "An Essay on the Analysis of Mineral Waters" (Aiste ar Anailís Uiscí Mianracha, 1799), "An Essay on Phlogiston and the Constitution of Acids" (Aiste ar Fhlógastón agus Comhdhéanamh Aigéad, 1787), ag cosaint coincheap an fhlógastóin, agus cuid mhaith eile. Rinne sé obair shuntasach ar an meitéareolaíocht trí chlár teochtaí ag domhanleithid idir an meánchiorcal is na Moil a thógáil. Thug sé an mhianreolaíocht isteach den chéad uair in Éirinn.


Kithara.
Kithara á sheinm ag Apollo Musagetes
Is éard is kithara ann ná gléas ceoil ársa, cosúil le lir ach níos mó. Bhí athshonadóir adhmaid (dronuilleogach de ghnáth) mar bhun, dhá ghéag chuasacha ag teacht suas uaidh is iad ceangailte le trasnán ag a mbarra. Bhí 3-11 téad ag rith ón trasnán síos go bun an athshonadóra. Bhaintí na téada le figín. Bhíodh athshonadóir na líre déanta as blaosc toirtíse.


Melanie Klein.
Sícainilísí páistí ón Ostair ab ea Melanie Klein (30 Márta 1882 – 22 Meán Fómhair 1960). Rinne sí staidéar le Sigmund Freud. Rinne sí saothar ceannródaíoch ar úsáid a bhaint as ábhar is stíl imeartha na bpáistí chun léargas a fháil ar a bpróisis mheabhracha.


Klaus von Klitzing.
Fisicí a rugadh i Środa na Polainne (Schroda na Gearmáine ag an am) ar an 28 Meitheamh 1943 is ea Klaus von Klitzing. Sa bhliain 1977 d'fhoilsigh sé páipéar ag cur síos ar iompar leictreonach déthoiseach ina raibh iarmhairt chandamach Hall léirithe, ach níor thuig sé féin ná daoine eile a thábhacht seo. I 1980 a thuig sé féin an tábhacht iomlán. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as an bhfionnachtain i 1985.


Tairiseach von Klitzing.
Tairiseach a bhfuil an modh caighdeánach idirnáisiúnta chun friotaíocht leictreach a thomhas bunaithe air. Is í a shiombail ná RK, agus is é an sainmhíníu air ná h/e2 mar arb é h tairiseach Planck agus e lucht an leictreoin. Dhíorthaigh Klaus von Klitzing é seo ó iarmhairt chandamach Hall. Tomhaistear RK go turgnamhach. Socraíodh ar luach RK-90 = 25,812.807 Ω i 1990 mar bhunús leis an gcaighdeán idirnáisiúnta i dtomhas na friotaíochta.


William Standish Knowles.
a>, 2001. Is é William S. Knowles an ceathrú duine isteach ó thaobh na láimhe clé
Ceimicí a rugadh i dTaunton, Massachusetts is ea William Standish Knowles (1 Meitheamh 1917 – 13 Meitheamh 2012). Chaith sé a shaolré le comhlacht Monsanto. Rinne sé taighde ar chatalú ciriúil ar chomhdhúile orgánacha a rothlaíonn plána solais atá polaraithe i bplána. Mar shampla, déanann tuaslagán siúcra é seo. Rothlaíonn comhdhúile ar leith an plána polaraithe ar deiseal, agus comhdhúile eile ar tuathal. Tá cuid mhaith comhdhúl mar seo, drugaí, feithidicídí, is leasuithe talún ina measc, a tharlaíonn in dhá struchtúr, gach ceann ina íomhá scáthánach ar a chéile, ag rothlú plána polaraithe sa treo eile ón gceann eile. Fuair Knowles amach nárbh ionann éifeacht an dá struchtúr ina bhfeidhmeanna mar dhrugaí is eile, agus uaidh sin bhí sé in ann an struchtúr is éifeachtaí a roghnú is éifeacht na gcomhdhúl a fheabhsú go mór. Le Barry Sharpless is Ryoji Noyori, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 2001 as an saothar seo.


Robin Knox-Johnston.
Luamhaire Briotanach is ea William Robert Patrick (Robin) Knox-Johnston (1939-). An chéad duine a sheol timpeall an Domhain ina aonar gan stad (1968-1969). Rinne sé curiarracht seolta trasna an Atlantaigh i 1986 (timpeall 10½ lá). Captaen ar an luamh Enza a sheol timpeall an Domhain i 1994 níos tapa ná éinne eile roimhe (níos lú ná 75 lá).


Emil Kocher.
Máinlia Eilvéiseach a rinne taighde ceannródaíoch ar fhiseolaíocht, paiteolaíocht agus máinliacht na faireoige tíoróidí ab ea Emil Kocher (1841-1917). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1909 as.


Kurt Koffka.
Síceolaí a rugadh i mBeirlín ab ea Kurt Koffka (1886-1941). Chuidigh sé le Wolfgang Köhler i dturgnaimh ar aireachtáil dhaonna, agus mar thoradh orthu bunaíodh scoil Gestalt na síceolaíochta.


Georges J. F. Köhler.
Imdhíoneolaí a rugadh i München na Gearmáine ab ea Georges Jean Franz Köhler (22 Aibreán 1946 – 1 Márta 1995). Lena chomhghleacaí César Milstein, rinne sé amach conas hibrideóma a tháirgeadh. Is cill a ghineann antashubstaintí, nasctha le cill ailse, an chill hibrideach fhadsaolach seo, agus is féidir hibrideóma a chruthú a ghineann antashubstaint ar leith amháin a chealaíonn antaigin (ábhar coimhthíoch) ar leith. Léirigh sé struchtúir antashubstaintí, agus rinne amach struchtúir is feidhmeanna na nglóbailíní imdhíonachta. Úsáidtear a theicnící chun ábhair a aithint, i dtástáil toirchis, diagnóisiú agus cóireáil ailse is galar eile. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1984 le César Milstein is Niels Jerne as an saothar seo.


Wolfgang Köhler.
Síceolaí a rugadh i dTaillinn an hEastóine (na Gearmáine ag an am) ab ea Wolfgang Köhler (1887-1867). Chuidigh sé le Kurt Koffka i dturgnaimh ar aireachtáil dhaonna, agus mar thoradh orthu bunaíodh scoil Gestalt na síceolaíochta.


Walter Kohn.
Fisicí teoiriciúil a rugadh i Vín na hOstaire ar an 9 Márta 1923, a d'oibrigh i gCalifornia ab ea Walter Kohn. Cuireadh chun Sasana é sa "Kindertransport" sa bhliain 1933, agus ansin ar aghaidh go Ceanada mar a bhfuair sé a chuid oideachais go dtí 1948, bliain a thug sé faoi chlár dochtúireachta in Ollscoil Harvard. Bhí saoránacht Cheanadach aige ach d'éirigh sé aisti nuair a bhain sé saoránacht Mheiriceánach amach sa bhliain 1957. Giúdaigh a mhuintir agus cuireadh a thuismitheoirí chun báis san Uileloscadh.
Bhain an taighde is suntasaí a rinne sé le forbairt theoiric na dlúsfheidhme chun cur síos ar airíonna móilíní is a bpróiseas imoibrithe, agus ról na dochúlachta sna cúrsaí sin. Le John Pople, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice sa bhliain 1998 as an saothar.
Fuair Kohn bás ar an 19 Aibreán 2016.


Andrey Kolmogorov.
Matamaiticeoir a rugadh i dTambov na Rúise ab ea Andrey Nikolayevich Kolmogorov (25 Aibreán 1903 – 20 Deireadh Fómhair 1987). Rinne sé taighde bunúsach i réimsí éagsúla: feidhmeanna athróige réadaí, anailís feidhmeanna, loighic mhatamaiticiúil, toipeolaíocht, teoiric na suaiteachta, teoiric an eolais, agus cibirnitic. Cáil air as teoiric aicsímeach na dochúlachta, a leabhar "Grundbegriffe der Wahrscheinlichkeitsrechnung" (Uraiceacht na Dóchúlachta, 1933), agus a shaothar le Alexander Khinchin (1894-1959) ar phróisis Markov.


Kon-Tiki.
Rafta balsa, 13.7 m ar fhad, a thóg Thor Heyerdahl i 1947. Le cúigear eile, sheol sé 6,000 km ó Mheiriceá Theas go dtí an Pholainéis chun coincheap a bhí aige a léiriú, gurbh féidir le luathdhaonnaí imirce fhíorfhada a dhéanamh. Caomhnaithe anois in iarsmalann in Osló.


Arthur Kornberg.
Bithcheimicí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Arthur Kornberg (1918-2007). Rinne sé taighde ar mhacasamhlú aigéid dhí-ocsairibeanúicléasaigh (DNA) i mbaictéir agus promhadán. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1959 le Severo Ochoa.


Sergey Korolyov.
Ceannródaí roicéad is innealtóir aeraspáis a rugadh i Zhitomir na hÚcráine ab ea Sergey Pavlovich Korolyov (12 Eanáir 1907 – 30 Nollaig 1966). D'fhorbair sé an chéad diúracán balaistíoch idirilchríochach Sóivéadach, agus bhí ina cheannaire ar an gclár spáis Sóivéadach.
Chaith Korolyov 6 bliana i ngéibhinn ag tosnú sa bhliain 1938 as bac a chur ar dul chun cinn chlár roicéad an Aontais Shóivéadaigh agus cúbláil a dhéanamh ar chiste na heagraíochta poiblí ina raibh sé ag obair, ach déanta na fírinne chaith sé an t-airgead ar thástáil roicéad gan aon rath. Tugadh a chlú ar ais dó sna blianta i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda de réir mar a aithníodh a shárchumas mar dhearthóir roicéad. Sa bhliain 1952 rinneadh ball den Pháirtí Cumannach de, agus ar 19 Aibreán 1957 d'aithin an stát nach raibh aon bhunús riamh leis na coireanna a cuireadh ina leith le linn feachtas polaitiúil na 1930idí.
Faoin na 1960idí ní raibh aon duine níos tábhachtaí ná é i gcóras aeraspáis na Sóivéadach agus iad i gcomórtas leis na Stát Aontaithe, "Rás an Spáis" mar a thugadh air. "An Príomhdhearthóir" a thugtaí air ar eagla go mbeadh a fhios ag rialtas Mheiriceá cérbh é agus go maróidís é.


Masatoshi Koshiba.
Fisicí a saolaíodh i dToyohashi na Seapáine is ea Masatoshi Koshiba (1926-). Le Raymond Davis is Riccardo Giacconi, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 2002 as a thaighde sa réaltfhisic agus neoidríonónna cosmacha a bhrath.


Emil Kraepelin.
Síciatraí a rugadh i Neustrelitz na Gearmáine ab ea Emil Kraepelin (1856-1926). Rinne sé staidéar síceolaíoch ar néaróisí, agus rangaigh iad idir néaróisí máindúlagracha is scitsifréine. Thiomsaigh sé "Compendium der Psychiatrie" (Coimre na Síciatrachta, 1883) a bhí an-suntasach ag an am.


Richard Freiherr von Krafft-Ebing.
Síciatraí a rugadh i Mannheim na Gearmáine ab ea Richard Freiherr von Krafft-Ebing (1840-1902). Saineolaí ar mhí-oird néarógacha, a rinne taighde luath ar mhí-oird ghnéasacha.


Sliabh Krakatoa.
Oileán bolcánach idir Iáva is Sumatra i Muir na Síne Theas atá gníomhach le milliún bliain. Bhí brúchtadh ollmhór tubaisteach ann i 1883. Deirtear gur cloiseadh fuaim na pléisce san Astráil, 3,200 km ón láthair. Meastar gur theilg Krakatoa 50 milliún tonna cré san atmaisféar agus gur dhorchaigh na spéartha thar níos mó ná 1,000 km2. D'astit luaith is smidiríní carraige thar achar 800,000 km2, agus chuir an brúchtadh tús le tonnta fathachúla farraige (súnámaí), 30 m ar airde, a mharaigh níos mó ná 36,000 duine ar chóstaí Iáva is Shumatra. Tá tuairim i measc eolaithe aeráide gur athraigh an brúchtadh seo aeráid an Domhain ar feadh go leor blianta.


Hans Adolf Krebs.
Fiseolaí a saolaíodh i Hildesheim na Gearmáine ab ea Sir Hans Adolf Krebs (25 Lúnasa 1900 – 11 Samhain 1981). Rinne sé taighde chun na próisis meitibileachta i gcórais bhitheolaíocha a léiriú. Ainmnítear timthriall Krebs as, sraith imoibrithe bithcheimiceacha i gcórais bhitheolaíocha a fhuasclaíonn cuid mhaith fuinnimh trí ocsaídiú na gcarbaihiodráití, na saille is na bpróitéiní sa chothú. Tugtar "timthriall an aigéid chitrigh" air seo freisin.


Herbert Kroemer.
Fisicí a saolaíodh sa Ghearmáin is ea Herbert Kroemer (1928-). D'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe ar struchtúir ilchineálacha leathsheoltóra. Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 2000 le Zhores Alferov is Jack Kilby as an obair seo, atá bunúsach don teicneolaíocht faisnéise is an teileachumarsáid.


Harold Kroto.
Ceimicí a rugadh ar 7 Deireadh Fómhair 1939 i Wisbech Shasana ab ea an Ridire Harold (Harry) Walter Kroto nó Harold Walter Krotoschiner mar a rugadh é. Ag obair lena chomhghleacaithe Richard Smalley is Robert Curl ar ábhair leathsheoltacha, tháinig sé ar ábhar nua trí thimpiste. Ag eisídiú adaimh carbóin as dromchla le léas léasair, á bhfuarú is á sú isteach i bhfolús, móilíní le 60 adamh carbóin iontu, 70 adamh uaireanta, a fuair siad mar thoradh den chuid is mó. Ba é seo 3ú allatróp an charbóin, C60. Is iad graifít, a bhfuil cruth leatháin uirthi, is diamant, a bhfuil cruth teitrihéidreach air, an dá cheann eile. Chinn siad gur cruth cáis sféaraigh a bhí ar an allatróp nua, cosúil leis an gcruinneachán geodasach a dhear Buckminster Fuller, cosúil le liathróid sacair agus adamh carbóin ag gach cúinne. Tús ab ea na fullairéiní nó millíní bucaí seo i 1985 le réimse torthúil lán-nua ceimice. Bronnadh Duais Nobel na Ceimice ar an triúr sa bhliain 1996 as.
Fuair Kroto bás ar an 30 Aibreán 2016.


Gustav Krupp.
Tionsclaí a rugadh sa Háig ab ea Gustav Krupp (Gustav von Bohlen und Halbach, 1870-1950). Phós sé Bertha Krupp (1886-1957) agus ghlac a sloinne. Rinne comhlacht Krupp an gunna ollmhór fadraoin (ar tugadh Bertha Mhór mar leasainm air) d'arm na Gearmáine le Páras a phlancadh sa chéad chogadh domhanda. Thug sé airgead do Hitler, agus chabhraigh le hatharmáil rúnda na Gearmáine roimh an dara cogadh domhanda. I ndiaidh an chogaidh, bhris na Comhghuaillithe ollchomhlacht Krupp ina codanna.


Díobhaí K-T.
Tugtar "teorainn K-T" ar an idirlinn idir an tréimhse Chailceach is an tréimhse Threasach, timpeall 65 milliún bliain ó shin nuair a díothaíodh na dineasáir agus móran gach neach beo eile ar Domhan. Seasann an T do ‘Treasach’ is an K do ‘Cailceach’ ("Kreidezeit" i nGearmáinis). Is ródhócha gur imbhualadh le hastaróideach ollmhór i Muir Chairib, seachas brúchtaí bolcán nó athruithe malla san aeráid, a chuir tús le hathruithe cinniúnacha aeráide ba chúis leis na díobhaí seo.


Thomas Samuel Kuhn.
Fealsamh is staraí eolaíochta a saolaíodh i Cincinnati, Ohio, ab ea Thomas Samuel Kuhn (18 Iúil 1922 – 17 Meitheamh 1996). Ina leabhar "The Structure of Scientific Revolutions" (Struchtúr Réabhlóidí Eolaíochta, 1962) cheistigh sé an coincheap coiteann gur próiseas breisitheach aontreoch í forbairt na heolaíochta. Thug sé isteach coincheap na bparaidímí, grúpa coincheapanna gaolmhara a bhíonn in iomaíocht le chéile ag am athraithe thapa san eolaíocht. In Cambridge, Massachusetts, a fuair sé bás ag an ailse.


Gerard Kuiper.
Réalteolaí a rugadh i Herencarspel na hOllainne, agus a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea Gerard Peter Kuiper (7 Nollaig 1905 – 23 Nollaig 1973). Ceannródaí i speictreascópacht atmaisféir na bpláinéad, a bhí bunúsach do na misin spáis. Ainmníodh crios Kuiper as.


Igor Vasilevich Kurchatov.
Fisicí a rugadh i Sim na Rúise ab ea Igor Vasilevich Kurchatov (1903-1960). Duine tábhachtach den fhoireann a thóg an chéad bhuama adamhach (1949) agus an chéad H-bhuama (1953) san Aontas Sóivéadach.


Raymond Kurzweil.
Ríomheolaí is ceannródaí i dteicneolaíocht léimh a rugadh i Nua-Eabhrac is ea Raymond C. Kurzweil (1948-). Ó na 1970idí bhí príomhról aige i bhforbairt gach ceann de na teicneolaíochtaí seo: aithint optúil carachtar, sintéisiú urlabhra ó théacs, saothrú an scannóir réleapa, saothrú an tsintéiseoir ceol foirne, aithint uathoibríoch urlabhra le foclóir mór. Bhunaigh is dhíol sé cuid mhaith comhlachtaí rathúla bunaithe ar a fhionnachtana.


Kuru.
Galar prión a bhíodh eindéimeach i measc an phobail Fhóraigh i Nua-Ghuiné Phapua go luath sa 20ú céad is ea kuru. Is iad na staideanna sa ghalar seo ná meathlú forchéimnitheach an néarchórais lárnaigh, gealtachas, neamhchomhordú na colainne, agus parailis. Bíonn deascáin mhínormálta próitéiní san inchinn, a dtugtar "plaiceanna kuru" orthu. Meastar gur canablacht i ndeasghnátha sochraide, ithe inchinne an mharbháin, ba chionsiocair le tarchur an ghalair. Ó d'éirigh na Fóraigh as an deasghnáth, is lú ar fad minicíocht an ghalair.


Dréachtchonradh Kyoto.
Tar éis na socruithe mar gheall ar an athrú aeráide is an forthéamh domhanda a glacadh ag an gcruinniú mullaigh i Rio de Janeiro i 1992, glacadh le dréachtchonradh don tréimhse 2005-12 ag cruinniú mullaigh i gcathair Kyoto na Seapáine i 1997. Tháinig sé i bhfeidhm i 2005 chun gearradh siar 5.2% a dhéanamh ar astaíochtaí gás ceaptha teasa (dé-ocsaíd charbóin is eile) i gcomparáid le leibhéal 1990. D'aistharraing na Stáit Aontaithe ó chóras Kyoto i 2001, agus de bhrí gur thainig siad le bheith ina dtíortha tionsclaíocha go déanach, níor tugadh tíortha móra atá ag forbairt anois—an tSín, an India, an Bhrasaíl, an Indinéis, is eile — isteach in aon chor. Is í gníomhsprioc na hÉireann don bhliain 2012 faoin gconradh, taobh istigh de sprioc an Aontais Eorpaigh, astaíocht a bheidh 13% ar a méid os cionn ár leibhéil i 1990. Bhí dréachtchonradh nua á ullmhú le síniú i gCobanhávan i 2009, ach theip ar an gcruinniú mullaigh sin aon socrú a dhéanamh.


An Labhráise.
Ainm a thugtar ar an ollilchríoch ó thuaidh, a chuimsíonn Meiriceá Thuaidh, Eoraip is Áise an lae inniu (gan an India san áireamh), a thosaigh ag scaradh ón aon mhais amháin talún Pangaea timpeall 200 milliún bliain ó shin. Tugtar "Gonduanalainn" ar an ollilchríoch a bhí fágtha.


Labhras.
Raon crann is tom nach bhfuil aon ghaol eatarthu, ach duilleoga snasta leathrúla síorghlasa acu. I gclann amháin díobh, tá cuid mhaith cuas ina mbíonn ola cumhra.


Labhras milis.
Tom nó crann síorghlas a fhásann 20 m ar airde, dúchasach don Mheánmhuir. Na duilleoga leathrúil sleá-chruthach le himeall tonnach. Na bláthanna fireanna is baineanna buí nó bán ceathairliopach. Na caora dubh. Labhras na bhfilí is na mbuaiteoirí san aimsir chlasaiceach. Anois is luibh choitianta pota é.


Labhras silíní.
Tom nó crann beag síorghlas, dúchasach do na Balcáin ach a saothraíodh go forleathan ón 16ú céad ar aghaidh, ionas go bhfuil sé nádúraithe in an-chuid tíortha. Na duilleoga ubhchruthach leathrúil. Na bláthanna bán cumhra, suas le 30 cinn ar spíce. Na caora dearg nó glas, ag éirí dubh nuair a bhíonn siad aibí, nimhiúil.


Labradóirít.
Cineál iathchloiche a fhéadfaidh a bheith liath, donn nó glas. Úsáidtear í i gcomhair maisiúcháin.


Labradór.
Is cineál madra foghlaeireachta é an Aimseadóir Labradóir nó díreach Labradór. Tá siad ar ceann de na pór madraí is mó a bhfuil tóir air sa Ríocht Aontaithe agus sna Stáit Aontaithe.
Is pór cúnamh múchumais i cuid mhór tíortha. Traenáiltear iad chun cúnamh a thabhairt go daoine atá dall, cunamh a thabhairt go iadsan le uathachas, a bheith mar mhadra teiripe agus obair braite a dhéanamh i gcomhair gníomhaireachtaí um fheidhmiú an dlí agus gníomhaireachtaí oifigiúila eile. Tá siad luachmhar mar gadhair fiaigh agus lúthchleas chomh maith.
Bhí roinnt de na coinéil a shíolraigh a shinsir, an uisceadóir Naomh Sheáin, i Sasana. Ag an am céanna, tosaíodh meascán de factóirí bás an uisceadóir Nomh Sheáin, cuireadh polasaí um chosaint caora i dTalamh an Éisc agus coraintín confaidh sa Ríocht Aontaithe, agus lean é seo go bás an uisceadóir Naomh Sheáin i gCeanada.
Sna 1830idí, iomportáil an 10ú Iarla Home agus a bheirt nia an 5ú Diúc Buccleuch agus an Tiarna John Scott sinsir an pór ó Thalamh an Éisc go dtí an Eoraip chun iad a úsáid mar mhadraí foghlaeireachta. Duine eile a bhí mar thacadóir luath go na madraí Thalamh an Éisc, nó Aimseadóir Labradóir mar atá aithne againn orthu, ná an 2ú Iarla Malmesbury a shíolraigh iad de bharr a shaineolas ar seilg a dhéanamh ar éanlaith uisce.
I rith na 1880idí, chomhoibrigh an 3ú Iarla Malmesbury, an 6ú Diúc Buccleuch agus an 12u Iarla Home chun an nua-pór Labradór a fhorbairt agus a bhunú. Thug Buccleuch dhá mhadraí go Malmesbury, Buccleuch Avon agus Buccleuch Ned. Chúpláil na madraí seo le madraí baineann a bhí ag iompar fuil ó na madraí a iomportáil an 5ú Diúc agus an 10ú Iarla Home. Tógtar na sliocht mar shinsir an Labradór nua-aimseartha.
Tuairiscí Luath.
Tá roinnt cur síos luath den uisceadóir Naomh Sheáin le fáil. I 1822, thrasnaigh an taiscealaí W.E Cormack an oileán Talamh an Éisc ar cos. In a dhialann scríobh sé "Tá na madraí traenáilite go han-mhaith mar aimseadóirí i bhfoghlaeireacht agus tá siad úsáideach i slíthe eile chomh maith... Tá an madraí le gruaigh mín nó gearr níos fearr mar nuair a thagann aimsir sheaca cuireann an sioc isteach ar na madraí le gruaig fada agus iad ag teacht amach as an uisce"
Rinne an Coirnéal Walker cur síos luath ar an madra, dúirt sé gurbh iad "an madra is fearr i comhair foghlaeireacht d'aon saghas. Tá sé dubh go ginearálta agus níl sé níos mó ná Phointéir, cosaí an-tanaí, le gruaig gearr agus mín agus níl eireaball catach aige; tá sé an tapaí; ag rith, ag snámh agus ag troid... agus tá srón ghéar aige"
Deirtear gur thógtar an chéad madra Naomh Sheáin ó Shasana timpeall ar 1820, ach bhí clu agus cáil ar an madra i Sasana cheana féin; tá scéal ann a deireann gur chonaic an 2ú Iarla Malmesbury madra Naomh Sheáin ar bád iascaireachta agus rinne sé socruithe láithreach le trádalaí cúpla de na madraí seo a iomportáil go Shasana. Chuaigh na madraí seo i bhfeidhm chomh mór sin ar an Iarla lena chuid cumas agus ábaltacht aon rud a aimsiú in uisce agus ar an tír go thug sé a choinéal ar fad dóibh len iad a fhorbairt agus a cobhsú.


La Brea.
Limistéar i Los Angeles. Tá poill tarra ann ina bhfuarthas cnámha dineasár agus iarsmaí réamhstairiúla eile.


Nicolas-Louis de Lacaille.
Réalteolaí ó Rumigny na Fraince ab ea Nicolas Louis de Lacaille (1713-1762). D'ullmhaigh sé an chéad chatalóg iontaofa d'ionaid na réaltaí sa leathsféar theas. D'ainmnigh sé 14 réaltra.


Lacha bhreac.
Lacha atá cosúil le gé, dúchasach don Seandomhan (ach amháin an tuaisceart imigéiniúil). Itheann sí féar, fiailí uisce is inveirteabraigh, agus neadaíonn i mbrocaigh is poill.


Lacha Bombay.
Iasc caolcholainne le gialla móra agus fiacla cosúil le sprochaillí. An-choiteann san Aigéan Indiach trópaiceach, i mBá Bheangáil go príomha. Suas le 40 cm ar fhad. An fheoil bog tréshoilseach. Iasc suntasach bia, a ghabhtar in eangacha in uiscí goirt agus a thriomaítear faoin nGrian.


Lacha mhandrach.
Lacha fara, dúchasach d'oirthear na hÁise ach a tugadh isteach i dtuaisceart na hEorpa. An fireannach ildaite le ceann scáinte is cleití cosúil le seolta ar na sciatháin. Áitríonn sí uisce úr i measc crann, agus itheann síolta, éisc bheaga is feithidí. Neadaíonn sí i bpoll i gcrann.


Lacha mhásach.
Lacha a fhaightear ar fud an Domhain. 15 speiceas ann. Lacha tumtha, a neadaíonn ar an talamh.


Lacha shrúmála.
Lacha is ea an lacha shrúmála, a fhaigheann bia ar dhromchla an uisce, nó a iompaíonn eireaball in airde chun an fásra ar ghrinneall locha nó abhann tanaí a ithe. Ó speiceas amháin di, an mallard, a thagann cuid mhaith de na foirmeacha baile. Tá ar an laghad 50 speiceas den lacha shrúmála ann.


Lacha thumthach.
Lacha a fhaigheann bia trí thumadh faoi dhromchla an uisce. Dhá chineál ann: gnáthaíonn an cineál intíre locha tanaí, ag ithe fásra, agus tumann an cineál mara níos doimhne, ag ithe iasc beag is inveirteabrach.


Marcia Wallace.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Marcia Karen Wallace, a rugadh sa bhliain 1942 agus a d'éag sa bhliain 2013.


Lachtadh.
Tabhairt na cíche don naíonán nua-bheirthe. Le linn an toirchis, prólaiféaraíonn faireoga bainne sna cíocha. Ag an mbreith spreagann hormóin ón bhfaireog phiotútach tál an bhainne, agus méadaíonn sé seo nuair a bhíonn an naíonán ag diúl na cíche.


Lachtón.
Comhdhúil fáinne a chruthaítear trí fhoirmiú inmheánach eastair chun comhdhúil le feidhm aigéid is feidhm alcóil a fhoirmiú.


Julian Holloway.
Is aisteoir Meiriceánach é Julian Holloway, a rugadh sa bhliain 1944.


Lachtós.
Siúcra bainne, carbaihiodráit bhán chriostalta déshiúcraíde, rud beag milis. An fhoirmle chéanna atá ag maltós is siúcrós (C12H22O11) ach struchtúr difriúil. Le fáil i mbainne na mamach agus cealla na faireoige cíochaí. Tábhachtach i gcothú an mhamaigh óig. Nuair a hidreálaítear é le heinsím nó aigéad, táirgtear glúcós is galactós.


David Herman.
Is aisteoir Meiriceánach é David Herman, a rugadh sa bhliain 1967.


Ládanam.
Ullmhóid óipiam a thug Paraiceilseas isteach go luath sa 16ú céad. Go dtí luath sa 19ú céad bhí andúil ann réasúnta inghlactha sa saol, ach nuair a fionnadh an steallaire fodheirmeach is an tsnáthaid agus a tháinig siad in úsáid le hóipiam a instealladh, d'éirigh andúil thámhshuanach i bhfad níos baolaí.


Ladrann.
Fireannach an tseangáin, na beiche, is na foiche, nach mbíonn de ghnó aige ach cúpláil le baineannaigh thorthúla. Ní dhéanann sé obair ar bith i gcothú an áil.


René Théophile Hyacinthe Laënnec.
Lia a rugadh i Quimper na Briotáine ab ea René Théophile Hyacinthe Laënnec (1781-1826). Dochtúir san arm ar dtús, ina dhiaidh sin in Otharlann Necker, áit ar fhionn sé an steiteascóp i 1816. Rinne sé taighde ar scamhóga othar agus fuaimeanna a gcroíthe. D'fhoilsigh sé leabhar cáiliúil, "De l'auscultation mèdiate ou traité du diagnostic des maladies des poumons et du coeur" (Ar Chliabhéisteacht Dhiagnóiseach nó Tráchtas ar Dhiagnóisiú Galair na Scamhóg is an Chroí, 1819), agus tugtar "athair na míochaine tóracsaí" air.


Laetoli.
Ionad iontaisí sa Tansáin, timpeall 50 km ó dheas ó Mhám Olduvai. I 1978 tháinig Mary Leakey ar 3 chosán de loirg coise homainidí iontaisithe i luaith bholcánach, a léirigh go raibh ár sinsir ag siúl díreach in airde chomh fada siar is 3.6 milliún bliain ó shin.


Laetrile.
Trádainm ar an druga almóinn shearbh, a fhaightear ó chlocha torthaí áirithe, an aibreog, mar shampla. Thugtaí vitimín B17 uirthi tráth agus, gan aon chruthú cliniciúil go raibh éifeacht léi, moladh mar chóireáil ar ailse is mar phróifileacsas ina coinne í. Léiríodh de réir a chéile nach raibh éifeacht dá leithéid aici, agus ós rud é go n-imoibríonn sí sa cholainn chun ciainíd nimhiúil a dhéanamh, chuir na húdaráis i gcuid mhaith tíortha cosc iomlán uirthi mar dhruga.


Laghairt eitilte.
Séard is laghairt eitilte ann ná laghairt ó oirdheisceart na hÁise atá in ann dul ar foluain ó chrann go crann, ag baint úsáid as dhá scannán leathchiorclacha, tacaithe le heasnacha inghluaiste, ar dhá thaobh na colainne. Is féidir na scannáin eitilte seo a fhilleadh ar ais nuair nach bhfuil siad in úsáid. Tugtar "dragún eitilte" uirthi freisin.


Laghairt fhéasógach.
Laghairt neamhghnéasach Astrálach is ea an laghairt fhéasógach. Grúpaí spíonta móra taobh thiar den dá chluas, cuid mhaith spíonta beaga ar fud na colainne. Púitse domhain sa scornach is féidir a shéideadh suas mar léiriú bagrach, agus is uaidh seo a thagann a hainm.


Laghairt mhonatóra.
Laghairt atá dúchasach don Afraic, deisceart is oirdheisceart na hÁise, agus an Astráil is an laghairt mhonatóra. An ceann fada biorach, an muineál fada. An t-eireaball fada, agus ní féidir léi scaradh leis go deonach. Na hingne géar, an teanga fada gabhlánach, na fiacla caol le faobhair ghéara gearrtha.


Laghdú méide (ríomhaireacht).
Athrú i gcomhlachtaí is eagraíochtaí ó ríomhairí ollmhóra lárnacha go dtí líonra stáisiún oibre nó ríomhairí pearsanta scaipthe ar fud na heagraíochta in oifigí is ionaid oibre ar leith.


Lagrach.
Sa mheitéareolaíocht, córas brú ísil ag domhanleithid arda is mheánacha. Tugtar "cioclón" air ag domhanleithid ísle. De ghnáth, téann an córas trí staideanna réasúnta dea-shainithe lena bpatrúin aimsire féin. Tosaíonn lagrach nuair a fhásann tonn ar fhronta idir mais aeir fhuair is mais aeir the. Titeann an brú ag círín na toinne. Bíonn fronta te i dtosach an lagraigh, agus ina dhiaidh sin an fronta fuar, le teascán te eatarthu. Ach taistealaíonn an fronta fuar ar luas níos mó na luas an fhronta the, agus mar sin tagann suas leis an bhfronta te chun fronta oclúidithe a chruthú. Nuair a tharlaíonn sé seo, méadaíonn an brú agus cailleann an lagrach luas. Gluaiseann gaotha dromchlacha ar tuathal timpeall an lagraigh sa leathsféar thuaidh (ar deiseal sa leathsféar theas). Bíonn lagraigh 1,000-2,000 km ar leithead de ghnáth, ach ní mhaireann ach 4-7 lá. Cruthaítear go rialta iad i réigiúin áirithe (mar shampla, ar feadh frontaí Molacha an Aigéin Atlantaigh is an Aigéin Chiúin, agus sa Mheánmhuir). Cruthaítear na lagraigh is déine sa gheimhreadh.


Joseph Louis Lagrange.
Matamaiticeoir is réalteolaí Francach a saolaíodh i dTorino na hIodáile ab ea Joseph Louis Lagrange (Giuseppe Luigi Lagrangia, 1736-1813). Rinne sé staidéar ar nádúr is forleathadh fuaime is creathanna sreangán, feidhmeanna an chalcalais dhifreálaigh i dteoiric na dóchúlachta is réiteach cothromóidí, gealach is saitilítí Iúpatair, agus gluaisní na bpláinéad. Ceannasach maidir le glacadh leis an gcóras méadrach deachúil meáchain is tomhais sa bhFrainc. Is é Mécanique analytique (Meicnic Anailíseach, 1788) a phríomhshaothar. Chuir sé síos ar phointí Lagrange, 5 phointe i bplána rothlaithe dhá rinn spéire (mar shampla, an Domhan is an Ghealach, nó an Ghrian is Iúpatar) mar a mbíonn na fórsaí imtharraingthe cothromaithe, ionas gur féidir leis an 3ú rinn a bheith i gceann ar bith díobh is é cothromaithe. Mar shampla, tá na hastaróidigh Thraíocha i bhfithisí seasmhacha ag pointí L-4 is L-5, a dhéanann triantáin chomhshleasacha leis an nGrian agus Iúpatar.


Laibhe.
Carraig dhoigheartha, brúchta ag bolcán, nó trí ghág i ndromchla an Domhain nó grinneall na farraige. Úsáidtear an téarma seo, is cuma an leachtach nó soladach an charraig, ach roimh theacht di i dteagmháil le haer, tugtar "magma" uirthi. Téitear an magma trí mheath radaighníomhach i gcroíleacán an Domhain, agus tagann sé don dromchla ina shreabh comhiompair. Teocht 900-1100 °C a bhíonn ag an laibhe leachtach, ag brath ar a comhdhéanamh. Ag an teocht íseal, bíonn an laibhe slaodach agus ní ritheann go maith. Ag an teocht ard, le slaodacht níos lú, ritheann an laibhe go maith agus ní bhíonn fánaí an bholcáin sin róghéar. Silice is ocsaídí miotal is mó a bhíonn i laibhe, agus calcann sí ina basalt, ina haindeisít nó ina ríolaít.


Laicear (maisiú).
Ábhar crua uiscedhíonach a dhéantar as roisín an chrann laicir. In úsáid leis na cianta sa tSín. Is féidir é a dhathú, a shnasadh, a shnoí, agus a úsáid chun soithigh is troscán adhmaid a mhaisiú. Bhí laicir dhubha, órga, ghlasa, dhearga is airgid an-choitianta sa 17ú céad san Eoraip.


Laicear (crann).
Crann duillsilteach a fhásann go dtí 9 m ar airde. Dúchasach don tSín is an tSeapáin. Na duilleoga cleiteach le duilleoigíní ubhchruthacha; na bláthanna bídeach, le 5 pheiteal leathbhuí, i gcrobhaingí crochta. Tugtar "an crann vearnaise" air freisin. An roisín a fhaightear mar shúlach tar éis gearrthaí a dhéanamh sa ghas, is príomhchomhábhar é i laicear Síneach is Seapánach (laicear).


Láidreacht alcóil.
Tomhas ar an méid alcóil i ndeoch alcólach. Is é an tomhas is coitianta anois céatadán an toirt eatánóil. Mar shampla, bíonn 12% eatánóil i bhfíon dearg de ghnáth, arb ionann é is 90 ml i ngnáthbhuidéal. Is é an profa an tomhas a bhíodh in úsáid, tomhas an eatanóil i dtaca leis an tomhas chéanna ar bhiotáille profa caighdeánach. Sa bhiotáille profa bíonn 57.07% eatanóil, agus mar sin, is ionann profa 70°, mar a bheadh in uisce beatha, is neart 0.70 × 57.07 = 40%.


Laiminíteas capaill.
Athlasadh na struchtúr inmheánach i gcrúb an chapaill a chuireann tús le pian dhian. Bíonn céimeanna éagsúla déine ag an riocht, ag brath ar mhéid na neamhord imshruthaithe is/nó cnámh is bun leis. Tarlaíonn sé de ghnáth mar thoradh ar ghortú, ró-ithe, rómheáchan, strus, agus droch-chúram na gcrúb. Uaireanta, tarlaíonn sé de bharr tocsaeime nó galair phiotútaigh. Is gá cúram tréidliachta ar an riocht seo, chomh maith le crúite nua. Tarlaíonn sé d'ainmhithe eile le crúba freisin, agus is mór an galar é ó thaobh na heacnamaíochta de chomh maith le ó thaobh leas na n-ainmhithe.


Laindéar Síneach.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa is an Áise. Ríosómach. Na bláthanna bán, le spotaí dorcha ina lár. Na cailísí bolgach seasmhach, 5 cm ar fhad, ag éirí páipéarach geal dearg nuair a bhíonn siad ag torthú (is iad seo na laindéir a úsáidtear i léirithe bláthanna), ag iniamh caoire deirge inite.


Lainilin.
Úsc céarach buí a fhaightear ó olann. Meascán d'eistir colaistéaróil is na haigéid óléacha, phailmíteacha is stéaracha, a dhéanann eibleacht go héasca in uisce. Úsáidtear mar bhun d'ungthaí agus córacha maisiúcháin é.


Laiteirít.
Ithir thrópaiceach ina ndéanann na hathruithe séasúracha sa bháisteach ocsaídí alúmanaim is iarainn a thiubhú i gciseal scothdhearg crua ramhar. Úsáidtear go minic í mar chloch bóthair.


Eaglaisí Lalibela.
Is éard atá i gceist le hEaglaisí Lalibela ná ceithre ghrúpa de 11 eaglais i gcathair bheannaithe Lalibela san Aetóip. Ann ón 13ú céad AD, tógtha go cliste ealaíonta, gach ceann snoite as carraig amháin, tochailte amach, agus greanta mar a bheadh sí tógtha as clocha scartha. Suíomh Oidhreachta Domhanda de chuid UNESCO atá ann.


Cloigtheach Druim Bó.
Is Cloigtheach Druim Bó (Béarla: "Drumbo round tower") cloigtheach i nDruim Bó i gContae an Dúin.


René Lalique.
Seodóir is dearthóir earraí gloine a rugadh in Ay na Fraince ab ea René Lalique (6 Aibreán 1860 – 1 Bealtaine 1945). A dhearthaí gloine, maisithe le figiúirí rilífe, ainmhithe is bláthanna, an-suntasach i ngluaiseachtaí na hEalaíne Nua agus Deco.


Jean Baptiste Lamarck.
Nádúraí is éabhlóidí réamh-Darwineach a rugadh i mBazentin na Fraince ab ea Chevalier de Lamarck, Jean Baptiste Pierre Antoine de Monet (1 Lúnasa 1744 – 18 Nollaig 1829). Ba é "Histoire des animaux sans vertèbre" (Stair na nAinmhithe gan Veirteabraí, 1815-1822) a phríomhshaothar.


Johann Heinrich Lambert.
Matamaiticeoir a saolaíodh i Mülhausen é san Alsáis (ar chuid den Eilvéis é ag an am) ab ea Johann Heinrich Lambert (26 Lúnasa 1727 – 25 Meán Fómhair 1777). Thaispeáin sé den chéad uair conas déine solais a thomhas, i 1760. Ainmnítear aonad an déine solais as.


Lámhach.
Scaoileadh gunnaí, mar chaitheamh aimsire, foghlaeireacht, spórt, nó i gcath. Luadh an gunna den chéad uair i 1326, agus tháinig sé le bheith mar phríomharm cogaidh go tapa ina dhiaidh sin. Saothraíodh an spórt sa 15ú céad, agus bunaíodh an chéad chlub seilge i Lucerne na hEilvéise i 1466. Tá an-chuid saghas lámhaigh iomaíoch ann agus an-chuid gunnaí in úsáid, an piostal caighdeánach, an raidhfil beagchró, an raidhfil lánchró, agus an t-aerghunna ina measc. Sna comórtais scaoiltear le targaidí, iad fosaithe nó ag gluaiseacht mar a bhíonn i lámhach créphlátaí.


Lampa díluchtúcháin.
Lampa atá bunaithe ar sheoladh leictreachais trí ghás atá sáinnithe i bhfeadán gloine. Téann an gás, agus astaíonn solas amach tríd an ngloine. Ní speictream leanúnach a bhíonn sa solas seo, ach speictream líne. Struchtúr adamhach an gháis is mó a shocraíonn an speictream, agus mar sin, dathanna an tsolais a astaítear. Go hiondúil, úsáidtear an dúil ghásach neon féin agus í measctha le gáis eile don fheidhm seo. Is féidir le lampa den sórt seo méid áirithe solais ultraivialait a astú freisin, ag brath ar an ngás a úsáidtear ann.


Lampa fluairiseach.
Lampa díluchtúcháin ar leith. De bharr na ngás ann, astaíonn sé an méid áirithe sin solais ultraivialait. Clúdaítear an taobh istigh de ghloine an fheadáin le péint speisialta. Istigh sa phéint seo tá fosfair, ceimiceáin atá fluairiseach. Ionsúnn na fosfair an radaíocht ultraivialait, agus mar fhreagra, astaíonn solas sa speictream infheicthe, a thagann amach as an lampa.


Lampa gealbhruthach.
Gealbhruthaíl is bun le hastaíocht solais sa ghnáthlampa leictreach. Seoltar sruth leictreach trí shreang tungstain, éiríonn an tsreang te dá bharr, agus má bhíonn an tsreang te go leor — thar 800 °C, abair — astaítear solas infheicthe chomh maith le méid mór radaíochta infridheirge. Tugtar "an filiméad" ar an tsreang théite. De réir mar a ardaíonn teocht na sreinge, léiríonn dlí Stefan is dlí Wien conas a athraíonn speictream na radaíochta uaithi. Chun lampa gealbhruthach éifeachtach a dhéanamh, ba bhreá dá bhféadfaí an teocht a ardú chuig 6000 °C, teocht dhromchla na Gréine, sa dóigh is go mbeadh buaic speictream an lampa i lár an réimse infheicthe, díreach mar atá buaic speictream na Gréine. Ach fiú le tungstan, an miotal is airde leáphointe, is deacair dul mórán thar 3000 °C, an ghnáth-theocht feidhmithe, mar galaíonn an tungstan ón tsreang, rud a lagaíonn í, agus tuirlingíonn an ghal ar an ngloine, rud a dhorchaíonn é. De bharr na teochta ísle seo, 3000 °C, astaítear cuid mhór radaíochta infridheirge ó lampa gealbhruthach ar bith, agus ní astaítear mar sholas infheicthe ach b'fhéidir 5% den fhuinneamh leictreach. Is ar éigin a astaítear radaíocht ultraivialait ar chor ar bith ó lampa gealbhruthach tungstain.


Lampa ionduchtúcháin.
I mbolgán an lampa seo, bíonn gal mearcair faoi ísealbhrú, agus ionduchtaítear sruth ardmhinicíochta sa ghal seo le corna ionduchtúcháin taobh istigh den chlúdach gloine. Spreagann an sruth seo leictreoin sna móilíní mearcair, á n-ardú chuig fithiseáin (scealla) níos fuinniúla amach óna núicléis. Nuair a fhilleann na leictreoin ar a bhfithiseáin féin beagán níos déanaí, astaítear solas ultraivialait uathu. Imbhuaileann an radaíocht seo an fosfar fluaraiseach a chlúdaíonn taobh istigh na gloine, spreagann sé na leictreoin sa bhfosfar, agus beagán níos déanaí astaíonn siad siúd solas infheicthe. Is iad buntáistí na lampaí nua seo i gcomparáid le gnáthlampaí go mbeidh saol an-fhada acu, suas le 60,000 uair, timpeall 6 oiread shaol na ngnáthlampaí, go mbeidh siad níos éifeachtaí, ag soláthar níos mó solais de réir an fhuinneamh ionchuir leictrigh, agus nach mbeidh aon chomhábhar so-bhriste iontu ach amháin an clúdach gloine.


Lampa sábhála.
Gléas a bhíodh in úsáid ag mianadóirí chun an gás pléascach meatán (gal mhianaigh) a bhrath. D'fhionn Humphry Davy é i 1815. Dá mbeadh aon mheatán i láthair, d'athródh cruth na lasrach, ach bhíodh ciseal dúbailte d'uige miotail timpeall uirthi a chuireadh bac ar adhaint an gháis. Faoi seo, lampaí leictreacha is mó a bhíonn in úsáid agus brathadóirí soladstaide gáis orthu.


Lampróg.
Ciaróg bheag, oíchí den chuid is mó. Sciatháin bhoga ar an bhfireannach, an baineannach cosúil le larbha agus gan sciatháin de ghnáth. Úsáideann sí a corráin chuasacha chun súlaigh dhíleáite a instealladh ina creach. Faightear na larbhaí san ithir agus dramhaíl duilleog. Lonrach ag gach céim dá forbairt, ach é seo níos sofheicthe sna lampróga fásta. Na horgáin lonracha gar do bhun an bhoilg, agus úsáideann sí iad chun comharthaí cúplála a dhéanamh.


Lánán doimhneachta.
Arm a úsáideann longa dromchlacha chun fomhuireáin a scriosadh. De réir cineáil, is umar lán d'ábhar pléascach é a chaitear sa bhfarraige ó dheireadh long chogaidh. Bíonn fiús brú-íogair san umar a mhaidhmeann ag doimhneacht ar leith. Ón dara cogadh domhanda, tá foirmeacha in úsáid a chaitear fad éigin chun tosaigh ar an long chogaidh. Ó na 1950idí, tá lánáin núicléacha doimhneachta ag cabhlaigh áirithe, atá in ann pléascadh díobhálach 1 km ar trastomhas a dhéanamh. Úsáidtear diúracán nó eitleán gan phíolóta chun lánán mar seo a lainseáil ag fad réasúnta sábháilte ón long chogaidh.


Edwin Hubert Land.
Fisicí is ceapadóir Meiriceánach ab ea Edwin Hubert Land (7 Bealtaine 1901 – 1 Márta 1991). Cheap an córas grianghrafadóireachta láithrí Polaroid, agus an eibleacht réalaithe comhshnaidhmthe leis an scannán féin.


Lev Davidovich Landau.
Fisicí Sóivéadach a saolaíodh i mBaku na hAsarbaiseáine ab ea Lev Davidovich Landau (7 Bealtaine 1908 – 1 Márta 1968). Chomhoibrigh sé go luath le Niels Bohr. Gnóthach i bhforbairt an bhuama adamhaigh Shóivéadaigh. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1962 as a shaothar ar theoiric ábhair chomhdhlúite, go príomha maidir le forshreabhacht is forsheoltacht héiliam.


Karl Landsteiner.
Paiteolaí a rugadh sa Vín ab ea Karl Landsteiner (1868-1943). D'oibrigh sé ansin agus i Nua-Eabhrac. D'fhionn sé córas fuilghrúpaí ABO i 1901, agus córas AB i 1902. I 1940 d'fhionn sé córas fhactóir Rhesus. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1930 as a shaothar go dtí sin ar an bhfuil.


Langa.
Iasc le colainn chaol de chlann na dtrosc, flúirseach amach ón gcladach san Aigéan Atlantach oirthuaisceartach, ón Iorua go Bá na Bioscáine, ag doimhneachtaí 300-400 m. Suas le 2 m ar fhad, a dhroim scothdhonn/glas breac. Déantar iascach tráchtála air, le línte den chuid is mó.


Paul Langevin.
Fisicí is ceimicí a rugadh i bPáras ab ea Paul Langevin (1872-1946). Cáiliúil as a thaighde ar theoiric leictreonach an mhaighnéadais — inar léirigh sé an gaol idir gluaisne paraimaighnéadach adamh is a ndearbhtheocht, agus ar réamhinis an sáithiú paramaighnéadach a d'fhionn Onnes i 1914—agus sonóir chun fomhuireáin a bhrath is a aimsiú.


Samuel Pierpont Langley.
Réalteolaí is ceannródaí san aerloingseoireacht a rugadh i mBostún ab ea Samuel Pierpont Langley (22 Lúnasa 1834 – 27 Feabhra 1906). Cheap sé an bólaiméadar, ionstraim chun teasradaíocht na Gréine a thomhas. An chéad duine a thóg meaisín eitilte níos troime ná aer, arbh aerárthach mionsamhlach galfhuinnmhithe é. 3ú rúnaí ar an Smithsonian Institution a bhí ann chomh maith.


Irving Langmuir.
Ceimicí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Irving Langmuir (1881-1957). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1932 as a shaothar ar cheimic mhóilíneach dromchlaí, saothar a tháinig le bheith tábhachtach san imdhíoneolaíocht. Cáiliúil freisin as a chuidiú le forbairt an fheadáin fholúsaigh don raidió, agus modhanna chun ceimiceáin a scaipeadh i bhfoirm púdair ar scamaill chun báisteach nó sneachta a ionduchtú.


Lann.
Pláta beag cnámhach nó cranrach a fhoirmíonn clúdach na colainne ar éisc agus reiptílí. Na lanna a chlúdaíonn sciatháin chuid de na feithidí, is gruaigí modhnaithe cúitíneacha iad.


Lansa teirmeach.
Gaireas gearrtha, cosúil le tóirse, chun cruach is cóimhiotail righne eile a ghearradh, a bhraitheann ar an bhfíoras gur féidir iarann a dhó in ocsaigin. Bíonn soc príomhúil ann chun scaird ocsaigine a sholáthar, agus soc tánaisteach chun aicéitiléin a sholáthar leis an miotal a réamhthéamh chuig teocht ag a ndófaidh sé sa sruth ocsaigine. Ina dhiaidh sin, is leor an sruth ocsaigine chun dó an mhiotail a choinneáil ar siúl.


Lapis lazuli.
Cloch maisiúcháin dhúghorm, ar lasúirít (sileacáit sóidiam is alúmaim) í den chuid is mó, a fhaightear in aolchloch mheiteamorfaithe. Bhíodh sé ina fhoinse ábhar datha gorm (gormghlas, tráth), ach sintéisítear é sin anois.


Pierre Simon Laplace.
Matamaticeoir is réalteolaí a rugadh i mBeaumont-en-Auge na Fraince ab ea Pierre Simon Laplace (1749-1827). Leabhar suntasach amach is amach sa mhatamaitic fheidhmeach ab ea a Mécanique céleste (Meicnic Neamhaí, 1799-1825).


Laraing.
An chuid den chonair riospráide i ndaoine idir an traicé thuas is an laraingeafaraing thíos, i lár an mhuiníl chun tosaigh. Tugtar "bosca an ghutha" uirthi freisin, mar is inti atá téada an ghutha atá freagrach as fuaim a ghiniúint. Creatlach loingeán atá inti, iad nasctha le chéile ag ballnaisc ach in ann bogadh i leith a chéile. Ceanglaíonn matáin í leis an gcnámh hiadach, agus mar sin gluaiseann sí suas nuair a shlogann duine siar. An cnap crua a ghobann amach i dtosach an mhuiníl, úll na scornaí, is cuid den loingeán tíoróideach é. Feidhmíonn an laraing mar chomhla chun bac a chur ar bhia is deoch dul isteach sna haerphasáistí faoina bun. Muna ndéantar é sin, tachtann duine agus díbrítear an t-ábhar. Ról aici i rialú dhíbirt an aeir as na scamhóga trí fhairsinge an ghlotais a athrú. Is cinnte go ndéanann sí airdí fuaimeanna a athrú trí fhad is teannas théada an ghutha a athrú. Bíonn an guth fireannach níos toille ná an guth baineannach de bhrí go mbíonn an laraing níos mó is na téada níos faide aige.


Laraingíteas.
Athlasadh géar nó ainsealach na larainge, le hat théada an ghutha. Go minic, bíonn ionfhabhtú ag an am céanna áit éigin éile sa chonair riospráide, de shaghas gnáthshlaghsáin nó broincítis.


Larbha.
Staid i bhforbairt ainmhí idir goradh agus baint amach na foirme fásta nó na haibíochta. Bíonn staideanna larbhacha de réir cineáil i ngrúpaí ainmhithe (mar shampla, an chruimh chabáiste larbhach i bhféileacáin). Go minic, ní bhíonn an ghnáthóg chéanna ag an larbha is an fhoirm fhásta. Feidhmíonn an staid larbhach mar staid scaipthe i dtimthriall beatha an ainmhí.


Lárionad Spáis John F. Kennedy.
Ó na 1950idí, an príomhionad chun spásárthaigh NASA a lainseáil. Lonnaithe ar Oileán Merrit in aice le Rinn Canaveral i stát Florida.


Joseph Larmor.
Fisicí a rugadh i mBéal Feirste ab ea Joseph Larmor (11 Iúil 1857 – 19 Bealtaine 1942). Ollamh le fisic i gColáiste na Banríona, Gaillimh, ansin ollamh le matamaitic in Ollscoil Cambridge. Rinne sé taighde ar theoiric an leictreamaighnéadais agus teoiric leictreonach damhna. D'fhoilsigh sé "Aether and Matter" (Éitear is Damhna, 1900). Bhí a chuid oibre bunaithe ar an bhfisic chlasaiceach, ach léirigh sé laigí is cúnguithe na fisice clasaicí, agus conas a chabhródh teoiricí na coibhneasachta is na meicnice candamaí leis na laigí seo a dheisiú is an teoiric a iomlánú.


Lártheifneoir.
Trealamh chun na comhábhair i meascán (solaid i leacht, nó leacht i leacht) a scaradh trí rothlú tapa, agus mar sin, trí fhórsa lártheifneach. Is féidir é a úsáid i dtionscail (mar shampla, i ndéirí chun an t-uachtar a scaradh ón mbainne, nó sa mhianadóireacht chun carraigeacha a scaradh ón mianra) agus i dtaighde eolaíoch (mar shampla, in ultralártheifneoir chun páirteagail ar mhéid macramhóilíní a scaradh ó chéile).


René Robert Cavelier La Salle.
Taiscéalaí a rugadh i Rouen na Fraince ab ea René Robert Cavelier La Salle (1643-1687). Chuir sé faoi i gCeanada i 1666, agus i 1682 thaistil síos aibhneacha Ohio is Mississippi don fharraige. Thug sé an t-ainm Louisiana (as Louis XIV na Fraince) ar an réigiún ag béal an Mississippi.


Réadlann Las Campanas.
Réadlann réalteolaíoch ar Cerro Las Campanas na Sile. I measc na n-ionstraimí inti tá teileascóp scáthánach du Pont atá 2.5 m ar trastomhas, teileascóp scathánach Swope atá 1 m ar trastomhas, agus dhá theileascóp scáthánacha Magellan atá 6.5 m ar trastomhas, ceann amháin a críochnaíodh i 2000 is an ceann eile i 2002.


Lascaux.
Pluais bheag phailéiliteach shármhaisithe ó timpeall 15,000 RC, gar do Montignac in iardheisceart na Fraince. Cáil uirthi as an bpéintéireacht is an ghreanadóireacht nádúraíoch mhúrach d'ainmhithe: ba, tairbh, capaill, buabhaill, ibigh, muscdhaimh is reinfhianna. Tháinig daltaí scoile uirthi i 1940, agus osclaíodh don phobal í i 1947. Ach thosaigh athruithe sa taise ag bagairt ar na pictiúirí, agus dúnadh go buan í i 1963. Tógadh macasamhail di in aice láimhe, atá ina hionad cuairteoireachta ó 1984.


Lascnaid.
Struchtúr, cosúil le lasc, a fhaightear ar chuid de na baictéir agus cuid mhaith orgánach le núicléas scoite a chuimsíonn an t-ábhar géiniteach. Feidhmíonn na lascnaidí chun an t-orgánach a thiomáint is a ghluaiseacht, ag rothlú i gcás na mbaictéar, ag guagaíl i gcás na gceall eile. Ar na horgánaigh dheireanacha seo, bíonn dhá shaghas lascnaide: cineál mín, cosúil le fuip, agus cineál atá cosúil le tinsil le sraitheanna gruaige ar a fhad.


Lascnaideach.
Orgánach micreascópach aoncheallach a bhfuil 1, 2, 3, 4, nó níos mó lascnaidí, a úsáidtear chun snámh de ghnáth. Cuid mhaith díobh, is seadáin ar ainmhithe óstacha iad, ach maireann cuid eile i ngnáthóga uisciúla is domhanda.


Karl Spencer Lashley.
Síceolaí a saolaíodh i nDavis, Virginia ab ea Karl Spencer Lashley (1890-1958). Rinne sé taighde suntasach chun láithreacha feidhmeanna ar leith san inchinn a aimsiú. Luaitear é mar athair na néaraisíceolaíochta.


La Tène.
Ionad réamhstairiúil ar tír gar do Loch Neuchâtel san Eilvéis, mar ar thángthas ar an-chuid taiscí móideacha, arm maisithe, agus bróistí i dtochailtí ó 1858 ar aghaidh. Úsáidtear an téarma anois don iarannaois dhéanach san Eoraip, tréimhse i ndiaidh cultúr Hallstatt, timpeall 500 RC, gur tháinig na Rómhánaigh. Bhí dúnta ar bharra cnoc, forbairt sa trádáil is an chogaíocht, teacht chun cinn bailte is cathracha, agus stíl bheoga chuarlíneach ealaíne sainiúil don tréimhse.


Benjamin Henry Latrobe.
Ailtire is innealtóir sibhialta a rugadh i bhFulneck Shasana, ach a d'imigh do na Stáit Aontaithe i 1795 ab ea Benjamin Henry Latrobe (1 Bealtaine 1764 – 3 Meán Fómhair 1820). Thug sé stíl na hAthbheochana Gréagaí isteach ansin. Ina shuirbhéir ar fhoirgnimh phoiblí i Washington, DC (1803-1817). Dhear is thóg sé a shárshaothar, Baisleac Dheastógáil na Maighdine Muire i mBaltimore, Maryland, ó 1805. Fuair sé bás i New Orleans, Louisiana.


Max von Laue.
Fisicí Gearmánach ab ea Max Theodor Felix von Laue (9 Deireadh Fómhair 1879 – 24 Aibreán 1960). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1914 as a thaighde ar dhíraonadh X-ghathanna le criostail agus, leis sin, tomhas tonnfhaid X-ghathanna.


Robert Betts Laughlin.
Fisicí a rugadh i Vesalia, California is ea Robert Betts Laughlin (1950-). Le Horst Störmer is Daniel Tsui, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1998 as foirm nua leachta candamaí le saghas nua cuasacháithníní, cumtha as leictreoin is guairneáin mhicreascópacha mhaighnéadacha, agus róil aici in iarmhairt chodánach Hall, héiliam leachtach, agus forsheoltóirí.


Paul Lauterbur.
a>. Is é Paul Lauterbur an duine ard is faide ar dheis.
Ceimicí a rugadh i Sydney, Ohio, ab ea Paul Christian Lauterbur (6 Bealtaine 1929 – 27 Márta 2007). Ba de shliocht Lucsamburgach é. Agus é ag déanamh taighde ar athshondas núicléach maighnéadach (NMR) chun ceimiceáin a anailísiú, thaispeáin sé conas íomhánna déthoiseacha tomagrafaíocha a chruthú leis. I 2003 roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Peter Mansfield as a thaighde i saothrú íomháú athshondais (núicléach) mhaighnéadaigh (MRI). In Urbana, Illinois, a shíothlaigh sé.


Charles Louis Alphonse Laveran.
Lia Francach ab ea Charles Louis Alphonse Laveran (1845-1922). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1907 as a thaighde ar conas a chuireann prótasóin tús le galair. D'aimsigh sé cúis na maláire i 1880.


John Bennet Lawes.
Talmhaí Sasanach ab ea John Bennet Lawes (1814-1900). Bhunaigh sé stáisiún turgnamhach i Rothamstead, áit ar fhorbair sé an fhorfosfáit mar leasú talún. Ba thús é seo le tionscal an leasaithe cheimicigh.


Ernest Orlando Lawrence.
Fisicí a rugadh i gCanton, Dakota Theas ab ea Ernest Orlando Lawrence (1901-1958). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1939 as fionnadh an chiogleatróin chun cáithníní ardfhuinnimh a chruthú, agus taighde ar struchtúr an adaimh is dúile saorga radaighníomhacha.


L-DOPA.
Clé-dopa, C9H11NO4, déhiodrocsaifeiniolalainín, díorthach catacóil ó phlandaí, atá in ann coimpléisc láidre a dhéanamh le miotail. Úsáidtear é i gcóireáil ar dhaoine le galar Parkinson, agus laghdaíonn sé na siomtóim i 65% de na cásanna. Tuairiscíodh go luath tar éis a thabhairt isteach sna 1970idí gur fheabhsaigh sé an libídeo fireann i mionlach na n-othar, ach meastar nár de bharr an druga ach de bharr an fheabhsaithe sna hothair é sin, agus is cinnte go bhfuil sé neamhéifeachtach mar afraidíseach.


Leá iomlán.
Eachtra thubaisteach in imoibreoir núicléach. Má chailltear rialú ar fhuascailt an fhuinnimh theirmigh, méadaíonn teocht an chroíleacáin go leánn na slata breosla. Is féidir go sceithfear ábhair an-bhaolacha radaighníomhacha amach sa chomhshaol, agus é sin go pléascach.


Leá na n-oighearchaidhpeanna.
Tuigtear anois ó na pictiúir a fhaightear ó shaitilítí go bhfuil laghdú leanúnach suntasach i bhfairsinge an oighir ag na Moil Thuaidh is Theas ó na 1970idí anuas. Is léiriú é ar fhorthéamh an Domhain, de bharr athruithe san iarmhairt cheaptha teasa san atmaisféar. Tá a fhios go dtarlaíonn a leithéid ag deireadh oighearaoise, ach ba chóir go mbeimis ag súil le tús oighearaoise nua amach anseo. Mar sin, is mór an spéis sa bhfeiniméan leáite seo mar go mb'fhéidir gur tuar é go bhfuil athruithe dochúlaithe aeráide ag tarlú. Tá 90% den oighear seo in Antartaice, agus mórchuid an fhuílligh ag an Mol Thuaidh. Tá an chuid eile ar shléibhte arda ar fud an Domhain. Sa tréimhse idiroighreach is déanaí, timpeall 125,000 bliain ó shin, tharla an oiread sin leáite do na hoighearchaidhpeanna uile gur ardaíodh leibhéal na farraige 10 m. Má leanann an forthéamh agus an leá atá ar siúl anois, meastar go n-ardóidh meánleibhéal na farraige suas le méadar sa 21ú céad, rud a bheidh tubaisteach do chóstaí ísle ar fud an Domhain, cuid acu plódaithe le daoine. Má leánn agus imíonn an taisce oighir ar na sléibhte arda, beidh sé sin tubaisteach do chuid mhaith aibhneacha móra, agus na mílte milliún daoine a bhraitheann go huile orthu.


Leabhar cógaisíochta.
Leabhar caighdeánach i gcomhair drugaí, ag tabhairt comhairle ar ionannas, íonacht, agus aithint na ndrugaí. In an-chuid tíortha bíonn leabhar oifigiúil cógaisíochta, agus is gá go ngéillfidh gach druga a chuirfidh dochtúir ar oideas do chaighdeáin an leabhair sin.


Leabharcheangal.
Ceangaltóir tradisiúnta i mbun a cheirde
Is éard is leabharcheangal ann ná teicníochtaí chun bileoga a cheangal ar feadh imill amháin agus cás a chur orthu chun leabhar nó coidéacs a tháirgeadh.
Roimh an 19ú céad, is de láimh a dhéantaí leabharcheangal, agus maireann an cheird i dtáirgeadh cóipeanna singile is eagrán daorluachach. Fuaitear bileoga aonair nó teascáin fhillte leathanach le snáithe timpeall ar chordaí a cheanglaítear le boird an chlúdaigh. Clúdaítear na boird is an droim le leathar nó éadach, agus stampáiltear teideal is eolas eile ar an droim is an clúdach tosaigh.
Sna próisis nua-aoiseacha, déantar gach ceann de na céimeanna seo go huathoibríoch. Ní bhaintear feidhm as na cordaí mar chuid den droim, agus den chuid is mó baintear feidhm as greamacháin in ionad snáithe. I gceangal leabhair faoi chlúdach bog, greamaítear boird éadroma timpeall ar an leabhar, atá ceangailte le greamachán cheana féin.


Leabharlann Chathair Alastair.
An leabharlann is mó anallód. I 332 RC chinn Alastar Mór a phríomhchathair a thógail. Lean Tolamaes I é, agus thóg an chéad ollscoil bhuan inti, le Leabharlann Chathair Alastair ag a croílár. Bhí 700,000 leabhar inti faoi dheireadh, agus matamaitic, réalteolaíocht, eolaíocht, is teicneolaíocht suntasach ann. I 47 AD chuir Iúl Caesar an Leabharlann trí thine mar chuid dá chogadh ionraithe le Cléópatra. Níos déanaí, ghoid Marcas Antaine leabharlann Phéargamas in iarthuaisceart na hÁise Bige chun Leabharlann Chathair Alastair a atógáil. I 389 d'ordaigh impire Críostúil an oirthir, Teodaisias, rudaí págánacha a scrios: rinneadh amhlaidh ar chuid mhór den leabharlann, agus dhúnmharaigh an slua na scoláirí págánacha istigh inti. Tógadh an beagán leabhar a sábháileadh go Cathair Chonstaintín. I 642 ghabh na hIoslamaigh an chathair sin, agus chríochnaigh scrios na seanleabhar seachas beagán díobh, 6 imleabhar d'Arithmetica (Uimhríocht) le Diafanas ina measc. Osclaíodh leabharlann nua i 2002 a tógadh ar láthair phalás Chléopatra, agus aidhm ag na húdaráis 5-8 milliún leabhar a bheith inti faoi 2020.


Leabharuimhir Chaighdeánach Idirnáisiúnta.
Córas uimhreacha 10 ndigit a dháiltear ar leabhair nuair a fhoilsítear iad ("ISBN" i mBéarla) is ea Leabharuimhir Chaighdeánach Idirnáisiúnta. Glacadh go hidirnáisiúnta leis i 1971, agus simplíonn sé ionannú is ordú leabhar mar go mbíonn a uimhir féin clóbhuailte taobh thiar de leathanach an teidil is ar an gclúdach cúil. Ó 2007 méadaíodh fad na huimhreach go dtí 13 digit, córas atá in úsáid ag Leabharlann na Breataine is Leabharlann na Comhdhála sna Stáit Aontaithe, taobh leis an uimhir choibhéiseach 10 ndigit ó 2004 ar aghaidh.
Stair.
Sa bhliain 1965 nó 1966, tháinig aitheantóir trádála leabhar ar an saol, cód ar ar tugadh Uimhriú Leabhar Chaighdeánach. Gordon Foster, Ollamh Gradaim le Staitistic ag Coláiste na Tríonóide, a chruthaigh an córas seo do WHSmith, díoltóirí leabhar, agus gnólachtaí eile. Bhí an córas seo aige bunaithe ar 9 ndigit. Ach David Whitaker ("Athair an ISBN") agus Emery Koltay (stiúrthóir Bowker, an ghníomhaíocht Mheiriceánach ISBN) a chruthaigh an leagan de ar a dtugtar ISBN, é sin sa bhliain 1967.


Leacht.
Is foirm dhlúth damhna atá i gceist le leacht atá in ann sreabhadh ach nach bhfuil in ann fórsaí rothlaithe a tharchur. Bíonn an dlús céatadán beag níos lú ná dlús an tsolaid chomhfhreagraigh. Bíonn sí beagnach do-chomhbhrúite. Bíonn na hadaimh inti ag síorathrú ionad ar mhodh randamach. Ní bhíonn aon ord meánraonach ná fadraonach sna hadaimh, ní hionann is an-chuid solad, ach roinnt oird ghearr-raonaigh. Maidir le struchtúr, bíonn leachtanna an-slaodacha cosúil le solaid dhímhorfacha.


Leachtchriostail.
Ábhair orgánacha a bhíonn criostalta sa staid sholadach, páirtchriostalta (an staid leachtchriostalta) nuair a leáitear iad, agus ina bhfíorleachtanna nuair a théitear a thuilleadh iad. Bíonn tréithe treócha ag leachtchriostail, agus mar sin bíonn siad dé-athraonach. Is féidir a dtrédhearcacht optúil a laghdú trí réimsí leictreacha a chur i bhfeidhm orthu, agus saothraítear iad i dtaispeáint uaireadóirí, áiritheoirí, agus feistí leictreonacha eile, teilifíseáin ina measc.


Leadán.
Planda mór docht colgach ilbhliantúil a fhásann go dtí 2 m. Dúchasach don Eoraip is an Mheánmhuir. A ghas ar uillinn. Na duilleoga i gcnota, leathfhada nó éilipseach, a fhaigheann bás tar éis bliana. Na duilleoga ar an ngas caol, ina bpéirí, cónasctha ag a mbun chun cupáin lán d'uisce a dhéanamh. Na bláthanna an-bheag, bán nó liathchorcra, i gcinn ar mhéid is cruth uibhe, agus iad timpeallaithe le brachtanna cuaracha deilgneacha. Bíonn brachtanna righne ar chinn an leadáin shaothraithe, leadán Fuller, agus úsáidtear iad chun an bruth a thógáil ar éadaí. Bheadh na brachtanna ar an leadán fiáin rósholúbtha chuige sin.


Leadhbóg.
Leathóg choitianta Eorpach a fhaightear i bhfarraige thanaí gar don chladach ón Iorua go dtí an Mheánmhuir, ag treá isteach sna haibhneacha úra ó thuaidh. An chuid uachtarach den cholainn liathdhonn le paistí dorcha is flannbhuí, an taobh íochtarach bán. Suas le 50 cm ar fhad. Tábhachtach in áiteanna mar bhia-iasc.


Leaic.
Úscadh roisíneach ó choirp feithidí lannacha baineanna a úsáidtear chun seileaic a ullmhú. Cothaíonn na feithidí iad féin le súlach crann. Ní mór an t-úscadh amh a íonú agus an dath dearg a bhaint as chun seileaic a tháirgeadh.


Leaisteachas.
Sa bhfisic, airí i solaid go bhfilleann ábhar faoi strus go dtí a bhunmhéid is a bhunchruth nuair a laghdaítear an strus go dtí nialas. De ghnáth, comhfhreagraíonn sé do chomhréireacht dhíreach idir strus is straidhn. I mbarra miotail, mar shampla, suas go dtí straidhn timpeall 1% ar a laghad, nuair a dhúblaítear an fórsa teannais ar fhad an bharra, dúblaítear síneadh an bharra. Nuair a bhaintear an fórsa teannais chun siúil (= 0), laghdaítear an síneadh go dtí 0.


Leaistiméirí.
Ábhair, sintéisithe go saorga de ghnáth, le hairíonna leaisteacha. Samplaí is ea rubar nádúrtha is poilisipréin.


Leaithín.
Tom cranda dreaptha síorghlas, 8 cm ar airde, dúchasach do réigiúin Artacha is sléibhte arda. Na duilleoga ubhchruthach le fiacla cruinne. 7-10 bpeiteal ar na bláthanna, bán héileatrópach. Cleite clúmhach ar na torthaí. Feidhmíonn na bláthanna mar scátháin pharabóileacha chun an teocht ag a lár a ardú roinnt mhaith céimeanna os cionn na teochta timpeallaí, rud a aomann feithidí pailnithe is a ligeann dóibh a bheith níos gníomhaí sa teas.


Louis Leakey.
Louis Leakey i mbun oibre
Antraipeolaí Breatnach a saolaíodh i gKabete sa Chéinia ab ea Louis Seymour Bazett Leakey (7 Lúnasa 1903 – 1 Deireadh Fómhair 1972). Ag obair lena bhean chéile Mary Leakey (née Nicol, 1913-1996), thochail sé i Mám Alduvai sa Tansáin agus tháinig ar iontaisí Homo habilis, duine réamhstairiúil: blaosc i 1959, agus iontaisí suntasacha eile i 1964 is 1967. Rinne a mhac Richard Leakey (1944-) tuilleadh fionnachtana tábhachtacha sa réigiún.


Léamar.
Príomhach bunúsach ó Mhadagascar, le súile móra is soc gobach. Eireaball fada ag an gcuid is mó de na saghsanna. 27 speiceas, i 3 chlann: na léamair, na habhacléamair, agus na léamair léimneacha.


Leamhan céarach.
Leamhan beag a itheann céir is cíor meala na mbeach. Líonann sé na tolláin sa choirceog le síoda.


Leamhan coidlín.
Leamhan beag neamhlonrach a bheireann uibheacha ar úlla is torthaí eile. Itheann na cruimheanna an taobh istigh de na torthaí roimh theacht amach le pupú i gcocún síoda. Is lotnaidí suntasacha ar úlla saothraithe iad.


Leamhan dosóige.
Leamhan meánach, nach mbíonn probasc aige de ghnáth. Na sciatháin bán, le dathanna dorcha. Na cruimheanna gruagach gealdaite. Ribí gruaige fite i mballaí an chocún criosaláide.


Leamhan éadaigh.
Leamhan beag liathdhonn. Itheann na larbhaí ábhar orgánach triomaithe, olann is fionnadh ina measc. Is féidir leis a bheith ina lotnaid tí.


Leamhan geoiméadair.
Leamhan beag nó meánach, go minic le sciatháin mhóra, daite go haisteach. Cuma ar na cruimheanna mar a bheadh craobhóga iontu, agus tugtar "lúbairí" orthu as a modh gluaiseachta, ag déanamh lúb mór leis an gcolainn, ag dul ar aghaidh leis na cosa tosaigh ar dtús agus ansin na cosa cúil. Timpeall 20,000 speiceas ann, ina measc lotnaidí suntasacha, an fhoich, an phéist orlaigh, agus leamhan an gheimhridh san aireamh.


Leamhan léireiteach.
Leamhan beag a bhfuil na lanna ar iarraidh ó chuid mhaith de na sciatháin, ionas go mbíonn réigiúin thrédhearcacha orthu. Aithriseoir ar bheacha agus foichí. Eitlíonn sé sa lá le heitilt thapa. Go minic, tochlaíonn na larbhaí i ngais plandaí.


Leamhan puisíneach.
Leamhan suntasach le sciatháin thosaigh bhána agus marcanna dubha i bhfiarlán orthu. Na sciatháin chúil bán ar an bhfireannach, liath ar an mbaineannach. An chruimh glas, le ceann scothdhearg. Faightear ar shaileach agus poibleog é.


Leamhan tíograch.
Is leamhan daite meánach é an leamhan tíograch ("Arctiinae"). Na larbhaí cruimheacha gruagach de ghnáth. Is féidir leis a bheith ina lotnaid shuntasach, ag déanamh damáiste d'fhásra crann. Déanann cuid mhaith díobh fuaim le horgán creathach ar thaobh na colainne.


Leanbh promhadáin.
Gnáth-théarma a chiallaíonn toirchiú in vitro agus athshuíomh an tsutha. Cóireáil is ea é ar neamhthorthúlacht, go háirithe nuair a bhíonn damáiste déanta do na feadáin útaracha nach féidir a dheisiú. I gcás mar sin, tugtar drugaí don bhean chun ubhsceitheadh a spreagadh. Faightear roinnt de na hubháin a fhuasclaítear ó dhromchla na n-ubhagán le laparascóp, cuirtear i meán cuí cothaitheach iad, agus cuirtear na speirmeacha leo ansin. Tar éis 40 uair, déantar na hubháin a scrúdú chun déanamh cinnte de go bhfuil siad toirchithe. Ansin aistrítear ubhán toirchithe (4-8 cill) ar ais don bhroinn tríd an bhfaighin is an ceirbheacs. Tarlaíonn toircheas rathúil i 10-20% de na cásanna.


Leann.
Deoch alcólach a dhéantar as eorna bhraichte (is é sin, bogtha in uisce is ligthe chun ginidiú) i ngrúdlann. Deoch an-choitianta roimh theacht na leannlusanna mar oibreán blastachta, rud a chruthaigh beoir. Úsáidtear an téarma leann fós maidir le beoir atá blasta le leannlusanna, agus úsáidtear ‘beoir’ go hidirnáisiúnta mar théarma ginearálta chun leann, beoir, lágar, is leann dubh a chuimsiú.


Leann piorra.
Deoch alcólach a dhéantar ó phiorraí coipthe. Bíonn leibhéal ard tainnine i bpiorraí géara, ionas nach mbíonn siad oiriúnach le n-ithe ach oiriúnach chun leann a dhéanamh. Deoch choitianta i Sasana.


Leannlus.
Planda dreapaire ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip agus iarthar na hÁise. Na gais 3-6 m ar fhad, a chasann deiseal le crúcaí beaga a thugann tacaíocht dóibh. Na bláthanna fireanna (bídeach cúigpheitealach) agus baineanna (ag foirmiú cóin páipéir leis an toradh ann) ar phlandaí difriúla. In úsáid i ngrúdaireacht beorach is leanna ón 13ú céad, ach níor saothraíodh ar mhórscála é go dtí an 16ú céad. Na cinn thorthaithe amháin a úsáidtear chun an bheoir a bhlaiseadh is a chaomhnú.


Leáphointe.
An teocht ag a n-athraíonn staid ábhair ó bheith ina sholad go dtí bheith ina leacht ach teas a chur leis. Mar shampla, is é leáphointe uisce ná 0 °C nó 273 K. Is ionann leáphointe ábhair (agus teas á thabhairt dó) agus a reophointe (agus teas á bhaint amach as).


Léaráid féileacáin.
Léaráid a mhapálann ionaid na ngrianspotaí ar an nGrian mar fheidhm dáta, áisiúil chun an Ghrian a leanúint ina timthriall 11 bhliain gníomhaíochta. Uaireanta tugtar "léaráid Maunder" uirthi, as an réalteolaí Briotanach E. W. Maunder (1851-1928) ón Réadlann Ríoga i nGreenwich a chuir tús le breathnuithe cuimsitheacha rialta ar an nGrian i 1873 agus a d'fhoilsigh an chéad leagan de na léaráidí i 1904.


Léarscáil.
Léiriú grafach eolais spásúil ar áit ar dhromchla plánach trí úsáid siombailí is comharthaí. De ghnáth, táirgtear léarscáil ar chúinsí ar leith. Mar shampla, i léarscáileanna cadastracha léirítear úinéireacht na talún, i léarscáileanna topagrafacha léirítear airíonna rilífe is réimse talún, agus i léarscáileanna téamacha léirítear airíonna ar leith, cosúil le déine daonra, bealaí busanna nó eile. Léiríonn na léarscáileanna is seanda, ar thaibléid cré, eastáit lucht an rachmais sa Bhablóin timpeall 2500 RC. Ó na Gréagaigh ársa a thagann traidisiún na léarscáilíochta san Eoraip.


Léasar.
Gléas chun solas glan monacrómatach nó comhleanúnach (le tonnfhad amháin) a ghiniúint. Tagann an t-ainm mar acrainm ó aimpliú solais trí astú spreagtha radaíochta ("Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation: laser"). Bíonn raon tonnfhad in aon ghnáthsholas, agus deirtear gur neamhchomhleanúnach atá a leithéid de sholas. Is é a bhíonn sa léasar ná cuas ina bhfuil gás nó ábhar leathsheoltóra áirithe agus cinn an chuais scáthánach is comhthreomhar lena chéile. Bíonn ceann de na scátháin seo leathscáthánach, is é sin go dtarchuireann sé suas le 50% den solas a ionsaíonn é. Tosaítear plasma sa ghás istigh sa chuas le sruth leictreach a sheoladh idir leictreoidí ann, rud a mhéadaíonn fuinneamh na leictreon sna hadaimh ghásacha ón mbunleibhéal go dtí leibhéil cheadaithe eile. Nuair a fhilleann na hadaimh go dtí an bunleibhéal, astaítear candaim solais ar thonnfhad atá ceangailte leis na laghduithe fuinnimh. Spreagann an solas seo níos mó solais ar feadh a gcúrsaí sa chuas trí fhuinneamh na n-adamh a ionsaíonn é a mhéadú, a bheag nó a mhór. Bíonn an solas seo a spreagtar i gcomhphas leis an solas is cúis leis, agus ar an mbealach seo gintear léas comhleanúnach istigh sa chuas. Múchtar aon solas nach bhfuil ag taisteal ar feadh na líne dírí idir na cinn scáthánacha le péint dhubh ionsúch ar na ballaí eile. Frithchaitear an solas ag an scáthán ag gach ceann den chuas, agus sa tslí seo cruthaítear tonn chónaitheach solais ar thonnfhad amháin, a bhraitheann ar fhad an chuais. Neartaítear gile an tonnfhaid sin, agus ligtear cuid den solas sin amach tríd an gceann leathscáthánach. Coimeádann an sruth leictreach idir na leictreoidí an próiseas seo ar siúl an t-am ar fad, agus mar sin astaíonn an léasar léas leanúnach solais mhonacrómataigh. Meascán de héiliam is neon is coitianta a d'úsáidtí mar ghás i léasair, ach feidhmíonn go leor meascán eile, leachtanna áirithe, agus ábhair leathsheoltóra ar leith mar ábhair chuí i gcuas an léasair freisin. I ngach cás, bíonn an tonnfhad a chruthaítear sainiúil don ábhar atá sa chuas. Baintear feidhm as léasair a dhéanann solas infheicthe i dtaifeadadh digiteach agus córais teileachumarsáide thar shnáithíní optúla. Tá léasair infridhearga ann lenar féidir miotail a ghearradh is a pholladh. Baintear feidhm as léasair excimer, a chruthaíonn léas bíogtha agus nach ngineann mórán teasa, i máinliacht súl is ball eile.


Léasar adamhach.
Feiste a chruthaíonn léas adamh, le hairíonna cosúil le léas solais ó léasar. Go príomha, bíonn na tonnta a bhaineann leis na hadaimh comhleanúnach nó i bpas le chéile, agus bíonn an léas ó léasar adamhach níos gile ná gnáthléas neamhchomhleanúnach adamh. Thaispeáin foireann Wolfgang Ketterle in Institiúid Teicneolaíochta Massachusetts an chéad léasar adamhach, a chruthaigh bíoga adamh, i 1997. Táirgeadh an chéad léasar adamhach le léas leanúnach adamh ag foireann Theodor Hänsch i München na Gearmáine i 1999. Meastar go mbeidh tionchar mór ag na léasair seo ar optaic adamhach, liteagrafaíocht adamhach, agus tomhais bheachta le trasnamhéadair adamhacha.


Léasar ceimiceach.
Léasar ina soláthraíonn imoibriú ceimiceach an fuinneamh do ghníomhú an léis air. Mar shampla, i léasar a chuimsíonn dé-ocsaíd charbóin le hidrigin is fluairín, tharlódh gníomhú an léasair sa déocsaíd charbóin, fuinnmhithe ag an imoibriú idir hidrigin is fluairín, a tháirgeann fluairín hidrigine. Is féidir léasair cheimiceacha le cumhacht níos mó ná 106 W a thógáil.


Léasar leathsheoltóra.
Léasair leathsheoltóra (dearg, 650 nanaiméadar; uaithne, 532 nm; corcraghorm, 405 nm)
Is léasar bídeach é léasar leathsheoltóra, nó dé-óidléasar leathsheoltóra, atá chomh beag le gráinne salainn, agus atá tábhachtach i dteileachumarsáid le snáithíní optúla agus athsheinnteoirí dlúthdhiosca. Tarlaíonn astú solais de bharr seoladh srutha leictrigh trí cheapaire de chisil ábhar leathsheoltach. Léiríodh sampla simplí de den chéad uair i 1962. Braitheann cumarsáid optúil ar léasair a fheidhmíonn sa gharinfridhearg ag tonnfhaid 1-2 μm. Rinneadh léasair leathsheoltóra a d'fheidhmigh ar thonnfhaid ghorma den chéad uair i 1995, agus léasair a tháirg solas ultraivialait den chéad uair i 1996. Is féidir iad seo a úsáid chun córais optúla stórála sonraí le toilleas ollmhor a tháirgeadh. Fionnadh léasair a bhí bunaithe ar chascáid chandamach i 1994, atá in ann i bhfad níos mó léasarchumhachta a ghiniúint ná gnáthléasair leathsheoltóra.


Léasar X-ghathach.
Arm a bhí á shaothrú mar chuid den Tionscnamh Cosanta Straitéisí de chuid na Stát Aontaithe chun diúracáin ionsaitheacha a phléascadh is iad fós go hard sa spéir. Is é a bhí i gceist ná pléascán núicléach a mhadhmadh ar dtús, rud a d'fhuinnmheodh leictreoin i mbarra cuí léasair, agus uaidh sin sholáthrófaí léas cumhachtach dírithe X-ghathanna. Léirigh Jorge Rocca is a chomhghleacaithe modh eile i 1994, léasair bíogtha iomadúla ísealfhuinnimh, nó díluchtuithe leictreacha, a úsáid chun léasarphlasma X-ghathach a fhuinnmhiú. Tá sé in ann léas comhtháite X-ghathanna le tonnfhaid timpeall 10 nm a chruthú i gcomhair micreascópachta X-ghathaí, agus holagram de chealla beo sa cholainn, mar shampla, a chruthú. Foinse X-ghathanna monacrómatacha atá réasúnta saor, ní hionann is sincreatóin atá i bhfad níos costasaí de bharr gur gá imbhuailteoir mór cáithníní chuige.


Léaslíne.
An plána a luíonn ag uillinn 90° le buaic spéire an bhreathnadóra. Trasnaíonn an léaslíne seo an sféar neamhaí i gciorcal mór a dtugtar "an léaslíne réalteolaíoch" air.


Leasú (talmhaíocht).
Is éard is leasú ann ná ábhar a sholáthraíonn cothú do phlandaí nuair a chuirtear leis an ithir é.
Úsáidtear an téarma de ghnáth chun tagairt do cheimiceáin neamhorgánacha ina bhfuil ceann nó níos mó de na cothuithe bunúsacha plandúla nítrigin, fosfar nó potais. Clúdaíonn sé comhdhúile ina bhfuil riandúile cosúil le bórón, cóbalt, copar, iarann, mangainéis, molaibdéineam is sinc. Clúdaíonn sé aol freisin, chun aigéadacht na hithreach a cheartú, agus ábhair tiubhaithe orgánacha, cosúil le fuil thriomaithe is min chnámh. Níos ginearálta, cuimsíonn an téarma ábhair orgánacha cosúil le múirín is aoileach eallaigh. Cuirtear leasuithe san ithir i bhfoirm leachtach, gráinneach, nó púdair, agus is féidir iad a instealladh go díreach sa talamh nó a leathadh ar an dromchla. De ghnáth, tagann nítrigin i bhfoirm níotráití nó comhdhúile amóiniam, tagann fosfar i bhfoirm fosfáití, agus potais i bhfoirm clóiríd photaisiam nó sulfáit photaisiam. Ó dheireadh an dara cogadh domhanda tá méadú mór tagtha ar an oiread leasuithe saorga a úsáidtear chun táirgeadh na ngrán a mhéadú. Ach má úsáidtear farasbarr leasuithe nítrigineacha, is féidir sruthanna uisce is soláthairtí uisce inólta a thruailliú, agus mar sin, leagtar síos teorannuithe i dtíortha áirithe ar an méid leasaithe a cheadaítear a úsáid ar an talamh gach séasúr.


Leasú glas.
Barr a threabhtar isteach san ithir agus é fós glas chun a toilleadh úmais is a cumas coinneála uisce a fheabhsú. Baintear úsáid as mustard is féar mar bharra chuige seo, agus feidhmíonn toim, luibheanna is géaga crann ar leith go maith chuige freisin.


Leátán.
Iarmhairt thrasdultach i scannáin reatha is físeáin ina n-imíonn íomhá amháin as radharc de réir a chéile agus an chéad íomhá eile ag teacht ina hionad. Forluíonn an dá íomhá ar a chéile le linn an leátáin. Tugtar "meascán" air freisin.


Leathadh ghrinneall na mara.
De bhrí go bhfuil na plátaí teicteonacha i screamh an Domhain ag gluaiseacht amach ó na sceireacha meánaigéanacha, tá screamh nua á cruthú an t-am ar fad ag carraig dhoigheartha bhasaltach, a bhrúnn isteach sna gága a dhéanann na plátaí atá ag druidim amach ó chéile. Tá an próiseas ar siúl i ngach imchuach mór aigéanach, agus i ngach cás téann an grinneall in aois de réir a fhaid ón ais sceireach.


Leathadh is cúiréadadh.
Mionobráid ghínéiceolaíoch a dhéantar chun cúiseanna neamhord míostraithe a iniúchadh, carcanóma na broinne a dhiagnóisiú, fiú siada beaga a bhaint. Úsáidtear ladar speisialta don ghnó, cúiréad (lúb le himeall géar ar cheann slaite agus an tslat mar chos an chúiréid). Leatar an ceirbheacs, cuirtear lúb an chúiréid isteach, agus scríobtar líneáil na broinne go breá bog. Déantar an fíochán a fhaightear mar seo a scrúdú le micreascóp chun an diagnóis a dhéanamh.


Leathar.
Seithe mamaigh, reiptíle nó éin, coirtithe chun í a chaomhnú is a dhéanamh solúbtha crua, is ea leathar. Sa phróiseas coirtithe, baintear an ghruaig den tseithe ar dtús, coirtítear í le tainnin, cróm nó alúm, déantar solúbtha í le geir, agus ar deireadh críochnaítear an dromchla le glónrú, dathú, laicearú, cabhradh is/nó svaeidiú. Scoiltear an tseithe le meaisín ina dhá chiseal, ciseal colainne is ciseal seachtrach, chun tiús cuí leathair a fháil. Bíonn leathar frithsheasmhach i gcoinne meathlaithe, fiú nuair a fhliuchtar is a thriomaítear arís is arís eile é, tréith a bhraitheann ar a struchtúr snáithíneach póiriúil. Déantar leathar Mharacó as seithe gabhair, a shnastar go críochnaithe. Dhéantaí leathar seamaí as seithe fiaghabhair, ach anois úsáidtear seithí eile a scoiltear is a choirtítear chun a mboige a fheabhsú. Déantar ábhair shaorga anois le struchtúr póiriúil cosúil le leathar.


Leathchapall.
Saghas capaill a fhaightear nuair a chrosphóraítear capall cairte le capall rása is ea leathchapall. 1.5-1.6 m ar airde. An cholainn domhain gearr. Béasach socair, gan luas ard.


Leathóg mhín.
Leathóg choiteann Eorpach a fhaightear sna farraigí scairbhe ó thuaisceart na hIorua go Bá na Bioscáine. An cholainn ubhchruthach, suas le 65 cm ar fhad. An béal beag. Donn le mósáic de phaistí buí is glasa. Itheann sí péisteanna mara den chuid is mó. Bia-iasc luachmhar a ghabhtar le líonta agus trálaeirí.


Leathscáil.
Limistéar a bhfuil scáil air, ach a fhaigheann roinnt solais ón bhfoinse solais agus nach mbíonn chomh dorcha le lánscáil, nach bhfaigheann aon solas. Le linn urú na Gréine ag an nGealach, bíonn limistéar amháin ar Domhan nach dtiteann aon solas ó chuid ar bith den Ghrian air: lánscáil agus lánurú a bhíonn ansin. Ach mórthimpeall air sin, bíonn limistéar a dtiteann solas ó chuid éigin d'fhoinse leathan na Gréine air. Ní bhíonn an limistéar seo chomh dorcha leis an lánscáil, agus is leathscáil nó leathurú a bhíonn ann. Bíonn limistéar eile taobh amuigh den dara limistéar ar a dtiteann solas ó gach cuid den Ghrian, agus ní bhíonn aon scáil ansin (ná ní fheictear an t-urú ann).


Henrietta Swan Leavitt.
Réalteolaí a saolaíodh i Lancaster, Massachusetts ab ea Henrietta Swan Leavitt (4 Iúil 1868 – 12 Nollaig 1921). Rinne sí taighde ar fhótaiméadracht fhótagrafach agus, i 1912, léirigh an gaol idir lonrachas is a thréimhsiúlacht sna réaltaí athraitheacha Ceifide. Ba bhunúsach an saothar seo i ndéanamh amach scála faid don Chruinne.


Nicholas Leblanc.
Ceimicí Francach ab ea Nicholas Leblanc (6 Nollaig 1742 – 16 Eanáir 1806). Shaothraigh sé próiseas Leblanc chun sóid a tháirgeadh ó ghnáthshalann ar bhonn trádálach. Measctar aigéad sulfarach le salann chun sulfáit sóidiam a dhéanamh. Nuair a mheasctar seo le carbón, cruthaítear suilfíd sóidiam, agus imoibríonn sí seo le haolchloch chun carbónáit sóidiam (sóid) a tháirgeadh. Níos déanaí, tháinig próiseas Solvay a bhí níos éifeachtaí.


Joshua Lederberg.
Bitheolaí is géineolaí a rugadh i Montclair, New Jersey ab ea Joshua Lederberg (23 Bealtaine 1925 – 2 Feabhra 2008). Rinne sé obair ar ghéineolaíocht bhaictéar, ag léiriú gur modh gnéasach a bhíonn i gceist. Ba thús é seo leis an ngéinitic bhaictéarach. Sa bhliain 1958 in aois a 33 bliana bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le George Beadle is Edward Lawrie Tatum. Níos déanaí d'fhionn sé an próiseas a thug treoir don innealtóireacht ghéiniteach. Rinne sé taighde freisin ar an intleacht shaorga agus ar an gclár spáis do NASA.


Leon Max Lederman.
Fisicí a saolaíodh ar 15 Iúil 1922 i Nua-Eabhrac is ea Leon Max Lederman. Agus é ag obair le Melvin Schwartz is Jack Steinberger i Saotharlann Náisiúnta Luasairí Fermi i mBatavia, Illinois i 1962, chruthaigh sé go raibh dhá fhocháithnín ag an múón, an neoidríonó-mhuón is an leictreonmhuón, rud a thaispeáin gur dhócha go raibh na cáithníní bunúsacha ina nglúinte, agus neoidríonónna gaolmhara ag an leictreon, an múón, is an tó-leaptón. Roinn an triúr Duais Nobel na Fisice i 1988 as an obair seo. Ina dhiaidh sin d'fhionn sé an céón neodrach fadsaolach is an bunchuarc.


Claude Nicolas Ledoux.
Ailtire a rugadh i nDormans-sur-Marne sa bhFrainc ab ea Claude Nicolas Ledoux (1736-1806). Mar phríomhailtire don Rí Louis XVI, dhear sé Caisleán Louveciennes do Madame du Barry (1771-1773) agus na hOibreacha Salainn in Arc-et-Senans (1775-1780).


David Morris Lee.
Fisicí a rugadh i Rye, Nua-Eabhrac is ea David Morris Lee ar an (20 Eanáir 1931). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic lena chomhghleacaithe Robert Richardson is Douglas Osheroff i 1996 as forshreabhacht He-3 a fhionnadh sna 1970idí. Ritheann ábhar forshreabhach gan slaodacht trí phóireanna an-bheaga, agus má rothlaítear é, cruthaítear mionchuilithí ann a fhreagraíonn do rialacha candamacha. Thaispeáin Pjotr Kapitza i 1937 gur forshreabhach é príomhiseatóp heiliam, He-4, nuair a fhuaraítear go 2.7 K é. D'éirigh le Lee is a chomhghleacaithe He-3 a fhuarú go dtí.002 K, rud nach ndearnadh roimhe sin. Mar fhotháirge agus trí thimpiste, chruthaigh siad gur forshreabhán He-3 ag an teocht fhíoríseal seo.


Tsung-Dao Lee.
Fisicí Meiriceánach a saolaíodh i Shang-hai is ea Tsung-Dao Lee (r. 24 Samhain 1926). Foilsíonn sé a chuid saothar leis an ainm T. D. Lee. Bhain a phríomhshaothar le bréagnú dhlí na paireachta (a thairg go bhfuil frithcháithnín comhionann áit éigin sa Chruinne do gach cáithnín fo-adamhach, ach le cruth íomhá scáthánaí) sa bhfórsa núicléach lag. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice sa bhliain 1957 i gcomhpháirt le Chen-Ning Yang. Ceann de na daoine ab' óige a bhfuair Duais Nobel riamh.


Adrien-Marie Legendre.
Matamaiticeoir a rugadh i bPáras na Fraince ab ea Adrien-Marie Legendre (18 Meán Fómhair 1752 – 10 Eanáir 1833). Rinne sé saothar ceannródaíoch ar uimhirtheoiric, agus feidhmeanna éilipseacha. Ba chéile iomaíochta agus comhghleacaí leis Pierre Simon Laplace. Fuair Legendre bás in Auteuil, sa Fhrainc.


Anthony Leggett.
Fisicí a saolaíodh ar 26 Márta 1938 i Londain is ea Sir Anthony "Tony" James Leggett. Treoraí domhanda i bhfisic na hísealteochta. Sa bhliain 2003, le hAlexei Abrikosov is Vitaly Ginzburg, bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice as a thaighde ceannródaíoch ar fhorsheoltóirí agus forshreabhacht. Tá sé ina ollamh le fisic ag Ollscoil Illinois, Urbana-Champaign ón bhliain 1983 i leith. Tá saoránacht Bhriotanach agus Mheiriceánach aige.


Legionella.
Baictéar a tharlaíonn go nádúrtha i ngnáthóga fionnuisce, ag maireachtáil is ag atáirgeadh taobh istigh d'aiméibí. Is féidir leis a bheith ionfhabhtaíoch do dhaoine, agus nuair a ionanálaítear é is féidir leis tús a chur le galar na Léigiúnach.


Leibhéil fuinnimh.
Na luachanna fosaithe scoite fuinnimh i gcórais chandamacha. I ngnáthchórais mheicniúla, mar mhalairt, is féidir luachanna éagsúla leanúnacha a bheith iontu, gan leibhéil scoite. An staid a bhfuil an t-íosleibhéal fuinnimh inti, tugtar "an bhunstaid" uirthi. Mar shampla, ní féidir leis na leictreoin in adamh ach a bheith ag leibhéil scoite ghlana. Maidir le hadamh ina bhunstaid, níl ach leictreoin bhunstaide ann. Má ionsúnn an t-adamh sin fuinneamh, ardófar leictreon leis go dtí leibhéal ceadaithe níos airde, agus deirtear go bhfuil an t-adamh sin i staid flosctha.


Leictreacharballagrafaíocht.
Staidéar ar na bealaí a ndéanann an teanga tadhall leis an gcarball le linn urlabhra. Cuirtear carball saorga, oiriúnaithe le leictreoidí, i mbéal duine. Nuair a dhéanann an teanga tadhall leis na leictreoidí, tarchuirtear ríoga leictreacha don ghléas monatóirithe. Nuair a labhraíonn duine, is féidir an patrún athraitheach tadhall a léiriú le soilse nó ar scáileán.


Leictreachardagrafaíocht.
Scrúdú ar ghníomhaíocht leictreach an chroí le leictreoidí ar an gcraiceann. Taifeadtar voltais leictreacha athraitheacha thréimhsiúla a tharlaíonn le bualadh tréimhsiúil an chroí, a dtugtar "an ECG" nó "EKG (an leictreachardagram)" orthu. Greamaítear leictreoidí ar na géaga is ionaid shainiúla ar an gcliabhrach, agus taifeadtar na voltais idir grúpaí caighdeánacha na leictreoidí seo. Tugann an leictreachardagram léargas luachmhar ar shláinte an chroí agus an-chuid galair croí.


Leictreafóibe.
Smaoineamh gur féidir go bhfuil baol ann ó na réimsí leictreamaighnéadacha a bhaineann le conduchtóirí leictreacha. Nuair a bhíonn sruth ailtéarnach (SA) ag rith i sreanga, tarchuirtear tonnta leictreamaighnéadacha de mhinicíocht an tsrutha ailtéarnaigh san aer mórthimpeall. Bíonn minicíochtaí ó 50 Hz an tsoláthair choitianta suas go dtí meigiheirts is níos mó (i gcás na micreathonn is na dtonnta raidió eile). De bhrí go mbánn na tonnta seo fíocháin na colainne, a bheag nó a mhór, féadfaidh drochthorthaí tarlú má bhíonn déine an réimse leictreamhaighnéadaigh ró-ard. Leagann na húdaráis síos rialacha chun déine na réimsí seo gar do dhaoine a choimeád íseal.


Leictreafóiréis.
Ascnamh páirteagal luchtaithe faoi thionchar réimse leictrigh, i dtuaslagáin de ghnáth. Ascnaíonn na caitiain i dtreo an phoil dhiúltaigh, agus na hainiain i dtreo an phoil dhearfaigh. Is féidir aimínaigéid a scaradh óna chéile ach aigéadacht (pH) an tuaslagáin a mhionathrú ionas gur caitiain cuid acu is ainiain an chuid eile.


Leictreafón.
Aon ghléas ceoil ina ndéantar an fhuaim le hascaltóirí meicniúla nó leictreonacha (mar shampla, sintéiseoirí) nó inar gá creathanna fuaimiúla a aimpliú go leictreonach chun go gcloisfear iad (mar shampla, an giotár leictreach). Is iad na leictreafóin an 5ú rang gléasanna, ag cur leis an 4 cheann i rangú caighdeánach Hornbostel is Sachs.


Leictrealarangagrafaíocht.
Bealach chun creathanna théada an ghutha a thaifeadadh go leictreonach. Greamaítear leictreoidí ar an muineál ar dhá thaobh an loingeáin thíoróidigh, agus léirítear gníomhaíocht théada an ghutha mar rianú ar an scáileán (nó ar páipéar). Is féidir ardú is ísliú na bunmhinicíochta sna creathanna (ag freagairt go maith do thuin an ghutha) a fheiceáil go héasca. Tháinig an teicníocht seo chun cinn sna 1970idí, agus úsáidtear í go forleathan in eolaíocht an ghutha chun a shláinte a mheasúnú is riochtaí mínormálta a anailísiú.


Leictreaphlátáil.
Deascadh miotail, airgead nó nicil de ghnáth, ar mhiotal eile trí leictriliú. Úsáidtear an réad atá le plátáil mar chatóid i vóltaiméadar, agus is ón anóid a thagann an miotal a dheascfar. Déantar an próiseas seo mar mhaisiúchán, nó cosaint i gcoinne creimthe. Mar shampla eile, má bhíonn leictreoidí copair is leictrilít chaolaithe sulfáit chopair sa voltaiméadar, nuair a sheoltar sruth isteach san anóid, ascnaíonn na hiain chopair Cu++ amach ón anóid sa tuaslagán go dtí an chatóid. Ag an am céanna, athchomhcheanglaítear na hiain chopair le leictreoin ag an gcatóid chun adaimh chopair a chruthú. Plátáiltear an copar adamhach ar an gcatóid diaidh ar ndiaidh mar seo. Tugtar "deascadh leictriceimiceach" nó "leictreaphlátáil" ar an bpróiseas seo. Ag an am céanna, dianscaoileann is tuaslagann an anóid copair de réir a chéile.


Leictreascóp.
Feiste chun lucht leictreach a bhrath agus meastachán a thabhairt ar a mhéid. Sa bhfoirm is simplí, bíonn dhá órdhuille a éarann a chéile nuair a luchtaítear é, agus is comhartha ar an méid luchta an uillinn idir na duillí. Úsáidtear é chun radaíocht ianaíoch a thomhas go hindíreach, mar léiríonn an uillinn an ráta ligean luchta mar thoradh ar an radaíocht a thaistealaíonn thar na duillí.


Leictreastataic.
Má chuimlítear píosa rubair nó plaistigh le ceirt olla, aomann an píosa sin blúirí páipéir is coirc. Má chuimlítear dhá phíosa rubair le holann agus má chuirtear in aice a chéile iad, éarann siad a chéile. Má chuimlítear píosa gloine le ceirt síoda agus má chuirtear gar don rubar cuimilte é, aomann siad a chéile. Ar an taobh eile den scéal, éarann dhá phíosa gloine chuimilte a chéile. Bíonn na píosaí rubair is gloine seo luchtaithe le leictreachas statach. Tá dhá shaghas luchta ann, dearfach is diúltach. Réada a bhíonn luchtaithe leis an saghas céanna leictreachais, éarann siad a chéile. Nuair is éagsúil na luchtanna ar dhá réad, is amhlaidh a aomann siad a chéile. An luchtú a tharlaíonn don phíosa rubair nuair a chuimlítear le holann é, glactar leis gur luchtú diúltach é. An luchtú a tharlaíonn don phíosa gloine a chuimlítear le síoda, tá sé dearfach. I struchtúr an adaimh, bíonn an núicléas dearfach i lár báire agus na leictreoin dhiúltacha ag timpeallú an núicléis. Bíonn an oiread céanna luchta dhiúltaigh ag na leictreoin uile san adamh le chéile is a bhíonn de lucht dearfach ag an núicléas, ionas gur rud neodrach é an t-adamh iomlán. Nuair a chuimlítear gloine le síoda, baintear leictreoin ó adaimh dhromchla na gloine. Fágtar an ghloine luchtaithe go dearfach. I gcás an rubair a chuimlítear le holann, faigheann an rubar leictreoin breise ón olann, agus mar sin bíonn sé luchtaithe go diúltach. Is iad na leictreoin sna fithiseáin is seachtraí sna hadaimh a bhíonn i gceist sna himoibrithe seo. "Talmhú" a thugtar ar cheangal seoltóra leis an talamh. Is seoltóir ollmhór é an talamh, ach go logánta feidhmíonn sé mar dheontóir éigríochta leictreon do réad a bhfuil easpa leictreon air agus mar ghlacóir éigríochta leictreon do réad a bhfuil breis leictreon aige, ach an réad sin a thalmhú. Ní mór obair a dhéanamh chun luchtanna a aistriú, agus mar sin deirtear go bhfuil difríocht poitéinsil leictrigh nó voltas idir na luchtanna scartha, agus áirítear voltas i voltaí (V). Nuair a thalmhaítear réad, is ionann sin is nialas voltais a chur ar an réad sin. Baineann an iarmhairt is coitianta de chuid na leictreastataice leis na fórsaí meicniúla a tharlaíonn idir luchtanna. Nuair a chíortar gruaig le cíor níolóin, luchtaítear na ribí gruaige le luchtanna den tsín chéanna. Éarann na ribí a chéile, ionas go seasann siad ar an gceann. Go minic greamaíonn blúirí deannaigh de dhromchlaí de bhrí go mbíonn siad luchtaithe go héagsúil ón dromchla féin. Is mór an núis í seo más gá dromchla a choimeád glan sa tionsclaíocht nó an t-ospidéal. Tarlaíonn iarmhairtí i bhfad níos drámata nuair nach bhfanann an lucht greamaithe go docht statach ar dhromchla. Tar éis duit siúl thar chairpéad, is minic a tharlaíonn drithle idir do lámh is lámh an dorais. Tarlaíonn sé seo de bhrí go dtagann do cholainn le bheith luchtaithe le lucht leictreach, le farasbarr nó easnamh leictreon, tar éis duit a bheith ag déanamh is ag briseadh teagmhála leis an gcairpéad agus tú ag siúl air. Ansin agus do lámh gar do lámh an dorais nó ball éigin troscáin, sceitheann an lucht tríd an mbearna aeir, agus cruthaíonn an sruth beag seo an drithle infheicthe chomh maith le pian bheag i do mhéar. Ach ní bhíonn an drithle dhíluchtaithe seo gan bhaol i gcónaí. I dtancaeirí ola, mar a mbíonn an t-aer lán ó am go chéile le gal peitril, is féidir an ghal seo a mhadhmadh le splanc bheag. Is eol gur tharla a leithéid 3 huaire ar a laghad thar na blianta in olltancaeirí agus gur scriosadh iad de bharr na bpléasc sna tancanna folmha le linn a sruthlaithe le huisce. Sa tionsclaíocht a phléann le hola nó púdair, bíonn géarghá le gach dromchla a thagann gar don ola indóite nó an púdar inphléasctha a bheith talmhaithe go dearfa. Eiseamláir den iarmhairt chéanna is ea an splanc tintrí a éiríonn as díluchtú scamall luchtaithe, eatarthu féin nó leis an talamh.


Leictreinceifealagrafaíocht.
Scrúdú ghníomhaíocht leictreach na hinchinne le leictreoidí a ghreamaítear leis an gcloigeann, a thaifeadtar de ghnáth mar rianú ar pháipéar a dtugtar "EEG (leictreinceifealagram)" air. Athraíonn an EEC le gníomhaíocht mheabhrach an duine, agus faightear patrúin shainiúla sa ghníomhaíocht dhromchlach leictreach (mar shampla, duine ina chodladh, i gcóma nó i dtaom titimeach). Faightear an alfa-rithim (timpeall 10 Hz) nuair a ligeann duine a scíth is a dhúnann a shúile, agus faightear an deilte-rithim (1-4 Hz) nuair a thiteann duine i gcodladh trom.


Leictreoin chroíleacáin.
Na leictreoin san adamh atá níos gaire don núicléas ná na leictreoin fiúsachta. De ghnáth, ní bhíonn aon pháirt acu in imoibreacha ceimiceacha.


Leictreonaic.
Staidéar eolaíochtúil ar ghluaisní leictreon, agus feidhmiú an eolais seo. D'fhás an disciplín as turgnaimh sa 19ú céad ar leictreachas, a raibh ceapadh an fheadáin fholúsaigh theirmianaigh mar thoradh orthu. Tháinig an trasraitheoir in ionad an fheadáin theirmianaigh sa dara leath den 20ú céad tar éis ceapadh an trasraitheora i Saotharlanna Bell sna Stáit Aontaithe i 1948. Laghdaíodh méid na gcomhbhall leictreonach as cuimse, mar a tharla leis an slisne sileacain agus an ciorcad iomlánaithe. Faoi seo is réabhlóideach amach is amach tionchar na leictreonaice ar bheagnach gach gné de shaol na ndaoine sa bhaile agus i ngnó, le raidió, teilifís, ríomhairí is a bhfeidhmeanna, físchluichí, feistí míochaine cosúil le séadairí, córais íomháithe is eolais, spásárthaigh, teileafóin iniompartha, ríomhairí, agus an iliomad feidhmeanna eile.


Leictreonaic ardchumhachta.
Gléasanna leathsheoltacha chun sruthanna móra leictreacha a lascadh ann nó as, cosúil le tíreastóirí nó coigeartóirí sileacain rialaithe. Déantar an fheidhm seo i líonra náisiúnta leictreach nuair a bhaintear stáisiún ginte as feidhm, a chuirtear stáisiún ar siúl, nó a theipeann ar aon chuid den líonra. Go dtí le déanaí bhaintí úsáid as gnáthlascanna meicniúla, ach iad ollmhór. Nuair a dhéanann na lascanna seo tadhall chun sruth a lascadh ann, agus a bhriseann siad an tadhall chun an sruth a lascadh as, tarlaíonn splancanna a ídíonn fuinneamh is a dhéanann dochar dóibh de réir a chéile. Is éifeachtaí ar fad tíreastóir, rud nach n-ídíonn mórán fuinnimh le linn lasctha. Tá tíreastóirí ar fáil le sruth de na céadta aimpéar a lascadh go héifeachtach agus cumhacht níos mó ná 100 kW a rialú. Ní hionann seo is an scéal sa leictreonaic ar feadh 40 bliain, mar a mbíodh sruthanna beaga de mhicrea-aimpéir nó millea-aimpéir, agus leibhéil cumhachta sna vataí is níos lú, á rialú ag dé-óidí, trasraitheoirí is ciorcaid iomlánaithe chun gnónna ar leith a chur i gcrích i ríomhairí, teilifíseáin, taifeadáin is eile.


Leictreonghabháil.
Meath radaighníomhach ina nascann leictreon le prótón sa núicléas chun neodrón (a fhanann sa núicléas) agus neoidríonó a chruthú. Imchoimeádtar uimhir na núicléón, agus laghdaítear an líon prótón faoina 1. Sampla is ea meath fluairín go dtí ocsaigin, mar seo: 9F17 + e- → 8O17 + ν.


Leictreonghunna.
Feiste chun léas leictreon a tháirgeadh. Táirgeann sé catóid théite leictreoin inti trí astú teirmianach, agus aomann anóid dhiúltach, atá fad éigin amach ón gcatóid, na leictreoin seo. Éartar cuid acu seo ar ais le leictreoid ghreille in aice leis an gcatóid atá luchtaithe go diúltach, agus rialaíonn sí seo an líon leictreon a leanann ar aghaidh, is mar sin déine an léis. Luasghéaraíonn agus fócasaíonn leictreoidí dearfacha eile an léas roimh an anóid. Is feiste bhunúsach é seo sa luascóp ga-chatóideach, an leictreonmhicreascóp, agus an feadán teilifíse.


Leictreonvolta.
Aonad fuinnimh a úsáidtear i bhfisic adamhach, fisic núicléach, agus fisic na gcáithníní. Is é eV an tsiombail dó. Is ionann 1 eV agus an t-athrú i bhfuinneamh leictreoin nuair a aistríonn sé trí dhifríocht poitéinsil 1 V. 1 eV = 1.602 × 10-19 J (giúl). In úsáid go forleathan sna foirmeacha keV (103 eV), MeV (106 eV), agus GeV (109 eV).


Leictridhiúltacht.
Tomhas cáilíochtúil ar an gclaonadh chun leictreoin a ghabháil, nó taobh diúltach déphoil a chruthú i nasc le hadaimh eile. Bíonn sí i gcomhréir, a bheag nó a mhór, le suim fhuinneamh gníomhachtúcháin is fhuinneamh leictreonfhiníochta an adaimh. Thairg Linus Pauling scála garbh luachanna mar seo: F (4.0), O (3.5), Cl (3.2), N, Br (3.0), S, I (2.7), C (2.5), neamh-mhiotail eile (2.2-2.0), miotail (1.8-1.0).


Leictridinimic.
Is éard is leictridinimic nó leictreamaighnéadas ann ná brainse den bhfisic theoiriciúil a dhéanann staidéar ar ghluaisní luchtanna leictreacha a chuirtear ar siúl ag réimsí leictreacha is maighnéadacha.


Leictridinimic chandamach.
Teoiric ar idirghníomhuithe leictreamaighnéadacha a shaothraigh na fisicithe Meiriceánacha Richard Feynman is Julian Schwinger (1918-1994), an fisicí Seapánach Sinichiro Tomonaga (1906-1979), agus daoine eile sna 1940idí. Tugtar "QED" uirthi freisin. Idirghníomhaíonn cáithníní fo-adamhacha luchtaithe trí fhótóin, candaim na radaíochta leictreamaighnéadaí. Réamhinsíonn an teoiric g-fhachtóir an leictreoin agus na leibhéil fuinnimh adamhaigh go han-chruinn. Is tomhasteoiric fréamhshamhla í seo, agus bunaíodh teoiricí na bhfórsaí núicléacha ar an tsamhail seo.


Leictrifíl.
Aon rud le heasnamh leictreon a mbíonn claonadh aige imoibriú le hionad atá luchtaithe go diúltach. Is caitiain an chuid is mó díobh.


Leictrilít.
Córas, tuaslagán de ghnáth, ina dtarlaíonn imoibrithe leictriceimiceacha. Is gá go mbeidh sé seoltach a dhóthain chun sruth leictreach a ligean tríthi, agus baintear seo amach le tiúchan ard ian atá támh ó thaobh na leictriceimice de.


Leictriliú.
Má bhíonn dhá leictreoid, den mhiotal céanna fiú, sáite i dtuaslagán leictrilíteach agus má cheanglaítear foinse seachtrach voltais idir na leictreoidí seo, rithfidh sruth tríd an gcóras. Rithfidh an sruth isteach i leictreoid amháin, ar a dtugtar "an anóid", tríd an tuaslagán ón anóid go dtí an leictreoid eile, ar a dtugtar "an chatóid", agus ansin amach ón gcatóid. "Voltaiméadar" a thugtar ar an ngléas seo, agus "leictriliú" a thugtar ar a dtarlaíonn ina iomláine sa voltaiméadar. Le gléas mar seo, is féidir comhdhúile a dheighilt i bhfoirmeacha níos simplí le fuinneamh leictreach. Mar shampla, nuair a leictrilítear uisce idir dhá leictreoid thámha, tarlaíonn an dá leathimoibriú seo a leanas: ag an gcatóid 2 e- + 2 H2O → H2 + 2 OH- (dí-ocsaídiú), agus ag an anóid H2O → ½O2 + 2 H+ + 2 e- (ocsaídiú).


Leictrimíografaíocht.
Staidéar ar chrapadh matáin trí leictreoidí a ghreamaítear ar an gcraiceann go hoiriúnach gar don mhatán. Tarlaíonn gníomhaíocht bheag leictreach nuair a chrapann an matán, agus taifeadtar an ghníomhaíocht ag an dromchla mar rianú ar scáileán nó páipéar nó i bhfoirm dhigiteach i ríomhaire.


Léim Bhuabhall an Chinn Bhasctha.
Ionad tábhachtach seandálaíochta in Alberta i gCeanada. Ó timpeall 4000 RC go dtí an 19ú céad, dhéanadh daoine dúchasacha ár ar thréada móra buabhall trí iad a thiomáint ina dtáinrith thar imeall aille 10 m ar airde. Láthair oidhreachta domhanda anois.


Léimneach buinsí.
Léimneach ó ionad ard a bhfuil an léimneoir ceangailte leis trí cháblaí láidre rubair, greamaithe lena rúitíní. Ríomhtar fad is teannas an chábla chun déanamh cinnte de go n-aisléimeann an léimneoir roimh an talamh a shroichint. D'éirigh an ghníomhaíocht an-choitianta sna 1990idí, agus is spórt í i gcuid mhaith tíortha anois.


Léimneoir (féileacán).
Féileacán le réise réasúnta beag sciathán, ceann mór agus colainn mhór. Na hadharcáin cleithchruthach go minic, scartha go maith ag a mbun. Itheann na cruimheanna féar.


Leintivíreas.
Víreas atá cosúil le baill eile de chlann na reitrivíreas, ó thaobh deilbheolaíochta is ceimice, ach nach gcuireann tús le siad. Fuarthas go bhfuil baint ag cuid mhaith leintivíreas le galair ainsealacha, cosúil le hairtríteas, niúmóine a éiríonn níos measa de réir a chéile, agus galair mhalla néareolaíocha.


Leipididéandran.
Garbhógach iontaisithe a bhíodh scaipthe go forleathan go déanach sa ré Phailéasóch (590-250 milliún bliain ó shin). An-ard, suas le 30 m ar airde, agus craobhtha in dhá aicme. Ar na plandaí fuarthas coilm duilleog muileatach is cóin mhóra.


Léipidiptirí.
Ord mór feithidí a chuimsíonn 186,000 speiceas féileacán is leamhan, na Léipidiptirí, nó Lepidoptera. Bíonn dhá phéire sciathán scannánach clúdaithe le lanna ar na feithidí fásta. Bíonn na sciatháin thosaigh is dheiridh ceangailte le chéile. An béal modhnaithe ina phrobasc caol diúil. Itheann na larbhaí cruimh chabáiste plandaí, agus a mbéil oiriúnaithe chun coganta.


Léiritheacht.
An méid d'iarmhairt ghéine a fheictear i bhféinitíopa. Bíonn an ghéin iomlán léiritheach má bhíonn a hiarmhairt le feiceáil i ngach indibhid leis an ngéin, mar a tharlaíonn in abhcacht acondraplaisteach. Bíonn léiritheacht laghdaithe nuair nach mbíonn iarmhairt shofheicthe i gcuid de na hindibhidí a iompraíonn an ghéin, mar a tharlaíonn i mbracadactaile (giorracht mhínormálta sna méara láimhe is coise). Mar shampla eile, is féidir go gcuirfidh an ghéin don scléaróis thiúbrach tús le heipileipse, moilliú meabhrach agus gríos cnis i nduine ar leith, ach le gríos cnis amháin i nduine eile. Is cásanna iad seo de léiritheacht athraitheach nach eol cén fáth a dtarlaíonn sí.


Léiriú leanúnach.
San ealaín, cleachtadh ina gcuimsítear staideanna leanúnacha scéil i bpictiúr amháin. Mar shampla, i radharc de bhreith Chríost, is féidir go mbeidh na haoirí sa réamhionad, agus i leataobh i gcéin freisin ag tabhairt aire dá dtréad.


Léirmhínitheoir.
Ríomhchlár a léann cód foinseach a scríobhadh i dteanga ríomhaire ardleibhéil, ráiteas amháin i ngach iarraidh, agus a chuireann na treoracha sa ráiteas sin i bhfeidhm láithreach bonn roimh dhul ar aghaidh don chéad ráiteas eile. Mar sin, ní hionann é is tiomsaitheoir, a dhéanann seiceáil ar is a aistríonn an cód iomlán foinseach go dtí tacar treoracha i dtreoirchód (an cód aidhme).


Leispiachas.
Aomadh is feidhmiú gnéasach idir mná, a fhágann fir amach mar phairtnéirí gnéasacha. Cosúil le hómaighnéasachas fireann, is ábhar é atá ag éirí níos polaitiúla le blianta anuas, nasctha go minic le feimineachas.


Leith uisce.
Planda beag ilbhliantúil feoiliteach ascaideach, dúchasach don leathsféar thuaidh agus sléibhte Mheiriceá Theas. Na duilleoga i gcnota, ubhchruthach, fillte isteach rud beag. Na bláthanna aonair ar ghas gan duilleog, démhaothánach sporach, bán, liathchorcra nó vialait. Gabhtar feithidí ar chumhdach greamaitheach na nduilleog, scuabtar iad d'imill na nduilleog ag an mbáisteach, filleann na himill sin, táltar einsímí díleáite orthu, ionsúitear na torthaí, agus ar deireadh osclaíonn na duilleoga arís.


Léitheoir optúil carachtar.
Meaisín atá in ann téacsanna caighdeánacha a léamh isteach i ríomhaire le cabhair teicníochtaí optúla is ríomhaireachta.


Leithphéisteanna.
Fíleam ainmhithe leata, cosúil le péisteanna, ina bhfuil grúpaí seadán (na péisteanna ribíneacha is na púcháin) agus ainmhithe a mhaireann go neamhspleách (na plánáraigh).


George Edouard Lemaître.
Réalteolaí a rugadh i Charleroi na Beilge ab ea an Moinsíneoir George Edouard Lemaître (17 Iúil 1894 – 20 Meitheamh 1966). Sagart Caitliceach agus ollamh le fisic ag an Université catholique de Louvain a bhí ann. As a shaothar a tháinig coincheap na hOllphléisce mar bhunús na Cruinne.


Philipp Eduard Anton Lenard.
Fisicí Gearmánach ab ea Philipp Eduard Anton Lenard (1862-1947). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1905 as a thaighde ar ghathanna catóideacha.


Pierre Charles L'Enfant.
Ailtire is dearthóir cathrach a rugadh i bPáras ab ea Pierre "Peter" Charles L'Enfant (9 Lúnasa 1754 – 14 Meitheamh 1825). Cónaí air i Meiriceá ó 1777 ar aghaidh. Ar chuireadh an Uachtaráin George Washington, dhear sé plean do phríomhchathair na Stát Aontaithe, eiseamláir chumasach do dhearadh cathracha as sin amach.


André Le Nôtre.
Bunaitheoir na garraíodóireachta pictiúrtha Francaí, a rugadh i bPáras ab ea André Le Nôtre (12 Márta 1613 – 15 Meán Fómhair 1700). Dhear sé na gairdíní i Versailles, agus leag amach Páirc Shéamais i Londain.


Heinrich Lenz.
Fisicí Gearmánach ab ea Heinrich Lenz (1804-1865). I 1833 fuair sé amach go ritheann sruth leictreach sa treo ceart chun cur i gcoinne foinse an ionduchtaithe. Tugtar "dlí Lenz" air seo. Coisceann an dlí seo ar mheaisín leictreach gluaiseacht gan stad. Is é bunús an fhéinchóirithe i mótair leictreacha. Murach sin, d'fhéadfaí meaisíní síorghluaiseachta a thógáil.


Leolach.
Planda ilbhliantúil a fhásann 60 cm ar airde, dúchasach don Eoraip agus tuaisceart artach Mheiriceá. Na duilleoga íochtaracha fadghasach bosach le 3-5 mhaothán. 3 mhaothán an-fhiaclach ar fad ar na duilleoga ar an ngas. Na bláthanna cruinn, 2-3 cm ar leithead, le suas le 10 seipeal cuartha isteach, buí, cosúil le peitil.


Leonadh.
Gortú d'alt gan briseadh ná díláithriú na gcnámh. Tarlaíonn sé de ghnáth de bharr gluaiseachta casta ionas go stróictear ballnaisc is teannáin.


Leonaidí.
Cith dreigí a bhíonn le feiceáil timpeall 17 Samhain gach bliain. Mórthaibhseach thar an ngnáth gach 35 bliain, agus na mílte in aghaidh na huaire le feiceáil. Iontach amach is amach i 1966 is 2001, agus is gá fanúint go dtí 2036 don chéad taispeantás mór eile.


Lepenski Vir.
Coilíneacht bheag réamhstairiúil d'fhiagaithe/iascairí/cnuasaitheoirí ar bhruacha na Danóibe ag Mám na nGeataí Iarainn sa tSeirb. Fuarthas 7 bpas cónaithe ann, agus suas le 136 foirgneamh ó timpeall 6500-5500 RC ó tosaíodh ar an tochailt sheandálaíoch i 1965. Go suntasach, fuarthas 53 dealbh gaineamhchloiche d'ainmhithe is daoine, cuid acu teibí agus cuid eile níos léirithe, an dealbhóireacht cuimhneacháin is ársa san Eoraip.


Pierre Lescot.
Ailtire Athbheochana a rugadh i bPáras ab ea Pierre Lescot (c 1515-1578). Ba é an Louvre a shárshaothar, agus thóg sé sciathán de as an nua.


Ferdinand Marie Lesseps.
Innealtóir a saolaíodh i Versailles na Fraince ab ea Ferdinand Marie Lesseps (1805-1894). I 1854 thosaigh sé ar na pleananna do Chanáil Suais, a tógadh i 1859-1869. I 1881 thosaigh sé ar a scéim do Chanáil Phanama, ach níor éirigh leis í a chríochnú.


Louis Le Vau.
Ailtire a rugadh i bPáras ab ea Louis Le Vau (1612-1670). Ba mharc tábhachtach i stair ailtireacht na Fraince a dhearadh i gcomhair Vaux-le-Vicomte (1657-1661) a rinne sé i gcomhar le Le Nôtre agus an péintéir Le Brun. Chomhoibrigh an triúr ar Versailles tar éis 1661.


Urbain Le Verrier.
Réalteolaí a saolaíodh i St Lô na Fraince ab ea Urbain Jean Joseph Le Verrier (11 Márta 1811 – 23 Meán Fómhair 1877). Rinne sé staidéar ar fhithisí na bpláinéad, agus i 1846 réamhinis go raibh leithéid Neiptiúin ann sula bhfacthas an pláinéad.


Rita Levi-Montalcini.
Néarfiseolaí a rugadh in Torino na hIodáile ab ea Rita Levi-Montalcini (22 Aibreán 1909 – 30 Nollaig 2012). Rinne sí taighde ina seomra codlata ar dtús ar néarashutheolaíocht an scalltáin. Agus í sna Stáit Aontaithe tar éis 1947 ag obair le Stanley Cohen, d'fhionn sí fachtóir fáis na néaróg. Bhuaigh siad Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1986 as. Ise an chéad duaiseoir Nobel dár shlánaigh céad bliain. Ina hárasán sa Róimh a d'éag sí in aois a 103 bliana.


Edward Lewis.
Bitheolaí a rugadh i Wilkes-Barre, Pennsylvania ab ea Edward B. Lewis (1918-2004). I 1995, le Christiane Nüsslein-Volhard is Eric Wieschaus, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis as a thaighde ar na bealaí a rialaíonn na géinte forbairt is luathfhás sa suth daonna.


Gilbert Newton Lewis.
Ceimicí fisiciúil a rugadh i Weymouth, Massachusetts ab ea Gilbert Newton Lewis (1875-1946). Ceannródaí i bhfeidhmiú phrionsabail is mhodhanna oibre na fisice sa cheimic, agus dhírigh sé cuid mhaith dá thaighde ar eagar na leictreon sna scealla timpeall ar núicléis adamh.


Meriwether Lewis.
Taiscéalaí a saolaíodh i Charlottesville, Virginia ab ea Meriwether Lewis (18 Lúnasa 1774 – 11 Deireadh Fómhair 1809). Ina chomhcheannaire le William Clark ar an gcéad aistear rathúil fillte trasilchríochach thar tír trasna na Stát Aontaithe ón Aigéan Atlantach go dtí an tAigéan Ciúin (aistear Lewis is Clark, 1804-1806).


Crúsca Leyden.
An chéad ghaireas a ceapadh chun lucht leictreach a stóráil. Ceapadh in Ollscoil Leyden san Ollainn é i 1746. Crúsca gloine atá ann, clúdaithe taobh istigh is amuigh le scragaill miotail a gceanglaítear an scragall istigh le slat miotail tríd an stopallán inslithe. Dhéantaí an crúsca a luchtú le gineadóir leictreastatach de ghnáth. Luathfhoirm den toilleoir.


Cealla Leydig.
Cealla eincríneacha a fhaightear in uirí an veirteabraigh, agus gá leo i gcomhair na speirmeacha a chruthú is na tréithe fireanna tánaisteacha gnéasacha a fhorbairt is a choinneáil. Tugtar "cealla scáineacha" orthu freisin. Suite idir na feadáin iompartha seamhain. Is é téististéarón an príomh-hormón a thálann siad, ar andraigin chumasach é, agus athraíonn a spriocorgáin é chuig hormón níos cumasaí fós, déhidritéististéarón.


Liagán greanta.
Sa Ghréig ársa, cloch dhronuilleogach ina seasamh díreach suas is í snoite nó greanta. D'úsáidtí é mar leac uaighe, cloch teorann, nó clár buan fógraí i gcomhair dlíthe nó cáipéisí poiblí.


Siorc ceann casúir.
Liamhán mór gníomhach, dúchasach don fharraige thrópaiceach is mheasartha, gar don chladach. A cheann leacaithe, agus maothán leathan ar an dá thaobh. Meastar go gcuireann siad seo lena inbheartaitheacht. A shúile is a phollairí scartha i bhfad amach ó chéile. Speiceas amháin san Atlantach trópaiceach, an liamhán mór ceann casúir, atá suas le 6 m ar fhad.


Lián.
Feiste a úsáidtear i longa agus eitleáin, den chuid is mó, chun fuinneamh rothlaithe an innill a mhalartú ina shá leanúnach chun tosaigh is ea lián. Chuige seo cuirtear 1-4 eiteog ar an lián, ag radú amach sa phlána ceartingearach ón mol lárnach, gach eiteog le trasghearradh aereiteoige. De réir mar a rothlaíonn an lián, luasghéaraítear an t-uisce (i gcás na loinge) nó an t-aer (i gcás an eitleáin) ar gcúl, rud a ghineann frithfhórsa chun tosaigh. Is sá nó fórsa tiomána an fórsa deireanach seo a tharchuirtear don soitheach.


Liathán.
Suíomh an liatháin sa cholainn dhaonna
Íomhá laparascóip de liathán daonna
Orgán bog íogair, réasúnta inghluaiste, is ea an liathán ar feidhm dó baictéir, prótasóin agus páirteagail nach bhfuil beatha iontu a ghlanadh amach as an gcolainn. Milleann sé cealla dearga fola, agus meitibilíonn iarann, saill is próitéiní. Faoi chosaint chás na n-easnacha ar an taobh clé den cholainn i dtreo na meánlíne ar chúl. Ní féidir é a bhrath ón taobh amuigh muna mbíonn sé ata suas le 3 oiread a mhéide normálta. Faigheann sé soláthar fola mór ón aorta, agus feidhmíonn mar thaiscumar chun gur féidir fuil a thabhairt ar ais don imshruthú ginearálta nuair is gá é. Is féidir é a bhriseadh le buillí láidre don chuid íochtarach ar clé den chás tóracsach. Má tharlaíonn a leithéid, cuireann sé fuil go trom, agus is gá é a thógaint amach go tapa nó líonfaidh an cuas boilg le fuil is gheobhaidh duine bás go tapa. Má chailleann duine fásta a liathán, ní tharlaíonn aon drochiarmhairtí dó de ghnáth.


Liathlus.
Planda cumhra ilbhliantúil a fhásann 120 cm ar airde, dúchasach do chuid mhaith réigiún measartha. Na duilleoga roinnte go domhain, dúghlas ar barr agus airgeadach le ribí lomracha faoina mbun. Na bláthchinn scothdhearg/donn, líonmhar ach suarach, brúite ar ghais fhada dhuilleacha. Úsáidtear na duilleoga óga mar bhlastán ar ghé, lacha agus muiceoil.


Willard Frank Libby.
Ceimicí a rugadh i nGrand Valley, Colorado ab ea Willard Frank Libby (1908-1980). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1960 as a shaothar in úsáid carbón-14 chun dátú i seandálaíocht, geolaíocht, geoifisic agus earnálacha eile eolaíochta.


Licéar.
Biotáille, driogtha ó ghráinne de ghnáth, measctha le síoróip is torthaí, luibheanna nó spíosraí chun boladh is blas láidir a insileadh ann. Bíonn toilleadh mór alcóil i licéir, agus óltar iad mar dheochanna beaga tar éis béile. Is licéir iad Cointreau, Bénédictine, Chartreuse, Cherry Heering, Tia Maria agus Drambuie.


Réadlann Lick.
Réadlann ar Shliabh Hamilton gar do San Jose i gCalifornia. Dhá phríomhtheileascóp inti: teileascóp athraonta 91 cm ar trastomhas (1888), a bhfuil James Lick (1796-1876), a mhaoinigh an réadlann ar dtús, adhlactha ag a bhun, agus teileascóp frithchaiteach (scáthánach) atá 3 m ar trastomhas (1959).


Justus Liebig.
Ceimicí a saolaíodh i nDarmstadt na Gearmáine ab ea Justus Liebig (1803-1873). Ollamh i nGiessen (1824-1852) agus München (1852-1873). Rinne sé taighde ar ghnéithe éagsula den cheimic orgánach, ainmhíoch is talmhaíochta. Shaothraigh sé modhanna nua anailíse cosúil le comhdhlúthadán Liebig, gaireas driogtha.


Lile.
Planda ilbhliantúil le bleib, déanta as duilleoga lannacha ata ag dul thar a chéile. Dúchasach do réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh. An gas ag dul suas go díreach, neamhghéagach le cuid mhaith duilleog caol ailtéarnach nó bíseach. 6 theascán mór foirceanta iombhlátha ar na bláthanna, go minic ar crochadh. Trumpa-chruthach de ghnáth. nó an t-iombhláth rollta ar gcúl, cosúil le caipín Turcaigh. An-chuid dathanna, ach bán den chuid is mó, agus buí go dtí dearg is corcra, go minic ballach. Na staimíní fada ag gobadh amach. I gcuid mhaith saghsanna, tá na bláthanna an-chumhra.


Lile na Cásca.
Planda ilbhliantúil le gas méith, dúchasach don Afraic Theas, a tugadh isteach in an-chuid tíortha eile. Na duilleoga mór, ar chruth rinn saighde, snasta. An bláth foirmithe as spáideog bhuí shorcóireach, timpeallaithe le truaill. An spáidín bán 15 cm ar fhad.


Lile na ngleanntán.
Planda ilbhliantúil a fhásann 20 cm ar airde, dúchasach don Eoraip is an Áise. Ríosómach. Na duilleoga ubhchruthach agus i bpéirí, na gais mar a bheadh i dtruaill, an bláthra caol aontaobhach, na bláthanna bána cúmhra ag cromadh ina gcloig chruinne le 6 mhaothán gearr, na caora dearg. Saothraítear í mar mhaisiúchán agus foinse cumhráin.


Otto Lilienthal.
Ceapadóir aerloingseoireachta a rugadh in Anklam na Gearmáine ab ea Otto Lilienthal (23 Bealtaine 1849 – 10 Lúnasa 1896). Rinne sé staidéar ar eitilt na n-éan chun meaisíní eitilte níos troime ná an t-aer a thógáil, cosúil le dearthaí éanfhir da Vinci.


Limfe.
Leacht fíochánach glan gan dath a chuimsíonn próitéiní, uisce agus ábhair eile a dhíorthaítear as an bhfuil, a iompraítear i gcóras soitheach le ballaí tanaí, neamhspleách ar an gcóras imshruthaithe. Taoscann sé ó spáis idircheallacha fhíocháin na colainne ar ais isteach sa chóras fuileadán trí shoithigh a fholmhaíonn isteach sna féitheacha fochlabhacha. Cuimsíonn sé limficítí chun orgánaigh ionfhabhaithe a scrios freisin, agus tar éis béile, geireacha (ionsúite ón stéig) le hiompar don chóras imshruthaithe fola.


Limfeagranalóma veinéireach.
Galar a tharchuirtear go gnéasach. Baictéar atá cosúil le víreas is bun leis, Chlamydia trachomatis. Tarlaíonn othrais ar na baill ghiniúna agus borradh na nód limfeach a thaoscann bunionad an ionfhabhtaithe. Éiríonn le frithbheathaigh mar chóireáil.


Limficít.
Saghas cill bhán fola ar leith (leocaicít) a bhíonn i láthair sa bhfuil, na soithigh limfeacha, agus fíocháin eagraithe liomfóideacha (an liathán, na nóid limfeacha, mar shampla). Rangaítear na limficítí mar limficítí B (cealla B) a dhíorthaítear ó smior na gcnámh, agus limficítí T (cealla T) a dhíorthaítear ón tímeas. Aibíonn limficítí B sa smior, agus cuimsíonn siad na hábhair a chruthaíonn cealla an phlasma, táirgtheoirí na n-antashubstaintí. Aibíonn limficítí T sa tímeas ó chealla réamhtheachtaire a rinne imirce ó smior na gcnámh, agus a fhéadfaidh cabhrú (cealla T cabhraithe) nó cosc a chur (cealla T coiscthe) le cealla T. Cuimsíonn limficítí T réamhtheachtairí cealla T cíteatocsaineacha freisin, a mharaíonn cealla atá ionfhabhtaithe le víris go díreach, gan aon antashubstaintí a bheith i gceist. An uireasa imdhíonach a fheictear in ionfhabhtú le SEIF, de réir dealraimh, éiríonn sí thar aon rud eile ó chailliúint cealla T cabhraithe de bharr ionfhabhtú roghnach cealla T ag an víreas agus a scrios iarmharach.


Thomas Linacre.
Portráid de Thomas Linacre, is dócha
Lia, scoláire agus duine den chléir a saolaíodh i gCanterbury Shasana ab ea Thomas Linacre (c 1460 – 20 Deireadh Fómhair 1524). Ina lia do na ríthe Anraí VII is VIII. Bhunaigh sé Coláiste Ríoga na Lianna i Londain.


James Lind.
Lia a rugadh i nDún Éideann ab ea James Lind (1716-1794). Rinne sé taighde ar chásanna scorbhaigh ar bord long, agus ghnóthaigh cáil as a mholadh do chabhlach na Breataine torthaí is súnna citris a riaradh ar na mairnéalaigh, beart a chuir deireadh leis an ngalar ina measc. Chuir sé tús le próisis chun míolta cnis a bhaint de mhairnéalaigh, longa otharlainne, agus driogadh sáile chun uisce inólta a sholáthar amuigh ar an bhfarraige.


Charles Lindbergh.
Eitleoir a rugadh i nDetroit, Michigan ab ea Charles Augustus Lindbergh (2 Feabhra 1902 – 26 Lúnasa 1974). Rinne sé an chéad eitilt aonair thrasatlantach, ó Nua-Eabhrac go Páras i 1927 sa mhonaphlána "The Spirit of St. Louis".
Rinne a gharmhac Erik Lindbergh an eitilt chéanna ina aonar i 2002.
Fuadach.
Fuadaíodh a mhac óg ar an 1 Márta 1932. Maraíodh é.
Feach freisin.
"gníomh gaisce dásachtach", "Daredevil Lindbergh" (Standard J-1)


Líne dhíreach.
Sa gheoiméadracht, líne a tharraingítear ionas gurb ionann, má bhíonn na 3 phointe P, Q is R ar an líne, claonadh PQ agus claonadh QR. Sa gheoiméadracht Chairtéiseach, is féidir cothromóid líne dírí a scríobh sa bhfoirm ax + by + c = 0, nó y = - (a/b) x-(c/b) sa chás gur tairisigh iad a, b is c.


Línéadach.
Snáithe agus fabraic, déanta as snáithíní lín, atá in línéadach. Meastar gurb é an fhabraic is luaithe a rinneadh as plandaí. Rinneadh línéadach san Éigipt ársa, agus thug na Rómhánaigh saothrú lín is déanamh línéadaigh don Bhreatain. Is mín láidir lonrach iad líon is línéadach, agus iad faiseanta fós, bíodh is go bhfuil sé deacair cúram ceart a thabhairt dóibh.


Lintile.
Planda bliantúil fosaithe nítrigine, a fhásann timpeall 40 cm ar airde. Na duilleoga cleiteach le 3-8 péire duilleoigíní dronuilleogacha, ag críochnú mar theannóg. Na pisbhláthanna bán le féitheacha liathchorcra, 1-3 cinn díobh ar ghas fada. Na cochaill dronuilleogach le síol teasc-chruthach nó dhó. Ní fios cad as an planda, ach saothraítear é leis na cianta mar bhia-phlanda. Cuid mhaith próitéine sna síolta (iad flannbhuí, donn nó glas), na lintilí.


Líocha.
Ábhair datha. Sa bhitheolaíocht, ábhair a thugann dath d'fhíocháin. Sa tionscal, ábhair a thugann dath is teimhneacht do phéinteanna, plaistigh, agus ábhair eile a mbíonn siad easraithe tríothu. Ní mór go mbeidh lí cobhsaí a dhóthain, agus frithsheasmhach i gcoinne ionsaithe solais is ceimicí.


Líocra.
Snáithín leaistiméireach saorga a d'fhionn comhlacht DuPont. Is féidir leis filleadh ar a bhunfhad fiú má shíntear 600% thairis é. Is snáithín polúireatáin é atá roinnte i dteascáin, a fheidhmíonn mar a bheadh snáithe leanúnach amháin ann, ach le fírinne is burla mionfhiliméad é. Is é a struchtúr teascánach móilíneach a thugann na hairíonna sínte dó. Cuingrítear i gcónaí le snáithíní eile é chun ábhar a dhéanamh.


Liocras.
Planda ilbhliantúil a fhásann 1 m ar airde, dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa agus iarthar na hÁise. Ríosóim dreaptha aige. Na duilleoga cleiteach, le 9-17 duilleoigín dronuilleogach/ubhchruthach. Na pisbhláthanna scothbhán/vialait i mbláthraí cosúil le spící ar ghais fhada. Saothraítear go minic é mar is foinse liocráis a fhréamhacha, ábhar a úsáidtear go híocshláinteach agus mar chomhábhar i milseogra.


Líogar.
Ball de chlann na gcat, toradh ar chúpláil leoin fhirinn le bantíogar. Tugtar "tíogon" ar ghin tíogair fhirinn is banleoin.


Liomfóma neamh-Hodgkin.
Is é atá i gceist le liomfóma neamh-Hodgkin prolaiféarú urchóideach ceall liomfóideach, na limficítí de ghnáth. Cumascann an riocht le leoicéimí limficíteacha.
Cosúil le galar Hodgkin, tagann an riocht chun solais mar nóid limfeacha gan phian. Ach i gcomparáid le galar Hodgkin, bíonn claonadh ag na liomfómaí seo a bheith níos forleithne nuair a fheictear iad den chéad uair, agus bíonn an phrognóis níos measa.


Líon (planda).
Planda caol ceartingearach bliantúil a fhásann 60 cm ar airde. Na duilleoga caol. Na bláthanna líonmhar gorm, timpeall 3 cm ar leithead, le 5 pheiteal leata. Is capsúl le cuid mhaith síolta an toradh. Ní fios cérb as dó, ach fástar é ar fud na réigiún measartha is fothrópaiceach i gcomhair snáithíní lín don línéadach, agus ola rois ó na síolta.


Líon damháin alla.
Itheann agus athdhéanann an damhán alla a líon gach lá tais, díreach roimh bhreacadh an lae. Athshúnn an líon uisce ón aer tais, agus ceaptar gur chun uisce a fháil a itheann an damhán é. Le linn aimsire tirime, ní bhíonn fonn air é a ithe leath chomh minic. Ní bhíonn fáil aige ar uisce ó aon fhoinse eile ach ón gcreach a ghabhann sé ann. Ní fhagann sé é, agus bíonn ag faire air an t-am ar fad. Airí eile de chuid an lín is ea go bhfuil dhá shaghas tointe síoda ann: tointí láidre dolúbtha a fheidhmíonn mar chreatlach an struchtúir, agus tointí insínte ar féidir iad a shíneadh faoina 4 ar a laghad, a dhéanann an líon gafa ina ngreamaítear an chreach. Tá tugtha faoi deara gur láidre téada damháin alla ná an Kevlar a úsáideann saighdiúirí is póilíní mar bhunábhar i ndéanamh éadaí piléardhíonacha. B'fhéidir go mbeidh éadaí piléardhíonacha, paraisiúit agus criosanna sábhála níos fearr le fáil más féidir líonta damháin alla a shaothrú chuige sin.


Líonra breisluacha.
Líonra ríomhaire a sholáthraíonn áiseanna sa bhreis ar chumarsáid shimplí sonraí. Mar shampla, féadfaidh rochtain éasca ar ríomhairí in eagraíochtaí cosúil le bainc, comhlachtaí gnó, siopaí, is eile a bheith ina leithéid. Caite i gcártaí anois le teacht an Idirlín.


Líonra cathrach.
Líonra logánta a chlúdaíonn cathair iomlán nó cuid mhór di. Tá an tIdirlíon tar éis teacht in ionad na gcóras seo den chuid is mó, ach úsáidtear a leithéid fós sa líonra cábla teilifíse, ar féidir teileachumarsáid sa dá threo a dhéanamh leis.


Líonra digiteach de sheirbhísí iomlánaithe.
Seirbhís a chuireann údaráis teileafóin ar fáil chun gur féidir cumarsáid gutha is sonraí a dhéanamh ar an líne chéanna ("ISDN" i mBéarla). Is féidir teachtaireachtaí gutha a iompar ar an dóigh chéanna le tarchur sonraí. Cuirtear áiseanna ar fáil chun íomhánna teilifíse a tharchur freisin, ach ar chaighdeán meánach.


Líonra néarógach.
Eagar ríomhairí atá nasctha le chéile ar bhealach a dhéanann aithris ar ghníomhaíocht na hinchinne. Déanann na ríomhairí ar leith gnóthaí ar leith, agus cuireann a dtorthaí le torthaí na ríomhairí eile le toradh iomlánaithe a thabhairt.


Líonra poiblí lasctheileafón.
Líonra comhghnásach teileafóin a sholáthraíonn údaráis phoiblí is comhlachtaí i gcomhair teileachumarsaíd gutha ("PSTN" i mBéarla). In úsáid ar feadh na mblianta freisin i gcomhair teileachumarsáid sonraí idir ríomhairí ach móideimí a bheith ag an dá chustaiméir. Bhí de mhíbhuntáiste leis gur ghá íoc as an líne teileafóin ar feadh an ama a bheadh sí gafa, bíodh is nach mbeadh sonraí á dtarchur ach ar feadh giotaí beaga den am sin. Tá córais bunaithe ar lascadh paicéad tagtha chun cinn leis an míbhuntáiste seo a leigheas.


Líonra spáis dhomhain.
Córas teileachumarsáide is rianaithe de chuid NASA chun spásárthaigh idirphláinéadacha a stiúradh. Tá stáisiúin ag áiteanna atá scaipthe go maith thar dhromchla an Domhain (Goldstone California, Canberra na hAstráile, is Maidrid na Spáinne) chun gur féidir cumarsáid leanúnach a choinneáil le cuid ar bith den Ghrianchóras. I ngach stáisiún tá aeróg amháin 70 m ar trastomhas agus dhá aeróg 34 m ar trastomhas atá in ann teileachumarsáid chomhuaineach sa dá threo a dhéanamh le spásárthach chomh fada amach le fithis Neiptiúin.


Lionsa (optaic).
Is féidir lionsaí a úsáid chun solas a díriú
Is éard is lionsa ann ná gléas optúil thrédhearcach tarchurach, a théann i bhfeidhm ar fhócas ga solais trí athraonadh. Bíonn lionsa simplí comhdhéanta d'ábhar amháin, bíodh is go mbíonn comhlionsa comhdhéanta de roinnt lionsaí simplí (eilimintí), go hiondúi ar feadh aise coitinne. Déantar lionsaí as ábhair thrédhearcacha, mar shampla gloine, meilte agus snasaithe go dtí cruth atá ag teastáil. Is féidir le lionsa solas a dhíriú chun íomhá a cruthú, murab ionann agus priosma, a athraonann solas gan fócasú. Gléasanna den chineál céanna a athraonann radaíocht, seachas solas infheicthe, tugtar lionsaí orthu freisin, a leithéid agus lionsaí micreathonnta nó lionsaí fuaimiúla. Is féidir le dhá gha chomhthreomhara solais tríd an lionsa a inréimniú le fócasú ag pointe, nó a eisréimniú, ag brath ar chruth an lionsa.
Tagann an focal lionsa ón ainm Laidine ar an lintile ("Lens culinaris"), toisc go mbíonn cruth cosúil leis an lintile ag lionsa dúbailte-dronnach. Is é géineas na bplandaí lentile ná "Lens", agus is é an speiceas is coitianta a itear ná "Lens culinaris". Tugann an planda seo a ainm d'fhigiúr geoiméadrach freisin.
Is é an an lionsa Nimrud an déantán réamhstairiúil is sine, ag dul siar 2700 bliain (7ú haois RC) go dtí aimsir na hAisiriaigh ársa. Mhol David Brewster go bhféadfadh sé a bheith in úsáid mar ghloine formhéadúcháin, nó mar dhó-gloine chun tinte a thusnú trí sholas a dhíriú ón ghréin. Tá luath thagartaí eile ann faoi fhormhéadú i bhfad siar go dtí iairiglifí na hÉigipte Ársa, san 8ú haois RC, a thaispeáint " lionsaí meinisceala simplí déanta as ghloine ".
Sainítear lionsa lena fhad fócasach (an fad idir an lár optúil agus príomhfhócas an lionsa). Is í an f-uimhir cóimheas thrastomhas an chró is an fhaid fhócasaigh. Úsáidtear lionsaí go forleathan in ionstraimí optúla, déshúiligh, teilgeoirí is ceamaraí, agus de ghnáth is as gloine a dhéantar iad, uaireanta as plaisteach.
A lens is a transmissive optical device that affects the focus of a light beam through refraction. A simple lens consists of a single piece of material, while a compound lens consists of several simple lenses (elements), usually along a common axis. Lenses are made from transparent materials such as glass, ground and polished to a desired shape. A lens can focus light to form an image, unlike a prism, which refracts light without focusing. Devices that similarly refract radiation other than visible light are also called lenses, such as microwave lenses or acoustic lenses.
Is lionsa gléas optúla transmissive a théann i bhfeidhm ar an fócas ar léas solais trí athraonadh. Is éard atá lionsa simplí de píosa amháin de ábhar, cé go éard lionsa cumaisc de roinnt lionsaí simplí (eilimintí), de ghnáth ar feadh ais coiteann. Lionsaí atá déanta as ábhair thrédhearcacha, mar shampla gloine, talamh agus snasta le cruth atá ag teastáil. Is féidir le lionsa fócas solas chun foirm an íomhá, murab ionann agus priosma, a refracts solas gan díriú. Gléasanna a refract an gcéanna radaíocht, seachas solas infheicthe a dtugtar freisin lionsaí, cosúil le lionsaí MICREATHONNACH nó lionsaí fuaimiúla.


Lionsa ilfhócasach.
Lionsa ar féidir an fad fócasach a athrú chun méid na híomhá a athrú. I gcontrárthacht le lionsa géarardaithe, ní fhanann an focasú géar sa phróiseas seo agus bíonn gá le hathfhócasú ina dhiaidh. Bíonn oibriú feabhsaithe le fáil ó lionsaí ceamara atá ilfhócasach, ach luas oibrithe laghdaithe. Ní lionsaí géarardaithe i gceart a bhíonn i dteilgeoirí sleamhnán ach lionsaí ilfhócasacha.


Lionsa imtharraingteach.
Feiniméan a éiríonn as teoiric na coibhneasachta ginearálta, a réamhinsíonn go dtaistealaíonn solas ar chonair chuartha nuair a théann sé gar do réad maisiúil. Mar sin, is féidir go mbeidh réaltraí in ann solas ó réada níos faide amach ar an amharclíne chéanna a fhócasú. Braitheadh an iarmhairt seo timpeall ar réaltraí áirithe ollmhóra agus braislí réaltraí.


Lionsa leathanuillinne.
Lionsa le réimse leathan san uillinn glactha, ní hionann is an gnáthlionsa a bhíonn feistithe i gceamara. Bíonn a fhad fócasach níos lú ná trasnán an scannáin a bhíonn in úsáid sa cheamara. Sa ghnáthlionsa bíonn uillinn glactha timpeall 52°, i lionsa leath-leathanuillinne 55-65°, i lionsa leathanuillinne 65-80°, agus i lionsa fíorleathanuillinne 80-110°.


Lionsa súil éisc.
Dearadh ar leith lionsa, le taobh tosaigh mór cuarach, cosúil le súil éisc. Bíonn uillinn an-mhór radhairc aige, suas le 180° nó fiú 220°. Is féidir é seo a dhéanamh trí fhaillí a dhéanamh i gceartú optúil don díchumadh cuarlíneach sa lionsa, ionas go mbíonn línte san íomhá shainiúil cuartha go láidir in ionad a bheith díreach. Baineann úrnuacht leis na híomhánna, agus bíonn feidhmeanna acu san eolaíocht, in íomhanna de na scamaill sa spéir iomlán, mar shampla.


Lionsa tadhaill.
Teasc phlaisteach a oiriúnaíonn do thosach na súile, a úsáidtear chun an radharc a cheartú, díreach mar a dhéanann spéaclaí. Is féidir lionsaí tadhaill daite a úsáid chun dath dealraitheach súile a athrú ar chúis chosmaideach nó amharclannach. Cuireadh ar fáil den chéad uair iad sna 1930idí. Ba lionsaí scléaracha nó haipteacha a chlúdaigh tosach íomlán na súile na feistí luatha. Is lú ar fad na lionsaí nua-aoiseacha, lionsaí coirneacha a chlúdaíonn réigiún daite na súile (an t-inteachán) amháin. Tá lionsaí crua is boga ar fáil, le hairíonna difriúla maidir le feabhsú an radhairc, coinneáil, fad caite, compord, caothúlacht is fo-iarsmaí. Is as polaimeitilmeataicrioláit (PMMA, peirspéacs) a dhéantar cuid mhaith de na lionsaí crua. Tá lionsaí crua eile ann, a dhéantar as ceallalós aicéatáit bútaráit (CAB), a ligeann ocsaigin isteach don tsúil, agus tugtar "lionsaí righne gásthréscaoilteacha" orthu. Déantar na lionsaí boga as hiodrocsa-eitilmeataicrioláit, plaisteach a chuimsíonn uisce, atá cosúil le glóthach.


Lionsa teileafóta.
Lionsa ceamara le fad fócasach an-fhada, ach toisí iomlána atá réasúnta gearr, ionas go dtugann sé formhéadú níos mó ar uillinn theoranta radhairc. I gceamaraí grianghrafadóireachta 35 mm, is gnách faid fhócasacha 100-300 mm, ach go minic i gcásanna áirithe, in obair nuachta, spóirt nó eolaíocht an nádúir, úsáidtear faid 500-1,000 mm.


Liopáis.
Einsím a spreagann dianscaoileadh na dtríglicrídí (eistir na n-aigéad sailleach) ina n-aigéid shailleacha is gliocról. Mar shampla, cuireann an liopáis phaincréasach a tháltar isteach sa dúidéanam dianscaoileadh na saille cothaithe ar aghaidh.


Liopardchat.
Ball de chlann na gcat, atá dúchasach d'oirthear na hÁise agus na hoileáin amach ón gcósta ansin é an Liopardchat. An cat fiáin is coitinne in oirdheisceart na hÁise. Dath éadrom air, barra dorcha is spotaí. Áitríonn sé coillearnach, agus itheann mamaigh bheaga, éin, péisteanna, is éisc. Snámhann sé go maith.


Liopardrón.
Fíor-rón Antartach is ea an liopardrón, a bhíonn seang le ceann gobach. Dúliath ar barr, éadrom faoina bhun le spotaí dorcha. Maireann sé ar imeall an oighearshlaoda. Itheann sé piongainí den chuid is mó, á gcroitheadh as a gcraiceann roimh ré. Itheann sé róin eile, éisc is splíonach freisin. An t-aon rón a bhfuil an baineannach níos mó ná an fireannach. Tugtar "liopard na farraige" air freisin.


Liotáirse.
PbO, ocsaíd luaidhe (II), ábhar datha geal buí a úsáidtear i bpéinteanna.


Lipéadú bia.
Lipéad ionannaithe a bheith ar bhia, a chuireann in iúl an t-earra, déantúsóir, meáchan, breiseáin a cuireadh leis, agus príomhshonraí cothaitheacha. Is éasca é seo a dhéanamh le bianna pacáilte. Le bianna úra, cosúil le feoil, iasc, torthaí is glasraí, cuirtear an t-eolas seo taobh leis an taispeántas nó ar bhileoigín.


Lipeapróitéin ard-dlúis.
An colaistéaról fabhrach a fheidhmíonn chun colaistéaról ísealdhlúis a ghlanadh amach as imshruthú na fola agus na hartairí a chosaint ar dheascadh scléaróis artairigh.


Lipeapróitéin ísealdlúis.
An colaistéaról mífhabhrach a fheidhmíonn chun deascadh scléaróis artairigh a dhéanamh taobh istigh de na hartairí, rud a mhéadaíonn priacal galair croí don duine.


Lipizzaner.
Pór capall a forbraíodh i Lipizza na Slóivéine (na hOstaire ag an am) sa 16ú céad ón gcapall Andalúiseach. 1.5-1.6 m ar airde, liath nó donn éadrom. Cáiliúil mar chapall bán na Víne, a n-úsáidtear na staileanna sa Scoil Mharcaíochta Spáinneach ansin.


Hans Lippershey.
Líomhadóir Ollannach lionsaí, a rugadh i Wesel na Gearmáine ab ea Hans Lippershey (c 1570-1619). Luaitear é mar cheapadóir an teileascóip de bhrí gur tháirg sé ionstraim do rialtas na hOllainne i 1608 a bhí cosúil le teileascóp athraonta an lae inniu. Go luath ina dhiaidh sin rinne daoine eile ionstraimí den saghas céanna, Galileo ina measc.


Fra Filippo Lippi.
Péintéir reiligiúnda a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Fra Filippo Lippi (c 1406 – 8 Deireadh Fómhair 1469). Péintéir den Quattrocento a bhí ann. Is é a phríomhshaothar ballaí na córlainne in ardeaglais Prato, a thosaigh sé i 1452. I measc a shaothair níos déanaí tá cuid mhaith íomhánna de bhreith Chríost agus téamaí reiligiúnda eile.


Lir.
Gléas ceoil an-ársa le hathshonadóir, dhá ghéag, agus trasnán. Síntear 3-12 snáithe caoláin ó thosach an athshonadóra go dtí an trasnán, agus baintear tarraingtí beaga astu le figín. Bhíodh athshonadóir blaosc tortóige ar an lir chlasaiceach.


Liréan.
Tá dhá shaghas den éan cúthail Astrálach seo a itheann ón talamh ann: an liréan éachtach, agus liréan Albert. Na cosa fada. Eitlíonn sé go holc, ach ritheann go maith. Eireaball an fhireannaigh i gcruth lire. An léiriú is an ceol mórthaibhseach, ag aithris ar fhuaimeanna casta. Áitríonn sé foraoisí sléibhtiúla le lomáin charraigeacha, agus itheann inveirteabraigh bheaga.


Líseasóm.
Sac le scannán mórthimpeall air ina bhfuil cuid mhaith einsímí atá in ann ilghnéitheacht foshraitheanna a dhíleá. Faightear líseasóim taobh istigh de chealla, agus meastar go ndéanann coirpín Golgi iad. Baineann siad le díleá bianna agus scrios baictéar i gcealla bána na fola.


Lísisím.
Einsím atá i láthair i ndeora, seile, allas, bainne, tál na sróine, agus súlach gastrach. Milleann sí ballaí baictéar trina gcomhábhar polaishiúicríde a dhíleá.


Listéire.
Saghas baictéar, slatchruthach de ghnáth, nach bhfuil a n-ionad tacsanomaíoch soiléir fós. De réir cineáil, inghluaiste agus lascnaidí ag titim i ndiaidh a mullach mar ghluaiseacht shainiúil acu. Fásann siad go maith nuair nach bhfuil ach beagán ocsaigine ar fáil. Cuireann cineálacha díobh tús le bia-nimhiú.


Joseph Lister.
Máinlia a rugadh in Upton Shasana ab ea Joseph Lister (5 Aibreán 1827 – 10 Feabhra 1912). Thug sé antaiseipteáin isteach sa mháinliacht i 1865, rud a chuir réabhlóid na mainliachta nua-aoisí ar siúl.


Joseph Jackson Lister.
Ceannaí fíona is micreascópaí amaitéarach a rugadh i Londain ab ea Joseph Jackson Lister (11 Eanáir 1786 – 24 Deireadh Fómhair 1869). Shaothraigh sé bealach chun córais lionsaí a thógáil inar laghdaíodh go mór iomraill chrómatacha is sféarúla. I 1826 thóg James Smith micreascóp feabhsaithe de réir dearadh Lister, agus baineadh feidhm as an bhliain dár gcionn chun an chéad fhoilseachán inniúil iontaofa ar histeolaíocht a tháirgeadh. Toghadh é ina bhall den Chumann Ríoga i 1832. Athair do Joseph Lister ab ea Joseph Jackson Lister.


Liteagrafaíocht.
Teicníocht déantúsaíochta leathsheoltóra ina leagtar amach patrún micreachiorcad ar dhromchla slisne sileacain. Ar dtús, déantar maisc theimhneacha de na patrúin le próiseas grianghrafadóireachta le léas solais nó léas X-ghathanna. Is féidir na patrúin a dhéanamh i bhfad níos lú, agus mar sin dlús ciorcaid i bhfad níos mó a fháil, le X-ghathanna ná le solas. Ansin clúdaitear an tslisne le ciseal d'ábhar atá íogair do radaíocht leictreamaighnéadach, ar a dtugtar "friotán", cuirtear an masc anuas air sin, agus nochtaítear an dromchla do radaíocht ultraivialait nó X-ghathanna. Nuair a nítear an dromchla ansin le tuaslagán ceimiceach ar leith, glantar chun siúil na fairsingí den fhriotán a nochtaíodh, agus déantar patrún an chiorcaid sa chiseal friotáin. Ina dhiaidh sin is féidir sreabhán eitseála a chur i bhfeidhm ar an sileacan nó an ocsaíd sileacain atá sna rianta sa bhfriotán, agus an sileacan a dhópáil chun ciorcaid a dhéanamh. Ar deireadh, nuair atá an ciorcad críochnaithe, tar éis suas le 20 masc i ndiaidh a chéile a úsáid b'fhéidir, glantar an fuílleach friotáin chun siúil le ceimiceán. Tá bealaí eile fós ann ina mbaintear feidhm as léas leictreon chun an patrún nochtaithe a tharraingt ar an bhfriotán gan masc ar bith a úsáid, agus is féidir patrúin níos míne ar fad a bhaint amach. Mar seo a chuirtear comhtháthú an-mhórscála (VLSI) i gcrích.


Lítear.
Aonad toirte leis an tsiombail l. Shainmhínítí é tráth mar thoirt mais cileagram uisce ag a dhlús is mó faoi bhrú caighdeánach. Ach ó 1964 ní ghlactar leis an lítear mar aonad cruinn toirte, agus ní ceart é a úsáid i dtomhais chruinne. Is é an t-aonad cruinn toirte an méadar ciúbach, cothrom le 1,000 lítear, a bheag nó a mhór.


Litmeas.
Ruaim choimpléascach phlandúil a úsáideadh go traidisiúnta mar tháscaire pH. Bíonn sí dearg i dtuaslagáin aigéadacha, agus gorm i dtuaslagáin alcaileacha.


Litsí.
Crann síorghlas atá dúchasach don tSín. Na duilleoga cleiteach, na bláthanna bán réaltach. An toradh inite 2.5-4 cm ar fhad, ubhchruthach le craiceann tanaí faithneach cranrach dearg/donn a chlúdaíonn airil eabhartha mhéith agus síol aonair snasta donn le laíon bán milis timpeall air. Blas an airil inite rud éigin idir blas fíonchaor is mealbhacháin.


Liúsphéirse.
Iasc foghlach uisce locha is abhann in oirthear na hEorpa. Bán ar a thosach, liathghlas ar a dhroim. Tábhachtach sa trádáil is sa spórt. Ainm eile air is ea sandar.


Liúit.
Ís éard is liúit inti ná gléas ceoil Eorpach a thagann ón úide Arabach, in úsáid ón Meánaois go dtí an 18ú céad, a athbheodh sa nua-aois chun seancheol a sheinm. Colainn mhór phiorra-chruthach, fuaimchlár athshonadóra plánach, muineál leathan, méarchlár le cipíní méire do na snáitheanna caoláin, agus pionna-chlár socraithe go hingearach leis an muineál.
Faoin 16ú céad bhí 6 chúrsa snáitheanna stoptha air (is é sin, méaraithe ag an lámh chlé chun airdí éagsúla a dhéanamh). Cuireadh snáitheanna níos ísle oscailte (is é sin, ní raibh siad stoptha) leis níos déanaí. Baineann an seinnteoir na snáitheanna lena lámh dheas.


Humphrey Lloyd.
Fisicí turgnamhach a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Humphrey Lloyd (16 Aibreán 1800 – 17 Eanáir 1881). Rinne sé taighde ar optaic, agus d'fhionn saghas nua athraonta a tharlaíonn le criostal dé-aiseach (1832). Réamhinis William Rowan Hamilton an feiniméan seo ar bhonn teoiriciúil. I gcriostal mar seo, bíonn dhá ais nach dtarlaíonn dé-athraonadh sna treonna sin. Fuair sé go dtarlaíonn an dá shaghas athraonta chónaigh ar leith, ceann amháin ar gha solais ag teacht amach i bhfroim chóin fholaimh ag uillinn ionsaitheach as an gcriostal, an ceann eile ar gha ag dul isteach ag uillinn ionsaitheach don chriostal i bhfoirm chóin fholaimh taobh istigh de. Le Edward Sabine, shaothraigh sé ionstraim nua chun claonas agus déine an réimse mhaighnéadaigh dhomhanda a thomhas ag an am céanna. Bhunaigh sé réadlann mhaighnéadach i gColáiste na Tríonóide i 1838. Toghadh ina phropast ar an gcoláiste é i 1867.


Loc canála.
Bealach chun airde an uisce a athrú i gcanáil chun ligean di dul thar chnoic, agus do bháid dul thar bráid. I loc réimse, bíonn seomra is féidir a fholmhú nó a líonadh trí chomhlaí a oscailt nó a dhúnadh sna geataí ar an taobh íochtarach nó uachtarach mar is cuí, chun an leibhéal a dhéanamh cothrom leis an leibhéal íseal nó ard. De ghnáth, bíonn an geata íseal dúbailte agus dírithe in aghaidh an tsrutha chun go mbrúnn an t-uisce dhá thaobh an gheata le chéile. Is féidir gur geata singil an ceann uachtarach i loc beag, ach dúbailte i loic mhóra. Sna canálacha in Éirinn tógann na loic báid timpeall 21 m ar fhad is 2.1 m ar leithead. I gCanáil Phanama, áfach, tógann na loic soithigh an-mhóra mhórfharraige.


Lócaiste.
Aon cheann de chuid mhaith saghsanna dreoilín teaspaigh le timthriall dé-phasach beatha. Nuair nach mbíonn siad flúirseach, bíonn siad aonarach ina n-iompar agus dathanna duaithníochta orthu. Ach nuair a bhíonn siad an-fhlúirseach, éiríonn siad ildaite tréadúil, éiríonn ar saithe, déanann imirce, agus go minic déanann dochar tromábhal ar bharra is fásra nádúrtha. Is iad na príomhshaghsanna ná an lócaiste imirceach, lócaiste an fhásaigh, agus an lócaiste dearg.


Lochtanna criostail.
Neamhrialtachtaí i gcriostail atá foirfe rialta ar gach bealach eile. Cuid acu, cosúil le scoilteanna is asáitithe, cuireann siad isteach go mór ar airíonna meicniúla na gcriostal, á lagú. Cuid eile, cuireann siad isteach ar na hairíonna leictreacha (mar shampla, chun leathsheoltóirí a dhéanamh i gcomhair leictreonaice) nó tugann dathanna do na criostail, mar a dhéanann cróimiam i rúibín dearg.


Friedrich August Johannes Löffler.
Baictéareolaí a saolaíodh i bhFrankfurt an der Oder na Gearmáine ab ea Friedrich August Johannes Löffler (1852-1915). An chéad duine a d'aimsigh bachaillín na diftéire i 1884. D'fhionn sé an t-orgánach ba bhun le fothach is heiripseipealas muice i 1886, d'aonraigh an t-orgánach ba chúis le bia-nimhiú, agus i 1899 d'ullmhaigh an chéad vacsaín i gcoinne galar crúibe is béil.


Lóganchaor.
Hibrid thimpisteach an tsú craobh is na sméire duibhe is ea an Lóganchaor, timpiste a tharla i ngairdín an Bhreithimh Logan i gCalifornia, agus a ainmníodh as. Níl an tom chomh deilgneach le tom na sméire duibhe. Bíonn na torthaí cosúil le súnna craobh, ach níos mó géarbhlasta ná ceachtar de na tuismitheoirí. Saothraítear go forleathan é sna Stáit Aontaithe, sa Bhreatain is in Éirinn.


Logartam.
Cumhacht n ar gá uimhir a a ardú chun a bheith cothrom le huimhir eile, b. Is é sin, is é logartam b don bhun a ná an = b → loga b = n. Mar shampla, de bhrí gur 102 = 100, log10 100 = 2. Ón sainmhíniú seo, is léir gur inbhéarta ar an bhfeidhm easpónantúil an fheidhm logartamach. Is féidir airíonna na feidhme logartamaí a dhíorthú ó dhlí na séan. Ina measc tá log (a b) = log a + log b, agus log (a/b) = log a–log b. Bunaithe ar na hairíonna seo, baineadh úsáid fhorleathan as logartaim chun áireamh a dhéanamh roimh theacht chun cinn na ríomhairí. Tugtar "logartaim nádúrtha" nó "logartaim Napier" ar logartaim ar bhonn "e", agus úsáidtear an tsiombail ln dóibh. Úsáidtear an tsiombail lg do logartaim ar bhonn 10.


Lóibéilia.
Géineas an-mhór (415 speiceas) an-ilghnéitheach plandaí blátha is ea na lóibéilianna, ó phlandaí beaga bliantúla go dtí plandaí colúnacha mothallacha ilbhliantúla, a fhásann go dtí na méadair ar airde. Faightear beagnach gach áit iad ach na réigiúin thrópaiceacha is fhothrópaiceacha den Domhan Úr go háirithe. Na duilleoga simplí ailtéarnach. Na bláthanna casta 180°, de ghnáth dearg, gorm nó vialait, síogamorfach le 5 pheiteal cónasctha ag déanamh feadáin chuartha dhéliopaigh. Saothraítear an-chuid díobh mar mhaisiúchán. Bíonn siad i raon leathan gnáthóg, cuid mhaith díobh uisciúil, agus saghsanna fathachúla ar shléibhte ar leith in oirthear na hAfraice. Bíonn alcalóidigh mharfacha i gcuid acu. Tá ceann sa tSile a bhfuil a bholadh nimhiúil.


Loighic.
An eolaíocht a stiúrann gníomhú an réasúin ionas go n-oibreoidh sé go hordúil, go héasca, agus gan earráid, is ea loighic.
Modhanna.
Sa loighic dhéduchtach, déantar staidéar ar infeiris atá bailí (nó neamhbhailí) de thairbhe a struchtúr, beag beann ar a dtoilleadh. Tá an ráiteas Má tá A fíor, ansin tá B fíor bailí. Tá A fíor, mar sin tá B fíor, pé luachanna atá ag A is B, agus is bailí aon infeireas leis an struchtúr sin.
Tá dhá phríomhchuid sa loighic dhéduchtach bhunúsach.
Tá an staidéar ar infeireas déduchtach sínte thar an dá réimse seo chun loighic mhódúil (a phléann coincheapanna an riachtanais is na féidearthachta), loighic eipistéimeach (loighic eolais is creidimh), loighic il-luachach (a ligeann teideal difriúil ar cheart nó mícheart le habairtí áirithe), loighic aimsire (a dhéanann anailísiú ar infeiris le coincheapanna aimsire, cosúil le aimsir chaite, láithreach, nó fháistineach), agus loighic dheontach (a phléann le rudaí tiarnúla, dualgas is oibleagáid).
Ansin pléann loighic ionduchtach le hinfeiris nach bhfuil bailí go déduchtach, ach gur mó an dóchúlacht gur fíor na conclúidí má bhíonn na réamhleaganacha fíor. Tugann sé seo aghaidh ar theoiric na dóchúlachta agus staitisticí.
Stair.
Scríobh Arastotail an chéad tráchtas sistéamach ar loighic..Lean a thionchar siúd ar feadh 2,000 bliain gur shaothraigh Boole is daoine eile loighic dhian mhatamataiciúil sa 19ú céad.
Staidéar.
Tá loighic á n-iniúchadh go minic ag mic léinn na fealsúnachta, matamaitice, agus eolaíocht ríomhaireachta.


Loighic mhatamaiticiúil.
Cur i bhfeidhm an chruinnis mhatamaiticiúil is teicníochtaí siombalacha i staidéar na loighce. Mar shampla, forbairt na dteangacha foirmiúla is na gcóras aicsímí chun cruthuithe loighciúla a thógáil. Tugtar "loighic shiombalach" uirthi freisin. Bunaíodh an t-ábhar ar shaothar Boole, agus ina dhiaidh sin saothar Frege, Whitehead is Russell, Gödel, is Tarski.


Loighic mhódach.
Brainse den loighic a phléann infeiris a bhaineann le ráitis riachtanais is féidearthachta. Ardaíonn an staidéar seo ceisteanna suntasacha sa mheitifisic agus fealsúnacht teanga.


Loimic.
Ceimiceán a úsáidtear chun gruaig ar an gcraiceann nach dteastaíonn a bhaint. De ghnáth bíonn alcailí, suilfídí miotalacha is mearcaptain inti, agus feidhmíonn sí trí struchtúr ceimiceach na próitéine sa ghruaig a réabadh.


Loimpre.
Iasc bunaidh gach corrán a fhaightear in uiscí mara is úra gar don chósta san Atlantach thuaidh. Suas le 90 cm ar fhad. An béal cosúil le súiteoir, ach le fiacla raspacha. Itheann na loimprí fásta sreabháin cholainne iasc eile. Uaireanta is lotnaid shuntasach í i meánna áitiúla iascaireachta.


Loingeán.
Fíochán a chuireann breis leis an gcnámh sa chreatlach is féidir a bheith neamhbhuan (mar a bhíonn i gcnámhú ionchoindriach) nó buan (mar atá sa tsrón, na cluasa is an laraing). Cuimsíonn sé cealla beo agus ábhar idircheallach mórthimpeall orthu ina bhfuil snáithíní collaigine is/nó laistine. Níl sé crua ná láidir, agus is éasca é a ghearradh nó a ghortú le brú ard. Réasúnta neamhshoithíoch, agus cothaítear é le sreabháin na bhfíochán, ag dromchlaí na n-alt go háirithe. 3 phríomhshaghas atá ann. Cumann loingeán gloineata samhail neamhbhuan na cnáimhe, na plátaí eipifíseacha fáis, na loingeáin easnacha ag cinn na n-easnacha, an laraing, an traicé, agus na broncais sa chóras riospráide is fochra na sróine. Cuimsíonn snáthloingeán bán burlaí fíocháin bháin shnáithínigh, a thugann neart mór inteannta dó, agus atá i láthair sna dioscaí idirveirteabracha, sa pheilbheas, ar dhromchlaí na n-alt sa dealrachán, sa ghiall íochtarach, is sa ghlúin. Cuimsíonn snáthloingeán buí burlaí snáithíní gan ach rian d'fhíochán bán snáithíneach, agus tá i láthair sa chluas sheachtrach, an feadán éisteachta, is an t-eipeaglotas.


Loingseoireacht.
Caoi a fháil an bealach a dhéanamh ó áit go háit eile go sábháilte. Baineann sí le taisteal ar an bhfarraige, san aer, agus ar tír. Tá loingseoireacht neamhaí ann le fada fada. Is féidir leis an loingseoir domhanleithead an árthaigh a thomhas ó uillinn na Gréine nó réaltaí eile os cionn bun na spéire le seiseamhán, agus an domhanfhad a ríomh ón am áitiúil, curtha i gcomparáid leis an am i nGreenwich ag 0° domhanfhaid. Tá an t-am bunaithe ar am rothlaithe an Domhain, agus thomhaistí go han-chruinn ar bord loinge é le cróiniméadar. Tugtar buille faoi thuairim ar an loingseoireacht is simplí. Déantar ionad na loinge nó an eitleáin amach ón eolas ar a luas, a threo ó léamh an chompáis (a threo-uillinn), is a fhad ama ag taisteal go rialta le linn an aistir, agus tarraingítear an cúrsa ar chairt. Is féidir an buille faoi thuairim a fheabhsú le hiarmhairtí na gaoithe is na dtaoidí a chur san áireamh chun an t-ionad a mheas roimh é a chur ar an gcairt. Loingseoireacht eile is ea an phíolótaíocht: baintear feidhm as airíonna cosúil le pointí suntasacha geografacha, foirgnimh arda, tithe solais is eile ar feadh an aistir. Tá míbhuntáiste le gach ceann acu seo, nach rómhaith iad nuair nach mbíonn léargas maith ann. Is féidir loingseoireacht leictreonach a úsáid beag beann ar aimsir nó oíche, agus córas den saghas seo is mó a úsáidtear anois. Tá saitilítí loingseoireachta i bhfithisí fosaithe sa spéir, agus tarchuireann siad comharthaí raidió is féidir a úsáid chun ionad ar dhromchla an Domhain a aimsiú. Le córas suite domhanda i long, eitleán, nó gluaisteán, is féidir domhanleithead is domhanfhad an árthaigh a thomhas go leanúnach. Sa loingseoireacht radair, tarchuireann an t-árthach bíogchomharthaí an t-am ar fad agus faigheann comharthaí frithchaite ó bhaic is pointí suntasacha chun iad a léiriú go leanúnach ar chairt leictreonach ar scáileán. Sa loingseoireacht thámhúil, bíonn córas iomlán féinchuimsitheach ar bord a phróiseálann na comharthaí aschuir ó 3 luasghéaraiméadar is 3 ghíreascóp chun athruithe sna 3 thoisí in ionad is rothlú an árthaigh a ríomh go leanúnach. Buille faoi thuairim a thagann as, ach é lániontaofa, agus is córas é nach gcuireann drochaimsir, réimsí maighnéadacha, ná stoirmeacha leictreacha isteach air.


Loinnir an Domhain.
Feiniméan is féidir a bhrath gar don ghealach úr, nuair a bhíonn diosca iomlán na Gealaí soilsithe ag solas fann. Is solas na Gréine é seo, frithchaite ag an Domhan don Ghealach.


Loinnir na Gealaí.
Níl aon fhoinse solais ar an nGealach, agus is é solas na Gréine í seo, frithchaite ag an nGealach.


Loiscneach.
Sa cheimic, iarmhairt ábhar (ábhair alcaileacha, de ghnáth) a bhíonn millteach d'fhíochán bitheolaíoch go háirithe. Tugtar "sóid loiscneach" ar hiodrocsaíd sóidiam, agus potais loiscneach ar hiodrocsaíd photaisiam.


Loiteog.
Ainm a thugtar ar 3 phlanda difriúil. Is saghas duilleoige báite í loiteog naofa na hÉigipte. Is planda uisciúil freisin í loiteog naofa na hIndia is na Síne, a bhaineann go traidisiúnta leis an mBúda. Bíonn gais ó na duilleoga ciorclacha greamaithe le lár na lainne, agus bláthanna bándearga is bána. Saghas sisiúibe ó réigiún na Meánmhara ab ea loiteog na haimsire clasaicí.


Long chogaidh.
An long is cumasaí, atá in ann cath a chur ar namhaid. Bíonn gnóthaí cúnta ag na soithigh eile sa chabhlach, ag cabhrú leis an long chogaidh sa chath. Is í an New Jersey (58,000 tonna) an ceann is mó dá bhfuil ann anois, armtha le 9 ngunnaí 16 orlach, agus roinnt batairí diúracán cúrsála. Ba iad na longa cogaidh ba mhó riamh an dá long Sheapánacha Musashi agus Yamato, 72,800 tonna an ceann le gunnaí 18.1 orlach: bádh sa dara cogadh domhanda iad.


Long choimeádáin.
Tá an CSCL "Globe" ar na longa coimeádáin is mó ar domhan.
Long cheallach a deartar chun boscaí 6 m nó 12 m ar fhad, a dtugtar "coimeádáin" orthu, a iompar in ionaid réamhshocraithe. Ní bhíonn aon fhadhbanna stuála ná ceangail ann, ní hionann is longa traidisiúnta. Tógadh na chéad longa don ghnó seo i 1966. Faoi lár na 1990idí bhí olltonnáiste timpeall 30 milliún tonna de longa mar seo ann, agus sin á méadú beagnach gach bliain ó shin.


Long fhada.
Soitheach a d'úsáid na hUiginnigh ar a n-aistir taiscéalaithe, slada is gabhála ab ea an long fhada. Bhí na cinn ab fhaide 45 m ar fhad, déanta as cláir fhorluiteacha adhmaid (scairdhéanta), an-láidir, agus tiomáinte ag maidí rámha is seolta. D'iompair siad 30-40 fear de ghnáth, ach bhí spás dá thuilleadh (don chreach is na príosúnaigh). Uaireanta, bhí soithigh níos mó acu a bhí in ann a dhá oiread sin a iompar.


Long phlátáilte.
"Lave", ceann de trí bhataire soghluaiste plátáilte de chuid cabhlach na Fraince, 1854. Réamhtheachtairí iad seo ar na longa phlátáilte.
Téarma ón 19ú céad ar long chogaidh a bhíodh cosanta ag plátaí iarainn is ea long phlátáilte. Bhí cuid díobh déanta ina hiomláine as iarann, agus níos déanaí, as cruach. Ba é an frigéad Francach "La Gloire" a lainseáladh i 1859, an chéad long phlátáilte san iarthar. An bhliain ina dhiaidh sin lainseáladh an chéad cheann Briotanach, "Warrior".


Crawford Williamson Long.
Lia a rugadh i Georgia sna Stáit Aontaithe ab ea Crawford Williamson Long (1815-1878). An chéad duine a d'úsáid éitear leis an bpian a mhaolú le linn obráide. I 1842 bhain sé siad amach as muineál othair gan phian, trí éitear a thabhairt le hionálú don othar, á shileadh ar cheirt taobh lena cheann. Ní dhearna sé a shaothar a phoibliú go dtí 1849, agus de thoradh na moille seo ní bhfuair sé aitheantas mar ainéistéisí ceannródaíoch go dtí na blianta fada ina dhiaidh sin.


Lonrachas.
An dearbhmhéid nó an bhunmhéid fuinnimh a radaítear in aghaidh an tsoicind ó rinn spéire. Braitheann sé ar fhairsinge dhromchlach na réalta agus a teocht dhromchlach. Má bhíonn dhá réalta ann leis an teocht dhromchlach chéanna ach lonrachais dhifriúla, ní mór go bhfuil difríocht i méid eatarthu. Bionn difríochtaí móra sna lonrachais a bhraitear ar Domhan ó réaltaí, ó mhilliún oiread níos mó ná lonrachas na Gréine síos go dtí milliún oiread níos mó. Tomhaistear lonrachas i sainmhéid.


Lonracht.
Astú solais ó ábhar ar chúis eile seachas téamh, a rangaítear de réir foinse an fhuinnimh. Is fótalonracht an t-astú solais infheicthe nuair a imbhuaileann solas dromchla, mar shampla i gcás péinteanna atá bunaithe ar shuilfíd since, agus leanann an breo astaithe seo nuair a bhaintear an fhoinse sheachtrach solais chun siúil. I gceimealonracht, imoibrithe ceimiceacha is bun leis an astú solais. Tugtar "leictrealonracht" ar an astú solais de bharr díluchtaithe leictrigh. Feictear tribealonracht nuair a chuimlítear nó a mheiltear criostail áirithe. Cruthaíonn ionsú radaíochtaí, cosúil le solas, radaíocht ultraivialait, X-ghathanna is gáma-ghathanna, i ndromchlaí d'ábhair áirithe astú iarmharach solais infheicthe. Nuair a stopann an breo nuair a bhaintear an radaíocht ionsaitheach chun siúil, tugtar "fluairiseacht" ar an gcineál lonrachta seo. É seo is bun le feadáin fhluairiseacha. Nuair a leanann an breo agus deireadh leis an radaíocht ionsaitheach, tugtar "méarnáil" ar an lonracht sin. "Bithlonracht" a thugtar ar lonracht a ghintear in orgánaigh bheo, mar shampla i lampróga. Go bunúsach, i ngach cás faigheann adaimh áirithe san ábhar breis fuinnimh a ardaíonn leictreoin iontu chuig staid flosctha. Tar éis achar beag ama, filleann na leictreoin seo don staid neamhfhlosctha, agus astaíonn an farasbarr fuinnimh i bhfoirm solais infheicthe.


Lonras.
An chomhchuid d'fhíschomhartha daite a chinneann gile pointe nó picteilín san íomhá teilifíse. Ní hionann seo is an chomhchuid crómanais a chinneann dath an phicteilín.


Kathleen Lonsdale.
Criostalagrafadóir a rugadh i nDroichead Átha, Contae Chill Dara, ab ea Dame Kathleen Lonsdale (née Yardley) (28 Eanáir 1903 – 1 Aibreán 1971). An 10ú páiste a rugadh do Harry Yardley, fear a' phoist i nDroichead Átha, agus do Jessie Camer. Rinne sí taighde le William Bragg san Institiúid Ríoga i Londain. Rinne sí struchtúir móilíní an-mhóra amach, ag baint feidhme as díraonach X-ghathach agus anailís Fourier. Chuir torthaí an taighde seo taca láidir faoi choincheap na bhfithiseán móilíneach sa cheimic orgánach. Toghadh í ina comhalta den Chumann Ríoga sa bhliain 1945, an chéad bhean a toghadh. Fuair sí bás leis an ailse i Londain.


Hendrik Antoon Lorentz.
Fisicí teoiriciúil a saolaíodh in Arnhem na hOllainne ab ea Hendrik Antoon Lorentz (1853-1925). Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic i 1902 le Zeeman as a gcuid oibre ar radaíocht leictreamaighnéadach, airíonna leictreacha miotal, agus maighnéadas. Cosúil le Fitzgerald, a rinne an moladh céanna go neamhspleách i 1889, chuir sé i gcás go gcrapfadh réad i dtreo a ghluaisne, crapadh Fitzgerald-Lorentz, léargas a d'éascaigh an bealach do theoiric coibhneasachta Einstein.


Konrad Lorenz.
Míoleolaí a rugadh agus a d'éag i Vín na hOstaire ab ea Konrad Zacharias Lorenz (7 Samhain 1903 – 27 Feabhra 1989). Bunaitheoir eolaíocht nua na heiteolaíochta, staidéar ar iompar ainmhithe. Ina shaothar sna 1930idí chuir sé béim ar staidéar iompar ainmhithe amuigh sa bhfásach, go háirithe na géanna glasa agus na cáganna. Le Karl von Frisch is Nikolaas Tinbergen, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1973 as a staidéar ar phatrúin iompair shóisialta is indibhidí, agus eagrú is múscailt na bpatrún sin (féach an t-alt inphriontáil (iompar)).


Ambrogio Lorenzetti.
Ealaíontóir a rugadh i Siena na hIodáile ab ea Ambrogio Lorenzetti (c 1280-c 1348). Cáil air as a fhreascónna fáthchiallacha sa Palazzo Pubblico i Siena. Cáil ar a dheartháir Pietro mar ealaíontóir freisin.


Lorenzo.
Péintéir a rugadh i Siena na hIodáile ab ea Lorenzo (Piero di Giovanni, c 1370-c 1425). Is é "Incoronazione della Vergine" (Corónú na Maighdine, 1413) a phríomhshaothar. Thugtaí "an Manach" air freisin.


Los Alamos.
Baile i Nua-Mheicsiceo ina bhfuil lárionad taighde núicléach ó 1943 is ea Los Alamos. Is ann a forbraíodh airm núicléacha den chéad uair i rith an dara cogadh domhanda.


Lotnaidicíd.
Agraiceimiceán nádúrtha nó saorga a úsáidtear chun feithidí, creimirí, fiailí, fungais nó ábhair bheo eile atá dochrach do phlandaí, ainmhithe nó bia-ábhair a mhilleadh. Deartar lotnaidicíd chun díriú ar lotnaid ar leith i gcomhshaol ar leith, gan cur isteach ar aon orgánach eile. Mar sin féin, is féidir go mbeidh nochtadh fadtéarmach nó dian tocsaineach do dhaoine nó ainmhithe, agus mar sin, le himeacht ama tá srianta bitheolaíocha ar lotnaidí á gcur i bhfeidhm in ionad na lotnaidicídí.


Lotus 123.
Pacáiste bogearraí ríomhaire a bhíodh an-choitianta chun obair a dhéanamh ar scarbhileoga.


Phillip James de Loutherbourg.
Péintéir is dearthóir stáitse a rugadh i Strasbourg na Fraince ab ea Phillip James de Loutherbourg (1740-1812). Cáil air as a stáitsí nuálaíocha mionsamhlaithe meicnithe. Ina chomhairleoir ealaíonta in Amharclann Drury Lane i Londain (1771-1781), mar ar thug sé isteach forbairtí ceannródaíocha i ndearadh radhairc agus soilsiú stáitse a d'athraigh na gnéithe seo den amharclannaíocht go mór. I 1781 shaothraigh sé an t-eideafusacón, stáitse mionsamhlaithe le claochluithe lánléargais trí úsáid tréshoilseán is plátaí daite.


Bernard Lovell.
Réalteolaí agus fisiceoir a rugadh in Oldland Common Shasana ab ea Sir Alfred Charles Bernard Lovell (31 Lúnasa 1913 – 6 Lúnasa 2012). Stiúrthóir ar Shaotharlanna Radairéalteolaíochta Nuffield ag Jodrell Bank (1951–1981). Rinne sé saothar ceannródaíoch ar dhearadh radaiteileascóp, taighde spáis, agus fisic na bhfoinsí raidió sa spás.


Percival Lowell.
Réalteolaí a saolaíodh i mBostún ab ea Percival Lowell (1855-1916). Tharraing sé droch-cháil air féin as a éileamh go raibh canálacha ar Mhars, ach bhí an ceart aige nuair a rinne sé réamhinsint go raibh Plútón ann sular braitheadh é.


Luach bitheolaíoch.
Luach beathaithe próitéine, a bhraitheann ar an meascán aimínaigéad a chuimsíonn sí. Ní bheadh ach luach íseal bitheolaíoch ag próitéin le tiúchan íseal de cheann de na haimínaigéid riachtanacha. Is féidir tomhas a fháil ar an luach bitheolaíoch má thómhaistear an codán den ábhar nítrigineach (aimínaigéad) a ionsúitear i ndáiríre as na haimínaigéid iomlána a ionghabhtar. Bíonn luach ard bitheolaíoch ag próitéiní ainmhithe, cosúil le hubh, ach luach íseal ag próitéiní glasraí, cosúil le glútan.


Luachair.
Planda bliantúil tomach nó ilbhliantúil síorghlas a fhaightear ar fud an Domhain, de ghnáth in áiteanna fuara fliucha. Na duilleoga caol leacaithe, le claiseanna nó sorcóireach biorach. 6 theascán iombhlátha ar na bláthanna, scothdhonn, i mbarra dlútha, go cliathánach faoi bharr an ghais uaireanta.


Luachair bhláfar.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip agus an Áise mheasartha. Fásann sí taobh le huisce nó in uisce. Na gais, suas le 1.5 m ar fhad, ríosómach. Na duilleoga féarchruthach, triantánach i dtrasghearradh. Na bláthanna 2.5-3 cm ar trastomhas, bándearg, le 3 pheiteal in umbal foirceanta.


Luadar.
Frithghníomh gluaisne nó treoshuite orgánaigh mar fhreagairt ar spreagadh. Is féidir go mbeidh ceimealuadar (freagairt ar spreagadh ceimice), fótaluadar (freagairt ar spreagadh solais), nó teirmealuadar (freagairt ar spreagadh teasa) i gceist. Nuair is gluaisne i dtreo an spreagtha a tharlaíonn, is luadar dearfach í, agus luadar diúltach nuair is gluaisne amach ón spreagadh a tharlaíonn. Más ainmhí a ghluaiseann i dtreo solais é, is ainmhí fótaluadrach dearfach é.


Luainíocht na gcónocht.
Feiniméan a tharlaíonn mar gheall ar na hathruithe malla ar threoshuíomh ais rothlaithe an Domhain sa spás. Tarraingíonn aomadh imtharraingteach na Gréine is na Gealaí boilsc mheánlíneach an Domhain, rud a chruthaíonn casmhóimint nó cúpla a luascann an ais rothlaithe trí chón sa spás, ag uillinn 23.5° leis an bplána meánlíneach, agus tréimhse 25,800 bliain ag an luascadh sin. Toradh suntasach ar an luainíocht seo is ea go n-athraíonn ionad gach aon rinn spéire go leanúnach, de bhrí go n-athraíonn bunphointe an chórais chomhordanáidigh (mar a dtrasnaíonn an mheánlíne is an t-éiclipteach, Túsphointe an Reithe) agus go ngluaiseann siar 50 soicind stua in aghaidh na bliana. Mar sin, luann catalóga na réaltaí an bhliain chuí maidir le hionad réaltaí, chun gur féidir na hionaid chruinne ag aon am eile a ríomh. Toradh eile is ea go n-inscríobhann an mol neamhaí ciorcal ar thrastomhas 47°. Mar sin, i gceann 14,000 bliain, is é Vega a bheidh ina réalta thuaidh agus ní Polaris.


Luáiste.
Planda ilbhliantúil le boladh láidir a fhásann 2.5 m ar airde, dúchasach don Iaráin. Na duilleoga roinnte i nduilleoigíní móra ubhchruthacha garbhfhiaclacha. Na bláthanna beaga glasghorma in umbail suas le 10 cm ar leithead. An toradh éileapsóideach le heasnacha caolsciathánacha. Saothraítear go minic é le húsáid mar bhlaisiú.


Luamhán stiúrtha.
Aonad forimeallach ríomhaire, cosúil le luch, a stiúrann gluaisne an chúrsóra ar an aonad fístaispeána (VDU). Cosúil le luamhán stiúrtha ar eitleán, is féidir leis gluaisne i dtreo ar bith a thaispeáint is a chur i gcrích.


Luanú.
Leathadh amach íomhá fótagrafaí de fhrithne gheal, de bhrí go scaiptear an solas san eibleacht agus go bhfrithchaitear é ag cúldhromchla an bhuin. I scannáin áirithe, cuirtear brat tanaí dubh frithluanaithe ar an dromchla sin chun an iarmhairt a laghdú.


Luas (grianghrafadóireacht).
Sa ghrianghrafadóireacht, grádú ar íogaireacht ábhair fhótagrafaigh ar scála uimhriúil caighdeánach. Roimhe seo bhíodh scála ASA (inar chomhfhreagair dúbailt na híogaireachta do dhúbailt an ghrádaithe) agus scála Gearmánach DIN (inar chomhfhreagair dúbailt na híogaireachta do mhéadú 3° sa ghrádú) in úsáid, ach faoi seo tá an dá cheann comhcheangailte i scála ISO, a luann an dá ghrádú, ASA is DIN, le chéile, mar seo: ISO 200/24°.


Luas éalaithe.
An t-íosluas teilgin is gá a bheith ag diúracán nó roicéad (gan fuinneamh tiomána ann féin) ar dhromchla an Domhain (nó rinn spéire eile) chun gur féidir leis éalú ón domhantarraingt agus amach sa spás. Is gá luas teilgin os cionn 11 km s-1 ag roicéad chun go n-éalóidh sé go hiomlán ón Domhan. Is ollmhór an luas é seo i gcomparáid le luas forleata na fuaime (timpeall 0.34 km s-1, a dtugtar "machuimhir 1" nó "Ma 1" air. Mar sin tá an luas éalaithe ar Domhan timpeall Ma 30. Go ginearálta, braitheann an luas éalaithe ar mhais agus trastomhas an phláinéid atá i gceist, de bhrí go mbraitheann sé ar an bhfórsa domhantarraingthe gar do dhromchla an phláinéid. Mar shampla, ní bheadh ach luas éalaithe timpeall Ma 4 de dhíth ar an nGealach.


Luas forleata fuaime.
Forleathann fuaim ag timpeall 340 m s-1 in aer ag gnáthbhrú an atmaisféir. Braitheann an luas forleata ar theocht an aeir, agus méadaíonn sé i gcomhréir leis an teocht ag gnáth-theochtaí an aeir. Ar feadh i bhfad, cheaptaí nárbh fhéidir le heitleáin eitilt níos tapa ná luas na fuaime, agus luaití luas eitleáin i machuimhreacha, cóimheas a luasa is luas na fuaime. Dá réir seo, is é Ma 1 luas forleata fuaime.


Luasaire líneach.
Luasaire cáithníní i bhfeadán díreach folúsach ina luasghéaraítear cáithníní luchtaithe trí sheicheamh leictreoidí sorcóireacha ag voltais a mhéadaíonn ó cheann amháin go dtí an chéad cheann eile é Luasaire líneach. Tugtar "linac" ar a leithéid freisin. I Stanford sna Stáit Aontaithe, tá luasaire líneach atá timpeall 3 km ar fhad.


Luascadán.
Sa chás is simplí, meáchan beag ar crochadh le sreang nó slat éadrom ó phointe fosaithe, a chuirtear ag luascadh go saor faoin domhantarraingt. Más é l fad na sreinge, faightear tréimhse T an luasctha leis an gcothromóid seo: T = 2 π √ (l/g) mar arb é g an luasghéarú de bharr domhantarraingthe. Ní bhraitheann an tréimhse ar an meáchan ná ar leithead an luasctha (má choimeádtar beag é), agus is ar an ábhar seo a úsáidtear luascadáin i gcloig leis na céadta bliain.


Luasc-cheol.
Téarma ar an gcuid is mó den snagcheol coitianta ar dtús, ach ó na 1930idí ar aghaidh, ceol damhsa banna mhóir le rithim tiomána is línte láidre uirlis aonair, le píosaí gan ullmhú cosúil le snagcheol uaireanta.
Cosúil le ceol coitianta uile Mheiriceá, forbraíodh ag ceoltóirí gorma é, mar Fletcher Henderson (1897-1952) is Don Redman (1900-1964), ach bhain daoine geala sochar cumarsáideach as. Ba iad Benny Goodman, Duke Ellington, Count Basie agus Glenn Miller na treoraithe bannaí móra is mó cáil.


Luasghéarú de bharr domhantarraingthe.
Réad atá gar do dhromchla an Domhain, feidhmíonn fórsa air de bharr domhantarraingt an Domhain, agus is uaidh sin an luasghéarú seo. Úsáidtear an tsiombail g dó. Meánluach 9.8 m s-2 atá aige, ach athraíonn sé ó 9.76-9.83 thar dhromchla an Domhain de bharr cúinsí difriúla geolaíocha. Go minic i gcúrsai spástaistil, luaitear luasghéarú i dtéarmaí g: má bhíonn luasghéarú 6 g i bhfeidhm, is ionann sin agus timpeall 60 m s-2.


Luasmhéadar.
Ionstraim a chuirtear i bhfeithicil chun a luas a thaispeáint an t-am ar fad. De ghnáth, bíonn cábla ón seafta tiomána a rothlaíonn maighnéad a ionduchtaíonn sruth guairneáin i seoltóir neamh-mhaighnéadach atá ceangailte leis an tsnáthaid táscaire. Idirghníomhaíonn an buanmhaighnéad leis na réimsí ionduchtaithe chun an tsnáthaid a chasadh trí uillinn i gcoinne lingeán aischuir.


Luasraon.
Foirm rásaíocht ghluaisrothar is ea luasraon le meaisíní gan choscáin le giar amháin. Go coitianta, raon ubhchruthach a úsáidtear agus ceathrar rothaithe sa rás. Thosaigh sé sna Stáit Aontaithe i 1902. Tá foirmeacha eile ann, ina measc rásaíocht raoin fhada agus luasraon oighir.


Marmat.
Iora rua mór a chónaíonn ar an talamh, dúchasach don Eoraip, an Áise agus Meiriceá Thuaidh. Timpeall 75 cm ar fhad. Áitríonn sí an tír oscailte agus maireann i bpoill. Codlaíonn sí suas le 9 mí sa gheimhreadh. Itheann sí fásra is feithidí.


Luch uisce.
Ainm ginearálta ar fhrancaigh is lucha éagsúla nach bhfuil gaolmhar le chéile ach a mhaireann gar d'uisce abhann nó locha. Gnéithe ar leith iad atá athraithe is oiriúnaithe don uisce, mar shampla le cosa scamallacha cúil is clúmh uiscedhíonach. Uaireanta, tugtar an t-ainm céanna ar an vól uisce.


Shannon Lucid.
Spásaire is bithcheimicí ó na Stáit Aontaithe is ea Shannon Lucid (1943-). I 1996 rinne sí curiarracht maidir le fad misean spáis na Stát Aontaithe, tar éis 188 lá a chaitheamh i bhfithis sa stáisiún spáis Mir. Bronnadh Bonn Onóra Spáis na Comhdhála uirthi, an chéad bhean a fuair an onóir seo.


Lucsa.
Aonad soilsis an SI. Úsáidtear an tsiombail lx dó, agus sainmhínítear é mar lúman floisc lonrúil ionsaitheach ar mhéadar cearnach (lm m-2).


Luddaigh.
Dream oibrithe ag tús na réabhlóide tionsclaíche i dtuaisceart Shasana a scrios innealra nua teicstílí i 1811-1812 mar reibiliún i gcoinne cailliúint oibre dá bharr. Bhí na meaisíní in ann an oiread sin uigí a tháirgeadh i gcomparáid le táirgeadh na seolta láimhe go raibh siad cinnte go gcaillfí an iliomad jabanna. D'fhógair na fir go raibh siad faoi cheannas duine darbh ainm Ned Ludd. Cuireadh deireadh leis an reibiliún i 1813 le holltriail, agus daoradh an-chuid Luddach chun a gcrochta nó ionnarbadh don Astráil. Úsáidtear an téarma le fada anois chun aon fhriotaíocht do theicneolaíochtaí nua a dhíspeagadh.


Carl Ludwig.
Fiseolaí a rugadh i Witzenhausen na Gearmáine ab ea Carl Friedrich Wilhelm Ludwig (29 Nollaig 1816 – 23 Aibreán 1895). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar tháil fhaireogacha, d'fhionn an caidéal mearcair fola, agus leis seo léirigh ról na hocsaigine is na ngás eile in imshruthú na fola. D'fhionn sé an cimeagraf i 1847 chun athruithe i mbrú na fola a thaifeadadh ar dhruma deataithe. An chéad duine riamh a choinnigh orgáin ainmhithe beo in vitro (1856).


Lúfach.
Féithleog dreapaire bhliantúil thrópaiceach. Na duilleoga croíchruthach, na bláthanna buí tonnadóirchruthach, a thoradh cosúil le mearóg shorcóireach timpeall 30 cm ar fhad. Cosúil le spúinse sa seomra folctha, is fíochán feadánach snáithíneach an toraidh seo atá sa lúfach, tar éis na fíocháin bhoga a bhaint.


Lugach.
Péist mhór ainilide a thochlaíonn i ndríodar bog cladaigh nó inbhir. Itheann sé ábhar orgánach a leagtar síos. Análaíonn sé le giolbhaigh sheachtracha ar feadh a cholainne. Úsáidtear go forleathan mar bhaoite iascaireachta é.


Luibheolaíocht.
Staidéar ar gach airí de phlandaí, a struchtúr, fiseolaíocht, gaolta, bithgheografaíocht, ag cuimsiú cuid mhaith disciplíní eile. Brainsí tábhachtacha nua-aoiseacha is ea géinitic is síolrú plandaí, atáirgeadh plandúil, saothrúchán fíocháin, úsáid micritheicníochtaí ina síolraítear plandaí ó phíosaí beaga fíocháin eiscthe (cosúil le míristéamaí, mar shampla) in ionad síolta, éiceolaíocht is caomhnú gnáthóg faoi bhagairt (mar shampla, na foraoisí trópaiceacha báistí agus bogaigh), agus úsáid plandaí mar tháscairí truaillithe.


Luibhghairdín.
Bailiúchán plandaí beo, eagraithe de réir prionsabal geografach nó tacsanomaíoch de ghnáth, a choinnítear i gcomhair taighde eolaíoch, oideachais nó caitheamh aimsire. Saothraíodh gairdíní plandaí leighis is plandaí luachmhara sa tSín suas le 3,000 bliain ó shin, agus baineadh feidhm astu chun fásra coimhthíoch a thabhairt chun tíreachais. Bhunaigh na hAstacaigh is na hIncigh i Meiriceá, agus na Bablónaigh sa mheánoirthear, gairdíní fairsinge de phlandaí áisiúla is áille. Sna mainistreacha a bhí luibhgairdíní Eorpacha ar dtús, dírithe ar luibheanna leighis is a bhfeidhmeanna. Bhí a leithéid ag na scoileanna míochaine sna hollscoileanna luatha ina dhiaidh sin. Bunaíodh an chéad ghairdín mar sin sna Stáit Aontaithe i St. Louis, Missouri i 1860.


Luibhicíd.
Comhdhúil cheimiceach a mharaíonn fiailí. Is féidir luibhicídí neamhroghnacha a úsáid chun an fásra uile a mharú roimh shaothrú is plandáil. Tar éis don bharr a theacht amach, úsáidtear luibhicídí roghnacha a bhíonn dírithe ar fhiailí díobhálacha agus a fhágann fiailí eile is an barr féin gan dochar. Níl aon luibhicídí ann a bheadh inghlactha i bhfeirmeoireacht orgánach, agus ina leithéid sin de chás cuirtear muinín in uainíocht phleanáilte, barra iomaíocha, déanamh móta, agus bealaí meicniúla chun fiailí a smachtú.


Luibhiteoir.
Ainmhí a itheann fásra. Lipéad a úsáidtear go háirithe do na mamaigh mhóra phlanditeacha, cosúil leis na crúbaigh. Bíonn a fhiacla oiriúnaithe chun na plandaí a mheilt, agus a phutóg chun ceallalós a dhíleá. Ní hionann is na feoilitigh, ord ar leith de na mamaigh, níl i ‘luibhiteoir’ ach focal tuairisciúil, agus clúdaíonn sé cuid mhaith foirmeacha nach bhfuil gaolmhar le chéile.


Lúipíní.
Grúpa mór luibheanna (nó toim, níos annaimhe) bliantúla is ilbhliantúla, dúchasach do Mheiriceá agus réigiún na Meánmhara. Na duilleoga roinnte go bosach, le suas le 15 duilleoigín caol. Na pisbhláthanna i spící le cinn fhada fheiceálacha, gorm, bándearg, buí nó bán. Scoilteann na cochaill go pléascach chun na síolta a fhuascailt. Saothraítear cuid mhaith saghsanna le haghaidh foráiste agus mar leasuithe glasa. Tá na plandaí gairdín, hibridí den chuid is mó, an-luachmhar mar mhaisiúchán. Tá hibridí Russell an-choitianta in an-chuid dathanna, ach is gearrshaolach iad.


Luirsire.
Madra cros-síolraithe a choinníodh póitseálaithe chun greim a fháil ar choiníní is giorriacha. De ghnáth, is cros-síolrú cú is madra caorach é.


Lúman.
Aonad floisc lonrúil an SI, a n-úsáidtear an tsiombail lm dó. Sainmhínítear é mar an bhflosc lonrúil a astaíonn foinse solais ar dhéine aon chaindéile isteach in uillinn sholadach stearaidian.


Lumbágó.
Téarma ginearálta míchruinn ar phian nó míchompord sa chaoldroim, gan a fhios cad is cúis leis.


Deartháireacha Lumière.
Louis Jean Lumière (5 Deireadh Fómhair 1864 – 6 Meitheamh 1948), agus Auguste Marie Louis Nicolas (19 Deireadh Fómhair 1862 – 10 Aibreán 1954), deartháireacha, ceimicithe a rugadh i mBesançon na Fraince. Sa bhliain 1893 d'fhorbair siad an chéad chinecheamara, an cinématographe, agus ba iad a chéadléirigh scannáin reatha ag baint úsáid as teilgean sa bhliain 1895. Fuair Louis Jean bás in Bandol ar Rivière na Fraince sa bhliain 1948; d'éag Marie Louis sa bhliain 1954 in Lyon na Fraince.


Luminaire.
Foinse saorga solais a úsáidtear i ngrianghrafadóireacht agus físghrianghrafadóireacht. Tugann tuilsoilse soilsiú ginearálta thar fhairsinge leathan. Is féidir spotsolas treoch a mhionathrú chun léas caol dian a dhéanamh, spota iomlán leathan, nó tuileagar níos leithne fós. Bíonn dhá chomhla ar insí ar an dá thaobh, mar a bheadh doras sciobóil, chun an fhairsinge soilsithe a theorannú.


Clár Luna.
Is éard a bhí i gceist leis an gclár Luna ná sraith misean rathúil chun na Gealaí a rinne na Sóivéadaigh i 1959-1976.
Ba é Luna 2 (1959) an chéad spásárthach a d'imbhuail dromchla na Gealaí, Luna 3 (1959) a thóg pictiúir den chéad uair den taobh thall den Ghealach, agus Luna 9 (1966) a rinne an chéad tuirlingt bhog ar an nGealach, ag tarchur pictiúir teilifíse ón dromchla. Rinne Luna 10 (1966) an chéad fhithisiú den Ghealach. D'éirigh le Luna 16 (1970) samplaí d'ithir na Gealaí a fháil go huathoibríoch is a thógáil ar ais ar Domhan, den chéad uair.
D'athrinne Luna 20 (1972) agus Luna 24 (1976) é seo. I 1970 scar Luna 17 amach an chéad ródaí uathoibríoch dromchla, Lunakhod 1, agus rinne Luna 20 arís é le Lunakhod 2 ar dhromchla na Gealaí i 1972.


Lúpas coitianta.
Eitinn an chraicinn, atá annamh anois i dtíortha ina bhfuil eitinn scamhóige smachtaithe. Cuireann sé tús le hothrais is coilm ar chraiceann na haghaidhe is an mhuiníl. Nuair nach ndéantar cóireáil air, tarlaíonn ainimhe uafásacha.


Lúpas eiritéamach sistéamach.
Galar ainsealach athlasta ilchóras a chuireann isteach ar fhíocháin tacaíochta ar fud na colainne. Tarlaíonn sé 10 n-oiread níos minice i mná ná fir. Ní fios go cruinn cad is bun leis, ach is sainchomhartha é ar chuid mhaith féinantashubstainí a bheith sa bhfuil. Tosaíonn sé timpeall 20-40 bliain d'aois, agus téann ar aghaidh de réir a chéile. Déanann solas na Gréine is roinnt drugaí an galar níos measa. Tréithe samhlachtúla de is ea gríos ar an aghaidh a dháiltear ar chruth féileacáin trasna na leicne is na sróine, airtríteas a bhaineann leis na hailt bheaga, cliseadh na nduán, anaemacht, sreabhán mórthimpeall an chroí is na scamhóg, fiabhras, cailliúint meáchain, agus tuirse. Déantar cóireáil air le stéaróidigh agus drugaí imdhíonachosctha.


Salvador Luria.
Bitheolaí a rugadh i dTorino na hIodáile, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe cuid mhaith dá shaolré ab ea Salvador Edward Luria (13 Lúnasa 1912 – 6 Feabhra 1991). Saolaíodh é faoin ainm Salvatore Edoardo Luria i dteaghlach Giúdach mór le rá i dTorino, i dtuaisceart na hIodáile. Rinne sé taighde ar ghéinitic bhaictéar agus bhaictéarafagach (víris a ionfhabhtaíonn baictéir). Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Max Delbrück is Alfred Day i 1969. Fuair sé bás in Lexington, Massachusetts.


Lus an bhainne.
Luibh nó tom beag ilbhliantúil a fhaightear i ngach réigiún den Domhan, beagnach. Na duilleoga ailtéarnach de ghnáth. Na bláthanna i spící, 5 sheipeal, an dá cheann inmheánacha mór, go minic peitealach gealdaite, ag timpeallú 3 pheiteal atá ceangailte le 8 staimín chun feadán a chruthú. Na bláthanna bán, bándearg nó gorm, agus na dathanna seo uile ar an bplanda céanna uaireanta.


Lus an bhorraigh.
Planda ascaideach feoiliteach, uisciúil den chuid is mó, le duilleoga roinnte go mín, na teascáin le bolgáin bhídeacha. Na bláthanna démhaothánach sporach, iompartha ar spící caola ag gobadh os cionn an uisce. Feithidí is crústaigh a fheidhmíonn mar chreach, agus gabhtar iad sna bolgáin bhídeacha. Ar gach bolgán, bíonn comhla tógála a ghníomhachtaítear chun dúnadh nuair a dhéantar tadhall le ribí íogaire istigh ann, súitear an chreach isteach agus gabhtar í. Athchuirtear an chomhla tógála tar éis don phlanda cothaithigh a ionsú ón gcreach. Snámhann na speicis atá dúchasach do réigiúin mheasartha go saor, ach iad siúd atá dúchasach do na trópaicí, is féidir gur plandaí talún nó eipifítí iad.


Lus an chleite.
Planda feadánach spórach atá gaolmhar le garbhógach. Den chuid is mó is planda uisce é, agus na teiridifítí scaipthe ar fud an Domhain. Na duilleoga tomacha cosúil le féar, ach sorcóireach, ag imchlúdach na spóragán ina mbunanna ata. Timpeall 75 speiceas ann.


Lus an choire.
Planda bliantúil a fhásann 50 cm ar airde, dúchasach do thuaisceart na hAfraice agus iarthar na hÁise. Maotháin chaola líneacha ar na duilleoga. Na bláthanna bán nó bándearg, na peitil neamhchothrom in umbail 1-3 cm ar leithead. Na torthaí 3-4 mm ar leithead, cruinneogach. Saothraítear é ar son na nduilleog, a úsáidtear i gcócaireacht Shíneach, Indiach is Mheicsiceach, agus na dtorthaí a úsáidtear mar spíosra in ispíní, curaithe, milseogra, is licéir.


Lus an easpaig.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise mheasartha, ach a tugadh isteach i Meiriceá Thuaidh. Táirgeann na gais fhada dreaptha faoin talamh an iliomad buinneán duilleogach agus gas suas le 1 m ar fhad. Na duilleoga roinnte i dteascáin ubhchruthacha fhiaclacha suas le 8 cm ar fhad. Na bláthanna bána in umbail 2-6 cm ar leithead. Fiaile sheasmhach i ngairdíní. Uaireanta, itear na duilleoga úra, cosúil le spionáiste. D'úsáidtí é tráth mar chóireáil ar an ngúta, agus thugtaí fiaile (lus) an ghúta air.


Lus an sparáin.
Fiaile bheag bhliantúil, 3-40 cm ar airde, a fhaightear beagnach gach uile áit. Cnota duilleog leathfhada liopach nó iomlán aige, agus bláthanna bána croischruthacha. Na cochaill croíchruthach, rud a chuirfeadh sparán tuathánaigh ón sean-am i gcuimhne.


Lus beatha.
Planda ilbhliantúil is ea an lus beatha nó "Stachys officinalis" agus é dúchasach don Eoraip. Bíonn na gais cearnach. Na duilleoga bunata le gais fhada i gcnota, na duilleoga uachtaracha i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna démhaothánach, le feadán fada geal scothdhearg/corcra, i bhfáinní.
Seanluibh leighis ab ea é. Bhaintí úsáid as le trom luí a sheachaint, mar shampla. Seanrá i Spáinnis ná "Tá an oiread sin bua aige agus atá ag an lus beatha".


Lus braonach.
Planda ceartingearach ilbhliantúil a fhásann 80 cm ar airde, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise agus tuaisceart na hAfraice. Na fréamhacha tiúbrach. Na duilleoga cleiteach, le péirí duilleoigíní idir 8-20 péire duilleog mór. Na bláthanna sé-pheitealach, na seipil athfhillte, bánbhuí le daithnín corcra, ag déanamh maise neamhrialta foirceanta. Na cairpéil díreach.


Lus cigilteach.
Luibh ilbhliantúil le gas colgach a fhásann 90 cm ar airde, dúchasach do Mheiriceá Theas. Fiaile choitianta i réigiúin thrópaiceacha, agus saothraítear go minic é i dtithe gloine i réigiúin mheasartha. Na duilleoga roinnte i nduilleoigíní caola. An-chigilteach, ag léiriú gluaisní nastacha is ag iamh istoíche. Is féidir an fhreagairt seo a bhrostú trí theagmháil leis an bplanda nó é a chrith. Níl eolas ar an meicníocht, ach is féidir gur bealach é chun tréghalú a laghdú, nó cosaint ar ainmhithe innilte. Tar éis tamaillín, filleann sé ar a bhunstaid.


Lus croí.
Cineál sailchuaiche, a dtugtar "goirmín searraigh" air freisin, dúchasach don Eoraip. Na bláthanna gorm, buí, bán, nó cuingriú díobh seo.


Lus deartán.
Planda ilbhliantúil cumhra a fhásann 60 cm ar airde. Is dócha gur dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa is codanna den Áise é, ach tugadh isteach in an-chuid áiteanna eile é. Na duilleoga leathbhuí glas, le duilleoigíní liopacha nó fiaclacha. Na bláthchinn suas le 2 cm ar leithead, ar ghais fhada, i gcrobhaingí scaoilte barrleata. Na bláthóga seachtracha a bhíonn ag leathadh bán, iad siúd sa teasc inmheánach buí. Fástar mar mhaisiúchán é agus luibh leighis, a luaitear mar mhaolú ar mhéigrim, ach amháin go mbíonn fothorthaí tocsaineacha air freisin.


Lus gile.
Luibh bhliantúil, dhébhliantúil nó ilbhliantúil le duilleoga cosúil le féar, i bpéirí, go minic scothghorm. Dúchasach don leathsféar thuaidh. Eipicailís fheadánach ghearr agus cailís fheadánach ar na bláthanna. 5 pheiteal leata, fiaclach nó rud beag rufach, bándearg, uaireanta dearg nó bán, go minic cumhra. Saothraítear cuid mhaith speiceas. Cuimsíonn sé an choróineach agus lus na gile a fhaightear sa ghairdín.


Lus glinne.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise. 15-40 cm ar airde, le ríosóim dreaptha. Na duilleoga urchomhaireach éilipseach fiaclach. Na bláthanna bídeach, scothghlas, le 3 sheipeal, na fireannaigh i spící fada cromtha, na baineannaigh i gcrobhaingí. Luibh a bhláthaíonn go han-luath, ceannasach ar urlár coillearnaí go minic.


Lus liath.
Is éard is lus liath ann, nó "labhandar", ná tom beag cumhra atá dúchasach do thíortha na Meánmhara agus oileáin an Atlantaigh, i ngragán tirim den chuid is mó. Agus é óg, bíonn an gas cearnach. Na duilleoga caol, ach uaireanta lioptha go doimhin, scothliath, i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna déliopach, labhandar nó liathchorcra, ar spící dlútha. Saothraítear go forleathan é mar mhaisiúchán, i gcomhair pot pourri, agus mar fhoinse ola labhandair do thionscal na gcumhrán.


Lus mín.
Planda cumhra bliantúil a fhásann 60 cm ar airde. Dúchasach don India agus iardheisceart na hÁise. Na duilleoga clúmhach, roinnte go mín i maotháin chaola líneacha. Na bláthanna buí, in umbail suas le 15 cm ar leithead. Na torthaí éilipseach, comhbhrúite go mór, dúdhonn le sciathán níos éadroime. Saothraítear mar luibh cistine é. Úsáidtear na síolta is na duilleoga mar bhlastáin.


Lus míonla.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil, dúchasach do na réigiúin mheasartha. An bláthra cornaithe, ach díríonn sé de réir mar a fhadaíonn. Na bláthanna feadánach le 5 mhaothán leata, go minic bándearg mar bhachlóg, ach gorm nuair a osclaíonn, uaireanta le súil bhuí nó bhán mar threoraí meala, nó na dathanna seo ina n-iomláine.


Lus na bailbhe.
Planda síorghlas ilbhliantúil atá dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Na duilleoga mór caol ubhchruthach le gais fhada, go minic buí nó bán ildathach. Na bláthanna i spáideog is spáidín mór timpeall uirthi. Má itear é, cuireann an súlach searbh tús le hat na teanga is na scornaí, agus is uaidh seo a thagann an t-ainm.


Lus na feannóige.
Tom leata síorghlas, cosúil le fraoch, dúchasach don Artach agus móintigh mheasartha sa leathsféar thuaidh. Na duilleoga 4-6 mm ar fhad. Na bláthanna ailtéarnach, bláthanna scoite ar leith fireanna is baineanna, 3 sheipeal, 3 pheiteal. An chaor 5 mm ar trastomhas, dubh.


Lus na gile.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach do dheisceart na hEorpa. Na duilleoga tomach éilipseach, i bpéirí urchomhaireacha mar thruaillí ar an ngas. Na bláthanna i gcinn dhlútha dhingthe, an eipeacailís i 4 chrotal fada, agus an chailís sorcóireach. 5 pheiteal le rufaí, dúdhearg nó bándearg, agus sna foirmeacha don ghairdín, bán, ach go minic breac nó stríocach.


Lus na gloine.
Luibh bhliantúil a fhásann ar feadh cóstaí agus i riasca goirte beagnach gach áit ar Domhan. Cuma mionchactais gan spíonta ar na gais mhéithe altacha gan duilleoga, na bláthanna tumtha sna gais. Tugtar "cabáiste aille riascach" air freisin. Dhóití é tráth chun sóid a sholáthar i gcomhair déanamh gloine. Phiclítí agus piclítear fós é le n-ithe mar ghlasra.


Lus na hoíche.
Planda téagartha ilbhliantúil leathanduilleach a fhásann suas le 1.5 m ar airde, dúchasach do réigiúin aolchlochacha is chailceacha san Eoraip, iarthar na hÁise agus tuaisceart na hAfraice. Na bláthanna neamhlonrach, 2.3-3 cm ar fhad, aonarach in ascaillí na nduilleog. An coróla feadánach, cúigmhaothánach, scothdhonn/vialait. An chaor 1.5-2 cm ar trastomhas, snasta dubh, i gcupán an tseipil ghlais. Is támhshuanach an-nimhiúil gach cuid den phlanda mar go bhfuil na halcalóidigh atraipín, hióisciaimín is solainín ar a fhud.


Lus na mbanríon.
Planda alpach Eorpach a léiríonn cnota duilleog méith le bláth báiteach bán. Na bláthanna i gcrobhaingí ar ghas amháin. Saothraítear cuid mhaith hibridí le bláthanna le patrúin chasta.


Lus na páise.
Ball de chlann phlandaí dreaptha le teannóga casta, dúchasach do Mheiriceá, cuid acu don Áise is an Astráil. Na duilleoga ubhchruthach, corránchruthach nó domhain bosach maothánach, na bláthanna mór feiceálach, 5 sheipeal daite ag ailtéarnú le 5 pheiteal (a chomharthaíonn céasadh Chríost, deirtear), lé coróin inmheánach filiméidí (a chomharthaíonn an choróin spíonta) agus na stíleanna (a comharthaíonn an chrois is na tairní). An toradh inite, buí nó corcra, suas le 10 cm ar fhad, agus tugtar "páiseog" air.


Lus na seabhac.
Planda ilbhliantúil atá forleathan, sa leathsféar thuaidh den chuid is mó. Na duilleoga iomlán nó domhainfhiaclach, eagraithe go bíseach timpeall ar an ngas nó mar róiséad ag a bhun. Na bláthchinn ina n-aonar nó i gcrobhaingí scaoilte, na bláthóga buí de ghnáth. Atáirgeann an-chuid díobh ó thorthaí a d'fhás gan a bheith toirchithe, agus mar seo faightear an-chuid micrispeiceas scoite, suas le 20,000 díobh, meastar.


Lus na stalóg.
Tom íseal síorghlas a dhéanann mata ar an talamh, dúchasach do mhóinteach artach san leathsféar thuaidh. Na duilleoga 1-2 cm ar fhad, éilipseach nó le leithead uasmhéideach os cionn an láir, dúghlas ar barr is mílítheach faoina mbun. Na bláthanna cromtha, 4-6 mm ar leithead, beagnach cruinneogach, bán le himir bhándearg. Na caora cruinn snasta.


Lus nathrach.
Planda débhliantúil tréan díreach colgach a fhásann suas le 1 m ar airde. Dúchasach don Eoraip agus iarthar na hÁise. Na duilleoga 15 cm ar fhad, lansa-chruthach nó leathfhada, garbh. Panacal mór aige, ag bláthú le gais íochtaracha de chíomaí cornaithe, agus na bláthanna seo go léir ar thaobh amháin. Na fíorbhláthanna tonnadóirchruthach, bándearg, ina mbachlóga gorma nuair a osclaíonn siad.


Lus síoda.
Luibh ilbhliantiúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise, in áiteanna riascacha de ghnáth. Na duilleoga urchomhaireach, na bláthanna bándearg (uaireanta bán) le 5 pheiteal, gach ceann roinnte i 4 theascán caol agus dhá chrotal scoilte ag a bhun.


Lus súch.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is an Áise. Caoldíreach nó spréite, cuid acu dreaptha, iad uile le duilliúr cleiteach. Na fíordhuilleoga laghdaithe go dtí lanna bídeacha, agus feidhmíonn géaga mionathraithe bídeacha mar dhuilleoga. Na bláthanna bídeach freisin, bán nó buí, clogchruthach nó croischruthach. Na caora glas, dearg nó dubh. Na péacáin óga an-choitianta mar ghlasra.


Edwin Lutyens.
Ailtire a saolaíodh i Londain Shasana ab ea Edwin Landseer Lutyens (29 Márta 1869 – 1 Eanáir 1944). Cáil air as dearadh an "Cenotaph" (Leacht Cuimhneacháin, 1919–1920) i Whitehall, agus leagan amach Nua-Deilí (1912–1930), san India. Dhear sé roinnt struchtúr in Éirinn freisin.
Mionsamhail d'ardeaglais Learphoill arna dhearadh ag Edwin Luytens, i Músaem Learphoill
a>. Dearadh eile de chuid Luytens
Binse téac. Dearadh Luytens atá le fáil go dtí an lá inniu.


André Michel Lwoff.
Micribitheolaí a rugadh in Ainy-le-Château na Fraince ab ea André Michel Lwoff (1902-1994). Ina thaighde ar an ngéinitic thaispeáin sé conas a thagann víreas báictéir (baictéarafagach) le bheith ina chuid de chrómasóm an bhaictéir nuair a théann sé isteach sa chill bhaictéarach, a roinneann sé le crómasóm an bhaictéir, agus a chosnaíonn an baictéar i gcoinne aon ionsaí eile ón mbaictéarafagach sin. Ba shuntasach na torthaí seo don taighde ar fhrithsheasmhacht i gcoinne frithbheathach agus ar ailse. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1965 le Jacques Monod is François Jacob.


Charles Lyell.
Geolaí Albanach a bhí ina cheannródaí don gheolaíocht nua-aoiseach ab ea Charles Lyell (1797-1875). Go dtí tús an 19ú céad, chreid beagnach gach éinne nach raibh an Domhan ach na mílte bliain d'aois agus go raibh cruth an Domhain, na sléibhte, na farraigí, na haibhneacha, na hoileáin is na h-ilchríocha gan athrú ó thús ama, ach amháin ag catastróf mar thuile Naoi. Ach d'fhoilsigh Lyell leabhar iomráiteach, "Principles of Geology" (Prionsabail na Geolaíochta, 1830) inar chuir sé síos ar a choincheap go raibh an Domhan á athrú an t-am ar fad. Thaispeáin sé conas a thug na fosuithe éagsúla carraigeacha is na hiontaisí de neacha beo a bhí stalctha sna carraigeacha fianaise ar an gcoincheap sin. D'ainmnigh sé cuid de na réanna geolaíocha. Ní hamháin gur leag Lyell bunsraith na geolaíochta nua-aoisí, ach ba mhór an spreagadh a mhodh oibre do Darwin ina chuid oibre siúd ar an éabhlóid bhitheolaíoch. Ina leabhar "The Geological Evidence of the Antiquity of Man" (An Fhianaise Gheolaíoch ar Ársaíocht an Duine, 1863) thug sé tacaíocht d'obair agus conclúidí Darwin.


Galar Lyme.
"Ixodes ricinus", sceartán a iompraíonn Galar Lyme san Eoraip
Galar ionfhabhtaithe a tharlaíonn de bharr an bhaictéir "Borrelia burgdorferi" is ea Galar Lyme. Iompraítear do dhaoine i ngreim na sceartán a inmhíolann fianna is ainmhithe fiáine de ghnáth. Braitheadh é den chéad uair in Old Lyme, Connecticut i 1975 agus fógraíodh trasna na Stát Aontaithe ó shin é. Tagann lot dearg craicinn ag ionad an ghreama, leathnaíonn amach thar chúpla lá, agus buaileann fiabhras an fulangaí, chomh maith le pianta matán, tinneas cinn, is athlasadh na n-alt. Is féidir an galar a leigheas le frithbheathaigh, ach muna ndéantar cóireáil air go luath is féidir go dtarlóidh aimhréidh throm dá bharr, athlasadh an chroí is an néarchórais. Tá conspóid ann maidir le Galar Lyme ainsealach agus ní mholtar cóireáil antaibheathach a thabhairt dó.


Trofim Denisovich Lysenko.
Bitheolaí is fiseolaí plandaí a rugadh i gKarlovka na hÚcráine ab ea Trofim Denisovich Lysenko (1898-1976). Stiúrthóir ar Acadamh na nEolaíochtaí Talmhaíochta san Aontas Sóivéadach i 1938-1956 is 1958-1962. Tharraing sé míchlú air féin agus rinne dochar fadtréimhseach don talmhaíocht san Aontas Sóivéadach nuair a d'fhógair go raibh géinitic Mendel mícheart, ag cur an-chuid eolaithe Sóivéadacha den scoth ina dtost agus cosc ar a dtaighde.


Wangari Maathai.
Cosantóir comhshaoil is cearta daonna a rugadh i Nyeri na Céinia ab ea Wangari Maathai (1 Aibreán 1940 – 25 Meán Fómhair 2011). Bhain sí amach dochtúireacht in anatamaíocht na n-ainimhithe. Sa bhliain 1977 bhunaigh sí Gluaiseacht an Chreasa Ghlais, an scéim plandála crann ba mhó riamh san Afraic, agus aidhm aici bithéagsúlacht a chur chun cinn is ionannas níos láidre a thabhairt do mhná sa tsochaí. Bhuaigh sí Duais Nobel na Síochána sa bhliain 2004, an chéad bhean Afracach a bhuaigh an duais sin.


Macadam.
Modh chun bóthar a thógáil le cisil dhlúthaithe de chlocha beaga, a tháinig in úsáid timpeall 1815. Toisí éagsúla ag na clocha, ionas go n-oiriúnaíonn siad le chéile go dlúth. Cuireadh in ionad smúitbhóithre san Eoraip is Meiriceá é, agus rinne réabhlóid san iompar ar bhóithre. Ar dtús bhíodh na clocha greamaithe le chéile le meascán de phúdar cloiche is uisce, ach anois is le bitiúman a ghreamaítear iad.


John Loudon McAdam.
Tógálaí bóthar a rugadh in Inbhir Àir na hAlban ab ea John Loudon McAdam (21 Meán Fómhair 1756 – 26 Samhain 1836). D'fhorbair sé dromchlaí macadaim i gcomhair bóithre, agus d'ardaigh an dúshraith fúthu chun an draenáil a fheabhsú. Rinneadh suirbhéir d'Iontaobhas Paidhce Bhriostó de i 1816, agus níos déanaí suirbhéir ginearálta na mbóithre ceannchathartha i Sasana.


Macall.
Tá dhá phlanda leis an ainm seo ann, iad araon dúchasach do réigiúin mheasartha. Is planda díreach ilbhliantúil a fhásann timpeall 60 cm ar airde an macall coille, a dtugtar "luibh Bennett" air freisin. Bíonn na duilleoga roinnte i nduilleoigíní beaga éagothroma le duilleoigín mór foirceanta maothánach, na bláthanna cúigpheitealach ingearach buí le peitil spréite, gob crúcach ar na torthaí a dhéanann ceann cosúil le leadán. Tá an macall uisce cosúil leis seo, ach a bhláthanna babhla-chruthach cromtha, le peitil scothbhándearga.


Ellen MacArthur.
Luamhaire is taiscéalaí a rugadh i Whatstandwell Shasana is ea Ellen MacArthur (1976-). I 2000 sheol sí ina haonar timpeall an Domhain ar an luamh Kingfisher i 94 lá, curiarracht na mban. I 2005 bhain sí barr de seo le haistear 71 lá ar an luamh B&Q. Idir an dá linn d'éirigh léi curiarracht a dhéanamh i dtrasnú aonair an Atlantaigh i 2002.


Robert McClure.
Taiscéalaí a rugadh i Loch Garman ab ea Sir Robert John le Mesurier McClure (21 Meán Fómhair 1807 – 26 Samhain 1873). Captaen ar long de chuid thuras Artach Franklin i 1850, a thaisteal ó oirthear Cheanada chun an Bealach Siar ó Thuaidh a aimsiú. D'éirigh lena long Oileán Banks a bhaint amach, ach ansin bhí sí reoite san oighear ar feadh dhá bhliain. Tharrtháil long eile a tháinig aniar an criú, agus d'fhill siad siar. Bhain McClure Sasana amach arís sa bhliain 1854. Mar sin, ba é an chéad duine a thaisteal an Bealach Siar ó Thuaidh.


Cyrus Hall McCormick.
Ceapadóir an inneall bainte, a rugadh i Rockbridge, Virginia ab ea Cyrus Hall McCormick (1809-1884). Rinne sé 6 mhilliún inneall bainte le linn a shaoil, agus réabhlóid sa bhfeirmeoireacht.


James MacCullagh.
Matamaiticeoir a rugadh gar don Srath Bán ab ea James MacCullagh (1809-1847). Rinne sé taighde ar athraonadh is réthreorú an tsolais i gcriostail, agus matamaitic fheidhmeach sa leictreachas is an maighnéadas. Níor ghlac sé le nádúr tonnach an tsolais. Cara is comhoibrí le William Rowan Hamilton ar feadh na mblianta. Chuir sé spéis mhór san ársaíocht. Ball de na hÉireannaigh Óga, a cháin an rialtas as a laghad a rinneadh chun an Gorta Mór a sheachaint is a mhaolú.


Alan MacDiarmid.
Ceimicí a rugadh sa Nua-Shéalainn, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe in Ollscoil Pennsylvania ab ea Alan G. MacDiarmid (14 Aibreán 1927 – 7 Feabhra 2007). Le Alan Heeger is Hideki Shirakawa, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 2000 as a shaothar chun polaiméirí seoltacha a fhionnadh is a fhorbairt.


Ernst Mach.
Fisicí is fealsamh a rugadh i Chirlitz na hOstaire ab ea Ernst Mach (1838-1916). Rinne sé taighde ar ghluaiseacht diúracán agus dearadh aerloingseoireachta. Bhunaigh sé an posaitíbheachas loighciúil sa bhfealsúnacht.


Prionsabal Mach.
Sa bhfisic, an coincheap nach féidir luasghéarú réada a thomhas i dtaca le dearbhspás, ach gur gá é a thomhas i dtaca le damhna iomlán na Cruinne. Is é an damhna go léir mórthimpeall air a dhearbhaíonn táimhe an réada. Ní bheadh ciall ar bith le táimhe sa spás folamh. Ernst Mach a chuir an coincheap chun cinn i 1863, agus ba thábhachtach í i bhforbairt na coibhneasachta ginearálta ag Einstein.


Machuimhir.
Cóimheas luas réada is luas forleata na fuaime (340 m s-1, nó 1.2 meigimhéadar san uair). Má bhíonn machuimhir (Ma) níos mó ná 1 ag réad, tá sé ag gluaiseacht ar luas forshonach. Ciallaíonn Ma 2 luas atá dhá oiread luas na fuaime, nó 680 m s-1. Ainmnithe as Ernst Mach, a scrúdaigh luasanna den mhéid seo a chéaduair.


Macintosh.
Saghas ríomhaire phearsanta a bhfuil cáil air as fuinneoga is dealbha chun cumarsáid a dhéanamh leis an úsáideoir, déanta ag comhlacht Apple é Macintosh. Tá sé an-choitianta i measc daoine a bhíonn ag plé le dearadh grafach.


Charles Macintosh.
Ceimicí déantúsaíochta a rugadh i nGlaschú ab ea Charles Macintosh (1766-1843). I 1823 fuair sé paitinn ar bhealach chun fabraicí a uiscedhíonadh, ar thug sé a ainm air. Sa bhealach seo, déantar dhá leathán éadaigh a ghreamú le chéile le tuaslagán rubair is nafta.


Roderick MacKinnon.
Bithcheimicí a saolaíodh i mBurlington, Massachusetts, ar 19 Feabhra 1956 is ea Roderick MacKinnon. I 2003 bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic le Peter Agre as a shaothar taighde ar chillscannáin, agus na cainéil iontu i gcomhair iompar na n-ian tríothu a léiriú don chéad uair.


Charles Rennie Mackintosh.
Ailtire is dearthóir a rugadh i nGlaschú ab ea Charles Rennie Mackintosh (1868-1928). Ceannródaí ar Stíl Ghlascú, sruth den Nua-Ealaín. Dhear sé an taobh istigh d'fhoirgnimh is troscán, agus tá cáil air as a dhearadh do Scoil Ealaíne Ghlaschú (1896-1909).


John James Rickard Macleod.
Fiseolaí a rugadh i gCluanaidh na hAlban ab ea John James Rickard Macleod (6 Meán Fómhair 1876 – 16 Márta 1935). I 1921 d'fhionn sé inslin le Frederick Banting, thuairiscigh ar a feidhmiú, agus bhuaigh siad Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1923 as.


Edwin McMillan.
Fisicí núicléach Meiriceánach a rugadh in Ishpeming, Missouri ab ea Edwin Mattison McMillan (18 Meán Fómhair 1907 – 7 Meán Fómhair 1991). Ar an bhfoireann a d'fhionn na dúile trasúránacha plutóiniam (1940) is neiptiúiniam. Bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic le Glenn Seaborg i 1951. Rinne sé taighde suntasach ar radar micreathoinne agus sonóir.


Kirkpatrick Macmillan.
Gabha a rugadh gar do Bhàrr na Driseig in Albain ab ea Kirkpatrick Macmillan (1813-1878). I 1837 thóg sé an gearrán gaige, saghas rothair arbh fhéidir leis an marcach é féin a bhrú ar aghaidh air lena chosa. I 1840 chuir sé cromáin leis chun an chéad rothar le troigheáin a tháirgeadh, le fráma adhmaid is rotha le boinn iarainn. Níor phaitinnigh a mheaisín riamh, agus tugadh an chreidiúint as fionnachtain an rothair dá bhréagaithriseoir Gavin Dalzell.


Annie Jean Macnamara.
Dochtúir a rugadh i mBeechworth na hAstráile ab ea Annie Jean Macnamara (1 Aibreán 1899– 13 Deireadh Fómhair 1968). Le linn éipidéim polaimiailítis i 1926 rinne sí tástáil ar shéiream imdhíonach. Níos déanaí, i gcomhar le Macfarlane Burnet, dheimhnigh sí go raibh níos mó ná cineál amháin de víreas an pholaimiailítis ann, léargas a d'oscail an bealach do vacsaín Salk. Baint aici leis an gcinneadh conspóideach i 1951 an mhicseamatóis a thabhairt isteach san Astráil chun líon na gcoiníní a shrianadh.


William James MacNeven.
Lia is ceimicí a rugadh i mBaile na hAbhna, Contae na Gaillimhe, ab ea William James MacNeven (1763-1841). Oileadh é sa Vín agus Prág. Ar ais i mBaile Átha Cliath bhí sé i gceannas sa Chumann Caitliceach agus na hÉireannaigh Aontaithe. Cuireadh i bpríosún é i 1798. Nuair a saoradh é i 1802 cuireadh bac air filleadh go hÉirinn, agus i 1803 chuaigh sé go Nua-Eabhrac. Luigh sé isteach ar thaighde sa cheimic in Ollscoil Nua-Eabhrac, ar uisce mianraí Nua-Gheirsí ar dtús, tionchar uisce ar shláinte an phobail, agus comhdhúile bairiam is cailciam. Scríobh sé "An Exposition of the Atomic Theory" (Míniú ar an Teoiric Adamhach, 1819). Chuir sé an cheimic go mór chun cinn i Meiriceá, ionas gur tugadh ‘athair na ceimice Meiriceánaí’ mar leasainm air.


Macrafótagrafaíocht.
Fótagrafaíocht réad beag nó mionphointí le gnáthcheamara nó ceamara le lionsa speisialta, ní hionann is fótaimicreagrafaíocht, ina mbíonn formhéadú dhá chéim le réadlionsa is lionsa súilphíosa roimh fheidhmiú an cheamara. Sa mhacrafótagrafaíocht déantar íomhánna den chuid is mó ar scannán atá ar thomhas nádúrtha nó níos mó fós. Táirgtear íomhánna níos lú le fótagrafaíocht garamhairc, ach sa dá chás fócasaítear an lionsa an-ghar don ábhar.


Macraibheathaigh.
In ainm is a bheith mar chothú foirfe, a cuireadh chun cinn go luath sa 20ú céad faoi anáil Bhúdachas Zen. Sa scéim seo, bíonn gach bia yin (mar shampla, torthaí) nó yang (mar shampla, arán), agus moltar cothromaíocht ghéar den dá shaghas. Leagtar amach 7 leibhéal cothaithe mhacraibheathaigh, le 40-100% gránbhairr iontu. Níl aon fhianaise eolaíoch thurgnamach leis an leagan amach seo, agus is léir go mbeidh próitéin, agus ábhair riachtanach eile b'fhéidir, in easnamh i gcuid de na cothuithe seo, rud a fuarthas sna Stáit Aontaithe nuair a d'éirigh páistí míchothaithe ar chothú mar seo.


Macraime.
Saghas lása ghairbh a dhéantar le snaidhmeanna is trilseáin, a d'éirigh an-choitianta i lár an 19ú céad chun frainsí maisithe a chur ar éadaí, agus i gcomhair dallóga fuinneoige, naipcíní cathaoireach, is adhartán.


Madar.
Planda síorghlas ilbhliantiúil atá dúchasach do réigiún na Meánmhara. Na gais ceathairuilleach reatha nó dreaptha le cabhair crúcaí beaga, dírithe síos. Na duilleoga caol docht i bhfáinne 4-6, na bláthanna beag buí cúigpheitealach, na caora scothdhearg/donn. Táirgeann na fréamhacha an dath alasairín.


Bruno Maderna.
Cumadóir ceoil is stiúrthóir a rugadh sa Veinéis ab ea Bruno Maderna (1920-1973). I 1954 a thosaigh a shaothar le ceol leictreonach nuair a bhunaigh sé an "Studio di Fonologia Musicale" (Stiúideo na Fóineolaíochta Ceolmhaire) de chuid Raidió na hIodáile.


Madra broic.
Pór madraí a d'úsáidtí tráth mar mhadra seilge sa Bheilg is an Fhrainc. An cholainn fada tathagach, na cosa an-ghearr, an soc fada leathan, na cluasa fada crochta, agus an fionnadh gearrghruagach bán, dubh is crón.


Madra caorach.
Madra meánach teaghlaigh. Saothraíodh cuid mhaith pór in Albain. De ghnáth, donn is bán, le soc fada biorach, fionnadh fada garbh nó mín. Bíonn an madra caorach teorann dubh is bán de ghnáth, agus fionnadh fada mosach ar mhadra caorach na nGarbhchríoch.


Kingston, Ontario.
Cathair in Ontario, Ceanada is ea Kingston. Tá sé suite in oirthear Ontario san áit a dtagann Abhainn San Labhrais agus an Chanáil Rideau le chéile ar bhruach thuaidh Loch Ontario. De réir an daonáirimh a rinneadh sa bhliain 2011 bhí 123,363 duine ina gcónaí in Kingston féin agus 159,561 sa cheantar uirbeach.
Dúnfort de chuid na bhFrancach an chéad iarracht ag na hEorpaigh cur síos san áit. B'in sa bhliain 1673. Fort Cataraqui a tugadh air ar dtús, ansin Fort Frontenac. Scriosadh an dúnfort sa bhliain 1758 ag deireadh Chogadh na Seacht mBliana idir na Francaigh agus na Briotanaigh. Cuireadh campa ar bun ann sa bhliain 1784 chun dídean a thabhairt do na Dílseoirí a theith ó na 13 Choilíneacht níos faide ó dheas. Tugadh cairt chathrach do Kingston sa bhliain 1846. Bhí Kingston ina phríomhchathair ar Cheanada ar feadh tamaill.
D'fhás bunáit de chuid Chabhlach na Breataine Móire in Kingston agus tógadh Fort Henry ann go luath sa 19ú haois. Tógadh sraith túr Martello in aice le Kingston chomh maith. Maireann ceithre cinn díobh ann inniu. Tá Kingston ina lárionad míleata go dtí an lá atá inniu ann: Tá bunáit de chuid Airm Cheanada ina aice agus tá Coláiste Míleata Ríoga Cheanada suite sa chathair.
Tá an Béarla go mór in uachtar in Kingston, ach tá stádas dátheangach tugtha do cheantar Kingston, rud a thuganns seirbhísí i bhFraincis le fáil don mhionlach Fraincise.


Madra dobharchú.
Pór mór madra a úsáidtear sa Bhreatain le 600 bliain nó mar sin chun dobharchúnna a sheilg. Cumas iontach bolaithe aici. Eireaball gairid in airde, ceann mór le cluasa fada crochta, cóta garbh guaireach uiscedhíonach, cosa scamallacha.


Madra dúiseachta.
Madra spóirt de phóir éagsúla a saothraíodh chun géim a bhrath is a aimsiú. Seasann sé go docht mar a bheadh dealbh ann agus a shoc dírithe i dtreo an ainmhí creiche. Madra a saothraíodh i Sasana is ea an madra dúiseachta Sasanach. Níos airde ag na guaillí ná ag na geadáin, an soc fada domhain cuasach ag an mbarr, an t-eireaball barrchaol is iompartha beagnach cothrománach, an fionnadh gear.


Madra fola.
Pór madra a bhfuil cáil air as a chéadfa ghéar bolaithe. Úsáidtear é le lorg ainmhí a leanúint. An cholainn mór cumasach le craiceann fairsing. An fionnadh gearr crón nó dúchrón, na cluasa fada is na gialla ar chrochadh, an soc fada domhain. Pór Francach ar dtús, agus saothraíodh a thuilleadh sa Bhreatain.


Madra gríofa.
Madra baile a bhfuil dhá phór ann, nach gaolta iad, is ea madra gríofa. Saothraíodh madra gríofa na Bruiséile chun francaigh a sheilg: beag, le soc gearr, na gialla ag gobadh amach, féasóg bheag. Is madra Francach dúiseachta is loirg é an madra gríofa guaireach dúiseachta, le colainn mhatánach, cosa fada, cluasa boga, agus an dá thrian dheireanacha den eireaball sciota.


Madra oibre.
Saghas madra baile a chuimsíonn na póir a forbraíodh chun cabhrú le daoine i gcúrsaí nach cúrsaí spóirt iad. Samplaí is ea madra caorach, madra garda, madra treorach, agus huscaí.


Madra pluaise seilge.
Ball de chlann na madraí atá dúchasach do Mheiriceá Láir is Theas. Dúdhonn le ceann eadrom donn; na cluasa, na cosa is an t-eireaball gearr. Áitríonn sé coillearnach is talamh féaraigh gar d'uisce, agus itheann creimirí den chuid is mó.


Madra Pomaránach.
Madra beag bídeach a saothraíodh ó phóir spitse sa Bhreatain sa 19ú céad. An fionnadh tiubh déchisealach, an-fhada ar an muineál, na cosa agus ar chúl. An t-eireaball lúbtha ag an gceann agus iompartha trasna na droma.


Madra treorach.
Madra a thraenáiltear chun cabhrú le duine dall a bhealach a dhéanamh go sábháilte trí thrácht na cathrach is sluaite daoine go háirithe. Póraítear na madraí go roghnach, labradóir a chrosphóraítear le gadhair órga loirg is madraí Gearmánacha aoire go minic.


Madragal.
Amhrán ilfhónach, saolta gan tionlacan uirlisí de ghnáth. Saothraíodh go príomha é san Iodáil sa 16ú céad nuair a bhí Palestrina, Lassus, Gabrieli, Marenzio is eile i mbun a gceaptha. Meascán oiriúnach de stíl chordach is stíl chuntraphointeach, agus véarsaí tromchúiseacha is grámhara. Sa 17ú céad tháinig airíonna Barócacha isteach sna madragail Iodálacha (ceol aonair gutha, tionlacan continuo agus riachtanach iontu, i gceapadóireacht Monteverdi). Ar deireadh tháinig an chantáid ina ionad.


Maes Howe.
Tuama seomrach ón 3ú mílaois RC ar Thìr Mòr Arcaibh na hAlban. Cosúil ar shlí le Sí an Bhrú i gContae na Mí. Faoi thulach 35 m ar thrastomhas, tá an bealach isteach, le ballaí cloch tirim, 7.3 m ar fhad. Tá seomra adhlactha croischruthach le boghta coirbéalta os a chionn, agus os cionn leac an dorais sliotán a ligeann solas na Gréine isteach is an Ghrian ag dul faoi ar lá ghrianstad an gheimhridh. Istigh ann tá 24 scríbhinn rúnach, graifítí a scríobh creachairí Uiginneacha sa 12ú céad AD.


Magairlín.
Planda ilbhliantiúil den chlann "Orchidaceae", ceann de na clanna bláfara is mó forbartha, ina bhfuil 17,000 speiceas. Faightear ar fud an Domhain iad, ach amháin san Antartach, agus is flúirsí sna trópaicí iad. Fásann leath díobh ar an talamh is an leath eile ar chrann nó planda eile mar thacaíocht, bíodh is nach seadáin iad. Fásann bréagbhleibí ar an ngas díreach os cionn talún, a stórálann cothuithe is uisce. Fásann duilleoga is bláthanna uathu siúd. Bíonn na duilleoga méith, breac nó smeartha go minic, ag cumhdach an ghais ag a mbun. Cáiliúil as a mbláthanna mórthaibhseacha coimhthíocha agus a modhanna an-fhorbartha pailnithe. Sa bhláth bíonn ubhagán caol le 3 sheipeal anuas air, agus dhá pheiteal den chruth céanna is an 3ú peiteal mar a bheadh liopa íochtarach ornáideach ar chruth is dath éagsúil ó na peitil eile. Istigh sa bhláth bíonn 3 stiogma agus staimín nó dhó, iad go léir cónasctha i gcolún. Braitheann cruth an cholúin seo ar an speiceas a dhéanann an pailniú ar an magairlín ar leith, feithid, frog, fiú ialtóg. In an-chuid cásanna bíonn an pailneoir sainiúil don mhagairlín. Mar sin féin, crosphailníonn cuid mhaith magairlíní freisin. Tógann sé bliain go leith air aibiú agus 4 bhliain bláthú. Braitheann an pórú trádálach go mór ar shaothrú fíochán is modhanna póraithe, mar sin. Planda an-mheallacach dá lán daoine.


Magairlín na mbeach.
Ainm ar speicis éagsúla magairlín a fhaightear ar fud na hEorpa, iarthar na hÁise, agus tuaisceart na hAfraice. Na bláthanna suntasach mar go ndéanann siad aithris ar fheithidí. Bíonn liopa íochtarach an bhlátha cosúil le feithid bhaineann i ndath is comhdhéanamh, agus astaíonn boladh láidir cosúil le fearamón a aomann fireannach na feithide céanna. Déanann na fireannaigh iarracht cúpláil leis an aithriseoir, agus pailníonn an bláth. Tá speiceas ar leith a dhéanann aithris ar an mbumbóg atá in ann féinphailniú. Tá speicis ann a dhéanann aithris ar chuileoga, foichí, sábhchuileanna, agus fiú damháin alla.


Magellan.
Lainseáladh an spásárthach seo i 1989 ón tointeálaí Atlantis chun cuairt a thabhairt ar Véineas agus pictiúir a ghlacadh de. Bhí córas íomháithe radair air chun na scamaill ar Véineas a threá. Thimpeallaigh sé Véineas gach 3 uair is 9 nóiméad, agus ghlac pictiúir de chrios dromchlach 16 km ar leithead thart ar an bpláinéad. Chlúdaigh na timpill seo suas le 90% de dhromchla an phláinéid roimh dheireadh obair an spásárthaigh. Rinne sé réada ar leithead 300 km a thaifeach ar na pictiúir seo. Tá Véineas an-chosúil leis an Domhan ó thaobh méide is dlúis de, ach is pláinéad tirim gan bheatha é a bhfuil a dhromchla te go leor chun luaidhe a leá, chomh te le 500 °C in áiteanna. Ar deireadh, ligeadh don spásárthach titim isteach ar Véineas, agus loisceadh go hiomlán é.


François Magendie.
Fiseolaí is lia a rugadh i mBordeaux na Fraince ab ea François Magendie (1783-1855). Rinne sé taighde ar fhiseolaíocht na néaróg, agus thaispeáin difríochtaí idir néaróga an dromlaigh. Rinne sé taighde bunúsach dea-eagraithe ar na féitheacha, hipiríogaireacht na colainne d'ábhair choimhthíocha (anaifiolacsas), agus iarmhairtí drugaí ar an gcolainn.


Magma.
Carraig leáite a chruthaítear trí mhaintlín an Domhain a pháirtleá le teas ón gcroíleacán. Faoi chúinsí geolaíocha ar leith, déanann an charraig leáite seo imirce suas tríd an screamh go reonn ina ionsá doigheartha, nó go n-éiríonn léi an dromchla a shroichint, áit a gcailleann sí a comhábhair inghalaithe is a mbrúchtann amach mar laibhe.


Magnóilia.
Tom nó crann duillsilteach nó síorghlas, dúchasach d'oirthear Mheiriceá Thuaidh agus oirthear na hÁise. Na duilleoga snasta go minic. Na bláthanna mór de ghnáth, cupánchruthach le cuid mhaith fáinní de theascáin iombhlátha bána nó bándearga. Strobalas, cosúil le buaircín le cuid mhaith cairpéal, is ea an toradh. An-chuid cineálacha an-choitianta. Mar gheall ar airíonna éagsúla, tógáil an bhlátha is a thoradh, mar shampla, meastar go minic gurb iad na plandaí bláfara is buntúsúla dá bhfuil ann. Os cionn 80 speiceas ann.


Magnón.
In ábhair mhaighnéadacha, ascaluithe i dtreoshuíomh coibhneasta na nguairí adamhacha a chomhfhreagraíonn do thonnta maighnéadaithe. Is tonnta candamacha guaire iad na magnóin, a dhealraíonn mar cháithníní is féidir a scaipeadh le neodróin. Is féidir iad a bhrath i dturgnaimh, agus is tábhachtach iad i dtuiscint airíonna maighnéadacha is teirmidinimiciúla na n-ábhar maighnéadach.


René Magritte.
Péintéir a rugadh i Lessines na Beilge ab ea René François Ghislain Magritte (1898-1967). Duine mór le rá i measc osréalaithe na Beilge sna 1920idí. Sna Stáit Aontaithe sna 1960idí, glacadh leis mar nuálaí luath popealaíne.


Mahagaine.
Crann síorghlas atá dúchasach do Mheiriceá Láir agus oileáin Mhuir Chairib. Na duilleoga cleiteach, na bláthanna cúigpheitealach scothbhuí i gcrobhaingí scaoilte. Ceann de chuid mhaith adhmad a dtugtar "mahagaine" orthu, adhmad scothdhearg trom crua ardchaighdeáin a oibrítear go héasca.


Gustav Mahler.
Cumadóir ceoil a rugadh i gKaliště na Seice (an Bhóihéim in impireacht na hOstaire ag an am) ab ea Gustav Mahler (1860-1911). Ina shaothar tá cuid mhaith amhrán, 9 siansa mórscála, agus siansa neamhchríochnaithe amháin. An t-amhrán is cáiliúla uaidh is ea "Das Lied von der Erde" (Amhrán an Domhain, 1908-1909).


Maicis.
Maicis (dearg) taobh istigh de thoradh an chrann noitmige
Is spíosra í an mhaicis a fhaightear ón airil dhearg cosúil le líon a bhíonn timpeall ar shíol an chrann noitmige. Cosúil le noitmig féin, bheadh sí nimhiúil dá n-íosfaí méid an-mhór di, mar go bhfuil támhshuanach inti.


Maidhm seicne.
Gobadh amach fíocháin óna ghnáthionad trí oscailt chóngarach nó spás idir fíocháin. Samplaí is ea maidhm seicne bléine, maidhm seicne fhéimearach, agus maidhm seicne imleacánach, ina ngobann fíochán ón mbolg (an stéig, mar shampla) trí ionaid laga i mballa an bhoilg. Tagann na maidhmeanna seicne seo amach mar mhaiseanna ag gobadh amach sa bhléin, os cionn na leise uachtaraí, nó ag an imleacán faoi seach. Bíonn maidhmeanna imleacánacha coitianta go leor i measc leanaí, agus réitíonn siad taobh istigh de bhliain nó dhó. Is féidir go mbeidh amhras faoin soláthar fola don mhaidhm seicne agus go bhfaighidh an chuid sin fíocháin (fad éigin stéige, mar shampla) bás, rud a bheidh an-bhaolach do dhuine, agus is gá obráid phráinneach a dhéanamh i gcás mar sin. Tarlaíonn maidhmeanna seicne inmheánacha, mar shampla, i maidhm seicne hiatais nuair a ghobann cuid den ghoile isteach i gcuid íochtarach an chliabhraigh trí oscailt sa scairt.


Maidhm seicne hiatais.
Gobadh amach chuid uachtarach na goile isteach i gcuid íochtarach an chliabhraigh trí oscailt sa scairt, a ligeann do chuid den éasafagas dul isteach sa bholg. Tarlaíonn an riocht seo minic go leor, agus de ghnáth ní baolach é, ach is éasca a tharlaíonn aife aigéid ón ngoile isteach san éasafagas. Níl aon líneáil cosanta san éasafagas, agus athlasfaidh an t-aigéad é. Mothaítear é seo mar dhó croí, pian dóite in íochtar an chliabhraigh.


Maidhmitheoir.
Pléascán íogair, cosúil le fulmanáit mhearcarach nó aisíd luaidhe, a n-úsáidtear beagán de chun tús a chur le feidhmiú meáchain mhóir de phríomhphléascán. Úsáidtear an téarma céanna d'aon fheiste ina bhfuil pléascán madhmtha a ghníomhachtaítear le teas, bualadh, frithchuimilt, nó leictreachas.


Maigdiléanach.
An cultúr seandálaíoch is déanaí in iarthar na hEorpa, ón gcuid is déanaí den ré Phailéiliteach (an chéad chuid den Chlochaois). Ainmníodh é as Pluais Mhaigdiléana sa Dordogne sa bhFrainc, a tochlaíodh i 1863. Faoi seo tá eolas ar chuid mhaith ionad, ó timpeall 17,000-12,000 RC, sa Spáinn, an Fhrainc, an Bheilg, an Bhreatain, an Ghearmáin, an Eilvéis, agus Poblacht na Seice. Is iad na hionaid is cáiliúla díobh na pluaiseanna péinteáilte i Lascaux agus Altamira.


Maighnéad.
Foinse réimse mhaighnéadaigh. Dhá phol dhifriúla ann i gcónaí, ceann amháin a dtugtar "an pol thuaidh" air, "T", agus an ceann eile "an pol theas", "D". Ní féidir pol amháin aonraithe a fháil. Éarann poil chosúla a chéile, agus aomann poil neamhchosúla. Déantar buanmhaighnéad as ábhar fearómaighnéadach a nochtadh do réimse maighnéadach ar feadh tréimhse, de ghnáth. Is leictreamaighnéad ábhar oiriúnach croíleacáin le corna sruthiompartha timpeall air.


Maighnéadaihidridinimic.
Staidéar ar iarmhairtí réimsí leictreacha is maighnéadacha ar shreabháin leictreasheoltacha atá faoi ghluaisne. Tá an-chuid taighde á dhéanamh ar phrionsabail mar seo chun fuinneamh leictreach a ghiniúint. Dóitear breosla, agus usáidtear an teas uaidh sin chun sreabhán seoltach a théamh go dtí timpeall 4000 °C is a chur ag gluaiseacht trí chomhiompar trí phoil maighnéid. Ionduchtaítear sruthanna leictreacha sa sreabhán, agus faightear an fuinneamh leictreach amach uaidh trí thadhall a dhéanamh le dhá thaobh an tsreabháin. Meastar gur féidir an fuinneamh leictreach a ghiniúint le coras mar seo le héifeacht 60%, i gcomparáid le gnáthchóras ginte inar féidir éifeacht 40% ar a mhéid a bhaint amach. Níl na córais is gá chun leictreachas a ghiniúint trí mhaignéadaihidridinimic ann fós, mar baineann fadhbanna le cur i bhfeidhm an phrionsabail, ach is dócha go mbeidh a leithéid ann sna blianta atá romhainn.


Maighnéadaiméadar.
Gaireas chun neart agus treo réimsí maighnéadacha a thomhas. Thóg Gauß ceann an-luath inar chroch sé maighnéad beag mar luascadán toirsiúin le sreang toirsiúin, ionas go raibh an maighnéad in ann rothlú go saor cothrománach, agus ba thomhas ar neart an réimse tréimhse an ascalaithe. I measc na maighnéadaiméadar nua-aoiseach, ceann amháin is ea an maighnéadaiméadar floscgheata, ina bhfuil péire leictreamaighnéad, fuinnmhithe le foinse sheachtrach voltais ailtéarnaigh, agus gineann siad seo comhartha i gcorna atá timpeall orthu mar fhreagairt ar an réimse atá á dtástáil. Tá maighnéadaiméadair chrióigineacha (nó SQUIDs) ann freisin. Úsáidtear maighnéadaiméadair i bhfeidhmeanna ina mbíonn réimsí maighnéadacha i ngeoifisic agus sirtheoireacht mhiotal.


Maighnéadaíocht.
An mhóimint mhaighnéadach in aghaidh aonad toirte in ábhar a bhíonn ann mar thoradh ar mhóimintí maighnéadacha ar leith na n-adamh is na móilíní san ábhar sin. Is é M an tsiombail di, agus is é A m-1 (aimpéar in aghaidh an mhéadair) a haonad. Is tomhas í ar cé chomh maighnéadaithe is atá ábhar. In ábhair dhiamaighnéadacha cuireann an mhaighnéadaíocht i gcoinne an réimse sheachtraigh, ach in ábhair pharamaighnéadacha athneartaíonn sí é. Sa dá chás, bíonn an mhaighnéadaíocht i gcomhréir leis an réimse seachtrach. Ach i gcás na bhfearómaighnéad, ní bhíonn aon ghaol comhréireach ag an maighnéadaíocht leis an réimse seachtrach, agus is féidir go mbeidh luach an-ard ag M gan aon réimse seachtrach.


Maighnéadaisféar.
Réigiún timpeall ar phláinéad, nó rinn spéire eile sa Ghrianchóras, a bhfuil réimse maighnéadach aige agus an réimse sin brúite isteach ann ag an ngrianghaoth shruthaithe. Cruth deoire a bhíonn ar an réigiún seo, ach athraíonn a leithead is a chruth de réir mar a athraíonn an ghrianghaoth. Stóráiltear cáithníní luchtaithe ón ngrianghaoth is atmaisféar an Domhain i maighnéadaisféar an Domhain. Rinneadh an-chuid scrúdaithe is anailísithe air seo ó tháinig Explorer 1 ar chreasa Van Allen i 1958. Teilgtear cáithníní stóráilte ó am go chéile isteach sna réigiúin thuaidh is theas ar feadh an réimse mhaighnéadaigh, agus luasghéaraítear iad ar bhealaí nach dtuigtear i gceart fós. Imbhuaileann siad seo le hadaimh san atmaisféar, rud a dhéanann astaíochtaí a fheictear mar ghealáin. I measc na bpláinéad eile le réimsí maighnéadacha tá Iúpatar, Satarn, Úránas, Neiptiún, is Mearcair.


Maighnéadstraidhn.
An t-athrú ar fhad ábhair fhearómaighnéadaigh nuair a chuirtear i réimse maighnéadach é. Mar shampla, crapann nicil ar feadh treo an réimse agus forbraíonn sa treo trasnach. Tarlaíonn sé seo mar thoradh ar ailíniú na bhfearann maighnéadach faoi iarmhairt an réimse sheachtraigh. Baintear feidhm as seo i dtrasduchtóirí áirithe ultrafhuaime.


Maighnéató.
Meaisín simplí a ghineann sruth ailtéarnach leictreach, ar an bprionsabal go ngintear sruth nuair a ghluaiseann seoltóir trí réimse maighnéadach. I gcineál amháin, rothlaítear corna sreinge tanaí idir poil maighnéid U-chruthaigh. Úsáidtear é le hinnill dócháin inmheánaigh chun na spréachbhearnaí a fhuinnmhiú.


Maighnéatrón.
Feiste chun micreathonnta a ghiniúint. Bíonn seomra folúsaithe inti le catóid lárnach, timpeallaithe ag anóid chomhlárnach. Timpeallaíonn na leictreoin a dhíchuirtear ón gcatóid an chatóid féin, faoi iarmhairt na réimsí leictreacha is maighnéadacha. Táirgtear micreathonnta mar thoradh ar athshondais idir na leictreoin ghluaiste agus cuasa san anóid. Saothraíodh ar dtús sna 1940idí é i gcomhair radair don chogadh domhanda, ach úsáidtear go forleathan inniú é in oighinn mhicreathonnacha.


Maighnéidít.
Sampla de mhaighnéidít ghlan mhínghráinneach
Mianra ocsaíd iarainn, Fe3O4, le maighnéadas an-láidir nádúrtha. Ainm eile uirthi is ea "adhmaint". Mianach luachmhar iarainn.


Maignéis.
Ocsaíd mhaignéisiam, MgO, a dtugtar "peireaclás" uirthi freisin. Solad bán le leáphointe 2850 °C a fhaightear trí charbónáit mhaignéisiam a théamh. Úsáidtear mar ábhar fritheasach í. Is fuadreán de chuid maigneise hiodráilithe é bainne maignéise, a úsáidtear mar phurgóid.


Maignéisít.
Mianra, carbónáit mhaignéisiam (MgCO3), a chruthaítear trí charraigeacha a bhfuil cuid mhaith maignéisiam iontu a athrú le sreabháin. Cumann sí fosuithe mílítheacha maisiúla, ar foinse thábhachtach mhaignéisiam iad.


Maindilín.
Téaduirlis a phioctar, timpeall 60 cm ar fhad. Saothraíodh é san 18ú céad ó sheanuirlisí eile. An cholainn piorra-chruthach, rud beag cosúil le liút, méarbhord crinnte le pionnabhosca siar ar uillinn ag foirceann an mhéarbhoird. 4 phéire sreang air, iad tiúnta cosúil le sreanga veidhlín, agus seinntear le figín é.


Máinliacht phlaisteach.
Nódú craicinn is fíochán fochraicneach ó ionad sláintiúil ar an gcolainn go dtí ionad a ndearnadh damáiste dó trí ghalar, gortú, tráma, nó dó. Go minic, is gá an próiseas a dhéanamh i gcéimeanna chun fairsingí nochtaithe is easpaí fíocháin a chlúdach. Cuimsionn sí obráidí a dhéantar ar chúiseanna cosmaideacha freisin, cosúil le teannadh cneas aghaidhe, athmhúnlú sróine, méadú cíoch, saill mhímhaiseach a bhaint, is a lán eile.


Maintis.
Feithid mheasartha nó mhór le colainn duaithnithe go maith agus ceann soghluaiste le súile móra. Fanann sí gan chorraí go dtagann a creach feithide gar di roimh iarraidh a thabhairt greim a fháil uirthi lena cosa tosaigh spíonacha. Timpeall 1,800 speiceas ann, agus i gcuid acu itheann an baineannach an fireannach le linn cúplála, ag tosú leis an gceann.


Maintis crábhaidh.
Maintis mhór ghlas a luíonn gan chorraí ag feitheamh ar a creach agus a cosa tosaigh le chéile mar a bheadh ag paidreoireacht. Faightear san Eoraip í.


Maircíneacht.
Snaschraiceann adhmad (ar dhathanna éagsúla an-snasta) a chuirtear le troscán i bpatrúin mhaisithe, go minic i bhfoirm torthaí, bláthanna, is fásra. Teicníocht an-choitianta in iarthar na hEorpa sa 17ú-18ú céad. Rinneadh sárshaothar léi sa bhFrainc le linn réimis Louis XIV-XVI. Tugtar "páircíneacht" ar mhaircíneacht a eagraítear i bpatrúin gheoiméadracha, le hiarmhairt peirspictíochta uaireanta, a bhí coitianta i Sasana sa 17ú céad.


Mairimbe.
Cnaguirlis cheoil is ea mairimbe, cosúil le xileafón, le barraí caola adhmaid is athshonadóirí miotalacha, ach réim níos lú agus buailtear é le buailteoir bog. Úsáidtear é i gceolfhoirne nua-aoiseacha agus popbhannaí.


Máirín na smeach.
Ciaróg fhada, dúdhaite de ghnáth. Má bhíonn ciaróg fhásta ar a droim, is féidir léi í féin a chur ar a cosa le gluaiseacht scian claspa a dhéanann smeach ard. Maireann na larbhaí fada sorcóireacha (caochruaí) in ithir ag ithe fréamhacha, agus mar sin is féidir leo a bheith ina lotnaidí suntasacha ar bharra.


Mairlín.
Ceann de chuid mhaith gaithiasc an-aclaí, ar féidir leo snámh go han-tapa, forleathan i bhfarraigí teo. Suas le 4.5 m ar fhad. An-tábhachtach ó thaobh tráchtála de, agus luachmhar mar iasc spóirt, an mairlín gorm is an mairlín stríocach go háirithe.


Mairnéalach fáin.
Speiceas de tradescantia le duilleoga atá marún ar an taobh íochtarach. Planda coitianta baile.


Máirseáil (ceol).
Ceol a dheartar chun a bheith oiriúnach le saighdiúirí ag máirseáil a thionlacan. Beagnach i gcónaí in am débhuilleach nó ceathairbhuilleach, agus luas measartha nó tapa (ach amháin i mairseáil sochraide). I measc na bpíosaí cáiliúla ceolchoirme tá an ‘Marche au supplice’ i Symphonie fantastique Berlioz (‘Mairseáil chun na Croiche’ i Siansa Fantaiseach, 1830), agus na mairseálacha i b"Pomp and Circumstance Elgar" (Mustar is Mórdháil, 1901-1907).


Mais adamhach choibhneasta.
Maiseanna adamh, a chuirtear síos i dtéarmaí aonaid maise adamhaí u. Mar shampla, sainmhínítear mais adamhach carbón-12 mar 12.0000 u, agus is í mais adamhach nítrigine-14 ná 14.0031 u. Úsáidtear Ar mar shiombail di. Thugtaí an meáchan adamhach air. I dtábla peiriadach na ndúl, luaitear mais an mheascán nádúrtha iseatóp den dúil: mar shampla, is é 14.0067 u an luach do nítrigin.


Mais chriticiúil (fisic).
An méid is lú d'ábhar ineamhnaithe is gá a bhrú i gcruth ar leith chun imoibriú slabhrúil núicléach a choimeád ar siúl. Is é atá in imoibriú slabhrúil ná eamhnú i núicléis de ghlúin amháin a tháirgeann neodróin ó na himoibrithe eamhnaithe, a chuireann tús lena thuilleadh eamhnaithe, ar a laghad, den oiread céanna núicléas don chéad ghlúin eile. Imoibriú féinchoimeádta a bhíonn mar thoradh. Sa phróiseas seo, scaoiltear an-chuid fuinneamh teasa is radaíochta amach i gcodán beag de shoicind. I gcás sféar úráiniam-235, ba é 52 kg an mhais chriticiúil, agus trastomhas 17.4 cm ag an sféar sin.


Maisealaca.
Fleascán maisealaca ó Cafaggiolo, 1580
Cré-earraí glónraithe le stán is ea an Maisealaca (Idáilis: "Maiolica") a táirgeadh san Iodáil i bhfad roimh 1250 AD. Le linn na hAthbheochana, bhíodh an maisiúchán air an-chosúil le saothar phríomhphéintéirí an ama sin.


Mais-speictriméadar.
Meaisín chun maiseanna na speiceas adamhach, agus comhréir na maiseanna sin, i sampla ar leith a thomhas. Cheap an t-eolaí Briotanach Francis Aston (1877-1945) é i 1919. Sreabhtar iain a fhaightear ó shampla gásach trí réimse maighnéadach, agus sraontar iad de réir a maiseanna. Is féidir iseatóip éagsúla dúile a idirdhealú. Is ionstraim an-tábhachtach anailíse í chun comhdhéanaimh adamhacha agus iseatópacha a aimsiú.


Mais-speictriméadar léasair.
Mais-speictriméadar a bhaineann feidhm as léasar chun sampla den ábhar atá le hanailísiú a ghalú le bheith oiriúnach le brú tríd an ionstraim. Is gá go mbeidh an sampla íon neamhthruaillithe. Is féidir an léas solais ón léasar a dhíriú ar shampla an-bheag, gan cur isteach ar an stáitsiú nó an meán greamaithe.


Maisteachtóime.
Próiseas máinliachta ina mbaintear an brollach, nó cuid de, agus go minic na nóid limfeacha faoin ascaill a bhaineann leis. Cóireáil ar ailse urchóideach cíche.


Maisticítí.
Cealla le gráinníní iontu a chuimsíonn hiostaimín, heipirin, is ceimiceáin eile. Níl siad i láthair sa bhfuil, ach bíonn siad sa bhfíochán scaoilte tacaíochta mórthimpeall na bhfuileadán is na soitheach limfeach, go príomha sa chonair riospráide agus conair an díleá. Cuireann aon ghortú d'fhíochán nó aon ionfhabhtú tús le fuascailt na n-ábhar sna gráinníní sna maisticítí, agus cuireann sé sin freagairt athlasta nó ailléirgeach ar siúl.


Maistín.
Madra mór baile. Ar dtús, aon mhadra mór, ach anois ceann de 3 phór: an seanmhaistín Sasanach (fionnadh gearr mílítheach, cosa is eireaball fada, ceann trom le cluasa gearra ar luascadh, soc is gialla domhain), an maistín Tibéadach atá tearc, agus an tósa Seapánach. Úsáidtear an t-ainm don tarbhmhaistín freisin.


Máistir díthreibhe.
Nathair bhéaldearg thearc, dúchasach do Mheiriceá Láir is Theas. An nathair nimhe is mó sa Domhan Úr, suas le 3.5 ar fhad. An t-aon nathair sa Domhan Úr a bheireann uibheacha. Áitríonn sé foraoisí; oíchí; itheann mamaigh, suas le fianna beaga, fiú. Croitheann sé an t-eireaball nuair a scanraítear é, agus déanann siosarnach glórach sa scrobarnach.


Maistíteas buaibheach.
Athlasadh na bhfíochán mamach in eallaigh, a chuireann tús le cailliúint shuntasach i dtáirgeadh bainne. Feiceálach nuair a bhíonn sé dian, agus cuireann isteach ansin ar an bhfaireog mhamach iomlán nó cuid mhaith di. Is féidir go mbeidh miocrorgánaigh éagsúla mar chúis leis an ngalar, agus is féidir iad a bhrath ó shamplaí den bhainne. Is féidir cásanna fochliniciúla a dhiagnóisiú trí chomhaireamh na gceall i samplaí. Is gá caighdeán an-ard sláinteachais is cleachtadh talmhaíochta chun cosc a chur ar an ngalar seo.


Malaicít.
Mianra ar carbónáit chopair híodráitithe í, Cu2CO3(OH)2, a fhaightear i bhfosuithe síonchaite mianaigh chopair. Dath geal glas a bhíonn uirthi.


Malairt bhreosla.
De bhrí go ndéanann ola, is cuma peitreal nó díosal, an-truailliú nuair a dhóitear mar bhreosla í in inneall dóchain inmheánaigh, tá an-tóir ar bhreoslaí eile nach ndéanfaidh an oiread céanna truaillithe. Tá meascán de mheatánól is peitreal á thástáil, agus taighde á dhéanamh ar na hinnill chun iad a oiriúnú dó. Tá gás nádúrtha in úsáid, bíodh is gur gá umar trom treisithe sa ghluaisteán chuige seo. Táthar ag tástáil eatánóil freisin d'fhonn é a úsáid in ionad peitril. Bíodh is go bhfuil baol inlastachta ag baint leis, tá taighde á dhéanamh ar hidrigin mar bhreosla i gcomhair feithiclí. Tá córais leictreacha á saothrú freisin chun feithiclí a fhuinnmhiú.


Kazimir Severinovich Malevich.
Péintéir a rugadh i gCív na hÚcráine ab ea Kazimir Severinovich Malevich (1878-1935). Le Mondrian, ina cheannródaí luath ar an teibíocht íon san ealaín. Bhunaigh sé an ghluaiseacht uachtaraíoch sa Rúis timpeall 1913. Bhí an ealaín nua-aoiseach seo bunaithe ar 4 chruth simplí: an dronuilleog, an ciorcal, an triantán, is an chrois. Léirigh sé íonacht aestéitiúil na gluaiseachta nuair a phéinteáil cearnóg bhán ar chúlionad bán.


Malgam.
Cóimhiotal mearcair le roinnt miotal eile, ar eolas ó aimsir na sean-Ghréagach clasaiceach. Úsáidtear malgaim copair, since, is stáin mar ábhar íocshláinteach sa bhfiaclóireacht. Baineadh feidhm as malgam óir i dteicníochtaí óraithe le linn na hAthbheochana.


Gian Francesco Malipiero.
Cumadóir ceoil a rugadh sa Veinéis ab ea Gian Francesco Malipiero (1882-1973). Chum sé ceol siansach, ceoldrámach, gutha is seomra, agus rinne eagarthóireacht ar cheol Monteverdi is Vivaldi.


Robert Mallet.
Innealtóir, ábhareolaí is seismeolaí a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Robert Mallet (6 Meitheamh 1810 – 5 Samhain 1881). Bhí ceártaí iarainn aige agus sholáthair sé earraí iarainn do na hiarnróid, i gcomhair droichead agus an chogaidh sa Chrimé. Leag sé béim ar thomhas airíonna na gcóimhiotal agus staidéar ar bhriseadh na n-ábhar seo. Rinne sé taighde ceannródaíoch turgnamhach ar sheismeolaíocht. Thomhais sé luas forleata na dtonnta ar thrá Chill Iníon Léinín tar éis pléascthaí a dhéanamh ar an dromchla. Lena mhac John, thiomsaigh sé catalóg is léarscáileanna de na creathanna talún ar fud an Domhain (1850-1858). I 1858 d'aimsigh sé eipealár crith talún i Napoli na hIodáile, an chéad uair ar éirigh le héinne é sin a dhéanamh.


Theodore Harold Maiman.
Theodore Harold Maiman agus a léasar.
Fisicí a rugadh i Los Angeles ab ea Theodore Harold Maiman (11 Iúil 1927 – 5 Bealtaine 2007). Rinne sé cuid mhaith saothar forbartha ar an méasar, agus i 1960 thóg an chéad léasar praiticiúil a d'oibrigh go rathúil.


Mamagrafaíocht.
Teicníocht ar leith íomháithe X-ghathaigh chun ailse chíche a bhrath chomh luath agus is féidir, níos luaithe ná mar ab fhéidir cnap a mhothú. Baintear feidhm as dáileoga an-bheaga X-ghathanna, agus cruthaítear na híomhánna trí mhodh íogair xéaragrafach. An tslí is fearr chun ailse chíche a bhrath go luath, agus de bhrí go mbuaileann an ailse seo an-chuid ban, moltar do gach bean an scrúdú seo a fháil gach bliain nó gach re bliain tar éis a 40ú bliain d'aois.


Manaiméadar.
Feiste chun brú i sreabhán (leacht nó gás) a thomhas. De ghnáth, teicníocht bunaithe ar U-fheadán a úsáidtear chuige, agus léirítear an brú leis an difríocht in airde na leachta (mearcair go minic) idir dhá ghéag an fheadáin nuair a cheanglaítear géag amháin don sreabhán ar mian an brú ann a thomhas, agus an ghéag eile don atmaisféar, mar shampla. Má bhíonn barr an mhearcair sa ghéag ceangailte leis an sreabhán h m níos airde ná an ghéag eile, tá an brú sa tsreabhán ρgh níos mó ná brú an atmaisféir (is é ρ dlús an mhearcair, agus g an luasghéarú de bharr domhantarraingthe). Úsáidtear an téarma maniaméadar do shaghsanna eile tomhsaire brú uaireanta, ina ngníomhaíonn an brú le tomhas fórsa ar dhromchla is an dromchla sin ceangailte go meicniúil nó go leictreach/leictreonach le táscaire grádaithe.


Mandairín.
Toradh citris le torthaí buí go dtí flannbhuí/dearg. Cosúil le horáistí beaga, ach le craiceann tanaí scaoilte. Cuimsíonn an cineál seo na tainséiríní is na satsúmaí.


Mandrác.
Planda ilbhliantúil tiúfhréamhach atá dúchasach don Eoraip. Na duilleoga i gcnota, na bláthanna gorm, na caora buí go flannbhuí. Cheaptaí go raibh tréithe míochaine is támhshuanacha aige, agus b'fhéidir nach ionadh go raibh piseoga mar gheall air.


Edouard Manet.
Péintéir a rugadh i bPáras ab ea Edouard Manet (1832-1883). Dhiúltaigh an Salon (an Seomra, bunáit na healaíne i bParas) dá shaothar "Dejeuner sur l'herbe" (Lón ar an bhFéar, 1863), agus bíodh is gur ghlac siad lena shaothar "Olympia" i 1865, bhí siad ina choinne an t-am ar fad. Mar fhreagairt is ceannairc, léirigh sé a shaothar i Seomra na bPictiúr Diúltaithe, agus chabhraigh le bunú ghluaiseacht an impriseanachais.


Mangó.
Crann síorghlas a fhásann 18 m ar airde, dúchasach d'oirdheisceart na hÁise. Na duilleoga ubhchruthach a bheag nó a mhór, na bláthanna bídeach bán le 4-5 pheiteal. An toradh bog, 7-10 cm ar fhad, ubhchruthach nó duánchruthach, buí lasta le dearg. Fástar ar son an toraidh mhilis inite é.


Mangóistín.
Crann beag síorghlas atá dúchasach don Mhalaeisia. Na duilleoga suas le 20 cm ar fhad, ubhchruthach go héilipseach. Na bláthanna dearg ceathairpheitealach. An toradh cruinn, le craiceann ramhar scothchorcra, agus bia milis bán inite.


Mangróbh.
Cuid mhaith crann trópaiceach is fothrópaiceach, neamhghaolta, a bhfuil a struchtúir is a mbitheolaíocht cosúil le chéile, a fhásann ar bhláir láibe ar an gcósta nó in inbhear abhann. Fréamhacha aerga (neomatafóir) acu uile, a chabhraíonn le haerú na bhfréamhacha ar thalamh báite. Ginidíonn na síolta is iad fós ar an máthairchrann, rud a ligeann dóibh bunú go tapa nuair a sceitear iad sa timpeallacht athraitheach taoide. Go minic clúdaíonn mangróibh fairsingí ollmhóra, ag foirmiú cineál oirirc fásra.


Tionscadal Manhattan.
Códainm an oibríocht eolaíochta/teicneolaíochta is rúnda sa dara cogadh domhanda, chun an buama adamhach a shaothrú. Tugadh faoi sna Stáit Aontaithe ó 1942, agus bhí eolaithe is innealtóirí ón Eoraip bainteach leis chomh maith. Shroich sé a bhuaic le pléascadh an chéad bhuama adamhaigh, dar chódainm Trinity, in Alamogordo, Nua-Mheicsiceo i 1945. Lean an scéal le buamáil adamhach Hiroshima is Nagasaki na Seapáine an bhliain chéanna.


Peter Mansfield.
Fisicí Sasanach is ea an Ridire Peter Mansfield. I Lambeth, Londain, a rugadh é ar 9 Deireadh Fómhair 1933. Sa bhliain 2003 roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/ míochaine le Paul Lauterbur as a thaighde i saothrú íomháú athshondais (núicléach) mhaighnéadaigh (MRI).


Tástáil Mantoux.
Instealladh úisc a ullmhaítear ó bhachaillíní eitinne sa chraiceann. Is tomhas é frithghníomh an chraicinn dó ar fhreagairt imdhíonach na colainne don eitinn. Nuair a bhíonn sí dearfach, is comhartha é go bhfuil eitinn ar duine, nó go raibh, nó go bhfuair sé vacsaín ina coinne. Ainmnithe as an lia Francach Charles Mantoux (1877-1947).


Maoildearg.
Seiriceán ag ithe duilleog mhaoildeirge
Is crann duillsilteach í an mhaoildearg. Tá sí de dhúchas oirthearach, ach saothraithe in áiteanna eile le fada. Na duilleoga croíchruthach fiaclach. Na bláthanna fireanna is baineanna ar spící difriúla, cosúil le caitíní. Comhtháthaíonn na torthaí súmhara ar leith ionas go ndéanann an spíce iomlán an chaor. Bíonn torthaí corcra ag an maoildearg dhubh. Is bia don seiriceán duilleoga na maoildeirge báine.


Maoile andraigineach.
Cuirtear síos uirthi de ghnáth mar chailliúint bhuan gruaige ó thosach is barr an chinn i bhfir, de bharr meathlú is laghdú na bhfalacailí gruaige. Is féidir go mbíonn fachtóirí géiniteacha, aois is andraiginí mar bhun léi. Níl aon leigheas rathúil uirthi. Is féidir go ndéanann cothú mícheart, mí-oird eincríneacha nó craicinn ar leith, nó oibreáin cheimiceacha nó fhisiceacha damáiste do na falacailí gruaige, agus go dtarlóidh maoile neamhbhuan nó bhuan mar gheall air sin, i bhfir nó mná ag aon aois. Tarlaíonn maoile i roinnt príomhach eile, an moncaí oukari ó Mheiriceá Theas, mar shampla.


Maolán (ceimic).
Sa cheimic, córas a fheidhmíonn i gcoinne athraithe. De ghnáth, tuaslagán nach n-athraíonn an pH ann nuair a chuirtear beagán d'aigéad nó bun láidir leis. Bíonn sé seo éifeachtach nuair a bhíonn aigéad is a bhun comhchuingreach i láthair, agus na tiúchain ionann is mar an gcéanna. Mar shampla, feidhmíonn aicéatáit (CH3COOH is CH3COO-) go maith mar mhaolán sa raon pH 4-5, carbónáit (H2CO3 is HCO3-) sa raon 6-8, agus amóinia (NH3 is NH4+) sa raon 9-10. Braitheann córais bhitheolaíochta ar mhaoláin go príomha chun luachanna tairiseacha pH a chaomhnú.


Maolán (ríomhaireacht).
Sa ríomhaireacht, stóras neamhbhuan sa chuimhne i gcomhair sonraí. Bíonn maolán mar seo an-áisiúil nuair a bhíonn sonraí á dtarchur idir dhá fheiste le luasanna difriúla oibríochtúla (mar shampla, idir méarchlár is próiseálaí lárnach, nó idir próiseálaí lárnach is printéir).


Maolú.
Laghdú in aimplitiúid ascaluithe trí fhuinneamh a bhaint astu. Mar shampla, tumtar an tsnáthaid táscaire i dtomhsaire in ola go minic chun maolú frithchuimilteach a sholáthar. Maolaíonn comhbhaill fhriotacha i gciorcaid ascaluithe leictreacha.


Maolú ceannsoilse.
Rialú ceannsoilse gluaisteáin chun gur féidir leis an tiománaí treo na léas a athrú le lasc chun nach ndallróidh siad tiománaithe na ngluaisteán ag teacht ina threo. Athraítear an príomhléas ar an dá thaobh (a bhíonn dírithe i bhfad amach) ina léas claonta (ar clé, dírithe ar mheánfhad amach) trí fhiliméad eile a lasadh sa lampa, nó lampa eile a lasadh (agus an príomhlampa a lascadh as).


Maoschlár.
Dromchla nó leibhéal faoin talamh a bhfuil an talamh faoi sáithithe le huisce. Braitheann sé ar thopagrafacht an réigiúin agus méid na báistí. Nuair a thrasnaíonn maoschlár dromchla na talún, bíonn tobar ann.


Mapálaí X-Y.
Peannchláradóir ar féidir peann nó pinn a aistriú is a chur ar phointe ar bith ar an bpáipéar, le comhordanáidí x is y. Is féidir líníocht chasta agus téacs a tháirgeadh leis, is iad ildaite.


Mappa mundi.
Is éard atá i gceist le mappa mundi nó mappamundi ná léarscáil an Domhain, go mór mhór iad a rinneadh san Eoraip sa Mheánaois. Tá timpeall 1,000 ceann ar marthain inniu. An mappa mundi is cáiliúla díobh is dócha ná an ceann ón 13ú céad atá in Ardeaglais Hereford Shasana. Ar pár atá sí, 163 × 137 cm, an Domhan léirithe mar chiorcal, Iarúsailéim i lár baill agus an Bhreatain is Éire ar an imeall. Timpeall 500 léaráid atá uirthi agus eolas bealaí d'oilithreachtaí, trádáil, taisteal, ailtireacht, ainmneacha áiteanna, stair, miotaseolaíocht, fásra is ainmhithe. Bhí baol ann i 1988 go ndíolfaí í chun airgead a fháil leis an ardeaglais a dheisiú, ach chuir rialtas na Breataine airgead isteach chun é sin a sheachaint.


Mara.
Réigiúin dhorcha ar an nGealach, an taobh is cóngaraí di den chuid is mó. Ní mara sáile iad, ach plánaí leata basailt a cruthaíodh 3-3.9 milliún bliain ó shin. Tá comhbhailiúcháin dhlútha ábhair faoi na mara sin, agus tugtar "mascain" orthu.


Maracas.
Péire gligín (guird lán de shíolta tirime ó bhunús) a úsáidtear mar uirlis rithime i gceol Laidineach-Mheiriceánach, agus uaireanta i gceol iartharach siansach.


Marbhchrios.
Réimse san aigéan nach féidir le héisc, ribí róibéis, portáin nó péisteanna maireachtáil ann. Tá marbhchrios mór-le-rá i Murascaill Mheicsiceo, na mílte ciliméadar cearnach, ag fás ó rinneadh tomhas air timpeall 2000. Tá fuilligh na n-ainmhithe nár éirigh leo éalú scaipthe ar ghrinneall na farraige ann. Ní bhaineann an feiniméan seo leis an doirteadh ollmhór ola sa Mhurascaill i 2010, ach is féidir go gcuirfidh an doirteadh sin leis. Is amhlaidh nach bhfuil dóthain ocsaigine san uisce mar thoradh ar thruaillithe, i bhfoirm farasbarr cothaitheach, a iompraíodh isteach ann ag abhainn Mississippi. Meastar gur chuir ró-iascaireacht leis an bhfadhb freisin. Ní beag an fhadhb í seo: tógtar gabháil iasc is iasc sliogach ar luach $26 billiún as an Murascaill gach bliain, agus tá an iascaireacht sin i mbaol. Sampla cinniúnach de thruailliú an chomhshaoil ag daoine is ea é, agus is mar an gcéanna sa bhfarraige gar do bhéil aibhneacha móra is beaga ar fud an Domhain.


Marc airde.
Marc suirbhéireachta a chuirtear go buan ar fhoirgneamh nó lomán carraige. Déantar é seo ar fud na tíre, agus deimhnítear airde gach marc i leith leibhéal fosaithe tagartha is meánairde na farraige. Feidhmíonn aon mharc airde ar leith mar leibhéal áitiúil tagartha.


Marcaisít.
Mianra suilfít iarainn, FeS2, leis an gcomhdhéanamh céanna le pírít, ach foirmithe ag teocht níos ísle. Faightear i gcarraigeacha dríodair í, agus baineann sí le fosuithe móra mianach i ngleann an Mississippi.


Marcár.
Gabhar fiáin atá dúchasach do shléibhte dheisceart na hÁise. An gabhar is mó ar Domhan. Féasóg fhada ar an bhfireannach a chlúdaíonn an scornach. Na hadharca fada an-ramhar, gar dá chéile nó fiú nasctha le chéile ag a mbun, le hiomaire géar bíseach timpeall orthu ar an taobh amuigh. Áitríonn sé coillearnach.


Siondróm Marfan.
Galar atá dúchasach do na fíocháin táite é Siondróm Marfan. Fásann na géaga uachtaracha is na cosa chuig faid mhínormálta, le hailt róshoghluaiste ar fad agus méara fada caolchrúbacha. Is féidir go mbeidh galar croí ag duine is asaltú i lionsaí na súl freisin. Bíonn easpa fíocháin fhochraicnigh ann, agus mar sin meáchan duine ró-íseal dá airde. Ainmníodh as an leanbhlia Francach Bernard Jean Antoinin Marfan (1858-1942) é. Meastar go mb'fhéidir go raibh sé ar Abraham Lincoln.


Margae.
Ball tearc de chlann na gcat, a fhaightear i Nua-Mheicsiceo sna Stáit Aontaithe agus tuaisceart na hAirgintíne. Mílítheach le spotaí fáinneacha dorcha. Áitríonn sé foraoisí, agus déanann seilg sna crainn. Na géaga cúil oiriúnaithe chun dreapadóireachta, in ann rothlú 180°. Uaireanta, tógtar mar pheata é.


Margairín.
Ionadach ime, nach bhfuil aon saill déiríochta ann, a dhéantar de ghnáth as olaí glasraí is bainne bearrtha, agus vitimíní A is D curtha leis. Sna 1860idí d'eiseatocsainigh an ceimicí Francach Hippolyte Mège-Mouriès (1817-1880) codán as saill mairteola ag 30-40 °C ar thug sé oléo-margarine air. Baineadh feidhm as seo in ionad ime go dtí 1903, ach ansin tosaíodh ar phróiseas cruachana olaí glasraí trí hidriginiúchán. Ó shin tá an-chuid forbairtí déanta ar ionadaigh ime, ach fós is ar olaí glasraí nó olaí muirí hidriginithe is mó a bhíonn siad bunaithe. Cinneann céim hidriginithe na bunola cé mhéid de na bunpholaineamhsháitheáin a fhágtar sa mhargairín.


Mariner.
Mariner an t-ainm a tugadh ar shraith spásárthach a lainseáil NASA chun tosú ar thaiscéaladh an Ghrianchórais inmheánaigh is sheachtraigh. Chuimsigh an clár an chéad eitilt thar phláinéad (Mariner 2 a chuaigh thar Véineas i 1962), an chéad fhithiseoir pláinéadach (Mariner 9 a d'fhithisigh Mars i 1971), an chéad aistear go Mearcair (Mariner 10 i 1974 is 1975), agus an chéad mhionbhreathnú ar chórais Iúpatair, Satairn is Úránais (Mariner Iúpatair-Satairn, a athainmníodh Voyager, i 1979-1986). Díorthaíodh na spásárthaigh ón spásárthach Ranger a úsáideadh níos luaithe chun dul i dtír ar an nGealach. Ba de chlann Mariner fithiseoir Viking Marsa freisin. I 2004 lainseáladh an taiscéalaí Messenger go Mearcair, an chéad aistear Meiriceánach ar Mhearcair le 30 bliain. Shroich sé Mearcair i 2011, agus déanfaidh tástáil ar atmaisféar, comhdhéanamh is struchtúr an phláinéid.


Marla.
Fosuithe cré atá saibhir i gcarbónáití, cruthaithe trí shíonchaitheamh aolchloiche eisíne.


Marmaisín.
Príomhach, cosúil le moncaí, dúchasach do Mheiriceá Theas. An fionnadh tiubh, an t-eireaball fada, dois mhaisithe ar an gceann uaireanta. Ní féidir leis an ordóg a chur os comhair na méar eile. Na hingne fada cuartha biorach. Áitríonn sé foraoisí trópaiceacha.


Marós.
Tom dlúth cumhra síorghlas is ea an marós. Fásann sé suas le 2 m ar airde. Dúchasach don Mheánmhuir, ar scrobarnach. Na duilleoga caol, dúghlas in uachtar is bán faoina mbun, na himill casta isteach. Na bláthanna éadrom gorm déliopach, na cinn in uachtar faoi chochall rud beag, na cinn in íochtar tríliopach spréite. Saothraítear go forleathan é mar mhaisiúchán agus luibh leighis.


Mars Express.
Spásárthach de chuid ESA le taiscéalaí (Beagle 2) a bhí le landáil ar Mhars, a lainseáladh ar roicéad Soyuz ó Baikonur i 2003. Bhí ionstraimíocht ar bord ó chuid mhaith ollscoileanna is comhlachtaí. Bhí an taiscéalaí le dul i dtír Lá Nollag 2003, ach cailleadh teileachumarsáid leis timpeall an ama sin.


Mars Observer.
Spásárthach a lainseáil NASA na Stát Aontaithe i 1992 chun an pláinéad dearg Mars a iniúchadh níos géire mine, ar bheagán costais is maise: $1,000 milliún an costas a bhí air. Bhí gléasanna air chun an t-atmaisféar a thaifeach, an domhantarraingt air a thomhas go mion, imlíne a dhromchla a aimsiú, grianghraif chomh géar sin a ghlacadh den dromchla go bhféadfaí rudaí 3 m ar leithead a fheiceáil orthu, is na sonraí uile seo a chraobhscaoileadh ar ais ar Domhan. Lainseáladh an chéad spásárthach/fithiseoir i 1992 chun íomhánna ardtaifigh den dromchla a fháil agus an réimse maighnéadach pláinéadach is an t-atmaisféar a iniúchadh. Ach cailleadh gach teagmháil leis i 1993 cúpla lá roimh thuirlingt ar Mhars dó. Tá súil in airde ionaid chuí tuirlingthe a aimsiú i gcomhair spásárthaigh le daoine ar bord amach anseo.


Mars Surveyor.
Clár de chuid NASA a thosaigh i ndiaidh teip Mars Observer, ag obair ar na bunphrionsabail chéanna. Sraith lainseálacha a bheadh i gceist. Lainseáladh an chéad spásárthach (an Mars Global Surveyor) i 1996 agus shroich sé Mars go déanach i 1997. Lainseáladh an Mars Climate Orbiter i 1998, agus an Mars Polar Lander i 1999, iad araon leis an bpláinéad a shroichint i 1999, ach cailleadh an dá cheann. I 2001 lainseáladh an Mars Odyssey, agus thosaigh sé ag fithisiú Marsa níos déanaí an bhliain sin. Lainseáil an ESA an Mars Express i 2003, a theip. Tháinig ceann den dá charr Sojourner de chuid NASA (Spirit) i dtír ann i 2004 chun íomhánna ardtaifigh den ithir a tharchur ar ais ar Domhan. Go luath ina dhiaidh thosaigh an Sojourner eile (Opportunity) ag scrúdú na hithreach is na gcarraigeacha lena ghéag ionstraimithe ar leith.


Tástáil Marsh.
Tástáil ar arsanaic (As) is antamón (Sb) ina ndí-ocsaídítear a gcomhdhúile chuig AsH3 is SbH3, iad araon so-ghalaithe ionas go ndeascann na miotail ar dhromchla gloine le scáthán a dhéanamh. Ainmnithe as an gceimicí Briotanach James Marsh (1794-1846), a bhí ina chúntóir le Michael Faraday in Acadamh Ríoga an Airm i Londain.


Barry Marshall.
Micribitheolaí a rugadh i gKalgoorlie na hAstráile is ea Barry Marshall (rugadh 25 Meán Fómhair 1951). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 2005 lena chomhghleacaí Robin Warren as ról an bhaictéir "Heliobacter pylori" a léiriú maidir le gastaireintríteas agus galar an othrais pheiptigh.


Marsúipiach.
Mamach atá dúchasach don Astraláise agus an Domhan Úr is ea marsúipiach. Fásann an t-óg i bpúitse, a osclaíonn chun tosaigh i gcineálacha dreaptha nó ar gcúl i gcineálacha a thochlaíonn. An fhaighin géagach, an péineas gabhlánach. An 2ú is an 3ú méar coise beag go minic, agus nasctha le chéile, ag déanamh círe le haghaidh a ghlanta.


Mártainsít.
An comhábhar is tábhachtaí i gcrua-chruach a fhoirmítear trí mhúchadh ó theocht ard. Is é atá ann ná criostail ar dhéanamh plátaí, idirfhásta. Is criostail iad seo le struchtúr ciúbach, ach díchumtha mar gheall ar an gcarbón atá i láthair i struchtúr an iarainn.


Pierre-Émile Martin.
Miotaleolaí a rugadh i mBourges na Fraince ab ea Pierre-Émile Martin (18 Lúnasa 1824 – 23 Bealtaine 1915). Agus é ag obair i dteilgcheárta cruach a athar, shaothraigh sé bealach nua le cruach a tháirgeadh i bhfoirnéis teallaigh oscailte, ag baint feidhm as próiseas athghiniúna teasa a thug comhlacht Siemens isteach. Bhuaigh táirgí phróiseas seo Siemens-Martin an bonn óir ag Taispeántas Pháras i 1867. Ina dhiaidh sin, bhí an fhoirnéis teallaigh oscailte ar phríomhfhoinse cruach an Domhain.


Masaccio.
Péintéir a rugadh i San Giovanni Valdarno na hIodáile ab ea Masaccio (Tommaso de Giovanni di Simone Guidi, 1401-1428). Ceannródaí i bpéintéireacht na hAthbheochana. Rinne sé cuid mhaith freascónna i bhFirenze i gcomhar le Masolino.


Pietro Mascagni.
Cumadóir ceoil a rugadh i Livorno na hIodáile ab ea Pietro Mascagni (1863-1945). Cáil ar leith air as a cheoldráma aonghnímh "Cavalleria Rusticana" (Niachas Tuaithe, 1890).


Masolino da Panicale.
Ealaíontóir a rugadh i bPanicale na hIodáile ab ea Masolino da Panicale (Tommaso di Cristoforo Fini, 1383-c 1447). Péintéir cáiliúil i dtús na hAthbheochana.
Chabhraigh sé le Masaccio sna freascónna i Séipéal Brancacci i bhFirenze.
da Panicale, da Panicale
da Panicale, da Panicale
da Panicale, da Panicale
da Panicale, da Panicale


Líne Mason-Dixon.
An teorann idir stáit Pennsylvania is Maryland a tharraing beirt réalteolaithe Briotanacha, Charles Mason (1730-1787) agus Jeremiah Dixon (1733-1779), i 1763-1767. Thugtaí réaltstánaithe ar an mbeirt ag an am. Glactar leis an líne mar theorainn idir tuaisceart is deisceart na Stát Aontaithe.


Jules Massenet.
Cumadóir ceoil a rugadh i Montaud na Fraince ab ea Jules Émile Frédéric Massenet (12 Bealtaine 1842 – 13 Lúnasa 1912). I measc a cheoldrámaí tá "Don César de Bazan" (César Uasal as Bazan, 1872) is Manon (1884), agus scríobh sé oratóirí, sraitheanna ceolainne, píosaí don phianó, is amhráin.


Quentin Massys.
Péintéir a rugadh i Lováin na Beilge ab ea Quentin Massys (c 1466-1530). Is pictiúir eaglasta an chuid is mó dá shaothar, ach réalachas iontu. Pictiúir cáiliúil uaidh is ea "Erasmus" (1517).
An t-Iasachtóir Airgid agus a Bhean Chéile, 1514


Mastadán.
Mamach pioctha, cosúil le heilifint, ab ea an mastadán a d'áitríodh sabhánaí coillearnaí sa ré Mhéicéineach, ar fud an Domhain, beagnach. D'imigh sé in éag sa ré Phléicéineach. Bhí cur na bhfiacla ann sainiúil, dís starrfhiacla íochtaracha is uachtaracha go minic, na starrfhiacla íochtaracha cosúil le sluaistí.


Masters agus Johnson.
Taighdeoirí is scríbhneoirí ar an ngnéasacht dhaonna. Bhunaigh William Howell Masters (1915-2001) agus Virginia Eshelman Johnson (1925-2013) an Fhondúireacht Taighde ar Bhitheolaíocht Atáirgthe i 1964, agus rinneadar taighde ar chomhriachtain le deonaigh faoi chúinsí rialaithe saotharlainne. Leabhar móréilimh ab ea "Human Sexual Response" (Freagairt Ghnéasach Dhaonna, 1966) inar chuir siad síos ar thorthaí a gcuid taighde.


Masúrca.
Damhsa tapa Polannach in am triarach, agus aiceann ar leith ar an 2ú nó an 3ú buille. Scríobh Chopin cuid mhaith masúrcaí don phianó.


Matamaitic nua.
Téarma chun cur síos ar ábhair mhatamaiticiúla a tugadh isteach sa churaclam scoile níos déanaí ná ábhair thraidisiúnta, agus nach bhfuil coitianta do thuismitheoirí ná an gnáthphobal. Le fírinne, ní nua atá an mhatamaitic seo, a chuimsíonn ábhair cosúil le teisiliú — oiriúnú patrúin rialta clár taiplíse dá chéile — agus tarraingt léaráidí Venn le deighilt nó forluiteacht tacar a léiriú.


Réadlann Mauna Kea.
An t-ionad insroichte is fearr ar Domhan i gcomhair radairéalteolaíochta ón talamh, ag tonnfhaid 320 nm – 1 mm ar shliabh Mauna Kea i Haváí. Bolcán suanach is ea an sliabh seo, 4.2 km in airde. Ar a bhuaic atá an réadlann, a bunaíodh sa bhliain 1964. An-chuid teileascóp mór optúil is radaiteileascóp inti.


Pierre Louis Moreau de Maupertuis.
Pierre Louis Moreau de Maupertuis
Réalteolaí is matamaiticeoir a rugadh i St Malo na Fraince ab ea Pierre Louis Moreau de Maupertuis (28 Meán Fómhair 1698 – 27 Iúil 1759). Tá cáil ar leith air as prionsabal an íosghníomhaithe, a tairgeadh mar mhíníu ar rianta réada ag titim.


Hiram Stevens Maxim.
Ceapadóir a rugadh i Sangersville, Maine ab ea Hiram Stevens Maxim (1840-1916). Cheap sé an chéad mheaisínghunna iomlán uathoibríoch i 1883.


James Clerk Maxwell.
mion
Fisicí teoiriciúil a rugadh i nDún Éideann ab ea James Clerk Maxwell (13 Meitheamh 1831 – 5 Samhain 1879). In "A Treatise on Electricity and Magnetism" (Tráchtas ar Leictreachas is Maighnéadas, 1873), a leabhar cáiliúil ar thonnta leictreamaighnéadacha a raibh sárshaothar déanta ag Faraday orthu, leag sé amach an teoiric is an bunús matamaiticiúil a ghnóthaigh cáil dó mar phríomhfhisicí teoiriciúil an chéid sin. D'aithin sé gur tonn leictreamaighnéadach é solas. Gníomhach freisin i dtaighde ar theas, dathanna agus dathdhaille. Fuair sé bás in Cambridge, i Sasana.


Dáileachán Maxwell-Boltzmann.
Tuairisc ar dháileadh an fhuinnimh i measc na n-adamh nó na móilíní i ngás idéalach. Rinne James Clark Maxwell agus Ludwig Boltzmann an tuairisc seo den chéad uair i 1868. Bunúsach chun an gaol idir toirtairíonna teirmidinimiciúla gáis agus iompar líon mór adamh nó móilíní aonaracha an gháis a thuiscint.


Robert McCredie May.
Fisicí is éiceolaí a rugadh i Sydney na hAstráile is ea Robert McCredie May (a rugadh ar 8 Eanáir 1938). D'oibrigh sé san Astráil, na Stáit Aontaithe, agus Sasana. D'fhorbair sé mionsamhlacha neamhlíneacha matamaiticiúla, ag cur anoird san áireamh, chun dinimic líon na n-ainmhithe in éiceachóras a mhíniú. Rinne sé staidéar ar fheidhmiú modhanna anailíse mar seo in epidéimeolaíocht galar i bplandaí agus ainmhithe. D'fhoilsigh sé dhá leabhar cháiliúla, "Stability and Complexity in Model Ecosystems" (Cobhsaíocht is Castacht in Éiceachórais Eiseamláracha, 1973) agus "Infectious Diseases of Humans" (Galair Ionfhabhtaíocha Daoine, 1991).


Meabhalscáil.
Iomrall súl a tharlaíonn de bhrí go n-athraontar an solas a théann trí chisil thanaí aeir ag teochtaí difriúla, le dlúis dhifriúla dá bharr. Díchumann sé seo frithne atá gar don léaslíne. An chuma air go mbíonn sé snámh is ag crithlonrú ar an léaslíne i ngaineamhlach, agus os cionn bóthair go háirithe, ar laethanta an-te.


Meacaic.
Meacaic Thibéideach fhásta bhaineann in éineacht le ceann óg
Moncaí ón Seandomhan, dúchasach do dheisceart is iardheisceart na hÁise agus tuaisceart na hAfraice is ea an mheacaic. Na cosa is na géaga uachtaracha ar comhfhad, an t-eireaball gearr go minic. Cónaíonn sé i gcrainn nó ar an talamh. Paistí nochta ar a thóin. Tá 23 speiceas ar an saol.


Meacan an chompair.
Planda colgach ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip agus réigiún na Meánmhara. Na duilleoga suas le 30 cm ar fhad, tanaí ubhchruthach garbh, gais ar na cinn uachtaracha a chumann eití ar an bpríomhghas. An bláthra cornaithe. Na bláthanna cromtha, feadánach nó tonnadóirchruthach, bán, buí nó bándearg nuair a bhíonn ina mbachlóga, agus gorm nuair a bhíonn oscailte.


Meacan bán.
Planda débhliantúil atá in ann fás 1.5 m ar airde ach níos lú de ghnáth, dúchasach don Eoraip agus iarthar na hÁise ach a tugadh isteach i Meiriceá Theas is Thuaidh agus an Astráil. Na duilleoga roinnte i dteascáin ubhchruthacha nó leathfhada suas le 10 cm ar fhad. Na bláthanna buí gan seipil, in umbail 3-10 cm ar leithead. An toradh ubhchruthach, leathan sciathánach. Fástar go trádálach é i gcomhair na mbunfhréamhacha a itear mar ghlasra agus a úsáidtear mar fhoráiste d'ainmhithe.


Meáchan.
An fórsa (W) a fheidhmíonn domhantarraingt ar mhais ar bith, nó an mhais (M) méadaithe faoin luasghéarú de bharr domhantarraingthe (g = 9.81 m s-2): W = Mg. Tomhaistear an meáchan i niútain (N), a ainmnítear as Isaac Newton.
Laghdaíonn an meáchan le hairde os cionn dromchla an Domhain, de bhrí go laghdaíonn g.


Margaret Mead.
Antraipeolaí a rugadh i bhPhiladelphia ab ea Margaret Mead (16 Nollaig 1901 – 15 Samhain 1978). Tógadh in Doylestown, Pennsylvania, í. Fuair sí a cuid ollscolaíochta i gCathair Nua-Eabhrac: céim bhaitsiléara ó Choláiste Barnard (1923), M.A. ó Ollscoil Columbia (1924) agus dochtúireacht ón ollscoil chéanna (1929). Ag Columbia rinne sí staidéar faoi Franz Boas agus Ruth Benedict. Rinne Mead staidéar allamuigh ar oileáin san Aigéan Ciúin, agus chuir síos air ina leabhair cháiliúla "Coming of Age in Samoa" (Ag Teacht in Aois i Samó, 1928) agus "New Lives for Old" (Beathaí Nua ar Sheanbheathaí, 1956).


Méadail mhéarach.
Crosóg mhara, inveirteabrach mara i bhfoirm croise, le 5 ghéag de ghnáth ach níos mó uaireanta. Tagann na géaga amach de réir a chéile i dteasc lárnach na colainne. An chuid is mó iliteach, ina gcartóirí nó ina gcreachadóirí. Timpeall 1,500 speiceas ann, scaipthe ón gcrios idirthaoideach go dtí an duibheagán.


Méadailín (croí).
Seomraí sa chroí a gcaidéalaítear an fhuil amach astu isteach sa stoc scamhógach (an méadailín deas) agus san aorta (an méadailín clé).


Méadailín (inchinn).
Na spáis taobh istigh den inchinn mar a dtáltar an sreabhán ceirbrispíonach (CSF). 4 cinn ann, fuilleach na coda bunúsaí cuasaí de néarfheadán an tsutha, agus faoina mbun, síneann an mheánchanáil isteach i gcorda an dromlaigh. Tá oscailtí sa chóras a ligeann don CSF sileadh isteach sa spás fo-aracnóideach. Má tharlaíonn bac do na hoscailtí seo, sáinníonn sé sin an CFS sna méadailíní, agus méadaíonn siad de réir a chéile (hiodracafalas).


Méadar báistí.
Ionstraim meitéareolaíochta chun méid báistí thar thréimhse a thomhas. De ghnáth is i bhfoirm buicéid é, le hoscailt d'fhairsinge ar leith a ligeann don uisce dul trí thonnadóir isteach i sorcóir atá grádaithe ag a bhun. De réir caighdeáin, déantar na tomhais ag amanna atá leagtha síos, le hionstraimí caighdeánaithe. Baintear feidhm as méadair uathoibríocha báistí a dhéanann taifead ar an am agus méid na báistí chun déine na báistí a ríomh.


Méadrach.
Sa mhatamaitic, riail chun fad cuair agus uillinneacha idir cuair a thomhas i spás ar leith, agus eolas ar chuaire an spáis curtha san áireamh. Tá an coincheap lárnach don choibhneasacht ghinearálta, a leagann síos cothromóidí ag slonnadh an ghaoil idir an méadrach (is mar sin an chuaire) agus dáileadh an damhna.


Méadranóm.
Feiste chun luas déanta ceoil a chinneadh is a léiriú. Johann Nepomuk Maelzel (1770-1838) a dhear is a fuair paitinn i 1815 ar an saghas atá i ngnáthúsáid. Feidhmíonn sé cosúil le clog luascadáin. Rialaítear minicíocht a luasctha, agus mar sin minicíocht an tic, le meáchan atá le feiceáil ag luascadh ar chos an luascadáin ar féidir é a bhogadh síos suas an chos sin chun an mhinicíocht a mhéadú nó a laghdú. Tá cineálacha leictreonacha le fáil anois freisin.


Meadúsa.
Pas i dtimthriall beatha céalacaint ina mbíonn sé ag snámh go saor. De ghnáth bíonn an cholainn dioscóideach nó clogchruthach, gathach siméadrach, le hadharcáin imeallacha agus béal i lár an taobh íochtair. Bíonn na horgáin atáirgthe ann, agus is é seo an pas gnéasach sa timthriall beatha.


Meáin dhigiteacha.
Úsáid taifeadta dhigitigh chun meáin a stóráil ar ríomhairí chun gur féidir iad a phróiseáil le bogearraí ríomhaire. Saothraíodh caighdeáin dhifriúla chun íomhánna, taifeadtaí fuaime is físe a chomhbhrú is a stóráil. Is caighdeán é GIF (Formáid Idirmhalartaithe Grafaice) i gcómhair íomhánna gan chorraí. Is caighdeán é JPEG (an Comhshainghrúpa Grianghrafadóireachta) chun íomhánna toin leanúnaigh gan chorraí a chomhbhrú is a stóráil. Is formáid í MIDI (Comhéadan Digiteach Uirlisí Ceoil) chun aschur gléasanna ceoil a léiriú do shintéiseoir MIDI i ríomhaire nó córas atáirgeadh fuaime. Is caighdeán é MPEG (an Sainghrúpa Scannánaíochta) chun seichimh físe (leis an bhfuaim) a chomhbhrú. Úsáidtear MPEG-1 chun scannáin reatha a stóráil ar CD-ROM, agus MPEG-2 i gcomhair tarchur físe thar achar fada ar línte cumarsáide digití. Is formáid í WAV (Fuaimchomhad Tonnfhoirme) chun fuaim a thaifeadadh go digiteach. Is prótacal é MIME (Iarmhíreanna do Phost Idirlín) chun íomhánna, fuaim, is seichimh físe a sheoladh thar an Idirlíon, agus is féidir leis íomhánna i bhformáidí GIF is JPEG is fís i bhfoirm MPEG a ionramháil.


Meaisínghunna.
Is éard is meaisínghunna ann ná gunna a scaoileann piléir de chalabra raidhfil le fothú uathoibríoch armlóin agus timthriall uathoibríoch scaoilte.
Is féidir leis scaoileadh go huathoibríoch marthanach, gan le déanamh ag an ngunnadóir ach méar a choimeád ar an truicear agus déanamh deimhin de go bhfuil dóthain armlóin ar fáil. I lár an 19ú céad a tháinig meaisínghunnaí ilbhairille chun cinn, cosúil le gunna Gatling. I 1883 rinne an ceapadóir Hiram Maxim gunna uiscefhuaraithe a bhain úsáid as an bhfórsa frithbhuailte chun an cartús ídithe a chaitheamh amach, ceann nua a chur sa seomra, an craosbhloc a dhúnadh, agus scaoileadh — an timthriall uile uathoibríoch.
Marfach amach is amach, ionas gur chuir sé athruithe bunúsacha ar chogaíocht na dtrínsí sna cogaí domhanda is eile. Le himeacht ama tá saghsanna níos éadroime, aer-fhuaraithe ann, cosúil le gunna Bren na mBriotanach agus MG 34 na nGearmánach. Tá raidhflí an-éadroma ionsaithe in ann scaoileadh go huathoibríoch marthanach.


Meaisínuirlisí.
Raon meaisíní fuinnmhithe a úsáidtear sa tionscal chun comhbhaill miotail (agus as ábhair sholadacha eile) a oibriú is a mhúnlú. Le lámha an úsáideora oilte a chuirtear an meaisín ar siúl, nó le ríomhaire atá cláraithe go cuí. I measc na meaisíní seo tá deileanna, sábha, plánaí, agus meaisíní muilleála. Is cruinne lú an lamháltas is féidir a bhaint amach leis na meaisíní seo ná le huirlisí láimhe. D'oscail a bhforbairt i rith na réabhlóide tionsclaíche an doras don olltáirgeadh agus coincheap na gcomhbhall inathnuaite atá bunúsach do shaol an lae inniu.


Mealbhacán uisce.
Féithleog reatha le teannóga. Dúchasach don Mheánmhuir, an Afraic agus an Áise thrópaiceach. Na duilleoga bosach nó liopach go domhain. Na bláthanna fireanna is baineanna buí, timpeall 3 cm ar trastomhas, tonnadóirchruthach. Na torthaí suas le 60 cm ar fhad, ubhchruthach, an craiceann dúghlas leathrúil. Na síolta dubh, leabaithe sa bhia dearg. Saothraítear mar thoradh é sna Stáit Aontaithe, an Áise, agus an Eoraip.


Meán (ealaín).
San ealaín, an leacht ina measctar ábhar datha chun péint a dhéanamh. Is féidir an phéint a leathadh ar dhromchla an phictiúir is a ghreamú leis, agus triomóidh sí ansin. Úsáidtear ábhair éagsúla, ina measc ola, gliú, bián, ubh, guma planda, agus céir.


Mód meán, airmheán.
Sa staitistic, má bhíonn sraith de n uimhreacha ann, is é a meán uimhriúil ná suim na n-uimhreacha, roinnte ar n. Más iad x1, x2, x3… xn na huimhreacha, is é an meán uimhriúil, m = (1/n)(x1 + x2 + x3… xn) = (1/n) ∑ xi. Is é airmheán na n-uimhreacha an uimhir sin i measc na n-uimhreacha uile a bhfuil leath de na huimhreacha níos lú ná í is leath níos mó. Ní hionann de ghnáth an meán is an t-airmheán. Is é mód na n-uimhreacha sa tsraith an uimhir ina measc a tharlaíonn níos minice ná aon uimhir eile. Mar shampla sa tsraith uimhreacha seo:, n = 20, a suim ∑ xi = 64, agus mar sin a meán uimhriúil = 64/20 = 3.2. Is é 3 an t-airmheán, agus 4 an mód. Sainmhínítear an meán geoiméadrach de n uimhreacha mar an nú fréamh d'iolrú na n-uimhreacha uile sa tsraith: n√ (x1 × x2 × x3 x… xn).


Meánam Greenwich.
Bunús na gcriosanna ama, bunaithe ar an am caighdeánach ag fadlíne 0° trí Greenwich Shasana ("GMT" de ghnáth i mBéarla). Bhíodh sé bunaithe ar an ngrianam, ach ó 1972 ar an am adamhach idirnáisiúnta, a dhíorthaítear ó mhinicíochtaí trasdulta ar leith in adaimh ar leith, a dtugtar "an t-am uilíoch" air anois. Bunaíodh ar dtús taobh istigh den Bhreatain é chun amchláir na dtraenacha a dhéanamh rialta iontaofa, agus leathnaíodh amach uaidh sin go hidirnáisiúnta é.


Meánchiorcal neamhaí.
An ciorcal mór ina ngearrann plána an mheánchiorcail dhomhanda an sféar neamhaí. An príomhchiorcal do na comhordanáidí neamhaí dronairde is diallas. Nuair a bhíonn an Ghrian air, is ionann lá is oíche i ngach áit ar Domhan, agus mar sin tugtar "an líne cónachta" nó "an ciorcal cónachta" air freisin.


Meánré.
I bhfisic adamach, fisic núicléach, is fisic na gcáithníní, an meánam a thógann sé ar adamh flosctha a fhuinneamh breise flosctha a chailliúint, nó ar cháithnín meath. Úsáidtear an tsiombail τ di, agus tomhaistear i soicindí (s) í. Bíonn an gaol seo idir an mheánré τ is an leathré T½: τ = T½/(ln 2) = T½/0.693.


Meánsaorchonair.
An meánfhad a thaistealaíonn adamh nó móilín roimh imbhualadh le ceann eile, de réir cineáil, 60 nm i ngáis. Úsáidtear an tsiombail l uirthi, agus tomhaistear i méadair (m) í. Tá an chainníocht seo tábhachtach i dtuiscint airíonna na ngás, in idirleathadh mar shampla, agus i bhfeiniméin cosúil le gluaiseacht cáithníní mar leictreoin is neodróin trí sholaid.


Meantán cuircíneach.
Éan beag atá dúchasach don Eoraip chomh fada soir le sléibhte na hÚraile. Áitríonn sé coillte buaircíneacha is measctha, agus faightear go minic le meantáin dhubha é.


Meantán dubh.
Éan beag atá dúchasach don Eoraip, an Áise agus an Afraic. An ceann is an muineál dubh, na leicne is cúl an chinn bán. Áitríonn sé coillearnach, (coillearnach bhuaircíneach go príomha) agus gairdíní. Itheann sé síolta agus tógann feithidí ó choirt na gcrann.


Meantán earrfhada.
Éan beag de chlann na meantán, le heireaball fada, dúchasach don Eoraip agus an Áise. Dubh, bán is bándearg. An cholainn níos giorra ná an t-eireaball. Áitríonn sé scrobarnach is coillearnach, agus itheann síolta, bachlóga is feithidí.


Meantán mór.
Meantán atá dúchasach don Eoraip, iarthuaisceart na hAfraice, deisceart na hÁise, agus an Indinéis is ea an meantán mór. An clúmh slinnliath buí, le caipín is muineál dubh. Itheann sé síolta, torthaí, bachlóga is ainmhithe beaga. Maireann sé in ealtaí móra de ghnáth.


Meantól.
C10H20O, alcól teirpéine, le leáphointe 43 °C. Solad céiriúil, an príomhchomhábhar in ola miontas piobair. Úsáidtear é mar bhlaisiú, antaiseipteán caoin, frithfhorlíonán, agus ainéistéiseach áitiúil. A struchtúr an-ghaolmhar le camfar.


Méara mara.
Coiréal bog a dhéanann coilíneachtaí ingeareacha géagacha suas le 20 cm ar airde. Polaipí neadaithe i gcorp atá lán de spící caola cailcreacha (spícíní). Agus na polaipí tarraingthe siar, bíonn géaga na coilíneachta cosúil le méara daonna.


Méaracán gorm.
Ainm coitianta air is ea an cloigín gorm. Planda caol ilbhliantúil le stólain fhéitheacha faoin talamh, dúchasach do na réigiúin mheasartha ó thuaidh. An gas cothrománach ag a bhun, ag éirí ceartingearach. Fásann sé 40 cm ar airde. Na duilleoga íochtaracha croíchruthach fiaclach, ag éirí níos caoile iomláine in airde ar an ngas. Na bláthanna, cloigíní cúigmhaothánacha, timpeall 1.5 cm ar leithead, gorm (ach bán go hannamh), cuid mhaith díobh cromtha ar ghais chaola.


Méarlorg.
Rian a dhéanann patrún na mullach ar bharra na méar is na n-ordóg. Go déanach sa 19ú céad thaispeáin Francis Galton go bhfanann patrún na mbuaiceanna ar bharr na méire buan i rith saol duine, agus nach ionann an patrún seo d'aon bheirt. Tá an fíoras deiridh seo á chruthú arís is arís eile thar na blianta, agus mar sin tá teicníocht an mhéarloirg in úsáid ag póilíní le fada mar bhealach chun coirpigh a shainaithint. Tá córais rangaithe méarlorg in úsáid is á bhforbairt ó dheireadh an 19ú céad, bunaithe ar phatrún na mullach, a méid is a láthair ar an méar, líon na mullach i lúba, i rinsí bíse, agus táscairí eile. Sa phróiseas caighdeánach chun méarloirg a fháil, glantar na méara is na hordóga agus brúitear na barra i ndiaidh a chéile anuas ar dhromchla gloine, clúdaithe le dúch. Rolltar iad ansin ar chárta caighdeánaithe chun rian soiléir de bharr iomlán gach méire a fháil, ionas gur féidir na mullaigh a chomhaireamh is a leanúint. Tá an méarlorg géiniteach ann, bealach ionannaithe atá bunaithe ar an tuiscint nach bhfuil an patrún céanna DNA ag aon bheirt. Stóráiltear próifílí DNA i gcórais ríomhaire agus úsáidtear iad go minic anois chun coirpigh is daoine eile a ionannú.


Méarnáil.
Solas a tháirgtear ag ábhar flosctha ag fuinneamh éigin seachas teas, ina leanann an t-astú solais i ndiaidh don fhoinse a bheith lasctha as. Saghas lonrachta moillithe. Is féidir go leanfaidh an t-astú ar feadh codán de shoicind nó uaireanta an chloig, ag brath ar an ábhar. Sampla is ea an t-iarbhreo fada a dhéanann scáileán teilifíse nuair a lasctar as é.


Mearóg.
Féithleog reatha is dreaptha, dúchasach do Mheiriceá, a saothraíodh le fada mar ghlasra. Na duilleoga bosach maothánach. Na bláthanna fireanna is baineanna buí, 12.5 cm ar leithead, tonnadóirchruthach. An toradh suas le 90 cm ar fhad, leathrúil, mín nó garbh, le bia ramhar timpeall ar an iliomad síolta.


Méasar.
Feiste a chruthaíonn micreathonnta ó adaimh nó móilíní flosctha, ceaptha ag Charles Townes is daoine eile i 1954. Tagann an t-ainm mar acrainm ó aimpliú micreathonn trí astú spreagtha radaíochta (MASER: Microwave Amplification by Stimulated Emission of Radiation). Móilíní amóinia, spreagtha go teirmeach, a bhí sa chéad chineál den fheiste. Faoi seo úsáidtear gáis eile, hidrigin ina measc. Is ionann é is léasar ach amháin gur micreathonnta in ionad solais a chruthaítear ann (le tonnfhaid i bhfad níos lú na tonnfhaid solais). Cruthaíonn an méasar léas monacrómatach leanúnach micreathonnta, ar féidir é a úsáid i gcomhair radair chun pictiúir níos soiléire a fháil, agus i gcomhair teileachumarsáid saitilíte.


Meascán.
Sa cheimic, ní hionann meascán agus comhdhúil. I meascán de A is B, ní fios an comhdhéanamh i gceart, bíonn airíonna A is B ann, agus bíonn sé éasca A a scaradh ó B de ghnáth. I gcomhdhúil AB, bíonn cóimheas cinnte A/B ann, airíonna aici atá difriúil ó airíonna A nó B, agus gá le himoibriú chun A a scaradh ó B.


Measúnú.
Anailís cheimiceach a dhéanann amach méid an phríomhchomhábhair nó an chomhábhair is láidre i meascán. De ghnáth, ciallaíonn an téarma anailís miotail luachmhair nó drugaí.


Ilya Ilyich Mechnikov.
Sutheolaí is imdhíoneolaí a rugadh in Ivanovka na hÚcráine ab ea Ilya Ilyich Mechnikov (1845-1916). Rinne sé taighde sa Rúis, an Iodáil agus an Fhrainc. Rinne sé staidéar ar shutheolaíocht inveirteabrach is iasc. Ag déanamh staidéir ar conas a dhéanann cealla so-ghluaiste i larbhaí crosóga mara ionsaí ar ábhair choimhthíocha, thug sé an t-ainm faigicití ar na cealla seo, agus chum an hipitéis go raibh ról acu sa bhfuil mar chosaint i gcoinne ionfhabhtuithe. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1908 le Paul Ehrlich as a gcuid oibre ar imdhíonacht.


Peter Brian Medawar.
Míoleolaí a rugadh i Rio de Janeiro na Brasaíle ab ea Peter Brian Medawar (1915-1987). D'oibrigh sé sa Bhreatain ar feadh a shaolré. Thaispeáin sé gur diúltú imdhíonach a bhí i gceist nuair a theip ar nódú craicinn. Agus an taighde seo ar siúl aige i gcomhar le Macfarlane Burnet, thaispeáin sé, dá n-insteallfaí fíochán ó dheontóir i bhféatas sa bhroinn go nglacfadh colainn an pháiste sin le nódú nó ionchlannú ón deontóir sin tar éis a bhreithe. Roinn an bheirt Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1960 as seo. D'fhoilsigh sé leabhair shuntasacha freisin, "The Uniqueness of the Individual" (Sainiúlacht an Duine Aonair, 1957), "The Art of the Soluble" (1967, Ealaín na hInréiteachta) agus Pluto's Republic (1982, Poblacht Plútóin).


Médecins sans Frontiéres.
Dochtúirí gan Teorainneacha (Médecins sans Frontiéres an bunainm Fraincise), gníomhaíocht neamhspleách mhíochaine a bunaíodh sa bhFrainc i 1971. Dírithe ar chúnamh gairmiúil tapa a thabhairt d'íobartaigh tubaistí nádúrtha is daonna áit ar bith ar Domhan gan cuimhneamh ar a ngnéas, cine, náisiúntacht, tír, reiligiún nó polaitíocht, agus eolas an phobail ar a n-anchaoi a fheabhsú.


Méicéineach.
An ré gheolaíoch sa tréimhse Threasach, timpeall 24-5 milliún bliain ó shin. Sa ré seo a tharla na teagmhais is mó tógáil sléibhte: tógadh na Himiléithe is na hAlpa, agus forbairt an chuid is mó de na mamaigh nua-aoiseacha.


Meicnic chandamach staitistiúil.
Leathnú ar an meicnic staitistiúil chun na cúinsí candamacha ar an cáithníní aonaracha a chur san áireamh, na teorainneacha a chuireann prionsabal na héiginnteachta go háirithe leo.


Meicnic shreabhánach.
Staidéar ar mheicnic na sreabhán. Pléann stataic shreabhánach airíonna meicniúla sreabhán is iad ar fos. Pléann dinimic shreabhánach a n-airíonna is iad faoi ghluaiseacht. Pléann hidreastataic agus hidridinimic na hiompair seo i leith uisce is leachtanna do-chomhbhrúite eile. Pléann aeridinimic sreabhadh gás, aeir go háirithe. Cuimsíonn airíonna sreabhán an dlús, an mhais in aghaidh aonad toirte, agus an inchomhbhrúiteacht, a bhíonn ard i ngáis is nialas ar éigin i leachtanna. Oibríonn sreabhán ar aon réad a bhíonn báite ann, agus is ionann an brú sin i ngach treo. Gan domhantarraingt a chur san áireamh, is ionann an brú a oibríonn leacht ar gach cuid den soitheach ina bhfuil sé. Oibríonn fórsa buacachta suas ar réada atá báite i leacht. Is tomhas é a shlaodacht (a fhrithchuimilt inmheánach) ar fhriotaíocht sreabháin i gcoinne sreafa. I dteoiric na sreabhán, baintear feidhm go minic as sreabhán idéalach gan slaodacht ná inchomhbhrúiteacht. Shaothraigh an t-eolaí Iodálach Evangelista Torricelli an tuiscint luath ar bhrú sreabháin. Tarchuirtear aon bhrú a oibrítear ar shreabhán fosaithe, gan mhaolú, ar fud an tsreabháin go dtí fallaí an tsoithigh, is cuma cén cruth atá ar an soitheach. "Prionsabal Pascal" a thugtar air an bhfíoras seo (ainmnithe as Blaise Pascal), bunús na hiodráilice. Is é sreabhadh sreabháin gluaiseacht an tsreabháin ó áit amháin go háit eile, agus tomhaistear é mar an ráta sreafa, an mhais den sreabhán a théann thar phointe ar leith gach soicind. Más sreabhán do-chomhbhrúite é, is fíor prionsabal an leanúnachais, gurb ionann an méid den sreabhán a shreabhann isteach i líonra píobán is an méid a shreabhann amach as. Rinne Daniel Bernoulli staidéar bunúsach ar shreabhadh sreabhán, agus bhraith an t-athrú brú ar feadh an phíobáin a tharlaíonn sa sreabhán má athraíonn trasghearradh an phíobáin (prionsabal Bernoulli). Bunaítear teoiric mhatamaiticiúil nua-aoiseach an tsreafa ar chur chuige a thug Leonhard Euler isteach, an sreabhán mar ábhar leanúnach in ionad páirteagal scoite. Shaothraigh an fisicí Éireannach George Stokes (1819-1903) teoiric an tsreafa shlaodaigh.


Meicnic staitistiúil.
Brainse den fhisic a sholáthraíonn nasc idir feiniméin ollscála ina bhfuil an-chuid adamh is móilíní ag idirghníomhú le chéile agus airíonna macrascópacha an ábhair nó an chórais. Go bunúsach, is é atá in airíonna macrascópacha ábhair ná cuingriú mheánluachanna airíonna na n-adamh, agus a ndáileadh ar fud an bhailiúcháin iomláin de na cáithníní san ábhar. Tá an mheicnic staitistiúil lárnach chun feiniméin chriticiúla is airíonna teirmidinimiciúla solad a thuiscint.


Meicniú.
Úsáid meaisíní go hiomlán nó i méid áirithe in ionad an oibrí dhaonna. Ní hionann is uathoibriú nach mbíonn tagairt ar bith aige don oibrí, i meicniú bíonn gá le hionchur daoine, ar a laghad chun sonraí a sholáthar nó treoracha a chur isteach. Sa mheicniú luath tháinig oibreoir an mheaisín in ionad an cheardaí (in ionad na gceardaithe, níos minice) agus bhíodh luamháin, ulóga is uirlisí eile á n-oibriú. Is sampla an-suntasach nua-aoiseach de mheicniú is uathoibriú iad ríomhairí an lae inniu.


Méid (réalteolaíocht).
Tomhas ar ghile rinn spéire. Hioparcas a d'úsáid an téarma sa chiall seo den chéad uair i 120 RC, ag lua na réaltaí is gile don tsúil mar ‘mhéid 1’ agus na réaltaí is doiléire mar ‘mhéid 6’. I 1856 cuireadh bunús eolaíochta faoin gcóras seo. Is i seicheamh logartamach a leagtar amach na céimeanna méide. Is ionann an chéim ó mhéid 2 go méid 3, nó ó mhéid 3 go méid 4, le cóimheas gile 2.512. Comhfhreagraíonn an difríocht idir méid 1 is 6 do chóimheas gile 100. Ós scála logartamach é seo, is scála coibhneasta é agus níl aon nialas air. Tugtar "méid dhealraitheach réalta" ar ghile na réalta a thomhaistear ar Domhan, ach braitheann an tomhas sin ar fhad na réalta agus a bunlonrachas. Is áisiúla an dearbhmhéid, méid dhealraitheach, malartaithe nó ceartaithe, an luacha a bheadh aici dá mbeadh an réalta ag fad (treallach) caighdeánach 10 parsoic. Ní féidir airíonna réaltaí is réaltraí a chur i gcomparáid le chéile i gceart gan na dearbhmhéideanna a bheith i gceist.


Meigilit.
Séadchomhartha ó réamhstair na hEorpa, tógtha as leaca móra garbhchóirithe cloiche. An chuid is mó díobh ón aois Neoiliteach. Faightear séadchomharthaí atá inchurtha leo, gan aon ghaol leo, i ndeisceart na hIndia, sa Tibéid, oirdheisceart na hÁise, an tSeapáin, agus an Aigéine.


Meileanóma.
Saghas ailse chraicinn atá marfach go minic, ag tarlú níos minice sa tír seo le blianta anuas. Meastar go bhfuil dhá phríomhchúis leis an méadú seo: déanann níos mó daoine níos mó bolg le grian níos faide, is iad níos noichte, go minic i dtíortha grianmhara, ná mar a dhéantaí; agus tá an ciseal ózóin laghdaithe, is níos mó den radaíocht ultraivialait ag sroichint dromchla an Domhain is craiceann na ndaoine.


Meileatoinin.
Hormón a dhíorthaítear ó shéireatoinin, taobh istigh den fhaireog phinéalach den chuid is mó. Ní heol cén fheidhm atá aige. Iomlaoidíonn a thál ón bhfaireog is a thiúchan sa bhfuil, iad araon ar uasmhéid le linn an dorchadais. Is féidir go bhfuil baint aici le sioncrónú rithimí laethúla i ndaoine.


Meilinin.
Ábhair datha dhúdhonna a thugann dathanna difriúla, idir buí is donn, do na súile, an craiceann, an ghruaig, na cleití is na lanna i gcuid mhaith veirteabrach, i dtiúchain dhifriúla. I láthair sna cealla a iompraíonn ábhair datha (meilineafóir) in amfaibiaigh, reiptílí is éisc, agus cealla seachtracha craicinn (meilinicítí) na mamach. I ndaoine, cosnaíonn siad an craiceann i gcoinne damáiste ón radaíocht ultraivialait i solas na Gréine. Braitheann an oiread díobh atá sa chraiceann ar fhachtóirí géiniteacha is comhshaoil.


Meiningíteas.
Buaileann an galar seo daoine óga de bharr galrú le víris nó baictéir. Is marfaí ar fad an galrú le baictéir ná an galrú le víris. Bíonn baictéir éagsúla ciontach as. Sa tír seo mhéadaigh an líon cásanna de mheiningíteas baictéir ó 131 i 1990 go dtí 241 i 1995 agus 380 i 1996. Sa bhliain sin bhuail an galar 6.9 duine as gach 100,000 den daonra, i gcomparáid le 3 as gach 100,000 sa Bhreatain. Tógann na trialacha diagnóise an-chuid uaireanta an chloig, rófhada d'othair óga. Ó am go chéile faigheann páiste óg bás taobh istigh de 12 uair i ndiaidh tús na siomtóm: urlacan, teocht ard, tinneas géar cinn, dolúbthacht muiníl, col le solas geal (fótafóibe), codlatacht, taomanna, is cóma. Tá an-iarracht ar siúl triail nua á fhorbairt chun an diagnóis a bhrostú. Tógtar sampla fola ón othar, agus measctar páirteagail an-bheaga laitéise, atá clúdaithe le hantashubstaintí meiningítis, ann. Bíonn antashubstantaí éagsúla in úsáid ar shamplaí éagsúla fola. Má bhíonn meiningíteas baictéir sa bhfuil, imoibríonn an hantashubstaintí leis an antaigin chuí sna baictéir, fiú má tá frithbheathaigh tógtha ag an othar. Greamaíonn na páirteagail laitíse a bhfuil antaigin orthu le chéile. Úsáidtear tonn ultrafhuaime a sheoltar tríd an sampla fola chun an greamú is an teacht le chéile seo a dheifriú. Muna mbíonn aon antaigin sa bhfuil, ní tharlaíonn aon teacht le chéile. Leis an triail seo, tá dóchas ann gur féidir an saghas meiningítis a aithint taobh istigh de nóiméid. Chuirfeadh sé seo le héifeacht na gcóracha míochaine agus laghdódh marfacht an ghalair.


Meirg.
Toradh ar chreimeadh, go mór mór í gcás ábhar a bhfuil iarann, ocsaíd iarainn, Fe2O3, nó a foirm hiodráitithe ann.


Meiríonó.
Pór caorach a tháirgeann lomra bán an-tiubh ardchaighdeáin is ea an meiríonó. Ón Spáinn ó bhunús, ach saothraithe san Astráil den chuid is mó le 200 bliain. Faightear caoirigh meiríonó i gcuid mhaith tíortha ar fud an Domhain anois, mar tá siad oiriúnaithe go maith d'aeráid the. Is í an Astráil príomhtháirgeoir olla meiríonó.


Meirsiriú.
Próiseáil cheimiceach a dhéantar ar chadás le hailcile láidir chun é a dhéanamh níos láidre lonraí, agus níos cosúla le síoda. Shaothragh an ceimicí Sasanach John Mercer (1791-1866) an próiseas i 1844.


Meiscilín.
Druga siabhránach a dhíorthaítear ó chactas Meicsiceach ar leith. In úsáid leis na céadta bliain mar gheall ar a chumas siabhránacht a spreagadh. Tharraing leabhar Aldous Huxley, "The Doors of Perception" (Doirse na hAireachtála, 1954), aird air, agus úsáideadh é go forleathan i ré shícideileach na 1960idí.


Méiseasóch.
250-65 milliún bliain ó shin. Ré na reiptílí móra, na ndineasár, agus na mamaigh ag teacht chun cinn ag druidim lena deireadh. Laghdaigh meánteocht an Domhain an t-am ar fad. Roinntear an ré seo ina 3 thréimhse. Sa tréimhse Thriasach, 290-195 milliún bliain ó shin, tháinig na dineasáir chun cinn agus thosaigh Pangaea ag titim as a chéile. Sa tréimhse Iúrasach, 195-140 milliún bliain ó shin, tháinig éin is na chéad mhamaigh chun cinn trí éabhlóid ó phéisteanna éagsúla. Ansin tharla an tréimhse Chailceach, 140-65 milliún bliain ó shin, agus ag a deireadh díothaíodh na dineasáir uile is 75% de gach gné bheo ar Domhan, meastar.


Méiseasóin.
Fíleam beag ainmhithe ilcheallacha a fhaightear mar sheadáin inmheánacha in inveirteabraigh mara, cosúil le moilisc cheifileapódacha. Clúdaithe le fabhráin, cosúil le gruaig. An cholainn ina dhá chiseal nach bhfuil eagraithe i bhfíocháin.


Méisiliteach.
Lár na Clochaoise, ré na bhcnuasaitheoirí (timpeall 12,000-8,000 bliain ó shin), a lean an ré Phailéiliteach ag deireadh na hoighearaoise is déanaí. In iarthar na hÁise is an Eoraip, tháinig sí roimh an ré Neoiliteach. Ó thaobh na seandálaíochta de tá uirlisí beaga cloiche, a dtugtar "micrilití" orthu, sainiúil.


Méisisféar.
Crios den atmaisféar timpeall 50-80 km suas díreach os cionn an stratastad (atá ag barr an strataisféir), agus díreach faoi bhun an mhéiseastad (atá faoin teirmisféar). Is iad na hairíonna sainiúla ann ná an teocht ag titim go géar le hairde, ó 0 °C go dtí -100 °C, agus an brú an-íseal ann, ó timpeall 0.1 milleabar ag 50 km síos go dtí 0.01 milleabar ag 80 km.


Meisitint.
Teicníocht greanadóireachta, a fionnadh timpeall 1640, a tháirgeann iarmhairtí tonúla in ionad iarmhairtí líneacha, agus a bhí áisiúil chun péintéireacht ola a atáirgeadh. Chuir an ghrianghrafadóireacht nua as feidhm í sa 19ú céad.


Meispeal.
Crann beag nó tom duillsilteach a fhásann 6 m ar airde, dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa, saothraithe is tugtha chun cineáil in áiteanna eile. Na duilleoga ubhchruthach scothbhuí; na bláthanna aonarach, 3-6 cm ar leithead, bán; na seipil duilleach, níos faide ná na peitil. An toradh 2-3 cm ar trastomhas, donn, a éiríonn bog inite nuair a bhíonn ró-aibí.


Meißen.
Poirceallán a dhéantar i Meißen, gar do Dresden na Gearmáine. An chéad mhonarcha san Eoraip a rinne poirceallán fíorchruathaois. D'fhionn Johann Friedrich Böttger (1682-1719) rún a dhéanta i 1707. Bunaíodh an mhonarcha i 1710, agus leis na céadta bliain bhí sí ceannasach san Eoraip. Fós i mbun oibre is táirgthe.


Iarmhairt Meißner.
I bhforsheoltacht, eisiamh réimsí maighnéadacha ó chroíleacán an ábhair fhorsheoltaigh. D'fhionn an fisicí Gearmánach Walther Meißner (1882-1974) í i 1933. Má chuirtear bloc miotail i réimse maighnéadach, beidh an réimse i ngach cuid den mhiotal. Ansin má laghdaítear an teocht níos lú ná teocht chriticiúil ar leith atá sainiúil don mhiotal sin, imíonn an réimse go hiomlán ón taobh istigh den mhiotal agus cuirtear iallach ar an réimse sreabhadh timpeall ar an miotal.


Meiteamorfóis.
Sa bhitheolaíocht, athrú tobann sa struchtúr (mar shampla, athruithe sonracha i struchtúr orgánaigh, ó larbha don orgánach aibí, nó ó staid larbhach amháin go dtí an chéad staid eile). Is féidir go mbeidh an mheiteamorfóis forchéimneach, cosúil le hathrú an torbáin ina fhrog, nó go mbeidh pas idirmheánach suaimhneach taobh istigh de chocún nó criosaláid nuair a tharlóidh atheagrú na bhfíochán.


Meiteasón.
Ainmhí ilcheallach a bhfuil a cholainn eagraithe i bhfíocháin is orgáin ar leith.


Meiteastáis.
Fás fíocháin ailsigh in orgáin i bhfad ón ionad sa cholainn inar tharla an bhunsceachaill. Is sainiúil é seo do sceachaillí urchóideacha, mar a n-iompraítear cealla na hailse in imshruthú na fola nó sa limfe ar feadh na soitheach limfeach.


Lise Meitner.
Fisicí a rugadh sa Vín ab ea Lise Meitner (1878-1968). Le Otto Hahn (1879-1968) d'fhionn sí an dúil radaighníomhach prótaictiniam (Pa) i 1917. Bhí uirthi teitheadh ó na Naitsithe as Beirlín don tSualainn i 1938, agus díreach ina dhiaidh sin d'fhionn Hahn bairiam radaighníomhach. Le Otto Frisch (1904-1979), a nia, rinne sí amach gur trí eamhnú núicléach a cruthaíodh an bairiam radaighníomhach seo. Creideann cuid mhaith daoine gurbh éagóir é nár roinn Lise Meitner Duais Nobel sa cheimic a bhuaigh Otto Hahn i 1944. Le déanaí ainmníodh an dúil (shaorga) leis an uimhir adamhach 109 aisti: meitnéiriam (Me).


Felix Mendelssohn.
Cumadóir ceoil a rugadh i Hamburg ab ea Jakob Ludwig Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847). I measc a shárshaothar tá Réamhcheol "Ein Sommernachtstraum" (Brionglóid Oíche Samhraidh, 1826), Réamhcheol "Die Hebriden" (Inse Gall, 1830), Siansa na hAlban (1842), agus na horatóirí "Paulus" (Pól, 1836) is "Elias" (Eilias, 1846).


Méóis.
Ceann de na príomh-mheicníochtaí cilldeighilte is núicléasdeighilte in orgánaigh bheo, agus is é an toradh uirthi ná gaiméití haplóideacha (ina bhfuil leathfhoireann crómasóm) a chruthú in ainmhithe, is spóir ghnéasacha i bplandaí. Le linn méóise, gabhann an núicléas dioplóideach (ina bhfuil foireann crómasóm péireáilte) trí dhá dheighilt i ndiaidh a chéile. Uaidh sin táirgtear 4 chill ghaiméiteach, gach ceann acu le ball amháin de gach crómasóm péireáilte. Is ullmhú é roinnt seo líon na gcrómasóm i dtáirgeadh na ngaiméití haplóideacha don dúbláil a tharlaíonn nuair a thagann an dá ghaiméit, ceann ón athair is ceann ón máthair, le chéile chun síogóit dhioplóideach a chruthú le linn atáirgthe ghnéasaigh. Is iad seo a leanas pais na méóisé: teacht i láthair na gcrómasóm mar shnáithí sa núicléas, péireáil na gcrómasóm chun défhiúsaigh a chruthú, deighilt na ndéfhiúsach, agus gluaiseacht na gcrómasóm singil amach ó chéile. Is próiseas bunúsach í an mhéóis in atáirgeadh gnéasach, a thugann deis athchuingrithe mar is féidir ábhar géiniteach a mhalartú trí thrasnú idir crómasóim homalógacha sa phas ina ndeighleann na défhiúsaigh.


Scála déine Mercalli.
Scála 12 phointe a cheap an seismeolaí Iodálach Giuseppe Mercalli (1850-1914) chun déine crith talún a thomhas. Bunaíodh an scála ar an damáiste a rinneadh is ní ar an bhfuinneamh iomlán a fuasclaíodh, agus mar sin thug sé luachanna difriúla in áiteanna difriúla i gcás crith talún ar leith. Cuireadh scála Richter ina ionad.


Gerardus Mercator.
Matamaiticeoir, geografaí is cairteoir a rugadh i Rupelmonde na Beilge ab ea Gerardus Mercator, a rugadh mar Gerhard Kremer {5 Márta 1512 – 2 Nollaig 1594). Cáil air as a fhortheilgean léarscáile le haghaidh loingseoirí, a ainmníodh as. Tá an cur chuige seo in úsáid i léarscáileanna muirí ó shin i leith. An chéad duine a d'úsáid an focal ‘atlas’ dá leabhar léarscáileanna (a chríochnaigh a mhac i 1595) lé léaráid clúdaigh d'Atlas ag iompar na cruinneoige ar a ghuallí.


Teilgean Mercator.
Fortheilgean a cheap Gerardus Mercator i 1569, a úsáideadh ar dtús don loingseoireacht. Réiteach ar bhunfhadhb, conas dromchla sféarúil a tharraingt ar pháipéar plánach. Bunaithe ar gach domhanleithead a tharraingt ar comhfhad leis an meánchiorcal, agus mar sin, méadaíonn an fad idir na fadlínte de réir mar a mhéadaíonn an fad ón meánchiorcal. Is líne dhíreach ar léarscáil i bhfortheilgean Mercator aon líne ina gcoinnítear luí na líne tairiseach in ionad na líne cuartha mar atá ar an gcruinneog. Is é an díchumadh is mó go mbíonn an fhairsinge áibhéileach ag domhanleithid arda. Bíonn an chuma ar an nGraonlainn go bhfuil sí chomh mór le Meiriceá Theas, bíodh is nach bhfuil i ndáiríre ach timpeall 10% a méide inti.


Mercury.
Na chéad eitiltí spáis Meiriceánacha a raibh foireann ar bord. Rinneadh an chéad eitilt fhofhithiseach i 1961 le Alan Shepard i gceannas, agus an chéad eitilt fhithiseach i 1962 le John Glenn i gceannas. Thaispeáin na heitiltí trialacha seo gur fheidhmigh an córas cothaithe beatha ar bord go maith, agus d'fhoghlaim siad ceachtanna ar úsáid na roicéad moillithe chun teacht amach as an bhfithis, cosc le cúltarraingt na hathiontrála san atmaisféar, tuirlingt ar an uisce, agus tarrtháil an spásárthaigh ón bhfarraige. Rinneadh dhá eitilt fhofhithiseacha agus 4 eitilt fhithiseach sa chlár. Réamhtheachtaire ar chláir Gemini is Apollo.


Robert King Merton.
Socheolaí a dhírigh ar shocheolaíocht na heolaíochta ab ea Robert King Merton (Meyer Robert Schkolnick, 1910-2003). Rinne sé anailís ar na noirm a threoraíonn iompar eolaithe, iomaíocht is luachanna saothair san eolaíocht, sna comhthéacsanna stairiúla is nua-aoiseacha. Ba iad a phríomhshaothair scríofa "Social Theory and Social Structure" (Teoiric Shóisialta is Struchtúr Sóisialta, 1949) agus "The Sociology of Science" (Socheolaíocht na hEolaíochta, 1973).


Wilhelm Messerschmitt.
Dearthóir is táirgeoir aerárthach a rugadh i bhFrankfurt na Gearmáine ab ea Wilhelm Messerschmitt (1898-1978). Sa dara cogadh domhanda sholáthair sé na heitleáin cogaidh ba rathúla d'aerfhórsa na Gearmáine.


Charles Messier.
Réalteolaí a rugadh i mBadonviller na Fraince ab ea Charles Messier (1730-1817). Cáil air as Catalóg Messier (1781) ar 103 braislí réaltaí, néalta is réaltraí.


Metis.
Satailít bheag nádúrtha de chuid Iúpatair, a braitheadh den chéad uair i 1979. 128,000 km amach ó dhromchla Iúpatair, agus 40 km ar trastomhas.


Miailin.
Ábhar bog bán, coimpléasc lipidí is próitéiní, a dhéanann truaill ilchisealach inslithe timpeall ar acsóin le trastomhais mhóra de na néaróin i veirteabraigh is crústaigh. Méadaíonn sé seo luas seolta an phoitéinseal gníomhaithe ar feadh an acsóin. Má tharlaíonn dianscaoileadh céimnitheach na truaille, mar a tharlaíonn i scléaróis iolrach dhaonna, is é an toradh ná réabadh an tseolta normálta sna néaróin.


Miaistéine throm.
Riocht nuair nach féidir le colainn duine crapadh na matán deonach (sómach) a choinneáil go leanúnach. Tarlaíonn sí de bharr uathantashubstaint ar leith a chuireann bac ar ghníomú na néar-ríog luadrach a chuireann tús le crapadh na matán. Tagann tuirse go tapa ar na matáin, ach tagann siad chucu féin tar éis tréimhse suaimhnis.


Mialóma.
Is éard atá i gceist le mialóma ná prolaiféarú urchóideach na gceall a dhíorthaítear ó limficítí B (cealla sa phlasma) i smior na gcnámh, ionas go dtáirgeann siad antashubstaintí. Milltear cealla normálta sa smior, tagann na cealla urchóideacha ina n-ionad, agus laghdaítear líon na gceall dearg, na gceall bán, is na bpláitíní san imshruthú fola. Tagann anaemacht ar an othar, éiríonn sé íogair d'ionfhabhtuithe, agus lagaíonn an próiseas téachta ina chuid fola. Lagaítear na cnámha freisin, agus bristear go héasca iad. Táirgeann an cholainn an-chuid antashubstaintí mínormálta a dhéanann damáiste don ae is na duáin. Is mífhabhrach an phrognóis a bhíonn ag an othar.


Mialóma iolrach.
Neoplasma urchóideach a thosaíonn sa smior agus a ionsaíonn an cnámharlach ag pointí éagsúla. Tá na cealla gaolmhar le cealla an fhuilphlasma, agus de réir dealraimh, éiríonn as prolaiféarú mínormálta an fhíocháin a chumann cealla an phlasma. Táirgeann cealla mínormálta sa séiriam is sa bhfual breis gámaglóbailin is próitéiní mínormálta eile, agus tarlaíonn amalóideóis phríomhúil uaireanta freisin.


Mianach (mianadóireacht).
Fosú mianra ar féidir comhábhair mhiotalacha is neamh-mhiotalacha a eastóscadh as. Tháinig sé ar dtús go díreach ó mhagma criostalta, nó deasctha sreabháin hidriteirmeacha de bharr gníomhaíochta doigheartha, nó tiubhaithe i bhfosuithe gláracha tar éis síonchaithimh.


Mianach (pléascán).
Pléascán a fholaítear faoin talamh nó faoin uisce chun feithiclí, longa is daoine a scriosadh nuair a théann siad os a chionn nó gar dó. Leathnaíodh iad sa tSín sa 16ú céad, ach ba i gcogaí an 20ú céad a úsáideadh iad ar scála áiféalta amach is amach. Os cionn 500 cineál mianaigh a saothraíodh, i miotail, gloine, adhmad, plaisteach, agus ábhair phléascacha cosúil le TNT (trínítreatolúéin) iontu. Tá ar a laghad 4 chineál mianaigh faoin uisce: mianaigh tadhaill a phléascann nuair a bhuaileann soitheach iad, fuaim-mhianaigh a phléascann nuair a bhraitheann siad fuaim loinge sa chomharsanacht, brú-mhianaigh a phléascann nuair a bhraitheann siad an t-athrú brú is soitheach mór ag dul thart, agus mianaigh mhaighnéadacha a fhrithghníomhaíonn do réimse maighnéadach loinge sa chomharsanacht. Tá na céadta mianach talún, a mharaíonn is a ghortaíonn daoine trí bhlúirí miotail a spré i ngach treo ar ardluas. Gníomhachtaítear iad le sreang tuisle, brú, comhartha raidió nó eile. Meastar go bhfuil thar 100 milliún mianach talún nach bhfuil ar aon léarscáil a leagadh amach ar fud 60 tír ó dheireadh an dara cogadh domhanda, agus go maraíonn siad seo deichniúr sibhialtach in aghaidh saighdiúra amháin. Shínigh 125 rialtas conradh i 1997 ag cur toirmisc ar tháirgeadh, úsáid, aistriú is stóráil mianach talún, ach níor shínigh na Stáit Aontaithe, an Rúis ná an tSín é.


Mianach spáis.
Arm a mholtar i gcomhair cogaidh sa spas, spásárthach a bheadh lán d'ábhair phléascacha a d'fhéadfaí a phléascadh i gcoinne spásárthaigh naimhdigh.


Mianadóir duille.
Larbha feithide a itheann trí fhíocháin na duilleoige idir an dromchla uachtarach is an dromchla íochtarach, ag fágáil spásanna (mianaigh) taobh thiar de. Colainneacha leata a bhíonn ag an gcuid is mó díobh, agus cinn dhingeacha. Larbhaí cuileog, féileacán is ciaróg is mó iad na mianadóirí duille.


Mianadóireacht.
Tarraingt mianraí úsáideacha ón Domhan, ó dhoimhneacht réasúnta mór nó gar don dromchla. Rinneadh leis na cianta í, ach saothraíodh go mór le forbairt na cumhachta meicniúla í. I mianadóireacht dromchla nó stiallmhianadóireacht, baintear an ithir chun siúil agus tochlaítear an mianach, an gual, an chré, nó an mianra go díreach. Ag doimhneachtaí móra tagtar gar do na fosuithe trí tholláin chothrománacha amach ó shloic cheartingearacha. Athraítear na modhanna tochailte seo de réir geolaíochta. Bíonn bealaí eile mianadóireachta in úsáid nuair is cuí. Mar shampla, dreideáiltear mianach stáin sa Mhalaeisia ó ghrinnill locha. Ardaítear sulfar ón doimhneacht le poill chomhlárnacha tóraíochta trí uisce an-te a chaidéalú go leanúnach síos poll amháin: leánn sé sin an sulfar, a ritheann suas an poll eile. Uaireanta, ardaítear salann ar an mbealach céanna, agus galaítear an sáile chun an salann a aisghabháil.


Mianadóireacht guail.
Eastóscadh guail as doimhneacht éigin faoin talamh. In eastóscadh dromchla, bíonn an gual gar don dromchla. Baintear an scraith uachtair chun siúil, eastósctar an gual, agus cuirtear an scraith uachtair ar ais chun an comhshaol a athshlánú. I dtrasmhianadóireacht, bíonn an gual taobh istigh de chlaonán, tochlaítear tollán cothrománach i dtaobh an chlaonáin, agus baintear an gual amach ar iarnród nó crios iompair. I mianadóireacht dhomhain is an gual an-domhain faoin dromchla, is gá poll mianaigh a thochailt le tolláin chothrománacha amach uaidh do na síoga guail. Tochlaítear an gual (go meicniúil den chuid is mó anois) agus iompraítear ar chreasa iompair go dtí na poill é le hiompar don dromchla. Bíonn contúirtí ar leith ag baint le mianadóireacht guail. Is féidir go dtarlóidh pléascadh mar thoradh ar na gáis a fhuasclaítear is púdar mín an ghuail san aer, agus mar sin is gá aerú éifeachtach uilíoch leanúnach sa mhianach. Is gá na tolláin is na poill a chaomhnú is a neartú i gcoinne a gcliste. Is é gual an breosla iontaisithe is flúirsí ar Domhan, agus meastar go bhfuil cúltaiscí milliún milliún tonna de ann. Táirgeadh timpeall 4,780 milliún tonna i 2001, agus as sin tháirg an tSín 1,323 milliún, na Stáit Aontaithe 1,023 milliún, an Astráil 324 milliún, an India 307 milliún, an Rúis 272 milliún, an Afraic Theas 233 milliún, an Ghearmáin 205 milliún, is an Pholainn 162 milliún.


Mianracortacóidí.
Hormóin stéaróideacha a shintéisítear i gcoirtéis aidréineach na faireoige aidréiní, agus a fhuasclaítear uaithi sin, i gcuid mhaith veirteabrach. Tábhachtach i rialú an chothromaíocht sóidiam/ potaisiam sa cholainn, agus coinneáil thoirt an tsreabháin eachtarcheallaigh sa cholainn. Sa duine, is é aldaistéarón an phríomh-mhianracortacóid.


Mianraí cothaithe.
Dúile a fhaightear i gcealla is sreabháin uile na colainne, atá riachtanach mar riandúile don chothú. Samplaí is ea potaisiam atá riachtanach chun leibhéil chearta sreabhán incheallach a choinneáil, cailciam atá riachtanach do thógáil cnámh is fiacla is tarchur néar-ríog chuig matáin, iarann atá riachtanach i ndéanamh haemaglóibine don fhuil is miaglóibine do na matáin, agus iaidín atá riachtanach i sintéis an hormóin thíoróidigh.


Mianraí cré.
Sileacáití hidriúla i bhfoirm leathán a dhéanann criostail mhíne screamhacha, ar féidir leo uisce a ionsú, rud a thugann don chré a hairíonna sainiúla plaisteacha nuair a bhíonn sí fliuch. Cruthaítear iad mar thoradh ar shíonchaitheamh carraigeacha, agus go minic sil-leagann aibhneacha iad. Is grúpaí tábhachtacha mianraí cré iad caoilínít, montmairíllinít is illít. Úsáidtear iad mar líonaigh i bpáipéar, rubar, péint is eile.


Mianraí sileacáite.
Grúpa mianraí a chomhdhéanann 95% de screamh an Domhain, a chuimsíonn sileacan is ocsaigin i gcomhcheangal le chéile nó le dúile eile. Ó thaobh struchtúir de, tá siad uile bunaithe ar SiO4, teitrihéadrán, agus is struchtúir chasta phoiliméaracha de theitrihéadráin an chuid is mó díobh. Rangaítear iad de réir a gcéim polaiméiriúcháin, ó shileacáití a chuimsíonn grúpaí aonraithe SiO4 (olaivíní is gairnéid), go dtí fáinní (beiril), slabhrashileacáití (pirixéiní le slabhra singil is amfabóil le slabhraí dúbailte), leatháin (miocaí is créanna), agus creatlaigh thríthoiseacha (grianchloch is iathchlocha).


Mianreolaíocht.
Staidéar ar chomhdhéanamh ceimiceach, airíonna fisiciúla agus tarlú mianraí. Tagann a n-aithint is a n-ionannú san áireamh, a rangú, a gcriostalghrafaíocht, agus eagar a chur orthu is na gaolta eatarthu, maidir leis na mianraí a fhaightear i gcarraigeacha is fosuithe mianach.


Míceiteóma.
Mais neamhphianmhar a tharlaíonn de bharr ionfhabhtaithe fhungasaigh agus a tháirgtear nuair a fhásann an fungas taobh istigh den cholainn, ag éirí stothallach le fíocháin na colainne. Is féidir le fungais cosúil le Actinomyces fáil isteach sa cholainn trí ghortú sa chraiceann. De ghnáth bíonn an lot ar na cosa, agus tugtar "cos Madura" ar an riocht. Is féidir go mbeidh easpaí ainsealacha doimhne ann agus sileadh bracha. Tá fungas eile ann, Aspergillus, ar féidir leis fás sna scamhóga i gcuasa a fhágtar ag an eitinn.


André Michelin.
Déantúsóir boinn rubair a rugadh i bPáras ab ea André Michelin (1 Eanáir 1853 – 4 Aibreán 1931). Dhear sé féin is a dheartháir Édouard (1859– 1940) aerbhoinn indíshuite inaistrithe den chéad uair do ghluaisteáin. Thosaigh siad ag táirgeadh léarscáileanna ardchaighdeáin bóithre agus treoirleabhair do ghluaisteánaithe.


Míchothú.
Uireasa comhábha(i)r atá riachtanach sa chothú. Tarlaíonn tearc-chothú nuair nach n-ionghabhtar dóthain fuinneamh bia, agus má leantar leis seo caillfear an-chuid meáchain. Is féidir go dtarlóidh uireasa níos sainiúla, cosúil le huireasaí vitimín amháin nó oiread áirithe vitimíní, b'fhéidir uireasa na vitimíní uiscethuaslagtha (na B-vitimíní, vitimín C is na fóláití) nó na vitimíní olathuaslagtha (vitimíní A, D is E). Is féidir go dtarlóidh uireasa leictrilítí, nó méideanna uireasacha aigéad sailleach riachtanach nó aimínaigéad. Is féidir go gcuirfidh siad seo bun le raon leathan mínormáltachtaí cliniciúla is éalanga meitibileachta.


Míciríosa.
Baint choitianta shiombóiseach a chruthaítear idir fungas is fréamhacha planda. I míciríosa eactatrófach, a fhaightear i gcuid mhaith crann, fásann an fungas taobh amuigh de na fréamhacha chun truaill a dhéanamh orthu, ag teacht in ionad ribí na bhfréamhacha. I míciríosa iontrófach, a fhaightear i magairlíní is fraoch, fásann an fungas taobh istigh de chealla na fréimhe agus ina measc. I gcórais mhíciríosacha bíonn cumas feabhsaithe asúite, is na plandaí ionfhabhtaithe in ann coimhlint a dhéanamh níos fearr ná plandaí neamhionfhabhtaithe, agus faigheann an fungas sochar as cothaithigh a chuireann an planda ar fail. In an-chuid cásanna de cheangail mhíciríosacha, ní bhláthaíonn an planda i gceart gan an compánach fungasach.


Micreadhomhantarraingt.
Staid saorthitime gan mheáchan a fhaightear i spásárthaigh. I bhfithis timpeall an Domhain, cothromaíonn an luasghéarú lártheifneach de bharr an fhithisithe chiorclaigh an luasghéarú de bharr domhantarraingthe. Is féidir an staid seo a shamhlú mar seo freisin: go bhfuil réad atá i bhfithis chiorclach timpeall an Domhain á luasghéarú i dtreo lár an Domhain an t-am ar fad, ach go mbíonn dromchla an Domhain á luasghéarú sa treo urchomhaireach ag an am céanna. Le fírinne, de bharr imtharraingt an spásárthaigh féin is luasghéaruithe a dhéanann córas rialaithe seasaimh an spásárthaigh ó am go chéile, ní chothromaíonn na príomhluasghéaruithe a chéile an t-am ar fad, agus is deacair micreadhomhantarraingt níos lú ná an milliúnú cuid den domhantarraingt a fháil i gcomhair tástála. Mar sin, is beag seans turgnaimh faoi mhicreadhomhantarraingt a dhéanamh sna stáisiúin bheaga spáis atá ar fáil.


Micreafón.
Feiste a thiontaíonn fuaimthonnta chuig comharthaí leictreonacha le tarchur, taifeadadh is atáirgeadh. Shaothraigh Bell is Edison na céad chinn le haghaidh teileafónaíochta, ach anois úsáidtear iad go forleathan i dteileachumarsáid, taifeadadh fuaime is cluaisíní cúnta. I ngach cineál micreafóin, nuair a imbhuaileann an fhuaimthonn é, critheann scairt i gcomhphas leis an bhfuaim agus athraíonn an ghluaiseacht ascalach seo friotaíocht (i micreafóin carbóin), toilleas (micreafóin comhdhlúthadáin), réimse leictreamaighnéadach (micreafóin dhinimiciúla is chorna), nó cruth criostail phísileictrigh (micreafóin criostail), agus i ngach cás táirgtear comhartha aschuir. Bíonn patrúin éagsúla glactha ag micreafóin éagsúla, ionas go mbíonn an micreafón uilethreoch (an íogaireacht chéanna i ngach treo), aontreoch (an íogaireacht is mó díreach os comhair an mhicreafón amach, ag laghdú go géar i ngach treo eile), nó déthreoch (íogaireacht mhaith os a chomhair is díreach taobh thiar de, laghdaithe as cuimse i ngach treo eile, i bpatrún ochtchruthach).


Micreamáinliacht.
Máinliacht nua-aoiseach a dhéantar faoi mhicreascóp. Eiseamláirí drámata den teicníocht seo is ea athcheangal méire, fiú sciatháin iomláin, a ghearrtar ón gcolainn trí thaisme. Déantar obráidí ar an inchinn ina ndeisítear artairí beaga is a nglantar amach artairí atá ar tí calcadh le plaic scléaróise chun bac a chur le stróc. Maille leis an micreascóp is scil an mháinlia, tá na forbairtí seo bunaithe ar sholáthar mionionstraimí máinliachta, oiriúnaithe don ghnó seo, le blianta beaga anuas.


Micreascannán.
Ábhar fótagrafach is ea micreascannán. Bíonn sé dubh is geal le gráinní fíormhíne is taifeach ardghéire, a úsáidtear chun cáipéisí a chóipeáil ar scála laghdaithe go mór. Léitear le teilgean formhéadaithe iad.


Micreascóp fórsa adamhaigh.
Micreascóp a bhaineann feidhm as tóireadóir braiteora chun an dromchla atá le hiniúchadh a scanadh de réir oird le híomhá a chruthú ar féidir adaimh ar leith a léiriú uirthi. Bíonn bior an-ghéar ar an mbraiteoir, dírithe i dtreo an dromchla ag fad an-bheag amach uaidh agus suite ar cheann starrmhaide lingeáin bhoig. Nuair a ghluaiseann an sampla thar an mbior, feidhmíonn adaimh an dromchla fórsa athraitheach ar an mbior, ag díláithriú an starrmhaide. Úsáidtear teicníocht optúil nó eile chun sraonadh an starrmhaide a bhrath, agus is é an sraonadh seo ag gach réigiún den dromchla a íomháítear le cabhair ríomhaire is teilifíseáin. Is féidir dromchla seoltach nó neamhsheoltach a íomháú leis. Sampla de mhicreascóp tóireadóir scanta.


Micreascóp réimse-ianaíoch.
Sa ghléas seo coinnítear leictreoid miotail i bhfoirm rinne géire ag ardphoitéinseal leictreach dearfach i leith an scáileáin. Cruthaítear iain gáis ó na hadaimh gáis gar don rinn mar thoradh ar an réimse leictreach an-dian ansin (saghas astú réimse) agus treoraítear na hiain sin ar an scáileán chun íomhá struchtúr miotal na rinne a dhéanamh. Is féidir formhéadú × 1.5 × 106 a bhaint amach leis an ngléas seo chun gur féidir adaimh ar leith a thaifeach. Áisiúil chun staidéar a dhéanamh ar asú ar dhromchlaí agus imoibrithe dromchlacha i gcatalú.


Micreascópacht tóireadóir scanta.
Craobh den mhicreascópacht is ea micreascópacht tóireadóir scanta. Tá raon micreascóp éagsúil ann anois atá bunaithe ar theicníocht ina ndéantar dromchla samplach a iniúchadh le barr tóireadóra a scantar i leith an dromchla sin.
Sa mhicreascóp tollánach scanta (STM) is iad na leictreoin thollánacha istigh sa dromchla seoltach a dhéanann an íomhá. I micreascóp fórsa adamhaigh (ATM) is é an fórsa ar bharr an tóireadóir scanta ag gach pointe de dhromchla seoltach nó neamhsheoltach a íomháítear. Déantar airíonna dromchlacha maighnéadacha is leictreacha a thréithriú is a íomháú ach cinn brata chuí a úsáid sa scanadh.
Mar shampla, i micreascópacht poitéinsil leictrigh scanta (SEPM) úsáidtear tóireadóir brata le platanam chun an dromchla is a bhfuil air a mhapáil. I micreascóp optúil neasréimse scanta, faightear íomhánna optúla le taifeach 10 nanaiméadar nó mar sin ach úsáid a bhaint as solas ó shnáithín an-mhín chun an dromchla a scanadh, rud a sheachnaíonn teorainn an díraonta a tharlaíonn i ngnáthmhicreascóip de bhrí go bhfágann an léas solais an snáithín an-ghar don dromchla samplach.
Úsáidtear micreascóip scanta in an-chuid feidhmeanna: seiceáil slisní leathsheoltóra is dioscaí optúla le linn a ndéanta, breathnú ar chealla, próitéiní, baictéir is víris in situ. Cheap Binnig, Quate is Gerber an teicníocht micreascópachta seo le tóireadóir scanta i 1986.


Micreathon.
Eatramh ama sa cheol atá níos lú ná leath-thon. Dúchasach i gcultúir áirithe ceoil, san oirthear go háirithe, agus tarlaíonn siad go nádúrtha sa tsraith armónach. I gceol ealaíne an iarthair is é an leath-thon an t-eatramh is lú de ghnáth, ach baineann ceapadóirí áirithe de chuid na haoise seo (mar shampla Hába, Bloch, Bartók is Boulez) feidhm as micreathoin, agus ceathrú toin go háirithe, chun iarmhairtí is insint nua a bhaint amach.


Micreathonnta.
Tonnta leictreamaighnéadacha ar mhinicíocht an-ard. In oigheann micreathonnach úsáidtear na tonnta seo chun bia a threá is a théamh. Is amhlaidh a chritheann na tonnta seo na naisc idir adaimh, agus sa bhfrithchuimilt a tharlaíonn dá bharr sin téitear is réitítear an bia in achar gairid ama. Fionnadh an feiniméan seo de thaisme nuair a leádh barra seacláide i bpóca léine eolaí a bhí i mbun taighde ar mhicreathonnta. Baintear feidhm as micreathonnta chun comharthaí leictreonacha — teileafóin, raidió, teilifíse is ríomhaire—a tharchur ar feadh líne dírí fada tríd an aer. I gcontrárthacht le gnáth-thonnta raidió a tharchuirtear chomh leathan agus is féidir thar réimse tíre, déantar léas comhlínithe aontreoch micreathonnta le haerógmhias pharabóileach, agus tarchuirtear an léas seo díreach i dtreo aerógmhias glactha eile. I gcás comharthaí raidió is teilifíse, úsáidtear ceangal micreathonnach mar seo chun na comharthaí a iompar ón stiúideo go dtí príomhaeróg tarchuir ag ionad ard éigin, nó saitilít tarchuir.


Micrichlímeolaíocht.
Staidéar ar an aeráid i réigiúin bheaga ar, nó gar do, dhromchlaí mar a maireann plandaí is ainmhithe. Cinneann na próisis atá ar siúl ag an dromchla sin micreaeráid an réigiúin sin: asú radaíocht na Gréine ag plandaí is ainmhithe, feidhmiú an teasa i ngalú is imghalú, agus iarmhairtí an aeir ag sreabhadh thar an dromchla.


Micrifís.
Leathán scannáin le heagar íomhánna micreascannán. Bíonn an leathán 76 × 127 mm suas go dtí 152 × 229 mm, le 30-100 íomhá air. Déantar na buncháipéisí a chóipeáil, forlaghdaithe faoi 24, ar scannán neamhphollta 16 mm. Gearrtar é seo i sraitheanna de 10 n-íomhá, agus déantar 6 shraith díobh seo a dhearbhchló ar leathán dé-asascannáin le húsáid i meaisíní cuí feiceála.


Micrileictreonaic.
Brainse den leictreonaic a bhaineann le táirgeadh is úsáid micreachiorcad, ciorcaid leictreonacha mhiondealbhaithe le trasraitheoirí bídeacha, ciorcaid iomlánaithe bhídeacha, agus comhbhaill bhídeacha eile ar mhicrishlisne amháin. Úsáidtear ciorcaid mar seo i ríomhairí, teileafóin iniompartha, córais teileachumarsáide, agus an iliomad feidhmeanna eile sa bhaile, an oifig, an gluaisteán is eile.


Micriméadar.
Tomhsaire chun tomhais chruinne faid a dhéanamh. Is é a bhíonn ann ná fearsaid a ghluaistear le scriú ar a bhfuil snáithe an-mhín. Cuirtear an réad atá le tomhas idir ceann na fearsaide is inneoin an mhicriméadair. Bíonn cos an mhicriméadair calabraithe ionas gur féidir an fad a léamh ar bhairille na coise. Tá cineálacha le léamh digiteach ann freisin.


Micrimhionadúchán.
Tógáil ciorcad is córas an-bheag leictreonach, chun méid, meáchan is costas a shábháil. Thosaigh an próiseas nuair a tháinig trasraitheoirí in ionad na bhfeadán folúsach sna 1950idí, agus tá sé ag leanúint ar aghaidh an t-am ar fad le ciorcaid iomlánaithe a úsáidtear go forleathan i riomhairí, teileafóin iniompartha is teicneolaíochtaí saitilíte.


Micriríomhaire.
Ríomhaire atá bunaithe ar mhicreaphróiseálaí amháin, le cuimhne agus feistí ionchuir is aschuir. Tháinig a leithéid ar an bhfód sna 1970idí mar ríomhairí deisce, bunaithe ar mhicreaphróiseálaithe 8 ngiotán. Ó shin tháinig micreaphróiseálaithe 16 ghiotán is 32 ghiotán chun cinn le cumas is luas feabhsaithe, a bhí bunúsach do na ríomhairí pearsanta iniompartha atá coitianta anois. Leis na feabhsuithe i bhfeidhmiú na ríomhairí beaga seo, ní aithnítear idirdhealú suntasach idir micriríomhairí is mionríomhairí a thuilleadh.


Micrishlis.
Slis bhídeach ábhair leathsheoltaigh, cosúil le sileacan, a dhéantar a phróiseáil chun ciorcad iomlánaithe a dhéanamh di. De réir a chéile le feabhsuithe sna modhanna próiseála, comhtháthú mórscála (LSI) is níos déanaí, comhtháthú an-mhórscála (VLSI), is féidir na mílte trasraitheoirí is comhbhall leictreonach eile a phacáil ar mhicrishlis agus ciorcaid éagsúla le feidhmeana éagsúla a tháirgeadh. Nuair a chuirtear ciorcaid cuimhne is loighce ar an tslis, táirgtear micreapróiseálaí, croí ríomhaire phearsanta is an iliomad feiste oibre, gnó, baile, caitheamh aimsire, teileachumarsáide is eile. Le próiseáil nua-aoiseach, bunaithe ar nanaitheicneolaíocht, is féidir tuilleadh micrichiorcad iomlánaithe fós a phacáil ar na micrishliseanna, agus na feistí a bhaineann feidhm astu a dhéanamh níos lú éadroime ná riamh.


Micseamatóis.
Galar víreasach tadhaill coiníní a thagann i láthair mar shiada glóthaí ar an ainmhí ionfhabhtaithe. Neamhdhochrach do choiníní Mheiriceá Theas, ach marfach do choiníní Eorpacha. Tugadh isteach don Astráil i 1951 í le líon na gcoiníní a shraonadh, agus bhánaigh sí coiníní fiáine na hEorpa sna 1950idí.


Micséidéime.
Deascadh múcapolaisiúicríde faoin gcraiceann, rud a tháirgeann ramhrú, at, báine, agus cuma shainiúil borrtha san aghaidh. Beagnach i gcónaí, baineann sí le hipitíoróideacht dhian phríomhúil.


Mí-dhíleá.
Pian nó míchompord sa stéig uachtarach a bhaineann le hithe. Tinneas an-choiteann, agus is féidir é a bhrostú tríd an iomarca a ithe, nó bianna ar leith cosúil le spíosraí, bianna friochta nó alcól a ionghabháil. Den chuid is mó ní bhíonn aon ghalar orgánach soiléirithe ag na daoine a mbíonn an riocht orthu, bíodh is go mb'fhéidir go mbeidh siad imníoch is faoi strus. Is féidir leigheas a fháil le frithaigéad a thógáil. I mionlach de na cásanna bíonn galar orgánach éigin taobh thiar den riocht, othras peipteach go háirithe.


Ludwig Mies van der Rohe.
Mies van der Rohe ar stampa Gearmánach (Beirlín), 1986
Ailtire is dearthóir a rugadh in Aachen na Gearmáine ab ea Ludwig Mies van der Rohe (27 Márta 1886 – 17 Lúnasa 1969). Ina stiúrthóir ar an mBauhaus i nDessau is Beirlín (1930–1933) agus d'aistrigh go Chicago sa bhliain 1938. I measc a shaothar tá Foirgneamh Seagram i Nua-Eabhrac (1956–1958) agus an Leabharlann Phoiblí i Washington (1967). Dhear sé troscán cruach feadánaí, Cathaoir Barcelona go háirithe. Fuair sé bás sa bhliain 1969 in Chicago.
Foirgneamh Seagram ar Park Avenue i gCathair Nua-Eabhrac
Teach Farnsworth, 1951, in aice Plano, Illinois
Cathaoir Barcelona, 1929. Dhear van der Rohe í do Phailliún na Gearmáine ag Taispeántas Bharcelona sa bhliain chéanna.


Mí-ionsú.
Teip na stéige cothaithigh a ionsú ón mbia ionghafa. Mar thoradh tarlaíonn buinneach, pian sa bholg, at an bhoilg, cailliúint meáchain, anaemacht, agus siomtóim ar leith easpa vitimíní ar leith. Is iad seo na príomhchúiseanna a fhéadfaidh a bheith taobh thiar de: an galar trópaiceach spriú a bheith ionfhabhtaithe, prolaiféarú mínormálta baictéar sa stéig bheag mar thoradh ar lúba caocha (dúchasach nó faighte) sa stéig, galar Crohn ar athlasadh ainsealach ginearálta i gconair an díleá é a chuireann isteach ar dhaoine óga, galar paincréasach, agus an ceann is coitianta sa tír seo, galar céiliach.


Mílechosach.
Artrapód fadcholainneach talún. De ghnáth le teascáin dhúbailte colainne, gach ceann le dhá phéire cos siúil. Beag den chuid is mó, agus faightear in ithir nó aoileach é. Is féidir le han-chuid díobh iad féin a chuachadh mar mhodh cosanta.


Militeoir.
Éan Astraláiseach atá oiriúnaithe chun neachtar a ithe. A theanga fada le barr cosúil le scuab. Itheann sé torthaí is feithidí freisin, agus áitríonn crainn is sceacha. Maireann sé i ngrúpaí beaga. Bíonn ilghnéitheacht mhór i gcruth a ghoib is stíl a bheatha.


Milléad dearg.
Iasc ildaite mara atá forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha teo. An cholainn fadaithe, an béal le dís barbal mór ar an smig. Ball den saghas céanna is ea an gabhariasc, saghas suntasach tráchtálach san Eoraip.


Millíní Bucky.
C60, ainm a thugtar ar allatróp cobhsaí nua-aimsithe carbóin ina bhfuil 60 móilín carbóin. A struchtúr gar do bheith ina dhromchla sféir, díreach cosúil leis an gcruinneachán geodasach a dhear Buckminster Fuller, na móilíní carbóin leagtha amach, ceann amháin ag gach cúinne. An saghas céanna struchtúir a bhíonn i gcraiceann liathróid sacair. Is é seo 3ú allatróp an charbóin, arb iad diamant is graifít na cinn eile. Tugtar "fullairéiní" freisin ar mhillíní Bucky, a bhfuil a bhfeidhmeanna á saothrú anois. Ceaptar go mbeidh an t-ábhar áisiúil mar bhealadh is clúdach fíorchrua i gcomhair dromchlaí agus a lán eile.


Milliún treoir sa soicind.
Tomhas ar luas ríomhaire i ndéanamh oibríochtaí, agus mar sin ar chumas ríofa an ríomhaire. Ceann d'airíonna ríomhaire a ndéanann na déantóirí ríomhairí pearsanta feabhas orthu le himeacht ama.


César Milstein.
Bitheolaí móilíneach a rugadh i mBahia Blanca na hAirgintíne ab ea César Milstein (8 Deireadh Fómhair 1927 – 24 Márta 2002). I gcomhar le Georges Köhler, rinne sé taighde bunúsach ar tháirgeadh antashubstaintí mónaclónacha, agus roinn Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1984 le Neils Jerne is Köhler as.


Miltreoir.
Marcanna a threoraíonn pailneoirí i dtreo an neachtair sa bhláth, de ghnáth patrún línte nó poncanna ar pheitil blátha.


Minit.
Damhsa Francach i méadar triarach is luas measartha. An-choitianta i measc uaisle na hEorpa sa 17ú-18ú céad. Tháinig sé le bheith ina gluaiseacht chaighdeánach sa siansa agus píosaí cosúla ceoil sa tréimhse chlasaiceach sa bhfoirm minit-tríréad-minit.


Minitab.
Pacáiste ríomhaire a dearadh chun gurbh féidir le húsáideoirí ríomhairí pearsanta anailísithe staitistiúla ar shonraí a dhéanamh.


Minitel.
Seirbhís téacsfhíse sa bhFrainc. Cuireadh an teirminéal i dteach gach síntiúsóir teileafón in ionad an eolaire teileafóin. D'fhás a húsáid is a coitiantacht go han-tapa.


Míniú ildomhan.
Sa bhfisic, tairiscint a rinne an fisicí Meiriceánach Hugh Everett i 1957 maidir le tomhas i gcóras candamach, go dtarlaíonn gach toradh ar féidir leis tarlú. I gcodarsnacht leis an dearcadh comhghnásach go bhfeictear (is go dtomhaistear) staid amháin de na staideanna ar féidir leo tarlú. Thiocfadh an chonclúid ón dearcadh ildomhan go bhfuil an Chruinne ag deighilt an t-am ar fad chun líon ollmhór cruinní eile a tháirgeadh, go bhfuil siad sin go léir ann, nach n-idirghníomhaíonn siad le chéile, agus go mairimídne i gceann amháin de na cruinní seo. Réitíonn an teoiric nó an míníu seo deacrachtaí i dteoiric chandamach na dtomhas, ach ar bhealach ró-amhrasach ar fad.


Spás Minkowski.
Spás-am na coibhneasachta speisialta, le toise amháin ama is 3 thoise spáis. Foirmlithe ar dtús ag an matamaiticeoir Rúiseach-Ghearmánach Hermann Minkowski (1864-1909). Tá a choincheap de spás leata (gan imtharraingt, le nialas cuaire), le geoiméadracht a gcuirtear síos uirthi le méadrach ar leith, i gcomhréir le cúinsí na coibhneasachta speisialta. Tá an spás leata seo difriúil ón spás leata i meicnic Newton.


Mínormáltacht ó bhroinn.
Mínormáltacht anatamaíoch nó fhiseolaíoch a fheictear ag an mbreith nó taobh istigh de chúpla seachtain. Coitianta go leor, mar tarlaíonn a leithéid do timpeall 5% den daonra. Is féidir go mbeidh sí contrártha le beatha (mar shampla, teip ar fhorbairt na hinchinne) nó éadrom go leor (mar shampla, méar breise). Tarlaíonn cuid acu mar thoradh ar mhínormaltachtaí crómasómacha nó éalanga géiniteacha, fachtóirí comhshaoil cosúil le hionfhabhtuithe (mar shampla, an bhruitíneach dhearg), nó drugaí atá tógtha ag an máthair (mar shampla, tailídimíd). Ní léir cad is brí le cuid mhaith díobh, cosúil le teip i dtuirlingt na mball úiríoch, achumaí cairdiacha, agus carball is liopaí scoilte.


George Richards Minot.
Lia a rugadh i mBostún ab ea George Richards Minot (1885-1950). Faoi thionchar shaothar George Whipple (1878-1976) ar anaemacht mharfach, agus i gcomhar le William Murphy (1892-1987), thug sé isteach cothú d'ae amh mar chóireáil rathúil ar an ngalar. Bhuaigh an triúr acu Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1934 as.


Minphéist.
Larbha an daoil dhorcha a itheann plúr stóráilte. Larbha sorcóireach suas le 25 mm ar fhad, oiriúnaithe go maith chun maireachtáil in athróg an-tirim.


Mínscoth.
Planda le cuid mhaith gnéithe, an chuid is mó ilbhliantúil is ea an mhínscoth. Bláthchinn chruinne chrua, agus timpeall ar gach ceann an-chuid brachtanna ag dul thar a chéile go dlúth. Go minic críochnaíonn na brachtanna in imeall le frainse cosúil le páipéar, agus fiacla mar a bheadh cíor ann. Na bláthóga corcra nó buí.


Minton.
Ceann de na comhlachtaí potaireachta is tábhachtaí sa Bhreatain sa 19ú-20ú céad. Bhunaigh Thomas Minton (1765-1826) é i 1796 agus tháirg sé cré-earraí, poirceallán, is an-chuid sailghréasanna. I lár an 19ú céad bhí cáil ar an gcomhlacht as a earraí a bhí péinteáilte go fíneálta i stíl Sèvres, agus a mhaisealaca, saghas nua cré-earra ag an am, éagsúil ó mhaisealaca na hIodáile sa 11ú-16ú céad.


Míocaí.
Grúpa tábhachtach mianraí coitianta a fhoirmíonn carraigeacha, a mbíonn struchtúr cisealach acu a thugann foirm leata do na criostail is scoilteacht bhunúsach fhoirfe. Ó thaobh ceimice de, is sileacáití hiodrúla coimpléascacha iad i bhfoirm leathán, ag cuimsiú alúmanaim, potaisiam, sóidiam, maignéisiam is iarainn. Míocaí suntasacha is ea moscóít (míoca bán), sileacáit photaisiam alúmanain atá éadrom airgeadach, agus bitít atá dúdhonn le hiarann is maignéisiam breise.


Míocaplasma.
Na miocrorgánaigh féinatáirgthe is lú, timpeall 150-300 mm ar trastomhas. Ní bhíonn núicléas ná cillscannán soiléir iontu. Bíonn cruthanna éagsúla acu, ó sféarúil go dtí snáithíneach. Timpeall 60 speiceas ann, iad uile, ach ceann amháin, seadánach ar veirteabraigh, plandaí is feithidí.


Míochaine aeraspáis.
Staidéar is cosc ar na drochiarmhairtí ar an gcolainn dhaonna a fhéadfaidh tarlú de thoradh eitilt in eitleán nó ar spásárthach. Ag airde mhór bíonn tiúchan na hoscaigine íseal, rud a choinníonn ocsaigin ón gcolainn, a lagaíonn an duine is a dhéanann codlatach é. Bíonn brú an atmaisféir laghdaithe ag airde mhór, agus leathnaíonn sé seo gáis taobh istigh den cholainn, rud a bhíonn an-phianmhar. Le linn luasghéaraithe mhóir, fulaingíonn an cholainn forsaí móra (G-fhórsaí) a thiomáineann an fhuil amach as an inchinn, ionas gur féidir le duine díth meabhrach a fháil. Is iad na hiarrachtaí coisctheacha a dhéantar ná masc ocsaigine, culaith nó cabán faoi bhrú, agus G-chulaith a chuireann brú ar na cosa is coda eile na colainne chun imshruthú na fola a choimeád sna fíocháin is orgáin atá riachtanach don bheatha.


Míochaine choisctheach.
Brainse de chleachtadh na míochaine atá dírithe ar ghalair a chosc. Déantar é seo trí raon gníomhartha: an comhshaol a rialú, mar shampla le reachtaíocht chun an t-aer a choinneáil glan, is córais séarachais a chur isteach; soláthar cuí bia is uisce shláin a chur ar fail; imdhíonuithe a chur chun cinn i measc an phobail le vacsaíní; scéimeanna a eagrú chun galair a dhíothú (mar shampla, an eitinn, an bholgach, an diftéire); stíleanna beatha níos sláintiúla a chur chun cinn, trí oideachas den chuid is mó (mar shampla, caitheamh tobac a laghdú chun ailse scamhóg a laghdú, úsáid coiscíní chun SEIF a sheachaint, galair cheirde a sheachaint).


Míochaine chothúcháin.
Staidéar ar fhachtóirí cothaithe taobh istigh den cholainn chun bealaí a aimsiú le galair a leigheas is an tsláinte a chosaint. Baineann sé le hanailís na gcothuithe féin, fiseolaíocht an díleáite, an ionsúite is na húsáide bithcheimicí. Bunaíonn na cleachtóirí a ndiagnóis ar thástálacha fiseolaíocha ar an gcolainn, agus tástálacha bithcheimiceacha, cosúil le meastacháin ar vitimíní is mianraí. I measc na gcóireálacha ar fhadhbanna mar seo, is féidir uireasa a cheartú le forábhair cothaithe, nó más ag cur le fadhbanna atá bianna ar leith, an cothú a mhodhnú chun iad a sheachaint.


Míochaine fhóiréinseach.
Na réimsí ina bhforluíonn an dlí is cúrsaí míochaine. Tá dlíthe ann a rialaíonn soláthar drugaí i gcoitinne, soláthar drugaí andúile, soláthar fíochán daonna le haghaidh trasphlandaithe, stiúradh turgnamh ar ainmhithe is daoine, sláinte intinne, ceadúnais chun cleachtadh mar dhochtúir, fianaise ar ábhair sláinte is míochaine i gcásanna cúirte, agus a lán eile. Baineann dlímhíochaine le feidhmiú is míniú na ndlíthe seo agus iompar dochtúirí faoina réir. Tagann dlíphaiteolaíocht isteach sa scéal freisin le gortuithe, galair is cúiseanna báis a mhíniú i gcúirteanna is fiosrúcháin eile.


Míochaine iomlánaíoch.
Baineann sí leis an teoiric go bhfuil níos mó beitheanna is airíonna i gcóras iomlán ar bith ná suim bheitheanna is airíonna na bpáirteanna de. I gcúrsaí míochaine is mó a chloistear an téarma seo, iarracht iomláine an othair — an cholainn fhisiciúil is a comhdhéanamh intinneach is mothúchánach — a chur san áireamh an t-am ar fad i gcóireáil galair ar bith. Baintear feidhm as an téarma i saghsanna míochaine pisreogaí neamheolaíoch freisin.


Míochaine mhalartach.
Bealaí chun cóireáil ar ghalair nach bhfuil faofa ag eolaíocht na míochaine. Tugtar "míochaine chomhlántach" uirthi freisin. Nuair nach bhfaigheann daoine faoiseamh ó chóireáil le gnáthleigheas, uaireanta cuardaíonn siad faoiseamh eile. Bíodh is go bhfuil na céadta bealaí malartacha bunaithe ar choincheapanna éagsúla maidir le nádúr na ngalar, níl aon chruthú iontaofa go bhfuil siad éifeachtach chun galair a leigheas.


Míochaine na Síne.
Bhí cúrsaí míochaine go mór chun cinn sa tSin agus éachtaí á ndéanamh ann, mar is léir ón méid seo a leanas, a théann suas go dtí 1000 AD amháin. I ré Zhou (11ú-3ú céad RC) ceapadh lianna is bia-eolaithe ríoga (ón 6ú céad RC), lianna a bhí earcaithe ag an stát, oifigigh sláinte pobail; bhí tuiscint ar thábhácht íonuisce le n-ól agus an ceangal idir sláinte fhisiciúil is sláinte meabhrach. I ré Qin/Han (3ú céad RC-3ú céad AD), foilsíodh beathaisnéis lia (Shi Chi, 1ú céad RC), bhí an chéad ospidéal ann (491), ospidéil stáit (faoin 6ú céad), 360 pointe snáthaidphollta ar eolas (1ú céad RC), teascadh (1ú céad AD), gearrthaí Caesaracha (5ú céad), cruthú ar an gceangal idir bianna milse is diaibéiteas (1ú céad AD, 1700 bliain roimh an Eoraip), cruthú go raibh feamainn fóinteach do dhuine le hainglis (1ú céad, míle roimh an Eoraip), ól tae íocshláintigh, taifead ar chúiseanna bia-nimhithe i gcistineacha is iompartha ag feithidí, uisce inólta i bpíopaí i bpaláis Qin (3ú céad RC), uisce ó thoibreacha le haol iontu á sholáthar ar feadh seolphíopaí cré chuig cathracha (2ú céad AD), folcadáin phoiblí, luchairí/díothóirí feithidí poiblí ag úsáid phioratraim, chéad eolaí na cógaseolaíochta Síní (365 druga), agus an chéad tráchtas ar mhíochaine (1ú céad AD). I ré Sui-Tang (6ú-10ú céad) bunaíodh an coláiste impiriúil míochaine (620), le cúrsaí speisialta i bhfiaclóireacht is oftailmeolaíocht; bhí 10 scrúdú deireanach riachtanach chun cáilithe faoi 759, riachtanas dlíthúil le 20 mac léinn míochaine i ngach cathair mhór, soláthar cógas leighis ón stat, lárionad dáilte cógas leighis i ngach cúige, staidéir ar luibheanna chun cógais nua a aimsiú, 400 planda leighis in úsáid (7ú céad), foclóir oideas (723), 27 cóireáil feamainne don ainglis, staidéar ar an gcóras imshruthaithe.


Míochaine phobail.
Brainse den mhíochaine a mheasúnaíonn is a chomhlíonann riachtanais sláinte an phobail i gcoitinne mar mhalairt ar riachtanais daoine aonaracha. Tugtar "míochaine shóisialta" is "sláinte phoiblí" uirthi freisin. Cuimsíonn sí éipidéimeolaíocht, míochaine choisctheach, pleanáil is soláthar cúram míochaine, smachtú galar tógálach, agus folláine an chomhshaoil a chaomhnú.


Míochaine spóirt.
Is éard atá sa míochaine spóirt ná cúram míochaine do lúthchleasaithe. Tagann seachaint is cúram gortuithe ar na fíocháin bhoga i gceist (mar shampla, straidhn is stróiceadh na loingeán), gortuithe de bharr forúsáide (cosúil le hathlasadh i dteannáin nó taobh leo mar thoradh ar ghluaiseachtaí athdhéanta), bristí i dtimpistí nó de bharr an iomarca struis ar chnámha, agus tráma don inchinn mar a tharlaíonn i ndornálaíocht agus sacar.
Tagann bealaí athshlánaithe san áireamh freisin, agus staidéar ar na fachtóirí a fheabhsaíonn feidhmiú an lúthchleasaí (cosúil le cothú, traenáil, feidhmiú cardascamhógach, úsáid strus meicniúil agus síceolaíocht na coimhlinte). Ar mhí-ámharaí an tsaoil, tagann iarmhairtí is brath drugaí is ábhar coiscthe eile sa spórt gairmiúil isteach sa disciplín seo níos minice le himeacht na mblianta.
Míochaine spóirt


Miocrón.
Ainm eile ar an micreaméadar, an t-aonad faid leis an tsiombail μm, luach 10-6 m. Úsáidtear an fhoirm seo sa bhitheolaíocht is an fhisic.


Miocrorgánach.
Orgánach ar mhéid mhicreascópach, dofheicthe don tsúil dhaonna de ghnáth. Cuimsíonn sé baictéir, baictéir ghormghlasa, giostaí, agus cuid eile de na fungais, víoróidigh is víris. Tugtar "miocrób" nó "frídín" ar a leithéid freisin.


Míol éisc.
Crústach leata seadánach a fhaightear ar an taobh amuigh d'éisc, agus uaireanta ar dhébheathaigh, in uisce úr den chuid is mó. Greamaíonn sé leis an óstach le súiteoirí de ghnáth. Itheann sé an fhuil is an ronna trí bhéal feadánach diúil.


Míol finiúna.
Abhacfheithid, cosúil le haifid, atá in ann finiúnacha a mhilleadh. Bíonn gob gearr ar chuid de na larbhaí, agus cuireann siad tús le gáil ar na duilleoga. Gob fada ar chuid eile díobh, agus diúlann siad na fréamhacha.


Míol fómhair.
Míol beag foghlach. Faightear na larbhaí bídeacha dearga sé-chosacha go flúirseach i bpáirceanna taise sa bhfómhar. Itheann siad trí fhuil mamach beag is daoine a shú, rud a chuireann tús le tochas géar is gríos.


Míol leabhar.
Feithid bheag leata a itheann seanleabhair nó ábhar tirim orgánach de ghnáth. Is féidir leis an-damáiste a dhéanamh i leabharlanna.


Míol leapa.
Míol leata gan eitilt. Na míolta fásta is na nimfeacha ag fás araon oíchí, ag teacht amach as a bhfolach chun fuil a shú as mamaigh den chuid is mó, daoine ina measc. Lotnaidí i dtithe daoine iad, ach ní heol go dtarchuireann siad galair.


Míol uisce.
Crústach uisce locha is abhann a fhaightear in uisce marbh nó mallghluaiste ina bhfuil plandaí lofa. A dheighleoga bolgacha comhleáite le chéile. Iompraíonn an baineannach aibí an t-ál i bpúitse faoi bhun an tóraics. Itheann sé fásra lofa.


Míolcheard.
Fíneog sheadánach a fhaightear i ndaoine. Cuireann sé bun le tochas de bhrí go bpollann sí i gciseal ceiritineach an chraicinn: beireann an baineannach na huibheacha sa pholl, agus itheann na larbhaí is na nimfeacha an craiceann. Tugtar "galar an tochais" air seo, a scaipeann ó dhuine go duine trí thadhall díreach. I dtíortha trópaiceacha, is minic a tharlaíonn ionfhabhtú streipteacocais anuas air.


Míolchnámh.
Bailín, ábhar snáithíneach ó bhéal gnéithe ar leith den mhíol mór. Déanann sí criathar nuair a bhíonn an míol mór ag ithe. Ní cnámh í. D'úsáidtí tráth i ndéantúsaíocht cóirséid ban í, agus in earraí eile nuair a bhí gá le hábhar láidir éadrom solúbtha.


Míolgheografaíocht.
Staidéar ar dháileadh ainmhithe is a ngnéithe ar fud an Domhain, mar a bhí is atá, ag iarraidh an dáileadh a thuiscint ó phróisis imirce is iompair, baic nádúrtha, athruithe aeráide, deascadh na n-ilchríoch teicteonach, tubaistí nádúrtha, agus eile.


Míoltóg ghainimh.
Míoltóg bheag ghruagach a fhaightear go minic i ngnáthóga taise foscúla. Itheann cuid acu trí fhuil veirteabrach a dhiúl, daoine ina measc. Feidhmíonn cuid acu mar iompróirí galar cosúil le léismeainiáis.


Míoltóg ghéar.
Cuil bhídeach a bheireann greim ar veirteabraigh agus a itheann an fhuil uathu. Timpeall 1,200 speiceas ar eolas, cuid acu suntasach don mhíochaine dhaonna is ainmhithe mar gur iompróirí galar iad.


Míona cnoic.
Éan de chlann na ndruideanna, dúchasach don India is oirdheisceart na hÁise. Áitríonn sé foraoisí, ag ithe torthaí, feithidí, neachtair, agus uaireanta laghairteanna. Dubh le sprochaillí buí ar an gceann. Maireann sé i ngrúpaí beaga, agus neadaíonn i bpoll i stoc crainn. Is minic ina éan cáis é de bhrí go ndéanann sé aithris ar ghuth an duine. Ní dhéanann sé a leithéid is é saor sa nádúr.


Mionathrú iompair.
Teicníochtaí chun iompar duine a athrú trí thorthaí iompair is/nó na cúinsí comhshaoil ina dtarlaíonn an t-iompar a rialú. Baintear feidhm astu chun iompair nua a chothú nó deireadh a chur le hiompair áirithe. Cáintear an modh oibre mar fhoirm ionramhála, ach mar sin féin meastar gur luachmhar é i gcásanna.


Mioncheamara.
Ar dtús, ceamara beag gan chorraí a d'úsáideadh fad gearr scannáin 35 mm le poillíní ann, a táirgeadh den chéad uair sna 1920idí. Tugtar "dlúthcheamara" air de ghnáth ó na 1970idí, nuair a tugadh formáidí scannán 24 × 36 mm nó níos lú isteach. Úsáidtear scannáin le poillíní is gan iad, nó scannáin i bhfoirm dioscaí ciorclacha, i gcartúis nó caiséidí.


Miondiosca.
Diosca maighnéadach an-dlúth chun sonraí a stóráil i micriríomhairí. Uaireanta tugtar "micridhiosca flapach" air. 4 chineál ann, ar thrastomhais 3.8-10 cm, agus an ceann is coitianta 7.5 cm ar leithead. Clúdaithe le forchlúdach docht chun é a dhéanamh inláimhsithe is a chosaint ar dhamáiste timpisteach.


Mionsamhlú matamaiticiúil.
Saothrú comharthaí is cothromóidí matamaiticiúla chun seasamh do phróiseas, coincheap nó feidhmiú córais, a chuirtear i gcrích le clár ríomhaire. Is tairbheach iad go minic i leith an-chuid córais teicneolaíochta, fiú gnó. Mar shampla, is maith é i réamhinsint na haeráide is na haimsire, agus is féidir a lán iarmhairtí a chur san áireamh mar ghaoth, scamaill, teocht, ailbéideacht is eile.


Mionsaotharlann.
Innealra uathoibríoch chun priontaí daite fótagrafacha a tháirgeadh go tapa. In ionad na scannáin nochta a chur chuig saotharlann tríd an bpost, is féidir an mhionsaotharlann a chur ar siúl in áit ar bith a bhfuil soláthar cumhachta leictrí. Níl gá le draein, fiú, de bhrí go mbailíonn an meaisín an fuíoll le cur de láimh go cuí. Próiseálann an meaisín an scannán daite go huathoibríoch, agus cuirtear na claonchlónna díreach le próiseáil ansin le rolla páipéar dathanna, a nochtar is a phróiseáltar leis an bprionta daite a dhéanamh. Bíonn na priontaí ar fáil taobh istigh d'uair an chloig.


Mionulchabhán.
Ulchabhán beag atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Theas, an Eoraip, agus an Áise. Áitríonn sé coillearnach agus neadaíonn i bpoill.


Miorr.
Tom spíonach duillsilteach atá dúchasach don Afraic agus iarthar na hÁise. Na duilleoga ubhchruthach nó níos leithne os cionn na meánlíne. Na bláthanna bídeach, agus baineannaigh is fireannaigh ar phlandaí difriúla. I gcuid mhaith speiceas ó oirthear na hAfraice is an Araib, úsctar roisín cumhra a dtugtar "miorr" air, a úsáidtear i dtúis is cumhráin.


Miortal.
Tom síorghlas a fhaightear i Meiriceá Theas go príomha, ach cuid mhaith réigiún eile freisin (an Astráil, an Nua-Shéalainn, an Mheánmhuir, réigiúin theo i dtuaisceart na hEorpa is Meiriceá Thuaidh). Fásann an miortal coitianta 5 m ar airde. Na duilleoga ramhar ola-iompartha, na bláthanna aonarach bán, timpeall 1.8 cm ar fhad, na caora corcardhubh. D'úsáidtí an ola mar antaiseipteán.


Míostrú.
I ndaoine is ardphríomhaigh, an sreabhadh tréimhsiúil fola, múcais is bruscair ón bhfaighin a tharlaíonn le tréimhse 4 sheachtain. Ag deireadh an timthrialla mhíosta, nuair nach dtoirchítear an bhean, dealaíonn an t-inmheitriam ó chéile agus sreabhann an fhuil mhíosta. Ní tharlaíonn sé nuair a bhíonn bean ag iompar clainne. Tagann sé chun deiridh ag 45-50 bliain d'aois.


Miotail platanaim.
Sraith dúl a fhaightear le chéile go nádúrtha, a bhfuil airíonna cosúla acu: rúitéiniam (Ru), róidiam (Rh), pallaidiam (Pd), oismiam (Os), iridiam (Ir), platanam (Pt).


Miotalagrafaíocht.
Staidéar ar struchtúr miotal, de ghnáth le micreascóp optúil, leictreonmhicreascóp, micreascóp tóireadóir scanta agus diraonadh X-ghathach. Is féidir go mbeidh airíonna is struchtúir dhifriúla ag miotal, ag brath ar an mbunstruchtúr criostalta, an gránstruchtúr, na heisíontais ann, a stair theirmeach is stair a saothraithe. Ceimicí Sasanach, Henry Clifton Sorby (1826-1908), ag obair i Sheffield, a chuir tús le staidéar miotal le micreascóp. Chuir sé snas ar an sampla, rinne an dromchla snasta a eitseáil le haigéad, agus d'iniúch an sampla faoi mhicreascóp frithchaite (micreascóp miotaleolaíoch) le formhéaduithe forchéimnitheacha, chun an gránstruchtúr a dhéanamh amach agus uaireanta airíonna an struchtúir chriostalta sna grain. Úsáidtear na micreascóip eile agus díraonadh X-ghathach chun eolas cruinn ar struchtúr is eagar na n-adamh sna gráin a dhéanamh amach.


Miotal Babbitt.
Cóimhiotal geal liath nach mbíonn ach frithchuimilt fhíoríseal ar a dhromchla. Déanta den chuid is mó as stán, copar is antamón. Rinneadh a chéaduair é ag Isaac Babbitt (1799-1862), tionscnóir Meiriceánach.


Miotal Britannia.
Taephota déanta de mhiotal Britannia
Cóimhiotal le 90% stáin, 7% antamóin is 2% copair is ea miotal Britannia, a d'úsáidtí i gcomhair earraí don bhord. Lonrach crua intuargainte. Ar dtús úsáideadh in ionad péatair é, ach faoi seo tá nicilairgead, cóimhiotal nicile, copair is since, tagtha ina ionad féin.


Miotalóideach.
Dúile atá idirmheánach idir na miotail is na neamh-mhiotail. Luíonn siad i mbanda trasnánach ar chlár peiriadach na ndúl. Glactar le borón, sileacan, gearmáiniam, arsanaic, antamóin, teallúiriam, is polóiniam mar mhiotalóidigh.


Miotalóireacht.
Teicníochtaí is eolaíochtaí eastósctha miotal ó mhianaigh, á malartú, go minic mar chóimhiotail le miotail eile, go dtí foirmeacha áisiúla, agus ag déanamh amach na gcoinníollacha is fearr lena gcumadh. Ceird ársa, ach athraíodh na modhanna traidisiúnta ó bhun sa dara cuid den 19ú céad trí cheimic, fisic is micreascópacht. Is cuid lárnach di anois na hathruithe a tharlaíonn do mhiotail le linn cumtha is cóireála, agus an cheimic is an fhisic is gá chun bac a chur ar chreimeadh. Gné thábhachtach eile is ea tástáil is iniúchadh na struchtúr éagsúil miotalach is iad i bhfeidhm.


Miotas.
De ghnáth, scéal traidisiúnta mar gheall ar eachtraí osnádúrtha is déithe, difriúil ó fhinscéalta nó ságaí a chlúdaíonn eachtraí daonna, agus fabhalscéalta nó síscéalta a chumtar chun taitneamh a thabhairt do dhaoine is b'fhéidir ceachtanna a mhúineadh. Bíonn comhcheangail láidre go minic idir miotais agus reiligiúin. Dar le hEoihéimireas sa 4ú céad RC, b'eachtraí áibhéileacha fíordhaoine na miotais. Baineadh agus baintear feidhm astu go fairsing sa litríocht ar fud an Domhain, agus in Éirinn gan aon dabht. Tá teoiricí éagsúla ag na hantraipeolaithe ar an miotaseolaíocht san aois seo.


Miotóis.
Gnáthphróiseas na cilldeighilte is an scartha a tharlaíonn sa chill atá ag deighilt chun dhá mhac-chill a dhéanamh, gach ceann le núicléas leis an líon céanna crómasóm is a bhí sa mháthairchill. Le linn na cilldeighilte deighleann gach crómasóm ar a fhad ina dhá chrómaitid a scarann óna chéile: dúblaíonn siad sin agus cruthaíonn crómasóim na macnúicléas. Is iad na pais sa mhiotóis ná an própas (giorrú is ramhrú na gcrómasóm), an meiteapas (eagrú na gcrómasón timpeall meánlíne fearsaide), an t-anapas (scaradh na gcrómataidí), agus an teileapas (filleann na crómasóim nua ar an staid fhadaithe, athchruthaítear an dá scannán núicléacha is críochnaíonn an dá chillscannán).


Mir.
Stáisiún spáis ab ea "Mir". I 1986 a lainseáil an tAontas Sóivéadach an chéad aonad de shaotharlann spáis a dtugtar "Mir" air i bhfithis bhuan timpeall an Domhain.
Ionad maireachtála, córais cumhachta leictrí is cothabhála beatha a bhí sa bhunaonad 20 tonna seo. De réir a chéile cuireadh aonaid breise leis le turgnaimh iomadúla a chur i gcrích, fiú i gcomhoibriú leis na Stáit Aontaithe le blianta anuas. Éacht oibre a bhí ann gach uair a chuaigh spásárthach suas le haonad nua a ghreamú leis, spásairí a chur ar bord nó a thógaint amach as, nó soláthairtí de gach saghas a chur ar bord. Rinne tointeálaí spáis de chuid na Stát Aontaithe ionad coinne le Mir minic go leor le blianta anuas.
Taighde.
Tá an-chuid taighde déanta ann ar ábhair éagsúla: réaltraí, cuasáir, neodrónréaltaí, an Domhan féin, a acmhainní is a atmaisféar, ábhair bitheolaíochta, agus próiseáil ábhar eile faoi dhomhantarraingt nialasach.
An Deireadh.
Le 83,500 fithis thart ar an Domhan curtha de, bhí an struchtúr 40 tonna tagtha chun deireadh a ré.
I 2001, fuinnmhíodh scairdinnill le Mir a bhrú amach as a fhithis i dtreo an Domhain. Nuair a tháinig sé i dteagmháil le barr an atmaisféir, timpeall 100 km in airde, thosaigh sé ag téamh le frithchuimilt leis an ngás san atmaisféar, ag dó is ag galú. Mar sin féin, meastar gur mhair oiread éigin tonnaí le tuairtéail ar an Domhan: tharla sé seo san Aigéan Ciúin i ngar d'Fhidsí.
Ní raibh rialtais na dtíortha faoin bhfithis dheiridh, an Astráil ina measc, róshásta leis seo. Mar a tharla, níor gortaíodh duine ar bith leis an tuairteáil isteach san aigéan, agus seó iontach tine ealaíne a bhí inti.


Mira.
Réalta i réaltbhuíon an Mhíl Mhóir a ndearnadh taifeadadh uirthi den chéad uair i 1596, ach a aithníodh mar réalta athraitheach i 1638. Fathachréalta dhearg a athraíonn le tréimhse 331 lá ó mhéid 10 suas go dtí 2. Bhain sí méid 1.2 amach i 1779, i measc an 20 réalta is gile sa spéir. Is í an chéad shampla de réaltaí ar leith iad athraithigh Mira, réaltaí athraitheacha fadtréimhseacha le tréimhsí chomh fada le míonna nó níos mó.


Miranda.
Saitilít nádurtha de chuid Úránais a fionnadh i 1948. 130,000 km amach ón bpláinéad, le trastomhas 480 km. Rinne Voyager 1 iniúchadh géar ar a dromchla i 1986 agus léirigh gur dócha go raibh stair chasta aici, gur scriosadh í is gur bhailigh sí a cuid ábhar isteach arís.


Míristéama.
Ionad fáis i bplanda nó ionad ar féidir go dtarlóidh fás ann, cosúil le rinn buinneáin nó fréimhe, nó bachlóg. Cuimsíonn sé cealla atá ag deighilt go tapa is a mac-chealla neamhdhifreálacha a fhoirmeoidh na fíocháin nua.


Joan Miró.
Ealaíontóir a rugadh i mBarcelona, bunaitheoir an Osréalachais ab ea Joan Miró (20 Aibreán 1893 – 25 Nollaig 1983). Is pictiúir theibí a shaothar den chuid is mó, agus bhain sé feidhm as raon teoranta íondathanna is cruthanna rinceacha.
a>. An mórshaothar deireannach de chuid Miró é.


Mírseám.
Mianra sileacáit mhaignéisiam hiodráitithe a fhoirmíonn maiseanna míne snáithíneacha cosúil le cré bhán, ar éasca é a shnoí. Póiriúil nuair a bhíonn sé tirim. Úsáidtear le haghaidh cloigne píopaí é. Na príomhfhoinsí san Áise Bheag.


Mise.
Bunléaráid Freud ar an ábhar
Sa tsíciatracht, an chuid de phearsantacht a phléann le gnéithe praiticiúla an Domhain sheachtraigh. Sa struchtúr síceach tá 3 fhochuid dar le Freud: an t-úd, an mise, is an t-osmhise. Seasann an t-úd don chuid bhunúsach den phearsantacht: buninstinní maidir le hocras, tart, gnéas, fearg, eisfhearadh, pléisiúr. Seasann an t-osmhise don choinsias, na luachanna mórálta, sóisialta is eile a fhaigheann duine óna thuismitheoirí is ón tsochaí. Agus i lár baill, tá an mise, a dhéanann comhghéilltí mar réiteach idir na fórsaí bunúsacha is na fórsaí a laghdaíonn na pléisiúir.


Mismín.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach do na réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh go príomha. Na ríosóim féithleannach, na gais cearnach i dtrasghearradh, na duilleoga ubhchruthach i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna beag, bándearg go corcra, i bhfáinní is uaireanta i gcinn. Tagann a bholadh géar sainiúil óna bhláthola a mbíonn meantól inti. Hibridíonn mismíní go héasca, faoi shaothrú is sa nádúr. Fástar iad mar luibheanna is blastán don chistin. Bíonn bolaithe sainiúla ag na cineálacha éagsúla mismín sinséir, mismín piobair, cartlainn garraí, agus mismín anainn.


Mismín cait.
Mismín cait den speiceas "Nepeta curviflora"
Planda ilbhliantúil le gais chearnacha a fhásann 1 m ar airde, dúchasach don Eoraip is an Áise, go minic ar ithreacha cailceacha. Na duilleoga ubhchruthach fiaclach i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna démhaothánach, bán le spotaí corcra, i bhfáinní a dhéanann spící. Gaolta le fíormhismín, agus bíonn a bholadh tarraingteach do chait.


El Misti.
Bolcán suanach i ndeisceart Pheiriú sna hAindéis, 5,843 m ar airde. Níor bhrúcht sé ó 1600. Naofa ag na hIncigh. Tá réadlann de chuid Ollscoil Harvard gar dá bhuaic anois.


Mistral.
Gaoth láidir fhuar a bhíonn coitianta i ndeisceart na Fraince. Tosaíonn sí sa Massif Central, agus séideann síos gleann an Rhône idir an Massif Central is Alpa na Fraince. Nuair a tharlaíonn sí san earrach, is féidir léi dochar a dhéanamh do bharra luatha. Tá gaoth cosúil leis an mistral, an bóra, a shéideann ar chósta Aidriadach na Cróite. Gaotha catabatacha is ea an dá cheann.


Alexander Mitchell.
Innealtóir, ceapadóir is tionsclóir a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Alexander Mitchell (1780-1868). Agus é óg, bhog an chlann go Béal Feirste. Bhí luí aige le matamaitic, ach chaill sé radharc na súl roimh 16 bhliain d'aois. Bhunaigh sé monarcha brící agus rinne go maith thar 30 bliain. Sna 1830idí fuair sé paitinn ar scriú píle is feiste loinge, modh simplí le tithe solais a thógáil, rabhcháin a chur suas agus longa a fheistiú in uisce domhain, ar oitreacha láibe is gaineamh reatha. Baineadh úsáid as a chóras den chéad uair i 1838 i dtógáil theach solais Maplin Sands ag béal na Tamaise, agus ina dhiaidh sin i bhFleetwood, ar Loch Bhéal Feirste, Baile na Cúirte, Dún Dealgan, Cóbh agus ar fud impireacht na Breataine. I 1847 cheap sé saghas nua loinge le lián bíse a bhí in ann luasanna níos airde is ídiú níos lú guail a bhaint amach.


Reginald Joseph Mitchell.
Dearthóir aerárthach ab ea Reginald Joseph Mitchell (1895-1937). Dhear sé muireitleáin ar dtús, agus ba é a dhear an Spitfire, eitleán cogaidh a bhí tábhachtach don Bhreatain sa dara cogadh domhanda.


Miteachoindre.
Struchtúr ubhchruthach, de ghnáth, timpeall 2 μm ar fhad a bhfaightear cuid mhaith díobh i gcealla eocarótacha (cealla le núicléas taobh istigh dá chillscannán núicléach féin i gcíteaplasma na cille). Bíonn scannán dúbailte aici, an ceann inmheánach ag déanamh filltí is iomairí (criostaí) a phollann an mhaitrís inmheánach. Is ionad fíorthábhachtach an scannán inmheánach seo i gcomhair gníomhartha meitibileachta a fhuasclaíonn fuinneamh ó dhianscaoileadh móilíní bia. Bíonn DNA dá cuid féin inti, éagsúil ó DNA na cille, a thagann ón tuismitheoir baineann amháin.


Miúil (ainmhí).
Ainmhí a tháirgtear nuair a dhéantar asal fireann a chúpláil le capall baineann. Tugtar "ráineach" ar an ainmhí a tháirgtear nuair a dhéantar asal baineann a chúpláil le capall fireann. De ghnáth bíonn an dá ainmhí seo neamhthorthúil, an chuid thosaigh cosúil leis an athair is an chuid dheiridh cosúil leis an máthair sa dá chás.


Miúil (gléas).
I dteicstílí, is crann sníomhacháin í miúil a cheap Samuel Crompton i 1779, a rinne an próiseas sníofa, a bhíodh lámhdhéanta, iomlán meicniúil. Breathnaíodh uirthi mar hibrid de dhá threalamh eile, agus ar an ábhar sin a tugadh an t-ainm seo uirthi. D'úsáidtí ar chadás í ar dtús, ach oiriúnaíodh í do mheiríonó is snáithíní eile níos déanaí. Próiseas uaineach ab ea í, agus tháinig trealaimh le próisis leanúnacha ina hionad.


August Ferdinand Möbius.
Matamaiticeoir a rugadh i Schulpforta na Gearmáine ab ea August Ferdinand Möbius (17 Samhain 1790 – 26 Meán Fómhair 1868). Rinne sé taighde ar gheoiméadracht anailíseach, toipeolaíocht is réalteolaíocht theoiriciúil. D'fhionn sé stiall Möbius is líonra Möbius, atá tábhachtach sa gheoiméadracht theilgeach. Thug sé comhordanáidí baralárnacha isteach sa gheoiméadracht.


Stiall Möbius.
Sa toipeolaíocht, dromchla le taobh amháin agus líne leanúnach amháin á thimpeallú. August Möbius a d'fhionn an coincheap. Smaoinigh ar dhronuilleog fhada chaol, ABCD, agus ceangail A le B is C le D. Is sorcóir an toradh, le dhá dhromchla. Má thógtar dronuilleog chomhionann, ABCD, agus má cheanglaítear A le C is B le D, anois nuair a thosaítear ag pointe ar bith ar an dromchla, is féidir líne leanúnach amháin a tharraingt ar an dromchla chun filleadh ar an mbunphointe. Is stiall Möbius í seo.


Modal fiartha.
Tomhas ar fhriotaíocht ábhair do bheith casta. Úsáidtear an tsiombail G dó, agus in aonaid pascal (Pa) a thomhaistear é. Is ionann é is an modal doichte nó an modal toirsiúin. Ciallaíonn luach ard G gur deacair an t-ábhar a chasadh. Sainmhínítear é mar an strus fiartha, roinnte ar an straidhn fiartha, agus níl sé oiriúnach ach i gcás na solad. Is é luach G cruach ná 800.0 × 109 Pa.


Modal toirte.
Míneas chóimheas an athrú brú a fheidhmítear ar bhloc ábhair ar leith don athrú codánach iarmharach i dtoirt an bhloic. Úsáidtear an tsiombail K don mhodal seo, agus tomhaistear in aonaid Pa (pascal) é. Tugtar "an modal comhbhrúite" air freisin. Is tairiseach é d'ábhar ar leith. Mar shampla, maidir le gloine, K = 0.37 × 1011 Pa. De réir mar a mhéadaíonn K, is deacra an t-ábhar a chomhbhrú agus is doichte é i gcomhbhrú. Sainmhínítear inchomhbhrúiteacht ábhair mar 1/K.


Modhnú.
Sa bhfisic, cur i bhfeidhm athruithe rialta ar chúlra éigin, léas cáithníní nó radaíocht de ghnáth, go minic chun eolas a iompar trí mheán an léis. Úsáidtear comhartha tarchurtha chun léas leictreon taobh istigh de theilifíseán a mhodhnú chun an pictiúr a atáirgeadh. Tá criostail is leachtanna ann ar féidir a úsáid, agus réimsí leictreacha i bhfeidhm orthu, chun léis solais a mhodhnú.


Modhnú aimplitiúide.
Slí inar féidir comhartha a ionchódú ar thonn iompair trí aimplitiúid na toinne sin a athrú de réir méid leanúnach an chomhartha. Seo a bhíonn i gceist i raidió AM. Ní féidir an comhartha closmhinicíochta a ionchódú chomh cruinn dílis le modhnú aimplitiúide agus le modhnú minicíochta.


Modhnú minicíochta.
Slí inar féidir comhartha a ionchódú ar thonn iompair trí mhinicíocht na toinne sin a athrú de réir méid leanúnach an chomhartha. Seo a bhíonn i gceist i raidió FM agus tarchur comharthaí teilifíse. Is féidir an comhartha closmhinicíochta a ionchódú i bhfad níos cruinne le modhnú minicíochta ná le modhnú aimplitiúide, agus mar sin is fearr dílse an ceol ar raidió FM ná ar AM.


Modúl (ailtireacht).
San ailtireacht, aonad tomhais sna toisí a úsáidtear chun gach cuid d'fhoirgneamh a stiúradh. In ailtireacht chlasaicach, chiallaigh sé trastomhas an cholúin ag bun an stoic. Tagann an focal ón bhfocal Laidine ar thomhas, modulus. Ó lár an 20ú céad úsáidtear é mar chomhaonad tomhais chun méid is tomhais gach comhpháirte i bhfoirgneamh caighdeánach nó modúlach a chomhordú, chun gur féidir iad a oiriúnú ina gcur le chéile go héasca solúbtha.


Mogall.
Toipeolaíocht i gcomhair líonra ríomhairí ina mbíonn gach ríomhaire nasctha go díreach le gach ceann eile sa líonra. Is féidir a leithéid a úsáid mar LAN (líonra ceantair áitiúil), ach i WAN (líonra ceantair fhorleathain) is mó a baineadh feidhm as. Tá an tIdirlíon tagtha in ionad a leithéidí den chuid is mó.


Mogalra leictreach.
Córas cáblaí chun cumhacht leictreach a dháileadh ar fud na tíre is an domhain, i rith na seachtaine is na bliana. Ag tosú ag na stáisiúin ginte, cuirtear an chumhacht srutha ailtéarnaigh (SA) trí thrasfhoirmeoirí uaschéimneacha chun an tarchur ar feadh faid mhóir do bhailte is cathracha a dhéanamh go héifeachtach ar ardphoitéinseal, suas le 400 kV. Iompraíonn píolóin arda na cáblaí seo. Ansin sa chathair, úsáidtear trasfhoirmeoirí íoschéimneacha chun cumhacht ag voltas 240 V a sholáthar do thomhaltóirí ina dtithe. Tá ceangal idir Sasana is an Fhrainc a oibríonn le sruth díreach (SD) chun deileáil leis na difríochtaí sa mhinicíocht is an pas idir an dá mhogalra náisiúnta.


Mogar.
Crogall tearc atá dúchasach don India agus Srí Lanca. Bhíodh sé coitianta in abhainn na Gainséise. An soc leathan. Is féidir go mbeidh sé suas le 1 m ar fhad is é bliain d'aois.


Neamhleanúnachas Mohorovičić.
An crios idir screamh agus maintlín an Domhain, mar a bhfuil athrú tobann sa dlús agus luas tonn seismeach tríothu. Timpeall 6 km faoi ghrinneall an aigéin atá sé, agus suas le 60 km faoi dhromchla na n-ilchríoch. Ainmnítear é as an duine a d'fhionn é, an geofisicí Crótach Andrija Mohorovičić (1857-1936) a d'aithin é ó shonraí ar thonnta turrainge ó chreathanna talún i 1909.


Móibíl.
Móibíl arna dhearadh ag Alexander Calter
Maisiúchán crochta soghluaiste is ea an mhóibíl, a dhear Alexander Calder den chéad uair timpeall 1930. Dealbhóireacht theibí sreinge is miotail ab ea í, na codanna éagsúla cothromaithe ar éigin nuair a bhí an struchtúr crochta i gceart, ionas go ngluaisfeadh nó go rothlódh codanna di i ngaoth lag. Rinneadh aithris go mion minic uirthi, agus faoi seo úsáidtear an-chuid ábhar ina ndéanamh.


Poil mhaighnéadacha.
An dá phointe ar dhromchla an Domhain a ndíríonn snáthaid an chompáis orthu. Is iad comhordanáidí an Mhoil Thuaidh 78.5° ó thuaidh, 69° soir, agus an Mhoil Theas 78.5° ó dheas, 111° siar. Athraíonn siad go mall thar am.


Moileasc.
Ainmhí inveirteabrach neamhscoilte, de ghnáth le cos mhatánach faoina bhun is fallaing anuas air, clúdaithe le lanna cailcreacha nó blaosc sholadach chailcreach. Bíonn cuas chun tosaigh ina bhfuil na giolbhaigh le haghaidh riospráide. Ceann dea-fhorbartha ag cuid mhaith díobh, le súile is gaireas giall dioscánach. Cosnaítear orgáin an ionathair le blaosc a thálann an fhallaing. Maireann an chuid is mó go saor i ngnáthóga uisciúla nó gnáthóga fliucha tíre. Is seadáin cuid acu. Timpeall 80,000 speiceas ar eolas.


Móilín idir-réaltach.
Faightear níos mó ná 100 saghas móilíní sna néalta gásacha sa spás idir na réaltaí i mBealach na Bó Finne, go mór mór sna néalta fuara dlútha. Is iad na móilíní is coitinne ná CO, H2O, NH3, HCHO, CH4 is CH3OH.


Moilliú intinne.
Moilliú nó stopadh roimh am i bhforbairt intleachtúil, iompair is shóisialta linbh. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar roinnt mhaith neamhord éagsúil, éalang ghéiniteach (mar shampla, siondróm Down), neamhord hormón (mar shampla, hipitíoróideacht), damáiste don inchinn le linn na breithe cheal ocsaigine, agus ionfhabhtuithe don mháthair le linn toirchis (mar shampla, an bhruitíneach dhearg, an tocsaplasmóis). Uaireanta úsáidtear an tslánuimhir intleachta (IQ) le cur síos ar dhéine na héislinne, agus luaitear leanbh le IQ faoi bhun 50 mar leanbh le héislinn shuntasach.


Móimint leictreach dhépholach.
An tsiombail p a úsáidtear di, agus an t-aonad cúlóm-mhéadar (C m) lena thomhas. Nuair atá luchtanna +q is –q scartha l méadar amach ó chéile, is déphol an t-eagar seo, agus is í a moimint dhépholach p = ql. Cainníocht veicteoireach is ea í seo. Má chuirtear an déphol seo i réimse leictreach, cuireann an réimse casmhóimint i bhfeidhm ar an déphol chún é a ailíniú i dtreo an réimse. Bíonn móimint dhépholach leictreach ar chuid mhaith móilíní, le lár luchta dhiúltaigh ag fad éigin ó lár luchta dhearfaigh go buan de bharr struchtúr an mhóilín. Deirtear gur móilín polach é seo, agus is móilín polach é uisce, mar shampla. Is féidir déphoil a ionduchtú i móilíní eile ach iad a chur i réimse leictreach.


Móimint mhaighnéadach.
Airí maighnéad, sruthanna ag rith i gcornaí is cáithníní luchtaithe ag guairneáil, a chinneann an chasmhóimint a fheidhmíonn floscdhlús, B, réimse maighnéadach ar an gcóras. Úsáidtear an tsiombail μ di, a thomhaistear san aonad A m2 (aimpéar·méadar cearnach), agus is ionann an t-aonad seo is J T-1 (giúl in aghaidh teisle). Is cainníocht veicteoireach í seo, a dtugtar "móimint dhépholach mhaighnéadach" uirthi freisin. Is í an chasmhóimint (torc) Γ = μ B sinθ, nuair is í θ an uillinn idir treo B is treo μ. Bíonn móimint mhaighnéadach ag cáithnín luchtaithe (cosúil le leictreoin is prótóin) atá ag guairneáil, agus iompraíonn sé mar a bheadh corna sruthiompartha ann. Bíonn móimint mhaighnéadach fiú ag neodrón, nach bhfuil lucht glan aige, mar go mbíonn sé comhdhéanta as foluchtanna atá ag guairneáil. Tagann móimintí maighnéadacha neodrón i bhfeidhm i dturgnaimh díraonta neodrón. Ar an dóigh chéanna, bíonn móimintí maighnéadacha ag núicléis adamhacha, agus tagann siad seo i bhfeidhm in athshondas núicléach maighnéadach. Mar an gcéanna, in adaimh áirithe ní chealaíonn móimintí maighnéadacha éagsúla na leictreon, a éiríonn óna gcuid guairní nó gluaisní timpeall an núicléis, a chéile. Mar sin, bíonn móimint mhaighnéadach ghlan ag a leithéid d'adamh, agus is é seo bunús na n-airíonna maighnéadacha ábhar toirtiúil, paramaighnéadas is fearómaighnéadas. I gcás maighnéid a chuirtear i réimse maighnéadach, feidhmíonn fórsa an réimse chun iomláine na bhfomhóimintí uile, agus mar sin, poil an mhaighnéid, a ailíniú i dtreo an réimse. Is mar seo a oibríonn compás. Luainíonn cáithníní luchtaithe atá ag guairneáil taobh istigh den ábhar, agus iad suite i réimse maighnéadach, sa treo chéanna le treo a nguairneála (arb ionann é agus treo a móimintí maighnéadacha). Bíonn an luainíocht seo thart ar threo an réimse sheachtraigh.


Móimint na táimhe.
Sa mheicnic, maidir le réad atá ag rothlú, braitheann an chasmhóimint fórsaí is gá chun rothlú an réada a luasghéarú ar dháileadh mhais an réada timpeall ar a ais rothlaithe. Is í an chainníocht a chuimsíonn an dáileadh maise seo móimint na táimhe. Úsáidtear an tsiombail I chuici, agus tomhaistear í in aonaid kg m2. Más diosca aonfhoirmeach, de mhais m is de gha r, ag rothlú thart ar a lárphointe an réad atá i gceist, I = (mr2)/2. I gcás idéalach, dá mbeadh mais iomlán an diosca comhchruinnithe ar an imeall, I = mr2.


Móiminteam.
Sa bhfisic, iolrú an luais is na maise. Úsáidtear an tsiombail p chuige. Is é an dara dlí gluaiseachta de chuid Newton gurb ionann an fórsa agus ráta athraithe an mhóimintim in aghaidh an ama. Is prionsabal bunúsach sa bhfisic é, má tá córas ann nach bhfuil aon fhórsa i bhfeidhm air, go n-imchoimeádtar an móiminteam ann. Is cianníocht veicteoireach é.


Moing mhear.
Planda débhliantúil a fhásann 2.5 m ar airde, dúchasach don Eoraip is réigiúin mheasartha na hÁise, ach a tugadh isteach in an-chuid tíortha eile. An gas cuasach eitreach le spotaí corcra, na duilleoga roinnte le teascáin ubhchruthacha fhiaclacha, na bláthanna bán gan seipil in umbail 2-5 cm ar leithead, an toradh ubhchruthach, an boladh bréan. Gach cuid nimhiúil mar go bhfuil an t-alcalóideach cuinín ann. Tá an nimh seo in úsáid leis na cianta, agus deirtear gurb í a tugadh do Shócraitéas.


Móipéid.
Gluaisrothar beag éadrom, a mbíonn troitheáin air ar féidir é a oibriú leo más gá. Bunaíodh í mar chóras taistil don duine aonair sna 1930idí, agus d'éirigh sí an-choitianta i ndiaidh an dara cogadh domhanda mar bhí sí an-choigilteach. Bhíodh inneall simplí dhá bhuille air. Úsáidtear í de ghnáth i gcomhair aistear gearr taobh istigh de chathair nó baile.


Moiréan.
Deascadh dríodar carraigeacha neamhshortáilte a iompraíodh ag oighearshruthanna is oighearchlúideacha. Tá saghsanna éagsúla moiréan ann, ag brath ar réigiún an oighearshrutha inar tharla an deascadh, mar shampla, críochmhoiréan, moiréan dromchla, moiréan cliathánach, moiréan inmheánach.


Moirfeolaíocht (bitheolaíocht).
Foirm is struchtúr orgánaigh ar leith, le béim ar na tréithe seachtracha.


Moirfín.
Is éard is moirfín ann ná druga a dhíorthaítear ó chodlaidín, a úsáidtear chun pian ghéar a mhaolú. De bhrí gur druga andúile é, bíonn sé faoi rialú.
Is féidir le ródháileog a bheith marfach de bhrí go gcuireann sí cosc ar an riospráid. Úsáidtear freisin é in ullmhúcháin frithbhuinní.


Moirtéal.
Aon cheann de na meascáin aoil is gainimh, nó stroighne is gainimh, le huisce a thugann greamú idir brící, saoirseacht cloiche is tíleanna.


Moirtéar.
Arm a úsáideann saighdiúirí coise de ghnáth, a chaitheann buama beag ar rian ard chun titim ar naimhde atá raon gearr amach uathu.


Moirtéar is tuairgnín.
Uirlis atá ar eolas is in úsáid leis na cianta chun ábhair ghráinneacha a mheilt ina bpúdar. Is babhla é an moirtéar, déanta as ábhar crua. Is píosa cónach den ábhar céanna (nó ábhar crua eile) le ceann cruinn an tuairgnín, agus meiltear an t-ábhar gráinneach leis seo i gcoinne an bhabhla. Bíonn foirmeacha simplí in úsáid sa chistin is siopaí poitigéara. Úsáidtear foirmeacha cumhachtacha meicnithe sa tionsclaíocht.


Moirtiú.
Próiseas fosaithe blúirí carraigeacha fuaidrithe in uisce ar ghrinneall na farraige, ar bhun locha nó abhann, nó ar abhantrach abhann. De réir a chéile comhdhlúthaítear an dríodar, baintear an t-uisce as agus suimintítear le chéile iad trí phróisis chasta ar a dtugtar "diaighiniúint", go mbíonn sé ina charraigeacha dríodair.


Móitéit.
Píosa ceoil eaglasta, ilfónach gan tionlacan, a thosaigh sa 13ú céad is a lean ar feadh na hAthbheochana, ag sroicheadh buaicphointe i gcumadóireacht Desprez, Lassus, Palestrina is Byrd. Cuireadh tionlacan leo i ndiaidh 1600, go príomha i saothar Marc-Antoine Charpentier (1634-1704) sa bhFrainc, ach ba shaothair eaglasta as Laidin iad fós seachas cantáidí is aintiúin sa teanga dhúchais. Chum Bach is Brahms móitéití ina dteanga dhúchais gan tionlacan neamhspleách, áfach.


Mól.
Sa bhfisic is an cheimic, aonad an SI do mhéid ábhair. Sainmhínítear an mól ábhair mar mhais an oiread céanna adamh den ábhar sin is atá d'adaimh i 0.012 kg de charbón-12.


Molás.
Síoróip scothdhonn a fhaightear mar fho-tháirge ó thionscal an tsiúcra. Is í a bhíonn fágtha agus an siúcra scagtha go hiomlán. Baintear feidhm as go forleathan mar fhorábhar i mbia d'ainmhithe, ba bainne go háirithe, agus i ndéanamh ruim is triacla.


Mario José Molina.
Ceimicí a rugadh i gCathair Mheicsiceo is ea Mario José Molina (1943-). Lena chomhghleacaí Frank Sherwood Rowland ó Ollscoil California i 1974, chruthaigh sé go n-imoibreodh solas ultraivialait san atmaisféar le clórafluaracharbóin chun adaimh clóirín a tháirgeadh, agus go n-oibreodh siad seo leis na hocsaídí nítrigine mar chatalaigh chun an ciseal ózóin a mhilleadh. Roinn siad Duais Nobel na Ceimice i 1995 le Paul Crutzen as seo.


Monocotylidae.
Ceann den dá phríomhroinn de na plandaí bláfara. Is iad na déchotailéadóin an phríomhroinn eile. Bíonn cotailéadón amháin ag suth an tsíl, agus feonn príomhfhréamh an tsíolphlanda go luath, ag fágáil córas snáithíneach fréamhacha. De ghnáth bíonn duilleoga caola acu, le féitheacha comhthreomhara neamhghéagacha, agus bláthanna le codanna eagraithe i dtríonna nó iolraí de 3. Bíonn na burlaí soithíocha scaipthe sa ghas. De ghnáth ní bhíonn aon chaimbiam sa ghas ná aon fhíochán soithíoch tánaisteach. Tá monacotailéadóin atá cosúil le crainn (mar shampla, na pailmeacha), ar éagsúil a bhfás is a n-adhmad ó na crainn ar déchotailéadóin iad. Is lú ar fad grúpa na monacotailéadón (timpeall 60 chlann ar eolas) ná grúpa na ndéchotailéadón, ach tá cuid acu i measc na gclann phlandaí bláfara is mó (mar shampla, na féir, na pailmeacha, na magairlíní, na lilí).


Monaicheol.
Sa cheol, líne amháin gutha nó uirlise, mar mhalairt ar ilfhónacht. Sampla monacheoil is ea cantaireacht Ghréagórach agus amhrán tíre gan tionlacan. Úsáidtear an téarma freisin don amhránaíocht aonréid tionlactha le continuo sa chuid is luaithe den 17ú céad.


Monaiméir.
Móilín simplí ar féidir leis suimiú (comhdhlúthú) leis féin chun polaiméir a dhéanamh. Is monaiméir próitéine an t-aimínaigéad. Is monaiméir eitiléin, CH2=CH2, de phoileitiléin, (-CH2=CH2-)n.


Monaisiúicríd.
Siúcra simplí. Monaiméir polaisiúicríde a chruthaítear aisti trí pholaiméiriúchán comhdhlúthaithe.


Monapol maighnéadach.
Ní féidir lena leithéid is pol aonraithe maighnéadach a bheith i leictreamaighnéadas clasaiceach, agus níor braitheadh ceann riamh. Ach thairg Paul Dirac i 1931 gurbh fhéidir a leithéid a shamhlú i dteoiric chandamach, agus tairgeann cuid de na tomhaistheoiricí monapoil mhaighnéadacha, le mais cothrom le mais an phrótóin × 1016.


Monashaothrú.
Fás cineál amháin bairr ar an talamh chéanna thar thréimhse blianta gan aon uainíocht. Forleathan i dtíortha forbartha, ach cruthaíodh go mbíonn claonadh láidir le hionsaithe lotnaidí is galar níos measa ann, agus bíonn gá le han-chuid feithidicídí is fungaicídí leis an mbarr a chosaint. Mar thoradh ar an gcleachtas seo, is mó na barra a fhaightear ach tá laghdú mór ar an oiread speiceas is barr a fhástar i gcomhair bia. Braitheann an cleachtas go mór ar phróisis meicnithe is páirceanna móra, rud a chuir le laghdú bhithéagsúlacht phlandaí is ainmhithe na bhfálta. Úsáidtear an téarma freisin d'fháschoillte le cineál amháin crainn iontu.


Monatóir (cabhlach).
Sa chabhlach, ardán soghluaiste gunna, ina luí go híseal os cionn na slaite is an long ag gluaiseacht ar luas íseal. D'éirigh leis cumas réasúnta mór lámhaigh a bhaint amach gan ach scáthphictiúr targaide réasúnta beag a thabhairt don namhaid. Baineadh úsáid as go príomha chun cóstaí a bhombardáil, ach chuir airm nua-aoiseacha as feidhm é. Ainmníodh é as an long phlátailte gaile Monitor a thóg stáit an Aontais sa Chogadh Cathartha i Meiriceá.


Moncaí cochallach.
Moncaí ón Domhan Úr. An moncaí is líonmhaire i ngéibheann sna Stáit Aontaithe is an Eoraip. An t-eireaball oiriúnaithe chun a bheith greamaitheach (eireaball greama), go minic á iompar aige leis an mbarr ina chamóg. Gleacach intleachtach. Mar pheata ag ceoltóirí sráide tráth, orgánaithe go háirithe.


Moncaí colabach.
Moncaí ón Seandomhan atá dúchasach don Afraic thrópaiceach. Caol le heireaball fada, gan aon ordóga. 3 ghrúpa: an moncaí colabach dubh is bán (le fionnadh an-fhada síoda), an moncaí colabach rua, agus an moncaí colabach ológach. Áitríonn sé foraoisí, agus itheann duilleoga.


Moncaí domhain úir.
Moncaí a áitríonn Meiriceá Láir is Theas. Na pollairí i bhfad amach ó chéile, ag oscailt go cliathánach (ní hionann is moncaithe an tSeandomhain) Ní féidir leis a ordóg a chur in aghaidh na méar eile. Eireaball ingreama ag saghsanna áirithe.


Moncaí mónach.
Moncaí ó iarthar na hAfraice, cineál geanóin. Dorcha, ach an taobh íochtarach is an taobh istigh de na géaga bán. Maireann sé i mbuíonta móra glóracha go hard ar bharr na gcrann, agus itheann ábhair phlandúla (cnónna neamhaibí go háirithe), seilidí is feithidí.


Moncaí patach.
Moncaí ón Seandomhan atá dúchasach d'iarthar is lár na hAfraice is ea an moncaí patach. An fionnadh deargdonn, moing ghruaige fada is croiméal bán ar an bhfireannach. Is féidir leis rith suas le 50 km san uair. Tá ainmneacha eile air, an geanón dearg is an moncaí míleata. Is é an t-aon speiceas é sa ghéineas "Erythrocebus".


Moncaí probaisc.
Moncaí ón Seandomhan, dúchasach do Bhoirneo. Mílítheach, le caipín níos dorcha ar a cheann is droim dhorcha freisin. An t-eireaball fada, an tsrón starraiceach a éiríonn bleibeach crochta sa mhoncaí fásta. Snámhóir maith, Áitríonn sé foraoisí gar d'uisce úr, agus itheann duilleoga.


Moncaí réasas.
Meacaic atá dúchasach do dheisceart na hÁise ón Afganastáin go Vítneam. Dingthe, fionnrua/donn. Áitríonn sé gnáthóga ilghnéitheacha, bailte ina measc. Úsáidtear go forleathan i dtaighde míochaine é. Tugtar "meacaic réasas" air freisin. Ainmnítear fachtóir Rhesus sa bhfuil as.


Moncaí uallach.
Moncaí ón Domhan Úr. An fionnadh tiubh garbh, an aghaidh nochta. Clúdaíonn an fhéasóg fhada an scornach. Déanann sé glao an-ghlórach. Uaireanta luascann sé ó ghéaga lena eireaball amháin.


Piet Mondrian.
Ealaíontóir a rugadh in Amersfoort na hOllainne ab ea Piet Mondrian (1872-1944). Le Theo van Doesburg (1883-1931) bhunaigh sé an ghluaiseacht san ailtireacht is an phéintéireacht a dtugtar "De Stijl" uirthi. Cáil ar a shaothair dhronlíneacha theibí dhubha is bhána, agus i ndathanna príomhúla eile. Glactar leis mar cheannaire an Nua-Phlaisteachais.


Gaspard Monge.
Matamaiticeoir is fisicí a rugadh i mBeaune na Fraince ab ea Gaspard Monge (1746-1818). Cheap sé an gheoiméadracht thuairisciúil, agus d'fhoilsigh tráchtas ar fheidhmiú na geoiméadrachta i gceirdeanna na tógála (1795).


Jacques Monod.
Bithcheimicí a rugadh i bPáras ab ea Jacques Lucien Monod (9 Feabhra 1910 – 31 Bealtaine 1976). Lena chomhghleacaí François Jacob, rinne sé taighde bunúsach ar mheicníochtaí géiniteacha rialaithe, agus shaothraigh teoiric an obróin, géin a rialaíonn géinte eile trí nascadh le cuid ar leith den DNA. Roinneadar Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1965 le André Lwoff. D'fhoilsigh sé "Le Hasard et la Nécessité" (Seans agus Riachtanas, 1970), leabhar ar fhealsúnacht na beatha bunaithe ar an mbitheolaíocht.


Mónóg.
Tom beag dreaptha síorghlas, dúchasach do réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh is ea an mónóg. Is é "Vaccinium oxycoccos" a hainm eolaíoch. Tá sí seascannach le hithir aigéadach. Na gais an-chaol fréamhaithe; na duilleoga 4-8 mm ar fhad, leathfhada nó ubhchruthach, biorach, scothghorm ar an taobh thíos, na himill infhillte; na bláthanna ar ghais fhada chaola, 5-6 mm ar leithead, bándearg, le 4 pheiteal ag lúbadh siar; an chaor cruinn nó piorrachruthach, dearg nó donn le spotaí, inite.


Montáiste.
In eagarthóireacht scannán, seicheamh ina bhfuil sraith íomhánna a athraíonn go tapa, go minic tuaslagtha ina chéile nó forluite ar a chéile chun iarmhairt dhrámata a chur in iúl. San ealaín, teicníocht ina ngearrtar léiriúcháin nó grianghrafanna amach as nuachtáin is irisí, is a n-eagraítear ar bhealaí nua iad le greamú ar pháipéar. Forbairt ar an gcolláis, ar bhain na hOsréalaithe is na Dádaithe feidhm as. Coitianta i bhfógraíocht an lae inniu.


Claudio Monteverdi.
Cumadóir ceoil a rugadh i gCremona na hIodáile ab ea Claudio Monteverdi (1567-1643). I measc a shaothar tá 8 leabhar madragal, ceolchoirmeacha, agus a shárshaothar i gceol eaglasta, "Vespro della Beata Virgine" (Easparta na Maighdine Beannaithe, 1610), ina bhfuil tondathanna is armóin a bhí cuid mhaith chun tosaigh ar an ré sin.


Deartháireacha Montgolfier.
Ceapadóirí ceannródaíocha aerloingseoireachta ab ea Joseph Michel Montgolfier (26 Lúnasa 1740 – 26 Meitheamh 1810) agus Jacques Etienne Montgolfier (6 Eanáir 1745 – 2 Lúnasa 1799). In Annonay na Fraince a rugadh iad beirt. Thóg siad balún i 1783 a thaistil 9 km os cionn Páras.


Dlí Moore.
An fíoras, maidir le fás is forbairt na leictreonaice, go méadaíonn an oiread trasraitheoirí is féidir a phacáil ar chiorcad iomlánaithe faoi dhó gach dhá bhliain. Ar an mbealach céanna, dúblaíonn dlús acmhainn na cuimhne is minicíocht an chloig i ríomhairí gach dhá bhliain freisin. Seasann an dlí seo ó 1980 nó mar sin anuas. Bhítí á thuar ó am go chéile nárbh fhéidir go leanfadh sé a thuilleadh agus go stopfadh fás na leictreonaice, gan aistriú éigin paraidíme, eolaíocht nó teicneolaíocht nua, cuir i gcás, X-ghathanna a úsáid chun na slisní sileacain a nochtadh is mar sin pacáil níos dlúithe a fháil, nó ríomhairí le próiseáil chomhthreomhar ionas gurbh fhéidir 8, 16 nó 32 próiseáil scoite a dhéanamh ag an am céanna an t-am ar fad.


Henry Spencer Moore.
Dealbhóir a rugadh i gCastleford Shasana ab ea Henry Spencer Moore (1898-1986). Rinne sé figiúirí is grúpaí i stíl leath-theibí, bunaithe ar fhoirmeacha is rithimí orgánacha a fhaightear i radhairc tíre is carraigeacha nádúrtha. Dhírigh sé ar airíonna spásúla na dealbhóireachta, agus chuige seo rinne poill trína chuid figiúirí go minic. Ceann dá shárshaothair is ea "The Virgin and Child" (An Mhaighdean is an Leanbh, 1943-1944).


Stanford Moore.
Bithcheimicí a rugadh i Chicago ab ea Stanford Moore (4 Meán Fómhair 1913 – 23 Lúnasa 1982). Le William Stein, cheap sé modh crómatagrafach chun aimínaigéid a ionannú is a thomhas i meascáin próitéiní ó fhíocháin fhiseolaíocha (1950). I 1958 cheap siad anailíseoir uathoibríoch chun struchtúr RNA a dhéanamh amach. Roinn siad Duais Nobel sa cheimic le Christian Anfinsen sa bhliain 1972 as.


Morchal.
"Morchella conica, speiceas de mhorchal
Fungas inite is ea an morchal. Cuimsíonn an cholainn thorthaithe gas mílítheach (an stíp) agus ceann scothdhonn ubhchruthach le dromchla pollta nó droimneach. Faightear ina n-aonar nó uaireanta i bhfáinní in ithreacha saibhre alcaileacha i gcoillte iad, ar thalamh féaraigh agus ag ionaid tinte cnámh.


Mórchiorcal.
Ciorcal ar dhromchla sféir, a phlána ag dul trí lár an sféir. Is é an fad is giorra idir dhá phointe ar dhromchla sféir ná ar feadh an mhórchiorcail. Ar an Domhan, is mórchiorcail na línte domhanfhaid.


Mórchosach.
Éan Astraláiseach a mhaireann ar an talamh is ea an mórchosach. Áitríonn sé an fhoraois báistí de ghnáth, agus itheann torthaí is feithidí. An cholainn téagartha le géaga is cosa móra. Gorann sé uibheacha i dteas nádúrtha tulach fásra lofa. Eitlíonn an t-óg taobh istigh de chúpla uair tar éis a ghoir.


Morgadh.
Bás fíochán sa cholainn a tharlaíonn i bhfíocháin cosúil le méar coise, nó cos nó orgán inmheánach, go bhfuil an soláthar fola coinnithe uathu. Muna dtarlaíonn ionfhabhtú, tagann an fíochán le bheith dubh is seargann sé, agus is morgadh tirim é seo. Má ionfhabhaítear é, atann sé, tagann le bheith othrasach, leathann an fíochán marbh, agus bíonn gá le máinliacht phráinneach chun an ball lofa a bhaint is beatha an duine a shábháil.


Morgadh gáis.
Ionfhabhtú matáin is fíocháin bhoig ag an mbaictéar "Clostridium perfringens". Ionfhabhtaíonn sé créacht ar dtús, ag tál tocsaine a dhíleánn na fíocháin is a tháirgeann bolgáin de thoradh coipthe. Tagann na fíocháin sin le bheith dubh is boladh bréan uathu. Scaipeann an t-ionfhabhtú go tapa, agus is gá na fíocháin scrúdta a ghearradh amach nó a theascadh. An-tearc in aimsir shíochánta, ach is sciúirse é ar shaighdiúirí ar pháirc an áir.


Giovanni Battista Morgagni.
Lia is paiteolaí a rugadh i bhForli na hIodáile ab ea Giovanni Battista Morgagni (1682-1771). Chomhghaolaigh sé loit phaiteolaíocha le siomtóim i 700 cás, agus glactar leis mar athair anatamaíocht na ngalar.


Thomas Hunt Morgan.
Géineolaí a rugadh i Lexington, Kentucky ab ea Thomas Hunt Morgan (25 Meán Fómhair 1866 – 4 Nollaig 1945). Rinne sé taighde cáiliúil ar an gcuil torthaí Drosophilia, agus chruthaigh gurbh iad na fachtóirí géiniteacha a luaigh Gregor Mendel na crómasóim. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1933 as.


Mórghuairneán.
Cill ollmhór imshruthlaithe atá leathiata san aigéan, ar sruthanna dromchlacha a bhíonn inti. De réir mar a rothlaíonn sé, bíonn sruthanna géagacha ag dul isteach ann is ag imeacht as, ag fáil teasa ón atmaisféar is ón aigéan mórthimpeall air agus ansin ag cailliúint teasa. Cuireann an teas a iompraíonn mórghuairneáin go mór le haimsir is aeráid na dtíortha i ngar dóibh.


Edward Williams Morley.
Ceimicí is fisicí a saolaíodh i Newark, New Jersey ab ea Edward Williams Morley (1838-1931). Rinne sé obair cháiliúil le Michelson (1887) ar ghluaiseacht choibhneasta an Domhain is an éatair (á bhréagnú), tomhas cruinn ar luas an tsolais, agus cealú theoiric an fhlógastóin. Rinne sé taighde tábhachtach eile ar ocsaigin is hidrigin.


Mormónta.
Luibh aramatach ilbhliantúil le duilleoga airgeadacha liatha is bláithíní ilchodacha buí. Dúchasach don Eoráise, ach tugtha isteach in áiteanna eile. Faightear ola mormónta uaidh, a úsáidtear i gcógais leighis agus ábhair chun feithidí a ruaigeadh. Tugann sé an blas searbh d'aipsint.


Móroitreacha Thalamh an Éisc.
Bráite tábhachtach le cúpla céad bliain san Aigéan Atlantach thuaidh amach ó Thalamh an Éisc. Ardchlár forleathan faoin aigéan anuas ar an scarbh ilchríochach atá ann, agus ba láthair thábhachtach póraithe iasc é. Ach de bharr ró-iascaireachta milleadh an bráite go tobann go luath sna 1990idí, agus iascaireacht Thalamh an Éisc freisin. Níl an bráite tagtha chuige féin fós.


Desmond John Morris.
Míoleolaí a rugadh gar do Swindon Shasana is ea Desmond John Morris (1928-). Leabhar móréilimh ab ea a staidéar ar an iompraíocht dhaonna "The Naked Ape" (An tÁpa Nocht, 1967) agus rinneadh cláir teilifíse air. I measc leabhar eile leis, tá "Manwatching" (Ag Faire an Fhir, 1977), "Illustrated Babywatching" (Ag Faire Naíonán, le Léaráidí, 1995), "Body Guards" (Gardaí Coirp, 1999), "Peoplewatching" (Ag Faire na nDaoine, 2002) agus "The Naked Woman" (An Bhean Nocht, 2004).


William Morris.
Ceardaí is file a rugadh gar do Londain ab ea William Morris (1834-1896). Baint aige leis an mBráithreachas Réamh-Rafaeilíteach, ach dhírigh sé ar athbheochan na lámhcheirdeanna, maisiúchán tithe agus dearadh is déanamh troscáin.


Cód Morse.
Cód dénártha chun teachtaireachtaí briathartha a tharchur a cheap Samuel Morse sna 1830idí. Seasann cuingriú sainiúil poncanna (gairide) is daiseanna (fada) do gach litir san aibítir, gach figiúir is gach marc poncaíochta. Mar shampla. is mar seo a dhéantar an glao guais SOS a chomharthú: · · · - - - · · ·. Saothraíodh cód feabhsaithe, cód idirnáisiúnta Morse, ag comhdháil Eorpach i 1851. I 1874 lainseáil an t-innealtóir Francach Jean Maurice Emile Baudot, cód níos fearr coigiltí. Úsáideadh ceann díobh i gcumarsáid ó long go tír go dtí 1999, agus úsáidtear i raidió amaitéarach iad an t-am ar fad.


Samuel Morse.
Ealaíontóir is ceapadóir a rugadh i Charlestown, Massachusetts ab ea Samuel Finley Breese Morse (27 Aibreán 1791 – 2 Aibreán 1872). Cheap sé an teileagraf maighnéadach (1832–1835) agus cód Morse (1838). Lainseáil sé ré nua teileachumarsáide leis an gcéad líne teileagraif idir Washington is Baltimore (1844).
"Séipéal na Maighdine i Subiaco", 1830, péintéireacht de chuid Morse


Mórshrónach.
Míol mór fiaclach le gob caol starraiceach. Ainm a úsáidtear ar dheilfeanna mórshrónacha, míolta móra mórshrónacha agus míolta móra fathachúla mórshrónacha.


Mórtheoiricí aontaithe.
Teoiricí tuairimeacha a dhéanann iarracht an fórsa núicléach láidir, an fórsa núicléach lag, an fórsa leictreamaighnéadach is an forsa imtharraingteach a aontú in aon teoiric amháin. Beirt fisicithe ó na Stáit Aontaithe, Howard Georgi (1947-) is Sheldon Glashow (1932-), a rinne an iarracht is luaithe an chéad 3 cheann de na fórsaí bunúsacha seo a aontú, trí chrómaidinimic chandamach agus teoiric Glashow-Weinberg-Salam a chuingriú. Réamhinis siad go bhfuil dhá cháithnín fhorthroma ann, X is Y, a mbeadh mais timpeall 1015 oiread mhais an phrótóin acu, go meathfadh prótóin go mall, agus go bhfuil a leithéid is aonphoil mhaighnéadacha throma ann. Níor braitheadh ceachtar de na réamhinsintí seo ná ní bhfuarthas aon fhianaise thurgnamhach orthu fós. Tá an-deacracht fós imtharraingt a chur faoin imchlúdach teoiriciúil céanna, agus luaitear teoiricí ar a dtugtar "forshreangáin" i measc na mórtheoiricí aontaithe a bheidh ábalta an fhadhb seo a réiteach, meastar. Ach níl rath ar an obair seo fós.


Mortlaíocht naíonán.
I mbliain ar leith, comhairítear an líon naíonán i bpobal a fhaigheann bás taobh istigh den chéad bhliain d'aois, roinntear é ar líon iomlán na mbreitheanna, agus is é sin an ráta mortlaíocht naíonán don bhliain sin. Is tomhas maith é ar shláinte an phobail sin mar, nuair a bhíonn caighdeáin sláinteachais, sláintíochta is cothaithe íseal, faigheann an-chuid naíonán bás de bharr gastaireintrítis is ionfhabhtuithe scamhóg. Maidir le báis taobh istigh den chéad seachtain, tagann fachtóirí réamhbheireatais san áireamh chomh maith le héalanga ó bhroinn, réamhaibíocht, agus gortuithe le linn na breithe. Úsáidtear an ráta mortlaíocht imbhreithe chun na báis seo a thomhas: lion na naíonán a fhaigheann bás taobh istigh den chéad seachtain, suimithe le líon na marbh-bhreitheanna, roinnte ar líon iomlán na mbreitheanna. Bíonn gaol láidir idir mortlaíocht imbhreithe is meáchan íseal breithe, agus braitheann sé sin ar chothú bocht, bochtanas, toircheas iolrach, agus an mháthair a bheith ag caitheamh toitíní le linn toirchis. Tagann caighdeáin an chúram réamhbhreithe, an chnáimhseachais, agus na n-áiseanna atá ar fáil do leanaí beaga is réamhaibí go mór san áireamh freisin. Tá an dá ráta seo ag titim sna tíortha forbartha le 100 bliain le feabhsuithe eacnamaíocha is sóisialta, arduithe i gcaighdeáin sláinte phobail, agus forbairtí teicniúla sa mhíochaine.


Mósáic.
Teicníocht chun patrúin ornáideacha is pictiúir a dhéanamh trí mhionphíosaí (tesserae) gloine daite, marmair nó ceirmeachta a chur in eagar cuí ar leaba stroighne. In úsáid ag na Rómhánaigh chun pábháil a dhéanamh, ag na Críostaithe luatha is na Biosántaigh i gcomhair múrmhaisithe in eaglaisí, agus na healaíontóirí Ioslamacha freisin. Athmhúsclaíodh suim sa mhósáic san Iodáil go déanach sa 19ú céad.


Moscadal.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don leathsféar thuaidh, a fhásann 5-10 cm ar airde. Ríosómach, na duilleoga roinnte i 3 dhuilleoigín fiaclach, na bláthanna scothghlas/buí ag déanamh cinn atá beagnach cearnach, bláth cúigpheitealach ag foirmiú gach taobh (tugtar "clog halla an bhaile" air freisin ar an ábhar seo), agus bláth ceathairpheitealach ar barr.


Iarmhairt Mößbauer.
Ionsú gan aisléim gáma-ghathanna ag ábhar is a n-astú ina dhiaidh sin. An fisicí Gearmánach Rudolf Mößbauer (1929-) a d'fhionn an iarmhairt i 1958. De ghnáth nuair a ionsúnn adamh fótón gáma-ghathach, athastaíonn an fótón is aisléimeann an t-adamh, agus ar an mbealach seo bíonn tonnfhad an fhótóin astaithe níos faide ná tonnfhad an fhótóin ionsaithigh. Bhraith Mößbauer gur féidir le núicléis adamhacha, ag teocht íseal, fótóin gháma-ghathacha a ionsú is a athastú gan aisléim ina n-aonar. Is amhlaidh a tharchuirtear an aisléim go dtí toirt an ábhair, agus ní bhíonn iarmhairt ar fiú trácht uirthi ar an radaíocht astaithe. Tá speictriméadracht ar leith bunaithe ar an iarmhairt seo a úsáidtear chun deargaistriú na domhantarraingthe a bhrath.


Mótarbhádóireacht.
Caitheamh aimsire is spórt ina dtaistealaítear thar uisce i soitheach atá fuinnmhithe le hinneall. Raon mór soitheach i gceist. Tá soithigh bheaga phearsanta a seasann duine air nó a suíonn sé ar scaradh gabhail air. Ag an gceann eile den raon tá mótarluaimh os cionn 100 m ar fhad. Fuinnmhítear a leithéid le hinneall (inneall díosail de ghnáth) atá folaithe taobh istigh den soitheach, nó inneall peitril 2 nó 4 bhuille taobh amuigh ar an soitheach. Tiomáineann na hinnill liáin nó, go minic i mbáid nua-aoiseacha, scairdeanna uisce faoi ardbhrú. I soithigh aeridinimiciúla is hidridinimiciúla a úsáidtear i rásaí mótarbhádóireachta, is féidir suas le 300 km san uair a bhaint amach. Tá rásaí mótarbhádóireachta ar siúl le níos mó ná 100 bliain.


Mothúchán.
Staid shíceolaíoch ina bhflosctar mothuithe an duine, a fheictear mar mhalairt ar staideanna cognaíocha (mar a mbíonn na smaointe is na tuairimí réasúnach). I staidéir shíceolaíocha ar mhothúcháin déantar iarracht a gceangail le staideanna comhchéimneacha cognaíocha is físeolaíocha a thuiscint. I dteoiric shuntasach a thairg William James, bíonn mothúcháin duine inchurtha lena staideanna corpartha: mar shampla, spreagann broid imní mar go n-ardaíonn sé ráta an chroí.


Nevill Francis Mott.
Fisicí a saolaíodh i Leeds Shasana ab ea Nevill Francis Mott (1905-1996). Rinne sé taighde bunúsach ar aistrithe ar leith leictreon idir miotail is inslitheoirí, agus leathsheoltóirí neamhchriostalta. Le John Van Vlack is Philip Anderson, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1977 as a staidéar bunúsach teoiriciúil ar struchtúr leictreonach córas maighnéadach is córas ar mí-eagar.


Mouflon.
Caora allta le heireaball gearr is adharca ramhra cornaithe, an lomra gearr dorcha, na cosa is an taobh íochtarach bán. Dhá chineál ann: an mouflon Áiseach nó an chaora dhearg ó shléibhte oirdheisceart na hÁise, sinsear na caorach ceansaithe, agus an mouflon Eorpach ón gCorsaic is an tSairdín, a tugadh isteach in áiteanna eile.


Movietone.
Ceann de na córais thosaigh chun fuaim ar scannán a thaifeadadh is a atáirgeadh. Chuir comhlacht Fox in úsáid é i 1927, i gcomhair nuachtríleanna ar dtús, ach ina dhiaidh sin i gcomhair a bpríomhscannán uile.


Muc fhaithneach.
Muc allta atá dúchasach don Afraic ó dheas ón Sahára. Clúdach gann gruaige, go príomha ar a guaillí, aghaidh leathan leacaithe le 4 chnap de chraiceann tiubhaithe, cosúil le faithní, starrfhiacla móra cuaracha. Áitríonn sí an mínleach.


Múchóg.
Planda is ea an mhúchóg, í bliantúil nó ilbhliantúil, seadánach, gan chlóraifill. Ní bhíonn feiceálach os cionn talún ach na spící tiubha bláthaithe. Na duilleoga laghdaithe ina lanna, na bláthanna déliopach i bhfaondathanna, donn den chuid is mó. Dúchasach do réigiúin theo mheasartha sa Seandomhan. Faigheann sí gach bia trí dhiúláin, ceangailte le fréamhacha an óstaigh. I measc na n-óstach bíonn eidhneán, giolcach sléibhe, nóinín agus cuid mhaith eile. Mar sin féin, bíonn an chuid is mó de na múchóga sainiúil d'óstach amháin nó beagán óstach.


Muciarann.
Ag déanamh na muciarainne, Chicago sna 1890idí
Táirge foirnéis soinneáin is ea muciarainn. Ritear an t-iarann leáite i gcainéil isteach i múnlaí a bhíonn ceangailte leis na cainéil, cosúil le hál banbh ar chíoch a máthar. Bíonn céatadán ard carbóin san iarann múnla seo, timpeall 4%, agus is gá sin a laghdú go dtí níos lú ná 1% chun cruach a tháirgeadh.


Karl Alexander Müller.
Fisicí a rugadh i mBasel na hEilvéise is ea Karl Alexander Müller (1927-). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1987 le Georg Bednorz as a bhfionnachtana i bhforsheoltacht in ábhair cheirmeacha ag teocht réasúnta ard.


Muiléad.
Gránbharr suarach le gráinní beaga, ó na trópaicí is réigiúin mheasartha theo. Fástar i réigiúin bhochta nó mar bharr éigeandála é, i gcomhair ainmhithe is éanlaithe go príomha. Saothraíodh sa tSín é ó 5000 RC, agus níos déanaí san India is an Éigipt.


Muinseac.
Fíorfhia atá dúchasach don India is oirdheisceart na hÁise. Iomaire V-chruthach timpeall na haghaidhe, agus leanann géaga an V mar cholúin chnámhacha ag gobadh suas. Sna fireannaigh bíonn beanna gearra ar bharra na gcolún. Géaráin starraiceacha ag fireannaigh is baineannaigh. Is cosúil le tafann madra a ghlao.


Muir.
Cuid den aigéan, éadomhain go leor de ghnáth, sainmhínithe go scaoilte ag teorainneacha a bhaineann le tíortha mórthimpeall. Luíonn mara ilchríochacha os cionn cuid de scarbh ilchríochach, an Mhuir Thuaidh is Muir na Síne, mar shampla. Tá mara talamhiata, cosúil leis an Meánmhuir, aonraithe go hiomlán ar an aigéan, beagnach, gan ach cainéal caol amháin á gceangal le haigéan. Tá locha móra intíre ann freisin a dtugtar "mara" orthu, Muir Chaisp is an Mhuir Mharbh, mar shamplaí.


Muir na Feamainne.
Réigiún ollmhór san Aigéan Atlantach idir na hAsóir is na hIndiacha Thiar, idir domhanleithid na gcapall (idir 30° thuaidh is 30° theas, mar a mbíonn tréimhsí fada aimsire socaire gan mórán gaoithe, agus farraigí ciúine) Tá sruth dromchlach te mórthimpeall an réigiúin, an-chuid feamainne ag snámh taobh istigh de, agus an-chuid gníomhaíocht bitheolaíochta ann. Ionad póraithe na n-eascann uile a dhéanann imirce don Eoraip.


Muireachaoin.
Seilide feoiliteach mara a bhfuil blaosc shainiúil air le fiafháis spíonacha. Cuid mhaith cineálacha de a itheann moilisc dhébhlaoscacha, ag brú na mblaoscanna oscailte chun a bhfuil ann a ithe. Is iad muireachaoine na Meánmhara príomhfhoinse an ábhar datha corcra ríoga.


Muireitleán.
Eitleán atá in ann éirí san aer ó dhromchla na mara agus tuirlingt anuas air, le cabhail nó snámháin ar chruth oiriúnach. Saothraíodh a leithéid den chéad uair sna Stáit Aontaithe chun feidhm a bhaint as an bhfarraige mar rúidbhealach. Bhaintí úsáid as muireitleáin mhóra, báid eitilte, chun paisinéirí is lastas a iompar trasna an Aigéin Chiúin is an Aigéin Atlantaigh sna 1930idí. Bhíodh cuan dóibh in inbhear na Sionainne i bhFaing, Contae Luimní. Rinne siad seirbhís sa dara cogadh domhanda i ndualgais tarrthála agus i gcoinne fo-mhuireán.


Muirín.
Iasc sliogánach débhlaoscach mara. Maireann sé gan ceangal le haon fhoshraith, agus é in ann snámh trína bhlaoscanna a bhualadh le chéile. Bíonn fáinne adharcán is roinnt súl mórthimpeall ar fhallaing a imill. Gabhtar é go trádálach mar bhia do dhaoine.


Muiríneach.
Féar crua ilbhliantúil le ríosóim dreaptha, dúchasach do chóstaí thiar na hEorpa. Seamaidí na duilleog infhillte, na panacail cosúil le spící. Féar ceannródaíoch coilíniúcháin, oiriúnaithe do choinníollacha tirime agus in ann adhlacadh le gaineamh aistreach a sheasamh. Cuirtear ar dhumhcha é leis an ngaineamh a tháthú le chéile.


Muirmhíle.
Aonad luas loinge, ionann is timpeall 1.93 km san uair. Fadó, dhéanadh mairnéalaigh an luas a thomhas mar seo: Thógaidís giota adhmaid agus ghreamaidís píosa luaidhe leis. Bhíodh rópa agus snaidhm air gach 14.5 méadar. Cheanglaidís an rópa leis an ngiota adhmaid agus ligidís dó titim isteach san uisce. D'fhanadh an giota adhmaid socair ar bharr an uisce, agus ligtí don rópa sileadh amach léi i gcónaí. Tar éis 90 troigh a ligean amach, chastaí cloigín gainimhe 28 soicind bun os cionn. Ansin, le linn don ghaineamh a bheith ag titim, dheántaí na snaidhmeanna a chomhaireamh de réir mar a ghabhadh siad trí lámha an mhairnéalaigh. Ba shin luas na loinge ina mhuirmhílte (knots).


Muirshaothrú.
Saothrú iasc muirí, sliogiasc is algaí. Idirdhealaithe ó dhobharshaothrú a chuimsíonn orgánaigh uisce úir is sáile. Comhlachtaí móra atá i mbun cuid mhaith den mhuirshaothrú ar fud an Domhain. I gcásanna áirithe fástar na horgánaigh i gclóis chosanta, ach i gcásanna eile scaoiltear bradáin ó ghorlanna amach sa bhfarraige le súil go bhfillfidh siad do na huiscí céanna blianta ina dhiaidh sin agus go ngabhfar iad ansin. Tá an saothrú sliogiasc rathúil in iarthar na hÉireann is na hAlban, an Fhrainc (oisrí), agus an Spáinn (diúilicíní), na hainmhithe ar fhrámaí crochta san uisce amach ón gcósta. Tá daoine eile ag saothrú sceireacha saorga chun táirgeadh iasc a chur chun cinn i réigiúin neamhthorthúla an chósta.


Robert Sanderson Mulliken.
Ceimicí is fisicí a rugadh i Newburyport, Massachusetts ab ea Robert Sanderson Mulliken (1896-1986). Bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic i 1966 as a shaothar ar naisc cheimiceacha is struchtúr leictreonach móilíní trí mhodh na bhfithiseán móilíneach.


Lewis Mumford.
Socheolaí is scríbhneoir a rugadh i bhFlushing, Nua-Eabhrac ab ea Lewis Mumford (1895-1990). Scríobh sé ar ailtireacht agus cathrú i leabhair cosúil le "The Story of Utopias" (Scéal na nÚtóipí, 1922) is "The City in History" (An Chathair sa Stair, 1961), ag díriú aird an phobail ar dhrochiarmhairtí na teicneolaíochta ar an tsochaí.


Edvard Munch.
Péintéir a rugadh i Löten na hIorua ab ea Edvard Munch (1863-1944). Dhírigh sé ar ábhair cosúil leis an mbás is an grá, agus bhain feidhm as stíl shiombalach eispriseanaíoch le dathanna geala is dearadh fíorchuartha a léiríodh sa phictiúr cáiliúil dá chuid, "Skrik" (Scread, 1893). Goideadh an pictiúr seo, nó dréacht de, is pictiúr eile le Munch, Madonna, ó Mhúsaem Munch in Osló i 2004.


Karl Friedrich Hieronymous Münchhausen.
Saighdiúir a rugadh i mBodenwerder na Gearmáine ab ea Karl Friedrich Hieronymous Münchhausen (1720-1797). Throid sé i bhfeachtais mhíleata sa Rúis i gcoinne na dTurcach, agus ina dhiaidh sin bhain cáil amach mar scéalaí ar a ghaiscí. Ach rinne sé an oiread sin áibhéile seafóidí gur úsáideadh a ainm chun cur síos ar scéal áibhéileach seafóideach.


Siondróm Münchhausen.
Nuair a ligeann duine galar air chun aird is trua a mhealladh, ach ní chun airgead nó sochar pearsanta a fháil é Siondróm Münchhausen. De réir cineáil, ligeann duine air go bhfuil siomtóim galair aige, nó fiú tugann siomptóim an ghalair air, agus téann sé go dtí ospidéal le haghaidh scrúdaithe is cóireála. I seachshiondróm Münchhausen, ligeann duine air go bhfuil galar ar dhuine eile nó tugann galar ar dhuine eile, leanbh nó páiste de ghnáth. Ainmníodh an dá shiondróm seo as Karl Münchhausen, an scéalaí áibhéileach.


Múnlach.
Ábhar fuíll, fearadh daonna go háirithe, a iompraítear chun siúil ó thithe trí sheolphíopaí ar leith (fuálaithe). Tháinig úsáid córas uisce-iompartha chun múnlach a chur de láimh chun cinn go mór sna 1870idí, na fuálaithe ceangailte go díreach leis an bhfarraige trí shruth éalaithe (abhainn mar shampla), nó le feirm múnlaigh. Sa bhfeirm múnlaigh bíonn leapacha gainimh chun scannán geilitíneach baictéar a iompar, rud a fheidhmíonn mar scagaire chun na solaid a bhaint amach as an múnlach. Úsáidtear cóireálacha deasctha eile chun ábhair thuaslagtha a bhaint amach chun an t-eisilteach deiridh a bheith ina uisce glan inólta.


Múnláil insteallta.
Próiseas a úsáidtear i ndéanamh plaisteach. Téitear an plaisteach amh, i bhfoirm ghráinneach, go mbíonn sé bog a dhóthain chun é a bhrú trí bhuinne isteach i múnla den chruth céanna leis an earra atá le déanamh. Nuair is teirmeaplaisteach atá in úsáid, bíonn an múnla fuar. Nuair is plaisteach teirmithéachtach atá in úsáid, coimeádtar an múnla te chun an t-imoibriú téachta a bhrostú. Bíonn an próiseas déantúsaíochta seo uathoibríoch i gcónaí, beagnach.


Córas dathanna Munsell.
Córas chun dathanna a thomhas is a ainmniú a shaothraigh an t-ealaíontóir Meiriceánach Albert Munsell (1858-1918). Cuimsíonn an "Munsell Book of Color" (Leabhar Dathanna Munsell, 1929 ar aghaidh) 1,200 sampla, rangaithe de réir na n-idirchéimeanna is lú fordhatha, sáithithe is gléigile.


Ferid Murad.
Cógaseolaí Meiriceánach a rugadh i Whiting, Indiana, ar 14 Meán Fómhair, 1936, is ea Ferid Murad. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1998 lena chomhghleacaithe Robert Furchgott is Louis Ignarro as a gcúnamh i léiriú feidhm ocsaíd nítrigine mar chomharthamhóilin sa chóras cairdifeadánach.
Albánach ón Mhacadóin a athair. Meiriceánach Críostaí a mháthair, agus tógadh mar Chríostaí é.


William Murdock.
Innealtóir is ceapadóir gás guail i gcomhair soilsithe ab ea William Murdock. (litrithe mar Murdoch freisin; 21 Lúnasa 1754 – 15 Samhain 1839) Rugadh gar do Shiorrachd Inbhir Àir an Earna in Albain é. Thosaigh a thionscal chun gual a dhriogadh le gás guail a dhéanamh i Resrudh sa Chorn i 1792.


Murlach.
Murlach Balos in iarthuaisceart na Créite
Is éard is murlach ann ná corp tanaí sáile, scartha ón bhfarraige oscailte ag baic oileán. Tarlaíonn a leithéid in áiteanna nach bhfuil mórán uisce ag taomadh ón talamh isteach sa bhfarraige. Is féidir go gcruthóidh sé sceireacha orgánacha murlaigh freisin, mar a dhéanann ataill choiréalacha is lionáin.


Múrmhaisiú.
Péintéireacht nó snoíodóireacht ar bhalla. Tá a leithéid ann leis na cianta, agus úsáideadh teicníochtaí éagsúla thar na blianta. Tá cuid mhaith múrmhaisithe fós ann sa mheánoirthear. Bhain na hÉigiptigh úsáid as leamhaol nó guais chun a dtuamaí a mhaisiú, ach bhain na Bablónaigh is na hAisiriaigh feidhm fhorleathan as snoíodóireacht rilífe ísle i gcloch. Ní mhaireann ach iarsmaí de mhúrmhaisiú na nGréagach, ach tá an-eolas ar mhúrmhaisiú na Rómhánach ón 2ú céad RC-79 AD, ó tochlaíodh Poimpé, Ercolano is Strabiae. Bhí freascónna is mósáicí acu. Bhí mósáicí an-choitianta sa ré Bhiosántach sa Róimh, agus bhí freascónna an-choitianta arís le linn na Meanaoise déanaí is na hAthbheochana. Sampla áitiúil de mhúrmhaisiú is ea saothar an dá thaobh ar bhallaí tithe i dTuaisceart Éireann, agus saothar na n-ealaíontóirí graifítí nach bhfuil teorannaithe don tír seo.


Robert Murphy.
Mac gréasaí, matamaiticeoir a rugadh i Mala ab ea Robert Murphy (1806-1843). I 1824 d'fhoilsigh matamaiticeoir as Maigh Nuad réiteach ar sheanfhadhb, ciúb a aimsiú trí gheoiméadracht a bheadh ina dhúbailt ar chiúb eile, ach tharraing an t-ógánach Murphy cáil air féin trí bhotún sa réiteach a léiriú. Agus é fós ina fhochéimí in Ollscoil Cambridge d'fhoilsigh sé ailt ar mhatamaitic fheidhmeach sa bhfisic is cothromóidí ailgéabracha. D'fhoilsigh sé leabhar ar leictreachas agus sraith alt bunúsach ar anailís, inbhéartú, díbirt is suimeáil. Scríobh sé an leabhar údarásach "A Treatise on the Theory of Algebraical Equations" (Tráchtas ar Theoiric na gCothromóidí Ailgéabracha, 1839).


William Parry Murphy.
Haemaiteolaí a saolaíodh i Staughton, Wisconsin ab ea William Parry Murphy (1892-1997). Faoi anáil shaothar George Whipple ar anaemacht mharfach, agus i gcomhar le Georg Minot, thug sé cothú d'ae amh isteach mar chóireáil rathúil ar an ngalar marfach seo. Shaothraigh sé an t-eastóscadh gníomhach ón ae a ionannaíodh mar vitimín B12. Bhuaigh an triúr acu Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1934 as.


Musc.
Cineál "mimulus" le bláthanna buí atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh, ó British Columbia go California. Shaothraítí é ar son bolaidh a bhain leis na ribí greamannacha ar fud an phlanda, ach cailleadh an t-airí seo agus níl aon bholadh ag an bplanda inniu.


Muscaed.
Arm tine trom, an t-arm cos-slua is tábhachtaí ó dheireadh an 17ú céad go dtí lár an 19ú céad, ceannasach i ré Napoléon. An cró mín béal-lódáilte, agus gá le cuid mhaith traenála len é a oibriú i gceart. Ní raibh sé cruinn, agus bhí gá le ranganna cruinnithe saighdiúirí lena scaoileadh i roiseanna ar ghearr-raon chun a bheith éifeachtach.


Muscdhamh.
Gabharantalóp mór atá dúchasach do thundra artach Mheiriceá Thuaidh. An fionnadh an-tiubh fada mosach dúdhonn, na cosa gearr donn éadrom le crúba spréite. An ceann mór, coinnithe íseal, agus adharca leata ag teacht le chéile ag lár an chinn mar a bhéadh clogad iontu is na reanna cuartha chun tosaigh. Maireann sé i dtréada.


Musique concrète.
Ceol a chomhdhéantar as eilimintí nádúrtha (fuaimeanna neamhleictreonacha, neamhcheolmhar den chuid is mó) a mheasctar is a láimhsítear ar téip nó le ríomhaire agus a athsheinntear trí challairí. Tháinig an próiseas is an t-ainm ón gcumadóir Francach Pierre Schaeffer (1910-1995) sna 1940idí.


Muskeg.
Portach súsáin, draenáilte go dona, agus riasca a fhaightear i réigiúin tundra is taiga i dtuaisceart Cheanada. Faoina bhun tá talamh shíorshioctha, a reonn na cisil uachtaracha de sa samhradh chun coinníollacha fabhracha do phórú muiscítí a chur ar fáil.


Modest Mussorgsky.
Cumadóir ceoil a rugadh i gKarevo na Rúise ab ea Modest Petrovich Mussorgsky (Rúisis: Модест Петрович Мусоргский, foghraíocht: /mɐˈdɛst pʲɪˈtrovʲɪtɕ ˈmusərkskʲɪj/; 21 Márta 1839 – 28 Márta 1881).
Bhí sé ar duine den ghrúpa cumadóirí a dtugtaí "An Cúigear" orthu.
Is é a shárshaothar an ceoldráma "Boris Godunov" (1874), agus is mór an cháil atá ar "Kartinki s vystavki" (Pictiúir ó Thaispeántas, 1874) dá chuid freisin.


Mustang.
Pór capaill a d'fhorbair go nádúrtha i Meiriceá Thuaidh mar chapall fiáin. De shliocht capall Spáinneach a thug na hionróirí Spáinneacha isteach. Ní raibh capaill ag Indiaigh Mheiriceá roimhe sin. 1.4-1.5 m ar airde, agus úsáidtear é chun marcaíochta.


Mustard.
Planda bliantúil a fhásann díreach suas le 1 m ar airde. Na duilleoga go domhain maothánach, na bláthanna buí croischruthach. Táirgtear mustard trádálach ó shíolta a mheiltear ó dhá chineál a shaothraítear ar scála ollmhór. Tá an mustard bán dúchasach don Eoraip, agus meiltear na síolta ina phúdar mín, sin nó meiltear fliuch iad i dtaos, i gCeanada, Sasana agus oirthear na hEorpa. Ní fios cad as an mustard dubh, ach fásann sé go nádúrtha go forleathan, ag táirgeadh ola mustaird.


MX.
Diúracán bailístíoch idirilchríochach le hairm núicléacha, a shaothraigh na Stáit Aontaithe sna 1960idí-1980idí. Dearadh é chun lainseáil ó ionaid ar tír. Lonnaíodh é i sadhlanna faoin talamh ag 100 láthair i meániarthar na Stát chun go mbeadh siad as raon diúracán ón Aontas Sóivéadach.


Myriapoda.
Grúpa ilghnéitheach artrapód domhanda a chuimsíonn na mílechosaigh, na céadchosaigh is dhá rang bheaga eile, Symphyla is Pauropoda. An stoc roinnte i dteascáin, agus níl idirdhealú idir tóracs is bolg.


Nadair.
Pointe ar an sféar neamhaí díreach faoi bhun an bhreathnadóra, agus mar sin dofheicthe. An pointe díreach os a comhair amach, ingearach os cionn an bhreathnadóra, tugtar "an bhuaic" air.


Nafta.
Meascán leachtach hidreacarbón, gan dath, so-ghalaithe inlasta. Táirgtear é trí dhriogadh codánach peitriliam, tarra adhmaid nó tarra guail. Tuaslagóir orgánach a úsáidtear mar shreabhán glanta agus i ndéanamh gallúnaí is vearnaise.


Naftailéin.
Solad criostalta gan dath le boladh géar. Sa mhóilín tá dhá fháinne beinséine agus 10 n-adamh carbóin ar fad. Faightear i dtarra guail í, agus is bunábhar í i ndéanamh péinteanna, feithidicídí is tuaslagóirí.


Naftól.
Díorthú criostalta as naftailéin. Dhá shaghas ann, leis an bhfoirmle chéanna cheimiceach ach struchtúir éagsúla mhóilíneacha. Antaiseipteáin, atá inúsáidte i ndéanamh dathanna.


Naghas.
Carraig gharbh ardchaighdeáin mheiteamorfach, le cuma stríocach de thoradh leithscaradh mianraí le dathanna dorcha is dathanna mílítheacha.


Naircisíocht.
Riocht ina mbíonn duine i saobhghrá leis féin. De réir dealraimh, éiríonn sí as deacrachtaí ag staid luath éigin sa bhforbairt shíceolaíoch. Is féidir go léireofar í mar fhéintaispeáint ag duine, neamhshuim i lochtú, baothdhóchas go bhfuil cearta speisialta ag dul dó, samhlú go bhfuil laochas gnéasach, intleacht nó tarraingt gan teorainn aige.


Napailm.
Lón cogaidh i bhfoirm boiscíní a chaitear ó eitleán de ghnáth. Bíonn na boiscíní lán de ghlóthach peitriliam, agus nuair a thiteann siad ar thargaid — feithicil nó foirgneamh treisithe, nó daoine — briseann na boiscíní, scaipeann an glóthach a ghreamaíonn le haon dromchla a dtiteann sé air, agus téann trí thine. Is é atá sa ghlóthach ná gallúnach alúmanaim d'aigéad naftaineach is aigéad pailmíteach. D'úsáid na Meiriceánaigh go forleathan le linn an chogaidh i Vítneam í.


John Napier.
Matamaiticeoir Albanach a rugadh gar do Dhún Éideann ab ea John Napier (1550 – 4 Aibreán 1617). D'fhionn sé logartaim agus d'fhoilsigh an chéad tábla logartam. Thionscain sé úsáid an phoinc dheachúil i scríobh uimhreacha, agus thóg áiritheoir meicniúil le cóir slat a dtugtaí "cnámha Napier" uirthi.


Narcaileipse.
Claonadh láidir chun codlata dhomhain, go minic i gcomhar le cataipleicse: sa chás sin, déanann duine brionglóidí i dtús codlata. Tarlaíonn pairilis codlata agus mearaí. Is féidir gur fachtóir géiniteach is bun léi.


Nasc ceimiceach.
Na fórsaí leictreacha a cheanglaíonn adaimh i móilíní agus pais sholadacha neamh-mhóilíneacha. In aon adamh, timpeallaíonn na leictreoin an núicléas i bhfithiseáin i sceallaí timpeall an núicléis. Muna mbíonn an sceall seachtrach lán le leictreoin, an uasmhéid atá ceadaithe don adamh sin, bíonn an t-adamh éagobhsaí agus fonn air nasc a dhéanamh le hadamh eile. Aithnítear 3 shaghas naisc phríomhúil. An nasc ianach, mar atá i gclóiríd sóidiam, NaCl (salann mín), inar chaill an sóidiam leictreon agus ar ghnóthaigh an clóirín leictreon, ionas go gcoinnítear na hiain seo le chéile trí aomadh frithpháirteach idir Na+ is Cl-. Sa nasc comhfhiúsach, mar atá i gclóirín, Cl2, bíonn cuid de na leictreoin bainteach leis an dá núicléas. Nuair a nascann dhá adamh hidrigine (H) le hadamh amhain ocsaigine (O), cruthaítear móilín uisce, H2O, agus bíonn dhá nasc chomhfhiúsacha ann. Sa nasc miotalach, mar atá i sóidiam, Na, bíonn na fiúsleictreoin dílogánaithe agus bainteach le cuid mhaith núicléas, rud a thugann seoltacht leictreach don mhiotal. Tugtar "nasc singil" ar nasc comhfhiúsach ina bhfuil dhá leictreon i gceist, nasc dúbalite ar cheann le 4 leictreon, agus nasc triarach ar cheann le 6 leictreon. Comharthaítear na naisc seo i bhfoirmlí ceimiceacha le -, =, is ≡. Tugtar "an nascfhuinneamh" ar an bhfuinneamh is gá chun nasc ceimiceach a bhriseadh (mar shampla, chun móilín clóirín, Cl2, a athrú in dhá adamh clóirín, 2 Cl).


Nasc hidrigine.
Aomadh idirmhóilíneach idir leictreon leictridhiúltach in adamh amháin agus núicléas leictridhearfach hidrigine in adamh eile. Is iad na naisc hidrigine ina bhfuil adaimh fluairín is láidre, ach is coitianta iad siúd ina bhfuil adaimh ocsaigine. Tá siad seo tábhachtach chun airíonna an uisce a thuiscint. Is féidir go mbeidh naisc hidrigine i bhfeidhm taobh istigh de mhóilín ar leith (mar shampla, bíonn ról mór ag naisc hidrigne inmheánacha mar seo i gcinneadh struchtúr tríthoiseach gach próitéine). Luaitear an nasc hidrigine mar cheann de na naisc thánaisteacha cheimiceacha, mar mhalairt ar na naisc phríomhúla atá níos láidre. Is é nasc van der Waals an dara ceann.


Nasc micreathonnach.
Teileachumarsáid ag baint feidhm as tarchur raidió ag minicíochtaí os cionn 1 GHz, de ghnáth le léis an-treocha ó aeróg méise go haeróg méise eile. Is suntasach an modh oibre seo i gcórais teileafóin, dáileadh comharthaí teilifíse, craoladh neamhbhuan seachtrach, agus staideanna buana i líonra tarchurtha.


Nascáil.
Géinte a bhíonn gar go leor dá chéile ar chrómasóm, agus claonadh go dtarchuirtear le chéile le hoidhreacht iad. Tugtar "grúpa nascála" ar roinnt géinte mar seo ar chrómasóm.


Nascáil ghnéasach.
Géinte a iompraíonn an X-chrómasóm is an Y-chromasóm agus na tréithe a rialaíonn siad. Tugtar "X-nasc" air freisin. I mamaigh, bíonn dhá X-chrómasóm ag an mbaineannach, agus X-chrómasóm is Y-chrómasóm ag an bhfireannach. Tarchuireann bean X-chrómasóm chuig a mac nó a hiníon, agus tarchuireann fear X-chrómasóm chuig a iníon amháin. Gné shainiúil d'oidhreacht X-nasctha is ea neamhláithreacht aon tarchur ó fhireannach go fireannach. An chuid is mó de na galair X-nasctha i ndaoine, faightear le hoidhreacht chúlaitheach iad, agus cuireann siad isteach ar na fireannaigh amháin (mar a tharlaíonn le haemifile is diostróife mhatánach Duchenne). Is beag géin fheidhmeach atá ar an Y-chrómasóm sa duine, agus mar sin glactar leis go bhfuil na téarmaí ‘nasc gnéasach’ is ‘X-nascadh’ ar comhchiall.


John Nash (ailtire).
Ailtire is pleanálaí cathrach a rugadh i Londain ab ea John Nash (1752-1835). Sa chathair sin dhear sé Páirc an Leasrí agus Áirse an Mharmair, d'athchruthaigh Pálás Buckingham, agus leag amach Cearnóg Trafalgar is Páirc San Séamas.


Nátalas.
Iasc sliogánach bunúsach ceifileapóid le blaosc bhíseach sheachtrach agus gás ina seomraí. An-chuid adharcán timpeall a bhéil, 4 ghiolbhach, a shúile cosúil le ceamara poll bioráin gan lionsaí. Níl ach cineál amháin beo, bíodh is go bhfuil taifead fairsing iontaisí ar an ngrúpa.


Nátalas páipéir.
Baineannach de speiceas "A. Hians"
Iasc sliogánach muirí i bhfine na nArgonautidae, agus é cosúil le hochtapas. Dhá adharcán air is iad athraithe sa bhaineannach chun blaosc bhriosc sheachtrach uibhe a thál ("an sliogán", mar a thugtar air). An baineannach timpeall 30 cm ar fhad, an fireannach 1 cm amháin. Dáilte go forleathan sna farraigí trópaiceacha is fo-thrópaiceacha.


Nathair choiréalach.
Nathair nimhiúil, dúchasach don Domhan Úr agus iarthar na hÁise. Le bandaí géara ailtéarnacha dubha, buí is dearga de ghnáth. An nimh láidir, ach níl an nathair ionsaitheach. Ní féidir leis na goineoga gearra an nimh a instealladh go héasca. Faigheann an nathair greim ar an gcreach ina béal i ndiaidh an buille a bhualadh, nó beireann greim fiacla uirthi arís is arís eile.


Nathair choparcheannach.
Nathair bhéaldearg atá dúchasach d'oirdheisceart na Stát Aontaithe. Barr an chinn scothdhearg/donn. Baineann sí greim as níos mó daoine ná aon nathair nimhiúil eile, ach is nimh lag a bhíonn aici agus is annamh a fhaigheann duine bás aisti.


An Áird, Earra-Gháidheal.
Is lomán creagach suite in Earra-Gháidheal agus Bód é An Áird.


Comhairle na h-Eaglaise Brice.
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle na h-Eaglaise Brice.


Nathair eitilte.
Nathair ó oirdheisceart na hÁise a théann ar foluain ó chrann go crann. Léimeann sí amach san aer, leacaíonn a colainn, agus déanann roinnt S-chuar ionas go mbíonn cuid mhaith codanna dá colainn dírithe go cliathánach i dtreo a eitilte, ag feidhmiú mar sciatháin. Is féidir léi eitilt thar 20 m mar sin.


Nathair fhaithneach.
De chlann na "acrochordidae", a fhaightear ón India go dtí an Astráil. I bhfad níos oiriúnaí don uisce úr ná an tír. Lanna garbha uirthi a bhfuil cuma faithní orthu. Tugtar "nathair uisce" uirthi freisin.


Nathair nimhe.
Nathair nimhiúil de chlann na "viperidae" a fhaightear san Eoraip, an Áise is an Afraic. Goineoga feadánacha aici a úsáideann sí chun an nimh a instealladh ina creach. Beireann an chuid is mó díobh áil bheo. Colainn ramhar acu le ceann leathan (na faireoga nimhe is na matáin chucu ar an dá thaobh), triantánach go minic, na goineoga ceangailte leis an ngiall uachtarach chun tosaigh, ag filleadh go maol i gcoinne an charbaid sa bhéal. Scriosann an nimh uaithi cealla is fuileadáin, agus tarlaíonn rith inmheánach fola dá barr. An t-aon nathair nimhiúil sa Bhreatain.


Nathair seandomhain bhéaldearg.
Nathair ón Áise, nach bhfuil san Afraic, le sloc beag ar dhá thaobh na haghaidhe, teasíogair. Is féidir léi seilg is ionsaí a dhéanamh i ndorchadas na hoíche trí theas na creiche a bhrath. Gaolta leis an máistir díthreibhe.


Nathair shligreach.
Is éard is nathair shligreach ann ná nathair atá dúchasach don Domhan Úr, suas le 28 saghas ann. An t-eireaball le sligreach roinnte i dteascáin. Tá an tsligreach seo déanta as lanna modhnaithe, teascán nua curtha leis i ngach cleiteach nuair a chailltear seanteascán. Ionsaíonn an ghoimh na cealla fola.


Nathair talún.
Nathair neamhurchóideach atá dúchasach don Seandomhan, ón Eoraip go dtí oirdheisceart na hÁise, agus Meiriceá Thuaidh. Maireann sí gar d'uisce, snámhann go maith, itheann froganna den chuid is mó. Sceitheann an fhaireog thimpireach ábhar le boladh bréan nuair a thagann scaoll uirthi. Tugtar "nathair uisce" uirthi i Meiriceá.


Nathairín.
Sileacáit hidriúil maignéisiam, Mg3Si2O5(OH)4, a fhaightear i gcarraigeacha doigheartha bunata is ultrabhunata, cumtha trí dhianscaoileadh olaivín is pirixín. Dhá phríomhfhoirm ann: criosaistíl (cineál aispeiste), agus aintigirít. Ábhar bog glasdubh, a úsáidtear i ndealbhóireacht mhaisiúil.


Claude-Louis Navier.
Innealtóir sibhialta a rugadh i nDijon na Fraince ab ea Claude Louis Marie Henri Navier (10 Feabhra 1785 – 21 Lúnasa 1836). Rinne sé saothar ceannródaíoch ar mheicnic strúchtúr, airíonna leaisteacha ábhair tógála, agus anailís struchtúr. Freagrach as roinnt droichead grástúil trasna an Seine i bPáras. Rinne sé staidéar ar shreabhán, agus chabhraigh le díorthú chothromóid Navier-Stokes.


Cothromóid Navier-Stokes.
Cothromóid chasta a chuireann síos ar dhinimic sreabháin shlaodaigh, an gaol idir athruithe i luas an tsreabháin agus athruithe sa bhrú air is sna fórsaí slaodachta. Díorthaithe ag an innealtóir Francach Claude Navier agus an matamaiticeoir Éireannach George Stokes. Ní féidir réiteach a fháil uirthi ach i gcásanna ar leith.


Neachtar.
Sreabhán siúcraithe a tháltar ag faireoga ar leith, faireoga meala, agus a fhaightear i mbláthanna de ghnáth, uaireanta ag orgáin eile. Feidhmíonn sé chun feithidí pailneora a mhealladh isteach agus pailniú a dhéanamh.


Néal móilíneach.
Réaltnéal idir-réaltach lán de mhóilíní (ní hionann is adaimh), a bhraitear ón radaíocht mhicreathonnach uaidh. Tá cuid mhaith néalta móilíneacha mar seo i lár ár réaltra féin agus i réaltnéal an Bhodaigh.


Néal pláinéadach.
Sceall gáis bheodheirg mórthimpeall ar réalta fhorásaithe, a teilgeadh amach as an réalta. Níl aon bhaint aige le pláinéad, ach amháin go mbíonn an diosca seo cosúil sa teileascóp le dioscaí a bhíonn mórthimpeall ar phláinéid áirithe. Bíonn na réaltaí seo i bpas déanach ina n-éabhlóid, agus timpeall 1-4 oiread mhais na Gréine. Tá na mílte díobh inár réaltra.


Néalú.
Sa bhfisic is an cheimic, athrú ábhair ón staid sholadach díreach go dtí an staid ghalach gan dul tríd an staid leachtach. I measc na n-ábhar a néalaíonn ag gnáthbhrú an atmaisféir, tá dé-ocsaíd charbóin (oighear tirim) agus iaidín.


Neamhaidréinéirgeach neamhcholainéirgeach.
Cur síos ar shnáithíní néarógacha uathoibríocha nach é noraidréinilín nó aicéitiolcoilín an néaratharchuradóir iontu. Freastalaíonn na néaróga seo ar na haerbhealaí, an lamhnán, an stéig is na baill ghiniúna. Is féidir gurb é ceann éigin de na púiríní (trífhosfáit adanóisín, mar shampla) an néaratharchuradóir NANC, nó peiptíd éigin (polaipeiptíd shoitheachghníomhach stéigeach, mar shampla).


Neamhchoinneálacht.
Cailliúint éadoilteanach fuail nó faecais. Claonadh go dtarlaíonn sí nuair a mhéadaítear an brú i gcuas an bhoilg, le casacht mar shampla. Coiteann go leor i bpáistí, mar fhliuchadh leapa san oíche, fualrith oíche. Tarlaíonn sí do dhaoine aosta de bharr míbhaile ar na fáinní matánacha a dtugtar "iatóirí" orthu a rialaíonn rith an fhuail ón lamhnán agus gluaiseacht an fhaecais ón inne. Is féidir go ndéanfar dochar don iatóir fuail le linn breith clainne. Mar chóireáil, is féidir go mbeidh rath ar aclaíocht chun matáin an iatóra a neartú, athruithe cothaithe, drugaí nó máinliacht.


Neamhchomhfhios.
Sa tsíceolaíocht, mothúcháin, spreagthaí, cuimhní is coinbhleachtaí mothúcháin nach mbíonn duine feasach orthu, ach a mbíonn iarmhairt acu ar a phróisis intinne is a iompar, mar bhrionglóid, nó rith focal a chuireann fíormhothúcháin in iúl. Mar mhalairt, ciallaíonn cuimhní fo-aireachtálacha cuimhní nach bhfuil duine feasach orthu ach go doiléir, ach ar féidir leis cuimhniú orthu ach díriú air.


Neamhluail.
Neamhchomhordú na ngéag uachtarach is íochtarach, mar gheall ar theip an néarchórais lárnaigh luail na matán sna géaga sin a rialú, nó de bhrí nach bhfuil an néarchóras lárnach ag fáil eolais ar ionaid na ngéag sin sa spás.


Neamhoird mheabhracha.
Grúpa riochtaí le siomptóim shíceolaíocha nó iompair, agus is féidir go mbeidh feidhmiú lagaithe i gceist freisin. Is féidir go dtarlóidh a leithéid mar thoradh ar éigeandáil reatha nó galracht éigin a fhéadfaidh a bheith marfach. Is féidir go mbeidh na cúiseanna bitheolaíoch, síceolaíoch, géiniteach, sóisialta nó fisiciúil.
I measc na siomptóim, is féidir nach dtarlóidh gnáthfhrithghníomhartha d'eachtraí léanmhara, agus iompar claonaíoch.
Ní bhíonn teorainneacha soiléire ag na neamhoird seo, agus is féidir nach mbeidh na siomptóim chéanna ag daoine leis an neamhord céanna.
Samplaí de neamhoird mheabhracha is ea imní, gealtachas, neamhoird ite, scitsifréine, agus neamhoird codlata.
Déantar staidéar ar leith ar mhoilliú intinne agus neamhoird forbartha, ach ní mar neamhoird mheabhracha.


Neamhord mothachtálach séasúrach.
Dúlagar geimhridh de bharr easpa sholas na Gréine. Bíonn tuirse is marbhántacht ar an bhfulangaí, chomh maith le dúil i gcarbaihiodráití, rud a chuireann lena mheáchan. Meastar go gcuireann an riocht seo isteach ar suas le 10% de dhaoine, a bheag nó a mhór, i rith an gheimhridh. Is eol go gcuireann solas isteach ar rithimí bitheolaíocha trí ábhair teachtaire hormónacha is néaraceimiceacha a fhuasclaíonn an fhaireog phinéalach. Is é an leigheas is fearr ná solas nádúrtha na Gréine, agus is maith d'an-chuid fulangaithe suí os comhair bosca solais ard-déine ar feadh 4-6 uair sa lá. Ní leor gnáthshoilsiú tí.


Neamhord síceasómatach.
Sraith siomtóm fisiciúil (mar shampla, tinneas cinn nó hipirtheannas) a tharlaíonn de bharr fachtóirí síceolaíocha, nó a choinnítear ar siúl nó a dhéantar níos measa dá mbarr. Tugtar "neamhord sícifiseolaíoch" air freisin. Meastar go dtarlaíonn a leithéid mar gheall ar ghníomhaíocht dhian fhadtréimhseach an néarchórais uathoibríoch mar fhreagairt ar strus.


Neamhord struis iarthrámaigh.
Frithghníomhú ardimní a tharlaíonn do dhaoine áirithe a d'fhulaing teagmhas coscrach, ar nós finné ar mharú, dochar suntasach, nó bagairt an bháis. Cuireann sé isteach go minic ar mharthanóirí cogaidh. Fulaingíonn duine an teagmhas coscrach arís is arís eile mar íomhánna nó smaointe ina n-athbhladhmanna, cur allais, ráta croí géaraithe, agus imní. Go minic spreagann athchuimhne ar an mbunteagmhas an fhulaingt seo, agus déanann an duine iarracht rudaí athchuimhnitheacha a sheachaint, rud a fhéadfaidh cur isteach ar a bheatha. Mar thoradh eile, bíonn claonadh ag duine i dtreo dúlagair is/nó andúile. Is féidir an neamhord a sheachaint nó a mhaolú trí chomhairleoireacht nó cabhair shíceolaíoch eile.


Neamhthorthúlacht.
Éagumas coimpeartha, rud a chuireann isteach ar timpeall 10% de lánúnacha, de bharr an-chuid riochtaí a fhéadfaidh baint le ceachtar díobh. Sa bhaineannach cliseann an t-ubhsceitheadh go minic, agus sa chás sin is féidir na hubhagáin a spreagadh chun na hubháin a thál le hormóin ghónadatrófacha nó drugaí a fheidhmíonn ar an dóigh chéanna sa cholainn. Is féidir go gcuirfidh ionfhabhtú don cheirbheacs, bac sna feadáin útaracha (fallópacha) nó mínormáltachtaí sa bhroinn le cliseadh ubhsceite freisin. I measc na bhfachtóirí sa bhfireannach a chuireann isteach ar choimpeart, tá easpa nó táirgeadh easpach speirmeacha, agus gleanúint na speirmeacha de bharr a soghluaiseacht a bheith lagaithe go mór ag antashubstaintí frithspeirmeacha i séiream an fhireannaigh.


Néarahormón.
Teachtaire ceimiceach a thálann néarchealla is a iompraíonn imshruthú na fola chuig na cealla targaide, mar a gcuireann sé a fheidhm i ngníomh. Mar shampla, tálann an néaraihipifis (bailiúchán néaraitheirminéal) sa bhfaireog phiotútach dhá cheann: an hormón antafhualach a chuireann asú uisce sna duáin ar aghaidh, agus ocsatóicin a chabhraíonn chun an bainne a chur amach as na cíocha.


Néarailge.
Pian a éiríonn i néaróg chéadfach is a mhothaítear ar fud na coda de dhromchla na colainne a bhaineann leis an néaróg. Sa saghas is coitinne, daitheacha cinn, tarlaíonn pianta diana ina míthaomanna ar fud an chlár éadain, na haghaidhe, nó an ghéill, a bhfreastalaíonn brainsí den 5ú néaróg chráiniach ar na réimsí seo den chraiceann. Ní fios conas ná cén fáth a dtarlaíonn sé seo, ach tá seans go spreagann urlabhra, ithe nó gluaisní eile na haghaidhe é. Tá néarailge iarheirpéach ann a tharlaíonn tar éis ionfhabhtú heirpéis (an deir), agus néarailge bhracach a bhaineann le néaróga an bhacán láimhe (an mogalra bracach) is a léiríonn mar chráphian is pian thar na guaillí is síos na géaga. Éiríonn sí go minic as brú mínormálta ar néaróga dromlaigh sa mhuineál.


Néaraiptéara.
Ord feithidí bunúsacha sciathánacha. De réir cineáil, dhá phéire sciathán le féitheacha cosúil le lása. Na béil simplí is oiriúnach chun greim a thógáil. Itheann na feithidí fásta is na larbhaí feithidí a shúnn súlach.


Néaraisíceolaíocht.
Staidéar ar fheiniméin shíceolaíocha i gcomhthéacs a bhfuil ar eolas mar gheall ar eagrú is feidhmiú na hinchinne. Bíonn othair le dochar inchinne mar chúram ar an néaraisíceolaí go minic, agus bíonn siad ag iarraidh míchumais an othair sin a aithint i gceart, bealaí athshlánaithe a aimsiú, is ón eolas seo conclúidí áisiúla a dhéanamh ar fheidhmiú na hinchinne is na hintinne.


Néaraistéine.
Néaróis ina ndéanann duine gearán go bhfuil an iomarca tuirse air. Ní bhfuarthas aon chúis fhisiciúil léi go dtí seo.


Néarapaiteolaíocht.
Staidéar phróisis na ngalar a chuireann isteach ar an néarchóras. Cuimsíonn sí rith fola i gcodanna éagsúla na hinchinne, ionfhabhtuithe is ailsí na hinchinne is na scannán mórthimpeall uirthi, neamhmoird mheathlúcháin cosúil le galar prión, galar Parkinson is gealtachas, neamhmoird mheitibileachta, néarapatachtaí, agus neamhoird dímhiailinithe cosúil le hilscléaróis.


Néaratharchuradóir.
Ceann den iliomad ceimiceán a fheidhmíonn mar iompróirí comharthaí trasna sionapsaí san inchinn nó an córas néarógach idir néaróin, sa cholainn i gcoitinne idir néaróin is matáin nó faireoga. Is iad na néaratharachuradóirí is tábhachtaí ná aicéitiolcoilín, aidréanailín (eipineifrín), noireipineifrín agus séireatoinin. Tarlaíonn galair áirithe inchinne, mar ghalar Parkinson, de bharr easpa táirgeadh dopaimín (a ndéanann an cholainn eipineifrín as) agus nóreipineifrín, agus uaidh sin tarchur easnamhach trasna sionapsaí san inchinn.


Néaratocsainí.
Ábhair nádúrtha nó shaorga a chuireann isteach go sainiúil nó go hiomadúil ar an néarchóras. Samplaí is ea acainíteam a fhaightear ó acainít (agus nimh a d'úsáideadh trodairí in allód ar a gcuid gathanna is sleánna), piseánach a chuireann tús le lataireachas, comhdhúile orgánafosfaracha saorga (cosúil le néarghás), agus tocsainí de bhunús baictéarach, cosúil le tocsain teiteanais is tocsain Clostridium botulinium, ceann de na nimheanna is cumasaí ar eolas.


Néarchóras.
An chuid den cholainn atá i mbun na codanna éagsúla a rialú is a iomlánú, agus modhanna a chur ar fáil chun gur féidir leis an ainmhí freagairt don timpeallacht athraitheach is a thaobh istigh a choinneail socair ag an am céanna. Cuimsíonn sé na néaróin, agus cealla a thacaíonn leo. Déantar eolas a aistriú idir néarchealla ag sionapsaí trí fhuascailt ábhair tarchuradóra. Déanann sé cumarsáid le fíocháin eile na colainne trí fhuascailt dhíreach ábhair tarchuradóra ar an bhfíochán (de ghnáth i gcomhar le hábhar cabhraitheach éigin eile, cosúil le heinsím) nó trí fhuascailt hormón isteach in imshruthú na fola (go díreach ón néarchóras nó ó fhaireoga eincríneacha faoina stiúir). Maidir le gach gníomhaíocht den néarchóras, bíonn 3 chomhchuid: gníomh céadfach nó glactha, gníomh iomlánaithe, agus gníomh luadrach nó feidhmithe. Sna hardainmhithe, tá an chomhchuid iomlánaithe níos forbartha ná na codanna gníomhartha eile, agus comhdhéanann sí mórchuid an néarchórais. Sa bhfoirm is simplí, mar shampla sna céalantrátaigh, ní bhíonn sa néarchóras ach líonra réscaipthe de chealla idircheangailte. De réir mar a éiríonn an t-ainmhí níos casta, éiríonn an líonra seo níos eagraithe ina chórda fada díreach, bailíonn na néaróga luadracha is na néaróga céadfacha, agus faoi dheireadh forbraíonn aonad mór iomlánaithe (an inchinn). I mamaigh roinntear an néarchóras ina chuid lárnach is a chuid fhorimeallach, an dá chuid ag feidhmiú le chéile mar aonad feidhmithe. Sa chuid lárnach atá an inchinn is corda an dromlaigh, agus gach fochuid eile sa chuid fhorimeallach. I measc neamhoird, galair is ionfhabhtuithe an néarchórais tá an néarailge, an phairilis, na galair prión, agus an teiteanas.


Néarchóras imeallach.
An chuid den néarchóras atá eagraithe i líon ollmhór néaróg a cheanglaíonn an néarchóras lárnach le fíocháin eile na colainne. Roinntear é ina chuid uathchórasach, a bhaineann le freagairtí ainneonacha (uathoibríocha), agus an chuid shómach, a chuimsíonn sa duine dís néaróg cráiniach, agus timpeall 31 dís néaróg dromlaigh a bhíonn gníomhach i ngníomhartha deonacha, monatóiriú na timpeallachta seachtraí, agus cuid mhaith de thimpeallacht inmheánach na colainne.


Néarfiseolaíocht.
Staidéar ar fheidhmiú an néarchórais in ainmhithe. I measc bealaí na néarafiseolaithe tá baint nó scrios néarfhíochán, spreagadh leictreach néarcheall is/nó taifeadadh na ríge ó nearchill (cosúil leis na fótaghabhdóirí sa reitine nó acsón na scuide) nó grúpa néarcheall (cosúil leis na gainglíní bunata is an mhótarchoirtéis in inchinní mamacha) le leictreoidí. Tagann teicníochtaí ó dhisciplíní eile in úsáid freisin, cosúil le tomagrafaíocht ríomhchuidithe, uathradagrafaíocht, histeafluairiseacht is eile.


Néaróis.
Mí-eagar meabhrach a bhaineann le hardleibhéal imní, faitíos a thuigeann an fulangaí a bheith míréasúnach, agus bealaí áibhéileacha nó neamhchoinsiasacha chun dul i ngleic leo. Bíonn na siomtóim anróiteach don fhulangaí agus míthaitneamhach do dhaoine eile. Bíonn an mí-eagar buan, agus ag an am céanna bíonn an réaltacht iomlán don fhulangaí. Samplaí is ea hipeacoindre, an neamhord éigníoch dúghafach, agus neamhoird fóibe.


Néarón.
Is é atá i néarón (nó cillín néarach nó néarchill) ná cillín sa chorp a ligeann thart gach sórt spreagadh a bhaineann leis an inchinn, leis na céadfaí agus le gach sórt gluaiseachta agus corrú a bhaineann don corp. Is bunaonaid fheidhmithe i néarchóras an ainmhí iad. Déanann sé eolas a phróiseáil is a tharchur chuig fíocháin sprice (néaróin eile, matáin, faireoga), de ghnáth trí bhíthin ceimiceán (néaratharchuradóirí). I néarón veirteabraigh, de réir cineáil, bíonn cillchorp (le núicléas soiléir is cuid mhaith citeaphlasma mórthimpeall air), acsón amháin (le géaga teirminéil, oiriúnaithe chun eolas a iompar ón gcillchorp is trasna ceangal chuig na fíocháin sprice), agus deindrítí (ribí a phéacann amach ón gcillchorp is a ghlacann eolas ó theirminéil acsón ó néaróin eile chun an t-eolas sin a iomlánú ag an néarón). Ní bhíonn deindrítí i néaróin inveirteabrach.
Tá cillíní áirithe a bhaineann le gluaiseacht agus corrú na ngéag agus agus an láir - "néaróga mótair" iadsan.
Tá cillíní eile a bhaineann leis na céadfaí.i. leis an amharc, leis an éisteacht, le mothúcháin tríd an gcraicinn, le boladh agus le blasú. "Néaróga céadfaí" iadsan.
Tá cillíní eile a bhaineann le feidhmiú na mball beatha, ar nós na n-aenna, na scamhóg agus an bhoilg. Tugtar "néaróga átanómacha" orthu sin.
Tá cillíní eile a bhaineann leis an bpróiseáil a dhéanann an inchinn ar an eolas go léir a thagann isteach ó na néaróga céadfaí agus ó na néaróga átanómacha, chomh maith leis na mothúcháin intinne a bhaineann leo siúd. Tugtar "néaróga comhcheangal" orthu.


Neart teanntachta.
An strus i dteannas is gá chun ábhar a bhriseadh. Úsáidtear σ mar siombail dó, agus tomhaistear in aonaid Pa (pascal) é. Maidir le miotal, bíonn an tréith seo ag a huasluach nuair a fhuartharraingítear ina shreang é. Nuair a chuirtear strus níos lú ná an neart teanntachta i bhfeidhm ar ábhar, tagann míchumadh (fadú) plaisteach ar an gcuid is mó díobh. Bíonn neart 2 × 109 Pa ag sreang cruach piano, agus σ = 2 × 108 Pa ag iarann teilgthe.


Neartú bia.
Próiseas ina gcuirtear cothaitheach breise le bia ar leith. Mar shampla, neartaíonn na déantúsóirí gránbharra bricfeasta le hiarann. Cuirtear iallach ar dhéantúsóirí margairín vitimíní A is D a chur leis. Baineann rialtais feidhm as neartú bia chun cothaitheach áirithe a mhéadú ar mhaithe le sláinte an phobail. Déanann salann íodaithe (iadaín, I, curtha leis) cinnte de gur annamh a tharlaíonn ainglis (galar easpa iadaín) anois.


Neascóid.
Easpa ag bun falacail gruaige a chuireann tús le hat ardaithe deargtha, go minic pianmhar, sa chraiceann. Ionfhabhtú le "Staphylococcus aureus" is mó is cúis léi.


Joseph Needham.
Bithcheimicí is staraí eolaíochta a rugadh i Londain ab ea Joseph Needham (9 Nollaig 1900 – 24 Márta 1995). D'fhoilsigh sé leabhar ceannródaíoch, "History of Embryology" (Stair na Sutheolaíochta, 1934), agus rinne taighde ar thraidisiún na Síne san eolaíocht, an teicneolaíocht is an mhíochaine. Ó 1956 d'fhoilsigh sé sraith ilchodach imleabhar, "Science and Civilization in China" (Eolaíocht is Sibhialtacht sa tSín). Tá 27 imleabhar den tsraith seo foilsithe go nuige seo.


Yuval Ne'eman.
Fisicí, spiaire is polaiteoir a rugadh i dTel Aviv ab ea Yuval Ne'eman (14 Bealtaine 1925 – 26 Aibreán 2006). Rinne sé taighde ar shiméadracht i bhfisic na gcáithníní. Le Murray Gell-Mann chuir sé "The Eightfold Way" (An tSlí Ochtfhillte, 1964) in eagar. Toghadh ina bhall den Knesset i 1981 é, agus bhí sé ina aire eolaíochta is forbartha.


Neifeanailís.
Staidéar scamall, méid is minicíocht foirmeacha éagsúla scamall. Úsáidtear íomháú saitilíte den chlúdach scamall go minic i réamhaisnéis na haimsire.


Néimeatóid.
Is éard atá i gceist le néimeatóid ná cruinnphéist fhada shorcóireach, barrchaolaithe as a dhá cheann. 80,000 speiceas ar eolas, ach suas lena 10 n-oiread sin ar Domhan i ndáiríre, meastar. Tá fíleam dá gcuid féin acu. Bíonn siad 1 mm - 1 m ar fhad.
Tá siad cosúil leis an bpéist talún. Maireann sí i ngnáthóg fhliuch: fíocháin plandaí, ithir fhliuch nó fíocháin is sreabháin an ainmhí. Go mór i gceist maidir le lobhadh plandaí is ábhar orgánach eile sa nádúr. Is lotnaidí cuid acu de bhrí go n-ionsaíonn siad fréamhacha barraphlandaí. Tá gnéithe ina seadáin in ainmhithe is daoine. Suas le 50 speiceas i ndaoine, ina measc an phéist chruacach is an phionnapéist. Ceann áirithe a fhaigheann an duine ó mhuiceoil fhochócaráilte, cuireann sí tús leis an ngalar tricíonóis. Amanna, bíonn na cruinnphéisteanna seo ag maireachtáil taobh istigh de cholainn an óstaigh gan aon ghalar a chur ar bun. Is iad seo na néimeatóidí is coitinne a spreagann galair i ndaoine: iad sin a mhaireann sa stéig (snáthphéisteanna, lascphéisteanna, na crúcaphéisteanna is cúis leis an anaemacht sna trópaicí go minic), iad sin a mhaireann sna fíocháin tar éis a bheith curtha iontu trí ghreamanna feithidí (cosúil leis an bpéist is cúis le daille abhann), agus iad sin a chuireann tús le galair in ainmhithe is a mhalartaítear chuig daoine ó am go chéile (cosúil le péist ar leith tocsacara madraí a aistrítear uaireanta ina larbha ó fhaecas an mhadra ionfhabhtaithe do pháiste, a dhéanann damáiste do reitiní na súl sa pháiste, agus mar sin don radharc).
"Caenorhabditis elegans", sampla eile de phéist néimeatóideach


Neiréid.
Saitilít sheachtrach de chuid Neiptiúin, a fionnadh i 1949. Trastomhas 340 km aici. Fithis éalárnach an-chlaonta timpeall an phláinéid, agus is dóchúil gur réad gafa é.


Neocoirtéis.
Ciseal seachtrach na hinchinne a dtugtar "an ceirbream" air freisin. Tháinig ann di le déanaí i gcúrsa na héabhlóide. An chuid den inchinn ina suitear an comhfhios is an cumas chun smaointe casta a láimhseáil. An-mhór ag daoine, na huasmhamaigh is príomhaigh eile. Níos forbartha sna hainmhithe is airde, is é sin daoine, míolta móra is deilfeanna. Roinnte ina dhá leathsféar, agus gach leathsféar ina 4 chuid nó mhaothán: an maothán tosaigh, an maothán pairiatach, an maothán uisinne, is an maothán cúlphlaice. Níl aonaid feidhmiúcháin ar chor ar bith sna maotháin seo, agus tá na ceangail eatarthu casta. Tá baint ag na maotháin thosaigh le smaoineamh agus rialú ghníomhartha na colainne. Tá na maotháin phairiatacha ann i gcomhair aireachtála spásúla is sonraí néarógacha a aistriú ar fud na colainne. Tá na maotháin cúlphlaice bainteach leis an radharc.


Neodrúchán.
In imoibrithe aigéad is bunanna, meascadh méid choibhéiseach aigéid is buin chun tuaslagán le pH = 7 a bhaint amach. Go minic baintear feidhm as aigéid nó bunanna laga neamhthocsaineacha, mar a bheadh cuí, chun doirteadh a neodrú, de bhrí nach ndéanann farasbarr díobh sin malairt dochair na faidhbe atá á ceartú.


Neomatafór.
Fréamh le cuid mhaith lionsachán a phéacann san aer fad éigin amach ón bplanda. Cabhraíonn sé le haerú chóras na bhfréamhacha i bplandaí, cosúil le mangróbh, a fhásann i dtalamh báite nó faoi uisce.


Walther Hermann Nernst.
Ceimicí fisiciúil a rugadh i mBriesen na Gearmáine ab ea Walther Hermann Nernst (1864-1941). Thug sé 3ú dlí na teirmidinimice isteach i 1906. Rinne sé taighde ar shaintoilleadh teirmeach ábhar faoi theocht gar don dearbhnialas agus a cheangal leis an teoiric chandamach. Bhain a thaighde bunúsach le hosmóis is brú osmóiseach, ianú, leictreafhuaimíocht, réaltfhisic. Dhíorthaigh sé an difríocht poitéinsil trasna scannáin leath-thréscaoiltigh nuair a bhíonn difríocht i dtiúchan na n-ian ar an dá thaobh de (mar atá i gcealla bitheolaíocha). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1920.


Pier Luigi Nervi.
Ailtire a saolaíodh i Sondrio na hIodáile ab ea Pier Luigi Nervi (1891-1979). Thuill sé cáil idirnáisiúnta as a dhearthaí do Chluichí Oilimpeacha 1960 sa Róimh. Dhear sé Ardeaglais San Francisco (1970).


Balthasar Neumann.
Ailtire a rugadh i Cheb i bPoblacht na Seice (Eger na Bóihéime ag an am) ab ea Johann Balthasar Neumann (27 Eanáir 1687 – 19 Lúnasa 1753). Dhear sé samplaí suntasacha sa stíl Bharócach, Pálás Würtzburg is Schloß Bruchsal ina measc.
Séipéal Ardeaglais Würzburg, a dhear Balthasar Neumann


John von Neumann.
Matamaiticeoir a saolaíodh i mBúdaipeist, a d'oibrigh an chuid is mó dá shaolré sna Stáit Aontaithe ab ea John Von Neumann (1903-1957). Scríobh sé leabhar bunúsach ar mheicnic chandamach (1932) agus d'fhorbair teoiric na n-oibreoirí líneacha maidir le tacartheoiric. Ar fhoireann Thionscadal Manhattan i Los Alamos a thóg na buamaí adamhacha, agus chuidigh i ndéanamh an bhuama chomhleáite (H-bhuama) le hobair bhunúsach ar ríomhaireacht ardluais. Thug sé isteach teoiric na gcluichí is feidhmiú na teoirice seo san eacnamaíocht lena leabhar ceannródaíoch "The Theory of Games and Economic Behavior" (Teoiric na gCluichí is Iompar Eacnamaíoch, 1944). Rinne sé saothar bunúsach ar mheaisíní féinatáirgthe is uathoibreáin cheallacha.


Thomas Newcomen.
Ceapadóir a saolaíodh i nDartmouth, Devon Shasana ab ea Thomas Newcomen (Feabhra 1663 – 5 Lúnasa 1729). Faoi 1698 bhí an t-inneall gaile atmaisféarach ceaptha aige, agus ó 1712 bhí an trealamh seo fíorthábhachtach chun uisce a chaidéalú amach as mianaigh.


Meicnic Newton.
Teoiric na meicnice, bunaithe ar na gaolta idir fórsaí is gluaisní maidir le réada sa ghnáthshaol, is é sin réada i bhfad níos mó ná adaimh atá ag gluaiseacht ar luas i bhfad níos lú ná luas forleata an tsolais. Curtha i bhfoirmlí is i bhfocail ag Isaac Newton, go bunúsach ina 3 dhlí gluaisne. Glactar le ham mar dhearbhchainníocht bhuan, comhionann do gach breathnóir, idirdhealaithe ón spás, agus mais is fuinneamh idirdhealaithe uaidh freisin.


Teileascóp Newton.
An chéad teileascóp inoibrithe le scáthán parabóileach in ionad lionsa chun an solas a fhócasú, le scáthán plánach ann chun an íomhá a athdhíriú isteach sa súilphíosa, ag seachaint iomrall is díchumthaí crómatacha. Is coitianta an leagan amach seo fós i gcomhair teileascóp saor amaitéarach.


Nialas domhantarraingthe.
An staid ina bhfuil an domhantarraingt imithe i léig, mar a tharlaíonn taobh istigh de spásárthach atá i bhfithis os cionn an Domhain nó in árthach atá ag saorthitim. Cuireann an laghdú meáchain, is an easpa cinnteachta ar cá bhfuil an treo síos nó suas, isteach go mór ar na spásairí, agus go minic faigheann siad tinneas taistil. Má chaitheann spásaire fad mór ama sa staid seo, tagann a mhatáin le bheith lag, ceal teannais, agus idirleathann an-chuid cailciam amach óna chnámha, á ndéanamh bog sobhriste.


NICAM.
Córas digiteach craolta teilifíse a sholáthraíonn fuaim steiréafónach ardchaighdeáin freisin. Bhain an BBC feidhm as den chéad uair in 1986, agus faoi seo úsáidtear é i gcuid mhaith tíortha. Bíonn díchódóir sa teilifíseán chun na comharthaí teilifíse is fuaime a ghlacadh is a fheidhmiú.


Joseph Nicéphore Niepce.
Ceimicí a saolaíodh i Chalon-sur-Saône sa bhFrainc ab ea Joseph Nicéphore Niepce (1765-1833). D'éirigh leis íomhá bhuan fhótagrafach a dhéanamh ar mhiotal i 1822, an chéad uair a rinneadh a leithéid.


Nigéal.
Planda bliantúil atá dúchasach don Eoraip agus iarthar na hÁise. Roinnte go mín, le duileoga clúmhacha is brachtanna. Na bláthanna mór gorm éadrom, an capsúl cruinn páipéarach.


Nimbeas.
Scamall a tháirgeann báisteach nó sneachta. Tugtar "néal ceathach" air freisin. Mar shampla, cruthaítear cumalainimbeas trí fhuarú comhiompair agus baineann sé le stoirmeacha toirní, ach mar mhalairt, tugann nimbeastratas báisteach leanúnach, beagnach.


Nimbeastratas.
Scamaill dhúliatha, de shaghas na stratas, a tháirgeann báisteach. Faightear iad ag airdí ísle an atmaisféir timpeall 1-3 km suas.


Nimfeach.
Céim cothaithe is fáis i bhforbairt feithidí, idir gor is an t-atheagrú roimh a bheith fásta. Ní úsáidtear an téarma ach i gcás na bhfeithidí a bhforbraíonn na sciatháin de réir a chéile taobh amuigh den cholainn.


Nimh.
Ábhar ceimiceach atá dochrach don cholainn má ionghabhtar, ionanálaítear nó instealltar é. Is féidir go dtarlóidh an damáiste ar bhealaí éagsúla, go díreach ainsealach nó de réir a chéile thar am le nochtadh arís is arís eile. Is féidir gur ábhar saorga í, dúil nádúrtha, nó ábhar orgánach a dhíorthaítear ó bhaictéar, ainmhí nó planda. Cuid mhaith drugaí atá teiripeach sna dáileoga cearta, is nimhiúil iad i ndáileoga iomarcacha. Samplaí is ea aonocsaíd charbóin (a chuireann bac ar iompar ocsaigine ag an bhfuil má ionanálaítear í), ciainíd, stricnín is arsanaic (a úsáideadh ó am go chéile go fealltach), paraicéiteamól (a dhéanann damáiste don ae le dáileoga iomarcacha), agus luaidhe (a dhéanann damáistí éagsúla do pháistí nuair a fhulaingíonn siad nochtadh fadaithe).


Nimhiú bia.
Galar a tharlaíonn mar gheall ar ithe bia nó ól dí atá truaillithe le miocrorgánaigh ionfhabhtaithe nó ceimiceán a chuireann isteach ar an gconair ghastrastéigeach agus a chuireann tús le hurlacan is buinneach. I measc na gcúiseanna a fhéadfaidh a bheith leis, tá Salmonella agus ispíneachas. Is féidir le nimhiú neamhbhaictéarach bia tarlú tar éis beacáin nimhiúla nó éisc shliogánacha áirithe a ithe.


Nimhiú luaidhe.
Galar tionsclaíoch a tharlaíonn de bharr ionsú luaidhe sna scamhóga nó sa chonair bia. Tháinig sé chun cinn mar neamhord páistí freisin a fhaightear trí luaidhe a ionghabháil nó a ionanálú ón gcomhshaol, aer nó uisce atá truaillithe le sceithgháis gluaisteán, péint, nó fuíoll tionsclaíoch. Má bhíonn leibhéal ard luaidhe sa bhfuil, leanann damáiste don inchinn, an t-ae is na duáin, agus deasctar luaidhe sna cnámha, rud a chuireann isteach ar a bhfás. Tá fianaise mhaith ann go gcuireann fiú leibhéil ísle luaidhe isteach ar fhorbairt pháistí is a n-intleacht. Ní inmholta deoch a thógaint as cupán luaidhe, píobáin luaidhe a úsáid chun uisce inólta a iompar, ná deannach luaidhe a ionanálú. Tá rialacháin i bhfeidhm chun riachtanais mar seo a bhaint amach i ngach ionad oibre agus sa chomhshaol i gcoitinne.


El Niño.
Sruth aigéanach séasúrach aimhrialta ar feadh cósta Pheiriú a tharlaíonn timpeall na Nollag (is uaidh sin an t-ainm: ‘an naíonán’). Iompraíonn uiscí dromchlacha trópaiceacha te, a gcothaithigh ídithe is a salandacht íslithe, ar feadh cósta Pheiriú thuaidh. Cuireann an t-uisce te seo stop le gnáth-thonnadh aníos an uisce is fuaire agus is saibhre i gcothaithigh a sholáthraíonn cothaithigh do na planctóin, na héisc is na héin de ghnáth. Nuair a bhíonn El Niño dian, is féidir go gclisfidh an slabhra bia is go bhfaighidh méid ollmhór den bheatha sa bhfarraige bás. Bíonn meath is lobhadh na n-orgánach marbh chomh maisiúil sin go dtáirgtear dóthain suilfíd hidrigine chun cabhlacha na long a ruaimniú is iad ag taisteal sa bhfarraige ansin. Ceapadh le fada gur athruithe áitiúla sna gaotha ba chúis leis an bhfeiniméan seo, ach is eol anois go n-éiríonn sé as feiniméan i bhfad níos mó a athraíonn an brú os cionn an Aigéin Chiúin theas a dtugtar "ENSO" air ("Ascalú Deisceartach El Niño"). Tarlaíonn sé gach 2-10 bliain, agus raon torthaí an-suntasacha dá bharr: triomach tubaisteach san Astráil, ardú i leibhéal na farraige is stoirmeacha fíochmhara ar feadh cóstaí thiar Mheiriceá, báisteach chaiseach ar chóstaí Eacuadóir is Pheiriú, cuaranfaí trópaiceacha níos minice ná is gnách, agus geimhrí géara san Eoraip is Meiriceá Thuaidh. I 1997 bhí cuid de na hiarmhairtí seo níos suntasaí ná mar a chonacthas roimhe, agus athraíodh an aeráid fiú in áiteanna, le méadú mór sa bháisteach ar Oileán Nollag. Tá an iarmhairt chomhlántach ann freisin le fuarú an Aigéin Chiúin sna blianta idir tarluithe El Niño, agus tugtar "La Niña" ar an bhfeiniméan sin.


Nioclás as Kues.
Cairdinéal is fealsamh a saolaíodh i gKues na Gearmáine ab ea Nioclás as Kues (1401-1464). Eolaí Athbheochana roimh am, a scríobh ar réalteolaíocht, matamaitic, fealsúnacht is bitheolaíocht.


Niolgá.
Antalóp Indiach le hadharca bíseacha, an t-antalóp is mó san India. An fireannach scothghorm le hadharca gearra, rud beag cuarach, is stoth gruaige dorcha ar a scornach; an baineannach donn gan adharca.


Níolón.
Níolón is ea polamíd atá éadrom leaisteach láidir buanfasach. Tá níolón áisiúil i bhfoirm shnáithíneach is sholadach. Tá An-chuid úsáidí éagsúla ag níolón i rópaí, téada bonn, comhpháirteanna innealtóireachta, feistis tí agus éadaí.


Níotráit.
Radharc plánach de struchtúr an iain níotráite.
Pictiúr tríphlánach de struchtúr an iain níotráite.Salann den aigéad nítreach ina bhfuil an t-ian NO3-, nó comhdhúil ina bhfuil an coimpléasc atá nasctha go comhfhiúsach -O-NO2. Tarlaíonn níotráití potaisiam is sóidiam go nádúrtha (sailpítear) agus úsáidtear iad i gcaomhnú bia, leasuithe talún is ábhair pléasctha. Bíonn níotráití orgánacha an-phléascach.


Níotráit aimile.
C5H11NO2, druga i bhfoirm leachta sho-ghalaithe a thugtar trí ionanálú is a fheidhmíonn go tapa gearrthéarmach. Úsáidtear í uaireanta mar chóireáil ar aingíne chléibh, agus cóireáil éigeandála ar nimhiú le ciainíd. Díoltar mar chabhair gnéis é.


Marshall Warren Nirenberg.
Bithcheimicí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Marshall Warren Nirenberg (1927-2010). I struchtúr slabhrúil DNA is RNA, códaíonn gach 3 bhun núicléitíde (is é sin, gach códón) d'aimínaigéad amháin i sintéisiú próitéin, i bpróiseas bunúsach in aistriú tréithe géiniteacha. Ba é Nirnberg a léirigh an cód cruinn taobh thiar de seo. Shintéisigh sé aigéad núicléasach le seicheamh bun a bhí ar eolas, rinne próitéin leis sin, agus fuair amach cén t-aimínaigéad a úsáideadh sa phróitéin. Le Har Gobind Khorana is Robert Holley, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1968 as an saothar seo.


Niteanól.
Sreang cóimhiotal nicile is tiotáiniam atá an-leaisteach.


Nítriceallalós.
Comhdhúil a dhéantar trí ghníomhú aigéid nítrigh ar chealallós. Rinne an ceimicí Gearmánach Christian Friedrich Schonbein (1799-1868) é den chéad uair i 1845. Bhí a thréithe pléasctha doláimhsithe ar dtús, gur cuireadh i bhfoirm gunnachadáis é timpeall 20 bliain ina dhiaidh sin. Nuair a mheasctar le nítriglicrín é, feidhmíonn an meascán mar phríomhchomhábhar i bpléascáin réabtha is tiomáintigh. Ar feadh blianta fada baineadh úsáid as foirmeacha áirithe níotráit chealallóis nach raibh chomh hinlasta sin i ndéanamh plaisteach, agus mar bhun scannán fótagrafach.


Nítriglicrín.
Is éard is nítriglicrín (nó tríníotráit phrópán-1,2,3-trí-ile) ann ná leacht pléascach a dhéantar le gníomhú aigéid nítriúil (measctha le haigéad sulfarach) le gliocról.
Nuair a rinne an ceimicí Iodálach Ascanio Sobrero (1812-1888) den chéad uair é i 1846, ceapadh go raibh sé inláimhsithe go sábháilte ar éigin, bíodh is gur úsáideadh é beagán le láimhseáil an-chúramach. Ach thaispeáin Alfred Nobel i 1867 conas a láimhseáil a dhéanamh níos sábháilte le ceimiceáin mhaolaithe a mheascadh leis, agus mar thoradh, d'éirigh an nítriglicrín an-choitianta. Is comhábhar é in an-chuid pléascán measctha, cosúil le geilignít. Sa mhíochaine, tugann ionanálú a ghaile maolú tapa ar phianta aingíne chléibh.


Nítrít.
Salann an aigéid nítriúil (HNO2) ina bhfuil an t-ian NO2-, nó comhdhúil ina bhfuil an coimpléasc atá nasctha go comhfhiúsach -O-N=O. Trí nítrítí an bealach is éifeachtaí chun fás na mbaictéar a chuireann tús le hispíneachas a chloí. Tá ról ar leith ag nítrít sóidiam i gcaomhnú bia.


Niúmacocas.
Gnáthainm ar an mbaictéar "Streptococcus pneumoniae", ceann de na baictéir is bun le niúmóine.


Niúmaconóis.
Galar scamhóg mar thoradh ar ionanálú aeir ina bhfuil páirteagail mhíne a scaiptear ar fud na scamhóg is a dhéanann na scamhóga colmnach (fibróiseach) de réir a chéile. Neamhord coitianta tionsclaíoch a tharlaíonn do mhianadóirí guail agus daoine a oibríonn le haispeist is silice. Casacht is giorra anála, a éiríonn níos measa le himeacht aimsire, a tharlaíonn dóibh.


Niúmatóracs.
Aer sa spás idir an dá chiseal scannáin (an spás pleorach) a chumhdaíonn gach scamhóg. Cuireann sé seo brú breise mórthimpeall na scamhóige is cosc ar a borradh i gceart, agus is féidir go sleabhcfaidh sí go hiomlán is nach mborrfaidh ina dhiaidh sin. Tarlaíonn an riocht seo má sceitheann aer ón scamhóg trí laige éigin (niúmatóracs spontáineach) nó má thagann an t-aer isteach ón taobh amuigh trí chréacht i mballa an chliabhraigh.


Niúmóine.
Athlasadh scamhóg mar gheall ar ionfhabhtú le microrgánaigh, de ghnáth le baictéir nó víris. Mar mhalairt ar bhroincíteas, a chuireann isteach ar na haerphasáistí, baineann an t-ionfhabhtú seo leis na saic ailbheolacha, go domhain sna scamhóga mar a dtarlaíonn malartú na ngás de ghnáth. Athlastar na hailbheolais seo, agus líonann siad le sreabhán is cealla athlasta. Cuireann sé seo isteach go mór ar mhalartú na ngás, agus laghdaíonn tiúchan na hocsaigine sa bhfuil. Galar dian a bhíonn ann a thosaíonn go tapa, le giorra anála, fiabhras, casacht tháirgiúil, haemaitís is pliúraisí. Nuair a bhaineann an frithghníomhú athlasta le cuid de mhaothán, maothán amháin, nó níos mó ná sin, tugtar "niúmóine maothánach" air. Nuair a bhíonn paistí ionfhabhtaithe scaipthe ar fud na scamhóg, tugtar "broinciniúmóine" air.


Niútan.
Aonad SI an fhórsa, leis an tsiombail N. Ainmnithe as Isaac Newton. Sainmhínítear é mar an bhforsa a thugann luasghéarú 1 m s-2 do réad de mhais 1 kg.


Umberto Nobile.
Innealtóir aerloingseoireach, eitleoir agus taiscéalaí Artach a rugadh i Lauro na hIodáile ab ea Umberto Nobile (21 Eanáir 1885 – 30 Iúil 1978). Thóg sé na haerlonga "Norge" agus "Italia", ach scriosadh an "Italia" ag filleadh ón Mol Thuaidh sa bhliain 1928. D'éag Nobile sa Róimh in aois a 93 bliana.


Nochtadh (grianghrafadóireacht).
Sa ghrianghrafadóireacht, dromchla solasíogair a chur os comhair solais faoi stiúir chun íomhá a thaifeadadh. I gcás íogaireachta ar leith, braitheann an leibhéal nochta ar dhéine an tsolais is fad an nochta, agus is gá é a shocrú i gceart chun atáirgeadh sásúil toin is datha a bhaint amach. I gceamara gan chorraí, déantar an socrú seo trí chuingriú cuí chró an lionsa is luas an chomhla a roghnú, ach i gceamara reatha is físcheamara bíonn an fad nochta tairiseach agus socraítear an leibhéal nochta le cró an lionsa. Nochtmhéadar is ea an ionstraim chun solas (an solas atá ionsaitheach ar ábhar an phictiúir nó an solas a fhrithchaitheann an t-ábhar sin) a thomhas chun cró an lionsa is fad an nochta a shocrú i leith scannáin fhótagrafaigh ar leith. Bíonn méadar mar seo ina dhlúthchuid de cheamaraí nua-aoiseacha gan chorraí is é oiriúnach don solas ó ábhar an phictiúir a thagann isteach tríd an lionsa sa cheamara, agus bíonn sé cúpláilte chun fad an nochta a shocrú go huathoibríoch. I bhfíscheamaraí, déanann comhartha ón íomhá scanta cró an lionsa a shocrú i gceart go huathoibríoch.


Nochtadh (fisic).
Sa bhfisic, tomhas ar an nochtadh do radaíocht inianaíoch, bunaithe ar an oiread ianúcháin a tháirgtear in aer tirim ag X-ghathanna nó gáma-ghathanna. Úsáidtear an tsiombail X dó, agus an t-aonad rointgin (R). Tá aonaid nua-aoiseacha, an dáileog ionsúite is an choibhéis dháileogach, níos áisiúla ná an nochtadh.


Nochtraí.
Píosa ceoil, i stíl fhuarchúiseach mhachnamhach de ghnáth, a fhaightear i bpíosaí don phianó le John Field (1782-1837), ceapadóir na stíle, Chopin, is Fauré, agus i bpíosaí ceolainne le Mendelssohn is Debussy.


Nochtua.
Ball de chlann mhór leamhan atá liathdhonn oíchí. Itheann na larbhaí duilleoga, bláthanna is bachlóga, nó tochlaíonn siad isteach i ngais plandaí. Timpeall 21,000 speiceas ann, agus déanann cuid acu dochar suntasach do bharra ionas gur lotnaidí iad.


Nódú.
Sa mhíochaine, fíochán nó orgán is féidir a úsáid i gcomhair trasphlandaithe. Is homanódú nódú a fhaightear ó bhall den ghné chéanna ach atá éagsúil ó thaobh géinitice. Is uathnódú é nuair is fíochán ón ainmhí nó ón othar féin an nódú, é sin nó ó indibhid atá comhionann ó thaobh géinitice (cúpla comhionann). Is heitreanódú an nódú a fhaightear ó ghné atá éagsúil ón óstach.


Nóinín Livingstone.
Planda bliantúil is ea nóinín Livingstone agus é spréite le duilleoga is gais shúmhara, dúchasach do réigiúin loiscneacha i ndeisceart na hAfraice. Cuma nóiníní ar na bláthanna, ach le dathanna éagsúla ó bhuí is bándearg go dtí liathchorcra, agus ní osclaíonn siad ach amháin nuair a bhíonn an Ghrian ag lonradh go geal orthu.


Nóinín Mhichíl.
Ball de ghrúpa mór cineálacha ilbhliantúla saothraithe an astair is ea nóinín Mhichíl, díorthaithe den chuid is mó ó astar ar leith ó Mheiriceá Thuaidh. Na gais fada ceartingearach, na duilleoga urchomhaireach, na bláthanna cosúil le nóinín, go minic i gcrobhaingí bláthraí leata, na bláthóga seachtracha gorm, bándearg, dearg nó bán, agus na bláthóga inmheánacha i ndiosca buí.


Nóinín mór.
Planda ilbhliantúil a dhéanann tortáin is ea an nóinín mór. Fásann sé suas le 1 m ar airde. Dúchasach don Eoraip. Na duilleoga íochtaracha i bhfoirm spúnóige le himill fhiaclacha, cinn na mbláthanna suas le 5 cm ar leithead, na gais fada aonarach. Spréann na bláthóga seachtracha bána amach, agus bíonn bláthóga an diosca inmheánaigh buí. Saothraítear go forleathan mar mhaisiúchán don ghairdín agus i gcomhair a ngearrtha iad. Bhíodh siad in úsáid mar luibh leighis.


Noitmig.
Crann síorghlas a fhásann suas le 9 m ar airde, dúchasach do na Molacaí san Indinéis, is ea an noitmig nó "Myristica fragrans". Na duilleoga leathfhada cumhra, na bláthanna céiriúil buí tríliopach i bhfoirm chloigín, an toradh méith 5-9 cm ar leithead i gcruth piorra, síol mór amháin istigh ann (an spíosra a dtugtar "noitmig" air) agus mórthimpeall air sin an airil dhearg a ndéantar an spiosra maicis aisti. Tá támhshuanach sa dá spíosra seo, agus is nimhiúil an dá cheann acu má itear mórchuid díobh.


Noraidréanailín.
Ceimiceán de shaghas a dtugtar "caiteacólaimín" air, a fheidhmíonn i gcuid mhaith ainmhithe mar néaratharchuradóir i néaróga simpiteacha is matáin, agus a fhuasclaítear (le haidréanailín) ag an meideall aidréineach. Bíonn gníomhuithe leathana aige: spreagadh an chroí, crapadh na bhfuileadán, scíth na mbroincíní is na conaire gastraistéigí. Taobh istigh den inchinn bíonn baint aige le rialú theocht na colainne, ionghabháil bia is uisce, agus rialú cardasoithíoch is riospráide.


Nils Adolf Eric Nordenskjöld.
Loingseoir Artach a rugadh i Heilsincí ab ea Nils Adolf Eric Nordenskjöld (1832-1901). D'éirigh leis an Pasáiste Soir ó Thuaidh a thaisteal ón Aigéan Atlantach go dtí an tAigéan Ciúin ar feadh cósta thuaidh na hÁise i 1878-1879, an chéad duine a rinne an t-aistear seo.


Ronald George Wreyford Norrish.
Ceimicí fisiciúil a rugadh i gCambridge Shasana, bunaitheoir na fótaiceimice nua-aoisí ab ea Ronald George Wreyford Norrish (1897-1978). Le George Porter, cheap sé an splancfhótalú chun imoibrithe tapa a anailísiú. Le Porter is Manfred Eigen, bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic i 1967 as.


Nótacorda.
Struchtúr slatchruthach a shíneann ar feadh an fhaid iomláin i gcolainn larbhaí is cuid de na cordaigh fhásta. Luíonn sé taobh thiar den phutóg is faoi bhun an néarchorda, agus tugann tacaíocht sholúbtha don cholainn. Cuirtear an colún veirteabrach ina ionad sa chuid is mó de na veirteabraigh, ach coinnítear é i rith a saoil in ainmhithe áirithe mara (mar shampla, cafalacordaigh is loimprí).


Nótasár.
Reiptíl fhadmhuineálach mara a rinne go maith sa tréimhse Thriasach (230-195 milliún bliain ó shin) ach a bhí imithe i léig go luath sa tréimhse Iúrasach (a thosaigh timpeall 195 milliún bliain ó shin). Bhí na géaga oiriúnaithe go maith chun snámha.


Nóva.
I gcóras déréalta ag deireadh a shaoil, feiniméan ina n-éiríonn réalta amháin ina fhathach agus a ndoirteann a atmaisféar isteach sa cheann eile, an t-abhac bán, ag méadú a lonrachais faoi 10,000 (10 n-ollmhéid) nó níos mó taobh istigh de bheagán míonna. Is féidir go dtarlóidh an feiniméan arís is arís eile.


Nóvaicéin.
Ainm dílsithe ar phróicéin, ainéistéiseach áitiúil, a rinneadh den chéad uair i 1905 chun cur in ionad cócaoin, a raibh a airíonna andúileacha is spreagthacha rómhíbhuntáisteach. Faoi seo tá lignicéin curtha in ionad próicéine cuid mhaith.


Ryoji Noyori.
Ceimicí a saolaíodh i gKobe na Seapáine is ea Ryoji Noyori (1938-). Le Barry Sharpless is William Knowles, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 2001 as an saothar ar chatalú ciriúil chun drugaí croí, frithbheathaigh is drugaí frithathlasta a fheabhsú go mór.


Nua-Chlasaiceachas.
Sa cheol, gluaiseacht sa 20ú céad a rinne iarracht idéil is stíl na tréimhse clasaicí san 18ú céad a athbheochan. Ós é Bach a sholáthair an tsamhail is an t-idéal clasaiceach, is féidir a rá gur nuabharócachas a bhí i gceist. Ba é an frithrománsachas an príomhspreagadh. I measc na bpriomhléiritheoirí bhí Stravinsky i 1920-1930, Prokoviev is Hindemith. San ealaín is an ailtireacht, athbheochan a thosaigh timpeall 1750 is a lean go dtí déanach sa 19ú céad. Thosaigh sé sa Róimh mar fhrithghníomh i gcoinne formhaisiúchán barócach is rocócó baoth, agus scaip go tapa ar fud iarthar na hEorpa is tuaisceart Mheiriceá. Thug na tochailtí i bPoimpé, Ercolano is Paestrum spreagadh don ghluaiseacht. Chuir aiste údarásach Winckelmann ar shaontacht uasal is taibhse chiúin na healaíne Gréagaí i 1755, agus a leabhar cáiliúil ar stair na healaíne ársa i 1764, leis an ngluaiseacht. Sa phéintéireacht, is é an sampla is fearr ná obair chumasach dhrámata David, cosúil le "Le Serment des Horaces" (Mionn Chlann Horáit). Ach bhí taobh fuar tur leis freisin, mar atá i ndealbhóireacht Canova. San ailtireacht, mhol na léiritheoirí bealach oibre réasúnta, bunaithe ar an mbothán bunúsach agus prionsabail shoiléire struchtúrtha. Bhí foirm gheoiméadrach shimplí ag na foirgnimh nua-chlasaiceacha, maisiú teoranta, imlínte gan bhriseadh, cuma lom den chuid is mó, agus uaireanta buntomhais ollmhóra. I measc na bpríomhléiritheoirí bhí Étienne Louis Boullée is Claude Nicolas Ledoux sa bhFrainc, agus John Soane i Sasana.


Nuachtghrúpa.
Sraith ríomhairí atá in ann teachtaireachtaí leictreonacha (ríomhphoist) a sheoladh chuig gach ball eile den ghrúpa, is a ghlacadh uathu, ach tagairt a dhéanamh don ghrúpa. Is féidir go mbeidh aon bhall den ghrúpa nasctha leis an Idirlíon, ach ní gá é.


Nuaphróitéiní.
Próitéiní a dhíorthaítear ó phróitéiní plandúla saothraithe nó comhdhéanta, nó próitéiní baictéaracha nó fungasacha. Tugtar "próitéiní aoncheallacha" orthu freisin. Is féidir na horgánaigh bhunúsacha a fhás ar raon leathan fuíll thionsclaíoch, cosúil le fuíoll hidreacarbóin ó pheitriliam nó fuíoll gráinne ón muilleoireacht. Baintear iad ansin agus aonraítear na próitéiní i gcomhair cothú daoine nó ainmhithe, is feidhmeanna eile sa cholainn.


Nua-stíl.
An córas dátaithe a tháinig tar éis don Bhreatain Mhór is a coilíneachtaí Meiriceánacha glacadh le féilire Ghreagóra ar 14 Meán Fómhair 1752. Luaitear na dátaí roimhe sin mar dhátaí seanstíle. Dhíbir an córas nua 11 lá chun teacht ar comhchéim leis an gcuid eile den Eoraip, agus d'athraigh lá athraithe na bliana ó Fhéile Theachtaireacht an Aingil (25 Márta) go dtí 1 Eanáir.


Nuée ardente.
Néal gealbhruthach gáis the is luaithrigh bholcánaigh a bhrúchtann bolcán agus a thaistealaíonn faoi ardluas síos cliathán an bholcáin.


Núicléas (réalteolaíocht).
Sa réalteolaíocht, croíleacán cóiméid, timpeall 1-10 ciliméadar ar leithead, comhdhéanta as oighear agus deannach. Nó an chuid lárnach de réaltra nó cuasár, go minic ionad gníomhaíochta ardfhuinniúla sa réaltra.


Núicléas adamhach.
San adamh tá an núicléas adamhach, a bhfuil mais is lucht dearfach aige, i lár baill, agus mar a bheadh scamall leictreon á thimpeallú. Tá an núicléas cumtha as neodróin is prótóin, agus tá beagnach mais iomlán an adaimh ann ach codán an-bheag de thoirt an adaimh. Tá an neodrón is an prótón beagnach ar comhais lena chéile, agus 1,840 oiread mhais an leictreoin iontu. Níl aon lucht leictreach glan ag an neodrón, ach tá ag an bprótón, é dearfach is ar cóimhéid le lucht an leictreoin. Is ionann líon na leictreon is líon na bprótón in adamh dúile (an uimhir adamhach), ionas gur neodrach an t-adamh iomlán. Cuireann na neodróin le mais an núicléis, ach ní chuireann le lucht leictreach an núicléis. Ní bhíonn líon na neodrón tairiseach in adaimh dúile ar bith, áfach. Bíonn líon na neodrón in iseatóip gach dúile difriúil óna chéile. Nuair a shuimítear mais na neodrón, mais na bprótón is mais bheag na leictreon san adamh, is é an toradh an mhais adamhach. Áirítear mais adamhach in aonaid maise adamhaí, 12 aonad maise ag adamh amháin carbóin.


Núicléas cille.
Fochuid den chill bhitheolaíoch ina bhfuil na géinte atá comhdhéanta as móilíní DNA cornaithe ina gcrómasóim. Stiúrann núicléas na cille fás, meitibileacht is atáirgeadh na cille. Tá na treoracha sna crómasóim chun próitéiní a thógáil trí bhíthin RNA taobh amuigh den núicléas sa chíteaplasma. Bíonn scannán dúbailte idir an cíteaplasma agus an taobh istigh den núicléas. Tá an núicléas riachtanach do bhuaineadas fadtréimhseach na cille. Ní bhíonn sé ann ar feadh tamaill le linn cilldeighilte, agus cailltear é i gcealla áirithe fásta, cosúil leis na heiritricítí (cealla dearga na fola).


Núicléasóm.
An bunaonad ina mbíonn an DNA pacáilte i gcrómaitin in eocaróit. Dhá chasadh go leith cornaithe le 8 hiostón ann, agus próitéiní eile timpeall air sin. Braitheann siad seo ar cé acu gníomhach nó ciúin an DNA.


Núicléisintéis.
Cruthú dúl ceimiceach trí imoibrithe núicléacha i réaltaí is pléascthaí cosmacha eile. Tuigtear nach raibh ach hidrigin is héiliam sa luath-Chruinne. Ansin trí dhó hidrigine is pléascthaí núicléacha (mar shampla, ag deireadh ré réalta) cruthaíodh dúile eile trí phróiseas a dtugtar "claochlú" air. Mar shampla, cruthaíodh adaimh carbóin na mílte milliún bliain ó shin trí núicléas héiliam a tháthú le chéile faoi ardteocht sna céadta milliún grád.


Núicleólas.
Struchtúr le himlínte glana sféarúla, taobh istigh den núicléas de ghnáth, i gcill a fheidhmíonn mar láthair bhunús na ribeasóm. Is é atá ann ná snáithíní pacáilte go dlúth agus gráinní is an-chuid RNA is próitéine ann.


Núicléónaic.
Na teicneolaíochtaí go léir a bhaineann le himoibreoirí núicléacha is a n-oibriú. Cuimsíonn sí na modhanna sábháilte chun ábhair radaighníomhacha a ionramháil is a eagrú i bhfoirm inúsáidte don imoibreoir, aistriú an teasa do na coirí is na tuirbíní chun cumhacht leictreach a ghiniúint, dearadh is tógáil na n-aonad seo go léir i struchtúir a bheidh sábháilte sa ghnáthúsáid is i gcás mífheidhmithe. Tagann dearadh is úsáid na n-ionstraimí a dhéanann monatóireacht is a stiúrann an radaighníomhaíocht isteach sa scéal freisin, agus conas an dramhaíl radaighníomhach a ionramháil is a stóráil.


Núicléónuimhir.
Suim líon na bprótón is líon na neodrón sa núicléas adamhach. Úsáidtear an tsiombail A di. Tugtar "an mhaisuimhir" uirthi freisin. Bíonn luach difriúil ag gach iseatóp dúile, agus is áisiúil í mar lipéad ar iseatóp. Más Z an phrótónuimhir, is é A-Z líon na neodrón sa núicléas sin.


Paul Maxime Nurse.
Bithcheimicí is cillbhitheolaí a rugadh i Londain is ea Paul Maxime Nurse (1949-). Le Leland Hartwell is Timothy Hunt, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 2001 as a raibh léirithe acu mar gheall ar phríomhrialaitheoirí thimthriall na cille.


Christiane Nüsslein-Volhard.
Bitheolaí a rugadh i Magdeburg na Gearmáine is ea Christiane Nüsslein-Volhard (1942-). Ag obair le Eric Wieschaus ar an gcuileog torthaí, d'aimsigh sí géinte a chinneann plean na colainne is cruthú theascáin na colainne. I 1995, le Edward Lewis is Eric Wieschaus, bhuaigh sí Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine as taighde ar na bealaí a rialaíonn na géinte forbairt is fás luath an tsutha dhaonna. D'fhoilsigh sí leabhar cáiliúil ar a saothar, "Coming to Life" (Ag Teacht chun Beatha, 2006).


Nútú.
Sa réalteolaíocht, an claonadh neamhrialta in ais rothlaithe an Domhain. D'fhionn an réalteolaí James Bradley an t-iompar seo i 1748. Aimplitiúid 9 soicind stua a bhíonn sa chlaonadh, agus tréimhse 18.6 bliain. Is de bharr aomthaí imtharraingteacha na Gréine is na Gealaí ar bhoilsc mheánchiorclach an Domhain an nútú seo.


Oak Ridge.
Baile i dTennessee sna Stáit Aontaithe a bunaíodh go rúnda i 1942 i gcomhair na n-oibrithe a tháirg na hiseatóip úráiniam-235 is plútóiniam-239 don bhuama adamhach. Lárionad taighde núicléach maidir le buamaí is fuinneamh.


Obair (fisic).
Sa bhfisic, an fórsa ar réad, F (ina niútain, N), méadaithe faoi fhad díláithrithe, d (ina mhéadair, m), pointe feidhmithe an fhórsa: Fd = W (ina giúil, J), an obair atá déanta. Tá an obair seo cothrom leis an méadu i bhfuinneamh cinéiteach an réada. An t-aonad céanna atá ag obair is fuinneamh toisc gurb ionann a nádúr. Is é cumhacht an phróisis ráta déanta na hoibre, agus tomhaistear é sin ina vataí (W).


Hermann Julius Oberth.
Réaltfhisicí Gearmánach, ceannródaí sa spásaireacht ab ea Hermann Julius Oberth (1894-1990). Scríobh sé tuairisc theoiriciúil, "Die Rakete zu den Planetenräumen" (An Roicéad Amach sa Spás Pláinéadach, 1923).


Óbó.
Is gléas ceoil é óbó atá feadánach, déanta as adhmad, ina 3 chuid, agus ag oscailt ina chlog. Giolcach dhúbailte atá ann. Tháinig sé chun cinn sa 17ú céad, an-choitianta san 18ú céad. Ó shin forbraíodh an mheicníocht agus cuireadh gléasanna leis. De ghnáth leagann an t-óbó an airde síos do na gléasanna eile sa cheolfhoireann.


Obrón.
Grúpa géinte atá nasctha go dlúth le chéile, a fheidhmíonn mar aonad, agus a imríonn ar chéimeanna éagsúla in ord meitibileach ar leith. Thug an géineolaí Francach François Jacob an téarma isteach i 1960.


Ócar.
Meascán de chré is ocsaíd hiodráitithe iarainn a mheiltear ina phúdar agus a úsáidtear mar lí. Dathanna ó bhuí go dtí dearg.


Severo Ochoa.
Bithcheimicí a rugadh i Luarca na Spáinne agus a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea Severo Ochoa de Albornoz (24 Meán Fómhair 1905 – 1 Samhain 1993). Rinne sé taighde ar na heinsímí a thagann san áireamh i sintéis agus dianscaoileadh nádúrtha na n-aigéad ribeanúicléasach (RNA) is dí-ocsairibeanúicléasach (DNA). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine sa bhliain 1959 le Arthur Kornberg. Fuair sé bás i Maidrid.


Ochtréad.
Grúpa d'ocht. Úsáidtear an téarma sa cheimic i leith na ndúl le huimhreacha adamhacha 5-20, bórón go dtí cailciam, agus cuid mhaith níos troime, go bhfuil 8 leictreon fiúsachta i ngach adamh ina gcomhdhúile agus atá cobhsaí trí naisc ianacha nó fhiúsacha. Is ionann ochtréad leictreon fiúsachta is cumraíocht triathgháis.


Ocsaíd nítreach.
NO, le fiuchphointe -152 °C, gás gan dath, idirmheánach in ocsaídiú amóinia go dtí aigéad nítreach. Imoibríonn sí go spontáineach le hocsaigin chun déocsaíd nítrigine a tháirgeadh.


Uimhir.
Coincheap chun rudaí a chomhaireamh is comparáid a dhéanamh ar mhéid grúpaí rudaí. Is iad na huimhreacha aiceanta na bunuimhreacha a úsáidtear chun comhairimh: 1, 2, 3, 4, 5, …. Is slánuimhreacha iad seo i gcónaí. Ach cuimsíonn sraith iomlán na slánuimhreacha na huimhreacha aiceanta go léir (na slánuimhreacha dearfacha), nialas, agus na huimhreacha diúltacha: -3, -2, -1, …. Is uimhreacha cóimheasta iad na huimhreacha go léir is féidir a scríobh sa bhfoirm m/n, ar slánuimhreacha iad m is n, is cuma dearfach nó diúltach iad. Cuimsíonn na huimhreacha cóimheasta ceartchodáin (ina bhfuil an t-uimhreoir níos lú ná an t-ainmneoir, mar shampla 3/8) agus leaschodáin (ina bhfuil an t-uimhreoir níos mó ná an t-ainmneoir, mar shampla 8/3). Is uimhir mheasctha í suim shlánuimhreach is ceartchodáin, cosúil le 2¼. Is codán deachúil codán le hainmneoir ar cumhacht éigin de 10 é, scríofa mar seo: 0.3, 0.569, is mar sin de. Is deachúil athfhillteach codán deachúil ina dtimthriallann seicheamh figiúirí mar seo: 0.037037037… a scríobhtar, 0.037´, ionann is 37/999 nó 1/27. Is féidir gach deachúil athfhillteach a scríobh mar uimhir chóimheasta.


Ocsaíd nítriúil.
NO2, ocsaíd dénítrigine atá isileictreonach le CO2. Fiuchphointe -88 °C, agus tugtar "gás gáire" air freisin. Boladh beagán milis aisti, agus úsáidtear í mar ainéistéiseach ginearálta ar feadh achar gairid ama, sa bhfiaclóireacht mar shampla. Táirgtear í trí dhianscaoileadh níotráit amóiniam: NH4NO3 → NO2 + 2 H2O.


Ocsaídí nítrigine.
NOx, drochthruailliú an aeir a sceitear as innill dócháin inmheánaigh agus próisis thionsclaíocha. Ciallaíonn an fhoscript x nach mbíonn líon ar leith adamh ocsaigine nasctha leis an adamh nítrigine sa mhóilín. Má ionanálaítear aer lena laghad is leathpháirt sa mhilliún de NOx ann, cuireann sé isteach go tubaisteach ar dhaoine le plúchadh, galar ainsealach scamhóige, nó galar croí. Mar sin, tá iarrachtaí teicneolaíocha is reachtúla ar siúl ar fud an Domhain an truailliú seo a laghdú, fiú a dhíothú ar fad.


Ocsaídiúchán.
Cailliúint leictreon, a dtarlaíonn dí-ocsaídiúchán ag an am céanna i gcónaí le gnóthú an leictreoin chéanna. Imoibrithe ceimiceacha ina n-aistrítear leictreoin ó adamh amháin go hadamh eile, agus luaitear iad mar imoibrithe ocsaídiúcháin/ dí-ocsaídiúcháin, nó ocsdí. Tugtar "staid ocsaídiúcháin" nó "uimhir ocsaídiúcháin" ar dhúile mar thomhas ar a n-airíonna ocsaídiúcháin/dí-ocsaídiúcháin. Is iad seo na rialacha chun an uimhir ocsaídiúcháin a thabhairt: Tugtar (+2) ar ocsaigin ach amháin ar an dúil féin (0) is ar an tsárocsaíd (-1). Tugtar (+1) ar hidrigin ach amháin an dúil féin (0) is na hidrídí salanda (-1). Tugtar (-1) ar hailiginí atá nasctha le dúile nach ocsaigin iad. I gcás na ndúl eile, bíonn suim na n-uimhreacha san ian nó sa mhóilín cothrom leis an lucht glan. Mar sin, is í staid nó uimhir ocsaídiúcháin an Mn san ian MnO4- ná (-1 + 4 x 2 = +7). Is í staid ocsaídiúcháin an S san ian S2O3- ná ((-2 + 3 x 2)/2) = (+2). Scríobhtar staideanna ocsaídiúcháin le huimhreacha Rómhánacha mar seo: mangainéis (VII) nó MnVII, sulfar (II) nó SII.


Ocsaiteoisin.
Hormón, ar peiptíd é, a bhíonn i láthair ag cúl na faireoige pitiútaí in an-chuid veirteabrach. Sa duine táltar sa hipeatalamas é, ach stóráiltear é sa bhfaireog phiotútach, agus scaoiltear amach uaithi sin é. Sa bhaineannach atá ag lachtadh, scaoiltear é nuair a thugtar an chíoch don leanbh nua-bheirthe, agus cuireann sé seo tál an bhainne ar aghaidh. Spreagann sé crapthaí sa bhroinn le linn luí seoil. Níl aon eolas ar a fheidhmeanna sa bhfireannach.


Oftailme.
Athlasadh scannán thonn na súile a chlúdaíonn an tsúil sa naíonán nuabheirthe. Tarlaíonn sí de bharr ionfhabhtaithe le gonairith ón máthair, nó mar thoradh ar ghortú don tsúil eile.


Oftailmeolaíocht.
Brainse míochaine a phléann le galair is neamhoird na súl. Tagann sí galair ghinearálta a chuireann isteach ar na súile san áireamh freisin, chomh maith lena gcóireáil míochaine nó máinliachta.


Ógántacht.
Tréimhse forbartha pearsanta a chuimsíonn teacht in oirbheart agus na déaga luatha. Baineann sí le próiseas aibithe fhisiciúil, níos luaithe i gcailíní ná buachaillí de ghnáth, ach athraíonn na raonta aoise is na patrúin iompair ó shochaí go sochaí. I dtíortha bochta is féidir go mbeidh na hógánaigh seo ag obair sna goirt is ag iompar dualgas trom ó aois 9-10 mbliain, ní hionann is déagóirí i dtíortha forbartha a bhíonn ag freastal ar scoil. Ach i ngach cás bíonn siad ag iarraidh a bheith neamhspleách ar a dtuismitheoirí, rud a chuireann tús le coimhlint a thuairiscítear go minic mar bhearna na nglún.


Sylvester O'Halloran.
Máinlia súl a rugadh i gCathair Dháibhín, Contae Luimnigh, ab ea Sylvester O'Halloran (31 Nollaig 1728 – 11 Lúnasa 1807). Rinne sé obair ar chatarachtaí, gortuithe seachtracha don bhlaosc, agus teascthaí. Scríobh sé ar stair na hÉireann freisin. Ábhar spéise eile leis ná filíocht na Gaeilge. Ball d'Acadamh Ríoga na hÉireann a bhí ann.


Oibreán dathlí.
Dathlí, nádúrtha nó saorga, a úsáidtear chun bia a dhathú. Mar shampla, is oibreán saorga dathlí é tartraisín, agus is oibreán nádúrtha dathlí é caraitéin. Bíonn 1-7% páistí hipiríogair do chuid de na hábhair seo, agus is gá a bheith cúramach ina n-úsáid.


Oibreán Flannbhuí.
Luibhicíd a d'úsáid na Briotanaigh sa Mhalaeisia, agus na Meiriceánaigh i Vítneam chun duilleoga a bhaint de na foraoisí i gcogaíocht dufaire. Ach tá sé fíorthocsaineach do dhaoine de bhrí go bhfuil beagán déocsaíne ann, rud is cúis le bristí géara craicinn, míchumaí beirthe agus ailsí i ndaoine is ainmhithe eile a thagann i dteagmháil leis. Tugadh an t-ainm seo air de bhrí gur i mbairillí le fáinní flannbhuí orthu a d'iompair na Meiriceánaigh é go Vítneam. I 1962-1970 spréigh siad na milliúin bairillí trasna na tíre sin. Meastar gur nochtadh níos mó ná 3 mhilliún Vítneamach don truailleán tocsaineach, agus fíordhrochshláinte is neamhoird ar níos mó ná milliún anois dá bharr.


Oibreán díocsaídithe.
Ábhar a dhíocsaídíonn ábhar eile in imoibriú ceimiceach, agus a éiríonn ocsaídithe sa phróiseas é féin. Sampla tábhachtach is ea gás hidrigine (H2), a ocsaídítear chuig uisce nuair a dhíocsaídíonn sé ocsaíd miotail.


Oibreán ocsaídithe.
Ábhar a ocsaídíonn ábhar eile in imoibriú ceimiceach agus a dhí-ocsaídítear sa phróiseas. Is é gás ocsaigine (O2) féin an ceann is tábhachtaí, a dhí-ocsaídítear go dtí O2-, OH- nó H2O nuair a ocsaídíonn miotal.


Oibríocht chómhalartach.
Sa mhatamaitic, oibríocht nach gcuireann ord an teaglama isteach ar a toradh. Mar sin is comhalartach suimiú, mar a + b = b + a, do gach luach is féidir a bheith ag a is b. Ach níl dealú comhalartach, mar a - b ≠ b - a do gach a is b.


Oibríocht chomhthiomsaitheach.
Sa mhatamaitic, an prionsabal nach gcuireann an t-ord ina ndéantar oibríochtaí leanúnacha isteach ar an toradh. Mar shampla, (5 + 8) + 3 = 5 + (8 + 3). Bíonn oibríocht * comhthiomsaitheach thar an tacar S más a * (b * c) = (a * b) * c do gach a, b is c in S. Thar thacar na réaduimhreacha, is comhthiomsaitheach iad suimiú is iolrú, ach ní comhthiomsaitheach iad dealú ná roinnt.


Oibríocht dháileach.
Sa mhatamaitic, oibríocht ar féidir a tréithe a léiriú le comparáid idir iolrú is suimiú. Deirtear go bhfuil iolrú dáileach ar shuimiú do thacar na réaduimhreacha, mar is féidir a rá gur a × (b + c) = (a × b) + (a × c). Ach níl suimiú dáileach ar iolrú do thacar na réaduimhreacha, mar a + (b × c) ≠ (a + b) × (a + c). Go ginearálta, is dáileach an oibríocht * ar oibríocht eile # do gach eilimint sa tacar S, más a * (b # c) = a * b # a * c do gach a, b is c in S.


Óibríse.
Planda ilbhliantúil a dhéanann mata ar an talamh. Na duilleoga rud beag scothliath, na bláthanna croischruthach, bándearg go dtí corcra nó gorm. Dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa.


Oibsid.
Gloine bholcánach, dubh de ghnáth. Comhdhéanamh mín mar thoradh ar fhuarú an-tapa. In úsáid anallód i gcomhair uirlisí is arm.


Oideas.
Ritalin SR 20 mg, methylphenidate
Ordú i gcomhair drugaí a scríobhann dochtúir don chógaseolaí, a sholáthraíonn an cógas don othar. Ar dtús, treoracha don chógaseolaí a bhí san oideas ar na comhábhair a bhí le meascadh le chéile, ach anois is liosta é de na cógais réamhullmhaithe a bhíonn le soláthar. Suas go dtí na 1940idí, as Laidin a bhíodh sé scríofa.


Oifig um Rialú Tobac.
Comhlacht reachtúil a bunaíodh in Éirinn i 2002 mar chuid de straitéis an rialtais úsáid tobac a laghdú is deireadh a chur léi. Chuige seo déanann an oifig an tAire Sláinte a chomhairliú maidir le polasaithe chun úsáidí tobac a shrianadh is a rialú, drochthorthaí tobac a laghdú, torthaí taighde ar thobac a chraobhscaoileadh, agus conas an tionscal déanta is dáilte tobac a mhonatóiriú is a rialú.


Oighear mara.
Oighear a chruthaítear trí reo an tsáile. Ag domhanleithid arda san Artach is an tAntartach, titeann an teocht a dhóthain chun go reonn an sáile (ag -1.9 °C ar an meán). De réir mar a chruthaítear an t-oighear eisiatar na salainn thuaslagtha ó struchtúr an oighir, rud a mhéadaíonn salandacht an tsáile atá fós gan reo, ag cruthú oighir le salandacht níos lú ná an bunsáile. Ar deireadh, eisiatar an salann go léir ón oighear mara ionas gur oighear uisce úir é. Is éagsúil na cnoic oighir ón oighear mara, mar is bloic mhóra iad a cruthaíodh as báisteach is sneachta fionnuisce, a dhealaigh ón gcósta is a shíob amach ar an bhfarraige.


Oighearaois bheag.
Sna blianta 1500-1900 bhí tréimhse oighrithe ar Domhan ina raibh meánteocht an Domhain timpeall 0.5 °C níos lú ná anois. Bhí sé seo i bhfad níos caoine ná fíoroighearaois, agus meastar go dtarlaíonn oighearaois bheag mar sin gach 2,500 bliain de bharr athruithe in astaíocht fuinnimh na Gréine.


Oigheareolaíocht.
Staidéar eolaíoch ar gach foirm oighir, a struchtúr criostalta is a airíonna fisiciúla, chomh maith le hoighearshruthanna is leaca oighir sna comhthéacsanna geolaíochta is meitéareolaíochta.


Oighriú.
Clúdú dhromchla an Domhain le hoighearshruthanna, chomh maith leis an ngníomhú cnaíte a dhéanann gluaiseacht an oighir thar dhromchla na talún. Tharla an tréimhse oighrithe forleithne is deireanaí sa ré Phléisticéineach timpeall 120,000 bliain ó shin, nuair a mhéadaigh na hoighearchaidhpeanna Molacha gur chlúdaigh siad suas le 30% de dhromchla an Domhain. Nuair a theitheann an t-oighriú (theith an t-oighear i dtreo na Mol timpeall 10,000 bliain ó shin ag deireadh na hoighearaoise seo caite) táirgtear tírghnéithe cnaíte mar thoradh ar scríobadh is deascadh an oighir is a mbíonn sáinnithe ann. Bíonn torthaí ar na próisis imoighreacha freisin mar gheall ar shioc is sneachta thart ar imeall an leac oighir.


Oileáin bhaic.
Is éard is oileáin bhaic ann ná oileáin fhada chaola nó leithinsí a bhíonn comhthreomhar leis an gcósta go ginearálta, agus scartha uaidh ag murlach nó riasc goirt. Cruthaíodh cuid mhaith díobh ar fud an Domhain nuair a d'éirigh leibhéal na farraige 5,000-6,000 bliain ó shin, ag aistriú maiseanna móra gainimh trasna na scairbhe ilchríochaí.
Timpeall 4,000 bliain ó shin chobhsaigh leibhéal na farraige go neamhbhuan, agus fuair cuid mhaith de na hoileáin bhaic na cruthanna atá orthu anois. Le míle bliain anuas tá leibhéal na farraige ag éirí arís, agus mar thoradh, na hoileáin seo ag bogadh i dtreo na mórthíre.


Oileánra stua.
Cuid mhaith oileán aigéanach ina slabhraí stuachruthacha, cosúil le hOileáin Ailinie, na hOileáin Mháirianacha, na hAintillí is oileáin Thonga. De ghnáth bíonn bolcáin ghníomhacha orthu, agus bíonn siad gar do chlaiseanna aigéanacha. Míníonn teoiric an teicteonaic plátaí go gcruthaítear na stuanna, ar imeall an Aigéin Chiúin, trí bholcánachas agus, de réir mar a fhodhuchtaíonn pláta docht amháin de screamh an Domhain faoi phláta eile, trí thalamh an phláta uachtaraigh a bhrú os cionn dromchla na farraige.


Oiliandar.
Tor síorghlas a fhásann suas le 5 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara. Cruth lansa leathrúil ar na duilleoga, na bláthanna 4 cm ar leithead i gcrobhaingí foirceanta, bán nó bándearg. Fástar go forleathan i gcomhair maisiúcháin é. Codanna de nimhiúil.


Oinceolaíocht.
Brainse den mhíochaine a bhaineann le nádúr is bunús sceachaillí, chomh maith lena bhfreagairt do dhrugaí, máinliacht is radaíocht inianaíoch (ó radanúiclídí nó X-radaíocht).


Oinniún.
Planda bleibeach débhliantúil de chlann na lile. Ó iarthar na hÁise ó dhúchas, ach fástar go fairsing é ar son na bleibe inite. Fástar ón síol é, ón sáiteán (síolphlanda a bhfuil a fhorbairt cosctha trí bheith aibithe go luath sa séasúr), trí roinnt bleibe (in oinniúin iolraitheora), nó ó cheann (beilb bheag a chruthaítear in ionad síl i saghsanna áirithe). Bán, buí nó dearg. Na saghsanna ón Spáinn is na Beirmiúdaí an-mhór is séimh.


Óipiam.
Is éard is óipiam ann (Laidin: "Lachryma papaveris") ná usc triomaithe as síolchochaill ghlasa an chodlaidín. Bíonn alcalóidigh thámhshuanacha éagsúla san úsc, ina measc moirfín.
In úsáid chomh fada siar leis na Bablónaigh, na hÉigiptigh, na Gréagaigh is na Rómhánaigh chun pianta a mhaolú, agus scíth is codladh a chur ar dhaoine. Frithbhuinneach freisin.


Oiriúnaigin.
Ábhar a choimeádann nó a spreagann córais na colainne chun oiriúniú d'athruithe sa chomhshaol inmheánach is seachtrach. Braitheann sláinte is maireachtáil ar chothromaíocht fhiseolaíoch a chaomhnú, fiú i láthair fachtóirí naimhdeacha mar radaíocht, tocsainí is orgánach ionfhabhtaithe. Bhíodh luibheanna in úsáid chuige seo, ach an lá atá inniu ann, sainoiriúnaiginí féinrialaithe a bhíonn i gceist, go príomha don chóras imdhíonachta.


Oiriúnú.
Na próisis ceartaithe a tharlaíonn d'orgánach ar leith de réir cúinsí a chomhshaoil. Is féidir go dtarlóidh sé trí roghnú nádurtha, agus buaineadas is rath atáirgthe feabhsaithe dá bharr, nó go dtarlóidh athruithe fiseolaíocha nó iompair nach bhfuil géiniteach. Úsáidtear an téarma céanna do thoradh na bpróiseas seo, is é sin aon airí struchtúrtha, iompair nó fiseolaíoch a fheabhsaíonn a bhuaineadas is/nó a rath atáirgthe.


Oistéairtríteas.
Creimeadh an ailt, a tharlaíonn den chuid is mó i ndaoine atá os cionn 50 bliain d'aois. Bíonn suas le 80% de na daoine seo buailte leis. Sa ghnáthalt, bealaítear gluaisne le sreabhán sionóibhiach, a dhéantar sna fíocháin loingeánacha ag cinn na gcnámh. Sa ghalar seo meathann an loingeán, teipeann an sreabhán sionóibhiach, agus tagann aon ghluaisne le bheith an-teoranta an-phianmhar. Is iad na hailt — ailt na glúine, an chromáin is an chnámh droma — a iompraíonn an t-ualach is mó, is mó a chráitear le hoistéairtríteas, agus is éislinní daoine a dhéanann an-chuid oibre déine leis seo ná éinne eile. Is féidir ailt shaorga a ionchlannú go rathúil sa chromán is an ghlúin.


Oistéamalaice.
Neamhord meitibileachta sna cnámha de bharr uireasa vitimín D. Cailleann siad mianraí, go príomha cailciam, agus éiríonn bog sobhriste. I ndaoine óga moillítear fás, agus tugtar "raicíteas" ar an riocht. I ndaoine fásta tarlaíonn bristí beaga ag pointí struis, go mór mór sa pheilbheas cnámhach. Bíonn pianta cnámh is matán an-choitianta ag na hothair.


Oistéapóróis.
Tanú is lagú na gcnámh mar thoradh ar chailliúint ábhair as an gcnámh. Feictear ar íomhá X-ghathach í mar laghdú i ndéine na gcnámh. Coitianta go leor i seanmhná, agus baineann sí le laghdú i leibhéal na ngnéashormón. Bíonn staidiúir chromtha ag na mná seo mar go dtugann na veirteabraí uathu, agus claonadh go dtarlaíonn bristí dóibh, sna cromáin go háirithe. Is féidir í a sheachaint i mná sa sos míostraithe le teiripe athsholáthar gnéashormón. Is inmholta freisin go ndéanfar aclaíocht rialta, mar go spreagann an strus na cnámha chun a ndlús a imchoimeád.


Oisté-eolaíocht.
Staidéar na gcnámh ar leibhéal a struchtúr micreascópach is macrascópach. Tagann sí i bhfeidhm san antraipeolaíocht chun speicis a aithint, agus i ndátú carbóin. Tagann sí isteach sa mhíochaine chliniciúil chun forbairt is staid cothaithe an duine a mheasúnú, agus sa dlí-eolaíocht in atógáil is aithint íobartach.


Oistéamiailíteas.
Ionfhabhtú taobh istigh den chnámh. Tarlaíonn sé de bharr ionfhabhtú fhuiliompartha nó, go hannamh, mar thoradh ar ghortú díreach. Cuireann sé tús le pian is fiabhras, agus muna ndéantar cóireáil air scriosann sé an chnámh. Na miocrorgánaigh stafalacocais is minice a bhíonn taobh thiar de.


Ola (luibheolaíocht).
Sa luibheolaíocht, sreabhán a thálann faireoga ar leith i bplandaí, go minic ag déanamh stór bia i dtorthaí is síolta cosúil le hológa, pailmeacha, ráib is líon. Táirgeann plandaí aramatacha blátholaí so-ghalaithe, go príomha i réigiúin thirime, a laghdaíonn cailliúint uisce trí thréghalú, agus b'fhéidir go gcosnaíonn siad na plandaí ó ainmhithe. Faightear olaí inite ó phlandaí éagsula, ina measc pónairí soighe, arbhar Indiach, ológa, lusanna na réine, cnónna cócó is síol ráibe.


Ola (breosla).
Breosla iontaisithe, meascán coimpléascach hidreacarbón. Cruthaithe trí théamh is brú as fuílleach orgánach thar na milliúin bliain. Tugtar "ola amh" nó "nádúrtha" air. Líonann sí na póireanna idir na gráinní i gcarraigeacha dríodair. Bailíonn sí nuair a chuireann sraith carraige dophollta cosc nó caipín ar a ascnamh suas. Faightear le gás nádúrtha is hidreacarbóin sholadacha í (tugtar "peitriliam" ar an meascán sin), agus uisce. Tar éis a scagtha, úsáidtear í mar bhreosla príomhúil sa tionscal, agus mar sin tá sé an-tábhachtach sa gheilleagar, agus cinnte, i bhforthéamh an Domhain.


Ola ae troisc.
Ola a fhaightear ó ae úr an troisc agus a scagtar ansin. Foinse mhaith vitimíní A is D. Glactar leis gur cosaint mhaith í ar ghalar croí mar go bhfuil toilleadh mór aigéad sailleach neamhsháithithe inti.


Ola fhiúsalach.
Ábhar orgánach a fhaightear le héatanól trí choipeadh. Den chuid is mó, alcóil le maiseanna móilíneacha arda a bhíonn ann, 3-5 adamh carbóin iontu. Má bhíonn tiúchan an-íseal díobh inti, tugann siad a bhlas sainiúil do dheoch choipthe, bíodh sin taitneamhach nó a mhalairt. Má bhíonn tiúchan ard inti, is féidir go gcuirfidh sé tús le tart is tinneas cinn.


Ola gháis.
Breosla leachtach, an codán trom de dhriogáit peitriliam. Úsáidtear í mar bhreosla téite agus in innill díosail.


Ola mhianrach.
Téarma i gcomhair olaí bealaithe ó fhoinsí mianracha. Ar dtús d'úsáidtí olaí glasraí nó ainmhithe mar bhealuithe, ach le forbairtí ollmhóra innealra ó lár an 19ú céad bhí gá le foinsí breise, agus fuarthas iad seo sna foinsí ola faoin talamh a saothraíodh ón aimsir sin.


Ola na Mara Thuaidh.
Thángthas ar na fosuithe ola is gáis sna carraigeacha dríodair faoin Muir Thuaidh den chéad uair i 1969 in uiscí na hIorua (réimse Ecofisk), agus ansin i 1975 i dteascán na Breataine. Tá an grinneall roinnte i dteascáin náisiúnta, agus an chuid is mó de na réimsí ola ag an mBreatain is an Iorua. Faoi 1981 bhí an Bhreatain ina heasportálaí glan ola. Meastar go bhfuil níos lú ná 10,000 milliún bairille fágtha ann.


Ola phailme.
Ola inite shuntasach a fhaightear ó thorthaí cuid mhaith crainn pailme. Táirgtear ina mórchodanna is úsáidtear go forleathan í i ndéanamh margairín, gallúnaí, coinnle is bealaidh.


Ola róis.
Ola chumhra a fhaightear ón rós damascach sna Balcáin go háirithe, mar a saothraítear an rós seo. Faightear olaí cumhra ó phlandaí eile freisin.


Olagaicéineach.
Ré gheolaíoch sa tréimhse Threasach, 37-25 milliún bliain ó shin. An teocht níos lú ná roimhe sin, chúlaigh an fharraige, agus tháinig cuid mhaith de na mamaigh atá ann anois chun cinn.


Olagaiméir.
Polaiméir bheag le 3-10 aonad monaiméireach inti. Samplaí is ea olagaipeiptídí is olagaisiúcraídí.


Olaivín.
Mianra sileacáite a mbíonn comhdhéanaimh éagsúla aige, ina measc Fe2SiO4 is Mg2SiO4. Gloiniúil crua, ar ghlaise na holóige de ghnáth. Suntasach i gcarraigeacha atá gann i silice. Comhpháirt phríomhúil de screamh an Domhain. Tugtar "peiriadat" ar a chriostal de chineál seoide.


Mám Olduvai.
Mám sa Scoiltghleann sa Tansáin. Fuarthas iontaisí homainideacha ann ó dhá mhilliún bliain ó shin go dtí an aimsir láithreach. Rinne Louis is Mary Leakey tochailtí tábhachtacha ann, agus tháinig ar iontaisí homainidí Australopithecus boesei, Homo habilis, is Homo erectus. Fuarthas fianaise luachmhar ar éiceolaíocht is beatha na homainidí luatha freisin.


Ollbhalla.
Slabhra ollmhór réaltraí a fionnadh le déanaí ag na réalteolaithe, timpeall 400,000 milliún solasbhliain amach ón Domhan agus 500,000 milliún solasbhliain ar fhad. Mearaíonn an tOllbhalla seo na réalteolaithe mar, de réir teoiric na hOllphléisce, ba chóir go mbeadh damhna scaipthe go cothrom sa Chruinne, agus is léir nach amhlaidh atá leis an mbailiúchán ollmhór seo.


Ollbhreallach.
An moileasc débhlaoscach is mó atá beo ar Domhan, suas le 135 cm ar fhad is 250 kg meáchain. Faightear in uisce tanaí san Aigéan Indiach is an tAigéan Ciúin é. Cuimsíonn a fhallaing an-chuid algaí micreascópacha agus díleánn iad.


Olldord.
An téaduirlis ceoil is mó, leis an airde is lú, i measc téaduirlisí na ceolfhoirne. Tá dhá chineál ann: ceann ó chlann an víola le guaillí claonta is cúl leata, agus ceann ó chlann an veidhlín le guaillí níos cearnógaí is cúl rud beag cruinn (ach leata, uaireanta). 4 shreang ar an dá cheann, tiúnta i gceathraigh. Uaireanta bíonn an 5ú sreang air is í tiúnta níos ísle ná na sreanga eile. Tá dhá chineál bogha freisin: an cineál Gearmánach don chéad cheann is é greamaithe faoin lámh, agus an cineál Francach a ghreamaítear mar a dhéantar le seinm ar an dordveidhil. Uaireanta pioctar na sreanga, go háirithe don snagcheol agus ceol damhsa.


Ollphéist Gila.
Laghairt Mheiriceánach, an t-aon laghairt nimhiúil, bíodh is gur annamh a greim a bheith marfach. Suas le 60 cm ar fhad, dorcha le breacra buí, na lanna cosúil le coirníní, an soc maol, an t-eireaball ramhar. Itheann sí uibheacha is veirteabraigh bheaga.


Ollstóráil sonraí.
Úsáid teicníochtaí is bogearraí bunachar ar leith chun rochtain ar shonraí roghnaithe, ó chomhlacht nó eagraíocht stáit mar shampla, chun staidéar a dhéanamh ar chlaontaí is patrúin gnó, do phleanáil an ghnó. Bíonn na sonraí seo roghnaithe chun cabhrú sa phleanáil, agus oiriúnaithe chun ceisteanna a fhreagairt in ionad idirbheartaíochtaí a dhéanamh. De ghnáth, easportáiltear na sonraí roghnaithe oiriúnaithe ó phríomhbhunachar an chomhlachta go dtí bunachar tánaisteach in ollstóráil, a dhéantar inrochtana do bhainisteoirí cuí ar leith ar fud an chomhlachta lena n-úsáid.


Frederick Law Olmsted.
Frederick Law Olmstead, péintéireacht le John Sargeant
Ailtire radharc tíre a rugadh i Hartford, Connecticut ab ea Frederick Law Olmsted (26 Aibreán 1822 – 28 Lúnasa 1903). An príomhailtire in athchóiriú an Pháirc Láir i Nua-Eabhrac. Dhear sé suíomh an Taispeántais Dhomhanda Cholambaigh i Chicago, Páirc Jackson (Chicago), Prospect Park (Brooklyn), páirceanna i Washington, agus campas na hollscoile i mBerkeley, California.


Ológ.
Crann síorghlas fadsaolach, dúchasach do réigiún na Meánmhara. Sroicheann sí airde 15 m. Stoc airgeadach cnapánach le han-chuid log. Na duilleoga os comhair a chéile, caol biorach leathrúil, dúghlas ar barr is éadrom faoina mbun. Na bláthanna beag bán le 4 pheiteal. Na torthaí súmhar olúil glas, ag aibiú thar bhliain go dtí dubh. Craobhacha tomógacha dealgacha is torthaí beaga ar an bhfoirm fhiáin. Á saothrú leis na cianta mar fhoinse ola olóige, a fhaightear ón toradh aibí. Déantar na torthaí glasa is dubha a phicilt. Faightear adhmad ó na crainn.


Óm.
Aonad na friotaíochta leictrí, ar siombail dó Ω. Ionann is friotaíocht friotóra le voltas aon volta (1 V) idir a theirminéil a bhfuil sruth aon aimpéar (1 A) ag rith ann. Ainmnithe as Georg Ohm.


Óm-mhéadar.
Ionstraim bheag sho-iompartha chun an fhriotaíocht i gciorcad leictreach a thomhas. Tá bataire is aimpmhéadar ann, chomh maith le dhá shreang cónaisc le ceangal leis an bhfriotóir anaithnid. Nuair a cheanglaítear leis an bhfriotóir é, bíonn an sruth a ritheann i gcomhréir inbhéartach leis an bhfriotaíocht, agus bíonn an t-aimpmhéadar grádaithe in aonaid óm.


Oncaigéin.
Géin a mbíonn baint aici le cilldeighilt, ach a chuireann tús le cill ailseach is sceachaill nuair a fheidhmíonn sí go mínormálta. Ciallaíonn an réimír onca(i)- baint le sceachaill i gcúrsaí míochaine. Tá géinte i ngach cill de gach gné bheo ar féidir iad a thiontú ina gcúis ailse trí athruithe dá laghad a dhéanamh orthu. Is próta-oncaigéinte iad seo, agus nuair atá siad athraithe is oncaigéinte iad. Is féidir an t-athrú seo sna géinte a bheith chomh beag le litir nó giotán amháin sa chód géiniteach ann. Is féidir nach mbeadh i gceist ach aistriú na géine ó chromasóm amháin go crómasóm eile, ionas go n-éalaíonn sí ón meicníocht rialaithe a bhí á cóimeád faoi smacht. Mar shampla, i liomfóma Burkitt, aistriú próta-oncaigéin ó chrómasóm 8 go dtí ionad ar chrómasóm 14 gar don ghéin don imdhíonaghlóbailin is cúis leis an ailse.


Ópal.
Foirm nádúrtha silice (SiO2) dímhorfaí (neamhchriostalta) a mbíonn roinnt uisce inti. Cruthaítear é ag teocht réasúnta íseal i dtuaslagáin de chomhábhair dhoigheartha, fortháite le silice. Bán de ghnáth, agus bíonn speictream sainiúil dathanna le feiscint ar dhromchla na seoide. Na samplaí is fearr ón Astráil.


Ernest Oppenheimer.
Boc mór mianadóireachta, polaiteoir is daonchara a rugadh i bhFreiburg na Gearmáine ab ea Ernest Oppenheimer (22 Bealtaine 1880 – 25 Samhain 1957). Ceannasaí ar thionscal na ndiamant i gKimberley na hAfraice Theas. Bhunaigh sé Corporáid Angla-Mheiriceánach na hAfraice Theas le John Pierpont Morgan i 1917, agus bhí smacht aige ar 95% de sholáthar domhanda na ndiamant ag deireadh a shaoil.


Robert Oppenheimer.
Fisicí núicléach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Julius Robert Oppenheimer (22 Aibreán 1904 – 18 Feabhra 1967). Stiúrthóir Thionscadal Manhattan an bhuama adamhaigh i Los Alamos (1943–1945). Chuir sé i gcoinne an H-bhuama (an buama comhleáite), agus i 1953 baineadh ón taighde núicléach rúnda é. Ollamh le fisic ag Ollscoil California, Berkeley i Meiriceá a bhí ann ag tosnú sa bhliain 1927. Mhúin sé fisic ag Caltech freisin. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, d'oibrigh sé ar an mbuama adamhaigh mar chuid den Thionscadal Manhattan ag an Los Alamos Laboratory. Sa bhliain 1947 agus an cogadh sin thart, ghlac sé post mar stiúrthóir an Advanced Studies Institute in Princeton. Ba in Princeton a fuair sé bás leis an ailse sa bhliain 1967.


Optaic.
Is éard is optaic ann staidéar ar sholas is na hionstraimí atá bunaithe air. Ar siúl le 4,000 bliain ar a laghad. Bhí scátháin ag na hÉigiptigh. Bhí teoiricí ar an solas ag na Gréagaigh, agus lionsaí (gloiní dóite). Leag Eoiclídéas síos dlíthe an fhrithchaithimh timpeall 300 RC. B'ábhar staidéir é sa Choláiste Impiriúil Míochaine sa tSín ón 7ú céad. Tá úsáid lionsaí chun radharc na súl a cheartú luaite le Roger Bacon sa 13ú céad. Cheap Galileo ceann de na teileascóip is luaithe i 1609. Thóg Newton an chéad teileascóp frithchaite i 1668. Roimhe sin, timpeall 1590, cheap déantóir Ollannach spéaclaí, Zacharias Janssen (1588-1632), an micreascóp comhshuite le dhá eilimint optúil nó níos mó. Ón 17ú céad ar aghaidh tháinig optaic gheoiméadrach chun cinn chun cur síos ar fhrithchaitheamh is athraonadh trí sholas a shamhlú ina ghathanna a thaistealaíonn ina línte díreacha. Ach ag deireadh an chéid chéanna tugadh díraonadh solais faoi deara, rud a chiallaigh go raibh tréithe tonnacha ag solas. Cosantóir luath ar theoiric thonnach an tsolais ab ea an fisicí Ollannach Christiaan Huygens, ach chloígh Newton leis an tseanteoiric, an teoiric choirpíneach, go raibh solas déanta as páirteagail nó coirpíní. Faoi 1804 léirigh Thomas Young trasnaíocht solais, ag cruthú gur thonn é. Roimhe sin bhí Huygens is Newton tar éis polarú solais le criostal cailcíte a bhrath, ach níorbh fhéidir leo an feiniméan a mhíniú. Bhí an míniú le fáil ón tuiscint gur trasthonn ab ea solas. Faoi seo tuigtear gur áisiúil an dá dhearcadh ar nádúr an tsolais, an teoiric choirpíneach, cuimsithe san optaic gheoiméadrach, agus an teoiric thonnach, cuimsithe san optaic fhisiciúil. I measc na bhfeidhmeanna is nua-aoisí san optaic tá snáithíní optúla is a n-úsáidí sa teileachumarsáid, eilimintí optúla loighce, na ríomhairí optúla atá á bhforbairt is á dtuar, anailís Fourier i bpróiseáil is scagthástáil íomhánna, optaic oiriúnaitheach, léasair, holagrafaíocht, olltáirgeadh lionsaí casta plaisteacha, agus a lán eile.


Optaic adamhach.
Ionramháil léis adamh neodrach, ar bhealach atá cosúil le hionramháil solais i ngnáthchórais optúla, le heilimintí optaice adamhaí atá coibhéiseach le scátháin, lionsaí, léasdeighilteoirí is eile. Mar shampla, is féidir patrúin toinne seasta a úsáid mar lionsaí is léasdeighilteoirí optaice adamhaí. Úsáidtear optaic adamhach chun micreastruchtúir a thógáil go díreach, adamh ar adamh, trí liteagrafaíocht adamhach, mar mhicreascóp adamhach, agus mar bhunús i dtomhais fhíorbheachta ghíreascópacha is imtharraingteacha.


Optaic iomlánaithe.
Staidéar ar mhionfheistí optúla nasctha ag treoraithe solais in aonaid fheidhmeacha le cuid mhaith comhbhall. Is féidir go mbeidh léasair leathsheoltóra, modhnóirí, lasca is eile curtha le chéile ar shlis amháin chun ciorcad optúil iomlánaithe mar seo a dhéanamh. Meastar go mbeidh cumas acu eolas a ionramháil níos fearr ar mheáchan níos lú ná slisní leictreonacha comhghnásacha, agus a chosaint níos fearr i gcoinne trasnaíochta. Tá na feistí seo trialach fós, ach is dócha go bhfeidhmeofar iad sa teileachumarsáid ar an gcéad dul síos.


Optaic oiriúnaitheach.
I gcóras optach leis an áis seo, mar theileascóip, na hathruithe leanúnacha a dhéantar chun iarmhairtí na ndíchumthaí a tharlaíonn le linn do gach ga solais a bheith ag taisteal ón bhfrithne go dtí an córas íomháithe a cheartú. Déantar na ceartúcháin seo ar gach ga is i gcomhair gach eilimint den íomhá le cabhair ríomhaire is eolas ar na díchumthaí atá ag tarlú. Mar shampla, is féidir díchumadh de bharr suaiteacht an atmaisféir a chealú i dteileascóip atá suite ar an talamh is a dtaifeach a fheabhsú faoina 10. Tá sí insealbhaithe i dteileascóip thábhachtacha, ina measc teileascóp William Herschel i La Palma, an comhtheileascóp Ceanadach/Francach/Haváíoch ar Mauna Kea, agus spásteileascóp Hubble féin.


Optaileictreonaic.
Táirgeadh is rialú solais le feistí leictreonacha mar léasair leathsheoltóra, criostail leachtacha is dé-óidí solasastaíocha. An teicneolaíocht taobh thiar de na taispeántais leictreonacha in uaireadóirí, ríomhairí, teilifíseáin scáileán leata, agus na hidirathruithe idir comharthaí optúla is leictreonacha i dteileachumarsáid le snáithíní optúla.


Ór Muire.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil a fhásann 70 cm ar airde is ea Ór Muire. Rud beag greamaitheach don tadhall. Na duilleoga liánchruthach, na bláthchinn aonaracha suas le 7 cm ar leithead, na bláthóga gathacha seachtracha flannbhuí nó buí, i gcuid mhaith línte go minic, an toradh bádchruthach. Is planda coitianta gairdín é. Tá sé á shaothrú chomh fada sin agus san oiread sin áiteanna nach bhfuiltear lánchinnte cárb as dó, ach ceaptar go bhfuil sé dúchasach do dheisceart na hEorpa. Bhaintí feidhm as na peitil thriomaithe chun im a dhathú agus úsáidtear iad chun sailéid a mhaisiú. Bíonn na duilleoga inite freisin ach dobhlasta go minic.


Ór saorga.
Cóimhiotal óraithe de chopar, sinc is stán a úsáidtear sa bhFrainc go príomha, ón 17ú céad ar aghaidh, i gcomhair clog, coinnealraí is rudaí sómasacha maisithe eile, agus i ndéanamh troscáin mhaisithe freisin.


Oragán cumhra.
Planda ilbhliantúil, rud beag tomach, dúchasach d'ithreacha aolchloiche is cailce san Eoraip, réigiún na Meánmhara is an Áise. Na gais cearnach, na duilleoga ubhchruthach i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna beag déliopach bán nó scothchorcra/bándearg i spící tiubha. Saothraítear é mar luibh cistine, go minic faoin ainm oragán (oregano). Bíonn na plandaí a fhástar i dtíortha teo níos cumhra ná iad siúd ó thíortha measartha.


Lochlainn Ó Raifeartaigh.
Fisicí teoiriciúil a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Lochlainn Ó Raifeartaigh (1933-2000). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar theoiric na mbuncháithníní. D'fhoilsigh sé "Group Structure of Gauge Theories" (Grúpstruchtúr na dTomhasteoiricí, 1991) ar an taighde seo.


Ord imoibrithe.
Maidir le himoibriú ceimiceach, spleáchas ráta imoibrithe ar thiúchan imoibreáin. Má athraíonn ráta an imoibrithe díreach i gcomhréir le tiúchan imoibreáin ar leith, is imoibriú den chéad ord é i leith an imoibreáin sin. Má athraíonn sé i gcomhréir leis an tiúchan sin cearnaithe, imoibriú den dara hord i leith an imoibreáin is ea é. Is é an t-ord iomlán ná suim na n-ord i leith na n-imoibreán go léir.


Orgán (ceol).
Píborgán in Église Saint-Thomas i Strasbourg na Fraince
Gléas mór ceoil ina bhfuil cófra aeir, a choimeádtar lán le boilg, a ligtear amach faoi bhrú trí chomhlaí isteach i bhfeadáin éagsúla miotail is adhmaid d'fhaid is crónna éagsúla. Oibrítear na comhlaí le méara ar mhéarchláir a oibríonn méara agus/nó cosa an tseinnteora. Déanann gach feadán nóta ceoil ar leith, le hairde, tonndath is déine ar leith. Is féidir leis an orgán grúpaí feadán a sheinm ag an am céanna trí raon cnaipí, a dtugtar "stadanna" orthu, a bhrú isteach nó a tharraingt amach. Tugtar "clárú" ar raon stadanna ar leith. Go minic bíonn a dó nó a trí de mhéarchláir le hoibriú ag na lámha is ceann nó dhó ag na cosa. Tá orgáin leictreonacha ann freisin ina gcruthaítear na nótaí ceoil le leictreamaighnéid, ascaltóirí leictreonacha is callairí, atá an-dlúth i gcomparáid leis na horgáin mhóra mheicniúla.


Orgán bairille.
Gléas ceoil meicniúil. Trí lámh ar a thaobh a rothlú, séideann an seinnteoir aer isteach i mboilg agus rothlaíonn sorcóir atá feistithe le pionnaí a ligeann aer isteach i sraith píobán. Cinneann leagan amach na bpionnaí na píobáin a fhuaimníonn agus cathain le linn an rothlaithe a sheinneann siad. Gléas ársa atá ann: d'úsáidtí san 18ú-19ú céad é chun iomainn a sheinm in eaglaisí. Bhíodh sé in úsáid go dtí le déanaí mar ghléas sráide, uaireanta le peata moncaí ina shuí anuas air.


Orgán béil.
Gléas ceoil ina bhfuil líne giolcach miotalach a chritheann ionanálú is eisanálú an tseinnteora trí phoill atá dírithe ar na giolcaigh sa bhunús adhmadach. Sa tsamhail chaighdeánach dhiatonach, bíonn an scála mantach (is é sin, cuid de na nótaí as láthair) agus ní bhíonn sé oiriúnach ach d'fhoinn shimplí. Ach sa tsamhail chrómatach bíonn meicníocht sleamhnán chun an dara líne giolcach, tiúnta leath-thon níos airde, a chur ag seinm. Ba iad Larry Adler (1914-2001) is Tommy Reilly (1919-2000) rímháistrí an ghléis seo. De réir na lámhscríbhinní, bhíodh orgáin béil in úsáid sa tSin roimh 600 RC.


Orgán giolcach.
Gléas ceoil ina bhfuil giolcacha a sheinntear le méarchlár amháin nó níos mó, rud a chuireann ag crith go saor iad faoi bhrú aeir ó na boilg. Tá saghsanna níos lú, cosúil leis an armóin, ina bhfuil méarchlár amháin is boilg fuinnmhithe le troigheán. San orgán mór bíonn dhá mhéarchlár is clár troigheán, na boilg oibrithe le luamhán eile nó mótar leictreach ag fuinnmhiú caidéil. Bhíodh na horgáin giolcach an-choitianta mar ghléasanna tí is in eaglaisí beaga de bhrí nach raibh siad chomh costasach le píoporgán ná nach raibh gá leis an oiread sin spáis dóibh. Sa 20ú céad tháinig orgáin leictreonacha chun ionad na n-orgán giolcach a thógáil.


Orgánach géinathraithe.
Orgánach a bhfuil an cód géiniteach ann athraithe trí theicníocht innealtóireachta géinití, gan na modhanna nádúrtha atáirgthe a chur san áireamh. De ghnáth táirgtear na horgánaigh thrasghéineacha seo ar chúiseanna trádálacha. Is féidir go mbeidh ainmhithe, plandaí nó miocrorgánaigh (baictéir, giostaí, fiú cealla mamacha saothraithe) i gceist. Maidir leis na trasghéinte a chuirtear sna horgánaigh seo, is minic a bhíonn meascán géinte iontu ó víris, planda is ainmhí, iad nasctha le réigiún códaithe d'einsím baictéir. Is féidir ainmhithe a athrú chun comhdhúile gníomhacha cógasacha a tháirgeadh sa bhainne, mar shampla, nó comhdhéanamh na bpáirteanna a itear a athrú, nó géinte a chur ann a dhéanfaidh na fíocháin oiriúnach le trasphlandú i ndaoine. Is féidir géinte a chur le baictéir, giostaí is cealla mamacha saothraithe a ligfidh dóibh cuid mhaith próitéiní ar leith a tháirgeadh: inslin, hormón fáis, fachtóirí téachtaithe fola agus eile. Is féidir biabharra a athrú chun gur féidir iad a spraeáil le luibhicídí a bheadh tocsaineach don bhunphlanda, nó próitéiní a dhéanamh a bheadh tocsaineach do lotnaidí áirithe. B'fhéidir go mbeidh torthaí feabhsaithe le fáil ó bhiabharra trí ghéinathrú amach anseo. Mar sin féin, tá imní forleathan sa phobal maidir leis na GMOanna seo go bhfuil géinte á scaipeadh amach sa nádúr agus i mbianna ainmhithe is daoine a d'fhéadfadh a bheith dochrach sa mheántéarma, nach bhfuil tástáil chuimsitheach shásúil á déanamh orthu roimh iad a úsáid, nó ar a n-iarmhair sa nádúr.


Orgánach uatrófach.
Orgánach atá in ann ábhair choimpléascacha orgánacha a shintéisiú ó shubstráití simplí neamhorgánacha. Cuimsíonn na horgánaigh seo plandaí glasa a úsáideann dé-ocsaíd charbóin ón atmaisféar mar phríomhfhoinse carbóin chun comhdhúile orgánacha a shintéisiú, agus miocrorgánaigh a fhaigheann fuinneamh le haghaidh a meitibileachta trí ocsaídiú substráití neamhorgánacha cosúil le hiarann, sulfar is nítrigin (na horgánaigh cheimeatrófacha).


Ornáid stuaice.
In ailtireacht Ghotach, an deireadh ornáideach a chuirtear ar fhoirm thriantánach ghéar mar bhinne nó stuaice. Go minic snoitear í i bhfoirm flór de lúis, agus uaireanta bíonn tortáin ornáideacha duilliúir snoite ar thaobh na stuaice faoina bhun.


Ortacan.
Feadán leictreonach a d'úsáidtí go forleathan i gceamaraí luatha teilifíse, ach atá caite i gcártaí anois. Réitigh sé an bóthar don teilifís de bhrí gur thiontaigh sé an íomhá optúil ina comhartha leictreonach go tréimhsiúil, le minicíocht níos mó na sainmhinicíocht chónascadh phreabadh na súl.


Ortaipéide.
Brainse den mháinliacht a phléann le gortuithe is neamhoird sa chreatlach, is é sin na cnámha, na hailt, na fíocháin táite, is teannáin na matán gaolmhar. Cuimsíonn sí diagnóisiú is cóireáil bristí is asaltuithe, ceartú míchumaí comhbheirthe is faighte, mínormáltachtaí staidiúire, athailíniú nó athshuíomh alt galraithe nó máchaileach le próistéis shaorga. Soláthraíonn sí cóireáil máinliachta is míochaine i leith ailsí is ionfhabhtuite sna cnámha, agus riochtaí cosúil le tinneas droma, sciaitíce, asaltú ailt idirveirteabraigh, agus neamhmoird mheathlúcháin an dromlaigh.


Abraham Ortelius.
"Typus Orbis Terrarum", ceann de na léarscáileanna is luaithe de chuid Ortelius
Cairtghrafaí a rugadh in Antwerp na hOllainne ab ea Abraham Ortels Ortelius (14 Aibreán 1527 – 28 Meitheamh 1598). D'fhoilsigh sé an chéad atlas, "Teatrum Orbis Terrarum" (Amharclann an Domhain), sa bhliain 1570. Thiomnaigh Ortelius an t-atlas do rí na Spáinne, a rinne cairtghrafaí ríoga de mar chúiteamh. San oifig sin bhí teacht ag Ortelius ar a lán eolais ó thaiscéalaithe Spáinneacha sna cartlanna ríoga sa tír sin.


Órú.
Ceird ársa ina ngreamaítear órdhuille (nó duille miotalach eile) ar dhromchla adhmaid, de ghnáth. Faoi bhláth sa Mheánaois i maisiú lámhscríbhinní is péinteáil painéal, ina dhiaidh sin ar fhrámaí pictiúr is troscáin.


Osalat.
Cat fiáin sa Domhan Úr, ó dheas ó Texas go Meiriceá Theas. A fhionnadh ciarbhuí nó liath, agus pátrún de spotaí, stríoca is fáinní dubha air.


Douglas Dean Osheroff.
Fisicí a rugadh ar 1 Lúnasa 1945 in Aberdeen, Washington, is ea Douglas Dean Osheroff. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic lena bheirt comhghleacaithe Richardson is Lee i 1996 as forshreabhacht He-3 a fhionnadh go luath sna 1960idí.


Osmairidiam.
Cóimhiotal oismiam (Os) agus níos lú ná 35% iridiam (Ir), a tharlaíonn go nádúrtha. Faightear le mianaigh platanaim (Pt) é.


William O'Sullivan.
Ceimicí a rugadh sa Druipseach, Contae Chorcaí ab ea William O'Sullivan (1826?-1890). Rinne sé staidéar le Liebig in Ollscoil Giessen na Gearmáine, agus fuair dochtúireacht sa cheimic (1844). Ionadaí ar Thomas Anistell sa tsaotharlann ceimice i Músaem Tionsclaíochta na hÉireann, agus tháinig sé i gcomharbacht air i 1848. Thairg sé gurbh acmhainn luachmhar an mhóin, agus gurbh fhéidir tionscal a bhunú uirthi, rud nár chreid Robert Kane. Chuir sé toradh taighde eile dá chuid ar fáil sa leabhar "The Manufacture of Beet-Root Sugar in Ireland" (Déantúsaíocht Siúcra as Biatas in Éirinn, 1851) inar leag síos an cás ceimiceach is an cás eacnamaíoch don tionscal. Dhírigh sé aird ar an bhfuinneamh gan úsáid sna haibhneacha. Moladh láidir eile a rinne sé ná an gá le hoideachas is traenáil phraiticiúil chun tionsclaíocht mharthanach is fostaíocht a chur ar aghaidh. Nuair a d'éirigh Kane as uachtaránacht Choláiste na Banríona, Corcaigh i 1873, ceapadh O'Sullivan i gcomharbacht air.


Othras dúidéineach.
Othras peipteach a tharlaíonn sa dúidéineam.


Othras gastrach.
Othras peipteach a tharlaíonn sa ghoile.


Othras peipteach.
Othrasú cuid de líneáil an ghoile nó an dúidéinim mar thoradh ar chnaí ag an aigéad gastrach. Is iad na siomtóim a fhéadfaidh tarlú ná mídhíleá éadrom suas go dtí eachtraí péine troime sa bholg uachtarach, masmas is urlacan. Aimhréidh is féidir leis tarlú is ea cur fola trom, nó bréifin a fhéadfaidh tús a chur le peireatóiníteas. I measc na bhfachtóirí a dhéanann an duine toghrach don riocht seo tá caitheamh tobac, alcól, strus, agus drugaí greannaitheacha cosúil le haspairín. I gcuid mhaith cásanna bíonn baint ag coilíniú na conaire stéigí uachtaraí ag an mbaictéar Helicobacter pylori leis.


Elisha Graves Otis.
ea ELI CHIOTTE OtisTE (1811--106 av J-C). Dhear sé is chuir isteach an chéad ardaitheoir a raiC UNE SALOPEbh coscán uathoibríoch ann. D'éascaigh sin an ENCULE D TA RACE DE PUT SALE CHIEN d'fhorbairt an ilstóraigh. Il bande des nem NIQUE TA FAMILLE
En bandaNT dur ça merde de chien...


Pacáiste ríomhaire.
Ríomhchlár nó grúpa ríomhchlár a dhíoltar mar phacáiste chun feidhmeanna ar leith a chur i gcrích. Mar shampla, i bpacáiste cuntasaíochta bheadh gnáthaimh is áirimh atá riachtanach chun cuntais a anailísiú, a ullmhú is a léiriú.


Pacáiste Staitistiúil do na hEolaíochtaí Sóisialta.
Pacáiste bogearraí do ríomhairí móra is pearsanta chun anailísí iomadúla staitistiúla a dhéanamh ar thacair mhóra sonraí (SPSS).


Frederick Handley Page.
Innealtóir is dearthóir ceannródaíoch eitleán a rugadh i Cheltenham Shasana ab ea Frederick Handley Page (1885-1962). Bhunaigh sé comhlacht innealtóireacht aerloingseoireacha i 1909. A eitleáin buamála Hampden is Halifax in úsáid sa dara cogadh domhanda.


Galar Paget.
Mí-ord ainsealach sa chnámharlach fásta nach eol a chúiseanna. Corraíonn sé gnáthfhás is gnáthathshuíomh. Ainmníodh as an máinlia Sasanach James Paget (1814-1899) é. Tagann cnámha áirithe le bheith róchailcthe dlúth, cnámha eile díchailcthe briosc. Bíonn pianta ag an duine sna cnámha corraithe agus claonadh acu briseadh. Uaireanta bíonn athruithe ailseacha sna cnámha.


Pailéad.
Pláta maol adhmaid, ubhchruthach nó dronuilleogach, a gcuireann an péintéir a dhathanna in eagar air. Is í an chiall eile ná an raon ar leith dathanna a úsáideann an t-ealaíontóir. Mar shampla, uaireanta bhí Rembrandt teorannaithe do 4 nó 5 bhundath. I gcontrárthacht leis sin, bheadh suas le 12 bhundath ag impriseanaí.


Pailé-aeráideolaíocht.
Staidéar ar an aeráid a bhí ann na cianta ó shin, agus iarrachtaí mionsamhluithe na bpróisis aeráide a shaothrú. Braitheann sí ar a lán disciplíní acadúla.


Pailéamaighnéadas.
Caomhnaítear maighnéadas i gcarraigeacha ina bhfuil mianraí le hiarann iontu, cosúil le maighnéidít is haemaitít. Bíonn na fearainn inmheánacha mhaighnéadacha sna carraigeacha treoshuite le treo réimse mhaighnéadach an Domhain ag an am a fosaíodh iad trí mhoirtiú, criostalú magma, nó imoibriú ceimiceach. Trí threo an mhaighnéadais iontaisithe seo a thomhas, is féidir domhanleithead na háite sin is ionaid na mol ar Domhan a dhéanamh amach don am a fosaíodh iad.


Pailéapaiteolaíocht.
Staidéar ar ghalair ársa dhaonna ó ábhar cnámharlach den chuid is mó, ach ó bhogfhíocháin a caomhnaíodh trí sheargadh nó i bportach dí-ocsaiginithe freisin. Is féidir airtríteas, eitinn, lobhra, sifilis, sceachaillí, galar fiacla, bristí, is míchumaí ón mbroinn a dhiagnóisiú, chomh maith le galair easpa cothaithe cosúil le raicíteas is fraimis. Is iontach an léargas ar dhéimeagrafaíocht na mílte bliain ó shin a fhaightear ó tharluithe coibhneasta na ngalar i measc na ndaoine an t-am sin is na faid saoil a baineadh amach.


Pailéasóch.
570-230 milliún bliain ó shin. Thosaigh orgánaigh ilcheallacha is éisc ag teacht chun cinn. Roinntear an ré seo ina tréimhsí mar seo: an tréimhse Chaimbriach (570-500 milliún bliain ó shin) inar thosaigh ainmhithe mara gan chnámh droma; an tréimhse Ordaivíseach (500-435 milliún bliain ó shin) inar thosaigh na chéad éisc, fungais is feamainn; an tréimhse Shiliúrach (435-400 milliún bliain ó shin) inar tharla na chéad phlandaí ar thalamh thirim; an tréimhse Dheavónach (400-345 milliún bliain ó shin) inar mhéadaigh na héisc is ar thosaigh na feithidí is na hainmhithe tire; an tréimhse Charbónmhar (345-280 milliún bliain ó shin) inar thosaigh na reiptílí is na débheathaigh; an tréimhse Pheirmeach (280-230 milliun bliain ó shin) inar díothaíodh an-chuid de na hainmhithe gan chnámh droma is ar thosaigh na foraoisí cónaiféaracha.


Pailé-éiceolaíocht.
Feidhmiú prionsabail is próisis éiceolaíochta chun na himghníomhuithe idir iontaisí mar chomhluadar is a gcomhshaol sa taifead iontaiseach a thuiscint. Bunaithe ar an smaoineamh gur mhair na hainmhithe is na plandaí i ngach ré gheolaíoch faoi na cúinsí céanna lena ngaolta comhaimseartha. Mar sin, tugann taighde ar fhlúirse choibhneasta gach speiceas iontaisithe fásra is ainmhithe i bhfosú geolaíoch léargas cuimsitheach ar éiceolaíocht is aeráid an ama gheolaíoch sin.


Pailéigeografaíocht.
Staidéar ar thíreolas na réanna geolaíocha, trí na cúinsí geografacha a atógáil ó na hiontaisí is mínithe ar an gcomhshaol a bhí ann nuair a bhí na carraigeacha á bhfosú, maidir le gach ré ina seal.


Pailé-ointeolaíocht.
Staidéar iontaisí is atógáil an orgánaigh ón iarsma iontaisithe, agus taighde ar an bpróiseas iontaisithe.


Pailin.
Is éard is pailin ann ná na gnéaschealla fireanna de shíolphlandaí a tháirgtear go flúirseach in antair na bplandaí bláfara is saic pailine na ngimnispeirmeacha. Nuair a shroicheann an gráinne pailine stiogma an bhlátha nó crotal an chóin bhaininn, fásann an phailin feadán ar féidir léi a thoilleadh a aistriú chun an t-ubhán a thoirchiú.
Bíonn gráinní pailine an-éagsúil i méid, cruth, carachtar an dromchla, agus is féidir go gcabhraíonn siad seo uile ina ndáileadh. Bíonn pailin ghaothiompartha mín éadrom, na gráinní pailine a iompraíonn feithidí greamannach is níos troime. Bíonn cumhdach seachtrach an ghráinne (an t-eisín) an-fhrithsheasmhach i gcoinne meata, agus faightear pailin iontaisithe is déantar staidéar uirthi chun fásra an ama réamhstairiúil a anailísiú.


Pailineolaíocht.
Anailís na ngráinní pailine a fhaightear caomhnaithe i ndríodair is ithreacha ársa, chun na hathruithe sa bhfásra thar am a atógáil. Soláthraíonn portach forleathan, podsail móinteach aigéadach, is dríodair lochanna sonraí sármhaithe den saghas seo. Faightear léargais uathu ar iarmhairtí daoine réamhstairiúla is a dtalmhaíochta ar an gcomhshaol.


Pailm dátaí.
Crann a fhásann 30 m in airde, dúchasach don neasoirthear, saothraithe ó 6000 RC. An stoc ramhar, clúdaithe le seanbhuin spíonacha duilleog. Na duilleoga clúmhach, an bláthra mór. Táirgeann crann amháin suas le 250 kg de dhátaí dúfhlannbhuí siúcraithe in aghaidh na bliana, ar feadh 100 bliain nó nios mó.


Pailm ratáin.
Ball de ghné mhór plandaí trópaiceacha dreapaire le gais an-fhada chaola suas le 180 m ar fhad. Dreapann siad trí spíonta crúcacha ag barra is ar mheáneasnacha na nduilleog cleiteach a ghreamaíonn don fhásra mórthimpeall agus do ghais tacaíochta is iad ag fás suas. Scamhtar na gais chun cánaí ratáin a dhéanamh, a úsáidtear i dtroscán, ciseáin is earraí eile. Úsáidtear iad i gcána láidir malacca i gcomhair bataí siúil.


Pailm siúcra.
Crann a fhásann 12 m ar airde, dúchasach don Mhalaeisia. Na duilleoga 1-1.5 m ar fhad, cleiteach airgeadach faoina mbun. Agus í fásta, fásann bláthraí ó bharr go bun an stoic, agus faigheann an stoc bás de réir mar a chailltear na bláthraí. Faightear siúcra ón sú a ritheann go flúirseach nuair a ghearrtar na bláthraí óga.


Painéal Idir-Rialtais ar Athrú Aeráide.
Painéal a bhunaigh Clár Comhshaoil na Náisiún Aontaithe is Eagraíocht Dhomhanda na Meitéareolaíochta i 1988 chun measúnú údarásach a dhéanamh ar an eolas eolaíoch ar an bhforthéamh domhanda is an t-athrú aeráide domhanda de bharr astaíochtaí gáis cheaptha teasa san atmaisféar. Déanann sé measúnú freisin ar na hiarmhairtí ar an gcomhshaol, an eacnamaíocht is an tsochaí, agus molann freagairtí straitéiseacha don ghábh seo. Rinne an painéal (a raibh 400 eolaí ó 25 tír mar bhaill de ag an am) a chéad tuarascáil i 1990, ag tuar go n-éireódh meánteocht an Domhain 0.3 °C gach 10 mbliain den chéad seo. Rinne sé a thuarascáil chuimsitheach is déanaí i 2007, ag léiriú go bhfuil an t-athrú aeráide is a iarmhair ag tarlú ar a laghad chomh trom is a tuaradh i 1990.


Paul Painlevé.
Matamaiticeoir is státaire Francach ab ea Paul Painlevé (5 Nollaig 1863 – 29 Deireadh Fómhair 1933). Príomh-aire i 1917. Tháinig sé le bheith ina cheannaire le Herriot ar an gcomhaontas clé i 1924, is ina phríomh-aire arís i 1925. Rinne sé saothar matamaiticiúil ar chothromóidí difreálacha. Rugadh i bPáras é agus fuair sé bás sa chathair sin freisin.


Paipír.
Planda uisciúil ilbhliantúil, dúchasach do thuaisceart na hAfraice. Fásann na gais 4 m, is iad triantánach i gcrosghearradh. Na duilleoga cosúil le féar, na bláthanna bídeach scothbhuí, gan iombhláth, ina spícíní a dhéanann cinn mhóra sféarúla. Rinne muintir an tseansaoil páipéar (paipír) trí stiallacha fliucha na ngas laíonach a bhrú le chéile taobh le taobh.


Paireacht.
I meicnic chandamach, cainníocht, leis an tsiombail P, a dhéanann monatóireacht ar iompar an chórais faoin athrú ó chomhordanáidí ciotacha go comhordanáidí deisealacha. Is féidir uimhir iolraíoch paireachta a chur ar chórais chandamacha is cáithníní, agus imchoimeádann an fórsa leictreamaighnéadach is an fórsa núicléach láidir an uimhir chandamach seo, ach ní hamhlaidh maidir leis an bhfórsa núicléach lag. Bíonn meathluithe radaighníomhaíocha laga ciotach nó deisealach. Bíonn na neoidríonónna ciotach.


Pairicrín.
Teachtaire ceimiceach (cosúil le prostaglaindin, sómatastatain paincréasach, is cininí) a dhéanann cealla ar leith, a fhuasclaíonn isteach sa sreabhán eachtarcheallach iad le taisteal chuig cealla cóngaracha is feidhm rialaithe a dhéanamh ansin. Díghníomhachtaítear é go tapa ag einsímí áitiúla. Is féidir go bhfeidhmeoidh sé mar hormón, néarahormón nó néaratharchuradóir áit eile sa cholainn. De réir comhghnáis, ní rangaitear na néaratharchuradóirí mar phairicríní.


Pairilis.
Cailliúint gluaiseachta de bharr idirghabháil éigin leis an soláthar néaróg do mhatá(i)n. Is féidir go dtarlóidh sí trí mhilleadh na néarcheall luadrach san inchinn (mar shampla, heimipléige i ndiaidh stróic a mbeadh matáin ar thaobh amháin den cholainn thíos leis), nó i gcorda an dromlaigh (mar shampla, polaimiailíteas). I bparaipléige, cailleann an dá chos a gcumas matánach de bharr gortú do chorda an dromlaigh. I gceathairphléige, cailleann na géaga go léir a gcumas.


Pairilis cheirbreach.
Neamhord a tharlaíonn mar thoradh ar dhamáiste don inchinn le linn forbartha sa bhroinn nó le linn naíonachta. Is iad na siomtóim shainiúla laige, pairilis, righneas, agus easpa comhordú gluaiseachtaí. Uaireanta tarlaíonn ríoga, ionas go ndeirtear go mbionn na páistí seo spasmach. Fulaingíonn cuid mhaith de na páistí titimeas freisin, agus bíonn cuid acu mallintinneach. Bíonn saghsanna éagsúla damáiste don inchinn taobh thiar den neamhord seo, galair na máthar le linn an toirchis, easpa ocsaigine le linn beirthe, ionfhabhtuithe víreasacha le linn naíonachta is eile ina measc, ach ní bhíonn an chúis ar eolas de ghnáth.


Paistéarachán.
Teaschóireáil chaoin a úsáidtear chun miocrorgánaigh i mbainne a mharú. Téitear an bainne go dtí 63-65 °C agus coimeádtar ag an teocht sin ar feadh 30 nóiméad é, sin nó téitear an bainne go dtí 72 °C agus coimeádtar mar sin é ar feadh 15 soicind. Milleann sé seo na baictéir phataigineacha agus fadaíonn seilfré an bhainne. D'fhionn an baictéareolaí Francach Louis Pasteur an próiseas seo, agus ainmníodh as é.


Paiteolaíocht urlabhra.
Staidéar is cóireáil ar gach foirm iompair theangeolaíoch atá mínormálta ón taobh cliniciúil de. Teiripe urlabhra is teanga a dhéanann cóireáil ar an riocht seo.


Paitinn.
Cáipéis dhlíthiúil a thugann ceart toirmeascach do cheapadóir an táirge nó an próiseas a cheap sé a shaothrú ar feadh oiread áirithe blianta, faoina choimirce féin nó trí chead a dhíol le duine eile. Is cuid den reachtaíocht maidir le sealúchas intleachtúil an phaitinn, cosúil le trádmharc is cóipcheart. Chun paitinn a fháil ní mór don cheapadóir tuairisc ar an gceapachán a chur chuig Oifig na bPaitinní, ag léiriú a éagoitinne. Scrúdaíonn an Oifig an tuairisc, agus bronnann an phaitinn más é a breithiúnas gur táirge nó próiseas nua atá i gceist. Is féidir cosaint paitinne a fháil ar bhonn idirnáisiúnta freisin ach an táille a íoc.


Paitsiúilí.
Planda tomach ilbhliantúil cumhra a fhásann 1 m in airde nó níos mó, dúchasach do na réigiúin thrópaiceacha is fhothrópaiceacha in oirdheisceart na hÁise. An gas cearnach, na duilleoga ubhchruthach fiaclach i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna bán feadánach déliopach i bhfáinní. Táirgeann sé bláthola chumhra a úsáidtear i gcumhráin.


PAL.
Líne Pais Ailtéarnaithe, córas códaithe i gcomhair teilifíse daite a forbraíodh sa Ghearmáin is an Bhreatain ó 1965, a toghadh do tharchur teilifíse 625 líne 50 Hz san Eoraip agus cuid mhaith eile den Domhan. Difriúil ó chóras NTSC i Meiriceá, agus neamhfhreagrach dó. Bheadh gá le tiontaire scanta chun an comhartha i gcóras amháin a aistriú chuig comhartha a bheadh freagrach don chóras eile.


George Emil Palade.
Bitheolaí a rugadh in Iaşi na Rómáine, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ó 1946 ab ea George Emil Palade (19 Samhain 1912 – 7 Deireadh Fómhair 2008). Rinne sé taighde ar chodánú ceall, agus chuir síos ar fheidhmeanna na miteachoindrí, an líontáin ionphlasmaigh, na ribeasóm, agus choimpléasc Golgi. Thaispeáin sé go sintéisítear próitéiní ar RNA sna ribeasóim. Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1974 le Christian de Duve is Albert Claude as an saothar seo.


Palas.
An dara astaróideadh a fionnadh, ag an réalteolaí is lia Gearmánach Wilhelm Olbers (1758-1840) i 1802. Ainmnithe as Palas Aitéine, bandia na heagnaíochta.


Bernard Palissy.
Potaire a saolaíodh in Agen na Fraince ab ea Bernard Palissy (c 1510-1590). Thosaigh sé mar phéintéir gloine, ach shaothraigh bealach nua chun cré-earraí a ghlónrú. Bhí sé in ann plandaí is ainmhithe, daite go nádúrtha, a chur i rilíf ard ar a chuid earraí, agus thabhaigh sé seo clú dó. Cuireadh i bpríosún é i 1562 de bhrí gurbh Úgónach é, ach saoradh é go luath agus lean sé lena a ghnó cáiliúil sna Tuileries. Ach caitheadh i bpríosún arís é i 1588 ar an gcúis chéanna, agus fuair sé bás.


Andrea Palladio.
Ailtire a rugadh i bPadua na hIodáile ab ea Andrea Palladio nó Andrea di Pietro della Gondola (30 Samhain 1508 – 19 Lúnasa 1580), an t-ailtire is ceannasaí i stair an iarthair. Oileadh ar dtús é mar shaor cloiche. Chaith sé roinnt blianta sa Róimh ag déanamh staidéir is ag líniú na seanfhothrach. Rinne sé a chéad tionscnamh ailtireachta i Vicenza nuair a d'atóg an seanhalla tionóil is margaidh ansin ina fhoirgneamh taibhseach poiblí a dtugtar "an Bhaisleac" air. Thóg sé tithe móra is paláis baile d'uaisle na cathrach sin, ina measc an Villa Rotonda, an Villa Foscari, an Villa Emo, is an Villa Poiana. Bhain sé úsáid as colúnáidí le colúin chlasaiceacha, áiléir oscailte, cruinneacháin, áirsí, peidiméidí is na hairíonna go léir a chonaic sé i bhfothraigh na Róimhe, ach cumtha go siméadrach maorga álainn. D'fhoilsigh sé "I quattro libri dell'architettura" (Ceithre Leabhar na hAiltireachta, 1570) le cur síos go cuimsitheach ar a stíl Phallaidiach, monagraf bunaidh na hailtireachta nua-aoisí. Tinfeadh d'ailtirí ó shin i leith.
Dhear Andrea Palladio an Palazzo Chiericati.


Pallaidiachas.
Léaráid ó "I quattro libri dell'architettura" (Ceithre leabhar na hailtireachta) le Andrea Palladio
Stíl ailtireachta sa 17ú-18ú céad, díorthaithe ó fhoirgnimh Athbheochana is scríbhinní Andrea Palladio. Pleanáil shiméadrach is úsáid foirmeacha Rómhánacha a bhí mar chroí na stíle. Tháinig sé le bheith an-choitianta i Sasana tar éis d'Inigo Jones í a úsáid don Fhleiteach i Londain (1619-1622), agus don Tiarna Burlington í a chur chun cinn ina scríbhinní. Ag an am céanna baineadh úsáid as an stíl go forleathan san Iodáil, an Ghearmáin, an Ollainn, an Rúis, is na Stáit Aontaithe.


Réadlann Palomar.
Ar Shliabh Palomar gar do San Diego, California. Inti atá teileascóp 5 m frithchaiteach Hale (1948). Baintear feidhm as teileascóp 1.12 m Schmidt inti chun suirbhéireacht fhótagrafach a dhéanamh ar an spéir. Thosaigh an chéad suirbhéireacht sna 1950idí, an príomhbhunachar sonraí do réadlanna ar fud an Domhain. Rinneadh suirbhéireacht nua sna 1980idí le heibleachtaí nua fótagrafacha. Anois táthar i mbun comparáidí a dhéanamh idir an dá shraith torthaí le gluaisní na mílte míle réalta a ríomh.


Pampaí.
Réigiún forleathan féaraigh (fásach féir) san Airgintín is Uragua mórthimpeall bhun Abhainn an Plata. Rainseoireacht eallaigh an príomhghnó a dhéantar iontu.


Pampanó.
Grúpa iasc mór domhaincholainneach mara, gaolmhar le bolmán. An cholainn brúite de ghnáth, próifíl ghéar ag an gceann, an t-eireaball domhain gabhlánach. Forleathan sna huiscí doimhne aigéanacha, na farraigí teo go háirithe. Is éisc shuntasacha cuid acu chun spóirt is mar bhia.


Pan.
Pan taobh istigh d'fháinní Shatairn
Saitilít nádúrtha de chuid Satairn (an 18ú ceann) ar thángthas air i 1990 i ngrianghrafanna a tógadh 9 mbliain roimhe ag Voyager 2. Trastomhas 20 km aige.


Panacal.
Téarma ginearálta ar chrobh-bhláthra géagach leathnaithe.


Panda.
Is Mamach é an panda a bhfuil gaol aige le béir is racúin. Áitríonn sé foraoisí bambú sna sléibhte. Dhá speiceas ann. Is ón tSín an panda fathach atá cosúil le béar, le ceann mór cruinn, bán ach na cosa, na guaillí, an cliabhrach, na cluasa, is fáinne mórthimpeall na súl dubh. Ar na lapaí tosaigh tá cnámh fhadaithe rosta a fheidhmíonn mar 6ú méar: beireann sé greim ar phéacáin bambú leis an ordóg breise seo is an dá mhéar thosaigh eile. I 2005 fuair an panda fathach gafa is sine, Mei Mei, bás i zú i nGuilin i ndeisceart na Síne ag 36 bliain d'aois. Tá an panda dearg nó an panda beag ann freisin, dúchasach do dheisceart na Síne is tuaisceart Bhurma. Cosúil le racún, dearg/ donn, a íochtar is barr a eireabaill dubh. Marcanna bána ar a aghaidh.


Pangaea.
Ainm a thugtar ar an aon mheall talún a bhí ar Domhan timpeall 200 milliún bliain ó shin, meastar, roimh scoilteadh na mór-ranna is deascadh na n-ilchríoch. Ciallaíonn Pangaea ‘na tíortha uile’, agus is bunchuid de theoiric dheascadh na n-ilchríoch an coincheap seo.


Pantar.
Ball de chlann na gcat, ach ní speiceas ar leith é. Tugtar an t-ainm ar an bhfoirm dhubh den liopard (an pantar dubh), agus mar ainm eile ar an gcúgar.


Pantonacht.
Tréith ceoil a athraíonn go tapa ó ghléas lárnach amháin go gléas eile, ionas nach féidir a rá go bhfuil sé i ngléas ar leith. Mar seo atá cuid de shaothar déanach Wagner is saothar luath Schoenberg.


Pápá.
Crann beag gan ghéaga a fhásann go 6 m. An t-adhmad an-bhog, agus tálann sé flúirse laitéise. Coróin de dhuilleoga bosacha ar ghais fhada, na duilleoga suas le 75 cm ar leithead. Na bláthanna buí. Fireannaigh is baineannaigh ar phlandaí difriúla. An toradh suas le 30 cm ar fhad, ubhchruthach buí. De réir dealraimh, is hibrid é. Saothraítear ar fud na dtrópaicí é ar son a thorthaí súlacha tlátha. Faightear an einsím paipin ón laitéis is as a thorthaí óga, agus úsáidtear an einsím seo i bhfeidhmeanna míochaine is na tionscail feola is leathair.


Papas Chathair Alastair.
Matamaiticeoir Gréagach ab ea Papas Chathair Alastair (4ú céad). Tá a "Synagoge" (Bailiúchán, 8 n-imleabhar) fós ar fáil, ach é neamhiomlán.


Pár.
Seithe ainmhí (caora, gabhar nó lao, de ghnáth), glanta ach gan súdaireacht déanta uirthi, a shaothraigh na Gréagaigh sa 2ú céad RC mar mheán scríofa. Úsáideadh é in Eoraip na Meánaoise roimh thabhairt isteach an pháipéir ón tSín, i gcomhair cáipéisí is, níos déanaí, leabhar clóbhuailte. Inniu úsáidtear é i gcomhair cáipéisí cuimhneacháin is ócáidí tábhachtacha eile. Is pár mín pár d'ardchaighdeán le cóiriú mín.


Parabóil.
Cuar sa mhatamaitic a rianaíonn pointe a bhfuil a fhad ó phointe fosaithe ar leith (an fócas), cothrom lena fhad ó líne fhosaithe (an treolíne). Is ceann de na gearrthaí cónacha clasaiceacha í. Tá tréith bhunúsach aici go ndéanann a tadhlaí ag pointe ar bith an uillinn chéanna leis an line tríd an bhfócas agus leis an líne dhíreach tríd an bpointe céanna atá ingearach leis an treolíne. Mar sin, gach ga a thagann amach ón bhfócas is a fhrithchaitear ag an bparabóil fhrithchaiteach, bíonn sé ingearach leis an treolíne. Bíonn modhanna chun gathanna comhthreomhara solais nó tonnta raidió a chruthú bunaithe air seo.


Península de Paracas.
Leithinis neamhthorthúil ar chósta theas Pheiriú is ea Península de Paracas a bhfuil cáil uirthi as cré-earraí ornáideacha ársa is uigí daite bróidnithe a fuarthas inti, an chuid is mó díobh in adhlacthaí seargtha ó 600-100 RC.


Paradacsa an chúpla.
Eiseamláir iomráiteach den iarmhairt amleata i dteoiric coibhneasachta speisialta Einstein. Scartar cúpla le dhá chlog chomhionanna. Téann leathchúpla amháin go dtí réaltra i bhfad i gcéin agus ar ais, gar do luas forleata an tsolais. Nuair a fhilleann sé ar Domhan bíonn an spásaire seo i bhfad níos óige ná an leathchúpla eile a d'fhan sa bhaile. Ní haon pharadacsa é seo de réir teoiric na coibhneasachta speisialta, de bhrí go dtarlaíonn amleathadh is moilliú do gach próiseas sa leathchúpla sin, agus a gcloig. Fíoraíodh an iarmhairt seo i dturgnaimh ar chloig adamhacha, agus tugtar "paradacsa na gclog" air freisin.


Paraidím bunaithe ar oibiachtaí.
Bealach chun clár casta bogearraí a dhearadh is a thógáil. Samhlaítear an obair nó an feidhmiúchán atá le déanamh ina fo-chodanna ar leith, agus scríobhtar fo-chlár, a dtugtar "oibiacht" air, do gach fo-chuid. Mar shampla, féadfaidh scáileán nó fuinneog a bheith ina oibiacht comhéadain, agus custaiméir nó ordú ceannacháin a bheith ina oibiacht gnó. Nuair a bhíonn na hoibiachtaí go léir códaithe, cuirtear le chéile iad chun an clár iomlán a chumadh don fheidhmiúchán. Buntáiste atá leis an bparaidím seo is ea gur féidir na hoibiachtaí códaithe ar leith a stóráil mar a bheadh i leabharlann agus a úsáid chun an-chuid feidhmiúchán eile a chur i gcrích. Tháinig teangacha bunaithe ar oibiachtaí chun cinn sna 1980idí-1990idí, bunachair sonraí bunaithe ar oibiachtaí sna 1990idí, ansin córais bainistíochta bunachar sonraí. Faoi seo, is é an bealach is mó a úsáidtear i gcórais feidhmiúcháin gnó.


Paraildéad.
(C2H4O)3, olaigiméir a bhfuil 3 mhóilín aicéataildéad inti, leacht a fhiuchann ag 128 °C. Is áisiúil aicéataildéad a stóráil sa bhfoirm seo, agus is féidir é a athghiniúint trí théamh le haigéad.


Paraiméiciam.
Prótasón, speiceas mionorgánaigh aoncheallaigh, ubhchruthach, suas le.33 mm ar fhad. Dhá núicléas atá ann, micreanúicléas is macranúicléas. Itheann sé baictéir. Go cothrom ar fud an dromchla tá fabhráin, cosúil le ribí gruaige. An-choiteann i ngnáthóga uisciúla.


Paraiséiteamól.
Pianmhúchán éadrom a úsáidtear i gcás tinneas cinn, péine míosta is eile. Cabhraíonn sé le teocht na colainne a laghdú i bhfiabhras. Bíodh is go bhfuil sé sábháilte i ngnáthúsáid, is féidir go dtarlóidh damáiste dochúlaithe don ae de bharr ródháileoige, agus féadfaidh sé seo a bheith marfach.


Paramaighnéadas.
Iarmhairt mhaighnéadach atá i láthair i gcuid mhaith ábhar (mar shampla, alúmanam is oscaigin ag teocht an tseomra) ina n-ailíníonn móimintí maighnéadacha na n-adamh aonarach chun tacú le réimse mhaighnéadach atá i bhfeidhm orthu, agus an t-ábhar féin aomtha ag foinse na réimse feidhmithí. Airí sainiúil de is ea go mbíonn so-ghabháltacht dhearfach mhaighnéadach ag an ábhar. Baintear feidhm as seo i bhfuarú maighnéadach.


Mungo Park.
Taiscéalaí a rugadh i bPoll Sealan na hAlban ab ea Mungo Park (1771-1806). Rinne sé abhainn na Nígire a thaiscéaladh i 1795-1796, ach maraíodh é ar an aistear céanna i 1806.


Charles Algernon Parsons.
Deartháir le Laurence Parsons, agus mac le William is Mary, innealtóir a rugadh i Londain ab ea an Ridire Charles Algernon Parsons (13 Meitheamh 1854 – 11 Feabhra 1931). Tógadh agus oileadh Parsons i gContae Uíbh Fhailí in Éirinn.
Sa bhliain 1884 shaothraigh sé an chéad tuirbín éifeachtach gaile ardluais chun leictreachas a ghiniúint, agus d'aithin a chumas i gcomhair tiomáint loinge. I 1897 thóg sé an chéad long a bhí tiomáinte ag inneall tuirbín gaile, an "Turbinia", a bhí in ann taisteal ag 34 mhuirmhíle, i bhfad níos mó ná uasluas longa gaile go dtí sin. Bhí sé seo réabhlóideach in iompar muirí. Tógadh an chéad scriostóir a bhí fuinnmhithe le tuirbín, an "Dreadnought", i 1906, rud a chuir gach long chogaidh eile i léig. Athchóiríodh nó athnuadh longa cogaidh uile na Breataine leis an tiomáint seo. Cuireadh i longa paisinéirí freisin í, an "Lusitania" a cuireadh go tóin le toirpéad amach ó Chóbh i 1915, agus an "Mauritania" a bhuaigh an ribín gorm as an aistear is tapa trasna an Atlantaigh i 1907 is 1929. I 1925 cheangail a chomhlacht Parsons le comhlacht Howard Grubb chun comhlacht nua a bhunú i Newcastle upon Tyne. I gcuan Kingston Iamáice a fuair sé bás sa bhliain 1931.


Laurence Parsons.
Mac le William is Mary Parsons, 4ú Iarla an Rois, réalteolaí a rugadh i mBiorra, Contae Uíbh Fhailí, in Éirinn, ab ea Laurence Parsons (17 Samhain 1840 – 29 Lúnasa 1908). Rinne sé feabhsuithe ar an dá theileascóp i bfoirm cloig uisce chun na struchtúir mhóra throma a thiomáint is a dhíriú. Ghnóthaigh sé cáil as a thomhais leis an teileascóp 0.9 m ar theocht dhromchla na Gealaí agus grafanna na teochta ar feadh línte uirthi. Níor tuigeadh tábhacht na dtomhas seo go dtí blianta fada ina dhiaidh sin.
Rugadh Parsons i gCaisleán Bhiorra, Parsonstown, i gContae Uíbh Fhailí (Contae an Rí ag an am). Réalteolaí ab ea athair Laurence chomh maith, a thóg an teileascóp mór ar a tugadh "the Leviathan of Parsonstown". Réalteolaí amaitéarach agus grianghrafadóir a bhí ina mháthair, an Chuntaois Rosse (née Mary Field).


Mary Parsons.
Thosaigh Mary Parsons (née Field) (1813 – 1885) ar an ngrianghrafadóireacht go luath i ndiaidh a fionnachtana. Thóg sí seomra dorcha i gCaisleán Bhiorra, mar ar réal is a ndearna dearbhchlónna sármhaithe dá clann, an caisleán is an teileascóp mór. Bhuaigh sí bonn airgid Chumann Grianghrafadóireachta na hÉireann i 1859. Pósta le William Parsons.


William Parsons.
3ú Iarla an Rois, réalteolaí a rugadh in Eabhrac Shasana ab ea William Parsons (17 Meitheamh 1800 – 31 Deireadh Fómhair 1867). Sna 1840idí thóg sé réadlann i gCaisleán Bhiorra is chruthaigh an teileascóp scáthánach le trastomhas 2 m, an teileascóp frithchaiteach ba mhó ar Domhan ag an am. D'éirigh leis scéim a cheapadh chun dhá scáthán mar seo, 4 thonna an ceann, a dhéanamh as cóimhiotal spéacalaim. Bhí an scáthán suite i bhfeadán adhmaid, 19 m ar fhad, is an feadán seo idir dhá bhalla throma saoirseachta. Thugtaí Leiviatan Parsonstown ar an teileascóp, an teileascóp ba mhó go ceann 70 bliain. Bhí an ionstraim seo chomh cumasach sin gurbh fhéidir réaltraí a bhreathnú leis, agus bhí an t-iarla in ann cur síos ar chruth bíseach cuid acu, rud nárbh eol ag an am. Thóg sé ionstraim eile le trastomhas 1 m freisin. Fuair Parsons bás i mBaile na Manach, i gContae Bhaile Átha Cliath, agus é 67 bliana d'aois.
Leiviatan Parsonstown, am éigin sular baineadh anuas é sa bhliain 1914


Partanaigineas.
Fás orgánaigh ón ubh gan toirchiú ag gaiméit fhireann (speirm). Uibheacha a fhásann mar seo, bíonn siad dioplóideach (le dhá fhoireann crómasóm) de ghnáth, agus comhionann leis an máthair ó thaobh na géinitice. Tá cuid mhaith orgánach, cosúil le míolta gorma, a théann trí chuid mhaith glúinte partanaigineacha baineanna, ach a tháirgeann fireannaigh agus a atáirgeann go gnéasach nuair a tharlaíonn coinníollacha deacra comhshaoil.


Parvaivíreas.
Grúpa beag víreas le DNA aonduail a ionfhabhtaíonn ainmhithe is daoine. Bíonn parvaivíris in ainmhithe freagrach as neamhoird fola i gcait is madraí, agus tá parvaivíreas darb ainm B19 a bhíonn ciontach as galair i ndaoine. Má tharlaíonn ionfhabhtú do leanbh, tugtar "an 5ú galar" ar an ngalar a tharlaíonn, le fiabhras, casacht, tinneas cinn is gríos ar na leicne (le marcanna sainiúla, ionas go mbíonn an chosúlacht ar an leanbh go bhfuair sé boiseoga ar na leicne). Má tharlaíonn ionfhabhtú do bhean atá ag iompar clainne, is féidir go ndéanfar damáiste tromchúiseach don leanbh, fiú go bhfaighidh sé bás.


Parvaivíreas conda.
Ionfhabhtú (tadhaill) tromchúiseach víreasach madraí is cainidí eile, a tháinig chun cinn i gcuid mhaith tíortha sna 1970idí. Faigheann an madra ionfhabhtaithe buinneach dhian sheasmhach le fuil, agus is féidir go mbeidh urlacan is fiabhras ard air freisin. Is féidir go bhfaighidh coileán bás go luath ón díhiodráitiú is an turraing. I gcásanna eile déantar damáiste suntasach don chroí. Coinnítear an galar faoi smacht anois le vacsaíní éifeachtacha.


Pas (ciorcad).
I dteoiric na gciorcad leictreach, maidir le sruth ailtéarnach (SA), is féidir go mbeidh an sruth is an difríocht poitéinsil as comhphas le chéile. Agus iad araon ag athrú go tréimhsiúil, tarlóidh buaic an tsrutha ag rith trí ionduchtóir nó toilleoir ag am atá difriúil ón am a tharlóidh buaic an difríocht poitéinsil trasna na gcomhbhall sin. Is é sin, bíonn pasdifríocht idir an sruth is an difríocht poitéinsil.


Pas (tonnghluaisne).
I dtonnghluaisne ar mhinicíocht amháin, an codán de thimthriall a bhíonn críochnaithe ag athróg ama sa chás go gcomhfhreagraíonn timthriall iomlán do 2 π (rad). Mar mhalairt, argóint feidhme a chuireann síos ar thonnghluaisne. Is ionann an phasdifríocht (i rad) agus an oiread is atá tonn amháin chun tosaigh nó chun deiridh ar thonn eile. Nuair is ionann an phasdifríocht le 0 nó 2 π, bíonn na tonnta sin i gcomhphas, ach nuair is ionann le π í, bíonn na tonnta sin i bhfrithphas. Is athrú pais é pasaistriú cosúil lena dtarlaíonn i bhfrithchaitheamh (mar shampla, maidir le solas, tarlaíonn pasaistriú de π le frithchaitheamh i scáthán). Má bhíonn dhá thonn le pasdifríocht thairiseach eatarthu, deirtear go bhfuil siad comhleanúnach.


Pasaireach.
Ord uiledhomhanda éan a chuimsíonn na héin ceoil agus níos mó ná leath na gcineálacha éan atá beo ar Domhan anois. 4 mhéar coise, ceann acu dírithe ar gcúl is i gcoinne na gceann eile. 9-10 bpríomhchleite sa sciathán, 12 phríomhchleite ar an eireaball de ghnáth. Éin tíre, nach dtrasnaíonn an fharraige ach amháin nuair a dhéanann siad imirce.


Pasáiste Siar ó Thuaidh.
Pasáistí siar ó thuaidh a théann trí oileánra Cheanada
Bealach long tríd an Aigéan Artach thiar ar feadh cósta thuaidh Cheanada is Alasca, ag ceangal an Aigéin Atlantaigh leis an Aigéan Ciúin. Rinneadh cuid mhaith iarrachtaí é a aimsiú ón 16ú céad ar aghaidh, ach níor éirigh le haon taiscéalaí é a thaisteal gur éirigh le Roald Amundsen i 1903-1906. Rinne tancaer ar bhristeoir é freisin an t-aistear i 1969, an chéad long thrádálach chun é a dhéanamh.


Pasanna damhna.
An 3 phas nó staid ar féidir go mbeidh damhna iontu: solad, leacht is gás. Braitheann pas damhna ar leith ar an teocht is an brú atá i bhfeidhm air. Tugtar "an pastrasdul" ar an athrú ó phas amháin go pas eile, cosúil le fiuchadh nó leá. Léiríonn pasléaráid pasanna damhna ag teochtaí is brúnna éagsúla.


Pascal (aonad).
Is é an Pascal aonad brú an SI, leis an tsiombail Pa, ainmnithe as Blaise Pascal. Sainmhínítear é mar an mbrú de bharr meáchain 1 N ag feidhmiú ar fhairsinge 1 m2.


Pascal (teanga).
mion
Teanga ardleibhéil ríomhaire, ainmnithe as Blaise Pascal, a d'fhás as Algol i ndeireadh na 1960idí. An-choitianta i gcursaí oideachais is micriríomhairí. Forbraíodh dréacht de le haghaidh clárú bunaithe ar oibiachtaí freisin.


Dlí Pascal.
An brú a chuirtear i bhfeidhm ar shreabhán (gás nó leacht) sáinnithe, tarchuirtear é neamhlaghdaithe ar fud an tsreabháin i ngach treo. Feidhmíonn sé ar gach cuid de bhalla an tsoithigh sháinnithe is ingearach le taobh istigh an bhalla sin.
Is é sreabhadh sreabháin gluaiseacht an tsreabháin ó áit amháin go háit eile, agus tomhaistear é mar an ráta sreafa, an mhais den sreabhán a théann thar phointe ar leith gach soicind. Más sreabhán dochomhbhrúite é, is fíor prionsabal an leanúnachais gurb ionann an méid den sreabhán a shreabhán isteach i líonra píobán is an méid a shreabhann amach as.


Pasiphae.
An 8ú saitilít nádúrtha de chuid Iúpatair, ar thángthas uirthi i 1908. 23,500,000 km amach ón bpláinéad, le trastomhas 50 km is tréimhse fithise 723 lá.


Pasta.
Meascán uisce, plúir chrua (ón gcruithneacht dúraim) agus uaireanta uibheacha, a saothraíodh ar dtús san Iodáil. Easbhrúitear an taos trí dhíslí ar chruthanna éagsúla chun cineálacha éagsúla a tháirgeadh (canalóiní, lasáinne, macarón, núdail, raiviólaí, spaigití, tagliatelle, veirmiséilí is a lán eile). Cuid mhaith stáirse ann, agus itear é le hanlann atá bunaithe ar fheoil.


Pastal.
Ábhar datha i bhfoirm púdair, measctha le beagán guma nó roisín, foirmithe ina shlat, cosúil le crián. Oibríonn an t-ealaíontóir díreach ar an bpáipéar (is féidir go mbeidh bándath air seo) gan aon mheán eile a úsáid. Bhí péintéireacht pastail an-choitianta san 18ú céad, sa bhFrainc go háirithe.


Patrún breac.
Íomhá ghráinneach a chruthaítear nuair a imbhuaileann léas léasair dromchla neamhshnasta. Saghas patrún trasnaíochta is ea é nach bhfaightear ach le solas léas air, mar thoradh ar a airíonna leanúnachais ar leith.


Prionsabal eisiaimh Pauli.
Prionsabal a d'fhógair Wolfgang Pauli i 1925, nach ceadaithe d'aon dá leictreon (nó aon dá fhearmón eile) an staid chandamach cheannann chéanna a shealbhú. Is gá an prionsabal seo chun míniú cén fáth nach dtiteann leictreoin uile an adaimh ar a chéile chuig staid amháin. Is cloch coirnéil de chuid na teoirice candamaí é.


Wolfgang Pauli.
Fisicí teoiriciúil a rugadh i Vín na hOstaire ab ea Wolfgang Pauli (25 Aibreán 1900 – 15 Nollaig 1958). Chuir sé i bhfocail i 1925 prionsabal an eisiaimh nó prionsabal Pauli sa bhfisic chandamach. I 1931 réamhinis sé go raibh cáithnín neodrach ann ar thug sé neoidríonó air. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1945. Bhí saoránacht Mheiriceánach agus Eilvéiseach aige chomh maith le saoránacht Ostarach. I Zürich na hEilvéise a bhfuair sé bás.


Linus Pauling.
Ceimicí a rugadh i bPortland, Oregon ab ea Linus Carl Pauling (28 Feabhra 1901 – 19 Lúnasa 1994). Chun tosaigh sna 1920idí-1930idí ag baint feidhm as an teoiric chandamach sa cheimic agus ag léiriú struchtúir macramhóilíní de shaghas míoglóibine is haemaglóibine. Scríobh sé téacsleabhar iomráiteach, "The Chemical Bond" (An Nasc Ceimiceach, 1939), a chuir síos ar phrionsabail is torthaí a chuid oibre. Bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic sa bhliain 1954 as a obair cheannródaíoch. Laoch sa ghluaiseacht fhrithnúicléach is frithchogaidh i rith an chogaidh fhuair, go minic i ngleic le rialtas Mheiriceá. Bhain siad a phas de nuair a fógraíodh go raibh Duais Nobel sa cheimic le tabhairt dó, ach bhí orthu é a thabhairt ar ais chun gurbh fhéidir leis dul chun an duais a fháil. Bhuaigh sé Duais Nobel na Síochána i 1962.


Ivan Petrovich Pavlov.
Fiseolaí a rugadh i Ryazan na Rúise ab ea Ivan Petrovich Pavlov (1849-1936). Rinne sé taighde suntasach ar phróiseas an díleáite i madraí, rialú néarógach an tseilithe, agus ról na n-einsímí. Léirigh sé an t-oiriúnú in ainmhithe a dtugtar "oiriúnú Pavlóvach" air ó shin. Tionchar mór ag a shaothar ar fhorbairt an iomprachais sa tsíceolaíocht. Bronnadh Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis air i 1904 as an saothar seo.


Joseph Paxton.
Garraíodóir is ailtire a rugadh gar do Woburn Shasana ab ea an Ridire Joseph Paxton (3 Lúnasa 1803 – 8 Meitheamh 1865). Dhear sé an foirgneamh don Taispeántas Mór i 1851 ar tugadh an Pálás Criostail air. Aistríodh an foirgneamh go Sydenham tar éis an Taispeántais, ach scrios dóiteán é i 1936. Shaothraigh Paxton banana Cavendish freisin, an cineál banana is mó díol i dtíortha an Iarthair anois.


Pazyryk.
Ionad i Sléibhte Altai i lár na Sibéire ina bhfuarthas grúpa tuamaí taoiseach réamhstairiúil fáin, a caomhnaíodh go foirfe sa talamh shíorshioctha, ó cuireadh iad i seomraí a bhí líneáilte le hadhmad sa 4ú céad RC. Colainneacha balsamaithe tatuáilte a bhí ann chomh maith le troscán, plátaí adhmaid, culaithirtí capall, éadaí, rugaí feilte, síoda Síneach, is trealamh i gcomhair caitheamh cannabais.


Péacóg (éan).
Dhá speiceas piasúin, iad araon ó fhoraoisí na hIndia is oirdheisceart na hÁise, an phéacóg Indiach níos suntasaí ná an ceann eile. Tá cineál eile ó iarthar na hAfraice a dtugtar an t-ainm céanna air. Tugtar "an coileach péacóige" ar an bhfireannach, "cearc phéacóige" ar an mbaineannach. Cáil ar an gcoileach péacóige as a scrofall lonrach (suas le 1.5 m ar fhad) ina mbíonn súil, ciorcal gealdaite, ar fhoirceann gach cleite. Taispeánann sé an t-eireaball trí é a oscailt is a ardú os a chionn. Bíonn na fireannaigh gormghlas nó glas/cré-umha, na baineannaigh glas nó donn gan scrofall. Bíonn na héin seo cantalach.


Péacóg (féileacán).
Féileacán meánach le súilspotaí suntasacha ar gach sciathán scothdhearg/donn. Itheann na cruimheanna ar neantóga loiscneacha. Agus iad fós óg, sníomhann siad líonta síoda ar na duilleoga.


Peadairín na stoirme.
"Oceanites oceanicus", cineál pheadairín stoirme
Peadairín a fhaightear ar fud an Domhain amuigh ar an bhfarraige ach amháin nuair a bhíonn sé ag pórú. Itheann sé planctón a sciobann ó dhromchla na farraige. Déanann sé nead i bpoill sa talamh. Siúlann cuid acu ar an uisce is iad ag eitilt, tagann cuid eile anuas de ruathar don dromchla. Déanann cuid mhaith díobh imirce fhada.


Peallagra.
Galar cothaithe a tharlaíonn de bharr uireasa niaicine (vitimín ón B-ghrúpa). Coitianta san Afraic mar gheall ar bheagán niaicine a bheith sa chothú is mí-ionsú an bhia. Nuair a bhíonn sé dian, bíonn deirmitíteas, buinneach is néaltrú ar an íobartach.


Peann cleite.
Peann atá déanta as bun barrchaolaithe cleite éin, cleite seachtrach sciathán gé go háirithe. An phríomhionstraim scríofa ón 6ú céad go dtáinig pinn cruach chun cinn i lár an 19ú céad.


Peannaireacht.
Foirmeacha is stíleanna lámhscríbhneoireachta, difriúil sna teangacha móra. San iarthar ó timpeall 300 RC bhíodh mórscript mar atá sna ceannlitreacha ar inscríbhinní Gréagacha is Rómhánacha. Ón 8ú céad tháinig mionscript le litreacha beaga in úsáid sa Ghréigis. Faightear an script uingeach, le litreacha móra cruinne, i lámhscríbhinní Laidineacha is Gréagacha ón 4ú céad. Tá script reatha, ina mbíonn na litreacha ceangailte le chéile le stríoca míne a chabhraíonn le luas sa pheannaireacht, in úsáid ón 4ú céad. Saothraíodh an script iodálach san Iodáil timpeall 1500, réamhtheachtaire ar chló iodálach an lae inniu. "Peannaireacht" a thugtar chun foirfeachta ealaíonta is ea callagrafaíocht.


Peantán.
C5H12, hidreacarbón alcáin le 5 adamh carbóin. Tá 3 isiméir struchtúrtha, n-peantán (CH3CH2CH2CH2CH3, le fiuchphointe 36 °C), isipeantán (CH3CH2CH(CH3)CH3, le fiuchphointe 28 °C), agus neoipeantán (CH3C(CH3)2CH3, le fiuchphointe 10 °C).


Pearaicít Astrálach.
Pearóid bheag atá dúchasach do lár na hAstráile, a tugadh isteach do stát Florida sna Stáit Aontaithe. Maireann sí in ealtaí fáin, agus neadaíonn i stocáin crann nó cearchaillí. An-choitianta mar éan cáis i ndathanna éagsúla, ach glas sa nádúr de ghnáth.


Pearóid.
Éan ildaite atá dúchasach do réigiúin theo ar fud an Domhain. A ghob mór crúcach, pollairí ar an scannán méith. Áitríonn sí foraoisí is mínleach, itheann torthaí is síolta den chuid is mó is roinnt feithidí, láimhsíonn bia lena chos. Go maith chun aithris a dhéanamh ar urlabhra daonna.


Péarsla.
Cuileog bheag fholláin den ord Diptera is an chlann oestridae. Bíonn an larbha mar sheadán faoi chraiceann mamaigh, cothaithe ag úscthaí ó na fíocháin. Cúis le hait faoin gcraiceann (péarslaí). Gnéithe ar leith ina bplánna ar ainmhithe baile.


Robert Peary.
Ceannasaí cabhlaigh is taiscéalaí a rugadh i gCresson Springs, Pennsylvania ab ea Robert Edwin Peary (6 Bealtaine 1856 – 20 Feabhra 1920). I bPortland, Maine a d'fhás sé aníos. Rinne sé 8 n-aistear mara go cósta na Graonlainne, ag baint an chósta thoir amach i 1891-1892 tríd an oighear a thrasnú. I gceannas ar an gcéad aistear go dtí an Mol Thuaidh, 1909.


Peasair.
Grúpa mór plandaí bliantúla is ilbhliantúla, go minic dreapairí nó crúbadaigh, dúchasach do na réigiúin mheasartha thuaidh is Meiriceá Theas. Ainm eile uirthi is ea pis capaill. Na duilleoga cleiteach le duilleoigíní caola a chríochnaíonn i dteannóga; na pisbhláthanna aonarach nó i mbláthraí beaga nó fada spíceacha ag teacht amach as ascaillí na nduilleog; na cochaill leata, ag scoilteadh ar a bhfad in dhá chomhla. Gan tábhacht eacnamaíoch de ghnáth, uaireanta ina lotnaid don talmhaíocht. Saothraítear saghas coitianta amháin atá dúchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice is réigiúin den Áise, a bhfuil bláthanna corcra uirthi, go forleathan mar fhoráiste d'ainmhithe.


Péatar.
Cóimhiotal liath stáin le comhábhair éagsúla. D'úsáidtí luaidhe ann tráth chun a chruas a mhéadú, ach de thoradh ar a tocsaineacht, cuirtear antamón ina hionad anois. Dhéantaí coinnleoirí, soithigh óil is gréithre éagsúla eile tí as.


I. M. Pei.
Ailtire a rugadh i nSuzhou na Síne, ag obair sna Stáit Aontaithe ó 1935 is ea I. M. (Ieoh Ming) Pei (r. 26 Aibreán 1917). I measc a shaothar tá an Mile High Center i nDenver, Túr 60 stór John Hancock i mBostún, na pirimidí gloine ag an Louvre i bPáras, Músaem Miho i gKyoto na Seapáine, agus Ionad Ealaíon na hollscoile i Newport, Virginia.


Peicinís.
Madra beag bídeach a saothraíodh sa tSín suas le 2,000 bliain ó shin. An cholainn fada is na cosa gearr; an t-eireaball lúbtha os cionn an droma; na cluasa fada ar crochadh; an aghaidh leata, beagnach gan soc; an fionnadh an-fhada mín, an-tiubh ar an muineál is an cliabhrach.


Peictin.
Móilín coimpléascach (aonpholaisiúcríd) atá an-saibhir in aigéad galachtúrónach. Feidhmíonn sé mar ghliú i mballaí cealla plandaí, sna ballaí i bpríomhchealla óga go háirithe. Flúirseach in úlla.


Péidifilia.
Mí-ord síceolaíoch ina mbíonn spéis ghnéasach dúghabhála ag duine fásta agus ógánaigh níos sine i bpáistí. Aon duine a diagnóisíodh le peidifilia Ní mór a bheith ar a laghad 16 bliana d'aois. Caithfidh siad freisin a bheith ar a laghad 5 bliana níos sine ná an t-íospartach i gcás peidifilias deagoiri a diagnóisíodh. Tá aon idirghabháil ghníomhach dá leithéid mídhleathach coiriúil, agus má tharlaíonn, déantar dochar síceolaíoch fadtéarmach don pháiste.


Peidiméadar.
Gléas a chaitheann duine chun an oiread céimeanna a thógann sé a chomhaireamh. De ghnáth bíonn sé bunaithe ar luascadán saor a fheidhmíonn raicín a bhogann roth fiaclach ar aghaidh, fiacail in aghaidh na céime, agus an roth ceangailte le háiritheoir diaile. Is féidir an scála a ghrádú le tomhas ar fhad chéim an úsáideora.


Peidiméid (ailtireacht).
San ailtireacht chlasaiceach, teascán triantánach balla os cionn an taibhléadain, timpeallaithe ag na coirnisí claonta (is é sin, le binn shínte). Is peidiméid bhriste í nuair nach dtagann na taobhanna claonta le chéile ag an stuaic.


Peidiméid (domhaneolaíocht).
Sa domhaneolaíocht, dromchla le fána shéimh a ghearrann isteach sa bhonn mar a n-athraíonn an fhána, mar a tharlaíonn ag bun fána ghéar sléibhe, ag leathnú amach go dtí plána glárach nó abhann. Níltear cinnte cad is bunús lena leithéid, creimeadh ag aibhneacha ag rith ón réigiún sléibhtiúil, nó iompar ithreach síos ag uisce nach bhfuil faoi choinneáil i gcainéil.


Rudolf Ernst Peierls.
Fisicí teoiriciúil a rugadh i mBeirlín ab ea Rudolf Ernst Peierls (1909-1995). Rinne sé taighde ar fheidhmiú na teoirice candamaí ar sholaid is na hiarmhairtí maighnéadacha. Duine d'fhoireann Thionscadal Manhattan i rith an dara cogadh domhanda chun an buama adamhach a shaothrú.


Péigmitít.
Carraigeacha doigheartha garbhghráinníneacha le mianreolaíochtaí éagsúla, fiú coimhthíoch, le tiúchain éagsúla tearcdhúl. Baineann siad go minic le staid dhéanach i gcriostalú eibhir i ndingeáin is saileanna, agus faightear mianraí neamhchoitianta ar chaighdeán cloiche lómhaire iontu.


Peilbheas.
An réigiún is íochtaraí de chuas an bhoilg. Cuimsíonn sé cuid den chonair ghastraistéigeach (cornaí na stéige bige, an aipindic, an drólann shiogmóideach is an reicteam), cuid den chóras úiríneach (an lamhnán), cuid de na horgáin inmheánacha atáirgthe (na hubhagáin is an bhroinn sa bhean, an vas deferens, na saicíní seamhnacha is an fhaireog phróstatach sa bhfear).


Peilbheas cnámhach.
An fáinne cnámh a chumann crios na ngéag do na géaga íochtaracha chun fórsaí a tharchur uathu siúd don stoc. Cuimsíonn sé dhá chnámh cromáin, an sacram is an gimide. Tugann sé ceangal do mhatáin an stoic is na ngéag íochtarach.


Peinicillin.
Frithbheathach a tháirgeann an caonach liath Penicillium. I 1928 thug Alexander Fleming faoi deara gníomhaíocht na caonaí léithe ar an mbaictéar stafalacocas nuair a truaillíodh a phláta saothráin leis an gcaonach liath. Shaothraigh Florey, Chain is daoine eile in Oxford ar an eachtra, agus taispeánadh iarmhairt iontach chliniciúil na peinicilline den chéad uair i 1941. Bíodh is gur saothraíodh an-chuid frithbheathach eile idir an dá linn, is ceann de na frithbheathaigh is tábhachtaí fós í, agus a díorthaigh, cosúil le haimpicillin is beinsilpheinicillin.


Péint.
Ábhar daite a mbíonn dhá chomhábhar ann, an lí is an meán. Úsáidtear í chun maisithe, chun clúdach cosanta a chur ar dhromchlaí foirgneamh is eile, agus i bpéintéireacht. Díorthaítear líocha ó chréanna (cosúil le hócar buí), mianraí (cosúil le malaicít) is dathanna orgánacha, agus le 150 bliain, ábhair shaorga. Táirgtear iad seo mar phúdair, agus easraítear iad sa mheán (ola mar shampla). Sa 20ú céad rinneadh an-chuid forbairtí i bpéinteanna is a ndéantúsaíocht chun go dtriomódh siad go tapa, go mbeadh siad dófhriotaíoch frithchreimeach, oiriúnach do dhromchlaí éagsúla taobh istigh is amuigh, agus raon leathan dathanna ar fáil.


Péintéireacht aicrileach.
Ealaín le péinteanna plaisteacha, bunaithe ar pholaimeataicrealáit meitile i mbiotáille mianra. Triomaíonn siad go luath, agus bíonn níos cobhsaí ná uiscedhathanna nó oladhathanna. Ach tá pictiúir a rinneadh leo sna 1960idí ag meathlú faoi seo is imní ar na húinéirí.


Péintéireacht choirte.
Earra traidisiúnta ealaíne Bhundúchasaigh na hAstráile. Fíoracha daoine is ainmhithe, uaireanta stílithe go geoiméadrúil is uaireanta nádúraíoch, péinteáilte ar phíosaí coirte le cruthanna neamhrialta. Cruthaíodh iad i gcomhair searmanas draíochta nó reiligiúnda nó fáiltithe den chuid is mó, ach ar chúiseanna aestéitiúla freisin uaireanta.


Péintéireacht mhionphictiúr.
Téarma a úsáidtear do mhaisiúcháin i lámhscríbhinní is mionphortráidí a bhíodh an-choitianta i Sasana aimsir Eilís I.


Péintéireacht ola.
Modh péintéireachta agus ola cosúil le hola rois sa phéint a thriomaíonn í. In úsáid ó aimsir impireacht na Róimhe chun sciatha a mhaisiú is a leithéid. Tháinig sí chun foirfeachta i bpéintéireacht pictiúr sa 15ú céad.


Péintéireacht radharc mara.
"Calais Pier", Joseph Turner, 1803
Cineál péintéireachta a bhí faoi rath san Ollainn sa 17ú céad, a léirigh tábhacht na tráchtála le tíortha thar lear d'eacnamaíocht na tire. Ardphéintéir sa chineál seo ab ea an Sasanach Joseph M. W. Turner sa 19ú céad, agus cáil mhór ar an bhfarraige stoirmiúil i g"Calais Pier" (Cé Calais, 1803) is an longbhriseadh i "The Wreck of a Transport Ship" (Briseadh Long Iompair, c 1810) leis.


Peipsin.
Einsím díleáite atá i láthair i súlach gastrach na veirteabrach, a dhíleánn an phróitéin sa chothú ina polaipeiptídí d'fhaid éagsúla. Táltar isteach i gcuas an ghoile í i bhfoirm na pró-einsíme neamhghníomhaí, peipsinigin, agus gníomhachtaítear í seo ina peipsin ag an aigéad hidreaclórach (HCl) sa súlach gastrach. Bíonn sí gníomhach i dtimpeallacht aigéadach seo an ghoile. Fuarthas 7 bpeipsin ghaolmhar sa duine.


Peiptíd.
Móilín a fhaightear trí hidrealú neamhiomlán próitéiní, ar slabhra réasúnta gearr (olaigiméir) d'aimínaigéid é. Tugtar "polaipeiptídí" ar pholaiméirí níos faide (le 50 aimínaigéad nó níos mó). Tugtar "an nasc peiptídeach" ar an nasc aimíde idir na haimínaigéid ar feadh slabhra na próitéine is na peiptíde.


Peiptíd aitriach shóidiambhrostach.
Peiptíd a aonraítear ó ghráinníní a fhaightear taobh istigh de chealla na matán in aitriamaí mamach áirithe (mar shampla, i bhfrancaigh is daoine). Coisceann an ceimiceán seo athionsú an tsóidiam ag fidíní na nduán, an tál réinin, is an hormóin antafhualaigh. Laghdaíonn sé brú na fola freisin. Is féidir go bhfeidhmíonn an pheiptíd seo mar hormón le ról i rialú an tsalainn is an uisce sa cholainn, agus rialú bhrú na fola.


Peiptídí codlaidíneacha.
Raon ceimiceán, ar peiptídí iad, a chuimsíonn einceifilíní, ionoirfíní is dionoirfíní, a fhaightear san inchinn, corda an dromlaigh, an fhaireog phiotútach, conair an díleá, agus an meideall aidréineach. Tugtar "codlaidínigh iongéineacha" orthu freisin. San inchinn is corda an dromlaigh feidhmíonn siad de réir dealraimh mar néaratharchuradóirí nó néaramhodhnóirí ag plé le haireachtáil péine. Luaitear na hiarmhairtí seo ar lárchóras na néaróg: anailgéise láidir, meidhréis is lagú riospráide. De réir cosúlachta imríonn siad ar sho-ghluaisteacht an inne is tál hormón ag an bhfaireog phiotútach freisin.


Charles Sanders Peirce.
Fealsamh, loighceoir is matamaiticeoir a rugadh i gCambridge, Massachusetts ab ea Charles Sanders Peirce (1839-1914). Ceannródaí i saothrú na loighce foirmiúla nua-aoisí is loighic na ngaolta. Bunaitheoir an phragmatachais agus cabhraitheoir le bunú na séimeolaíochta.


Péire casta.
Foirm shimplí de chábla leictreach. D'úsáidtí é go forleathan i gcórais phoiblí teileafóin, agus is féidir é a úsáid chun ríomhairí a cheangal le chéile i líonra.


Peireacairdíteas.
Athlasadh an pheireacairdiam, an sac snáithíneach timpeall an chroí. Is féidir go dtarlóidh sé de thoradh ar ionfhabhtú, le víris go háirithe, ar ghalair na bhfíochán tacaíochta cosúil le lúpas sistéamach eiritéamatach, nó mar aimhréidh ar thaom croí. Pian ghéar sa chliabhrach an siomtóm is suntasaí, a ghéaraíonn le hionanálú, agus siomtóm eile is ea fiabhras. Cloistear fuaim shainiúil cuimilte ón gcroí nuair a dhéantar éisteachtas ar an othar. Aimhréidh throm ar an riocht seo is ea carnadh sreabháin idir an peireacairdiam is an croí, a chuireann brú ar an gcroí is bac ar a chaidéalú éifeachtach, rud a chuireann tús le croitheadh. Is féidir gur gá an sreabhán a dhraenáil le snáthaid.


Peireascóp.
Ionstraim optúil chun féachaint ar fhrithne atá folaithe ón radharc ag bac (níos airde ná leibhéal shúile an fhéachadóra, de ghnáth). Is é an bunphrionsabal dhá scáthán phlánacha, comhthreomhar ach scartha amach óna chéile. Tagann solas ón bhfrithne isteach ar an gcéad scáthán, frithchaitear é síos don dara scáthán, agus amach uaidh sin i súile an fhéachadóra. Mar sin, gabhann an solas bealach cosúil leis an litir Z. Is féidir éifeacht na hionstraime a fheabhsú le teileascóp inmheánach, agus le raonaimsitheoir, cosúil leis an bpeireascóp a úsáidtear ar fhomhuireán faoin bhfarraige chun reáda ar dhromchla na farraige a fheiceáil, nó leis an bpeireascóp a úsáidtear i dtanc le haghaidh stiúrtha.


Peireatóinéam.
An líneáil, a thálann sreabhán, ar chuas an bhoilg is cuid den chuas peilbheach. I bhforbairt an tsutha, éiríonn sé casta fillte mar gheall ar rátaí difriúla fáis na bpáirteanna den chonair ghastraistéigeach. Bíonn an chuid is mó den chonair crochta ó chúlbhalla an bhoilg ag filltí an pheireatóinéim. Ceanglaíonn ballnascanna peireatóinéacha na struchtúir nach bhfuil ró-inghluaiste le ballaí an bhoilg.


Peirigí.
Is éard atá sa pheirigí ná an pointe ar a fithis éilipseach ag a bhfuil an Ghealach, nó aon saitilít, ag a garphointe don Domhan.


Peirihéilean.
An pointe ar a fhithis éilipseach ag a bhfuil an Domhan, nó aon phláinéad nó cóiméad, ag a gharphointe don Ghrian.


Peiripsis.
An pointe is giorra nó an garphointe a thagann réad atá i bhfithis timpeall ar rinn spéire (pláinéad, cóiméad, spásárthach) don phríomhrinn spéire sin. Malairt na haipipsise, an pointe is faide amach. Maidir le fithisí timpeall na Gréine, tugtar "an peirihéilian" ar an bpeiripsis. I bhfithisí timpeall an Domhain, tugtar "an peirigí" uirthi.


Péirlít.
Saghas cruach a chruthaítear trí idirfhás dlúth iarainn le cairbíd iarainn. Loinnir uirthi.


Péirse.
Ainm a úsáidtear do chuid mhaith éisc fionnuisce a fhaightear go forleathan i locha is aibhneacha na hEorpa. An cholainn domhain, suas le 50 cm ar fhad, glas is donn le bandaí dorcha ingearacha. An-tóir ag iascairí air, agus déantar iascaireacht thrádalach air in aiteanna.


Péirse dreapach.
Iasc fionnuisce Áiseach a fhaightear in aibhneacha, canálacha is locha. An cholainn suas le 25 cm ar fhad. Orgán riospráide ar leith os cionn na ngiolbhach le haghaidh ionanálú aeir. Is féidir leis gluaiseacht thar an tír le sánna preabacha eite an eireabaill. Iasc maith bia.


Peirsidí.
Mórchith dreigí, taispeántas iontach de réaltaí reatha (dreigí) a bhíonn le feiceáil sa spéir ar feadh seachtaine nó mar sin thart ar 12 Lúnasa gach bliain, an lá a thrasnaíonn an Domhan fithis na ndreigeoideach sin. Feictear suas le 70 dreige in aghaidh na huaire. Bíonn an dealramh orthu go radaíonn siad amach as an réaltbhuíon Peirséas, agus ainmnítear iad as seo. Le fírinne, níl ann ach go mbíonn siad sa treo céanna uainn le Peirséas, gan aon bhaint acu leis. Baineann an cith seo le cóiméad Swift-Tuttle a fionnadh i 1862 is a tháinig an treo seo arís i 1992, agus is é atá sa chith smionagar clochach is gaineamhach in eireaball an chóiméid, atá ag taisteal i bhfithis an chóiméid. Dreige ar mhéid gráinne gainimh a dhóitear go hiomlán ard san atmaisféar a bhíonn i réalta reatha amháin.


Peirsil.
Planda débhliantúil nó ilbhliantúil ón Seandomhan atá in ann fás 75 cm ar airde, ach níos lú de ghnáth. Na duilleoga triantánach lonrach, roinnte i dteascáin dhingchruthacha mhaothánacha, go minic catach i gcineálacha saothraithe. Na bláthanna buí, in umbail bharrleata suas le 5 cm ar leithead ar ghais fhada, na peitil eangach. An toradh ubhchruthach. Ní fíos cérb as di, ach fástar go forleathan í mar bhlaisiú.


Peirsil bhó.
Planda téagartha débhliantúil nó ilbhliantúil a fhásann 3 m ar airde, dúchasach do réigiúin mheasartha an tSeandomhain. Na duilleoga, suas le 30 cm ar fhad, roinnte i dteascáin ubhchruthacha nó lansachruthacha, go minic maothánach nó fiaclach. Na bláthanna bán nó bándearg, in umbail 5-15 cm ar leithead. An toradh leata eiteach.


Peirspéacs.
Samhail de ghluaisteán déanta de "Perspex"
Trádainm ar fhoirm leatháin an roisín polaimeitilmeataicrioláite, agus atá go suntasach trédhearcach, is ea Peirspéacs (Béarla: "Perspex"). D'éirigh sé an-tábhachtach mar ábhar fuinneog d'aerárthaigh sa dara cogadh domhanda.


Peirspictíocht.
San ealaín, aon mhodh inar féidir iomrall na doimhneachta a bhaint amach ar dhromchla leata. Chomh maith leis an gcóras eolaíoch aonphointe a cheap Brunelleschi timpeall 1420, bhíodh córais eile in úsáid. Tá an chuid is mó díobh bunaithe ar an bhfíoras go mbíonn cuma níos lú ar réada i gcomhréir lena bhfad ón bhféachadóir, agus go dtagann línte comhthreomhara cúlaithe le chéile ar an léaslíne ag pointe a dtugtar "an pointe comhdhruidteach" air. Shaothraigh na Gréagaigh an pheirspictíocht eolaíoch mar fho-thoradh ar a staidéar ar optaic is geoiméadracht, ach ní raibh an t-eolas seo ag na hÉigiptigh. Ba cheannródaithe ar theoiric is feidhmiú na peirspictíochta san ealaín Alberti, Uccello, Dürer is Leonardo, agus scríobhadh cuid mhaith téacsleabhar ar an ábhar sa 17ú-18ú céad.


Péist chrúcach.
Cúis shuntasach anaemachta is drochshláinte i ndaoine i dtíortha trópaiceacha is réigiúin theo eile, a tharlaíonn de bharr néimeatóide a ghreamaíonn mar a bhéadh crúca inti le líneáil na stéige bige is a shúnn fuil. Beireann na péisteanna aibí uibheacha a eisfheartar sa tuar, agus tagann na larbhaí astu. Faightear an galar nuair a éiríonn leis na larbhaí craiceann daoine atá ag obair cosnocht ar thalamh fhliuch a threá.


Péist ghuaireach.
Péist ainilide uisciúil. An cholainn i dteascáin, maotháin chliathánacha phéireáilte is guairí is lanna ar gach teascán. An cholainn 1 mm–3 m ar fhad. Timpeall 8,000 speiceas, ina measc cineálacha suite, cineálacha a mhaireann i bhfeadáin, cineálacha a shnámhann go saor, cineálacha seadánacha is eile.


Péist ribíneach.
Is éard is péist ribíneach ann ná péist leacaithe sheadánach. Faightear na hainmhithe fásta i stéig veirteabraigh. Bíonn an ceann ceangailte le slabhra teascán, a dhéantar trí bhaclú.
I dtimthriall a beatha bíonn staid larbhach a chaitheann sí in óstach idirmheánach a itheann an t-óstach deireanach. Deirtear gur inmhíolú é nuair a bhíonn péist ribíneach ina cónaí i stéig an óstaigh.
Tá gnéithe éagsúla a inmhíolaíonn an duine, ceann acu a fhásann chomh fada le cuid mhaith méadar, fiú. Ní chuireann sí tús le haon ghalar suntasach, ach is míthaitneamhach do dhuine í a bheith ann. Tá ceann a inmhíolaíonn muca is a chuireann tús le galar hiditíde, ionfhabhtú orgán éagsúil, go príomha ionfhabhtú an ae a dhéanann cisteanna ann, i ndaoine a itheann an mhuiceoil sin. Tá péisteanna ribíneacha a inmhíolaíonn madraí, cait, caoirigh, fiú éisc.


Péist sheirpíneach.
Péist cholgach a thógann feadáin. An ceann laghdaithe ag iompar coróin geolbhach, an cholainn intarraingthe ar ais i bhfeadán cailcreach, an oscailt dúnta le cleithearnach. Faightear sa chrios idirthaoideach in uisce tanaí í.


Péisteog dhearg.
Larbha uisciúil corrmhíoltóige. An cholainn péistchruthach, suas le 20 mm ar fhad le 12 theascán. Dath dearg uirthi, le haemaglóibin inti mar oiriúnú don bheatha in uisce atá ocsaiginithe go lag.


Peiteal.
Ceann den dara fáinne i gcodanna blátha, a dtugtar "an coróinín" orthu ina n-iomláine. De ghnáth bíonn sé mór gealdaite chun pailneoirí a aomadh, ach uaireanta mílítheach, laghdaithe nó as láthair.


Peatúinia.
Planda tomach bliantúil saorbhláthaithe atá dúchasach do Mheiriceá Theas, le bláthanna móra tonnadóirchruthacha. Gaolmhar leis an bpráta. Planda an-choitianta gairdín a fhástar ar son na mbláthanna gealdaite, go minic stríocach.


Peitreolaíocht.
Staidéar ar charraigeacha, a gcomhdhéanamh, a mianreolaíocht, a modh tarlaithe is a mbunús. Tagann carraigeolaíocht dríodair, dhoigheartha is mheiteamorfach san áireamh. Baineann peitreagrafaíocht le cur síos ar chomhdhéanamh na gcarraigeacha go minic mar a fheictear iad i bhfoirm slisní tanaí le micreascóip optúla, agus baineann peitrigineas lena mbunús.


Peitriceimiceán.
Ceimiceáin orgánacha a dhéantar as táirgí thionscal an pheitriliam nó gás nádúrtha. Is féidir iad a dhéanamh as bunábhair eile, ach is flúirseach saor fós an peitrileam, agus is féidir táirgí a dhriogtha a athrú ina bplaistigh, ina snáithíní, ina nglantóirí is a lán eile le himoibrithe simplí. Is tuaslagóirí tábhachtacha iad cuid de tháirgí díreacha an driogtha.


Peitriliam.
Ola amh de bhunús bitheolaíoch a fhaightear mar dheascáin charntha faoi charraig dho-phollta. Leachtach de ghnáth, ach is féidir go mbeidh sé an-éadrom is inghluaiste nó an-slaodach. Go minic bíonn sé i láthair le huisce is gás. Is iad na príomhchomhábhair ná hidreacarbóin éagsúla, ach uaireanta bíonn comhdhúile sulfair, nítrigine is ocsaigine ann freisin. Go dtí seo fuarthas é sna Stáit Aontaithe, poblachtaí áirithe den sean-Aontas Sóivéadach, an meánoirthear, an Afraic thuaidh is thiar, Veiniséala, agus an Mhuir Thuaidh.


Glaoire.
Is éard blípire ann ná glaoire nó gléas beag a chuireann blípeanna de le teachtaireachtaí leis, is féidir na teachtaireachtaí a sheoladh ó fhóin le go mglaofaidh an duine ar cuireadh an blíp chuige nó chuici glaoch ar ais. Baintear úsáid astu i gcineálacha éagsúla postanna.
Glacadóir beag raidió a úsáidtear i gcumarsáid aontreoch chun glaoch ar dhuine nó teachtaireacht bheag a chur chuige atá i gceist le glaoire. De ghnáth ní bhíonn tarchur gutha i gceist. Sa chóras go dtí seo, bíonn an péitseoir, tarchuradóir raidió, is ionchódóir. Feidhmíonn sé taobh istigh de réimse beag le tarchuradóir amháin, nó thar réimse leathan má bhíonn tarchuradóirí iomadúla ann.


Penicillium.
Cineál fungais le líonra bán filiméad (mícéiliam) ag iompar maiseanna púdracha scothghlasa ar a dhromchla. Fásann sé ar ábhar orgánach lofa. Táirgeann sé cuid mhaith cineálacha frithbheathaigh, cosúil le peinicillin.


Arno Allan Penzias.
Réaltfhisicí a saolaíodh i München na Gearmáine is ea Arno Allan Penzias (1933-). D'oibrigh sé sna Stáit Aontaithe i saotharlanna Bell. I 1963, nuair a bhí sé féin is a chomhghleacaí Robert Wilson ag mionscrúdú an fhothram raidió a bhí ag cur isteach ar chumarsáid Domhain/saitilíte/Domhain, tháinig siad ar an iarmhar radaíochta i gcúlra an teasa fhíordhéin ón Ollphléasc ag tús na Cruinne. Ba é seo an radaíocht chosmach mhicreathonnach chúlrach a réamhinis George Gamow is Ralph Alpher i 1948. Le Pyotr Kapitsa is Robert Wilson, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1978 as.


Péóité.
Cactas beag atá dúchasach do Mheicsiceo is Texas. An gas cruinn scothghorm, le dosanna ribí in ionad spíonta. Dhéanadh Indiaigh Mheiriceá druga darb ainm meiscilín as ina raibh siabhraigin, agus bhíodh sin in úsáid acu ina searmanais reiligiúnda.


Martin Lewis Perl.
Fisicí Meiriceánach ab ea Martin Lewis Perl (6 Meitheamh 1927 – 30 Meán Fómhair 2014). Rugadh é i mBrooklyn, Nua-Eabhrac agus in Palo Alto, California, a fuair sé bás. Bronnadh dochtúireacht san fhisic air in Ollscoil Columbia sa bhliain 1955.
Rinne sé taighde ar cháithníní bunúsacha, agus bhraith an tó-leaptón, atá gearrshaolach is an-trom i gcomparáid leis an leictreon (3,477 oiread an mhais, ceann de bhuncháithníní na Cruinne. Mar gheall ar an saothar seo, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic sa bhliain 1995 le Frederick Reines.


Jean Baptiste Perrin.
Fisicí Francach ab ea Jean Baptiste Perrin (1870-1942). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar ábhair chasta neamhleanúnacha, deascadh an dríodair astu, agus na próisis cothromaíochta a bhaineann leo. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1926.


Pershing.
Diúracán meánraonach ón talamh le hairm núicléacha, lonnaithe ag arm na Stát Aontaithe san Iar-Ghearmáin ó 1983.


Max Ferdinand Perutz.
Bithcheimicí a saolaíodh sa Vín, a d'oibrigh i Sasana ar bhitheolaíocht mhóilíneach ab ea Max Ferdinand Perutz (19 Bealtaine 1914 - 6 Feabhra 2002). Rinne sé taighde ar struchtúr tríthoiseach macramóilíní, go príomha ar haemaglóibin, ag baint úsáide as díraonadh X-ghathach. Rinne sé amach struchtúr na haemaglóibine, agus bhuaigh Duais Nobel na Ceimice le John C. Kendrew i 1962.


Teilgean Peters.
Fortheilgean a shaothraigh an cairtghrafaí is matamaiticeoir Gearmánach Arno Peters (1916-2002) chun fairsingí na n-ilchríoch a léiriú go cruinn, i gcomhréir lena bhfíorfhairsinge. Ceartaíonn fortheilgean Peters an áibhéil a dhéanann fortheilgean Mercator ar an leathsféar thuaidh i gcomparáid leis na réigiúin mheánchiorclacha.


PH.
Tomhas ar aigéadacht tuaslagáin. Cothrom, a bheag nó a mhór, le míneas logartam coiteann thiúchan na n-ian hidrigine sa tuaslagán (i móil in aghaidh an lítir). San uisce bíonn iolrú thiúchan na n-ian hidrigine [H+] is na n-ian hiodrocsaíde [OH-] cothrom le 10-14 ag gnáth-theochtaí. Luíonn pH tuaslagán uisciúil idir 0 (an-aigéadach) agus 14 (an-bhunata). Tugtar "tuaslagán neodrach" ar thuaslagán le pH = 7.


Phasmida.
Ord feithidí móra le colainneacha is géaga sínithe (cipínigh), nó colainneacha is géaga leata, cosúil le duilleoga (duillínigh). Suas le 30 cm ar fhad. Timpeall 2,500 speiceas ann. Itheann siad uile duilliúr. Scaipthe den chuid is mó i réigiúin thrópaiceacha is fhothrópaiceacha.


William Phillips.
Fisicí a rugadh ar 5 Samhain 1948 in Wilkes-Barre, Pennsylvania, is ea William D. Phillips. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic i 1997 le Steven Chu is Claude Cohen-Tannoudji as a dtaighde le bealaí a shaothrú chun adaimh a fhuarú is a sháinniú le léas léasair.


Jean Piaget.
Síceolaí a rugadh i Neuchâtel na hEilvéise ab ea Jean Piaget (9 Lúnasa 1896 – 16 Meán Fómhair 1980). Cáil air as a thaighde ar fhorbairt feidhmeanna cognaíocha i bpáistí. Chuir sé síos ar a thorthaí i leabhair cosúil le "La Naissance de l'intelligence chez l'enfant" (Breith na hIntleachta sa Naíonán, 1948).


Síceolaíocht Piaget.
Modh oibre sa tsíceolaíocht, bunaithe ar shaothar Jean Piaget, a bhíonn ag iarraidh a thuiscint conas a fhaigheann daoine eolas mar orgánaigh bhitheolaíocha. Tosaíonn forbairt sa mhodh oibre seo le cumais loighciúla a fháil de réir a chéile trí idirghníomhú leis an timpeallacht. Mar shampla, is gá do pháistí a fhoghlaim go bhfuil réada is daoine fós ann nuair nach mbíonn siad le feiceáil. Is gá do pháiste scoile réiteach a fháil idir píosaí contrártha eolais, idir cuspóirí gearrthéarmacha, meántéarmacha is fadtéarmacha, agus a leithéid. Mar thoradh ar smaointe Piaget, tá cuid mhaith den bhunscolaíocht bunaithe ar fhéinfhionnadh is an bhunteoiric go bhfuil sraith staideanna intleachtacha is gá dul tríothu agus nach féidir brostú tríothu an oiread sin.


Piaine.
Luibh nó tom ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip (an Ghréig go háirithe), an Áise is iarthar Mheiriceá Thuaidh. Na duilleoga roinnte ina nduilleoigíní maothánacha. Na bláthanna mór feiceálach, le dathanna ó bhán nó buí go dtí bándearg nó dearg, suas le 15 cm ar leithead le 5-10 peiteal is an iliomad staimíní. An-chuid cineálacha, hibridí is saghsanna saothraithe a fhástar mar mhaisiúchán.


Pian.
Mothú gránna a tharlaíonn de bharr an iomarca spreagtha do néarchinn chéadfacha, mar shampla le teas, fuaire, brú, dochar nó gortú don fhíochán. Tá pianbhraiteoirí ar fud dromchla na colainne, agus an-chuid áiteanna taobh istigh den cholainn freisin. Iompraíonn snáithíní néarógacha iniompracha na comharthaí spreagtha chuig néarláir comhfheasa san inchinn, áit a mbraitear an phian.
Tagann déine an bhunspreagtha is fachtóirí síceolaíocha atá in ann peiptídí (einceifiliní is ionoirfiní) a fhuascailt san inchinn is corda an dromlaigh chun an phian a mhaolú, chun déine na péine a bhraitear a chinneadh san áireamh.
Pian a imíonn nuair a leigheastar an galar, is pian ghéar í, cosantach don duine.
Nuair nach n-imíonn an phian le leigheas an ghalair, is pian ainsealach í.
Uaireanta mothaíonn duine pian áit éigin ar a chraiceann cé go mbíonn an dochar in orgán inmheánach i ndáiríre, cosúil leis na pianta de bharr aingíne chléibh a mhothaíonn an duine ina ghéag chlé. Pian tharchurtha is ea í seo, a tharlaíonn de bhrí go mbíonn an néaróg chéanna ó chorda an dromlaigh ag freastal ar an orgán fabhtach agus an réigiún den chraiceann.


Pianó ullmhaithe.
Clár pianó ullmhaithe de chuid Andreas Neumann. Tá earraí sceanra curtha aige i measc na sreanga.
Is éard atá i gceist le pianó ullmhaithe pianó a bhfuil réada coimhthíocha ionsáite, go minic idir na sreanga chun an tondath a athrú rud éigin i gcás nótaí áirithe nó na nótaí uile. Baineann cumadóirí nua-aoiseacha áirithe feidhm as a leithéid.


Pianola.
Trádainm ab ea pianola ar chineál pianó roithleáin, déanta ag comhlacht Aeolian sna Stáit Aontaithe.


Pic.
An t-iarmhar dubh leathsholadach a fhágtar tar éis driogadh tarra, a úsáidtear i ndéanamh bitiúmain is dromchlaí bóthair. Cuimsíonn sí meascán coimpléascach hidreacarbón is roisíní, intuaslagtha i gcuid de na tuaslagóirí orgánacha.


Auguste Antoine Piccard.
Fisicí a rugadh i mBasel na hEilvéise ab ea Auguste Antoine Piccard (1884-1962). I 1932 chuaigh sé suas 16,940 m sa strataisféar i mbalún. I 1948 rinne sé taiscéaladh ar dhoimhneachtaí an aigéin siar ó chósta thiar na hAfraice i mbatascaife a thóg sé féin.


Picire.
Mamach is ea an picire, atá dúchasach d'fhoraoisí is scrobarnach thirim coille i Meiriceá Láir is Theas. Artadachtail, coibhéis mhuc an tSeandomhain, ach níos lú agus 3 mhéar coise ar na géaga cúil (in ionad 4 cinn). Fásann na starrfhiacla síos.


William Hayward Pickering.
Roicéadeolaí a rugadh i Wellington, an Nua-Shéalainn ab ea William Hayward Pickering (1910-2004). Mar stiúrthóir ar Shaotharlann Scairdtiomána na Stát Aontaithe (1954-1976), i bhfeighil na saitilíte a rinne an chéad fhithisiú timpeall an Domhain (1958), an chéad tuirlingt bhog ar an nGealach, agus na haistir go Mars (Mariner IX), Véineas is Mearcair (Mariner X).


Pictiúr nó dealbh altóra.
San eaglais Chríostaí, scannán péinteáilte nó snoite a chuirtear os cionn an altóra, a aghaidh amach ar an bpobal. Tá na samplaí is ársa ann ón 10ú céad. Mar shampla, ordaíodh an pala d'oro in Ardeaglais Mharcais i Veinéis i 1105, agus cuimsíonn sé saothair as ór is cruan, le dealbha snoite de Chríost, aingil, naoimh is amhairc as an Tiomna Nua. Is diptic pictiúr altóra le dhá phainéal, agus is triptic ceann le 3 phainéal. An-chuid díobh in eaglaisí na Meánaoise déanaí is na hAthbheochana. Leis an Reifirméisean, cuireadh deireadh leo sna tíortha Protastúnacha agus scriosadh an-chuid. Sna tíortha Caitliceacha leanadh leis an nós agus rinneadh pictiúir altóra sómasacha sa tréimhse Bharócach, Rubens, Caravaggio is van Dyck gníomhach ina bpéinteáil, is Bernini ina snoí. Faoi seo, le haltóirí simplí san eaglais Chaitliceach, tá an ealaín seo ag imeacht as radharc.


Pideog.
Moileasc débhlaoscach mara a thochlaíonn poll i bhfoshraitheanna crua cosúil le cailc nó adhmad ar an gcladach íseal in uiscí tanaí. Maireann sí i seomra, tochailte amach sa bhfoshraith. Tógann sí uisce isteach le siofón fada.


Piero della Francesca.
Péintéir a rugadh i mBorgo San Sepolcro na hIodáile ab ea Piero della Francesca (c 1402-1492). Cáil air as a shraith freascónna "Storie della Vera Croce" (Scéal na Fíorchroise, 1452–66) in eaglais San Francesco in Arezzo.


Piero di Cosimo.
Péintéir a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Piero di Cosimo (c 1462-c 1521). Bhain a shaothar déanach le radhairc mhiotaseolaíocha cosúil le "Morte di Procri" (Bás Phrocras, c 1500).


Pilates.
Is é atá i gceist le pilates ná córas aclaíochta a dhéanann iarracht an meon is an cholainn a fheidhmiú i gcomhar is i gcothromaíocht, ag tosú leis an meon a eagrú is a ullmhú mar chroíleacán cobhsaí agus bunús na haclaíochta fisicí. Seisiúin rialta a bhíonn i gceist sa chóras, a bhunaigh an gleacaí Gearmánach Joseph Pilates (1880–1967).


Piléar balla.
San ailtireacht, colún dronuilleogach a shíneann amach rud beag ó bhalla an fhoirgnimh. San ailtireacht chlasaiceach bhíodh sé deartha de réir ceann den 5 ord.


Pilib an fhómhair.
"Hadrobunus grandis", speiceas den ord Opiliones
Ord artrapód le cosa an-fhada is dhá phéire sciathán is ea Pilib an fhómhair. Opiliones ainm eolaíoch an oird. Tá 6,500 speiceas de aitheanta i ngach cearn den domhan seacha an Antartaice. Ceaptar go bhfuil 10,000 speiceas de ar a laghad ann. Tugtar "cruimh snáthaide móire" ar an larbha. Maireann sé ar an talamh den chuid is mó. De réir cineáil, itheann sé fréamhacha, súnn sreabháin as torthaí nó glasraí, nó bíonn foghlach ar fheithidí beaga, moilisc nó péisteanna. Is cartóirí cuid bheag acu. An cholainn chaol dhlúth iompartha ar 4 phéire cos fada. Na cosa sobhriste, a chaitear uaidh má sháinnítear é. Feadán fada feiceálach ubh-bheirthe ar an mbaineannach. Tugtar "pilibín eitre", "pilib an gheataire", "galán" nó cuid mhaith ainmneacha eile air freisin.


Pilibín.
Feadóg éin a áitríonn talamh féaraigh, talamh shaothraithe is talamh taobh le huisce, chomh maith le corcacha.


Pilséar.
Iasc beag, cosúil le scadán, a mhaireann go forleathan sna huiscí dromchlacha, flúirseach in áiteanna in oirthuaisceart an Aigéin Atlantaigh is an Mheánmhuir. Suas le 25 cm ar fhad. Scothghlas/gorm ar an taobh uachtarach, airgeadach ar an taobh íochtarach. Iasc tábhachtach trádálach, a stánaítear don mhargadh de ghnáth. Tugtar "sairdín" air freisin.


Duine Piltdown.
Fuarthas i 1912 gar do Piltdown Shasana agus measadh gurbh iontaise fir luaith é. Níos déanaí cruthaíodh gurbh fhalsú é, le cráiniam duine nua-aoisigh is cnámh géill orang-útaing.


Sliabh Pinatubo.
Bolcán sna hOileáin Fhilipíneacha a bhrúcht go pléascach i 1991 agus a theilg ceathanna carraigeacha, cloch, deannaigh, luaithrigh is gás suas go dtí 25 km, ag milleadh na mbailte mórthimpeall. Níos mó ná bliain ina dhiaidh sin, bhí an sliabh ag pléascadh, ar scála níos lú, os cionn 500 uair gach lá agus béal an bholcáin ag méadú an t-am ar fad. Lean an próiseas seo 3-4 bhliain eile. Ní gnáthlaibhe a rith amach as an mbolcán seo, ach stuif ar a dtugtar "lahar" nach bhfuil chomh leáite ná chomh te le laibhe, ach a ritheann i bhfad níos tapa. Tá an lahar seo tar éis gleannta is fiú foithreacha aibhneacha 100 m ar doimhneacht a líonadh, agus ghearr na haibhneacha cúrsaí nua dóibh féin. De bhrí gur fhan an oiread sin den bhunbhrúchtadh thuas sa strataisféar, cuireadh bac ar radaíocht na Gréine agus rinneadh dochar don chiseal ózóin. Meastar gur laghdaigh an bac seo meánteocht an Domhain 0.5 °C thar bhliain nó dhó i ndiaidh an bhrúchta.


Pincín.
Iasc beag uisce úir atá scaipthe go forleathan, an-fhlúirseach go háitiúil i locha is sruthanna i dtuaisceart na hEorpa is na hÁise. Suas le 13 cm ar fhad. An cholainn caol sorcóireach is an béal beag. Scothghlas/donn in uachtar, scothbhuí in íochtar. Bíonn taobh íochtarach geal flannbhuí ar fhireannaigh phóraithe.


Gregory Goodwin Pincus.
Fiseolaí a rugadh i Woodbine, New Jersey ab ea Gregory Goodwin Pincus (9 Aibreán 1903 – 22 Lúnasa 1967). Ina thaighde ar atáirgeadh daonna, léirigh sé go rialaíonn cuid de na hormóin shaorga nua an torthúlacht go maith. As seo a saothraíodh an chéad phiollaire frithghiniúna.


Pinspic.
Cóimhiotal copair is since, le códán níos lú since ná mar atá i bprás. Ainmníodh í as déantóir uaireadóirí as Londain, Christopher Pinchbeck (1670-1732), a bhain úsáid aisti chun cur i gcéill gur ór a bhí ann. Tugtar "ór bréige" uirthi freisin.


Magicicada septendecim.
Feithid in oirthear na Stát Aontaithe, "Magicicada septendecim", a mheastar a bheith ar an bhfeithid is fadsaolaí ar Domhan. Maireann sí faoi thalamh an chuid is mó dá saol 17 mbliain, ag maireachtáil ar na siltigh a thagann amach nuair a bhearnaíonn sí fréamhacha na bplandaí. Ansin ina 17ú bliain, cuireann sí an craiceann nimfí di agus tagann chun dromchla na talún. Cúpláileann sí is beireann a cuid uibheacha le linn na seachtainí deireanacha dá saol. I samhradh 1998 a tháinig na feithidí iontacha seo chun dromchla den chéad uair ó 1979, agus ní fheicfear arís iad go dtí 2013.


Criogar.
Is feithid é an criogar. Ainmneacha eile atá in úsáid ná píobaire an teallaigh agus an píobaire gríosaí.


Piobar (spíosra).
Tom nó planda dreaptha trópaiceach le spící fada caola de bhláthanna bídeacha is torthaí beaga crua. Tugtar "piobarchaora dubha" ar na torthaí neamhaibí. Faightear piobarchaora bána nuair a bhaintear an ciseal seachtrach de na piobarchaora dubha. Úsáidtear iad araon ina n-iomláine nó meilte ina bpúdair mar bhlastán nó spíosra.


Píoca.
Ionghabháil ábhair nach bia é. Is féidir go bhfaighidh ainmhithe le heasnamh mianraí ina gcuid bianna mianraí riachtanacha trí ábhair nach bia iad a chogaint. I measc daoine tá sé coitianta go leor in iarthar na hAfraice mar a bhfuil margadh i millíní cloiche.


Piolaineifríteas.
Athlasadh baictéarach an duáin a tharlaíonn ag an am céanna le hionfhabhtú na conaire úiríní íochtaraí (an lamhnán, mar shampla). Sroicheann an t-ionfhabhtú an duán trí theacht aníos na n-úiréadraí, agus cabhraíonn lot a chuireann bac ar shaorshreabhadh an fhuail, cosúil le clocha úiríneacha nó borradh na faireoige próstataí. Mar thoradh ar an ionfhabhtú seo fulaingíonn duine fiabhras ard is pian sa droim, agus bíonn gá aige le cóireáil leis na frithbheathaigh chuí: muna ndéantar sin is féidir go gclisfidh na duáin.


Piolón.
Sa tsean-Éigipt, na túir chliathánacha ar bhealach isteach teampaill, dronuilleogach i dtrasghearradh, barrchaolaithe barrscoite. Sa nua-aois seo, na struchtúir arda, miotalach de ghnáth, a iompraíonn cáblaí cumhachta nó aeróga teileachumarsáide, nó a fheidhmíonn mar thúir treoraithe ag aerfoirt.


Píolóta (iasc).
Iasc mara a fhaigheann a ainm ó iompar na n-óg a shnámhann taobh le longa nó éisc mhóra, cosúil le liamháin. Bíonn claonadh ag na héisc fhásta a bheith aonarach. Suas le 60 cm ar fhad, scothliath/ gorm ar an droim le bandaí cliathánacha. Forleathan sna farraigí trópaiceacha is fothrópaiceacha.


Pión.
Cáithnín fonúicléach de chlann na méasón, a idirghníomhaíonn go láidir (is é sin, leis an bhfórsa núicléach láidir). Úsáidtear an tsiombail π dó (tugtar "an pí-méasón" air freisin). Is féidir go mbeidh 3 lucht aige, +1, -1 (π+, π-, le mais 140 Mev sa dá chás), agus 0 (π0, le mais 135 MeV). Bíonn guairne 0 aige. Meathann pióin luchtaithe go dtí múóin is neoidríonónna. Meathann pióin neodracha go dtí gáma-ghathanna. Fionnadh é i dturgnaimh ar ghathanna cosmacha i 1947.


Pioneer.
Sraith spásárthach réasúnta simplí a choinnítí cobhsaithe trí ghuairneáil, a lainseáil na Stáit Aontaithe (1958-1978). Eitiltí don Ghealach a bhí i bPioneer 1-3 nach raibh ró-rathúil. Rinne Pioneer 4-9 taiscéaladh ar an meán idirphláinéadach ar fhithisí mórthimpeall na Gréine ag fad timpeall 1 AU uaithi (fad an Domhain féin ón nGrian). D'eirigh le Pioneer 10 is 11, a lainseáladh i 1972 is 1973, na chéad eitiltí thar Iúpatar a dhéanamh i 1973 is 1974, an chéad eitilt thar Shatarn (Pioneer 11 i 1979), agus an chéad taiscéaladh ar theorainn iarmhairt na Gréine (an héileastad). Rinne Pioneer 12 Véineas a fhithisiú den chéad uair, agus sheol Pioneer 13 4 thaiscéalaí síos trí atmaisféar Véineas lena thástáil i 1978. NASA a bhainistigh an clár iomlán seo.


Piongain impireach.
An piongain is mó agus is troime, suas le 1.2 m ar airde. Ní thagann sé i dtír riamh. Áitríonn sé na farraigí mórthimpeall an Antartaigh. Is féidir leis tumadh chuig doimhneacht 268 m. Póraíonn sé ar oighearshlaod ag tús an gheimhridh. Gorann an t-aon ubh amháin ar chosa an fhireannaigh ar feadh 64 lá le linn an tsneachta shíobtha ghoimhiúil Mholaigh.


Pioratram.
Planda ilbhliantúil a fhásann 45 cm ar airde, dúchasach do leithinis na mBalcán ach saothraítear go forleathan é, in oirthear na hAfraice is Meiriceá Theas go háirithe. Na duilleoga roinnte airgeadach/liath; na bláthchinn aonarach, cosúil le nóinín; na bláthóga seachtracha leata bán. Ullmhaítear feithidicíd as ábhair a eastósctar ó na bláthchinn thriomaithe mheilte, agus bhí an fheithidicíd seo in úsáid sa tSín sa 2ú céad.


Piorra deilgneach.
Cineál cachtais a shaothraítear ar son a thorthaí scothdhearga súmhara inite.


Piostáis.
Crann beag duillsilteach a fhásann 6 m ar airde, dúchasach d'iarthar na hÁise. Na duilleoga cleiteach le 3-5 duilleoigín, is gais rud beag eiteach; na bláthanna scothghlas i gcinn fhada scaoilte; an toradh 2.0-2.5 cm ar leithead, dearg/donn, cosúil le cnó. Fástar go forleathan í le haghaidh a síolta inite a úsáidtear i sócamais.


Piostal.
Arm láimhe a forbraíodh ar dtús ó chanónacha láimhe sa 14ú céad. Le feidhmiú phrionsabal an ghunnáin sna 1830idí ag Samuel Colt, athraíodh an piostal ina arm ilphiléar. Ba shaothrú suntasach air sin na piostail uathoibríocha de chuid Luger is Browning timpeall 1900.


Piotacantróp.
Seanainm ar an ápa-dhuine iontaisithe, "Homo erectus", a chuimsíonn Duine Iáva is Duine Phéicing.


Píotón.
Nathair neamhnimhiúil a fhaightear san Afraic, an Áise, na hIndiacha Thoir is an Astráil. Dreapann is snámhann sé, agus beireann uibheacha. Maraíonn creach, á timpeallú is á brú trí chrapadh mhatáin a colainne.


Piper Alpha.
Ardán druileála ola sa Mhuir Thuaidh, gar do chósta thoir na hAlban, a milleadh i bpléascadh i 1988. Cailleadh 167 duine, agus chosnaigh sé $1,500 milliún ar na comhlachtaí árachais.


Giambattista Piranesi.
Ailtire is greanadóir seaniarsmaí Rómhánacha i gcopar, a rugadh sa Veinéis ab ea Giambattista Piranesi (1720-1778). Shaothraigh sé teicníochtaí nua greanta, agus bhí tionchar mór aige ar an nua-chlasaiceachas.


Tomhsaire Pirani.
Ionstraim chun céim folúis a thomhas. Bíonn sreang chaol, téite go leictreach, sa soitheach, i gcothromaíocht ar dtús. Ach cailleann sí teas níos tapa nó níos maille de réir mar a mhéadaíonn nó a laghdaíonn an brú. Dá thoradh sin athraíonn friotaíocht na sreinge, agus is tomhas an voltas trasna na friotaíochta athraithí seo ar na hathruithe sa bhrú (ach an sruth a choimeád tairiseach). Cheap Marcello Pirani an tomhsaire Pirani sa bhliain 1906.


Pireadocsaín.
B-vitimín (B6) a bhíonn mar phireadocsaín i nglasraí, agus sa bhfoirm phireadocsach is mar phireadocsaimín i mbianna feolmhara. Sa cholainn malartaítear gach foirm den vitimín chuig fosfáit phireadocsach. Feidhmíonn sí seo mar chomheinsím do na heinsímí a bhaineann le hidiriompú is meitibileacht na n-aimínaigéad. Is annamh a bhíonn sí in easnamh, ach baintear feidhm as dáileoga móra B6 mar chóireáil ar chuid mhaith neamhord, cosúil le siondróm réamh-mhíosta is dúlagar éadrom, bíodh is go gceistítear a héifeachtúlacht. Is féidir go bhfuil baint ag ródháileoga thar thréimhse fhada le neamhoird mheabhracha.


Pirealú.
Dianscaoileadh ábhair trí théamh gan ocsaigin a bheith i láthair, próiseas a tháirgeann comhdhúile níos simplí de ghnáth. Sampla tábhachtach pirealaithe is ea cnagadh peitriliam, ina n-athraítear alcáin ina n-ailcéiní is ina n-alcáin níos giorra (mar shampla athrú própáin in eitéin is meatán, CH3CH2CH3 → CH2=CH2 + CH4).


Piréis.
Trádainm ar ghloine bhóraisileacáite le tiúchan ard silice inti, roinnt bóróin is roinnt alúmanaim. An-áisiúil sa cheimic mar gheall ar a neart mór meicniúil is a frithsheasmhacht i gcoinne alcailí láidre is aigéad láidir. Is áisiúil í sa bhfisic freisin, mar go bhfuil comhéifeacht íseal forbartha teirmí aici, agus mar sin bíonn sí frithsheasmhach i gcoinne croite theirmigh. Na hairíonna seo áisiúil ina húsáid fhorleathan sa chistin.


Pirileictreachas.
Tá criostail ar leith ann ina n-athraíonn an mhóimint dhépholach leictreach iomlán leis an teocht, ach a bhíonn neamhíogair do réimse leictreach a chuirtear i bhfeidhm orthu (mar shampla, niabáit litiam, LiNbO3). Gaol acu le hábhair fhearóileictreacha.


Piriméadar.
Saghas teirmiméadair chun teochtaí an-arda a thomhas. I bpiriméadar optúil, cuirtear dath an réada the i gcomparáid le dath filiméid théite a bhfuil sruth rialaithe ag rith ann. Nuair a réitíonn na dathanna le chéile, is ionann teocht an réada is teocht an fhiliméid. Bíonn teocht an fhiliméid grádaithe i leith an tsrutha ann roimh ré.


Pirimidíní.
Grúpa bun orgánach, arb iad na cinn is tábhachtaí cíotóisín, timín is úraicil, codanna de shlabhraí núicléitídeacha DNA is RNA.


Pirít.
Mianra miotalach buí suilfíd iarainn, FeS2, coitianta forleathan, go minic mar chriostail chiúbacha dhea-fhoirmithe. Tugtar "bréagór" uirthi freisin mar gheall ar a dath. Úsáidtear mar fhoinse sulfair í agus i ndéanamh aigéid shulfaraigh.


Pirixéiní.
Grúpa mór mianraí sileacáite a chuimsíonn cuid mhaith mianraí a foirmíodh ag carraig. Cosúil le hamfabóil, ach le struchtúr aonslabhra teitrihéadráin sileacáite, gan na hiain hiodrocsaile. Baill shuntasacha den ghrúpa is ea eanstaitít, dia-opsaíd, pidseoinít is séidít. I láthair i gcarraigeacha doigheartha is meiteamorfacha.


Pis chumhra.
Planda bliantúil dreaptha atá dúchasach don tSicil is deisceart na hIodáile. Fástar go forleathan í mar mhaisiúchán. Sciatháin leathana ar na gais a fhásann thar 2 m ar airde. Na duilleoga roinnte le dhá dhuilleoigín ubhchruthacha/dhronuilleacha mhínphioracha is teannóga géagacha. Na bláthanna suas le 3.5 cm ar fhad le boladh cumhra, is iad iompartha in ascaillí na mbláthanna uachtaracha. Na bláthanna corcra ar phlandaí fiáine, ach tar éis na mblianta diansaothraithe is dianphóraithe, tá plandaí saothraithe ar fáil anois le raon mór dathanna.


Andrea Pisano.
Dealbhóir a rugadh i bPontadera na hIodáile ab ea Andrea Pisano (c 1270-1349). D'oibrigh sé i bhFirenze agus chríochnaigh na doirse cré-umha is luaithe ar an mbaistealann ansin (1336).


Nicola Pisano.
Dealbhóir a rugadh in Apulia na hIodáile, meastar ab ea Nicola Pisano (c 1225-1278/84). I measc a shárshaothar tá an phuilpid sa bhaistealann i bPisa (1260) agus an phuilpid in Ardeaglais Siena (1268).


Piseánach.
Planda bliantúil géagach a fhásann 50 cm nó níos mó ar airde. Na duilleoga bosach le 7-17 duilleoigín ubhchruthach fiaclach faireogach giobach. Na pisbláthanna bán nó scothghorm, ina n-aonar ar ghais fhada. Na cochaill borrtha, dé-shíoltach de ghnáth. Is dócha go bhfuil sé dúchasach don Áise, ach saothraíodh ón aimsir réamhstaire é mar phlanda foráiste agus ar son na síolta móra roctha inite.


Camille Pissarro.
Ealaíontóir impriseanaíoch Francach a rugadh i St Thomas sna hIndiacha Thiar ab ea Camille Pissarro (10 Iúil 1830 – 13 Samhain 1903). Ceannasaí ar na himpriseanaithe ó thus, an t-aon duine ar léiríodh saothar leis ag gach ceann de 8 léiriú an ghrúpa i bPáras (1874–1886).
A óige.
Rugadh agus tógadh Pissarro ar St. Thomas in Indiacha Thiar na Danmhairge (Oileáin na Maighdine Mheiriceá innu), mar a raibh siopa crua-earraí ag a thuismitheoirí. Portaingéalach a rugadh in Bordeaux na Fraince ab ea a athair. Giúdach ab ea a mháthair. Dhiúltaigh an tsionagóg áitiúil a bpósadh a aithint ar feadh seacht mbliana mar ba chleamhnaithe de nia agus d'aintín iad. Bhí ar a gcuid páistí, Camille san áireamh, freastal ar scoil do pháistí gorma. Bhí náisiúntacht Fhrancach agus Dhanmhargach ag Camille. D'fhág Camille a hacmhainn le huacht do dhá phobal ar an oileán: leath don phobal Giúdach agus leath don phobal Protastúnach.
D'imigh Camille Pissaro go dtí an Fhrainc sa bhliain 1842, agus é 12 bhliain d'aois chun dul ar scoil in Passy, in aice le Páras.
"Úllord agus na crainn faoi bhláth, an tEarrach, Pontoise"


Feadán Pitot.
Ionstraim chun luas sreabháin a thomhas ina shruth, ainmnithe as an innealtóir Francach Henri Pitot (1695-1771). Tugtar aghaidh oscailte an fheadáin i gcoinne an tsreafa agus ceanglaítear le taobh amháin den mhanaiméadar é. Tugtar aghaidh oscailte feadáin eile go hingearach leis an sreabhadh agus ceanglaítear é le taobh eile an mhanaiméadair. Tomhaistear an difríocht brú leis an manaiméadar. Bíonn an tomhas seo ina fheidhm den luas, agus is féidir é a ghrádú la scála luais.


Plá chearc.
Tá dhá ghalar éan leis an ainm seo: plá chearc agus galar Newcastle, saghsanna difriúla ach iad araon víreasach. Feictear iad i gcearca de ghnáth, ach tarlaíonn siad do gach saghas éin. Ionsaíonn sí na córais néarógacha, díleáite is riospráide. Go minic marfach. Rinneadh taifead den chéad uair ar an dara saghas i Newcastle-upon-Tyne Shasana i 1928.


Plá niúmóineach.
Bhuail eipidéim den phlá bhaictéarach seo cathair Surat na hIndia i 1994. B'uafásach an t-anbhá sa chathair is ar fud na hIndia gur cloíodh í tar éis do na céadta bás a fháil in imeacht míosa nó mar sin. An-tógálach, gaolmhar leis an bplá bhúbónach, an Bás Dubh a scrios an Eoraip sa 15ú céad. Galair creimirí den chuid is mó iad seo. Scaipeann an phlá bhúbónach chuig daoine trí bhíthin greamanna dreancaidí galraithe, ach is tríd an aer a scaipeann na baictéir i gcás na plá niúmóiní. Ábhar iontais ab ea an phlá seo do lucht míochaine is rialtais ar fud an Domhain. Bhí an bharúil ann leis na cianta go raibh an tseanphlá seo cloíte le fada ag uisce reatha, córais séarachais is frithbheathaigh. Ceapadh go forleathan go raibh deireadh le galair thógálacha mar fhadhb mhór sláinte poiblí, beagnach, ach ba chruthúnas eile an eipidéim seo, agus eipidéimí SEIF, fiabhras Lassa is eitinne a tharla le blianta anuas, nach fíor sin.


Placaint (orgán).
I mamaigh, orgán a fhásann i mbroinn mamaigh thorraigh (ach amháin na monaitréimigh). Bíonn sí ceangailte le broinn na máthar is an féatas tríd an tsreang imleacáin. Díorthaítear í ó fhíocháin an fhéatais is na máthar. Cuidíonn sí le cothú an fhéatais trí fhuil an fhéatais is fuil na máthar a thabhairt gar dá chéile, rud a chuidíonn le malartú gás riospráide, cothaitheach is ábhair fuíll. Tálann sí hormóin atá riachtanach don toircheas freisin (ina measc, éastraigin, prógaistéarón is gónadatróifin).


Placaint (planda).
I bplandaí, fíochán a mbíonn ubhúlaigh nó spóir an phlanda greamaithe leis. Tugtar "placaintiú" ar eagar na n-ubhúlach, agus is airí sainiúil ar chuid mhaith plandaí é.


Placebo.
Ábhar nó modh oibre neamhghníomhach a úsáidtear mar chóir leighis ar dhream amháin othar chun comparáid a dhéanamh le hábhar nó modh oibre gníomhach atá á thástáil is á úsáid ar dhream eile othar. Is casta an scéal é tástáil ar éifeacht córacha leighis, de bhrí gurb ionann éifeacht an placebo i dtimpeall 33% de chásanna. "An iarmhairt placebo" a thugtar air seo: is amhlaidh a bhíonn an t-othar cinnte dearfa gur éifeachtach an chóir leighis. Mar sin féin, más éifeachtach cóir leighis ghníomhach, beidh sí níos fearr thar am ná an placebo.


Pláinéadlann.
Foirgneamh ar dhearadh ar leith ina dtáirgeann teilgeoir (nó teilgeoirí) íomhá na réaltaí is na bpláinéad i spéir na hoíche. Is féidir gluaisní pláinéadacha is an-chuid feiniméan réalteolaíoch a léiriú mar cheachtanna scoile nó siamsa. Sampla is ea an phláinéadlann in Ard Mhacha.


Plaisteach.
Ar dtús, aon ábhar bog domhúnlaithe, ach anois roisíní saorga orgánacha ar féidir iad a bhogadh trí théamh is ansin a mhúnlú nó a theilgean i bhfoirm éigin nua. Cuid acu atá teirmithéachtach (mar shampla, roisín feanóilfhormaildéid), ní féidir iad a bhogadh arís trí théamh, ach i bplaistigh eile atá teirmeaplaisteach (mar shampla, poileitiléin is poilisteiréin) is féidir iad a bhogadh ar an dóigh chéanna arís is arís eile. Is féidir plaistigh a dhearadh le breiseáin éagsúla chun go mbeidh raon airíonna acu: cobhsaíocht faoi raon teochta, seoladh leictreach, insliú leictreach nó teirmeach, dianscaoileadh nádúrtha tapa in ithir, agus eile.


Plána (matamaitic).
Sa mhatamaitic, dromchla a luíonn gach pointe ar an líne ar an dromchla má cheanglaíonn líne dhíreach aon dá phointe air. Is comhthreomhar aon dá phlána, nó buaileann siad le chéile ar feadh líne dírí. Is féidir plána a shainmhíniú go hiomlán le 3 phointe nach bhfuil ar líne dhíreach, nó le pointe amháin sa phlána agus an treo ingearach leis an bplána. Is í cothromóid ghinearálta plána i gcomhordanáidí dronuilleogacha Cairtéiseacha (x, y, z) ná ax + by + cz + d = 0, mar a bhfuil a, b, c is d ina dtairisigh.


Plána (crann).
Crann ard fadsaolach duillsilteach, dúchasach do thuaisceart na hEorpa, na hÁise is Meiricea Thuaidh. Imíonn an choirt go sainiúil i screamhóga chun paistí móra bánbhuí nó bándearga a léiriú. Na duilleoga i maotháin bhosacha, na ceanntorthaí ina liathróidí crochta a fhanann ar an gcrann i rith an gheimhridh. Is hibrid é plána Londan atá frithsheasmhach i gcoinne aeir thruaillithe agus a fhástar go forleathan ar shráideanna cathrach.


Plánaí duibheagánacha.
Réimsí an-mhaola de ghrinneall na farraige móire. Go minic síneann siad thar 1,000 km. Faightear iad taobh amuigh d'imill na n-ilchríoch, áit a dtéann dríodar isteach go saor ón talamh. Clúdaíonn siad an-chuid den Aigéan Atlantach is an tAigéan Indiach, ach is tearc iad san Aigéan Ciúin. Léiríonn siad dríodar tiubh de dhríodar ón talamh atá ag réiteach gairbhe an bhunghrinnill. San Aigéan Ciúin tá claiseanna domhaine is stuanna oileán a chuireann bac le scaipeadh an dríodair ó na hilchríocha.


Plánaiméadar.
Ionstraim mhatamaiticiúil chun an fhairsinge taobh istigh de chuar neamhrialta a thomhas. Gluaistear pointeoir ar feadh na himlíne, agus bíonn an pointeoir ceangailte trí ghéaga luamhán le meicníocht suimeála.


Plánárach.
Péist phlánach neamhspleách chreachach a fhaightear i ngnáthóga uisciúla is talamh thais. An stéig deighilte i mbrainse tosaigh is cúlbhrainse. Itheann sé trí fharaing atá dírithe ar gcúl.


Fad Planck.
De réir Max Planck, scála faid a fhéadfaidh a bheith tábhachtach in imtharraingt chandamach. Is féidir go seasfaidh sé don íosfhad is féidir a bheith idir dhá phointe. Cothrom le √(G h/(2 π c3)) = 1.62 × 10-35 m, nuair is é G tairiseach na himtharraingthe, h tairiseach Planck, is c luas forleata an tsolais. Is í an mhais Planck chomhfhreagrach ná 2.18 × 10-8 kg.


Tairiseach Planck.
Tairiseach bunúsach uilíoch a thagann isteach i gcothromóidí na teoirice candamaí. Úsáidtear an tsiombail h dó, agus is é a luach 6.626 × 10-34 giúl soicind (J s). Thug Max Planck isteach é i 1900 ina staidéar ar radaíocht dúchoirp. Tugann sé an gaol idir fuinneamh, E, candam solais is a mhinicíocht, ν, mar seo: E = hν. Uaireanta úsáidtear sa bhfoirm h*, agus h* = h/(2 π).


Planctón.
Orgánaigh shíobtha mhuirí nach bhfuil aon chóras gluaiseachta acu den chuid is mó. Roinntear ina bhfiotaplanctóin is ina zóplanctóin iad. An chuid is mó díobh micreascópach. Is staid larbhach orgánach le pais fhásta eile cuid acu (na míreaplanctóin), cosúil le gráinneoga trá, crosóga mara, déchomhlaigh is éisc larbhacha. Fanann cuid eile ina bplanctóin i rith a mbeatha (na holaplanctóin) mar a dhéanann na cópapóid, na saigheada mara is na crilleanna.


Planda ascaideach.
Ball d'aon chlann de 3 chlann phlandaí feoiliteacha ina mbíonn na duilleoga mionathraithe ina ngaistí ascaideacha le claibíní, le huisce is éinsímí iontu. Go minic bíonn na hascaidí lasta le baill dhearga, faireoga meala acu is fuinneoga tréshoilseacha ar an dromchla istigh, nó astaíonn siad boladh chun an fheithid creiche a mhealladh isteach. Faoin bhfaireog meala bíonn crios mín ar a sleamhnaíonn na feithidí síos, agus ansin crios eile le ribí dírithe síos a chuireann in éadan iarrachtaí na feithide éalú. Báitear an fheithid sa sreabhán ag a bhun agus díleáitear í. Clann amháin díobh seo dúchasach do Mheiriceá Theas trópaiceach, oirthear Mheiriceá Thuaidh is California (luibh ilbhliantúil, le bunchnotaí ascaidí cuartha, bláthanna ar luascadh, ceann amháin nó níos mó ar ghais gan duilleoga). An dara clann, is dúchasach í do na trópaicí in oirdheisceart na hÁise, an Astráil agus Mhadagascar (luibheanna is toim, go minic eipifítí a dhreapann le teannóga a fhásann amach as easna láir na duilleoige, fásann bun na teannóige ina ascaid, na bláthanna beag i spící, na fireannaigh is na baineannaigh ar phlandaí difriúla, gan pheitil ach le 4-5 sheipeal a bhíonn gealdaite go minic). Sa 3ú clann níl ach an cuilghaiste, atá dúchasach d'iarthar na hAstráile (luibh ilbhliantúil le bunchnota ina bhfoirmíonn cuid de na duilleoga ascaidí, na bláthanna le 6 pheiteal daite, iompartha ar ghas gan duilleoga).


Planda céarach.
Dreapaire ilbhliantúil síorghlas, suas le 6 m ar airde. Dúchasach don Astráil. Na duilleoga éilipseach snasta méith, na bláthanna i gcinn chromtha chumhra chúigpheitealacha chiarbhána le lár dearg. Tugtar "an bláth céarach" air freisin.


Planda feadánach.
Aon phlanda go bhfuil xiléim is flóéim aige mar fhíocháin dhifriúla iompartha a chomhdhéanann an córas feadánach ann. I measc na bplandaí seo tá na plandaí bláfara, na gimnispeirmeacha, na raithní, na garbhóga is na heireabaill capaill. Difríochtaí breise idir a leithéid is na plandaí neamhfheadánacha is ea stómaí, agus an spóraifít mar ghlúin cheannasach. Níor aimsíodh aon cheangal iontaise idir na plandaí feadánacha is na plandaí neamhfheadánacha cosúil le caonaigh is algaí, agus luaitear é seo mar fhianaise go ndearna an dá shaghas seo éabhlóidí scoite ar leith.


Planda feoiliteach.
Planda a ghabhann ainmhithe, de ghnáth feithidí is inveirteabraigh bheaga, agus a thálann einsímí díleáite chun an chreach a dhianscaoileadh ionas gur féidir leis an bplanda na torthaí iarmharacha a ionsú. Tugtar "planda ascaideach feithiditeach" ar a leithéid freisin. Fásann sé i gcomhshaolta atá easnamhach ó thaobh cothaitheach, agus forlíonann an bia a fhaightear ón gcreach, an nítrigin orgánach go háirithe, na bianna a fhaightear trí fhótaisintéis. Tháinig an gnás feoiliteach chun cinn go neamhspleách i ngrúpaí neamhghaolta, i measc na ndrúchtíní, na n-ascaidí, na leitheanna is lusanna an bhoraigh. Cruthaítear na gaistí i gcónaí as duilleoga mionathraithe, uaireanta le tréithe neamhshimplí. Sna cásanna is simplí a fhaightear i leitheanna, bíonn an gaiste cumhdaithe le hábhar slaodach agus greamaíonn an fheithid ann. I ndrúchtíní, gluaiseann ribí fada greamaitheacha inghluaiste agus fiú an duilleog féin mar fhreagairt ar choimheascar na creiche agus filleann í. Cumann duilleoga na n-ascaidí gaistí feadánacha nó crúiscínchruthacha lán de leacht ina mbáitear an chreach roimh a díleá. Is féidir leis na cinn is mó creimirí beaga a ghabháil. Go minic bíonn na crúiscíní gealdaite, agus faireoga meala ar an dromchla istigh chun na hainmhithe a aomadh i dtreo creasa míne snasta claonta. Níos doimhne, bíonn an dromchla cumhdaithe le ribí a ghobann amach is a chuireann cosc ar éalú na creiche. Is neamhshimplí freisin na gaistí faoi uisce a bhíonn ar lusanna an bhoraigh a shúnn an chreach isteach, agus is mórthaibhseach amach is amach cuilghaiste Véineas ina bhfuil meicníocht truicearaithe a spreagann na gaistí, cosúil le gialla, chun dúnadh anuas ar an gcreach.


Planda gearrshaolach.
Planda bliantúil le timthriall an-ghearr beatha, go minic ag táirgeadh cuid mhaith glún i séasúr amháin. Is mar seo an-chuid d'fhiailí agus plandaí an fhásaigh a fhaigheann séasúir fhabhracha an-ghearra.


Planda lusach.
Aon phlanda neamhadhmadach a fhaigheann bás ag deireadh shéasúr an fháis. I bplandaí lusacha ilbhliantúla, téann siad i léig go leibhéal na talún sa gheimhreadh ach maireann mar orgáin faoin talamh, bleibeanna nó tiúbair, chun fás nua a chur suas san earrach.


Planda ola ricne.
Planda síorghlas a dhéanann tom ard nó crann ina thrópaicí dúchasacha is luibh théagartha sna creasa measartha. Na duilleoga le 5-12 maothán doimhne, go minic cré-umha/glas. Na bláthanna bídeach glas, i gcrobhaingí dlútha fireanna is baineanna. Na síolta lán d'ola nimhiúil, ach le próiseáil chuí táirgeann siad ola ricne.


Planda seadánach.
Planda a fhaigheann a chothú go léir is/nó a dhídean ó phlanda eile ar bhonn buan nó neamhbhuan. Ní féidir le seadáin éigeantacha maireachtáil ach ar an mbealach seo. Tá seadáin roghnacha ann ar féidir leo maireachtáil gan an t-óstach faoi chúinsí ar leith. Is mar seo cuid mhaith fungas, agus tá plandaí mar seo freisin. Maidir le plandaí bláthaithe, tá dhá shaghas seadán: ionseadáin a mhaireann taobh istigh den óstach ach a chuireann na bláthanna amach tríd an gcoirt le pailniú is na síolta a scaipeadh, agus eicteaseadáin a mhaireann taobh amuigh den óstach ach a bhíonn greamaithe leis le horgáin ite chun cothaithe a tharraingt ó chóras soithíoch an óstaigh. Tá grúpa i bhfad níos mó de leathsheadáin le duilleoga glasa atá in ann cuid de na cothuithe a dhéanamh dóibh féin, ach a bhfuil orgáin fhréamhacha acu, mar atá ag na heicteaseadáin, chun cothú a fháil ón óstach. I measc na leathsheadán tá an smúitiúlacht is an roisnín radhairc. Ní seadáin gach planda a fhaigheann cuid dá chothú ó phlanda eile. Maireann cuid acu, cosúil leis na magairlíní is baill de chlann na bpiseanna, i ngaol siombóiseach leis an óstach. Cuid eile, is sapraifítí iad, agus cuid eile ina bplandaí creiche.


Planda súmhar.
Planda ina mbíonn na duilleoga is na gais méith agus ata le fíocháin stórála uisce. Coitianta i réigiúin thirime is áiteanna nach mbíonn uisce ar fáil go héasca. Oiriúnuithe ar phlandaí súmhara le cailliúint uisce a laghdú: cneasa ramhra céiriúla is duilleoga laghdaithe nó fillte isteach. Eiseamláirí is ea cactais is tóirpíní.


Planda bláthach.
Ceann den dá roinn plandaí is ea na planda bláthach nó Angiospermae. Is sainiúil an síol a bheith clúdaithe taobh istigh den ubhagán, a bhfuil fadú speisialta aige, an stiogma, chun an pailin a fháil. Déanann na gaiméití fireanna a tháirgeann an pailin an t-ubhán a dhéthoirchiú, chun síogóit a chruthú is sainfhíochán chun an síol a stóráil (an t-insíol) a dhéanamh. Fásann fíochán féitheach tánaisteach ó na cisil chaimbiacha, agus cuimsíonn cealla atá sainiúil do phlandaí bláfara: soithigh sa xiléim, cealla compánaigh sa bhflóéim. Cuimsíonn an grúpa plandaí seo na plandaí go léir ar bláth an t-orgán atáirgthe iontu. Na plandaí féitheacha is flúirsí ó thaobh uimhreacha is dáileadh ar Domhan, timpeall 250,000 speiceas ann. Roinntear iad ina monachotailéadóin is ina ndéchotailéadóin, agus ina dhiaidh sin ina n-oird is ina gclanna.


Planda crua.
Plandaí atá in ann seasamh i gcoinne damáiste ón sioc. Bíonn plandaí ilbhliantúla (is cuid de na plandaí bliantúla) ó na réigiúin mheasartha fhuara is fhionnuara crua. Ach ní bhíonn an chuid is mó de na plandaí trópaiceacha is measartha teo crua, bíodh is go bhfuil eisceachtaí ann.


Planda duillsilteach.
Plandaí a chaitheann a gcuid duilleog roimh thús an tséasúir ghairbh, a mhaireann ina gcodladh i rith an tséasúir sin. Titeann duilleoga freisin le linn triomaigh chun cailliúint uisce a laghdú, agus le linn seaca nuair a bhíonn an t-uisce sáinnithe mar oighear chun damáiste seaca a laghdú.


Planda síorghlas.
Plandaí a choinníonn a nduilleoga i rith na bliana. Fásann siad in aeráidí gan séasúir naimhdeacha, nó bíonn duilleoga oiriúnaithe acu chun an fhuacht is an triomacht a sheasamh. Caitear na duilleoga is athfhásann siad de réir a chéile, ionas go mbíonn fásra orthu an t-am ar fad.


Plandáil.
Córas talmhaíochta a fhaightear i dtíortha trópaiceacha is fothrópaiceacha mar oidhreacht an choilíneachais. Bhí na plandálacha mór, faoi úinéireacht chomhlachtaí diansaothair. Nuair a bhain na tíortha sin neamhspleáchas amach roinneadh cuid mhaith plandálacha in aonaid níos lú. I bhfeidhm fós le barra easportála cosúil le caife, tae, rubar is cadás, ach sna fáschoillte i dtíortha measartha freisin.


Plasma (fisic).
Sa bhfisic, an 4ú staid damhna ar sreabhán ian is leictreon saor é, cumtha mar shampla trí ghás a théamh go dtí teocht an-ard. Bíonn fórsaí láidre leictreacha idir na cáithníní ann. Bíonn plasma taobh istigh de lampa feadáin fhluairisigh, agus i gcroíleacán na Gréine is na réaltaí eile. Baineann an phlasma-fhisic le staidéar na bplasmaí. Scéim ollmhór taighde is forbartha atá ar siúl sna Stáit Aontaithe, an Eoraip is dtíortha eile ar phlasmaí is ea an iarracht chun fuinneamh leictreach a ghiniúint trí chomhleá núicleach. In iarracht amháin, sáinnítear plasma áirithe i réimse maighnéadach i bhfoirm taoschnó, agus is é átá i gceist an plasma sin a théamh ar mhodh leictreach chun teochtaí arda ag a dtarlóidh an comhleá faoi stiúir.


Plasma cuarc/glúón.
Staid damhna a chuimsíonn gás (plasma) cuarc saor is glúón. De ghnáth bíonn cuairc, a chomhdhéanann cáithníní fo-adamhacha cosúil le prótóin is neodróin, nasctha le chéile gan cead a bheith saor ón meicníocht nasctha. Bíonn na glúóin, a iompraíonn an fórsa láidir a choinníonn na cuairc le chéile, teorannaithe mar an gcéanna. Ach de réir teoiric idirghníomhaithe na gcuarc is na nglúón (crómaidinimic chandamach), má bhíonn an teocht is an brú ard a dhóthain, ní fhanann na cuairc is na glúóin taobh istigh de theorannuithe na staideanna comhghnásacha ach foirmíonn plasma cuarc is glúón saorghluaiseachta. Tá fianaise ar a leithéid de phlasma i dtorthaí imbhuailtí tromnúicléas i CERN sa Ghinéiv (1997, 2000). Samhlaítear go raibh plasma cuarc/glúón ann díreach i ndiaidh na hOllphléisce.


Plasmafeiréis.
Malartú plasma, próiseas le himshruthú fola iomláine taobh amuigh den cholainn agus, lena linn sin, scaradh na gcomhábhar ceallach ón bplasma, caitheamh an phlasma sin i gcártaí, agus plasma úr nó albaimin plasma a chur ina ionad. Déantar é seo chun ábhair dhochracha, cosúil le hantashubstaintí mínormálta, a bhaint as an gcolainn.


Plasmascáileán.
Léiriú i bhfoirm painéil leata a bhaineann feidhm as floscú plasma chun solas a ghiniúint, a úsáidtear mar scáileán teilifíse nó scáileán léirithe eile.


Plasmóidiam.
Saghas prótasóin sheadánaigh, cuid acu a chuireann tús le maláire i ndaoine. Is casta a dtimthriall beatha, cuid de na pasanna in óstach idirmheánach, an mhuiscít, agus pasanna eile i bhfuil nó orgáin eile an óstaigh dheireanaigh veirteabraigh.


Pláta criosach.
San optaic, saghas lionsa mhaoil a bhfuil fáinní ailtéarnacha teimhneacha is trédhearcacha ann. Mar gheall ar thrasnaíocht idir an solas a thagann trí gach fáinne trédhearcach, déantar fócasú ar an solas a thagann tríd. Ach an t-ábhar cuí trédhearcach a roghnú, is féidir micreathonnta nó X-ghathanna a fhócasú freisin, bíodh is nach mbeadh gloine úsáideach dóibh siúd.


Pláta teicteonach.
Glacann na geolaithe leis anois go bhfuil dromchla an Domhain roinnte ina phlátaí dochta réasúnta tanaí den screamh sheachtrach, a shíobghluaiseann thar an ábhar sa mhaintlín faoina mbun go fíormhall, níos lú ná ceintiméadar sa bhliain. 7 bpláta teicteonach mór atá ann — plátaí na hAfraice, na hEoráise, na hInd-Astráile, an Aigéin Chiúin, Mheiriceá Thuaidh, Mheiriceá Theas, agus an Antartaigh — a tháinig as briseadh na mórthíre Pangaea timpeall 200 milliún bliain ó shin. Ina dhiaidh sin, trí shíobghluaiseacht na n-ilchríoch, tháinig na mórthíortha le bheith mar a bhfuil siad inniu. Ag áiteanna tá na plátaí ag druidim amach óna chéile is clais dhomhain á cruthú ina ndiaidh. Ag áiteanna eile tá siad ag brú i gcoinne a chéile. Nuair a ghluaiseann siad go cliathánach thar a chéile, tarlaíonn creathanna talún. Uaireanta fodhuchtaíonn pláta amháin faoi bhun pláta eile, agus le gach gluaiseacht choibhneasta tarlaíonn creathanna talún is bolcáin. Mar thoradh ar an bhfodhuchtú seo agus lúbadh an phláta ar barr a cruthaíodh na Himiléithe, na sléibhte is airde ar Domhan. Is iontach teoiric seo na bplátaí teicteonacha chun míniú a sholáthar ar fheiniméin chomh héagsúil le sléibhte, creathanna talún, bolcáin agus foithreacha is claiseanna faoin bhfarraige.
Tagairtí.
Creathanna talún


Plean oscailte.
Leagan amach seomraí i bhfoirgneamh ina bhfuil an oiread is lú doirse is fallaí inmheánacha, nó iad bainte as go hiomlán. Samhlaítear go príomha le stíl idirnáisiúnta ailtireachta sna 1920idí-1930idí é, agus oifigí is tithe príobháideacha tar éis an dara cogadh domhanda.


Pléasár.
Pléiseasár cumasach ó na farraigí Méiseasócha. An muineál gearr is an ceann an-mhór. Foghlach ar ainmhithe móra uisciúla.


Pléatrófacht.
Iarmhairtí iolracha géine amháin. Mar shampla, laghdaíonn an ghéin iarmharach i nDrosophila (an chuil torthaí) méid na sciathán, ach chomh maith leis sin, mionathraíonn na cothromóirí, athraíonn treo guairí áirithe, agus athraíonn uimhir na línte uibheacha sna hubhagáin. Sa duine mar an gcéanna, bíonn cuid mhaith géinte pléatrófacha taobh thiar de shiondróim ar leith. Mar shampla, maidir leis an ngéin is cúis le siondróm Marfan, ní hamháin go dtáirgeann sí an déanamh colainne caol caolchrúbach, le fadú fhoircinn na ngéag go háirithe, ach róghluaisne na n-alt freisin, agus go minic cur lionsa na súile as ionad is galair croí.


Pléicéineach.
An ré dheireanach den tréimhse Threasach, 5-2 mhilliún bliain ó shin, díreach roimh an ré Phléisticéineach.


Pléiseasár.
Reiptíl mhuirí ón ré Mhéiseasóch. An cholainn leathan dluth, le géaga móra mionathraithe ina gcéaslaí. An muineál fada de ghnáth, an ceann beag le soc fada ag iompar fiacla géara chun gur féidir leis éisc a ithe. Tugtar "pléasáir" ar na foirmeacha le muineál gearr.


Pléisticéineach.
An ré luath den dá ré sa tréimhse Cheathartha dheireanach, 2 mhilliún go dtí timpeall 10,000 bliain ó shin. Sa leathsféar thuaidh, tharla cuid mhaith tréimhsí oighrithe inar leathnaigh an t-oighear ó dheas is ar chúlaigh arís. Ba shuntasach gur díothaíodh mamaigh, cosúil leis an mamat is an mastadán, sna limistéir oighrithe, gur tharla éabhlóid an duine, agus gur tháinig cuid mhaith de bheatha mhamach an lae inniu chun cinn le linn na ré.


Samuel Plimsoll.
Leasaitheoir sóisialta a rugadh i mBriostó Shasana ab ea Samuel Plimsoll (10 Feabhra 1824 – 3 Meitheamh 1898). D'áitigh sé ar an rialtas dlí a rith chun iachall a chur ar úinéirí long marc ar leith — diosca ciorclach le líne chothrománach tríd an lár (líne Plimsoll, an tslat)—a phéinteáil ar thaobh gach loinge chun comharthú nár cheadaithe an long a lódáil don tslat, le líne Plimsoll ag leibhéal dhromchla an uisce. Ghnóthaigh sé an leasainm ‘cara na mairnéalach’ as an mbeart seo.


Pluaiseolaíocht.
Taiscéaladh is staidéar eolaíoch ar phluaiseanna is gnéithe eile faoin talamh, chun suirbhéireacht a dhéanamh ar a bhfairsinge, a stair fhisiciúil, a struchtúr is a stair nádúrtha.


Plubán.
Iasc a fhaightear i locha, srutháin is aibhneacha na hEorpa is Mhuir Bhailt. An cholainn fadaithe, gar do bheith sorcóireach, suas le 60 cm ar fhad. Scothghlas/liath ar an taobh uachtarach, na cliatháin airgeadach, an taobh íochtarach bán. Coitianta mar iasc spóirt. Gaolmhar leis an orfa is an déas.


Plúirín.
Dath a fhaightear ó chúpla speiceas, ainil is plúirín dathaitheach, de phlanda ar leith. Toim ilbhliantúla is ea an dá cheann a fhásann go dtí 2.5 m ar airde. Na duilleoga cleiteach, na pisbhláthanna dearg ina gcrobhaingí gearra. Shaothraítí é tráth dá raibh san India is i Sumatra na hIndinéise, ach ní dhéantar a thuilleadh gur fiú trácht air. Thit an lug ar an lag ar an margadh nuair a tugadh ruaim shaorga ainilín isteach. Ar dtús úsáideadh go forleathan é i ndathú olla, cadáis is síoda, ach anois is mó a úsáidtear é chun an snáithe dlúth i ndeinim a dhathú.


Plúirín sneachta.
Bleib a thagann faoi bhláth go minic go déanach sa gheimhreadh, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. Na duilleoga stropa-chruthach an-chaol scothghorm/glas. Na bláthanna ar ghais fhada, aonarach crochta bán. 3 theascán seachtrach iombhlátha ag leathadh amach; 3 cinn inmheánacha freisin, níos lú ná na cinn sheachtracha, le spota glas ag bun an eang buaice.


Pluma silíneach.
Tom nó crann beag duillsilteach, uaireanta dealgach, a fhásann suas le 8 m ar airde. Is dócha gur sinsear amháin de chuid an chrann plumaí é. Na bláthanna bán, ag teacht amach roimh nó ag an am céanna leis na duilleoga ubhchruthacha fiaclacha. Na torthaí cruinneogach 2.0-3.5 cm ar leithead, dearg nó buí. Dúchasach do na Balcáin, saothraithe in áiteanna eile.


Plúr na gréine.
Tom beag síorghlas, 0.5-2.0 m ar airde, dúchasach do Pheiriú. Na duilleoga lansa-chruthach go hubhchruthach, giobach roctha. Na bláthanna beag feadánach, le maotháin leata, bán go liathchorcra nó corcra, i gcrobhaingí cinn. Fástar é le haghaidh a bhláthanna cumhra.


Plúrán cloigneach.
Planda débhliantúil giobach, dúchasach don Iodáil, tugtha isteach i dtíortha eile. Na bláthanna 4-5 cm ar leithead, clogchruthach dúghorm, le spící fada. An-choitianta mar mhaisiúchán. Na foirmeacha do ghairdíní in an-chuid dathanna.


Poc uisce.
Antalóp a innlíonn, dúchasach don Afraic ó dheas ón Sahára. Mór, le cóta mosach donn nó liath. Adharca fada caoldíreacha ag an bhfireannach is cíora mórthimpeall orthu. Áitríonn sé an sabhána is coillearnach gar don uisce. Dhá fhoirm ann: an poc uisce coitianta, agus an poc uisce defassa.


Poibleog Lombardach.
Crann de chlann na bpoibleog, le géaga a shíneann suas is mullach caol colúnach difriúil aige. Ainmnithe as plandaí a tháinig ar dtús ó thuaisceart na hIodáile a tugadh isteach sa Bhreatain is in Éirinn san 18ú céad. Is fireannaigh an chuid is mó ar fad de na crainn. Seasann siad i gcoinne truailliú an aeir, agus déantar iad a phlandáil go minic taobh le bóithre is aibhinní.


Poiciliteirm.
Ainmhí nach bhfuil aon chóras inmheánach aige chun teocht a cholainne a rialú, ionas go n-athraíonn sí ó am go chéile le hathruithe i dteocht na timpeallachta. Uaireanta deirtear gur ainmhí fuarfhuilteach é, ach is féidir leis teocht a cholainne a choinneáil ag leibhéal ard trí ghníomhaíocht nó grianú.


Poileistear.
Móilíní móra a chruthaítear trí pholaiméiriú comhdhlúthaithe dé-alcól le haigéid dhécharbocsaileacha, cosúil le heitiléingliocól le haigéad teireatalach. Snáithíní saorga a chruthaítear mar seo is ea teiriléin de chuid ICI, agus Dacron de chuid DuPont. Teicstílí baile iad seo atá roc-obach agus éasca le ní is glanadh. Ábhair láidre fhrithscríobacha thámha (ó thaobh ceimice de) is ea na poileistir, agus baintear úsáid astu i gcomhar le plaistigh is snáithíní gloine chun plaistigh threisithe a tháirgeadh le haghaidh tógála.


Poileitiléin.
Clann teirmeaplaisteach de nádúr céiriúil a dhéantar trí eitiléin a chur faoi bhrú ard ag teocht mheasartha. Tugtar "poilitéin" uirthi freisin. Rinneadh ar bhonn trádálach den chéad uair i 1939 í. Inslitheoir maith, ar furasta í a oibriú ina soithigh fhrithcheimiceacha. Tábhachtach i bhforbairt an radair.


Henri Poincaré.
Matamaiticeoir a rugadh i Nancy na Fraince ab ea Jules Henri Poincaré (29 Aibreán 1854 – 17 Iúil 1912). Chruthaigh sé teoiric na bhfeidhmeanna uathmhorfacha, bunaithe ar choincheapanna ó thacartheoiric, geoiméadracht neamh-Eoiclídeach is teoiric na bhfeidhmeanna coimpléascacha. I 1899 chuir sé tús le teoiric an anoird. Thairg sé cuid mhaith bunchoincheapanna don toipeolaíocht, an triantánú is an homalógacht. Fuair sé bás i gPáras.


Poinséitia.
Tom duillsilteach atá dúchasach do Mheiciseo. I ndáiríre, bláthra ar leith atá sa bhláth, is brachtanna móra flanndearga air atá cosúil le peitil. De ghnáth cuirtear ábhar fásmhoillitheach leis an bplanda pota chun go gcaomhnóidh sé a chruth is a airde.


Pointe athchasta.
Sa mhatamaitic, pointe ag a n-athraíonn cuar a staid cuasachta ó bheith cuasach thuas go cuasach thíos, nó a mhalairt. Má scríobhtar an cuar i gcomhordanáidí Cairtéiseacha, x is y, is coinníoll riachtanach gur d2y/dx2 = 0 ag an bpointe chun gur pointe athchasta é, ach ní leor an coinníoll é. Is gá freisin go n-athraíonn a shín ó + go – nó a mhalairt ag dul tríd an bpointe sin.


Poipín.
Planda ilbhliantúil a fhásann go hairde 60 cm. Dúchasach d'iarthar na hEorpa, saghas aonraithe san iarthar de ghné Áiseach. Na duilleoga bánghlas, roinnte ina dteascáin liopacha; na bláthanna 5-7 cm ar leithead le dhá sheipeal is 4 pheiteal, gealdaite; capsúl éilipseach atá sa toradh. Tálann sé laitéis bhuí. D'fhás na poipíní dearga go fiáin i bpáirceanna Flóndrais le linn an chéad chogadh domhanda, agus úsáidtear é sa Bhreatain mar shiombail cuimhneacháin ar na saighdiúirí a thit sa chogadh sin.


Poirceallán.
Ábhar ceirmeach crua gloiniúil tréshoilseach, i gcodarsnacht le potaireacht atá teimhneach póiriúil. Bíonn cré Shíneach is cloch Shíneach ann, agus tugtar tine dó ag teocht 1,200-1,350 °C (ní bhíonn cloch Shíneach i bpotaireacht, agus tugtar tine di sin ag teocht níos lú ná 1,200 °C). Rinneadh den chéad uair é sa tSín idir an 7ú is an 10ú céad nuair a thosaigh táirgeadh na n-earraí cáiliúla, séadghlasa ceileadain. Sa 10ú-13ú céad táirgeadh ar a laghad 9 n-athraitheach suntasach. Ón 14ú céad tháinig sé go hiarthar na hEorpa, agus measadh go raibh sé an-luachmhar. Rinne monarcha na Medici i bhFirenze na hIodáile an chéad iarracht poirceallán a dhéanamh san Eoraip sna 1570idí, ach níor éirigh rómhaith léi. Go luath san 18ú céad bhí rath ar iarracht Meißen sa Ghearmáin.


Póiriúlacht.
Tréith mheicniúil solad, agus tomhas ar a gcumas sreabháin a ligean tríothu. Is iad na cainéil chaola a dhéanann ábhar soladach póiriúil, a ligeann don ábhar sreabhán a ionsú trí ghníomhú ribeach, díreach mar a ionsúnn spúinse uisce. Faightear ola faoin talamh i gcarraigeacha póiriúla. Draenáileann uisce trí ghaineamh póiriúil scagach.


Cóimheas Poisson.
Cóimheas na straidhne i dtreo atá ingearach le treo an struis a cuireadh i bhfeidhm ar an ábhar agus na straidhne i dtreo an struis. Úsáidtear an tsiombail μ dó, agus is uimhir gan aonad é. Shaothraigh Siméon Poisson é. Mar shampla, tugann sé tomhas ar an laghdú ar thrastomhas slaite a shínítear ar a fad. Luachanna 0.1-0.4 a fhaightear de ghnáth.


Siméon Denis Poisson.
Matamaiticeoir a rugadh i bPithiviers na Fraince ab ea Siméon Denis Poisson (21 Meitheamh 1781 – 25 Aibreán 1840). Rinne sé taighde ar mheicnic neamhaí, leictreamaighnéadas, airíonna meicniúla ábhar (cóimheas Poisson), agus dóchúlacht, inar bhunaigh sé an dlí a rialaíonn dáileacháin mhóra uimhreacha randamacha ("dáileadh Poisson").


Poitéinseal.
Cainníocht scálach a bhaineann le réimse a chuireann fórsa i ngníomh, a bhfuil ráta athraithe an fhórsa le fad díreach i gcomhréir leis an bhfórsa féin. Úsáidtear an tsiombail V dó. I réimse imtharraingteach, is ionann é agus fuinneamh poitéinsiúil reada de mhais 1 kg. I réimse leictreach, is ionann é agus fuinneamh poitéinsiúil lucht 1 C.


Poitéinseal scannáin.
An difríocht voltais trasna an chillscannáin sa chuid is mó de na cealla beo, agus an taobh istigh diúltach i leith an taobh amuigh. Tugtar "an poitéinseal tras-scannáin" air seo freisin. Cinneann tiúchan na n-ian ar an dá thaobh a luach, ach bíonn sé idir -9 is -100 mV, ag brath ar nádúr na cille.


Poitéinseal teagmhála.
Fórsa leictreaghluaisneach (emf) a tháirgtear trasna cumair idir dhá mhiotal éagsúla ag an teocht chéanna. Bíonn an emf seo díreach i gcomhréir leis an difríocht idir feidhmeanna oibre an dá mhiotal. Is amhlaidh go n-ascnaíonn leictreoin ó mhiotal amháin go dtí an miotal eile, rud a mhéadaíonn an emf go mbíonn an deacracht chéanna ag leictreon aistriú ón dá mhiotal. Tarlaíonn an feiniméan céanna i leith dhá miotal chomhionanna ach iad a bheith ag teochtaí difriúla. Baintear feidhm as an bhfeiniméan seo i dteirmeachúplaí.


Poitéinseal veicteoireach maighnéadach.
Cainníocht veicteoireach a mbíonn a ráta athraithe in aghaidh an fhaid gaolta leis an réimse maighnéadach. Úsáidtear an tsiombail A dó, leis an aonad Wb m-1 (véibear in aghaidh an mhéadair). Sruth leictreach a fheidhmíonn mar fhoinse an phoitéinsil veicteoirigh mhaighnéadaigh.


Poitéinsiméadar.
Gléas tábhachtach chun difríocht poitéinsil leictrigh a thomhas go cruinn nó a rialú. Cuirtear difríocht poitéinsil atá ar eolas i bhfeidhm ar feadh sreinge fada aonfhoirmí (go minic i lúbanna) le bataire, agus úsáidtear tadhall sleamhnáin chun aon chodán is gá den difríocht iomlán poitéinsil a shampláil. Úsáidtear poitéinsiméadair i gciorcaid leictreonacha, agus mar rialaitheoir fuaime i raidió is gléasanna fuaime eile.


Poitigéir.
Seantéarma don chógaseolaí, nuair a bhíodh na drugaí garbh, díorthaithe go díreach ó phlandaí den chuid is mó. Sa tír seo is an Bhreatain, ba lianna ginearálta na poitigéirí. Bhunaigh an Rí Séamas I Cumann na bPoitigéirí i 1617, agus d'éirigh leo a n-údarás a mhéadú sna blianta ina dhiaidh sin.


Polaclóraidéfeinilí.
De ghnáth, meascán comhdhúl ina malartaítear adaimh clóiríne ar adaimh hidrigine i ndéfeinil, C12H10 (móilín ina bhfuil dhá ghrúpa feinile nasctha le chéile). Tugtar "PCBanna" orthu. Móilíní an-chobhsaí is ea iad, ionas gur ábhair an-mhaithe lasairmhoillitheacha is leictrinslitheacha iad. Ach nuair a dhíghrádaíonn siad faoi dheireadh, is tocsaineach táirgí an díghrádaithe. I 1999 fuarthas dé-oscain is PCBanna i mbianna d'ainmhithe, ag leibhéal i bhfad níos airde ná mar a bheadh sabháilte. Tharla eachtra mar seo in Éirinn maidir le cothú muc i 2008: truaillíodh an-chuid muiceola in Éirinn is go hidirnáisiúnta, agus rinneadh an-damáiste do thionscal na muiceola. Is amhlaidh a charnann PCBanna, cosúil le dé-ocsain, i saill na colainne agus a fheidhmíonn mar nimhiú mall.


Polacrómatacht.
San ealaín, cleachtas dhathú dealbhóireachta. San ailtireacht freisin, úsáid marmar éagsúil, brící, breochloiche, cloiche is a leithéid i bhfoirgnimh mar mhaisiúchán.


Polaicíotaemacht.
An iomarca ceall dearg sa bhfuil ag imshruthú sa cholainn. Tarlaíonn sé mar thoradh ar uireasa ocsaigine is duine ina chónaí ag airde an-ard mar a bhfuil tiúchan laghdaithe ocsaigine san atmaisféar, agus go hannamh mar ghalar spontáineach a bhaineann le leoicéime.


Polaigéin.
Géin le hiarmhairt éadrom, a fheidhmíonn i gcomhar le cuid mhaith géinte eile. Feictear athruithe i dtréithe de dhá chineál, athruithe scoite nuair a thiteann an tréith go soiléir i rang amháin nó eile (mar shampla, grúpaí fola A nó O) agus athruithe cainníochtúla nuair a bhíonn an tomhas de réir scála leanúnaigh gan ranganna scoite (mar shampla, airde). Bíonn tréithe cosúil leis an gceann deireanach seo faoi rialú polaigéinte.


Polaihéadrán.
Sa mhatamaitic, solad atá cuimsithe le dromchlaí plánacha amháin. Is féidir a chrúthú nach bhfuil ach 5 pholaihéadrán rialta, cuimsithe ag polagóin rialta iomchuí. An-tábhachtach i gcriostalghrafaíocht is mianreolaíocht.


Polaiméiriúchán.
Cruthú móilín mhóir, polaiméire, trí móilíní níos lú (monaiméirí) a chuingriú. Is démhéir cuingriú dhá mhonaiméir, agus trímhéir cuingriú 3 cinn. Tugtar "olagaiméirí" ar pholaiméirí beaga le 3-10 monaiméar iontu. Is féidir gur monaiméirí den chineál céanna na monaiméirí, mar atá i bpoileitiléin, nó gur dhá mhóilín chomhlántacha iad, mar atá i bpolaimíd nó poileistear. Bíonn dhá phríomhshaghas imoibrithe i gceist sa phróiseas: comhdhlúthú ina ndéantar fotháirge, agus suimiú mar nach mbíonn fotháirge. Is féidir go mbeidh 100-10,000 monaiméir comhshnaidhmthe i móilín polaiméire amháin.


Polaimiailíteas.
Galar víreasach a ionsaíonn damhna liath chorda an dromlaigh go tobann is ea Polaimiailíteas (nó póilió). Tá an téarma díorthaithe ón nGréigis πολίός "liath", µυελός "corda an dromlaigh", agus -iteas, a sainchiallíonn "athlasadh". Tolgtar an víreas ó bhia nó uisce truaillithe, agus cuireann sé isteach ar pháiste go príomha. Ionsaíonn sé na cealla i líneáil na stéige ar dtús, agus faigheann an páiste buinneach. Ansin, i dtimpeall 1% de na cásanna, gluaiseann sé isteach i gcealla néarón luadrach i gcorda an dromlaigh, na néaróga a sholáthraíonn na matáin ar fud na colainne. Má mhilltear na cealla sin, cuirfidh sin tús le pairilis a fhéadfaidh cur isteach ar ghéag. Más néaróin a sholáthraíonn na scamhóga a mhilltear, is féidir go mbeidh sé sin marfach. Mharaigh is mhíchumasaigh an galar an-chuid páistí is daoine fásta sa chéad leath den 20ú céad, nuair a thugtaí an naíonphairilis air agus nach raibh aon leigheas air. D'fhionn Jonas Salk an chéad vacsaín i gcoinne polaimiailítis i 1953, agus le vacsaíní is feabhsuithe i sláinteachas, is ar éigin nach bhfuil deireadh curtha leis faoi seo.
Toradh an ionfhabhtaithe, páiste le chos seargtha.


Polaimídí.
Móilíní móra a chruthaítear trí pholaiméiriú comhdhlúthaithe dé-aimíní le haigéid dhécharbocsaileacha, cosúil le 1,6 dé-aimíniheacsán le 1,6 aigéad adaipeach chun níolón a dhéanamh. Tugann na móilíní comhlántacha seo an saghas céanna nasc aimíde a fhaightear i bpróitéiní, agus snáithíní nádúrtha cosúil le síoda is olann (mar is iad aimínaigéid na monaiméirí sa dá shnáithín seo).


Polaimióisíteas.
Neamhord tearc idirleata athlasta sna matáin, na fíocháin tacaíochta, is an craiceann. Meastar go bhfuil próiseas féinimdhíonach mar bhun leis.


Polaip (míochaine).
Sa mhíochaine, sceachaill bheag a fhásann ó dhromchla líneáil orgáin (mar shampla, ar an stéig mhór, an tsrón nó an laraing). Is féidir go bhfuileoidh sí is gur gá í a bhaint le máinliacht. Go minic éadrom, ach is féidir go n-éireoidh sí urchóideach nó athfhillteach.


Polaip (míoleolaíocht).
Sa mhíoleolaíocht, foirm céalantrátaigh atá aonarach bogcholainneach suite. Is é a bhíonn ina colainn ná cabhail shorcóireach le béal stuaiceach is adharcáin mórthimpeall uirthi. Greamaithe ag a bun i bhfoirmeacha aonaracha nó le córas géagach feadánach i gcoilíneachtaí.


Polaipeiptíd fuileadánghníomhach stéigeach.
Polaipeiptíd le 28 aimíneaigéad, a fuarthas den chéad uair i stéig muice, ansin i mamaigh eile. Meastar gur néaratharchuradóir de shaghas NANC í a rialaíonn sreabhadh na fola, táil stéigeacha is fhaireogacha, agus scíth na matán mín (sna haerbhealaí go háirithe). I láthair ag tiúchan an-ard sa phéineas daonna, agus is féidir go bhfuil baint aici ansin lena ardú.


Polaishiúicrídí.
Móilíní móra carbaihiodráite a éiríonn as polaiméiriú comhdhlúthaithe siúcraí chun naisc éitir a dhéanamh idir aonaid monaisiúicrídí. Cruthaíonn hidrealú polaishiúicríde siúcraí níos simplí. I measc na bpolashiúicrídí tá stáirse is ceallalós, iad araon ina bpolaiméirí glúcóis.


Polaiteitreafluaireitiléin.
Polaiméir phlaisteach theirmithéachtach le hairíonna tábhachtacha mionathraithe dromchla is ea polaiteitreafluaireitiléin (PTFE). Comhéifeacht íseal frithchuimilte aici, agus mar sin luachmhar in imthacaí neamhbhealaithe, ar dhromchlaí scíonna, is chun dromchlaí neamhghreamaitheacha a dhéanamh ar ghréithre cócaireachta. Frithsheasmhach i gcoinne ceimiceán, inslitheoir maith, agus ábhar nach n-éiríonn bog go dtí teocht ard.


Polaiviniolaicéatáit.
Polaiméir aicéatáit vinile, CH2COO.CH=CH2, a úsáidtear i ngreamacháin, plaisteacháin agus breiseáin i gcomhair coincréite.


Polaiviniolclóiríd.
Clann polaiméirí clóiríd vinile, CH2=CHCl is ea polaiviniolclóiríd (PVC). De ghnáth, measctar iad le breiseáin nó líonaigh chun táirgí áirithe a dhéanamh, cosúil le clúdaigh urláir, málaí taistil, clúdach ar shreanga leictreacha, agus feisteas tí.


Polamorfacht (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, dhá cheann nó níos mó d'fhoirmeacha géiniteacha scoite orgánaigh a bheith i láthair sa daonra idirphóraithe céanna, nuair a bhíonn minicíocht na foirme is teirce níos mó ná mar a tharlódh trí shóchán amháin. Is féidir go mbeidh an pholamorfacht seasmhach is go leanfaidh ar feadh cuid mhaith glún, nó sealadach. Is sampla atá le feiceáil i ndaoine é dath na súl, ach tá cuid mhaith eile a bhíonn dofheicthe ar gá teicníochtaí ar leith, cosúil le hanailísí DNA, a úsáid len iad a bhrath.


Polamorfacht (ceimic).
Sa cheimic, dhá ábhar nó níos mó leis an gcomhdhéanamh ceimiceach céanna ach struchtúir chriostalta dhifriúla. Samplaí is ea graifít is diamant, nó cailcít is aragóinít.


Polamorfacht i bhfad na mbloghanna gearrtha.
Seichimh shrianta chlónaithe DNA is féidir a úsáid i ngéinmhapáil i modhanna traidisiúnta anailíse géinití ("RFLP" i mBéarla). Sa talmhaíocht, is mór an chabhair í i mapáil is anailís tréithe cainníochtúla cosúil le frithsheasmhacht i gcoinne galar, caighdeán próiseála nó toilleadh toraidh, agus simplíonn is luasghéaraíonn sé seo pórú géinitíopaí a iompraíonn cumaisc tréithe a bheadh inmhianaithe.


Polanáis.
Damhsa in am measartha triarach. Bhain cuid mhaith cumadóirí úsáid as, Chopin go háirithe, a léirigh a thírghrá le 13 sampla de. Tá an damhsa ann ón 16ú céad nó níos luaithe, nuair a léiríodh cúplaí i línte é de réir ranganna, i mórshiúlta na dtuathánach is na cúirte.


Michael Polanyi.
Ceimicí fisiciúil is fealsamh sóisialta a rugadh i mBúdaipeist ab ea Michael Polanyi (1891-1976). Rinne sé taighde cáiliúil ar chinéitic imoibrithe is struchtúr criostalta, agus scríobh ar shaoirse na smaointeoireachta san eolaíocht is fealsúnacht na heolaíochta.


Polaplóideacht.
Riocht in orgánach ar leith ina mbíonn níos mó ná an dá thacar normálta crómasóm homalógach a fhaightear in orgánaigh dhioplóideacha. An-choiteann i bplandaí. Tarlaíonn sí nuair a mhacasamhlaítear na crómasóim uile taobh istigh den núicléas ach nach dtarlaíonn deighilt an núicléis ina dhiaidh sin mar is gnách. Is féidir go mbeidh 3 thacar (trioplóideach), 4 thacar (teitreaplóideach), nó fiú 8 dtacar (ochtaplóideach).


Polaprópailéin.
Teirmeaplaisteach a dhéantar trí phróipéin (própailéin) a shreabhadh thar aigéad fosfarach (a fheidhmíonn mar chatalaíoch) ag teocht réasúnta ard, nó a rith trí heaptán le catalaíoch. Úsáidtear í mar ábhar múnlaithe nó scannán easbhrúite.


Polaragrafaíocht.
Staidéar ar an ngaol idir an sruth is an voltas i gcill leictriceimiceach. Chuige seo, athraítear voltas na leictreoide gníomhaí sa chill leictriceimiceach go forchéimnitheach i leith caighdeáin tagartha, agus tomhaistear an sruth. Bíonn méaduithe géara srutha ag voltais ar leith sainiúil d'iain ar leith sa tuaslagán leictrilíteach, agus is féidir iad a úsáid le haghaidh anailíse cainníochtúla is cáilíochtúla.


Polaraiméadracht.
Teicníocht anailíse ina radaítear solas atá polaraithe go líneach trí shampla ábhair atá gníomhach go hoptúil, agus tomhaistear céim rothlaithe an phlána pholaraithe. Baintear feidhm aisti sa cheimic is an bhitheolaíocht chun tuaslagáin thrédhearcacha (cosúil le tuaslagáin siúcra) a aithint is a dtiúchan a thomhas.


Polaraíocht.
Sa cheimic, airí buan ábhair a chiallaíonn scaradh nádúrtha luchta leictrigh ann. Malairt inpholarachta, airí ionduchtaithe an ábhair.


Polaris (diúracán).
Diúracán bailistíoch de chuid na Stát Aontaithe, armtha le hairm núicléacha, le lainseáil ó fhomhuireán, a saothraíodh ó na 1950idí. Leathnaigh cabhlach Mheiriceá amach iad den chéad uair i 1960, agus roinneadh le cabhlach na Breataine iad i 1968. Lean rialtas na Breataine le 4 fhomhuireán a bhí armtha leo go dtí déanach sna 1990idí nuair a cuireadh córas Trident ina n-ionad.


Polaroid.
Trádainm ar ábhar i bhfoirm scannáin a shaothraigh an fisicí Meiriceánach Edwin Land i 1938. Leathán dathaithe plaisteach is ea é, agus cuirtear faoi straidhn inteannta é. Ailíníonn sé seo a mhóilíní polaiméireacha ionas go dtarchuireann sé solas atá polaraithe i dtreo amháin is nach dtarchuireann aon solas atá polaraithe sa treo atá ar dronuillinn leis an treo tarchurtha, agus go n-ionsúnn an solas seo. Úsáidtear an t-ábhar seo i ngloiní gréine chun dalladh ó sholas frithchaite ó dhromchlaí mórthimpeall (polaraithe sa bhfrithchaitheamh sin) a mhaolú, agus in ionstraimí éagsúla optúla. Trádainm ar chóras grianghrafadóireachta láithrí a shaothraigh Land freisin chun pictiúir dhubha is gheala (1947) agus dhaite (1963) a tháirgeadh. Déantar an scannán a phróiseáil le ceimiceáin shlaodacha i gcochaill a chomhtháitear leis taobh istigh den cheamara (nó i meaisín scoite) díreach tar éis a nochta.


Polarú.
Airí trastonnta ina dtarlaíonn ascalú na toinne i dtreo tairiseach ar leith nó treo a athraíonn ar bhealach ar leith. Mar shampla, i dtonn ar shreang rite, ina ngluaiseann an tonn ar feadh na sreinge ach a n-ascalaíonn an tsreang síos suas, mar shampla, go hingearach le treo forleata na trastoinne, deirtear go bhfuil an tonn polaraithe go hingearach. Maidir le tonn solais, bíonn na hascaluithe leictreacha is maighnéadacha ingearach dá chéile ag pointe ag am ar bith, ach i dtreonna randamacha go ginearálta. Má chuirtear pláta le scoilt chaol síos suas ann ar bhealach forleata an tsolais, ligeann sí na codanna den tonn atá polaraithe go hingearach tríthi, agus solas polaraithe a thagann amach an taobh eile. Is polaraitheoir an scoilt sin. Solas páirtpholaraithe a bhíonn i solas frithchaite, solas scaipthe agus solas ón spéir.


Polatóp.
Sa mhatamaitic, analóg cheathairthoiseach an pholaihéadróin. Le gach pointe i spás déthoiseach, dís uimhreacha a chuirtear leis (x, y). I gcás pointe ar spás tríthoiseach, cuirtear trírín uimhreacha leis (x, y, z). Sa mhodh céanna, seans gur féidir pointe i spás n-thoiseach a lua le tacar uimhreacha (x1, x2, x3... xn). I bpolatóip rialta bíonn polaihéadróin rialta thríthoiseacha mar aghaidheanna acu. Bíodh is gur cruthaíodh nach bhfuil ach 5 pholaihéadrán rialta sa spás tríthoiseach, cruthaíodh go bhfuil 6 pholatóp rialta i spás ceathairthoiseach is 3 pholatóp rialta i spás cúigthoiseach.


Polca.
Damhsa tapa cúpla a tháinig ón mBóihéim ar dtús, in am débhuilleach le béim ar an dara buille. Damhsa an-choitianta i mbálseomraí sa 19ú céad, agus chum clann Strauß an-chuid samplaí.


Polchat.
Mamach atá cosúil le bláthnaid mhór. Suas le 60 cm ar fhad. Dorcha le marcanna mílítheacha ar an aghaidh is barr na gcluas.


Poldar.
Íomhá satailíte de chuid NASA a thaispeánann poldair i Flevoland san Ísiltír
Téarma Ollannach do na limistéir leata a tugadh chun míntíreachais ón bhfarraige nó ó thuilemhá abhann agus a chosnaítear ó thuilte le cladáin is córas caidéal is draenacha (mar shampla, an Zuider Zee san Ollainn). Is minic an leibhéal i bpoldair níos lú ná leibhéal na farraige, agus ní mór uisce a chaidéalú amach as cuid mhaith den am.


Hugh David Politzer.
Fisicí a saolaíodh i Nua-Eabhrac is ea Hugh David Politzer (1949-). I 2004, le David Gross is Frank Wilczek, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as a shaothar taighde ar an bhfórsa láidir sa núicléas agus an léiriú go bhfuil saoirse asamtóiteach i dteoiric an fhórsa láidir (crómaidinimic chandamach) is go méadaíonn an fórsa seo idir dhá chuarc de réir mar a bhogann siad amach óna chéile.


Poll anála.
Oscailt sheachtrach an chóras riospráide i bhfeithidí. Cuimsíonn sé an córas feadáin sholúbtha is saic aeir a théann ar fud colainn na feithide. Tagann aer isteach sna feadáin trí 10 bpéire poll anála ar feadh teascáin na colainne.


Poll péiste.
Samhlaítear é mar thollán idir am is spás ag ceangal codanna den Chruinne atá i bhfad ó chéile ar chuma eile. Tagann sé chun cinn i réitigh chothromóidí na coibhneasachta ginearálta de chuid Einstein. Ach níor cruthaíodh go bhfuil a leithéid ann le fírinne, agus mar sin is coincheap meabhraitheach é. Tagann sé isteach i scéalta ficsean eolaíochta mar mhodh amtaistil. Tagann cinn mhicreascópacha isteach i dteoiricí na mbuncháithníní is na himtharraingthe candamaí.


Poll sa chiseal ózóin.
I 1985 thug na heolaithe faoi deara den chéad uair go raibh poll sa chiseal ózóin os cionn an Antartaigh, thart ar an Mol Theas. B'ábhar iontais is imní an sonrú seo, ach ní raibh a fhios ag an am ar tharlú tréimhseach, sealadach, teoranta, buan nó leathnaithe a bhí i gceist. Ní raibh ach tuairimí ann ar cén fáth a dtitfeadh a leithéid amach. Leanadh leis na turgnaimh na blianta ina dhiaidh sin, agus leathadh iad ar fud an Domhain. De réir a chéile fuarthas amach go raibh an poll seo beagán tréimhseach, níos measa san earrach, ach gur lean sé i rith na bliana. Fuarthas amach freisin nach raibh sé teorannaithe don Antartach ar aon chuma, ach a bheag nó a mhór os ár gcionn go léir. Mar shampla, sa taobh seo den Domhan tháinig laghdú timpeall 8% ar an oiread ózóin os ár gcionn i 1979-1990. Meastar go raibh sé laghdaithe 15% i 2000. Sa chomhthéacs seo, is é a chiallaíonn poll sa chiseal ózóin ná laghdú sa tiúchan ózóin sa chiseal leathan sin den atmaisféar. I gcás laghdú 15% san ózón os ár gcionn, meastar go ligfí 30% níos mó den radaíocht dhochrach ultraivialait-B isteach ná i 1979. Muna gcuirtear an próiseas laghdaithe seo ar mhalairt treo beidh an bheatha ar Domhan, daoine ina measc, thíos leis.


Polladh lumbach.
Cur isteach snáthaide idir na veirteabraí sa chaoldroim (an réigiún lumbach) agus isteach sa spás caol idir an dá chiseal inmheánacha scannán a thímpeallaíonn corda an dromlaigh is fréamhacha na néaróg ann. Déantar é seo chun sampla den sreabhán ceirbrispíonach a fháil le hanailísiú chun ionfhabhtú (mar shampla, i gcás meiningítise) nó cur fola (mar a tharlaíonn i rith fola fo-aracnóideach) a dhiagnóisiú.


Antonio Pollaiuolo.
Gabha óir is péintéir a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Antonio Pollaiuolo (c 1432-1498). Theilg sé na séadchomharthaí tuamúla do bheirt pápaí i mBaisleac Pheadair sa Róimh. Ba cheannródaí i measc péintéirí é lena staidéar dian ar anatamaíocht agus a chur i bhfeidhm ina ealaín, go háirithe chun gluaisne a chur in iúl. Chabhraigh a dheartháir Piero (1443-1496) leis ina shaothar.


Jackson Pollock.
Teach agus stiúideo Jackson Pollack i Springs, Nua-Eabhrac
Ealaíontóir a rugadh i gCody, Wyoming ab ea Paul Jackson Pollock (28 Eanáir 1912 – 11 Lúnasa 1956). An chéad duine a chleacht an "Phéintéireacht Ghníomhach" i Meiriceá.
Modhanna.
D'fhorbair Pollock a chleachtadh ón Osréalachas go dtí ealaín theibí, agus thosaigh ar shilphéintéireacht ("drip-painting") i 1947.
Lean Pollock leis an modh foréigneach oibre seo, go minic ar chanbháis an-mhóra cosúil le ceann cáiliúil, "One" (Aon, 1950), atá níos mó ná 5 m ar fhad.
Oidhreacht.
D'éag Pollock i dtaisme bóthair i Nua-Eabhrac.
mion
Bhunaigh baintreach Jackson Pollock agus an t-ealaíontóir Lee Krasner (nach maireann) an fondúireacht Pollock-Krasner i 1985, le cuidiú a thabhairt d’ealaíontóirí cumasacha.


Polúireatáin.
Móilíní móra a chruthaítear trí pholaiméiriú suimithe 1,4-dé-ól bútáin le 1,6-dé-isicianáit heacsáin a tháirgeann cúir éadroma, sholúbtha nó righne. Úsáidtear go forleathan iad mar chumhdaigh, greamacháin is ábhar pacála, agus i bhfoirm sholúbtha i gcultacha snámha is cóirséid.


Pomagrainít.
Tom nó crann duillsilteach, uaireanta spíonach, a fhásann suas le 9 m ar airde. Dúchasach d'iardheisceart na hÁise, ach saothraithe san Eoraip leis na cianta fada. Na duilleoga suas le 8 cm ar fhad, snasta leathfhada urchomhaireach; na bláthanna 2-4 cm ar leithead, an chailís is na peitil scarlóideach; na torthaí 5-8 cm ar leithead, cruinn le craiceann leathrúil, buí nó scothdhearg. An-chuid síolta, gach ceann cumhdaithe i mbia tréshoilseach scothchorcra súmhar milis.


Pónaí Breatnach.
Pór capaill ar leith a roinntear de réir méide is crutha. I roinn A (an pónaí Breatnach sléibhe) airde 1.2 m a bhíonn aige; i roinn B airde 1.2-1.4 m; i roinn C bíonn sé cosúil leis an leathchapall Breatnach beag, suas le 1.4 m; i roinn D atá an leathchapall Breatnach, é cruinn gearrchosach liath de ghnáth. An-choitianta mar phónaí do pháistí. Tá pónaí Breatnach Meiriceánach sna Stáit Aontaithe a póraíodh ó ainmhithe Breatnacha.


Pónaí Exmoor.
An pór capaill is seanda sa Bhreatain. a saothraíodh in Exmoor. 1.2-1.3 m ar airde. An-dána. An cliabhrach leathan, an cholainn domhain, an fionnadh tiubh lingeach. Donn le soc bánbhuí. Na pollairí leathan, na súile rud beag starraiceach.


Pónaí na Nua-Fhoraoise.
Pór capall a d'fhorbair go nádúrtha sa Nua-Fhoraois i Sasana ó chuid mhaith pór ag fánaíocht ansin. Luaitear dhá chineál: cineál A a bhíonn 1.2-1.4 m ar airde, agus cineál B a bhíonn 1.4-1.5 m ar airde.


Pónaire Fhrancach.
Planda bliantúil a fhásann 3 m ar airde, uaireanta dreaptha. Dúchasach do Mheiriceá theas. 3 dhuilleoigín leathan ubhchruthach ar na duilleoga. An pisbhláth bán, buí nó scothghorm, i gcrobhaingí beaga gasacha in ascaillí na nduilleog. Na cochaill suas le 20 cm ar fhad, ag cuimsiú síolta inite éilipseoideacha nó duánchruthacha. Tugtar "pónaire dhuánach" air freisin. Saothraítear an-chuid cineálacha mar ghlasra, agus itear an capsúl neamhaibí is na pónairí aibí. Soláthraíonn an planda uile foráiste d'ainmhithe.


Pónaire leathan.
Planda bliantúil a fhásann 80 cm ar airde. Na gais díreach in airde, cearnach i dtrasghearradh. 2-6 duilleoigín ubhchruthach scothghorm/ glas ar na duilleoga. Na pisbhláthanna i gcrobhaingí beaga bána le heití scothchorcra/dubha. Na cochaill suas le 20 cm ar fhad, giobach dubh. Cuimsíonn sí beagán síolta móra, gach ceann 2-3 cm ar leithead. Saothraithe leis na cianta ar son na síolta inite agus mar fhoráiste d'ainmhithe.


Pónaire mhór.
Planda cúplach bliantúil nó ilbhliantúil, dúchasach do na trópaicí i Meiriceá Theas. 3 dhuilleoigín ar na duilleoga. Na pisbhláthanna bán nó scothbhuí i gcrobhaingí fada ag teacht amach as ascaillí na nduilleog. Na cochaill suas le 12.5 cm ar fhad, dronuilleogach le 2-4 shíol leata scothbhán i ngach ceann. Tugtar "pónaire lima" uirthi freisin. Saothraítear go forleathan sna trópaicí is na fothrópaicí í ar son na síolta inite (na pónairí). Tá saghsanna saothraithe le síolta dearga, donna, corcra is dubha coitianta go leor.


Pónaire reatha.
Planda ilbhliantúil cúplach a fhásann 5 m ar airde. Dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. 3 dhuilleoigín ubhchruthacha leathana ar na duilleoga. Na pisbhláthanna scarlóideach nó uaireanta bán, ina gcrobhaingí ar ghais ag teacht amach as ascaillí na nduilleog. Na cochaill suas le 40 cm ar fhad, garbh is síolta móra dearga duánchruthacha iontu, féitheach cosúil le marmar, corcairdheargdubh. Coiteann mar ghlasra gairdín, saothraithe go forleathan ar son na gcochall óg inite. Fástar gnéithe abhcacha nach dreapairí iad freisin.


Pónaire soighe.
Pónairí soighe ar chraobhóg den tom
Planda tomach scothdhearg gruagach bliantúil a fhásann 2 m ar airde is ea an pónaire soighe. Bíonn 3 dhuilleoigín ubhchruthacha leathana ar na duilleoga. Na pisbhláthanna neamhfheiceálach, corcarghorm, bándearg nó bán, ina gcrobhaingí in ascaillí na nduilleog. Na cochaill suas le 8 cm ar fhad, gruagach. Saothraithe leis na cianta in oirthear na hÁise, agus in iliomad gnéithe anois sa Seandomhan is an Domhan Úr. Na síolta lán de phróitéin: itear iad mar ghlasraí agus úsáidtear iad chun feoil shaorga, plúr, is ola i gcomhair margairín is cócaireachta a tháirgeadh. Tá an iliomad úsáid thionsclaíoch ann: i gcruain, péinteanna, vearnaisí, bealaitheoirí is malartaigh rubair. Na plandaí suntasach mar chothú do stoc feirme.


John Pople.
Ceimicí a saolaíodh i mBurnham Shasana ab ea Sir John Anthony Pople (6 Márta 1925 – 7 Meitheamh 2004). Chaith sé an chuid is mó dá shaolré sna Stáit Aontaithe, ach choimeád sé a shaoránacht Bhriotanach. Le Walter Kohn, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1998 as na modhanna ríomhaireachta a shaothrú is a fhorbairt sa cheimic chandamach.


Porfaire (neamhord).
Grúpa neamhord a fhaightear le hoidhreacht ó bhroinn, ina dtáirgeann an cholainn an iomarca ceimiceán a dtugtar "porfairin" orthu. Cuireann siad seo tús le raon mínormáltachtaí, ina measc íogaireacht an chraicinn do radaíocht na Gréine, ruaimniú an chraicinn, pianta sa bholg, is mearbhall meabhrach. Bhí rítheaghlach na Breataine ciaptha leis ó Mháire, Banríon na nAlbanach sa 16ú céad go dtí Seoirse III sa 19ú céad ar a laghad.


Ferdinand Porsche.
Dearthóir gluaisteán a rugadh i Hafersdorf na Gearmáine ab ea Ferdinand Porsche (1875-1951). I 1934 dhear sé gluaisteán réabhlóideach saor a raibh an t-inneall ar chúl, agus thug an rialtas Naitsíoch an t-ainm Volkswagen (carr na ndaoine) air. Dhear sé carr spórtaíochta Porsche i 1950.


Port (ceol).
Dreas ceoil a thionlacann damhsa ar leith. Bíonn aclaíocht achrannach coise, an cholainn dhocht is léimeanna bríomhara sa damhsa. Meastar go bhfuil an gigue Francach gaolmhar leis. In am 6/8 a bhíonn sé de ghnáth. Cuid mhaith díobh ar an taifead ón 16ú céad ar aghaidh. Saghas ar leith is ea an damhsa beag, in am 9/8.


Pórt.
Fíon milis, agus biotáille curtha leis, a tháirgtear i ngleann abhainn Duoro ón 17ú céad. Fástar na fíonchaora ar chliatháin ghéara lochtánacha na gcnoc ansin. D'iompraítí an fíon síos an abhainn mhear go hOporto, agus is uaidh sin a fuarthas a ainm. Anois iompraítear an fíon ar an mbóthar. Tugtar pórt den scoth ar an bhfíon gan biotáille curtha leis. Cuirtear aois le gach pórt trí é a stóráil i mbairillí adhmaid a dtugtar "feadáin" orthu.


Réaltnéal an Phortáin.
Iarmhar réalta a chonaic réalteolaithe Síneacha ag pléascadh go mórthaibhseach i 1054, rud nár breathnaíodh san iarthar. D'ainmnigh William Parsons an réaltnéal i 1848. Léiríonn na grianghrafanna de gréasán achrannach filiméad mórthimpeall ar an néal lonrach. Ollnóva a bhí sa phléascadh seo: chaith sé amach a chisil sheachtracha agus d'fhág neodrónréalta dhlúth ag a lár, a fheictear anois mar phulsár a rothlaíonn 30 uair gach soicind.


Portán iarainn.
Portán a ghluaiseann go mall, le colainn bheag chaol is cosa fada, chomh fada le 4 m i gcineálacha fathacha. An cholainn is na scribirlíní go minic clúdaithe le feamainn, spúinsí nó polaipí mar dhuaithníocht.


Portán talún.
Fíorphortán a áitríonn an talamh. Análaíonn sé trí gheolbhaigh a choinnítear fliuch le seomra atá déanta as imill a bhlaoisce. Itheann sé torthaí a thiteann chun talún, splíonach, is dríodar eile. Filleann sé ar an bhfarraige le pórú is do luathfhorbairt na larbhaí.


George Porter.
Ceimicí fisiciúil a rugadh i Stainforth Shasana ab ea George Porter (1920-2002). Rinne sé taighde ar imoibrithe tapa i ngáis le teicníochtaí spectreascópacha is leictreonacha i gcomhar. Roinn sé Duais Nobel sa cheimic i 1967 le Ronald Norrish is Manfred Eigen.


Rodney Robert Porter.
Bithcheimicí a rugadh i Newton-le-Willows Shasana ab ea Rodney Robert Porter (1917-1985). Rinne sé staidéar ar struchtúr na n-antashubstaintí atá lárnach i gcosaint na colainne i gcoinne ionfhabhtuithe in ainmhithe veirteabracha, an duine ina measc. Den chéad uair, thairg sé gur struchtúr 4 shlabhra siméadrach go déthaobhach a bhí ag na hantashubstaintí. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Gerald Edelman i 1972 as an obair seo.


Porton Down.
Ionad taighde i ndeisceart Shasana ina ndéantar taighde ar chogaíocht bhitheolaíoch is cheimiceach thar cheann rialtas na Breataine.


Pórú plandaí.
Feabhsú plandaí atá tábhachtach sa talmhaíocht is an ghairneoireacht, trí roghnú cineálacha feabhsaithe ó mheascáin, nó hibridiú is roghnú na ngéinitíopaí fabhracha. Ar dtús bhíodh an próiseas seo bunaithe den chuid is mó ar dhlíthe oidhreachta Gregor Mendel ar hibridí taobh istigh de speiceas nó idir speicis ghaolmhara, ach i bhfad níos casta faoi dheireadh an 20ú céad, go minic le tabhairt isteach airíonna ó phlandaí difriúla, fiú ainmhithe, trí innealtóireacht ghéiniteach. Is conspóideach an obair é go minic, go príomha nuair a thugtar táirgí trasghéineacha isteach mar bhia do dhaoine nó ainmhithe.


Posadónias.
Fealsamh Stóch is eolaí Gréagach ab ea Posadónias (c 135-c 51 RC). Rinne sé meastachán ar thrastomhas an Domhain trí dhearcthaí ar Canopus, an dara réalta is gile sa spéir, is í gar do bhun na spéire.


Posatrón.
Cáithnín bunúsach a bhfuil an mhais is an ghuairne chéanna aige is atá ag an leictreon, ach a bhfuil a lucht, atá ar aon mhéid le lucht an leictreoin, ina lucht dearfach. Mar sin, is frithleictreon é le siombail e+. An fisicí Meiriceánach Carl Anderson is an fisicí Briotanach Patrick Blackett (1897-1974) a d'fhionn é i 1932 ina dtaighde le néalsoitheach ar ghathanna cosmacha. Díothaíonn leictreon is posatrón a chéile chun gáma-ghathanna a chruthú. Astaíonn foinsí radaighníomhacha ar leith é (mar shampla, sóidiam-22). Úsáidtear posatróin sa chóras íomháithe, tomagrafaíocht astú posatrón, an mhíochaine, agus staidéir ar airíonna leictreonacha solad.


Post is lindéar.
Foirm tógála ailtireachta le cuaillí ingearacha iompartha ualaigh ag iompar na lindéar cothrománach chun oscailtí a chruthú, mar mhalairt ar thógáil stuach. Sampla maith is ea ailtireacht na Gréige.


Póstaer.
Forbraíodh póstaeir mar fhoirm ealaíne go déanach sa 19ú céad nuair a rinneadh feabhsuithe i dteicníochtaí clódóireachta, liteagrafaíocht dhaite go háirithe. Ba cheannródaí máistriúil sa mheán seo Toulouse-Lautrec. Bhain an t-ealaíontóir Seiceach Alphonse Muchga (1860-1939) cáil sa mheán seo freisin.


Postchumasc.
Saoráid próiseáil focal a ligeann don úsáideoir ionsánna a chur isteach i gcáipéis chaighdeánach. Úsáidtear go forleathan é i gcomhair bulcsheoltaí ciorclán i bhfoirm litreach a dhealraíonn mar litir amháin ullmhaithe inti féin.


Pótaintille.
Is é is pótaintille ann nó ball ar bith den ghéineas "Potentilla", grúpa an-mhór plandaí, bliantúil nó ilbhliantúil, uaireanta dreaptha, uaireanta toim bheaga, dúchasach do chreasa measartha ó thuaidh. Na duilleoga i 3 dhuilleoigín, nó roinnte go bosach nó cleiteach i nduilleoigíní. Na bláthanna le heipeacailís, 4-5 sheipeal, 4-5 pheiteal. Roinntear iad ina dhá ghrúpa: na plandaí cúigmhéaracha le bláthanna 5 pheiteal, agus na néalfartaigh le bláthanna 4 pheiteal. Fástar cuid mhaith díobh, na cineálacha tomacha go háirithe, mar mhaisiúchán.


Potaireacht.
Fear ag baint úsáide as roth le crúsca a mhúnlú de chré
Ceardaí i mbun a ceirde ag Belleek Pottery ag déanamh piotal róis agus seamróga cré
Déantús soitheach as cré bhácáilte is ea an photaireacht. Tá soithigh agus a leithéid d'earraí á dtáirgeadh leis an bpróiseas seo ón tsibhialtacht is luaithe dá raibh ann. Is féidir go ndearnadh na hearraí a thógáil nó a mhúnlú de láimh, nó i sibhialtachtaí forbartha, a mhúnlú ar roth. Claonadh a bheith bog póiriúil, agus mar sin, déantar í a chosaint le glónrú de ghnáth, rud a thugann maisiú snasta di. Cuirtear an glónrú uirthi tar éis an chéad bhácáil, agus ansin cuirtear san áith í ag teocht níos lú ná an chéad bhabhta.


Potais.
Ocsaíd photaisiam, K2O. Úsáidtear an téarma go coitianta do na comhdhúile uile potaisiam a úsáidtear mar leasuithe talún. Luaitear an toilleadh potaisiam i dtéarmaí an mhéid coibhéiseach K2O, nó 1.2 oiread an chéatadáin de réir meáchan potaisiam.


Francis Poulenc.
Cumadóir ceoil a rugadh i bPáras ab ea Francis Poulenc (1899-1963). Ceannasach sa ghluaiseacht i gcoinne an impriseanachais. Cáil air as táirgeadh mór amhrán, ina measc na "Fêtes Galantes" (Féilte Uaisle, 1943).


Nicolas Poussin.
Péintéir a rugadh gar do Les Andelys na Fraince ab ea Nicolas Poussin (1594-1665). An eiseamláir is fearr de pheintéirí clasaiceacha na Fraince, go mór faoi anáil Raphael is na stíle ársa. Is iad a shárshaothair dhá shraith de na Seacht Sacraimint.


Praiseach bhuí.
Planda bliantúil garbh giobach, a fhásann 30-80 cm ar airde. Faightear sa chuid is mó de na réigiúin mheasartha í. Na duilleoga fiaclach maothánach, na bláthanna buí croischruthach, an capsúl sorcóireach fadghobach. Gaolta le mustard, agus d'fhástaí mar ghlasra duilleach í tráth, ach anois is fiaile dhíobhálach ar thalamh curaíochta í.


Praiseach chaindiach.
Planda bliantúil, débhliantúil nó síorghlas ilbhliantúil, dúchasach don Eoraip is an Áise. Na duilleoga caol. Na bláthanna bán nó liathchorcra, i gcinn leata chroischruthacha agus an dá pheiteal sheachtracha de na bláthanna seachtracha méadaithe. Is plandaí maisiúcháin cuid mhaith speiceas agus saothróg le bláthanna móra.


Praiseach trá.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach do chóstaí Atlantacha na hEorpa. Na fréamhacha méith, na duilleoga mór scothghorm cosúil le cabáiste, na bláthanna croischruthach bán. Itear na péacáin luathbhorrtha bhánaithe mar ghlasra.


Prás.
Cóimhiotal copair is since, scothbhuí intuargainte insínte. Is féidir a airíonna a athrú ach na codáin copair is since a athrú ann. An cóimhiotal neamhiarnúil is mó a úsáidtear.


Prásáil.
Nascadh dhá phíosa miotail (is cuma an miotail dhifriúla nó an miotal céanna iad) trí iad a théamh is an bhearna eatarthu a líonadh le cóimhiotal le leáphointe níos lú ná leáphointe na miotal atá á nascadh. Bíonn gá le flosc de ghnáth chun go nascfaidh an cóimhiotal seo leo. Cosúil le sádráil, ach in alt sádráilte ní bhíonn fórsaí móra meicniúla le cur ar an alt (mar shampla, i gciorcaid leictreonacha), agus in alt prásáilte bíonn an t-alt an-láidir, in ann fórsaí móra a iompar.


Práta Spáinneach.
mion
Planda tiúbrach ilbhliantúil le gais dreaptha is rite is ea an práta milis (nó práta Spáinneach, "Ipomoea batatas"). Tá siad cosúil le prátaí móra, ach is féidir go mbeidh an bia bán, buí, dearg nó corcra, agus blas milis air.
Tréithe:.
Na duilleoga ubhchruthach nó croíchruthach, na bláthanna mór corcra tonnadóirchruthach.
Is mícheart ionaim a thabhairt ar na tiúbair inite.
Stair.
Saothraítear an-chuid cineálacha ar fud na dtíortha teo mar bhia bunúsach.
Ní fios cérb as dó, ach níl sé ar fáil sa nádúr fiáin.


Preab.
Gluaiseacht luadrach nó fuaimniú gutha ainneonach neamhrithimiúil nach mbaineann aon aidhm fhollasach amach. Féadfaidh sé tarlú de bharr loit néareolaíoch, nó siondróm Tourette ina ligeann duine fuaim amach go tobann, cosúil le tafann, nó a mionnaíonn gan ghríosú, agus gan rún a leithéid a dhéanamh.


Preabaire duilleog.
Feithid bheag phreabaire a itheann trí shúlach nó a bhfuil i gcealla plandaí a dhiúl. Déanann sé damáiste díreach trí dhiúl, táil thocsaineacha is galair víreasacha a tharchur. Ina measc tá cuid mhaith lotnaidí tábhachtacha a chuireann isteach ar bharra suntasacha san eacnamaíocht.


Prestel.
Córas idirghníomhach eolais, bunaithe ar ríomhaire, a chuirtear ar fáil ar an gcóras teileafóin sa Bhreatain. Soláthraíonn sé rochtain ar fhoinsí iomadúla eolais.


Pribhéad.
Tom nó crann beag, duillsilteach nó síorghlas, dúchasach do réigiúin mheasartha. Na duilleoga urchomhaireach leathrúil. Na bláthanna feadánach, le 4 mhaothán leata, bánbhuí cumhra, i mbláthraí scoilte cónacha. Na caora dubh nó corcra, nimhiúil. Fástar cuid mhaith cineálacha mar fháil gairdíní.


Joseph Priestley.
Ceimicí a rugadh i bhFieldhead Shasana ab ea Joseph Priestley (1733-1804). Rinne sé taighde ar cheimic na ngás, agus d'fhionn ocsaigin is ocsaíd nítriúil.


Printéir daite.
Sa ríomhaireacht, printéir a tháirgeann priontaí lándaite chun gur féidir le ríomhaire léarscáileanna, léaráidí is pictiúir de gach saghas a phriontáil. Tá cineálacha saora le fáil, bunaithe ar phrintéir iombhuailte poncmhaitríse. Tá printéirí daite léasair ar fáil freisin is a gcostas ag laghdú an t-am ar fad.


Printéir dúchscairde.
Saghas printéara atá tapa is réasúnta ciúin, a dhéanann carachtair is líníochtaí trí scairdeanna an-mhíne dúigh mhearthriomaithe a stealladh ar pháipéar. Tá printéirí daite ardchaighdeáin ann freisin atá bunaithe ar an bprionsabal céanna, roinnt scairdeanna éagsúla ag stealladh na ndathanna éagsúla.


Printéir LED.
Foirm printéir ríomhaire, cosúil le printéir xéaragrafach, ina ndéantar ianú an druma le líne dé-óidí solasastaíocha (LED) in ionad léas léasair.


Printéir líneach.
Saghas printéara, mar chuid de chóras mór ríomhaire de ghnáth, a phriontálann líne iomlán eolais in éineacht. An-tapa i gcomparáid le printéirí a phriontálann carachtar amháin san iarraidh. Bíonn a leithéid éifeachtach sa chomhthéacs gnó nuair a bhíonn ualach mór priontála le déanamh.


Printéir roth nóinín.
Saghas printéir thuinseamhaigh a bhíodh in úsáid choiteann i gcórais ríomhaire is clóscríobháin, ina n-iompraítear gach carachtar ar leith ar pheiteal ar leith de dhiosca atá roinnte i dteascáin (an roth nóinín). Rothlaítear an roth nóinín chun an carachtar cuí a chur faoin gcasúr buailte. Printéir réasúnta mall, ach dhéanadh sé cló ardchaighdeáin.


Printéir teirmeach.
Printéir ina n-úsáidtear páipéar ar leith atá íogair do theas. Táirgtear na carachtair air seo le sreanga a théitear le sruth leictreach. Saor go leor, ach an páipéar daor.


Printéir tuinseamhach.
Printéir ina ndéantar an cló ar an bpáipéar tríd an gcarachtar a bhrú ar ribín dúigh. Samplaí is ea an phoncmhaitrís, an roth nóinín, an liathróid gailf, is an línephrintéir.


Printéir xéaragrafach.
Cosúil le feidhmiú an fhótachóipeálaí xéaragrafaigh. Feistítear an bunlucht ar an dromchla fótaisheoltach de réir an téacs, na ngraificí nó na híomhá atá le priontáil. Tá an printéir léasair bunaithe ar an teicneolaíocht chéanna. Ciúin, agus in ann cló ar ardchaighdeán a dhéanamh go tapa.


Príomhsheicheamh.
Sa réalteolaíocht, banda leathan ar léaráid Hertzsprung-Russell a luíonn an chuid is mó de na réaltaí ann. Caitheann réalta an chuid is mó dá ré sa phríomhsheicheamh le linn di a cuid hidrigine a ídiú trí chomhleá núicléach chuig héiliam. Nuair a bhíonn an hidrigin sa chroíleacán ídithe go hiomlán, déanann sí éabhlóid ina fathach dearg, amach ón bpríomhsheicheamh. Is réalta sa phríomhsheicheamh ár nGrian.


Priompallán.
Ciaróg shnasta dhorcha. Maireann sé faoi aoileach ar fhungais is ábhair lofa eile. Tochlaíonn sé poill ingearacha faoin aoileach agus beireann ubh amháin ar dhallán aoiligh. Cruthaíonn na larbhaí is na ciaróga fásta fuaim trí chreathanna (díoscarnach).


Prionsabal an íosghníomhaithe.
Prionsabal bunúsach sa mheicnic, go bhfeidhmíonn córas meicniúil ionas go n-éiríonn a ghníomhú níos lú de réir a chéile go mbaintear íosghníomhú amach. Díorthaítear cothromóidí Euler-Lagrange ón bprionsabal seo. Cás ar leith de is ea prionsabal Fermat maidir le hoptaic. Is analóg chandamach de suimeáil chonair Feynman.


Prionsabal na coibhéise.
Prionsabal a shaothraigh Einstein ón mbreathnú go raibh an luach céanna ag an mais tháimhiúil is an mhais imtharraingteach, gur coibhéiseach, go háitiúil, iarmhairtí na himtharraingthe is luasghéarú. Deir prionsabal láidir na coibhéise gurb ionann na dlíthe fisiciúla in aon fhráma támhúil tagartha áitiúil saorthitime is atá sa choibhneasacht speisialta. Is lárnach an prionsabal seo do theoiric na coibhneasachta ginearálta.


Prionsabal na comhfhreagartha.
An gá, nuair a chuirtear teoiric chandamach chórais fhomhicreascópaigh i bhfeidhm ar chórais mhacrascópacha, go bhfaightear torthaí atá comhsheasmhach le torthaí na meicnice clasaicí. Déanann an prionsabal seo cinnte de go bhfuil an mheicnic chandamach comhoiriúnach don mheicnic chlasaiceach.


Priontáil dromchla.
Téarma do na teicníochtaí priontála nach mbíonn gearradh, eitseáil ná scríobadh pláta nó bloic i gceist leo. Samplaí ab ea liteagrafaíocht, aonchlóire is scannánphriontáil.


Priontáil rilífe.
Prionta, déanta as bloc (adhmad, de ghnáth, nó lionóil) ina bhfuil na codanna a mbeidh an prionta bán gearrtha amach as a dhromchla. Tá sé seo i gcontrárthacht le priontáil inghearrtha nó dromchla. Greamaíonn an dúch leis na dromchlaí arda (an rilíf) amháin, agus nuair a bhrúitear an bloc i gcoinne bileog páipéir, is iad seo na codanna a chlóbhuailtear.


Priosma.
Sa mhatamaitic, figiúr geoiméadrach soladach. Is figiúr dronnlíneach le taobhanna comhthreomhara a thrasghearradh. San optaic, is réad trédhearcach é a úsáidtear chun athraonadh is díraonadh solais a tháirgeadh agus staidéar a dhéanamh ar na feiniméin seo. Is féidir é a dhéanamh as gloine, plaisteach nó leacht i bpriosma cuasach.


Prógaistéarón.
Hormón stéaróideach a bhíonn i láthair sa dá ghnéas de na veirteabraigh uile. Ríthábhachtach i mbunú is caomhnú toirchis. I ndaoine, táltar é den chuid is mó sna hubhagáin is an phlacaint. Gníomhaíonn sé chun an bhroinn a ullmhú don suth, coisceann an t-ubhsceitheadh le linn an toirchis, agus ullmhaíonn na cíocha le haghaidh lachta. Feidhmíonn sé chun teocht na colainne a ardú freisin.


Prognóis.
Sa mhíochaine, measúnú ar thoradh dealraitheach ar ghalar is a chóireáil. Nuair a bhíonn an phrognóis maith, is mór an dóchúlacht go bhfaighidh an t-othar biseach iomlán. Más olc an phrognóis, is mór an dóchúlacht gur galar marfach é is go bhfaighidh sé bás go luath.


Progress.
Leagan gan foireann de spásárthach Soyuz an Aontais Shóivéadaigh, a mionathraíodh ina spásárthach athsholáthair do na stáisiúin spáis Salyut is Mir. Nuair a bhíodh an lasta aistrithe don stáisiún spáis, ligtí don árthach titim as a fhithis agus dó go hiomlán san atmaisféar.


Próifíl ithreach.
Próifíl ithreach a thaispeánann na cisil dhifriúla faoin talamh
Trasghearradh ceartingearach tríd an ithir, ag léiriú 4 bhunléaslíne ithreach: an ciseal uachtarach, an bharrithir, ina mbíonn an t-ábhar orgánach; an fho-ithir uachtarach, a bhíonn lán de chothuithe ach gan aon ábhar orgánach inti; an fho-ithir íochtarach, ina mbíonn ábhar mianrach ar shlí shíonchaite; agus an bhuncharraig, ar díorthaíodh na cisil os a cionn aisti.


Próifiliú DNA.
Próiseas bithcheimiceach chun atharthacht a chinntiú, nó coirpigh a aithint ó ábhar daonna a fágadh ag láthair coire. Saothraíodh ar dtús ag Alec Jeffreys (1950-) sa Bhreatain é. Glactar leis go bhfuil próifil DNA duine chomh sainiúil dó is a mhéarloirg, leis an dóchúlacht staitistiúil go mbeidh an phróifil chéanna ag beirt (nach leathchúplaí comhionanna iad) timpeall seans amháin i míle milliún milliún (1015). Faightear DNA i bhfuil, sreabháin, agus fíocháin eile na colainne (mar shampla, seamhan, sreabhán faighneach, gruaig, craiceann, ionga méire). Ní mór an DNA a aonrú ó shampla le heinsímí is teicníochtaí éagsúla bithcheimiceacha chun an phróifil a tháirgeadh. Is féidir próifilí a chur i gcomparáid ansin. Is iontaofa an phróiseáil bhithcheimiceach seo, agus má bhíonn cinnteacht faoi fhoinsí na samplaí bunúsacha sa tástáil, is cumasach an teicníocht aitheanta is ionannaithe í.


Próipil.
- CH3CH2CH2 -, grúpa a dhíorthaítear ó phrópán. Is grúpa isiméireach an grúpa iseapróipil, - (CH3)2CH -. Úsáidtear an t-alcól próipile is an t-alcól iseapróipile mar thuaslagóirí agus mar mhalairt ar eatánól i bhfeidhmeanna nach feidhmeanna dí iad.


Próiseáil (grianghrafadóireacht).
Sa ghrianghrafadóireacht, próiseáil an ábhair fhótagrafaigh nochtaithe chun íomhá bhuan infheicthe a tháirgeadh. Déantar é seo de ghnáth trí shraith imoibrithe ceimiceacha—réaladh is buanú — le staideanna níocháin eatarthu chun iarmhair a ghlanadh uaidh, agus ansin é a thriomú chun gur féidir é a láimhseáil go héasca sábháilte.


Próiseáil ar líne.
Úsáid ríomhairí chun gnó a dhéanamh i bhfad ó láthair, ó do ríomhaire féin sa bhaile nó san oifig: ticéid taistil, siamsa nó óstáin a chur in áirithe, airgead a chur i dtaisce nó a aistarraingt, earraí a ordú, billí a íoc, agus a lán eile.


Próiseáil chomhuaineach.
Sa ríomhaireacht, nuair a bhíonn dhá phróiseálaí nó níos mó ag déanamh tascanna ríomhaíochta ag an am céanna, agus fo-thasc sannta do gach próiseálaí ag aon am ar leith. Is éagsúil seo ó ríomhaireacht le próiseálaí amháin, mar a ndéantar gach fo-thasc i ndiaidh a chéile in ord go mbíonn an tasc iomlán críochnaithe. Mar sin, bíonn ríomhchlárú éagsúil i gceist sa dá chás, ach ag brath ar an líon próiseálaithe, is féidir ríomhaireacht i bhfad níos tapa a bhaint amach le próiseáil chomhuaineach.


Próiseáil chomhuaineach dháilte.
Ríomhaireacht ina mbíonn próiseáil sonraí ar siúl ag líonra ríomhairí idirnasctha ag an am céanna, gan eolas ar leith a bheith i gcónaí ag ríomhaire ar leith.


Próiseáil chúlrach.
Is é rud is próiseáil chúlrach ann ná tascanna le tosaíocht íseal a dhéanann ríomhaire ag an am céanna is a dhéanann sé tascanna eile le tosaíocht níos airde. Mar shampla, tiomáineann cuid mhaith ríomhairí an printéir ar an mbealach seo gan cur isteach ar phríomhghnó an úsáideora.


Próiseáil eolais.
Modh oibre síceolaíoch ina gcuirtear síos ar fheidhmiú orgánaigh i dtéarmaí na mbunoibríochtaí nó na ríomhthaí a dhéanann sé ar eolas ionchuir (an spreagadh) chun eolas aschuir (an fhreagairt) a tháirgeadh. Baineann sí le síceolaíocht an fheasa go minic.


Próiseáil idirbheartaíochta.
Próiseáil sonraí ar ríomhaire trí bhíthin teirminéil ina ndéantar an oibríocht mar shraith idirbheartaíochtaí. Maidir le gach idirbheartaíocht, cuireann an ríomhaire ceist tríd an teirminéal agus tugann úsáideoir an teirminéil freagra ar ais. Mar shampla, chun suíochán eitleáin a chur in áirithe, fiafraíonn an ríomhaire cén eitilt, ansin cén rang, ansin an gá béilí ar leith, agus mar sin de. Tugann úsáideoir an teirminéil freagra ar gach ceist de réir a chéile. Ag deireadh na gceisteanna, bíonn an suíochán le cur in áirithe sonraithe agus is féidir an ticéad a eisiúint.


Próiseáil ó bhun aníos/ó bharr anuas.
Sa tsíceolaíocht chognaíoch, idirdhealú a dhéantar idir dhá shaghas próiseáil sonraí. Déantar an chodarsnacht idir próiseáil fhulangach eolas comhshaoil, nach dtagann réamheolas ná aon choinne i gceist inti (ó bhun aníos) agus próiseáil ghníomhach a bhaineann feidhm as eolas ardleibhéil (ó bharr anuas).


Próiseáil sonraí.
Téarma ginearálta le cur síos ar fheidhmeanna éagsúla ríomhairí i gcúrsaí gnó is ea próiseáil sonraí. Cuimsíonn siad seo feidhmeanna cléiriúla (leagan amach cláir oibre is eile, litreacha, rialú an stoic), feidhmeanna airgeadúla (pá, bainistiú an bhuiséid, próiseáil billí), feidhmeanna pleanála is eile.


Próiseálaí eagar.
Saghas ríomhaire dhigitigh ar leith atá in ann eagair uimhreacha a phróiseáil go comhuaineach. I gcuid mhaith feidhmeanna, cuireann sé seo go mór le luas na ríomhaireachta.


Próiseálaí focal.
Clár ríomhaire a ritear de ghnáth ar ríomhaire pearsanta, a ligeann don ríomhaire feidhmiú mar chlóscríobhán casta. Is féidir cáipéisí a stóráil ina n-iomláine, eagarthóireacht a dhéanamh orthu roimh iad a phriontáil, agus iad a thabhairt suas chun dáta go héasca arís is arís eile. Is féidir litir chaighdeánach a chumascadh le liosta poist chun litreacha pearsanta a chur do gach éinne ar an liosta.


Próiseas aidiabatach.
Sa teirmidinimic, próiseas nach bhfaigheann aon teas isteach ann nó nach n-astaíonn aon teas. Tarlóidh a leithéid má bhíonn an córas ina bhfuil an próiseas ar siúl inslithe go han-mhaith, nó más próiseas an-tapa é ionas nach bhfuil dóthain ama ann d'aon mhalartú teasa. Ascaluithe aidiabatacha brú a bhíonn sa bhfuaimthonn. Mar an gcéanna maidir leis na buillí comhbhrúite is forbartha in inneall gluaisteáin.


Próiseas céarach caillte.
Teicníocht an-ársa a úsáidtear chun figiúir nó struchtúir chasta mhiotalacha a theilgean. Déantar an cruth atá le teilgean as céir, agus imchlúdaítear é sin le hábhar teasdíonach, cosúil le gaineamh, taobh istigh de bhosca. Déantar cainéal isteach sa mhúnla seo don chruth céiriúil chomh maith le cainéil chaola eile chun gás a ligean amach as. Ansin téitear an múnla, rud a ghalaíonn an chéir chun cuas den chruth cuí a fhágáil sa mhúnla. Teilgtear an cóimhiotal leáite isteach sa mhúnla folamh seo go bhfeictear cuid de ag teacht amach trí na cainéil sceite. Tar éis an múnla uile a fhuarú, bristear amach an obair, gearrtar na píosaí breise ionchuir is sceite, agus críochnaítear an struchtúr.


Próiseas ceithre dhath.
Teicníocht priontála chun gach dath sa speictream a mhacasamhlú gan ach 4 dhúch le 4 dhath a úsáid, ach é sin i meascáin de chomhréireacha éagsúla. Déantar grianghraf den bhunradharc — trédhearcach daite, dearbhchló grianghrafach, pictiúr daite nó íomhá eile — le scagairí datha nó scanóir leictreonach. Ansin cruthaítear scannáin den íomhá, gach ceann ag freagairt do dhath amháin de na dúigh ata le húsáid (de ghnáth maigeanta, buí, cian is dubh). Ar deireadh priontáiltear an íomhá chéanna 4 uair, dath i ndiaidh datha trí scannán i ndiaidh scannáin.


Próiseas ciainíde.
Próiseas chun ór is airgead a eastóscadh ó mhianaigh. Cuirtear tuaslagán caolaithe ciainíd sóidiam nó potaisiam le mianach, meilte ina phúdar. Cruthaíonn an t-ór nó an t-airgead coimpléasc intuaslagtha, agus is féidir é a fháil amach trí phúdar since a chur leis an tuaslagán.


Próiseas cúlaithe.
Próiseas a úsáidtear i gceamara Polaroid is a leithéid chun an scannán a nochtadh don radharc, ach a tháirgeann dearbhchló den íomhá in ionad claonchló.


Próiseas isiteirmeach.
Sa teirmidinimic, próiseas ina gcoinnítear an teocht tairiseach nuair a athraíonn an córas ar bhealach éigin. Mar shampla, is próisis mar seo leá is fiuchadh íonábhair.


Próiseas kraft.
Modh chun laíon páipéir a dhéanamh ina n-úsáidtear hiodrocsaíd sóidiam is sulfáit, in ionad suilfít sóidiam. Bíonn an laíon níos láidre, gan a bheith chomh garbh leis an laíon a dhéantar le suilfít. Tagann an t-ainm ón bhfocal Sualannach "kraft", a chiallaíonn láidir.


Próiseas olltáirgíochta.
Próiseas chun earraí a dhéanamh arís is arís eile as bunábhair ar bhonn trádálach is ea próiseas olltáirgíochta. Is féidir na próisis sin a fho-roinnt sna próisis seo: gearradh, múnlú, easbhrú, rolladh, greamú. Is féidir gearradh a dhéanamh lena lán uirlisí, ina measc scian, siosúr, sábh, dísle, deil, inneall meilte. I múnlú nó teilgean, déantar ábhar a leachtú trí théamh is an leacht a dhoirteadh isteach i múnla réamhdheilbhithe den chruth is gá. Is féidir an múnlú seo a dhéanamh faoi bhrú, mar a tharlaíonn i múnlú insteallaidh phlaistigh, nó i dteilgean lártheifneach miotal. In easbhrú, is amhlaidh a bhrúitear an bunábhar i bhfoirm leachtach amach go leanúnach trí pholl ar chruth áirithe réamhdheilbhithe, díreach cosúil le heasbhrú taos fiacla amach as an tiúb. Nuair a rolltar ábhar inmhúnlaithe idir rollaí a bhfuil fórsa ag brú na rollaí le chéile, laghdaítear tiús an ábhair agus déantar leathán den ábhar. Má bhíonn eagar de phéirí rollaí i gcóras, laghdaítear an tiús de réir a chéile. Tá raon bealaí greamaithe ann, ó ghreamacháin cheimiceacha go dtí táthú is sádráil na miotal. I dtáthú miotal, is amhlaidh a leáitear cóimhiotal chomh maith le dromchlaí na miotal atá le táthú ionas go meascann an cóimhiotal le beagán den dá mhiotal, agus go mbíonn cnap den mheascán greamaithe den dá dhromchla nuair a reonn sé. I sádráil is córais áirithe táthaithe, leáitear cnap cóimhiotail idir na dromchlaí atá le greamú, fliuchann sé sin an dá dhromchla, agus déanann cnap soladach greamaithe nuair a reonn sé.


Próiseas randamach.
Sa bhfisic, próisis a chuimsíonn seicheamh imeachtaí, gan aon bhaint ag toradh imeachta amháin le toradh aon chinn eile. Tugtar "próiseas stóchastach" air freisin. Ní féidir iad a réamhinsint i gceart. Mar shampla, gluaiseann adamh ar leith atá ag idirleathadh trí ghás ó imbhualadh le hadamh gáis amháin go himbhualadh eile, rud a chruthaíonn conair randamach. Nuair a bhíonn líon ollmhór cáithníní gníomhach i bpróisis randamacha, is féidir a n-iompar a láimhseáil le teicníochtaí staitistiúla.


Próistéis.
Malartú saorga meicniúil chuid den cholainn, mar shampla, cos nó géag shaorga, comhla saorga croí, ionchlannán déadach, ionclannán cíche, is a lán eile.


Alexandr Mikhailovich Prokhorov.
Fisicí Sóivéadach a rugadh in Atherton na hAstráile ab ea Alexandr Mikhailovich Prokhorov (11 Iúil 1916 – 8 Eanáir 2002). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic lena chomhghleacaí Nikolai Basov agus Charles Townes i 1964 as a shaothar bunúsach ar leictreonaic chandamach, a raibh aimplitheoirí is ascaltóirí, bunaithe ar phrionsabal an mhéasair is an léasair, mar thoradh air. Ceapadh é freisin mar phríomheagarthóir ar Mhórchiclipéid an Aontais Shóivéadaigh.


Prólachtain.
Hormón a tháltar sa chuid thosaigh den fhaireog phiotútach, a chuireann tús le lachtadh i mamaigh agus a spreagann táirgeadh hormóin eile, prógaistéarón ón gcorpus luteum.


Prolog.
Teanga ríomhchláraithe ardleibhéil a úsáidtear ar loighic mhatamaiticiúil, go minic i bhfeidhmeanna intleachta saorga. Saothraíodh í in Aix-Marseille sa bhFrainc, Coláiste Impiriúil Londan, agus Dún Éideann. Cuireadh in ionad LISP do na feidhmeanna seo í, san Eoraip ar a laghad.


Própán.
C3H8, fiuchphointe -42 °C, an 3ú ceann i sraith na n-alcáin hidreacarbóin. Gás a dhíorthaítear ó pheitriliam is gás nádúrtha, agus a úsáidtear mar bhreosla is cuisneán.


Prostaglaindiní.
Clann aigéad sailleach neamhsháithithe a tháirgtear i ngach fíochán sa cholainn, beagnach, mar fhreagairt ar spreagthaí áirithe. Díorthaítear iad den chuid is mó ón aigéad araicideonach, a bhíonn i láthair sa phlasmascannán, agus is dócha go bhfeidhmíonn siad go háitiúil gar d'ionad a dtáirgthe. Níl a ról fiseolaíoch soiléir, ach bíonn feidhm acu i mbriseadh an corpus luteum, feidhmiú na bpláitíní, seachaint nádúrtha othras, agus an próiseas athlasta.


Prótachordach.
Ainm neamhfhoirmiúil ar aon cheann de na cordaigh nach bhfuil colún veirteabrach acu. Cuimsíonn siad na hanfaibhioracha is na clúdacháidí.


Prótairéalta.
Sféar gáis atá ag titim isteach air féin, a bhfuil dóthain maise ann chun réalta a dhéanamh ach nach bhfuil na himoibrithe núicléacha tosaithe fós. Is féidir rinn mar seo a bhrath le teileascóp infridhearg mar gheall ar an teas a ghintear ag an titim isteach. Leanann an pas seo (i saolré na réalta) ar feadh 105-107 bliain.


Prótaphlasma.
An t-ábhar casta tréshoilseach a chumann gach uile chill bheo. Cuimsíonn sé an cillscannán plasmach, ach ní chuimsíonn eilimintí cosúil le hábhair ionghafa ná maiseanna tálta. In eocaróit, is féidir an prótaplasma a roinnt i núicléaplasma (an prótaplasma taobh istigh den núicléas) is cíteaplasma (an prótaphlasma sa chuid eile den chill).


Prótarasóch.
An dara haois de dhá aois gheolaíocha ina roinntear an ré Réamh-Chaimbriach, ó timpeall 2,500 milliún bliain ó shin go dtí tús na ré Caimbriach timpeall 590 milliún bliain ó shin.


Prótasóin.
Grúpa ilchineálach miocrorgánach aoncheallach a fhaightear beo saor, mar thomhaltaigh ábhair orgánaigh, in an-chuid saghsanna gnáthóg, mar sheadáin nó i gcomhar le horgánaigh eile. De ghnáth bíonn núicléas amháin iontu, ach uaireanta dhá cheann nó níos mó. Atáirgeann siad de ghnáth trí dheighilt ina dhá leath (eamhnú dénártha), ach is eol go bhfuil cásanna d'atáirgeadh gnéasach ann. Cuireann cuid mhaith díobh tús le galair.


Protoctista.
Ríocht d'orgánaigh réasúnta simplí eocarótach a chuimsíonn na prótasóin aoncheallacha, na halgaí is na fungais le spóir le lascnaidí. Ag staid éigin i dtimthriall a mbeatha bíonn fíorlasc (organáid cosúil le lasc ina bhfuil fáinne 9 micreafeadán timpeall ar dhá fheadán lárnacha). Bíonn raon leathan toirteanna acu, ón miocrórgánach is lú (mar shampla, chlorella) go dtí an fhathach-cheilp. I ranguithe áirithe, tugtar "prótaistigh" ar na cinn is lú nach mbíonn ach cill amháin nó beagán ceall iontu.


Protura.
Ord feithidí beaga bunúsacha gan sciatháin gan súile gan adharcán. Úsáideann siad na cosa tosaigh mar adharcáin. 3 phéire géag buntúsach ar theascáin boilg. Faightear iad faoi chlocha is coirt, nó i bhfásra lofa.


Prunus.
Crann nó tom de chineál mór measartha a chuimsíonn crainn choitianta maisiúcháin is torthaí, cosúil le crainn silíní, plumaí, péitseog is almóinní. 5 pheiteal is 20 staimín ar na bláthanna de ghnáth. Cloch amháin taobh istigh de chiseal seachtrach bog ramhar bia a bhíonn sa toradh.


Stanley Prusiner.
Bithcheimicí a rugadh i nDes Moines, Iowa, ar 28 Bealtaine 1942 is ea Stanley Benjamin Prusiner. Ina thaighde ar ghníomhaithe galar, d'fhionn sé an prión agus léirigh cuid de na galair a bhfuil prióin mar chúis leo. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1997 as an saothar seo. D'fhoilsigh sé Prion Biology and Diseases (Bitheolaíocht is Galair na bPrión, 1999).


Puchán.
Puchán den chineál "Botulus microporus"
Aon bhall de dhá grúpa péisteanna seadánacha leata is ea puchán. Is ionann na pucháin agus fine na Trematoda. Is iad an dá chineál na pucháin dhéghéiniteacha (de ghnáth seadáin ar veirteabraigh iad is iad fásta, le timthriall casta beatha a mbíonn dhá óstach éagsúla i gceist), agus na púcháin aonghéineacha (de ghnáth seadáin sheachtracha ar éisc, le timthriall beatha le hóstach amháin).


Ani Lorak.
Is amhránaí Úcráinis í Ani Lorak (rugadh í sa bhlian 1978). Tháinig sí sa dara háit sa comórtas na hEoraifíse sa bhlian 2008 leis an amhrán "Shady Lady".


Puchán ae.
Péist leata sheadánach, cosúil le duilleog, le súiteoir béil ar a tosach coirceogach a dhéanann an t-uafás damáiste do bheithígh is caoirigh. A thimthriall beatha casta, le seilide mar óstach idirmheánach ina dtarlaíonn atáirgeadh neamhghnéasach. Is veirteabrach an t-óstach deireanach, go minic caora. Táirgeann sé na mílte uibheacha i nducht domlais an óstaigh. Scaoiltear na huibheacha amach le fuílleach an óstaigh agus tagann larbhaí astu. Tollann na larbhaí sin cos bhog seilide uisce, an dara óstach, agus méadaíonn ansin. Scaoiltear na larbhaí as an seilide agus tálann siad craiceann láidir timpeall orthu féin (is cist an struchtúr seo, agus is fadtéarmach é). Itheann caoirigh is beithígh féar ar a mbíonn cisteanna, agus déanann na cisteanna a mbealach ón stéig bheag chuig an ae, as sin go dtí ducht an domlais. Cailleann feirmeoirí na tíre seo suas le €25 milliún in aghaidh na bliana de thoradh imeachtaí an tseadáin. Maraíonn sé an chaora nó cuireann isteach air sa chaoi go mbíonn drochshláinte is olann ar chaighdeán íseal aige. Cailleann beithígh meáchan, déantar damáiste don ae iontu, agus laghdaíonn a dtorthúlacht dá bharr. Íslítear táirgeadh an bhainne is caighdeán na feola chomh maith.


Puchán fola.
Péist leata sheadánach a fhaightear mar phéist fhásta sa bhfuil i mamaigh áirithe, daoine san áireamh. Cuireann sé tús le sisteasóimiáis, galar coitianta i réigiúin thrópaiceacha. Timthriall casta beatha aige, le seilide fionnuisce mar óstach idirmheánach, agus tarlaíonn atáirgeadh neamhghnéasach sa phas san óstach sin. Fuasclaíonn an seilide na larbhaí (na cearcáirigh) i bhfionnuisce, agus ionfhabhtaíonn siad an t-óstach deireanach trína chraiceann a pholladh.


Púdal.
Pór Francach madra a saothraíodh le haghaidh seilge ar dtús. 3 mhéid: caighdeánach (níos airde ná 38 cm), miondealbhach, agus beag bídeach (níos lú ná 28 cm). An ceann caol le cluasa ar crochadh. An t-eireaball sciota, an fionnadh tiubh, go minic bearrtha mar mhaisiúchán.


Púdar bácála.
Meascán de dhécharbónáit sóidiam, aigéad tartarach is tartráit photaisiam, a úsáidtear i mbácáil. Cuirtear le plúr is uisce é chun an taos a dhéanamh. Nuair a théitear an taos fuasclaítear dé-ocsaíd charbóin, rud a chuireann an taos ag éirí.


Púdar gunna.
An t-ábhar pléascach is seanda dá bhfuil ann. Meascán sulfair, gualaigh is sailpítir (nítear nó níotráit photaisiam). Fionnadh sa tSín sa 9ú céad é, agus bhí gunnaí ag na Sínigh faoi 900, roicéid is gránáidí faoi 1042, canónacha faoi 1259. Baineadh úsáid as san Eoraip i 1325. Raon airíonna ag meascáin éagsúla púdar gunna, ag brath ar a bhfoirmliú is a ngránúchán. An príomhphléascán míleata go dtí déanach sa 19ú céad, agus luachmhar fós mar phrímeálaí nó aidhnín is i bpiriteicnic.


Púdar tuartha.
Meascán garbh d'fhochlóirít chailciam, Ca(ClO)2, agus clóiríd chailciam, CaCl2, a dhéantar trí chlóirín a imoibriú le hiodrocsaíd chailciam: 2 Ca(OH)2 + 2 Cl2 → Ca(ClO)2 + CaCl2 + 2 H2O. Úsáidtear mar thuarthóir is antaiseipteán é.


Púdarmhiotalóireacht.
Cruthanna miotalacha a dhéanamh trí phúdar an mhiotail a chomhbhrú isteach sa bhfoirm chríochnaithe nó gar di. Baineadh feidhm aisti ar dtús chun filiméid tungstain a dhéanamh i gcomhair bolgán leictreach, agus anois chun uirlisí gearrtha cairbíd tungstain is imthacaí féinbhealaithe a dhéanamh. Is féidir é a dhéanamh le hiarann, stán, nicil, copar, alúmanam is tíotáiniam. Ar dtús déantar na púdair le páirteagail rialta de thoisí ar leith trí adamhú (trí sprae den mhiotal leáite a fhuarú go tapa) nó deascadh rialaithe ceimiceach. Ansin comhbhrúitear an púdar isteach i múnla roimh é a theaschóireáil (sintéarú). Is amhlaidh a tharlaíonn táthú idir na páirteagail ag na pointí tadhaill ar fud an struchtúir. I mbealach eile, cothaítear an púdar ó chrannóg isteach sa bhearna idir dhá rollóir chun stiall a dhéanamh. Is costéifeachtúil an modh deantúsaíochta é, agus tugann sé póiriúlacht sa struchtur más inmhianaithe é sin.


Augustus Welby Northmore Pugin.
Ailtire a rugadh i Londain ab ea Augustus Welby Northmore Pugin (1812-1852). Dhear sé cuid mhaith de na maisiúcháin is den dealbhóireacht do Thithe na Parlaiminte i Westminster a tosaíodh i 1840, agus chuir go mór le hathbheochan na hailtireachta Gotaí i Sasana.


Comhdháil Pugwash.
Sraith comhdhálacha ag eolaithe a bhí buartha faoi bhagairt na n-arm núicléach. Tionóladh an chéad ceann i bPugwash in Albain Nua Cheanada i 1957, go mór faoi anáil Bertrand Russell. Ag comhdháil 1963 thug na Stáit Aontaithe eolas don Aontas Sóivéadach ar na córais sábháilteachta d'airm núicléacha, mar chéim ar aghaidh chun srianadh a chur ar na hairm sin. Joseph Rotblat a bhí ina uachtarán ar na comhdhálacha thar bhlianta fada.


Púilí Ungárach.
Madra meánach a saothraíodh san Ungáir le haghaidh seilge is mar mhadra caorach is ea an púilí Ungárach. Na cluasa ar crochadh, an t-eireaball lúbtha os cionn an droma. An fionnadh tiubh fada, ag clúdach na súl is na gcluas, go minic chomh fada leis an talamh is in aimhréidh ina cordaí cosúil le rópaí.


Puimcín.
Puimpcíní i ndiaidh a mbainte sa ghort
Puimpcín a rinneadh Seán na Gealaí de i gcomhair Oíche Shamhna
Féithleog reatha nó dreaptha atá dúchasach do Mheiriceá is ea puimcín. Is saothróga de speicis i bhfine na Cucurbitaceae iad: de "Cucurbita pepo" de ghnáth, ach tugtar "puimcín" ar shaothróga "Cucurbita maxima" (a bhíonn an-toirt iontu go minic) agus squaiseanna eile chomh maith. Na duilleoga maothánach bosach; na bláthanna fireanna is baineanna timpeall 12.5 cm ar trastomhas, tonnadóirchruthach; na torthaí de ghnáth cruinn, go minic an-mhór an-trom; an craiceann is an bia flannbhuí, rud beag snáithíneach, mórthimpeall ar an iliomad síolta. Saothraítear mar ghlasra é.
Úsáidtear go minic é chun laindéir Oíche Shamhna nó "Seán na Gealaí" a dhéanamh, trí choinneal a chur sa lár folmhaithe agus aghaidh a shnoí sa chraiceann chun solas na coinnle a ligean amach. Thosaigh an nós seo le tornapaí agus is féidir é a dhéanamh le hanainn freisin. Cuirtear aghaidheanna orthu le péint fosta.


Púiríní.
Grúpa buin orgánach, arb iad na cinn is tábhachtaí adainín is guainín, codanna de shlabhraí núicléitídeacha DNA is RNA.


Puirsleán.
Grúpa plandaí. Ceann acu an puirsleán coiteann, fiaile an-fhorleathan i réigiúin theo, a shaothraítear mar phlanda pota bliantúil, le duilleoga boga is bláthanna buí le 4-6 pheiteal. Tá an puirsleán bándearg dúchasach d'iarthar Mheiriceá Thuaidh, planda bliantúil nó ilbhliantúil le duilleoga ar ghais fhada is bláthanna bána nó bándearga, cúigpheitealacha.


Puití.
Stroighin a dhéantar as púdar mín cailce nó luaidhe bhán, measctha le hola rois. Úsáidtear é chun adhmad a líonadh is gloine a dhaingniú i bhfráma. Cruann sé go mall nuair a nochtar don aer é. Is púdar mín ocsaíd stáin é púdar seodora (puití seodora) a úsáidtear chun snas a chur ar ghloine is eibhear.


Edward Mills Purcell.
Fisicí a rugadh i dTaylorville, Illinois ab ea Edward Mills Purcell (1912-1997). Shaothraigh sé modhanna anailíse bunaithe ar athshondas maighnéadach núicléach, uirlis fhíorthábhachtach sa cheimic anois. An chéad duine a bhraith an radaíocht mhicreathonnach idir-réaltach a réamhinis van de Hulst. Roinn sé Duais Nobel na Fisice le Felix Bloch i 1952 as a shaothar ar thomhais le hathshondas maighnéadach núicléach.


Purgóid.
Buarannach, ábhar a úsáidtear chun díothú dramhaíle as an gcolainn a spreagadh. Feidhmíonn sí tríd an stéig a ghriogadh chun tuilleadh gníomhaíochta matánaí, an toirt sa chonair bhia a mhéadú, nó an chonair a bhealú. Is féidir go gcuirfidh a leithéid isteach ar ghnáthfheidhmiú na stéige nó ionsú bianna riachtanacha, fiú go dtarraingeoidh sé scoilt na haipindice. Úsáidtear ola ricne is défheinilmheatán don ghnó seo.


Puteascann.
Iasc le colainn chaol is ceann leathan, eití fada droma is timpireacha, agus eití uchtacha dea-fhorbartha. Flúirseach i bhfarraigí cladaigh na hEorpa. Suas le 50 cm ar fhad, foirmithe go hiomlán nuair a shaolaítear é. Tugtar an t-ainm seo ar an mbreac beadaí freisin.


Q-fhiabhras.
Ionfhabhtú a gcuireann miocrorgánach ar leith tús leis. Tá an miocrorgánach seo forleathan sa nádúr, ag inmhíolú caorach is eallaigh go háirithe. Tolgann daoine faoin tuath é trí thadhall díreach le hainmhithe ionfhabhtaithe nó ionanálú deannaigh in áitreabh truaillithe. Bíonn an galar cosúil le fliú, ach is féidir go dtarlóidh aimhréidh, niúmóine nó ionchairdíteas (ionfhabhtú líneáil an chroí is comhlaí an chroí). Is féidir é a chóireáil leis an bhfrithbheathach teitriciglín.


Quark XPress.
Pacáiste foilsitheoireacht deisce a ligeann don úsáideoir téacs is grafaic a ionramháil.


Rabhán.
Planda ilbhliantúil, go tiubh tomach, adhmadach ag a bhun, dúchasach don Eoraip. Na duilleoga cosúil le féar scothghorm/glas, na bláthanna bándearg cumhra, i gcinn leathsféarúla ar ghais fhada. Tugtar "an nóinín cladaigh" air freisin. Faightear gar don chósta den chuid is mó é, uaireanta istigh faoin tír.


Rabhchán raidió.
Ionad fosaithe raidió a chraolann comhartha atá códaithe ar bhealach atá sainiúil don ionad sin. Cabhraíonn sé seo le píolótaí eitleán is captaein long loingseoireacht chruinn a dhéanamh, go háirithe nuair a bhíonn an aimsir go dona. Nuair a bhíonn dhá rabhchán nó níos mó ann, is féidir le hionstraim treo-aimsitheora ar bord ionad an tsoithigh a dhéanamh amach go cruinn leanúnach. Á dhíláithriú ag an gcóras suite domhanda (GPS) anois.


Rad.
Seanaonad (is siombail) don dáileog ionsúite radaighníomhaíochta. Is ionann é agus 0.01 J kg-1 nó 0.01 Gy (grae, aonad an SI).


Radachur radaíghníomhach.
Ábhair radaighníomhacha a tháirgtear ag pléascthaí núicléacha os cionn talún (mar shampla, i dtástálacha arm, nó mar thoradh ar an timpiste i stáisiún núicléach cumhachta Shearnóbail i 1986, nó an timpiste núicléach i bhFukushima i 2011). Iompraítear na hábhair seo chun siúil ó ionad a sceite ag na gaotha, agus de réir a chéile titeann siad go talamh mar phúdar tirim nó tuaslagtha sa bháisteach. Truaillíonn siad an talamh suas leis na mílte cileaméadar i gcéin. Sa radachur iarmharach ar an timpiste i Searnóbail bhí Cs-34, Cs-37, I-131, Pu-239 is Sr-90.


Radagrafaíocht.
Táirgeadh íomhá fhótaghrafach (le fírinne, scáthíomhá) struchtúir a dtéann X-ghathanna, gáma-ghathanna nó leictreoin tríothu. Ionsúitear na radaíochtaí seo go difreálach sna hábhair is na codanna éagsúla sa struchtúr, agus táirgeann dlúis nochta dhifriúla ar an eibleacht fhótagrafach. Rinne Röntgen an chéad radagraf i 1895, agus faoi seo tá an teicníocht forbartha is in úsáid go forleathan sa mhíochaine is i gcomhair tástála neamh-mhilltí sa tionscal.


Radagram (troscán).
Feiste atá in ann craolta raidió a ghlacadh is taifid gramafóin a athsheinm. Tugadh isteach sna 1930idí é nuair a d'éirigh glacadóirí raidió is infhaighteacht leictreachais coiteann, ag baint feidhm as an aimplitheoir is an callaire céanna don dá ghnó. Réamhtheachtaire an aonad ceoil.


Radaibhitheolaíocht.
Staidéar ar iarmhairtí ábhar radaighníomhach ar orgánaigh bheo, le húsáid rianairí radaighníomhacha chun próisis mheitibileacha is feidhmithe eile a dhéanamh amach.


Radaicheimic.
Táirgeadh is úsáid na raidiseatóp chun staidéar a dhéanamh ar chomhdhúile ceimiceacha is a n-imoibrithe. Mar shampla, is féidir comhdhúile a shintéisiú le hadaimh radaighníomhacha comhshnaidhmthe ag ionaid ar leith, agus ansin nuair a ghlacann na comhdhúile seo páirt in imoibriú ceimiceach is féidir torthaí an imoibrithe a thástáil, féachaint cá ndeachaigh na hadaimh radaighníomhacha.


Rada-imdhíonmheasúnú.
Bealach chun méid is éifeacht antashubstaintí a mheas i sreabhán sa cholainn. Déantar ábhar a lipéadú le radaiseatóp, agus instealltar méid ar leith de sa sreabhán atá le tástáil (mar shampla, sa bhfuil), áit a meascann sé is a ngreamaíonn na hantashubstaintí leis. Tomhaistear radaighníomhaíocht sampla bhig den sreabhán ansin, agus uaidh sin is féidir méid iomlán na hantashubstainte a ríomh.


Radaiméadracht.
Tomhas fuinnimh leictreamaighnéadaigh radaithe, radaíocht infridhearg go háirithe. Is í an chumhacht radanta (Φ, in aonaid W) an chumhacht iomlán a astaíonn an fhoinse. Is í an déine radanta an chumhacht radanta in aghaidh aonad na huillinne soladaí (I, i W sr-1), agus is áisiúil an t-airí seo i gcás foinsí nach radaíonn go haonfhoirmeach i ngach treo. Is é an radantas an déine radanta in aonad fairsinge (L, i W sr-1 m-2). Is é an t-ionradas an chumhacht iomlán in aghaidh an aonad fairsinge (E, i W m-2). Tomhaistear na paraiméadair radaiméadracha le radaiméadair.


Radaíocht chúlrach mhicreathonnach.
Tháinig Penzias is Wilson ar an radaíocht chúlrach mhicreathonnach sa saotharlann seo
Tháinig Arno Penzias agus Robert Wilson ar an radaíocht seo de thaisme ar an 20 Aibreán 1965, agus iad ag obair ar aeróga teileachumarsáide, ag iarraidh siosarnach fothraim sa chóras glactha a réiteach. Chruthaigh siad gur fíorchomhartha a bhí á ghlacadh acu, ag teacht ar domhan ón spás amuigh.
Ó aimsir Hubble sna 1920idí bhí a fhios go raibh na réaltraí ag cúlú uainn is ó chéile. Mar sin, ó iarmhairt Doppler, bheadh tonnfhaid na radaíochta a d'astaigh siad is iad níos óige laghdaithe, b'fhéidir síos don raon micreathonnach. Micreathonnta sa raon aistrithe seo a bhraith Penzias is Wilson.
Thomhais an tsaitilít COBE an radaíocht seo níos iomláine, agus thaispeáin gur radaíocht dúchoirp í le teocht 2.73 K, gurbh iarmhar iontaisithe na hOllphléisce í, is go raibh mionathruithe sa teocht mar thoradh ar dhifríochtaí i ndlús na luath-Chruinne a chuir tús, ar a seal, leis na réaltraí.
Arno Penzias and Robert Wilson
Bronnadh an Duais Nobel ar Arno Penzias agus Robert Wilson i 1978.


Radaíocht chúlrach nádúrtha.
An dáileog radaíochta ianaithe a fhaightear an t-am ar fad ó ábhair radaighníomhacha taobh istigh den cholainn, sa bhia, an t-aer, is struchtúir sa chomhshaol. Tagann cuid di ina gathanna cosmacha ón spás freisin. Dosheachanta den chuid is mó.


Radaíocht dúchoirp.
An radaíocht leictreamaighnéadach a astaíonn dúchorp, bíonn dáileadh minicíochta (is tonnfhad) inti a bhraitheann ar theocht an dúchoirp amháin. Más é 500 K teocht an dromchla, níl ach radaíocht infridhearg idir na tonnfhaid 1,500 nm is 100,000 nm i gceist, agus í dofheicthe. Ag teocht 1,000 K, astaíonn dromchla an dúchoirp beagáinín dá radaíocht ag na tonnfhaid dhearga sa raon infheicthe, agus bíonn breo dearg ar an rud. Ag teocht níos airde fós, tarlaíonn radaíocht ar feadh an raoin infheicthe, agus deirtear go bhfuil an rud bánbhruithneach. Go bunúsach, éiríonn an astaíocht radaíochta seo ó ghluaiseachtaí na leictreon i ndromchla te. Nuair a théitear an t-ábhar ardaítear fuinneamh gach leictreoin go dtí leibhéal ceadaithe os cionn an bhunleibhéil. Nuair a chailleann leictreon an chéim is lú fuinnimh, astaítear an fuinneamh seo i bhfoirm candaim radaíochta a dtugtar "fótóin" orthu. Thaispeáin Josef Stefan i 1879 is Ludwig Boltzmann i 1889 gur féidir an fuinneamh iomlán astaithe ag dromchla te, E, a scriobh mar fheidhm na dearbhtheochta T: E = σ T4, agus is é σ tairiseach Stefan-Boltzmann. Ag éirí as a staidéar ar radaíocht dúchoirp, thairg Max Planck i 1900 gur cainníocht chandamach í an solas. Tá an piriméadar optúil bunaithe ar an radaíocht dúchoirp. Is í an fhoinse solais is tábhachtaí dúinne ar Domhan ná an Ghrian, arb é 5750 K meánteocht a dromchla. Bíonn a lán tonnfhad i radaíocht dúchoirp na Gréine, idir radaíocht infridhearg dhofheicthe, sholas infheicthe, agus radaíocht ultraivialait dhofheicthe.


Radaíocht imtharraingteach.
Tonnta imtharraingteacha an-laga a tháirgtear nuair a shuaitear nó a luasghéaraítear réad maisiúil. Réamhinsítear an feiniméan ó theoiric na coibhneasachta ginearálta, ach níor braitheadh go lánchinnte fós é.


Radaíocht sincreatróin.
X-radaíocht a astaíonn na cáithníní luchtaithe is iad á luasghéarú timpeall an tsincreatróin. Díreach cósúil le luchtanna leictreacha a astaíonn radaíocht leictreamaighnéadach is iad á luasghéarú, astaíonn na cáithníní luchtaithe atá ag taisteal i gciorcal radaíocht. Ar dtús, ba mhíbhuntáiste do luasghéaraitheoirí an t-astú seo, mar bhí an radaíocht baolach do dhaoine sa chomharsanacht muna raibh cosaint ar an meaisín. Ach de bhrí gur féidir léis gheala chaola chomhlínithe X-radaíochta le bandaleithid éagsúla a fháil ach an luasghéarú a rialú, is fíoráisiúil an X-radaíocht seo i gcomhair taighde ar ábhar soladach is córais bhitheolaíocha trí dhíraonadh, micreascópacht is speictreascópacht X-ghathach.


Radaíocht ultraivialait.
Radaíocht leictreamaighnéadach le tonnfhaid níos lú ná na tonnfhaid infheicthe, is é sin 200-400 nm. I 1801 d'fhionn an fisicí Gearmánach Johann Ritter (1776-1810) an radaíocht seo. Dofheicthe do radharc na súl, agus cuireann tús le fluairiseacht in ábhair áirithe. Gintear í le trasdul leictreon in adaimh, mar a tharlaíonn i lampaí díluchtúcháin mearcair. Is fochuid de radaíocht na Gréine í. Os cionn an atmaisféir tá an raon iomlán tonnfhad ultraivialait inti, ach asúnn an t-atmaisféar na tonnfhaid ghearra, agus is iad na tonnfhaid fhada 300-400 nm sa raon ultraivialait a shroicheann dromchla an Domhain. Roinneann na húdaráis idirnáisiúnta a bhíonn i mbun cosanta i gcoinne drochiarmhairtí radaíochta an raon ultraivialait i 3 fhobhanda — UVC (200-280 nm), UVB (280-315 nm), agus UVA (315-400 nm)—bunaithe ar iarmhairtí difriúla na raon seo ar fhíocháin ainmhithe is plandaí. Is í an radaíocht ultraivialait i solas na Gréine a thugann dath na Gréine ar chraiceann. Ach is eol le fada gur carcanaigin, cúis ailse chraicinn, na tonnfhaid is giorra de go háirithe a shroicheann dromchla an Domhain. Is measa an iarmhairt seo i gcás daoine gealchraicneacha, na Ceiltigh mar shampla, ná cuid mhaith daoine eile. Méadaíonn an dóchúlacht go mbuailfidh ailse chraicinn duine geal de réir mar a mhéadaíonn an fad ama a chaitheann sí/sé amuigh nochtaithe do sholas na Gréine. Cuireann an solas ultraivialait isteach ar na géinte i gcealla an chraicinn. Cuid de na cealla athraithe seo, maireann siad agus fásann go neamhrialta mar shiad ailse. Cuid eile, deisíonn siad iad féin agus leanann ar aghaidh mar is gnách. Ach cuid eile nach féidir leo iad féin a dheisiú, faigheann siad bás, rud a fhágann spás is deis do na cealla athraithe fás níos tapa fós. Meastar gur mar seo a tharlaíonn an fás fíorthapa i gcás meileanóma urchóidigh, an ailse chraicinn is marfaí ar fad. Mar sin, is tábhachtach craiceann geal a chosaint ar rónochtadh do sholas na Gréine. Déanann an ciseal ózóin UVB is UVC a scagadh amach, rud a chosnaíonn daoine, ainmhithe is plandaí ón mbaol seo, agus dá bharr seo is cúis imní an poll sa chiseal ózóin atá ag tarlú le blianta.


Tonnta imtharraingteacha.
Réamhinsítear ó theoiric na coibhneasachta ginearálta, má tharlaíonn athruithe i mais ollmhór (mar shampla, má shleabhcann réalta ina dúpholl) go dtáirgfidh sé sin mionluascthaí sa spás-am a fhorleathfaidh amach go gathach ón bhfoinse ar luas forleata an tsolais. Déanfaidh na tonnta seo díchumthaí in aon réad ollmhór a dtéann siad tríd.
I 1974 d'fhionn Russell Hulse (1950-) agus Joseph Taylor (1941-) pulsár a bhí ag timpeallú compánach-réalta dofheicthe, ach an tréimhse fithisithe ag laghdú mar a réamhinsíodh do chóras a bheadh ag cailliúint fuinnimh trí radú tonn imtharraingteach. Bronnadh Duais Nobel sa bhfisic orthu i 1993 as. Níor éirigh le brathadóirí tonn imtharraingteach ar Domhan na tonnta seo a bhrath fós.


Radairéalteolaíocht.
Iniúchadh na Cruinne trí astaíochtaí raidió ó na reanna neimhe a bhrath. Síneann an raon minicíochtaí ó timpeall 10 MHz suas go dtí 300 GHz, agus úsáidtear éagsúlacht aeróg chuige, miasanna aonaracha is líonraí réadlann arb ionann iad is raidióthrasnamhéadair idirilchríochacha. Is iad na foinsí raidió is suntasaí sa chosmas ná an Ghrian, Iúpatar, an gás idir-réaltach, pulsáir, iarmhair ollnóvaí, radairéaltraí, cuasáir, agus radaíocht chúlrach chosmach na Cruinne féin.


Radairéaltra.
Réaltra ar foinse tonnta diana cosmacha raidió é. Níl ach ceann amháin díobh i ngach milliún réaltra. Bíonn núicléas gníomhach ann, dúpholl is dócha, a tháirgeann sreabh ollmhór leictreon is iad ag taisteal gar do luas forleata an tsolais. Nuair a theagmhaíonn siad seo le réimse maighnéadach, taistealaíonn siad ar feadh línte fórsa an réimse, ag astú radaíocht sincreatróin mar thonnta raidió. Tá cuid de na radairéaltraí an-mhór ar fad, an astaíocht raidió ag teacht ó réigiúin timpeall 300 cileaparsoic amach ó réaltra. Nuair a bhíothas ag déanamh staidéir ar ranna mar seo a thángthas ar chuasáir den chéad uair.


Radaiteileascóp.
Córas aeróg íogair a ghlacann tonnta leictreamaighnéadacha a tarchuireadh ag réaltaí, réaltraí, is reanna spéire eile i bhfad amach uainn sa Chruinne. Glacann gnáth-theileascóp an raon tanaí tonnfhad leictreamaighnéadach ar a dtugtar "solas infheicthe", ach is amhlaidh a astaíonn reanna spéire raon i bhfad níos leithne tonnfhad, an-chuid de dofheicthe do-bhraite ag gnáth-theileascóp. Mar sin, is féidir i bhfad níos mó reanna spéire a iniúchadh le radaiteileascóip ná gnáth-theileascóip, agus is féidir tonnchomharthaí a fháil leo a astaíodh go luath tar éis na hOllphléisce.


Radar.
Córas, bunaithe ar thonnta raidió, chun ionaid réada is struchtúr a dhéanamh amach. Bíonn aeróg rothlaithe ar bhád nó ag an aerfort a tharchuireann bíog aontreoch raidió nó micreatoinne. Nuair a imbhuaileann an tonn seo aon struchtúr, frithchaitear macalla bíge ar ais go dtí an aeróg. Airítear fad amach an struchtúir ón moill ama idir tarchur na bíge is glacadh an mhacalla. Déantar an t-áireamh céanna i ngach treo gathach amach ón aeróg, agus déantar is athdhéantar íomhá chiorclach ar scáileán luascóip nó teilifíseáin de réada is struchtúir mórthimpeall ar ionad na haeróige. Feidhmíonn an córas seo sa dorchadas, sa cheo is sa bháisteach, agus is iontach cabhrach é chun eitleáin is longa a dhíriú i ngach saghas aimsire. Úsáidtear córas frithchaithimh radair bunaithe ar iarmhairt Doppler chun luasanna réada a thomhas, ina measc gluaisteáin.


Radharc imrothlach.
San ealaín, radharc tíre atá rómhór le feiceáil ina iomláine ag an am céanna ach ar féidir a oscailt de réir a chéile don fhéachadóir nó a léiriú mórthimpeall an tseomra, a fhéadfaidh a bheith ciorclach. Sa Hág tá radharc imrothlach de chathair Scheveningen le Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) ar cheann de phríomhtharraingtí na cathrach do chuairteoirí.


Radharcmheastóireacht.
Measúnú fheidhmiú na súl, go príomha maidir le hearráidí athraonta, agus soláthar lionsaí cuí ceartaithe, spéaclaí is lionsaí tadhaill. Déantar scrúdú ar leith ar an tsúil le hoftalmascóp chun raon leathan éalang a bhrath, ina measc neamhoird i raon an radhairc, sa lionsa, sa lionn uisciúil, is ar an reitine. Déantar measúnú ar an mbrú insúilí chun glácóma a bhrath. Déanann radharcmheastóir cáilithe cláraithe na measúnuithe seo.


Ráib.
mion
Luibh dhébhliantúil a fhásann suas le 1 m ar airde, gaolmhar leis an svaeid ach gan fréamh thiúbrach aici. Na duilleoga scothghorm/glas, na bláthanna buí croischruthach. Saothraítear mar fhoráiste í, agus níos mó le himeacht ama mar fhoinse ola ráibe, a fhaightear ó na síolta brúite. Cáca síol ráibe a dhéantar as an iarmhar.


Raicíteas.
Neamhord naíonán is páistí ag fás, de bharr uireasa vitimín D. Teipeann cailciú na gceann fáis ar na cnámha fada (mar shampla an chnámh raidiúil is an féimear) agus bíonn claonadh ag na cnámha boga chun míchumaí, is de réir cineáil, lúbadh na gcos is cromadh an droma. Tarlaíonn at is formhéadú ag cinn na n-easnacha i dtosach an chliabhraigh, a dtugtar "paidríní raicíteacha" orthu.


Raideog.
Tom duillsilteach scothdhearg atá dúchasach do na réigiúin fhionnuara mheasartha sa leathsféar thuaidh. An fásra cumhra. Breactha le faireoga scothbhuí ola. Na bláthanna bídeach i gcaitíní cosúil le spící. De ghnáth, bíonn na fireannaigh is na baineannaigh ar phlandaí difriúla, ach is féidir le planda gnéas a mhalartú ó bhliain go bliain.


Raidhfil.
Arm tine a forbraíodh ina arm praiticiúil ag deireadh an 19ú céad nuair a cuireadh eitrí bíseacha ar an taobh istigh de bhairille an ghunna. Rothlaíonn an piléar is é ag taisteal ar feadh an bhairille, agus buanaíonn sé seo eitilt an philéir is feabhsaíonn go mór a chruinneas. Ag an am céanna forbraíodh raidhflí piléarlainne (le piléir iomadúla) le boltghníomhú (chun piléar nua a chur sa chraos go tapa) ag scaoileadh cartúis púdair gan deatach, réabhlóid amach is amach i gcumas scaoilte an tslua coise. D'fhan an teicneolaíocht seo mar an gcéanna den chuid is mó go dtí lár an dara cogadh domhanda, nuair a tugadh isteach an raidhfil gásfhuinnmhithe uathoibríoch. Faoi seo tá an raidhfil ionsaithe éadrom lánuathoibríoch, a chruinneas an-mhaith is a raon scaoilte an-fhada. Saothraíodh coincheap na n-eitrí i gcró an ghunna chun an rud céanna a dhéanamh i ngunnaí móra agus iad a dhéanamh níos cruinne ná riamh.


Raidian.
Aonad an SI chun uillinn i bplána a thomhas, leis an tsiombail rad. Is ionann raidian is an uillinn a iompraíonn stua ag lár ciorcail arb ionann fad an stua ar feadh na himlíne is ga an chiorcail. Mar sin, π rad = 180°.


Raidió sondála.
Pacáiste ionstraimí a chuirtear suas le balún aimsire chun brú, teocht is taise a thomhas de réir mar a éiríonn an balún chuig airde timpeall 20 km. Úsáidtear na luachanna tomhaiste brú chun an airde a dhéanamh amach. Tarchuirtear na tomhais ar ais do stáisiúin glactha ar talamh le comharthaí raidió, agus faightear na hionstraimí ar ais tar éis tuirlingt don bhalún le paraisiút. Tá raidió sondála beagáinín níos casta ann chun breis tomhas a dhéanamh, luas na gaoithe is a treo, go príomha. Sa chás seo iompraíonn an balún targaide radair ionas gur féidir a chúrsa a mhapáil.


Raidis.
Planda bliantúil nó débhliantúil le fréamh tiúbrach, duilleoga liopacha neamhrialta, agus bláthanna i bhfoirm croise, bán go dtí scothchorcra. Níl eolas ar a bhunús, ach in úsáid mar ghlasra ó aimsir na nÉigipteach ársa. Maidir le raidisí samhraidh, bíonn siad beag ach fásann go tapa. Bíonn na raidisí geimhridh mór, suas le 250 g, ach fásann go mall. Tá an raidis fhiáin gaolmhar léi, fréamhacha caola is bláthanna a bhíonn go minic buí aici.


Raifia.
Snáithín a fhaightear ó dhuilleoga móra na raifiapailme i Madagascar. Dath crón air, ach é indathaithe freisin. Úsáidtear é chun ciseáin, hataí is mataí a fhí, agus plandaí a cheangal sa ghairdín.


Raithneach chraobhach.
Dhá chlann raithní ina ndéanann an ríosóm adhmadach gas atá cosúil le stoc crainn, a fhásann 25 m ar airde. Bíonn an gas seo clúdaithe le coilm de bhunanna seanfhronn, agus déanann na froinn reatha fleasc ar barr. Dúchasach do na trópaicí is fothrópaicí, agus sainiúil i réigiúin ar leith. Mar chrann caol, beagán cosúil le crann pailme, is coitianta í mar mhaisiúchán.


Raithneach mhór.
Raithneach ilbhliantúil le ríosóim a dhreapann i bhfad. Na froinn aonarach, suas le 2-4 m ar airde, trídhuilleach, le sórais go leanúnach timpeall imeall na dteascáin duilleoige. An-choiteann ar ithreacha aigéadacha, i gcoillte, is ar fhraochach go príomha, agus is féidir leis an speiceas seo fairsingí móra a chlúdach mar gheall ar a ríosóim. Nimhiúil, agus ní iníorann caoirigh nó coiníní ar thalamh a bhfuil an raithneach seo uirthi. Ní dhéanann tine damáiste trom di mar go bhfanann na ríosóim atá doimhin sa talamh slán gan damáiste. Is féidir go mbeidh sí ina hionróir ionsaitheach ar fhéarach.
I mbéarlagair na Gaeilge deirtear "raithneach" leis an channabas.


Raithneach nead éin.
Speiceas fionncha ar eipifít é, dúchasach do na foraoisí trópaiceacha sa Seandomhan. Cruthaíonn na froinn ghealghlasa neamhroinnte cnota, cosúil le nead a bhailíonn úmas. Fásann na fréamhacha isteach san úmas chun cothaithigh is uisce a fháil.


Raithneach ríúil.
Raithneach ilbhliantúil le ríosóim thiubha a dhéanann tortáin mhóra. Dúchasach d'áiteanna fliucha seascannacha ar fud na réigiún measartha. Fásann na froinn suas le 3 m ar airde agus bíonn siad dédhuilleach. Iompraíonn na froinn thorthúla, le duilleoigíní beaga uachtaracha, cuid mhaith spóragán donn.


Raithneach shreabhnach.
Is éard atá i gceist le raithneach shreabhnach raithneach bheag de roinnt géineas le ríosóim dreaptha a fhaightear go hiondúil mar eipifít. Na froinn aonduilleach nó dédhuilleach, cill amháin i dtiús is tréshoilseach, ach amháin mar a bhfuil féitheacha. So-ghonta do thriomú, agus ní fhaightear í ach in áiteanna fliucha taobh amuigh de na trópaicí.


Raithneach uisce.
Raithneach uisciúil a shnámhann go saor. Dúchasach do réigiúin thrópaiceacha is fhothrópaiceacha, ach nádúraíodh go forleathan í i réigiúin níos fuaire ar fud na hEorpa, bíodh is go bhfulaingíonn sí cuid mhaith dochair sa gheimhreadh. An gas cúpla ceintiméadar ar fhad, géagach le froinn fhorluite, cosúil le crotail, clúdaithe le ribí neamhinfhliuchta, scothdhearg sa bhfómhar. Go minic cumhdaíonn sí dromchla an uisce i locha, locháin is díoga.


Ramaipiotacas.
Ápa iontaisithe atá ar eolas ón tréimhse Mhéicéineach in oirthear na hEorpa, an Áise agus oirthear na hAfraice 24.6-5.1 milliún bliain ó shin. Mhair sé ar an talamh agus shiúladh ar 4 chos. Na gialla folláin, na gruafhiacla mór, le cruan ramhar is na géaráin íseal cosúil le homainidí luatha. Is dócha go n-itheadh sé bianna garbha a bailíodh i gcoillearnach is an sabhána.


Chandrasekhara Venkata Raman.
Fisicí a rugadh i dTiruchirappalli na hIndia ab ea an Ridire Chandrasekhara Venkata Raman (7 Samhain 1888 – 21 Samhain 1970). In Tiruchirappalli, i stát Tamil Nadhu, san India, a rugadh é. Ar son a chuid taighde ar fhorleathadh, scaipeadh is athrú tonnfhad solais mhonachrómataigh in ábhair thrédhearcacha, a ainmníodh as, bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice sa bhliain 1930. Fuair sé bás in Bangalore, i Mysore, san India. Ba uncail le Subramanayan Chandrasekhar ar thaobh a athar é.


Scaipeadh Raman.
Scaipeadh solais mhonachrómataigh is é ag taisteal trí ábhar trédhearcach. Bíonn na tonnfhaid scaipthe (na línte sa speictream scaipthe) ar dhá thaobh — níos lú, is níos mó ná an mheántonnfhad sa bhunsolas ionsaitheach — agus braitheann na tonnfhaid scaipthe ar chomhdhéanamh an ábhair. Chuir Raman síos ar an iarmhairt seo i 1928. Tá speictreascópacht Raman tábhachtach i staidéar ar struchtúr móilíní.


Bernardino Ramazzini.
Frontpage of the definitive 1713 edition of De Morbis Artificum Diatriba
Dochtúir Iodálach ab ea Bernardino Ramazzini (1633-1717). Ina leabhar "De morbis artificium diatriba" (I dTaobh Galair Cheardaithe, 1700) chuir sé síos don chéad uair ar bhealach iomlánaithe ar ghalair cheirde. Chuir sé i gcoinne úsáid scaoilte rúsc sioncóna (cuinín), agus choinnigh sin chun othair le maláire a chóireáil.


Rámhaille.
Athrú géar inchúlaithe aire is comhfheasa, go minic le cuimhne lagaithe is an duine curtha ó threo, de bharr cúiseanna orgánacha de ghnáth. Is féidir go dtarlóidh mearaí is/nó siabhrán do dhuine, agus mishuaimhneas is lasántacht. Bhíodh an téarma in úsáid mar théarma ginearálta ar ghealtacht.


Ramhdhraighean.
Tom nó crann beag duillsilteach spíonach spréite, a fhásann 4-10 m ar airde, dúchasach don Eoraip is réigiún na Meánmhara. Na duilleoga ubhchruthach fiaclach i bpéirí urchomhaireacha, na bláthanna bídeach glas i gceathaireanna, na caora 5-10 mm ar leithead, dubh, beagán nimhiúil is purgóideach.


Ramhdhraighean mara.
Tom duillsilteach spíonach a chuireann meatháin. Fásann sé 3 m ar airde. Dúchasach do chóstaí na hEorpa is na hÁise den chuid is mó. Na duilleoga suas le 8 cm ar fhad, caol clúdaithe le mionlanna airgeadacha. Na bláthanna bídeach glas, ag teacht amach roimh na duilleoga. Na fireannaigh is na baineannaigh ar phlandaí scoite. Na caora geal flannbhuí. Uaireanta plandaítear é chun dumhcha a dhaingniú.


Santiago Ramón y Cajal.
Santiago Ramón y Cajal sa bhliain 1899
Lia is histeolaí a rugadh i bPetilla de Aragón na Spáinne ab ea Santiago Ramón y Cajal (1 Bealtaine 1852 – 17 Deireadh Fómhair 1934). Rinne sé taighde bunúsach ar mhicreastruchtúr an néarchórais, agus tarchur néar-ríog san inchinn. I measc a bhfoilseachán bhí "Estudios sobre la Degeneración y Regeneración del Sistema Nervioso" (Staidéir ar Mheath is Athghiniúint an Néarchórais, 1913-1914). Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Camillo Golgi i 1906 as an saothar ceannródaíoch seo. D'éag sé i Maidrid.


Ranger.
An chéad sraith misean spásárthach don Ghealach, a thóg is a bhainistigh Saotharlann Scairdtiomána NASA, chun staidéar a dhéanamh ar airíonna dhromchla na Gealaí mar ullmhúchán do thuirlingtí daoine ar an nGealach faoi chlár Apollo níos déanaí. Lainseáladh na spásárthaigh ar fheithiclí Atlas agus tharchuir íomhánna an dromchla ar ais don Domhan, le taifeach a bhí ag feabhsú de réir a chéile nuair a bhí sé ag tuirlingt. Bhain Ranger 7 dromchla na Gealaí amach i 1964 i réigiún Mhuir na Scamall. D'éirigh leis an gcéad dá cheann eile tuirlingt freisin, agus ba réamhtheachtairí teicniúla iad ar shraith spásárthach Mariner a tháinig ina dhiaidh sin.


Raonaimsitheoir.
Feiste optúil chun fad amach réada a thomhas, tríd an uillinn inréimnithe a thomhas idir dhá amharclíne ó dhá phointe a bhfuil an fad eatarthu ar eolas. Uaireanta bíonn a leithéid i láthair i gceamara chun cabhrú le fócasú an lionsa, agus is féidir é a bheith cúpláilte le gluaiseacht lionsa an cheamara.


Rapiolar.
An t-iolar is mó ar Domhan, 90 cm ar airde. Áitríonn sé foraoisí báistí ar na machairí ó Mheiriceá Láir ó dheas go dtí an Airgintín. Tearc; dubh, bán is liath; na cosa mór. Itheann sé mamaigh a mhaireann sna crainn (moncaithe, spadáin is eile) agus roinnt éan.


Knud Johan Victor Rasmussen.
Taiscéalaí is eitneolaí a rugadh i Jacobshavn na Graonlainne ab ea Knud Johan Victor Rasmussen (1879-1933). Ó 1902 stiúraigh sé cuid mhaith aistear sa Ghraonlainn. I 1910 bhunaigh sé bunáit trádála Inis Tuile ar Rinn Eabhrac, agus i 1921-1924 thrasnaigh ón nGraonlainn go Caolas Bheiring ar charr sleamhnáin madraí.


Rastar.
Patrún dronuilleogach línte cothrománacha scanta a úsáidtear chun íomhá a chruthú i bhfíscheamara is a atáirgeadh ar scáileán léirithe an fheadáin gha-chatóidigh ar theilifíseán.


John Ray.
Nádúraí a rugadh i mBlack Notley Shasana ab ea John Ray (29 Samhain 1627 – 17 Eanáir 1705). Rinne sé rangú ar phlandaí agus chuir béim ar an speiceas mar bhunaonad. Ba é bunsraith na tacsanomaíochta nua-aoisí a shaothar.


Man Ray.
Péintéir, dealbhóir, grianghrafadóir is déantóir scannán a rugadh i Philadelphia, Pennsylvania ab ea Man Ray (Emanuel Rudnitsky, 1890-1976). Pearsa thábhachtach i bhforbairt an Nua-Aoiseachais, bhunaigh sé an ghluaiseacht Dhadach i Nua-Eabhrac. Sna 1930idí tháirg sé an-chuid grianghrafanna is rayographs, mar a thug sé ar a chóiriúcháin grianghrafanna.


Scaipeadh Rayleigh.
Scaipeadh solais (agus tonn eile) ag réada atá beag i gcomparáid le tonnfhad an tsolais. Méadaíonn sé leis an minicíocht i gcumhacht 4. Rinne an Tiarna Rayleigh taighde air seo agus chuir síos air den chéad uair. Scaipeadh Rayleigh sholas na Gréine ag móilíní an aeir is cúis le goirme fhollasach na spéire, mar scaiptear an solas gorm (le tonnfhaid ghearra) níos mó ná na dathanna eile i speictream na Gréine.


An Tiarna Rayleigh.
Fisicí a rugadh i Maldon, Shasana ab ea John William Strutt, An Tiarna Rayleigh (12 Samhain 1842 – 30 Meitheamh 1919). Rinne sé taighde bunúsach ar fhuaim is solas agus a nádúr tonnach go háirithe. Tugtar "scaipeadh Rayleigh" ar scaipeadh tonn ag páirteagail an-bheaga (cuid mhaith níos lú na tonnfhad na toinne). Le William Ramsay, d'aimsigh sé argón don chéad uair i 1894. Chuidigh sé le socrú na n-aonad leictreach. Rinne sé staidéar ar dhlús na ngás is feidhmiú dhlí Boyle i ngáis faoi bhrú an-íseal. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1904.


Razi.
Lia is ailceimicí Peirseach a raibh cónaí air i mBagdad ab ea Razi (Abu Bakr Muhammad ibn Zakariya ar-Razi, c 10ú céad). Tionchar fiúntach ag a chiclipéid ar eolaíocht míochaine sa Mheánaois.


Ré.
An dara fo-roinnt is mó a úsáidtear san amscála geolaíoch. Déantar gach ré a fho-roinnt ina tréimhsí.


Ré Dhorcha.
Téarma a bhíodh in úsáid don tréimhse i stair na hEorpa timpeall 500-1000, díreach i ndiaidh titim impireacht na Róimhe, nuair a tharla ionsaithe is inimircí na nGotach is daoine eile ón iarthar. Ach tharla bláthú san ealaín is an scoláireacht Ghaelach agus tionchar na hÉireann ar an Eoraip sa tréimhse sin, bhláthaigh ealaín is ailtireacht na Biosáinte san oirdheisceart, agus ealaín is ailtireacht na hAraibe san iardheisceart.


Réadlann Eorpach an Deiscirt.
Gníomhaireacht chomhoibrithe ina bhfuil 8 dtír Eorpach, a bunaíodh i 1962 chun réadlann Eorpach a oibriú sa leathsféar theas. Go hard sna hAindéis, sa tSile, a tógadh na teileascóip. Tá teileascóp optúil 3.6 m ar trastomhas (cró) ar La Silla (2,430 m in airde) ag ESO, eagar 4 theileascóp (cró 8.2 m acu) i bhfoirm VLT (teileascóp an-mhór, le cró feidhmeach 16 m) ar Cerro Paranal (2,635 m in airde), agus fáil ar theileascóip eile. Tá an cheanncheathrú i nGarshing, gar do München sa Ghearmáin.


Réadlann Gréine is Héilisféir.
Scéim comhoibrithe idir ESA is NASA le staidéar a dhéanamh ar an nGrian óna chroíleacán domhain amach go dtí a coróin sheachtrach, an ghrianghaoth san áireamh. Lainseáladh an tsaitilít SOHO, agus na turgnaimh is na hionstraimí cuí ar bord, ar fheithicil Atlas i 1995 agus suíodh í i bhfithis fháinneach os cionn pointe Lagrange L1 timpeall 1,500,000 km ón Domhan i dtreo na Gréine. Tá monatóiriú ar siúl go leanúnach ó shin agus na sonraí á dtarchur ar ais do na taighdeoirí ar Domhan.


Réadlann Náisiúnta Radairéalteolaíochta.
An phríomhréadlann radairéalteolaíochta sna Stáit Aontaithe, le teileascóip chumasacha i nGreen Bank, West Virginia, i gKitt Peak, Arizona, is i Socorro, Nua-Mheicsiceo (mar a bhfuil an tEagar Ollmhór), agus a príomhoifig i Charlottesville, Virginia. Bunaíodh i 1956 í, agus tógadh an chéad teileascóp i 1959. I measc na n-ionstraimí ag Green Bank tá mias 100 m × 110 m a críochnaíodh i 1999, an radaiteileascóp iomlán instiúrtha is mó ar Domhan.


Réadlann Ríoga.
I nDún Éideann atá an réadlann seo a bunaíodh sa bhliain 1818. Ról ceannródaíoch aici i modhanna nua oibre sa réalteolaíocht. Cúram uirthi ionstraimí a fhorbairt do réalteolaithe na Breataine.


Réadlann Ríoga Greenwich.
Réadlann a bhunaigh Rí Séarlás II Shasana, a thóg an t-ailtire Christopher Wren i 1675 chun feabhas a chur ar loingseoireacht is coimeád ama. Lárnach in ullmhú féilirí is an "Nautical Almanac" (Almanag Mara), agus an-tábhachtach i gcoimeád an ama go dtí lár an 20ú céad. Freagrach as tástáil chrónaiméadar mara John Harrison i 1736, 1749 is 1763, a réitigh fadhb thomhas an domhanleithid ar muir faoi dheireadh. Ag comhdháil i Washington i 1884 glacadh leis an ais tríd an teileascóp inti mar phríomhfhadlíne. Ba é seo an socrú a roinn an Domhan ina leathsféir thiar is thoir agus a chuir tús le leagan amach na n-amchriosanna idirnáisiúnta. Bogadh na gníomhaíochtaí eolaíocha go Herstmonceaux i 1948, agus rinneadh músaem is pláinéadlann as an tseanréadlann. Bogadh an phríomhoifig go Cambridge i 1990. Dúnadh í faoi dheireadh i 1998, agus bogadh oifig an Nautical Almanac chuig Saotharlann Rutherford Appleton in Oxfordshire.


Réa-eolaíocht.
Staidéar ar mhíchumadh is sreabhadh ábhar is iad faoi fhórsa. Cuimsíonn sí slaodacht gás is leachtanna, straidhn is fiaradh i solaid de bharr struis, agus míchumadh plaisteach i miotail.


Réagal.
Gléas ceoil, orgán giolcaí beag so-iompartha a bhíodh in úsáid sa 16ú-17ú céad. Choinnigh dhá bholg bheaga taobh thiar den mhéarchlár an brú aeir.


Réalachas.
I léirmheastóireacht ealaíne úsáidtear an téarma seo (le R mór) chun tagairt do rogha réamhbheartaithe d'ábhar péinteáilte gránna nó neamhidéalaithe, uaireanta chun dearcadh nó argóint shóisialta nó pholaitiúil a chur os comhair an phobail. Sa chiall seo léirigh "Les Casseurs de Pierres" (Na Bristeoirí Cloch, 1849) le Courbet anró na mbochtán is ísle sa bhFrainc. Le r beag, ciallaíonn an téarma go ginearálta, ach go doiléir, rud éigin cosúil le malairt na teibíochta. Bhíodh tuiscint ar an téarma mar thacaíocht le cosúlacht na fírinne san ealaín is an Nádúrachas i lár an 19ú céad sa bhFrainc. Faoi seo ní róshoiléir cad is réalachas ann ach nach osréalachas ná réalachas draíochta é.


Réaladh.
Próiseas grianghrafadóireachta ina ndéantar íomhá fholaithe (a cruthaíodh trí eibleacht sholasíogair a nochtadh do sholas an radhairc) infheicthe. De ghnáth déantar é trí chomhdhúile airgid nochtaithe a dhí-ocsaídiú san eibleacht go dtí airgead miotalach dubh. I ngrianghrafadóireacht dhaite, bíonn cúplairí ann chun íomhá ruaime daite a chruthú ag an am céanna.


Réalta (ríomhaireacht).
Sa ríomheolaíocht, toipeolaíocht líonra ríomhairí ina bhfuil ríomhaire amháin mar nód lárnach agus na ríomhairí eile ceangailte leis an ríomhaire láir amháin. Aon chumarsáid idir aon dá ríomhaire, tríd an ríomhaire láir a dhéantar í.


Réalta an bháis.
Tuairimíonn na cosmeolaithe go bhfuil compánach-réalta don Ghrian ann, ar a dtugtar "Neimisis", i bhfithis amuigh áit éigin idir Plútón is Alpha Centauri. Níor tugadh faoi deara riamh é, ach tuairimítear go dtógann sé 30 milliún bliain uirthi a fithis a iomlánú. Ach de réir na tuairimíochta, nuair a thagann Neimisis gar don Ghrianchóras téann sé trí scamall Oort atá lán de chóiméid, agus doirteann na milliúin dreigí is dreigítí ar an Domhan chun imbhualadh leis na cóiméid sin, rud a bhíonn tubaisteach don bheatha ar Domhan. Ceapann cuid de na cosmeolaithe gur mar seo a díothaíodh ainmhithe sa tréimhse Charbónmhar nó sa tréimhse Chailceach. Níl an tuairimíocht seo rófhantaiseach, mar is eol gur déréaltaí mórchuid na réaltaí i mBealach na Bó Finne.


Réalta athraitheach.
Aon réalta nach mbíonn a lonrachas tairiseach. Is féidir leis an athrú a bheith rialta nó mírialta. Bíonn cúiseanna éagsúla leis an bhfeiniméan seo. I ndéréalta uraithe, uraíonn an dís réaltaí a chéile go tréimhsiúil de réir mar a fheictear iad ó ionad faire an Domhain, agus laghdaíonn lonrachas na réalta uraithe. Tá réaltaí eile a bhíogann agus tarlaíonn athruithe tréimhsiúla sa lonrachas de bharr athruithe i méid is teocht dhromchlach na réalta. Is iad na saghsanna is suntasaí ná athraithigh Ceifide, réaltaí R. R. Lyrae, agus athraithigh fhadtréimhseacha Mira.


Réalta bhíogach.
Réalta athraitheach a bhforbraíonn is a gcrapann na cisil sheachtracha go rialta. Is tábhachtach athraithigh Ceifide go háirithe, mar go dtugann tréimhse a mbíogtha tomhas ar an dearbhlonrachas, agus mar sin, ligeann siad dúinn a bhfíorfhaid uainn a thomhas trí chomparáid a dhéanamh idir a ngile dhealraitheach is a ndearbhghile.


Réalta thimpholach.
Réalta nach dtéann ina luí nuair a bhreathnaítear í ó ionad ar leith. San Eoraip agus Meiriceá Thuaidh bíonn na réaltaí sa Bhéar Mór is an Béar Beag le feiceáil i rith na bliana. Sa leathsféar theas bíonn Cros an Deiscirt le feiceáil an t-am ar fad.


An Réalta Thuaidh.
An réalta is gile i réaltbhuíon an Bhéir Bhig, a luíonn taobh istigh de 1° ón mol neamhaí thuaidh anois. Tugtar "Polaris" uirthi freisin. Is ionann a airde le domhanleithead an fhéachadóra, a bheag nó a mhór. D'úsáidtí le fada í i gcomhair loingseoireachta simplí.


Réaltachas.
Grúpa feiceálach nó suntasach réaltaí atá níos lú ná réaltbhuíon. Sampla is ea an Camchéachta.


Réaltacht fhíorúil.
Córais atá bunaithe ar ríomhairí ina gcruthaítear don úsáideoir samhlú tríthoiseach de réaltacht éigin agus, trí fheidhm a bhaint as uirlisí a bhraitheann gluaisne shúile, lámha is cholainn an úsáideora, a ligeann don úsáideoir idirghníomhú leis an réaltacht fhíorúil sin. De réir mar a ghluaiseann súile an úsáideora, mar shampla, athraíonn an samhlú a fheiceann sé. Mar sin, feiceann an t-úsáideoir samhlú tríthoiseach atá ag gluaiseacht an t-am ar fad, de réir mar a ghluaiseann sé féin a shúile nó a lámha. Tá sé i gceist córais mar seo a shaothrú is a úsáid chun róbait a threorú i bhfad amach ón úsáideoir, chun obair a dhéanamh in áit dho-shroichte nó bhaolach. Úsáidtear iad go han-mhinic anois le daoine a thraenáil chun obair chasta chostasach a dhéanamh, mar obráidí, tiomáint eitleáin, stiúradh monarchana, dearadh gluaisteán is eile. Úsáidtear i gcluichí ríomhaire í freisin.


Réaltbhitheolaíocht.
Staidéar ildisciplíneach ar bhunús, dáileadh is todhchaí na beatha sa Chruinne. Pléann sí ceisteanna cosúil le conas a thosaíonn is a fhorbraíonn an bheatha, an bhfuil beatha áit éigin eile taobh amuigh den Domhan, agus cad atá in ann don bheatha ar Domhan is thall. Is cuid d'aidhmeanna NASA í.


Réalteolaíocht dhomhanda.
Ó 1970 nó mar sin tá an réalteolaíocht a bhí bunaithe ar theileascóip optúla ar dhromchla an Domhain imithe i léig. Bhí an t-atmaisféar—gnéithe éagsúla na haimsire, suaiteacht is truailleáin san aer, soilse cathrach is eile — ag cur isteach a bheag nó a mhór ar éifeacht na dteileascóp seo, ag cur le hiomrall na n-íomhánna a fuarthas is ag táireadh a ngéire. Ag an am céanna bhí spásteileascóip ag teacht chun cinn, ag seachaint na bhfadhbanna seo is ag tabhairt íomhánna den scoth. Rinne spásteileascóp Hubble obair iontach chun íomhánna géara de na pláinéid is an spéir i gcoitinne a chur ar fáil, agus rinne sé seo athruithe bunúsacha ar an réalteolaíocht. Mar sin féin, tá dhá fhorbairt á gcur i bhfeidhm ar na seanteileascóip chun a dtorthaí a dhéanamh inchurtha le híomhánna spásteileascóp Hubble, fiú. Tá tógáil na scáthán ollmhór is gá sna gnáth-teileascóip i bhfad níos saoire anois ná sna 1980idí, fiú. In ionad scannáin grianghrafadóireachta chun na híomhánna a ghlacadh tríd an bpróiseas mall a bhíodh in úsáid, baintear feidhm as córais leictreonacha, ceamaraí luchtchúpláilte is ríomhairí. Is féidir na híomhánna a ghlactar a phróiseáil chun iomraill éagsúla a cheartú, agus na híomhánna deiridh a fháil go tapa. Déantar íomhánna ó scata teileascóp a mheascadh go comhuaineach ach an fad eatarthu a chur san áireamh, agus faightear íomhánna níos feabhsaithe fós. Is féidir sonraí a fhaightear ó radaiteileascóip a úsáid chun na híomhánna a phróiseáil. Mar sin, tá athnuachan faoi lánseol sa réalteolaíocht dhomhanda agus ré úr tuartha don saothar seo.


Réalteolaíocht infridhearg.
Staidéar ar réada neamhaí de réir a radaíochta sa raon tonnfhad 1,000 nm - 1 mm. Cuireann ionsú tonnfhad sa raon seo ag galuisce san atmaisféar isteach ar an obair seo. Réitítear cuid de na fadhbanna seo le réadlanna arda, cosúil leis an réadlann ar shliabh Mauna Kea ag airde 4,000 m, nó teileascóp atá fuaraithe go crióigéineach ar spásárthach. Astaíonn cuid mhaith réad an chuid is mó dá radaíocht sa raon infridhearg. Tá an réalteolaíocht seo tagtha chun cinn ó thaobh tábhachta de trí fhorbairt na n-eagarbhrathadóirí íomháithe don infridhearg.


Réalteolaíocht na Síne.
D'fhás an réalteolaíocht sa tSín neamhspleách ar an iarthar, agus bhain sí an-chuid éachtaí amach: an chéad taifead ar urú na Gealaí i 1361 RC, 4 cinn eile i 1279 RC; tomhas ar an nGrian agus eolaire 12 mhí (roimh 1100 RC); áirimh ailgéabracha ar na réaltaí (roimh an 5ú céad RC); grinniú ar chóiméad Halley (b'fhéidir i 611 RC, ach go cinnte i 467 RC); tiomsú chatalóga na réaltaí (faoin 5ú céad RC); fad na bliana a ríomh mar 365¼ lá (444 RC); tuairisc ar ghluaiseachtaí Iúpatair is Satairn (350 RC); 1080 réalta cláraithe i 6 rang gile (1ú céad RC); taifead ar ghrianspotaí (28 RC); iarmhairt na Gealaí ar thaoidí aimsithe (80 AD); tuiscint ar uruithe is rothlú na Gealaí (2ú céad); loingseoireacht le cabhair na réaltaí (2ú céad); breathnú ar eireaball cóiméid dírithe amach ón Ghrian (635); breathnú ar ollnóva (1054, nár taifeadadh san Eoraip); clog réalteolaíochta, sféar bráisléadach, cruinneog neamhaí, fuinnmhithe le huisce (1080); réadlann mhór (1280, 300 bliain roimh an gcéad cheann san Eoraip); taifead ar 90 ollnóva is 581 cóiméad faoi 1700. Is ón mbunús Síneach an córas comhordanáidí réaltaí a úsáidtear ar fud an Domhain anois.


Réalteolaíocht neoidríonó.
Iarrachtaí neoidríonónna ón nGrian a bhrath chun na coinníollacha i gcroíleacán soladach na Gréine a dhéanamh amach, agus mar an gcéanna maidir le hollnóvaí. De réir na dturgnamh ó na 1960idí, tá ráta sreafa na neoidríonónna grianda níos lú ná mar a bhíodh á thuar ó theoiric na núicléisintéise.


Réalteolaíocht radair.
Úsáid bíoga tonn raidió chun faid réada sa Ghrianchóras a thomhas is a ndromchlaí a mhapáil, ar mhodh díreach cosúil le radar. Rinneadh a leithéid go rathúil ar Véineas is cuid mhaith astaróideach, agus chun trastomhais núicléis cóiméad a dhéanamh amach.


Réalteolaíocht ultraivialait.
Brath is anailis radaíochta ó fhoinsí neamhaí sa raon tonnfhad 50-320 nm. Astaíonn na réaltaí is teo an chuid is mó dá radaíocht sa bhandaleithead seo, nach bhfuil inghlactha ach ag saitilítí is roicéid (de bhrí go n-ionsúnn aer an atmaisféir an radaíocht seo thar níos mó ná leath den bhandaleithead seo ar thaobh na dtonnfhad gearr). Mar shampla, tá saitilít a dtugtar "an Taiscéalaí Ultraivialait Idirnáisiúnta" uirthi (comhoibriú idir ESA, an Bhreatain is NASA) i mbun staidéar speictreagrafach ar réaltraí gníomhacha, cuasáir, réaltaí, agus an meán idir-réaltach sa raon tonnfhad 120-300 nm.


Réalteolaíocht X-ghathach.
Staidéar ar na X-ghathanna a thagann ó fhoinsí cosmacha. Ní mór é a dhéanamh le hionstraimí a iompraítear ar shaitilítí de bhrí nach dtreánn X-ghathanna an t-atmaisféar. I measc na bhfoinsí tá iarmhair ollnóvaí cosúil le Réaltnéal an Phortáin, déréaltaí atá ag aistriú maise, agus croíleacáin ghníomhacha réaltraí.


Réaltfhisic.
Is éard atá sa réaltfhisic an chraobh den réalteolaíocht a phléann le fisic na cruinne. Déantar staidéar ar fhisic is ceimic na reanna spéire, go mór mór trí bhíthin na speictriméadarachta a ligeann dúinn comhdhéanamh na reann a dhéanamh amach. Ar na rudaí a scrúdaítear tá airíonna fisiciúla agus ceimiceacha, bunús na reann réalteolaíocha agus a n-éabhlóid siúd. Déantar staidéar ar réaltraí, ar réaltaí, ar phláinéid, ar phláinéid eachtarghréine, ar an meán idir-réaltach agus ar an gcúlra cosmach micreathonnach. Déantar a gcuid astúchán a scrúdú ar feadh an speictrim leictreamaighnéadaigh agus aird á tabhairt ar lonrachas, ar dhlús, ar chomhshuíomh ceimiceach agus ar theocht.
Tá a lán cineálacha fisice ann: meicnic, leictreamaighnéadas, meicnic staitistiúil, teirmidinimic, meicnic chandamach, teoiric na coibhneasachta, fisic núicléach, fisic cháithníní, fisic adamhach agus mhóilíneach.
Tá tábhacht le fisic theoiriciúil agus bhreathnaitheach. Ar na rudaí atá le socrú fós tá airíonna an ábhair dhorcha, an fhuinnimh dhorcha agus na ndúpholl, agus táthar ag iarraidh a fháil amach an féidir taisteal ama a dhéanamh, an féidir le poill phéiste a bheith ann, cén bunús atá leis an gcruinne agus céard tá i ndán di.
Ar na rudaí eile a ndéanann réaltfhisicitheoirí staidéar orthu tá cruthú agus éabhlóid an ghrianchórais, dinimic réaltach agus éabhlóid réaltach, cruthú agus éabhlóid na réaltraí, maighnéadai-hidridinimic, comhdhéanamh mórscála an ábhair sa chruinne, bunús na ngathana cosmacha, coibhneasacht ghinearálta agus cosmeolaíocht fhisiciúil. Tá baint aici siúd le teoiric na dteaghrán agus fisic réaltcháithníní.
Réaltfhisic bhreathnaitheach.
Déanann an réaltfhisic bhreathnaitheach sonraí a thaifeadadh (murab ionann is an réaltfhisic threoiriciúil, disclipín a phléann lena bhfuil le tomhas i mionsamhlacha fisiciúla). Baintear feidhm as teileascóip agus as trealamh eile. Déantar an chuid is mó den ghrinniú tríd an speictream leictreamaighnéadach.
Réaltfhisic theoiriciúil.
Tá a lán uirlisí ag réaltfhisiceoirí teoiriciúla. Orthu sin tá mionsamhlacha anailíseacha (maiteamaiticiúla) ar nós polatróp (chun aithris a dhéanamh ar iompar réalta) agus ionsamhlúcháin ríomhaireachtúla uimhriúla. Tríd is tríd, is fearr mionsamhlacha anailíseacha a úsáid chun léargas a fháil ar bunoibriú feiminéin. Tig le ionsamhlúcháin uimhriúla feiniméin agus iarmhairtí a léiriú.
Déanann teoiricithe iarracht ar thorthaí breathnaitheacha mionsamhlacha teoiriciúla a oibriú amach. Cuirtear sonraí nua san áireamh, agus má tá difríochtaí idir na sonraí agus an mionsamhail is gnách an t-athrú is lú a dhéanamh ar an mionsamhail ar mhaithe le réiteach. D’fhéadfadh an mhionsamhail a chaitheamh i gcártaí dá mbeadh an iomarca sonraí neamhréireacha ann.
Is féidir coibhneasacht réaltfhisiciúil a úsáid chun airíonna ollstruchtúr a bhfuil dlúthbhaint ag an domhantarraingt lena gcuid feiniméan fisiciúil a thomhas. Ina theannta sin, scrúdaítear feidhmiú na domhantarraingte sna dúphoill agus sna tonnta domhantarraingthe.
Stair.
Sa bhliain 1848, den chéad uair, thug an fisiceoir Francach Hippolyte Fizeau cuntas ar aistriú na línte speictreacha i réalta mar léiriú ar iarmhairt Doppler. Uaireanta tugtar “iarmhairt Doppler-Fizeau” uirthi dá bharr. Sa bhliain 1868 bhí an réalteolaí Briotanach William Huggins ar an gcéad duine feidhm a bhaint aisti chun luas réalta a bhí ag gluaiseacht amach ón Domhan a dhéanamh amach.
Sa bhliain 1871 cinntíodh an deagaistriú optúil nuair a chonacthas é i línte Fraunhofer agus rothlú gréine á úsáid.
Fuair Vesto Slipher amach de bharr breathnuithe a thosaigh sa bhliain 1912 go raibh deargaistriú mór ag baint leis an gcuid is mó de na réaltbhuíonta bíseacha.
Speictrim.
Chun an deargaistriú a aimsiú, caithfear dul ar lorg línte ionsúcháin, línte astúcháin nó comhathruithe eile i ndlús an tsolais. Is féidir iad seo a chur i gcomparáid lena leithéidí i speictream na gcomhdhúl atá le fáil sa Domhan. Tá speictream ag baint le solas a chuirtear trí hidrigin a bhfuil eatraimh rialta le feiceáil ann. Má tá na heatraimh chéanna le feiceáil i speictream ó chianfhoinse agus iad le fáil i dtonnfhaid aistrithe, is féidir le rá fós gur hidrigin atá ann.
Caithfidh an breathnaitheoir eolas a bheith aige ar an tonnfhad a thomhaisfeadh breathnaitheoir a bhí in aice na foinse agus ag gluaiseacht in éineacht léi.


Réaltnéal.
Téarma a bhíodh in úsáid ag réalteolaithe d'aon réad doiléir nó néalmhar a bhí le feiceáil sa teileascóp. An lá atá inniu ann, tugtar "réaltnéal" ar scamall ollmhór gáis is deannaigh sa spás a bhfuil cuma gheal nó dhorcha air. Maidir le cuid de na réaltnéalta, is iontu a chruthaítear réaltaí. Cruthaítear néalta eile as bás réaltaí. I measc na néalta a cruthaíodh ag réaltaí, tá Néal Óiríon, néal mór geal a spreagann an radaíocht ultraivialait ó na réaltaí ann an gás chun lonrachta. Níl aon réalta shoilsithe sna néalta dorcha: samplaí is ea Néal an Ghualmhála is Néal Cheann an Chapaill. Nuair is mogaill gáis atá sa néal, caite amach ag seanréaltaí, tugtar "néal pláinéadach" air sin, agus sampla de seo is ea an Néal Héilicse. Cruthaítear néalta eile trí phléascadh ollnóvaí: is sampla de sin an Portán.


Réamh-Chaimbriach.
An ré gheolaíoch roimh an ré Phailéasóch, agus an ré is ársa sa réamhstair, ag tosú le cruthú an Domhain. Thóg an idirlinn 4,000-590 milliún bliain. Fo-roinntear an ré seo anois i dtréimhse Aircéach ar dtús is an tréimhse Phrótarasóch ansin. Aon fhianaise lag den bheatha a fhaightear sa ré seo, is beatha aoncheallach den chuid is mó í. Cruthaíodh screamh sheachtrach an Domhain le linn na ré seo, is carraigeacha Réamh-Chaimbriacha a fhreagraíonn thar fhairsingí ollmhóra i lár na n-ilchrioch.


Réamhdhéanamh.
San ailtireacht, déanamh codanna foirgnimh nó an fhoirgnimh iomláin i monarcha nó áit éigin eile amach ón láithreán tógála. I sampla cáiliúil, is mar seo a thóg an t-ailtire Joseph Paxton an Pálás Criostail i Londain go tapa in 1851. Ach níor glacadh leis mar chleachtadh coitianta go dtí na 1920idí. Baineadh feidhm as go forleathan i ndiaidh an dara cogadh domhanda. Ach sa mheántéarma níor éirigh leis na tithe réamhdhéanta a togadh sna 1950idi mar go raibh laigí struchtúrtha is sóisialta ag baint leo. Coitianta fós i gcás foirgnimh tionsclaíochta. Le blianta fada anois tugtar "tógáil chórasach" air.


Réamheaclaimsia.
Riocht mínormálta, a fhéadfaidh a bheith baolach, a tharlaíonn go déanach le linn toirchis agus a léiríonn mar bhrú ard fola, próitéin sa bhfual, is borradh (éidéime) na ngéag. Tugtar "hipirtheannas toircheas-spreagtha" uirthi freisin. Is annamh a tharlaíonn sí, agus ní heol cad is cúis léi, ach is minice í in iltoirchis agus mná faoi 16 bliain nó os cionn 40 bliain d'aois. Ní mór brú na fola a mhonatóiriú go rialta le linn an toirchis len í a bhrath. Má bhraitear í, ní mór an bhean a thógáil díreach isteach san ospidéal. Go minic réitíonn taca droma an riocht, agus bíonn an bhreith is an naíonán normálta. Muna ndéantar amhlaidh. is féidir go ndéanfar damáiste don ae is go dtarlóidh eaclaimsia don bhean.


Réamhghiorrú.
San ealaín, léiriú foirmeacha, an fhoirm dhaonna ach go háirithe, i bpeirspictíocht. Mar shampla, bíonn lámh atá sínte amach i dtreo an fhéachadóra mór i gcomhréir leis an ngéag, a dhealróidh gairid nó infheicthe ar éigin. Seift choitianta ab ea í seo i bpéintéireacht bharócach is ghotach.


Reamóra.
Reamóra a bhfuil an teasc ar a cheann le feiceáil go soiléir
Iasc caol, i bhfine na nEcheneidae agus forleathan i bhfarraigí teo, is ea an reamóra. Teasc mhór súite ar bharr an chinn lena ngreamaíonn sé go daingean le taobh éisc eile, liamhán mar shampla, nó le hainmhí eile mar an míol mór nó an turtar. 45 go 90 cm ar fhad. Túgtar súiteoir siorca air freisin.


Réasúnachas (ailtireacht).
Coincheap ailtireachta sa 20ú céad ina ndéantar tóraíocht ar an réiteach is loighciúla is féidir maidir le gach gné d'fhoirgneamh. Bíodh is go bhfuil an coincheap inghreamaithe ar shlí i gcuid mhaith d'ailtireacht an 20ú céad, bhain sé go príomha le hailtirí an Bauhaus is na stíle idirnáisiúnta sna 1920idí-1930idí san Iodáil.


Réasúnú.
Gníomhaíocht mheabhrach ina dtosaíonn duine le heolas ar leith, ag gluaiseacht trí chéimeanna le fáthanna maithe leo chuig conclúid nua ar leith. Tá réasúnú asbheirte ann, mar a dtarlaíonn i gcruthú teoirime sa mhatamaitic, nuair a éiríonn an chonclúid ó thacar réamhthairiscintí. Mar mhalairt, tá réasúnú ionduchtach ann, nuair a dhéantar iarracht ginearálú nua a chruthú, bunaithe ar an bhfianaise atá ar fáil. Níl na síceolaithe cinnte an ar shaghas éigin loighce inmheánaí meabhraí atá réasúnú bunaithe nó an dtagann próisis níos neamhfhoirmiúla isteach sa scéal (cosúil le híomhánna, cnámhscéalta nó mionsamhlacha meabhracha). Ón staidéar turgnamhach, dealraíonn sé go bhfuilimid go holc chun eolas diúltach a ionramháil nuair a dhéanaimid iarracht réasúnaithe, agus go mbíonn drogall orainn fianaise a chuardach a bhréagnódh ár dtuairimí.


Reathaire.
Sa luibheolaíocht, buinneán cliathánach a fhásann amach ar feadh na talún chun fréamh a chur óna bharr nó nóid air agus plandaí nua a chruthú. Go minic i bplandaí cnota, de réir cineáil, bíonn na reathairí go sonrach difriúil ó ghnáthbhuinneáin.


René Antoine Ferchault de Réaumur.
Eolaí a rugadh i La Rochelle na Fraince ab ea René Antoine Ferchault de Réaumur (1683-1757). Shaothraigh sé teirmiméadar biotáille i ngloine, agus ina ghrádú bhí 80 céim Réaumur idir leá oighir is fiuchadh uisce. Ní úsáidtear an scála teochta seo anois.


Grote Reber.
Réalteolaí raidió a rugadh i Wheaton, Illinois ab ea Grote Reber (1911-2002). Agus é ina oibritheoir amaitéarach raidió, chuir sé spéis i dtuairiscí ar an gcomhartha statach cosmach, is thóg mias parabólach ina chlós cúil i 1937, an chéad radaiteileascóp. I 1944, mar an gcéad réalteolaí radió, d'fhoilsigh sé léarscáil raidió na spéire den chéad uair. Bhog sé don Tasmáin i 1954 agus thóg eagar aeróg ansin timpeall 1 km ar trastomhas.


Odilon Redon.
Ealaíontóir a rugadh i mBordeaux na Fraince ab ea Odilon Redon (1840-1916). Meastar gurbh é réamhtheachtaire an Osréalachais é mar bhain sé feidhm as seichimh taibhreamh ina shaothar. Rinne sé an-chuid líníochtaí gualaigh is liteagraf. Ach tar éis 1900 rinne sé péintéireacht bláthanna is portráidí i ndathanna tréana, le pastail go príomha.


Walter Reed.
Lia míleata a rugadh i mBelroi, Virginia ab ea Walter Reed (1851-1902). Rinne sé taighde i 1900 a thaispeáin gur tarchuireadh an fiabhras buí le corrmhíolta, agus de thoradh an léargais seo díothaíodh an galar i gCúba. Ainmníodh Ospidéal Míleata Walter Reed i Washington as.


Réfheidhmeanna.
Sa mhatamaitic, feidhmeanna mar f(x) = f(-x). Bíonn graf réfheidhme siméadrach thart ar an y-ais (mar shampla, y = x2 is y = cos x). Mar mhalairt, is corrfheidhm a leithéid seo: f(-x) = -f(x) (mar shampla, y = x3 is y = sin x).


Regiomontanus.
Matamaiticeoir is réalteolaí a rugadh i gKönigsberg na Gearmáine ab ea Regiomontanus (Johannes Müller, 1436-1476). Bhunaigh sé staidéar an ailgéabair is na triantánachta sa Ghearmáin.


Wilhelm Reich.
Sícanailísí a rugadh i nDobrzcynica na Polainne (san Ostar-Ungáir ag an am) ab ea Wilhelm Reich (1897-1957). Scar sé le lucht tuairime Freud agus shaothraigh teoiric inar tharla néaróis de bharr mothúcháin nó fuinnimh ghnéasaigh shrianta neamhscaipthe. Ina chónaí sna Stáit Aontaithe ó 1939, ach ar deireadh cuireadh i bpríosún é as cóireáil cham agus fuair sé bás sa phríosún.


Teiripe Reich.
Córas síciteiripe a d'fhorbair Wilhelm Reich, bunaithe ar an gcoincheap go gcruthaíonn smaointe ar eachtraí gránna mothúcháin sa chuimhne neamhaireachtálach fadhbanna síceolaíocha, agus fiú teannas fisiciúil (ar thug Reich cathéide na colainne air). Más fíor seo, féadfaidh láimhsiú fisiciúil cathéide na colainne a bhogadh, an teannas a scaoileadh, na mothúcháin shrianta a shaoradh, agus suaimhneas a thabhairt do dhuine.


Hans Reichenbach.
Matamaiticeoir is fealsamh eolaíochta a rugadh i Hamburg na Gearmáine ab ea Hans Reichenbach (26 Meán Fómhair 1891 – 9 Aibreán 1953). Rinne sé taighde ar theoiric na dóchúlachta agus d'fhoilsigh dhá leabhar shuntasacha ar fhealsúnacht, "Philosophie der Raum-Zeit-Lehre" (Fealsúnacht an Spáis is an Ama, 1927-1928) agus "The Rise of Scientific Philosophy" (Teacht Fhealsúnacht na hEolaíochta, 1951).


Reigé.
Saghas ceoil choitianta de bhunús Rastaiféarach na hIamáice, ach faoi anáil na dtraidisiún Afra-Mheiriceánach is an rac-cheoil. Éiríonn cuid mhaith de na hamhráin reigé as réabadh sóisialta. Leis an amhránaí a thionlacan, bíonn giotáir leictreacha, pianó, orgán leictreach is leagan drumaí. Amhránaithe cáiliúla reigé ab ea Bob Marley is na Wailers.


Réigiún carst.
Tírdhreach ar leith i réigiún aolchloiche, nach mbíonn aon draenáil dhromchlach ann ach a dtarlaíonn draenáil trí scoilteanna ceartingearacha, caoil faoin talamh is plánaí laige sna carraigeacha. Bíonn slograigh, pasáistí cathair gríobháin is pluaiseanna le haolchuisní, aolchoinnle is lochanna faoin talamh, sainiúil do na réigiúin seo. Tagann an t-ainm ó réigiún mar seo ar chósta Mhuir Aidriad.


Reim.
Maidir le radaighníomhaíocht, an seanaonad coibhéise dáileogaí. Is ionann é is an dáileog ionsúite, méadaithe faoi éifeacht choibhneasta bhitheolaíoch na bhfíochán. 1 reim = 0.01 Sv (síveart, aonad an SI).


Réimse (teilifís).
Sa teilifís, trasnáil iomlán amháin ó bharr go bun den íomhá scanta. Nuair a bhíonn an scanadh fite bíonn gá le dhá réimse mar seo de línte ailtéarnacha chun an íomhá nó an fráma iomlán a thógáil.


Réimse geomaighnéadach.
Réimse maighnéadach an Domhain, a tharlaíonn de bharr a chroíleacáin mhiotalaigh, ar féidir é a shamhlú mar a bheadh déphol atá dírithe i dtreo na Mol Thuaidh (N) is Theas (S). Is eol gur athraigh ionaid na Mol seo go mór le linn an ama gheolaíoch, agus is féidir an feiniméan seo a anailísiú trí bhíthin an mhaighnéadais iarmharaigh i gcarraigeacha. Bíonn comhathruithe nó aimhrialtachtaí áitiúla sa réimse geomaighnéadach de bharr comhathruithe i nádúr is struchtúr na gcarraigeacha sa screamh ansin, agus go minic baintear feidhm as a leithéid i sirtheoireacht ola is mianraí.


Réimse leictreach.
An réigiún mórthimpeall ar lucht leictreach dearfach nó diúltach, ina bhfuil iarmhairt ag an lucht sin ar luchtanna eile. Tomhaistear an réimse E ag pointe ar bith mar an bhfórsa a fhulaingíonn aonad luchta, agus úsáidtear an t-aonad niútan in aghaidh an chúlóim (N C-1) dó seo. Is cainníocht veicteoireach í seo, le méid is treo ag baint leis. Léirítear an réimse ina iomláine le línte dírithe réimse.


Réimse maighnéadach.
Réigiún mórthimpeall ar mhaighnéad inar féidir iarmhairt an mhaighnéid a bhrath, mar shampla, ar lucht atá ag gluaiseacht, sreang shruthiompartha nó maighnéad eile. Cuirtear síos ar an réimse agus tomhaistear é leis an bhfloscdhlús maighnéadach, B, a thomhaistear i dteislí (T), is leis an déine mhaighnéadach, H, a thomhaistear in aimpéir in aghaidh an mhéadair (A m-1). Bíonn an-chuid feidhmeanna teicniúla ag réimsí maighnéadacha, an dineamó/gineadóir is an mótar ina measc.


Réimsetheoiric chandamach.
An chuid is forbartha den teoiric chandamach, ina sloinntear gach cáithnín damhna is gach cáithnín fórsa ina shuimeanna de thonnta sínis. Is gá an teoiric seo chun tuiscint a fháil ar na próisis ina gcruthaítear nó a milltear cáithníní (mar a tharlaíonn nuair a dhíothaíonn leictreoin is posatróin a chéile in imbhuailtí), agus úsáidtear í í bhfisic soladstaide is fisic na gcáithníní. Is réimsetheoiricí candamacha iad uile leictridinimic chandamach, crómaidinimic chandamach, agus teoiric Glashow-Weinberg-Salam.


Frederick Reines.
Fisicí a rugadh i Paterson, New Jersey ab ea Frederick Reines (1918-1998). Toradh suntasach ar a thaighde ab ea fionnachtain an neoidríonó, ceann de bhuncháithníní na Cruinne. Mar gheall ar an saothar seo, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic le Martin Perl i 1995.


Réinin.
Hormón a thálann na duáin is a athraíonn angaiteannaigín (próitéin i bplasma na fola) chuig angaitheannain I, réamhtheachtaire neamhghníomhach angaitheannain II. Is é gnó an hormóin dheireanaigh seo na hartairíní a chrapadh (is mar sin brú na fola a mhéadú) agus tál aldaistéaróin is tart a spreagadh. An t-oibreán craptha fuileadán is cumasaí ar eolas.


Friedrich Reinitzer.
Luibheolaí Ostarach a bhí ag déanamh staidéir ar imoibrithe salainn ar leith, beansóáit cholaistéaróil, i 1888 nuair a thug sé faoi deara go raibh dhá leáphointe ag an gcomhdhúil seo ab ea Friedrich Reinitzer (1857-1927). Ag 149 °C athraíonn an solad chuig leacht teimhneach, agus ag 179 °C athraíonn an leacht teimhneach ina leacht glan. Thaispeáin sé na torthaí seo don fhisicí Gearmánach Otto Lehmann (1855-1922) agus thug seisean faoi deara go raibh réigiúin de struchtúir chriostalta mhóilíneacha sa phas teimhneach den leacht. Thug sé an t-ainm criostail leachtacha nó leachtchriostail ar an bpas sin den salann.


Reiseirpín.
Druga a fhaightear ón tor Rauwolfia serpentina, a úsáideadh leis na céadta bliain i míochaine Hiondúch mar chóireáil ar hipirtheannas, easuan, neamhoird mheabhracha is ghalair eile. In úsáid san iarthar le blianta beaga mar shuaimhneasán agus le síocóis a mhaolú. Faoi seo tá drugaí níos cumasaí sábháilte ina áit, bíodh is go n-úsáidtear é uaireanta i gcás hipirtheannais.


Réiteacht.
Córas chun ionstraimí méarchláir is téadionstraimí le cipíní méire a thiúnadh, ina ndéantar cuid d'idirchéimeanna íona na tuine cirte a réiteach rud beag síos nó suas chun scála comhréitithe a chruthú. Tháinig sí chun cinn sa 19ú céad, agus tá 12 leath-thon san ochtach ann (an t-aon idirchéim íon sa chóras seo). Rinne na córais thiúnta a bhíodh ann roimhe sin comhghéillte éagsúla maidir le híonacht na n-idirchéimeanna, éagsúlacht an ghléis is solúbthacht an mhodhnaithe.


Reiteanól.
An fhoirm ghníomhach de vitimín A, intuaslagtha in ola, atá le fáil sa chothú i margairín, éisc olúla is saill déiríochta. Feidhmíonn sé chun iomláine an chraicinn is na scamhóg (na fíocháin eipitéiliacha) a chaomhnú, agus baineann sé le sintéis purpal amhairc a chinneann cumas an duine a amharc a oiriúnú don dorchadas. Má tharlaíonn uireasa vitimín A cuirfidh sé sin isteach ar chumas duine a amharc a oiriúnú don dorchadas, agus más trom an uireasa é féadfaidh sé éirí go hiomlán dall. Is féidir reiteanól a shintéisiú as caraitéin, a fhaightear ó chairéid is glasraí glasa duilleogacha, agus is ar an ábhar seo a chreidtear go gcabhraíonn cairéid le hamharc na súl istoíche.


Reitrivíreas.
Víreas timpeall 100 nm ar leithead le truaill sheachtrach mórthimpeall ar an gcroíleacán. Bíonn an t-eolas géiniteach stóráilte ar mhóilín amháin aonduail RNA ann. Airí sainiúil de is ea go bhfuil einsím ar leith, cúltrascrioptáis, taobh istigh den pháirteagal víreasach.


Eliphalet Remington.
Ceapadóir is déantúsóir arm tine sna Stáit Aontaithe, a rugadh i Suffield, Connecticut ab ea Eliphalet Remington (1793-1861). Rinne sé an-chuid feabhsuithe ar dhéantúsáiocht airm bheaga tine, ina measc an chéad bhairille rathúil teilgthe raidhfil as cruach sna Stáit Aontaithe.


Réón.
Snáithín teicstíle a chruthaítear as ceallalós (comhábhar laíon adhmaid), a táirgeadh den chéad uair go déanach sa 19ú céad. Feabhsaíodh na próisis déantúsaíochta thar na blianta, agus anois tá snáithíní nua-aoiseacha réóin suntasach mar ábhair tí is tionsclaíochta.


Réscaipeadh.
Scaipeadh solais ag meán tréshoilseach. I soilsiú i stiúideo grianghrafadóireachta, cuirtear leathán fabraice miotalaí, rianpháipéir nó plaistigh eitseáilte áit éigin os comhair an lampa chun an solas a réscaipeadh agus soilsiú níos boige uilethreoiche a tháirgeadh. Uaireanta úsáidtear dioscaí nó líonta réscaipthe, déanta as fabraic an-mhín, a chuirtear os comhair lionsa an cheamara chun géire na híomhá a laghdú.


Résheoid.
Cineál cloiche scothluachmhaire den mhianra iathchloch potaisiam. Loinnir mhílítheach ópalach aici mar gheall ar a micreastruchtúr ailínithe mínscála a dhíraonann solas.


Siondróm Reye.
Galar tearc, ach go minic marfach, a bhfuil claonadh aige teacht i ndiaidh ionfhabhtaithe víreasaigh, agus baint éigin aige le húsáid aspairín é Siondróm Reye. Tarlaíonn deascáin shailleacha san ae is at na hinchinne, agus dá thoradh sin, mearbhall is coma. Ainmnithe as an bpaiteolaí Astrálach R. D. K. Reye (1912-1978) a chuir síos ar an riocht den chéad uair i 1963.


James Emerson Reynolds.
Ceimicí a rugadh i mBaile an Bhóthair, Contae Bhaile Átha Cliath, ab ea James Emerson Reynolds (1844-1920). Sa 19ú céad bhí an-spéis ag lucht ceimice sa Ghearmáin in úiré, ábhar fuíll ainmhithe. D'éirigh leis an gceimicí cáiliúil Gearmánach Friedrich Wöhler an t-ábhar orgánach úiré a dhéanamh tríd an ábhar neamhorgánach cianáit amóiniam a théamh. Ba nasc é seo idir dhá bhrainse ceimice a mheastaí a bheith scoite leithleach. D'éirigh le Reynolds tia-úiré a shintéisiú i 1869, rud nár éirigh leis na Gearmánaigh. Ba cheannródaí é i múineadh na ceimice praiticiúla do mhic léinn, agus d'fhoilsigh sé leabhar chuige sin, "Experimental Chemistry for Junior Students" (Ceimic Thurgnamhach do Mhic Léinn Shóisearacha, 1883). Rinne sé taighde suntasach ar thomhas meáchan adamhach, agus i gcur chun cinn chlár peiriadach na ndúl. Shuigh sé beirilliam ina ionad ceart sa chlár sin.


Osborne Reynolds.
Fisicí is innealtóir a rugadh i mBéal Feirste ab ea Osborne Reynolds (1842-1912). Agus é ag obair i Manchain, rinne sé taighde an-suntasach ar mheicnic shreabhánach, sreabhadh sruthlíneach is sreabhadh suaite, agus shaothraigh uimhir Reynolds chun na cúinsí suaite a réamhinsint. Chuir sé na prionsabail seo i bhfeidhm in ailtireacht mhuirí, agus thaispeáin feidhmiú mionsamhail loinge chun oibriú na loinge féin a réamhinsint.


Uimhir Reynolds.
I meicnic shreabhánach, gaol eimpíreach idir slaodacht, η, is patrún an tsreafa. Úsáidtear an tsiombail Re don uimhir, agus scríobhtar í mar uimhir íon. Ainmnithe as Osborne Reynolds. I gcás sreabháin de dhlús ρ atá ag sreabhadh ar luas v trí phíobán ar thrastomhas d, Re = (vdρ)/η. Méadaíonn Re de réir mar a mhéadaíonn an luas, v. Ar dtús bíonn an tsreabh lannach sruthlíneach, ach de réir mar a mhéadáionn Re ó 2,000 go dtí 3,000 éiríonn sí suaite.


Rhea.
An 5ú gealach nádurtha de chuid Satairn, a fionnadh i 1672. 527,000 km amach ón bpláinéad. An dara gealach is mó ag Satarn, le trastomhas 1,530 km. Tréimhse fithise 4.518 lá atá aici.


Rhyzopda.
Grúpa an-mhór prótasón a aithnítear as a saghsanna bréagchos. Cuimsíonn siad aiméibí is foramanaiféaraigh.


Ria.
Raitíteach ó Mheiriceá Theas, cosúil le hostrais ach níos lú (suas le 1.5 m ar airde) le clúmh níos lú lonrachta is sciatháin níos mó. Áitríonn sé talamh oscailte le fásra fadghasach. Itheann sé plandaí, feithidí is veirteabraigh bheaga. In ann snámh.


Riail an traipéisiam.
Sa mhatamaitic, modh chun neasluach suimeálaí a dhéanamh amach. Ag glacadh leis an suimeálaí mar an bhfairsinge idir an cuar is an x-ais, roinntear an fhairsing seo i n traipéisiam, gach ceann ar leithead h is fairsinge ½ h (yr + yr+1). Mar sin, is í an fhairsinge iomlán ná ½ h [y0 + (y1 + y2 + y3…) + yn].


Riailít.
Carraig dhoigheartha bholcánach a bhfuil tiúchan láidir silice inti, agus comhdhéanamh an-chosúil le heibhear. Mínghráinníneach nó gloiniúil de bharr fuarú thapa. Cuid mhaith foirmeacha ann.


Rialú aerthráchta.
Treorú eitleáin ó aerfort amháin go dtí a cheann scríbe, i ngach saghas aimsire is gach uair, gach lá sa bhliain. Ón bhfánán go dtí imeall an rúidbhealaigh, díríonn an ceannasaí talún an píolóta. Le córas radair, déanann an ceannasaí seo cinnte de go bhfuil aerárthaigh eile, veaineanna coimeádta, trucailí bagáiste is feithiclí eile ag gluaiseacht go sábháilte. Díríonn na ceannasaithe tráchta sa túr rialaithe éirí an eitleáin san aer, agus tugann eolas don phíolóta ar an aimsir is an rúidbhealach atá le húsáid. Réitítear plean na heitilte roimh éirí — an ceann scríbe, an t-amchlár don eitilt, airde na heitilte —agus cuirtear an t-eolas isteach sa ríomhaire rialú aertráchta. Agus an t-eitleán san aer, fad beag amach as an aerfort, aistrítear an rialú chuig rialú tráchta an aerbhealaigh. Bíonn mioneolas gach córais ar an scáileán radair agus an eitlit á díriú ag an gcóras sin. Ag teacht chun ceann scribe, tagann an t-eitleán faoi choimirce rialú aertráchta an aerfoirt eile, agus fanann sa scuaine nó sa chruach thart ar mhaolán raidió timpeall 50 km ón aerfort, 300 m ó aon eitleán eile inti, chun cead is díriú isteach chun tuirlingte a fháil. An t-eitleán ag bun na cruaiche a fhaigheann cead tuirlingte. Tar éis cead a fháil, déanann an píolóta nó an córas uathoibríoch san eitleán ceangal glais leis an léas stiúrtha a dtugtar "an córas tuirlingthe ionstraime" air. Díríonn an léas seo an t-eitleán síos an claonán ceart agus ar feadh lárlíne an rúidbhealaigh. Sna heitleáin mhóra bíonn an córas tuirlingthe iomlán uathoibríoch.


Rialú bitheolaíoch.
Rialú daonra speiceas ainmhithe nó plandaí le naimhde nádúrtha cosúil le creachadóirí nó seadáin. Cuimsíonn sé tabhairt isteach nó cabhrú le naimhde nádúrtha chun líon speiceas lotnaide a rialú. Tá teicníochtaí nua á saothrú chun rialú bitheolaíoch a chur i bhfeidhm: mar shampla, iompar atáirgthe na lotnaidí a réabadh le fireannaigh aimride a fhuasclaítear ina measc, scaipeadh fearamón atá tábhachtach i gcúpláil na lotnaidí, nó úsáid aomthóirí mar bhaoite i ngaistí.


Rialú uimhriúil.
Brainse den ríomheolaíocht a bhaineann le húsáid ríomhairí chun uirlisí meaisín a rialú sa tionscal déantúsaíochta. Baineadh feidhm as ríomhairí analógacha, digiteacha is hibrideacha sa bhfeidhm seo, ach ríomhairí digiteacha is mó ar fad a úsáidtear anois. Comharthaí uimhriúla a láimhseálann na ríomhairí sa bhfeidhm seo.


Rianaire radaighníomhach.
Iseatóp radaighníomhach dúile a mhalartaítear leis an iseatóp neamhradaighníomhach i gcomhdhúil mar a bheadh clib ann. Is féidir imoibrithe a anailisiú go mion leis seo, mar is eol an t-oibreán a sholáthair an rianaire radaighníomhach don táirge.


Rianphiléar.
Piléar ina bhfuil lucht comhdhúile ceimicí, cosúil le fosfar, a bhreonn go geal is é ag eitilt tríd an aer, a léiríonn sa dorchadas nó i gceo an chogaidh rian an philéir is a chruinneas i mbualadh na targaide. Is féidir a leithéid a scaoileadh ó airm éagsúla, ó airm láimhe suas go dtí gunnaí móra.


Riarachán Bia is Drugaí.
Gníomhaireacht rialtais (FDA) sna Stáit Aontaithe a dhéanann iniúchadh is tástáil, agus a leagann síos caighdeáin sábháilteachta d'ábhair bhia, cógais leighis, is raon leathan earraí is seirbhísí baile a fhéadfaidh cur isteach ar shláinte daoine (mar shampla, cosmaidí is sreabháin glanta). Leagann sé síos rialacha d'earraí gaolmhara (cosúil le lipéid, pacáil, soirn is gairis radaithe) agus ionaid ghaolmara (mar shampla, proinntithe, stainníní bia). Glactar le caighdeáin is measúnuithe an FDA go forleathan ar fud an Domhain.


Riascbhláth órga.
Planda ilbhliantúil a fhásann in áiteanna fliucha riascacha ar fud an leathsféir thuaidh. Na duilleoga snasta duánchruthach, na bláthanna cupánchruthach órga/buí, suas le 5 cm ar leithead.


Ribe róibéis.
Crústach uisciúil a dtugtar "séacla" air freisin. De ghnáth iompraíonn na baineannaigh na huibheacha ar chosa boilg go mbíonn siad réidh le goradh ina larbhaí snámha. Cuid mhaith de na cineálacha tábhachtach mar bhia ó thaobh geilleagair de. Saothraítear cuid acu go cumarsáideach.


Ribe róibéis maintise.
Crústach, cosúil le ribe róibéis, a fhaightear go flúirseach i bhfarraigí tanaí trópaiceacha. Timpeall 350 speiceas díobh, iad uile ina gcreachadóirí fíochmhara greamaitheacha. De réir cineáil áitríonn sí poill nó scoilteanna, agus tagann amach astu chun an chreach a shá nó a bhriseadh lena hingne cumasacha.


Ribeadán.
Fuileadán bídeach le balla tanaí a ritheann ó artairín go dtí féitheoigín trí fhíochán ar leith. An láthair mar a dtarlaíonn malartú ábhar (ocsaigin, cothaithigh, dé-ocsaíd charbóin is fuíollábhair eile) idir an fhuil sa ribeadán is an fíochán mórthimpeall air, trí idirleathadh trasna balla an ribeadáin. Úsáidtear an téarma céanna do chainéal beag limfeach.


Ribeadas.
Iarmhairt dromchla-theannais ina dtéann leachtanna suas feadáin chaola nó a scaipeann trí sholaid phóiriúla. Tarlaíonn sé mar go mbíonn aomadh mhóilíní an leachta ar an ábhar soladach difriúil ó aomadh mhóilíní an aeir ar an ábhar. Sampla riachtanach is ea gluaiseacht na fola trí na fuileadáin is lú sna fíocháin, na ribeadáin. Sampla eile is ea sú dúigh i bpáipéar.


Ribeaflaivin.
Ceann de vitimíní B (B2), comhábhar gníomhach riachtanach (comheinsím) in aistriú fuinnimh i gcealla. Faightear í i nglasraí glasa, bainne, uibheacha, ae is giosta. Is annamh a tharlaíonn uireasa shimplí ribeaflaivine: nuair a tharlaíonn, bíonn sí mar chuid d'uireasa vitimíní iomadúla.


Ribeasóm.
Cumasc de RNA (RNA ribeasómach, rRNA) is cuid mhaith próitéiní a bhíonn i láthair i mbaictéir is cíteaplasma ceall núicléataithe (eucaróití). Bíonn ribeasóim mar pháirteagail shaora sa chill agus nasctha le scannáin na heangaí ionphlasmaí i gcealla eucarótacha. Bíonn an chuid is mó de RNA iomlán na cille bainteach leis na ribeasóim. I gcomhar le móilíní eile (an RNA traschuir, tRNA, go háirithe) feidhmíonn na ribeasóim mar innealra a dhíchódaíonn an t-eolas géiniteach atá sa tRNA, agus tiontaíonn é seo i seicheamh aimínaigéad do na móilíní próitéine tríd an bpróiseas aistrithe. Ina dhiaidh sin ascnaíonn na próitéiní go dtí réigiúin eile sa chill le feidhmeanna éagsúla a dhéanamh.


Emma Richards.
Luamhaire a rugadh i mBaile Eilidh na hAlban is ea Emma Richards (1975-). Ina luamh 18 m Pindar ba í an chéad bhean, agus an duine is óige riamh, a chríochnaigh rás aonair 46,500 km timpeall an Domhain ó Nua-Eabhrac go Newport, Rhode Island, rud a rinne sí i 135 lá i 2002-3.


Henry Hobson Richardson.
Henry Hobson Richardson, 1886, péintéireacht le Hobson von Herkemer
Ailtire a rugadh i bPriestley Plantation, Paróiste St. James, Louisiana ab ea Henry Hobson Richardson (29 Meán Fómhair 1838 – 27 Aibreán 1886). Thosaigh sé athbheochan Rómhánúil sna Stáit Aontaithe, agus mar thoradh tháinig stíl ailtireachta oirirc Mheiriceánach chun cinn. Dhear sé eaglaisí—Eaglais na Tríonóide i mBostún (1872–1877), mar shampla—Foirgnimh Chondae Allegheny i bPittsburgh (1884–1888), agus na hallaí cónaithe in Ollscoil Harvard (1879–1884). Áirítear é, in éineacht le Louis Sullivan agus Frank Lloyd Wright, mar dhuine de "Thríonóid Ailtireachta na Stát Aontaithe". Fuair sé bás in Brookline, Massachusetts.


Robert Coleman Richardson.
Fisicí a rugadh i Washington, DC is ea Robert Coleman Richardson (26 Meitheamh 1937 – 19 Feabhra 2013). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic lena bheirt comhghleacaithe David Lee agus Douglas Osheroff sa bhliain 1996 as forshreabhacht He-3 a fhionnadh go luath sna 1970idí.


Rí-chobra.
An nathair nimhiúil is mó ar Domhan, a fhásann go dtí 5.5 m ar fhad. Dúchasach don India is oirdheisceart na hÁise. Áitríonn sé na foraoisí, gar d'uisce, go príomha. Itheann sé nathracha, fiú nathracha nimhe, is laghairteanna monatóra. Tógann an baineannach nead ar an talamh agus déanann corna di féin ar na huibheacha len iad a ghor.


Charles Francis Richter.
Seismeolaí Meiriceánach a rugadh i Hamilton, Ohio ab ea Charles Francis Richter (26 Aibreán 1900 – 30 Meán Fómhair 1985). Le Beno Gutenberg, chum sé scála Richter chun neart crith talún a thomhas (1927–1935). I gcomhar le Gutenberg d'fhoilsigh sé "Seismicity of the Earth" (Seismeacht an Domhain, 1954). Scríobh sé "Elementary Seismology" (Uraiceacht na Seismeolaíochta, 1959) freisin. Fuair sé bás in Pasadena, California.


Ferdinand von Richthofen.
Geografaí is geolaí a rugadh i gKarlsruhe na Gearmáine ab ea Ferdinand Paul Wilhelm Freiherr von Richthofen (5 Bealtaine 1833 – 6 Deireadh Fómhair 1905). Eisean a chum an téarma "Seidenstrasse" (Bóthar an tSíoda). Chabhraigh a thaighde go mór le bunú réimse na geodeilbheolaíochta.


Ricin.
Próitéin fhíornimhiúil atá i láthair i bpónaire ricne, a úsáideadh i bhfeallmharuithe polaitiúla. Luaitear í mar oibreán a fhéadfar a úsáid i gcogaíocht cheimiceach.


Rickettsia.
Saghas miocrorgánaigh shlatchruthaigh le cillscannán cosúil le baictéar. Atáirgeann siad gar do chealla an ainmhí óstaigh nó taobh istigh díobh. Is iad artrapóid na príomhóstaigh de ghnáth, agus feidhmíonn siad chun na miocrorgánaigh a iompar isteach in óstaigh veirteabracha. Cuireann saghsanna éasgúla Rickettsia tús le tífeas, fiabhras trinse, is galair dhaonna éagsúla eile.


Georg Friedrich Bernhardt Riemann.
Matamaiticeoir a rugadh i mBreselentz na Gearmáine ab ea Georg Friedrich Bernhardt Riemann (1826-1866). Go luath, rinne sé saothar suntasach ar theoiric na bhfeidhmeanna, agus tá cáil mhór air as a shaothar chun geoiméadracht neamh-Eoiclídeach a fhorbairt.


Rige ola.
Ardán a shuitear os cionn foinse ola amuigh sa bhfarraige chun an deiric, na fearais druileála, is an fhoireann a iompar. Tugtar "seaicéad" ar an túr ard a thógtar ar an talamh thirim is a tharraingítear amach ar théad, ina luí ar a thaobh, don ionad cuí roimh é a chur ina sheasamh. In uisce tanaí seasann an seaicéad ar bháirse a tharraingítear don ionad agus a chuirtear go tóin poill ansin le bun daingean a chur faoin túr. In uisce domhain cuirtear cosa fosaithe ar an ngrinneall, agus greamaitear go docht ansin é le pionnaí cruaiche. Tá rigí géilliúla ann freisin a bhíonn in ann luascadh rud beag ach greamaithe leis an ngrinneall le teanntáin. Béalmhír fhíorchrua diamaint nó tungstain a úsáidtear chun druileáil trí na carraigeacha don ola faoina mbun. Bíonn an bhéalmhír ar dheireadh píobáin fhada a dtugtar "an sreangán druileála" air. Ina fhochodanna a bhíonn sé seo, gach ceann 9 m ar fhad. Caidéalaítear láib ar leith de cheimiceáin is uisce síos an sreangán, agus súnn an sreangán an smiotadh carraige suas amach as an bpoll síos don ola. Coinníonn an láib an bhéalmhír fuaraithe freisin. Ach an bhéalmhír a stiúradh, is féidir le rige suas le 40 tobar a dhruileáil ag uillinneacha éagsúla chun teacht ar a thuilleadh ola.


Righneas.
An méid fuinnimh is gá chun píosa d'ábhar a bhriseadh. Is tomhas é ar fhriotaíocht an ábhair sin do scaipeadh scoilteanna ann. Is righin aon ábhar atá deacair a stróiceadh nó a bhriseadh ina smidiríní. Tá gloine briosc, ach tá snáithínghloine righin de bhrí go gcuireann na snáithíní gloine atá neadaithe sa roisín bac ar scaipeadh scoilteanna.


Rigín seoil.
An córas seolta is crann a úsáidtear ar bhád. I rigín laidineach ceanglaítear seol triantánach le sparra fada barrchaol ionas gur rigín oiriúnach é is féidir a cheangal ag raon uillinneacha. Is dócha gur thosaigh sé sa Mheaspatáim, gur ghlac na hÉigiptigh leis, agus ina dhiaidh sin fuarthas ar fud na Meánmhara é. Bhain foghlaithe mara Chósta na Barbaire feidhm as suas go dtí an 19ú céad, agus feictear fós é ar bháid Arabacha san Aigéan Indiach. I rígín ó thosach go deireadh, bíonn na seolta ar feadh an tsoithigh agus is féidir iad a bheith triantánach nó ceathairshleasach. Bíonn na rigíní seo níos éifeachtaí inláimhsithe ná rigín cearnach, agus feidhmíonn siad níos fearr ag dul i dtreo na gaoithe. I rigín cearnach, bíonn na seolta fillte ar sparraí a bhíonn crochta ar lár an chrainn, ag déanamh dronuillinne le líne ó thosach go deireadh an tsoithigh.


Ríl (spól).
Sa bhfótagrafaíocht, spól feireach ar féidir faid mhóra scannáin nó téipe a chasadh air, nó an rolla scannáin (pictiúr reatha) a choinníonn suas le 100 m ar fad, dóthain chun roinn chaothúil den chlár a chuimsiú i gcomhair eagarthóireachta is priontála. Bheadh 5 nó 6 ríl i ngnáthscannán (500-600 m).


Rilíf íseal.
Dealbhóireacht ina ngobann an dearadh beagán beag os cionn an chúlra, cosúil le bonn airgid. Ardmháistrí ar an ealaín seo ab ea Donatello is Desiderio da Settignano.


Riníteas.
Athlasadh i líneáil na sróine a dtarlaíonn sileadh mar thoradh air, is srón phlúchta silidh. Is féidir go dtarlóidh sé de thoradh ar riocht ailléirgeach cosúil le fiabhras léana, nó ionfhabhtú cosúil le slaghdán leitheadach.


Rinn (ailtireacht).
San ailtireacht, an bior le taobhanna cuartha a mhaisíonn oscailtí in eangach Ghotach. Nuair a bhíonn 3 nó 4 rinn i gciorcal, foirmíonn cruthanna seimre trídhuilleacha nó ceithredhuilleacha.


Riobós.
C5H10O5, peantós nó siúcra le 5 charbón, a fhaightear i struchtúr na n-aigéad ribeanúicléasach (RNA). Bíonn dhá cheann dá adaimh (OH, HO) nasctha le grúpaí fosfáite san RNA.


Riochtú.
Próiseas bunúsach foghlama comhluadraí a fheictear in an-chuid inveirteabrach is veirteabrach. Faightear dhá chineál. I riochtú clasaiceach freagróra Pavlov, tugtar spreagadh éigin go barántúil ar dtús don ainmhí gan aon suntas bitheolaíoch, agus ina dhiaidh spreagadh eile le suntas bitheolaíoch (mar shampla, bia nó pian) a dhúisíonn freagairt neamhriochtaithe san ainmhí. Déantar an rud céanna arís is arís eile, agus de réir a chéile faightear freagairt cosúil leis an bhfreagairt neamhriochtaithe dhíreach mar thoradh ar an gcéad spreagadh (fiú gan an dara spreagadh ar chor ar bith). Is í seo an fhreagairt riochtaithe. Mar shampla, tarlaíonn seiliú, a dhúisítear de ghnáth le blaiseadh an bhia, nuair a fheiceann an t-ainmhí an bia nó a chloiseann sé na fuaimeanna ullmhaithe, fiú. I riochtú ionstraimeach nó oibríoch, déantar athrú sa ghníomh spreagtha go barántúil le suntas bitheolaíoch don ainmhí. Más gníomh é a mhéadaíonn toradh dearfach (mar shampla, bia) nó a laghdaíonn toradh diúltach (mar shampla, pian), déantar an gníomh sin níos minice ná roimhe. Más gníomh é a thugann toradh den saghas urchomhaireach, déantar an gníomh níos annaimhe. Mar shampla, fanann an taighdeoir ar cholúr go roghnaíonn an colúr réad ar dhath ar leith ó ghrúpa réada, agus ansin tugann duais bia dó as an roghnú randamach sin. Déantar an turgnamh céanna arís is arís eile, agus de réir a chéile roghnaíonn an colúr an dath fabhrach níos minice ná aon cheann eile.


Ríog.
Crapadh tobann dian matáin mar thoradh ar spreagadh ón néaróg a riarann air.


Ríomhaire analógach.
Ríomhaire a ghlacann isteach mar ionchur athróga leanúnacha leictreacha nó meicniúla (mar shampla, voltas, sruth, rothlú nó ráta rothlaithe seafta) agus a fhreagraíonn láithreach chun comharthaí cuí aschuir a ríomh. Déanann sé an phróiseáil de ghnáth le ciorcaid leictreacha le haimplitheoirí oibríocha, nó eagair chasta mheicniúla giaranna, fiacla is eile. Is córais fíorama ríomhairí analógacha de réir dúchais, agus bíodh is go bhfuil cuid mhaith de na tascanna a bhíodh acu á ndéanamh anois ag ríomhairí digiteacha, bíonn úsáidí cuí speisialta acu i gcórais rialaithe fós.


Ríomhaire candamach.
Ríomhaire a bhaineann léirúsáid as meicnic chandamach. Rinne David Deutsch saothar ceannródaíoch air seo i 1985. Braitheann sé ar aimhréidh chandamach chun fíorchomhoibriú a bhaint amach, ionas go ndéantar an-chuid feidhmeanna go héifeachtach ag an am céanna, níos tapa ná gnáthríomhairí ná fiú comhríomhairí, maidir le ríomhaireachtaí áirithe ar aon chuma. Léiríodh ríomhaireachtaí simplí is ciorcaid shimplí loighce chuige seo, ach níor tógadh ríomhaire candamach iomlán fós.


Ríomhaire glúine.
Ríomhaire beag so-iompartha, fuinnmhithe ag batairí inmheánacha de ghnáth, is féidir a úsáid ar ghlúine an úsáideora. Tháinig siad ar an margadh i lár na 1980idí.


Ríomhaire hibrideach.
Cuingriú de ríomhaire digiteach is ríomhaire analógach, in úsáid go forleathan sna 1960idí-1970idí i bhfeidhmeanna rialaithe uimhriúil. De réir a chéile, d'éirigh an ríomhaire digiteach i bhfad níos solúbtha inathraithe agus ghlac chuige féin cuid mhaith de na feidhmeanna a bhíodh oiriúnach don ríomhaire analógach.


Ríomhaire tacar laghdaithe treoracha.
Ríomhaire a bhaineann feidhm as tacar beag treoracha réasúnta simplí chun próiseáil thapa is comhoiriúnacht fheabhsaithe deartha idir ríomhairí a chur ar fáil.


Ríomhaire taifid infheicthe.
Seansaghas ríomhaire ina mbíodh na comhaid sonraí le próiseáil ar chártaí le stiall mhaighnéadach ar imeall gach ceann. Choinníodh an stiall mhaighnéadach na sonraí a bhíodh le léamh is próiseáil ag an ríomhaire. Bhíodh inscríbhinn ar an gcárta freisin leis an taifead sonraí a bhíodh le léamh go díreach air. An-ghann anois.


Ríomhaireacht fíorama.
Coincheap córais ríomhaireachta ina mbíonn gá le freagairt beagnach láithreach ar na sonraí ionchuir. Samplaí is ea rialú aerthráchta, teirminéil díolphointe, feidhmeanna míleata, is rialú feithiclí. Ar ríomhairí móra bíonn ampháirtiúchán i gceist, agus ní timpeallacht fíorama i ndáiríre a leithéid.


Ríomhaireacht idirghníomhach.
Modh ríomhaireachta ina ndéanann an t-úsáideoir cumarsáid go díreach leis an ríomhaire is a bhfaigheann freagairt thapa. Mar seo a fheidhmíonn na micriríomhairí go léir, agus is féidir le han-chuid ríomhairí móra feidhmiú mar seo freisin.


Ríomhaistriú airgid ag an díolphointe.
Áis taobh leis an scipéad in an-chuid siopaí is ionaid miondíola chun ligean don siopadóir costas ceannaigh a aistriú ó chuntas bainc an chustaiméara go dtí cuntas an tsiopa go leictreonach thar an Idirlíon. "EFTPOS" i mBéarla.


Ríomhchlár leabharlainne.
Ríomhchlár a chuireann tasc ar leith i bhfeidhm, ar féidir a chur le chéile le ríomhchláir eile atá i mbun feidhmeanna casta eile a dhéanamh. Mar shampla, is féidir ríomhchlár chun dochar reatha custaiméara a phriontáil a chur le chéile le ríomhchlár chun tráchtaisnéis cárta creidmheasa an chustaiméara a phriontáil.


Ríomhchlárú feidhmiúil.
Modh scríofa ríomhchlár ina gcuirtear isteach na gaolta idir athróga in ionad na dtreoracha chun oibríochtaí a dhéanamh ar na hathróga. Sampla de theanga fhógrach. Measúnú ar na gaolta feidhmiúla an toradh a bhíonn ar ríomhchlár mar seo.


Ríomhchlárú fógrach.
Bealach chun ríomhchlár a scríobh ina leagtar síos na léirghaolta idir na hathróga agus a bhfaightear na torthaí trí luacháil na ngaolta sin.


Ríomhchlárú loighce.
Foirm ríomhchláraithe a bhaineann níos mó le measúnú na rialacha ná ceisteanna ar threoracha don ríomhaire. Is teangacha don ghnó seo LISP agus Prolog.


Ríomhghrafaic.
Úsáid ríomhairí chun eolas a thaispeáint i bhfoirm ghrafach nó phictiúrtha, de ghnáth ar VDU (aonad amharcthaispeána), printéir nó breacaire. Úsáidtear í i réimse leathan feidhmeanna ó láimhseáil líníochtaí casta innealtóireachta go dtí cluichí ríomhaire, ó radhairc ardghéire in insamhlóirí aerárthach is spásárthach go dtí táirgeadh uathoibríoch scannán beochana. I gcásanna áirithe, is ealaín dhílis dá cuid féin í. Éilíonn na feidhmeanna seo ríomhaire cumasach tapa, agus deartar cuid mhaith de na ríomhairí is déanaí le riachtanais ríomhghrafaice go mór san áireamh.


Ríosóideach.
Struchtúr snáithíneach aoncheallach nó ilcheallach a fhaightear in algaí, caonaigh, aelusanna is gaiméitifítí raithní. Daingníonn ríosóidigh an planda don fhoshraith agus asúnn uisce isteach, ach ní fíorfhréamhacha iad mar ní bhíonn siad idirdhealaithe ina bhfíocháin scoite.


Riosóm.
Gas planda a fhásann go cothrománach faoin talamh. Is féidir leis a bheith caol is ag fás go tapa, ag ligean don phlanda leathadh amach go plandúil, nó méith is ag feidhmiú mar stóras bia.


Riospráid.
Tá 3 chiall ghaolmhar leis an téarma fiseolaíoch seo, nó 3 phas de phróiseas iomlán amháin. Is é an chéad cheann, an gníomh análaithe lena ngluaiseann ainmhithe tíre aer isteach ina scamhóga is amach astu, agus lena gcaidéalaíonn ainmhithe uisciúla uisce trína ngeolbhaigh. Is é an dara ceann ná tógáil ocsaigine ón gcomhshaol is scaoileadh dé-ocsaíd charbóin ar ais ann. Sa 3ú ciall, tá próisis meitibileachta ann lena ndíorthaíonn orgánach fuinneamh ó bhianna trí ocsaigin a úsáid (riospráid aeróbach) nó gan a úsáid (riospráid anaeróbach): uaireanta tugtar "riospráid cille" nó "fíocháin" air seo. Sa duine, cuirtear análú i bhfeidhm trí thoirt an cháis thóracsaigh a athrú go tréimhsiúil (tríd an scairt a chrapadh is na heasnacha a ghluaiseacht): gluaiseann sé seo aer isteach sna scamhóga (ionanálú) is amach astu (easanálú). Idirleathann ocsaigin ó na hailbheolaigh isteach sna ribeadáin scamhógacha agus iompraíonn imshruthú na fola í chuig na fíocháin ar fud na colainne le húsáid i riospráid aeróbach. Idirleathann déocsaíd charbóin ó na fíocháin isteach sna ribeadáin ansin agus iompraíonn imshruthú na fola ar ais do na ribeadáin scamhógacha, is amach sna hailbheolaigh le heasanálú ó na scamhóga amach sa chomhshaol.


Rís.
Is féar gránach tábhachtach í rís le panacail oscailte ag cromadh le gráinní iomadúla. Is í an príomhphlanda bia san Áise, a saothraíodh sa tSín roimh 4000 RC. Saothraítear i bpáirceanna báite í, agus tá an iliomad saghsanna oiriúnaithe d'airdí éagsúla uisce. Le blianta anuas, trí chláir taighde póraithe, tá saghsanna nua leathmhionsacha atá rathúil is a tháirgeann barr ar feabhas mór é ar na seansaghsanna. Tá saghsanna oiriúnaithe do thalamh ard nach gá na páirceanna a bhá dóibh, is féidir a fhás i réigiúin níos tirime fionnuaire.


Rísín.
Toradh triomaithe fíniúnacha áirithe. Fásann siad in áiteanna le séasúir fhada theo fáis, de bhrí gur gá na fíonchaora a bheith iomlán aibí. Triomaítear iad de ghnáth faoin nGrian. Sabhdánach an t-ainm ar an rísín ón bhfíonchaor sultanina gan síolta. Tá síolta sa mhuscrísín atá greamannach is a choimeádtar ina chrobhaing. Rísín le blas géar is comhdhéanamh ramhar, is cuirín é. Is maith an bia rísíní mar go bhfuil siúcra, vitimíní, iarann is mianraí eile iontu.


Rith fola.
Cailliúint fola ó fhuileadán éigin taobh amuigh nó istigh den cholainn. Tarlaíonn sé mar thoradh ar ghortú don fhuileadán nó téachtéalang de shaghas haemifile. Féadfaidh an gortú don fhuileadán tarlú de bharr tráma, ionfhabhtaithe nó galair éigin. Tarlaíonn cur fola artairí ina rúchlaí, agus bíonn sé géar de bhrí go mbíonn an brú artaireach ard i gcomparáid leis an mbrú sna féitheacha is na ribeadáin. I rith fola féitheach nó ribeadánach, púscadh mall fola ón gcraiceann nó go hinmheánach idir plánaí na bhfíochán a tharlaíonn. Is féidir leis an gcolainn an ceann is fearr a fháil ar chailliúint bheag fola. Má ritheann an fhuil de réir a chéile ar feadh i bhfad, tarlóidh anaemacht. Má tharlaíonn rith tobann trom fola, seans maith go dtarlóidh turraing is go bhfaighidh duine bás muna dtugtar fuilaistriú dó go tapa.


Rith fola ceirbreach.
Eachtra rith géar fola taobh istigh d'ábhar na hinchinne. Claonadh ann go dtarlaíonn a leithéid nuair a bhíonn brú na fola ard, balla fuileadáin cheirbrigh lagaithe ag athruithe meata (mar shampla, le hartairiscléaróis), nó bolgadh áitiúil sa bhfuileadán (ainéaras). Braitheann an míchumas néareolaíoch a tharlaíonn dá bharr ar dhéine is ionad an rith fola.


Rith fola iarbhreithe.
Rith fola níos mó ná 500 ml sa mháthair sa 24 uair díreach tar éis breith a linbh. Is féidir go dtarlóidh sé de bharr coinneáil ghiota na placainte sa mháthair, crapadh uireasach na broinne tar éis na breithe, stiallta sa chanáil breithe, nó neamhoird cur fola. Is gá fuilaistriú a thabhairt di go práinneach agus an bhunchúis a chóireáil. I gcásanna troma is gá histireachtóime a dhéanamh.


Rithim.
Patrún ina dtarlaíonn eilimintí go tréimhsiúil. Faightear a leithéid in urlabhra, ceol, damhsa is foirmeacha eile iompair, agus níos ginearálta, in athruithe timthriallacha an nádúir (na séasúir, mar shampla). San urlabhra, is léir go mbíonn rithim sna patrúin mheadaracha i bhfilíocht. Sa cheol, baineann sí le meadaracht, faid na nótaí is aiceann, ach ní bhaineann le hairde. Deirtear go bhfuil ceol láidir rithimiúil nuair a leagtar béim láidir ar an mbuille bunúsach (mar a dhéantar in an-chuid popcheoil) nó a athsheinntear patrún rithimiúil go seasmhach (mar a dhéantar i ‘Mars’ i "The Planets" (Na Pláinéid) de chuid Holst). Ach braitheann fíneáleacht rithimiúil sa cheol ar imoibriú an bhuille bhunaithe is na n-aiceann séiseach nó armónach a chuireann isteach air, nó idir dhá rithim éagsúla rithimiúla (crosrithim).


Rithim shuaite.
Suaitheadh ghnáthrithim rialta an chroí. Tá cuid mhaith díobh ann, cuid acu neamhurchóideach, cuid acu a chuireann tús le héisc is giorra anála, agus cuid eile a fhéadfaidh a bheith marfach.


Róbaitic.
REEM-A daonnóideach (humanoid), Davide Faconti, Pal Technology, www.pal-robotics.com
Feiste nó córas saorga is ea róbat a bhfuil feidhmeanna uathoibríocha aige a dhéanann duine go hiondúil. Is í róbaitic an eolaíocht is an teicneolaíocht a thagann san áireamh i ndearadh, tógáil, cothabháil is úsáid róbat.
Stair.
An scríbhneoir cáiliúil ficsean eolaíochta Isaac Azimov a chum an focal robot i scéal i 1942.
Táirgeacht.
Is minic róbait in úsáid i gcórais déantúsaíochta uathoibríche, mar shampla i ndéanamh gluaisteán ar línte cóimeála. Is féidir iad a úsáid mar bhraiteoirí, feistithe le radharc saorga, tadhall is brath teochta.
Cuid mhaith díobh in ann socruithe a dhéanamh gan idirghabháil an oibreora, trí ríomhchláir a forbraíodh ó eolas an tsaineolaí ar an ngnó.
Nuair a bhíonn róbat i bhfoirm dhaonna, tugtar "andróideach" air.


Frederick Chapman Robbins.
Fiseolaí a rugadh in Auburn, Alabama ab ea Frederick Chapman Robbins (1916-2003). Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le John Enders is Thomas Weller i 1954 as a dtaighde ar shaothrú víreas an pholaimiailítis i gcealla fíochán daonna, rud a bhrostaigh saothrú na vacsaíne i gcoinne polaimiailítis ag Jonas Salk. Cathaoirleach ar an gcoimisiún a stiúraigh díothú an pholaimiailítis i Meiriceá Thuaidh, Láir is Theas i 1996.


William Heath Robinson.
Cartúnaí, ealaíontóir is maisitheoir leabhar a rugadh i Londain ab ea William Heath Robinson (1872-1944). An-cháil air as a líníochtaí greannmhara ag aoradh aois na meaisíní, ag léiriú gléasanna Heath Robinson le dearthaí seafóideacha aimhréiteacha chun tasc simplí praiticiúil a dhéanamh, cosúil le hardú hata.


Roc (coirnín).
I dteicstílí, na coirníní a tharlaíonn go nádúrtha i snáithe olla go minic, a thugann toirt bhog do shnáth is uigí a dhéantar as. Nuair is féidir roic a chur i snáithíní saorga, leathann sé sin úsáidí na n-ábhar ionas gur féidir cniotáil is cairpéid a dhéanamh leo agus uigí fite níos boige ná roimhe.


Roc (iasc).
Grúpa leathan iasc loingeánach beag is mór, na sciataí ina measc, a mhaireann ar an ngrinneall. Cuid thosaigh na colainne leata go mór le heití uchtacha leathana, an béal agus oscailtí na ngiolbhach ar a thaobh íochtarach. De réir cineáil, an t-eireaball caol sorcóireach. Na heití droma is an t-eireaball an-bheag.


Roc nimhe.
Grúpa roc spadánta, forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha. Diosca na colainne cruinn, an craiceann mín, an t-eireaball láidir. Orgáin leictreacha forbartha go maith, in ann turraing láidir a tháirgeadh chun néal a chur ar a chreach. Cuimsíonn sé cineál mór san Atlantach thuaidh atá 1.8 m ar fhad.


Roc na caille.
An roc is mó de na diabhalroic, níos mó ná 6 m ar leithead is 1,300 kg meáchain. An béal leathan trasna tosach an chinn. Itheann sé planctóin is éisc bheaga a scagann sé amach ón uisce le háirsí geolbhach.


Rocócó.
Tréimhse i stair na n-ealaíon díreach i ndiaidh na tréimhse barócaí déanaí in ealaín is dearadh Eorpach ab ea an Rocócó. Faoi bhláth sa bhFrainc is deisceart na Gearmáine timpeall 1700-1750, nuair a tháinig faisean nua-chlasaiceach ina ionad, ag leathadh amach ón Róimh. Cé go raibh an Barócach drámata is cumasach galamaisíoch, rinne an Rocócó iarracht taitneamh is fíneáltacht a bhaint amach ar scála beag, le hiarmhairtí dromchlacha in ionad maiseanna dearfacha. Mar sin, bhain sé an rath is mó amach mar stíl mhaisiúcháin inmheánaigh, mar shampla i ndearthaí Pierre Lapautre (c 1648-1716), Gilles-Marie Oppenord (1672-1742), Nicolas Pineau (1684-1754), agus Juste Aurèle Meissonier (c 1693-1754). Ba é Watteau an péintéir cáiliúil Rocócó.


Ródaidéandran.
Tom nó crann beag síorghlas, uaireanta eipifít, dúchasach do réigiúin mheasartha sa leathsféar thuaidh, ach cruinnithe sa réigiún mar a mbriseann na haibhneacha móra Áiseacha trí na Himiléithe Thoir, agus an Nua-Ghuine. Faightear é in ithir aigéadach amháin. Na duilleoga ailtéarnach, ubhchruthach de ghnáth is leathrúil. Na bláthanna i gcrobhaingí ag barra na bpríomhghéag, tonnadóirchruthach nó clogchruthach. Na seipil laghdaithe ina bhfaobhair uaireanta, 5-10 bpeiteal is staimíní. Na céadta saghsanna nádúrtha ceansaithe ar eolas, le bláthanna ar an iliomad méideanna is dathanna. Baineann asáilianna leis an ngné chéanna, agus bíonn an chuid is mó de na tréithe thuas acu freisin, ach amháin go bhfuil siad duillsilteach.


Ródhaonra.
Coincheap doiléir ar dhlús daonra i dtír ionas nach féidir le hacmhainní na tíre an pobal go léir a chothú, a ghléasadh, a chosaint is a chóireáil i gcoinne galar is eile, ar bhonn réasúnta sásúil go fadtréimhseach.


Auguste Rodin.
Dealbhóir a rugadh i bPáras ab ea René François Auguste Rodin (12 Samhain 1840 – 17 Samhain 1917). I 1888 ordaíodh sárshaothar uaidh don Musée des Arts Décoratifs, "La Porte de l'Enfer" (Geata Ifrinn). Sárshaothar eile leis is ea "Le Penseur" (An Smaointeoir, 1880-1882) atá os comhair an Phaintéóin i bPáras.
"Le Penseur", nó "An Smaointeoir"


Carl Ransom Rogers.
Síciteiripeoir a rugadh in Oak Park, Illinois ab ea Carl Ransom Rogers (1902-1987). Ina leabhar "Client-Centred Therapy" (Teiripe Chliant-Lárnach, 1951) d'fhorbair sé coincheap an tseisiún oscailte teiripe agus grúpaí teagmhála ina bpléann na hothair a bhfadhbanna faoi aire teiripeora fhulangaigh.


Richard Rogers.
Ailtire Briotanach a rugadh i bhFirenze na hIodáile is ea Richard Rogers (1933-). Bhunaigh sé comhlacht, Team 4, le Norman Foster. I measc a shaothar suntasach tá an Beaubourg (Centre Pompidou) i bPáras (1971-1979) le Renzo Piano, Foirgneamh Lloyds i Londain (1979-1985), Cruinneachán na Mílaoise i Londain (2000), Foirgneamh Thionól na Breataine Bige i gCaerdydd (2006), agus Críochfort 5 in Aerfort Heathrow (2008).


Roghchlár.
Sa ríomhaireacht, oiread roghanna a chuirtear ar fáil don úsáideoir ag an ríomhchlár. Ríomhchlár a dhéanann cumarsáid leis an úsáideoir ar bhealach amháin, trí roghanna le roghchláir nasctha a sholáthar, tugtar "ríomhchlár faoi thiomáint roghchláir" air. Úsáidtear an áis seo go forleathan, i gcomhar le dealbha le comhéadain ghrafacha úsáideora (GUI).


Heinrich Rohrer.
Fisicí a saolaíodh i mBuchs (St. Gallen) na hEilvéise is ea Heinrich Rohrer (6 Meitheamh 1933 – 16 Bealtaine 2013). Rinne sé taighde le Gerd Binnig chun an chéad leictreonmhicreascóp tollánach scanta a fhorbairt. Le Ernst Ruska, bhuaigh siad Duais Nobel na Fisice i 1986 as.


Rointgin.
Seanaonad nochta maidir le radaíocht ianaithe, a ainmníodh as Wilhelm Röntgen is a ghiorraítear go dtí R. Bunaithe ar an oiread ianaithe a tharlaíonn i dtoirt chaighdeánach aeir de bharr X-ghathanna.


Roisín.
Is é is roisín ann ná polaiméir nádúrtha nó shaorga a éiríonn bog nuair a théitear é. Úsáidtear an téarma go neamhchruinn chun cur síos ar aon pholaiméir, mar shampla, i roisín ianmhalartaithe.


Roisín eapocsach.
Polaiméir trasnasctha a chruthaítear trí dhá chomhdhúil, nó níos mó, a shuimiú, ar eapocsaíd eipeaclóraihidrin ceann acu agus an ceann eile roghnaithe chun an téachtadh a rialú. Go minic bíonn an t-aga téachta chomh gairid le cúpla nóiméad. Bíonn meáchan móilíneach íseal ar na monaiméirí uile a úsáidtear, agus bíonn siad leachtach is éasca le meascadh, ach bíonn na roisíní téachta crua, ní bhíonn aon seachtháirgí, agus mar sin is maith iad mar ghreamacháin is ábhair tuímithe.


Roisnín radhairc.
Planda beag bliantúil is ilbhliantúil, dúchasach do na réigiúin mheasartha. Leathsheadánach, den chuid is mó ar fhéir. Na duilleoga urchomhaireach nó ailtéarnach, fiaclach nó maothánach. Na bláthanna bán de ghnáth le marcanna buí nó vialaite, déliopach leis an liopa uachtarach ingearach démhaothánach, an maothán íochtarach le 3 fhomhaothán eangach leata.


Charles Stewart Rolls.
Aerloingseoir is gluaisteánaí a rugadh i Londain ab ea Charles Stewart Rolls (1877-1910). Ó 1895, ag tástáil gluaisteán luath. Le Frederick Henry Royce, bhunaigh sé comhlacht Rolls-Royce.


Rolls-Royce.
Comhlacht suntasach Briotanach a bunaíodh i 1906 le hinnill gluaisteáin, gluaisteáin féin, agus innill eitleáin a dhéanamh. Cheangail sé le comhlacht gluaisteán Bentley i 1931, agus d'fhan neamhspleách go dtí na 1970idí nuair a scar roinn na ngluaisteán ón roinn aeraspáis in dhá chomhlacht. Náisiúnaíodh an comhlacht aeraspáis an t-am sin, ceanglaíodh le comhlacht aeraspáis eile, Vickers, i 1980 é, agus príobháidíodh arís é i 1987 leis an seanainm air fós. Díoladh na cearta san ainm leis an gcomhlacht Gearmánach gluaisteán BMW i 2003. I 1998 cheannaigh an comhlacht Gearmánach Volkswagen an comhlacht gluaisteán nach raibh ach cearta an ainm Bentley aige.


Ole Christensen Rømer.
Réalteolaí a rugadh in Århus na Danmhairge ab ea Ole Christensen Rømer (1644-1710). Agus é ag obair sa réadlann ríoga i bPáras (1672-1681), bhain sé úsáid as uruithe ghealacha Iúpatair chun an chéad luach a fuarthas riamh ar luas an tsolais a shocrú, 225,000 km s-1 (1675). Anois glactar le 299,792 km s-1 mar an luach.


Rómhíostrú.
Róshreabhadh fuil míostraithe de bharr míostraithe róthroim, rófhada nó rómhinic. Tarlaíonn sé de ghnáth de bharr mínormáltachta áitiúla sa bhroinn, ach is féidir go dtarlóidh de bharr neamhoird sna hormóin a rialaíonn an gnáthmhíostrú.


Rón.
Mamach mara den chlann "phocidae". Tugtar "an fíor-rón", "an rón gan chluasa", nó "an rón gruagach" air freisin. Fionnadh air is ciseal tiubh blonaige. Gan cluasa seachtracha. Ní féidir leis a lapaí cúil a iompú chun tosaigh. Gluaiseann sé ar an talamh trína cholainn a scuabadh go cothrománach. San uisce, snámhann sé le buillí síos suas a lapaí cúil.


Rón mór.
Mamach mara a dtugtar "an rón le cluasa" air freisin. Cosúil leis an bhfíor-rón, ach cluasa beaga seachtracha air. Ar an talamh, iompaíonn sé a lapaí fada cúil chun tosaigh faoin gcolainn agus gluaiseann go tapa le barr na colainne ardaithe ón talamh. Snámhann sé leis na géaga tosaigh den chuid is mó. Caitheann sé i bhfad níos mó ama ar talamh ná an fíor-rón. Cuid acu, na róin fhionnaitheacha le fochóta tiubh fionnaidh, déantar seilg orthu ar bhonn trádálach.


Wilhelm Conrad Röntgen.
Fisicí a rugadh i Lennap na Gearmáine ab ea Wilhelm Conrad Röntgen (27 Feabhra 1843 – 10 Feabhra 1923). I 1895 d'fhionn sé X-ghathanna is é ag déanamh taighde ar fheadán ga-chatóideach. Fuarthas go raibh scannáin grianghrafadóireachta ar an mbinse taobh leis nochtaithe, bíodh is go raibh siad fillte i bpáipéar teimhneach. Gathanna éigin ón bhfeadán de chineál nach raibh ar eolas go dtí sin a bhí ag imoibriú leis an eibleacht. Thug sé X-ghathanna orthu, ach sa Ghearmáin tugtar "gathanna Röntgen" orthu fós. Ina dhiaidh sin chruthaigh sé íomhá cháiliúil de chnámha is fáinne a bhean chéile, agus thosaigh feidhmiú iontach X-ghathanna sa mhíochaine. Leis an mbeirt Curies, bhuaigh sé an chéad Duais Nobel na Fisice i 1901 as a fhionnachtain.


Rópa.
Fad snáithíní tiubha a úsáidtear chun rudaí a cheangal go daingean le chéile. Bíonn na snáithíní casta nó fite chun a neart a mhéadú, agus is féidir snáithíní nádúrtha (snáithe cnáibe, siosal, líon, siúit, cadás nó eile) nó saorga (níolón, poileistear, cruach nó eile) a úsáid chuige. Bíonn rópaí saorga níos eadroime láidre ná rópaí nádúrtha, agus is féidir iad a shíneadh níos mó. Na rópaí troma, cosúil leo siúd a cheanglaíonn long don ché, bíonn trastomhas suas le 25 cm acu. Úsáidtear rópaí sreanga cruach, mar shampla, le droichid crochta a iompar.


Rorcual.
Míol mór míolchnámhach a fhaightear ar fud an Domhain. Criathraíonn an mhíolchnámh ina bhéal an planctón as an sáile, agus tá 10-100 clais ar feadh na scornaí ionas gur féidir an scornach a leathnú amach is toirt ollmhór sáile a phróiseáil is é ag ithe. An eite bheag droma gar don eireaball. An baineannach níos mó ná an fireannach.


Hermann Rorschach.
Síciatraí is néareolaí a rugadh i Zürich ab ea Hermann Rorschach (1884-1922). Cheap sé próiseas diagnóisithe i gcomhair mí-eagar meabhrach, bunaithe ar mhínithe a thugann an t-othar ar smáil chaighdeánacha dúigh. Tugtar "tástáil Rorschach" air seo.


Rós gréine.
Tom síorghlas atá dúchasach do réigiún na Meánmhara. Na duilleoga urchomhaireach an-chaol, ubhchruthach nó dronuilleogach. Na bláthanna mór bán nó bándearg le 5 pheiteal oirirc roctha.


Ros lachan.
Luibh bhídeach a fhaightear ar snámh i bhfionnuisce, nó faoina bhun, i ngach réigiún. Tallas glas leata nó dronnach, cúpla milliméadar ar leithead, le clais ar an imeall a cheileann na bláthanna. Fréamhacha ar an taobh íochtarach.


Rós Ollannach.
Tom duillsilteach nó crann beag leata a fhásann 4 m ar airde, dúchasach don Eoraip is iarthar na hÁise. 3-5 mhaothán neamhrialta fiaclach ar na duilleoga. Na bláthanna cúigpheitealach bán, i mbraisle 4-10 cm ar leithead, na bláthanna seachtracha seasc, i bhfad níos mó ná na bláthanna inmheánacha. Na torthaí cosúil le caora, dearg, go minic ar an gcrann fós tar éis do na duilleoga titim. Fuarthas foirm shóite de le bláthanna seasca amháin is iad i gcrobhaingí cruinneogacha den chéad uair i gcúige Gueldeland na hOllainne sa 14ú céad. Fástar go forleathan é mar mhaisiúchán, mar an gcrann liathróid sneachta.


Rós talún.
Tom nó crann beag, "Protea odorata", dúchasach don Afraic thrópaiceach is an Afraic Theas go háirithe, mar a bhfuil cuid mhaith cineálacha. Na duilleoga iomlán nó roinnte, leathrúil. Le fírinne, is bláthraí na bláthanna móra éagsúla, agus cuimsíonn siad an-chuid fíorbhláthanna beaga ina lár is brachtanna righne mórthimpeall orthu, go minic gealdaite, a bhíonn cosúil le peitil.


Rósadhmad.
Adhmad ardchaighdeáin atá cumhraithe mar a bheadh le róis de bharr guma cumhra a bheith ann. Faightear é ó chrainn éagsúla atá dúchasach do na trópaicí is na réigiúin fhothrópaiceacha, a bhfuil duilleoga cleiteacha is pisbhláthanna acu.


Irwin Rose.
Bitheolaí a rugadh ar an 16 Iúil 1926 in Brooklyn, Nua-Eabhrac is ea Irwin A. Rose. Roinn sé Duais Nobel sa cheimic sa bhliain 2004 le Avram Hershko is Aaron Ciechanover as a bhfionnachtain go bhfuil meicníocht ann chun próitéiní a dhíghrádú trí mheán úibicitine.
Fuair sé bás ar an 2 Meitheamh 2015.


Leac Rosetta.
Leac basailt dhuibh le hinscríbhinn as Gréigis, Éigiptis iaraiglifeach (le siombailí pictiúrtha), agus Éigiptis choitianta na linne. Fuarthas sa bhliain 1799 í gar do Chathair Alastair. Trí thraschomhghaolú idir na focail Gréigise is na hiaraiglifí, a rinne an fisicí Thomas Young sa Bhreatain agus go príomha Jean François Champollion sa bhFrainc, léadh na hiaraiglifí den chéad uair, agus uaidh sin an tsean-Éigiptis choitianta is na hinscríbhinní iomadúla iaraiglifeacha ar shéadchomharthaí ársa na sean-Éigipte sna teampaill is tuamaí. I Músaem na Breataine anois.


Rósfhuinneog.
Fuinneog chiorclach le muillin nó fíocháin ag spré go gathach amach ón lár. Sainiúil san ailtireacht Ghotach. Tugtar "rothfhuinneog" uirthi freisin.


James Clark Ross.
Taiscéalaí Molach a saolaíodh i Londain ab ea James Clark Ross (1800-1862). D'fhionn sé an Mol maighnéadach Thuaidh i 1831. I gceannas ar aistear go dtí na farraigí Antartacha (1839-1843). Ainmníodh Bac Ross, Muir Ross is Oileán Ross as.


Ronald Ross.
Lia Sasanach a rugadh in Almora na hIndia ab ea Ronald Ross (13 Bealtaine 1857 – 16 Meán Fómhair 1932). Rinne sé taighde ar thimthriall beatha an tseadáin is bun le maláire, agus leag an bhunsraith don taighde a rinne amach conas an galar a chloí. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1902 as seo.


Tonnta Rossby.
Tonnta ar scála domhanda a bhaineann leis an scairdsruth sa dá leathsféar, ainmnithe as an meitéareolaí Sualannach-Mheiriceánach C. G. Rossby (1898-1957). De thoradh rothlú an Domhain féin (a chuilitheacht), athrú fhórsa Coriolis le domhanleithead, sraontar na scairdsruthanna, a bhíonn aniar sa dá leathsféar, ó thuaidh i dtreo an Mhoil oiread ar leith, agus ansin ó dheas i dtreo an mheánchiorcail. Tarlaíonn an t-athrú treo seo sa sraonadh 3-5 bhabhta is an scairdsruth ag timpeallú an Domhain.


Rosta.
Caol na láimhe idir an rí is an lámh. Ar thaobh na rí de tá cinn íochtaracha an ulna is an gha a altann lena chéile agus, ar an taobh eile den rosta, le 4 chnámh charpach na láimhe. Déanann dhá líne cnámh carpach áirse a chumann cuid den tollán carpach a iompraíonn beagnach gach struchtúr a théann isteach sa lámh (na teannáin fhleisceacha fhada do na méara is an néaróg mheánach). Má tharlaíonn athlasadh taobh istigh den tollán, is féidir go gcuirfidh sé sin brú ar an néaróg mheánach, rud a lagóidh cuid de na matáin san ordóg is cuid de mhothú na méar (siondróm an tolláin charpaigh). Is féidir go dtarlóidh siomptóim chosúla do bhean go déanach le linn toirchis de bharr coinneáil uisce, rud a atann na truaillí gar do na teannáin is a chuireann brú ar an néaróg mheánach. Nuair a imíonn an t-athlasadh nó an t-at, tránn na siomtóim freisin.


Joseph Rotblat.
Grianghraf Joseph Rotblat ón shuaitheantas a bhí aige agus é ag obair in Los Alamos, 1944
Fisicí is gníomhaí Polannach-Bhriotanach i gcoinne arm núicléach, a rugadh i Vársá na Polainne ab ea Joseph Rotblat (4 Samhain 1908 – 31 Lúnasa 2005). Rugadh é mar Jósef Rotblat. Cónaí air sa Bhreatain ó 1939. D'oibrigh sé ar an Tionscadal Manhattan i Saotharlann Los Alamos, i Nua-Mheicsiceo, sa bhliain 1944. Dhírigh sé ar fheidhmeanna síochánta na fisice núicléiche. Chabhraigh sé leis na comhdhálacha bliantúla i bPugwash faoi theorannú arm núicléach. Roinn sé Duais Nobel na Síochána leis na comhdhálacha seo i 1995.
Giúdach a bhí ann agus chaill sé a bhean chéile, Tola, san Uileloscadh, cé gur éirigh le deirfiúr agus gaolta eile teacht slán as.


Rothánach.
Ainmhí micreascópach uisciúil le colainn nach bhfuil roinnte i dteascáin, clúdaithe de ghnáth le ciseal ceiritineach a fhéadfaidh a bheith ramhraithe i bplátaí. Tá balla matánach in easnamh ar an gcolainn. Snámhann sé le fáinne struchtúr cosúil le ribí gruaige a bhuaileann mar a bheadh roth ag casadh iontu. Ar a laghad 1,800 speiceas ann.


Francis Peyton Rous.
Paiteolaí a rugadh i mBaltimore, Maryland ab ea Francis Peyton Rous (1879-1970). I 1911 d'fhionn sé sarcóma sicín Rous, an sampla is fearr fós d'ailse a táirgeadh ag víreas. Le Charles Brenton Huggins, roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1966 as an saothar bunúsach seo.


Pierre Paul Émile Roux.
Baictéareolaí a saolaíodh i gConfolens na Fraince ab ea Pierre Paul Émile Roux (17 Nollaig 1853 – 3 Samhain 1933). I 1894 chabhraigh sé le fionnadh antatocsain diftéire. Rinne sé taighde bunúsach ar chonfadh is antrasc.


Frank Sherwood Rowland.
Ceimicí a rugadh i nDelaware, Ohio is ea Frank Sherwood Rowland (1927-). Lena chomhghleacaí Mario Molina chruthaigh sé i 1974 go n-imoibreodh solas ultraivialait san atmaisféar le clórafluaracharbóin chun adaimh clóirín a tháirgeadh. Feidhmíonn na hadaimh clóirín sa tslí chéanna leis na hocsaídí nítrigine chun an ciseal ózóin a mhilleadh. Roinn an bheirt Duais Nobel na Ceimice i 1995 le Paul Crutzen as an saothar seo.


Frederick Henry Royce.
Innealtóir a rugadh in Alwalton Shasana ab ea Frederick Henry Royce (1863-1933). Rinne sé a chéad ghluaisteán i 1904, agus bhuail le Charles Stewart Rolls an bhliain chéanna. Bhunaigh siad comhlacht Rolls-Royce i 1906.


Rú.
Tom beag cumhra síorghlas le boladh is blas searbh, dúchasach do na Balcáin ach a fhaighter beagnach gach áit. An gas ceathairuillinneach, go minic le crúcaí bídeacha. Na duilleoga caol i bhfáinní scothghorma/glasa is iad roinnte i dteascáin dhingeacha chruinne. Na bláthanna bídeach, le 4-5 pheiteal salach buí (uaireanta bán nó scothghlas), a mbarra cuartha suas. Saothraítear é mar luibh cócaireachta is leighis. Suas le 400 speiceas ar eolas.


Ruaim.
Ábhair le dathanna láidre, de ghnáth móilíní orgánacha coimpléascacha a n-ionsúnn teicstílí iad. Ruamanna nádúrtha ó phlandaí nó ainmhithe a bhíodh is úsáid thar na cianta, ach tá ruamanna saorga ina n-ionad beagnach go hiomlán faoi seo. Úsáidtear iad i réimsí i bhfad ó theicstílí amháin anois: cosmaidí, bianna, páipéar, adhmad is bitheolaíocht. Is iad plúirín is carnaid an dá ruaim nádúrtha atá in úsáid go forleathan fós. Tugann na dabhach-ruamanna sintéiseacha dathanna geala láidre atá an-bhuan, agus úsáidtear iad ar fhabraicí cadáis le haghaidh feistis tí.


Ruaimléasar.
Léasar a mbíonn ruaim orgánach leachtach mar ábhar gníomhach sa chuas. Is féidir léasarsholas d'aon mhinicíocht nó tonnfhad is mian a fháil, beagnach, trí thiúchan nó comhdhéanamh na ruaime a athrú, nó feiste tiúnta a úsáid taobh istigh den chuas a bhaineann sochar as an speictream leathan astaithe is ionsúite a bhíonn ag ruamanna.


Ruaimneoireacht.
Próiseas chun dath éadaigh nó ábhair eile a athrú go buan. Ceird ársa í seo a saothraíodh ina tionscal ardteicníochta chun teicstílí, leathar is earraí eile a dhathú. Feidhmítear ruamanna de ghnáth tríd an ábhar a bhá i dtuaslagán na ruaime is an ruaim a bhuanú air trí théamh.


Rubaidiam.
Imoibríonn an rubaidiam le hocsaigin an aeir chomh maith, agus uaireanta, loisceann sé as a stuaim féin. Mar sin, is gá gach smután rubaidiam a chosaint go dian ar an aer agus ar an uisce.
Tá dhá iseatóp ag an rubaidiam nádúrtha, is é sin, 85Rb (72.2 % den rubaidiam nádúrtha) agus 87Rb. Tá an dara ceann acu radaighníomhach, ach tá leathré an-fhada aige (48.8 x 1010 bliain, is é sin, 48.8 billiún bliain). Mar sin féin, fágfaidh an rubaidiam nádúrtha lorg an nochta ar ghnáthscannán grianghrafadóireachta má choinnítear an dá chuid i gcóngar dá chéile ar feadh míosa nó cupla mí.
Úsáidtear rubaidiam sna fótaichealla, sna cloig adamhacha, i gcineálacha speisialta gloine agus sna maighnéadaiméadair. Rud soiléir is ea é go bhfuil an rubaidiam an-dainséarach do dhuine i bhfoirm an mhiotail, nó imoibríonn sé leis an uisce i sreabha na colainne. Ní bhíonn na hiain Rb+ ródhíobhálach, áfach. Go bunúsach, caitheann orgánach an duine leo mar a bheadh iain photaisiam iontu, ionas go mbailítear i sreabh leictrilíteach na colainne iad. De réir a chéile, fágann siad an cholainn, agus iad ag imeacht leis an bhfual agus leis an allas. Le nimhiú rubaidiam a tholgadh, caithfidh an duine farasbarr réasúnta mór d'iain rubaidiam a shlogadh síos.
B'iad Robert Bunsen - an fear céanna a bhfuil dóire Bunsen ainmnithe as - agus Gustav Kirchhoff a chuir an chéad sonrú sa rubaidiam, mar dhúil ar leith, thiar sa bhliain 1861. Chuir siad sampla leipidilíte (míoca litia) trí thine, agus d'aithin siad líne dhearg ar an speictream a sheas don rubaidiam. As an dath sin a d'ainmnigh siad an dúil, nó is é is brí le "rubidus" sa Laidin ná dúdhearg.
Cé nach mbíonn ainm an rubaidiam i mbéal an tsaoil mhóir, tá sé le fáil réasúnta flúirseach sa dúlra - níos flúirsí ná copar, agus chomh flúirseach céanna leis an tsinc. Is í an leipidilít an mianra is mó a úsáidtear mar fhoinse rubaidiam, ach bíonn cuid mhaith rubaidiam measctha tríd an bpotaisiam ina lán mianraí eile.


Rubar.
Ábhar leaisteach a fhaightear ó chrainn thrópaiceacha éagsúla gan gaol le chéile, agus a thálann laitéis. An crann rubair is tábhachtaí is ea crann Pará, dúchasach don Bhrasaíl. Faightear an rubar amh, an cúitiúc, ón laitéis lachtach a úscann an crann mar thoradh ar ghortú. Ní thuigtear fós cén fáth go dtáirgeann na crainn an laitéis. Bailítear an laitéis trí shraith gearrthaí bíseacha a dhéanamh leathshlí timpeall na himlíne, rud a scarann ó chéile na féitheacha lachtacha faoin gcoirt is a ligeann don sreabhán rith síos na gearrthaí, le bailiú i gcupáin. Cneasaíonn na gearrthaí go tapa agus is gá iad a athoscailt gach lá nó mar sin, agus tálann na gearrthaí déanacha seo níos mó laitéise ná na bunghearrthaí. Mar mhalairt air sin, is féidir ceimiceáin a úsáid chun bac a chur leis an téachtadh is an rith a fhadú. Tálann crann amháin suas le 280 g laitéise, agus ansin stopann an tál ar fad. Tosaítear an próiseas seo nuair a bhíonn an crann 5-7 bliain d'aois, agus is féidir leis leanúint i rith saol an chrainn, 30 bliain nó mar sin. Téachtar an laitéis bhunata le haigéad, brúitear í, agus uaireanta deataítear í roimh na próisis déantúsaíochta chun earraí a tháirgeadh. Ar dtús bhailítí an laitéis ó chrainn fhiáine Pará sa Bhrasaíl, ach ó timpeall 1900 tugadh isteach iad mar fháschoillte i dtíortha trópaiceacha eile, an Mhalaeisia go príomha, a tháirgeann an chuid is mó den rubar ar Domhan anois. Tá rubair shintéisithe ann, a dhéantar trí pholaiméiriúchán isipréine is bútaidhé-éiní malartaithe, agus úsáidtear níos mó rubair shaorga ná rubar nádúrtha anois. Ceann de na rubair is tábhachtaí in úsáid anois is ea rubar stiréine-bútaidé-éine (SBR), ina bhfuil 75% bútaidé-éine is 25% stiréine.


Carlo Rubbia.
Fisicí a rugadh ar 31 Márta 1934 i nGorizia na hIodáile is ea Carlo Rubbia. Ó 1960, ina cheannaire ar an bhfoireann i mbun an imbhuailteoir phroton/frithphrótón i CERN sa Ghinéiv. Le Simon van der Meer, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1984 as a saothar ar an bhfoireann sin chun na cáithníní W is Z0, iompróirí an fhórsa núicléach laig, a fhionnadh.


Ciúb Rubik.
Fadhb mhatamaiticiúil, ainmnithe as a ceapadóir, an t-ailtire Ungárach Ernö Rubik (1944-) a fuair an phaitinn air i 1975. Ciúb daite atá ann is é roinnte i 26 ciúb neamhiomlán (ciúbáin). 6 cinn díobh seo, is láir iad is ní féidir leo ach rothlú san ionad céanna; 8 gceann díobh, is cúinní iad; an 12 ceann eile, is imill iad. Is féidir an 20 ciúbán deireanach seo a aistriú. Is féidir timpeall 4.3 × 1022 comhcheangal a bhaint amach, ach níl ach slí amháin chun dath amháin a chur ar gach taobh. An-tóir air i ndeireadh na 1970idí, agus an-choitianta fós.


Andrey Rublyev.
Péintéir Rúiseach, an péintéir Rúiseach dealbh ab fhearr riamh, meastar ab ea Andrey Rublyev (c 1360-c 1430). Phéinteáil sé dealbha in ardeaglaisí na Creimile, Vladimir is Mhoscó. Timpeall 1422 rinne sé a shaothar is cáiliúla, dealbh na Tríonóide, léirithe le 3 aingeal grástúil.


Rúcach.
Préachán dubh mór trom, le paistí nochta bán ar an aghaidh, dúchasach don Eoraip, an Áise is an Afraic. Dubh le paiste lom éadrom ar a aghaidh. Áitríonn sé áiteanna oscailte. Uiliteach. Déanann coilíneachtaí móra dlútha neadacha i gcrainn arda, a dtugtar "fáireacha préachán" orthu, as slaitíní a úsáidtear ó bhliain go bliain. Tógann sé ál amháin in aghaidh na bliana.


Rúibín.
Corandam ar chaighdeán cloch lómhar, idir dearg dorcha is dearg éadrom de bharr eisíontas mionlaigh cróimiam. Tagann na samplaí is fearr ó Bhurma (Maenmar), an Téalainn is Srí Lanca.


Ruithéal rí.
Saghas croibh dheirg atá bliantúil nó ilbhliantúil, agus a fhásann suas le 50 cm ar airde, is ea an ruithéal rí. Gais dhearga ar na duilleoga, roinnte go bosach i maotháin dhomhanfhiaclacha. Na bláthanna timpeall 1 cm ar leithead, bándearg. An toradh gobach. Dúchasach do na réigiúin mheasartha san Eoraip, an Áise is tuaisceart na hAfraice, agus tugadh isteach i réigiúin eile é.


Rúitíl.
Mianra déocsaíd tiotáiniam, TiO2, dearg/donn de ghnáth de bharr eisíontais ocsaíd iarainn ann. Forleathan i gcarraigeacha doigheartha is meiteamorfacha agus féitheacha le grianchloch. Foinse tíotáiniam, agus úsáidtear freisin mar chloch lómhar í.


Rum.
Biotáille a dhriogtar ó chána siúcra, brúite go húr, nó trí choipeadh moláis, fotháirge de thionscal an chána siúcra sna hIndiacha Thiar. Déantar sna hIndiacha Thiar é den chuid is mó.


Rúnaí (éan).
Éan mór creiche a chónaíonn ar an talamh, dúchasach don Afraic Theas. Na cosa fada, cosúil le cosa croise. Cíor mhíshlachtmhar cleití fada ar an gceann, cosúil le pinn taobh thiar de chluas rúnaí. Áitríonn sé talamh féaraigh, agus itheann ainmhithe beaga a chónaíonn ar talamh. Siúlann sé suas le 30 km sa lá. Éitlíonn sé go hard san aer, agus neadaíonn i gcrainn.


Rúnscríobh.
Bealach chun teachtaireacht a scríobh go rúnda, nó teachtaireacht a scríobhtar mar sin, chun nach féidir le daoine nach bhfuil an eochair acu í a dhéanamh amach. De ghnáth cuirtear litreacha eile in ionad na litreacha sa teachtaireacht (ionadú), nó déantar atheagrú orthu (malartú) de réir scéime athraithí. Is gá an eochair chun an teachtaireacht a léamh is a thuiscint.


Ernst Ruska.
Plaic i gcuimhne Ernst Ruska ar a theach i mBeirlín
Fisicí a saolaíodh i Heidelberg na Gearmáine ab ea Ernst Ruska (25 Nollaig 1906 – 27 Bealtaine 1988). Rinne sé taighde ar optaic leictreonach, agus cheap an chéad leictreonmhicreascóp i 1931. Le Gerd Binnig is Heinrich Rohrer, bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1986 as sin.


Henry Norris Russell.
Réalteolaí a rugadh in Oyster Bay, Nua-Eabhrac ab ea Henry Norris Russell (1877-1957). Neamhspleách ar Ejnar Hertzsprung (1873-1967) ach ag an am céanna leis, i 1913, d'fhionn sé an gaol idir dearbhmhéid réaltach is cineál speictreach, a léirítear i léaráid Hertzsprung-Russell.


Ernest Rutherford.
Fisicí a rugadh gar do Nelson na Nua-Shéalainne, ceannródaí i staidéar ar an bhfisic fhonúicléach ab ea Ernest Rutherford (30 Lúnasa 1871 – 19 Deireadh Fómhair 1937). Chuir sé go mór le nua-thuiscint ar struchtúr an adaimh. I 1903, le Frederick Soddy, thairg sé go dtarlaíonn radaighníomhaíocht de bharr díscaoileadh adamh. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1908 as a shaothar ar radaighníomhaíocht. Fuair sé bás i gCambridge, Sasana.


Martin Ryle.
Radairéalteolaí a rugadh i mBrighton Shasana ab ea Martin Ryle (1918-1984). D'fhorbair sé an trasnamhéadar, agus leis sin rinne suirbhéireacht ar na foinsí tonnta raidió is faide amach sa spas. Chuir a shaothar go mór le teoiric na hOllphléisce maidir le bunús na Cruinne. Réalteolaí Ríoga ó 1972. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1974, á roinnt le Anthony Hewish.


Sábh mara.
Roc an-mhór an-difriúil, le soc atá fadaithe go mór, armtha ar an dá thaobh le líne rialta fiacla láidre maola. Rómhraíonn sé i ndríodar bog i gcomhair bia. An-fhlúirseach i bhfarraigí trópaiceacha, coitianta in inbhir agus isteach san uisce úr. Bíonn an cineál is mó, an "Piscis pectinata", suas le 7.5 m ar fhad.


Sábháilteacht leictreach.
Is gá duine a chosaint ar thurraing leictreach. Is é is mó is bun lena leithéid sa teaghlach ná fabht talmhaithe i dtrealamh nó uirlis leictreach. Féadfaidh sreang scaoilte, insliú ídithe, uisce steallta, fiú aer le bogthaise ard mórthimpeall an trealaimh a leithéid d'fhabht a chruthú. Ansin rachaidh an sruth trí dhuine is isteach sa talamh. Féadfaidh sruth chomh beag le 0.1 A duine a mharú ach é a rith trína chroí, rud a bheadh ina chúis le taom marfach. Chuige seo, baintear feidhm de ghnáth as fiús nó scoradán ciorcaid. Feidhmíonn an dá ghléas seo má tharlaíonn gearrchiorcad nó rólódáil i dtrealamh, rud a fhéadfaidh tús a chur le tine. Ní osclaíonn scoradán le stop a chur leis an sruth go sáraíonn an sruth 15 nó 20 A. Tá gléas nua sábháilteacha á chur i bhfeidhm i Meiriceá, an t-idirscorthóir ciorcaid fabht talmhaithe (ICFT), ar féidir a insealbhú sa tsochóid nó an phlocóid. Tá dhá chnaipe air, tástáil is athchur, agus braitheann sé aon difríocht idir an sruth sa tsreang bheo is sa tsreang neodrach, an difríocht a bhíonn mar thurraing trí dhuine. Fiú má bhíonn an difríocht srutha sin chomh híseal le 0.005 A, scoireann an ICFT an ciorcad taobh istigh de 0.025 soicind le hathsheachadán. Nuair a bhíonn an fabht leasaithe, is féidir an gléas a chur sa siúl arís ach brú ar an gcnaipe athchuir is an t-athsheachadán a dhúnadh arís. Nuair a bhrúitear an cnaipe tástála, seoltar sruth trí fhriotóir sa ghléas chun éagothromaíocht idir an sruth beo is an sruth neodrach a chruthú is an t-athsheachadán a oscailt. Is tástáil é seo ar éifeacht an ghléis.


Sabhána.
Sabhána trópaiceach i dtuaisceart na hAstráile
Réigiúin féaraigh na dtrópaicí is na bhfothrópaicí, idir na foraoisí báistí trópaiceacha is na gaineamhlaigh. Cuireann fad an tséasúir neamhthorthúil bac ar fhás forleathan crann. Bíonn crainn scaipthe ann—acaicia, mar shampla — atá oiriúnaithe don bháisteach fhíorannamh. Cabhraíonn tinte nádúrtha is tinte na ndaoine le cur chun cinn is caomhnú an fhéaraigh.


Albert Sabin.
Micribitheolaí a rugadh i mBiałystok na Polainne ab ea Albert Bruce Sabin (26 Lúnasa 1906 – 3 Márta 1993). Rinne sé taighde ar víreas beo mar vacsaín i gcoinne polaimiailítis. Faoi seo táthar tar éis an vacsaín seo a chur in ionad vacsaín Salk, mar leanann a himdhíonacht níos faide agus is féidir í a dháileadh sa bhéal. D'fhorbair sé vacsaíní i gcoinne galar eile chomh maith, agus rinne sé inniúchadh ar an nasc idir víris agus an ailse.
Fuair Sabin bás in Washington, D.C..


Edward Sabine.
Réalteolaí, fisicí is taiscéalaí a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea Edward Sabine (14 Deireadh Fómhair 1788 – 26 Meitheamh 1883). I 1818 ghlac sé páirt mar réalteolaí is loingseoir in aistear John Ross don Aigéan Artach. Chuaigh sé le William Edward Parry ar a aistear i 1819 chun an Pasáiste Siar ó Thuaidh a aimsiú, ach theip orthu, bíodh is gur éirigh leo dul níos faide siar ná éinne eile. Rinne sé taighde ar réimse maighnéadach an Domhain, agus mhol gur cheart réadlanna maighnéadacha a bhunú ar fud an Domhain chun tuiscint ar an réimse is a athruithe a fheabhsú. Rinne sé staidéar ar fhad an luascadáin shimplí a mbeadh an tréimhse cothrom le 2 s, tomhas ar luasghéarú de bharr domhantarraingthe (agus neart na domhantarraingthe ag pointe ar bith ar Domhan is neamhsféarúlacht an Domhain ansin). Rinne sé breathnuithe ar theocht na n-aigéan, athrú brú an atmaisféir le hairde os cionn dromchla an Domhain, iompar carraigeacha ag oighearshruthanna, bolcáin, airíonna meitéareolaíochta, is a lán eile.


Sacán.
Cineál smólaigh a chaitheann an geimhreadh in Éirinn agus an tréímhse ó Bhealtaine go Samhain i dtuaisceart is oirthear na hEorpa, mar a bpóraíonn sé. A dhroim donnrua, baill liatha ar a cheann is a eireaball. Áitríonn sé coillte is talamh feirmeoireachta. Itheann sé torthaí, feithidí, péisteanna is seilidí. Bailíonn sé ina n-ealtaí de na céadta de ghnáth.


Oliver Wolf Sacks.
Néareolaí a rugadh i Londain is a d'oibrigh i Nua-Eabhrac is ea Oliver Wolf Sacks (9 Iúil 1933 – 30 Lúnasa 2015). Bhí othair a raibh suanghalar ar leith tolgtha acu faoina chúram. Bhain sé cáil amach nuair a foilsíodh a thuarascáil ar an bhfaoiseamh neamhbhuan a fuair siad tar éis L-dopa a thógáil, "Awakenings" (Múscailtí, 1973: rinneadh scannán de i 1990). Scríobh sé "The Man who Mistook his Wife for a Hat" (An Fear a Thóg a Bhean Chéile in Ainriocht Hata, 1986) agus "The Island of the Colorblind" (Oileán na nDathdhall, 1998) ar riochtaí néareolaíochta a léirigh siomtóim neamhghnácha.


Sacram.
Cnámh thriantánach ag bun an cholúin veirteabraigh a fhoirmítear tríd an 5 veirteabra sacrach a chónacsadh. Nuair a bhíonn duine ina cholgsheasamh bíonn sé beagnach cothrománach, ag altadh le dhá chnámh na gcromán chun an fáinne cnámh a dtugtar "an peilbheas" air a chríochnú, agus an chuid eile den cholún veirteabrach ag an 5ú veirteabra lumbach. Déanann sé ceangal le matáin an droma is na más.


Ardeaglais Sacré Coeur.
I Montmartre, Páras, deartha ag an ailtire Paul Abadie, tógtha sa stíl Rómhánach-Bhiosántach, 1872-1912. Taobh istigh tá an mhósáic is mó ar Domhan, ag léiriú Chríost is a dhá lámh sínte amach.


Sacsafón.
Gléas aonfheag ceoil, déanta as miotal le cró leathan cónach, cosúil leis an sacschorn. Adolphe Sax (1814-1894) a cheap é, a fuair paitinn air, agus a rinne i dtoisí is airdí éagsúla é, in alt is teanóir den chuid is mó. Bíonn an dá cheann seo chomh maith le baratón is soprán i gceathairéad sacsafón. Tá an dordsacsafón is an t-olldordsacsafón ann freisin, ach in úsáid go hannamh. Uirlis choitianta i snagbhannaí is bannaí damhsa, agus baintear feidhm as uaireanta i gceol foirne.


Sacschorn.
Gléas ceoil, déanta as feadáin práis, cosúil le tiúba beag, an bhéalóg ag dronuillinn leis an bpríomhfheadán agus an clog dírithe suas go hingearach. Cheap an déantóir uirlisí Francach Adolphe Sax é, agus déantar i dtoisí éagsúla é. Baintear feidhm as sacschoirn ailt is teanóir i mbannaí práis ach, aisteach go leor, luaitear mar theanóir is baratóin faoi seach iad.


Sádamásachas.
Iompar gnéasach ina mbaintear pléisiúr as pian a imirt ar dhuine eile (sádachas) nó a fháil ó dhuine eile (másachas). Giorraítear chuig SM é. B'fhéidir le páirtnéir amháin pléisiúr níos mó a bhaint as a p(h)áirtnéir a ghortú (sádaí) agus an dara páirtnéir ag baint pléisiúir as a bheith gortaithe (másachaí).


Sádar.
Cóimhiotal a leánn go héasca ag teocht mheasartha chun nasc a dhéanamh idir dhá dhromchla miotail. De ghnáth bíonn stán is luaidhe ann nuair a bhíonn copar le nascadh, nó prás, nó iarann le stánphláta air. Ní hionann is táthú, is amhlaidh a líonann an sádar na scáintí sna dromchlaí atá le nascadh, agus is mar seo a dhéanann an nasc gan comhtháthú leo.


Sadhlas.
a>e amach ón bhféar. Cuirfear clúdach plaisteach air ina dhiaidh.
Foráiste a dhéantar as féar, arbhar Indiach nó ábhar duilleogach eile a chaomhnaítear trína pháirtchoipeadh i dtúrshadhlann aeróbach, clais sadhlais nó rolla mór aeróbach a chorntar is a shéalaítear i leathanra plaisteach. De ghnáth déantar sadhlas i gcomhair an gheimhridh nuair a bhíonn ainmhithe faoi dhíon, rud a ligeann don fhéar fás leis san earrach. Cruthaíonn an bunchoipeadh aigéid orgánacha is aimínaigéid a fheidhmíonn mar leasaithigh. Den chuid is mó eallach mairteola is déiríochta a itheann sadhlas, ach is féidir é a thabhairt d'athchogantaigh eile freisin.


Saeis.
Ascalú an uisce is a scairdeadh anonn is anall in áit a bhfuil an t-uisce faoi pháirtchoinneáil mar a bheadh i mbá nó inbhear. Cinneann méid fisiciúil is cruth an duga tréimhse an ascalaithe.


Carl Sagan.
Réalteolaí is scríbhneoir a rugadh i mBrooklyn, Nua-Eabhrac ab ea Carl Edward Sagan (9 Samhain 1934 – 20 Nollaig 1996). Rinne sé taighde ar atmaisféir is dromchlaí na bpláinéad, bunús na beatha ar Domhan, agus an dóchúlacht go bhfuil intleacht eachtardhomhanda ann.
Rinne sé éacht i gcur chun cinn na réalteolaíochta is na heolaíochta go ginearálta i measc an phobail le cláir teilifíse is eile.
Rogha Ráitis.
“Is áit bhreá mhór í an chruinne. Má tá muid linn féin, is cosúil gur cur amú uafásach spáis é.”


Ságphailm.
Crann beag le duilleoga móra clúmhacha, dúchasach d'oirdheisceart na hÁise is oileáin an Aigéin Chiúin. Cuimsíonn an stoc acmhainní móra stáirse chun roiseadh mór amháin bláthaithe a fhuinnmhiú sa chrann aibí. Ina dhiaidh sin faigheann an crann bás. Faightear ság, príomhfhoinse carbaihiodráití sna trópaicí, as smúsach na stoc a ghearrtar nuair a léirítear na chéad bhláthanna.


Sáibhre.
Dhá speiceas ghaolmhara le gais chearnacha, duilleoga urchomhaireacha ina bpéirí, agus bláthanna déliopacha, scothchorcra nó bán, i rinsí a dhéanann spící scaoilte. Tá an sáibhre samhraidh dúchasach do réigiún na Meánmhara. Is planda adhmadach ilbhliantiúil, dúchasach do dheisceart na hEorpa, an sáibhre geimhridh. Fástar an dá cheann mar luibheanna cócaireachta.


Sáible.
Cat crainn Áiseach le fionnadh geimhridh atá tiubh síodúil (agus an-luachmhar sa trádáil fionnaidh). Áitríonn sé foraoisí arda gar do shrutháin. An fionnadh a fhaightear ón gcat crainn giúise Meiriceánach, tugtar "fionnadh sáible Meiriceánach" nó "fionnadh sáible Bhá Hudson" air.


Saicéidí.
Preabthaí na súl ó phointe go pointe, mar mhalairt ar a sleamhnuithe malla. Is féidir leo a bheith deonach, mar a bhíonn le linn léitheoireachta, nó ainneonach. Soláthraíonn an staidéar orthu eolas suntasach ar nádúr phróiseas na léitheoireachta is gníomhaíochtaí radhairc eile.


Saicíníteas.
Athlasadh saicín, púitse beag snáithíneach a chuimsíonn sreabhán. Faightear a leithéid timpeall ar ailt is teannáin chun gluaiseacht a bhealú is frithchuimilt a laghdú. Is féidir go dtarlóidh athlasadh mar thoradh ar thráma nó ionfhabhtú. Leanann pian is at é, agus déanann gluaiseacht ailt nó teannáin chóngaraigh níos measa é.


Saighead mhara.
Ainmhí caol inveirteabrach is ea an saighead mhara, le colainn thréshoilseach, ar a bhfuil eití cliathánacha is eite eireabaill. Creachóireach. An ceann le roinnt díseanna spíonta a ghabhann an chreach. Timpeall 70 speiceas, amuigh sa bhfarraige oscailte den chuid is mó.


Saiheil.
Crios fásra idirmheánaigh idir gaineamhlach is sabhána mar a mbíonn an bháisteach neamhrialta randamach go leor is an talamh screabach. Luaitear an crios leathan ó dheas ón Sahára a bheith mar seo is é ag cuimsiú codanna den Mharatáin, Sead, Mailí, an tSeineagáil, Buircíne Faiseo is an Nígir. Bíonn triomach is gorta in áiteanna mar seo go minic.


Sail (geolaíocht).
Toirt leac-chruthach carraige doigheartha a brúdh idir cisil carraige dríodair, a léiríonn gaol inchomhoiriúnaithe leis na plánaí cisealaithe. De ghnáth, carraig mheánghráinníneach a bhíonn i gceist, cosúil le dolairít. Samplaí maithe is ea an Palisades Sill i New Jersey agus an Whin Sill i New England.


Sail chnis.
Scafacha míne tirime a thiteann ó chraiceann na plaite, a thugtar faoi deara nuair a thiteann siad ar éadaí dorcha ar na guaillí. Is dócha gur mar gheall ar ionfhabhtú fungais ar leith a tharlaíonn sé.


Sailchuach.
Planda bliantúil nó ilbhliantúil, dúchasach don chuid is mó de an réigiúin mheasartha, agus cuid mhaith speiceas alpach ann. Na duilleoga croíchruthach de ghnáth. Na bláthanna síogamorfach, le 5 pheiteal is spor ag gobadh ar gcúl, gorm, buí, bán nó meascán díobh, uaireanta cumhra. Cuimsíonn sí na gnéithe is na saghsanna a dtugtar "goirmíní searraigh" is "lusanna croí" orthu freisin.


Sailchuach chon.
Séard sailchuach chon (nó fanaigse, "Viola riviniana") ná speiceas sailchuaiche ("Viola") le gais ghearra neamhdhreaptha is bláthanna scothghorma/vialaite, dúchasach don Eoraip. Ní hionann is an tsailchuach chumhra í. Níl aon bholadh aici.


Sailchuach chonfhiaclach.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach do choillte san Eoraip is an Áise. 10-15 cm ar airde, táirgeann sí cormáin. Ní fíorshailchuach í. Na duilleoga ubhchruthach scothghorm, marmaraithe le scothdhonn/corcra. Na bláthanna 5 cm ar trastomhas, dearg/corcra nó bán, aonarach cromtha, 6 theascán iombhláth cuachta ar ais chun caipín Turcach a dhéanamh.


Sailchuach na gealaí.
Planda garbh giobach débhliantúil a fhásann 30-100 cm ar airde, dúchasach d'oirdheisceart na hEorpa. Na duilleoga croíchruthach; na bláthanna croischruthach, scothdhearg/ corcra is uaireanta bán; na cochaill 3-4.5 cm ar fhad, leata ubhchruthach le balla seasmhach airgeadach lárnach roinnte (seipteam). Fástar go minic i ngairdíní í ar son seanghas na dtorthaí le seiptim sheasmhacha, a úsáidtear mar mhaisiúchán.


Saileach shilte.
Gnéithe éagsúla di ann, iad go léir ina gcrainn mhóra le han-chuid craobhacha ar luascadh, go minic ag teacht anuas go talamh. I gcomhair maisiúcháin an-chuid díobh, ina measc an ceann is coitinne, an tsaileach shilte órga.


Saileachán francach.
mion
Saileachán ilbhliantúil a fhásann go hingearach suas le 120 cm ar airde. Dúchasach don Eoraip, an Áise is Meiriceá Thuaidh. Scaipeann na fréamhacha trí dhreapadh. Na duilleoga i rinsí, 3 cheann an rinse. Na bláthanna ar spící fada, 2-3 cm ar leithead le 4 sheipeal chaola dhúchorcra is 4 pheiteal bhánchorcra spunógchruthacha eangacha ar fheadán ubhagáin caol scothchorcra. Cuid mhór síolta le cleití bána ar a chochall. Tugtar "fiaile tine" air freisin de bhrí go bhfuil sé chomh tapa sin in athchoilíniú talún a glanadh le déanaí le tine. Uaireanta saothraítear é mar mhaisiúchán, agus is fiaile ionsaitheach é freisin.


Sailghréas.
Patrún gorm ar ghréithre ag léiriú radharc tíre sa tSín, le foirgnimh is pearsana ag dul thar dhroichead, clóite mar phictiúr inaistrithe ar chúlra bán. Deirtear gur Thomas Minton a ghrean den chéad uair é timpeall 1780 do Thomas Turner i gCaughley Shasana. Ó shin i leith táirgeadh é san iliomad monarchana, monarcha Spode go háirithe.


Saill.
Meascán casta tríghlicrídí éagsúla, gach ceann acu le 3 mhóilín aigéad sailleach cuingrithe le móilín amháin gliosróil. Breosla tábhachtach stóráilte i bplandaí is ainmhithe. Sa chiall ghinearálta, is fíochán (fíochán saille) ainmhí í, bán nó scothbhuí, ina mbíonn na cealla aonaracha atá ag carnadh saille i bhfoirm liathróidín taobh istigh den chíteaplasma (saill bhán). Is foinse fuinnimh don orgánach iad na tríghlicrídí. Feidhmíonn an tsaill bhán mar ábhar pacála is inslithe i gcuid mhaith ainmhithe (mar shampla, an tsaill fho-chraicneach i ndaoine), agus mar mhaolaire turrainge (mar shampla, faoi sháil na coise is i mbos na láimhe). Tarlaíonn carnadh iomarcach saille sa cholainn dhaonna (raimhre) nuair a bhíonn an ionghabháil fuinnimh sa chothú níos mó ná an fuinneamh a aschuirtear trí ghníomhaíocht fhisiciúil. Faightear saill dhonn freisin sa chuid is mó de na mamaigh, go háirithe iad siúd a chodlaíonn ar feadh an gheimhridh is ainmhithe an-ogá aonaracha. Ní hionann is an tsaill bhán a bhíonn ina liathróidín amháin i ngach cill, bíonn an tsaill dhonn ina hiliomad liathróidíní an-bheaga. Chomh maith leis sin, is féidir leis an néarchóras simpiteach na cealla a spreagadh chun an tsaill dhonn a dhianscaoileadh is teas a ghiniúint, ní hionann leis an tsaill bhán. Ar an mbealach seo, is féidir le hainmhithe óga a ráta ginte teasa a mhéadú mar fhreagairt ar an bhfuacht taobh amuigh.


Saill chócaireachta.
Saill sholadach a dhíorthaítear ó olaí plandúla is a úsáidtear i gcócaireacht. Tugtar "brioscóir" uirthi freisin. Den chuid is mó, bíonn na holaí plandúla neamhsháithithe is leachtach ag teocht an tseomra. A mhalairt atá fíor le hola cnó cócó is ola phailme. Déantar iad sin a chóireáil le hidrigin chun an tsaill sholadach a tháirgeadh don chócaireacht.


Sailpítear.
Níotráit photaisiam, KNO3, a fhaightear sa nádúr. Faightear potaisiam (K) sa bhfoirm seo go minic. Úsáidtear é i ndéanamh pléascán, tinte ealaíne is lasán. Déantar leasú talún is aigéad nítriúil as freisin.


Saingeal.
Ceann thoir eaglaise mar a mbíonn an altóir, an chórlann is na cléirigh. Go ginearálta, an chuid den eaglais soir ón gcorp. Díorthaíodh an t-ainm ón Laidin "cancellus", an scáthlán a bhíodh idir corp is saingeal atá fós in eaglaisí Ceartchreidmheacha an Oirthir.


Sainghníomhú dinimiciúil.
Ardú díomuan sa bhunráta meitibileachta in ainmhí díreach i ndiaidh béile a ithe. Tugtar "iarmhairt theirmeach an bhia" nó "giniúint teasa ó chothú" air freisin. Ní thuigtear a ról i meitibileacht fuinnimh i gceart.


Sainmharc.
Marc oifigiúil a bhuailtear ar gach earra nua-aoiseach óir, airgid, agus (ó 1975) platanaim a dhéantar in Éirinn, Sasana is Albain. Déantar an miotal a mheasúnú chun a chaighdeán nó a cháilíocht a thomhas, agus cuireann an sainmharc sin in iúl. Bíonn a shainmharc féin ag gach oifig measúnaithe. Tá an córas mar seo ó 1300 nuair a rinne an rí forógra nár cheadaithe don ghabha aon earra a chur amach as an gceárta go raibh sé measúnaithe is sainmharcáilte le ceann liopaird.


Saisímí.
Iasc amh Seapánach, gearrtha i slisní, a fhaightear i bproinntithe mar shócamas. I measc na n-iasc coitianta chuige tá tuinnín, bran na farraige, leadóg, scuid, octapas is sliogéisc. Itear iad blaistithe le hanlann soighe is mustard glas. Nuair a bhíonn slisní éisc aimh ar ranna beaga ríse beirithe, tugtar "súisí" air.


Sáiste.
Tor cumhra a fhásann suas le 0.5 m ar airde, dúchasach do dheisceart na hEorpa. Na gais óga cearnach; na duilleoga ubhchruthach gasach roctha maoth, ina bpéirí urchomhaireacha; na bláthanna 1-2 cm ar leithead, scothchorcra déliopach, cochall ar an liopa uachtarach. Saothraítear go fairsing mar luibh chócaireachta is leighis é. Fástar saghsanna le duilleoga corcra is ildathacha mar mhaisiúchán.


Sáithithe.
Sa cheimic orgánach, téarma a chuireann síos ar hidreacarbón nach bhfuil aon nasc iolrach ann. Tagann an téarma ón gcaoi go mbíonn an t-uasmhéid hidrigine sna comhdhúile seo in aghaidh a dtoilleadh carbóin. Is hidreacarbóin sháithithe na halcáin, ach is neamhsháithithe na hailcéiní is na hailcíní. Úsáidtear an téarma maidir le tuaslagáin freisin: bíonn tuaslagán sáithithe nuair a bhíonn an t-uasmhéid den tuaslagáit ann, agus nuair a dhéantar iarracht tuilleadh tuaslagáite a mheascadh ann deascann sí go bun an tsoithigh.


Satailít nádúrtha.
Na gealacha a ghluaiseann i bhfithisí timpeall ar phláinéid sa Ghrianchóras, cosúil lenár nGealach. Tá córais fhorleathana ag Iúpatar is Satarn, agus ceann ag Iúpatar, Gainiméid, atá níos mó ná pláinéad Mhearcair féin, agus Plútón a ghlactaí leis mar phláinéad go dtí le blianta beaga.


Satailít aimsire.
Déanann satailít aimsire taifead leanúnach ar phatrúin dhomhanda na haimsire. Baineann sí feidhm as cianbhraiteoirí chun teocht san atmaisféar is ar dhromchla an Domhain a thomhas, an clúdach scamall a mhonatóiriú, an méid galuisce san atmaisféar is na sreabha fuinnimh ann a thaifeadadh.
De ghnáth, bíonn an satailít i bhfithis mholach nó gar dó, ag airde 500-1,500 km, ag trasnú an mheánchiorcail go hingearach leis sin, is ag dul thar Mhol gach uair go leith.
Cuid acu i bhfithisí geochónaitheacha díreach os cionn pointe ar leith ar an domhan, ag airde timpeall 35,400 km. Faigheann siad sonraí ar réigiúin dhoshroichte, i bhfad níos cuimsithí iomláine ná a bhíodh ar fáil.


Satailít loingseoireachta.
Ó thús ama bhain mairnéalaigh feidhm as na réaltaí chun loingseoireachta. Le blianta anois tá loingseoireacht nua-aoiseach leictreonach bunaithe ar na réaltaí nua — saitilítí teileachumarsáide — in úsáid. Tá na saitilítí seo i bhfithisí fosaithe, agus tarchuireann siad bíogchomharthaí raidió an t-am ar fad. Agus córas suite domhanda (GPS) ar bord, glacann an long nó an t-eitleán na bíoga seo ó roinnt de na saitilítí agus ríomhann domhanleithead is domhanfhad an árthaigh go leanúnach. Cabhraíonn an córas seo chun longa a dhíriú amuigh ar an bhfarraige agus calafort a aimsiú an t-am ar fad, fiú i ndrochaimsir agus istoíche.


Satailít spiaireachta.
Córas saitilítí míleata faire i bhfithisí os cionn an Domhain, feistithe le ceamaraí is braiteoirí íogaire eile, in ann réada cosúil le haonaid mhíleata is gníomhaíochtaí ar an talamh a thaifeadadh agus an t-eolas sin a leaschraoladh chuig stáisiúin ar Domhan le hanailísiú ag saineolaithe spiaireachta.


Satailít tarchuir dhírigh.
Córas chun an-chuid cainéal teilifíse a tharchur go cumhachtach ó shaitilítí chun gur féidir na comharthaí i gcomhair na gcainéal go léir a ghlacadh le haeróga beaga (níos lú na.5 m ×.5 m) ar an teach. Is féidir os cionn 100 cainéal teilifíse a bheith ar fáil ó chórais mar seo in áiteanna, go príomha áiteanna iargúlta nach mbeadh córas craobhscaoilte éifeachtúil nó córas cábla nó píobáin costéifeachtúil.


Andrey Sakharov.
Fisicí a rugadh i Moscó ab ea Andrey Sakharov (21 Bealtaine 1921 – 14 Nollaig 1989). Ról lárnach aige i bhforbairt an H-bhuama Shóivéadaigh. Ó 1958 chuir sé i gcoinne na dtástálacha ar airm núicléacha agus mhol comhoibriú idir Oirthear is Iarthar, is cearta daonna. Bhuaigh sé Duais Nobel na Síochána i 1975. Díbríodh mar easaontóir é go Nizhni Novgorod (Gorky mar a bhí) i 1980. Fuasclaíodh is ligeadh abhaile é i 1986.


Sála fuiseoige.
Planda bliantúil atá dúchasach don leathsféar thuaidh. Gaolmhar le deilfiniamaí agus cosúil leo, cuimsithe sa ghné sin uaireanta ach níos lú ná iad. Na bláthanna gorm, bándearg nó bán, a iompraítear ar spící gearra.


Salandacht.
Goirte an tsáile, is é sin iomlán na n-ábhar tuaslagtha sa sáile, tuairiscithe de ghnáth i bpáirteanna in aghaidh an mhíle (0/00), ina ngraim thuaslagáite in aghaidh an chileagram sáile. Is í meánsalandacht sáile ná 350/00.


Salannlus.
Planda colgach ilghéagach ilbhliantúil, dúchasach don leathsféar thuaidh. Stríoca dearga ar na gais. Na duilleoga cúng an-súmhar barrspíonta, na bláthanna bídeach glas. Fulangach ar shalann. Fásann sé ar chósta gainmheach.


Jonas Edward Salk.
Víreolaí a rugadh i gCathair Nua-Eabhrac ab ea Jonas Edward Salk (28 Deireadh Fómhair 1914 – 23 Meitheamh 1995). D'fhionn sé an chéad vacsaín i gcoinne polaimiailítis i 1953. Le cabhair ón Uachtarán F. D. Roosevelt, a bhí buailte ag an ngalar céanna, d'ullmhaigh sé víris neamhghníomhachtacha polaimiailítis don vacsaín insteallta, agus d'eirigh leis i dtrialacha i 1953-1954. Tosaíodh á húsáid go forleathan i 1955. In La Jolla, California a d'éag sé.


Salmonella.
Speiceas slatchruthach baictéar is ea Salmonella, so-ghluaiste de ghnáth, atá in ann fás le hocsaigin nó gan é. Cuireann dhá chineál tús le tíofóideach is fiabhras paraitíofóideach. Cuireann cineálacha eile tús le nimhiú bia. Is í an fhoinse ionfhabhtaithe is coitianta ná feoil thruaillithe, feoil éanlaith clóis go háirithe. Tarlaíonn urlacan géar is buinneach 12-24 uair tar éis an fheoil thruaillithe a ithe.


Satailít (spásárthach).
Spásárthach atá ag fithisiú an Domhain nó rinn spéire eile. Ba é an chéad cheann a lainseáladh Sputnik 1 de chuid an Aontais Shóivéadaigh i 1957. Anois tá níos mó ná 3,600 díobh ag fithisiú an Domhain i gcomhair spiaireachta, suirbhéireachta, cumarsáide, réamhaisnéis aimsire is réalteolaíochta.


Salsabh.
Planda a bhíonn débhliantúil de ghnáth, "Tragopogon porrifolius", a fhásann 1.25 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara. An bhunfhréamh sorcóireach, na duilleoga cosúil le féar, cinn na mbláthanna aonarach, vialait/corcra, timpeallaithe ag 8 mbracht. An toradh mar a bheadh paraisiút mór cleiteach gruaige. Saothraítear go forleathan é ar son na fréimhe inite méithe, agus uaireanta mar mhaisiúchán.


Samhadh.
Aon cheann de chuid mhaith copóg atá dúchasach don Eoraip is ea an samhadh. Na duilleoga sleáchruthach le blas aigéadach. Úsáidtear mar ghlasra nó sailéad é.


Samóideach.
Speiceas gníomhach madra a saothraíodh sa tSibéir. Ar meánmhéid, le fionnadh an-tiubh gruaige fada bánghnéithí. Ní iompraíonn sé an t-eireaball os cionn an droma ach amháin nuair a bhíonn san airdeall, is é coirnithe go scaoilte.


Sampláil villeas cóiríneach.
Teicníocht chun samplaí an fhíocháin phlacaintigh, timpeall 8-12 seachtain isteach sa tréimhse iompair, go hidéalach. Cuirtear snáthaid isteach sa mháthair trí bhallaí an bhoilg is na broinne faoi threoir iomháú ultrafhuaime. Cuirtear ar aghaidh í go sroichtear imeall na placainte, agus tógtar píosa beag as sin. Is féidir an sampla seo a thastáil chun na crómasóim is an DNA a anailísiú agus na heinsímí a mheasúnú, féachaint an bhfuil siondróm Down i láthair, nó neamhoird ghéiniteacha eile, cosúil le fiobróis chisteach. Priacal beag go spreagfar breith anabaí.


Bengt Samuelsson.
Bithcheimicí a rugadh i Halmstad na Sualainne is ea Bengt Ingemar Samuelsson (r. 21 Bealtaine 1934). Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine sa bhliain 1982 le Sune Bergström is John Vane as a bhfionnachtana ar phrostaglaindin agus comhábhair ghaolmhara.


Éasc San Andreas.
Éasc an-mhór i screamh an Domhain a théann 950 km trí iarthuaisceart California go dtí fásach Colorado, ar an teorainn idir plátaí teicteonacha an Aigéin Chiúin is Mheiriceá sa screamh, atá ag sleamhnú timpeall 1 cm sa bhliain thar a chéile. Tarlaíonn creathanna talún má tharlaíonn sleamhnú tobann, rud a tharla i 1906 sa chrith talún a scrios San Francisco, agus arís i 1989, 1993 is 1994.


Frederick Sanger.
Bithcheimicí a saolaíodh i Rendcomb Shasana ab ea Frederick Sanger (13 Lúnasa 1918 – 19 Samhain 2013). Rinne sé amach ord na n-aimínaigéad (51 díobh) ar an bpróitéin inslin, an chéad uair a rinneadh a leithéid do phróitéin ar bith. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice as i 1958. Rinne sé taighde ceannródaíoch ar struchtúr móilíneach na n-aigéad núicléasach, DNA is RNA, agus bhuaigh sé Duais Nobel arís i 1980 as, an chéad duine a bhuaigh an Duais Nobel chéanna faoi dhó.


Sans Souci.
Palás rocócó a tógadh i bPotsdam na Gearmáine (1745-1747) ar son Friedrich II na Prúise. Chomhoibrigh sé féin leis an ailtire Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff (1699-1753) sa dearadh. Caomhnaíodh é ina bhunstaid, agus anois tá roinnt gailearaithe ealaíne ann.


Jacopo Sansovino.
Snoíodóir is ailtire a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Jacopo Sansovino (Jacopo Tatti, 1486-1570). Ba é a thug stíl na hArd-Athbheochana ó Firenze go dtí an Veinéis. Ó 1529, ina phríomhailtire sa Veinéis, freagrach as tógáil foirgneamh éagsúil ansin, Leabharlann Naomh Marcais (1537-1554) go háirithe.


Santal.
Crann leathsheadánach atá dúchasach d'oirdheisceart na hÁise. Na duilleoga urchomhaireach ubhchruthach, na bláthanna neamhfheiceálach dearg i gcloig 4 liopa. Faightear adhmad cumhra ón adhmad seachtrach bán, agus déantar snoíodóireacht, túis is bataí túise as sin. Déantar ola santail ón gcroí crua buí adhmaid, agus baintear feidhm as na fréamhacha i ndéanamh cumhrán is gallúnaí.


Saobhdhiallas.
Sa réalteolaíocht, díláithriú dealraitheach in ionad rinn spéire de bharr athrú in ionad an fhéachadóra. Mar shampla, tarlaíonn sé de bharr gluaisne an Domhain timpeall na Gréine. Úsáideann réalteolaithe an téarma go neamhchruinn chun tagairt d'fhad, mar tá an chainníocht i gcomhréir inbhéartach le fad amach na rinne.


Saoiste (scannánaíocht).
An príomhleictreoir ar fhoireann léiriú teilifíse nó scannáin, a oibríonn go dlúth leis an stiúrthóir soilsithe. An t-oibrí sinsearach leictreora a oibríonn go díreach faoi stiúir an tsaoiste, tugtar "an giolla" air.


Saorthitim.
Gluaisne réada a ligtear dó titim faoi dhomhantarraingt, gan friotaíocht an aeir nó athruithe sa domhantarraingt le hairde a chur san áireamh. Sa chas seo is ionann an luasghéarú ag gach nóiméad do réad ar bith, is cuma cén mhais nó cén t-ábhar atá ann. Tagann an toradh seo ó shaothar Galileo.


Saotharchruachan.
Athrú in airíonna miotail de bharr buailte, tuargana, rollta nó próiseála eile a dhéantar arís is arís eile. Athraíonn an saothar gránstruchtúr micreascópach an mhiotail. Is féidir go dtreiseofar is go gcruafar an miotal mar thoradh, ach féadfaidh sé a bheith níos brisce freisin. Is féidir cuid d'iarmhairtí an tsaotharchruachain a mhaolú trí ainéaladh.


Saotharlann Náisiúnta Fisice.
Príomhgheata an NPL i Sráid Hampton
Bhunaigh rialtas na Breataine an Saotharlann Náisiúnta Fisice sa bhliain 1900 i dTeddington, gar do Londain, chun taighde is forbairt a dhéanamh ar chaighdeáin thionsclaíocha is eolaíocha. Tacaíonn sí le haonaid bhunúsacha tomhais cosúil leis an aimpéar is an méadar. Shaothraigh sí an chéad chlog adamhach cruinn caeisiam in 1955.


Saotharlann Radairéalteolaíochta Nuffield.
Institiúid i Jodrell Bank Shasana a bunaíodh i 1945 faoi choimirce Ollscoil Mhanchain. Tá an chéad radaiteileascóp (76 m ar trastomhas) iomlán instiúrtha ann. Críochnaíodh i 1957 é, agus tugtar "teileascóp Lovell" air anois. Tá an tsaotharlann freagrach as teileascóp eagair Merlin, a bhfuil na haeróga suite ar fud Shasana.


Saothróg.
Aon chineál planda a shaothraítear is nach bhfuil le fáil fiáin sa nádúr. Ní phóraíonn cuid mhaith saothróg go fíor agus is gá iad a mhéadú go fásúil.


Sapraifít.
Planda a bhraitheann ar tháirgí meata i gcomhair bia. Cuimsíonn an téarma cuid mhaith fungas. Is sapraifítí roinnt bheag plandaí bláfara a mbíonn duilleoga laghdaithe acu, agus plandaí gan chlóraifill. Déanann sí ceangal siombóiseach le fungais mhiciríosacha a chabhraíonn le briseadh síos fíochán marbh chun an planda a chothú.


Saranáid.
Ar dtús, píosa ceoil le seinm nó canadh sa tráthnóna, le linn suirí nó chun páiste a chur a chodladh go háirithe. Anois úsáidtear an téarma ar phíosa ceoil i gcomhair ceolfhoirne iomláine nó téide le cuid mhaith gluaiseachtaí ach é níos simplí ná siansa.


Sarcóma.
Siad urchóideach i bhfíocháin tacaíochta, cnámh nó matáin. Annamh i gcomparáid le carcanómaí a tharlaíonn i bhfíocháin líneála an chraicinn is na n-orgán inmheánach.


Sardoinisc.
Cineál bán is donn den oinisc.


Sárfhosfáit.
Leasuithe talún ina bhfuil fosfáit i bhfoirm an iain (H2PO4)2-. Tugtar an t-ainm seo orthu mar go mbíonn níos mó fosfáite i Ca(H2PO4)2 ná sa mheáchan céanna de CaHPO4.


Sárheitridín.
An teicníocht is coitianta a úsáidtear i nglacadóir raidió. Athraítear an comhartha glactha ón ardmhinicíocht tarchurtha (an radaimhinicíocht) go dtí minicíocht idirmheánach trí é a mheascadh le comhartha ar mhinicíocht níos lú a ghintear sa ghléas glactha ina ascaltóir áitiúil. Is fusa an comhartha ag an minicíocht idirmheánach a phróiseáil is an fuaimchomhartha nó an físchomhartha a bhaint as ná deileáil go díreach leis an gcomhartha glactha radaimhinicíochta.


Sarsparail.
Planda dreapaire colgach ilbhliantiúil, dúchasach do réigiúin thrópaiceacha is fhothrópaiceacha. Na duilleoga leathrúil trífheitheogach, na bláthanna scothghlas nó scothbhuí le 6 theascán iombhlátha. Na caora dearg nó dubh. Tálann na fréamhacha triomaithe deoch athbhríoch, chomh maith le cóir leighis do na scoilteacha. D'úsáidtí díorthach aisti mar bhlastacht i ndeochanna.


Sárú comhchuingeacht luchta is paireachta.
I bhfisic na gcáithníní, sárú phrionsabal bunúsach na siméadrachta, a bhraith na fisicithe Meiriceánacha James Watson Cronin is Val Logsdon Fitch (1923-) is iad ag déanamh taighde ar chéóin (cáithníní fonúicléacha, saghas méasóin). Seasann an C anseo do chomhchuingeacht luchta (nó paireacht luchta), an t-oibriú i meicnic chandamach ina n-athraítear cáithnín ina fhrithcháithnín. Seasann P do phaireacht, an t-oibriú ina n-athraítear comhordanáidí ciotógacha ina gcomhordanáidí deasógacha. Le sárú CP, is féidir dearbhshainmhíníu a dhéanamh ar dheaslámhaí is ciotaí sa Chruinne. Baineann sé le barrthroime damhna thar fhrithdhamhna sa Chruinne. Ach ní thuigtear a mheicníocht ná a ról. Sáraíonn na céóin siméadracht an amchúlaithe T ionas go n-imchoimeádtar an comhchuingriú bunúsach CPT. Tháinig an chéad fhianaise le sárú CP maidir le B-mhéasóin chun solais i 1999.


Sasafras.
Roinnt plandaí difriúla. Maidir leis an bhfíorshasafras, is tom mór nó crann é a fhásann 30 m ar airde, dúchasach d'oirthear Mheiriceá Thuaidh. An duilliúr cumhra, na bláthanna neamhfheiceálach scothghlas, na torthaí gormliath cosúil le caora. Is blastán é ola sasafrais den chuid is mó, agus driogtar é ón gcoirt, na craobhóga is na fréamhacha. Is leigheasach insileadh na coirte.


Felix Savart.
Lia is fisicí a rugadh i Mézière na Fraince ab ea Felix Savart (1791-1841). Rinne sé cuid mhaith taighde ar fhisic na fuaime is an tsolais. Le Jean-Baptiste Biot d'fhionn sé is rinne cur síos matamaiticiúil ar an réimse maighnéadach a chruthaíonn sruth leictreach i sreang fhada dhíreach. Ainmníodh dlí Biot-Savart, a thugann an fhoirmle don réimse, astu beirt.


Thomas Savery.
Innealtóir a rugadh i Shilstone Shasana ab ea Thomas Savery (c 1650 – 1715). Shaothraigh sé is fuair paitinn ar ghaireas chun uisce a chaidéalú as mianaigh (1698) trí ghal faoi bhrú a chur isteach i seomra iata ina raibh uisce, an chéad inneall praiticiúil gaile. Rinne sé roinnt díobh gur tháinig sé le chéile le Thomas Newcomen chun a inneall siúd a fhorbairt, inneall loine gaile a bhí níos éifeachtaí praiticiúla.


Scagaire.
Úsáidtear an téarma i 3 chás ar a laghad: meicniúil, leictreach/leictreonach, agus optúil. Is gléas chun páirteagail mhíne sholadacha a bhaint as meascán é scagaire meicniúil. Le hábhar éigin fite nó feiltithe cosúil le páipéar nó fabraic a dhéantar seo. Ní hionann é is criathar, a bhaineann páirteagail gharbha amach le mogall sreinge nó miotal pollta. Cosúil leis an gcás meicniúil, ciorcad chun tonnfhaid ar leith a scaradh ó chéile nó a bhaint as chomhartha is ea scagaire leictreach nó leictreonach. Is ábhar trédhearcach a athraíonn an meascán tonnfhaid solais a théann tríd scagaire optúil. Úsáidtear é i gcórais optúla, ceamaraí, micreascóip is a leithéid chun déine an tsolais a laghdú, dathanna sa radharc a athrú, is a lán eile.


Scagaire dathanna.
Ábhar trédhearcach a tharchuireann solas ó chuid roghnaithe den speictream infheicthe is a ionsúnn sciar den chuid eile nó a hiomlán. Úsáidtear scagaire mar seo chun solas le comhdhéanamh a theastaíonn a sholáthar, nó cothromaíocht dathanna áirithe a bhaint amach i ngrianghrafadóireacht dhaite. I ngrianghrafadóireacht dhubh is gheal, athraíonn scagaire dathanna ton dathanna áirithe sa radharc (mar shampla, chun treise a chur leis an spéir).


Scagaire polaraithe.
Scagaire a tharchuireann solas atá polaraithe i dtreo ar leith. Úsáidtear é i bhfótagrafaíocht chun frithchaitheamh spéaclach ó dhromchlaí neamh-mhiotalacha a fholú agus gile na spéire a laghdú. Feidhmeanna eile sa steiréascópacht, anailís struis is fótaimicreagrafaíocht struchtúr mianrach.


Scagphriontáil.
Teicníocht priontála ina mbrúitear dúch trí mhogall scagaire (déanta as síoda tráth, ach as fabraic shaorga de ghnáth anois). Bíonn an íomhá le priontáil mar fhoirm páipéir greamaithe ar an scagaire, curtha air de lámh nó trí phróiseas fótaimeicniúil. Úsáidtear an próiseas seo i gcuid mhaith feidhmeanna tráchtálacha priontála nuair a bhíonn fairisinge mhór le dathú i ndath amháin. Déantar uigí a mhaisiú leis an bpróiseas seo freisin, ar T-leinte, mar shampla.


Scagthástáil.
Tástáil a dhéantar ar dhaoine atá ar fónamh, féachaint an bhfuil galair neamhaitheanta (fós) orthu. Déantar a leithéid ar chúiseanna éagsúla. Déantar í i dtaighde eipidéimeolaíochta chun teagmhas is leitheadúlacht galair a thomhas. Déantar í chun an pobal a chosaint ar ghalair thógálacha. Déantar scagthástáil rúrach ar mhaithe le duine aonair chun galar a bhrath chomh luath agus is féidir, nuair a bheadh sé níos inleigheasta is nach gcuirfeadh sé isteach an oiread sin air. Déantar mamagrafaíocht chun ailse chíche a aimsiú go luath, smearadh ceirbheacsach chun ailse ceirbheacs a dhiagnóisiú, brú na fola a thomhas, radagrafaíocht an chliabhraigh is anailisí bithcheimiceacha fola chun galair eile a dhiagnóisiú.


Scaibeas.
Planda ilbhliantúil a fhásann 70 cm ar airde, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise is tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga maothánach cleiteach i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna scothghorm/ liathchorcra le 5 phiotal éagothroma, i gcinn 1.5-3.5 cm ar leithead. Bíonn na bláthanna timpeall fleasc an chinn le peitil níos mó ná sin sa lár. Saothraítear é mar mhaisiúchán.


Scáileán (grianghrafadóireacht).
Sa ghrianghrafadóireacht, an dromchla a dtaispeántar an íomhá air, frithchaiteach i dteilgean ón tosach is tréshoilseach i dteilgean ón taobh thiar. Ní mór go n-oiriúnaíonn na tréithe frithchaite do na coinníollacha féachana. Más neamhlonrach réscaipeach an scáileán, is féidir an íomhá a fheiceáil thar uillinn leathan. Más dromchla miotalaithe nó gloinithe é, ní bhíonn an íomhá le feiceáil ach taobh istigh d'uillinn ghéar os a comhair amach. Sa phictiúrlann bíonn an scáileán pollta le patrún de phoill bheaga chun nach maolófar an fhuaim ó na callairí taobh thiar de.


Scáileán tadhaill.
Foirm scáileán léirithe ar ríomhaire atá in ann aon phointe a ndéantar tadhall leis a bhrath agus comhordanáidí an phointe sin a chur ar aghaidh don ríomhaire. Úsáidtear é, mar shampla, nuair is féidir leis an ríomhaire sraith roghanna a léiriú i bhfuinneoga, agus ansin déanann an t-úsáideoir tadhall leis an rogha atá uaidh ar an scáileán.


Scaipeadh (fisic).
Sa bhfisic, athdhíriú léas solais, fuaime nó sruth cáithníní, de bharr imbhuailtí ar an mbealach. Má dhírítear léas ionsaitheach ar spriocábhar, scaipfidh an t-ábhar isteach i mbrathadóir é. Tá turgnaimh scaipthe tábhachtach chun léargas is eolas nua a fháil i bhfisic adamhach, núicléach, cáithníní is sholadstaideach.


Scaipeadh oiriúnaitheach.
Sa bhitheolaíocht éabhlóide, bladhm éabhblóidithe a tharlaíonn uaireanta ina scarann cineál amháin dúchasach le roinnt róil éiceolaíochta nó modhanna beatha a chomhlíonadh, de ghnáth thar achar gairid ama, chun éagsúlacht foirmeacha nua a dhéanamh. Is féidir go dtarlóidh a leithéid tar éis gnáthóga nua a choilíniú, díreach mar a tharla i gcas gealóga Darwin is a scaipeadh ar Oileáin Galapagos.


Scairdscragall.
Long hiodrascragaill a úsáideann scaird uisce mar thiomáint. Súitear an t-uisce isteach ón loch nó an fharraige chun tosaigh, agus díbrítear é faoi ardbhrú is ar ardluas trí na scragaill chun deiridh. Bhí seirbhís scairdscragallárthaigh idir Baile Átha Cliath is Caergybi i 1980-1982 nuair a dhéanadh Cú na Mara an t-aistear i 3 uair is 10 nóiméad. Ach ní fheidhmíodh sí go sásúil i ndrochaimsir, agus ní raibh líon na bpaisinéirí ard a dhóthain i leith na gcostais reatha: díoladh an t-árthach i 1982.


Scairp.
Artrapód domhanda le colainn fhadaithe, suas le 18 cm de ghnáth. Eireaball fada a bhfuil cealg fheiceálach ar a cheann. An nimh i gcuid acu baolach don duine. Déanann sí creach istoíche ar artrapóid eile. Suas le 1,200 speiceas ann, an chuid is mó sna trópaicí.


Scairp uisce.
Feithid uisciúil a mhaireann faoin uisce is a análaíonn trí eireaball feadánach a shroicheann an dromchla. Déanann sí luíochán ar a creach agus beireann greim uirthi lena géaga tosaigh. Timpeall 200 speiceas a fhaightear in uisce socair is uisce faoi ghluaisne mhall.


Scairpiasc.
Iasc téagartha uisciúil a mhaireann faoi uisce na farraige. Eite dhea-dhéanta is spíonta ar an gcolainn, go minic armtha le faireoga nimhe. Suas le 40 cm ar fhad, daite go diamhair. Faightear in uisce socair is uisce faoi ghluaisne mhall é, den chuid is mó sna trópaicí.


Scála (ceol).
Sa cheol, na nótaí a dhéanann bunghluais córais shéisigh nó armónaigh, leagtha amach mar chéimeanna suas ní síos. De bhrí gur minic a bhíonn gluaiseacht chéimneach i ngach saghas ceoil, beagnach, tá cleachtadh na scálaí bunúsach i dtraenáil gach ionstraimí. Is iad na scálaí tábhachtacha i gceol an iarthair ná na scálaí mórghléis is mionghléis, an scála peantatonach, an scála lántonach, agus an scála crómatach.


Scála logartamach.
D'fhionn an matamataiceoir Albanach John Napier logartaim chun fadhbanna méadaithe is roinnte a dhéanamh níos simplí. Thóg sé táblaí logartam chun na próisis seo a dhéanamh. Mar shampla, má tá 1,000 (nó 103) le méadú faoi 100,000 (nó 105), ní gá a dhéanamh ach na forscripteanna a shuimiú: 3 + 5 = 8, chun an freagra 108 a fháil. Le logartaim, is féidir an próiseas a dhéanamh chomh simplí sin i gcás aon uimhreacha is gá, agus is uimhreacha de shaghas na bhforscripteanna atá ar an scála logartamach. Is scálaí logartamacha iad scála Richter agus deicibeilí (dB).


Scála peinteatónach.
Scála ceoil le 5 nóta san ochtach, coibhéiseach den chuid is mó leis na céimeanna seo ar an mórscála: an chéad, an dara, an 3ú, an 5ú is an 6ú céim.


Scálach.
Sa mhatamaitic is an fhisic, aon airí fisiciúil is féidir a scríobh mar uimhir réadach, le méid ach gan treo, cosúil le mais, am nó teocht. Glactar le haon réaduimhir mar scálach, i gcontrárthacht le huimhir choimpléascach ar féidir í a ghlacadh is a láimhseáil mar veicteoir.


Scamall oíchelonrach.
Scamall deannachúil ag airde suas le 80 km sa spéir, le feiceáil mar struchtúr cuilithíneach nó faoi fhial i ndiaidh luí na Gréine sa samhradh sa dá leathsféar. Is é a bhíonn sna páirteagail ann ná uisce oighrithe thart ar chroíleacán deannaigh.


Iasc scamhógach.
Grúpa iasc locha is abhann. An t-aon ionadaí d'ord a bhí flúirseach ón tréimhse Dheavónach a thosaigh 400 milliún bliain ó shin go dtí an tréimhse Threasach a chríochnaigh 2 mhilliún bliain ó shin. Dís scamhóg acu faoin bputóg is iad ceangailte leis an éasafagas, mar a bhíonn i veirteabraigh arda. Na giolbhaigh an-bheag. Baill den ghrúpa san Afraic, an Astráil is Meiriceá Theas.


Scanadh héiliciúil.
Córas taifeadta le téip mhaighnéadach, ina bhfilltear an téip i gcuid de héilics thart ar dhruma a iompraíonn dhá cheann rothlaithe, nó níos mó, a tharraingíonn sraith rianta ar fiar trasna a leithid. Is mó go mór luas coibhneasta an chinn i leith na téipe, an fíorluas scríofa, ná luas na téipe féin, agus mar sin is féidir leis minicíochtaí an-arda a thaifeadadh go barrainneach. Saothraíodh an teicníocht ar dtús i gcomhair fístaifeadta, ach cuireadh i bhfeidhm níos déanaí i dtaifeadáin ard-dílseachta fuaime freisin é.


Scanadh le léasar.
Sa chóras taifeadta dhigitigh ina ndéantar poill de dhoimhneachtaí éagsúla ar raonta ciorclacha i ndromchla miotalaithe diosca phlaistigh chun comhartha fuaime, físe nó sonraí eile a thaifeadadh, faightear an bunchomhartha ar ais trí na raonta seo a ghluaiseacht thar léas léasair. Le fótabhraiteoir a ghlactar an comhartha digiteach ó gach poll, agus tar éis na comharthaí sin a phróiseáil is féidir an bhunfhuaim a athsheinm nó an bhuníomhá a thaispeáint.


Scannáin thanaí.
Is éard atá i gceist le scannáin thanaí ná cisil fhíneálta ábhair a dhéantar trí dheascadh (deascadh folúsach, eipeatacsacht léas móilíní, leictreaphlátáil, is eile) ar fhoshraith éigin, le tiús ag athrú ó chisil adamh aonair, timpeall 10-10 m, go dtí 10-6 m.
Úsáidtear iad, mar shampla, i modhanna oibre anailíseacha cosúil le micreascópacht leictreon tarchuir is díraonadh neodrón. Is féidir le struchtúir na n-ábhar i gcumraíocht tanascannáin a bheith difriúil uathu siúd sa staid thoirtiúil, agus is féidir struchtúr an ábhair sa tanascannán a mhodhnú de réir an mhodh táirgthe.
Braitear méid áirithe iarmhairtí nua i dtanascannáin (cosúil le hiarmhairt chandamach Hall), go minic de bhrí go mbíonn ceangal ar na leictreoin gluaiseacht i bplána. Saothraíodh úsáidí trádálacha tanascannán: brat frithchaiteach ar dhlúthdhioscaí, brat frithfhrithchaiteach ar lionsaí, agus táirgeadh comhbhall leictreonach is ciorcad iomlánaithe.
Scannáin thanaí


Scannán meandrach.
Scannán grianghrafadóireachta a déanann gnó na saotharlainne réalta go tapa dlúth ann féin. Tá 3 fho-chuid ann: an claonchló solasíogair, faighneog ina bhfuil sreabhán alcaileach réalta, agus leathán tréshoilseach a iompraíonn na codanna eile. Le nochtadh an scannáin seo do sholas, bíonn tonnfhad dearg, tonnfhad glas is tonnfhad gorm sa solas. Tagann siad sin tríd an leathán agus imoibríonn le cisil áirithe sa chlaonchló (gach ciseal acu íogair do raon ar leith tonnfhad, is mar sin dá raon féin dathanna) chun athruithe a dhéanamh ar na hailídí airgid chriostalta iontu. Agus é nochta, cuireann an ceamara amach idir rolláin é, agus briseann brú na rollán an fhaighneog chun an sreabhán réalta a dháileadh ar fud an chlaonchló nochta. Athraíonn an sreabhán seo na criostail hailíde airgid ina n-airgead miotalach. Ag an am céanna ligeann sé líocha saor i gcisil eile sa chlaonchló, de ghnáth líocha maigeanta, ciana is buí. Ascnaíonn lí-mhóilíní i dtreo an leathán iompartha ach, mar shampla, gabhtar cuid den chian ag an airgead sna hionaid nochta sa chiseal dearg, an lí mhaigeanta sna hionaid nochta sa chiseal glas, an lí bhuí sa chiseal gorm. Tar éis cúpla nóiméad, scaoiltear aigéad ó bhun an chlaonchló: stopann sé seo an réaladh, agus déanann na líocha ar an scannán tréshoilseach. Is féidir an íomhá dhaite a fheiceáil go soiléir ansin.


Scannán múcasach.
Leathán fíocháin shnáithínigh a líneálann gach cuas is canáil sa cholainn a osclaíonn don taobh amuigh (conair an bhia is an chonair úirighéiniteach, mar shampla). Bíonn ciseal dromchlach eipitéiliam is ciseal fíocháin tháite faoi sin. Is féidir go mbeidh faireoga simplí sa chiseal dromchlach. Bac a bhíonn inti idir na cealla a chomhdhéanann an cholainn is an timpeallacht sheachtrach.


Scannán sábhála.
Scannán fótagrafach leis an eibleacht ag clúdach bunscannáin de thrí-aicéatáit cheallalóis nó poileistear, nach ndónn ach go mall agus nach bhfuil inlasta ach ar éigin. Malairt ar níotráit cheallalóis, atá fíorbhaolach inlasta agus a bhí in úsáid roimh 1950.


Scannánafón.
Aon ghléas ceoil ina ndéantar an fhuaim trí chrith scannáin rite. Is iad na drumaí an cineál is tábhachtaí. Rang i rangú gléasanna ceoil Hornbostel is Sachs (1914).


Scanóir.
Feiste ionchuir i gcóras ríomhaire chun cáipéisí a scanadh is cóip díobh a chur i gcuimhne an ríomhaire. Déantar an cháipéis a stóráil mar phicteilíní ag na seoltaí cuí, agus de réir mar a mhéadaítear an oiread picteilíní in aghaidh an cheintiméadair sa dá threo, síos suas is trasna na cáipéise, is amhlaidh is fearr caighdeán an scanóra is na híomhá stóráilte. I scanóir ísealchaighdeáin dubh is geal bíonn timpeall 120 picteilín in aghaidh an cm, ach i scanóir daite ardchaighdeáin os cionn 480 picteilín cm-1. Bíonn bogearraí ag dul le cuid de na scanóirí a dhéanann an leathanach a anailísiú is íomhá téacs a aistriú i línte téacs i gcomhair próiseálaí focal nó córas foilsitheoireacht deisce. Is féidir pictiúir lándaite a léamh is a phróiseáil le bogearraí íomháithe.


Scanóir spota eitilte.
Gléas a bhíodh in úsáid chun sleamhnán trédhearcach nó scannán pictiúir reatha a atáirgeadh i gcomhair na teilifíse tríd an spota solais a scanadh i ngréasán le luascóp ga-chatóideach. Ghabhtaí an solas tarchurtha le fótaichill nó gléas solasmhothálach eile chun físchomhartha a ghlacadh le taispeáint ar theilifíseán.


Scarab.
Priompallán a bhfuil cosa tosaigh oiriúnaithe aige chun bualtrach a fhoirmiú i liathróid le rolladh isteach i seomra faoi thalamh chun na larbhaí a chothú ann. Ba í siombail an aiséirí is na neamhbhásmhaireachta an scarab san Éigipt ársa, agus dhéantaí briochtaí is séalaí stampála i bhfoirm na scaraibe a chaití mar shiogairlíní nó fáinní.


Scaradh iseatóp.
Meascán d'iseatóip a scaradh ina n-iseatóip dhifriúla ar leith. Baintear feidhm as airíonna éagsúla na n-iseatóp chuige seo. Mar shampla, sraontar léas iain luchtaithe iseatóp i réimsí leictreacha is maighnéadacha níos mó nó níos lú, ag brath ar a maiseanna: an iarmhairt is bun leis an mais-speictriméadar. Sampla eile is ea go mbraitheann ráta idirleata na n-iseatóp i meascán gásach ar mhais gach iseatóip, agus baintear feidhm as seo chun scaradh a dhéanamh ar heicseafluaríd úráiniam i saibhriú úráiniam i gcomhair breosla núicléach.


Scarbhileog.
Clár ríomhaire lenar féidir sonraí, uimhreacha agus/nó téacs a chur isteach is a thaispeáint i maitrís dhronuilleogach. Is féidir na sonraí a phróiseáil is a láimhseáil ar bhealaí difriúla de réir mar a chinneann an t-úsáideoir. Mar shampla, is féidir colúin nó sraitheanna uimhreacha a shuimiú, a idirmhalartú nó a mhéadú faoi thairisigh. Tugann scarbhileoga bealaí réasúnta simplí, ach cumasach mar sin féin, chun sonraí airgid is eile a anailísiú, agus baintear feidhm astu go forleathan i gcúrsaí gnó.


Scáthán.
Dromchla mín a fhrithchaitheann cuid mhaith den solas a imbhuaileann é, déanta as gloine le miotal an-fhrithchaiteach deasctha ar an gcúl nó ar an aghaidh thosaigh, nó as miotal le han-loinnir air. Cruthaíonn scáthán plánach íomhá fhíorúil ar aon mhéid leis an bhfrithne, ach an íomhá iompaithe go cliathánach i leith na frithne, taobh clé na híomhá ar thaobh deas na frithne. Díchumann scáthán dronnach an íomhá, ach úsáidtear scáthán cuasach le dromchla parabóileach i dteileascóip réalteolaíochta chun solas a bhailiú is a fhócasú. I dteileascóp réalteolaíoch frithchaite is féidir go mbeidh an scáthán 5 m ar trastomhas, ach úsáidtear scátháin de gach tomhas in ionstraimí optúla. Úsáidtear scátháin leathairgeadaithe mar scátháin aonbhealaigh idir seomra dea-shoilsithe is seomra lagshoilsithe.


Scáthlán croise.
Spiara maisithe chun an altóir is an chórlann san eaglais a scaradh ó chorp na heaglaise.


Sceachaill.
At de shaghas ar bith in áit ar bith sa cholainn. Sa chiall litriúil, cuimsíonn an téarma fiú at de bharr ionfhabhtaithe nó cist, ach den chuid is mó fáis éadroma neamhurchóideacha. Tarlaíonn fáis éadroma go háitiúil agus bíonn imill shoiléire acu. Déanann fáis urchóideacha (ailsí) ionradh ar fhíocháin sa chomharsanacht, éiríonn a n-imill doiléir, agus leathann siad chuig codanna eile sa cholainn trí imshruthú na fola is an córas limfeach.


Sceall.
Carraig dríodair a cruthaíodh den chuid is mó ó fhosuithe cré táite is dlúite. Bíonn ineamhnaitheacht shainiúil ar feadh na bplánaí fosaithe, is é sin, scoilteann sé go héasca ar feadh dromchlaí comhthreomhara le spáis bheaga eatarthu mar gheall ar threoshuíomh na bplátaí de mhianraí cré. Bíonn dóthain ábhair orgánaigh lofa i sceallaí ola gur féidir ola a eastóscadh as trí dhriogadh millteach.


Sceartán.
Fíneog mhór atá oiriúnaithe chun a bheith ina seadán seachtrach fuiliteach ar veirteabraigh tíre. Na sciatháin thosaigh leathrúil ag a mbun is scannánach ag a gceann, agus fillte ar na sciatháin scannánacha chúil is é ar fos. A starrfhiacla modhnaithe chun an craiceann a ghearradh agus an béal oiriúnach chun suite. A heipideirm leaisteach de réir cineáil, in ann síneadh chun béile fola a choinneáil. Is féidir léi galair a tharchur d'ainmhithe is daoine.


Sceartán caorach.
Cuileog bheag gan eití, seadán seachtrach ar chaoirigh. Itheann sé tríd an bhfuil a shú. Lotnaid a chuireann tús le ruaim ar an olann, agus mar sin tábhachtach ó thaobh an gheilleagair.


Sceith aincise.
Cruthú easpa sna céislíní is timpeall orthu. Aimhréidh de chuid céislínítis dhian is ea í, agus ionfhabhtú baictéarach, de bharr streipteacocais haemalaíoch. Is gá í a chóireáil le frithbheathaigh chuí agus draenáil an bhracha. Is féidir gur gá na céislíní a bhaint trí mháinliacht uair éigin ina dhiaidh sin.


Andrew Victor Schally.
Bithcheimicí a rugadh i Vilnias na Liotuáine (Wilno na Polainne ag an am) ach ag obair sna Stáit Aontaithe ó 1957 is ea Andrew Victor Schally. Ar an 30 Samhain 1926 a rugadh é. Rinne sé an-chuid saothair bhunúsaigh ar hormóin éagsúla is a bhfeidhmeanna sa cholainn. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1977 le Roger Guillemin is Rosalyn Sussman Yalow as a shaothar chun na hormóin peiptíde ón hipeatalamas a aonrú.


Arthur Leonard Schawlow.
Fisicí a rugadh i Mount Vernon, Nua-Eabhrac ab ea Arthur Leonard Schawlow (1921-1999). Le deartháir a chéile Charles Townes, shaothraigh sé an léasar, bíodh is gurbh é Theodore Maiman a thóg an chéad léasar feidhmeach i 1960. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Nicolaas Bloembergen is Kai Siegbahn i 1981.


Tástáil Schick.
Tástáil ar mhothaitheacht duine don diftéire, ina n-instealltar dáileog an-bheag tocsain diftéire sa chraiceann. Má tharlaíonn frithghníomhú áitiúil, is féidir gur gá imdhíonadh. Ainmnithe as an dochtúir péidiatraice Ostarach Bela Schick (1877-1967).


Karl Friedrich Schinkel.
Karl Friedrich Schinkel, 1826. Portráid le Carl Begas
Ailtire agus péintéir a rugadh i Neuruppin na Gearmáine ab ea Karl Friedrich Schinkel (13 Márta 1781 – 9 Deireadh Fómhair 1841). Dhear sé cuid mhaith foirgneamh sa stíl chlasaiceach, agus thug sráideanna is cearnóga nua isteach i mBeirlín.
"Oscailt sa charraig", péintéireacht de chuid Schinkel


Teileascóp Schmidt.
Ionstraim réalteolaíochta a cheap Bernhardt Schmidt (1879-1935) i 1930. Bíonn pláta ceartúcháin sa chonair optúil chun íomhánna gan díchumadh thar réimse leathan a tháirgeadh. Baintear feidhm as chun suirbhéireacht fhótagrafach a dhéanamh ar an spéir.


Christopher Latham Sholes.
Ceapadóir a rugadh i Mooresburg, Pennsylvania ab ea Christopher Latham Sholes (1819-1890). Clódóir a bhí ann is é óg, ach d'fhorbair sé an clóscríobhán i 1868.


Arnold Schoenberg.
Cumadóir ceoil a rugadh i Vín na hOstaire ab ea Arnold Schoenberg (13 Meán Fómhair 1874 – 13 Iúil 1951). Nuair a seinneadh a shiansa aireagail den chéad uair i 1907 tharla círéib de bhrí gur thréig sé coincheap traidisiúnta na tonúlachta. Thug sé coincheap an dá thon shrathacha déag isteach, agus chuir i bhfeidhm ina cheol níos déanaí é. Ghlac sé saoránacht na Stát Aontaithe agus d'éag sé in Los Angeles, California.


Pálás Schönbrunn.
Pálás Barócach sa Vín (1669-1730) a dhear Fischer von Erlach don impire Leopold I is ea Pálás Schönbrunn. Athraíodh ag Nikolaus Pacassi don bhanimpire Maria Theresa sna 1740idí é. In úsáid i gcomhair ócáidí stáit, agus cuid de na seomraí ar oscailt don phobal.


John Robert Schrieffer.
Fisicí a rugadh in Oak Park, Illinois is ea John Robert Schrieffer (1931-). I 1972 roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le John Bardeen is Leon Cooper as teoiric BCS (Bardeen-Cooper-Schrieffer) na forsheoltachta a shaothrú. Scríobh sé "Theory of Superconductivity" (Teoiric na Forsheoltachta, 1964).


Richard Schrock.
Ceimicí a saolaíodh i mBerne, Indiana is ea Richard Schrock (rugadh 4 Eanáir 1945). Roinn sé Duais Nobel sa cheimic le Robert Grubbs is Yves Chauvin i 2005 as a shaothar ar an modh meititéise i gcomhair na sintéise orgánaí.


Theodor Schwann.
Fiseolaí a rugadh i Neuss na Gearmáine ab ea Theodor Schwann (7 Nollaig 1810 – 11 Eanáir 1882). D'fhionn sé an einsím peipsin, rinne taighde bunúsach ar chrapadh na matán, agus leathnaigh teoiric na gceall ó phlandaí go dtí fíocháin ainmhithe. I Köln a fuair sé bás.


Melvin Schwartz.
Fisicí a rugadh i gCathair Nua-Eabhrac ab ea Melvin Schwartz (1932-2006). Agus é ag obair le Leon Lederman is Jack Steinberger i Saotharlann Náisiúnta Fermi na Luasairí i mBatavia, Illinois, chruthaigh sé go raibh dhá fho-cháithnín ag an múón, an neoidríonó-mhúón is an leictreonmhúón, rud a thaispeáin gur dhócha go raibh na cáithníní bunúsacha ina nglúinte, le neoidríonónna gaolmhara ag an leictreon, an múón is an tó-leaptón. Roinn an triúr Duais Nobel sa bhfisic i 1988 as an obair seo.


Karl Schwarzschild.
Réaltfhisicí teoiriciúil a rugadh i bhFrankfurt ab ea Karl Schwarzschild (1873-1916). Rinne sé amach réitigh chruinne ar chothromóidí na gaolmhaireachta ginearálta. Dhíorthaigh sé ga Schwartzschild, an ga criticiúil ag a dtagann réad ina dhúpholl is é á bhrú is ag titim isteach air féin.


Julian Schwinger.
Fisicí in Ollscoil Harvard ab ea Julian Schwinger (1918-1994). Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1965 le Sin-Itiro Tomonaga is Richard Feynman as a saothar ar leictridinimic chandamach, atá tábhachtach i bhfisic na mbuncháithníní.


Sciaitíce.
Pianta ar feadh dáileadh na néaróige sciaitíche, is é sin ar fud na más is ar chúl na géige íochtaraí go bun na coise. Go minic, brú ar fhréamhacha na néaróige sciaitíche sa réigiún lumbasacrach is bun léi, mar gheall ar shleamhnú diosca idirveirteabraigh as a ionad ceart ansin.


Sciath bhitheolaíoch.
Iamh cosanta mórthimpeall ar chroíleacán imoibreora núicléach, chun cosc a chur ar sceitheadh radaíochta a bheadh in ann damáiste a dhéanamh d'fhíocháin bhitheolaíocha. De ghnáth, cuimsíonn sí ballaí maisiúla coincréite treisithe.


Sciathadh.
Córas chun bac a chur ar tharchur is glacadh comharthaí fánacha leictreacha/leictreonacha. I gcábla comhaiseach, mar shampla idir aeróg is teilifíseán, iompraítear an comhartha ar an tsreang inmheánach agus déanann an chaolrabhaisc chopair sheachtrach thalmhaithe an sciathadh. Sciathann an ghreille thosaigh ar oigheann micreathonnach na húsáideoirí ar na micreathonnta díobhálacha. Déanann iniaimh is mogaill sheoltacha sciathadh ar chomharthaí leictreacha. Is cás Faraday é cás mogallach sreinge atá talmhaithe, agus déanann a leithéid sciathadh leictreastatach is leictridinimiciúil tarchuir is glactha ar a bhfuil istigh ann.


Scil (planda).
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip, an Áise is deisceart na hAfraice. An bhleib beag; na duilleoga caol; na bláthanna croischruthach is clogchruthach, uaireanta cromtha, gorm nó corcra. Táirgeann scil an earraigh bláthanna is duilleoga san earrach. Táirgeann scil an fhómhair na bláthanna níos déanaí sa bhliain roimh theacht amach na nduilleog.


Scileach.
Carraig bhriste bhrait a scaradh ó fhaillte ag an aimsir, go mór mór ag an mbáisteach is an sioc. Carntha ar fhánaí is ag bun fánaí sléibhte.


Scim chaol.
Raithneach ilbhliantiúil le ríosóim dreaptha a fhaightear i ngach áit, beagnach. Go minic eipifíteach. Na froinn ina n-aonair, go domhain maothánach, nó roinnte. Na sórais gan iondúisiam, i 1-3 líne ar thaobh íochtarach an fhroinn.


Scinneadh ar uisce.
Feiniméan is féidir tarlú nuair a bhíonn bonn feithicle ag feidhmiú ar bhóthar fliuch. Faoi chúinsí áirithe, idirshuítear ding uisce idir bonn is bóthar, cailleann an bonn greamú, agus scinneann sé. Éiríonn an stiúradh is an coscánú neamhéifeachtach dá thoradh.


Scinnire locháin.
Feithid uisciúil a mhaireann ar, is a ghluaiseann thar, dhromchla aibhneacha, locha is fiú an t-aigéan, iompartha ag teannas ribeadach. Bíonn dromchla ar a cosa is a colainn atá uisce-éarthach dofhliuchta. Den chuid is mó, itheann sé feithidí atá á mbá.


Sciobaire.
Éan caol atá dúchasach do réigiúin theo ar fud an Domhain. Sánn sé éisc faoi bhun an uisce lena ghob fada biorach. Nuair a shnámhann sé, ní bhíonn ach an ceann is an muineál fada os cionn an uisce. Áitríonn sé uisce fosaithe.


Sciollam.
Dhá ghné planda a fhaightear i réigiún na Meánmhara is an Áise, le gais cheartingearacha, duilleoga caola cosúil le féar, agus spící bláthanna is gach bláth le 6 theascán iombhlátha. I ngné amháin tá na duilleoga V-chruthach i dtrasghearradh is na bláthanna bán nó bándearg. Sa ghné eile tá na duilleoga triantánach i dtrasghearradh is na bláthanna buí.


Sciollam na móna.
Planda ríosómach ilbhliantúil a fhásann 40 cm ar airde i réigiúin bhogacha in iarthuaisceart na hEorpa. Na duilleoga docht cuartha, V-chruthach i dtrasghearradh. Na bláthanna le 6 theascán iombhlátha, buí, ag éirí flannbhuí dorcha tar éis a thoirchithe. Na staimíní ar nós olla.


Sciorrárthach.
Is feithicil mara a ardaítear ar adhartán aeir é Sciorrárthach. Molta ag Christopher Cockerell i 1950, ach níor tógadh an chéad cheann go dtí na 1960idí. Tiomáinte ag liáin a shuítear go hingearach agus ardaithe os cionn na farraige ar adhartán aeir a sháinnítear idir dromchla an uisce is cabhail na soithí ag sciorta solúbtha neoipréine. Thosaigh an chéad seirbhís rialta sciorrárthaigh i 1962 idir Y Rhyl is Wallasey ar inbhear abhainn Dyfrdwy sa Bhreatain. In úsáid ar fud an Domhain anois i bhfoirmeacha éagsúla.


Sciuirdrásaíocht.
Rásaíocht mótar de shaghas ar leith, triail luasghéaraithe thar aon rud eile. Rásaíonn dhá fheithicil le hinnill mhóra, rotha móra cúil is rotha beaga tosaigh thar chúrsa 400 m. Baintear luasanna timpeall 400 km u-1 amach go minic. Bíonn paraisiút feistithe ar gach feithicil chun cabhrú sa choscadh ag deireadh an ráis. Thosaigh sí i gCalifornia sna 1930idí agus is coitianta í sna Stáit Aontaithe.


Sclamhaire.
Is iasc é an sclamhaire le colainn ramhar atá forleathan go háitiúil i bhfarraigí trópaiceacha. Tagann an t-ainm ó na fiacla fada cónacha tosaigh is na gialla fíoringhluaiste. Tá cineálacha de tábhachtach mar éisc bhia, ina measc an sclamhaire liath ón Aigéan Atlantach trópaiceach.


Scléaróis chórasach.
Scléirideirm, galar neamhchoitianta ginearálaithe na bhfíochán tacaíochta ar fud na colainne. Meastar gur galar uathimdhíonach é. Éiríonn an craiceann ramhraithe lonrach de réir a chéile, agus greamaíonn leis na fíocháin faoina bhun. Éiríonn na hailt pianmhar docht. Bíonn baint ag an ngalar le conair an díleá, na scamhóga, an croí is fíocháin eile freisin.


Scléaróis iolrach.
Galar ina gcailltear an gnáthchumhdach (an mhiailin) a bhíonn ar néaróin san inchinn is corda an dromlaigh. Cuireann sé seo isteach ar tharchur na ríog ar feadh na néaróg, rud a lagaíonn gníomhú na gcóras sa cholainn a bhíonn faoi rialú na néaróg sin. Faigheann duine amháin as gach 2,000 an galar, mná níos minice ná fir. Ní fios cad is cúis leis, ach d'fhéadfadh próiseas uathimdhíonach a bheith mar bhun leis. Is ilchineálach na hairíonna cliniciúla, ach cuimsíonn siad laige sna géaga, radharc dúbailte, deacrachtaí urlabhra, veirtige, codladh grifín, éagumas gluaiseachtaí a chomhordú (neamhluail), iad sin uile díomuan ach athfhillteach, ag éirí níos troime de réir a chéile. Níl aon chóireáil ar leith air mar ghalar.


Scoiltbholb.
Larbha cruimhe de chlann leamhan "Nochtuidae", a dhéanann an-damáiste do bharra trí ghais is duilliúr na síolphlandaí a ithe.


Scoilteadh catalaíoch.
Ní mór na móilíní hidreacarbóin i bpeitriliam a bhriseadh síos (a scoilteadh) ina móilíní níos lú chun go mbeidh siad inúsáidte. Déantar é seo sa scaglann ola tríd an bpeitriliam a dhriogadh. Ach is féidir leis an scoilteadh tarlú ar bhealaí éagsúla, agus mar sin baintear feidhm as catalaígh ar leith chun taobhú le bealaí ar leith chun peitreal, díosal nó olaí eile a tháirgeadh.


Scoilteanna hidriteirmeacha.
Toibreacha teo ar ghrinneall na farraige ar feadh na scoiltghleannta ar na sceireacha aigéanacha is i scoilteanna bolcánacha eile. Go minic deascann suilfídí is ocsaídí miotal ón tuaslagán hidriteirmeach te (timpeall 350 °C) a thagann amach ar an ngrinneall, agus tógann siad sin struchtúir suas le 10 m ar airde a dtugtar "simléirí" orthu. Bíonn tiúchan ard suilfíd hidrigine san uisce hidriteirmeach, agus is bunús é sin le méid ollmhór baictéar a ocsaídíonn sulfar. Bíonn na baictéir seo ag bun biashlabhra ilghnéitheach farraige a bhíonn lonnaithe mórthimpeall ar na scoilteanna hidriteirmeacha, ceann annamh nach mbraitheann ar fhótasintéis nó radaíocht na Gréine mar bhunfhoinse fuinnimh.


Scoiltghleann.
Tá Loch Tanganyika suite i Scoiltghleann na hAfraice.
Umar fadaithe i screamh an Domhain is ea scoiltghleann, agus é teorannaithe ag éisc normálta. Réigiún ina bhfuil teannas sa screamh de bharr na plátaí teicteonacha screimhe a bheith ag gluaiseacht amach óna chéile. Dlúthbhaint aige le bolcánacht, cosúil le sliabh Kilimanjaro i scoiltghleann oirthear na hAfraice. Tarlaíonn a leithéid ar feadh na sceireacha i lár na n-aigéan freisin.


Triail Scopes.
Triail múinteoir meánscoile, John Thomas Scopes, i stát Tennessee, SAM i 1925 ab ea Triail Scopes. Cuireadh i leith Scopes gur mhúin sé an éabhlóid bhitheolaíoch ina rang, rud a bhris dlí sa stát sin a shainordaigh go múinfí scéal litriúil an chruthaithe de réir an Bhíobla amháin. B'ócáid mhór phoiblí an triail, agus craobhscaoileadh í ar an raidió, fiú. De bhrí gur ghlac cuid mhaith daoine go raibh comhshinsir ag daoine is moncaithe, tugadh "triail na moncaithe" uirthi. Fuarthas Scopes ciontach agus gearradh fíneáil $100 air. Níor aisghairmeadh an dlí sin go dtí 1967.


Scornlus.
Ball de ghné éagsúil plandaí bliantúla is luibheacha ilbhliantúla, cuid acu íseal leata, cuid acu díreach in airde, go minic ag foirmiú tortán, dúchasach don leathsféar thuaidh. Na duilleoga an-chaol go dtí beagnach ciorclach. Na bláthanna cloig cúigmhaothánach, de ghnáth mór feiceálach, gorm beagnach i gcónaí, ach uaireanta bándearg nó bán, ina n-aonar nó i mbláthraí fada. Is é an toradh ná capsúl le póir a shileann síolta mar a bheadh piobarán ann. Suas le 300 speiceas ar eolas, agus fástar an-chuid speiceas mar mhaisiúchán.


George Gilbert Scott.
Ailtire a rugadh i nGawcott Shasana, treoirailtire na hathbheochana Gotaí sa Bhreatain ab ea Sir George Gilbert Scott (13 Iúil 1811 – 27 Márta 1878). Dhear sé Leacht Cuimhneacháin Albert (1862–1863), stáisiún is óstán Naomh Pancras (1865) i Londain, agus Ollscoil Ghlaschú (1865). Thosaigh sé ag dearadh teach na mbocht ach rinne sé saincheird ina dhiaidh sin de shéipéil agus d'ardeaglaisigh. Cuirtear 800 bhfoirgneamh ar fad ina leith.


Robert Falcon Scott.
Taiscéalaí an Antartaigh, a rugadh gar do Devonport Shasana ab ea Robert Falcon Scott (6 Meitheamh 1868 – 26 Márta 1912). I 1910 bhí sé i gceannas ar aistear don Mhol Theas, a shroich an Mol ar 17 Eanáir 1912 ach a fuair amach go raibh an t-aistear Ioruach faoi Amundsen tar éis an Mol a bhaint amach mí roimhe sin. Fuair gach duine d'fhoireann Scott bás ar an aistear.


Scráibeach.
Galar forchéimnitheach meathlúcháin sa néarchóras i gcaoirigh is gabhair ar fud an Domhain. Is féidir nach mbeidh na siomtóim le feiceáil go dtí cúpla bliain i ndiaidh an ionfhabhtaithe. Tá dhá fhoirm den ghalar ann. I gceann acu, tarlaíonn tochas doshrianta, ionas go scríobann an t-ainmhí é féin i gcoinne réad. Sa cheann eile tagann sáimhríocht, creathán cinn is muiníl, agus pairilis na gcos ar an ainmhí. Faigheann an t-ainmhí galraithe bás taobh istigh de leathbhliain tar éis teacht chun cinn na siomtóm. Víreas is bun leis, agus meastar go mbíonn tógálacht ghéiniteach ag ainmhithe áirithe dó.


Scréachóg coille.
Éan coille de chlann na bpréachán is ea an scréachóg coille. An-chosúil ina iompar is a chruth leis an rúcach, ach ball bán ag bun a heireabaill is cleití gorma taobh istigh dá sciatháin. Fanann sí amach ó dhaoine, ach bíonn a scréacha garbha le haireachtáil. Neadaíonn sí i dtoim dhlútha gar don talamh.


Screamh an Domhain.
Ciseal seachtrach den litisféar a luíonn ar an maintlín. Roinntear ina dhá fho-chiseal é: an sial seachtrach atá tanaí ar ghrinneall na n-aigéan ach domhain ar na hilchríocha, agus an sioma faoi sin, a chuimsíonn an chuid is mó den screamh faoi na haigéin is na hilchríocha.


Screamhchruachan.
Bealach chun uirlisí is comhbhaill cruach a bhíonn in úsáid íditheach, cosúil le giaranna, a chruachan. Téitear an comhbhall in atmaisféar nó i dtadhall le hábhar (mar shampla, ola hidreacarbóin) a athraíonn comhdhéanamh an dromchla chuig cóimhiotal níos crua. Mar shampla, téitear cóimhiotail alúmanaim in atmaisféar amóinia a thugann nítrigin isteach sa chiseal dromchlach len é a chruachan.


Screamhuisce.
Uisce atá i láthair sna carraigeacha póiriúla cosúil le gaineamhchlocha is aolchlocha. Is féidir go n-éiríonn sé ó uisce a shíothlaigh síos ón dromchla (uisce meitéarach), a bhí ann nuair a leagadh síos an charraig mhoirtiúil (uisce comhaoiseach), nó ó ionsánna doigheartha (uisce nua-ghinte). Tugtar "an maoschlár" ar an leibhéal faoin talamh a bhfuil na carraigeacha faoina bhun sáithithe le huisce, agus faightear toibreacha nádúrtha mar a sroicheann an maoschlár dromchla an Domhain.


Scríobach.
Ábhar crua, garbh nó géar a úsáidtear i meilt, gearradh is snasadh ábhar nach bhfuil chomh crua sin. Ábhair nádúrtha scríobacha is ea diamant, corandam, éimear, gaineamh, bláithliag is cailc (agus gach ceann sa liosta sin níos boige ná an ceann roimhe). I bhfeidhmeanna áirithe, déantar meascán de scríobach i bhfoirm púdair is uisce nó ola, múnlaítear le stroighin ina roth nó ina bharra é, nó greamaítear an púdar ar pháipéar nó éadach le gliú.


Scriostóir.
Long chogaidh thapa a dearadh go déanach sa 19ú céad chun báid toirpéad a scriosadh. Ó shin modhnaíodh í cuid mhaith agus baineadh feidhmeanna éagsúla aisti, chun fomhuireáin a sheilg, i gcomhair luachála is ionsaí, mar long tionlacain, agus mar sciath cosanta do long mhór chogaidh. Sa lá atá inniu ann, iompraíonn scriostóirí diúracáin threoraithe is gunnaí cumasacha.


Scriú-ghiúis.
Cineál mór crann is tom fíorghlas, dúchasach do na trópaicí sa Seandomhan. Cosúil le pailmeacha amuigh. Na stoic tacaithe le fréamhacha aerga, na duilleoga saigheadchruthach, na bláthanna beag i spáideog cosanta le spáidín mórthimpeall uirthi. Tá an toradh anannchruthach stáirseach agus, i ngnéithe áirithe, inite mar thoradh aráin.


Scriúphéist.
Is éard ata i gceist le scriúphéist na céim larbhach chuileoige a fhaightear i Meiriceá Thuaidh is Theas. Seadánach ar fhíocháin mamach, daoine san áireamh. Tochlaíonn sí cuas sa chraiceann agus itheann fíochán beo is marbh. Is féidir léi damáiste suntasach a dhéanamh, a bheith ina trúig bháis don ainmhí, fiú.


Scúnar.
Soitheach seoil le níos mó ná crann amháin, gach ceann le rigín ar feadh an tsoithigh. De ghnáth bíonn na crainn ar comhairde, ach nuair nach bhfuil ach dhá chrann air, bíonn an crann tosaigh níos giorra.


Seabha-seabha.
Pór madra a saothraíodh sa tSín roimh 1000 RC. An cholainn trom le fionnadh tiubh is moing cosúil le moing leoin, an teanga gorm, an t-eireaball lúbtha thar a dhroim. Choinnítí iad i dteampaill, agus phóraítí iad le dreach chrua chun teitheadh a chur ar na hainspridí. Tugadh isteach san Eoraip sa 18ú céad é.


Glenn Theodore Seaborg.
Ceimicí núicléach a rugadh in Ishpeming, Missouri ab ea Glenn Theodore Seaborg (1912-1999). Ar an bhfoireann a d'fhionn na dúile trasúránacha plutóiniam (1940), aimeiriciam is ciúiriam (1944). Tríd an dá dhúil dheireanacha a imbhualadh le halfacháithníní, chruthaigh sé beircéiliam is calafóirniam i 1950. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice le Edwin McMillan i 1951. Cathaoirleach Choimisiún um Fhuinneamh Adamhach na Stát Aontaithe 1961-1971. Ainmníodh an dúil nua shaorga seaboirgiam as i 1994.


Séabú.
Eallach clóis i ndeisceart na hÁise agus codanna den Afraic. De ghnáth le dath buídhonn, liath, dubh nó donnrua. A adharca bun os cionn is a chluasa crochta. Cruit gheireach ar na guaillí, craiceann trom ar crochadh anuas ón scornach. De réir traidisiúin, beannaithe san India. Níos frithsheasmhaí do ghalair thropaiceacha ná póir Eorpacha. Tugtar "eallach Bráman" orthu freisin. Crosphóraithe le heallach i dtíortha thart ar Mhurascaill na Peirse.


Seach-chonair croí is scamhóg.
Gaireas chun obair caidéalaithe an chroí a ghlacadh ón gcroí féin agus obair riospráide na scamhóg a ghlacadh ó na scamhóga chun gur féidir an croí a stopadh le haghaidh obráide air (mar shampla, chun comhla saorga a ionphlandú in ionad comhla fhabhtaigh). Úsáidtear caidéil chun an fhuil a thiomáint trí phíobáin, déanta as plaistigh ar leith, agus meaisín ocsaiginithe chun ocsaigin a chur isteach sa bhfuil roimh í a chaidéalú isteach sa cholainn chun dé-ocsaíd charbóin a bhaint aisti nuair a fhilleann sí ón gcolainn. Scagtar an fhuil, agus coinnítear ag teocht oiriúnach an t-am ar fad is í ag taisteal tríd an meaisín, go minic ar feadh uaireanta an chloig.


Seachmall.
Fíorspreagadh céadfach a mbaintear ciall chontráilte as. Mar shampla, d'fhéadfaí ainmhithe fíochmhara a fheiceáil i scáthanna creathánacha i seomra dorcha, nó guthanna drochaigeanta a chloisteáil i bhfuaimeanna sileadh sconna.


Seacht nIontas an Domhain Ársa.
Na tógálacha saorga is cáiliúla in allód: Pirimidí na hÉigipte, Gairdíní Crochta na Bablóine, Másailéam Halacarnasas, Teampall Artaimíse in Eifeasas, Olldealbh Ródas, Dealbh Shéis in Oilimpia, Faras Chathair Alastair.


Séad.
Séad glas neamhlíofa, dathanna eile le feiceáil sna cúinní ar chlé
Culaith shéad marbháin ón tSean-Sín
Cloch scothluachmhar é séad a fhaightear ó dhá ghné éagsúla mianraí: séidít, pirixéin glas atá sách tearc is go minic tréshoilseach, agus neifrít, cineál amfabóil a bhfuil loinnir chéarach uirthi. Glas nó bán de ghnáth. Déantar snoíodóireacht mhaisithe leis. Bhí neifrít in úsáid i gcomhair réad deasghnáthach sa tSín sa 3ú mílaois RC, agus séidít san Eoraip i gcomhair tuanna chomh fada sin siar freisin. Saothraíodh séidít i Meicsiceo timpeall 1500 RC, agus tháinig séidít ón Domhan Úr don Eoraip tar éis ionradh na Spáinneach i 1519, don tSín níos déanaí fós, timpeall 1780. Bhí traidisiún sa tSín séad marbhán a choinneáil, agus fuarthas cultacha iomlána sochraide i dtuamaí ann ón 2ú céad RC.


Séadaire.
Sa chroí, tá cealla sa nód sinatriach a dhípholaraíonn is a pholaraíonn go spontáineach tréimhsiúil timpeall uair gach soicind, agus spreagann an próiseas leictreach seo dípholarú/polarú de réir eagair i ngach cill sa chroí. Mar thoradh ar na hathruithe leictreacha seo, crapann matáin an chroí timpeall uair gach soicind, agus feidhmíonn na cealla sa nód sinatriach mar shéadaire nó maor ama an chroí. Má tharlaíonn fabht sa chóras seo, cuirtear cosc ar chrapadh tréimhsiúil an chroí agus is baolach é sin do dhuine. I gcás nach féidir an mí-ord a réiteach le drugaí, ionphlandaítear séadaire saorga chun duine a shábháil, ascaltóir leictreonach, fuinnmhithe le batairí, a chuirtear faoin gcraiceann agus a cheanglaítear le leictreoidí atá greamaithe leis an gcroí. Leis seo is féidir rithim normálta buailte is craptha an chroí agus caidéalú fola na beatha timpeall na colainne a choinneáil.


Seadeolaíocht.
Staidéar ar na horgánaigh (seadáin) a mhaireann ar, is a fhaigheann cothú ó, orgánach beo eile (an t-óstach), agus na himoibrithe eatarthu. Go ginearálta, cuimsíonn na seadáin víris is baictéir, iad siúd atá neamhurchóideach is iad siúd a chuireann tús le galair, ach de ghnáth bíonn an staidéar teorannaithe do phrótasóin (aiméibí is eile), péisteanna, artrapóid a dhéanann dochar do dhaoine trí nimh a dhéanamh, fuil a dhiúl is galair a iompar (mar shampla, corrmhíolta, míoltóga gainimh is míolta), nó maireachtáil ar an gcraiceann agus tochas is galar an tochais a chur air (mar shampla, míolta cartáin).


Seadóg.
Toradh ciotrasach is ea an tseadóg, agus í 10-25 cm ar trastomhas, comhchruinn nó piorrachruthach, le craiceann scothghlas/buí is laíon milis bándearg nó buí. Craiceann tanaí nó liathdhearg ar chuid de na cineálacha. Fástar sna trópaicí iad den chuid is mó. Dúchasach do Bharbadós mar hibrid nádúrtha a tharla de thaisme idir an oráiste milis agus an pomaló.


Seagal.
Gránbharr cosúil le heorna is ea an seagal ach le diasa níos faide caoile ná mar atá in eorna. Rathúil ar dhrochithir, agus saothraítear é den chuid is mó i réigiúin fhuara i Meiriceá Thuaidh is oirthear na hEorpa. Déantar arán dubh, brioscaráin is alcól as, agus tuí le haghaidh hataí is tuíodóireachta. Plandaítear é le haghaidh foráiste ainmhithe agus, sna Stáit Aontaithe, chun an ithir a chobhsú.


Seaimpéin.
Fíon glioscarnach a tháirgtear i réigiún Champagne in oirthuaisceart na Fraince. Déanta as fíonchaora bána de ghnáth, ach uaireanta as meascán d'fhíonchaora bána is dubha. Éiríonn a bhroidearnach as an gcoipeadh breise a tharlaíonn sa bhuidéal. Déantar cineál milis (sec), cineál beagán milis (demi-sec) is cineál tirim (brut).


Sealap.
an sealap nó "Ipomoea purga"
Dreapaire ilbhliantúil le fréamhacha tiúbracha is gais bhliantúla chúplacha is ea an sealap. Na duilleoga croíchruthach nó triantánach, na bláthanna tonnadóirchruthach bándearg corcairdhearg. Dúchasach do Mheicsiceo. Tagann an t-ainm ó chathair Xalapa (Jalapa) i Meicsiceo. Táirgeann na fréamhacha roisíneacha druga purgóideach.


Sealtannach.
An capall is láidre de na póir uile a saothraíodh ar Inse Shealtainn is Orc in Albain. Is féidir leis dhá oiread a mheáchain féin a tharraingt. 0.9 m ar airde, tacúil le cosa gearra, an mhoing is an t-eireaball fada.


Séamafór.
Cód is gaireas comharthaíochta i gcomhair cumarsáid amhairc. Ceanglaítear géag nó dhó le cuaille ingearach agus oibrítear go meicniúil iad, sin nó bíonn dhá bhratach i ngreim láimhe ag duine fad a rí uaidh. Gluaistear na géaga/bratacha i bplána ceartingearach go dtí sraith ionad. Freagraíonn gach ionad do litir san aibítir, uimhir nó marc poncaíochta. Bhíodh an córas in úsáid go forleathan i gcomhair teileaghrafaíocht amhairc, ar muir go háirithe, roimh theacht chun cinn an leictreachais.


Seamaí.
Gabharantalóp ó dheisceart na hEorpa a tugadh isteach don Nua-Shéalainn. Donn le paistí mílítheacha ar an aghaidh nó an muineál, na hadharca gearr is na barra camtha ar gcúl. Áitríonn sé sléibhte achrannacha. Bhaintí feidhm as a chraiceann tráth chun leathar seamaí a dhéanamh, ach faightear é seo ó ghabhair is caoirigh anois.


Seamair chré.
Seamair le gais ina seasamh díreach nó ag dreapadh. Na duilleoga urchomhaireach, lansa-chruthach nó ubhchruthach, go minic fiaclach. Na bláthanna aonarach nó ina spící, gorm nó bán, le feadán gearr is 4 pheiteal, an ceann uachtarach mór is an ceann íochtarach beag.


Seamaisein.
Liút Seapánach le muineál fada caol is 3 shreang síoda nó níolóin a bhaintear le figín eabhair. Úsáidtear de ghnáth é le canadh a thionlacan.


Seamsóg.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach don Eoraip is réigiúin mheasartha san Áise. Na duilleoga le 3 dhuilleoigín croíchruthach. Blas aigéadach uirthi. Na bláthanna, ar ghais fhada, ar chruth tonnadóra, bán nó liathchorcra. Cuireann sí suas le scáth. Tugtar "an tseamair coille" uirthi freisin.


Seancar.
Galar a tharchuirtear trí ghnéas, coitianta san Afraic is deisceart na hÁise, a chuireann tús le hothrais is fiafháis ar na baill ghiniúna.


Seandálaíocht chomhshaoil.
Staidéar ar chomhshaolta ón am atá imithe, agus imoibrithe éiceolaíocha idir daoine, ainmhithe is plandaí thar na haoiseanna. Is iad bunábhair an staidéir ná cnámha is fiacla ainmhithe, pailin is plandaí caomhnaithe, agus iarmhair seilidí, iasc, feithidí, ithreacha is moirtithe.


Seandálaíocht na Síne.
Thángthas ar na hiarsmaí antrapóideacha Síneacha is seanda gar do Xian chomh déanach le 1964. Aimsíodh na hiarsmaí homainideacha is seanda ar Domhan, le fianaise ar chóras beatha, gar do Bhéising sna 1920idí. Léirigh na hiarsmaí go raibh sinsir na Síneach ansin sa ré Mhéisiliteach (25,000-8000 RC). Fuarthas iarsmaí Neoiliteacha (6000-4000 RC) i níos mó ná 100 tochailt idir Xian is Luoyang i 1921. Tochlaíodh príomhchathair rítheaghlach Shang (16ú-11ú céad RC) gar d'Anyang ó na 1930idí. I 1955 tochlaíodh adhlacthaí carbaid ó rítheaghlach Zhou (11ú-5ú céad RC). Tá cáil ar an 6,000 gardaí ceirmeacha ar thomhas nádúrtha a fuarthas i dtuama an impire Qin Shihuangdi ón 3ú céad RC i 1974. Ó thochailtí, fuarthas an-chuid eolais ar rítheaghlach Han (3ú céad RC-3ú céad AD), iarsmaí tábhachtacha Búdacha ón 5ú céad, agus réada ón tSeapáin, an Pheirs, is an Bhiosáint i dtuamaí ríoga Tang ón 8ú céad. Is féidir go bhfuil na hiarsmaí seandálaíochta ón tSín ionchurtha le hiarsmaí na hÉigipte.


Seangán bán.
Feithid bheag shóisialta a thógann neadacha in adhmad lofa nó a dhéanann tulaigh talún a fhéadfaidh a bheith cuid mhaith méadar ar leithead, ag cuimsiú na milliún feithidí. Bíonn struchtúr sainaicmeach na coilíneachta forbartha go maith. Bíonn na seangáin oibre seasc de ghnáth, dall le heipideirm bhog bhán; na seangáin chogaidh seasc le cinn mhóra is gialla láidre; na seangáin fhásta (na hiomágónna) sciathánach is na foirmeacha atáirgeacha le súile cumaisc. Sa phutóg, tá baictéir neamhurchóideacha a chuireann ar a chumas ceallalós san adhmad a dhíleá. Timpeall 2,000 speiceas ann, agus is fadhb ollmhór eacnamaíochta iad sna trópaicí mar a ndéanann siad damáiste d'fhoirgnimh adhmaid is barra.


Seangán duillghearrtha.
Seangán a itheann fungais, ag maireachtáil i siombóis leo le 25 milliún bliain. Caitheann siad a gcuid ama ag gearradh duilleog glas is á gcogaint, ag cothú na bhfungas a chlúdaíonn ballaí a logán le duilleoga coganta. Ramhraíonn na fungais as cuimse. Bíonn dreamanna seangán (seangáin oibre) ag tabhairt aire do na barra fungas taobh istigh dá nead ithreach, á ngortghlanadh is á mbaint ag am cuí chun na larbhaí is an treibh i gcoitinne a chothú. Faightear iad sna trópaicí sa Domhan Úr.


Seangán léigiúnach.
Seangán trópaiceach le súile laghdaithe nó gan súile. Déanann siad coilíneachtaí ollmhóra a thóraíonn foráiste le chéile, a athraíonn ionad a nide go minic. Bíonn nead bíobháige acu, déanta as seangáin bheo, chun an cráinseangán gan sciatháin is an t-ál a chosaint.


Seanócraitéas.
Fealsamh is eolaí Gréagach a rugadh sa Chalcadóin ab ea Seanócraitéas (Gréigis: Ξενοκράτης; c 395–314 RC). Rinne sé staidéar faoi Phlatón, agus tháinig i gcomharbacht air mar cheann ar a acadamh.


Seapánach (laicear).
Aithris Eorpach ar laicear an oirthir, a dhéantar trí chisil de vearnais cópail a chur ar an dromchla. Bhí troscán á sheapánadh ón 17ú céad, agus earraí stáin i dtionscail i Sasana ón 18ú céad.


Searbhán muc.
Planda bliantúil nó débhliantúil a fhásann 1.2 m ar airde, dúchasach do dheisceart na hEorpa. Na bunduilleoga maothánach, na duilleoga uachtaracha lansa-chruthach, ag fáisceadh an ghais ag a mbun. Na bláthchinn gorm, i gcrobhaingí de 2-3 cinn. Garghaol aige leis an siocaire. Fástar go forleathan mar phlanda sailéid é, agus bíonn foirmeacha briosca i nduilleoga na gcineálacha saothraithe.


Seargadh.
Coibhéis an díchothú sa duine fásta san óige. Tarlaíonn sé tar éis leathbhliain beatha de thoradh uireasa próitéine is fuinnimh ionghafa. Bíonn na páistí a bhuailtear leis an-tanaí seargtha.


Seargadh ríse.
Galar fungasach a dhéanann loit ar dhuilleoga, gais is panacail na ríse. Bíonn cailliúint shuntasach, fiú cliseadh an bhairr i rís páirce báite mar thoradh air. É seo ba chúis leis an ngorta sa Bheangáil sna 1940idí déanacha nuair a fuair na milliúin bás in oirthear na hIndia is an Bheangáil Thoir (an Bhanglaidéis anois). Annamh anois mar gur tugadh isteach saghsanna frithsheasmhacha.


Seasaman.
Planda ilbhliantúil a fhásann 60 cm ar airde. Is dócha go bhfuil sé dúchasach d'oirdheisceart na hÁise. Na duilleoga urchomhaireach, de ghnáth liopach faoina mbun is ailtéarnach os a gcionn. Na bláthanna timpeall 3 cm ar fhad, bán le marcanna corcra nó buí, aonarach in ascaill na duilleoige. An toradh ina chochall leathfhada. Saothraítear i dtíortha teo é ar son na síolta, a úsáidtear i gcócaireacht, agus mar fhoinse ola i margairín is déanamh gallúnaí is cosmaidí.


Seasmain.
Tom caol nó dreapaire adhmadach, uaireanta síorghlas. Na bláthanna feadánach, le liopaí ag leathadh amach. Caor an toradh uirthi. Sa tseasmain geimhridh, tom síorghlas de dhúchas Síneach, tá 3 dhuilleoigín ar gach duilleog is bláthanna geala, buí sa gheimhreadh. Ar sheasmain an tsamhraidh, dreapaire duillsilteach de dhúchas Áiseach, tá duilleoga cleiteacha is bláthanna bána, cumhra sa samhradh.


SECAM.
Córas códaithe i gcomhair teilifíse daite, a saothraíodh sa bhFrainc sna 1960idí, a cuireadh i bhfeidhm in oirthear na hEorpa freisin. Gintear dhá chomhartha difríocht datha agus tarchuirtear iad ar línte ailtéarnacha. Bíonn moill-líne sa ghlacadóir chun gur féidir an dá chomhartha seo a chur le chéile arís roimh an íomhá a léiriú, ach le laghdú éigin sa ghéire datha.


Seiceáil phaireachta.
Modh simplí chun earráidí a bhrath i sonraí digiteacha tarchurtha. I ngach beart bíonn giotán paireachta a shocraítear chun cur in iúl an uimhir chorr nó réidh d'aonta atá ann. Déantar an giotán seo a sheiceáil nuair a ghlactar é chun deimhin a dhéanamh de go bhfuil sé comhsheasmhach. Ní bhraithfidh sé seo gach earráid. Mar shampla, braithfidh má bhíonn giotán amháin mícheart, ach ní bhraithfidh má bhíonn dhá cheann mícheart. Inniu úsáidtear córais níos casta iontaofa den chuid is mó, cosúil le cóid Hamming.


Seiceamar.
Is crann scaipeach duillsilteach é an seiceamar (nó seiceamóir). Is é "Acer pseudoplatanus" a ainm Laidine. Fásann 35 m ar airde, agus tá sé dúchasach do lár is deisceart na hEorpa agus iarthar na hÁise. Na duilleoga 10-15 cm ar leithead, roinnte go bosach i 5 mhaothán fiaclach. Na bláthanna scothbhuí gan pheitil i gcrobhaingí crochta. Fástar go forleathan é mar mhaisiúchán is foscadh. Téann sé chun síl agus scaipeann gan bhac. Tá an seiceamar cosúil leis na crainn maiple atá sa ghéineas "Acer" chomh maith, agus mar sin gaolta leis.


Seicheamh.
Sa mhatamaitic, tacar ordaithe uimhreacha ionas gur féidir an "n"-ú téarma a scríobh i gcónaí mar fheidhm de "n". I seicheamh comhbhreise, más é "a" an chéad téarma is "d" an comhbhreis, is é an "n"-ú téarma ná "a + (n-1) d". Is sraith í suim na dtéarmaí sa seicheamh. Mar sin, is í an tsraith easpónantúil ná 1 + x/1! + x2/2! + x3/3! + x4/4! + ….


Seicheamh geoiméadrach.
Seicheamh uimhreacha ina bhfuil cóimheas tairiseach idir aon téarma is an téarma ina dhiaidh. Déanann na téarmaí 1, 2, 4, 8 seicheamh geoiméadrach. Is sraith gheoiméadrach í 1 + 2 + 4 + 8. Más é a an chéad téarma is r an cóimheas tairiseach, is é an nú téarma ná arn-1, agus is é suim na dtéarmaí sa seicheamh ná a[(rn-1-1)/(r-1)]. Más r < 1 bíonn an tsuim cothrom le a/(1-r) nuair a éiríonn n an-mhór.


Seicheamh uimhríochtúil.
Seicheamh ina mbíonn difríocht thairiseach idir gach aon téarma is an chéad téarma eile. Tugtar "sraith uimhríochtúil" ar shuim na dtéarmaí i seicheamh uimhríochtúil. Mar sin, is seicheamh uimhríochtúil 2, 5, 8, 11, 14, agus is í an tsraith uimhríochtúil chomhfhreagrach 2 + 5 + 8 + 11 + 14. Go ginearálta, más é a an chéad téarma i seicheamh uimhríochtúil agus d an chomhdifríocht idir na téarmaí leanúnacha, is é an seicheamh a, (a + d), (a + 2d)... + (a + (n-1) d)..., agus is í sraith na n téarmaí n [2 a + (n-1) d]/2.


Seile.
Tál na bhfaireog seileach i bhfeithidí is veirteabraigh tíre. Sna veirteabraigh is tuaslagán soiléir salann is próitéiní í, go minic greamaitheach. Bíonn múicin inti, rud a ghreamaíonn bia le chéile is a bhealaíonn an scornach chun slogadh siar a éascú. Uaireanta, i ndaoine go háirithe, bíonn an éinsím alfa-amaláis inti, a chabhraíonn le díleá stáirsí. Bíonn frith-théachtáin i láthair i seile feithidí fuilsúiteacha.


Seileaic.
Roisín a fhaightear ó thál na feithide "Tachardia lacca". Baintear úsáid as tuaslagáin de mar vearnaisí agus i snasán Francach.


Seilide.
Gnáthainm ar an-chuid saghas moileasc gastrapódach, ach uaireanta úsáidtear an téarma do bhaill an ranga Pulmonata go príomha. Den chuid is mó, is foirmeacha domhanda nó uisce úir iad, seilidí lochán is seilidí gairdín ina measc. De ghnáth bíonn blaosc bhísithe sheachtrach air, gan clúidín ar an oscailt. An cuas sa chochall oiriúnaithe mar scamhóg fheadánach le haghaidh análaithe.


Seimilín.
Tuaslagán téite de phlúr na cruithneachta crua, dúram. Baintear feidhm as chun pasta is milseán ar bhainne a dhéanamh.


Séinne.
Druga scaoilteach a fhaightear ó fhaighneoga is duilleoga triomaithe cineálacha ar leith de "Cassia", grúpa mór crann is tom atá dúchasach don Afraic is an Áise, a shaothraítear i réigiúin eile. Ar na cineálacha is forleithne a fhástar. Foinse séinne Alastair is ea "Cassia acutifolia", tom a fhásann níos mó ná 90 cm ar airde, dúchasach don Afraic ón Éigipt go dtí an Nigéir. Na duilleoga le 3-7 péire duilleoigín ubhchruthach, na bláthanna le 5 pheiteal buí le féitheacha dearga i gcrobhaingí fada.


Seipeal.
Is é is seipeal ann ná ceann de na fáinní is seachtraí de na codanna bláfara, a dtugtar "an chailís" ar an struchtúr iomlán. Glas de ghnáth, saor nó uaireanta cónasctha, tugann na seipil cosaint don bhláth agus é ag teacht i mbláth. Róil eile aige uaireanta, ag méadú is ag éirí geal, agus ag feidhmiú mar pheiteal.


Seipticéime.
Láithreacht is méadú baictéar in imshruthú na fola. Tugtar "nimhiú na fola" go coitianta uirthi. Is féidir go dtarlóidh sí mar chuid d'ionfhabhtú ginearálta cosúil le tíofóideach, nó mar aimhréidh ionfhabhtaithe áitiúil cosúil le niúmóine nó ostaemiailíteas de bharr raon baictéar difriúil. Bíonn duine atá thíos léi an-tinn le fiabhras mór, agus muna bhfaightear cóireáil chuí, téann an riocht in olcas trí thurraing sheipteach go dtí an bás féin.


Seirbheachóras.
Córas atá rialaithe ag seirbhimheicníocht, fearas aschuir ardchumhachta atá rialaithe ag comhartha ordaithe ó fhearas ísealchumhachta ionchuir. Ceartaíonn an seirbheamótar an difríocht idir an t-aschur éilithe is an fíoraschur, ag baint feidhm as siarchothú. Dá thoradh sin aimplítear an iarracht. Samplaí is ea coscadh is stiúradh cumhachtchúnta. De réir a chéile tá micrifhearais nó micrimheaisíní ag teacht in úsáid mar ghníomhróirí i seirbheachórais chun réada in innill, tionsclaíochtaí is obráidí máinliachta a bhogadh go cruinn trí fhaid an-bhídeacha.


Seirbheal.
Ball oíchí de chlann na gcat, dúchasach don Afraic Theas. An muineál caol fada is an t-eireaball gearr. Mílítheach le spotaí dorcha (uaireanta beag, uaireanta mór). Dubh ar uaire, aonarach. Áitríonn sé an sabhána gar do shrutháin, agus itheann creimirí, éin is antalóip bheaga.


Seirbhís Eolais Comhshaoil.
Oifig phoiblí eolais de chuid an Roinn Comhshaoil, Oidhreachta is Rialtais Áitiúil (ENFO).


Seirbhís Idirnáisiúnta Lascadh Paicéad.
Seirbhís a chuireann údaráis teileafóin ar fáil chun gur féidir le ríomhaire paicéad sonraí a sheachadadh go dtí ríomhaire eile in áit ar bith ar Domhan, gan sreang fhisiciúil lántiomnaithe cumarsáide a bheith socraithe eatarthu ("IPSS" i mBéarla). Ní chosnaíonn sé ar an seachadóir ach praghas lion na bpaicéad i leith a gceann scríbe, seachas an fad ama a mbíonn an seachadóir is an glacadóir ceangailte le chéile.


Seirbil.
Is éard is seirbil inti ná saghas luiche atá dúchasach don Afraic, an meánoirthear is lár na hÁise. Na cosa deiridh fada, an t-eireaball fada fionnaitheach.
Maireann sí i ngrúpaí sóisialta, áitríonn tír oscailte thirim, tochlaíonn poill le maireachtáil iontu. Itheann sí síolta, fréamhacha is bianna eile (itheann cuid acu ainmhithe eile, péisteanna is creimirí). Is peata coitianta cineál amháin, an tseirbil Mhongólach.


Séiream.
Iarmhar aon leacht ainmhí tar éis na comhpháirteanna soladacha a dheighilt is a bhaint. Úsáidtear an téarma go príomha do shéiream na fola daonna, sreabhán trédhearcach scothbhuí, deighilte ó phlasma téachtaithe. Baintear feidhm as séiream ina bhfuil na hantashubstaintí cuí chun cosaint a thabhairt i gcoinne galar sainiúil, cosúil le tífeas is teiteanas.


Seireardú.
Próiseas chun cruach a chosaint ar chreimeadh, ainmnithe as a cheapadóir Sasanach Sherard Cowper-Coles (1866-1935). Téitear an réad cruach i bpúdar mín since go dtí teocht atá rud beag faoi bhun leáphointe na since. Cruthaítear malgam ar an dromchla ionas gur sinc íon ciseal seachtrach an réada, ag céimniú chuig cóimhiotal iarainn/since, greamaithe leis an gcruach. Is dromchla an-fhrithchreimthe é seo, an-oiriúnach i gcomhair péinteála.


Séireatoinin.
Ceimiceán, ar monaimín é, atá dáilte go forleathan sa cholainn, go háirithe sa bhfuil, an inchinn is cealla ar leith sa phutóg. Sintéisítear é ón aimínaigéad tripteafan. Ról suntasach aige in hoiméastáis, agus dealraíonn sé go bhfeidhmíonn sé mar néaratharchuradóir sa néarchóras lárnach. Tagann sé san áireamh i gcodladh, fonn, tál prólachtaine, agus na rithimí laethúla.


Séireolaíocht.
Brainse den mhíochaine ina ndéantar anailísiú ar shéiream, ar thóir fianaise ar ionfhabhtú trí antashubstaintí nó miocrorgánaigh a bhrath.


Seiriceán.
Larbha an leamhan síoda, a shníomhann an cocún síoda, a dhíorthaítear síoda tráchtála uaidh. Itheann na larbhaí duilleoga maoildeirge. Chun an síoda a dhéanamh, bogtar an cocún le huisce agus díchornaítear é go meicniúil. Is féidir suas le 3 km de shnáithín síoda a fháil as. Ní bhfaightear an leamhan síoda ceansaithe sna réigiúin fhiáine sa nádúr a thuilleadh.


Seirt.
Foirm mhínghráinníneach silice, SiO2, ina bhfuil na criostail grianchloiche chomh bídeach sin nach bhfuil siad infheicthe le micreascópacht optúil. Cruthaitear go sainiúil í ar ghrinneall na farraige trí charnadh is athchriostalú blaoscanna na ndiatóm is na Radiolaria. Faightear freisin í coincréitithe in aolchloch.


Séis.
Bunghné ceoil, leanúint airdí, eagraithe in ord éigin intuigthe. I gceol an iarthair, ni fhaightear an tséis neamhspleách ar na bunchodanna eile, an armóin is an rithim, ach amháin i gcantaireacht eaglasta is cuid de na hamhráin béaloidis. Idir timpeall 1675 is 1925 tháinig inspioráid shéiseach, an cumas foinn mhaithe a chumadh, le bheith níos tábhachtaí luachmhaire mar chomhartha éagoitinne an chumadóra. Déanann cuid mhaith cumadóirí a bpearsantacht cheolmhar a chur in iúl ar bhealaí eile, le húsáid innigh, rithime is eile.


Seiseamhán.
Ionstraim optúil chun fad uilleacha a thomhas, go háirithe uillinn airde na Gréine os cionn bun na spéire ag meán lae chun domhanleithead áite a dhéanamh amach. Braitheann an féachadóir bun na spéire trí theileascóp, agus ag an am céanna, an Ghrian trí scáthán atá greamaithe le géag ar stua grádaithe. Is féidir an scáthán a bhogadh thar an stua chun go dtarlaíonn comhthitim íomhá na Gréine is bhun na spéire. Nuair a úsáidtear ar tír é, baintear feidhm as linn mearcair mar bhun saorga spéire. In aerárthaigh, baintear úsáid as leachtleibhéal.


Seismeagraf.
Sonraí a thaifeadtear mar ghrafanna le seismeaméadar, ionstraim a bhraitheann is a thomhaiseann tonnta seismeacha ó chrith talún i bhfad i gcéin, nó pléascthaí i screamh an Domhain. Rinneadh an chéad seismeagraf sa tSín i 132 AD.


Seismeolaíocht.
Eolaíocht ina ndéantar staidéar ar na tonnta seismeacha faoi thalamh a ghineann creathanna talún, brúchtaí bolcán nó pléascthaí eile ar an talamh nó faoina bun. Baineann siad sin go bunúsach le gluaiseacht na n-ilchríoch, ina snámhann plátaí ollmhóra teicteonacha go mall ar an maintlín ar bharr croíleacán te leachtach an Domhain. Imbhuaileann siad le chéile agus fodhuchtann ceann amháin faoi bhun an chinn eile. De réir mar a chuimlíonn siad i gcoinne a chéile, cuirtear tús le creathanna talún, agus go minic tarlaíonn bolcáin ag áiteanna mar sin freisin. Is féidir tonnta mar seo a bhrath le seismeagraif íogaire i bhfad i gcéin óna bhfoinse, agus baintear feidhm astu chun pléascthaí trialacha núicléacha faoin talamh a fháil amach, is i sirtheoireacht mhianach ag geolaithe. Trí staidéar ar thonnta seismeacha is mó a fhaighimid eolas ar an taobh istigh den Domhan.


Seitse.
Cuileog bheag a fhaightear i réigiúin thrópaiceacha na hAfraice. Déanann a béal probasc cosúil le snáthaid. Beireann sí greim béil ar veirteabraigh agus maireann ar a bhfuil. An-suntasach i míochaine daoine is tréidliacht, mar iompraíonn sí suanghalar na hAfraice (do dhaoine) agus an galar géar nó ainsealach nagana i mbeithígh is capaill. Tharla eipidéimí tábhachtacha go luath sa 20ú céad, agus ráigeanna eile go minic ó shin. Ba bhac mór seo ar úsáid capaill is daimh tarraingthe i dtaiscéaladh na hAfraice ag Eorpaigh.


Sellafield.
Windscale, lá dá raibh, ionad núicléach i gCumbria Shasana ar chósta Mhuir Éireann. Taobh leis tá an stáisiún núicléach ginte leictreachais Calder Hall (le himoibreoir gásfhuaraithe a bhí i bhfeidhm i 1956-2003). Déanann sé próiseáil is athphróiseáil ar fhuíoll núicléach, agus stóráil ar fhuíoll radaighníomhach ardfhuinnimh is ardbhaoil. Tosaíodh ar a dhíchoimisiúniú i 2005, ach i 2009 fógraíodh go dtógfar stáisiún núicléach nua ann.
Sellafield, Muir Éireann sa chúlra


Nikolai Semenov.
Ceimicí a rugadh i Saratov na Rúise ab ea Nikolai Nikolayevich Semenov (Rúisis: Никола́й Никола́евич Семёнов; 15 Aibreán 1896 – 25 Meán Fómhair 1986). Rinne sé taighde ar iarmhairtí drugaí ar chealla baictéar, cinéitic imoibrithe ceimiceacha (maidir le himoibrithe slabhrúla go háirithe), pléascthaí is dó, agus lasracha. Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le Cyril Hinshelwood i 1956 as an saothar ar chinéitic imoibrithe.


Ignaz Semmelweis.
 Saol Ignaz Phillipp Semmelweis .
Rugadh Ignaz Phillipp Semmelweis i 1818 san Ungáir. Bhí se ag obair i gclinic máithreachas a raimh sa foirgneamh ceanna le corpáin. go minic thuaig na doctúirí o dioscadh go dtí bean le haghaidh clainne gan a lámha a nigh, mar sín fuair alán máthair bás o fiabhras puerperal no 'fiabhra breath clainne'. Obraiag sé ar a teoiric sa 1840ú nuair a raimh sé stiúrthóir de an clinic máithreachas i an Vienna General Hospital i an Ostair. Duirt sé le gach duine a thanaigh isteach sa clinig go caithaigh siad a lámha a nigh. Nuair a thárlaigh sé seo thit an uimhir de na máthair a bhí ag fhail bhás. fuair sé bhás i 1865 i foras meabhairghalar mar bhuail an foireann é agus fuair sé bhás ar a gortuithe.


Aloys Senefelder.
Ceapadóir, aisteoir agus drámadóir Gearmánach a rugadh i bPrág ab ea Johan Aloys Senefelder (6 Samhain 1771 – 26 Feabhra 1834). De thaisme a d'fhionn sé teicníocht na liteagrafaíochta nuair a scríobh ar aolchloch le peann bealaidh (1796).


Seoilítí.
Mianraí alúmanaisileacáite hidriúla, déanta as iathchloch. Cuimsíonn siad sóidiam, potaisiam, cailciam is bairiam. Sainstruchtúir cabhail oscailte ar féidir le gáis, iain is móilíní idirleathadh go héasca tríothu. Déantar criathair mhóilíneacha astu agus ianmhalartóirí chun uisce a bhogadh. Tábhachtach mar chatailísí in imoibrithe orgánacha.


Seol láimhe.
Seol fíodóireachta a oibrítear de láimh. I dtíortha forbartha tionsclaíocha, bíonn a leithéid in úsáid beagnach go hiomlán ag fíodóirí ceirde is dearthóirí, ach i dtíortha níos lú forbartha is tábhachtach é ó thaobh eacnamaíochta de.


Seol (fíodóireacht).
Is gléas a úsáidtear chun éadach a fhí é seol.


Seol (bád seoil).
Sa tseoltóireacht, is éard atá i seol ná píosa mór fabraice a cheanglaítear le crann seoil chun bád a chur chun cinn trí chumhacht na gaoithe.


Seoltóir leictreach.
Ní mór luchtanna leictreacha inghluaiste a bheith san ábhar seo. I struchtúr criostalta na miotal bíonn na leictreoin dhiúltacha i scamall inghluaiste timpeall ar na hiain dho-ghluaiste, agus feidhmíonn an scamall leictreon mar fhoinse luchta inghluaiste. Tá na leictreoin fíorbheag, agus is féidir leo gluaiseacht go héasca tríd an miotal. Mar sin, nuair a ghluaiseann na leictreoin dhiúltacha seo go haontreoch, is sruth díreach a chomhdhéanann siad, agus deirtear go sreabhann an sruth sa treo eile os comhair treo na leictreon. In ábhair criadóireachta bíonn go leor leor luchtanna leictreacha dáilte thart san ábhar, ach iad go léir do-ghluaiste. Ní féidir sruth leictreach a sheoladh trí ábhar den saghas seo, agus is inslitheoir maith é. Sna hábhair pholaiméireacha ní bhíonn aon lucht inghluaiste san ábhar ach an oiread, agus mar sin is inslitheoir é. Is féidir sruth leictreach a sheoladh in ábhair leachtacha má sholáthraítear iompróirí inghluaiste luchta iontu. Mar shampla, i dtuaslagán leictrilíte bíonn iain dhearfacha is dhiúltacha go flúirseach ann agus iad go léir inghluaiste go maith, ionas gur féidir sruth leictreach a iompar go héasca ann. Muna mbíonn aon saghas luchta inghluaiste sa leacht, inslitheoir is ea é. I ngás simplí ní bhíonn aon lucht inghluaiste, agus mar sin is inslitheoir é. Ach is féidir sruth a sheoladh trí ghás má instealltar iain nó leictreoin sa ghás, nó má ianaítear móilíní an gháis féin, mar a tharlaíonn i splanc tintrí. Ansin feidhmíonn na luchtanna inghluaiste seo mar iompróirí luchta, agus iompaíonn an gás ina sheoltóir maith. Is féidir fiú folús atá ina shárinslitheoir a athrú ina sheoltóir trí leictreoin a instealladh ann.


Seoltóir tintrí.
Dealbh ar fhoirgneamh sa Ghearmáin, í feistithe le seoltóir tintrí
Bealach chun foirgnimh is struchtúir arda a chosaint ar splancanna tintrí. Tugtar "slat tintrí" air freisin. Stiall nó slat chopair a bhíonn ann, ceann amháin de ag gobadh suas ón bpointe is airde den fhoirgneamh. Bíonn an ceann íochtarach ceangailte leis an talamh trí chábla le friotaíocht an-íseal. Aon splanc tintrí a bhuaileann ceann uachtarach an tseoltóra, seoltar go sábháilte í ar feadh an bhealach ísealfhriotaíochta seo don talamh.


Seomra neamh-mhacallach.
Seomra ina mbíonn gach dromchla líneáilte le struchtúir is ábhair a ionsúnn fuaim is nach bhfrithchaitheann an fhuaimthonn. Tugtar "seomra marbh" air freisin. Aon fhuaim a ghintear sa seomra seo, ní fhaightear aon mhacalla uaithi. Áisiúil chun turgnaimh fhuaimiúla a dhéanamh a gcuirfeadh fuaimeanna frithchaite isteach ar na torthaí.


Septoria.
Dhá ghalar cruithneachta atá gaolmhar le chéile agus a laghdaíonn an cumas fótaisintéise (i nduilleoga an phlanda maidir le galar amháin díobh, sna diasa sa chás eile), rud a chuireann tús le cailliúint mhór toraidh. Scaipeann an dá ghalar trí stealladh na spór ó fhíocháin ionfhabhtaithe, agus bíonn siad níos troime i gcineálacha le gais ghearra. Smachtaítear iad le spraeanna fungaicídeacha, ach is gá an spraeáil a dhéanamh ag an am ceart.


Cealla Sertoli.
Cealla sna feadáin iompartha seamhain sna huiríocha a fheidhmíonn chun timpeallacht bharrmhaith a sholáthar i gcomhair forbairt na speirmeacha. Glacann siad ról tábhachtach i bhfás is caomhnú an bhaic idir uirí is fuil freisin.


Georges Seurat.
"Un dimanche après-midi à l'île de la Grande Jatte", (Tráthnóna Dé Domhnaigh ar oileán La Grande Jatte)
"Une Baignade, Asniéres", (Ag Snámh, Asnières)
Péintéir a rugadh agus a fuair bás i bPáras na Fraince ab ea Georges-Pierre Seurat (2 Nollaig 1859 – 29 Márta 1891). Ghnóthaigh sé cáil as a theicníocht péinteála, pointíleachas nó deighilteachas dathanna, inar thóg sé an pictiúr leis na mílte spotaí bídeacha datha. Sampla cáiliúil uaidh is ea "Une Baignade, Asniéres" (Ag Snámh, Asnières, 1883-1884).


Sèvres.
Monarcha ríoga Fhrancach phoircealláin, a bunaíodh i Vincennes timpeall 1740 is a bhog go Sèvres i 1756. Tháirg sí poirceallán sómasach bogtaois, agus poirceallán cruathaos ó 1769. Ar dtús tháirg sí figiúir áille i ngréithre briosca bána neamhghlónraithe, ach ba é speisialtacht na monarchan gréithre le painéil a péinteáileadh go fíorálainn ar chúlraí a bhí daite go saibhir le hórú greanta.


Carl Keenan Seyfert.
Réalteolaí ó na Stáit Aontaithe ab ea Carl Keenan Seyfert (1911-1960). An chéad duine a thug faoi deara, i 1943, go raibh réaltraí ann le núicléis lonracha.


Sfalairít.
Mianra suilfíd since (ZnS), gan dath más íon í. Go minic bíonn iarann ann, rud a dhorchaíonn an dath. Faightear i bhféitheacha hidriteirmeacha í, de ghnáth i gcomhar le gailéin is mianraí airgid. An príomh-mhianach since.


Sféar bráisléadach.
Cruinneog neamhaí, a d'úsáid na réalteolaithe Gréagacha den chéad uair, ina léirítear an spéir le creatlach lom de chiorcail thrasnaíocha, agus an Domhan i lár baill. Tábhachtach anallód chun ionaid réaltaí a thomhas. Tógadh an chéad cheann Síneach sa 4ú céad RC, agus bhí ceann ar 20 tonna meáchain acu san 11ú céad.


Sféar neamhaí.
An Domhan taobh istigh den sféar neamhní
Is éard is sféar neamhaí ann ná sféar samhailteach mórthimpeall ar an Domhan a úsáidtear mar fhráma tagartha chun ionad reann neamhaí sa spéir a shainiú.
Luíonn a mhoil thuaidh is theas díreach os cionn Moil Thuaidh is Theas an Domhain, agus is ionann plána mheánchiorcal an Domhain is plána mheánchiorcal an sféir neamhaí.


Sfigmeamanaiméadar.
Gaireas chun brú na fola a thomhas go hindíreach. Cuirtear cufa inteannta rubair timpeall na géige (an ghéag uachtarach de ghnáth) agus teanntar é go dtí nach féidir an chuisle a bhrath (leis an steiteascóp) a thuilleadh. Glactar an brú sa chufa ansin mar an mbrú siostólach (brú na fola nuair a chrapann na matáin sna méadailíní). Tráitear an cufa go mall ansin go gcloistear an chuisle arís, agus is é an brú sa chufa ansin an brú diastólach (an brú fola sna hartairí idir buailtí an chroí). Léitear an brú sa chufa ó airde colún mearcair nó le manaiméadar leictreonach.


Sfumato.
Téarma i stair na péintéireachta ar na hathruithe an-bhoga datha a d'éirigh le péintéirí mar Leonardo da Vinci is Correggio a bhaint amach. Ba dhul ar aghaidh teicniúil é seo ar na himlínte géara i bpéintéireacht an 15ú céad (mar shampla, i gcás Botticelli is Mantegna), agus chabhraigh sé le sármháistrí an 16ú céad nádúrachas feabhsaithe a bhaint amach.


Sgraffito.
Teicníocht san ealaín ina leagtar dath amháin anuas ar dhath eile agus a scríobtar dearadh tríd. Mhaisítí foirgnimh Meánaoise is Athbheochana le dhá chiseal plástair, ceann bán is ceann daite, agus chuirtí an maisiúchán scríobtha leis sin. Uaireanta dhéanadh ealaíontóirí meánaoiseacha péinteáil anuas ar órdhuille chun iarmhairtí den saghas céanna a bhaint amach.


Shah Jahan.
Ardmhógal (impire) na hIndia (1628-1658) a rugadh i Lahore (i bPacastáin an lae inniu) ab ea Shah Jahan (1592-1666). I measc a chuid foirgneamh tá an Taj Mahal (1632-1654).


Gairdíní Shalimar.
Gairdín cáiliúil a dhear ardmhógal na hIndia, Nur Jahan, dá bhean chéile i 1616. Leagtha amach ar 4 lochtán taobh le loch Dal i gCaismír na hIndia.


Ravi Shankar.
Seinnteoir siotáir a rugadh i mBenares na hIndia ab ea Ravi Shankar (1920-2012). Trí thaifid is coirmeacha ceoil in an-chuid tíortha, rinne sé éacht chun ceol clasaiceach na hIndia a chur in iúl do phobal an Domhain.


Claude Shannon.
Matamaiticeoir feidhmeach a saolaíodh i nGaylord, Michigan ab ea Claude Shannon (1916-2001). D'fhoilsigh sé páipéar ceannródaíoch, "A Symbolic Analysis of Relay and Switching Circuits" (Anailís Shiombalach ar Chiorcaid Athsheachadta is Lasctha, 1938) ar conas eolas a láimhseáil le meaisín, mar is féidir le cainníochtaí eile. Ba bhunúsach a thionchar ar fhorbairt ríomhairí is a struchtúr, agus teoiric an eolais. I gcomhar le Warren Weaver, d'fhoilsigh sé leabhar cáiliúil, "The Mathematical Theory of Communication" (Teoiric Mhatamaiticiúil na Cumarsáide, 1949).


Karl Barry Sharpless.
Ceimicí a rugadh i Philadelphia is ea Karl Barry Sharpless (1941-). Le Ryoji Noyori is William Knowles, bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic i 2001 as saothar ar chatalú ciriúil chun drugaí croí, frithbheathaigh, is drugaí frithathlasta a fheabhsú go mór. D'fhorbair sé modh simplithe iontaofa chun comhdhúile cógaseolaíochta a shintéisiú, a dtugtar "cniogcheimic" air.


Richard Norman Shaw.
Ailtire a rugadh i nDún Éideann ab ea Richard Norman Shaw (1831-1912). Treoraí sa chlaonadh ón stíl Victeoireach ar ais don dearadh Seoirseach níos traidisiúnta. Samplaí dá chuid saothair is ea New Scotland Yard (1888) agus Óstán Piccadilly (1905) i Londain.


Alan Shepard.
An chéad spásaire de chuid na Stát Aontaithe, a rugadh in East Derry, New Hampshire ab ea Alan Bartlett Shepard (1923-1998). Tharla a eitilt fhofhithiseach i spáschochall Mercury, Freedom 7, i 1961. Bhain sí airde 185 km amach, agus mhair 15 nóiméad. Ceannasaí ar fhoireann Apollo 14 a tháinig i dtír ar an nGealach i 1971.


Thomas Sheraton.
a> mar a raibh cónaí ar Thomas Sheraton
Caibinéadaire a rugadh i Stockton-on-Tees Shasana ab ea Thomas Sheraton (1751 – 22 Deireadh Fómhair 1806). Tháirg sé raon dearthaí nua-chlasaiceacha a d'fhág rian láidir ar stíl chomhaimseartha troscáin. Duine den triúr dearthóirí troscáin i Sasana san 18ú haois é: Thomas Sheraton, Thomas Chippendale agus George Hepplewhite.
Cathaoireacha a dhear Thomas Sheraton


Charles Scott Sherrington.
Fiseolaí a rugadh i Londain ab ea Charles Scott Sherrington (27 Samhain 1857 – 4 Márta 1952). Roinn sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1932 le Edgar Adrian as a thaighde ar fheidhmeanna na néarón sa néarchóras.


Hideki Shirakawa.
Ceimicí a rugadh i dTóiceo ar an 20 Lúnasa 1936 is ea Hideki Shirakawa. Tháinig sé, de thimpiste, ar pholaicéitiléin, polaiméir sheoltach, i 1967. Le Alan MacDiarmid is Alan J. Heeger, bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice sa bhliain 2000 as a shaothar chun polaiméirí seoltacha a fhionnadh is a fhorbairt.


William Bradford Shockley.
Fisicí a rugadh i Londain, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea William Bradford Shockley (1910-1989). I 1947 chuidigh sé le ceapadh an trasraitheoir pointe teagmhála, rud a chuir tús le réabhlóid sa leictreonaic —cúrsaí raidió, teilifíse, teileachumarsáide is ríomhaireachta — agus réabhlóid iarmharach sa saol. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Bardeen is Brattain i 1956.


Cóiméad Shoemaker-Levy 9.
Cóiméad a d'imbhuail Iúpatar i 1994. D'fhionn an réalteolaí Carolyn Shoemaker (1929-), a fear céile an réaltgheolaí Eugene Shoemaker (1928-1997), agus an réalteolaí amaitéarach David Levy (1948-) an cóiméad ag réadlann Palomar i gCalifornia i 1993. De réir dealraimh, tharla dó dul róghar d'Iúpatar ionas gur aomadh isteach go hiomlán é ag imtharraingt láidir an phláinéid, an ceann is mó i gcóras na Gréine, 12 oiread thrastomhas an Domhain is níos mó maise ann ná na pláinéid uile eile le chéile. D'imbhuail sé an pláinéad i níos mó ná 20 píosa, agus steall siad atmaisféar daite Iúpatair. Tharla sin ar an taobh thall den phláinéad uainn, ach d'éirigh le spásteileascóp Hubble íomhánna iontacha de na hionaid imbhuailte ar dhromchla Iúpatair a fháil is a chraoladh ar ais ar Domhan. Ba é an chéad uair a bhfacthas a leithéid de dhíothú cóiméid.


Henry Shrapnel.
Oifigeach Briotanach airtléire ab ea Henry Shrapnel (1761-1842). Timpeall 1793 cheap sé an sliogán srapnail mar bhuama frithdhaonna. Phléasc sé seo le linn a eitilte le gráin mharfacha luaidhe is píosaí miotail eile a scaipeadh go forleathan.


Clifford Shull.
Clifford Shull, ar chlé, ag obair sa saotharlann le Ernest O. Wollan, ar dheis, 1949
Fisicí a rugadh i bPittsburgh, Pennsylvania ab ea Clifford Glenwood Shull (1915 – 2001). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar scaipeadh is díraonadh neodrón agus, as an saothar seo, roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Bertram Brockhouse sa bhliain 1994.


Siabhraigin.
Druga a spreagann siabhránacht, cosúíl le deannach na n-aingeal, aimíd dé-eitile aigéid liséirgigh (LSD), beacáin draíochta, agus meascailín (péóité). Ainm eile orthu is ea drugaí sícideileacha. Tá cuid acu a fhaightear sa nádúr is a bhíodh in úsáid i seanleighis is searmanais reiligiúnda ón seaman, cuid eile in úsáid go neamhdhleathach, go forleathan sna 1960idí-1970idí.


Siabhránacht.
Siabhránacht (nó bréagchéadfa) a thugtar ar aireachtáil chéadfach gan aon spreagadh don orgán cuí céadfach. Is féidir aon cheann de na céadfaí a bheith i gceist — radharc, éisteacht, boladh, blas, tadhall — agus siabhránacht dúlagair freisin. Tarlaíonn siabhránacht le linn meabharghalair ar nós scitsifréine, le linn mearbhaill, le linn tinnis coirp no úsáid drugaí nó biotáille, nó le nimhiú. Sa chás is soiléire, bíonn duine ina lándúiseacht agus an aireachtáil taobh amuigh den cholainn. Ciallaíonn sé seo cailliúint teagmhála le réaltacht, ach is féidir lena leithéid tarlú nuair a bhíonn duine faoi chumha, mar shampla. Thug an lia Francach Jean-Étienne Esquirol (1772-1840) an téarma isteach den chéad uair.


Sial.
An chuid uachtarach de screamh an Domhain, atá lán de shilice is alúmana. Comhdhéanann sé an chuid is mó den screamh, agus luíonn ar an sioma.


Sianaít.
Carraig dhoigheartha gharbhghráinníneach a chuimsíonn iathchloch is cornbhleind, agus roinnt bitíte.


Siansa.
Saothar ceolfhoirne, a thosaigh san 18ú céad bíodh is go raibh an téarma in úsáid roimhe sin le ciall eile. Sna siansaí clasaiceacha de chuid Haydn, Mozart, Beethoven is Schubert, bhí 4 ghluaiseacht, gluaiseacht mhear i bhfoirm sonáide, gluaiseacht mhall, minit nó scherzo, agus an críochcheol, go minic i bhfoirm sonáide cosúil leis na gcéad ghluaiseacht. Sa 19ú céad athraíodh an struchtúr seo cuid mhaith. Mar shampla, tá 5 ghluaiseacht i siansa fantaiseach de chuid Berlioz, mar a rinne Beethoven ina 9ú Siansa inar bhain sé feidhm as cór is amhránaithe aonair. Rinne cumadóirí eile a leithéid, Mahler go háirithe. Sa 20ú céad rinne cumadóirí athruithe móra eile sa struchtúr, agus chum Sibelius siansa aonghluaiseachta (a 7ú Siansa, 1924) ag an am céanna a bhí Stravinsky ag tabhairt an tsiansa chlasaicigh ar ais.


Jean Sibelius.
Cumadóir ceoil a rugadh i Hämeenlinna (Sualainnis: "Tavastehus") na Fionlainne ab ea Jean (Johan Julius Christian) Sibelius (1865–1957). Náisiúnach díograiseach, a chum sraith mhór dánta siansacha a bhí bunaithe ar mhioneachtraí as eipic na Fionlainne, an Kalevala. I measc a shárshaothar tá 7 siansa (mhill sé féin an 8ú ceann), dánta siansacha, Finlandia (1899) go háirithe, agus coinséartó don veidhlín.


Sibhéid.
Clann mamach feoiliteach ina bhfuil 17 speiceas, an chuid is mó díobh san Áise. Faightear eastóscadh muscach ó tháil fhaireogacha speiceas ar leith, agus úsáidtear é i gcumhráin chun seasmhacht an bholaidh a fhadú.


Sícanailís.
Is foirm den tsíciteiripe atá i gceist le síocanailís a chruthaigh an néareolaí ón Ostair Sigmund Freud. Teoiric is cleachtadh cliniciúil sa bhfoirm síceolaíochta a leagann béim ar na gnéithe neamhchomhfhiosacha de bheatha mheabhrach an duine. Sa chóireáil, arbh é Freud an ceannródaí inti, déantar iarracht deireadh a chur le comhrac trí phearsantacht duine a athrú i dtreo dearfach. Thug Freud an coincheap isteach chun feidhm a bhaint as brionglóidí duine le tuiscint níos fearr a fháil ar na mothúcháin is doimhne aige. Leag sé béim ar staidéar inbhreithnitheach an duine féin, agus thairg sé féin, Alfred Adler is Jung moltaí ar na próisis shíceolaíocha normálta is mhínormálta. Bunaíodh an chéad Chumann Sícanailíse san Ostair, ach de réir a chéile d'éirigh an tsícanailís i bhfad níos cumasaí údarásaí sna Stáit Aontaithe ná san Eoraip.


Sícea-chógaseolaíocht.
Eolaíocht a phléann le meicníochtaí, úsáidí is fo-iarsmaí drugaí a athraíonn feidhmeanna síceolaíocha is iompair.


Síceapaiteolaíocht.
I síciatracht is síceolaíocht chliniciúil, aon fhoirm ghalair mheabhraigh nó mearbhall intinne.


Síceolaíocht chognaíoch.
Brainse síceolaíochta ina ndéantar staidéar ar na próisis mheabhracha arda (cuimhne, aire, teanga, réasúnú is eile). Bítear ag saothrú meicníochtaí cosúil le stóir chuimhne is lascthaí aire, agus baintear feidhm go minic as meafar an ríomhaire.


Síceolaíocht chomparáideach.
Staidéar ar na difríochtaí idir speicis ainmhithe, daoine ina measc, maidir le hiompar is cumais shíceolaíocha. Go traidisiúnta, dhéantaí iarracht grúpaí veirteabrach a rangú de réir intleachta, agus an gaol idir intleacht is méid na hinchinne is airíonna éile a mheasúnú. Ach glactar leis anois nach féidir na speicis éagsúla a chur in ord ar scála amháin intleachta, go mbraitheann cumais speicis ar leith cuid mhaith ar oiriúnuithe sainiúla do chúinsí comhshaoil ar leith.


Síceolaíocht fhiseolaíoch.
Staidéar ar na próisis fhiseolaíocha san inchinn is an cholainn a bhíonn mar bhun leis an iompar is an aireachtáil shíceolaíoch. Cuimsíonn sé seo fiseolaíocht na gcéadfaí, staidéar ar ghníomhaíocht leictreach is cheimiceach na hinchinne, iarmhairtí drugaí is hormón, na ceangail idir neamhoird fhiseolaíocha is shíceolaíocha, agus torthaí damáiste don inchinn.


Síceolaíocht fhóiréinseach.
Feidhmeanna síceolaíochta sa dlí. I measc na gceisteanna a bhíonn idir camáin, tá folláine intinne cosantóirí is daoine eile a bhaineann le cásanna dlí, cúram leanaí is seandaoine, sláinte intinne phríosúnach, agus cosaint an phobail ar choirpigh atá ar mire.


Síceolaíocht forbartha.
Brainse den tsíceolaíocht ina ndéantar staidéar ar fhorbairt bhitheolaíoch, shóisialta is intleachtach haoine ón am roimh bhreith is i rith na beatha. Tugtar aird ar leith ar fhorbairt pháistí óga mar a mbíonn na hathruithe tuisceana an-soiléir. Leagtar béim ar fheidhm na forbartha, na hathruithe a bhíonn coitianta do gach duine ag staideanna éagsúla na beatha.


Síceolaíocht mhínormálta.
Staidéar ar nádúr is bunús staideanna mínormálta síceolaíocha chun teoiricí ginearálta ar neamhoird a aimsiú in ábhair mar phearsantacht, intleacht is iompar sóisialta. I gcontrárthacht leis seo, bíonn an bhéim i síceolaíocht is síciatracht chliniciúil ar mheasúnú is cóireáil an duine aonair.


Síceolaíocht oideachais.
Saothraíodh í seo sa 20ú céad chun modh oibre síceolaíoch a fheidhmiú le foghlaim a thuiscint. Ar dtús bhí síciméadracht lárnach sa scéal, agus tástáil páistí chun páistí malla a aithint is oideachas speisialta a sholáthar dóibh. Ach níl glacadh le hoideachas scartha a thuilleadh, agus anois bíonn an disciplín seo i mbun cabhair a thabhairt do mhúinteoirí cláir oideachais a dhearadh do pháistí aonair is comhairle a thabhairt do scoileanna i bpleanáil a seirbhísí.


Síceolaíocht thurgnamhach.
Brainse den tsíceolaíocht a bhraitheann ar thurgnaimh chun fadhbanna taighde a réiteach. Tháinig sí chun cinn ar dtús ag deireadh an 19ú céad chun fianaise thurgnamhach ar fheiniméin mheabhracha a chur in ionad tuairimíochta mar bhunús leis an tsíceolaíocht.


Síciatracht bhitheolaíoch.
Brainse den tsíciatracht a chuireann béim ar neamhoird sa chóras fiseolaíoch mar chúis le galar meabhrach, agus airíonna bithcheimiceacha, cogaseolaíocha is néaréolaíocha an ghalair is na cóireála air.


Sícifisic.
Modhanna oibre a bhunaigh Gustav Fechner i 1860 chun na gaolta idir spreagadh fisiciúil is mothúcháin a mhíniú i bhfoirm dlíthe. Forbraíodh tomhais ar íogaireacht ina dteicníochtaí diana, bunaithe ar theoiric brath comharthaí, agus léiríonn siad teorainneacha na haireachtála a éiríonn as airíonna an ghairis chéadfaigh. Níl na saineolaithe ar aon intinn faoi na modhanna grádaithe sna tomhais seo, a dhéanann iarracht méid na hiarmhairte a thomhas de réir méid an spreagtha. Baintear feidhm as an dá mhodh oibre chun cumais aireachtála a thomhas maidir le haireachtáil na haghaidhe, an ghutha, an cheoil, íomhánna is eile.


Síciméadracht.
Brainse den tsíceolaíocht is ea an tsíciméadracht ina ndéantar tomhais ar airíonna síceolaíocha, intleacht, cumais, pearsantacht, staideanna foinn go príomha. Déantar is caighdeánaítear na tástálacha síciméadracha go han-chúramach chun go mbeidh na torthaí chomh hiontaofa éifeachtach agus is féidir.


Síciteiripe.
Is éárd atá i gceist le Síciteiripe ná cóireáil ar fhadhbanna mothúchánacha chun na mothúcháin is na hiompair mhí-oiriúnaitheacha a athrú nó a stopadh, agus fás is forbairt phearsanta a chur chun cinn. Is féidir go mbeidh síciteiripe phearsanta, comhairliú pósta, síciteiripe clainne, nó síciteiripe grúpa i gceist. Go minic, mar shampla i ngalair shíceasómatacha, is éifeachtaí síciteiripe i gcomhair le cóireálacha eile.Bhí an néareolaí ón Ostair Sigmund Freud bhi ina theiripoir.


Sícmháinliacht.
Máinliacht ar an inchinn i gcás a bhfuil histeolaíocht na hinchinne normálta, chun cur isteach ar chúrsa neamhord iompair. Chum an néareolaí Meiriceánach Walter Freeman (1895-1972) is an néaramháinlia Meiriceánach James Winston Watts (1904-1994) an téarma i 1942, ach rinneadh an mháinliacht den chéad uair i 1935. Déantar lot san inchinn a bhaineann smaointe is mothúcháin phaiteolaíocha chun siúil ach a chaomhnaíonn na gnáthfheidhmeanna. "Lóbatóime" a thugtar ar an obráid seo sna Stáit Aontaithe, agus leocatóime san Eoraip.


Réadlann Siding Spring.
I sléibhte New South Wales faoi riaradh Ollscoil Náisiúnta na hAstráile. Tá an comhteileascóp Angla-Astrálach 3.9 m, teileascóp Schmidt na Breataine 1.2 m, agus teileascóip eile ann.


Kai Siegbahn.
Fisicí a rugadh i Lund na Sualainne, mac le Karl Siegbahn, ab ea Kai Mann Börje Siegbahn (20 Aibreán 1918 – 20 Iúil 2007). Rinne sé taighde bunúsach ar idirghníomhú X-ghathanna le hábhair, agus shaothraigh an speictreascópacht leictreon i gcomhair anailíse ceimicí, teicníocht chumasach chun fuinneamh leictreon timpeall ar adaimh i solaid, leachtanna is gáis a thomhas is a scrúdú. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Arthur Schawlaw is Nicolaas Bloembergen sa bhliain 1981 as.


Karl Siegbahn.
Fisicí a rugadh in Örebro na Sualainne ab ea Karl Manne Georg Siegbahn (3 Nollaig 1886 – 26 Meán Fómhair 1978). Rinne sé taighde ceannródaíoch ar chruthú X-ghathanna le tonnfhaid éagsúla. D'éirigh leis fianaise ar sceallsamhail Neils Bohr don adamh a aimsiú, agus d'fhorbair sé an speictreascópacht X-ghathach. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice sa bhliain 1924 as an saothar seo. Athair Kai Siegbahn é, a fuair Duais Nobel freisin.


Ernst Werner von Siemens.
Innealtóir a rugadh i Lenthe na Gearmáine ab ea Ernst Werner von Siemens (1816-1892). Shaothraigh sé an córas teileagrafaíochta sa Phrúis, dhear cuid mhaith saghsanna galbhánaiméadar, agus thomhais friotaíocht leictreach ábhar éagsúil. Deartháir le Karl Wilhelm Siemens (1823-1883) a cheap teicníocht nua chun cruach a dhéanamh i Sasana i 1861


Sifilis.
Galar ainsealach gnéastarchurtha de bharr an ghníomhaí "Teponema pallidum" í an t-sifilis nó an bholgach Fhrancach nó an ghallbholgach uaireanta. Tosaíonn sí le príomhlot ar na baill ghiniúna nó an t-anas. Cuid mhaith seachtainí ina dhiaidh sin, tarlaíonn ionfhabhtú ginearálta le fiabhras is gríos. Is féidir go bhfanfaidh an riocht suanach ansin thar bhlianta. Fásann cnapáin sa chraiceann is na scannáin mhúcasacha, agus briseann siad le hothrais mhóra. Ina dhiaidh sin, cuireann an galar isteach ar an gcóras cairdiascamhógach is an néarchóras, agus déanann damáiste do chomhlaí an chroí. Atann an t-aorta, agus cuirtear tús le heaspa comhordaithe, cailliúint mothúcháin is gealtachas: gealtachas ginearálta an duine atá as a mheabhair.


Paul Signac.
Ealaíontóir a rugadh i bPáras ab ea Paul Signac (1863-1935). Le Seurat, d'fhorbair sé an deighilteachas — ach bhain sé féin úsáid as paistí dathanna íona, cosúil le mósáic, ní hionann is spotaí pointíleacha Seurat — agus rinne radhairc mara den chuid is mó.


Igor Sikorsky.
Innealtóir aerloingseoireachta a rugadh i gCív na hÚcráine ab ea Igor Ivan Sikorsky (25 Bealtaine 1889 – 26 Deireadh Fómhair 1972). De chúlra eitneach Rúiseach é a chuir faoi sna Stáit Aontaithe agus a ghlac saoránacht Mheiriceánach. Thóg agus d'eitil sé an chéad eitleán 4 inneall i 1913 agus, i 1939, an chéad héileacapatar rathúil.


Sileacóis.
Galar tionsclaíoch a bhain le slite beatha cosúil le mianadóireacht ghuail, cóiriú cloiche, greanroiseadh, is tionscal na ceirmeachta. Tarlaíonn sí mar thoradh ar ionanálú na mionpháirteagail silice a dhéanann coilm ar dhromchla inmheánach na scamhóg.


Sileacón.
Is é is sileacón ann ná polaiméir shlabhroscailte nó chioglach leis na haonaid athfhillteacha - SiR2- O-, ar grúpa ailcile é R-. Gan bholadh gan dath, dothuaslagtha in uisce is neamhimoibríoch leis, le splancphointí arda. Úsáidtear na sileacóin mar bhealuithe ardteochta is sreabháin hiodrálacha, agus i vearnaisí.
Struchtúr ceimiceach polydimethylsiloxane (PDMS), cineál sileacóin


Silice.
Is í an silice (nó "déocsaíd sileacain", SiO2) an príomhchomhábhar i screamh an Domhain, a fhaightear sa nádúr mar mhianraí íona agus i gcomhcheangal le dúile eile i mianraí sileacáite. Is iad na cineálacha criostalta silice grianchloch, trídimít is críostabailít, pais a tharlaíonn ag teochtaí níos airde de réir a chéile. Tugtar "calcadóine" ar chineálacha cripticriostalta. Faightear grianchloch dhímhorfach go nádúrtha in ópal, agus is féidir í a tháirgeadh trí shilice leáite a fhuarú go tapa. Baintear úsáid as i ndéanamh gloine is stroighne.


Silín fiáin.
Speiceas silín atá dúchasach don Eoraip is an Áise. Crann ard le bláthanna bána is torthaí atá corcairdhearg agus milis nó géar. Tuismitheoir amháin ag silín milis saothraithe an úlloird.


Sílít.
Mianra, tungstáit chailciam, CaWO4, a fhaightear i bhféitheacha hidriteirmeacha is péigmitítí. Mianach tábhachtach tungstain.


Siliúrach.
Is é an Siliúrach an 3ú tréimhse sa ré Phailéasóch, 435-408 milliún bliain ó shin. Bhí an hainmhithe mara cosúil lena raibh sa tréimhse Ordaivíseach roimpi den chuid is mó, ach chuaigh na grapailítí i léig lena linn agus tháinig na héisc ghiallacha chun cinn. Nochtadh plandaí tíre den chéad uair.


Siméadracht.
Airí córais arb ionann í tar éis oibríochta. Mar shampla, nuair a rothlaítear cearnóg trí 90°, ní féidir í a aithint thar an mbunchearnóg. Is siméadrach í faoi rothlú 90°. Is siméadrach ciorcal faoi rothlú ar bith thart ar a lár. I gcórais fhisiceacha baineann siméadracht le dlíthe imchoimeádta, agus cuirtear síos air seo trí theoiric na dtacar.


Simín.
Aonad seoltais an SI, leis an tsiombail S. Sainmhínítear é mar inbhéartú na friotaíochta (tomhaiste in óim).


James Young Simpson.
Cnáimhseoir a rugadh i mBathgate na hAlban ab ea James Young Simpson (1811-1870). Thug sé clóraform isteach mar ainéistéiseach i 1847, agus ba é an chéad duine a bhain úsáid as i luí seoil.


Thomas Simpson.
Matamaiticeoir a rugadh i Nuneaton Shasana ab ea Thomas Simpson (20 Lúnasa 1710 – 14 Bealtaine 1761). D'fhoilsigh sé sraith fhada saothar ar ailgéabar, triantánacht, dóchúlacht is ábhair eile (1737–1757).


Sincreatrón.
Inneall chun cáithníní fo-adamhacha (prótóin is leictreoin go háirithe) a luasghéarú. Treoraítear na cáithníní ar chonair chiorclach trí fheadán folúsaithe le maighnéid, agus luasghéaraítear iad le réimsí leictreacha minicíocht raidió. I meaisín mór féadfaidh gach bíog cáithníní imrothlú níos mó ná 10,000 uair in aghaidh an tsoicind, ag luasghéarú gach uair a théann tríd an réimse leictreach. Ní mór an réimse maighnéadach is an réimse leictreach minicíocht raidió a mhéadú ar bhealach sioncrónaithe chun an chonair a choimeád ciorclach le gach ardú luais. Suas le cuid mhaith ciliméadar ar trastomhas, ionstraimí tábhachtacha i bhfisic na gcáithníní.


Sine siain.
An fadú coirceogach matánach de mheánlíne an choguais ag cúl an bhéil. 0.5-2 cm ar fhad. Ardaítear í nuair a shlogann an duine siar, agus bíonn sí in úsáid uaireanta chun fuaimeanna urlabhra a dhéanamh, cosúil le fuaim r an tsine siain sa bhFraincis.


Sineánóma.
Fás iomarcach áitiúil ceall ar dhromchla eipitéiliach sa cholainn: an craiceann, an líneáil stéigeach, nó líneáil an lamhnáin. Is éadrom cuid mhaith díobh, ach athfhilleann cuid bheag ag éirí urchóideach.


Isaac Singer.
Ceapadóir is déantóir innill fuála a rugadh i bPittstown, Nua-Eabhrac ab ea Isaac Merritt Singer (1811-1875). I 1852 dhear sé inneall aonsnáithe fuála le greim slabhra, feabhsú mór ar na hinnill roimhe sin. Tháinig a chomhlacht le bheith ar an gcomhlacht innill fuála is mó ar Domhan.


Singilteacht.
Aon phointe ag a gcliseann teoiric na coibhneasachta ginearálta agus na cothromóidí a bhaineann léi. Is singilteachtaí iad dúphoill, agus staid na Cruinne ag nóiméad na hOllphléisce mar a raibh damhna na Cruinne dlúite le chéile ionas go raibh a dhlús ag druidim chun éigríche.


Sínne.
Planda garbh bliantiúil den chineál "Zinnia" is ea an Sínne. Fásann i Meicsiceo den chuid is mó. Coitianta i ngairdíní is mar bhláth gearrtha, mar gheall ar a bhláthanna éagsúla is na dathanna gléineacha pastail orthu.


Sinséar.
Planda ilbhliantúil atá dúchasach d'oirdheisceart na hÁise is ea sinséar. Fásann an gas 1 m ar airde. Ríosómach atá ann. Na duilleoga le gais cumhdaigh in dhá líne; na bláthanna buí corcra coimpléascach seasc, cosúil le bláthanna magairlíní, i spící fada dlútha le brachtanna buí is glasa thar chiumhais a chéile. Spíosra tábhachtach, fiú sa sean-am. Tugadh don Eoraip ar dtús é sa 1ú céad AD. Cuimsíonn sé a ríosóm bláthola a úsáidtear i gcumhráin, bianna is deochanna (leann is beoir sinséir, mar shampla). De bhrí go mbíonn na bláthanna seasc, síolraítear é ar mhodh plandúil.


Sintéarú.
Próiseas a úsáidtear i miotalóireacht phúdar. Is féidir páirt mhiotalach a dhéanamh tríd an bpáirt sin a mhúnlú i bpúdar an mhiotail is an múnla a choinneáil ag teocht rud beag níos lú ná leáphointe an mhiotail (faoi bhrú, uaireanta) ar feadh cuid mhaith uaireanta (nó i gcás cóimhiotail, teocht gar do leáphointe na comhpháirte den chóimhiotal leis an leáphointe is airde). Próiseas coigilteach chun páirteanna beaga a dhéanamh, agus is áisiúil é i gcás miotail le leáphointe ard ar deacair agus costasach é a theilgean. Is féidir struchtúr póiriúil a dhéanamh sa phróiseas, rud a bhíonn buntáisteach i gcomhair bealaithe.


Sintéis chróite.
Bealach ar féidir cuid mhaith teileascóp beag a chuingriú chun cuid d'airíonna teileascóp an-mhór a bhaint amach. Déantar go rathúil le radaiteileascóip í chun mionphointí a anailísiú i bhfoinsí radaíochta. Shaothraigh an réalteolaí Briotanach Martin Ryle an teicníocht den chéad uair sa réadlann radairéalteolaíochta i gCambridge.


Sintéiseoir.
Gaireas leictreonach chun fuaimeanna ceoil a ghiniúint is ea Sintéiseoir. Bíonn méarchlár amháin ar a laghad ceangailte leis agus callairí. Robert Moog (1934–2005) a cheap an chéad cheann sa bhliain 1964, ceann nach raibh in ann ach fuaim amháin a ghiniúint ag am ar bith. Ó 1975 tá saghsanna ilfónacha ar an margadh, in ann níos mó ná fuaim amháin a ghiniúint in éineacht. Faoi seo, tá saghsanna bunaithe ar ríomhairí atá níos cuimsithí fós.


Síobghluaiseacht ilchríochach.
An tslí a ngluaiseann na hilchríocha ar dhromchla an Domhain mar a bheadh cnoic ollmhóra oighir iontu. Síobghluaiseacht na mór-ranna, nó teoiric na bplátaí teicteonacha, cur síos eile ar an bhfeiniméan. Ceintiméadar nó dhó sa bhliain a ghluaiseann siad. Ar léarscáil an Domhain nó an chruinneog, is léir go n-oiriúnaíonn costa thoir Mheiriceá do chósta thiar na hEorpa is na hAfraice mar mhíreanna mearaí. Ag cur san áireamh na scairbheacha ilchríochacha faoin bhfarraige, is fearr fós an t-oiriúnú. De réir na teoirice seo, ní raibh ach meall amháin talún ar Domhan, Pangaea, go luath i stair an Domhain timpeall 200 milliún bliain ó shin. Scoilt Pangaea ina hilchríocha de réir a chéile, ghluais siad seo amach óna chéile go dtí na háiteanna a bhfuil siad inniu, agus tá an tsíobghluaiseacht seo ag dul ar aghaidh an t-am ar fad. Luaitear an coincheap seo le Alfred Wegener a thairg ar dtús í i 1912 agus a chuir síos go cuimsitheach uirthi ina leabhar "Die Entstehung der Kontinente und Ozeane" (Bunús na nIlchríoch is na nAigéan, 1922), ach nach bhfuair tacaíocht ar fiú trácht uirthi go dtí na 1960idí nuair a cuireadh teoiric na bplátaí teicteonacha chun cinn.


Síobhas.
Planda ilbhliantúil a fhásann 40 cm ar airde. Dois duilleog caol feadánach, umbail dhlútha bláthanna bándearga nó corcra. Dúchasach don leathsféar thuaidh. Fástar ar son na nduilleog, a úsáidtear mar bhlaisiú.


Sioc liath.
Saghas comhdhlúthaithe ina bhfásann brat oighir theimhnigh ar dhromchlaí. Cruthaítear é nuair a bhailíonn oighear ar réada trí oighriú braonta uisce fhorfhuaraithe, díreach nuair a imbhuaileann siad, de bhrí go bhfuil teocht na ndromchlaí a imbhuaileann siad roinnt céimeanna faoi reophointe an uisce.


Siocaire.
Planda ilbhliantúil a fhásann suas le 120 cm ar airde, le bunfhréamh ramhar fhada. Dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise is tuaisceart na hAfraice, ach tugadh isteach in an-chuid áiteanna eile é. Na duilleoga lansa-chruthach, maothánach nó fiaclach, an ceann uachtarach ag fáisceadh an ghais, na bláthchinn beagnach gan ghais, 2.5-4 cm ar leithead, geal gorm, go hannamh bándearg nó bán. Fástar go háitiúil mar ghlasra is planda leighis é. Úsáidtear na fréamhacha, triomaithe is meilte, in ionad an chaife.


Siocal.
Crann síorghlas a fhásann 18 m ar airde, duchasach do Mheiriceá Láir, ach a fhástar in áiteanna eile. Na duilleoga éilipseach, na bláthanna bídeach scothghlas/bán sépheitealach, na torthaí 5-10 cm ar leithead, scothliath go dtí scothdhearg/donn le bia buí. Táirgeann sé laitéis bhán go flúirseach, a bhailítear, mar a bhailítear rubar, ar son an bhuin leaistigh le haghaidh guma coganta. Tugtar "an pluma Sapodilla" ar an toradh inite.


Síocóis.
Téarma síciatrach le húsáidí éagsúla. An chiall is coitianta is ea galar síciatrach ina gcailleann duine tadhall leis an réaltacht trí shiabhrán nó mearaí. I gciall eile, is galar síciatrach a bheadh dian ina iarmhairt ar dhuine, mar mhalairt ar é a bheith measartha nó éadrom. Tagann an téarma isteach in dhá phríomhghrúpa galar síciatrach: síocóis orgánach mar gheall ar ghalair a chuireann isteach ar an inchinn, agus síocóis fheidhmeach nach eol cad is cúis léi. Úsáidtear an téarma níos scaoilte fós i gcás galar ina mbíonn athrú cineálach sna mothúcháin, cúlú chuig foirmeacha anabaí iompair, nó cúlú le heaspa bainte le daoine eile.


Síocóis mháindúlagrach.
Galar dian ina dtarlaíonn eachtraí dúlagair is giúmair aeraigh/mháinigh arís is arís eile. Tugtar "neamhord dépholach" air freisin. I measc na siomtóm in eachtra mháineach, tá cailliúint ghnáth-thoirmeasc sóisialta, greannaitheacht, hipirghníomhaíocht, meidhir, smaointeoireacht is urlabhra bhrostaithe, siabhráin, agus uaireanta siabhránachtaí. In eachtra dúlagair, bíonn easpa fuinnimh, mothúcháin neamhfhiúntais, agus athruithe i bhfeidhmithe fiseolaíocha (codladh suaite, mar shampla).


Siocreo.
Próiseas atá bunaithe ar an néalú, athrú an uisce sholadaigh san oighear go díreach ina ghal, gan dul tríd an staid leachtach. Go maith chun ábhair orgánacha a bhfuil an-chuid uisce ina struchtúir — torthaí, glasraí is feolta — a chaomhnú. Cuirtear an bia i seomra fuar ag timpeall -46 °C. Tar éis an bia a reo cuirtear i seomra folúsaithe é, áit a néalaíonn an t-oighear gasta go leor. Fágtar gach pioc blasta is cothaitheach eile den bhia. Ansin stóráiltear an t-ábhar tirim i soithigh aeróbacha, atá díonta ar uisce is ocsaigin. Is féidir an bunbhia a fháil ar ais ach an t-ábhar tirim a ath-hiodráitiú. Baineadh feidhm as i rith an dara cogadh domhanda chun fuilphlasma a chaomhnú le húsáid ar láthair na cogaíochta. Ó timpeall 1970 tá an próiseas curtha i bhfeidhm ar na céadta bianna.


Síoda.
Snáithín an-mhín a fhaightear ó chocúin na leamhan síoda. Soláthraíonn an tSeapáin is an tSín an chuid is mó den síoda ardchaighdeáin saothraithe. Tá cáil ar na fabraicí síoda as loinnir, clúdú is ionramháil. Thosaigh tógáil leamhan síoda (tógáil seireacán nó saothrú an tsíoda) sa tSín roimh 1100 RC, agus fuarthas fionnachtana tábhachtacha síoda i dtuamaí ón 2ú céad RC. Tógadh rún déanta an tsíoda go dtí an tSeapáin go luath, ach níor tugadh don Eoraip é go dtí i bhfad eile.


Siofón.
Bealach chun leacht a aistriú ó umar ag leibhéal amháin go dtí leibhéal níos ísle le feadán, go minic thar bhac éigin. Líontar an feadán ar dtús leis an leacht, tumtar ceann amháin de sa leacht san umar ard, agus cuirtear an ceann eile níos ísle ná barr an leachta san umar sin is isteach san umar íseal. Ansin taoscann an leacht amach ón bhfeadán ag an leibhéal íseal. Ritheann an leacht tríd an bhfeadán trí dhomhantarraingt ag ráta atá i gcomhréir leis an difríocht leibhéil idir barr an leachta san umar uachtarach is ceann íochtarach an fheadáin, is cuma cén airde a bhíonn ag an bhfeadán ar feadh a chúrsa.


Síogót.
Ubh thoirchithe ainmhí nó planda, a chruthaítear nuair a nascann dhá chill atáirgthe ghnéasaigh (ubhán is speirm) le chéile, roimh dheighilt di. De ghnáth dioplóideach tar éis crómasóm haplóideach a fháil ó gach ceann den ubhán is den speirm. San ainmhí, tugtar "suth" ar an ubh thoirchithe tar éis deighilt di sa bhroinn ar feadh cúpla mí, agus ina dhiaidh sin tugtar "féatas" uirthi go mbeirtear é.


Síol.
Is éard is síol ann ná ubhóirín aibí toirchithe an phlanda, a chuimsíonn an suth is ciste bia chun an síolphlanda a chothú le linn an ghinidithe, taobh istigh de chumhdach cosanta a dtugtar "an síolchóta" air. Sna gimnispeirmeacha luíonn na síolta nochta ar chrotail an chóin. I bplandaí bláfara bíonn na síolta cosanta taobh istigh den ubhagán. Bíonn cuid de na síolta an-mhór (mar shampla, an cnó cócó) agus ní tháirgtear ach líon beag díobh. Cuid eile acu, is bídeach iad agus táirgtear iad in uimhreacha ábhalmhóra (mar shampla, an magairlín). Soláthraíonn an síol modhanna scaipthe, le cabhair an toraidh, agus i bplandaí ilbhliantúla, modhanna chun séasúir gharbha a sheasamh. Ginidíonn cuid de na síolta go díreach tar éis a scaipthe, ach luíonn cuid eile acu ar scor go dtarlaíonn cúinsí ar leith, teocht íseal nó déine ard solais, mar shampla.


Siolta.
Comhbhailiúchán de pháirteagail mhíne mianraí a tháirgtear trí chnaí is síonchaitheamh carraige, le toisí 0.0625-0.002 mm, raon méide atá idirmheánach idir cré is gaineamh. Leagtar fosuithe siolta ag uisce, agus is féidir go gcomhdhlúthóidh sé chun carraig dríodair, cloch siolta, a dhéanamh.


Sioma.
An chuid is íochtaraí de screamh an Domhain atá lán de shilice is maignéis, faoi bhun an tséil (an ciseal uachtarach den screamh atá suntasach thar na hilchríocha) agus a dhéanann an chuid is mó den screamh faoi na haigéin (mar a mbíonn an sial tanaí).


Siombail.
Comhartha a sheasann do rud eile, de réir comhghnáis, an chiall sin ar leith leis i measc an phobail a thuigeann is a ghlacann leis an gcomhghnás.
Mar shampla, úsáid an datha dubh nó bán mar chomhartha dobhróin.
I gcás siombailí eolaíochta sa cheimic is eile, glactar leo beagnach ar fud an Domhain mar chomharthaí fosaithe cinnte.
I réimsí eile ní mar sin a bhíonn, agus is féidir bríonna éagsúla a bhaint as siombail ar bith. Go minic bíonn sé seo bunúsach, mar shampla, i litríocht.


Siombóis.
Téarma ginearálta do dhá orgánach dhifriúla ag maireachtáil le chéile i gcumann comharthacaíochta. De ghnáth cuimsíonn sí raon gaolta eatarthu, ina measc seadánachas, frithpháirteachas is eile.


Siomptóim éirí as.
Baineann Siomptóim éirí as do dhuine andúileach nuair nach mbíonn an t-ábhar a bhfuil sé tugtha dó ar fáil aige. Ina measc bíonn masmas, urlacan, crampaí goile, imní, ruaigeanna anbhá, pamparnaí, tinnis cinn, mearaí, allas, creathanna, fiú trithí. Chun na siomtóim seo a sheachaint, úsáidtear drugaí nach bhfuil chomh láidir leis na drugaí a bhfuil sé tugtha dóibh, le riachtanais na colainne a shásamh. De réir a chéile laghdaítear dáileog na ndrugaí seo, agus faoi dheireadh, tarraingítear siar go hiomlán iad. Chun go n-éireoidh leis an bpróiseas seo, ní mór go mbeidh an t-andúileach toilteanach spreagtha tacaithe, agus go leanfaidh sé leis go buan.


Sionapsa.
An comhchumar ina bhfuil bearna fhíorthanaí, idir dhá chill néarógacha (néaróin) nó idir néarón is cill mhatánach. Tarchuirtear comharthaí trasna na bearna seo ó chill go cill. Tugtar "néaratharchuradóirí" ar na ceimiceáin a fheidhmíonn chun na comharthaí seo a iompar. Tá 1,000-10,000 sionapsa ag gnáthnéarón amháin in inchinn an duine le néaróin eile, agus meastar mar sin go bhfuil oiread agus 10 milliún milliún (1013) sionapsa san inchinn, rud a chruthaíonn gur iontach é cumas na hinchinne chun eolas a stóráil is a phróiseáil. Meastar gur féidir eolas a phacáil timpeall 10,000 oiread níos dlúithe san inchinn ná i gcuimhne ríomhaire.


Sioncbhíog.
I bhfísphictiúir reatha, comharthaí nasctha le ráta frámaí an cheamara, a thaifeadtar ar fhuaimthéip mhaighnéadach scoite le hoiriúnú níos déanaí leis an bpictiúr. I gcomhartha teilifíse bíonn sioncbhíoga ag deireadh gach líne is réimse chun go bhfeidhmeoidh na trealaimh tarchuir, taifeadta is glactha i gceart agus in am.


Síonchaitheamh.
Próiseas ina mbaintear dromchla na talún chun siúil ag iarmhairtí fisiciúla is ceimiceacha na haimsire chun taobh tíre leata cobhsaí a dhéanamh. Cruthaíonn próisis theicteonacha i screamh an Domhain sléibhte fillte is bolcáin, agus baineann na próisis dhromchlacha ábhar chun siúil an t-am ar fad, á iompar isteach sna farraigí faoi dheireadh.


Siondróm an tolláin charpaigh.
Laige san ordóg is an lámh, le heanglach nó griofadach san ordóg is na méara cóngaracha é Siondróm an tolláin charpaigh. Tarlaíonn sé mar thoradh ar chomhbhrú ar an néaróg mheánach a thugann seirbhís don chraiceann sa réigiún sin is í ag dul trí chrios fíochán a ghabhann mórthimpeall an rosta (an tollán carpach). Is dolúbtha an tollán carpach, agus cuireann sé brú ar an néaróg mheánach má atann fíocháin istigh ann. Is féidir go dtarlóidh a leithéid le húsáid athchleachtach an rosta i gclóscríobh, tiomáint gluaisteáin is spóirt áirithe, agus bíonn baint aige le riochtaí áirithe cosúil le toircheas, an sos míostraithe, airtríteas réamatóideach, diaibéiteas is hipirtheannas. Is sampla é de ghortú athstraidhneála, cosúil le huillinn leadóige. Is féidir go maolófar ar na siomtóim trí scíth a ghlacadh nó cléithín ar an rosta, ach uaireanta is gá obráid ar an rosta chun an brú ar an néaróg a scaoileadh.


Siondróm Bás Tobann Naíonán.
Bás naíonáin gan choinne, nach féidir aon chúis leis a aimsiú trí scrúdú cliniciúil nó iarbháis é Siondróm Bás Tobann Naíonán nó bás cliabháin ("SIDS" i mBéarla). De réir cineáil, cuirtear an leanbh sláintiúil chun leapan mar is gnáth sa tráthnóna agus faightear marbh é i lár na hoíche nó ar maidin. Is féidir go mbeidh cúiseanna éagsúla leis, ach is meabhraitheach iad den chuid is mó. I measc na gcúiseanna seo, tá stopadh an análaithe (aipnia codlata) de thoradh eatramh fada riospráide neamhrialta, freagairt iomarcach néarógach ar shú ábhair ó chonair an díleá isteach sa bhfeadán riospráide, bac na n-aerbhealaí de thoradh dúnadh na struchtúr faoi bhun na farainge, so-ghontacht mhéadaithe do thocsainí na mbaictéir riospráide a bhíonn caoin de ghnáth, ábhair dhochracha i láthair sa tocht, nó suaitheadh an rialú teochta sa cholainn i dtimpeallacht fhuar nó leis an iomarca córacha leapa. Tá tarlú na tragóide seo laghdaithe ó dheireadh an 20ú céad, ó tosaíodh ag comhairliú do thuismitheoirí leanaí a chur a chodladh ar a ndroim nó a dtaobh, seachas ar a ngoile.


Gaistreintreolaíocht.
Is réimse leighis atá sa Gaistreintreolaíocht.


Siondróm cnámh briosc.
Galar dúchasach creatlaigh ina dtarlaíonn foirmiú easnamhach na gcnámh is na bhfíocháin tacaíochta ionas go mbíonn an creatlach an-bhriosc sobhriste. Má bhíonn an neamhord an-dian, is féidir go bhfulaingeoidh naíonán an iliomad bristí diana cnáimhe is go bhfaighidh bás ina leanbh. Muna mbíonn sé ródhian, is féidir go mairfidh sé go mbeidh sé fásta ach go bhfulaingeoidh briseadh cnáimhe ó am go chéile, sna géaga íochtaracha go háirithe. Uaireanta, tarlaíonn crandú is dathú gorm ar scléaraí na súl do na páistí seo.


Siondróm forubhsceite.
Riocht a tharlaíonn uaireanta nuair a fhaigheann mná neamhthorthúla an hormón gónadatrófach daonna agus/nó an druga sintéisithe clómaiféin chun an t-ubhsceitheadh a spreagadh. Is amhlaidh a sceitear cuid mhaith úbhán ag an am céanna, agus nuair a thoirchítear iad tarlaíonn breitheanna iomadúla dá thoradh.


Siondróm iarpholaimiailítis.
Deacrachtaí ar leith a bhíonn ag daoine a tháinig slán ón bpolaimiailíteas na blianta ó shin. Bíonn gá ag cuid acu le cathaoir rotha nó aerálóir, agus pianta i matáin is ailt, níos measa ná ag gnáthaostach. Baint éigin aige leis an ualach breise a cuireadh le blianta ar na néaróin i gcorda an dromlaigh a tháinig slán ón víreas, ach b'fhéidir le dochar éigin atá déanta dá struchtúir is a bhfeidhmithe laghdaithe.


Siondróm neifreotach.
Siondróm cliniciúil a tharlaíonn de bharr cailliúint ainsealach plasmaphróitéiní sa bhfual, agus mar thoradh, titim ina dtiúchan sa bhfuil is éidéime ghinearálta. Tárlaíonn sé mar aimhréidh ar neifríteas glomarúlach.


Siondróm putóige greannaithe.
Riocht coiteann ina mbíonn míchompord sa bholg is athrú i gcleachtadh na n-inní. Ní dona é, ach bíonn méadú éigin ar ghluaiseacht na n-inní mar bhun leis. Uaireanta bíonn iarmhairt shíceolaíoch i gceist, agus géaraítear é le strus mothúcháin. Feabhsaíonn athruithe sa chothú, cosúil le méadú i snáithíní cothaithe, is laghdú san imní, an cás.
Tá trí fochineáil de SPG ann; SPG le buinneach(SPG-B), SPG le hiatacht(SPG-I) agus SPG ailtéirneach ina mbíonn an dhá siontóim le feiceáil(SPG-A).
Is iomaí riocht le dealramh cosúil le SPG, ina measc an galar céiliach, mí-ionsú fruchtóis, ionfhabhtuithe seadánaigh mar shampla an ghiairdiáis, mí-ionsú na n-aigéad domlais, iatacht ainsealach fheidhmiúil, buinneach ainsealach fheidhmiúil, imfhás baictéarach sa stéig bheag agus pian ainsealach abdómanach.  Is minic a thagann tús siomtóim SPG tar éis ionfhabhtaithe(SPG-PI).
Cé nach mbíonn aon leigheas amháin ar an SBG, bíonn leighis dhifriúla ann a chuidíonn leis na siontóim a bhaineann leis a laghdú, ina measc: athruithe cothaithe, cógais agus cabhair shiceolaíoch. Bíonn tábhacht ar leith ag baint le hoideachas an othair agus le gaol maith idir an dochtúir agus an othar chomh maith.


Siondróm suaite thocsainigh.
Tnáitheadh tobann le turraing agus isliú brú na fola, a tharlaíonn de thoradh ar shaoradh tocsainí in imshruthú na fola de bharr ionfhabhtaithe le stafalacocas. Is annamh a tharlaíonn sé, ach baineann le húsáid stuipéad fíorionsúiteach ag mná, agus tosaíonn an t-ionfhabhtú sa bhfaighin.


Siondróm/teannas réamh-mhíosta.
Riocht ina dtarlaíonn siomtóim éagsúla i leith míostraithe a chuireann isteach ar an ngnáthbheatha. Leanann sé ar feadh tréimhsí éagsúla freisin, agus bíonn gnéithe fisiciúla (mar shampla, ceangailteacht, pian sa bholg, plúchadh, codladh suaite) is meabhracha (mar shampla, lasántacht, marbhántacht, dúlagar) leis. Ní thosaíonn sé ag tús an chaithreachais. Ní fios cén fáth a dtarlaíonn sé, ach meastar go dtagann fachtóirí bitheolaíocha, sóisialta is síceolaíocha san áireamh. Úsáidtear síciteiripe, hormóin próigeistéaróin agus drugaí fualbhrostacha chun na siomtóim a mhaolú.


Sionfóinéid.
Píosa ceoil siansach, de ghnáth le cuid mhaith gluaiseachtaí ar scála siansa níos lú ná sin, do ghrúpa is lú ná ceolfhoireann iomlán. Sampla an-choitianta is ea Sinfonietta le Janáček (1926). Úsáidtear an téarma freisin do cheolfhoireann aireagail, cosúil le Sionfóinéid Londan a bunaíodh i 1968.


Sionnach mara.
Liamhán mór an-oirirc a mhaireann gar do dhromchla na farraige, forleathan i bhfarraigí trópaiceacha is measartha. Aithnítear go héasca é as an maothán an-fhada uachtarach ar a eireaball, a fhéadfaidh a bheith leath chomh fada arís lena cholainn. Baineann sé feidhm as an maothán seo chun báirí iasc a locadh trí dhromchla an uisce a ghreadadh. A cholainn suas le 6 m ar fhad.


Sionóibhíteas.
Athlasadh na scannán sionóibhiach, a imchlúdaíonn na teannáin agus a chlúdaíonn dromchlaí taobh istigh is mórtimpeall ar na hailt. Tarlaíonn sé mar thoradh ar ghortú diansheasmhach (mar shampla, i spóirt), nó athlasadh baictéarach nó imdhíonach nuair a tharlaíonn i bhfoirm airtrítis.


Sionrac.
Ábhar saorga ceirmeach a úsáidtear chun dramhaíl radaighníomhach ardleibhéil a stóráil ann. Measctar an dramhaíl le hocsaídí miotalacha i bhfoirm púdair, agus déantar an t-abhar ceirmeach as sin trí théamh faoi bhrú. Díláithríonn na hadaimh radaighníomhacha sa dramhaíl cuid de na hadaimh óstacha, agus nasctar iad go ceimiceach i struchtúr an tsionraic mar a bheadh in ábhar ceirmeach nádúrtha. Tá sé i gceist sionrac a úsáid in ionad gloine mar mheán stórála fadtréimhsí.


Siorcón.
Sileacáit siorcóiniam, ZrSiO4, mianra a fhaightear ina chodanna beaga i gcuid mhaith carraigeacha. An-chrua, a chomhéifeacht athraonta ard. In úsáid mar sheoid. An phríomhfhoinse siorcóiniam dá bhfuil ann.


Siorú.
Gabharantalóp atá dúchasach d'ardchlár ard na Tibéide is na Síne. Scothbhándearg donn éadrom, an tsrón ata ag a barr. Aghaidh dhubh ar an bhfireannach is adharca fada caola colgdíreacha, ag fás amach ó chéile i dtreo an bhairr. An baineannach gan adharca.


Siosta.
Carraig mheiteamorfach réigiúnda le comhdhéanamh sainiúil duillithe, mar thoradh ar ailíniú is leithscaradh cisil mhianracha míoca.


Siotar.
Gléas ceoil ar bhosca, le 5 shreang le cipíní méire agus timpeall 30 sreang gan iad. Stopann méara clé an tseinnteora na sreanga le cipíni, agus baineann figín ar a ordóg dheas iad. Baineann na méara deasa na sreanga oscailte eile. Tugtar an t-ainm céanna ar raon gléasanna le hiompróir sreang, uaireanta le hathshonadóir is uaireanta gan é. In úsáid sa tSín ón 13ú céad, agus i bpobail Alpacha.


Siotár.
Liút mór Indiach le hathshonadóir guird is muineál fada atá crinnte ar a fhad. Thosaigh sé sa Pheirs sa Mheánaois. Bíonn an gléas nua-aoiseach, a úsáidtear i gceol clasaiceach na hIndia, timpeall 1.22 m ar fhad, de ghnáth le 7 sreang a bhaintear le figín. Bíonn timpeall 12 shreang chomhbhraiteacha air, agus critheann siad go saor nuair a fhuaimnítear na príomhshreanga.


Siotaran.
Téaduirlis pioctha an-ársa is ea siotaran, coitianta sa 16ú-17ú céad. Cosúil le liút, ach le corp piorrachruthach níos lú, a chúl leata nó rud beag dronnach, agus 4-6 shraith téad a sheinntí le figín.


Siotaróiné.
Liút le muineál fada nó teorbó, a d'úsáidtí sa 16ú-17ú céad chun amhránaíocht a thionlacan. Bhíodh 6 phéire snáithe caoláin nó sreang miotail rite thar mhéarchlár le cipíní méire, agus 8 ndordsreang nach raibh stoptha is a rinne nóta amháin. Is féidir go mbeidh sé suas le 190 cm ar fhad.


Sireacó.
Gaoth cosúil leis an Khamsin go bunúsach, a shéideann ó ghaineamhlach an tSahára. Agus í ag trasnú na Meánmhara, bailíonn sí fliuchras agus sroicheann deisceart na hEorpa mar ghaoth the thais mharbhánta.


Siréineach.
Téarma a úsáidear d'aon bhall den ord "Sirenia" (an bhó mhara is an dugang). Bhíodh an rosualt is an dobhareach luaite san ord seo.


Siring.
Orgán a dhéanann an guth sna héin, cosúil leis an laraing sa mhamach. Suite sa phíobán garbh, mar a roinneann sé ina dhá phíobán. Tá scannáin chreathacha ann, cochall aisfhuaimnithe (an tiompán), agus matáin áirithe. Baintear feidhm as struchtúr is suíomh na siringe chun éin a rangú ina ngrúpaí gaolmhara.


Sisige.
Riocht réalteolaíochta í an tsisige (ó Ghréigis: σύζυγος / "sýzygos", “cuingrithe dá chéile”) ina bhfuil an Ghrian, an Domhan is an Ghealach nó pláinéad éigin ailínithe. Seans maith go dtarlóidh uruithe más í an Ghealach atá i gceist.


Sisiúb.
Tom duillsilteach a fhásann go hairde 9 m, dúchasach d'oirthear na Meánmhara. A ghas i bhfiarláin shainiúla, le spíonta ina bpéirí, ceann amháin díreach is an ceann eile crúcach. Na duilleoga ubhchruthach is na bláthanna buí, na torthaí dubha cosúil le hológa. Saothraítear é i gcomhair na dtorthaí inite seo.


Alfred Sisley.
Péintéir is eitseálaí impriseanaíoch a rugadh i bPáras ab ea Alfred Sisley (30 Deireadh Fómhair 1839 – 29 Eanáir 1899). Níor phéinteáil sé ach radhairc tíre, abhantracha an Seine, an Loire is na Tamaise go háirithe.


Sisteasóimiáis.
Cúis choiteann galair i dtíortha trópaiceacha, mar thoradh ar inmhíolú le ceann de 3 ghné den phúchán schistosoma. Treánn na púcháin an craiceann nuair a fholcann an duine in uisce truaillithe. Agus an púchán taobh istigh den cholainn, scaipeann siad in imshruthú na fola, ag cur tús le galair sna scamhóga, an t-ae, an inchinn, is na duáin. I measc na dtorthaí cliniciúla bíonn niúmóine, cliseadh an ae, taomanna, agus coma. Beireann na púcháin uibheacha sna duáin agus feartar iad sa bhfual. Gorann siad san uisce, agus fásann na larbhaí taobh istigh de sheilidí. Déantar líon na seilidí a laghdú chun an galar a smachtú.


Siúcrós.
C12H22O11, an siúcra is iomráití dá bhfuil ann, déshiúicríd ina bhfuil móilín glúcóis nasctha le móilín fruchtóis. Díleáitear sa stéig bheag é chun an méid céanna den dá mhonaishiúicríd, glúcós is fruchtós, a ionsú. Is é siúcrós an siúcra i siúcra boird, siúcra reoáin is siúcra mín, agus faightear ó chána siúcra is biatas siúcra é. Tagann timpeall 17% den fhuinneamh i gcothuithe sa Domhan thiar ó shiúcrós. Glactar leis go forleathan go gclaonann ionghabháil farasbarr siúcra ag páiste chuig cáiréis i bhfiacla agus raimhre.


Siúicrín.
C7H5NO3S, solad bán le leáphointe 229 °C. Milseoir saorga le cumas milsithe timpeall 400 oiread chumas milsithe an tsiúcróis. De ghnáth is i bhfoirm a shalann, sóidiam, a úsáidtear é. Measann cuid mhaith daoine go bhfágann sé iarbhlas searbh.


Síveart.
Sa radaighníomhaíocht, aonad an SI don dáileog choibhéiseach is cothrom leis an dáileog asúite iolraithe faoin rbe (an éifeachtacht bhitheolaíoch choibhneasta). Úsáidtear an tsiombail Sv dó. De bhrí go gcuireann sé san áireamh cumas radaíochtaí éagsúla chun damáiste bitheolaíochta a dhéanamh tríd an bhfachtóir rbe, úsáidtear an t-aonad seo i dtomhais ar shábháilteacht radaíochta.


Sizewell.
Stáisiún núicléach ginte leictreachais in iarthar Shasana. Cuireadh na himoibreoirí, a mhodhnaítear le graifít, ar siúl ar dtús i 1966. Ag an ionad céanna a tógadh an chéad imoibreoir núicléach sa Bhreatain a mhodhnaítear le huisce éadrom faoi bhrú.


Jens Skou.
Ceimicí Danmhargach is ea Jens C. Skou a rugadh ar 8 Deireadh Fómhair 1918 i Limveg na Danmhairge. Roinn sé Duais Nobel sa cheimic le Paul Boyer is John Walker i 1997 as a shaothar taighde ar an einsím ianiompartha Na+/K+-ATPase.


Skylab.
Is é atá i gceist le "Skylab" ná an chéad stáisiún spáis Meiriceánach, a lainseáladh ar fheithicil Satarn V i 1973, bunaithe ar theicneolaíocht is trealamh ó scéim Apollo. Tógadh an tsaotharlann roimh lainseáil taobh istigh d'umar breosla an 3ú staid den Satarn V. Feidhmíodh i bhfithis íseal ar feadh 171 lá é ag 3 fhoireann de thriúr. Chaith an 3ú foireann an tréimhse is faide ar bord (84 lá). Rinne an chéad fhoireann deisiúchán práinne ar an sciath cosanta i gcoinne micridhreigeoideach is teasa a cailleadh sa lainseáil. Rinneadh cuid mhaith turgnamh is braistintí leis, agus nuair a d'fhág an 3ú foireann é fágadh gan tionlacan é. Tháinig sé ar ais san atmaisféar i 1979, agus bhí imní ar fud an Domhain mar gheall ar an mbruscar a thitfeadh uaidh. Níor tharla aon damáiste, áfach, bíodh is go bhfuarthas píosaí móra bruscair amuigh sa bhfásach san Astráil.


Slabhra bia.
(Thuas) slabhra bia samplach ar an talamh, (thíos) ceann san fharraige
Ord orgánach ar leibhéil leanúnacha ite (leibhéil thrófacha) taobh istigh d'éiceachóras ina malartaítear fuinneamh trí ithe. Tagann fuinneamh isteach sa slabhra bia trí fhótaisintéis i bplandaí glasa (na príomhtháirgeoirí), téann ar aghaidh do na féaritigh (na príomhthomhaltóirí) nuair a itheann siad plandaí, agus ina dhiaidh sin do na feoilitigh (na tomhaltóirí tánaisteacha is treasacha) nuair a sheilgeann is a itheann siad na féaritigh. I ndáiríre, bíonn slabhraí bia comhcheangailte i líonra casta bia. Braitheann an cine daonna ar dhá shlabhra bia, nó scamall bia, chun an fuinneamh is na hábhair is gá i gcomhair na beatha a fháil. Tosaíonn slabhra amháin leis na plandaí is na fiotaplanctóin mara, agus cuimsíonn na hainmhithe a itheann iad sin, na héisc eile a itheann iad sin, agus mar sin de go dtí an duine a itheann éisc. Sa slabhra eile tá na plandaí tíre, na hainmhithe a itheann iad, agus na daoine a itheann iad sin. Is léirithe iad na slabhraí bia ar conas a bhraitheann speicis is gnéithe úile an Domhain ar a chéile. Má chuirtear isteach an iomarca ar ghnéithe ar leith, ní féidir a rá go minic cad é an toradh ar ghnéithe eile. Mar shampla, tá baol is imní ann go gcuirfidh an poll sa chiseal ózóin isteach go trom ar sholáthar na bhfiotaplanctón sa bhfarraige, rud a dhéanfadh dochar do tháirgeadh iasc ar fud an Domhain.


Sláinte na bhfear.
Is éard atá i gceist le sláinte na bhfear ná brainse míochaine atá ag teacht chun cinn le blianta anuas chun galair a chuireann isteach ar fhir go príomha a sheachaint is a chóireáil. Tagann cur chun cinn na sláinte i gceist maidir le hailse uiríoch is phrostátach, agus cuidiú le fir stíl beatha shláintiúil le haclaíocht, cothú maith is caitheamh stuama alcóil a bheith acu.
Tagann seachaint taismí is féinmharuithe, cúis mhór báis d'fhir óga, i gceist, agus cóireáil ar neamhoird fhireanna cosúil le héagumas is cailliúint gruaige.
Tagairtí.
Sláinte na bhfear


Sláinte na súl.
Go minic is féidir galair áirithe a aithint go luath ó na súile. Mar shampla, athraíonn an diaibéiteas radharc na súl, tobann go leor uaireanta. Uaireanta tosaíonn an meileanóma urchóideach, ailse an-mharfach, taobh thiar den reitine de bharr an iomarca nochta don solas ultraivialait i solas na Gréine. Is féidir an siad seo a aithint go luath, roimh leathadh isteach san inchinn dó, mar bhall dobhráin beag ar an reitine. Is tromchúiseach é an hipirtheannas fola, agus is gá é a choimeád faoi smacht le piollaí ar eagla taom croí nó stróic a fhéadfaidh a bheith marfach. Má bhíonn an galar seo ar dhuine, tarlaíonn athruithe sainiúla ar leith sna fuileadáin sa reitine. Déanann an stróc, an scléaróis ilchodach, leibhéal ard colaistéaróil, ailsí éagsúla, an buíochán a tharlaíonn de bharr dochar don ae, an galar tíoróideach a chuireann isteach ar fhás an duine, an t-airtríteas réamatóideach, is galair eile athruithe inaitheanta sna súile, ionas gur féidir a gcéad chéimeanna a aithint ó iniúchadh na súl.


Slam-mhúscán.
Miocrorgánach bunaidh, cosúil le fungas ach le staid coilíneachta cosúil le haiméibe ina thimthriall beatha. Is ceallach cuid acu, agus is plasmóideach (gan balla scannáin idir na cealla) cuid eile. Tá níos mó ná 900 speiceas díobh ann.


Slánlus.
Is éard atá sa slánlus ná planda bliantúil nó ilbhliantúil, uaireanta ina thom, go minic ina fhiaile. "Plantago lanceolata" an t-ainm eolaíochta atá air; níl ach speiceas amháin i gceist. An-fhorleathan. Cnota duilleog caol, lansa-chruthach go dtí leathan, ubhchruthach domhainfhéitheach. Na bláthanna bídeach le 4 pheiteal scannánach, scothdhonn go glas, pacáilte i spíce dlúth ingearach.


Slapaire.
Lacha shrúmála is ea an slapaire, agus é dúchasach don leathsféar thuaidh, an Afraic Theas, an Astráil, an Nua-Shéalainn, is Meiriceá Theas. Neadaíonn sé i sraitheanna giolcach. Tugtar "an chorr leathadach" agus "spadalach" air freisin. Tá ceithre speiceas di ann, mar atá "Anas platalea", "A. smithii", "A. rhynchotis", agus "A. clypeata" (an spadalach tuaisceartach).


Slat óir.
Planda ilbhliantúil a bhláthaíonn déanach sa bhliain, a fhástar i ngairdíní. Slat óir Cheanadach atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Fásann sí 1.5 m ar airde. Na duilleoga lansa-chruthach fada biorach; an-chuid bláthcheann atá bídeach órga/buí, eagraithe ar ghéaga leathnaithe cothrománacha i bpanacail dhlútha phirimidiúla. Is planda ilbhliantúil níos lú í an tslat óir Eorpach a fhásann 1 m ar airde, le bláthchinn níos mó, suas le 1 cm ar leithead, iompartha i gcrobhaingí duilleacha.


Slata is cóin.
Cealla fótamhothálacha na reitine veirteabraí, ainmnithe as a gcruth. Braitheann na slata solas lag, agus feidhmíonn go maith tráth an chlapsholais (radharc scotópach). Braitheann na cóin solas geal, agus feidhmíonn go maith i solas an lae (radharc fótópach). De ghnáth in ainmhithe oíchí, bíonn níos mó slata ná coin. Dhá shaghas cóin i gcuid mhaith mamach, ach 3 shaghas i ndaoine is ápaí.


Sleabhcadh imtharraingteach.
Réamhinsíonn teoiric na coibhneasachta ginearálta go bhfuaraíonn is go gcrapann réalta nuair a ídíonn an fuinneamh comhleáite núicléach ina croíleacán. Cuireann sé sin isteach ar an gcothromaíocht idir tarraingt isteach na himtharraingthe is brú na ngás sa réalta. Nuair a laghdaíonn ga na réalta faoi bhun luacha chriticiúil (ga Schwarzschild: chomh beag le 3 km don Ghrian, mar shampla), ní féidir an sleabhcadh a chur droim ar ais le haon fhórsa atá ar eolas. Inphléascann an réalta ina dúpholl ansin.


Sleamhnán (ionfhabhtú).
Ionfhabhtú áitiúil i bhfaireog nó mórthimpeall ar fhalacail gruaige i gcaipín na súile. Tarlaíonn at beag pianmhar sa chaipín súile dá bharr, agus is féidir é a chóireáil le frithbheathach cuí.


Sleamhnán (pictiúr).
Pictiúr tréshoilseáin gan chorraí a shuítear le teilgean. D'úsáidtí sleamhnáin chearnacha mhóra (8.25 × 8.25 cm), go minic línithe de láimh, i laindéir draíochta, ach sa bhfoirm nua-aoiseach is fótagraf daite 3.6 × 2.4 cm é, suite i bhfráma caighdeánach 5 × 5 cm. Formáid an-choitianta grianghrafadóireacha, úsáidtear sleamhnáin go forleathan san oideachas, léirithe cumarsáide, taispeántais closamhairc, agus cláracha nuachta is a leithéid ar an teilifís.


Sliabh aigéanach.
Sliabh faoin muir is ea sliabh aigéanach, 1 km ar a laghad os cionn an ghrinnill mórthimpeall, agus a bharr níos mó ná 200 m faoi dhromchla na mara. Tugtar "oitir mara" air má bhíonn sé níos éadoimhne. Tá a leithéid i ngach aigéan, ach an chuid is mó díobh san Aigéan Ciúin, níos mó ná 10,000. Meastar gur bolcáin ídithe cuid mhaith díobh. Tá sléibhte mara ann a bhfuil barr cothrománach acu, iarsmaí oileán báite nó oitreacha. Meastar go luíonn an chuid is mó de na hataill coiréil anuas ar shléibhte mara a thug fúthu ó dhromchla na mara trópaicí.


Slinn.
Carraig mhínghráinníneach mheiteamorfach ar féidir a scoilteadh go foirfe mar go bhfuil ailíniú comhthreomhar ag na criostail míoca inti. Is toradh ar strus dírithe é seo le linn meiteamorfú áitiúil ísealghráid an scealla nó na láibchloiche. Úsáidtear i gcomhair díonta í agus í scoilte i leatháin thanaí, agus is buanseasmhach éadrom í. Tá foinsí i gContae an Chláir agus an Bhreatain Bheag.


Slinneán.
Cnámh thriantánach ar dhá thaobh na colainne os cionn taobh uachtarach an droma idir an dara is an 7ú easna. Leis an dealrachán, foirmíonn sé an crios cnámhach. Ceangailte leis an gcreatlach aiseach ag pointe amháin, agus go hindíreach tríd an dealrachán. Taobh istigh de leaba matán a cheanglaíonn leis an tóracs, an colún veirteabrach, is an ghéag uachtarach é. Braitheann a ionad ar bhalla an chliabhraigh ar ghníomhíochtaí is idirghníomhaíochtaí na matán éagsúil atá ceangailte leis. Gluaiseann sé in éineacht le halt na gualainne chun raon iomlán gluaiste na géige úachtaraí a mhéadú.


Sliogán coirceogach.
Seilide foghlach muirí. Suas le 30 cm ar fhad, an bhlaosc le canáil fheiceálach chun tosaigh i gcomhair orgáin ansin (siofón) chun sreabháin a shú isteach. Níos mó ná 400 speiceas, cuid acu a dhéanann nimh a chuireann pairilis ar chreach. Uaireanta, maraíonn sé daoine.


Sliogán na hÁirce.
Moileasc suite débhlaoscach le dhá bhlaosc chosúla (comhlaí), a bhíonn traipéasóideach de ghnáth. Na cinn fhásta, de réir cineáil, ceangailte le dromchla foshraithe le filiméid righne (snáithí bisis). Timpeall 250 speiceas ar eolas, an chuid is mó ina speicis mara.


Sliogán rásúir.
Débhlaoscach mara tochaltóra le dhá chomhla shliogánacha chomhionanna fhadaithe. Tochlaíonn sé go gníomhach sa ghaineamh le cos mhatánach.


Slíogart.
Carraig an-éadrom phóiriúil dhoigheartha is ea an slíogart. De ghnáth eibhreach ina chomhdhéanamh. Cruthaítear é trí sholadú an chúir a dhéanann díghású fuinniúil na n-ábhar so-ghalaithe as an laibhe le linn brúchta. Úsáidtear mar scríobhach é.


Slisne micreascóip.
Slisne thanaí ábhair a chuirtear ar dhromchla le hiniúchadh ar mhicreascóp. Úsáidtear an teicníocht sa bhitheolaíocht is an phaiteolaíocht míochaine go háirithe.


Slisne sileacain.
De bhrí go dtógtar ciorcaid mhicrileictreonacha ar shlisní beaga sileacan leathsheoltóra (timpeall 10 mm × 20 mm nó níos lú), tugtar "slisní", nó fiú "micrishlisní", ar na feistí seo. Bíonn na ciorcaid seo, na trasraitheoirí is na comhbhaill eile den chiorcad chomh maith leis na sreanga ceangailte, eitseáilte ar an tslisne sileacain. De réir a chéile is féidir na ciorcaid a dhéanamh níos dlúithe ar na slisní, ionas gur féidir i bhfad níos mó feidhmeanna leictreonacha a dhéanamh de réir an mhéadair chearnaigh de shlisne. Tugtar "ciorcad iomlánaithe" nó "ciorcaid ollscála iomlánaithe" ar a leithéid. Is iontaofa saor slisní sileacain a tháirgeadh i gcomhair ríomhairí, fearais baile, agus an chuid is mó d'fheidhmeanna leictreonacha an lae inniu. Tábhachtach i mionadúchán an-chuid trealaimh is feidhmeanna a mbíodh gá le meaisíní ollmhóra chucu blianta beaga ó shin.


Hans Sloane.
Hans Sloane sa bhliain 1736
Lia a rugadh i gCill Ó Laoch, Contae an Dúin, ab ea Hans Sloane (16 Aibreán 1660– 11 Eanáir 1753). Rinne a mhúsaem is a leabharlann de 50,000 imleabhar buntús Mhúsaem na Breataine.


Slóchtán.
Cuimsíonn sé cineálacha éagsúla den phlanda "Sonchus", cuid acu bliantúil, cuid eile ilbhliantúil. Dúchasach don Eoraip, an Áise is an Afraic. Úscann an gas laitéis bhán nuair a bhristear é. Na duilleoga go minic le himill spíonacha, na gasduilleoga ag fáisceadh an ghais le dhá liopa chruinne, cosúil le cluasa, ag a mbun. An bláthcheann mór buí, cosúil le caisearbhán. Ní fíorfheochadán é, mar bíonn spíonta an fheochadáin níos righne géire.


Slúpa.
Soitheach seoil aonchrainn, rigeáilte ar fhad an bháid, gan ach ceannseol amháin aige. San 18ú céad d'úsáidtí an téarma d'aon soitheach beag cabhlaigh. Sa dara cogadh domhanda tugadh an téarma ar shoitheach frithfhomhuireán a bhí níos cumasaí ná coirbhéad ó thaobh luais is armála.


Smachtú arm.
Srianadh, i dtír amháin nó grúpa tíortha, maidir le leibhéal, saghas, leathnú nó úsáid arm, mar thoradh ar chomhaontú nó go haontaobhach. Is aidhm dó baol is drochthorthaí na cogaíochta a laghdú. Polasaí is modh oibre taidhleoireachta atá i gceist a thug na Stáit Aontaithe isteach sna 1950idí agus a nglactar go forleathan leis anois. Tá cuid mhaith comhaontuithe idirnáisiúnta a théann síos an bóthar seo (mar shampla, comhaontuithe SALT) maidir le hairm núicléacha, cheimiceacha is bhitheolaíocha.


Richard Smalley.
Ceimicí a rugadh in Akron, Ohio ab ea Richard E. Smalley (6 Meitheamh 1943 – 28 Deireadh Fómhair 2005). D'fhás sé aníos in Kansas City. Rinne staidéar ag Ollscoil Michigan (B.S., 1965), Ollscoil Princeton (Ph.D., 1973), agus Ollscoil Chicago (clár iar-dochtúra). Ollamh ag Ollscoil Rice in Houston, Texas a bhí ann agus ba in Houston a d'éag sé. Ceannródaí na nanaitheicneolaíochta a bhí ann.
Ag obair lena chomhghleacaithe Robert Curl is Harold Kroto ar ábhair leathsheoltacha, tháinig sé ar ábhar nua de thimpiste i 1985. Ag eisídiú adaimh carbóin as dromchla le léas léasair, á bhfuarú is á sú isteach i bhfolús, ba mhóilíní le 60 adamh carbóin iontu, is uaireanta le 70 adamh carbóin, a fuair siad mar thoradh den chuid is mó. Ba é seo 3ú allatróp an charbóin, C60. Graifít, a bhfuil cruth leatháin uirthi, is diamant, a bhfuil cruth teitrihéidreach air, an dá cheann eile. Chinn na taighdeoirí gur cruth cáis sféarúla, cosúil leis an gcruinneachán geodasach a dhear Buckminster Fuller, cosúil le liathróid sacair, a bhí san allatróp nua, le hadamh carbóin ag gach cúinne. Tús ab ea na millíní bucaí nó na fullairéiní seo le réimse torthúil lán-nua ceimice, an nanaiceimic. Bronnadh Duais Nobel na Ceimice ar an triúr i 1996.


Smalltalk.
An chéad teanga chláraithe ríomhaire a bhí bunaithe ar oibiachtaí, a saothraíodh ag Xerox PARC.


Smaointurgnamh.
Sa bhfisic, turgnamh a fheiceann eolaí ina aigne ach nach ndéanann go praiticiúil de bhrí go mbeadh sé ródheacair, ach a d'fhéadfadh prionsabail thábhachtacha a léiriú mar sin féin. Mar seo a shamhlaigh Einstein cad a tharlódh in ardaitheoirí luasghéaraithe is saorthitime, agus a d'fhorbair prionsabal na coibhneasachta.


Smart 1.
Taiscéalaí Gealaí a lainseáil an ESA i 2003, an chéad aistear Eorpach don Ghealach. Fuinnmhithe le solas na Gréine, dearadh an spásárthach chun fithis íseal a ghabháil timpeall na Gealaí, ag trasnú thar imlíne a bheadh díláithrithe pas beag go huilleach ó thimthriall go timthriall. Chun léarscáil X-ghathach den dromchla a tharraingt a cuireadh chun na Gealaí é, iarracht ar conas a tógadh an Ghealach a dhéanamh amach. Tar éis an chéad fhithis chuí a ghlacadh i 2005 cuireadh an speictriméadar X-ghathach chun oibre go leanúnach ag anailísiú na ndúl ceimiceach ar dhromchla na Gealaí. Meastar go gcuirfidh an taighde seo go mór lenár dtuiscint ar bhunús is éabhlóid na Gealaí.


Smealt.
Iasc beag é an smealt le colainn chaol atá forleathan i bhfarraigí cois cladaigh sna réigiúin mheasartha is thrópaiceacha. Géineas "Osmerus". De ghnáth 10-15 cm ar fhad. Go minic le dromchla uachtarach scothghlas is líne airgeadach shonrach ar feadh an taoibh. Na súile mór. Cuimsíonn sé an smealt gainimh atá coitianta in oirthear an Atlantaigh thuaidh.


Bedřich Smetana.
Cumadóir a rugadh i Litomyšl i bPoblacht na Seice (sa Bhóihéim in impireacht na hOstaire ag an am) ab ea Bedřich Smetana (1824-1884). A shaothar cumadóireachta an-náisiúnaíoch, ina measc 9 gceoldráma, "Prodana Nevěsta" (An Bhrídeach Bhabhtálaithe, 1866) go háirithe, saothair seomra, siansaí, agus sraith dánta siansacha "Má Vlast" (Mo Thír Dhúchais, 1874-1879).


Smiolamas caisealóide.
Is éard is smiolamas caisealóide ann ola chéiriúil a fhaightear i gceann na caisealóide (suas le 2,000 líotar sa chaisealóid mhór). Calcann sé san aer. Ní fios cén fheidhm a bhaineann an chaisealóid as. D'úsáidtí é mar bhealú, agus i gcoinnle is ungthaí.


Smionagar saitilítí.
Cuid mhaith os cionn 10,000 réad inbhraite atá i bhfithisí sa spás timpeall an Domhain. Saitilítí teileachumarsáide, aimsire is míleata cuid acu, ach is saitilítí caite is smionagar saitilítí an chuid is mó. I 1970 ní raibh ach 200 réad inbhraite mar sin. Seans go bhfuil na billiúin réad beag do-bhraite thuas i bhfithisí os ár gcionn anois. Cruthaítear tuilleadh réada sna fithisí sin le himbhuailtí ardluais eatarthu. Tá baol ann go millfidh a leithéid d'imbhualadh saitilít nó spásárthach fíorchostasach. Is gá gach iarracht a dhéanamh gan cur leis an mbruscar spáis, agus an smionagar atá ann a ghlanadh suas an oiread agus is féidir.


Smol.
Téarma ginearálta ar aon cheann de raon leathan galair plandaí, na galair fhungasacha go príomha.


Smol cloig.
Galar dian aeriompartha a chuireann isteach ar thae, eindéimeach in oirdheisceart na hÁise. Shroich sé Srí Lanca i 1946, ach níor shroich an Afraic fós mar thoradh ar rialacháin ghéara coraintín. Ionsaíonn an galar na duilleoga óga, scaipeann go tapa, agus milleann na duilleoga ó thaobh trádála de. Is gá sprae daor fuingicídeach a úsáid chun é a smachtú.


Smólach ceoil.
Éan ceoil ar mheánmhéid, a fhaightear in an-chuid réigiún ar fud an Domhain ó fhásaigh go dtí na foraoisí báistí sna trópaicí. A dhroim donn is a bhrollach geal le cuid mhaith spotaí dubha. Déanann sé ceol i rith na bliana. Bíonn a limistéar féin aige agus ruaigeann sé smólaigh eile as, ach ní bhacann le héin eile. Cónaíonn sé i dtoim, agus itheann péisteanna ar an talamh (ag briseadh poigheachán an tseilide ar charraig) is caora gealdaite. Déanann sé a nead chupánchruthach i dtom tiubh, agus tógann suas le 3 ál sa bhliain. Tugtar "caislíní" ar chuid de na saghsanna.


Smólach mór.
Liatráisc, an-chosúil leis an smólach ceoil ach níos mó, níos lú spotaí dubha ar a bhrollach, agus a dhroim liathdhonn. Imill mhílítheacha ar na cleití. Dúchasach don Eoraip, an tSibéir, is an India (agus tuaisceart na hAfraice sa gheimhreadh). Áitríonn sé talamh oscailte, agus uaireanta cruinníonn in ealtaí. Itheann sé caora caorthainn is cuilinn: díleánn an laíon ach eisfheartar an síol slán. Bíonn a nead i ngabhal crainn aige, agus cosnaíonn sé go cróga glórmhar í.


Smugairle an tseoil.
Céalantrátach cosúil le smugairle róin is ea smugairle an tseoil. Snámhann ar barr an aigéin, coimeádta suas le slaod atá lán de ghás. Maireann i gcóilíneachtaí agus bíonn a thasc speisialta féin ag gach indibhid díobh, cosúil le atáirgeadh, beathú agus eile. Beireann ar chreach le hadharcáin fhada loiscneacha a chrochann síos ón slaod agus a d’fhéadfadh goimh pianmhar a thabhairt do shnámhaí.


Smutmhadra.
Maidrín beag bídeach a saothraíodh sa tSín. A bhunús cosúil leis an bpeicinís, ach le fionnadh gearr, níos airde troime anois, ach le haghaidh leata fós agus an t-eireaball iompartha os cionn an droma.


Robert Smythson.
Ailtire Sasanach ab ea Robert Smythson (c 1535 – 15 Deireadh Fómhair 1614). Thosaigh sé mar shaor cloiche. Ba é an chéad saothar dá chuid a taifeadadh Longleat (1568), agus meastar gur dhear sé é. Ba é Wollaton Hall i Nottingham (1580-1588) a shárshaothar, caisleán meánaoiseach bréige le gnéithe clasaiceacha is faisean Pléimeannach fite ann. D'fhorbair sé plean nua ceartingearach leis an halla mór suite trasna, rud a bhí réabhlóideach maidir leis na féidearthachtaí spásúla i bhfoirgnimh chomhaimseartha.


Snag (scairt).
Crapadh ainneonach na scairte, a chuireann tús le hionghabháil aeir a stoptar le freanga ainneonach (is dúnadh) an ghlotais. Cruthaítear fuaim ghéar shainiúil ionanálaithe leis an ngníomhaíocht seo. Ní fios cén fáth go dtarlaíonn sé. Is eol nach n-éiríonn leis na leigheasanna pobail. De ghnáth imíonn sé chomh tapa is a tháinig, ach muna n-imíonn, úsáidtear an druga clórprómaisín chun stop a chur leis.


Snag breac.
Éan coille de chlann na bpréachán. An-chosúil ina iompar is a chruth leis an rúcach, ach gob dubh air. Sa 17ú céad a tháinig siad go hÉirinn den chéad uair. Uiliteach. Fanann an chearc is an coileach le chéile ar feadh a saoil.


Snáithe.
Snáithe sníofa a ndéantar uigí leis trí fhí, cniotáil is eile. Braitheann a airíonna ar a thoilleadh snáithíní, an oiread snáithíní discréideacha ann, agus an modh sníofa.


Snáithe ata.
Snáithe atá déanta as snáithíní, de ghnáth saorga, a preasáileadh le linn próiseáil an tsníofa chun toirt an tsnáithe a mhéadú.


Snáithín.
An t-aonad bunúsach a ndéantar fabraicí as. Tarlaíonn snáithíní nádúrtha i bhfoirm shnáithíneach go nádúrtha, agus cuimsíonn siad olann, cadás, línéadach, siúit, caismír is síoda.


Snáithín cothaithe.
An chuid de charbaihiodráití planda nach féidir iad a dhíleá ag na heinsímí sa stéig bheag a dhíleánn carbaihiodráití de ghnáth. Tugtar "gairbhseach" air freisin. Cuid de na carbaihiodráití struchtúrtha i gcillbhallaí an phlanda is ea é, chomh maith le polaishiúicrídí, nach stáirse iad. Is é an snáithín is flúirsí sa nádúr an ceallalós, atá déanta as aonaid athfhillteacha glúcóis i nduail shingile fhada. Snáithíní eile is ea heimicheallalós is peictin. Coipeann baictéir cuid de na snáithíní sa stéig mhór, rud a mhéadaíonn meáchan an tuair de bharr méadú na mbaictéar faecach. Tá snáithíní eile atá níos frithbheartaí i gcoinne coipthe bhaictéaraigh, ach méadaíonn siad meáchan an tuair de bharr a n-acmhainn iompartha uisce. Moltar aiste bia le cuid mhaith snáithín ann do dhiaibéitigh anois, mar go moillíonn snáithín sa chothú fuascailt an ghlúcóis isteach in imshruthú na fola.


Snáithín optúil.
Déantar an struchtúr seo as a lán tointí caola gloine, gach ceann acu le clúdach de ghloine eile ar a fhad. I gcroílár na tointe, tá gloine le luach ard comhéifeacht athraonta, agus comhéifeacht athraonta íseal ag an gclúdach. Nuair a ionsaíonn ga solais, go príomha ga léasarsholais, an teorainn idir na gloiní seo agus é claonta ó thaobh na gloine inmheánaí, frithchaitear go hiomlán é. Mar sin, nuair a lonraítear ga solais isteach ceann amháin den tointe, frithchaitear go hiomlán arís is arís eile é go ndéanann sé a bhealach amach tríd an gceann eile. Tarlaíonn sé seo gan ach maolú beag solais ar feadh an chúrsa tríd an tointe, is cuma cé chomh lúbtha is atá an tointe. Bíonn an ga solais sáinnithe inti, agus is féidir solas a stiúradh in aon treo is maith leat ach an tointe a dhíriú. Feidhmíonn an tointe mar a bheadh píopa solúbtha solais inti. De ghnáth bíonn a lán tointí i snáithín ar bith, agus cuireann sé seo ar ár gcumas a lán solais a stiúradh ó áit amháin go dtí aon áit eile. Is iomaí úsáid a bhaintear as na gléasanna seo inniu, chun solas a sheoladh go dtí nó amach as ionaid dhoshroichte eascairdiúla agus chun comharthaí a tharchur go tapa éifeachtach i bhfeidhmeanna teileachumarsáide. Is féidir i bhfad níos mó comharthaí digiteacha — glaonna teileafóin, mar shampla, nó sonraí ríomhaire—a sheoladh ag an am céanna ar feadh snáithín optúil ná ar feadh sreang copair, agus mar sin tá comhlachtaí teileafóin ar fud an Domhain i mbun snáithíní a insealbhú in ionad na sreanga copair.


Snáithín saorga.
Ábhar, cosúil le níolón, réón is poileistear, a úsáidtear chun teicstílí a dhéanamh. Tosaíodh ar a dtáirgeadh sna 1930idí, agus faoi na 1950idí bhí táirgeadh ollmhór ar fud an Domhain is modhanna déanta amach chun éadaí de gach sórt a dhéanamh astu, chomh maith le gléasra míleata is tionsclaíochta. Mar thoradh laghdaíodh táirgeadh na holla, an chadáis is na siúite go mór. Tá an réabhlóid teicstíle seo ag leanúint an t-am ar fad.


Snáithín carbóin.
Ábhar an-láidir ó thaobh teannais a dhéantar trí theaschóireáil rialaithe snáithíní aicrileacha. Nuair a fhítear i bhfabraic iad, bíonn siad go hiontach chun gás nimhiúil a ionsú, fo-éadaí cosanta a dhéanamh do shaighdiúirí, agus cochall iarta a dhéanamh. I bhfad níos láidre ná cruach, agus úsáidtear iad in ábhair shaorga lannacha a bheadh láidir is éadrom in aerárthaigh is roicéid. Úsáidtear iad freisin mar threisiú i bplaistigh (mar shampla, i slata iascaigh, raicéid, scíonna, clogaid is camáin)


Snáithíní gruaige.
Snáithíní ainmhithe, as próitéiní den chuid is mó. De ghnáth ionannaítear iad leis an ainmhí óna bhfaightear iad, mar shampla, olla ón gcaora, móihéar ón ngabhar angóra, síoda ón seiriceán, is eile.


Snáithíní speisialta.
Snáithíní teicstíle ó chlanna an ghabhair is an chamaill, cosúil le caismír, móihéar, viciúna, alpaca is angóra (coinín). Tearc daor i gcomparáid le snáithíní eile.


Snámhacht (próiseas).
Próiseas chun codanna áisiúla mianraí a scaradh amach ón bhfuíoll trí ghreamú roghnaíoch pháirteagail an ábhair inmhianaithe le bolgáin sa choipeadh. Tumtar an mianra san uisce, agus séidtear aer tríd sin. Is féidir cumadh na mbolgán a chur ar aghaidh le hoibreáin dhromchlaghníomhacha nó choipeacha.


Snámhaí balla.
Éan atá cosúil le cnóshnag, dúchasach do dheisceart na hEorpa is an Áise. Gormliath le sciatháin leathana dhearga is bhána, agus gob fada caol cuarach. Áitríonn sé ceantair charraigeacha go hard sna sléibhte, agus itheann feithidí is damháin alla.


Snámhaíocht.
Díchumadh céimseach solaid atá faoi strus leanúnach, cosúil le fadú sreinge faoi ualach inteannta. In ábhair chriostalta, cosúil le miotail, tarlaíonn snámhaíocht trí ghluaiseacht asáitithe tríd an ábhar.


Lagan, snámhraic, muirchur.
3 théarma d'earraí is raic a fhaightear sa bhfarraige. Aon stuif mar sin a bhíonn ar snámh, tugtar "snámhraic" air. Is muirchur aon rud a caitheadh thar bord d'aon ghnó chun lasta a laghdú, nó mar gheall ar bhaol don long. Earraí ar ghrinneall na farraige, nó i gcabhail loinge briste ar an ngrinneall, is lagan iad.


Snaois.
Aon druga a ullmhaítear mar phúdar mín a riartar trí tharraingt isteach an tsrón. Asúitear í trí scannáin mhúcasacha na sróine. Go coitianta glactar leis gurb ionann snaois is snaois tobac, a chaitear mar gheall ar an nicitín inti. Bhí snaois tobac in úsáid ag treibheanna Indiacha i Meiriceá, agus ghlac na hEorpaigh léi uathu. Sa 17ú céad tugadh caitheamh snaoise isteach i gcodanna den Áise mar a mbíodh caitheamh tobac mídhleathach. Shroich sí buaic a réime i gcúirt na Fraince san 18ú céad, ach ní chaitear ach go hannamh anois í.


Snáthaid mhara.
Iasc muirí le colainn chaol, roinnte i dteascáin. An béal beag, le soc feadánach is eití fíneálta. Iompraíonn an fireannach na huibheacha, cuid acu i bpúitse goir ar leith. Suas le 60 cm ar fhad, ach níos giorra de ghnáth. Itheann sé planctón is larbhaí iasc.


Snáthaid mhór.
Feithid mhór fhadcholainneach le dhá phéire sciathán caol a choinnítear go cothrománach is í faoi shuan. Ligeann na súile móra comhshuite a bhíonn ag an tsnáthaid mhór fhásta di feithidí a ghabháil san eitilt. Na larbhaí uisciúil leathancholainneach creachóireach.


Snáthaidpholladh.
Modh ársa Síneach chun pian a mhúchadh, cóir leighis ar ghalair áirithe. Glactar go fairsing anois leis ar fud an Domhain. Le húsáid in ionad ainéistéisigh le linn obráidí. Slí amháin chun snáthaidpholladh a dhéanamh is ea snáthaidí tanaí a instealladh faoin gcraiceann ar éigin ag ionaid ar leith de na céadta ionad caighdeánach snáthaidphollta sa cholainn. Tá na hionaid seo sainiúil do gach galar ar leith, ar líonraí néarógacha ar leith, na méaracha coise, na lámha, an aghaidh, is bog na cluaise. Baineann na hionaid seo le hathbhunú na cothromaíochta idir prionsabail an yin is an yang, agus le qi chun é seo a bhaint amach. Rothlaítear na snáthaidí, nó uaireanta ritear sruth leictreach beag tríothu isteach sa cholainn. Ní fios fós cén fáth go múchann snáthaidpholladh pian, ach meastar go spreagann an próiseas soláthar iondoirfíní is einceifilíní sa cholainn.


Snáthghloine.
Ábhar ilchodach a úsáidtear chun struchtúir éadroma, go minic cuartha go coimpléascach, a dhéanamh. Déantar as snáithíní gloine leabaithe i roisín poileistir nó eapocsach é, agus múnlaítear é roimh théachtadh dó. Is plaisteach treisithe le snáithíní gloine é. Baintear feidhm as i struchtúir cosúil le cabhlacha bád, umair i gcomhair leachtanna, agus uaireanta cabhlacha gluaisteán.


George Davis Snell.
Géineolaí a rugadh i mBradford, Massachusetts ab ea George Davis Snell (19 Nollaig 1903 – 6 Meitheamh 1996). Rinne sé taighde ar na géinte a bhíonn freagrach as diúltú d'fhíocháin is orgáin thrasphlandaithe i lucha, agus d'aimsigh an príomhchoimpléasc histeachomhoiriúnachta (MHC). Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine le Jean Dausset is Baruj Benacerraf i 1980. I measc a scríbhinní tá an leabhar "Search for a Rational Ethic" (Ar Thóir Eitice Réasúnaí, 1988). Fuair sé bás in Bar Harbor, Maine.


Willebrod Snell.
Matamaiticeoir Ollannach ab ea Willebrod Snell (1591-1626). D'fhionn sé dlí athraonta an tsolais, a dtugtar "dlí Snell" air. Is é athraonadh ná athrú i dtreo forleata toinne (solas nó fuaim, mar shamplaí) nuair a théann an tonn ó mheán amháin (aer, de ghnáth) isteach i meán eile ag uillinn nach dronuillinn í. In úsáid i lionsaí is teileascóip. I gcás an tsolais, bíonn cóimheas chomhshíneas na huillinne ionsaithí is chomhshíneas na huillinne tarchurtha cothrom le tairiseach an mheáin, a dtugtar "an chomhéifeacht athraonta" air.


Snig.
Ubh a bheireann míol, go príomha míol cinn nó míol colainne ar dhuine.


Sníomh.
Athrú snáithíní ina snáithe. Dhéantaí dhá shaghas snáithe go traidisiúnta: i snáithí olla bíonn na snáithíní cóirithe go randamach, ach i snáithe mustairte bíonn na snáithíní go léir cóirithe i dtreo fhad an tsnáithe. Sa 18ú céad bhí an próiseas seo ar na próisis a meicníodh den chéad uair, ag úsáid an chadáis ar dtús. Tá modhanna nua, cosúil le sníomh frithchuimilte is sníomh rótair, an-tábhachtach anois is iad an-dhifriúil ar fad ó na modhanna luatha láimhe leis an gcoigeal, agus níos déanaí ón 11ú céad sa tSín leis an tuirne.


Snoíodóireacht adhmaid.
Foirm dealbhóireachta atá ann leis na cianta, gan dabht, mar go bhfuil adhmad infhaighte insroichte insaoirsithe fadsaolach. Chlúdaigh na hÉigiptigh a ndealbha adhmaid le stucó agus chuir péint air sin. Baineadh feidhm as an modh oibre céanna in ealaín eaglasta sa Mheánaois. D'éirigh le snóiodóirí adhmaid sa Ghearmáin sa 15ú céad sár-réaltacht is nádúrachas a bhaint amach ina saothar, agus Veit Stoss (1447-1533), Adam Krafft (c 1455-c 1508), Tilman Riemenschneider (1460-1531) go mór chun tosaigh. Rinne Gibbons sárshaothar mar an gcéanna i Sasana sa 17ú céad. Tá adhmad coitianta fós mar ábhar snoite ag snoíodóirí an lae inniu. Is é an uirlis is coitianta i measc siúinéirí chomh maith leis an planer leictreacha. Cibé an bhfuil sé a athchóiriú troscán d'aois, tógáil teach nó sa ghairdín: is planer leictreach a cheannach ciallmhar do go leor DIYers. Lorg nach bhfuil na planers fearr éasca sin. An chuid is mó uirlisí cumhachta den chineál seo de planers réasúnta den chineál céanna.


John Soane.
Ailtire a rugadh i nGoring Shasana ab ea John Soane (1753-1837). I measc a chuid dearthaí tá Banc Shasana (1792-1833, atógtha anois) agus Gailearaí na bPictiúr i nDulwich (1811-1814).


Sochaí eolais.
Réimse leathan ábhar is feistí, agus feidhmeanna is torthaí sóisialta na bhfeistí céanna: ríomhairí pearsanta, iad siúd le háiseanna ilmheánacha ina measc, líonraí ríomhairí ar nós an Idirlín, teileafóin iniompartha, físchluichí, cártaí intleachta, cur/glacadóirí facs, dlúthdhioscaí ROM is eile. "Ollbhealach na faisnéise" a thugtar uirthi i Meiriceá. Réabhlóid nua tionsclaíochta is shóisialta atá á cruthú aige ar fud an Domhain.


Sochtadh imdhíonachta.
Cosc ar fhreagairt imdhíonach na colainne i gcoinne ábhair chomhthíoch. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar ghalair a chuireann isteach ar an gcóras imdhíonach, cosúil le leoicéime nó SEIF, nó galair ainsealacha eile, cosúil le diaibéiteas. Is féidir é a spreagadh d'aon ghnó le drugaí nó radaíocht chun cosc a chur ar dhiúltú ionphlandála, nó mar fho-iarsma ar chóireáil ar ghalar éigin, cosúil le hailse. Cuid mhaith drugaí imdhíonachoiscthe ann, ina measc drugaí ailcilithe atá marfach do chealla atá ag deighilt, frithmheitibilítí a laghdaíonn cumas na gceall sa chóras imdhíonach antashubstaintí a dhéanamh, agus cortacaistéaróidigh. Déanann imdhíonachosc duine so-ghonta d'ionfhabhtuithe go ginearálta, ach do mhiocrorgánaigh nach gcuireann tús de ghnáth le galair i ndaoine normálta, ionfhabhtuithe deistapaíocha.


Frederick Soddy.
Radaicheimicí a rugadh in Eastbourne Shasana ab ea Frederick Soddy (2 Meán Fómhair 1877 – 22 Meán Fómhair 1956). Sa bhliain 1913 d'fhionn sé foirmeacha na dúile céanna le hairíonna comhionanna ceimiceacha ach maiseanna difriúla adamhacha, is é sin, iseatóip. Bhuaigh sé Duais Nobel sa cheimic sa bhliain 1921 as an saothar seo.


So-ghabhálacht mhaighnéadach.
Cóimheas na maighnéadaíochta, M, is na déine maighnéadaí, H. Úsáidtear an tsiombail κ don íonuimhir seo. Is tomhas í ar conas a bhraitheann réimse maighnéadach in ábhar ar réimse seachtrach a tharlaíonn de bharr an tsrutha i gcorna leictreach maighnéadaithe. Gaol ag an gcainníocht seo le tréscaoilteacht mhaighnéadach an ábhair, agus is tairiseach í ach amháin in ábhair fhearómaighéadacha.


Soicind bisigh.
San am uilíoch, bunaithe ar an soicind caighdeánach, faightear go bhfuil an lá is an bhliain níos lú ná an lá is a bhliain a bhí bunaithe ar rothlú an Domhain ar a ais. Chun go bhfreagróidh am caighdeánach le ham an Domhain, cuirtear soicind breise ceartaithe leis nuair is gá. Rinneadh amhlaidh 15 uair ó 1972, i 1990 mar shampla.


Soilire.
Luibh débhliantúil le boladh láidir a fhásann 1 m ar airde, dúchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice is iardheisceart na hÁise. Na gais domhain eitreach, na duilleoga snasta roinnte i dteascáin thriantánacha nó dhiamantchruthacha, na bláthanna bídeach scothghlasbán, iompartha in umbail 3-5 cm ar leithead. Saothraítear foirmeacha le duilleog-ghais ata forleathan mar ghlasra.


Soiliriac.
Cineál soilire, a dtugtar "soilire fréamh tornapa" air freisin. Bunanna tiúbracha ar na gais, a úsáidtear i sailéid nó a ndéantar cócaireacht orthu.


Soilse tráchta.
Sraith soilse daite ag gabhal bóithre chun sruth na tráchta a rialú, go mór mór ag crosairí gnóthacha. Tugadh isteach den chéad uair iad i 1914 sna Stáit Aontaithe, agus crochtar os cionn an chrosaire nó ar thaobh an bhóthair iad. Leanann siad an patrún céanna anois ar fud an Domhain: solas glas a chiallaíonn go bhfuil sé sábháilte tiomáint ar aghaidh, solas ómra a chiallaíonn gur gá stopadh, agus solas dearg a chiallaíonn gur gá fanúint i do stad mar nach bhfuil sé sábháilte tiomáint ar aghaidh. Faoi seo, bíonn na córais faoi rialú ríomhaire den chuid is mó. Sa chóras is coitinne, bíonn timthriall na soilse tairiseach, socraithe chun taobhú leis an trácht ar an bpríomhbhóthar. I gcórais eile, athraítear an timthriall i rith an lae chun deileáil leis na patrúin athraitheacha tráchta. I gcórais níos casta fós, athraíonn an ríomhaire an timthriall go leanúnach, ag brath ar dhéine na tráchta a bhíonn á monatóiriú ar na bóithre sa chomharsanacht (ag braiteoirí faoin mbóthar nó córas ceamaraí teilifíse ciorcad iata).


Soilseas.
I bhfótaiméadracht, an flosc lonrúil ionsaitheach in aghaidh aonad fairsinge, is é sin an oiread solais infheicthe atá ar fáil le soilsiú a sholáthar ar gach méadar cearnach. Tomhaistear é in aonaid lucsa, a ghiorraítear go dtí lx. Laghdaíonn sé i gcomhréir leis an bhfad ón bhfoinse solais, cearnaithe. Is féidir le súile an duine a laghad is 10-9 lx a bhrath. Tugtar "an soilsiú" ar an gcainníocht seo freisin.


Soiriáis.
Neamhord coitianta craicinn, seasmhach nó athfhillteach, ina dtarlaíonn paistí beaga dearga lannacha tochasacha ar chisil dhromchlacha an chraicinn. Cuireann na loit isteach go príomha ar na huillinneacha, na glúine, an phlait, is na hingne. Ní heol cén fáth go dtarlaíonn sí, ach méadaíonn ráta athraithe na mbonncheall sa chraiceann. Is anróiteach an riocht do dhuine, ach is annamh a bhíonn sí baolach dá bheatha muna mbíonn sí an-dian an-fhorleathan.


Soitheach boilgeog.
Feiste chun rianta cáithníní fo-adamhacha a bhrath, a cheap Donald Glaser i 1952. Bíonn leacht sa soitheach faoi bhrú ionas nach bhfiuchann sé. Scaoiltear an brú ar feadh achair ghearr, ach roimh fhiuchadh ginearálta, cruthaíonn cáithnín atá ag taisteal tríd suaitheadh áitiúil ag gach pointe ar feadh a riain is fiuchthaí áitiúla ag gach pointe, agus mar sin, rian de bhoilgeoga infheicthe. Is feiniméan gearrthéarmach é seo, agus mar sin déantar é arís is arís eile go tréimhsiúil chun grianghrafanna na rianta a thógáil le hanailísiú níos déanaí. I soitheach mar seo ag CERN, le 18 tonna Freon mar leacht ann, rinneadh taighde suntasach sna 1970idí ar na hidirghníomhaíochtaí laga núicléacha.


Soitheach chun teacht i dtír.
Long bheag cogaidh atá deartha chun saighdiúirí is feithiclí a chur i dtír go tapa ar imeallbhoird na namhad. De ghnáth, is bád réthonach a leithéid, le fánán i dtosach chun gur féidir leis an arm, saighdiúirí is feithiclí armtha, ionsaí a dhéanamh díreach ón uisce.


Soithí airgid.
Earraí atá déanta as airgead le comhdhéanamh steirling: is é sin cóimhiotal le comhshuíomh de 925 cuid airgid as 1,000 cuid, nó 92.5% airgid (copar den chuid is mó is ea an chuid eile de ghnáth). Leagadh an caighdeán seo síos mar dhlí i Sasana sa 13ú céad, agus tugadh isteach sainmharc, ag deimhniú gur as airgead steirling an t-earra, i 1300. Is tábhachtach gan ábhair atá leictreaphlátáilte le hairgead (nó airgeadaithe) a mheascadh leis seo. In airgeadú, leagtar craiceann an-tanaí airgead steirling ar mhiotal neamhlómhar.


Sól.
Aon bhall den chlann leathóg "soleidae", forleathan in uiscí tanaí os cionn na scairbhe ilchríochaí sna creasa trópaiceacha is measartha. Ina measc tá an sól Eorpach, an sól coiteann, a fhaightear ón Meánmhuir go dtí an Iorua. Suas le 50 cm ar fhad, an dá shúil ar thaobh deas na colainne. Bia-iasc an-choitianta, a ghabhtar trí thrálaeireacht.


Solad.
Is éard is solad ann ná foirm dhlúth ábhair atá, de réir tréithe, in ann fórsaí casta a tharchur, nach bhfuil in ann sreabhadh, atá beagnach do-chomhbhrúite. Claonadh aige a chruth a choinneáil nuair a chuirtear faoi strus é. Deirtear gur ábhar docht é, agus níl na hadaimh saor chun gluaiseacht ó phointe go pointe. Roinntear solaid ina gcriostail (ina bhfuil eagar ordaithe adamh), solaid dhímhorfacha (eagar adamh trí chéile), agus polaiméirí is rubair atá comhdhéanta as móilíní fada slabhrúla.


Solad platónach.
Sa mhatamaitic, solaid ar polagóin rialta iomchuí a n-aghaidheanna, a dtagann an líon céanna le chéile ag gach stuaic. 5 sholad dá leithéid ann: an teitrihéadrán (4 aghaidh, gach ceann ina triantán comhshleasach), an ciúb (6 aghaidh, gach ceann ina cearnóg), an t-ochtaihéadrán (8 n-aghaidh, gach ceann ina peinteagán), an dóideacaihéadrán (12 aghaidh, gach ceann ina heicseagán), an t-icisihéadrán (20 aghaidh, gach ceann ina triantán comhshleasach). Scríobh Platón, an fealsamh iomráiteach Gréagach sa 4ú céad RC, tuairisc ar na solaid seo agus conas samhlacha díobh a thógáil le triantáin, cearnóga is peinteagáin a úsáid mar aghaidheanna dóibh.


Solanóideach.
Corna sreinge i bhfoirm sorcóra timpeall ar chroíleacán so-ghluaiste iarainn. Nuair a ritheann sruth leictreach sa tsreang, cruthaítear réimse maighnéadach a ngluaiseann an maighnéad istigh ann. Mar sin, athraíonn an solanóideach fuinneamh leictreach chuig fuinneamh meicniúil, agus úsáidtear é chun lasc nó scoradán ciorcaid a oibriú. "Athsheachadán" a thugtar ar fheiste mar seo.


Solas stoidiacach.
Breo buan solais a bhíonn le feiceáil go héasca sna trópaicí tar éis luí na Gréine mar choirceog solais ag síneadh ó bhun na spéire. Solas na Gréine atá ann, ach frithchaite ag deannach idirphláinéadach.


Solas teannta.
Solas ina bhfuil aimplitiúid nó pas na toinne laghdaithe (teannta) ar chostas an chinn eile. De réir teorainneacha na teoirice candamaí, is iarmhairt chandamach é nach féidir a mhíniú in optaic chlasaiceach, ach is féidir í a chruthú in iarmhairtí optúla neamhlíneacha áirithe. Thaispeáin Dick Slusher is Bernard Yurke den chéad uair é i 1985, agus is féidir feidhm a bhaint as solas teannta i dtomhais optúla chruinne nuair is gá leibhéil torainn optúil a choinneáil an-íseal.


Solaspheann.
Feiste ionchuir ríomhaire a úsáidtear in éineacht le haonad amharcthaispeána (VDU). Cuirtear ceann an phinn i gcoinne scáileán an VDU, agus braitheann an ríomhaire ionad an phointe tadhaill go beacht. Is féidir eolas a chur isteach leis nó eolas ar an scáileán a athrú.


Soláthróir seirbhís Idirlín.
Eagraíocht a chuireann rochtain ar an Idirlíon ar fáil do dhaoine nach mbaineann le heagraíocht atá nasctha go díreach leis (cosúil le hinstitiúid léinn nó comhlacht mór). Tugtar "ISP" uirthi i mBéarla. Is féidir ríomhaire baile a nascadh leis an ISP trí mhóideim is líonra poiblí teileafóin, agus déanann an ISP nascadh leis an Idirlíon. De ghnáth cuireann an ISP seirbhísí eile ar fáil, cosúil le boscaí poist is leathanaigh gréasáin.


Solatón.
Bíogthonn a fhanann cobhsaí ina cruth ar feadh i bhfad de réir mar a fhorleathann sí. Bíonn raon minicíochtaí sa gnáthbhíogthonn, agus de ghnáth forleathann na minicíochtaí difriúla ar luasanna difriúla, ionas go leatar an bhíog, á hathchumadh is á scaipeadh go luath ar a bealach. Faoi choinníollacha ar leith, má bhíonn an bhíogthonn dian go leor is cruth ar leith uirthi, ní tharlaíonn an leathadh seo ar chor ar bith agus forleathann an solatón go han-fhada gan maolú. Is solatón an tonn taoide ar a dtugtar "súnámaí", agus is féidir a leithéid a chur ar siúl in uisce canála freisin. Is mar an gcéanna na bórthonnta i mBá Fundy, agus ar abhainn na Sabhrainne idir an Bhreatain Bheag is Sasana. Ach is i gcúrsaí solais is mó atá taighde ar sholatóin ar siúl sa lá atá inniu ann, agus táthar ag iarraidh córais a fhorbairt ina dtarchuirfear solatóin solais ar feadh na mílte ciliméadar de shnáithíní optúla. Tá sé i gceist amach anseo solatón an-ghairid amháin a tharchur i gcomhair giotáin amháin i dtarchur digiteach. Meastar go mbeifear in ann suas le 5,000 milliún giotán a tharchur in aghaidh an tsoicind le córas mar seo.


Sólfá tonach.
Córas nodaireacht cheoil a cheap John Curwen, bunaithe ar chóras Guido d'Arezzo, ina dtugtar ainm do gach airde (nóta): dó, ré, mí, fá, só, lá, tí. Baintear feidhm as comharthaí eile d'fhad gach nóta, gach sos, is gach gléasaistriú ochtaigh. Foghlaimítear an córas seo i ranganna amhránaíochta ar scoil le cairt scála nó modhnaitheoir.


Próiseas Solvay.
Teicníocht chun carbónáit sóidiam, alcaile thábhachtach thionsclaíoch, a tháirgeadh. Shaothraigh an ceimicí Beilgeach Ernst Solvay (1838-1922) é i 1865, agus d'fheabhsaigh Ludwig Mond é i 1870. Déantar clóiríd sóidiam a chóireáil le hamóinia, agus ina dhiaidh sin le dé-ocsaíd charbóin. Uaidh sin faightear décharbónáit sóidiam (a théitear chun an charbónáit sóidiam a tháirgeadh) agus clóiríd amóiniam (a dhéantar a chóireáil le sóid chun an t-amóinia a fháil ar ais le hathúsáid).


Sómatastaitin.
Polaipeiptíd cosúil le hormón a fhaightear san inchinn (sa hipeatalamas), an paincréas (na D-chealla in insíní Langerhans), an goile (na D-chealla múcasacha), agus na stéigeacha. Gníomhaíocht urchoillte den chuid is mó a bhíonn aige. Maidir le sómatastaitin an hipeatalamais, urchoilleann sé tál an hormón fáis is an hormón spreagtha tíoróideach i maothán tosaigh na faireoige pitiútaí. Urchoilleann sómatastaitin an phaincréis tál na hinsline is an ghlúcagóin.


Arnold Sommerfeld.
Fisicí a rugadh i gKaliningrad na Rúise (Königsberg na Prúise ag an am) ab ea Arnold Sommerfeld (1868-1951). Le Felix Klein, shaothraigh sé teoiric an ghíreascóip. D'fhorbair sé an teoiric chandamach chun gur féidir samhail chandamach Bohr a chur in oiriúint do mhóilíní il-leictreon. Rinne sé saothar mór ar theoiric an leictreoin sa staid mhiotalach freisin.


Sonáid.
Píosa ceoil, do ghléas méarchláir (cruitchorda, pianó, orgán) de ghnáth. Sa chineál barócach de chuid Corelli, Purcell is Handel, mar shampla, ba shonáid tríréid í do dhá ghléas aonghiolcaigh (veidhlíní den chuid is mó) is continuo. 4 ghluaiseacht nó níos mó a bhíodh inti. Ach i gcás sonáidí Domenico Scarlatti (os cionn 550 díobh), níl ach gluaiseacht amháin sa chuid is mó díobh, foirm a bhí an-choitianta san Iodáil is an Spáinn. I sonáidí clasaiceacha Haydn, Mozart is Beethoven, 3 nó 4 ghluaiseacht atá sa chuid is mó díobh, an chéad cheann sa bhfoirm shonáideach is an ceann deireanach ina shonáid rondo. Ghlac cumadóirí an 19ú-20ú céad leis an scéim ghinearálta seo, ina measc Schubert, Chopin, Brahms, Shostakovich is Prokofiev. Uaireanta chuir cumadóirí eile, Liszt mar shampla, na gluaiseachtaí uile i struchtúr amháin, nó fiú d'imigh go hiomlán ón struchtúr traidisiúnta.


Sonáidín.
Sonáid réasúnta simplí laghdaithe is éasca a sheinm.


Sondáil ó mhacalla.
Tarchur fuaimthonna ardmhinicíochta len iad a fhrithchaitheamh ó ghrinneall na farraige chun doimhneacht na farraige a thomhas. Bunaithe ar thomhas an ama a thógann sé ar bhíog fuaime taisteal díreach síos is filleadh don dromchla mar mhacalla. Nuair atá luas forleata na fuaime sa sáile ar eolas, is féidir an doimhneacht a ríomh. Le cláradóir mionchruinn doimhneachta ar shoitheach ag gluaiseacht, is féidir lorg infheicthe de ghrinneall na farraige, is aon airíonna eile ar an ngrinneall (éisc san uisce, fiú) a léiriú de réir mar a sheolann an bád ar aghaidh.


Sonóir.
Córas, bunaithe ar thonnta fuaime nó ultrafhuaime, chun ionaid réada is struchtúir a dhéanamh amach. Baineann ialtóga feidhm as córas mar seo chun iad féin a threorú san aer istoíche agus a gcreach a aimsiú. Baineann deilfeanna feidhm as a leithéid faoin bhfarraige.
Sa chóras sonóra tarchuirtear léas aontreoch bíogtha ultrafhuaime, agus frithchaitear cuid bheag den bhíog ag struchtúir ionas go bhfilleann bíogmhacallaí. Déantar fad gach struchtúir a áireamh ón moill-am ó tharchur na bíge go filleadh an mhacalla. Déantar na tomhais seo i dtreonna éagsúla, mar shampla i bplána ceartingearach faoin bhfarraige, is féidir léaráid den ghrinneall is a bhfuil air a tharraingt. Is féidir éisc a aimsiú le córas mar seo, de bhrí go bhfrithchaitheann ráth iasc an ultrafhuaim aontreoch ar ais go dtí an glacadóir. Tugtar "sonóir gníomhach" ar chóras ina dtarchuirtear is a nglactar na bíoga. Tá sonóir fulangach ann freisin, ina ndéanann an córas glacadh amháin d'aon fhuaimeanna ó innill long is fo-mhuireáin, ó threonna atá ar eolas.


Sonraí.
Sa ríomheolaíocht, fíorais is figiúir a n-oibríonn an ríomhaire orthu chun tasc a leagadh air a chur i gcrích. Mar shampla, in oibríocht párolla beidh gá le sonraí cosúil le mioneolas ar na fostaithe, an t-am a d'oibrigh siad, laethanta a raibh siad as láthair, na rátaí cuí pá, cánacha, pinsin is laghduithe eile, agus na rialacha chun na fíorais seo a láimhseáil.
Tugtar "iontráil sonraí" ar an bpróiseas a bhailíonn, a cheartaíonn is a ionchuireann na sonraí seo i gcuimhne an ríomhaire. Is gá iad seo a eochrú isteach de láimh, de ghnáth i mbunachar sonraí, ach nuair a bhíonn siad sa ríomhaire is éasca an bunachar, nó cuid de, a tharchur go dtí ríomhaire eile go leictreonach.


Thomas Sopwith.
Dearthóir aerárthach a rugadh i Kensington, Londain, ab ea Thomas Octave Murdoch Sopwith (1888-1989). Eitleoir, luamhaire agus lúthchleasaí a bhí ann. Thóg sé cuid mhaith de na heitleáin a bhí in úsáid ag an mBreatain sa chéad chogadh domhanda, ina measc Camall Sopwith. In aois a 101ú bhliain a shíothlaigh sé, i Hampshire.


Sóras.
Struchtúr plandúil, comhdhéanta as cuid mhaith spóragán. Baineann sé de ghnáth le raithneach, mar a mbíonn sórais leagtha amach ar phatrúin shonracha ar dhromchlaí íochtaracha na nduilleog, ach faightear freisin iad ar algaí is fungais. Tugtar "iondúisiam" ar an liopóg fíocháin, atá cosúil le claibín, a chlúdaíonn is a chosnaíonn an sóras i gcuid de na raithneacha.


Sorgum.
Gránarbhar atá cosúil le harbhar Indiach i gcruth ginearálta, ach le dias dlúth de ghráinní beaga. Is é arbhar caifearach nó arbhar guine an cineál is tábhachtaí, a shaothraítear mar phríomhbhia i gcuid mhaith den Afraic is an Áise, agus mar bhia d'ainmhithe i Meiriceá is an Astráil. Tá saghas amháin a tháirgeann siúcra, díreach cosúil le cána siúcra.


Sortáil is cumaisc.
Pacáiste bogearraí a dheartar chun comhaid sonraí ríomhaire a shortáil nó a athshortáil, agus dhá chomhad dhifriúla a shortáil i gcomhad amháin cumasctha sortáilte. Bhíodh pacáistí mar seo i ngnáthúsáid nuair a bhíodh baiscphróiseáil is téip mhaighnéadach in úsáid go forleathan i ríomhaireacht gnó, ach tar éis próiseáil ar líne is diosca maighnéadach a bheith curtha ina n-ionad is beag úsáid a bhaintear astu anois.


Sos míostraithe.
Sainmhínithe go beacht mar stopadh an mhíostraithe, ach is coitianta an téarma a úsáid don tréimhse ama (suas le 8 mbliain roimh stopadh an mhíostraithe) ina dtarlaíonn neamhrialtacht sa timthriall míosta de bharr imeacht mhothálacht na n-ubhagán do na gónadatróifíní. Tugtar "an ceanntráth" air freisin. Sa tréimhse fhada seo, fiú má bhíonn an timthriall neamhrialta, ní chailltear an cumas atáirgthe. Tarlaíonn an stopadh iomlán timpeall 45-50 bliain d'aois, agus tarlaíonn suaitheadh fisiciúil (cur allais, deargadh te, faighiníteas) is sícígéineach (dúlagar, easuan, tuirse), a fhreagraíonn do theiripe éastraigine go hiondúil. Sainiúil don bhaineannach daonna, agus ní léir a shuntas.


Sosaiséanas Chathair Alastair.
Réalteolaí is matamaiticeoir on 1ú céad RC. Thug sé comhairle d'Iúil Caesar ar leasú an fhéilire. Mhol sé go mbeadh 365.25 lá sa bhliain, agus go gcuirfí 67 lá breise leis an mbliain 46 RC chun na míonna a tharraingt ar ais i gcomhshuíomh leis na séasúir.


Jacques Germain Soufflot.
Ailtire a rugadh in Irancy na Fraince, ceannródaí an Nua-Chlasaiceachais sa bhFrainc ab ea Jacques Germain Soufflot (22 Iúil 1713 – 29 Lúnasa 1780). Dhear sé an Paintéón is foirgneamh Dhámh an Dlí i bPáras, an Hôtel-Dieu i Lyons, agus an Ardeaglais i Rennes.
Ardeaglais Naomh Peadar i Rennes


Soyuz.
Spáschapsúl bunúsach Sóivéadach is ea Soyuz (Rúisis: Сою́з, Aontas) ina bhfuil 3 mhodúl (modúil fithisithe, tuirlingthe is ionstraimíochta) a iompraíonn foireann suas le triúr. Eitlíodh ar suas le 50 eitilt é, agus é in ann teacht i dtír go bog cruinn i lár na hÁise. Baineadh feidhm as chun foirne a iompar suas chuig is anuas ó Salyut, agus níos déanaí Mir, arbh fhéidir leis dul chun duga leis. Le déanaí, in úsáid chun na seirbhísí céanna a dhéanamh don Stáisiún Spáis Idirnáisiunta.


Spacelab.
Modúl taighde a iompraíodh i mbá lasta tointeálaí spáis de chuid NASA. Dearadh, tógadh is maoiníodh ag an ESA é. Faoi dheireadh 1985 eitlíodh 4 uair é. Modúl faoi bhrú ann i gcomhair turgnamh ag spásairí/teicneolaithe. Modúl eile ann ina bhfuil teileascóip is turgnaimh chun an Domhan a chianbhrath.


Spadchos.
Riocht a chuireann isteach ar thrácht na coise, a dháileann meáchan na colainne ar sháil is bonn tosaigh na coise, ionas go mbíonn an trácht plánach. Cuireann an easpa tráchta seo straidhn ar na ballnaisc is na matáin sa chos, rud a chuireann tús le míchompord agus duine ina sheasamh. Ach tá cuid mhaith daoine spadchosacha nach mothaíonn aon mhíchompord.


Spáideog.
Saghas speisialta bláthra ina mbíonn na bláthanna bídeacha bailithe ar ais mhéith shorcóireach, de ghnáth imchlúdaithe le bracht mór (an spéid). Sainiúil do chlann an áraim, ach ní iontu sin amháin a fhaightear í.


Spáinnéar.
Madra seilge a saothraíodh ar dtús chun cabhrú le sealgairí. Póraíodh é chun creach a bhailiú, éin go háirithe. Beag de ghnáth, ceanúil, cluasa fada ar luascadh. Coitianta anois mar pheata.


Spáinnéar feá.
Spáinnéar beag gníomhach cairdiúil. Na guaillí 45 cm ar airde, na cluasa fada go híseal ar an gceann, an fionnadh fada, dubh nó órga/donn. An t-eireaball sciota gearr is é óg. Pór Meiriceánach a saothraíodh ón bpór Sasanach.


Spáinnéar preabach.
Spáinnéar meánach le fionnadh tiubh. Na cluasa níos giorra, is suite níos airde, ná sa spáinnéar feá. Dhá phór ann: an spáinneár preabach Sasanach atá bán is donn (nó dubh), agus an spáinnéar preabach Breatnach atá níos seanda, le cluasa níos giorra, bán is dearg/donn.


Spáinnéar Shéarlais.
Pór madra a forbraíodh sa Bhreatain, an-choitianta le linn réimeas an Rí Séarlas II. Beag fuinniúil le cosa gearra, cluasa fada ar crochadh, súile móra cruinne chun tosaigh. Bhíodh a aghaidh fada is a bhlaosc maol, ach faoin 19ú céad bhí an aghaidh maol le smig ghéar. Sna 1920idí chrom na tógálaithe ar an mbunchruth a chur ar ais, agus anois tugtar "spáinnéar ridiriúil Shéarlais" ar an toradh.


Spairtíneach.
Féar ilbhliantúil muirí atá dúchasach do chóstaí i réigiúin mheasartha de Mheiriceá Thuaidh go príomha. Hibrid thorthúil a crosphóraíodh ó speicis Bhriotanacha is Mheiriceánacha. Plandáiltear go minic mar cheanglóir láibe é, ach ag leathadh amach go tapa sa nádúr sa Bhreatain.


Sparra sróil.
Foirm thromábhal shnáithíneach gipsim a úsáidtear i gcomhair snoíodóireachta maisithe.


Spás cuarach.
Coincheap de chuid Einstein ina theoiric ghinearálta coibhneasachta, ina bhfuil na 4 thoise den spás-am cuarach. De réir na teoirice seo, nuair atá damhna ann athchumann sé an spás mórthimpeall air, á dhéanamh cuarach. Taispeánadh chomh luath le 1919 go lúbtar gathanna solais a fhorleathann gar do réimse dian imtharraingthe, cosúil le réimse imtharraingthe na Gréine. Glactar an chosúlacht seo chun an iarmhairt seo a shamhlú: má ritear leathán fairsing rubair go cothrománach is má chuirtear ualach trom i lár baill, cruthaítear ísleán sa leathán rubair. Ansin nuair a rolltar liathróid trasna an leatháin, lúbtar rian na liathróide i dtreo an ualaigh. Má bhíonn an t-ualach an-trom gabhtar an liathróid in ísleán an ualaigh, agus timpeallóidh an liathróid an t-ualach roimh thitim isteach air. Ar an modh seo, athchumann is lúbann reanna móra spéire an spás féin.


Spás-am.
Is éard atá sa spás-am comhnascadh an spáis agus an ama mar aonán matamaiticiúil agus fisiciúil. Taispeánann cothromóidí na coibhneasachta go gcaithfear comhordanáidí teagmhais a mheascadh le chéile chun cuntas cruinn a thabhairt ar an rud a fheicimid.
De réir teoiric na coibhneasachta speisialta, tá comhghaol idir na toisí spásúla — fad, leithead is airde — agus an t-am. Tá ráta imeacht an ama ag brath ar ghluaisne an bhreathnóra. Dealraíonn clog atá faoi ghluaiseacht a bheith ag rith níos moille ná clog atá ar fos. D'fhéadfadh breathnóir amháin dhá eachtra a fheiceáil mar rudaí comhuaineacha, ach ní fheicfeadh breathnóir atá faoi ghluaiseacht mar sin iad in aon chor. De réir na teoirice seo, ní dearbhthoise aon cheann de na cheithre thoise. De réir mar a mhéadaíonn luas réada, is amhlaidh a chrapann na toisí spásúla. Ní fiú trácht ar na hiarmhairtí seo ach amháin nuair a bhíonn luas réada gar do luas forleata an tsolais.
Sa bhliain 1906, beagán tar éis gur fhoilsigh Albert Einstein teoiric na coibhneasachta, nocht a iarmhúinteoir Hermann Minkowski dearcadh nua i leith an spáis agus an ama, dearcadh a chuir treise ar airíonna céimseatúla. Tugtar spás-am air seo.
Toisc gur trí thoise atá sa spás agus gur toise amháin atá san am, ní foláir don spás-am a bheith ceathairthoiseach. Creidtear gur “contanam” é toisc, go bhfios dúinn, nach bhfuil aon phointí in easnamh ar an spás ná aon mheandair in easnamh ar an am agus gur féidir iad beirt a fhoroinnt dá bharr gan aon teorainn lena méid ná lena fad. Dá bhrí sin, is gnách le fisicithe glacadh leis go bhfuil an domhan neadaithe sa chontanam sin agus gur féidir cur síos ar gach teagmhas agus gach áit de réir mar a bhfuil siad le fáil sa spás-am.
Ní dhéanann an spás-am éabhlóid; tá sé buan ann féin. Nuair a scrúdaítear rud i bhfianaise an spás-ama, tá gach cáithnín den rud sin le fáil ar a dhomhanlíne. Sin líne atá ag síneadh ón am atá caite go dtí an t-am atá le teacht agus a thaispeánann an áit a bhfuil an cáithnín gach meandar. Má éirionn leat domhlíne iomlán cáithníní a dhéanamh amach ó na fórsaí atá ag dul i bhfeidhm air, beidh a stair iomlán soiléirithe agat. Ní athraíonn an domhanlíne le himeacht aimsire ach fanann go socair mar atá sí.
Coincheap matamaiticiúil.
Sa mhír ‘Dimension' den "Encyclopédie", dúirt Jean le Rond d'Alembert go bhféadfaí a rá go raibh an t-am ina cheathrú toise.
Dúirt Joseph Louis Lagrange sa "Traité des fonctions analytiques " (1797, 1813) gurbh fhéidir an mheicnic a mheas mar chéimseata ceithre thoise agus anailís mheicniúil mar leathnú anailíse céimseatúla.
De réir a chéile tugadh cuntas matamaiticiúil ar an gcosmas le cothromóidí difreálacha, le céimseata dhifreálach agus le hailgéabar teibí. Tháinig borradh faoin obair sa 19ú haois agus an teicneolaíocht leictreach ag gríosú leithéidí Michael Faraday agus James Clerk Maxwell chun cur síos ar an ngaol deilíneach idir réimsí leictreacha agus réimsí maighnéadacha. Shíl Maxwell go raibh an dá réimse seo ina réimse leictreamaighnéadach. Tá luach ag na réimsí sin ag gach pointe sa spás-am. Tá struchtúr an spás-ama ag brath ar mheascadh comharthaí leictreacha agus maighnéadacha. Cinntíonn ráta gluaisne breathnóra go háirithe proifílí leictreacha agus maighnéadacha an réimse leictreamaighnéadaigh. Tá leathnú an réimse taobh leis an gcothromóid toinne leictreamaighnéadaí, rud nach foláir spás-am chuige.
Cuireadh síos ar an spás-am mar spás fineach le cruth cuadratach i spás Minkovski sa bhliain 1908.
Sa bhliain 1914 bhain Ludwik Silberstein feidhm as décheathairnín chun teagmhais i spás Minkovski a léiriú. Chomh maith leis sin, léirigh sé na claochluithe Lorentz idir breathnóirí faoi luasanna difriúla mar léarscáilithe décheathairnín.
Chuir W.R. Hamilton síos ar dhécheathairnín sa bhliain 1853, rud a d’fhág go raibh eolas maith ar mhatamaitic dá leithéid agus go raibh baint ag an gcoibhneasacht leis an matamaitic fheidhmeach. Ba é William Kingston Clifford ba thúisce a chuir an choibhneasacht ghinearálta sa spás-am in iúl,
B’fhusa tionchar na himtharraingthe ar an am agus ar an spás a shamhlú mar “fhreangadh” nó shíneadh i bhfabraic chéimseatúil an spáis agus an ama, rud a bhí réidh agus leanúnach.
An spás-am sa choibhneasacht ghinearálta.
Déantar talamh slán de maidir leis an gcoibhneasacht ghinearálta go bhfuil an spás-am cuartha ag an damhna (fuinneamh). Is féidir cuar am-dhealraitheach a thuiscint mar cheann a bhfuil eatramh am-dhealraitheach idir dhá theagmhas atá an-ghar dá chéile, agus is mar an gcéanna ag chuair sholas-dealraitheacha agus spás-dealraitheacha é.
Is cuar am-dhealraithitheach domhanlíne ruda atá níos moille ná an solas, is cuar solas-dealraitheach domhanlíne cháithnín gan mhais fearacht fótóin, agus b’fhéidir gur cuar spás-dealraitheach í domhanlíne thaiceoin, cáithnín hipitéiseach.
Spás-am candamaithe.
Sa choibhneasacht ghinearálta déantar talamh slán de go bhfuil an spás-am réidh agus leanúnach. Cuireann an mheicnic chandamach in iúl go bhfuil na cáithníní fite fuaite san fhisic. Nuair a dhéantar iarracht ar an dá theoiric seo a thabhairt le chéile, deirtear uaireanta gur ceart go mbeadh an spás-am candamaithe ar an scála is lú.


Spásárthach.
Feithicil atá deartha chun feidhmiú i bhfolús, dímheáchan, comhshaol ardradaíochta mar atá sa spás, chun foireann a choinneáil slán ag lainseáil, ag eitilt is ag teacht i dtír arís, chun turgnaimh, taighde, is oibríochtaí fónta a dhéanamh. Ba é Sputnik 1 an chéad spásárthach a lainseáladh (1957). Bíonn gá le córais ardiontaofa rialaithe (maidir le comhshaol, téamh, seasamh, teiliméadracht, is próiseáil sonraí) agus tiomána ann. Baineann gnéithe ar leith le dearadh spásárthaigh atá chun filleadh ar ais san atmaisféar (mar shampla, na tílí frith-théite ar thointeálaí spáis NASA) nó feidhmiú in atmaisféir eile ar phláinéid eile.


Spástaiscéaladh.
Thosaigh ré thaiscéaladh an spáis i ndáiríre leis an gcéad saitilít shaorga (Sputnik an Aontais Shóivéadaigh, 1957) agus an chéad eitilt spáis le foireann dhaonna ar bord (Yuri Gagarin ón Aontas Sóivéadach, 1961). Thosaigh eitiltí fithiseacha i 1962 (Mariner 2 na Stát Aontaithe). Faoi seo tá cuid mhaith d'úsáidí fónta an spástaiscéalta i ngnáthúsáid: teileachumarsáid, meitéareolaíocht, réalteolaíocht, cianbhrath an Domhain. I dtaiscéaladh an Ghrianchórais, tá staidéar grinn na bpláinéad leathnaithe chomh fada amach le Neiptiún, agus an-dul chun cinn déanta i staidéar na Gealaí is daoine curtha i dtír uirthi i gclár Apollo (1969-1972). Saothraíodh feithiclí a dtugtar "stáisiúin spáis" orthu (Skylab, Salyut, Mir, an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta) chun foirne a choimeád orthu ar feadh tréimhsí fada. Ar dtús bhí an tAontas Sóivéadach chun cinn, ansin na Stáit Aontaithe. Tá an Rúis láidir go leor i gcónaí, agus an tAontas Eorpach, an tSeapáin, is an tSín ag cur lena n-iarrachtaí. Tá comhlachtaí príobháideacha ag éirí gnóthach san earnáil seo, agus i 2004 d'eitil an chéad spásárthach príobháideach le foireann ar bord suas go barr an atmaisféir. Braithfidh forbairtí sna blianta amach romhainn ar chostais agus smachtú na bhfadhbanna fiseolaíochta a bhaineann le spástaisteal thar thréimhsí fada.


Spéaclaí mionpholl.
Spéaclaí le lionsaí teimhneacha, ach an-chuid mionpholl a ligeann solas isteach sa tsúil. Saothraíodh iad ar dtús sa Ghearmáin go déanach sa 19ú céad. Tairgtear go ndéanann siad fócasú níos éasca agus go bhfeabhsaíonn an radharc i ndaoine le héalanga éagsúla radhairc, gearr-radharc, fadradharc is aistiogmatacht ina measc.


Charles Spearman.
Síceolaí Briotanach a rugadh i Londain ab ea Charles Edward Spearman (10 Meán Fómhair 1863 – 17 Meán Fómhair 1945). Ceannródaí in úsáid anailís fachtóirí mar theicneolaíocht staitistiúil, agus ról láidir aige go luath i bhforbairt mheasúnú na hintleachta.


John Speed.
Léarscáil den Domhan, John Speed, 1626
Ársaitheoir is cairtghrafaí a rugadh i Cheshire Shasana ab ea John Speed (1552 – 28 Iúil 1629). D'fhoilsigh sé 54 léarscáil de Shasana is an Bhreatain Bheag i 1608–1610.


Speicis i mbaol.
Tíogar Malaech, speiceas atá i mbaol
Is éard is speiceas i mbaol ná ainmhí, planda nó eile atá i mbaol dul in éag go hiomlán. Sainmhíníonn an tAontas Idirnáisiúnta do Chaomhnú an Nádúir is Acmhainní Nádúrtha (IUCN) go bhfuil speiceas in éag nuair nach bhfeictear sa nádúr le 50 bliain é. Éiríonn an baol seo do speicis mar thoradh ar chailliúint is suaitheadh gnáthóg ag gníomhaíochtaí daonna, róshaothrú agus, go minic, truailliú.
De réir liosta dheirg an IUCN, tá 3,079 speiceas d'ainmhithe agus 2,655 speiceas de phlandaí i mbaol.


Speictream.
An raon tonnfhad a tháirgtear nuair a anailísítear aon radaíocht leictreamaighnéadach. Mar shampla, nuair a théann solas na Gréine trí phriosma gloine, faightear banda dathanna — dearg, flannbhuí, buí, glas, gorm, vialait — ag teacht amach ón taobh eile. Tá na tonnfhaid is mó agus na minicíochtaí is lú ag an dearg, na tonnfhaid is lú agus na minicíochtaí is mó ag an vialait. Newton a chonaic den chéad uair speictream sholas na Gréine a léiríonn an priosma. Inniu anailísítear raon iomlán an fhuinnimh leictreamaighnéadaigh, agus ní amháin an raon teoranta infheicthe, le hionstraimí éagsula, brathadóirí teasa, grianghrafadóireacht, speictreascóip is a lán eile.


Speictream leictreamaighnéadach.
Saghas trastoinne is ea radaíocht leictreamaighnéadach ina bhfuil ascalú tréimhsiúil, ina dtarlaíonn luascadh réimse mhaighneadaigh i dtreo amháin is luascadh réimse leictrigh sa treo ingearach leis sin, iad araon ingearach le treo forleata na toinne. Bíonn an luascadh maighnéadach is an luascadh leictreach seo ceangailte go doscaoilte le chéile ar feadh na toinne, ingearach lena chéile an t-am ar fad. Tugtar "an speictream leictreamaighnéadach" ar an raon leathan tonn leictreamaighnéadach, le raon tonnfhad, a shíneann ó na gáma-ghathanna le tonnfhaid níos lú ná 10-11 m, trí na X-ghathanna, radaíocht ultraivialait, solas infheicthe, radaíocht infridhearg, tonnta raidió, go dtí radaíochtaí le minicíochtaí fíorísle (MFI) le tonnfhaid timpeall 107 m ag minicíocht 50 Hz is níos lú fós. Ag tonnfhad idir 4 × 10-4 m is 7.6 × 10-4 m (400-760 nm) is féidir an radaíocht seo a fheiceáil le radharc na súl, agus tugtar "solas infheicthe" air sin. Ar imeall amháin den raon infheicthe tá raon 400-100 nm ar a dtugtar "solas ultraivialait", agus ag an imeall eile raon 760-1,000,000 nm (1 mm) ar a dtugtar "radaíocht infridhearg". Trí bhíthin na radaíochta seo a radaítear teas ó áit go háit. Úsáidtear an radaíocht leictreamaighnéadach sa raon tonnfhad níos mó ná 1 mm i gcúrsaí teileachumarsáide. Forleathann na tonnta seo go léir tríd an aer gan mórán maolaithe ag luas forleata an tsolais, 3.0 × 108 m s-1. I gcúrsaí áirithe tugtar "micreathonnta" ar na tonnta seo le tonnfhaid ar imeall an raoin infridheirg. Déantar comharthaí raidió is teilifíse a tharchur i dtonnta leictreamaighnéadacha iompair, ach amháin le tonnfhaid níos faide ná na micreathonnta. Gintear an-chuid tonnta leictreamaighnéadacha i bpróisis nádurtha, mar shampla sa Ghrian is na réaltaí, agus tá an-spéis sna micreathonnta sa radaíocht chosmach cúlra chun teacht ar thuiscint ar an Ollphléasc.


Speictreascópacht.
Staidéar ar na leibhéil fuinnimh in adaimh is móilíní, ag baint feidhm de ghnáth as radaíocht leictreamaighnéadach asúite nó astaithe. Táirgeann leictreoin ó sceallaí inmheánacha an adaimh speictrim sa réigiún X-ghathach. Táirgeann na leictreoin sheachtracha speictrim solais infheicthe. Táirgeann rothlú is crith móilíní speictrim infridhearga. Tugann luainíocht móimintí maighnéadacha núicléacha speictrim tonn raidió. Baintear feidhm as an-chuid saghsanna speictreascópachta, go minic chun struchtúr ábhair anaithnid a dhéanamh amach nó láithreacht ábhair aithnid a bhrath.


Speictreascópacht fhóta-astaithe.
Teicníocht chun staidéar a dhéanamh ar struchtúr adamh is móilíní. Dírítear radaíocht leictreamhaighnéadach ar shampla chun go n-astaíonn sé leictreoin, a bhraitear. Más X-ghathanna a úsáidtear, is féidir staidéar a dhéanamh ar na leictreoin inmheánacha. Le húsáid gathanna ultraivialaite, déantar staidéar ar na leictreoin sheachtracha nasctha.


Speictreascópacht ianúcháin athshondaigh.
Teicníocht an-íogair anailísithe chun méid ábhair an-teirc (chomh héadlúth le cuid amháin i 1014 nó níos lú) a thomhas. Baintear feidhm as dhá ruaimléasar thiúnta chun móilíní nó adaimh a ianú i sampla galach. Aithnítear is áirítear na hiain seo i mais-speictriméadar.


Speictrim adamhacha.
Tacar ar leith minicíochtaí radaíochta leictreamaighnéadaí, solas de ghnáth, a astaíonn nó a ionsúnn adaimh de chineál ar leith. Comhfhreagraíonn líne speictreach ar leith do thrasdul leictreoin idir dhá leibhéal fuinnimh ar leith. Faightear speictrim astaíochta nuair a chuirtear fuinneamh leis na hadaimh, mar shampla trí théamh nó díluchtú leictreach, a ardaíonn na hadaimh go dtí leibhéal fuinnimh níos airde. Astaíonn na leictreoin fhlosctha solas nuair a fhilleann siad don staid neamhfhlosctha. Táirgtear speictrim ionsúite nuair a chuirtear solas trí ábhar agus dealaíonn an t-ábhar tonnfhaid, sainiúil don ábhar, ón solas sin. Comhfhreagraíonn speictrim infridhearga do chreathanna is rothluithe móilíneacha. Comhfhreagraíonn speictrim X-ghathacha do thrasdulta go domhain in adaimh throma. Tugtar "speictreascópacht" ar staidéar ar speictrim, agus is teicníocht bhunúsach anailíse anois í sa cheimic is an fhisic. Ba chéim thábhachtach i bhforbairt na meicnice candamaí an taighde a rinne an fisicí Eilvéiseach Johann Balmer (1825-1898) ar speictrim hidrigine.


Speictriméadracht.
Eolaíocht ina mbaintear feidhm as speictriméadar chun solas is tonnta leictreamaighnéadacha eile a anailisiú agus a speictrim a thomhas. Glacann an gléas seo an solas atá le tomhas trí scoiltín, cuireann trí lionsa é chun léas aontreoch a chruthú, cuireann trí phriosma nó gríl díraonta é chun an solas a spré ina ghathanna de dhathanna scoite, tomhaiseann déine gach datha, agus ar deireadh tarraingíonn graf de dhéine an tsolais i gcoinne an tonnfhaid nó an datha. Speictream atá sa ghraf seo. Astaíonn gach dúil speictream sainiúil ag gach teocht, agus mar sin is féidir comhdhéanamh foinse solais is a teocht a dhíorthú ó speictream an tsolais. Baineann réalteolaithe feidhm as speictriméadar chun na dúile atá i réalta nó réaltra i bhfad i gcéin a dhéanamh amach agus teocht rinn spéire a ríomh. Is féidir aistrithe i speictrim, mar dheargaistriú nó gormaistriú, a thomhas, agus uaidh sin gluaisne choibhneasta rinn spéire uainn nó chugainn.


Spéid.
Bracht mór cumhdaigh a thimpeallaíonn an bláthra speisialta a dtugtar "spáideog" air. Go minic geal ildaite.


Spéir ronnach.
Patrún scamaill ciorracumalais is altacumalais a bhíonn cosúil leis na dathanna ar iasc, ronnach ach go háirithe. Faightear na scamaill seo níos airde ná 5 km.


Spéirling.
Stoirm thrópaiceach dhian, go minic millteach, a tharlaíonn mar chuilithe ag déanamh bíse mórthimpeall ar chóras brú ísil. Bíonn luasanna na ngaoth an-ard inti (os cionn 130 km u-1), ach i lár na bíse (croí na stoirme) bíonn an aimsir ciúin. Tosaíonn spéirlingí os cionn aigéan trópaiceach, de ghnáth idir Iúil is Deireadh Fómhair, agus gluaiseann siar nó siar ó thuaidh sa leathsféar thuaidh, siar nó siar ó dheas sa leathsféar theas, agus cailleann fuinneamh nuair a thagann i dtír. Tugtar "tíofún" ar spéirling in iarthuaisceart an Aigéin Chiúin, agus cuaranfa i mBá na Beangáile. Gach bliain ainmnítear na spéirlingí le hainmneacha in ord aibítreach (ach litreacha tearca mar Q is X a fhágáil ar lár) chun míthuiscint a sheachaint nuair a bhíonn níos mó ná ceann amháin ann ag an am céanna. Úsáidtear ainmneacha difriúla san Atlantach, oirthear an Aigéin Chiúin, agus lár an Aigéin Chiúin.


Speirm.
An ghaiméit fhireann in ainmhithe. De réir cineáil, cill bheag inghluaiste a aimsíonn is a threánn an ghaiméit bhaineann (an t-ubhán). Níl mórán cíteaplasma inti.


Spéirthumadóireacht.
Titim go saor ó aerárthach go dtí airde timpeall 600 m, agus uaidh sin titim le paraisiút chun teacht i dtír. Uaireanta, déanann an parasiútaí cleasanna le linn na saorthitime. Uaireanta eile in imeachtaí foirne, déanann an fhoireann patrúin éagsúla ag coinneáil greim láimhe ar a chéile. Mar spórt, titeann an t-iomaitheoir go saor faoin domhantarraingt trí 1,000 m nó mar sin roimh oscailt an pharaisiúit, de ghnáth timpeall 750 m in airde. Bíonn an t-iomaitheoir ag iarraidh tuirlingt taobh istigh d'fhairsinge réamhshocraithe targaide. Aerloingseoir Francach, André-Jacques Garnerin (1769-1823), a rinne an chéad tuirlingt le paraisiút i bPáras i 1787 tar éis a bheith scaoilte as balún.


John Hanning Speke.
Taiscéalaí a rugadh i mBideford Shasana ab ea John Hanning Speke (1827-1864). Le Richard Burton, tháinig sé ar Loch na Tangainíce (1858), an chéad uair ag duine geal ar an taifead, agus ansin thaistil sé ina aonar gur tháinig ar loch ar thug sé Loch Victeoiria air. Mhaígh sé go raibh sé tar éis foinse na Níle a aimsiú, ach níor creideadh é. Eagraíodh aistear eile (1860-1863), ach fuair sé bás roimh a fhionnachtain a chruthú.


Basil Urwin Spence.
Ailtire a rugadh i Mumbai na hIndia ab ea Basil Urwin Spence (1907-1976). An príomhailtire Briotanach díreach i ndiaidh an dara cogadh domhanda. I measc a shaothar bhí pailliún i gcomhair Féile na Breataine (1951) agus ardeaglais nua Coventry (1951).


Spiara.
Oscailt, ciorclach is inchoigeartaithe (maidir le trastomhas nó fairsinge) de ghnáth, a rialaíonn an oiread solais a théann isteach tríd an lionsa i gcóras optúil, cosúil le ceamara.


Spícín.
Struchtúr ar leith i mbláthra féar, roinnt bláthanna laghdaithe timpeallaithe le sraith brachtanna beaga. Is féidir go mbeidh siad eagraithe ar chuid mhaith bealaí chun an bláthra a dhéanamh.


Spina bifida.
Éalang comhbheirthe i veirteabra amháin nó veirteabraí éagsúla, ionas nach bhforbraíonn áirse an veirteabra. Tarlaíonn leibhéil éagsúla géire. I spina bifida occulta ní bhíonn corda an dromlaigh ná a scannán clúdaithe díláithrithe, agus ní bhíonn aon drochiarmhairt ann. I gcásanna níos troime, is féidir go ngobfaidh an scannán clúdaithe, nó an scannán is an corda, amach as an droim, agus bíonn an corda gan chosaint so-ghonta. Cuireann an éalang seo isteach ar an droim, agus má dhéantar dochar don chorda beidh parailis ar na géaga íochtaracha. Níl na cúiseanna ar eolas, ach meastar gur dócha go bhfuil ceangal aige le heaspa aigéid fhólaigh sa bhféatas is é ag fás sa bhroinn. Uaireanta, tugtar breis aigéid fhólaigh do mhná torracha chun an riocht a sheachaint. Déantar diagnóis réamhbheirthe trí thiúchan ard próitéine ar leith sa sreabhán aimníneach nó le híomháú ultrafhuaime.


Spinéad.
Gléas ceoil le méarchlár atá cosúil le cruitchorda, ach le sraith amháin sreang ag rith go trasnánach i leith an mhéarchláir. An-choitianta sa 17ú céad.


Spinéal.
Grúpa mianraí ar ocsaídí dúbailte iad de mhiotail dhéfhiúsacha is thrífhiúsacha. Is iad na baill is tábhachtaí ná crómaít (FeCr2O4), an phríomhfhoinse crómiam, maighnéidít (Fe3O4), agus spinéal (MgAl2O4) atá luachmhar mar sheoid, go príomha nuair a bhíonn dath dearg air de bharr mioneisíontas. Faightear iad mar mhianraí breise i gcarraigeacha doigheartha is meiteamorfacha.


Spíonán.
Tom duillsilteach é an spíonán a fhásann timpeall 1 m ar airde, dúchasach don Eoraip is tuaisceart na hAfraice. Na gais is na géaga spíonach, 3-5 mhaothán ar na duilleoga, na bláthanna scothghlas le daithín corcra in aonta nó péirí ar ghais ascalacha shleabhctha. Na caora inite ubhchruthach, suas le 4 cm ar fhad, glas nó scothdhearg, guaireach nó mín. Saothraítear é ar son na dtorthaí.


Spioróg mhór.
Seabhac scothbheag le sciatháin ghearra chruinne is eireaball fada. Faightear an spioróg mhór thuaisceartach sa chuid is mó den leathsféar thuaidh. Tá cineálacha eile dúchasach don Afraic, deisceart is oirdheisceart na hÁise, agus an Astráil. Áitríonn sí coillearnach, agus itheann veirteabraigh is feithidí.


Spíosra.
Planda le blas géar a úsáidtear chun blas a chur ar bhia nó é a chaomhnú. Úsáidtear an téarma go príomha ar chodanna crua, cosúil le torthaí triomaithe is síolta, ach cuimsíonn sé codanna eile, cosúil le bachlóga na mbláthanna.


Spireacaet.
Baictéar inghluaiste bíschruthach. Maireann cuid de na spireacaeit saor i ngnáthóg uisciúil, cuid eile i gconair stéigeach is réigiún na mbaill ghiniúna in ainmhithe. Cuireann siad tús le galair cosúil le sifilis is fiabhras athiompaithe i ndaoine.


Spireaplasma.
Miceaplasma inghluaiste bíschruthach atá seadánach i bhfeithidí is plandaí. Cuimsíonn sé an t-oibreán a chuireann tús le galar buí i bplandaí.


Spirigíre.
Cineál alga ghlais fhiliméadchruthaigh san ord Zygnematales a fhaightear in uisce úr. Bíonn an clóraplast mar bhanda ar dhéanamh ríbín bhísigh ar feadh na cille. San atáirgeadh gnéasach tarlaíonn comhchuingriú idir dhá fhiliméad, rud a chruthaíonn síogóit fhrithsheasmhach.
Ainmníodh as an leagan amach héiliciúil nó bíseach a bhíonn le feiceiceáil in a gclóraplasit agus úsáidtear seo mar chritéar fáthmheasa an ghéinis. Is minic a fhaightear é i limistéir fhionnuisce, agus tá níos mó ná 400 speiceas den "Spirogyra" ar fud an domhain. Bíonn "Spirogyra" thart ar 10 go 100μm ar leithead agus féadfaidh a fhad bheith ina cheintiméadair.
Tréithe Ginearálta.
Bíonn "Spirogyra" neamhchraobhach len a chealla sorcóireacha ceangailte ó cheann go ceann i bhfiliméidí glasa fada. Bíonn dhá shraith sa chillbhalla: an balla seachtrach comhdhéanta de cheallalós agus an balla istigh de pheictin.


Splanc leictreonach.
Foinse solais i gcomhair grianghrafadóireachta a tháirgeann solas láidir an-ghairid nuair a dhíluchtaítear toilleoir trí fheadán folúsaithe le rian xéanóin ann. Níl an feadán seoltach go ndéantar toilleoir eile a dhíluchtú tríd an 3ú leictreoid atá mórthimpeall an fheadán splaince is a spreagtar ag tadhaill i gcomhla an cheamara. Is amhlaidh a ianaíonn an ghníomhaíocht seo an xéanón sa bhfeadán, á ullmhú ina sheoltóir don phríomhsplanc. Maireann an splanc 0.001 soicind (1/1000 s) de ghnáth. Athraítear an t-aschur solais don nochtadh go leanúnach uathoibríoch le monatóiriú an tsolais le fótaichill agus fad na splaince a athrú le feiste tíreastóra síos go dtí timpeall 0.00002 soicind.


Benjamin Spock.
Benjamin Spock agus Susannah, gariníon leis, 1968
An Dochtúir Spock, leanbhlia a rugadh i New Haven, Connecticut ab ea Benjamin McLane Spock (2 Bealtaine 1903 – 15 Márta 1998). D'fhoilsigh sé an leabhar cáiliúil, "Common Sense Book of Baby and Child Care" (Leabhar na Céille Ceannaithe ar Chúram Leanaí, 1946).


Josiah Spode.
Potaire a rugadh i Stoke-on-Trent Shasana ab ea Josiah Spode (1755-1827). I 1770 bhunaigh sé comhlacht a rinne potaireacht, poirceallán is earraí crua-chré, agus ba é an príomhdhéantóir cré-earraí lena linn.


Louis Spohr.
Cumadóir, veidhleadóir is stiúrthóir a rugadh i mBraunschweig na Gearmáine ab ea Louis (Ludwig) Spohr (5 Aibreán 1784 – 22 Deireadh Fómhair 1859). Cáil air mar chumadóir don veidhlín: scríobh sé 17 coincéartó dó. Bhí áit thábhachtach ag a chuid shaothar idir an clasaiceachas agus an rómánsachas. I gCassel na Gearmáine a fuair sé bás.


Spól.
I sníomh, an fheiste a mbíonn an t-eiteán inti, a bhíodh in úsáid chun na snáithí trasna (an t-inneach) a iompar trí na snáithí ar an bhfad (an dlúth) sa bhfíodóireacht. Ní bhíonn sé in úsáid in innill fíodóireachta an lae inniu.


Sponc.
Planda ilbhliantúil le ríosóim fhada scothbhána atá dúchasach don Eoraip, iarthar is tuaisceart na hÁise, agus tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga uile bunata, suas le 15 cm ar leithead, cruinn go dtí rud beag maothánach, le feilt bhán ar an taobh thíos. Na bláthchinn geal buí, aonarach ar ghas suas le 15 cm ar airde, a thagann amach roimh na duilleoga. Seanleigheas luibhe ar an tinneas cliabhraigh.


Spondailíteas ancalósaithe.
Galar athlasta forchéimneach, a chuireann isteach ar fhir óga go príomha, a ionsaíonn na coirp veirteabracha is na hailt eatarthu, ionas go bhfaigheann duine stalcacht is pian sa droim. Na veirteabraí ceirbheacsacha is lumbacha (is é sin, an dromlach sa mhuineál is in íochtar an droma) is mó a bhíonn thíos leis. Uaireanta, cuireann sé isteach ar ailt eile sna guaillí is na cromáin, agus go hannamh na súile, na scamhóga is comhlaí an chroí. Ní fios cad is cúis leis.


Spór.
Cill atáirgthe planda atá in ann forbairt ina hindibhid nua go díreach nó trí chónascadh le spór eile. De ghnáth feidhmíonn spóir mar mheáin scaipthe, agus uaireanta mar staid fhrithsheasmhach a ligeann don phlanda maireachtáil trí choinníollacha deacra neamhfhabhracha. Ní bhíonn suth sa spór, agus mar sin is éagsúil ó shíol é.


Spóragán.
Orgán ina gcruthaítear spóir i gcineálacha áirithe plandaí. In algaí is fungais bíonn siad aoncheallach; i mbrífítí is raithneach, ilcheallach.


Spóraifít.
Géin neamhghnéasach (dioplóideach nó spóirghéineach) i dtimthriall beatha planda, a tháirgtear trí chónacsadh dhá ghaiméit haplóideacha. I raithneach is plandaí a bhláthaíonn, is í seo an phríomhpháirt sa timthriall beatha, níos speisialaithe ná an ghaiméitifít agus in ann maireachtáil i raon níos leithne coinníollacha. I mbrífítí, is í an ghlúin is lú tábhacht í, agus braitheann ar an ngaiméitifít chun maireachtála.


Spórasóin.
Rang prótasón seadánach a fhaightear in ainmhithe óstacha. De ghnáth ailtéarnaíonn an t-atáirgeadh idir pas neamhghnéasach (eamhnú ilchodach) is pas gnéasach. Mar thoradh ar atáirgeadh gnéasach, cruthaítear cisteanna frithsheasmhacha ina mbíonn staideanna ionfhabhtaithe. Tá cineálacha éagsúla a chuireann tús le galair throma i ndaoine is ainmhithe ceansaithe.


Spota Mór Dearg.
An t-airí stoirme is mó atá ar eolas agus is fadsaolaí, meastar, in atmaisféar Iúpatair. Airí scothdhearg ubhchruthach sa leathsféar theas, timpeall 30,000 km ar leithead, a braitheadh den chéad uair 300 bliain ó shin. Rinne na ceamaraí ar an spásárthach Voyager grinnstaidéar air ar feadh cuid mhaith laethanta, agus rinneadh amach gur réigiún go hard san atmaisféar atá ann. Tá sé ag casadh go tuathal le tréimhse timpeall 6 lá. Bhraith Voyager airíonna cosúla, ach níos lú (timpeall 10,000 km ar leithead) ag domhanleithid eile, ubhchruthanna bána. Is éard atá i scamaill Iúpatair ná comhdhlúthuithe bána, agus mar sin tagann dath dearg an Spota is scamall eile ar Iúpatar as ceimiceán cosúil le sulfar is fosfar san atmaisféar.


Spré (optaic).
San optaic, scaradh na gcomhdhathanna i solas nuair a théann sé trí phriosma nó gíl díraonta.


Spré (ailtireacht).
San ailtireacht, ascaill i bhfoirgneamh le haghaidh fuinneoige. Úsáidtear an téarma céanna ar oscailt spréite idir aon dá chuid, uchtbhalla nó balla le cíor lámhaigh air, atá ina seasamh.


Spreagadh leictreach na néaróg fochraicneach.
Bealach chun pian a mhaolú, pian áitiúil go háirithe. Cuirtear leictreoidí dromchlacha ar an gcraiceann, agus ritear sruth leictreach bíogtha le minicíocht íseal trí na fíocháin mar a bhfuil an phian. Uaireanta, leagtar na leictreoidí ar phointí snáthaidphollta ar leith. Meastar go bhfeidhmíonn an modh oibre seo ar aon dul le snáthaidpholladh. Úsáidtear é ar anailgéise cnáimhseachais, agus le pian iarobráide a mhaolú.


Spreagthaigh.
Drugaí, cosúíl le hamfeitimíní, a dhéanann duine dúisithe airdeallach lúcháireach, in ann a mheabhair a chruinniú. Is spreagthach séimh é an chaiféin. Ainneoin barúil na coitiantachta, ní spreagthach an t-alcól.


Spreagthóir.
Réigiún neamhchódaithe ar an DNA díreach taobh le géin, a fheidhmíonn mar a bheadh lasc ann a ligeann don trascríobh dul ar aghaidh. Nascann próitéiní éagsúla (fachtóirí trascrioptáise) leis na seichimh DNA spreagthóra, agus ar deireadh earcaíonn an einsím polaiméaráis RNA. Ansin tosaíonn sí seo ar thrascríobh na géine.


Spriongboc.
Gasail atá dúchasach don Afraic Theas. Scothdhearg/donn le geadán bán is líne leathan dhubh ar feadh an dá thaobh. Adharca gearra lirchruthacha. Na cinn iompaithe isteach. Áitríonn sé tír thirim oscailte. Is féidir leis léim suas 3.5 m san aer nuair a chuirtear scéin air.


Spriúchadh.
Teilgean adamh amach as dromchla miotail de bharr a thurrainge le hiain. Is féidir an próiseas a úsáid chun dromchla ultraghlan a tháirgeadh, nó mar fhoinse adamh i ndeascadh folúsach scannán fíorthanaí, mar shampla in ullmhú samplaí i gcomhair leictreonmhicreascópacht scanta. I spriúchadh maighnéatróin, baintear feidhm as réimsí maighnéadacha chun cur le plasma ag an spriocábhar, áit a ndeasctar ansin é mar scannán tanaí.


Sprot.
Iasc beag le colainn thanaí atá forleathan, go minic i mbáirí móra cois cladaigh ón Iorua go dtí an Mheánmhuir. Suas le 15 cm ar fhad, airgeadach le dromchla uachtarach glas. Déantar iascaireachtaí tábhachtacha trádálacha air agus díoltar é úr nó stánaithe, na héisc óga mar bhánbhaoite.


Spúinse.
Ainmhí ilcheallach le colainn gan aon eagrú i bhfíocháin is orgáin. An cholainn pollta ag córas casta feadán inmheánach a dtiomáineann cealla lasctha uisce tríothu. De ghnáth téann uisce isteach trí phóir (ostia) agus téann amach trí phóir níos mó (oscula). Itheann sé trí bhia a scagadh ón uisce taobh istigh de chóras seo na gcanálacha. Go minic tacaíonn creatlach de struchtúir mhianraithe bhídeacha bhioracha (spícíní) nó de shnáithíní orgánacha leis an gcolainn. Faightear den chuid is mó é sa bhfarraige, idir an crios idirthaoide is an duibheagán, ach uaireanta in uisce úr.


Spuirse.
Baill de ghné mhór plandaí iad na spuirsí atá le fáil ar fud an Domhain, a tháirgeann laitéis. Is plandaí bliantúla cuid acu, plandaí ilbhliantúla cuid eile, agus toim cuid eile fós. Is cosúil le cachtais cuid acu, a mhaireann i réigiúin thirime is iad tar éis oiriúnuithe cosúla a éabhlóidiú go neamhspleách. Nuair nach bhfuil siad ag bláthú, ní féidir iad a idirdhealú ó chachtais ach ar bhonn na laitéise. Tugtar "cyathium" ar a bhláth sainiúil, bláthra dlúite laghdaithe ina mbíonn ubhagán amháin (an bláth baineann), roinnt staimíní (na bláthanna fireanna), 4 fhaireog mhór, agus fáinne brachtanna geala daite atá cosúil le hiombhláthanna.


Sputnik.
Ba í Sputnik 1 an chéad saitilít shaorga a lainseáladh ón Domhan. An tAontas Sóivéadach a rinne é i nDeireadh Fómhair 1957. 84 kg meáchain a bhí inti, agus lean sí ag tarchur comhartha raidió ar feadh 21 lá. Mí ina dhiaidh sin lainseáil siad Sputnik 2, ar mheáchan 508 kg. Ar bord bhí an madra Laika, agus tarchuireadh tomhais fhiseolaíocha is bhithcheimiceacha uaidh ar feadh 7 lá, ach maraíodh é ansin le hinstealladh nimhe.


Sraith (ceol).
I gceol Barócach, sraith damhsaí, uaireanta le réamhdhréacht rompu. Faoin 18ú céad bhí 4 dhamhsa caighdeánach i gceist. Ón 19ú céad úsáidtear an téarma ar shraith píosaí ceoil atá scoite ach b'fhéidir gaolmhar (mar atá i "The Planets" (Na Pláinéid) de chuid Holst), agus roghnuithe píosaí ceolfhoirne ó cheoldrámaí, an bailé is saothair fhada eile.


Sraith (planda).
Bealach síolraithe plandaí trí ghas a chur sa talamh is é ceangailte leis an bplanda fós. Cruthaíonn an chuid faoin talamh fréamhacha, agus faoi dheireadh planda nua.


Srannadh.
Déanann 20% de phobal na Stát Aontaithe, níos mó ná 40 milliún duine, srannadh gach oíche is iad ina gcodladh. 55% de na daoine sin, is daoine fásta iad, 68% de na fir is 48% de na mná. Cuireann callán na srainne isteach go mór ar chodladh pairtnéara. Is mí-ord codlata é, ach ní galar amach is amach é. Go minic bíonn galair mar ardbhrú fola, neamhchodladh is priacal stróic thar an ngnáth comhcheangailte leis nó mar thoradh air. Ainneoin na gnáth-thuisceana, ní mór an pháirt a ghlacann an tsrón ann. Is iad seo na fíocháin is mó a chritheann is a chuireann leis an bhfuaim: an fharaing (píobán cónchruthach a cheanglaíonn an béal leis an bpíobán garbh), an coguas (fíochán bog ag cúl an charbaid), agus an tsine siain (píosa fíocháin bhoig atá ar crochadh ag cúl na scornaí). Is amhlaidh a bhogann siad nuair a thiteann duine ina chodladh, agus critheann siad le sreabhadh an aeir tharstu. Má chritheann siad an iomarca, agus an-challán á dhéanamh acu, is féidir go mbeidh aipnia codlata ar dhuine. Neamhanálú is ea í seo, a bhuaileann 20 milliún de shrannairí na Stát Aontaithe. Tarlaíonn sí de bhrí go ndúnann an t-aerphasáiste nuair a bhogann na struchtúir ann an iomarca. Neamhanálú neamhbhuan a bhíonn ann de ghnáth, ach tarlaíonn easpa ocsaigine sa bhfuil is an cholainn i gcoitinne dá bharr. I gcásanna cinniúnacha is féidir go leanfaidh deacrachtaí cairdisiothíocha an easpa ocsaigine sin. Is féidir srannadh a mhaolú trí obráidí. Ach roimhe sin, is inmholta gan alcól a ól roimh chodladh (cuireann sé sin le bogadh na struchtúr san aerphasáiste), gan luí ar an droim (is fusa an t-aerphasáiste a dhruidim sa suíomh sin) agus roinnt meáchain a chailliúint (is mór an priacal srannta an raimhre).


Srathú.
Téarma geolaíoch ar chruthú na gciseal de charraigeacha dríodair ina sonraíonn bristí sa leagan síos nó athruithe i nádúr an ábhar dríodair sna plánaí difriúla srathaithe. An téarma céanna in úsáid chun cur síos ar ord na sreabhanna láibhe i gcarraigeacha doigheartha.


Srathú teirmeach.
Is gá d'údarás áitiúil uisce inolta ardchaighdeáin a sholáthar do thomhaltóirí, ach is féidir go gcuirfidh feiniméan a tharlaíonn i dtaiscumar oscailte sa samhradh isteach air: srathú teirmeach. Cruthaítear 3 chrios scoite san uisce: an t-eipilimnian, an teirmeachlaonas, agus an hipilimnian. Téitear an chéad 10 m ag barr an uisce leis an ngrianfhuinneamh, agus is é seo an t-eipilimnian. Tarlaíonn comhiompar is gluaisne sa chrios seo. Idirdhealaíonn an teirmeachlaonas uisce dea-shruthlaithe an eipilimniain ó uisce fuar an hipilimniain. Ní bhíonn an teirmeachlaonas ach 2 m ar tiús ar éigin, gan ghluaisne, agus difríocht teochta timpeall 15 °C ar a fhud. Faoina bhun sin, bíonn an t-uisce domhain sa hipilimnian ag teocht 3 nó 4 °C, uisce marbh gan ocsaigin. Faoi na cúinsí sin tuaslagtar iarann, mangainéis, amóinia is suilfídí ón dríodar ag bun an taiscumair, rud a chuireann le costas íonaithe an uisce. Ní féidir le héisc maireachtáil ann, ach fasann algaí gormghlasa san uisce te ag barr an taiscumair, rud a chuireann isteach ar chaitheamh aimsire ar an uisce, agus caidéil is scagairí sa chóras soláthar uisce. Ansin nuair a fhuaraíonn an aimsir tarlaíonn meascadh tapa idir na creasa, rud a laghdaíonn tiúchan na hocsaigine sa taiscumar ina iomláine agus a dhíothaíonn na héisc. Ar ámharaí an tsaoil, is féidir an srathú teirmeach a sheachaint ar bhealach an-shimplí. Cruthaítear cuirtín aeir san uisce trí aer comhbhrúite a sholáthar do phíobán pollta ag bun an taiscumair. Cuireann sé seo leis an ocsaigin thuaslagtha san uisce, agus corraíonn na bolgáin aeir an t-uisce de réir mar a éiríonn siad go dtí a bharr. Níl an tseift seo saor in aisce, ach tá buntáiste breise ag baint leis, go laghdaíonn sé go mór ar thruailliú le mianraí is fás na n-algaí. Tá taighde ar siúl chun an próiseas a dhéanamh níos éifeachtaí, mar shampla, tríd an teocht ag doimhneachtaí éagsúla a thomhas chun gur féidir soláthar an aeir chomhbhrúite a lascadh as ag amanna nach bhfuil an srathú ag tarlú.


Sreabhán.
Ábhar a shníonn is a líonann an soitheach ina bhfuil sé. Is sreabháin iad gás, leacht is plasma. Ní féidir le sreabhán fosaithe fórsaí trasnacha nó casta a sheasamh. Rialaíonn dlíthe na meicnice sreabhánaí airíonna meicniúla sreabhán.


Sreabhán ceirbrispíonach.
I veirteabraigh, sreabhán soiléir, gan dath gan phróitéiní, a imshruthaíonn i méadailíní na hinchinne, canáil lárnach chorda an dromlaigh, agus an spás fo-aracnóideach. Tugtar "CSF" air i mBéarla. Timpeallaíonn sé an inchinn is corda an dromlaigh, agus soláthraíonn tacaíocht mheicniúil is cothaithigh dóibh. I ndaoine, bailítear CSF uaireanta (trí pholladh lumbach) le hanailísiú i gcomhair diagnóise. Má bhíonn farasbarr CSF timpeall inchinn an fhéatais is an naíonáin (trí rótháirgeadh nó bac sa chóras imshruthaithe) tarlaíonn hidriceifileas muna ndéantar é a dhraenáil amach.


Sreabhán eachtarcheallach.
Sreabhán a thimpeallaíonn cealla na colainne is ea sreabhán eachtarcheallach ("ECF" i mBéarla). I nduine fástá bíonn timpeall 14 líotar de ann, agus cuimsíonn sé plasma na fola, sreabhán scáineach na bhfíochán, is sreabháin thrascheallacha. Chomh maith le huisce, is iad na príomhchomhábhair ann ná iain sóidiam, clóiríde is décharbónáite, agus próitéiní. Thug an fiseolaí Francach Claude Bernard (1813-1878) an coincheap isteach go raibh cealla na collaine á gcosaint, ó chomhshaol seachtrach a bhí ag síorathrú is go minic naimhdeach, ag a comhshaol inmheánach féin, sreabhán de thoirt is comhdhéanamh tairiseach. Bíodh is go bhfuil a fhios againn anois go n-athraíonn an sreabhán eachtarcheallach, meastar go bhfuil an coincheap seo oiriúnach fós, ach taobh istigh de theorainneacha cúnga.


Sreabhán incheallach.
Sreabhán taobh istigh de chealla bitheolaíocha (an cíteaplasma). I nduine fásta bíonn timpeall 28 líotar de. Ní hionann a chomhdhéanamh i ngach fíochán, mar braitheann sé sin ar fheidhmeanna ar leith na bhfíochán. Chomh maith le huisce, is iad a phríomhchomhábhair ná iain photaisiam, fosfáití orgánacha, is próitéiní.


Sreabhán scáineach.
Is éard is sreabhán scáineach ann ná an chuid den sreabhán eachtarcheallach atá taobh amuigh den chóras soithíoch agus a thimpeallaíonn cealla na bhfíochán in ainmhithe. Tugtar an sreabhán fíochánach air freisin, agus an sreabhán idircheallach.
Ina chomhdhéanamh tá sé cosúil le plasma na fola, ach amháin nach bhfuil ach tiúchan beag próitéiní ann (de bhrí go bhfuil tréscaoilteacht an-íseal do phróitéiní an phlasma ag na ribeadáin).


Sreabhán trascheallach.
Comhábhar den sreabhán eachtarcheallach. Scartha amach ón gcuid eile ag ciseal ceall (mar shampla, an t-eipitéiliam). Samplaí suntasacha is ea an sreabhán ceirbrispíonach, na sreabháin taobh istigh de na súile, an sreabhán sionóibheach sna hailt is toilleadh na conaire gastraistéigí.


Sreabhánaic.
Staidéar ar chórais rialaithe is braite atá bunaithe ar shréabháin ag sreabhadh. I measc na bhfeistí atá ar fáil, tá aimplitheoirí sreabhánacha ina modhnaíonn sreabhadh beag sreabhadh mór eile, ciorcaid loighce is lasca. Ní bhíonn aon pháirteanna soladacha inghluaiste sna feistí seo, bíonn siad láidir, agus ní bhíonn aon bhaol leictreach leo. Sampla is ea an comhla cuilithe sreabhánach, ina mbionn sruth rialaithe a athraíonn an príomhshreabhadh trí chuilithe a chruthú. Baintear feidhm as seo i gcórais caidéalaithe sa tionscal núicléach chun fuíoll radaighníomhach a chaidéalú, agus i mianadóireacht chun draoib scríobach a chaidéalú.


Sreabhchairt.
Léiriú mínithe ar ord eachtraí. I gcúrsaí ríomhaireachta cuireann sreabhchairt sonraí síos ar oibríochtaí ginearálta an chóras iomlán próiseála sonraí — mar shampla, córas cuntasaíochta — gan dul isteach i mionphointí na gcláir ríomhaire. Cuireann sreabhchairt cláir síos ar ord na n-oibríochtaí loighciúla sa chlár sin. Baintear feidhm as siombailí aitheanta chun cur síos ar na hoibríochtaí éagsúla ar leith.


Sreang chosmach.
Filiméid hipitéiseacha mhaisiúla damhna, suas le 1019 kg cm-1, a éilíonn teoiric na forshiméadrachta mar chomhábhar tábhachtach sa luath-Chruinne.


Sróladhmad.
Crann duillsilteach a fhásann 30 m ar airde, dúchasach do dheisceart na hIndia agus Srí Lanca. Na duilleoga 60 cm ar fhad, cleiteach le 10-20 péire duilleoigíní neamhshiméadracha. Na bláthanna le 5 pheiteal uachtarúil bán i gcrobhaingí. Soláthraíonn sé adhmad buí trom an-chrua atá luachmhar as a loinnir, cosúil le sról.


Sruth moirtiúlachta.
Sruth ina mbíonn páirteagail moirte crochta san uisce, a ritheann go tapa síos claonán faoin bhfarraige. Meastar gur bealach tábhachtach é chun dríodar tanaí sa bhfarraige a iompar amach sa duibheagán, ag gearradh amach foithreacha lena linn. De réir mar a laghdaíonn a luasanna ar na claontaí séimhe ar na plánaí duibheagánacha, fágann siad dríodair a dtugtar "moirtiúlachtaí" orthu.


Sruth na Murascaille.
Is éard atá i Sruth na Murascaille ná sruth aigéanach a éiríonn i Murascaill Mheicsiceo, a ritheann thar Florida agus ar feadh cósta thoir na Stát Aontaithe go sraontar é gar do Thalamh an Éisc, agus as sin soir ó thuaidh ("Síobadh Mór an Atlantaigh Thuaidh" a thugtar air as sin amach), trasna Aigéin an Atlantaigh Thuaidh, go iarthar na hEorpa. Iarmhairt láidir fhabhrach ar a uisce te ar aeráid iarthuaisceart na hEorpa, Éire go háirithe, ionas gur aimsir bog tais is mó a bhíonn ar iarthar na mór-rinne agus na hoileáin atá suite roimpi.
Fágann sé, freisin, gur féidir le báid dul i gcalafort in iarthar na hEorpa ar feadh an gheimhridh ar fad, chomh fada aduaidh leis an Iorua.


Sruthanna guairneáin.
Sruthanna leictreacha a ionduchtaítear i seoltóir toirtiúil ag réimsí athraitheacha maighnéadacha mórthimpeall air, nó ag gluaisne an tseoltóra féin i réimse maighnéadach. Is de bharr ionduchtaithe leictreamaighnéadaigh iad. Is cailliúint fuinnimh, agus mar sin mí-éifeacht, an téamh sa chroíleacán i dtrasfhoirmeoirí is mótair leictreacha de bharr na sruthanna seo, agus déantar na croíleacáin seo a lannú chun an chailliúint a laghdú.


Sruthlíniú.
Riocht sreafa nach dtarlaíonn aon suaiteacht ann. Is téarma é freisin ar dhearadh cruthanna struchtúr (mar shampla gluaisteán, aerárthach, lián, long) chun suaiteacht an aeir nó an uisce mórthimpeall orthu a laghdú oiread agus is féidir. Luaitear an téarma freisin le cruth struchtúir fhosaithe ar bith a sheasann i sreabhadh aeir nó uisce chun an tsuaiteacht gar dó a laghdú.


Stadaireacht.
Neamhord aclaíochta sa chaint. Bíonn deacracht ag duine rithim is tomhas ama a chuid cainte a rialú, agus teipeann air scéal a riaradh ar dhaoine eile go héasca tapa leanúnach. Uaireanta athdheireann sé fuaimeanna go neamhghnách, fadaíonn iad, nó teipeann air iad a fhuascailt. Síneann an neamhord ó éadrom go dian. Ní fios cad is cúis leis, ach meastar go mbíonn fachtóirí géiniteacha, fiseolaíocha is síceolaíocha san áireamh. Úsáidtear modhanna éagsúla teiripe urlabhra, ina measc teicníochtaí nua cainte a mhúineadh, feistí leictreonacha fuaimiúla a chaitheamh chun cabhrú le caint leanúnach, agus traenáil i ndearcadh nua chun páirt a ghlacadh i gcomhluadar cainte.


Stafalacocas.
Baictéar sféarúil, timpeall miocrón (1 μm) ar trastomhas. De ghnáth tarlaíonn sé i gcrobhaingí, agus is gá dóibh ocsaigin i gcomhair fáis. Faightear i scannáin mhúcasacha é, agus ar chraiceann daoine is ainmhithe eile. Cuireann sé tús le heaspaí ar dhromchla amuigh, agus ionfhabhtuithe córasacha a fhéadfaidh a bheith ainsealach, fiú marfach.


Staid thrasdultach.
In imoibriú ceimiceach, eagar éagobhsaí na n-adamh, sainiúil don fhuinneamh is airde is gá do na hadaimh dul tríd chun an t-imoibriú a chur i gcrích.


Staidéar cáis rialaithe.
Modh oibre a úsáidtear sa mhíochaine chun cúis ghalair a aimsiú. Déantar anailís ar dhá ghrúpa, ceann amháin a bhfuil an galar faoi scrúdú orthu, an ceann eile nach bhfuil, féachaint ar nochtaíodh an grúpa ionfhabhtaithe d'oiread níos suntasaí ó thaobh staitistice de ná an grúpa normálta fachtóirí a bhfuil amhras ann gur priacal é don ghalar. Mar shampla, maidir le caitheamh toitíní is ailse na scamhóg, fuarthas i staidéir mar seo gur mó de stair caitheamh toitíní a bhí ag na daoine a raibh an galar orthu.


Staidéar cohóirt.
Modh eolaíoch a úsáidtear i gcursaí leighis chun cúis galair a dhéanamh amach. Déantar staidéar ar dhíorma daoine a nochtadh d'fhachtóir a mheastar a bheith amhrasach. Rianaítear iad thar am, agus déantar comparáid le díorma inchurtha nár nochtadh dó, féacaint an bhfuil difríocht staitistiúil idir na codáin den dá dhíorma a tholg an galar atá faoi scrúdú. Mar shampla, i staidéir mar seo fuarthas gur tharla rátaí ailse na scamhóg níos airde i measc caiteoirí toitíní.


Staighre creasa.
Staighre inghluaiste a iompraíonn daoine is earraí ó leibhéal amháin go leibhéal eile i siopaí ilranna, aerfoirt, stáisiúin traenach is eile. Thug Jesse W. Reno isteach é i gConey Island sna Stáit Aontaithe i 1892. Bíonn na céimeanna suite ar chrios leanúnach, ag luí go cothrománach ag an mbun is an barr chun gur féidir le daoine dul air is teacht amach as, agus lámhráille inghluaiste air. Gluaiseann sé ag uillinn 30° ar luas suas le 35 m sa nóiméad. Téann na céimeanna trí chíor ag an mbun is an barr chun rudaí a bhaint uathu. Tugtar "taistealach" ar fhánán inghluaiste, crios leanúnach gan na céimeanna a bhíonn sa staighre creasa.


Stáirse.
(C6H10O5)n, carbaihiodráit, polaiméir comhdhlúthúcháin glúcóis atá isiméireach le ceallalós, a fhaightear mar ábhar cúlchiste i gcealla beo. Trí pháirthidrealú, táirgeann sé amalós (olaigiméir) agus maltós (démhéir). Feidhmeanna aige nach feidhmeanna bianna iad, mar shampla mar ghreamachán, líonach piollairí, is bián i bpáipéar.


Stáisiún spáis.
Spásárthach i bhfithis íseal os cionn an Domhain a gcónaíonn an fhoireann ann ar feadh tréimhse réasúnta fada. Samplaí is ea Skylab na Stát Aontaithe agus Mir an Aontais Shóivéadaigh/na Rúise.
Úsáidtear a leithéid chun cleachtadh eitiltí fada a charnadh, agus taighde ábhartha bithleighis is réalteolaíochta a dhéanamh. I 1993 athraíodh clár oibre NASA is ESA ar stáisiún spáis chun comhoibriú leis an Rúis.


Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta.
Stáisiún spáis atá ag fithisiú an Domhain ag airde 400 km is ea an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta (ISS). Thosaigh NASA ar an bpleanáil sna 1980idí, ach d'fhás an scéim mar chomhoibriú idirnáisiúnta leis an Rúis, Ceanada, an tSeapáin, an Bhrasaíl, is an ESA. Tosaíodh an tógáil nuair a cuireadh dhá mhodúl le chéile sa spás i 1998. Tá timpeall 88 aistear déanta ag tointeálaí spáis Mheiriceá, agus feithiclí Soyuz is Progress na Rúise le hábhair tógála, teicneoirí is eolaithe don obair tógála is taighde. Beidh an obair tógála críochnaithe i 2011. Timpeall 350 tonna meáchain atá ann anois, é 109 m ar leithead, 20 m ar airde, 73 m ar fhad. 136 siúlóid spáis oibre (849 uair oibre taobh amuigh den stáisiún) a rinne spásairí Meiriceánacha, Rúiseacha is Eorpacha (ó 15 tír ina n-iomláine) sa tógáil. 6 shaotharlann ann, dírithe ar thaighde ar mhíochaine spáis, bitheolaíocht imtharraingteach, eolaíochtaí faoi mhicreadhomhantarraingt, fás criostal, ábhareolaíocht, eolaíocht an dócháin. Ina dhiaidh sin tá coilíneacht spáis le tógáil a bheidh fuinnmhithe ag grianfhuinneamh, a rothlóidh tapa go leor chun a dhomhantarraingt féin a chruthú, ina soláthrófar solas go hailtéarnach chun macasamhail den timthriall lae is oíche a dhéanamh.


Stánphláta.
Tá stánphláta le feiceáil ar an taobh istigh seo de channa
Is é is stánphláta ann ná leathán tanaí cruach, clúdaithe le stán trí thumadh i stán leáite, nó leictreaphlátáil. Úsáidtear é chun boscaí éadroma láidre agus tógálacha cosanta a dhéanamh. Ar eolas ó dheireadh an 17ú céad, ach níor baineadh mórán feidhme as gur ceapadh cannú go luath sa 19ú céad, agus is tábhachtach an tionscal cannaithe ar fud an Domhain faoi seo.


Staphylococcas aureus meiticillinfhriotaíoch.
Baictéar de chineál stafalacocais atá tar éis éirí friotaíoch do na gnáthfhrithbheathaigh is ea Staphylococcas aureus meiticillinfhriotaíoch ("MRSA" i mBéarla). Tugtar "sárfhrídín" air sa ghnáthchaint, ach úsáidtear an téarma céanna ar bhaictéir eile atá éirithe friotaíoch (mar shampla tá VRSA ann freisin, Stafalacocas aureus vancamaicinfhriotaíoch). I láthair ar an gcraiceann is sa tsrón ag an-chuid daoine gan aon trioblóid, ach má théann sé isteach sa cholainn, faoin gcraiceann, nó sna scamhóga, mar shampla, is féidir go dtarlóidh ionfhabhtú. Tagann MRSA chun cinn má bhíonn duine ionfhabhtaithe á chóireáil ar bhonn fadtéarmach le frithbheathaigh cosúil le peinicillin. Fásann an fhriotaíocht sa bhaictéar de réir a chéile. Is féidir an t-ionfhabhtú a tholgadh ó dhuine ionfhabhtaithe eile. Is annamh a tharla MRSA roimh na 1980idí, ach anois faightear in an-chuid ospidéal é, agus scaipeann foireann an ospidéil é muna mbíonn a gcleachtadh sláinteachais go maith (is gá dóibh a lámha a ní tar éis tadhaill le hothar agus an timpeallacht iomlán a choinneáil glan). Bíonn othair áirithe íogair don ionfhabhtú seo is iad lagaithe ag pé galar atá orthu, agus faigheann cuid acu bás uaidh. Ba cheart baill foirne a thástáil go rialta féachaint an bhfuil siad ag iompar an bhaictéir, agus úsáid na bhfrithbheathach a shrianadh an oiread agus is féidir.


Starr mhastóideach.
Starr chnámhach mhór taobh thiar den chluas, cuid de chnámh na huisinne, a chuimsíonn aerchealla (aerchealla mastóideacha) a bhfuil bealach uathu isteach i gcuas na cluaise inmheánaí. Tugann sí ceangal don mhatán steirneamhastóideach (a sheasann amach i ndaoine tanaí nuair a théann sé síos ina lár i dtreo an steirnim).


Starraiceacht gréine.
Scamaill ábhar cosúil le lasracha i gcrómaisféar na Gréine, spreagtha ag grianbhladhmanna uaireanta, ag éirí chomh hard le 1,000,000 km os cionn dromchla na Gréine. Le feiceáil le hionstraim cosúil le corónagraf, agus le linn urú iomlán na Gréine.


Starrmhaide.
San ailtireacht, gné chothrománach tógála a bhfuil cuid di taobh istigh den fhoirgneamh, ionas go bhfuil ualach an fhoirghnimh os a cionn anuas uirthi agus an chuid eile ag síneadh amach gan tacaíocht sheachtrach, mar a bheadh sí féiniompartha. Is minic a úsáidtear gné mar seo i bhfoirgnimh nua-aoiseacha le himeartas drámata a bhaint amach.


Hermann Staudinger.
Ceimicí a rugadh i Worms na Gearmáine ab ea Hermann Staudinger (23 Márta 1881 – 8 Meán Fómhair 1965). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1953 ar a shaothar taighde ar cheimic mhacramóilíneach a bhí bunúsach d'fhorbairt na bplaisteach.


Stearaidian.
Aonad uillinne soladaí an SI, leis an tsiombail sr. Iompraíonn fairsinge ar dhromchla sféir atá cothrom le ga an sféir cearnaithe uillinn sholadach de 1 sr ag lár an sféir sin. Iompraíonn fairsinge iomlán dhromchla an sféir 4 sr ag an lár.


Stéaraín.
Aon saill a fhaightear ón aigéad stéarach, nó meascán den aigéad stéarach is an t-aigéad pailmíteach, a úsáidtear chun coinnle a dhéanamh.


Jan Havickszoon Steen.
Péintéir a rugadh i Leyden na hOllainne ab ea Jan Havickszoon Steen (1626-1679). I measc a phictiúr is mó cáil tá gnáthradhairc shóisialta is baile gnáthdaoine, mar shampla, "De musikale aanbidder" (An Ceacht Ceoil, 1667).


Josef Stefan.
Fisicí a rugadh i Sveti Peter na hOstaire ab ea Josef Stefan (1835-1893). Cáil air as a thaighde ar radaíocht teasa, a thosaigh i 1879. Rinne sé amach dlí Stefan (tugtar "dlí Stefan-Boltzmann" air freisin) ar bhonn turgnamhach le cur síos ar astú teasa ó dhromchla te. Astaítear teas i bhfoirm radaíochta infridheirge thar raon tonnfhad. Agus ábhar á théamh, astaíonn a dhromchla solas infheicthe chomh maith le radaíocht infridhearg. De réir mar a ardaíonn teocht an dromchla, is amhlaidh a mhéadaíonn an chumhacht iomlán a radaítear ón dromchla te. Ag tosú leis an dlí seo, d'éirigh leis an chéad mheastachán maith a dhéanamh ar theocht dhromchlach na Gréine. Lean fisicithe eile ag iarraidh bonn teoiriciúil a chur faoi dhlí Stefan, agus tháinig an saothar seo chun buaice le céim an-suntasach chun cinn sa bhfisic i dteoiric chandamach a chéadshaothraigh Max Planck i 1905.


Edward Jean Steichen.
Grianghrafadóir a rugadh i Lucsamburg ab ea Edward Jean Steichen (1879-1973). I Meiriceá, chabhraigh sé le Alfred Stieglitz i mbunú an ghrúpa Fótascaradh i 1902. Sa chéad chogadh domhanda, ceannasaí ar roinn fhótagrafach an airm. Sna 1920idí bhain sé cáil amach as a ghrianghrafadóireacht nuaréalaíoch faisin is portráide. Sa dara cogadh domhanda, ina cheannasaí ar sheirbhísí grianghrafadóireachta chabhlach Mheiriceá. 1945-1962, ina stiúrthóir grianghrafadóireachta i Músaem Nua-Ealaíne Nua-Eabhrac, áit ar eagraigh sé an taispeántas cáiliúil "The Family of Man" (Clann an Duine, 1955).


Stéig.
Feadán scannánach matánach a shíneann ó oscailt phíolórach an ghoile go dtí an t-anas. Tá sí roinnte i stéig bheag (an dúidéineam, an t-aoineán, agus an t-iléam), stéig mhór (an caochán, an aipindic, agus an drólann ardaitheach, thrasnach, íslitheach is shiogmóideach), agus reicteam. Tarlaíonn an chuid is mó de dhíleá is ionsú na dtáirgí cothaithe, na vitimíní is na sreabhán (idir shreabháin ionghafa is iad sin a thál an chonair ghastraistéigeach féin) sa stéig bheag, agus is sa stéig mhór a íonsúitear na leictrilítí is an t-uisce as an sreabhán a thagann isteach inti, chomh maith le sintéisiú vitimín K is cuid de vitimíní B, agus déanamh an fhaecais roimh é a eisfhearadh amach as an gcolainn. Luíonn an reicteam i dteagmháil le dromchla peilbheach an tsacraim, pollann an scairt pheilbheach chun an chanáil anasach a dhéanamh, agus osclaíonn an chanáil seo ag an anas. Bíonn an stéig bheag timpeall 6 m ar fhad, is an stéig mhór timpeall 1 m, ach bíonn éagsúlacht mhór ann. Buaileann fadhbanna míochaine éagsúla an stéig, ina measc coiliceam, coilítis, galar céiliach, dinnireacht, díbhéartaiclíteas, heirne, agus siondróm putóige greanaithí.


Steigeadón.
Mamach, cosúil le heilifint, atá imithe i léig, is ea an steigeadón. Faightear a iontaisí i sraitheanna ó réanna geolaíocha éagsúla ó 5.3 mhilliún go 12 míle bliain ó shin agus i roinnt mhaith den Áise agus den Afraic, ón gCongó go dtí an tSeapáin. (Féach PaleoBiology Database thíos.) Na starrfhiacla uachtaracha an-fhada, an-ghar dá céile, gan ach rianta sna starrfhiacla íochtaracha. Gan ach dhá fhiacail grua ann ag am ar bith. Bhí a lán speiceas ann, cuid díobh an-mhór ach an speiceas abhaic ar an oileán Flores san Indinéis ina measc freisin.


William Howard Stein.
Bithcheimicí a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea William Howard Stein (1911-1980). Le Stanford Moore cheap sé modh cromátagrafach chun aimínaigéid a ionannú is a thomhas i meascáin próitéiní ó fhíocháin fhíseolaíocha (1950). I 1958 cheap siad anailíseoir uathoibríoch chun struchtúr RNA a dhéanamh amach. Roinn siad Duais Nobel sa cheimic le Christian Anfinsen i 1972 as an obair sin.


Steinbeac.
Steinbeac baineann san Afraic Theas
Abhac-antalóp atá dúchasach don Afraic ó dheas ón Sahára. Scothdhearg/donn le híochtar bán, na cluasa mór is bán taobh istigh, na hadharca gearr ingearach suas. Áitríonn sé talamh féaraigh nó scrobarnach. Nuair a bhíonn sé faoi bhagairt, ní theitheann ach luíonn, ag brath ar an duaithníocht.


Jack Steinberger.
Fisicí a rugadh i mBad Kissingen na Gearmáine is ea Jack Steinberger (1921-). Gníomhach i dtaighde núicléach sna Stáit Aontaithe is CERN le blianta fada. Chruthaigh sé go raibh an pión neodrach ann, rinne tomhas ar ghuairne is paireacht an phióin luchtaithe, agus chruthaigh go raibh dhá shaghas neoidríonó ar leith ann. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic i 1988 as seo le Melvin Schwartz is Leon Lederman.


Henry Engelhard Steinway.
Déantóir pianónna a rugadh i Wolfshagen na Gearmáine ab ea Henry Engelhard Steinway (Heinrich Engelhardt Steinweg, 1797-1871). Bhunaigh sé monarcha i mBraunschweig i 1835, ach d'aistrigh a ghnó do na Stáit Aontaithe níos déanaí.


Steip.
Réigiún fíorfhorleathan de thalamh féaraigh gan chrainn san Eoráis. Síneann sí ón Úcráin trasna oirdheisceart is lár Áiseach na Rúise amach go machairí na Manchúire. Is tábhachtach fairsingí móra di chun cruithneacht a fhás (san Úcráin, mar shampla).


Steiréiceimic.
Staidéar ar na gaolta spásúla idir na hadaimh i móilíní, cumraíocht na n-adamh atá nasctha le hadamh lárnach go háirithe, agus a mhinicí is a tharlaíonn isiméirí geoiméadracha is optúla.


Steiriliú.
San aiseipteacht, baint gach miocrorgánach chun siúil ó dhromchlaí na colainne (an craiceann, mar shampla) nó créachtaí, agus laghdú na dóchúlachta go dtabharfar miocrorgánaigh isteach ar an othar trí neamhaird nó taisme le linn cóireála. Is annamh a bhaintear an staid idéalach seo amach in obráidí máinliachta, mar shampla, ach déantar gach iarracht le steiriliú an chraicinn, caitheamh lámhainní is gúnaí steirilithe, steiriliú na ndromchlaí, na n-uirlisí, na maipíní is na mbindealán le teas nó ceimiceáin, agus baint an aeir shalaithe amach ón obrádlann.


Steirneam.
Cnámh fhadaithe, beagnach leata, a luíonn ar mheánlíne bhalla thosaigh an tóracsa. Ainm eile air is ea cnámh an uchta. Altann sé leis an dealrachán (an t-aon pointe greamaithe idir an ghéag uachtarach is crios an bhrollaigh le hais an chreatlaigh) is na heasnacha, agus forluíonn sé ar chuid mhaith den chroí, á chosaint.


Steiteascóp.
Ionstraim mhíochaine chun fuaimeanna ón taobh istigh den cholainn a bhrath. Cheap an lia Francach René Laënnac é i 1816. Ar dtús, feadán nó cón ab ea é, déanta as pháipéar nó adhmad. Sa steiteascóp nua-aoiseach bíonn clog nó scannán, déanta as miotal nó plaisteach, a chuirtear ar chraiceann duine chun an fhuaim a ghlacadh is a aimpliú roimh í a sheoladh ar feadh feadán solúbtha Y-chruthach rubair go dtí cluasáin i gcluasa an scrúdaitheora. Is féidir fuaimeanna normálta is mínormálta a bhrath ón gcroí, na scamhóga, is na putóga.


Gunna Sten.
Meaisínghunna 9 mm caighdeánach arm na Breataine ó 1942. Gunna saor storrúil, agus rinneadh an-chuid díobh. Tagann an t-ainm ón mbeirt dearthóirí, Reginald Shepherd is Harold Turpin, agus ón monarcha in Enfield Shasana mar a ndéantaí é.


Nicolaus Steno.
Anatamaí is geolaí a rugadh i gCóbanhávan na Danmhairge ab ea Nicolaus Steno (Danmhargais: Neils Steensen nó Stensen, (Stíl nua) 11 Eanáir 1638 – 5 Nollaig 1686). D'fhionn sé ducht na faireoige paróitidí, agus mhínigh feidhmeanna na n-ubhagán. Thug sé an chéad mhíniú sásúil ar struchtúr screamh an Domhain.


Robert Stephenson.
Innealtóir sibhialta a rugadh i Willington Quay Shasana, mac le George Stephenson, a chabhraigh leis i ndearadh an Rocket ab ea Robert Stephenson (1803-1859). Bhain sé cáil dó féin as dearadh feadánach do Dhroichead Britannia thar Chaolas Menai sa Bhreatain Bheag (1846-1849) agus droichid eile i gConwy, Newcastle-upon-Tyne, Montréal is áiteanna eile.


Otto Stern.
Fisicí a rugadh i Żary na Polainne (Sorau na Gearmáine ag an am) ab ea Otto Stern (1888-1969). Le Walter Gerlach i 1920, thaispeáin sé go raibh móimint mhaighnéadach chandamach ag adaimh/prótóin áirithe, cruthú tábhachtach ar an teoiric chandamach. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as i 1943.


Scáthlán Stevenson.
Foscadh caighdeánach i gcomhair ionstraimí meitéareolaíochta, teirmiméadair go háirithe, len iad a chosaint ar radaíocht dhíreach na Gréine. Bosca bán adhmaid atá ann, le taobhanna de lataí aerála. Suitear na teirmiméadair ann 1.25 m os cionn talún, chun na grádáin ghéara teochta gar don talamh a sheachaint agus tomhais inchomórtais a fháil ó scáthláin éagsúla. Thomas Stevenson (1818-1887), athair an údair Robert Louis Stevenson, a d'fhionn é.


Stiall dhémhiotalach.
Dhá stiall de mhiotail dhifriúla, táite nó seamaithe le chéile aghaidh ar aghaidh. Forbraíonn an dá cheann beagán difriúil óna chéile nuair a théitear iad, mar gheall ar a luachanna difriúla comhéifeacht forbartha teirmí líní. Forbraíonn ceann amháin níos mó ná an ceann eile, ionas go lúbann an stiall dhémhiotalach leis an gceann níos faide ar thaobh dronnach amuigh den teascán ciorcail. A mhalairt de lúbadh a tharlaíonn nuair a fhuaraítear an déstiall. Úsáidtear an fheiste seo chun lasc a oscailt nó a dhúnadh i gcórais rialú teochta.


Stiallóga itheacháin.
Péire bataí caola a úsáidtear sa chianoirthear chun bia a ithe. Fuarthas taifead orthu sa tSín ón 3ú céad. Bíonn stiallóga Síneacha cruinn neamhbhioraithe de ghnáth. Sa tSeapáin bíonn na stiallóga cearnach agus, le húsáid sa bhaile, péinteáilte le laicear is bioraithe. Cuireann proinntithe stiallóga itheacháin simplí adhmaid i gclúdach páipéir ar fáil do chustaiméirí, agus cartar iad tar éis úsáide amháin.


Stibín.
SbH3, gás an-nimhiúil a dhéantar trí dhí-ocsaídiú comhdhúile antamóin.


Stibnít.
Mianra suilfít antamóin, Sb2S3, a fhaightear i bhféitheacha hidriteirmeacha ísealteochta. Dath luaidhe/liath air, agus go minic faightear i bhfoirm criostal fada priosmach í. Príomh-mhianach an antamóin.


De Stijl.
Is éard atá i gceist le "De Stijl" ná grúpa ealaíontóirí is ailtirí a bunaíodh i 1917 faoi anáil an Chiúbachais, an Chailvíneachais Ollannaigh is na diasúnachta. Tugtar nuaphlaisteachas air uaireanta. Bhí Theo van Doesburg, J. J. P. Oud, Piet Mondrian is Gerrit Rietveld ina mbaill. Thairg sé stíl is aestéitic theibí, cumtha as línte díreacha, dathanna príomhúla dubha is geala, mar a léirítear i bpéintéireacht Mondrian. Tháinig an grúpa chun deiridh i 1931, ach bhí tionchar mór acu ar ealaín, ailtireacht is dearadh le linn an 20ú céad.


Stíl (planda).
I bplandaí bláthaithe, an chuid uachtarach den chairpéal idir an t-ubhagán is an stiogma. Go minic bíonn sí fadaithe chun an stiogma a nochtadh leis an bpailin a fháil. I mbláthanna buntúsacha bíonn na stíleanna (cosúil leis na cairpéil) scoite den chuid is mó. I mbláthanna níos forbartha bíonn siad cónasctha den chuid is mó. Uaireanta leanann sí tar éis an toirchithe agus cabhraíonn le scaipeadh na síolta, mar a dhéanann stíleanna an chleiméatais, ar dhéanamh cleití, a eitlíonn ar an ngaoth.


Stíl na Banríona Anna.
Ailtireacht, troscán is soithí airgid a dearadh le linn réimeas Anna i Sasana (1702-1714), comhréireanna tomhaiste go cúramach, gan maisiúchán breise. Cuireadh cruthanna fiala Barócacha is cosa téagartha snoite ar chathaoireacha, chaibinéid is troscán eile. Tháinig an stíl chéanna ar ais sa bhfaisean ag deireadh an 19ú céad nuair a tógadh fuinneoga muilleanacha, bríceadóireacht ghalánta, agus simléir ghrúpáilte mhaorga.


Stíl Eilís.
Foirm ailtireachta ó luath-Athbheochan Shasana a thosaigh le linn réimeas Eilís I (1558-1603). Ba iad aghaidheanna siméadracha, maisiúchán Ollanach, fuinneoga móra agus pleananna E-chruthacha nó H-chruthacha na sainmharcanna. Mar shampla, Longleat (c 1568 ar aghaidh).


Stíl idirnáisiúnta.
Téarma a tugadh sna Stáit Aontaithe ar stíl nua ailtireachta a saothraíodh san Eoraip go príomha ó na 1920idí. Tugadh "an Ghluaiseacht Nua-Aoiseach" uirthi freisin. I measc a saintréithe bhí cruthanna geoiméadracha, easpa maisithe nó tagairtí stairiúla, ballaí bána rindreáilte, díonta cothrománacha, fairsingí móra gloine, agus ceapacháin neamhshiméadracha. Cuireadh i bhfeidhm ar dtús í i scéimeanna tithíochta caighdeánaithe do dhaoine ar ioncam íseal.


Stíl mhaisithe.
Foirm ailtireachta Gotaí Sasanaí a bhí chun cinn sa 13ú-14ú céad ("Decorated Gothic" i mBéarla). Ba shainiúil gur maisíodh an oiread den dromchla is ab fhéidir, go minic le duilleoga stílithe is an cuar S-dúbailte a dtugtar "an cíoma" air. Is samplaí maithe Ardeaglais Wells (1290-c 1340) agus Séipéil na Banríona is an tOchtagán in Ely (1321-1353).


Stíl na hImpireachta.
Stíl ailtireachta, troscáin, fiú culaithirte a tugadh isteach i gcúirt Napoléon I tar éis dó é féin a ainmniú mar impire na Fraince i 1804. Maisiúchán maisiúil le móitífí clasaiceacha, sfioncsanna Éigipteacha, leoin sciathánacha, is dealbha colúin ban. Teilgeadh iad seo i gcré-umha a bhí óraithe nó snoite go críochnúil ar throscán (mar shampla, an chaise longue). Léiríodh an stíl in éadaí sna gúnaí Gréagacha ar airde na gcromán. Bhí stíl choibhéiseach sa Bhreatain, ar tugadh stíl na Leasríochta uirthi.


Stíl nua-Shasanach.
Ailtireacht Ghotach a bhí faoi réim sa 13ú céad i Sasana. Ba iad a tréithe sainiúla áirsí rinne, boghtaí creatlaigh, agus luí níos mó ar na cothromáin ná in ailtireacht Ghotach Fhrancach na linne. Samplaí is ea na córlanna in ardeaglaisí Lincoln is Salisbury.


Stíl Sheacaibíteach.
Foirm ailtireachta na hAthbheochana Sasanaí, ainmnithe as an Rí Séamas I agus ag tosú lena réimeas siúd (1603-1625). Gar do stíl Eilís, le haghaidheanna comhchruthacha, fuinneoga móra agus, maidir le mainéir cosúil le Hatfield (1608-1612), pleananna E-chruthacha is H-chruthacha.


Stiogma.
I bplandaí bláthaithe, an chuid den chairpéal a fhaigheann an phailin. Cabhraíonn táil ghreamaitheacha, dromchlaí roctha nó ribí le bailiú is coimeád na pailine. I bplandaí a bhailíonn an phailin ón ngaoth, bíonn na stiogmaí cleiteach go minic, rud a mhéadaíonn an fhairsinge tadhaill. Iontu siúd a bpailníonn feithidí iad, is minic a bhíonn an stiogma iompartha ar stíleanna fada chun gur féidir leis an phailin a bhailiú ó cholainn na feithide.


Stiréin.
C6H5-CH=CH2, leacht gan dath a fhiuchann ag 140 °C, a dtugar feinileitéin nó vinilbeinséin air freisin. Gabhann sí trí pholaiméiriú suimiúcháin chun an roisín gloiniúil polaistiréin a dhéanamh. Baintear feidhm as polaistiréin fhorbartha, polaistiréin a séidtear gás tríd is é ag polaiméiriú ionas go mbíonn sí póiriúil leis an ngás ceaptha ann, mar ábhar pacála le hinsliú teirmeach.


Stoc na hinchinne.
Is éard atá i gceist le stoc na hinchinne ná an chuid den néarchóras idir an tuilinchinn is corda an dromlaigh, ag cuimsiú na lárinchinne, an pons, is an medulla oblongata. Déanann na leathsféir cheirbreacha cumarsáid tríd leis an gcuid eile den néarchóras lárnach. Tá an lárionad cairdiach, an lárionad riospráide, an lárionad soitheachluadrach, agus lárionaid riachtanacha fhíseolaíocha eile suite sa medulla oblongata. Ar dhromchla cúil na lárinchinne tá 4 starr chruinn, eagraithe ina bpéirí, a ghlacann is a tharchuireann ríoga a bhaineann le gluaisní athfhillteacha rothlaithe na súl, an chinn, na colainne, is na ngéag amach ó nó i dtreo spreagthaí solais nó fuaime.
Stoc na hinchinne


Stoidiaca.
Sa réalteolaíocht, crios sa spéir 8° ar gach taobh den éiclipteach, ina bhfuil réaltaí daingnithe. Bíonn cursaí dealraitheacha na Gréine, na Gealaí is an Domhain taobh istigh de. Rangaítear na réaltaí sa chrios seo ina 12 réaltbhuíon is a comhartha féin ag gach ceann. Ag tosú ó chónocht an earraigh is ag bogadh soir, is iad seo na comharthaí: an Reithe (Aries), an Tarbh (Taurus), an Cúpla (Gemini), an Portán (Cancer), an Leon (Leo), is an Mhaighdean (Virgo) a luíonn ó thuaidh den mheánchiorcal neamhaí, agus an Mheá (Libra), an Scairp (Scorpio), an Saighdeoir (Sagittarius), an Gabhar (Capricornus), An tUisceadóir (Aquarius), is na hÉisc (Pisces) a luíonn ó dheas den mheánchiorcal neamhaí.


Stoirm.
Suaitheadh géar meitéareolaíoch, a shainítear ar scála Beaufort mar fhórsa 10 (stoirm) nó 11 (stoirm fhoréigneach). Luas na ngaoth 25-32 m s-1.


Stoirm mhaighnéadach.
Suaitheadh i réimse maighnéadach an Domhain, a chuireann isteach ar thonnta raidió (agus teileachumarsáid atá bunaithe orthu) ar fud an Domhain. Claonadh ann go dtarlóidh eachtraí mar seo go tréimhsiúil, timpeall gach 11 bhliain, mar thoradh ar thréimhsiúlacht in astú neamhchoitianta ard cáithníní fuinniúla ag an nGrian. Is é is bun leis na stoirmeacha fíochmhara seo ná na hidirghníomhaíochtaí pléascacha idir na cáithníní flúirseacha seo is réimse maighnéadach an Domhain.


Stoirm toirní.
Stoirm toirní á thit amach in Arlington,Virginia
Stoirm le báisteach throm, toirneach is tintreach, a tharlaíonn nuair a fhásann scamall carnach báistí faoi chúinsí taise éagobhsaí. De réir mar a éiríonn an t-aer, tarlaíonn comhdhlúthú a fhuasclaíonn teas folaigh, rud a mhéadaíonn an fuinneamh atá ar fáil is a mhéadaíonn claonadh an aeir chun éirí. Os cionn an leibhéil ag a dtarlaíonn comhdhlúthú, comhtháthaíonn braoiníní uisce fhorfhuaraithe chun braoiníní a chruthú atá mór go leor le comhtháthú. De réir mar a thiteann an bháisteach, laghdaíonn an éagobhsaíocht, stopann fás an scamaill, agus ansin stopann an comhdhlúthú. Má tá sraith scamaill charnacha báistí ann, is féidir go leanfaidh na stoirmeacha. Le linn stoirm toirní fásann lucht leictreach ag bun an scamaill, agus nuair a éiríonn sé seo a dhóthain, díluchtaítear é i bhfoirm splanc tintrí. Tarlaíonn stoirmeacha mar seo go minic nuair a théann fronta fuar thart le linn lagbhrú, le téamh géar is fliuchras ar fáil, ag domhanleithid ísle.


Dlí Stokes.
Sa bhfisic, dlí a shloinneann an gaol idir an fórsa slaodach cúltarraingthe F a fheidhmíonn ar réad sféarúil agus ga r an réada, a luas v i sreabhán de shlaodacht η, mar F = 6 πηrv. I 1845 a dhíorthaigh George Stokes an dlí seo. Cinneann sé críochthreoluas braoiníní báistí agus bolgáiníní aer ag éirí in uisce.


George Gabriel Stokes.
Fisicí is matamaiticeoir a saolaíodh sa Scrín, Contae Shligigh, ab ea George Gabriel Stokes (1819-1903). Ollamh in Ollscoil Cambridge. Rinne sé saothar suntasach sna aeridinimic is hidridinimic. Chuir sé dlí Stokes ar aghaidh, chabhraigh le cothromóid Navier-Stokes a dhíorthú, agus thug mínithe ar shlaodacht, frithchuimilt, fuaim, sruth uisce in abhainn, frithchuimilt cnis i longa, teoiric thonnach an tsolais, fluaraiseacht (aistriú Stokes), frithchaitheamh is athraonadh, agus d'fheabhsaigh an speictreascóp. Ina uachtarán ar an gCumann Ríoga ar feadh 31 bliain, fathach san eolaíocht.


William Stokes.
Lia a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea William Stokes (1 Deireadh Fómhair 1804 – 10 Eanáir 1878). Agus é fós ina mhac léinn d'fhoilsigh sé leabhar ar an steiteascóp is a úsáidí, an chéad leabhar Béarla ar an ionstraim nua sin. Lena chomhghleacaí in Ospidéal na Mí, Robert Graves, thug sé isteach cleachtadh stiúrtha i scrúdú praiticiúil is cóireáil na n-othar do mhic léinn míochaine, rud nach ndearnadh roimhe sin. Chuir sé síos don chéad uair ar análú deacair athraitheach a bhíonn ag seandaoine atá dian tinn le galar croí, a dtugtar "análú Cheyne-Stokes" nó "ruaigeanna Stokes-Adams" air anois. Scríobh sé dhá théacsleabhar míochaine cháiliúla, "Diagnosis and Treatment of Disease of the Chest" (Diagnóisiú is Cóireáil Galar Cliabhraigh, 1837) agus "Diseases of the Heart and Aorta" (Galair an Chroí is an Aorta, 1854).
Toghadh mar uachtarán ar Acadamh Ríoga na hÉireann don tréimhse 1874–76. Dlíodóir fiú le rá agus scoláire an léinn Cheiltigh ab ea a mhac, Whitley Stokes, agus seandálaí agus scríbhneoir a iníon, Margaret Stokes.


Ruaigeanna Stokes-Adams.
Tugtar ruaigeanna Stokes-Adams nó siondróm Stokes-Adams ar an riocht seo; ruaigeanna gairide tobanna neamhbhraite a dtugtar "sioncóipisí" orthu. Tarlaíonn siad de bharr stad tobann neamhbhuan i mbualadh an chroí (a dtugtar "easpa siostóil" air) nó mí-ord sa rithim mar fhibriliú méadailíneach. Ní bhíonn cuisle ag an othar, agus é an-mhílítheach. Nuair a thagann sé chuige féin deargann a aghaidh, ach féadfaidh trithí a tharlú dó, fiú bás. Ainmnithe as Robert Adams is William Stokes.


Stólan.
Péacán fada a lúbann faoina mheáchan féin go luíonn cuid de ar an talamh, áit a bhfréamhaíonn ag a fhoirceann nó nóid chun plandaí nua a tháirgeadh.


Stómaí.
I bplandaí, na póireanna a bhíonn comhchruinnithe i ndromchlaí íochtaracha na nduilleog a dtéann gáis is galuisce tríd isteach is amach. Mórthimpeall ar gach ceann, bíonn cealla cosanta a lúbann nuair a bhíonn siad ata le huisce, agus osclaíonn sé seo an stóma chun uisce a ligean amach. Nuair a bhíonn an duilleog díhiodráitithe, díríonn siad chun an stóma a dhúnadh is uisce a chaomhnú sa duilleog.


Marie Charlotte Carmichael Stopes.
Tacadóir luath leis an rialú beireatais, pailae-onteolaí is sufraigéid a rugadh i nDún Éideann ab ea Marie Charlotte Carmichael Stopes (1880-1958). Bhí sí scanraithe le cé chomh neamhullmhaithe a bhí mná is fir óga ag tosú ar a mbeatha phósta dóibh, agus scríobh leabhair ar an ábhar seo. Spreag leabhar amháin léi, "Married Love" (Grá an Phósta, 1918) an-chonspóid. Bhunaigh sí an chéad chlinic rialú beireatais, i Londain i 1921.


Stóráil teasa.
Bealach chun teas a stóráil le scaoileadh amach níos déanaí. Sa téitheoir stórála baile, bíonn brící móra asúite teasa. Bíonn cornaí leictreacha fite fuaite iontu, agus nuair a lasctar na ciorcaid seo i rith na hoíche éiríonn na cornaí te is téann siad na brící. Ar maidin lasctar na ciorcaid seo as, agus radaíonn na brící a gcuid teasa go mall i rith an lae. Prionsabal stórála eile is ea ábhar a athraíonn a phas de réir mar a radaíonn an teas uaidh. Sampla is ea salann Glauber, a leánn ag 31 °C: téitear is leátar é le cornaí leictreacha i rith na hoíche, agus reonn sé de réir mar a radaíonn a theas stóráilte i rith an lae.


Stórasc.
Guma cumhra a fhaightear trí ghearrthaí a dhéanamh i stoc an ghuma mhilis nó an chrann stóraisc (crann beag duillsilteach le crobhaingí crochta de 3-6 bhláth bán, dúchasach do réigiún na Meánmhara).


Horst Störmer.
Fisicí a rugadh i bhFrankfurt-am-Main na Gearmáine is ea Horst L. Störmer (1949-). Le Robert Laughlin is Daniel Tsui, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1998 as a shaothar chun iarmhairt chodánach Hall a fhionnadh is a mhíniú i 1982.


Antonio Stradivarius.
Déantóir veidhlíní a rugadh i gCremona na hIodáile ab ea Antonio Stradivarius (c 1644-1737). Meastar nach bhfuil sárú ar na gléasanna is fearr uaidh. Rinne sé níos mó ná 1,000 veidhlín, vióla is dordveidhlín ó 1666. B'fhéidir go bhfuil 650 díobh ann fós.


Straidhn.
An t-athrú codánach, sloinnte mar uimhir, i dtoisí réada a chuirtear faoi strus. Nuair is fórsa a fheidhmíonn ar feadh ais an réada a bhíonn i gceist, straidhn líneach a tharlaíonn, an t-athrú sa bhfad, roinnte ar an mbunfhad. Straidhn thoirtmhéadrach, an t-athrú codánach sa toirt, a tharlaíonn do réad a bhrúitear ar gach taobh. Tarlaíonn straidhn fhiartha mar fhreagairt ar fhórsa casta.


Stratacumalas.
Scamaill ag airde íseal, timpeall 0.5-2 km, le cruthanna carnacha cruinne. Rolltar cisil scamall i gcruthanna cruinne. Bán nó liath.


Strataghrafaíocht.
Brainse den gheolaíocht ina ndéantar staidéar ar ord srathaithe na gcarraigeacha, de ghnáth carraigeacha dríodair. Bíonn mar aidhm ag eolaithe sa bhrainse seo athruithe sna cúinsí dríodair a shoiléiriú agus comhghaolta a iniúchadh idir carraigeacha den aois chéanna ach ó áiteanna difriúla, maidir lena gcomhdhéanamh is na hiontaisí iontu.


Strataisféar.
An chuid d'atmaisféar an Domhain os cionn an trópaisféir, ag tosú ag airde 8-16 km, mar a bhfuil an trópastad, suas go dtí airde 50 km. Tá an ciseal ózóin ag a bhun. Ar dtús fanann an teocht sa strataisféar tairiseach, agus ansin méadaíonn sé de réir mar a mhéadaíonn an airde, agus mar sin tá aer níos teo ina luí ar aer níos fuaire ann. Is cobhsaí an strataisféar mar sin, gan scamaill, gan ach meascadh mall ceartingearach den aer ann. De bharr an easpa measctha seo, má théann aon truailliú isteach ann, fanann sé ann ar feadh na mblianta, gafa ag an gciseal inbhéartaithe sa trópastad.


Stratas.
An ciseal scamall is ísle san atmaisféar. Déanta as braonta uisce, tugann siad coinníollacha marbhánta dorcha ceobhránacha a bhaineann leis an teascán te de lagbhrú. Faightear iad suas le timpeall 0.5 km. Os a chionn sin cruthaítear an stratacumalas, an nimbeastratas, is an t-altastratas.


Stratas ceirmeach.
Bealach chun ciorcaid mhóra leictreonacha a dhéanamh ó shlisní trí iad a shéalú i dtíle ceirmeach. Cosúil le clár ciorcad priontáilte, ach cuid mhaith níos iontaofa.


Johann Strauß.
Veidhleadóir, stiúrthóir is cumadóir a rugadh sa Vín ab ea Johann Strauß (14 Márta 1804 – 25 Meán Fómhair 1849). I gcomhar le Josef Lanner, bhunaigh sé traidisiún válsa na Víne. Rinne sé an-chuid turas ar fud na hEorpa lena cheolfhoireann féin, agus chum cuid mhaith máirseálacha, Máirseáil Radetsky ina measc, is an-chuid valsaí.


Johann (Óg) Strauß.
Veidhleadóir, stiúrthóir is cumadóir a rugadh sa Vín, mac le sean-Johann Strauß ab ea Johann (Óg) Strauß (1825-1899). Chum sé níos mó ná 400 válsa — ina measc "An der schönen blauen Donau" (Ar an Danóib Ghorm, 1867) agus "Geschichten aus dem Wienerwald" (Scéalta as Coillte na Víne, 1868)—polcaí, máirseálacha, cuid mhaith ceolchluichí — ina measc "Die Fledermaus" (An Ialtóg, 1874)—agus an píosa ceoil coirme fíorchoitianta "Perpetuum Mobile" (Síorghluaiseacht).


Richard Strauß.
Cumadóir Gearmánach a rugadh i München ab ea Richard Strauß (11 Meitheamh 1864 – 8 Meán Fómhair 1949). Cáil air as a dhánta siansacha "Till Eulenspiegels lustige Streiche" (Cleasa Meidhreacha Till Eulenspiegel, 1894-1895), "Also sprach Zarathustra" (Mar Seo a Labhair Saratóst, 1895-1896) agus a cheoldráma "Der Rosenkavalier" (Fear Uasal na Rós, 1911).


Streipteacocas.
Baictéar sféarúil nó ubhchruthach a fhaightear i slabhraí. Fulaingíonn sé ocsaigin, ach ní bhaineann úsáid aisti ina mheitibileacht. Tagann cuid de na cineálacha i bhfeidhm i gcoipeadh déiríochta. Faightear cineálacha eile i gconair díleá ainmhithe, agus is féidir go gcuireann siad tús le galair. Streipteacocais ar leith a chuireann tús le fiabhras dearg agus niúmóine.


Streiptimícin.
Frithbheathach a fionnadh i 1944, an chéad druga éifeachtach i gcóireáil chliniciúil ar an eitinn. Uaireanta bíonn fo-iarsmaí dochracha air, bodhaire mar shampla. D'éirigh friotaíocht bhitheolaíoch ina choinne fiú sna blianta luatha, ach úsáidtear fós é i manglaim drugaí i gcoinne na heitinne. Úsáidtear freisin é i gcoinne ionfhabhtuithe neamhchoitianta nach mbíonn frithbheathaigh níos sábháilte éifeachtach leo, an phlá mar shampla.


Stricnín.
Alcalóideach nimhiúil, i láthair i mbaill den ghné strychnos, crainn spíonacha nó toim dreapaire le teannóga cosúil le crúcaí, atá dúchasach do na trópaicí. Tugadh isteach sa Ghearmáin é mar nimh francach sa 16ú céad. Úsáideadh go forleathan sa mhíochaine é, ach níl feidhm chliniciúil rathúil ar bith aige. Tarlaíonn nimhiú taismeach leis anois is arís, agus aisficse a mharaíonn duine. Meascann mangairí drugaí é le hearóin chun í a ramhrú, mar is púdair bhána an dá ábhar le blais chosúla shearbha.


Stróbalas.
Grúpa cónúil duilleog nó struchtúr ar dhéanamh duilleog, a iompraíonn spóragáin agus a fhaightear i bplandaí feadánacha a bheireann spóir. I ngimnispeirmeach, is cón adhmadach é, agus is inaitheanta é i bplandaí buntúsacha áirithe is bláthanna cosúil leis an magnóilia.


Stróbascóp.
Feiste a dhéanann bíoga gearra solais go tréimhsiúil le lampa stua mearcair. Bíonn minicíocht na mbíog inathraithe, suas leis na mílte in aghaidh an tsoicind. I ngrianghrafadóireacht, is féidir cuid mhaith íomhánna a dhéanamh de réad atá faoi ghluaiseacht i nochtadh amháin, agus mar sin i bpictiúr amháin.


Stróbasplanc.
Taifead fótagrafach ar réad inghluaiste trí nochtaí an-ghearra tréimhsiúla, le cabhair splancshoilsithe leictreonaigh agus an chomhla oscailte. I gcineamatagrafaíocht úsáidtear stróbashoilsiú le splanc leictreonach, sioncrónaithe le ráta frámaí an cheamara, chun íomhánna géara de réada atá ag gluaiseacht go han-tapa a tháirgeadh.


Stróc teasa.
Éirí i dteocht duine (go minic os cionn 41 °C) nó ainmhí eile, a tharlaíonn nuair is mó an táirgeadh teasa sa cholainn ná an chailliúint teasa, mar shampla in obair nó aclaíocht throm, tinneas fiabhrasach, nó le linn do theocht na timpeallachta a bheith ró-ard. Éiríonn na torthaí cliniciúla ón ardú teochta is dísciú. Tarlaíonn laige is urlacan, agus ina dhiaidh sin cailliúint comhfheasa is cliseadh na nduán. Mar chóireáil, ní mór an cholainn a fhuarú go práinneach is a hiodráitiú. Tugtar "béim gréine" ar an riocht seo freisin, ach ní gá go mbeidh duine amuigh faoin nGrian chun go dtarlóidh sé.


Stroighin.
Go ginearálta, aon ábhar a ghreamaíonn le dhá ábhar eile nach ngreamaíonn le chéile. De ghnáth, áfach, stroighin Portland a bhíonn i gceist, ábhar mianrach saorga a úsáidtear i dtógáil foirgneamh is struchtúir innealtóireachta. Déantar í seo trí chré is aolchloch a théamh i bhfreangán chun clincear a tháirgeadh, agus ansin meiltear é seo ina phúdar mín. Nuair a chuirtear uisce leis an bpúdar seo, déanann sé ábhar bog inláimhsithe a théachtann ina ábhar crua trí shileacáití hiodráitithe a chruthú. De ghnáth, measctar í le hábhair mhianracha eile (gaineamh, cloch) chun coincréití éagsúla a tháirgeadh, nó moirtéar a dhéanamh chun brící a ghreamú le chéile.


Stroighniú.
Mionathrú an chisil dhromchlaigh ar mhiotal tríd an miotal a théamh is a phacáil in ábhar ar leith a idirleathfaidh isteach sa mhiotal. An bealach is ársa chun cruach a dhéanamh, an t-iarann a théamh is é pacáilte i ngualach.


Struchtúr an núicléis.
Struchtúr an núicléis adamhaigh ina bhfuil prótóin is neodróin, is é sin núicléóin. Sa chuid is mó de núicléis bíonn líon na neodrón, N, níos mó ná líon na bprótón, Z, go mór mór i gcás na ndúl trom, agus éiríonn an neamhchothromaíocht seo ón éaradh leictreastatach idir na prótóin, nach bhfuil a leithéid ann i gcás na neodrón. Tá eolas ar timpeall 2,000 saghas núicléis, is é sin an oiread sin cnuasach prótón is neodrón, ach níl ach 283 díobh sin cobhsaí nó fadsaolach. Ar chairt Segré na núicléas, le líon na neodrón ar an ais chothrománach is líon na bprótón ar an ais cheartingearach, déanann na núicléis banda leathan beagnach fiarthrasna rud beag faoi bhun líne ar a mbeadh líon na neodrón cothrom le líon na bprótón. Luíonn na núicléis chobhsaí ar feadh lár an bhanda. Maidir leis na núicléis atá i bhfad amach ón lárlíne, tá neamhchothromaíocht prótón is neodrón acu is iad éagobhsaí. Bíonn na núicléis le breis neodrón faoi bhun na lárlíne, agus iad sin le breis prótón os cionn na lárlíne. Bíonn luan neodrón ag cuid de na núicléis le breis neodrón, mar a bheadh ina chraiceann timpeall ar an gcroíleacán lárnach núicléach. Tá fianaise ann go gcruthaíonn na núicleóin braislí sa núicléas. Mar shampla, oibríonn Be-12 (ina bhfuil 4 phrótón is 8 neodrón) mar a bheadh dhá alfacháithnín nasctha le chéile le 4 neodrón ann. Is féidir núicléis a fhloscadh, mar shampla trí imbhuailtí i luasghéaraitheoirí, agus ansin cailleann siad fuinneamh chun éirí dífhlosctha trí astú gáma-ghathanna. Léiríonn speictream an fhuinneamh gáma-ghathaíochta gur féidir na prótóin is na neodróin a fhloscadh chuig leibhéil scoite fuinnimh taobh istigh den núicléas, analógach le patrún na leibhéil fuinnimh a bhíonn ag leictreoin fhlosctha san adamh. Gluaiseann na neodróin is na prótóin i bhfithisí imlíneacha glana taobh istigh den núicléas. Tugtar "isiméirí núicléacha" ar na staideanna fadsaolacha ar féidir na prótóin nó na neodróin a fhloscadh isteach iontu. Bíonn an chuid is mó de na núicléis díchumtha, is é sin, ní bhíonn siad sféarúil, agus léiríonn a móimint leictreach cheathairpholach intomhaiste é seo. Tugtar "núicléas ródhíchumtha" ar cheann ar chruth éileapsóideach le príomhais atá dhá fhad na haise bige. Tá beagán núicléas ar eolas a bhfuil móiminteam uilleach ard acu is iad flosctha, ionas nach féidir leo meath is go bhfanann siad sa staid fhlosctha fhadsaolach a dtugtar "gaiste guairne" air. Sampla den fheiniméan seo is ea an t-iseatóp nádúrtha Ta-180. Saothraíodh samhlacha éagsúla de struchtúr an núicléis chun cur síos ar thréithe áirithe de. Sa bhraonsamhail, samhlaítear an núicléas mar bhraon aonchineálach leachta núicléach, agus is áisiúil í seo chun na tréithe toirte a thuiscint, is iad sin, méid an núicléis, a fhuinneamh nascach, an difríocht idir mais na núicléón sa núicléas is fíormhais an núicléis féin. Sa sceallsamhail, ina ngluaiseann gach núicléón ina log poitéinsiúil féin mar gheall ar chomhiarmhairt a chompánach go léir, is féidir míníú a thabhairt ar an bhfíric go bhfuil leibhéil fuinnimh sa núicléas, na sceallaí ag léiriú na ngrúpaí le raonta cosúla leibhéil fuinnimh. Sa chnuas-samhail, scrúdaítear gluaiseacht an núicléis ina hiomláine agus a bhíogthaí, nó gluaiseachtaí na gcnuasach núicléón, cosúil leis na hascaluithe coibhneasta prótón ina neodróin agus na hathshondais mhóra is féidir teacht astu sin.


Struchtúr leictreonach.
Is féidir leis na hadaimh i solad nascadh le chéile ar 3 bhealach. I solaid ianacha, cosúil le salann (clóiríd sóidiam, NaCl), cruthaíonn malartú leictreon nasc ianach idir iain luchtaithe. I solaid chomhfhiúsacha, cosúil le carbón is sileacan, roinneann adaimh chóngaracha leictreoin eatarthu, rud a chruthaíonn naisc chomhfhiúsacha. Sa dá chás seo bíonn na leictreoin ceaptha ag na hadaimh ar leith i nasc ar bith, agus is inslitheoir an solad. I miotail, deonann gach adamh leictreon amháin nó níos mó do mhuir leictreon atá beagnach saor (an gás saorleictreon) a bhfuil an t-eagar ian miotalach luchtaithe go dearfach báite inti. Nasc dáilte miotalach is ea an córas seo. Mar gheall ar an ngás saorleictreon, is seoltóir maith leictreach is teirmeach an miotal. Tagann an saghas nasctha san áireamh in airíonna fisiciúla is meicniúla uile na solad.


Strufal.
Corp torthaithe faoi thalamh fungais ar leith. Faightear go minic in ithreacha faoi choillte fáibhile é. Méith nó céiriúil. Fanann sé iata, agus níl aon bhealach gníomhach chun na spóir a scaipeadh. Measann cuid mhaith daoine gur sócamas é.


Strus (fisic).
Sa bhfisic, an fórsa (i niútain, N) in aghaidh aonad fairsinge (i méadair chearnacha, m2) a fheidhmíonn ar réad chun é a dhíchumadh. Mar shampla, má tá fórsa F i bhfeidhm ar feadh barra d'fhairsinge thrasghearrtha A, strus líneach F/A a bhíonn i bhfeidhm, agus is i bpascail (Pa) a thomhaistear é. Fórsa mar seo a bhíonn i gceist, ag iarraidh cisil chongaracha an ábhair a tharraingt óna chéile i strus teanntachta, nó leis na cisil sin a bhrú le chéile i strus comhbhrúiteach. Nuair is fórsa casta a bhíonn i bhfeidhm, is strus fiartha a thoradh, agus is é an díchumadh a tharlaíonn ná sleamhnú na gciseal cóngarach i leataobh thar a chéile.


Strus (síceolaíocht).
Sa tsíceolaíocht, iarmhairtí a tharlaíonn nuair a bhíonn cúinsí seachtracha (strusóirí) ag feidhmiú ar dhuine, agus a iompraíonn sé é féin ar bhealaí nósúla ar leith (freagairt ar strus). Is féidir go mbeidh na strusóirí fisiciúil (torann, teas) nó síceolaíoch (bás, dífhostaíocht), ach braitheann an fhreagairt ar conas a ghlacann an duine leo. Taobh istigh den fhreagairt ar strus, bíonn iarmhairtí fiseolaíocha — díshionchrónú na coirtéise is fuascailt hormóin struis ar leith — agus iarmhairtí iompair — roghnaíocht aire, cailliúint cuimhne, nó gníomhaíocht uathchórasach (cosúil le cur allais). I measc na straitéisí a ghabhann daoine chucu chun an lámh in uachtar a fháil air, tá séanadh go bhfuil na cúinsí struis ann ar chor ar bith, agus meabhrú na dála a mheasúnú go réasúnach.


Strus geopaiteach.
Téarma a chuimsíonn gach saghas strus nádúrtha nó saorga comhshaoil ar dhaoine, ach den chuid is mó, iarmhairtí dochracha radaíochtaí, gás radóin is truaillithe eile. Is féidir go gcuirfidh siad isteach ar shláinte daoine is ainmhithe, agus go dtarlóidh easuan, dúlagar, scoilteacha, hipirtheannas, fiú ailse dá mbarr.


Strusanailís.
Bealaí chun an strus taobh istigh de struchtúr a réamhinsint is a mhonatóiriú. Is é an toradh ar strus ná díchumadh an ábhair atá faoi strus. Tá dhá phríomhshaghas struis ann: strus normálta nó díreach (teannas trí tharraingt nó comhbhrú trí bhrú), agus strus fiartha ar strus i leataobh é. Comhchruinníonn strus ag pointí mar a n-athraíonn cruth an ábhair, agus de réir mar a ghéaraíonn an t-athrú is amhlaidh a mhéadaíonn an strus. Is féidir feidhm a bhaint as ríomhaire chun na struis i struchtúr faoi ualaigh phraiticiúla éagsúla a ríomh. Is bealach é strusanailís fhótaileaisteach chun na struis a dhéanamh infheicthe. Déantar mionsamhail phlaisteach thrédhearcach den struchtúr atá le tástáil. Cuirtear ualaigh (fórsaí) chuí i bhfeidhm ar an struchtúr, agus breathnaítear air trí scagairí polarúcháin. De bhrí go n-athraíonn an strus (is an straidhn chomhthorthach) airíonna polarúcháin an phlaistigh, feictear patrún de fhrainsí daite. Bíonn na frainsí níos dlúithe le chéile sna haiteanna is mó an strus is an straidhn.


Strustuirse.
Laige a fhásann i struchtúr miotalach a fhulaingíonn struis atrialacha, is cuma uaineach nó tréimhsiúil iad. Mar thoradh ar an lagú leanúnach seo, is féidir go gclisfidh an struchtúr faoi ualach a bhíodh sé in ann a sheasamh is a iompar go héasca (gan cliseadh) ar dtús. Bhí an feiniméan ar eolas sa 19ú céad, ach rinneadh staidéar an-dian uirthi i ndiaidh tubaiste eitleáin Comet i 1954. Tuigtear gur meicníocht cosúil le sip ag leibhéal na n-adamh i struchtúr criostalta an mhiotail a bhíonn i gceist, agus deartar struchtúir mhiotalacha chun strustuirse a sheachaint, páirteanna íogaire i struchtúr a thástáil go rialta, is páirteanna nua a chur ina n-ionad go rialta.


Struve.
Clann ar bhain 4 ghlúin di cáil amach sa réalteolaíocht. Rugadh Friedrich Georg Wilhelm von Struve (1793-1864) sa Ghearmáin, agus bhí sé ina stiúrthóir ar Réadlann Dorpat san Eastóin ó 1818. Ceapadh a mhac Otto W. Struve (1819-1905) ina stiúrthóir ar Réadlann Pulkova i 1861. I 1904 ceapadh mac leis sin, Karl Hermann Struve (1854-1920), ina stiúrthóir ar Réadlann Bheirlín, agus tháinig mac níos óige, Gustav Wilhelm Ludwig Struve (1858-1920), le bheith ina stiúrthóir ar Réadlann Karkov i 1894. D'imigh a mhac siúd, Otto Struve (1897-1963), chuig na Stáit Aontaithe i 1921. Bhunaigh is stiúraigh sé Réadlann McDonald ansin (1939-1947), agus ceapadh é mar chéad stiúrthóir ar Réadlann Náisiúnta Radairéalteolaíochta na Stát Aontaithe (1959-1962). Bronnadh bonn órga an chomhlacht ríoga réalteolaíochta ar bhall de gach glúin, éacht uathúil.


Stua.
Cuid de chuar (go minic stua ciorcail, cuid d'imlíne ciorcail) a chuireann teorainn le réigiún. Is é fad stua ciorcail de gha r, a iompraíonn uillinn θ ag lár an chiorcail, ná r θ. Nuair θ > π i stua ciorcail, tugtar "an mórstua" ar an stua, agus tugtar "an mionstua" ar an stua iarmharach níos lú.


Stuabhealach.
San ailtireacht, áiléar taobh istigh d'fhoirgneamh taobh thiar de cholúnáid. ag tabhairt aghaidh ar ghairdín, sráid nó cearnóg. Uaireanta, is struchtúr scartha é.


John McDouall Stuart.
Taiscéalaí a rugadh i nDíseart na hAlban ab ea John McDouall Stuart (7 Meán Fómhair 1815 – 5 Meitheamh 1866). Thionlaic sé Charles Sturt ar a aistear (1844-1846), agus i 1860 thrasnaigh sé an Astráil ó dheisceart go tuaisceart. Ainmníodh Sliabh Stuart ansin as.


George Stubbs.
Anatamaí, péintéir is greanadóir a rugadh i Learpholl ab ea George Stubbs (25 Lúnasa 1774 –10 Iúil 1806). Ardcháil air as a phéintéireacht ar eachtraí spórtúla, péintéireacht capall go háirithe.


Stucó.
Plástar ardchaighdeáin a úsáidtear go minic in ailtireacht chlasaiceach chun snoíodóireacht mhaisithe ísealrilífe is mhúnlaithe a dhéanamh. Is minic a úsáidtear é mar rindreáil neamhchostasach in ionad cloiche agus dealramh cloiche uirthi.


Charles Sturt.
Taiscéalaí Briotanach a rugadh san India ab ea Charles Sturt (1795-1869). Chuaigh sé mar chaptaen san arm don Astráil, agus bhí ina cheannaire ar 3 aistear tábhachtach (1828-1845) a tháinig ar Abhainn Darling (1828) is íochtar Abhainn Murray (1830).


Suaimhneasán.
Druga a úsáidtear chun othair imníocha a shuaimhniú gan iad a chur ina gcodladh. I gcás cuid mhaith suaimhneasán, feidhmíonn siad mar oibreáin codlata nuair is mór an dáileog. Le fada, ba é fionóbarbatón an suaimhneasán ba choitianta, ach tá drugaí nua curtha ina ionad, cosúil leis na beansóidé-asaipíní (mar shampla, dé-asaipeam) atá níos sábháilte ná dionóbarbatón. Sa 19ú céad bhíodh bróimídí, hiodráit clórail is paraildéad in úsáid.


Suaiteacht.
Nuair a tharlaíonn athruithe sa bhrú is an luas go taomach an t-am ar fad i sreabhadh sreabháin (mar sampla, an ghaoth nó uisce ag déanamh guairneán timpeall ar bhac sa sreabhadh). Éiríonn an sreabhadh i bpíobán suaite nuair a mhéadaíonn an ráta sreafa a dhóthain.


Suaitheadh (iarann).
Ciall amháin is ea an próiseas chun muciarann (le tiúchan ard carbóin) a mhalartú ina iarann saoirsithe (le tiúchan an-íseal carbóin) trína leá i bhfoirnéis bheag ina n-oibrítear é chun an carbón a bhaint as trí ocsaídiú leis an aer, agus an tslaig a bhaint trí easbhrú. Dhéantaí é seo leis na lámha, ach déantar go meicniúil anois é. Ciall eile is ea corraí meascán coincréite chun síothlú a chur ar aghaidh is comhdhéanamh aonfhoirmeach a bhaint amach.


Suanacht.
Sa bhitheolaíocht, staid neamhghníomhaíochta coibhneasta meitibilí i bplanda nó ainmhí, mar a fhaightear sa gheimhreadh (geimhriú) is an samhradh (samhrú). Úsáidtear an coincheap maidir le síolta is bachlóga inmharthana nach nginidíonn nó nach bpéacann faoi chúinsí fabhracha.


Suansiúl.
Riocht ina n-éiríonn duine atá ina chodladh ón leaba is a shiúlann mórthimpeall ar feadh tréimhse. Ní bhíonn aon bhaint aige le brionglóidí, ach tarlaíonn sé go príomha nuair a bhíonn duine faoi strus. Níos coitianta i measc páistí, agus den chuid is mó tagann deireadh leis faoi theacht in oirbheart don pháiste. Meastar nach mbíonn aon iarmhairtí fadtréimhseacha air, agus is é an rud is tábhachtaí ná timpeallacht shábháilte a soláthar don suansiúlaí (mar shampla, an bealach go dtí staighre a chosc).


Substaint P.
Substaint cheimiceach (peiptíd) a fhaightear ar fud na colainne, agus ag tiúchan an-ard sa phutóg, corda an dromlaigh is an inchinn. Ní léir fós a feidhm fhiseolaíoch. Is féidir go bhfeidhmíonn sí mar néartharchuradóir sna néaróin a iompraíonn eolas céadfach ó ghabhdóirí forimeallacha péine isteach sa néarchóras lárnach.


Súdaireacht.
Próiseas chun seithe amh ainmhí a athrú ina leathar buan solúbtha. Glantar an tseithe agus fliúchtar tríd is tríd í i dtuaslagáin d'úisc phlandúla ina bhfuil tainniní (mar shampla, coirt dara) nó, ón 19ú céad, i salainn cróim.


Súil Londan.
Roth breathnaithe ar an taobh ó dheas d'abhainn na Tamaise. Osclaíodh mar chuid de cheiliúradh na mílaoise i 2000 í. Dhear na hailtirí David Marks is Julia Barfield í. 135 m ar airde, ar mheáchan 1,500 tonna, 32 cochall uirthi a iompraíonn paisinéirí ar feadh leathuaire. Ón uasairde, is féidir radhairc 42 km amach a fheiceáil ach an lá a bheith soiléir glan.


Súilbhall.
Galar cruithneachta is eornan a scaipeann trí stealladh ó phlanda go planda, agus a chuireann tús le meath ag bun na ngas atá ag fás is milleadh na ndias nó leacú an bhairr. Iompraítear an galar ó bhliain go bliain ar iarmhair an bhairr, agus is measa an t-ionfhabhtú nuair a fhástar an barr céanna sa ghort bliain i ndiaidh bliana. Cuirtear bac air le sprae fungaicíde, uainíocht barr agus úsáid cineálacha atá frithsheasmhach ina choinne.


Súile cait.
Stodaí rubair le péire frithchaiteoirí ar an dá fhoirceann, a insealbhaítear i mbóthar ag achair rialta chun lár an bhóthair a mharcáil san oíche trí cheannsoilse feithiclí a fhrithchaitheamh don tiománaí. Cheap Percy Shaw iad i 1934. Is féidir le feithiclí an stoda rubair a chomhbhrú gan aon damáiste a dhéanamh dó ná do roth na feithicle.


Suirbhéireacht.
Tomhas cruinn is bailiú sonraí (mar shampla, an rilíf) ar réigiún tíre chun léarscáil a dhéanamh, nó athruithe i saintréithe dhromchla an Domhain le himeacht ama a thuairisciú. Bunaithe go traidisiúnta ar obair allamuigh, ag baint feidhm as uirlisí cosúil le slabhraí, plántáblaí, teodailítí, leibhéil is eile chun fad, airde is uillinn réada ó phointe breathnaithe a thomhas. Anois baintear feidhm as grianghrafadóireacht ón aer is íomháú saitilíte. Baineann an tsuirbhéireacht gheodasach le tomhas mhéid is chruth an Domhain féin agus suíomh áiteanna ar a dhromchla a chinneadh.


Suirbhéireacht Ordanáis na hÉireann.
An ghníomhaireacht náisiúnta mapála i bPoblacht na hÉireann. Táirgeann sí raon leathan léarscáileanna cathrach, tuaithe, turasóireachta is scíthe, ar scálaí éagsúla. Cuireann sí na léarscáileanna seo ar fail ar páipéar is i bhfoirm dhigiteach. Athnuann sí na bunsonraí go leanúnach, agus baineann feidhm astu chun táirgí eile, cosúil le grianghrafadóireacht ón aer is mionsamhlacha digiteacha réimsí talún, a chur ar an margadh.


Súiteoir.
Péacán a fhásann amach ó fhréamh, fad éigin ón mbunphlanda de ghnáth, agus a fhásann a chóras fréamhacha féin ar deireadh, ag éirí neamhspleách ar an mbunphlanda. Táirgeann cuid mhaith crann súiteoirí go flúirseach, agus thar am, cruthaítear fáschoillte.


Súlach gastrach.
Meascán substaintí a tháltar ag cealla is faireoga taobh istigh den ghoile. Bíonn aigéad hidreaclórach (ó chealla pairiatacha) ann, peipsinigin (ó phríomhchealla), múcas is fachtóir intreach (ó chealla múcasacha). Is féidir go gcuirfidh tál iomarcach aigéid hidreaclóraigh is peipsinigine tús le hothrais. Muna féidir dóthain fachtóra intrigh a thál, féadfaidh anaemacht mharfach tarlú.


Sulfónaimídí.
An chéad chlann drugaí a úsáideadh chun ionfhabhtuithe baictéaracha a sheachaint is a chóireáil i ndaoine. Mar thoradh air seo sna 1930idí déanacha, tharla laghdú mór i mbáis de bharr galar ionfhabhtaithe. D'fhionn Gerhard Domagk cumas teiripeach Prontosil (ar lí é), agus ba é sin an chéad cheann de chuid mhaith sulfónaimídí. Tháinig baictéir fhrithsheasmhacha chun cinn de réir a chéile, agus cuireadh peinicillin ina n-ionad. Ach tá siad tábhachtach chun ionfhabhtuithe áirithe a chóireáil fós.


Louis Sullivan.
Louis Sullivan timpeall na bliana 1895
Ailtire a rugadh i mBostún ab ea Louis Henry Sullivan (3 Meán Fómhair 1856 – 14 Aibreán 1924). Shaothraigh sé bealach turgnamhach tógála ilstórach is bloic oifigí trí bhíthin creatlacha feidhmeacha cruach, i bhFoirgneamh Gage agus Stocmhalartán Chicago. Tugadh athair an nua-aoiseachais air.


John Sulston.
Micribhitheolaí Sasanach is ea John E. Sulston a rugadh ar 27 Márta 1942 in Cambridge Shasana. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 2002 le Sydney Brenner is Robert Horvitz as a dtaighde ar rialú géiniteach fás is forbairt orgán agus bás cláraithe na cille.


Sumach.
Aon cheann de chuid mhaith speiceas de ghné planda a chuimsíonn eidhneán nimhe is an crann tuirpintín. Cuireann cuid acu tús le damáiste don chraiceann agus deirmitíteas.


Súmaire (iasc).
Iasc beag muirí a fhaightear ar fud an Domhain i ngnáthóga carraigeacha cois cladaigh i bhfarraigí trópaicacha is measartha. An ceann triantánach, an cholainn mín leata ar an taobh thíos le teasc mhór suite, déanta as na heití peilbheacha, a úsáideann sé chun greamú le carraigeacha. Cuimsíonn sé an súmaire Cornach.


Súmaire (péist).
Péist fháinnechruthach nó leathleacaithe, a bhfuil gaol aige leis na péisteanna talún. An cholainn soshínte sochraptha, súiteoir ag gach ceann de ghnáth. Is fuiliteoirí ar óstaigh veirteabracha cuid mhaith acu, agus seadáin ar inveirteabraigh cuid eile. Faightear iad i ngnáthóga tíre uisciúla is taise sna creasa measartha is trópaiceacha. D'úsáidtí an cineál hirudo sa luathmhíochaine chun othair le galair éagsúla a fhuiliú.


Sun Microsystems.
Comhlacht mór a phléann le teicneolaíocht faisnéise agus a sholáthraíonn crua-earraí is bogearraí i gcomhair an Idirlín is an ghréasáin dhomhanda. D'fhorbair sé an teanga chláraithe Java, agus déanann margaíocht uirthi.


Surveyor.
Pete Conrad, spásaire Meiriceánach ag dul i mbun oibre le Suirbhéir 3 ar an nGealach. Tá Apollo 12 le feiceáil sa chúlra.
Is éard a bhí i gceist leis an gclár Surveyor céim NASA (ina Saotharlann Scairdtiomána) i 1966-1968 chun spásárthaigh róbatacha a chur i dtír go bog ar dhromchla na Gealaí mar ullmhúchán d'aistir Apollo a mbeadh spásairí orthu. D'éirigh le 5 iarracht as 7 gcinn teacht i dtír go rathúil, agus rinne siad tréithe na n-ionaid tuirlingthe a thomhas is íomhánna lánléargais a tharchur ar ais ar Domhan. Rinne siad anailís cheimiceach ar na carraigeacha, ag cinntiú gur carraig bhasaltach a bhí ann i bhfad roimh fhilleadh spásairí Apollo le samplaí tástála. D'éirigh leis na spásairí ó Apollo 12 an ceamara is an scúp ó Suirbhéir 3 a fháil ar ais óna ionad tuirlingthe in Aigéan na Stoirmeacha.


Súsafón.
Gléas ceoil, cosúil leis an tiúba, an feadán ag timpeallú colainn an tseinnteora. Dhear John Philip Sousa é le seinm agus an seinnteoir ag máirseáil. Rinneadh den chéad uair é i 1898.


Súsan dhúshúileach.
Planda caol bliantúil dreaptha, dúchasach don Afraic Theas is ea an súsan dhúshúileach nó "Thunbergia alata". Na gais fhéithleannacha suas le 2 m ar airde, na duilleoga urchomhaireach croíchruthach, na bláthanna feadánach, le 5 mhaothán spréite gealbhuí agus súil dhubh lárnach.


Sutheolaíocht.
Staidéar ar fhás ainmhithe ó chéad deighilt na cille toirchithe, trí dhifreálú is cumadh córais na n-orgánach go dtí gor nó breith an ainmhí.


Adolph Sutro.
Fear gnó a rugadh in Aachen na Gearmáine ab ea Adolph Sutro (29 Aibreán 1830 – 8 Lúnasa 1898). I 1851 bhunaigh sé comhlacht trádála i San Francisco, agus i 1859 oibreacha miotalóireachta i Nevada. Thóg sé Tollán Sutro lena mhianaigh i Lód Comstock a aerú is a dhraenáil. D'fhill sé ar San Francisco in 1879, áit ar cheannaigh cuid mhaith talún. Toghadh é ina mhéara ar an gcathair i 1894-1896. Ba bhunús do Leabharlann Sutro ansin a bhailiúchán leabhar.


Sutton Hoo.
Uaigh rí Angla-Shacsanaigh a fuarthas faoi bharra adhlactha gar do Woodbridge Shasana i 1939. I lár loinge i mbád oscailte rámhaíochta 40 rámh (27 m ar fhad, 4.25 m ar leithead) bhí seomra adhlactha adhmaid ina raibh soithí airgid, seodra órga, boinn airgid, airm is uirlisí teaghlaigh. Tá an méid a fionnadh i Músaem na Breataine anois. An fionnadh seandálaíochta ba shaibhre riamh sa Bhreatain.


Svaeid.
Glasra débhliantúil atá gaolmhar le ráib, le bunfhréamh is bunghas a dhéanann tiúbar méith inite. Sa dara bliain (uaireanta sa chéad bhliain) téann sé chun síl go luath, agus táirgeann gais arda le han-chuid bláthanna buí croischruthacha.


Theodor Svedberg.
Ceimicí fisiceach a rugadh i bhFleräng na Sualainne ab ea Theodor "The" Svedberg (30 Lúnasa 1884 – 25 Feabhra 1971). Shaothraigh sé an t-ultralártheifneoir i 1924, lenar féidir tuaslagáin a chasadh chomh tapa sin go bhfeidhmíonn fórsaí na mílte oiread níos mó ná an fórsa domhantarraingthe ar a bhfuil sa tuaslagán. Thaispeáin sé gur féidir tuaslagáin próitéiní a chasadh chun na próitéiní éagsúla a scaradh óna chéile. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1926 as an bhforbairt seo agus a shaothar ar phróitéiní i dtuaslagáin is córais easraithe eile.


Svitirian.
Móilín ina bhfuil lucht dearfach is lucht diúltach ag an am céanna ach scartha rud beag amach ó chéile. Mar shampla, bíonn gach aimíneaigéad atá tuaslagtha in uisce sa staid seo den chuid is mó. Maidir le glícín, NH2–CH2–COOH, bíonn sé mar seo sa tuaslagán +NH3–CH2–COO-.


Falrais Sydenham.
Gluaiseachtaí neamhrialta preabacha neamhréamhaithriseacha na ngéag — na colainne ina hiomláine, uaireanta — de bharr aimhréidh ionfhabhtuithe streipteacocais: fiabhras réamatach nó fiabhras dearg. Cuireann sí isteach ar chailíní go háirithe. Ainmnithe as an lia Sasanach Thomas Sydenham (1624-1689).


John Lighton Synge.
Fisicí is matamaiticeoir a rugadh i mBaile Átha Cliath ab ea John Lighton Synge (1897-1995). Ag obair in Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath, rinne sé taighde cáiliúil ar mheicnic chlasaiceach, optaic, hidridinimic, agus coibhneasacht is dúphoill.


Leo Szilard.
Fisicí a rugadh i mBúdaipeist ab ea Leo Szilard (1898-1964). Thuig sé níos luaithe ná cuid mhaith fisicithe eile, i 1934, gurbh fhéidir fuinneamh a ghiniúint ar ollscála trí eamhnú núicléach, agus chuir tús le coincheap an bhuama adamhaigh.


Tabúr.
Druma beag décheannach le sreanga atá in úsáid ón Meánaois. Seinntear le bata amháin é, an seinnteoir ag séideadh feadóg trípholl mar thionlacan le damhsa.


Taca.
Mais mhór saoirseacht cloiche, tógtha i gcoinne balla, de ghnáth ar thaobh amuigh an fhoirgnimh chun feidhmiú i gcoinne sá cliathánach áirse, dín nó boghta. Cineálacha éagsúla ann. Cineál suntasach is ea an taca crochta, teascán áirse a shíneann ó bhalla ard, uaireanta ó phiara aonarach go dtí taca seachtrach.


Tacainít.
Mianach iarainn de ghrád íseal. Carraig mheirgeach cosúil le cloch thine, a bhfuil níos lú ná 30% d'iarann inti. Gan mhaith le fada, de bharr cé chomh deacair is atá sé an miotal a bhaint aisti. Ach tá modhanna nua ann chun saothrú an mhianaigh seo a dhéanamh fiúntach: mianach a bhriseadh ina mhillíní, agus polladh na gcarraigeacha le scairdeanna uisce.


Tacar.
Sa mhatamaitic, rang dea-shainmhínithe eilimintí, is é sin, rang ar féidir a rá go cinnte an ball den rang aon eilimint ar leith nó nach ea. Mar shampla, is tacar iad na ré-uimhreacha, mar is ré-uimhir nó corruimhir gach uimhir. Mar mhalairt, ní féidir tacar a thabhairt ar na huimhreacha móra uile, mar ní cinnte cad is brí le ‘mór’. Is tacar é an tacar folamh nach bhfuil aon eilimint ann. Tá gach uile eilimint sa tacar uilíoch. Is é comhlánú an tacair A an tacar A´, ina bhfuil na heilimintí uile nach bhfuil in A. Tugtar trasnú dhá thacar A is B ar thacar na n-eilimintí uile atá ina mbaill de A is B. Tugtar aontú dhá thacar A is B ar thacar na n-eilimintí uile atá ina mbaill de A nó de B nó den dá cheann.


Tacastór.
Téarma ginearálta ar an áit a gcoimeádann ríomhaire sonraí fadtéarmacha a mbíonn gá leo chun na tascanna éagsúla a dhéanamh. Mar shampla, chun párolla a ríomh ní mór taifid na bhfostaithe is cláir na gcánacha a bheith ar fáil, ar a laghad, agus bheadh na sonraí seo sa tacastór. Tugtar "an bulcstór" nó "an stóras tánaisteach" air freisin. Bíonn toilleadh mór ann, agus aga rochtana níos lú ná i gcás na príomhchuimhne sa ríomhaire. Bhíodh téipeanna maighnéadacha in úsáid chuige seo, ansin stóráil mhaighnéadach diosca, ach faoi seo stóráil leathsheoltóra is mó a úsáidtear.


Tacóiméadar.
Ionstraim chun luas rothlaithe a thomhas. De réir cineáil, san ionstraim nua-aoiseach bíonn maighnéad ag rothlú gar do sheoltóir leictreach neamh-mhaighnéadach. Ionduchtaítear sruthanna guairneáin sa seoltóir, cuirtear réimse an mhaighnéad fórsa i bhfeidhm ar réimse na sruthanna seo, agus sraonann an seoltóir is snáthaid ar dhiail atá ceangailte leis. Úsáidtear go forleathan é chun tiomáint tiománaithe leoraithe is busanna a mhonatóiriú.


Tacsól.
Ábhar a tharlaíonn go nádúrtha i gcoirt crann iúir shíorghlais an Aigéin Chiúin. Gníomhaíonn sé go maith i gcoinne ailsí áirithe sa scamhóg, an t-ubhagán, an scornach is an ceann. Nuair a rinneadh staidéar air sna 1960idí bhíodh deacrachtaí leis mar gheall ar a thocsaineacht, ach faoi seo tá cuid de na deacrachtaí sáraithe. De réir dealraimh, cuireann sé isteach ar chilldeighilt is scaradh na gcrómasón sa phróiseas sin. Tá an-chosúlacht air mar chóireáil ailse. Ach tá sé an-tearc sa choirt, agus is gá 12,000 crann a bhaint chun 2.5 kg tacsóil a sholáthar. Mar sin, tá an-iarracht á déanamh é a shintéisiú go saorga.


Tadhlaí.
Líne, de ghnáth líne dhíreach, a dhéanann tadhall le cuar ag pointe ar leith, a bhfuil an grádán céanna acu araon ag an bpointe sin. Mar shampla, tá tadhlaí ciorcail ag pointe ar leith ingearach le ga an chiorcail tríd an bpointe sin.


Tagairt eangaí.
Tacar uathúil uimhreacha chun aon ionad a aimsiú ar léarscáil a bhfuil greille cearnóg uimhrithe forshuite uirthi. Ar Eangach Náisiúnta Éireann luaitear an fad soir (an chomhordanáid ar an line soir) ar dtús, agus ansin an fad ó thuaidh (an chomhordanáid ar an líne ó thuaidh).


Tagua.
Toradh an phailm eabharchnó. Táirgtear i dtuaisceart Mheiriceá Theas é. Suas le 40 cnó an-chrua i gcapsúl amháin, gach ceann timpeall 5 cm ar leithead. Úsáidtear ábhar plandúil an chnó in ionad eabhair. Déantar cnaipí is a leithéid as. Má shiltear aigéad sulfarach tiubhaithe air, tagann dath dearg air, athrú nach dtarlaíonn le fíoreabhar.


Taibhléadan.
San ailtireacht chlasaiceach, an eilimint chothrománach a luíonn ar na hoird. Cuimsíonn sé an fardoras, an fríos is an choirnis.


Táibléad grafaice.
Gaireas lenar féidir gluaisní pinn thar dhromchla ar leith a aistriú ina n-ionchur digiteach i ríomhaire. Soláthraíonn sé seo bealach chun eolas déthoiseach, cosúil le léarscáil nó líníocht, a aistriú i bhfoirm ar féidir le ríomhaire é a léamh. Úsáidtear go forleathan é i bhfeidhmeanna innealtóireachta is deartha.


Taicéacairde.
Ráta mínormálta ard buailte an chroí. Is féidir go dtarlóidh sí trí ghnáthphróiseas fiseolaíoch, cosúil le haclaíocht nó ionghabháil drugaí mar chaiféin nó amfataimín, nó neamhord ginearálta, cosúil le hionfhabhtú géar nó hipirtíoróideacht. Is féidir go dtarlóidh sí de bharr neamhord croí ar leith a réabann na gnáthbhealaí leictreacha i matáin an chroí, agus féadfaidh bualadh an chroí a bheith neamhrialta ansin. Má bhíonn an ráta buailte an-ard, ní bhíonn am a dhóthain chun na seomraí a líonadh le fuil idir na buailtí, ní chaidéalaíonn an croí dóthain fola le gach bualadh, agus tarlaíonn cliseadh croí.


Taiceon.
Buncháithnín hipitéiseach le mais shamhailteach m (is é sin, m2 tsolais gan an choibhneasacht speisialta a shárú. Réamhinsítear iarmhairtí a bheadh inbhraite, ach níor braitheadh a leithéid fós.


Taifeadadh digiteach.
Teicníocht chun fuaim a thaifeadadh, a saothraíodh sna 1970idí, ina gcuirtear sraith bíog códaithe in ionad na tonnfhoirme analógaí a bhí in úsáid roimhe sin. Is beag nach bhfuil torann téipe, iomlaoidí airde is díchumadh díbeartha go hiomlán aige. Baineadh feidhm as máistirthéipeanna, taifeadta go digiteach, chun ceirníní a dhéanamh, ach faightear na buntáistí uile nuair a chuirtear an comhartha díreach ón díchódóir isteach san aimplitheoir agus uaidh sin don challaire, mar a dhéantar le dlúthdhiosca is fuaimthéip dhigiteach. Sna 1990idí tháinig fuaimchraoltóireacht dhigiteach chun cinn mar chóras ardchaighdeáin tarchur raidió, an dlúthchaiséad digiteach mar fhormáid do théipchaiséid, agus an diosca digiteach físe (DVD), a bhí cosúil leis an dlúthdhiosca ach déthaobhach ilchisealach chun a thoilleadh stórála a mhéadú as cuimse. Le taifeadadh digiteach, is féidir ríomhairí a úsáid chun gach cineál meáin a phróiseáil.


Taifeadadh fuaime.
Athrú fuaime chuig foirm instóráilte, ionas gur féidir í a atáirgeadh níos déanaí. Ar dtús, trí phróiseas fuaimiúil lánmheicniúil a rinneadh é. Taifeadadh an fuaimchomhartha ar chlaiseanna ar shorcóir céarach tar éis an fhuaim a athrú go meicniúil chuig díláithriú scannáin. D'atáirgtí é ansin le gramafón. De réir a chéile le forbairt na leictreonaice, dhéantaí an fhuaim a bhrath le micreafón agus an fuaimchomhartha a thaifeadadh ar chlaiseanna ar dhiosca meicniúil. Dhéantaí an fhuaim a atáirgeadh trí ghlacaire snáthaide i bhfónagraf a dhéanadh gluaisní na snáthaide sa chlais ar an diosca a thrasduchtú le criostal pisileictreach chuig fuaimchomhartha leictreonach is a athrú ar ais ina fhuaim le callaire. Ó na 1980idí tháinig taifeadadh digiteach chun cinn. Déantar an fuaimchomhartha ón micreafón a shampláil ag minicíocht níos mó ná an mhinicíocht fuaime is mó a bhíonn le taifeadadh, agus gach sampla a dhigitiú. Athraítear an fuaimchomhartha ina shraith d'uimhreacha dénartha a stóráiltear i gcuimhne mhaighnéadach (ar théip), optúil (ar dhlúthdhiosca), nó leathsheoltach ríomhaire. Is féidir taifeadadh is atáirgeadh an-chruinn an-dílis a bhaint amach.


Taighde ar Ardchumarsáid san Eoraip.
Clár speisialta taighde de chuid an Aontais Eorpaigh ar theileachumarsáid is a feidhmeanna i gcumarsáid sonraí go háirithe ("Advanced Communications Research in Europe" i mBéarla).


Taighde is forbairt.
Próiseas ina mbaintear feidhm as saothar, ábhair is caipiteal chun cur ar chumas comhlachta earra áirithe a tháirgeadh san am atá le teacht. Maidir le hearraí is teicníochtaí nua, bíonn gá le tástáil fhairsing chun a n-éifeachtúlacht, a mbuaine is a sábháilteacht a dhéanamh amach is a chruthú. Déantar taighde is forbairt chuí i ngach earnáil, ach leagtar béim ar leith ar an bpróiseas sna tionscail ardteicneolaíochta, leictreonaice, teicneolaíocht faisnéise, soláthar fuinnimh, bithinnealtóireachta, soláthar bia, cógaseolaíochta, is eitleoireachta. I ngach ceann de na príomhthíortha tionsclaíochta íoctar go trom ar R&D. Íocann na comhlachtaí, ach íocann na rialtais freisin, go minic de bharr na n-impleachtaí cosanta.


Tailídimíd.
Is éard atá sa tailídimíd ná cineál suaimhneasán a tugadh isteach san Iar-Ghearmáin sa bhliain 1956, sa Bhreatain sa bhliain 1958, agus ina dhiaidh sin i gcuid mhaith tíortha eile. D'éirigh sí an-choitianta de bhrí go raibh sí an-sábháilte (ní raibh ródháileog thromábhal marfach, fiú). Ar an drochuair, fuarthas amach de réir a chéile thar bhlianta úsáide gur teiritigin a bhí inti, ábhar a chuir tús le míchumaí comhbheirthe, agus tarraingíodh siar í. Meastar gur tharla míchumaí mar easpa géag nó codanna géag do 20% ar a laghad de na leanaí a rugadh do mhná a thóg tailídimíd le linn a dtoirchis: níos mó ná 10,000 leanbh. Anois is gá do dhéantúsóirí drugaí a chruthú nach bhfuil aon iarmhairt theiritigineach ag druga nua i gcomhair daoine chun cead dlíthiúil a fháil é a chur ar an margadh. Le blianta anuas tá fianaise ag teacht chun tosaigh go mb'fhéidir gur oibreán cumasach frithailseach an tailídimíd, mar cuireann sé bac ar fhás fuileadán a chothódh an siad.
Móilín círiúil é móilín na tailídimíde, is é sin, tá an tailídimíd comhdhéanta as dhá chineál móilíní - eanantaiméirí, nó isiméirí optúla - ar scáilí scáthánacha dá chéile iad. Mar a thuigtear inniu, níl ach ceann den dá eanantaiméir ina theiritigin, agus an ceann eile ina chógas úsáideach.
Inniu, baintear úsáid áirithe as an tailídimíd mar chógas ailse agus lobhra.


Táimhe.
Airí réada a chuireann i gcoinne gluaisne. De réir chéad dlí gluaisne Newton, aon réad le mais atá ar fos nó ar luas tairiseach, ní mór fórsa glan a fheidhmiú air chun a staid a athrú, a luas a athrú, agus/nó é a luasghéarú. Nuair a théann mais an réada i méid, is gá an fórsa a mhéadú i gcomhréir leis an mais chun an toradh céanna a fháil. "Prionsabal na táimhe" a thugtar ar an dlí seo. Más gluaisne uilleach atá i gceist, is gá casmhóimint fórsaí a imirt ar tháimhe réada chun an casadh uilleach a luasghéarú nó a luasmhoilliú.


Hippolyte Taine.
Léirmheastóir is staraí Francach ab ea Hippolyte Taine (1828-1893). Ghlac sé leis gur toradh ar an dúchas is an comhshaol é an duine, smaointe ba bhun leis an scoil nádúraíoch. Scríobh sé "Histoire de la littérature anglaise" (Stair Litríocht an Bheárla, 1864) agus "Origines de la France contemporaine" (Bunúis Fhrainc an Lae Inniu, 6 imleabhar, 1876-1893). Toghadh chuig Acadamh na Fraince é i 1878.


Tainniní.
Meascán de dhíorthaigh d'aigéad polaihiodrocsaibeansóch as plandaí éagsúla, ina measc tae. Intuaslagtha in uisce, blas searbh ceangailteach orthu. In úsáid le fada i súdaireacht leathair is dathú.


Tainséirín.
Toradh ciotrasach. Speiceas mandairín le craiceann geal flannbhuí.


Taipióca.
Bia stáirseach a ullmhaítear ó fhréamhacha casabhaigh. Díoltar é mar phlúr, calóga is millíní, agus úsáidtear é i maróga agus mar oibreán tiubhaithe i mbianna leachtacha, mar shampla in anraithí.


Táirgí fola.
Comhábhair fola a scartar i bhfoirm réasúnta íon tiubhaithe, ionas gur féidir iad a aistriú d'fhaighteoirí ina gceann is ina gceann. Roinntear an fhuil ina cealla is plasma le lártheifneoir. Cuimsíonn cealla na fola na pláitíní (riachtanach i gcomhair téachta) agus na cealla bána (a fheidhmíonn i gcoinne ionfhabhtuithe). Codánaítear an plasma ina albaimin (le húsáid ar othar a d'fhulaing turraing) is ina phróitéiní eile, cosúil le Fachtóir VIII is fibrinigin (a úsáidtear i neamhoird téachta cosúil le haemaifilia). Is féidir iad a chaomhnú mar phúdair thriomaithe ar feadh blianta.


Tairiseach cosmeolaíochta.
Tairiseach a thug Einstein isteach sna cothromóidí do theoiric na coibhneasachta ginearálta chun samhail na Cruinne a bheith statach. Níos déanaí cheap sé gurbh earráid é sin. I é A a shiombail, tá a shín anaithnid, a mhéid níos lú ná 10-25 kg m3, agus uaireanta glactar mar nialas é. Sa chosmeolaíocht, baineann an méid is an tsín le forleathnú nó crapadh na Cruinne.


Tairiseach imtharraingthe.
Tairiseach bunúsach, le siombail G is luach 6.673 × 10-11 N m2, a thagann isteach i dlí imtharraingthe Newton. Rinne an t-eolaí Briotanach Henry Cavendish turgnamh i 1798 inar thomhais sé an fórsa idir sféir throma a cuireadh gar dá chéile, agus uaidh sin chruthaigh sé dlí Newton faoin imtharraingt is rinne luach G amach. Tagann G isteach sna cothromóidí i dteoiric na coibhneaseachta ginearálta freisin.


Tairisigh bhunúsacha.
Sraith cainníochtaí uimhriúla a mbíonn luach tairiseach ag gach ceann acu, is cuma cén breathnadóir atá i gceist. Cinneann na tairisigh seo an-chuid cainníochtaí eile i réimsí go léir na heolaíochta. Glactar mar thairisigh bhunúsacha tairiseach Planck, luas forleata an tsolais, an tairseach imtharraingthe, tairiseach uilíoch na ngás, uimhir Avogadro, lucht an leictreoin, ceadaíocht folúis, tréscaoilteacht folúis, agus maiseanna áirithe cáithníní.


Tairseach.
Sa tsíceolaíocht, an luach fisiciúil tomhaiste spreagtha ag a n-athraíonn freagairt an bhreathnadóra ó rang amháin go dtí rang eile. Tugtar "an dearbhthairseach" ar an spreagadh is lú is gá chun é a bhrath. An difríocht is lú is féidir a bhrath idir dhá fhoinse spreagtha, tugtar "an tairseach difríochta" uirthi sin.


Taisc-chill luaidhe airgid.
Úsáidtear í in inneall gluaisteán. Is féidir í a athluchtú trí shruth leictreach a sheoladh siar tríd. Déantar na leictreoidí sa chill i bhfoirm greillí as cóimhiotal luaidhe is antamóin. Líontar an leictreoid dhiúltach le taos sárocsaíd luaidhe, agus an leictreoid dhearfach le taos luaidhe. Déantar barr na taisc-chille a shéalú chun galú na leictrilíte a laghdú, ach fágtar poll ann chun gur féidir teacht ar an tuaslagán len é a thástáil is a athnuachan. Voltas timpeall 2 V idir na plátaí nuair a bhíonn an taisc-chill nua, agus dlús coibhneasta timpeall 1.25 ag an tuaslagán. Nuair a thógtar sruth ón taisc-chill, is amhlaidh a chumtar sulfáit luaidhe ar an dá phláta, agus dá bharr sin titeann an voltas is dlús coibhneasta an tuaslagáin araon. "Díluchtú" a thugtar ar an bpróiseas seo. Má chumtar an iomarca sulfáit luaidhe, titeann an voltas faoi bhun 1.9 V is an dlús coibhneasta faoi bhun 1.18. Déantar an dlús coibhneasta a thástáil go rialta le hidriméadar chun staid na taisc-chille a chinntiú. Déantar an t-athluchtú trí shruth a sheoladh isteach sa taisc-chill tríd an leictreoid dhearfach ó fhoinse éigin a bhfuil a voltas níos mó ná voltas na taisc-chille féin. Le linn an luchtaithe, cúlaítear na himoibrithe díluchtaithe go léir, méadaíonn an voltas i dtreo 2 V is dlús coibhneasta na leictrilíte i dtreo 1.25.


Taisc-chuimhne.
Cuimhne ardluais mhaolánach a fheidhmíonn idir próiseálaí ríomhaire is an phríomhchuimhne i gcórais ardfheidhme ríomhaireachta.


Taiscéalaí Cúlra Chosmaigh.
Saitilít a lainseáil NASA i 1989 chun staidéar a dhéanamh ar an radaíocht chúlrach chosmach ón gCruinne ab ea an Taiscéalaí Cúlra Chosmaigh (COBE). Thomhais an tsaitilít teocht na radaíocha seo mar 2.73 K. I 1992 d'aimsigh sé mionathruithe an-bheaga sa teocht, timpeall an 30 milliúnú cuid de cheilvin. Is féidir go dtugann na mionathruithe seo léargas ar uainíochtaí bídeacha i ndlús na luath-Chruinne, ar táirgeadh na réaltraí astu.


Taiscéalaí Idirnáisiúnta Cóiméad.
An chéad mhisean spáis a rinne teagmháil le cóiméad, trí eitilt trí dheannach is iain eireaball chóiméad Giacobini-Zinner i 1985. Lainseáladh an spásárthach i 1978, mar an Taiscéalaí Idirnáisiúnta Gréine is Domhain, chun an ghrianghaoth a mhonatóiriú, ach athdhíríodh é i 1983 le cabhair imtharraingt an Domhain is na Gealaí chun teagmháil leis an gcóiméad. Rinne sé tomhais den chéad uair ar idirghníomhú an chóiméid leis an ngrianghaoth, agus bhí in ann teacht slán as taisteal ar luas 21 km in aghaidh an tsoicind trí dheannach an eireabaill. Faoi bhainistiú Lárionad Spáis Goddard de chuid NASA.


Taiscéalaithe Marsa.
Sraith spásárthach róbatach de chuid an Aontais Shóivéadaigh chun Mars a thaiscéaladh (1962-1974). Chuimsigh siad eitiltí thart, fithiseoirí, agus árthaigh a tháinig i dtír ar Mhars. Fuarthas íomhánna Marsa ar ais ó Mars 5 i 1974. I 1988 lainseáil na Sóivéadaigh dhá aistear chun fithisiú thart ar Mhars is bualadh leis an tsaitilít nádúrtha Phobos. Shroich ceann acu an fhithis thart ar Phobos, ach cailleadh é roimh thuirlingt. I 1996 lainseáladh spásárthach an-uaillmhianach go Mars, le cuidiú cuid mhaith pairtnéirí Eorpacha, ach cailleadh é nuair a theip ar an 4ú céim den roicéad lainseála.


Taiscumar.
Umar nó loch saorga ina ndéantar uisce a stóráil. Déantar é trí sruthán nó abhainn a dhambáil nuair a bhíonn sreabh iomarcach ann, nó uisce a chaidéalú isteach ann. Is féidir an t-uisce a scaoileadh amach ar bhealach rialaithe le haghaidh caiteachas tí nó tionsclaíochta, uisciú, nó chun cumhacht leictreach a ghiniúint (hidrileictreachas).


Taisliú.
Sa cheimic, próiseas ina dtuaslagann ábhar go mall de réir a chéile tar éis uisce a shú ón atmaisféar. Mar shampla, i gcás cuid de na salainn, clóiríd chailciam go príomha, súitear dóthain uisce ón atmaisféar tais le tuaslagadh san uisce sin. Súnn ábhar tais-scópach uisce óna thimpeallacht. Súnn ábhar taislíoch uisce óna thimpeallacht agus tuaslagann ann.


Taismhéadar.
Ionstraim meitéareolaíochta chun bogthaise choibhneasta an aeir a thomhas. Tugann taisghraf taifead leanúnach ar an mbogthaise choibhneasta.


Taispeántas (bitheolaíocht).
Sa bhitheolaíocht, patrún iompair nó comhartha a thugann ainmhí chun eolas ar leith a chur in iúl. Go minic is patrún nósúil géinrialaithe é. Mar shampla, iompar cúirtéireachta ina n-úsáidtear tréithe fisiciúla, cosúil le clúmh nó beanna, chun céile a mhealladh.


Taispeántas leachtchriostail.
Déantar é as ábhair ar leith, nach criostail sholadacha ná leachtanna iad a dtugtar "leachtchriostail" orthu. Tá leachtchriostail ann agus nuair a sheoltar sruth leictreach tríothu cuirtear na móilíní in eagar iontu, agus nuair nach mbíonn sruth ag rith tríothu fanann na móilíní randamach. Agus na móilíní randamach frithchaitheann an leachtchriostal aon solas a thiteann air, ach nuair a bhíonn na móilíní in eagar ní fhrithchaitheann sé go héifeachtach is bíonn cuma dhorcha air. É seo is bun le taispeántas leachtchriostail. I dtaispeántas alfa-uimhriúil, is féidir na huimhreacha, na litreacha is comharthaí éagsúla a chumadh as líon teoranta míreanna líneacha a thiomáintear le sruth leictreach, gach ceann neamhspleách ar gach ceann eile.


Taithí.
Lagú nó imeacht fhreagairt spontáineach duine ar spreagadh (ionsaí, cosaint, airdeall, srl.), nuair a athdhéantar an spreagadh arís is arís eile gan aon iarmhairt ar fiú trácht uirthi. Má athraítear foirm nó iarmhairt an spreagtha, is féidir an fhreagairt spontáineach roimh an taithí a fháil arís.


Jokichi Takamine.
Ceimicí Seapánach ab ea Jokichi Takamine (Seapáinis: 高峰 譲吉 "Takamine Jōkichi"; 3 Samhain 1854 – 22 Iúil 1922). D'aonraigh sé an néaratharchuradóir aidréanailín i 1901. D'fhionn sé an einsím planda, tacaidiastáis, a ainmníodh as.


Tál.
Próiseas ina nglactar ábhair suas (mar a dhéanann fíocháin éagsúla ón bhfuil) nó a dtáirgtear is a gcuirtear amach ceimiceán le gnó a dhéanamh áit eile sa cholainn. Úsáidtear an téarma freisin ar ábhar ar leith (cosúil le hormón nó néaratharchuradóir) a dhíchuireann cill, faireog, nó orgánach.


Talamh shíorshioctha.
Talamh atá oighrithe go buan i réigiúin an-fhuara an Domhain. Go domhain faoina bhun tá talamh neamhoighrithe, agus os a chionn ciseal gníomhach a reonn sa samhradh is a athoighríonn sa bhfómhar. Gineann an t-oighriú síos ón dromchla gach geimhreadh brú ar na cisil neamhoighrithe uisceluchtaithe den chrios gníomhach seo, agus uaireanta is féidir go bhfuasclaítear an brú seo trí scoilteanna sa chiseal dromchlach oighrithe. Is mór an fhadhb é seo do thógáil bóithre, foirgneamh is píoblínte. Nuair a thógtar an fásra inslithe chun siúil i réigiúin shíorsioctha, déanann sé sin an crios gníomhach níos doimhne trí leá na talún síorshioctha, agus tugann sé faoi ag an dromchla.


Talasaemacht.
Galar fola a fhaightear le hoidhreacht ina mbíonn táirgeadh éalangach haemaglóibine (an móilín a iompraíonn an ocsaigin sna heiritricítí) agus anaemacht dá thoradh. Tarlaíonn sí do dhaoine ó oirdheisceart na hÁise is an Mheánmhuir ó dhúchas. Dhá shaghas ann, alfathalasaemacht is béite-thalasaemacht, an dá cheann acu de bharr géin mhínormálta a fháil le hoidhreacht. Má fhaightear an ghéin ó thuismitheoir amháin, bíonn na siomtóim éadrom (miontalasaemacht) ach is féidir an ghéin a thabhairt ar aghaidh don chéad ghlúin eile. Fulaingíonn daoine a fhaigheann géinte mínormálta ón mbeirt tuismitheoirí an galar go trom, fiú go marfach (mórthalasaemacht). Sa saghas alfa, faigheann an féatas bás nó tarlaíonn marbh-bhreith. Sa saghas béite, bíonn an anaemacht géar ón óige. Leathnaíonn smior na cnáimhe is an liathán chun tuilleadh eiritricítí a tháirgeadh mar chúiteamh, ach mar thoradh air seo tarlaíonn mínormáltachtaí cnámharlaigh don bhlaosc is an aghaidh go háirithe. Is í an chóireáil ná fuilaistriú arís is arís eile, ach is féidir go ndéanfaidh sé seo damáiste don ae is an croí.


William Henry Fox Talbot.
Grianghrafadóir ceannródaíoch a rugadh i Melbury Abbas Shasana ab ea William Henry Fox Talbot (1800-1877). I 1838 d'éirigh leis clónna fótagrafacha a dhéanamh den chéad uair ar pháipéar le clóiríd airgid air. Phaitinnigh sé an próiseas i 1841 agus thug Calotype air.


Talc.
Mianra hidriúil de shileacáit mhaignéisiam, Mg3Si4O10(OH)2, a fhaightear i gcarraigeacha meiteamorfacha ina chnaipí boga geal-liatha, go minic le cloch nathartha. Tá fosuithe móra san Ostair is an India. Tugtar "cloch gallúnaí" nó "stéataít" air freisin. An mianra is boige dá bhfuil ann. Dath éigin idir bán, liath, glas, dearg is donn air. Snoítear é le hornáidí a tháirgeadh. Úsáidtear é i dtalcphúdar is cosmaidí eile, cailc fhrancach, bealuithe is clúduithe páipéir, déanamh teicstílí, lionóile, inslitheoirí leictreacha is potaireachta, agus mar ábhar líonta i bpéinteanna, plaistigh is rubair.


Tallas.
Is éard is tallas (Laidin: "thallus") ann ná colainn planda nach bhfuil idirdhealaithe fós i ngas, duilleoga is fréamhacha. De ghnáth bíonn sé leacaithe, agus is féidir go mbeidh sé gabhlaithe.


Talmhaíocht fhairsing.
Talmhaíocht le leibhéil ionchuir réasúnta íseal, mar shampla leasuithe, spraeanna, nó cógaisíochtaí. Bíonn an toradh in aghaidh an heicteáir íseal, ach le fairsinge an-mhór in úsáid is féidir go mbeidh ioncam sásúil ag an bhfeirmeoir. Samplaí den chleachtas seo is ea feirmeoireacht caorach ar thalamh ard, cuid d'fheirmeoireacht eallaigh is feirmeoireacht na machairí i Meiriceá Theas is Thuaidh.


Talmhaíocht foraoise.
Saothrú barra crann nó tom (cosúil le caifé, ola phailme, rubar, tae), uaireanta le huainíocht bhliantúil biabharr chun talmhaíocht thorthúil inmharthana a dhéanamh. An-áisiúil sna trópaicí taise.


Talmhaíocht inmharthana.
Córas saothraithe barr a sholáthraíonn riachtanais an phobail atá ann anois gan baint d'ábaltacht na nglún atá le teacht feidhm a bhaint as na hacmhainní céanna. Ní mar seo atá cuid mhaith córais saothraithe barr, córais atá in úsáid sna trópaicí go háirithe, ina laghdaítear luchtlach mianraí is cumas coimeádta uisce na hithreach go leanúnach, agus fásach fadtréimhseach mar thoradh. Ach is deacair coincheap na hinmharthanachta a shonrú go beacht, cad is cé mhéid atá le caomhnú, cé a gheobhaidh sochar as is cathain, agus cad iad na critéir ratha. De ghnáth tagann na coincheapanna seo san áireamh: caomhnú cumas táirgthe an chóras talmhaíochta, úsáid ionchur seachtrach neamhinathnuaite a laghad agus is féidir, próisis nádúrtha (athleasú na hithreach, fosúchán nítrigine, gaolta idir péisteanna is ainmhithe creiche) a shlánú, eolas na bhfeirmeoirí áitiúla a chur le heolas na n-eolaithe, feirmeoirí is daoine eile sa dúiche a bheith páirteach i ndéanamh na socruithe, agus caighdeán is méid an uisce, an taobh tíre is na beatha fiáine a fheabhsú de réir a chéile.


Talmhaíocht leorchothaitheach.
Saghas talmhaíochta ina soláthraíonn an talamh an chuid is mó de na riachtanais beatha: bia, breosla, is dídean. Faightear rudaí nach féidir a fháil go díreach ón talamh, cosúil le huirlisí, trí earraí farasbairr a thrádáil.


Tambóirín.
Druma beag fráma, feistithe le gleoráin agus clúdaithe ar thaobh amháin le pár nó plaisteach. Is féidir é a chroitheadh, cnag a bhualadh air le barra méar, nó a chuimilt le hordóg is eile le fuaimeanna éagsúla a ghiniúint mar thionlacan le damhsa nó cantain.


Tamhnach.
Limistéar torthúil sa ghaineamhleach mar a bhfuil dóthain fliuchrais i gcomhair fásra. Tagann an maoschlár gar don dromchla ionas go mbíonn toibreacha ann. Beag le locháin is pailmeacha dátaí nó níos mó, lárionad trádála. Is féidir tamhnach a chruthú trí uisciú saorga.


Támhshuanach.
Ceimiceán a laghdaíonn céadfacht nó a chuireann codladh ar dhuine. Eiseamláirí is ea moirfín, hearóin, cócaon, codlaidín is a ndíorthuithe. Úsáidtear iad sa mhíochaine chun faoiseamh ó phian a thabhairt.
Ach féadfaidh dáileog iomarcach a bheith ciontach as támhnéal nó cóma a chur ar dhuine, fiú bás. Úsáidtear go mídhleathach iad go forleathan ar fud an Domhain, ciapadh idirnáisiúnta amach is amach mar go n-éiríonn daoine andúileach iontu go héasca agus is marfach an trádáil choiriúil sna drugaí seo.


Igor Yevgenevich Tamm.
Fisicí a rugadh i Vladivostok na Rúise ab ea Igor Yevgenevich Tamm (1895-1971). I 1937 rinne sé taighde le Pavel Čerenkov is Ilya Frank chun radaíocht Čerenkov a mhíniú. Roinn siad Duais Nobel sa bhfisic i 1958 as.


Tamocsaifein.
Druga a shaothraigh comhlacht ICI mar chóireáil ar ailse chíche. Sna 1980idí thug sí faoiseamh do 50% d'othair. Tuigtear go bhfeidhmíonn sí trí chosc a chur le gníomhú éastraigine, an hormón gnéasach baineann, ar na hailsí sin a bhraith ar fhás i leibhéal an hormóin sin. Tá an dealramh ar an scéal go mb'fhéidir go bhfeidhmeoidh sé go próifiolacsach chun cosc a chur ar ailse chíche nó, ar a laghad, í a mhoilliú.


Tamtam.
Druma sorcóireach décheannach géar, a sheinntear le bataí i ngrúpaí i mbannaí damhsa is snagbhannaí.


Koichi Tanaka.
Ceimicí a saolaíodh i dToyama na Seapáine is ea Koichi Tanaka (3 Lúnasa 1959-). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice le John Fenn is Kurt Wüthrich i 2002 as a thaighde chun modhanna ianaithe dí-asúcháin bhoig a fhorbairt i gcomhair anailís mais-speictreagrafaíochta ar mhacramhóilíní bitheolaíocha.


Tancaer (long).
Soitheach atá deartha chun leachtanna, ola amh ina measc, a iompar in umair iata, ar cuid de chabhail na loinge iad. Is é an t-olatancaer, an Jahre Viking, cláraithe san Iorua, an tancaer is mó ar Domhan anois, agus an long is mó a togádh riamh. 260,851 tonna meáchain atá sa long féin, agus is féidir 564,739 tonna ola is eile a iompar uirthi.


Taobhdhruma.
Druma tanaí le craiceann ar an dá cheann — an ceann uachtarach a bhuailtear le bataí adhmaid, agus an ceann íochtarach a mbíonn sreanga miotail nó caoláin suite air — a dhéanann ton grágach nuair a chuirtear i ngreim iad. Úsáidtear i gceolfhoirne, bannaí damhsa is bannaí míleata é, agus caitear beagán i leataobh é i gcomhair mairseála (uaidh seo a ainm).


Taoide laethúil.
An timthriall taoide, le lán mara amháin is lag trá amháin i ndiaidh a chéile in aghaidh gach lá gealaí (12 uair is 50 nóiméad). Tarlaíonn gach lán mara is gach lag trá 100 nóiméad níos déanaí gach lá.


Taoide mheasctha.
Timthriall taoideach idirmheánach idir taoide laethúil is taoide leathlaethúil. De ghnáth léiríonn dhá lag trá is lán mara amháin, nó dhá lán mara is lag trá amháin, gach lá gealaí, ach ní hionann airdí dóibh. Coitianta mórthimpeall imchuach an Aigéin Chiúin.


Taoidí mar fhoinse fuinnimh.
Is féidir ardú is titim thréimhsiúil na n-uiscí sa bhfarraige a úsáid ar bhonn inathnuaite chun fuinneamh a sholáthar. I mBá Fundy in Albain Nua, agus inbhear an Loire sa Fhrainc, mar a n-ardaíonn an taoide níos mó ná 20 m dhá uair sa lá, tógadh damba nó baráiste trasna an inbhir agus insealbhaíodh tuirbíní i gcainéil sna baráistí chun leictreachas a ghiniúint ó shíor-rith na farraige isteach is amach trí na cainéil. Is tuirbíní iad seo a fheidhmíonn pé treo a ritheann an t-uisce tríothu. Ní foinse cumhachta leanúnaí an córas seo, ach is inathnuaite í, agus níl aon drochthionchar aici ar an gcomhshaol. De réir dealraimh bhí pleananna ag rialtas na Breataine córas mar seo a insealbhú i gCuan na Gaillimhe roimh chogadh na saoirse.


Tarbh.
Sa mhíoleolaíocht, mamach fireann de chuid speiceas iomadúil. De ghnáth tugtar "bó" ar an mbaineannach, is "lao" ar an ainmhí óg. Úsáidtear an t-ainm don eallach fireann neamhchoillte. Tugtar "bullán" nó "damh" ar an bhfireannach a choilltear is é óg, poc ar an bhfireannach a choilltear is é fásta. Úsáidtear an t-ainm freisin ar chuid mhaith speiceas eile, an míol mór, an rosualt, an rón eilifintiúil, an eilifint, is an mús.


Tarbh-bhrocaire.
Is pór madra é an tarbh-bhrocaire a saothraíodh sa Bhreatain le haghaidh gríosú tarbh, trí chros-síolrú tarbhghadhar le brocairí. An cholainn cumasach, an t-eireaball fada, na cluasa biorach díreach in airde, an ceann leathan le súile beaga, an fionnadh gearr. An tarbh-bhrocaire Sasanach bán de ghnáth, tarbh-bhrocaire Staffordshire scothdhearg/buídhonn de ghnáth. Ó timpealll 1980 tá an tarbh-bhrocaire Meiriceánach ag tarraingt aire an phobail as ionsaithe ar pháistí is daoine fásta, ionsaithe marfacha uaireanta. I gcuid mhaith tíortha tá rialacháin is srianta orthu.


Tarbhfhrog.
Aon fhrog mór, ach go príomha an tarbhfhrog Meiriceánach, an tarbhfhrog Áiseach, tarbhfhrog na hAfraice Theas, agus tarbhfhrog Mheiriceá Theas.


Tarbhmhaistín.
Is pór madra é an tarbhmhaistín a saothraíodh sa Bhreatain trí tharbhghadhair a chros-síolrú le maistíní. An cholainn dingthe, an fionnadh gearr donn, na cluasa bog is an soc cumasach. Ionsaitheach ach insrianta. D'úsáideadh maoir seilge é chun cosc a chur ar phóitseálaithe sa 19ú céad.


Tarchur aisioncrónach.
Prótacal chun sonraí a tharchur ó ríomhaire amháin go ríomhaire eile, ina dtarchuirtear gach carachtar den eolas ina aonar. Tarchuirtear comhartha ag rá go bhfuil an carachtar ag teacht (an giotán dúisithe). Ansin tarchuirtear giotáin an charachtair. Agus ansin tarchuirtear comhartha ag rá go bhfuil an carachtar iomlán tarchurtha (an giotán stoptha).


Tarchur dénártha sioncrónach.
Foirm tarchur sonraí i líonra ríomhairí le cianfheiste amháin nó níos mó ceangailte le mór-ríomhaire. Baineann an téarma le comhlacht IBM go príomha.


Tarchur infridhearg.
Bealach cumarsáide ina n-úsáidtear léas infridhearg léasair chun sonraí a iompar is a tharchur. Úsáidtear é, mar shampla, idir foirgnimh atá gar dá chéile ach a mbeadh sé deacair cáblaí a leagan eatarthu de bharr bóithre gnóthacha a bheith sa bhealach. Úsáidtear go minic é sa ghléas cianrialaithe do theilifíseán nó trealamh baile eile.


Tarchur sioncrónach.
Prótacal i gcomhair tarchur sonraí idir ríomhairí ina ndéantar na cloig tarchuir sa dá ríomhaire a shioncrónú ar dtús agus a seoltar na sonraí i rúisc leanúnach amháin ansin.


Tarpán.
Iasc mór, suas le 2.4 m ar fhad, atá fairsing san Atlantach. Luachmhar mar iasc spóirt. A bhéal claonta, a chorrán íochtarach fadaithe, eite bheag droma air is eite fhada ghathach dheiridh. Maireann na larbhaí in uiscí tanaí atá dlúth le cladach, agus riasca goirte.


Tarra.
Táirge leachtach (tarra guail) a fhaightear nuair a théitear gual gan aer a bheith i láthair. Foinse an-chuid ábhar suntasach úsáideach don tionscal ceimice (beinséin, feanól, piridín is eile) ar féidir a eastóscadh le tuaslagóirí nó trí thuilleadh driogtha. Faightear tarra adhmaid mar an gcéad táirge as driogadh deighilteach adhmaid. Le tuilleadh driogtha, faightear créasóid is raon comhdhúl orgánach a bhraitheann ar an adhmad. Mar shampla, táirgeann adhmaid roisíneacha tuirpintín. Pic a bhíonn fágtha mar iarmhar.


Tarra guail.
Seachtháirge so-ghalaithe téite guail, gan aer as láthair, chun cóc a dhéanamh. Leacht dubh slaodach, meascán coimpléascach comhdhúl orgánach. Má dhriogtar tarra guail a thuilleadh, táirgtear an-chuid ceimiceán atá ina mbunábhair do phléascáin, ruaimeanna is drugaí.


Tartraiséin.
Dathú buí saorga (E102) atá ceadaithe le húsáid i mbianna. Meastar go bhfuil comhcheangal éigin aici le frithghníomhuithe hipiríogaireachta i measc daoine le plúchadh is urtacáire. Níl an iarmhairt seo soiléir fós. I bhféindiagnóisiú bíonn 7% de dhaoine íogair di, ach i staidéir oibiachtúla timpeall duine amháin as 10,000.


Abel Janszoon Tasman.
Loingseoir is taiscéalaí a rugadh gar do Groningen na hOllainne ab ea Abel Janszoon Tasman (1603-c 1659). Ar a chéad aistear taiscéalaíoch i 1642 tháinig sé ar an oileán ar thug sé Tír van Diemen air (an Tasmáin anois) is an Nua-Shéalainn, agus i 1643 Tonga is Fidsí. Rinne sé a dhara aistear i 1644 go cósta thiar thuaidh na hAstráile.


Tástáil fola.
Anailís sampla fola a tógadh ó dhuine beo chun a hairíonna a dhéanamh amach is aon mhínormáltacht ina comhdhéanamh a bhrath. Déantar a leithéid le haghaidh diagnóisithe, mar shampla, chun leibhéil tuaslagáití is ceall sa bhfuil a thomhas, drugaí, nimheanna nó antashubstaintí a spreagadh ag ionfhabhtú a bhrath. Úsáidtear na tástálacha seo i gcásanna dlí freisin, mar shampla chun leibhéal alcóil sa bhfuil a thomhas go díreach i gcás tiománaí gluaisteáin le léamh ar anáileadáin a sheiceáil, atharthacht amhrasach a réiteach, agus coirpigh a bhrath is a ionannú.


Tátaiméireacht.
Sa cheimic, an chothromaíocht a chuirtear i réim go han-tapa idir dhá isiméir de chomhdhúil, nach bhfuil de dhifríocht eatarthu ach na hionaid a ghlacann oiread adaimh hidrigine.


Táthú ocsaicéitiléine.
Modh chun miotail a ghearradh is a tháthú tríd an miotal a leá ag pointe tadhaill tóirse ocsaicéitiléine. Dóitear meascán d'ocsaigin is aiceitiléin chun teocht chomh hard le 3,200 °C a bhaint amach, an teocht is mó is féidir le haon mheascán breosla-gháis is ocsaigine.


Edward Lawrie Tatum.
Bithcheimicí a rugadh i mBoulder, Colorado ab ea Edward Lawrie Tatum (1909-1975). I gcomhar le George Beadle, rinne sé taighde ar choincleacha aráin agus tháinig ar an gcoincheap go raibh géinte ar leith a rialaigh táirgeadh einsímí ar leith, géin amháin i gcomhair próitéine amháin. I gcomhar le Joshua Lederberg, léirigh sé go n-atáirgeann baictéir trí tháthú gnéasach. Bhuaigh an triúr Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1958 as.


Blaosc Taung.
Cuid de bhlaosc is cás intinne homainide ársa a fuarthas i dTaung na hAfraice Theas i 1924. Cruthaíodh gur ó bhall óg den ghné Australopithecus africanus í, an chéad uair a fuarthas iontaise den homainid luath bheagintinneach seo.


Galar Tay-Sachs.
Neamhord tearc a fhaightear le hoidhreacht ina dtarlaíonn carnadh mínormálta lipide san inchinn de bhrí nach bhfuil an einsím a chabhraíonn lena dianscaoileadh i láthair. Nochtar gnéithe cliniciúla sa naíonacht de ghnáth: aille, pairilis, moilliú meabhrach, faoi dheireadh bás. Níos coitianta i measc sliocht Iúdach Aisceanásaíoch ó lár is oirthear na hEorpa. Ainmnítear an galar as an oftailmeolaí Briotanach Warren Tay (1843-1927) a chuir síos den chéad uair ar na spotaí sainiúla caordhearga ar reitiní páistí galraithe, agus an néareolaí Meiriceánach Bernard Sachs (1858-1944).


Téac.
Crann mór síorghlas a fhásann go hairde 45 m, dúchasach do dheisceart na hIndia agus oirdheisceart na hÁise. Na duilleoga suas le 45 cm ar fhad, ubhchruthach urchomhaireach. Cloig chúigliopacha bheaga bhána na bláthanna. Foinse adhmad fadsaolach uiscefhrithbheartach ardchaighdeáin, an-trom ionas go dtéann sé faoi uisce muna dtriomaítear amach is amach é. Maraítear an crann trí chrios coirte a ghearradh ag bun an stoic agus é a fhágáil dhá bhliain roimh a leagan.


Teach cliste.
Teach a bhfuil gach cuid de ceangailte le cáblaí ionas gur féidir cumarsáid gutha, físe is sonraí a dhéanamh idir na seomraí is na codanna éagsúla. Is féidir a leithéid de chóras a úsáid chun monatóiriú leanúnach a dhéanamh ar an teach agus deimhin a dhéanamh go bhfuil an teocht, an soilsiú is an timpeallacht de réir mar a socraíodh. Bíonn fearais go léir an teaghlaigh, aon mhéadair is rabhaidh, ceangailte leis an ríomhaire lárnach chun gur féidir iad a chianmhonatóiriú is a chianrialú.


Teachtaire tánaisteach.
Sa bhfiseolaíocht, an téarma ar fhachtóirí idirmheánacha, cosúil le núicléitídí, fosfailipidí, iain chailciam, a bhíonn taobh istigh den chillscannán nó an chill féin. Nuair a ghníomhachtaítear iad le néaratharchuradóir nó hormóin (na príomhtheachtairí), cuirtear tús le seicheamh imeachtaí agus, faoi dheireadh, freagairt na cille (crapadh, bogadh, tál nó athrú sa ghníomhaíocht leictreach).


Téada an ghutha.
Dhá fhilleadh mhatánacha sa laraing, taobh istigh d'úll na scornaí. An-solúbtha, agus tógtar le chéile iad chun bac a chur le haershreabh le linn urlabhra. Critheann siad ansin, ag déanamh an ghutha, agus feidhmíonn siad i bhfuaimniú na ngutaí go léir is cuid de na consain. Feidhmítear iad freisin chun airde an ghutha a athrú (ardaíonn an airde nuair a mhéadaíonn minicíocht an chreatha) agus tagann siad san áireamh nuair a dhéantar toin dhifriúla gutha. Nuair a bhíonn siad lánoscailte, sreabhann an t-aer go saor, mar a tharlaíonn i gcogarnaíl agus nuair a bhíonn h á fhuaimniú.


Téadcheathairéad.
Grúpa ina bhfuil dhá veidhlín, vióla is dordveidhil, agus/nó píosa ceoil i gcomhair an ghrúpa sin. Ó lár an 18ú céad, glactar leis an téadcheathairéad mar an gceol is an cheolfhoireann is sásúla i gcomhair ceol aireagail. Ba é Haydn an chéad chumadóir suntasach téadcheathairéad: bhunaigh sé an struchtúr 4 ghluaiseacht agus scríobh cuid de na sárshaothair luatha sa bhfoirm sin. Chuir máistrí na Víne, Mozart, Beethoven is Schubert, go mór cruthaitheach leis an bhfoirm. Ba thábhtachtach Bartók is Shostakovich i gcumadh téadcheathairéad níos déanaí.


Téaduirlis.
Is éard is téaduirlis ann ná gléas ceoil a ngintear an fhuaim trí chrith sreinge rite nó roinnt sreang rite, déanta as caolán, miotal nó níolón. Déantar na creathanna trí bhogha a oibriú thar na sreanga, nó na sreanga a bhualadh nó a phiocadh. Bíonn difríochtaí i lion na sreang is a dtiúnadh, ach de bharr gur deacair sreang amháin a oibriú le bogha gan teagmháil leis na sreanga cóngaracha, fiú agus droichead cuartha ar an ionstraim, de ghnáth ní bhíonn thar 6 shreang ar uirlisí bogha. Bíonn 4 shreang ar na gnáthghléasanna bogha sa cheolfhoireann anois: an veidhlín, an vióla, an dordveidhil is an t-olldord (ach amháin in olldord annamh le 5 shreang). Cuirtear méarchláir in oiriúint ar chuid de na téaduirlisí a phioctar. Seinntear cuid eile le bataí nó casúir, nó pioctar nó méaraítear iad le méara nó figíní. I gcásanna áirithe stoptar na sreanga, de ghnáth le brú mhéara an tseinnteora, chun airdí éagsúla a sheinm, ach seinntear cuid mhaith eile oscailte gan stopadh. Nuair a stoptar iad, bíonn cipíní méire (bandaí ardaithe miotail, caoláin nó adhmaid) ar an méarbhord chun go mbíonn sé éasca na nótaí cruinne a aimsiú is nótaí soiléire a dhéanamh. Is gléasanna pobail cuid mhaith de na huirlisí gan bhogha, agus is í an t-aon cheann a fhaightear i gceolfhoireann an lae inniu ná an chláirseach. Is féidir uirlisí bogha a phiocadh freisin, teicníocht a dtugtar "pizzicato" uirthi.


Teagasc ríomhchuidithe.
Úsáid ríomhairí mar mhúinteoirí cuidithe agus chun cuidiú le múineadh ar shlite éagsúla. Le bogearraí cuí is féidir le ríomhaire eolas a sholáthar, ceisteanna a chur, freagairt ar fhreagairtí an mhic léinn, scrúdaithe ilroghnacha a riaradh is a mharcáil, agus cuid mhaith eile. Tugtar "foghlaim ríomhchuidithe", nó "ríomhbhunaithe", air freisin.


Teaghráin.
Teoiric mheabhraitheach chandamach a chuimsíonn na fórsaí nádúrtha go léir, agus a dhéanann iarracht na deacrachtaí a bhain le scéimeanna aontaithe na bhfórsaí a saothraíodh roimhe seo leis an imtharraingt a chuimsiú. Thairg an fisicí Briotanach Micheal Green is an fisicí Meiriceánach John Schwartz an scéim seo i 1984. Tá an teoiric bunaithe ar bhunsreangán fo-mhicreascópach fadaithe, in ionad an ghnáthbhunphointe, agus cuimsíonn an fhorshiméadracht. Níl an teoiric comhsheasmhach ach i 10 dtoise, agus níl aon fhianaise ná sonraí turgnamhacha a thacaíonn léi.


Teallach oscailte.
Modh déantúsaíochta cruach a leag William Siemens (1823-1883) amach don chéad uair i 1860 agus a chuir Pierre-Émile Martin (1824-1915) i bhfeidhm go rathúil i 1864. Ní bhíonn an garbhiarann leáite i dteagmháil in aon chor leis an mbreosla a sholáthraíonn an teas, ach amháin leis na lasracha ón dó, a imríonn ar theallach éadomhain a choinníonn garbhiarann, seaniarann is flosc. Is féidir an chruach a tharraingt amach as go leanúnach. Feidhmíonn sé le hiarann ó mhianaigh, rud nach féidir a dhéanamh le próiseas Bessemer.


Teampara.
Modh péintéireachta, de ghnáth ar phainéil ullmhaithe adhmaid, le hábhair datha phúdraithe measctha le buíocán uibhe is uisce. Bhíodh sé normálta sa Mheánaois, agus níor tháinig aon rud ina ionad gur éirigh an olaphéintéireacht an-choiteann go déanach sa 15ú céad.


Teanga ardleibhéil.
Teanga ríomhaireachta ina bhfuil gach treoir nó ráiteas coibhéiseach le cuid mhaith treoracha treoirchóid (na treoracha is féidir leis an ríomhaire a thuiscint go díreach). Scríobhtar teanga ardleibhéil — cosúil le Basic, Fortran is Pascal—i nodaireacht ar féidir le húsáideoir iad a thuiscint éasca go leor mar go bhfuil siad gar don Bhéarla. Is féidir le ríomhchlár atá scríofa i dteanga ardleibhéil rith de ghnáth i ríomhaire ina bhfuil léirmhínitheoir nó tiomsaitheoir atá oiriúnach don teanga sin ann. Aistríonn an tiomsaitheoir na treoracha sa teanga ardleibhéil chuig treoracha sa teanga íseal-leibhéil.


Teanga díolama.
Sraith neamónach cuí a chomhfhreagraíonn do threoracha treoirchóid láraonad ar leith próiseála nó micreaphróiseálaí, sainmhínithe ag an déantúsóir. Is áisiúla an teanga díolama don chláraitheoir ná an treoirchód féin, agus aistrítear (díolaimítear) ansin chuig treoirchód í ag ríomhchlár diolama, a dtugtar "an díolamóir" air.


Teanga iarratais.
Teanga ríomhaireachta a chuireann cuid mhaith córais bainistíochta bunachar sonraí ar fáil chun cabhair a thabhairt don úsáideoir iarratais ghinearálta chuí a dhréachtadh ar na sonraí atá stóráilte sa bhunachar. Is í SQL an ceann is coitianta.


Teanga íseal-leibhéil.
Teanga ríomhaireachta, cosúil le teanga tiomsaitheora nó díolama, a bhfuil gach treoir ar leith inti ag freagairt d'oibríocht amháin ar leith de chuid an phróiseálaí. Ní féidir ríomhchlár a scríobhtar i dteanga íseal-leibhéil a rith ach i ríomhaire le próiseálaí den saghas cuí.


Teanga tuairisciú doiciméad.
Bealach chun doiciméid a láimhseáil go comhsheasmhach i ríomhairí, trí chóid ar leith (lipéid). Ba é HTML (Teanga mharcála Hipirtéacs) an chéad chóras den saghas seo, agus bhain sé úsáid as lipéid chun cineálacha eiliminte sa doiciméad a chur in iúl (mar shampla, príomhcheannteideal, fo-cheannteideal, ceannscríbhinn ar fhigiúr, is mar sin de). Baineann brabhsálaí Gréasáin úsáid as na lipéid chun an doiciméad a chur os comhair an úsáideora. Is prótacal é HTTP (Prótacal Aistrithe Hipirtéacs) chun doiciméid atá stóráilte ar an ngréasán uiledhomhanda a aimsiú is a aistriú thar an Idirlíon ó ionad amháin eile go dtí an brabhsálaí. Is feabhsú ar HTML an teanga XML (Teanga mharcála Inbhreisithe) ar féidir leis níos mó eilimintí éagsúla (mar shampla, seichimh físeán) a chuimsiú sa doiciméad atá le haistriú.


Teangeolaíocht ríomhaireachtúil.
Saothrú is feidhmiú teicníochtaí staitistiúla is ríomhaireachtúla mar chuid den staidéar ar theangacha. I measc na staidéar a dhéantar tá anailísiú minicíocht focal áirithe chun scríbhneoireacht téacs a anailísiú, mar shampla chun údar an téacs a chur le bonn, úsáid ríomhairí in anailísiú is sintéis urlabhra, staidéar ar theicníochtaí aistrithe uathoibríoch, agus saothrú mionsamhlacha ríomhaireachtúla struchtúir is idirghníomhú teangeolaíochta mar chuid den taighde ar intleacht shaorga.


Teannáil an bháis.
Stalcadh neamhbhuan iarbháis na colainne mar gheall ar ídiú trífhosfáit adanóicín (ATP) agus fosfaraíl chréitínín sna snáithíní matánacha cnámharlaigh. Braitheann a tús cuid mhaith ar chúis an bháis is teocht na timpeallachta, ach tosaíonn sí de ghnáth timpeall 3 uair tar éis bháis agus bíonn iomlánaithe timpeall 9 n-uair ina dhiaidh sin. Leanann sí ar feadh 3-4 lá, agus ansin filleann boige don cholainn.


Teannánaíteas.
Athlasadh teannáin, an corda snáithíneach a cheanglaíonn matán le cnámh. Bíonn pian iarmharach ar an gcuid chorraithe, go príomha nuair a bhogann sí. Straidhn arís is arís eile ar an teannán is bun leis, agus is féidir é a mhaolú le tréimhse scíthe. Mar shampla, is teannánaíteas i dteannán na huillinne é uillinn leadóige.


Teannas dromchla.
Airí dromchla leachta. Soláthraíonn sé an saghas craicinn a dhealraíonn a bheith ar leachtanna, a choinníonn ola i mbraoiníní is a ligeann d'fheithidí áirithe locháin siúl ar an uisce. Éiríonn sé ón bhfíoras nach bhfuil aon mhóilín leachta sa dromchla timpeallaithe ag móilíní an leachta de bhrí go bhfuil aer i dteagmháil leis os a chionn. Bíonn fórsa aomtha na móilíní leachta faoin dromchla níos láidre ná an fórsa lag aomtha ón aer os a chionn. Tomhaistear an teannas dromchla i niútain in aghaidh an mhéadair (N m-1). Braitheann teannas dromchla leachta ar an teocht (laghdaíonn sé nuair a ardaíonn an teocht) agus an gás atá i dteagmháil leis. Bíonn cuma leaisteach ar dhromchlaí leachtanna, mar shampla i mbolgáin aeir is scannáin gallúnaí.


Teannóg.
Orgán lena ngreamaíonn plandaí dreapaire le tacaíochtaí. Díorthaítear iad ó dhuilleoga modhnaithe, géaga nó bláthraí. Cornann an chuid is mó de na teannóga timpeall na dtacaíochtaí, ach i gcásanna eile críochnaíonn siad i mburla greamannach, cosúil le súiteoir. Tá cuid an-bheag díobh fótatrópach agus fásann isteach i scoilteanna dorcha sa tacaíocht.


Tearanadón.
Athdhéanamh ar chreatlach de thearanadón fireann
Teireasár ollmhór ón tréimhse dhéanach Chailceach i Meiriceá Thuaidh. An réise sciathán suas le 7 m, an gob fada gan fiacla cothromaithe ag cíor chnámhach ag fás ó alt an mhuiníl, an t-eireaball laghdaithe ina sciotán gearr. Is dócha go n-itheadh sé éisc. Dúchasach i Meiriceá Thuaidh timpeall na farraige intíre a bhí ansin anallód. Cé nár dhineasár é (dála na dteireasár uile), bíonn sé in go leor leabhar faoi na dineasáir.


Tearmann ainmhithe fiáine.
Réimse talún a chuirtear in áirithe go buan chun ainmhithe fiáine a chosaint is a chothú, cosúil leis an Masai Mara sa Chéinia, an Serengeti sa Tansáin, agus an Mhórsceir Bhacainneach san Astráil. Go hidéalach, b'fhearr fásach, fairsing a dóthain chun an líon ainmhithe is plandaí ann a choinneáil marthanach. Agus an brú ar acmhainní talún, uisce is farraige á mhéadú ar fud an Domhain, is féidir go gcomhlíonfaidh tearmainn mar seo aidhmeanna eile freisin, mar a dhéanann rialtas na hIndinéise maidir le páirc nua foraois bháistí ar oileán Sulawesi ina bhfuil an fhoraois á caomhnú chun an abhantrach is na feirmeacha ríse thíos an abhainn a chosaint ón bhforaois.


Teas folaigh.
An teas a ionsúnn ábhar íon soladach agus é ag leá ag a leáphointe, mar a bhfanann a theocht tairiseach go mbíonn an t-ábhar go léir leachtach (an teas folaigh leáite), agus an teas a ionsúnn an t-ábhar leachtach is é ag fiuchadh ag a fhiuchphointe, mar a bhfanann a theocht tairiseach go mbíonn an t-ábhar go léir galaithe (an teas folaigh galaithe). Bíonn an teas folaigh céanna i gceist nuair a reonn an leacht ina sholad (an teas folaigh reoite) agus an teas folaigh leáite, ach amháin go gcailleann an leacht an teas seo. Mar an gcéanna, nuair a chomhdhlúthaíonn an ghal ina leacht, is ionann an teas folaigh a chailleann an ghal (an teas folaigh comhdhlúthaithe) is an teas folaigh galaithe. I gcás oighir ag 0 °C, is é 3.34 × 105 J kg-1 an teas folaigh leáite. I gcás uisce ag 100 °C, is é 2.26 × 106 J kg-1 an teas folaigh galaithe.


Teas griofadach.
Neamhord coitianta ginearálta craicinn a fhaigheann daoine i dtíortha trópaiceacha agus a chuireann isteach ar réigiúin theoranta an chraicinn i dtíortha teo measartha. Tarlaíonn bac i nduchtanna na bhfaireog allais, agus dá thoradh sin réimse goiríní beaga dearga (papúil) a spreagann tochas.


Teasaonad Briotanach.
Seanaonad sa teirmidinimic a dtugtar an tsiombail "btu" air. 1 btu = 1055 J (giúl, aonad an SI), a shainmhínítí mar an oiread teasa chun teocht punt uisce a ardú ó 63 °F go 64 °F. Is ionann teirm, seanaonad eile teasa eile, is 105 btu.


Teascadh.
Obráid máinliachta ina mbaintear ball den cholainn de bharr galair nó gortaithe. Déantar é nuair a bhíonn damáiste doleasaithe déanta don bhall ionas nach bhfeidhmíonn sé, agus baol go leathfaidh galar nó ionfhabhtú don chuid eile den cholainn. Go minic is gá méar láimhe, méar coise, nó fiú géag iomlán a theascadh mar thoradh ar aimhréidh diaibéitis. Uaireanta is féidir próistéis a chur in ionad an bhaill theasctha (mar shampla, cos shaorga).


Teascán.
Léaráid ailtireachta nó innealtóireachta a thaispeánann trasghearradh, le struchtúr inmheánach foirgnimh, innill nó réada ar bith eile. Tarraingítear an réad díreach is dá mbeadh sé trasghearrtha ag plána samhailteach, an píosa idir an féachadóir is an plána gearrtha bainte. Roghnaítear uillinn an phlána ghearrtha chun na hairíonna is na mionpháirteanna is gá a léiriú.


Teasdíonadh.
Insliú teirmeach. Tarlaíonn seoladh teasa trasna aon ábhair nuair a bhíonn grádán teochta trasna an ábhair sin. Aistrítear an teas síos an grádán go leanúnach ón taobh ag teocht ard go dtí an taobh ag teocht íseal. Braitheann an méid teasa a sheoltar trasna an chisil in aghaidh an tsoicind (an teaschumhacht sheolta) ar an ngrádán teochta, achar an chisil trína seoltar an teas, agus tairiseach an ábhair féin ar a dtugtar a "sheoltacht theirmeach". Seoltóirí maithe is ea na miotail, agus is drochsheoltóirí (inslitheoirí) iad adhmad, ábhair phlaisteacha, is ábhair ghásacha. Is teasdíontóir ábhar nach bhfuil go maith chun seolta. Is féidir teasdíonadh a chur i bhfeidhm is an teaschumhacht sheolta a laghdú, ní hamháin trí theasdíontóir a roghnú, ach an fhairsinge a laghdú nó tiús an ábhair theasdíonta a mhéadú. I seoladh teasa, is é an rud is mó a tharlaíonn ná malartú fuinnimh chinéitigh idir leictreoin san ábhar trí bhíthin na dteagmhálacha eatarthu. Is mó an fuinneamh cinéiteach atá ag leictreoin na móilíní ar an taobh te den ábhar ná iad siúd ar an taobh fuar. Is mó iad teagmhálacha na leictreon teo le leictreoin a bhfuil fuinneamh níos lú acu, agus mar sin bronnann siad breis fuinnimh ar na leictreoin sa tsraith den ábhar atá níos ísle ar an ngrádán teochta. Mar sin, brúitear teasfhuinneamh síos an grádán sin. Déantar pota cócaireachta as miotal mar chopar nó alúmanam atá araon ina n-ábhair sheoltacha, chun gur féidir an teas a sheoladh isteach ann go héasca. Ach déantar cos an phota as adhmad nó plaisteach éigin (nó clúdaítear lena leithéid d'ábhar teasdíonach í) chun cosc a chur ar sheoladh teasa go dtí lámh an chócaire. Is beag an seoladh teasa a tharlaíonn trí fhionnadh ainmhithe is cleití éan, toisc an oiread sin aeir a bheith gafa iontu. Tugann na hábhair sin teasdíonadh díreach, cosúil le héadach olla.


Teasfhulangaigh.
Ábhair nach ndíchumtar nó nach n-athraítear go ceimiceach nuair a nochtar do theocht ard iad. Mar sin, is an-áisiúil iad mar shoithigh, ábhair struchtúrtha, agus comhbhaill in oibrithe miotalóireachta cosúil le líneáil foirnéise. Is ábhair nádúrtha mar seo silice, alúmana is cré thine. Tá teasfhulangaigh shaorga ann freisin, ina measc na cairbídí is na nitridí, nach leánn ach ag teocht fhíorard agus a úsáidtear i stáisiúin núicléacha leictreacha.


Teicneolaíocht faisnéise.
Gnáth-théarma ar an raon teicneolaíochtaí chun eolas (sonraí, téacs, líníochtaí, taifid fuaime, físe is eile) a phróiseáil is a aistriú le ríomhairí, leictreonaic dhigiteach agus teileachumarsáid. Le forbairtí teicniúla sna 1970idí-1980idí, iomlánú ar ollscála, agus modhanna cumarsáide saitilíte is optúla, tharla fás an-mhór maidir leis na heolaíochtaí seo is a bhfeidhmeanna trádálacha.
Baineann an réimse gaolmhar, innealtóireacht faisnéise, le hanailísiú is dearadh na gcórais nua ríomhaire agus saothrú na mbogearraí tacaíochta.


Teicnidhath.
Technicolor, trádainm ar an gcóras idirnáisiúnta cineamatagrafaíochta daite a bhí ceannasach i 1935-1955. Ceamaraí 3 stiall a d'úsáidtí, agus dhéantaí an iliomad clónna le scaoileadh amach do na pictiúrlanna trí phróiseas fótaimheicniúil aistriú datha. Fiú tar éis tabhairt isteach na gclaonchlónna daite i 1953, lean úsáid an tseanphróisis isteach sna 1970idí.


Digitiú.
I dtarchur is taifeadadh fuaime is físe, tiontú an chomhartha analógaigh (a chódaíonn d'fhuaimthonnta nó gile íomhá) atá ag athrú go leanúnach ina shraith luachanna códaithe uimhriúla. Déantar an bunchomhartha a shampláil ag eatraimh rialta, minic a dhóthain chun na hathruithe sa chomhartha a léiriú, agus sanntar sraith cainníochtaí scoite uimhriúla don luach meandarach. Déantar iad a chur i ngrúpaí (bearta) de chomharthaí simplí air/as, 1/0 (giotáin), atá deacair a dhíchumadh is éasca a ionramháil. Sa ghlacadóir tiontaítear an comhartha digiteach ar ais ina chomhartha leanúnach analógach le léiriú mar fhuaim nó íomhá. Chun mionsonraí míne teilifíse a thaifeadadh is a atáirgeadh, is gá sampláil a dhéanamh 13.5 milliún uair gach soicind (13.5 MHz) le bearta 8 ngiotán chun 256 leibhéal gile a chuimsiú le hard-dílseacht. Maidir le fuaim, is leor an tsampláil a dhéanamh ag 48 kHz, ach is gá bearta 20 giotán chun an scála déine iomlán fuaime a chuimsiú.


Teicstílí míleata.
Teicstílí ardfheidhmíochta a úsáidtear i gcomhair aidhmeanna saighdiúirí. Baineadh feidhm mhíleata as cuid acu ar dtús. Mar shampla, orlón i gcomhair paraisiút, agus Kevlar i gcomhair veisteanna píléardhíonacha is éadaí dódhíonacha.


Teicteonaic.
Staidéar ar struchtúr screamh an Domhain, go príomha na próisis cosúil le gluaisne na gcarraigeacha le linn fillte, éasctha is fodhuchtaithe i screamh an Domhain, agus na próisis a bhaineann leis na gluaisní sin.


Teicteonaic phlátaí.
Beochan de bhriseadh na for-ilchríoch Pangaea agus gluaiseacht na n-ilchríoch ina dhiaidh sin, ón Triassic Luath ar aghaidh.
Is é is teicteonaic phlátaí ann (ón Laidin Dhéanach: "tectonicus", ón Ghréigis: τεκτονικός "a bhaineann le foirgneamh") ná an teoiric a, a saothraíodh go cinnte sna 1960idí, gurb é atá sa litisféar (an screamh agus an maintlín uachtarach) ná ollphíosaí móra, ar a dtugtar plátaí. Bogann na plátaí móra sin go mall i gcomhréir leis na cinn eile timpeall orthu. Tá an tsamhail tóghta ar teoiric na gluaiseachta ilchríochaí, coincheap a forbraíodh le linn na chéad cúpla scór bliain den 20ú haois. Ghlac an pobal geolaíoch leis an teoiric seo, i ndiaidh bailíochtaithe go raibh grinneall na farraige ag leathadh sna 1950í déanacha agus na 1960í luatha.
Míníonn sí síobghluaiseacht na n-ilchríoch, tógáil na sléibhte arda, cosúil leis na Himiléithe is na hAlpa, bolcánacht is dáileadh na bolcánachta ar Domhan, fás na ndromanna i láir na n-aigéan is na dtrinsí ar ghrinneall na n-aigéan. Is éard is an litisféar ann ná sceall an phláinéid is sia amach nó is forimeallaí (an screamh agus an maintlín uachtair), agus atá briste suas i bplátaí teicteonacha. Tá litisféar an Domhain comhdhéanta de seacht nó ocht plátaí móra (ag brath ar an gcaoi a bhfuil siad sainithe) agus go leor plátaí beaga. Sna háiteanna a bhuaileann na plátaí lena chéile, cinneann gluaisne choibhneasta na bplátaí an cineál teorainn: coinbhéirseach, dibhéirseach nó imchoiméadach. Tarlaíonn creathanna talún, ghníomhaíocht bholcánach, Sliabhsliabh-thógáil, agus foirmiú trinse aigéanach feadh na teorainneacha plátaí. Bíonn gluaiseacht choibhneasta na plátaí raonta de ghnáth ó náid go 100 mm in aghaidh na bliana.
Bíonn plátaí teicteonacha comhdhéanta de litisféar aigéanach agus litisféar ilchríochach níos tibhe, ar a bharr bíonn screamh ar leith ann. Feadh theorainneacha cóinbhéirseacha, iompraíonn fodhuchtú plátaí isteach sa mhaintlín. De ghnáth, cúitíonn an t-ábhar caillte agus foirmiú na screimhe aigéanaí nuaí, feadh teorainneacha dibheirseacha plátaí a chéile, tré ghrinneall na farraige a leathnú. Ar an mbealach seo, fanann dromchla iomlán an litisféir mar an gcéanna. Freisin, gairtear 'prionsabal an chreasa iompar' ar thuar na teicteonaice plátaí. Thig teoiricí níos luaithe le fios, ce go bhfuil siad bréagnaithe anois, mholadh go raibh laghdú (crapadh) de réir a chéile nó leathnú de réir a chéile ar fud na cruinne.
Bíonn plátaí teicteonacha in ann bogadh toisc go bhfuil níos mó nirt ag litisféar an Domhain ná san astanaisféar faoin a bhun. Tarlaíonn comhiompar, mar thoradh ar éagsúlachtaí i ndlús cliathánach an mhaintlín. Creidtear go dtiomáineann tosca éagsúla gluaiseacht plátaí, gluaisne ghrinneall na farraige ar shiúl ón droma i lár an aigéin atá ag leathadh (mar gheall ar éagsúlachtaí i topagrafaíocht agus dlús an screimhe, mar thoradh air difríochtaí i bhfórsaí imtharraingthe) agus sracadh, trí shúchán anuas, ag an chrios fodhuchtaithe. Tá míniú eile sna fórsaí éagsúla a ghineann fórsaí taoide na gréine agus na gealaí. Tá tábhacht choibhneasta gach ceann de na fachtóirí agus a gcaidreamh lena chéile doiléir, agus fós ina ábhar díospóireachta.
Faightear bolcáin is creathanna talún ag na teorainneacha imbhuailte idir na plátaí mar a bhfilltear na carraigeacha is a gcruthaítear sléibhte. Ag na teorainneacha seo fodhuchtaíonn pláta amháin faoin bpláta eile, agus éascann siad thar a chéile ó am go ham. Tarlaíonn bolcáin is creathanna talún maraon le himbhualadh na bplátaí, lúbadh suas na bplátaí is cruthú sléibhte. Cruthaítear ábhar nua plátaí an t-am ar fad freisin ag na dromanna i lár an Aigéin Atlantaigh is an Aigéin Chiúin trí phróiseas bolcánach mar a ngluaiseann na plátaí amach ó chéile. Is próiseas leanúnach athchruthaithe is athnuaite ar dhromchla an Domhain é.
Bunphrionsabail.
Tá sraitheanna uachtaracha an Domhain roinnte ina dha chuid; an litisféar agus an t-astanaisféar. Tá sé seo bunaithe ar dhifríochtaí sna hairíonna meicniúla agus sa mhodh ina n-aistrítear teas. Go meicniúil, bíonn an litisféar níos fuaire agus níos dolúbtha, cé go bhfuil an t-astanaisféar níos teo agus in ann sreabhadh níos éasca. Ó thaobh aistriú teasa de, cailleann an litisféar teas trí sheoladh, cé go n-aistríonn an t-astanaisféar freisin teas trí chomhiompar agus bíonn grádán teochta beagnach aidiabatach aige. Níor cheart an fho-roinnd seo a mheascadh leis an fhoroinn cheimiceach sna sraitheanna céanna sa mhaintlín (déanta suas as an t-astanaisféar agus an chuid den mhaintlín san litisféar) agus an screamh: féadfaí píosa áirithe den mmaintlín a bheith mar chuid den litisféar nó an t-astanaisféar ag tréimhsí difriúla, ag brath ar a theocht agus bhrú.
Is é an prionsabal lárnach na teicteonaice plátaí na go mbíonn an litisféar ann mar phlátaí teicteonacha éagsúla agus ar leithligh, a théann ar dhroim an sreabhánchineálach (solad slaodleaisteachas||slaodleaisteach) astanaisféar. Bíonn plátaghluaisní i raon tipiciúil suas go dtí 10-40 mm sa bhliain (fásann Droim an Atlantaigh Láir chomh tapa agus mar a bheadh d'ingne) go dtí thart ar 160 mm / sa bhliain
(fasann an Pláta Nazca thart chomh gasta is a fhásann gruaig). Tá cur síos ar mheicníocht tiomána na gluaiseachta seo thíos luaite.
Bíonn plátaí litisféaracha teicteonacha comhdhéanta de mhaintlín litisféarach forleagtha ag ceachtar de dhá chineál ábhar screimhe nó iad araon: screamh aigéanach (i dtéacsanna níos sine tugtar Sioma ó shileacan agus maignéisiam), agus screamh ilchríochach (sial ó sileacain agus alúmanaim). De ghnáth, bíonn litisféar aigéanach 100 km de leithead; a tiús ina fheidhm dá aois: mar a théann an t-am ar aghaidh, fuaraíonn sé go seoltacht agus cuirtear maintlín foluite sa bhreis lena bhonn. Toisc go bhfuil sé cruthaithe ag dromanna i lár na n-aigéan agus go leathnaíonn sé amach, bíonn a tiús mar sin in a fheidhm dá fhad, ón dhroim lár-farraige as a raibh sé cruthaithe. Athraíonn an tiús ó thart ar 6 km ag lár na farraige go dtí níos mó ná 100 km ar chriosanna fodhuchtaithe. De ghnáth, bíonn tiús litisféir Ilchríochaigh ~ 200 km, cé go n-athraíonn sé seo go mór idir báisíní, sliabhraonta, agus taobh istigh d'ilchríocha cratónica seasmhacha. Bíonn an dá chineál screamh éagsúil chomh maith i tiús, le screamh ilchríochach i bhfad níos tibhe ná aigéanach (35 km vs 6 km).
Tugtar "teorainn phlátaí" ar an suíomh a bhualann dhá phláta lena chéile, agus is ar an imeall nó ar an teorainn is mó a tharlaíonn gníomhaíocht ar nós creathanna talún agus cruthú ghnéithe topagrafacha nós sléibhte, bolcáin, dromanna aigéanacha, agus claiseanna aigéanacha. Tarlaíonn an chuid is mó de bholcáin bheo nó ghníomhacha an domhain feadh teorainneacha plátaí, agus is é Fáinne Tine an Aigéin Chiúin an áit is is gníomhaí agus is forleithne a bhíonn ar eolas, sa lá atá inniu ann. Tá plé agus tuilleadh eolais faoi na teorainn thíos ar aghaidh. Tarlaíonn roinnt bolcán taobh istigh de phlátaí, agus luaitear dífhoirmíochtdí phláta inmheánaigh agus cleitíní an mhaintlín, sna cur síos orthu.
Mar a mhínítear thuas, féadfaidh go mbeadh san áireamh i bplátaí teicteonacha screamh ilchríochach nó screamh aigéanach, agus go mbíonn an dá short sa chuid is mó dóibh. Mar shampla, áirítear sa phláta Afracach an ilcríoch agus codanna de urlár an Atlantaigh agus na hIndia. Tá an t-idirdhealú idir screamh aigéanach agus screamh ilchríochach bunaithe ar a gcuid modhanna foirmithe. Tá screamh aigéanach déanta ag ionaid leata ar ghrinneall na farraige, de réir mar a dhéantar carrigeacha nua san áit ar scar plátaí óna chéile ar dtús, agus tá screamh ilchríochach déanta trí stuabholcánachas agus trí fhuilleamh na dtír-raonta trí phróisis theicteonacha, cé go bhféadfadh go mbeadh seichimh oifilíte ag roinnt de na tír-raonta, sé sin píosaí de screamh aigéanach a mheastar a bheith mar chuid den ilchríoch, nuair a scoireann siad ón timthriall caighdeánach foirmithe agus ó na hionaid leatha agus fodhuchtú faoi bhun na n-ilchríoch. bíonn screamh aigéanach freisin níos dlúithe ná screamh ilchríochach, mar gheall ar a gcuid comhdhéanaimh éagsúla. Tá screamh aigéanach níos dlúithe toisc go bhfuil níos lú sileacain agus níos mó dúl níos troime (mafach) ná screamh ilchríochach (feilseach). Mar thoradh ar an srathú dlúis, go ginearálta, luíonn screamh aigéanach faoi bhun leibhéal na farraige (mar shampla an chuid is mó de phláta an Aigéin Chiúin, cé go bhfuil snámhach screamh ilchríochach os cionn leibhéal na farraige (féach ar an leathanach iseastatacht chun teacht ar mhíniúchán an phrionsabail).


Teictít.
Dreigít chruinn mhaol ghloiniúil le trastomhas timpeall 0.1-100 mm.


Teileabhaincéireacht.
Córas chun gnó bainc a dhéanamh trí líonra teileachumarsáide. Trí nasc idirghníomhach idir úsáideoir is banc a dhéantar é, leis an Idirlíon den chuid is mó.


Teileachló.
Seanfhoirm teirminéil, bunaithe ar mhéarchlár/printéir, a d'úsáidtí chun ceangal le ríomhaire go dtí 1990 nó mar sin. Bhí sé mall neamhiontaofa, agus de réir a chéile cuireadh an t-aonad amharcthaispeána (VDU), agus printéir scartha le húsáid nuair a bheadh gá le cruachóip, ina ionad.


Teileachomhdháil.
Ceangal cuid mhaith ionad le chéile trí naisc teilifíse chun teileachumarsáid leanúnach íomhá is fuaime a sholáthar. I gcórais áirithe, léirítear na híomhánna mar shraith frámaí socaire in ionad íomhá leanúnach chun bandaleithead an chraolta a laghdú.


Teileachumarsáid sho-ghluaiste.
Córas a chuireann ar fáil bealach éasca caothúil le cumarsáid a dhéanamh do dhaoine ar mian leo a bheith i dteagmháil is iad ag taisteal. An chéad chóras mar seo ab ea an raidió longiompartha, agus thar am forbraíodh é sin go mór, i gcomhair feidhmeanna míleata go háirithe. I láthair na huaire cuimsíonn an téarma seo raidió CB (banda na saoránach), glaoireacht raidió, agus teileafóin gluaisteáin is iniompartha a bhíonn bunaithe ar raidió ceallach. I raidió ceallach bíonn tarchuradóirí raidió, gach ceann ag clúdach fairsinge bheag tíre (cill), ag tarchur is ag glacadh glaonna a bhaineann leis an gcóras teileachumarsáide. B'fhorbairt mhór sna 1990idí dírdhiailiú glaonna le sás láimhe ar leith. Faoi seo tá na sásanna láimhe forbartha chun feidhmiú mar chomhéadan le ríomhairí sa bhaile is in áiteanna eile le fuaim is ceol a ghlacadh, agus ríomhphoist, pictiúir, físeanna is scannáin a tharchur is a ghlacadh.


Teiléacs.
Is é is teiléacs ann ná córas idirnáisiúnta teileagrafaíochta ina dtarchuireann na línte teileafóin teachtaireachtaí clóbhuailte. Bíonn trealamh chun na focail clóbhuailte a chlaochlú ina gcomharthaí leictreacha, agus a mhalairt (teiliprintéirí). Bhíodh a ghlaochomhartha is a uimhir féin ag gach rannpháirtí sa chóras. Saor go leor a bhí sé, ach timpeall 1990 bhí an córas facs tar éis teacht ina ionad, agus ó shin is é an ríomhphost an córas ardcheannasach.


Teileafón sceitseála.
Córas, ceangailte leis an líonra teileafóin, lenar féidir líníochtaí is sceitsí a tharchur i bhfad chuig trealamh cuí glactha. Seolann scáileán tadhallíogair sceitsí trí ríomhaire is líne teileafóin don ghlacadóir.


Teileamhargaíocht.
Córas margaíochta a bhaineann feidhm as an teileafón chun freagairtí a fháil ar fhógraí a mbíonn uimhreacha teileafóin orthu. Faigheann an t-úsáideoir teileafóin glaonna, tógann na horduithe, agus déanann na socruithe chun eolas, leabhráin is earraí a sheoladh amach do chustaiméirí. Bíonn sé i gceist freisin glaonna a chur ar ábhair custaiméara le heolas margaíochta chun orduithe is spéis a spreagadh.


Teileapórtáil chandamach.
Bealach chun eolas candamach a aistriú ó áit amháin go háit eile. Thairg an fisicí Meiriceánach Charles Bennett is a chomhghleacaithe an coincheap i 1993, agus thug Anton Zeilinger is daoine eile an chéad léiriú air i 1996. I dteileapórtáil bunaithe ar fhótóin, is féidir staid an fhótón teachtaire (treoshuíomh a ghuaire, mar shampla) a chur ar fhótón glacadóra i bhfad amach, rud a dhíothaíonn staid an bhunfhótón teachtaire. Baineann teileapórtáil feidhm as feiniméin na haimhréidhe candamaí. Tugann sí aistriú iontaofa eolais chandamaigh ó phointe go pointe, mar a dhéantar i ríomhaire candamach, ag seachaint fadhbanna a fhéadfaidh éirí as leochaileacht na staideanna candamacha. Ach níl aon chumas ann réada móra a iompar ó áit go háit. I 2004 d'éirigh le heolaithe, ag obair go neamhspleách san Astráil is sna Stáit Aontaithe, teileapórtáil a dhéanamh go rathúil ar adaimh trí aistriú giotán candamach (cúighiotán) ó adamh amháin go hadamh eile, le cabhair an 3ú adamh cabhraitheach.


Teileascóp.
Ionstraim optúil chun íomhánna formhéadaithe a dhéanamh de réada cianda. Seans go raibh a leithéid ann níos luaithe, ach tháinig sé in úsáid fhorleathan san Eoraip go luath sa 17ú céad tar éis do Galileo is Lippershey samplaí rathúla a dhéanamh timpeall 1608. Cruthaíonn teileascóp réalteolaíoch íomhá inbhéartaithe den fhrithne ach le réimse níos mó radhairc is formhéadú níos mó ná teileascóip dhomhanda (le híomhá ingearach). I dteileascóp athraonta, úsáidtear lionsa chun na gathanna solais a fhócasú, modh oibre a d'usáid Galileo den chéad uair sa réalteolaíocht. Ina fhoirm nua-aoiseach le hiomrall crómatach na lionsaí ceartaithe, bíonn an teileascóp seo in úsáid fhorleathan, i measc amaitéarach go háirithe. I dteileascóp frithchaiteach, is le scáthán parabóileach a fhócasaítear na gathanna solais, modh oibre a d'úsáid Newton sa réalteolaíocht den chéad uair, de bhrí gur thuig sé gur réiteach é ar iomrall crómatach na lionsaí. D'fhorbair William Herschel (1738-1822) bealaí chun scátháin mhóra phríomhúla a theilgean i 1783. Is teileascóip mar seo na teileascóip is mó ar Domhan go léir. Nuair a bhíonn gnóthaí ar leith le déanamh, cosúil le grianghrafadóireacht, bíonn córas lionsaí is scáthán in úsáid, mar áta i gceamara Schmidt. Bailíonn radaiteileascóip astaíochtaí raidió cosmacha ó fhoinsí neamhaí agus déanann anailís orthu. Mias pharabólóideach bhailithe instiúrtha a bhíonn sa teileascóp seo, le brathadóir lárnach atá ceangailte le haimplitheoirí. Is féidir foinsí na dtonnta raidió a léiriú trí chóras anailíse íomhánna mar phictiúir cosúil le grianghrafanna. I radathrasnamhéadar bíonn grúpa aeróg instiúrtha a tharchuireann a gcomharthaí chuig comhghlacadóir, agus is féidir íomhánna d'fhoinsí tonnta raidió sa chosmas le híogaire is cruinneas níos fearr a fháil leis seo. Bíonn teileascóip do shaghsanna eile radaíochta (infridhearg, ultraivialait, X-ghathach is eile) in úsáid freisin, cuid acu ar shaitilítí os cionn atmaisféar an Domhain.


Teileascóp ciorcail fhadlínigh.
Teileascóp a dheartar go háirithe chun reanna neamhaí a bhrath is iad ag trasnú na fadlíne. Tugtar "ciorcal trasdula" air freisin. Suitear é ar ais fhosaithe soir-siar, é in ann luascadh ó thuaidh is ó dheas amháin, agus úsáidtear é chun am trasdula gach réalta thar an bhfadlíne áitiúil a thomhas. San am atá thart bhíodh sé tábhachtach chun ionaid réaltaí a chinneadh, ach anois is chun gluaiseachtaí neamhrialta i rothlú an Domhain a bhrath is a thomhas a úsáidtear é. De bhrí go raibh ionstraim iontaofa i nGreenwich ag an am, cinneadh i 1884 an phríomhfhadlíne (0°) a shuíomh ansin.


Teileascóp na hAstráile.
Eagar radaiteileascóp ag 3 ionad i New South Wales. Mias 64 m ar leithead atá ar an gceann is mó, i bParkes, a bhaineann feidhm as sintéisiú cró chun cumas an-ard taifigh a bhaint amach. Is é seo an teileascóp is tábhachtaí sa leathsféar theas.


Teileascóp Ollmhór.
Teileascóp a thóg 8 rialtas Eorpach go hard ar shliabh Cerro Paranal sa tSíle, i bhfeidhm ó 2000. 4 scáthán glactha ann, gach ceann 8.2 m ar trastomhas, nasctha le chéile ionas go bhfeidhmíonn siad chomh maith le scáthán amháin ar thrastomhas 16 méadar, agus mar sin níos fearr ná teileascóp Keck.


Teileataifeadadh.
Córas chun clár físe a aistriú ina scannán reatha. De bhrí nach bhfuil ach eatramh gairid idir frámaí leanúnacha físe, is gá ceamara scannáin le gluaiseacht an-tapa chun gach fráma scoite a ghabháil. De ghnáth ní róshásúil fótagrafaíocht dhíreach den teilifíseán daite scáthmhaisc, agus de rogha úsáidtear córas le 3 scáileán ga-chatóideach chun an 3 íomhá de na comhdhathanna — dearg, glas is gorm — a theilgean ar mhodh optúil ar an scannán sa cheamara. Nuair a bhíonn clár ardghéire i gceist, uaireanta taifeadtar an 3 dheighilt dhaite i ndiaidh a chéile ar scannán dubh is geal, agus níos déanaí déantar iad a mheascadh chun claonchló daite a tháirgeadh. I modh eile modhnaítear 3 léasar — dearg, glas is gorm — leis an bhfíschomhartha, agus measctar na léasacha le córas scáthán optúil rothlaithe chun íomhá dhaite gach fráma a scanadh go díreach ar an scannán fótagrafach claonchló, líne i ndiaidh líne, fráma i ndiaidh fráma.


Teileog Mheiriceá.
Speiceas Meiriceánach de chrann teile a tháirgeann adhmad áisiúil is fléam, an choirt shnáithíneach inmheánach a úsáidtear chun mataí is rópaí a dhéanamh.


Teilgean (miotalóireacht).
Sa mhiotalóireacht, próiseas ina dteilgtear miotal leáite isteach i múnla le toisí an-chruinne. Déantar an múnla as ábhair theasfhulangacha, meascán de ghaineamh is cré a phacáiltear ar phatrún múnlaithe (macasamhail den réad atá le táirgeadh). Uaireanta déantar an múnla ina dhá leath chun gur féidir an patrún a bhaint as roimh an teilgean. Uaireanta déantar an patrún múnlaithe as céir, baintear an chéir as an múnla dúnta trí théamh. agus leáitear is galaítear an chéir amach as roimh an teilgean. I dteilgcheárta a dhéantar an réamhobair seo, agus an teilgean féin. Chun réada ardchruinnis a fháil ní mór patrún ardchruinnis a chruthú, agus is obair sciliúil é sin. Is féidir cóimhiotail ar leith, go minic iad sin a chuimsíonn sinc, a theilgean i ndísle, is é sin é a theilgean faoi bhrú i múnla casta inathúsáidte le cruth casta a tháirgeadh. Déantar a leithéid le plaisteach freisin.


Teilgean aismhéadrach is isiméadrach.
Córas chun líníocht thríthoiseach réada a dhéanamh gan pheirspictíocht, ina dtarraingítear gach líne de réir scála. Is cás ar leith den teilgean aismhéadrach é an teilgean isiméadrach, ina dtarraingítear an 3 ais — airde, leithead, is doimhne — ag 120° lena chéile, na haiseanna leithid is doimhne ag 30° leis an gcothromán. Úsáidtear an córas seo go forleathan i líníocht innealtóireachta is ailtireachta.


Teilgean athfhillteach.
I gcineamatagrafaíocht, iarmhairtí speisialta ina ndéantar tulteilgean ar scáileán an-fhrithchaiteach coirníneach an-treoch ina n-úsáidtear scathán leathairgeadaithe. Is féidir grianghraf an ghníomhrú réamhionaid is an chúlionaid theilgthe a dhéanamh le chéile ansin tríd an scathán, le ceamara a bhfuil ais an lionsa ag comhthitim ar ais an teilgeora. Mar sin, tugtar "tulteilgean aiseach" ar an bpróiseas freisin.


Teilgean fíorfhairsinge.
Fortheilgean léarscáile ina léirítear fairsingí cothroma ar an scála céanna (mar shampla, fortheilgean sorcóireach fíorfhairsinge Lambert). Is gá cruthanna a dhíchumadh ag domhanleithid arda. Mar sin, is annamh a úsáidtear é do réigiúin ag domhanleithid níos mó ná 40° thuaidh nó theas.


Teilgean ortagrafach.
Córas chun radhairc dhéthoiseacha ghaolmhara ar rud a léiriú de réir scála. Samhlaítear an réad istigh i mbosca gloine, agus bíonn 3 radharc sa líníocht de: trí bharr an bhosca (an plean), trí thosach an bhosca (an t-aghaidhchló), agus trí thaobh amháin de (an taobhchló), iad leata amach ina leathán maol. Léirítear mionphointí inmheánacha le trasradhairc.


Teilgeoir scannáin.
Gaireas chun íomhá fhormhéadaithe de gach fráma i ndiaidh a chéile a léiriú ar scáileán nuair a bhíonn an scannán á ghluaiseacht go leanúnach. Greamaíonn an cró nochtaithe leis an scannán, coinnítear an fráma fosaithe sa chró ar feadh gearrthréimhse léirithe fráma, agus ansin cuirtear an cró céim chun tosaigh le roth fiaclach trí na poill ar imeall an scannáin, an solas á chosc le comhla le linn na gluaiseachta sin. Atáirgtear an fuaimrian ar an scannán le ceann eile fuaime de réir mar a ghluaiseann an scannán ar aghaidh go leanúnach. Chun scannán a léiriú i bpictiúrlann, is gá foinsí cumhachtacha solais. Ar dtús bhíodh lampaí carbóin in úsáid chuige seo, ach lampaí xéanóin 2-5 kW a úsáidtear anois, agus focasaítear an solas ar an gcró le scáthán mór parabólóideach. I gcás scannáin 35 mm, tógann na spóil suas le 1,800 m den scannán le dhá cheann suite os cionn is faoi bhun an teilgeora, ceann acu chun an chuid den scannán atá léirithe a stóráil. Tá córais le lúba leanúnacha in úsáid go forleathan freisin ar féidir scannán iomlán 7,500 m, a mhairfeadh 4½ uair, a léiriú leo, agus na spóil seo (a dtugtar "trinsiúir" orthu) suite go cothrománach ar chaschláir. Tá teilgeoirí ann i gcomhair scannán 16 mm is scáileán réasúnta beag, agus úsáideann siad seo lampaí tungstain/hailigine 250-500 W le spóil scannáin 500 m.


Teilgeoir sleamhnán.
Teilgeoir a léiríonn íomhá fhormhéadaithe de shleamhnán tréshoilseáin ar scáileán. Is féidir suas le 80 sleamhnán caighdeánach a lódáil ar thrádaire cothaithe, díreach nó ciorclach, agus aon cheann acu a roghnú le léiriú trí chianrialú nó le comharthaí ó théip mhaighnéadach. Chun na tréimhsí dorcha idir na sleamhnáin a sheachaint, baintear feidhm as péire teilgeoirí ag an am céanna chun gur féidir íomhá amháin a shleamhnú go réidh isteach sa chéad cheann eile. Is féidir léirithe ilíomhá a dhéanamh le roinnt mhaith péirí díobh.


Teilicine.
Fearas chun fístéip i gcomhair taifeadta nó craolta a dhéanamh as scannán pictiúr reatha. I gcóras spota gluaiseachta, scantar an scannán le spota solais a ghintear le feadán ga-chatóideach. Tiontaítear an solas tarchurtha (tríd an scannán) ina gcomharthaí dearga, glasa is gorma le córas léas-scoilte trí fheadán fóta-iolróra. Le forbairtí i scanadh digiteach is féidir maisíocht a chur isteach le linn an tiontaithe.


Teilifís ardghéire.
Sa ghnáth-theilifíseán péinteáiltear an íomhá i 625 líne chothrománach chomhthreomhar, agus athdhéantar an phéinteáil seo le minicíocht fráma de 25 Hz. Cinneann an oiread línte seo an íogaireacht nó an taifeach spásúil is féidir a fháil san íomhá teilifíse. Aon chóras teilifíse le níos mó ná 500-600 líne san íomhá, agus formáid leathan cóimheas féachana na híomhá, cothrom le 16:9 ar an scáileán, is teilifís ardghéire í. Tá córais mar seo le suas go dtí 1050-1250 líne iontu á soláthar agus ag éirí caighdeánach.


Teilifís chábla.
Dáileadh cláir teilifíse ar chustaiméirí le cáblaí comhaiseacha nó cáblaí snáithíní optúla, in ionad iad a chraobhscaoileadh. Is féidir raon leathan roghanna a chur ar fáil do cheantar ar leith le córas mar seo. Is féidir go dtiocfaidh na comharthaí ó tharchur ó shaitilít trí aeróg lárnach, nó foinsí taifeadta.


Teilifís chiorcaid iata.
Córas léirithe íomhánna ina mbíonn an físcheamara ceangailte go díreach leis an scáileán léirithe, fiú ag fad mór amach, in ionad le tarchur craolta nó taifeadadh idirmheánach. Úsáidtear a leithéid i bhfaireachas, léirithe eolaíochta is máinliachta, agus cianscrúdu i dtionscail.


Teilifís dhaite.
Tugadh teilifís dhaite isteach sna 1950idí, ach ba ghá don chóras a bheith comhoiriúnach leis an gcóras teilifíse monacrómataí chun gurbh fhéidir na híomhánna a léiriú ar na milliúin teilifíseán a bhí ag daoine. Sa cheamara daite, cosúil leis an gceamara fótagrafach daite, roinntear an íomhá a thagann tríd an lionsa i 3 íomhá, dearg, glas is gorm (na príomhdhathanna) le priosma léas-scoilte le scagairí dathanna is 3 bhraiteoir ar leith, nó le scagaire stríoca míne an 3 dhathanna is braiteoir amháin. Nuair a scantar an íomhá, faightear 3 chomhartha (mar mhalairt ar an gcomhartha amháin sa chóras monacrómatach), dearg, glas is gorm (RGB). Cuingrítear iad seo, 30% R, 59% G le 11% B, chun an comhartha lonrais Y a chruthú, arb ionann é is comhartha monachrómatach don íomhá. Códaítear an t-eolas ar na dathanna, an crómanas, in dhá chomhartha difríochta B-Y is R-Y, i ngaol pais a shuimítear leis an gcomhartha lonrais i modh ar leith a dtugtar "modh ilchodach" air, le tarchur. Saothraíodh códuithe difriúla i Meiriceá is an tSeapáin (córas NTSC) agus san Eoraip (córas PAL nó SECAM). Sna 1980idí saothraíodh an modh comhpháirte, ina gcoinnítear na comharthaí crómanais scartha ón gcomhartha lonrais, a gcomhbhrúitear iad in am ionas go dtógann siad le chéile an t-am céanna, agus a úsáideann an modh ilchodach. Tugann sé seo pictiúr feabhsaithe, agus úsáidtear go forleathan é i bhfísthaifeadáin is an teilifís ardghéire. Sa ghlacadóir, soláthraíonn scanadh faoi rialú an chomhartha lonrais íomhá mhonacrómatach ar scáileán monacrómatach. I nglacadóir daite, díchódaítear an comhartha lonrais is na comharthaí crómanais chun an 3 chomhartha dearg, glas is gorm a fháil chun an 3 leictreonghunna a rialú sa bhfeadán leis an scáthmhasc is na fo-spotaí dearga, glasa is gorma i ngach spota ar an scáileán a spreagadh le chéile agus dath feiceálach suimithe amháin a dhéanamh ar an spota sin i scanadh na híomhá. I dteilifíseán leata nua-aoiseach, ní feadán ga-chatóideach le leictreonghunnaí atá ann, ach leathán picteilíní le fo-phicteilín don dearg, don ghlas is don ghorm i ngach ceann, ar féidir gach fo-phicteilín a spreagadh go neamhspleách sa scanadh chun an íomhá a chruthú.


Teilifís faire.
Teilifís chiorcaid iata le cuid mhaith feidhmeanna sábháilteachta, ó mhaoirseacht limistéir na gcustaiméirí in ollsiopaí go dtí monatóiriú ionad éagsúil i bhfad amach ó oifig lárnach. Bíonn ceamaraí in úsáid a bhíonn íogair do leibhéil ísle solais agus lionsaí leathanuillinneacha orthu chun an t-uasmhéid den radharc os a chomhair a ghabháil. Uaireanta bíonn treoshuíomh an cheamara faoi chianrialú ón oifig lárnach breathnaithe. Bíonn fístaifeadán ag taifeadadh an radhairc an t-am ar fad, nó nuair a lasctar ann é le comhartha ó bhrathadóir gluaiseachta.


Teilifís mháistiraeróige.
Úsáid aeróige amháin le haghaidh roinnt teilifíseán. Is féidir í a insealbhú go díreach, mar shampla in áraslann nó ó stáisiún lárnach trí sheirbhís cáblaí dáileacháin.


Teilifíseán.
mion
Feadán ga-chatóideach ar leith. Sa chás seo tá dhá voltas shábhfhiaclacha, ceann amháin a athdhéanann a chlaonadh ag minicíocht 25 Hz is a shraonann an pointe breo go ceartingearach ó bharr go bun, agus an ceann eile a shraonann an pointe breo go cothrománach ó chlé go deas 625 uair le linn tréimhse amháin den sraonadh ceartingearach. "An sraonadh líne" a thugtar ar an dara ceann seo, agus is é an sraonadh fráma an chéad cheann. Agus iad ag feidhmiú le chéile, is amhlaidh a shraonann siad an pointe breo i bhfiarláin chun fráma iomlán de 625 líne a ghrinniú 25 uair gach soicind. Le linn grinneadh gach líne soláthraítear an comhartha físe do ghreille sa leictreonghunna, rud a mhodhnaíonn déine an léas leictreon, rud a mhodhnaíonn déine lonrach an tsolais a astaítear ag an bpointe breo ar an scáileán. I bhfráma ar bith mar sin, is féidir patrún an lonraithe sa radharc a léiriú. Má bhíonn gluaiseacht sa radharc céanna, is féidir í a léiriú chomh maith de bhrí go n-athdhéantar an fráma 25 uair gach soicind.


Teilifíseán teilgthe.
Córas teilifíse ina dteilgtear na híomhánna trí lionsaí leathanchró ar scáileán mór seachtrach, de ghnáth le 3 fheadán ga-chatóideach ardghile sa 3 phríomhdhath, dearg, glas is gorm. Le rialú leictreonach, is féidir an 3 íomhá a chlárú go cruinn ar a chéile chun íomhá dhaite amháin a tháirgeadh. Ach bíonn an raon gile teoranta, ionas nach féidir íomhánna níos mó ná 4 m a theilgean. Tá leaganacha aonlionsa ina mbíonn scátháin dhéchrómacha chun na léis a chumascadh nó feadáin solais de dhéanamh dé-óide leachtchriostalta. Más mian íomhánna níos mó a theilgean, is gá lampa xéanóin le modhnú físíomhá a úsáid, mar atá i gcóras Eidophor.


Teiliméadracht.
Tomhas paraiméadair agus tarchur na sonraí ón bhfoinse, go huathoibríoch de ghnáth, trí bhíthin tonnta raidió go dtí glacadóir i bhfad amach ón bhfoinse. Tarchuireann saitilítí a gcuid sonraí mar seo go dtí an Domhan, agus is mar seo a fheidhmíonn raidió, teilifís is na teileafóin nua-aimseartha sho-iompartha.


Teilimír.
Cuid de chrómasóm i bhfad amach ón gceintrimír ina mbíonn cuid mhaith DNA athdhéanta arís is arís eile. Gan na teilimíreanna bheadh na crómasóim éagobhsaí agus d'fhéadfadh siad cuingriú le crómasóim eile chun struchtúir fáinne a dhéanamh. Laghdaíonn fad na dteilimíreanna de réir a chéile agus duine ag dul in aois. Meastar go dtarlaíonn sé seo de bhrí go gcailltear gníomhaíocht na héinsíme teilimíréis le haois.


Teilisiopadóireacht.
Córas chun siopadóireacht a dhéanamh ón mbaile, ag baint feidhm as líonra teileachumarsáide cosúil leis an Idirlíon. Tugtar "siopadóireacht ar líne" uirthi freisin. Bíonn liosta na mbianna, na n-earraí is na seirbhísí atá á soláthar ag an siopadóir le breathnú ar scáileán ríomhaire nó teilifíse an tomhaltóra. Is féidir iad a ordú go díreach agus íoc astu le teileabhaincéireacht thar an líonra teileachumarsáide. Ansin seachadtar na hearraí don tomhaltóir ag am socraithe.


Teilitéacs.
Seirbhís eolais de shonraí alfa-uimhriúla is léaráidí simplí a tharchuirtear mar leathanaigh scoite i bhfoirm atá códaithe go digiteach sna heatraimh réimse bánaithe den chomhartha teilifíse tarchurtha. Is féidir an t-eolas is deireanaí, ceannlínte nuachta, torthaí spóirt, léarscáileanna aimsire is a leithéid a léiriú ar theilifíseán baile ach díchódóir is roghnóir leathanaigh a bheith ag an úsáideoir, áiseanna a bhíonn ar chianrialaitheoir an teilifíseáin le blianta fada anois.


Téip mhaighnéadach.
Scannán trédhearcach plaisteach, cumhdaithe le páirteagail chriostalta mhaighnéadacha, tuímithe i vearnais, a léiríodh mar mheán éifeachtach taifeadta is atáirgthe fuaime ar dtús sna 1930idí. D'éirigh sí an-choitianta i ndiaidh an dara cogadh domhanda, agus ansin mar mheán taifeadta físeán is meán stórála i ríomhairí. Faoi na 1980idí bhí téipeanna ilraonacha in úsáid i dtaifeadadh digiteach i bhfeidhmeanna gairmiúla, agus an dlúthchaiséad, a thug comhlacht Philips isteach i 1964, i gceannas maidir le feidhmeanna baile. Le himeacht ama rinneadh feabhsuithe air seo le cumhdaigh nua, cosúil le crómdhéocsaíd is miotal, agus córais laghdaithe torainn. Úsáidtear mar mheán stórála fós í ar ríomhairí móra, suas le 750 m ar fhad is 12.7 mm ar leithead. Tá córais níos lú, agus an téip mhaighnéadach i gcartús, in úsáid go forleathan mar chórais cúltaca i gcomhair micriríomhairí, iad siúd le dioscaí Winchester go príomha. Baineadh feidhm as gnáthfhuaimtéipeanna chun breis stórála a sholáthar do mhicriríomhairí roimh theacht chun cinn na ndioscaí flapacha. Ach is mall na córais stórála is aisghabhála atá bunaithe ar théipeanna, agus tháinig na dioscaí maighnéadacha ina n-ionad. Faoi seo, córais sholadstaideacha stórála gan páirteanna inghluaiste atá i gceannas.


Téipthaifeadán.
Fearas chun fuaim is eolas leictreonach eile a stóráil ar théip mhaighnéadach. Is féidir na taifid a athsheinm leis an bhfearas céanna. Ar dtús athraítear an fhuaim ina comhartha leictreonach le micreafón, agus soláthraítear an comhartha seo don chnoga taifid. Ritheann an téip mhaighnéadach thar an gcnoga seo, agus taifeadtar an comhartha i bhfoirm athruithe sa staid mhaighnéadach ar feadh na téipe. Chun an taifead a athsheinm, ritear an téip thar chnoga athsheanma a léann an staid mhaighnéadach ag gach pointe ar an téip is í ag dul thart, agus athghintear an bunchomhartha. Tábhachtach le blianta fada sna tionscail taifeadta is craoltóireachta, agus siamsa baile. Faoi seo tá an modh seo á chaitheamh i gcártaí agus modhanna nua — dlúthdhioscaí bunaithe ar mhaighnéadas fós, agus cuimhní soladstaideacha bunaithe ar ríomhairí — ag teacht ina ionad.


Teireasár.
Reiptíl eitilte atá imithe in éag, ar eolas sa taifead iontaiseach ón tréimhse Thriasach go deireadh na tréimhse Cailcí. Chomh beag la gealbhán, agus chomh mór sin go raibh an réise sciathán suas le 15 m. Sciatháin leathrúla tacaithe ag an 4ú méar fhadaithe, agus is dócha go ngreadadh sé iad seo san eitilt ghníomhach. An cholainn gruagach. Ainmhí creiche den chuid is mó. Thugtaí teireadachtalach air.


Teireatórn.
Badhbh, cosúil le condar, le réise sciathán timpeall 4 m, an t-éan eitilte is mó a mhair riamh, imithe i léig anois. Is eol go raibh a leithéid ann mar fuarthas a iontaisí ón bPléisticéineach, suas le dhá mhilliún bliain ó shin, i gclais tarra i gCalifornia.


Teiridifít.
Fronn de chuid Athyrium filix-femina
Tugtar teiridifít ar aon phlanda féitheach a tháirgeann spóir. Cuimsíonn sí na raithneacha, na garbhógaigh is na heireabaill chapaill. I ranguithe áirithe ar na horgánaigh cuirtear iad sa roinn pteridophyta.


Teiripe athsholáthar hormón.
Cuingriú d'éastraigin shaorga is prógaistéarón saorga a thógann an bhean tríd an mbéal chun dul in ionad na hormón nádúrtha baineann tar éis an tsos míostraithe nuair a stopann an cholainn á dtáirgeadh. Tógtar an teiripe chun siomtóim ar leith a mhaolú, cosúil le luisne the, allas istoíche, neamhchodladh, faighin thirim. Is maith an teiripe seo freisin chun iarmhairtí oistéaporóise a laghdú. Ar an taobh eile, is féidir go mbeidh fo-iarmhairtí neamhfhábhracha uirthi: trombóis, rith fola sa bhfaighin, agus priacal méadaithe ailse chíche.


Teiripe chliantlárnach.
Modh oibre, saothraithe ag an síceolaí Meiriceánach Carl Rogers, a dtugtar "teiripe neamhdhírithe" uirthi freisin. Bunaithe ar an gcoincheap go bhfuil gach duine maith réasúnach sóisialaithe go bunúsach, ag iarraidh a chumas folaigh a bhaint amach an t-am ar fad (é féin a chur i ngníomh). Sa choincheap seo, tarlaíonn mí-oiriúnú síceolaíoch nuair a tharlaíonn rudaí do dhuine a théann i gcoinne a fhéiníomhá. Tá an teiripe seo neamhdhírithe sa chiall nach dtugann an síceolaí treoir don chliant ar cad ba cheart a rá, a dhéanamh nó a mhothú, ach éisteann le hionbhá chun ligean don chliant a fhéiníomhá a athrú de réir a chéile.


Teiripe chluaise.
Foirm shnáthaidphollta a saothraíodh taobh amuigh den tSín, ag baint feidhm as pointí ar an gcluas atá in ainm is a bheith gaolmhar le codanna den cholainn i bhfad uathu. Is í an smaointeoireacht taobh thiar di go bhfuil gach cuid den cholainn léirithe ar an gcluas ag ceann de suas le 200 pointe ansin. Nuair a chuirtear snáthaidí, spreagadh leictreonach nó léas léasair le pointe ar an gcluas, maolaítear an galar nó an phian sa bhall comhfhreagrach. Úsáidtear go forleathan í chun andúil a chóireáil, agus pian a mhaolú le linn breith clainne nó fiaclóireachta.


Teiripe chrágtha.
Cóireáil ar dhuine a nimhíodh le miotal trom, trí ábhair bhithcheimiceacha a thabhairt go hinfhéitheach chun go nascfaidh siad le hiain an mhiotail throim chun iad a díghníomhú is a bhaint amach as an gcolainn. Tugtar "oibreáin chrágtha" ar na hábhair a thugtar, agus bíonn siad difriúil ó othar go hothar, ag brath ar an miotal trom a ionghabhadh. Tá taighde ar siúl, féachaint an féidir teiripe den saghas seo a úsáid ar na deascthaí cailciam in artairiscléaróis, ach níl aon chruthú fós go bhfuil sí rathúil chuige seo.


Teiripe dochma.
Sa tsíceolaíocht, próiseas ina gceanglaítear eachtra mhíthaitneamhach le chéile le hiompar míchuibhiúil (trí mhodh cógasaíoch, fisiciúil nó leictreach, mar shampla) chun deireadh a chur leis an iompar míchuibhiúil. Baintear feidhm aisti chun cabhrú le daoine éirí as caitheamh tobac nó róspleáchas ar alcól, mar shampla.


Teiripe fhótaidinimiciúil.
Cóir leighis thástálach ar ailse sna scámhóga, an lamhnán is an t-éasafagas, ina mbaintear feidhm as solas. Instealltar ceimiceán ar leith a bhailíonn sna cealla ailseacha san othar, agus is féidir é a athrú ina ábhar atá tocsaineach do na cealla sin trí é a spreagadh le solas. Ní gá ach an ball ina bhfuil an ailse a shoilsiú le solas den tonnfhad cuí chun an ceimiceán a spreagadh. Braitheann éifeacht na teiripe ar cé chomh cinnte agus is féidir an buncheimiceán a lonnú sa bhfíochán ailseach, agus trédhearcacht na bhfíochán os cionn na hailse chun go sroichfidh dóthain solais an ailse. Tá teiripe eile mar seo á saothrú i gcomhair othar le SEIF. Sa chás seo, tá druga leighis in úsáid ar féidir é a spreagadh chun éifeachta le dáileog radaíochta ultraivialaite, agus neartaíonn an druga seo an córas imdhíonach.


Teiripe iompair.
Cóireáil shíceolaíoch a shaothraigh an síciteiripeoir Joseph Wolpe (1915-1997), a dhéanann iarracht smaointe duine a athrú trí athrú iompair. Baintear feidhm aisti i leith galar néaróiseach, ar an tuiscint gur féidir scaradh leis na hiompair sin a foghlaimíodh ar dtús. Tagann teicníochtaí ina ndéantar dí-íogrú is/nó ollródú le freagairtí imní a spreagadh, nó a dtugtar duaiseanna is pionóis d'othair, san áireamh.


Teiripe mheigivitimíní.
Teiripe cothaithe a thairg Linus Pauling, a cheap go seachnódh is go leigheasfadh dáileoga móra vitimín C an slaghdán coiteann trí iarmhairt dhíreach fhrithvíreasach agus an córas imdhíonach a fheabhsú. Is eol gur bhain síciatraithe feidhm as dáileoga móra de vitimíní éagsúla chun cóireáil ar othair le neamhoird éagsúla, scitsifréine, dúlagar is hipirghníomhaíocht, ar an mbonn grubh fhéidir gur tharla siad seo mar thoradh ar easpa vitimíní. Is eol freisin ó thaighde iontaofa go bhfuil mionlach daoine nach féidir leo dóthain vitimíní nó mianraí a asú óna gcuid bia, agus gur gá d'othair ailse i bhfad níos mó díobh a ithe ná an gnáthduine chun nach mbeidh uireasa orthu. Ar an taobh eile, is eol go mbíonn iarmhairtí tocsaineacha ar mhéid iomarcach de vitimíní áirithe. Mar sin, is inmholta aon teiripe meigivitimíní a ghlacadh faoi stiúir dochtúra.


Teiripe réasúnach mhothúchánach.
Modh teiripeach a d'fhorbair an síceolaí cliniciúil ó na Stáit Aontaithe, Albert Ellis (1913-2007), bunaithe ar an gcoincheap go n-éiríonn fadhbanna mothúchán ó chreidimh neamhréasúnacha ag daoine mar gheall orthu féin (mar shampla, is gá dom a bheith foirfe i ngach rud a dhéanaim, nó go mbeidh grá ag gach éinne orm). Dá réir seo, éiríonn measúnuithe diúltacha ar dhuine, agus mothúcháin dhochracha iarmharacha cosúil le himní is dúlagar, nuair a léirítear nach fíor na creidimh seo. Trí mhealladh, griogadh is argóint, cuireann an teiripeoir in aghaidh chreideamh an chliaint chun é a dhéanamh níos réalaíche réasúnaí.


Teiripe saothair.
Raon cóireálacha chun iarmhairt riochtaí fisiciúla nó meabhracha ar bheatha duine a laghdú, agus cabhrú le barrmhaitheas feidhme is neamhspleáchais a bhaint amach sa ghnáthshaol. Tagann cabhruithe fisiciúla mar ráillí staighre, úsáideanna ríomhairí, saotharlanna gairmeacha, agus ranganna ealaíon is ceirdeanna san áireamh freisin.


Teiripe solais.
Tá clog bitheolaíoch an duine, a rialaíonn codladh, tál hormón is timthriallta éile laethúla, íogair don solas. Nuair a réabtar an clog bitheolaíoch de bharr aistir fhada thapa siar nó aniar i scairdeitleán, is féidir an clog a chur chun tosaigh nó ar gcúl, maidir leis an am áitiúil, trí dhuine a chur faoi sholas geal ag amanna áirithe den lá.


Teirmeachlaonas.
An doimhneacht sa bhfarraige ag a laghdaíonn an teocht go tapa. I gcuid mhaith den aigéan agus ar fud na dtrópaicí, tarlaíonn an teirmeachlaonas buan ag timpeall 100 m thíos. Tá sé seo díreach faoi bhun an chisil dhromchlaigh a dhéanann an ghaoth is an t-uisce a mheascadh, áit a bhféadfaidh an teocht a bheith chomh hard le 28 °C. Is féidir go sínfidh an teirmeachlaonas chuig doimhneacht 1 km nó níos mó, mar a bhféadfaidh an teocht a bheith chomh híseal le 2 °C. I réigiúin de na haigéin, san Atlantach thuaidh mar shampla, is féidir go ndéanfaidh téamh séasúrach teirmeachlaonas séasúrach (neamhbhuan) éadomhain os cionn an teirmeachlaonais bhuain.


Teirmeagrafaíocht.
Bealach chun íomhá infheicthe a dhéanamh ón teasradaíocht a thagann ón radharc. Astaíonn gach réad roinnt radaíochta infridheirge, ag brath ar theocht an dromchla (dlí Wien). Sa teirmeagraf bíonn brathadóirí soladstaideacha infridheirge atá in ann an radaíocht seo a bhrath sa dorchadas nó toit, agus íomhá cosúil le híomhá teilifíse a chruthú le hathruithe sa ghile i gcomhréir le déine na radaíochta infridheirge ón radharc. Is féidir íomhá dhaite a chruthú freisin agus gach dath códaithe ag déine na hinfridheirge.


Teirmeaplaisteach.
Rang roisíní a éiríonn bog nuair a théitear iad agus soladach crua go hinchúlaithe nuair a fhuaraítear iad. Is féidir iad a chur trí thimthriall téite is fuaraithe an iliomad uair, agus bíonn an t-iompar ag gach pas ar leith de gach timthriall mar an gcéanna ó phas go pas.


Teirmeasféar.
Ciseal uachtarach an atmaisféir os cionn an mheiseastad (ag airde timpeall 80 km) mar a bhfuil dlús an atmaisféir an-íseal. Sa chuid íochtarach de, nítrigin (N2) is oscaigin ina foirm mhóilíneach (O2) is adamhach (O) is mó atá san atmaisféar, ach os cionn 200 km ocsaigin adamhach is flúirsí ná aon ghás eile. Sa teirmisféar éiríonn an teocht leis an airde, de bharr ionsú na radaíochta ultraivialaite ón nGrian ag an ocsaigin adamhach. Tugtar "an t-ianaisféar" air freisin.


Teirmeastar.
Teirmiméadar leictreonach leathsheoltóra, bunaithe ar phíosa an-bheag sileacain nádúrtha. Titeann a fhriotaíocht go tapa nuair a mhéadaíonn an teocht. Is giorrú an t-ainm Béarla thermistor ar fhriotóir teirmeach. An-bheag, agus toisc nach gcuireann sé isteach ar an gcóras intomhaiste, is iontach é mar bhrathadóir teochta. Déanta as cóbalt, nicil is ocsaíd mhaignéisiam, measctha le púdar copair. I 1946 cuireadh os comhair an phobail den chéad uair é chun radaíocht infridhearg nó teasradaíocht a bhrath. Úsáidtear teirmeastóir i gciorcaid leictreonacha chun teocht a thomhas nó a rialú, i dtonntreoruithe chun an chumhacht tarchurtha a thomhas, agus i gciorcaid mhoill ama.


Teirmeastat.
Gléas a úsáidtear chun lasc leictreach a dhúnadh nó a oscailt, nó comhla gáis a stiúradh de réir teochta. Feistítear an teirmeastat ionas go ndúntar an lasc nuair a thiteann an teocht faoi bhun leibhéil áirithe, agus cuireann sé seo téitheoir leictreach nó gáis ar siúl. Ansin nuair a ardaítear an teocht os cionn leibhéil shocraithe, braitheann an teirmeastat é sin agus scoireann an lasc don téitheoir. Feidhmíonn an stiall dhémhiotalach mar theirmeastat. Is féidir teagmháil na laisce a dhruidim isteach nó amach le cnaipe stiúrtha agus an teocht stiúrtha ag a lascann sé a shocrú. Ar an gcaoi seo feidhmíonn an stiall dhémhiotalach mar theirmeastat i ngléasanna mar théitheoirí, oighinn, coirí, cuisneoirí, seomraí is tithe.


Teirmianaic.
Staidéar ar na próisis a bhaineann le hastaíocht theirmianach, is é sin astaíocht leictreon ó dhromchla miotail nuair a théitear an miotal sin. De ghnáth d'fhillfeadh na leictreoin seo ar an dromchla, ach i bhfeistí cosúil le feadáin theirmianacha is leictreonghunnaí (mar atá sa luascóp ga-chatóideach nó an feadán teilifíse) aomtar na leictreoin chun siúil le hanóid dhearfach chun léas áisiúil leictreon a chruthú. Thomas Edison a d'fhionn an iarmhairt seo i 1883.


Teirmiceimic.
Staidéar ar na hathruithe fuinnimh a ghabhann le himoibrithe ceimiceacha. Bíonn luachanna cruinne acu seo maidir le himoibreáin is táirgí sainmhínithe. Baintear feidhm as modhanna oibre teirmiceimiceacha (le calraiméadar, mar shampla) chun luachanna fuinnimh bianna a aimsiú.


Teirmidinimic.
Staidéar ar theas is feiniméin atá bunaithe ar an teas, agus 4 dhlí bunúsach na teirmidinimice. De réir an dlí nialasaigh, má bhíonn dhá chóras i gcothromaíocht theirmidinimiciúil leis an 3ú ceann, beidh siad i gcothromaíocht le chéile. Mar shampla, má fhágtar dhá réad i seomra socair ar feadh achair, tiocfaidh siad chuig teocht an tseomra, agus mar sin, beidh siad araon ag an teocht chéanna.
De réir an chéad dlí, is nialas suim na n-athruithe fuinnimh taobh istigh de chóras aonraithe, is é sin go n-imchoimeádtar an fuinneamh iomlán ann. Mar shampla, is féidir bataire a úsáid chun uisce a théamh go leictreach, an fuinneamh ceimiceach sa bhataire tiontaithe ina fhuinneamh leictreach sa bhataire, agus an fuinneamh leictreach tiontaithe ina theas sa téitheoir friotaíochta san uisce. Sa chás seo, is ionann fuinneamh iomlán an chórais ag deireadh an phróisis is ag a thús. Cuirtear síos ar an dara dlí ar bhealaí éagsúla. Bealach amháin is ea nach féidir le hinneall teasa éifeacht 100% a bhaint amach, is é sin, ní féidir teas a thiontú go hiomlán go dtí fuinneamh meicniúil. Uaidh seo, ní féidir éifeacht 100% a bheith ag inneall gluaisteáin nó stáisiún ginte cumhachta, is cuma conas a thógtar iad. Bealach eile leis an dara dlí a rá is ea nach féidir teas a aistriú ó réad fuar go dtí réad te gan ionchur fuinnimh nó oibre. Mar shampla, bíonn gá le cuisneoir fuinnmhithe chun ábhar a fhuarú, ach má chuirtear réad fuar i seomra te, éireoidh an réad sin te ann féin go mbaineann sé teocht an tseomra amach. Bealach eile fós is ea go mbainfidh córas amach an staid is féidir leis a bhaint amach ar an líon slite is mó is féidir. Mar shampla, má shiltear braon dúigh in eascra uisce, scaipfidh an dúch go cothrom san uisce, staid a fhreagraíonn d'uasmhéid eagair adamh an dúigh is an uisce.
Bealach eile fós leis an dara dlí a scríobh is ea, maidir le córas iata, go bhfanann eantrópacht an chórais tairiseach nó méadaíonn sí, agus ní théann i laghad ar chor ar bith.
De réir an 3ú dlí, ní féidir dearbhnialas teochta a bhaint amach riamh. Roimh an 19ú céad cheaptaí gur ábhar substaintiúil an teas, a dtugtaí calrach air, agus go raibh níos mó calraigh ag réada teo ná ag réada fuara.
Benjamin Thompson a thug an coincheap is an tuiscint nua-aoiseach isteach i 1798 gur foirm fuinnimh a bhí sa teas. Thuig Sadi Carnot coincheap imchoimeád an fhuinnimh i 1830. Thaispeáin James Joule tiontú fuinnimh mheicniúil go dtí teas, is an choibhéis idir teas is fuinneamh meicniúil, i 1845, le trealamh inar thit meáchain chun liáin, tumtha in uisce, a rothlú is an t-uisce a théamh. Mhol Hermann von Helmholtz i 1847 gur coibhéiseach gach foirm fuinnimh. Thug William Thomson (Tiarna Chaolbheinn) an dearbhscála teochta (atá ainmnithe as) chun cinn i 1845. Thomson (i 1851) agus Rudolf Clausius (i 1850) a shaothraigh dara dlí na teirmidinimice. Thug Thomson an tuiscint isteach go scaipeann fuinneamh meicniúil ina theas, agus d'fhorbair Clausius an tuiscint seo go dtí coincheap na heantrópachta.
Tá an chuid is mó den teirmidinimic chlasaiceach, ina samhlaítear iompar córais ina iomláine gan a shonraí micreascópacha a chur san áireamh, bunaithe ar shaothar na beirte seo. Tugtar "teirmidinimic staitistiúil" ar an staidéar nuair a phléitear córas mar seo ar an mbunús go bhfuil sé comhdhéanta as líon ollmhór adamh scoite.


Teirmiméadar.
Feiste chun teocht a thomhas. Sa teirmiméadar mearcair i ngloine, nuair a éiríonn an teocht forbraíonn an mearcair níos mó ná an ghloine, agus ritheann mearcair suas an feadán grádaithe. Bíonn na gráduithe marcáilte le luachanna teochta (i gcéimeanna Celsius de ghnáth) a dheimhnítear ag teochtaí atá ar eolas trí phróiseas calabraithe (grádaithe). D'fhionn Gabriel Fahrenheit an chéad teirmiméadar rathúil mar seo i 1714. Tá an teirmiméadar alcóil i ngloine cosúil leis an teirmiméadar mearcair. Tá teirmiméadair leictreacha éagsúla i ngnáthúsáid freisin.


Teirminéal ríomhaire.
Aon fheiste is féidir a cheangal le ríomhaire, b'fhéidir thar líne teileachumarsáide, chun gur féidir leis an úsáideoir idirghníomhú leis an ríomhaire. Mar shampla, aonad amharcthaispeána is ríomhaire pearsanta nasctha le ríomhaire eile.


Teirmithéachtach.
Rang roisíní a théachtann go dochúlaithe nuair a théitear iad. Sa rang seo tá na roisíní eapocsacha, cosúil le haraildít.


Teirpéin.
Ball de rang earraí nádúrtha, a dtugtar "blátholaí" orthu, atá bunaithe ar olagaiméiriúchán isipréine, le foirmle atá an-ghaolmhar le (C5H8)n. Samplaí coiteanna is ea pinéin, liminéin, meantól is caraitéin.


Teisle.
Aonad floscdhlúis mhaighnéadaigh (ionduchtú maighnéadach) an SI. Úsáidtear an tsiombail T dó. Sainmhínítear é mar fhlosc maighnéadach de 1 véibear in aghaidh an mhéadair chearnaigh. Ainmnithe as Nikola Tesla.


Teitine.
Staid ina bhfuil hipirinspreagthacht néarmhatánach, a bhaineann le leibhéil ísle cailciam sa bhfuil de ghnáth. Ach tarlaíonn sé de bharr na tocsaine a dhéanann na baictéir Clostridium tetani freisin. Mar thoradh air, tarlaíonn crampaí sna matáin, ardú i mbrú na fola, trithí, agus ríog sa laraing, rud a fhéadfaidh bac a chur sna haerphasáistí is a bheith bagrach do bheatha duine. Tá dhá chomhartha chliniciúla chlasaiceacha ar theitine: comhartha Chvostek, preab san aghaidh a fhaightear trí chnagaide a bhualadh ar an néaróg aghaidhe ar thaobh an ghéill, agus comhartha Trousseau, suíomh docht na lámh, le fleisceadh na n-alt ag an rosta is idir na lámha is na méara, agus síneadh ailt na méar, spreagtha ag brú mórthimpeall uachtar na géige.


Teitreitil luaidhe.
Pb (C2H5)4, comhdhúil orgánaimhiotalach a dhéantar trí imoibriú clóiríd luaidhe le himoibriú Grignard, a úsáidtear mar bhreiseán i bpeitreal chun smacht a chur ar chnagadh san inneall. Ach de bharr drochiarmhairtí truailliú iarmharach an aeir le luaidhe, táthar ag tréigean na húsáide seo de réir a chéile.


Teitriciglín.
Rang frithbheathach a fhaightear ó streiptimícis, gné orgánaigh atá idir baictéir is fungais. Gníomhach i gcoinne raon leathan ionfhabhtuithe. Táirgeadh an chéad cheann, clórteitriciglín (óraimicín), i 1948, ach tá baill nua den rang ina ionad faoi seo.


Thomas Telford.
Innealtóir a saolaíodh in Eisceadal na hAlban ab ea Thomas Telford (9 Lúnasa 1757 – 2 Meán Fómhair 1834). I measc a shaothar tá Canálacha Ellesmere (1793-1805) is na Caladóine (1803-1823), agus an bóthar ó Londain go Caergybi leis an droichead crochta trasna Caolas Menai (1826).


Edward Teller.
Fisicí a saolaíodh i mBúdaipeist agus a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea Edward Teller (15 Eanáir 1908 – 9 Meán Fómhair 2003). Chuir sé go mór leis an tuiscint nua-aoiseach ar bhunús fhuinneamh na Gréine, an comhleá ina croíleacán. Ball d'fhoireann Fermi a chuir an chéad imoibriú slabhrúil núicléach ar siúl i 1941. D'oibrigh sé ar Thionscadal Manhattan chun an buama adamhach eamhnaithe a fhorbairt i Los Alamos, 1943-1945. Thacaigh sé le forbairt an H-bhuama chomhleáite is a thástáil i 1952.


Tenzing Norgay.
Sliabhadóir a rugadh i Khumbu, i Neipeal, ab ea Tenzing Norgay (1914 - 9 Bealtaine 1986). Mar Namgyal Wangdi a rugadh é. De réir foinsí áirithe, ba i Tsa-Chu, i nGleann Kama, sa Tibéid, a rugadh é. I 1953 d'éirigh leis mullach Shliabh Everest a bhaint amach le Edmund Hillary, an chéad uair a d'éirigh le daoine é a dhreapadh.


Teocht drúchtphointe.
An teocht ag a mbeadh toirt aeir sáithithe le galuisce dá bhfuarófaí í gan athrú sa bhrú codánach a fheidhmíonn an galuisce. Nuair a fhuaraítear aer faoi bhun na teochta seo, tarlaíonn comhdhlúthú i bhfoirm drúchta nó seaca bháin.


Teodailít.
Ionstraim optúil suirbhéireachta chun rinnuillinneacha, agus níos tábhachtaí, uillinneacha cothrománacha a thomhas. Teileascóp beag atá ann le téada damháin alla, inghluaiste thar scálaí ciorclacha grádaithe, ceann amháin cothrománach is an ceann eile ingearach. Gléasta de ghnáth ar sheastán cothrománach tríchosach seasmhach.


Teoiric bhrath comharthaí.
Bealach chun comharthaí fisiciúla a bhrath, a saothraíodh in innealtóireacht teileachumarsáide ach a úsáidtear go forleathan i síceolaíocht thurgnamhach. Dá réir seo, nuair a bhítear ag iarraidh na difríochtaí idir dhá fhoinse spreagtha a bhrath, bíonn na freagairtí faoi riaradh ag dhá fhachtóir, íogaireacht an bhreathnadóra agus critéir cinnte an bhreathnadóra. Soláthraíonn sí dianbhealaí is uirlisí matamaiticiúla chun an dá fhachtóir seo a thomhas.


Teoiric chinéiteach na ngás.
Teoiric chlasaiceach na ngás, ina nglactar leis an gás mar bhailiúchán de cháithníní comhionanna. Géilleann siad do dhlíthe meicnice Newton, agus déanann imbhuailtí leaisteacha le chéile is le ballaí an tsoithigh iata ina bhfuil siad. Trí dhlíthe na meicnice a chur ag obair, chomh maith le staitistic, is féidir gaolta idir gluaisní na gcáithníní is airíonna teirmidinimiciúla toirte an gháis (brú, teocht is eile) a dhíorthú.


Teoiric chinnteoireachta.
Modh oibre inar féidir le duine nó comhlacht roghanna réasúnacha a dhéanamh nuair a bhíonn éiginnteachtaí i dtaca leis na roghanna éagsúla, trí na hiarmhairtí dóchúla ar gach rogha a mheasúnú ar bhonn atá chomh hoilte agus is féidir. Baintear feidhm aisti i gcúrsaí bainistíochta is eacnamaíochta. Ach muna mbíonn na buntairiscintí iontaofa, más dramhaíl iad, is dramhaíl a fhaightear mar chinneadh as seo.


Teoiric ilréad.
Sa bhfisic, téarma ginearálta do na hiarrachtaí airíonna córas ina bhfuil roinnt cáithníní nó réad a idirghníomhaíonn le chéile, is cuma cén saghas cáithníní is cén fhoirm idirghníomhaithe atá eatarthu, a thuiscint. Samplaí dá leithéid is ea na núicleóin ag gluaiseacht sa núicleás, na leictreoin ag gluaiseacht san adamh, is na pláinéid sa Ghrianchóras, agus baintear feidhm as neasteicníochtaí ilréad len iad a ionramháil. I 1994 chruthaigh an matamaiticeoir Zhihong Xia gur fadhb neamhinsuimeálaithe, gan réiteach matamaiticiúil simplí, í fadhb chlasaiceach na 3 réad, ina n-idirghníomhaíonn 3 réad trí fhórsaí imtharraingthe amháin.


Teoiric na bhfrídíní galair.
Gur fionnadh an micreascóp sa 17ú céad, ní raibh aon eolas ná tuiscint ar cad ba bhun leis na galair thógálacha, agus mar sin ní raibh córacha leighis cuí orthu ar fáil. Leis an micreascóp, bhí daoine in ann neacha beo micreascópacha a fheiceáil den chéad uair. Tar éis 100 bliain eile, d'fhás an tuiscint ar an gceangal idir na horgánaigh fhíorbheaga sin is galair éagsúla, go mór mór tar éis don bhaictéireolaí Gearmánach Robert Koch a thaispeáint i 1876 go raibh baictéir ar leith ciontach as antrasc. Lean an dochtúir Sasanach Edward Jenner is an ceimicí Francach Louis Pasteur leis an obair seo, agus d'fhorbair siad córacha leighis i gcoinne galair bhaictéar ar a dtugtar "vacsaíní". Faoi seo tá na mílte baictéar aitheanta ag eolaithe, is víris freisin, agus mar thoradh ar sin tuiscint mhaith ar a lán galar. Tá modhanna chun bia a láimhseáil, bealaí díonta, drugaí frithghalair ar leith, córais sláinte poiblí, coraintín, modhanna steirilithe obráide, agus a lán eile bunaithe ar an teoiric seo.


Teoiric na catastróife.
Smaoineamh gur tharla tubaiste ollmhór thobann don Domhan uair éigin san am atá thart a d'athraigh dromchla is comhshaol an Domhain as cuimse. Bhí an t-am ann a cheap daoine gur mar seo a rinneadh sléibhte, cainneoin is farraigí, mar shampla trí imbhualadh le hastaróideach nó cóiméad. Ach tá a fhios anois nach mar sin a thárla na gnéithe seo den Domhan, ach trí dheascadh na n-ilchríoch. Ní hé sin le rá nár thárla imbhuailtí le ranna beaga spéire a raibh torthaí uafásacha orthu, mar dhíothú na ndineasár, eachtra Tunguska sa tSibéir, agus b'fhéidir díothuithe eile.


Teoiric na corraíola.
Sa mhatamaitic, teicníocht a úsáidtear go minic chun neasréitigh a fháil ar chothromóidí a chuireann síos ar chórais fhisiciúla, a bheadh róchoimpléascach le réiteach go cruinn. Scríobhtar na cothromóidí in dhá chuid, cuid amháin ar féidir a réiteach go cruinn, agus cuid níos lú (an chorraíl) a ligeann ceartúcháin ar an gcéad réiteach a ríomh i bhfoirm seichimh téarmaí a laghdaíonn de réir a chéile an t-am ar fad. An-luachmhar i gcuid mhaith réimsí innealtóireachta is fisice, an teoiric chandamach go háirithe.


Teoiric na cumarsáide.
Feidhmiú teoiric na faisnéise go ginearálta don chumarsáid dhaonna. Déanann foinse an eolais an teachtaireacht a chódú is a tharchur thar chainéal go dtí glacadóir, mar a ndíchódaítear an teachtaireacht le ciall a bhaint aisti. Is é an príomhchuspóir i gcumarsáid innealtóireachta idir ríomhairí, mar shampla, ná tarchur éifeachtach gan bhotún. Ní hionann an scéal i ngach saghas cumarsáide, mar tagann fachtóirí eile isteach, cosúil le haischothú, comhthéacs sóisialta, ról gníomhach glacadóirí daonna is eile i dtáirgeadh na céille atá á haistriú.


Teoiric na dóchúlachta.
Staidéar matamaiticiúil ar dhóchúlachtaí coibhneasta i bpróisis ina mbíonn neamhchinnteacht (mar shampla, caitheamh boinn nó díslí). Leag Pascal is Fermat bunsraith an ábhair sa 17ú céad, agus chuir an matamaiticeoir Rúiseach Andrei Nicolaevich Kolmogorov (1903-1987) tuilleadh eagair air sa 20ú céad.


Teoiric na faisnéise.
Teoiric mhatamaiticiúil a díorthaíodh ó bhunshaothar na matamaiticeoirí ó na Stáit Aontaithe, Claude Shannon (1916-2001) is Warren Weaver (1894-1978), cuimsithe sa leabhar "The Mathematical Theory of Communication" (Teoiric Mhatamaiticiúil na Cumarsáide, 1949), agus ó theoiric na dóchúlachta. Baineann sí le sainmhíniú is tomhas an oiread eolais is atá i dteachtaireacht, le códú is díchódú eolais, agus le toilleadh tarchur cainéal cumarsáide. Is bunchoincheap gur mó an t-eolas atá i rud inréamhinste. Mar shampla is mó an t-eolas, sa Bhéarla, an z ná an e, agus níl eolas ar bith sa u i ndiaidh q atá lánréamhinste. Pléann an teoiric freisin le fadhb an torainn (trasnaíocht randamach) ar chainéal, a chuireann isteach ar ghlacadh is díchódú comhartha. Chun baol earráide a laghdú agus éifeacht an chórais a fheabhsú, ba cheart go mbeadh oiread éigin barraíochta sa chomhartha. Mar shampla, san uimhir a úsáidtear chun leabhar a ionannú, an ISBN, tugann an giotán deiridh eolas a ligeann do dhuine seiceáil an bhfuil an chuid eile den uimhir bailí. Bhí, agus tá, an teoiric seo tábhachtach i dtuiscint na gcórais cumarsáide a chur chun cinn agus dearadh na gcód i gcomhair tarchur eolais i ríomhairí. Ní bhaineann brí nó tábhacht an eolais i dteachtaireacht ar bith le hábhar in aon chor.


Teoiric na gcluichí.
Anailís mhatamataiciúil ar chúrsaí a mbíonn breith lárnach iontu. Sampla coitianta is ea anailís ar mhionshamhlacha teibí de choimhlint straitéiseach, mar a tharlaíonn i gcúrsaí cogaidh nó gnó, chun teacht ar an mbealach is fearr chun fadhbanna a réiteach. Baintear feidhm aisti i dtaighde ar oibríochtaí, pleanáil mhíleata is eacnamaíoch, clárú líneach, agus eile. An matamaiticeoir Francach Émile Borel (1871-1956) agus an matamaiticeoir Ungárach (a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe) John von Neumann (1903-1957) is mó a chuir an brainse seo den mhatamaitic chun cinn.


Teoirim.
Tairiscint a chruthaítear trí dhéaduchtú loighciúil ó roinnt prionsabal a nglactar leo roimh ré. Tá teoirimí geoiméadracha ar eolas go forleathan, ach bíonn teoirimí i ngach réimse den mhatamaitic. Tugtar "léamh" ar theoirim shimplí a chruthaítear is a úsáidtear ansin chun cruthú teoirime eile a fhorbairt. Más teoirim í go gciallaíonn ráiteas p ráiteas q, is é coinbhéarta na teoirime go gciallaíonn ráiteas q ráiteas p. Ní fíor an coinbhéarta i ngach cás. Mar shampla, má tá dhá thriantán iomchuí, bíonn a bhfairsingí cothrom le chéile, ach ní gá go mbeidh dhá thriantán le fairsingí cothroma iomchuí.


Teoirim na gceithre dhath.
Tairiscint mhatamaiticiúil gur féidir gach léarscáil ar dhromchla plánach a dhathú, gan úsáid a bhaint ach as 4 dhath ar a mhéid. Is léir nach leor 3 dhath chun réigiúin le comhtheorainneacha a idirdhealú. Thairg Francis Guthrie (1831-1899) den chéad uair i 1852 conas a chruthú gur leor 4 dhath i gcomhair gach léarscála, is cuma cruthanna na réigiún. Ach níor cruthaíodh é seo go dtí 1976 nuair a bhain na matamaticeoirí Meiriceánacha Kenneth Appel (1932-) is Wolfgang Haken (1928-) feidhm as ríomhairí chun cruthú sásúil a thabhairt faoi dheireadh.


Teorainn (matamaitic).
Sa mhatamaitic, luach a ndruideann athróg leis. Mar shampla, féadfaidh an athróg a bheith cothrom le suim líon téarmaí i seicheamh, mar seo: Sn = 1/1 + 1/2 + 1/4 + 1/2n. De réir mar a théann "n" i meid (is é sin, "n →∞"), druideann "S" le luach 2. Mar shampla eile, féadfaidh athróg y a bheith spleách ar athróg eile x, agus féadfaidh sí druidim le teorainn de réir mar a dhruideann x le luach ar leith. Abair gur y = 2 + 1/x, druideann sé le luach 2 de réir mar a théann x i meid. Tá coincheap na teorann bunúsach i gcalcalas agus cuid mhaith brainsí den mhatamaitic. Sainmhínítear teorainn feidhme f(x), L, mas ann di, de réir mar a dhruideann x le luach ar leith x0, leis an riail seo a leanas, do gach ε > 0, δ > 0 ann ionas más | x-x0| matamaiticeoir cumasach Francach Augustin Louis Cauchy (1789-1857) an bealach seo le teorainn a shainmhíniú sna 1820idí mar chuid den chéad iarracht shásúil dianchur síos a dhéanamh ar an gcalcalas.


Teorannú.
I bhfisic na gcáithníní, an phostaláid go n-idirghníomhaíonn cuairc is glúóin ar bhealach chun go mbíonn siad coinnithe teoranta do thaobh istigh cáithníní fo-adamhacha níos mó, agus mar sin, gur féidir nach mbreathnófar go díreach choíche iad. Go dtí seo níor braitheadh cuairc go díreach, ar aon chuma. Ach ní thuigtear nádúr an teorannaithe, más ann dó ar chor ar bith.


Valentina Tereshkova.
Spásaire a rugadh i Maslennikovo na Rúise, an chéad bhean a d'eitil sa spás is ea Valentina Tereshkova (1937-). An t-aon duine ar eitilt Vostok 6, in airde ar feadh 3 lá i 1963.


Terra Australis Incognita.
Tír anaithnid ó dheas, ilchríoch a mheastaí a bheith i ndeisceart an Aigéin Chiúin, chun mórchríoch na hEoráise sa leathsféar thuaidh a chothromú. Na Gréagaigh a mhol an coincheap seo ar dtús, agus ba spreagadh mór é don taiscéalaíocht gur thaispeáin James Cook ina dhara aistear mór (1772-1775) nach raibh a leithéid ann.


Benjamin Thompson.
Riarthóir is eolaí a rugadh i Woburn, Massachusetts ab ea Benjamin Thompson (Cunta Rumford, 1753-1814). I 1784 chuaigh sé chun oibre sa Bhaváir, agus bronnadh an teideal Cunta d'Impireacht Naofa na Róimhe air ansin. Thaispeáin sé den chéad uair an gaol idir teas is obair, gaol bunúsach sa bhfisic is an cheimic. I 1799 chuaigh sé chun oibre i Londain, agus bhunaigh an Institiúid Ríoga.


John Taliaferro Thompson.
Saighdiúir is ceapadóir a rugadh i Newport, Kentucky ab ea John Talafierro Thompson (1860-1940). Cheap sé gunna Thompson, ceann de na fo-mheaisínghunnaí luatha éifeachtacha. Bhí an tommy gun seo míchlúiteach mar an ngunna ba ghile leis na bithiúnaigh le linn an Choisc ar Alcól sna Stáit Aontaithe.


William Thompson.
Nádúraí a rugadh i mBéal Feirste ab ea William Thompson (1805-1852). Rinne sé staidéar níos cuimsithí ná roimhe ar fhásra is ainmhithe na hÉireann, ag cur 1,000 speiceas breise lena raibh ann. D'fhoilsigh sé a thorthaí i "The Natural History of Ireland" (Stair Dúlra na hÉireann, 3 imleabhar, 1849-1851). I ndiaidh a bháis d'ullmhaigh a chomhghleacaithe Robert Patterson, Robert Ball is George Dickie an 4ú imleabhar óna nótaí iomadúla, agus d'fhoilsigh é i 1856.


Christian Jürgensen Thomsen.
Seandálaí a rugadh i gCóbanhávan ab ea Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865). Ó 1816, ina rúnaí ar an gCoimisiún Ríoga chun Seaniarsmaí a Chaomhnú. Chuir sé córas na 3 aois ar bun chun an réamhstair sa Seandomhan a roinnt go croineolaíoch: an chlochaois, an chré-umhaois, an iarannaois. Rangaigh sé na bailiúcháin seandálaíochta sa Mhúsaem Náisiúnta i gCóbanhávan i 1819 de réir an chórais sin, agus d'fhoilsigh an coincheap ina leabhar "Letetraad til Nordisk Oldkyndighed" (Treoraí do Sheaniarsmaí an Tuaiscirt, 1836).


George Paget Thomson.
Fisicí a rugadh i gCambridge Shasana, mac le Joseph Thomson ab ea George Paget Thomson (1892-1975). Rinne sé taighde ar leictreachas, agus d'fhionn díraonadh leictreon i gcriostail is feidhm an fheiniméin seo chun criostail a iniúchadh. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic le Davisson i 1937.


Joseph John Thomson.
Fisicí a rugadh i Cheetham Hill, gar do Mhanchain ab ea Joseph John Thomson (18 Nollaig 1856 – 30 Lúnasa 1940). Rinne sé taighde ar sheoladh srutha leictrigh trí ghás. Rinne sé turgnamh cáiliúil chun cóimheas lucht leictreach is mhais an leictreoin a thomhas. Chruthaigh sé i 1897 gur cáithníní faoi ardghluaisne iad na gathanna sa bhfeadán ga-chatóideach. Rinne sé amach go raibh na cáithníní seo (leictreoin) timpeall 2,000 oiread níos lú ná an cáithnín ba lú éadroime a bhí ar eolas ag an am, an t-ian hidrigine. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1906.


Edward Lee Thorndike.
Síceolaí a rugadh i Williamsburg, Massachusetts ab ea Edward Lee Thorndike (1874-1949). Tar éis dó staidéar a dhéanamh ar intleacht ainmhithe, chuir sé i bhfocail dlí na dtorthaí, a dhearbhaíonn go bhfoghlaimíonn an t-ainmhí iompar ar bith trí thástáil is earráid, agus gur fearr an seans go dtarlóidh an fhoghlaim sin más sásúil na torthaí ar an iompar.


Three Mile Island.
Stáisiún núicléach ginte leictreachais i lár stát Pennsylvania sna Stáit Aontaithe is ea Three Mile Island. Tharla drochthionóisc ann sa bhliain 1979, nuair a leáigh cuid mhaith de chroíleacán an imoibreora agus a sceith roinnt iseatóp radaighníomhach san atmaisféar.
An tubaiste.
Ar an 28 Márta 1979, is amhlaidh a tharla teip sa chóras fuaraithe, ach in ionad an croíleacán a bhá le huisce, lasc na hoibreoirí an córas éigeandála fuaraithe as ionas go raibh an croíleacán saor ó uisce fuaraithe ar feadh 40 nóiméad ar a laghad. Leádh is loiteadh timpeall 75% den chroíleacán, ach ar ámharaí an tsaoil níor leádh go hiomlán é agus níor thit an breosla núicléach leáite go bun an tsoitheach treisithe coinneála.
Dá dtarlódh a leithéid, bheadh baol ann go ngalódh teas an chroíleacáin aon uisce ansin, nó fiú faoin talamh faoina bhun, agus go dtarlódh pléasc chumasach gaile a réabfadh an soitheach is a sceithfeadh an-chuid ábhair radaighníomhaigh ón gcroíleacán amach san atmaisféar. Is cinnte go raibh an tionóisc sin an-ghar dá leithéid d'olltubaiste, agus bhí an t-ádh ar phobal Pennsylvania nár treádh an soitheach is go raibh teorainn leis an oiread radaighníomhaíochta a sceitheadh san atmaisféar.


ThrustSSC.
Gluaisteán Briotanach, fuinnmhithe le scairdinneall, a thiomáin Andrew Green chun curiarracht luais an Domhain ar tír a shárú ag Black Rock Desert sna Stáit Aontaithe i 1997. Bhain sé 1227.95 km u-1 amach. Is ionann é seo is Ma 1.02, agus ba é an chéad gluaisteán a thaisteal thar luas forleata na fuaime.


Tiaimín.
Vitimín B1, intuaslagtha in uisce, a fheidhmíonn mar einsím comhfhachtóra in ocsaídiú glúcóis. Má tharlaíonn uireasa, faigheann duine beri-beri, galar a bhíodh coiteann tráth, in oirdheisceart na hÁise go háirithe mar a mbíodh rís snasta, nach bhfuil mórán vitimín B1 ann, ina phríomhbhia ag na daoine. Díghrádaítear tiaimín le linn cócaireachta i meán alcaileach, agus mar sin má úsáidtear sóid i bhfiuchadh glasraí laghdaítear an tiúchan tiaimín iontu.


Tiasól.
C3H3NS, leacht gan dath le fiuchphointe 117 °C. Comhdhúil fáinne 5 bhall. Bunábhar cuid mhaith dathanna. Tarlaíonn an córas fáinne céanna i vitimín B1 (tiaimín).


Tím.
Tom beag inleata cumhra is ea tím, í go minic cúpla ceintiméadar ar airde, dúchasach don Eoraip is an Áise. Na duilleoga beag caol, i bpéirí urchomhaireacha. Na bláthanna déliopach, bándearg nó liathchorcra de ghnáth, i bhfáinní plódaithe ag cruthú spící nó ceann. Saothraítear go forleathan mar luibh chistine í, ach tá foirmeacha ildathacha ann a úsáidtear mar mhaisiúchán. Gné ollmhór le han-chuid speiceas (timpeall is 350 díobh), le bolaithe is blasanna éagsúla. Tím choiteann, tím líomóide, is tím carbhais na speicis is coitinne.


Tímeall.
Iasc uisce úir, forleathan in aibhneacha glana mearshrutha i dtuaisceart na hEorpa. Suas le 50 cm ar fhad, an cholainn airgeadach le stríoca vialaite ar a fhad. Iasc maith bia a bhfuil an-tóir ag iascairí air.


Tímidín.
C5H6N2O2, ceann de na bunanna pirimidín sa DNA, a bhíonn péireáilte le haidinín i gcónaí.


Timthriall míosta.
Ar dtús spreagtar an t-ubhagán ag hormón falacailspreagthach (FSH), forbraíonn is aibíonn an fhalacail ubhagánach, agus táltar tuilleadh éastraigine. In an-chuid mamach, tagann an baineannach le bheith so-ghabhála don fhireannach. Sa bhean, tarlaíonn scaoileadh an ubháin leathshlí tríd an timthriall. Nuair a shroicheann tál na héastraigine a bhuaicphointe, atann tál an hormón lúitéinithigh (LH) an fhalacail go tapa, agus briseann sí isteach i gcuas an bhoilg. Bailíonn an feadán útarach (fallópach) an t-ubhán atá ag aibiú ansin. Má tharlaíonn toirchiú, is taobh istigh den fheadán útarach é, taobh istigh de 24 uair i ndiaidh scaoileadh an ubháin de ghnáth. Ag an am céanna tugann tál leanúnach an LH ar iarmhar na falacaile athrú ina corpus luteum, a thálann an hormón prógaistéarón is tuilleadh éastraigine. Muna dtarlaíonn toircheas, ní leanann an corpus luteum níos mó ná 12 lá. Mar sin, ní tháltar prógaistéarón go leanúnach sa bhean nach bhfuil torrach. Ullmhaíonn an prógaistéarón líneáil na broinne d'ionchlannú leis an ubhán toirchithe. Muna dtarlaíonn ionchlannú, stopann tál an phrógaistéaróin, rud a chuireann an corpus luteum ag cúlú is an t-inmheitriam ag dealú ó chéile is ag cur fola, sreabhadh na fola míosta. Tarlaíonn an sreabhadh míosta go tréimhsiúil, timpeall 4 sheachtain eatarthu.


Timthriall na beatha.
An tsraith iomlán staideanna a dtéann orgánach tríothu, ó chruthú orgánaigh aonair trí thoirchiú gaiméití atá táirgthe ag an ngéin roimhe sin, trí aibiú is táirgeadh gaiméití ag an orgánach sin, agus faoi dheireadh a bhás. I veirteabraigh, bíonn timthriall beatha simplí de ghnáth ó thoirchiú go bás, ach in ainmhithe níos ísle agus plandaí, bíonn an timthriall beatha casta go leor go minic, le hailtéarnú idir atáirgeadh gnéasach is neamhghnéasach, agus géinte leanúnacha a fhéadfaidh a bheith cosúil nó éagsúil le chéile.


Timthriall nítrigine.
Athruithe dinimiciúla i nádúr na gcomhdhúile nítrigine ag timthriall idir atmaisféar, ithir is orgánaigh bheo. Cuimsíonn sé fosúchán nítrigine móilíní gásaí i gcomhdhúile nítrigineacha ag miocrorgánaigh, trí thintreach is próisis eile. Cuimsíonn sé freisin ocsaídiú amóinia chuig nítrít, agus ocsaídiú nítríte chuig níotráit ag orgánaigh aeróbacha (nítriginiú), dianscaoileadh ábhar orgánach trí lobhadh, agus sa deireadh scaoileadh nítrigine gásaí trí dhí-ocsaídiú níotráití is nítrítí, de ghnáth ag miocrorgánaigh anaeróbacha (dínítriginiú).


Timthriall ocsaigine.
Próiseas ina dtáirgtear ocsaigin, a sceitear í isteach san atmaisféar ag plandaí fótaisintéiseacha, agus a n-ionanálaíonn ainmhithe aeróbacha í. Mar thoradh ar a n-ionanálú scaoileann na hainmhithe dé-ocsaíd charbóin, an gás a úsáideann an planda i gcomhair na fotaisintéise. Thosaigh an bheatha ar Domhan níos mó ná 600 milliún bliain ó shin in uisce úr is sáile na farraige, nuair a bhí an-chuid radaíochta ultraivialaite ón nGrian ag lonrú ar an talamh. De réir a chéile thosaigh plandaí ag cruthú ocsaigine san atmaisféar trí fhótaisintéis, agus thosaigh solas na Gréine ag imoibriú leis an ocsaigin seo chun ózón a chruthú go hard san atmaisféar. Thosaigh an ciseal ózóin ag oibriú ar an radaíocht ultraivialait a scagadh amach as radaíocht na Gréine, agus ina dhiaidh sin bhí coinníollacha slána chun gurbh fhéidir go mairfeadh ainmhithe chomh maith le plandaí ar talamh.


Timthriallta oighir.
Athraíonn aeráid an Domhain go hascalach thar na haoiseanna le gluaiseacht chun tosaigh is cúlú na n-oighearshruthanna. Ó aois go haois tarlaíonn oighearaoiseanna, le tréimhsí idiroighreacha (mar atá anois ann) eatarthu ina mbíonn an aeráid te go leor, le difríocht de chúpla chéim i meánteocht an Domhain. Mar thoradh ar na fo-thimthriallta i bhfithis, claonadh is luainíocht an Domhain thart ar a ais a tharlaíonn na feiniméin shuntasacha seo, meastar.


Nikolaas Tinbergen.
Eiteolaí a rugadh sa Hág ab ea Nikolaas Tinbergen (1907-1988). Rinne sé staidéar ar iompar ainmhithe amuigh sa bhfásach, agus thaispeáin go raibh cuid mhaith den iompar sin buanchruthach. Le Karl von Frisch is Konrad Lorentz, bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1973 as a staidéar ar phatrúin iompair shóisialta is aonair, agus eagrú is múscailt na bpatrún sin.


Tine ghealáin.
Soilse eiteallacha a fheictear uaireanta istoíche in áiteanna riascacha. Tuigtear gur dó spontáineach an gháis riascaigh (meatán), a tháirgtear ó fhásra atá ag meath, a bhíonn i gceist. Tugtar "Seán na Gealaí" is "ignis fatuus" ar an bhfeiniméan freisin.


Tinneas cinn.
Cráphian os cionn boghta an chloiginn, na n-uisinní nó cúl an chinn, de ghnáth scaipthe is locáilte go garbh. Den chuid is mó is beagthábhachtach an cás é, agus freagraíonn sé d'anailgéisigh shimplí, cosúil le haspairín. Ach ó am go chéile comharthaíonn tinneas cinn galar trom incráiniach cosúil le rith fola, meiningíteas nó siad. Ní bhraitheann an inchinn brú nó fórsa, agus is amhlaidh a tharlaíonn tinneas cinn de bharr síneadh nó díchumadh na scannán mórthimpeall ar an inchinn, ó theannas na matán ar an gcloigeann, nó leathadh fuileadán le méadú in imshruthú na fola, mar a tharlaíonn i bhfiabhrais ghinearálta nó ró-ól alcóil.


Tinneas maidine.
Masmas is urlacan sa chéad 3 mhí den toircheas, a chuireann isteach ar timpeall 50% de mhná toirchithe. Claonadh aige dul i léig ina dhiaidh sin. Meastar gur de bharr athruithe hormón a tharlaíonn sé.


Tinneas gluaisne.
Faigheann duine sláintiúil masmas agus déanann urlacan de bharr gluaiseacht an ghluaisteáin, an eitleáin, nó na loinge. Is amhlaidh a chuireann an ghluaisne isteach ar na horgáin cothromaíochta sa chluas inmheánach, agus tosaíonn gníomhú athfhillteach a spreagann an lár urlacain i stoc na hinchinne. Tagann fachtóirí síceolaíocha i gceist freisin.


Tinneas taistil (buinneach).
Buaileann taom gairid buinní duine ar cuairt i dtír iasachta. Uaireanta is de bharr bia-nimhithe é seo, go minic de bharr bianna is/nó uisce is/nó baictéir atá éadrom ach coimhthíoch do dhuine a ionghabháil.


Comhairle Lodainn an Iar.
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Lodainn an Iar.


Tinniteas.
Fuaimeanna samhalta — píoparnach, siosarnach, clingíneach — a chloiseann duine, ginte mar chomharthaí leictreacha taobh istigh den inchinn féin, gan aon bhaint leis an gcluas. Coitianta ag duine a mbíonn éalang aireachtála air, agus is ainnis bail an duine sin, gan a bheith ábalta fuaimeanna réadacha ón timpeallacht a chloisint i gceart is ag aireachteáil fuaimeanna samhalta ag an am céanna. Buaileann sé timpeall 10% de sheandaoine freisin. Roinnt tuisceana go mbíonn fo-chodanna ar leith den inchinn ciontach as giniúint na gcomharthaí leictreacha.


Tinte ealaíne.
mionsamhail
Gairis shaorga a adhantar chun léiriú piriteicniúil soilse daite, spréacha is pléascthaí a dhéanamh, de ghnáth mar léiriúcháin. Ar eolas sa tSín faoi 600. Bíonn ábhair inlasta is ábhair phléascacha iontu, cosúil le gualach is sulfar, agus imoibríonn siad le hábhair a tháirgeann ocsaigin, cosúil le nítear is clóráit photaise. Bíonn rialú diongbháilte rialtais ar dhéanamh, díol is úsáid na n-ábhar seo. Oíche Shamhna is Oíche Chinn Bliana is mó a bhíonn siad in úsáid in Éirinn, agus i mórléirsithe poiblí ar ócáidí ar leith eile. Bíonn léirsithe móra piriteicniúla sa bhFrainc Lá Bastille, sna Stáit Aontaithe Lá na Saoirse, agus ar fhéilte dá gcuid féin i dtíortha an chianoirthir.


Tintoretto.
Péintéir cáiliúil a rugadh sa Veinéis, mac le ruaimneoir ("tintore" in Iodáilis) ab ea Tintoretto (Jacopo Robusti, 1518-1594). I measc a shárshaothar atá fós sa Veinéis, tá "L'ultima cena" (An Suipéar Deireanach, 1547), "Il giudizio universale" (An Breithiúnas Deiridh, c 1560), agus "Il paradiso" (Párthas, 1588) — an ceann deireanach seo cáiliúil as a ollmhéid.


Tífeas.
Raon galar a tharlaíonn mar thoradh ar an mionorgánach "Rikettsia", a dtugtar "fiabhras ballach" air freisin. Tá tífeas amháin a iompraíonn míolta agus a tharlaíonn go minic le daonra plódaithe, a bhíonn dian le tinneas cinn, traochtadh is gríos cosúil le bruitíneach. Tá an dara saghas tífis a iompraíonn dreancaidí, nach mbíonn chomh dian leis an gcéad cheann. Tá tífeas eile a iompraíonn sceartáin agus a tharlaíonn sna Stáit Aontaithe is Meiriceá Theas, a bhíonn cosúil leis an ngalar a iompraíonn dreancaidí. Tá cinn eile fós san Afraic, an India, is an Astráil. Aithnítear is diagnóisítear gach tífeas le tástáil shéireolaíoch ar leith, imoibriú Weil-Felix. Is féidir iad a leigheas le frithbheathaigh.


Tiomántán (breosla).
Breosla roicéid a fheidhmíonn tríd an iarmhairt aisléime a tharlaíonn nuair a dhíbrítear gáis ar ardluas. (Is ar an ábhar seo is féidir roicéad a thiomáint amuigh sa spás.) Tá foirmeacha soladacha is leachtacha in úsáid (mar shampla, hiodraisín le teatrocsaíd déhidrigine).


Tiomántán (pléascaire).
Pléascaire a tháirgeann brú foréigneach cothrom, mar a bheadh de dhíth, mar shampla, chun arm diúraicthe a dhíbirt go tapa ó ghunna. Púdar gunna ab ea an chéad cheann. Nuair a tháinig nítriglicrín is nítriceallalós chun cinn, le hairíonna cumasacha pléascacha, rinneadh gach iarracht a n-inphléascthacht a mhodhnú chun tiomántán a tháirgeadh uathu. Faoi dheireadh thángthas ar mheascáin éagsúla ghlóthacha, cosúil le cordaít, a bhí rathúil chuige seo.


Tiompán.
Druma a dhéantar as babhla móra copair le héadan craiceann lao nó plaisteach, ar féidir é a thiúnadh d'airdí éagsúla le scriúnna láimhe, nó in uirlisí éagsúla le troigheáin. Seinntear é le bataí feiltcheannacha de ghnáth, ach uaireanta le bataí eile. Mar ghléasanna míleata, d'iompraítí dhá thiompán ar mhuin capaill ar dhá thaobh an mharcaigh. Ón 17ú céad, baill rialta de roinn na gcnaguirlisí sa cheolfhoireann.


Tiomsaitheoir.
Clár ríomhaire a aistríonn (a thiomsaíonn) cód foinseach cláir i dteanga ríomhaire ardleibhéil, cosúil le Basic nó Fortran, isteach i sraith treoracha i dtreoirchód chun go dtuigfidh an láraonad próiseála iad. Is cláir an-fhada iad, a chuimsíonn seiceáil earráidí is áiseanna cabhraitheacha eile.


Tionscal.
Raon comhlachtaí a tháirgeann is a sholáthraíonn ábhair nó seirbhísí. Rangaítear tionscail i saghsanna áirithe. Tá na príomhthionscail ann, atá bunaithe ar an talamh, á saothrú (mar shampla, talmhaíocht, foraoiseacht, iascaireacht) nó ag eastóscadh amhábhar aisti (mar shampla, mianadóireacht, cairéalú). Sna tionscail thánaisteacha (mar shampla, déantúsaíocht) déantar earraí do thomhaltóirí nó comhbhaill as amhábhair. Roinntear iad seo i dtionscail throma — ina mbíonn fearas trom is innealra, an-chuid fostaithe is earraí táirgthe, go léir ar scála mór (mar shampla, iarann is cruach, innealra, stroighin)—agus tionscail éadroma ina mbíonn an táirgeadh ar scála níos lú (mar shampla, fabraicí, leictreonaic, próiseáil bia). Sna tionscail déantúsaíochta luaitear comhlachtaí a ghineann leictreachas. Ní dhéanann na tionscail threasacha earraí, ach tacaíonn siad le hearnálacha eile san eacnamaíocht (mar shampla, baincéireacht, an dlí, ospidéil, árachas, cosaint) nó caighdeán beatha (mar shampla, oideachas, turasóireacht, siamsaíocht).


Tionscnamh Straitéiseach Cosanta.
Plean a rinne an tUachtarán Reagan i 1983, go saothródh na Stáit Aontaithe teicneolaíochtaí chun sciath arm cosanta a leagan amach i sraitheanna, amuigh sa spás den chuid is mó, ábalta diúracáin bhailistíocha ionsaitheacha a mhilleadh is a chur anuas. Saitilítí i bhfithisí timpeall an Domhain a bheadh i gceist, iad in ann lainseáil na ndiúracán naimhdeach a bhrath, a aithint, agus fiú a spriocanna a dhíorthú. Bheadh na saitilítí seo, nó compánaigh, armtha le hairm nua-aoiseacha, bunaithe ar léasair chumasacha, nó diúracáin fhuinniúla, lenarbh fhéidir na diúracáin bhagracha a ionsaí is a mhilleadh i bhfad roimh theacht chun spríce dóibh. Bhí an taighde ina chomhair fíorchostasach, fiú, agus níl sé cinnte fós gur féidir na hairm is gá chuige a dhéanamh. Mar sin, plean conspóideach ab ea é, agus bhí eagla ar chuid mhaith daoine go n-úsáidfí na hairm nua chun ionsaithe chomh maith. Athraíodh ainm an tionscnaimh faoin Uachtarán Clinton, ach táthar ag leanúint den taighde i gcónaí. Tugadh Cogadh na Réaltaí mar mhasla air.


Tiontaire catalaíoch.
Feiste frith-thruailleán. Is beag gluaisteán nua nach bhfuil ceann insealbhaithe ann chun na gáis sceite a ghlanadh roimh iad a ligean amach san atmaisféar. Feidhmíonn an gaireas trí dhromchlaí platanaim nó pallaidiam a nochtadh do na gáis sceite, rud a luasghéaraíonn nó a chatalaíonn imoibrithe ar na hidreacarbóin, na comhdhúile sulfair is eile chun a nimhiúlacht a laghdú (catalú ilchineálach). Is fearr éifeachtaí an catalú a dhéanann an gaireas nuair a bhíonn sé te le linn aistir.


Tiontú analógach/digiteach.
Próiseas ina dtiontaítear comhartha analógach, cosúil le voltas, i bhfoirm dhigiteach ar féidir a úsáid i ríomhaire digiteach. Déantar an tiontú le ciorcaid leictreonacha ar leith a dtugtar "tiontairí analógacha/digiteacha (A/D)" orthu. Iad féin agus a mhalairt, tiontairí D/A, coitianta i bpróisis ríomhrialaithe.


Tiontú digiteach/analógach.
Próiseas ina dtiontaítear sraith uimhreacha digiteacha ó ríomhaire go dtí comhartha comhfhreagrach voltais nó srutha a dhéantar le ciorcad leictreonach, nó de ghnáth le ciorcad iomlánaithe scoite a dtugtar "tiontaire digiteach /analógach (D/A)" air. I bhfeidhmeanna éagsúla cuirtear an comhartha leictreonach aschuir seo isteach i dtrasduchtóir éigin a ghineann fuaim, teas nó solas. Tábhachtach in innealra atá á rialú le ríomhaire. Chun comhartha analógach a thiontú ina chomhartha digiteach, úsáidtear tiontaire analógach/digiteach (A/D).


Tíopáil fola.
Sraith córas atá cinntithe trí ghéinitic d'ábhair a fhaightear ar chillscannáin na gcealla dearga fola, a fheidhmíonn mar aglúitiniginí. Nuair a thagann aglúitinigin i dtadhall lena aglúitinin chomhlántach sa phlasma, greamaíonn na cealla dearga le chéile. I ndaoine, is é an córas ABO is mó atá ar eolas. Baineann gach duine le ceann amháin de na grúpaí A, B, AB, nó O, agus braitheann a rangú ar antaiginí A is/nó antaiginí B a bheith nó gan a bheith ar chillscannáin na gceall dearg. Nuair a bhíonn antaigin A as láthair ar na cealla dearga, bíonn antashubstaintí nádúrtha frith-A sa phlasma, agus mar an gcéanna maidir le hantaigin B. Roimh aistriú fola, is gá fuil an deontóra is an fhaighteora a chrosoiriúnú. Muna bhfuil siad oiriúnaithe, cuingreoidh antashubstaintí an fhaighteora le hantaiginí an deontora, téachtfaidh na heiritricítí coimhthíocha, agus is féidir go mbeidh sé seo marfach. Córais eile is ea córas Rh (Rhesus) agus córas MNS.


Tíoraimín.
Comhdhúil a fhaightear ón aimínaigéad tíoraisín, i láthair i mbianna cosúil le cáiseanna is fíonta. Tá einsím i gconair an díleá, monaimín ocsaídeáis (MOA), a chabhraíonn lena dhíghrádú is a dhíleá. Má bhíonn laghdú san MOA, rud a tharlaíonn le húsáid drugaí áirithe frithdhúlagráin, carnann an tíoraimín sa cholainn agus ardaíonn sé seo an brú fola. Uaireanta ciapann méigrim duine le farasbarr tíoraimín.


Tíortha beagfhorbartha.
Na tíortha i mbéal forbartha (dearg agus oráiste), geilleagar idirlinne (gorm) agus tíortha fhorbartha (liathchorcra)
Tíortha atá i mbéal forbartha is iad na tíortha beagfhorbartha nó fiú na tíortha neamhfhorbartha (nó an tríú domhan, nó tíortha an tríú domhan, nó "Less Developed Countries" i mBéarla). An chuid is mó de thíortha an domhain, is tíortha beagfhorbartha iad.
Tá a lán fadhbanna le sárú ag na tíortha beagfhorbartha. Tá bochtanas mar thréith iontu chomh maith le cothú, sláinte is litearthacht ar chaighdeáin ísle, agus tionscal, iompar is cumarsáid neamhfhorbartha.
Is tíortha ilghnéitheach iad, agus tá riachtanais éagsúla acuː
síorfhás an daonra sna tíortha bheagfhorbartha


Tíortha nua-thionsclaíocha.
Tíortha nach raibh rófhorbartha ach atá ag éirí tionsclaíoch le glúin nó mar sin, agus táirgeadh an-mhór tionsclaíoch is easportáil fhiúntach acu dá réir. Sa ghrúpa seo tá tíogair na hÁise—Hong Cong, Singeapór, an Chóiré Theas, an Téaváin—agus tíortha cosúil leis an tSín, an India, an Mhalaeisia is an Téalainn san Áise, agus an Bhrasaíl is Meicsiceo i Meiriceá Laidineach. Tá na tíortha seo freagrach as codán den trádáil dhomhanda atá ag méadú go mór anois, earraí ardteicníochta san áireamh, agus níl breith orthu mar iomaitheoirí trádála le tíortha seantionsclaíocha an OECD.


Tíotánaitéar.
Mamach planditeach réasúnta mór. Fuarthas iontaisithe ón tréimhse Threasach luath suas le 65 milliún ó shin i Meiriceá Thuaidh is oirthear na hÁise é. Suas le 2.8 m ar airde ag a ghuaillí. Go minic le hadharca ina bpéirí.


Tíreastóir.
Feiste leathsheoltóra is ea an tíreastóir a fheidhmíonn mar lasc leictreach. Tugtar "coigeartóir sileacanrialaithe" air freisin. Ceapaire pnpn d'ábhar leathsheoltach atá ann. Tosaítear rith srutha le comhartha, agus éiríonn an sruth neamhspleách ar an gcomhartha. Ní stopann an sruth ach amháin nuair a chúl-laobhtar an tíreastóir. Is tíreastóir ar leith an triac, ina leanann an sruth trasna tar éis a thosaithe go dtiteann an voltas trasna go dtí nialas. De réir a chéile tá tíreastóirí á gcur in ionad feadán leictreonach lán le gás don fheidhm seo.


Tíreatrón.
Feadán leictreonach lán le gás (gal mearcair nó gás támh de ghnáth) faoi bhrú íseal. Úsáidtear i gcomhair lasctha é, agus mar choigeartóir rialaithe i bhfeidhmeanna cosúil le táthú. Tíreastóirí á gcur ina ionad de réir a chéile.


Tirimghlanadh.
Glanadh teicstílí le tuaslagóirí orgánacha in ionad uisce. Greamaítear salachar soladach le fabraicí le hola nó smearadh, agus baintear chun siúil iad seo ag na glantaigh nuair a ghlantar le huisce iad. I dtirimghlanadh, tuaslagann an tuaslagóir an ola/smearadh, agus titeann an salachar chun siúil go héasca.


Tiripín.
Ainmhí a fhaightear in uisce úr nó goirt, nó ar tír. Go minic, a chosa deiridh borrtha chun cabhrú leis snámh. Itheann sé saghsanna ainmhithe beaga is é óg, plandaí is é fásta. Tugtar "turtar locháin" air freisin.


Titian.
Titian, cuid de féinphortráid a dhathaigh sé sa bhliain 1567
Péintéir Veinéiseach a rugadh i bPieve di Cadore na hIodáile, an péintéir is cáiliúla sa 16ú céad, b'fhéidir, ab ea Tiziano Vecelli nó Tiziano Vecellio (c 1490 – 27 Lúnasa 1576). Titian a thugtar air níos minice inniu; "da Cadore" a thugtaí air de ghnáth lena bheo. Phéinteáil sé 3 shaothar cháiliúla ar ábhair mhiotaseolaíocha do Dhiúc Ferrara: "Festa della amorini" (Féile na Leannán, c 1515-1518), "Baccanale degli Andrii" (Féasta na nDéithe, c 1518), agus "Bacco e Arianna" (Bacas is Airianna, c 1523). I measc a shaothar cailiúil níos déanaí, tá "Ecce Homo" (Féach ar an Duine, 1543), agus "Incorazione di spine" (Corónú na Spíon, c 1570).
"Baccanale degli Andrii", i músaem El Prado


Tiúba.
Gléas ceoil, déanta as feadán práis atá lúbtha go héilipseach, de ghnáth le 3 chomhla, béalóg atá suite go ceartingearach le ceann amháin an fheadáin is clog leathan, dírithe in airde ag an gceann eile. An gléas is mó, agus is lú airde, de na gléasanna práis. Tháinig sé i ndiaidh na hoificléide mar dhorduirlis i roinn práis na ceolfhoirne i lár an 19ú céad. Déantar é i 3-4 mhéid, agus tugtar ainmneacha eile ar chuid acu.


Tiúbar.
Orgán faoin talamh i bplanda a stórálann bia don fhás sa chéad séasúr eile. Tá tiúbair gais ann ar féidir a aithint as a mbachlóga nó a súile. I gcás na dtiúbair fréimhe, ní iompraíonn siad aon bhachlóg.


Tiúchan (ceimic).
Sa cheimic, an líon adamh, móilíní nó ian d'ábhar atá i láthair i dtoirt áirithe de thuaslagán nó fuaidreán, is cuma an staid ghásach, leachtach nó sholadach atá i gceist. De ghnáth tomhaistear é i móil in aghaidh an líotair, nó in aghaidh an mhéadair chiúbaithe.


Tiúilip.
Bleib atá dúchasach don Eoraip is an Áise, réigiúin na steipeanna go háirithe mar a mbíonn an geimhreadh fuar is an samhradh te tirim. Fásann na gais díreach suas. Na duilleoga caol nó ubhchruthach, uaireanta corrach. Na bláthanna aonarach nó i ngrúpa de 2-6 cinn, i raon cruthanna is dathanna ach de ghnáth mór feiceálach, le 6 theascán iombhlátha cruinn nó biorach. Saothraítear mar mhaisiúchán leis na céadta bliain í, agus tá tionscal mór idirnáisiúnta bunaithe san Ollainn ar na mílte saothróg tiúilipí.


Tócaifearóil.
Grúpa beag comhdhúl le hairíonna frithocsaídeacha. Is é alfathócaifearól (vitimín E) an ceann is gníomhaí, a choscann camhrú in olaí atá lán de pholaigéid shailleacha neamhsháithithe. Dáilte go forleathan i mbianna, ach le tiúchan an-ard in olaí plandúla. Na feidhmeanna céanna aige sa cholainn, ag caomhnú iomláine scannán ina bhfuil cuid mhaith polaigéad sailleach neamhsháithithe. Is annamh uireasa vitimín E i ndaoine.


Tócamac.
Meaisín a úsáidtear i dtaighde ar chomhleá núicléach. Déanann córas héiliciúil réimsí maighnéadacha plasma de cháithníní luchtaithe imoibríocha a choinneáil i seomra cuasach i bhfoirm taoschnó fáinne. Téitear ansin é le sruth leictreach tríd agus réimsí ardmhinicíochta is léis ian go dtí teocht os cionn 100 milliún °C.


Tochas.
Mothú greannaitheach sa chraiceann is ea an tochas, an-anróiteach uaireanta. Is féidir go dtarlóidh sé ag ionad amháin de bharr greannaitheora áitiúla nó galar craicinn (cosúil le míolta, galar an tochais, deirmitíteas, soiriáis). Is féidir go mbeidh sé ina shiomtóm ar bhun-neamhord, cosúil le liomfóma nó buíochán. Uaireanta tarlaíonn sé de bharr sícinéaróise.


Tochtán.
Fuaim chuasach ghairme le linn riospráide is casachta. Tarlaíonn sé i gcás páistí mar thoradh ar at is cúngú théada an ghutha de bharr ionfhabhtaithe le víreas éigin. Is féidir go dtarlóidh sé i ndiaidh slaghdáin. Más dian é, is féidir go mbeidh an riospráid i gcontúirt.


Tocsacáiriáis.
Ionfhabhtú daonna ag "Toxocara canis", cruinnphéist a iompraíonn madraí. Faightear an t-ionfhabhtú trí shalachar atá truaillithe le huibheacha na cruinnphéiste a ithe. Imircíonn na larbhaí ar fud na colainne agus cuireann tús le galar in orgáin éagsúla, go sonrach sa tsúil, is daille mar thoradh air.


Tocsain.
Nimh a tháirgeann miocrorgánaigh, agus a chuireann tús le galair nó neamhoird áirithe. Tá tocsain ispíneach ón mbaictéar Clostridium botulinum i measc na dtocsainí is cumasaí marfaí atá ar eolas. Cuireann tocsainí ó Salmonella typhi tús le fíabhras tíofóideach. Tocsainí ó Pasteurella pestis is cúis leis an bplá bhúbónach. Cuireann tocsainí ó Shigella dysenteriae tús le dinnireacht. Is féidir le plandaí is ainmhithe áirithe tocsainí a thál freisin.


Tocsaineolaíocht.
Staidéar ar dhrochiarmhairtí ceimiceán ar chórais bheo. Cuidíonn an eolaíocht seo leis an bpriacal a bhainfeadh le ceimiceán nó druga a thuiscint. Bhunaigh an ceimicí Francach Mathieu Orfila (1789-1853) an eolaíocht nua-aoiseach seo sa 19ú céad.


Tocsaplasmóis.
Galar a mbíonn prótasón ar leith, Toxoplasma gondi, taobh thiar de, a fhaigheann daoine ó fheoil ionfhabhtaithe nó trí thadhall le faecas truaillithe cait. Go minic bíonn sí neamhurchóideach, ach má bhíonn córas imdhíonach duine lagaithe, mar a tharlaíonn i SEIF, féadfaidh sí a bheith an-trom. Aistrítear an t-ionfhabhtú don fhéatas le linn toirchis, agus leanann breith anabaí nó tocsaplasmóis ó bhroinn, le daille is dochar intinne sa leanbh.


Tog.
Aonad a úsáidtear chun tomhas a dhéanamh ar theasdíonadh, nó bogtheas, fabraicí leapa. De réir mar a mhéadaíonn an luach toga is fearr a oibríonn na héadaí leapa chun an duine a choinneáil te.


Toilleadh teasa.
An oiread teasa is gá chun ardú teochta 1 K nó 1 °C a dhéanamh i réad ar leith. Is tomhas é (i J K-1) ar chumas an réada éirí te trí theas a ionsú. Is é saintoilleadh teasa ábhair ar leith, toilleadh teasa cileagraim den ábhar sin, a thomhaistear i J K-1 kg-1. Is é saintoilleadh teasa an uisce 4,180 J K-1 kg-1.


Toilleas.
Tomhas ar chumas córais lucht leictreach a stóráil. Úsáidtear an tsiombail C chuige, agus aonaid farad (F). I dtoilleoir ar ceapaire é, déanta as dhá phláta chomhthreomhara miotail is ciseal ábhair inslithe, aer, páipéar, míoca nó ábhar ceirmeach eatarthu, is é toilleas an toilleora seo an méid luchta a stóráiltear ar cheann de na plátaí (i gcúlóim, Q), roinnte ar an difríocht poitéinsil idir na plátaí (i voltaí, V)—is é sin, C = Q/V. I gciorcaid leictreonacha phraiticiúla, is i micreafaraid (μF nó 10-6 F) nó fiú piceafaraid (pF nó 10-12 F) a bhíonn na toillis.


Toinníteas.
Athlasadh an scannáin a chlúdaíonn dromchla inmheánach mhogall na súile is dromchla tosaigh na súile (tonn na súile). Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar ionfhabhtú ag earra coimhthíoch nó ceimiceáin. Mothaíonn duine greannú is greamaitheacht sna súile, agus sileann siad. Éiríonn gealacáin na súl dearg ruaimneach.


Tointeálaí spáis.
Feithicil lainseála inathúsáidte is ea tointeálaí spáis, le foireann ar bord de ghnáth. Lainseáil NASA an chéad cheann i 1981, agus lainseáil an tAontas Sóivéadach ceann i 1988.
Iompraíonn tointeálaí spáis na Stát Aontaithe suas le seachtar foirne is timpeall 25 tonna pá-lasta, agus is féidir leis eitilt ar feadh coicíse. Soitheach ardaithe deilte-eiteach atá ann, le príomhinneall, umar seachtrach breosla atá inchaite thar bord, agus dhá roicéad threisithe cúnta le breosla soladach.
Tháinig deireach leis an clá NASA sa bhliain 20111. Lainseáladh iad an iliomad uair chun saitilítí a lainseáil is a dheisiú, turgnaimh a dhéanamh, Spacelab a iompar, agus spásárthaigh a fháil ar ais óna bhfithisí.
Stair.
Bhí 5 fheithicil sa chabhlach ó NASA: Columbia, Challenger, Discovery, Atlantis agus Endeavour.
Nuair a theip ar aisfhilleadh Columbia i 2003, níor lainseáladh tointeálaí arís go dtí 2005. Bhí nasc ag Discovery leis an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta chun go ndéanfadh spásaire siúlóid spáis ar feadh 6 uair leis an sciath teasa faoi bhun an tointeálaí a dheisiú.
Tháinig deireadh le clár NASA an dtointeálaithe spáis i 2011 nuair a chríochnaigh an 135ú misean le filleadh Atlantis ón Stáisiún Spáis.
Tointeálaí spáis agus an Eoraip.
Cuireadh clár an ESA ar ceal gan aon lainseáil.


Toipeolaíocht.
Réimse den mhatamaitic a phléann le cruthanna is spásanna agus a n-airíonna. Mar shampla, déantar staidéar ar na céimeanna is gá chun cruth amháin a athrú i gcruth eile, agus uaidh sin déantar an dá chruth sin a shainiú is a idirdhealú. Is léarscáil thoipeolaíoch í an ghnáthléarscáil d'Iarnród Faoi Thalamh Londan, a léiríonn na línte go léir idir na stáisiúin ach nach bhfuil de réir scála. Tagann teoiric na snaidhmeanna isteach san ábhar seo, agus is mór an chabhair í d'fhisicithe is bitheolaithe móilíneacha, ag iarraidh cruth, leagan amach is feidhmiú móilíní de shaghas na bpróitéiní, na n-einsímí, DNA, is na ngéinte ar na crómasóim a thuiscint. Tháinig an t-ábhar go mór chun cinn sa 20ú céad chun na feidhmeanna a d'fhéadfadh a shainmhíniú ar spás ar leith a chinntiú, agus spásanna eile a aimsiú a chuimseodh an chéad spás. Baintear feidhm aisti i matamaitic fheidhmeach chun airíonna bunúsacha damhna is córais dhinimiciúla a mhíniú. Luaitear an focal céanna chun cur síos ar chruth tírdhreiche.


Toipeolaíocht líonra.
Eagar chun ríomhairí a nascadh i líonra ceantair áitiúil nó leathain. Is iad seo na toipeolaíochtaí caighdeánacha: bus, mogall, fáinne is réalta.


Tóipí.
Damhantalóp Afracach le haghaidh fhada. A adharca i bhfoirm líre agus fáinní claiseacha mórthimpeall orthu, paistí móra dubha ar a fhionnadh donnrua. Áitríonn sé talamh féaraigh. An t-ainmhí crúbach is tapa, ag rith os cionn 70 km u-1.


Toircheas eicteoipeach.
toircheas sa bhfeadán útarach (7ú seachtain)
Is é ionphlandú an ubháin thoirchithe taobh amuigh den bhroinn an toircheas eicteoipeach.
Sa bhfeadán útarach is minice a tharlaíonn ionphlandú mínormálta. An príomhfhachtóir a chlaonann chun a leithéid roimh ré is ea galar peilbheach ionfhabhtaithe Clamydia trachomatis. Féadfaidh dhá thoradh a bheith air: go bhfaighidh an suth bás go luath is go n-asúifear é, nó go mbrisfidh an toircheas isteach i gcuas an bhoilg, rud a bhíonn ina éigeandáil mainliachta, le pianta géara is rith fola sa bhfaighin, agus is gá obráid phráinneach chun an toircheas a bhaint amach.


Toirchiú.
Teacht le chéile dhá ghaiméit chun síogóit a chruthú, mar a tharlaíonn le linn atairgthe ghnéasaigh. De ghnáth bíonn an ghaiméit fhireann (an speirm) is an ghaiméit bhaineann (an t-ubhán) araon haplóideach (is é sin, foireann amháin crómasóm acu). Sa toirchiú, comhtháthaíonn an dá núicléas cille haplóideacha chun núicléas amháin a dhéanamh le foireann iomlán dé-chrómasóm, agus mar sin síogóit dhioplóideach a tháirgeadh a fhásfaidh ina indibhid nua. Tarlaíonn an próiseas seo taobh amuigh de chuid de na hainmhithe uisciúla, cosúil leis na heicinideirmeacha, mar a bhfuasclaítear na speirmeacha is na hubháin amach san uisce. Maidir leis na horgánaigh tíre, na veirteabraigh arda ina measc, bíonn an toirchiú inmheánach agus tarlaíonn teacht le chéile na ngaiméití taobh istigh den bhaineannach.


Tóireadóir géine.
Blúire de DNA aon duail nó RNA lipéadaithe le raidiseatóp nó ruaim fhluairiseach. Is féidir leis an mblúire seo blúirí de DNA nó RNA a iompraíonn tacar comhlántach a aimsiú is a hibridiú. Sa chás go bhfuil mí-ord dúchasach i gclann, is féidir iompróirí na géine freagraí a bhrath leis an modh seo.


Toirneadóir.
Gléas ceoil bunúsach, déanta as lann adhmaid, go minic le faobhair chíoracha is snoite go greanta. Ceanglaítear í le fad téide agus rothlaítear san aer í. Ar eolas ag na Gréagaigh ársa, agus faightear fós í i gcuid mhaith tíortha.


Toirpéad.
Lón cogaidh i gcogaíocht mhuirí. Diúracán treoraithe faoin bhfarraige, le mótar chun é a thiomáint tríd an uisce agus lucht pléascach is maidhmitheoir a lasctar nuair a imbhuaileann sé leis an targaid. Táirgeadh an chéad cheann praiticiúil i lár an 19ú céad. I gcogaíocht an lae inniu is arm frithfho-mhuireán den chuid is mó an toirpéad, feistithe le ceann le braiteoir sonóra ann chun na fuaimeanna faoin bhfarraige a bhrath, a aithint agus a rian a leanúint, le córais ríomhaire chun é a threorú i dtreo foinse na fuaime sin.


Toirsiún.
Cur i bhfeidhm fórsa chasta ar ábhar. De thoradh fórsaí toirsiúnacha, tarlaíonn straidhn fhiartha. I luascadán toirsiúin, bíonn diosca réada ar crochadh go cothrománach le sreang atá ceangailte dá lárphointe, ionas go gcasann an diosca de bheagán i dtreo amháin, ansin ar ais sa treo eile, agus mar sin de. I meá toirsiúin, tomhaistear fórsaí tríd an oiread casta a bhrath.


Toirtmheascadh.
Modh oibre sa cheimic chun an toirt de thuaslagán amháin, a mbeadh a choibhéis cheimiceach le toirt ar leith de thuaslagán eile, a thomhas. Tomhaistear an toirt seo de ghnáth tríd an gcéad tuaslagán a chur leis an dara ceann go mall de réir a chéile go sroichtear an choibhéis, staid a bhraitear le beagán ábhar táscaire sa mheascán.


Toitcheo.
Truailliú aeir de bharr foinsí éagsúla. Sa Bhreatain, mar shampla, roimh lár an 20ú céad tharla toitcheo nuair a d'fheidhmigh súiche is deatach ó mhonarchana is tithe mar núicléis comhdhlúthaithe, agus ní raibh na gáis thruaillithe, déocsaíd sulfair (SO3) is aonocsaíd charbóin (CO), in ann éalú, mar shampla, mar gheall ar inbhéartú teochta. Tharla toitcheo go sonrach i 1952 a bhí freagrach as bás 4,000 duine ar a laghad i Londain amháin. Thug rialtas na Breataine an "Clean Air Act" (Acht um Aer Glan) 1956 isteach mar thoradh air sin.


Toitcheo ózóin.
Go minic bíonn an-chuid ózóin i dtoitcheo, go mór mór é sin a tháirgtear ag sceithphíopaí gluaisteán. Bíodh is gur maith an t-ábhar thuas sa strataisféar an t-ózón, ní maith é go híseal sa trópaisféar mar cuireann sé isteach ar dhaoine, a súile is a riospráid, agus goilleann sé go mór ar sheandaoine, daoine le plúchadh, is daoine atá ag déanamh aclaíochta.


Córas Tholamaes.
Córas na bpláinéad de réir Chláidias Tolamaes, córas Domhanlárnach, na pláinéid i bhfithisí ciorclacha timpeall ar an Domhan. Chun réiteach le hionaid bhraite na bpláinéad, ligeadh do gach pláinéad gluaiseacht i gciorcal beag (an t-eipichiogal) ar a sheal ar feadh ciorcail mhóir (an ciorcal iompair). Is féidir leis an gcóras seo ionaid na bpláinéad a réamhinis taobh istigh de 1° nó mar sin. Baineadh feidhm as go forleathan mar thuairisc chinnte ar an nGrianchóras gur chuir Copernicus deireadh leis i 1543.


Tollaire arbhair.
Leamhan beag neamhlonrach le saghas béil ar bharr soic fhada. Itheann na cruimheanna plandaí, arbhar Indiach go príomha, ag tochailt isteach sna gais, na duilleoga is na diasa. Lotnaid dhíobhálach arbhair Indiaigh ar fud an Domhain.


Tollánú candamach.
Airí ar leith córais chandamaigh, ina mbíonn dóchúlacht áirithe go bhfuil cáithníní dá chuid taobh amuigh dá theorainneacha. Is é sin, is féidir leo treá trí bhaic a mbeifeá ag súil leis go dteorannódh siad iad dá mba bhaic chlasaiceacha iad. Tagann an t-airí seo ó nádúr tonnach is tonnfheidhmeanna na gcóras candamach. Léiríonn alfa-mheath, an leictreonmhicreascóp tollánach, agus comhchumar Josephson tollánú candamach.


Tolúéin.
C6H5CH3, meitilbeinséin i gcóras IUPAC. 111 °C a fiuchphointe. Leacht gan dath, le boladh sainiúil, a úsáidtear go forleathan mar thuaslagóir de bhrí nach bhfuil sí chomh tocsaineach le béinséin féin. Faightear ó tharra guail í, agus is bunábhar í do chuid mhaith sintéisí orgánacha.


Tor.
Planda adhmadach ilbhliantúil ar féidir é a idirdhealú ó chrann de bhrí go bhfuil sé níos lú agus go dtáirgeann géaga ag a bhun, nó gar dó. Le fírinne, níl an difríocht eatarthu chomh soiléir sin, agus is crainn bheaga cuid mhaith de na toim mhóra. Tá cuid mhaith tom atá an-bheag, adhmadach ag an mbun amháin, agus b'éasca dearmad a dhéanamh is iad a ionannú mar luibheanna, ach amháin nach meathann siad go leibhéal na talún sa gheimhreadh.


Tomaghrafaíocht.
Íomháú nó déanamh íomhánna trasghearrthacha, den chuid is mó i leith na colainne daonna i gcúrsai míochaine. Ciallaíonn toma sa bhfocal ‘trasghearradh’ sa Ghréigis. Tá córais éagsúla ann chun tomaghrafaíocht a chur i gcrích, mar atá íomháú le hultrafuaim, íomháú le hathshondas maighnéadach núicléach, tomagrafaíocht ríomhaithe atá bunaithe ar X-ghathanna (CT X-ghathach), agus tomaghrafaíocht le hastaíocht phosatrón. I ngach ceann, faightear íomhánna de shlisní trasghearrthacha de na fíocháin, rud a bhíonn fíorúsáideach i ndiagnóisiú an-chuid galar.


Tomagrafaíocht ríomhairithe X-ghathach.
Tugtar "tomagrafaíocht ríomhchuidithe (CAT)" air freisin. Sa chóras íomháithe seo rothlaítear an feadán X-ghathach, agus an braiteoir trasna an trastomhais ón bhfeadán, mórthimpeall cholainn an othair. Déantar sraith tomhais X-ghathanna a ghlacann an braiteoir, stóráiltear iad sa ríomhaire, agus tógann an ríomhaire íomhá de shlisne nó trasghearradh tríd an gcolainn ó na tomhais sin. Gluaistear an t-othar tríd an meaisín de réir a chéile chun sraith íomhánna trasghearrthacha a dhéanamh de na fíocháin amhrasacha. Le feabhsuithe móra ó na 1970idí, is féidir íomhánna daite ardghéire a dhéanamh chun airíonna ar leith a thabhairt chun suntais, agus na cineálacha éagsúla fíochán a idirdhealú go soiléir. An-tábhachtach i bpleanáil radaiteiripe chun an gníomhú a fhócasú ar na réigiúin bheaga ailseacha is an dáileog a laghdú an oiread agus is féidir do na fíocháin shláintiúla.


Tomhasteoiric.
Teoiric sa mheicnic chandamach ina bhfreagraíonn na hidirghníomhuithe do thrasfhoirmithe siméadrachta ar leith i leith cothromóidí bunúsacha na teoirice. Sa bhfisic núicléach is fisic na gcáithníní, tá gá le teoiricí candamthomhsaire ina bhfuil na hidirghníomhuithe idir na cáithníní fonúicléacha gaolmhar le caomhnú na n-airíonna siméadrachta ag gach pointe sa spás is an t-am. Is teoiricí candamthomhsaire iad leictridinimic chandamach, crómaidinimic chandamach, agus teoiric Glashow-Weinberg-Salam. Sa leictridinimic chandamach, freagraíonn an coinníoll go mbeidh imchoimeád an luchta leictrigh ag gach pointe sa spás is an t-am don idirghníomh a bhraitear idir fótóin is cáithníní luchtaithe.


Ray Tomlinson.
Innealtóir ríomhaire, ceapadóir an ríomhphoist, a rugadh i Vale Mills, Nua-Eabhrac, sa bhliain 1941 ab ea Ray Tomlinson. Rinne sé obair do Roinn Cosanta na Stát Aontaithe ar líonra ríomhaire ghníomhaireacht na scéimeanna ardtaighde (ARPANET), réamhtheachtaire don Idirlíon. I 1971 cheap sé bealach chun teachtaireacht a sheoladh ó úsáideoir ar ríomhaire amháin chuig úsáideoir ar ríomhaire i gcéin. Roghnaigh sé an tsiombail @ chun ainm an úsáideora a scaradh ó ainm an ríomhaire a bheadh ag fáil na teachtaireachta.
D'fhás Tomlinson aníos i Vale Mills, Nua-Eabhrac. Rinne sé staidéar insan Rensselaer Polytechnic Institute in Troy, New York, áit ar bhain sé céim B.S. amach i 1963 agus ansin sa Massachusetts Intstitute of Technology. Bhronn MIT céim M.S. air sa bhliain 1965.
Fuair sé bás ar an 5 Márta 2016.


Sin-Itiro Tomonaga.
Fisicí a rugadh i gKyoto na Seapáine ab ea Sin-Itiro Tomonaga (1906-1979). Roinn sé Duais Nobel na Fisice le Richard Feynman is Julian Schwinger i 1965 ar a saothar ar leictridinimic chandamach, atá an-tábhachtach i bhfisic na mbuncháithníní.


Thomas Tompion.
Déantóir clog a saolaíodh i Northill, Bedfordshire Shasana ab ea Thomas Tompion (c 1639–1713). Rinne sé uaireadóirí, cloig boird is cloig fhadchásacha a d'fheabhsaigh maoirseoireacht an ama go mór. Glactar leis mar an déantóir clog is fearr dá raibh riamh i Sasana. D'fhoghlaim George Graham, an t-aon déantóir clog Sasanach inchurtha leis, a cheird ô Tompion.


Ton.
Sa cheol, an idirchéim, cothrom le dhá leath-thon, idir an chéad dá nóta ar scála diatonach, mar shampla, nó dó is ré i sólfá tonach. Úsáidtear an focal le ciall eile chun cur síos ar thondath nó speictream sainiúil gutha nó gléas ceoil.


Tondath.
Cáilíocht fuaime maidir le guth nó gléas ceoil, a bhraitheann ar shuntasacht na n-armónach uachtarach sa nóta a tháirgtear. Mar shampla, i bhfliúit nó feadóg stáin is lag iad na harmónaigh uachtaracha i gcomparáid leis an veidhlín nó an trumpa, a mbíonn tondath i bhfad níos beo acu. Éiríonn cling-cleaing cloig ón líon is ó airde na n-armónach uachtarach nach mbíonn comhchordach leis an bhfréamhnóta.


Tonn sheismeach.
Tonn turrainge a fhorleathann tríd an Domhan de bharr crith talún. Rangaítear na tonnta seo i 4 rang. Bíonn minicíochtaí arda ag P-thonnta (comhbhrúite) is S-thonnta (trasnacha) agus tarchuirtear iad araon tríd an Domhan, ach ní féidir leis na S-thonnta taisteal trí chriosanna sreabhánacha. Is tonnta trasnacha iad L-thonnta freisin, ach le minicíochtaí isle, coimeádta i gciseal uachtarach de screamh an Domhain. Tarlaíonn tonnta Rayleigh gar don eipealár, agus is iad a bhíonn freagrach as gluaisne rollach dhromchla an Domhain le linn crith talún.


Tonn taoide.
Is éard is tonn taoide ann ná muirbhrúcht nó súnámaí, tonn sa bhfarraige le tréimhse fhada a tharlaíonn de bharr gluaiseachtaí móra an ghrinnill de thoradh crith talún, brúchtadh pléascach bolcáin, nó maidhm talún faoin bhfarraige.
Is féidir le súnáimí taisteal sa bhfarraige oscailte suas le 800 km u-1 agus cladaí a bhualadh le fórsa millteach, arís is arís eile le gach buaic toinne. Is féidir go mbeidh buaic 30 m ag a leithéid. Rinneadh léirscrios agus cailleadh na mílte daoine i dteagmhais mar seo thar na blianta timpeall an Aigéin Chiúin.
Tharla a leithéid san Aigéan Indiach i 2004 nuair a tharla crith talún timpeall 9 ar scála Richter (níos fuinniúla ná aon chrith talún sa réigiún le 40 bliain nó mar sin) agus a airmheán ar an taobh thiar thuaidh d'oileán Sumatra na hIndinéise. Ghluais an crith an grinneall roinnt méadar agus dhíláithrigh na céadta ciliméadar ciúbach uisce. Leath an súnámaí amach i ngach treo san Aigéan Indiach agus bhuail cladaí ar thaobh na hÁise gan rabhadh, ag réabadh na gcóstaí i Maenmar (Burma), an Téalainn, an Mhalaeisia, na hOileáin Mhaildíve, is na hOileáin Shéiseileacha. Rinne sé an rud céanna le cósta thoir na hIndia, Srí Lanca, an Bhanglaidéis agus cóstaí na Somáile, na Céinia is na Tansáine in oirthear na hAfraice. Cailleadh na céadta bailte is sráidbhailte, agus níos mó ná 300,000 duine, meastar.
Tharla súnámaí millteach ar chósta thiar thuaidh na Seapáine i 2011 a rinne scrios ar limistéar ollmhór agus a chuir tús le tubaiste núicléach Fukushima.


Tonn tosaigh.
I meicnic shreabhánach, an suaitheadh tonnach a éiríonn ó imeall tosaigh réada atá ag gluaiseacht trí shreabhán, agus go príomha, an tonn dromchla V-chruthach a bhaineann le bád ag gluaiseacht tríd an uisce. An díláithriú uisce ag an réad gluaiste is bun leis an tonn seo.


Tonn turrainge.
Brúthonn ardaimplitiúide ag gluaiseacht, le hathrú tobann dlúis, teochta is brú trasna na toinne. Suaitheadh foréigneach nó gluaisne fhorthonnach a chuireann tús léi. Táirgeann sí pléascadh brúthonn turrainge san aer mórthimpeall. Is tonn turrainge blaosc tintrí, agus téamh tobann an aeir ag an tintreach is bun léi. Má tharlaíonn imbhualadh an-trom ar sholad, tarlóidh strustonn turrainge sa solad. De ghnáth, freagairt neamhlíneach a bhíonn sa mheán mar a mbíonn an tonn turrainge.


Tonnchosc.
Bac saorga ar ghníomhaíocht na dtonnta sa bhfarraige. Tógtar é chun na tonnta atá ag teacht isteach a bhacadh agus dídean a sholáthar i gcomhair áiseanna calafoirt nó caitheamh aimsire mara. Laghdaíonn tonnchosc fuinneamh na dtonnta agus athraíonn a dtreo forleata ar an taobh faoi dhídean. Mar sin, athraíonn sé imshruthú nádúrtha an ghainimh is an dríodair eile cois cladaigh, ionas go líontar an cuan is na cainéil loingseoireachta le glár go minic, malairt an toraidh a raibh súil leis.


Tonnfheidhm.
I meicnic chandamach, feidhm a chuimsíonn gach staid is féidir tarlú do chóras candamach, mar shampla na leictreoin in adamh. Bíonn cearnóg na feidhme gaolmhar le toradh na mbraistintí fisiciúla. Cuireann cothromóid cháiliúil Schrödinger síos ar a hathruithe maidir le ham is spás.


Tonnta raidió.
Radaíocht leictreamaighnéadach le tonnfhaid níos mó ná timpeall 10 cm. Éiríonn siad ó shruthanna leictreacha ailtéarnacha in aeróga, agus taistealaíonn ar luas forleata an tsolais. Baintear feidhm as tonnta modhnaithe raidió i dteileachumarsáid.


Tonnteoiric.
Is tonn an feiniméan nuair a fhorleathann fuinneamh trí bhíthin creathanna, mar a tharlaíonn le fuaim is tonnta raidió. I bhfisic chandamach, tairgtear go bhfuil airíonna toinne ag cáithníní fonúicléacha is airíonna cáithníní ag fótóin thonnacha. "An déacht toinne is cáithnín" a thugtar ar an bhfeiniméan seo, agus is léargas bunúsach í ar nádúr an damhna. Eiseamláir gharbh chomónta den fheiniméan seo is ea an chaoi ar leor dá lán feidhmeanna solas a láimhseáil mar cháithníní (optaic gheoiméadrach), ach gur gá a nádúr tonnach a chur san áireamh i gcás a lán eile dá airíonna (optaic fhisiciúil).


Tonú.
Proiseas ceimiceach chun grianghraf dubh is geal a athrú chuig dath eile. Samplaí is ea athrú an airgid mhiotalaigh san íomhá go dtí suilfíd airgid chun ton donnrua a dhéanamh, go dtí comhdhúile iarainn chun dath gorm a bhaint amach, agus comhdhúile copair chun dath deargdhonn a fháil. Is féidir raon leathan dathanna eile a fháil tríd an íomhá airgid a thuaradh is a athréaladh le cúplálaithe dathanna.


Tonúlacht.
Tréith ceoil a scríobhtar i ngléas, is é sin, le hairde ar leith mar phointe cluasach tagartha (bunaithe go daingean ag tús is deireadh, de ghnáth) agus láir na ngléasanna eile ag claonadh ina threo. Ó thaobh teoirice de, is í cloch coirnéil na tonúlachta na mórscalaí is na mionscálaí diatonacha, ina mbíonn na hairdí gaolmhar le tonach nó nóta gléis, ionas go bhfuil na hidirchéimeanna idir dhá chéim ar an scála mar an gcéanna, is cuma cén nóta a fheidhmíonn mar thonach. Ní cheadaíonn tonúlacht ach dhá mhodh (modh mór is modh beag), ach is féidir gach ceann acu seo a nochtadh le 12 ghléas cheadaithe, gach ceann gaolmhar le chéile i gcóras cliarlathach, bunaithe ar an oiread nótaí diatonacha atá i gcomhar acu. Tháinig an tonúlacht in ionad na módúlachta sa 16ú-17ú céad, agus d'fheidhmigh mar phríomhbhunús struchtúrtha i saothair cheoil ar feadh 250 bliain. Tháinig sí faoi léigear ag deireadh an 19ú céad nuair a tháinig méadú ar an oiread crómatachais, nó úsáid nótaí ó thaobh amuigh den scála diatonach, agus a lagaíodh aireachtáil chluasach an tonaigh. Sa 20ú céad tairgeadh roinnt mhaith córas malartach.


Topagrafaíocht.
Staidéar ar airíonna fisiciúla dhromchla an Domhain, cosúil le rilíf, ithir, fásra is eile. Léiríonn léarscáil thopagrafach eolas cosúil le hairde os cionn na farraige agus grádán trí shiombailí is scáthlínithe áirithe chun comhairdí is airde pointí a cur in iúl.


Tópás.
Mianra sileacáit alúmanaim (Al2SiO4(OH, F)2), a fhaightear i gcarraigeacha doigheartha, peigmitítí is féitheacha, le raon dathanna ó neamhdhathach go buí is gorm. Úsáidtear mar sheoid é.


Tor an fhéileacáin.
Tom nó crann beag duillsilteach is ea tor an fhéileacán, nó "Buddleja davidii".. Tá sé dúchasach do réigiúin theo, agus saothraítear is nádúraítear é i gcuid mhaith réigiún eile. Bláthanna beag, i ndathanna éagsúla, go minic cumhra, bailithe i spící dlútha nó crobhaingí cruinneogacha. An-tarraingteach d'fheithidí, féileacáin go háirithe, rud a mhíníonn an t-ainm.


Toradh aráin.
Crann síorghlas a fhásann 12-18 m ar airde, dúchasach don Mhalaeisia, is dócha. Na duilleoga snasta ubhchruthach go domhain maothánach gar don bharr. Na bláthanna fireanna i gcaitíní gearra. Na bláthanna baineanna i gcinn cholgacha, aicéiní, agus gabhdán spúinsiúil a leathann amach i dtoradh iolrach cruinn, 10-20 cm ar trastomhas, glas/scothdhonn nuair a bhíonn sé aibí, lán de bhia bán snáithíneach. Tugadh isteach d'oileáin an Aigéin Chiúin theas é sa réamhstair, agus is bunábhar bia ansin é. Tógadh don iarthar é ar bhord an Bounty.


Toradh cíbhí.
Planda dreapaire adhmadach atá dúchasach don tSín is ea an toradh cíbhí nó cíbhí. Litrítear go minic é mar cíobhaí agus tugtar "an spíonán Síneach" air uaireanta chomh maith. Saothraítear an cíbhí go forleathan ar bhonn trádálach sa Nua-Shéalainn is tíortha eile. Na duilleoga garbh, ubh- is croíchruthach; na bláthanna buíbhán, le 6 pheiteal i gcrobhaingí ascallacha; na torthaí leathfhada ubhchruthach, fionnaitheach le ribí scothdhearga/glasa; an bia glas milis le síolta dubha mórthimpeall uirthi.


Torann teirmeach.
Torann leictreonach i gciorcaid leictreonacha, comhartha cúlrach de bharr iarmhairtí teirmeacha a cheileann an fíorchomhartha i méid áirithe. Éiríonn sé de bharr gluaiseacht randamach teirmeach na leictreon seolta i gcomhbhaill friotaíochta, agus laghdaítear é nuair a laghdaítear an teocht is/nó an fhriotaíocht. Foinse amháin leis an tsiosarnach i gclosaimplitheoirí.


Torcán craobhach.
Creimire a bhfuil cuid dá ribí gruaige mionathraithe ina spíonta fada géara. Maireann sé i ngnáthóga éagsúla. Suas le 22 chlann díobh ann, baill a mhaireann ar an talamh sa Seandomhan, agus baill a mhaireann go forleathan i gcrainn sa Domhan Úr.


Tormán sonach.
Brúthonn turrainge a chruthaíonn aerárthach (nó aon diúracán eile) a thaistealaíonn ar luas forshonach, is é sin, le machuimhir níos mó ná Ma 1. Cruthaítear an tormán go leanúnach, agus taistealaíonn sé amach ón aerárthach. Nuair a shroicheann sé an talamh, cloistear é mar thailm mhór. Braitheann a dhéine ag an talamh ar airde an aerárthaigh, an patrún eitilte, is an aimsir, ach is féidir go mbeidh sé láidir a dhóthain chun damáiste a dhéanamh d'fhoirgnimh.


Tornádó.
Cuaifeach fhíordhian dhorcha, ar chruth fóiséid, a chruthaítear le linn drochstoirm toirní, is ea tornádó. De bhrí go bhfuil sé lán de dheannach, galuisce is bruscar eile, tá an tornádó dorcha. Bíonn gaotha móra, tintreach is báisteach throm i gcónaí ann chomh maith le tornádó.
Meitéareolaíocht.
Ní fios fós go cinnte cad iad na coinníollacha is gá chun tornádó a chur ar siúl, ach tá an dealramh ar an scéal gur gá aer tirim fuar, gaotha láidre go hard san atmaisféar, agus aer tais te go híseal. Éiríonn an t-aer te, agus brostaíonn aer isteach ar mhodh guairneach, cosúil leis an uisce ag rith amach as umar folctha.
Is measa milltí ar fad tornádó ná an bhunstoirm toirní. Taobh istigh de, tá an brú níos ísle ná brú an atmaisféir mórthimpeall air. Mar sin, má ghabhtar teach le doirse is fuinneoga dúnta istigh ann, pléascann an teach. De ghnáth ní bhíonn bun an tornádó ró-leathan, idir méadar is cupla ciliméadar, agus ní dhéantar damáiste ach do limistéar tíre dá leithead sin.
Má thrasnaíonn tornádó loch nó farraige, cruthaítear buinne uisce de bhrí go súnn an t-isliú brú an t-uisce isteach ann.
Tíreolaíocht.
Tarlaíonn tornádónna os cionn na Machairí Móra sna Stáit Aontaithe go rialta, go minic san earrach is tús an tsamhraidh.


Tornapa.
Glasra crua gairdín bliantúil nó débhliantúil a fhásann 1 m ar airde. Gealghlas le duilleoga an-liopacha, na bláthanna buí croischruthach, gaolmhar le cabáiste, ach le tiúbair inite. Is iad na príomhchineálacha "Brassica rapa", le tiúbair bhána, agus rutabaga nó svaeid ("Brassica napobrassica") le tiúbair bhuí. Sa tornapa saothraithe tá bunfhréamh thiúbrach inite, agus fástar go forleathan é mar ghlasra is foráiste ainmhithe. Sa tornapa fiáin ní bhíonn bunfhréamh ata.


Torr.
Seanaonad brú, ainmnithe as Evangelista Torricelli, a úsáidtear fós i bhfisic an fholúis. Sainmhínithe i leith brú caighdeánach an atmaisféir. Is ionann 760 torr agus brú caighdeánach, nó is ionann 1 torr agus brú 1 mm Hg. Is ionann 1 torr agus 133.3 Pa (pascal, aonad an SI)


Evangelista Torricelli.
Fisiceoir is matamaiticeoir a rugadh i bhFaenza na hIodáile ab ea Evangelista Torricelli (1608 – 1647). Rinne sé taighde ar fholús. D'fhionn sé iarmhairt bhrú an atmaisféir ar uisce i gcaidéal suite. Chuir sé síos don chéad uair ar bhairiméadar, feadán Torricelli (1643).


Tosach míostraithe.
An chéad sreabhadh fola míostraithe sa bhean, a tharlaíonn i rith an chaithreachais, ag 10-15 bliain d'aois, ag brath ar staid ghéiniteach, cothaithe is mhothúchánach na mná óige. Comhartha ar theacht na haibíochta atáirgthe, ach ní chiallaíonn sé go bhfuil torthúlacht iomlán sroichte. Moillítear an staid sin go mbunaítear patrún fásta thál na hormón pitiútach is gónadach, go mbíonn an timthriall míosta rialta, agus go dtarlaíonn ubhsceitheadh.


Siondróm Tourette.
Neamhord tearc nach eol cén fáth go dtarlaíonn sé. Is amhlaidh a dhéanann duine gluaiseachtaí tréimhsiúla matán is rachtanna guthacha, gan a bheith in ann é féin a shrianadh. De ghnáth baineann preabanna matánacha leis an aghaidh i bhfoirm grainceanna is caochadh súl. Tarlaíonn fuaimnithe arda, gnúsachtaí is glórtha, frásaí gearra nó gáirsiúlacht dhoshrianta. Na preabanna matánacha níos measa nuair a bhíonn duine faoi strus mothúchánach, ach ní bhíonn an t-iompar seo i láthair le linn codlata. Tarlaíonn sé níos minice do buachaillí ná cailíní, agus tosaíonn nuair a bhíonn duine 7-8 mbliain d'aois. Ní trom an neamhord é, ach is féidir go mbeidh sé an-réabach dá shaol, dá scolaíocht go háirithe, agus ina chúis náire do dhaoine fásta.


Charles Hard Townes.
Charles Townes le Roderic Pettigrew (ar clé), stiúrthóir NIHIB i Meiriceá, 2007
Fisicí a rugadh i nGreenville, Carolina Theas is ea Charles Hard Townes (28 Iúil 1915 – 27 Eanáir 2015). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Nikolai Basov is Alexandr Prokhorov i 1964 as a shaothar chun an méasar agus an léasar a fhorbairt.


John Sealy Townsend.
Fisicí a rugadh i nGaillimh ab ea John Sealy Townsend (7 Meitheamh 1868 – 16 Feabhra 1957). Agus é ag obair in Ollscoil Oxford, shaothraigh sé teoiric na n-imbhuailtí chun cur síos ar ianú móilíní trí imbhuailtí le hiain. D'fhoilsigh sé an leabhar mínithe "The Theory of Ionisation of Gases by Collision" (Teoiric Ianú Gás trí Imbhualadh, 1910) agus leabhair shuntasacha eile ar thonnta raidió (1943) is radaíocht leictreamaighnéadach (1951). Fuair sé bás in Oxford Shasana.


Trabhairtín.
Saghas aolchloiche a chruthaítear trí dheascadh i dtoibreacha nó srutháin atá tiubh le carbónáit chailcíte thuaslagtha. Nuair a bhíonn sé póiriúil agus cuma spúinsiúil air, tugtar "calc tufa" air. Tochlaítear go forleathan i dTuscáin na hIodáile agus úsáidtear mar chloch phábhála é.


Tracóg.
Cabhail a bhíonn ceangailte le long a dhéantar in éigeandáil as ábhair a shnámhfaidh, chun cosc a chur le himeacht róthapa loinge le gaoth. Tugtar "cochall moille" air freisin. Ceanglaítear go docht le cábla cruach agus scaoiltear amach ó thosach na loinge é.


Tracóime.
Ionfhabhtú na súile de bharr an bhaictéir "Clamydia trachomatis". Eindéimeach i dtíortha bochta, an chúis inseachanta daille is mó ar Domhan. Aistrítear na baictéir ó pháiste go páiste, agus cuireann siad isteach ar na caipíní súile, á n-athlasadh. Le hathionfhabhtuithe, tagann coilm ar na caipíní agus iompaíonn na fabhraí isteach. Greannaíonn siad dromchla na súile is déanann damáiste dó, agus faoi dheireadh cailltear radharc na súile go hiomlán.


Trádghaotha.
Gaotha a shéideann ó chrios a mbíonn brú ard ann, lárnaithe ar Thrópaic an Phortáin (23.5° ó thuaidh) is Trópaic an Ghabhair (23.5° ó dheas), i dtreo an chreasa idirthrópaicigh inréimnigh ag an meánchiorcal. Sa leathsféar thuaidh séideann na trádghaotha ón taobh thoir thuaidh, ach sa leathsféar theas ón taobh thoir theas. Níos láidre os cionn farraige ná os cionn talún.


Trádmharc.
Siombail a chuirtear ar earra le cur in iúl go ndearna comhlacht áirithe é. Nuair a chláraítear an trádmharc, bíonn sé mídhleathach úsáid a bhaint as gan údarás. Comhartha tábhachtach margaíochta a úsáidtear chun ionannas is íomhá láidir branda a chruthú don earra. Sna Stáit Aontaithe cuimsíonn an trádmharc an tsiombail ®, le taispeáint gur cláraíodh é.


Traein ardaithe go maighnéadach.
Sa ghnáth-thraein leictreach faightear an tiomáint ar mhodh leictreamaighnéadach sa mhótar, agus is gá í a chur i bhfeidhm ar na rotha le giaranna. Bíonn ar an traein sin oibriú i gcoinne na frithchuimilte idir rotha is ráillí an t-am ar fad. Tá na Seapánaigh, na Gearmánaigh is na Meiriceánaigh i mbun traenacha de shaghas nua a shaothrú nach mbeidh rotha orthu ach iad ardaithe mar a bheadh ar adhartán maighnéadach, pol maighnéid amháin i mbun na traenach is pol den tsín chéanna sa bhóthar faoi, ionas go n-éarfaidh siad a chéile gan aon fhrithchuimilt ar fiú trácht uirthi. Ag an am céanna bainfear feidhm as mótair líneacha leictreacha chun an tiomáint a sholáthar. Trí na mótair seo a rialú go leictreonach, féadfar idir luasghéarú is luasmhoilliú a imirt go héasca ar an traein ar mhodh leictreach/leictreonach. Meastar go mbeidh na traenacha seo an-chostasach, ach tá sé i gceist luas 400 km u-1 a bhaint amach leo, rud a chuirfidh in iomaíocht le heitleáin iad i gcomhair aistear meánfhada. Táthar cinnte go leor go bhfuil na teicneolaíochtaí is gá ar fáil chun go n-éireoidh le tógáil is feidhmiú na dtraenacha seo, ach níltear cinnte fós go n-éireoidh leo ar bhonn eacnamaíochta. Beidh seans níos fearr go n-éireoidh leis an teicneolaíocht nuair a bheidh sreanga forsheoltacha saor go leor. Tá líne ghairid thrialach traenach den saghas seo i bhfeidhm i Shang-hai.


Traiseoladh.
Córas in inneall a sheolann an chumhacht a ghineann an t-inneall don phointe a bhfuil úsáid le baint aisti. De ghnáth bíonn comhbhaill cosúil le giaranna, seaftaí, crága, slabhraí is beilteanna sa chóras seo. Is féidir modhanna meicniúla eile is modhanna leictreacha a úsáid chomh maith.


Trasaire.
Ríomhaire aonslisne a d'fhorbair comhlacht Inmos sa Bhreatain, chun cuid mhaith oibríochtaí a dhéanamh go comhuaineach agus próiseáil chomhuaineach thapa a chur i gcrích le roinnt trasairí. Tá córais ann le níos mó ná 1,000 trasaire a fheidhmíonn go rathúil. Dearadh teanga chláraithe nua, OCCAM, le plé leis na feistí seo.


Trasaistriú.
Sa ghéinitic, aistriú teascán crómasóim amháin isteach i gcrómasóm eile. Go minic bíonn trasaistrithe mar seo deilíneach.


Traschur oiliúna.
An iarmhairt a bhíonn ag déanamh taisc amháin ar dhéanamh tascanna eile ina dhiaidh sin. Is féidir go ndéanfar na tascanna déanacha níos fearr ná a dhéanfadh grúpa cóimheasta (aistriú dearfach), nó níos measa (aistriú diúltach). Is gá aon aistriú gan iarraidh mar seo a chur san áireamh agus turgnaimh á ndearadh ina n-úsáidtear cuid mhaith cóireálacha ar ghrúpa turgnamhach daoine.


Trascríobh.
Sa ghéinitic, próiseas ina ndéantar cóip chomhlántach RNA de ghéin ar leith ar an DNA. Ní mór go mbeidh an DNA nó an chrómaitin i gcumraíocht oscailte chun gur féidir leis na próitéiní ar leith (na fachtóirí trascríofa) ceangal le tionscnóir na géine atá le trascríobh. Einsímí, a dtugtar "polaiméaráisí RNA" orthu, a chuireann trascríobh i bhfeidhm.


Trasdul (géinitic).
Sa ghéinitic, saghas sócháin trí mhalartú i DNA agus/nó RNA, ina malartaítear púirín amháin leis an gceann eile, nó pirimidín amháin leis an gceann eile. Is féidir é a dhéanamh le mutaiginí cosúil le hocsaíd nítriúil, hiodrocsalaimín is analóga na mbun.


Trasfhoirmeoir.
Séard atá i gceist le trasfhoirmeoir nó claochladán ná gléas leictreach a aistríonn fuinneamh idir dhá chiorcad nó níos mó trí mheán ionduchtú leictreamhaighnéadach.
Gléas fíorthábhachtach i gcórais srutha ailtéarnaigh (SA) is ea trasfhoirmeoir. Nuair a shreabhann sruth ailtéarnach i gcorna, gintear réimse ailtéarnach maighnéadach i dtimpeallacht an chorna sin. Má chuirtear corna eile sa timpeallacht, tagann an dara corna faoi thionchar an réimse athraithigh, agus ionduchtaítear voltas ann. Is féidir an ceangal idir an voltas V1 a chuirtear i bhfeidhm ar an gcéad chorna (an corna príomhúil) le n1 imchastaí is an voltas V2 a ionduchtaítear sa dara corna (an corna tánaisteach) le n2 imchastaí a scríobh mar V1/V2 = n1/n2. Cóimheas na n-imchastaí is ea an cóimheas n1/n2. Trasfhoirmeoir atá sa chóras seo. De ghnáth méadaítear an réimse a thrasnaíonn an corna tánaisteach le croíleacán bogiarainn a chur i gcroílár an dá chorna. Cuimsíonn an croíleacán seo formhór an fhloisc mhaighnéadaigh a ghineann an corna príomhúil, agus stiúrann tríd an gcorna tánaisteach é. Nuair is mó n2 ná n1, is mó V2 ná V1 agus tugtar "trasfhoirmeoir uaschéimneach" air. Is trasfhoirmeoir íoschéimneach é nuair is lú n2 ná n1 agus is lú V2 ná V1. Bíonn an sruth sa chiorcad tánaisteach níos lú ná an príomhshruth nuair is trasfhoirmeoir uaschéimneach atá i gceist. Is tábhachtach an toradh seo nuair a bhíonn an custaiméir i bhfad ón ngineadóir. De bhrí gur fada an cúrsa, tarlaionn ídiú cumhachta i bhfriotaíocht na sreinge tarchurtha agus méadaíonn an t-ídiú seo de réir cearnú an tsrutha thánaistigh. Má laghdaítear an sruth, is mór an choigilt cumhachta dá bharr. Mar sin, is gnách do sholáthróirí leictreachais an chumhacht a tharchur ar ardvoltas — ar ardteannas, mar a deirtear — agus mar sin le sruth íseal. Gar don dineamó gineadóra, baintear úsáid as trasfhoirmeoir uaschéimneach chun an voltas a ardú go luach ard mar 11 kV nó fiú 220 kV. Tarchuirtear an chumhacht ar feadh na sreinge fada go dtí an custaiméar ar ardvoltas agus le luach íseal srutha. Ansin, gar d'áitreabh an chustaiméara, laghdaítear an voltas le trasfhoirmeoir íoschéimneach, roimh an gcumhacht a sholáthar ag 220 V.


Trasghéineach.
Aidiacht chun cur síos ar orgánach saorga ina bhfuil cóipeanna breise DNA ón ngné chéanna nó DNA coimhthíoch ó ghné eile neamhghaolta. Déantar a leithéid sa tsaotharlann trí DNA a chur isteach i síogóit nó cealla ar bhealaí éagsúla, agus ansin ligean dóibh forbairt go normálta. Is plandaí trasghéineacha iad barra a mionathraíodh go géiniteach. Na muca a forbraíodh i gcomhair trasphlandú croí do dhaoine, is trasghéineach iad maidir le próitéiní daonna ar leith.


Trasghnéasach.
Duine a d'athraigh a (h)iompar, a c(h)uma fhisiciúil, is a c(h)olainn (trí mháinliacht, nó hormóin a ionghabháil) chuig na tréithe sin a bhaineann leis an ngnéas eile. Foirm athrú inscne is ea an t-athrú seo, a dhéanann duine le hanatomaíocht normálta a thuigeann go bhfuil sé/sí normálta go fisiciúil, ach ar mian leis/léi athrú don ghnéas eile.
Thug Magnus Hirschfeld an focal "transsexualismus" isteach ar an dteanga Gearmáinise in 1923. As Béarla, thug David Oliver Cauldwell "transsexual" isteach in 1949. Bhí an céad obráid trasghnéasach in 1930 sa Ghearmáin, le Magnus Hirschfeld mar dochtúir. Is Lili Elbe, Christine Jorgensen, Lou Sullivan, Sandy Stone, Patrick Califia, Susan Stryker, Kate Bornstein, S. Bear Bergman, Buck Angel, Janet Mock, Laverne Cox, Caitlyn Jenner, agus Jonathan Rachel Clynch daoine trasghnéasach cáiliúla


Trasnaíocht.
Feiniméan a tharlaíonn sa bhfisic nuair a théann dhá thonn den mhinicíocht chéanna, nó minicíochtaí an-ghar dá chéile, trí phointe ag an am céanna. Forshuíonn an dá thonn ar a chéile, agus is ionann a dtarlaíonn is suimiú an dá thonn ag gach meandar. Braitheann an patrún trasnaíochta ar phais choibhneasta na dtonnta. Iarmhairtí trasnaíochta is ea béimeanna sa bhfuaim agus díraonadh sa bhfuaim is an solas. Chun trasnaíocht a bhrath le solas, is gá solas ar dhath amháin (tonnfhad amháin) ó fhoinse amháin a chur trí dhá scoiltín chomhthreomhara i mbac teimhneach, agus an dá chuid a thagann trí na scoiltíní a chaitheamh ar scáileán. Feictear frainsí comhthreomhara dorcha is geala ar an scáileán, ag léiriú trasnaíochta cuidithí (frainse geal) mar a mbíonn an dá thonn ón dá scoiltín i bpas le chéile, agus trasnaíocht mhillteach (frainsí dorcha) mar a mbíonn an dá thonn leath-thonnfhad as comhphas. Rinne an fisicí Sasanach Thomas Young an turgnamh seo den chéad uair i 1801, léiriú cumasach ar nádúr tonnach an tsolais.


Trasnaíocht bhreac.
Teicníocht a úsáidtear i réalteolaíocht optúil is infridhearg chun íomhánna ardghéire a tháirgeadh. Déanann sí an-chuid nochtaí gearra a phróiseáil ar bhealach a bhaineann amach iarmhairtí mionghluaiseachtaí neamhrialta (glioscarnach) de bharr suaiteachta san atmaisféar.


Trasnamhéadar.
Feiste atá bunaithe ar mhonatóiriú an phatrún trasnaíochta a dhéanann dhá léas thonnacha solais as foinse solais amháin. Má tharlaíonn athruithe i léas amháin, mar shampla ag taisteal trí ghás ar leith, tarlaíonn athruithe sa phatrún trasnaíochta. Baintear feidhm as an bhfeiniméan seo i staidéar sreabhadh gás, tolláin gaoithe, is plasmafhisic. Is saghas trasnamhéadair an léasarghíreascóp fáinne. Tá brathadóirí tonn imtharraingthe ann atá bunaithe ar thrasnamhéadair atá in ann díláithrithe chomh beag le 10-18 m a thomhas. Sna radaiteileascóip eagair, is féidir na comharthaí a ghlactar ó na miasa glactha a chur le chéile ar mhodh trasnaíochta is an taifeach a fheabhsú go mór.


Trasraitheoir.
Feiste leictreonach leathsheoltóra a bhfuil 3 theirminéal uirthi, a dhéantar i bhfoirm ′′ceapaire′′ de shaghsanna éagsúla leathsheoltóra. I gcás na leathsheoltóirí atá bunaithe ar an dúil sileacan, déantar a n-airíonna a mhionathrú trí dhúile eisíontais a mheascadh leis an mbunsileacan.
Déantar ceapairí pnp is npn mar thrasraitheoirí.
Teicneolaíocht.
Suimítear glacóirí leictreon, indiam, bórón nó alúmanam, chun an t-ábhar a dhéanamh ina p-chineál. Is deontóirí leictreon, antamáon, arsanaic nó fosfar, a shuimítear chun n-chineál a dhéanamh.
Is feistí beaga tathagacha slána (de bhrí go bhfeidhmíonn siad ag voltas íseal) iad, agus ní gá ach cumhacht íseal len iad a fheidhmiú.
Feidhmeanna.
Úsáidtear na trasraitheoirí in aimplitheoirí, ascaltóirí is coigeartóirí.
Stair.
Sa bhliain 1947, rinne eolaithe i mBell Laboratories, New Jersey, fionnachtain mhór nuair a dhear siad an trasraitheoir pointe teagmhála.
Tháinig an trasraitheoir in ionad na bhfeadán teirmianach i ngach gaireas leictreonach, agus chuir réabhlóid i bhfeidhm ar chiorcaid leictreonacha.


Tréadaíocht.
Slí bheatha feirmeoireachta ar sainiúil di tógáil tréada ainmhithe, cosúil le heallach, caoirigh, camaill, réinfhianna, gabhar nó lámaí. Coitianta go leor in aeráidí tirime sléibhtiúla, nó aeráidí an-fhuara nach bhfuil oiriúnach le haghaidh talmhaíochta. Tá grúpaí ann a dhéanann an dá shaghas feirmeoireachta. Is daoine fáin cuid mhaith de na treibheanna tréadacha, a thaistealaíonn chun talamh mhaith féaraigh a aimsiú. Agus iad ag taisteal úsáideann siad ainmhithe chun earraí a iompar. D'éirigh cuid acu ina dtrádálaithe fadtriallacha tábhachtacha. Le linn tréimhse an choilíneachais, cuireadh bac suntasach ar imirce na ndaoine tréadacha i dtíortha áirithe. Uaireanta leathnaigh talmhaíocht isteach ar chimíneacht na tréadaíochta (mar a tharla in Uganda is réigiún na Másaíoch in oirthear na hAfraice) agus d'fhulaing na tréadaithe gortaí marfacha, is fulaingíonn fós.


Treapánadh.
Ceann de na hobráidí máinliachta is luaithe, dronuilleog nó diosca cnáimhe a bhaint ó bhoghta na blaoisce chun an brú san inchinn de bharr briseadh na blaoisce a mhaolú. Cásanna réamhstairiúla ar eolas ón Eoraip, Meiriceá Thuaidh is Theas, réigiún an Aigéin Chiúin, an Afraic is an Áise. An ionstraim a d'úsáidtí, a dtugtar "treifín" uirthi anois, úsáidtear go coitianta fós í in obráidí néaramháinliachta.


Treasach.
An tréimhse is luaithe den dá thréimhse sa ré Chéineasóch, 65-2 milliún bliain ó shin. Roinntear í i 5 chuid: pailéicéineach, eocéineach, olagaicéineach, mícéineach, agus plícéineach. Go luath sa tréimhse tharla tógáil ollmhór sléibhte (na hAlpa, na Himileithe, na hAindéis, na Creagaigh) agus rinneadh éagsúlacht mhór i measc na mamach.


Tréidliacht.
Eolaíocht a phléann le galair ainmhithe, a gcóireáil is a seachaint. Baineann sí go príomha le hainmhithe ceansaithe is ainmhithe i zúnna. Bíonn cumainn tréidliachta i gcuid mhaith tíortha, agus fo-ghrúpaí chun díriú ar ainmhithe ar leith, mar shampla capaill nó ainmhithe beaga baile. Bunaíodh Cumann Domhanda Tréidliachta i 1863 le déileáil le ceisteanna idirnáisiúnta, agus ó 1958 tá an Cumann Domhanda Tréidliachta d'Ainmhithe Beaga ann.


Tréimhse iompair.
An t-eatramh ó ghiniúint go breith in ainmhí beoshíolraitheach. Tarlaíonn fás is forbairt an tsutha taobh istigh den bhroinn sa tréimhse sin. De ghnáth, réasúnta tairiseach i gcás cineáil ar leith.


Tréimhse shionadach.
An meánam a thógann sé ar phláinéad filleadh ar an ionad céanna i leith an Domhain ina fhithis. Maidir leis an nGealach, 29.53 lá, an t-eatramh ama idir dá ghealach úra leanúnacha.


Tréleictreach.
Ábhar neamhsheoltach a n-ailíníonn nó a bpolaraíonn na móilíní ann faoi iarmhairt réimse leictrigh a chuirtear i bhfeidhm air. Tugtar "tairiseach tréleictreach an ábhair" ar chóimheas an luchta stóráilte ag toilleoir leis an ábhar sin idir na plátaí is an luchta stóráilte ag an toilleoir céanna le folús idir na plátaí. Bunúsach i ndéanamh toilleoirí.


Treo-aimsitheoir.
Feiste a chinneann an treo a bhfuil comhartha raidió ag teacht isteach chuici, ar féidir a úsáid chun loingseoireachta (mar shampla, an compás raidió ar long is eitleán). Rothlaíonn aeróg lúibe go nglactar an comhartha is treise, agus tugann sé sin treo tarchurtha an chomhartha sin. Déantar an rud céanna ó ionad eile, agus ón dá líne a fhaigheann an loingseoir is féidir leis suíomh an staisiún tarchuir a chinneadh. Is féidir ionad an ghlacóra a aimsiú ó chomharthaí a ghlacadh ó dhá stáisiún fhosaithe tarchuir agus an dá threo sin a chinneadh.


Treoirchód.
Na treoracha bunúsacha, scríofa sa chóras heicsidheachúlach, ar féidir leis an ríomhaire iad a thuiscint agus feidhmiú dá réir. Is annamh a scríobhann ríomhchláraitheoir go díreach sa chód seo: scríobhann siad i dteanga díolama atá sainiúil don ríomhaire nó ceann de na teangacha ardleibhéil atá ar fáil.


Treorú támhúil.
Córas uathoibríoch loingseoireachta a úsáidtear i ndiúracáin threoraithe, eitleáin is fo-mhuireáin a bhraitheann ar chlaonadh réada chun leanúint ar feadh líne dírí (táimhe). Braitear aon athrú i luas nó treo na feithicle, cuirtear iad seo i gcomparáid sa ríomhaire leis an ngluaiseacht is gá, agus ceartaítear an ghluaiseacht go huathoibríoch ansin.


Tréscaoilteacht.
Airí maighnéadach ábhar. Cóimheas an fhloscdhlúis mhaighnéadaigh, B, san ábhar agus neart an réimse mhaighnéadaigh, H, a cuireadh i bhfeidhm air. Úsáidtear an tsiombail μ di, agus is é a haonad ná hanraí in aghaidh an mhéadair (H m-1). Mar sin, B = μ H. Tréscaoilteacht folúis, μ0 = 4 π × 10-7 H m-1, tairiseach bunúsach a thagann san áireamh an t-am ar fad sa mhaighnéadas. In ábhair pharamaighnéadacha, μ > μ0 agus an floscdhlús níos mó ná i bhfolús. In ábhair fhearómaighnéadacha, μ > > μ0 agus an floscdhlús i bhfad níos mó ná i bhfolús. In ábhair dhiamaighnéadacha, μ ceadaíocht leictreach folúis, ε0, mar seo: 1/c2 = μ0 ε0 (is é c luas tairiseach forleata solais i bhfolús).


Richard Trevithick.
Innealtóir is ceapadóir a rugadh in Egloshal i gCorn na Breataine ab ea Richard Trevithick (1771-1833). I 1796-1801 cheap sé carráiste gaile a rith ó Cambourne go Melindrukkya, agus i 1803 rith ó Leather Lane go Paddington i Londain.


Damba na dTrí Mhám.
Moladh é den chead uair i 1919, ach níor críochnaíodh go dtí 2006 é, an damba is mó ar Domhan, ar abhainn Iaing-Tsí ag áit darb ainm na Trí Mhám i lár na Síne. Rinneadh loch timpeall 500 km ar fhad agus asáitíodh 1.2 milliún duine sa scéim, a sholáthróidh níos mó ná 8 n-oiread na cumhachta leictrí a sholáthraíonn córas iomlán na soláthróirí leictreachais in Éirinn, 3 oiread níos mó ná damba iomráiteach an Grand Coulee sna Stáit Aontaithe. Maireann beagnach 8% de dhaonra an Domhain i ngleann Iaing-Tsí, agus chomh maith le soláthar leictreachais tá sé i gceist go gcabhróidh an damba ollmhór leis na tuilte millteanacha a tharlaíonn go tréimhsiúil sa ghleann céanna a chosc nó a choimeád faoi smacht. An-chuid ceisteanna comhshaoil ag baint leis an scéim seo, maille le húafás asáitiú an oiread sin daoine. Clúdaíonn an damba cuid de na Trí Mhám, a bhí fíorálainn agus ina ndlúthchuid d'fhinscéalta na Síne le 3,000 bliain. Iompraíonn abhainn Iaing-Tsí os cionn 500 milliún tonna de dhríodar gach bliain. Seans maith go líonfar an loch ar thaobh uachtarach an damba go tapa le glár, ionas nach mbeidh sé inseolta agus nach mbeidh an oiread céanna cumhachta hidrileictrí le fáil uaidh thar na blianta.


Triacla.
Táirge a fhaightear ó mholás, a úsáidtear chun cístí is maróga a mhilsiú. Sa phróiseas scagtha, dorchaíonn an molás ón órshúlach go dtí an triacla dubh.


Triail chí-chearnóige.
Triail staitistiúil ar an oiread is a réitíonn luachanna a raibh súil leo ó shamhail is na luachanna a gheobhfaí go praiticiúil mar na luachanna braite. Más é ei an luach a raibh súil leis, agus oi an luach comhfhreagrach braite, déantar an staitistic seo a leanas a ríomh: χ2 = Σ(oi - ei)2/ei agus faightear a suntasacht trí í a chur i gcomparáid le luachanna i dtáblaí caighdeánacha.


Triail oibiachtúil.
Triail a mheasúnaítear is a mharcáiltear de réir rialacha beachta gan breith shuibiachtúil an triailteora a bheith san áireamh. Bíonn an scéim marcála bunaithe ar fhreagraí inghlactha réamhshocraithe. Go minic déanann duine eile seachas an triailteoir an mharcáil, rud a fheabhsaíonn an oibiachtúlacht.


Triail rialaithe randamaithe.
Modh oibre eolaíochta a úsáidtear, mar shampla, sa mhíochaine chun cruthú gur éifeachtach nó nach ea druga nó idirghabháil nua éigin. Deartar í chun deimhin a dhéanamh de go ndéantar teiripí a mheasúnú go cruinn roimh iad a úsáid go forleathan. Roghnaítear daoine as grúpa ar leith go randamach in dhá fhoghrúpa, agus dáiltear placebo (druga bréagach gan éifeacht) ar fho-ghrúpa amháin is an druga ceart atá le tástáil ar an bhfo-ghrúpa eile. Tomhaistear an chomhréir daoine sa dá fho-ghrúpa a bhaineann tairbhe as an druga, agus déantar comparáid idir an dá chomhréir chun déanamh amach an bhfuil an tairbhe níos mó go staitistiúil i gcás an fhíordhruga ná i gcás an druga bhréagaigh. Chun an iarmhairt placebo (nuair a luann daoine tairbhe is cuma an fíordhruga nó bréagdhruga a thógann siad) a sheachaint an oiread agus is féidir, ní chuirtear in iúl d'éinne cén sórt druga a thugtar dóibh. Is triail dhall dhúbailte í sin.


Trialacha teilgeacha.
Sa tsíceolaíocht, trialacha conspóideacha chun pearsantacht duine a mheasúnú. Cuirtear ábhar doiléir, athbhríoch nó neamhstruchtúrtha os comhair duine, agus iarrtar air cur síos ar cad a fheiceann sé. Ceaptar go léiríonn na tuairiscí seo go neamhchomhfhiosach tréithe meabhracha an duine, ach ar an drochuair, braitheann na freagraí ar fhonn an duine agus ar eachtraí a tharla dó le déanaí. Triail cháiliúil mar seo is ea teicníocht sícidiagnóise Rohrschach, ina gcuirtear 10 smál dúigh siméadrach déthaobhach os comhair duine. Tá trialacha eile ann ina gcumann duine scéalta mar gheall ar phictiúir nó a gcríochnaíonn sé abairtí.


Triantáin iomchuí.
Dhá thriantán ar féidir ceann acu a fhorshuíomh ar an gceann eile. Bíonn dhá thriantán iomchuí má bhíonn gach taobh de thriantán amháin cothrom le taobh amháin den triantán eile, má bhíonn gach ceann de dhá thaobh de thriantán amháin cothrom leis an taobh comhfhreagrach den triantán eile is na huillinneacha idir na taobhanna sin cothrom freisin, má bhíonn taobh amháin i dtriantán amháin cothrom le taobh sa triantán eile is dhá uillinn i gceann acu cothrom le dhá uillinn sa cheann eile, nó má bhíonn dronuillinn sa dá thriantán, na taobhagáin cothrom is taobh amháin eile i gceann acu cothrom le taobh comhfhreagrach sa cheann eile.


Triantán (gléas ceoil).
Gléas ceoil ón seansaol, déanta anois as slat cruach i bfoirm triantáin agus cúinne amháin fágtha oscailte. Buailtear go tréimhsiúil in am é le buailteoir gairid miotail chun fuaim ard ghlinn d'airde éiginnte a dhéanamh.


Triantánacht.
Brainse den mhatamaitic a bhaineann leis na gaolta idir taobhanna is uillinneacha triantáin, bunaithe ar an bhfíoras go mbíonn dhá thriantán cosúil le chéile má bhíonn dronuillinn acu araon is uillinn amháin eile cosúil freisin. Sainmhínitear na feidhmeanna triantánúla mar choibhneasa na dtaobhanna i dtriantán dronuilleach. Is iad na feidhmeanna is coitinne, síneas (taobh urchomhaireach/taobhagán), comhshíneas (taobh cóngarach/taobhagán), agus tangant (taobh urchomhaireach/taobh cóngarach). Maidir le triantáin nach mbíonn dronuillinn iontu, is iad na torthaí is úsáidí ná an fhoirmle sínis a/sin A = b/sin B = c/sin C, agus an fhoirmle comhshínis a2 = b2 + c2 – 2 b c cos A.


Triathgháis.
Is iad na triathgháis grúpa nialasach nó deireanach ar chlár peiriadach na ndúl. Tugtar "gáis thámha" orthu freisin. Is gáis iad go léir ag gnáth-theochtaí. Cheaptaí ar feadh i bhfad nach raibh siad in ann dul i gcomhdhúile ceimiceacha, agus is ar an ábhar seo a tugadh an aidiacht triath orthu. Inniu áfach tá na ceimiceoirí in ann comhdhúile a dhéanamh a bhfuil ceann de na triathgháis is troime (an xeanón, go tipiciúil) ina chomhchuid iontu, ach tá ocsaídeoirí thar a bheith láidir de dhíth le sin a dhéanamh. Cuimsíonn an grúpa héiliam, neon, argón, crioptón, xeanón, agus radón.
Is é is cúis le támhacht cheimiceach na dtriathghás ná go bhfuil ocht leictreon - ochtréad iomlán - ar an sceall leictreon is faide amuigh acu (amach ón héiliam, nach bhfuil áit ach do dhá leictreon ar an t-aon sceall leictreon amháin aige). Tá an struchtúr seo iontach cobhsaí, agus a lán dúl leictreonach ag iarraidh an t-ochtréad a bhaint amach ina gcuid comhdhúl - rud a dtugtar riail an ochtréid air. (I gcás an neoin, níl áit ar an sceall leictreon is faide amuigh aige ach d'ocht leictreon pé scéal é.)
Baintear úsáid as na triathgháis sa teicneolaíocht, nuair a bhíonn atmaisféar támh ag teastáil - atmaisféar nach bhfuil araiciseach chun imoibriúcháin cheimicigh agus a bhfuil de chlaonadh ann maolú ar imoibriúchán na ndúl eile. Is sna lampaí is mó a fheicimid na gáis seo in úsáid - neonlampaí mar shampla.


Triathmhiotail.
Miotail a bhíonn neamhimoibríoch go hintreach agus nach bhfuil tugtha don chreimeadh go héasca. Is samplaí maithe ór, platanam is airgead. Tá alúmanam is cróimiam frithchreimneach de bharr an chiseal ocsaíde a fhoirmíonn ar a ndromchlaí, agus tugtar "triathmhiotail fhulangacha" orthu.


Tribeolaíocht.
Staidéar ar na feiniméin a bhaineann le sleamhnú dromchla amháin thar dhromchla eile. Tagann frithchuimilt, bealú is caitheamh isteach sa scéal.


Tricíne.
Cruinnphéist a fheidhmíonn mar sheadán i stéig bheag an duine. Tarlaíonn an t-ionfhabhtú de bharr feoil amh nó chnagbhruite a ithe, muiceoil go háirithe.


Tricíonóis.
Galar bia-iompartha ar seadán micreascópach, tricíne, a bhunchúis. Scaipeann an seadán ar fud na colainne, agus tagann le bheith leabaithe i matáin, ag cruthú cisteanna is ag spreagadh frithghníomhartha imdhíonacha. Bíonn pianta sna matáin mar thoradh air seo, agus éiríonn siad lag. Bíonn fiabhras ag duine is bárcadh allais, gríos is at mórthimpeall na súl. Má chuireann an galrú isteach ar mhatán an chroí, féadfaidh cliseadh croí is bás tarlú. Chun an galar a sheachaint is gá feoil a bhruith i gceart, muiceoil go príomha.


Trident.
thumb
Arm balaistíoch diúractha de chuid cabhlach na Stát Aontaithe, a lainseáiltear ó fhomhuireán. Tháinig an chéad leagan, Trident C-4, i bhfeidhm i 1980 i ndiaidh diúracáin Polaris is Poseidon. Bhí an dara leagan, Trident D-5, níos mó, agus tháinig i bhfeidhm i 1989. Chuir cabhlach na Breataine i bhfeidhm é i lár na 1990idí. Tá raon 11,000 km ag an leagan seo, agus iompraíonn ceann amháin 14 feithicil scartha buamála, gach ceann indírithe go neamhspleách ar a chéile. Tá córas treoraíochta támhúla réaltaí ar an bpríomhdhiúracán is na fo-dhiúracáin, ionas go bhfuil sé chomh cruinn le diúracáin a lainseáiltear ón talamh, bíodh is go lainseáiltear é ó fhomhuireán faoin bhfarraige is é faoi ghluaiseacht.


Trífhosfáit adanóisín.
Móilín ardfhuinnimh a dhéantar as an imoibriú idir adainín, riobós is aigéad trífhosfarach is ea trífhosfáit adanóisín (ATP). Comhdhúil bhunúsach i stóráil fuinnimh i gcealla plandaí is ainmhithe. Stóráiltear an fuinneamh ann nuair a shintéisítear é as défhosfáit adanóisín (ADP), agus fuasclaítear é nuair a chuirtear an t-imoibriú sa treo eile.


Tríghlicríd.
Príomhchomhdhúil cheimiceach a fhaightear i saill chothaitheach agus stórais sna fíocháin saille sa cholainn. Bíonn móilín gliosróil, C3H8O3, cónasctha le 3 aigéad sailleach, den chuid is mó ina slabhra d'fhad 14-20.


Tríliopaít.
Artrapód bunúsach muirí atá imithe in éag is a fhaightear iontaisithe. Bíonn 3 eitre shainiúil ar feadh a cholainne a thugann an cruth tríliopach dó. Faightear an iliomad saghas go forleathan ón tréimhse Chaimbriach (600 milliún bliain ó shin) síos go dtí an tréimhse Pheirmeach (timpeall 230 milliún bliain ó shin). Fad mion suas go dtí 1 m acu. D'áitrigh sí grinneall na farraige den chuid is mó, ach ba phlanctóin iad ar snámh san uisce cuid acu.


Trínítreatolúéin.
Is ardphléascach é trínítreatolúéin (TNT, C7H5N3O6). Déantar trí tholúéin a níotráitiú le haigéad nítreach is aigéad sulfarach é. Solad, le leáphointe 82 °C, a úsáidtear chun sliogáin is buamaí a líonadh. An t-ardphléascach míleata is éifeachtaí agus is éasca le hionramháil.


Trinse Máirianach.
An Trinse Máirianach ar léarscáil
Trinse san Aigéan Ciúin is ea an Trinse Márianach agus é ag rith ón iardheisceart don tuaisceart, ó oileán Guam go dtí na hOileáin Mháirianacha. Tá a phointe is doimhne i nDuibheagán Challenger, 11.04 km thíos, an doimhneacht aigéanach is mó ar Domhan.


Triocómóiniáis.
Inmhíolú scannáin mhúcasach na faighne le prótasón le lascnaidí. Is cúis ghreannta is silte fhaighnigh é, agus is féidir é a aistriú go dtí úiréadra fir le linn teagmhála gnéasaí.


Trióid.
Feadán folúsach leictreonach le 3 leictreoid ann, anóid dhearfach, catóid leictreonastaithe, agus greille rialaithe laofa go diúltach i leith na catóide. Rialaíonn an trióid sreabhadh na leictreon ón gcatóid don anóid. Is féidir í a fheidhmiú mar aimplitheoir nó ascaltóir.


Triomach.
Tréimhse fhada aimsire tirime, i gcomhar de ghnáth le frithchioclón bacainneach ina mbíonn an t-imghalú níos mó ná an fhrasaíocht, a chuireann tús le heasnamh fliuchrais san ithir.
Claonadh ag réigiúin áirithe, tailte loiscneacha is leathloiscneacha go príomha, go dtarlóidh triomach iontu, agus bíonn ganntanas bia is fulaingt uafásach dhaonna ansin.
Tíreolaíocht.
Is féidir go dtarlóidh triomach i dtír ar bith má theipeann an bháisteach.
Sa tSaiheil ar imeall theas an tSahára, ní bhfuarthas i 1968-1972 ach báisteach bhliantúil a bhí 50% de mheánbháisteach 1931-1960: bhí gorta thar a bheith marfach ann.
Áiteanna eile a bhfuil claonadh chun triomaigh iontu is ea iarthar is lár na Stát Aontaithe, codanna den Astráil is san Afraic Theas.


Tríopas.
Ruipleog, réamhbholg athchogantaigh a úsáidtear mar bhia, an cogansach (tríopas simplí) is an mogall (tríopas cíorach). Sa bhFrainc is in Éirinn stobhtar é le hoinniúin, glasraí eile is spíosraí.


Tríotón.
An ghealach is mó de 8 ngealach Neiptiúin. Trastomhas 2,700 km, i bhfithis chiorclach 328,000 km os cionn Neiptiúin. Tugadh faoi deara é den chéad uair i 1846. D'aimsigh an spásárthach Voyager 2 dhá bhrúchtadh arda géasair air, agus mar sin, is iad Tríotón, Io (gealach de chuid Iúpatair), agus an Domhan féin na reanna spéire i gcóras na Gréine a bhfuil brúchtaí orthu. Ní fios fós cad is bun leis na brúchtaí air. Dar le réalteolaithe áirithe, nítrigin faoi bhrú atá ag brúchtadh tríd an dromchla is ag iompar carraigeacha, cloch is deannaigh amach ón taobh istigh. Ar aon chuma, meastar é a bheith gníomhach ó thaobh teicteonaice, a dhromchla á athrú an t-am ar fad. Cosúil i méid agus nádúr le Plútón.
Is é Tríotán uimhir 16 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. S'é an ghealach is mó de'n phláinéad Neiptiún é.Tá trastomhas de 2,706 km aige. Glaotar Neiptiún 1 mar ainm air freisin.
Fionnadh Triotán ar an 10ú Deireadh Fomhar 1846 ag William Lassell.
10384000000 km3 nó 1.0384 x 10^10 km3
0.779 m/s2 (0.0794 g) (0.48 den Ghealach)
5 lá, 21 ua, 2 noim, 53 soic
1.4–1.9 Pa (1/70000 de mhéid an Domhan)


Tríphaca.
Ar dtús, córas 3 bhrat eibleacht grianghrafadóireachta ar dhá nó 3 bhunscannán iompartha chun claonchló dathanna deighilte a tháirgeadh le nochtadh amháin sa cheamara. Faoi seo, tá an tríphaca iomlánaithe tar éis teacht go hiomlán ina ionad.


Tríphaca iomlánaithe.
Ábhar i gcomhair grianghrafadóireachta daite, le 3 bhrat eibleachta ar an mbunscannán céanna. Tugtar "monapaca" air freisin. I scannán claonchló nó aisiompaithe, bíonn an brat uachtarach íogair don solas gorm, an brat láir don solas glas, agus an brat íochtarach don solas dearg. Tar éis réalta, agus é á phróiseáil, cruthaítear íomhánna daite i ngach ciseal i ndathanna atá comhlántach lena mbuníogaireachtaí.


Tripineasóimiáis.
Galair éagsúla de bharr ionfhabhtuithe le tripineasóim, prótasóin a ionfhabhtaíonn ainmhithe clóis is fiáine agus a fhaigheann isteach i ndaoine trí iompróirí feithide atá i gceist le Tripineasóimiáis (tugtar "suanlagar na hAfraice" air freisin). I gcás an ghalair Afracaigh, is í an tseitse an t-iompróir, agus tá sé coiteann ar fud na hilchríche. Is iad na siomptóim luatha ná fiabhras ard, tuirse, tinneas cinn, agus pianta sna hailt. De réir mar a théann an galar ar aghaidh, tarlaíonn anaemacht agus cliseadh na nduán is an ae. Faoi dheireadh bíonn tuirse thar na bearta ann, agus titeann duine i gcóma roimh bhás a fháil. I gcás an ghalair Mheiriceánaigh, sceartáin súmaire fola a scaipeann é, agus tá sé an-choiteann i Meiriceá Láir is Theas. Tugtar "galar Chagas" air ansin, as an lia Brasaíleach Carlos Chagas (1879-1934) a chuir síos air den chéad uair. Cuireann an galar seo isteach go minic ar pháistí. Is iad na siomptóim ghéara ná fiabhras, gríos, at an liatháin is na nód limfeach. Is féidir go leanfaidh sí i bhfoirm ainsealach le heaspa rithime cairdiaiche is stéigeanna borrtha.


Tríréad.
Grúpa de thriúr amhránaithe nó ionstraimithe, nó dréacht ceoil i gcomhair grúpa mar sin. I dtríréad téide, bíonn veidhlín, vióla, agus dordveidhil de ghnáth. I dtríréad pianó, bíonn pianó in ionad an vióla. I measc na gcumadóirí cáiliúla, scríobh Haydn, Mozart is Beethoven dréachta ceoil mar seo.


Tríréim.
Rámhlong chogaidh Mheánmhara de bhunús Gréagach, a mbíodh 3 shraith maidí rámha aici. Bhíodh sí in ann 9 muirmhíle a bhaint amach. Feistithe le seol cearnach le húsáid nuair a bheadh an ghaoth fabhrach, a tosach feistithe le starr fhada láidir faoi bharr na farraige chun longa eile a shá.


Triteacál.
Hibrid shaorga cruithneachta is seagail a thugann toradh is caighdeán gráinne gar dóibh siúd a bhaineann cruithneacht amach, ach i gcreasa fuara nach bhfásfadh ach seagal ann roimhe. A shaothrú ag leathnú sa Pholainn is an Rúis. De réir dealraimh, oiriúnaithe d'aeráid the thirim freisin.


Tritheamh.
Crapadh ainneonach na matán uile sa cholainn, le frangaí ar fud na colainne, meallta na súl ag rolladh, riospráid shéideánach, agus fiacla teannta le chéile go daingean. Is féidir go dtarlóidh sé mar thoradh ar thitimeas nó suaitheadh meitibileach, nó mar fhreagairt ar fhiabhras i bpáistí.


Tritiam.
Iseatóp trom hidrigine a bhfuil prótón is dhá neodrón sa núicléas in ionad prótóin amháin. Iseatóp radaighníomhach, le leathré 12.3 bliain. Ní bhfaightear sa nádúr é, ach cruthaítear é in imoibreacha núicléacha, ina measc imoibrithe comhleáite is buamaí núicléacha. Úsáidtear cuid mhaith i dtaighde bitheolaíoch é.


Tríú Sruth.
Saghas ceoil a bhfuil sé mar aidhm ag lucht a chleachtaithe stíleanna ardcheol an iarthair, an snagcheoil is ceolta eitneacha éagsúla a thabhairt le chéile. I measc na gcumadóirí a bhaineann leis tá André Hodeir (1921-), John Lewis (1920-2001) agus Günther Schuller (1925-).


Triuch.
Broincíteas dian géar de bharr bachaillín ar leith, Bordatella pertussis, a tharlaíonn do pháistí den chuid is mó. Is iad na saintréithe ná sraith casachtaí diana agus ionanálú domhain (an triuch) díreach ina dhiaidh sin. An-tógálach, agus scaiptear é le braoiníní ionfhabhtaithe a chruthaíonn an chasacht. Déantar an diagnóis le maipíní ó fharaing na sróine agus saothrú baictéireolaíoch a dhéanamh ar na bachaillíní orthu sin. Is minic a fhaigheann naíonán bás ón ngalar seo, agus is inmholta vacsaíniú ina choinne.


Trom (crann).
Crann nó tor duillsilteach den chineál "Sambucus", a fhásann 10 m ar airde. An-fhorleathan. An choirt eitreach, cosuil le corc. Na duilleoga urchomhaireach cleiteach, na duilleoigíní fiaclach. Na bláthanna bánbhuí i gcrobhaingí móra barrleata, 10-20 cm ar leithead. Na caora scothchorcra/dubh ag deireadh an tsamhraidh, agus déantar fíon is glóthach astu. Gach cuid eile den chrann nimhiúil. Sa sean-am is iomaí leigheas a dheantaí as codanna éagsúla de.


Trom bosca.
Speiceas mailpe le duilleoga roinnte go cleiteach i 3-5 dhuilleoigín scoite. Na bláthanna fireanna is baineanna ar chrainn dhifriúla, na bláthanna fireanna le hantair dhearga fheiceálacha. Dúchasach d'oirthear Mheiriceá Thuaidh. Crann coitianta sráide foirmeach le duilleoga ilbhreaca buí is glasa.


Trombóis.
Cruthú téachtán fola taobh istigh d'fhuileadán de bharr bac codánach nó iomlán. An chéad chéim a tharlaíonn is ea cruthú na próitéine fibrin ón réamhtheachtaire intuaslagtha fibrinigin, Déanann an fibrin mogall ina mbíonn cealla dearga fola is pláitíní gafa, agus déanann sé sin dallán a chuireann stop le rith na fola. Gníomhachtaítear an t-athrú ó fhibrinigin go fibrin trí shraith einsimí, 13 fachtóirí téachta is ian cailciam, a thiomáineann na himoibrithe easa ar aghaidh. Tosaíonn an próiseas casta seo le tadhall na fola le hionad damáiste don fhuileadán nó fíochán, nó le paiste artairiscléaróise. Is féidir le trombóis tarlú taobh istigh d'aon artaire nó féith sa cholainn. Tarlaíonn stróc de bharr trombóise sna hartairí ceirbreacha is ionfharchtadh míocairdiach de bharr trombóise in artairí corónacha sa chroí. Má tharlaíonn trombóis i bhféith, is féidir go mbrisfidh sí saor agus eambólas a dhéanamh.


Trombóis domhainfhéithe.
Téachtán fola i bhféitheacha doimhne na gcos. Ní bhíonn sí marfach inti féin, ach má ghluaiseann an trombóis suas chuig an gcroí, féadfaidh sí cuid d'artaire corónach a chosc agus taom marfach croí a thosú. Féadfaidh sí dul isteach in artaire inchinne chun tús a chur le stróc. Féadfaidh sí dul isteach in artaire sna scamhóga chun a n-éifeacht a laghdú agus tús a chur le taom croí. Meastar go n-éascaíonn eitiltí fada ar eitleán an téachtadh is bun leis. Ní haon chabhair go mbíonn paisinéir fáiscthe róghar don suíochán os a chomhair amach is na cosa gan bogadh ar feadh i bhfad, go mór mór má thiteann sé ina chodladh. Bíonn an t-aer sa chábán tirim, rud a bhaineann uisce, mar allas is gal san anáil, as an gcolainn, a thiubhaíonn an fhuil, agus a éascaíonn an téachtadh fola freisin. Go minic ní bhíonn an gnáthchodán ocsaigine san aer céanna, agus ní maith é sin ach an oiread. Déanann ól alcóil an scéal níos measa fós. Is fearr má bhogann an paisinéir a chosa ó am go chéile, nó má shiúlann sé mórthimpeall an chábáin anois is arís. Cabhraíonn dáileog bheag aspairín sa ghnó cosanta seo, agus uisce úr a ól.


Trópaicí.
teochrios aeráideach idir Trópaic an Phortáin (23.5° thuaidh) agus Trópaic an Ghabhair (23.5° theas) thart ar an meánchiorcal. Ag grianstad an tsamhraidh bíonn an Ghrian díreach os cionn na trópaice thuaidh, ag dul isteach faoi chomhartha stoidiacach an Phortáin. Mar an gcéanna maidir leis an trópaic theas ag grianstad an tsamhraidh ó dheas (is an gheimhridh ó thuaidh). Go ginearálta bíonn an teocht ard sa chrios seo, thar 20 °C ar an meán. Sna trópaicí taise, bíonn báisteach bhliantúil níos mó ná 2,000 mm, sa mhí is tirime chomh beag le 50 mm. Foraoisí báistí an fásra is coitinne iontu. Sna trópaicí fliucha/tirime bíonn níos mó séasúrachais ann, báisteach mheánach níos mó ná 1,000 mm sa bhliain agus thar 50 mm sa mhí ar feadh 5 mhí ar a laghad. Is é an sabhána an gnáthfhásra sna réigiúin seo.


Trópaisféar.
An ciseal is ísle d'atmaisféar an Domhain, ón dromchla suas go dtí airde 8-16 km. Sa trópaisféar laghdaíonn an teocht de réir mar a mhéadaíonn an airde, síos go dtí timpeall -72 °C ar an meán idir shamhradh is gheimhreadh. Sa trópaisféar a mhairimíd agus a tharlaíonn an aimsir: báisteach, sneachta, gaotha, scairdsruthanna, stoirmeacha. Tarlaíonn meascadh ceartingearach go gasta ann agus sruthlú tapa den aer is truailliú san aer ann. De bharr an mheasctha is na haimsire seo, de ghnáth is féidir leis an trópaisféar aon truaillithe a ghlanadh amach taobh istigh de sheachtain nó mar sin.


Trópastad.
An teorainn idir an trópaisféar is an strataisféar, an dá chiseal is lú d'atmaisféar an Domhain. Tarlaíonn an trópastad ag an airde a dtosaíonn an teocht, a bhí ag laghdú de réir na hairde ar dtús, ag fanacht tairiseach agus ansin ag méadú leis an airde. Is é an ciseal ózóin os a chionn is bun go príomha leis an inbhéartú teochta sa trópastad.


Trosc Murray.
Iasc mór uisce úir a fhaightear in aibhneacha is locha na hAstráile. Suas le 1.8 m ar fhad, an cholainn téagartha le ceann mór is gialla láidre, dúghlas breactha le gorm. Iasc maith spóirt.


Truailliú.
Cur isteach ábhar dochrach, go díreach nó go hindíreach, sa chomhshaol. Braitheann déine an truaillithe ar nádúr is méid an truailleáin, agus an láthair ina dtarlaíonn sé. Éiríonn leasuithe talún ina dtruailleáin nuair a úsáidtear farasbarr díobh agus a bhíonn siad tiubhaithe i rith uisce isteach i srutháin, ionas go maraítear éisc ann. Bíonn saghsanna éagsúla truaillithe ann, ina measc, truailliú an aeir (mar shampla, báisteach aigéadach, deatach san aer, sceithgháis inneall, astitim radaighníomhach), truailliú an uisce úir (mar shampla, scaoileadh eisiltigh cheimicigh nó radaighníomhaigh ó thionscail isteach in aibhneacha, rith leasuithe talún i srutháin is locha), truailliú na mara (mar shampla, doirteadh ola ó thancaeir, dumpáil ábhar plaisteach ó loingseoireacht), truailliú torainn (mar shampla, torann aerárthach is tógála), truailliú na talún (mar shampla, dumpáil ábhar tocsaineach nó baolach sa talamh), truailliú radharcach (tógáil i láthair álainn), truailliú an spáis (mar shampla, saitilítí ídithe is blúirí saitilíte ina mílte i bhfithisí timpeall an Domhain), agus a lán eile.


Truailliú ola.
Go mór mór, an dochar don fharraige is an cósta de bharr doirteadh ollmhór as tancaeir ola. I 1967 scoilt an tancaer Torrey Canyon ar chósta Chorn na Breataine agus dhoirt 100,000 tonna ola sa bhfarraige. I 1978 shuigh an Amoco Cadiz ar chósta na Briotáine agus dhoirt 220,000 tonna. I 1979 phléasc an tancaer Betelgeuse i gCuan Bheanntraí: cailleadh 49 duine is doirteadh suas le 120,000 tonna ola sa chuan. I 1989 shuigh an t-olltancaer Exxon Valdez ar sceir gar do chósta Alasca agus dhoirt 45,000 tonna sa réimse luachmhar iascaireachta i gCaolas an Phrionsa Liam. Tharla doirteadh do-mheasta ollmhór i Murascaill na Peirse is Cúáit tar éis an chéad chogadh san Iaráic i 1991. I 1993 chuaigh an tancaer Braer ar na carraigeacha ar Inse Shealtainn in Albain agus dhoirt 85,000 tonna ola. Tharla an eachtra ola is measa fós i 2010 i Muir Chairib amach ó chósta New Orleans nuair a phléasc rige ola de chuid comhlacht BP ar an ngrinneall ag doimhneacht 1.5 km. Cailleadh 13 duine sa phléasc, agus meastar gur sceitheadh timpeall 500,000 tonna ola aimhe isteach sa mhuir. Bíonn na drochthorthaí ar eachtraí mar seo an-fhadtéarmach de bhrí go dtruaillíonn siad an slabhra bia chomh hiomlán sin.


Trumpa sliogáin.
Seilide mór muirí a fhaightear i bhfarraigí éadoimhne thart ar sceireacha coiréil. Bíonn an sliogán banríona flúirseach i Muir Chairib: bailítear é mar bhia, agus díoltar an bhlaosc mar dheismireán.


Daniel Chee Tsui.
Fisicí a rugadh i Henan na Síne is ea Daniel Chee Tsui, a rugadh ar 28 Feabhra 1939. Bhronn Ollscoil Chicago dochtúireacht air sa bhliain 1967. Tá sé ag obair ag Bell Labs in Princeton, New Jersey ón mbliain 1968 i leith. Le Robert Laughlin is Horst Störmer, bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1998 as a shaothar chun iarmhairt chodánach Hall a fhionnadh sa bhliain 1982.


Tua-iasc.
Iasc beag, comhdhlúite go láidir, le colainn dhomhain cosúil le tua. Dhá chineál ann: an tua-iasc domhainuisce, agus an tua-iasc fionnuisce eitilte ó Mheiriceá Láir is Theas ar féidir leis fíoreitilt a dhéanamh le bualadh a n-eití móra brollaigh.


Tuairimíocht.
Sa mhatamaitic, toradh a chreidtear a bheith fíor ach nach bhfuil cruthú aimsithe fós air agus a thairgtear mar dhúshlán fiúntach. De ghnáth bíonn cuid mhaith fianaise ar fáil gur féidir go bhfuil sé fíor, agus uaireanta bíonn sé fíor i gcuid mhaith cásanna ar leith. Uaireanta baineann so-chreidteacht mhaith intreach leis an gcoincheap. Uaireanta eile, aidhmeanna clár uaillmhianach taighde a bhíonn i gceist, a dtuigtear go mb'fhéidir go mbeadh mionathruithe suntasacha de dhíth chun an toradh ceart fíor a aimsiú. Ba thuairimíocht cháiliúil teoirim dheireanach Fermat, a cruthaíodh sna 1990aidí, ach is tuairimíocht cháiliúil eile hipitéis Riemann, nár aimsíodh cruthú fós uirthi.


Tuama seomrach.
Séadchomhartha meigiliotach ón réamhstair san Eoraip agus áiteanna eile atá i dtuama seomrach agus é tógtha de ghnáth le carraigeacha díreacha (ortastait) is clocha dín, faoi mhullach ithreach, le huaimh choirbéalta os cionn an tseomra adhlactha. Tugtar "dolmain" air freisin. Thosaigh na tógálacha sa ré neoiliteach, ach rinneadh adhlacthaí iontu thar na glúinte. Tá samplaí mórthaibhseacha i Sí an Bhrú, agus Maes Howe ar Inse Orc na hAlban.


Tuaradh.
Baint an datha amach ó theicstílí, páipéar nó ábhair eile. Rinneadh go traidisiúnta ar theicstílí é trí nochtadh do sholas na Gréine go dtí an 18ú céad. Tar éis fionnadh an chlóirín ag Carl Scheele (1742-1786) i 1774 agus cumas tuartha an chlóirín ag Berthollet i 1785, rinneadh tuaradh le ceimiceáin den chuid is mó. Baineadh feidhm as méid ollmhór púdar tuartha thar na blianta gur cuireadh clóirín íon saor is fochlóirít sóidiam ina ionad sna 1920idí. Tá tuarthóirí optúla ann freisin: ní bhaineann siad seo an dath chun siúil, ach is amhlaidh a chuireann siad astaíocht fhluairiseach le bundath na teicstíle.


Tuarthóir.
Glantóir a úsáidtear nuair nach féidir smál a thuaslagadh. Feidhmíonn sé ar na móilíní a chinneann dath an smáil, baineann iad chun an smál a fhágáil gan dath, ach ar an éadach fós.


Tuaslagán.
Pas aonfhoirmeach, leachtach de ghnáth, ina bhfuil níos mó ná comhábhar amháin. Nuair a bhíonn barraíocht de chomhábhar amháin i láthair, tugtar "an tuaslagóir" air sin. Tugtar "tuaslagáití" ar na mionchomhábhair. Is tuaslagáin sholadacha cuid mhaith cóimhiotal ina mbíonn adaimh miotal éagsúil scaipthe go randamach ar fud struchtúr an bhunmhiotail.


Tuaslagóir.
An phríomhchuid de thuaslagán. Go minic luaitear uisce mar thuaslagóir uilíoch, ach luaitear an téarma céanna maidir le hábhair orgánacha sho-ghalaithe, cosúil le haicéatón is aicéatáit eitile, a úsáidtear i bpéinteanna is greamacháin.


Tuaslagthacht.
An oiread d'ábhar amháin (an tuaslagáit) is féidir a thuaslagadh in ábhar eile (an tuaslagóir). Tomhaistear é mar an mais uasmhéideach nó an oiread mól den tuaslagáit a thuaslagann in aonad toirte den tuaslagóir.


Tuiltreach.
Ábhar atá fosaithe ag abhainn ach neamhtháite. Bíonn raon méide inti, ó chré trí ghlár is gaineamh go dtí gairbhéal. De ghnáth bíonn sí sraithrannaithe ina cisil de gach méid, agus páirteagail an ábhair cruinn sféarúil.


Comhairle Cathair Ghlaschú.
Ceantar chomhairle de chuid na hAlban an Ríocht Aontaithe is ea Comhairle Cathair Ghlaschú.


Tuin chainte.
Séis urlabhra a chruthaítear trí phatrúin shainiúla airde in abairtí. Bíonn feidhmeanna éagsúla aici, le struchtúir gramadaí a bhéimniú (ag ardú i gceisteanna, mar shampla, ag ísliú i ráitis), seasamh an chainteora a chur in iúl (mar shampla, a ghanfhiosaíocht, a chomhbhrón, a íoróin), agus a chanúint a bhéimniú.


Tuinnín eite buí.
Speiceas tuinnín atá forleathan in uiscí dromchlacha na farraige trópaicí is measartha te. Suas le 2 m ar fhad, stráice órga ar feadh taobh na colainne, na heití droma is an eite thimpireach buí. Itheann sé éisc dhromchlacha, ina measc éisc eitilte is preabairí chomh maith le scuideanna is crústaigh. Iascaireacht an-trom á déanamh air.


Tuirbín.
Go bunúsach, roth cothromaithe le líon maith lann ar thrasghearradh eiteoige, suite go gathach ar a fhleasc. Nuair a ritheann sreabhán go haiseach thar na lanna sin, cuireann sé sin an roth ag rothlú ar a sheafta. Is féidir an rothlú seo a úsáid chun obair fhóinteach sheachtrach a dhéanamh. Nuair is galuisce an sreabhán, tugtar "tuirbín gaile" ar an inneall. Le huisce mar shreabhán, is tuirbín uisce é. In eitleán turbascairde, suitear an gástuirbín ionas go bhfaightear sá chun tosaigh ó dhíbirt na sceithghás ar gcúl. In eitleán turbailiáin, tiomáineann na sceithgháis tuirbín le comhsheafta le lián, rud a fheabhsaíonn a éifeacht ag luasanna ísle thar éifeacht na scairde amháin.


Tuirmeiric.
Is éard atá i gceist le Tuirmeiric ná planda ilbhliantiúil atá dúchasach d'oirdheisceart an India. Tá gaol aige le sinséar is ararút oirthear na hIndia. Fásann an gas 1 m ar airde. Na bláthanna le liopaí buí, iompartha go tiubh ar spíce le brachtanna bána is bándearga. Saothraítear í i gcomhair a ríosóm méith cumhra, a mheiltear chun boladh is dath ar leith a thabhairt do phúdar curaí. Táirgtear dath buí uaithi freisin.


Tuirpintín.
Tom nó crann beag duillsilteach a fhásann 10 m ar airde, dúchasach do réigiún na Meánmhara is iardheisceart na hÁise. Na duilleoga leathrúil cleiteach le 3-9 duilleoigín, na bláthanna bídeach i gcleití ascallacha, na torthaí coiréalach/dearg. Tálann sé ábhar roisíneach leathleachtach a shileann as sú-adhmad cónaiféar, meascán d'ola tuirpintín is roisín. Úsáidtear mar thuaslagóir is gníomhaí triomaithe i bpéinteanna is vearnaisí é. Agus é an-íon, úsáidtear sa mhíochaine é.


Túis.
Crann nó tom síorghlas a fhásann suas le 6 m ar airde, dúchasach don tSomáil. Na duilleoga cleiteach le duilleoigíní ubhchruthacha, brúite le chéile i dtreo cinn na gcraobhóg, na bláthanna bán le 5 pheiteal. Faightear roisín cumhra ó ghearrthaí sa choirt. Tugtar an t-ainm céanna ar mheascán gumaí is spíosraí a thugann boladh cumhra is í ag dó. Úsáidtear go forleathan iad araon i ndeasghnátha reiligiúnda.


Túlairéime.
Galar a tharlaíonn de bharr baictéir ar leith a ionfhabhtaíonn géim, atá in ann maireachtáil ar feadh seachtainí in ithir is uisce, an-ionfhabhtaíoch. Galraíonn sé daoine, sealgairí is gaisteoirí den chuid is mó, trí thadhall díreach leis an gcraiceann, greameanna sceartán a ionmhíolaíonn ainmhithe fiáine, nó feoil nó uisce ionfhabhtaithe a ionghabháil. Is iad na siomtóim ná tuirse, fiabhras, nóid limfeacha ata, niúmóine, othrais ar an gcraiceann, agus gastaireintríteas. Is féidir go leathfaidh an t-ionfhabhtú ar fud na colainne, agus gan chóireáil bíonn sé marfach i 10% de na cásanna. Cuid mhaith taighde á dhéanamh air de bhrí gur féidir é a úsáid i gcogaíocht bhitheolaíoch.


Jethro Tull (talmhaí).
Talmhaí a saolaíodh i mBasildon Shasana ab ea Jethro Tull (1674 – 21 Feabhra 1741). Thug sé isteach cuid mhaith modhanna nua feirmeoireachta. Mar shampla, cheap sé síoladóir i 1701 chun síolta a chur i línte sa ghort.


Tumadóir mór.
Ciaróg mhór shnasta a fhaightear i ngnáthóga uisciúla mar larbhaí is ciaróga fásta. An chiaróg fhásta suas le 38 mm ar fhad. Sáinníonn sé aer faoina chumhdaigh sciathán chun gur féidir leis análú faoin uisce. Na cosa deiridh cosúil le céaslaí. Creachadóir ar fheithidí, larbhaí, moilisc is éisc bheaga.


Tumadóireacht domhainfharraige.
Is éard is tumadóireacht domhainfharraige ann ná dul síos go grinneall na farraige agus fanacht ann ar feadh tréimhsí réasúnta fada le haghaidh taiscéalta, tarrthála nó tógála.
Cheap Augustus Siebe (1788-1882) an chulaith aerdhíonach tumadóireachta i 1837. I gcultacha nua-aoiseacha tumadóireachta, bíonn clogaid snáthghloine le fuinneoga radhairc, agus bróga ualaithe le haghaidh cobhsaíochta.
Análaíonn an tumadóir aer, nó meascán ocsaigine is héiliam, a chaidéalaítear síos dó ón mbád ar an dromchla. Le cultacha armúrtha tumadóireachta, is féidir le tumadóir a bheith ag obair ar a chompord chomh domhain le 700 m agus brú an aeir timpeall gnáthbhrú an atmaisféir.
De ghnáth oibríonn tumadóirí i bpéirí, gach duine ag faire ar a chompánach. Tá teileachumarsáid idir an bheirt faoin uisce agus leis na daoine sa bhád fíorthábhachtach. Baintear feidhm as clog tumadóireachta i gcomhair oibre fadtéarmaí faoin uisce, cosúil le cothabháil bhunstruchtúr ardán rige ola.


Tumadóireacht scúba.
Snámh faoin uisce le cabhair gaireas glanscartha riospráide faoin uisce (uathscamhóg). Oifigeach Francach cabhlaigh, Jacques Yves Cousteau, agus innealtóir, Emil Gagnan (1900-1979), a shaothraigh an chéad cheann i 1943. Bunaíodh Cónaidhm Dhomhanda na nGníomhaíochtaí Faoi Uisce i 1959.


Tundra.
Crios fásra gan chrainn ó thuaidh i dtreo an Mhoil Thuaidh ó na foraoisí (an taiga) i Meiriceá Thuaidh, an Eoraip is an Áise. Den chuid is mó, bíonn sé foleagtha le buanreo, agus is é a bhíonn sa bhfásra ná caonaigh, crotail, ilbhliantóga luibheacha, toim chranda, is féir. Bíonn an séasúr fáis an-ghairid, ach te a dhóthain chun an sneachta a leá is ciseal gníomhach an bhuanreo a choscairt. Bíonn na logáin sheascannacha a tharlaíonn ansin ina ngnáthóga an-fhabhracha do phóraithe na muiscítí.


Tungstáit iarnúil.
Mianrach d'iarann is mangainéis, (Fe, Mn)WO4. An príomh-mhianrach tungstain. Faightear mar chriostail thablacha nó cnaipí donna i bpeigmeataítí is féitheacha hidriteirmeacha í.


Teagmhas Tunguska.
Teagmhas Tunguska, grianghraf tógtha i 1927
Pléascadh an-chumasach nádúrtha a tharla go híseal san atmaisféar os cionn fásach na Sibéiré i ngleann Tunguska i 1908. Tuigtear anois gur imbhualadh núicléas cóiméid bhig nó astaróidigh leis an atmaisféar a bhí ann. Meastar go raibh an pléascadh coibhéiseach le pléascadh buama núicléach dhá mheigeatonna. Leacaigh sé 3,000 ciliméadar cearnach den fhoraois. Ní bhfuarthas aon rian de smionagar astaróidigh ann, rud a mhúsclódh an smaoineamh gur ábhair sho-ghalaithe a bhí ann.


Turbard.
Leathóg Eorpach atá forleathan ar ghrinnill ghaineamhacha chladaí thoir thuaidh an Atlantaigh. Suas le 1 m ar fhad, bándonn le paistí is spotaí dorcha. Itheann sé éisc bheaga den chuid is mó. An-mhaith mar iasc inite, agus gabhtar é le línte is i líonta.


Turbhior.
Modh clóbhuailte inghearrtha (intaglio) ina n-inghearrtar an pláta miotail le brú díreach le bior cruach. Ba é Rembrandt an sármháistir, a chuingrigh greanadh turbheara le gnátheitseáil go minic.


Turcaid.
Fosfáit hidriúil alúmanaim is copair a chumtar ar dhromchla carraige le cuid mhaith alúmanaim inti. Úsáidtear mar sheoid í. Ní minic i bhfoirm chriostalta í. A dath idir glas is gorm na spéire, ina maiseanna nó ina bhféitheacha, agus í teimhneach le breo céiriúil.


Túrmailín.
Mianra coimpléascach bóraisileacáite a chuimsíonn sóidiam, cailciam, iarann, maignéisiam is miotail eile, a fhaightear i gcarraigeacha doigheartha is meiteamorfacha. Cruthaíonn sé criostail phriosmacha chrua dhlútha. Úsáidtear é i gcriostail phísileactreacha, mar ghníomhaí scríobach, agus mar sheoid.


Turraing.
Téarma ginearálta ar staid shíceolaíoch imeagla nó cumha a tharlaíonn i ndiaidh taisme tobainne, tubaiste nó báis. Sa mhíochaine, is staid chliniciúil í ina mbíonn brú is imshruthú na fola róbheag chun an inchinn is na horgáin eile a choinneáil ag feidhmiú. Is féidir go dtarlóidh sí mar gheall ar chailliúint fola, caidéalú easnamhach na fola ag an gcroí, nó toilleadh na bhfuileadán a mhéadú go tobann chun gur féidir leo i bhfad níos mó fola a chuimsiú ná mar is gnách. Má tharlaíonn cur trom fola i ndiaidh tráma, is féidir go dtarlóidh turraing mar nach leor gnáthchrapadh na bhfuileadán chun an chailliúnt i dtoirt na fola a chúiteamh. Is féidir go dtarlóidh teip i gcoinneáil an bhrú fola is gá mar thoradh ar theip ghéar an chroí de bharr ionfharchtaidh mhiócairdiach. Uaireanta tarlaíonn leathadh mínormálta na bhfuileadán de bharr seipticéime, agus titeann brú na fola dá thoradh.


Turraing anaifiolachtach.
Frithghníomh ailléirgeach, chomh láidir sin go bhféadfaidh duine bás a fháil uaidh is ea turraing anaifiolachtach.
Corrábhar próitéine nó eile a itheann duine nó a fhaigheann sé trí instealladh, mar shampla, feidhmíonn sé mar antaigin. Bíonn antashubstaintí ar fud na colainne: imoibríonn an antaigin leo siúd, agus spreagann sé seo an frithghníomh. Anois is arís bíonn an frithghníomh seo an-láidir.
Luaitear cnónna áirithe is anlann soighe, mar shampla, mar antaiginí a bhféadfaidh sé tarlú mar thoradh orthu. Ní tharlaíonn an frithghníomh céanna i ngach duine, nó ní tharlaíonn sé in aon chor in an-chuid daoine. De réir a chéile táthar ag lipéadú bianna a fhéadfaidh é seo a dhéanamh, chun rabhadh a thabhairt.


Turtar (ríomhaireacht).
Sa ríomhaireacht, gaireas leictrimheicniúil línithe. Rialaíonn an ríomhaire a mhionghluaiseachtaí. De ghnáth bíonn an teanga chláraithe LOGO bainteach lena úsáid, i gcomhthéacs bunoideachais de ghnáth.


Turtar blaoscbhog.
Ainmhí atá dúchasach d'oirthear na Stát Aontaithe, an Afraic is deisceart na hÁise. An bhlaosc bheag clúdaithe le craiceann leathrúil (gan phlátaí adharcacha), na polláirí ar cheann starrtha caol, 3 ionga ar gach cos. Áitríonn sé uisce úr (ach uaireanta inbhir).


Turtar boscach.
Tiripín ó Mheiriceá Thuaidh nach gcaitheann mórán ama san uisce. Itheann sé inveirteabraigh is torthaí. Tá insí ar fhoircinn an dromchla íochtaraigh, ionas gur féidir an dromchla seo a dhúnadh i gcoinne na blaoisce uachtaraí nuair a aistarraingítear na géaga is an ceann (chun bosca iata a dhéanamh). Tá sampla eile sa Mhalaeisia.


Turtar droimleathair.
Turtar farraige atá scaipthe ar fud an Domhain sna farraigí teo. An turtar is mó, suas le 1.5 m ar fhad. Níl aon bhlaosc air, ach sa turtar fásta tá plátaí beaga cnámhacha leabaithe i gcraiceann leathrúil. 7 n-iomaire ar feadh an droma, na cosa tosaigh fada (os cionn 2.5 m ar fhad) gan ingne. A chorráin lag. Itheann sé smugairle róin.


Turtar fadmhuineálach.
Turtar le muineál ar leataobh, dúchasach do Mheiriceá Theas is an Astraláise. An muineál an-fhada caol. Áitríonn sé uisce úr nó taobh leis. Feoiliteach de ghnáth.


Turtar frithghobach.
Turtar mara atá dúchasach do na haigéin thrópaiceacha. An ceann caol le gob crúcach, an droim le himlíne shábhfhiaclach mar gheall ar phlátaí na blaoisce a bheith ag luí thar chiumhais a chéile. Táirgeann sé an bhlaosc toirtíse den chaighdeán is airde. I mbaol de bharr rósheilge.


Turtar glas.
An t-aon turtar mara atá feoilséantach planditeach. Ar fud an Domhain mar a bhfuil an fharraige te. An ceann caol, le gialla cosúil le sábha. Den chuid is mó, itheann sé féar mara is feamainn. Déantar anraith turtair as an gcineál seo. I mbaol de bharr rósheilge.


Turtar sclamhach.
Ainmhí atá dúchasach do Mheiriceá Thuaidh is Láir. An ceann mór, nach féidir a tharraingt ar ais sa bhlaosc. Na gialla láidir cam, an t-eireaball fada. Áitríonn sé uisce úr, agus itheann ainmhithe a mhaireann san uisce nó a théann ann. Tá dhá chineál ann: an turtar scleamhach, agus an turtar scleamhach ailigéadair.


Tuscánach.
An ceann is simplí den 5 phríomhord ailtireachta clasaicí. Is dócha gur díorthaíodh é ó na teampaill Éatruscacha. An-chosúil leis an ord Dorach, bunanna, stoic is taibhléadain uile simplí.


Túsphointe an Reithe.
An pointe nialais sa chóras neamhaí comhordanáidí, a shainmhínítear mar phointe trasnaithe an mheánchiorcail neamhaí is an éicliptigh, nó an cónocht earrachúil. Nuair a bhain an réalteolaí Gréagach Hipparchos feidhm as an gcoincheap in allód bhí an pointe seo i mbraisle an Reithe sa spéir thuaidh, ach le luainíocht na gcónocht idir sin is an lá inniu, tá sé i mbraisle na nIasc in aice láimhe anois.


John Tyndall.
Fisicí a saolaíodh i Leithghlinn an Droichid, Contae Cheatharlach, ab ea John Tyndall (1820-1893). Ball den tSeirbhís Ordanáis in Éirinn (1839) agus Sasana (1842), ina innealtóir iarnróid (1844-1847). Ceapadh ina Chomhalta den Chumann Ríoga é i 1852, ina ollamh san Institiúid Ríoga i 1853. Ba chomhghleacaí ansin le Michael Faraday é, agus tháinig sé i gcomharbacht air mar stiúrthóir (1867). Rinne sé taighde suntasach ar an iliomad ábhar tábhachtach, ina measc iompar criostal i réimse maighnéadach is faoi bhrú, radaíocht teasa, teocht is radaíocht na gréine, na himoibrithe idir solas na gréine agus na gáis san atmaisféar, agus scaipeadh solais le páirteagail san atmaisféar. Mhínigh sé cén fáth go bhfuil an spéir gorm, agus an iarmhairt cheaptha teasa (iarmhairt an teach gloine) san atmaisféar de thoradh an dé-ocsaíd charbóin ann. Thaispeáin sé go bhfuil páirteagail deannaigh is páirteagail bheo san aer, agus thug isteach iarmhairt Tyndall is scaipeadh Tyndall. Chabhraigh sé le bunú an iris cháiliúil eolaíochta "Nature" (An Dúlra) i 1869. Ceannródaí sa scríbhneoireacht eolaíochta do ghnáthdaoine. Scríobh sé beathaisnéis Faraday, "Faraday as a Discoverer" (Faraday mar Fhionnachtaí, 1868), "Glaciers of the Alps" (Oighearshruthanna na nAlp, 1860) agus "Fragments of Science for Unscientific People" (Blúirí Eolaíochta do Dhaoine gan Eolaíocht, 1871).


Tyrannosaurus rex.
An t-ainmhí feoiliteach tíre is mó riamh ar Domhan, dineasár a bhí i mbarr a réime sa tréimhse Chailceach, 140-65 milliún bliain ó shin. Timpeall 12 m ar fhad, blaosc ollmhór air, le gialla doimhne is fiacla cosúil le miodóga. A eireaball matánach trom. Mionghéaga tosaigh air, gan ach dhá mhéar orthu araon. Ghluaiseadh sé go mall, 4 km u-1 ar a mhéid. Meastar gur chartóir é seachas sealgaire gníomhach.


Uaigheanna sloic.
Dhá ghrúpa tuamaí ríoga a fuarthas ag ceann thiar dhaingean na cathrach i Mícéiné na Gréige, na príomhshamplaí fionnta i 1876 ag Heinrich Schliemann (1822-1890). 6 sheomra dronuilleogach, timpeall 4.5 m × 6.4 m, gearrtha as an gcarraig, le díonta adhmaid. Gach ceann acu le 2-5 adhlacadh mórthaibhseach ón 16ú céad RC, le maisc bháis óir, seodra, soithigh óil is airm. Cheap Schliemann gurbh iad uaigheanna Agaimeimneoin is Chlítiméastra as Íliad is Odaisé Hóiméir iad, ach níl aon bhunús leis sin.


Uaimh (foirgneamh).
Cuid d'fhoirgneamh faoin bpríomhurlár, faoin talamh de ghnáth is ea an uaimh (nó lusca, "crypt" i mBéarla). Go minic, is cuid d'eaglais faoin talamh í, a chuimsíonn uaigheanna is taisí daonna (b'fhéidir taisí naomh agus mairtíreach agus leabhair naofa srl.).


Uainíocht barr.
Córas feirmeoireachta ina bhfástar barra in uainíocht. Is iad na haidhmeanna atá léi ná lotnaidí is fiailí a smachtú agus torthúlacht na talún a chaomhnú. Mar shampla, san 18ú céad i Norfolk Shasana, bhíodh uainíocht dhocht 4 bliana á cleachtadh: glasra fréimhe, eorna, seamair, cruithneacht, glasra fréimhe arís, agus mar sin ar aghaidh. Le spraeanna nua-aoiseacha is leasuithe ceimiceacha, is féidir feirmeoireacht rathúil a dhéanamh gan uainíocht, ach is féidir go ndéanfar damáiste do struchtúr na hithreach. Baineann an chuid is mó d'fheirmeoirí feidhm as roinnt uainíochta.


Uasadh.
Sa tsíciatracht, an próiseas síceolaíoch ina dtreoraítear fuinneamh is iompar do-ghlactha isteach i bpatrúin inghlactha iompair. Bíonn sochar leis seo, seachaint neamhchomhfhiosach na himní a bhaineann le hiompar do-ghlactha is inghlactha. Sampla is ea fear óg le fuinneamh foghach a thógann páirt rathúil i spórt iomaíoch: bíonn glacadh leathan sóisialta lena éachtaí spóirt, agus seachnaíonn sé gníomhartha foghacha do-ghlactha.


Uathalú.
Cliseadh is meath fíochán is ceall de bharr oibriú a n-einsímí féintuaslagtha (uathalaithe). Tarlaíonn sé tar éis d'orgánach bás a fháil, agus uaireanta i riochtaí paiteolaíocha cosúil le paincréitíteas i ndaoine.


Uathchóras na néaróg.
Cuid den néarchóras a thugann seirbhís do na faireoga (mar shampla, na faireoga seileacha is allais), matán an chroí, agus an matán mín (mar atá i mballaí na bhfuileadán is an lamhnáin). Cuimsíonn sé grúpaí néarcheall taobh amuigh de lárchóras na néaróg, idir an córas sin is na spriocorgáin. Roinntear an t-uathchóras ina chóras simpiteach (S) atá dáilte ar fud na colainne ach ar na fuileadáin go príomha, agus ina chóras paraisimpiteach (P) atá dáilte ar an gcóras gastraistéigeach, an córas riospráide, an córas úirigéiniteach, is na súile. Nuair a bhíonn an dá fho-chóras seo, S is P, araon ceangailte le córas ar leith, is minic a bhíonn a n-iarmhairtí i gcoinne a chéile chun gur féidir cothromaíocht ilréimnithe a bheith i gceist. Mar shampla, méadaíonn gníomhaíocht S ráta buailte an chroí, ach moillíonn gníomhaíocht P an croí; bolgann S mac imrisc na súile, agus crapann P é. Den chuid is mó, ullmhaíonn fo-chóras S an cholainn i gcomhair gníomhaithe, agus feidhmíonn P chun fuinneamh a chaomhnú is scíth a ligean.


Uathfhócas.
Fócasú ceamara go huathoibríoch i réigiún ar leith den radharc chun íomhá ghéar a fháil. Baintear feidhm as teicníochtaí éagsúla chuige seo. Mar shampla, tá córas fuaimraonaithe ann ina dtomhaistear an fad ama a thógann sé ar bhíog ultrafhuaime taisteal amach ón gceamara agus ar ais. I gceamara frithchaithimh aonlionsa, tarchuirtear léas cónach solais ón gceamara le ceann an chóin ar an radharc, agus dhá lionsa bheaga os comhair eagair luchtchúpláilte, gabhtar dhá íomhá cheann an chóin isteach san eagar. Ón difríocht pas idir an dá íomhá seo, tiomáineann mótar beag an príomhlionsa chun an fócasú a cheartú.


Uathghiniúint.
Bealach anaithnid spontáineach a cheaptaí a bheith ann, roimh ré an mhicreascóip is na micribhitheolaíochta, a dtiocfadh larbhaí cuileog ar fheoil lofa nó beacáin is fungais eile chun cinn. Déanach sa 17ú céad thaispeáin Francesco Redi (1626-1694) go dtagann larbhaí cuileog ar an saol as uibheacha, bíodh is gur uibheacha bídeacha iad. Louis Pasteur (1822-1895) a thaispeáin nárbh ann don uathghiniúint maidir leis na fungais is na frídíní galair. Bhain sé feidhm as fleascán le muineál fada is cor i bhfoirm U ag barr an mhuiníl. Chuir sé tuaslagán saothrúcháin, arbh fhéidir fungais a fhás ann, sa bhfleascán seo, agus bhruith é le pé fungais a bhí ann a mharú is an tuaslagán a dhéanamh aimrid. D'fhág sé i leataobh é ansin, agus bealach ag an aer dul isteach sa bhfleascán gan a leithéid a bheith ag spóir fhrídíní na bhfungas, de bharr an choir sa mhuineál. Níor fhás aon fhungas sa tuaslagán. Ach tar éis do Pasteur an fleascán a chur ar a thaobh i dtreo is gur shnigh cuid den tuaslagán isteach sa chor i muineál an fhleascáin, mar a bhféadfadh spóir fungais a bheith, is an fleascán a fhágaint ina sheasamh arís, d'fhás fungais sa tuaslagán. Ní raibh na horgánaigh seo in ann teacht ar an saol ach ó orgánaigh eile, agus chuir sin críoch le coincheap na huathghiniúna.


Uathghireán.
Aerárthach nach bhfuil na sciatháin fosaithe air, a fhaigheann ardú ó liáin chothrománacha nach bhfuil cumhacht tiomána acu ach a chuirtear ar siúl ag sá cothrománach chun tosaigh don aerárthach, soláthraithe ag inneall. Coitianta sna 1930idí, ach faoi seo is i gcomhair spóirt is caitheamh aimsire is mó a úsáidtear é.


Uathmheaisín bainc.
Ainm oifigiúil ar na scipéid seirbhíse a chuirtear os comhair banc is i gcuid mhaith áiteanna eile chun gur féidir airgead a aistarraingt is seirbhísí bainc éile a fháil de lá is d'oíche. Bíonn sé ceangailte le ríomhaire an bhainc chun gur féidir leis an gcustaiméar a chuntas a mhonatóiriú go díreach lena chárta is a uimhir aitheantais phearsanta (PIN).


Uathoibrí.
Trealamh meicniúil a dhéanann aithris ar ghníomhaíochtaí créatúir bheo, duine nó ainmhí. Tógadh a leithéid sa sean-am agus an Mheánaois. Tháinig feabhas orthu nuair a feabhsaíodh oibrithe cloig go mór sa 17ú céad. Déantar cuid acu mar bhréagáin, cuid eile le haghaidh taighde nó rialú córas, nó chun ábhair bhaolacha a chianláimhseáil.


Uathoibriú.
Próiseas teicniúil a rialú gan idirghabháil dhaonna chun cinntí a dhéanamh. Aisfhothaítear eolas ar thoradh oibríochta chun an chéad oibríocht eile a rialú. Córas mar seo is ea an téamh lárnach: is braiteoir an teirmeastat a chuireann eolas ar ais don téitheoir, a mhionathraíonn go huathoibríoch, ag lascadh is ag múchadh de réir mar is gá. Is uirlisí cumasacha uathoibrithe na ríomhairí a dhéanann rialú tapa ar chórais fhorleathana choimpléascacha a bheadh an-deacair am-íditheach do dhaoine. Sampla ríthábhachtach eile is ea an píolóta uathoibríoch ar eitleán, a thugann faoiseamh don phíolóta ar eitiltí idirilchríocha.


Uathoibriú oifige.
Úsáid ríomhairí chun gnáthobair na hoifige a dhéanamh is ea uathoibriú oifige: ullmhú cáipéisí, bainistiú dialainne, bainistiú simplí comhad, is eile. Go minic bíonn na ríomhairí i ngrúpa oifigí ceangailte le chéile i líonra ceantair logánta, agus is féidir cáipéisí a roinnt go héasca is cruinnithe a eagrú.
Is féidir an rud céanna a dhéanamh ar bhonn domhanda leis an Idirlíon.


Uathradagrafaíocht.
Teicníocht chun ionaid adamh radaighníomhach i sampla a thaifeadadh. Cuirtear an sampla ar leathán eibleachta míne fótagrafaí. Cruthaíonn an radaíocht ón sampla íomhá fholaigh d'ionaid na bhfoinsí radaíochta. Léiríonn an eibleacht réalta toilleadh radaighníomhach an tsampla: mar shampla, dáileadh iseatóip radaighníomhaigh i bhfíochán bitheolaíoch.


Uathsóim.
Crómasóim nach X-crómasóim ná Y-crómasóim (gnéaschrómasóim) iad. Cumadh an téarma i 1906 nuair nár tuigeadh ról an dá chromasóm seo i gcinneadh gnéas duine. Ach tríd an scaradh seo a dhéanamh, réitíodh an bealach chun raon meicníochtaí a chabhraíonn i gcinneadh gnéas duine a anailísiú agus tuiscint orthu a chur chun cinn go mór.


U-bhád.
Gnáthainm ar fhomhuireán Gearmánach, giorrú ar "Unterseeboot". Bhí cabhlach cumasach fo-mhuireán ag an nGearmáin sa dá chogadh domhanda, agus is ar éigin nár bhuaigh a gcabhlach.


Ubhán.
An chill aibí atáirgthe bhaineann in ainmhithe is plandaí. Sna hardainmhithe, is mó í ná an chill atáirgthe fhireann, an speirm, mar tá sí lán de bhia stóráilte, agus do-ghluaiste. Chun teacht le bheith aibí cilldeighleann an bhunchill, an t-ubhán, trí phróiseas a dtugtar "méóis" air. Scarann na díseanna crómasóm óna chéile agus cruthaítear dhá fho-chill, dhá ubh aibí, is leath na gcrómasóm i ngach ceann. Nuair a thoirchíonn an speirm an ubh seo, bíonn líon iomlánaithe na gcrómasón san ubh, agus tosaíonn an ubh thoirchithe ag cilldeighilt trí phróiseas a dtugtar "miotóis" air. Sa chás seo atáirgtear na crómasóim go léir roimh an gcilldeighilt, ionas go mbíonn an líon iomlán díobh sa dá fho-chill. Ar an mbealach seo méadaíonn na cealla ina bhfíocháin. Tarlaíonn próisis den saghas céanna i bplandaí.


Ubhóirín.
An ghnéaschill bhaineann i síolphlandaí a dhéanann an síol tar éis a thoirchithe. I ngimnispeirmeacha, luíonn an t-ubhóirín nochtaithe ar an gcón baineann. I bplandaí bláfara, bíonn sé clúdaithe san ubhagán.


Ubhthoradh.
Planda tomach ilbhliantúil le bláthanna tonnadóirchruthacha vialaite agus caora móra inite, dúchasach do na trópaicí sa Domhan Úr. Cruthanna is dathanna éagsúla ar na torthaí, ach ubhchruthach corcra de ghnáth. Saothraítear go forleathan é mar ghlasra bliantúil i réigiúin mheasartha.


Ucailéile.
Gléas ceoil téadach níos lú ná an giotár is ea ucailéile, le 4 théad caoláin nó níolóin a mhéaraítear le hingne nó barra na méar. Ó Haváí ar dtús. In úsáid ó am go chéile le tionlacan amhránaí i gceol coitianta.


Paolo Uccello.
Péintéir a rugadh i bPratovecchio na hIodáile ab ea Paulo Uccello (Paulo di Dono) (1397-1475). Ba é Uccello an chéad ealaíontóir a bhain feidhm as prionsabail na peirspictíochta ina phéintéireacht. I bpictiúr cáiliúil dá chuid, "Storio di Noè" (Scéal Naoi, 1447-1448), bhain sé feidhm as réamhghiorrú chun toradh dian réalaíoch a bhaint amach.


Údarás Fuinnimh Inmharthana na hÉireann.
Údarás reachtúil náisiúnta fuinnimh atá ag iarraidh struchtúir fuinnimh, teicneolaíochtaí is cleachtaí maidir le fuinneamh a athrú chun a bheith inmharthana. Iarrachtaí ar bun aige úsáid fuinnimh a dhéanamh níos éifeachtaí, ag méadú úsáid foinsí fuinnimh nach bhfuil bunaithe ar charbón, ag spreagadh iarrachtaí cuimsitheacha chun na haidhmeanna seo a bhaint amach, agus ag soláthar deontas cuí ón rialtas is an tAontas Eorpach.


Údarás Náisiúnta Caighdeán na hÉireann.
Eagraíocht reachtúil ("NSAI" i mBéarla) le dualgais maidir le caighdeáin phróiseas, earraí, seirbhísí is eagraíochtaí in Éirinn. Soláthraíonn sé deimhniúcháin chaighdeáin a nglactar leo ar fud an Domhain, meabhrúcháin ar chaighdeáin, buntomhais chaighdeánacha, monatóireacht leanúnach ar chur i bhfeidhm na gcaighdeán, agus traenáil ar na hábhair seo do lucht gnó is tionsclaíochta.


Úilít.
Aolchloch ina bhfuil úilití, gráinní cruinne déanta as cisil chomhlárnacha le snáithíní gathacha de charbónáit (cailcít nó aragónaít). Cruthaítear na húilití trí dheascadh is fás na gciseal leanúnach thart ar núicléis de ghráinní gainimh nó blúirí sliogáin agus iad ar ghrinneall te farraige éadoimhne.


Uiliteach.
Ainmhí nó duine a mbíonn feoil ainmhithe is ábhair phlandúla ina chothú. Is féidir go mbeidh sainfhiacla aige chun deileáil leis na bianna éagsúla. Tá an téarma seo i gcontrárthacht le feoiliteach don ainmhí (cosúil leis an leon) a itheann feoil amháin, féiriteach don ainmhí (cosúil leis an mbó) a itheann féar amháin, agus planditeach don ainmhí a itheann ábhair phlandúla amháin. Duine nach n-itheann feoil, tugtar "feoilséantóir" air.


Uillinn (matamaitic).
Sa gheoiméadracht, an figiúr a dhéanann dhá líne dhíreacha a thagann le chéile ag pointe. Tomhaistear uillinneacha i rothluithe (go príomha in aghaidh an nóiméid nó an tsoicind nuair a bhíonn an luas uilleach i gceist), dronuillinneacha, céimeanna (°), raidiain (rad), nó graid. 1 rothlú = 4 dhronuillinn = 360° = 2 π rad = 400 grad.


Uillinn leadóige.
Pian in aghaidh sheachtrach na huillinne mar thoradh ar thráma arís is arís eile, mar a fhéadfaidh tarlú agus duine ag imirt leadóige. Meastar go dtarlaíonn sí tar éis cuid mhaith strócanna beaga i matáin sa réigiún sin den ghéag.


Uimhir aitheantais phearsanta.
Uimhir atá uathúil d'úsáideoir córas ríomhaireachta, dáilte air chun gur féidir leis a aitheantas a dhaingniú roimh chead a fháil an córas a úsáid. Is é "UAP" an gnáthgiorrúchán air i nGaeilge, "PIN" i mBéarla. Baintear feidhm as a leithéid i gcórais baincéireachta nua-aoiseacha inar féidir le húsáideoir airgead a aistarraingt ó uathmheaisíní bainc nuair a chuireann sé a chárta bainc is a PIN isteach ann.


Uimhir chandamach.
Uimhir shimplí nó veicteoir a shainíonn staid chórais chandamaigh is na luachanna breathnaithe ar an gcóras sin. Bíonn na luachanna scoite de ghnáth. Uimhir chandamach shimplí is ea an lucht. Uimhir chandamach veicteoireach is ea an ghuairne. Rangaítear na cáithníní fo-adamhacha is na staideanna adamhacha de réir a n-uimhreacha candamacha.


Uimhir dhénártha.
Is uimhir í an uimhir dhénártha atá bunaithe ar an dá shiombail 0 is 1, a úsáidtear i ríomhairí. I ngnáthuimhir dheachúlach baintear feidhm as 10 siombail—0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9—chun seasamh d'aon uimhir ar leith. I gcórais ríomhaireachta, áfach, baintear feidhm as feistí leictreonacha déstaideacha chun uimhreacha a stóráil is a láimhseáil. Tugtar "giotáin" (digití dénártha) ar na siombailí seo 0 is 1. Is féidir aon uimhir a scríobh sa bhfoirm seo ach dóthain giotán a úsáid: 0 = 00000000, 1 = 00000001, 2 = 00000010, 3 = 0000011, 4 = 00000100, 5 = 00000101, 6 = 00000110, 7 = 00000111, 8 = 00001000, 9 = 00001001. De ghnáth úsáidtear aonad 8 ngiotán i ríomhairí, agus tugtar "beart" air. Baintear feidhm as foirm dhénártha chun seasamh do litreacha is chomharthaí eile in ASCII, an cód a úsáidtear go forleathan i ríomhairí.


Uimhir fhoirfe.
Sa mhatamaitic, is uimhir í an uimhir fhoirfe a bhfuil suim a roinnteoirí cothrom leis an uimhir féin. Mar shampla is iad roinnteoirí 6 ná 1, 2, 3, agus 1 + 2 + 3 = 6. Is iad roinnteoirí 28 ná 1, 2, 4, 7, 14, agus 1 + 2 + 4 + 7 + 14 = 28. Is í 496 an chéad uimhir fhoirfe eile. Thug Eoiclídéas an fhoirmle seo ina Uraiceacht chun uimhreacha foirfe a aimsiú: más uimhir phríomha í 2n - 1, is uimhir fhoirfe 2n-1 (2n - 1). Is ré-uimhreacha iad na huimhreacha foirfe ar fad a aimsíodh do dtí seo, níl a fhios an bhfuil a leithéid de rud agus corruimhir fhoirfe ann.


Uimhir ochtáin.
Tomhas ar chumas breosla cur in aghaidh cnagadh de bharr adhainte anabaí in inneall dócháin inmheánaigh. Déantar comparáid idir airíonna an bhreosla le tástáil is airíonna meascán d'iosoctán (a chuireann i gcoinne cnagtha) is heaptán (a chnagann go héasca). Cinneann comhdhéanamh an mheascáin sin is congaraí d'iompar an bhreosla an tomhas don bhreosla sin.


Uimhir randamach.
Sa mhatamaitic, uimhir a roghnaítear as tacar ar leith uimhreacha ionas go bhfuil an dóchúlacht chéanna ag gach ceann acu a bheith roghnaithe. Más é an tacar uimhreacha ar leith an tacar slánuimhreacha 0-9, bíonn dochúlacht 0.1 ag gach ceann acu go roghnófar í. Is é is tábla uimhreacha randamacha ann ná tábla digití a roghnaítear go randamach, gach digit le dóchúlacht 0.1 go roghnófar í, agus gach roghnú déanta go neamhspleách ar gach roghnú eile. Chun na huimhreacha i gcomhair duaiseanna i gcrannchur náisiúnta a roghnú go neamhchlaonta, is féidir uimhreacha randamacha a roghnú le ríomhaire.


Uimhirlíne.
Sa mhatamaitic, líne dhíreach atá marcáilte ag fairsingí cothroma chun na huimhreacha dearfacha is diúltacha a thaispeáint.


Uimhirtheoiric.
Staidéar teibí ar an ngaol idir uimhreacha cóimheasta dearfacha is ea uimhirtheoiric. Sampla de na fadhbanna a phléitear is ea an fhadhb seo le Diafantas, matamaiticeoir a mhair i gCathair Alastair go déanach sa 3ú céad RC: faigh 3 uimhir ar uimhir chearnach a suim, agus ar uimhir chearnach suim aon phéire acu (mar shampla, 41, 80, 320).
Sa 17ú céad d'aimsigh an matamaiticeoir Pierre de Fermat cuid mhaith fadhbanna mar seo, ach fágadh teoirim dheireanach cháiliúil Fermat neamhréitithe gur réitigh an matamaiticeoir Sasanach Andrew Wiles í i 1993-1994.
Fadhb a raibh Fermat an-tugtha di ab ea an ceann seo a leanas. Is féidir na huimhreacha príomha atá níos mó ná 3 a rangú in dhá rang: rang amháin, 5, 13, 17, 29, 37, … den fhoirm 4 n + 1, mar is slánuimhir í n, agus an dara rang, 7, 11, 18, 23, 31, … den fhoirm 4 n + 3. Is féidir gach uimhir phríomha den chéad rang a scríobh mar shuim dhá chearnach, mar seo: 5 = 12 + 22, 13 = 22 + 32, 17 = 12 + 42 …, ach cén fáth nach féidir é seo a dhéanamh le huimhir phríomha sa dara rang?


Uimhreacha caoimhiúla.
Aon dá uimhir arb ionann gach ceann agus suim roinnteoirí na huimhreach eile. Is caoimhiúil 220 is 284, mar is iad roinnteoirí 220 ná 1, 2, 4, 5, 19, 11, 20, 22, 44, 55 is 110, arb é 284 a suim, agus is iad roinnteoirí 284 ná 1, 2, 4, 71, 142, le suim 220. Píotágarás a d'fhionn uimhreacha caoimhiúla, ach is dóigh nár aimsigh sé ach an dá cheann seo. D'aimsigh Fermat dhá cheann eile i 1636 —17,296 is 18,416—agus ó shin aimsíodh tuilleadh, le ríomhairí go príomha. In úsáid leis na céadta i gcleasa draíochta.


Uimhríocht.
Disciplín ina ríomhtar le huimhreacha, mar mhalairt ar uimhirtheoiric. Sainmhínítear 4 oibríocht — suimiú, dealú, iolrú, roinnt — thar thacar na réaduimhreacha uile, agus baintear feidhm astu chun torthaí praiticiúla a fháil. Mar shampla, chun costas iomlán dhá earra a dhéanamh amach, ceann amháin ar €23 is an ceann eile ar €56 (suimiú: 23 + 56 = €79), chun an tsóinseáil a gheobhfar as €100 má cheannaítear an dá earra a dhéanamh amach (dealú: 100-79 = €21), chun costas 6 kg d'ábhar a chosnaíonn €8 an kg a ríomh (iolrú: 6 × 8 = €48), nó chun an oiread ábhair ar €15 an kg a fhéadfar a cheannach le €180 (roinnt, 180/15 = 12 kg).


Úiréadraíteas.
Athlasadh an úiréadra. Is féidir go dtárlóidh sé ar chúiseanna éagsúla, ina measc na galair ghnéasacha gonairith is claimidé. Is iad na siomtóin a bhaineann leis ná mothú dóite nuair a bhíonn duine ag múnadh, agus múnadh níos minice ná is gnách.


Úiréime.
Méadú i dtiúchan na húiré sa bhfuil. Ceann de na mínormáltachtaí ceimiceacha is luaithe a bhraitear i gcliseadh na nduán. Déanann sí an craiceann liomóidbhuí. Faoi seo cuimsíonn an téarma na mínormáltachtaí ceimiceacha go léir sa bhfuil le linn cliseadh na nduán.


Uirlis.
Aon fhearas a mbaintear feidhm as chun saothar a chur i gcrích. Anallód dhéantaí na tuanna luatha trí fhaobhar a chur ar phíosa cloch thine. Timpeall 4000 RC cuireadh uirlisí cré-umha in ionad na n-uirlisí cloiche, agus ina dhiaidh sin fós uirlisí iarainn. Baineadh feidhm astu seo chun ionstraimí is meaisíní simplí a dhéanamh. Sa Réabhlóid Thionsclaíoch tháinig uirlisí meaisín chun cinn agus d'éirigh an t-olltáirgeadh indéanta de réir a chéile. Tá ilghnéitheacht uirlisí nua-aoiseacha ann anois, go minic fuinnmhithe le leictreachas is stiúrtha ag ríomhairí, agus iad oiriúnaithe d'obair ar scálaí éagsúla, ó na holltochaltóirí a úsáidtear sa mhianadóireacht is tochailt tollán síos go dtí an scála adamhach sna meaisíní lenar féidir adaimh aonaracha a aistriú is a chur in ionad ar leith chun ábhair a thógáil adamh i ndiaidh adaimh.


Uirlis feaga.
Dhá uirlis feaga á seinnt, mar atá trumpa (clé) agus sacsafón (dheis)
Aon ghaothuirlis ceoil ina ngintear an fhuaim trí shreabh aeir a dhéanamh chun giolcach (déanta as cána, miotal nó plaisteach) a chur ag crith. Is féidir giolcach shingil (mar atá sa chlairnéid) nó dé-ghiolcach (mar atá san óbó) a úsáid. Is féidir í a chrith go saor (mar a tharlaíonn san orgán béil) nó a rialú ag liopaí an tseinnteora (mar a tharlaíonn i ngléasanna uile na ceolfhoirne). Bíonn a tondath oirirc ag gach saghas, agus braitheann sé ar mhéid is cruth na huirlise. Is iad na príomhuirlisí giolcaí sa cheolfhoireann ná an t-óbó, an corn Sasanach, an chlairnéid, an dordchlairnéid, an basún, agus an dordbhasún.


Uirlis ghléasaistrithe.
Gléas ceoil a fhuaimníonn ag airde níos mó nó níos lú ná an airde ag a bhfuil an ceol nodaithe. Bíonn cúiseanna stairiúla is praiticiúla leis seo, ach is í an ceann is mó chun méarú gaothuirlisí a thabhairt chun rialtachta le gur féidir le seinnteoir athrú ó ghléas de mhéid amháin (is airde amháin) chuig gléas eile gan córas méaraithe eile a thoghadh. Sa cheolfhoireann nua-aoiseach, is iad seo na príomhuirlisí gléasaistrithe: an fhliúiteog (ochtach os cionn na hairde scríofa), an corn Sasanach (cúigeach foirfe os a cionn), an chlairnéad in A (tréach beag faoina bun), an chlairnéad in B maol (déach mór faoina bun), an ceileiste (ochtach os a cionn), an t-olldord (ochtach faoina bun).


Uirlis mhéarchláir.
Gléas ceoil ina rialaítear na hairdí éagsúla le méarchlár, sraith luamhán atá eagraithe in dhá líne, de ghnáth. Seinneann an líne thosaigh nótaí an scála dhiatonaigh ar C mór, is an líne chúil na hairdí eatarthu siúd. Nuair a sheinntear in ord ó chlé go deas iad, déanann siad scála crómatach 12 nóta ardaitheach. Ar mhéarchláir nua-aoiseacha pianó, bíonn na gléis thosaigh bán is na gléis chúil dubh. In uirlisí luatha mhalartaítí na dathanna seo go minic. In orgáin, ní bhíonn aon difreálú sa chlár troitheán de ghnáth. Tá an méarchlár lárnach in aerafóin (an cairdín, mar shampla), cordafóin (an pianó, mar shampla) agus leictreafóin (an sintéiseoir, mar shampla). Cnuasainm ar na huirlisí leictreonacha méarchláir go léir (an pianó leictreach, an t-orgán leictreach, an sintéiseoir) a úsáideann popghrúpaí.


Uirlis phráis.
Gléas ceoil atá déanta as prás nó cóimhiotal eile, ina gcuirtear an t-aer ag crith trí liopaí is anáil an tseinnteora, trí bhéalóg chúng de ghnáth. I ngléasanna simplí, cosúil leis an mbuabhall, ní bhíonn ar fáil ach nótaí ag bun sraithe amónaí. I ngléasanna práis eile, le cabhair comhlaí is sleamhnán lenar féidir an fréamhnóta a athrú, bíonn an-chuid airdí le fáil. Is iad na príomhuirlisí ceolfhoirne práis an corn, an trumpa, an trombón, agus an tiúba.


Uisceadán.
Foirgneamh atá oiriúnaithe chun ainmhithe is plandaí uisciúla a léiriú. Osclaíodh an chéad cheann i 1853 i ngairdín na n-ainmhithe i bPáirc an Leasrí i Londain. Tá uisceadáin faoin spéir ina léirítear deilfeanna coitianta, agus uisceadáin mhóra le tolláin thrédhearcacha faoin uisce ar féidir siúl tríothu chun breathnú níos fearr ar na hainmhithe is plandaí san uisce. Úsáidtear umair bheaga thrédhearcacha le haghaidh uisceadáin baile, agus coinnítear éisc thrópaiceacha iontu.


Uiscedhath.
Péinteáil ina n-úsáidtear dathanna atá measctha le meán atá intuaslagtha in uisce, cosúil le guma arabach. D'úsáidtí é sa tsean-Éigipt, an tsean-Sín, agus i léiriú lámhscríbhinní sa Mheánaois. Ní ghlactar le teampara ná guais mar fhíoruiscedhathanna, de bhrí go mbraitheann siad ar leachtdathanna tréshoilseacha ar pháipéir throma speisialta, bíodh siad bán nó bándaite go héadrom. Máistrí uiscedhatha ab ea Thomas Girtin (1775-1802), John Cotman (1782-1842) agus Joseph Turner (1775-1851).


Uiscerian.
Cainéal saorga le huisce a iompar. Thóg na Rómhánaigh na mílte ciliméadar d'uiscerianta chun uisce a thabhairt dá mbailte. I bhfoirm droichead atá cuid acu, agus maireann samplaí mórthaibhseacha fós, cosúil leis an bPont du Gard i Nîmes na Fraince.


Uiscí mianraí.
Screamhuiscí a tharlaíonn go nádúrtha, a mbíonn tiúchan láidir mianraí iontu, tuaslagtha as na carraigeacha a sreabhann siad tríothú. Creidtear go mbíonn airíonna míochaine acu, agus is féidir iad a ól nó folcadh iontu, ag brath ar a gcomhdhéanamh.


Uiscimir.
Foirm eitseála a thugann cuma thonúil, cosúil le líníocht leachtdatha (scáthú le dúch nó uiscedhath caolaithe a chuirtear ar an líníocht le scuab). Clúdaítear pláta copair le ciseal tanaí roisín phúdraithe, a ghreamaítear leis an miotal trí théamh. Nuair a thumtar an pláta in aigéad, polltar gach cuid den dromchla leis an iliomad smál bídeach scaipthe. Is féidir réimniú tondatha ó liath éadrom go dtí dubh trom (nach soladach é) a bhaint amach tríd an am tumtha a rialú. D'fhorbair Jean-Baptiste le Prince (1734-1781) an teicníocht seo sa bhFrainc i 1768, agus ba é Goya sármháistir na teicníochta mar a léiríonn a shaothar "Los Caprichos" (Na Teidheanna, 1799). Sa 20ú céad thug Picasso, André Masson (1896-1987), agus ealaíontóirí eile an teicníocht ar ais go rathúil.


Uiscíoch.
Sraitheanna carraigeacha a iompraíonn uisce, de ghnáth as gaineamhchloch nó cailc a mbíonn póiriúlacht is tréscaoilteacht ard inti. Uathu a fhaightear cuid mhaith de sholáthar uisce inúsáidte an Domhain, trí thobar a thochailt nó an t-uisce a chaidéalú i dtaiscumar. Is suntasach an t-uiscíoch cailce faoi Londain i soláthar uisce don chathair mhór sin, agus an t-uiscíoch ollmhór gaineamhchloiche i nDakota sna Stáit Aontaithe.


Uisciú.
Cur uisce le hithir is barra ar bhealach saorga, a rinneadh den chéad uair sa tSín i 560 RC. Tógtar an t-uisce chuige amach as loch, abhainn, sruthán nó tobar. I réigiúin fhásúla is féidir gach riachtanas fliuchrais a sholáthar d'fhás na bplandaí trí uisciú, agus an t-uisce tugtha chuig na goirt trí líonra canálacha is cainéal. In áiteanna eile, úsáidtear uisciú chun fás barréifeachtach a fháil is torthaí den chéad scoth a tháirgeadh, sa ghairneoireacht go háirithe. I réigiúin thirime soláthraítear an t-uisce trí bhá nó cainéil idir na línte. Bealaí eile chun an t-uisce a dháileadh is ea gunnaí báistí, croiteoirí, agus píobáin silte ar leith do gach planda nó crann ar leith. Is féidir an modh uiscithe deireanach seo, atá an-chostasach, a úsáid chun cothuithe is ceimiceáin eile a sholáthar maraon leis an uisce do na plandaí.


Úitseach.
Luch sléibhe mhór ionsaitheach, dúchasach do Mheiriceá Thuaidh. Uaireanta tochlaíonn sé brocais sa choill don gheimhreadh. Tugtar "collach talún" air freisin.


Ukiyo-e.
Gluaiseacht i bpéintéireacht is clóbhualadh sa tSeapáin, faoi bhláth sa 16ú-19ú céad. Chuir sé béim ar stíl is aestéitic, agus ba iad na téamaí is mó ná ábhair amharclannacha, aisteoirí, striapaigh is radhairc tire. Chuir Masonobu (1686-1764) dathanna san áireamh is peirspictíocht, faoi thionchar na nOllannach. Tionchar ag radhairc tíre dhaite i ngreanadóireacht adhmaid Hokusai is Hiroshige (1797-1858) ar ealaíontóirí Francacha an 19ú céad. Chónasc Kiyochika (1847-1915) an modh oibre seo le modhanna iartharacha, ag cur solais is scátha san áireamh.


Ulchabhán éisc.
Ulchabhán atá oiriúnaithe chun maireachtáil gar don uisce, a fhaightear san Áise (4 speiceas) is an Afraic (3 speiceas). Piocann sé éisc ón uisce lena ingne is é ag eitilt. Itheann sé cráifisceanna, froig, feithidí is mamaigh bheaga. A eitilt níos callánaí ná ulchabháin eile.


Ulchabhán scopach.
Cineál ulchabháin le 40 speiceas, an-choitianta, dúchasach don Seandomhan. Áitríonn sé coillearnach nó talamh oscailte thirim, agus itheann feithidí is uaireanta éin bheaga.


Ulchabhán seabhaic.
Gnáthulchabhán atá dúchasach do thuaisceart an leathsféir thuaidh. Na sciatháin gearr biorach, an t-eireaball fada. Cosúil leis an seabhac agus é ag eitilt is ag tuirlingt. Áitríonn sé foraoisí, agus itheann mamaigh is éin. Seilgeann sé le solas an lae.


Ulchabhán sneachtúil.
Gnáthulchabhán atá dúchasach do thuaisceart an leathsféir thuaidh. An clúmh bán den chuid is mó. Áitríonn sé tundra, riasca is oileáin Artacha. Seilgeann sé i rith an lae, agus itheann mamaigh chomh mór le giorria Artach is éin chomh mór le lacha. Neadaíonn sé ar an talamh.


Ulchabhán tochailte.
Ulchabhán beag atá dúchasach do Mheiriceá ó iardheisceart Cheanada síos go Tierra del Fuego. Áitríonn sé réigiúin leathfhásúla, ag maireachtáil i bpoill a fhágann marmait machaire nó mamaigh eile. Itheann sé feithidí móra is veirteabraigh bheaga.


Úll custaird.
Crann duillsilteach a fhásann 6 m ar airde, dúchasach do Mheiriceá trópaiceach. Na duilleoga lansa-chruthach, na bláthanna le 6 pheiteal scothghlasa/buí. Na torthaí 10 cm ar leithead, croíchruthach a bheag nó a mhór, scothghlas, cuma blaosc toirtíse orthu is an iliomad síol leabaithe sa bhia milis. Saothraítear go forleathan é ar son an toraidh inite.


Charles Ulm.
Eitleoir ceannródaíoch a rugadh i Melbourne na hAstráile ab ea Charles Thomas Philippe Ulm (18 Deireadh Fómhair 1898 – 3 Nollaig 1934). Le Charles Kingford Smith (1879–1935), rinne sé aistir thaiscéalaíocha eitleoireachta i 1927–1931. D'iompair sé an chéad aerphost idir an Astráil, an Nua-Shéalainn is an Nua-Ghuine i 1934. An bhliain chéanna agus é ag taiscéaladh eitiltí rialta aerphoist trasna an Aigéin Chiúin le beirt chompánach in eitleán innill chúplaigh, cailleadh é gar do Haváí.


Ulóg.
Meaisín simplí, roth le clais ar feadh na himlíne gur féidir rópa a rith ann. Is féidir treo fórsa a athrú leis agus, mar shampla, ualach trom a ardú trí tharraingt anuas.


Ultrasonaic.
Íomhá ultrafhuaime d'fhéatas sa bhroinn
Eolaíocht a bhaineann le hultrafhuaim, fuaim ar mhinicíocht thar an raon inchloiste, is é sin níos mó ná 20,000 heirts (20 kHz). Is féidir le madraí ultrafhuaim suas go dtí timpeall 25 kHz a chloisteáil. Baineann an ialtóg feidhm as minicíochtaí i bhfad níos mó chun treorú san aer istoíche is a creach a aimsiú. Baineann deilfeanna feidhm as ultrafhuaim ar an modh céanna faoin bhfarraige.
Is féidir ultrafhuaim a ghiniúint go saorga má dhéantar dromchla nó struchtúr a chrith le minicíocht ultrafhuaime. Déantar a leithéid le criostal písileictreach go hiondúil. Léiríonn criostal mar seo an iarmhairt phísileictreach, ionas go n-athchumtar é nuair a chuirtear voltas trasna air is go ngintear voltas trasna air nuair a athchumtar go meicniúil é. Má chuirtear voltas ailtéarnach ar mhinicíocht ultrafhuaime trasna air, critear an criostal ag an minicíocht sin agus gintear ultrafhuaim san aer mórthimpeall. Is féidir ultrafhuaim a bhrath le criostal písileictreach freisin.
Is féidir léas aontreoch ultrafhuaime a chruthú, agus tá an-chuid d'fheidhmeanna na hultrafhuaime bunaithe ar an airí seo: íomháú sa mhíochaine, tomhas sreabhadh fola sa mhíochaine, tástáil neamh-mhillteach, rabhaidh buirgléara is eile. In íomháú le hultrafhuaim, tarchuirtear léas bíogtha isteach sa cholainn agus frithchaitear cuid bheag den bhíog ag gach teorainn idir fíocháin na colainne. Filleann na bíogmhacallaí go luath ó theorainneacha éadoimhne, níos déanaí de réir doimhneacht na teorann, agus déantar doimhneacht gach teorann a áireamh ón aga ama go bhfilleann an macalla. Déantar na tomhais seo ar feadh gach líne i bplána ar bith, agus uathu sin déantar íomhá den phlána scanaidh sin a thógáil.
Is maith í an ultrafhuaim chun bogfhíocháin na colainne a íomháú, agus de bhrí nach bhfuil aon bhaol ag baint leis an modh íomháithe seo, úsáidtear é go huilíoch anois chun an féatas sa bhroinn a scrúdú, an croí is a chomhlaí, na horgáin uile sa bholg, an tíoróideach, na súile is a lán eile a iniúchadh ón taobh amuigh. Tá na modhanna chun an sreabhadh fola a thomhas le hultrafhuaim bunaithe ar iarmhairt Doppler a tharlaíonn don ultrafhuaim a imbhuaileann le teorainneacha is fíocháin inghluaiste sa cholainn.
Sa rabhadh buirgléara, cruthaítear léas aontreoch ultrafhuaime san aer idir gineadóir is brathadóir ultrafhuaime: má théann an buirgléir isteach sa léas, ní bhraitheann an brathadóir aon ultrafhuaim, agus is comhartha é sin chun clog rabhaidh a chur ar siúl.
Tá feidhmeanna comónta go leor ag ultrafhuaim dhian chomh maith. Is féidir ábhair phlaisteacha a chomhtháthú le chéile le hultrafhuaim dhian. Úsáidtear glantóirí ultrafhuaime chun seodra is trealaimh saotharlainne áirithe a ghlanadh. Tá gléasanna ultrafhuaime a úsáidtear chun plaic sholadach a bhaint d'fhiacla, agus córas ina ndéantar léasanna diana ultrafhuaime a fhócasú ar chlocha sa duán nó mála an domlais chun iad a bhriseadh is a bhaint ina bpúdar sa ghnáthmhodh eisfheartha.


Umbal.
Saghas bláthaithe atá sainiúil do chlann na gcairéad, ina bhfásann gais na mbláthanna go léir as barr an phríomhghais, agus na gais imeallacha níos faide ná na cinn eile chun crobhaing bláthanna i gcruth scáth báistí le barr maol a dhéanamh.


Umbriel.
An 3ú saitilít is mó de chuid Úránais, a fionnadh i 1851. 1,170 km ar trastomhas, le tréimhse fithise 4.1 lá.


Unach dhubh.
Planda dreaptha ilbhliaintúil le tiúbar mór dubh, gaolmhar leis an ionam. Dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise agus tuaisceart na hAfraice. Fásann na gais 4 m ar airde go féithleannach. Na duilleoga croíchruthach dúghlas snasta le féitheacha starraiceacha lúbtha, na bláthanna bídeach séliopach buíghlas, fireannaigh is baineannaigh ar phlandaí difriúla. An chaor 12 mm ar leithead, dearg.


Unach gheal.
Planda ilbhliaintúil le bun mór bán cosúil le tiúbar, dúchasach don Eoraip, iarthar na hÁise agus tuaisceart na hAfraice. Na gais fada caol, ag dreapadh le teannóga, na duilleoga trí- nó cúigliopach bosach fiaclach. Na bláthanna glasbhán, le 5 pheiteal, na fireannaigh 12-18 mm ar leithead, na baineannaigh níos lú agus ar phlandaí difriúla. An chaor 5-8 mm ar leithead, agus athraíonn a dath ó ghlas go bán, flannbhuí, is ar deireadh, dearg.


U-oibríoch.
An chéad fhístéipthaifeadán caiséid le scanadh héiliciúil, a thug comhlacht Sony isteach i 1970, don mhargadh gairmiúil taobh amuigh den chraoltóireacht ar dtús. Bhí an caiséad mór, le huair amháin athsheanma. In úsáid i dtáirgeadh físeán sa chomhthéacs tionsclaíoch. Le forbairtí i bhformáid is bandaleithead (tugtar "BVU" nó "U-fhormáid SP" ar na foirmeacha feabhsaithe), is féidir an caighdeán is gá i gcomhair craoltóireachta a bhaint amach leis.


Úpas.
Crann síorghlas atá dúchasach don Mhalaeisia. A dhuilleoga ubhchruthach, a bhláthanna bídeach glas i gcinn sféarúla. Tálann sé laitéis lachtach a d'úsáidtí mar nimh chumasach ar rinn saighde. Cheaptaí san 18ú céad go raibh an crann nimhiúil don cheantar máguaird mar gur tháinig an nimh amach ón gcrann chun gach rud beo a mharú.


Upsalón Andraiméide.
An chéad réalta, diomaite den Ghrian, arb eol go bhfuil córas ilphlainéadach aige. Cruthaíodh i 1999 go bhfuil 3 phláinéad, ar a laghad, timpeall air. Tá gach ceann acu níos mó troime ná an Domhan, suas le 5 oiread mhais Iúpatair. Tá an réalta seo níos teo mó gile ná an Ghrian, agus níos óige de 2,600 milliún bliain, meastar. 44 solasbhliain amach uainn.


Úráininít.
Ocsaíd úráiniam, UO2, príomh-mhianach úráiniam. Crua an-dlúth radaighníomhach. Faightear i bhféitheacha ardteochta i gcarraigeacha doigheartha í.


Harold Clayton Urey.
Ceimicí Meiriceánach a saolaíodh i Walkerton, Indiana ab ea Harold Clayton Urey (29 Aibreán 1893 – 5 Eanáir 1981). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1934 as uisce trom is hidrigin throm (deoitéiriam, an t-iseatóp hidrigine le dhá phrótón) a ullmhú. Rinne sé saothar ar an mbuama adamhach, scaradh iseatóip úráiniam óna chéile, agus cruthú na Gealaí is na bpláinéad, obair a bhí mar bhunús le taiscéaladh eolaíochta an Ghrianchórais.


Ursain.
An múnla ceartingearach ar thaobh dorais, fuinneoige nó oscailte eile, nach bhfuil colún ná piléar balla eile ann. Nuair a bhíonn sí báite sa mballa, mar a bhíonn in ailtireacht Ghotach, tugtar "spré" nó "giall" uirthi. Maidir leis an bhfráma Clasaiceach dorais nó fuinneoige a ghobann amach ón mballa, tugtar "fordoras" air sin uaireanta.


Urtacáire.
Is frithghníomh ailléirgeach a bhaineann leis an gcraiceann agus a léirítear mar riastaí is cloig dhearga tochais í urtacáire nó aodh thochais. Is féidir go dtarlóidh sí de bharr teagmháil dhíreach leis an ngreannaitheoir, nó freagairt ghinearálta ailléirgeach ar ailléirgin.


USENET.
Ar dtús, téarma ar líonra ríomhairí a bhí ag rith córas oibriúcháin UNIX, ag déanamh cumarsáide lena chéile. Le teacht an Idirlín, is í ciall an téarma anois ná an tsraith dhomhanda nuachtghrúpaí.


James Ussher.
Scoláire is ardeaspag Ard Mhacha, a saolaíodh i mBaile Átha Cliath, duine de na fo-chéimithe tosaigh i gColáiste na Tríonóide ab ea James Ussher (1581-1656). Diagacht Chailvíneach a bhí aige, agus cáineadh é de bhrí gur cheadaigh sé iolrachas is gur chuir i gcoinne aistriú Gaeilge Bedell ar an mBíobla. Scríobh sé go fairsing ar stair eaglasta, diagacht is luathstair na hÉireann. Ina phríomhshaothar "Annales Veteris et Novi Testamenti" (Annála an tSean-Tiomna is an Tiomna Nua, 1650-1654) shaothraigh sé córas cróineolaíochta ón mBíobla a d'áirigh dáta na Cruthaíochta mar 4004 RC, agus glacadh leis seo ar feadh cúpla céad bliain. Tar éis a bháis chinn an Rí Searlás II go gcuirfí a stór leabhar i gColáiste na Tríonóide.


Kitagawa Utamaro.
Péintéir is máistir an chló dhaite a rugadh i dTóiceo (Edo ag an am) na Seapáine ab ea Kitagawa Utamaro (Kitagawa Nebsuyoshi, 1753-1806). Rinne sé speisialtacht ar phortráidí mhná na cúirte is pictiúir bláthanna, éan is iasc. D'fhorbair sé modh oibre ukiyo-e mar bharrmhaitheas ealaíonta.


Útóipe.
Teidil leabhair le Thomas More (1478-1516), "Utopia" (1516), ag cur síos ar stát idéalach mar a bhfuil gach rud in eagar ar mhaithe leis an gcine daonna i gcoitinne, gan rian de dhrochrudaí cosúil le bochtanas ná ainnise. Tugadh an teideal mar ainm ginearálta ar gach coincheap den saghas ag fealsaimh nó aislingigh. Roimhe sin bhí a leithéid de choincheap ag Platón i b"Politeia" (An Phoblacht, c 380 RC) agus Naomh Agaistín (354-430) ina "De Civitate Dei contra Paganos" (Cathair Dé i gCoinne na bPágánach, c 410). Ina dhiaidh bhí "La Città del Sole" (Cathair na Gréine, 1623) le Campanella (1568-1639), "The New Atlantis" (An tAtlantas Nua, 1627) le Francis Bacon (1561-1626) agus "The Commonwealth of Oceana" (Comhlathas na hAigéana, 1656) le James Harrington (1611-1677). Scríobh Aldous Huxley (1894-1963) "Brave New World" (Domhan Nua Dána, 1932), agus George Orwell (1903-1950) "Animal Farm" is "Nineteen Eighty-Four" (Feirm na nAinmhithe, 1945; Naoi gCéad Ochtó Ceathair, 1949), aoracha ar an gcoincheap.


Scoil Utrecht.
Grúpa péintéirí Ollannacha a chuaigh go Páras sa 17ú céad is a tháinig go mór faoi thionchar Caravaggio. Ina measc bhí Dirck van Baburen (c 1595-1624), Gerrit van Honthorst (1592-1656), is Hendrik Terbrugghen (1588-1629).


Maurice Utrillo.
Maurice Utrillo, portráid a rinne a mháthair, Suzanne Valadon i 1925
Péintéir torthúil a rugadh i bPáras na Fraince ab ea Maurice Utrillo (26 Nollaig 1883 – 5 Samhain 1955). Tháirg sé an iliomad cárta poist le radharc de shráideanna Pháras, sean-Montmartre go háirithe.


Vergeltungswaffe-2.
Diúracán balaistíoch treoraithe a shaothraigh arm na Gearmáine faoi stiúir Wernher von Braun (saineolaí roicéad) i 1937. Thaistil sé go han-tapa ionas narbh fhéidir teacht roimhe le heitleán ná lámhach gunnaí. Níorbh fhéidir é a stopadh, ach bhí sé an-neamhchruinn. I 1944-1945 thit 1054 díobh ar an mBreatain Mhór.


Vagas.
An 10ú néaróg chráiniach, a éiríonn as earr na hinchinne is a dhéanann an chuid is mó d'as-sreabhadh cráiniach paraisimpiteach. Tagann sé síos an muineál, soláthraíonn matáin na larainge is na farainge, téann tríd an tóracs agus isteach sa bholg. Sa tóracs soláthraíonn sé an t-éasafagas, an traicé, na scamhóga, an croí is na fuileadáin mhóra, agus sa bholg soláthraíonn sé an goile, an stéig bheag is cuid den stéig mhór, an paincréas is an t-ae. Déanann sé raon leathan feidhmeanna rialaithe, ina measc laghdú ráta an chroí is spreagadh tál aigéid ghastraigh.


Vaimpír (ialtóg).
Is ialtóg í an vaimpír atá dúchasach do na trópaicí sa Domhan Úr. Clárfhiacla géara bioracha aici. Gan eireaball. Eitlíonn sí go híseal os cionn na talún. Ólann sí fuil. Tuirlingíonn sí ar talamh gar d'ainmhí agus siúlann chuige. Uaireanta bearrann sí gruaig nó cleití lena fiacla, déanann gearradh éadomhain lena clárfhiacla, gan cur isteach ar an gcreach, agus ólann suas an fhuil. Tá claiseanna ar a teanga chun an fhuil a iompar isteach ina béal. Cuireann a seile cosc ar théachtadh na fola, agus féadfaidh an créacht fuil a chur ar feadh 8 n-uair nó mar sin. Ólann sí ar feadh cúpla uair, suas le 20 ml san oíche. 3 shaghas ann: an ghnáthvaimpír, an vaimpír bhánsciathánach, an vaimpír chlúmhchosach.


Creasa Van Allen.
Dhá fháinne cáithníní luchtaithe mórthimpeall ar an Domhan. Meastar gur tháinig siad ón nGrian agus go gcoimeádann an domhantarraingt ann iad. Sa chrios inmheánach, timpeall 300 km os cionn dromchla an Domhain, tá na cáithníní níos fuinniúla ná sa chrios seachtrach timpeall 16,000 km in airde. Tagann siad san áireamh i dteileachumarsáid agus stiúradh saitilítí.


James Van Allen.
Fisicí is réalteolaí a saolaíodh i Mount Pleasant, Iowa ab ea James Alfred Van Allen (7 Meán Fómhair 1914 – 9 Lúnasa 2006). Pleanálaí tábhachtach do Bhliain Idirnáisiúnta na Geoifisice (1957–1958), agus d'eagraigh staidéar chuici sin ar shonraí ó shaitilítí Explorer I is Pioneer III ar an maighnéadaisféar os cionn an atmaisféir. Fuair sé amach go raibh dhá chrios radaíochta i gceist, agus tugtar "creasa Van Allen" orthu anois. Ina phríomhthaighdeoir ar 23 taiscéalaí spáis ina dhiaidh sin.


Gineadóir Van de Graaff.
Inneall chun ardvoltas a chruthú a d'fhionn Robert Van de Graaff i 1931. Tá beilt rubair ann ag rothlú ar dhá rollán, rollán plaisteach ag an mbarr is rollán miotalach ag an mbun. Luchtaítear an bheilt go diúltach ag an mbarr de bharr cuimilt i gcoinne an rolláin phlaistigh, agus luchtaítear an rollán sin go dearfach. Nuair a thagann an bheilt chun deireadh a taistil, léimeann na leictreoin dhiúltacha ón mbeilt go dtí sraith biorán talmhaithe gar don bheilt, agus díluchtaíonn sé seo an bheilt. Ansin is an bheilt ag imeacht ón rollán miotalach, éiríonn sí dearfach (trí leictreoin a chailliúint don rollán miotalach) de bharr cuimilt leis an rollán sin. Ag an mbarr arís tá sraith biorán ceangailte trí shreang sheoltach le cruinneachán miotalach inslithe, agus léimeann leictreoin ón gcruinneachán trí na bioráin chun an bheilt a dhíluchtú arís. Ach cruinníonn lucht dearfach ar an gcruinneachán, agus mar sin méadaíonn voltas an chruinneacháin i leith na talún. Is féidir voltas de na milliúin volta a ghiniúint leis an inneall seo, a saothraíodh ina luasghéaraitheoir a úsáidtear i dtaighde núicléach.


Simon van der Meer.
Simon van der Meer (clé)Fisicí is innealtóir a rugadh sa Hág ab ea Simon van der Meer (24 Samhain 1925 – 4 Márta 2011). Ó 1956, ina innealtóir sinsearach ceannais sa bhfoireann i mbun an imbhuailteoir proton/frithphrótón i CERN sa Ghinéiv. Cheap sé an próiseas a dtugtar "fuarú stóchastach" air chun déine na léas cáithníní imbhuailte a mhéadú, rud a bhí bunúsach i bhfionnadh na gcáithníní W is Z0, iompróirí an fhórsa núicléach laig. Le Carlo Rubbia, bhuaigh sé Duais Nobel na fisice i 1984 as seo.


Johannes Diderik van der Waals.
Johannes Diderik van der Waals
Fisicí a saolaíodh i Leyden na hOllainne ab ea Johannes Diderik van der Waals (23 Samhain 1837 – 8 Márta 1923). Leathnaigh sé cothromóid chlasaiceach staid na ngás mar chothromóid staide van der Waals, a chuimsíonn dlíthe Boyle is Charles. D'fhoilsigh sé í i 1873 le cur síos ar staideanna cothromaíochta damhna aonchineálaigh faoi chúinsí ina luaitear an brú, an toirt is an teocht i dtéarmaí tairiseach criticiúil maidir le gach damhna ar leith. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic in 1910 as. Ainmnítear ceann den dá nasc idiradamhacha thánaisteacha laga as (arb é an nasc hidrigine an ceann eile).


Nasc van der Waals.
Nasc an-lag idir adaimh neodracha. Tarlaíonn sé nuair a bhíonn luchtanna urchomhaireacha scartha amach óna chéile sna hadaimh, mar shampla i ndéphoil. Mar sin, ar bhonn logánta tarlaíonn fórsaí éartha is aomtha idir na hadaimh seo, agus fórsa glan an-lag eatarthu. Laghdaíonn forsa seo van der Waals go géar in aghaidh an fhaid idir na luchtanna. Bíonn na naisc laga seo freagrach as leachtú héiliam is na dtriathghás eile.


John Hasbrouck Van Vleck.
Fisicí a saolaíodh i Middletown, Connecticut ab ea John Hasbrouck Van Vleck (1899-1980). Bhunaigh sé teoiric nua-aoiseach an mhaighnéadais, bunaithe ar an teoiric chandamach. Shaothraigh sé teoiric iompar maighnéadach criostal. Scríobh sé an leabhar clasaiceach "The Theory of Electric and Magnetic Susceptibilities" (Teoiric na So-Ghabháltachtaí Leictreacha is Maighnéadacha, 1932) agus tugadh athair an mhaighnéadais nua-aoisigh air. Le Philip Anderson is Nevil Mott, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic i 1977 as a staidéir bhunúsacha theoiriciúla ar struchtúr leictreonach córas maighnéadach is córas ar mhí-eagar.


John Vanbrugh.
Drámadóir is ailtire Sasanach ab ea John Vanbrugh (24 Eanáir (baisteadh) 1664 – 26 Márta 1726). Scríobh sé coiméidí, "The Provoked Wife" (An Bhean Chéile Shaighdte, 1697) ina measc. Dhear sé Castle Howard gar d'Eabhrac, agus Pálás Blenheim. Tógadh é in Calais na Fraince sa bhliain 1688 as amhras go raibh sé ag spiaireacht ar son Liam Oráiste. Chaith sé 4 bliana go leith i bpríosún sa tír úd, cuid de sa Bastille.


George Vancouver.
Loingseoir is taiscéalaí a rugadh i gKing's Lynn Shasana ab ea George Vancouver (22 Meitheamh 1757 – 10 Bealtaine 1798). Bhí sé le James Cook ar a dhara is a 3ú haistear farraige, agus ceapadh ina chaptaen i 1794 é. Rinne sé suirbhéireacht ar an Astráil is an Nua-Shéalainn. Ach cáil níos mó air as cruinneas is fairsinge a shuirbhéireachta ar chósta Mheiriceá Thuaidh leis an Aigéan Ciúin ó San Francisco suas go deisceart Alasca sna blianta 1791-95. Tá roinnt áiteanna in iarthuaisceart Mheiriceá Thuaidh ainmnithe ina dhiaidh, mar shampla, Vancouver sa Cholóim Bhriotanach, Oileán Vancouver, agus Vancouver, Washington.


Cornelius Vanderbilt.
Boc mór iarnród Meiriceánach ab ea Cornelius Vanderbilt (1794-1877). Baint aige le loingeas freisin. Thosaigh a ghnó iarnróid le linn Cogadh Chathartha na Stát, agus faoi 1867 bhí Iarnród Láir Nua-Eabhrac faoina smacht. Lean a chlann is clann a chlainne é mar úinéirí iarnród.


John Vane.
Cógaseolaí a rugadh i dTardebigg Shasana ab ea Sir John Robert Vane (29 Márta 1927 – 19 Samhain 2004). Rinne sé taighde suntasach ar ghabhdóirí aidréinéirgeacha sa néarchóras agus ról na scamhóg i ngabháil drugaí is an mheitibileacht. Rinne sé staidéar ar cheimic na bprostaglaindiní. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine sa bhliain 1982 le Bengt Samuelsson is Sune Bergström as a bhfionnachtana ar phrostaglaindin agus comhábhair ghaolmhara.


Vatamhéadar.
Ionstraim chun cumhacht leictreach a thomhas. Saghsanna éagsúla ann: an ceann leictridinimiciúil, atá bunaithe ar an imoibriú idir dhá réimse mhaighnéadacha, ceann amháin de bharr an tsrutha sa chiorcad is an ceann eile i gcomhréir leis an voltas; agus an ceann teirmeach, atá bunaithe ar iarmhairt téite an tsrutha.


Nikolai Ivanovich Vavilov.
Nikolai Vavilov sa bhliain 1933
Géineolaí plandaí a rugadh i Moscó ab ea Nikolai Ivanovich Vavilov (25 Samhain 1887 –26 Eanáir 1943). Ceapadh ina cheannasaí ar thaighde talmhaíochta san Aontas Sóivéadach é, agus bhunaigh sé 400 institiúid is bhailigh 26,000 saghas cruithneachta. Chruthaigh sé óna chuid staidéir ar an gcruithneacht gur thosaigh an talmhaíocht is an tsibhialtacht san Afganastáin is an Aetóip. Chuir sé i gcoinne teoiric Lysenko ar an dúchas, agus cháin Lysenko é i 1937. Gabhadh é i 1940, agus meastar go bhfuair sé bás i sluachampa géibhinn. Faoi 1956 d'athbhunaigh an rialtas Sóivéadach a cháil agus d'ordaigh go n-athfhoilseofaí a shaothair.


Vearnais.
Leacht a thriomaíonn ina scannán crua cosanta trédhearcach maisitheach. Tuaslagán de ghumaí in ola le tanadóir, cosúil le tuirpintín. I vearnaisí alcóil bíonn roisíní, cosúil le seileaic, in alcól meitile (alcól tionsclaíoch). I vearnaisí nua-aoiseacha bíonn polaiméir, cosúil le polúireatáin i dtuaslagóir. Ní bhíodh i seanleacair Shíneacha is Sheapánacha ach úscadh as crainn ar leith, agus líocha curtha leo.


Vega (spásárthach).
Dhá spásárthach a lainseáil an tAontas Sóivéadach i 1984 chun dhá phacáiste ionstraimí tomhais a chur ar thalamh Véineas i 1985, agus eitilt thar is staidéar a dhéanamh ar chóiméad Halley, a bhí le teacht ar a chamchuairt thréimhsiúil gar don Ghrian i 1986. Comhar idirnáisiúnta a bhí i gceist sna pacáistí ionstraimí is an spásloingseoireacht. Cuireadh na hionstraimí go talamh le balún, agus cuid mhaith den phróiseas léirithe ar an teilifís. Baineadh feidhm as imtharraingt Véineas chun na spásárthaigh a athdhíriú i dtreo an chóiméid. Fuair na pictiúir garamharc ar núicléas an chóiméid, agus rinneadh anailís ar ghás is deannach a eireabaill den chéad uair. Réabadh iad ag imbhuailtí na bpáirteagal san eireaball, agus cailleadh teileachumarsáid leo ansin.


Véibear.
Aonad an SI don fhlosc maighnéadach a shamhlaítear a bheith ag rith ó phol thuaidh go dtí pol theas maighnéid. Is ionann véibear (Wb) is an méid floisc, má laghdaítear é go dtí 0 i dtréimhse 1 soicind, a ghineann volta amháin d'fhórsa leictreaghluaisneach i gcorna a ritheann an flosc seo tríd. Ainmnithe as Wilhelm Weber.


Veicteoir (míochaine).
Sa mhíochaine, orgánach, artrapód go coitianta, a fheidhmíonn mar ghníomhaí idirmheánach chun miocrorgánach galrach a aistriú ó óstach amháin go hóstach eile. Eiseamláirí is ea an sceartán le tíofas, an corrmhíol maidir le maláire is fiabhras buí, agus an mhíoltóg gainimh le léaismeanáis.


Veirmicilít.
Grúpa crémhianraí, déanta trí athrú míocaí. Páirteagail phóiriúla screamhacha atá inti, agus leathnaíonn a dtoirt faoi 20 nuair a théitear iad. Táirgeann sé seo ábhar támh teasdíonach le dlús íseal, a úsáidtear le haghaidh pacála, inslithe is déanamh plástair, agus mar mheán chun plandaí a shaothrú ón síol.


Veiste.
An 4ú astaróideach a d'fhionn Wilhelm Olbers (1758-1840) i 1807. Trastomhas 580 m aige. An t-aon astaróideach atá le feiceáil ag an tsúil, de bharr a ardfhrithchaiteachta.


Henry Clemens van de Velde.
Ailtire a rugadh in Antwerp na Beilge ab ea Henry Clemens van de Velde (1863-1957). Bhunaigh sé Scoil na nEalaíon is na gCeirdeanna i Weimar na Gearmáine i 1906, agus is uaithi sin a d'fhorbair Bauhaus Walter Gropius i 1919.


Martinus Veltman.
Fisicí a rugadh i Waalwijk na hOllainne is ea Martinus J. G. Veltman (1931-). Chaith sé an chéad leath dá shaolré san Ollainn, an dara leath sna Stáit Aontaithe. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Gerardus 't Hooft i 1999 as a chuid taighde, go luath ina shaolré, ar shoiléiriú an struchtúir chandamaigh sna himoibrithe leictrealaga san núicléas. D'fhoilsigh sé "Facts and Mysteries in Elementary Particle Physics" (Fíorais is Rúndiamhra i bhFisic na mBuncháithníní, 2003).


Léaráid Venn.
Sa mhatamaitic, léaráid chun na gaolta idir tacair a léiriú, ceaptha ag an loighceoir Briotanach John Venn (1834-1923). Má tá tacar B ina fhothacar de thacar A, cuimsíonn an fhairsinge sa léaráid a sheasann don tacar A an fhairsinge a sheasann don tacar B go hiomlán. Má tá fairsinge ar an léaráid chéanna a sheasann don tacar C is gach eilimint de go hiomlán taobh amuigh den fhairsinge a sheasann don tacar A, is tacair scartha iad tacar A is tacar C.


Feadán Venturi.
Fearas chun ráta sreafa sreabháin (an toirt sreafa in aghaidh an tsoicind) i bhfeadán a thomhas. Déantar caolú slim sa bhfeadán, agus tomhaistear an difríocht brú sa bhfeadán idir pointe roimh an gcaolú (thuas an sreabhadh) is pointe an chaolaithe. Is tomhas ar a ráta sreafa an difríocht brú seo, agus is féidir í a chailibriú ina m3 s-1. Ainmnithe as Giovanni Battista Venturi (1746-1822). Baintear feidhm as i gcarbradóir inneall dócháin inmheánaigh agus ar eitleáin chun a luas a thomhas.


Droichead Verrazano-Narrows.
Droichead crochta cruach tábhachtach trasna an chaolais ar bhéal inbhear Nua-Eabhrac. Ceanglaíonn sé Oileán Staten agus Brooklyn. Tógadh i 1957-1964 é. Is é 1,298 m fad a phríomhréise. Ainmnithe as an taiscéalaí Iodálach Giovanni de Verrazano (1485-1528).


Edward Wilson Very.
Ceapadóir is saineolaí lón cogaidh ó na Stáit Aontaithe ab ea Edward Wilson Very (1847-1910). I 1877 d'fhionn sé bladhmanna ceimiceacha (soilse Very) i gcomhair comharthaíochta istoíche.


Amerigo Vespucci.
Taiscéalaí a rugadh i bhFirenze na hIodáile ab ea Amerigo Vespucci (1454-1512). D'eagraigh sé aistear don Domhan Úr tar éis do Columbus filleadh don Eoraip, agus thaiscéal cósta Veiniséala. Ainmníodh Meiriceá as de bharr a thuairisce ar a aistear, a thug le tuiscint gur tháinig sé ar mhórthír Mheiriceá i 1497.


VHS.
Córas Físeán Baile, trádainm an taifeadán caiséad fístéipe a thug comhlacht JVC/Matsushita isteach don mhargadh baile i 1975. 4 huair athsheanma i gcaiséad. Ghlac cuid mhaith comhlachtaí eile leis mar chaighdeán idirnáisiúnta. Baineadh feidhm as caiséad níos lú i gcomhair ceamthaifeadán (VHS-C). Tá leagan feabhsaithe ann, an sár-VHS, le comharthaí scoite lonrais is crómanais, a bhaineann feidhm as téip le páirteagail mhiotalacha chun géire íomhá is dathanna feabhsaithe a tháirgeadh.


Sildenafil.
Is éard is Silfenafil (Viagra a thrádainm) ann ná druga frithéagumais ghnéasaigh a shaothraigh an comhlacht Pfizer, agus a cuireadh ar an margadh don chéad uair i 1998.
Oibríonn sé trí shreabhadh na fola trí na baill ghiniúna fhireanna (an péineas) a mhéadú. Braitheadh an iarmhairt seo nuair a bhí an druga á thástáil mar chóireáil ar ghalar croí.
Féach freisin.
Sláinte na bhfear


Vibreach.
"Vibrio cholerae", a áirítear mar eiseamláir an chineáil insan ghéineas "Vibrio"
Is ball de ghéineas nó aicme baictéir (Vibriio) é vibreach a bhíonn líneach, cuarach nó slatchruthach, de ghnáth le lascnaid ar cheann amháin. Fásann sé le hocsaigin nó gan í, agus faightear i dtimpeallacht uisciúil is stéig ainmhí é. Cuireann sé tús le calar.


Viciúna.
Ball fiáin de chlann na gcamall, dúchasach do thalamh ard féarach sna hAindéis Láir. Cosúil leis an láma, ach níos lú caoile grástúla. Táirgeann sé an olann is breátha ar Domhan. An t-aon chrúbach le dhá mhéar coise atá beo fós, agus na clárfhiacla ag fás an t-am ar fad.


Giambattista Vico.
Fealsamh staire a rugadh i Napoli na hIodáile ab ea Giambattista Vico (1668-1744). Ina leabhar cáiliúil "Scienza Nuova" (Eolaíocht Nua, 1725) rinne sé iarracht eagar aontaithe a chur ar an léann daonna in aon eolaíocht dhaonna amháin, le teoiric thimthriallach ar fhás is meath sochaithe.


Vierzehnheiligen.
Eaglais na gCeithre Naomh Déag i mBamberg na Gearmáine, sárshaothar rocócó dheisceart na Gearmáine. Balthasar Neumann (1687-1753) a thóg í i 1743-1772. Plean casta inmheánach inti —cruth croise, le 6 ubhchruth ag dul thar a chéile — taobh istigh de thaobh amuigh comhghnásach díreach.


Giacomo Barozzi da Vignola.
Ailtire a rugadh i Vignola na hIodáile ab ea Giacomo Barozzi da Vignola (1507-1573). Dhear sé an Villa Giulia agus an "Chiesa del Gesú" (Eaglais Íosa) sa Róimh, dhá fhoirgneamh a raibh tionchar thar na bearta acu ar ailtireacht eaglasta na Fraince is na hIodáile.


Viking.
I 1976 is 1977 a seoladh an dá spásárthach Viking 1 is Viking 2 chun géariniúchadh a dhéanamh ar Mhars, an scéim spáis ab uaillmhianaí go dtí sin. Bhí sé i gceist go rachadh cuid den dá cheann i dtír ar Mhars chun a dhromchla a thástáil go díreach, agus go leanfadh an chuid eile i bhfithis thart ar an bpláinéad, ag glacadh grianghraf de an t-am ar fad. D'éirigh leo dromchla uile Marsa, beagnach, a íomháú, agus thángadar den chéad uair ar bholcáin ollmhóra, cráitéir ollmhóra, dumhcha de shaghas nach bhfacthas roimhe, agus fothair amháin, na mílte ciliméadar ar fhad. Nuair a rinne na hárthaigh seo tástáil ar ithir Marsa, ní bhfuarthas aon rian de rud beo ann.


Vinil.
Cnuasach tábhachtach ceimiceán orgánach, CH2=CH-. Éascaíonn an nasc dúbailte an próiseas pólaiméiriúcháin, agus mar sin tá an-chuid saghsanna polaiméire bunaithe air, a struchtúir is a n-airíonna ag brath ar na malartuithe a ghlacann páirt leis.


Vióla.
Téaduirlis ceoil a bhoghaítear, cosúil ar gach bealach leis an veidhlín ach rud beag níos mó agus tiúnta cúigeach níos ísle.


Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc.
Ailtire is seandálaí a saolaíodh i bPáras ab ea Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879). Freagrach as athchóiriú ardeaglaisí Notre Dame, Amiens is Laon, agus an Château de Pierrefonds.


Víoróid.
Blúire d'aigéad núicléasach ionfhabhtaíoch atá cosúil le víreas. De réir cineáil, bíonn lúb bheag RNA ann gan aon chumhdach próitéine (caipsid). Oibreán mar seo a chuireann tús le cuid mhaith galair phlandaí, cranda leannlusa mar shampla.


Vioscós.
Tuaslagán ceallalóis a dtáirgtear snáithín ceallalóise athghinte (réón) as. Fionnadh i 1892 é, agus is é príomh-mhodh déantúsaíochta an réóin.


Víreas buí.
Galar casta biatas siúcra. Víris is bun leis, víreas buíonna eorna agus/nó víreas éadrom buíonna eorna. Scaipeann aifidí na víris. Buítear na duilleoga agus cuirtear bac ar na soithigh fléim, ionas nach féidir leis na siúcraí aistriú go dtí na fréamhacha. Mar thoradh laghdaítear go mór ar an mbarr, go mór mór má tharlaíonn an t-ionfhabhtú go luath sa séasúr fáis. Is féidir an galar a chloí le sprae feithidicídeach ach é a fheidhmiú roimh theacht na bhfeithidí.


Víreas easpa imdhíonachta catúil.
Galar víreasach i gcait, atá gaolmhar le víreas easpa imdhíonachta daonna (HIV) ach scartha uaidh. Ní chuireann an víreas ná an galar isteach ar dhaoine. Tarlaíonn raon comharthaí cliniciúla sa chat de réir mar a sháraíonn orgánaigh eile a chóras imdhíonach. Tarlaíonn athlasadh ainsealach don bhéal de bharr fiabhrais gan stad, agus leanann cailliúint thapa meáchain é sin. Ní féidir diagnóis chruinn a dhéanamh ar na comharthaí seo gan an fhuil a thástáil.


Víreas easpa imdhíonachta daonna.
An reitrivíreas is bun le siondróm easpa imdhíonachta faighte (SEIF) a lagaíonn cumas an chórais imdhíonaigh an cholainn a chosaint is ea Víreas easpa imdhíonachta daonna (VEID/HIV). Víreas casta athraitheach.


Víreas leoicéime catúla.
Galar ionfhabhtaíoch i gcait a mbíonn víreas ar leith mar bhun leis. Feictear de ghnáth é i dtithe le cuid mhaith cat nó áiteanna a gcruinníonn cait. Is féidir go leanfaidh siadaí sa chóras limfeach an t-ionfhabhtú, agus riochtaí eile de bharr smachtú na himdhíonachta. Tá vacsaíní á saothrú, ach níl siad ar fáil go forleathan fós. Níl le déanamh ina choinne ach tástálacha fola ar na cait, agus iad siúd a iompraíonn an víreas a phiocadh amach.


Víreas leoicéime/liomfóma na T-chille daonna.
Víreas a chuireann tús le foirmeacha ionsaitheacha leoicéime is liomfóma, agus galar a dtugtar "parapairéis spasmach thrópaiceach" air (neamhord géar céimnitheach néaróg a mbíonn pairilis mar thoradh air). Scaiptear an t-ionfhabhtú trí chomhriachtain ghnéasach nó ionaclú le snáthaidí truaillithe, agus tá sé forleathan in oirthear na hÁise, an Afraic is Meiriceá Theas.


Visteáiria.
Tor duillsilteach dreaptha, dúchasach d'oirthear na hÁise is Meiriceá Thuaidh ach tugtha isteach in an-chuid tíortha. Na duilleoga cleiteach le duilleoigíní ubhchruthacha/leathfhada. Pisbhláthanna aige atá cumhra, liathchorcra, vialait nó bán, i gcrobhaingí fada crochta. Fástar mar mhaisiúchán é, ach is fadsaolach é agus éiríonn na stoic tiubh cnapánach. Fástar dhá speiceas go coitianta, ceann Síneach le bláthanna liathchorcra, agus ceann Seapánach le bláthanna gorma/corcairdhearga.


Vitriúivias.
Ailtire is innealtóir míleata Rómhánach ab ea Vitriúivias (Marcas Vitrúivias Pollio, 1ú céad). Scríobh sé 10 n-imleabhar, "De Architectura" (Ar an Ailtireacht), an t-aon tráchtas Rómhánach ar marthain ar an ábhar seo.


Voltmhéadar.
Ionstraim chun an difríocht poitéinsil nó an fórsa leictreaghluaisneach idir dhá phointe i gciorcad a thomhas. De ghnáth is aimpmhéadar é i sraithcheangal le friotaíocht ard is a scála grádaithe ina voltaí. Bíonn an sruth a ritheann díreach i gcomhréir leis an difríocht poitéinsil, bíodh is go laghdaíonn friotaíocht an mhéadair féin an difríocht poitéinsil, ag tabhairt earráide isteach sa tomhas. Déantar friotaíocht an mhéadair chomh beag agus is féidir i gcomparáid leis an bhfriotaíocht sheachtrach i sraithcheangal chun an earráid seo a laghdú.


Volvox.
Gné alga ghlais abhann is locha. Tarlaíonn sé go coiteann i gcoilíneachtaí sféarúla de 500 cill nó níos mó. Lascann na cealla, agus de ghnáth, cuimsíonn sé clóraplast cupánchruthach amháin.


Chance Milton Vought.
Dearthóir is déantúsóir aerárthach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Chance Milton Vought (26 Feabhra 1890 – 25 Iúil 1930). Ar an Oileán Fada i Nua-Eabhrac a rugadh é agus b'ann a fuair sé bás.
Fuair Vought a chuid oideachais tríú leibhéal i bPratt Institute i gcathair Nua-Eabhrac agus in Ollscoil Pennsylvania. Mhúin na deartháireacha Wright an eitleoireacht dó, agus bhí sé mar phríomhinnealtóir i gcomhlacht Wright gur bhunaigh a chomhlacht féin, in éineacht le Birdseye Lewis, i 1917, mar atá Lewis & Vought Corp. Dhear sé eitleáin mhíleata a raibh cáil orthu tráth: dé-eitleán míleata Vought-Wright Samhail V (1916), an Vought VE-7 (1919), an t-eitleán breathnadóra Vought UO-1 (1925), agus an t-eitleán troda sárluchtaithe aon suíocháin ardairde FU-1 (1925).


Voyager.
Lainseáladh dhá spásárthach, Voyager 1 is Voyager 2, i 1977, bliain a raibh fithisí na bpláinéad go léir oiriúnach chun gurbh fhéidir le spásárthach amháin eitilt thar gach ceann acu is pictiúir a ghlacadh díobh in aon chamchuairt amháin. Mar sin, tar éis lainseáil Voyager 1 chuaigh sé thar Iúpatar i 1979 is thar Shatarn i 1980. Lainseáladh Voyager 2 i 1977 agus thrasnaigh sé Iúpatar i 1979, Satarn i 1981, Úránas i 1986, agus Neiptiún i 1989. Faoi 1991 bhí an dá spásárthach ag druidim i dtreo an héalastad mar a dtéann réimse maighnéadach na Gréine i léig. Ghlac siad an-chuid pictiúr de na pláinéid seo uile, agus thug an chéad léargas ar bholcáin Io, gealach de chuid Iúpatair, agus an-chuid dá bhfuil ar eolas faoi Úránas is Neiptiún. Fuinnmhithe ag gineadóirí teirmileictreacha RTG, agus an teas ó mheath mais raidiseatóip mar fhoinse teasa acu.


Charles Voysey.
Clúdach leapa a dhear Voysey timpeall na bliana 1885
Suíochán halla le Charles Voysey, c. 1900
Ailtire is dearthóir a rugadh i Hessle, in aice le Hull, Yorkshire ab ea Charles Francis Annesley Voysey (28 Bealtaine 1857 – 12 Feabhra 1941). Leanúnaí de chuid John Ruskin is William Morris i nGluaiseacht na nEalaíon is na gCeirdeanna. Dhear tithe tuaithe traidisiúnta le beanna méadaithe, stoic simléir, tacaí is díonta claonta fada. Rinne sé dearthaí tábhachtacha eile do pháipéar balla, teicstílí, troscán is miotalóireacht. I Winchester Shasana a fuair sé bás.


Conrad Hal Waddington.
Sutheolaí is géineolaí a rugadh in Evesham Shasana ab ea Conrad Hal Waddington (1905-1975). Rinne sé forbairtí i dteoiric na héabhlóide. Chuidigh sé le tuiscint ar an eolaíocht a scaipeadh i measc an phobail le leabhair mar "The Ethical Animal" (An tAinmhí Eiticiúil, 1960).


Otto Wagner.
Ailtire a rugadh i bPenzing na hOstaire, bunaitheoir Scaradh na Víne in 1897 ab ea Otto Wagner (1841-1918). Cosantóir suntasach na hailtireachta feidhmithí, go háirithe lena leabhar Moderne Architektur (Ailtireacht Nua-Aoiseach, 1895).


Selman Waksman.
Bithcheimicí a rugadh i bPriluka na hÚcráine, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea Selman Abraham Waksman (22 Iúil 1888 – 16 Lúnasa 1973). Rinne sé taighde ar dhianscaoileadh ábhar orgánach ag miocrorgánaigh. Uaidh sin d'fhionn sé streiptimícin, an chéad fhrithbheathach rathúil i gcoinne na heitinne. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis i 1952 as an éacht seo.


John Walker.
Ceimicí a saolaíodh i Halifax Shasana is ea John E. Walker (1941-). Rinne sé taighde, lena chomhghleacaí Paul Boyer, ar mheicníocht na heinsíme faoi bhun sintéis trífhosfáit adanóisín (ATP). Roinn an bheirt Duais Nobel sa cheimic le Jens Skou i 1997 dá thoradh.


Barnes Neville Wallis.
Innealtóir aerloingseoireachta a saolaíodh i Ripley Shasana ab ea Barnes Neville Wallis (1887-1979). Dearthóir eitleán buamála Wellington, agus na mbuamaí preabacha a scrios na dambaí ar an Mohne is an Dam sa Ghearmáin. Sna 1950idí dhear sé an chéad aerárthach le sciatháin luasctha.


Ernest Walton.
Fisicí a rugadh i nDún Garbhán, Contae Phort Láirge, ab ea Ernest Thomas Sinton Walton (6 Deireadh Fómhair 1903 – 25 Meitheamh 1995). Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1951 as obair a rinne sé le John Cockroft faoi stiúir Ernest Rutherford i gCambridge Shasana ar dhíscaoileadh litiam i 1932. Thóg sé meaisín leictreastatach a ghinfeadh difríocht poitéinsil 700 kV chun prótóin a luasghéarú le himbhualadh le núicléis litiam, agus mar thoradh, fuair dhá alfacháithnín, is é sin, dhá núicléas héiliam in aghaidh gach núicléas litiam a imbhuaileadh. Ba é seo an chéad uair riamh a scoilteadh an t-adamh is a rinneadh dúil amháin (litiam) ina dúil eile (héiliam) go saorga: seanaidhm na n-ailceimicithe. Cruthú luath ab ea an toradh seo ar chothromóid iomráiteach Einstein, E=mc2, a chiallaíonn gur féidir mais áirithe a athrú ina méid seo fuinnimh. Ba thús é le fisic núicléach thurgnamhach, bunaithe ar luasghéaraitheoirí chun bunairíonna damhna a léiriú. Bhí Walton gníomhach i nGrúpa Pugwash, a chuir i gcoinne rás na n-arm núicléach.


Izaak Walton.
Scríbhneoir a rugadh i Stafford Shasana ab ea Izaak Walton (1593-1683). Scríobh sé tráchtas cáiliúil ar iascaireacht is an bheatha faoin tuath, "The Compleat Angler" (An tIascaire Críochnaithe, 1653).


Inneall Wankel.
Inneall dócháin inmheánaigh, ainmnithe as a cheapadóir, an t-innealtóir Gearmánach Felix Wankel (1902-1988). Rothlaíonn an loine thart ar ais chothrománach i gcuas dócháin ar chruth ar leith, in ionad ascalaithe mar a tharlaíonn sa ghnáthinneall mar seo. An t-aon inneall den dearadh seo atá á olltáirgeadh le húsáid i ngluaisteáin. Ar dtús bhí deacrachtaí séalaithe is iontaofachta aige, agus chuige seo níl sé i bhfeidhm go han-fhorleathan.


Otto Heinrich Warburg.
Fiseolaí a rugadh i bhFreiburg na Gearmáine ab ea Otto Heinrich Warburg (8 Deireadh Fómhair 1883 – 1 Lúnasa 1970). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis in 1931 as a shaothar ar einsímí na riospráide.


Warfairín.
Antaithéachtach a úsáidtear mar theiripe chun fuiltéachtáin a thuaslagadh. Sa rang cúmaireach de fhritéachtáin. Thángthas ar na cúmairíní sna 1920idí nuair a tugadh faoi deara go raibh claonadh in eallach a d'ith féar ar leith fuil a chur ar feadh i bhfad tar éis gortaithe, fiú chun fuilithe spontáinigh. Fuarthas go raibh déchúmaról sa bhféar sin. In úsáid mar nimh francach freisin: maraíonn sé an francach trí charnadh is, ar deireadh, fuiliú inmheánach. Déantar cóireáil ar nimhiú warfairín le vitimín K.


John Carl Warnecke.
a> in aice le mionsamhail Chearnóg Lafayette sa bhliain 1962
Ailtire Meiriceánach a dhear láithreán uaighe John F. Kennedy i Reilig Arlington i Washington ab ea John Carl Warnecke (24 Feabhra 1919 – 17 Aibreán 2010). D'athdhear sé Cearnóg Lafayette i Washington, agus dhear Caipeatól Stáit Haváí i Honolúlú. Rugadh agus tógadh i gCalifornia é agus ba ansin a d'éag sé. Ailtire a bhí ina athair freisin.
An chúirt taobh istigh de Chaipeatól Stáit Haváí


Robin Warren.
Paiteolaí a rugadh in Adelaide na hAstráile is ea J. Robin Warren a rugadh ar 11 Meitheamh 1937. Bhuaigh sé Duais Nobel sa bhliain 2005 sa bhfiseolaíocht/míochaine, lena chomhghleacaí Barry Marshall, as an mbaictéar "Heliobacter pylori" a fhionnadh agus a ról i ngastaireintríteas is galar an othrais pheiptigh a léiriú.


Robert Alexander Watson-Watt.
Fisicí a saolaíodh i mBreichin na hAlban ab ea Robert Alexander Watson-Watt (1892-1973). D'fhorbair sé an córas raidió is radair chun aerárthaigh a aimsiú agus cumarsáid a dhéanamh idir iad is na túir stiúrtha. Rinne sé taighde go luath ar fheidhmiú raidió chun cabhrú le cumarsáid a dhéanamh le heitleáin. Tháinig sé ar an tuiscint gur chabhraigh na cisil ian atá gafa i réimse maighnéadach an Domhain leis an gcumarsáid seo, agus thug sé an t-ianaisféar orthu i 1926. Ról lárnach aige i bhforbairt an radair don dara cogadh domhanda, agus don aerloingseoireacht ina dhiaidh.


W-cháithnín.
An cáithnín a iompraíonn an fórsa núicléach lag. Meathann sé go dtí leictreon, múón nó tó is an neoidríonó comhfhreagrach. Réamhinste ag teoiric Glashow-Weinberg-Salam, agus fuarthas faoi dheireadh é i 1983 in imbhuailtí idir prótóin is frithphrótóin i CERN.


James Edwin Webb.
Riarthóir NASA a rugadh i dTally Ho, Carolina Thuaidh ab ea James Edwin Webb (7 Deireadh Fómhair 1906 – 27 Márta 1992). I 1961 cheap an tUachtarán Kennedy é chun clár Apollo a eagrú taobh istigh de NASA. D'éirigh sé as bliain roimh an tuirlingt ar an nGealach.


Ernst Heinrich Weber.
Lia is fiseolaí a saolaíodh i Wittenberg na Gearmáine ab ea Ernst Heinrich Weber (1795-1878). Tháinig sé ar bhealach chun íogaireacht an chraicinn a chinneadh. D'fhionn sé coincheap na difríochta inbhraite ar éigin, agus chuimsigh Gustav Fechner é seo i ndlí Weber-Fechner, atá bunúsach i sícifisic.


Wilhelm Weber.
Eolaí a rugadh i Wittenberg na Gearmáine ab ea Wilhelm Weber (1804-1891). Rinne sé staidéar ar na réimsí maighnéadacha a bhaineann le sruthanna leictreacha. Tá aonad an fhloisc mhaighnéadaigh, an véibear (Wb), ainmnithe as.


Josiah Wedgwood.
Potaire a saolaíodh i mBurslem Shasana ab ea Josiah Wedgwood (1730-1795). Faoi anáil samplaí ársa, d'fhionn sé cré-earraí dubha neamhghlónraithe basailt is earraí gorma, seaspair le dearthaí ardaithe bána freisin, atá cáiliúil fós. Thóg baile beag dá oibrithe chun a leas sóisialta a fheabhsú.


Alfred Wegener.
Taighdeoir polach, geoifisiceoir agus meitéareolaí a saolaíodh i mBeirlín ab ea Alfred Lothar Wegener (9 Nollaig 1880 – Samhain 1930). D'fhorbair sé coincheap is teoiric na gluaisne ilchríochaí is na bplátaí teicteonacha ("Kontinentalverschiebung"), dearcadh réabhlóideach ar athruithe i mbolcánacht, geolaíocht is tíreolaíocht an Domhain. Chuaigh sé ag taiscéalaíocht sa Ghraonlainn ceithre huaire. Fuair sé bás ar an turas deireanach go dtí an Ghraonlainn dó gan ach 50 bliain slánaithe aige. Bhí a chuid hipitéise conspóideach agus níor ghlacadh go forleathan léi go dtí na 1950í, nuair a thug go leor fionnachtana, mar shampla an pailéamhaighnéadas, tacaíocht láidir do teoiric na gluaiseachta ilchríochaí, agus sa tslí sin bunús shubstaintiúil do múnla an lae inniu maidir le teicteonaic phlátaí.
Le linn a shaoil ​​bhí sé ar eolas go príomha as a chuid éachtaí i meitéareolaíocht agus mar cheannródaí taighde Polar, ach inniu tá sé an chuid is cuimhne mar an tionscnóir an teoiric sruth ilchríochach trí hypothesizing i 1912 go bhfuil na mhór-drifting mall ar fud an Domhain (Kontinentalverschiebung). Bhí sé hipitéis conspóideach agus nach nglactar go forleathan go dtí na 1950í, nuair a fhoráiltear amhlaidh fionnachtana leor mar palaeomagnetism tacaíocht láidir do sruth ilchríochach, agus sa tslí sin bunús shubstaintiúla ann chun an lae inniu múnla de theicteonaic pláta. Bhí baint ag Wegener i roinnt turais taiscéalaíochta chun na Graonlainne chun staidéar ar scaipeadh aeir Pholaigh sular ghlac go bhfuil an sruth scaird. rinne na rannpháirtithe Expedition breathnadóireachtaí meitéareolaíochta leor agus bhain sé amach an overwintering chéad-riamh ar an oighearchlúid Ghraonlainn intíre chomh maith leis an chéad uair riamh leadránach de cores oighir ar oighearshruth Artach ag gluaiseacht.
Luath-shaol agus oideachas.
Rugadh Alfred Wegener i mBeirlín ar 1 Samhain, 1880 mar an duine is óige de chúigear leanaí i dteaghlach mhinistir. Ba dhiagaire agus múinteoir teangacha clasaiceacha a athair, Richard Wegener, ag an Berlinisches Giomnáisiam zum Grauen Kloster. Sa bhliain 1886, cheannaigh a chlann iartheach mainéir in aice Rheinsberg, a úsáideadh mar teach saoire. Sa lá atá inniu tá Láithreán Cuimhneacháin Alfred Wegener agus oifig eolais turasóireachta i bhfoirgneamh in aice láimhe a bhí tráth ina teach scoile áitiúil. Paul Wegener, an ceannródaí scannán ba ea a chol ceathrar.


Galar Weil.
Galar ionfhabhtaithe a bhfuil miocrorgánaigh mar bhun leis. Iompraíonn francaigh an miocrorgánach, agus tolgann daoine an galar óna bhfual. Bíonn daoine a shnámhann i gcanálacha is locháin mharbha i mbaol ionfhabhtaithe trí ghearrthaí is scrabhaí ar an gcraiceann. Galar cosúil le fliú atá ann, ach déanann sé dochar don ae is na duáin, agus faigheann timpeall 20% de na hothair bás. Ainmnithe as an lia Gearmánach Adolf Weil (1848-1916) a chuir síos air den chéad uair.


Carl Friedrich von Weizsäcker.
Fisicí is fealsamh a rugadh i gKiel na Gearmáine ab ea Carl Friedrich von Weizsäcker (28 Meitheamh 1912 – 28 Aibreán 2007). Rinne sé taighde bunúsach sa bhfisic núicléach nua-aoiseach agus a feidhmeanna sa réaltfhisic. Scríobh sé ar an gceangal idir eolaíocht is reiligiún.


Longchanáil Welland.
Canáil in Ontario Cheanada a cheanglaíonn Loch Erie is Loch Ontario, ag dul timpeall Eas Niagara. Osclaíodh an chéad chanáil ann i 1829, críochnaíodh an chanáil nua-aoiseach i 1932, agus athchóiríodh í i 1972. 61 km ar fhad, agus is féidir le longa 223 m ar fhad í a úsáid.


Thomas Huckle Weller.
Víreolaí a rugadh in Ann Arbor, Michigan ab ea Thomas Huckle Weller (15 Meitheamh 1915 – 23 Lúnasa 2008). Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine lena chomhghleacaithe John Enders is Frederick Robbins i 1954 as a dtaighde ar shaothrú víreas an pholaimiailítis i gcealla fíochán daonna, rud a chabhraigh le saothrú na vacsaíne ina choinne ag Jonas Salk. D'aonraigh sé na bunfhachtóirí is bun le deilgneach, deir, an bhruitíneach dhearg, agus fachtóir de shaghas nua is bun le damáiste comhbheirthe, víreas a dtug sé cíteimeigilivíreas air.


George Westinghouse.
Innealtóir a rugadh i Central Bridge, Nua-Eabhrac ab ea George Westinghouse (1846-1914). I 1863 d'fhionn sé an t-aerchoscán don iarnród, agus ina dhiaidh sin an gásmhéadar is córas chun gás nádúrtha a sholáthar go slán sábháilte do thithe. Ceannródaí in úsáid srutha ailtéarnaigh chun cumhacht leictreach a dháileadh ar úsáideoirí. Bhunaigh sé comhlacht Westinghouse Electric i 1886.


Hermann Weyl.
Matamaiticeoir a rugadh in Elmshorn na Gearmáine, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ó 1933 ab ea Hermann Weyl (1885-1955). Chuidigh sé go mór le fealsúnacht na matamaitice, teoiric dromchlaí Riemann, teoiric samhlú grúpaí Lie, agus bunús matamaiticiúil na coibhneasachta is na meicnice candamaí a chur ar aghaidh. Chuir a leabhar cáiliúil Symmetry (Siméadracht, 1952) síos ar an ngaol idir teoiric na ngrúpaí is siméadracht i bpatrúin is dearadh.


Charles Wheatstone.
Fisicí is ceapadóir a saolaíodh i nGloucester Shasana ab ea Charles Wheatstone (6 Feabhra 1802 – 19 Deireadh Fómhair 1875). Cheap sé an consairtín i 1829, agus fuair paitinn don teileagraf leictreach i 1837. Cheap sé formhéadaitheoir fuaime agus thug micreafón air. Rinne sé taighde ar chiorcaid leictreacha, tomhas friotaíochta, agus dathanna is radharc na súl. Ní hé a cheap droichead Wheatstone, a úsáidtear chun friotaíochtaí a chur i gcomparáid le chéile is a ainmníodh as, ach léirigh sé a áisiúlacht is chuir chun cinn é go mór.


Fred Lawrence Whipple.
Réalteolaí a rugadh i Red Oak, Indiana ab ea Fred Lawrence Whipple (1906-2004). Saineolaí ar an nGrianchóras, na cóiméid go háirithe. Scríobh sé an leabhar caighdeánach Earth, Moon and Planets (Domhan, Gealach is Pláinéid, 1941). D'fhionn sé 6 chóiméid, agus ainmníodh as iad. I 1950 thairg sé go raibh na cóiméid déanta as oighear is deannach, agus is uaidh seo a tháinig a thuairisc ar chroíleacán cóiméid: liathróid shalach sneachta. I Réadlann Fred Lawrence Whipple in Amado, Arizona, tá an teileascóp frithchaiteach is mó sna Stáit Aontaithe.


George Hoyt Whipple.
Paiteolaí a saolaíodh in Ashland, New Hampshire ab ea George Hoyt Whipple (1878-1976). Rinne sé taighde ar bhunús na hanaemachta marfaí. Le George Minot is William Murphy, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine i 1934 as a shaothar chun cóireáil rathúil ar an ngalar marfach seo a fhionnadh.


Gilbert White.
Eaglaiseach is nádúraí a saolaíodh i Selbourne Shasana ab ea Gilbert White (1720-1793). Scríobh sé an leabhar ceannródaíoch caighdeánach "Natural History and Antiquities of Selborne" (Stair Dúlra is Seandálaíochtaí Selborne, 1798).


Alfred North Whitehead.
Matamaiticeoir is fealsamh a rugadh i Ramsgate Shasana ab ea Alfred North Whitehead (15 Feabhra 1861 – 30 Nollaig 1947). I gcomhar le Bertrand Russell, d'fhoilsigh sé "Principia Mathematica" (Prionsabail Mhatamaiticiúla, 3 imleabhar, 1910-1913). Leabhair eile leis is ea "Adventures of Ideas" (Eachtraí Smaointe, 1933) agus "Modes of Thought" (Modhanna Smaointe, 1938).


Eli Whitney.
Ceapadóir a saolaíodh i Westborough, Massachusetts ab ea Eli Whitney (1765-1825). I 1793 fuair sé paitinn ar an inneall cadáis chun snáithíní cadáis a scaradh ó na síolta, forbairt a chuaigh faoin sclábhaíocht is a bhí réabhlóideach i stair na Stát Aontaithe. I 1798 d'fhorbair sé córas nua chun gunnaí a olltáirgeadh.


Mianach salainn Wieliczka.
I ndeisceart na Polainne, i bhfeidhm fós tar éis 500 bliain táirgthe, ionad oidhreachta domhanda. Chomh maith lena ársaíocht is a ollmhéid, tá músaem mianadóireacht salainn ann. Faoi thalamh, agus an tsnoíodóireacht an-suntasach.


Carl Wieman.
Fisicí a saolaíodh i gCorvallis, Oregon, SAM, ar 26 Márta 1951 is ea Carl Edwin Wieman. Sa bhliain 2001, le Eric Cornell is Wolfgang Ketterle, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfisic as a thaighde ar chomhdhlúthú Bose-Einstein gás caol de mhiotail alcaile—staid nua damhna — agus airíonna na gcomhdhlúthuithe céanna.


Dlí Wien.
Nuair a théitear ábhar go dtí ardteocht, astaítear speictream solais infheicthe chomh maith le radaíocht infridhearg. De réir mar a ardaíonn teocht dhromchla an ábhair, aistríonn buaic speictream an tsolais chuig tonnfhaid níos giorra de réir a chéile: is é sin, athraíonn dath an tsolais ó dhearg go buí. Ainmnithe as Wilhelm Wien.


Wilhelm Wien.
Wilhelm Wien sa bhliain 1911
Fisicí a saolaíodh i nGaffken na Gearmáine ab ea Wilhelm Carl Werner Otto Fritz Franz Wien (13 Eanáir 1864 – 30 Lúnasa 1928). Rinne sé taighde ar hidridinimic, X-ghathanna agus radaíocht an tsolais. D'fhorbair sé dlí Wien, a chuireann síos ar an ngaol idir dáileadh an fhuinnimh i speictream radaíocht teasa, an tonnfhad is an teocht. Bhuaigh sé Duais Nobel na fisice i 1911. Theip ar an dlí de réir a chéile le laghdú sna tonnfhaid, rud a spreag Planck chun an teoiric chandamach a leagan amach.


Norbert Wiener.
Matamaiticeoir is loighceoir Meiriceánach a saolaíodh i gColombia, Missouri ab ea Norbert Wiener (1894-1964). Rinne sé taighde ar chibirnitic agus d'fhoilsigh "Cybernetics" (Cibirnitic, 1948). Chuidigh sé le forbairt áiritheoirí is ríomhairí leictreonacha. Rinne sé obair thábhachtach ar dhóchúlacht, rialúchán aischothaithe, uathoibriú, agus bunús na matamaitice.


Eaglais Wies.
Eaglais a tógadh san 18ú céad mar a raibh láthair oilithreachta le 500 bliain roimhe sin. Sárshaothar den stíl Bharócach Bhavárach eaglasta. Dhear Dominikus Zimmermann (1685-1766) í. Ionad oidhreachta domhanda.


Eric Francis Wieschaus.
Bitheolaí a rugadh i South Bend, Indiana is ea Eric Francis Wieschaus (1947-). I 1995, le Christiane Nüsslein-Volhard is Edward Lewis, bhuaigh sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine as a thaighde ar na bealaí a rialaíonn na géinte forbairt is fás luath an tsutha dhaonna.


Eugene Paul Wigner.
Fisicí teoiriciúil a rugadh i mBúdaipeist, a chaith a shaol i ndiaidh 1930 sna Stáit Aontaithe ab ea Eugene Paul Wigner (1902-1995). Chuir sé le forbairt na fisice núicléiche is na teoirice candamaí. I 1927 thug sé coincheap imchoimeád na paireachta in imoibrithe núicléacha isteach. Sna 1930idí chruthaigh sé go raibh raon gearr ag an bhfórsa núicléach láidir. Chuir sé síos ar imoibrithe núicléacha athshondacha agus imchoimeád an mhóimintim uilligh sa ghuairne leictreonach. Roinn sé Duais Nobel sa bhfisic le Maria Goeppert-Mayer is Hans Jensen i 1963.


Frank Wilczek.
Fisicí teoiriciúil a saolaíodh ar an 9 Aibreán 1951 i Mineola, Nua-Eabhrac is ea Frank Wilczek. Sa bhliain 2004, le David Gross is David Politzer, bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice as a shaothar taighde ar an bhfórsa núicléach láidir, agus an léiriú go bhfuil saoirse asamtóiteach i dteoiric an fhórsa láidir (crómaidinimic chandamach) is go méadaíonn an fórsa seo idir dhá chuarc de réir mar a bhogann siad amach óna chéile.


Andrew Wiles.
Matamaiticeoir Sasanach is ea Andrew John Wiles a saolaíodh in Cambridge ar 11 Aibreán 1953. I 1993 d'fhógair sé go raibh teoirim dheireanach Fermat, ceann de na dúshláin matamaitice is sine dá bhfuil ann, réitithe aige. Ghlac na matamaiticeoirí lena réiteach go hoifigiúil an bhliain dár gcionn. Sa bhliain 2016 bronnadh an Gradam Abel air as an éacht sin.


George Hubert Wilkins.
Taiscéalaí na Mol, a rugadh i Mount Bryan East san Astráil ab ea George Hubert Wilkins (1888-1958). D'eitil sé ó Shasana go dtí an Astráil i 1919, thaiscéal an tAntartach le Shackleton i 1920-1922, agus rinne eitilt cheannródaíoch ó Alasca go hoileán Spitsbergen os cionn oighear an Mhoil i 1928.


Richard Martin Willstätter.
Ceimicí orgánach a rugadh i gKarlsruhe na Gearmáine ab ea Richard Martin Willstätter (1872-1942). Rinne sé taighde ar cheimic ábhar nádúrtha, ina measc ábhair datha phlandaí is clóraifill go príomha. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1915 as. Shaothraigh sé gásphúicíní rathúla i rith an chéad chogadh domhanda. D'imigh sé go dtí an Eilvéis i 1939.


Charles Thomson Rees Wilson.
Fisicí a rugadh i nGleann Croise na hAlban, ceannródaí sa bhfisic adamhach is núicléach ab ea Charles Thomson Rees Wilson (1869-1959). Shaothraigh sé an néalsoitheach, modh oibre chun rianta alfacháithníní is leictreon tar éis imoibrithe núicléacha a bhrath. Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice le Compton i 1927.


Colin St John Wilson.
Ailtire a rugadh i Cheltenham Shasana ab ea Colin St John Wilson (1922-2007). Dhear sé síneadh Mhúsaem na Breataine (1973-1979) agus Leabharlann na Breataine (1962-1997).


Edward Osborne Wilson.
Bitheolaí a saolaíodh i mBirmingham, Alabama is ea Edward Osborne Wilson (r. 10 Meitheamh 1929). Bhunaigh a leabhar "Sociobiology: The New Synthesis" (Sochbhitheolaíocht: An tSintéis Nua, 1975) ábhar nua. Leabhar cáiliúil eile uaidh is ea "On Human Nature" (Ar Nádúr an Duine, 1978). An saineolaí is mó ar domhan ar sheangáin atá ann. Is ollamh emeritus de chuid Ollscoil Harvard anois é agus léachtóir ag Ollscoil Duke, i gCarolina Thuaidh. Údar bisiúil é chomh maith agus tá an duais Pulitzer faighte aige faoi dhó.


Thriller.
Is é "Thriller" an séú albam ó Michael Jackson. Scaoileadh é ar an 30 Samhain, 1982.


Robert Woodrow Wilson.
Fisicí a saolaíodh i Heuston, Texas is ea Robert Woodrow Wilson (1936-). I 1963 agus iad ag mionscrúdú an fhothram raidió a bhí ag cur isteach ar chumarsáid idir an Domhan is saitilítí, tháinig sé féin is a chomhghleacaí Arno Penzias ar an iarmhar micreathonnach i gcúlra an teasa fhíordhian ón Ollphléasc ag tús na Cruinne. Ba é seo an radaíocht chosmach mhicreathonnach cúlra a réamhinis George Gamow is Ralph Alpher i 1948. Le Pyotr Kapitsa, bhuaigh an bheirt Duais Nobel sa bhfisic i 1978 as.


Johann Joachim Winckelmann.
Seandálaí is staraí ealaíne a saolaíodh i Stendal na Gearmáine ab ea Johann Joachim Winckelmann (1717-1768). I measc a shaothar bhí an staidéar ceannródaíoch "Geschichte der Kunst des Alterthums" (Stair Ealaín an tSeansaoil, 1764).


Friedrich Wöhler.
Ceimicí a saolaíodh gar do Frankfurt na Gearmáine ab ea Friedrich Wöhler (31 Iúil 1800 – 23 Meán Fómhair 1882). Sa bhliain 1827 d'aonraigh sé alúmanam don chéad uair, agus i 1828 ba é an chéad duine a d'aonraigh beirilliam. An chéad duine a shintéisigh úiré ó chianáit amóiniam freisin, céim bhunúsach sa cheimic orgánach is tionscal na ceimice. Céim thábhachtach ar aghaidh eile i bhforbairt na ceimice orgánaí ná an staidéar a rinne sé in éineacht le Justus von Liebig ar an dúil beansóil.


Joseph Wolpe.
Síciatraí a rugadh i Johannesburg san Afraic Theas ab ea Joseph Wolpe (20 Aibreán 1915 – 4 Nollaig 1997). Comhúdar, le Arnold A. Lazarus (r. 1932), ar an leabhar "Behavioral Therapy Techniques" (Teicníochtaí Teiripe Iompair, 1966) a bhunaigh an teiripe iompair, a úsáidtear go forleathan anois i gcóireáil ar neamhoird néaróiseacha. Ghlac sé post in Ollscoil Temple sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1960. D'aistrigh sé go hOllscoil Virginia sa bhliain 1965. Fuair sé bás sa bhliain 1997 in Los Angeles.


Robert Burns Woodward.
Ceimicí orgánach Meiriceánach a saolaíodh i mBostún ab ea Robert Burns Woodward (1917-1979). Rinne sé amach struchtúir an-chuid frithbheathach agus stricnín. Ceannródaí i sintéis orgánach, agus chruthaigh sé comhdhúile mar chuinín, cortasón is clóraifill (1961). Bhuaigh sé Duais Nobel sa chemic i 1965 as.


Ferdinand Petrovich von Wrangel.
Taiscéalaí a rugadh i bPskov na Rúise ab ea Ferdinand Petrovich von Wrangel (1794-1870). Thaistil sé i bhfarraigí an Artaigh is ar feadh cóstaí na Sibéire, agus rinne suirbhéireacht luachmhar is breathnuithe suntasacha.


Christopher Wren.
Ailtire is matamaiticeoir a rugadh in East Knoyle Shasana ab ea an Ridire Christopher Michael Wren (20 Deireadh Fómhair 1632 – 25 Feabhra 1723). Bhí maorgacht is grástúlacht ag baint lena chuid saothar. Rinne sé pleananna chun Londain a atógáil tar éis Dóiteán Mór 1666, ach níor cuireadh i gcrích iad. Thóg sé 52 eaglais i Londain i 1670-1712, áfach, ina measc an ceann is mó, Ardeaglais Phóil (1669). Thóg sé Ospidéal Chelsea, Réadlann Greenwich, codanna d'Ospidéal Greenwich, aghaidh an ghairdín i bPálás Hampton Court, agus an Temple Bar.


Sewall Wright.
Géineolaí is staitisteoir a rugadh i Melrose, Massachusetts ab ea Sewall Green Wright (21 Nollaig 1889 – 3 Márta 1988). Bhraith sé athruithe randamacha i minicíochtaí géinte, agus mhol gur féidir go gcailltear nó go ndeisítear ailléil trí sheans, seachas roghnú nádúrtha. Tugtar "deascadh géiniteach" ("iarmhairt Sewall Wright") air seo. Cáineadh é ar dtús, ach glactar leis anois ar bhealach.


Chien-Shiung Wu.
Fisicí a rugadh i Shang-hai ab ea Chien-Shiung Wu (31 Bealtaine 1912 –
16 Feabhra 1997). Bhain a taighde, a rinne sí sna Stáit Aontaithe, le fisic na gcáithníní, ag cruthú go raibh próisis fhisiciúla, cosúil le hastaíocht béite-cháithníní, nach bhfuil comhionann i gcóras íomhá-scáthánach.


Wilhelm Max Wundt.
Fiseolaí is síceolaí turgnamhach, a rugadh i Neckarau in aice le Mannheim na Gearmáine, ab ea Wilhelm Maximilian Wundt (1832-1920).
Rinne sé staidéar ar an leigheas ag Ollscoil Tübingen, Ollscoil Heidelberg, agus Ollscoil Bheirlín. Sa bhliain 1857, ceapadh é ina 'dozent' ag Ollscoil Heidelberg, áit ina raibh sé ina léachtóir sa bhfiseolaíocht. Ó 1858-1864 rinne sé staidéar ar spreagadh néareolaíoch agus ceimiceacha na matán. Sa bhliain 1864, ceapadh é ina ollamh cúnta ag Heidelberg. Trí bliana ina dhiaidh sin, thosaigh sé cúrsa ar a bhronn sé an t-ainm 'síceolaíocht fhiseolaíoch'. Foilsíodh a "magnum opus" "Grundzüge physiologischen der Psychologie" ("Prionsabail na Síceolaíochta Fiseolaíche") sa bhliain 1873. Go bunúsach thug a chuid fealsúnachta le fios go bhfuil mhacasamhail meabhrach ag gach ócáid ​​fhisiceach, agus tá chomhpháirtí fisiciúla ag gach ócáid ​​mheabhrach. D'oibrigh Wunt ina shaotharlann cháiliúla in Ollscoil Leipzig ón bhliain 1875, agus bhí sé ag obair ann sna 45 bliana ina dhiaidh sin. Foilsíodh an taighde in "Philosophische Studien" ("Staidéar fealsúnachta"), tréimhseachán a bhunaigh sé féin sa bhliain 1981. Is iontach an méid a d'fhoilsigh Wunt, idir leabhair, aistí agus eile. Sa bhliain 1883, thosaigh sé ar an chéad chúrsa dar teideal síceolaíocht turgnamhach'. Toghadh Wunt ina reachtaire ar Ollscoil Leipzig sa bhliain 1889. Níos déanaí chuir sé suim sa síceolaíocht shóisialta nó chultúrtha. Scríobh sé "Volkerpsychologie", a foilsíodh idir 1900 agus 1920, lena n-áirítear an smaoineamh go raibh céimeanna forbartha cultúrtha ann. Sa bhliain 1920, scríobh sé "Erlebtes und Erkanntes", a dhírbheathaisnéis. Fuair ​​sé bás sa bhliain 1920.


Kurt Wüthrich.
Ceimicí a rugadh in Aarberg na hEilvéise, a d'oibrigh ansin is sna Stáit Aontaithe is ea Kurt Wüthrich (1938-). Roinn sé Duais Nobel na Ceimice le John Fenn is Koichi Tanaka i 2002 as a shaothar chun athshondas maighnéadach núicléach a fheidhmiú le struchtúr tríthoiseach macramóilíní bitheolaíocha i dtuaslagán a réiteach.


James Wyatt.
Ailtire a rugadh i mBurton Constable Shasana ab ea James Wyatt (1746-1813). Bhain sé cáil amach as a dhearadh nua-chlasaiceach do Phaintéón Londan (1772). Saothar eile leis is ea Mainistir Fonthill (1796-1807), athbheochan Ghotach a thit as a chéile beagnach go hiomlán sna 1920idí.


X-chrómasóm.
An gnéaschrómasóm i ndaoine agus mórchuid na mamach. Cinneann sé baineannacht nuair a tharlaíonn dís (XX) sa núicléas (X amháin ón mháthair, an X eile ón athair), chomh maith le 44 gnáthchrómasóm. Bíonn X-chrómasóm amháin sa bhfireannach, le Y-chrómasóm (XY) (an X ón máthair, an Y ón athair), agus 44 gnáthchrómasóm. Athruithe géine sa chrómasóm seo is bun le dathdhaille agus/nó haemifile, a fhaightear mar oidhreacht tríd. Sa naíonán baineann a fhaigheann X athraithe, bíonn an dara X ón athair ann chun an ghéin athraithe a dhéanamh cúlaitheach. Sa naíonán fireann a fhaigheann X athraithe ón máthair (agus Y ón athair) ní bhíonn an dara ceann ann chun an ghéin athraithe a cheilt, agus léirítear ainriocht díobh seo sa naíonán sin. Mar sin, is minice ar fad na hainriochtaí seo i bhfir ná mná. Chun go bhfaighidh an naíonán ainriocht díobh, is gá go mbeidh an t-athair is an mháthair ina n-iompróirí den ghéin athraithe, agus go bhfaighidh an naíonán an X-chrómasóm le géin athraithe (cúlaitheach) ón máthair.


Xéararadagrafaíocht.
Modh íomháithe sa mhíochaine, go mór mór chun ailse chíche a bhrath. Cruthaítear an bhuníomhá le X-ghathanna agus stóráiltear í sa ríomhaire. Baintear feidhm as teicníocht cóipeála xéaraghrafaí chun an íomhá dheiridh a dhéanamh leis na sonraí ón ríomhaire. Faightear pictiúr an-soiléir géar dearfach leis an teicníocht seo, rud is gá chun an ailse chíche a bhrath luath go leor chun cóir leighis éifeachtach a dhéanamh uirthi.


X-ghathanna.
X-ghath a léiríonn leanbh sa bhroinn
Radaíocht sa speictream leictreamaighnéadach le ghearrthonnfhaid atá dofheicthe. D'fhionn Röntgen i 1895 iad.
Cruthaítear iad i bhfeadán folúsaithe ina bhfuil dhá leictreoid (an chatóid is an anóid) agus sruth leictreon ag rith eatarthu le hardvoltas ag an am céanna. Nuair a imbhuaileann na leictreoin fhuinniúla an anóid tungstain nó platanaim a chruthaítear iad. Radaíocht threáite ianaíoch, éifeachtach chun íomhánna a fháil de thaobh istigh na colainne (gnáth-X-ghathanna, fluarascópacht, scanadh CT, xéararadaghrafaíocht) agus fíocháin ghalraithe a mhilleadh i radaiteiripe.
De bhrí gur féidir le X-ghathanna a bheith baolach do dhuine is a ábhar géiniteach, ní mór an dáileog a fhaigheann an t-othar, agus aon oibrí san áit, a choimeád chomh híseal agus is féidir.


Xileafón.
Cnaguirlis ceoil ina bhfuil barraí céimnithe adhmaid nó miotail a bhuaileann an seinnteoir le tuairgnín beag. In úsáid ón 14ú céad. Ina fhoirm nua-aoiseach ceolfhoirne bíonn dhá rang de bharraí adhmaid, cóirithe cosúil le méarchlár piano. Bíonn athshonadóirí feadánacha ceangailte leis na barraí, agus buailtear iad seo le bataí crua adhmaid. Uaireanta tugtar "mairimbe" air.


Xiléim.
Fíochán planda ina bhfuil cealla seoltóra is snáithíní tacaíochta chun uisce is mianraí a iompar aníos ó na fréamhacha chuig gach cuid eile den phlanda. Suite i mbearta feadánacha, faigheann na cealla bás nuair a aibíonn siad. Cumann sí an t-adhmad i bplandaí adhmadacha.


Xiléin.
Leacht olúil gan dath, meascán de 3 bheinséin isiméireach a fhaightear i dtarra guail. Úsáidtear go minic mar thuaslagóir í, go príomha i gcomhair samplaí don mhicreascóp. Bunábhar i ndéanamh aigéad talach i gcomhair polaiméirí.


Magdi Habib Yacoub.
Máinlia cairdiatóracsach a rugadh i gCaireo is ea Magdi Habib Yacoub (r. 16 Samhain 1935). Is de theaghlach Coptach é. Rinne sé staidéar ag Ollscoil Caireo. D'oibrigh sé sa Bhreatain. Chaith sé seal ag teagasc agus ag cleachtadh in Chicago agus sa Nigéir freisin. Duine de na ceannródaithe in athphlandáil an chroí is na scamhóg. Chuir sé carthanas ar bun, Chain of Hope, a chuireann máinliacht le fáil do pháistí.


Elihu Yale.
Ceannaí Sasanach a rugadh i mBostún ab ea Elihu Yale (1649-1721). Chruinnigh sé a stór trí thrádáil san oirthear. Ainmníodh Ollscoil Yale as de bhrí gur thug sé cabhair airgid di.


Rosalyn Sussman Yalow.
Fisicí míochaine a rugadh i Nua-Eabhrac is ea Rosalyn Sussman Yalow (19 Iúil 1921 –30 Bealtaine 2011). Sna 1950idí shaothraigh sí teicníocht na raidimdhíonmheasúnachta, agus bhain feidhm aisti chun staidéar a dhéanamh ar na hormóin pheipteacha. As an saothar seo roinn sí Duais Nobel na Fiseolaíochta nó an Leighis le Roger Guillemin is Andrew Victor Schally sa bhliain 1977.


Chen-Ning Yang.
Fisicí Meiriceánach a saolaíodh in Hefei, Cúige Anhui, sa tSín is ea Chen-Ning Franklin Yang nó Yang Zhenming uaireanta (r. 1922). Roinn sé Duais Nobel na Fisice i 1957 le Tsung-Dao Lee as a dtaighde ar na dlíthe paireachta agus conas iad a thástáil, fiú a bhréagnú. Deir na dlíthe seo go bhfuil frithcháithnín den saghas céanna le gach buncháithnín áit éigin sa Chruinne ach le hairí bunúsach scáthánach, lucht dearfach in ionad luchta dhiúltaigh: mar shampla, is é an posatrón an frithleictreon. Bréagnaíodh an phaireacht scáthánach i gcás béite-mheata.


Y-chrómasóm.
An dara gnéaschrómasóm i ndaoine agus mórchuid na mamach, i láthair i bhfireannaigh amháin. Tarlaíonn siad ina bpéire le X-chromasóm (XY) ansin, agus cinneann an fhireannacht. Faigheann an naíonán an Y-chrómasóm ón athair. I bhfad níos lú ná an X-chrómasóm, agus is beag a dhéanann sé i gcúrsaí oidhreachta. I bhfear as gach 3,000 tarlaíonn ainriocht gnéaschrómasóm ar leith ina mbíonn Y-chrómasóm breise sna cealla (XYY). Creidtear go mbíonn claonadh chun foréigin is feirge i bhfear seo an XYY, ach níl sé seo cinnte i ngach cás.


Chuck Yeager.
Píolóta a rugadh i Myra, Virginia Thiar ar an 13 Feabhra 1923 is ea Charles Elwood (Chuck) Yeager. An chéad phíolóta a bhris bac na fuaime, is é sin a d'eitil ar luas forshonach, níos mó ná 340 m s-1 nó 1224 km u-1. Roimhe sin, ní raibh na heolaithe cinnte go seasfadh aerárthach strus na toinne turrainge a tharlódh is bac na fuaime á shárú. Fuair sé traenáil mar phíolóta troda ar dtús. I 1947 a rinne sé a éacht, in aerárthach taighde roicéad, Bell X-1A. Sa bhliain 1953 d'éirigh leis an churiarracht a shárú nuair a d'eitil sé an t-aerárthach céanna ag 2.5 oiread luas na fuaime (Ma 2.5).


Réadlann Yerkes.
I mBá Williams i Wisconsin. Is le hOllscoil Chicago í, ainmnithe as an mbronntóir Charles Tyson Yerkes (1837-1905). An príomhtheileascóp inti, atá i bhfeidhm ón mbliain 1897, is é an teileascóp athraonta is mó ar Domhan, le trastomhas 102 cm.


Yeti.
Ainmhí a deirtear a bheith cosúil le hápa, agus cónaí air gar do líne an tsneachta i ngleannta go hard sna Himiléithe. De réir na scéalta, mór, clúdaithe le gruaig fhada dhorcha, in ann siúl ina cheartseasamh, timpeall 2 m ar airde, a lorg coise 15-30 cm ar fhad. Níor éirigh le haon sluaíocht teacht ar aon rud ach rianta is radhairc neamhiontaofa. B'fhéidir gur ápa nár rangaíodh fós é, fuílleach den homainid Néandartálach nó, go ródhócha, miotas amach is amach. Ainm eile air is ea an fear sneachta gráinniúil.


Yin agus yang.
Coincheap Síneach gur feidir gach rud a mhíniú i dtéarmaí an dá phrionsabal chomhlántacha fhreasúracha. Léiríonn an yang parthas is fórsa dearfach fireann atá ionsaitheach spreagthach éadrom te tirim. Léiríonn an yin fórsa diúltach baineann atá fuar dorcha trom fliuch. Cuirtear an coincheap i bhfeidhm sa mhíochaine thraidisiúnta, codanna éagsúla na colainne ar thaobh amháin nó eile. Is mar an gcéanna é le daoine, bianna agus cleachtadh i ngach gné den saol, an stair féin ina measc.


Páirc Náisiúnta Yosemite.
I lár California i sléibhte an Sierra Nevada. Istigh inti tá Gleann álainn Yosemite, timpeallaithe ag aillte is sléibhte, locha, aibhneacha is crainn fhathacha mhórghiúise dúdaí ann. Tá Eas Yosemite inti freisin, timpeall 800 m ar airde. De réir dealraimh, is cráitéar seanbholcáin ollmhóir an Pháirc féin.


Arthur Young.
Scríbhneoir ar an bhfeirmeoireacht a rugadh i Londain ach a chaith cuid mhaith dá shaol i mBradfield Shasana ab ea Arthur Young (1741-1820). Rinne sé an-chuid turgnamh ar a fheirm bheag ansin. D'fhoilsigh sé a thorthaí, agus bhí ina cheannródaí i bhforbairt na feirmeoireachta mar eolaíocht. Bhunaigh sé an iris "Annals of Agriculture" (Annála na Talmhaíochta) i 1784.


John Young.
Spásaire a saolaíodh i San Francisco is ea John Young (1930-). D'eitil sé sa spás 6 uair, dhá uair ar chlár Gemini, dhá uair ar chlár Apollo (Apollo 10 is 16, ag siúl ar dhromchla na Gealaí ar an aistear deireanach), agus dhá uair mar cheannasaí ar an tointeálaí spáis, ina measc an chéad eitilt i 1981.


Modal Young.
Claonadh an ghraif nuair a tharraingítear graf den strus inteannta i bpascail (Pa), i gcoinne na straidhne inteannta (fadú, roinnte ar an mbunfhad) ina chodáin, i gcás barra nó sreinge atá faoi theannas nó comhbhrú líneach. Úsáidtear an tsiombail E dó, agus in aonaid Pa a thomhaistear é. Ainm eile air is ea an modal leaisteachais. Ciallaíonn luach ard E gur deacair an t-ábhar a shíneadh agus gur ábhar docht é. Luach timpeall 2 × 1011 Pa a bhíonn ag cruach, agus timpeall 0.1 × 1011 ag adhmad ar feadh an tsnáithe. Ainmnithe as Thomas Young.


Thomas Young.
Fisicí is lia a rugadh i Milverton Shasana ab ea Thomas Young (13 Meitheamh 1773 – 10 Bealtaine 1829). Rinne sé taighde ar radharc na súl agus optaic. Chuir sé teoiric thonnach an tsolais chun cinn. Rinne sé amach teoiric Young-Helmholtz faoi radharc daite na súl. Léirigh sé struchtúr na súile agus chuir síos ar astiogmatacht. Shainmhínigh sé modal Young agus léirigh a fheidhmeanna. Chuidigh sé go mór le fuascailt na rúnscríbhinní ar Leac Rosetta ón Éigipt.


Hideki Yukawa.
Fisicí Seapánach ab ea Hideki Yukawa (1907-1981). Bhuaigh sé Duais Nobel na Fisice i 1949 as an méasón, an cáithnín fonúicléach, a réamhinsint, agus a theoiric ar an bhfórsa núicléach láidir is an teoiric chandamach.


Basil Zaharoff.
Airgeadaí idirnáisiúnta is déantóir lón cogaidh a saolaíodh sa Tuirc leis an ainm Basileios Zacharias Zacharoff ab ea Basil Zaharoff (6 Deireadh Fómhair 1850 – 27 Samhain 1936). Thugtaí "fear mistéire na hEorpa" agus "Ceannaí an Bháis" air. Mheastaí gurbh é an díoltóir lón cogaidh ba rathúla ar Domhan is é ag obair thar ceann an chomhlachta Bhriotanaigh Armstrong-Vickers. Ról suntasach aige i ngnóthaí an Domhain, go mór mór sa chéad chogadh domhanda. I Monte Carlo Mhonacó a fuair sé bás.


Zang.
Téarma i míochaine thraidisiúnta na Síne ar na horgáin sholadacha — duán, scamhóg, ae, croí, liathán —atá faoi stiúir an yin. Ní réitíonn na horgáin seo nó na feidhmeanna a luaitear leo sa mhíochaine Shíneach leo siúd i míochaine an iarthair.


Z-cháithnín.
Cáithnín fonúicléach a iompraíonn an fórsa núicleach lag idir cáithníní cóngaracha. Neodrach ó thaobh luchta, guairne 1. Tá páirt ag an bhfórsa lag seo sa radaighníomhaíocht. Réamhinsíodh go raibh a leithéid de cháithnín ann ó theoiric Glashow-Weinberg-Salam, agus go nginfí iad dá n-imbhuailfeadh leictreoin dhiúltacha i gcoinne posatrón dearfach. Bósón ollmhór atá ann, 100 oiread níos mó ná prótón, le mais beagnach chomh mór le mais adamh airgid. Ceaptar go raibh sé flúirseach sa luath-Chruinne. Freagraíonn na Z-cháithníní do na buntuiscintí ar conas a cheanglaíonn na cáithníní bunúsacha go léir le chéile. Déantar na turgnaimh seo le luasghéaraitheoirí cáithníní, mar atá i CERN sa Ghinéiv mar ar cruthaíodh iad go saorga den chéad uair i 1983. Díscaoileann sé ina leictreon is ina phosatrón, ina mhúón is ina fhrithmhúón, nó ina neoidríonó is ina fhrithneoidríonó. Tá tuilleadh turgnamh ar siúl chun airíonna eile na Z-cháithníní a dhéanamh amach.


Iarmhairt Zeeman.
Scoilteadh speictreamlínte adaimh atá ag astú solais i réimse maighnéadach. D'fhionn an fisicí Ollannach Pieter Zeeman (1865-1943) an feiniméan i 1897 i Leyden na hOllainne. Braitheann sí ar imoibriú na leictreon i bhfithiseáin sheachtracha an adaimh leis an réimse. Thug sí léargas ar nádúr candamach an leictreoin, chabhraigh le tuiscint ar struchtúr an adaimh a chur chun cinn, agus thug tacaíocht do choincheap ghuairne an leictreoin.


Carl Zeiss.
Radharcmheastóir a saolaíodh i Weimar na Gearmáine ab ea Carl Zeiss (1816-1888). Déantóir ionstraimí optúla (lionsaí, micreascóip is eile) sa mhonarcha a bhunaigh sé i Jena i 1846. Tar éis dul i gcomhar le Ernst Abbe i 1866, bhí cáil dhomhanda air. D'eagraigh sé an gnó chun go bhfaigheadh na hoibrithe sciar den bhrabach.


Dé-óid Zener.
Comhchumar leathsheoltóra a mhéadaíonn an sruth cúl-laofa (cliseadh) go mór nuair a shroicheann an voltas cúl-laofa luach ar leith níos lú ná 6 V. Ainmnithe as an bhfisicí Meiriceánach Clarence Zener (1905-1993). Iarmhairt inathdhéanta inchasta, in úsáid i gciorcaid chun voltas a bhuanú.


Ferdinand von Zeppelin.
Oifigeach in arm na Gearmáine a rugadh i gKonstanz ab ea Graf von Zeppelin, Ferdinand Adolf August Heinrich (8 Iúil 1838 – 3 Márta 1917). Thóg sé an chéad aerlong dhocht, an seipilín, 1897–1900. Thóg sé monarcha aerlong i bhFriedrichshafen.


Frits Zernike.
Fisicí Ollannach (16 Iúil 1888 – 10 Márta 1966) ab ea Frederik (Frits) Zernike. Bhuaigh Zernike Duais Nobel sa bhfisic sa bhliain 1953 as an micreascóp paschodarsnachta a fhorbairt, chun gur féidir fíocháin gan ruaimniú a iniúchadh.


Ahmed Zewail.
Ceimicí is fisicí a rugadh san Éigipt ar an 26 Feabhra 1946 agus a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea Ahmed Hassan Zewail. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1999 as a thaighde ar staideanna idirmheánacha le linn imoibrithe ceimiceacha le speictreascópacht feimteasoicind. Bhain sé saoránacht SAM amach sa bhliain 1982 agus bhí sé ina ollamh anois ag California Intsitute of Technology (Caltech). Fuair sé bás ar an 2 Lúnasa 2016.


Zhang Heng.
Eolaí Síneach a chéadcheap an seismeagraf i 132 ab ea Zhang Heng (78-139). Rinne sé luach π amach, thóg sféar neamhaí le bun spéire is fáinní fadlíneacha, agus thuig nach raibh cúiseanna osnádúrtha le feiniméin nádúrtha ach gurbh fheiniméin a bhí fós le míniú ag daoine iad. Thuig sé go raibh an Domhan sféarúil, go raibh an Ghealach soilsithe ag an nGrian, gur imrothlaigh sí timpeall na Gréine, agus gurb é scáth na Gréine a d'uraigh í. Mhínigh sé fadú is giorrú na laethanta. D'fhionn sé córas eangaí na cairtghrafaíochta.


Karl Ziegler.
Ceimicí orgánach a saolaíodh i Helsa na Gearmáine ab ea Karl Ziegler (26 Samhain 1898 – 12 Lúnasa 1973). Páirteach le Natta i nDuais Nobel sa cheimic i 1963 as a shaothar ar imoibrithe polaiméiriúcháin a rialú chun plaistigh cosúil le polaprópailéin, teicstílí is rubair níos fearr a tháirgeadh.


Fráma Zimmer.
Fráma miotail féinseasta le dhá chos ar an dá thaobh, ceangailte le barraí i dtosach. Déanta ag comhlacht ortaipéideach Zimmer sna Stáit Aontaithe. Cabhair siúil do sheandaoine nó daoine le pian nó laige ina gcosa.


Rolf Zinkernagel.
Imdhíoneolaí a rugadh ar 6 Eanáir 1944 i mBasel na hEilvéise is ea Rolf Martin Zinkernagel. Fuair sé amach sa bhliain 1974 conas a aithníonn an córas imdhíonach cealla atá ionfhabhtaithe le víreas. Roinn sé Duais Nobel sa bhfiseolaíocht/míochaine lena chomhghleacaí Peter Charles Doherty i 1996 as.


London With The Lights On.
Is é "London With The Lights On" an chéad albam ó Stooshe. Scaoileadh é ar an 27 Bealtaine, 2013.


Hans Zinsser.
Baictéareolaí Meiriceánach, eolaí ar thífeas, ab ea Hans Zinsser (17 Samhain 1878 – 4 Meán Fómhair 1940). Údar "Rats, Lice and History" (Francaigh, Míolta is an Stair, 1935) agus téacsleabhair mhíochaine eile. Údar bisiúil a bhí ann: scríobh sé 200 leabhar agus alt faoin leigheas.
Rugadh Hans Zinsser i gCathair Nua-Eabhrac do bheirt imirceach ón nGearmáin. Bhain sé céim B.S. ó Ollscoil Columbia sa bhliain 1899 agus M.D. agus dochtúireacht le míochaine ó Columbia sa bhliain 1903. Chaith sé an chuid ba mhó dá shaol oibre ag Ollscoil Stanford agus ansin ag an scoil leighis ag Ollscoil Harvard. Le linn an Chéad Chogadh Domhanda d'oibrigh sé san Eoraip ag tabhairt aire do shaighdiúirí gortaithe, ar aghaidh na bpiléar uaireanta. Bronnadh roinnt bonn air as sin. Fuair Zinsser bás de ghéarleoicéime i gCathair Nua-Eabhrac sa bhliain 1940. Tá sé curtha i Reilig Sleepy Hollow i Sleepy Hollow, Nua-Eabhrac.


Konstantin Eduardovitch Ziolkofsky.
Innealtóir a rugadh in Ijevsk na Rúise ab ea Konstantin Eduardovitch Ziolkofsky (1857-1935). Thóg sé an chéad tollán gaoithe sa Rúis i 1891. Dhear sé aerlonga móra. D'fhoilsigh sé a chéad pháipéar ar thaisteal sa spás i 1903. Dhear sé aerárthaigh is spásárthaigh roicéadtiomáinte, agus faoi 1924 mhol árthach le foireann ar bord a d'fhéadfadh aisfhilleadh tríd an atmaisféar go talamh. D'aistrigh NASA a fhoilseacháin uile i 1965.


Émile Zola.
Ba Fhrancach é Émile Édouard Charles Antoine Zola (2 Aibreán 1840 - 29 Meán Fómhair 1902). Úrscéalaí, drámadóir agus iriseoir ab ea é mar aon le bheith an scríbhneoir is cáiliúla as lucht scoil liteartha an nádúrachais, agus scríbhneoir tábhachtach i bhforbairt an nádúrachais amharclannaíochta chomh maith. Ba mhór phearsa é i liobrálú polaitiúil na Fraince agus bhí páirt mhór aige i saoradh mhilleán Alfred Dreyfus, oifigeach an airm a cúisíodh agus a ciontaíodh san éagóir, eachtra a taifeadadh sa cheannlíne nuachtáin cháiliúil sin, "J'accuse'"" (Cúisím, 1898). Cúisíodh é i leabhal dá bharr, agus theith sé go Sasana. Ainmníodh Zola do Dhuais Nobel na Liteartha den chéad agus den dara huair a bronnadh í, i 1901 agus i 1902.
Óige.
Rugadh é i bPáras in 1840. B'innealtóir Iodálach é a athair, François Zola (nó Francesco Zola mar a tugadh air ar lá a bhreith), a rugadh sa Veinéis i 1795 agus a dhear Damba Zola in Aix-en-Provence, agus ba bhean Fhrancach í a mháthair. D'aistrigh an teaghlach go Aix-en-Provence in oirdheisceart na Fraince nuair a bhí Émile trí bliana d'aois. Fuair a athair bás ceithre bliana ina dhiaidh sin, in 1847, agus fágadh a bhean chéile ina dhiaidh ag brath ar phinsin ghann. In 1858 d'aistrigh muintir Zola go Páras, agus chuaigh a chara óna leanbaíocht, Paul Cézanne, chun fanacht ina chuideachta leis ann. Thosaigh Zola ag scríobh sa stíl rómansúil. Bhí a mháthair ag súil go mbainfeadh sé amach gairm bheatha sa dlí dó féin ach theip air sa scrúdú Baccalauréat.
Sula bhfuair sé a chéad deis mar scríbhneoir, d'oibrigh Zola mar chléireach i gcomhlacht loingis agus ina dhiaidh sin i rannóg dhíolacháin foilsitheora (Hachette). Scríobh sé léirmheasanna ealaíne agus liteartha i nuachtáin. Mar iriseoir polaitiúil, níor cheilt Zola an mhíghnaoi a raibh aige ar Napoléon III, a raibh ina uachtarán de réir bhunreacht Dara Impireacht na Fraince sular bhain sé lántairbhe as an údarás sin chun coup d'état a chur i gcrích, eachtra a cuireadh é i gcoróin mar impire.
A shaol meánaosta agus aosta.
In 1862, tugadh saoránacht Fhrancach dó. In 1864, bhuail sé ar Éléonore-Alexandrine Meley, a thug Gabrielle uirthi féin. Bean fuála ab ea í agus ceaptar go forleathan gurb striapach í. Phós siad ar an 31 Bealtaine 1870. D'fhan sí lena thaobh ar fad a shaoil iomláin agus bhí páirt lárnach aici le cur chun tosaigh a shaothair. Ní raibh clann acu. Bhí leanbh ag Alexandrine Zola sular bhuail sí ar Zola, leanbh a chuir sí chun uchtú toisc nach raibh sí in ann aire a thabhairt dó. Nuair a d'inis sí an rún seo do Zola i ndiaidh a mbainis, chuaigh siad ar thóir an chailín, ach tharla gur éag an leanbh tamall beag i ndiaidh a breithe. In 1888, chuaigh Zola leis an ngrianghrafadóireacht agus d'éirigh leis cumas nach mór gairmeach sa cheird sin a bhaint amach.
Paul Cézanne - Paul Alexis ag léamh lámhscribhinn do Zola
Sa bhliain chéanna, in 1888, fostaigh Alexandrine bean fuála Jeanne Rozerot agus cuireadh Jeanne fúithi i dteach Zola in Médan. Thit Zola i ngrá léi agus bhí beirt chlainne aige léi: Denise in 1889 agus Jacques in 1891. Nuair a d'aistrigh sí go Páras, lean Zola ar aghaidh ag tabhairt airgid di agus ag tabhairt cuairte ar na páistí. I mí Mheán Fómhair 1891 tháinig Alexandrine ar an bhfírinne faoin gcaidreamh bradach agus is beag nár chríochnaigh an pósadh dá bharr. Nuair a cuireadh réiteach ar an gcoimhlint, áfach, bhí Zola in ann níos mó ama a chaitheamh leis na páistí. I ndiaidh a bháis, thóg siad a ainm mar a sloinne dleathach.
A ghairm.
Le linn na mblianta tosaigh dá ghairm mar scríbhneoir, scríobh Zola go leor gearrscéalta agus aistí, ceithre dhráma, agus trí úrscéal, "Contes à Ninon", a foilsíodh in 1864, ina measc. In 1865 tharraing sé aird na bpóilíní air féin dá bharr an t-úrscéal brachach a scríobh sé, "La Confession de Claude" (1865). Briseadh as a phost in Hachette é mar gheall air sin. Foilsíodh an t-úrscéal a scríobh sé, "Les Mystères de Marseille", mar shraith in 1867.
I ndiaidh foilseacháin a chéad úrscéil thábhachtaigh, "Thérèse Raquin" (1867), thug sé faoin tsraith úrscéalta darb ainm "Les Rougon-Macquart" a scríobh, cuntas faoi shaolta de lucht theaghlach sínte amháin sa Dhara Impireacht.
A shaothar liteartha.
Is iad úrscéalta den tsraith 20 úrscéil a dtugtar Les Rougon-Macquart orthu breis is leath den chuid úrscéalta a scríobh sé. Murab ionann Honoré de Balzac'", a athchruthaigh a shaothair liteartha i gcruth "La Comédie Humaine" agus é i lár é a scríobh, bhí struchtúr an tsraith seo tharraingthe ag Zola ina aigne nuair a bhí sé 28 mbliana d'aois. Suite i nDara Impireacht na Fraince, scrúdaítear tionchar "timpeallachta" an alcóil, an fhoréigin, agus an striapachais ar shaolta na ndaoine sa tsraith seo, tionchair a bhí le brath go suntasach ní ba choitianta le linn an dara bhabhta den Réabhlóid Thionsclaíoch ná mar a bhí roimhe sin. Déantar scrúduithe ar dá sraith den teaghlach sínte amháin - an tsraith mheasúil (is é sin a rá na hoidhrithe dlisteanacha), na Rougons, agus an tsraith mhímheasúil (an sliocht mídlistineacha), na Macquarts – i rith thréimhse chúig ghlúine den teaghlach.
Cé go raibh cairdeas daingean idir Zola agus Cézanne óna leanbaíocht, d'éirigh eatarthu níos deireanaí ina saol de bharr an dealraimh fhicseanúil ar tharraing sé de Cézanne agus den saol boihéamach d'ealaíontóirí ina úrscéal "L'Œuvre" ("An Sárshaothar", 1886).
Fear saibhir ab ea Zola ó 1877 amach, agus bhain sé an-tóir as foilseachán an úrscéil "L'Assommoir"; bhí tuarastal níos airde aige ná mar a bhí ag Victor Hugo as sin amach, mar shampla. Le himeacht aimsire d'fhulaing sé a bheith mar cheann feadhna den lucht liteartha na meánaicme agus d'eagair dinnéir cultúrtha ina "villa" sóchúlach (ar íoc sé 300,000 franc as) in Médan, in aice le Páras ó 1880 amach. D'fhreastail leithéidí Guy de Maupassant, Joris-Karl Huysmans, agus scríbhneoirí eile ar na cóisirí sin. Tháinig rath mór air mar scríbhneoir, go háirithe de bharr foilseacháin "Germinal" in 1885, agus ansin foilseacháin trí leabhar "na cathracha" - "Lourdes" (1894), "An Róimh" (1896), agus "Páras" (1897).
E Mac Gearailt (plé) 11:24, 18 Samhain 2016 (UTC)
Thagair sé dó féin mar cheannaire an Nádúrachais Fhrancaigh, agus tá tionchar a shaothair le brath i gceoldrámaí éagsúla, leithéidí iadsan a chum Gustave Charpentier, go háirithe "Louise", sna 1890í. Tá dealramh a shaothair, a spreag coincheapa na hoidhreachtúlachta (Claude Bernard), an Mainicéasaíochas Sóisialta, agus an Sóisialachas Idéalach, le brath i saothair Nadar, Manet agus Flaubert níos déanaí, freisin.
E Mac Gearailt (plé) 11:49, 18 Samhain 2016 (UTC)
An Teagmhas Dreyfus.
Ba Francach Giúdach é an Captaen Alfred Dreyfus, oifigeach airtléire in airm na Fraince. I mí Mheán Fómhair 1894, tháinig oifigigh faisnéise Francacha ar faisnéis go raibh duine éigin ag scaoileadh rúin mhíleata d’Ambasáid na Gearmáine. Bhí drochamhras ag oifigigh shinsearacha ar Dreyfus mar gheall ar an fhrith-Sheimíteachais, cé nach raibh aon fhianaise ar aon éagóir ann ina leith. Triaileadh é in airmchúirt, ciontaíodh é i gcion tréasa, agus ionnarbadh é go hOileán an Diabhail i nGuáin na Fraince.
Tháinig an Leifteanantchoirnéal Georges Picquart ar fhianaise a ciontaíodh oifigeach eile, Ferdinand Walsin Esterhazy, agus chuir sé a chuid ardchéimiúil ar an eolas faoi. Seachas beartú chun ainm Dreyfus a ghlanadh, rinneadh cinneadh Esterhazy a chosaint agus áirithiú nach gcealófaí an chéad fhíorasc. D’fhalsaigh Maor Hubert-Joseph Henry doiciméid a chuir an cuma ar an scéal go raibh Dreyfus ciontach agus ansin rinne sé cinnte de go sannfaí Picquart ar dhualgas san Afraic. Sular imigh sé, d’inis Picquart an méid a raibh ar eolas aige do lucht tacaíochta Dreyfus. Roimh i bhfad ghlac le Seanadóir August Scheurer-Kestner aird a tharraing ar an gcúis, d’fhógair sa Seanad go raibh Dreyfus neamhchiontach agus chuir sé i leith Esterhazy gurbh eisean a bhí ciontach. Diúltaigh an rialtas go gceadófaí an fhianaise nua, cuireadh Esterhazy ar triail agus saoradh é. Ansin cuireadh pianbhreith 60 lá i bpríosún ar Picquart.
Chuaigh Zola i bpriacal go scriosfaí a ghairm agus araile ar 13 Eanáir 1899 nuair a foilsíodh alt a chum sé, "J’accuse'"" ar chéad leathanach an nuachtáin laethúil "L’Aurore". Ba ea Ernest Vaughan agus Georges Clemenceau a reáchtáil an nuachtán, agus ba iadsan a chinn go dtabharfaí foirm litir oscailte chuig an Uachtarán, Félix Faure, don scéal conspóideach. Chuir "J’Accuse" i leith gur chuir oifigigh ab shinsearaí in Airm na Fraince bac ar phróiseas an chirt agus go raibh siad ciontach den fhrith-Sheimíteachais nuair a gearradh pionós príosúin saoil ar Oileán an Diabhail go héagórach ar Alfred Dreyfus. Is é a raibh faoi rún ag Zola ná go gcuirfí an dlí air féin i leabhal ionas go dtarraingeofaí aird phoiblí ar an bhfianaise nua a thacaigh cúis Dreyfus. Ba chúis deighilte míltí idir an airm frithghníomhach agus an Eaglais Chaitliceach ar aon taobh amháin, agus an lucht cumarsáide a bhí ní ba liobrálaí ar an taobh eile. Lean le tionchar an cháis le blianta fada. Ar chomóradh 100 bliain fhoilseachán alt Zola ghabh "La Croix", nuachtán laethúil na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí sa Fhrainc, a leithscéal maidir leis na heagarfhocail frith-Sheimiteacha a scaoil sé le linn an Teagmhais Dreyfus. Ba chor cinniúnach lárnach é foilseachán litir Zola san eachra toisc gurb dhuine mór sa saol poiblí é chomh maith le duine de na smaointeoirí Francacha ba cheannródaíche.
Cuireadh Zola ar triail i leabhal coiriúil ar 23 Feabhra 1898, ciontaíodh é ar 23 Feabhra agus cuireadh deireadh dá bhallraíocht sa "Légion d’Honneur". Theith Zola go Sasana ionas nach mbeadh air tréimhse a chaitheamh i bpríosúin. Bhain sé Stáisiúin Victoria amach ar 19 Iúil gan fiú dóthain ama beart éadaí a phacáil. Tar éis tréimhse ghearr mhíshásta a chaitheamh i Londain, ina raibh sé ina chónaí in Norwood Uachtarach ó mhí Dheireadh Fómhair 1898 go mí Mheithimh 1899, tugadh cead dó filleadh ar an Fhrainc in am titim an rialtais a bhreithniú.
Thug an rialtas rabhadh do Zola pardún a fháil (seachas cúiteamh), rud a d'fhágfadh go mbeadh sé saor (ach amháin go nglacfadh sé go raibh sé ciontach), nó go dtriailfeadh sé den athuair, agus go gciontaíodh é arís den athuair gan aon agó. Cé gurb léir nach raibh sé ciontach, roghnaigh sé glacadh leis an bpardún. Ag tagairt don eachtra, dúirt Zola “Tá an fhírinne ag máirseáil, agus níl rud ar bith a gcuirfeadh bac air.” In 1906, cúitigh an Chúirt Uachtarach Dreyfus go hiomlán.
Aithnítear go forleathan gurbh é an t-alt sin a scríobh Zola in 1898 an comhartha ab shoiléire den chumhacht nua a raibh ag na hintleachtóirí (scríbhneoirí, ealaíontóirí, acadamhaithe) i múnla tuairimí an phobail, na meán cumarsáide agus an stáit.
E Mac Gearailt (plé) 5 Iúil 2017
Leabharliosta.
E Mac Gearailt (plé)


Richard Adolf Zsigmondy.
Ceimicí a saolaíodh i Vín, ceannródaí na ceimice collóidí, ab ea Richard Adolf Zsigmondy (1 Aibreán 1865 – Meán Fómhair 1929). Ungáraigh a thuismitheoirí. D'fhionn sé an t-ultraimicreascóp sa bhliain 1903. Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1925 as a shaothar ar chollóidigh agus an t-ultraimicreascóp. I nGöttingen, sa Ghearmáin, a fuair sé bás.


Zúmáil.
Is iarmhairt radharcach, le hionstraimí optúla, i scannáin is físeáin, í an zúmáil lenar féidir an íomhá a fhormhéadú nó a laghdú mar a bheadh sí ag teacht i dtreo an fhéachadóra nó ag imeacht uaidh.
De ghnáth déantar a leithéid le lionsa géarardaithe ar féidir a fhad fócasach, agus mar sin a fhormhéadú, a athrú go leanúnach. Raon 10:1 a fhéadfaidh a bheith sa lionsa a ligfeadh dó feidhmiú mar lionsa uillinne leathaine nó lionsa teileafótach. Is féidir an iarmhairt chéanna a chur i gcrích go leictreonach le ríomhaire.


Konrad Zuse.
Innealtóir le comhlacht aerárthach Henschel, a rugadh i mBeirlín ab ea Konrad Zuse (22 Meitheamh 1910 – 18 Nollaig 1995). Thosaigh sé ag tógáil meaisíní ríomhaireachta i 1936. Roinnt fréamhshamhlacha tógtha aige faoi 1945, agus ba é an ceann is cáiliúla, an Z3, an chéad ríomhaire le haidhm ghinearálta a bhí stiúrtha ag clár is a d'fheidhmigh go rathúil. Bhunaigh sé a chomhlacht ríomhaire féin, Zuse KG, a mhair go dtí 1964.


Fritz Zwicky.
Réaltfhisicí a rugadh i Varna na Bulgáire do thuismitheoirí Eilvéiseacha ab ea Fritz Zwicky (14 Feabhra 1898 – 8 Feabhra 1974). Rinne sé taighde fairsing ar réaltraí agus ábhar idir-réaltach. D'fhoilsigh sé an chatalóg chaighdeánach ar na dlúthréaltraí. Réamhinis sé i 1934 go raibh neodrónréaltaí is dúphoill ann. Ag an California Institute of Technology a rinne sé a chuid taighde. Fuair sé bás in Pasadena, California sa bhliain 1974.


Vladimir Kosma Zworykin.
Fisicí a saolaíodh i Murom na Rúise, a d'oibrigh sna Stáit Aontaithe ab ea Vladimir Kosma Zworykin (1889-1982). D'fhorbair sé an t-íocónascóp ba bhun leis an gceamara teilifíse, agus an cineascóp ba bhun leis an bhfeadán ga-chatóideach sa teilifíseán. Tugtar "athair na teilifíse" air.


Beinn Mhór, Muile.
Is sliabh in Albain í Beinn Mhór, atá suite ar an Muile, Earra-Gháidheal agus Bód.


Eilean Dubh Mór.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Dubh Mór.


Eilean Dubh, Earra-Ghaidheal agus Bód.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Eilean Dubh.


Ard-eaglais Eóin an Diadhair.
Is ardeaglais suite san Óban, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Ard-eaglais Eóin an Diadhair.


Allt na Lairige.
Is taiscshorcóir suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Allt na Lairige.


Cill Mhoire, Colbhasa.
Ba shéipéal suite ar an gColbhasa, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Cill Mhoire.


Cill Oran.
Ba shéipéal suite ar an gColbhasa, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Cill Oran.


Caisteal Inbhir Aora.
Is caisleán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Caisteal Inbhir Aora.


Clársach na Banrígh Máiri.
Is sean cláirseach, déanta in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, í Clársach na Banrígh Máiri.


Comann Camanachd Eilean Bhóid.
Is club camanachd as Baile Bhóid, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Eilean Bhóid.


Comann Camanachd Chaol-Ghleann.
Is club camanachd as Cómhghall, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Chaol-Ghleann.


Comann Camanachd Ghleann Urachaidh.
Is club camanachd as Dail Mháilidh, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Ghleann Urachaidh.


Comann Camanachd Chill Mhoire.
Is club camanachd as Ceann Loch Gilb, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Chill Mhoire.


Comann Camanachd Chinn Tíre.
Is club camanachd as Ceann Loch Chille Chiaráin, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Chinn Tíre.


Comann Camanachd Caolas Bhódaich.
Is club camanachd as Taigh na Bruaich, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Caolas Bhódaich.


Comann Camanachd Sgíre Shrath Chura.
Is club camanachd as Srath Chura, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Sgíre Shrath Chura.


Comann Camanachd Taigh an Uillt.
Is club camanachd as Taigh an Uillt, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd Taigh an Uillt.


Comann Camanachd an Obain.
Is club camanachd as an t-Óban, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Comann Camanachd an Óbain.


Dún Ollaigh.
Ba chaisleán suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Dún Ollaigh.


Comhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear.
Comhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear
Is éard is Comhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear ann ná ceann de na 32 rannán rialtais áitiúil de chuid na hAlban.


Comhairle Shiorrachd Áir an Ear.
Comhairle Shiorrachd Áir an Ear
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Shiorrachd Áir an Ear.


Drochaid Abha.
Ba dhroichead suite i dTaigh an Uillt, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Drochaid Abha.


Gleann Dubh.
Is taiscshorcóir suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Gleann Dubh.


Gleann Loch.
Is taiscshorcóir suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Gleann Loch.


Loch A' Bharain.
Is taiscshorcóir suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Loch A' Bharain.


Loch A' Chaorainn.
Is taiscshorcóir suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Loch A' Chaorainn.


Port-adhair Thiriodh.
Is aerfort suite i dTiriodh, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Port-adhair Thiriodh.


Port-adhair Cheann Loch Chille Chiarain.
Port-adhair Cheann Loch Chille Chiarain
Is aerfort suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Port-adhair Cheann Loch Chille Chiarain.


Port-adhair Colbhasaigh.
Is aerfort suite ar an Colbhasa, Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Port-adhair Colbhasaigh.


Rubha nan Gall.
Is ceann tíre agus teach solais suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Rubha nan Gall.


Sgír-Easbuig Earragháidheal 's nan Eilean.
Is deoise Chaitliceach suite in Earra-Gháidheal agus Bód, in iarthar na hAlban, é Sgír-Easbuig Earragháidheal 's nan Eilean.


Achadh na Cáiridh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh na Cáiridh.


Ceann tíre.
Is píosa talún caol a ghobann amach as imeallbhord san fharraige é ceann tíre.


Afrojack.
thumb
Rugadh Afrojack ar an naoú lá de mhí Meán Fómhair i 1987. Rugadh agus tógadh é i mbruachbhaile de Rotterdam darb ainm Spijkenisse, san Ísiltír. Is DJ é. Thosaigh Afrojack ag déanamh ceol i 2008 agus seoladh sé a chéad amhrán ‘Drop Down (Do My Dance)’ le Partysquad. Chuaigh sé go dtí uimhir a dó dhéag sna cairteanna san Ísiltír. Seoladh sé freisin ‘Take Over Control’ le ealaíontóir Ollannach Eva Simons i 2010, ‘The Way We See The World’ le Dimitri Vegas, Like Mike agus Nervo, ‘No Beef’ le Steve Aoki agus ‘Lunar’ le David Guetta i 2011, ‘Can’t Stop Me’ le Shermanology agus ‘Rock the House’ i 2012 agus ‘As Your Friend’ le Chris Brown agus chuid amhrán nua ‘The Spark’ le Spree Wilson i 2013. Chomhstiúraigh Afrojack an t-amhrán ‘Give Me Everything’ le Pitbull, Ne-Yo agus Nayer. Bhain sé uimhir a haon amach sna cairteanna sa Ríocht Aontaithe, Meiriceá, Ceanada agus An Bheilg agus bhuaigh sé go leor duaiseanna. Chuaigh Afrojack go dtí Tomorrowland i 2011 agus bhí an t-amhrán ‘The Way We See The World’ an rosc-amhrán de Tomorrowland i 2011. Freisin chuaigh Afrojack go dtí an EMAs 2013san Ísiltír áit a raibh sé ina pháirtí. Ritheann Afrojack an lipéad taifeadta ar a dtugtar ‘Wall Recordings’ a bhfuil DJ’s cosúil le R3hab, Sidney Samson agus é féin sínithe air.
Afrojack


Achadh a' Choirce.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh a' Choirce.


Achadh a' Phúbaill.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh a' Phúbaill.


Áird Tóirinis.
An teach mór ag Áird Tóirinis
Is eastát suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áird Tóirinis.


Achadh an Teine.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh an Teine.


Baile a' Chaolais.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile a’ Chaolais.


Balsaimín.
Ball ornáideach de chineál mór plandaí bliantúla agus ilbhliantúla atá dúchasach don Eoraip, don Áise, do Mheiriceá Thuaidh agus do chodanna den Afraic. Na gais sa chineál uisciúil agus trédhearcach, na duilleoga ailtéarnach nó urchomhaireach, ubhchruthach agus fiaclach, agus na bláthanna ag crochadh go cothrománach ó ghas tanaí le cúig phiotal atá dioscach le spor tanaí cuartha nó déliopach le píobán i bhfoirm thonnadóra agus spor. Borann an chailís go mbíonn cosúil le bolgán leis na caora torthaithe inti go dtí go bpléacsann go sochloiste chun na síolta a scaipeadh. Samplaí eile den chineál is ea an balsam gáirdín, an balsaimín buí, an balsaimín flannbhuí agus lus na pléisce.


Jimmy Gopperth.
Is imreoir rugbaí é Jimmy Gopperth. Rugadh sé ar 29 Meitheamh, 1983 i New Plymouth, New Zealand. Chuaigh sé ar New Plymouth Boys' High School nuair a bhí sé óg. Imríonn se uimhir deich (outhalf) ar na páirce. D'imir sé ar ceithre clubanna go dtí seo sa a ghairm bheatha. Hurricanes (2005-2008), Blues (2009), Newcastle Falcons (2009-2013) agus anois, imrionn sé le Leinster Rugby. Ní imrionn sé ar foireann New Zealand All Blacks ach d'imir sé le Junior New Zealand All Blacks, an dara foireann i New Zealand. Foriomlán, scóráil sé 1,225 pointa sa a ghairm bheatha go dtí seo.


Arado Ar 232.
Eitleán Gearmánach sa Dara Cogadh Domhanda ab ea an Arado Ar 232.
Is é An Arado Ar 232 “Milipede” (uaireanta ghlaoigh "Taztelwurm")é an chéad nua-aimseartha lasta aerárthach.Rinneadh iad i uimhrí bheag, ag an ngnólacht an dtugtar Arado Flugzeugwerke. Bhí an t-eitléan (ina lá) bhi i bhfad chun tosaigh ar a chuid ama. Chaith sé a lán rudaí sin caith a lán lasta eitleáin inniú, mar shampla, an doras lasta ar ais den eitleáin, deich pearód rothaí faoin ais, agus a suspension spéisealta. Seo rinne an eitleán ábalta chun a eitilt ar rúidbhealaí níos lú ná dhá chéad méadar, agus ar an bhóthar uafasach.
Ach rinne an Luftwaffe aon fiche planaí mar ní raibh suim acu sa eitleán lasta, agus cheap said bhí an Messerschmitt níos tábhachtaí. Rinne an Luftwaffe aon fiche mar go léir an ineall píosca is gá a bhí de dhíth le haghaidh an wulfe foke 109. Chaith an eitleán a lán fadbanna I ag cleachtaigh ineallaí, agus mar sín, fuair siad ineall éagsula. Baineadh úsáid as na plánaí chun dhéanamh páirteanna aerárthach.
Bhí pleananna chun den chuid is mó ó adhmad, miotal a shábháil,ach níor seo tharla. Ag an deireadh an cogadh, fuair Sasanaithe béirt bplánaí Ar 232 in aerfort Gearmánach, agus tar éis cuplá scrudaithe raibh cead é a eitilt leis an Sasanaithe tar éis an cogadh de cuplá bliana.


Acha Mór.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acha Mór.


Up (scannán).
Sa bhliain 2009, rinne an stiúideo anamúlachta Pixar an scannán Up. Is iad greann, dráma agus eachtra na téamaí atá sa scannán. Is é an t-athrú a thagann ar an bpríomhcarachtar Carl Fredericksen mar gheall ar an ngaol atá idir é féin agus an príomhcarachtar eile Russell atá mar chroílár an scannáin seo.
Sna 1930í, bhuaileamar le Carl. Buachaill óg le meon eachtrúil atá ann. Tá sé ag iarraidh a bheith ina thaiscéalaí, cosúil lena laoch mór, Charles Muntz. Buaileann sé le Ellie, cailín a bhfuil suim mhór aici i ag Charles Muntz freisin. Ligeann sí rún le Carl go bhfuil sí ag iarraidh a chlubtheach a bhogadh go dtí Paradise Falls, i Venezuela, mar beidh sí ina taiscéalaí nuair atá si fásta, cosúil le Carl. Geallann Carl go dtabharfaidh sé cabhair di é a dhéanamh. Titeann siad i ngrá agus pósann siad a chéile nuair atá siad fásta suas. Déanann siad cúpla iarracht dul go Paradise Falls, ach níl siad in ann dul mar gheall ar chúiseanna difriúla. Tar éis tamaill nuair atá Carl agus Ellie cnagaosta, éiríonn Ellie tinn agus cailltear í.
Tar éis cúpla bliain, tá Carl fós sa teach ach tá forbairt uirbeach timpeall an tí anois. Gortaíonn Carl tógálaí de thimpiste, ach ordaíonn cúirt go gcaithfidh Carl dul go teach cnagaosta. Déanann Carl cinneadh áfach chun dul go Paradise Falls in ionad an teach cnagaosta. Déanann sé teach aerárthach – úsáideann sé na mílte balún chun dul go Venezuela. Tógann na balúin an teach suas san aer (le Russell freisin, buachaill beag atá ball den Cumann Scabtha a bhí ag doras Carl ag an am), agus tosaíonn an eachtra.
Tá an carachtar Carl bunaithe ar an aisteoir Spencer Tracy. Ba é Russell an chéad charachtar Áiseach a bhí sna scannáin Pixar riamh, rud a bhí molta ag an bpobal Áiseach Meiriceánach. Bhuaigh an scannán dhá Gradam Oscar sa bhliain 2009, agus ba é ‘Up’ an chéad scannán anamúlachta a bhuaigh an Gradam Scannán Is Fearr ó ‘Áille agus an Bhrúid’, sa bhliain 1991.


Achadh na h-Annaid, Srath Spé.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh na h-Annaid.


Achadh nan Sabhal.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh nan Sabhal.


Achadh Osnaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh Osnaich.


Achadh Bhárrasdail.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh Bhárrasdail.


Ronan Finn.
Is imreoir peile é Ronan Finn a rugadh i mBaile Átha Cliath ar 21 Nollaig 1987. Tá sé ag imirt peile faoi láthair le Dundalk F.C.
Bhuaigh Ronan Finn scoláireacht spóirt ó UCD i 2005/2006.Bhí sé ina bhall den fhoireann faoi 21 ag UCD a bhuaigh Corn Dr Tony O'Neill i 2005, bhuail siad Shelbourne sa chraobh. Bhí Ronan mar chaptaen ag UCD nuair a bhuaigh an chéad roinn i 2009 agus ba eisean ar an imreoir is fearr le linn na bliana sa séasúr sin.
Sporting Fingal.
D'imir sé 34 cluiche le Spoting Fingal i 2010 agus bhain sé ocht gcúl amach sa tsraith an bhliain sin.
Shamrock Rovers.
D'fhag sé Sporting Fingal i mí Feabhra 2011 agus shínigh sé conradh Shamrock Rovers. Tá 33 cluiche imeartha aige leo i mbliana. Chuir sé go mór lena n-iarrachtaí chun na sraithe a bhuachaint. D'éirigh leo sa tsraith agus tar éis sin chuaigh siad ar aghaidh go dtí an Eoraip.


Misfits.
Is Misfits sraith teilifíse ficsean eolaíochta atá bunaithe i Sasana. Tá an seó faoi cúigear ciontóirí óga a bhfuil pianbhreith chuig seirbhís phobail. Bhí stoirm aisteach ar an chead lá agus faigheann an grúpa cumhachtaí. Thosaigh an sraith sa bhliain 2009 agus chríochnóidh sé sa bhliain 2013.
Sa chéad sraith tá Antonia Thomas, Iwan Rheon, Lauren Socha, Nathan Stewart-Jarrett, agus Robert Sheehan na haisteorí sa seó, agus imríonn siad Alisha Daniels, Simon Bellamy, Kelly Bailey, Curtis Donovan, agus Nathan Young, faoi seach. Sa dara sraith, d’fhág Robert Sheehan an seó agus tháinig Joseph Gilgun ar mar Rudy Wade. Ag an deireadh den tríu sraith, d’fhág Rheon, Thomas agus Socha agus tháinig Karla Crome, Nathan McMullen agus Matt Stokoe ar an seó.
Leathbhealach tríd an ceathrú sraith d’fhógair an léiritheoir go ráibh Stewart Jarret ag fágáil, agus bhí Natasha O’Keeffe an asteoir is deanaí a teacht ar an seó. Ar 19 Márta 2013, d’fhógair Channel 4 go mbeadh sraith a cúig ag tosú ar an 23 Deireadh Fómhair 2013. Bheadh ocht eipeasóid ar fad sa tsraith.
Mion-eipeasóid agus scannán.
Ar an 15 Mean Fomhair 2011 scaoileadh an mion-eipeasóid “Vegas Baby!”. Bhain an eipeasóid le Nathan a d'imigh chuig Las Vegas lena cumhacht nua.
Dúirt an léiritheoir, Howard Overman, gur scríobh sé an chéad dréacht den scannán agus go mbeidh sé scaoilte i 2014.
An áit.
Tá an seó suite i Londain in aice leis an loch Southmere i Thamesmead agus tá a lán grianghraifanna tógtha den radharc ón díon de Coláiste Bexley. Ní raibh an teach tabhairne sa dara sraith suite ar Sráid Deisceart, Brunel, ach go raibh sé déanta le haghaidh an seó agus go raibh sé suite sa studio.


Rí Artúr.
Bhí cáil ar Rí Artúr mar rí i miotaseolaíocht na Breataine Móire. Chónaigh sé i gCamelot agus bhí claíomh draoíchtúil aige darbh ainm excalibur.
Is é an Rí Arthur rialóir finscéalach na Breataine iar-Rómhánach a chosain a ríocht ó na hAngla-Shacsanaigh, agus carachtar ficseanúil tóir i litríocht nua-aimseartha. Bhuaigh sé roinnt cathanna, agus bhí go leor tithe aige. Mar sin féin, ba é Camelot an bhaile b'fhearr leis. Rinneadh Arthur rí na Breataine de i ndiaidh dó Excalibur a tharraingt as chloch.
Nuair a bhí sé óg.
Rí darbh ainm Uther Pendragon, a thit i ngrá le Lady Igraine, a bhí ina athair. Bhí Igraine pósta le fear eile, agus chabhraigh Merlin le hUther a theacht go dtí Igraine ar dheilbh a fear chéile. Nuair a rugadh Arthur, fuair a mháthair bás agus a athair ina diaidh sin go gairid. Tar éis an tragóid, cuireadh Artúr óg chun cónaí le ridire darbh ainm Ector nuair a bhí sé fós ina naíonán. Tar éis dó fás aníos, fuair sé claíomh gléigeal i ndaingean i gcloch, ceann a chuala sé i scéalta go leor faoi. Dúradh go raibh an fear a d'fhéadfadh a tharraingt amach ina fhíor-rí agus nuair a d'éirigh sé lena claíomh a tharraingt amach, bhí sé a fiúntais mar Rí agus a cheart chun an ríchathaoir. Dá bhrí sin, d'éiligh sé an teideal agus tháinig an Rí na Breataine.
Bás.
Tar éis go leor eachtraí an Rí Artúr, ar goideadh a chlaíomh Excalibur ag a mhac, Mordred. D'fhorghabh Mordred a ríocht agus a bhanríon. B'éigean d'Artúr troid ar a shon féin. Throid siad ar feadh i bhfad agus bhuail Mordred King Arthur i go leor áiteanna, ach faoi deireadh ba é Arthur a mharaigh Mordred. Tar éis an bua, bhí Rí Arthur lag agus fuair sé bás ó chailliúint fola ó na gcréachtaí a fuair sé sa chath. Mar chuaighe chuid ridirí ar ais go dtí Camelot, chaith siad Excalibur isteach sa loch ionas go bhféadfadh sé filleadh ar an áit a tháinig sé as. Tá finscéal amháin go bhfuil sé riamh a fuair bás ach be


Phil Jones.
Is peileadóir ó Shasana é Philip Anthony "Phil" Jones (a rugadh ar an 21 Feabhra 1992). D'imir Jones a chéad chluiche mar chosantóir le Manchester United agus níos déanaí le Sasana (faoi 21). D'imir sé le Blackburn Rovers ag an dá leibhéal sinsearach óige sular thosaigh sé le Manchester United. Imríonn Jones i lár na cosanta de ghnáth, ach is féidir leis imirt freisin i lár na páirce mar chosantóir.
Ar an 13 Meitheamh 2011, dúirt Manchain Aontaithe go raibh Jones ceannaithe acu ar phraghas faoi cheilt. Bhí sé ar tí imirt le Sasana nuair a thosaigh na círéíbeacha Londain agus cuireadh an cluiche ar athlá. D'imir sé a chéad chluiche don chlub ar an turas réamh - séasúr 2011 sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, bhuaigh siad ar scór 3-1 in aghaidh Chicago Fire. D'imir Jones mar ionad sa dara leath, in áit Rio Ferdinand. Bhuaigh siad ar scór 3-2 thar Manchester City i gcorn an phobail. Thosaqigh sé a chéad chluiche le Man U sa phríomhroinn seachtain tar éis chorn an phobail. Cuireadh isteach é isteach arís mar ionad do Fherdinand. Bhuail siad West Bromwich Albion ar scór 2-1 ar an gcéad Satharn den seasúr nua.


Tom Brady.
Is imreoir peile Mheiriceánaí é Tom Brady. Rugadh é leis an ainm Thomas Edward Patrick “Tom” Brady ar an 3 Lúnasa 1977. Deirtear gurb é an t-imreoir is fearr a d’imir an spórt riamh. Bhuaigh sé an Comórtas Náisúinta() trí huaire, sna blianta 2001, 2003 agus 2004. D’fhreastail sé ar ollscoil i Michigan agus thosaigh sé ag imirt peile Mheiriceá san NFL sa bhliain 2000.
Saol.
Rugadh Brady i San Mateo, i gCalifornia. Tá triúir deirfúireacha aige, agus muintir as Éireinn aige. B'aoibhinn leis peil nuair a bhí sé an-óg. Tá triúr páiste aige. Sa bhliain 2006, bhuail sé le Gisele Bündchen. Phós sé í ar an 26 Feabhra 2009. Tá a lán tithe acu i Meiriceá.
Éachtanna.
Roimh an bliaimn 2013, d’imir sé 201 cluichí, agus bhuaigh sé 154 cluiche. Chaith sé 376 "touchdowns". Is é sin an cúigú méid is mó sa spórt riamh. Chaith sé 50 "touchdowns" sa bhliain 2007, an mhéid is mó sa spórt riamh freisin. Sa bhliain 2007 agus arís sa bhliain 2010, bhuaigh sé an duais Imreoir na Bliana. Bhuaigh sé an duais Imreoir an Chluiche sa chluiche cheannais faoi dhó, i 2001 agus 2003. I 2007, níor chaill an fhoireann aon chluichí roimh an gcluiche cheannais.


Ben Ainslie.
Mairnéalach Sasanach is ea Sir Charles Benedict Ainslie nó Ben Ainslie mar is fearr aithne air, a rugadh i Macclesfield Sasana. Thosaigh sé ag foghlaim ceird na seoltóireachta nuair a bhi sé ocht mbliana d’aois. Ghlac sé páirt san “Optimist World Championships” in 1989, nuair a bhi sé dá bhliain déag d’aois.
Cluichí Oilimpeacha.
Tá Ben Ainslie áirithe ar an seoltóir is fearr ar domhan. Bhuaigh se boinn sna Cluichí Oilimpeacha cúig bliana i ndiaidh a chéile. Glac se páirt sa Cluichí Oilimpeacha in Atlanta, Sydney, Aithin, Beijing agus Londain. Bhuaigh sé bonn airgead in Atlanta san laser, agus bhuaigh sé bonn óir i Sydney. Tar eis seo bhog sé go dtí an Finn. Bhuaigh se tri bhonn óir san Athin, Beijing agus Londain.
Americas Cup.
Anois tá Ben ag seoltóireacht le Oracle san Americas Cup. Bhuaigh sé an chomórtas sa bhliain 2014. Bhi se ag seoiltóireacht le daoine cáilúla cosúil le Jimmy Spithill agus Tom Slingsby.


Maggie Smith.
Is aisteoir agus léiritheoir í Maggie Smith, a rugadh ar an 28 Nollaig 1934 in Essex, Sasana. Is iomaí duais buaite aici, mar shampla Golden Globe dona a carachtar sa scannán "California Suite" (1978) agus Emmy dona a carachtar ar an gclár teilifíse "Downton Abbey". Fuair Smith ardmholadh ó chriticeoirí agus cuid mhór ainmniúchán do scannáin mar "Gosford Park" (2001) agus "The Best Exotic Marigold Hotel" (2011).
Tús a saoil.
Rugadh i Romford, Essex, í ach bhóg sí go hOxford nuair a bhí sí ceithre bliana d’aois. Rugadh í do Margaret, rúnaí, agus Nathaniel Smith, paiteolaí. Bhí beirt dearthaireacha aici, Alistair agus Ian. D’fhág Smith Oxford High School nuair a bhí sí sé bliana déag d’aois agus thosaigh sí ag staidéar ar an aisteoireacht.


Albhaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Albhaidh.


Áth na h-Éilde.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áth na h-Éilde.


Áird Chlach.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áird Chlach.


Áird Eachbhaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áird Eachbhaidh.


Áird Eilbh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áird Eilbh.


Áirde an Droigheann.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áirde an Droigheann.


An Áird Mholach.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Áird Mholach.


Áird nan Crasg.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áird nan Crasg.


An Chrannóg (Cúrsaí Ceoil le haos óg Ghaoth Dobhair).
Tá an fhírinne sa seanfhocal, ‘Mol an óige agus tiocfaidh sí’. Tá an dúshlán seo bainte amach ag teagascóirí ceoil na Crannóige i Srath na Corcra, Gaoth Dobhair le blianta beaga anuas. Bunaíodh grúpa ceoil traidisiúnta, An Crann Óg, sa bhliain 2008. Thosaigh an grúpa ag seinm ceoil le chéile agus iad i mbuíon ceoil máirseála sna nóchaidí. Bhí an buíon faoi stiúradh ag Antoin Mac Aodh agus á theagasc ag Caitlín agus PJ Joe Jack Ó Cuirreáin. D’fhás an ceol traidisiúnta as campaí samhraidh a bhí ar siúl sa Chrannóg i Srath na Corcra i nGaoth Dobhair. Ba ghnáth le páistí an bhuíon cheoil a bheith páirteach sna campaí agus ba as seo a tháinig an grúpa traidisiúnta, An Crann Óg. Tá suas le fiche ball sa ghrúpa agus tá clú agus cáil tagtha orthu ó thosaigh siad ag casadh le chéile.
Tá cuid mhór bainte amach ag An Crann Óg ó thosaigh an grúpa i 2008. Sheol Tomás Mac Giolla Bhríde a gcéad dlúthdhiosca, “An Chéad Ghlúin”, in Óstán Ghaoth Dobhair ar an 5ú lá de mhí na Nollag 2009. Tá ceithre rian déag ar an ndlúthdhiosca agus is mór an eacht dóibh é. I measc na n-amhrán atá le cloisteáil ar an dlúthdhiosca tá, Bríd Óg Ní Mháille, Buachaill ón Eirne, Mo chró beag ag bun Chnoc a' Tí agus Fáinne Geal an Lae. Bíonn an grúpa páirteach sa Fleadh Cheoil, san Oireachtas agus i Scór na nÓg agus Scór Sinsir. Cé nach mbíonn gach ball páirteach sna comórtais seo, bíonn brat na Crannóige ag séideadh ar a son. Ghlac cúigear acu páirt i gCraobh Ceannais na hÉireann i Scór na nÓg anuraidh agus is mór an éacht a bhí ann. Bhí sé dhuine dhéag acu sa Ghearmáin i mí Iúil 2013 agus ghlac siad páirt i sé cheolchoirm tríd Hessen. Thug siad cuairt ar Albain i 2011 agus 2012 nuair a bhí ceolchoirmeacha acu i nGlaschú, i nDún Éideann agus i dTuaisceart na tíre.
Bíonn ranganna ceoil ar siúl sa Chrannóg i Srath na Corcra ó thús an Fhómhair. Tá na ranganna seo faoi stiúradh ag Caitlín agus PJ Joe Jack agus bíonn muintir na Crannóige ag teagasc iontu. Bíonn ceoltóirí áitiúla cosúil le hAodh Huidí Beag, Niall Hackett agus Conor Day ag teagasc na ranganna fosta. Bíonn na ranganna seo ag freastal ar pháistí idir seacht agus ocht mbliana déag d’aois. Bíonn seans acu uirlisí éagsúla agus amhráin a fhoghlaim. Tagann na ranganna ar fad le chéile ag an Nollag chun ceolchoirm a chur ar an stáitse. Is cinnte go bhfuil, An Crann Óg, ag dul ó neart go neart. Tá siad ag spreagadh an aosa óig leis an íomhá úr atá siad ag tabhairt don cheol thraidisiúnta. Is beag toradh a bhíonn ar chrann gan bhláth, is í an Ghaeilge bláth na hÉireann.


Iatraigineas.
Is éard is Iatraigineas nó dochar iatraigineach ("ag éirí as an lia") ann ná dochar leighis atá cúisithe ag an dochtúir is an cóir nó an chomhairle leighis féin.


Robert Lewandowski.
Lewandowski tús lena shlí bheatha ag Varsovia Vársá, áit mar teen imir sé ar feadh seacht mbliana. An bhliain ina dhiaidh bhog sé go dtí Delta Vársá nuair a bhí sé mar bhainisteoir ar deireadh le himirt ag an chéad fhoireann, scór ceithre sprioc.
I 2006-07, bhí Lewandowski an tríú roinn na Polainne barr scorer sprioc le 15 spriocanna, ag cabhrú Znicz Pruszków bua.The séasúr seo chugainn a bhí sé an barr sa dara roinn na Polainne le 21 spriocanna.
Rinne sé sé ar an bhfoireann le haghaidh Lech i mí Iúil 2008 mar fho sa chéad bhabhta Corn UEFA qualifier gcoinne Khazar Lenkoran ó Asarbaiseáin. Sa chluiche, scóráil sé an sprioc ach amháin an chluiche. Le linn sé ar an bhfoireann Ekstraklasa sa chéad chluiche den séasúr i gcluiche i gcoinne GKS Bełchatów, scóráil sé cúl flick sÚil ach ceithre nóiméad tar éis teacht isteach sa chluiche dara leath déanach. Ina chéad séasúr sa roinn barr na Polainne, bhí sé an dara sna cairteanna sprioc-scórála. An séasúr seo chugainn, bhí sé ar an scorer barr le 18 spriocanna agus chabhraigh a fhoireann bhuachan na craobhchomórtais 2009-10.
Tar éis tuairimíocht preas go mb'fhéidir go mbeadh Lewandowski a aistriú go dtí ceann amháin de roinnt clubanna chuaigh sé Bundesliga Borussia Dortmund club i mí an Mheithimh 2010, síniú conradh ceithre bliana leis an foireann Gearmáine tuairiscíodh táille gur fiú timpeall € 4.5 milliún. Ar 19 Meán Fómhair, scóráil sé a chéad sprioc sa Bundesliga chun é a dhéanamh 3-0 sa Revierderby in aghaidh Schalke 04; an cluiche dar críoch 3-1.
Sa an chlub chéad cluiche Sraith na Seaimpíní ar an tséasúir, Lewandowski glan buaiteoir 87ú nóiméad AJAX trí scór de 1-0. Dar leis Borussia Dortmund stiúrthóir Michael Zorc, ag labhairt i mí Feabhra 2013, ní bheidh Lewandowski a athnuachan a chonradh leis an chlub, agus beidh saoire ceachtar i samhradh na bliana 2013 nó tar éis an séasúr 2013-14, le Lewandowski féin ndeimhnítear gurb é a mhian a fhágáil ndán iomaitheoirí spéis láidir ó Bundesliga Bayern München.


Miles Davis.
Miles Davis, sa bhliain 1955, le Tom Palumbo.
Ba cheoltóir, cumadóir agus trumpadóir snagcheoil é Miles Davis nó Miles Dewey Davis III (26 Bealtaine 1926 – 28 Meán Fómhair 1991). Feictear air mar dhuine de na cheoltóirí is tabhachtaí sa snagceol riamh. Ba nuálaí iontach é Miles Davis agus chuir sé an méid leis an bhforbairt na ‘bebop’, ‘snagcheol cumaisc’ agus a lán seanraí eile agus tá an tionchar a bhí aige ar snagcheol, le feiceáil fós sa lá atá inniú ann. Bhuaigh sé a lán duaiseanna le linn a shaoil, mar shampla, bhuaigh sé an duais Grammy,an duais is tabhachtaí sa saol seo, naoi n-uaire. Rugadh Davis ar an 26ú Bealtaine 1926 in Alton, Illinois i Meiriceá. B'fhiaclóir é a athair. Miles Henry Davis is ainm dó. Thosaigh Miles ag eisteacht le ceol nuair a bhi sé óg, go háirithe ceol gaspal. Fuair sé a chéad thrumpa nuair a bhí sé trí bliana déag d’aois.
Sa bhliain 1944, tar éis dó críochnú ar an meanscoil, chuaigh sé go dtí Nua Eabrach chun ceol a staidéar sa scoil cheoil Julliard ach tar éis tamaill d'fhág sé Julliard agus thosaigh sé ag seinm le ceoltóirí cáiliúla cosúil leis an sacsafónaí Charlie Parker.Rinne sé a chéad taifeadadh mar cheannaire banna i 1946 leis an ‘ Miles Davis Sextet’. Seineann Davis agus Charlie Parker go leor ceoil idir 1945 agus 1948 agus le linn an tréimhse seo d’fhrobair sé a stíl uathúil ar an dtrumpa. Bhí sé ina andúileach heróin sna 1950í luatha agus bhí an tréimhse seo an-deacair don cheoltóir.
I 1954 rinne sé banna nua agus banna buan le ceoltóirí cosúil le John Coltrane, Paul Chambers agus Red Garland. Leis an banna seo sheol sé cúpla albam, "Porgy and Bess" agus "Kind of Blue", mar shampla. Is é "Kind of Blue" a albam is cailiúla. Albam tábhachta ab ea é agus bhí tionchar mór aige. Seoladh é i 1959 agus dhíol sé níos mó cóipeanna ná aon albam snagcheoil eile riamh.
I 1969 Sheol sé an t-albam "Bitches Brew". San albam seo, bhí rac-cheol agus snagceol a tugtar le chéile. Bhí Davis ar chlúdach na hirise "Rolling Stone" mar bhí an t-albam "Bitches Brew" an-rathúil. Sa bhliain 1991, bhuaigh sé an duais Grammy ‘ Lifetime Achievement’ ach faraoir, sa bhliain chéanna, fuair Davis bás.


Axl Rose.
W. Axl Rose (rugadh William Bruce Rose, Jr; ardaithe mar William Bruce Bailey; 6 Feabhra, 1962) ina amhránaí Meiriceánach-amhránaí agus ceoltóir. Tá sé an amhránaí luaidhe agus gan ach fágtha comhalta bunaidh de an banna rac-cheol crua Guns N' Roses. Mar gheall ar a raon gutha chumhachtach agus leathan agus léirithe beo fuinniúil, tá Rose ainmnithe ar cheann de na hamhránaithe is mó den am ar fad ag asraonta meán cumarsáide éagsúla, lena n-áirítear Rolling Stone agus NME.
Axl Rose Taitneamh as rath leathan i ndeireadh 1980 agus go luath i 1990. A n-Appetite Album Chéad Do Scriosadh dhíoltar ar fud níos mó ná 28 milliún cóipeanna ar domhan agus is é an chéad albam is fearr a dhíol de gach am sna Stáit Aontaithe le 18 milliún aonad a dhíoltar. Bain úsáid as do Illusion I agus Úsáid Do Illusion II (1991), bhí éirigh go forleathan freisin debuted siad faoi seach ag Uimh 2 agus Uimh 1 ar an Billboard 200 agus a dhíol le chéile 35 milliún cóipeanna ar fud an domhain.
Tar éis 1994, Rose imithe ó na súile an phobail ar feadh roinnt blianta, agus an banna scriosta mar gheall ar dhifríochtaí pearsanta agus ceoil. Mar chuid ball bunaidh amháin fágtha, bhí sé in ann leanúint ar aghaidh ag obair faoin Guns N' Roses banner toisc go bhfuair sé dleathach an t-ainm bhanna. Sa bhliain 2001, d'earcaigh sé le líne-suas nua de Guns N' Roses ag Rock i Rio 3, agus go gairid bhí turais ceolchoirm tréimhsiúla a chur chun cinn ar an Daonlathas Síneach fada-moill (2008), a undersold an tionscal ceoil ar ionchais tráchtála ar a scaoileadh. I 2012, tugadh cuireadh Rose chun na Carraige agus rolladh Halla na Laochra mar bhall de Guns N' Roses, cé nach raibh sé ag freastal ar an ócáid​​.


Wu-Tang Clan.
Is grúpa rap ó Nua-Eabhrac é Wu Tang Clan.
Rinne siad a gcéad albam i 1993, "“Enter the Wu Tang (36 Chambers)”" agus fuair said alán moladh ó léirmheastóireachtaí. I rith na bliana tar éis an t-albam thosaigh Method Man, GZA, Ol’ Dirty Bastard agus Raekwon ag obair ar a gcéad albaim aonair duine ar dhuine. Bhuaigh Method Man duais i 1995 ó mhuintir an Grammy don amhrán ‘All I Need’ le Mary J. Bilge ó a albam "Tical".
I 1997 sheol siad a ndara albam le chéile faoin ainm "“Wu Tang Forever”". Ansin thosaigh na baill ag obair ar albaim aonaracha arís. Rinne an clann a dtriú albam, "The W", i 2000 agus i 2002 sheold siad an t-albam "Iron Flag". I 2004 fuair Ol’ Dirty Bastard bás mar gheall ar na drugaí. Bhí albam eile, "8 Diagrams" acu, i 2007 ach ní raibh gach baill ag obair ar an albam. Anois tá Wu Tang Clan ag obair ar a n-albam dearnach, "A Better Tomorrow."


Damo and Ivor.
Is clár teilifíse Éireannach é Damo and Ivor a thosaigh mar chuid den chlár Republic of Telly ar RTÉ. Is beirt deartháireacha ficseanúla iad sa chlár. Tá Damo ina dhuine garbh, agus cónaíonn sé ar an taobh thuaidh i mBaile Átha Cliath. Tá Ivor ina dhuine galánta, a chónaíonn i gCarraig an tSionnaigh ó dheas. Tá roinnt amhrán acu lena n-áirítear Bosca Mór Bosca Beag, agus "Everybody's drinking" (Tá Gach Duine ag Ól). Bhí an-rath orthu ar an Republic of Telly, agus thosaigh siad clár dá gcuid féin.
Foireann.
Glacann an t-aisteoir Andy Quirke rólanna Damo agus Ivor. Glacann Lewis McGee ról chara Damo, Spuddy, tá Ruth McCabe ina ‘Granno’, agus Hannah Crowley mar chailín ó Charraig an tSionnaigh i ról Sarah-Jane.
Scéal.
Thosaigh an clár agus Damo ag díol a dhuáin, mar go dteastaíonn airgead óna sheanmháthair atá san ospidéal. Ach tar éis di an t-airgead a fháil, teastaíonn duán nua uaithi.
Scannán.
Fograíodh go mbeadh scannán Damo and Ivor. Beidh sé scaoilte sa bhliain 2018. Thosaigh an léiriúchán don scannán i rith Samhradh 2017.


The Hurt Locker.
Rinneadh an scannán "The Hurt Locker" sa bhliain 2008. Is iad Jeremy Renner, Anthony Mackie agus Brian Geraghty na réaltaí atá sa scannán. Ba í Kathryn Bigelow an stiúrthóir den scannán. Scríobh Mark Boal an script scannáin. Scaoileadh é ar an séú lá is fiche de mhí Meitheamh. Bhuaigh "The Hurt Locker" sé Oscar. Ghinn sé $50 milliún dollar sa díoloifig sna Stáit Aontaithe.
Tá an scannán seo bunaithe san Iaráic. Is é an t-ábhar don scannán ná saol triúr fear ar fhoireann diúscartha buamaí. Is é Jeremy Renner an príomhcharachtar ann. Sa scannán cuirtear William James ar a charactar. Thosaigh William James mar bhall nua den fhoireann sa chogadh san Iaráic. Tá J.T Sanborn (Anthony Mackie) agus Owen Eldridge (Brian Geraghty) ar a fhoireann freisin. Is duine feargach agus contúirteach é William James. Tá an triúr fear chun dul ag troid i gcoinne Arabaigh ag baint úsáide as raidhfil a dtugtar 50.cal Barrett uirthi. Bhuail Jamesw le buachaill sa chathair agus réitigh siad go maith lena chéile. Tar éis tamaill tháinig Jamaes ar chorp na buachalla i dteach stóir. Maraíodh an buachaill sular cuireadh buama i bhfolach ina chorp. Chinn James dul i dtóir na daoine a mharaigh an buachaill agus téann sé le Sanborn agus Eldrige. Nuair atá siad ag chuartú na buachalla, fuadaíodh Eldridge. Tarrtháladh James agus Sanborn Eldrige le linn an eachtra scaoileadh pilléar sa cos ag Eldridge. D'fhág Eldridge an fhoireann mar gheall ar a ghortú. Cúpla lá ina dhiaidh sin, téann James agus Sanborn ar a misean deireannach.
Tháinig fear dóibh le buama ceangailte dó agus rinne James iarracht an buama a bhaint dó agus bhí an rud ceangailte do dochr daingean. Ní raibh ach dhá mhandar aige leis an mbeart a chur i gcrích agus theip ar James is d'imigh leis ansin. Phléasc an buama agus fuair an fear seo bás. D'fhill James agus Sanborn go Meiriceá. Bhuail an leadrán James agus bheartaigh sé bliain eile a chaitheamh i mbun oibre sa Íaraic.


Deadmau5.
Rugadh Joel Thomas Zimmerman i Mí Eanáir, 1981), agus tá clú ar faoine a ainm stáitse Deadmau5 Is cumadóir de cheol Progressive House é. Is as Cheadnada é. Táirgeann Zimmerman réimse stíleanna as an genre, agus uaireanta foirmeacha eile de cheol damhsa leictreonach. Sheol sé cúpla albam aonair agus d'oibrigh sé in éineacht le DJs eile le Kaskade, MC Flipside, Rob Swire, Knife Party, Pendulum, Wolfgang Gartner agus Bighorse ina measc.
Rugadh Zimmerman i Niagara Falls, Ontario. Tháinig a shinsireacht ón nGearmáín, Sasana agus ón Eilbhéis. Fuair sé a chéad méarchlár don Nollaig nuair a bhí sé ina dhéagóir. Thosaigh a ghairm bheatha ag deireadh an fichiú haois.
Nuair a bhí Zimmerman óg nhí se ag caint lena chara ar an ríomhaire ach theip ar an rud go tobann is tháinig boladh aisteach as an ríomhaire. D'éiligh a athair air é a dheisiú. Luigh Zimmerman isteach ar an obair agus thosaigh sé ag baint an ríomhaire ach tháinig Zimmerman ar luch marbh. Fuair sé a leasainm ón eachtra sin. Tugtar Dead air ó shin ar aghaidh. Níor ghlac an seomra comhrá leis an ainm Dead Mouse agus mar sin bhí ar an Zimmerman an litriú a aistriú go "Deadmau5".
Zimmerman scaoileadh cúig albam stiúideo: "Get Scraped" (2005), "Random Album Title" (2007), "For Lack of a Better Name" (2009), "4x4=12" (2010) agus ">Album Title Goes Here<" (2011) agus le go leor sínglí.
Ar an 1 Bealtaine, 2008, bhuaigh Zimmerman cúpla Gradam Cheoil ó Beatport. Bhí sé ar an liosta gearr don cheoltóir progress house is fearr. (Sa bhliain 2009, bronnadh Beatport freisin Zimmerman na dámhachtainí is mó an bhliain sin, a bhuaigh an chéad áit sa dá chuid ainmniúcháin, chomh maith le bheith mar gheall ar an "House mó DJ Riamh" dámhachtain, dhá bhliain i ndiaidh a chéile). I mí an Mheithimh 2010, d'fhógair na buaiteoirí Beatport n Gradaim Cheoil Beatport bliantúil, dámhachtana Zimmerman Fearr House Ealaíontóir Electro, is Fearr House Ealaíontóir Progressive, agus mar an "duine is mó tionchair, ábhartha agus ar aghaidh-smaoineamh sa cheol leictreonach thar an 12 mhí anuas"


Áird Tobha.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Áird Tobha.


Árasaig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Árasaig.


Árnasdal.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Árnasdal.


Palandróm.
Is éard is Palandróm ann ná focal nó abairt nó bailiúchán siombailí ar féidir an chiall chéanna a bhaint as a léamh bealach amháin nó droim ar ais.


Óige 2000.
Gluaiseacht idirnáisiúnta do dhaoine óga is ea Óige2000. Is í an aidhm ata ag Óige2000 ná an Dea-Scéala agus an taithí ar an gcreideamh Caitliceach ag daoine óga a roinnt le daoine óga eile. Tá thart ar 40 grúpa seachtainiúil paidir ar fud na hÉireann. Tá timpeall 18 cúrsaí spioradálta deireadh seachtaine i rith na bliana, féile samhraidh, banna bliantúil agus imeachtaí éagsúla sóisialta eile - go léir eagraithe ag daoine óga, do dhaoine óga.
Is é mana Óige2000 ná "Óige as Óige go croí na hEaglaise".
Stair.
Bunaíodh Óige2000 tar éis Lá Domhanda na nÓg i Santiago de Compostela sa Spáinn sa bhliain 1989. Dúirt an Pápa Eoin Pól II i Santiago de Compostela le daoine óga an Dea-Scéala a scaipeadh i measc a bpiaraí. Mar fhreagairt air sin, thosaigh Ernest William (buachaill óg ag an am ó Shasana) grúpa a mbailíonn daoine óga le chéile i bpaidir. Tar éis tamaillín tugadh Óige2000 ar an tionscnamh seo. Tá Óige2000 bunaithe i níos mó ná 25 tír ar fud an domhain.
Ráiteas Misin idirnáisiúnta do Óige2000.
Bunaíodh an tionscnamh spioradálta seo chun daoine óga a tharraingt trí Mhuire go hÍosa Críost go háirithe san Eocairist.
1. Cráifeacht d’Íosa Críost san Eocairist.
2. Cráifeacht do Mhuire Mháthair go háirithe tríd an gCoróin.
3. Dílseacht do theagasc na hEaglaise go háirithe tríd an mBíobla Naofa.
Deireadh seachtaine Óige2000.
• Cad é brí na beatha?
• Paidir agus an Bíobla Naofa
Féile Samhraidh Óige2000.
Bíonn an féile seo ar siúl thart ar 4 lá. Bíonn an féile seo lán le ceardlanna, ceolchoirm, cainteanna spreagúil, ceol den scoth agus paidir. Is féidir leat do scíth a ligean le do chairde agus bualadh le daoine nua freisin! I rith na féile is féidir leat sos agus maolú spioradálta a fháil, bualadh le Caitlicigh óga eile sa bhád céanna agus do chreideamh a threisiú.


Brandon Flowers.
Amhránaí is scríbhneoir de chuid an bhanna ceoil The Killers is ea Brandon Flowers. Rugadh in Henderson, Nevada, Meiriceá é ar an 21 Meitheamh, 1981. Is é an duine is óige in a theaghlach. Tá deartháir amháin agus ceithre deirfiúr aige. Shane an t-ainm atá ar a dheartháir agus April, Shelly, Amy agus Stephanie na hainmneacha atá ar a dheirfiúracha. Bhí sé in a chónaí i Henderson ach bhog siad go Payson, Utah ar feadh dhá bhliain sular bhog siad go Nephi, Utah. Nuair a chríochnaigh sé an ardscoil, bhog sé go Las Vegas lena aintín sa bhliain 1999.
Bhunaigh sé an banna ceoil The Killers i Las Vegas sa bhliain 2001 le Dave Keuning (giotár), Mark Stoermer (dordghiotár) agus Ronnie Vannucci (drumaí). Sheol siad cúig albam: Hot Fuss (2004), Sam's Town (2006), Sawdust (2007), Day And Age (2008) agus Battle Born (2012) agus le déanaí, sheol siad albam de na hamhráin is mó ó na cúig albam. Dhíol siad níos mó ná fiche milliún albam.
Sa bhliain 2010, sheol Brandon Flowers albam aonair 'Crossfire'. Shroich sé uimhir a haon i Sasana agus sa barr deich i deich dtír eile. Tá súil aige albam aonair nua a sheoladh sa bhliain 2015.
Phós sé Tana Mundkowsky ar an 2ú Lúnasa, 2005 ar an oileán O'ahu i Haváí. Tá triúr mac aige, Ammon, Gunnar agus Henry. Tá Brandon ina bhall d'Eaglais Naoimh na Laethanta Deireanacha.
Bhuaigh Brandon 'Best Dressed Man' agus 'Sexiest Man' ag an NME Awards sa bhliain 2005, 'Most Stylish Man' ag na GQ awards i 2008 agus arís ag na NME Awards i 2011, agus 'Q Idol Award' i 2012 ag na Q Awards.
Bhuaigh 'The Killers' ceithre 'Best International Band' ag na NME Awards i 2005, 2008, 2009 agus 2013, 'Best Band' i 2008, 'Best International Band' ag na BRIT Awards in 2006 agus 'Best Rock Group' sa MTV European Music Awards i 2006.


Onerepublic.
Banna rac Meiriceánach ó Colorado Springs, Colorado, is ea OneRepublic. Bunaithe sa bhliain 2003 ag Ryan Tedder agus Zach Filkins, bhain an banna rath tráchtála ar MySpace mar ghníomh gan síniú. Sa bhliain 2003, thángthas ar an banna ag aisteoir Kelly Barrett in Hollywood agus sínithe go Sony BMG ar feadh trí bliana, sular bhog sé go Mosley Grúpa Ceoil.
Sa bhliain 2007, d'eisigh OneRepublic a chéad albam, Dreaming Out Loud. A singil luaidhe, " Leithscéal " a bhí remixed go háirithe trí Timbaland, a bheith ina rath mór idirnáisiúnta, a bhaint amach ar aon uimhir amháin i dtíortha déag, ina dhiaidh sin ag saothrú leo ainmniúchán Gradam Grammy.An dara singil, " Stad agus Stare " léargas rath a réamhtheachtaí. Rinneadh an t-albam deimhnithe níos déanaí Platanam ag an Tionscail Taifeadadh Association of America (RIAA). Dara albam an bhanna, Waking Up, (2009) a tháirgtear an singles rathúil, "Gach mbogann an ceart ", " Rúin ", " Marchin Ar", agus " Dea- Saoil", an dara bhaint amach ar an deich barr an Billboard US te 100.
Tháinig an tríú albam OneRepublic, ar Dúchasacha (2013) an bhanna chéad albam barr deich ar an Billboard 200, agus albam charting is airde go dtí seo, charting ag uimhir a ceathair. An singil luaidhe, " Má Caill liom Mise " leag laistigh de na deich barr i roinnt tíortha, cé go tháinig an albam tríú singil, " Réaltaí Comhaireamh ", an bhanna aonair is rathúla le blianta beaga anuas, a fháil cúig socrúcháin barr san Astráil, an Ghearmáin, Éire, Nua- Shéalainn agus an Ríocht Aontaithe. Léiríonn sé seo a n- aonair charting is airde sa Ríocht Aontaithe ó " Stad agus Stare " sa bhliain 2008.


Aghaidh an Lochain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Aghaidh an Lochain.


Allt A'Mhuilinn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Allt A'Mhuilinn.


Baile Ur an t-Sléibh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile Ur an t-Sléibh.


Ryan Reynolds.
Is aisteoir scannáin agus teilifíse Ceanadach é Ryan Reynolds Rodney a rugadh ar an 23 Deireadh Fómhair, 1976.
Luath-shaol.
Rugadh Reynolds i Vancouver, British Columbia. Is mór-dhíoltóir bia é a athair, Jim, agus tá a mháthair Tammy ina miondíoltóir. Tá sé de bhunadh na hÉireann agus tógadh mar Chaitliceach Rómhánach é. Is eisean an duine is óige de cheathrar deartháireacha agus bhain sé céim amach ó Mheánscoil Kitsilano i Vancouver i 1994. Chuaigh sé ina dhiaidh sin go Kwantlen Polytechnic hOllscoile, chomh maith i Vancouver, go dtí gur éirigh sé as. Tá beirt dheartháireacha dá chuid ag obair mar phóilíní i British Columbia, duine acu ar Cheanada Ríoga Feistithe Ball Póilíní.
Scannáin.
Ghlac an pháírt mar Michael Bergen sa dráma grinn suímh "Two Guys and a Girl" ar ABC (1998-2001. Roimhe sin ghlac sé pháirt mar Billy Simpson ar an mbealach YTV i gCeanada. Ba shobalchálr é darbh ainm Hillside (1991-1993. Ba eisean an charachtar King Hannibal sa scannán Blade: Trinity (2004) agus Wade Wilson / Deadpool i Bunús X-Men: Wolverine (2009). Bhí sé sa scannán Serving in Science: An Cammermeyer Margarethe Scéal, National Lampoon ar Van Wilder, Táille Aimsitheoir ar, Díreach Cairde, Cinnte, B'fhéidir, An Togra, An Horror Amityville, An Athrú-Suas, Aces Smokin ', Adventureland, adhlactha, agus safe house. Léirítear sé freisin ar an Comics DC crógach Hal Jordan / Green Lantern i Green Lantern (2011) agus cameos a rinneadh i scannáin maith ar a dtugtar Harold & Kumar Téigh go dtí Caisleán Bán agus Ted.'


Stephen McDonnell (iománaí).
Iománaí is ea Stephen McDonnell (Gaeilge: Stiofán Mac Domhnaill), a rugadh ar 26 Eanáir 1989 san Linn Dubh, Contae Chorcaí. Imríonn McDonnell mar chosantóir le foireann Chorcaí. Thosaigh sé ag imirt nuair a bhí sé óg agus sárimreoir a bhí ann ó aois óg. Tháinig sé chun cinn i gcúrsái iománíochta nuair a bhí sé ag imirt leis an bhfoireann mionúr i gCorcaigh. Lean sé ar aghaidh agus d’imir sé leis an bhfoireann faoi 21. Ansin i 2011 d’imir sé a chéad chluiche leis an bhfoireann shinsearch insan tsraith náisiúnta. Ó shin, glacann sé páirt ana-mhór san fhoireann ach go dtí an pointe seo níor bhuaigh sé aon rud. Imríonn sé leis an gclub Fánaithe an Ghleanna i gCorcaigh chomh maith.
Club.
Imríonn sé leis an gclub cáiliúil Fánaithe an Ghleanna i gcathair Chorchaí agus bhí sé ana rathúil i ngach grád. I 2005 thosaigh sé ag imirt ar fhoireann mionúr agus bhuaigh sé an craobh mionúr i 2005 i gcoinne Carrigaline agus bhuaigh Fánaithe an Ghleanna é arís i 2006 nuair a bhuaigh siad an chraobh i gcoinne Baile an Easpaig. Tar éis dhá bhliain bhí sé ag imirt nuair a bhuaigh Fánaithe an Ghleanna an chraobh chomórtais faoi 21. Bhí siad ag imirt i gcoinne Duhallow agus chuaigh an cluiche go dtí athimirt nuair a bhí an cluiche ar comhscór 2-15 go 1-18. Arís bhí an athimirt ar fheabhas agus bhuaigh Fánaithe An Ghleanna ar scór 4-15 go 2-18. I 2010 bhí sé mar pháirt den fhoireann a chaill an craobh cluiche Sinsear i gCorcaigh i gcoinne Sarsfields ar scór 1-17 go 18.
Corcaigh.
Thosaigh sé ag imirt le foireann Chorcaí nuair a bhí sé ina mhionúr. Bhí sé mar ionadaí ar an bhfoireann a chaill cluiche craoibhe na Mumhan i gcoinne Tiobráid Árainn ach lean an fhoireann ar aghaidh go dtí craobh na hÉireann agus arís bhí siad ag imirt i gcoinne Tiobraid Árainn. Tháining sé isteach mar ionadaí ach chaill siad an cluiche 3-14 go 2-11, agus bhí sé mar chaptaen an lá sin. Lean sé ar aghaidh agus d’imir sé leis an bhfoireann faoi 21 ar feadh 3 bliana ach ní raibh aon chónach aige. I 2011 thosaigh sé ag imirt leis an bhfoireann shinsear agus d’imir sé an chéad chluiche i gcoinne Ubh Fháilí. Ansin thosaigh sé an chéad chluiche insan chraobh comórtas an bhliain sin. I 2013 bhí páirt ana mhór ag McDonnell in san fhoireann a chaill Craobh na Mumhan agus Craobh na hÉireann.


Am Bog.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é am Bog.


Bada Call.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bada Call.


Baile an Locha, Comhairle na Gáidhealtachd.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile an Locha.


Baile MacRath.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile MacRath.


Baile Na Faich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile Na Faich.


Baile a' Bhrághaid.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile a' Bhrághaid.


Banbhaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Banbhaidh.


Bláthaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bláthaich.


Both Fhionndain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Both Fhionndain.


Bráigh na Beinne.
Is baile suite i gComhairle Shealltainn é Bráigh na Beinne. Bhí 600 duine ina gcónaí i mBráigh na Beinne i 2001.


Bun Airceig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun Airceig.


Bun Chraoibh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun Chraoibh.


Bun a Mhuilinn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun a Mhuilinn.


Baile an Droma.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile an Droma.


Baile a' Chnuic, Ros an Ear.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile a' Chnuic.


Am Baile Úr.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é am Baile Úr.


Breacais Íosal.
Is baile suite san t-Eilean Sgitheanach, i gComhairle na Gáidhealtachd é Breacais Íosal.


Baile a' Mhuilinn, Gleann Urchadain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile a' Mhuilinn.


Baile a' Ghobhainn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile a' Ghobhainn.


Bada Call, An Ruigh Cóinnich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bada Call.


Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.
Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Baile na Faire.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile na Faire.


Baile nam Feadag.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile nam Feadag.


Am Bucht.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é am Bucht.


Baile A' Chnuic.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile A' Chnuic.


Baile Muilinn an Leigheis.
Is bruachbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile Muilinn an Leigheis.


Baile an Fhraoich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Baile an Fhraoich.


Báideanach.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Báideanach.


Caol Loch Aillse.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caol Loch Aillse. Sa bhlian 2001 bhí cónaí ar 739 duine i gCaol Loch Aillse, bhí Gaoluinn na hAlbain ag 18.5% don daonra ag an am.


Ceann a' Ghiúthsaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann a' Ghiúthsaich.


Tadhg Ó Scanaill (aisteoir).
Aisteoir, scríbhneoir, agus gníomhaí ar son na Gaeilge ab ea Tadhg Ó Scanaill (9 Bealtaine 1883-18 Eanáir 1967). Ba as Baile Bhuirne, Contae Chorcaí é. Chaith sé tamall ina chónaí i Londain, Sasana, áit ar bhunaigh sé compántas drámaíochta darb ainm "Na Mullacháin". Sa bhliain 1916, bhí sé i measc na ndaoine a bhunaigh eagraíocht nua Gaeilge "An Fáinne", in éineacht le Piaras Béaslaí, Liam Ó Briain, Colm Ó Murchadha, agus Cú Uladh. D'fhoilsigh sé úrscéal "Thall is Abhus" sa bhliain 1953. Ba chol seisir é don mhúinteoir Tadhg Ó Scanaill (1870-1939).
Naisc Sheachtracha.
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó


Tadhg Ó Scanaill (múinteoir).
Múinteoir as Cúil Aodha, Contae Chorcaí ab ea Tadhg Ó Scanaill (1870-1939). Chaith sé tréimhsí mar mhúinteoir i mBaile Bhuirne, i mBéal Átha an Ghaorthaidh, agus i bPort Láirge. Bronnadh Corn Liam Uí Bhriain air i 1903. Col seisir don aisteoir Tadhg Ó Scanaill é.
Naisc Sheachtracha.
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó
Scanaill, Tadhg Ó


Bradán fearna Eorpach.
Bradán fearna an-mhór a fhaightear i Muir Chaisp, an Mhuir Dhubh, agus aibhneacha gar dóibh is ea an bradán fearna Eorpach nó bradán mór fearna. Suas le 5 m ar fhad, os cionn 1,000 kg meáchain. Déantar iascaireacht thrádálach air ar son a chaibhéir, ach mar thoradh ar ró-iascaireacht is truailliú na n-uiscí, tá a líon ag titim go tubaisteach. An t-iasc fionnuisce is mó atá ar eolas.


Ceann Loch Líobhann.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann Loch Líobhann.


A' Chananaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é a' Chananaich.


Cúl na Ceapaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cúl na Ceapaich.


A' Chill.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é a' Chill.


Ceárnag Bhaile Mac Carra.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceárnag Bhaile Mac Carra.


Coit a' Ghartain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Coit a' Ghartain.


Cill Mhoire.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Mhoire.


An Beano.
Tá An Beano greannán agus tá sé mór sa Bhreatain. Thosaigh An Beano chéad uair ar an 30 Iúil 1938, agus foilsíodh sé seachtainiúil. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, foilsíodh an Beano agus Dandy ar sheachtain difriúil mar gheall ar pháipéar agus ciondála dúch. Foilseacháin eile DC Thomson fhulaing chomh maith, leis an Wullie Fuair sé agus na Broons leabhair mhóra siopadóireacht mar gheall ar páipéar agus dúch ganntanas. Fhill ann paipéir agus dúch sóláthar tar éis a chríochnaíonn agus thosaigh an greannán ag foilsíodh arís Sa Bhreatain agus Éire i 1949.
Déanann Michael Sterling An Beano. Tá Déanan D.C. Thompson An Beano gach Chéardaoin. Tá Dennis the Menace, Minnie the Minx, The Bash Street Kids, Roger the Dodgers, Billie Whiz agus Ball Boy carachtar ort.


Tommy Bowe.
mionsamhail
Rugadh Tommy Bowe ar an dhá lá is fiche de mhí Feabhra, 1984. Imríonn sé rugbaí ar feadh Uladh agus Éire. Tá sé méadar amháin agus nócha haon ceintiméadar. Tá sé ó Muineachán I Éire. Rinné Tommy Bowe an chéad caipín I 2004. Tá cuigeoir I a chlann. Hannah is ainm an a dheirféar agus David is ainm an a dhearthair. Is fisiteiripe í a mhaithair. Imríonn Hannah hacái le Eirinn. Bhí vótaíl Tommy Bowe an imreoir is fearr na sé náisiún I 2010. Scoráil Tommy Bowe timpeall fiche sé iarracht ar feadh Éire. Scoráil sé 510 pointí le hagaidh thír. D'imrionn sé timpeall 57 cliuche le hagaidh Éire. Bhí Tommy Bowe go maith Ag peil gaelach freisin. D'imir sé le hagaidh Múineachán i u16 I pail gaelach.
D'imir sé le hagaidh Queens University, agus Belfast Harlequins I rugbaí.


Marshawn Lynch.
Imreoir peile Meiriceánaí is ea Marshawn Lynch, a rugadh ar 22 Aibreán 1986. Beast Mode is leasainm dó. Tá sé ina "running back" leis na Seattle Seahawks sa tSraith Náisiúnta Peile. imreoir Marshawn le coláiste chun an Ollscoil California, Berkeley, áit a raibh sé an dara rusher gairme ar fad-am ar an scoil ar. Bhí sé dréachtaithe ag na 'buffalo bills' sa chéad bhabhta den Dréacht NFL 2007. Chríochnaigh sé an séasúr le 1,115 'rushing yards' agus seacht "touchdowns". Itheann Marshawn a lán 'Skittles' le linn cluichí, a thosaigh sé nuair a bhí sé ar an ardscoil. Tar éis a thaispeántar marshawn ag ithe 'scidilí' le linn cluiche náisiúnta-imreofar ar Nollaig cúigiú 2011, tairgeadh dó Mars soláthar dhá bhliain Skittles agus dáileoir saincheaptha le haghaidh a thaisceadán.


Camas Luinge.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Camas Luinge.


Caitleag.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caitleag.


Cléadail.
Is baile suite in Eige, Comhairle na Gáidhealtachd é Cléadail.


An Corran.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Corran.


An Corran, An Linne Dhubh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Corran.


A' Chorpaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é a' Chorpaich.


Coláiste Baile Ghlaschú.
Is é Coláiste Baile Ghlaschú an coláiste is mó in Albain, le timpeall agus 40,000 mac léinn agus 1,200 fostaí ag tairiscint níos mó ná 2,600 cúrsa.


Hans-Adam II Lichtinstéin.
Prionsa Lichtinstéin is ea Hans-Adam II (ainm iomlán: Johannes (Hans) Adam Ferdinand Alois Josef Maria Marko d'Aviano Pius von und zu Liechtenstein; Zürich, 14 Feabhra 1945 –). Tá sé ina chónaí i Vaduz, agus is ó 13 Samhain 1989 amach atá sé ina phrionsa.


An Teachdaire Gaelach.
Ba iris mhíosúil é An Teachdaire Gaelach a bhí foilsithe ó 1829 go 1831. Curtha in eagar ag an Urramach Tormod MacLeoid ("Caraid nan Gaidheal"), agus clóbhuailte ag Uilleam MacPhuin i nGlaschú, is é "An Teachdaire Gaelach" an iris ráithiúil is sine a foilsíodh i nGaeilge na hAlban a bhfuil cóipeanna a tháinig slán go dtí an lá inniu.
Iris ghinearálta a bhí inti, a d'fhoilsigh altanna ar ábhair ón bhéaloideas go teicneolaíochtaí nua an lae. Tá na haltanna ar an teicneolaíocht níos laige ná altanna sna hirisí Albanacha comhaimseartha a bhí foilsithe i mBéarla, agus tá blas na soiscéalaíochta ar go leor de na haltanna seo, a scríobh MacLeoid féin.
Is dócha nach dtaispeánann seo ach an cúram trom a thug MacLeoid air féin ag freastal ar a chomh-Ghaeil le hiris ráithiúil, in aghaidh na scórtha a bhí foilsithe ag an am i mBéarla.
Tá Imleabhar I, Uimh. 1-12 (Cheitean 1829 - Giblean 1830), ar fáil le léamh ar an Idirlíon ag www.archive.org.


François Mauriac.
Scríbhneoir as an bhFrainc ab ea François Mauriac. Rugadh i mBordeaux i 11 Deireadh Fómhair 1885 agus callieadh é i bPáras in 1 Meán Fómhair 1970. Bhuaigh sé an Duais Nobel na Litríochta i 1952.


Sgoil Ghàidhlig Ghlaschu.
Is scoil i nGlaschú í Sgoil Ghàidhlig Ghlaschu, áit a bhfuil an teagasc déanta trí mheán na Gàidhlig.
Bhí an chéad scoil oscailte i 1999 mar "Bunsgoil Ghàidhlig Ghlaschu". Ach ní raibh an foirgneamh mór go leor agus mar sin d'oscail scoil nua, Sgoil Ghàidhlig Ghlaschu i Lúnasa 2006. Is é sin an scoil Ghàidhlig amháin in Albain a bhfuil naíonra, bunscoil, agus ardscoil lonnaithe i bhfoirgneamh amháin.
"Táimid inár scoil Ghàidhlig agus mar sin tá sé de dhualgas orainn an teanga a spreagadh, a fhorbairt, agus a chleachtadh taobh istigh den scoil agus sa chomharsanacht. Is é príomhchuspóir na scoile eolas agus scileanna teanga na scoláirí a leathnú agus a spreagadh sa Ghàidhlig agus teagasc agus oideachas a sheachadadh ag an leibhéal is airde."
Tá na cúrsaí sa Churaclam Albanach á dteagasc tríd an Ghàidhlig amháin. Tríd an modh teagaisc seo, tagann féinmhuinín ar Ghaeil óga Ghlaschú. Forbraíodh cúrsaí sa cheimic, sa teicneolaíocht, agus sa mhatamaitic ag leibhéal na hardscoile. Tá ranganna ríomhaireachta agus drámaíochta ann freisin. Is í an Ghàidhlig an teanga laethúil ar fud na scoile.
Le cúpla bliain anuas, tá líon na scoláirí ag foghlaim trí mheán na Gàidhlig ag síorfhás. Sa bhliain acadúil ó 2007 go 2008, d'éirigh líon na scoláirí 11% in aghaidh ardú 4% go náisiúnta. Ó 2008 go 2009 bhí timpeall 400 scoláire go léir ann. I 2009/2010 bhí 13% de scoláirí bunscoile agus 25% de scoláirí ardscoile ag foghlaim trí mheán na Gàidhlig ar fud Alban i nGlaschú.
Ina theannta sin, tá cláir cultúrtha ann don chlann, m.sh.: amhráin agus damhsa traidisiúnta, nó píobaireacht. Tabharfaidh seo misneach dóibh páirt a ghlacadh sna comórtais agus taispeántais, sna "Mòdan" agus feiseanna áitiúla. Leis sin táthar ag súil go mbeidh siad ag tabhairt Gàidhlig amach as an scoil don chomharsanacht.


Sunrise Not Secular.
Is banna roc-cheoil Cheiltigh é Sunrise Not Secular as Leòdhas a chanann i mBéarla agus sa Gàidhlig araon. Chuaigh na bannaí roc-cheoil Cheiltigh mór-le-rá as na hochtóidí, mar shampla Runrig agus Big Country, i gcion go mór ar stíl an bhanna. Scríobhadar a gcuid amhrán féin, agus go minic baineann focail na n-amhrán le beatha sna hOileáin Siar agus leis an gCríostaíocht.


Crú.
Is éard atá i gcrú ná bróg atá déanta as iarann (nó miotal eile) a chuirtear ar chapaill. De ghnáth, bíonn cruth “U” orthu. Coinníonn siad cosa an chapaill slán, go háirithe ar bhóithre crua ach is féidir le capaill gan iad a chaitheamh.
Nuair atá siad ar crochadh ar bhalla, deirtear go bhfuil an t-ádh ag baint leo.


Diltálaire.
Is éard is diltálaire ann ná fearas leighis le sreabháin infhéitheacha a chur isteach sa chóras fola sa duine, de ghnáth. Úsáidtear iad sa chás go mbeadh duine díhiodráitithe, abair.


Sreabháin infhéitheacha.
Is éard is sreabhán infhéitheach ann ná cóireáil leighis le huisce a chur isteach sa chóras fola sa duine, de ghnáth dá mbeadh duine díhiodráitithe, abair. Is le diltálaire a chuirtear isteach sa cholainn iad de ghnáth.


Crothaigh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Crothaigh.


BBC Scotland.
Craoltóir náisiúnta na hAlban is ea BBC Scotland. Tá sé suite i nGlaschú agus craolann sé i mBéarla, cosúil le BBC Alba a chraolann i nGaeilge na hAlban.
Raidió.
Tá raidió naisiúnta na hAlban faoi stiúir BBC Scotland freisin.
Craoltar nuacht áitiúil ó Shalcraig (Crìochan na h-Alba), Dhùn Phrìs (Deas), Obar Dheathain (Ear-thuath) agus Inbhear Nis (Gaeltacht na hAlban).


Fásach Accona.
Is fásach san Eoraip é Fásach Accona (An Iodáilis: "Deserto di Accona", Béarla: "Accona Desert").
Tá sé suite sa Tuscáin, An Iodáil, i ngar d'Asciano.
Tá seanmhainistir as na Meánaoiseanna ann darb ainm "Monte Oliveto Maggiore".


Enrico Dandolo.
Ba é Doge na Venéise é Enrico Dandolo (c.1107 - 21 Meitheamh, 1205). Bhí sé i gcumhacht ó 1192 go 1205, nuair a fuair sé bás. Is beag atá eolas faoi a luathshaol i gcomparáid lena shaol le linn an Ceathrú Crosáid (1202-1204).
Rugadh sé i dteaglach tábhachtach agus d'oibrigh sé i bpoist stát. Fuair sé daille roimh 1176 ach b'fhéidir leis dualgais a chomhlíonadh. Rinne Dandolo i 1202 chomhaontú leis na crosáidirí go thabharfadh sé cabhair leo agus bheadh siad saighdiúirí a fháil don Veinéis mar mhalairt air seo. Is go míchlúiteach é mar creach an Cathrach Chonstaintín (1204) nuair a bhí sé i gceannas ar an crosáidirí i gcath in aghaidh leis na Biosántaigh.
Fuair sé bás an bhlian ina dhiaidh sin (97 nó 98 bhliana d'aois a bhí sé ag a bhás) agus cuirtear sé sa Hagia Sofia.


Cille Mhoire.
Is baile suite ar an leithinis Tróndairnis, san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd é Cille Mhoire.


Ceann Loch Ailleart.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann Loch Ailleart.


An Veinéisis.
Is teanga Rómánsach í an Veinéisis ("Vèneto") a labhraítear don chuid is mo sa Veneto san Iodáil.


Cill Fhaolain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Fhaolain.


Jacob van Utrecht.
Péintéir clúiteach as an Ísiltír ab ea Jacob van Utrecht (Laidin: "Jacobus Traiectensis", ainm iomlán: "Jacob Claesz van Utrecht", Utrecht, timpeall 1480 - i ndiaidh 1525). D'oibrigh sé in Antuairp agus i Lübeck.


Azinhaga.
Is baile beag i ngar do Shantárem i gcroí na Portaingéile é Azinhaga. Ciallaíonn an t-ainm "slí chaol" (الزنقة az-zanqa) san Araibis. Tá sé suite ar bhruach Abhainn Tagus (Portaingéilis: "Tejo") 87km ó Liospóin, príomhchathair na tíre, 200km ó Phorto agus díreach 18km ó Shantárem fhéin. Tá 1,817 duine ina gcónaí sa bhaile.


Boris Pasternak.
Scríbhneoir agus file Rúiseach ab ea Boris Pasternak. Rugadh i Moscó i 1890 é agus fuair sé bás i bPeredelkino (Moscó) i 1965. Scríobh sé an leabhar "Доктор Живаго" ("An Dochtúir Sibhágó"), a bhí foilsithe mar "Doctor Zhivago" i mBéarla. Bhuaigh sé Duais Nobel na Litríochta i 1958.


Cill Ma Ruibhe.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Ma Ruibhe.


Cill Mo Naomhaig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Mo Naomhaig.


Cill Mhóraig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Mhóraig.


Cille Mhoire, Ros an Ear.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cille Mhoire.


Cill Targhlain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Targhlain.


Cille Mhoire, an t-Eilean Dubh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cille Mhoire.


Ceann na Creige.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann na Creige.


Ceann Loch Iall.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann Loch Iall.


Ceann Loch Lagain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann Loch Lagain.


Cnoc Mhoire.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cnoc Mhoire.


Bill de Blasio.
Polaiteoir Meiriceánach agus an 109ú méara ar Chathair Nua-Eabhrac is ea Bill de Blasio, né Warren Wilhem, Jr., a rugadh ar 8 Bealtaine 1961 i Manhattan, Nua-Eabhrac. Ar an 5ú Samhain 2013 toghadh é mar mhéara na cathrach. Fuair sé breis is 73% de na vótaí sa toghchán. Is de shliocht Gearmánach é ar thaobh a athar, de shliocht Iodálach ar thaobh a mháthar. Tógadh in Cambridge, Massachusetts é, agus tá sé ina chónaí lena bhean chéile agus a mbeirt pháistí in Park Slope, Brooklyn. Ar an chéad lá d'Eanáir, 2014 a ghlac sé mionn na hoifige mar chomharba ar Michael Bloomberg. Is ball den Pháirtí Daonlathach é.


Julius Lothar Meyer.
Ba cheimicí Gearmánach é Julius Lothar Meyer. Rugadh ar an 19 Lúnasa 1830 i Varel na Gearmáine. Fuair sé bás ar an 11 Aibreán 1895 i dTübingen.
D'oibrigh sé in éineacht le Robert Bunsen ar feadh blianta. Scríobh Meyer freisin ar thábla peiriadach na ndúl ceimiceach, mar a rinne Dmítrí Meindeiléiv.


Park Slope, Brooklyn.
Comharsanacht faiseanta i dtuaisceart Brooklyn ag críochántacht le Prospect Park is ea Park Slope. Tógadh a lán de na tithe in Park Slope san 19ú hAois le buntáiste a bhaint as an radharc ó Dhroim Gowanus ar Chuan agus ar Chathair Nua-Eabhrac ó thuaidh agus ar an bpáirc ó dheas. Fuair an daonáireamh sa bhliain 1890 gurbh é Park Slope an pobal ba rachmasaí sna Stáit Aontaithe. Tháinig meath ar an gcomharsanacht sna 1950idí agus 1960idí, ach tháinig rath uirthi arís ag tosnú thart ar an bhliain 1980. Tá stádas mar cheantar stairiúil bainte amach ag cuid mhaith den chomharsanacht. Bhí 65,047 duine ina gcónaí in Park Slope sa bhliain 2010.


Zen.
Is scoil Bhúdach é Zen (Sanscrait: Dhyāna; Sínis: 禪, Chán; Vítneaimis: Thiền; Cóiréis: Seon) a bunaíodh sa tSín sa 5ú haois agus a chuireann an bhéim is treise ar an machnamh mar an príomhchosán chun na heagnaíochta. Is é "Zen" an t-ainm Seapáinise ar an scoil, a bhí traslitrithe ón tSínis. De réir seanchais, bhí an scoil bunaithe ag an manach Bodhidharma a tháinig go dtí an tSín as an India.
Sa lá atá inniu, is iad "Soto" (Sínis: 曹洞, Cáo dòng) agus "Rinzai" (Sínis: 临济, Lín jì) an dá scoil is mó i Zen, atá idirdhealaithe ó thaobh fealsúnachta agus stíl mhachnaimh.


Aonbheannach.
Is saghas capaill bháin é an t-aonbheannach ar a bhfuil adharc, sna seanscéalta. Ní féidir ach le maighdean é a sheilg, agus tá teoric ann gur íomhá Chríost atá san aonbheannach.


Brendan Kehoe.
Ba scríbhneoir agus eolaí ríomhaireachta é Brendan Patrick Kehoe (3 Nollaig, 1970 - 19 Iúil 2011). Rugadh é i mBaile Átha Cliath i 1970, agus tógadh é i China, Maine sna Stáit Aontaithe.
Cailleadh é in Iúil 2011 tar éis cath le leoicéime.


Cinn Drochaid.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cinn Drochaid.


Ceann na Móna.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann na Móna.


Cnoc Shuas.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cnoc Shuas.


Clach na h-Aithrigh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Clach na h-Aithrigh.


Crún.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Crún.


Cúil na Cábaig.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cúil na Cábaig.


Cúil Daothail.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cúil Daothail.


Ceann a' Mhílidh.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ceann a' Mhílidh.


Dail Chuinnidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dail Chuinnidh.


Ceann na Creige, Earra-Gháidheal agus Bód.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ceann na Creige.


Eilean Ceann na Creige.
Is oileán suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Eilean Ceann na Creige.


Drochaid Thulnain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid Thulnain.


Ollscoil Choimbra.
Tá Ollscoil Choimbra (Laidin: "Universitas Conimbrigensis", Portaingéilis: "Universidade de Coimbra") suite i gCoimbra i lár na Portaingéile. Deirtear gurb é an ollscoil is fearr sa Phortaingéil inniu. Bunaíodh i 1290 ag Pápa Nicolau IV. Mar sin, is é ceann de na hollscoileanna is sine san Eoraip agus tá sé i measc na ollscoileanna is sine ar fud an domhain.


Fliúiteog.
Is feadóg bheag é an fliúiteog. Tagann an t-ainm "piccolo" ('beag') ón Iodáilis, agus tagann an t-ainm Gaeilge ó Bhéarla "flute" + "óg".


Miguel Ángel Asturias.
Scríbhneoir as Guatamala ab ea Miguel Ángel Asturias. Rugadh i gCathair Ghuatamala é i 1899 agus fuair sé bás i Maidrid i 1974. Bhuaigh sé Duais Nobel na Litríochta i 1967.


Paul Krugman.
Is eacnamaí as na Stáit Aontaithe é Paul Robin Krugman. Rugadh ar an Oileán Fada, Nua-Eabhrac, 28 Feabhra, 1953.
Tá sé ina ollamh in Ollscoil Princeton agus scríobhann sé sa nuachtán "The New York Times" freisin.
Bhuaigh sé an Duais Nobel i 2008.


Ford mustang boss 302.
Ardan = 5th ghiniúint Mustang cumhacht traein
Stil an chiorp = 2 - doras fast back
2 - doras coupe 4 suíochán
FORD MUSTANG BOSS 302 V8 (1969-1970)
Díláithriú = 302 cu in (4.9L)
Sorcoir bore = 4 in (102mm)
Lione stroc = 3 in (76mm)
Cumhact aschur = rátáil ag 290HP @ 5900 r.p.m (revolution per minute)
Torque = 290LB ft (393.n.m) @ 4300 r.p.m
An Boss 302 Mustang tá ard fheidhmíochta Carr. An cosúil lies an Ford Mustang. A tháirgtear i 1969-1970 agus eile tháirgtear i 2012-2013. Tugadh ar arid don Trans Am Racing Series.


Pahlavi.
Is teanga Ind-Eorpach í Pahlavi. Tugtar Pehlevia nó An Mheán-Pheirsis uirthi freisin. Ba é "Pārsīk" ("teanga Pārs") an bunainm a bhí air.
Níl sí beo sa lá atá inniu, ach bhíothas á labhairt in impireacht na Peirse, go háirithe le linn impireacht "Sassanid" (224-654 CE). Toisc go raibh ardstádas ar an teanga, bhí sí in úsáid i réigiúin eile freisin. Tháinig Pahlavi ón tSean-Pheirsis, agus sa 9ú haois d'athraigh sé go dtí an Pheirsis atá á labhairt inniu.


Adaptxt.
Is éard atá in Adaptxt ná feidhmchlár ar fhóin phóca a ligeann do dhaoine téacsáil thuarthach (nó "predictive texting") a dhéanamh. Is é KeyPoint Technologies atá i mbun a fhorbartha, comhlacht atá lonnaithe sa Ríocht Aontaithe.
Is ar fhóin Windows amháin a bhí an feidhmchlár nuair a lainseáladh i 2006 é, ach cuireadh ar fail ar fhóin Android é freisin i 2011, an bhliain chéanna a ndearnadh feidhmchlár le cód oscailte de.
Cuireadh cumas Gaeilge, Gaeilge na hAlban agus Gaeilge Mhanann leis i mí na Samhna 2012, trí chomhoibriú idir Adaptxt, Michael Bauer, agus Kevin Scannell.


Ceòlas.
Is scoil cheoil é Ceòlas a tionóltar in Uibhist a Deas gach bliain.


Shemar Moore.
Rugadh Shemar Franklin Moore ar 20ú Aibréan 1970 i gCalifornia. Is aisteoir Afracach-Meiriceánach é. Bhog sé go dtí an Isiltír, áit arbh as a mháthair, nuair a bhí sé óg. D'fhill sé ar California i 1977. Fuair sé post mar mhúnla chun táille ollscoile a íoc. Theastaigh uaidh daorchluiche a imirt sa Major League ach ghortaigh sé a ghualainn agus níorbh fhéidir leis leanacht leis. Sa bhliain 1998 fuair a mháthair scléaróis iolrach agus tacaíonn Moore le hairgead a chruinnigh i gcomhar taighde ar scléaróis iolrach.
Thosaigh sé ag aisteoireacht ar an sraith teilifíse "The Young and the Restless" mar Malcolm Winters ar feadh ocht mbliana. Bhuaigh sé cúig gradam NAACP i rith an sraith sin. D'fhág sé 'The Young and the Restless' sa bhlian 2005 agus chuaigh se le sraith teilifíse 'Criminal Minds'. Ghlac sé páirt Derek Morgan, próifíleoir ar son an FBI. Tá sé fós bainteach leis an gclár teilifíse sin. Ghlac sé páirt i roinnt scannáin freisin.


Gordon Wallace MacLennan.
Ba theangeolaí é Gordon Wallace MacLennan (Gòrdon MacGilleFhinnein i nGaeilge na hAlban). Rugadh i 1931 é agus fuair sé bás i 1992. Ba é an Dochtúir MacLennan an chéad chathaoirleach le Léann Ceilteach in Ollscoil Ottawa, post a bunaíodh i 1972, agus bhí suim ar leith aige sa Ghaeilge, i nGaeilge na hAlban, agus i mbéaloideas an dá theanga.
Tá aithne air go háirithe mar gheall ar dhá leabhar a d'fhoilsigh sé, "Gàidhlig Uibhist a Deas" agus "Seanchas Annie Bhán", seanchaí as Dún na nGall in Éirinn, agus ba é a chuir "Proceedings of the First North American Congress of Celtic Studies" in eagar freisin.
Ghlac sé páirt freisin i Suirbhidh Chànanach na h-Alba i nDún Éideann.


Máirtín Ó Murchú.
Is teangeolaí Éireannach é Máirtín Ó Murchú atá ina ollamh "emeritus" in Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath faoi láthair. Is iomaí rud a d'fhoilsigh sé, ach ó thaobh taighde ar Ghaeilge na hAlban, is é an leabhar "East Perthshire Gaelic" an ceann is tábhachtaí.


Diúranais.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Diúranais.


Drochaid Aonachain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid Aonachain.


An Dórnaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Dórnaidh.


Drochaid Chárr.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid Chárr.


Drochaid na Cuingleum.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid na Cuingleum.


Dul Chreachaird.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dul Chreachaird.


Dail nam Breac.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dail nam Breac.


Druim Earbainn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Druim Earbainn.


Dail nam Feart.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dail nam Feart.


Dabhach Gairbheach.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dabhach Gairbheach.


12 Angry Men.
Is scannán é 12 Angry Men a rinne Sidney Lumet sa bhlian 1957. Ba chlár teilifíse é roimhe sin freisin. Reginald Rose a scríobh an script don scannán agus bhí Henry Fonda agus Reginald Rose mar léiritheoirí air. Tarlaíonn scéal an scannáin i seomra amháin, seomra an giúiré. Is faoi ghiúiré, atá ag déanamh cinneadh faoi phíonós an bháis a ghearradh ar bhuachaill, an scannán. Tá sé cuirthe ina leith gur mharaigh an buachaill a athair. Tá an scannán 96 nóiméad ar fhad agus glacann Henry Fonda páirt an phríomhcharachtair.
Tosaíonn an scannán agus an 12 fear ag dúl go seomra an ghiúiré. Tosaíonn siad ag vótáil ar chionntacht an bhuachalla. Níl ach duine amháin, Giúróir a hOcht (Henry Fonda), a shíleann go bhfuil sé neamhchionntach. Déanann giúróir a hOcht diaspóireacht leis na giúróirí eile ag iarraidh a chur in a luí orthu go bhfuil an buachaill neamhchionntach. Bhí bean mar fhinné ar an ndúnmharú a deir go bhfuil an buachaill ciontach ach dár le Giuróir a hOcht tá sí mícheart. Le h-imeacht ama aontaíonn níos mó giúróirí go bhfuil sé neamhchionntach go dtí nach bhfuil ach giúróir amháin, Giúróir a Trí, a chreideann go bhfuil an buachaill ciontach. Sa deireadh athraíonn Giúróir a Trí a aigne chomh maith agus críochnaíonn an scannán leis ag caoineadh agus ag rá “neamhchiontach…….neamhchiontach”.


Michael Oher.
Is imreoir peile Meiriceánaí é Michael Oher leis an Baltimore Ravens. Rugadh é ar 28 Bealtaine 1986 i dTennessee.
Nuair a bhí sé óg, bhí a lán fadhbanna ag a gclann. Thóg a mham drugaí agus bhí a dhaid i bpríosún ar feadh i bhfad. Chuaigh Michael go dtí aon scoil déag sula raibh sé trí bliana déag d'aois. Nuair a bhí Oher seacht mbliana, cuireadh faoi churam altrama ach níor fhan sé le teaghlach ar bith. Bhí sé gan dídean ó am go ham. Bhí sé iontach ar spórt. D'imir sé cispheil, peil Mheiriceánach agus discus. Ní raibh a lán oideachais aige agus bhí sé dian air freastal ar scoil. D'fhaigheadh sé F nó D ina chuid scrúduithe. Bhuail sé le Sean agus Leigh-Anne Tuohy i 2004, beirt thuismitheorí a raibh páistí acu i scoil Mhichíl. D'fhan Michael leis an chlann agus ghlac na Tuohy's é tar éis tamaill. Fuair sé teagascóir agus d'athraigh sé na "D"anna go h"A"nna. Chuaigh sé go dtí Ollscoil Tennessee agus d'imir sé ar an bhfoireann peile Meiriceánaí, Ole Miss Rebels. Phioc na Baltimore Ravens é sa bhliain 2009 i ndréacht an NFL. Bhuaigh seisean agus a fhoireann an Superbowl sa bhliain 2012.
Rinneadh scannán de shaol Michael Oher, "The Blind Side", a scaoileadh sna hamharclanna sna Stáit Aontaithe ar 20 Samhain 2009. Quinton Aaron a rinne páirt Michael Oher, in éineacht le Sandra Bullock agus Tim McGraw mar an chúpla a d'uchtaigh é. Ainmníodh "The Blind Side" do Academy Awards sna catagóirí Best Picture agus Best Actress. Fuair Bullock Oscar as a ról mar Leigh Anne Tuohy.


Druim nan Darach.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Druim nan Darach.


An Druim Buidhe.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Druim Buidhe.


Druim Múillidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Druim Múillidh.


Diúirinis, Loch Aillse.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Diúirinis.


Duisgidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Duisgidh.


Daothal.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Daothal.


Díobaig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Díobaig.


Drochaid Ruaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid Ruaidh.


Drochaid Sheile.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid Sheile.


Dail an Eich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dail an Eich.


Eurabol.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eurabol.


Eilean Shona.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Shona.


Eilean Donnain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Donnain.


Earbarsaig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Earbarsaig.


Earaghaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Earaghaidh.


Easaich.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Easaich.


Eadrais.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eadrais.


James Hogg.
File agus scríbhneoir i mBéarla agus san Albainis ab ea James Hogg (1770 – 21 Samhain 1835). Nuair a bhí sé óg, bhí sé ag obair sa talmhaíocht mar aoire agus tréadaí, agus fuair sé a chuid oideachais ina aonar trí léamh pearsanta. Bhí sé ina chara ag mórán scríbhneoirí clúiteacha a bhí beo ag an am, Walter Scott ina measc. Fiú scríobh Hogg beathaisnéis neamhoifigiúil ar Scott. Bhí clú is cáil air mar an "Tréadaí Eadaraig" ("Ettrick Shepherd"), agus d'úsáid sé an leasainm sin nuair a foilsíodh a lán leabhar a scríobh sé. Ina theannta sin, d'úsáid sé an t-ainm sin mar ainm carachtair sa tsraith chlúiteach "Noctes Ambrosianae", a bhí foilsithe san iris "Blackwood's Magazine". Tá cáil air fós sa lá atá inniu mar gheall ar an úrscéal "The Private Memoirs and Confessions of a Justified Sinner". I measc na rudaí eile a scríobh sé, tá dáin mar "The Queen's Wake" (1813), bailiúchán amhrán "Jacobite Reliques" (1819), agus dhá úrscéal eile, "The Three Perils of Man" (1822) agus "The Three Perils of Woman" (1823).


Eadaraig.
Baile beag i ndeisceart na hAlban is ea Eadaraig (Béarla: "Ettrick").
Tá sé faoi smacht Comhairle nan Críochan. Seo iad na comhordanáidí: 55° 25′ 3.46″ T, 3° 9′ 8.54″ I.
Ba as Eadaraig James Hogg (1770 - 1835), fear ar tugadh an "Tréadaí Eadaraig" air. Tá leacht cuimhneacháin in ómós dó a bhí tógtha i 1898, timpeall is míle laistiar den bhaile.


An Ocsatáinis.
Is teanga Ind-Eorpach í an Ocsatáinis. Tugtar "Lenga d'òc" uirthi sa teanga féin, nó "Langue d'oc" san Fhraincis. Mionteanga atá inti, á labhairt san Acatáin, Auvergne, Languedoc-Roussillon, Limousin, Midi-Pyrénées agus i bProvence i ndeisceart na Fraince. Ach cloistear an teanga freisin i réigiúin sa Spáinn, san Iodáil, agus i Monacó.


Sniaul.
Iarnród Sniaul ar an sliabh
Is é Sniaul an sliabh is airde in Oileán Mhanann. Is as an tSean-Lochlainnis ar "Sliabh Sneachta" a tháinig an t-ainm, agus tá sé seo an-soiléir in ainm an tsléibhe i mBéarla, "Snaefell". Tá sé 621 m (2034 troigh) ar airde.


Patella vulgata.
Is saghas sliogéisc é Patella vulgata nó an "bairneach coiteann". Ní úsáidtear mar bhia é go minic, ach tá siad go maith comónta.
Tá an speiceas le fáil in uiscí iarthar na hEorpa.
Radula.
Bíonn radula an speicis seo níos faide ná an bhlaosc féin. Tá 1,920 fiacail i 160 sraith de 12 fiacail i ngach ceann acu. Faightear é ceangailte le foshraitheanna daingean ón gcladach ard go dtí imeall an chreasa fochladachúla, cé go mbíonn sé níos iomadúla i limistéir thonnghníomhaithe. Tá a bhlaosc cónúil, suas go dtí thart ar 6 cm ar fad, agus bíonn ganntanas ciriúlachta sainithe aige. Creidtear gur féidir leo a bheith in ann maireachtáil ar feadh suas le fiche bliain.


Sliogiasc.
Is ainmhí gan chnámh droma é sliogiasc (nó maorach nó iasc sliogánach), ag a bhfuil sliogán crua, ón bhfarraige.


Paul Heyse.
Scríbhneoir as an nGearmáin ab ea Paul Johann Ludwig von Heyse a rugadh i mBeirlín ar 15 Márta 1830 agus fuair bás i München ar 2 Aibreán 1914. Is é "Kinder der Welt" (Gaeilge: "Clann na Cruinne", 1873) an leabhar is cáiliúla aige. Bhuaigh sé Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 1910.


Nathair mhara.
Is saghas nathrach é an nathair mhara atá ina chónaí san fharraige. Tá siad an-nimhiúil – níos nimhiúla ná nathracha tíre mar an cobra – ach is annamh a ionsaíonn siad daoine. Tá siad ina gcónaí sna farraigí trópaiceacha.


Roger Myerson.
Is eacnamaí as na Stáit Aontaithe é Roger Bruce Myerson. Rugadh i mBostún, Massachusetts é ar 29 Márta 1951. Rinne sé staidéar in Ollscoil Harvard. Anois tá sé ina chónaí i Chicago, Illinois.
In éineacht le Eric Maskin agus Leonid Hurwicz, bhuaigh sé Duais Nobel i 2007.


An Fheannag Mhór.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í an Fheannag Mhór.


Fárr, Srath Narann.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Fárr.


An Fasadh Feárna.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Fasadh Feárna.


Feárnais.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Feárnais.


Fearsaid Mhór.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Fearsaid Mhór.


Foithir.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Foithir.


Gleann a' Chaolais.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann a' Chaolais.


Gleann Comhann (baile).
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Comhann.


John Russell, 1ú Iarla Russell.
Ba é John Russell, 1st Earl Russell príomh-aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Pháirtí Fuig. Rugadh é ar an 18 Lúnasa 1792 agus fuair sé bás ar an 28 Bealtaine 1878.
Bhí sé ina Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe ó 30 Meitheamh 1846 go 23 Feabhra 1852, agus ó 29 Deireadh Fómhair 1865 go 28 Meitheamh 1866.


The Walking Dead.
Is sraith teilifíse drámaíochta is uafáis ó Mheiriceá forbartha ag Frank Darabont é The Walking Dead. Is é Andrew Lincoln réalta na sraithe agus glacann sé ról an charachtair Rick Grimes. Dúisíonn sé ó chóma agus faigheann sé amach go bhfuil sochaí an domhain tar éis titim as a céile agus an domhan plódaithe le zombaithe. Beartaíonn sé teacht ar a theaghlach agus casann se le go leor marthanóirí eile ar feadh na slí. Craoladh The Walking Dead den chéad uair ar 31 Deireadh Fómhair, 2010, ar an gcainéal teilifíse AMC i Meiriceá.
Craolaíodh go hidirnáisiúnta é don chéad uair ar "Fox" le linn an chéad seachtain de Mhí na Samhna 2010. Toisc an rath a bhí ar an gcéad sraith ó thaobh lucht féachana de coimisiúnaigh AMC sraith eile de 13 eipeasóid. Croalaíodh and dara sraith den chéad uair ar 16 Deireadh Fómhair, 2011. Dhá eipeasóid isteach sa dara séasúr, d'fhógair AMC go mbeadh an seó ar ais le haghaidh tríú séasúr de 16 eipeasóid, a thosaigh mhaistíní ar 14 Deireadh Fómhair, 2012. Ar 21 Nollaig, 2012, athnuachan AMC The Walking Dead le haghaidh séasúr ceathrú de 16 eipeasóid, a léiríodh den chéad ar 13 Deireadh Fómhair, 2013. Ar 29 Deireadh Fómhair, 2013, athnuachan AMC sé an cúigiú séasúr.
Tá an tsraith glacadh go maith agus tá ainmniúcháin dámhachtain go leor lena áirítear na cinn don Guild Scríbhneoirí Mheiriceá Gradam agus Gradam Golden Globe do Sraith Teilifíse is Fearr (Drámaíocht) a fuarthas. Tá an tsraith slánaithe aige freisin ar rátálacha Nielsen láidir, pasáil taifid éagsúla do shraith cábla, lena n-áirítear a fháil 16.1 milliún lucht féachana ar a séasúr ceithre chéad taibhiú a bheith ar an tsraith drámaíochta is - faire i stair cábla bunúsach.
Céad Sraith.
Tosaíonn an tsraith le leas-sirriam Rick Grimes agus é lonta go holc tar éis "shootout" le coirpigh armtha. Dúisíonn sé tar éis cúpla seachtaine ina dhiaidh sin ó Bheirnicé in ospidéal tréigthe agus damáiste go holc. Ar fhágáil, aimsíonn Rick domhan iar-apacailipteach i gcomharbacht ar zombaithe (nó "shiúlóiri, mar a tugtar iad sa seó). Aimsíonn Rick go bhfuil a bhean chéile is a mhac ar iarraidh, nuair a buaileann sé le beirt marthanóirí eile - Morgan Jones agus a mhac Duane - míníonn síad do Rick an gcruachás ina bhfuil síad. Ag gníomhú ar rafla cluinste ag na Joneses, bailíonn Rick arm agus tosaíonn sé ar turas contúirteach go Atlanta Geogia, toisc gur crios coraintín bunaíodh sa chathair sin. Nuair a shroichtear Atlanta, faigheann sé amach go luath go bhfuil an chaithair i gcomharbacht ar siúlóirí ina ionad.


Edwin Morgan.
File agus aistritheoir Albanach ab ea Edwin George Morgan FRSE, OBE, (Glaschú, 27 Aibreán 1920 – "Ibidem" 17 Lúnasa 2010), ceangailte leis an Athbheochan Albanach. Tá sé aitheanta mar dhuine de na filí Albanacha is tábhachtaí san fhichiú haois. Sa bhliain 2004, ceapadh mar chéad fhile náisiúnta na hAlban é: An Príomh-Fhile Albanach.
Beatha agus gairm.
Rugadh Morgan i nGlaschú agus tógadh sa Ghleann Ruadh é. Ba Phreispitéirigh iad a thuismitheoirí. Mar pháiste, ní raibh mórán leabhar sa teach, agus ní raibh sé ceangailte le haon dream liteartha ach oiread. Bhí sé aitheanta mar scoláire díograiseach ag an scoil. Chuir sé ina luí ar a thuismitheoirí airgead a thabhairt dó chun ballraíocht a bhaint amach i gcumainn éagsúla liteartha i nGlaschú. Dúirt sé gur 'taispeánadh' é "The Faber Book of Modern Verse" (1963) blianta tar éis sin.
Chuaigh Morgan go hOllscoil Ghlaschú i 1937. Ba san ollscoil a d'fhoghlaim sé an Fhraincis agus an Rúisis, fad is a d'fhoghlaim sé an Ghearmáinis agus an Iodáilis freisin, as a stuaim féin. Briseadh isteach ar a chuid oideachais chun seirbhís a dhéanamh sa Dara Cogadh Domhanda mar dhiúltóir coinsiasach neamhchomhraiceach i gCór Liachta an Airm Ríoga. Bronnadh céim air i 1947 agus d'oibrigh sé mar léachtóir san ollscoil chéanna go dtí gur éirigh sé as an bpost i 1980.
Rinne Morgan cur síos ar a ghnéasacht den chéad uair i "Nothing Not Giving Messages: Reflections on his Work and Life" (1990) agus in agallamh le Crìsdean Mac 'Ille-Bhàin. Scríobh sé go leor dánta grá cáiliúla, "Strawberries" agus "The Unspoken" ina measc, gan inscne luaite leis an leannán iontu. Cúrsaí dlí a bhí i gceist ag an am leis seo, ach, freisin, aidhmeanna coitiantachta, mar a mhínigh sé in agallamh le Marshall Mac an Fhùcadair. Ag oscailt an Ionaid LADT (Leispiach, Aerach, Déghnéasach agus Trasinscneach) Ghlaschú i 1995, léigh sé dán a scríobh sé go háirithe ar son na hócáide, agus thíolaic sé don ionad é mar bhronntanas.
I 2002, ceapadh mar phatrún "Our Story Scotland" é. Ag oscailt Pharlaimint na hAlban i nDún Éideann ar 9 Deireadh Fómhair 2004, léigh Liz Lochhead dán a scríobh Morgan go háirithe ar son na hócáide sin freisin. Tháinig sise i gcomharbas air mar an Príomh-Fhile Albanach in Eanáir 2011.
I ndeireadh a shaoil, fuair Morgan lucht léitheoireachta nua tar éis dó comhoibriú a dhéanamh leis an mbanna ceoil Albanach Idlewild ar an gclár "The Remote Part". Ag deireadh an amhráin dheireanaigh, "In Remote Part / Scottish Fiction", léigh sé an dán "Scottish Fiction" a bhí scríofa go háirithe don amhrán féin.
I 2007, thug sé dhá dhán don duanaire "Ballads of the Book", agus scríobh mórán filí Albanacha dánta a bhí cóirithe le ceol ag ceoltóirí Albanacha. Ba iad na hamhráin le Morgan "The Good Years" agus "The Weight of Years" a sheinn Karine Polwart is Idlewild faoi seach. Thug Seamus Heaney urraim fhoirmiúil dó, mar chuid dá chuairt agus Heaney ina phríomhfhile Nobel.
Tugadh aire do Mhorgan i dteach cónaithe mar go bhfuil tinneas trom air. D'fhoilsigh sé bailiúchán darb ainm "Dreams and Other Nightmares" in Aibreán 2010, míonna sula bhfuair sé bás, chun comóradh a dhéanamh ar a nóchadú breithlá. Roimh a bhás, ba é an marthanóir deireanach den "Seachtar Mór" liteartha (ina measc, Aodh MacDiarmaid, Rabairt Garbhach, Tormod MacThaoidhg, Iain Mac a' Ghobhainn, Deòrsa Mac Iain Deòrsa is Somhairle MacGill-Eain).
Ar 17 Lúnasa 2010, fuair Edwin Morgan bás leis an niúmóine. Bhí sé nócha bliain d'aois. Scaoil Leabharlann Filíochta na hAlban an nuacht ar maidin. Thug polaiteoirí mar Alex Salmond agus Iain Gray ómós dó, chomh maith le Carole Ann Ní Dhubhthaigh, Príomh-Fhile na Ríochta Aontaithe.
Filíocht.
D'aistrigh sé ó go leor teanga eile freisin, ina measc an Rúisis, an Ungáiris, an Fhraincis, an Iodáilis, Laidin, an Spáinnis, an Phortaingéilis, an Ghearmáinis, agus Sean-Bhéarla ("Béowulf"). Bhí go leor acu cruinnithe i "Rites of Passage: Selected Translations" (1976). Is é a aistriúchán ar "Beowulf" an t-aistriúchán is coitianta i Meiriceá.
Bhí tionchar mór ag na filí Meiriceánacha "beat" ar Mhorgan, lena meon agus a gcaint shimplí oscailte mar chomhartha ina chuid oibre. Ba i 1968 a scríobh sé dán darb ainm "Starlings In George Square". Léadh an dán mar thrácht ar an drogall a bhí ar an bpobal i dtaobh imeascadh na ndaoine as tíortha thar lear. Ar an lámh eile, chonaic daoine eile tagairt do Réabhlóid na Rúise agus tagairt do "Stalin" sna "Starlings".


Póló uisce.
Is spórt a imrítear i linn snámha é póló uisce. Caithfear snámh an t-am ar fad, ach imrítear leis na lámha. Is spórt Oilimpeach é.


Glinn Eilg.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Glinn Eilg.


Alasdair II na hAlban.
Rí na hAlban idir 1214 agus 1249 ab ea Alaxandair mac Uilliam (24 Lúnasa 1198 - 6 Iúil 1249). Mac Uilleam I na hAlban agus Ermengarde de Beaumont. Fuair sé bás 6 Iúil 1249 i gCearrara nuair a bhí sé ar a bhealach go dtí na hOileáin Istigh.


Uilleam I na hAlban.
Rí na hAlban idir 1165 agus 1214 ab ea Uilliam mac Eanric nó Uilleam an Leòmhann ("Uilleam an Leoin"). Bhí sé ina mhac Eanraig, prionsa na hAlban, agus Ada de Warenne. Corónaíodh ina rí 24 Nollaig 1165. Rugadh i Huntington é timpeall 1143 agus fuair sé bás 4 Nollaig 1214 i Sruighlea.


Alasdair III na hAlban.
Bhí Alasdair III (4 Meán Fómhair 1241 - 19 Márta 1286) ina rí na hAlban 1249 - 1286. Ba rí láidir é Alasdair agus bhí a thréimhse ar an gcathaoir ríoga an-síochánta minic go leor. Ag an am sin, bhí tionchar láidir Ceilteach in Albain fós agus ceangal le Sasana mar go raibh iníon rí Shasana - Éadbhard I - an banphrionsa Máiréad, ag Alasdair mar bhean. Thosaigh cúrsaí ag éirí níos measa tar éis do bhean agus mhac Alasdair bás a fháil i ngearr aimsire. D'fhág sé seo Rí na hAlban gan mac á leanúint agus é daichid is cúig bliana d'aois.
Phós sé arís ag Mainistir Jedburgh le bean óg bhreá darb ainm Yolande a Dreux. Ar an dara lá déag de Mhárta 1286, fuair Rí Alasdair bás. Bhí sé ag filleadh ó Chaisleán Dhún Éideann go Ceann Gronna áit a raibh a bhean. Cé go raibh na huaisle agus na triatha a bhí in éineacht leis ag iarraidh air fanacht leis an aimsir níos fearr ar maidin, níor éist sé leo. Chaill sé a chuideachta sa dorchadas agus an mhaidin dár gcionn d'aimsíodar a chorp ag bun aille. D'fhág sé seo Albain gan rí agus rinne Èideard a sheacht ndícheall smacht a fháil ar Albain agus is mar seo a thosaigh linn creiche agus comhraic idir an dá ríocht.


Dùn Bhlàthain.
Is baile i lár na hAlban é Dún Bhlàthain, suite i gComhairle Shruighlea agus i ngar do Shruighlea. Tá clú agus cáil ar an ardeaglais i nDún Bhláthain.
Rugadh an t-imreoir leadóige Andy Murray agus an ceoltóir Dougie MacLean i nDún Bhláthain.
Tá an baile clúiteach mar gheall ar eirleach a tharla sa bhunscoil ar an 13 Márta 1996. Bhí 16 páiste agus duine fásta amháin dúnmharaithe ag fear, Tomas Watt Hamilton, a chuir lámh ina bhás féin ina dhiaidh sin.
Bhí 7,911 duine ina gcónaí i nDún Bhláthain sa bhliain 2001.


Geárr Lóchaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Geárr Lóchaidh.


Gleann Afraig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Afraig.


Gleann Úige.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Úige.


Gaineamhlach Mojave.
Is ceann de na gaineamhlaigh is mó ar fud an Domhain é an Gaineamhlach Mojave (IPA: /moʊˈhɑːvi/ nó /məˈhɑːvi/; "Hayikwiir Mat'aar" sa teanga Mojave).
Tá sé suite sna Stáit Aontaithe.
Clúdaíonn sé 65,000 ciliméadar cearnach i gCalifornia, Utah, Nevada agus Arizona.


Aibítir Idirnáisiúnta Foghraíochta.
Cairt a mhíníonn an Aibítir Idirnáisiúnta Foghraíochta
Is éard atá san Aibítir Idirnáisiúnta Foghraíochta (Béarla: "International Phonetic Alphabet", neo "IPA") ná córas scríofa atá coitianta sa teangeolaíocht. Cé go bhfuil ceangal soiléir leis an aibítir Rómhánach, is rud eile ar fad é.


Pápa Beinidict XIII.
Pápa Iodálach ab ea Pápa Beinidict XIII (Laidin Benedictus P.P. XIII, Gravina in Puglia, 2 Feabhra 1649 - Cathair na Vatacáine, 23 Feabhra 1730. Ba é "Pietro Francesco Orsini" an t-ainm a bhí air ó thús. Toghadh mar phápa é ar 29 Bealtaine 1724 tar éis bhás Pápa Innocentius XIII. Ba é an 245ú pápa a bhí ann.


Goirtlig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Goirtlig.


Grúididh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd in Albain é Grúididh.


Inbhir Aoidhe.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Aoidhe.


Áine Cleves.
Áine Cleves, pictiúr le Holbein
Ba bhean uasail Ghearmánach í Áine Cleves (An Ghearmáinis: "Anna von Jülich-Kleve-Berg") (Düsseldorf, 22 Lúnasa 1515 – Londain, 16 Iúil 1557) agus an ceathrú bhean Anraí VIII Shasana. Mar sin, bhí sí ina bhanríon Shasana ó 6 Eanáir 1540 go 9 Iúil 1540. Ní raibh an pósadh curtha i gcrích riamh, agus ní fuair sí coróin an chéile ríoga. Tar éis an pósadh a chur ar neamhní, thug an rí socrú flaithiúil di, agus ina dhiaidh sin, tugadh "Deirfiúr Ionúin an Rí" uirthi
Tagairtí.
Aine


Scóipé.
Is é Scóipé an phríomhchathair agus an chathair is mó sa Mhacadóin. Tá sé suite ar bhruach Abhainn Vardar agus cois Shliabh Vodno.


Neamhghníomh an tSlua.
Is éard is Neamhghníomh an tSlua ann ná feinimeán síceolaíochta sóisialta a thagraíonn do chásanna nach dtairiscíonn daoine cabhair d'íospartach. Tá an dóchúlacht go dtabharfaidh daoine cabhair i gcoibhneas indíreach le líon na ndaoine atá ann. Is é sin le rá, má tá slua mór daoine ann is lú seans go dtabharfaidh aon duine acu cabhair.


Frédéric Mistral.
Scríbhneoir as an bhFrainc ab ea Frédéric Mistral. Rugadh i Maillane ar 8 Meán Fómhair 1830 é agus fuair sé bás san áit chéanna ar 25 Márta 1914. Scríobhadh sé san Ocsatáinis. Is é "Mirèio" (1859) an leabhar is cáiliúla aige. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air, in éineacht le José Echegaray, sa bhliain 1904.


Debora Patta.
Iriseoir is ea Debora Patta. Rugadh í ar 13 Iúil, 1964 s an tSiombáib.


Y Wladfa.
Is é Y Wladfa (An Bhreatnais: "An Choilíneacht") an t-ainm ar na ceantair Bhreatnacha san Airgintín. Tá an chuid is mó acu i Chubut.


Inbhir Garadh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Garadh.


Innis an Ruighe.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Innis an Ruighe.


Inbhir Dhrúidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Dhrúidh.


Inbhir Íonaid.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Íonaid.


Inbhir Nabhair.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Nabhair.


Inbhir Ruaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Inbhir Ruaidh.


Na h-Innseagan.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é na h-Innseagan.


Compton Mackenzie.
Ba údar é Edward Montague Compton MacCoinnich/MacKenzie (17 Eanáir 1883 i West Hartlepool – 30 Samhain 1972 i nDún Éideann). Bhí sé ina náisiúnaí Albanach freisin, cé gur rugadh i Sasana é.
Cuireadh léann roimhe i "St Paul's School" agus tar éis sin in Ollscoil Oxford. Idir 1920 is 1923 bhí Mackenzie ina "Tenant" sna hoileáin Herm agus Jethou.
D'fhoilsigh sé beagnach céad leabhar, dírbheathaisnéis i ndeich imleabhar san áireamh, ach bhain sé an clú is mó as a chuid úrscéalta, go háirithe "Whiskey Galore".
Bhí suim mhór aige i gcultúr na Gàidhlig, an teanga féin (d'úsáid sé an Ghàidhlig i "Whiskey Galore") agus an Seacaibíteachas. I 1914 d'iompaigh sé leis an gCaitliceachas, agus bhí sé ina chomhbhunaitheoir Phàrtaidh Nàiseanta na h-Alba. Cuireadh i mBarraigh é, áit ar thóg sé teach sna 1930idí.


Forbes.
Tá an iris Forbes curtha i gcló sna Stáit Aontaithe agus tá sé dírithe ar an tráchtáil agus ar an airgeadas.
Bunaithe i 1917 ag B. C. Forbes, foilsíonn sí liostaí suimiúla i dtaobh tráchtála gach bliain, mar shampla "Forbes 400", "Forbes 500" agus "Fortune 500".
Tá príomhoifig an chomhlachta suite ar 5ú Ascaill i Nua-Eabhrac.


Andrew Bonar Law.
Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe ab ea Andrew Bonar Law (16 Meán Fómhair 1858 – 18 Deireadh Fómhair 1923).
Rugadh i Rexton, New Brunswick, Ceanada é. Bhí sé ina Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe ó 23 Deireadh Fómhair 1922 go 22 Bealtaine 1923.


Alderney.
Is oileán i Muir nIocht é Alderney (Fraincis: "Aurigny"; teanga Auregnais: "Aoeur'gny"). Is é an tríú oileán is mó i Muir nIocht. Is é an dara oileán is mó i mBáillcheantar Gheansaí.
Tá sé suite timpeall is deich gciliméadar ó La Hague sa bhFrainc agus timpeall is 97 ciliméadar ó Shasana. Tá Burhou thiar thuaidh den oileáin.


Geansaí (oileán).
Is spleáchríoch de chuid na Ríochta Aontaithe san Eoraip é Báillcheantar Gheansaí ("Bailiwick of Guernsey" i mBéarla agus "Bailliage de Guernesey" sa bhFraincis). Is oileán é Geansaí agus tá sé suite timpeall is 48 ciliméadar amach ón Fhrainc nó 121 ciliméadar ó Weymouth / Sasana.
Is é St Peter Port an príomhbhaile.
Tá clú ar Gheansaí mar gheall ar shaghas áirithe bó a thugtar "Guernsey Cattle" air.
In éineacht le Geirsí, tugtar "Oileáin Mhuir nIocht" orthu.


An tSairc.
Is oileán beag i Muir nIocht é An tSairc (Béarla: "Sark", Fraincis: "Sercq", teanga Sercquiais: "Sèr"). Is cuid de Bháillcheantar Gheansaí é, agus mar sin is spleáchríoch de chuid na Ríochta Aontaithe é. Tá timpeall is 600 duine ina gcónaí ann.
Tá an iascaireacht, an turasóireacht, agus cúrsaí gnó láidir go maith ar an oileán.


SVG.
Is éard atá i gceist le Grafaic Inscálaithe Veicteoireach (Béarla: Scalable Vector Graphics, nó SVG) ná formáid íomhá le haghaidh grafaicí déthoiseacha atá bunaithe ar XML agus a chothaíonn beochan agus idirghníomhaíocht. Caighdeán oscailte atá ann, agus é á fhorbairt ag Feadhnacht an Ghréasáin Dhomhanda (W3C) ón bhliain 1999 i leith.
Sonraítear na híomhánna i dtéacschomhaid XML agus is féidir iad a chruthú agus a chur in eagar le heagarthóir téacs ar bith. Dá bhrí sin, is féidir iad a chuardach, a hinnéacsú agus a chomhbhrú.


Li Yang (Béarla Craiceáilte).
Is oideachasóir agus múinteoir Béarla ón tSín é Li Yang (Sínis shimplithe: 李|李 Sínis thraidisiúnta 阳|阳 Pinyin 李陽 "Lǐ Yáng") a rugadh sa bhliain 1969 i Changzhou, Jiangsu). Is é a chruthaigh "Crazy English" (Béarla Craiceáilte), módh neamhortadocsach leis an mBéarla a mhúineadh. Maíonn sé go bhfuil sé tar éis ar a laghad roinnt a mhúineadh do 20 milliún duine in imeacht deich mbliana.


Loch Álainn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Álainn.


Lága.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Lága.


An Lagan.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Lagan.


Lagan, Báideanach.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Lagan, Báideanach.


An Leathad, Cataibh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Leathad.


Léanaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Léanaidh.


Leitir Fheárna.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Leitir Fheárna.


Loch Aillse.
Is bearna cósta suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Aillse.


Loch Cluanaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Cluanaidh.


Comhairle Cathair Dhún Éideann.
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Cathair Dhún Éideann.


Lainn a' Chait.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Lainn a' Chait.


Loch Árdail.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Árdail.


An Leacainn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Leacainn.


An Longman.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Longman.


Mórar.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Mórar.


A’ Mhormhaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é a’ Mhormhaich.


A' Mhóigh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é a' Mhóigh.


Muir Síorlaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Muir Síorlaich.


Marc-Innis.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Marc-Innis.


Maoilios Caimbeul.
Is file Albanach é Maoilios Caimbeul. Scríobhann sé i nGaeilge na hAlban. Rugadh ar 23 Márta 1944 é i Stafain san Eilean Sgitheanach.


Ruth Benedict.
Antrapeolaí agus béaloideasóir Meiriceánach ab ea Ruth Fulton Benedict (5 Meitheamh 1887 – 17 Meán Fómhair 1948). Rugadh agus tógadh i gCathair Nua-Eabhrac agus fuair sí bás sa chathair chéanna. D'fhág babhta den bhruitíneach leathbhodhar í agus í ina tachrán. D'fhreastail sí ar Choláiste Barnard agus ar Ollscoil Columbia. Bhain sí dochtúireacht amach ag Columbia sa bhliain 1923. Rinne sí staidéar faoi Franz Boas. Cáil faoi leith ar dhá leabhar a scríobh sí, "Patterns of culture" (Patrúin chultúir, 1934) agus "The chrysanthemum and the sword: patterns of Japanese Culture" (An criosantamam agus an claíomh: patrúin chultúir Seapánaigh, 1946). D'fhás an leabhar seo as an obair a rinne sí do rialtas na Stát Aontaithe le linn an Dara Cogadh Domhanda. "Cianantraipeolaíocht" a thugtar ar an sórt taighde seo mar bhí uirthi an obair a bhunú ar fhoinsí mar ailt nuachtáin agus ar agallaimh a rinneadh i Meiriceá, seachas ar bhuntaighde déanta sa tSeapáin féin.


Fionnuala Nic Dhónaill.
Bean uaslathach Ghaelach as Albain agus banríon Thír Chonaill in Éirinn ab ea Fionnuala Nic Dhónaill (1570 – 1608, leasainm: an Iníon Dubh sa Ghaelige nó Inghean Dubh i nGaeilge na hAlban). B'í iníon Sheumais mac Dòmhnaill agus Ùna Chaimbeulach, an dara bean ag Aodh mac Mánusa Ó Dónaill, Rí Thír Chonaill, agus máthair an chinn fheadhna Aodh Rua Ó Dónaill, an chéad Iarla Thír Chonaill.
Beatha.
Tógadh an Iníon Dubh ag Cúirt na Stiúbhartach in Albain, agus bhí a gaol gairid leo thar a bheith úsáideach d'Aodh mac Mánusa Ó Dónaill chun saighdiúirí tuarastail ó Albain a fhostú nuair a phós sé í, timpeall 1570. Bhí ceathrar mac aici, an bheirt rí dheireanaigh ar Thír Chonaill ina measc: Aodh agus Ruairí. Nuair a d'éirigh a fear céile siabhránach agus é ina sheanfhear, ba ise a bhí i gceannas ar an ríocht. Deirtear in Annála Ríochta Éireann go raibh sí "mar mháthair na Macabaech, a cheangail croí fir le smaointe mná."
Gníomhaíocht Pholaitiúil.
Fuadaíodh a mac is sine, Aodh Rua, i 1587 agus cuireadh i bpríosún i gCaisleán Bhaile Átha Cliath é. Nuair a bhí sé amuigh, ba ise féin a chosain éileamh a mhic ar cheannas na ríochta. I 1588 chuir sí faoi deara go marófaí Aodh Gabhalach Ó Néill, mac a dhearthár, mar gheall ar iarracht a rinne sé ceannas a ghabháil le lámh láidir. I 1591, rinne Domhnall Dubh Ó Dónaill, mac a fir chéile óna céad phósadh, iarracht an ceannas a ghlacadh, ach gabhadh air agus maraíodh i gcath ag Lug na gCnámh é. Is iomaí iarracht a rinne sí Aodh Rua a shaoradh go dlíthiúil nó a bhriseadh amach as Caisleán Bhaile Átha Cliath lena linn seo.
Nuair a d'éalaigh Aodh Rua tar éis an tsaoil i 1592, thug sí airgead do Niall Garbh Ó Dónaill, an t-éilitheoir deiridh a bhí fágtha, agus chuir sí abhaile ar a fear céile éirí as an gceannas i bhfabhar a mac. Scríobh an staraí Hiram Morgan gur ghnó réamhréitithe é toghadh Aodh mar cheann feadhna na nDónallach i 1592, ina raibh tionchar a mháthar níos tábhachtaí ná aon rud eile. Chaith sí deireadh a saoil i gCill Mhic Réanáin. Ach, i 1608, le gach uile mhac aici marbh tar éis Imeacht na nIarlaí, luaigh sí ainm a cliamhain, Niall Garbh, i bhfeall agus cuireadh i bpríosún i dTúr Londan é. Ní fios cathain a bhfuair sí bás. Lena chois sin, is cosúil gur chaith sí deireadh s saoil i gCaisleán Mongavlin, daingean beag cois an Fheabhail, go díreach taobh theas de Bhaile Suingean i gCeantar an Lagáin in oirthear Dhún na nGall.
1, as Éirinn = 2, Fionnuala "Iníon Dubh" Nic Dhónaill (pósadh ~1570).
__|______________________________________ |_________________________________________________________________
Donnchadh Domhnall Ruaidhri Siobhán iníon Nuala Aodh Ruadh Rudhraighe Maghnus Mairghead Máire Cathbarr
(Scaite) m.1590 m.1575 m. 1591 fl.1579 fl.1592 1571-1602 m.1608 beo 1608 m. 1662.1608


Baile Suingean.
Is baile beag i gCeantar an Lagáin i gContae Dhún na nGall é Baile Suingean (Béarla: "St Johnstown" is "Saint Johnston" go hoifigiúil). Tá sé suite cois an Fheabhail 11km ó Dhoire, 105km ó Bhéal Feirste agus 197km ó Bhaile Átha Cliath, prìomhchathair na tíre. Tá 479 duine ina gcónaí sa bhaile. Sa 17ú haois, bhí an baile faoi thionchar bhanríon Thír Chonaill, An Iníon Dubh.


Josep Lluís Sert i López.
B'ailtire agus pleanálaí cathrach é Josep Lluís Sert i López (Barcelona, 1 Iúil 1902 - "Ibidem" 15 Márta 1983). Ba dhuine de na hailtirí a chruthaigh Plean Mór Mhedellín é sna 1950idí. I ndiaidh briseadh na bpoblachtánach sa Spáinn thug sé aghaidh ar Nua-Eabhrac agus d'oibrigh sé sa tír úd ar feadh tréimhse fhada. Dhear sé roinnt mhaith foirgneamh i Meiriceá agus san Eoraip, agus d'oibrigh sé ag pleanáil cathracha i Meiriceá Theas.
Sert a dhear Fundúireacht Miró lámh le Barcelona


Rhumsaa.
Is baile i dtuaisceart Oileán Mhanann é Rhumsaa (Béarla: "Ramsey").


Trefriw.
Is baile in Bwrdeistref Sirol Conwy, An Bhreatain Bheag é Trefriw. I 2001, bhí 1338 duine ina gcónaí ann.


Obar Chaladair.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Obar Chaladair.


Omhanaich.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Omhanaich (Béarla: "Onich").


Am Ploc.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd in Albain é am Ploc.


Proinsias Mac Síthigh-Sceimhealtún.
Proinsias Mac Síthigh-Sceimhealtún, "Francis Sheehy-Skeffington"
Ba scríbhneoir agus síochánaí Éireannach ó Choill an Chollaigh i Contae an Chabháin a bhí go mór ar son ceart vótála do mhná é Proinsias Mac Síthigh-Sceimhealtún (Béarla: "Francis Sheehy-Skeffington") (23 Nollaig 1878 – 26 Aibreán 1916).
Ba chara é le James Joyce, Oliver St. John Gogarty, Tom Kettle, agus athair Conor Cruise O'Brien.
Phós sé Hanna Sheehy sa bhliain 1903 agus ghlac sé lena sloinne ina ainm féin. Tugadh "Skeffy" air scaití.


Taiscéalaíocht Uirbeach.
Is éard is Taiscéalaíocht Uirbeach nó "Uirbeics" ann ná caitheamh aimsire as an ngnáth. An rud atá i gceist leis an uirbthaiscéalaíocht seo ná go dtéann daoine ag taiscéalaíocht thart faoi sheanfhoirgnimh fud fad an domhain le blaiseadh a fháil den saol mar a bhí agus dul go háiteanna nach minic do dhaoine a bheith iontu. Bítear ag cuartú seanbheairicí, ag ransáil in otharlanna meabhairghalair atá imithe ó mhaith, ag tóraíocht timpeall monarchana ón gcéad seo caite, ag sleamhnú trí sheantolláin ar thóir na tóraíochta féin. Bíonn daoine tógtha leis an ailtireacht is an meathlú uirbeach, an mothú dána dalba sin, agus ag samhlú nó ag mothú sprideanna agus míle rud eile. É ina spórt, ina chaitheamh aimsire do roinnt eile fós.
Is dócha go raibh sé linn i gcónaí riamh ach tháinig uirbeics chun cinn faoi bhrat aitheanta, i Meiriceá ach go háirithe. Is fochultúr forbatha atá ann.
In Éirinn.
Tá seoid leathfholaithe de chuid Bhaile Átha Cliath ag titim chun raice i lár Pháirc an Fhionnuisce. Is é sin Dún na hArmlainne, áit a gcoinnítí piléir agus gunnaí tráth dá raibh. Tógadh an áit ar dtús sa bhliain 1734 agus tá stair shuimiúil ag an áit; ghoid an IRA slám mór piléar ón áit agus is iomaí duine mór le rá a chónaigh ann. Cé gur ríspéisiúil an áit ó thaobh na hailtireachta de, tá an geata isteach ann faoi ghlas le blianta fada anois is gan cead dul isteach ann ag éinne. Gan chead, ach téann mar sin féin. Tá go leor grianghraf álainn a léiríonn na foirnimh éagsúla istigh ann.
Cuid mhór den spéis sa taiscéalaíocht seo baineann sé leis an suntas a thugtar fud fad an domhain, nach mór, don rud atá sean. An rud atá sean tá sé diamhair, draíochtúil, is dáinsearach seans, rómánsúil cinnte agus éagsúlacht neamhghnách ag roinnt leis. Mar sin is sna seanfhoirgnimh is mó a chuirtear spéis, is mó an spéis chéanna má bhaineann stair ar leith leis an suíomh, Dún na hArmlainne thuas abair.
Tuilleadh eolais.
Tá tuilleadh eolais faoin Uirbeics in Éirinn ar fáil ag abandonedireland.ie - Suíomh Uirbeics in Éirinn


Leabharlann Náisiúnta na Breataine Bige.
Tá Leabharlann Náisiúnta na Breataine Bige (Breatnais: "Llyfrgell Genedlaethol Cymru"; IPA: ˈɬəvrgeɬ geneˈdlaɪθol kəmˈrɪ) suite in Aberystwyth. Bunaíodh i 1907 é. Coimeádann an leabharlann níos mó ná 4 milliún leabhar agus tá 30,000 lámhscríbhinn ann atá tearc agus luachmhar.
I measc na leabhar clúiteach, tá an chéad leabhar a bhí scríofa sa Bhreatnais ann, foilsithe i 1546. Tá an chéad aistriúchán ar an mBíobla, ón bhliain 1588, le feiceáil freisin. Feictear lámhscríbhinní mar "Leabhar Dubh Caerfyrddin" (Breatnais: "Llyfr Du Caerfyrddin"), an ceann is sine (timpeall is 1250) scríofa go hiomlán sa Bhreatnais, agus "Leabhar Taliesin" (Breatnais: "Llyfr Taliesin") le filíocht as an 14ú haois.


Meathlú uirbeach.
Is éard is Meathlú uirbeach ann ná radharcanna nó an suíomh uirbeach ag titim as a chéile. Déantar a lua san ealaíon, sa phleanáil uirbeach agus go leor réimsí den saol.


Hendrik Martenszoon Sorgh.
Péintéir mór-le-rá as an Ísiltír ab ea Hendrick Martensz. Sorgh (Ainm iomlán: Hendrick Martenszoon Sorgh, Rotterdam, timpeall 1610 - "Ibidem", 28 Meitheamh 1670). Phós sé Adriaantje Hollaer 20 Feabhra 1633. Rugadh san Ísiltír é le linn Phoblacht na Seacht nDúiche Aontaithe, nuair a bhí an tír thar a bheith saibhir. Bhí sé ina phrintíseach (Ollainnis: "Leerling") ag David Teniers, as Antuairp. Phéinteáladh sé margaí go minic.


Poblacht na Seacht nDúiche Aontaithe.
Is éard a bhí i bPoblacht na Seacht nDúiche Aontaithe (Ollainnis: "Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden"; Laidin: "Res Publica Coniunctarum Provinciarum") ná stát neamhspleách i dtuaisceart na hEorpa, san áit a bhfuil an Ísiltír sa lá atá inniu.
Stair.
Ní raibh stát substainteach seasmhach ar bith ann san áit a bhfuil an Bheilg, Lucsamburg, agus an Ísiltír go dtí an 16ú haois, ach sraith de stáit bheaga, ceantair easpagóideachta, bailte neamhspleácha agus réigiúin faoi smacht tíortha móra eile, go háirithe An Spáinn.


Blazin' in Beauly.
Is feis agus scoil fhidléireachta é Blazin' in Beauly, a bhíonn ar siúl sa Mhanachainn gach bliain ó bhunaigh an grúpa ceoil "Blazin' Fiddles" é i 2001. Ar feadh seachtaine, tá ranganna fidléireachta ar fáil ag cúig nó sé leibhéal éagsúil, ceolchoirmeacha, agus seisiúin cheoil san óstán "Caledonian" agus san óstán "Lovat Arms". Tionóltar i lár Dheireadh Fómhair é gach bliain, de ghnáth nuair a bhíonn na scoileanna ar saoire in Albain agus nuair a bhíonn an Mód Náisiúnta ar siúl freisin.


Toni Morrison.
Scríbhneoir, ollamh litríochta agus eagarthóir as na Stáit Aontaithe is ea Toni Morrison (r. 1931), nó Chloe Ardelia Wofford mar atá a hainm scríte ar a teastas breithe. Do rugadh í ar an 18ú lá d'Fheabhra i mbaile beag darb ainm Lorain Ohio, Ohio, sa bhliain 1931.
Is dóigh gurb é "Beloved]" (1987), úrscéal ar a bronnadh Duais Pulitzer agus an "American Book Prize" sa bhliain 1988, an saothar is iomráití dá cuid. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1993. Ba í an t-ochtú bean a bronnadh an duais seo uirthi.


François Hollande.
Is polaiteoir Francach é François Gérard Georges Nicolas Hollande (IPA: \fʁɑ̃swa ɔlɑ̃d\; Rouen, 12 Lúnasa, 1954). Toghadh mar Uachtarán na Fraince é ar an séú lá de mhí na Bealtaine, 2012.


Basseterre.
Is é Basseterre an phríomhchathair i San Críostóir-Nimheas. Tháinig an t-ainm ón fhocal Fraincise a chiallaíonn “talamh íseal”. Tá an baile suite in iardheisceart an oileáin San Críostóir. Tá na Sléibhte "Olivees" agus na Sléibhte "Conaree-Morne" lastoir den chathair. Bhí 13,000 duine ina gcónaí in Basseterre sa bhliain 2013.
Is é ceann de na bailte is sine sna hAintillí. Bhunaigh na Francaigh an baile sa bhliain 1627.


Gerard ter Borch.
Ba phéintéir cáiliúil as an Ísiltír é Gerard ter Borch nó Gerard Terburg (IPA: ɣəˈrɑrt tər ˈbɔrx nó ɣəˈrɑrt tərˈbʏrx, Zwolle, Nollaig 1617 - Deventer, 8 Nollaig 1681). Chuaigh sé go Haarlem i 1633, áit a raibh tionchar mór ag Pieter de Molijn air. Shiúil sé ar fud na hEorpa. Rugadh in Ísiltír é le linn Poblacht na Seacht nDúiche Aontaithe, nuair a bhí an tír an-saibhir.


Montevideo.
Is é Montevideo príomhchathair Uragua. Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre. Tá níos mó ná 1,000,000 duine ina gcónaí sa chathair féin, agus mar sin is é an chathair is mó sa tír agus an t-aon chathair le daonáireamh os cionn 1,000,000. Tá tránna breátha ann, mar shampla: Pocitos, Buceo, Malvín, Playa de los Ingleses, Playa Verde, Punta Gorda agus Carrasco. Tá an chathair lán d'fhoirgnimh stairiúla. De réir "Mercer Human Resource Consulting" is é Montevideo an chathair i Meiriceá Laidineach le cáilíocht na beatha is airde.


Sandra White.
Is polaiteoir Albanach í Sandra White. Rugadh ar 17 Lúnasa 1951 í. Tá sí ina ball de Phàrtaidh Nàiseanta na h-Alba. Ó 2011, tá sí ina ball de Pàrlamaid na h-Alba don dáilcheantar Glaschú Ceilbhinn.


Shmuel Yosef Agnon.
Ba scríbhneoir Giúdach é Shmuel Yosef Agnon (Eabhrais: שמואל יוסף עגנון). Rugadh i 1888 é i mbaile beag darb ainm Buczacz, sa Ghailís (in Úcráin an lae inniu), ag am Impireacht na hOstaire, agus fuair sé bás in Iarúsailéim i 1970. Bhuaigh sé Duais Nobel na Litríochta i 1966.


Port nan Long, An t-Eilean Sgitheanach.
Is baile suite san t-Eilean Sgitheanach, i gComhairle na Gáidhealtachd é Port nan Long.


Port an t-Sróim.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Port an t-Sróim.


James Macpherson.
Ba scríbhneoir agus polaiteoir Albanach é James Macpherson nó Seumas Mac a' Phearsain (27 Deireadh Fómhair 1736 i Ruadhainn, Gaeltacht na hAlban - 17 Feabhra 1796). Tá clú air mar "aistritheoir" ar fhilíocht "Ossian".
A Bheatha.
Ó 1753 amach chuaigh sé ar Choláiste an Rí in Obar Dheathain agus ansin ar Ollscoil Dhún Éideann. Ag an am sin, thosaigh sé ag scríobh filíochta, mar shampla "The Highlander" i 1758, ach ní raibh mórán de foilsithe.
Tháinig cáil air mar gheall ar an "aistriúchán" ar "Fragments of Ancient Poetry", foilsithe ag Hugh Blair i 1760. Tháinig na leabhair "Fingal, an Ancient Epic Poem in Six Books" (1761), "Temora" (1763) agus "The Works of Ossian" (1765) amach tar éis sin. Fuaireadar clú mar obair de chuid an amhránaí Ghaelaigh "Ossian". Bhíothas den tuairim gur bhailiúchán de bhéaloideas ársa a bhí iontu, a d'aimsigh Macpherson i nGaeltacht na hAlban agus sna hOileáin Siar. Bhí na leabhair aistrithe chuig theangacha Eorpacha eile, agus thaitin siad leis an lucht léitheoireachta ansin. Leis an tsuim a bhí in "Ossian", d'athraigh an t-ainm ar Ghaeilge na hAlban ó "Erse" go "Gàidhlig".
Tharla conspóid mhór maidir le hOssian agus cé chomh fírinneach a bhí obair Macpherson. Inniu, táthar den tuairim gurbh é Macpherson féin a scríobh an fhilíocht.


Ruadhainn, Báideanach.
Is baile beag i mBáideanach, Comhairle na Gáidhealtachd é Ruadhainn (Béarla: "Ruthven"). Tá sé suite timpeall leathmhíle (0.80km) laisteas de Cheann a' Ghiúthsaich agus timpeall 43 míle (69 km) laisteas d'Inbhear Nis sa chontae traidisiúnta Contae Inbhear Nis.
Rugadh James Macpherson, a rinne an "t-aistriúchán" ar fhilíocht "Ossian", i Ruadhainn sa bhliain 1736.
Feictear fothracha "Ruthven Barracks", ionad tábhachtach ag an arm dearg sna blianta tar éis bhliain Phrionsa Séarlas, lastoir den bhaile.


Gustave Flaubert.
Ba shárúdar Francach é Gustave Flaubert (IPA: ɡystav flobɛʁ). Rugadh i Rouen é, ar an 12ú lá de mhí na Nollag 1821, agus fuair sé bás ar an 8ú lá de mhí na Bealtaine 1880, i mbaile beag darb ainm Croisset.
Mar dhuine de na scríbhneoirí próis is fearr sa dara leath den 19ú haois, bhí tionchar mór ag Flaubert ar litríocht na Fraince mar thoradh ar chumhacht a stíle sna húrscéalta móra a scríobh sé, mar shampla "Madame Bovary" (1857), "Salammbô" (1862), "L'Éducation sentimentale" (1869), nó fiú a chuid gearrscéalta, mar "Trois Contes" (1877).


Rátagan.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Rátagan.


Réiseapol.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Réiseapol.


Roisbheinn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Roisbheinn.


An Ráthaig Mhór.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Ráthaig Mhór.


Galphunc.
Is éard is Galphunc ann ná fosheánra den fhicsean eolaíochta a mheascann punc agus an ghalchumhacht, i suíomh atá faoi thionchar an Iarthair i rith an 19ú céad le linn ré na tionsclaíochta. Sa litríocht, sa cheol, agus san fhaisean a dhéantar tagairt agus forbairt don choincheap seo.


Srón an t-Síthein.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Srón an t-Síthein.


Salachaidh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Salachaidh.


Fionntán Mac Aodha Bhuí.
Bhí Fionntán Mac Aodha Bhuí (1924-2012) ina ailtire, pleanálaí agus gníomhaire teanga.
Bhí ochtar cloinne aige. Orthu siúd tá Rónán Mac Aodha Bhuí, craoltóir


Leithghabháil chultúrtha.
Is éard is Leithghabháil chultúrtha ann ná roinnt gnéithe de chultúr áirithe a bheith á thógáil agus á úsáid ag grúpa a bhaineann le cultúr eile. Déanann sé cur síos ar chomhshamhlú cultúr, ach is féidir leis tagairt do dhearcadh diúltach chultúr an mhóraimh i leith chultúr an mhionlaigh chomh maith.


Strath Rúsdail.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Strath Rúsdail.


Srón a' Chritheagain.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Srón a' Chritheagain.


An t-Srúigh.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an t-Srúigh.


Sgurr Gaoithe.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Sgurr Gaoithe.


Tom Aitinn.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Tom Aitinn.


Tom na Croiche.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Tom na Croiche.


Tórr na Gréine.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Tórr na Gréine.


Sìleas na Ceapaich.
Ba í Sìleas na Ceapaich nó Sìleas NicDhòmhnaill (c. 1660 - 1729) iníon Ghilleasbuig, Mhic 'ic Raghnaill, an 15ú taoiseach de Dhòmhnallaich na Ceapaich.
Phòs Sìleas Alasdair Gòrdanach agus chuaigh siad a chónaí i mBaile Dhòrnaidh, láimh le Hunndaidh. Tá seanbhallóga an tí le feiceáil fós ar an mbóthar idir Obar Dheathain agus Monadh Choinnich. Tá sé le tuiscint ó fhilíocht Shìleas go raibh cúigear mac acu agus triùr nó ceathrar iníon.
Le léamh.
Tá filíocht Shìleas cruinnithe ag Colm Ó Baoill in "Bàrdachd Shìlis na Ceapaich" (Scottish Gaelic Texts Society, 1972)
Naisc sheachtracha.
Sìleas na Ceapaich


Triaslann.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Triaslann.


Tríoslaig.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Tríoslaig.


Uachdar Thíre.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Uachdar Thíre.


Aonach Meadhoin.
Is sliabh in Albain í Aonach Meadhoin, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Acadamh na Lianna.
Is éard is Acadamh na Lianna ann ná grúpa dochtúirí agus daoine sna gairmeacha gaolmhara nó le spéis sa leighis a eagraíonn cruinnithe, léachtaí agus eile as Gaeilge in Éirinn. Bunaíodh an Acadamh sna seascaidí déanacha. Idir na bunathóirí bhí na dochtúirí Liam Ó'Sé, Eithne MacAodh, Roibéard Ó'Cuinn agus Niall Ó'Gallachóir. Ta beirt de na bunbhaill fós páirteach san eagraíocht, Eithne MacAodh ina cisteoir agus Niall Ó'Gallachóir ag freastal ar cruinnithe go rialta.


Derek Ryan.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Derek Ryan. Rugadh é i gContae Cheatharlach. Bhí sé ina bhall de "D-Side", banna ceoil, sular thug sé faoin gceol a chasadh ina aonar.


Nathan Carter.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Nathan Carter. Rugadh é i Learpholl, Sasana ar an 28 Bealtaine, 1990.


Aonach Mór.
Is sliabh in Albain í Aonach Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Baosbheinn.
Is sliabh in Albain í Baosbheinn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn a' Bhathaich Árd.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Bhathaich Árd, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn a' Chaorainn.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Chaorainn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


A' Bheithneag Mhór.
Is sliabh in Albain í a' Bheithneag Mhór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Bad a' Chreamha.
Is cnoc in Albain í Bad a' Chreamha, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Am Báthach.
Is sliabh in Albain í am Báthach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Lee Matthews.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Lee Matthews (Lee Mulhern - Lee.M). Rugadh é ar an Ómaigh, Contae Thír Eoghain, Tuaisceart Éireann, ar an 12 Meitheamh, 1988.


Beinn Údlamain.
Is sliabh in Albain í Beinn Údlamain, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Am Bráigh Riabhach.
Is sliabh in Albain í am Bráigh Riabhach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Bhán.
Is sliabh in Albain í Beinn Bhán, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Dearg Mór.
Is sliabh in Albain í Beinn Dearg Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Fhada.
Is sliabh in Albain í Beinn Fhada, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Fhionnlaidh.
Is sliabh in Albain í Beinn Fhionnlaidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Liath Mhór.
Is sliabh in Albain í Beinn Liath Mhór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Sgritheall.
Is sliabh in Albain í Beinn Sgritheall, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


A' Chnó Dhearg.
Is sliabh in Albain í a' Chnó Dhearg, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cinn Táile.
Is sléibhte in Albain iad Cinn Táile, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na Ciste Duibhe.
Is sliabh in Albain í Sgúrr na Ciste Duibhe, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgór Gaoith.
Is sliabh in Albain í Sgór Gaoith, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Bernadette Soubirous.
Ba naomh Caitliceach í Bernadette (Marie Bernarde Soubirous) (7 Eanáir 1844 – 16 Aibreán 1879). Rugadh i Lourdes, sa Fhrainc, í.
Luathshaol.
Bhí a clann beo bocht. Labhair siad Ocsatáinis (Gascon), agus bhí Francais ar bith acu.
Bhuail an calar Bernadette sa bhliain 1854. Bhí uirthi dul ag obair agus í 14 bliain d'aois.
Taispeánadh.
Nuair a bhí Bernadette ag trasnú abhainn in aice lena baile, ar an 11 Feabhra 1858, chonaic Bernadette ‘bean álainn óg’.
Ocht n-uaire déag a chonaic Naomh Bernadette Máthair Dé sa bhfochla i Massabielle, mar ar iarr sí ar an gcailín óg macánta guí ar son na bpeacach, agus a iarraidh ar dhaoine aithrí a dhéanamh ar a son!
Dúirt an Mhaighdean Ghlórmhar léi ar an 25 Márta 1858, "‘Is Mise An Ghiniúint Gan Smál’", a dúirt Muire le Naomh Bernadette.
Glao.
Chuaigh Bernadette isteach i gClochar Siúracha na Carthanachta, i Nevers, áit ar chaith sí an chuid eile dá saol ag guí agus ag fulaingt.
D’éag Bernadette ar an 16 Aibreán 1879.
Tionchar.
Ar an 8 Nollaig 1933, naomhainmnigh an Pápa Pius XI í, agus dúirt sé, "Go dtugaimis ómós do Naomh Bernadette agus í i láthair Dé agus an Mhaighdean Mhuire".


Beinn Stac.
Is sliabh in Albain í Beinn Stac, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn an t-Síthidh.
Is sliabh in Albain í Beinn an t-Síthidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Labhair.
Is sliabh in Albain í Beinn Labhair, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Laoigh.
Is sliabh in Albain í Beinn Laoigh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


An Cárn Gorm.
Is sliabh in Albain é an Cárn Gorm, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cárn Mór.
Is sliabh in Albain í Cárn Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cárn nan Gobhar.
Is sliabh in Albain í Cárn nan Gobhar, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Ciste Dhubh.
Is sliabh in Albain í Ciste Dhubh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cárn nan Gobhar, Srath Farair.
Is sliabh in Albain í Cárn nan Gobhar, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Creag Meagaidh.
Is sliabh in Albain í Creag Meagaidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Coire an t-Sneachda.
Is sliabh in Albain í Coire an t-Sneachda, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Naoned.
Is cathair í Naoned (Fraincis: "Nantes", Gallois: "Naunnt") sa Bhriotáin, in iarthuaisceart na Fraince an iarthair. Is í príomhchathair traidisiúnta na Briotáine í.
Chuir Anraí IV na Fraince Forógra Nantes i bhfeidhm sa bhliain 1598, rud a bhronn saoirse reiligiúnach áirithe ar Phrotastúnaigh na Fraince agus a réitigh ceist an chreidimh sa Fhrainc ar feadh tamaill áirithe.


An Díollaid.
Is sliabh in Albain í an Díollaid, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


An Gearanach.
Is sliabh in Albain í an Gearanach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Gairich.
Is sliabh in Albain í Gairich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Gaor Bheinn.
Is sliabh in Albain í Gaor Bheinn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Garbh Bheinn.
Is sliabh in Albain í Garbh Bheinn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Gleadhraich.
Is sliabh in Albain í Gleadhraich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Lárach an Taigh Mhóir.
Is cnoc in Albain í Lárach an Taigh Mhóir, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Ladhar Bheinn.
Is sliabh in Albain í Ladhar Bheinn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Liathach.
Is sliabh in Albain í Liathach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Am Monadh Ruadh.
Is sliabhraon suite i gComhairle na Gáidhealtachd é am Monadh Ruadh.


Maoile Lunndaidh.
Is sliabh in Albain í Maoile Lunndaidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Am Monadh.
Is sliabhraon in Albain í am Monadh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Meall a' Bhuachaille.
Is sliabh in Albain í Coire an t-SneachdaMeall a' Bhuachaille, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Meall Fuar-Mhonaidh.
Is sliabh in Albain í Meall Fuar-Mhonaidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Monadh Liath.
Is sliabhraon in Albain í Monadh Liath, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Mám Sodhail.
Is sliabh in Albain í Mám Sodhail, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Meall na h-Eilde.
Is sliabh in Albain í Meall na h-Eilde, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Meall na Teanga.
Is sliabh in Albain í Meall na Teanga, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Móruisg.
Is sliabh in Albain í Móruisg, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


A' Mhór Bheinn.
Is sliabh in Albain í a' Mhór Bheinn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


An Riabhachan.
Is sliabh in Albain í an Riabhachan, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


An Sgúrr.
Is cnoc in Albain í an Sgúrr, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


An Sgúrr, Eige.
Is cnoc in Albain í an Sgúrr, atá suite ar an Eige i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgór an Lochain Uaine.
Is sliabh in Albain í Sgór an Lochain Uaine, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgorr na Díollaid.
Is sliabh in Albain í Sgorr na Díollaid, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr nan Ceannaichean.
Is sliabh in Albain í Sgúrr nan Ceannaichean, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob a' Choire Mheadhoin.
Is sliabh in Albain í Stob a' Choire Mheadhoin, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Bán.
Is sliabh in Albain í Stob Bán, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Choire Clamhraidh.
Is sliabh in Albain í Stob Choire Clamhraidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Garbh.
Is sliabh in Albain í Stob Garbh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sáileag.
Is sliabh in Albain í Sáileag, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr a' Bhealaich Dheirg.
Is sliabh in Albain í Sgúrr a' Bhealaich Dheirg, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr a' Mhaoraich.
Is sliabh in Albain í Sgúrr a' Mhaoraich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr an Utha agus Fraoch-bheinn.
Is cnoic in Albain í Sgúrr an Utha agus Fraoch-bheinn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr nan Eugallt.
Is sliabh in Albain í Sgúrr nan Eugallt, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na Cíche.
Is sliabh in Albain í Sgúrr na Cíche, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr a' Mhadaidh Ruaidh.
Is sliabh in Albain í Sgúrr a' Mhadaidh Ruaidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na Lapaich.
Is sliabh in Albain í Sgúrr na Lapaich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Srón a' Choire Ghairbh.
Is sliabh in Albain í Srón a' Choire Ghairbh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Naomh Caitríona Siena.
Ba naomh Caitliceach í Caitríona Siena (25 Márta 1347 – 29 Aibreán 1380). Rugadh sí "Caterina di Giacomo di Benincasa" i Siena, an Iodáil.


Sgúrr nan Ceathramhnan.
Is sliabh in Albain í Sgúrr nan Ceathramhnan, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr Fhuaran.
Is sliabh in Albain í Sgúrr Fhuaran, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Comhairle Shiorrachd Lannraig a Deas.
Comhairle Shiorrachd Lannraig a Deas
Ceantair chomhairle na hAlban de chuid na hAlban is ea Comhairle Shiorrachd Lannraig a Deas.


Sgúrr Choinnich.
Is sliabh in Albain í Sgúrr Choinnich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr Dhómhnuill.
Is sliabh in Albain í Sgúrr Dhómhnuill, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr Ghiubhsachain.
Is sliabh in Albain í Sgùrr Ghiubhsachain, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr Mór.
Is sliabh in Albain í Sgúrr Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na Cárnach.
Is sliabh in Albain í Sgúrr na Cárnach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr nan Each.
Is sliabh in Albain í Sgúrr nan Each, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr Thuilm.
Is sliabh in Albain í Sgúrr Thuilm, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na Coinnich.
Is sliabh in Albain í Sgúrr na Coinnich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Loch Achaidh na h-Inich.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Achaidh na h-Inich.


Comhairle Mheadhan Lodainn.
Ceantair chomhairle na hAlban de chuid na hAlban is ea Comhairle Mheadhan Lodainn.


Loch Afraig.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Afraig.


Loch Bá.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Bá.


Loch Bhraoin.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Bhraoin.


Loch Ciseórn.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Ciseórn.


Loch Chuaich.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Chuaich.


Cam Loch.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cam Loch.


Loch Dúghaill.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Dúghaill.


Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.
Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.


A Night at the Opera.
Is albam ón bhanna Queen é A Night at the Opera, a bhí eisithe ar an 21 Samhain, 1975.


Kevin Walker.
Kevin Walker, Djurgårdens IF, an tSualainn
Is amhránaí, ceoltóir agus imreoir sacair Éireannach é Kevin Walker. Rugadh in Örebro na Sualainne é ar an 3 Lúnasa 1989. B'eisean an buaiteoir i séasúr 9 ar an leagan Sualannach de "Idol". Imreoir lár páirce é le GIF Sundsvall i bhfoshraith Superettan sa tSualainn.


Loch Dubhthaich.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Dubhthaich.


Loch Dun Seilcheig.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Dun Seilcheig.


Loch nan Doirb.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch nan Doirb.


Loch an Eilein.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch an Eilein.


Loch Eilt.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Eilt.


Loch Euraboil.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Euraboil.


Loch Eireachd.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Eireachd.


An Geárr Loch.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Geárr Loch.


Loch Garraidh.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Garraidh.


Loch a' Ghartain.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch a' Ghartain.


Loch Liobhann.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Liobhann.


Loch Lochaidh.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Lochaidh.


Cothromóid dhifreálach.
Is éard is cothromóid dhifreálach ann, ná cothromóid mhatamaiticiúil le haghaidh feidhme anaithnide i gcomhair athróige amháin nó níos mó, agus ina mbíonn díorthaigh de chuid na feidhme ann freisin.
Is féidir go leor dlíthe nádúrtha a fhoirmliú tré leas a bhaint as cothromóidí difreálacha. mar sin, is gléas riachtanach iad cothromóidí difreálacha le haghaidh samhaltaithe mhatamaiticiúla.


Comhairle nan Críochan.
Ceantair chomhairle na hAlban de chuid na hAlban is ea Comhairle nan Críochan.


Loch Mhór.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Mhór.


Loch Mhórair.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Mhórair.


2014.
Bliain choitianta ab ea an bhliain 2014. (MMXIV)
An taiscéalaí "Philae" ón spásárthach "Rosetta" ar tí tuirlingt ar an gcoiméad 67P. (Ríomhshamhail ó scannán)
Samhain.
Is é One World Trade Center, a osclaíodh i mí na Samhna, 2014, an foirgneamh is airde sa leathchruinne thiar.


Loch Mhúrlaig.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Mhúrlaig.


Loch Omhaich.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Omhaich.


Na Lochan Sgeireach.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é na Lochan Sgeireach.


Loch Sgamhain.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Sgamhain.


Loch Tréig.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Tréig.


Ach nan Seileach.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ach nan Seileach.


Allt Gránnda.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Allt Gránnda.


Abhainn Ilidh.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Ilidh.


Ted Brocklebank.
Is polaiteoir Albanach é Ted Brocklebank, BPA (Ball de Pharlaimint na hAlban). Rugadh 24 Meán Fómhair 1942 é, i gCill Rímhinn. Mar BhPA tá sé ina ionadaí do Lár na hAlban agus Fìobha. Tá sé ina bhall de Pháirtí Coimeádach na hAlban.


Taigh an Ròid.
Is ceantar i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Taigh an Róid (Béarla: "Holyrood", Bearla Ghallta: "Halyruid"), áit a bhfuil Párlamaid na h-Alba suite anois. Tá sé ag bun an Mhíle Ríoga, cóngarach don Phálás agus "Dynamic Earth".


Pòl Mac a' Bhreatunnaich.
Is údar Ghaeilge na hAlban é Pòl Mac a' Bhreatunnaich.
Ina leabhar "Turas Thar Chuain", déanann sé cur síos ar thuras a rinne sé timpeall an Domhain ag obair ar bhord loinge.
Leabharliosta.
"Turas Thar Chuain" Acair: Steòrnabhagh, Leòdhas. 1989. ISBN 0 86152 896 4


Eòghan MacLachlainn.
Fear léinn agus file Ghaeilge na hAlban ab ea Eòghann MacLachlainn (Béarla: "Ewen MacLachlan") (1775–1822). Rugadh agus tógadh i Loch Abar é.
Tá clú air mar gheall ar aistriúcháin go Gaeilge na hAlban a rinne sé ar sheanlitríocht as Gréigis agus as Laidin, filíocht Ghaeilge na hAlban a scríobh sé féin, agus an obair a rinne sé ar an Dictionarium Scoto-Celticum (Foclóir an Chumainn Ghaelaigh).


An Comunn Gàidhealach.
Is eagraíocht dheonach charthanachta é An Comunn Gàidhealach (Gaeilge: "An Cumann Gaelach") a bunaíodh i 1874 chun teanga agus cultúr na nGael a chur chun cinn. Eagraíonn siad An Mód Náisiúnta Ríoga gach bliain – príomhfheis chultúrtha na nGael in Albain (de réir an chumainn féin). Is í A Soilse Banríon na Breataine, Eilís II, patrún an Chumainn.


Rem Koolhaas.
Is ailtire as an Ísiltír é Rem Koolhaas (IPA: ˈrɛm ˈkɔːlhɑːs, ainm iomlán: Remment Lucas Koolhaas, Rotterdam, 17 Deireadh Fómhair 1944).
Beatha.
Bhí a sheanathair ina ailtire agus bhí a athair ina scríbhneoir. Nuair a bhí sé ocht mbliana d'aois, fuair a athair cuireadh clár cultúrtha a eagrú san Indinéis, mar gur ghníomhaí ar son shaoirse na tíre sin é. Chaith an teaghlach trí bliana in Iacárta agus chuaigh an turas sin i gcion go mór ar Rem óg. Ar ais san Ísiltír, bhí sé ina iriseoir leis an nuachtán "De Haagse Post", agus scríobh sé scripteanna scannáin chomh maith.
Ailtireacht.
D'fhreastail Koolhaas ar scoil ailtireachta "Architectural Association School of Architecture" sa bhliain 1968, nuair a bhí sé 24 bliain d'aois, agus ansin ar Ollscoil Cornell, in Ithaca, New York i 1972, áit a raibh sé faoi stiúradh Mathias Ungers. Ina theannta sin, chaith sé tamall ina mhac léinn san "Institute for Architecture and Urban Studies" i Nua-Eabhrac freisin. Bhunaigh Koolhaas OMA ("Office for Metropolitan Architecture") in éineacht le hElia Zenghelis, Zoe Zenghelis agus a bhean Madelon Vriesendorp. Sa bhliain 1978 scríobh sé an leabhar "Delirious New York" inar leag sé amach a idé-eolaíocht i dtaobh na hailtireachta. D'fhoilsigh sé "S,M,L,XL" i 1995 i gcomhpháirt le Bruce Mau, Jennifer Sigler agus Hans Werlemann. Leabhar thar a bheith fada atá ann (1376 leathanach) i stíl nua-aoiseach, a d'athraigh foilsiú i réimse na hailtireachta go mór.


Rotterdam.
Is cathair agus port tábhachtach in oirdheisceart na hÍsiltíre é Rotterdam (IPA: ˌrɔtərˈdɑm). Tá sé suite 4m faoi leibhéal na mara, ag béal na n-aibhneacha Rhein, Meuse, agus Scheldt, san Ollainn Theas. Tá an port an-tábhachtach i ngeilleagar na hEorpa ar fad mar gheall ar a dhea-líonra iompartha leis an nGearmáin, leis an bhFrainc, agus leis an mBeilg. Tá an chathair 21km amach ón Háig (príomhchathair na tíre), 58km ó Amstardam, 48km ó Utrecht agus 201km ó Ghroningen. Tá 616,003 duine ina gcónaí sa chathair féin, agus is é an dara cathair is mó sa tír, ach tá timpeall is 1,300,000 duine sa cheantar ar fad. Bunaíodh ollscoil anseo sa bhliain 1913.


Ceintiméadar.
Is aonad faid é ceintiméadair, sa chóras méadrach, cothrom le 1/100 de mhéadar. Is aonad faid eile é an méadar, atá ina bhonnaonad den chóras méadrach, i gCóras Idirnáisiúnta na nAonad (SI). Is réimír í 'ceintea-' nó 'ceinti-' san Córas SI le haghaidh fachtóir de. Dá bhrí sin, is féidir ceintiméadar a scríobh mar, (nodaireacht innealtóireachta) nó (Nodaireacht eolaíochta) — le brí nó faoi seach.
Ba é an ceintiméadar an bonnaonad an fhaid sa chóras d'aonaid(dímheasta anois) ceintiméadar-graim-soicind (CGS).


An tAigéan Antartach.
Is é An tAigéan Theas nó An tAigéan Antartach an t-aigéan a théann timpeall na hAntartaice. Tá sé sínte le gach aigéan eile, seachas an tAigéan Artach, ar a theorainn ó thuaidh.


William Francis Giauque.
Ceimicí Ceanadach ab ea William Francis Giauque (Niagara Falls Ontario, 12 Bealtaine 1895 - Berkeley California, 28 Márta 1982). Bhuaigh sé Duais Nobel na Ceimice i 1949.


Jan Palach.
Ba mhac léinn staire agus eacnamaíochta polaitiúla é Jan Palach (11 Lúnasa 1948-19 Eanáir 1969). Bhí sé ag freastal ar Ollscoil Charles, sa Seicslóvaic nuair a chuir é lámh ina bhás féin (tré thine), mar agóid pholaitiúil i gcoinne cur faoi chois Earraigh an Phrág de bharr ionradh na Seicslóvaice 1968, ag airm Chomhaontaithe Vársá.


Michael Bauer.
Is teangeolaí Gearmánach é Michael Bauer nó Mìcheal Bauer (München, 4 Samhain 1974). Tá sé an-ghníomhach i saol Ghaeilge na hAlban, ag déanamh taighde agus teagasc taobh amuigh den ollscoil, ag cruthú acmhainní digiteacha sa teanga (mar shampla bogearraí) agus san fhoilsitheoireacht.
Rinne sé céim sa teangeolaíocht agus Gaeilge na hAlban in Ollscoil Dhún Éideann idir 1998 agus 2002, agus cé go raibh sé ina shaoránach Gearmánach ar dtús, fuair sé saoránacht Bhriotanach i 2010.
Tá sé ina bhall den "Document Foundation" freisin, an fhondúireacht a fhorbraíonn LibreOffice.
Foclóireacht.
Is é Mìcheal Bauer agus Will Robertson a d'fhoilsigh "Dwelly-d" (leagan ar líne den fhoclóir mór Dwelly lenar féidir cuardach a dhéanamh i mBéarla nó i nGaeilge na hAlban) agus "Am Faclair Beag" (foclóir Ghaeilge na hAlban ina bhfuil téarmaíocht agus abairtí nua-aimseartha ach le Dwelly ann chomh maith) i 2009. Fuair an bheirt moladh ó Pharlaimint na hAlban agus ó Pharlaimint Westminster mar gheall ar an obair dheonach seo.


San José, Cósta Ríce.
Is é San José príomhchathair Chósta Ríce (Spáinnis: [ˌsɑːn hɒˈsɛː]). Tá an chathair suite i lár na tíre. Bunaíodh sa bhliain 1738 í, ach ní raibh sí ina príomhchathair go dtí 1823. Sa lá atá inniu, is lárionad polaitíochta agus tráchtála sa tír é San José.


Péidearastacht.
mionsamhail
Cuimsíonn an téarma péidearastacht réimse leathan de chaidreamh earótach idir fir atá fásta agus buachaill atá ag teacht in aois, do dhéagóirí.


Bauerschaft (Cineál lonnaíochta).
Is éard is Bauerschaft (Gearmáinis) ann, ná lonnaíocht tuaithe a fhaightear san tSacsain Íochtarach ina mbíonn, go minic, gréasán lonnaíochta tuaithe d'fheirmeacha beaga scaipthe, agus dá bhrí sin freagraíonn siad don cineál lonnaíochtaí a tugtar gráigeanna nó clachain orthu, in Éirinn.


Lisbjerg Skov.
Radharc den ghairdín tírdhreachtaithe ó Lisbjerg Skov. Ar an oirdheisceart tá Egådalen agus Egå Engsø le feiscint, níos faide amach tá Aarhus Bugten (Cuan Aarhus) agus Mols.
Is foraois de 280-heicteáir í Lisbjerg Skov, idir Lisbjerg, Elev agus Trige, díreach ó thuaidh d'Aarhus na Danmhairge. Is seanfhoraois í an chuid is mó den fhoraois (180 heicteár), ach sa tréimhse 1990-1996, cuireadh 100 heicteár nua sa bhreis lei in aice láimhe, taobh leis an chathair bhardais Aarhus Kommune, ar an taobh thiar agus ó dheas. Dá bhrí sin, is í san fhoraois nua seo atá croilár geilleagrach Lisbjerg Skov, sa lá atá inniu ann.


Penrhyn Llŷn.
Síneann an leithinis Penrhyn Llŷn 30 míle (48 km) isteach i Muir Éireann ó iarthuaisceart na Breataine Bige, siar ó dheas ón Ynys Môn.
Tá sé mar chuid den chontae nua-aimseartha agus réigiún stairiúil Gwynedd. Ta cuid mhaith den chuid thoir den leithinis, in aice Cricieth, go teicniúil, ina chuid de Eifionydd seachas Llŷn, cé go bhfuil na teorainneacha nua-aimseartha beagán doiléir faoi. Tá Llyn c. 300 km2 in achar, le daonra de ar a laghad 13,000.


Abhainn Brúra.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Brúra.


Abhainn Ghlais.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Ghlais.


Abhainn Truim.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Truim.


Abhainn nam Manach.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn nam Manach.


Abhainn Nis.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Nis.


Abhainn Comhan.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Comhan.


Abhainn Carrann.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Abhainn Carrann.


Abhairnis.
Is feirm suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Abhairnis.


Sinapomorf.
is éard is sinapomorf (Gréigis: σύν, SYN = le, i gcuideachta leis, mar aon leis; APO = ar shiúl ó; μορφή, morphe = cruth.) ann, ná carachtar apomorfach homalógach (ie, nuaigín éabhlóideach) atá ina ghné chomhpháirteach ag dhá nó níos mó tacsón. Sa bhitheolaíocht chórasach, is féidir le grúpaí orgánach monaifíléiteach (lena n-áirítear sinsear agus a shliocht go léir) a aithint ag na carachtair sin a bhí faighte le hoidhreacht acu, agus atá mar sin i bpáirt ag an ngrúpa ar fad (lena n-áirítear sinsear coitianta), is é sin, ag na sinapomoirf. Hennig (1966) agus Wagner (1980) a chéad mhol an coincheap agus tá sé ag croílár modheolaíochta na hanailíse fíliginití.


Nideog éiceolaíoch.
a>, léicean glas (ar chlé) agus léicean buí (ar dheis), atá in ann maireachtáil lena chéile ar charraig i dhá nideog éiceolaíoch éagsúil, a d'eascair as a bheith faoi lé coinníollacha nochta agus taise.
San éiceolaíocht, is éard is nideog éiceolaíoch ann, ná téarma a úsaidtear chun cur síos a dhéanamh ar mhodh maireachtála speicis. Meastar go mbíonn nideog uathúil, ar leithligh, ag gach aon speiceas. Déantar cur síos sa nideoig éiceolaíoch ar conas a ngéilleann orgánach nó líon na n-ainmhithe do dháileadh na n-acmhainní agus iomaitheoirí (m.sh., fásann siad nuair a bhíonn acmhainní flúirseach, agus nuair a bhíonn na creachadóirí, seadáin agus pataiginí gann) agus conas a athraíonn an t-orgánach na fachtóirí céanna (m.sh., rochtain ar acmhainní ag orgánaigh eile a laghdú, ag gníomhú mar fhoinse bia do chreachadóirí agus thomhaltóir chreiche).


Aonach Beag.
Is sliabh in Albain í Aonach Beag, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Am Bodach.
Is sliabh in Albain í am Bodach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn a' Bheithir.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Bheithir, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn a' Chuallaich.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Chuallaich, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Beinn Eallair.
Is sliabh in Albain í Beinn Eallair, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Bidean nam Bian.
Is sliabh in Albain í Bidean nam Bian, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Binnein Beag.
Is sliabh in Albain í Binnein Beag, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Binnein Mór.
Is sliabh in Albain í Binnein Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Buachaille Eite Beag.
Is sliabh in Albain í Buachaille Eite Beag, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Buachaille Eite Mór.
Is sliabh in Albain í Buachaille Eite Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cárn Dearg (Monadh Liath).
Is sliabh in Albain í Cárn Dearg, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cárn Mór Dearg.
Is sliabh in Albain í Cárn Mór Dearg, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Geal-Chárn.
Is sliabh in Albain í Geal-Chárn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Na Gruagaichean.
Is sliabh in Albain í na Gruagaichean, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Leum Uilleim.
Is sliabh in Albain í Leum Uilleim, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Meall a' Bhúiridh.
Is sliabh in Albain í Meall a' Bhúiridh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Mullach nan Coirean.
Is sliabh in Albain í Mullach nan Coirean, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Meall an Dobharchain.
Is sliabh in Albain í Meall an Dobharchain, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr a' Mháim.
Is sliabh in Albain í Sgúrr a' Mháim, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr Eilde Mór.
Is sliabh in Albain í Sgúrr Eilde Mór, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Sgúrr na h-Ulaidh.
Is sliabh in Albain í Sgúrr na h-Ulaidh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Coire a' Cháirn.
Is sliabh in Albain í Stob Coire a' Cháirn, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Coire an Laoigh.
Is sliabh in Albain í Stob Coire an Laoigh, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Coire Easain.
Is sliabh in Albain í Stob Coire Easain, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Stob Coire Sgreamhach.
Is sliabh in Albain í Stob Coire Sgreamhach, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Brághad Albainn.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Brághad Albainn.


Bealach Druim Uachdair.
Is mám suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bealach Druim Uachdair.


Bodach Stórr.
Is staca farraige suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bodach Stórr.


Bar Inbhir Éireann.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bar Inbhir Éireann.


Streap.
Is sliabh in Albain í Streap, atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd.


Cladagram.
Dhá cladagram ingearach, an sinsear in íochtar na léaráide
Is éard is cladagram ann, ná léaráid a úsáidtear sa chlaidistic, a thaispeánann an caidreamh idir orgánaigh. Ní chrann éabhlóideach é an cladagram áfach, toisc nach dtaispeántar an baint idir sinsearaigh agus sliochtaigh, nó conas a d'athraigh siad; is féidir a lán crann éabhlóideach a infeiriú ó chladagram amháin. Úsáideann cladagram línte a imíonn ón a chéile amach i dtreonna difriúla, ag críochnú le grúpaí orgánach le chéile.


Crann éabhlóideach.
Crann éabhlóideachIs éard is crann éabhlóideach nó crann fíliginiteach ann, ná léaráid bhrainseach nó "crann" a léiríonn an caidreamh éabhlóideach tátalach i measc na speiceas bitheolaíocht éagsúil nó aonán eile -a bhfíligineacht - bunaithe ar na cosúlachtaí agus na difríochtaí in a gcuid tréithe fisiceacha agus / nó ghéiniteach. Bíonn sé intuigthe go bhfuil na tacsóin atá ceangailte le chéile sa chrann dhíorthaithe ó shinsear coitianta.
Crann na beatha


Caol Thunga.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caol Thunga.


Cnóideart.
Is leithinis suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Cnóideart.


Doireann Ní Ghríofa.
File Ėireannach is ea Doireann Ní Ghríofa a scríobhann i nGaeilge agus i mBéarla. Rugadh í sa bhliain 1981 i Contae na Gaillimhe agus tógadh i gContae an Chláir í. Faoi láthair tá cónaí uirthi i gCorcaigh.
Tá dánta foilsithe aici ar irisí in Éirinn agus thar lear. Bhuaigh sí duais i gcatagóir na scríbhneoirí nua in Oireachtas na Gaeilge sa bhliain 2010, agus bhí sí ar an ngearrliosta i dhá chomórtas eile: Siarscéal sna blianta 2011 agus 2012 agus Comórtas Uí Néill sna blianta 2011 agus 2012. Fuair sí sparántacht liteartha ó Chomhairle Ealaíon na hÉireann.


Séamas Ó Neachtain.
Scríbhneoir Gael-Mheiriceánach is ea Séamas Ó Neachtain. Tá ficsean, filíocht agus ailt foilsithe aige i nGaeilge.
Tá a mhuintir ina gcónaí i Meiriceá le breis is cúig ghlúin. Ní bhfuair sé amach go raibh an Ghaeilge ann go dtí go raibh sé ina mhac léinn. D’fhreastail sé ar ranganna Gaeilge san Oileán Fada i Nua Eabhrac ar feadh na mblianta agus i gceann tamaill thug sé faoin teanga a mhúineadh. Sa bhliain 2005 ceapadh é mar uachtarán ar Chumann Carad na Gaeilge, ceann de na heagraíochtaí Gaeilge is sine i Meiriceá.
Tá sé ina cheannaire ar Scoil Ghaeilge Ghearóid Tóibín agus ina mhúinteoir ann ón mbliain 2009 i leith.
Thosaigh sé ag scríobh colún Gaeilge don "National Hibernian Digest" sa bhliain 2002 agus sa bhliain 2004 d’fhoilsigh sé "An File ar Buile", meascán de phrós agus d’fhilíocht. Sa bhliain 2008 d’fhoilsigh sé "Cogadh Dearg", úrscéal stairiúil. Ina theannta sin chuir sé "An Gael", ráitheachán idirnáisiúnta, ar bun. Tá ficsean agus filíocht dá chuid foilsithe in "Feasta" agus in "Comhar", agus bíonn sé ag scríobh ar an Idirlíon.
Roimh dó dul i ngleic leis an nGaeilge bhí sé ina chumadóir ceoil.


Cumann Carad na Gaeilge.
Bunaíodh Cumann Carad na Gaeilge (Béarla: Philo-Celtic Society) sa bhliain 1873. Is iad na cuspóirí atá aige cothú na Gaeilge mar theanga bheo i measc na nGael agus chairde na nGael i Meiriceá agus ar fud an domhain, agus athbheochan na Gaeilge mar theanga bheo na hÉireann, mar aon leis an mBéarla mar chomhtheanga.
Stair.
D’eascair an cumann seo agus roinnt eile ó roinnt litreacha a scríobh Mícheál Ó Lócháin sa bhliain 1872 chun na hirise Gael-Mheiriceánaí "The Irish World", ag moladh go gcuirfí ranganna Gaeilge agus eagraíochtaí Gaeilge ar bun. Múinteoir ba ea an Lóchánach féin, agus chuir sé rang Gaeilge ar bun do dhaoine fásta in Brooklyn sa bhliain 1872. Ba ghearr gur bunaíodh cumainn Ghaeilge: Cumann Carad Gaeilge Bhostúin sa bhliain 1873 agus Cumann Carad Gaeilge Brooklyn sa bhliain 1874. Bunaíodh Cumann Carad Gaeilge Nua Eabhrac sa bhliain 1878, agus as sin a fáisceadh an Cumann atá anois ann.
Sa bhliain 1881 bhunaigh an Lóchánach "An Gaodhal", iris dhátheangach an Chumainn. Cailleadh an Lóchánach sa bhliain 1899.
Bunaíodh cumainn eile idir na blianta 1878 agus 1899, cé gur beag baint a bhí acu i ndáiríre leis an nGaeilge. I ndiaidh na bliana 1904 d’imigh an chuid is mó acu i léig. Áitítear gurb éard ba chionsiocair leis seo drochmheas a bheith ag na hÉireannaigh ar an teanga toisc nach gcuideodh sí lena gcur chun cinn i Meiriceá. Faoin mbliain 1945 bhí cuid de Chumann Nua Eabhrac déanta de Chumainn Brooklyn agus Manhattan.
Ar éigean a bhí an teanga á cur chun cinn ar chor ar bith faoi na seachtóidí. Rinneadh iarracht sa bhliain 1993 cuma nua a chur ar an gCumann le breis béime a chur ar shaothrú na Gaeilge. Theip ar an iarracht seo, ach sa bhliain 2004 d’éirigh le roinnt gníomhaithe iompú arís ar na cuspóirí ba ghaire, dar leo, do bhunaidhmeanna an Chumainn.
Obair.
Tugann baill an Chumainn tacaíocht do ghrúpaí Gaeilge eile agus do mhic léinn ar fud an domhain. Soláthraíonn siad dlúthdhioscaí, leabhair, ábhar teagaisc agus ranganna.
"An Gael".
Ráitheachán liteartha Gaeilge is ea "An Gael" a fhoilsítear faoi choimirce Chuman Carad na Gaeilge. Bunaíodh é sa bhliain 2009 agus is é Séamas Ó Neachtain an t-eagarthóir. D’eascair sé ó "An Gaodhal", iris dhátheangach a tháinig amach idir na blianta 1881 agus 1904. Iris idirnáisiúnta is ea "An Gael", mar is cuí de réir chuspóirí an Chumainn.
References.
Ó Buachalla, Breandán, ’"An Gaodhal" i Meiriceá’ in "Go Meiriceá Siar", Stíofán Ó hAnnracháin (ed.). An Clóchomhar Teo. 1979
Ó Dochartaigh, Liam, ‘Nótaí ar ghluaiseacht na Gaeilge i Meiriceá, 1872 – 1891’ in "Go Meiriceá Siar", Stíofán Ó hAnnracháin (eag.). An Clóchomhar Teo. 1979
Uí Fhlannagáin, Fionnuala. "Mícheál Ó Lócháin agus “An Gaodhal”". An Clóchomhar Teo. 1990


An Gael.
Ráitheachán liteartha Gaeilge is ea "An Gael". Foilsítear é sna Stáit Aontaithe faoi choimirce Chumann Carad na Gaeilge. Bhunaigh Séamas Ó Neachtain é sa bhliain 2009 agus eisean atá mar eagarthóir air faoi láthair.
D’eascair an ráitheachán ó "An Gaodhal", iris a tháinig amach i nGaeilge agus i mBéarla faoi choimirce an Chumainn idir na blianta 1881 agus 1904 agus a cuireadh amach anois agus arís idir na blianta 1904 agus 2009. Athbhunaíodh é nuair a bhí an Cumann féin á athchóiriú mar eagraíocht a thabharfadh faoi chur chun cinn na Gaeilge i gceart feasta.
Is féidir "An Gael" a léamh ar líne agus tig le síntiúsóirí é a fháil i bhfoirm chlóite. Maítear gur "irisleabhar lán-Ghaeilge idirnáisiúnta" é agus iarrtar ábhar ar scríbhneoirí Gaeilge ar fud an domhain.


Eilean Muireach.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Muireach.


Eas a' Choin.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eas a' Choin.


Eadar Dá Chaolas.
Is bá suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eadar Dá Chaolas.


Eilean Iúbh.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Iúbh.


Eilean Ghruinneard.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Ghruinneard.


Eas Ploda.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eas Ploda.


Eas na Smúide.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eas na Smúide.


Raibeart Ruadh MacGriogair.
Ba eisreachtaí Gaelach é Raibeart Ruadh MacGriogair (7 Márta 1671– 28 Nollaig 1734). Rugadh sé i nGleann-Gaoil.


Alternanthera reineckii.
Speiceas de phlandaí uisceacha is ea "Alternanthera reineckii" sa bhFine Amaranthaceae. Úsáidtear roinnt saothróg mar phlandaí ornáideacha in uisceadáin trópaiceacha.
Cuntas.
Is planda beag uisceacha é seo a chónaíonn i seascainn nuair a bhíonn na coinníollacha feiliúnach dó, ar dhá bhealach: "ag ardú ón uisce" (agus sa chás seo, fásann an gléasra amach as an uisce nó ar thalamh) agus "faoin uisce" (agus sa chás seo, ní fhásann an planda amach ón uisce). Bíonn cruthanna éagsúla ar na duilleoga, ó lansach go héilipseach, agus bíonn an gas gearr acu, 4 cm ar fad agus 15 mm ar leithead. San iomlán, is féidir leis fás go dtí 50 cm ar fhad, i riocht maith, agus is féidir leis fás amach as an uisce faoi choinníollacha iomchuí.


Pittsburgh, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Pittsburgh. Is í Pittsburgh an dara chathair is mó sa stát Pennsylvania. Tá timpeall is 306,211 (2012) duine ina gcónaí sa chathair agus is é an príomhbhaile contae é i gContae Allegheny. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1758. Tá Bill Peduto ina mhéara.


Aci Bonaccorsi.
Is baile suite sa tSicil, an Iodáil é Aci Bonaccorsi (Sicilis: "Jaci Bonaccossi"). Bhí 2,695 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2004.


Na h-Eileanan Nis.
Is oileáin suite i gComhairle na Gáidhealtachd iad na h-Eileanan Nis.


Eilean Musdile.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Musdile.


Eilean Chathastail.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Chathastail.


Eilean a' Chléirich.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean a' Chléirich.


Eilean nam Eich.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean nam Eich.


Eas a’ Bhradain.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Eas a’ Bhradain. Tá sé suite ar an Eilean Sgitheanach.


Eilean Naomha.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Naomha.


Gleann Dochartaich.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Dochartaich.


Caoineadh Airt Uí Laoghaire.
Is éard is Caoineadh Airt Uí Laoghaire ann ná caoineadh Gaeilge faoi Art Ó Laoghaire luaitear Eibhlín Dubh Ní Chonaill leis.
Scannán.
Rinne Bob Quinn scannán, "Caoineadh Airt Uí Laoire" de scéal an chaointe sa bhliain 1975, bhí Seán Bán Breathnach le feiceáil den chéad uair ar an scáileán mór sa phríomhról mar Art Ó Laoire.


Mícheál Ó Lócháin.
Bhí Mícheál Ó Lócháin (1836 – 1899) ar na gníomhaithe Gaeilge ab éifeachtaí sna Stáit Aontaithe. Eisean a bhunaigh an chéad iris a raibh mórán Gaeilge le léamh inti.
Rugadh é i gCurrach Doire, Baile an Mhuillinn, Contae na Gaillimhe. De mhuintir Oisín (Hession) ó Gharraí Mór an tSléibhe i gContae Mhaigh Eo ba ea a mháthair. Is dócha nach raibh aon Bhéarla aici. Níl aon amhras ná gur chainteoir dúchais Gaeilge é Mícheál Ó Lócháin, agus bhí Béarla aige freisin. Bhí sé ag freastal ar scoil sa cheantar go dtí an bhliain 1854, agus seans go ndeachaigh sé chun ceann de scoileanna neamhspleácha Sheáin Mhic Héil.
Bhain sé Meiriceá amach sa bhliain 1870, agus deirtear go bhfuair sé a chéad phost ann mar mhúinteoir scoile. Sa bhliain 1872 scríobh sé chun "The Irish World", nuachtán Gael-Mheiriceánach, faoi “the necessity of preserving the Irish language in order to preserve Irish nationality”. Mhol sé go gcuirfí ranganna agus cumainn ar bun chuige. An bhliain chéanna bhunaigh sé rang “Philo-Celtic” do dhaoine fásta sa scoil Chaitliceach in Brooklyn mar a raibh sé ina mhúinteoir. Uaidh seo a d’eascair craobhacha de Chumann Carad na Gaeilge i mBostún, in Brooklyn agus i Nua Eabhrac.
Sa bhliain 1881 bhunaigh an Lóchánach "An Gaodhal", iris dhátheangach an Chumainn. Mhair sí anuas go dtí an bhliain 1904 agus tháinig ar ais anois agus arís ina dhiaidh sin nó gur bunaíodh "An Gael" sa bhliain 2009. Tháinig a lán ábhair ó pheann an Lóchánaigh ar an iris agus é idir bhríomhar agus throdach.
Idir na blianta 1878 agus 1899 bhí craobhacha den Chumann á gcur ar bun ar fud na Stát, cé nach mó ná sásta a bhí an Lóchánach toisc tús áite a bheith á thabhairt don chuidiúlacht ar an nGaeilge. Sa bhliain thug Dubhghlas de hÍde cuairt ar na Stáit agus fuair rang de chuid an Chumainn sa Bowery a bhí lán de Ghaeilgeoirí. B’fhéidir go ndeachaigh sé sin i bhfeidhm air agus é ag cuidiú le Conradh na Gaeilge a chur ar bun sa bhliain 1893.
Cailleadh an Lóchánach sa bhliain 1899 agus cuireadh é i Reilig na Croise Naofa in Brooklyn.


Eas Aboist.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eas Aboist.


Eas Mór, Diúirinis.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eas Mór.


Eas Mór, Minginis.
Is eas suite i, Minginis, Comhairle na Gáidhealtachd é Eas Mór.


Eas Mór, Gleann Breadail.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eas Mór.


Gleann Éite.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Éite.


Eudicotidae.
Is 'clade' nó 'craobh' tábhachtach é na eudicotidae nó fíor-déchotailéadóin i rangú fíliginiteach na n-angaispeirmeacha. In amanna, tugtar "tricolpata tricolpatae" freisin orthu mar gheall ar a ghráinní phailine a bhfuil trí chró (colpus) acu. Tá monaifíleacht an ghrúpa seo bunaithesé freisin ar an charachtar seo.
Anois, tá an téarma "eudicotidae" glactha leis go forleathan sa luibheolaíocht chun tagairt a dhéanamh do cheann de dhá mhórchlade na n-angaispeirmeacha (arb os cionn 70% de speicis na n-angaispeirmeacha iad, is monacotailéadóin iad na cinn eile. Tugtar bonn-angaispeirmeacha uaireanta nó pailé-déchotailéadóin ar na hangaispeirmeacha eile ach níor glacadh leis na téarmaí seo go forleathan nó go seasta mar nach dtagraíonn siad do ghrúpa monaifíleacht.


Gleann Moireasdan.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Moireasdan.


Gleann Urchadain.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Urchadain.


Gleann Seile.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Seile.


Íosaigh.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Íosaigh.


An t-Iasgair.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an t-Iasgair.


Linne Fharair.
Is caoláire suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Linne Fharair.


An Lighe Rathairseach.
Is caolas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Lighe Rathairseach.


Mám Choire Ghearraig.
Is mám suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Mám Choire Ghearraig.


Páirc Náiseanta a' Mhonaidh Ruaidh.
Páirc Náiseanta a' Mhonaidh Ruaidh
Is páirc náisiúnta suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Páirc Náiseanta a’ Mhonaidh Ruaidh.


Páirc-gheólais iar-thuath na Gáidhealtachd.
Is páirc-gheólais suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Páirc-gheólais iar-thuath na Gáidhealtachd.


Mám.
Is bealach trí sliabhraon nó thart droim é an mám.
*Sliabh


Adam Sandler.
Is aisteóir, fuirseoir, agus táirgeoir Meiriceánach é Adam Richard Sandler. Rugadh sé sa bhliain 1966, ar an 9ú Meán Fomhair, i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Tháinig sé go cáil ina bhall de foireann "Saturday Night Live". Tá sé cáiliúil mar an réalt na scánnáin a thuill níos mó ná $2 billiúin ag an oifig ticéad, ina measc na scannáin grinn: "Billy Madison" (1995), "Happy Gilmore" (1996), "The Waterboy" (1998), "Big Daddy" (1999), agus "Mr. Deeds" (2002). Comh maith le scannáin grinn, ghlac sé pháirt i scannáin drámaíochta, mar shampla na léiriú: "Punch-Drunk Love" (2002), "Reign Over Me" (2007), agus "Funny People" (2009). I 1999, bhunaigh Sandler Happy Madison Productions, comhlacht léiriú na teilifíse agus na scannáin a léirigh a lán scannáin agus an sraith teilifíse "Rules of Engagement" (2007). Meastar go bhfuil sé fiú níos mo ná $300 milliún.
Saol a óige.
Rugadh Adam Sandler i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Is mac de Stanley agus Judy Sandler é. D'oibrigh a athair mar innealtóir leictreach, agus a mháthair mar mhúinteor i naíolann. Is as teaghlach Giúdach é. Nuair a bhí Adam cúig bliana d'aois, bhog a chlann go Manchester, New Hampshire, agus d'fhreastáil sé ar Manchester Central High School ansin. Ba fhuirseoir íontach é, agus bhláthaigh a shuim i gcoiméide agus é ag freastal ar New York University. D'fhág Sandler an Tisch School of the Arts, cuid de NYU, i 1988.
Teaghlach.
Sandler lena iníonacha, Sunny agus Sadie, ag a shearmanas chun réalt ar an "Hollywood Walk of Fame" a fháil, Feabhra 2011
Ar an 22ú Meitheamh, 2003, phós sé Jacqueline Samantha Titone. Tá dhá iníon ag an cúpla- Sadie Madison Sandler, (rugadh i 2006), agus Sunny Madeline Sandler (rugadh i 2008). Tá siad ina gcónaí i Los Angeles, An Chalafóirn.


Ros agus Cromba.
Is ceantar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ros agus Cromba.


Caryophyllales.
Is ord iad na Caryophyllales de phlandaí bláthanna a chuimsíonn na cachtais, lusanna gile, amarantais, Aizoaceae, biatais, agus go leor plandaí feoiliteacha. Tá a lán bail ina phlandaí súmhara, agus gais nó duilleoga feolmhara acu.


Anna Favella.
Is aisteoir Iodálach í Anna Favella, a rugadh ar an 21 Meán Fómhair 1983.


Sandaigh, Comhairle na Gáidhealtachd.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Sandaigh.


Srath Farair.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Srath Farair.


An Srath Mór, Comhairle na Gáidhealtachd.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Srath Mór.


Srath Narann.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Srath Narann.


Uisge Dhorbaig.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Uisge Dhorbaig.


Uisge Spé.
Is abhainn atá suite i gComhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é an tUisge Spé.


Úruisg.
Is oileán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Úruisg.


Eilean Bheannchair.
Is staid suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Eilean Bheannchair.


Vine.
Is aip do ghutháin chliste é vine (is ionann sin agus fíniúin sa Ghaeilge) inar féidir físeáin bheaga suas le 6 shoicind a thaifeadadh agus a roinnt. Tá sé nasctha le agus is fochuid de Twitter é.


Comhghuaillíocht an Athleasaithe.
Is éard is an Comhghuaillíocht an Athleasaithe (Béarla: Reform Alliance) ann ná grúpa polaitiúil Éireannach a bunaíodh ar an 13 Meán Fómhair, 2013. Daoine a díbríodh as Fine Gael de bharr gur vótáil siad i gcoinne aoire an pháirtí a bhí iontu. Rinne siad cur síos ar an ngrúpa mar 'chomhghuaillíocht scaoilte' ach dúradar nach bhféadfaí páirtí a chur as an áireamh.


Paula Kehoe.
Scannánaí, amhránaí agus Gaeilgeoir ón Astráil is ea Paula Kehoe (1964 -). Tá obair déanta aici in Éirinn agus san Astráil i gcúrsaí ceoil, raidió agus teilifíse agus i mbun cláir faisnéise.
Rugadh Paula Kehoe in Melbourne na hAstráile do Ellen Daly agus do Eugene Kelly, fear as Bealach an Chonglais i gContae Chill Mhantáin. Bhí dúil ag a máthair sa cheol agus bhíodh Paula féin ag obair mar amhránaí rac-cheoil. Bhain sí Éire amach sa bhliain 1994. Chaith sí roinnt blianta ar Oileáin Árann ag obair agus ag foghlaim amhránaíocht ar an sean-nós agus rinne sí cúrsa Gaeilge ar an gCeathrú Rua. Ar fhilleadh ar an Astráil di chuaigh sí i mbun ceoil arís agus d’oibrigh go páirtaimseartha i nGaeilge mar chraoltóir raidió ag stáisiún pobail.
In Éirinn atá sí ina cónaí anois. Tá cláir teilifíse agus sraitheanna déanta aici do RTE, do TG4, do BBC Alba agus do Current TV sna Stáit Aontaithe. Sa bhliain 2012 rinne sí féin agus an file Louis de Paor clár faisnéise do TG4 dar theideal “An Dubh ina Gheal” faoin gcaidreamh idir Éireannaigh agus Bundúchasaigh san Astráil. Tá sé ráite aici gurb éard is gaire dá croí scannánaíocht faisnéise faoi ghnóthaí sóisialta.
Liosta scannán.
"Deargdhúil: Anatomy of Passion, Poems of Máire Mhac an tSaoi" (2015)
"An Dubh ina Gheal (Assimilation)" (2013)
"Radharc na Rúise" (sraith teilifíse) (2012)


Réaltra bíseach.
Is éard atá i réaltra bíseach ná diosca comhréidh rothlach a bhfuil réaltaí, gás agus deannach ann, in éineacht le braisle lárnach réaltaí a dtugtar an bolg air. Tá réaltaí doiléire le feiceáil timpeall orthu sin ina luan réaltrach agus a lán acu le fáil i mbraislí cruinneogacha. Edwin Hubble ba thúisce a thug cuntas ar an réaltra bíseach.
Tá géaga bíseacha le fáil sna réaltraí seo atá ag síneadh amach ó lár an diosca. Bíonn réaltaí nua á nginiúint sna géaga sin agus tá siad níos soiléire ná an diosca féin de bharr a bhfuil de réaltaí óga teo OB iontu.
Tá struchtúr a bhfuil cuma barraí air le fáil i dtimpeall dhá thrian de na réaltraí bíseacha. Síneann na barraí ón mbolg lárnach, áit a dtosaíonn na géaga bíseacha. Sampla de seo is ea Bealach na Bó Finne.
Is réaltraí neamhrialta agus réaltraí bíseacha amach is isteach le 60% de na réaltraí sa Chruinne áitiúil.. Tá said le fáil i réigiúin ísealdlúis den chuid is mó agus is annamh i lár braislí réaltraí iad.


Acadamaidh Ríoghail Inbhir Nis.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acadamaidh Ríoghail Inbhir Nis.


Árd Sgoil Bhaile Theárlaich.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Árd Sgoil Bhaile Theárlaich.


Acadamaidh Allt a' Mhuilinn.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acadamaidh Allt a' Mhuilinn.


Acadamaidh Alanais.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acadamaidh Alanais.


Acadamaidh Inbhir Pheofharain.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acadamaidh Inbhir Pheofharain.


Acadamaidh Dhornaich.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acadamaidh Dhornaich.


Árd-Sgoil Ghearrloch.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Árd-Sgoil Ghearrloch.


Árd-sgoil a' Phluic.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Árd-sgoil a' Phluic.


Árd-sgoil Phort Rígh.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é "Árd-sgoil Phort Rígh.


Árd-sgoil Ghoillspidh.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Árd-sgoil Ghoillspidh.


Árd Sgoil Cheann Loch Biorbhaidh.
Árd Sgoil Cheann Loch Biorbhaidh
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Árd Sgoil Cheann Loch Biorbhaidh.


Comann Camanachd Áird nam Murchan.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Áird nam Murchan.


Comann Camanachd A' Ghearasdain.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd A' Ghearasdain.


Sentinel (tanc).
Tanc cúrsóireachta ba ea an Sentinel'". Dearadh í san Astráil le linn an Dara Cogadh Domhanda, agus ba í an chéad tanc í a rinneadh le cabhail a bhí teilgthe in aon phíosa amháin. Cé go ndearnadh roinnt de na tancanna seo níor baineadh feidhm astu sa chogadh, mar bhí tancanna Briotanacha agus Meiriceánacha ag na rannáin armúrtha Astrálacha faoin am sin.
Stair.
Thosaigh an Sentinel mar an AC1 ("Australian Cruiser 1") sa bhliain 1940 agus gunna dhá phunt aici. Bhí sé le bunú ar inneall, ar ghléasra cumhachta agus ar chabhail íochtarach an M3 Lee, tanc Meiriceánach, agus le cabhail uachtarach agus túirín a bhí cosúil le dearadh an Crusader, tanc Briotanach. Faoin mbliain 1942 ba mhó an chosúlacht a bhí aici le meántanc Meiriceánach de bharr an dul chun cinn a bhí déanta maidir le tancanna Gearmánacha.
Luaigh Ceannfhoireann Arm na hAstráile na sonraí a leanas i dtaobh an tanc a bhí ag teastáil: 16 – 20 tonna, criú ceathrair nó cúigir, raon taistil de 150 míle slí, armúr 50mm ar tiús. D’iarr an Aireacht Armlóin ar an mBreatain eolaí ar dhearadh tancanna a sholáthar. Tháinig an Coirnéal W.D. Watson MC chucu i Mí na Nollag 1940 trí Mheiriceá, áit a bhfaca sé pleananna an M3 Lee, agus ceapadh é mar Stiúrthóir Deartha. Tugadh innealtóir an-oilte Astrálach isteach chun comhairle a thabhairt. Ar dtús bhí Watson chun giarshraith agus giarbhosca an M3 a úsáid, agus roghnaíodh innill Cadillac. Tógadh balbhshamhail adhmaid go luath sa bhliain 1941, ach nuair a tháinig dearthaí na giarshraithe ó Mheiriceá socraíodh go raibh sí róchasta lena déanamh san Astráil. Dearadh giarshraith níos simplí dá bharr. Ar dtús bhíothas chun feidhm a bhaint as bógaithe cónspriongaí ingearacha ach beartaíodh cinn chothrománacha a úsáid agus chruthaigh siad go han-mhaith.
Rinneadh na tancanna sna Cullora Tank Assembly Shops in Sydney, ceardlann a tógadh d’aonghnó ar mhúnla na n-armlann Meiriceánach. Bhí táirgeadh ar siúl ann faoi Mhí na Lúnasa 1942 agus úsáideadh an áit mar láthair tástála. Úsáideadh páirteanna ó dhearthaí tancanna eile, agus simplíodh iad de réir má ba ghá chun iad a chur in oiriúint do chumas meaisínithe na hAstráile. Teilgeadh idir an chabhail agus an túirín in aon phíosa amháin.
Le gunna dhá phunt a tógadh na chéad 65 tanc, mar ní raibh aon saghas gunna eile le fáil ag an am. Bhí dhá mheaisínghunna Vickers acu, ceann sa chabhail agus ceann eile feistithe go comhaiseach sa túirín.
Ní raibh teacht ar na hinnill a síleadh a bhí oiriúnach do thanc 28 tonna, agus cuireadh trí inneall V8 Cadillac 346 in³ (5.7 líotar) inti agus iad socraithe go seamrach (dhá inneall taobh le taobh sa tosach agus ceann amháin ar cúl, agus iad go brath ar aon ghiarbhosca amháin).
I ndiaidh an AC2 tháinig an AC3, tanc a raibh armúr níos fearr aici agus gunna níos cumhachtaí. Baineadh feidhm as an ngunna-habhatsar 25 punt (87.6mm, 3.45 orla) agus athdhearadh é mar ghunna tanc. Feistíodh é i dtúirín a bhí beagán níos leithne ná túirín an AC2 agus bhí idir urchair armúrpholltacha agus urchair thréanphléasctha aige. Baineadh meaisínghunna na cabhlach amach, rud a d’fhág nach raibh de chriú ann ach ceathrar agus go raibh slí ann don armlón 25 punt. Feistíodh na hinnill go radúil ar aon chás cromáin amháin. Bhí múnla amháin den tanc déanta agus bhíothas chun cúig cinn is fiche a dhéanamh le haghaidh trialacha nuair a cuireadh deireadh leis an gclár.
Dearadh túirín a bhféadfaí gunna 17 punt (76mm, 3 orla) frith-thancanna a fheistiú ann. Feistíodh dhá ghunna-habhatsar 25 punt le chéile agus aisléim acu mar phéire a bheadh níos mó ná aisléim an ghunna 17 punt. D’éirigh leis an triail seo agus feistíodh an gunna 17 punt dá bharr, cé go raibh gá le túirín níos toirtiúla.
Cuireadh deireadh le clár an tanc chúrsóireachta i Mí iúil 1943, mar síleadh gurbh fhearr innill fhéinghluaiste a thógáil agus caoi a choinneáil ar na tancanna nua Meiriceánacha a bhí le soláthar don Chéad Rannán Armúrtha Astrálach, aonad a rabhthas tar éis é a bhunú. Rinneadh na tancanna Sentinel a stóráil.
Ní raibh ach trí cinn de na tancanna nár baineadh anuas nó nach bhfuarthas réidh leo sa bhliain 1945. Tá dhá cheann acu le fáil faoi seach ag músaem tancanna in Puckapunyal in Victoria (sraithuimhir 8030) agus sa Bovington Tank Museum (sraithuimhir 8049). An t-aon AC3 críochnaithe amháin (sraithuimhir 8066) tá sí le fáil san Australian War Memorial in Canberra.
Moladh an Sentinel ó shin mar thanc mear daingean cumhachtach a bhféadfaí í a fheabhsú níos mó fós.


Bolg (réalteolaíocht).
De réir rangú Hubble, tá bolg na réaltraí SA (gan bharraí) déanta de ghnáth de sheanréaltaí dearga (pobal II) nach bhfuil mórán miotail iontu. I réaltraí eile (SC agus SBc) tá na boilg i bhfad níos lú agus tá siad déanta de réaltaí óga gorma (pobal I). Tá na hairíonna céanna ag cuid acu is atá ag réaltraí éilipseacha (cé nach bhfuil siad chomh lonrach ná chomh mór). Tá cuma ar chuid eile nach bhfuil iontu ach dlúthlár dioscaí agus na hairíonna céanna acu is atá ag réaltraí dioscacha.
Síltear go bhfuil dúpholl ollmhór le fáil i lár a lán bolg. Ní bhfuarthas amharc díreach ar a leithéid riamh, ach tá fianaise indíreach ann. Tá comhghaolmhaireacht dhlúth idir mais an dúphoill agus spré treoluais na réaltaí sa bholg: an coibhneas M-sigma.


Pombia Safari Park.
Pombia Safari Park is ar pháirc Safari, zú agus páirce siamsaíochta i Pombia, Píodmant, i dtuaisceart na An Iodáil, cruthaithe ag Angelo Lombardi i 1976; leathnú thar achar de 400,000 méadar cearnach.


Comann Camanachd Loch Abair.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Loch Abair.


Comann Camanachd Lobhait.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Lobhait.


An Gleann Mór, Comhairle na Gáidhealtachd.
Is gleann suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Gleann Mór.


Bun-sgoil Gháidhlig Inbhir Nis.
Is bunscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun-sgoil Gháidhlig Inbhir Nis.


Bun-sgoil nan Innseagan.
Is bunscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun-sgoil nan Innseagan.


Bun-sgoil Shléite.
Is bunscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Bun-sgoil Shléite.


Caisteal Eilean Donan.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Eilean Donan.


Ca na Catanach.
Is bóthar suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ca na Catanach.


Cathair-Eaglais Inbhir Nis.
Is ardeaglais na Eaglais Easbaigeach na h-Alba suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cathair-Eaglais Inbhir Nis.


Caisteal Tioram.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Tioram.


Clach a' Mheirlich.
Is gallán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Clach a' Mheirlich.


Clach Biorach.
Is gallán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Clach Biorach.


Caisteal Bharraich.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Bharraich.


Caisteal Inbhir Nis.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Inbhir Nis.


Caisteal Cill Rathaig.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Cill Rathaig.


Caisteal Cheann Locha.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Cheann Locha.


Caisteal an Ime.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal an Ime.


Caisteal Chamuis.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Chamuis.


Caisteal Sgíobail.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Sgíobail.


Caisteal Mhíogharraidh.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Mhíogharraidh.


An Caisteal Ruadh.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an Caisteal Ruadh.


Cill Chríosd.
Ba eaglais suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Cill Chríosd.


Pamela O'Neill.
Scoláire bisiúil Astrálach sa Léann Ceilteach is ea an Dochtúir Pamela O’Neill agus suim ar leith aici i stair agus i gcultúr na hÉireann sna meánaoiseanna luatha. Tá sí ina léachtóir i Scoil na nDaonnachtaí agus na dTeangacha in Ollscoil Sydney. Tá a lán buntaighde déanta aici agus mórán foilsithe aici.
Bhain sí amach Phd agus MA sa Léann Ceilteach in Ollscoil Sydney, in éineacht le Mjur, agus BA i Luath-Bhéarla agus i mBéarla Meánaoiseach in Ollscoil Macquarie. Tá sí ina ball dá lán cumann agus coistí sa bhaile agus thar lear. Orthu siúd tá Comunn Gàidhlig Astràilia, Comhairle Fhundúireacht Léinn Cheiltigh Ollscoil Sydney, Society of Antiquaries of Scotland, Australian and New Zealand Association for Medieval and Early Modern Studies, the Australian Early Medieval Association, Cumann Coirnise Victoria, Cumann Gaeilge na hAstráile, The International Association for the Study of Irish Literatures, The Irish Studies Association of Australia and New Zealand agus The Society for Medieval Archaeology.
Bhí sí ina eagarthóir ar an "Australian Celtic Journal" idir na blianta 1998 agus 2003. Is í Uachtarán an Australian Early Medieval Association í, cumann a bhunaigh sí agus a gcuireann sí a iris in eagar. Is í eagarthóir an "Sydney Series in Celtic Studies" í.
Taighde.
Déanann Pamela O’Neill taighde ar chúrsaí stíle, teicníce agus cuspóra sa luathchultúr meánaoiseach, go háirithe sna hInse. Baineann a cuid taighde leis an bhféiniúlacht mar a léirítear í i gcruthú agus in úsáid rudaí luathmheánaoiseacha, agus i sealbhú, i ndiúltú agus in athláithriú na rudaí úd ina dhiaidh sin. Is dóigh léi go dtugann déantúsáin léargas ar an tréimhse úd nach bhfuil le fáil i gcónaí i gcáipéisí scáinte athbhríocha.


Cúirt an Easbaig.
Is amharclann í Cúirt an Easbaig (Béarla: "Eden Court Theatre"), agus í suite in Inbhear Nis, i gComhairle na Gáidhealtachd.


Acadamaidh Cúil Lodair.
Is meánscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Acadamaidh Cúil Lodair.


Comann Camanachd Cheann na Creige.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Cheann na Creige.


Comann Camanachd Chinn a' Ghiuthsaich.
Comann Camanachd Chinn a' Ghiuthsaich
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Chinn a' Ghiuthsaich.


Comann Camanachd Shrath Spé.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Shrath Spé.


Coláiste na Gáidhealtachd an Iar.
Is coláiste suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Coláiste na Gáidhealtachd an Iar.


Comann Camanachd Cabar Feidh.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Cabar Feidh.


Coláiste Diadhaireachd na Gaidhealtachd.
Is coláiste suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Coláiste Diadhaireachd na Gaidhealtachd.


Comann Camanachd Loch Bhraoin.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Loch Bhraoin.


Comann Camanachd an Eilein.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd an Eilein.


Crochadh cónspriongaí ingearacha.
Cineál crochadh feithicle is ea crochadh cónspriongaí ingearacha. Bhí sé á úsáid ar feithiclí armúrtha troda de chuid na Stát Aontaithe agus na hIodáile, den chuid is mó, ó na 1930í go dtí deireadh an Dara Cogadh Domhanda.
Dearadh agus úsáid.
Bhí an crochadh seo ar na comhpháirteanna nua a cuireadh isteach i dtancanna Meiriceánacha le linn na 1930í, in éineacht leis an inneall radúil cúil agus traiceanna rubharbhosc.
Is sprionga comhbhrú ar dhealramh cóin é an cónsprionga. Sleamhnaíonn na cóin thar a chéile agus is faidede cúrsa na spriongaí dá bharr. Is treise na spriongaí seo ná spriongaí lannóige, corna agus toirsiúin den toirt chéanna.
Rinne Armlann Rock Island tanc beag don mharcshlua a raibh crochadh cónspriongaí ingearacha aici seachas crochadh spriongaí lannóige. Caighdeánaíodh í mar an M1 Combat Car agus cuireadh ar seirbhís in Arm na Stát Aontaithe í sa bhliain 1937. Baineadh feidhm as sa Tanc Éadrom M2 agus sna tancanna Stuart ina dhiaidh sin. Ba chuid de dhearadh an Stuart é a cuireadh chun úsáide sna Tanc Meánach M2 ar fáisceadh an Lee M3 agus an Sherman M4 aisti agus an crochadh céanna acu.
Taispeánadh nach fada a mhaireadh crochadh cónspriongaí ingearacha ar na múnlaí ba nua den Sherman toisc go raibh meáchan an tanc ag méadú de bharr gunna níos troime agus traiceanna níos leithne. I ndiaidh lár na bliana 1944 baineadh feidhm as crochadh cónspriongaí cothrománacha. Sa chrochadh seo cuireadh an péire rothaí bóthair i gcoinne a chéile le cónspriongaí. Nuair a chomhbhrúfadh roth tosaigh nó roth cúil an bhógaí na cónspriongaí cothrománacha chuirfí an t-ualach ar an ngéag eile. Cé go raibh an crochadh nua níos troime bhí sé níos treise; b’fhéidir athrach rotha a chur isteach gan dua agus bhí fad curtha le cúrsa na spriongaí.


Spiro Agnew.
Ba pholaiteoir é Spiro Theodore Agnew (; 9ú Samhain, 1918 – 17ú Meán Fómhair, 1996). Rugadh in Baltimore,Maryland é. B'é ina leasuachtarán de Richard Nixon ó 1969 go 1973. Rinne sé imghabháil cánach agus d'éirigh sé as a phost i 1973.


Annapolis, Maryland.
Is cathair í Annapolis i stát Maryland agus is í an phríomhchathair sa stát.


Comann Camanachd Nabhair.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Nabhair.


Comann Camanachd Bhaile a' Chaolais.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é CComann Camanachd Bhaile a' Chaolais.


Comann Camanachd Bhoth Fhleasgainn.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Bhoth Fhleasgainn.


Comann Camanachd na Manachainn.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd na Manachainn.


Comann Camanachd Ghleann Gharaidh.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Ghleann Gharaidh.


Comann Camanachd Chille Mhaille.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Chille Mhaille.


Comann Camanachd Bhaile Ur an t-Sleibh.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comann Camanachd Bhaile Ur an t-Sleibh.


Comunn Camanachd Straghlais.
Is club camanachd suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Comunn Camanachd Straghlais.


Drochaid Cheasaig.
Is droichead suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Drochaid Cheasaig.


Ionad Chaluim Chille Íle.
Is coláiste suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ionad Chaluim Chille Íle.


Eusébio.
Sárimreoir sacair Portaingéalach - de bhunadh Mhósaimbíc - ab ea Eusébio da Silva Ferreira (25 Eanáir 1942 – 5 Eanáir 2014). Tosaí tréitheach ab ea Eusébio, agus é ina chnámh droma de fhoireann náisiúnta na Portaingéile agus Benfica sna 1960idí. Meastar go raibh sé ar dhuine de na bpeileadóirí is fearr riamh agus ghnóthaigh sé 733 cúl sna 745 cluiche a d'imir sé le linn a ghairmréime.
Bhí Eusébio ar bharr a réime nuair a shroich an Phortaingéil cluiche leathcheannais Chorn Domhanda na bliana 1966 i Sasana. D'aimsigh sé an líon is mó cúl (9) sa chomórtas siúd agus bronnadh an "Bronze Ball" air mar aitheantas. Anuas ar sin, bhuaigh sé an Ballon d'Or - an duais a bhronntar ar an bpeileadóir is fearr san Eoraip - sa bhliain 1965, agus chríochnaigh sé sa dara háit sna blianta 1962 agus 1966.
An Pantar Dubh, an Péarla Dubh nó o Rei ("an Rí) go simplí a thugtaí mar leasainmneacha air.


Dún Deórsa.
Is daingean suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dún Deórsa.


Eilean Mo Chridhe.
Is amhrán scríofa le linn an Chéad Chogadh Domhanda é Eilean Mo Chridhe.


Lárach Mór.
Is gairdín suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Lárach Mór.


Láirig Dhrú.
Is mám suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Láirig Dhrú.


Mórag.
Is ollphéist a cheaptar a bheith ina gcónaí i Loch Mhórair, Comhairle na Gáidhealtachd é Mórag.


Niseag.
Is ollphéist a cheaptar a bheith ina gcónaí i Loch Nis, Comhairle na Gáidhealtachd í Niseag nó an Ollphéist Loch Nis.


Nórnais.
Ceann de na teangacha Ghearmáinic Thuaisceartach í Nórnais nó "Norn" mar a dhúirt lucht labhartha na teanga féin.


Ospadal an Rathaig Mhóir.
Is ospidéal suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ospadal an Rathaig Mhóir.


Obair Oidhche.
Is banna ceoil bunaithe san t-Eilean Sgitheanach, Comhairle na Gáidhealtachd é Obair Oidhche.


Oilthigh na Gáidhealtachd agus nan Eilean.
Oilthigh na Gáidhealtachd agus nan Eilean
Is ollscoil suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Oilthigh na Gáidhealtachd agus nan Eilean.


Páirc a' Bhucht.
Is páirc suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Páirc a’ Bhucht.


Poileas a' Chinn a Tuath.
Ba fhórsa póilíneachta do Comhairle na Gáidhealtachd é Poileas a' Chinn a Tuath.


Príosan Achadh a' Phortair.
Is príosún suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Príosan Achadh a' Phortair.


Páirc nan Laoch.
Is staid suite i gComhairle na Gáidhealtachd í Páirc nan Laoch.


Rathad-iarainn na Gáidhealtachd.
Is iarnród suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Rathad-iarainn na Gáidhealtachd.


Seileag.
Is ollphéist a cheaptar a bheith ina gcónaí i Loch Seile, Comhairle na Gáidhealtachd í Niseag nó an Seileag.


Seann Eaglais Ard.
Is eaglais suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Seann Eaglais Ard.


Srath Nabhair.
Is sraith suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Srath Nabhair.


Seann Triubhas.
Is saghas damhsa bainte lena Garbhchríocha é Seann Triubhas.


Taigh-ósta Taigh an Rígh.
Is óstán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Taigh-ósta Taigh an Rígh.


Teach solais Rua Reidh.
Is teach solais suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Teach solais Rua Reidh.


Tulach an tSionnaich.
Is cárn suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Tulach an tSionnaich.


Tigh 'n Fhuamhair.
Is foirgneamh suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Tigh 'n Fhuamhair.


Té Bheag.
Is uisce beatha cumaiscthe déanta ag Pràban na Linne Ltd., i gComhairle na Gáidhealtachd, in Albain, é Té Bheag. Ceann de raon marcanna uisce beatha Sir Iain Noble atá ann. Tá ceanncheathrú an chuideachta suite ar an Oileán Sciathánach.


Uamh An Ard-Achaidh.
Is uaimh suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Uamh An Ard-Achaidh.


Liúrabhaig.
Is baile suite i gComhairle Shealltainn é Liúrabhaig. Príomhbhaile Shealtainn atá ann. Is é an t-aon bhuirg i Sealtainn é. Bhí 7,500 duine ina gcónaí i Liúrabhaig sa bhliain 2010.


An Gailearaí Náisiúnta.
Is gailearaí ealaíne atá suite i gCearnóg Trafalgar, Cathair Westminster é an Gailearaí Náisiúnta.


Liosta d’Fhilí na Gàidhlig.
Ag seo liosta filí a scríobh nó a scríobhann i nGàidhlig na hAlban. Níl aon tagairt déanta d'fhilí a scríobh sa Ghaeilge "chlasaiceach" (Gaeilge na scol), canúint choiteann liteartha na hÉireanna agus na hAlban anuas go dtí an 17ú haois.
A-L.
Rob Donn Mac Aoidh
Sìleas na Ceapaich
Dòmhnall Ruadh Chorùna
Màiri NicDhòmhnaill (Màiri Nighean Iain Bhàin)
M-Z.
Rob Donn Mac Aoidh
Iain Mac a' Ghobhainn
Donnchadh Bán Mac an tSaoir
Dómhnall Ruadh Mac an tSaoir
Iain Mac Dhòmhnaill
Somhairle Mac Gill-Eain
Niall Mac Leoid
Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair
Murchadh MacPhàrlain
Màiri Nighean Alasdair Ruaidh
Màiri NicDhòmhnaill (Màiri Nighean Iain Bhàin)
Naisc.
Liosta d'Fhilí na Gaeilge


Dallán mac Móire.
Go luath i ndiaidh bhás an rí a cumadh an dán.
Le léamh.
Williams, Caerwyn J.E. & Ní Mhuiríosa, Máirín. "Traidisiún Liteartha na nGael". An Clóchomhar 1978, lgh 48-49.
*


Ollscoil Heidelberg.
Is ollscoil taighde phoiblí, lonnaithe in Heidelberg, Baden-Württemberg, an Ghearmáin í an Ruprecht-Karls-Universität nó (Ollscoil Heidelberg. Bunaithe sa bhliain 1386, is í an ollscoil is sine sa Ghearmáin í agus an tríú ollscoil a bunaíodh san Impireacht Naofa Rómhánach. B'institiúid chomhoideachasúil í ón bhliain 1899 ar aghaidh. Sa lá atá inniu ann, tá dhá cheann déag dámh san ollscoil agus ofráltar cláir chéime le haghaidh fochéimithe, iarchéimithe agus dochtúireachtaí in isteach nó amach le 100 disciplín. Is Ollscoil de scothchleachtas Ghearmánach í, agus bhí sí i measc na mbaill bhunaidh a chur tús le Léíg Ollscoileanna Taighde na hEorpa nó (LERU) agus an Grúpa Coimbra. Úsáidtear an Ghearmáinis de gnáth mar an teanga theagaisc.
Heidelberg
Heidelberg
Ollscoil Heidelberg
Heidelberg


Isibeul Ní Mhic Chailín.
File agus bean uasal de chuid na hAlban sa 16ú haois ba ea Isibeul Ní Mhic Chailín, Cuntaois Earra-Ghàidheal. Rugadh í c. 1499 do Ghilleaspuig, an dóú hIarla Earra-Ghàidheal (a maraíodh ag Cath Flodden sa bhliain 1513), agus d'Ealasaid Stiùbhart, agus phós sí an dóú hIarla Chaiseil (Cassillis), fear a maraíodh ag Preastabhaig sa bhliain 1527.
Tugann an t-údar le fios sa dán "Éistibh, a Luchd an Tighe-se" go bhfuil méid agus cumhacht faoi leith ag bhod sagairt an tí cúirte. Cé go bhfuil sé ráite ag scoláirí áirithe nach cinnte gurb í Iseabail a chum an dán gáirsiúil seo, maítear freisin nach bhfuil bunús leis an amhras sin.
Tagairtí.
Ní Mhic Chailín, Isibeul


Úna Ní Bhroin.
File ba ea Úna Ní Bhroin (- 1706/7). Phós sí an file agus scoláire Seán Ó Neachtain (c. 1640 – 1729) agus rugadh triúr clainne dóibh. Bhí cónaí ar an teaghlach sna Saoirsí i mBaile Átha Cliath, in aice le Sráid Thomáis. Bhí baint ag Úna, mar sin, le scata scríbhneoirí agus scoláirí Gaeilge i mBaile Átha Cliath go luath san 18ú haois a raibh caidreamh acu ar Sheán. Is dócha go bhfuair sí féin oiliúint mhaith.
Tá dhá mharbhna fós ann a chum Seán ina diaidh: ‘A théagair, is é m’éagsa is mé do bhás’ agus ‘Thug mé searc mo chléibh’ is mo ghrádh’.
Tagairtí.
"The Field Day Anthology of Irish Writing, Vol. IV: Irish Women’s Writings and Traditions" (eagarthóirí éagsúla). Cork University Press 2002, lch 422.
Ní Bhroin, Úna


Brighid, iníon Éinrí Mhic Ghearailt.
File ba ea Brighid, iníon Éinrí Mhic Ghearailt (Bríd Chill Dara) (c. 1589 – 1682). Rugadh í don 12ú hIarla Chill Dara agus don Bhean Uasal Francis Howard, iníon Charles, Iarla Nottingham.
Tógadh í ag Maigh Nuad i gContae Chill Dara. Sa bhliain 1603 phós sí Rudhraighe Ó Domhnaill, Iarla Thír Chonaill, agus tar éis dó an Mhór-Roinn a thabhairt air féin sa bhliain 1607 de bharr Theitheadh na nIarlaí rinne sí iarracht ar é a leanúint lena gclann, cé nár éirigh léi dul níos faide anonn ná Sasana. Fuair Ruadhraighe bás sa Róimh sa bhliain 1608, agus thug Séamas I pinsean di. D’fhill sí ar Éirinn sa bhliain 1609 agus timpeall na bliana 1617 phós sí an Ridire Nioclás Barnewall, duine de na Sean-Ghaill. Rug sí naonúr clainne dó.
Is é ‘A mhacaoimh dhealbhas an dán’ an t-aon dán amháin atá againn óna lámh.
Tagairtí.
"The Field Day Anthology of Irish Writing, Vol. IV: Irish Women’s Writings and Traditions" (eagarthóirí éagsúla). Cork University Press 2002, lch 387.
Brighid, iníon Éinrí Mhic Ghearailt


Na Cairde Samhailteach.
Is grúpa ceoil iad Na Cairde Samhailteacha. Tá siad ina gcónaí san Astráil. Jack R, Natalie M, Mitch R agus Sophia H a n-ainmneacha. Thosaigh an grúpa sa bhliain 2013.


Kate Fagan.
File, amhránai agus acadóir Astrálach is ea Kate Fagan.
Bhain sí PhD amach in Ollscoil Sydney le tráchtas ar chleachtadh fileata an fhile Mheiriceánaigh Lyn Hejinian. Faoi láthair tá sí ina léachtóir ann le filíocht. Bhí sí ina heagarthóir ar "How2", iris Mheiriceánach ar líne a phléann le filíocht nuálach. Chomh maith leis sin, is amhránaí agus cumadóir amhrán í, agus ghnóthaigh a halbam "Diamond Wheel" an National Film & Sound Archive Award don Albam Ceol Tíre is Fearr.
Tá muintir Fagan sáite sa cheol tíre agus bhí tionchar mór ag na bailéid thraidisiúnta uirthi. Tá sé ráite aici gur gá di saothar liriciuil a chumadh, is cuma an amhrán nó dán atá i gceist, agus gur dóigh léi gurb é atá sa liriciúlacht ná tuiscint níos géire ar an gceol a cheanglaíonn rudaí le chéile.
Tá mórán dánta foilsithe aici ar irisí agus tá a lán cnuasach curtha amach aici. Dúradh gurb é saintréith a saothair ná teanga bhriste a bhfuil ilghnéitheacht an ghnáthshaoil le fáil inti agus a thaispeánann conas a úsáideann an intinn an teanga chun an taithí úd a athshamhlú.
Tá Fagan pósta leis an bhfile Astrálach Peter Minter. Tá beirt pháistí acu.


Pádraig Ó Siadhail.
Scoláire agus scríbhneoir is ea Pádraig Ó Siadhail. Rugadh é i nDoire sa bhliain 1968 agus tá sé ina chónaí anois in Halifax, Albain Nua.
I measc a shaothar tá an dúrún dúnmharaithe "Peaca an tSinsir" (1996), cnuasach gearrscéalta dar teideal "Seacht gCineál Meisce agus Finscéalta Eile" (2001), úrscéal stairiúil dar teideal "Beirt Bhan Mhisniúla" (2011), beathaisnéis Phiarais Béaslaí agus cnuasach aistí faoi Cheanada, "Idir Dhá Thír: Sceitsí ó Cheanada" (2005).
Tá sé ina léachtóir in Saint Mary’s University, Albain Nua, mar a ndéanann sé speisialtacht den Léann Éireannach. Bhí sé ina uachtarán ar an Canadian Association for Irish Studies. Chuir sé a lán cnuasach liteartha agus scolártha in eagar agus tá mórán alt léannta foilsithe aige i nGaeilge agus i mBéarla.
Rogha foilseachán.
"Beirt Bhan Mhisniúla". Indreabhan: Cló Iar-Chonnacht 2011.
"An Béaslaíoch: Beatha agus Saothar Phiarais Béaslaí, 1881-1965". Dublin: Coiscéim 2007.
"Idir Dhá Thír: Sceitsí ó Cheanada". Belfast: Lagan Press 2005.
"Na Seacht gCineál Meisce agus Finscéalta Eile". Indreabhán, Galway: Cló Iar-Chonnacht 2001.
"Peaca an tSinsir". Indreabhan: Cló Iar-Chonnacht 1996.
"Stair Dhrámaíocht na Gaeilge, 1900-1970". Indreabhán, Galway: Cló Iar-Chonnacht 1993.
"Parthas na gCleas". Indreabhán: Cló Iar-Chonnacht 1991.
Rogha alt.
"James Mooney: The "Indian Man,' and the 'Irish Catholic.'" In Graeme Morton and David A. Wilson (eds.), Irish and Scottish Encounters with Indigenous Peoples. Canada, the United States, New Zealand, and Australia. Montreal & Kingston: McGill Queen's University Press, 2013, 49-70.
“‘Anna Ghordún’ agus an ‘Gaberlunzie Man.’ Nóta faisnéise faoi Anne Gordon Rudmose-Brown agus faoi Phádraic Ó Conaire,” in Eoin Mac Cárthaigh & Jürgen Uhlich (eds.), Féilscríbhinn do Chathal Ó Háinle. Indreabhán: An Clóchomhar/Cló Iar-Chonnacht, 2012, 915-933.
“Odd Man Out: Micheál Ó Conghaile and Contemporary Irish language Queer Prose,” Canadian Journal of Irish Studies, Vol. 36, No. 1, Spring 2010, 143-161.
“James Mooney, ‘The Indian Man’, agus Béaloideas na hÉireann,” Béaloideas, Vol./Iml. 77, 2009, 1-36.
“Bunú an Fháinne agus Éirí Amach na Cásca 1916,” Taighde agus Teagasc, Imleabhar 6 (2008), 174-193.


Armáid na Spáinne in Éirinn.
Bhuail cuid d'Armáid na Spáinne ar chósta na hÉireann de dheasca longa den chabhlach a theacht salach ar an drochshíon taobh thiar d'Éirinn tar éis go ndearna Pilib II na Spáinne iarracht ar ionradh a dhéanamh ar Shasana sa bhliain 1588 (príomhalt: Armáid na Spáinne agus Longa na hArmáide ar chósta na hÉireann).
Cabhlach 130 long a bhí ann agus sheol sé ó Corunna (A Coruña) i Mí na Lúnasa 1588 faoi cheannas Alonso de Guzmán El Bueno, 7ú Diúc Medina Sidonia, chun arm a thabhairt ó Fhlóndras chun Sasana a ionsaí. Chuaigh sé i ngleic leis an namhaid i Muir nIocht, mar ar scaip ionsaí long dóiteáin láimh le Calais é agus ar ruaigeadh isteach sa Mhuir Thuaidh i ndiaidh Chath Gravelines é.
Na longa a raibh moill orthu de bharr a raibh de dhíobháil déanta dóibh socraíodh go mbeadh orthu déanamh dóibh féin. Nuair a shroich an cabhlach an Mhuir Thuaidh ní raibh ach 110 long faoi cheannas Medina Sidonia. Bhí dochar déanta do mhórán acu ag urchair agus bhí lón in easnamh orthu. Chaill longa éigin a gcuid ancairí agus iad ag éalú ó na longa dóiteáin. Chomh maith leis sin, rinne ceannasaithe na hArmáide botún seoltóireachta a d’fhág an cabhlach róghar do chóstaí contúirteacha Atlantacha na hAlban agus na hÉireann.
Rianú an chúrsa.
Chruinnigh ceannasaithe na hArmáide ar an mbratlong. Dúirt cuid acu gur chóir déanamh ar an Ioruaidh agus b’fhearr le cuid eile dul bealach na hÉireann. Rinne Medina Sidonia rogha agus tugadh ordaithe don chabhlach. Bhí sé le dul i dtreo chósta na hIoruaidhe agus seoladh ansin chun fadlíne Shealtainn agus as sin chun Rocal. Dá bhrí sin bheadh sé in ann dul lastall de rinn thuaisceartach Inse Shealtainn agus céad míle slí a choinneáil idir é agus cósta na hAlban. San Atlantach bhí na longa le dul 400 míle slí lastall de bhéal na Sionainne ar chósta thiar na hÉireann, rud a ligfeadh dóibh dul go díreach ó dheas chun na Spáinne.
Bhí sé thar a bheith deacair na horduithe a leanúint. Bhí an aimsir go dona agus bhí drochbhail ar chuid mhaith de na longa. Faoin am ar shroich siad tuaisceart na hAlban bhí roinnt long fágtha gan uisce le ceithre lá dhéag. Bhí buinneach ar a lán daoine agus bhí an bia chomh lofa sin nach ligfeadh an bréantas don fhoireann dul síos sa bhroinn. Bhí na longa plódaithe agus salach. Ní raibh léarscáileanna maithe den Atlantach ag na píolótaí agus bhí siad ag brath ar mharaíocht mheasta.
Theip ar an Armáid dul timpeall thuaisceart Shealtainn ag 61'T. Chuaigh sí idir Inse Oirc agus Inse Shealtainn ach theip uirthi Rocal a bhaint amach. Bhí gaoth aneas ann idir 21 Lúnasa agus 3 Meán Fómhair de bharr frithchioclóin os cionn na Lochlainne, rud a bhac an Armáid ar dhul siar ó dheas mar a ordaíodh. Ní raibh ann ach ceo, cuaifigh agus stoirmeacha.
Rinne Don Juan Martinez de Recalde, ceannasaí an scuaidrín Bhioscánaigh, bád iascaireachta Albannach a ghabháil agus é ag gabháil timpeall thuaisceart Chúige Uladh. Thug sé na hAlbannaigh ar bord agus chuir foireann dá chuid féin isteach sa bhád, agus d’imigh an dá shoitheach le cois a chéile.
Léarscáil Mercator na hEorpa; tá cósta thiar na hÉireann ar clé.
Is dócha go ndearna na píolótaí mímheas ar a n-ionad, rud a tharla, is dócha, toisc nach raibh a fhios acu conas a rachadh Sruth na Murascaille i gcoinne an chabhlaigh soir. B’fhéidir gur bhain sé fiche míle slí díobh in aghaidh an lae. Bhí roinnt gaileon ann ach seanlonga trádala a bhí sa chuid is mó den chabhlach agus cóir chogaidh acu, agus bhí siad ag ligean go trom trí phoill urchair nach raibh deisiú ceart déanta orthu.
Bhí dochar mór déanta do na chrainn agus don rigín agus bhí a gcuid ancairí ar bóiléagar. Bhí na fir an-lag agus ba dheacair dóibh na caidéil a oibriú, agus bhí cuid de na longa ag ísliú san uisce. Scaip gála uafásach iad i dtús Mhí Mheán Fómhair. D’imigh a lán long a mbealach féin agus tháinig roinnt acu i radharc na hÉireann.
Rocal, oileáinín timpeall 430 ciliméadar siar ó thuaidh ó Dhún na nGall.
Rialtas Shasana.
Ba é an Fear Ionaid William FitzWilliam agus é ina cheann rialtais i mBaile Átha Cliath. Tháinig sé in áit an Ridire John Perrot sa bhliain 1587. Nuair a cuireadh in iúl go raibh an Armáid ar tí teacht chomh fada le hÉirinn tháinig scaoll sna Sasanaigh i mBaile Átha Cliath, agus chuir FitzWilliam scéal á reic go raibh 10,000 saighdiúirí le teacht ó Shasana.
Nuair a tháinig scéala chun Port Láirge agus chun Baile Átha Cliath go raibh longa Spáinneacha ag teacht ar mhullach a chéile i gCúige Uladh, i gCúige Mumhan agus i gCúige Chonnacht, d’ordaigh FitzWilliam go marófaí na Spáinnigh go léir. Ceadaíodh a bhfuíoll a chéasadh agus bhí tréas le cur i leith aon duine a chuideodh leo.
An Armáid.
D’imigh bratlong an scuaidrín iompair, "El Gran Grifón", léi in éineacht le "Barca de Amberg", "Castillo Negro" agus "La Trinidad Valencera". Thosaigh "Barca de Amberg" ag dul go tóin poill ar 1 Meán Fómhair, agus aistríodh fuíoll na foirne, 256 duine, go dtí an dá long eile.
Bhí lón de dhíth ar "La Trinidad Valencera" agus bhí sí ag ligean uisce, agus bheartaigh Don Alonzo de Luzón dul i dtír ar lorg bia agus uisce. Shuigh an long ar sceir tamall amach ó Bhá Chionn an Ghabha i nDún na nGall. Creachadh de Luzón agus na hoifigigh eile ar an trá, ach ligeadh dóibh breis is 400 Spáinneach, Gréagach agus Iodálach a thabhairt i dtír. Bádh dhá othar is daichead agus os cionn tríocha creachadóir nuair a chuaigh an long go tóin poill.
Shocraigh de Luzón ar dhul trasna leithinis Inis Eoghain ó dheas go dtí Caisleán Ailigh agus as sin chun an chósta chun go bhfaighidís long. Ach tháinig buíon Éireannach de chuid na bainríona rompu, bhí scirmis ann agus rinneadh sléacht ar mhórán acu.
Leathanach 534 "Wreck of one of the Armada Vessels on the Irish Coast" "Cassell's Illustrated History of England, Volume 2"
D’éirigh le fuíoll na foirne Albain a bhaint amach le cabhair ó Shomhairle Buí Ó Domhnaill. Thug na Sasanaigh na hoifigigh Spáinneacha chun Droichead Àtha, ach ba chrua an turas é agus níor tháinig slán ach beirt: de Luzón agus Don Rodrigo Lasso. Tugadh chun Londain iad agus ansin chun na Spáinne de bharr malartú príosúnach sa bhliain 1597.
Bádh an gaileon "La Trinidad" ar 12 Meán Fómhair amach ó Dhairbhre.
Cuireadh an phionais mhór "San Juan Batista" ar ancaire i mBá Thrá Lí amach ón bhFianait ar 15 Meán Fómhair agus í ag tarraingt an uisce go dona.
Chroch an ridire Edward Denny cuid mhaith den chriú. Chuaigh cúig phionais ar ancaire amach ó Chill Rois i mbéal na Sionainne, in éineacht leis an long Leivantach "Anunciada". Ansin tháinig an hulca "Barca de Danzig". Bhí "Anunciada" ag ligean uisce go trom; cuireadh a cuid foirne, gunnaí móra agus lóin isteach in "Barca de Danzig" agus cuireadh trí thine í.
Ar 19 Meán Fómhair 1588 shuigh "San Esteban" ag an Dún Beag, lastuaidh de Chill Rois i gContae an Chláir. Bádh dhá chéad fear agus gabhadh seasca.
Bádh long eile ("San Marcos", is dócha) in aice le hOileán Caorach. Níor tháinig slán ach ceathrar agus básaíodh iad ar Chnoc an Chrochaire in éineacht le fuíoll fhoireann "San Esteban".
Chuaigh an gaileon "San Juan de Castilla" ar ancaire i mbéal Bhá an Daingin chun go ndeiseofaí í. Bhain sí Santander amach ar 14 Deireadh Fómhair.
Chuaigh "San Juan de Portugal" (a raibh os cionn 200 othar an-tinn ar bord aici) ar ancaire ann an lá céanna, agus ansin "Santa María de la Rosa", a bádh nuair a pholl carraig faoi uisce í. Cailleadh 300 fear agus chroch na Sasanaigh an t-aon fhear amháin a tháinig i dtír tar éis dóibh é a cheistiú.
Tháinig "San Juan Bautista" ar 23 Meán Fómhair agus an crann mór caillte aici. Aistríodh a foireann go dtí "San Juan de Portugal" agus cuireadh trí thine í. Shroich "San Juan de Portugal" Bilbao ar 7 Deireadh Fómhair 1588.
La Girona.
Idir 16 agus 21 Meán Fómhair bádh trí long ar chósta Chontae Mhaigh Eo – Leiveantach "San Nicholas Prodaneli" agus dhá urca, "Santiago" agus "Ciervo Volante". Bádh nó crochadh a bhfoirne.
Tháinig long Don Alonso de Aleyva, "Rata Santa María Encoronada", isteach i gCuan an Fhóid Duibh in aice le hOileán Acla. Bhrúigh na sruthanna tréana isteach ar Thrá na Faiche láimh le Baile Chruaich í ar 21 Meán Fómhair. Bhí Muiris Mac Muiris, mac an tiarna cheannaircigh Séamas Mac Muiris mhic Ghearailt, ar bord, agus is ann a fuair sé bás. Chuir de Leyva an long trí thine agus d’éirigh leis a foireann a thabhairt chun loinge eile, "Duquesa Santa Ana", ach shuigh an long sin ag an Ros Beag i nDún na nGall. Bhain de Leyva agus a chuid fear an gailias "La Girona" amach ag na Cealla Beaga. Deisíodh í agus ar 26 Deireadh Fómhair 1588 thug de Leyva a aghaidh ar Albain, “having for his pilots three Irishmen and a Scot”.
Bhí os cionn míle mairnéalach agus saighdiúir ar bord agus trí chéad sclábhaí rámhloinge, ach b’éigean dhá chéad fear a fhágáil cois farraige. Dhá lá ina dhiaidh sin briseadh "Girona" ina dhá leath um mheán oíche faoi bhun na Leice Fada i gContae Aontroim. Tháinig naonúr slán (cé gur bádh de Leyva féin) agus fuair siad dídean i nDún Libhse. D’éirigh leo Albain a bhaint amach.
Clabhsúr.
Ar 22 Meán Fómhair briseadh an bhratlong Bhioscánach "El Gran Grin" ar sceir amach ó Chliara ar imeall Chuan Mó. Bhain céad fear an t-oileán amach agus thug faoi bháid iascaireachta a ghoid chun éalú, ach mharaigh an tiarna áitiúil ceithre fhear is seasca.
Trí lá ina dhiaidh sin bádh trí long Leivantacha láimh leis an tSrithideach i nDún na nGall: "Juliana", "Santa María de Visón" agus "La Lavia". Bádh beagnach míle fear agus bhásaigh saighdiúirí an ridire Richard Bingham timpeall trí chéad duine den fhuíoll.
Shuigh an hulca "Falcón Blanco Mediano" láimh le hInis na Bó Finne i gContae na Gaillimhe ar 25 Meán Fómhair. Thug na Flaithbheartaigh dídean dóibh ach thug siad ar láimh Bingham iad nuair a d’fhógair sé siúd go gcrochfaí aon duine a bhí ag cosaint Spáinneach. Bhásaigh an Fear Ionaid FitzWilliam níos déanaí iad.
Briseadh long Bhioscánach, "Concepción de Juan de Cano", i gCuan na hAirde in aice le Carna nuair a meall tinte na gcreachadóirí isteach í.
Swallow.
Bhí eagla ar na húdaráis Shasanacha go raibh buíonta Spáinneacha ag siúl na hÉireann, ach is beag Spáinneach a d’fhan ann. Chuaigh cuid acu ar seirbhís ag Aodh Ó Néill, agus ocht mbliana ina dhiaidh sin bhí ochtar aige fós. Orthu sin bhí Pedro Blanco, fear a tháinig slán ó "Juliana" agus a bhí anois ina gharda cosanta ag Ó Néill.
Is é an Captaen Francisco de Cuellar a scríobh an cuntas is tábhachtaí ar ar fhulaing na Spáinnigh a tháinig slán ón mbriseadh, a chaith tamall in Éirinn ar a gcoimeád agus a d’fhill ar an Spáinn. Bhí seisean ar an "Lavia", long de scuaidrín an Leivant, nuair a briseadh í, agus chonaic sé na hÉireannaigh ag creachadh na bhfear ar éirigh leo teacht i dtír. Shiúil sé ó thuaidh, ag fáil dídine ó mhuintir na háite agus ag seachaint na Sasanach nó ag tabhairt a ndúshláin. D’éirigh leis dul anonn go dtí Albain faoi dheireadh agus an Mhór-Roinn a bhaint amach.
Shábháil an Fear Ionaid FitzWilliam beagnach céad duine uasal chun iad a chur ar fuascailt. D’éirigh le tríocha duine acu éalú agus iad á seoladh ó Bhaile Átha Cliath go Chester i ndeireadh na bliana 1588. Cuireadh isteach sa phionais "Swallow" iad ach sháraigh siad an criú agus bhain Corunna amach.
Foinsí dúchasacha.
An chuid is mó den eolas atá againn ar Armáid na Spáinne in Éirinn tagann sé ón tseandálaíocht agus ó cháipéisí Spáinneacha agus Sasanacha. Is beag cuntas a thugann foinsí Éireannacha ar an scéal, cé go bhfuil an béaloideas ann.
Sa bhéaloideas chuirtí síos ar an “long mhaol,” soitheach de chuid na hArmáide a briseadh ag Inbhear i gCnocán na Líne. Tháinig sí isteach sa bhá gan chrann mór, agus deirtí gur thug duine den fhoireann taisce óir do shimpleoir de mhuintir na háite agus go ndúirt leis í a chur i bhfolach. Chuir an simpleoir i bportach idir dhá thrá í, áit a bhfuil sí go fóill.
Logainmnaíocht.
Déanann a lán logainmneacha tagairt do theacht na hArmáide. Tá Carraige na Spáinneach le fáil ag Mullach Dearg in aice le Cionn Caslach.
Sa bhliain 1797 thóg buíon fear roinnt luaidhe agus roinnt gunnaí móra práis ón long Spáinneach a bádh ann. Briseadh suas na gunnaí agus díoladh mar sheanmhiotal iad ar ceithre scilling agus leathphingin an punt. Bailíodh roinnt bonn óir freisin. Céad bliain ina dhiaidh sin ní raibh le feiceáil ann ach mullóg ghainimh.
Tagairtí.
Hutchinson, Robert (2013). "The Spanish Armada". Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-86637-4
Kilfeather, T.P. (1967). "Ireland: Graveyard of the Spanish Armada". Anvil.
Naisc.
Armáid na Spáinne
Longa na hArmáide ar chósta na hÉireann


Longa na hArmáide ar chósta na hÉireann.
Scriosadh a lán long de chuid Armáid na Spáinne ar chósta thiar na hÉireann i Mí Mheán Fòmhair 1588 de dheasca stoirmeacha uafásacha. Bhain siad le scuaidríní difriúla agus bhí idir ghaileoin, ghailiasanna, hulcaí agus longa athchóirithe trádála ina measc. Tá iarsmaí na tubaiste á scrúdú ag na seandálaithe fós.


La Girona (long).
Gailias ba ea "La Girona" agus baint aici le hArmáid na Spáinne sa bhliain 1588. Bádh í láimh leis an Leac Fhada i gContae Aontroma um mheán oíche ar 26 Deireadh Fómhair. Is cuid suntais í toisc gur bádh an oiread sin fear inti agus gur tharrtháil taisce mhór uaithi ó shin.
Briseadh na loinge.
Chuaigh "La Girona" ar ancaire ag na Cealla Beaga i nDún na nGall chun go ndeiseofaí an stiúir. Tugadh timpeall fearr ar bord ó dhá long bhriste eile: "La Rata Santa Maria Encoronada" a shuigh i gCuan an Fhóid Duibh ar chósta Chontae Mhaigh Eo agus "Duquesa Santa Ana" a shuigh i nGaoth Luacharois Mór i nDún na nGall.
Deisíodh "La Girona" le cabhair ó Mhac Suibhne Boghaineach agus thug a captaen Alonso Martinez de Leyva a aghaidh ar Albain ar 25 Deireadh Fómhair, “having for his pilots three Irishmen and a Scot”. Bhí timpeall 1,300 fear ar bord. D’fhág an long Loch Feabhail ach tháinig gála ina coinne agus bádh í ag an Leac Fhada in aice le Dún Libhse i gContae Aontroma ar 28 Deireadh Fómhair 1588. Níor tháinig slán ach naonúr, agus chuir Somhairle Buí Mac Domhnaill anonn chun na hAlban iad.
Tarrtháil.
Tharrtháil Somhairle Buí Mac Domhnaill trí ghunna mhóra práis agus dhá chófra taisce sa bhliain 1588.
Sna blianta 1967 agus 1968 tharrtháil buíon tumadóirí Beilgeacha taisce mhór. Tá an seodra óir úd ar taispeáint i Músaem Uladh i mBéal Feirste.
Ainmníodh an long sa "Protection of Wrecks Act" ar 22 Aibreán 1993.
Tagairtí.
Hutchinson, Robert (2013). "The Spanish Armada". Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-86637-4


Naomh Januarius.
Ba naomh Caitliceach é Januarius (c.3ú aois – c305). Rugadh i Napoli san Iodáil é agus fuair sé bás i bPozzuoli, Campania.


Ospidéal Ginearálta Naomh Lúcás, Cill Chainnigh.
Is ospidéal poiblí réigiúnda Éireannach é Ospidéal Ginearálta Naomh Lúcás, Cill Chainnigh (Béarla: "St. Lukes Hospital Kilkenny Hospital" nó "SLK" agus "Kilkenny General Hospital" agus "Kilkenny District Hospital" uaireanta) a fhreastalaíonn ar phobal Cheatharlach, Chill Chainnigh is cuid de phobal Thiobraid Árann. Tá sé lonnaithe i gCill Chainnigh agus bunaíodh sa bhliain 1942 é. Tá seirbhísí Rannóg Éigeandála 24 uaire ann. Sa bhliain 2007 bhí breis is 880 fostaithe ag an ospidéal. Tá sé nasctha le coláistí éagsúla agus bíonn ábhair dochtúirí is altraí ag traenáil ann.
Seirbhísí.
Tá 285 leaba san ospidéal. Déantar freastal ar na réimsí leighis seo a leanas ann; leigheas ginearálta, máinliacht ghinearálta, geiriaitric, Rannóg Éigeandála, inchrineolaíocht, cúram maolaitheach, cúram corónach, oinceolaíocht, réamaiteolaíocht, obstatraic, gínéiceolaíocht, péidiatraic, síciatracht agus máinliacht lae.


Rannóg Éigeandála.
Is éard is Rannóg Éigeandála ann ná an roinn de ospidéal ina mbítear ag ag tabhairt cúraim d'othair a mbaineann timpistí díobh. Thugtaí an "Rannóg Timpistí agus Éigeandála" nó an "Roinn Timpistí agus Éigeandála" air tráth. Is é an leigheas éigeandála an speisialtacht leighis a mbítear á chleachtadh ann.


Aut Even.
Is ospidéal príobháideach é Aut Even Hospital a bunaíodh sa bhliain 1915 i gCill Chainnigh. Is galldú ar an nGaeilge "áit aoibhinn" atá i gceist leis an ainm. Tá 102 leaba ann.


Hew Lorimer.
Na figiúirí a dhear Hew Lorimer i gcomhar aghaidh Leabharlann Náisiúnta na hAlban
Na gairdíní ag Caisleán Uí Cheallaigh
Dealbhóir Albanach ab ea Hew Martin Lorimer (22 Bealtaine 1907 – 1 Meán Fómhair 1993). I nDún Éideann, in Albain, a rugadh é. Ailtire a bhí ina athair, Sir Robert Lorimer.
Oileadh Hew ag an Loretto School in Musselburgh agus ansin ag Coláiste Magdalen, Ollscoil Oxford. D'imigh sé ó Oxford, áfach, gan chéim, chun staidéar a chur ar an dearadh agus an dealbhóireacht ag Edinburgh College of Art. Tar éis a chéim a bhaint amach ón scoil úd, rinne sé printíseacht le Eric Gill, dealbhóir agus saor cloiche.
Dealbhóir ailtireachta a bhí in Hew Lorimer. Chuir sé spéis mhór freisin i gcúrsaí creidimh. Ar a mhórshaothair, áirítear na figiúirí ar aghaidh Leabharlann Náisiúnta na hAlban (1950–1955) agus Bana Thighearna nan Eilean (1957–1958), dealbh mhór den Mhaighdean Mhuire agus a leanbh ar Uibhist a Deas. Chónaigh Lorimer i gCaisleán Uí Cheallaigh, i bhFoibhe, áit a cheannaigh sé sa bhliain 1948 agus a bhí ina sheilbh go dtí 1970. Tá an caisleán agus na gairdíní timpeall air caomhnaithe anois mar iarsmalann ina léirítear saothar Hew agus Robert Lorimer.


Abhainn Mhór.
Is ceantar suite in Albain Nua í Abhainn Mhór.


Árasaig, Albain Nua.
Is baile suite in Albain Nua é Árasaig.


Baile nan Gall.
Is baile suite in Albain Nua é Baile nan Gall.


Drochaid Mhira.
Is baile suite in Albain Nua é Drochaid Mhira.


A' Mhira Mhór.
Is baile suite in Albain Nua é a' Mhira Mhór.


Mábu.
Is baile suite in Albain Nua é Mábu.


Siúdaig Mhór.
Is baile suite in Albain Nua é Siúdaig Mhór.


Loch Laomainn, Albain Nua.
Is baile suite in Albain Nua é Loch Laomainn.


Long bhriste Inis Mhic an Doirn.
Iarsma de long de chuid an 16ú nó an 17ú haois is ea long bhriste Inis Mhic an Doirn. Seans gur bhain sí le Armáid na Spáinne. Tháinig tumadóirí áitiúla uirthi sa bhliain 2009 in aice le hAilt an Chorráin i nDún na nGall agus thosaigh an tAonad Seandálaíochta faoi Uisce á scrúdú sa bhliain 2010. Toisc gur láithreán an-neamchoitianta é sholáthair Rialtas na hÉireann airgead chun cuidiú leis an taighde.
Tá sí le fáil timpeall 100m amach ó thrá thoir theas Inis Mhic an Doirn, láimh leis an gcuisle a théadh go dtí Ailt an Chorráin. Tá tosach na loinge thiar agus an deireadh thoir, agus tá timpeall 20m den chabhail ann fós. Tá an long ina luí ar an gcuid íochtarach den taobh clé; tá an taobh deas in airde agus é le fáil ina iomláine suas go dtí tús an orlaip, le glúine agus plancra. Tá fearas na stiúrach ann freisin ón post deiridh aniar. D’fhág titim an chocúis roinnt brící dearga ina dhiaidh. Tháinig na seandálaithe ar dhá scupar luaidhe sa limistéar sin sa bhliain 2010 agus iad tite ar an ngrinneall den chuid uachtarach den chabhail. Tógadh an long le hadhmad trom darach. Tá mórán den chuid deiridh ann fós fós: an transam íochtarach, glúine transam, na chéad fhuiteacaí, post deiridh seachtrach agus nasc íochtarach na stiúrach. Bhí cuid den deic íochtarach orlaip ann le glúine agus plancra síleála.
Sa bhliain 2010 rinneadh dhá thrinse bheaga thrialacha ag tosach agus ag deireadh na loinge. Fuarthas breis is 56 déantúsán. Ina measc bhí potaí a rinneadh, is dócha, san Ibéir, blúirí poicealláin agus próicín tríchosach. Bhí caora ordanáis ann, piléir mhuscaed agus arcabas, búcla agus cnaipe ó éide mhíleata, iarsmaí bairille, bosca agus ábhar caoladóireachta. Bhí cuid de na piléir leacaithe, rud a chuirfeadh in iúl gur baineadh feidhm astu i gcomhrac. Sa bhliain 2011 fuarthas fonsaí bairillí, blúirí potaí, rud maiseach bíseach cloiche, breis piléar, téada, crios nó úim, cnámha ainmhí agus babhla adhmaid. Taobh amuigh den long, mar a scaipfí gach a raibh inti agus í ag titim as a chéile, fuarthas breis caor, blúirí luaidhe agus bonn airgid.
Níl sé cinnte fós gur chuid den Armáid an long seo. B’fhéidir gur long armtha thráchta a bhí inti nó soitheach Gaelach den saghas a bhí coitianta i gcuanta Dhún na nGall agus baint aici le tiarnas Uí Bhaoill. Tá staidéar deindreacroineolaíochta á dhéanamh uirthi.
Naisc sheachtracha.
Seandálaíocht faoi uisce in Éirinn
Armáid na Spáinne in Éirinn


Roisín na Mainiach.
Is baile í Roisín na Mainiach i gceantar Iorras Aithneach i gConamara, Co. na Gaillimhe in Éirinn. Tá sé suite idir Caladh bhFuinse agus Carna.


An Caolas Leathann.
Is baile suite in Albain Nua é an Caolas Leathann.


An Cladach a Tuath.
Is baile suite in Albain Nua é an Cladach a Tuath.


Loch an Fhamhair.
Is loch suite in Albain Nua é Loch an Fhamhair.


Am Pón Mór.
Is baile suite in Albain Nua é am Pón Mór.


Baile Anna.
Is baile suite in Albain Nua é Baile Anna.


Siorrachd Gleanna Garadh.
Is contae suite in Albain Nua é Siorrachd Gleanna Garadh.


Bráigh na h-Aibhneadh.
Is contae suite in Albain Nua é Bráigh na h-Aibhneadh.


Stornoway, Québec.
Is baile suite in Québec é Stornoway, i réigiún riartha Estrie. Tá timpeall ar 600 duine ina gcónaí ann.
Tá an baile ainmnithe i ndiaidh Steornabhagh na hAlban.


Siorramachd Bhruis.
Is baile suite in Ontario é Siorramachd Bhruis.


Aird Eódhanaig.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Aird Eódhanaig.


Achadh an Uinnsinn.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Achadh an Uinnsinn.


Allamhagh Beag.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Allamhagh Beag.


Bráigh na h-Aibhne.
Is abhainn suite in Albain Nua é Bráigh na h-Aibhne.


Árd Choille.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Árd Choille.


Allt a' Bhonnaich.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Allt a' Bhonnaich.


Áird Cheannchnocain.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Áird Cheannchnocain.


Baile Mo Thatha.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Baile Mo Thatha.


Calasraid.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Calasraid.


Carolina Kasting.
Aisteoir Brasaíleach is ea Carolina Kasting Arruda (12 Iúil, 1975 a rugadh í).


Blár Lagaidh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Blár Lagaidh.


Both Chuidir.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Both Chuidir.


Baile Deadhan.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Baile Deadhan.


Badan Deathach.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Badan Deathach.


Cille MoChúig.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea í Cille MoChúig.


Ceann Buic.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Ceann Buic.


Camas a' Bharrain.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Camas a' Bharrain.


Camas Choinnich.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Camas Choinnich.


Collaidh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Collaidh.


Croit Sheumaidh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Croit Sheumaidh.


Cille Mo Dog.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea í Cille Mo Dog.


Cill Fhinn.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea í Cill Fhinn.


An Ceapan.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é an Ceapan.


Ceann Loch Éireann.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Ceann Loch Éireann.


Cnoc na Driseig.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Cnoc na Driseig.


Drochaid Alain.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Drochaid Alain.


Dail Rígh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Dail Rígh.


Dolair.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Dolair.


An Dún, Comhairle Shruighlea.
Is buirg suite i gComhairle Shruighlea é an Dún.


Druiminn.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea i lár na hAlban é Druiminn (Béarla: "Drymen"). Le linn an daonáirimh sa bhliain 2011, fuarthas 820 duine ina gcónaí ann. Seo iad na comhordanáidí aige: 56° 3′ 53.86″ Thuaidh agus 4° 27′ 3.85″ Thiar.
Tá an ceantar ar fad suite i bPáirc Náisiúnta Loch Laomainn agus na Tròsaichean agus síneann Foraois na Banríona Eilís chomh fada leis an tsráidbhaile. Fanann a lán siúlóirí ann.
Tá teach tabhairne i nDuiminn darb ainm “An Clachan” agus a mhaítear gurb é an teach tabhairne is sine in Albain. Deirtear freisin go bhfuil baint aige le rí-theaghlach Rob Ruaidh.


Tomás Ó Caiside.
Manach, saighdiúir agus file ba ea Tomás Ó Caiside (An Caisideach Bán) (c. 1709 – 1773?).
Is dócha gur i nDriseachán in aice leis an gCaisleán Riabhach i gContae Ros Comáin a rugadh é. B’as Contae Fhear Manach dá shinsir. Deirtear gurbh é Eoghan Ó Caiside, mac le hÉamonn Odhar, a athair. B’fhéidir go raibh cúpla deartháir aige.
Chuaigh sé isteach sna hAgaistinigh, a raibh clochar acu i mBéal Átha hAmhnais. Díbríodh é, agus is éard atá le tuiscint ó na hamhráin gurbh é a phósadh ba chúis leis. Deir sé in "Eachtra Thomáis Mhic Chaiside" (scéal a bheatha) gur shiúil sé Éire sular fuadaíodh é agus gur díoladh é le hoifigeach Francach in aice le Strasburg.
Chaith sé roinnt blianta ina shaighdiúir. Throid sé i gCogadh Chomharbacht na Polainne (1733–34) agus d’éalaigh, ach cuireadh isteach in arm na Prúise ina dhiaidh sin é. Thréig sé an t-arm sin agus is iomaí contúirt a chuir sé de sular bhain sé Hamburg amach agus ansin Briostó. Tar éis dó cúpla seachtain a chaitheamh in arm Shasana d’éalaigh sé le beirt eile, agus faoi dheireadh thiar thall bhain sé Cionn tSáile amach.
Deir sé go bhfaca sé Toghthóireacht na Pailitíneachta, an Fhoraois Dhubh, Sandhausen, Hanover, an Phrúis, Braunschweig (Brunswick) agus Bideford.
Saol agus saothar.
Tá "Eachtra Thomáis Mhic Chaiside" le fáil sa chóip a rinne Brian Ó Fearghail sa bhliain 1773 de lámhscríbhinn Uí Chaiside féin (le haguisín) agus atá anois i Músaem na Breataine. Tá lámhscríbhinn eile in Acadamh Ríoga na hÉireann, agus d’áitigh an scoláire Maighréad Nic Philibín go bhfuil an chóip sin níos bunúsaí ná cóip Uí Fhearghail agus gur díreach as scríbhinn an údair a tarraingíodh í.


Earrann a' Phriair.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Earrann a' Phriair.


Faillean Innis.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Faillean Innis.


An Gart Mór.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é an Gart Mór.


Gleann-Gaoil.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Gleann-Gaoil.


Inbhir Snáthaid.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Inbhir Snáthaid.


Leac Croit.
Is paróiste suite i gComhairle Shruighlea é Leac Croit.


Meanstraidh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Meanstraidh.


Muc-Áird.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Muc-Áird.


Port Teadhaich.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Port Teadhaich.


Rubha Aird Eónain.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Rubha Aird Eónain.


Mrs. Brown's Boys.
Is sraith teilifíse é Buachaillí Mrs. Browne. Thosaigh sé ar 1 Eanáir 2011 ar RTÉ a hAon agus thosaigh sé sa Ríocht Aontaithe ar BBC One ar 21 Feabhra 2011.
Stair.
Cuireadh Buachaillí Mrs. Browne ar RTÉ 2fm don gcéad uair, stáisiún raidió na hÉireann I 1992. Agus ansin i sraith de leabhair scríofa ag Brendan O'Carroll ó lár na 1990í ar aghaidh, leabhair, dar teideal Mamaí, an Chisellers, an Mamó, agus an WAN Óga, Foilsíodh don céad uair in Éirinn iad, sula cuireadh ar fáil sa Ríocht Aontaithe iad. Sa bhliain 2000, cuireadh in oiriúint leis an Mamaí isteach i scannán dar teideal Agnes Browne le Anjelica Huston mar an carachtar teideal. Tar éis an rath a bhí ar an scannán, scríobh O'Carroll sraith de scéalta, oiriúnaithe ó na leabhair, inar imir sé Mrs Browne (litrithe anois 'Donn') agus caitheadh an chuid eile den teaghlach - lena n-áirítear go leor de chuid ghaolta féin mar carachtair. Tá sraith de sheacht, scannán-mhaith a rinneadh, a chuaigh díreach go dtí scaoileadh DVD. Le linn an ama, thóg O'Carroll an seó ar an mbóthar. Bhí an seo le feicáil in Éireann agus sa ríocht aontaithe.
Go luath i 2009, d'imigh O'Carroll go BBC Albain agus rinneadh sraith teilifíse atá bunaithe ar an seó stáitse.
Mrs. Brown's Boys D'Movie.
Scannán is ea "Mrs. Brown's Boys D'Movie" (2014) atá bunaithe ar an tsraith teilifíse.
Camchuairteanna.
Thosaigh Mrs. Brown's Boys mar seó amharclainne i 1999. Scríobh O'Carroll trí dhráma stáitse dar teideal "Mrs Brown's Last Wedding", "Good Mourning Mrs Brown" agus "Mrs Brown Rides Again".


An Raplach.
Is ceantar suite i gComhairle Shruighlea é an Raplach.


Srath Eadhair.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Srath Eadhair.


Tulach Cultraidh.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Tulach Cultraidh.


Taigh an Droma.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Taigh an Droma.


Beinn Chaluim.
Is sliabh in Albain í Beinn Chaluim, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Beinn Dubh-chreig.
Is sliabh in Albain í Beinn Dubh-chreig, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Beinn Odhar.
Is sliabh in Albain í Beinn Odhar, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Beinn Leitir.
Is sliabh in Albain í Beinn Leitir, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Beinn Laomainn.
Is sliabh in Albain í Beinn Laomainn, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Beinn Ois.
Is sliabh in Albain í Beinn Ois, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Beinn Chúirn.
Is sliabh in Albain í Beinn Chúirn, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Portach na Buaraí.
Is món i gContae Uíbh Fhailí í Portach na Buaraí (). Tá ionad cuairteoirí íontach ann, a bhí ar an clár teilifís "Nationwide".


Dangerously in Love.
Is é "Dangerously in Love" an chéad albam ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 22 Meitheamh, 2003.


Dún Mhéad.
Is cnoc in Albain í Dún Mhéad, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Gleann Fhionnghlais.
Is gleann suite i gComhairle Shruighlea é Gleann Fhionnghlais.


Gleann Aircleid.
Is gleann suite i gComhairle Shruighlea é Gleann Aircleid.


Innis Mo Cholmaig.
Is oileán suite i gComhairle Shruighlea é Innis Mo Cholmaig.


Innis Buidhe.
Is oileán suite i gComhairle Shruighlea é Innis Buidhe.


Loch Drongaidh.
Is loch suite i gComhairle Shruighlea é Loch Drongaidh.


Loch Innis Mo Cholmaig.
Is loch suite i gComhairle Shruighlea é Loch Innis Mo Cholmaig.


Loch na h-Áirde.
Is loch suite i gComhairle Shruighlea é Loch na h-Áirde.


Loch Ceiteirein.
Is loch suite i gComhairle Shruighlea é Loch Ceiteirein.


Loch Lúbnaig.
Is loch suite i gComhairle Shruighlea é Loch Lúbnaig.


Pat Nally.
Ball d’Ardchomhairle Bhráithreachas na Poblachta agus lúthchleasaí mór le rá ó Bhalla, Contae Mhaigh Eo ab ea Patrick (Pat) William Nally (mí an Mhárta 1857 – mí na Samhna 1891). Bhí dhlúthbhaint aige le Mícheál Ó Cíosóig agus iad i mbun bhunú Chumann Lúthchleas Gael thiar sa bhliain 1884. Bhásaigh sé faoi ghlas i bPríosún Mhuinseo mar phionós don pháirt a ghlac sé san eachtra ar a thabharfaí Comhcheilg Chrois Uí Mhaoilíona.
Duine ba shine de sheisear deartháir a bhí ann, mac le feirmeoir rathúil a bhí go mór chun cinn mar náisiúnaí. Bhí sé ina Fhínín óna chéad óige agus eagraí sa Bhráithreachas ag deireadh na 1870idí. Bhí sé i láthair ag bunchruinniú Chonradh na Talún Mhaigh Eo, ar a thabharfaí Conradh na Talún i gceann tamaill. Bhí áit bainte amach aige ar ardchomhairle BPÉ agus an bhliain 1880 ann.
Spórt.
Bhí a ainm i mbéal an phobail don chead uair nuair a thosaigh sé ag eagrú eachtraí lúthcheasaíochta ina raibh cead iontrála ag an bpobal ar fad, agus ní ag an Uaisleacht Phrotastúnach amháin. Rinne sé iarracht cumann lúthchleasaíochta náisiúnach a chur ar bhun sa bhliain 1887, rud a sé a i dteagmháil le Mhícheál Ó Cíosóig.
A oidhreacht.
Tá ceann de na seastáin i bPáirc an Chrócaigh - ceanncheathrú an chumainn - ainmnithe in ómós dó, mar ata Ardán Mhic an Fhailghe.


Bethlehem, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Bethlehem. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 74,982 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha Lehigh agus Northampton. Tá John B. Callahan ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1741.


Erie, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Erie. Tá an chathair suite in iarthuaisceart an stáit ar Loch Erie. De réir an daonáirimh sa bhliain 2012, tá 101,047 duine ina gcónaí sa chathair. Tá thart ar 195,000 duine ar fad i mórcheantar na cathrach. Tá Erie suite i gContae Erie. Tá Joseph E. Sinnott ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1795.


York, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í York. De réir an daonáirimh sa bhliain 2012, tá 43,550 duine ina gcónaí sa chathair. Tá York suite i gContae York.Tá Kim Bracey ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1887.


Gealtacht.
Is éard is gealtacht nó buile ann ná speictream de iompar a shainítear ag pátrúin aisteacha intinne nó féiniompair. Is féidir go dtiocfaidh sé chun solais nuair a sháraítear roinnt de noirm na sochaí.


B'Day.
Is é "B'Day" an dara albam ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 4 Meán Fómhair, 2006.


I Am... Sasha Fierce.
Is é "I Am... Sasha Fierce" an tríú albam ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 14 Samhain, 2008.


Litríocht Astrálach i dteangacha pobail.
Tá litríocht Astrálach scríofa i gcuid mhaith de theangacha pobail na hAstráile. I measc na dteangacha úd tá Gaeilge, Iodáilis, Gréigis, Araibis, Vítneaimis, Laois, Filipínis, Laitvis, Úcráinis, Polainnis, Rúisis, Seirbis agus Giúdais.
Tá sé áitíthe go bhfuil mionphobail liteartha den saghas seo scoite amach ar fad ó phobal liteartha an Bhéarla. Tá a gcuid féilte filíochta, comórtas liteartha, irisí agus forlíonta féin ag na mionphobail sin, agus fiú foilsitheoirí dá gcuid féin. Foilsíonn scríbhneoirí éigin, ar nós an údair Ghréigise Dimitris Tsaloumas, sa dá theanga.
Ní mór an tsuim a chuir criticeoirí Astrálacha san litríochtaí úd go dtí seo, cé gur dócha go bhfuil níos mó airde á tabhairt orthu anois.
Cé gur gnách le scríbhneoirí de chuid na mionphobal seo Béarla a úsáid anois, tá scríbhneoirí ann i gcónaí a bhaineann tairbhe as na seanteangacha. Ó thaobh na staire de, is díol spéise iad na teangacha thíos mar uirlis liteartha Astrálach.
Giúdais.
Tá léargas le fáil ar shaibhreas chultúr na Giúdaise san Astráil sa 20ú haois sa mhéid irisí, forlíonta agus nuachtán a tháinig amach in Melbourne agus in áiteanna eile. Bhí Giúdaigh ag teacht go dtí an Astráil ó thús an 19ú haois amach, agus i dtús an 20ú haois bhí mórán cainteoirí Giúdaise le fáil in Sydney agus in Melbourne.
Tháinig David Altshul i dtír in Melbourne sa bhliain 1927 le cló Giúdaise agus chuir sé féin agus Pinchas Goldhar "Oystralyer Lebn" ("An Saol Astrálach") ar bun sa bhliain 1931. Níor mhair sé, ach tháinig roinnt mhaith foilseachán eile dá leithéid ar an bhfód thar na blianta, agus orthu sin bhí "Di Yiddishe Nayes" ("Nuacht Giúdaise"), forlíonadh de chuid an "Australian Jewish News". Tháinig deireadh leis mar fhoilseachán rialta sa bhliain 1995 toisc laghdú chomh mór sin a theacht ar líon na gcainteoirí, cé go gcuirtear idir "Di Yiddishe Nayes" agus "Melburner Bleter" ("Leathanaigh Melbourne" - forlíonadh de chuid an "Melbourne Chronicle") amach ar ócáidí speisialta.
Bhí Pinchas Goldhar ar na scríbhneoirí Giúdaise ba shuntasaí san Astráil. Tháinig a a athair Jacob, baintreach fir, ón bPolainn sa bhliain 1928 le ceathrar clainne agus chuir monarcha ruaimneoireachta ar bun in Melbourne. Bhí Pinchas sáite i saol a phobal féin agus scríobh mórán gearrscéalta faoi inimircigh Ghiúdacha ón bPolainn, scéalta a léirigh an t-uaigneas a bhí ar a lán acu. Chuaigh a shaothar i bhfeidhm ar scríbhneoirí agus ar chriticeoirí Astrálacha trí aistriúcháin.
Spáinnis.
Litríocht Spáinnise le scríbhneoirí ó Mheiriceá Theas le fáil san Astráil. Bhí comórtais liteartha ar siúl faoi choimirce an Spanish Club in Sydney, an Uruguayan Club in Melbourne agus eile. Foilsíodh díolamaí sna hochtóidí agus sna nochtóidí, agus foilsíodh bailiúcháin d’fhilíocht agus de ghearrscéalta, úrscéalta, drámaí, beathaisnéisí agus dírbheathaisnéisí. Tháinig an chuid is mó den litríocht seo amach i Spáinnis, cé gur beag aird a thug scolaírí liteartha uirthi seachas ar scríbhneoirí Gréigise agus Iodáilise. Bhí tábhacht riamh le hirisí liteartha, ar nós "Vistazo", "Versión" agus "Hontanar".
Is dócha gurbh é Rudesindo Salvado, Ab Beinidictíneach Mhisean Norcia Nua san Astráil Thiar sa 19ú haois, an chéad scríbhneoir Spáinnise san Astráil, ós í Spáinnis a scríobh sé a cuid dialann, atá foilsithe anois. Ón mbliain 1907 amach bhí Spáinnigh ag obair i dtuaisceart Queensland, agus orthu sin bhí Salvador Torrents, scríbhneoir a chum "crónistas" (píosaí gearra aoracha), in éineacht le dánta agus gearrscéalta (nár foilsíodh fós).
Bhain iriseoirí Spáinnise an Astráil amach tríd an Spanish Migration Scheme (1958-1963) agus cuireadh na chéad nuachtáin Spáinnise ar bun dá bharr. Bhí daoine i measc na n-inimirceach seo a chuir ócáidí liteartha ar bun. Sna seachtóidí tháinig a lán scríbhneoirí agus intleachtóirí ó Mheiriceá Theas, go háirithe ón Airgíntín, ón tSile agus ó Urugua, tíortha a raibh achrann polaitiúil ar siúl iontu ag an am. Chuir na daoine sin go mór le litríocht Spáinnise na hAstráile, agus chuir cúpla duine acu na chéad leabhair amach (saothair a d’fhoilsigh siad iad féin). Cuireadh a lán irisí liteartha ar bun thar na blianta, agus is é "Hontanar" an ceann is buaine díobh. Ar na scríbhneoirí Astrálacha a bhfuil saothar Spáinnise foilsithe acu tá Michael Gamarra, Humberto Hincapié agus Clara Isabel Maldonado.
Iodáilis.
Tá idir phrós agus fhilíocht scríofa ag scríbhneoirí Iodáilise san Astráil agus tá filíocht á foilsiú ó na daichidí i leith. Tháinig neart Iodálach chun na hAstráile idir na daichidí agus na seachtóidí, agus idir na blianta 1947 agus 2004 d’fhoilsigh seacht bhfile Iodálacha is tríocha 85 leabhar filíochta. Iodáilis a úsáideadh in 71 cinn díobh agus tá roinnt mhaith filíochta le fáil i nduanairí freisin.
Is dócha gur thug beartas an ilchultúrachais sna seachtóidí spreagadh éigin don litríocht úd ach is lag an bhaint atá aici leis an gcanóin aitheanta. Tá timpeall 17% den fhilíocht scríofa i gceann de na canúintí agus is iomaí údar a úsáideann idir Bhéarla, Iodáilis nó chanúint éigin le chéile. Bhí iomrá ar leith sa chéad ghlúin le Luigi Strano, Enoe Di Stefano, Mariano Coreno agus Lino Concas mar fhilí.
Gréigis.
Tháinig méadú suntasach ar an líon Gréagach san Astráil ó dheireadh an 19ú haois anuas go dtí an Chéad Chogadh Domhanda, agus tá inimircigh ag teacht ón nGréig riamh ó shin. In Sydney agus in Melbourne is mó a chuir siad fúthu, agus foilsíodh an chéad nuachtán Gréigise san Astráil sa bhliain 1913 in Melbourne. Tar éis an Dara Cogadh Domhanda bhí Rialtas na Gréige ag gríosú daoine chun an Ghréig a fhágáil chun dífhostaíocht a mhaolú sa bhaile, agus bhain cuid acu Melbourne, Sydney agus Adelaide amach. Sa bhliain 2011 bhí Gréigis á labhairt sa bhaile san Astráil ag 252,211 duine. Chuidigh neart na teanga agus an oiread sin daoine oilte a bheith ann le pobal léitheoireachta Gréigise a chothú.
D’fhág na Gréagaigh a rian ar shaol cultúrtha an Bhéarla san Astráil ach bhí scríbhneoirí ann riamh a d’fhoilsigh saothair i nGréigis. Orthu sin tá Dean Kalimniou (Konstantinos Kalymnios), Fotini Epanomitis agus Dimitris Tsaloumas.
Tá tábhacht i ngnóthaí cultúir leis an Greek-Australian Cultural League, eagraíocht neamhbhrabaigh a chuidíonn le scríbhneoirí agus ealaíontóirí de chuid an phobal Gréagach san Astráil agus scríbhneoirí Gréigise ina measc.
Gaeilge.
Tháinig na mílte Éireannach chun na hAstráile sa 19ú haois, go háirithe i seascaidí na haoise sin. Bhí Gaeilge ó dhúchas ag a leath ar a laghad agus riar beag daoine ina measc a raibh léamh nó scríobh na teanga acu. Tugadh roinnt lámhscríbhinní ó Éirinn agus bhí scata a raibh suim acu san obair a bhí a dhéanamh in Éirinn chun an teanga a chaomhnú. Faoi ré na hAthbheochana bhí gníomhaithe Gaeilge le fáil in Sydney agus in Melbourne, ach is beag a chuir siad le litríocht na teanga, cé gur fhoilsigh Mícheál Ó Tiománaidhe gearrscéal in Éirinn sa bhliain 1907 a bhí bunaithe ar a bhfaca sé san Astráil.
Níor tháinig ficsean nó filíocht ó lámh scríbhneoirí a bhí ina gcónaí san Astráil go dí caogaidí an 20ú haois. D’fhoilsigh Fionán Mac Cártha (arbh as Contae Ros Comáin dó agus fiche bliain caite aige san Astráil) "Amhráin Ó Dheireadh An Domhain" (Oifig an tSoláthair) sa bhliain 1953.
Bhí an file Corcaíoch Louis de Paor ina chónaí in Melbourne idir na blianta 1984 agus 1988 agus é ag scríobh i gcónaí. D’fhoilsigh sé trí chnuasach san Astráil: "Aimsir Bhreicneach" (Leros, 1993), "Gobán Cré is Cloch" (Black Pepper, 1996?), agus "Corcach & Dánta Eile" (Black Pepper, 2000).
Sa bhliain 2009 d'fhoilsigh Muiris (Mossie) Ó Scanláin, cainteoir dúchais ó Chorca Dhuibhne arbh fhada é ina chónaí san Astráil, scéal a bheatha féin: "An Mám ó Dheas".
Tá ficsean agus dánta foilsithe ag Colin Ryan, Gaeilgeoir Astrálach, ar "Feasta", ar "Comhar" agus ar "An Gael". D’fhoilsigh Cló Iar-Chonnacht cnuasach dá chuid scéalta ("Teachtaireacht") sa bhliain 2015.
Tá baint ag saothrú teoranta na litríochta Gaeilge san Astráil le laghad na nGaeilgeoirí: chuir daonáireamh Astrálach na bliana 2011 in iúl nach raibh ach 1,895 duine ag úsáid na Gaeilge mar theanga bhaile.
Le léamh.
'Australian writing in Irish,' "Tinteán", 6 Meitheamh 2014
Naisc.
An Ghaeilge san Astráil


Loch Bheannchair.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Loch Bheannchair.


Meall Buidhe.
Is sliabh in Albain í Meall Buidhe, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Meall Glas.
Is sliabh in Albain í Meall Glas, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Meall Odhar.
Is sliabh in Albain é Meall Odhar, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Monadh Ochail.
Is sléibhte in Albain í Monadh Ochail, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Sgiath Chúil.
Is sliabh in Albain í Sgiath Chúil, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Stob Binnein.
Is sliabh in Albain í Stob Binnein, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Stúc a' Chroin.
Is sliabh in Albain í Stúc a' Chroin, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Stuc an Lochain.
Is sliabh in Albain í Stuc an Lochain, atá suite i gComhairle Shruighlea.


Caisteal Sruighlea.
Is caisleán suite i gComhairle Shruighlea é Caisteal Sruighlea.


Oilthigh Shruighlea.
Is ollscoil suite i gComhairle Shruighlea é Oilthigh Shruighlea.


Stéisean Dhrochaid Alain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shruighlea é Stéisean Dhrochaid Alain.


Stéisean a' Chríon Láraich.
Is stáisiún suite i gComhairle Shruighlea é Stéisean a' Chríon Láraich.


Stéisean Dhún Bhláthain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shruighlea é Stéisean Dhún Bhláthain.


Stéisean Shruighlea.
Is stáisiún suite i gComhairle Shruighlea é Stéisean Shruighlea.


Stéisean Taigh an Droma Uarach.
Stéisean Taigh an Droma Uarach
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Stéisean Taigh an Droma Uarach.


Stéisean Taigh an Droma Iarach.
Stéisean Taigh an Droma Iarach
Is stáisiún suite i gComhairle Shruighlea é Stéisean Taigh an Droma Iarach.


An t-Achadh Breac.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é an t-Achadh Breac.


Achadh an Doirein.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Achadh an Doirein.


Achadh an Arbha.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Achadh an Arbha.


An t-Allt Mór.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é an t-Allt Mór.


Achadh an Dúin.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Achadh an Dúin.


Am Broch.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é am Broch.


Baile an Tuim.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Baile an Tuim.


Baile na Dálach.
Bhí Stáisiún Bhaile na Dàlach ar oscailt go dtí na 1960idí.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh, in Albain, é Baile na Dàlach. Tá sé suite ar an Abhainn Spè (Uisge Spè). Tá aithne ar Bhaile na Dàlach mar gheall ar dhrioglann uisce beatha atá ann agus as Caisleán Bhaile na Dàlach.


Carrann, Comhairle Mhoireibh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Carrann.


An Coileach.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é an Coileach.


Ceallais.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Ceallais.


Cinn Lois.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Cinn Lois.


Cnoc Cheannachd.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Cnoc Cheannachd.


A' Chabrach.
Is paróiste suite i gComhairle Mhoireibh é a' Chabrach.


Dalais.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Dalais.


Diopal.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Diopal.


Druim Iubhair.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Druim Iubhair.


Dubhais, Comhairle Mhoireibh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Dubhais.


Díg.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Díg.


Dalachaidh Uarach.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Dalachaidh Uarach.


Deasgard.
Mír de "carnyx" a fuarthas i nDeasgard ar dheis agus athdhéanamh den uirlis ina iomlán ar clé
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh in Albain é Deasgard.


Farrais.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Farrais.


Fachabair.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Fachabair.


Geárr Magh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Geárr Magh.


Hudaman.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Hudaman.


Inbhir Éireann.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Inbhir Éireann.


Lann Bhrìghde.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Lann Bhrìghde, agus é suite 4 mhíle soir ó Eilginn. Bhí 1,880 duine ina gcónaí ann i 2011.


Lann M'Eárnain.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Lann M'Eárnain.


Mos Tudlach.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Mos Tudlach.


Machair Mhoireibh.
Is ceantar i gComhairle Mhoireibh, in Albain, é Machair Mhoireibh. Machaire méith í Machair Mhoireibh. De ghnáth tugtar an t-ainm ar an gceantar idir Fachabair agus Brodie. Cuimsíonn Machair Mhoireibh bailte Eilginn, Farrais, Inbhir Losaidh, am Broch, Hudaman agus Lann Bhrìghde.


Magh an Fhucadair.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Magh an Fhucadair.


Port Ghórdain.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Port Ghórdain.


Ráth a' Mhuigh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Ráth a' Mhuigh.


Ráthard.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Ráthard.


Urchard.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh é Urchard.


Beinn a' Bhúird.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Bhúird, atá suite i gComhairle Mhoireibh.


Beinn Mheadhoin.
Is sliabh in Albain í Beinn Mheadhoin, atá suite i gComhairle Mhoireibh.


Beinn Athfhinn.
Is sliabh in Albain í Beinn Athfhinn, atá suite i gComhairle Mhoireibh.


Beinn Ruaidhneis.
Is sliabh in Albain í Beinn Ruaidhneis, atá suite i gComhairle Mhoireibh.


Srath Spé.
Is ceantar suite i gComhairle Mhoireibh é Srath Spé.


Scalan.
Ba cliarscoil Chaitliceach suite i gComhairle Mhoireibh í Scalan.


Srath Bhalgaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Srath Bhalgaidh neo Hunndaidh.


Críoch Mhonadh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain í Críoch Mhonadh.


Banbh, Contae Obar Deathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Banbh.


Tórr nam Fiann.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Tórr nam Fiann.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1959.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1959 idir 11 de Márta i Palais des Festivals et des Congrès i Cannes, An Fhrainc. Ba é sin an 4ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh An Ísiltír an comórtas leis an amhránaí Teddy Scholten lena amhrán "Een beetje".


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1960.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1960 idir 26 de Márta i Royal Festival Hall, i Londain, An Ríocht Aontaithe. Ba é sin an 5ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh An Fhrainc an comórtas leis an amhránaí Jacqueline Boyer lena amhrán "Tom Pillibi".


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1961.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1961 ar an 18 Márta i Palais des Festivals et des Congrès i Cannes, An Fhrainc. Ba é sin an 6ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh Lucsamburg an comórtas leis an amhránaí Jacqueline Boyer lena hamhrán "Tom Pillibi".


Eilean.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Eilean.


Modhnú agus malartú téacs sa Ghaeilge.
Is éard is Modhnú agus malartú téacs sa Ghaeilge ann ná nuair a thugtar faoi théacs a mhalartú ach go mbeadh sé inléite mar sin féin. Seo dhá shampla thíos, ina bhfuil uimhreacha áirithe in áit litreacha i gceann acu agus na lár-litreacha malartaithe thart sa cheann eile.
Uimhreacha.
4CH F401N L1N3 530 74 D'1N71NN
Lár-litreacha malartaithe.
Dar le sribhué in ollcoisl i Sanasa, is cmua cén t-rod ina srcíbhoatr na lirtachea i bhofacl, a fahd is go bhiufl an chaéd ltiir augs an ltiir dhienaraech san áit charet. Is fidéir lies an gciud elie a bhieth ina phsiraech augs tiufgidh miud fós é gan mróán srtó mar go laénn miud an fcaol iloámn schaeas gcah ltiir. Ncah miud atá cilste!


Am Mód.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é am Mód.


Achadh Reite.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Achadh Reite.


Phil Prendergast.
Feisire de Pharlaimint na hEorpa ó Éirinn is ea Phil Prendergast. Rugadh i gContae Chill Chainnigh í sa bhliain 1959. D'oibrigh sí mar bhean chabhrach ar feadh 20 bliain sular thug sí faoin bpolaitíocht. Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre. Toghadh í mar fheisire i mí Aibreáin, 2011 mar chomharba ar Alan Kelly. Tá sí ina ball de Pháirtí an Lucht Oibre


Braois.
Is paróiste agus baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain in Albain é Braois nó Breis (Béarla: "Birse"). Cónaíonn an chuid is mó de mhuintir Bhraoise in iarthuaisceart an pharóiste. Foraois Bhraoise a thugtar ar an gcuid thiar theas den pharóiste atá beagnach neamháitrithe.


An Camach Mór.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an Camach Mór.


Cleithe.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cleithe.


Philip Seymour Hoffman.
Aisteoir ab ea Philip Seymour Hoffman, a rugadh ar an 23 Iúil, 1967 i bhFairport, Nua-Eabhrac agus a fuair bás ar an 2 Feabhra, 2014


Shirley Temple.
Ba aisteoir Meiriceánach í Shirley Temple Black (a rugadh ar an 23 Aibreán 1928 agus a fuair bás ar an 10 Feabhra 2014).


Riddells Creek.
Baile atá suite thart ar 55 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Riddells Creek. Sa bhliain 2011, bhí 2,976 duine ina gcónaí ann.


Gisborne, Victoria.
Baile atá suite thart ar 50 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Gisborne. Sa bhliain 2011, bhí 8,057 duine ina gcónaí ann.


Woodend, Victoria.
Baile atá suite thart ar 70 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Woodend. Sa bhliain 2011, bhí 3,415 duine ina gcónaí ann.


Eaglais Chiric.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain í Eaglais Chiric.


Fínnean.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Fínnean.


Romsey, Victoria.
Baile atá suite 61 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Romsey (fuaimnítear /ˈrɒmzi/ é). Sa bhliain 2011, bhí 3,678 duine ina gcónaí ann.


Malmsbury, Victoria.
Baile atá suite 96 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Malmsbury. Sa bhliain 2011, bhí 612 duine ina gcónaí ann.


Lancefield, Victoria.
Baile atá suite 92 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Lancefield (fuaimnítear /ˈlænsfiːld/ é). Sa bhliain 2011, bhí 1,262 duine ina gcónaí ann.


Kyneton, Victoria.
Baile atá suite thart ar 91 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Kyneton (fuaimnítear /ˈkaɪntən/ é). Sa bhliain 2011, bhí 4,460 duine ina gcónaí ann.


Macedon, Victoria.
Baile atá suite thart ar 60 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Macedon (fuaimnítear /ˈmæsədən/ í). Sa bhliain 2011, bhí 2,631 duine ina gcónaí ann.


New Gisborne, Victoria.
Bruachbhaile de chuid Gisborne atá suite thart ar 57 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea New Gisborne. Sa bhliain 2011, bhí 2,380 duine ina gcónaí ann.


Woodend North, Victoria.
Bailecheantar atá suite 4 km ó thuaidh Woodend agus thart ar 80 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Woodend North. Sa bhliain 2011, bhí 210 duine ina gcónaí ann.


Newham, Victoria.
Baile beag agus bailecheantar atá suite 76 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Newham. Sa bhliain 2011, bhí 523 duine ina gcónaí ann.


Ashbourne, Victoria.
Baile beag atá suite 72 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Ashbourne. Sa bhliain 2011, bhí 264 duine ina gcónaí ann.


Baynton, Victoria.
Bailecheantar atá suite 90 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Baynton. Sa bhliain 2011, bhí 202 duine ina gcónaí ann.


Bolinda, Victoria.
Baile beag agus bailecheantar atá suite 52 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Bolinda.


Bullengarook, Victoria.
Bailecheantar atá suite 68.2 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Bullengarook. Sa bhliain 2011, bhí 603 duine ina gcónaí ann.


Carlsruhe, Victoria.
Bailecheantar atá suite 80 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Carlsruhe. Sa bhliain 2011, bhí 456 duine ina gcónaí ann.


Cherokee, Victoria.
Bailecheantar atá suite 80 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Cherokee.


Clarkefield, Victoria.
Baile atá suite 46 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Cherokee. Sa bhliain 2011 bhí 433 duine ina gcónaí ann.


Cobaw, Victoria.
Bailecheantar atá suite 80 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Cobaw.


Darraweit Guim, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 55 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Darraweit Guim. Sa bhliain 2011 bhí 423 duine ina gcónaí ann.


Inbhir Eidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Inbhir Eidh.


Maothulach.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Maothulach.


Monadh Musga.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Monadh Musga.


Meall Druim.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Meall Druim.


Áird Chatain.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird Chatain.


Turlann.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Turlann.


Tarbhais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Tarbhais.


Oileán Vancouver.
Léarscáil a thaispeánann Oileán Vancouver amuigh ó chósta mhór-roinn Mheiriceá Thuaidh
Oileán mór sa Cholóim Bhriotanach is ea ‘’’Oileán Vancouver’’’ atá suite ar chósta thiar Cheanada. Is é an t-oileán is mó san Aigéan Ciúin taobh thoir den Nua-Shéalainn.
Geograife.
Tá Oileán Vancouver suite sa chúinne thiar theas den Cholóim Bhriotanach agus de Cheanada. Tá 32,131 km2 d’achar san oileán. Tá sé 454km ar a fhad agus 80km ar leithead ar an bpointe is leithne. Tá a lán sléibhte i lár an oileáin, iad chomh hard le 2,195m. Bíonn an aeráid an-chineálta agus tirim, cé go bhfuil foraoisí báistí ar an gcósta thiar. Mar gheall ar chrios foduchtaithe Cascadia ag tóin na farraige amuigh ón gcósta thiar theas, bíonn buanchontúirt critheanna talún ann.
a> go fras ar na crainn san fhoraois bháistí in iarthar Oileáin Vancouver.


Gisborne South, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 48 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Gisborne South. Tugtar Couangalt air chomh maith. Sa bhliain 2011, bhí 802 duine ina gcónaí ann.


Hesket, Victoria.
Bailecheantar atá suite 82 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Hesket. Sa bhliain 2011, bhí 323 duine ina gcónaí ann.


Kerrie, Victoria.
Bailecheantar atá suite 76 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Kerrie.


Lauriston, Victoria.
Baile beag atá suite 91 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Lauriston. Sa bhliain 2011, bhí 295 duine ina gcónaí ann.


Monegeetta, Victoria.
Baile beag atá suite 56 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Monegeetta. Sa bhliain 2011, bhí 321 duine ina gcónaí ann.


Rochford, Victoria.
Bailecheantar atá suite thart ar 70 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Rochford.


Tylden, Victoria.
Baile beag atá suite 83 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Tylden. Sa bhliain 2011, bhí 355 duine ina gcónaí ann.


Raitear.
Seanbhalla de chuid Shéipéal Naomh Muire in Raitear
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain, in Albain, é Raitear.


Raon.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Raon.


Bodh'aktan.
Bodh'akan ar an ardán, 2015
Banna ceoil traidisiúnta é Bodh'akan a bunaíodh sa bhliain 2011 in Québec, Ceanada. Fuineann siad gnéithe de cheol Québec, de cheol na gcúigí mara i gCeanada, agus de cheolta na dtíortha Ceilteacha. Baineann siad úsáid as rac-cheol, ceol tíre, as an bpolca, agus as punc-cheol. Tógann siad ainm an bhanna ó fhocal ar bhuataisí i nGaeilge na hAlban agus "bottes Acton", Fraincis a chiallaíonn "buataisí Acton".


Obar Bhuadhnait.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Obar Bhuadhnait.


Les Cowboys Fringants.
Banna ceoil traidisiúnta é Les Cowboys Fringants a bunaíodh sa bhliain 1997 i Repentigny, Québec, Ceanada.


Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2014.
Reáchtáladh Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2014 in Soitsí (nó Sochi i mBéarla), An Rúis idir an 7 agus an 28 Feabhra 2014. B'shin é an chéad uair a tionóladh Cluichí Oilimpeacha sa Rúis.
Mheabhraigh Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh i gcathair Soitsí na Rúise Cluichí Bheirlín sa bhliain 1936, de bharr na tréanbholscaireachta agus de bharr na fáilte fuaire a cuireadh roimh ghrúpa áirithe (fir agus mná spóirt aeracha), dar le Tuairisc.ie
Fuair 21 tír boinn. Fuair an Rúis féin níos mó boinn óir (13) ná aon tír eile agus an líon ba mhó má chuirtear gach saghas boinn san áireamh (33).


Toolern Vale, Victoria.
Baile atá suite thart ar 39 km siar ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Toolern Vale. Sa bhliain 2011, bhí 879 duine ina gcónaí ann.


Springfield, Victoria (Macedon Ranges).
Baile atá suite thart ar 84 km ó thuaidh ó Mhelbourne, Victoria na hAstráile, is ea Springfield.


Sír Alpine.
Ceantar Rialtais Áitiúil (‘Local Government Area’ i mBéarla) de chuid Victoria na hAstráile is ea Sír Alpine. Bunaíodh an sír sa bhliain 1994 tar éis teacht le chéile Síreanna Bright, Myrtleford, agus cuid de Shíreanna Beechworth, Oxley, Yackandandah agus Omeo.


York University.
Is ollscoil í York University atá suite in Toronto, Ontario, i gCeanada.
Bunaíodh í sa bhliain 1959.


Twerking.
Nós damhsa Meiriceánach é twerking (/ˈtwɜrkɪŋ/), damhsa ina bhfuil duine ag rince i stíl ghnéasach le gluaiseacht na cromán, agus sé nó sí cromtha go híseal. Cé nach bhfuil a fhios ag éinne cárbh as a tháinig an focal seo, deirtear go coitianta go bhfuil aicearra ar an bhfocal Béarla “footwork” ann, agus portmanta ar na focail “twist” agus “jerk” i gceist. Áfach, tá fianaise ann ó agallaimh gur tháinig an frása ó sráideanna New Orleans nuair a thosaigh an stíl rapcheol darbh ainm “Bounce”. Bhí baint idir ceol “Bounce” agus twerking ó na 1990í i leith, agus scaipeadh í trí mheán fhíseanna rapcheoil agus suíomhanna físeáin ar líne ó lár na 2000í. Tá sé scríofa as Gaeilge (go neamhoifigiúil) mar twerkeáil nó twerkáil uaireanta.


Obar Luathnait.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Obar Luathnait.


Tórr Fionn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Tórr Fionn.


Tollaigh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Tollaigh.


An Tulach, Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an Tulach.


Uachdar Leasa.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uachdar Leasa.


Beinn Bhrotain.
Is sliabh in Albain í Beinn Bhrotain, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Fresno, California.
Is cathair de chuid stát California, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Fresno. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 509,039 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Fresno suite i gContae Fresno.Tá Ashley Swearengin ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1872.


Wicca.
Léiríonn an ‘pentacle’ seo, atá caite mar mhuince, peinteagram, nó réalt le cúig reanna. Úsáidtear an chomhartha seo go minic ag lucht Wicca.
Creideamh draíochta nua-págánach is ea an Wicca. Rinneadh forbairt uirthi i Sasana sa chéad leath na 20ú haoise, agus tháinig sí chun solais sa bhliain 1954 nuair a fhoilsíodh an leabhar "Witchcraft Today" ag an stát-seirbhíseach Gerald Gardner. Braitheann sí ar móitífeanna éagsúla le haghaidh a structúr agus deasghnátha, págántacht ársa agus móitífeanna heirméiteacha ón 20ú haoise go háirithe. Tagann an focal "wicca" ón bhfocal "wicche" sa Mheán-Bhéarla.
Reiligiún oscailte is ea an Wicca, gan údarás lárnach nó duine atá i gceannas uirthi. Tá sí roinnte i dtraidisiúin éagsúla, le socruithe dá gcuid féin. Mar gheall ar nádúr neamh-lárnach an Wicca, bíonn roinnt easaontas faoi cad í an Wicca go beacht. I dtraidisiúin áirithe (tugtar Wicca Bhreatnach Traidisiúnta orthu i gcoitinne), leanann siad nósanna agus scríbhinní de chuid Gardner, ach tugtar “Wicca” ar chreideamh agus nósanna eile ag daoine eile.
De ghnáth, is creideamh le beirt dia í an Wicca, ag adhradh dia amháin (Dia na n-Adharc) agus bandia amháin (Bandia Máthair). Feictear iad uaireanta mar aghaidheanna an dé céanna. Bíonn réimse leathan creidimh ann, ó ildiachas go haondiachas. Tá thart ar ocht gcéiliúradh sa Wicca, bunaithe ar na séisúir, ar a dtugtar “Sabbats” orthu. Tá moráltacht lucht Wicca ag brath ar ráiteas gan foinse darb ainm an Rede Wicca (‘the Wiccan Rede’ as Béarla). Baintear úsáid as nósanna draíochta go minic, ach níl sé riachtanach i gcónaí.
Creidimh.
Na Cúig Eilimintí le peinteagram
Bíonn réimse leathan creidimh i measc lucht Wicca. Áfach, tá ailt chreidimh i gcoitinne idir na grúpaí éagsúla a bhaineann le diagacht, an saol atá le teacht, draíocht agus moráltacht.
An Dia agus an Bhandia.
Go traidisiúnta, tá Wicca bunaithe go príomha ar polaraíocht inscne agus an t-adhradh ar Bandia na Gealaí agus Dia na n-Adharc. Go ginearalta, feictear an Dia agus an Bhandia mar leannáin agus rannpháirtigh ar bhonn cothrom, a chruthaíonn an chruinne go léir le chéile.
An Saol atá le Teacht.
Creideann roinnt daoine Wicca i saol eile tar éis an bháis, agus tá creideamh in athionchollú ina alt traidisiúnta, a théann siar go dtí an coibhín New Forest sna 1930í.
Draíocht.
Creideann a lán daoine Wicca i ndraíocht (‘magic’ nó ‘magick’ as Béarla), cumhacht gur féidir daoine ag cur faoi smacht trí chleachtadh draíochta nó asarlaíochta.
Moráltacht.
Níl aon chód moráltach nó eiticiúil a leanann lucht Wicca i ngach traidisiún. Áfach, leanann an formhór cód darb ainm an “Rede Wicca” (“the Wiccan Rede” as Béarla), mar leanas: “an’ it harm none, do what ye will” – nó, “mura dhéanann sé dochar d’éinne, déan do thoil”. De ghnáth, ceaptar go dtugann sé saoirse ghnímh do dhaoine, chomh maith le freagracht ar a ngníomhaíochtaí féin, freagracht chun dochar ort féin agus ar daoine eile a sheachaint.
Déanann a lán daoine Wicca iarracht chun liosta de chuid ocht mbua a shaothrú, buanna atá luaite sa leabhar "Charge of the Goddess" le Doreen Valiente: gliondar, ómós, onóir, umhlaíocht, neart, áilleacht, cumhacht agus atrua.
Na Cúig Eilimintí.
I dtraidisiúin áirithe, tá creideamh ann ar na cúig eilimintí claisiceacha, cé gur feictear iad mar chomharthaí ar cruthanna ábhar. Glaotar ar na cúig eilimintí seo le linn deasghnátha draíochta, go mór mór nuair atá ciorcal draíochta cosiricthe. Is iad na cúig eilimintí ná an t-aer, tine, uisce agus talamh, agus aether (nó spiorad), a cheanglaíonn na ceithre cinn eile le chéile.
Comharthaí.
Úsáidtear réimse leathan chomharthaí ag lucht Wicca. Is é an ceann is coitianta ná an peinteagram, réalt le cúig Reanna. Tá baint ag gach rinn le ceann de na eilimintí claisiceacha, na cúig ghéaga atá ag daoine, srl. Is iad comharthaí coitianta eile ná an triskelion, an triquetra, an Tríúr cóiníní, agus an Trí-Ghealach.
Nósanna Deasghnátha.
Úsáidtear a lán deasghnátha i measc lucht Wicca nuair atá siad ag ceiliúradh na Sabbat, ag adhradh na déithe agus ag déanamh draíochta. Go minic, tarlaíonn na deasghnátha seo nuair atá an ghealach lán, nó uaireanta ag teacht na gealaí nua (an deasghnátha darb ainm Esbat).
Roth na Bliana.
Ceiliúrtar roinnt maith d’fhéilte i rith na bliana, a thugtar “Sabbat” orthu ag lucht Wicca. Tugtar ‘Roth na Bliana’ ar na féilte go léir. Bíonn lucht Wicca ag ceiliúradh ocht gcinn, don chuid is mó. Áfach, níl ach ceithre ag grúpaí le baint le Clann Tubal Cain, agus sé chinn ag Ros an Bucca (grúpa as Chorn na Breataine. Tugtar “Greater Sabbats” ar na ceithre Sabbat a cheiliúrtar ag gach grúpa a tháinig as an mBreatain, is iad sin, Candlemas, Oíche Bhealtaine, Lughnasadh, agus Samhain. Ceiliúrtar na cónochtaí agus na grianstadanna chomh maith, mar “Lesser Sabbats”.
Deasghnátha tionscnaimh.
Feictear deasghnátha tionscnaimh éagsúla sa reiligiún Wicca, agus is í an deasghnátha is tábhachtaí ná teacht isteach do dhuine mar chreidmhach nua. Sa Wicca Bhreatnach Traidisiúnta, bíonn oidhreacht a théann siar go Gerald Gardner, agus uaidh go dtí coibhín New Forest, cé nach bhfuil cruthúnas go raibh an coibhín seo ann. Mháigh Gardner féin go raibh tréimhse traidisiúnta (bliain amháin agus lá) idir tús a gcuid stáidéir agus nuair a ghlacadh iad mar dhuine Wicca, ach bhris sé an riail seo go minic le creidmhigh nua.
Is deasghnáth eile í an “Handfasting”, a cheiliúrtar ag lucht Wicca agus úsáidtear í mar fhocal mhalartach le haghaidh “pósadh”.
Leabhar na Scátha.
Níl aon leabhar naofa ann sa reiligiún Wicca, cé go bhfuil scríbhinní agus leabhair áirithe atá tábhachtach le traidisiúin éagsúla. Bhain Gerald Gardner úsáid as leabhar le scríbhinní éagsúla ina choibhíní, ar a dtugtar "Leabhar na Scátha" ("Book of Shadows" as Béarla), a d’athraíodh agus a mhéadaíodh go minic. Tá scríbhinní ann a tháinig ó fhoinsí éagsúla, “Aradia” le Charles Godfrey Leland (1899) agus saothair de chuid Aleister Crowley (bhí aithne ag Gardner ar an bhfear seo go pearsanta). Tá samplaí ann de chuid dánta a bhí cumtha ag Gardner agus a Ard-Bansagart Doreen Valiente (is í "Charge of the Goddess" an ceann is suntasaí).
Traidisiúin.
Tagraíonn an fhocal ‘Traidisiún’ sa Wicca do shainchreideamh sa reiligiún. Bíonn a lán shainchreidimh ann, chomh maith le creidmhigh nach leanann traidisiún ar bith, daoine atá ag obair ina n-aonair. Bíonn coimhíní ann gan traidisiún chomh maith.
Coibhíní.
Eagraítear cuid mhaith lucht Wicca i gcoimhíní le sagairt agus banshagairt. Is grúpai neamhspléacha iad na coimhíní, le Ard-Shagart agus Ard-Bhanshagart i gceannas go minic, ag obair le chéile. Deirtear go minic go bhfuil trí bhall déag an méid ceart do choimhín, ach ní riail ceart í seo. Nuair a fhásann coimhín ró-mhór, déantar coimhíní nua as, ach fanann siad ceangailte mar ghrúpa.
Wicca Eicléictiúil.
Ní leanann cuid mhór lucht Wicca aon traidisiún amháin. Is iad an lucht Wicca eicléictiúil, a dhéanann a mbealach spioradalta féin. Ní thréigtear na traidisiúin i gcónaí i measc lucht Wicca eicléictiúla. Is féidir creidmhigh eicléictiúla lean lena smaointí agus deasghnátha féin, agus lean bealach reiligiúnach áirithe fós. Baineann na bealaigh seo úsáid as reiligiún na talún nó traidisiúin na hÉigipte, na Gréige, na Sacsanach, na Angla-Sacsanach, na Ceilteach, na hÁise, na hEabhracha, agus traidisiúin na Polainéiseach.
Bunús, 1921–1935.
I rith na 1920í agus 1930í, d’fhoilsigh an Dr. Margaret Murray roinnt leabhair faoina teoiric nach raibh fia-chailleacha a bhí curtha chun báis san Eoraip go luath sa Ré Nua-aimseartha ina gcairde le Sátan, mar a mháigh a naimhde, ach creidmhigh de chuid reiligiún págánach Réamh-Chríostaí – an “Witch-Cult”. Ó shin i leith, dhiúltaigh formhór lucht acadúla an tuairim seo.
Tagann an chéad fianaise ar chleachtadh reiligiún nua-Págánach Draíochta i Sasana le linn na 1930í (is é sin, reiligiún gur féidir ‘Wicca’ a thabhairt uirthi). De réir dealraimh, thosaigh roinnt grúpaí in áiteanna faoin tuath ar fud na tíre – i Norfolk, Cheshire agus an New Forest, chun lean ar aghaidh ar na ‘traidisiúin’ a bhí luaite ag Murray, cé go raibh tionchair eile a tháinig ó fhoinsí éagsúla cosúil le draíocht dheasghnách, draíocht sí, Máisiúnachas, Diasúnacht, Rómánsachas, miotaseolaíocht chlaisiceach agus reiligiúin na hÁise.
Luath-Fhorbairt, 1936–1959.
Tosaíonn stair nua-aimseartha Wicca le Gerald Gardner ("Athair Wicca") i lár na 20ú haoise. Ba iar-stát-seirbhíseach Bhreatnach agus antraipeolaí amaitéarach é Gardner, agus bhí eolas maith aige ar an bpágánachas agus Diamhrachas. Mháigh sé gur ndeachaigh sé isteach coibhín fia-chailleach sa New Forest, Hampshire, go déanach sna 1930í. Le rún daingean aige chun lean ar aghaidh leis an gceird seo, bhunaigh Gardner "Coibhín Bricket Wood" lena bhean chéile Donna sna 1940í, nuair a cheannaigh sé Fiveacres Country Club.[93] Tháinig cuid mhór den bhallraíocht ó bhaill an chluib sin, agus bhí cruinnithe reachtáilte ar thalamh an chluib. Bhí a lán duine clúiteach an Wicca baill dá choibhín, Dafo, Doreen Valiente, Jack Bracelin, Frederic Lamond, Dayonis, Eleanor Bone agus Lois Bourne ina measc.
D’fhás an reiligiún nua seo ó 1951 i leith, nuair a chealaíodh an t-Acht Draíochta 1735 (‘Witchcraft Act of 1735’). Tar éis sin, thosaigh Gardner agus daoine eile cosúil le Charles Cardell agus Cecil Williamson ag scaipeadh a leaganacha féin don Cheird (‘the Craft’). Níor úsáid Gardner agus creidmhigh eile an focal "Wicca" mar ainm reiligiúnach riamh, ach bhain siad úsáid as frásaí cosúil le "witch cult", "witchcraft", agus "Old Religion". Áfach, rinne Gardner tagairt don fhia-chailleacha mar "the Wica". I rith na 1960í, d’athraigh ainm na reiligiúin go "Wicca". D’éirigh an traidisiún de chuid Gardner (nó "Gardnerianism" níos déanaí) mar an leagan Wicca is mó i Sasana, agus scaip sé go áiteanna eile sa Bhreatain agus in Éirinn.
Athraithe agus scaipeadh, 1960–inniu.
Nuair a chailleadh Gardner sa bhliain 1964, lean fás ar an ‘Craft’ gan stad, d’ainneoin droch-cháil sna meáin Bhreatnacha. D’éirigh traidisiúin nua faoi tionchar duine mór-le-rá cosúil le Robert Cochrane, Sybil Leek, agus Alex Sanders go háirithe. Tá an leagan Wicca a bhí curtha chun cinn ag Sanders, “Alexandrian Wicca’, bunaithe ar Wicca de chuid Gardner, ach le béim curtha ar draíocht dheasghnách. Scaip sé go tapaigh agus tharraing aird na meáin uirthi. Faoin am seo, thosaigh daoine an focal "Wicca" a úsáid go coitianta in áit "Witchcraft", agus scaipeadh an chreideamh go tíortha cosúil leis na Stáit Aontaithe agus an Astráil.
Sna 1990í, mhéadaigh aird na meáin ar lucht agus creideamh Wicca le scannáin cosúil le “The Craft” agus sraitheanna teilifíse cosúil le "Charmed", ag tabhairt aitheantas níos mó don chreideamh i measc daoine óga go háirithe. Ní raibh an lucht Wicca sásta leis an bhforbairt seo, mar bhí an chreideamh léirithe mar eicléictiúil, le tionchar mhór ghluaiseacht na hAoise Nua ag cur isteach uirthi. Mar fhreagra, d’iompaigh mórán fia-chailleacha do bhunús réamh-Gardner na Ceirde, agus don traidisiúin a choimhlinteoirí cosúil le Cardell agus Cochrane, ag cur síos orthu féin mar daoine a leanann an "Draíocht Traidisiúnta" (“Traditional Witchcraft”). Tá "Cultus Sabbati" de chuid Andrew Chumbley, agus an coibhín Chornach "Ros an Bucca", i measc na grúpaí móra in athbheochán an Draíocht Traidisiúnta..
Déimeagrafaic.
Níl a fhios ag éinne an méid duine a chreideann sa Wicca go beacht, ach dar le adherents.com, bíonn thart ar 800,000 creidmhigh ann san íomlán. Fuair an American Religious Identification Survey gur tháinig méadú ar an méid lucht Wicca le blianta fada anuas, ó 8,000 sa bhliain 1990, 134,000 sa bhliain 2001, go 342,000 sa bhliain 2008. Tá thart ar 75% lucht Wicca sa Stáit Aontaithe ina mná.
Sa Ríocht Aontaithe, i nDaonáireamh na bliana 2011, scríobh 11,766 duine gur lucht Wicca iad, agus 1,276 daoine eile gur chleachtaigh siad “Witchcraft”.


Harry Potter and the Half-Blood Prince (scannán).
Is scannán é Harry Potter and the Half-Blood Prince atá bunaithe ar an leabhar le J. K. Rowling a bhfuil an t-ainm céanna air. B'é David Yates stiúrthóir an scannáin, agus Daniel Radcliffe a ghlac páirt Harry.
Tagairtí.
Harry Potter and the Half-Blood Prince


Naomh Maighréad na hAlban.
Is naomh Caitliceach í Maighréad na hAlban (1045 – 16 Samhain 1093). Rugadh san Ungáir í agus fuair sí bás i gCaisteal Dhún Éideann, Albain.


Beinn na Cíche.
Is sliabh in Albain í Beinn na Cíche, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Beinn Chíochan.
Is sliabh in Albain í Beinn Chíochan, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Cárn an t-Sabhail.
Is sliabh in Albain í Cárn an t-Sabhail, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Cárn a' Mháim.
Is sliabh in Albain í Cárn a' Mháim, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Cárn a' Gheóidh.
Is sliabh in Albain í Cárn a' Gheóidh, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Clach na Beinne.
Is sliabh in Albain í Clach na Beinne, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain. Tá "Clachnaben" an sluagh-gairm na Clan Strachan.


Cárn Aosda.
Is sliabh in Albain é Cárn Aosda, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Cárn Gorm an Doire.
Is sliabh in Albain í Cárn Gorm an Doire, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Glas Maol.
Is sliabh in Albain í Glas Maol, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Manuel Neuer.
Is imreoir peile é Manuel Peter Neuer (r.27 Márta 1986). Imríonn sé faoi láthair le Bayern München mar chúl báire.
Neuer, Manuel


A' Mhórmhonadh.
Is cnoc in Albain í a' Mhórmhonadh, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Mór Bheinn.
Is sliabh in Albain í Mór Bheinn, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Monadh Caoin.
Is sliabh in Albain í Monadh Caoin, atá suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain.


Cárn Mhon.
Is mám suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cárn Mhon.


Creag Liathach.
Is oileán suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Creag Liathach.


Cró Mhárr.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Cró Mhárr.


An Ceann Árd, Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain.
Is ceann tíre suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an Ceann Árd.


Deathan.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Deathan.


Gleann Laoigh.
Is gleann suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Gleann Laoigh.


Márr.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Márr.


Uisge Dhé.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uisge Dhé.


Leum-iochd.
Ba stiall arbhar fágtha i mbranar i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Leum-iochd.


Stéisean na h-Innis.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Stéisean na h-Innis.


Stéisean Choinmheadh.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Stéisean Choinmheadh.


Stéisean Hunndaidh.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain, in Albain, é Stéisean Hunndaidh.


Stéisean Inbhir Uraidh.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Stéisean Inbhir Uraidh.


Stéisean a' Phuirt Leathainn.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Stéisean a' Phuirt Leathainn.


Stéisean Chala na Creige.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Stéisean Chala na Creige.


Alamhagh.
Is baile suite i gComhairle Chlach Mhanainn é Alamhagh.


Clach Mhanainn, sráidbhaile.
Is baile suite i gComhairle Chlach Mhanainn é Clach Mhanainn.


An Camas.
Is baile suite i gComhairle Chlach Mhanainn é an Camas.


Caolas Neachdainn.
Is baile suite i gComhairle Chlach Mhanainn é Caolas Neachdainn.


Tulach Bóide.
Is baile suite i gComhairle Chlach Mhanainn é Tulach Bóide.


Duibhe.
Is abhainn suite i gComhairle Chlach Mhanainn é Duibhe.


Roinn Meadhanach.
Is ceantar suite i gComhairle Chlach Mhanainn í Roinn Meadhanach.


A' Chúilt.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é a' Chúilt.


Cnoc an Fhorsair.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é Cnoc an Fhorsair.


Cuidhe Briste.
Is ceantar suite in Obar Dheathain é Cuidhe Briste.


Cultair.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é Cultair.


Seann Obar Dheathain.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é Seann Obar Dheathain.


Tulach Droighne.
Is ceantar suite in Obar Dheathain é Tulach Droighne.


Torraidh.
Is ceantar suite in Obar Dheathain é Torraidh.


Tulach, Contae Obar Deathain.
Is ceantar suite in Obar Dheathain é Tulach.


Taobh na Coille.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é Taobh na Coille.


Oilthigh Obar Dheathain.
Is ollscoil suite in Obar Dheathain é Oilthigh Obar Dheathain.


Club Camanachd Oilthigh Obar Dheathain.
Is club camanachd suite in Obar Dheathain é Club Camanachd Oilthigh Obar Dheathain.


Stéisean Obar Dheathain.
Is stáisiún suite in Obar Dheathain é Stéisean Obar Dheathain.


Baile Mo Chaluim.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile Mo Chaluim.


The Pussycat Dolls.
Ba popbhanna Meiriceánach é Pussycat Dolls as Los Angeles, California, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Foirmíodh an grúpa i 1995.


Columbus, Ohio.
Is é Columbus príomhchathair Ohio. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 787,033 duine ina gcónaí sa chathair, rud a fhágann gurb é Columbus an chathair is mó in Ohio. Tá an chathair suite i gcontaetha Delaware, Fairfield, agus Franklin. Tá Michael B. Coleman (D) ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1812.


Cincinnati, Ohio.
Is í Cincinnati an tríú cathair is mó sa stát Ohio, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Cincinnati suite i gContae Hamilton, agus tugtar an leasainm "The Queen City" air. Tá John Cranley ina mhéara. Tá Cincinnati suite ar an Abhainn Ohio. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1788.


Toledo, Ohio.
Is é Toledo an ceathrú cathair is mó sa stát Ohio, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Toledo suite i gContae Lucas, agus tugtar an leasainm "The Glass City" air. Tá D. Michael Collins ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1833.


Baile Mhullaich.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile Mhullaich.


Baile Theárlaich.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile Theárlaich.


Baile na h-Uaimh.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile na h-Uaimh.


Baile 'Ic Eóghainn.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile 'Ic Eóghainn.


Bágh Dhealgadaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Bágh Dhealgadaidh.


Creagan Bhláth Bholg.
Is baile suite i bhFoibhe é Creagan Bhláth Bholg.


A' Chárnaich.
Is baile suite i bhFoibhe é a' Chárnaich.


Ceann-Achadh.
Is baile suite i bhFoibhe é Ceann-Achadh.


Cill Dúnchad.
Is baile suite i bhFoibhe í Cill Dúnchad.


Cille Mheinidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Cille Mheinidh.


Cill Reithneach.
Is baile suite i bhFoibhe í Cill Reithneach.


Corto Maltese.
Sraith úrscéalta grafacha is ea "Corto Maltese" bunaithe ar an mairnéalach agus fear eachtraíochta ficseanúil den ainm céanna. Is é an cartúnaí Iodálach Hugo Pratt a chruthaigh an carachtar i 1967. Tá an tsraith "Corto Maltese" aistrithe go teangacha éagsúla.
Stair Foilseacháin.
Cuireadh tús leis an tsraith le "Port na Farraige Goirt" (Iodáilis: "Una ballata del mare salato"), sa chéad eagrán den mhíosachán "Il Sergente Kirk" i mí Iúil. Smuigleálaithe agus foghlaithe mara i ndeisceart an Aigéin Chiúin roimh thús an Chéad Chogaidh Domhanda atá mar chúlra leis an scéal. I 1970, d’aistrigh Pratt go dtí an Fhrainc agus thosaigh ag obair ar shraith scéalta gearra "Corto Maltese" don iris Franca-Beilgeach "Pif Gadget". I 1974 d’fhill sé ar na scéalta fada, agus chuir sé Corto i 1918 go dtí an tSibéir sa scéal "Corte sconta detta arcana" (Corto Maltese sa tSibéir), a foilsíodh i bhfoirm sraithe ar dtús san iris "Linus".
I 1976, foilsíodh "Port na Farraige Goirt" i bhfoirm leabhair, agus bronnadh an duais don saothar réalaíoch eachtrannach dó ag Féile Angoulême i 1976.
Lean Pratt air ag foilsiú scéalta nua as sinn go dtí 1989 nuair a foilsíodh an leabhar deireanach leis, "Mu".
An Carachtar.
As Corte Malteses na Veinéise (Sráid na Maltach), is é sin Corte Contarini del Bovolo, atá gar do Palazzo Contarini del Bovolo) a hainmníodh an carachtar Corto Maltese, is cosúil. Captaen mara gearr-abartha é atá i mbun eachtraíochta i dtús an 20ú hAois (1900-1920dí). Déantar cur síos air mar "rógaire, a bhfuil croí órga aige", agus tá bá ar leith aige leis an té a mbuailtear cois air. I Valletta a saolaíodh é ar an 10 Iúil 1887, mac le mairnéalach as Corn na Breataine agus bean feasa nó striapach de chuid ghiofóga na hAndalúise ar a dtugtar "La Niña de Gibraltar". Ina bhuachaill óg dó i gceantar na nGiúdach i gCórdoba, chonaic Corto nach raibh líne chinniúna ina dhearna aige agus ghearr sé líne ann le rásúr, agus é meáite ar a chinniúint féin a roghnú. Cé go bhfanann sé neodrach go polaitiúil, tá luí aige leis an gcosmhuintir agus leis an dream atá faoi leatrom. Tá a charachtar bunaithe ar an bhfear eachtraíochta, ar an údar, agus ar an taiscéalaí Polainneach Ossendowski, fear a bhí páirteach le Roman von Ungern-Sternberg.
Léiriú atá sa charachtar ar an amhras atá ar an údar roimh sheasamh náisiúnach, idéalaíoch nó reiligiúnda. Déanann Corto cairdeas le gach uile chineál duine, léithéidí an dúnmharfóra Raspúitín (fear nach bhfuil gaol ar bith aige leis an bpearsa stairiúil, cé is moite dá chosúlacht), an Sasanach uasaicmeach Tristan Bantam, an bandraoi vúdú Béal Órga agus an scoláire Seiceach Jeremiah Steiner. Castar pearsana stairiúla air freisin, leithéidí Jack London, Ernest Hemingway, Hermann Hesse, Butch Cassidy, James Joyce, Gabriele D'Annunzio, Frederick Rolfe, Joseph Conrad, Sukhbaatar, John Reed, an ginearál Roman von Ungern-Sternberg, Enver Paiseá na Tuirce, agus Sergei Semenov (atá bunaithe ar Ghrigory Semyonov). Tá an-mheas ag a chuid cairde air, agus in "An Teach Órga i Samarkand" is le glao gutháin chuig Josef Stalin a shaortar é nuair atá sé i mbaol a lámhaigh ar theorainn na Tuirce is na hAirméine.
Is é "Utopia" Thomas More an leabhar is ansa le Corto, cé nach gcríochnaíonn sé riamh í. Tá leabhair le London, Lugones, Stevenson, Melville agus Conrad léite freisin aige.
Chomh maith le heachtraí staire tá fantaisíocht freisin sa tsraith. Tá Corto i láthair nuair a leagtar eitleán an Bharúin Dheirg, cabhraíonn sé leis na Jivaro i nDeisceart Mheiriceá, agus teitheann sé ó na Faisistigh sa Veinéis, ach cabhraíonn sé freisin le Tristan Bantam teacht ar mhór-roinn bháite Mu.
Go croineolaíoch, is le linn an Chogaidh Rúisea-Seapánach a suitear an chead eachtra dá chuid, "La giovinezza" (An Óige). Sna húrscéalta eile tá sé páirteach in áiteanna éagsúla sa Chogadh Mór, tá sé páirteach i gCogadh Cathartha na Rúise tar éis Réabhlóid Dheireadh Fómhair, agus tá sé san Iodáil i dtús ré an Fhaisisteachais. I sraith eile le Pratt, "Gli Scorpioni del Deserto" (Scairpeanna an Fhásaigh) deirtear gur imigh sé gan tásc sa Spáinn le linn an Chogaidh Chathartha.
Croineolaíocht.
An dá úrscéal grafach déag in ord croineolaíochta. Tugtar na teidil i bhFraincis agus in Iodáilis. Is iad Casterman a d’fhoilsigh na heagráin Fraincise, agus Edizioni Lizard a d’fhoilsigh na heagráin Iodálacha.
Athchóirithe.
In 1975–1977, léirigh Secondo Bignardi sraith "Corto Maltese" don chlár teilifíse "Supergulp, fumetti in TV!" ar an RAI.
I 2002 léiríodh an scannán beochana Fraincise "Corto Maltese: La Cour secrète des Arcanes", bunaithe ar an úrscéal "Corte sconta detta arcana". Sa bhliain chéanna léirigh Canal + sraith "Corto Maltese" don teilifís, bunaithe ar na scéalta "La Ballade de la mer salée", "Sous le signe du Capricorne", "Les Celtiques" agus "La Maison dorée de Samarkand".
D'eisigh lo Scarabeo paca cártaí tarot "Corto Maltese" in 2008.


Cúbar.
Is baile suite i bhFoibhe é Cúbar.


Ceann Gronna.
Is baile suite i bhFoibhe é Ceann Gronna.


Cille MoGhlasaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Cille MoGhlasaidh.


Creidiúnú.
Cárta Creidiúnaithe tipiciúil le haghaidh Grianghrafadóir nó Iriseoir, caite de ghnáth ar theaghrán thart ar a mhuineál.
Is é is ciall le creidiúnú ná an próiseas ina gcuirtear deimhniúchán inniúlachta, údaráis, nó incheidiúnachta i láthair.
Eagraíochtaí a eisíonn dintiúir nó a dheimhníonn tríú páirtithe i gcomparáid le caighdeáin oifigiúla, bíonn orthu féin dul faoi phróiséas foirmiúil creidiúnaithe ag comhlachtaí creidiúnaithe (mar shampla Bord Náisúnta na hÉireann um Chreidiúnú (BNÉC)). Dá bhrí sin, tugtar de gnáth "comhlachtaí deimhniúcháin creidiúnaithe" orthu. Cinntíonn an próiseas creidiúnaithe go bhfuil a gcleachtais deimhniúcháin inghlactha, de ghnáth, ciallaíonn seo go bhfuil siad inniúil le haghaidh an tríú páirtí a thástáil agus a dheimhniú, go n-iompraíonn siad iad féin go heiticiúil agus go n-úsáideann siad dearbhú oiriúnach cáilíochta.


Andorra la Vella.
Is í Andorra la Vella príomhchathair Andóra. Tá corradh is 22,256 duine ina gcónaí in Andorra la Vella.


Bailéad na Farraige Goirt.
Is é "Bailéad na Farraige Goirt" nó "Una ballata del mare salato" (Iodáilis) agus "La Ballade de la mér salée" (Fraincis), an chéad leabhar sa tsraith "Corto Maltese", úrscéal grafach le Hugo Pratt a foilsíodh ó Iúil 1967 go Feabhra 1969 sa mhíosachán Iodálach "Il Sergente Kirk". Foilsíodh an chead aistriúchán Fraincise in Eanáir 1973 in "France-Soir", sular fhoilsigh Casterman i bhfoirm leabhair é i 1975. Bronnadh an duais don saothar eachtrannach is fearr ar an leabhar ag Féile Angoulême 1976.
"Aithnítear go coitianta a thábhacht stairiúil", dar le hErwin Dejasse "mar an chéad fhíorúrscéal grafach ". Taobh amuigh dá bhuanna ealaíne, chruthaigh sé do na foilsitheoirí go raibh brabús le déanamh as úrscéal grafach a mbeadh níos mó ná an gnáth 44 nó 46 leathanach ann.
Is sa Mheilinéis idir Samhain 1913 agus Eanáir 1915 a thiteann an scéal amach. Léirítear ann Raspúitín, Corto Maltese agus na col ceathracha Groovesnore, agus iad ag imeacht ó oileán go hoileán i scéal foghlaíochta mara i bhfíorthús an Chéad Chogaidh Domhanda.


Port na Farraige Goirt.
Is é "Port na Farraige Goirt" nó "Una ballata del mare salato" (Iodáilis) agus "La Ballade de la mér salée" (Fraincis), an chéad leabhar sa tsraith "Corto Maltese", úrscéal grafach le Hugo Pratt a foilsíodh ó Iúil 1967 go Feabhra 1969 sa mhíosachán Iodálach "Il Sergente Kirk". Foilsíodh an chead aistriúchán Fraincise in Eanáir 1973 in "France-Soir", sular fhoilsigh Casterman i bhfoirm leabhair é i 1975. Bronnadh an duais don saothar eachtrannach is fearr ar an leabhar ag Féile Angoulême 1976.
"Aithnítear go coitianta a thábhacht stairiúil", dar le hErwin Dejasse "mar an chéad fhíorúrscéal grafach ". Taobh amuigh dá bhuanna ealaíne, chruthaigh sé do na foilsitheoirí go raibh brabús le déanamh as úrscéal grafach a mbeadh níos mó ná an gnáth 44 nó 46 leathanach ann.
Is sa Mheilinéis idir Samhain 1913 agus Eanáir 1915 a thiteann an scéal amach. Léirítear ann Raspúitín, Corto Maltese agus na col ceathracha Groovesnore, agus iad ag imeacht ó oileán go hoileán i scéal foghlaíochta mara i bhfíorthús an Chéad Chogaidh Domhanda.


Darfhasaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Darfhasaidh.


Díseart.
Is baile suite i bhFoibhe é Díseart.


An Ealaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é an Ealaidh.


Inbhir Chéitinn.
Is baile suite i bhFoibhe é Inbhir Chéitinn.


Fáclann.
Is baile suite i bhFoibhe é Fáclann.


Inbhir Líobhann.
Is baile suite i bhFoibhe é Inbhir Líobhann.


Luachar.
Is baile suite i bhFoibhe é Luachar.


Loch Gheallaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Loch Gheallaidh.


Marc Innis.
Is baile suite i bhFoibhe é Marc Innis.


Fleasg.
Is baile suite i bhFoibhe é Fleasg.


Obar Chrombaidh.
Is baile suite i bhFoibhe é Obar Chrombaidh (Béarla: "Abercrombie").


Ollscoil Recôncavo da Bahia.
Is ollscoil í Ollscoil Recôncavo da Bahia (Universidade Federal do Recôncavo da Bahia) atá suite i gCruz das Almas, Bahia, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í sa bhliain 2006.


Port na Banrighinn.
Is baile suite i bhFoibhe é Port na Banrighinn.


Dayton, Ohio.
Is cathair í Dayton atá suite in Ohio, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Dayton suite i gContae Montgomery, agus tugtar an leasainm "The Gem City" air. Tá Nan Whaley ina méara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1796.


Shaker Heights.
Is cathair í Shaker Heights atá suite in Ohio, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Shaker Heights suite i gContae Cuyahoga. Tá Earl Leiken ina mhéara. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1911.


Ros Fhíobh.
Is baile suite i bhFoibhe é Ros Fhíobh.


Srath Aodainn.
Is baile suite i bhFoibhe é Srath Aodainn.


Srath Mioglach.
Is baile suite i bhFoibhe é Srath Mioglach.


Tulach-Aluinn.
Is baile suite i bhFoibhe é Tulach-Aluinn.


Uachdar Tuil.
Is baile suite i bhFoibhe é Uachdar Tuil.


Uachdar Doirein.
Is baile suite i bhFoibhe é Uachdar Doirein.


Nanaimo.
Is cathair sa Cholóim Bhriotanach i gCeanada é Nanaimo. Tá Nanaimo suite ar an gcósta thoir de Oileán Vancouver in oirdheisceart an chúige. Bhí 83,810 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Tháinig Eorpaigh chuig an áit den chéad uair go luath sa 19ú haois le trádáil leis na hIndiaigh, a raibh Nanaimo mar ainm orthu. D'fhás an baile, go mór mór i ndiaidh gur cuireadh tús le baint an ghuail sa cheantar. Sa bhliain 1887, fuair 150 duine bás i bpléascán mianaigh agus 100 duine eile an bhliain ina dhiaidh sin nuair a phléasc mianach guail eile. Inniu próiseáil adhmaid leagtha an tionsclaíocht is mó ar an gcathair, go háirithe táirgeadh laín le haghaidh páipéir. Tá seirbhísí tábhachtach freisin i ngeilleagar na háite. Tá cuan breá ann freisin a mbaintear an-úsáid as. Is í Cathair an Chuain leasainm Nanaimo.


Abhainn Líobhann.
Is abhainn suite i bhFoibhe í Abhainn Líobhann.


Eilean Chathair Amain.
Is oileán suite i bhFoibhe é Eilean Chathair Amain.


Eilean Mháigh.
Is oileán suite i bhFoibhe é Eilean Mháigh.


Innis Garbhach.
Is oileán suite i bhFoibhe é Innis Garbhach.


Innis Choluim.
Is oileán suite i bhFoibhe í Innis Choluim.


Innis Cheith.
Is oileán suite i bhFoibhe í Innis Cheith.


Innis nam Bhiocaire.
Is oileán suite i bhFoibhe é Innis nam Bhiocaire.


Linne Foirthe.
Is inbhear suite i bhFoibhe é Linne Foirthe.


Linne Tatha.
Is inbhear suite i bhFoibhe é Linne Tatha.


Muc-Dhruim.
Is oileán suite i bhFoibhe é Muc-Dhruim.


Marianna Madia.
Is polaiteoir Iodálach í Marianna Madia (rugadh mar Maria Anna í ar an 5 Meán Fómhair 1980 san Róimh). Ba pharlaiminteoir í idir 2008 agus 2013, agus arís ó 2013 go dtí inniu.
Ón 22 Feabhra 2014 ar aghaidh, tá sí ina haire Riaracháin Phoiblí agus Simplithe i rialtas Matteo Renzi.
Phós sí Mario Gianani, stiúrthóir teilifíse agus scannán, i Mí an Mheithimh na bliana 2013, agus rugadh beirt chlainne dóibh, Francesco agus Margherita, ar an 8 lá de mhí Aibreáin 2014.


Taipei.
Ximending, ceantar i lár Taipei, san oíche
Cathair suite i dtuaisceart na Téaváine ar abhainn an Tamsui é Taipei. Príomhchathair Phoblacht na Síne (an Téaváin) atá ann. Tá 2,618,722 duine ina gcónaí sa chathair féin (ar a dtugtar Cathair Taipei uaireanta). 6,900,273 an daonáireamh má chuirtear Taipei Nua agus Keelung san áireamh. Tá Taipei timpeallaithe ag Taipei Nua ar gach taobh. Calafort na cathrach is ea Keelung, agus é suite 22km thoir ó thuaidh.
Bunaíodh Taipei go luath san 18ú haois. Rinne an Rítheaghlach Qing príomhchathair na Téaváine de Taipei sa bhliain 1886. Lean Taipei mar phríomhchathair faoi na Seapánaigh, ón mbliain 1895 go cuireadh den oileán iad ag deireadh an Dara Cogadh Domhanda. Chuir rialtas Chiang Kai-shek faoi sa Téaváin i ndiaidh do na fórsaí cumannacha an bua a fháil ar na Náisiúnaigh (KMT) ar mhór-thír na Síne sa bhliain 1949. Taipei a bpríomhchathair agus tá an stádas sin ag Taipei go dtí an lá inniu. Tá cúrsaí eacnamaíocha agus cultúrtha na Téaváine lárnaithe sa chathair freisin.
Tá roinnt músaem in Taipei, go mórmhór i gceantar Shilin i dtuaisceart na cathrach. Orthu seo tá Músaem Náisiúnta an Pháláis.


Yun Chi-ho.
Polaiteoir agus duine d'éirim na Cóiré ab ea Yun Chi-ho (Cóiréis:윤치호, carachtair Shínise:尹致昊, 26 Nollaig 1864 - 9 Nollaig 1945). Oideachasóir agus smaointeoir liobrálach a bhí ann.
Bhí sé ina ghníomhaí ar son neamhspleáchas na Cóiré óna Seapánaigh ar dtús. Comhoibritheoir de chuid na Seapánaigh ba ea é ó na 1910idí amach, is cosúil.


Sung Jae-ki.
Fealsamh liobrálach ón Chóiré Theas ab ea Sung Jae-Ki (Cóiréis:성재기, Sínis:成在基, 11 Meán Fómhair 1967 – 26 Iúil 2013), a bhí ina ghníomhaí cathartha ar son chearta an duine. Dhírigh sé a aird ar ghluaiseacht chosanta chearta na bhfear. Bhí leasainm Simheon(심헌 審軒), Simheon'"(심헌 心軒).
Sa bhliain 1999 - 2013, bhí sé gluaiseacht díothú Aireacht na mBan sa Chóiré Theas. chomh maith Feachtas i gcoinne idirdhealaithe inscne, gníomhaíocht liobrálachais. chomh maith gníomhaíocht liobrálachais, Feachtas i gcoinne idirdhealaithe inscne.
Sa bhliain 2008, chuir sé Cumann Cóiréach na bhFear (남성연대 男性連帶) ar bun. I 26 Iúil 2013, chuir sé lámh ina bhás féin, Mapo droichead i Seoul. agóid i gcoinne leatrom ar bhunús gnéis, dar leis, sa Chóiré Theas. "Is daoine iad na fir!" (남자도 사람이다.)" a dúirt sé.
Naisc sheachtracha.
Sung Jae-ki
Sung Jae-ki
Sung Jae-ki


Matteo Renzi.
Is é Matteo Renzi (11 Eanáir, 1975 a rugadh sa bhFlórans é) Príomh-Aire reatha na hIodáile. Is eisean an príomh-aire is óige i stair na hIodáile, tar éis an phost a fháil nuair a bhí sé ach 39 bhliain d'aois.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1962.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1962 ar an 18 Márta i Villa Louvigny i Lucsamburg, Lucsamburg. Ba é sin an 7ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh An Fhrainc an comórtas leis an amhránaí Isabelle Aubret lena hamhrán "Un premier amour".


Rubha Fiobha.
Is ceann tíre suite i bhFoibhe é Rubha Fiobha.


Oilthigh Chill Rímhinn.
Is ollscoil suite i bhFoibhe é Oilthigh Chill Rímhinn.


Breichinn.
Is baile suite in Aonghas é Breichinn.


Baile Fharfair.
Is baile suite in Aonghas é Baile Fharfair.


Baile an Todhair, Aonghas.
Is baile suite in Aonghas é Baile an Todhair.


Bruach Tarbha.
Is baile suite in Aonghas é Bruach Tarbha.


Cárn Fheusta.
Is baile suite in Aonghas é Cárn Fheusta.


Cárn Mhoillidh.
Is baile suite in Aonghas é Cárn Mhoillidh.


Dún Neachdain.
Is baile suite in Aonghas é Dún Neachdain.


Eigill.
Is baile suite in Aonghas é Eigill.


Canton, Ohio.
Is cathair í Canton atá suite in Ohio, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Canton suite i gContae Stark; príomhbhaile an chontae atá inti. Tá an chathair ainmnithe as Guangzhou na Síne, arbh é "Canton" an t-ainm traidisiúnta uirthi i mBéarla.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1805. De bharr a suíomh ar roinnt bhóithre iarainn, tháinig fás ar thionslaíocht ann. Bhí 30,667 duine ina gcónaí in Canton faoin bhliain 1900 agus 116,912 sa bhliain 1950. Tháinig meath ar an tionsclaíocht chéanna ina dhiaidh sin. Bhí 73,007 duine ina gcónaí ann de réir Daonáirimh 2010, 72,683 de réir meastacháin oifigiúil sa bhliain 2012. Chuir William McKinley, uachtarán Meiriceánach, faoi in Canton. Tá sé curtha ann agus tá Leabharlann Uachtaráin McKinley suite ann freisin.


Glamais.
Is baile suite in Aonghas é Glamais.


Inbhir Chíollair.
Is baile suite in Aonghas é Inbhir Chíollair.


Iarlaidh.
Is baile suite in Aonghas é Iarlaidh.


Monadh Feith.
Is baile suite in Aonghas é Monadh Feith.


Monadh Rois.
Is baile suite in Aonghas é Monadh Rois.


Obar Bhrothaig.
Is baile suite in Aonghas é Obar Bhrothaig.


Obar Leamhnach.
Is baile suite in Aonghas, in Alban, é Obar Leamhnach.


Obar Eilid.
Is baile suite in Aonghas é Obar Eilid.


Srath Catharach.
Is baile suite in Aonghas é Srath Catharach.


Téalainn.
Is baile suite in Aonghas é Téalainn.


Baile an Fhraoich, Aonghas.
Is baile suite in Aonghas é Baile an Fhraoich.


Abhainn Íle.
Is abhainn suite in Aonghas í Abhainn Íle.


Cadha an Lochain.
Is gleann suite in Aonghas é Cadha an Lochain.


Dris.
Is sliabh in Albain í Dris, atá suite in Aonghas.


Easg Thuath.
Is abhainn suite in Aonghas é Easg Thuath.


Loch Ros Sgolban.
Is loch suite in Aonghas é Loch Ros Sgolban.


Na Sidhbheanntan.
Is cnoic suite in Aonghas é na Sidhbheanntan.


Stéisean Obar Bhrothaig.
Is stáisiún suite in Aonghas é Stéisean Obar Bhrothaig.


Stéisean Bhaile Mhossaidh.
Is stáisiún suite in Aonghas é Stéisean Bhaile Mhossaidh.


Stéisean Chárn Fheusta.
Is stáisiún suite in Aonghas é Stéisean Chárn Fheusta.


Stéisean Shráid a'Ghoilf.
Is stáisiún suite in Aonghas é Stéisean Shráid a'Ghoilf.


Stéisean Mhonadh Féithe.
Is stáisiún suite in Aonghas é Stéisean Mhonadh Féithe.


Stéisean Mhon Rois.
Is stáisiún suite in Aonghas é Stéisean Mhon Rois.


Baile Ghobhainn.
Is ceantar suite i nDún Déagh é Baile Ghobhainn.


Bruach Tatha.
Is bruachbhaile suite i nDún Déagh é Bruach Tatha. Tá 13,155 duine ina gcónaí i mBruach Tatha.


Tatha.
Is abhainn suite i nDún Déagh é Tatha.


Cumann Peile Dún Déagh Dálriada.
Is club Peil Ghaelach suite i nDún Déagh é Cumann Peile Dún Déagh Dálriada.


C.B. Dún Déagh Aonaichte.
Is club sacar suite i nDún Déagh é C.B. Dún Déagh Aonaichte.


C.B. Dhún Déagh.
Is club sacar suite i nDún Déagh é C.B. Dhún Déagh.


Oilthigh Dhún Dé.
Is ollscoil suite i nDún Déagh é Oilthigh Dhún Dé.


Air Cuan Dubh Drilseach.
Is úrscéal le Tim Armstrong é "Air Cuan Dubh Drilseach" (Gaeilge: "Ar Fharraige Dhubh Thrilseach") a foilsíodh ag CLÀR sa bhliain 2013. Is é "Air Cuan Dubh Drilseach" an chéad leabhar cruafhicsean eolaíochta sa Ghàidhlig a scríobhadh do dhaoine fásta. Déanann an scéal gnéithe den cheoldráma spáis, cibearphonc, rómánsaíocht, agus eachtraí bhanna ceoil an bhóthair a tharraingt le chéile. San úrscéal seo labhraíonn gach éinne i spás Gaeilge na hAlban, rud a ligeann don údar domhan lán-Ghaelach a chruthú do na carachtair. Anuas air sin is cruinne a bhfuil Ardsibhialtacht uathlathach agus sárchaipitlíoch ann.


Oilthigh Obar Thatha.
Is ollscoil suite i nDún Déagh é Oilthigh Obar Thatha.


Port-adhair Dhún Déagh.
Is aerfort suite i nDún Déagh é Port-adhair Dhún Déagh.


Stéisean Dhún Déagh.
Is stáisiún suite i nDún Déagh é Stéisean Dhún Déagh.


Stéisean Bhruach Tatha.
Is stáisiún suite i nDún Déagh é Stéisean Bhruach Tatha.


Braonan.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Braonan.


Áird an Tulaich.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Áird an Tulaich.


Allt Cluaine.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Allt Cluaine.


Árdach.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Árdach.


Cárn Bó.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Cárn Bó.


Creagaidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Creagaidh.


Dubhailigh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dubhailigh.


Ceann Loch, Comhairle Pheairt is Cheann Rois.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Ceann Loch.


Dúnán.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dúnán.


Gleann Fairg.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Gleann Fairg.


Gar an Tulaich.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Gar an Tulaich.


Forgrann Eithne.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Forgrann Eithne.


Inbhir Ghobharaidh.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Inbhir Ghobharaidh.


Magh Bháird.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Magh Bháird.


Mórthlaich.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Mórthlaich.


Rinn Dealgros.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Rinn Dealgros.


Liosta eipeasóidí The Simpsons.
Is é "The Simpsons" an tsraith bheoite Mheiriceánach is fadsaolaí riamh. Tá 618 eipeasóid de chuid "The Simpsons" tagtha ar an saol faoi láthair.
Tosóidh an 29ú séasúr ar an 1 Deireadh Fómhair 2017.
Naisc sheachtracha.
*


Rochester, Minnesota.
Is í Rochester an tríú cathair is mó sa stát Minnesota, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Rochester suite i gContae Olmsted, agus tugtar an leasainm "Med City" air. Tá Ardell Brede ina mhéara. Tá Rochester suite ar an Abhainn Zumbro. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1854.


Kuala Lumpur.
Suíomh Kuala Lumpur sa Mhalaeisia
Is é Kuala Lumpur nó KL príomhchathair Chomhaidhm na Malaeisia agus is é an chathair is mó sa tír. Tá parlaimint na tíre agus pálás an rí suite in Kuala Lumpur, cé go bhfuil an chuid is mó d'oifigí an rialtais náisiúnta suite anois in Putrajaya, 25km taobh ó dheas. Bhí 1.6 milliún duine ina gcónaí sa chathair féin sa bhliain 2012. 6,608,000 an meastachán i gcomhar an cheantair uirbigh ar fad (2013).
Sráid i lár na cathrach


Duluth, Minnesota.
Is í Duluth an ceathrú cathair is mó sa stát Minnesota, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Duluth suite i gContae Saint Louis, agus tugtar an leasainm "Twin Ports" air. Tá Don Ness ina mhéara. Tá Duluth suite ar an Loch Superior. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1857.


Srath Tatha.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Srath Tatha.


Uachdar Árdair, Comhairle Pheairt is Cheann Rois.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Uachdar Árdair.


Athall.
Is ceantar suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Athall.


Abhainn Árdail.
Is abhainn suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois í Abhainn Árdail.


Srath Éireann.
Is srath suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Srath Éireann.


Eabhrais Ollscoil Iarúsailéim.
an Eabhrais Ollscoil Iarúsailéim (Eabhrais: האוניברסיטה העברית בירושלים, ha ha-Universita-Ivrit B'irushalayim; giorraithe HUJI) Is é an ollscoil náisiúnta ar Iosrael. Tá sé suite in Iarúsailéim. Ba é an chéad ollscoil a oscailt i Iosrael le trí campais.


Séamas Dall Mac Cuarta.
Ba mhórfhile é Séamas Dall Mac Cuarta (t. 1647 – 1733) sa 17 agus sa 18 haois déag a bhain le lucht Oirialla. Mar aon lena chomharsana Peadar Ó Doirnín, Art Mac Cumhaigh agus Cathal Buí Mac Giolla Ghunna, ba dhlúthchuid é Mac Cuarta de thraidisiún Oirialla na filíochta is na n-amhrán.


Beinn Ghlas.
Is sliabh in Albain í Beinn Ghlas, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Beinn a' Bhreacaidh.
Is sliabh in Albain í Beinn a' Bhreacaidh, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Bráigh Raithneach.
Is cnoc in Albain í Bráigh Raithneach, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


An Cárn Bhailg.
Is sliabh in Albain í an Cárn Bhailg, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Cárn a' Chlamhain.
Is sliabh in Albain í Cárn a' Chlamhain, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Cárn Gorm.
Is sliabh in Albain í Cárn Gorm, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Càrn Mairg.
Is sliabh in Albain é Càrn Mairg, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Creag Odhar.
Is sliabh in Albain í Creag Odhar, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Glas Tulaichean.
Is sliabh in Albain í Glas Tulaichean, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Gleann Amain.
Is gleann suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Gleann Amain.


Gleann na h-Eaglais.
Is gleann suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Gleann na h-Eaglais.


Gobharaidh.
Is ceantar suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Gobharaidh.


Loch Dhún Alastair.
Is taiscumar suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Dhún Alastair.


Henry Kissinger.
Taidhleoir agus eolaí polaitíochta Meiriceánach a rugadh ar 27 Bealtaine 1923 in Fürth na Gearmáine ab ea Henry Alfred Kissinger nó Heinz Alfred Kissinger. Faoin uachtarán Richard M. Nixon, bhí Kissinger ina Chomhairleoir um Shlándála Náisiúnta (1969–1975)) agus ina Rúnaí Stáit (1973–1977). Bronnadh Duais Nobel na Síochána air sa bhliain 1973 in éineacht le Le Duc Tho.
A óige.
Ba mhúinteoir scoile a athair agus bean tí a mháthair. Ba de shliocht Giúdach iad. Sa bhliain 1938, d'imigh muintir Kissinger ón nGearmáin de bharr an ghéarleanúint a bhíothas a chur i bhféidhm i leith na nGiúdach faoi na Naitsithe sa tír úd. In Washington Heights, i dtuaisceart Manhattan, i gCathair Nua-Eabhrac a chuir theaghlach Kissinger fúthu.
Bhí ar Henry óg dul ar fiannas in Airm na Stát Aontaithe sa bhliain 1943 agus bhain sé amach saoránacht Mheiriceánach agus eisean ag buntraenáil sa bhliain chéanna. Aithníodh a chliste agus a bhí sé agus nuair a cuireadh chuig an Ghearmáin é moladh a chuid scileanna teanga. Cuireadh ag obair é i rannóg bailithe faisnéise míleata agus bhí sé páirteach in obair fhrithfhaisnéise freisin. Uaireanta, mar shampla, le linn Chath an Bulge, bhí an obair contúirteach.
Ar ais sna Stáit Aontaithe dó d'fhreastail Kissinger ar Ollscoil Harvard. Bhain sé amach céim bhaitsiléara (1950), máistreás (1952) agus dochtúireacht (1954).


Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann.
Is eagraíocht náisiúnta do fheirmeoirí in Éirinn é Feirmeoirí Aontaithe na hÉireann (Béarla: "Irish Farmers' Association" nó "IFA") a dhéanann ionadaíocht ar son gach gné den fheirmeoireacht in Éirinn. Is i mBaile Atha Cliath atá a gceanncheathrú agus tá oifigí eile acu, ceann sa Bhruiséil ina measc. Sa bhliain 1955 a bunaíodh é.


Loch Líobhann.
Is loch suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Líobhann.


Loch Faschoille.
Is taiscumar suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Faschoille.


Loch Liobhunn.
Is taiscumar suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Liobhunn.


Loch Raineach.
Is loch suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Raineach.


Loch Tatha.
Is loch suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Tatha.


Loch Teimhil.
Is abhainn suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Loch Teimhil.


Meall Garbh.
Is sliabh in Albain í Meall Garbh, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Meall Greigh.
Is sliabh in Albain í Meall Greigh, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Meall nan Aighean.
Is sliabh in Albain í Meall nan Aighean, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Meall nan Tarmachan.
Is sliabh in Albain í Meall nan Tarmachan, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


An Socach, Comhairle Pheairt is Cheann Rois.
Is sliabh in Albain í an Socach, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


An Stúc.
Is sliabh in Albain í an Stúc, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Sídh Chailleann.
Is sliabh in Albain í Sídh Chailleann, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Sgairneach Mhór.
Is sliabh in Albain í Sgairneach Mhór, atá suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois.


Uisge Amain.
Is abhainn suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Uisge Amain.


Caisteal Dubh Mhaothlinne.
Is caisleán suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Caisteal Dubh Mhaothlinne.


Dún Alastair.
Is eastát suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dún Alastair.


Dún Iar.
Is eastát suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Dún Iar.


Stéisean Blár Athall.
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Blár Athall.


Srath.
Is gleann shléibhe leathan é srath.


Stéisean Dhún Chailleann is Braonan.
Stéisean Dhún Chailleann is Braonan
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Dhún Chailleann is Braonan.


Oíche na stumpaí.
Is éard is Oíche na stumpaí ann ná traidisiún iartharach ina ndéanann na fir, go hiondúil, ceiliúradh le fear atá le dul faoi chuing an phósta. Titeann sé amach roimh an mbainis de ghnáth agus breathnaítear air mar an oíche dheiridh saor atá ag an bhfear roimh phósadh dó. Is é leathbhádóir oíche na mbáb atá ann.


Oíche na mbáb.
Is éard is Oíche na mbáb ann ná traidisiún iartharach ina ndéanann na mná, go hiondúil, ceiliúradh le bean atá le dul faoi chuing an phósta. Titeann sé amach roimh an mbainis de ghnáth agus breathnaítear air mar an oíche dheiridh saor atá ag an mbean roimh phósadh dí. Is é leathbhádóir oíche na stumpaí atá ann.


Stéisean Ghleann Eagas.
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Ghleann Eagas.


Stéisean Inbhir Ghobhraidh.
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Inbhir Ghobhraidh.


Stéisean Pheairt.
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Pheairt.


Stéisean Bhaile Chloichridh.
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Bhaile Chloichridh.


Stéisean Raineach.
Is stáisiún suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Stéisean Raineach.


An t-Achadh Riabhach.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é an t-Achadh Riabhach.


An t-Achadh Riabhach, Comhairle na Gáidhealtachd.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é an t-Achadh Riabhach.


Baile na Leamhnachd.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Baile na Leamhnachd. Bhí 3,773 duine ina gcónaí i mBaile na Leamhnachd i 2001.


Baile Mór.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Baile Mór.


Cille Phádraig Úr.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Cille Phádraig Úr. Tá 27,967 duine ina gcónaí i gCille Phádraig Úr.


Tony Benn.
Ba pholaiteoir Briotanach de chuid Pháirtí an Lucht Oibre é Anthony Neil Wedgwood "Tony" Benn. (3 Aibreán 1925 - 14 Márta 2014).


CLG Naomh Uinseann.
Cumann CLG atá lonnaithe in Marino i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath is ea CLG Naomh Uinseann (Béarla: "St Vincents GAA"), a bunaíodh thiar sa bhliain 1931. Tá Craobh Átha Cliath buaite ag peileadóirí an chumainn níos mó uair ná aon chlub eile.


Jaqueline Bouvier.
Is carachtar í Jacqueline Ingrid Bouvier (née Gurney) sa chartún grinn Meiriceánach "The Simpsons". Is máthair Marge í.


Bloomington, Minnesota.
Is í Bloomington an ceathrú cathair is mó sa stát Minnesota, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Bloomington suite i gContae Hennepin. Tá Gene Winstead ina mhéara. Tá Bloomington suite ar an Abhainn Minnesota. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1843.


Lenny agus Carl.
Is iad Lenford "Lenny" Leonard agus Carlton "Carl" Carlson carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá Lenny guthaithe ag Harry Shearer agus Carl guthaithe ag Hank Azaria. Oibríonn siad sa Springfield Nuclear Power Plant.


Bealarúisigh.
Is grúpa eitneach oir-Shlavach iad na Bealarúisigh (Bealarúisis: беларусы, "belarusy"), agus tá móramh acu sa Bhealarúis. Maíonn os cionn 8 milliún duine go bhfuil náisiúntacht Bhealarúiseach acu, sa lá atá inniu ann.
*


Clachan Chamais.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Clachan Chamais.


Cathair Cheann Tulaich.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear í Cathair Cheann Tulaich.


Léanaidh, Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Léanaidh. Bhí 8,873 duine ina gcónaí i Léanaidh i 2011.


Trasna na dTonnta.
Amhrán Éireannach is ea Trasna na dTonnta.
Liricí.
Trasna na dtonnta dul siar, dul siar,
Slán leis an uaigneas is slán leis an gcian
Geal é mo chroí agus geal í an ghrian
Geal bheith ag filleadh go hÉirinn
Chonaic mo dhóthain de thíortha i gcéin
Ór agus airgead saibhreas an tsaoil
Éiríonn an croí ‘nam le breacadh gach lae
‘S mé druidim le dúthaigh mo mhuintir
Ar mo thriall siar ó éirigh mo chroí
An aimsir go hálainn is tonnta deas réidh
Stiúradh go díreach go dúthaigh mo chliabh
Is bheidh mé in Éirinn amárach
Muintir an Iarthair iad cairde mo chroí
Fáilte is féile bheidh romham ar gach taobh
Ar fhágaint an tsaoil seo sé ghuidhim ar an rí
Gur leosan a shinfear i gcill mé


CLG Phort Omna.
Cumann CLG atá lonnaithe sa bhaile Port Omna in oirdheisceart Chontae na Gaillimhe is ea CLG Phort Omna (Béarla: "Portumna GAA"). Is ar chúrsaí iomána amháin atá an club dírithe, beag nó mór.
Bunaíodh an cumann thiar sa bhliain 1888 agus tá coirn chontae agus uile-Éireann gnóthaithe acu ó shin i leith. Tá geansaí na Gaillimhe caite ag cuid mhaith d'imreoirí an chumainn chomh maith - amhail Ollie Ó Cainín, Seosamh Ó Cainín agus Damien Ó hAodha.


Coile Dobhair.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Coile Dobhair.


Muileann-Gaidh.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Muileann-Gaidh.


An Toran.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é an Toran. Bhí 2,480 duine ina gcónaí sa Toran i 2001.


Taobh na h-Aibhne.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Taobh na h-Aibhne.


Leamhnachd.
Is ceantar suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Leamhnachd.


Srath Chealbhainn.
Is srath suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Srath Chealbhainn.


Balla Antonine.
Na dúnfoirt Rómhánacha feadh Bhalla Antonine
Is balla suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Balla Antonine (Laidin: "Valla Antonini"). Chuir na Rómhánaigh tús leis sa bhliain 142 agus mhair a thógáil ar feadh 12 bliain. Tréigeadh an balla 8 mbliana ina dhiaidh sin.


Bun a’ Chnuic.
Is stáisiún suite i gSiorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Bun a’ Chnuic.


Monadh Champsaidh.
Is cnoic suite i gSiorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Monadh Champsaidh.


Achadh an t-Sruthain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Achadh an t-Sruthain.


Tataraigh.
Grúpa de bhunadh eitneach Tuirceach is ea na Tataraigh (Tatairis: Татарлар / Tatarlar, Sean-Tuircis:). Cónaíonn siad in Oirthear na hEorpa agus i dTuaisceart na hÁise. Daonra bundúchasach iad na Tataraigh de chuid réigiún na Volga sa Rúis, An Tatarstáin agus an Bháiscortostáin. Bíonn formhór na Tataraigh ina gcónaí i gCónaidhm na Rúise, le daonra de 5.5 milliún, lena n-áirítear 2 mhilliún i bPoblacht na Tatarstáine, milliún amháin i bPoblacht na Báiscortostáine agus 2.5 milliún i réigiúin eile na Rúise. Tar éis lánscor an Aontais Shóivéadaigh, bhí daonraí suntasacha Tatarach fágtha san Úisbéiceastáin nua neamhspleách, sa Chasacstáin agus san Úcráin.


Bert I. Gordon.
Stiúrthóir scannáin Meiriceánach a rugadh ar 24 Meán Fómhair 1922 in Kenosha, Wisconsin ab ea Bert Ira Gordon. D'oibrigh sé go príomha ar scannáin ollphéiste, ag baint úsáide as go leor éifeachtaí speisialta. "King Dinosaur" an chéad scannán faoina stiúradh. Rinneadh an scannánú taobh istigh de 15 lá sa bhliain 1955 le ceithre aisteoir agus ceamara a tógadh ar iasacht. Mr. B.I.G. a tugadh air mar leasainm.


Sárocsaíd hidrigine.
Is éard is sárocsaíd hidrigine ann ná an tsárocsaíd is simplí (comhdhúil a bhfuil nasc aonair ocsaigin-ocsaigine ann). Tá sé ina ocsaídeoir láidir freisin. Is leacht gan dath atá ann atá beagán níos slaodaí ná uisce.


Ach na Feárna.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Ach na Feárna.


Baile na h-Eaglais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile na h-Eaglais. Bhí 3,127 duine ina gcónaí i mBaile na h-Eaglais i 2001.


Baile an Easbaig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile an Easbaig. Bhí 5,157 duine ina gcónaí i mBaile na h-Eaglais i 2001.


Baile Chlarc.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile Chlarc. Bhí 14,944 duine ina gcónaí i mBaile Chlarc i 2001.


Ngũgĩ wa Thiong'o.
Is scríbhneoir, drámadóir, file, léachtóir agus gníomhaí teangacha as an gCéinia é Ngũgĩ wa Thiong'o a bhíodh ag obair i mBéarla ach anois bíonn sé ag scríobh sa Chiocúis. Áirítear i measc a chuid oibre saothar úrscéalta, drámaí, gearrscéalta, agus aistí, ó chritic liteartha agus shóisialta go litríocht na bpáistí. Bhí sé ina bhunaitheoir agus eagarthóir ar an iris "Chiocúis Mũtĩiri". I measc na leabhar atá scríofa aige tá "Decolonising the Mind", leabhar a phléann leis an mbealach ar éirigh sé as scríobh i mBéarla agus polaitíocht teangacha san Afraic trí chéile.
Sa bhliain 1977, thug Ngũgĩ ar fhoirm nua téatair sa Chéinia a d'fhéach roimh an phróiseas amharclainne a shaoradh ón chóras oideachais meánaicmeach ginearálta, tríd spontáineacht agus rannpháirtíocht an lucht féachana sna léirithe a spreagadh.. D'fhéach tionscadal s'aige leis an phróiseas amharclainne a shoiléiriú, agus an "próiseas coimhthiú" a tháirgeann gailearaí de réaltaí gníomhacha agus mais neamhdhifreáilte de lucht leanúna faoi chomaoin mhór, a sheachaint. De réir Ngũgĩ spreag an córas seo éighníomhach san "ghnáth dhaoine". Cé go raibh ag éirí go maith leis an dráma 'Ngaahika Ndeenda' mar fhiontar tráchtála, chuir rialtas na Céinia stop leis sé seachtaine tar éis a oscailte.


An Chiocúis.
Is teanga Chéiniach atá sa Chiocúis a bhaineann leis an bhfine teangacha Bantúcha.
Scríbhneoirí.
Sa Ciocúis a scríobhann Ngũgĩ wa Thiong'o.


Baile Iain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile Iain. Bhí 15,687 duine ina gcónaí i mBaile Iain i 2001.


Baile Néill.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile Néill. Bhí 5,168 duine ina gcónaí i mBaile Néill i 2001.


Baile Úr na Maoirne.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile Úr na Maoirne. Tá 22,637 duine ina gcónaí i mBaile Úr na Maoirne.


Bagh nan Uaimhean.
Is baile suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Bagh nan Uaimhean.


Mayo News.
Nuachtán áitiúil Éireannach is ea The Mayo News (Gaeilge: Nuacht Maigh Eo) a bunaíodh i 1892. Foilsíodh an nuachtán i gCathair na Mart, Maigh Eo.


Baile Raghnaill.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Baile Raghnaill. Bhí 4,507 duine ina gcónaí i mBaile Raghnaill i 1991.


Ceann a' Bhárra.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Ceann a' Bhárra. Bhí 19,813 duine ina gcónaí i gCeann a' Bhárra i 2001.


Cille Pheadair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Cille Pheadair. Bhí 6,610 duine ina gcónaí i gCille Pheadair i 1991.


Coille an Dail.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Coille an Dail. Tá 1,502 duine ina gcónaí i gCoille an Dail.


Cill Bhearchain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú í Cill Bhearchain. Tá 3,622 duine ina gcónaí i gCill Bhearhain.


Dail Bhaile Dhealgaiche.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Dail Bhaile Dhealgaiche. Bhí 3,000 duine ina gcónaí i nDail Bhaile Dhealgaiche i 2008.


Grianaig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Grianaig. Bhí 44,248 duine ina gcónaí i nGrianaig i 2011.


Giofnag.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Giofnag. Bhí 16,178 duine ina gcónaí i nGiofnag i 2001.


Guireag.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Guireag.


Innis Fhionghain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Innis Fhionghain. Bhí 1,574 duine ina gcónaí in Innis Fhionghain i 1991.


Inbhir Chip.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Inbhir Chip. Bhí 1,598 duine ina gcónaí in Inbhir Chip i 2001.


Loch Eanach, Comhairle Shiorrachd Rinn Friú.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Loch Eanach. Bhí 2,628 duine ina gcónaí i Loch Eanach i 2001.


Páislig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Páislig. Tá 74,170 duine ina gcónaí i bPáislig.


Port Ghlaschú.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Port Ghlaschú. Bhí 16,617 duine ina gcónaí i bPort Ghlaschú i 2001.


Rinn Friú, baile.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Rinn Friú. Bhí 20,251 duine ina gcónaí i Rinn Friú i 2001.


Rann Feóirling.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Rann Feóirling.


Oilthigh na h-Alba an Iar.
Is ollscoil suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Oilthigh na h-Alba an Iar.


Cart.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Cart.


Páirc Mhaolagain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú í Páirc Mhaolagain.


Port-adhair Eadar-náiseanta Ghlaschú.
Is aerfort suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Port-adhair Eadar-náiseanta Ghlaschú.


Srath Ghriobhaidh.
Is srath suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Srath Ghriobhaidh.


Baile na Féithe.
Is baile suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Baile na Féithe.


Tuscaroraigh.
Meiriceánaigh Dúchasacha is ea na Tuscaroraigh ("cnuasaitheoirí cnáibe"), de chuid teangacha na nIroquois, le baill i Nua-Eabhrac, i gCeanada, agus i gCarolina Thuaidh. Meastar gur chomhcheangal siad le chéile mar daoine ar fud na Lochanna Móra, le linn bhorradh na Cúig Náisiún de chuid na nIroquois bunaithe i gceantar Nua-Eabhrac mar atá anois ann.
I bhfad roimh theacht na nEorpach go dtí Meiriceá Thuaidh, chuaigh na Tuscaroraigh ar imirce ó dheas agus shocraigh siad síos sa réigiún ar a dtugtar anois Oirthir Carolina air. Na daoine dúchasacha is líonmhaire sa cheantar, bhí cónaí orthu le taobh na n-aibhneacha Roanoke, Neuse, Tar (Torhunta nó Narhontes), agus Pamlico i gCarolina Thuaidh. Bhuail siad, don chéad uair, le taiscéalaithe agus lonnaitheoirí Eorpacha i gCarolina Thuaidh agus Virginia.


Aguascalientes.
Plaza Patria, cearnóg i lár chathair Aguascalientes
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Aguascalientes. Tá sé suite i lár na tíre. "Uiscí teo" an chiall atá le "Aguascalientes". Tagann ainm an stáit as na foinsí teo atá ann. Aguascalientes a thugtar freisin ar phríomhchathair an stáit. Sa bhliain 2012 bhí 1,237,675 duine ina gcónaí sa stát.


Baja California.
Ensenada Grande, cuid de pháirc náisiúnta in Baja California
Ceann de 31 stát Mheicsiceo is ea Baja California agus é suite in iarthuaisceart na tíre. Is é Mexicali an phríomhchathair agus is é Tijuana an chathair is mó. Measadh 3,337,543 duine a bheith ina gcónaí ann sa bhliain 2013.


Baja California Sur.
Misión Nuestra Señora de Loreto in Baja California Sur
Ceann de 31 stát Mheicsiceo is ea Baja California Sur agus é suite in iarthar na tíre. Tá sé ag críchántaíocht le stát Baja California ar an taobh thuaidh. Is é La Paz an phríomhchathair. Measadh 718,196 duine a bheith ina gcónaí ann sa bhliain 2013.


Campeche.
Geata na seanchathrach i San Francisco
Is ceann de 31 stát Mheicsiceo é Campeche atá suite in oirdheisceart na tíre. Is é San Francisco de Campeche an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhí 849,617 duine ina gcónaí sa stát sa bhliain 2012.


Chiapas.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Chiapas Sur, suite in oirdheisceart na tíre ar an Aigéan Ciúin. Tá sé ag críochántacht le Guatamala ar a thaobh thoir theas. Is é Tuxtla Gutiérrez an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhí 4,983,116 duine ina gcónaí in Chiapas sa bhliain 2012.
Tá fothraigh mhóra ó aimsir na ríochtaí Máigeacha in roinnt áiteanna in Chiapas,
Palenque, mar shampla. Tá áit thábhachtach ag na bundúchasaigh sa stát i gcónaí: aithnítear 18 grúpa eitneach bundúchasach in Chiapas go hoifigiúil. Neartaíodh a gcearta polaitiúla i ndiaidh an éiri amach sa bhliain 1994.
Sráid Real de Guadalupe, in San Cristóbal de las Casas


Chihuahua.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Chihuahua agus é suite i dtuaisceart na tíre ar an teorainn leis na Stáit Aontaithe. Is é Chihuahua an stát Meicsiceach is mó agus as sin a thagann a leasainm, el Estado Grande ("an stát mór"). Is é Chihuahua an phríomhchathair agus is é Ciudad Juárez an chathair is mó. Bhí 3,470,783 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Cónaíonn is chuid is mó de na daoine in aice leis na haibhneacha, mar atá, an Río Grande agus an Conchos. Tá gaineamhlach sa stát (Gaineamhlach Chihuahua) ach tá níos mó foraoisí in Chihuahua, freisin, ná mar atá in aon stát eile i Meicsiceo seachas Durango.


Guanajuato.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Guanajuato. Tá sé suite i lár na tíre. Is é Guanajuato an phríomhchathair agus is é León an chathair is mó. Bhí 5,486,372 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012. Ba in Dolores, in Guanajuato, a chuir an t-Athair Miguel Hidalgo agus a chomhghleacaithe tús leis an éirí amach i gcoinne na Spáinne sa bhliain 1810.
Caschoillte fothrópaiceacha sna sléibhte in Guanajuato


Guerrero.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Guerrero. Tá sé suite i ndeisceart na tíre ar chósta an Aigéin Chiúin. Is é Chilpancingo de los Bravo an phríomhchathair agus is é Acapulco de Juárez an chathair is mó. Bhí 3,442,564 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Cladach agus báid ag Punta Maldonado


Morelos.
An chearnóg ("zócalo") i Jiutepec, i Morelos
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Morelos, agus é suite i lár na tíre. Is é Cuernavaca an phríomhchathair agus is é Cuernavaca an chathair is mó. Is é Morelos an dara stát is lú i Meicsiceo ó thaobh achair de, agus é beagán níos lú ná Tlaxcala. Bhí 1,819,892 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Stair.
Cuid de stát Meicsiceo ab ea Morelos go dtí 1869, bliain inar fhógair Benito Juárez stát Morelos in onóir José María Morelos y Pavón, an té a chosain an chathair Cuautla i gcoinne fórsaí ríoga na Spáinne le linn Cogadh an Neamhspleáchais.
Geilleagar.
Tá Morelos beagán níos boichte ná an meán i measc stát na tíre. Mar gheall ar an aimsir shéimh a bhíonn ann, saothraítear barra i Morelos an bhliain ar fad agus de gach aon chineál. Bíonn an cána siúcra tábhachtach, chomh maith le bláthanna, rósanna go háirithe. Oibríonn breis is 68,000 duine (1.4% d'oibrithe Morelos) i ndéantóireacht earraí: feithiclí, ceimicigh, teicstílí, suimint, páipéar agus bianna. Tugann turasóirí cuairt ar chuid de na bailte beaga traidisiúnta sa stát, agus bíonn tithe saoire ann ag a lán daoine ó Chathair Mheicsiceo.


Nayarit.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Nayarit agus é suite in iarthar na tíre ar chósta an Aigéin Chiúin. Is é Tepic an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhí 1,118,468 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Iascaire i Nayarit ag caitheamh líontán séaclaí cois na farraige


Hidalgo.
Is stát na Meicsiceo é Hidalgo atá suite i lár na tíre. Is é Pachuca de Soto an phríomhchathair agus is é Pachuca de Soto an chathair is mó. Bhí 2,753,582 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.


Colima.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Colima. Is é an ceathrú stát is lú i Meicsiceo. Tá sé suite in iardheisceart na tíre i lár chósta an Aigéin Chiúin. Is é Colima an phríomhchathair agus is é Manzanillo an chathair is mó. Bhí 672,995 duine ina gcónaí sa stát sa bhliain 2012.


Michoacán.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Michoacán agus é suite in iardheisceart na tíre. Is é Morelia an phríomhchathair agus is é Morelia an chathair is mó. Bhí 4,412,767 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
An "plaza" agus ardeaglais i Morelia
Tháinig Paricutín, bolcán, ar an saol i lár gort arbhair Indiaigh in Michoacán sa bhliain 1943. Fásann níos mó piorraí abhcóide ("aguacates" as Spáinnis) i Michoacán ná in áit ar bith eile ar domhan.


Querétaro.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Querétaro, agus é suite i lár na tíre sa réigiún ar a dtugtar Bajío. Tá sé ar cheann de na stáit is lú sa tír. Is é Santiago de Querétaro an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhí 1,924,144 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Santiago de Jalpán, teach pobail Caitliceach i stát Querétaro
Mná den phobal bundúchasach Otomi in Querétaro


Durango.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Durango. Tá sé suite i lár iarthar na tíre. Is é Victoria de Durango an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhí 1,667,374 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Ardeaglais na baislice in Victoria de Durango


Quintana Roo.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Quintana Roo, agus é suite in oirdheisceart na tíre. Is é Chetumal an phríomhchathair agus is é Cancún an chathair is mó. Bhí 1,468,469 duine ina gcónaí sa stát sa bhliain 2012.
Stair.
Le linn réimeas na Spáinneach agus luathstair Phoblacht Mheicsiceo, ba chuid de Yucatán é Quintana Roo ó thaobh rialtais de. Ní raibh ach roinnt mílte duine ina gcónaí ann go dtí am éigin san 20ú haois. D'éirigh na Máigigh, na bundúchasaigh, amach sna 1840idí—Cogadh na gCaisleán a tugadh air—agus i ndiaidh díbirt a dhéanamh ar na strainséirí uilig, cuireadh stát dá gcuid féina ar bun darbh ainm Chan Santa Cruz agus an baile Felipe Carrillo Puerto mar phríomhchathair de chineál acu.
D'fhógair an t-uachtarán Porfirio Díaz go raibh Quintana Roo ina chríoch de chuid Mheicsiceo ar an 24ú Samhain 1902. Ainmníodh an chríoch i ndiaidh Andrés Quintana Roo, tírghráthóir i luathstair Mheicsiceo. Ghlac arm Mheicsiceo seilbh ar Quintana Roo arís sna 1910idí agus cuireadh an áit isteach i stát Yucatán arís.
Thosaigh an daonra ag fás sna 1940idí, agus ar an 8ú Deireadh Fómhair 1974, rinneadh stát ar leith de. Fágann sin gurb é Quintana Roo an stát is nua de chuid Mheicsiceo. Tháinig fás agus forbairt an-mhór ina dhiaidh sin a leanann go dtí an lá inniu.
Geilleagar.
Is í an turasóireacht bunchloch na heacnamaíochta in Quintana Roo. Cancún an baile saoire is mó sa stát. Tarraingíonn fothracha Indiacha, an aeráid, na tránna agus an dúlra fairsing na turasóirí ina sluaite ann.


San Luis Potosí.
Armas stát San Luis Potosí
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é San Luis Potosí atá suite i lár na tíre. San Luis Potosí a thugtar ar an bpríomhchathair freisin agus is é sin an chathair is mó sa stát. Bhí 2,638,693 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
An Ardeaglais i San Luis Potosí


Sinaloa.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsico é Sinaloa, agus é suite in iarthar na tíre, ar chósta Mhurascaill California. Is é Culiacán Rosales an phríomhchathair agus an chathair is mó. Bhí 2,806,664 duine ina gcónaí sa stát sa bhliain 2012. Is iad na Cahíta an pobal bundúchasach is mó i Sinaloa. Áirítear Cartel Sinaloa mar an "cartel" drugaí is mó sa Domhan Nua.
Teampall an phobail in Copala, baile i Sinaloa


Sonora, Meicsiceo.
Is ceann de 31 stát Mheicsiceo é Sonora atá suite in iarthuaisceart na tíre. Is é Hermosillo an phríomhchathair agus is é Hermosillo an chathair is mó. Bhí 2,755,258 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.


Tabasco.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Tabasco agus é suite in oirdheisceart na tíre. Is é Villahermosa an phríomhchathair agus an chathair is mó. Príomhbhaile na nOilmiceach, luath-sibhialtacht Mheisiceach, ab ea La Venta, in Tabasco. Bhí 2,309,369 duine ina gcónaí in Tabasco sa bhliain 2012.
Tacotalpa, baile beag in Tabasco


Tlaxcala.
Ceann de 31 stát Mheicsiceo is ea Tlaxcala agus é suite i lár na tíre. Is é Tlaxcala de Xicohténcatl an phríomhchathair agus is é Vicente Guerrero an chathair is mó. Bhí 1,213,757 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
An phríomhchearnóg nó "plaza" in Apizaco, Tlaxcala
Stair.
D'éirigh leis na Tlaxcalteque, pobal dúchasach Tlaxcala, iad féin a choimeád neamhspleách ar impireacht na nAstacach go dtí teacht na Spáinneach agus chuidigh siad leo i gcoinne na nAstacach. I gcúiteamh a gcuid dílseachta dóibh, bhronn na Spáinnigh pribhléidí ar na Tlaxcalteque. Bhí cead acu airm a iompar agus marcaíocht capall a dhéanamh. Choimeád siad a gcultúr agus a bhféiniúlacht ó shin i leith.
Geilleagar.
Tá an talmhaíocht tábhachtach i ngeilleagar an stáit. Tá a lán daoine fostaithe sna tionsclaíocht cheimiceach, agus i ndéantúsaíocht teicstílí agus drugaí chomh maith.


Yucatán.
Tá Yucatán ar cheann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo agus é suite in oirdheisceart na tíre. Is é Mérida an phríomhchathair. Bhí 2,015,977 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
I ndiaidh do shibhialtacht na Máigeaigh titim as a chéile sa 9ú haois lean cuid dá gcathracha ag maireachtáil sa Yucatán. Mhair cuid díobh go dtí teacht na Spáinneach sa 16ú haois agus tá cuma mhaith ar na fothracha go dtí an lá inniu.
Príomháras Universidad (Ollscoil) Autónoma del Yucatán. Is féidir an clós a fheiceáil tríd an doras.


Tamaulipas.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Tamaulipas, agus é suite in oirthuaisceart na tíre. Tá Tamaulipas ag críochántaíocht le Texas, sna Stáit Aontaithe, sa tuaisceart, le Murascaill Mheicsiceo ar a thaobh thoir, le stát Veracruz san oirdheisceart, le San Luis Potosí san iardheisceart, agus le Nuevo León san iarthiar. Is é Ciudad Victoria an phríomhchathair agus is é Reynosa an chathair is mó. Bhí 3,374,200 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
An fásra in Tamaulipas, sléibhte na Sierra Madre Oriental sa chúlra
Tá an trádáil níos tábhachtaí ná aon chuid eile de gheilleagar an stáit. Tá 15 pointe trasnaithe ar an teorann leis na Stáit Aontaithe. Is é Nuevo Laredo an ceann is tábhachtaí. Téann 28% de thrácht thrádála NAFTA tríd agus an droichead idir é agus na Stáit Aontaithe, is é an droichead idirnáisiúnta is mó tráchta ar domhan. Lena chois sin tá dhá chalafort thábhachtacha ann, Tampico agus Altamira. Tá Tampico suite ar an mbruach thuaidh den abhainn Pánuco agus tá scaglann mór ola de chuid PEMEX ann. Táirgí peitril sa chuid is mó a théann tríd an gcalafort úd. Earraí saothraithe de gach aon chineál a théann trí Altamira. San iomlán aistrítear 30% d'earraí trádála Mheicsiceo leis an gcoigríoch trí Tamaulipas.
Príomhbhealach isteach i gcalafort Tampico


Coahuila.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheisiceo is ea Coahuila, agus í suite i dtuaisceart na tíre ar theorainn na Stát Aontaithe. Bhí 2,748,391 duine ina gcónaí in Coahuila sa bhliain 2010. Is é Saltillo príomhchathair an stáit.
Tá aeráid an-tirim in Coahuila ach de bharr na haibhneacha a théann tríd, is féidir barra a shaothrú ann, cadás mar shampla. Tá 95% den ghual i Meicsiceo le fáil sa stát. Déantar gluaisteáin in Coahuila.
a>, an dara cathair is mó in Coahuila


Nuevo León.
Ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo is ea Nuevo León agus é suite i dtuaisceart na tíre. Is é Monterrey an phríomhchathair agus is é Monterrey an chathair is mó. Bhí 4,826,292 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Pálas an rialtais, Nuevo Léon


Puebla.
Ceann de 31 stát de chuid Mheicsiceo é Puebla. Tá sé suite i ndeisceart láir na tíre. Is é Puebla príomhchathair an stáit. Tá 5,914,085 duine ina gcónaí sa stát.


Veracruz.
Is ceann de na 31 stát de chuid Mheicsiceo é Veracruz, agus é suite in oirthear na tíre. Tá leaganacha oifigiúla agus stairiúla níos faide den ainm: Veracruz de Ignacio de la Llave a thugtar ar an stát ina bhunreacht, agus is seanleagan de Veracruz-Llave freisin. Estado Libre y Soberano de Veracruz de Ignacio de la Llave an leagan is faide den ainm. Is é Xalapa an phríomhchathair agus is é Veracruz an chathair is mó. Bhí 7,773,408 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Stair.
D'fhás sibhialtacht na nOilmiceach i Veracruz a bhí i mbarr a réime sa chéad mhíle bliain R.C. Mhair sí go dtí na 300idí R.C. As na hOilmicigh a d'fhás ríochtaí eile Mheiriceá Láir.
Tháinig Hernán Cortés i dtír i Meicsiceo den chéad uair san áit ina bhfuil cathair Veracruz inniu. Chuir sé calafort ar bun ansin sular thug sé aghaidh ar Tenochtitlán, príomhchathair na nAstacach. Chuidigh cuid de Indiaigh Veracruz leis agus chuaigh cuid eile ina choinne.
Mar gheall ar an mbolgach a thug na Spáinnigh isteach sa tír leo, mhairigh na sluaite i measc na nIndiach agus bhí ganntanas mór oibrithe ann. Sa bhliain 1535, mar sin, thosaigh na Spáinnigh a thabhairt sclábhaí isteach ón Afraic, idir 500,000 agus 1 mhilliún duine san iomlán. D'éirigh na sclábhaí amach arís agus aríst eile, áfach, agus faoi dheireadh cuireadh an sclábhaíocht ar ceal, an chéad áit ar an domhan ina rinneadh amhlaidh. D'fhág sin freisin éagsúlacht eitneach in Veracruz thar an ngnáth i Meicsiceo.
Ba i Veracruz, ag calafort Chathair Veracruz, a cuireadh an cath deireannach sa Réabhlóid Mheicsiceach sa bhliain 1824. I lár an 19ú haoise, bhí Ignacio de la Llave y Segura Zevallos (1818-1863) ina gobharnóir ar Veracruz. Lena chomóradh a cumadh na leaganacha fada sin d'ainm an stáit.
Geilleagar.
Is iad an talmhaíocht agus peitriliam bunchloch gheilleagar Veracruz. Saothraítear leath na dtorthaí citreacha i Meicsiceo sa stát. Tá an pónaire fanaile tábhachtach agus dúchasach do Veracruz. Tá calafort Veracruz tábhachtach freisin agus, mar gheall ar chósta fada an stáit, déantar a lán iascaireachta ansin chomh maith.


Zacatecas.
Is stát de chuid Mheicsiceo é Zacatecas, agus é suite i dtuaisceart láir na tíre. Is é Zacatecas an phríomhchathair agus is é Zacatecas an chathair is mó. Aithnítear Zacatecas as an méid airgid agus mianraí eile sa stát, as na samplaí d'ailtireacht choilíneach ann agus as an áit atá aige i luathstair Mheicsiceo. Bhí 1,514,618 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.


Ceantar Feidearálach Mheicsiceo.
Is stát na Meicsiceo é Ceantar Feidearálach Mheicsiceo atá suite i lár na tíre.


Meicsiceo (Stát).
Is stát de chuid Mheicsiceo é Meicsiceo atá suite i lár na tíre. Tá an chuid is mó den stát suite ar an taobh thiar de Chathair Mheicsiceo ach síneann cuid eile de ó thuaidh agus soir leath-thimpeall na príomhchathrach. Is é Toluca de Lerdo an phríomhchathair agus is é Ecatepec de Morelos an chathair is mó. Bhí 16,618,929 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Is é Popocatépetl, bolcán, an pointe is airde i Stát Mheicsiceo.


Contae Alytus.
I ndeisceart An Liotuáin atá Contae Alytus.


Contae Kaunas.
I lár An Liotuáin atá Contae Kaunas.


Contae Utena.
I thoir An Liotuáin atá Contae Utena.


Contae Vilnius.
I thoir An Liotuáin atá Contae Vilnius.


Contae Klaipėda.
I iar An Liotuáin atá Contae Klaipėda.


Contae Marijampolė.
In iar An Liotuáin atá Contae Marijampolė.


Contae Tauragė.
In iar An Liotuáin atá Contae Tauragė.


Contae Panevėžys.
I dtuaisceart An Liotuáin atá Contae Panevėžys.


Contae Šiauliai.
I dtuaisceart An Liotuáin atá Contae Šiauliai.


Contae Telšiai.
I dtuaisceart An Liotuáin atá Contae Telšiai.


Brainsdean.
Is baile suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Brainsdean.


Gáradh Cairte.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Gáradh Cairte.


Both an Uillt.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Both an Uillt.


Bruach Chluaidh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Bruach Chluaidh.


Bolan.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Bolan.


Baile Sheumais, Comhairle Dhún Breatainn an Iar.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Baile Sheumais.


Cille Phádraig.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Cille Phádraig.


Dail Mhoire.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Dail Mhoire.


Dún Tóchair.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Dún Tóchair.


An Dail Riabhach, Comhairle Dhún Breatainn an Iar.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é an Dail Riabhach.


Fionn Bhealach.
Is eastát comhairle suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Fionn Bhealach.


Am Magh Leamhna.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é am Magh Leamhna.


An Reantan.
Is baile suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é an Reantan.


Burgenland.
Leithagebirge, baile beag lámh le hEisenstadt, in Burgenland
Stát de chuid na hOstaire is ea Burgenland. Is é an stát is faide thoir sa tír. Tá 284,900 duine ina gcónaí ann, mionlaigh Crótacha agus Ungáracha san áireamh. Eisenstadt an phríomhchathair.


Kärnten.
Is stát de chuid na hOstaire é Kärnten atá suite i ndeisceart na tíre.


Vorarlberg.
Is stát na Ostair é Vorarlberg atá suite in iar na tíre.


Salzburg (stát).
Is stát de chuid na hOstaire é Salzburg atá suite i lár na tíre. Is í príomhchathair na státa ná Salzburg freisin.


An Ostair Íochtarach.
Is stát de chuid na hOstaire í an Ostair Íochtarach () atá suite i dtuaisceart na tíre.


Tyrol.
Is stát de chuid na hOstaire í an Tioróil () atá suite in iarthar na tíre.


Steiermark.
Is stát de chuid na hOstaire é Steiermark atá suite in oirdheisceart na tíre.


An Ostair Uachtarach.
Is stát de chuid na Ostaire í an Ostair Uachtarach () atá suite i dtuaisceart na tíre.


Uiscephonaic.
a>. Tarraingítear an t-uisce suas trí chaidéal amháin, agus ansin tré fhoths domhantarraingt trí na plandaí pota (a bhaineann an nítrigin ó bhfuíollábhair na n-iasc) agus ar ais isteach san umar áit a bhfuil sé ath-ocsaiginíonn sé uisce an umair
Is éard is uiscephonaic" (ón Sean-Ghréigis: πονος (ponos), "obair" nó "iarracht") agus ὕδωρ (hudōr),"uisce") ann ná córas dobharshaothraithe nó táirgthe bia ina chomhcheanglaítear dobharshaothraithe traidisiúnta (ainmhithe saothraithe in umar uisce, mar shampla seilidí, éisc, piardóga nó cloicheáin) le hidreaphonaic (plandaí saothraithe in uisce) i dtimpeallacht shiombóiseach. Sa ghnáth dobharshaothrú, is féidir go gcarntar fuíollsubstaintí ó na hainmhithe san uisce, agus go méadaítear an tocsaineacht. Sa chóras uiscephonaice, seoltar uisce ó chóras dobharshaothraithe go dtí córas hidreaphonaice, áit ina mbriseann baictéir fosaithe nítrigine síos na seachtháirgí go níotráití agus nítrítí, agus úsáideann na plandaí na nítrítí mar chothaithigh. Athchúrsáiltear an t-uisce ansin ar ais go dtí an córas dobharshaothraithe.
Tá córais uilig na huiscephonaice na linne seo, bunaithe ar theicnící reatha na feirmeoireachta hidreaponaigh agus dobharshaothraithe, agus is féidir leis an méid, castacht, agus cineálacha bianna a fhástar i gcóras uiscephonaicach a athrú, an oiread agus aon chóras eile a bhíonn ar fáil i gceachtar disciplín feirmeoireachta ar leith.
Comhpháirteanna.
Bíonn an uiscephonaic comhdhéanta de dhá phríomh-pháirt; cuid na dobharshaothraithe le haghaidh ainmhithe uiscí agus cuid na huiscephonaice le haghaidh phlandaí a fhás. Carnann eisiltigh uisceacha, a eascraíonn as béilí neamhite nó as ainmhithe ar nós iasc a shaothrú, in uisce mar gheall ar an chóras-dúnta a athfhilleann formhór na gcóras dobharshaothraithe. I dtiúchan ard, éiríonn an t-uisce eisilteach-saibhir rud gur féidir leis a bheith tocsaineach don ainmhí uisceach. Bíonn na heisilteach seo ina chothaithigh riachtanacha le haghaidh fás na bplandaí. Cé go bhfuil sé comhdhéanta go príomha de dhá chuid, bíonn na córais uiscephonice roinnte i go leor comhpháirteanna nó fochóras, a bhíonn freagrach as; dramhaíl sholadach a bhaint amach, neodrúcháin aigéid le boinn, nó le haghaidh ocsaiginithe uisce a chothabháil. I measc na comhpháirteanna tipiciúla bíonn;


Magh Leamhna.
Is ceantar suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Magh Leamhna.


Uisge Leamhna.
Is abhainn suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Uisge Leamhna.


Caisteal Dhún Bhreatainn.
Is caisleán suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Caisteal Dhún Bhreatainn.


Caisteal Tuloch Eoghain.
Ba chaisleán suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Caisteal Tuloch Eoghain.


Stéisean Dhún Breatann Meadhain.
Is stáisiún suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Stéisean Dhún Breatann Meadhain.


Stéisean na Dail Mhóire.
Is stáisiún suite i gComhairle Dhún Breatainn an Iar é Stéisean na Dail Mhóire.


Áirdan.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Áirdan.


Achadh an t-Seagail.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Achadh an t-Seagail.


Áth Bruic.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Áth Bruic.


Allt an Fhuairainn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Allt an Fhuairainn.


Baile Aindrea.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Aindrea.


Both Lobharnaig.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Both Lobharnaig.


Baile Bháillidh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Bháillidh.


Barr a' Mhullaich.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Barr a' Mhullaich.


Baile Úistein.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Úistein.


Baile Chreig.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Chreig.


Bun a' Chroit.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Bun a' Chroit.


Keith Hanley.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Keith Hanley (rugadh ar an 15 Lúnasa 1993 é) i Ráth Luirc, Contae Chorcaí. Bhuaigh sé an dara sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2013.
2013: "The Voice of Ireland".
Bhuaigh Keith an dara sraith "The Voice of Ireland" sa bhliain 2013. Bhí sé ar fhoireann Jamelia.
2014-Inniu: Hush.
Scaoil sé a chéad albam "Hush" ar an 7 Márta 2014.
Tagairtí.
Hanley, Keith


The Voice of Ireland.
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice of Ireland" (Gaeilge: "Guth na hÉireann"), a craoladh ar dtús in Éirinn sa bhliain 2012. Tairgtear conradh taifeadta le Universal Music Ireland do bhuaiteoir an tseó gurb fhiú €100,000 é.
Ba iad Brian Kennedy, Sharon Corr agus Dolores Ní Ríordáin agus Jamelia, Bressie, Kian Egan, Rachel Stevens agus Una Foden na breithiúna ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir; Pat Byrne, Keith Hanley, Brendan McCahey, Patrick Donoghue agus Michael Lawson.


Rishliocht Mhic Gearailt.
Armas agus mana Ghearaltaigh Chill Dara
Ríshliocht Éireannach de bhunadh Gael-Normannach nó Caimbriach-Normannach is ea na Gearaltaigh nó Ríshliocht Mhic Gearailt, atá ina dTiarnaí ar Éirinn ón 14ú haois i leith ar a laghad. Síolraíonn an chuid Éireannach den sliocht ó Mhuiris Mac Gearailt, tiarna ón Bhreatain Bheag ó dhúchas a tháinig i dtír in Éirinn leis na Normannaigh sa bhliain 1169.


Gearóid Mór Mac Gearailt.
8ú Iarla Chill Dara ab ea Gearóid Mac Gearailt, a bhásaigh timpeall an 3ú Meán Fómhair 1513. Tiarna mór le rá a bhí ann, a thugtaí Gearóid Mór nó an Iarla Mór air. Bhí sé ina bhFear Ionaid na hÉireann idir na blianta 1477 agus 1494 agus arís ón bhliain 1496 i leith. Bhí an oiread sin cumhacht agus cáil aige go bronnadh an leasainm "Rí gan choróin na hÉireann".
Saol.
Ceapadh Gearóid Mór Mac Gearailt ina bhFear Ionaid sa bhliain 1477, ach cuireadh an Tiarna Grey ó Chodnor díreach isteach ina áit ós rud é go raibh rialtas na Breataine den tuairim go mbeadh Sasanach níos oiriúnaí don phost siúd. Ní mó ná sásta a bhí tiarnaí uile na Páile, áfach, agus chuireadar parlaimint mhalartach nua ar bhun chun a míshástacht a chur in iúl d'Éadbhard IV. Sa deireadh thiar thall, ghéill an Rí do na tiarnaí agus bhí air Gearóid Mór a athcheapadh arís. Rinneadh Iarla Chill Dara de sa bhliain 1478.
Bhí Gearóid Mór in ann greim a choinneáil ar an iarlacht, cé gur ruaigeadh an ríshliocht York ó choróin Shasana agus insealbhaíodh Anraí VI ina Rí.


Gearóid Óg Mac Gearailt.
9ú Iarla Chill Dara ab ea Gearóid Mac Gearailt (1487-1534), nó Gearóid Óg. Duine suntasach i stair na hÉireann sa 16ú haois a bhí ann agus rinneadh Fear Ionaid na hÉireann de sa bhliain 1513.
Mac Ghearóid (Mór) Mhic Gearailt agus Alison FitzEustace ab ea é. Phós sé faoi dhó - le hElizabeth Zouche, col ceathrar Rí na Breataine sa bhliain 1503 agus an Chuntaois Elizabeth Grey. Bhásaigh sé agus é faoi ghlas i dTúr Londan.


Tomás Mac Gearalt, 10ú Iarla Chill.
Duine uasal mór le rá i stair na hÉireann sa 16ú haois ab ea Tomás Mac Gearalt, 10ú Iarla Chill Dara, (1513–1537) nó Tomás an tSíoda mar a Ghaelaítear a leasainm. Mac le Gearóid Óg Mac Gearailt a bhí ann, d’éirigh sé amach in aghaidh rialtas na Breataine sa bhliain 1534 san eachtra a thugtar Éirí Amach Thomáis an tSíoda air.
Saol.
Chaith Tomás Mac Gearailt cuid mhaith dá luath-shaol thall in Sasana. Cé gur col ceathracha iad a mháthair Elizabeth Zouch agus Rí Anraí VII na Breataine, is beag maitheas a rinne sé chun an síor-theannas idir Anraí agus na Gearaltaigh a laghdú. Nuair a ordaíodh a athair Gearóid Óg go Londain chun dul os comhair an Rí, ceapadh Tomás ina Leas-Ionadaí san idirlinn.
Gríosaíodh chun gnímh é i mí an Mheithimh na bliana 1534 nuair a chuala sé ráflaí ag tabhairt le fios go raibh a athair curtha chun báis i dTúr Londan ag an Rí agus go mbeadh an pionós céanna i ndán dó féin agus do dheartháireacha a athar. Mar fhreagra, thionól Tomás an Chomhairle i Mainistir Mhuire i lár na cathrach ar an 11 Meitheamh. Mharcaigh seisean agus 140 comrádaí dá chuid cliathánach leis isteach sa mhainistir agus d’fhógair sé go poiblí go raibh a dhílseacht á chur ar neamhní acu. Glaodh Tomás an tSíoda air as seo amach, mar gheall ar an phaiste síoda a bhí á chaitheamh orthu ar imeall a gclogad.
D’ionsaigh sé Caisleán Bhaile Átha Cliath ach cloíodh iad gan mórán stró. Thug Tomás ordú dá thrúpaí an Ardeaspag John Alen a chur chun báis agus é i mbun iarracht idirghabhála i gCluain Tarbh, rud a mhillfeadh tacaíocht ar bith a bheadh ar fáil ón eaglais. De réir traidisiún seanbhunaithe, míthuiscint a bhí ann. Thug Tomás ordú sa Ghaeilge mo dhuine a ghlasáil suas ach bhain a fhir míniú mícheart as.
Bhí sláinte a athar ag dul chun donais san idirlinn sa Túr agus cailleadh é faoi ghlas ar an 2 Deireadh Fómhair. Bheadh Tomás ina iarla mar thoradh, ach ní bhfuair sé aitheantas oifigiúil ón gCoróin. Ruaigeadh as Baile Átha Cliath iad agus chúlaíodar siar chomh fada lena dhaingean féin i gCaisleán Mhaigh Nuad. Níorbh fhada a bhíodar slán sábháilte ann ná gur ghlac aonad de chuid na Sasanach faoi cheannas Sir William Skeffington seilbh ar an mbaile i mí Mhárta 1535. Ní raibh an dara rogha ag garastún an bhaile ach géilleadh lom láithreach. Chuir na Sasanaigh gach mac máthar chun báis. Baisteadh "Pardún Mhaigh Nuad" ar an eachtra siúd.
Ba léir anois nach mbeadh an tacaíocht a bhí Tomás ag súil leis - agus ag braith ar - ag teacht chun cinn. Ghlac sé leis go mbuafadh sé tacaíocht na hEaglaise Caitlicí ach go háirithe, a bhí glan i gcoinne Reifirméisean Anraí VIII. Chuir polasaí fríth-Phápach Anraí bac ar an Liútarachas chomh maith, áfach, agus níor coinnealbhádh Anraí go dtí trí bliana ní ba dhéanaí.
I mí Iúil sa bhliain chéanna, tháinig an Tiarna Leonard Grey i dtír in Éirinn ó Shasana agus rinneadh Fear Ionaid de. Ós rud é go raibh drochbhail ar airm Thomás agus go raibh a chomhghuaillithe ag géilleadh de réir a chéile, d'iarr sé ar an Tiarna Grey a phardún a ghlacadh. Namhaid suntasach a bhí ann fós agus ní raibh sé ar intinn ag Grey coimhlint fhada a choinneáil ar siúl. Gheall sé slándáil pearsanta Thomás má ghéillfeadh sé gan choinníoll.
Níor chloígh an Tiarna Grey lena ghealltanas ar chor ar bith, áfach, agus díbríodh Tomás Mac Gearailt mar phríosúnach go dtí Túr Londan i mí Dheireadh Fómhair 1535. Crochadh eisean agus cúigear dá uncail ar an 3 Feabhra 1537 ag Tyburn, Londain. Baineadh a chloigeann de agus cuireadh an chuid eile dá chorp.
D'fhág éirí amach Thomás an tSíoda a rian ar rialtas na Breataine. Leag Anraí VIII béim úr nua ar chúrsaí na hÉireann as seo amach, rud a chur go mór le bhunú Ríocht na hÉireann sa bhliain 1542. Cuireadh srianta nua ar chumhachtaí na bhFear Ionaid agus cuireadh an polasaí nua Géilleadh agus Athbhronnadh ar bhun.


Baile Cruic.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Cruic.


Am Baile Sear.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é am Baile Sear.


Baile a' Ghobhainn, Ghlaschú.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile a' Ghobhainn.


Baile MacUisdein.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile MacUisdein.


Brae na Partaig.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Brae na Partaig.


Buthan Phollaig.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Buthan Phollaig.


Baile Raibeart Ruadh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Raibeart Ruadh.


Baile Nighean Sheadna.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Nighean Sheadna.


Baile Samhraidh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Samhraidh.


Cnoc Dubh, Glaschú.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Dubh.


Hibridiúlacht.
Tagraíonn hibridiúlacht, sa chiall is bunúsaí, do rud de bhunadh nó de chomhdhéanamh measctha. Eascraíonn an téarma ón bhitheolaíocht agus bhí sé úsáidte ina dhiaidh sin sa teangeolaíocht agus sa teoiric chiníoch sa naoú haois déag. Anois, úsáidtear an téarma seo ar fud na disciplíní acadúla iomadúla agus tá sé ina ghné shuntasach i gcultúr coiteann na linne seo.
Míníonn an t-airteagal seo stair na hibridiúlachta agus a mór-phlé teoiriciúil i measc na díospóireachtaí in ábhair a bhaineann le cine, iarchoilíneachas, féiniúlacht (eolaíocht shóisialta), frithchiníochais, ilchultúrthacht, agus domhandú. Léiríonn an t-airteagal seo forbairt na reitrice hibridiúlachtaí ó bhitheolaíochta go dtí an plé ar chúrsaí cultúrtha.


The Voice.
Is clár teilfíse é The Voice a tosaíodh san Ísiltír sa bhliain 2010.


Kian Egan.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Kian Egan (rugadh ar an 29 Aibreán, 1980 é) as Sligeach. Ba breitheamh é ar "The Voice of Ireland". Bhí sé ina bhall den grúpa "Westlife".
1998-2012: Westlife.
Bhí Kian sa popbanna Westlife ó 1998 go 2012. Tá 14 shinglí a chuaigh go dtí uimhir 1 acu.
2011-: "The Voice of Ireland", "I'm a Celebrity...Get Me Out of Here!" agus "Home".
Bhí sé ar cheann de na ceithre breithiúna ar The Voice of Ireland. Bhuaigh Kian an tríú sraith déag "I'm a Celebrity...Get Me Out of Here!" i 2013.
Scaoileadh sé an céad albam "Home" ar an 14 Márta 2014.
Tagairtí.
Egan, Kian


A' Challtainn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú, in Albain, é a' Challtainn.


Camadh Láthaich.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Camadh Láthaich.


Cair Dhómhnaill.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cair Dhómhnaill.


Cathair Mhanach.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Cathair Mhanach.


An Cárn Maol.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é an Cárn Maol.


A' Chloch.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é a' Chloch.


Caisteal Mheilc.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Caisteal Mheilc.


Coille Chart.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Coille Chart.


Cnoc Chorcair.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Chorcair.


Coille Challtainn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Coille Challtainn.


RTÉjr.
Is stáisiún teilifíse é RTÉjr atá mar chuid de RTÉ. Chraol an chéad chlár ar an 27 Bealtaine 2011.


RTÉ a hAon +1.
Is stáisiún teilifíse é RTÉ a hAon +1 atá mar chuid de RTÉ. Chraol an chéad chlár ar an 27 Bealtaine 2011. Tosaíonn sé ag 7:00 gach lá.


The Voice (SAM).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011.
Is iad Adam Levine, Blake Shelton, Miley Cyrus agus Alicia Keys na breithiúna ar an gclár faoi láthair, agus bíonn orthu breithiúnas a thabhairt ar na hiomaitheoirí gach uile sheachtain. Ba iad Cee Lo Green, Shakira, Christina Aguilera, Usher, Gwen Stefani agus Pharrell Williams na breithiúna roimhe seo ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir go dtí seo; Javier Colon, Jermaine Paul, Cassadee Pope, Danielle Bradbery, Tessanne Chin, Josh Kaufman, Craig Wayne Boyd, Sawyer Fredericks, Jordan Smith, Alisan Porter, Sundance Head agus Chris Blue.


Hugo Pratt.
I Rimini san Iodáil a rugadh an t-úrscéalaí grafach Hugo Pratt (15 Meitheamh 1927 – 20 Lúnasa 1995). Chaith sé a shaol idir an Veinéis, an Airgintín, an Fhrainc, agus an Eilvéis. Is é an tsraith Corto Maltese an tsraith is iomráití dá chuid, tá breis agus fiche leabhar scríofa aige, iad aistrithe in iliomad teangacha.
Saol.
Saolaíodh Hugo Pratt i Rimini sa bhliain 1927, agus d’fhás sé suas sa Veinéis. Sa bhliain 1937 chuaigh sé is a mháthair Evelina Genero Pratt chun cónaí san Aetóip, mar a raibh a athair Rolando Pratt in arm na hIodáile. Gabhadh a athair i 1941 agus fuair sé bás le fiabhras i gcampa géibhinn Sasanach i 1942. Sa bhliain chéanna, cuireadh Hugo agus a mháthair i gcampa géibhinn san Aetóip.
Tar éis an chogaidh chuaigh sé ag obair mar chartúnaí sa Veinéis, agus go gairid ina dhiaidh sin d’aistrigh sé go dtí an Airgintín le hobair a dhéanamh in earnáil na gcoimicí i mBuenos Aires. Taistealaí mór a bhí ann, agus chaith sé tréimhsí ina dhiaidh sin ag obair idir an Airgintín, Londain, Páras agus an Eilvéis.
Cailleadh le hailse é san Eilvéis i 1995.
Saothar.
In irisí éagsúla d’fhoilsigh sé scéalta grafacha a bhain le Corto Maltese, Gli scorpioni del deserto (scairpeanna an fhásaigh) agus Jesuit Joe. Cé gur bhain sé cáil ar leith amach leis an gcarachtar Corto Maltese, lean sé air ag forbairt is ag foilsiú ábhar nua i gcaitheamh a shaoil. Rinneadh dhá scannán beochana bunaithe ar an tsraith. In 2005 ainmníodh é san Will Eisner Award Hall of Fame.
Corto Maltese.
Cuireadh tús leis an tsraith le "Port na Farraige Goirt" (Iodáilis: "Una ballata del mare salato"), sa chéad eagrán den mhíosachán "Il Sergente Kirk" i mí Iúil. Smuigléirí agus foghlaithe mara i ndeisceart an Aigéin Chiúin roimh thús an Chéad Chogaidh Domhanda atá mar chúlra leis an scéal. I 1970, d’aistrigh Pratt go dtí an Fhrainc agus thosaigh ag obair ar shraith scéalta gearra "Corto Maltese" don iris Franca-Bheilgeach "Pif Gadget". I 1974 d’fhill sé ar na scéalta fada, agus chuir sé Corto i 1918 go dtí an tSibéir sa scéal "Corte sconta detta arcana" (Corto Maltese sa tSibéir), a foilsíodh i bhfoirm sraithe ar dtús san iris "Linus"; agus i 1980 chuir sé Corto ar thuras trasna na hÁise in "An Teach Órga i Samarkand".
I 1976, foilsíodh "Port na Farraige Goirt" i bhfoirm leabhair, agus bronnadh an duais don saothar réalaíoch eachtrannach dó ag Féile Angoulême i 1976.
Lean Pratt air ag foilsiú scéalta nua as sin go dtí 1989 nuair a foilsíodh an leabhar deireanach leis, "Mu".


The Voice UK.
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é The Voice UK, a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2012.
Is iad Will.i.am, Tom Jones, Jennifer Hudson agus Gavin Rossdale na breithiúna ar an gclár faoi láthair, agus bíonn orthu breithiúnas a thabhairt ar na hiomaitheoirí gach uile sheachtain. Ba iad Jessie J, Danny O'Donoghue, Kylie Minogue, Rita Ora, Ricky Wilson, Paloma Faith agus Boy George na breithiúna roimhe seo ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir go dtí seo; Leanne Mitchell, Andrea Begley, Jermain Jackman, Stevie McCrorie, Kevin Simm agus Mo Adeniran.
Bhog an chlár go ITV don séú sraith agus beidh dhá sraith "The Voice Kids" ann.
"The Voice: Louder on Two".
Clár teilifíse is ea The Voice: Louder on Two. Thosaigh sé ar 24 Márta 2014 ar BBC Two.
Gradaim.
Tá trí ghradam buaite ag "The Voice UK".


Pat Byrne.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Pat Byrne. Rugadh i 1978 é i An Bhuiríos, Contae Cheatharlach. Bhuaigh sé an chéad sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2012.
2012-: "The Voice of Ireland" agus "All or Nothing".
Bhuaigh Pat an chéad sraith The Voice of Ireland sa bhliain 2012. Bhí sé ar an foireann Bressie.
Scaoil sé an céad albam "All or Nothing" ar an 22 Samhain 2012.
Tagairtí.
Byrne, Pat


Crois Mo Liubha.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Crois Mo Liubha.


An Cnoc Garbh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é an Cnoc Garbh.


Cnoc a' Ghobhainn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc a' Ghobhainn.


Cnoc na Caillich.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc na Caillich.


Ceann a' Chnuic.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Ceann a' Chnuic.


Cnoc Iórdain.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Iórdain.


Ceann Ceanais.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Ceann Ceanais.


Cnoc Mhoire, Glaschú.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Mhoire.


Cnoc Florida.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Florida.


Cnoc nan Cnóthan.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc nan Cnóthan.


Cealbhainn a Tuath.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cealbhainn a Tuath.


Cnoc an t-Sagairt.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc an t-Sagairt.


Cnoc nan Cnóthan a Deas.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc nan Cnóthan a Deas.


Ceann a' Bhaile.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Ceann a' Bhaile.


Dail Mheárnaig.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Dail Mheárnaig.


Druim a' Chapaill.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Druim a' Chapaill.


Baile a' Cháirn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile a' Cháirn.


Baile na Drochaid.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile na Drochaid.


Cárn an Teine.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cárn an Teine.


Druim Ruighe.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Druim Ruighe.


An Dún Breac.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é An Dún Breac.


Drochaid Chaol-Aibhne.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Drochaid Chaol-Aibhne.


Dail Chealbhainn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Dail Chealbhainn.


An Eochair.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é an Eochair.


Fearann Anna.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Fearann Anna.


Fearann na Doire.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Fearann na Doire.


Gart Sgadan.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Gart Sgadan.


Gort a' Bhaile.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Gort a' Bhaile.


Glaschú Lár na Cathrach.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Glaschú Lár na Cathrach.


Hileantan.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Hileantan.


Innis Bhán.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Innis Bhán.


An Leathad Fada.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é an Leathad Fada.


Mór-Ghlaschú.
Is lonnaíocht uirbeach suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Mór-Ghlaschú.


Páirc a' Chnuic.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc a’ Chnuic.


An Ruadh Ruigh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é an Ruadh Ruigh.


An Taigh Sean.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é an Taigh Sean.


Toll na Croise.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Toll na Croise.


Páirc Rìgh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Rígh.


Páirc na Móna.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc na Móna.


Pártaig.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Pártaig.


Pollag.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Pollag.


Páirc na Banríghinn.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc na Banríghinn.


Baile Úisdean.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Úisdean.


Bhaile na Raibert Ruadh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Bhaile na Raibert Ruadh.


Cnoc nan Cnòthan a Deas.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc nan Cnòthan a Deas.


Páirc Rígh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Rígh.


Royston.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Royston.


Srath Mhungain.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Srath Mhungain.


Seann Taigh.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Seann Taigh.


Aird a' Mhaolain.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Aird a' Mhaolain.


Áth na Sgléata.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Áth na Sgléata.


Baile Áirneach.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Baile Áirneach.


Baile Grain.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Baile Grain.


Bonnáth Linne.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Bonnáth Linne.


Baile Cholgain.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Baile Cholgain.


Baile Ghille Mhoire.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Baile Ghille Mhoire.


An Ceann Siar.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é an Ceann Siar.


Cnoc a' Churraich.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Cnoc a' Churraich.


Creag a' Mhuilleir.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Creag a' Mhuilleir.


Currach, Dún Éideann.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Currach.


Creag Longairt.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Creag Longairt.


Creag Líte.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Creag Líte.


Creag an t-Sionnaich.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Creag an t-Sionnaich.


Dail Mheinidh.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Dail Mheinidh.


Dail Righ.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Dail Righ.


Druim Bráigh.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Druim Bráigh.


Drochaid an Fhuarain.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Drochaid an Fhuarain.


Inbhir Líte.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Inbhir Líte.


Líte.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Líte.


Margadh an Fheóir.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Margadh an Fheóir.


Portobello.
Is ceantair suite i Dún Éideann é Portobello.


Talla na Creige Nuadh.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Talla na Creige Nuadh.


Sussex Thoir.
Is contae i Sasana é Sussex Thoir atá suite in oirthear na tíre.


Arascain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Arascain.


Achadh an Iarann.
Is baile suite i Siorrachd Dhún Bhreatainn an Ear é Achadh an Iarann.


Ceann an t-Sléibh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear é Ceann an t-Sléibh.


Bruach nan Dealgan.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear é Bruach nan Dealgan.


Achadh an Locha.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Achadh an Locha.


An t-Árd Ruigh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é An t-Árd Ruigh.


Bárr Geadaidh.
Títhíocht nua-aimseartha i mBárr Geadaidh
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Bárr Geadaidh (Béarla: "Bargeddie"). Tá beagán breis is 3,500 duine ina gcónaí ann.


Baile a' Chuilinn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Baile a' Chuilinn.


Bad nam Manach.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Bad nam Manach.


Comar nan Allt.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Comar nan Allt.


Camas Neachdain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Camas Neachdain.


Cnoc a' Chluig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Cnoc a' Chluig.


Ceann a' Mhonaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Ceann a' Mhonaidh.


An Cárn Fionn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é an Cárn Fionn.


Coille an Daimh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Coille an Daimh.


Dubh Leitir.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Dubh Leitir.


Na h-Earbaill.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Na h-Earbaill.


Gart Cois.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Gart Cois.


An Gleann Bhog.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é an Gleann Bhog.


Magh na Cruithneachd.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath í Magh na Cruithneachd.


Cearan Mhoire.
Is baile suite in Aonghas é Cearan Mhoire.


Lann Fhíonain.
Is baile i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain, in Albain, í Lann Fhíonain


Inbhir Aileachaidh.
Is baile i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Inbhir Aileachaidh


Sgalpaigh an t-Sratha.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Sgalpaigh an t-Sratha.


Ródhag.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Ródhag.


Achadh na Síne.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Achadh na Síne.


Gleann Fhionghain.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Gleann Fhionghain.


Goillspidh.
Is sráidbhaile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Goillspidh.


Comhairle Shiorrachd Áir a Deas.
Comhairle Shiorrachd Áir a Deas
Contae de chuid na hAlban is ea Comhairle Shiorrachd Áir a Deas.


Áird an Aiseig.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird an Aiseig.


Áird Mhéanais.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Áird Mhéanais.


Ach an Teine.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Ach an Teine.


Cearrara.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é Cearrara.


Trian a' Phúir.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Trian a' Phúir.


Seann Bhlár.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Seann Bhlár.


Obar Neithich.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Obar Neithich.


An Ceann Árd, Athall.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é An Ceann Árd.


A' Cheapaich.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é A' Cheapaich.


Am Fionn Allt.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é am Fionn Allt.


Achadh an Iar.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Achadh an Iar.


Ceann na Drochaide.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Ceann na Drochaide.


Am Baile Ur, Lodainn an Iar.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é am Baile Ur.


Caladair an Iar.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Caladair an Iar.


Eaglais Mhachain.
Is baile suite i Labhaidh Thiar í Eaglais Mhachain.


Falas.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar, in Albain, é Falas (Béarla:Fauldhouse). Sa bhliain 2004 bhí 4730 duine ina gcónaí ann.


Obar Chúirnidh.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Obar Chúirnidh.


Poll Beithe.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Poll Beithe.


Tobar Adaidh.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Tobar Adaidh.


Tórr Fhitheachan.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Tórr Fhitheachan.


Ubhalaidh.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Ubhalaidh.


Abhainn Cheilbhinn.
Is abhainn suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Abhainn Cheilbhinn.


Sráid na Banrighinn.
Is sráid suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Sráid na Banrighinn.


Conservatoire Ríoghail na h-Alba.
Is scoil ceoil suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Conservatoire Ríoghail na h-Alba.


Gailearaidh Ealaín Úr-nósach.
Is gailearaí suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Gailearaidh Ealaín Úr-nósach.


Gailearaidh Ealain is Taig-tasgaidh Kelvingrove.
Gailearaidh Ealain is Taig-tasgaidh Kelvingrove
Is gailearaí suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Gailearaidh Ealain is Taig-tasgaidh Kelvingrove.


Baile Grianain.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Baile Grianain.


Bruach Cheanalta.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Bruach Cheanalta.


Baile GhilleMhoire.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Baile GhilleMhoire.


Currach.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Currach.


Calltuinn.
Is cnoc suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Calltuinn.


Cas Chaolas.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Cas Chaolas.


Cathair Amain.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann í Cathair Amain.


Dail Ruigh.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Dail Ruigh.


Ráthach.
Is baile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Ráthach.


Achadh Rumasdail.
Is sráidbhaile suite i gCataibh, Comhairle na Gáidhealtachd é Achadh Rumasdail.


Drochaid Sguideil.
Is sráidbhaile suite i Ros, Comhairle na Gáidhealtachd, Albain é Drochaid Sguideil.


Magh an Fhúcadair.
Is sráidbhaile suite i gComhairle Mhoireibh í Magh an Fhúcadair.


An Tulach, Contae Obar Deathain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain í an Tulach.


An t-Uisge Bán.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é An t-Uisge Bán.


Trian a' Phuir.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Trian a' Phuir.


An t-Srón.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir í an t-Srón.


Cille Bhraonaidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Cille Bhraonaidh.


Preastabhaig.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Preastabhaig.


Humbaigh.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Humbaigh.


Liontan an Thoir.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Liontan an Thoir.


Ormastan.
Is baile suite i Labhaidh Thoir é Ormastan.


An Geal Áth.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é an Geal Áth.


Baile Ùr Chille Bhoisil.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Úr Chille Bhoisil.


Deadard.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Deadard.


Camas Long.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Camas Long.


An Ruadh-Ghleann.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é an Ruadh-Ghleann.


Baile an t-Saoir.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Baile an t-Saoir.


Comh Dobhair Alt.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Comh Dobhair Alt.


Allmhagh a Deas.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Allmhagh a Deas.


Am Binnean.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é am Binnean.


Baile nan Cnoc.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Baile nan Cnoc.


Bruach Charrainn.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Bruach Charrainn.


Baile Labhrainn.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Baile Labhrainn.


Calafornaidh.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice in Albain é Calafornaidh.


Camlann.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Camlann.


Carrann, Comhairle na h-Eaglaise Brice.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Carrann.


Clachan a' Ghlinne.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Clachan a' Ghlinne.


An Cnoc Gorm.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é an Cnoc Gorm.


Coille Tor.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Coille Tor.


Clach Uallais.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Clach Uallais.


Ceathramh-an-Iar.
Is baile atá suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice in Albain é Ceathramh-an-Iar.


Drochaid a'Bhuinne.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Drochaid a'Bhuinne.


Droichaid Abhainne.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Droichaid Abhainne.


An Dubh-Nis.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é An Dubh-Nis.


Dúin na Báis.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Dúin na Báis.


An Dún Mór.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é An Dún Mór.


Am Featha Taigh nan Clach.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Am Featha Taigh nan Clach.


Fionn-Chrois.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Fionn-Chrois.


Inbhir Ghrainnse.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Inbhir Ghrainnse.


Leathann.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Leathann.


Reidean.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Reidean.


Tom a' Phúir.
Is baile suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Tom a' Phúir.


Gárradh Lusan Ghlaschú.
Is gairdín lusanna suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Gárradh Lusan Ghlaschú.


Lúchairt a' Phobaill.
Is músaem suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Lúchairt a' Phobaill.


Oilthigh Cailleannach Glaschú.
Is ollscoil suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Oilthigh Cailleannach Glaschú.


Oilthigh Srath Chluaidh.
Is ollscoil suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Oilthigh Srath Chluaidh.


Páirc Hampden.
Is staid suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Hampden.


Achadh an Tiobair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Achadh an Tiobair.


Beithe.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Beithe.


Baile an t-Salainn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Baile an t-Salainn.


Baile Steafain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Baile Steafain.


Cille Bhríghde an Iar.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Cille Bhríghde an Iar.


Cill Mhoire, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.
Is baile suite ar an Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, í Cill Mhoire.


An t-Eilean Árd.
Is baile suite ar an Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é an t-Eilean Árd.


Fáirlidh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, Albain, é Fáirlidh. Bhí cónaí ar 1,510 duine i bhFáirlidh sa bhliain 2001.
Rugadh agus tógadh William Fife (1857-1944) i bhFàirlidh. Ba thógálaithe bád seoil iad a mhuintir le trí ghlúin, agus bhí cáil air as na báid sheoil a thóg sé. Bhí cuid díobh páirteach san "America's Cup", comórtas seoltóireachta.


Port a' Mhuilinn.
Is baile suite ar an Cumaradh Mór, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Port a' Mhuilinn.


Port na Crois.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Port na Crois.


Srath Chuilinn.
Is baile suite ar an Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é Srath Chuilinn.


An Tórr Beag.
Is baile suite ar an Oileán Arainn, i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath, é an Tórr Beag.


Only Fools and Horses.
"Only Fools And Horses" ná dráma grinn suímh Breataineach dráma grinn suímh cruthaithe ag John Sullivan. Craoladh seacht sraith ar dtús ar BBC One sa Ríocht Aontaithe ó 1981 go 1991, le eipeasóidí speisalta Nollag treallach go dtí 2003. Tá eipeasóidí atchraolta go rialta ar Gold agus ó am go chéíle ar BBC One.
Suite i Peckham i deisceart Londain, is iad réalt an clár ná David Jason mar trádálaí margaidh uaillmhianach Derek "Del Boy" Trotter, Nicholas Lyndhurst mar a deartháir bheag Rodney, agus Lennard Pearce mar a Dhaideo scothaosta Grandad. Tar éis go fuair Peace bás i 1984, d'athraigh siad a charachtéír go Uncail Albert (Buster Merryfield). Le foireann aisteoirí tacaíocht láidir, lean an chláír na buaiceanna agus íosphóintí saol na Trotter's, go háirithe a iarrachtaí a bheith saibhir.
Tar éís tus réasúnta mall, chuaigh an chlár ar aghaidh chun rátálacha ard go comhsheasmhach, agus tá an curiaracht den rátáíl heachtra is airde do eipeasóid dráma grinn súimh san RA ag an eipeasóid "Time On Our Hands" le 24.3 milliún lucht féachana (níos mó ná triú de phobal an Ríocht Aontaithe). Fuair an clár moladh ó léírmheastóirí agus ón phobal, fuair an clár duaiseanna éagsúla, aitheantas ó BAFTA, Gradaim Náisúnta na Teilifíse agus an Cumann Ríoga Teilifíseina measc, comh maith le gradaim aonaireach agur Sullivan agus Jason. I suirbhé Dráma Grinn Suímh Breataineach is fearr i 2004 bhuaigh Only Fools and Horses.
Bhí tionchar mhór ag an chlár ar cultúr Bhreataineach, ag cur roinnt focail agus frásaí go dtí teanga na Béarla. Rinneadar réimse leathan de marsantas len n-áírítear, leabhair, DVDanna, bréagáín agus cluichí boird. Rith sraith seachthairbhe The Green Green Grass ar feadh 4 sraith san RA ó 2005 go 2009. Rith réamh-sraith, Rock & Chips, ar feadh trí eipeasóidí speisialta idir 2010 agus 2011. Craoltar eipeasóid speisialt agus Sport Relief i mí Márta 2014.
Plota.
Cónaíonn Derek "Del Boy" Trotter (aisteoir David Jason), fearr a cantaíonn go tapaidh, trádálaí margaidh arcitíopúil ó Deisceart Londain, i árasán comhairle i bloc túr ard-ardú, Teach Nelson Mandela i Peckham, Deisceart Londain - cé go taifítear é i Túr Harlech i Acton agus i Bristol níos déanaí - lé a deartáír bheag Rodney Trotter (Nicholas Lyndhurst), agus a Dhaideo scothaosta (Lennard Pearce). Fuair a mháthair Joan bás nuair a raibh Rodney óg, agus d'fhág a thair go luath tar éis, mar sin, bhí Del mar athair ionaid agus an patrarc clainne. Cé go bhfuil difríocht mhór in aois, pearsantacht, agus dearcadh ag an beirt acu, coinnigh siad banna tríd an sraith ar fad.
Díríonn an staid go príomha ar a n-iarrachtaí bheith mar milliúnárí trí go leor scéimeanna chun iad a dhéanamh saibhir go tapaidh agus trí díolacháin agus ceannaigh raon earraí mídhleathach agus ar chaighdeán íseal, mar ceamthaifeadán Airm na Rúise, péínt buí ionrúil agus bábóg gnéas líonta le gás pléascach. Tá siad i gceannas ar a gcomhlacht féin, "Trotter's Independant Traders, "bunaithe i veain Reliant Robin trí-roth samhnasach. agus déanann siad trádáil ar an marcéid dubh. Níor íochann siad cánacha agus ní faigheann siad airgead ón Stát, mar a deireann Del "The government don't give us nothing, so we don't give the government nothing".
Ar dtús, ní raibh ach Del Boy, Rodney agus Dhaideo sa chlár, comh maith le láithrithe anois is arís ón glantóir sráide dúr Trigger (Roger Lloyd-Pack) agus ón fearr díolacháín carr úsaidte sotalach Boycie (John Challis). Le himeacht ama, forbair an foireann aisteoirí, go háirithe i bhfoirm na rialtaigh ag an teach tairbhne áitúil, The Nag's Head. Ina measc bhí táibhairneoir an Nag's Head, Mike (Kenneth MacDonald), tiománaí leoraí, Denzil (Paul Barber), an spiv óíge, Mickey Pearce (Patrick Murray) agus bean chéile Boycie, Marlene (Sue Holderness). Cé go raibh an clár bunaithe ar saol na Trotter's fós, bhí tóir ar na charachtéírí seo, ag cur le na plotaí agus an greann.
Mar a chuaigh an chlár ar aghaidh, forbair scóip na plotái agus measctar greann le dráma go rialta. Bhí go leor eipeasóidí luath aonearach don chuid is mó, le beagán de na scéal-líne luaite arís, ach d'fhorbair an chlár le stua clár agus scéal eanúnach eipeasóideach. Fuair charachtéír an Dhaideo bás tar éís gur fuair Lennard Pearce bás, agus tháinig a deartháír fad-caillte Uncail Albert (Buster Merryfield) isteach chun an foireann a chríochnú. Tar éis a bheith ag cuardú grá ar feadh na mblianta gan torthaí, tháing Del agus Rodney ar grá, i bhfoirm Raquel (Tessa Peake-Jones) agus Cassandra (Gwyneth Strong). Bhí mac ag Del le Rawuel comh maith, Damien (bhí cúig aisteoirí mar Damien, an cheann is deánaí ná Ben Smith). Phós Rodney agus Cassandra, bhris siad suas agus fuair siad ar ais le chéile arís. Bhí iomrall ag Casssandra, ag bhí báibín acu sa deireadh. Fuair Rodney amach cé hé a fíor athair. Bhuaidh na Trotters na millúin punt ach chaill siad é agus fuair siad píosa do ar ais.
Tháinig an greann ó roinnt foinsí éagsúla. Is é an idirghníomhaíocht idir Del agus Rodney an príomh-foinse de bharr go raibh difríocht mhór idir iad i cuma agus i pearsantacht. Tagann sé freisin ó tréithe na charachtéirí eile comh maith, mar easpa mionchoigeartú cultúrtha Del, in ainneoin lena sotal, feicthe is fearr ina mí-úsáid de phrásaí Fraincis nó a éileamh go bhfuil sé ina "yuppy"; nádúr dúr Rodney, a ciallaíonn go glaoann Del "plonker" agus "dipstick" air, an baoise ginearálta de Dhaideo agus Uncail Albert, agus sotal iomarcach Boycie. Tá roinnt cleas a ritheann tríd an sraith ar fad comh maith, mar Trigger ag ceapadh gurb é Dave an tainm atá ar Rodney, staróga Albert faoin cogadh "during the war...", teagmhais ceaptha fad-téarmach Del le Marlene, na ráflaí faoi cé hé fíor athair rodney, agus an veain Reliant Robin lobhach.
Stair.
I 1980 bhí tóir ar John Sullivan cheana féín de bharr a dráma grinn suímh, Citizen Kane, agus bhí se faoi conradh ag an BBC. Críochnaigh Citizen Kane i 1980 agus bhí Sullivan ag lorg tionscadal eile. Diúltaíodh an BBC a chéad smaoineamh, clár grinn suite i domhan an pheil, a smaoineamh eile ná dráma grinn suímh faoi trádálaí margaidh Cocnais, lucht oibre, i Londain. Chuaigh an BBC leis a dara smaoineamh. Taispeánaidh cló bundréacht de John Howard David, ceannaire cláranna grinn sa BBC, trí Ray Butt, cairde Sullivan, a bhain cairdeas amach agus iad ag obair ar Citizen Kane le chéile. Dúirt Davis le Sullivan cló iomlán a scríobh. Cheap Sullivan gurbh é an príomh fádh gur ghlac an BBC leis na rathúlacht chlár nua ITV, Minder, a raibh suite san áit chéana, Londain.
Chur Sullivan an teideal "Readies" ar an chláir agus é ag obair ar. D'úsáid sé "Only Fools and Horses" mar teideal chun tagairt a dhéanamh ar stíl mahireachtála Del Boy, ag seachaint obair agus cáin. Anuas ar seo bhí an teideal bunaithe ar seanrá a eascraíonn ó ilsiamsú Meirceánach sa 19ú ré, "Why do only fools and horses work? (for a living)". Glaotar "Only Fools and Horses" ar cheann de na eipeasódí de Citizen Smith agus cheap Sullivan gur gheobhaidh teideal níos faide aird na breathnóirí. Fuaietheas an bua ar Sullivan ar dtús de bharr nár cheap an BBC go tuigfeadh na brethnóirí an teideal, ach fuair sé cad a raibh sé ag iarradh, agus ón dara sraith ar aghaidh athrítear an ceol téama go dtí ceann a chiallaigh an teideal an seanrá; rinne ath-eagarthóireacht ar cúpla eipeasóidí sa chéad sraith chun an téama nua a úsáid.
Thosaigh siad ag taifead an chéad eipeasóid i mí Bealtaine 1981, agus craoltar an chéad eipasóid, "Big Brother" ar an 8ú Mean Fómhar ag a 8:30i.n ar BBC 1 an bhlian sin. Fuair sé 9.2 milliúin breathnóirí, san am sin bhí na breathnóirí sin measúil ach mí-mórthaibhseach agus fuair sé freagairt maith go leor ó learmheastóirí. Bhí 7 milliúin breathnóirí ag an chéad sraith ar fad ar an meán agus cíorfaidh é sin mar cheart go leor, ach onóinn le polaisí an BBC chun cláranna teilifíse a chothú comisiún siad sraith eile agur 1982. Ní rinne an dara sraith i bhfad níos fearr agus beag nár chur siad an chlár ar ceal go hiomlán. I mí Meitheamh 1983 atchraol siad an chéad agus dara sraith ar fad ag am difrúil, agus fuair sé figúirí féachana measúil, agus rinne Davies an cinne triú sraith a comisúin. Ó sin ar aghaidh de réir a chéile fuair an chlár níos mó breathnóirí, agus thosaigh sé ag tóg isteach na méid is mó figúirí don BBC riamh. Bhí figúirí féachana don ceathrú sraith dhá oiread an méid a fuair an chéad sraith.
Leath slí tríd taifead an cúigiú sraith, dúirt Jason le Sullivan go raibh sé ag iarradh an chlár a fhágáil chun a gairme a leathnú in áiteanna eile. Mar sin scríobh Sullivan "Who Wants to Be A Millionaire", a raibh beartaithe le bheith mar an eipeasóid deireanach den chlár, agus a feicfeadh Del ag tógáil thairscint a chara le gnó a chruthú san Astráil, ag fágáil Rodney agus Albert taobh thiar dó. Rinne siad pleananna agur sechtairbhe dar teideal "Hot Rod", a leanfaidh Rodney ag iarracht maireachtáíl leis féin le cabhair ó Mickey Pearce. D'athraigh Jason a intinn agus athrítear deireadh an eipeasóid chun taispéant go casann Del síos an tairiscint.
Scríobh Sullivian clóanna a raibh ró-fhada go minic, a ciallaíonn go raibh go leor greann caillte. Tamaill roibh a chraoladh an séiú sraith chur Sullivan cheist ar an BBC an am rite a athrú go 50 nóiméad, agus aontaigh siad de bharr go raibh sé mar cheann de na clár leis an tóir is mó ar an BBC. Cialaíonn sé seo go raibh Sullivan in ann forbairt na charachtéirí níos mó agus níos mó charachtéirí a thógáil isteach.
Tionchar Cultúrtha.
Comh maith le a móréileamh lársrutha, tá Only Fools and Horses tar éis leanúint cultas a bhaint amach. Bhunaítear an sochaí léirthuiscint de Only Fools and Horses i 1993 agus tá thart ar 7,000 lucht ann, foilsítear nuachtlitir ráitheacháin, Hookie Street, agus eagraíonn siad tionól bliantúil do na leantóirí, a freastalíonn an foireann aisteoirí chuig de gnáth. D'eagraigh an cumann músaem "Only Fools and Horses", ina bhfuil prapanna ón chlár, mar cóta gruaig-camall Del agus an Ford Capri. Ainmnigh leírmheastóir teilifíse, Jeff Evans é mar ceann de na clár teilifíse cultas is fearr. Dúirt Evans:"[shows] such as Only Fools and Horses, which gets tremendous viewing figures but does inspire conventions of fans who meet in pubs called the Nag's Head and wander round dressed as their favourite characters".


Colorado Springs, Colorado.
Is é Colorado Springs an dara cathair is mó in Colorado, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Colorado Springs suite i gContae El Paso, agus tugtar an leasainm "The Springs" air. Tá Steve Bach ina méara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1871.


Sam Bailey.
Is amhránaí, cumadóir amhrán Pop-cheol Sasanach í Sam Bailey (rugadh í ar an 29 Meaitheamh 1977). Bhuaigh sí an deich sraith The X Factor le 53.4% na vótaí sa bhliain 2013.
Tagairtí.
Bailey, Sam


Adrastea.
Is gealach de chuid Iúpatair é Adrastea. D'fhionn David C. Jewitt Adrastea sa bhlian 1979. Tá Adrastea 129,000 km ó Iúpatar.


Thebe.
Is gealach de chuid Iúpatair é Thebe. D'fhionn Stephen P. Synnott Thebe sa bhlian. Tá Thebe 222,000 km ó Iúpatar.


Aurora, Colorado.
Is é Aurora an tríú cathair is mó in Colorado, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá an chathair suite i gcontaetha Arapahoe, Adams agus Douglas, agus tugtar an leasainm "The Gateway to the Rockies" air. Tá Steve Hogan ina mhéara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1891.


Fort Collins, Colorado.
Is é Fort Collins an ceathrú cathair is mó in Colorado, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Fort Collins suite i gContae Larimer, agus tugtar an leasainm "The Choice City" air. Tá Karen Weitkunat ina méara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1864.


Páirc Kelvingrove.
Is páirc suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Kelvingrove.
Kelvingrove Páirc chaidh na h-Alba far a bheil club ball-coise Rangers a stèidheachadh anns a 'Ghearran 1872.


Páirc Dúthcha Pollok.
Is páirc suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Dúthcha Pollok.


Port-adhair Ghlaschú Phreastabhaig.
Is aerfort suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Port-adhair Ghlaschú Phreastabhaig.


Seómraichean na Cathrach.
Is ceanncheathrú na Comhairle Cathair Ghlaschú iad Seómraichean na Cathrach.


Stéisean Sráid na Banríghinn.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Stéisean Sráid na Banríghinn.


Stéisean Meadhan Ghlaschú.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Stéisean Meadhan Ghlaschú.


Stéisean Bhusaichean Bochanan.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Stéisean Bhusaichean Bochanan.


Talla Consairt Ríoghal Ghlaschú.
Is ceoláras suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Talla Consairt Ríoghal Ghlaschú.


Tréimhe The na Meánaoise.
Is éard is Tréimhe The na Meánaoise ann ná tréimhse in raibh aeráid the ann i dtíortha timpeall ar an Atlantach Thuaidh de bharr teagmhas aeráide timpeall na cruinne idir AD 950 go 1250. Luann an dream nach gcreideann sa téamh domhanda é mar fhianaise go mb'fhéidir nach ann don athrú aeráide domhanda atá á thuairisciú agus cuireadh i leith an "Intergovernmental Panel on Climate Change" (IPCC) gur cuireadh tagairtí dó ina chuid tuairisciú faoi chois.


Taigh-tasgaidh Taobh na h-Aibhne.
Is músaem suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Taigh-tasgaidh Taobh na h-Aibhne.


A' Choille an Ear.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear í a' Choille an Ear.


Uisge Labharain.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear é Uisge Labharain.


Mise pádraig.
A óige, é a ghabháil agus a thabhairt go hÉirinn, trócaire Dé.
1. Mise Pádraig, peacach róthuatach, an té is lú de na fíréin go léir agus an té is lú a bhfuil meas ag a lán air. Ba é Calpornius, deochain, m’athair. Mac do Photitus, sagart, ba ea é ó bhaile Bannavem Taburniae; bhí aitreabh aige lena ais, agus is ansin a gabhadh mé.
Bhí mé tuairim sé bliana déag d’aois an tráth sin. Níorbh aithnid dom an fíorDhia agus tugadh i mbraighdeanas go hÉirinn mé in éineacht leis na mílte duine – rud a bhí tuilte againn, de bharr gur thugamar cúl do Dhia agus nár choinníomar a aitheanta agus nach rabhamar umhal dár sagairt a bhíodh ag comhairliú ár slánaithe dúinn. Agus scaoil an Tiarna anuas orainn cuthach a fhéirge agus scaip Sé sinn trín a lán ciníocha fiú go himeall an domhain, mar a bhfuil mé suite go suarach anois i measc coimhthíoch.
2. Is ansin a d’oscail an Tiarna céadfa m’ainchreidimh ionas go gcuimhnínn má ba mhall féin, ar mo pheacaí agus go n-iompaínn le lánchroí chuig mo Thiarna Dia, a shonraigh m’uirísleacht agus a rinne trócaire ar m’óige agus ar m’aineolas agus a chumhdaigh mé sularbh aithnid dom É agus sula raibh tuiscint nó idirdhealú ionam idir maith agus olc, agus a neartaigh mé agus a thug sólás dom fearacht athar dá mhac.
3. Mar sin ní thig liom bheith i mo thost, ná níor cheart dom é, i dtaobh a liacht tabhartas agus grásta a dheonaigh Dia a bhronnadh orm i ndúiche mo bhraighdeanais, mar is é seo an éiric a dhlítear orainn, tar éis dúinn smachtú a fháil uaidh nó eolas a chur air, go mórfaimis agus go n-admhóimis a éachtaí os comhair an uile chine dá bhfuil faoin spéir.
4. Mar níl Dia ar bith eile ann ná ní raibh riamh ná ní bheidh go deo ach Dia an tAthair, gan ghiniúint gan tús ar uaidh gach tús, ar leis an uile ní, de réir mar a cuireadh in iúl dúinn; agus a Mhac, Íosa Críost, a ndearbhaímid faoi go raibh Sé in éineacht leis an Athair i gcónaí, a gineadh ón Athair go spioradálta ar mhodh dolabhartha roimh thosach an tsaoil, roimh an uile thosach, a ndearnadh gach ní, sofheicthe agus dofheicthe, tríd; rinneadh ina dhuine É, bhuaigh Sé ar an mbás, glacadh sna flaithis fairis an Athair É, agus thug Seisean dó gach chumhacht, os cionn an uile ainm dá bhfuil ar neamh, ar talamh agus faoin talamh agus admhóidh gach teanga dó gurb É Íosa Críost an Tiarna Dia. Is ann a chreidimid agus táimid ag súil lena theacht gan mhoill ina bhreitheamh ar bheo agus ar mhairbh le cúiteamh a thabhairt de réir a ngníomhartha, Agus dhoirt Sé orainne go fras an Spiorad Naomh, tabhartas agus geall na beatha síoraí. Eisean a dhéanann clann mhac Dé agus comhoidhrí le Críost díobh siúd a chreideann ann agus a umhlaíonn Dó. Is é a admhaímid agus a adhraimid, aon Dia amháin i dTríonóid an ainm naofa.
5. É féin a dúirt tríd an bhfáidh: Glaoigh orm lá do bhuartha agus saorfaidh mé thú agus mórfaidh tú mé. Agus deir Sé arís: Is inmholta éachtaí Dé a fhoilsiú agus a admháil.
6. Más lochtach féin mé ar a lán bealaí, is mian liom fios a bheith ag mo bhráithre agus ag mo ghaolta cén saghas duine mé, le go mbeidh sé ar a gcumas dúil m’anama a thuiscint.
7. Is maith is eol dom fianaise mo Thiarna a deir sa Salm: Millfidh tú lucht déanta bréag. Agus deir Sé arís. An béal atá bréagach, maraíonn sé an t-anam. Agus deir an tiarna ceanna sa Soiscéal: An baothfhocal a labhrófar bhéarfaidh siad cuntas ann Lá na Bhreithiúnais.
8. Mar sin ba rícheart dom le barr faitís agus critheagla bheith in imní an bhreithiúnais an lá úd nach mbeidh sé ar chumas aoinne é féin a cheilt nó a chur i bhfolach, ach go mbeidh orainn uile go léir cuntas a thabhairt go fiú i mionpheacaí i láthair Chúirt ár dTiarna Críost.
9. Dá bhrí sin is fada ó chinn mé scríobh ach ba leasc liom é go dtí seo, mar bhí faitíos orm teanga na ndaoine a tharraingt orm óir níl foghlaim orm mar atá ar dhaoine eile a fuair sáreolas ar an dlí agus ar na scríbhinní naofa i dteannta a chéile agus nár athraigh a dteanga ó aois linbh dóibh, ach iad ag síorchur barr feabhais uirthi. Maidir liomsa, athraíodh mo chaint agus m’urlabhra go teanga iasachta, ionas gur furasta a chruthú ó bhlas mo scríbhinne a laghad oideachais agus léinn a fuair mé; óir tá sé ráite; is tríd an teanga a aithnítear an t-eagnaí, agus tuiscint agus eolas agus teagasc na Fírinne.
10. Ach cén tairbhe an leithscéal, dá fhírinní é, go mór mór má tá dánaíocht ag dul leis, sa mhéid go bhfuilim ag tnúth i mo sheanaois le rud nár sholáthair mé dom féin i m’óige? Ba iad mo pheacaí a choisc orm an rud a bhí léite agam a dhaingniú i m’intinn. Ach cé a chreideann mé, bíodh is go ndeirinn an rud atá ráite agam cheana.
I mo bhuachaill dom, nó ionann agus i mo pháiste ó thaobh cainte de, gabhadh mé sularbh eol dom céard ba cheart dom a lorg nó a sheachaint. Mar sin tá scáth agus an-fhaitíos anois m’aineolas a nochtadh mar nach dtig liom m’intinn a mhíniú do dhaoine atá cleachtach ar chaint ghonta – is é sin a rá, de réir mar ba mhian le m’anam agus le m’aigne agus mar atá claonadh mo chroí ag cur ar mo shúile dom.
11. Ach, dá mbronntaí orm mar a bronnadh ar dhaoine eile, is mé nach mbeadh i mo thost, d’fhonn cúiteamh a dhéanamh. Agus má cheapann roinnt daoine go bhfuilim do mo chur féin chun tosaigh agus mé a dhéanamh seo, go m’aineolas agus go mo theanga stadach, tá sé ráite fós: Is tapa a fhoghlaimeoidh teangacha briotacha caint na síochána. Nach cirte go mór dúinne é seo a chur romhainn, agus gur sinne, de réir mar atá sé ráite, litir Chríost chun slánaithe go himeall an domhain, agus más míshlachtmhar í mar litir is cinnte dearfa go bhfuil sí scríofai in bhur gcroí, ní le dúch ach le Spiorad Dé Bhí. Agus fós tugann an Spiorad faisnéis: go fiú an tuatachais is é an Té is Airde a chruthaigh é.
12. Mar sin, mise a bhí i dtosach i mo thuatach agus i mo dheoraí gan foghlaim, mura bhfuil a fhios agam le réiteach a dhéanamh don am atá le teacht, tá a fhios seo go rídheimhneach, go mba chosúil mé roimh m’isliú le cloch ina luí sa domhain-láib. Agus tháinig an Té atá cumhachtach agus thóg Sé mé as ucht a thrócaire, agus ní hé sin amháin é ach d’ardaigh Sé agus chóirigh Sé ar bharr an bhalla mé. Mar gheall ar sin ní foláir dom labhairt amach os ard in éiric don Tiarna as méid a thabhartas dom anseo agus ar feadh na síoraíochta, nach bhfuil ar chumas intinn an duine iad a mheas.
13. Ar an abhar sin déanaigí ionadh, a mhóra agus a bheaga a bhfuil eagla Dé oraibh, agus sibhse a thiarnaí ollúna, éistigí agus scrúdaígí seo. Cé a ghríosaigh mise, neamhthuisceanach agus mar a bhí mé, as lár an dreama a fheictear a bheith críonna agus oilte sa dlí, agus caint agus gach sort ar a dtoil acu, agus cé a spreag mise, a bhfuil drochmheas ag an saol orm thar gach aon duine, le go mbeinn ar an duine – dá mbeadh fail agam air ! – a dhéanfadh le dúthracht agus le heagla agus le hurraim, gan aon chasaoid, leas an chine sin ar sheol carthanacht Chríost chucu mé agus ar bhronn sí orthu mé le mo bheatha más fiú mé é: is éard atá i gcéist agam le go bhfónainn dóibh go humhal agus go fírinneach.
14. Mar sin de réir creidimh sa Tríonóid is ceart dom comhairle a dhéanamh, bronntanas Dé agus an sólás síoraí a chur in iúl gan aird ar chontúirt, ainm Dé a leathadh I ngach áit gan fuacht gan faitíos ionas go bhfágainn tar éis mo bháis oidhreacht ag mo bhráithre agus ag mo chlann, a liachtaí sin mile duine a bhaist mé sa Tiarna.
15. Agus níorbh fhiú mé nó níorbh é an saghas duine mé, go mbronnfadh an Tiarna é seo ar a sclábhaí i ndiaidh na gcruóg agus na ndua a ndeachaigh mé tríothú, go dtabharfadh Sé dom tar éis braighdeanais, tar éis an oiread sin blianta, an méid sin de ghrásta don chine sin rud nach raibh coinne ar bith agam riamh leis im’óige ná smaoineamh ar bith agam air.
A theitheadh as Éirinn chun na Breataine
16. Ach ar mo theacht dom go hÉirinn, mar a mbínn ag aoireacht caorach gach lá, agus mar ar mhinic mé ag guí in aghaidh an lae, bhí grá agus eagla Dé ag teacht i dtreise chugam i ndiaidh a chéile, agus bhí mo chreideamh ag dul i méid agus bhí m’anam á ghríosú. Dá thoradh sin deirinn suas le céad urnaí sa lá agus an oiread céanna beagnach san oíche, go fiú sna coillte agus ar an sliabh dom. Dhúisínn chun urnaí roimh sholas in ainneoin sneachta agus seaca agus báistí agus ní airínn aon díobháil or magus ní bhíodh leisce ar bith orm: mar is léir dom anois, ba é an Spiorad a bhí ag lasadh ionam an tráth sin faoi deara é.
17. Agus san áit sin oíche amháin i mo chodladh dom chuala mé glór ag rá liom: ‘Ní miste duit do throscadh: is gearr uait triall ar do thír dhúchais.’ Agus arís i gceann tamaillín chual mé glór ag rá liom: ‘Féach, tá do long faoi réir.’ Agus ní raibh sí i ngar dom ach b’fhéidir dhá chéad mile uaim, agus ní raibh mé riamh san áit ná ní raibh aithne agam ar dhuine ar bith dá raibh ann. Ina dhiaidh sin rinne mé teitheadh agus d’fhág mé an fear a chaith mé sé bliana leis. Is trí chumhacht Dé, a stiúir ar bhealach mo leasa mé, a tháinig mé agus níorbh eagla dom dada nó gur shroich mé an long sin.
18. An lá ar tháinig mé, cuireadh an long ar snámh agus dúirt mé go bhféadfainn díol as mo thuras leo. Ach ní raibh an captain sásta agus d’fhreagair sé go borb feargach: ‘Tá sé fánach agatsa a bheith ag iarraidh teacht linn.’ Nuair a chuala mé sin scar mé leo go bhfillinn ar an mbothán a raibh mé ag cur fúm ann, agus ar an tslí dom thosaigh ag urnaí, agus sula raibh an urnaí críochnaithe agam chuala mé duine acu ag screadáil in ard a chinn i mo dhiaidh: ‘Tar anseo go beo, mar tá na fir úd ag glaoch ort.’ Agus d’fhill mé orthu ar an bpointe agus thosaigh siad a rá liom: ‘Tar linn mar glacaimid le dúthracht thú. Déan cairdeas linn ar bhealach ar bith is maith leat.’ Agus dhiúltaigh mé an lá sin a gcíocha a dhiúl de bharr eagla Dé; ina leaba sin bhí súil agam go dtiocfaidís chun creidimh in Íosa Críost, mar ba phágánaigh iad. Is mar sin a d’éirigh liom i mo theagmháil leo agus sheolamar láithreach.
19. Agus i gceann trí lá thángamar i dtír agus rinneamar turas ocht lá agus fiche trí fhásach, agus bhí easpa bia orthu agus bhí siad sáraithe le gorta. Agus an lá dár gcionn labhair an captain liom mar seo; ‘Féach, a Chríostaí, deir tú gur mór agus gur uilechumhachtach do Dhia; cén fáth mar sin nach féidir leat guí ar ár son, mar gur baol dúinn an gorta? Óir ní móide go bhfeicimid duine ar bith feasta.’ Dúirt mise leo go dána: ‘Iompaigí le creideamh de lánchroí i leith an Tiarna, mo Dhia, mar nach bhfuil aon ní thar a chumhacht, ionas go gcuire sé bia chugaibh ar bhur mbealach nó gur mbeidh bhur sáith agaibh, mar is aige atá flúirse i ngach áit.’
Agus trí chúnamh Dé b’amhlaidh a tharla. B’iúd os comhair ár súl tread muc agus mharaigh siad a lán díobh agus d’fhan siad ansin dhá oíche agus beathaíodh go maith iad agus fuair a gcuid con a sáith, áit ar éirigh a lán acu lag agus gur fágadh leathmharbh le hais an bhealaigh iad. Ina dhiaidh seo thug siad ardbhuíochas do Dhia agus ba ábhar onóra acu mise agus ón lá sin amach bhí bia go fairsing acu. Fuair siad mil fhiáin freisin agus thug siad roinnt do magus dúirt duine acu: ‘Is mar íobairt a thugtar.’ Buíochas le Dia, níor bhlais mé aon ghreim di ansin.
20. An oíche chéanna i mo chodladh dom chuir Sátan cathú gear orm, rud a mbeidh cuimhne agam air a fhad a bheidh mé sa cholainn seo. Thit sé orm mar abheadh carraig mhór ann agus níor fhan brí ar bith i mo ghéaga. Ach céard a chuir i mo chroí (aineolach mar a bhí mé) glaoch ar Elias? Lena linn sin chonaic mé an ghrian ag éirí sa spear agus ar ghlaoch dom ‘A Elias, a Elias’ in ard mo ghutha, féach, tháinig soilse na gréine anuas orm agus thóg sí an tocht ar fad díom ar an bpointe. Creidim gurb é Críost mo Thiarna a d’fhóir orm agus go raibh a Spiorad ag glaoch thar mo cheann an tráth sin agus tá súil agam gur mar sin a bheidh, lá mo ghaibh, de réir mar a dúirt Sé sa Soiscéal: Sa lá sin, deir an Tiarna, ní sibhse a labhraíonn ach Spiorad bhur nAthar a labhraíonn ionaibh.
21. Agus uair eile fós tar éis fad de bhlianta gabhadh mé. Agus ba í an chéad oíche ina bhfochair dom í. Agus chuala mé teachtaireacht dhiaga ar rá liom: ‘Go ceann dhá mhí beidh tú ina gcuideachta.’ Is mar sin a tharla: trí scór oíche ina dhiaidh sin shaor an Tiarna mé óna lámha.
22. Ina cheann sin, ar an aistear dúinn, chuir Sé bia agus tine agus triomacht ar fail dúinn gach lá go dtí gur shroicheamar daoine an deichiú lá. Mar a dúirt mé thuas, ar feadh ocht lá agus fiche thriallamar trí fhasach, agus an oíche sin ar shroicheamar daoine ní raibh greim bia againn.
Dia a nochtadh féin dó agus a chosaint
23. Agus arís i gceann beagán blianta bhí mé sa Bhreatain in éineacht le mo Mhuintir. Ghlac siad mar mhac mé agus d’impigh siad orm go díograiseach gan imeacht uathu arís feasta tar éis a raibh de chruóga fulaingthe agam.
Agus ansin chonaic mé i bhfís oíche fear agus é mar a bheadh sé ag teacht ó Éirinn, arbh ainm dó Victoricus, agus litreacha gan chuimse leis. Agus thug sé ceann acu do magus léigh mé tosach na litreach mar a raibh ‘Glór na nÉireannach,’ agus nuair a bhí mé ag léamh tosach na litreach b’fhacthas dom an nóiméad sin gur chuala mé a nglór, agus is le hais Choill Acla atá in aice na farraige thiar a bhí siad. Is mar seo a ghlaoigh siad mar a bheadh d’aonghuth: ‘Iarraimid ort, a bhuachaill (naofa), teacht i leith agus bheith ag siúl athuair inár measc.
Agus tháinig an-bhriseadh croí orm agus níor fhéad mé a thuilleadh a léamh agus ansin dhúisigh mé. Buíochas do Dhia gur thug an Tiarna dóibh i ndiaidh fad de bhlianta de réir a nglao.
24. Agus oíche eile – cé acu ionam féééiiin istigh nó taobh amuigh díom ní fios dom, ag Dia atá a fhios – ghlaoigh siad orm go ríshoiléir i mbriathra nár fhéad mé a dtuiscint ach go ndúirt Sé ag deireadh na hurnaí: ‘An Té a thug a anam thar do cheann, is É atá ag labhairt ionat.’ Agus leis sin dhúisigh mé go lúcháireach.
25. Uair eile fós chonaic mé ag guí ionam É, agus mé mar a bheinn i mo chorp istigh, agus chuala mé os mo chionn É, is é sin, os cionn an duine inmheánaigh, agus bhí Sé ag guí ansin go láidir maille le hosnaí. Ar feadh an ama bhí mearbhall agus ionadh or magus bhí mé ag iarraidh a dhéanamh amach cérbh é a bhí ag guí ionam. Ach ag deireadh na hurnaí dhearbhaigh Sé gurb é an Spiorad É. Dhúisigh mé ansin agus chuimhnigh mé ar an Aspal nuair a dúirt: Fóireann an Spiorad ar laige ár n-urnaithe; óir ní heol dúinn céard ba choir dúinn a iarraidh de réir mar is ceart, ach iarrann an Spiorad féin ar ár son le hosnaí dolabhartha nithe nach bhfuil insint béil orthu; agus arís: Achainíonn an Tiarna ár nAbhcóide ar ár son.
26. Agus nuair a thug cuid de m’ardsagairt fúm, iad ag teacht agus mo pheacaí á lua acu in aghaidh m’easpagachta duamhaire, an lá úd go dearfa buaileadh go trom mé ionas gur bhaol dom titim abhus agus ar feadh na síoraíochta. Ach lig an Tiarna saor an coigríoch agus an deoraí ar son a ainm le teann cineáltais, agus chabhraigh Sé go mór liom i mo chosair easair mar seo dom, go nár bheag mo náire agus mo mhíchlú ina thaobh. Guím Dia nach gcuirfear ina leith é mar pheaca.
27. Tar éis tríocha blian d'aimsíodar mar chúis im choinne scéal a bhí admhaithe agam sar a rabhas im dheochan. Bhí oiread imní agus buartha orm gur inis mé faoi rún don chara ba dhílse dá raibh agam rud a rinneas lá amháin, ní hea ach in uair an chloig amháin, le linn m'óige mar nach raibh neart ionam go fóill. Ní fios dom, ag Dia atá fhios, an raibh cúig bhliain déag d'aois agam an tráth sin, agus gan creideamh agam i nDia beo — rud nach raibh agam ón naíontacht — ach mé ag maireachtáil i mbás agus i ndíchreideamh nó gur smachtaíodh go mór mé agus gur islíodh dáiríre mé le gorta agus nochtadh, agus sin in aghaidh an lae.
28. Ar an taobh eile de, ní uaim féin a chuaigh mé go hÉirinn ach tar éis mo thraochta nach mór. Ach b'é mo leas é seo, mar gur cheartaigh an Tiarna mé tríd agus gur chóirigh Sé mé i dtreo go mbeadh bail orm inniu ab fhada uaim tráth agus go mbeadh slánú daoine eile mar chúram agus mar shaothar orm, i ndiaidh agus nár smaoinigh mé fiú orm féin an uair sin.
29. Mar sin, an lá úd ar dhiúltaigh an dream atá luaite thuas mé, an oíche sin chonaic mé i bhfís oíche scríbhinn a bhí ar m'aghaidh amach agus gan onóir ar bith ag dul leis. San am céanna chuala mé glór Dé ag rá liom: 'Is olc linn gnúis duine ar chuir Dia a shéala air a fheiceáil agus a ainm lom-nochtaithe.' Agus ní dúirt Sé 'Chonaic tú' ach 'Chonaiceamar,' faoi mar bheadh Sé á chur féin isteach ann, de réir mar adúirt Sé: An té a bhaineas libh, tá sé mar bheadh sé ag baint le imreasc mo shúile.
30. Ar an ábhar sin bheirim buíochas don Té a neartaigh mé i ngach ní mar nár thoirmeasc Sé orm an turas a chuir mé romham ná an obair a d'fhoghlaimíos ó Chríost mo Thiarna, ach gurbh amhlaidh a mhothaíos ionam féin cumhacht uaidhsean nár bheag agus gur deimhníodh m'iontaoibh os comhair Dé agus daoine.
31. Mar sin deirim go dána nach bhfuil mo choinsias dom chiontú anois na amach anseo; tá fianaise Dé agam nach ndearna mé bréag ins an gcuntas atá tugtha agam daoibh.
32. Is é an chaoi ar chás liom an cara ab ansa liom faoi rá agus gur thuilleas a leithéid de scéal a aireachtáil. An té ar chuir mé fiú m'anma ar a iontaoibh! Agus chuala mé ó roinnt de na bráithre roimh phlé na cúise sin — agus ní raibh mé láithreach na sa mBreatain lena linn, ná ní mé ab údar leis — go raibh sé le mo pháirt a ghlacadh agus mé as láthair. Go deimhin dúirt sé lena bhéal liom: 'Féach, táthar chun tú a thabhairt chun céim na heaspagachta' — rud nárbh fhiú mé é. Ach céard d'éirigh dó ina dhiaidh sin gur chuir sé droch-chlú orm os ard os comhair an uile dhuine, idir olc agus mhaith, agus a rá go raibh an rud sin maite aige cheana dom dá dheoin féin go lúcháireach — agus ní aigesean amháin ach ag an Tiarna chomh maith, gur mó ná cách É?
33. Is leor sin. Ach mar sin féin ní ceart dom tabhartas Dé a bhronn Sé orm i ndúthaigh mo bhraighdeanais a cheilt, mar gurbh shin é an tráth ar lorgaíos go dúthrachtach É agus gur ins an áit sin a fuaireas É agus a tharrthaigh Sé mé ar an uile dhrochbheart, de réir mar chreidim, trína Spiorad atá ag lonnú ionam agus atá ag obair go dtí an lá atá inniu ann. Is dána arís mo bhriathra. Ach tá fhios ag Dia dá n-abraíodh duine eile mar seo liom go mb'fhéidir go bhfanfainn in thost as ucht grá Chríost.
34. Mar gheall air sin gabhaim buíochas gan staonadh le mo Dhia a choinnigh dílis mé lá mo chathaithe i dtreo is go n-ofráilim m'anam inniu dó go muiníneach mar bheo-íobairt, do Chríost mo Thiarna a thug saor mé ó mo chruachásanna uile ionas gurab é adéarfainn: Cé mise, a Thiarna, nó céard é mo ghlaoch, gur oibrigh do Dhiacht chomh láidir liom, i dtreo is go n-ardaím agus go móraim d'ainm i measc na gciníocha i gcónaí inniu cibé áit a mbím, ní hamháin le linn sonais ach i gcruatan dom chomh maith. Fágann sin gur ceart dom gach a dtarlaíonn dom, más olc maith é, a ghlacadh agus buíochas a ghabháil de shíor le Dia a thaispeáin dom an iontaoibh do-chlóite ba chóir dom a chur ann i gcónaí. Is É d'éist le mo ghuí ionas go raibh de mhisneach ionam, aineolach agus mar atáim, ins na laethe deiridh seo, tabhairt faoin ngnó seo atá chomh naofa agus chomh míorúilteach sin, i dtreo is go bhfuilim ag déanamh aithrise, ar bhealach, ar na daoine sin a thairngir an Tiarna fadó go bhfógroidis a Shoiscéal mar fhianaise don uile chine roirah dheireadh an tsaoil. Ismar sin a chonaiceamar agus is mar sin a tharla. Féach, is finnéithe sinn gur craoladh an Soiscéal chomh fada i gcéin agus nach bhfuil aoinne níos sia siar.
35. B'fhada, áfach, cur síos a dhéanamh ar iomlán mo shaothair, gníomh ar ghníomh nó fiú ina choda. Inseoidh mé go hathghearr cé mar shábháil Dia, le barr dúthrachta, go minic ó sclábhaíocht mé agus ó dhá ghábh déag ina raibh m'anam i gcontúirt, gan trácht ar a lán ionsaithe agus eachtraí a dtéann sé díom a gcur i mbriathra. ní maith liom mo léitheoirí a thuirsiú, ach tá Dia ag a bhfuil fios an uile ní roimh thitim amach dóibh, ina fhianaise agam, gur minic a thug ráiteas diaga comhairle dom, im bhochtán agus im dhílleachta mar tá mé.
36. Cad as an eagna seo dom, agus gan í ionam féin, mar nárbh eol dom uimhir mo laethe agus nárbh aithnid dom Dia? Cad as dom fós bronntanas chomh mór agus chomh folláin le Dia a aithint nó a ghráú, más ar chuntar féin é go gcaillfinn mo thír dhúchais agus mo ghaolta?
37. Agus is iomaí bronntanas a tairgeadh dom le caoi agus deora, agus thógadar orm é agus bhí mé ag cur i gcoinne tola chuid de m'ardsagairt. Ach trí stiúradh Dé níor aontaigh mé leo na níor ghéill mé dóibh ar bhealach ar bith. Ní liomsa a bhuíochas ach le Dia a rug bua tríom agus a sheas ina n-aghaidh uilig, i dtreo go dtáinig mé chun muintir na hÉireann leis an Soiscéal a fhorleathadh agus le tarcaisní a fhulaingt uathu siúd a bhí gan creideamh, agus le mo thuras a chloisteáil a mhaslú agus le géarleanúna a fhulaingt go tiugh go fiú na ngéibheann agus le mo shaoirse a chaitheamh uaim ar mhaithe le daoine eile. Agus más fiú mé é tá mé réidh go fiú m'anam a thabhairt gan staonadh dem lántoil ar son a ainm agus is ann is mian liom mo shaol a chaiteamh go bás má ligeann an Tiarna liom.
38. Arae, tá mé i bhfiacha go mór ag Dia a gheall dom an oiread sin de ghrásta, agus gur athghineadh i nDia tríom na sluaite daoine a chuaigh faoi láimh easpaig i ngach áit agus gur oirníodh cléir i ngach áit dóibh, do phobal nach dtáinig chun an chreidimh ach le gairid agus a ghlac an Tiarna ó imill an domhain de réir mar gheall sé fadó trína fháithe: Tiocfaidh na Gintlithe chugat ó imill an domhain agus déarfaidh siad: 'nach déithe bréige a sholáthraigh ár n-aithreacha dóibh féin agus gan feidhm ar bith iontu,' agus arís: Chuireas mar sholas i measc na nGintlithe thú le go mba údar slánaithe thú fiú go himchéin an domhain.
39. Agus is ansin is mian liom fanacht le geallúint an Té úd nach bhfeallann riamh ná choíche, de réir mar gheallann Sé sa Soiscéal: Tiocfaidh siad ón oirthear agus ón iarthar, agus suífidh siad le hAbraam agus le hIsaac agus le Iacób, de réir mar chreidimid go bhfuil na fíréin le teacht ón domhan uilig.
40. Ar an ábhar sin is cóir iascaireacht a dhéanamh go maith agus go cúramach de réir chomhairle agus teagaisc an Tiarna, ag rá dó: Tagaigí im dhiaidh agus déanfaidh mé iascairí daoine díbh. Agus deir Sé arís trína fháithe: Féach, tá mé ag cur a lán iascairí agus fiagaithe chun bealaigh uaim, adeir Dia; agus araile. Dá bhrí sin ba rí-chóir dúinn ár líonta a leathadh ionas go ngabhfaí lear mór agus slua daoine do Dhia agus go mbeadh cléir i ngach ball leis an bpobal atá ina chall agus ag tnúth leis a bhaisteadh agus a ghríosadh, de réir mar adeir an Tiarna sa Soiscéal, ag múineadh agus ag comhairliú dó: Dá bhrí sin, imigí libh anois agus múinigí an uile chine, á mbaisteadh in ainm an Athar agus an Mhic agus an Spioraid Naoimh, á dteagasc chun gach ní a chomhlíonadh dá bhfuil ordaithe agam; agus féach, táim in éineacht libh gach lá go deireadh an tsaoil. Agus arís deir Sé: Dá bhrí sin imigí ar fud an domhain uilig agus craolaigí an Soiscéal do gach neach; an té a chreidfeas agus go mbaistfear é, beidh sé slán, agus an té nach gcreidfidh daorfar é. Agus arís: Craolfar Soiscéal seo na Ríochta ins an domhan uilig mar fhianaise do gach cine agus ansin tiocfaidh an deireadh. Agus arís deir an Tiarna trin bhfáidh i dtairngreacht: Agus tarlóidh ins na laethanta deiridh, adeir an Tiarna, doirtfidh mé dem Spiorad ar an uile cholainn, agus beidh bhur gclann mhac agus bhur gclann iníon ag tairngreacht, agus chífidh bhur n-aos óg aislingí agus déanfar taibhrimh do bhur seanóirí, agus doirtfidh mé dem Spiorad ar mo shearbhóntaí idir fhir agus mhná ins na laethanta sin agus tairngreoidh siad. Agus deir Sé in Ósé: Glaofaidh mé mo phobal ar phobal nár liom iad agus lucht gnóthaithe trócaire orthu siúd a bhí in éagmais na trócaire agus ins an áit a ndúradh: ní muintir liom sibh, tabharfar orthu ansin clann Dé Bhí.
Cé mar tharla in Éirinn daoine a bhí riamh gan eolas ar Dhia ach iad i gcónaí go dtí seo ag adhradh íol agus nithe neamhghlana, cé mar tharla go ndearnadh le deireannaí pobal an Tiarna díobh agus go ngairtear clann Dé díobh, go bhfuil clann mhac na Scot agus clann iníon na ríthe le feiceáil ina manaigh agus ina n-ógha le Críost?
Agus bhí cailín uasal beannaithe amháin orthu de chine na Scot agus í in aois mná agus fíor-álainn. Bhaisteas féin í agus tar éis cúpla lá tháinig sí chugainn ar ábhar éigin agus chuir sí in iúl dúinn go bhfuair sí scéala ó aingeal Dé agus gur chomhairligh sé di bheith ina hóigh le Críost agus druidim chun Dé. Buíochas le Dia an séú lá dár gcionn do ghlac sí go hiontach díograiseach an ní úd a ghlacas gach óigh le Dia. Ní de thoil a n-aithreach é ach is é an chaoi a bhfuil siad ag fulaingt géarleanúna agus tarcaisní gan údar óna dtuismitheoirí agus ina dhiaidh sin is ag dul i lionmhaire atá siad. Ní heol dúinn cé mhéad dar gcineál atá tar éis athghiniúna ansin cé is moite de bhaintreacha agus díobh siúd a chuir suas de chearta a bpósta. Ach is ar na mná atá i mbraighdeanas atá an bhail is measa: tá go fiú sceoin agus bagartha a bhfulaingt acu gan sos. Ach do thug Dia grásta dá lán dá bhanóglaigh arae, bíodh is go gcrostar orthu é, tá an lorg á leanúint acu go tréan.
Dá bharr sin dá mba mhaith liom féin iad a fhágáil agus an Bhreatain a bhaint amach — agus nach é a thaitneodh liom amhail duine a bheadh ag tabhairt aghaidh ar a thír dhúchais agus ar a thuismitheoirí! — agus ní hé sin amháin é ach imeacht fad leis an nGaill le cuairt a thabhairt ar na bráithre agus aghaidh naomh mo Thiarna a fheiceáil — tá fhios ag Dia go mba mhian liom go mór é — ach tá ceangal ag an Spiorad orm a chiontódh mé dá ndéanainn amhlaidh, ag cur in iúl go gcuirfidh Sé breith coirpigh liom. Agus is eagal liom an saothar ar chuireas tús leis a chailliúint — agus ní mé a chuir tús leis ach Críost an Tiarna a d'ordaigh dom teacht agus fanacht ina bhfochair an chuid eile dem shaol, más toil leis an Tiarna é agus go gcoinníonn Sé ón uile dhrochbhealach mé ionas nach ndéanfaidh mé peaca os a chomhair.
Sé mo thuairim gurab é seo mo dhualgas ach tá mé gan iontaoibh asam féin fad is táim sa gcorp seo an bháis, mar is láidir an té úd at a gach lá ag iarraidh mé iompú ón gcreideamh agus ón gcráifeacht gheanmnaí gan cur i gcill atá curtha romham agam go deireadh mo shaoil ar son Chríost mo Thiarna. Ach tá an cholann naimhdeach ag síor-tharraingt chun an bháis, eadhon, chun sásaimh na n-ainmhianta mar atá crosta orainn. Agus tá fhios agam ar shlí nár chaitheas saol a bhí gan locht, fearacht na bhfíreán eile. Ach admhaím dom Thiarna, agus níl náire orm os a chomhair mar ní bréag dom é: ón uair a chuireas aithne air im óige bhí grá agus eagla Dé ag méadú ionam, agus trí ghrásta Dé tá an creideamh coinnithe agam go nuige seo.
An té ar mhian leis é bíodh sé ag magadh agus ag maslú, ní fhanfaidh mise im thost ná ní cheilfidh mé na comharthaí agus na hiontais a thaispeáin an Tiarna dom blianta móra sar ar tharla siad, mar is dual dó siúd arbh eol dó gach ní fiú roimh aimsir an tsaoil seo.
Dá bhrí sin ba chóir dom buíochas a ghabháil gan sos le Dia a mhaith dom go minic mo dhíth céille agus mo fhaillí agus gur mhinic nár ghabh fearg mhór chugam É. Mar ceapadh mé im chúntóir dó, agus is mall a d'aontaigh mé de réir mar cuireadh ar mo shúile dom agus mar a thug an Spiorad leid dom. Agus rinne an Tiarna trócaire orm na mílte míle uair mar d'aithin Sé orm go rabhas réidh ach nárbh eol dom, agus an chaoi ina raibh mé, céard ba cheart dom a dhéanamh, mar bhí a lán daoine ag toirmeasc na toscaireachta seo agus caint den tsaghas seo ar siúl acu: 'Cad chuige an bhfuil an té seo á chur féin i gcontúirt i measc naimhde nach eol dóibh Dia?' Ní de bharr an droch-chroí é ach nár cheart leo é mar gheall ar mo thuatachas — agus admhaím féin gur mar sin a thuigeas an scéal. B'fhada gur aithníos an grásta a bhí ionam an tráth sin: is léir dom anois go mba chóir dom a aithint cheana.
Mar sin, tá cuntas simplí tugtha agam anois dom bhráithre agus dom chomh-oibrithe a chreid ionam mar gheall ar an teagasc a thugas agus atá á thabhairt agam le bhur gcreideamh a neartú agus a dhaingniú. Is é mo ghuí go mbeidh sampla níos fearr á leanúint agaibhse agus obair níos tábhachtaí á déanamh! Siúd í an ghlóir atá romham mar is glóir athar mac eagnaí.
Is eol daoibh agus do Dhia cé mar chruthaigh mé in bhur measc óm óige i bhfírinne an chreidimh agus le dúthracht croí. Na Págánaigh féin a bhfuil cónaí orm ina measc, níor chliseas orthu na ní chlisfead. Tá fhios ag Dia nár imreas feall ar aoinne acu agus gur fada uaim a leithéid, ar son Dé agus a Eaglaise, ionas nach dtarraingeoinn gearleanúint orthu agus orainn uilig agus nach maslófaí ainm an Tiarna tríom; mar tá sé ráite: Is mairig a maslaítear ainm an Tiarna dá bharr.
Óir cé gur aineolach mé ar gach bealach, mar sin féin thug mé iarracht mé féin a shábháil fiú ar na bráithre Críostaí, ar na hógha le Críost agus ar na mná cráifeacha a bhíodh dá ndeoin féin ag tabhairt bronntanas dom agus ag fágáil roinnt dá n-ornaidí ar an altóir. Thugainn ar ais arís dóibh iad agus thógaidís orm é go ndéanainn amhlaidh. Ach is le súil na síoraíochta a bhí mé, le go gcoinnínn aire orm féin mar gheall air seo i ngach ní, i dtreo is go nglacadh na págánaigh ar ábhar ar bith liom, nó le mo dhaor-sheirbhís, agus nach dtabharfainn faill sa mionrud féin do na hainchreidmhigh tromaíocht nó cáineadh a dhéanamh.
B'fhéidir, tar éis dom a liacht sin mílte duine a bhaisteadh, go raibh súil agam ó dhuine acu le oiread agus leath-screaball? Insigí dom é agus tabharfaidh mé ar ais daoibh é. Nó, nuair d'oirnigh an Tiarna cléirigh i ngach áit trí bhíthin m'ísleachta agus gur dháileas an feadhmannas orthu in aisce, má d'iarras ar aoinne go fiú luach mo bhróige, insigí im aghaidh é agus tabharfaidh mé ar ais daoibh é.
Is é an chaoi ar dhíol mé féin airgead thar bhur gceann ionas go nglacaidís liom agus rinne mé taisteal in bhur measc agus i ngach áit trína lán contúirtí, fiú gus na reigiúin in imigéin nach raibh duine ar bith níos sia siar, áit nach dtáinig aoinne riamh le baisteadh nó le cléir a oirniú nó leis an bpobal a chur faoi láimh easpaig. B'é tabhartas an Tiarna go ndearna mé gach ní go cúramach agus go rí-fhonnmhar thar cheann bhur slánaithe.
Thugainn bronntanais do na ríthe amanna lasmuigh den tuarastal a thugainn dá gclann mhac atá ag triall in éineacht liom, ach mar sin féin rugadar orm agus ar mo chompánaigh agus ba rí-mhian leo mo mharú an lá sin, ach nach raibh an t-am tagaithe fós. Gach ní dá bhfuaireadar againn, sciobadar leo é agus chuireadar iarainn orm féin, agus ar an gceathrú lá déag shaor an Tiarna óna smacht mé agus tugadh ar ais dúinn gach ar bhain linn ar son Dé agus ar son na gcarad dílis a bhí soláthraithe agam roimh ré.
Fuair sibh féin amach an méid atá íoctha leo siúd a bhí ag rialú fan na reigiún uile ar a mbíodh mo thriall go minic. Is dóigh liom nach lú na luach cúig dhuine dhéag a bhfuil roinnte agam orthu le go mbainfeadh sibhse taitneamh asam agus go mbainfinn taitneamh asaibhse i gcónaí i nDia. Níl a aithreachas orm, ná ní leor liom é. Tá mé ag caitheamh go fóill agus caithfidh mé a thuilleadh fós. Tá sé ar chumas an Tiarna a thabhairt dom amach anseo mé féin a chaitheamh ar son bhur n-anma.
Féach, cuirim fianaise m'anama ar Dhia nach bréag atá mé a rá agus nach i ngeall ar phlámás nó brabach atá mé ag scríobh chugaibh agus nach ag súil le honóir ó aoinne agaibh atáim. Arae is leor an onóir nach bhfeictear go fóill ach a gcreideann an croí inti. Is dílis an Té a gheall: ní thugann Sé a éitheach choíche.
Ach airím mé féin ardaithe go mór ag an Tiarna cheana féin ar an saol seo agus níorbh fhiú mé agus níorbh é an sórt duine mé go dtabharfadh Sé seo dom. Is rí-mhaith is fios dom gur fearr a oireas bochtanas agus anró dom ná saibhreas agus só. Go fiú Críost an Tiarna féin, bhí Sé ina bhochtán ar ár son; maidir liomsa atá im thruán dearóil, dá santaínn rachmas féin níl sé agam. Ní ag tabhairt breithe orm féin atá mé mar tá mé gach lá ag brath ar bhás nó caimiléireacht nó mo ghabháil i mbraighdeanas nó gábh éigin eile. Ach ní heagal liom rud ar bith acu seo de bharr geallúna na bhflaitheas, mar tá mé féin caite agam i lamha Dé uilechumhachtaigh a bhfuil réim aige i ngach áit de réir mar adeir an fáidh: Cuir do chúram faoi choimirce Dé agus cothóidh Seisean thú.
Féach anois tiomnaím m'anam do mo Dhia ró-dhílis a bhfuil toscaireacht ar a shon ar siúl agam, dá ísle mé. Ach ó nach dtugann Sé fabhar don phearsain is mise a thogh Sé i gcomhair na hoifige seo, le go mbeinn ar dhuine den chuid ba hí da fheadhmannaigh.
Ach cé mar chúiteos mé leis in éiric a bhfuil bronnta aige orm? Céard a déarfas mé nó céard a gheallfas mé dom Thiarna mar nach bhfuil neart ar bith ionam ach gur thug Seisean dom é? Scrúdaíodh Sé an croí agus an aigne, arae is mór agus is rí-mhór a shantaím agus atáim ullmhaithe go ndeonadh Sé dom a chailís le n-ól mar dheonaigh Sé dóibh eile a ghráigh É.
Dá bharr sin nár líge mo Dhia dom go gcaillfinn choíche a phobal a cheannaigh Sé in imchéin an domhain. Guím Dia buanseasmhacht a thabhairt dom agus a dheonadh go mbeidh mé im fhinné dílis dó go fágáil an tsaoil seo dom ar son mo Dhé.
Agus má thug mé riamh faoi rud ar bith den mhaith ar son mo Dhé a ghráim, achainím air a dheonadh dom go ndoirtfidh mé m'fhuil in éineacht leo siúd atá ina ndeoraithe agus ina mbraighde ar son a ainm, fiú da mbeinn gan adhlacadh agus go stracfaí gach ball dem chorp gan trua gan taise óna chéile ag madraí nó beithígh allta nó go n-alpfadh éanlaith an aeir é. Is é is rí-chinnte liom, dá dtarlaíodh sin dom go raibh m'anam gnóthaithe agam mar aon le mo chorp, mar go n-aiséireoimid gan aon amhras ar an lá sin i ngile na gréine, eadhon i nglóir Chríost Íosa ár Slánaitheoir, amhail clann Dé Bhí agus comh-oidhrí Chríost agus daoine a bhfuil samhail a dheilbhe-sean le teacht orthu; óir is uaidh-sean agus is tríd-sean agus is ann-san atáimid le ríocht a bhaint amach.
An ghrian seo a chímid ag éirí faoina réir-sean gach lá ar mhaithe linne, níl ríocht i ndán di choíche ná ní sheasfaidh a gile; ach an méid a adhras í is é an chaoi a rachaidh siad go dearóil chun pianta troma. Ní mar sin duinne a chreideas i gCríost agus a adhras É, an fhír-ghrian nach bhfuil éag i ndán dó choíche, ná don té a dhéanas a thoil ach an oiread, ach go mairfidh sé go deo de réir mar mhaireas Críost go deo, Eisean atá ina Rí in éineacht le Dia an tAthair Uile-chumhachtach agus leis an Spiorad Naomh roimh an saol agus anois agus le saol na saol. Amen.
Féach, tá mé chun briathra m'fhaoistine a nochtadh go hathghearr arís agus arís eile. Is é m'fhianaise le fírinne agus le lúcháir croí os comhair Dé agus a naomh-aingeal nach raibh cúis ar bith riamh agam seachas an Soiscéal agus a gheallúna go bhfillfinn choíche ar an gcine úd gur ar éigin d'éirigh liom éalú uathu cheana.
Ach is é mo ghuí ar lucht creite i nDia agus ar lucht a eagla, cibé duine a dheonas an scríbhinn seo a chum Pádraig, peacach, neamh-oilte is mar tá sé, in Éirinn a iniúchadh nó a ghlacadh, nach n-abróidh aoinne choíche go mb'é mo aineolas ab údar le cibé beagán a rinne mé nó a léirigh mé de réir toil Dé. Ach ceapaigí agus creidtear — is é lomchlár na fírinne é — go mba tabhartas Dé é. Agus siúd i mo Fhaoistin roimh bhás dom.


Jon Anderson.
Is amhránaí, scríbhneoir amhrán, agus ceoltóir é John Roy "Jon" Anderson, rugadh 25 Deireadh Fómhair, 1944 i Lancashire, Sasana. Albanach ab ea a athair as agus Éireannach a mháthair, D'athraigh sé a ainm ó John go "Jon" sa bhliain1970. Tá an cáil is mó bainte amach aige mar an t-amhránaí leis an ghrúpa-rac "Yes" idir 1968 agus 2011, agus mar phríomh-amhránaí sa ghrúpa "Jon agus Vangelis" sna 1980í.


Liosta eipeasóidí Only Fools and Horses.
Seo liosta d'eipeasóidí den dráma grinn suímh BBC One, "Only Fools and Horses". Craoladh an clár den chéad uair ar BBC One ar an 8ú Meán Fómhar 1981. Rith sé ar feadh seacht sraith agus 18 eipeasóidí speisialta Nollag go dtí an 25ú Nollaig 2003, nuair a craoladh an eipeasóid dheireannach. San iomlán, tairgíodh 63 eipeasóid de "Only Fools and Horses", iad go léir scríofa ag John Sullivan. Tá siad go léir le fáil ar DVD ar réigiún 1 agus réigiún 2.
Chomh maith leis seo, rinneadar seacht n-eipeasóid speisialta eile. Díobh seo, níor craoladh dhá cheann díbh riamh go tráchtála ("Licensed to Drill" agus "The Robin Flies at Dawn"), agus ní fuarthas cúpla eile díobh go dtí tamall beag ó shin. Tá na heipeasóidí seo an-tearc agus níl siad ar fáil ar DVD.
Craoladh gach eipeasóid ar BBC One ar dtús. Tá an liosta ag dul de réir dáta craolta.
Forbhreathú.
Craoladh an chéad sraith de seacht eipeasóidí idir an 8ú Meán Fómhar 1981 agus 13ú Deireadh Fómhar 1981. Craoladh eipeasóid speisialta Nollag ar an 28 Nollaig 1981. Craoladh an dara sraith de ocht eipeasóid idir an 21 Deireadh Fómhar agus an 2 Nollag 1982. Craoladh eipeasóid speisalta Nollag ar an 30ú Nollaig 1982. Craoladh an triú sraith de seacht eipeasóid ón 10ú Samhain go dtí an 22 Nollag 1983. Craoladh eipeasóid speisalta Nollag ar Lá Nollaig 1983.


Abhainn Amain.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath í Abhainn Amain.


Port-adhair Comar nan Allt.
Is aerfort suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Port-adhair Comar nan Allt.


Novi Sad.
Is í Novi Sad (Нови Сад) an dara chathair is mó sa tSeirbia, agus príomhchathair na Vóvaidíne. Tá daonra 231,798, aici (2011). Tá sí súite ar an Machaire Panónach ó dheas, ar teoireann na réigiúin Bačka agus Srem, ar bruach na Danóibe agus ó dheas sliabh Fruška Gora.
Bhunaigh ceannaí Seirbiach an chathair sa bhliain 1694, trasna na Danóibe agus Caisleáin Petróvaraidin. Sna 18ú agus 19ú haoise bhí sé mar lárionad trádála agus monarú. Bhí an chathair tábhachtach freisin ó thaobh cúltúr Seirbia ag an am (leasainm a bhí aici; Aithin Seirbia). Scriosadh an chathair i rith réabhlóid 1848 ach athcóiríodh í ina dhiaidh. Sa lá atá inniú ann tá sí mar lárionad tionscail agus airgeadais Seirbia.


BBC One.
Is stáisiún teilifíse é BBC One atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár ar an 2 Samhain 1936.


BBC Two.
Is stáisiún teilifíse é BBC Two atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár ar an 1 Iúil 1967.


Eibhlís Carcione.
File Gaeilge agus Béarla is ea Eibhlís Carcione. Tá sí ina cónaí i gCorcaigh, agus tá sí ag múineadh i ngaelscoil.
Tá dánta foilsithe aici ar "Feasta", "An Gael", "The Moth", "Poetry Ireland Review" agus "THE SHOp". Bhain sí duais liteartha Fhoras na Gaeilge sa bhliain 2012 agus duais eile ag féile liteartha Bhéal na mBuillí (Ros Comáin). D'fhoilsigh Coiscéim a cnuasach filíochta Tonn Chlíodhna i 2015.
Tagairtí.
Carcione, Eibhlís


Rhuthun.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Rhuthun, 181.8 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 5,265 ann, agus tá 2,195 (41.7%) in ann Breatnais a labhairt. Tá an baile gar don teorainn Sasanach agus rugadh 25% den daonra i Sasana.


Lakewood, Colorado.
Is é Lakewood an cúigiú cathair is mó in Colorado, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Lakewood suite i gContae Jefferson. Tá Bob Murphy ina méara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1889.


BBC Radio 2.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 2. Is an dara stáisiún raidió náisiúnta de chuid BBC é.


BBC Radio 1.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 1. Is an chéad stáisiún raidió náisiúnta de chuid BBC é.


Boulder, Colorado.
Is cathair í Boulder atá suite in Colorado, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Boulder suite i gContae Boulder. Tá Matthew Appelbaum ina mhéara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1858.


Glenwood Springs, Colorado.
Is cathair í Glenwood Springs atá suite in Colorado, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Glenwood Springs suite i gContae Garfield. Tá Leo Mckinney ina méara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1883.


Aspen, Colorado.
Is cathair í Aspen atá suite in Colorado, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Aspen suite i gContae Pitkin. Tá Steve Skadron ina méara ann. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1879.


Foghlam Alba.
Is gníomhaireacht feidhmiúcháin suite i gComhairle Lodainn an Iar é Foghlam Alba.


RTÉ Ireland.
Is é RTÉ Ireland an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Arts & Culture.
Is é RTÉ Arts & Culture an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Comedy.
Is é RTÉ Comedy an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Sport.
Is é RTÉ Sport an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Lifestyle.
Is é RTÉ Lifestyle an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Young Adults.
Is é RTÉ Young Adults an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Education.
Is é RTÉ Education an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


RTÉ Business.
Is é RTÉ Business an teideal oibre ar sheirbhís teilifíse idirnáisiúnta ag RTÉ.


Aber-porth.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Aber-porth, 118.6 km ó Caerdydd agus 311 ó Londain. Tá daonra 2,293 ann, agus tá 1018 (44.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberaeron.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Aberaeron. Trá-bhaile a tharraingíonn a lán turasóirí atá ann. Suíomh rialtais Cheredigion é freisin. Tá daonra 1,390 in agus tá 832 (59.9%) in ann Breatnais a labhairt.
Sanasaíocht an ainm.
"Béal an Aeron" an chiall atá le "Aberaeron" i mBreatnais. Abhainn sa Bhreatain Bheag í an Aeron. Ciallaíonn "aer" "ár" (is é sin, sléacht) agus as sin "Aeron", ainm na sean-Bhreatnach ar a ndia cogaíochta.
Tíreolais.
Tá Aberaeron suite san áit a dtagann an bóthar A487 (Aberystwyth-Cardigan) agus an A482 (Aberaeron-Lampeter) le chéile, 112.7 km ó Caerdydd agus 295 ó Londain. Tá an baile suite ag béal Abhann Aeron ar chósta thiar na Breataine Bige.
Stair.
Alban Thomas Jones, ministéir, a leag amach an baile agus a rinne é a thógáil sa bhliain 1805 ag bun an Aeron, a mhéadaíodh chun port a chur isteach ann. Tógadh droichead coisithe trasna na abhann san áit sin. Sa 19ú haois forbraíodh roinnt ceirdeanna in Aberaeron. De réir an "Trade Directorie", foilsithe sa bhliain 1830, bhí ceardaí olla, gréasaí, muilleoir, báicéir, gabha, dhá shaor bád, siúinéir agus haitéir ag cleachtadh a gceird ar an mbaile.


Aberafan.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Aberafan, 44.6 km ó Caerdydd agus 254 ó Londain. Tá daonra 5,232 ann, agus tá 411 (7.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberaman.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Aberaman, 30.3 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 9,411 ann, agus tá 870 (9.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Abercarn.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Abercarn, 18.7 km ó Caerdydd agus 208 ó Londain. Tá daonra 5,139 ann, agus tá 600 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberchwiler.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Aberchwiler, 193 km ó Caerdydd agus 290 ó Londain. Tá daonra 293 ann, agus tá 81 (27.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Abercynon.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Abercynon, 21 km ó Caerdydd agus 222 ó Londain. Tá daonra 6,125 ann, agus tá 552 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberdâr.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Aberdâr, 32.1 km ó Caerdydd agus 230 ó Londain. Tá daonra 14,054 ann, agus tá 1,625 (11.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberdaron.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Aberdaron, 180.7 km ó Caerdydd agus 344 ó Londain. Tá daonra 937 ann, agus tá 695 (74.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberdaugleddau.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Aberdaugleddau, 131.8 km ó Caerdydd agus 340 ó Londain. Tá daonra 13,308 ann, agus tá 1,191 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberdyfi.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Aberdyfi, 132.3 km ó Caerdydd agus 292 ó Londain. Tá daonra 869 ann, agus tá 263 (30.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberedw.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Aberedw, 71.6 km ó Caerdydd agus 231 ó Londain. Tá daonra 223 ann, agus tá 25 (11.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberffraw.
Baile i Ynys Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Aberffraw, 209.4 km ó Caerdydd agus 349 ó Londain. Tá daonra 606 ann, agus tá 409 (67.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Abergele.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Abergele, 202.4 km ó Caerdydd agus 306 ó Londain. Tá daonra 10,279 ann, agus tá 2,014 (19.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Abergwili.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Abergwili, 86.7 km ó Caerdydd agus 288 ó Londain. Tá daonra 1,571 ann, agus tá 887 (56.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberhafesb.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Aberhafesb, 116.5 km ó Caerdydd agus 249 ó Londain. Tá daonra 406 ann, agus tá 65 (16%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberhonddu.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Aberhonddu, 53.8 km ó Caerdydd agus 230 ó Londain. Tá daonra 7,979 ann, agus tá 1,013 (12.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Abernant.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Abernant, 96.3 km ó Caerdydd agus 298 ó Londain. Tá daonra 289 ann, agus tá 150 (51.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberpennar.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Aberpennar, 26.6 km ó Caerdydd agus 225 ó Londain. Tá daonra 7,114 ann, agus tá 740 (10.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberriw.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Aberriw, 124.4 km ó Caerdydd agus 243 ó Londain. Tá daonra 1,312 ann, agus tá 125 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Abersychan.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Abersychan, 28.2 km ó Caerdydd agus 204 ó Londain. Tá daonra 6,794 ann, agus tá 776 (11.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Aberteifi.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Aberteifi, 122.2 km ó Caerdydd agus 318 ó Londain. Tá daonra 4,018 ann, agus tá 2,194 (54.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Abertyleri.
Baile i Blaenau Gwent, an Bhreatain Bheag, is ea Abertyleri, 27.8 km ó Caerdydd agus 209 ó Londain. Tá daonra 11,171 ann, agus tá 801 (7.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Adamsdown.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Adamsdown, 1 km ó Caerdydd agus 210 ó Londain. Tá daonra 9,949 ann, agus tá 838 (8.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Allt-yr-ynn.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Allt-yr-ynn, 16.9 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 8,476 ann, agus tá 828 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Alway.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Alway, 19.8 km ó Caerdydd agus 195 ó Londain. Tá daonra 7,911 ann, agus tá 821 (10.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Amlwch.
Baile i Ynys Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Amlwch, 228.7 km ó Caerdydd agus 356 ó Londain. Tá daonra 3,658 ann, agus tá 2,234 (61.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Amroth.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Amroth, 106.4 km ó Caerdydd agus 314 ó Londain. Tá daonra 1,205 ann, agus tá 140 (11.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Angle.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Angle, 134.1 km ó Caerdydd agus 343 ó Londain. Tá daonra 329 ann, agus tá 35 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Arberth.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Arberth, 113.7 km ó Caerdydd agus 320 ó Londain. Tá daonra 2,418 ann, agus tá 524 (21.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Argoed.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Argoed, 23.7 km ó Caerdydd agus 213 ó Londain. Tá daonra 2,652 ann, agus tá 290 (10.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Arthog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Arthog, 148.2 km ó Caerdydd agus 297 ó Londain. Tá daonra 1,008 ann, agus tá 285 (28.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Bae Colwyn.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Bae Colwyn, 205.2 km ó Caerdydd agus 315 ó Londain. Tá daonra 10,605 ann, agus tá 1,897 (17.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Bagillt.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Bagillt, 198.4 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 3,980 ann, agus tá 516 (13%) in ann Breatnais a labhairt.


Baglan.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Baglan, 46.3 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 6,627 ann, agus tá 557 (8.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Bangor Is-coed.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Bangor Is-coed, 170.3 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 1,092 ann, agus tá 108 (9.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Bargod.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Bargod, 23.3 km ó Caerdydd agus 215 ó Londain. Tá daonra 11,412 ann, agus tá 1,143 (10%) in ann Breatnais a labhairt.


Bausley gyda Chrugion.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Bausley gyda Chrugion, 139.4 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 690 ann, agus tá 54 (7.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Beddgelert.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Beddgelert, 181.6 km ó Caerdydd agus 318 ó Londain. Tá daonra 444 ann, agus tá 231 (52%) in ann Breatnais a labhairt.


Bermo.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Bermo nó Abermaw (uaireanta freisin Y Bermo, Abermo, agus Bermo neu Abermawddach). Tá an baile suite 150.8 km ó Caerdydd agus 300 ó Londain. Tá daonra 2,422 ann, agus tá 1,005 (41.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Bethesda.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Bethesda, 198.2 km ó Caerdydd agus 325 ó Londain. Tá daonra 4519 ann, agus tá 3501 (77.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Betws.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Betws, 17.5 km ó Caerdydd agus 201 ó Londain. Tá daonra 7268 ann, agus tá 578 (8%) in ann Breatnais a labhairt.


Betws Garmon.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Betws Garmon, 191.2 km ó Caerdydd agus 326 ó Londain. Tá daonra 239 ann, agus tá 131 (54.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Betws Gwerful Goch.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Betws Gwerful Goch, 170.8 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 341 ann, agus tá 204 (59.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Betws yn Rhos.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Betws yn Rhos, 199 km ó Caerdydd agus 307 ó Londain. Tá daonra 1020 ann, agus tá 473 (46.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Betws-y-Coed.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Betws-y-Coed, 184.1 km ó Caerdydd agus 306 ó Londain. Tá daonra 542 ann, agus tá 252 (46.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Beulah.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Beulah, 113.1 km ó Caerdydd agus 307 ó Londain. Tá daonra 1591 ann, agus tá 841 (52.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Birchgrove.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Birchgrove ("Y Gellifedw"), 52.5 km ó Caerdydd agus 259 ó Londain. Tá daonra 7030 ann, agus tá 1022 (14.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Biwmares.
Baile i Ynys Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Biwmares, 207.7 km ó Caerdydd agus 332 ó Londain. Tá daonra 1892 ann, agus tá 748 (39.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Blaenafon.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Blaenafon, 33.2 km ó Caerdydd agus 206 ó Londain. Tá daonra 5823 ann, agus tá 581 (10%) in ann Breatnais a labhairt.


Blaendulais.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Blaendulais, 48.7 km ó Caerdydd agus 249 ó Londain. Tá daonra 2049 ann, agus tá 469 (22.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Blaengwrach.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Blaengwrach, 42.8 km ó Caerdydd agus 244 ó Londain. Tá daonra 1117 ann, agus tá 162 (14.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Bodedern.
Baile i Ynys Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Bodedern, 220.7 km ó Caerdydd agus 357 ó Londain. Tá daonra 1016 ann, agus tá 718 (70.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Bodelwyddan.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Bodelwyddan, 200.1 km ó Caerdydd agus 301 ó Londain. Tá daonra 2064 ann, agus tá 369 (17.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Bodfari.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Bodfari, 193.8 km ó Caerdydd agus 291 ó Londain. Tá daonra 314 ann, agus tá 68 (21.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Bodffordd.
Baile i Ynys Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Bodffordd, 214 km ó Caerdydd agus 347 ó Londain. Tá daonra 938 ann, agus tá 680 (72.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Bodorgan.
Baile i Ynys Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Bodorgan, 209.4 km ó Caerdydd agus 347 ó Londain. Tá daonra 904 ann, agus tá 578 (63.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Boncath.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Boncath, 115.6 km ó Caerdydd agus 314 ó Londain. Tá daonra 720 ann, agus tá 441 (61.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Bontnewydd.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Bontnewydd, 196.4 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 1125 ann, agus tá 929 (82.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Botwnnog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Botwnnog, 180 km ó Caerdydd agus 338 ó Londain. Tá daonra 966 ann, agus tá 733 (75.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Bracla.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Bracla, 26.8 km ó Caerdydd agus 238 ó Londain. Tá daonra 11276 ann, agus tá 1126 (10%) in ann Breatnais a labhairt.


Breudeth.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Breudeth, 140.5 km ó Caerdydd agus 346 ó Londain. Tá daonra 988 ann, agus tá 189 (19.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Brithdir a Llanfachreth.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Brithdir a Llanfachreth, 149.8 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 737 ann, agus tá 496 (67.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Bro Garmon.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Bro Garmon, 184.3 km ó Caerdydd agus 304 ó Londain. Tá daonra 635 ann, agus tá 372 (58.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Bronington.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Bronington, 165.8 km ó Caerdydd agus 241 ó Londain. Tá daonra 1205 ann, agus tá 110 (9.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Bronllys.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Bronllys, 58.6 km ó Caerdydd agus 222 ó Londain. Tá daonra 823 ann, agus tá 80 (9.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Bronwydd.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Bronwydd, 90.3 km ó Caerdydd agus 291 ó Londain. Tá daonra 554 ann, agus tá 309 (55.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Brymbo.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Brymbo, 177.8 km ó Caerdydd agus 265 ó Londain. Tá daonra 4563 ann, agus tá 639 (14%) in ann Breatnais a labhairt.


Bryn.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Bryn, 40.1 km ó Caerdydd agus 248 ó Londain. Tá daonra 885 ann, agus tá 110 (12.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Bryn-crug.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Bryn-crug, 139.2 km ó Caerdydd agus 295 ó Londain. Tá daonra 603 ann, agus tá 316 (52.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Brynbuga.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Brynbuga, 31.1 km ó Caerdydd agus 193 ó Londain. Tá daonra 2766 ann, agus tá 271 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Bryneglwys.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Bryneglwys, 170.8 km ó Caerdydd agus 272 ó Londain. Tá daonra 361 ann, agus tá 130 (36%) in ann Breatnais a labhairt.


Brynffordd.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Brynffordd, 197.9 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 1038 ann, agus tá 195 (18.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Bryngwran.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Bryngwran, 217.8 km ó Caerdydd agus 354 ó Londain. Tá daonra 857 ann, agus tá 597 (69.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Bugeildy.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Bugeildy, 103.2 km ó Caerdydd agus 232 ó Londain. Tá daonra 708 ann, agus tá 75 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Burton.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Burton, 123.1 km ó Caerdydd agus 332 ó Londain. Tá daonra 1185 ann, agus tá 119 (10%) in ann Breatnais a labhairt.


Butetown.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Butetown, 1 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 9715 ann, agus tá 928 (9.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Bwcle.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Bwcle, 188 km ó Caerdydd agus 272 ó Londain. Tá daonra 15069 ann, agus tá 1566 (10.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Caer-went.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Caer-went, 31.7 km ó Caerdydd agus 183 ó Londain. Tá daonra 1,735 ann, agus tá 151 (8.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Caerau.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Caerau, 5.1 km ó Caerdydd agus 216 ó Londain. Tá daonra 10,691 ann, agus tá 924 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Caerffili.
Radharc ar chuid den chontae ó Chnoc Caerffili
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Caerffili.


Caerfyrddin.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Caerfyrddin, 88.3 km ó Caerdydd agus 291 ó Londain. Tá daonra 13,638 ann, agus tá 5,123 (37.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Caerhun.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Caerhun, 198.4 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 1,263 ann, agus tá 563 (44.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Caeriw.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Caeriw, 116.4 km ó Caerdydd agus 325 ó Londain. Tá daonra 1,482 ann, agus tá 179 (12.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Caerllion.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Caerllion, 21 km ó Caerdydd agus 196 ó Londain. Tá daonra 7,871 ann, agus tá 774 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Caersws.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Caersws, 116.4 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 1,530 ann, agus tá 324 (21.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Caerwys.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Caerwys, 196.6 km ó Caerdydd agus 290 ó Londain. Tá daonra 1,238 ann, agus tá 240 (19.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Caldicot.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Caldicot, 31.3 km ó Caerdydd agus 182 ó Londain. Tá daonra 9,278 ann, agus tá 984 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Camrose.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Camrose, 132.7 km ó Caerdydd agus 339 ó Londain. Tá daonra 1,707 ann, agus tá 293 (17.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Capel Curig.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Capel Curig, 187.4 km ó Caerdydd agus 313 ó Londain. Tá daonra 198 ann, agus tá 113 (57.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Carno.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Carno, 122.5 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 708 ann, agus tá 255 (36%) in ann Breatnais a labhairt.


Carreghwfa.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Carreghwfa, 144.2 km ó Caerdydd agus 247 ó Londain. Tá daonra 654 ann, agus tá 67 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Cas-blaidd.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cas-blaidd, 132.2 km ó Caerdydd agus 336 ó Londain. Tá daonra 620 ann, agus tá 187 (30.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Cas-gwent.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Cas-gwent, 38.8 km ó Caerdydd agus 177 ó Londain. Tá daonra 11,880 ann, agus tá 1,099 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Cas-lai.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cas-lai, 137.4 km ó Caerdydd agus 342 ó Londain. Tá daonra 451 ann, agus tá 167 (37%) in ann Breatnais a labhairt.


Cas-mael.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cas-mael, 128.9 km ó Caerdydd agus 332 ó Londain. Tá daonra 550 ann, agus tá 287 (52.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Cas-wis.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cas-wis, 123.1 km ó Caerdydd agus 329 ó Londain. Tá daonra 1,066 ann, agus tá 231 (21.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Castell Caereinion.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Castell Caereinion, 129.2 km ó Caerdydd agus 247 ó Londain. Tá daonra 569 ann, agus tá 86 (15.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Castell Gwalchmai.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Castell Gwalchmai, 135.3 km ó Caerdydd agus 343 ó Londain. Tá daonra 355 ann, agus tá 54 (15.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Castell-nedd.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Castell-nedd, 47.9 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 18,599 ann, agus tá 1666 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Castell-paen.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Castell-paen, 69.9 km ó Caerdydd agus 223 ó Londain. Tá daonra 502 ann, agus tá 37 (7.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Castellnewydd Emlyn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Castellnewydd Emlyn, 108.4 km ó Caerdydd agus 304 ó Londain. Tá daonra 1,138 ann, agus tá 611 (53.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Cathays.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Cathays, 1.6 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 17,817 ann, agus tá 1,882 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Cefn.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Cefn, 166.9 km ó Caerdydd agus 259 ó Londain. An chiall atá le "cefn" ná "droim". Tá daonra 6,719 ann, agus tá 757 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Cefn Cribwr.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Cefn Cribwr, 33.5 km ó Caerdydd agus 244 ó Londain. Tá daonra 1,443 ann, agus tá 117 (8.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Cefn Fforest.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Cefn Fforest, 21.4 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 3,749 ann, agus tá 358 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Cefnmeiriadog.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Cefnmeiriadog, 196.8 km ó Caerdydd agus 299 ó Londain. Tá daonra 382 ann, agus tá 116 (30.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Cegidfa.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Cegidfa, 135.2 km ó Caerdydd agus 245 ó Londain. Tá daonra 1,680 ann, agus tá 264 (15.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Cei Connah.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Cei Connah, 193.5 km ó Caerdydd agus 275 ó Londain. Tá daonra 1,6057 ann, agus tá 1,611 (10%) in ann Breatnais a labhairt.


Ceinewydd.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Ceinewydd, 115 km ó Caerdydd agus 301 ó Londain. Tá daonra 1,048 ann, agus tá 435 (41.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Cenarth.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Cenarth, 112.1 km ó Caerdydd agus 308 ó Londain. Tá daonra 1,004 ann, agus tá 434 (43.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Cendl.
Baile i Blaenau Gwent, an Bhreatain Bheag, is ea Cendl, 35.2 km ó Caerdydd agus 215 ó Londain. Tá daonra 3,730 ann, agus tá 301 (8.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Ceri.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Ceri, 113.6 km ó Caerdydd agus 241 ó Londain. Tá daonra 2002 ann, agus tá 259 (12.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Cerrigydrudion.
Baile i gConwy, an Bhreatain Bheag, is ea Cerrigydrudion, 173.5 km ó Caerdydd agus 288 ó Londain. Tá daonra 711 ann, agus tá 549 (77.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Chwitffordd.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Chwitffordd, 201.8 km ó Caerdydd agus 292 ó Londain. Tá daonra 2,267 ann, agus tá 470 (20.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Cil-y-cwm.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Cil-y-cwm, 76.8 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 473 ann, agus tá 223 (47.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Cilâ.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Cilâ. Tá daonra 5,607 ann, agus tá 478 (8.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Cilcain.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Cilcain, 188.8 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 1,342 ann, agus tá 237 (17.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Cilgerran.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cilgerran, 118.8 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 1,461 ann, agus tá 775 (53%) in ann Breatnais a labhairt.


Ciliau Aeron.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Ciliau Aeron, 107.1 km ó Caerdydd agus 290 ó Londain. Tá daonra 901 ann, agus tá 483 (53.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Cilmeri.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Cilmeri, 77 km ó Caerdydd agus 240 ó Londain. Tá daonra 420 ann, agus tá 51 (12.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Cilybebyll.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Cilybebyll, 52.5 km ó Caerdydd agus 257 ó Londain. Tá daonra 4,633 ann, agus tá 1,252 (27%) in ann Breatnais a labhairt.


Cleirwy.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Cleirwy, 67.2 km ó Caerdydd agus 217 ó Londain. Tá daonra 758 ann, agus tá 67 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Clocaenog.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Clocaenog, 178 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 248 ann, agus tá 135 (54.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Clunderwen.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Clunderwen, 113.6 km ó Caerdydd agus 318 ó Londain. Tá daonra 899 ann, agus tá 439 (48.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Clynnog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Clynnog, 189.5 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 954 ann, agus tá 698 (73.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Coed Duon.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Coed Duon, 20.6 km ó Caerdydd agus 213 ó Londain. Tá daonra 8,242 ann, agus tá 869 (10.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Coed-ffranc.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Coed-ffranc, 50.7 km ó Caerdydd agus 259 ó Londain. Tá daonra 8,755 ann, agus tá 1,006 (11.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Coed-llai.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Coed-llai (Leeswood as Béarla), 183.9 km ó Caerdydd agus 271 ó Londain. Tá daonra 2,056 ann, agus tá 323 (15.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Coed-poeth.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Coed-poeth, 175.1 km ó Caerdydd agus 263 ó Londain. Tá daonra 4,498 ann, agus tá 825 (18.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Coedcernyw.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Coedcernyw, 11.4 km ó Caerdydd agus 202 ó Londain. Tá daonra 2,022 ann, agus tá 199 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Conwy.
Glyn, baile beag i gConwy
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Conwy. Bhí 115,200 duine ina gcónaí sa chontae sa bhliain 2011, a bhformhór díobh feadh an chósta. Tá Breatnais ag 39.7% de mhuintir an chontae.
Bailte.
Conwy (baile)


Corris.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Corris, 138.1 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 698 ann, agus tá 367 (52.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Corwen.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Corwen, 167.3 km ó Caerdydd agus 275 ó Londain. Tá daonra 2,265 ann, agus tá 1,084 (47.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Cosheston.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cosheston, 120.7 km ó Caerdydd agus 329 ó Londain. Tá daonra 804 ann, agus tá 86 (10.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Crai.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Crai, 55.8 km ó Caerdydd agus 244 ó Londain. Tá daonra 235 ann, agus tá 76 (32.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Cricieth.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Cricieth, 175.6 km ó Caerdydd agus 321 ó Londain. Tá daonra 1,716 ann, agus tá 1,101 (64.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Croesyceiliog.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Croesyceiliog, 23.1 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 5,111 ann, agus tá 554 (10.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Crosskeys.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Crosskeys, 15.9 km ó Caerdydd agus 208 ó Londain. Tá daonra 3,156 ann, agus tá 285 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Crucornau Fawr.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Crucornau Fawr, 46.4 km ó Caerdydd agus 201 ó Londain. Tá daonra 1,166 ann, agus tá 109 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Crughywel.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Crughywel, 42.2 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 2,028 ann, agus tá 169 (8.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Crymlyn.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Crymlyn, 22.1 km ó Caerdydd agus 209 ó Londain. Tá daonra 5,756 ann, agus tá 590 (10.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Crymych.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Crymych, 115.2 km ó Caerdydd agus 315 ó Londain. Tá daonra 1,677 ann, agus tá 991 (59.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm.
Baile i Blaenau Gwent, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm, 28.8 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 4,136 ann, agus tá 342 (8.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm Cadnant.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm Cadnant, 206.6 km ó Caerdydd agus 335 ó Londain. Tá daonra 2,192 ann, agus tá 1,261 (57.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm Clydach.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm Clydach, 26.4 km ó Caerdydd agus 232 ó Londain. Tá daonra 2,695 ann, agus tá 238 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm Garw.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm Garw, 30.8 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 7498 ann, agus tá 713 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm Grwyne.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm Grwyne, 48.2 km ó Caerdydd agus 210 ó Londain. Tá daonra 712 ann, agus tá 67 (9.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm Gwaun.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm Gwaun, 130.4 km ó Caerdydd agus 332 ó Londain. Tá daonra 300 ann, agus tá 178 (59.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwm-bach.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Cwm-bach, 29.9 km ó Caerdydd agus 228 ó Londain. Tá daonra 4,229 ann, agus tá 448 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwmafan.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Cwmafan, 43.3 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 5,445 ann, agus tá 914 (16.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwmaman.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Cwmaman, 62.1 km ó Caerdydd agus 263 ó Londain. Tá daonra 4,338 ann, agus tá 2,67 (59.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwmbrân Uchaf.
Baile i Tor-faen, an Bhreatain Bheag, is ea Cwmbrân Uchaf. Tá daonra 5,039 ann, agus tá 520 (10.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Cwmllynfell.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Cwmllynfell, 56.9 km ó Caerdydd agus 257 ó Londain. Tá daonra 1,137 ann, agus tá 669 (58.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Cydweli.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Cydweli, 82.9 km ó Caerdydd agus 289 ó Londain. Tá daonra 3,402 ann, agus tá 1,510 (44.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Cyffylliog.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Cyffylliog, 181.7 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 482 ann, agus tá 255 (52.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Cylch-y-Garn.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Cylch-y-Garn, 230.7 km ó Caerdydd agus 365 ó Londain. Tá daonra 742 ann, agus tá 448 (60.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Cyncoed.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Cyncoed, 5 km ó Caerdydd agus 210 ó Londain. Tá daonra 10,918 ann, agus tá 1,324 (12.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Cynwyd.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Cynwyd, 165.2 km ó Caerdydd agus 275 ó Londain. Tá daonra 528 ann, agus tá 312 (59.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Cynwyl Elfed.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Cynwyl Elfed, 95.7 km ó Caerdydd agus 296 ó Londain. Tá daonra 1,004 ann, agus tá 528 (52.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Cynwyl Gaeo.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Cynwyl Gaeo, 83.2 km ó Caerdydd agus 269 ó Londain. Tá daonra 911 ann, agus tá 420 (46.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Dale.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Dale, 140.2 km ó Caerdydd agus 349 ó Londain. Tá daonra 222 ann, agus tá 13 (5.9%) in ann Breatnais a labhairt.


De Maelor.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea De Maelor, 163.7 km ó Caerdydd agus 243 ó Londain. Tá daonra 1,234 ann, agus tá 109 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Derwen.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Derwen, 174.6 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 409 ann, agus tá 191 (46.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Devauden.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Devauden ("Y Dyfawden"), 37.5 km ó Caerdydd agus 182 ó Londain. Tá daonra 1,016 ann, agus tá 116 (11.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Dinas.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Dinas, 132.5 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 805 ann, agus tá 357 (44.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Dinas Powys.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Dinas Powys, 5.8 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 7,286 ann, agus tá 723 (9.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Dinbych.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Dinbych, 190.1 km ó Caerdydd agus 291 ó Londain. Tá daonra 8,670 ann, agus tá 3,057 (35.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Dinbych-y-pysgod.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Dinbych-y-pysgod, 107.6 km ó Caerdydd agus 317 ó Londain. Tá daonra 4,544 ann, agus tá 470 (10.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Doc Penfro.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Doc Penfro, 124.1 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 9,359 ann, agus tá 866 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Dolbenmaen.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Dolbenmaen, 179.8 km ó Caerdydd agus 323 ó Londain. Tá daonra 1,303 ann, agus tá 883 (67.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Dolgarrog.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Dolgarrog, 195.4 km ó Caerdydd agus 314 ó Londain. Tá daonra 427 ann, agus tá 200 (46.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Dolgellau.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Dolgellau, 148.5 km ó Caerdydd agus 291 ó Londain. Tá daonra 2,616 ann, agus tá 1,694 (64.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Dolwyddelan.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Dolwyddelan, 181.5 km ó Caerdydd agus 308 ó Londain. Tá daonra 459 ann, agus tá 238 (51.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Dowlais.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Dowlais, 33.5 km ó Caerdydd agus 225 ó Londain. Tá daonra 4,082 ann, agus tá 318 (7.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Drenewydd Gelli-farch.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Drenewydd Gelli-farch, 34.1 km ó Caerdydd agus 182 ó Londain. Tá daonra 1,119 ann, agus tá 76 (6.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Dwyrain Trewiliam.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Dwyrain Trewiliam, 112.2 km ó Caerdydd agus 320 ó Londain. Tá daonra 1,784 ann, agus tá 217 (12.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Dyffryn Ardudwy.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Dyffryn Ardudwy, 158.3 km ó Caerdydd agus 306 ó Londain. Tá daonra 1,484 ann, agus tá 704 (47.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Dyffryn Arth.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Dyffryn Arth, 107.5 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 1,147 ann, agus tá 570 (49.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Dyffryn Cennen.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Dyffryn Cennen, 69.3 km ó Caerdydd agus 268 ó Londain. Tá daonra 1,143 ann, agus tá 603 (52.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Dyffryn Clydach.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Dyffryn Clydach, 50.1 km ó Caerdydd agus 256 ó Londain. Tá daonra 3,078 ann, agus tá 350 (11.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Dyserth.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Dyserth, 203 km ó Caerdydd agus 299 ó Londain. Tá daonra 2,193 ann, agus tá 444 (20.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Efenechtyd.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Efenechtyd, 179.3 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 639 ann, agus tá 349 (54.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Eglwys-bach.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Eglwys-bach, 197.7 km ó Caerdydd agus 313 ó Londain. Tá daonra 914 ann, agus tá 448 (49%) in ann Breatnais a labhairt.


Eglwyswrw.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Eglwyswrw, 121.1 km ó Caerdydd agus 320 ó Londain. Tá daonra 705 ann, agus tá 446 (63.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Erbistog.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Erbistog, 166.5 km ó Caerdydd agus 253 ó Londain. Tá daonra 378 ann, agus tá 26 (6.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Erwd.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Erwd, 67.2 km ó Caerdydd agus 228 ó Londain. Tá daonra 429 ann (2011), agus tá 40 (9.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Esclusham.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Esclusham, 172 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 3,375 ann, agus tá 470 (13.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Ewenni.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Ewenni, 27.5 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 750 ann, agus tá 126 (16.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Fairwater.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Fairwater, 20.2 km ó Caerdydd agus 202 ó Londain. Tá daonra 11,196 ann, agus tá 1,139 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Ferndale.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Ferndale, 27.6 km ó Caerdydd agus 230 ó Londain. Tá daonra 4,034 ann, agus tá 478 (11.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Ffestiniog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Ffestiniog, 172.3 km ó Caerdydd agus 305 ó Londain. Tá daonra 4,696 ann, agus tá 3,689 (78.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Freystrop.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Freystrop, 127.2 km ó Caerdydd agus 335 ó Londain. Tá daonra 607 ann, agus tá 84 (13.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Gabalfa.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Gabalfa, 2.9 km ó Caerdydd agus 213 ó Londain. Tá daonra 8,556 ann, agus tá 903 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Ganllwyd.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Ganllwyd, 155 km ó Caerdydd agus 294 ó Londain. Tá daonra 172 ann, agus tá 107 (62.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Gelligaer.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Gelligaer, 21 km ó Caerdydd agus 216 ó Londain. Tá daonra 17,683 ann, agus tá 2115 (12%) in ann Breatnais a labhairt.


Glantwymyn.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Glantwymyn, 133 km ó Caerdydd agus 277 ó Londain. Tá daonra 1,143 ann, agus tá 607 (53.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Glasgwm.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Glasgwm, 76.8 km ó Caerdydd agus 226 ó Londain. Tá daonra 533 ann, agus tá 78 (14.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Glyn Tarell.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Glyn Tarell, 51.1 km ó Caerdydd agus 235 ó Londain. Tá daonra 614 ann, agus tá 90 (14.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Glyn-nedd.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Glyn-nedd, 42.7 km ó Caerdydd agus 243 ó Londain. Tá daonra 4,138 ann, agus tá 814 (19.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Glyncorrwg.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Glyncorrwg, 38.3 km ó Caerdydd agus 243 ó Londain. Tá daonra 5,082 ann, agus tá 343 (6.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Glyntraean.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Glyntraean, 161.6 km ó Caerdydd agus 259 ó Londain. Tá daonra 802 ann, agus tá 183 (22.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Goetre Fawr.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Goetre Fawr, 31.4 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 2,332 ann, agus tá 270 (11.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Goldcliff.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Goldcliff, 19.2 km ó Caerdydd agus 193 ó Londain. Tá daonra 322 ann, agus tá 33 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Gors-las.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Gors-las, 71.7 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 3,938 ann, agus tá 2,523 (64.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Grangetown.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Grangetown, 1.9 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 18,362 ann, agus tá 1,867 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Gresffordd.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Gresffordd, 179 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 4,917 ann, agus tá 506 (10.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwauncaegurwen.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Gwauncaegurwen, 59.6 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 4,100 ann, agus tá 2,352 (57.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwehelog Fawr.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Gwehelog Fawr, 34.5 km ó Caerdydd agus 192 ó Londain. Tá daonra 485 ann, agus tá 54 (11.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwenfô.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Gwenfô. Tá daonra 1,810 ann, agus tá 235 (13%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwernyfed.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Gwernyfed, 60.9 km ó Caerdydd agus 220 ó Londain. Tá daonra 1,014 ann, agus tá 104 (10.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwernymynydd.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Gwernymynydd, 186.2 km ó Caerdydd agus 276 ó Londain. Tá daonra 1,112 ann, agus tá 184 (16.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwersyllt.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Gwersyllt, 177.4 km ó Caerdydd agus 262 ó Londain. Tá daonra 10,206 ann, agus tá 1,183 (11.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwyddelwern.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Gwyddelwern, 170.5 km ó Caerdydd agus 277 ó Londain. Tá daonra 485 ann, agus tá 295 (60.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Gwynllwg.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Gwynllwg, 10 km ó Caerdydd agus 202 ó Londain. Tá daonra 723 ann, agus tá 42 (5.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Hanmer.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Hanmer, 165.4 km ó Caerdydd agus 243 ó Londain. Tá daonra 648 ann, agus tá 47 (7.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Harlech.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Harlech, 166 km ó Caerdydd agus 310 ó Londain. Tá daonra 1,417 ann, agus tá 726 (51.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Helygain.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Helygain, 194.1 km ó Caerdydd agus 282 ó Londain. Tá daonra 2,789 ann, agus tá 529 (19%) in ann Breatnais a labhairt.


Hen Golwyn.
Baile i gConwy, an Bhreatain Bheag, is ea Hen Golwyn, 204 km ó Caerdydd agus 313 ó Londain. Tá daonra 7,844 ann, agus tá 1,719 (21.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Hendy-gwyn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Hendy-gwyn, 106.2 km ó Caerdydd agus 311 ó Londain. Tá daonra 1,727 ann, agus tá 749 (43.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Henfynyw.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Henfynyw, 111.9 km ó Caerdydd agus 295 ó Londain. Tá daonra 1,025 ann, agus tá 557 (54.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Henllan.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Henllan, 192.2 km ó Caerdydd agus 294 ó Londain. Tá daonra 832 ann, agus tá 353 (42.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Henllan Fallteg.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Henllan Fallteg, 111.4 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 474 ann, agus tá 184 (38.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Henllys.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Henllys, 19.4 km ó Caerdydd agus 203 ó Londain. Tá daonra 2,601 ann, agus tá 304 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Henryd.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Henryd, 202.6 km ó Caerdydd agus 318 ó Londain. Tá daonra 704 ann, agus tá 261 (37.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Herbrandston.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Herbrandston, 134.7 km ó Caerdydd agus 343 ó Londain. Tá daonra 386 ann, agus tá 41 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Hirwaun.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Hirwaun, 36.9 km ó Caerdydd agus 235 ó Londain. Tá daonra 4,799 ann, agus tá 788 (16.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Holt.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Holt, 178.7 km ó Caerdydd agus 256 ó Londain. Tá daonra 1,492 ann, agus tá 124 (8.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Hook.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Hook, 125.2 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 803 ann, agus tá 106 (13.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Hundleton.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Hundleton, 124.4 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 877 ann, agus tá 98 (11.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Hwlffordd.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Hwlffordd, 128.9 km ó Caerdydd agus 336 ó Londain. Tá daonra 11,514 ann, agus tá 1,682 (14.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Is-y-coed.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Is-y-coed, 175.1 km ó Caerdydd agus 254 ó Londain. Tá daonra 380 ann, agus tá 34 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Jeffreyston.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Jeffreyston, 113.3 km ó Caerdydd agus 321 ó Londain. Tá daonra 560 ann, agus tá 69 (12.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Johnston.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Johnston, 129.4 km ó Caerdydd agus 337 ó Londain. Tá daonra 1,866 ann, agus tá 196 (10.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Kinnerton Uchaf.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Kinnerton Uchaf, 185.4 km ó Caerdydd agus 267 ó Londain. Tá daonra 1,647 ann, agus tá 189 (11.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Langstone.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Langstone, 22.8 km ó Caerdydd agus 193 ó Londain. Tá daonra 3,202 ann, agus tá 356 (11.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llai.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Llai, 179.9 km ó Caerdydd agus 263 ó Londain. Tá daonra 4,636 ann, agus tá 506 (10.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-arth.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-arth, 39.6 km ó Caerdydd agus 194 ó Londain. Tá daonra 875 ann, agus tá 69 (7.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-crwys.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-crwys, 87.4 km ó Caerdydd agus 273 ó Londain. Tá daonra 229 ann, agus tá 107 (46.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-ddew.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-ddew, 55.8 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 229 ann, agus tá 40 (17.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-faes.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-faes, 21.3 km ó Caerdydd agus 232 ó Londain. Tá daonra 397 ann, agus tá 38 (9.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-fair.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-fair, 18.9 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 597 ann, agus tá 81 (13.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-ffwyst Fawr.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-ffwyst Fawr, 38.3 km ó Caerdydd agus 203 ó Londain. Tá daonra 3,217 ann, agus tá 328 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-gain.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-gain, 89.1 km ó Caerdydd agus 293 ó Londain. Tá daonra 563 ann, agus tá 248 (44%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-gan.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-gan, 22.6 km ó Caerdydd agus 234 ó Londain. Tá daonra 688 ann, agus tá 93 (13.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-gors.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-gors, 51.5 km ó Caerdydd agus 221 ó Londain. Tá daonra 1,056 ann, agus tá 129 (12.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-gwm.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-gwm, 33.8 km ó Caerdydd agus 188 ó Londain. Tá daonra 432 ann, agus tá 23 (5.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-non.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-non, 71.8 km ó Caerdydd agus 277 ó Londain. Tá daonra 5,083 ann, agus tá 3,262 (64.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llan-wern.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llan-wern, 21.8 km ó Caerdydd agus 193 ó Londain. Tá daonra 281 ann, agus tá 25 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanaelhaearn.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanaelhaearn, 186.1 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 1,069 ann, agus tá 816 (76.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanandras.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanandras, 88.9 km ó Caerdydd agus 215 ó Londain. Tá daonra 2,641 ann, agus tá 246 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanarth.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanarth, 111.1 km ó Caerdydd agus 297 ó Londain. Tá daonra 1,549 ann, agus tá 785 (50.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanarthne.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanarthne, 78.1 km ó Caerdydd agus 279 ó Londain. Tá daonra 746 ann, agus tá 413 (55.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanasa.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Llanasa, 205.1 km ó Caerdydd agus 297 ó Londain. Tá daonra 4,214 ann, agus tá 879 (20.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbadarn Fawr.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbadarn Fawr, 119.5 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 3,311 ann, agus tá 963 (29.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbadarn Fynydd.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbadarn Fynydd, 101.7 km ó Caerdydd agus 240 ó Londain. Tá daonra 295 ann, agus tá 26 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbadog Fawr.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbadog Fawr, 30.3 km ó Caerdydd agus 193 ó Londain. Tá daonra 796 ann, agus tá 81 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbadrig.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbadrig, 232 km ó Caerdydd agus 361 ó Londain. Tá daonra 1,316 ann, agus tá 690 (52.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbedr.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbedr, 161.7 km ó Caerdydd agus 308 ó Londain. Tá daonra 615 ann, agus tá 338 (55%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbedr Dyffryn Clwyd.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbedr Dyffryn Clwyd, 182.9 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 771 ann, agus tá 239 (31%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbedr Felfre.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbedr Felfre, 109.4 km ó Caerdydd agus 315 ó Londain. Tá daonra 1,172 ann, agus tá 237 (20.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbedr Pont Steffan.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbedr Pont Steffan, 93.8 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 2,870 ann, agus tá 1,346 (46.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbedr-y-fro.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbedr-y-fro, 10.1 km ó Caerdydd agus 221 ó Londain. Tá daonra 857 ann, agus tá 102 (11.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbedrog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbedrog, 177.3 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 974 ann, agus tá 526 (54%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanberis.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanberis, 193.6 km ó Caerdydd agus 326 ó Londain. Tá daonra 1,959 ann, agus tá 1,464 (74.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbister.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbister, 97.2 km ó Caerdydd agus 238 ó Londain. Tá daonra 370 ann, agus tá 36 (9.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanboidy.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanboidy, 107.3 km ó Caerdydd agus 310 ó Londain. Tá daonra 1,039 ann, agus tá 450 (43.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanbryn-mair.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanbryn-mair, 129.5 km ó Caerdydd agus 269 ó Londain. Tá daonra 897 ann, agus tá 432 (48.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llancarfan.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llancarfan, 14.7 km ó Caerdydd agus 224 ó Londain. Tá daonra 725 ann, agus tá 100 (13.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandaf.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llandaf, 3.3 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 8,746 ann, agus tá 1,337 (15.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddaniel Fab.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddaniel Fab, 205.8 km ó Caerdydd agus 338 ó Londain. Tá daonra 748 ann, agus tá 470 (62.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddarog.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddarog, 78.9 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 1,158 ann, agus tá 688 (59.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddeiniolen.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddeiniolen, 200.2 km ó Caerdydd agus 332 ó Londain. Tá daonra 4,870 ann, agus tá 3,712 (76.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandderfel.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llandderfel, 161.8 km ó Caerdydd agus 279 ó Londain. Tá daonra 1,055 ann, agus tá 708 (67.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddeusant.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddeusant, 62.9 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 217 ann, agus tá 113 (52.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddewi Efelffre.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddewi Efelffre, 111 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 383 ann, agus tá 117 (30.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddewi yn Hwytyn.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddewi yn Hwytyn, 91.2 km ó Caerdydd agus 220 ó Londain. Tá daonra 346 ann, agus tá 28 (8.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddewi Ystradenni.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddewi Ystradenni, 92.5 km ó Caerdydd agus 236 ó Londain. Tá daonra 296 ann, agus tá 27 (9.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddewibrefi.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddewibrefi, 94.5 km ó Caerdydd agus 273 ó Londain. Tá daonra 620 ann, agus tá 347 (56%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddinol.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddinol, 64.3 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 517 ann, agus tá 55 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddona.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddona, 211.8 km ó Caerdydd agus 337 ó Londain. Tá daonra 671 ann, agus tá 354 (52.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddowror.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddowror, 100.1 km ó Caerdydd agus 305 ó Londain. Tá daonra 828 ann, agus tá 210 (25.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanddyfnan.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanddyfnan, 213.3 km ó Caerdydd agus 342 ó Londain. Tá daonra 1,032 ann, agus tá 724 (70.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandegla.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llandegla, 175.8 km ó Caerdydd agus 271 ó Londain. Tá daonra 549 ann, agus tá 149 (27.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandeilo.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llandeilo, 72 km ó Caerdydd agus 270 ó Londain. Tá daonra 1,746 ann, agus tá 851 (48.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandeilo Bertholau.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llandeilo Bertholau, 41.1 km ó Caerdydd agus 201 ó Londain. Tá daonra 3,762 ann, agus tá 382 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandeilo Gresynni.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llandeilo Gresynni, 43.7 km ó Caerdydd agus 193 ó Londain. Tá daonra 709 ann, agus tá 70 (9.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandinam.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llandinam, 113.1 km ó Caerdydd agus 251 ó Londain. Tá daonra 895 ann, agus tá 131 (14.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandochau.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llandochau, 3.7 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 1,923 ann, agus tá 161 (8.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandrillo.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llandrillo, 161.3 km ó Caerdydd agus 275 ó Londain. Tá daonra 569 ann, agus tá 337 (59.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandrillo-yn-Rhos.
Baile i gConwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llandrillo-yn-Rhos, 206.9 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 7,422 ann, agus tá 1,366 (18.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandrindod.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llandrindod, 85.7 km ó Caerdydd agus 238 ó Londain. Tá daonra 5,136 ann, agus tá 640 (12.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandrinio.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llandrinio, 141.3 km ó Caerdydd agus 243 ó Londain. Tá daonra 1,448 ann, agus tá 176 (12.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandudno.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llandudno, 209.4 km ó Caerdydd agus 322 ó Londain. Tá daonra 20,111 ann, agus tá 4,079 (20.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandŵ.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llandŵ. Tá daonra 706 ann, agus tá 105 (14.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandwrog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llandwrog, 194 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 2,471 ann, agus tá 1,920 (77.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandybïe.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llandybïe. Tá daonra 10,630 ann, agus tá 6,104 (57.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandyfaelog.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llandyfaelog, 84.4 km ó Caerdydd agus 289 ó Londain. Tá daonra 1,281 ann, agus tá 727 (56.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandyfái.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Llandyfái, 119 km ó Caerdydd agus 328 ó Londain. Tá daonra 830 ann, agus tá 80 (9.6%) in ann Breatnais a labhairt. Tógadh Pálás an Easpaig sna 1300idí ar an mbaile, áit ghreanta phointeáilte a mbíodh tóir ag na heaspaig air.


Llandyfrïog.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llandyfrïog. Tá daonra 1,773 ann, agus tá 970 (54.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandygái.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llandygái. Tá daonra 2,403 ann, agus tá 1,622 (67.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandyrnog.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llandyrnog, 188.7 km ó Caerdydd agus 286 ó Londain. Tá daonra 1,063 ann, agus tá 352 (33.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandysilio.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llandysilio, 142.9 km ó Caerdydd agus 245 ó Londain. Tá daonra 1,088 ann, agus tá 127 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandysiliogogo.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llandysiliogogo, 110.9 km ó Caerdydd agus 300 ó Londain. Tá daonra 1,087 ann, agus tá 581 (53.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llandysul.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llandysul, 118.8 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 1,487 ann, agus tá 183 (12.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanedi.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanedi, 67 km ó Caerdydd agus 272 ó Londain. Tá daonra 5,477 ann, agus tá 2,476 (45.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanefydd.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanefydd, 195.2 km ó Caerdydd agus 299 ó Londain. Tá daonra 571 ann, agus tá 348 (60.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanegryn.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanegryn, 141.5 km ó Caerdydd agus 297 ó Londain. Tá daonra 297 ann, agus tá 148 (49.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanegwad.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanegwad, 80.1 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 1,428 ann, agus tá 847 (59.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llaneilian.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llaneilian, 227.7 km ó Caerdydd agus 353 ó Londain. Tá daonra 1,151 ann, agus tá 653 (56.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanelidan.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llanelidan, 174 km ó Caerdydd agus 277 ó Londain. Tá daonra 292 ann, agus tá 131 (44.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanelli.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanelli, 38.7 km ó Caerdydd agus 209 ó Londain. Tá daonra 3,818 ann, agus tá 337 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanelltud.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanelltud, 150.4 km ó Caerdydd agus 293 ó Londain. Tá daonra 500 ann, agus tá 287 (57.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanelwedd.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanelwedd, 76.6 km ó Caerdydd agus 236 ó Londain. Tá daonra 413 ann, agus tá 60 (14.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanengan.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanengan, 174.7 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 1,937 ann, agus tá 1,074 (55.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanerfyl.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanerfyl, 134.1 km ó Caerdydd agus 260 ó Londain. Tá daonra 395 ann, agus tá 223 (56.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llaneurgain.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Llaneurgain, 192 km ó Caerdydd agus 278 ó Londain. Tá daonra 2,942 ann, agus tá 503 (17.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfaches.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfaches, 29.3 km ó Caerdydd agus 186 ó Londain. Tá daonra 393 ann, agus tá 29 (7.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfachraeth.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfachraeth, 223.5 km ó Caerdydd agus 360 ó Londain. Tá daonra 573 ann, agus tá 380 (66.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfaelog.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfaelog, 213.9 km ó Caerdydd agus 353 ó Londain. Tá daonra 1,711 ann, agus tá 752 (44%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfaethlu.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfaethlu, 227.6 km ó Caerdydd agus 362 ó Londain. Tá daonra 526 ann, agus tá 347 (66%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair, 164.5 km ó Caerdydd agus 310 ó Londain. Tá daonra 447 ann, agus tá 201 (45%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair Caereinion.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair Caereinion, 130.2 km ó Caerdydd agus 253 ó Londain. Tá daonra 1,757 ann, agus tá 632 (36%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair Clydogau.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair Clydogau, 93.3 km ó Caerdydd agus 276 ó Londain. Tá daonra 623 ann, agus tá 268 (43%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair Dyffryn Clwyd.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair Dyffryn Clwyd, 179 km ó Caerdydd agus 278 ó Londain. Tá daonra 1,024 ann, agus tá 488 (47.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair Llythynwg.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair Llythynwg, 78.8 km ó Caerdydd agus 219 ó Londain. Tá daonra 404 ann, agus tá 27 (6.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair Talhaearn.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair Talhaearn, 195.3 km ó Caerdydd agus 303 ó Londain. Tá daonra 1,044 ann, agus tá 465 (44.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair-ar-y-bryn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair-ar-y-bryn, 73.9 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 611 ann, agus tá 200 (32.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair-ym-Muallt.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair-ym-Muallt, 75.9 km ó Caerdydd agus 236 ó Londain. Tá daonra 2,475 ann, agus tá 385 (15.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfair-yn-Neubwll.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfair-yn-Neubwll, 218.6 km ó Caerdydd agus 358 ó Londain. Tá daonra 1,746 ann, agus tá 678 (38.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfairfechan.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfairfechan, 204.9 km ó Caerdydd agus 326 ó Londain. Tá daonra 3,523 ann, agus tá 1,646 (46.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfarian.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfarian, 117.4 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 1,468 ann, agus tá 792 (54%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfechain.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfechain, 143.9 km ó Caerdydd agus 253 ó Londain. Tá daonra 459 ann, agus tá 90 (19.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanferres.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llanferres, 184.2 km ó Caerdydd agus 277 ó Londain. Tá daonra 807 ann, agus tá 162 (20.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel, 138.6 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 460 ann, agus tá 242 (52.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Aberbythych.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Aberbythych, 73.2 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 1,312 ann, agus tá 676 (51.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Glyn Myfyr.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Glyn Myfyr, 173.8 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 184 ann, agus tá 128 (69.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Pont-y-moel.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Pont-y-moel, 26 km ó Caerdydd agus 201 ó Londain. Tá daonra 4,847 ann, agus tá 393 (8.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Rhos-y-Corn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Rhos-y-Corn, 86 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 458 ann, agus tá 185 (40.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Rhydieithon.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Rhydieithon, 90.3 km ó Caerdydd agus 231 ó Londain. Tá daonra 223 ann, agus tá 15 (6.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Troddi.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Troddi, 45.7 km ó Caerdydd agus 183 ó Londain. Tá daonra 1,221 ann, agus tá 108 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel Ysgeifiog.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel Ysgeifiog, 207.5 km ó Caerdydd agus 341 ó Londain. Tá daonra 1,499 ann, agus tá 1,146 (76.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel-ar-arth.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel-ar-arth, 96.2 km ó Caerdydd agus 290 ó Londain. Tá daonra 2,141 ann, agus tá 1,221 (57%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel-y-Fedw.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel-y-Fedw, 9.8 km ó Caerdydd agus 205 ó Londain. Tá daonra 291 ann, agus tá 17 (5.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfihangel-y-Pennant.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfihangel-y-Pennant, 141.9 km ó Caerdydd agus 292 ó Londain. Tá daonra 338 ann, agus tá 174 (51.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfrothen.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfrothen, 174 km ó Caerdydd agus 312 ó Londain. Tá daonra 422 ann, agus tá 296 (70.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfrynach.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfrynach, 50.6 km ó Caerdydd agus 227 ó Londain. Tá daonra 562 ann, agus tá 39 (6.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfyllin.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfyllin, 143.1 km ó Caerdydd agus 256 ó Londain. Tá daonra 1,482 ann, agus tá 505 (34.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanfynydd.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanfynydd, 80.7 km ó Caerdydd agus 277 ó Londain. Tá daonra 493 ann, agus tá 241 (48.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangadog.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangadog, 70.5 km ó Caerdydd agus 263 ó Londain. Tá daonra 1,272 ann, agus tá 739 (58.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangathen.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangathen, 75.2 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 497 ann, agus tá 257 (51.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangatwg.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llangatwg, 41.3 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 985 ann, agus tá 93 (9.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangatwg Feibion Afel.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llangatwg Feibion Afel, 47.9 km ó Caerdydd agus 187 ó Londain. Tá daonra 1,009 ann, agus tá 94 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangedwyn.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llangedwyn, 147.9 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 386 ann, agus tá 84 (21.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangefni.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llangefni, 211.9 km ó Caerdydd agus 344 ó Londain. Tá daonra 4,886 ann, agus tá 3,942 (80.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangeitho.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llangeitho, 100.7 km ó Caerdydd agus 279 ó Londain. Tá daonra 796 ann, agus tá 430 (54%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangeler.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangeler, 102.3 km ó Caerdydd agus 298 ó Londain. Tá daonra 3,327 ann, agus tá 1,812 (54.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangelynnin.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llangelynnin, 144.2 km ó Caerdydd agus 300 ó Londain. Tá daonra 662 ann, agus tá 273 (41.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangennech.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangennech, 67.1 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 4,786 ann, agus tá 1,912 (39.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangernyw.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llangernyw, 193.4 km ó Caerdydd agus 306 ó Londain. Tá daonra 1,043 ann, agus tá 672 (64.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangoed.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llangoed, 211 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 1,209 ann, agus tá 585 (48.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangoedmor.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llangoedmor, 119.8 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 1,103 ann, agus tá 544 (49.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangollen.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llangollen, 165.6 km ó Caerdydd agus 263 ó Londain. Tá daonra 3,567 ann, agus tá 697 (19.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangristiolus.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llangristiolus, 210.7 km ó Caerdydd agus 345 ó Londain. Tá daonra 1,310 ann, agus tá 970 (74%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangurig.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llangurig, 107 km ó Caerdydd agus 258 ó Londain. Tá daonra 703 ann, agus tá 122 (17.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangwm.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llangwm, 169.6 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 462 ann, agus tá 284 (61.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangwyryfon.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llangwyryfon, 110.8 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 577 ann, agus tá 342 (59.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangybi.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llangybi, 95.8 km ó Caerdydd agus 278 ó Londain. Tá daonra 639 ann, agus tá 356 (55.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangyndeyrn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangyndeyrn, 81.7 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 3,012 ann, agus tá 1,771 (58.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynfelyn.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynfelyn, 126.9 km ó Caerdydd agus 286 ó Londain. Tá daonra 570 ann, agus tá 274 (48.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynhafal.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynhafal, 187.2 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 621 ann, agus tá 231 (37.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynidr.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynidr, 43.1 km ó Caerdydd agus 217 ó Londain. Tá daonra 1,014 ann, agus tá 115 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynin.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynin, 102.9 km ó Caerdydd agus 307 ó Londain. Tá daonra 280 ann, agus tá 147 (52.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynllo.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynllo, 94.9 km ó Caerdydd agus 227 ó Londain. Tá daonra 366 ann, agus tá 28 (7.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynnwr.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynnwr, 87 km ó Caerdydd agus 289 ó Londain. Tá daonra 2,315 ann, agus tá 1,111 (48%) in ann Breatnais a labhairt.


LLangynog.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea LLangynog, 150.3 km ó Caerdydd agus 267 ó Londain. Tá daonra 332 ann, agus tá 122 (36.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynog.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynog, 93.2 km ó Caerdydd agus 297 ó Londain. Tá daonra 483 ann, agus tá 193 (40%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangynyw.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llangynyw, 132.5 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 573 ann, agus tá 202 (35.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llangywer.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llangywer, 158.2 km ó Caerdydd agus 283 ó Londain. Tá daonra 253 ann, agus tá 170 (67.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanharan.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Llanharan, 19.3 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 6,969 ann, agus tá 909 (13%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanhari.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Llanhari, 18.1 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 3,460 ann, agus tá 482 (13.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanhenwg.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanhenwg, 23.4 km ó Caerdydd agus 195 ó Londain. Tá daonra 485 ann, agus tá 42 (8.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanhiledd.
Baile i Blaenau Gwent, an Bhreatain Bheag, is ea Llanhiledd, 24.3 km ó Caerdydd agus 208 ó Londain. Tá daonra 4,599 ann, agus tá 325 (7.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanidan.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Llanidan, 202.5 km ó Caerdydd agus 336 ó Londain. Tá daonra 1,036 ann, agus tá 692 (66.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanidloes.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanidloes, 110.6 km ó Caerdydd agus 256 ó Londain. Tá daonra 2,831 ann, agus tá 439 (15.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanigon.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanigon, 63.9 km ó Caerdydd agus 217 ó Londain. Tá daonra 464 ann, agus tá 44 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanilar.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanilar, 113.5 km ó Caerdydd agus 283 ó Londain. Tá daonra 1,053 ann, agus tá 625 (59.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanilltud Faerdref.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Llanilltud Faerdref, 13.6 km ó Caerdydd agus 222 ó Londain. Tá daonra 14,587 ann, agus tá 2,501 (17.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanilltud Fawr.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Llanilltud Fawr, 22.9 km ó Caerdydd agus 233 ó Londain. Tá daonra 9,157 ann, agus tá 882 (9.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanllawddog.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanllawddog, 89.7 km ó Caerdydd agus 288 ó Londain. Tá daonra 686 ann, agus tá 370 (53.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanllechid.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanllechid, 200.1 km ó Caerdydd agus 327 ó Londain. Tá daonra 861 ann, agus tá 581 (67.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanllwchhaearn.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanllwchhaearn, 112.2 km ó Caerdydd agus 299 ó Londain. Tá daonra 838 ann, agus tá 396 (47.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanllwni.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanllwni, 93.7 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 623 ann, agus tá 367 (58.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanllyfni.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanllyfni, 189.2 km ó Caerdydd agus 330 ó Londain. Tá daonra 3,986 ann, agus tá 3,156 (79.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanllyr.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanllyr, 87.4 km ó Caerdydd agus 240 ó Londain. Tá daonra 1,112 ann, agus tá 127 (11.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llannor.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llannor, 180.8 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 2,078 ann, agus tá 1,614 (77.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanofer.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanofer, 34.2 km ó Caerdydd agus 200 ó Londain. Tá daonra 1,369 ann, agus tá 104 (7.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanpumsaint.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanpumsaint, 93.4 km ó Caerdydd agus 292 ó Londain. Tá daonra 719 ann, agus tá 383 (53.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrhaeadr-ym-Mochnant.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrhaeadr-ym-Mochnant, 149.7 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 1,169 ann, agus tá 497 (42.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch, 187.2 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 1,003 ann, agus tá 514 (51.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrhian.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrhian, 146.7 km ó Caerdydd agus 351 ó Londain. Tá daonra 875 ann, agus tá 408 (46.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrhymni.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrhymni, 5.5 km ó Caerdydd agus 207 ó Londain. Tá daonra 10,597 ann, agus tá 791 (7.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrhystud.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrhystud, 113.3 km ó Caerdydd agus 289 ó Londain. Tá daonra 933 ann, agus tá 529 (56.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrug.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrug, 198 km ó Caerdydd agus 331 ó Londain. Tá daonra 2,794 ann, agus tá 2,302 (82.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanrwst.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llanrwst, 189.3 km ó Caerdydd agus 308 ó Londain. Tá daonra 3,187 ann, agus tá 1,943 (61%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansadwrn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llansadwrn, 73.5 km ó Caerdydd agus 265 ó Londain. Tá daonra 504 ann, agus tá 201 (39.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansanffraid.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llansanffraid, 113 km ó Caerdydd agus 291 ó Londain. Tá daonra 1,176 ann, agus tá 628 (53.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansannan.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llansannan, 191 km ó Caerdydd agus 300 ó Londain. Tá daonra 1,299 ann, agus tá 831 (64%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansantffraid Glyn Ceiriog.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Llansantffraid Glyn Ceiriog, 161.4 km ó Caerdydd agus 262 ó Londain. Tá daonra 1,010 ann, agus tá 335 (33.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansawel.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Llansawel, 47.5 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 5,723 ann, agus tá 517 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansilin.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llansilin, 151.8 km ó Caerdydd agus 256 ó Londain. Tá daonra 687 ann, agus tá 184 (26.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanstadwel.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Llanstadwel, 126 km ó Caerdydd agus 335 ó Londain. Tá daonra 888 ann, agus tá 98 (11%) in ann Breatnais a labhairt.


Llansteffan.
Pobal agus sráidbhaile is ea Llansteffan'" ar chósta  Sir Gaerfyrddin (Béarla: "Carmarthenshire") in iar-dheisceart na Breataine Bige. Luíonn Llansteffan ar an taobh thiar d' inbhear na habhann 'Afon Tywi' , roinnt seacht míle ar shiúl ón bhaile contae Caerfyrddin (Béarla: "Carmarthen")  agus os comhair an tsráidbhaile 'Glan-y-fferi' (Béarla:"Ferryside")
Ainm.
Ciallaíonn an t-ainm "paróiste Naomh Stiofáin", ach tá an t-ainm ina onóir a chomhghleacaí, 'Sant Teilo', de chuid an séú haois, seachas an prótamhairtíreach Naomh Stiofáin, ar a bhfuil aithne fhorleathan air.
Cur síos.
Tá paróiste Llansteffan comhdhéanta de dhá sráidbhailte an-éagsúil, agus tá eaglaisí ar leith acu: Llansteffan ag an inbhear agus Llanybri ar bharr an chnoic intíre, Foirgneamh liostaithe de ghrád II* is ea Séipéal Naonh Ystyffan. Idir an caisleán agus an sráidbhaile suíonn Plas Llanstephan, iar-áit chónaithe an Tiarna Kylsant, a bhfuil freisin ina fhoirgneamh liostaithe de ghrád II*
Bhí baint láidir teaghlaigh ag an fhile Dylan Thomas le Llansteffan.  Tugtar "breeding-box valley" ar an áit san triantán atá déanta ag Llangynog, Llangain agus Llansteffan, dar le Thomas féin.
Bhí cónaí ar na Williamses teaghlach a mháthair sa triantán, i feirmeacha den sórt Waunfwlchan, Llwyngwyn, Maesgwyn agus Penycoed. Bhí Llansteffan ar cheann de dhá sráidbhailte a bhí páirteach san tiontú analógach go digiteach, sa bhliain 2005, sa Rí"ocht Aontaithe".


Llantarnam.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Llantarnam, 20.7 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 3,972 ann, agus tá 331 (8.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Llantrisant.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Llantrisant, 15 km ó Caerdydd agus 224 ó Londain. Tá daonra 14,731 ann, agus tá 2,068 (14%) in ann Breatnais a labhairt.


Llantysilio.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llantysilio, 167.5 km ó Caerdydd agus 266 ó Londain. Tá daonra 413 ann, agus tá 102 (24.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwddyn.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwddyn, 143.5 km ó Caerdydd agus 267 ó Londain. Tá daonra 252 ann, agus tá 96 (38.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwenog.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwenog, 97.4 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 1,317 ann, agus tá 751 (57%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwinio.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwinio, 104.7 km ó Caerdydd agus 306 ó Londain. Tá daonra 439 ann, agus tá 202 (46%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwnda.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwnda, 195.2 km ó Caerdydd agus 333 ó Londain. Tá daonra 1,906 ann, agus tá 1,556 (81.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwnnen.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwnnen, 96 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 471 ann, agus tá 307 (65.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwrda.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwrda, 72.5 km ó Caerdydd agus 263 ó Londain. Tá daonra 504 ann, agus tá 257 (51%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwrthwl.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwrthwl, 89.8 km ó Caerdydd agus 246 ó Londain. Tá daonra 190 ann, agus tá 35 (18.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanwrtyd.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llanwrtyd, 76.5 km ó Caerdydd agus 250 ó Londain. Tá daonra 824 ann, agus tá 147 (17.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanybydder.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanybydder, 94.5 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 1,568 ann, agus tá 897 (57.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanycil.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanycil, 160.7 km ó Caerdydd agus 284 ó Londain. Tá daonra 404 ann, agus tá 325 (80.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanymddyfri.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Llanymddyfri, 71.3 km ó Caerdydd agus 258 ó Londain. Tá daonra 2,008 ann, agus tá 856 (42.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanynys.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Llanynys, 186.4 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 738 ann, agus tá 353 (47.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanyrafon.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Llanyrafon, 21.8 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 3,156 ann, agus tá 321 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Llanystumdwy.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Llanystumdwy, 176.7 km ó Caerdydd agus 323 ó Londain. Tá daonra 2,017 ann, agus tá 1,553 (77%) in ann Breatnais a labhairt.


Lledrod.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Lledrod, 108.2 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 714 ann, agus tá 386 (54.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llwyn-y-pia.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Llwyn-y-pia, 25.6 km ó Caerdydd agus 230 ó Londain. Tá daonra 2,178 ann, agus tá 198 (9.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llwytgoed.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Llwytgoed, 34.1 km ó Caerdydd agus 231 ó Londain. Tá daonra 1,271 ann, agus tá 183 (14.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Llys-faen.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llys-faen, 6.6 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 3,620 ann, agus tá 389 (10.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Llysfaen.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Llysfaen, 203 km ó Caerdydd agus 310 ó Londain. Tá daonra 2,621 ann, agus tá 552 (21.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Llyswyrny.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Llyswyrny, 18.9 km ó Caerdydd agus 196 ó Londain. Tá daonra 11,428 ann, agus tá 1,028 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Llywel.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Llywel, 62.1 km ó Caerdydd agus 247 ó Londain. Tá daonra 485 ann, agus tá 125 (25.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Machynlleth.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Machynlleth, 131.8 km ó Caerdydd agus 282 ó Londain. Tá daonra 2,168 ann, agus tá 1,119 (51.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Maenclochog.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Maenclochog, 121 km ó Caerdydd agus 324 ó Londain. Tá daonra 722 ann, agus tá 389 (53.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Maenorbŷr.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Maenorbŷr. Tá daonra 1,291 ann, agus tá 152 (11.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Maentwrog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Maentwrog, 172.1 km ó Caerdydd agus 308 ó Londain. Tá daonra 609 ann, agus tá 410 (67.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Maerun.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Maerun, 9.4 km ó Caerdydd agus 204 ó Londain. Tá daonra 2,924 ann, agus tá 290 (9.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Maes-car.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Maes-car, 56.9 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 937 ann, agus tá 225 (24%) in ann Breatnais a labhairt.


Maes-y-cwmwr.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Maes-y-cwmwr, 18.6 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 2,175 ann, agus tá 223 (10.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Maesteg.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Maesteg, 36.3 km ó Caerdydd agus 244 ó Londain. Tá daonra 16,946 ann, agus tá 1,867 (11%) in ann Breatnais a labhairt.


Maesyfed.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Maesyfed, 84.5 km ó Caerdydd agus 223 ó Londain. Tá daonra 399 ann, agus tá 26 (6.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Malpas.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Malpas, 18.7 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 7,749 ann, agus tá 656 (8.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Manafon.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Manafon, 126.2 km ó Caerdydd agus 250 ó Londain. Tá daonra 294 ann, agus tá 54 (18.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Manordeifi.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Manordeifi, 116.4 km ó Caerdydd agus 313 ó Londain. Tá daonra 529 ann, agus tá 253 (47.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Marchwiail.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Marchwiail, 172.2 km ó Caerdydd agus 256 ó Londain. Tá daonra 1,333 ann, agus tá 136 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Margam.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Margam, 41.5 km ó Caerdydd agus 251 ó Londain. Tá daonra 2,908 ann, agus tá 295 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Martletwy.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Martletwy, 119.6 km ó Caerdydd agus 327 ó Londain. Tá daonra 555 ann, agus tá 81 (14.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Matharn.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Matharn, 36.9 km ó Caerdydd agus 177 ó Londain. Tá daonra 1,039 ann, agus tá 96 (9.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Mathri.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Mathri, 141.5 km ó Caerdydd agus 345 ó Londain. Tá daonra 559 ann, agus tá 196 (35.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Mawddwy.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Mawddwy, 142.2 km ó Caerdydd agus 278 ó Londain. Tá daonra 603 ann, agus tá 359 (59.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Mechell.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Mechell, 228.4 km ó Caerdydd agus 360 ó Londain. Tá daonra 1,253 ann, agus tá 768 (61.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Meidrim.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Meidrim, 99.7 km ó Caerdydd agus 303 ó Londain. Tá daonra 568 ann, agus tá 296 (52.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Meifod.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Meifod, 136.8 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 1,288 ann, agus tá 314 (24.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Melindwr.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Melindwr, 115.1 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 1,038 ann, agus tá 568 (54.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Merlin's Bridge.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Merlin's Bridge, 128.9 km ó Caerdydd agus 336 ó Londain. Tá daonra 2,126 ann, agus tá 307 (14.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Merthyr Cynog.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Merthyr Cynog, 66.1 km ó Caerdydd agus 240 ó Londain. Tá daonra 238 ann, agus tá 44 (18.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Merthyr Mawr.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Merthyr Mawr, 30 km ó Caerdydd agus 241 ó Londain. Tá daonra 260 ann, agus tá 32 (12.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Mochdre.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Mochdre, 205.3 km ó Caerdydd agus 316 ó Londain. Tá daonra 1,847 ann, agus tá 416 (22.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Moelfre.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Moelfre, 220.1 km ó Caerdydd agus 346 ó Londain. Tá daonra 1,041 ann, agus tá 544 (52.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Mostyn.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Mostyn, 203.8 km ó Caerdydd agus 293 ó Londain. Tá daonra 1,769 ann, agus tá 322 (18.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Mwynglawdd.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Mwynglawdd, 175.5 km ó Caerdydd agus 265 ó Londain. Tá daonra 1,569 ann, agus tá 290 (18.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Myddfai.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Myddfai, 67.6 km ó Caerdydd agus 257 ó Londain. Tá daonra 394 ann, agus tá 196 (49.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Mynachlog-ddu.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Mynachlog-ddu, 117.2 km ó Caerdydd agus 319 ó Londain. Tá daonra 484 ann, agus tá 204 (42.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Nancwnlle.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Nancwnlle, 102 km ó Caerdydd agus 283 ó Londain. Tá daonra 780 ann, agus tá 352 (45.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Nanhyfer.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Nanhyfer, 126.8 km ó Caerdydd agus 326 ó Londain. Tá daonra 839 ann, agus tá 417 (49.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Nannerch.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Nannerch, 193 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 487 ann, agus tá 73 (15%) in ann Breatnais a labhairt.


Nantglyn.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Nantglyn, 186.6 km ó Caerdydd agus 292 ó Londain. Tá daonra 312 ann, agus tá 130 (41.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Nantmel.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Nantmel, 91.2 km ó Caerdydd agus 242 ó Londain. Tá daonra 621 ann, agus tá 73 (11.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Nefyn.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Nefyn, 185.9 km ó Caerdydd agus 339 ó Londain. Tá daonra 2,512 ann, agus tá 1,863 (74.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Nelson.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Nelson, 20.3 km ó Caerdydd agus 219 ó Londain. Tá daonra 4,502 ann, agus tá 553 (12.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Nercwys.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Nercwys, 184.2 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 576 ann, agus tá 145 (25.2%) in ann Breatnais a labhairt.


New Inn.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea New Inn, 26.1 km ó Caerdydd agus 200 ó Londain. Tá daonra 5,831 ann, agus tá 500 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Neyland.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Neyland, 125.3 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 3,364 ann, agus tá 361 (10.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Onllwyn.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Onllwyn, 48 km ó Caerdydd agus 247 ó Londain. Tá daonra 1,161 ann, agus tá 222 (19.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Owrtyn.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Owrtyn, 166.5 km ó Caerdydd agus 251 ó Londain. Tá daonra 1,342 ann, agus tá 118 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Pant.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Pant, 34.8 km ó Caerdydd agus 225 ó Londain. Tá daonra 2,579 ann, agus tá 177 (6.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Parc.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Parc, 34 km ó Caerdydd agus 227 ó Londain. Tá daonra 4,213 ann, agus tá 335 (8%) in ann Breatnais a labhairt.


Parc Caia.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Parc Caia, 174.5 km ó Caerdydd agus 258 ó Londain. Tá daonra 11,846 ann, agus tá 1,070 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Pelenna.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Pelenna, 43.1 km ó Caerdydd agus 250 ó Londain. Tá daonra 1,113 ann, agus tá 178 (16%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen Transh.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Pen Transh, 26.1 km ó Caerdydd agus 204 ó Londain. Tá daonra 5,790 ann, agus tá 542 (9.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-caer.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-caer, 143.4 km ó Caerdydd agus 345 ó Londain. Tá daonra 454 ann, agus tá 187 (41.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-coed.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-coed, 22.9 km ó Caerdydd agus 233 ó Londain. Tá daonra 8,868 ann, agus tá 1,004 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.
D'fhás Pencoed as ceithre ghráigbhaile san 19ú haois. Tionsclaíocht na guala ba chúis le forbairt an bhaile, ach tá na mianaigh sa cheantar dúnta anois.


Pen-hŵ.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-hŵ. Tá daonra 731 ann, agus tá 48 (6.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-llin.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-llin, 21.1 km ó Caerdydd agus 232 ó Londain. Tá daonra 1,469 ann, agus tá 166 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-rhys.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-rhys, 69.9 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 441 ann, agus tá 25 (5.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-twyn.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-twyn, 5.8 km ó Caerdydd agus 209 ó Londain. Tá daonra 14,807 ann, agus tá 1,174 (7.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-tywyn.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-tywyn, 99.9 km ó Caerdydd agus 307 ó Londain. Tá daonra 336 ann, agus tá 61 (18.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-y-bont ar Ogwr.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Pen-y-bont ar Ogwr.


Pen-y-cae.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-y-cae, 169.1 km ó Caerdydd agus 260 ó Londain. Tá daonra 3,247 ann, agus tá 620 (19.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-y-ffordd.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-y-ffordd, 185.7 km ó Caerdydd agus 269 ó Londain. Tá daonra 3,780 ann, agus tá 413 (10.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-y-lan.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-y-lan, 2.4 km ó Caerdydd agus 210 ó Londain. Tá daonra 12,219 ann, agus tá 1,548 (12.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Pen-y-waun.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-y-waun, 35.3 km ó Caerdydd agus 233 ó Londain. Tá daonra 2,913 ann, agus tá 305 (10.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Penalun.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Penalun, 108.8 km ó Caerdydd agus 318 ó Londain. Tá daonra 827 ann, agus tá 114 (13.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Penarlâg.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Penarlâg. Tá daonra 13,463 ann, agus tá 1,376 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Penarth.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Penarth, 4.6 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 21,398 ann, agus tá 2,401 (11.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Penbryn.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Penbryn, 116.4 km ó Caerdydd agus 308 ó Londain. Tá daonra 1,246 ann, agus tá 619 (49.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Pencarreg.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Pencarreg, 94.4 km ó Caerdydd agus 283 ó Londain. Tá daonra 1,110 ann, agus tá 673 (60.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Pencraig.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Pencraig, 82.8 km ó Caerdydd agus 219 ó Londain. Tá daonra 735 ann, agus tá 52 (7.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Pendeulwyn.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Pendeulwyn, 12.4 km ó Caerdydd agus 223 ó Londain. Tá daonra 444 ann, agus tá 50 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Pendyrys.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Pendyrys, 25.8 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 4,368 ann, agus tá 443 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Penfro.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Penfro, 121.9 km ó Caerdydd agus 331 ó Londain. Tá daonra 7,278 ann, agus tá 772 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Pengam.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Pengam, 21.1 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 3,687 ann, agus tá 466 (12.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Penmaen.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Penmaen, 21.4 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 5,044 ann, agus tá 510 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Penmaenmawr.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Penmaenmawr, 205.1 km ó Caerdydd agus 324 ó Londain. Tá daonra 4,210 ann, agus tá 1,425 (33.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Penmynydd.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Penmynydd, 209.2 km ó Caerdydd agus 339 ó Londain. Tá daonra 451 ann, agus tá 333 (73.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Pennal.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Pennal, 133 km ó Caerdydd agus 286 ó Londain. Tá daonra 394 ann, agus tá 185 (47%) in ann Breatnais a labhairt.


Penrhyndeudraeth.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Penrhyndeudraeth, 172.2 km ó Caerdydd agus 311 ó Londain. Tá daonra 2,071 ann, agus tá 1,568 (75.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Pentir.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Pentir, 199.9 km ó Caerdydd agus 329 ó Londain. Tá daonra 2,366 ann, agus tá 1,389 (58.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Pentraeth.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Pentraeth, 212.6 km ó Caerdydd agus 341 ó Londain. Tá daonra 1,131 ann, agus tá 633 (56%) in ann Breatnais a labhairt.


Pentre.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Pentre, 29.2 km ó Caerdydd agus 233 ó Londain. Tá daonra 5,035 ann, agus tá 610 (12.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Pentrefoelas.
Baile i gConwy, an Bhreatain Bheag, is ea Pentrefoelas, 177.7 km ó Caerdydd agus 296 km ó Londain. Tá daonra 345 ann, agus tá 241 (69.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Pentyrch.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Pentyrch, 10.2 km ó Caerdydd agus 219 ó Londain. Tá daonra 5,934 ann, agus tá 1,219 (20.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Pillgwenlli.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Pillgwenlli, 16.8 km ó Caerdydd agus 198 ó Londain. Tá daonra 6,978 ann, agus tá 595 (8.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Pistyll.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Pistyll, 186.3 km ó Caerdydd agus 338 ó Londain. Tá daonra 552 ann, agus tá 381 (69%) in ann Breatnais a labhairt.


Pont-hir.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Pont-hir, 21.8 km ó Caerdydd agus 197 ó Londain. Tá daonra 1,461 ann, agus tá 149 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontardawe.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Pontardawe, 53.7 km ó Caerdydd agus 258 ó Londain. Tá daonra 6,599 ann, agus tá 2,083 (31.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontarddulais.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Pontarddulais, 65 km ó Caerdydd agus 271 ó Londain. Tá daonra 6,047 ann, agus tá 1,910 (31.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontllan-fraith.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Pontllan-fraith, 19.4 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 8,237 ann, agus tá 831 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontnewydd.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Pontnewydd, 22.9 km ó Caerdydd agus 201 ó Londain. Tá daonra 4,780 ann, agus tá 540 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontprennau.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Pontprennau, 6.7 km ó Caerdydd agus 208 ó Londain. Tá daonra 6,929 ann, agus tá 770 (11.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontyberem.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Pontyberem, 76.1 km ó Caerdydd agus 280 ó Londain. Tá daonra 2,681 ann, agus tá 1,806 (67.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Pontypridd.
Pobal agus baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Pontypridd, 17.7 km ó Caerdydd agus 222 ó Londain. Príomhbhaile an chontae atá agus timpeall is 2,900 duine ina gcónaí sa bhaile féin ann. Tá baile Pontypridd suite san áit ina dtagann na haibhneacha Taf agus Rhondda le chéile. Tá daonra 31,538 ann, agus tá 3,978 (12.6%) in ann Breatnais a labhairt. Té sé ainmnithe as droichead trasna na Taf, nó sraith díobh a tógadh ceann i ndiaidh cinn thar na blianta. An ceann atá anois ann, tógadh sa bhliain 1756 é. Edward Williams a dhear.


Port Einon.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Port Einon, 72 km ó Caerdydd agus 282 ó Londain. Tá daonra 579 ann, agus tá 46 (7.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Port Talbot.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Port Talbot, 43.6 km ó Caerdydd agus 253 ó Londain. Tá daonra 5,457 ann, agus tá 518 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Porth Sgiwed.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Porth Sgiwed, 34 km ó Caerdydd agus 179 ó Londain. Tá daonra 2,083 ann, agus tá 220 (10.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Porthaethwy.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Porthaethwy, 205.6 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 3,263 ann, agus tá 1,790 (54.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Porthcawl.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Porthcawl, 36.5 km ó Caerdydd agus 248 ó Londain. Tá daonra 15,647 ann, agus tá 1,339 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Porthmadog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Porthmadog, 173.8 km ó Caerdydd agus 315 ó Londain. Tá daonra 4,051 ann, agus tá 2,827 (69.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Prestatyn.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Prestatyn, 207.1 km ó Caerdydd agus 301 ó Londain. Tá daonra 18,216 ann, agus tá 2,751 (15.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Pwllheli.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Pwllheli, 178 km ó Caerdydd agus 330 ó Londain. Tá daonra 3,927 ann, agus tá 3,092 (78.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Rasa.
Baile i Blaenau Gwent, an Bhreatain Bheag, is ea Rasa, 35.6 km ó Caerdydd agus 216 ó Londain. Tá daonra 3,115 ann, agus tá 228 (7.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Redwick.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Redwick, 24 km ó Caerdydd agus 188 ó Londain. Tá daonra 200 ann, agus tá 19 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Resolfen.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Resolfen, 44.2 km ó Caerdydd agus 248 ó Londain. Tá daonra 2,248 ann, agus tá 273 (12.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Reynoldston.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Reynoldston, 71.4 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 421 ann, agus tá 42 (10%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhaeadr Gwy.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Rhaeadr Gwy, 94.1 km ó Caerdydd agus 248 ó Londain. Tá daonra 2,012 ann, agus tá 238 (11.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhaglan.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Rhaglan, 38.7 km ó Caerdydd agus 190 ó Londain. Tá daonra 1,876 ann, agus tá 209 (11.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhiwabon.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Rhiwabon, 167.8 km ó Caerdydd agus 258 ó Londain. Tá daonra 4,084 ann, agus tá 541 (13.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhiwbeina.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Rhiwbeina, 5.9 km ó Caerdydd agus 213 ó Londain. Tá daonra 11,070 ann, agus tá 1,433 (12.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhos-ddu.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Rhos-ddu, 175.3 km ó Caerdydd agus 260 ó Londain. Tá daonra 6,641 ann, agus tá 777 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhoscolyn.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Rhoscolyn, 219.2 km ó Caerdydd agus 360 ó Londain. Tá daonra 531 ann, agus tá 248 (46.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhosili.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Rhosili, 77.4 km ó Caerdydd agus 288 ó Londain. Tá daonra 269 ann, agus tá 23 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhosllannerchrugog.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Rhosllannerchrugog, 170.2 km ó Caerdydd agus 260 ó Londain. Tá daonra 9,193 ann, agus tá 2,210 (24%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhosybol.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Rhosybol, 225.2 km ó Caerdydd agus 354 ó Londain. Tá daonra 1,046 ann, agus tá 642 (61.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhuddlan.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Rhuddlan, 202.5 km ó Caerdydd agus 301 ó Londain. Tá daonra 3,597 ann, agus tá 712 (19.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhydaman.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Rhydaman, 65.9 km ó Caerdydd agus 268 ó Londain. Tá daonra 5,261 ann, agus tá 2,709 (51.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhydri.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Rhydri, 11 km ó Caerdydd agus 211 ó Londain. Tá daonra 1,028 ann, agus tá 122 (11.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Rhymni.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Rhymni, 31.9 km ó Caerdydd agus 220 ó Londain. Tá daonra 8,545 ann, agus tá 859 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Ringland.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Ringland, 21.1 km ó Caerdydd agus 194 ó Londain. Tá daonra 8,201 ann, agus tá 668 (8.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Riverside.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Riverside, 1.1 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 13,171 ann, agus tá 1,808 (13.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Rogiet.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Rogiet, 30 km ó Caerdydd agus 183 ó Londain. Tá daonra 1,747 ann, agus tá 272 (15.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Rosemarket.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Rosemarket, 126.9 km ó Caerdydd agus 335 ó Londain. Tá daonra 594 ann, agus tá 95 (16%) in ann Breatnais a labhairt.


Rudbaxton.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Rudbaxton, 129.6 km ó Caerdydd agus 335 ó Londain. Tá daonra 749 ann, agus tá 136 (18.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Saltney.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Saltney, 189.2 km ó Caerdydd agus 266 ó Londain. Tá daonra 4,896 ann, agus tá 321 (6.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Saundersfoot.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Saundersfoot, 108.4 km ó Caerdydd agus 317 ó Londain. Tá daonra 2,568 ann, agus tá 269 (10.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Scleddau.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Scleddau, 136.5 km ó Caerdydd agus 339 ó Londain. Tá daonra 971 ann, agus tá 332 (34.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Sealand.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Sealand, 193 km ó Caerdydd agus 271 ó Londain. Tá daonra 2,831 ann, agus tá 212 (7.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Sgeti.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Sgeti, 58 km ó Caerdydd agus 267 ó Londain. Tá daonra 14,015 ann, agus tá 1,529 (10.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Shaftesbury.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Shaftesbury, 18.1 km ó Caerdydd agus 198 ó Londain. Tá daonra 4,925 ann, agus tá 420 (8.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Shotton.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Shotton, 192.8 km ó Caerdydd agus 274 ó Londain. Tá daonra 6,346 ann, agus tá 596 (9.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Sili.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Sili, 8.8 km ó Caerdydd agus 215 ó Londain. Tá daonra 4,445 ann, agus tá 385 (8.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Solfach.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Solfach, 146 km ó Caerdydd agus 352 ó Londain. Tá daonra 841 ann, agus tá 258 (30.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Spittal.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Spittal, 129.1 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 483 ann, agus tá 101 (20.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Stow Hill.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Stow Hill, 16.4 km ó Caerdydd agus 199 ó Londain. Tá daonra 4,594 ann, agus tá 380 (8.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Talgarth.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Talgarth, 57.4 km ó Caerdydd agus 220 ó Londain. Tá daonra 1,681 ann, agus tá 198 (11.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Talsarnau.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Talsarnau, 169.4 km ó Caerdydd agus 310 ó Londain. Tá daonra 537 ann, agus tá 332 (61.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Talyllychau.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Talyllychau, 78.4 km ó Caerdydd agus 271 ó Londain. Tá daonra 486 ann, agus tá 207 (42.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Templeton.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Templeton, 112.4 km ó Caerdydd agus 319 ó Londain. Tá daonra 920 ann, agus tá 136 (14.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tiers Cross.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Tiers Cross, 132 km ó Caerdydd agus 340 ó Londain. Tá daonra 563 ann, agus tá 80 (14.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Tirymynach.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Tirymynach, 122.9 km ó Caerdydd agus 288 ó Londain. Tá daonra 1,837 ann, agus tá 1,006 (54.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tongwynlais.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Tongwynlais, 7.6 km ó Caerdydd agus 216 ó Londain. Tá daonra 1,797 ann, agus tá 210 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Tonna.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Tonna, 46.6 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 2,445 ann, agus tá 292 (11.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Tonypandy.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Tonypandy, 24.9 km ó Caerdydd agus 230 ó Londain. Tá daonra 3,609 ann, agus tá 353 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tonyrefail.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Tonyrefail, 21 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 11,852 ann, agus tá 1,286 (10.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Trallong.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Trallong, 57.5 km ó Caerdydd agus 238 ó Londain. Tá daonra 361 ann, agus tá 55 (15.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Trawsfynydd.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Trawsfynydd, 166.1 km ó Caerdydd agus 301 ó Londain. Tá daonra 944 ann, agus tá 725 (76.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tre-gŵyr.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Tre-gŵyr. Tá daonra 5,054 ann, agus tá 666 (13.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Tre-lech.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Tre-lech, 104.9 km ó Caerdydd agus 305 ó Londain. Tá daonra 737 ann, agus tá 440 (59.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Trealaw.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Trealaw, 24 km ó Caerdydd agus 229 ó Londain. Tá daonra 3,871 ann, agus tá 334 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Treamlod.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Treamlod, 127.9 km ó Caerdydd agus 332 ó Londain. Tá daonra 376 ann, agus tá 129 (34.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Trearddur.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Trearddur, 222.5 km ó Caerdydd agus 363 ó Londain. Tá daonra 1,662 ann, agus tá 587 (35.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Trecelyn.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Trecelyn, 20.6 km ó Caerdydd agus 209 ó Londain. Tá daonra 6,285 ann, agus tá 557 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Tredegar.
Baile i Blaenau Gwent, an Bhreatain Bheag, is ea Tredegar, 32.8 km ó Caerdydd agus 217 ó Londain. Tá daonra 14,610 ann, agus tá 1,212 (8.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Tredegar Newydd.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Tredegar Newydd, 27 km ó Caerdydd agus 216 ó Londain. Tá daonra 4,728 ann, agus tá 346 (7.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Tredelerch.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Tredelerch, 4.9 km ó Caerdydd agus 207 ó Londain. Tá daonra 8,510 ann, agus tá 658 (7.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Tref-y-clawdd.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Tref-y-clawdd, 96.4 km ó Caerdydd agus 221 ó Londain. Tá daonra 2,931 ann, agus tá 249 (8.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefaldwyn.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Trefaldwyn, 120.2 km ó Caerdydd agus 237 ó Londain. Tá daonra 1,257 ann, agus tá 156 (12.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefddyn.
Baile i Torfaen, an Bhreatain Bheag, is ea Trefddyn, 27.6 km ó Caerdydd agus 202 ó Londain. Tá daonra 4,918 ann, agus tá 457 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefdraeth.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Trefdraeth, 128.7 km ó Caerdydd agus 329 ó Londain. Tá daonra 1,129 ann, agus tá 483 (42.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefeglwys.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Trefeglwys, 116.1 km ó Caerdydd agus 257 ó Londain. Tá daonra 890 ann, agus tá 257 (28.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefesgob.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Trefesgob, 23.4 km ó Caerdydd agus 190 ó Londain. Tá daonra 2,068 ann, agus tá 244 (11.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Treffynnon.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Treffynnon, 199.9 km ó Caerdydd agus 288 ó Londain. Tá daonra 8,487 ann, agus tá 1,192 (14%) in ann Breatnais a labhairt.


Treflys.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Treflys, 80.4 km ó Caerdydd agus 249 ó Londain. Tá daonra 469 ann, agus tá 71 (15.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefnant.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Trefnant, 194.6 km ó Caerdydd agus 294 ó Londain. Tá daonra 1,530 ann, agus tá 428 (28%) in ann Breatnais a labhairt.


Trefonnen.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Trefonnen, 17.5 km ó Caerdydd agus 195 ó Londain. Tá daonra 276 ann, agus tá 11 (4%) in ann Breatnais a labhairt.


Tregaron.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Tregaron, 97.2 km ó Caerdydd agus 273 ó Londain. Tá daonra 1,173 ann, agus tá 785 (66.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Tregolwyn.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Tregolwyn, 24.2 km ó Caerdydd agus 235 ó Londain. Tá daonra 436 ann, agus tá 57 (13.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Tregynon.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Tregynon, 122.6 km ó Caerdydd agus 249 ó Londain. Tá daonra 855 ann, agus tá 199 (23.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Treharris.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Treharris, 22.3 km ó Caerdydd agus 220 ó Londain. Tá daonra 6,126 ann, agus tá 716 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Treherbert.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Treherbert, 32.5 km ó Caerdydd agus 236 ó Londain. Tá daonra 5,503 ann, agus tá 857 (15.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Trelái.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Trelái. Tá daonra 13,708 ann, agus tá 1,203 (8.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Trelales.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Trelales, 31 km ó Caerdydd agus 242 ó Londain. Tá daonra 12,063 ann, agus tá 1,300 (10.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Treletert.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Treletert, 134.6 km ó Caerdydd agus 338 ó Londain. Tá daonra 1,200 ann, agus tá 505 (42.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Tremeirchion.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Tremeirchion, 196.6 km ó Caerdydd agus 293 ó Londain. Tá daonra 690 ann, agus tá 221 (32%) in ann Breatnais a labhairt.


Treorci.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Treorci, 30.2 km ó Caerdydd agus 234 ó Londain. Tá daonra 7,465 ann, agus tá 1,085 (14.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Treuddyn.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Treuddyn, 181.7 km ó Caerdydd agus 271 ó Londain. Tá daonra 1,580 ann, agus tá 386 (24.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Trimsaran.
Baile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea Trimsaran, 78.3 km ó Caerdydd agus 285 ó Londain. Tá daonra 2,452 ann, agus tá 1236 (50.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Troedyraur.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Troedyraur, 109.8 km ó Caerdydd agus 303 ó Londain. Tá daonra 1,272 ann, agus tá 647 (50.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Trowbridge.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Trowbridge, 7 km ó Caerdydd agus 206 ó Londain. Tá daonra 15,225 ann, agus tá 1,221 (8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tryleg Unedig.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Tryleg Unedig, 42.9 km ó Caerdydd agus 181 ó Londain. Tá daonra 2,694 ann, agus tá 261 (9.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Tudweiliog.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Tudweiliog, 186 km ó Caerdydd agus 343 ó Londain. Tá daonra 928 ann, agus tá 686 (73.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Tŷ-du.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Tŷ-du. Tá daonra 9,796 ann, agus tá 957 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tyllgoed.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Tyllgoed, 4.6 km ó Caerdydd agus 215 ó Londain. Tá daonra 12,437 ann, agus tá 1,221 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Tyndyrn.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Tyndyrn, 41.8 km ó Caerdydd agus 178 ó Londain. Tá daonra 821 ann, agus tá 73 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Tywyn.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Tywyn, 137.7 km ó Caerdydd agus 296 ó Londain. Tá daonra 3,173 ann, agus tá 1,189 (37.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Uplands.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Uplands, 56.9 km ó Caerdydd agus 266 ó Londain. Tá daonra 15,375 ann, agus tá 1,638 (10.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Waunfawr.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Waunfawr, 194.5 km ó Caerdydd agus 330 ó Londain. Tá daonra 1,378 ann, agus tá 1,095 (79.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Bala.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Y Bala, 161.6 km ó Caerdydd agus 283 ó Londain. Tá daonra 1,889 ann, agus tá 1,482 (78.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Barri.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Y Barri, 10.7 km ó Caerdydd agus 218 ó Londain. Tá daonra 49,364 ann, agus tá 5,459 (11.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Borth.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Y Borth, 127.1 km ó Caerdydd agus 290 ó Londain. Tá daonra 1,367 ann, agus tá 443 (32.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Clas-ar-wy.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Y Clas-ar-wy, 62.8 km ó Caerdydd agus 220 ó Londain. Tá daonra 967 ann, agus tá 90 (9.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Creunant.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Y Creunant, 48.2 km ó Caerdydd agus 251 ó Londain. Tá daonra 1,851 ann, agus tá 465 (25.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Cymer.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Y Cymer, 21.4 km ó Caerdydd agus 227 ó Londain. Tá daonra 4,605 ann, agus tá 423 (9.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Faenor.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Y Faenor, 36.5 km ó Caerdydd agus 226 ó Londain. Tá daonra 3,459 ann, agus tá 328 (9.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Fali.
Baile i Môn, an Bhreatain Bheag, is ea Y Fali, 221.7 km ó Caerdydd agus 360 ó Londain. Tá daonra 2,292 ann, agus tá 1,253 (54.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Fan.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Y Fan, 10.3 km ó Caerdydd agus 213 ó Londain. Tá daonra 4,720 ann, agus tá 492 (10.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Felinheli.
Baile i Gwynedd, an Bhreatain Bheag, is ea Y Felinheli, 201.8 km ó Caerdydd agus 334 ó Londain. Tá daonra 2,189 ann, agus tá 1,407 (64.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Fenni.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Y Fenni (Béarla: "Abergavenny"), 39.4 km ó Caerdydd agus 202 ó Londain. Tá daonra 14,055 ann, agus tá 10% in ann Breatnais a labhairt.


Y Ferwig.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Y Ferwig, 123.7 km ó Caerdydd agus 318 ó Londain. Tá daonra 1,159 ann, agus tá 700 (60.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Fflint.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Y Fflint, 196.7 km ó Caerdydd agus 281 ó Londain. Tá daonra 12,441 ann, agus tá 1,509 (12.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Gaer.
Baile i Casnewydd, an Bhreatain Bheag, is ea Y Gaer, 15.2 km ó Caerdydd agus 200 ó Londain. Tá daonra 8,371 ann, agus tá 681 (8.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Gilfach-goch.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Y Gilfach-goch, 24 km ó Caerdydd agus 231 ó Londain. Tá daonra 3,315 ann, agus tá 286 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Grysmwnt.
Baile i Sir Fynwy, an Bhreatain Bheag, is ea Y Grysmwnt, 52.9 km ó Caerdydd agus 194 ó Londain. Tá daonra 888 ann, agus tá 107 (12%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Gurnos.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Y Gurnos, 34.3 km ó Caerdydd agus 226 ó Londain. Tá daonra 5,015 ann, agus tá 303 (6%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Maerdy.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Y Maerdy, 30 km ó Caerdydd agus 232 ó Londain. Tá daonra 3,046 ann, agus tá 296 (9.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Mot.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Y Mot, 122.1 km ó Caerdydd agus 326 ó Londain. Tá daonra 424 ann, agus tá 142 (33.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Mwmbwls.
Baile i Abertawe, an Bhreatain Bheag, is ea Y Mwmbwls, 57.9 km ó Caerdydd agus 268 ó Londain. Tá daonra 16,147 ann, agus tá 1,571 (9.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Mynydd Bychan.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Y Mynydd Bychan, 3.5 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 12,148 ann, agus tá 1,422 (11.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Pîl.
Baile i Pen-y-bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Y Pîl. Tá daonra 7,136 ann, agus tá 639 (9%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Porth.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Y Porth, 21.9 km ó Caerdydd agus 227 ó Londain. Tá daonra 5,764 ann, agus tá 769 (13.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Rhath.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Y Rhath, 1 km ó Caerdydd agus 210 ó Londain. Tá daonra 17,645 ann, agus tá 1,724 (9.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Rhigos.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Y Rhigos, 39.4 km ó Caerdydd agus 238 ó Londain. Tá daonra 869 ann, agus tá 135 (15.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Rhws.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Y Rhws, 16.1 km ó Caerdydd agus 224 ó Londain. Tá daonra 5,961 ann, agus tá 601 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Rhyl.
Baile i Sir Ddinbych, an Bhreatain Bheag, is ea Y Rhyl, 205.6 km ó Caerdydd agus 304 ó Londain. Tá daonra 24,112 ann, agus tá 3,435 (14.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Sblot.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Y Sblot, 1.6 km ó Caerdydd agus 209 ó Londain. Tá daonra 12,525 ann, agus tá 1,077 (8.6%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Waun.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Y Waun, 162 km ó Caerdydd agus 255 ó Londain. Tá daonra 4,295 ann, agus tá 461 (10.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Y Wig.
Baile i Bro Morgannwg, an Bhreatain Bheag, is ea Y Wig, 26.3 km ó Caerdydd agus 237 ó Londain. Tá daonra 685 ann, agus tá 75 (10.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Ynys-ddu.
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Ynys-ddu, 16.1 km ó Caerdydd agus 212 ó Londain. Tá daonra 3,802 ann, agus tá 387 (10.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Ynys-hir.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Ynys-hir, 22.8 km ó Caerdydd agus 227 ó Londain. Tá daonra 3,185 ann, agus tá 361 (11.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Ynys-wen.
Baile i Merthyr Tudful, an Bhreatain Bheag, is ea Ynys-wen, 25.5 km ó Caerdydd agus 223 ó Londain. Tá daonra 3,695 ann, agus tá 373 (10.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Ynysawdre.
Baile i Pen-y-Bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Ynysawdre, 29.5 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 3,245 ann, agus tá 290 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Eglwys Newydd.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Eglwys Newydd, 4.5 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 13,798 ann, agus tá 2,109 (15.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Hafanau.
Baile i Sir Benfro, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Hafanau, 137.1 km ó Caerdydd agus 345 ó Londain. Tá daonra 1,139 ann, agus tá 147 (12.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Hôb.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Hôb, 182.3 km ó Caerdydd agus 267 ó Londain. Tá daonra 4,095 ann, agus tá 535 (13.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Orsedd.
Baile i Wrecsam, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Orsedd, 181.8 km ó Caerdydd agus 261 ó Londain. Tá daonra 3,137 ann, agus tá 266 (8.5%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Wyddgrug.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Wyddgrug, 187.7 km ó Caerdydd agus 276 ó Londain. Tá daonra 9,699 ann, agus tá 2,051 (21.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Ystog.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Ystog, 117.9 km ó Caerdydd agus 232 ó Londain. Tá daonra 1,641 ann, agus tá 70 (4.3%) in ann Breatnais a labhairt.


Yr Ystrad.
Baile i Rhondda Cynon Taf, an Bhreatain Bheag, is ea Yr Ystrad, 27 km ó Caerdydd agus 231 ó Londain. Tá daonra 5,652 ann, agus tá 692 (12.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Ysbyty Ifan.
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Ysbyty Ifan, 175.7 km ó Caerdydd agus 297 ó Londain. Tá daonra 191 ann, agus tá 151 (79.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Ysbyty Ystwyth.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Ysbyty Ystwyth, 105.1 km ó Caerdydd agus 272 ó Londain. Tá daonra 395 ann, agus tá 173 (43.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Ysceifiog.
Baile i Sir y Fflint, an Bhreatain Bheag, is ea Ysceifiog, 195.1 km ó Caerdydd agus 287 ó Londain. Tá daonra 1,258 ann, agus tá 267 (21.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Ysgir.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Ysgir, 56.7 km ó Caerdydd agus 234 ó Londain. Tá daonra 419 ann, agus tá 75 (17.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Ystalyfera.
Baile i Castell-nedd Port Talbot, an Bhreatain Bheag, is ea Ystalyfera, 52.5 km ó Caerdydd agus 254 ó Londain. Tá daonra 4,482 ann, agus tá 1,812 (40.4%) in ann Breatnais a labhairt.


Ystrad Meurig.
Baile i Ceredigion, an Bhreatain Bheag, is ea Ystrad Meurig, 103 km ó Caerdydd agus 273 ó Londain. Tá daonra 343 ann, agus tá 181 (52.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Ystradfellte.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Ystradfellte, 44.8 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 550 ann, agus tá 116 (21.1%) in ann Breatnais a labhairt.


Ystradgynlais.
Baile i Powys, an Bhreatain Bheag, is ea Ystradgynlais, 52 km ó Caerdydd agus 252 ó Londain. Tá daonra 7,868 ann, agus tá 3,369 (42.8%) in ann Breatnais a labhairt.


Ystum Taf.
Baile i Caerdydd, an Bhreatain Bheag, is ea Ystum Taf, 4 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 7,996 ann, agus tá 895 (11.2%) in ann Breatnais a labhairt.


Tóir Féichín.
Is eaglais suite i gComhairle Lodainn an Iar é Tóir Féichín (Gaeilge na hAlban "Tòrr Fhitheachan")


Clwyd.
Contae is ea Clwyd in oirthuaisceart na Breataine Bige. Bhí comhairle chontae i gceannas ar an rialtas áitiúil ó 1974 go 1996, nuair a cuireadh Clwyd ar ceal mar chontae. Tá é ina "chontae coinnithe" ó shin i leith. Measadh 490,000 duine a bheith i gClwyd i lár na 2000idí.


Dyfed.
Contae coinnithe is ea Dyfed in iardheisceart na Breataine Bige.


Gwent.
Contae is ea Gwent in oirdheisceart na Breataine Bige.


Caerffili (baile).
Baile i Caerffili, an Bhreatain Bheag, is ea Caerffili, 10.8 km ó Caerdydd agus 214 ó Londain. Tá daonra 14,629 ann, agus tá 2,007 (13.7%) in ann Breatnais a labhairt.


Morgannwg Ganol.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Morgannwg Ganol.


Gorllewin Morgannwg.
Contae is ea Gorllewin Morgannwg i Breataine Bige.


De Morgannwg.
Contae is ea De Morgannwg sa Bhreatain Bheag.


Sir Benfro.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Sir Benfro.


Merthyr Tudful.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Merthyr Tudful.


Sir Ddinbych.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Sir Ddinbych.


Wrecsam.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Wrecsam.


Ceredigion.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Ceredigion.


Blaenau Gwent.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Blaenau Gwent.


Tor-faen.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Tor-faen.


Sir Fynwy.
Darren Lwyd, i Sir Fynwy
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Sir Fynwy (Béarla: "Monmouthshire"). Is é Y Fenni an baile is mó sa chontae.


Bro Morgannwg.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Bro Morgannwg.


Rhondda Cynon Taf.
Radharc ó cheann na Rhondda
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Rhondda Cynon Taf. I 2011 dúirt 19.1% do daonra Rhondda Cynon Taf go raibh cumas de shaghas éigeain acu sa Breatnais


Castell-nedd Port Talbot.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Castell-nedd Port Talbot.


Sir Gaerfyrddin.
Contae sa Bhreatain Bheag is ea Sir Gaerfyrddin.
An mBreatnais i Sir Gaerfyrddin.
De réir an daonáireamh i 2001 bhí 39% do daonra Sir Gaerfyrddin ábalta Breatnais a léamh,scríobh agus labhairt.Bhí eolas do saghas éigeain ar an mBreatnais ag 64% do daonra Sir Gaerfyrddin.


Pen-y-bont ar Ogwr (baile).
Baile i Pen-y-bont ar Ogwr, an Bhreatain Bheag, is ea Pen-y-bont ar Ogwr (Béarla: "Bridgend"), 27.9 km ó Caerdydd agus 239 ó Londain. Tá daonra 14,462 ann, agus tá 1,289 (8.9%) in ann Breatnais a labhairt.


Conwy (baile).
Baile i Conwy, an Bhreatain Bheag, is ea Conwy, 205 km ó Caerdydd agus 319 ó Londain. Tá daonra 14,274 ann, agus tá 3901 (27.3%) in ann Breatnais a labhairt.
Conwy, taobh istigh de na ballaí


Fargo, Dakota Thuaidh.
Is í Fargo an chathair is mó i stát Dakota Thuaidh, Stáit Aontaithe Mheiriceá.


An Fuadach.
Úrscéal eachtraíochta staire leis an údar Albanach Robert Louis Stevenson is ea An Fuadach (nó "Kidnapped" i mBéarla). In 1836 a foilsíodh an leabhar, agus suitear an scéal thart timpeall ar dhúnmharú a tharla i mBaile a' Chaolais i nGarbhchríocha na hAlban tar éis éirí amach na Seacaibíteach san 18ú hAois.
An scéal.
Pléann "An Fuadach" le scéal Dháithí Balfúr, ógánach a chuireann aithne de thimpiste ar an Seacaibíteach Ailean Breac Stíobhairt (nó Alan Breck Stewart i mBéarla) le linn dhúnmharú Chailein Chaimbéil in Apainn, nó "Marú na hApainn" mar a tugadh ar an eachtra, agus a théann ar a theitheadh in éineacht leis.
Tábhacht Liteartha.
D’éirigh go maith le "An Fuadach" nuair a foilsíodh é, ach thit sé i léig tar éis bhás an údair, agus ba mar “scéal eachtraíochta do bhuachaillí” a aithníodh é go dtí gur bhain sé aitheantas níos forleithne amach sa 20ú hAois.
Foilsíodh "Catriona" in 1893 mar aguisín le scéal "An Fuadach". Úrscéal rómánsach atá ann agus níor éirigh chomh maith leis is a d’éirigh le "An Fuadach".
Aistriúchán Gaeilge.
is é Leon Ó Broin a d'aistrigh "An Fuadach" go Gaeilge (Oifig an tSoláthair, 1931).


Toll na Croise, Dún Éideann.
Is acomhal bóithre suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Toll na Croise.


Aird nan Saighead.
Is cnoc in Albain í Aird nan Saighead, atá suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann.


Creag a' Chaisteil.
Is cnoc in Albain í Creag a' Chaisteil, atá suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann.


Cidhe Bhictória.
Is foirgneamh suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Cidhe Bhictória.


Bun-sgoil Taobh na Páirce.
Is Gaelscoil Ghaeilge na hAlban suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Bun-sgoil Taobh na Páirce.


Caisteal Dhún Éideann.
Is daingean suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Caisteal Dhún Éideann.


Leabharlann Náisiúnta na hAlban.
Is leabharlann suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Leabharlann Náisiúnta na hAlban.


Oilthigh Heriot-Watt.
Is ollscoil suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Oilthigh Heriot-Watt.


Párlamaid na h-Alba.
Is parlaimint suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Párlamaid na h-Alba.


An Míle Ríoga.
Is sráideanna suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann iad an Míle Ríoga.


Sráid nam Prionnsan.
Is sráid suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann í Sráid nam Prionnsan.


Taigh Bhóid.
Is foirgneamh suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Taigh Bhóid.


Oileán an Órchiste.
Úrscéal eachtraíochta leis an údar Albanach Robert Louis Stevenson is ea Oileán an Órchiste (nó "Treasure Island" i mBéarla). In 1883 a foilsíodh an leabhar, cé gur foilsíodh i sleachta é idir 1881 agus 1882 san iris "Young Folks" faoin ainm cleite Captain George North.
Is mar scéal theacht in inmhe a aithnítear go coitianta é, agus tá cáil ar leith ar "Oileán an Órchiste" mar gheall ar an atmaisféar, na carachtair, agus ar an léiriú ann ar dhébhríochas na moráltachta — i bpearsa Long John Silver — rud neamhchoitianta i litríocht na n-óg. Tá sé ar cheann de na húrscéala is mó riamh a bhfuil athchóiriú déanta air, agus chuaigh sé i bhfeidhm go mór ar thuiscintí an phobail ar fhoghlaithe mara, le híomhánna den léarscáil d’órchiste marcáilte le crosóga, den scúnar, den Spota Dubh, d’oileáin throipiceacha, agus den mhairnéalach ar leathchois agus pearóid ar a ngualainn aige.
An Scéal.
Pléann "Oileán an Órchiste" le scéal an ógánaigh, Jim Hawkins, a théann chun farraige lena chomharsana, an Dochtúir Livesey agus Squire Trelawney, ar thóir órchiste an Chaptaein Flint — foghlaí mara básaithe a d’fhág léarscáil dá chreach ina dhiaidh. Gan fhios dóibh, i measc an chriú a earcaítear don long, tá an cócaire mara, Long John Silver agus iarbhaill eile de chriú an Chaptaein Flint a éiríonn amach in aghaidh chaptaein na loinge chun seilbh a ghlacadh ar an órchiste. In ainneoin a óige, is é Jim Hawkins laoch an scéil.
Foghlaithe Mara.
Ar na fíorfhoghlaithe mara a luaitear san úrscéal tá William Kidd (a bhí i réim in 1696–99), Blackbeard (1716–18), Edward England (1717–20), Howell Davis (1718–19), agus Bartholomew Roberts (1718–22). Cosúil le Captean Flint an úrscéil, chuir Kidd órchiste i bhfolach ar Gardiners Island, cé gur tháinig na húdaráis air go gairid ina dhiaidh sin.
Eagráin de Leabhar.
Rinneadh os cionn 50 scannán agus clár teilifísec den leabhar agus aistríodh é go mórchuid teangacha. Aistríodh go Gaeilge é i 2014 faoin teideal ‘’Oileán an Órchiste’’.


Tomi Ungerer.
Is scríbhneoir i dtrí theanga éagsúla agus maisitheoir Francach é Jean-Thomas "Tomi" Ungerer (a rugadh ar 28 Samhain 1931). Tá breis is 140 leabhar foilsithe aige, ina measc leabhair do pháistí, ábhar do dhaoine fásta agus saothair bheatháisnéisiúla. Tá cáil ar leith air as na haortha géara agus an nathaíocht ghreannmhar atá le fáil ina chuid oibre. Bhuaigh Ungerer bonn idirnáisiúnta Hans Christian Andersen sa bhliain 1998 dá shaothar mar mhaisitheoir do pháistí. Tá cáil ar leith ar a chuid leabhar "Flat Stanley".


Críochtán.
Is baile suite i gComhairle Mheadhan Lodainn é Críochtán.


Abhainn Thuaidh.
Is abhainn suite i gComhairle Mheadhan Lodainn, in Albain, agus i dtuaisceart Shasana í an Abhainn Thuaidh (Béarla: "River Tweed" nó "Tweed Water"). Is abhainn mhór bradán í, an t-aon abhainn, ina rith trí Shasana, nach mbíonn ceadúnas de dhíth ar iascairí.


Easg.
Is abhainn suite i gComhairle Mheadhan Lodainn é Easg.


Bigear.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Bigear.


Môn.
Oileán agus contae is ea Môn (Béarla: "Anglesey") agus, mar Ynys Môn, is contae é amach ó chósta thiar thuaidh na Breataine Bige. Ceanglaíonn dhá dhroichead, a chuimsíonn an Caolas Menai, é leis an mórthír: An Droichead Crochta Menai (ag iompar an A5), a dhear Thomas Telford sa bhliain 1826; agus an Droichead Britannia a tógadh níos déanaí (deartha ar dtús ag Robert Stephenson) agus a iompraíonn an A55 agus Iarnróid Chósta Thuaidh na Breatain Bige. Áitíonn an staraí agus údar John Davies gur tháinig an t-ainm Lochlannach "Anglesey", ar an saol i rith an deichiú haois racánach, nuair a lonnaigh na hAngla-Normannaigh ar an oileán le linn ionradh na Normannach ar Gwynedd.


4 (albam Beyoncé Knowles).
Is é "4" an cheathrú albam ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 24 Meitheamh, 2011.


Beyoncé (albam).
Is é "Beyonce" an cúigiú albam ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 13 Nollaig, 2013.


Baile Udain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Baile Udain.


Cathair MoLuaig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas í Cathair MoLuaig.


A' Chathair Nuadh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é a' Chathair Nuadh.


Caisteal Tarrais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Caisteal Tarrais.


Creamhain Eóin.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Creamhain Eóin.


A’ Choitcheann.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é a’ Choitcheann.


Comhairle Choitcheann Teagaisg na h-Alba.
Is comhairle mhúinteoireachta in Albain í Comhairle Choitcheann Teagaisg na h-Alba a bunaíodh sa bhliain 1965.


Dún Saghair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Dún Saghair.


Dúbhghlas.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Dúbhghlas.


BBC Three.
Ba stáisiún teilifíse é BBC Three atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár ar an 9 Feabhra 2003.


BBC Four.
Is stáisiún teilifíse é BBC Four atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár ar an 2 Márta 2002.


Neamhord easnamh airde.
Is éard is Neamhord easnamh airde nó neamhord hipirghníomhaíochta easnamh airde (ADHD) ann ná neamhord ina mbíonn fadhbanna le haird, hipirghníomhaíocht agus iompar taghdach a thosaíonn idir 6 agus 12 bliana, a mhaireann 6 mhí ar a laghad. Ina measc siúd atá ar scoil is feidir leis an neamhord drochiompar nó drochchaighdeán foghlamtha ar scoil. I bpáistí go háirithe, tarlaíonn raon neamhord, ina measc dianmhachnamh lag, hipirghníomhaíocht, agus deacrachtaí foghlama. Uaireanta úsáidtear amfataimín chun páistí le neamhord easnamh airde a chóireáil, ach is gá an chóireáil a bheith gearrthéarmach chun neamhoird mheabhracha cosúil le paranóia nó síocóisí eile a sheachaint.


Alright, Still.
Is é "Alright, Still" an chéad albam ó Lily Allen. Scaoileadh é ar an 13ú Iúil 2006 le Regal Recordings. Tar éis a bheith diúltaithe ag cúpla lipéad ceol, sínigh Allen le London Records, a chaill spéis i Allen tar éis tamaill, a raibh mar chúis di ag bualadh le an díséad tairgíocht Future Cut agus ag sínigh le Regal Recordings. Thosaigh taifead dun albam i 2004 le seisiún idir Allen agus Future Cut, bhailligh obair Allen tóir ar an Idirlíon mar gur chuir sí taispeána suas ar a chuntas MySpace sula scaoileadh iad go oifigiúil. Taisteal Allen chuig na Stáit Aontaithe níos déanaí le obair le Greg Kurstin agus Mark Ronson, chun a leath deireanach den albam a chríochnú i 2006.
Is albam popcheol den chuid is mó é "Alright, Still", le amhráin a raibh tionchar ag ceol ska hIamáice, reigé agus ceol hip hap air. Tá na liricí conspóideach, ag déanamh plé ar iar-caidreamh agus le acmhainn grinn dorcha. De bharr cásanna de caint bhéal-láidir i an chuid is mó de na amhráin, scaoileadh an albam le rabhadh Comhairleach Tuismitheora, ach tá cinsire ar an amhrán "Friday Night" ar gach leaganacha den albam.
Nuair a scaoileadh é, fuair "Alright, Still" moladh ó na nuachtáin Briotanach ceol moladh, le léírmheastóirí idirnáisiúnta ag glaodh "bunúil" ar an ceirnín agus ar Allen. Bhí sé ráthúil ó thaobh na trachtála sa Ríocht Aontaithe, áit a thosaigh sé ag uimhir a dó ar Chairt Albaim an RA agus bhí sé deimhnithe platanam triarach. Tá "Alright, Still" tar éís 2.5 milliún cóípeanna a dhíol ar fud an Domhan. Fuair an albam ainmnithe agur An Albam Ceol Ailtéarnacht Is Fearr ag na 50ú Gradaim Grammy. Rinneadar chur chun cinn ar trí ceithre singil a scaoileadh, na cnaig "Smile" agus "LDN" ina measc.
Cúlra.
Nuair a chuaigh a chlann go Ibiza ar saoire, dúirt Allen lena mháthair go raibh sí ag fanacht le cairde ach fan sí Sant Antoni de Portmany ina ionad. Thuill sí airgead ag obair i siopa ceirníní Plastic Fantastic agus ag déileáíl eacstais. Bhuail Allen lena chéad bainisteoir, George Lamb i Ibiza. Diúltaigh roinnt lipéad cheol í, a chur sí síos go dtí a ól agus a bheith mar iníon Keith Allen. D'úsáid sí naisc a athair chun sínigh le London Records i 2002. Nuair a d'fhág an feidhmiúcháin a sínigh í, chaill an lipéad ceol suim agus d'fhág sí sula scaoil sí na amhráín tíre, go leor dóbh scríobhtha ag a athair. Staidéar sí gairneoireacht ansin chun bheith mar bláthadóir, ach dathraigh sí a intinn agus chuaigh sí ar ais go ceol. Thosaigh Allen ag scríobh amhráin, agus chuir a bainisteoir í in aithne le an dísreach táírgeadh Future Cut i 2004. D'oibrigh siad i stiúideo beag i íoslach de foirgnimh oifig.
Forbairt.
Chuir bainisteoir Allen in aithne le an dísreach táirgeadh Future Cut i 2004. D'oibrigh siad i stiúideo beag i íoslach de foirgnimh oifig i Manchain. I 2005 sínigh Allen le Regal Recordings; thug an lipéad £25,000 di chun albam a tháirgeadh, ní raibh siad in ann mórán tacaíocht a thabhairt dó de bharr go raibh siad gnóthach le eisiúntaí eile mar "X&Y" le Coldplay agus "Demon Days" le an banna cheol fíorúil na Gorillaz.
Chruthaigh Allen cuntas ar MySpace agus thosaigh sí ag post taispeána i mí na Samhna 2005. Mheall na taispeána na mílte éisteoirí, agus scaoileadh 500 singlí ceirnín vinile 7" go tapaidh de cheann de na taispeána, amhráín dar teideal "LDN" agus díoladh iad agur suas go £40. Tháirg Allen dhá téipeanna measctha dar teideal "My First Mixtape" agus "My Second Mixtape" chun a oibair a chur chun cinn, traiceanna ón banna cheol Creedance Clearwater Revival agus an ceoltóir rap Dizzee Rascal agus Ludacris ina measc. De réir mar a fuair sí na mílte cairde ar MySpace, thóg "The Observer Music Monthly", iris foilsithe san Observer suim inti.
I mí Márta 2006, foilsigh "OMM" airteagal faoi rath Allen trí MySpace, agus fuair sí a chéad tuairisciú príomhshrutha i príomh-scéál an irisleabhar dhá mhí ina dhiadh.


It's Not me, It's You.
Is é "It's Not me, It's You" an dara albam ó Lily Allen. Scaoileadh é ar an 4 Feabhra, 2009.


Lios MoChuda.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Lios MoChuda.


Strath Aibhne.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Strath Aibhne.


Taigh na h-Uiseig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Taigh na h-Uiseig.


An Tórr Breac.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é an Tórr Breac.


Dail Chluaidh.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Dail Chluaidh.


Dúghlas.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Dúghlas.


Teinnteach.
Is sliabh in Albain í Teinnteach, atá suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas.


Hamaltan Mheadhain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Hamaltan Mheadhain.


Stèisean Leth-Pheairt.
Is stáisiún suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice é Stèisean Leth-Pheairt.


Achadh nan Leac.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Achadh nan Leac.


Áth Cliath, Comhairle Shiorrachd Áir an Ear.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Áth Cliath.


Baile nan Gall, Comhairle Shiorrachd Áir an Ear.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Baile nan Gall.


Baile nan Stiúbhartach, Comhairle Shiorrachd Áir an Ear.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Baile nan Stiúbhartach.


Baile Riocair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Baile Riocair.


Cille Mheárnaig.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Cille Mheárnaig.


Cumnag Nuadh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Cumnag Nuadh.


Caiteirein.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Caiteirein.


Dail M'Fhaolain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Dail M'Fhaolain.


Darbhail.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Darbhail.


Dún Lúib.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Dún Lúib.


Eaglais an t-Sléibh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear í Eaglais an t-Sléibh.


Gleann Buic.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Gleann Buic.


An Lianan.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é an Lianan.


An Lagan, Comhairle Shiorrachd Áir an Ear.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é an Lagan.


Sheezus.
An tríú albam de chuid Lily Allen is ea "Sheezus". Scaoileadh é ar an 2 Bealtaine 2014.
Cúlra.
Dúirt Allen i mí Deireadh Fómhar 2012 go raibh sí sa stiúideo, "throwing shit at the wall and seeing if anything sticks... It's great to work at my own pace with no commitments other than to make music."
In agallamh le Graham Norton ar "The Graham Norton Show" ar an 21ú Feabhra 2014, dhearbhaigh Allen go mbeidh Sheezus mar theideal dá halbam nua, ag rá gur "a little nod to Kanye West" atá ann.


Na Muilnean Ura.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é na Muilnean Ura.


Ochail-Treabh.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Ochail-Treabh.


Poll an Easain.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Poll an Easain.


Sorn.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Sorn.


Cumnag agus Srath Dhúin.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Cumnag agus Srath Dhúin.


Srath Irbhinn.
Is srath suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Srath Irbhinn.


Loch Dhúin.
Is loch suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Loch Dhúin.


Lughdan.
Is paróiste suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Lughdan.


Uisge Áir.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Uisge Áir.


Nomos.
Bhí Nomos mar banna ceoil tradisiúnta sna 1990í. Thosaigh siad ag casadh ceoil i 1990. Bhí Niall Vallely ar an gconsairtín, Vince Milne ar an fhidil, Frank Torpey ar an bodhrán, Gerry McKee ar bouzouki, and Eoin Coughlan ar guth agus bass nuair a chríochnaigh siad. Bhíodar go mór i mbéal an phobail sna 1990í in Éirinn.
Tús an bhanna.
Ar dtús, bhí Liz Doherty ar an fhidil agus John Spillane, ar an ngiotar agus guth. Bhun Doherty agus Spillane Nomos le Vallely, Torpey, agus McKee ag Coláiste na hOllscoile, Chorcaí. Bannaí eile cosúil leo ná The Chieftains, Clannad, Planxty, Altan, Natalie McMaster, agus Eileen Ivers.
Dioscliosta.
Scaoil an banna dhá albaim i 1996 agus 1997.


The Voice of Ireland (sraith 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice of Ireland" (Gaeilge: "An Guth na hÉireann"). Thosaigh an chéad sraith de The Voice of Ireland ar 8 Eanáir 2012 agus chriochnaigh sé ar 29 Aibreán 2012. Thóg sé ar súil i The Helix i mBaile Átha Cliath.
Ba iad Bressie, Kian Egan, Sharon Corr agus Brian Kennedy na breithiúna don sraith seo. D'fhág Brian tar éis an sraith seo. Bhuaigh Pat Byrne an tsraith agus tháinig Richie Hayes sa dara áit.
Tar éis na Éisteachtaí nDall bhí 12 ealaíontóir ar na bhfoirne.
D'fhág Brian Kennedy tar éis an sraith seo.


Imircigh Éireannacha i Meiriceá i lár an Naoú hAois Déag.
Ó 1820–1920, tháinig cúig mhilliún imirceach Éireannach go Meiriceá. Cé gur tháinig an líon is mó d’imircigh Éireannacha thall go Meiriceá i rith tréimhse an Ghorta Mhóir, bhí imircigh Éireannacha ag teacht go Meiriceá roimhe seo. Ó 1820–1840, ba é seo tústréimhse na Réabhlóide Tionsclaíche i Meiriceá. Ní raibh ráta ard inimirceach toisc go raibh táirgeacht íseal ann agus bhí an tionsclaíocht óg sa tír. Oibrithe oilte den chuid is mó a bhí sna hinimircigh an tráth sin. Ach idir 1846 agus 1920, ba ghá oibrithe neamhoilte a earcú de réir mar a bhí an geilleagar ag fás faoi thionchar na réabhlóide tionsclaíche. Mheall rath an réabhlóid tionsclaíoch na glúine nua d’inimircigh Éireannach toisc go raibh geilleagar na hÉireann ina phraiseach tar éis an Gorta Mór. Sna 1940idí, b'ionann líon na n-inimirceach Éireannach i Meiriceá agus leath an phobail inimircigh sa tír. Is figiúr suntasach é seo toisc níor éirigh le daonra Éireann dul thar 8.5 milliún duine.
An Pobal Éireannach i Meiriceá.
Léiríonn taifid na n-inimircigh go Meiriceá gurbh Éireannaigh iad 43% de na leanaí a rugadh in 1850. Bhí an pobal Éireannach ag fás go tapa ach d’fhan na hinimircigh seo sna cathracha móra. D’fhan siad le chéile toisc gurbh iad na hinimircigh is boichte i Meiriceá. Chruthaigh sé seo pobail dlúth, iargúlta as na hÉireannaigh i Meiriceá - an-cosúil leis na pobail sa bhaile as ar tháinig siad. “Wherever they settled, the Irish kept to themselves to the exclusion of everyone else, and thus were slow to assimilate”
Bhí leitcheal ann i gcoinne na n-inimircigh Éireannacha mar ba oibrithe neamhoilte an chuid is mó dóibh. Bhunaigh Patrick Lynch páipéar nuachta a chuir go mór leis an tsochaí Éireannach nua seo i Meiriceá. Bunaithe in 1849, an chúis a bhí leis an nuachtán seo ná chun a léiriú go raibh na hÉireannaigh díreach chomh héirimiúil céanna leis na himircigh eile. Rinne Lynch iarracht líon a léistheoirí a mhéadú tríd bród na hinimircigh Éireannacha a mhúscailt tríd nuacht maidir le náisiúnachas agus Caitliceachas a scríobh. Bhunaigh Mícheál Ó Lócháin an chéad irisleabhar a foilsíodh trí mheán na Gaeilge, An Gaodhal sa bhliain 1879 inBrooklyn, Nua-Eabharc. Nuacht mar gheall ar chúrsaí sa bhaile a bhí ann chomh maith le roinnt filíochta. Chuir sé seo leis an tréimhse Athbheochana i Meiriceá.
Teannas agus coimhlint.
Bhí tionchar nach beag ag na hinimircigh ar an gcaoi inar scaip an pobal ar fud Mheiriceá. In 1820, bhí formhór de phobal na tíre - 93% - ag cónaí i gceantair tuaithe ach faoi 1920, bhí 51% den daonra ag cónaí i gcathracha. Bhí na hÉireannaigh ag maireachtáil i slumaí beaga ar nós na gcinn sna ‘Five Points’ i Manhattan. Rinne an t-úrscéalaí Charles Dickens cur síos ar an áit seo go minic: “lanes and alleys, paved with mud knee deep.” Toisc go raibh dlús daonra ard anois ag cónaí an-ghar dá chéile agus droch coinníollacha maireachtála acu, cruthaíodh go leor teannais agus fadhbanna sóisialta dá bharr. Bhí troideanna ann go minic idir na hinimircigh. Deir Micí Mac Gabhann linn san úrscéal ‘Rotha Mór an tSaoil’ agus é ag maireachtáil in Dawson City “Thigeadh na hÉireannaigh iad féin maith go leor le chéile ach ba mhinic a thiteadh siad amach le daoine as tíortha eile”. Ní raibh an teannas srianta go Manhattan amháin. I gCathair Nua-Eabhrac sa bhliain 1859, b’ionann 55% de na daoine a gabhadh ag na póilíní agus daoine le bunús Éireannach. Tharraing na hÉireannaigh droch-cháil orthu fhéin de bharr na fadhbanna sóisialta seo.
Slí bheatha.
Mianadóirí ag dreapadh Bearnas Chilkoot i Mí Meán Fómhair 1898.
Idir 1852-1921, b’ionann mná agus 50.1% de na hinimircigh Éireannacha i Meiriceá agus i gCeanada. Na poist a bhí ag mná Éireannacha don mórchuid ná cinn a bhain le hobair tí agus seirbhísí poiblí. Ag teacht an 20ú haois áfach, bhí céatadán níos mó de mná ag obair san earnáil déantúsaíochta ná fir – 35.6% i gcomparáid le 33.8% (lch 1008). Seans go léiríonn sé seo an riachtanas a bhí ann i Meiriceá i gcomhair éadaí agus teicstílí. Rinne na fir pé obair a bhí ar fáil sa réabhlóid tionsclaíoch mar shampla, obair ar an iarnród, i monarcha nó na dugaí.
Tháinig borradh ar mhianadóireacht óir go háirithe in iarthar na tíre ar nós Klondike agus Dawson City ag deireadh an naoú haois déag. Mheall sé seo imircigh as gach tír ar nós Mhicí Mhic Gabhann i "Rotha Mór an tSaoil". Déanann sé cur síos ar na coinníollacha agus é ag tabhairt faoin obair: “D’obair muid linn, séasúr i ndiaidh séasúir, san áit chéanna agus má bhí an obair cruaidh contúirteach féin, bhí saol neamhbhuartha go leor againn. Bhí cábáin bhreátha ghlana againn agus neart ábhair tine” Tá tuairimí faoi leith faoin áit áfach ag Ethel Berry a raibh leasainm ‘bride of the Klondike’ uirthi. Dúirt sí gur dheacair an áit é chun maireachtáil go háirithe i gcomhair mná toisc go raibh ort oighir a leá chun cith a thógáil sa Gheimhreadh.
Éireannaigh ag troid i gCogadh Cathartha Mheiriceá.
Saighdiúirí ón 69ú Reisimint Choisithe ag Aifreann le linn an Chogaidh Chathartha
Ghlac beagnach 150,000 Éireannaigh páirt sa Chogadh Cathartha i Meiriceá ar thaobh an Aontais. Tá go leor cuntais ann a deir gur throid na hÉireannaigh go fíochmhar agus le crógacht – go háirithe an 69ú Reisimint Nua-Eabhrac ‘The Fighting 69th’ a throid in Gettysburg agus Fredericksburg. Bhí neart fáthanna gur throid Éireannaigh sa chogadh seo. Dar le Burton agus Kohl, bhí roinnt díobh a bhí mar bhaill den Bhráithreachas Gael-Mheiriceánach nó na Fíníní a bhí mar eagraíocht náisiúnach. Bhí na hÉireannaigh seo ag troid sa chogadh chun taithí agus traenáil a fháil ionas go mbeadh siad in ann é seo a úsáid i gCogadh na Saoirse sa todhchaí i gcoinne na Breataine. Fáthanna eile gur throid Éireannaigh sa chogadh seo ná, chun airgead reatha a thuilleamh, chun Meiriceá a choimeád mar thearmann d'Éireannaigh amach anseo. Bhraith roinnt Éireannach gur thug sé seo deis do phobal na hÉireann i Meiriceá chun comaoin a chúiteamh le muintir Mheiriceá, cé nach bhfuil taifead ann de seo i litreacha na saighdiúirí Éireannacha.


The Voice of Ireland (sraith 2).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice of Ireland" (Gaeilge: "Guth na hÉireann"). Thosaigh an dara sraith de The Voice of Ireland ar 6 Eanáir 2013 agus chriochnaigh sé ar 28 Aibreán 2013. Thóg sé ar súil i The Helix i mBaile Átha Cliath.
Ba iad Bressie, Kian Egan, Sharon Corr agus Jamelia na breithiúna don sraith seo. D'fhág Sharon tar éis an sraith seo. Bhuaigh Keith Hanley an tsraith agus tháinig Kelly Mongan sa dara áit.
Tar éis na Éisteachtaí nDall bhí 12 ealaíontóir ar na bhfoirne.
D'fhág Sharon Corr tar éis an sraith seo.


Siondróm Sjrögren.
Is siondróm uath-imdhíonachta ainsealach é Siondróm Sjrögren ina n-ionsaíonn fuilchoirpíní bána na colainne faireoga eischríneacha, na faireoga seileacha agus deoracha ach go háirithe, na faireoga a chuireann seile agus deora ar fáil. Éiríonn béal tirim "xerostomia" agus súile tirime "keratoconjunctivitis sicca" as dá bharr sin, chomh maith le hinsíothlú limficíteach sna faireoga a dhéanann díobháil nó scrios iomlán ar na faireoga ar deireadh thiar.


The Voice of Ireland (sraith 3).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice of Ireland" (Gaeilge: "An Guth na hÉireann"). Thosaigh an tríú sraith de The Voice of Ireland ar 5 Eanáir 2014 agus chriochnaigh sé ar 27 Aibreán 2014. Bhí sé ar súil i The Helix i mBaile Átha Cliath.
Ba iad Bressie, Kian Egan, Dolores Ní Ríordáin agus Jamelia na breithiúna don sraith seo. D'fhág Dolores agus Jamelia tar éis an sraith seo. Bhuaigh Brendan McCahey an tsraith agus tháinig Kellie Lewis sa dara áit.
Tar éis na Éisteachtaí nDall bhí 10 ealaíontóir ar na bhfoirne. Sna babhtaí cath bhí ealaíontóir amháin le 'goid' ar gach foireann.
D'fhág Jamelia agus Dolores Ní Ríordáin tar éis an sraith seo.


Naomh Liúsaidh.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Liúsaidh (283 – 304). Rugadh i Sioracús í, an tSicil.


Jamelia.
Is amhránaí agus aisteoir Sasanach í Jamelia Niela Davis (Rugadh 11 Eanáir 1981), aithnid go gairmiúil mar Jamelia. Ba breitheamh í ar "The Voice of Ireland".
Tháinig Jamelia san ochtú áit ar an tríú sraith déag "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2015.


San José (Almería).
Radharc ar San José cois farraige
Is sráidbhaile San José atá suite i Nijar, bardasacht i gCúige Almería i ndeisceart Andalucía, sa Spáinn. Ionad saoire atá ann agus é lonnaithe i bPáirc Nádúrtha Cabo de Gata ar chósta thoir theas na Spáinne. Bhí 1012 áitritheoir ann sa bhliain 2011. Fásann an daonra i míonna an tsamhraidh, suas le 20,000 duine ag amannta. Tá trá San José suite ar bhá éadomhain ar an gcósta i gcomharsanacht an muiríne.
Timpeall ar 2 míle ó dheas de San Jose suite i trá Cove Playa de los Genovese, ar tóir trá fhada 1,000 m le cinn tíre creagach ag gach deireadh. Tá 2 km eile ar an taobh thiar an Playa de Mónsul. Is é an trá clúdaithe le gaineamh bolcánach liath agus smután ollmhór carraig bholcánach dorcha. An ceantar in úsáid mar chúlra do scannáin éagsúla. Tá an dá tránna i measc na is áille sa Spáinn.


Dioscliosta Lily Allen.
Rinne an ceoltóir Briotanach Lily Allen trí albaim stiúideo.


Yun Hyon-seok.
Gníomhaí Cóiréach ar son chearta an duine ab ea Yun Hyon-seok (Cóiréis: 윤현석 尹賢碩, 7 Lúnasa 1984 – 26 Aibreán 2003). File agus duine aerach a bhí annn. As an Chóiré Theas dó. Leasainm bhí air ná Yook Woo-dang(육우당 六友堂; seisear cairde), Sulheon(설헌 雪軒), Midong(미동 美童; buachaill álainn) a ainmneacha cleite. go raibh é a chlann ina theaghlach oideachasóir agus Caitliceach devout. Chaith sé a shaol mar ógánach i mbruachbhaile Incheon, Byupyong.
I 2002 go dtí 2003, bhí sé ina LGBT ceart gluaiseacht agus homafóibe i gcoinne gluaiseachta. I mí 3 Aibreán, 2003, bhí sé Conscientious objection. Sa bhliain 26 Aibreán 2003, chuir sé lámh ina bhás féin I Dongdaemun sa Seoul de bharr na Hómafóibe sa Chóiré Theas.


Árd Bheinn.
Is sliabh in Albain í Árd Bheinn, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Eilean a' Chaisteil.
Is oileán suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Eilean a' Chaisteil.


Tórr Meadhonach.
Is cnoc in Albain í Tórr Meadhonach, atá suite ar an Oileán Arainn, Comhairle Shiorrachd Áir a Tuath.


Allt an Fhúcadair.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Allt an Fhúcadair.


Allt na Crá.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Allt na Crá.


Alan Crom.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan san Albain é Alan Crom (Béarla: Alacrum). Tá timpeall is 300 duine ina gcónaí ann.


Baile Úr Chille Bhoisil.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Úr Chille Bhoisil.


Baile Alain.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Alain.


Baile Eighe.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Eighe.


Bun na h-Aibhne.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Bun na h-Aibhne.


Bun Chadain.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Bun Chadain.


Baile Chaisteil, Comhairle nan Críochan.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Chaisteil.


Iomaitheoirí The Voice of Ireland.
Is liosta é seo de na hiomaitheoirí ar an gcomórtas teilifíse réaltachta, The Voice of Ireland.
Sa céad agus dara sraith, bhí 12 ealaíontóirí ar na bhfoirne. Sa tríú sraith, bhí 10 ealaíontóirí ar na bhfoirne. Sa ceathrú sraith, bhí 14 ealaíontóirí ar na bhfoirne. In iomlán bhí 194 ealaíontóirí ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir go dtí seo; Pat Byrne, Keith Hanley, Brendan McCahey agus Patrick Donoghue.


An Gasúr a Chaith na Pitseámaí Stríocacha.
Is leabhar é An Gasúr a Chaith na Pitseámaí Stríocacha ag an údar John Boyne agus a aistríodh go Gaeilge in 2007 mar cheann amháin de dhá leabhar atá foilsithe go dtí seo ag Bord Scrúduithe na Tuaiscirt (Northern Examinations Bord).
Achoimre ar an bPlota.
Díríonn an scéal seo ar bhuachaill darbh ainm Bruno atá ag fás aníos i mBeirlín na Gearmáine lena thuistí agus a dheirfiúir. Bogann siad go dtí an Pholainn le linn tréimhse fhrith-Ghiúdach sa Ghearmáin agus an Dara Cogadh Domhanda faoi lánseol. Déantar an bogadh seo mar gurb é athair Bruno ceannfort ar champa géibhinn (campa báis) in. D’ainneoin sin, déanann athair Bhruno cinnte de go bhfuil gnáthshaol den chuid is mó aige, ach is léir go bhfuil go leor ceisteanna aige agus tugann a chuid fiosrachta é go fál sreinge deilgní Auschwitz. Is ann a bhuaileann Bruno le Schmuel, buachaill maol, tanaí a shuíonn ar an taobh eile den fhál i bpitseámaí le stríocacha gorma is bána orthu.
Cruthaítear cairdeas eatarthu, cairdeas a choimeádann siad faoi cheilt ó dhaoine eile thart timpeall orthu. Labhrann na buachaillí faoin saol aisteach atá acu agus deir Schmuel gur tháinig sé agus a theaghlach anseo chun obair a dhéanamh, ach gur scaradh óna chéile iad ag an tús agus nach bhfuil a thuismitheoirí ná aon duine eile dá theaghlach feicthe aige ó shin.
Tar éis bliana réitíonn muintir Bruno bogadh ar ais chuig Beirlín, mar nach dtaitníonn an saol nua seo leo. Nuair a chloiseann Bruno go gcaithfidh sé imeacht, ritheann sé sall chuig claí Auschwitz chun slán a fhágáil le Schmuel. Socraíonn na buachaillí ar Bruno a thabhairt isteach sa champa ghéibhinn chun cabhrú le Schmuel teacht ar a athair. Tugann Schmuel pitseámaí stríochacha do Bruno, agus tosnaíonn siad ar an gcuardach. Trí thimpiste ritheann said i measc slua máirseála, a théann díreach isteach i gceann de na seomraí gáis. An rud deireanach a tharlaíonn ná beireann Bruno greim docht ar lámh Schmuel fad is a thiteann gáis marfach anuas orthu.
Iarfhocal.
Caitheann máthair agus deirfiúir Bruno go leor ama á lorg sa ghairdín agus timpeall an tí. Tar éis cúpla seachtain beartaíonn siad taisteal ar ais chun na Gearmáine ar eagla gur fhág sé rompu. Ar ndóigh, níl sé ann. Filleann athair Bruno ar an áit inar aimsíodh carn éadaí in aice le claí Auschwitz, agus nuair a tharraingíonn sé aníos an claí agus feiceann sé spás mór go leor ina bhféadfadh buachaill beag dul faoi. Tuigeann sé ansin gur bhásaigh a mhac i seomraí gáis Auschwitz. Cruthaíonn bás a mhic laigeacht i gcorp agus i gcroí an cheannfoirt, agus faoin am a dtagann An t-Arm Dearg, ní dhéanann sé gearán ná agóideacht ar bith.
An Cúlra Stairiúil.
Cuireadh tús leis an Dara Cogadh Domhanda ar an 1ú Meán Fómhair 1939 nuair a rinne an Ghearmáin (le mar cheannaire acu) ionradh ar an bPolainn. Ag úsáid modh nua cogaíochta darbh ainm "blitzkrieg", ghlac an Ghearmáin, nó An Tríú Reich, seilbh ar an Iorua, an Danmhairg, an Bheilg, an Ollainn agus an Fhrainc faoi Mheitheamh 1940.
Is ag an am seo a thosaigh Hitler ar ‘An Réiteach Deiridh’ a chur i bhfeidhm – sluachampaí géibhinn a bhunú sna tíortha seo agus Giúdaigh ó gach cearn den Eoraip a thabhairt ann agus a chur ag obair iontu. Tugadh bearradh gruaige do na príosúnaithe seo, scaradh na fir ó na mná, agus tugadh culaith éadaí dóibh le stríopaí gorma is bána orthu. Níorbh fhada gur thosaigh siad ar na príosúnaithe seo a mharú go córasach, i seomraí gáis faoi bhréagriocht cithfholcthaí. Nuair a tháinig deireadh leis an gcogadh i Lúnasa 1945, maraíodh tuairim is sé mhilliún Giúdach fud fad na hEorpa.
Cur síos ar na príomhcharachtair.
Buachaill naoi mbliana d’aois is ea Bruno agus is léir nach bhfuil mórán aithne aige ar an saol thart timpeall air. Is buachaill soineanta é atá fiosrach, fáilteach agus cróga – léirítear é seo tríd a chairdeas le Schmuel.
Is páiste maol, tanaí é Schmuel a rugadh ar an lá ceanann céanna le Bruno. Páiste machnamhach, faireach é atá i bhfad níos eolaí ar chruatan an tsaoil ná mar atá Bruno. Léirítear é seo tríd an eolas ar thíortha agus teangacha na hEorpa.
Tá athair Bruno - an duine a bhfuil an campa géibhinn faoina cheannas aige – díograiseach agus dílis dá chuid oibre, agus cuireann sé dualgais a phost sin roimh a dhílseacht dá chlann, go dtí go dtuigeann sé conas ar chaill sé a mhac. Ní féidir leis leanacht ar aghaidh leis an obair chruálach seo a thuilleadh mar gheall ar an baint a bhí ag an gcampa le bás a mhic.
Eolas beathaisnéise faoin údar.
Rugadh John Boyne i 1971 i mBaile Átha Cliath. Rinne sé staidéar ar Litríocht an Bhéarla i gColaiste na Trionóide agus Scríbhneoireacht Chruthaíoch ag Ollscoil Oirthear Anglia, áit ar bronnadh Duais Curtis Brown air.
Is in 2006 foilsíodh a leabhar "The Boy in the Striped Pyjamas", leabhar a tharaing cáil domhanda air. Bhuaigh sé Gradam Leabhair na hÉireann faoi dhó agus Leabhar Bisto na Bliana, chomh maith le duaiseanna idirnáisiúnta agus chaith an leabhar os cionn 80 seachtain ar bharr liosta na leabhar sárdhíolta an "New York Times". Bhí sé ar bharr liosta na leabhar sárdhíola sa bhliain 2007 agus arís i 2008 agus tá thart ar 5 mhilliún cóip den leabhar díolta ar fud an domhain.
An leabhar is déanaí uaidh ná "Stay Where You Are and Then Leave" a foilsíodh i Márta 2014. Foilseofar "A History of Loneliness" sa Ríocht Aontaithe i Meán Fómhar 2014.
Stíl an údair.
Nuair a thosaigh Boyne ag scríobh den chéad uair, ba é gearrscéalta is mó a chleachtaigh sé agus foilsíodh an-chuid acu. Cuireadh an chéad scéal aige "The Entertainments Jar" ar aghaidh le haghaidh Gradam Litríochta Hennessy in Éirinn. Tá 70 gearrscéal dá chuid foilsithe go dtí seo.
An leagan scannánaithe.
In 2008 eisíodh scannán bunaithe ar an leabhar. Is dráma stairiúil é an scannán a stiúraigh Mark Herman, agus déanann Asa Butterfield agus Jack Scanlon páirt Bruno agus Schmuel faoi seach.
Eolas ginearálta faoin leabhar.
Aistríodh an bunleabhar go 34 teangacha, an Ghaeilge san áireamh agus d’fhan sé ar liosta na leabhar sárdhíolta in Éirinn ar feadh níos mó ná bliana. Rinneadh an leabhar "An Gasúr a Chaith na Pitseámaí Stríocacha" mar aon le "Anne Frank - Dialann Cailín Óig" mar chuid de shaothar Bhord Scrúduithe na Tuaiscirt (Northern Examination Board (CCEA)) a bhí mar aidhm acu ábhar breise léitheoireachta a chur ar fáil agus mar sin méadú ar stór focal daltaí ar bhonn cruthaíoch. Rinne Pádraig de Bléine, léachtóir ar Litríocht agus Teanga na Gaeilge i gColáiste Ollscoile Naomh Muire i mBéal Feirste.


Iarsmalann Thíortha an Bhíobla.
Músaem suite in Iarúsailéim, in aice le hIarsmalann Iosrael, is ea Iarsmalann Thíortha an Bhíobla (- Muzeon Artzot HaMikra). Is é a cuspóir tíortha agus cultúir ársa sa Bhíobla Giúdach a iniúchadh. Cuireadh ar bun í sa bhliain 1992 le bailiúchán pearsanta Elie Borowski a thaispeáint go poiblí. Tugann na céadta míreanna san iarsmalann léargas ar sheanchultúir na nGiúdach, na bhFéiníceach, na nÉigipteach, na bPeirseach, agus araile.


Gluaiseacht (úrscéal).
Is úrscéal é "Gluaiseacht" le Alan Titley, ina ndéantar cur síos ar bhuachaill agus é ag éalú óna bhaile trasna na hAfraice. Fagann sé an baile i gcoinne a thola de bharr go ndearnadh slad ar a mhuintir. Téann sé go dtí an Eoraip agus déanann sé cairde nua, cailín óg, ar an mbealach. Tá an t-úrscéal dírithe ar dheagóirí toisc téama an leabhair agus an teanga a úsaidtear ann. D’fhoilsigh an Gúm an leabhar i 2009. Ainmníodh an leabhar ar ghearrliostadon ‘Bisto Children’s Book of the Year Award’ i 2010 agus bhí sé mar ‘Leabhar na Míosa Méan Fomhair 2010’ ar ClubLeabhar.com.
An Plota.
Ag tús an leabhair, tá duine ag labhairt. Ní thugtar a ainm ach tá sé ag ceistiú cén fáth go bhfuil sé san áit a bhfuil sé. Insíonn sé dúinn scéal a shaoil. Is buachaill óg é i sráidbhaile beag san Afraic. Téann an buachaill óg go dtí an tobar chun uisce a fháil. Tá náire air mar is jab é sin do na cailíní de ghnáth ach tá a dheirfiúr rólág chun é a dhéanamh agus de bharr go bhfuil a mháthair ag cothú an linbh, is air a thit sé dul agus uisce a tharraint ón tobar
Nuair a thagann sé ar ais ón tobar tá a shaol iomlán tar éis athrú. Tá a theaghlach ar fad imithe ón sráidbhaile gan rian fágtha ina ndiadh. Ní raibh éinne fágtha sa sráidbhaile ach oiread. Níl le feicéal aige anois ach tithe folmha agus corrmhadra marbh ar thaobh na sráide. Bhuail an buachaill óg le fear agus éadaí dubha a gcaitheamh aige. Ag marú uain a bhí sé. Thóg an fear an buachaill óg leis ar a chapall go baile eile mar bhí iontas air gur tháinig éinne slán.
Nuair a shroicheann an buachaill agus fear na n-éadaí dubha (ní thugtar ainm dúinn) an baile nua, fágann an fear an buachaill óg i dteach le fear eile, fear údarásach. Bhí iontas ar gach duine sa bhaile gur tháinig éinne slán. Bhí said cabhrach ach faiteach agus bhí said aineolach faoin Eoraip agus aon rud a baineann leis.Deir an fear leis go gcaithfaidh an huachaill óg dul go dtí an Eoraip, nach bhfuil aon áit dósa bhaile sin. Tugann an fear airgead dó chun íoc as an turas agus téann sé ar thrucail le daoine eile chun dul go dtí an Eoraip.
Téann trí trucail de dhaoine ar an turas tríd an ngaineamhlach go dtí an Eoraip. Ach bíonn stoirm ghainimh ann ar an mbealach agus déantar damáiste don trucail ar a bhfuil an buachaill óg. Ní raibh siad in ann an trucail a dheisiú. Nuair a thagann trucail eile i gcabhair orthu deirtear leo nach bhfuil spás ann chun gach duine díobh a thógáil.. Roghnaíodh deichniúr paisinéir as an tríocha a bhí ar an trucail. Fágadh na daoine eile sa ghaineamhlach ina measc an buachaill óg.
Ag an nóiméad deireanach, léim fear amháin den dream a bhí roghnaithe ar fhear na ngunnaí. Ach bhí fear na ngunnaí ag súil leis agus scaoil sé urchar leis agus maraíodh é. Roghnaíodh an buachaill óg chun dul ar an dara trucail ina áit. Agus ar an dara trucail, buaileann an buachaill óg le Fatima.
Reitíonn Fatima agus an buchaill óg gohan-mhaith le chéile. Tagann an grúpa ar campa dídeanaithe ar imeall an ghaineamhlaigh áit ina mbuaileann siad le Omar, a chabhraíonn leo ar a dturas. Tagann Omar chucu i lár na hoíche chun iad a chur ar bhád, a thógfaidh go dtí an Eoraip iad. Ritheann an triúr acu go dtí an fharraige agus chuirtear iad ar an bhád bheag rámhaíochta.
I rith an turais, bhí orthu dul i bhfolach nuair a tháinig bád mór ina dtreo. Ach tháinig siad slán. Stop an bád agus sheas fear ar a dtugtar ‘fear na leathshúile’ agus dúirt sé leo go léir léim on mbád mar nach raibh sé i gceist acu dul níos faide. Ach ní raibh snámh ag cuid mhaith acu, an buchaill óg san áireamh. Rug sé greim ar lámh Fatima agus léim an bheirt acu san fharraige.
Nuair a dhúisigh an buachaill óg bhí sé ag luí ar an ngaineamh. Bhí Fatima tar éis é a thabhairt slán ón bhfarraige. Lean Fatima agus an buachaill óg ag siúl, ó shráidbhaile go sráidbhaile ag goid ar a mbealach chun go mbeadh éadaí agus bia acu. Buaileann siad le buachaill eile agus foghlaimíonn siad faoin ‘camall iarann’ nó traein. Téann an bheirt acu ar an traen gan tícéad agus gabhtar iad. Cuirtear iad i seomra beag ar an traein go dtí go stoptar an traein, agus fágtar an buachaill agus Fatima faoi chúram garda eile.
Cuireadh ar bád iad agus tógadh iad go cháthair aláinn nua. Ach roinntear iad in dhá ghrúpa agus scartar Fatima agus an buachaill óg. D’imigh an grúpa ina raibh Fatima i ngluaisteán mar go raibh ‘obair luachmhar ’ ann dóibh. Fágadh an chuid eile díobh sa chathair. Sa deireadh gabhadh an buachaill óg ag na gardaí nuair a ghoid sé pacáiste brioscaí. Níl aon cárta aitheantas nó pas aige. Mar sin níl aon áit le fanacht aige, nó obair le fáil aige agus déantar é a dhíbirt. Ní thiocfaidh deireadh leis an ngluaiseacht go deo.
Téamaí.
An téama is laidre sa leabhar ná téama an éalú. Is agéalú ó uafás éigin atá na daoine seo. Ní dhéantar phlé ar an cinéal uafás seo i leabhar trí Ghaeilge go minic agus mar sin is phlé an-nua agus suimiúl a dhéanann Alan Titley ar. Is suimiúil an t-ábhar é go deimhin, go háirithe mar gur uafás san Afraic é, seachas eachtraí ó Éireann. Téamaí eile atá le feiceáil ná cairdeas, bochtanas agus foréigean. Is scéal den scoth é seo.
Glacadh.
Fuair an leabhar glacadh maith nuair a foilsíodh é. Dúirt Geraldine McKenna ó Iris gur ‘scéal iontach agus corraitheach é’ agus mhol sí an leabhar as na ‘pictiúir atá cumhachtach agus éifeachtach.’ I léirmheas a scríobh Seán Taidhg Ó Gairbhí don Irish Times, dúirt sé gurb é Gluaiseacht ‘a page-turner that grips us from the off.’
Acaláid.
Chomh maith le léirmheasanna maithe a fháil ó criticí, bhí an leabhar ainmnithe ar ghearrliosta don ‘Bisto Children’s Book of the Year Award’ i 2010 agus roghnaigh ClubLeabhar.com an leabhar mar ‘Leabhar na Míosa Méan Fomhair 2010.’
Lucht leathóireacht.
Dar le Alan Titley é féin in agallamh le Meoin Eile, gur leabhar é a thosnaigh mar leabhar do dhéagóirí, ach go gceapann sé gur féidir leis an leabhar bheith in óiriúnt d’éinne.
Naisc Sheachtracha.
https://ga.wikipedia.org/wiki/Alan_Titley


Baile Ghille Mhoire, Comhairle nan Críochan.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile Ghille Mhoire.


Baile nan Damh.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Baile nan Damh.


Cathair Lannraig.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan í Cathair Lannraig.


Cille Bheagha.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan í Cille Bheagha.


Cill Aba.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan í Cill Aba.


Deanaim.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Deanaim.


Drochaid Eadaraig.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Drochaid Eadaraig.


Inbhir Leitheann.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Inbhir Leitheann.


Brendan McCahey.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Brendan McCahey (rugadh ar an é) as Searcóg, Contae an Chabháin. Bhuaigh sé an tríú sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2014.
2014: "The Voice of Ireland".
Bhuaigh Brendan an tríú sraith The Voice of Ireland sa bhliain 2014. Bhí sé ar an foireann Bressie.
Tagairtí.
McCahey, Brendan


Colm Mac Confhaola.
Scríbhneoir úrscéalta Gaeilge is ea Colm Mac Confhaola agus saothar foilsithe aige ó cuireadh a chéad leabhar i gcló i 1997 go dtí an lá atá inniu ann.
Saol.
Rugadh Colm in Inis Córthaidh i Loch Garman sa bhliain 1945. D’fhoghlaim sé an Ghaeilge óna athair agus óna ghaolta sa Ghaillimh. Daragh an t-ainm a bhí ar a athair agus bhí tionchar ollmhór aige ar a mhac. Rugadh agus tógadh Daragh i gConamara. Cainteoir dúchais Gaeilge ab ea é. Bhog sé go dtí Loch Garman agus is ansin, sa cheardscoil, a thosaigh sé ag múineadh Gaeilge agus na cuntasaíochta. Is é Daragh a spreag grá don Ghaeilge ina mhac agus ba nós le Colm, agus é ag fás aníos, a chuid laethanta saoire a chaitheamh i gConamara agus é ag cur lena shaibhreas Gaeilge.
Is mar mhúinteoir i bPobailscoil na Grainsí i Ros Mhic Thriúin, Loch Garman, a chaith Colm cuid dá shaol. Ba mhúinteoir Gaeilge agus ealaíne é. Chas sé ar an scríbhneoireacht agus é meánaosta. D’fhoilsigh sé a chéad leabhar, "Ceol an Phíobaire" i 1997. Is mó duais atá buaite ag Ó Confhaola dá chuid saothair litríochta, rud a léiríonn an bua atá aige mar scríbhneoir. Anuas air sin tá suim aige sa drámaíocht agus chum sé an dráma "Faolchoin na Saoirse". An leabhar deireanach atá foilsithe aige ná an leabhar ficsin, "Smacht".
Oibríonn Colm mar theangeolaí Gaeilge le foireann eTeams. Is córas é eTeams a chuireann seirbhísí aistriúcháin agus ateangaireachta ar fáil. Oibríonn Colm Mac Confhaola mar aistritheoir Gaeilge laistigh don chomhlacht.
Litríocht.
Titeann sagart i ngrá le bean i bPort Láirge. Déanann sé iarracht an grá seo a chur uaidh agus de bharr sin téann sé go dtí Loch Garman. Is ansin a ghlacann sé páirt in Éirí Amach 1641. Ina dhiaidh sin téann sé ag taisteal. Is san Iodáil atá sé nuair a chloiseann sé scéal go bhfuil mac aige i bPort Láirge.
Gradaim.
I 2010 bhuaigh Colm Mac Confhaola an dara duais i gComórtas Liteartha an Oireachtais don scríbhneoir fásta i gcomhair an leabhair "Aoibhinn Beatha an Scoláire".
Bhuaigh "Ceol an Phíobaire" agus an dráma "Faolchoin na Saoirse" duais Oireachtais chomh maith.


Imircigh Éireannacha sa Mheiriceá i lár an Naoú hAois Déag.
Ó 1820 &#x2014; 1920, tháinig cúig mhilliún imirceach Éireannach go Meiriceá. Cé gur tháinig an líon is mó d’imircigh Éireannacha thall go Meiriceá i rith tréimhse an Gorta Mór, bhí imircigh Éireannacha ag teacht go Meiriceá roimhe seo. Ó 1820 – 1840, ba é seo tústréimhse na Réabhlóide Tionsclaíche i Meiriceá. Ní raibh ráta ard inimirceach toisc go raibh táirgeacht íseal ann agus bhí an tionsclaíocht óg sa tír. Oibrithe oilte den chuid is mó a bhí sna hinimircigh an tráth sin. Ach idir 1846 agus 1920, ba ghá oibrithe neamhoilte a earcú de réir mar a bhí an geilleagar ag fás faoi thionchar na réabhlóide tionsclaíche. Mheall rath an réabhlóid tionsclaíoch na glúnta nua d’inimircigh Éireannacha toisc go raibh geilleagar Éireann ina phraiseach tar éis an Gorta Mór. Sna 1940idí, b’ionann líon na n-inimirceach Éireannach i Meiriceá agus leath an phobail inimircigh sa tír. Is figiúr suntasach é seo toisc nár éirigh le daonra na hÉireann dul thar 8.5 milliún duine.
An Pobal Éireannach sa Mheiriceá.
Léiríonn taifid na n-inimircigh go Meiriceá gurbh Éireannaigh iad 43% de na leanaí a rugadh in 1850. Bhí an pobal Éireannach i Meiriceá ag fás go tapa ach d’fhan na hinimircigh seo sna cathracha móra. D’fhan siad le chéile toisc gurbh iad na hinimircigh is boichte i Meiriceá. Chruthaigh sé seo pobail dlúth, iargúlta as na hÉireannaigh i Meiriceá - an-cosúil leis na pobail sa bhaile as ar tháinig siad. “Wherever they settled, the Irish kept to themselves to the exclusion of everyone else, and thus were slow to assimilate” Bhunaigh Patrick Lynch páipéar nuachta a chuir go mór leis an t-sochaí Éireannach nua seo i Meiriceá. Bunaithe in 1849, An cúis a bhí leis an nuachtán seo ná chun a léiriú go raibh na hÉireannaigh díreach chomh héirimiúil céanna leis na hinimircigh eile. Rinne Lynch iarracht líon a léitheoirí a mhéadú tríd bród na hinimircigh Éireannacha a mhúscailt le nuacht maidir le náisiúnachas agus Caitliceachas a scríobh. Bhunaigh Mícheál Ó Locháin an chéad irisleabhar a foilsíodh trí mheáin na Gaeilge – An Gaodhal sa bhliain 1879 i mBrooklyn, Nua Eabharc. Nuacht mar gheall ar chúrsaí sa bhaile a bhí ann chomh maith le roinnt filíochta. Chuir sé seo leis an tréimhse Athbheochana sa Mheiriceá.
Teannas agus Coimhlint.
Bhí tionchar nach beag ag na hinimircigh ar an gcaoi inar scaip an pobal ar fud Mheiriceá. In 1820, bhí formhór de phobal na tíre - 93% - ag cónaí i gceantair tuaithe ach faoi 1920, bhí 51% den daonra ag cónaí i gcathracha. Bhí na hÉireannaigh ag maireachtáil i slumaí beaga ar nós na gcinn sna ‘Five Points’ i Manhattan. Rinne an t-úrscéalaí Charles Dickens cur síos ar an áit seo go minic: “lanes and alleys, paved with mud knee deep.” Toisc go raibh dlús daonra ard anois ag cónaí an-ghar dá chéile agus droch coinníollacha maireachtála acu, cruthaíodh go leor teannais agus fadhbanna sóisialta dá bharr. Bhí troideanna ann go minic idir na hinimircigh. Deir Micí Mac Gabhann linn san úrscéal ‘Rotha Mór an tSaoil’ agus é ag maireachtáil in Dawson City “Thigeadh na hÉireannaigh iad féin maith go leor le chéile ach ba mhinic a thiteadh siad amach le daoine as tíortha eile” lch 187. Ní raibh an teannas srianta go Manhattan amháin. I gCathair Nua-Eabhrac sa bhliain 1859, b’ionann 55% de na daoine a gabhadh ag na póilíní agus daoine le bunús Éireannach. Tharraing na hÉireannaigh droch-cháil orthu fhéin de bharr na fadhbanna sóisialta seo.
Slí Beatha.
Idir 1852-1921, b’ionann mná agus 50.1% de na hinimircigh Éireannacha i Meiriceá agus i gCeanada. Na poist a bhí ag mná Éireannacha don mórchuid ná cinn a bhain le hobair tí agus seirbhísí poiblí. Ag teacht an 20ú haois áfach, bhí céatadán níos mó de mná ag obair san earnáil déantúsaíochta ná fir – 35.6% i gcomparáid le 33.8% (lch 1008). Seans go léiríonn sé seo an riachtanas a bhí ann i Meiriceá i gcomhair éadaí agus teicstílí. Rinne na fir pé obair a bhí ar fáil sa réabhlóid tionsclaíoch mar shampla, obair ar an iarnród, i monarcha nó na dugaí.
Tháinig borradh ar mhianadóireacht óir go háirithe in iarthar na tíre ar nós Klondike agus Dawson City ag deireadh an naoú haois déag. Mheall sé seo imircigh as gach tír ar nós Mhicí Mhic Gabhann i "Rotha Mór an tSaoil". Déanann sé cur síos ar na coinníollacha agus é ag tabhairt faoin obair: “D’obair muid linn, séasúr i ndiaidh séasúir, san áit chéanna agus má bhí an obair cruaidh contúirteach féin, bhí saol neamhbhuartha go leor againn. Bhí cábáin bhreátha ghlana againn agus neart ábhair tine”. Lch 184) Tá tuairimí faoi leith faoin áit áfach ag Ethel Berry a raibh leasainm ‘bride of the Klondike’ uirthi. Dúirt sí gur dheacair an áit é chun maireachtáil go háirithe i gcomhair mná toisc go raibh ort oighir a leá chun cith a thógáil sa Gheimhreadh.
Éireannaigh ag troid i gCogadh Cathartha sa Mheiriceá.
Ghlac beagnach 150,000 Éireannaigh páirt sa Chogadh Cathartha i Meiriceá ar thaobh an Aontais. Civil War Citizens: Race… lch 100) Tá go leor cuntais ann a deir gur throid na hÉireannaigh go fíochmhar agus le crógacht – go háirithe an 69ú Reisimint Nua-Eabhrac ‘The Fighting 69th’ a throid in Gettysburg agus Fredericksburg. Bhí neart fáthanna gur throid Éireannaigh sa chogadh seo. Dar le Burton agus Kohl, bhí roinnt díobh a bhí mar bhaill den Bhráithreachas Gael-Mheiriceánach nó na Fíníní a bhí mar eagraíocht náisiúnach. Bhí na hÉireannaigh seo ag troid sa chogadh chun taithí agus traenáil a fháil ionas go mbeadh siad in ann é seo a úsáid i gCogadh na Saoirse sa todhchaí i gcoinne na Breataine. Fáthanna eile gur throid Éireannaigh sa chogadh seo ná, chun airgead reatha a thuilleamh, chun Meiriceá a choimeád mar thearmann d'Éireannaigh amach anseo. Bhraith roinnt Éireannach gur thug sé seo deis do phobal na hÉireann i Meiriceá chun comaoin a chúiteamh le muintir Mheiriceá, cé nach bhfuil taifead ann de seo i litreacha na saighdiúirí Éireannacha.


Harry Potter agus an Seomra Diamhair.
Is é "An Seomra Diamhair" an dara leabhar agus scannán sa tsraith Harry Potter.
Tá Harry agus a chairde sa dara bliain i Hogwarts ach tá rud éigin ag tarlú. Cé hé Tom Riddle? Agus cé a d'oscail an Seomra Diamhair? Cá bhfuil Ginny agus cé a thóg í?


Artemis Fowl.
Artemis Fowl le Eoin Colfer
An chéad úrscéal i sraith leabhar fantaise le haghaidh déagóirí, scríofa ag an scríbhneoir Éireannach, Eoin Colfer. Máire Nic Mhaolain a d'aistrigh go Gaeilge é.
Foilsiú.
Foilsíodh ar dtús é i mí Aibreáin 2001 ag Viking Children's books. Cuireadh ar fáil é mar leabhar faoi chlúdach crua in Éirinn agus i Sasana leis an uimhir ISBN 0-670-91133-X.
Foilsíodh sna Stáit Aontaithe den chéad uair é i mBealtaine 2001 ag Miramax. I Meán Fomhair na bliana sin, cuireadh amach arís in Éirinn agus i Sasana é faoi chlúdach bog, agus ansin níos déanaí i SAM.
Nóta ar an Scríbhneoir.
Rugadh é i gCill Mhantáin sa bhliain 1965. Tógadh é agus a cheithre deartháireacha ansin ag a athair (a bhí ina mhúinteoir scoile, staraí agus ealaíontóir) agus a mháthair (múinteoir drámaíochta). Ba é an chéad leabhar a d'fhoilsigh sé ná "Benny and Omar" i 1988, agus bhí sé bunaithe ar a thaithí sa Túinéis. D’oibrigh sé mar mhúinteoir go dtí 2001, nuair a foilsíodh an leabhar Artemis Fowl.
Chomh maith leis an tsraith Artemis Fowl agus Benny and Omar, tá ocht leabhar scríofa aige do pháistí agus do dhéagóirí óga.
Tá bean chéile agus beirt pháistí aige agus cónaíonn sé i gCill Mhantáin.
Coimriú Plota.
Is é Artemis Fowl II, aois 12, an mac le Artemis Fowl I, coirpeach cumachtach Éireannach. Is buachaill sarthréitheach é, atá i gceannas ar shaibhreas a theaghlaigh. Tá a athair ar iarraidh áfach, agus a mháthair as a meabhair agus toisc sin caitheann sé a chuid ama leis an gcúntóir atá aige, an Buitléireach.
Osclaíonn an scéal i gcathair Ho Chi Minh, áit a bhfuil Fowl agus An Buitléireach, ag bualadh le fear a dhearbhaíonn go mbeadh sé in ann cabhair a thabhairt dóibh agus iad ag iarraidh seilbh a fháil ar leabhar draíochta. Buaileann siad le síofróg, a bhfuil cuma Ící uirthi, a thugann deis dóibh breathnu ar An Leabhar Daonna ionas go dtabharfaidh Artemis a cuid draíochta ar ais di.
Ag an am céanna, tá troll á lorg san Iodáil ag an gCaptaen Holly Short. Is lucharachán í Holly, atá ag obair le haghaidh an Fórsa LEPrecon. Gabhann sí an troll, ach úsáideann sí an chuid deireannach den draíocht atá fágtha aici chun é sin a dhéanamh. Nuair a théann Holly chun a draíocht a spreagadh arís, gabhann an Buitléireach agus Artemis í.
Déanann an chuid eile den ghrúpa LEPrecon iarracht Holly a shabháil ó Mhainéar Fowl, agus eiríonn le hArtemis iad a stopadh.
Buaileann Artemis leis an té atá i gceannas ar an bhfoireann LEPrecon, Julius Root, ag rá go bfhuil ór ag teastáil uaidh chun go ligfeadh sé a phriosúnach saor. Nochtann Root, áfach, go bhfuil an t-am stoptha aige timpeall Mhainéar Fowl agus nach mbeadh Fowl in ann éalú ón mbuama atá acu. Toisc seo, dar le Root, ní ceart go mbeadh Fowl ag fógairt céard a theastaíonn uaidh. Insíonn Fowl leis, áfach, go bhfuil bealach aimsithe aige chun an stopadh ama a bhriseadh, agus toisc sin ní bheadh aon éifeacht ag an mbuama air.
Ag an am céanna, éiríonn le Holly a draíocht a fháil ar ais agus éalaíonn sí ón gcillín ina bhfuil sí trí chleas a imirt ar dheirfiúir an Buitléirigh.
Agus í ag imeacht, buaileann sí leis an mBuitléireach atá gortaithe i ndiaidh dó a bheith ag troid leis an troll a bhí á lorg ag Holly san Iodáil agus atá anois saor sa Mhainéar Fowl. Sabhálann Holly an Buitléireach agus éiríonn leo an troll a stopadh. Sula n-imíonn Holly, tugann Artemis leath den ór atá faighte aige ar ais di agus an taon rud a theastaíonn uainn dó ná mian draíochta amháin.
Agus Holly imithe, osclaíonn Artemis deochanna le haghaidh gach duine fágtha sa Mhainéar, a chuireann iad ar fad ina gcodladh. Agus iad ina gcodladh,pléascann an LEPrecon an buama atá acu. Nuair a fhiosraíonn siad an mainéar ina dhiaidh, foghlamaíonn siad gur éiligh Artemis Fowl agus iad a bhí sa mhainéar ón stopadh ama toisc go ndeachaigh siad ina gcodladh. D'oibrigh Artemis amach go scaoiltear daoine ón stopadh ama agus iad ina gcodladh. Ciallaíonn sé seo go bhfuil cead ag Artemis an t-ór a thóg sé a choimeád toisc go bfhuil riail ann go bfhuil duine in ann ór a bhaineann le síóg a choimeád dá mba rud é go n-éiríonn leis an láimh in uachtar a fháil uirthi.
Ina dhiaidh sin, tagann máthair Artemis anuas an staighre, agus an meabharghalar a bhí aici imithe, toisc gur úsáid Artemis a mhian draíochta chun a sláinte a thabhairt ar ais di. Is ar Lá Nollag a tharlaíonn sé seo.
Cód.
An Teanga 'Gnommish' atá le feiceáil ag bun gach leathanigh sa leabhar.
Ag bun gach leathanaigh sa leabhar, tá réimse siombailí le feiceáil. Pictiúir atá iontu, de ghnath a bhaineann leis an nádúr. Baineann siad seo leis an teanga fhicseanúil, 'Gnommish,' ón leabhar. Is rúnscríbhinn é an leagan atá le fáil sa leabhar, ag a bfhuil brí le fáil don té a bhfuil in ann an cód a bhriseadh. Tugtar nod sa leabhair i bhfoirm sliocht ón Leabhar Daonna, agus an teanga ina scríbhtear é sin.
Leagan Gaeilge.
Is í Máire Nic Mhaoláin a rinne "Artemis Fowl" a aistriú go Gaeilge. Ise a rinne an leagan Gaeilge de Harry Potter agus an Órcloch. Thóg sé sé mhí uirthi "Artemis Fowl" a aistriú.
Sé an dearcadh a bhí ann agus an t-aistriúcháin á ordú ag na foilsitheoiri ná go raibh na leabhair ag déanamh go maith as Béarla agus bhí Ceapadh go mbeadh éileamh ar an leagan Gaeilge chomh maith. Dúirt Michael McLoughlin, ó Penguin Ireland, go raibh a fhios acu go raibh spéis mhór ag páistí i leabhair "Artemis Fowl". Rinneadh é a aistriú toisc an éileamh atá ann do leabhair tráthúla as Gaeilge i scoileanna. Dár le Nic Mhaoláin, bhí an t-aistriúcháin ar Artemis Fowl go hiomlán difriúil ó Harry Potter, cé gur bhain an dá leabhair le draíocht. Baineann an leabhar Artemis Fowl úsáid as i bhfad níos mó béarlagair agus teanga nua-aimseartha.


1 (uimhir).
Is é 1 (aon) an uimhir nadúrtha tar éis 0 agus roimh 2.


2 (uimhir).
Is é 2 (dó) an uimhir nadúrtha tar éis 1 agus roimh 3.


3 (uimhir).
Is é 3 (trí) an uimhir nadúrtha tar éis 2 agus roimh 4.


4 (uimhir).
Is é 4 (ceathair) an uimhir nadúrtha tar éis 3 agus roimh 5.


5 (uimhir).
Is é 5 (cúig) an uimhir nadúrtha tar éis 4 agus roimh 6. Is uimhir phríomha é.


6 (uimhir).
Is é 6 (sé) an uimhir nadúrtha tar éis 5 agus roimh 7.


8 (uimhir).
Is é 8 (ocht) an uimhir nadúrtha tar éis 7 agus roimh 9.
Is uimhir shona í sa tSín agus tíortha eile san Áise. D’osclaíodh na Cluichí Oilimpeacha 2008 i mBéising ar lá geal, an 8 Lúnasa ag 08:08:00 go cruinn díreach.


9 (uimhir).
Is é 9 (naoi) an uimhir nadúrtha tar éis 8 agus roimh 10.


Bob Hoskins.
B'aisteoir Sasanach é Robert William "Bob" Hoskins (a rugadh ar an 26 Deireadh Fómhair 1942 agus fuair bás ar an 29 Aibreán 2014).


Rubin Carter.
Dornálaí meánmheáchain Meiriceánach, ab ea Rubin "Hurricane" Carter (6 Bealtaine, 1937 - 20 Aibreán 2014).


Nigel Farage.
Polaiteoir, craoltóir agus tráchtaire polaitíochta Sasanach is ea Nigel Farage a bhí mar cheannaire ar Páirtí Neamhspleách na Ríochta Aontaithe (UKIP) ó 2006 go dtí 2009 agus arís ó 2010 go dtí 2016. Tá sé mar Fheisire de Pharlaimint na hEorpa i gcomhair Oirdheisceart Shasana ó 2009. Déanann sé cathaoirleacht ar an ngrúpa "Europe of Freedom and Direct Democracy". Is Eoraisceipteach mór le rá é sa RA atá iomráiteach mar gheall ar a óráidí conspóideacha i bParlaimint na hEorpa agus cháin sé an Eor-airgeadra go láidir.
Bhí Farage mar dhuine de bhunaitheoirí Páirtí Neamhspleách na Ríochta Aontaithe, i ndiadh gur fhág sé an Páirtí Coimeádach i 1992 mar gheall ar síniú an Conradh Maastricht. I ndiadh feachtais neamhthorthúil i dtoghcháin pharlaiminte san Eoraip agus i Westminster i gcomhair UKIP ó 1994, toghadh é mar FEP i le haghaidh Oirdheisceart Shasana i dToghchán do Pharlaimint na hEorpa i 1999. Athtoghadh é i 2004, 2009 agus, is deireanaí, i 2014.


Leum na Caillich.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan í Leum na Caillich.


An Lainn.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é an Lainn.


Liontan Ruairidh.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Liontan Ruairidh.


Rosbrog.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Rosbrog.


Sliabh Thuaidh.
Teampall an pharóiste i Sliabh Thuaidh, é déanta de ghaineamhchloch dhearg
Is baile suite i gComhairle nan Críochan, in Albain, é Sliabh Thuaidh. Tá an baile suite sna Cnoic Chevriot.


Taigh a' Ghranndaich.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Taigh a' Ghranndaich.


Abhainn Leitheinn.
Is abhainn suite i gComhairle nan Críochan í Abhainn Leitheinn.


Srath Thuaidh.
Is ceantar suite i gComhairle nan Críochan é Srath Thuaidh.


Uisge Dháidh.
Is abhainn suite i gComhairle nan Críochan é Uisge Dháidh.


An Áird, Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an Áird.


Ae, Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Ae.


Baile MhicIllFhaolain.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Baile MhicIllFhaolain.


Baile Mac Aoidh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Baile Mac Aoidh.


A' Bhorlainn.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é a' Bhorlainn.


An Abaid Úr.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an Abaid Úr.


Clachan Mór.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Clachan Mór.


Cill Osbairn.
Is baile agus paróiste sibhialta i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh san Albain í Cill Osbairn (Béarla: "Closeburn"). Bhí timpeall 1,100 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Crois Mhícheil.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Crois Mhícheil.


Comar Dreas.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Comar Dreas.


Clachan Eóin.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Clachan Eóin.


Cuingealach.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Cuingealach.


Ceann Drochaid.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Ceann Drochaid.


Cille Bhláthain.
Is paróiste suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Cille Bhláthain.


Cathair Ruairidh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Cathair Ruairidh.


Caisteal nan Ceanadach.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Caisteal nan Ceanadach.


Cille Choluim.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Cille Choluim.


Druim Lannraig.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Druim Lannraig.


Dún Droighnein.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dún Droighnein.


Drochaid a' Mhuilinn.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Drochaid a' Mhuilinn.


Dún Sgoir.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dún Sgoir.


Eaglais Bhride.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Eaglais Bhride.


Matt Talbot.
Aiséiteach Caitliceach agus saothraí as Baile Átha Cliath ab ea Matt Talbot (2 Bealtaine 1856 - 7 Meitheamh 1925). Tá urraim mhór do i measc lucht Caitliceach ar fud an domhain mar tá cáil diaganta air.
Meisceoir ab ea é, nuair a bhí sé óg.


Imelda May.
Is amhránaí, ceoltóir, léiritheoir agus cumadóir amhráin Éireannach í Imelda Mary Higham ("Gaeilge: Imelda Máire Higham") (rugadh í leis an ainm Imelda Mary Clabby ar an 10ú Iúil 1974), athnaítear go proifisiúnta í mar Imelda May Rugadh agus tógtha ins Na Saoirsí, i mBaile Átha Cliath, thosaigh sí a gairm sa cheol ag aois a 16 - ag seinnt le roinnt bannaí ceoil agus ceoltóirí áitúil - sular bhunaigh sí a banna féin i 2002. Scaoil sí a céad albam, "No Turning Back", i 2003 agus bhog sí go Londain sa Ríocht Aontaithe lena fear chéile agus giotáraí Darrel Higham i ndiaidh gur scaoileadh é.
Sheinn sí ar an gclár ceoil "Later... with Jools Holland" ar an mBBC i 2008. Bliain níos déanaí, scaoil sí an t-albam, Love Tattoo (2009).
Scaoileadh a tríú albam, Mayhem, sa bhliain 2010 agus d'éirigh sí ainnniú a fháil i gcomhair an Choice Music Prize.
Cé go bhfuil aithne uirthi mar amhránaí, seineann May an bodhrán, giotár, dordghiotár agus an tambóirín comh maith. Tá aithne ar May i gcomhair a stíl cheoil rockabilly agus déantar comparáid idir ise agus bean ceoltóirí snagcheol ar nós Billie Holiday. Bhuaigh sí an duais Meteor, an 'Ceoltóir Is Fearr' i 2009.
Saol agus Gairm Luath.
Rugadh May i mBaile Átha Cliath ar 10 Iúil 1974 sna Saoirsí i lár na cathrach. Is í an duine is óige de chúigear - a deirfiúracha Edel Foy agus Maria O'Reilly, agus a deartháireacha Brendan Clabby agus Fintan Clabby. I 1991, d'fhreastal May ar Coláiste Sinsireach Baile Formaid, áit a rinne sí staidéar ar ealaíon, grafaic srl. Bhí an-tionchar ag ceol tíre agus rac is roll uirthi, go háirithe Buddy Holly, Eddie Cochran, agus Gene Vincent. Sula raibh sí naoi mbliana d'aois, bhí sí mar leantóir ar ceol rockabilly agus na gormacha, go háirithe Elmore James agus Billie Holiday. Agus í ceithre bliana déag d'aois, chan sí i bhfógra i gcomhair Findus Fish Fingers; agus dúirt sí le Graham Norton ar a chlár cainte go raibh daoine ag glaoigh "Fish Finger Girls" uirthi agus a cairde ar feadh tamaill. Mar sin féin, thosaigh a gairm agus í 16 nuair a thosaigh sí ag canadh sna clubanna i mBaile Átha Cliath agus ó am go ham ní cheadaítear isteach í ina seóanna féin de bharr go raibh sí faoi aois. Dúirt sí go raibh sí ag fail séisín ó na ceoltóirí is fearr i mBaile Átha Cliath. Dúirt ceann dóibh go raibh a guth ar fheabhas ach caithfear é a gharbhú. Timpeall an am seo, bhí a hathair ag tiomáint May go gig, agus í ag caoineadh i ndiaidh scaradh óna mbuachaill, agus chur sé ceist uirthi, "An bhfuil do chrói briste? Iontach. Anois is féidir leat na gormacha a chanadh."
Nuair a bhí sí saRíocht Aontaithe i 1998, chan sí le Blue Harlem agus Mike Sanchez.
Gairm Ceoil.
Thosaigh May a gairm proifisiúnta ceoil i 2003. Chruthaigh sí a banna agus scaoil sí "No Turning Back," faoi a hainm a bhí uirthi roimh a phós sí,
Scaoil sí a céad albam "No Turning Back" sa bhliain 2003.
Scaoil sí a dara albam "Love Tattoo" ar an 20 Deireadh Fómhair 2008.
Scaoil sí a tríú albam "Mayhem" ar an 3 Meán Fómhair 2010.
Scaoil sí a ceathrú albam "Tribal" ar an 28 Aibreán 2014.
Scaoil sí a cúigiú albam "Life Love Flesh Blood" ar an 7 Aibreán 2017.
Saol Pearsanta.
Phós May le Darrel Higham i 2002 agus tá páiste amháin acu. Rugadh a hiníon, Violet Kathleen Higham, ar 23 Lúnasa, 2012. D'fhógair siad go raibh siad ag scaradh ar an 17 Iúil, 2015.
Is feoilséantóir í May.
Gradaim.
Tá 2 gradam buaite ag May.
Tagairtí.
May, Imelda


Eaglais Fheichein.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Eaglais Fheichein.


An Eileirg.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í An Eileirg.


Gleann Lochair.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Gleann Lochair.


Gall-Ghaidhealaibh.
Is ceantar suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Gall-Ghaidhealaibh.


Gleann Chapall.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Gleann Chapall.


Loch Mhabain.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Loch Mhabain.


Lios Uillt.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Lios Uillt.


One Direction.
Is popbhanna Éireannach-Sasanach é One Direction(Deirtear é mar 1D go minic). Foirmíodh an grúpa ar an seachtú sraith The X Factor i 2010 agus tháinig siad sa tríú áit. Tá ceathrar sa ghrúpa; Niall Horan, Harry Styles, Louis Tomlinson agus Liam Payne. Bhí Zayn Malik sa ghrúpa ach d'fhág sé i 2015. Deirtear go bhfuil siad ceann dos na grúpaí is ráthiúla ar domhain agus tá glanfhiúchas 25 milliúin punt acu. Is iad cinn de na hamhráin is cáiliúla atá acu na; "What Makes You Beautiful","Live While We're Young" agus "Best Song Ever".Bhronnadh Billboard "Ceoilteoir is fearr sa bhliain" orthu i 2014.Tá said ar bhris ansin. Tá buachaill ag Louis dar aimn Freddy.
Chomh maith le cheol, tá dá scannáin acu, dhá leabhar, dhá cumhrán in eineacht le a lán éadaí irl.
Gradaim.
Treo amháin a bhuaigh níos mó ná 205 dámhachtainí. Tá a n-éachtaí cúig Dámhachtainí Brit, ceithre Dámhachtainí Ceoil Video MTV, aon cheann déag Dámhachtainí Ceoil na hEorpa MTV, agus Dámhachtainí Rogha naoi Teen as naoi gcinn déag ainmniúcháin a, i measc go leor daoine eile.


Seacht mbua an éirí amach.
Leabhar is ea Seacht mBua an Éirí Amach de chuid an scríbhneora próis Pádraic Ó Conaire. Leabhar scéalaíochta é faoi dhaoine ar thug Éirí Amach na Cásca casadh buan ina saol. Tá seacht scéal sa leabhar a dhéanann ceiliúradh ar an Éirí Amach agus deirtear go bhfuil cuid den scríbhneoireacht is fearr dá ndearna Ó Conaire sa leabhar. D'fhoilsigh Maunsel an leabhar den chéad uair sa bhliain 1918 faoin ainm "Seacht mbuaidh an Éirghe Amach". Sa bhliain 1967 d'fhoilsigh Sáirséal agus Dill an chéad eagrán de "Seacht mBua an Éirí Amach". D'fhoilsigh Cló Iar-Chonnacht an dara heagrán, curtha in eagar ag Tomás de Bhaldraithe, sa bhliain 2010.
Rugadh Pádraic Seosamh Ó Conaire ar an 28ú Feabhra 1882 i dteach tábhairne an 'Lobster Pot Bar' i nGaillimh. Bhí baint ag Ó Conaire le gluaiseacht náisiúnachais na haimsire; agus é ina chónaí i Londain chuir sé aithne ar Mhícheál Ó Coileáin agus chuaigh sé isteach in Óglaigh na hÉireann. Bhí aithne mhaith aige ar Phádraic Mac Piarais a bhí mar eagarthóir agus cara leis agus Éamon De Valera a bhí mar chomhscoláire leis i gColáiste na Carraige Duibhe. Níor ghlac Ó Conaire páirt san Éirí Amach ná sna cogaí a lean é. Fuair Ó Conaire bás ar an 6ú Deireadh Fómhair 1928 i mBaile Átha Cliath.
Plota.
Tá seacht gcaibidil sa leabhar agus tá na scéalta neamhspléach ar a chéile. Den chuid is mó tá carachtair agus plotaí eagsúla i gceist i ngach caibidil.
Ceoltóirí.
Sa chéad chaibidil casann Antaine ar Phól Dubh. Ceoltóirí iad beirt. Buachaill óg é Antaine a bhfuil dúil aige sa cheol. Fear aosta, dall é Pól Dubh. Athair Antaine é Pól ach é sin i ngan fhios d’Antaine. Tá rún tromchúiseach éigin ann a bhaineann le máthair Antaine, Mairéad, agus Pól Dubh. Rún nimhneach nach dtuigtear dúinn sa chéad chaibidil. Is léir gur tharla eachtra éigin a chuir Mairéad go mór i gcoinne Phóil agus gur ise a bhain radharc dá shúile. D’inis máthair Antaine bréag dó agus creideann sé go bhfuil a athair marbh. Tá sí scanraithe go n-inseoidh Pól an fhírinne d’Antaine. Faoi dheireadh beartaíonn sí an rún a scaoileadh le hAnta
ine i láthair Phóil. Sular féidir léi an scéal a insint imíonn Antaine chuig Baile Átha Cliath chun páirt a ghlacadh san Éirí Amach.
Díoltas.
Sa dara caibidil faigheann muid amach go gcailltear Antaine san Éirí Amach. Beartaíonn Pól díoltas a bhaint amach i gcoinne cheannaire airm na Breataine. Tugann sé cuairt air agus tá sé i gceist aige é a mharú. Ach díreach sula maraíonn sé é deir an ceannaire airm gur chaith bean ola ina shúile agus go mbeidh sé dall go deo. Mairéad a chaith an t-ola. Ní mharaíonn Pól é toisc a uafásaí is atá cás an oifigigh.
Beirt Bhan Misniúil.
Sa tríú caibidil faigheann ógánach bás san Éirí Amach. Teann comrádaí leis chun an scéal a insint dá mháthair. Ach teipeann ar a mhisneach agus ní insíonn sé di é agus beartaíonn sé an fhírinne a cheilt. In éineacht le bean gheallta an ógánaigh coimeádann siad an rún ón mbean aosta. Ach nuair atá an bhean aosta ag fáil bháis deir sí le comrádaí a mic go raibh a fhios aici go raibh a mac marbh agus gur gá dó an fhírinne a cheilt ó bhean gheallta a mic.
Anam an Easpaig.
Sa cheathrú caibidil tá easpag agus a thiománaí ag dul go Baile Átha Cliath. Teipeann ar an ngluaisteán agus nuair atá an tiománaí á dheisiú éiríonn an t-easpag chun a chosa a shíneadh. Imíonn an tiománaí agus ní thugann sé faoi deara nach bhfuil an t-easpag sa ghluaisteán. Tosaíonn an t-easpag ag siúl go dtí go dtagann sé chuig teach ósta. Agus é ann tagann scéal chuig an dream atá sa teach ósta go bhfuil an t-Éirí Amach ar bun agus ón áit ina bhfuil siad is féidir leo an torann a chloisteáil agus an deatach a fheiceáil ó Bhaile Átha Cliath. Ón eachtra agus radharc seo a fhaigheann an t-easpag a anam.
Bé an tSiopa Seandachta.
Sa chúigiú caibidil tá Peadar Ó Dónaill ag ullmhú agus ag pleanáil don Éirí Amach. Tá úsáid á baint aige as teach in aice le siopa seandachta. Tá bean óg sa siopa seandachta ag coimeád súil ar Pheadar agus dúil aici ann. Tá bleachtaire sa tóir ar Pheadar agus ag iarraidh eolas a fháil air. Cuireann an bhé an dallamullóg ar an mbleachtaire agus deir sí le Peadar go bhfuil an bleachtaire á leanúint. Tá dúil mhór ag an mbleachtaire sa bhé.
Tar éis an Éirí Amach cuirtear Peadar chun báis. Díríonn an pobal tarcaisne ar an mbleachtaire toisc an ról a bhí aige i mbás Pheadair. Ar deiridh cuireann sé lámh ina bhás féin.
Rún an Fhir Mhóir.
Sa Choill Bhuí in Iar-Chonnachta a thosaíonn an scéal. Insítear dúinn gur phós an Fear Mór, Séamas Seoighe, i ndiaidh na Cásca agus gur phós sé arís go luath ina dhiaidh sin. Rún an fhir mhóir ná go bhfuil a chéad bhean chéile imithe as radharc agus nach bhfuil a fhios ag aon duine cá bhfuil sí. Creideann an pobal go bhfuil sé tar éis í a mharú. Tagann fearg ar an dara bean chéile agus creideann sí go bhfuil an Fear Mór i mbradaíl. Ag buaicphointe an scéil tá na Gardaí ag ceistiú an Fhir Mhóir agus tá deartháireacha a mhná chéile ar tí é a ionsaí. Faoi dheireadh scaoileann an Fear Mór a rún agus insíonn céard a tharla: bhí sé ar an aonach i mBaile Átha an Rí nuair a lorg fear tearmann uaidh. Ceannaire an Éirí Amach a bhí ann agus chabhraigh an Fear Mór leis éalú trí ghúna pósta a bhean chéile reatha a chur air agus ligean air go raibh sé tar éis pósadh.
M'Fhile Caol Dubh.
Tosaíonn an seachtú caibidil le plámás agus ardmholadh don Fhile Caol Dubh, an Búrcach Dubh; fear agus file den chéad scoth a bhfuil ardmheas ag an uile dhuine air. Tagann casadh sa scéal áfach nuair a dhéanann bean darb ainm Eibhlín é a cháineadh. Scéal Eibhlín agus an caidreamh a bhí aici leis an bhFile Caol Dubh is ea bun agus barr an seachtú caibidil. Chas Eibhlín air agus thit sí i ngrá leis, cé go raibh sí pósta bhí sí tógtha leis go hiomlán. Thit Éirí Amach na Cásca amach agus bhí Eibhlín buartha go raibh an File gortaithe nó básaithe; labhair sí faoi ina codladh. Chuaigh a fear céile chun scéal an Fhile a fhiosrú agus maraítear é sa troid. Cailleann Eibhlín gach gean a bhí aici don fhile nuair a chloiseann sí nach raibh baint dá laghad ag an bhFile Caol Dubh leis an Éirí Amach.
Téamaí.
Buntéama an leabhair ná an dea-thionchar a d'imir an tÉirí Amach ar mheon na ndaoine. An sprioc atá ag Ó Conaire ná a léiriú go ndeachaigh an tÉirí Amach go mór i bhfeidhm ar dhaoine. Baineann sé úsáid as an scéalaíocht chun an sprioc sin a bhaint amach. Den chuid is mó tarlaíonn rudaí diúltacha do na carachtair. Ach is é an t-athrú meoin a tharlaíonn de bharr na n-eachtraí seo príomhtheachtaireacht an leabhair. In ainneoin go ndeachaigh na carachtair aonair trí chruatan mar gheall ar an Éirí Amach is maith an rud é an t-athrú meoin atá mar thoradh an chruatain.
Léirmheastóireacht liteartha.
Tá clú ar Ó Conaire mar scríbhneoir den chéad scoth. Thug Pádraigín Riggs ceannródaí liteartha air agus dár le hAlan Titley gur réabhlóidí i litríocht na Gaeilge ba ea é.
thumb
D'éirigh go maith leis an leabhar gach uair a cuireadh i gcló é agus aithnítear anois é as an ardchaighdeán scéalaíochta agus as an éagsúlacht a bhain leis nuair a foilsíodh é ar dtús. Thug an scríbhneoir mór le rá Seosamh Mac Grianna "ochtú bua an Éirí Amach" air.


Loch Ríoghaine.
Is loch suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Loch Ríoghaine.


Am Móine Naomh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é am Móine Naomh.


Machair Ghallghaidhealaibh.
Is leithinis suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Machair Ghallghaidhealaibh.


Port Aiseig a' Chrích.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Port Aiseig a' Chrích.


Port Neasaig.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Port Neasaig.


Niall Horan.
Is ceoltóir Éireannach é Niall Horan. Rugadh i Muileann gCearr é ar 13 Meán Fómhair 1993. Tháinig sé sa tríú háit ar an seachtú sraith de "The X Factor" sa bhliain 2010 ina bhall den ghrúpa One Direction.
Saol.
Fuair tuismitheoirí Niall colscaradh nuair a bhí sé 5 bliana d'aois. D'fhreastail sé ar scoileanna i Muileann gCearr nó ina aice. D'fhoghlaim sé conas an giotár a sheinm as a stuaim féin. Chuala aintín leis é á sheinm agus thosaigh sé ag ceol go háitiúil ar dtús.
2010: "The X Factor".
sa bhliain 2010 ag aois a sé déag, thriail Horan don seachtú sraith "The X Factor" i mBaile Átha Cliath. Chan sé "So Sick".
2016-: Céad albam stiúideo.
D'eisigh Horan a chéad singil "This Town" ar an 29 Meán Fómhair 2016. Fuair sé go uimhir a 6 in Éireann, uimhir a 9 sa Ríocht Aontaithe agus uimhir a 20 sa Stáit Aontaithe. D'eisigh Horan a dara singil "Slow Hands" ar an 4 Bealtaine 2017. Fuair sé go uimhir a 3 in Éireann, uimhir a 7 sa Ríocht Aontaithe agus uimhir a 21 sa Stáit Aontaithe.
Tosóidh Horan a chéad camhchuairt "Flicker Sessions 2017" ar an 29 Lúnasa 2017 ag an Olympia Theatre i mBaile Átha Cliath.
Gradaim.
Tá ceithre ghradam buaite ag Horan.


Zayn Malik.
Is ceoltóir Sasanach é Zayn Malik. Rugadh i Sasana é ar 13 Eanáir, 1993. Tháinig sé sa tríú háit ar an seachtú sraith de "The X Factor" sa bhliain 2010 ina bhall den ghrúpa One Direction.
Gradaim.
Tá gradam amháin buaite ag Malik.


Tír na h-Eaglais.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Tír na h-Eaglais.


Abhainn Nid.
Is abhainn suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Abhainn Nid.


Beinn Iolaire.
Is sliabh in Albain í Beinn Iolaire, atá suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.


Easg Dheas.
Is abhainn suite in Aonghas é Easg Dheas.


Snapchat.
Is feidhmchlár curtha grianghraf é Snapchat do fóin phóca agus do tháibléid. Seoladh é i Meán Fómhair 2011.
Thosaigh Reggie Brown agus Evan Spif Snapchat.


Coire Riabhach.
Is sliabh in Albain í Coire Riabhach, atá suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.


An Gleann Cain.
Is gleannta suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an Gleann Cain.


Gaeilge na Gall-Ghaidhealaibh.
Ceann de na teangacha Gaelacha í Gaeilge na Gall-Ghaidhealaibh labhartha i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.


Loch an Bharr.
Is loch suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Loch an Bharr.


Na Rannaibh.
Is leithinis suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é na Rannaibh.


Uisge Dhé, Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.
Is abhainn suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Uisge Dhé.


Tairseach Sonraí Oscailte an AE.
Is é Tairseach Sonraí Oscailte an AE an pointe amháin rochtana ar réimse leathan sonraí atá ag institiúidí, gníomhaireachtaí agus comhlachtaí eile an AE. Is gné lárnach de straitéis an AE maidir le sonraí oscailte í an tairseach.
Bunús dlí agus seoladh.
Seoladh leagan béite den tairseach i mí na Nollag 2012, agus bunaíodh go foirmiúil í le Cinneadh ón gCoimisiún an 12 Nollaig 2011 (2011/833/AE) maidir le doiciméid an Choimisiún a athúsáid chun inrochtaineacht agus athúsáid a chur chun cinn.
Cé go bhfuil sé de chúram ar Oifig Foilseachán an Aontais Eorpaigh bainistiú oibríochtúil a dhéanamh ar an tairseach, tá Ard-Stiúrthóireacht na Líonraí Cumarsáide, an Ábhair Dhigitigh agus na Teicneolaíochta de chuid an Choimisiún Eorpaigh freagrach as beartas an AE maidir le sonraí oscailte a chur chun feidhme.
Gnéithe.
Cuireann an tairseach deis ar fáil d'aon duine cuardach a dhéanamh ar na sonraí nó iad a bhrabhsáil, a íoslódáil, a athúsáid nó nascadh leo go héasca, chun críocha tráchtála nó neamhthráchtála, trí úsáid a bhaint as catalóg de mheiteashonraí comónta. Cuireann sé sin rochtain ar fáil d'úsáideoirí ar shonraí atá stóráilte ar shuíomhanna gréasáin institiúidí, gníomhaireachtaí agus comhlachtaí eile an AE.
Cuirtear feidhmeanna nua ar fáil atá bunaithe ar theicneolaíochtaí séimeantacha. Is féidir cuardach a dhéanamh ar an gcatalóg meiteashonraí trí úsáid a bhaint as inneall cuardaigh idirghníomhach (an cluaisín Sonraí) agus trí úsáid a bhaint as iarratais SPARQL (an cluaisín Sonraí Nasctha).
Cuireann an néal clibeanna 'Téarmaí coitianta' bealach eile ar fáil chun teacht ar shonraí ar an tairseach agus chun na sonraí is mó ráchairte a fheiceáil.
Tá gailearaí ann freisin de feidhmchláir amharcléirithe ó institiúidí, gníomhaireachtaí agus comhlachtaí eile an AE.
Iarrtar ar úsáideoirí moltaí a thabhairt faoi na sonraí is maith leo a fheiceáil ar an tairseach.
Is féidir le húsáideoirí moltaí a thabhairt maidir leis na sonraí is mian leo go mbeadh nasc díobh ar an tairseach, aiseolas a thabhairt ar chaighdeán na sonraí is féidir a fháil agus faisnéis a chomhroinnt leis na húsáideoirí eile faoin úsáid a bhain siad as an tairseach.
Tá an comhéadan ar fáil i 24 teanga oifigiúil an AE, agus tá formhór na meiteashonraí ar fáil faoi láthair i líon teoranta teangacha (Béarla, Fraincis agus Gearmáinis). Tá roinnt de na meiteashonraí (m.sh. ainmneacha sholathróirí na sonraí, cumhdach geografach) ar fáil sa 24 teanga, ós rud é gur aistríodh na liostaí den stór focal srianta atá in úsáid ar an tairseach.
Téarmaí úsáide.
Cumhdaítear formhór na sonraí atá ar fáil trí úsáid a bhaint as Tairseach Sonraí Oscailte an AE faoi Fhógra Dlíthiúil EUROPA agus is féidir athúsáid a bhaint astu saor in aisce, chun críocha tráchtála agus neamhthráchtála, ar an gcoinníoll go dtugtar aitheantas don fhoinse. Tá feidhm le coinníollacha áirithe maidir le hathúsáid, a bhaineann go príomha le cosaint ceart maoine intleachtúla tríú páirtí, ar mhéid an-teoranta sonraí.
Na sonraí atá ar fáil.
Tá éagsúlacht an-mhór sonraí oscailte breisluacha ar fáil ar an tairseach a chuimsíonn réimsí beartais an AE, ar réimsí iad a sainaithníodh freisin le déanaí i gCairt an G8 maidir le Sonraí Oscailte. Ina measc tá an geilleagar, fostaíocht, eolaíocht, an comhshaol agus oideachas.
Go dtí seo, chuir thart ar 40 institiúid, comhlacht nó roinn an AE (m.sh. Eurostat, an Ghníomhaireacht Eorpach Chomhshaoil, an tAirmheán Comhpháirteach Taighde agus Ard-Stiúrthóireachtaí eile na Choimisiúin Eorpaigh agus Gníomhaireachtaí eile an AE) tacair sonraí ar fáil, agus tá os cionn 6 500 ar fáil san iomlán.
Chomh maith le rochtain a thabhairt ar na tacair sonraí, feidhmíonn an tairseach freisin mar phointe rochtana éasca ar raon leathan d'fheidhmchláir amharcléirithe a bhaineann úsáid as sonraí an AE. Taispeántar na feidhmchláir mar eiseamláirí de na cineálacha feidhmchlár is féidir a dhéanamh ag baint úsáide as na sonraí ar lámh amháin, agus don fhaisnéis atá le fáil iontu ar an lámh eile.
Ailtireacht na tairsí.
Tá an tairseach bunaithe ar réitigh foinse oscailte cosúil leis an gcóras bainistíochta inneachair Drupal agus CKAN, bogearraí chun sonraí a chur i gcatalóg atá curtha i dtoll a chéile ag an Open Knowledge Foundation. Is é Virtuoso atá in úsáid mar bhunachar sonraí RDF agus tá críochphointe SPARQL ag gabháil léi.
Tá catalóg meiteashonraí na tairsí bunaithe ar chaighdeáin idirnáisiúnta cosúil leo seo a leanas: Dublin Core (DC), foclóirín chatalóg sonraí DCAT agus an scéimre ADMS. (Asset Description Metadata Schema).


An Leigheas agus an Ghaeilge.
Is éard is an Leigheas agus an Ghaeilge ann na na nascanna idir reimsí an leighis agus teanga na Gaeilge. Tá go leor gnéithe i gceist.


An Gaeilgeoir is Greannmhaire.
Clár comórtas grinn is ea An Gaeilgeoir is Greannmhaire nó GIG. Craoladh an chéad séasúr ar 27 Márta 2014 ar TG4 (Teilifís na Gaeilge). Tá sé ar teilifís ar gach Déardaoin.
Sraith a hAon: 2014.
Thosaigh an cḣéad séasúr ar 27 Márta 2014 agus chríóchnaigh é ar 15 Bealtaine 2014. Bhuaigh Seán T. Ó Meallaigh an sraith sin agus bhuaigh sé €5,000 agus páirt i féile ghrinn na hÉireann
Babhta Cáilithe (27 Márta 2014).
Craoladh an chéad eipeasóid ar 27 Márta 2014.
Seachtain 1 (3 Aibreán 2014).
Craoladh an dara eipeasóid ar 3 Aibreán 2014. Níl aon daoine díbrithe sa eipeasóid.
Seachtain 2 (10 Aibreán 2014).
Craoladh an tríú eipeasóid ar 10 Aibreán 2014. Bhí na Iomaitheoirí i Carna agus bhí Páraic Breathnagh an Aoi mholtóir. Bhí Milky Twiddlers agus Seán Ó Gráinne sa bunbheirt agus d'fhág Milky Twiddlers an comórtas.
Seachtain 3 (17 Aibreán 2014).
Craoladh an ceathrú eipeasóid ar 17 Aibreán 2014. Bhí na Iomaitheoirí i Inis Mór agus bhí Alan Titley an Aoi mholtóir. Bhí Andy Faoláin agus Eoin Ó Murchú sa bunbheirt agus d'fhág Andy Faoláin an comórtas.
Seachtain 4 (24 Aibreán 2014).
Craoladh an cúigú eipeasóid ar 24 Aibreán 2014. Bhí na Iomaitheoirí i gCeathrú Rua agus bhí Hector Ó hEochagáin an Aoi mholtóir. Bhí Aideen Ní Dhiarmada agus Seán Ó Gráinne sa bunbheirt agus d'fhág Aideen Ní Dhiarmada an comórtas.
Seachtain 5 (1 Bealtaine 2014).
Craoladh an séú eipeasóid ar 1 Bealtaine 2014. Bhí na Iomaitheoirí i mBaile Átha Cliath agus bhí [Bláthnaid Ní Chofaigh an Aoi mholtóir. Bhí Áine Gallagher agus Seán Ó Gráinne sa bunbheirt agus d'fhág Áine Gallagher an comórtas.
Seachtain 6 (8 Bealtaine 2014).
Craoladh an seachtú eipeasóid ar 8 Bealtaine 2014. Bhí na Iomaitheoirí i gColáiste na Tríonóide agus bhí Rónán Mac Aodha Bhuí an Aoi mholtóir. Bhí Eoin Ó Murchú agus Seán Ó Gráinne sa bunbheirt agus d'fhág Seán Ó Gráinne an comórtas.
Ceannais (15 Bealtaine 2014).
Bhí an deireadh tríú i gCill Airne agus bhí Máire Treasa Ní Dhubhghaill, Mary Aggie agus Rossa Ó Snodaigh an Aoi mholtóirí. Tháinig Cillian Ó Braonáin i tríú áit aagus tháing Eoin Ó Murchú i dara áit. Bhuaigh Seán T. Ó Meallaigh an sraith sin.


Gaeilge an Chláir.
Is cineál Gaeilge a labhraíodh agus a labhraítear i gContae an Chláir atá i nGaeilge an Chláir. Cé go bhfuil Gaeilge á labhairt ann ní hí an Ghaeilge a labhraíodh ann go traidisiúnta í den chuid is mó. Tá cur síos ar an gcineál ar leith teanga i leabhar dar teideal "Caint an Chláir", a bhfuil dhá imleabhar ann. Deirtear gurbh é Paddy Shannon (Paddy Pháraic Mhichael) seanchaí as Dúlainn an Gaeilgeoir dúchais deireanach i gContae an Chláir.
Leabhair.
Tá leabhar a bhfuil dhá imleabhar ann de Ghaeilge an chontae "Caint an Chláir".
Eolas Breise.
Seán Bán Breathnach ag caint le Paddy Shannon.


Carrann, Comhairle Shiorrachd Obar Dheathain.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Carrann.


Uisge Bhiorbhaigh.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uisge Bhiorbhaigh.


Ryan O'Shaughnessy.
Is amhránaí popcheoil agus amhránaithe is scríbhneoirí Éireannach é Ryan O'Shaughnessy (rugadh ar an 27 Meán Fómhair 1992 é) as Na Sceirí. Bhí sé ar an gcéád sraith "The Voice of Ireland" sa bhliain 2012 agus fuair sé go dtí an séónna beo. Tar éis sin, bhí sé ar an séú sraith "Britain's Got talent" sa bhliain 2012 agus tháinig sé sa chúigú háit.
2001-2010: "Fair City".
Bhí sé ar "Fair City" mar Mark Halpin ó 2001 go 2010.
2012: "The Voice of Ireland" agus "Britain's Got Talent".
Bhí Ryan ar chéád sraith "The Voice of Ireland" i 2012 agus fuair siad go dtí an séónna beo. Ag an Éisteachtaí nDall chan sé "The Power of Love". Roghnaíodh sé ag Brian Kennedy. Ag an Babhtaí Cath chan sé "One" agus bhí sé in aghaidh Colin Hand. Bhuaigh sé an cath. Ag an chéad séó beo chan sé "Baby" agus bhí sé i bhunbheirt le Sinead Fox. Fuair sé díbeartha ar an 4 Márta.
Tar éis sin, bhí Ryan ar an séú sraith "Britain's Got talent" sa bhliain 2012. Ag an éisteachtaí chan sé "No Name". Ag an leathcheannais chan sé "First Kiss" agus bhuaigh sé an vótáil phoiblí. Ag an ceannais chan sé "No Name" arís agus tháinig sé i gcúigú háit.
2012-inniu: "Ryan O'Shaughnessy", "The Hit" agus "Céad albam".
Tháinig a chéad seinn leabhraithe amach ar 13 Lúnasa 2012, "Ryan O'Shaughnessy", albam beag. Is iad na hamhráin atá ar an albam seo ná, 'No Name', 'Sofa bed', 'Lost in You', 'Time stands still', 'First Kiss' agus 'Waiting'.
Bhí O'Shaughnessy ar "The Hit" sa bhliain 2013. Bhí sé i gcoinne Brian Kennedy. Roghnaigh O'Shaughnessy amhrán de chuid Mark Graham & Frances Mitchell "Who Do You Love?".
Scaoil Ryan a chéad albam "Back to Square One" ar an 11 Samhain 2016.
Bayview Records.
Bhunaigh O'Shaughnessy a lipéad ceoil "Bayview Records" i n2015. Scaoil Bayview Records SL de chuid SaraRose "SaraRose" ar an 18 Lúnasa 2016.


Gafa.
 Gafa .
Úrscéal é "Gafa" a scríobh Ré Ó Laighléis. Leanann an plota muintir Uí Fhloinn agus iad ag streachailt leis an saol. Tá Eithne, máthair an teaghlach, ag iarraidh gach rud a choinneáil le chéile ach níl ag éirí léi tar éis gur tháinig sí ar ghiuirléidí drugaí faoi leaba a mic, Eoin. Tá fear céile Eithne, Breandán, ag gníomhú go amhrasach agus é ag caitheamh níos mó ama taobh amuigh den teach agus cuireann sé seo le strus Eithne chomh maith lena hiníon Sinead a bhfuil suim iomlán caillte aici sa teaghlach..
D’fhoilsigh "Comhar" an leabhar i 1996 agus rinnead mÓinín é a atfhoilsiú le tacaíocht airgid ó
I 1998 ainmníodh "Gafa" ar Churaclam Sinsearach Thuaisceart na hÉireann agus ar Churaclam na hArdteiste ó dheas.
Achoimre ar an bplota.
Tráthnóna amháin, tá Eithne Uí Fhloinn ag glanadh seomra a mic Eoin, agus faigheann sí sean-tiúb ruibéir, púdar bán i mála glé plaisteach, spúnóg bheag agus píosaí de pháipéar tinsil i sean-stoca faoin leaba. Bíonn béile ag an gclann le chéile agus ní labhraítear saoina bhfuair Eithne faoin leaba. Oíche amháin, tagann Eoin abhaile go déanach agus titeann sé ina chnap ar an urlár le rian na snathaide i lúb uillinne.
Téann Breandán, Eithne agus Eoin chuig comhairleoir ach tá díomaar Eithne mar níl suim dá laghad ag Eoin ann agus níl Breandán sásta aon bhrú a chur ar a mhac. Beag a bhfuil a fhios ag Eithne go bhfaca Eoin a athair lena bhean luí i mbialann san chathair agus tá an t-eolas seo á úsáid aige chun chinntiú go gcuirfeadh Breandán caoga punt in aghaidh na míosa I gcuntas a mhic chun ciúnas Eoin a cheannach.
Tosaíonn Eoin ag tógáil ach tá sé thar a bheith drochbhéasach le hEithne agus bristear ar an gcumarsáid idir Eoin agus a mháthair. Bíonn Eoin amuigh i gconaí le Cillian, agus cuireann sé seo imní ar Eithne mar is é Cillian mac an chógaiseora. Nuair atá siad i gclub oíche oíche amháin tairgeann Cillian obair d’Eoin más mian leis. Níl aon fhíorchumarsáid ag tarlú idir Breandán agus Eithne ach an oiread. Nuair a labhraíonn Eithne le Breandán faoin méid meiteadóin atá á úsáid ag Eoin níl aon suim aige dul agus é a phlé le hEoin.
Tagann uafás ar Bhreandán nuair a fheiceann sé a mhac ar tí é féin a instealladh le hearóin. Ta an sotal agus an t-uaibhreas dulta chun ainchinn agus labhraíonn sé go drochbhéasach lena athair ag rá leis go mbeidh 80 punt ag teastáil uaidh óna athair feasta ma theastaíonn uadh nach scithfí a rún le hEithne
Tar éis na Nollag tá a fhios ag Eithne nach féidir léi brath ar Bhreandán mar athair nó mar fhear céile agus níl aon mhuinín aici in Eoin níos mó. Tá sí ag deireadh na preibe nuair a chuireann sí glaoch ar na gardaí. Tagann siad chuig an teach le barántas cuardaithe do sheomra Eoin.
Níl rún ar bith sa teaghlach tar éis an heachtra seo. Tá Breandán ina chonaí lena bhean luí, Amy, agus tá Eoin ina chonaí le Cillian agus níl sé ag labairt lena thuismitheoirí níos mó. Sa chúirt ní ghearann an breitheamh téarma príosúnachta ar Eoin ach cuireann sí faoi choimirce na cúirte é. Níl Eithne sásta faoi seo.
Le teacht an tsamhraidh tá Eithne ag súil amach le fear nua, tá Amy ag iompar cloinne agus tá Eoin i gceartlár cogadh drugaí idir na príomhbharúin drugaí san chathair. Deir na gardaí le hEithne nach mór teacht ar a ciall nó tá gach seans go bhfaighidh sé bás nó go marófar é.
Tar éis troid mhór i club oíche maraítear Cillian agus é ag tabhairt aghaidh ar mhuintir Uí Bhrádaigh, barúin drugaí agus tá Eoin tógtha acu. Nuair a thagann Eoin chuige féin tá sé ceanngailte do leaba agus ta na Brádaigh á phumpáil le agus hearóin i ndiaidh a chéile. Tá siad i mbun é a dhúnmharú.
Ar an taobh eile den chathair osclaíonn Eithne an doras, tar éis fuaim tuairte a chloistéail, agus tá sac mór dubh ann agus corp Eoin ann.
Ag an tsochraid ta Breandán le Amy, atá an-torrach, Sinéad agus Eithne. Déanann Carole comhbhróin le hEithne agus cuimhuin leí Carole a fheicéail ag teach na cúirte an lá sin.
Carachtair.
Eithne Máthair Shinead agus Eoin. Is bean tí í. Tá sí pósta le agus ansin scartha ó Bhreandán. Insítear an chuid is mó den scéal trí pheirspictíocht Eithne
Eoin Mac Bhreandáin agus Eithne. Tá sé. Insítear an chuid is mó den scéal trí pheirspictíocht Eoin.
Sinead Iníon Bhreandáin agus Eithne. Cuinn agus an t-aon mhisneach atá ag Eithne nuair a thiteann an tóin as rudaí.
Bhreandáin Athair Shinéad agus Eoin. Is múinteoir scoile é. Tá sé pósta agus ansin scartha ó Eithne. Tá caidreamh suirí ar siúl aige le Amy agus tá Eoin dhá dhúmhál.
Cillian Cara le hEoin. Is mac an chógaiseora é. Tá sé gafa le drugaí agus tá sé ag siúl amach le Carole.
Amy Bhean luí Bhreandáin. Faoi dheireadh an úrscéil tá sí an-torrach le leanbh Bhreandáin. Bean dhathúil í dar le hEithne.
Carole Cailín Chillian í Carole, deirfiúr Johnny The Fix. Cailín álainn í dar le hEoin.
Johnny The Fix Ceannasaí taobh amháin den chogadh drugaí. Barún.
Abhcóide Cosanta Fear gan ainm a chosnaíonn Eoin agus é os comhair na cúirte. Duine cliste é a bhí in ann dallamullóg a chur ar an mbreitheamh.
Triúr deartháireacha Ó Brádaigh Triúr fear gan ainm atá ar an taobh eile den chogadh drugaí. Tá lámh acu i mbás Chillian agus Johnny chomh maith le hEoin.
Mait Fear nua a bhfuil Eithne ag súil amach leis. Difriúil go leor ó Bhreandán.
Bean Mhic Raghaill Máthair Chillian. Tá sí thar a bheith saonta, níl clú dá laghad aici cén saghas gnó ina bhfuil a mhac gafa.
An Brádach Mór An príomhdheartháir, ceannasaí na dtriúr deartháireacha Ó Brádaigh. Is é a maraíonn Eoin sa deireadh.
Hooked.
Aistríodh an t-úrscéal Gafa go Béarla i 1999 faoin teideal Hooked. Tá 129 leathanach sa leabhar i gcomparáid leis an 139 leathanach atá i Gafa. Tugadh ainmneacha nua do na carachtair agus do na áiteanna ina bhfuil an scéal suite ach is an scéal ceanna atá i gceist.
Nóta ar an údar.
Is as an Naigín i mBaile Átha Cliath do Re Ó Laighléis. Bhain sé amach bunchéim in Ollscoil na hÉireann Gaillimh (1978) agus iarchéimeanna san Oideachas i gColáiste Phádraig agus Boston College, sa Léitheoireacht. Mhúin sé i Scoil Iognáid na Gaillimhe idir 1980-1992
Tá Craobh na hÉireann sa scoildrámaíocht bronnta air sé huaire chomh maith le Duais Chuimhneacháin Aoidh Uí Ruairc a bheith buaite aige trí huaire. Is mar scríbhneoir úrscéalta agus gearrscéalta, idir Gaeilge agus Bhéarla, is fear atá aithne ar an Laighléiseach.


Uisge Chollaidh.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uisge Chollaidh.


Uaraidh.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uaraidh.


An t-Uisge Bán, Abhainn.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é an t-Uisge Bán.


Bun Dé.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é Bun Dé.


Loch Airceig.
Is loch suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Loch Airceig.


Impireacht Ainsivíneach.
Is téarma nua-aimseartha í an Impireacht Ainsivíneach, a bhaintear úsáid as le haghaidh cur síos a dhéanamh ar chnúsach na stát a bhí, uair amháin, faoi rial na nAinsivíneach, de chuid Ríshleachta Plantagenêt.
Rialaigh na Plantagenêt thar limistéar, a shín ó na Piréiní go hÉirinn, le linn an 12ú agus an luath 13ú haois, a bhí suite ó thuaidh ó na ríochtaí Navarre agus Aragon. Shín an "tImpireacht" seo, a chéadbhunaigh Anraí Plantagenet, cúnta d'Anjou agus mar Anraí II, Rí Shasana, thar tuairim is leath den Fhrainc mheánaoiseach, Sasana uilig, agus chuid d'Éirinn.
Mar sin féin, in ainneoin méid na rialach Phlantagenêt, fuair Pilip II na Fraince de Theach na Capet an lámh in uachtar ar a mhac Eoin, Rí Shasana, a d'fhág an tImpireacht scoilte ina dhá chuid, tar éis gur chailleadh cúigí na Normainne agus Anjou. Réitigh an cliseadh seo, a d'fhág na Plantagenêt i gceannas ar chríocha i Sasana agus Gascony, an cúige Francach, an comhthéacs don Chogadh Saintonge agus don Chogadh Céad Bliain.


Abhainn Gharadh.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd, í Abhainn Gharadh.


Abhainn Ád.
Is abhainn suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban í Abhainn Ád.


Loch Chille Chiarain.
Is loch suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Loch Chille Chiarain.


Abhainn Ghar.
Is abhainn suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois í Abhainn Ghar.


Gleann Teilt.
Is gleann suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é Gleann Teilt.


Casey Kasem.
Ba aisteoir Meiriceánach é Kemal Amin "Casey" Kasem a rugadh ar an 27 Aibreán 1932 in Detroit, Michigan. Fuair sé bás ar 15 Meitheamh 2014. Staraí ceoil, fuirseoir, amhránaí agus pearsa radió a bhí ann freisin. Grósaeirí a thuismitheoirí agus é ag fás aníos. D'fhreastail sé ar Ollscoil Wayne State.
Nuair a bhí air a sheirbhís míleata a chur isteach in Arm na Stát Aontaithe sna luath-1950idí, d'oibrigh Kasem mar láithreoir ar Armed Services Radio sa Chóiré. D'oibrigh sé do roinnt stáisiúin raidió i Michigan, California, agus áiteanna eile. Aithnítear é mar gheall ar an nguthú a rinne sé ar pháirt Shaggy sa tsraith "Scooby-Doo!". Sa bhliain 2009, d'éirigh sé as an chuid is mó den obair sin mar gheall ar an néaltrú coirpíní Lewy (tinneas atá cosúil le galar Parkinson) a bheith ag éirí go trom air. Ról guthaithe amháin sa bhliain 2010 an obair dheireanach leis, agus é ag déanamh guth athar Shaggy ar an tsraith theilifíse "Scooby-Doo! Mystery Incorporated". Chuir cúirt é faoi chúram iníne leis, Kerri Kasem. Is de shliocht Liobánach é agus is de chúlra Drúsach a mhuintir. Bhíodh sé gníomhúil in eagraíochtaí Liobánacha agus Arabacha sna Stáit Aontaithe.
Tagairtí.
Kasem, Casey


Daniel McKeague.
Is aisteoir Meiriceánach é Daniel "Dan" McKeague (1974 / 1975).


Mandy Patinkin.
Is aisteoir Sasanach é Mandel Bruce "Mandy" Patinkin (a rugadh ar an 30 Samhain, 1952).


Uisge Theamhich.
Is abhainn suite i gComhairle Shruighlea é Uisge Theamhich.


Carrann, Comhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh.
Is abhainn suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é an Carrann. Craobhabhainn den Nid in iardheisceart na hAlban í.


Carrann, Taobh Siar Rois.
Is abhainn suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Carrann.


Srath Chluaidh.
Is ceantair suite in Earra-Gháidheal agus Bód na hAlban é Srath Chluaidh.


Fara.
Is oileán suite i gComhairle Shealltainn é Fara. Tá 68 daoine i chónaí seo.


Boirbhe.
Is cathair suite i ban Iorua é Boirbhe. Tá 272,700 daoine i chónaí seo.


Craoich, Comhairle na Gáidhealtachd.
Is baile suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Craoich.


F.U.E.P..
Is é "F.U.E.P" an chéad seinn leabhraithe ó Lily Allen. Scaoileadh é ar an 31 Márta, 2009.


Paris Live Session.
Is é "Paris Live Session" an dara seinn leabhraithe beo ó Lily Allen. Scaoileadh é ar an 24 Samhain, 2009.


Sliabh Herzl.
Suíomh reilig náisiúnta Iosrael agus áiseanna eile is ea Sliabh Herzl ("Cnoc Cuimhneacháin") agus í suite ar thaobh thiar Iarúsailéim lámh le Foraois Iarúsailéim. Tá sé ainmnithe i ndiaidh Theodor Herzl, bunaitheoir an tSíónachais pholaitiúil nua-aimseartha. Tá uaigh Herzel ar mhullach an chnoic. Yad Vashem, an príomh-mhúsaem Uileloscadh in Iosrael ar Shliabh na gCuimhneachán gur leathnú ar an Mhóta Herzl. Tá Sliabh Herzl 834 méadar os cionn leibhéal na farraige. Tá an ceantar an Tuaiscirt ar an Míleata agus Póilíní reilig Náisiúnta agus is é an limistéar an Deiscirt an Reilig Sibhialta Náisiúnta Stát Iosrael.


Teampaill Sliabh.
Teampaill Sliabh láithreán reiligiúnach sa Chathair Sean Iarúsailéim. I Giúdachas is é an suíomh ar an dá Temples Giúdach, agus tá sé a chreidtear a bheith ar an áit ina rugadh Adam, nuair a thóg Adam altóir do Dhia, i gcás ina Cain agus ABEL a thairiscint ann íobairtí, agus nuair a thairg Isaac Abraham mar íobairt. I measc Muslims, an Teampaill an Mhóta, nó a mhalairt ar a dtugtar an tearmann Noble é, ar an suíomh ascent Muhammad chun na bhflaitheas. Tá an suíomh bainteach freisin le fáithe bíobalta Giúdach atá venerated freisin i Ioslam.


Sliabh Zion.
Sliabh Zion Tá cnoc i gcúinne thiar theas na Cathrach Sean Iarúsailéim. Tá sé mar leathnú ar an Teampaill an Mhóta. Tá a lán eaglaisí agus Críostaithe beag go leor agus reiligí Giúdach i réimse na Mount Zion. Tá leath de na Mount Zion sa Chathair Sean, i Ceathrúna Giúdach agus Airméinis. Is é an uaigh Rí David ag an barr Mount Zion.


Dubh Éireann.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Dubh Éireann.


Abhainn Bhalgaidh.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain í Abhainn Bhalgaidh.


Uisge Íle.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uisge Íle.


Uisge Úigidh.
Is abhainn suite i gComhairle Shiorrachd Obar Dheathain é Uisge Úigidh.


Liosta de charachtair Ros na Rún.
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta na gcarachtar é seo.


Salute (albam Little Mix).
Is é "Salute" an dara albam ón bpopghrúpa Little Mix. Scaoileadh é ar an 8 Samhain, 2013.


An Rubha, Earra-Ghaidheal agus Bód.
Is baile suite in Earra-Gháidheal agus Bód é an Rubha.


Intéirneach.
Is éard is intéirneach nó dochtúir cónaithe ann go hiondúil ná dochtúirí sóisearacha sa chéad bhliain tar éis dóibh cáiliú in Éirinn, i Meiriceá agus sa Bhreatain ach go háirithe.


Cannúl.
Is éard is cannúl ann ná feadán caol le leachtanna is antaibheachtacha a chur isteach i bhféitheacha duine sa leigheas.


Imscrúduithe leighis.
Is éard is imscrúduithe leighis ann ná scrúduithe agus tástálacha a chuirtear ar othair le teacht ar chúiseanna agus chéimeanna galar.


Lynn Ní Bhaoighealláin.
Is feisire i bParlaimint na hEorpa de chuid Shinn Féin do Bhaile Átha Cliath í Lynn Boylan (Gaeilge: "Lynn Ní Bhaoighealláin"). Ball de Ard-Chomhairle an pháirtí í féin agus Eoin Ó Broin, a páirtnéir. Rith sí faoin leagan Gaeilge dá hainm "Ní Bhaoighealláin" sna toghcháin áitiúla i gCiarraí Theas sna blianta 2007 agus 2009 ach níor éirigh léi. Is as Tamhlacht di.


Seán Ó Ceallaigh.
Is polaiteoir Éireannach de chuid Fine Gael agus Teachta i bParlaimint na hEorpa do cheantar an Oirthir ón mbliain 2009 é Seán Ó Ceallaigh (Béarla: "Seán Kelly") (rugadh 26 Aibreáin sa bhliain 1952 é). Chaith sé na blianta 2003–06 i gceannas ar an CLG. Rugadh i gCill Airne é.


Ruth Coppinger.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Ruth Coppinger (Gaeilge: "Rút Coipingéir)". Toghadh chun na Dala sa bhliain 2014 í i bhfothoghchán tar éis gur éirigh an TD Patrick Nulty as.
Tá Coppinger ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Gabrielle McFadden.
Is polaiteoir Éireannach agus Seanadóir í Gabrielle McFadden (Gaeilge: "Gaibriéil Nic Pháidín)". Toghadh chun na Dála sa bhliain 2014 í i bhfothoghchán tar éis gur bhásaigh a deirfiúr Nicky McFadden. Is iar-Teachta Dála í. Bhí sí ar an gcomhairle áitiúil roimhe seo.
Tá McFadden ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Maol nan Gall.
Is rinn suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Maol nan Gall.


Pairéad Alexandra.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Pairéad Alexandra.


Baile Áird Rosain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Baile Áird Rosain.


Caladh Áird Rosain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Caladh Áird Rosain.


Tráigh a Deas Áird Rosain.
Tráigh a Deas Áird Rosain
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Áir a Tuath é Tráigh a Deas Áird Rosain.


Sráid Earra-Gháidheal.
Is sráid suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Sráid Earra-Gháidheal.


Clarkia pulchella.
Is planda bláthanna san fhine Onagraceae é "Clarkia pulchella". Tá sé dúchasach d'iarthuaisceart Mheiriceá Thuaidh. Sainspeiceas "Clarkia" atá ann. Tháinig Meriweather Lewis air in aice le Kamiah, Idaho, ar thuras taiscéalaíochta Lewis agus Clark sa bhliain 1806. Thug siad ceann ar ais leo mar eiseamal luibheolaíoch ach ní rinneadh aon iarracht chun é a aicmiú go dtí an bhliain 1814, nuair a d'ainmnigh Frederick Traugott Pursh é i ndiaidh William Clarke in áit a chomhghleacaí, Lewis. Chuir iniúchadh Robert Brown ar phailin "C. pulchella" in uisce cáil ar an bplanda. "Brúnghluaisne" a thugann an saol ar an mbealach a bhog an phailin tríd an uisce.
Péintéireacht de "Clarkia pulchella" le Frederick Pursh


Cnoc a' Bhláir.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Cnoc a' Bhláir.


Doire Fhuath-Mhuc.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Doire Fhuath-Mhuc.


Biasdail.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Biasdail.


Tug of War.
Is é "Tug of War" an chéad albam ó Carly Rae Jepsen. Scaoileadh é ar an 29 Meán Fómhair, 2008.


Curiosity.
Is é "Curiosity" an chéad seinn leabhraithe ó Carly Rae Jepsen. Scaoileadh é ar an 14 Feabhra, 2012.


Breich.
Is baile suite i gComhairle Lodainn an Iar é Breich.


Sráid na Drochaid.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Sráid na Drochaid.


Baile Ghille-Beirt.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Baile Ghille-Beirt.


Taobh an Uillt.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Taobh an Uillt.


Eilean a' Chroinn.
Is baile suite i bhFoibhe é Eilean a' Chroinn.


Queen (albam).
Is albam ón bhanna Queen é Queen, a bhí eisithe ar an 13 Iúil, 1973.


Belmopan.
Tithe Parlaiminte na Beilíse i mBelmopan
Is é Belmopan príomhchathair na Beilíse. Tá Belmopan suite i gceartlár na tíre a bheagán nó a mhórán. Bhí 17,222 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2013, rud a fhágann gur ceann de na príomhchathracha násiúnta is lú ar Domhan é, má fhágtar ar lár na micreastáit mar Nauru. Cathair phleanáilte í Belmopan—cinneadh ar phríomhchathair nua intíre a thógáil i ndiaidh gur scrios hairicín 75% de Chathair Bheilíse, an phríomhchathair san am agus atá suite ar chósta Mhuir Chairib, sa bhliain 1961. Cuireadh tús lena thógáil sa bhliain 1967, agus d'aistrigh rialtas na tíre isteach sa bhliain 1970.


Bedum.
Is bardas agus baile i Groningen, an Ísiltír é Bedum. Tá 10,475 duine ina gcónaí i mBedum.


Bellingwedde.
Is bardas i nGroningen, an Ísiltír é Bellingwedde. Tá 8,908 duine ina gcónaí i mBellingwedde.


Overcome (albam Alexandra Burke).
Is é "Overcome" an chéad albam ó Alexandra Burke. Scaoileadh é ar an 19 Deireadh Fómhair, 2009.
Rath Cairt.
Chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a haon sna RA ag díol 132,065 cóipeanna sa chéad seachtain agus díreach go uimhir a dó in Éireann.
Camchuairt.
Chuaigh Burke ar a céad camchuairt "All Night Long" i dtacaigh leis an t-albam seo. Thosaigh an chamchuairt ar an 14 Eanáir 2011 agus chríochnaigh sé ar an 14 Lúnasa 2011.


C.P.D. Dinas Abertawe.
Club peile Breatnach gairmiúil lonnaithe in Abertawe, i ndeisceart na Breataine Bige, is ea Clwb Pêl-droed Dinas Abertawe nó Swansea City Association Football Club. Imríonn an club sa Premier League. Imríonn siad ar son Shasana sna comórtais ar mhór-roinn na hEorpa, ach d’imir siad in ainm na Breataine Bige freisin ar uairibh san am a chuaigh thart. Is i Staidiam Liberty a bhíonn a gcuid cluichí baile.
Stair.
Baill na foirne sa chéad séasúr dóibh
Bunaíodh an fhoireann sa bhliain 1912 leis an ainm Swansea Town AFC. Comhscór 1–1 le foireann Caerdydd toradh a gcéad chluiche ghairmiúil sa bhliain chéanna. Chuaigh siad isteach san English Football League sa bhliain 1921. Sa bhliain 1969 ghlac siad an t-ainm atá acu inniu.i., Swansea City, mar tugadh stádas mar chathair go hAbertawe sa bhliain úd. Go dtí an bhliain 2005, d'imir siad i Vetch Field (Faiche na bPeasaire). Imríonn siad ag Staidiam Liberty ó shin i leith.
Cé nár áiríodh C.P.D. Dinas Abertawe ar na foirne móra den spóirt i gcónaí (níor bhain siad an First Division amach ach aon uair amháin, sa séasúr 1981–82), tá an fhoireann i measc na bhfoirne sacair is tábhachtaí sa Bhreatain Bheag, agus tá Craobh na Breataine Bige buaite acu 9 n-uaire agus an FAW Premier Cup faoi dhó. Bhuaigh an club Corn an Footbal League i gcluiche a bhuaigh siad 5–0 i gcoinne Bradford sa bhliain 2013.
Rug C.P.D. Dinas Abertawe Corn Shraithchomórtais Sacair Shasana sa bhliain 2013.


An Teach Órga i Samarkand.
Úrscéal grafach sa tsraith "Corto Maltese" is ea An Teach Órga i Samarkand nó "La Casa dorada di Samarkand" (Iodáilis) agus "La Maison dorée de Samarkand" (Fraincis), scríofa agus deartha ag Hugo Pratt. Foilsíodh an chéad sliocht as "An Teach Órga i Samarkand" i ndubh agus bán san iris Faincise À Suivre i mí Lúnasa 1980, agus foilsíodh an leabhar ina iomláine in Iodáilis agus i bhFraincis sa bhliain 1986.
Achoimre.
Cuirtear tús leis an scéal i mí na Nollag 1921 i Ródas sa Mheánmhuir agus tagann sé chun críche i mí Meán Fómhair 1922 ar an teorainn idir an Afganastáin agus an India.
Tá Corto sa tóir ar órchiste Chíoras II na Peirse— a chuir Alastar Mór na Macadóine i bhfolach — agus é i ag iarraidh teacht i gcabhair ar a chara Raspúitín, príosúnach atá á choinneáil sa phríosún i Samarkand ar a dtugtar “An Teach Órga”. Chun é seo a bhaint amach caithfidh sé trí stát nua a thrasnú — Poblacht na Tuirce, an tAontas Sóivéadach, agus an Iaráin faoi cheannas Reza Pahlavi — agus é ina chogadh dearg thart timpeall air.
Cúlra Staire.
San úrscéal castar roinnt pearsana stairiúla orainn: uachtarán nua na Tuirce Mustafa Kemal Atatürk, an ginearál Turcach Enver Bey (nó Enver Paiseá) — fear a bhí ar dhuine de na daoine ba chiontaí as Cinedhíothú na nAirméanach i 1915 — agus Iósaf Stailín, a bhí ar dhuine de lucht ceannais na Rúise ag an am. Bhí cúlra staire an úrscéil ina ábhar do chlár teilifíse sa tsraith ‘’Le Dessous des Cartes ar Arte’’.
Aitheantas.
Cuireadh fáilte forleathan roimh fhoilsiú an leabhair, agus foilsíodh trí alt éagsúla le Thierry Groensteen, Yves Mayence agus Arnaud de la Croix faoin teideal ‘L'Indispensable: La Maison dorée de Samarkand’ in ‘’Les Cahiers de la bande dessinée’’ uimh 72, Samhain-Nollaig 1986, lgh 4-5.
Leagan Teilifíse.
Léiríodh scannán beochana den úrscéal grafach ‘’La Maison dorée de Samarkand’’ ar Canal+ in 2003, agus eisíodh an scannán ar DVD an bhliain chéanna.


Marú na hApainn.
Ar an 14 Bealtaine 1752 a tharla Marú na hApainn, nó "Murt na h-Apainn" mar a thugtar sa Ghaidhlig ar dhúnmharú Chailein Rua Caimbéil, agus ar chiontú Shéamais Stíobhaird sa dúnmharú, fear a crochadh san éagóir, mar a síleadh go coitianta ag an am.
Cúlra.
I Leitir Móir gar do Bhaile a’ Chaolais ar an 14 Bealtaine 1752, maraíodh Cailean Rua Caimbéal ó Ghleann an Iubhair nó an Sionnach Rua mar a tugadh air. Caitheadh an Caimbéalach sa droim, agus d’éalaigh an fear a chaith é. Gníomhaire de chuid an rialtais a bhí sa Chaimbéalach, agus é freagrach as na heastáit a baineadh de Chlann Stíobhaird i dTuaisceart Oirear Gael. Bhí cáil na Seacaibíteach ar Chlann Stíobhaird na hApainn, dream a cuireadh dá dtalamh ar ordú an Chaimbéalaigh, agus a rabhthas in amhras fúthu ó thús gurbh iad a mharaigh an Caimbéalach.
D’éalaigh an fear ba mhó a rabhthas in amhras faoi, Ailean Breac Stíobhaird agus gabhadh Séamas Stíobhaird nó "Séamas an Ghleanna" mar a tugadh air, agus cuireadh an dúnmharú ina leith. Cé go raibh fianaise láidir ann nach raibh an Stíobhardach ar an láthair, ciontaíodh é as páirt a ghlacadh sa dúnmharú. Seoirseach a bhí sa bhreitheamh, Giolla Easpaig Caimbéal, 3ú Diúc Oirear Gael, taoiseach na gCaimbéalach; agus ba Chaimbéalaigh aon duine dhéag den 15 a bhí sa ghiúiré.
Crochadh Séamas an Ghleanna ar an 8 Samhain 1752 i mBaile a’ Chaolais, agus mhaígh sé as a neamhchiontacht agus é ar an gcroch.
Sa Litríocht.
Duine a bhí i gCailean Rua Caimbéal a raibh an-ghean air, fiú i measc na Seacaibíteach. Go gairid sular maraíodh é, rinne an file Seacaibíteach Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair magadh faoi dhílseachtaí an Chaimbéalaigh ina aoir "An Airce".
Sa dán, gealltar píonós do na Caimbéalaigh as tréas in aghaidh an fhíor-rí, agus gealltar díle mhór ar thailte na gCaimbéalach. Ordaítear don fhile aithris a dhéanamh ar Naoi agus áirc a thógáil chun na Caimbéalaigh atá dílis don Stíobhardach a thabhairt slán, ach gealltar fliuchadh ar dtús do chuid acu chun a dtréas a ghlanadh.
Chum Donnchadh Bàn Mac an t-Saoir marbhna ar Chailean Caimbéal, "Cumha Chailein Ghlinn Iubhair".
Is é an marú seo a bhí ina inspioráid ag an scríbhneoir Albanach Robert Louis Stevenson dá úrscéal clúiteach "An Fuadach", agus is carachtair sa scéal na pearsana Ailean Breac Stíobhaird agus Séamas an Ghleanna.
Taighde Nua.
Sa bhliain 2001, dhearbhaigh Anda Penman, bean 89 bliain d’aois de shliocht thaoisigh Stíobhardach na hApainn, rún a bhí sa teaghlach le 250 bliain. Dúirt sí gur ceathrar de thaoisigh óga na Stíobhardach a shocraigh an Caimbéalach a mharú gan chead ó Shéamas an Ghleanna. Bhí sé ina chomórtas lámhaigh eatarthu agus roghnaíodh Dónall Stíobhaird ó Bhaile a’ Chaolais chun an beart a chur i gcrích. De réir an scéil, bhí Dónall ag iarraidh é féin a thabhairt suas ach chuir a mhuintir stop leis. Cúpla bliain tar éis mharú Shéamais an Ghleanna, nuair a tugadh an corp ar ais dá mhuintir lena chur, ba é Dónall a bhí freagrach as níochán na gcnámh roimh an tsochraid.
Ina mórthaighde ar Mharú na hApainn mheas an Dr Lee Holcombe, de réir na bhfianaisí, gurbh é Séamas an Ghleanna a d’ordaigh Cailean Caimbéal a lámhach. Shíl sí nárbh é Ailean Breac Stíobhairt, ach Dónall Stíobhairt, a chaith an piléar.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
Beidh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 ar siúl i Rio de Janeiro, sa Bhrasaíl, ó 5 Lúnasa go 21 Lúnasa, 2016.
Féilire.
"Tá na dátaí ar fad bunaithe ar am na Braisíle. (UTC–3)"
Boinn.
!colspan=2| Iomlán (71 Coiste Oilimpeach Náisiúnta) || 177 || 177 || 196 || 550


Sliabh Scopus.
Sliabh Scopus Is sliabh in Iarúsailéim. Tá sé soir ó thuaidh ar an Sean-Cathrach. Is é an sliabh 826 méadar (2,710 ft) os cionn na farraige. Tá an talamh a mheas mar exclave de Iosrael, timpeallaithe ag an Bhruach Thiar. Bhí sé gabhadh ó Jordan i 1948 Arabach-Iosraelach Cogadh.


Magnus Carlsen.
Is ficheallaí é Magnus Carlsen (30 Samhain 1990 a rugadh i dTensberg, san Iorua).
Tháinig sé i gcomharbacht ar Viswanathan Anand mar Churadh Domhanda Fichille i Mí na Samhna 2013, nuair a bhuaigh sé Comórtas Chraobh an Domhain i Chennai.
Carlsen, Magnus


Staidiam Liberty.
Staidiam Liberty in Abertawe, an Bhreatain Bheag
Staidiam spóirt in Abertawe, sa Bhreatain Bheag is ea Staidiam Liberty (Breatnais: "Stadiwm Liberty"). Tá sé suite i gcomharsanacht Glandŵr (Landore i mBéarla). Toilleann an staidiam 20,750 duine. Is é an 3ú staidiam is mó sa Bhreatain Bheag. Osclaíodh Staidiam Liberty ar an 10 Iúil 2005. Is í Comhairle Abertawe úinéir an staidiam agus is é Statco atá i geannas na bainisteoireachta laethúla. Staidiam baile é do C.P.D. Dinas Abertawe (na "Swans", club sacair) agus do na hOspreys, foireann rugbaí.


Ryan O'Shaughnessy (SL).
Is é "Ryan O'Shaughnessy" an chéad seinn leabhraithe ó Ryan O'Shaughnessy. Scaoileadh é ar an 13 Lúnasa, 2012.


Christmas Gift.
Is é "Christmas Gift" an chéad seinn leabhraithe ó Alexandra Burke. Scaoileadh é ar an 23 Nollaig, 2012.


Heartbreak on Hold.
Is é "Heartbreak on Hold" an dara albam ó Alexandra Burke. Scaoileadh é ar an 1 Meitheamh, 2012.
Rath Cairt.
Chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a hocht sna RA ag díol 6,731 cóipeanna sa chéad seachtain agus díreach go 27 in Éireann.


Comhartha focalbhá.
Is éard is comhartha focalbhá ann (An tSean-Ghréigis: ἔλλειψις, élleipsis, "ar lár" nó "faoi bhun") ná sraith de phoncanna a léiríonn de ghnáth, gur fágadh focal, abairt, nó alt ar fad ó théacs ar lár, d'aon ghnó, gan a bhunbhrí a athrú. Ag brath ar a gcomhthéacs agus a n-áit san abairt, is féidir le comharthaí focalbhá smaoineamh neamhchríochnaithe, sos beag, agus ciúnas neirbhíseach nó ciotógach a chur in iúl. Tugtar apaisipéis ar úsáid an chomhartha focalbhá i gcomhair bhriste thobann i lár abairte, mar shampla: "Ach shíl mé go raibh sé …",
Is féidir úsáid a bhaint as comhartha focalbhá, ag tús nó deireadh abairte, le haghaidh mothúcháin dhubhach nó tnúthánach a spreagadh.


Cnoc na Croise.
Is baile suite i bhFoibhe é Cnoc na Croise.


Crócan Chaladair.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Crócan Chaladair.


Clealand.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Clealand.


An Cró.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é an Cró.


Drochaid a' Chóta Meadhain.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Drochaid a' Chóta Meadhain.


Drochaid a' Chóta Taobh Grianach.
Drochaid a' Chóta Taobh Grianach
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Drochaid a' Chóta Taobh Grianach.


Seasnag.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Seasnag.


Crois Tearain.
Is acomhal bóithre suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Crois Tearain.


Aiseag a' Chongail.
Is stáisiún suite i gEarra-Gháidheal agus Bód é Aiseag a' Chongail.


Druim Gailleach.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Druim Gailleach.


Druim Fraochair.
Is stáisiún suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Druim Fraochair.


Irreemplazable.
Is é "Irreemplazable" an chéad seinn leabhraithe ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 28 Lúnasa, 2007.


Deis.
Is bruachbhaile suite in Obar Dheathain é Deis.


Dún Phárlain Banrighinn Mairead.
Is stáisiún suite i bhFoibhe é Dún Phárlain Banrighinn Mairead.


Dún Chailleann is Braonan.
Is bailte suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois iad Dún Chailleann is Braonan.


Druim Ruigh.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Druim Ruigh.


Sráid an Diúic.
Is sráid suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Sráid an Diúic.


Dún Creige.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Dún Creige.


Caisteal Dhún Robain.
Is caisleán suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caisteal Dhún Robain.


Home.
Is é "Home" an chéad albam ó Kian Egan. Scaoileadh é ar an 14 Márta, 2014.
Cúlra.
Dúirt Egan, "I am incredibly excited to be recording an album with Warner Music. Music is my first love, and to be able to get in the studio to record these amazing songs by such wonderful writers is such a thrill and an honour for me."


Líosta blianta.
Is liosta é seo de blianta.


Líosta deichniúra.
Is liosta é seo de deichniúra.


Líosta aoiseanna.
Is liosta é seo de aoiseanna


Stéisean Falas.
Is stáisiún suite i gComhairle Lodainn an Iar é Stéisean Mhon Rois.


Easa Chruachain.
Is eas suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Easa Chruachain.


Stéisean Easa Chruachain.
Is stáisiún suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Stéisean Easa Chruachain.


An Eaglais Bhreac Baile Ghreumaich.
An Eaglais Bhreac Baile Ghreumaich
Is stáisiún suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice í an Eaglais Bhreac Baile Ghreumaich.


An Eaglais Bhreac Uachdar.
Is stáisiún suite i gComhairle na h-Eaglaise Brice í an Eaglais Bhreac Uachdar.


Ionad Taisbeanaidh.
Is ionad taispeántais suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Ionad Taisbeanaidh.


Páirc Dhún Éideann.
Is lárionad gnó suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann í Páirc Dhún Éideann.


Waverley Dhún Éideann.
Is stáisiún suite in Comhairle Cathair Dhún Éideann é Waverley Dhún Éideann.


Bitheolaíocht cheallach.
An bhitheolaíocht cheallach: bunús na hinnealtóireachta géinití
Réamhrá.
Is é atá i gceist in innealtóireacht ghéiniteach ná láimhseáil agus athchóiriú an ábhair ghéinitigh in orgánaigh éagsúla trí theicnící fisiceacha, ceimiceacha agus bitheolaíocha, chun tréithe dúchasacha a athrú.
Ní hamháin ceist bhitheolaíochta ach ceist bhunúsach eitice agus fhealsúnachta í an cumas nua seo ag daoine, cur isteach ar phróisis dhúchasacha aon ruda bheo agus fiú struchtúr géiniteach ár ngné féin a athrú.
Is ag a tús fós atá an obair seo agus a feidhmiúcháin. Ach más sárdheacair don phobal na ceisteanna a bhaineann le buamaí núicléacha, le cumhacht núicléach, le truailliú an chomhshaoil, le ginmhilleadh agus eile, is lán díreach chomh sárdheacair na ceisteanna atá á mhúscailt ag innealtóireacht ghéiniteach.
Is gá agus is práinneach mar sin go leathnófaí eolas agus tuiscint agus díospóireacht mar gheall ar an ábhar seo, i measc daoine uile an domhain. Chuige sin is gá go mbeadh litearthacht sa bhitheolaíocht cheallach, sa bhitheolaíocht mhóilíneach agus sa bhitheolaíocht ghéiniteach á sholáthar sna meánscoileanna agus sna meáin sa tír seo agus i ngach tír eile.
Orgánaigh.
Víreas gormtheanga feicthe trí leictreonmhicreascóp. Is ionann an scála agus 50 nanaiméadar.
Monera, orgánaigh aoncheallacha gan aon núicléas, mar víris, baictéir agus a leithéidí;
Protista, orgánaigh aoncheallacha le núicléis, mar aiméibí;
Fungi, orgánaigh shimplí ilcheallacha le núicléis, cosúil le beacáin agus coincleacha;
Plantae, plandaí ilcheallacha le núicléis;
Animalia, ainmhithe ilcheallacha le núicléis.
An chill.
Is as cealla a thógtar gach foirm bheatha fhéinatáirgthe—ó na baictéir shimplí aoncheallacha go dtí na míolta móra mara. Is micreascópach iad cealla den chuid is mó ach tá cúpla ceann, cosúil le hubh circe, sách mór. Is sna cealla a tharlaíonn mórchuid bunfheidhmeanna an orgánaigh bheo—sintéis na bpróitéiní, úscadh na gcothaitheach fuinniúil agus atáirgeadh. Is é an bunstruchtúr atá ag cill ná an sac nó an cillscannán fíorthanaí atá mórthimpeall na cille, an núicléas a choimeádann an t-ábhar giniúnach taobh istigh dá scannán núicléach féin i lár báire agus an an t-ábhar slaodach tréshoilseach ar a dtugtar an cíteaplasma a líonann an spás idir núicléas agus cillscannán.
Núicléas na cille.
Fochuid den chill bhitheolaíoch ina bhfuil na géinte atá comhdhéanta as móilíní DNA (aigéad déocsiriobanúicléiseach) cornaithe ina gcrómasóim is ea an núicléas. Stiúrann núicléas na cille fás, meitibileacht agus atáirgeadh na cille. Tá na treoracha sna crómasóim chun próitéiní a thógáil trí bhíthin RNA (aigéad riobanúicléiseach) taobh amuigh den núicléas sa cíteaplasma.
Aigéid núicléiseacha.
Moilíní fada slabhrúla atá ina gcuid lárnach de struchtúr agus d’fheidhmiú na cille bitheolaíche is ea na haigéid núicléiseacha. Stiúrann siad an-chuid gníomhuithe sna cealla agus gníomhuithe idircheallacha freisin. Tá dhá shaghas aigéid núicléisigh ann, an DNA atá i núicléas na cille agus an RNA atá i cíteaplasma na cille.
DNA.
Thaispeáin James Watson agus Francis Crick gurb é atá i ngach móilín den DNA i ngach cill ná péire de thointemhóilíní, gach ceann acu ina shaghas chóip den cheann eile. Tá na tointí seo leagtha amach taobh lena chéile mar a bheadh dréimire ann, ach an dréimire casta ina héilics, an déhéilics mar a dtugtar uirthi, agus naisc idir fo-aonaid cheimiceacha ar leith ar na tointí, ar a dtugtar núicléitídí, ag feidhmiú mar na rungaí ar an dréimire casta. Níl ach ceithre chinn de na núicléitídí seo a bhfaightear in DNA, na púiríní, adainín (A) agus guainín (G), agus na pirimidíní, citisín (C) agus timín (T). Ní féidir ach na naisc A-T agus C-G a bheith ann idir na tointí agus mar sin bhíonn an dá thointe ina gcóipeanna scáthánacha nó inbhéartaithe dá chéile, an A i gceann amháin i gcónaí os comhair T sa cheann eile agus C i dtointe amháin i gcónaí os comhair G sa tointe eile. Is é ord na núicléitídí a litríonn na géinte agus a chineann na treoracha i gcill ar bith chun feidhmeanna na cille a rialú agus chun atáirgeadh na cille a chur chun tosaigh.
RNA.
Bíonn gnó tábhachtach ag an RNA ag cabhrú leis an DNA i rialú na cille, agus go mór mór i ndéanamh na bpróitéiní. Is móilín fada slabhrúil é RNA a bhíonn comhdhéanta as tointe amháin de núicléitídí idir na púiríní, adainín agus guainín, agus na pirimidíní, citisín agus úraicil (U). Nuair a nascann RNA le DNA, is iad na naisc cheadaithe ná A-U agus C-G. Tá trí phríomhshaghas RNA ann, RNA aistriúcháin (tRNA), RNA teachtaire (mRNA) agus RNA riobasómach.
Feidhmíonn an tRNA chun an teachtaire géiniteach a léamh ón DNA sa núicléas agus a iompar go dtí an riobasóm, an t-innealra sa cíteaplasma ina ndéantar na próitéiní. Is amhlaidh a roghnaíonn an tRNA aimínea-aigéad ar leith ón gcíteaplasma agus a iompraíonn é go dtí an riobasóm.
Na haimínea-aigéid.
Aigéid orgánacha is ea na haimínea-aigéid atá ina mbloic thógála lena dtógtar na próitéiní. Tá fiche ceann de na gnáth-aimínea-aigéid ann agus braitheann airíonna gach próitéine ar mhéid agus ar ord na n-aimínea-aigéad feadh mhóilín-shlabhra na próitéine. I struchtúr na próitéine bíonn an slabhra fada líneach seo lúbtha arís agus arís eile air féin agus cinneann an cruth deiridh seo feidhmiú na próitéine.
Próitéiní.
Is macramóilíní orgánacha iad na próitéiní atá líneach ina mbunstruchtúir, iad tógtha as shraith d’aimínea-aigéid, agus ansin na slabhraí lúbtha ar a céile ar shlite éagsúla. Tagann fiche aimínea-aigéad i gceist i dtógáil na bpróitéiní. Tá na próitéiní bunúsach don bheatha. Tá próitéiní ann a fheidhmíonn mar einsímí a ghlacann páirt riachtanach i ndíleá na bpróitéiní sa bhia a itear. Is próitéin ar leith í haemaglóibin, atá taobh istigh d’eiritricítí (cealla dearga) na fola agus a fheidhmíonn chun ocsaigin a iompar ó na scamhóga ar fud an choirp agus déocsaíd charbóin ó bhaill uile an choirp go dtí na scamhóga chun é a easanálú. Is lárnach iad próitéiní i struchtúr na bhfíochán táite. Comhdhéanann na próitéiní céatadán mór de mhais gach aon ruda bheo agus ní mór go mbeadh cuid mhaith díobh i gcothú gach ainmhí. Is í bunfheidhm gach cille beo móilíní próitéine a dhéanamh as aimínea-aigéid de réir treoracha atá códaithe i móilíní DNA. Braitheann cruth agus feidhm gach próitéine ar shainsheicheamh na n-aimínea-aigéad atá inti.
Einsímí.
Is é atá in einsím ná móilín próitéine a fheidhmíonn in imoibriú bithcheimiceach mar chatailíseach chun an t-imoibriú a chur ar aghaidh go tapa, agus nach n-athraítear an móilín sin ar chor ar bith san imoibriú. Ábhar nach mbíonn ach rian de sa chóras, a mhéadaíonn ráta imoibrithe cheimicigh agus nach n-athraítear in aon chor é sa phróiseas is ea caitilíseach. Is iontach tábhachtach einsímí i meitibileacht bia sa chorp daonna, agus tagann einsímí ar leith i bhfeidhm chun deileáil le bianna éagsúla, próitéin, geir agus stailc. Mar shampla táltar tiailin ag na faireoga seileacha sa bhéal agus feidhmíonn an einsím seo ar na stailceanna sa bhia, cun iad a bhriseadh ina bhfochodanna insúite ag an mbealach díleáite. Tá einsímí tábhachtacha freisin san fhuil a chabhraíonn i dtéachtadh na fola nuair is gá leis sin.
An cíteaplasma.
Tugtar an cíteaplasma ar an mheán lena struchtúir éagsúla idir chillscannán agus scannán an núicléis. Is anseo a tharlaíonn an chuid is mó de mheitibileacht agus d’fheidhmiú ginearálta na cille. Sa líontán ionphlasmach tá na riobasóim ina mhonaraítear na próitéin. Sa ghaireas Golgi stóráiltear próitéiní. Sna miteachoindrí stóráiltear na heinsímí a fheidhmíonn ar na móilíní fuinniúla de shaghas thrífhosfáit aideinisín (ATP) atá an-thábhachtach i soláthar fuinnimh i gcealla agus i bhfíocháin. Tá líseasóim sa cíteaplasma freisin agus feidhmíonn na struchtúir seo chun ábhair eachtrannacha a dhíleá agus a ruaigeadh amach as an gcill. Tá ceintríní sa cíteaplasma a fheidhmíonn i roinnt shómach na cille chun na crómasóim a tharraingt chuig taoibh urchóireacha na cille, díreach tar éis iad a atáirgeadh agus roimh roinnt na cille. Is iad siúd na príomhstruchtúir sa cíteaplasma ach tá a lán eile nach iad.
Atáirgeadh na cille.
Tá dhá mhodh ann chun cealla a atáirgeadh, an modh gnéasach agus an modh sómach.
Modh gnéasach.
Sa mhodh gnéasach tagann dhá chill ghnéasacha ar leith le chéile, ceann amháin ón mháthair (an t-ubhán) agus an ceann eile ón athair (an speirm). Chun ubhán a chruthú roinntear na crómasóim, na móilíní déhéilicse DNA, ina dhá leath i gcealla ar leith ón mháthair ionas nach bhfuil fágtha i ngach ubhán ach leath de gach crómasóm agus leath den ábhar giniúnach ón mháthair. Is mar an gcéanna leis an speirm. Nuair a nascann ubhán agus speirm le chéile chun ubh thoirchithe a tháirgeadh, bíonn an líon iomlán den ábhar giniúnach san ubh. Tugtar an síogót ar an ubh thoirchithe seo, roimh tuilleadh roinnte sómaí di. Sa mhamach tugtar suth ar feadh cúpla mhí ar an ubh thoirchithe tar éis a roinnte sa bhroinn agus ina dhiaidh sin tugtar féatas uirthi go dtí go mbeirtear é.
Modh sómach.
Is é an modh sómach a tharlaíonn i ngnáthfhás fíochán, i ndeisiú fíochán agus i gclónú. Sa mhodh seo atáirgthe, roinneann na crómasóim ar dtús ach ansin atáirgtear DNA iomlán nua agus déantar macasamhail de na crómasóim go léir taobh istigh den chill. Ina dhiaidh sin scarann an dá mhacasamhail den DNA do dhá thaobh urchomhaireacha na cille agus diaidh ar ndiaidh cruthaítear scannán núicléis mórthimpeall an dá DNA seo agus roinntear an chill go léir ina dá leath. Briseann an cillscannán agus dúnann sé arís mórthimpeall an dá chill iníne. Is mar seo a tharlaíonn fás in orgánach agus deisiú i bhfíocháin. Mar shampla i gcorp sláintiúil daonna tarlaíonn 1012 atáirgeadh sómach gach lá, chun athnuachaint a dhéanamh ar chealla na fola, conair an díleá, an chraicinn, na gruaige agus eile.
Clónú.
Is é is clónú ann ná cóip ghéiniteach d’orgánach ar leith a chruthú trí fhéin-atáirgeadh neamhghnéasach ina spreagtar an núicléas i gcill as corp an aon tuismitheora chun é féin a roinnt. De bhrí go bhfaigheann an clón a ghéinte go léir mar oidhreacht ó thuismitheoir amháin, is ionann é ar bhonn géiniteach leis an tuismitheoir sin. Is clónú a dhéanann na plandeolaithe i nódú plandaí agus is trí chlónú a atáirgeann baictéir, víris agus orgánaigh aon-cheallacha eile.
Is féidir sa bhith-theicneolaíocht nua-aoiseach síogóit a chlónú agus uaidh sin an-chuid ainmhithe ionanna feirme a tháirgeadh.
Hormóin.
Is ceimiceáin, go minic próitéiní, iad na hormóin, a tháltar i bhfaireoga áirithe sa chorp agus a fheidhmíonn mar theachtairí ceimiceacha de bhrí go dtéann siad i bhfeidhm áit éigin sa chorp i bhfad ón bhfaireog inchríneach bhunaidh. Táltar na hormóin de ghnáth isteach in imshruthú na fola agus ansin iompraíonn an fhuil an hormón go dtí na sprioc-chealla. Sa tslí ina bhfeidhmíonn na hormóin ar fhíocháin áirithe chun a bhfeidhmiúcháin sin a mhodhnú, tá na faireoga inchríneacha ceangailte go dlúth leis an gcóras néarógach, mar a bheadh dhá chóras chomhthreomhara chomhlántacha iontu.
An cód géiniteach.
Is é an cód géiniteach na rialacha atá scríofa ins na bonnphéirí de na núicléitídí san DNA chun tógáil próitéiní agus feidhmiúcháin bhithcheimiceacha eile na cille a threorú. Mar a dúradh cheanna is amhlaidh nach bhfuil sna céad míle géin sa chorp daonna ach amháin ceithre núicléitíd, adainín (A), timín (T), citisín (C) agus guainín (G). Mar sin níl ach ceithre litir san aibítir ghéiniteach, ach iad in oird éagsúla ar fud an DNA i ngach crómasóm. Is péire de thointemhóilíní de na núicléitídí é an DNA, agus é i bhfoirm déhéilicse. Tarlaíonn na núicléitídí seo ionas go mbíonn na péirí A-T agus C-G amháin os comhair a chéile mar naisc idir na tointí.
Is é ord uathúil na mbonnphéirí seo sna crómasóim go léir san ainmhí a chuimsíonn an cód géiniteach don ainmhí uathúil sin. Ní leor péire amháin chun gné ar bith a shainniú ach is amhlaidh gur gá trírín díobh nó códón, chun géin amháin a litriú.
Códón.
Is é atá i gcódón ná seicheamh de thrí núicléitíd san DNA a shainíonn aimínea-aigéad ar leith a chur isteach in ionad ar leith i struchtúr próitéine le linn a tógála. Is bunghné den chód géiniteach í go sainíonn tríríní de na ceithre núicléitíd, adainín (A), timín (T), citisín (C) agus guainín (G), san DNA, mar shamplaí AAA, AAG, AGA, GAA, AGT, etc., tógáil próitéiní agus a rialaíonn feidhmeanna eile na cille bitheolaíochta. Bíonn ord ar leith de na códóin i ngéin ar bith feadh chrómasóim. De bhrí nach ceadaithe ach na naisc A-T agus C-G idir núicléitídí urchomhaireacha ar an dá thointemhóilín san déhéilics den DNA, má tá códón AGT ar thointe amháin tá an códón freagrach TCA ar an tointe os a comhair amach.
Géinte.
Aonaid an dúchais, na seichimh de chódóin ar an DNA, a threoraíonn déanamh próitéine ar leith nó cur i gcrích tréithe ar leith is ea na géinte. Tá na géinte go léir mar a bheadh ina bpleananna do na cealla agus tá siad lonnaithe go dlúth ar na crómasóim. Is géin í mar sin mír áirithe den DNA i gcrómasóm, a bhfuil feidhm áirithe aici.
Cuirtear síos ar fheidhmeanna éagsúla na cille mar seo a leanas. Tá an núicléas mar a bheadh an leabharlann le treoracha an bheatha inti. Tá na crómasóim ina seilfeanna leabhar, an DNA ina leabhair, na géinte ina gcaibidlí sna leabhair agus na buin núicléitíde ina bhfocail ar na leathanaigh.
Baictéir.
Is micrea-orgánaigh aoncheallacha gan núicléis eagraithe iontu na baictéir agus tugtar ginidíní nó frídíní galair orthu freisin. Is é atá i micrea-orgánach ná foirm bheatha mhicreascópach. Ní plandaí ná ainmhithe na baictéir ach cineál beatha eile ar a dtugtar Monera ina mbíonn struchtúr an-shimplí taobh istigh de na cealla. Sa bhaictéar bíonn an DNA scaipthe ar fud na cille cé go mbíonn an DNA i gcill phlanda nó ainmhí coimeádta i núicléas scoite.
Víris.
Gníomhaithe orgánacha tógálacha atá ar an gcríoch idir damhna beo agus damhna neamhbheo, is ea na víris. Is é atá i víreas ná píosa beag de DNA i bhfoirm shlaite nó sféir, agus é clúdaithe le brat próitéine, an struchtúr go léir i bhfoirm sféir le eireaball air. Is féidir le víreas atáirgeadh taobh istigh de chealla óstaigh éigin bheo, baictéir, plandaí nó ainmhí. Nuair a dhéanann víris ionradh ar chill shláintiúil, greamaíonn barr an eireabaill leis an gcillscannán, sreabhann an DNA amach as an víreas agus isteach sa chill ionraithe, áit a atáirgeann sé arís agus arís eile chun a thuilleadh víreas a dhéanamh, agus an chill sin a mharú. Ansin éalaíonn na víris nua chun ionradh a dhéanamh ar cheall eile. Dá bharr seo is fíor-thógálach na víris. Feidhmíonn an víreas mar sheadán chun an chill ionsaithe a chur i ndaoirse.
I bplandaí cuireann vírís tús le galair mhósáice i dtobac, i dtrátaí, i bpónairí soighe agus eile. In ainmhithe is galair iad seo a leanas a éiríonn as ionradh víreas: ailsí áirithe, conslaod madrúil, galar crúibe is béil i mbeithígh agus confadh. Is galair víris i ndaoine iad ailsí áirithe, AIDS, heirpéas, slaghdán, fliú, polaimiailíteas agus heipitéis.
Frithbheathaigh.
Tá níos mó ná leathchéad bliain ann ó d’fhionn Alexander Fleming peinicillin agus ag an am sin mhill an frithbheathach seo an-chuid bhaictéar go fíor-éifeachtach. Measadh ag an am agus ar feadh i bhfad ina dhiaidh sin go raibh cógas lán-éifeachtach ag an gcine daonna chun na galair go léir a tharlaíonn de bharr baictéar a chloí. Ach ní mar a shíltear a bítear. Is amhlaidh a chúlthroid na baictéir ar shlí a thuigtear anois a bheith bunaithe ar chineálacha baictéar a bhí frithbheartach i gcoinne na peinicilline, ionas gur tháinig na cineálacha sin chun treise díreach nuair a milleadh na cineálacha eile. Faoi seo tá suas le 50% de na baictéir a chuireann tús le galruithe i gconair an mhúin lán-fhrithbheartach i gcoinne pheinicilline.
Ní fheidhmíonn na frithbheathaigh atá go hiontach i gcoinne baictéar, i gcoinne víreas ar chor ar bith. Ach freagraíonn an córas imdhíonach ionradh víris ar dhá bhealach. Táirgeann an córas antashubstaintí a ghabhann na víris mar antaiginí. Cuimhníonn an córas ar conas na hantashubstaintí seo a dhéanamh ar feadh i bhfad tar éis an ghalraithe thosaigh. Chomh maith leis sin táirgeann an córas imdhíonach inteirféarón, próitéin ar leith a chuireann cosc ar scaipeadh an víris go dtí cealla sláintiúla.
An córas imdhíonach.
Is é an córas imdhíonach an córas inmheánach sa chorp daonna a dhéanann an corp a chosaint i gcoinne baictéar agus víreas. Nuair a dhéanann baictéir nó víris ionradh ar an gcorp tagann cealla bána na fola timpeall orthu agus cruthaíonn siad antashubstaintí ar leith chun iad a ionsaí. Déanann na cealla bána na hionraitheoirí neamhurchóideach nó daingníonn iad go dtí go n-itheann na cealla bána iad amach is amach. Fanann na hantashubstaintí seo sa chorp le blianta tar éis ionradh baictéar nó víreas, ionas go mbíonn an corp réidh b’fhéidir ar feadh saol an duine ina dhiaidh sin, chun cosaint i gcoinne an ghalair sin agus fiú an galar sin a sheachaint. Tá galair áirithe víreas ann áfach, AIDS mar shampla, a mhilleann na cealla gníomhacha sa chóras imdhíonach agus a fhágann an corp gan chosaint i gcoinne a lán galar tógálach agus cealla ailseacha.
Is é atá i gceist nuair a imdhíontar an corp le vaicsín de ghalar ná an corp a spreagadh chun antashubstaintí ar leith a chruthú le cealla neamhurchóideacha den ghalar sin. Fanann na hantashubstaintí seo san fhuil ar feadh na mblianta chun cosaint i gcoinne an dhrochghalair sin.
Antaiginí agus antashubstaintí.
Aon ábhar eachtrannach cosúil le víreas a spreagann córas imdhíonach an choirp chun antashubstaintí a chruthú, nuair a théann sé isteach sa chorp, tugtar antaigin ar a leithéid. De ghnáth treánn aintiginí an corp greamaithe le baictéir nó le pailíní agus is mar fhreagairt orthu sin agus chun an corp a chosaint a dhéanann an córas imdhíonach na hantashubstaintí.
Antashubstaintí.
Próitéiní is ea na hantashubstaintí a chruthaítear san fhuil mar fhreagairt ar phróitéiní eachtrannacha chun iad a chealú nó chun imdhíonadh a sholáthar ina gcoinne. Taistealaíonn siad den chuid is mó le himshruthú na fola, agus mar a bheadh diúracáin dhírithe iontu, seachnaíonn siad cealla sláintiúla agus déanann siad ar bhaictéir nó ar víris chun iomaíocht leo agus iad a chur ar ceal. Is féidir le córas imdhíonach an choirp níos mó ná milliún antashubstaint éagsúla a chruthú.
Antashubstaintí monachlónacha.
Tá an-chuid taighde déanta ar antashubstaintí monaclónacha, a déantar ar shlí éigin taobh amuigh den chorp, mar shampla in ullmhuithe de chealla ar leith nó in ainmhithe beaga, agus a instealltar san imshruthú fola. Ba deacair dóthain de na hantashubstaintí a dhéanamh ar bhonn tráchtála ar an mbealach bitheolaíoch seo. Níl ach móilíní gabhlógacha sna hantashubstaintí monachlónacha agus faoi seo tá siad á dhearadh le ríomhairí agus á thógáil ar bhealach, ar a thugtar innealtóireacht mhóilíneach, chun go bhfuil seans maith ann gur féidir an cruth agus an méid is gá a sholáthar d’othar ar bith le galar ar bith. Piléar draíochta i ndáiríre a bheadh in a leithéid, má éiríonn leis an bplean.
Gáma-globailín.
Próitéiní ar leith a iompraíonn antashubstaintí na fola is ea na gáma-ghlobailíní. Aonraítear amach as séaram fhuil téarnamhaigh agus as an slánadh iarbhreithe é agus úsáidtear é mar chóir leighis i gcoinne na bruitíní, an pholaimiailítis, na heipitéise tógálaí agus galar eile tógálacha.
Inteirféaróin.
Is cuid de chóras cosanta an choirp i gcoinne víreas iad inteirféaróin chomh maith le hantashubstaintí. Nuair a ghalraítear cealla daonna le víreas, cruthaítear próitéiní ar leith sna cealla sin agus idirleathann siad isteach i gcealla eile mórthimpeall. Tagann na cealla a bhfaigheann na próitéiní seo le bheith frithsheasmhach i gcoinne an víris seo de bhrí go gcuireann an próitéin idirleata isteach ar iarrachtaí an víris atáirgeadh nó macasamhlú taobh istigh de na cealla sin. Táthar ag iarraidh inteirféaróin shaorga a úsáid chun dul i gcoimhlint le galruithe víreas agus fiú le hailse, ach de bhrí go bhfuil droch-thaobhthorthaí ag baint leo, ní mór an dul chun cinn atá déanta go dtí seo.
Vacsaíní.
Córacha leighis iad seo a spreagann an corp chun antashubstaintí a chruthú a dhíreodh ar agus a d’ionsódh galrú ar leith. Den chuid is mó is é a bhíonn i vacsaín ná dáileog éadrom den ghalar, is é sin baictéir nó víris lagaithe nó mharbha den ghalar. Tar éis an bhabhta éadroim sin den ghalar, fanann na hantashubstaintí sa chorp chun cosaint a sholáthar i gcoinne an ghalair sin aon am ina dhiaidh sin. Le déanaí táthar in ann mír bheag den víreas a úsáid chun an fhreagairt imdhíonach a spreagadh agus laghdaíonn sé seo an baol beag go spreagfadh an víreas iomlán lag frithghníomhú baolach i ndaoine áirithe.
Ba sa bhliain 1798 a d’fhionn an dochtúir Sasanach, Edward Jenner gur féidir daoine a imdhíonadh i gcoinne víris amháin le víreas eile. Is amhlaidh a thaispeáin sé gur féidir an bholgach mharfach a sheachaint i ndaoine le hionaclú den víreas bolgach bó, atá baolach do bha ach nach bhfuil baolach do dhaoine. Is ón ainm Laidineach don bholgach bó, "vaccina, a d’ainmnigh Jenner an próiseas seo vacsaíniú. Ina dhiaidh sin fuair Louis Pasteur amach de thaisme gur féidir foirm ghéar de ghalar a athrú ina fhoirm éadrom tríd an micrea-orgánach is cúis leis a lagú le teas, mar shampla. Uaidh sin d’fhéadfaí an fhoirm éadrom den ghalar a úsáid chun imdhíonadh a sholáthar. Is ar an mbonn seo a shaothraigh Pasteur vacsaíní i gcomhair raon leathan galar.
Aicídí dúchasacha.
Tarlaíonn aicídí dúchasacha de bharr lochtanna nó easnaimh i ngéinte áirithe an duine. Tá níos mó ná 2000 de na haicídí seo a bhfuil géin amháin mar bhun leo.
Is féidir an dóchúlacht go bhfaigheadh leanbh aicíd mar seo a ríomh ó stair clanna na dtuismitheoirí, ó thástáil géinte na dtuismitheoirí agus ó thástáil na gcealla a bhfaightear sa sreabhán aimníneach. Tugtar aimnínpholladh ar an bpróiseas a úsáidtear chun sampla den sreabhán aimníneach a fháil le snáithín ón sac ina bhfuil an féatas i mbroinn a mháthar. Cuirfidh mapáil na ngéinte i scéim an ghéineoim dhaonna go mór le cruinneas na réamhinsinte ar aicídí dúchasacha.
Tá raon leathan aicídí dúchasacha ann, agus is iad seo a leanas cuid de na cinn is forleithne.
Aicíd Tay-Sachs.
Easnamh einsím ar leith sa chóras néarógach atá san aicíd seo a tharlaíonn do Ghiúdaigh ó Oirthear na hEorpa agus do dhaoine a bhfuil cuid den tsinsearacht sin acu. Maraíonn sí an leanbh taobh istigh de cheithre bhliana.
Feinilcéatanúiréa.
Easnamh einsím a chabhraíonn le díbriú an aimínea-aigéid, feiniolailinín, as an gcorp, is bun leis an aicíd seo. Ta gá le feiniolailinín sa chorp ach tarlaíonn droch-éalang mheabhrach má tá an iomarca de sa chorp. Is féidir an leanbh a thástáil go luath tar éis a bhreithe, féachaint an bhfuil an aicíd seo aige agus is féidir í a leigheas, nó ar a laghad a láimhseáil, le cothú ina bhfuil ar éigin dóthain feiniolailinín.
Anaemacht chorrán-chille.
Ní tharlaíonn an aicíd seo ach do dhaoine gorma. San aicíd seo tá locht sna móilíní haemaglóibine a iompraíonn an ocsaigin i gcealla dearga na fola, ionas go bhfuil na cealla díchumtha ina gcorráin agus go mbriseann an-chuid de na cealla seo. Go minic calcann na cealla briste seo fuilfheadáin bheaga, rud a chuireann isteach go mór ar imshruthú na fola agus ar sholáthar oscaigine do na fíocháin. Déanann sé seo dochar do na fíocháin agus faigheann mór-chuid na n-íobhartach bás roimh fiche bliain d’aois.
Anaemacht Cooley.
Aicíd an-chosúil le hanaemacht chorrán-chille is ea anaemacht Cooley, a bhuaileann daoine de shinsearacht ón Mheánmhuir.
Fibreóis chisteach.
Buaileann an aicíd seo daoine de shinsearacht ón Eoraip Thuaidh agus mar thoradh uirthi, ní fheidhmíonn na faireoga seileacha ná faireoga eile i gceart. Thar am bailíonn múcas tiubh in aerphasáistí na scamhóg, rud a chuireann isteach ar an ionanálú agus a chuireann tús le hionfhabhtuithe sna scamhóga.
An ailse.
Tá níos mó ná céad saghas aicíde ann a dtugtar ailse orthu agus is cúis bháis í ailse i níos mó ná 20% de bhásanna in Éirinn. Is i méid atá minicíocht na hailse sa tír seo le linn an chéid seo.
De ghnáth fásann agus atáirgeann cealla an choirp—sa chraiceann, sna matáin, sna cnámha—ar mhodh rialta stiúrtha faoi rialú na ngéinte, chun tuilleadh cealla den saghas céanna a chruthú. Is mar seo a fhásann an corp agus a dheisíonn fíocháin tar éis ghortaithe. Ach uaireanta tarlaíonn atáirgeadh neamhrialta agus cruthaítear siad nó sceachaill. Nuair is mall fás agus leathadh an tsiada, tugtar siad éadrom air. Is eiseamláir iad faithní agus baill dhobhráin dá leithéid. Tugtar siad urchóideach ar shiad a leathann trí insíothlú isteach i bhfíocháin eile nó a théann isteach in imshruthú na fola agus a neadaíonn agus a fhásann siada in áiteanna eile ar fud an choirp. Spré a thugtar ar an bpróiseas coilínithe seo.
Tugtar údar ailse nó carcainigin ar ghníomhaí a chuireann tús le hailse agus faoi seo tá an-chuid díobh seo ar eolas, ina measc caitheamh tobac, deatach tionsclaíoch, X-radaíocht, gáma-radaíocht, radaíocht ultraivialait, an-chuid dathanna agus aispeist. Tuigtear go gcuireann carcainigin bun le hathruithe i ngéinte cille agus uaidh sin go spreagann na géinte athraithe an fás neamhrialta ailseach.
Le roinnt bliana anuas, is ar dhrugaí ciotatocsacha a bhí lucht leighis ag brath leis na cealla ailse a mharú. Ach tá treo na taighde dírithe anois ar staidéar na n-oncaigéinte, i.e. géinte na hailse, agus ar a dtorthaí próitéine siúd. Séard atá á lorg anois mar leigheas ná ceimiceáin a bheadh gníomhach ina n-aghaidh siúd.
Oncaigéinte.
Is géinte iad seo atá rud beag éagsúil le gnáthghéinte ionas go gcuireann siad tús le sceachillí. Ciallaíonn an réimír "onca(i)" baint le sceachaill. Fuarthas amach le blianta beaga anuas go bhfuil géinte i ngach chill de gach ghné bheo, ar féidir iad a thiontú ina gcúis ailse tríd athruithe dá laghad a dhéanamh orthu. Is próta-oncaigéinte iad seo agus nuair atá siad athraithe is oncaigéinte iad. Meastar gur féidir an t-athrú seo sna géinte a bheith chomh beag le "litir" nó "giotán" amháin i gcódón amháin sa chód géiniteach ann.
SEIF.
Galar marfach is ea SEIF (AIDS) ina mhilltear cuid de chealla bána na fola (na limficítí) sa chorp ionas go lagaítear an córas imdhíonach agus cumas an choirp é féin a chosaint. Tá an galar SEIF (Siondróm Easpa Imdhíonachta Faighte) ag leathadh go tapa ar fud an domhain, agus is ag dul in olcas i gcónaí atá an scéal. Tá ar eolas le deich mbliain anuas gurb é an víreas HIV (Víreas Easpa Imdhíonachta Daonna) is cúis amháin le AIDS ach tá an tuairim ann freisin gur féidir go bhfuil cúiseanna eile le AIDS. Is féidir duine a bheith galraithe ag HIV agus gan AIDS a bheith air, ach bíonn gach baol ann go dtiocfaidh AIDS amach is amach air, ar ball.
Nuair a bhíonn duine galraithe ag AIDS bíonn sé i gcónaí ag troid le galar i ndiaidh galair, mar is féidir le baictéir, is cuma cé chomh neamhurchóideach iad go hiondúil, teacht isteach ina chorp ceal córais imdhíonaigh.
Tá tréan-iarracht ar siúl ag taighdeoirí ar fud an domhain chun teacht ar leigheas. Is é an chéad sprioc tábhachtach a bhaineadar amach ná an víreas HIV a aonrú agus a iniúchadh. Faoi mar a tharla, ní víreas simplí atá ann ach víreas de chineál ar leith ar a dtugtar reitrivíreas, agus meastar go bhfuil an struchtúr aige níos coimpléascaí ná struchtúr víris ar bith eile dá bhfacthas riamh. Ach tá an struchtúr sin déanta amach anois agus is mór an chabhair é sin. Is é an chéad aidhm eile atá ag an lucht taighde ná cur isteach ar shuíomha áirithe sa struchtúr. Mar shampla, táthar tar éis dhá einsím ar leith a aonrú ón víreas—einsímí a bhaineann le HIV amháin agus nach mbaineann le haon víreas eile; anois más féidir teacht ar cheimiceáin a mhillfeadh ceachtar den dá einsím sin, cuirfear bac le macasamhlú an víris.
Cheana féin tá an ceimiceán aisiditiomaidín (AZT) a chuireann isteach rud beag ar cheann de na heinsímí siúd, á úsáid mar leigheas. I gcás daoine a bhíonn galraithe ag HIV, measann a lán taighdeoirí go gcuireann sé feabhas ar an saol a bhíonn acu agus go gcuireann sé síneadh leis an bhfaoiseamh a bhíonn acu sula dtagann AIDS iomlán orthu. Ní bhíonn sé chomh feidhmiúil céanna in aghaidh AIDS; bíonn droch-thionchar aige ar chúrsaí fola an othair agus chomh maith leis sin tagann athruithe ar an víreas féin le himeacht ama, sa chaoi gur beag ná go ndéantar víreas nua de—víreas nach mbíonn an fheidhm chéanna ag AZT ina aghaidh. Mar sin féin tugann cás AZT dóchas beag do na taighdeoirí gur féidir srian a chur le HIV, murab ionann agus AIDS féin.
Innealtóireacht ghéiniteach.
Láimhseáil agus athchóiriú an ábhair ghéinitigh trí theicnící fisiceacha, ceimiceacha agus bitheolaíocha, chun tréithe dúchasacha a athrú, atá i gceist in innealtóireacht ghéiniteach. Tugtar géinspladhsáil agus teicneolaíocht DNA athchuingrigh air seo freisin. A luaithe agus a bhí teicnící ann chun an cód géiniteach a aimsiú tosaíodh ar shlite a shaothrú chun an cód a athrú agus na géinte a bheartú. San innealtóireacht ghéiniteach baintear feidhm as einsímí ar leith chun géin de chuid orgánaigh amháin a ghearradh amach agus a spladhsáil nó a athchuingriú isteach san ionad ceart in DNA orgánaigh eile. Ansin feidhmíonn an t-orgánach faighteora chun treoracha na géine nua a chur i gcrích.
Eiseamláir d’innealtóireacht ghéiniteach chun inslin dhaonna a mhonarú.
Déantar inslin dhaonna i gcomhair diaibéiteach trí bhíthin bhaictéar ina bhfuil na géinte cuí daonna spladhsáilte. Is éard an baictéar Escherichia Coli (E. Coli) atá i láthair go flúirseach sa stéig dhaonna, a úsáidtear sa mhonarú seo. Mar a dúradh roimhe níl aon núicléas i mbaictéar agus is amhlaidh atá cuid den DNA ann ina bhfáinní ar a dtugtar plasmaidí. Chun an ghéinspladhsáil a chur i gcrích, baintear plaismidí amach as na cealla den E. Coli ar dtús agus measctar iad le heinsím ar leith a ghearrann na fáinní ag ionad ar leith. I bpróiseas eile measctar DNA as cealla daonna le heinsím eile a ghearrann amach na géinte a fheidhmíonn mar chód i gcomhair insline. Ansin measctar an dá thuaslagán seo le chéile chomh maith le heinsín eile ar leith ar a dtugtar liogás, a fheidhmíonn chun na géinte i gcomhair insline a nascadh isteach sna fáinní plasmaide agus na fáinní a iomlánú arís. Ansin tugtar na plasmaidí ciméaracha seo ar ais isteach i gcealla E. Coli. Clónaítear na cealla E. Coli nua seo chun na billiúin díobh a chruthú agus táirgeann na cealla E. Coli seo inslin dhaonna go rialta leanúnach sa mheán cothaithe ina bhfuil siad.
Alfa-inteirféarón.
Tá aicme amháin inteirféaróin, an t-alfa-inteirféarón atá éifeachtach mar chóir leighis i gcoinne heipitéise, leoicéime ar leith agus ailse ar leith fola. Táthar ag tuar go mbeidh a leithéid áisiúil chun othair le AIDS a chóireáil freisin.
Déantar méid mór den alfa-inteirféarón ar mhodh cosúil leis an mhodh monarú insline thuas. Nuair a chuirtear sa chorp é is amhlaidh a ghríosaíonn an t-alfa-inteirféarón athchuingreach géinte a tháirgeann próitéiní a chuireann isteach ar mhacasamhlú an víris. Modhnaíonn an t-alfa-inteirféarón feidhmiú an chórais imdhíonaigh freisin, rud a chuireann leis an gcosaint fhrithvíreasach agus a choisceann fás ailsí. Tá an-chuid thaighde mar sin ar siúl san innealtóireacht ghéiniteach chun drugaí bunaithe ar alfa-inteirféaróin agus a bheidh éifeachtach sa chóras imdhíonach a fháil amach.
Scéim an ghéineoim dhaonna.
Seo scéim chomhoibritheach i measc a lán bitheolaithe i Meiriceá agus i dtíortha eile, na géinte go léir ar gach cromasóm daonna a mhapáil, is é sin an cód iomlán den chéad míle ghéin a threoraíonn an neach daonna a scaoileadh.
Tá na géinte seo suite go randamach feadh timpeall cúpla mhéadar de na móilíní déhéilicse DNA atá lúbtha arís agus arís eile ar a chéile i gcrómasóim gach cille, ach amháin na cealla dearga fola, sa chorp daonna. Is é atá i gceist ná gach géin díobh seo a aimsiú, a seoladh ar na crómasóim a fháil amach agus a chomhdhéanamh bithcheimiceach, na péirí núicléitídí agus a n-ord sa ghéin, a dhéanamh amach. Tá suas le trí bhilliún péirí núicléitídí i gceist ina iomláine. Tar éis timpeall trí bhliain de thaighde ar an scéim ní raibh ach timpeall 4% de na géinte aimsithe agus mapáilte agus meastar go leanfaidh an scéim seo ar feadh deich mbliain eile ar a laghad.
Trí úsáid a bhaint as na teicnící céanna atá in úsáid chun an cód géiniteach daonna a mhapáil, tiocfaidh ionannú géiniteach chun foirfeachta i gcúrsaí dlí agus eile. Tiocfaidh feabhsú nó athrú na ngéinte daonna chun cinn freisin.
Teiripe ghéiniteach.
Is é atá i gceist in dteiripe ghéiniteach ná géinte ar leith nua a insealbhú i ndaoine nó in ainmhithe eile nó i bplandaí chun easnamh éigin géiniteach, mar a bhíonn ann in aicíd dhúchasach, a leigheas nó a cheartú.
I dteiripe shómach is é a bheadh i gceist ná cuid de cealla cuí an choirp a bhaint amach agus iad a chóireáil ar shlí cosúil leis na cealla E. Coli i gcás monarú inslin chun na géinte fabhtacha a bhaint amach agus géinte sláintiúla a chur ar ais ina n-áit. Ansin clónófaí na cealla ceartaithe agus insealbhófaí ar ais sa chorp iad.
I dteiripe ghnéasach bheadh ceartú na ngéinte le déanamh in ubhán na máthar agus i speirmeacha an athar roimh iad a chur le chéile chun an t-ubhán a thoirchiú.
Feabhsuithe ar bharraí agus ar stoc.
Go dtí seo táthar tar éis géinte a bhaint amach as baictéir atá frithbheartach i gcoinne féaraicídí agus iad a spladhsáil isteach i síolta tobac, rud a dhéanann an planda seo i bhfad níos frithbheartaí i gcoinne fhéaraicídí ná mar atá an gnáth-thobac. Mar thoradh air seo is féidir fiailí a dhíothú i bhfad níos iomláine ná go dtí seo le níos mó de na ceimiceáin seo, agus ina dhiaidh sin barr tobac níos mó a fháil.
Níl dabht ach go mbeidh buntáistí i bhfad níos mó ná seo le fáil i gcásanna barraí bia, bíodh is nach bhfuil a leithéid fós ar an mhargadh.
Tá an-chuid oibre ar siúl ar ghéinte atá frithbheartach i gcoinne aicídí áirithe a athchuingriú isteach i bplandaí. Chomh maith leis sin tá na baictéir, na víris agus na seadáin eile a chónaíonn ar phlandaí bia á mhodhnú ar mhodh géiniteach chun feidhmithe eile - cosaint i gcoinne seaca, ceapadh nítrigine agus a lán eile - a insealbhú sna horgánaigh seo mar chosaint agus chabhair don bhunphlanda.
Tá taighde forleathan ar siúl freisin i bhfeidhmiú innealtóireachta géinití ar ainmhithe bia, trí ghéinte eile a iomportáil isteach iontu, chun iad a dhéanamh níos fribheartaí i gcoinne aicídí agus an táirgeadh feola a dhéanamh níos éifeachtaí agus níos saoire. Is cinnte go dtiocfaidh an-chuid feidhmiúchán eile chun tosaigh as seo amach.
Ceisteanna mórálta/eitice.
Is ag a tús atá an obair seo ar fad. Is ceist bhunúsach eitice agus fhealsúnachta agus mhoráltachta í an cumas nua seo ag daoine, cur isteach chomh scioptha sin ar na próisis dhúchasacha agus struchtúr géiniteach ár ngné féin fiú a athrú. Is féidir a rá nach bhfuil ar éigin tosaithe ar na fadhbanna seo a phlé go forleathan.
I dtús ré na hinnealtóireachta géinití agus de bhrí go n-úsáidtí - agus go n-úsáidtear - an baictéar E. Coli an oiread sin san obair, bhí an-imní go gcruthófaí aicmí baolacha den bhaictéar seo agus gur féidir go mbeadh eipidéimí dochloíte dá bharr. Go dtí seo níor tharla a leithéid agus tá rialacha dochta i réim i ngach tír chun an taighde seo a bhainistiú go slán sábháilte.
Ach an bhfuil sé inghlactha aicmí nua ainmhithe - beithígh, caoirigh, madraí agus eile - a chruthú ? Cad iad na hathruithe in ainmhithe a bheadh inghlactha ? Cad iad na teorainneacha a bheidh leis an obair seo ? Mar shampla táthar tar éis géinte daonna a stiúrann déanamh hormón fáis a spladhsáil i muca chun níos mó feola trua a tháirgeadh ar níos lú bia. B’fhéidir gur inghlactha é sin ar bhonn trádálach ach cá chríochnóidh an próiseas seo ? Cá mbeidh an teorainn idir an rud daonna agus an rud neamhdhaonna amach anseo ?
Is féidir ceimiceáin fhíor-nimhneacha a chruthú trí innealtóireacht ghéiniteach agus uaidh sin córais mhíleata bhitheolaíocha nach raibh a leithéidí riamh ar domhan a chur ar bun. Cá chuirfear stop leis na saothruithe seo nó an gcuirfear stop leo ar chor ar bith ?
Más féidir aicídí dúchasacha a réamhinsint cé a chinnfidh cad atá le déanamh leis an eolas ? Cad iad na rialacha a chuirfear i gcrích ar theiripe ghéiniteach ? Mar bharr air sin, má bheidh an t-eolas ar fáil chun dea-ghinic a chleachtadh, chun daoine intleachtacha nó daoine láidre nó daoine dathúla nó fir amháin nó mná amháin nó daoine le pé gnéithe is mian a roghnú, cé a roghnóidh ?
Achoimriú.
Is teicneolaíocht chumasach fhadtéarmach í an innealtóireacht ghéiniteach arbh fhéidir an-chuid shochair agus an-chuid dochair a theacht aisti. Músclaíonn an teicneolaíocht seo ceisteanna ní hamháin do na heolaithe féin ach do gach éinne a chumhdaíonn agus a chloíonn le bunluachanna éigin daonna. Ní féidir iad a shéanadh agus ní ceart iad a shéanadh.
Ba chóir agus ba cheart na ceisteanna a bheith os comhair an phobail. Ba chóir agus ba cheart go mbeadh na bunfhíricí i leith na teicneolaíochta seo ina ndual lárnach de gach córas oideachais amach anseo.
Leabharliosta.
J. Newell, "The Gene Splicers", W H Allen, Londain, 1989.
H. Schneider & L Schneider, "Dictionary of Science for Everyone", Bloomsbury, Londain, 1990.


Chapter One.
Is é "Chapter One" an chéad albam ó Ella Henderson. Scaoileadh é ar an 13 Deireadh Fomhair 2014.


Rik Mayall.
B'aisteoir Sasanach é Richard Michael "Rik" Mayall (a rugadh ar an 7 Márta 1958 agus fuair bás ar an 9 Meitheamh 2014). Múinteoirí drámaíochta ab iad a thuismitheoirí agus bhí páirt ag Richard ina gcuid drámaí. Rinne sé staidéar ar an drámaíocht ag Ollscoil Mhanchain. Fuair sé bás i Londain.


Abhatár.
San Hiondúchas, séard is abhatár ann, (ón Sanskrit अवतार avatāra "tuirlingt") ná tuirlingt diachta d'aon ghnó chun talaimh, nó tuairlingt na hArd-Beithe (m.sh., Visniú do na Visnivítí), agus is féidir brí an fhocail 'abhatár' a bheith aistrithe go Gaeilge mar "ionchollú", nó b'fhéidir, le bheith níos cruinne, mar "dealramh" nó "léiriú".
*


Cláir TV3 (Éire).
Seo sampla de na cláir theilifíse a bhíonn (nó a bhíodh) le feiceáil ar TV3.


Cluichí Oileán.
Is comórtas spóirt idirnáisiúnta iad na Cluichí Oileán a bhíonn ar siúl gach dhá bhliain. Thóg an chéad eagrán de na cluichí ar súil in Oileán Mhanann sa bhliain 1985.
Cumann Cluichí Oileán Idirnáisiúnta.
Foirmíodh an Chumann Cluichí Oileán Idirnáisiúnta (CCOI) in Oileán Mhanann i 1985.


Féill Sheórsa.
Is stáisiún suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Féill Sheórsa.


Dún Matilda.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú é Dún Matilda.


Grianag an Iar.
Is baile suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Grianag an Iar.


Grianag Meadhain.
Is stáisiún suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Grianag Meadhain.


Baile nan Dealgan.
Is baile suite i bhFoibhe é Baile nan Dealgan.


Gleann Ráthais & Baile nan Dealgan.
Gleann Ráthais & Baile nan Dealgan
Is stáisiún suite i bhFoibhe é Gleann Ráthais & Baile nan Dealgan.


Na Cróthan Gorm.
Is ceantar suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é na Cróthan Gorm.


Cnoc Ghille-Seoch.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Ghille-Seoch.


Canál Foirthe agus Cluaidh.
Is canáil suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Canàl Foirthe agus Cluaidh.


Estádio do Maracanã.
Estádio do Maracanã i Rio de Janeiro, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt i Rio de Janeiro, an Bhrasaíl is ea Estádio do Maracanã. Tá sé suite i Rio de Janeiro. Toilleann an staidiam 78,838 duine.


Estádio Nacional.
Estádio Nacional i mBrasília, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt i mBrasília, an Bhrasaíl is ea Estádio Nacional. Tá sé suite i Brasília. Toilleann an staidiam 68,009 duine.


Cluichí Oileán 1985.
Reáchtáladh Cluichí Idir-Oileán 1985 i Oileán Mhanann ón 18ú go 24ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 1ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 1987.
Reáchtáladh Cluichí Oileán 1987 i Oileán Mhanann ón 10ú go 27ú lá de mhí Meán Fómhair na bliana sin. Ba é seo an 2ú eagrán de na cluichí.


Fearann na h-Éilde.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Fearann na h-Éilde.


Árd-Shráid.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Árd-Shráid.


Hileantan an Ear.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Hileantan an Ear.


Hileantan an Iar.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Hileantan an Iar.


Baile Eilidh Meadhain.
Is stáisiún suite i gEarra-Ghaidheal agus Bód é Stéisean Sráid na Banríghinn.


Baile Eilidh Uachdar.
Is stáisiún suite in Earra-Ghaidheal agus Bód é Baile Eilidh Uachdar.


Ceann an Dail.
Is baile suite i gCumbria é Ceann an Dail. Tá 589 daoine i chónaí i gCeann an Dail.


Féith na Maighiche.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Féith na Maighiche.


Hamaltan an Iar.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Hamaltan an Iar.


Talla Chaol-Aibhne.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Talla Chaol-Aibhne.


Cnocan an Righ.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Cnocan an Righ.


Páirc Choinein.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Choinein.


Cnoc na h-Eaglais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Cnoc na h-Eaglais.


Coille na h-Eaglais.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Áir an Ear é Coille na h-Eaglais.


Leathad Bog.
Is baile suite i bhFoibhe é Leathad Bog.


A' Bhruach Fhada.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear é a' Bhruach Fhada.


Cluichí Oileán 1989.
Reáchtáladh Cluichí Oileán 1989 i Oileáin Fharó ón 5ú go 13ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 3ú eagrán de na cluichí.


Taobh Loch Iall.
Is stáisiún suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Taobh Loch Iall.


Baile Dhunléibhe a Tuath.
Is stáisiún suite i gComhairle Lodainn an Iar é Baile Dhunléibhe a Tuath.


Baile Dhunléibhe a Deas.
Is stáisiún suite i gComhairle Lodainn an Iar é Baile Dhunléibhe a Deas.


Cnoc Vernon.
Is baile suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Vernon.


Páirc Mhic Suail.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Mhic Suail.


Baile Mhéaraidh.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é Baile Mhéaraidh.


A.
Is é A, a an chéad litir den aibítir Rómhánach.


B.
Is é B, b an dara litir den aibítir Rómhánach.


Arena de São Paulo.
Arena de São Paulo i São Paulo, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt i São Paulo, an Bhrasaíl is ea Arena de São Paulo. Tá sé suite i São Paulo. Toilleann an staidiam 61,606 duine.


Estádio Castelão.
Estádio Castelão in Fortaleza, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt in Fortaleza, an Bhrasaíl is ea Estádio Castelão. Tá sé suite in Fortaleza. Toilleann an staidiam 67,037 duine.


Estádio Mineirão.
Staidiam spóirt i mBelo Horizonte, an Bhrasaíl is ea Estádio Mineirão. Tá sé suite i mBelo Horizonte. Toilleann an staidiam 62,160 duine.


Estádio Beira-Rio.
Estádio Beira-Rio in Phorto Alegre, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt in Phorto Alegre, an Bhrasaíl is ea Estádio Beira-Rio. Tá sé suite i Phorto Alegre. Toilleann an staidiam 51,300 duine.


Arena Fonte Nova.
Arena Fonte Nova i tSalvador, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt is ea Arena Fonte Nova. Tá sé suite i Salvador sa Bhrasaíl. Toilleann an staidiam 50,000 duine.


Arena Pernambuco.
Arena Pernambuco in Recife, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt in Recife, an Bhrasaíl is ea Arena Pernambuco. Tá sé suite in Recife. Toilleann an staidiam 46,154 duine.


Arena Pantanal.
Arena Pantanal i gCuiabá, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt i gCuiabá, an Bhrasaíl is ea Arena Pantanal. Tá sé suite i gCuiabá. Toilleann an staidiam 39,859 duine.


Arena da Amazônia.
Arena da Amazônia in Manaus, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt in Manaus, an Bhrasaíl is ea Arena da Amazônia. Tá sé suite in Manaus. Toilleann an staidiam 42,374 duine.


Arena das Dunas.
Arena das Dunas i Natal, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt i Natal, an Bhrasaíl is ea Arena das Dunas. Tá sé suite i Natal. Toilleann an staidiam 45,000 duine.


Arena da Baixada.
Arena da Baixada i gCuritiba, an Bhrasaíl
Staidiam spóirt i gCuritiba, an Bhrasaíl is ea Arena da Baixada. Tá sé suite i gCuritiba. Toilleann an staidiam 43,900 duine.


Nancy Reagan.
Baintreach Ronald W. Reagan, 40ú uachtarán na Stát Aontaithe is ea Nancy Reagan, a rugadh mar Anne Frances Robbins ar an 7 Iúil 1921 i gCathair Nua-Eabhrac. Fuair Nancy bás ar an 6 Márta, 2016.
Chaith Nancy Reagan a céad dhá bhliain in Queens, Nua-Eabhrac, ach d'fhás sí aníos i Maryland sa chuid ba mhó faoi chúram aint agus uncail léi. B'shin na blianta a raibh a máthair ag taisteal agus í ar lorg oibre mar aisteoir. Ansin phós a máthair néaramháinlia coimeádach darbh ainm Loyal Davis. Rinne Nancy staidéar ag Girls' Latin School of Chicago. Bhain sí céim amach in Smith College mar a ndearna sí staidéar ar Bhéarla agus ar dhrámaíocht.
Chuaigh Nancy leis an aisteoireacht díreach cosúil lena máthair agus fuair sí páirteanna i roinnt scannán. Ghlac sí an t-ainm Nancy Reagan ag an am sin. Phós sí aisteoir eile, Ronald W. Reagan, a bhí ina uachtarán ar an Screen Actors Guild ag an am.
Céad-Bhean Stát Chalifornia a bhí inti i ndiaidh gur toghadh Ronald Reagan mar ghobharnóir an stáit úd. Céad-Bhean na Stát Aontaithe a bhí inti sna blianta 1981–1989. Ina dhiaidh sin, chuir siad fúthu in Bel Air, in Los Angeles, California. Chaith Nancy na blianta a tabhairt aire do Ronald, a raibh an galar Alzheimer ag teacht air, go dtí a bhás sa bhliain 2004. Bhí Nancy gníomhúil i gcúrsaí polaitíochta, go mór mhór ag cothú tacaíochta do thaighde ar ghaschealla suthacha.
Bhí beirt chlainne orthu: Ron Reagan agus Patti Davis.


Am Baile Úr, Comhairle Shiorrachd Lannraig a Deas.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Deas é am Baile Úr.


Canál Pháislig.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear é Canál Pháislig.


Eaglais Sheumais Pháislig.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear í Eaglais Sheumais Pháislig.


Sràid GhilleMhoire Phàislig.
Is stáisiún suite i bPàislig, Comhairle Shiorrachd Rinn Friú an Ear, í Sràid GhilleMhoire Phàislig.


Baile Phádraig.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Baile Phádraig.


Cnoc an t-Sagairt & Darnlaidh.
Cnoc an t-Sagairt & Darnlaidh
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc an t-Sagairt & Darnlaidh.


Páirc Phosail & Taigh a' Pháirc.
Páirc Phosail & Taigh a' Pháirc
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú í Páirc Phosail & Taigh a' Pháirc.


Na Seots.
Baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath is ea na Seots.


Monadh a' Bhuith.
Is stáisiún suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é Monadh a' Bhuith.


Caladal nan Gall.
Is stáisiún suite i gComhairle na Gáidhealtachd é Caladal nan Gall.


Cnoc Baile nan Albannach.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Cnoc Baile nan Albannach.


Coille Phollaig an Iar.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Coille Phollaig an Iar.


Rathad Bhuthain.
Is stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Rathad Bhuthain.


Achadh an Fhuarain.
Is baile suite i bhFoibhe é Achadh an Fhuarain.


Goill a Deas.
Is ceantar suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Goill a Deas.


Na Steaps.
Is baile suite i gComhairle Shiorrachd Lannraig a Tuath é na Steaps.


Naomh-Theanú.
Ba stáisiún suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Naomh-Theanú.


Crois Naoimh Sheórsa.
Is acomhal bóithre suite i gComhairle Cathair Ghlaschú é Crois Naoimh Sheórsa.


Ciste fálaithe.
Infheistíochtaí na gcistí fálithe idir 2000 agus 2007
Is éard is ciste fálaithe ann ná gléas infheistíochta comhthiomsaithe á riaradh ag comhlacht bainistíochta gairmiúil, agus is minic a bhíonn sé curtha le chéile mar chomhpháirtíocht theoranta, mar chuideachta dliteanais theoranta, nó mar fheithicil den chineál céanna. De gnáth, bíonn cistí fálaithe éagsúil ó chistí frithpháirteacha, toisc nach gcuireann rialtóirí srian ar an leas a bhaineann siad as ghiaráil chaipitiúil agus as chistí cothromais príobháideacha, mar go n-ineistíonn an chuid is mó de na cistí fálaithe i sóchmhainní a bhíonn a bheag nó a mhór ina sóchmhainní leachtacha. Infheistíonn cistí fálaithe i raon leathan de mhargaí agus úsáideann siad stíleanna infheistíochta agus ionstraimí airgeadais éagsúla. Tagraíonn an t-ainm "ciste fálaithe" do na teicnící fálaithe a d'úsáid na cistí fálaithe go traidisiúnta, ach sa lá atá inniu ann, ní gá go mbaintear úsáid as 'fálú'.
Cistí fálaithe


An Tulach, Comhairle Pheairt is Cheann Rois.
Is baile suite i gComhairle Pheairt is Cheann Rois é an Tulach.


Stéisean na Tairbeart.
Is stáisiún suite in Earra-Ghaidheal agus Bód é Stéisean na Tairbeart.


Heuls an Iar.
Is bruachbhaile suite i gComhairle Cathair Dhún Éideann é Heuls an Iar.


Talla na Coille.
Is baile suite i gComhairle Inbhir Chluaidh é Talla na Coille.


Walsingham.
Is baile suite i Norfolk é Walsingham.


Acle.
Is baile suite i Norfolk é Acle. Bhí 2,732 duine ina gcónaí in Acle i 2001.


Attleborough.
Is baile suite i Norfolk é Attleborough. Bhí 9,702 duine ina gcónaí in Attleborough i 2001.


Aylsham.
Is baile suite i Norfolk é Aylsham. Bhí 5,504 duine ina gcónaí in Aylsham i 2001.


Caister-on-Sea.
Is baile suite i Norfolk é Caister-on-Sea. Bhí 8,756 duine ina gcónaí i gCaister-on-Sea i 2001.


Cromer.
Is baile suite i Norfolk é Cromer. Bhí 7,749 duine ina gcónaí i gCromer i 2001.


Dereham.
Is baile suite i Norfolk é Dereham. Bhí 15,659 duine ina gcónaí i nDereham i 2001.


Diss.
Is baile suite i Norfolk é Diss.


Downham Market.
Is baile suite i Norfolk é Downham Market.


Fakenham.
Is baile suite i Norfolk é Fakenham.


Gorleston.
Is baile suite i Norfolk é Gorleston.


Great Yarmouth.
Is baile suite i Norfolk é Great Yarmouth.


Hingham, Norfolk.
Is baile suite i Norfolk é Hingham.


Holt, Norfolk.
Is baile suite i Norfolk é Holt.


Hunstanton.
Is baile suite i Norfolk é Hunstanton.


King's Lynn.
Is baile suite i Norfolk é King's Lynn.


Loddon, Norfolk.
Is baile suite i Norfolk é Loddon.


Walsham Thuaidh.
Is baile suite i Norfolk é Walsham Thuaidh.


Reepham, Norfolk.
Is baile suite i Norfolk é Reepham.


Tavo Burat.
Ba scríbhneoir Iodálach é Tavo Burat (Gustavo Buratti Zanchi an fíor ainm a bhí air 22 Bealtaine 1932 – 8 Nollaig 2009). Bhí sé ina scoláire de mhionteangacha agus féinrialacha áitiúla.
A Shaol.
Rugadh i Stezzano é sa bhliain 1938, mar bhall den chreideamh siúd Vallenses. Bhain sé céim sa Dlí amach le tráchtas ar an dlí i gCanton de Graubünden. Mhúin sé an Fhraincis sa mheánscoil idir 1968-1994.
Bhí sé ina chomhairle chathrach i mBiella idir 1956-1994, mar aon le haireachtaí polaitiúla eile.
Bhunaigh sé agus ba é an chéad eagarthóir ar "La Slòira" agus ar an ALP idir 1974-2009, an bhliain inar bhfuair sé bás.


Ollscoil na nDaoine.
Is institiúid acadúil ar líne, neamh-bhrabúis, teagasc saor in aisce í Ollscoil na nDaoine, nó UoPeople a bhfuil a ceanncheathrú in Pasadena, an Chalafóirn, S.A.M.
Is í an chéad ollscoil bhfuil teagasc saor in aisce, creidiúnaithe ar líne ann.


Sandringham, Norfolk.
Is baile suite i Norfolk é Sandringham.


Sheringham.
Is baile suite i Norfolk é Sheringham.


Stalham.
Is baile suite i Norfolk é Stalham.


Swaffham.
Is baile suite i Norfolk é Swaffham.


Thetford.
Is baile suite i Norfolk é Thetford.


Watton, Norfolk.
Is baile suite i Norfolk é Watton.


Wells-next-the-Sea.
Is baile suite i Norfolk é Wells-next-the-Sea.


Wroxham.
Is baile suite i Norfolk é Wroxham.


Wymondham.
Is baile suite i Norfolk é Wymondham.


Abhainn Yare.
Is abhainn suite i Norfolk í Abhainn Yare.


The Broads.
Is aibhneacha suite i Norfolk iad The Broads.


Madison, Wisconsin.
Is é Madison príomhchathair Wisconsin. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 233,209 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Madison suite i gContae Dane. Tá Paul Soglin ina méara ar an gcathair. Bunaíodh Madison sa bhliain 1836.


Milwaukee, Wisconsin.
Is í Milwaukee an chathair is mó sa stát Wisconsin, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 594,833 duine ina gcónaí sa chathair. Tá an chathair suite i gcontaetha Milwaukee, Washington agus Waukesha. Tá Tom Barrett ina méara ar an gcathair. Bunaíodh Milwaukee sa bhliain 1818.


Spencer Tracy.
Ba aisteoir Meiriceánach é Spencer Tracy, a rugadh ar an 5 Aibreán 1900, agus a fuair bás i gCalifornia sa bhliain 1967.


Green Bay, Wisconsin.
Is í Green Bay an tríú cathair is mó sa stát Wisconsin, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, tá 104,057 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Green Bay suite i gContae Brown, agus tugtar an leasainm "Titletown" air. Tá Jim Schmitt ina méara ar an gcathair. Bunaíodh Green Bay sa bhliain 1854.


Tony Shalhoub.
Is aisteoir Meiriceánach é Tony Shalhoub a rugadh ar an 9 Deireadh Fómhair 1953.


Houghton Hall.
Is teach mór suite i Norfolk é Houghton Hall.


Oxburgh Hall.
Is teach mór suite i Norfolk é Oxburgh Hall.


Sandringham House.
Is teach mór suite i Norfolk é Sandringham House.


Bowthorpe.
Is bruachbhaile suite i Norwich é Bowthorpe.


Eaton, Norfolk.
Is bruachbhaile suite i Norwich é Eaton.


Friars Quay, Norwich.
Is bruachbhaile suite i Norwich é Friars Quay.


Golden Triangle, Norwich.
Is bruachbhaile suite i Norwich é Golden Triangle.


Heartsease, Norfolk.
Is bruachbhaile suite i Norwich é Heartsease.


Mousehold Heath.
Is ceantar suite i Norwich é Mousehold Heath.


Norwich Over the Water.
Is ceantar suite i Norwich é Norwich Over the Water.


Riverside (Norwich).
Is ceantar suite i Norwich é Riverside.


Thorpe Hamlet.
Is ceantar suite i Norwich é Thorpe Hamlet.


Ard-Eaglais Norwich.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Norwich í Ard-Eaglais Norwich.


Ard-Eaglais Naomh Eoin Baiste, Norwich.
Is ardeaglais Caitliceach suite i Norwich í Ard-Eaglais Naomh Eoin Baiste.


Caisleán Norwich.
Is caisleán suite i Norwich é Caisleán Norwich.


Margadh Norwich.
Is margadh suite i Norwich é Margadh Norwich.


Alnwick.
Is baile suite i Nortumbarlann é Alnwick.


Amble.
Is baile suite i Nortumbarlann é Amble.


Ashington.
Is baile suite i Nortumbarlann é Ashington.


Bedlington.
Is baile suite i Nortumbarlann é Bedlington.


Blyth, Nortumbarlann.
Is baile suite i Nortumbarlann é Blyth.


Cramlington.
Is baile suite i Nortumbarlann é Cramlington.


Haltwhistle.
Is baile suite i Nortumbarlann é Haltwhistle.


Hexham.
Is baile suite i Nortumbarlann é Hexham.


The Swan Princess.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Swan Princess" a rinneadh sa bhliain 1994.


Morpeth, Nortumbarlann.
Is baile suite i Nortumbarlann é Morpeth.


Newbiggin-by-the-Sea.
Is baile suite i Nortumbarlann é Newbiggin-by-the-Sea.


Grianán.
Grianán nó "Wintergarten" ("gairdín geimhridh") sa Ghearmáin.
Is é is grianán ann ná seomra nó struchtúr eile a thógtar de ghnáth ar thaobh tí a cheadaíonn taitneamh a bhaint as an tírdhreach máguaird agus a bheith faoi dhídean ó drochaimsir, mar shampla báisteach agus gaoth. Is féidir é a chur faoi bhráid mar seomra patio, solarium, Ardscoil, seomra gairdín nó seomra Florida. Is coincheap coitianta é sna Stáit Aontaithe, an Eoraip, i gCeanada, Astráil, agus an Nua-Shéalainn.
Sa Ríocht Aontaithe agus in Éirinn, tá an téarma grianán a úsáidtear de ghnáth chun tagairt a dhéanamh sunroom in ainneoin nach bhfuil á úsáid mar cheaptha teasa mar a bhí grianáin traidisiúnta.
Mar sin féin, is féidir sunrooms le díonta teimhneach a mheas ar leithligh ó grianáin le díonta trédhearcach nó leath-trédhearcach.
Sunrooms a úsáidtear i ndearadh foirgneamh éighníomhach gréine mar theicníc do théamh agus struchtúir soilsiú.
Dearadh.
Is féidir sunroom a thógáil de bríce, bloc Breeze, adhmad, gloine nó PVC. Is é an bríce nó adhmaid bonn a dhéanann suas an tacaíocht is mó do gloiniú trédhearcach dá ngairtear an "balla glúine". Is iad na painéil ghloine mór agus is minic a soiléir in ionad frosted. Féadfaidh an díon a bheith ar painéil ghloine nó ábhar plaisteach a ligeann solas na gréine i. Roinnt sunrooms ceapadh iad le haghaidh dearcadh radhairc, agus tá cinn eile atá deartha solas na gréine le haghaidh teas agus solas a bhailiú. Seo, solariums ar a dtugtar de ghnáth, le fáil i dTuaisceart (uillinn ghrian íseal) nó (airde ard) áiteanna fuar. Tá ballaí déanta suas de ghloine (nó plaisteach) Solariums, cuartha go minic ag teacht isteach fuinneoga, agus díonta gloine. Claonadh Sunrooms go bhfuil díonta traidisiúnta.
Cuireann A seomra ghrian binne huasteorainneacha ard agus a bhraitheann níos fairsinge. Comhlánaíonn a díon claonta línte dín atá ann
Seomraí nuaí a thógáil de ghnáth ar chumadh alúmanaim le gloine tempered mar an struchtúr bunscoile. Tá an córas seomra tógtha de ghnáth
na painéil inslithe alúmanam nó gloine le haghaidh an "ard-deireadh" roghanna. Is féidir spéirléasacha a áireamh sna painéil inslithe. Is é an taobh amuigh den díon a tógadh de ghnáth le ábhar dín shingled.
De bharr an méid chuma ar an chuid is mó de na seomraí Florida nó sunrooms an am atá caite a bheith disassociated leis an bhaile, cuireann blas poiblí níos nuaí go leor béime i chumasc leis an sunroom isteach an ailtireacht an bhaile.
Leis na teicneolaíochtaí is déanaí de ghloine agus teicneolaíocht teasa resistant, tá sunrooms inúsáidte i climates thuaidh agus theas araon.
Stair.
Tithe feirme agus tithe as a chéile uirbeach feiceáil póirse clúdaithe mar áit le haghaidh an t-úsáideoir chun suí agus scíth a ligean. Leis an suburbanization Mheiriceá, teaghlaigh-úsáid níos mó a patios ais agus gairdíní chun na críche sin. Mar sin féin, an aimsir a dhéantar go minic patios unusable ag amanna, ag soláthar dreasacht do theaghlaigh a chlúdach agus ar an scáileán i n-patios ar phríobháideacht agus le foscadh.
Mar an treocht seo chun cinn, rinne amhlaidh feabhsuithe i monarú gloine, a chiallaíonn gur féidir fuinneoga stoirme a chur ag gabháil le
I rith na 1960í, d'fhorbair cuideachtaí ath-samhaltú gairmiúla córais inacmhainne a iniamh patio nó deic, ag tairiscint dearadh, suiteáil, agus barántaí seirbhís iomlán. Seomraí patio feiceáil lightweight, painéil innealtóireacht díon, gloine phána aonair, agus tógáil alúmanam. Tá na seomraí patio ildánach síneadh leis an séasúr lasmuigh, ar choinníoll cosanta ó báisteach, gaoth agus feithidí, agus thug Homeowners spás breise. An taobh istigh de sheomra ghrian warms go tapa i solas na gréine, fiú amháin ar laethanta fuar, agus d'fhéadfadh soláthar ar mhodh teasa an chuid den teach is mó a ndéantar na seomra ghrian nó grianán osclaíonn. Ba chóir go Troscán agus plandaí atá suite i seomra ghrian / grianán a bheith resistant a athrú teochta.
Mar a bhí níos mó custaiméirí fuinnimh comhfhiosach agus teicneolaíochta a thógáil tháinig ar an eolas, patio agus sunrooms ar fáil le
gloine inslithe, vinil agus creat vinil-adhmad ilchodach, agus dearaí níos ilchasta. Go leor cuideachtaí Mheiriceá thosaigh chomh maith chun tithe gloine agus grianáin, a bhí coitianta san Eoraip a thairiscint.
Margaí nideoige.
Cuideachtaí Eoraip thángthas ar an margadh nideoige nuair a bhí do chustaiméirí príobháideachta breise. Chiallaigh sé seo
go raibh dallóga agus cuirtíní a forbraíodh go speisialta a bheith feistithe isteach.


Prudhoe.
Is baile suite i Nortumbarlann é Prudhoe.


Rothbury.
Is baile suite i Nortumbarlann é Rothbury.


Wooler.
Is baile suite i Nortumbarlann é Wooler.


An Tíbhiot.
Is sliabh i Sasana í an Tíbhiot, atá suite i Nortumbarlann.


Monaidhean Tíbhiot.
Is sliabhraon i Sasana í Monaidhean Tíbhiot, atá suite i Nortumbarlann.


Cnoc Glendhu.
Is cnoc i Sasana í Cnoc Glendhu, atá suite i Nortumbarlann.


Droichead Union.
Is droichead suite i Nortumbarlann é Droichead Union.


Lindisfarne.
Is oileán suite i Nortumbarlann é Lindisfarne.


Loch Greenlee.
Is loch suite i Nortumbarlann é Loch Greenlee.


Loch Broomlee.
Is loch suite i Nortumbarlann é Loch Broomlee.


Loch Crag.
Is loch suite i Nortumbarlann é Loch Crag.


Oileáin Farne.
Is oileáin suite i Nortumbarlann iad Oileáin Farne.


Abtheach Hexham.
Is abtheach suite i Nortumbarlann é Abtheach Hexham.


Balla Haidrian.
Is balla iomráiteach suite i Nortumbarlann é Balla Haidrian (Laidin: "Vallum Aelium"). Cuireadh tús leis sa bhliain 122.


Caisleán Warkworth.
Is caisleán suite i Nortumbarlann é Caisleán Warkworth.


Caisleán Dunstanburgh.
Is caisleán suite i Nortumbarlann é Caisleán Dunstanburgh.


Caisleán Bearaig.
Is caisleán suite i Nortumbarlann é Caisleán Bearaig.


Soiscéil Lindisfarne.
Is soiscéil déanta i Lindisfarne, Nortumbarlann iad Soiscéil Lindisfarne.


Prióireacht Brinkburn.
Ba phrióireacht suite i Nortumbarlann é Prióireacht Brinkburn.


Alston, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Alston. Tá 1,128 daoine i chónaí in Alston.


Ambleside.
Is baile suite i gCumbria é Ambleside. Tá 2,600 daoine i chónaí in Ambleside.


Appleby-in-Westmorland.
Is baile suite i gCumbria é Appleby-in-Westmorland. Tá 2,862 daoine i chónaí in Appleby-in-Westmorland.


Aspatria.
Is baile suite i gCumbria é Aspatria. Tá 2,718 daoine i chónaí in Aspatria.


Aughertree.
Is baile suite i gCumbria é Aughertree.


Liosta eipeasóidí Mrs. Brown's Boys.
Is sraith teilifíse é Mrs. Brown's Boys. Tá 27 eipeasóid de chuid "Mrs. Brown's Boys" tagtha ar an saol faoi láthair.
Scríobh Brendan O'Carroll gach eipeasóid.


Mrs. Brown's Boys D'Movie.
Scannán ón bhliain 2014 is ea "Mrs. Brown's Boys D'Movie" atá bunaithe ar an tsraith teilifíse den ainm céanna; Mrs. Brown's Boys.
Clár Leantach.
Tá Brendan O'Carroll ag obair ar an clár leantach. Tá sé ag obair ar an dhá seachthairbhe le ainm "Wash And Blow" agus "Mr Wang".


Bowness-on-Windermere.
Is baile suite i gCumbria é Bowness-on-Windermere. Tá 3,814 daoine i chónaí in mBowness-on-Windermere.


Brampton, Cathair Luail.
Is baile suite i gCumbria é Brampton. Tá 4,001 daoine i chónaí in mBrampton.


Broughton-in-Furness.
Is baile suite i gCumbria é Broughton-in-Furness.


Blencarn.
Is baile suite i gCumbria é Blencarn.


Cleator Moor.
Is baile suite i gCumbria é Cleator Moor. Tháinig an leasainm ar an mbaile "Little Ireland" as an líon mór inimircigh Éireannach a lonnaithe ann. Tá 6,939 daoine i chónaí i gCleator Moor.


Cockermouth.
Is baile suite i gCumbria é Cockermouth. Tá 7,877 daoine i chónaí i gCockermouth.


Dalton-in-Furness.
Is baile suite i gCumbria é Dalton-in-Furness. Tá 7,827 daoine i chónaí i nDalton-in-Furness.


Egremont, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Egremont. Tá 7,444 daoine i chónaí in Egremont.


Faugh, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Faugh.


Grange-over-Sands.
Is baile suite i gCumbria é Grange-over-Sands. Tá 4,042 daoine i chónaí in Grange-over-Sands.


Harrington, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Harrington. Tá 2,967 daoine i chónaí in Harrington.


Kendal.
Is baile suite i gCumbria é Kendal. Tá 28,586 daoine i chónaí in Kendal.


Keswick, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Keswick. Tá 4,984 daoine i chónaí in Keswick.


Kirkby Lonsdale.
Is baile suite i gCumbria é Kirkby Lonsdale. Tá 1,771 daoine i chónaí in Kirkby Lonsdale.


Longtown, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Longtown. Tá 3,000 daoine i chónaí in Longtown.


Maryport.
Is baile suite i gCumbria é Maryport. Tá 11,275 daoine ina gcónaí i Maryport.


Millom.
Is baile suite i gCumbria é Millom. Tá 7,132 daoine i chónaí i Millom.


Milnthorpe.
Is baile suite i gCumbria é Milnthorpe. Tá 2,106 daoine i chónaí i Milnthorpe.


Orgill.
Is baile suite i gCumbria é Orgill. Tá 1000 daoine i chónaí in hOrgill.


Oughterside.
Is baile suite i gCumbria é Oughterside. Tá 626 daoine i chónaí in hOughterside.


Sedbergh.
Is baile suite i gCumbria é Sedbergh. Tá 2,705 daoine i chónaí i tSedbergh.


Scannánaíocht i nGaeilge.
Is éard is Scannánaíocht i nGaeilge ná scannáin i dteanga na hÉireann, An Ghaeilge. Déantar dubáil i nGaeilge ar roinnt mórscannán, cinn Bhéarla go príomha.
Gearrscannáin.
http://www.youtube.com/watch?v=_OlrG9WF2dU&feature=related


Silloth.
Is baile suite i gCumbria é Silloth. Bhí 2,932 daoine i chónaí i tSilloth sa bhliain 2001.


Ulverston.
Is baile suite i gCumbria, in iarthuaisceart Shasana, é Ulverston. Bhí 11,524 duine ina gcónaí in Ulverston sa bhliain 2001.


Whitehaven.
Is baile suite i gCumbria é Whitehaven. Bhí 25,032 duine ina gcónaí in Whitehaven i 2001.


Wigton.
Is baile suite i gCumbria é Wigton. Bhí 5,360 duine ina gcónaí i Wigton i 2001.


Windermere, Cumbria.
Is baile suite i gCumbria é Windermere. Bhí 8,245 duine ina gcónaí i Windermere i 2001.


Workington.
Is baile suite i gCumbria é Workington. Bhí 25,207 duine ina gcónaí i Workington i 2011.


Ard-Eaglais Chathair Luail.
Is ardeaglais Anglacánach suite i gCathair Luail i gCumbria í Ard-Eaglais Chathair Luail.


Blencathra.
Is sliabh i Sasana í Blencathra, atá suite i gCumbria.


Abhainn Clough.
Is abhainn suite i gCumbria í Abhainn Clough.


Caisleán Lowther.
Caisleán Lowther sa bhliain 2013.
Is caisleán suite i gCumbria é Caisleán Lowther.


Dove Crag.
Is sceird i Sasana í Dove Crag, atá suite i gCumbria.


Great Dun Fell.
Is sceird i Sasana í Great Dun Fell, atá suite i gCumbria.


Glenderaterra Beck.
Is sruthchúrsa suite i gCumbria é Glenderaterra Beck.


Glaramara.
Is sceird i Sasana í Glaramara, atá suite i gCumbria.


Glenridding Dodd.
Is sceird i Sasana í Glenridding Dodd, atá suite i gCumbria.


High Crag (Helvellyn).
Is sceird i Sasana í High Crag, atá suite i gCumbria.


Helvellyn.
Is sceird i Sasana í Helvellyn, atá suite i gCumbria.


Scafell Pike.
Is sliabh i Sasana é Scafell Pike, atá suite i gCumbria.


Lake District.
Is ceantar suite i gCumbria é Lake District.


Loughrigg Fell.
Is sceird i Sasana í Loughrigg Fell, atá suite i gCumbria.


Abhainn Glenderamackin.
Is abhainn suite i gCumbria í Abhainn Glenderamackin.


Abhainn Gowan, Cumbria.
Is abhainn suite i gCumbria í Abhainn Gowan.


Slí an Atlantaigh Fhiáin.
Bealach turasóireachta feadh chósta thiar na hÉireann is ea Slí an Atlantaigh Fhiáin (Béarla: "Wild Atlantic Way"). D'fhógair ar oscailt í i mí Fheabhra na bliana 2014. Bealach tiomána carr í a théann ó Leithinis Inis Eoghain i gContae Dhún na nGall ó dheas go Cionn tSáile i gChontae Chorcaí. Ag an cheann thuaidh ceanglaíonn sé le Causeway Coast, bealach turasóireachta ar feadh chósta Thuaisceart Éireann. Cuirtear áiteanna agus foirgnimh shuimiúla feadh an rúta in iúl don taistealaí. Rinneadh Slí an Atlantaigh Fhiáin ag nascadh boithre áitiúila a chloíonn chomh daingean le bearnaíl an chósta go bhfuil an rúta timpeall is 2,500 km (1,500 míle slí) ar fad, an rúta turasóireachta is faide ar domhan den chineál seo.
a> le fáil ag leanúint Shlí an Atlantaigh Fhiáin.
Clár TG4.
Tá sraith chlár teilifíse faoi thuras na slí ("Féilte - Slí an Atlantaigh") á déanamh ag TG4, léirithe ag Síle Ní Bhraonáin.


Liagchiorcal Castlerigg.
Is liagchiorcal suite i gCumbria é Liagchiorcal Castlerigg.


Mám Hardknott.
Is mám suite i gCumbria é Mám Hardknott.


Old Man of Coniston.
Is sceird i Sasana í Old Man of Coniston, atá suite i gCumbria.


Skiddaw.
Is sliabh i Sasana é Skiddaw, atá suite i gCumbria.


Windermere, Loch.
Is loch suite i gCumbria é Windermere.


Dúnfort Rómhánach Hardknott.
Is dúnfort Rómhánach suite i gCumbria é Dúnfort Rómhánach Hardknott.


Blackhall Colliery.
Is baile suite i gContae Durham é Blackhall Colliery.


Blackhall Rocks.
Is baile suite i gContae Durham é Blackhall Rocks.


Clough Dene.
Is baile suite i gContae Durham é Clough Dene.


Dawdon.
Is baile suite i gContae Durham é Dawdon. Bhí 4,187 duine ina gcónaí i nDawdon i 2001.


Focail Ghaeilge sa Bhéarla.
Is éard is Focail Ghaeilge sa Bhéarla ná focail Bhéarla a bhfuil bunús acu sa Ghaeilge. Seo thíos liosta a bhfuil glacadh forleathan leis. Ar nós na sanasaíochta in go leor teangacha cuirtear go leor bréagshanas i leith focal sa Bhéarla.


Easington Colliery.
Is baile suite i gContae Durham é Easington Colliery. Tá 4,959 duine ina gcónaí in Easington Colliery.


Hartlepool.
Is baile suite i gContae Durham é Hartlepool. Bhí 92,000 duine ina gcónaí in Hartlepool i 2011.


Horden.
Is baile suite i gContae Durham é Horden.


Houghall.
Is baile suite i gContae Durham é Houghall.


Killhope.
Is baile suite i gContae Durham é Killhope.


Kelloe.
Is baile suite i gContae Durham é Kelloe.


Shildon.
Is baile suite i gContae Durham é Shildon. Bhí 10,341 duine ina gcónaí i tShildon i 2010.


Stockton-on-Tees.
Is baile suite i gContae Durham é Stockton-on-Tees. Bhí 83,490 duine ina gcónaí i tStockton-on-Tees i 2009.
Daoine.
Thomas Sheraton, Caibinéadaire


Abhainn Tees.
Is abhainn suite i gContae Durham í Abhainn Tees.


Burnhope Seat.
Is móinteán i Sasana í Burnhope Seat, atá suite i gContae Durham.


Svante Pääbo.
Bitheolaí Sualannach a bhfuil fócas speisialaithe sa ghéineolaíocht eabhlóideach aige is ea Svante Pääbo, a rugadh ar 20 Aibreán 1955. Duine de bhunaitheoirí na paléigéineolaíochta atá ann, agus tá a lán oibre déanta aige ar an nGéanóm Néandartálach.
Saol.
Saolaíodh Svante Pääbo i Stockholm na Sualainne do bheirt eolaí, mar atá Karin Pääbo, ceimiceoir Eastónach, agus Sune Karl Bergström, bithcheimiceoir Sualannach a bronnadh Duais Nobel air, in éineacht le beirt eile, sa bhliain 1982. D'fhás Svante aníos lena mháthair agus ba ar éigin a raibh aon teagmháil aige lena athair.
A chuid oibre.
Bhain Svante a dhochtúireacht amach in Ollscoil Uppsala, sa tSualainn, sa bhliain 1986. Ón mbliain 1997 i leith tá sé ina stiúrthóir ar roinn na géineolaíochta in Institiúid Antraipeolaíochta Eabhlóidí Max Planck in Leipzig na Gearmáine. Áirítear Pääbo orthu siúd a chruthaigh an phailéigéineolaíocht, disciplín ina mbaintear úsáid as módhanna na géineolaíochta le staidéar a dhéanamh ar dhaoine agus ar neacha nach iad ón réamhstair. Sa bhliain 1997, chuir Pääbo agus a chomhghleacaithe in iúl gur éirigh leo ADN miteacoindreach (mtDNA) Néandartálach a sheicheamhú agus iad ag obair le ADN as cnámh Néandartálach a fuarthas i bhfochla Feldhofer i ngleann an Neander sa Ghearmáin.
I mí Lúnasa na bliana 2004, d’fhoilsigh roinn Phääbo a gcuid fionnachtana i leith an “géin teanga”, FOXP2, atá lochtach nó in easnamh i gcuid de na daoine a bhfuil míchumas teanga orthu.
Sa bhliain 2006, d’fhógair Pääbo plean le géanóm iomlán na Néandartál a aththógáil. An bhliain ina dhiaidh sin, chuir Time Magazine Pääbo ar liosta na gcéad duine is ceannasaí ar domhan ag an am. I mí Feabhra, 2009, d’fhógair foireann Pääbo go raibh an chéad dréacht den ghéanóm Néandartálach ullmhaithe acu. Sheicheamhaigh siad breis is 3 bhilliún péire bunaidh i gcomhoibriú leis an gcorporáid 454 Life Sciences.
I mí Márta, 2010, d’fhoilsigh Pääbo agus a fhoireann tuairisc faoi anailís ADN a rinne siad ar ábhar as cnámh mhéire a fuarthas i bPluais Denisova sa tSibéir; de réir thorthaí a gcuid ainilíse, is féidir gur tháinig an chnámh ó dhuine de chuid speiceas Homo atá imithe in éag agus nach raibh aon eolas ag saineolaithe air go dtí sin, speiceas a baisteadh "Denisova hominin" air.
I mí Bealtaine, 2010, rinne Pääbo agus a chomhoibrithe dréacht de sheachamh an ghéanóim Néandartálaigh a fhoilsiú san iris "Science". Bhí siad den tuairim gur tharla crosphórú idir na Néandartálaigh agus daoine dár gcineál féin san Eoraip agus san Áise. Tá cuid de na saineolaithe amhrasach faoi go fóill, ach ceapann daoine eile díobh go dtagann idir 1% agus 4% den sinsireacht ag an gcine daonna inniu ó speicis ársa (taobh amuigh den Afraic, cuid den domhan nár tháinig ár sinsir i dteagmháil eis na Néandartáigh ná speiceas daonna ársa eile).
Foilsíodh "Neanderthal Man: In Search of Lost Genomes", leabhar de chuid Pääbo, sa bhliain 2014. Meascán é de chuimhní cinn agus eolaíocht don phobal, ina gcuireann sé síos ar na hiarrachtaí leis an ngéanóm Néandartálach a mhapáil agus ar a chuid smaointe faoin éabhlóid dhaonna.


High Force.
Is eas suite i gContae Durham é High Force.


Low Force.
Is eas suite i gContae Durham é Low Force.


Mickle Fell.
Is sliabh i Sasana í Mickle Fell, atá suite i gContae Durham.


Ard-Eaglais Durham.
Is ard-eaglais Anglacánach suite i gContae Durham í Ard-Eaglais Durham. Togadh é idir 1093 agus 1133.


Caisleán Durham.
Is caisleán suite i gContae Durham é Caisleán Durham.
Durham


Caisleán Lambton.
Is caisleán suite i gContae Durham é Caisleán Lambton.


Eaglais Escomb.
Is eaglais Angla-Shacsanach suite i gContae Durham í Eaglais Escomb.


Longovicium.
Is dúnfort Rómhánach suite i gContae Durham é Longovicium.


Prióireacht Finchale.
Ba phrióireacht Beinidicteach suite i gContae Durham í Prióireacht Finchale.


Vinovia.
Is dúnfort Rómhánach suite i gContae Durham é Vinovia.


Arthur's Hill.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Arthur's Hill.


Benton, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Benton.


Benwell.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Benwell.


Blakelaw.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Blakelaw.


Byker.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Byker.


Castle, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Castle.


Chapel House Estate.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Chapel House Estate.


Cochrane Park.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Cochrane Park.


Cowgate, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Cowgate.


Coxlodge.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Coxlodge.


Fenham.
Eaglais an Croise Naofa in Fenham
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Fenham. Bhí 10,954 duine ina gcónaí i bhFenham i 2011.


Fawdon.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Fawdon.


Elswick, Tyne and Wear.
Is bruachbhaile atá suite in iarthar Newcastle upon Tyne, Sasana, é Elswick. Bhí cónaí ar 13,198 duine in Elswick sa bhliain 2011.


Denton Soir.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Denton Soir.


Denton, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Denton.


Denton Burn.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Denton Burn.


Dene, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Dene.


Bromyard.
Is baile suite in Herefordshire é Bromyard.


Kington, Herefordshire.
Is baile suite in Herefordshire é Kington.


Ledbury.
Is baile suite in Herefordshire é Ledbury.


Leominster.
Is baile suite in Herefordshire é Leominster.


Ross-on-Wye.
Is baile suite in Herefordshire é Ross-on-Wye.


Alessandria.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Alessandria. Bhí 93,922 duine ina gcónaí in Alessandria i 2009.


Asti.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Asti. Bhí 75,793 duine ina gcónaí in Asti i 2009.


Biella.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Biella. Bhí 43,733 duine ina gcónaí in Biella i 2012.


Cuneo.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Cuneo. Bhí 55,308 duine ina gcónaí i gCuneo i 2009.


Novara.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Novara. Bhí 105,024 duine ina gcónaí i Novaro i 2010.


Verbania.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Verbania. Bhí 31,121 duine ina gcónaí i Verbania i 2009.


Vercelli.
Is cathair i réigiún Píodmant san Iodáil é Vercelli. Bhí 47,220 duine ina gcónaí i Vercelli i 2009.


Imperia.
Is cathair i réigiún Liguria san Iodáil é Imperia. Bhí 42,243 duine ina gcónaí in Imperia i 2011.


Savona.
Is cathair i réigiún Liguria san Iodáil é Savona. Bhí 62,104 duine ina gcónaí in tSavona i 2008.


La Spezia.
Is cathair i réigiún Liguria san Iodáil í La Spezia. Bhí 95,641 duine ina gcónaí i La Spezia i 2011.


Terni.
Is cathair i réigiún Umbria san Iodáil é Terni. Bhí 112,064 duine ina gcónaí i dTerni i 2013.


Bolzano.
Teach i lár na seanchathrach
Is cathair dhátheangach í Bolzano nó Bozen'". Tá sí suite i réigiún Trentino-Tirol Theas i dTuaisceart na hIodáile. Bhí 104,011 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010. Is í "Città Bolzano / Stadt Bozen" an cathair is mó sa Chúige Féinrialaithe Tirol Theas agus tá sí príomhchathair an chúige freisin. Chomh maith le sin, tá ollscoil ann. Bunaíodh Saor-Ollscoil Bozen-Bolzano ("unibz") sa bhliain 1998 agus is í an chéad ollscoil thritheangach san Eoraip í.


Matera.
Is cathair i réigiún Basilicata san Iodáil é Matera. Bhí 60,023 duine ina gcónaí i Terni i 2012.


Isernia.
Is cathair i réigiún Molise san Iodáil é Isernia. Bhí 21,983 duine ina gcónaí in Isernia i 2012.


Oviedo.
Is príomhcathair an phobail féinrialaithe Asturias sa Spáinn é Oviedo. Bhí 225,089 duine ina gcónaí in Oviedo i 2013.


Logroño.
Is príomhcathair na bpobal féinrialaithe La Rioja sa Spáinn é Logroño.


Pamplona.
Ba príomhcathair na bpobal féinrialaithe Navarra sa Spáinn é Pamplona. Bhí 197,604 duine ina gcónaí i bPamplona i 2012.


Teruel.
Is cathair i bpobal féinrialaithe An Aragóin in oirthear na Spáinne é Teruel. Bhí 35,396 duine ina gcónaí i dTeruel i 2009.


Huesca.
Is cathair i bpobal féinrialaithe An Aragóin in oirthuaisceart na Spáinne é Huesca. Bhí 52,347 duine ina gcónaí in Huesca i 2010.


Huelva.
Is cathair i bpobal féinrialaithe an Andalúis in iardheisceart na Spáinne é Huelva. Bhí 149,410 duine ina gcónaí in Huelva i 2010.


Jaén.
Is cathair i bpobal féinrialaithe An Andalúis i ndeisceart na Spáinne é Jaén. Bhí 120,021 duine ina gcónaí i Jaén i 2009.


Cádiz.
Is cathair i bpobal féinrialaithe An Andalúis in iardheisceart An Spáinn é Cádiz. Bhí 123,948 duine ina gcónaí i gCádiz i 2012.


Almeria.
Is cathair i bpobal féinrialaithe an Andalúis in oirdheisceart An Spáinn é Almeria. Bhí 191,443 duine ina gcónaí in Almeria i 2012.


Brescia.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Brescia. Bhí 194,308 duine ina gcónaí i mBrescia i 2011.


Como.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Como. Bhí 84,876 duine ina gcónaí i gComo i 2010.


Cremona.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Cremona. Bhí 69,495 duine ina gcónaí i gCremona i 2010.


Lecco.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Lecco. Bhí 48,114 duine ina gcónaí i Lecco i 2010.


Lodi.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Lodi. Bhí 43,325 duine ina gcónaí i Lodi i 2012.


Mantova.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Mantova. Bhí 48,353 duine ina gcónaí i Mantova i 2009.


Bruach Thuaidh.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Bruach Thuaidh.


Ceann Ruighe.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan é Ceann Ruighe.


An Eaglais, Comhairle nan Críochan.
Is baile suite i gComhairle nan Críochan í an Eaglais.


Finding Dory.
Scannán de chuid Disney is ea "Finding Dory" (2016).


Gosforth.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Gosforth. Bhí 23,620 duine ina gcónaí i nGosforth i 2001.


Gosforth Thiar.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Gosforth Thiar.


Gleann Ouseburn.
Is ceantar suite i Newcastle upon Tyne é Gleann Ouseburnl.


Gosforth Thoir.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Gosforth Thoir.


Felipe VI na Spáinne.
Is é a Mhórgacht Rí Felipe VI ("Felipe Juan Pablo Alfonso de Todos los Santos de Borbón y Grecia"; rugadh ar an 30 Eanáir, 1968, é sa Maidrid, an Spáinn) rí ceannasach agus ceann stáit na Spáinne.


Liosta de na contaetha CLG in Éirinn.
Tá eagraíocht áitiúil i ngach contae in Éirinn, atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear ann.


Liosta de na clubanna CLG sa Bhreatain.
Tá seacht gcontae CLG sa Bhreatain: CLG na hAlba, CLG Gloucestershire, CLG Hertfordshire, CLG Lancasír, CLG Londan, CLG Warwickshire agus CLG Yorkshire.


CLG na hAlban.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste na hAlba an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear in Albain, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Tagairtí.
Albain


CLG Gloucestershire.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste Gloucestershire an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i nGloucestershire, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Tagairtí.
Gloucestershire


CLG Hertfordshire.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste Hertfordshire an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear in Hertfordshire, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Tagairtí.
Hertfordshire


CLG Yorkshire.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste Yorkshire an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i Yorkshire, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Tagairtí.
Yorkshire


CLG Warwickshire.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste Warwickshire an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i Warwickshire, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Tagairtí.
Warwickshire


CLG Lancasír.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Coiste Lancasír an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear in Lancashire, An Bhreatain, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Tá sé mar chuid de Cumann Lúthchleas Gael na Breataine.
Peil Ghaelach.
Is peile an spórt ceannasach i CLG Lancashire. Shroic an chontae ceithre Cluichí Cheannais Peile Sóisearach na Breataine i ndiaidh a chéile, ó 2009 go 2012.
Iomáint.
Ghlac CLG Lancasír pairt sa Chorn Lory Meagher (Leibheal 4 den Craobh Iomána Sinsearach na hÉireann) don chéad uair i 2015. Roimhe sin, d'imir na imreoirí Lancashír le foireann CLG Warwickshire.
Tagairtí.
Lancasír


Jesmond.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Jesmond. Bhí 11,849 duine ina gcónaí i Jesmond i 2001.


Kenton, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Kenton.


Kenton Thuaidh.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Kenton Thuaidh.


Lemington.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Lemington.


Newburn.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Newburn. Bhí 9,301 duine ina gcónaí i Newburn i 2001.


Ouseburn.
Is abhainn suite i Newcastle upon Tyne é Ouseburn.


Paradise, Tyne and Wear.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Paradise.


Parklands, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Parklands.


Red House Farm.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Red House Farm.


Sandyford, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Sandyford.


Walker, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Walker.


Walkergate.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Walkergate.


Westerhope.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Westerhope.


Westgate, Newcastle upon Tyne.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Westgate.


Wingrove.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Wingrove.


Woolsington.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Woolsington. Bhí 8,706 duine ina gcónaí i Woolsington i 2010.


Aingeal na dTuaisceart.
Is dealbh suite i Newcastle upon Tyne é Aingeal na dTuaisceart.


Ard-Eaglais Newcastle.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Newcastle upon Tyne í Ard-Eaglais Newcastle.


Blackfriars, Newcastle.
Is prióireacht suite i Newcastle upon Tyne é Blackfriars.


Balla baile Newcastle.
Is balla cosantach meánaoiseach suite i Newcastle upon Tyne é Balla baile Newcastle.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1887.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1887, a thosaigh ar 2 Iúil 1887. Ba é an chéad comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh bhfoireann Thiobraid Árann, nuair a fuair siad an lámh in uachtar i gcoinne Gaillimhe i mBiorra, Contae Uíbh Fhailí ar 1 Lúnasa.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1888.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1888, a thosaigh ar 27 Bealtaine 1888. Ba é an dara comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ní thóg an cluiche ceannais ar siúl.


The Castle, Newcastle.
Is caisleán suite i Newcastle upon Tyne é The Castle.


Church of St Thomas the Martyr.
Church of St Thomas the Martyr
Is eaglais Anglacánach suite i Newcastle upon Tyne é Church of St Thomas the Martyr.


Droichead Tyne.
Is droichead suite i Newcastle upon Tyne é Droichead Tyne.


Grainger Town.
Is ceantar suite i Newcastle upon Tyne é Grainger Town.


Ionad siopadóireachta Cearnóg Eldon.
Is ionad siopadóireachta suite i Newcastle upon Tyne é Ionad siopadóireachta Cearnóg Eldon.


Newcastle City Hall.
Is ceoláras suite i Newcastle upon Tyne é Newcastle City Hall. Osclaíodh é sa bhliain 1927.


Ollscoil Newscastle.
Is ollscoil suite i Newcastle upon Tyne í Ollscoil Newscastle.
Stair.
Bunaíodh Ollscoil Newscastle sa bhliain 1834.


Theatre Royal, Newcastle.
Is amharclann suite i Newcastle upon Tyne é Theatre Royal. D'oscail sé ar 20 Feabhra, 1837.


Birtley, Tyne and Wear.
Is baile suite i dTyne and Wear é Birtley. Bhí 11,377 duine ina gcónaí i mBirtley i 2001.


Blaydon-on-Tyne.
Is baile suite i dTyne and Wear é Blaydon-on-Tyne. Bhí 14,648 duine ina gcónaí i mBlaydon-on-Tyne i 2001.


Cullercoats.
Is baile suite i dTyne and Wear é Cullercoats. Bhí 9,407 duine ina gcónaí i gCullercoats i 2004.


Dunston,Tyne and Wear.
Is baile suite i dTyne and Wear é Dunston. Bhí 770 duine ina gcónaí i nDunston i 2011.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1920.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1920, a thosaigh ar 9 Bealtaine 1920 agus chríochnaigh ar 14 Bealtaine 1922. Ba é an 34ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Baile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1919.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1919, a thosaigh ar 18 Bealtaine 1919 agus chríochnaigh ar 21 Meán Fómhair 1919. Ba é an 33ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1918.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1918, a chríochnaigh ar 26 Eanáir 1919. Ba é an 32ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Luimnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1917.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1917, a thosaigh ar 21 Meitheamh 1917 agus chríochnaigh ar 28 Deireadh Fómhair 1917. Ba é an 31ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Baile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1916.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1916, a chríochnaigh ar 21 Eanáir 1917. Ba é an 30ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1915.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1915, a thosaigh ar 25 Aibreán 1915 agus chríochnaigh ar 24 Deireadh Fómhair 1915. Ba é an 29ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 17 foirne páirt. Bhuaigh Laoise an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1914.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1914, a thosaigh ar 10 Bealtaine 1914 agus chríochnaigh ar 18 Deireadh Fómhair 1914. Ba é an 28ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh an Clár an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1913.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1913, a chríochnaigh ar 2 Samhain 1913. Ba é an 27ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1912.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1912, a thosaigh ar 19 Bealtaine 1912 agus chríochnaigh ar 21 Samhain 1912. Ba é an 26ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1911.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1911, a chríochnaigh ar 28 Iúil 1912. Ba é an 25ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1910.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1910, a chríochnaigh ar 20 Nollaig 1910. Ba é an 24ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 5 foirne páirt. Bhuaigh Loch Garman an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1909.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1909, a chríochnaigh ar 12 Nollaig 1909. Ba é an 23ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1908.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1908, a chríochnaigh ar 21 Meitheamh 1909. Ba é an 22ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1907.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1907, a chríochnaigh ar 21 Meitheamh 1908. Ba é an 21ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1906.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1906, a chríochnaigh ar 27 Deireadh Fómhair 1907. Ba é an 20ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1905.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1905, a chríochnaigh ar 15 Meitheamh 1907. Ba é an 19ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1903.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1903, a chríochnaigh ar 12 Samhain 1905. Ba é an 17ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1902.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1902, a chríochnaigh ar 11 Meán Fómhair 1904. Ba é an 16ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1901.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1901, a chríochnaigh ar 2 Lúnasa 1903. Ba é an 15ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Londan an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1900.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1900, a chríochnaigh ar 21 Meitheamh 1902. Ba é an 14ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1899.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1899, a chríochnaigh ar 24 Márta 1901. Ba é an 13ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1898.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1898, a chríochnaigh ar 25 Márta 1900. Ba é an 12ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1897.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1897, a chríochnaigh ar 20 Samhain 1898. Ba é an 11ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Luimnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1896.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1896, a chríochnaigh ar 27 Márta 1898. Ba é an deichiú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 5 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1895.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1895, a chríochnaigh ar 21 Márta 1896. Ba é an séú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1894.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1894, a chríochnaigh ar 24 Márta 1895. Ba é an ochtú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 5 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1893.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1893, a thosaigh ar 5 Samhain 1893 agus chríochnaigh ar 21 Meitheamh 1894. Ba é an seachtú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 5 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1892.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1892, a thosaigh ar 30 Deireadh Fómhair 1892 agus chríochnaigh ar 26 Márta 1893. Ba é an séú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 3 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1891.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1891, a thosaigh ar 20 Meán Fómhair 1891 agus chríochnaigh ar 28 Feabhra 1892. Ba é an cúigú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 7 foirne páirt. Bhuaigh Ciarraí an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1890.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1890, a thosaigh ar 3 Lúnasa 1890 agus chríochnaigh ar 16 Samhain 1890. Ba é an ceathrú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 11 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1889.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1889, a thosaigh ar 27 Bealtaine 1889 agus chríochnaigh ar 3 Samhain 1889. Ba é an tríú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 10 foirne páirt. Bhuaigh Bhaile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1904.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1904, a thosaigh ar 18 Meán Fómhair 1904 agus chríochnaigh ar 24 Meitheamh 1906. Ba é an 18ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Gateshead.
Is baile suite i dTyne and Wear é Gateshead. Bhí 78,403 duine ina gcónaí i nGateshead i 2001.


Hebburn.
Is baile suite i dTyne and Wear é Hebburn. Bhí 18,808 duine ina gcónaí in Hebburn i 2001.


Hetton-le-Hole.
Is baile suite i dTyne and Wear é Hetton-le-Hole. Tá 14,402 duine ina gcónaí in Hetton-le-Hole.


Houghton-le-Spring.
Is baile suite i dTyne and Wear é Houghton-le-Spring. Tá 36,7746 duine ina gcónaí in Houghton-le-Spring.


Jarrow.
Is baile suite i dTyne and Wear é Jarrow. Tá 27,526 duine ina gcónaí in Jarrow.


Howdon.
Is baile suite i dTyne and Wear é Howdon.


Killingworth.
Is baile suite i dTyne and Wear é Killingworth. Bhí 9,251 duine ina gcónaí in Killingworth i 2006.


Little Benton.
Is baile suite i dTyne and Wear é Little Benton.


Longbenton.
Is baile suite i dTyne and Wear é Longbenton. Tá 34,878 duine ina gcónaí in Longbenton.


Low Fell.
Is bruachbhaile suite i nGateshead, Tyne and Wear é Low Fell.


Friends.
Is clár teilifíse grinn Meiriceánach é "Friends" a céadchraoladh sa bhliain 1994. David Crane agus Marta Kauffman a chruthaigh.


Sheriff Hill.
Is baile suite i dTyne and Wear é Sheriff Hill. Bhí 5,051 duine ina gcónaí i tSheriff Hill i 2001.


Shields Theas.
Is baile suite i dTyne and Wear é Shields Theas. Tá 82,854 duine ina gcónaí i tShields Theas.


Shields Thuaidh.
Is baile suite i dTyne and Wear é Shields Thuaidh. Tá 40,000 duine ina gcónaí i Shields Thuaidh.


Wallsend.
Is baile suite i dTyne and Wear é Wallsend. Tá 42,842 duine ina gcónaí i Wallsend.


Washington, Tyne and Wear.
Is baile é Washington atá suite i dTyne and Wear. Bhí 67,085 duine ina gcónaí in Washington i 2011.


Whickham.
Is baile suite i dTyne and Wear é Whickham. Bhí 16,263 duine ina gcónaí i Wickham i 2001.


Whitley Bay.
Teach Solais St. Mary's in Whitley Bay
Is baile suite i dTyne and Wear é Whitley Bay. Tá 36,544 duine ina gcónaí ann. Ionad mór saoire cois farraige é.


Willington Quay.
Is baile suite i dTyne and Wear é Willington Quay.


Windy Nook.
Is baile suite i dTyne and Wear é Windy Nook. Bhí 2,628 duine ina gcónaí i Windy Nook i 2001.


Arbeia.
Is dúnfort Rómhánach suite i Shields Theas, Tyne and Wear é Arbeia.


Kingston Park.
Is bruachbhaile suite i Newcastle upon Tyne é Kingston Park.


The Saturdays.
Ba phopbhanna Éireannach-Sasanach é The Saturdays. Foirmíodh an grúpa i Meitheamh 2010. Fógraíodh ar an 31ú Márta 2017 go raibh an ghrúpa briste suas.


Lisa Kudrow.
Is aisteoir Meiriceánach í Lisa Valerie Kudrow (a rugadh ar an 30 Iúil, 1963 i Los Angeles, California). Tá cáil bainte amach aici mar an gcarachtar Phoebe Buffay ar an gclár teilifíse "Friends". Bhí sí ar Friends mar Ursula Buffay freisin. Tá sí pósta le Michel Stern agus tá mac amháin acu.
Gradaim.
Tá ocht ngradam buaite ag Lisa.
Tagairtí.
Kudrow, Lisa
Kudrow, Lisa


The Middle.
Is clár teilifíse grinn Meiriceánach é "The Middle" a céadchraoladh sa bhliain 2009. Eileen Heisler agus DeAnn Heline a chruthaigh, agus iad ag scríobh do Blackie and Blondie Productions.
Baineann an scéal le teaghlach atá ina chónaí in Orson, baile ficseanúil i iardheisceart Indiana. Frankie Heck, máthair agus bean chéile an teaghlaigh, a eachtraíonn na heipeasóidí.
Fograíodh ar an 2 Lúnasa 2017, go mbeadh an chlár ag chríochnú tar éis an naoú sraith.
Gradaim.
Tá 12 ghradam buaite ag "The Middle".


Caisleán Ravensworth.
Is caisleán suite i dTyne and Wear é Caisleán Ravensworth.


Discovery Museum.
Is músaem suite i dTyne and Wear é Discovery Museum.


Spanish City.
Is aonach siamsaíochta suite i dTyne and Wear é Spanish City.


Basildon.
Is baile suite in Essex é Basildon. Bhí 99,876 duine ina gcónaí i mBasildon i 2001.


Billericay.
Is baile suite in Essex é Billericay. Bhí 36,338 duine ina gcónaí i mBillericay i 2011.


Braintree, Essex.
Is baile suite in Essex é Braintree. Bhí 53,477 duine ina gcónaí i mBraintree i 2011.


Brentwood, Essex.
Is baile suite in Essex é Brentwood. Bhí 49,463 duine ina gcónaí i mBrentwood i 2011.


Brightlingsea.
Is baile suite in Essex é Brightlingsea. Tá 8,500 duine ina gcónaí i mBrightlingsea.


Buckhurst Hill.
Is baile suite in Essex é Buckhurst Hill. Tá 10,738 duine ina gcónaí i mBuckhurst Hill.


Burnham-on-Crouch.
Is baile suite in Essex é Burnham-on-Crouch. Bhí 7,636 duine ina gcónaí i mBurnham-on-Crouch i 2001.


Benfleet Theas.
Is baile suite in Essex é Benfleet Theas.


Chafford Hundred.
Is baile suite in Essex é Chafford Hundred. Bhí 13,466 duine ina gcónaí i gChafford Hundred i 2006.


Chalkwell.
Is baile suite in Essex é Chalkwell. Bhí 9,207 duine ina gcónaí i gChalkwell i 2001.


Chelmsford.
Is baile suite in Essex é Chelmsford. Bhí 111,511 duine ina gcónaí i gChelmsford i 2011.


Chigwell.
Is baile suite in Essex é Chigwell. Bhí 12,449 duine ina gcónaí i gChigwell i 2001.


Chipping Ongar.
Is baile suite in Essex é Chipping Ongar.


Clacton-on-Sea.
Is baile suite in Essex é Clacton-on-Sea. Tá 53,477 duine ina gcónaí i gClacton-on-Sea.


Coggeshall.
Is baile suite in Essex é Coggeshall. Bhí 3,919 duine ina gcónaí i gCoggeshall i 2001.


Colchester.
Is baile suite in Essex é Colchester.


Corringham, Essex.
Is baile suite in Essex é Corringham. Bhí 8,884 duine ina gcónaí i gCorringham i 2001.


Dovercourt.
Is baile suite in Essex é Dovercourt.


The Voice of Ireland (sraith 4).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice of Ireland" (Gaeilge: "An Guth na hÉireann"). Thosaigh an cheathrú sraith de The Voice of Ireland ar an 4 Eanáir, 2015 agus chriochnaigh sé ar 26 Aibreán, 2015. Tá sé ar súil i The Helix i mBaile Átha Cliath.
Ba iad Bressie, Kian Egan, Rachel Stevens agus Una Foden na breithiúna don sraith seo.
Tar éis na Éisteachtaí nDall bhí 14 ealaíontóirí ar na bhfoirne. Sna babhtaí cath bhí beirt ealaíontóir le 'goid' ar gach foireann. Tar éis na Babhtaí Cath bhí 9 ealaíontóirí ar na bhfoirne. Tá babhtha nua 'Knockouts Beo' sa sraith seo. Tar éis na Knockouts Beo bhí 3 ealaíontóir ar na bhfoirne.
Bhuaigh Patrick Donoghue agus tháinig Emma Humber sa dara áit.
Éisteachtaí nDall.
Thóg na Éisteachtaí nDall ar siúl ar an 15ú, 16ú agus 17ú Deireadh Fómhair ag The Helix. Fuair 110 ealaíontóirí páirt a ghlacadh sa Éisteachtaí nDall.
Babhtaí Cath.
Thóg na Babhtaí Cath ar siúl ar 22ú agus 23ú Samhain ag The Helix.
Seónna Beo.
Thosaigh na Seónna Beo ar an 22 Márta, 2015 lena 'Knockouts Beo'. Thóg an Ceathrú Ceannais ar súil ar an 12 Aibreán, 2015 agus an Leathceannais ar súíl ar an 19 Aibreán, 2015. Thóg an Ceannais ar súil ar an 26 Aibreán, 2015.


Courteney Cox.
Is aisteoir Meiriceánach í Courteney Bass Cox (a rugadh ar an 15 Meitheamh, 1964 i mBirmingham, Alabama). Tá cáil bainte amach aici mar an gcarachtar Monica Geller ar an gclár teilifíse "Friends". Bhí sí pósta le David Arquette ó 1999 go 2013 agus tá iníon amháin acu; Coco Riley Arquette, (a rugadh ar an 13 Meitheamh, 2004).
Gradaim.
Tá sé gradam buaite ag Cox.
Tagairtí.
Cox, Courteney
Cox, Courteney


Matt LeBlanc.
Is aisteoir Meiriceánach í Matthew Steven LeBlanc (a rugadh ar an 25 Iúil, 1967 i Newton, Massachusetts). Tá cáil bainte amach aige mar an gcarachtar Joey Tribbiani ar an gclár teilifíse "Friends". Bhí sé pósta le Melissa McKnight agus tá iníon amháin acu.
Gradaim.
Tá ceithre ghradam buaite ag LeBlanc.
Tagairtí.
LeBlanc, Matt
LeBlanc, Matt


Matthew Perry.
Is aisteoir Meiriceánach é Matthew Langford Perry (a rugadh ar an 19 Lúnasa, 1969 i Williamstown, Massachusetts). Tá cáil bainte amach aige mar an gcarachtar Chandler Bing ar an gclár teilifíse "Friends".
Gradaim.
Tá trí ghradam buaite ag Perry.
Tagairtí.
Perry, Matthew
Perry, Matthew


David Schwimmer.
Is aisteoir Meiriceánach é David Lawrence Schwimmer (a rugadh ar an 2 Samhain, 1966 i Flushing, Queens, Nua-Eabhrac). Tá cáil bainte amach aige mar an gcarachtar Ross Geller ar an gclár teilifíse "Friends". Tá sé pósta le Zoe Buckman agus tá iníon amháin acu.
Gradaim.
Tá trí ghradam buaite ag Schwimmer.
Tagairtí.
Scwimmer, David
Schwimmer, David


Fergie.
Is ceoltóir, aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Stacy Ann Ferguson, nó Fergie de ghnáth. (rugadh 27 Márta, 1975) Tá sí ina ball de The Black Eyed Peas. Tá sí pósta le Josh Duhamel.
1992–2002: Wild Orchid.
Bhí Fergie ina ball den grúpa Wild Orchid le Stefanie Ridel agus Renee Sandstrom. D'fhág Fergie an ghrúpa sa bhliain 2001.
2003–08: The Black Eyed Peas agus "The Dutchess".
Scaoil Fergie a céad albam "The Dutchess" ar an 13 Meán Fómhair 2006.
2012–inniu: Double Dutchess.
Tá Fergie ag obair ar a dara albam stúideo "Double Dutchess". Dúirt sí i Meitheamh 2015 go raibh sí beagnach críochnaithe leis an t-albam. Dúirt sí ar Facebook go mbeadh an t-albam amach ag tús 2017.
Gradaim.
Tá 68 ngradam buaite ag Fergie.


Eastwood, Essex.
Is baile suite in Essex é Eastwood.


Epping.
Is baile suite in Essex é Epping.


Frinton-on-Sea.
Is baile suite in Essex é Frinton-on-Sea.


Grays.
Is baile suite in Essex é Grays.


Great Dunmow.
Is baile suite in Essex é Great Dunmow.


Hadleigh, Essex.
Is baile suite in Essex é Hadleigh.


Halstead.
Is baile suite in Essex é Halstead.


Harlow.
Is baile suite in Essex é Harlow.


Harwich.
Is baile suite in Essex é Harwich.


Heybridge, Maldon.
Is baile suite in Essex é Heybridge.


Hockley.
Is baile suite in Essex é Hockley.


Holland-on-Sea.
Is baile suite in Essex é Holland-on-Sea.


Ingatestone.
Is baile suite in Essex é Ingatestone.


Laindon.
Is baile suite in Essex é Laindon.


Langdon Hills.
Is baile suite in Essex é Langdon Hills.


Leigh-on-Sea.
Is baile suite in Essex é Leigh-on-Sea.


Loughton.
Is baile suite in Essex é Loughton.


Maldon, Essex.
Is baile suite in Essex é Maldon. Sa bhliain 991 bhí cath cáiliúil I Maldon, idir na sacsanaigh agus na lochlannaigh. De réir an Leabhar Domesday bhí 54 teaghlach ann agus timpeall 180 daoiní.
Roghnaíodh Maldon mar cheann de na suíomhanna tuirlingt d’ionradh Francach a bhí pleanáilte i gcoinne an Bhreatain sa bhliain 1744.
Iompar.
Sa bhliainn 1846, is sé an chéad nasc iarnróid a bhí oscailte idir Maldon agus Witham. Níos déanaí bhí an dara líne nasctha idir Maldon agus Woodham Ferrers. Sa bhliain 1895, scríobh Edward Arthur Fitch go raibh ocht traein gach lá idir stáisiún “Liverpool Street London” agus stáisiún “Maldon East” trí Witham.
Cultúr.
Is siad na músaem oifigiúilí, Músaem Mhaldon agus Músaem an Mhuir.
Tá roinnt báirse seoltóireachta ag an Hythe Key de Maldon. Is iad na soithí lastais sa domhain ag feidhmiú faoi sheol.


Manningtree.
Is baile suite in Essex é Manningtree.


Mersea Thiar.
Is baile suite in Essex é Mersea Thiar.


Alicia Keys.
Is amhránaithe is scríbhneoir, pianódóir, ceoltóir, léiritheoir taifead, agus aisteoir Meiriceánach í Alicia Keys, a rugadh faoin ainm Alicia Augello Cook ar 25 Eanáir, 1981. Is breitheamh í Keys ar "The Voice".


James Garner.
B'aisteoir Meiriceánach é James Garner (a rugadh ar an 7 Aibreán 1928 agus fuair bás i 19 Iúil 2014).


Liosta bratach.
Is liosta é seo de bhrataigh.


Daniel Cassidy.
Is scríbhneoir Meiriceánach é Daniel Cassidy(1943 Brooklyn – Deireadh Fómhair 11, 2008) a scríobh an leabhar "How the Irish Invented Slang".
"How the Irish Invented Slang".
Leabhar 300 leathanach é seo atá lán le bréagshanais. Is éard a chuireann Cassidy roimhe sa leabhar seo ná gur ón nGaeilge a thagann stráicí móra fada de bhéarlagair Béarla Mheiriceá, agus an domhain ar fad da bhrí sin. Dar leis go raibh uisce faoi thalamh ann ag lucht an Bhéarla a chuir an t-eolas seo faoi chois. Ainneoin seo ar fad ní raibh Gaeilge líofa aige agus meastar gur chumadóireacht formhór na bhfocal a luann sé ann.
Téann Cassidy le mínithe fíor-neamhdhóchúla Gaeilge nuair ba fhusa go mór míniú eile taobh istigh den Bhéarla a aimsiú. Dar leis, is ionann an téarma ‘crusher’(téarma ar phóilín) agus leagan a tháinig ó ‘cuir siar ar‘(sic). Dar leis nach bhfuil aon bhaint ag ‘crusher’ leis an bhfocal Béarla ‘crush’. Deir Cassidy gur ó ‘S lom é’ a thagann an focal béarla ‘Slum’. Is minic dó "fig." a bhualadh anuas ar rudaí, a rá gur chiall bhreise é seo atá ag an bhfocal ach i bhfírinne is a chuid cumadóireachta féin atá ann. ("’teas ioma’ – an abundance of heat and passion; figuratively semen") Anuas air sin ar fad úsáideann sé pé leagan is maith leis de fhocail. Téann sé níos faide fós, leagan sé pé fuaimniú anuas ar fhocail. Tá easpa mhór foinsí ann chomh maith.
Tacaíonn roinnt daoine le cumadóireacht Cassidy fós. Tuairimítear gur lorg sé frásaí i bhfoclóirí Gaeilge a raibh cosúlacht éigin acu le nathanna Béarla agus ansin gur chuir sé roimhe an nasc a chruthú. Tá blag ar fáil anseo a tharraingníonn mórchuid de argóintí Cassidy óna chéile. http://cassidyslangscam.wordpress.com/


Parkeston, Essex.
Is baile suite in Essex é Parkeston.


Pitsea.
Is baile suite in Essex é Pitsea.


Prittlewell.
Is baile suite in Essex é Prittlewell.


Rayleigh, Essex.
Is baile suite in Essex é Rayleigh.


Rochford.
Is baile suite in Essex é Rochford.


Saffron Walden.
Is baile suite in Essex é Saffron Walden.


Shoeburyness.
Is baile suite in Essex é Shoeburyness.


Southchurch.
Is baile suite in Essex é Southchurch.


Southend-on-Sea.
Is baile suite in Essex é Southend-on-Sea.


Southminster.
Eaglais San Leonard i Southminster
Is baile suite in Essex, i Sasana, é Southminster.


CLG Cláirsigh Naomh Beinidict.
Is club Cumann Lúthchleas Gael i Yorkshire é CLG Cláirsigh Naomh Beinidict. Imríonn sé ach peil Ghaelach.


Deirfiúracha na hEolaíochta.
Is clár faisnéise é "Deirfiúracha na hEolaíochta", a tosaíodh ar RTÉ a hAon ar 7 Iúil 2014. Tá sé faoi 4 mná na hÉireann san eolaíocht.


Cruafhicsean eolaíochta.
Is éard is Cruafhicsean eolaíochta ann ná ficsean eolaíochta ina bhfuil a lan béime ar chruinneas agus mhionsonraí na heolaíochta nó na teicneolaíochta ann.


The X Factor (RA sraith 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an chéad sraith de The X Factor ar 4 Meán Fómhair 2004 agus chriochnaigh sé ar 11 Nollaig 2004.
Ba iad Simon Cowell, Sharon Osbourne agus Louis Walsh na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Steve Brookstein an tsraith agus tháinig G4 sa dara áit.


The X Factor (RA sraith 2).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an dara sraith de The X Factor ar 20 Lúnasa 2005 agus chriochnaigh sé ar 17 Nollaig 2005. Tá seo an chéad sraith den leagan RA le craoladh i Éire.
Ba iad Simon Cowell, Sharon Osbourne agus Louis Walsh na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Shayne Ward an tsraith agus tháinig Andy Abraham sa dara áit.


The X Factor (RA sraith 3).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an tríú sraith de The X Factor ar 19 Lúnasa 2006 agus chriochnaigh sé ar 16 Nollaig 2006.
Ba iad Simon Cowell, Sharon Osbourne agus Louis Walsh na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Leona Lewis an tsraith agus tháinig Ray Quinn sa dara áit.
D'fhág Kate Thornton tar éis an sraith seo.


The X Factor (RA sraith 4).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an cheathrú sraith de The X Factor ar 18 Lúnasa, 2007 agus chriochnaigh sé ar 16 Nollaig, 2007.
Ba iad Simon Cowell, Sharon Osbourne, Louis Walsh agus Dannii Minogue na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Leon Jackson an tsraith agus tháinig Rhydian Roberts sa dara áit.
D'fhág Sharon Osbournw tar éis an sraith seo.


The X Factor (RA sraith 5).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an cúigiú sraith de The X Factor ar 16 Lúnasa, 2008 agus chriochnaigh sé ar 13 Nollaig, 2008.
Ba iad Simon Cowell, Louis Walsh, Dannii Minogue agus Cheryl Cole na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Alexandra Burke an tsraith le 58.34% na vótaí agus tháinig JLS sa dara áit.


The X Factor (RA sraith 6).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an séú sraith de The X Factor ar 22 Lúnasa, 2009 agus chriochnaigh sé ar 13 Nollaig, 2009.
Ba iad Simon Cowell, Louis Walsh, Dannii Minogue agus Cheryl Cole na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Joe McElderry an tsraith le 61.3% na vótaí agus tháinig Olly Murs sa dara áit.


The X Factor (RA sraith 7).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an seachtú sraith de The X Factor ar 21 Lúnasa, 2010 agus chriochnaigh sé ar 12 Nollaig, 2010.
Ba iad Simon Cowell, Louis Walsh, Dannii Minogue agus Cheryl Cole na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Matt Cardle an tsraith le 44.61% na vótaí agus tháinig Rebecca Ferguson sa dara áit.
D'fhág Simon Cowell, Cheryl Cole agus Dannii Minogue tar éis an sraith seo.


The X Factor (RA sraith 8).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an ochtú sraith de The X Factor ar 20 Lúnasa, 2011 agus chriochnaigh sé ar 11 Nollaig, 2011.
Ba iad Louis Walsh, Gary Barlow, Tulisa Contostavlos agus Kelly Rowland na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Little Mix an tsraith le 48.2% na vótaí agus tháinig Marcus Collins sa dara áit.
D'fhág Kelly Rowland tar éis an sraith seo.


The X Factor (RA sraith 9).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an naoiú sraith de The X Factor ar 18 Lúnasa, 2012 agus chriochnaigh sé ar 9 Nollaig, 2012.
Ba iad Louis Walsh, Gary Barlow, Tulisa Contostavlos agus Nicole Scherzinger na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh James Arthur an tsraith le 53.7% na vótaí agus tháinig Jahméne Douglas sa dara áit.
D'fhág Tulis Contostavlos tar éis an sraith seo.


Stanford-le-Hope.
Is baile suite in Essex é Stanford-le-Hope.


The X Factor (RA sraith 10).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an deichiú sraith de The X Factor ar 31 Lúnasa, 2013 agus chriochnaigh sé ar 15 Nollaig, 2013.
Ba iad Louis Walsh, Sharon Osbourne, Gary Barlow agus Nicole Scherzinger na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Sam Bailey an tsraith le 53.4% na vótaí agus tháinig Nicholas McDonald sa dara áit.
D'fhág Gary Barlow, Nicole Sherzinger agus Sharon Osbourne tar éis an sraith seo.


Shoebury Thuaidh.
Is baile suite in Essex é Shoebury Thuaidh.


Thaxted.
Is baile suite in Essex é Thaxted.


Tilbury.
An mórbhealach (A126) ag dul trí Tilbury
Bád beag farantóireachta timpeall na bliana 1640 ag Tilbury
Is baile suite in Essex Shasana é Tilbury agus é suite ar bhruach thuaidh na Taimise gar dá bhéal. Pointe farantóireachta atá ann leis na céadta bliana agus tá calafort domhain-uisce anois ann. Tógadh dúnfort ann sna 1500idí. Bhí drong "skinheads" in Tilbury a áiríodh mar an drong ba mheasa sa Bhreatain.


Thurrock Thiar.
Is baile suite in Essex é Thurrock Thiar.


Waltham Abbey, Essex.
Is baile suite in Essex é Waltham Abbey. Is é Waltham Abbey baile margaidh de thart ar 20,400 dine. Tá sé suite san "Epping Forest District". Tagann an t-ainm Waltham ó Weald nó wald "foraoise". Tá rianta de lonnaíocht réamhstairiúil agus lonnaíocht Rómhánach sa bhaile. Thosaigh stair an bhaile le linn réimeas Canute go luath san 11ú haois.


Walton-on-the-Naze.
Is baile suite in Essex é Walton-on-the-Naze. Tógadh an ché bunaidh sa bhliain 1830, ceann de na luaithe sa tír. Tógadh é le haghaidh earraí agus paisinéirí tuirlingthe ó galtáin. Is ó thuaidh de Clacton agus ó dheas ón gcalafort Harwich. Is baile saoire é, le daonra buan de thart ar 6,000. Is é an Naze leithinis ó thuaidh don bhaile.
Eascraíonn "naze" as Sean Bhéarla “næss” agus is míniú " næss=>ness”, ceann tore". Sa bhliain 1722, is é Daniel Defoe a thug an t-ainm “Walton, under the Nase". Is é an Naze leithinis ó thuaidh ón mbaile.
Tá sé tábhachtach do éan imirceach agus tá anaclann dúlra beag chomh maith ann. Is iad na riasca de “Hamford Water”, taobh thiar den bhaile, atá tábhachtach le haghaidh lachain gheimhrithe agus géanna brent. Ta go leor féachnóirí Éan a thugann cuairt ag an t-amanna imirce.
Is é an Túr Hanoverian, ar a dtugtar an t-ainm an Túr Naze, a bhí mar marc farraige chun cabhrú le longa. Ar dtús, bhí Walton ina sráidbhaile feirmeoireachta míle ar shiúl, suite intíre. Thar na céadta bliain bhí alán talún báite.


Westcliff-on-Sea.
Is baile suite in Essex é Westcliff-on-Sea.


Wickford.
Is baile suite in Essex é Wickford.


Witham.
Is baile suite in Essex é Witham.


Wivenhoe.
Is baile suite in Essex é Wivenhoe.


Woodham Ferrers Theas.
Is baile suite in Essex é Woodham Ferrers Theas.


Bá Thorpe.
Is bá suite in Essex, Sasana, í Bá Thorpe.


Cé Clacton.
Is cé suite in Clacton-on-Sea, in Essex, Sasana é Cé Clacton. Osclaíodh an ché sa bhliain 1871. Tógadh le haghaidh lastaí agus paisinéirí loinge é, ach thosaigh daoine ag teacht ann le lá saoire a chaitheamh. Síníodh an ché agus cuireadh siopaí agus áiseanna eile ar siúl chun freastal ar na cuairteoirí. Tá sí ina hionad saoire ó shin.


Abdel Fattah el-Sisi.
Polaiteoir agus 6ú Uachtarán na hÉigipte is ea Abdel Fattah el-Sisi a rugadh ar an 19 Samhain, 1954.


Foraois Epping.
Is foraois ásra suite in Essex í Foraois Epping.


Foulness.
Is oileán suite in Essex é Foulness.


Inbhear Tamais.
Is inbhear suite in Essex é Inbhear Tamais.


Leithinis Dengie.
Is leithinis suite in Essex é Leithinis Dengie.


Oileán Canvey.
Is oileán Canvey suite in Essex é Oileán Canvey.


Abhainn Crouch.
Is abhainn suite in Essex í Abhainn Crouch.


Oileán Mersea.
Is oileán suite in Essex é Oileán Mersea.


Ard-Eaglais Chelmsford.
Is ardeaglais Anglacánach suite in Essex í Ard-Eaglais Chelmsford.


Caisleán Colchester.
Is caisleán suite in Essex é Caisleán Colchester.


Aerfort Londain Stansted.
Is aerfort suite in Essex é Aerfort Londain Stansted.


Bónapárt Ó Cúnasa.
Is é Bónapárt Ó Cúnasa príomhcharactar agus scéalaí an leabhar An Béal Bocht, a scríobh Brian Ó Nualláin faoin ainm cleite Myles na gCopaleen.
An Leabhar.
Is aoir é an úrscéal An Béal Bocht, atá scríofa as Gaeilge. Foilsíodh den chéad uair é sa bhliain 1941. Déanann an leabhar scigaithris ar cuid de na leabhair beathaisnéise a scríobhadh faoin saol deacair sna cheantair Ghaeltachta, ar nós "An tOileánach" le Tomás Ó Criomhthain agus "Peig" le Peig Sayers. Tá an scéal lonnaithe in áit iargúlta darbh ainm Corca Dorcha, áit ina bhfuil an saol fíor dheacair, na daoine fíor bhocht agus an aimsir fíor fliuch.
Téamaí.
Is iad na mórthéamaí sa leabhar seo ná an greann, an Ghaeilge, agus bochtanas agus cruachas an tsaol sa Ghaelacht.
An Greann.
Tá an greann le feiceáil síos tríd an leabhar seo ar fad, agus tá sé fite fuaite leis na téamaí eile. Fiú go bhfuil na téamaí eile sách trom, agus fiú go bhfuil go leor bás, bochtanas agus éadóchas le feiceál sa leabhar, ní leabhar gruama é in aon chor. Tá stíl cainte aisteach ag Bónapárt, agus tugann sé faoiseamh don leitheoir ón gcruachas atá timpeall orthu gach áit eile.
An Ghaeilge.
Is é seo an t-aon úrscéal atá scríofa ag Myles na gCopaleen i nGaeilge. Bhí sé ag iarradh an leabhar a dhíreadh ar lucht labhartha an Ghaeilge. Léiríonn an leabhar seafóideachas lucht na hAthbheochana agus éadóchas lucht na Ghaeltachta.
Bochtanas agus Cruachas an tSaol sa Ghaeltacht.
Ciallaíonn an frása ‘an béal bocht a cur ort’ go bhfuil tú ag ligeadh ort go bhfuil tú níos boichte, agus go bhfuil do shaol níos deacra is níos measa na mar atá. Sa leabhar seo, déanann Myles na gCopaleen magadh agus scigairthris ar na leabhair eile a bhí scríofa faoin saol sa Ghaeltacht. Fiú gur aoir atá ann, bhí an mheas ag Myles na gCopaleen ar na leabhair eile, agus ar shaothar Ó Criomthain go háirithe. Úsáidtear an ghreann chun an téama seo a léíriú, in áit a bheith gruama faoi daoine ag fáil bás, bíonn an léitheoir ag gáire in ainneoin é féin.
An Scéal.
Buailimid le Bónapárt don chéad uair agus é ag teacht i dtreo deireadh a shaol. Is éard atá sa  leabhar seo ná a chuimhní cinn agus é ag breathnú siar ar an saol bocht, crua a bhí aige i gCorca Dhorca.
Caibidil 1.
Is sa chéad chaibidil a bhauileann muid le Bónapárt. Insíonn sé dúinn an fáth go bhfuil an scéal seo á insint aige. Tugann sé cur síos dúinn ar a bhreith, ar a theach, ar a mháthair agus an seanduine liath,agus ar a áit cónaithe.
Caibidil 2.
Faigeann muid léargas ar an saol atá ag Bónapárt sa teach sa chaibidil seo. Fanann muc darbh ainm Ambrós sa teach leo, agus tá boladh uafásach uaidh. Feicimid an greann sa leabhar anseo. Deireann Bónapárt go raibh an boladh seo chomh lofa sin gur bhog clann amach a raibh ina gcónaí fiche slat thíos an bóthar chun éalú uaidh. Níl siad in ann an muc a fháil as an dteach, agus tá orthu é a mharú chun fáil reidh leis.
Caibidil 3.
Tugann Bónapárt cur síos dúinn ar a chéad lá ar scoil. Ní labhraíonn an múinteoir Gaeilge agus ní labhraíonn eisean Béarla. Tugtar ainm do as béarla, James (nó Jams) O’Donnell, agus dar leis an Seanduine, fuair eisean an ainm ceana agus é féin ag freastal ar scoil. Shocraíonn Bónapárt go bhfuil sé réidh leis an scoil, agus nach mbeidh sé ag filleadh ar ais arís.
Caibidil 4.
Tagann cuairteoirí chuig an ceantar ó Bhaile Átha Cliath chun an Ghaeilge a fhoghlaim agus an bhocthanas a fheiceáil. Cuireann an Seanduine ‘daoine uaisle’ orthu, agus tá iontas an domhan air nuair a labhraíonn ceann dóibh leis i nGaeilge. Tá an greann agus téama an Ghaeilge le feiceáil go soiléir sa chaibidil seo.
Caibidil 5.
Téann Bónapárt agus an Seanduine ar chúirt chuig Rosa, an áit ina bhfuil an sceilg is deise sa tír seo. Éisteann siad le scéal ó seanchaí faoin gCat Mara, agus shocraíonn Bónapárt chun siúl abhaile go Chorca Dhorcha ina aonar. Agus é ar an mbealach, buaileann sé le ollphéist a chuireann eagla an domhain air. An lá dar gcoinn insíonn sé don seanduine an méad a tharla do. Dar leis an Seanduine is an Cat Mara a bhuail sé leis, agus is mór an iontas é go bhfuil Bónapárt fós beo.
Caibidil 6.
Is é Bónapárt an duine deirneach dá aois i gCorca Dhorcha nach bhfuil pósta go fóill. Níl aithne aige ar aon chailín, agus dar leis an Seanduine tá na cailíní is fearr sna Rosa. Téann siad chuig na Rosa, agus éiríonn Bónapárt geallta le Nábla, iníon fearr atá ar aithne ag an Seanduine darbh ainm Jams O’Donnell. Pósann siad, agus tá cóisir mór acu. Tar éis tamaill, tá leanbh acu, agus tá áthas an domhan ar Bónapárt. Ach mar a dheirtear go minic sa leabhar, ní féidir le aon Gael boch bheith sásta ró-fhada, agus bliain i ndiaidh a bhreith, faigheann an leanbh agus Nábla bás.
Caibidil 7.
Sa chaibidil seo insíonn Bónapárt dúinn faoi Sitric Ó Sánasa. Níl eínne níos Gealaí ná sitric, tá sé flaithiúl agus cairdiúl, ach tá sé fíorbhicht freisin. Shochraíonn Sitric go bhfuil sé breán den saol atá aige, agus déanann sé an cine dul agus cónaí a bheith aige i bpoll sléibhte leis na róin mar comhluadar agus mar bhia.
Caibidil 8.
Éiríonn an aimsir i gCorca Dhorcha i bhfad níos measa go dtí go bhfuil abhainn beag ag dul lasmuigh den doras. Tá easpa prátaí acu i dteach Bónapárt, agus tá airgead ag teastáil chun bia a cheannach. Shocraíonn Bónapárt dul suas sliabh áirithe, mar gheall go gceapann sé go bhfuil nithe luachmhar ar bharr. Tá an slí chuig barr na sléibhte deacair agus crua, ach ba bhfearr le Bónapárt bás a fháil ón gcruatan ar an sliabh ná bheith marbh leis an ocras i gCorca Dhorcha. Tagann sé ar tobair fuisce, agus an fear a bhí ag tabhairt aire do neamhaireachtálach leis an alcól. Piocann sé suas na pingine óir atá timpeall na háite, agus téann sé abhaile an maidin dar gcoinn go sona sásta chun an mála ór a chur sa talamh.
Caibidil 9.
Shocraíonn Bónapárt buataisí a cheannach leis an ór. Téann sé go Gaillimh agus ceannaíonn sé peara sa siopa. Cuireann sé air iad i lár na hoíche uair amháin, agus téann sé ag siúl. An maidin dar gcoinn tá na comharsan amuigh sna páirce. Ceapann siad gur leis an cat mara an raon cosa a d’fhág Bónapárt ina dhiaidh, agus tá eagla an domhan orthu. Nuair a théann sé ar ais chuig an teach, tá pílear ann. Dar leis, mairítear fear i nGaillimh le déanaí agus ghoideadh go leor ór uaidh. Mar gheall gur cheannaigh Bónapárt a bhróga le hóir, agus tógann sé Bónapárt chun an phríosúin. Is ansin a scríobhann sé an leabhar seo, agus críochnaíonn sé an ciorcal iomlán.


Copped Hall.
Is teach mór suite in Essex é Copped Hall.


Gosfield Hall.
Is teach mór suite in Essex é Gosfield Hall.


Ionad Siopadóireachta Lakeside.
Is ionad siopadóireachta suite in Essex é Ionad Siopadóireachta Lakeside.


Túr Layer Marney.
Is pálás suite in Essex é Túr Layer Marney.


Zú Colchester.
Is zú suite in Essex, i Sasana, é Zú Colchester.


Burwell.
Is baile suite i gCambridgeshire é Burwell. Bhí 6,309 duine ina gcónaí i mBurwell i 2011.


Chatteris.
Is baile suite i gCambridgeshire é Chatteris. Bhí 8,820 duine ina gcónaí in Chatteris i 2001.


Cottenham.
Is baile suite i gCambridgeshire é Cottenham. Bhí 6,200 duine ina gcónaí in gCottenham.


Fulbourn.
Is baile suite i gCambridgeshire é Fulbourn. Bhí 4,673 duine ina gcónaí i Fulbourn i 2011.


Hanley Grange.
Is baile suite i gCambridgeshire é Hanley Grange.


Huntingdon.
Is baile suite i gCambridgeshire é Huntingdon. Bhí 23,937 duine ina gcónaí i Huntingdon i 2011.


Littleport.
Is baile suite i gCambridgeshire é Littleport. Bhí 8,738 duine ina gcónaí i Littleport i 2011.


March, Cambridgeshire.
Is baile suite i gCambridgeshire é March. Bhí 19,042 duine ina gcónaí i March i 2001.


Northstowe.
Is baile suite i gCambridgeshire é Northstowe.


Ramsey, Cambridgeshire.
Teampall Thomáis a Becket in Ramsey
Is baile suite i gCambridgeshire é Ramsey. D'fhás an baile timpeall ar mhainistir Bheinidicteach. Tá 6,060 duine ina gcónaí ann.


St Ives, Cambridgeshire.
Is baile suite i gCambridgeshire é St Ives. Bhí 16,384 duine ina gcónaí i St Ives i 2011.


St Neots.
Teampall Mhuire i bparóiste St Neots. Tógadh sna 1500idí í.
Is baile suite i gCambridgeshire é St Neots. Tá sé ainmnithe i ndiaidh naomh Cornach darbh ainm Neot augs a mbíodh a chnámha san áit gur goideadh iad tamall fada ó shin. Tá breis is 30,000 duine ina gcónaí ann agus tá an baile ag fás.


Sawston.
Is baile suite i gCambridgeshire é Sawston. Bhí 7,145 duine ina gcónaí i Sawston i 2011.


Sawtry.
Is baile suite i gCambridgeshire é Sawtry.


Whittlesey.
Is baile suite i gCambridgeshire é Whittlesey. Bhí 15,581 duine ina gcónaí i Whittlesey i 2001.


Wisbech.
Seantithe i North Brink, Wisbech
Is baile suite in oirthear Shasana, in Eanaigh Cambridgeshire, é Wisbech. Sníonn an abhainn Nene tríd. Seanbhaile margaidh é Wisbech agus tá roinnt mhaith tithe ann sa stíl Sheoirseach. Bhí 31,573 duine ina gcónaí i Wisbech i 2011.
Rugadh an Ridire Harold Kroto, duaiseoir Nobel i gceimic, i Wisbech sa bhliain 1939. Tá Wisbech nasctha le Arles na Fraince.


Yaxley.
Is baile suite i gCambridgeshire é Yaxley. Bhí 10,413 duine ina gcónaí i Yaxley.


Guairne dóiteáin.
Guairne dóiteáin le lasracha sa chuilithe Is éard is guairne dóiteáin, ar a dtugtar freisin tine an diabhail, nó tornádó an diabhail, ná camfheothan spreagtha de bharr tine, agus is minic é a bheith déanta suas de lasair. Nuair a comh-tharlaíonn dian-ardú teasa agus aer suaite, is féidir leis na coinníollacha seo teacht le chéile chun sruthanna guairneáin san aer a chur i gcruth. Is féidir leis na guairneáin seo éirí níos doichte isteach i struchtúr ar nós tornádó, a tharraingíonn smionagar ar lasadh agus gáis indóite. Is annamh, áfach, go n-éiríonn guairní dóiteáin ina bhfíor- thornádónna, sé sin le rá, camfheotháin dianrothlacha a nascann an dromchla le bonn scamaill chumalais (mar shampla pireachumulas nó pirachumalainimbeas.)


Brampton Wood.
Is coill suite i gCambridgeshire é Brampton Wood.


The Fens.
Is ceantar riascach suite i gCambridgeshire é The Fens.


Abhainn Great Ouse.
Is abhainn suite i gCambridgeshire í Abhainn Great Ouse.


Wicken Fen.
Is bogach suite i gCambridgeshire é Wicken Fen.


Anglesey Abbey.
Is teach mór suite i gCambridgeshire é Anglesey Abbey.


Audley End House.
Is teach mór suite i gCambridgeshire é Audley End House.


Burghley House.
Is teach mór suite i gCambridgeshire é Burghley House.


Caisleán Cambridge.
Is caisleán suite i gCambridgeshire é Caisleán Cambridge.


Abtheach Denny.
Is abtheach suite i gCambridgeshire é Abtheach Denny.


Ard-Eaglais Ely.
Is ardeaglais suite i gCambridgeshire í Ard-Eaglais Ely.


Alford, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Alford. Bhí 3,231 duine ina gcónaí in Alford sa bhliain 2001.


Barton-upon-Humber.
Is baile suite i Lincolnshire é Barton-upon-Humber. Bhí 9,334 duine ina gcónaí i mBarton-upon-Humber.


Boston, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Boston. Bhí 64,637 duine ina gcónaí i mBoston sa bhliain 2011.


Bottesford, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Bottesford. Bhí 11,177 duine ina gcónaí i mBottesford sa bhliain 2001.


Bourne, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Bourne. Bhí 13,961 duine ina gcónaí i mBourne.


Broughton, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Broughton. Bhí 5,629 duine ina gcónaí i mBroughton sa bhliain 2011.


Burgh Le Marsh.
Is baile suite i Lincolnshire é Burgh Le Marsh. Bhí 2,016 duine ina gcónaí i mBurgh Le Marsh.


Caistor.
Is baile suite i Lincolnshire é Caistor. Bhí 2,601 duine ina gcónaí i gCaistor sa bhliain 2001.


Cleethorpes.
Is baile suite i Lincolnshire é Cleethorpes. Bhí 39,505 duine ina gcónaí i gCleethorpes sa bhliain 2011.


Thumbelina (1994 film).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Thumbelina" a rinneadh sa bhliain 1994. Tá an scéal bunaithe ar ghearrscéal le Hans Christian Andersen a aistríodh go Béarla leis an teideal céanna. Donald Bluh a scríobh an script. Don Bluth agus Gary Goldman a stiúraigh. Don Bluth Entertainment a rinne an scannán agus Warner Bros. Family Entertainment a scaoil é do na pictiúrlanna ar 30 Márta, 1994.


Fitzwilliam Museum.
Is músaem suite i gCambridgeshire é Fitzwilliam Museum. Is cuid d'Ollscoil Cambridge é.


Holy Sepulchre, Cambridge.
Is eaglais suite i gCambridgeshire é Holy Sepulchre.


Holy Trinity Church, Cambridge.
Is eaglais suite i gCambridgeshire é Holy Trinity Church.


Longthorpe Tower.
Is túr suite i gCambridgeshire é Longthorpe Tower.


Our Lady and the English Martyrs Church.
Our Lady and the English Martyrs Church
Is eaglais Chaitliceach Rómhánach atá suite i gCambridgeshire Shasana í Our Lady and the English Martyrs Church (“Eaglais Mhuire agus na mairtíreach Sasanach”).


Ard-Eaglais Peterborough.
Is ardeaglais suite i gCambridgeshire í Ard-Eaglais Peterborough.


Whipple Museum of the History of Science.
Whipple Museum of the History of Science
Is músaem suite i gCambridgeshire é Whipple Museum of the History of Science. Is cuid d'Ollscoil Cambridge é.


Coningsby.
Is baile suite i Lincolnshire é Coningsby. Bhí 3,864 duine ina gcónaí i gConingsby sa bhliain 2011.


Crowland.
An tseanmhainistir agus reilig i gCrowland
Is baile suite i Lincolnshire é Crowland. Bhí 3,607 duine ina gcónaí i gCrowland.


Crowle, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Crowle. Bhí 4,090 duine ina gcónaí i gCrowle sa bhliain 2001.


The Deepings.
Is baile suite i Lincolnshire é The Deepings.


Epworth, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Epworth. Bhí 3,734 duine ina gcónaí in Epworth.


Gainsborough, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Gainsborough. Bhí 20,842 duine ina gcónaí i nGainsborough.


Grantham.
Is baile suite i Lincolnshire é Grantham. Rugadh Margaret Thatcher ann agus chuaigh Isaac Newton sa scoil áitiúil. Bhí 41,998 duine ina gcónaí i nGrantham sa bhliain 2011.


Músaem na bPáistí, Indianapolis.
An t-ionad fáilte ag an músaem
Músaem do pháistí in Indianapolis, Indiana, sna Stáit Aontaithe, is ea Músaem na bPáistí, Indianapolis (Béarla: "Indianapolis Children's Museum"). An músaem do pháistí is mó ar Domhan atá ann. Bunaíodh sa bhliain 1925 é. Tá gnáthóg insamhlaithe Cailceach, "carousel", agus inneall gail traenach ann. Cuireann an músaem fócas ar fhoghlaimeoireacht theaghlaigh agus ar mhodhanna teagaisc idirghníomhach. Fostaíonn an músaem 400 duine gan trácht ar 1,500 duine a bhíonn páirteach ann go deonach.
Tá trí phríomhréimse ag an músaem, mar atá an Bailiúchán Meiriceánach, an Bailiúchán Cultúrtha Domhanda, agus Bailiúchán an Dúlra.
Mary Stewart Carey, úinéir rachmasach an Stewart-Carey Glass Company in Indianapolis, a rinne an músaem a bhunú i ndiaidh cuairt a thabhairt ar Mhúsaem na bPáistí, Brooklyn, sa bhliain 1924. Is é an músaem aicise an ceathrú ceann le haghaidh páistí ar domhan.


Grimsby.
An túr duga i nGrimsby
Is baile suite i Lincolnshire é Grimsby. Is dócha go raibh baile beag ann in aimsir na Rómhánach sa Bhreatain Mhór. Bhí 200 éigin duine ina gcónaí san áit de réir Leabhar Domesday (1086). Fuair Grimsby a chairt mar chathair ó Sheon Rí Shasana sa bhliain 1201, agus tá Grimsby luaite sa Sága Orkneyinga sa bhliain 1230.
D'éirigh Grimsby ina phort iascaireachta agus trádála. Faoin bhliain 1931, bhí 92,000 duine ina gcónaí ar an bhaile. Tháinig laghdú ar an méid sin mar gheall ar an Spealadh Mór sna 1930idí. Fuair 184 bás i nGrimsby sa Dara Cogadh Domhanda, 99 díobh le linn ionsaí Gearmánaí amháin. Is é 87,574 an daonáireamh inniu.


Holbeach.
Is baile suite i Lincolnshire é Holbeach. Bhí 9,448 duine ina gcónaí i Holbeach.


Horncastle, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Horncastle. Bhí 6,815 duine ina gcónaí i Horncastle sa bhliain 2011.


Immingham.
Is baile suite i Lincolnshire é Immingham. Bhí 12,200 duine ina gcónaí in Immingham.


Kirton in Lindsey.
Is baile suite i Lincolnshire é Kirton in Lindsey.


Little Coates.
Is baile suite i Lincolnshire é Little Coates.


Long Sutton, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Long Sutton.


Louth, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Louth.


Mablethorpe.
Is baile suite i Lincolnshire é Mablethorpe.


Market Deeping.
Is baile suite i Lincolnshire é Market Deeping.


Coláiste Lurgan.
Coláiste samhraidh Gaeilge neamhspleách is ea Coláiste Lurgan. Tá sé suite in Indreabhán, i gContae na Gaillimhe. Is é Mícheál Ó Foighil bainisteoir na scoile.


Market Rasen.
Is baile suite i Lincolnshire é Market Rasen.


Hykeham Thuaidh.
Is baile suite i Lincolnshire é Hykeham Thuaidh.


Scunthorpe.
Is baile suite i Lincolnshire é Scunthorpe.


Skegness.
Is baile suite i Lincolnshire é Skegness.


Sleaford.
Is baile suite i Lincolnshire é Sleaford.


Spalding, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Spalding.


Spilsby.
Is baile suite i Lincolnshire é Spilsby.


Stamford, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Stamford.


Wainfleet, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Wainfleet.


Winterton, Lincolnshire.
Is baile suite i Lincolnshire é Winterton.


Werner von Haeften.
Oifigeach Gearmánach ab ea Werner Karl von Haeften a bhí ina aidiúnach ag Claus von Stauffenberg, ceann feadhna na gcomhcheilgeoirí a rinne iarracht Adolf Hitler, deachtóir na Gearmáine, a mharú ar an 20 Iúil 1944. Rugadh Haeften ar an 9 Deireadh Fómhair 1908, agus cuireadh chun báis é ar an 21 Iúil 1944.
Ba iad Hans von Haeften agus Agnes von Brauchitsch tuismitheoirí Werner Karl. Oifigeach agus cartlannaí ab ea an t-athair—bhí sé ina ghinearál agus, seal sna 1930idí, ina stiúrthóir ar an "Reichsarchiv" (cartlann náisiúnta na Gearmáine). Chuaigh an mac leis an dlí mar shlí bheatha, ach ar ndóigh chaith sé seal sna saighdiúirí le céim oifigigh a bhaint amach. Bhí sé ag obair ina shaineolaí dlí i mbanc áirithe i Hamburg, ach nuair a thosaigh an Dara Cogadh Domhanda, chuaigh sé chun cogaidh chomh maith le duine. Goineadh go trom é sa chathéadan thoir, is é sin sa Rúis, agus i ndiaidh dó tamall a chaitheamh ag téarnamh san ospidéal fuair sé post i gceanncheathrú an "Ersatzheer", is é sin, an chuid den "Wehrmacht" a bhí fágtha sa bhaile ag tabhairt aire don Ghearmáin féin.
Bhí Haeften sáite go domhain i bpleananna na comhcheilge, agus é ag leanúint Stauffenberg go tiubh, mar is dual don aidiúnach. Bhí sé i láthair freisin nuair a d'fhág Stauffenberg an buama sa teach ina raibh Hitler agus na ginearáil ag teacht le chéile. Nuair a tháinig chun solais nár mharaigh an buama Hitler i ndiaidh an iomláin, gabhadh Haeften in éineacht le Stauffenberg, agus nuair a bhí na comhcheilgeoirí á gcur chun báis, chaith Haeften é féin os comhair Stauffenberg le hé féin a íobairt ar son an fhir eile.
Adhlacadh Haeften agus Stauffenberg, chomh maith leis na fir a básaíodh ag an ócáid chéanna, i Seanreilig Naomh Maitias i Schöneberg, Beirlín. Go gairid ina dhiaidh sin, áfach, d'ordaigh Heinrich Himmler, ceannasaí an SS, na fir a dhí-adhlacadh agus na corpáin a chur trí thine.


Oskar Schindler.
Fear gnó agus Gearmánach eitneach ón tSeicslóvaic ab ea Oskar Schindler a tharrthaigh míle is dhá chéad Giúdach ón Uileloscadh le linn an Dara Cogadh Domhanda. Rugadh Schindler i Zwittau (inniu, Svitavy i bPoblacht na Seice) ar an 28 Aibreán 1908, agus fuair sé bás i Hildesheim sa Ghearmáin ar an 9 Deireadh Fómhair 1974.
Schindler's Ark.
Bhreac an t-údar Thomas Keneally síos scéal beatha Schindler agus d'fhoilsigh sé faoin teideal "Schindler's Ark" é sa bhliain 1982.
Schindler's List.
Ba é an leabhar Keneally ba bhunús do scannán Steven Spielberg, "Schindler's List", sa bhliain 1993.


Firefly (sraith teilifíse).
Sraith teilifíse "space western" is ea "Firefly". Chruthaigh an stiúrthóir Joss Whedon é le comhoibriú óna chomhlacht "Mutant Enemy Productions". Ba é Whedon agus Tim Minear na táirgeoirí feidhmeannacha. Tá an clár bunnaithe sa bhliain 2517 i ndiaidh teacht an chine daonna i gcóras réaltrach nua. Léiríonn an tsraith na heachtraí den chriú tréigtheoireach de "Serenity", ceann dena longa spástoireachta "Firefly". Glacann na príomhcharachtair róil mar an naonúr a chónaíonn ar Serenity, nó i bhfocail Whedon: "naonúr a chaitheann súil ar dhorchadas an spáis agus atá ag féachaint ar naoi rudaí eagsúla."
Pléann an clár saol grúpa daoine a ghlac páirt i gcogadh cathartha ar an taobh a cailleadh, comh maith le daoine eile atá ina gcónaí ar imeall na sochaí mar chuid de chultúr ceannródaíoch. Sa todhchaí, ba iad na Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an tSín na sárchumhachtaí deireanach agus chruthaigh siad rialtas cónaidhmeach idir-réaltrach: " 'An Alliance' ". Dar le fís Whedon "Ní athroidh aon rud sa todhchaí, beidh dul chun cinn sa teicneolaíocht, ach beidh na fadhbanna polaitiúla, morálta, eiticiúla céanna againn."
Nuair a chéad léiríodh an tsraith ar Fox sa Gheimhreadh 2002, dar le Rátálacha Nielsen bhí ar an iomlán 4.7 milliún breathnoirí in aghaidh na heipeasóide. Cé go raibh plean ceathair déag eipeasóidí a chraoladh, cuireadh ar ceal é tar éis an aonú eipeasóid déag. In ainneoin a saol gearr d'fhás grúpa lucht leanuna ollmhór ar fud an domhain agus ar líne darb ainm "Browncoats". Sa bhliain 2003 bhuaigh sé Gradam Primetime Emmy sa chatagóir "Na hÉifeachtaí Fhísiúila is Fearr i Sraith Teilifíse". Chuir TV Guide é in ait #5 ina liosta den 60 cláir a raibh cuireadh ar ceal ró luath.
Scéal cúlra.
Tá an clár bunnaithe sa bhliain 2517 ar phláinéad éagsúla. Ní léiríonn an sraith go bhfuil na pláinéid sa chóras réaltrach céanna, ach tá fhois againn go bhfuil "Tiomáint-Domhantarraingthe" mar modh gluaiseachta. Áfach, dheimhnigh an scannán leantach "Serenity" go bhfuil gach pláinéad agus gealach go léir sa chóras céanna agus dhearbhaigh na doiciméad léirithe sa scannán chomh maith le marsantas ilghnéitheacha nach raibh aon "Níos Tapula ná Solas" san uilebhith. Ó am go ham, déanann na carachtair tagairt ar an "Earth that was" agus léiríonn an scannán gur chuaigh grúpa daoine ar imirce go dtí an corás réaltrach nua i bhfad ó tús na sraithe: "Earth-that-was could no longer sustain our numbers, we were so many". Bhunaigh siad pobail ansin le thart ar dhosaen pláinéid agus céadta gealacha. Cóiriodh neart plaineid (modh a chrutaíonn coinníollacha riachtanacha le haghaidh saol ar ghealach) áfach ní bhfuair na lonnaíochtaí ar imeall an chórais aon tacaíocht chun a sibhialtachtaí a fhorbairt. Mar thoradh, bhí timpeallacht imníeach agus tirm ansin, an-chosúil le tírdhreach buachaillí bó.
Achoimriú.
Faigheann an clár a hainim ón long spástoireacht Firefly darb ainm "Serenity", baile le haghaidh príomhcharactair an chláir. Tá sé cosuil le lampróg mar gheall ar a chúl agus bolg na loinge a lasann suas le soilse. Fuair an long a hainm ón Cath Serenity Valley,
cath a ghlac Mal agus Zoey páirt ann. Tugadh faoi deara san eipeasóid "Bushwhacked" gur chaill na 'hIndependents' cogadh na saoirse ag Serenity Valley. Ó thús go deireadh na sraithe, is léir go rialaíonn 'An Aliiance' an córas réaltra mar thoradh den bhua sa chogadh.
Luann tráchtaireacht DVD go mhaireann dhá chultúr éagsúla sa chóras: ceann amhain Iartharach agus ceann eile Áiseach. Tá na pláinéid lárnach faoi smacht An Alliance go daingean, ach ta cosúlachtaí le feiceáil idir na pláinéid agus na gealacha ar imeall an chorais agus An tIarthar Fiain sa 19u haois deag. Tá saoirse de saghas éigean ag na lonnaitheoirí agus na teifigh ar imeall an chórais, ach tá easpa teicneolaíochta le feiceáil i gcomparáid leis na plaineid lárnach. Chomh maith le sin, cónaionn na Reavers, canablaigh fánacha sna áiteanna forimeallacha ("the black") sa spás.
Is é Malcolm "Mal" Reynolds (Nathan Fillion) captaen an chriu agus léiríonn eachtraí na eipeasóide "Serenity" go bhfuil Zoey Washburne (Gina Torres) ina príomh-mháta. Is "Browncoats" iad Mal agus Zoey agus throid siad sa Chogadh Aontaithe chun an bata agus an bothar a thabhairt don Alliance ar imeall an chórais, ach théip oraibh. San eipeasóid "Out of Gas" tugamid faoi deara gur cheannaigh Mal Serenity chun a bheith ina chónaí as smacht an Alliance. Is smuigléirí iad anois. Ceann dena plotaí is suntasaigh is ea saolta River Tam (Summer Glau) agus a deartháir Simon (Sean Maher). Is páiste éachtach í River a d'fhulaing de bharr turgnaimh an Alliance in institiúid rialtais rúnda. Mar thoradh tá scitsifréine aici agus cloiseann sí guthanna neamhréadacha, agus luadh níos deanaí sa chláir go bhfuil sí in ann smaointe dhaoine eile a chloisteáil. D'éirigh Simon as a phost rathúil mar dochtúir chun River a shábhail ón Alliance, ach d'éirigh an bheirt mar éalaithigh. Tháinig Simon ar bord Serenity le River i bhfolach sa lastas. San eipeasóid deireanch "Objects in Space", is léir gur ball ceart í River den chlan an Serenity.
Príomhghnéithe sa tsraith.
Measc den cheoldráma spáis agus an seánra iartharáin is ea Firefly a chuireann todhchaí an chine daonachta in iúl duinn i ndomhan ficsean eolaíochta uathúil. Tá an clár bunnaithe i dtimpeallacht ilchultúrtha, ar an iomlán, is meascán dena chultúir Iartharach agus Áiseach é, ach tá deighilt mhór fós le feicáil idir an bocht agus daoine rachmasacha. Is teanga tánaisteach í an Mandairínis fresin. Dar leis an tráchtaireacht DVD, tá an sochaí mheasctha seo mar thoradh den Chomhghuaillíocht Mheiriceánach-Sínis nuair a leathnaigh SAM agus an tSín amach sa chianspás.
Dar le Whedon agus Minear, tá ceann dena samplaí is fearr den shocaí le sa chéad eipeasóid nuair atá Mal ag ithe cipíní itheacháin ó stán iartharach. Ní usaideann na carachtair sa chlár béarlagair comhaimseartha, ach in ionad, usaidtear a chanúint féin a dhéanann athfhéach ar an ilchultúrthacht. Mar shampla tá an focal "shiny" le feiceáil in áit "cool" agus baineann na príomhcharachtair usaid as "gorram" mar fhocal mallachta.
Príomhcharachtair.
In ord láithris, seo iad príomhcharachtair na sraithe, nó na "Big Damn Heroes" mar a deirtear. Tá an naonúr seo i ngach eipeasóid sa tsraith, cé is moite "Ariel", nuair a bhí Shepherd Book ag déanamh machnamh i mainistir.
Bunús.
D'fhobair Whedon smaoineamh le haghaidh Firefly nuair a léigh sé "The Killer Angels", úrscéal a bhuaigh Duais Pulitzer le Michael Shaara faoin Chath Gettysburg sa Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe. Bhí fonn air scéal a chruthú faoi dhaoine a throid ar thoabh chailliúint de chogadh agus a thosaigh saol mar cheannródaithe ar imeall an sochaí, cosúil le daoine san Iarthar Fiain tar éis an cogadh cathartha. Bhí sé ag iarraigh an dúlra tadhlach den saol ar imeall an sochaí a chur in iúl dona breathnóirí. Cosúil lena cláir eile a chruthaigh Whedon, bhí ar intinn aige sraith a leiriú a raibh faoi thionchar carachtar, mar dar leis, bhí easpa clár den sheánra ficsean eolaíochta a chuir beim ar charachtair agus gairbhe na timpeallachta.
Bhí Whedon ag iarraigh ainm a chur leis an tsraith a chuirfeadh fuinneamh na loinge in iúl. Roghnaigh sé mar d'fheabhsaigh an aimn giorria an chláir agus dúirt sé go raibh sainbhrí suntasach ag baint leis.
Foireann léiriúcháin.
Roghnaigh Whedon Tim Minear mar a chomhtáirgeoir feidhmeannach agus príomh-scríbhneoir na sraithe. Ar an iomlán maidir leis an an foireann léiriúcháin d'fhostaigh sé daoine a dhearna obair dó cheana sin, cé is moite David Boyd a raibh lán le lúcháir agus fuinneamh le haghaidh an tionscadal.
Piocadh na scríbhneoirí tar éis agallaimh agus nuair a sheol siad samplaí script isteach. I measc scríbhneoir bhí Cheryl Cain, Ben Edlund, Jane Espenson, Drew Z. Greenberg, Brett Matthews agus José Molina. Nuair a chríochnaigh an clár, scríobh Espenson aiste ar an phróiseas scríbhneoireachta le Mutant Enemy Productions. Dar léi bhí cruinniú cruthaitheach le haghaidh gach eipeasóid. D'fhógair duine éigin ón fhoireann léiriúcháin, go háirithe na pleananna le haghaidh an eipeasóid agus rinne na scríbhneoirí forbairt ar na phríomh-téamaí. I ndiadh sin, bhuail an fhoireann scríbhneoireachta (ach amháin príomh-scríbhneoir na heipeasóide roimh ré) le Whedon chun an eipeasóid a roinnt i ngnímh agus radhairc. Ceann dena príomh-chion oibre a bhí ar an fhoireann ná am a roghnú le haghaidh an sos fógraíochta. Mar shampla san eipeasóid "Shindig" tosaíonn an sos nuair atá Mal gortaithe sa chomrac aonair, agus chruthaíonn sé sin teannas agus coinníonn sé rátálacha lucht féachana.
I ndiaidh sin, d'fhorbair na scríbhneoirí na radhairc ar chlár bán le "cur síos comair is ordúil de gach radharc". Bhí lá amháin ag príomh-scríbhneoir chun coincheap na heipeasóide a chruthú, agus bhí lá amháin ag Minear chun athbhreithniú a dhéanamh air. Chruthaíodh an chéad dréacht idir trí agus ceathair déag lá. De gnáth bhí ar an iomlán dhá nó trí dréachtaí roimh scannánaíocht.
Roghnú aisteoirí.
Nuair a thosaigh Whedon ag ullmhú le haghaidh léiriúchán na sraithe, bhí caidreamh carasmatach idir na haisteoirí ag teastáil leis. Phioc sé an naonúr roimh scannánaíocht le scannánaíocht Morena Baccarin, mar roghnaigh sé Rebecca Gayheart le haghaidh ról Inara ar dtús, ach shocraigh sé níos déanaí nach mbeadh sí oiriúnach le haghaidh an ról. Rinne Baccarin triail aisteora dhá lá i ndiaidh sin. Athchuimnigh sí nuair a fuair sí an ról (a céad clár teilifíse), thug Whedon í isteach sa seomra tástála sa stiúideo cosúil le "daid bródúil". Dar le Sean Maher, nuair a bhuail an fhoireann aisteoirí le chéile le haghaidh uair, bhí nasc mothaitheach le feiceáil ar an toirt.
Bhí aithne ag Whedon ar Nathan Fillon mar gheall ar a chuid oibre ar a chláir eile "Buffy the Vampire Slayer" agus "Angel", agus mar sin ba é an chéad rogha le haghaidh ról Mhail é. Nuair a thaispeáin Whedon coincheap an chláir dó, bhí sceitimíní air chun an ról a ghlacadh. Nuair a chuireadh an clár ar ceal, dúirt Fillon go raibh sé "croíbhriste", ach ba é ról Mhail i Firefly a rogha rhóil a bhí aige riamh.
Ársa aisteora maidir le cláir ficsean eolaíochta ab ea Gina Torres ("Hercules: The Legendary Journeys", "Cleopatra 2525", "Alias") agus ní raibh suim aici ról i gclár ficsean eolaíochta eile a ghlacadh ag an am. Ach sa deireadh chuir coincheap na sraithe agus sampla scripte í ina luí ar an ról a ghlacadh. Thaithin an téama léi agus an idé go raibh "carachtair dúshlánaithe ina gconaí in domhan dúshlánach", agus dar léi chruthaigh sé modh seanchais maith.
Rinne Alan Tudyk a hiarrtas le haghaidh ról i Firefly in oifig aisteoireachta agus thug an fhoireann léiriúcháin cuireadh dó triail aisteora cúpla mí ina dhiaidh sin. Chuir sé an ról i láthair le beirt Zoey ionchasacha. Ar deireadh thiar fuair Gina Torres ról Zoey agus thug an fhoireann léiriúcháin eolas dó go bhfuair sé an ról. Tá a thaifeadadh trialach san áireamh mar gné speisialta ar DVD na sraithe.
Rinne Sean Maher agus Summer Glau a dtrialacha aisteoirí ar an lá céanna. D'éirigh Maher go maith le Whedon agus an fhoireann, agus thaithin ról Simon leis. Bhí aithne ag Whedon ar Glau cheana féin nuair a d'oibrigh sé léi sa chlár "Angel" mar Phrima Ballerina agus chuaigh an trial i bhfeidhm leis. D'fhoglaim an bheirt dhá sheachtain níos déanaí go mbeadh siad ag glacadh ról Simon agus River Tam faoi seach.
Cé nach raibh aon taithí ag Ron Glass ar chláir iartharacha ná ar chláir ficsean eolaíochta ach an oiread roimh Firefly, nuair a léigh sé an script le haghaidh an chéad eipeasóid, thit é i ngrá lena charachtar: Shepherd Book.
Rinne Jewel Staite a taifeadadh dena trial aisteora i Vancouver. Fuair sí cuireadh chun dul go dtí Los Angeles chun buaileadh le Whedon. Nuair a shroich sí, thug Whedon ról Kaylee di.
D'fhás Adam Baldwin suas ag faire ar scannáin iartharacha, agus mar sin dúirt sé go raibh a ról mar Jayne Cobb athshonaithe agus bhí sé ag tnúth go mór leis.
Dearadh seit.
Thóg an dearthóir léiriúcháin Carey Meyer an long Serenity i ndhá pháirt, mar sin bhí an criú scannánaíochta in ann dhá radhairc a thaifeadadh ag an am céanna. Ba é tuairim Whedon go raibh gá le haghaidh seit réadúil. Dar leis ní raibh long mór le míle is ceathair céad deiceanna nó long le "all-you-can-eat buffet" amach sa chúl i gceist, in ionad bhí sé ag iarraigh long a chuaigh ó ráth ach ag an am céanna a raibh ina bhaile le haghaidh na príomhcharachtair. Luann Whedon sa thráchtaireacht DVD go raibh fáthchiall ag baint le gach seomra, go háirithe sna seomraí leapa a léirigh na pearsantachtaí agus mothúcháin na carachtar, go minic le cabhair ón scéim dathanna. Chruthaigh na dréimirí sna seomraí leibhéil sa long, agus mar sin bhí sé níos easca le haghaidh na carachtair a idirghníomhú le chéile gan a bheith ag ullmhú le haghaidh radhairc eile ar seit eile. D'fheabsaigh sé sin an stíl dhoiciméadach a raibh i gceist ag Whedon.
Bhí tionchar ón ilchultúrachas a mhair sa chlár ar an seit. Bhí na doirse sleamhnáinithe agus na cubhachailí beaga athchuimhnithe den óstáin Seapánacha. Thug an ealaíontóir sraithe Larry Dixon aird ar an fhiric go raibh gréasán trilseach le feiceáil ar na ballaí sa bhá lastais ina shiombail ar an chomhghuaillíocht Mheiriceánach-Sínis sa chlár.
Ba é an buiséad beag a bhí ag Mutant Enemy Productions ag an am ceann dena cúiseanna a tharla tromlach na sraithe ar bord Sernity. Nuair a chuaigh na carachtair amach go dtí phláinéid, bhí gach ceann cosúil le hatmaisféar an Domhain, mar ní raibh go leor airgid acu le haghaidh domhain coimhthíoch a chruthú. Athghlaoigh Meyer nuair a chríocnaigh an clár, mar gheall ar sriantacht ama agus an easpa airgid, bhí sé go leor níos easca, chun an "lesser-of-two-evils" a roghnú agus seit iartharach a úsáid beagnach gach am.
Formáid.
Nuair a thosaigh an scannánaíocht le haghaidh an chéad eipeasóid: Serenity, bhí Whedon fós i mbun díospóireachta le Fox chun scáileán leathan a úsáid. Mar thoradh thaifead sé na radhairc ar éadan an cheamara agus ní raibh an dara rogha ag Fox ach an eipeasóid a chraoladh i bhformáid scáileáin leathan. Dhiúltaigh Fox an dréacht le haghaidh an chéad eipeasóid mar cheap siad go raibh carachtar Mal ró dian agus tromchúiseach. Níor thaitin na radhairc le Badger san eipeasóid leo mar cheap siad go raibh an criú ró lag. Tráthnóna Aoine amháin, dúirt Fox go gchaithfeadh sé script nua a sheoladh isteach roimh an Luain ná chuirfeadh pleananna le haghaidh an clár ar ceal. Chaith Whedon agus Tim Minear an deireadh seachtaine ag scríobh dréacht le haghaidh eipeasóid nua: The Train Job. Chun sásamh a thabhairt do Fox, chruthaigh siad carachtair níos foréigneacha ar nós Niska, Crow agus na 'Hands of Blue'.
D'éiligh Fox nach mbeach scáileán leathan san eipeasóid "The Train Job". Dúirt Whedon go raibh sé ag freastail ar bheirt mháistrí mar ní raibh sé in ann scáileán leathan a úsáid, ach ag an am céanna chaithaigh sé gach rud ar an seit a choimeád i bhfráma le haghaidh eisiúint ar DVD sa todhchaí. D'úsaid siad radhairc ríomhghinte chun aithris a dhéanamh ar cheamara láimhe. D'úsaid siad ceamara rianaithe sna rahdhairc leis an Alliance chun an dúlra steiriúil agus nach mór ionrach den grúpra. Nuair a thosaigh David Boyd a phost sa chlár mar stiúrthóir grianghrafadóireachta, sheol sé ceamaraí nua-aimseartha ar ais mar bhí fonn air úsáid a bhaint as cheamaraí óna seachtóidí le bladhma lionsa chun atmaisféar iarthanch a chruthú.
Tá formáid an chláir éagsúil i gcomparáid le cláir ficsean eolaíochta eile, mar chun réadúlacht an spáis a léirú níor úsáid siad aon fuaimeanna amach i gcianspás.


Joss Whedon.
Is scríbhneoir scáileáin agus stiúrthóir é Joss Whedon. Bhunaigh sé an comhlacht Mutant Enemy Productions sa bhliain 1996. Bhain sé cáil amach le haghaidh a chuid oibre ar na cláir: "Buffy the Vampire Slayer" (1997–2003), "Firefly" (2002) agus "Agents of S.H.I.E.L.D." (2013–).


Timothy Minear.
Is scríbhneoir scáileáin agus stiúrthóir é Timothy "Tim" Minear'". Tá aithne air mar gheall ar a ról mar scríbhneoir le haghaidh "The X-Files" agus "Lois and Clark". Ba é ceann dena táirgeoirí feidhmeannacha sa chlár: ""Firefly"" fresin.


Fox Broadcasting Company.
Is líonra teilifíse Meiriceánach é an Fox Broadcasting Company, giorraithe go minic mar Fox nó FOX. Is cuid de Fox Entertainment Group, roinn de 21st Century Fox, é. Bunaíodh Fox sa bhliain 1986.


Gradam Primetime Emmy.
Is duais í an Gradam Primetime Emmy le haghaidh cláir teilifíse. Bhronn an craoltóir Walter O'Keefe an chéad ghradam i Los Angeles sa bhliain 1949.


Malcolm Reynolds.
Is é Malcolm Reynolds, nó Mal, príomhphearsa an clár teilifíse Firefly. Ghlac Nathan Fillion ról Mal.


Nathan Fillion.
Is aisteoir Ceanadach é Nathan Fillion'". Ghlac sé róil Malcolm Reynolds sa chlár "Firefly" agus Richard Castle sa chlár "Castle".


Zoë Alleyne Washburne.
Is charachtar í Zoey Washburne sa chlár "Firefly". Ghlac Gina Torres ról Zoey.


Gina Torres.
Is aisteoir Meiriceánach í Gina Torres a rugadh ar 25 Aibreán 1969 i Nua-Eabhrac. Bhí róil aici sna cláir "Firefly", "Hannibal" agus ba í Cas sa tsraith scannán "An Matrix". B'as Cúba a muintir. Is Jessica Lourdes Pearson í sa chlár "Suits" atá ar USA.


River Tam.
Is carachtar sa sraith teilifíse "Firefly" í River Tam. Ghlac Summer Glau ról River.


Summer Glau.
Is aisteoir Meiriceánach í Summer Glau'". Rugadh í 24 Iúil 1981 i San Antonio, Texas agus tógadh ansin í. Traenáladh í mar dhamhsóir bailé gur bhris sí ordóg coise.Thug sí aghaidh ansin ar California agus chuaigh sí leis an aisteoireacht. Tá aithne uirthi mar gheall ar róil River sa chlár "Firefly" agus Cameron sa sraith: "Terminator: The Sarah Conner Chronicles".


Simon Tam.
Carachtar sa tsraith teilifíse "Firefly", sa scannán "Serenity" agus sna greannáin "Serenity" is ea Simon Tam. Ghlac Seán Maher ról Simon. Imríonn Zac Efron an ról freisin i spléachtaí siar.


Sean Maher.
Aisteoir as Nua-Eabhrac is ea Seán Maher (Béarla: Sean Maher). Rugadh é sa bhliain 1975. Bhain sé cáil amach nuair a ghlac sé ról Simon sa chlár "Firefly".


Paul Gauguin.
Ealaíontóir Francach ab ea Eugène Henri Paul Gauguin (7 Meitheamh 1848 – 8 Bealtaine 1903). Saolaíodh i bPáras é ach chaith sé seal dá óige i bPeiriú. Fuair sé bás in Atuona, sna hOileáin Mharcasacha, Polainéis na Fraince agus is ann a bhfuil sé curtha. Bhí sé ar phríomhphéintéirí na Fraince sa 19ú haois. Eisean an duine ba thábhachtaí sa Scoil Pont-Aven, agus eisean a spreag an "avante garde" iar-impriseanaíoch. Chuir sé lámh leis an dealbhóireacht, greanadóireacht agus ceirmeacht freisin.
Iriseoir ab ea a athair, Clovis Gauguin, agus b'as teaghlach Peiriúch sách compórdach a mháthair, Alina María Chazal.
Rince an Cheathrar Briotánach, 1888


Richard Bryn Williams.
Scríbhneoir, file, drámadóir agus staraí Breatnach a bhí ina gcónaí san Airgintín ab ea Richard Bryn Williams, nó Bryn Williams (1902-1981).
Beathaisnéis.
Rugadh é i Blaenau Ffestiniog, Gwynedd, sa Bhreatain Bheag. Nuair a bhí sé seacht mbliana d'aois, bhog a chlann go Trelew, Chubut, sa Phatagóin, an Airgintín.


Bogha ceo.
Feiniméan aeráide cosúil le bogha ceatha is ea an bogha ceo. Stua sa spéir atá ann, ach ní hionann le bogha ceatha bíonn na dathanna an-lag: a rian den dearg ar an gciúmhais taobh amuigh, agus iarracht den ghorm ar an taobh istigh. Feictear do dhaoine é, áfach, mar bhogha ceatha bán, agus sin a thugtar orthu go minic. I gcás an bhogha (nó tuar) ceatha, tagann solas na gréine chugainn trí bhraonta báistí a bhíonn mar phriosmaí beaga a scarann solas na gréine ina roinnt dathanna difriúla. I gcás an bhogha ceo, tagann an solas trí bhraonta den cheo atá thar a bheith beag—níos lú ná 0.05 milliméadar (0.0020 orlach). Scriosann díraonadh na bpriosmaí beaga bídeacha seo na dathanna ar fad nach mór i solas na gréine.


Conacraí.
Is í Conacraí (Sosso: Kɔnakiri, Fraincis: Conakry) príomhchathair na Guine, in Iarthar na hAfraice. Lárionad rialtais, eacnamaíoch agus cultúrtha na tíre atá i gConacraí. Is caladh tráchta ar an gcósta Atlantach í freisin. Bhí 50,000 duine ina gcónaí sa chathair nuair a bhain an Ghuine a neamhspleáchas amach sa bhliain 1958. Meastar idir 1,660,000 agus 2,000,000 duine a bheith ina gcónaí ann, suas leis an gceathrú cuid de dhaonra na tíre.
Radharc ar Chonacraí sa bhliain 1912


Spokane, Washington.
Cathair in oirthear stát Washington is ea Spokane. Is é an dara cathair is mó sa stát. Príomhbhaile Chontae Spokane atá ann.
Is ainm treibhe Indiaigh sa cheantar é "Spokane" agus is é "Páistí na Gréine" an chiall atá leis (go litriúil, ní sa chiall atá leis sa Ghaeilge). Chuir an North West Company post trádála ar siúl ann sa bhliain 1810 a tugadh Spokane House air. Thosaigh daoine de shliocht Eorpach ag cur fúthu go buan sa bhliain 1871 agus rinneadh cathair de Spokane go hoifigiúil sa bhliain 1881. Cuireadh críoch leis an Northern Pacific Railway sa bhliain chéanna, rud a chuir go mór le fás dhaonra an cheantair. Tá 208,916 duine ina gcónaí sa chathair de réir dhaonáireamh na bliana 2010.


Paul L. Smith.
B'aisteoir Meiriceánach é Paul Lawrence Smith, a rugadh ar an 24 Meitheamh, 1936 agus cailleadh é ar an 25 Aibreán, 2012 tar éis a lámh a chur ina bhás féin.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an tSamhraidh 2010.
Tionóladh Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an tSamhraidh 2010 i tSingeapór, ó 14 Lúnasa go 26 Lúnasa, 2010.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an tSamhraidh 2014.
Thóg Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an tSamhraidh 2014 ar siúl i Nanjing, An tSín. Thosaigh sé ar 16 Lúnasa agus críochnóidh é ar 28 Lúnasa.


Adam Baldwin.
Baldwin ag an chéad taibhiú de "Serenity" sa bhliain 2005.
Is aisteoir as Illinois é Adam Baldwin'". Rugadh é ar an 27ú Feabhra 1962. Bhain sé cáil amach nuair a ghlac sé ról Jayne Cobb sa tsraith "Firefly". Tá aithne air fresin mar gheall ar a rhóil sa scannán "Independence Day" (1996) mar Major Mitchell agus Kal'Reegar sa chluiche físeán "Mass Effect 2" (2010).


Jayne Cobb.
Is carachtar sa tsraith teilifíse "Firefly", sa scannán "Serenity" agus sna greannáin "Serenity" é Jayne Cobb. Ghlac Adam Baldwin ról Jayne.


Alan Tudyk.
Tudyk ag an chéad taibhiú de "Serenity" sa bhliain 2005
Is aisteoir Meiriceánach é Alan Wray Tudyk'". Rugadh é in El Paso, Texas, sa bhliain 1971. Thosaigh sé a ghairm aisteoireachta ar Bhroadway sa bhliain 1999. Bhain sé clú agus cáil amach mar gheall ar a ról mar Wash sa tsraith "Firefly". Ghlac sé ról Sonny sa scannán "I, Robot" sa bhliain 2004, freisin.


Hoban Washburne.
Is carachtar sa tsraith teilifíse "Firefly", sa scannán "Serenity" é Hoban "Wash" Washburne. Ghlac Alan Tudyk ról Wash.


Jewel Staite.
Aisteoir Ceanadach a rugadh sa bhliain 1982 is ea Jewel Staite'". Bhain sí stádas cultais i fáinní finscéalta eolaíocht mar gheall ar a róil mar Kaylee sa tsraith "Firefly" agus Jennifer Keller i "Stargate Atlantis".


Kaywinnet Lee Frye.
Is carachtar sa tsraith teilifíse "Firefly", sa scannán "Serenity" agus sna greannáin "Serenity" í Kaywinnet Lee Frye nó Kaylee. Ghlac Jewel Staite ról Kaylee.


Morena Baccarin.
Baccarin ag an chéad taibhiú de "Serenity" sa bhliain 2005
Is aisteoir Brasaíleach-Meiriceánach í Morena Baccarin. Bhog sí go dtí Nua Eabharc nuair a bhí sí seacht mbliana d'aois. Bhain sí clú agus cáil amach nuair a ghlac sí ról Inara Serra sa tsraith teilifíse "Firefly" agus Jessica Brody sa tsraith "Homeland".


Inara Serra.
Is carachtar sa tsraith teilifíse "Firefly", sa scannán "Serenity" agus sna greannáin "Serenity" í Inara Serra. Ghlac Morena Baccarin ról Inara.


Ron Glass.
Is aisteoir Meiriceánach é Ron Glass. Rugadh agus togadh é in Indiana. Tá aithne air mar gheall ar a róil mar Ron Harris sa tsraith teilifíse "Barney Miller" agus Shepherd Derrial Book sa chlár "Firefly".


Derrial Book.
Is carachtar sa tsraith teilifíse "Firefly", sa scannán Serenity agus sna greannáin Serenity é Derrial Book nó Shepherd Book.


Dátheangachais oifigiúil.
Tagraíonn an dátheangachas oifigiúil don bheartas atá glactha ag roinnt stát aithint a thabhairt do dhá theanga mar theangacha oifigiúla lena n-áirítear ag láimhseáil agus nó ag déileáil le gach doiciméad oifigiúil, gach comhfhreagras, gach gnó oifigiúil, agus nós imeachta na Cúirte san áireamh, sna teangacha sin.
Tá sé an-éagsúil ón dátheangachas pearsanta, sé sin, cumas an duine chun dhá theanga a labhairt.
Ceanada.
Tá stádas dlíthiúil ar leith i gCeanada ag an Bhéarla agus an Fhraincis níos mó ná atá ag teangacha eile i gCeanada, sna cúirteanna, sna parlaimint agus sna riaracháin. Ag leibhéal na gcúigí, is é New Brunswick (Fraincis: Nouveau-Brunswick)an cúige dátheangach oifigiúil amháin agus is é Québec an cúige aonteangach oifigiúil amháin (le Fraincis). I gcleachtas, tairgeann gach cúige, lena n-áirítear Québec, roinnt seirbhísí dátheangacha agus roinnt oideachais sa dá theanga oifigiúla suas go dtí leibhéal na hardscoile. Tá an Béarla agus an Fhraincis ina dteangacha oifigiúla sna trí chríocha (toisc go bhfuil siad á riaradh ag an rialtas feidearálach). Ina theannta sin, tá an Ionúitis freisin ina theanga oifigiúil i Nunavut, agus tá stádas oifigiúil sanChríoch Iarthuaiscirt ag naoi dteanga dúchasach.


An Roinn Talmhaíochta, Bia agus Mara.
Is roinn rialtais de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Talmhaíochta, Bia agus Mara, suite i mBaile Átha Cliath.


An Roinn Post, Fiontar agus Nuálaíochta.
Is roinn de chuid Rialtas na hÉireann í an Roinn Post, Fiontar agus Nuálaíochta, suite i mBaile Átha Cliath.


The Power of Love (albam Sam Bailey).
Is é "The Power of Love" an chéad albam ó Sam Bailey. Scaoileadh é ar an 21 Bealtaine, 2014.
Rath Cairt.
Chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a haon sna RA ag díol 72,644 cóipeanna sa chéad seachtain agus díreach go uimhir a dó in Éireann.
Camchuairt.
Thosaigh "The Power of Love" ar an 29 Eanáir 2015. Chuaigh Sam Bailey go seacht gcathair dhéag sna Ríocht Aontaithe.


Polainéis na Fraince.
Tauna, oileán sna Gambier, i bPolainéis na Fraince
Mná in Taihítí, t. 1870idí
Críoch thar lear de chuid na Fraince is ea Polainéis na Fraince. "Collectivité d'outre-mer" (COM) a thugtar air i bhFraincis go hoifigiúil, nó “comhchoitiantacht thar lear” i nGaeilge. Tá sí suite i ndeisceart an Aigéin Chiúin, timpeall ar 6,000 km soir ón Astráil. Tá 5 oileánra ann ina bhfuil 118 oileán san iomlán, 67 díobh áitrithe. Is iad na hoileánraí ná Oileáin an Chumainn (íles de la Société), Oileáin du Vent agus Oileáin Sous-le-Vent, Oileánra Tuamatú (l’archipel des Tuamotu), Oileánra Gambier (l’archipel des Gambier), agus na hOileáin Mharcasacha. Is é Pape'ete, in Taihítí, in Oileáin an Chumainn, an phríomhchathair, agus is é Fa'a'ā an chathair is mó. Bhí 268,270 duine ina gcónaí i bPolainéis na Fraince sa bhliain 2012.


Guth (sraith teilifíse).
Is clár ceol é Guth, a thosaigh in Éreann sa bhliain 2014. Thosaigh sé ar 31 Iúil, 2014 agus chríochnaigh é ar 4 Meán Fómhair. Bhí sé ar TG4.


Pape'ete.
Príomhchathair Pholainéis na Fraince is ea Papeete nó Pape'ete i dTaihítis. "Común" ("commune" i bhFraincis) atá i gceist, i ndáiríre, ach cónaíonn agus oibríonn formhór na ndaoine sa bhaile mhór féin. Tá Pape'ete suite in iarthuaisceart Taihítí, in Oileáin an Chumainn. Tá an chuid is mó d'oifigí riaracháin Pholainéis na Fraince ansin, chomh maith leis an chuid is tábhachtaí d'fhostruchtúir eacnamaíoch na tíre úd. Tá calafort measartha mór ann. Tá común Fa'a'ā, an baile is mó sa tír, lámh le común Pape'ete. Fuarthas 133,627 duine ina gcónaí i gceantar uirbeach Pape'ete agus Fa'a'ā sa daonáireamh i mí Lúnasa na bliana 2012. Bhí 25,769 duine ina gcónaí i bPapeete féin.
Rugadh breis is 12% de dhaonra Pape'ete sa Fhrainc. Tháinig timpeall is 15,000 duine ó na hoileáin eile. Deir 16.5% de na daoine gurb í an Taihítis an phríomhtheanga a labhrann siad sa bhaile i gcoinne 79.7% a labhrann Fraincis an chuid is mó den am. Tá eolas éigin ag 80.5% de na daoine ar theanga Pholainéiseach.
Radharc ón aer ar chalafort Pape'ete


Fa'a'ā.
Común agus baile mór in iarthuaisceart Taihítí, in Oileáin an Chumainn, i bPolainéis na Fraince, is ea Fa'a'ā nó Faa'a nó Faaa. Ba chóir na trí shiolla a fhuaimniú, ach fuaimnítear é le dhá shiolla go minic, fiú insan áit féin. Tá Fa'a'ā go díreach in aice le Pape'ete, príomhbhaile Pholainéis na Fraince. Áirítear é mar fhobhaile Pape'ete cé bhfuil níos mó daoine ina gcónaí in Fa'a'ā (29,851 sa bhliain 2012) ná in Pape'ete (25,769 i 2012). Bhí 133,627 duine ina gcónaí i mórcheantar Pape'ete ar fad sa bhliain 2012.
Gí go bhfuil na hoifigí rialtais, na bancanna, agus an calafort suite in Pape'ete, tá áiseanna tábhachtacha eile suite in Fa'a'ā. Orthu siúd tá Aerfort Idirnáisiúnta Faa'a, príomhaerfort Pholainéis na Fraince, agus Ollscoil Pholainéis na Fraince lena 2,000 mac léinn. Daingean polaitiúil Oscar Temaru is ea Fa'a'ā. Ceannasaí na bhfórsaí polaitiúla ar son an neamhspleáchais ón bhFrainc, uachtarán na tíre tri huaire, agus méara Fa'a'ā faoi láthair atá in Oscar Temaru.


The X Factor (RA sraith 11).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an taonú sraith déag de The X Factor ar 30 Lúnasa, 2014 agus chriochnaigh sé ar 15 Nollaig, 2014. Bhí sé an chéad sraith den leagan RA le craoladh i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sé ar AXS TV i Meiriceá agus ar RTL CBS Entertainment in Áise Thoir Theas.
Ba iad Louis Walsh, Simon Cowell, Cheryl Fernandez-Versini agus Mel B na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Ben Haenow an tsraith le % na vótaí agus tháinig Reggie 'n' Bollie i ndara áit.
D'fhág Dermot O'Leary, Louis Walsh agus Mel B tar éis an sraith seo.


Richard Attenborough.
B'aisteoir Sasanach é Richard Samuel Attenborough, Baron Attenborough (a rugadh ar an 29 Lúnasa 1923 agus fuair bás ar an 24 Lúnasa 2014).


Borðoy.
Is oileán Faróch é Borðoy.


Eysturoy.
Is oileán Faróch é Eysturoy.


Fugloy.
Is oileán Faróch é Fugloy.


Hestur.
Is oileán Faróch é Hestur.


Kalsoy.
Is oileán Faróch é Kalsoy.


Koltur.
Is oileán Faróch é Koltur.


Kunoy.
Is oileán Faróch é Kunoy.


Lítla Dímun.
Is oileán Faróch é Lítla Dímun.


Mykines.
Is oileán Faróch é Mykines.


Nólsoy.
Is oileán Faróch é Nólsoy.


Sandoy.
Is oileán Faróch é Sandoy.


Skúvoy.
Is oileán Faróch é Skúvoy.


Stóra Dímun.
Is oileán Faróch é Stóra Dímun. Tá seachtar ina gcónaí ar an oileán, in dá theaghlach. Freastalaíonn seirbhís heileacaptair orthusan agus ar chuairteoirí ar an oileán dhá uair sa tseachtain.


Streymoy.
Is oileán Faróch é Streymoy.


Suðuroy.
Is oileán Faróch é Suðuroy.


Svínoy.
Is oileán Faróch é Svínoy.


Vágar.
Is oileán Faróch é Vágar.


Viðoy.
Is oileán Faróch é Viðoy.


Mark Sheppard.
Sheppard ag Comicon i Phoenix sa bhliain 2014
Aisteoir Éireannach-Gearmánach is ea Mark Sheppard'". Ghlac sé ról Badger sa tsraith teilifíse "Firefly".


Michael Fairman.
Is aisteoir Meiriceánach é Michael Fairman'", a rugadh i Nua-Eabhrac ar 25 Feabhra 1934. Ghlac sé ról Niska sa tsraith teilifíse "Firefly".


Christina Hendricks.
Hendricks ag comhdháil Firefly sa bhliain 2007
Aisteoir Meiriceánach a rugadh agus a togadh i dTennessee í Christina Hendricks. Bhain sí clú agus cáil amach nuair a ghlac sí ról Joan Harris sa tsraith "Mad Men". Tá aithne uirthi fresin mar Saffron sa chlár "Firefly" fresin.


Jeff Ricketts.
Aisteoir a ghlac ról mionchúiseach mar ceann dena 'Hands of Blue' sa tsraith "Firefly" is ea Jeff Ricketts.


Dennis Cockrum.
Aisteoir Meiriceánach a ghlac ról mionchúiseach mar ceann dena 'Hands of Blue' sa tsraith "Firefly" is ea Denis Cockrum.


Larry Dixon.
Dixon ag CONvergence sa bhliain 2008.
Úrscéalaí agus ealaíontóir fantaisíochta Meiriceánach is ea Larry Dixon. Rugadh sé sa bhliain 1966.


Bochotnica.
Is sráidbhaile in oirdheisceart na Polainne é Bochotnica, atá suite idir Puławy agus Lublin. Bhí 1,500 duine ina gcónaí i Bochotnica de réir dhaonáireamh na bliana 2010.


S. Scott Bullock.
Is aisteoir Meiriceánach é Stuart Scott Bullock, a rugadh sa bhliain 1956.


Cheryl Cain.
Scríbhneoir teilifíse Meiriceánach a chruthaigh eipeasóidí le haghaidh an chlár teilifíse "Firefly" is ea Cheryl Cain.


Ben Edlund.
Scríbhneoir teilifíse agus ealaíontóir greannáina rugadh is togadh i Massachusetts, SAM is ea Ben Edlund. Tá aithne air mar gheall ar a chuid oibre ar chláir ar nós "The Tick" agus "Firefly".


Jane Espenson.
Espenson ag Comic-Con Londan sa bhliain 2013
Scríbhneoir teilifíse agus léiritheoir as Iowa, SAM is ea Jane Espenson. Tá aithne uirthi mar gheall ar a cuid oibre ar chláir ar nós "Buffy The Vampire Slayer", "Firefly" agus "Game of Thrones".


Brett Matthews.
Scríbhneoir teilifíse Meiriceánach is ea Brett Matthews. Tá aithne air mar gheall ar a chuid oibre le Joss Whedon ar chláir ar nós "Buffy the Vampire Slayer", "Firefly" agus "Angel".


José Molina.
Molina ag Comic-Con International sa bhliain 2013
Scríbhneoir scáileáin as Phórtó Ríce is ea José Molina. Bhain sé cáil amach nuair a d'oibrigh sé ar an chlár "Firefly".


The Voice Afterparty.
Thosaigh The Voice Afterparty ar 16 Márta, 2014. Tá sé ar RTÉ a Dó tar éis "The Voice". Is é Eoghan McDermott an láithreoir.
Thosaigh as chéad sraith ar an 16 Márta, 2014 i rith na Seónna Beo don tríú sraith "The Voice of Ireland". Beidh an dara sraih "The Voice Afterparty" ag tosú i Mí Márta, 2015.


Cesar Romero.
Ba aisteoir Meiriceánach é Cesar Julio Romero, Jr., a rugadh sa bhliain 1907. Saolaíodh é i gCathair Nua-Eabhrac do thuismitheoirí ó Chúba. Iníon José Martí, file náisiúnta Chúba, agus amhránaí ceolchoime ab ea a mháthair. Rugadh a athair san Iodáil. Thug a thuismitheoirí aghaidh ar Nua-Eabhrac agus ba sa chathair sin agus in Connecticut a chuaigh sé ar scoil. Liostáil César Romero i nGarda Cósta na Stát Aontaithe i 1942 le linn an Dara Cogadh Domhanda agus chuaigh sé sa chomhrac ag Tinian agus Saipan san Aigéan Ciúin. D'imir sé ról an Joker sa tsraith theilifíse "Batman" sna 1960idí.
A shaol pearsanta.
Níor phós sé riamh. Duine aerach a bhí ann. "Baitsiléir críochnaithe" a thugtaí air sna meáin. Bhí sé cláraithe mar bhall den Pháirtí Poblachtach agus ghlac sé páirt i bhfeachtas uachtaránachta Richard Nixon sa bhliain 1960.


Burgess Meredith.
Is aisteoir Meiriceánach é Oliver Burgess Meredith (16 Samhain 1907 – 9 Meán Fómhair 1997). Bhí sé ina chaptaen in aerfhórsa na Stát Aontaithe le linn an Dara Cogadh Domhanda ach scaoileadh amach é le bheith páirteach i ndéanamh scannáin dar theideal "The Story of G.I. Joe". D'imir sé an phríomhpháirt mar Ernie Pyle, tuairisceoir cáiliúil. In Cleveland, Ohio a rugadh é. Cailleadh é in Malibu, California.


Frank Gorshin.
b'aisteoir Meiriceánach é Franklin John "Frank" Gorshin, Jr., a rugadh sa bhliain 1933.


Eartha Kitt.
B'aisteoir, amhránaí, fuirseoir agus gníomhaí sóisialta Meiriceánach í Eartha Mae Kitt (17 Eanáir 1927 – 25 Nollaig 2008. Sa tríú shéasúr de "Batman", sraith theilifíse sna 1960idí, ghlac sí páirt Catwoman ó Julie Newmar.


Julie Newmar.
Is aisteoir Meiriceánach í Julia Chalene Newmeyer, a rugadh sa bhliain 1933.


Walla Walla, Washington.
Radharc sráide i Walla Walla
Baile beag in oirdheisceart stát Washington is ea Walla Walla. Is é príomhbhaile oifigiúil Chontae Walla Walla é agus an baile is mó sa chontae chomh maith. Tá Walla Walla ainmnithe as treibh dhúchasach sa cheantar. Bhí 31,731 duine ina chónaí sa bhaile féin sa bhliain 2010, timpeall is 45,000 má chuirtear College Place agus Walla Walla Thoir san áireamh. Tá cáil ar an gceantar as na hoinniún mhilse a fhásann na feirimeoirí ann. Tá isteach is amach le 100 fíonghort sa cheantar freisin. Sa bhliain 1993 bhaist an nuachtán Meiriceánach náisiúnta "USA Today" "an baile beag is cairdiúla sna Stáit Aontaithe" ar Walla Walla. Is sa bhaile seo a rugadh Adam West, aisteoir a d'éirigh cáiliúil mar gheall ar a ról mar Batman sna 1960idí.


Joan Rivers.
Ba aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach í Joan Rivers nó Joan Alexandra Rosenberg (8 Meitheamh, 1933 – 4 Meán Fómhair, 2014).


Seirbhísí Sláinte ar Oileán na hÉireann.
Is éard atá i gceist le Seirbhísí Sláinte ar Oileán na hÉireann ná na seirbhísí sláinte atá ar fáil do Phoblacht na hÉireann agus do Thuaisceart Éireann. Tá fréamhacha roinnte acu sna forbairtí leighis agus na sláinte poiblí mar a tháinig siad chun cinn sa 19ú céad. Tar éis 1920 thosaigh an dá chóras ag bogadh óna chéile. Sa bhliain 1948 bunaíodh seirbhís náisiúnta sláinte i Tuaisceart Éireann a bunaíodh ar phrionsabail mar atá ag an NHS sa Ríocht Aontaithe. Is é an ainm atá ar an eagríocht i dTuaisceart Éireann ná Sláinte agus Cúram Sóisialta Thuaisceart Éireann. Tá eagrúchán na heagraíochta cosúil go leor leis an NHS, ach go n-áirítear leas sóisialach agus seirbhísí cosanta leanaí mar chuid de.
Nuair a rinneadh iarracht macasamhail an chórais a bhunú ó dheas go deireanach san 1940dí chuir gairm na míochaine agus an Eaglais Chaitliceach ina choinne. An rud a baineadh amach ar deireadh ná fáil ar sheirbhísí otharlainne nó speisialtóirí ar chostas íseal nó saor ó chostas ar fad ach go raibh ar mhórchuid na ndaoine íoc as seirbhísí dochtuirí teaghlaigh. Mar atá ó thuaidh is an rialtas lánach a mhaoiníonn seirbhísí sláinte. Bhí caiteachas in aghaidh an daonra níos airde ó thuaidh ná mar a bhi ó dheas agus rinneadh cáineadh ag deireadh na 1990dí go raibh líon na leabacha agus na speisialtoirí íseal. Bunaíodh Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte sa bhliain 2005. Amach sna 2000dí dúradh go raibh deacracht ann foireann cháilithe a aimsiú agus a choinneáil toisc imeacht dochtúirí thar sáile áit a raibh coinníollacha oibre, traenála agus pá níos fearr, mar a dúradh. Thart ar an am céanna bhí suas is anuas le 40% den phobal faoi chlúdach árachais shláinte phríobháidigh. Déantar formhaoiniú cánach ar na híocaíochtaí seo agus laghdú ar chostas sna hotharlanna poiblí. Bítear ag maíomh go bhfuil córas dhá leibhéal ann agus bhí deacracht ann idir lárnú seirbhísí speisialtóirí agus fáil ar sheirbhísí go háitiúil.


Sláinte in Éirinn.
Is éard ata i gceist le Sláinte in Éirinn ná sláinte an phobail ar oileán na hÉireann.
Má chuirtear i gcomórtas le hionchas saoil ag breith dóibh agus rátaí báis tá sláinte na hÉireann i measc na dtíortha is fearr ar domhan. Sa bhliain 1996 ba é 73.3 bhliain an t-ionchas saoil a bhíodh ag fir, agus 78.7 mbliain do mhná. Sna 1990dí bhí daonra íseal go maith ag Poblacht na hÉireann i gcomparáid leis an Aontas Eorpach. Nuair a iarrtar ar mhuintir na hÉireann cén caighdeán sláinte atá acu is nós leo leibhéil níos ísle tinnis a thuairisciú thar mar a dhéantar áiteanna eile sna Eoraip. Príomhchúiseanna an bháis ná galar cardashoithíoch agus ailse. Chaith isteach is amach le 20% den phobal toitíní timpeall ar 2010, figiúr a laghdaigh tar éis cosc ar chaitheamh i dtithe tábhairne agus clubanna oíche agus a raibh súil ann go dtitfidh sé tuilleadh. Tá fadhb na hotrachta ag dul i méid agus Éire ar na tíortha is measa ó thaobh róraimhreachta ar domhan. Is cúiseanna báis eile iad an féinmharú agus básanna i dtimpistí bóithre a mbíonn an rialtas agus an pobal ag iarraidh dul i ngleic leo.


Eacnamaíocht na Sláinte in Éirinn.
Is éard atá i gceist le hEacnamaíocht na Sláinte in Éirinn ná cúrsaí maoinithe sláinte mar atá ar oilean na hÉireann. Is córas casta é córas sláinte na hÉireann, ceann a bhfuil rannóga poiblí agus príobháideacha ann atá fite fuaite lena chéile. Tá díreach os cionn trian den phobal i dteideal cúram sláinte saor in aisce, tástáilte ó thaobh acmhainne, a fháil ón stát. Tá an chuid eile i dteideal seirbhísí othar cónaitheacha nó seachtracha saor in aisce a fháil ach ní cúram príomhúil, dochtúirí teaghlaigh, nó drugaí ar oideas. Tá isteach is amach le 40% den phobal faoi chlúdach árachais shláinte phríobháidigh. Na fáthanna a gceannaíonn daoine árachas ná go meastar fáil níos sciobtha a bheith ar sheirbhísí, agus tuairim go bhfuil fáil ar sheirbhísí níos fearr sa tslí seo. Timpeall ar an mbliain 2000 chaitheadh Éire tuairim is 8.5% den OTN ar shláinte, beagán os cionn mheán an Aontais Eorpaigh. Tháinig méadú suntasach ar an gcaiteachas sláinte thart faoin mbliain 2000 agus an rialtas ag déanamh iarracht leigheas a chur ar liostaí fada feithimh agus feitheamh do dhochtúirí comhairleacha agus do mháinliacht. Thainig na fadhbanna seo sna sála ar infheistiú íseal agus ciorruithe móra i rith an chúlaithe geilleagraí sna 1980dí deireanacha. Bhíodh monaplacht ag an VHI bord árachais shláinte, a bhí státmhaoinithe. Osclaíodh an margadh árachais shláinte sa bhliain 1996 agus tháinig BUPA isteach ann ina dhiaidh sin. Bunaíodh córas árachais shláinte ar na prionsabail seo; dlúthpháirtíocht idir glúnta faoi árachas trí ghrádú comphobal, liostáil oscailte, clúdach saoil, agus comhionannú riosca. Ó thuaidh tá clúdach uilíoch ann agus scarúint idir an ceannaitheoir agus an soláthróir ach cosúlachtaí eatarthau seachas sin.


Léim an Reithe.
Is oileán Éireannach í Léim an Reithe.


Geachta.
Oileán Éireannach is ea Geachta.


Na Siorracha.
Is oileáin Éireannacha iad Na Siorracha.


Tor Dubhoileáin.
Is oileán Éireannach é Tor Dubhoileáin.


Dubhoileán Beag.
Is oileán Éireannach é Dubhoileán Beag.


Dubhoileán Mór.
Is oileán Éireannach é Dubhoileán Mór agus é suite in iarthuaisceart Chontae Mhaigh Eo. An t-oileán is mó den ghrúpa Dubhoileán atá ann. Tá sé neamháitrithe.


Paul Klee.
Péintéir Eilvéiseach ab ea Ernst Paul Klee (18 Nollaig 1879 – 29 Meitheamh 1940). Bhí stíl aonair faoi leith aige, go mór faoi anáil an Osnádúrachais, an Eispriseanachais agus an Chiúbachais. Spéis leis an oirthearachas freisin. Dréachtóir nádúrtha a bhí ann. Rinne sé turgnaimh le dathanna agus thosaigh sé ag cur suim mhór sa dath-theoiric, ábhar a scríobh sé a lán faoi. Bhí cúlra láidir ceoil aige.


Jennifer Lawrence.
Aisteoir Meiriceánach atá in Jennifer Shrader Lawrence, ar rugadh ar an 15 Lúnasa 1990 in Louisville, Kentucky. I measc na bpáirteanna a thuill clú di tá ról Katniss Everdown sna scannáin Hunger Games (2012–2015).


Suits.
Is clár teilifíse Meiriceánach é Suits. Thosaigh sé ar 23 Meitheamh, 2011 ar USA.
Achoimre.
Is dlíodóir é Harvey Spector agus Mike is ainm dá phrintíseach. Buaileann siad trí thimpiste lá amháin. Níor fhreastal Mike ar an gcoláiste ceart le bheith ina dhlíodóir. Coinnítear seo faoi rúin ón saol mór i gcónaí. Donna is ainm don rúnaí agus bíonn sí ar aon eolas faoi gach aon rud beo sa chomhlacht. Is páirtnéir sa chomhalacht í Jessica Pearson. Tá sí an-chumasach agus an-chliste.


Liosta de na eipeasóid Suits.
Is é "Suits" an tsraith drámaíocht dlíthiúil Mheiriceánach is fadsaolaí riamh. Tá 98 eipeasóid de chuid "Suits" tagtha ar an saol faoi láthair.


Passenger (amhránaí).
Amhránaí agus scríbhneoir amhrán folk-rock Sasanach is ea Michael David Rosenberg nó Passenger mar is fearr aithne air (rugadh 17 Bealtaine 1984). Bhí Rosenburg ina phríomhamhránaí agus scríbhneoir amhrán in Passenger, banna ceoil, agus nuair a bhris an banna ceoil suas sa bhliain 2009, lean sé ag casadh amhrán faoin ainm céanna. Bhain a shingil “Let Her Go” barr na gcairteanna in a lán tíortha.
Saol Luath.
Rugadh Rosenberg in Brighton & Hove, Sussex Thoir, i Sasana do mháthair Shasanach agus d’athair Meiriceánach arbh as Vineland, New Jersey dó. Giúdaigh ab iad muintir a athar. D’fhoghlaim sé an giotár clasaiceach agus é ina bhuachaill, agus nuair a bhí sé timpeall is 14-15 d’aois, thug sé faoi amhráin a scríobh. Níor leag sé a intinn ar a chuid oibre scoile in Brighton, ach chaith sé a chuid ama ar an gceol ina háit sin. D’éirigh sé as an scoil in aois a 16 bliana le gairm an cheoil a chleachtadh, agus chaith sé cúpla bliain mar cheoltóir sráide i Sasana agus san Astráil. Tá cónaí air in Brighton anois.


Trojany.
Is sráidbhaile sa Pholainn é Trojany, atá suite idir Wołomin agus Vársá i gcúige Mazowsze i lár thoir na tíre. Tá timpeall is 490 duine ina gcónaí in Trojany.


Naomh Seabaistian.
Ba naomh Caitliceach é Seabaistian. Cailleadh é i 287 i rith géarleanúintí an t-Impire Dióicléitiánas ar na Críostaí


Richard Kiel.
Ba aisteoir Meiriceánach é Richard Dawson Kiel (13 Meán Fómhair 1939 - 10 Meán Fómhair 2014).


Donald Sinden.
B'aisteoir Sasanach é Sir Donald Alfred Sinden (a rugadh ar an 9 Deireadh Fómhair 1923 agus fuair bás ar an 11 Meán Fómhair 2014).


John Bardon.
B'aisteoir Sasanach é John Michael Jones nó John Bardon (a rugadh ar an 25 Lúnasa 1939 agus fuair bás ar an 12 Meán Fómhair 2014).
Bhain sé cáil amach dó féin as a pháirt mar Jim Branning in "EastEnders", a phós Dot Cotton (June Brown). Bhí páirt rialta aige in "Rumpole of the Bailey" freisin.


Harjumaa.
Is contae in Eastóin é Harjumaa atá suite i dtuaisceart na tíre. Bhí 572,103 duine ina gcónaí i Harjumaa i 2014.


Hiiumaa.
Is contae in Eastóin é Hiiumaa atá suite in iarthar na tíre. Tá sé an chontae i lú. Bhí 8,394 duine ina gcónaí i Hiiumaa i 2014.


Virumaa Thoir.
Is contae san Eastóin é Virumaa Thoir atá suite in oirthuaisceart na tíre. Bhí 149,483 duine ina gcónaí i Virumaa Thoir i 2014.


Järvamaa.
Is contae in Eastóin é Järvamaa atá suite i lár na tíre. Bhí 29,940 duine ina gcónaí i Järvamaa i 2013.


Jõgevamaa.
Is contae in Eastóin é Jõgevamaa atá suite in oirthar na tíre. Bhí 31,376 duine ina gcónaí i Jõgevamaa i 2011.


Läänemaa.
Is contae in Eastóin é Läänemaa atá suite in iarthar na tíre. Bhí 23,810 duine ina gcónaí i Läänemaa i 2013.


Virumaa Thiar.
Is contae in Eastóin é Virumaa Thiar atá suite i dtuaisceart na tíre. Bhí 58,806 duine ina gcónaí i Virumaa Thiar i 2013.


Pärnumaa.
Is contae in Eastóin é Pärnumaa atá suite in iardheisceart na tíre. Tá sé an chontae is mó. Bhí 81,428 duine ina gcónaí i Pärnumaa i 2013.


Põlvamaa.
Is contae san Eastóin é Põlvamaa atá suite in oirthear na tíre. Bhí 27,028 duine ina gcónaí i Põlvamaa i 2013.


Raplamaa.
Is contae in Eastóin é Raplamaa atá suite i lár na tíre. Bhí 34,442 duine ina gcónaí i Raplamaa i 2013.


Saaremaa.
Is contae in Eastóin é Saaremaa atá suite in iarthar na tíre. Bhí 30,966 duine ina gcónaí i Saaremaa i 2013.


Tartumaa.
Is contae in Eastóin é Tartumaa atá suite in oirthar na tíre. Bhí 150,139 duine ina gcónaí i Tartumaa i 2013.


Valgamaa.
Is contae san Eastóin é Valgamaa atá suite i ndeisceart na tíre. Bhí 34,135 duine ina gcónaí i Valgamaa i 2013.


Viljandimaa.
Is contae in Eastóin é Viljandimaa atá suite i ndeisceart na tíre. Bhí 47,599 duine ina gcónaí i Viljandimaa i 2011.


Võrumaa.
Is contae in Eastóin é Võrumaa atá suite i ndeisceart na tíre. Bhí 32,806 duine ina gcónaí i Võrumaa i 2013.


Vesturland.
Is réigiún san Íoslainn é Vesturland. Tá an réigiún suite i ndeisceart na tíre, agus is í Selfoss an phríomh-chathair. Cónaíonn 15,300 daoine ann.


Vancouver, Washington.
Vancouver, Washington, lár na cathrach
Cathair in ndeisceart stát Washington, SAM, ar bhruach thuaidh an Abhainn Columbia is ea Vancouver. Úsáidtear ainm an stáit lena ainm go minic chun idirdhealú a dhéanamh idir é agus Vancouver sa Cholóim Bhriotanach. Tá an dá háit ainmnithe i ndiaidh George Vancouver, captaen mara agus taiscéalaí. Is é an ceathrú cathair is mó i stát Washington agus príomhbhaile Chontae Clark. Bhí 161,791 duine ina gcónaí i Vancouver de réir daonáirimh na bliana 2010, agus measadh 167,405 duine a bheith ann sa bhliain 2013.
Bhuail galair Eorpacha bundúchasaigh an cheantair go han-dona, ag tosnú sa bhliain 1775 leis an chéad teagmháil eatarthu. Ba bheag duine díobh a tháinig slán as. Sa bhliain 1805 scríobh Meriwether Clark, taiscéalaí Meiriceánach, faoin áit ina bhfuil Vancouver inniu mar "an t-aon áit a molfaí dul a chónaí ann taobh thiar de na Sléibhte Creagacha." Rinneadh cathair de Vancouver sa bhliain 1857.
Tá Vancouver lámh le Portland, Oregon, agus déanann siad aon mhórcheantar uirbeach amháin murb ionann a róil sa gheilleagar áitiúil: Mar gheall ar chúrsaí cánacha sa dá stát is fearr le na lán daoine bheith ina gcónaí agus a bheith ag obair i Vancouver ach a gcuid siopadóireachta a dhéanamh i bPortland.


Les Catalans.
Is comharsanacht cois farraige ó Marseille, an Fhrainc, é Les Catalans.
San úrsceal "The Count of Monte Cristo", chónaigh an bean ó Edmond Dantes, Mercedes sá an sráidbhaile seo.


Toulouse.
Is cathair i réigiún Midi-Pyrénées san Fhraince é Toulouse. Bhí 1,250,251 duine ina gcónaí i dToulouse i 2011.


Nice.
Is cathair i Provence-Alpes-Côte d'Azur i ndeisceart na Fraince é Nice. Tá an cathair suite ar an cósta agus dá bharr mheallann sí ana chuid turasóirí. Bhí cónaí ar 343,629 duine i gcathair Nice sa bhlian 2012 agus bhí thart ar milliún duine ag maireachtaint sa ceantar uirbeach(cathair+na bruachbailte). Is í Nice an cúigiú cathair is mó sa Fhrainc.


Strasbourg.
Is cathair sa réigiún Alsás na Fhraince é Strasburg. Bhí 272,975 duine ina gcónaí i Strasbourg i 2008.


Leeuwarden.
Is í Leeuwarden príomhchathair na Freaslainne san Ísiltír. Sa bhliain 2014 bhí 108,249 duine ina gcónaí sa chathair.


Assen.
Is í Assen príomhchathair na cúige Drenthe san Ísiltír.


Appley, Inis Iocht.
Is baile suite in Inis Iocht é Appley.


Brading.
Is baile suite in Inis Iocht é Brading. Bhí 2,077 duine ina gcónaí i mBrading sa bhliain 1991.


Cowes, Cowes Thoir.
Is baile suite in Inis Iocht é Cowes. Bhí 9,663 duine ina gcónaí i gCowes sa bhliain 2001.


Newport, Inis Iocht.
Is baile suite in Inis Iocht é Newport. Bhí 23,957 duine ina gcónaí i Newport sa bhliain 2001.


Ryde.
Is baile suite in Inis Iocht é Ryde. Bhí 32,250 duine ina gcónaí i Ryde sa bhliain 2008.


Sandown.
Is baile suite in Inis Iocht é Sandown. Bhí 8,455 duine ina gcónaí i Sandown sa bhliain 2012.


Shanklin.
Is baile suite in Inis Iocht é Shanklin. Bhí 8,055 duine ina gcónaí i Shanklin sa bhliain 1991.


Ventnor.
Is baile suite in Inis Iocht é Ventnor. Bhí 6,257 duine ina gcónaí i Shanklin sa bhliain 2001.


Yarmouth, Inis Iocht.
Is baile suite in iarthar Inis Iocht é Yarmouth. D'fhás an baile timpeall béal abhann an Yar Thiar agus as sin a thagann a ainm. Tá pobal ann le breis is 1,000 bliain anuas. Tá an baile luaite den chéad uair i liosta na mbailte a d'íoc an Danegeld sa bhliain 991.


Bitcoin.
Córas íocaíochta ar líne is ea bitcoin (siombail: ฿; giorrúchán: BTC). Foilsíodh an coincheap faoin ainm Satoshi Nakamoto sa bhliain 2008 agus cuireadh ar siúl é mar bhogearraí foinse oscailte an bhliain ina dhiaidh sin. Taifeadtar íocaíochtaí i gclárleabhar poiblí ar a n-úsáidtear aonad cuntas ar a dtugtar "bitcoin" freisin. Uaireanta, úsáidtear ceannlitir don chóras (Bitcoin) agus cás beag don aonad cuntais ("bitcoin"). Cuirtear na híocaíochtaí i gcrích idir comhghleacaithe gan stór lárnach ná stiúrthóir ar bith, rud a spreag Státchiste SAM chun "airgeadra fíorúil díláraithe" a thabhairt ar an "bitcoin". Níl gach duine ar aon tuairim faoi stádas an bitcoin mar airgeadra. Is minic a thagraítear ar na meáin dó mar chriptea-airgeadra nó airgeadra digiteach.


Éasafagaíteas eoisinifileach.
Is éard is Éasafagaíteas eoisinifileach ann ná riocht athlastach ailléirgeach a chuireann as don éasafagas agus a bhaineann le heoisinifilí, cineál de fhuilchoirpín bán. Na comharthaí sóirt a théann leis ná deacracht le bia a shlogadh, stopadh bia san easfagas agus dó croí (nach bhfuil bainteach leis an gcroí). Tá nasc aige le diancheangail an easfagais agus baintear feidhm as leatacht le seo a leigheas. Tá sé níos coitianta i measc na bpáistí agus na bhfear. An chóir a mholtar dó ná aiste bia faoi leith a ithe.


Bellevue, Washington.
Cathair in iarthuaisceart stát Washington, sna Stáit Aontaithe is ea Bellevue. Tá Bellevue suite i gContae King, trasna Loch Washington ó Seattle. Bhí timpeall is 122,000 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2010.


Songs of Innocence.
Is é "Songs of Innocence" an tríú albam déág ón racbhanna U2. Scaoileadh é ar an 9 Meán Fómhair 2014.


Tarbhsiorc.
Is iasc fóbartach agus éirimiúil é an Tarbhshiorc. Cónaíonn siad san Fharraige agus sna habhainn ar fud na tíre. An rud éagsúil faoin siorc seo ná is féidir
leo snámh sa sáile nó san fhionnuisce.
Comh maith le sin is féidir leo snámh in uisce an-tanaí, mar sin is bagairt mhór iad na tarbhshiorcanna don chine daonna.
Is iad ceann de na siorc is dainséaraí sa saol seo iad ach tá said ar cheann de na siorcanaa is maille iad freisin.
Itheann an tarbhshiorc alán bia. Itheann siad siorcanna eile, éisc, turtair agus uaireanta éanacha.
Tá ionsaí éagsúla ag an tarbhshiorc. Buaileann sé a cuid bia ar dtús lena chorp agus ansin itheann sé an
bia nuair atá sé lag. Is teicníc an-éifachtach é.
Bíonn na tharbhshiorcanna an-mhór. Tá siad timpeall 4 méadar ar fad agus timpeall 1,270 punt ar meachán.
Tá dáth liath ar a ndroim agus dáth bán ar a mboilg. Ar a ndroim tá dhá eite a chabhraíonn leo snámh tríd an uisce.
Deirtear go n-itheann siorcanna níos mó ná an tarbhshiorc agus sa todhchaí ní bheidh aon cheann fágtha ach thógadh
sé dorn mhaith blianta mar tá líon fíor-ard dóibh sa domhain.


Vicipéid na Breatnaise.
An leagan Breatnaise den chiclipéid phoiblí ilteangach Vicipéid is ea Vicipéid na Breatnaise (Breatnais: Wicipedia Cymraeg). Is í Vicipéid na Breatnaise an 65ú Vicipéid is mó atá ann. Tháinig sí ar an bhfód i mí Iúil na bliana 2003. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 91,428 alt ann.
I Meán Fómhair 2012 cuireadh "Wici Cymru" ar bun, cumann a bhfuil sé mar chuspóir aige an Vicipéid a fheabhsú sa Bhreatain Bheag. D'éirigh Rhys Ifans ina Phátrún air i nDeireadh Fómhair na bliana céanna.


Vicipéid na Sínise.
Leagan as Sínis (Mandairínis) den chiclipéid phoiblí ilteangach Vicipéid is ea Vicipéid na Sínise (Sínis, scríofa le carachtair shimplithe: 维基百科; le carachtair thraidisiúnta: 維基百科; le pinyin: wéi jī bǎi kē). Is í Vicipéid na Sínise an 15ú Vicipéid is mó atá ann, cé gurb í an tSínis an teanga is mó ar domhan. An fáth leis sin ná gur cuireadh bac ar Vicipéid na Sínise agus (ar gach tionscadal eile de chuid na Vicipéide) ar feadh tamaill sna 2000idí i nDaonphoblacht na Síne. Thug sin deis do dhreamanna eile sa tSín dul i gcomórtas léi, ag cur trí chiclipéid Sínise ar bun atá eagraithe mar thionscadail dheonacha ar line cosúil leis an Vicipéid, mar atá an Baike.com (Hudong roimhe seo), an Baidu baike agus an Sogou baike (Soso). An t-aon difear eatarthu agus an Vicipéid ná gur eagraíochtaí ar son brabúis iad sin. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 946,433 alt ann.
Stair.
Tháinig Vicipéid na Sínise ar an bhfód i nDeireadh Fómhair 2002. I gcomparáid leis sin, bhí breis is 6.4 milliún alt ag an gCiclipéid Hutong faoi mí Meitheamh, 2012, agus breis is 5.4 milliún alt ag an Baidu Baike faoi Dheireadh Fómhair, 2012. Tá 3.9 milliún alt ag an Sogou baike. Ceann de ghníomhaíochtaí de chuid an comhlacht Soso í an chiclipéid Sogou. (Ciallaíonn "baike" "ciclipéid".) Ar an 12 Lúnasa 2015, bhí 836,072 alt ann.
Córais scríbhneoireachta.
Bhí fadhbanna ón tús a bhain le córas scríbhneoireachta na Sínise. Sa chéad áit bhí ar dhaoine comhéadan na Vicipéide a chur in oiriúint dó. Ansin, bhí ar lucht Vicipéid na Sínise dul i ngleic leis an dá chaighdeán scríofa atá sa tSínis. Shocraigh siad ar aon tionscadal amháin den Vicipéid a bheith acu sa tSínis ach rogha an dá chaideáin a thabhairt do léitheoirí. Sa deireadh bhí ceithre rogha le fáil do na léitheoirí le freastail freisin ar na stíleanna agus stór focal atá in úsáid i Hong Cong/Macau agus sa Mhalaeisia/Singeapór.
Vicipéidí Síneacha eile.
D'iarr cainteoirí canúintí nó teangacha Síneacha eile cead a Vicipéidí féin a chur ar siúl. Nuair a chinntíodh go mbeadh a ndóthain suime ann, fuair siad cead sé chinn a bhunú, mar atá, Vicipéid na Cantainise, Minnan (an Téaváinis mar chaighdeán), Mindong, Wu, Hakka, agus Gan. Scríobhtar Vicipéid na Cantainise le carachtair thraidisiúnta, an leagan Wu (canúint Shanghai le carachtair shimplithe, agus na cinn eile le litreacha laidineacha. Chomh maith leis seo ceadaíodh Vicipéidí sa tSínis Chlasaiceach ("wenyan"), í scríofa le carachtair thraidisiúnta. Tá na leaganacha seo go léir neamhspleách ar Vicipéid na Sínise.


ECHO (An Coimisiún Eorpach).
Is í an Roinn um Chabhair Dhaonnúil agus Cosaint Shibhialta den Choimisiún Eorpach (ECHO), ar a dtugtaí Oifig an Chomhphobail Eorpaigh um Chabhair Dhaonnúil, tráth, roinn an Choimisiúin Eorpaigh maidir le cabhair dhaonnúil agus cosaint shibhialta thar lear.
In 2013 chuir an AE €1.35 billiún ar fáil le haghaidh fóirithint éigeandála trí ECHO. Ba é an AE an dara bronntóir cabhrach daonnúla ba mhó gach bliain ó 2000 (tá sonraí go dtí 2012 ar fáil). I dteannta a Bhallstát, is é an bronntóir is mó cabhrach daonnúla ar domhan é agus chuir sé breis agus 50% den chabhair dhaonnúil iomlán ar fáil in 2009. Déanann tionscadail a fhaigheann maoiniú ó ECHO difríocht do bhreis agus 120 milliún duine in 90 tír gach bliain.
Maidir lena idirghabhálacha daonnúla, ní chuireann ECHO féin cláir chabhracha i bhfeidhm, ach maoiníonn sé oibríochtaí trí líonra de bhreis agus 200 comhpháirtí (eagraíochtaí neamhrialtasacha, gníomhaireachtaí de chuid na NA, agus eagraíochtaí idirnáisiúnta, ar nós Ghluaiseacht na Croise Deirge/an Chorráin Dheirg. In 2013, bhí 44 cinn d'oifigí allamuigh ag ECHO in 39 tír, le 149 saineolaí idirnáisiúnta ar chabhair dhaonnúil agus 315 ball foirne náisiúnta. Cuireann na hoifigí allamuigh anailís chothrom le dáta ar fáil ar riachtanais atá ann anois agus ar riachtanais atá tuartha i dtír nó i réigiún ar leith, rannchuidíonn siad chun straitéisí idirghabhála a fhorbairt agus le forbairt beartais, cuireann siad tacaíocht theicniúil ar fáil d'oibríochtaí atá á maoiniú ag ECHO, agus cinntíonn siad go ndéantar monatóireacht leordhóthanach ar na hidirghabhálacha sin agus go n-éascaítear comhordú an bhronntóra ar an leibhéal allamuigh.
Le cois maoiniú a chur ar fáil do chabhair dhaonnúil, tá cúram ar ECHO as Meicníocht an Aontais um Chosaint Shibhialta. In 2001 a bunaíodh an Mheicníocht, lena gcothaítear comhar i measc údarás náisiúnta um chosaint shibhialta ar fud na hEorpa. Tá 31 tír ina mbaill den Mheicníocht faoi láthair; gach ceann de 28 Ballstát an AE, mar aon leis an Íoslainn, an Iorua agus Poblacht Iar-Iúgslavach na Macadóine. Bunaíodh an Mheicníocht chun go bhféadfadh na stáit rannpháirteacha comhar comhordaithe a chur ar fáil d'íospartaigh de bharr tubaistí nádúrtha agus tubaistí saorga san Eoraip agus in áiteanna eile.
Bronnadh Duais Síochána Nobel ar an AE in 2012, agus ghlac Coimisiún Barroso le hairgead na duaise thar ceann an AE, agus leithdháil é ar thionscnamh nua ar a thugtar Leanaí na Síochána. Cuireadh €2 milliún nó mar sin i leataobh do thionscadail Leanaí na Síochána in 2013. Méadaíodh é go €4 mhilliún in 2014.
Stair.
Bhunaigh an Dara Coimisiún Delors Oifig an Chomhphobail Eorpaigh um Chabhair Dhaonnúil (ECHO) i 1992. Tar éis don Chomhphobal Eorpach a bheith scortha in 2009, tosaíodh ar roinn Cabhair Dhaonnúil an Choimisiúin Eorpaigh nó an Aontais Eorpaigh a thabhairt ar an oifig, ach coimeádtar an giorrúchán ECHO a bhíodh air.
Ceapadh coimisinéir nua in 2010 agus tugadh freagracht dó as comhar idirnáisiúnta, cabhair dhaonnúil agus freagairt ar ghéarchéimeanna, faoi mar a bhí leagtha síos in airteagail 214 agus 196 de Chonradh Liospóin mar a bhfuil ról inbhuanaithe ag an gCabhair Dhaonnúil agus ag an gCosaint Shibhialta. Athraíodh ainm oifigiúil ECHO go dtí an Ard-Stiúrthóireacht um Chabhair Dhaonnúil agus Cosaint Shibhialta. Aistríodh an t-aonad Cosaint Shibhialta ó Ard-Stiúrthóireacht an Chomhshaoil chuig Ard-Stiúrthóireacht ECHO mar chuid den athrú ó bhun a rinneadh ar ECHO. Meastar gur céim mhór chun tosaigh é an t-athrú ó bhun sin i dtreo comhar agus cinnteoireacht níos fearr i réimse inar gá frithghníomhú go pras chun beatha duine a tharrtháil.
Rud eile a bunaíodh le Meicníocht um Chosaint Shibhialta an AE ab ea oscailt an Ionaid nua um Chomhordú Práinnfhreagairtí (ERCC), 'mol' cosanta sibhialta chun monatóireacht a dhéanamh ar thubaistí agus chun cur leis an ullmhacht agus leis an athléimneacht i dtíortha a bhuailtear le tubaistí go minic. Baineadh an úsáid ba dheireanaí as an meicníocht um Chosaint Shibhialta le linn tuilte sa Bhoisnia agus sa Heirseagaivéin agus sa tSeirbia.
Sainordú agus Prionsabail.
I réimse na cabhrach daonnúla, is é sainordú ECHO cabhair agus fóirithint éigeandála a chur ar fáil (i bhfoirm earraí agus seirbhísí) d'íospartaigh de bharr coimhlinte agus tubaistí nádúrtha nó saorga lasmuigh den AE. Cumhdaítear faoina shainordú cosc tubaistí agus oibríochtaí iar-ghéarchéime.
Tá cabhair dhaonnúil na hEorpa bunaithe ar phrionsabail dhaonnúla na daonnachta, na neodrachta, na neamhchlaontachta agus an neamhspleáchais. Mar sin braitheann cur i ngníomh na bprionsabal sin ar an dlí daonnúil idirnáisiúnta a bheith curtha i bhfeidhm (IHL).
Is éard is brí le daonnacht nach mór díriú ar fhulaingt an duine i ngach cás, agus go háirithe ar fhulaingt na ndaoine is leochailí.
Is éard is neodracht ann nach ceadmhach do dhaoine a chuireann cabhair dhaonnúil ar fáil taobhú le haon taobh i gcoimhlint faoi airm ná in aon choimhlint eile.
Is éard is brí le neamhchlaontacht nach mór cabhair dhaonnúil a chur ar fáil ar bhonn riachtanais, gan idirdhealú, agus ar an mbonn sin amháin.
Is éard is brí le neamhspleáchas go bhfuil cuspóirí daonnúla neamhspleách ar chuspóirí polaitiúla, eacnamaíocha, míleata nó eile.
In 2007, ar thionscnamh an Choimisinéara, Louis Michel, ghlac an Coimisiún Eorpach "Comhdhearcadh Eorpach ar Chabhair Dhaonnúil" mar an chéad téacs tagartha polaitiúil Eorpach i dtaca le cabhair dhaonnúil. Bhí páirt ghníomhach ag eagraíochtaí neamhrialtasacha i ndréachtú an Chomhdhearcaidh Eorpaigh agus is féidir féachaint air mar "an téacs is cuimsithí agus an comhsheasamh is cruinne i dtaca le heagraíochtaí neamhrialtasacha". Athdheimhníonn an Comhdhearcadh Eorpach prionsabail dhaonnúla na daonnachta, na neamhchlaontachta, na neodrachta agus an neamhspleáchais. Foráiltear ann, leis, "nach uirlis bainistíochta é an chabhair dhaonnúil chun géarchéimeanna a bhainistiú".
In 2012 rinne ECHO an chéad athmheas ar an gComhdhearcadh ó bunaíodh é, agus léiríodh an gá atá le comhpháirtíochtaí níos láidre a fhorbairt trí chomhpháirtithe a roghnú ar bhonn cáilíochta agus a chinntiú go gcuirtear feabhas ar an gcuntasacht i leith saoránach agus geallsealbhóirí.
Lena chois sin, in 2012, d'oibrigh ECHO agus bronntóirí eile leis an mBuanchoiste Idirghníomhaireachta chun an Clár Oibre Claochlaitheach a chruthú. Aontaíodh prionsabail na ceannaireachta daonnúla, na cuntasachta agus an chomhordaithe chun feabhas a chur ar luas, ar éifeachtúlacht agus ar éifeachtacht na freagartha daonnúla. Lena chois sin, glacadh an chosaint shibhialta mar chuid de shainordú ECHO chun comhar agus cosaint níos fearr a chinntiú idir tríú tíortha agus tíortha réigiúnacha agus eagraíochtaí idirnáisiúnta le linn tubaistí.
Reachtaíocht.
Ó tháinig Conradh Liospóin i bhfeidhm, is é Airteagal 214 den Chonradh ar Fheidhmiú an Aontais Eorpaigh a rialaíonn gníomhaíochtaí an Aontais Eorpaigh um chabhair dhaonnúil. Is inniúlacht chomhthreomhar i bpáirt í an chabhair dhaonnúil: ciallaíonn sin gur beartas uathrialach é beartas an Aontais, beartas nach gcuireann bac le feidhmiú inniúlachtaí na mBallstát, agus nach ndéanann beartas atá díreach ina "chomhlánú" ar bheartas na mBallstát de bheartas an Aontais.
Go dtí sin, bhí cabhair dhaonnúil bunaithe, de réir réamhshocraithe, ar Airteagal 179 de Chonradh an AE (beartas forbraíochta). Bhí sé mar chuid de phunann an Choimisinéara um Fhorbairt go dtí sin, post a bhí ag Louis Michel ar dtús agus ag Karel de Gucht ina dhiaidh sin le linn Choimisiún Barroso I. Le Conradh Liospóin, tugadh isteach an chabhair dhaonnúil mar bheartas ann féin i gConradh an AE den chéad uair.
Mar atá sainmhínithe in airteagal 214, is é aidhm oibríochtaí an AE i réimse na cabhrach daonnúla cabhair agus faoiseamh ad hoc a chur ar fáil do dhaoine i dtríú tíortha, daoine atá ina n-íospartaigh de bharr tubaistí nádúrtha nó tubaistí saorga. Athluaitear, leis, in Airteagal 214, prionsabail na cabhrach daonnúla, is iad sin meas ar an dlí idirnáisiúnta agus prionsabail na daonnachta na neamhchlaontachta, na neodrachta agus an neamh-idirdhealaithe.
Rith an Coimisiún reachtaíocht nua in 2013 ar Mheicníocht um Chosaint Shibhialta an AE, ina bhforáiltear le haghaidh comhordaithe agus tacaíochta níos fearr chun na córais choiscthe, ullmhúcháin agus freagartha a dhéanamh níos éifeachtaí le linn tubaistí. Bunaíodh leis an reachtaíocht sin linn dheonach d'acmhainní agus d'ábhair freagartha réamhgheallta, líonra oiliúna le haghaidh céad fhreagróirí, agus cur chuige nua i leith bainistíocht riosca tubaiste arna ullmhú ag 31 stát rannpháirteacha.
Rud eile a thugtar isteach le Conradh Liospóin ná An Cór Daonchabhrach Saorálach Eorpach (Airteagal 214 den Conradh ar fheidhmiú an AE), ar féidir le hEorpaigh, ar mian leo a bheith bainteach go díreach le gníomhaíocht daonnúil, dul isteach ann.
Saorálaithe Cabrach an AE.
Leag an Coimisiún Eorpach amach tionscnamh chun breis agus 18 000 post a chruthú do shaoránaigh ar mian leo bheith ina saorálaithe ar fud an domhain i gcásanna daonnúla idir 2014-2020. Sa tionscnamh seo, oiltear saorálaithe i dteannta a chéile i gclár oiliúna Eorpach sula n-imlonnaítear iad le heagraíochtaí daonnúla deimhnithe. Aontaíodh tacaíocht airgeadais, ag díriú ar an athléimneacht agus ar acmhainn chosanta sibhialta a neartú, i gcás cúig cinn de threoirthionscadail a raibh 150 saorálach nó mar sin bainteach leo in 2012.
Vótáil Parlaimint na hEorpa (EP) ar son an tionscnaimh i bhFeabhra 2014. I measc na bpost do shaorálaithe tá imlonnú in oibríochtaí daonnúla a mhaoiníonn an AE ar fud an domhain, dul i mbun oibre in eagraíochtaí daonnúla san AE, nó cuidiú le hoibríochtaí mar obair ar líne ón mbaile.
Téann eagraíochtaí neamhrialtasacha rannpháirteacha faoi phróiseas deimhnithe le cinntiú go gcomhlíonann siad na caighdeáin Eorpacha maidir le bainistíocht saorálaithe.
Buiséad.
Ba é buiséad cabhrach ECHO in 2013 nárbh ionann fiú agus aon faoin gcéad de bhuiséad iomlán an AE. Lena chois sin, d'úsáid an Coimisiún Eorpach a gcúlchiste um chabhair éigeandála chun freagairt a thabhairt ar ghéarchéimeanna agus ar thubaistí gan choinne. Ba ionann agus €1.35 billiún an buiséad mar aon leis na cúlchistí in 2013. I dtaca le cabhair dhaonnúil, chuir ECHO cabhair dhaonnúil ar fáil do bhreis agus 124 milliún duine i 90 tír nár thíortha den AE iad, agus ar ainmníodh 39 díobh mar thíortha a bhí i ngéarchéim. I dtaca le cosaint shibhialta, gníomhachtaíodh an mheicníocht um chosaint shibhialta 36 uair in 2013 i gcás géarchéimeanna san AE agus lasmuigh de.
Caitear an sciar is mó den mhaoiniú ar bhia agus ar chothú (40%). Is iad na hearnálacha Sláinte agus Leighis (lena n-áirítear tacaíocht síceashóisialta) (13%), Uisce agus Sláinteachais (13%), Dídine (19%) agus Cosanta (7%) na príomhréimsí gníomhaíochta eile. Leithdháil ECHO 3% de bhuiséad 2013 ar ullmhacht maidir le tubaistí, ar laghdú é sin ar bhuiséad 2012. Caitheadh 2% den bhuiséad ar chosaint shibhialta.
In 2013, caitheadh 40% den bhuiséad ar thíortha san Afraic agus 18% ar thíortha san Áise, i Meiriceá Laidineach, sa Mhuir Chairib agus san Aigéan Ciúin, agus 32% ar thíortha sa Mheánoirthear agus sa Mheánmhuir.
Caitheadh níos mó ar chúnamh forbraíochta in 2010 ná riamh roimhe sin. Nuair a shuimítear é leis an gcabhair a thugann ballstáit aonair, is é an tAontas an bronntóir cabhrach is mó ar domhan. Den €9.8 mbilliún de chabhair dhaonnúil a cuireadh ar fáil ar fud an domhain in 2010, ba é an AE a chuir 41% di ar fáil.
Gealltar €1 billiún nach mór do chabhair dhaonnúil agus do chosaint shibhialta sa bhuiséad a glacadh le haghaidh 2014.
Straitéis.
Tá sainordú ag ECHO an bheatha a tharrtháil agus a chaomhnú in éigeandálaí agus sa tréimhse ama go gairid tar éis éigeandálaí, cibé éigeandálaí nádúrtha nó saorga iad. De réir na bprionsabal sin, ní mór don Choimisiún doiciméad straitéise a ullmhú gach bliain chun comhordú agus clárú éifeachtach cuí a dhéanamh ar ghníomhaíochtaí agus an chabhair a chur ar fáil go neamhchlaon agus de réir riachtanas.
In 2013, bheartaigh ECHO a chabhair dhaonnúil a dhíriú in 90 tír, nach mór. Ba iad na cúig oibríocht dhaonnúla ba mhó a aithníodh: réigiún Saiheil in Iarthar na hAfraice, lena n-áirítear freagairtí breise ar an gcoimhlint i Mailí (€82 milliún), an tSúdáin agus Deisceart na Súdáine (€80 milliún), Poblacht Dhaonlathach an Chongó (€54 milliún),an Phacastáin (€42 milliún) agus an tSomáil (€40 milliún). Lena chois sin, cuirtear 40% de chabhair dhaonnúil ECHO i leataobh le caitheamh san Afraic fho-Shahára.
Úsáideadh an buiséad cúlchiste chun freagairt a thabhairt ar mhór-ghéarchéimeanna daonnúla sa tSiria, i Mailí, i Saiheil, i nDeisceart na Súdáine, i bPoblacht Dhaonlathach an Chongó, i Maenmar agus na hOileáin Fhilipíneacha. Lena chois sin, cuireann ECHO maoiniú ar fáil do thíortha a bhí i ngéarchéim tráth, ach a bhfuil dearmad déanta ag an domhan orthu anois, m.sh. an Bhanglaidéis, an Cholóim, Éimin, an Ailgéir, an Phacastáin agus Maenmar.
Tuairim an phobail.
Nochtadh i suirbhé speisialta Eorabharaiméadair, a seoladh in 2012, go bhfuil braistint láidir dlúthpháirtíochta ag saoránaigh Eorpacha i leith íospartach de bharr coimhlintí agus tubaistí nádúrtha lasmuigh dá dteorainneacha féin, agus gur mheas naonúr as gach deichniúr saoránach "gur den tábhacht é go maoineodh an AE cabhair dhaonnúil lasmuigh dá theorainneacha féin" agus go gcreideann ochtar as gach deichniúr "go mbíonn bearta cosanta sibhialta a chomhordaítear ar leibhéal an AE níos éifeachtaí ná bearta tíortha aonair".


Na Toronto Raptors.
Is iad na Toronto Raptors an fhoireann cispheile profisiúnta san NBA i Meiriceá. Tá siad suite i Toronto, Ceanada agus bhí siad bunaithe sa bhlian 1995. Is iadsan an t-aon fhoireann amháin as Ceanada atá ag imirt san NBA. Imríonn siad a gcluichí féin san Air Canada Centre. Tá siad páirt don Atlantic Division san Eastern Conference.
Faoi láthair is é Masai Ujiri an bainisteoir atá acu, Is iad Maple Leaf Sports agus Entertainment na húinéirí atá ann agus is é Dwayne Casey an t-oiliúnaí atá ag an bhfoireann sinsireach.
Bhí tréimhse deacair ag na Raptors ag an tús ach i 1998 fuair siad Vince Carter, mar gharda óg as Florida. Leis Vince mar chosainteoir, bhuaigh siad 47 cluichí in aon bhliain amháin. Bíonn an ciorcal i gcónaí ag casadh.
Bhog Carter chuig na New Jersey Nets sa bhliain 2004 agus bhí blianta deacra ag na Raptors arís. Ach sa bhliain 2007 tháinig Chris Bosh isteach ar an scéal mar réalt nua. Bhuaigh siad an Atlantic Division le 47 buanna i rith na bliana.
Ach sa bhliain 2010 bhog Chris Bosh chuig an Miami Heat ag cur na Raptors in áit deacair arís. Ní raibh aon rath acu go dtí an bhliain 2013 nuair a bhuaigh siad an Atlantic Division arís le 48 buanna. Bhí an treoraí Kyle Lowry agus garda Demar DeRozan na laochra a bhí acu ar an gcúirt. Chaill siad 4 go 3 sna cluichí in aghaidh na Brooklyn Nets. ​


Vicipéid na Giúdaise.
Leagan as Giúdais den chiclipéid phoiblí ilteangach Vicipéid is ea Vicipéid na Giúdaise. Tháinig Vicipéid na Giúdaise ar an bhfód ar 3 Márta 2004, agus foilsíodh an chéad alt ar 28 de mhí na Samhna sa bhliain chéanna. Bhí 6,000 alt ann i mí Márta na bliana 2009. Úsáidtear aibítir (nó "abjad") na hEabhraise le beagnach achan rud i Vicipéid na Giúdaise a scríobh. Is í Vicipéid na Giúdaise an 120ú Vicipéid is mó dá bhfuil ann. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 13,929 alt ann.


Clochar Ard Fhíonáin.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann é Clochar Ard Fhíonáin.


Mainistir na Cathrach.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir na Cathrach.


Mainistir Thigh an Chalaidh.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Thigh an Chalaidh.


Mainistir Dhoiminiceach Chaisil.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Dhoiminiceach Chaisil.


Mainistir Chluain Meala.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Chluain Meala.


Mainistir Naomh Aibhe, Imleach.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Naomh Aibhe.


An Mhainistir Liath.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í An Mhainistir Liath.


Mainistir Inis Leamhnachta.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Inis Leamhnachta.


Mainistir Lothra.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Lothra.


Mainistir Naomh Ruán.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Naomh Ruán.


An Múr.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann é An Múr.


Mainistir Ros Cré.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Ros Cré.


Mainistir Naomh Crónán, Ros Cré.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Naomh Crónán.


Mainistir an Teampaill Mhóir.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir an Teampaill Mhóir.


Mainistir Thír Dhá Ghlas.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Thír Dhá Ghlas.


Mainistir an Tuairín.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir an Tuairín.


Caiseal, Mainistir Naomh Doiminic.
Is mainistir suite i gContae Thiobraid Árann í Mainistir Naomh Doiminic.


Mainistir Chluain Seanmhaoil.
Is mainistir suite i gContae Ros Comáin í Mainistir Chluain Seanmhaoil.


Mainistir an Doirín.
Is mainistir suite i gContae Ros Comáin í Mainistir an Doirín.


Mainistir Dhroim Connaidh.
Is mainistir suite i gContae Ros Comáin í Mainistir Dhroim Connaidh.


Mainistir Inis Mac nÉirín.
Is mainistir suite i gContae Ros Comáin í Mainistir Inis Mac nÉirín.


Mainistir Chill Rónáin.
Is mainistir suite i gContae Ros Comáin í Mainistir Chill Rónáin.


Prióireacht Oileán na Tríonóide.
Is prióieacht suite i gContae Ros Comáin é Prióireacht Oileán na Tríonóide.


Dioscliosta The Beatles.
Is éard atá i dioscliosta an banna phopcheoil The Beatles ná dó dhéag albaim stiúideo, trí dhéag seinn leabhraithe, fiche dó singlí.


Vicipéid na Gearmáinise.
Leagan Gearmáinise den chiclipéid phoiblí ilteangach "Vicipéid" is ea Vicipéid na Gearmáinise. Is í an dara Vicipéid dár tháinig ar an bhfód, i mí Márta 2001. Is í an ceathrú ceann is mó, i ndiaidh na na leaganacha Béarla, Ollainnise agus Sualainnise den Vicipéid. Ag deireadh na bliana 2014, bhí breis is 1,792,000 alt inti. Tá cur chuige sách coimeádach acu: Is minic a bhaintear ailt bheaga nua den tionscadal agus ní úsáidtear "bots" ar Vicipéid na Gearmáinise chun ailt nua a chur ar bun go huaithibríoch ach an oiread. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 2,071,093 alt ann.
Ceiliúradh 5 bliana de Vicipéid na Gearmáinse i Leabharlann Ollscoil Göttingen, sa Ghearmáin, Márta na bliana 2006


Aldeburgh.
Is baile suite i Suffolk é Aldeburgh. Bhí 2,793 duine ina gcónaí in Aldeburgh i 2001.


Beccles.
Is baile suite i Suffolk é Beccles. Bhí 10,123 duine ina gcónaí i mBeccles i 2011.


Brandon, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Brandon. Bhí 9,145 duine ina gcónaí i mBrandon i 2011.


Bungay.
Is baile margaidh suite i Suffolk é Bungay, in abhantrach an Waveney. Bhí 5,127 duine ina gcónaí i mBungay sa bhliain 2011.


Bury St Edmunds.
Is baile suite i Suffolk é Bury St Edmunds. Bhí 42,000 duine ina gcónaí i mBungay i 2001.


Eye, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Eye. Bhí 2,154 duine ina gcónaí in Eye i 2001.


Felixstowe.
Is baile suite i Suffolk é Felixstowe. Bhí 29,349 duine ina gcónaí in Felixstowe i 2001.


Framlingham.
Is baile suite i Suffolk é Framlingham. Bhí 3,114 duine ina gcónaí in Framlingham i 2001.


Hadleigh, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Hadleigh. Bhí 8,253 duine ina gcónaí i Hadleigh i 2011.


Halesworth.
Is baile suite i Suffolk é Halesworth. Bhí 4,637 duine ina gcónaí i Halesworth i 2001.


Haverhill, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Haverhill. Bhí 27,041 duine ina gcónaí i Haverhill i 2011.


Kesgrave.
Is baile suite i Suffolk é Kesgrave. Bhí 11,020 duine ina gcónaí i Kesgrave i 2005.


Leiston.
Is baile suite i Suffolk é Leiston. Bhí 6,240 duine ina gcónaí i Leiston i 2001.


Lowestoft.
Is baile suite i Suffolk é Lowestoft. Bhí 58,560 duine ina gcónaí i Lowestoft.


Mildenhall, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Mildenhall. Bhí 10,315 duine ina gcónaí i Mildenhall i 2001.


Needham Market.
Is baile suite i Suffolk é Needham Market. Bhí 4,574 duine ina gcónaí i Needham Market i 2001.


Newmarket, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Newmarket. Bhí 20,384 duine ina gcónaí i Newmarket i 2011.


Orford, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Orford. Bhí 690 duine ina gcónaí in Orford i 2001.


Saxmundham.
Is baile suite i Suffolk é Saxmundham. Bhí 2,712 duine ina gcónaí i Saxmundham i 2001.


Southwold.
Is baile suite i Suffolk é Southwold. Bhí 800 duine ina gcónaí i Southwold i 2013.


Stowmarket.
Is baile suite i Suffolk é Stowmarket. Bhí 15,059 duine ina gcónaí i Stowmarket i 2001.


Sudbury, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Sudbury. Bhí 13,063 duine ina gcónaí i Sudbury i 2001.


Woodbridge, Suffolk.
Is baile suite i Suffolk é Woodbridge. Bhí 10,956 duine ina gcónaí i Woodbridge i 2001.


Hertford.
Is baile suite i Hertfordshire é Hertford. Bhí 24,180 duine ina gcónaí i Hertford sa bhliain 2001.


Baldock.
Is baile suite i Hertfordshire é Baldock. Bhí 9,900 duine ina gcónaí i mBaldock.


Berkhamsted.
Is baile suite i Hertfordshire é Berkhamsted. Bhí 20,641 duine ina gcónaí i mBerkhamsted sa bhliain 2011.


Bishop's Stortford.
Is baile suite i Hertfordshire é Bishop's Stortford. Bhí 38,202 duine ina gcónaí i mBishop's Stortford sa bhliain 2010.


Borehamwood.
Is baile suite i Hertfordshire é Borehamwood. Bhí 31,065 duine ina gcónaí i mBorehamwood sa bhliain 2011.


Foinse (abhainn).
Is é an foinse nó na uiscí uachtair an áit atá mar túsphointe den abhainn. Is é an pointe seo an pointe is faide ón inbhear nó cumar ar an abhainn.


Caolas.
Is gáitéar de dhéanamh nadúrtha é caolas a mbíonn mar nasc idir dhá dhobharlach. De ghnátha bíonn caolas inseolta. Go coitianta is cainéal uisce idir dhá mhórchríoch atá i gceist ach is féidir an ainm chéanna a chur ar chainéal uisce inseolta tríd dhobharlach nach bhfuil inseolta ar chuis éigin, mar shampla, é a bheith ró-éadomhain.


Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte.
Is í Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte (FSS) (nó "Health Service Executive" agus "HSE") an eagraíocht atá freagrach as cúram sláinte a chur ar fáil in Éirinn. Tá freagracht ag an Aire Sláinte as an bhFeidhmeannacht sa rialtas.
Eagraíocht agus Maoiniú.
Tá an eagraíocht maoinithe as an státchiste.
Bhí buiséad bliantúil €103 billiún ag an FSS sa bhliain 2015, níos mó ná aon eagraíocht stát eile. Bhí buiséad bliantúil €13 billiún ag an FSS sa bhliain 2005.
Is í Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte an fostóir is mó in Éirinn le breis is 103,000 daoine fostaithe acu go díreach sa bhliain 2015.
Is í an tseirbhís sláinte an fostóir is mó sa stát agus 120,000 ball pearsanra, nó 103,884 coibhéis lánaimseartha fostaithe inti ag deireadh mhí na Nollag 2015.
Sin ardú móriomlán de 4.6% nó 4,557 CL sa bhliain i gcomparáid le ardú de 2,332 CL sa tréimhse chéanna in 2014. Tá an t-ardú sin tiomanta ag an aistriú ó fhoireann ghníomhaireachta go dtí CLanna.
• Bhí 63.8% (66,278) fostaithe leis an FSS
• Bhí 22.5% (23,374) san earnáil dheonach ospidéil, agus
• Bhí 13.7% (14,232) san earnáil dheonach neamhghéar.
Tháinig ardú de 4.6% ar líon na mball foirne a bhí fostaithe ar fud na gcatagóirí foirne go léir agus 61% den ardú sin (2,797
• 6.9% i ngairmithe sláinte agus cúram sóisialta
• 0.8% san fhoireann ghinearálta tacaíochta
Tá ceanncheathrú an FSS lonnaithe in Ospidéal Dr Steevens', BÁC 8, Éire. Is í an roinn rialtais atá bainteach leis an FSS go príomha ná an Roinn Sláinte.
Stair.
Bhí an Fheidhmeannacht curtha ar bun ag Acht Sláinte 2004 agus tháinig sé i bhfeidhm ar an gcéad lá Eanáir 2005. Tháinig sé i gcomharbacht ar na Bord Sláinte agus roinnt eagraíochtaí agus gníomhaireachtaí eile.


Aire Rialtas.
Is Aire é polaiteoir a bhfuil freagracht astú ar ceann de na ranna stáit. Bíonn orthu cinntí a glacadh maidir le polasaí agus gnáth oibriú an roinn ó lá go lae. Bíonn airí áiraithe ar céim níos airde ná a chéile.
Tagann na hairí ar fad chomh maith leis an Taoiseach le chéile ag cruinnithe den chomh-aireacht. Is faoi rún a dhéantar plé ar ábhair ag na cruinnithe seo. Ní mór don Rialtas a bheith aontaithe ar pholasaithe agus is gá do na hairí ar fad tacaíocht phoiblí a thabhairt do na polasaithe agus na cinnithe móra de chuid an Rialtas.
Tá sé de chumhacht ag an Taoiseach airí rialtas a chur as oifig. D'fhéadfadh sé tarlú dá mbeadh baint ag an aire le conspóid phoiblí nó dá mbeadh dúshlán ann do cheannaireacht an pháirtí.


Broxbourne.
Is baile suite i Hertfordshire é Broxbourne.


Buntingford.
Is baile suite i Hertfordshire é Buntingford.


Bushey.
Is baile suite i Hertfordshire é Bushey.


Cheshunt.
Is baile suite i Hertfordshire é Cheshunt.


Harpenden.
Is baile suite i Hertfordshire é Harpenden.


Hatfield, Hertfordshire.
Is baile suite i Hertfordshire é Hatfield.


Ranna Stáit na hÉireann.
Tá 16 Ranna Stáit ann mar chuid de Rialtais na hÉireann. Déanann an Taoiseach aire a cheapadh chun dul i gceannas ar gach roinn. Liostaí Airí agus Airí Stáit anseo. Tá foireann oibre buan ag gach roinn a fhanann sa roinn fiú má thagann athrú ar an Rialtas atá i réim. Tugtar an Státseirbhís ar an bhfoireann oibre buan seo. D'fhógraíodh athruithe ar ainmneacha agus ar fhreagrachtaí ranna áirithe an 9 Márta 2011.
Na Ranna.
Roinn an Taoisigh.
Tugann an Roinn seo tacaíocht riaracháin agus taighde don Taoiseach agus don Rialtas.
An Roinn Airgeadais
Tá cúram airgeadais agus eacnamaíochta an Stáit ar an Roinn seo.
An Roinn Caiteachais Phoiblí agus Athchóirithe
Cuireann sé comhairle ar an Rialtas maidir le bainistiú agus smacht a bheith ar an Rannóg Phoiblí.
An Roinn Sláinte
Tá an Roinn seo freagrach as forbairt polasaí sláinte agus pleanáil na seirbhísí sláinte. tá na seirbhísí sláinte ar fáil ag Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte (FSS).
An Roinn Oideachais agus Scileanna
Tá sé de chúram ar an Roinn seo oideachas poiblí a chuir ar fáil ag leibhéal bunscoile agus iar bhunscoile. Déanann sé, freisin, bainistiú ar íocaíochtaí stáit do Ollscoileanna agus do choláistí triú leibhéal. Ó 2010 tá sé freagrach chomh maith as na gníomhaíochtaí traenála de chuid FÁS agus leis an obair an Ghrúpa Saineolaithe ar Riachtanais Scileanna sa Todhchaí.
An Roinn Coimirce Sóisialaí
Soláthraíonn an Roinn seo ioncam agus seirbhísí tacaíochta eile. Tá sé freagrach as na fostaíochta agus seirbhísí pobail codanna de FÁS agus an Scéim Sóisialta Tuaithe chomh maith le freagracht as íocaíocht na n-íocaíochtaí iomarcaíochta agus dócmhainneachta.
An Roinn Dlí agus Cirt, agus Comhionannais
Tá sé mar aidhm ag an Roinn seo an Stát a chosaint, coireanna a smachtú agus saoirse agus cearta an duine a chaomhnú. Tá cúram inimirce agus iarratais dídine uirthi freisin.
An Roinn Gnóthaí Eachtracha agus Trádála Cuireann an Roinn seo Éireann chun cinn thar lear agus déanann sí cosaint orthu. Cothaíonn sé freisin suíochán agus athmhuintearas ar oileán na hÉireann. Tá sé freagrach freisin as trádáil eachtrach agus a fhorbairt.
An Roinn Post, Fiontar agus Nuálaíochta
Tá sé de chúram ar an Roinn seo forbairt a dhéanamh ar fhiontair, ar fhostaíocht, ar thrádáil agus tá sí freagrach freisin as oibrithe a chosaint agus gnónna a rialú. Tá sé freagrach freisin as an gClár um Thaighde in Institiúidí Tríú Leibhéal.
An Roinn Comhshaoil, Pobal agus Rialtais Áitiúil
Déanann an Roinn seo forbairt a chothú agus áiseanna a chosaint. Tá sé i gceannas ar údaráis áitiúla. Tá freagracht ar an Roinn seo i dtaobh forbartha tuaithe agus áitiúil in Éirinn. Chomh maith leis sin tá cúramaí ar an Roinn maidir le tithíocht, ritheann sí toghcháin, cuireann sí scrúduithe tiomána ar fáil agus déanann cinnte go dtugtar cosaint don timpeallacht. Tá baint ag an Oifig Mheitéareolaíochta agus ag an Institiúid Éireannach um Chosaint Raideolaíoch leis an Roinn seo.
An Roinn Talmhaíocht, Iascaireachtaí agus Bia
Coimeádann an Roinn seo súil ar thionscal an bhia agus ar an tionscal talmhaíochta.
An Roinn Cumarsáide, Fuinnimh agus Acmhainní Nádúrtha
Tá an Roinn seo freagrach as na rannóga teileachumarsáide agus craolacháin chomh maith le bheith freagrach as riaradh, cosaint agus forbairt na Mara agus ár n-acmhainní nádúrtha. Tá freagracht taisteal na mara uirthi agus na seirbhísí calafoirt. Tá baint ag Suirbhéireacht Gheolaíoch na hÉireann leis an Roinn seo.
An Roinn Leanaí agus Gnóthaí Óige
Tá an Roinn seo freagrach as forbairt ar bheartais chomhchuibhithe agus caighdeán seachadadh seirbhíse comhtháite do leanaí agus daoine óga. Déanann sé amach feidhmeanna sonracha i réimse chúram sóisialta agus thiomáineann sé gníomhartha comhordaithe thar raon earnálacha, lena n-áirítear sláinte, oideachas, ceartas óige, spórt, na healaíona agus an cultúr.
An Roinn Cosanta
Tá cúram ár bhfórsaí cosanta ar an Roinn seo.
An Roinn Ealaíon, Oidhreachta agus Gaeltachta
Tá an Roinn seo freagrach as forbairt na n-ealaíon agus an chultúir, agus caomhnú na oidhreacht nádúrtha agus thógtha. Ina theannta sin, cuireann an Roinn an forbairt shóisialta, fhisiciúil agus eacnamaíoch na gceantar Gaeltachta agus an Ghaeilge mar theanga phríomhoide an phobail sa Ghaeltacht.
An Roinn Iompair, Turasóireachta agus Spóirt
Tá an roinn seo freagrach as na bóithre (seachas bóithre áitiúla), tástáil tiomána, saincheisteanna tráchta, iompar bus agus traenach, beartas eitleoireachta, agus sábháilteacht bóithre in Éirinn. Tá sé freagrach as an turasóireacht inmharthanach a mhéadú. Chomh maith leis sin cuireann an Roinn spórt chun cinn ag leibhéil áitiúil, réigiúnda agus náisiúnta.
Naisc Sheachtracha.
http://www.citizensinformation.ie/ga/government_in_ireland/government_departments/departments_of_state.html


Grúpa Saineolaithe ar Riachtanais Scileanna sa Todhchaí.
Bhí an Grúpa Saineolaithe ar Riachtanais Scileanna sa Todhchaí (GSRST) curtha ar bun sa bhliain 1997. Tá an grúpa seo faoi churam an Aire Oideachas agus Scileanna. Faigheann an Grúpa tacaíocht ón Roinn Post, Fiontar agus Nuálaíochta agus SOLAS. Is é feidhm an ghrúpa seo ná comhairle a chur ar fáil don rialtas ar scileanna atá ag taisteal san geilleagar faoi láthar agus sa todhchaí. Cuirtear comhairle ar fáil maidir le nithe a bhaineann le margadh an tsaothair chomh maith le fiontraíocht agus fás ar fostaíocht.


Pontifícia Universidade Católica de Minas Gerais.
Is ollscoil í Centro Federal de Educação Tecnológica de Minas Gerais atá suite i mBelo Horizonte, Minas Gerais, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í ar an 12 Nollaig, 1958.


Sláinte agus Cúram Sóisialta Thuaisceart Éireann.
Is é Sláinte agus Cúram Sóisialta Thuaisceart Éireann an ainm atá ar an eagraíocht atá freagracha as seirbhísí sláinte agus cúram sóisialta i dTuaisceart Éireann. Tá eagrúchán na heagraíochta cosúil go leor leis an NHS, ach go n-áirítear leas sóisialach agus seirbhísí cosanta leanaí mar chuid de. Bhí buiséad £3.9bn ag an eagraíocht sa bhliain 2010.


Ubhar.
Is Ubhar (Béarla:) atá i gceist nuair a usáideann daoine an focal mícheart, ach leis an brí ceart, i ngan fhios dóibh go bhfuil botún déanta acu mar tá ciall leis an leagan mícheart. Mar shampla 'Bhí culaith sámh orm aréir' in áit 'Bhí codladh sámh orm aréir'.
Samplaí eile..
Bhí mé i'm shuí faoin gcrann agus thit diúracán orm. (Diúracán in áit Dearcán)


Hemel Hempstead.
Is baile suite i Hertfordshire é Hemel Hempstead.


Hitchin.
Is baile suite i Hertfordshire é Hitchin.


Hoddesdon.
Is baile suite i Hertfordshire é Hoddesdon.


Letchworth.
Is baile suite i Hertfordshire é Letchworth.


Potters Bar.
Is baile suite i Hertfordshire é Potters Bar.


Rickmansworth.
Is baile suite i Hertfordshire é Rickmansworth.


Royston, Hertfordshire.
Is baile suite i Hertfordshire é Royston.


Sawbridgeworth.
Is baile suite i Hertfordshire é Sawbridgeworth.


Stevenage.
Is baile suite i Hertfordshire é Stevenage.


Waltham Cross.
Is baile suite i Hertfordshire é Waltham Cross.


Ware, Hertfordshire.
Is baile suite i Hertfordshire é Ware.


Watford.
Is baile suite i Hertfordshire é Watford.


Welwyn Garden City.
Is baile suite i Hertfordshire é Welwyn Garden City. Bunaíodh é sa bhliain 1920 mar an dara cathair ghairdíneach i Sasana. Bhí 43,252 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Brackley.
Is baile suite i Northamptonshire é Brackley.


Burton Latimer.
Is baile suite i Northamptonshire é Burton Latimer.


Corby.
Is baile suite i Northamptonshire é Corby.


Daventry.
Is baile suite i Northamptonshire é Daventry.


Desborough.
Is baile suite i Northamptonshire é Desborough.


Higham Ferrers.
Is baile suite i Northamptonshire é Higham Ferrers.


Irthlingborough.
Is baile suite i Northamptonshire é Irthlingborough.


Kettering.
Is baile suite i Northamptonshire é Kettering.


Oundle.
Is baile suite i Northamptonshire é Oundle.


Raunds.
Is baile suite i Northamptonshire é Raunds.


Rothwell, Northamptonshire.
Is baile suite i Northamptonshire é Rothwell.


Rushden.
Is baile suite i Northamptonshire é Rushden.


Thrapston.
Is baile suite i Northamptonshire é Thrapston.


Towcester.
Is baile suite i Northamptonshire é Towcester.


Wellingborough.
Eaglais na Naomh Uile in Wellingborough
Is baile suite i Northamptonshire é Wellingborough. Bhí 49,087 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Abingdon-on-Thames.
Is baile suite in Oxfordshire é Abingdon-on-Thames.


Banbury.
Is baile suite in Oxfordshire é Banbury.


Grandmaster Flash.
Is DJ é Grandmaster Flash. Cruthaíonn sé ceol hip-hap. Joseph Saddler is fíór-ainm dó. Rugadh Joseph ar an gcéad lá do mhí Eanáir, 1958 in Bridgetown, Barbados. Is as Meiriceá é agus d'fhás sé suas sna Bronx, Nua-Eabhrac. Thosaigh sé ag cruthú ceoil nuair a bhí sé ina dhéagóir. Sa bhliain 1978 bhunaigh sé an grúpa ceoil Grandmaster Flash and the Furious Five agus scaoil siad a gcéad amhrán, "Superrappin", agus a gcéad albam, "The Message".


Rialtas na hÉireann.
De réir Bunreacht na hÉireann, is gá le níos mó ná 7 mball agus gan níos mó ná 15 ball a bheith i Rialtas na hÉireann. Is grúpa Airí sinsearacha é an Rialtas atá freagrach as cumhacht fheidhmeannach an Stáit. Cialaíonn sé seo go gcaithfidh an Rialtas dlíthe na tíre a chur i bhfeidhm. Déanann an Rialtas cinneadh maidir le polasaithe agus bíonn freagrachtaí tábhachtacha eile orthu freisin. Tagann an Rialtas le chéile agus feidhmíonn sé mar údarás aontaithe agus tá chomhfhreagracht ar na baill i dtaobh ranna uilig an Stáit. Úsáidtear an téarma "Comh-aireacht" nó "Coiste Gnóthaí" anois agus aríst nuair a bhíonn an Rialtas i gceist. Is faoi rún a dhéantar plé ar ábhair ag cruinnithe den chomh-aireacht. Bíonn an Rialtas aontaithe ar pholasaithe agus ní mór do na hairí ar fad tacaíocht phoiblí a thabhairt do na polasaithe agus na cinnithe móra atá ag an Rialtas.
Tá an Taoiseach i gceannas an Rialtais. Is é an té a fhaigheann tacaíocht ó thromlach na mball sa Dáil an Taoiseach. Cuireann an Dáil a hainm nó a ainm ar aghaidh agus glacann an tUachtarán go foirmiúil leis an ainmiú. Ainmníonn an Taoiseach, ansin, baill eile den Rialtas agus tugann Roinn Stáit dóibh. Faigheann siad seo tacaíocht na Dála agus glacann an tUachtarán leis an gceapáchán.Tá sé de chumhacht ag an Taoiseach airí a chur as a bpost má bhíonn cúis mhaith aige/aici. Má tá níos mó ná páirtí polaitiúil amháin sa Rialtas tugtar Comhrialtas ar an gcineál seo Rialtais. Roinneann na páirtithe na postanna sa Rialtas - de ghnáth tugtar post an Tánaiste do cheannaire an dara pháirtí is mó sa chomhrialtas. Ní mór do bhaill an Rialtais a bheith ina mbaill de Dáil Éireann nó ina mbaill de Sheanad Éireann. Ní féidir níos mó na beirt bhall de Sheanad Éireann a bheith ina mbaill den Rialtas. Caithfidh an Taoiseach, an Tánaiste agus an tAire Airgeadais a bheith ina mbaill de Dháil Éireann.
Is féidir leis an Taoiseach Airí Stáit a roghnú freisin, ainm eile a thugtar orthu ná Airí Sóisearacha. Ní baill den chomh-aireacht iad ach cuidíonn siad leis na hAirí Rialtais ina gcuid oibre Rialtais agus ina gcuid oibre sa Roinn atá faoina gcúram. Roghnaíonn an Taoiseach Ard-Aighne, freisin, chun comhairle dlí a chuir ar fáil don Rialtas. Ní ball den Rialtas An tArd-Aighne ach de réir traidisiún déanann sé/sí freastal ar chruinnithe den chomh-aireacht.
De réir Bhunreacht na hÉireann, tá an Rialtas freagrach do Dháil Éireann. Mar sin bíonn an Rialtas in oifig an fhad agus atá tacaíocht tromlach na dteachtaí i nDáil Éireann aige. Má chailleann an Taoiseach tacaíocht tromlach na Dála, ní mór dó/dí éirí as a p(h)ost nó iarraidh ar an Uachtarán an Dáil a lánscoir. D'fhéadfadh sé seo tarlú i gcás comhrialtais nach mbeadh in ann comhoibriú lena chéile a thuilleadh. Má dhéantar an Dáil a lánscoir, tá ollthoghchán ann. Tar éis an ollthoghcháin ní mór go mbeadh tacaíocht tromlach na dteachtaí sa Dáil nua ag an té a ainmnítear mar Thaoiseach.


Monarcacht bhunreachtúil.
Is Monarcacht Bhunreachtúil ná rialtais daonlathach ina bhfuil Rí/Banríon mar Ceann Stát neamhpholatiúil faoin dlí atá leagtha amach i mBunreacht scríobtha nó gan a bheith scríobtha. Mar shampla, An Ríocht Aontaithe.


Spleáchas na Coróine.
Is Spleáchas na Coróine ná áiteanna i seilibh an Coróin atá féinriail acu. Ní Críoch Thar Lear de chuid an Ríocht Aontaithe atá ann ná baill den an Comhlathas Briotanach atá i gceist. Faoi láthair, tá trí áit le stádas mar Spleáchas na Coróine. Is iad An Oileán Manainn sa Mhuir Éireann agus Báillcheantar Gheirsí agus Gheansaí san Mhuir nIocht.


Comhlathas Briotanach.
__STATICREDIRECT__


Críocha na Ríochta Aontaithe Thar Lear.
Tá 14 Críocha Thar Lear de chuid an Ríocht Aontaithe. Tá na Críocha seo faoi dlínse agus flaitheas an Ríochta Aontaithe. Níl siad mar chuid den Ríocht Aontaithe áfach. Is iarchuide d'Impireacht na Breataine iad nár bhain neamhspláchas amach riamh. Bíonn féinriail acu go hiondiúil, ach dé gnáth, is é/í an Rí/Banríon atá mac ceann stát dóibh.


Southgate, London.
Is baile é Southgate atá suite i dtuaisceart Londan. Tá sé i London Borough of Enfield.
Bailte agus cathracha i Sasana


Naomh Sisile.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Sisile sa 2ú aois. Rugadh san tSicil.


Balham.
Is baile é Balham atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Suleiman Ollásach.
Ba shabhdán de chuid na hImpireachta Otamánaí é Suleiman I /ˌsʊlɪˈmɑːn/. Tugtaí Suleiman 'Ollásach' (Béarla: The Magnificent) air san iarthar agus “Kanuni” (An Reachtóir) san oirthear. Mhair sé idir an 6ú Samhain 1494 go dtí 7 Meán Fómhair 1566. Bhí sé ina shabhdán idir 1520 go dí a bháis in 1566, an réimeas is faide i stair na himpireachta úd.


Yokohama.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Yokohama (横浜市 Yokohama-shi). Tá an chathair suite ar Bá Thóiceo in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 3,697,894 duine ina gcónaí in Yohohama (daonáireamh 2010).


Nagoya.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Nagoya (名古屋市). Tá an chathair suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 2,266,249 duine ina gcónaí i Nagoya (daonáireamh 2010).


Sapporo.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Sapporo (札幌市). Tá an chathair suite in iarthar Hokkaido. Tá 1,918,096 duine ina gcónaí i Sapporo (daonáireamh 2010).


Fukuoka.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Fukuoka (名古屋市). Tá an chathair suite i dtuisceart Kyushu. Tá 1,483,052 duine ina gcónaí in Fukuoka (daonáireamh 2010).


Kawasaki, Kanagawa.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Kawasaki (川崎市). Tá an chathair suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 1,437,266 duine ina gcónaí i gKawasaki (daonáireamh 2010).


Saitama.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Saitama (さいたま市). Tá an chathair suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 1,231,880 duine ina gcónaí i Saitama (daonáireamh 2010).


Sendai.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Sendai (仙台市). Tá an chathair suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 1,063,103 duine ina gcónaí i Sendai (daonáireamh 2010).


Kitakyushu.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Kitakyushu (北九州市). Tá an chathair suite in dtuaisceart Kyushu. Tá 983,037 duine ina gcónaí i gKitakyushu (daonáireamh 2010).


Chiba.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Chiba (千葉市). Tá an chathair suite in oirthear Honshu. Tá 962,624 duine ina gcónaí i Chiba (daonáireamh 2010).


Yekaterinburg.
Cathair de chuid na Rúise is ea Yekaterinburg (Екатеринбург). Tá an chathair suite i gCúige Sverdlovsk i lár na tíre. Tá 1,349,772 duine ina gcónaí in Yekaterinburg (daonáireamh 2010).


Samara.
Cathair de chuid na Rúise is ea Samara (Самара). Tá an chathair suite in oirdheisceart na Rúise Eorpaí i gCúige Sverdlovsk. Tá 1,164,685 duine ina gcónaí i Samara (daonáireamh 2010).


Omsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Omsk (Омск). Tá an chathair suite in iardheisceart na Sibéire i gCúige Omsk. Tá 1,154,116 duine ina gcónaí in Omsk (daonáireamh 2010).


Kazan.
Cathair de chuid na Rúise is ea Kazan (Казань nó i dTatairis: Казан). Tá an chathair suite i gceartlár na Rúise Eorpaigh idir an Vólga agus an Cama sa Tatarstáin. Tá 1,143,535 duine ina gcónaí i gKazan (daonáireamh 2010).


Chelyabinsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Chelyabinsk (Челябинск). Tá an chathair suite ar an teorainn idir an Áise agus an Eoraip i gCúige Chelyabinsk. Tá 1,130,132 duine ina gcónaí in Chelyabinsk (daonáireamh 2010).


Ufa.
Cathair de chuid na Rúise is ea Ufa (Уфа nó i mBaiscíris: Өфө). Tá an chathair suite sa Bhaisceartastáin agus tá sí ina príomhchathair. Tá 1,062,319 duine ina gcónaí in Ufa (daonáireamh 2010).


Perm.
Cathair de chuid na Rúise is ea Perm (Пермь). Tá an chathair suite i lár na tíre i gCríoch Pherm. Tá 991,162 duine ina gcónaí i bPerm (daonáireamh 2010).


Krasnoyarsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Krasnoyarsk (Красноярск). Tá an chathair suite i lár na tíre i gCríoch Krasnoyarsk. Tá 973,826 duine ina gcónaí i gKrasnoyarsk (daonáireamh 2010).


Voronezh.
Cathair de chuid na Rúise is ea Voronezh (Воронеж). Tá an chathair suite in iarthar na tíre i gCúige Voronezh. Tá 889,680 duine ina gcónaí i Voronezh (daonáireamh 2010).


Saratov.
Cathair de chuid na Rúise is ea Saratov (Саратов). Tá an chathair suite in iardheisceart na tíre i gCúige Sharatov. Tá 837,900 duine ina gcónaí i Saratov (daonáireamh 2010).


Krasnodar.
Cathair de chuid na Rúise is ea Krasnodar (Краснодар). Tá an chathair suite in iardheisceart na tíre i gCríoch Krasnodar. Tá 744,995 duine ina gcónaí i gKrasnodar (daonáireamh 2010).


Tolyatti.
Cathair de chuid na Rúise is ea Tolyatti (Тольятти). Tá an chathair suite in iardheisceart na tíre i gCúige Shamara. Tá 719,632 duine ina gcónaí i dTolyatti (daonáireamh 2010).


Izhevsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Izhevsk (Ижевск nó in Udmairtis: Иж, Ижкар / Ish, Ishkar)). Tá an chathair suite in iardheisceart san Udmairt. Is í príomhchathair na hUdmairte í. Tá 627,734 duine ina gcónaí in Izhevsk (de réir daonáirimh 2010).


Barnaul.
Cathair de chuid na Rúise is ea Barnaul (Барнаул). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCríoch Altae. Tá 612,401 duine ina gcónaí i mBarnaul (daonáireamh 2010).


Yaroslavl.
Cathair de chuid na Rúise is ea Yaroslavl (Ярославль). Tá an chathair suite in iarthar na tíre i gCúige Yaroslavl. Tá 591,486 duine ina gcónaí in Yaroslavl (daonáireamh 2010).


Irkutsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Irkutsk (Иркутск). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Irkutsk. Tá 587,891 duine ina gcónaí in Irkutsk (daonáireamh 2010).


Tyumen.
Cathair de chuid na Rúise is ea Tyumen (Тюмень). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Tyumen. Tá 581,907 duine ina gcónaí i dTyumen (daonáireamh 2010).


Khabarovsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Khabarovsk (Хабаровск). Tá an chathair suite in oirthear na tíre i gCríoch Khabarovsk. Tá 577,441 duine ina gcónaí i Khabarovsk (daonáireamh 2010).


Makhachkala.
Cathair de chuid na Rúise is ea Makhachkala (Махачкала nó in Aváiris: МахӀачхъала, nó i Kumyk: Магьачкъала). Tá an chathair suite in iardheisceart na tíre sa Dhagastáin. Is í príomhchathair na Dagastáine í. Tá 572,076 duine ina gcónaí i Makhachkala (de réir daonáirimh 2010).


Orenburg.
Cathair de chuid na Rúise is ea Orenburg (Оренбург). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Orenburg. Tá 548,331 duine ina gcónaí in Orenburg (daonáireamh 2010).


Phnom Penh.
Is é Phnom Penh príomhchathair na Cambóide agus an chathair is mó sa tír. Tá Phnom Penh suite ar bhruacha aibhneacha an Tonlé Sap, an Mekong agus an Bessac san áit a dtagann na trí habhainn úd le chéile.
Rinneadh príomhchathair de den chéad uair sa bhliain 1434. "Péarla h Áise" a thugtaí ar Phnom Penh nuair a bhí an Chambóid ina coilíneacht de chuid na Fraince. Meastar 370,000 duine a bheith ina gcónaí sa bhliain 1975 gan trácht ar na teifigh ag bhí ag plódú isteach mar gheall ar an gcogaíocht a bhí ar siúl sa tír san am úd. Chomh luath agus a ghlac an Khmer Rouge seilbh ar Phnom Penh, dhíbrigh siad an pobal ar fad ón gcathair agus ní raibh ann ar feadh roinnt blianta ina dhiaidh sin ach oifigigh, saighdiúrí agus a dteaghlaigh, chomh maith lena gcuid príosúnach. Bhí 32,000 duine ann sa bhliain 1978. Tháinig fás mór ar an gcathair i ndiaidh don Khmer Rouge a bheith díbeartha go gairid ina dhiaidh sin.


Novokuznetsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Novokuznetsk (Новокузнецк). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Kemerovo. Tá 547,904 duine ina gcónaí i Novokuznetsk (daonáireamh 2010).


Kemerovo.
Cathair de chuid na Rúise is ea Kemerovo (Кемерово). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Kemerovo. Tá 532,981 duine ina gcónaí i gKemerovo (daonáireamh 2010).


Ryazan.
Cathair de chuid na Rúise is ea Ryazan (Rúisis: Рязань). Tá an chathair suite in iarthar na tíre i gCúige Ryazan. Tá 524,927 duine ina gcónaí in Ryazan (daonáireamh 2010). Tá an lán láithreán tionsclaíochta suite sa chathair.


Tomsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Tomsk (Томск). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Thomsk. Tá 524,669 duine ina gcónaí i dTomsk (daonáireamh 2010).


Astrakhan.
Cathair de chuid na Rúise is ea Astrakhan (Астрахань). Tá an chathair suite in iardheisceart na tíre i gCúige Astrakhan. Tá 520,339 duine ina gcónaí in Astrakhan (daonáireamh 2010).


Penza.
Cathair de chuid na Rúise is ea Penza (Пенза). Tá an chathair suite in iarthar na tíre i gCúige Phenza. Tá 517,311 duine ina gcónaí i bPenza (daonáireamh 2010).


Naberezhnye Chelny.
Cathair de chuid na Rúise is ea Naberezhnye Chelny (Набережные Челны nó i dTatairis: Яр Чаллы). Tá an chathair suite i gceartlár na Rúise Eorpaigh idir an Vólga agus an Cama san Tatarstáin. Tá 513,193 duine ina gcónaí i Naberezhnye Chelny (daonáireamh 2010).


Lipetsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Lipetsk (Липецк). Tá an chathair suite in iarthar na tíre i gCúige Lipetsk. Tá 508,887 duine ina gcónaí i Lipetsk (daonáireamh 2010).


Tula.
Cathair de chuid na Rúise is ea Tula (Тула). Tá an chathair suite i ndeisceart na tíre i gCúige Thula. Tá 501,169 duine ina gcónaí i dTula (daonáireamh 2010).


Kirov.
Cathair de chuid na Rúise is ea Kirov (Киров). Tá an chathair suite in iarthar na tíre i gCúige Kirov. Tá 473,695 duine ina gcónaí i gKirov (daonáireamh 2010).


Cheboksary.
Cathair de chuid na Rúise is ea Cheboksary (Чебоксары nó i Suvaisis: Шупашкар, "Shupashkar")). Tá an chathair suite in iarthar na tíre sa tSuvais. Is í príomhchathair na Suvaise í. Tá 453,721 duine ina gcónaí i Cheboksary (de réir daonáirimh 2010).


Kaliningrad.
Cathair de chuid na Rúise is ea Kaliningrad (Калининград nó i nGearmáinis: Königsberg). Tá an chathair suite ar an Cósta Baltach i gCúige Kaliningrad. Tá 431,402 duine ina gcónaí i gKaliningrad (daonáireamh 2010).


Severomorsk.
Cathair de chuid na Rúise is ea Severomorsk (Североморск). Tá an chathair suite i iarthuaisceart na tíre i gCúige Murmansk. Tá 50,060 duine ina gcónaí i Severomorsk (daonáireamh 2010).


Aracaju.
Cathair sa Bhrasaíl is í Aracaju. Tá sí suite in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Sergipe. Tá 614,577 duine ina gcónaí i Aracaju (daonáireamh 2013).
*


Belo Horizonte.
Cathair sa Bhrasaíl is í Belo Horizonte. Tá sí suite in oirdeisceart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Minas Gerais. Tá 2,491,109 duine ina gcónaí i mBelo Horizonte agus 5,156,217 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Boa Vista.
Cathair sa Bhrasaíl is ea Boa Vista. Tá sí suite i dtuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair Stát Roraima. Tá 314,900 duine ina gcónaí i mBoa Vista (daonáireamh 2014).
*


Campo Grande.
Cathair sa Bhrasaíl is í Campo Grande. Tá sí suite in iardheisceart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Mato Grosso do Sul. Tá 786.797 duine ina gcónaí i gCampo Grande agus 991,420 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Cuiabá.
Cathair sa Bhrasaíl is í Cuiabá. Tá sí suite i dtuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Mato Grosso. Tá 551,098 duine ina gcónaí i gCuiabá. (daonáireamh 2013).
*


Florianópolis.
Cathair sa Bhrasaíl is í Florianópolis. Tá sí suite i ndeiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Santa Catarina. Tá 421,203 duine ina gcónaí i bhFlorianópolis agus 1,096,476 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Goiânia.
Cathair sa Bhrasaíl is í Goiânia. Tá sí suite i dtuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Goiás. Tá 1,301,892 duine ina gcónaí i nGoiânia agus 2,206,734 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


João Pessoa.
Cathair sa Bhrasaíl is í João Pessoa. Tá sí suite in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Paraíba. Tá 742,478 duine ina gcónaí i João Pessoa. (daonáireamh 2010).
*


Palmas.
Cathair sa Bhrasaíl is í Palmas. Tá sí suite i lár na tíre agus is í príomhchathair an Stát Tocantins. Tá 265.090 duine ina gcónaí i bPalmas (daonáireamh 2010).
*


Porto Alegre.
Cathair sa Bhrasaíl is í Porto Alegre. Tá sí suite i ndeisceart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Rio Grande do Sul. Tá 1,509,939 duine ina gcónaí i bPorto Alegre agus 4,405,769 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Porto Velho.
Cathair sa Bhrasaíl is í Porto Velho. Tá sí suite in iarthuaisceart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Rondônia. Tá 426,558 duine ina gcónaí i bPorto Velho (daonáireamh 2010).
*


Recife.
Cathair sa Bhrasaíl is í Recife. Tá sí suite in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Pernambuco. Tá 1,555,039 duine ina gcónaí i Recife agus 3,743,854 ina gcónaí sa cheantar cathrach (daonáireamh 2010).
*


São Luís.
Cathair sa Bhrasaíl is í São Luís. Tá sí suite in oirthuaiscéart na tíre agus is í príomhchathair an Stát Maranhão. Tá 1,011,943 duine ina gcónaí i São Luís agus 1,227,659 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010).
*


Teresina.
Cathair sa Bhrasaíl is ea Teresina. Tá sí suite in oirthear na tíre agus is í príomhchathair an Stát Piauí í. Tá 814,439 duine ina gcónaí i dTeresina agus 1,135,920 ina gcónaí i mórcheantar na cathrach (daonáireamh 2010).


Franca.
Cathair sa Bhrasaíl is í Franca. Tá sí suite i lár na tíre san Stát São Paulo. Tá 339.461 duine ina gcónaí i bhFranca agus 471,383 ina gcónaí sa cheantar cathrach. (daonáireamh 2010). Bhí sí bunnathe sa bhliain 1805.
*


Bicester.
Is baile suite in Oxfordshire é Bicester.


Burford.
Is baile suite in Oxfordshire é Burford.


Carterton, Oxfordshire.
Is baile suite in Oxfordshire é Carterton.


Charlbury.
Is baile suite in Oxfordshire é Charlbury.


Chipping Norton.
Is baile suite in Oxfordshire é Chipping Norton.


Didcot.
Is baile suite in Oxfordshire é Didcot.


Hamamatsu.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Hamamatsu (浜松市). Tá sí suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 797,462 duine ina gcónaí i Hamamatsu (daonáireamh 2010).


Kumamoto.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Kumamoto (熊本市). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 797,462 duine ina gcónaí i Kumamoto (daonáireamh 2010).


Niigata.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Niigata (新潟市). Tá sí suite in iarthar Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 804,193 duine ina gcónaí i Niigata (daonáireamh 2010).


Okayama.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Okayama (岡山市). Tá sí suite in oirdheisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 705,224 duine ina gcónaí in Okayama (daonáireamh 2010).


Sagamihara.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Sagamihara (相模原市). Tá sí suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 719,677 duine ina gcónaí i Sagamihara (daonáireamh 2010).


Sakai.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Sakai (堺市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 797,462 duine ina gcónaí i Sakai (daonáireamh 2010).


Osaka.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Osaka (大阪市). Tá sí suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 2,666,371 duine ina gcónaí in Osaka agus 18,768,395 i gceantair an cathair (daonáireamh 2010).


Shizuoka.
Cathair de chuid na Seapáine is ea Shizuoka (静岡市). Tá sí suite in oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 723,317 duine ina gcónaí i Shizuoka (daonáireamh 2010).


Maoracht na Seapáine.
Is iad na 47 maoracht an chéad leibhéal sna limistéar riaracháin sa tSeapáin. Tá siad déanta as 43 fíor mhaoracht, dhá maoracht Uirbeach (Osaka agus Kyoto), críoch amháin (Hokkaido) agus ceannchathair amháin (Tóiceo). Bhí na céad maoracht curtha ar bun ag rialtas an Meiji Fuhanken sanchisei sa bhliain 1868. Tháinig siad in áit cúigí na Seapáine.
Is méara tofa díreach ag an bpobal é an príomhfheidhmeannach i ngach maoracht. Tá dlíthe agus búiséid aontaithe i dtionól aon seomra reachtaigh. Faoin Dlí Féilriail Áitiúil reatha tá na maoracht foroinnte ina gcathracha agus ceatair. Bhíonn na ceantair foroinnte i mbailte agus sráidbhailte.


Hokkaido.
Réigiún, Críoch agus Maoracht de chuid na Seapáine is ea Hokkaido (北海道). Tá sí suite i dtuaisceart na tíre. Tá 5,507,456 duine ina gcónaí i Hokkaido (daonáireamh 2010).


Tōhoku.
Réigiún de chuid na Seapáine is ea Tōhoku (東北地方). Tá sí suite ar an oileán Honshu i dtuaisceart na tíre. Tá 9,335,636 duine ina gcónaí i dTōhoku (daonáireamh 2010).
Tá sé Maoracht san reigiún seo, is iad: Akita, Aomori, Fukushima, Iwate, Miyagi agus Yamagata.


Kantō.
Réigiún de chuid na Seapáine is ea Kantō (関東地方). Tá sí suite i lár na tíre ar an oileán Honshu. Tá 42,607,375 duine ina gcónaí i Kantō (daonáireamh 2010). Tá seacht Maoracht san Reigiún seo, is iad: Gunma, Tochigi, Ibaraki, Saitama, Tóiceo, Chiba, agus Kanagawa.


Chūbu.
Réigiún de chuid na Seapáine is ea Chūbu (中部地方). Tá sí suite i lár na tíre ar an oileán Honshu. Tá 21,715,822 duine ina gcónaí i Chūbu (daonáireamh 2010). Tá naoi Maoracht san reigiún seo, is iad: Aichi, Fukui, Gifu, Ishikawa, Nagano, Niigata, Shizuoka, Toyama, agus Yamanashi.


Kansai.
Réigiún de chuid na Seapáine is ea Kansai (関西地方). Tá sí suite i lár na tíre ar an oileán Honshu. Tá 22,757,897 duine ina gcónaí i Kansai (daonáireamh 2010). Tá seacht Maoracht san Réigiún seo, is iad: Mie, Nara, Wakayama, Kyoto, Osaka, Hyōgo, agus Shiga.


Chūgoku.
Réigiún de chuid na Seapáine is ea Chūgoku (中国地方). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 7,563,428 duine ina gcónaí i gChūgoku (daonáireamh 2010). Tá cúig maoracht san réigiún seo, is iad: Hiroshima, Okayama, Shimane, Tottori agus Yamaguchi.


Shikoku.
Réigiún agus oileán de chuid na Seapáine is ea Shikoku (四国). Tá sí suite idir Honshu agus Kyushu i lár na tíre. Tá 4,141,955 duine ina gcónaí i Shikoku (daonáireamh 2010). Tá ceithre Maoracht ar an oileán seo, is iad: Ehime, Kagawa, Kōchi, agus Tokushima. Is é Shikoku an oileán is lú agus leis an daonra is lú as na ceithre príomh-oileán na Seapáine.


Kyushu.
Réigiún agus Oileán de chuid na Seapáine is ea Kyushu (九州). Tá sí suite i ndeisceart na tíre. Tá 13,231,995 duine ina gcónaí i Kyushu (daonáireamh 2010). Tá seacht Maoracht ar an oileán seo, is iad: Fukuoka, Kagoshima, Kumamoto, Miyazaki, Nagasaki, Ōita agus Saga.


Maoracht Okinawa.
Réigiún agus Maoracht de chuid na Seapáine is ea Okinawa (沖縄県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre. Tá 1,416,587 duine ina gcónaí in Okinawa (daonáireamh 2010).


Maoracht Aomori.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Aomori (青森県). Tá sí suite i dtuaisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,373,164 duine ina gcónaí in Aomori (daonáireamh 2010).


Maoracht Iwate.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Iwate (岩手県). Tá sí suite i dtuaisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,330,530 duine ina gcónaí in Iwate (daonáireamh 2010).


Maoracht Miyagi.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Miyagi (宮城県). Tá sí suite i dtuaisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,337,513 duine ina gcónaí i Miyagi (daonáireamh 2010).


Maoracht Akita.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Akita (秋田県). Tá sí suite i dtuaisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,106,050 duine ina gcónaí in Akita (daonáireamh 2010).


Maoracht Yamagata.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Yamagata (山形県). Tá sí suite i dtuaisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,152,000 duine ina gcónaí in Yamagata (daonáireamh 2010).


Maoracht Fukushima.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Fukushima (福島県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,028,752 duine ina gcónaí in Fukushima (daonáireamh 2010).


Maoracht Ibaraki.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Ibaraki (茨城県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,964,141 duine ina gcónaí in Ibaraki (daonáireamh 2010).


Maoracht Tochigi.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Tochigi (栃木県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,005,096 duine ina gcónaí i dTochigi (daonáireamh 2010).


Maoracht Gunma.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Gunma (群馬県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,014,608 duine ina gcónaí in Gunma (daonáireamh 2010).


Maoracht Saitama.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Saitama (埼玉県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 7,190,817 duine ina gcónaí i Saitama (daonáireamh 2010).


Maoracht Chiba.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Chiba (千葉県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 6,201,046 duine ina gcónaí i gChiba (daonáireamh 2010).


Maoracht Kanagawa.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Kanagawa (神奈川県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 9,029,996 duine ina gcónaí i Kanagawa (daonáireamh 2010).


Maoracht Niigata.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Niigata (新潟県). Tá sí suite i lariarthar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,371,574 duine ina gcónaí i Niigata (daonáireamh 2010).


Maoracht Toyama.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Toyama (富山県). Tá sí suite i lariarthar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,104,239 duine ina gcónaí i dToyama (daonáireamh 2010).


Maoracht Ishikawa.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Ishikawa (石川県). Tá sí suite i lariarthar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,168,929 duine ina gcónaí in Ishikawa (daonáireamh 2010).


Maoracht Fukui.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Fukui (福井県). Tá sí suite i lariarthar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 795,437 duine ina gcónaí i bhFukui (daonáireamh 2010).


Maoracht Yamanashi.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Yamanashi (山梨県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 845,022 duine ina gcónaí i Yamanashi (daonáireamh 2010).


Maoracht Nagano.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Nagano (長野県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,148,425 duine ina gcónaí i Nagano (daonáireamh 2010).


Maoracht Gifu.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Gifu (岐阜県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,371,574 duine ina gcónaí i nGifu (daonáireamh 2010).


Maoracht Shizuoka.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Shizuoka (静岡県). Tá sí suite i laroirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 3,774,471 duine ina gcónaí i Shizuoka (daonáireamh 2010).


Maoracht Aichi.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Aichi (愛知県). Tá sí suite i lariarthar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 7,408,640 duine ina gcónaí in Aichi (daonáireamh 2010).


Maoracht Mie.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Mie (三重県). Tá sí suite in oirthear na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,855,177 duine ina gcónaí i Mie (daonáireamh 2010).


Maoracht Shiga.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Shiga (滋賀県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,402,132 duine ina gcónaí i Shiga (daonáireamh 2010).


Maoracht Kyoto.
Maoracht Uirbeach de chuid na Seapáine is ea Kyoto (京都府). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,633,428 duine ina gcónaí i Kyoto (daonáireamh 2010).


Maoracht Osaka.
Maoracht uirbeach de chuid na Seapáine is ea Osaka (大阪府). Tá sí suite i lardeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 8,864,228 duine ina gcónaí in Osaka (daonáireamh 2010).


Maoracht Hyōgo.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Hyōgo (兵庫県). Tá sí suite i lardeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 5,582,978 duine ina gcónaí i Hyōgo (daonáireamh 2010).


Maoracht Nara.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Nara (奈良県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,396,849 duine ina gcónaí i Nara (daonáireamh 2010).


Maoracht Wakayama.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Wakayama (和歌山県). Tá sí suite i lar na tíre ar an oileán Honshu. Tá 989,983 duine ina gcónaí i Wakayama (daonáireamh 2010).


Maoracht Tottori.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Tottori (鳥取県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 584,982 duine ina gcónaí i dTottori (daonáireamh 2010).


Maoracht Shimane.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Shimane (島根県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 712,336 duine ina gcónaí i Shimane (daonáireamh 2010).


Maoracht Okayama.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Okayama (岡山県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,940,411 duine ina gcónaí in Okayama (daonáireamh 2010).


Maoracht Hiroshima.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Hiroshima (広島県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 2,857,990 duine ina gcónaí i Hiroshima(daonáireamh 2010).


Maoracht Yamaguchi.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Yamaguchi (山口県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Honshu. Tá 1,445,702 duine ina gcónaí i Yamaguchi (daonáireamh 2010).


Maoracht Tokushima.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Tokushima (徳島県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Shikoku. Tá 824,108 duine ina gcónaí i dTokushima (daonáireamh 2010).


Maoracht Kagawa.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Kagawa (香川県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Shikoku. Tá 995,465 duine ina gcónaí i Kagawa (daonáireamh 2010).


Maoracht Ehime.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Ehime (愛媛県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Shikoku. Tá 1,430,086 duine ina gcónaí in Ehime (daonáireamh 2010).


Maoracht Kōchi.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Kōchi (高知県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Shikoku. Tá 757,914 duine ina gcónaí i Kōchi (daonáireamh 2010).


Maoracht Fukuoka.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Fukuoka (福岡県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 5,088,483 duine ina gcónaí i bhFukuoka (daonáireamh 2010).


Maoracht Saga.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Saga (佐賀県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 839,458 duine ina gcónaí i Saga (daonáireamh 2010).


Maoracht Nagasaki.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Nagasaki (長崎県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 1,407,904 duine ina gcónaí i Nagasaki (daonáireamh 2010).


Maoracht Kumamoto.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Kumamoto (熊本県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 1,812,255 duine ina gcónaí i Kumamoto (daonáireamh 2010).


Maoracht Ōita.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Ōita (大分県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 1,177,900 duine ina gcónaí in Ōita (daonáireamh 2010).


Maoracht Miyazaki.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Miyazaki (宮崎県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 1,128,412 duine ina gcónaí i Miyazaki (daonáireamh 2010).


Maoracht Kagoshima.
Maoracht de chuid na Seapáine is ea Kagoshima (鹿児島県). Tá sí suite i ndeisceart na tíre ar an oileán Kyushu. Tá 1,703,406 duine ina gcónaí i Kagoshima (daonáireamh 2010).


Auckland Grammar School.
Is é Auckland Grammar School an t-aon ardscoil do bhuachaillí amháin in Auckland, Nua-Shéalainn. Tá ranganna 9 go 13 á dteagasc ann. Tá roinnt scoláirí as ceantair i bhfad ón áit ina gcónaí san fhoirgneamh in aice leis an scoil féin. Le breis is 2500 scoláire ag freastal uirthi, is í ceann de na scoileanna is mó sa Nua-Shéalainn.
Bunaíodh an scoil i 1868.
Tá an t-aisteoir Russell Crowe i measc na ndaoine cáiliúla a d'fhreastail ar an scoil.


Chambers's Encyclopaedia.
Ba "Foclóir d'Eolas Ginearálta" é Chambers's Encyclopaedia, déanta suas de deich imleabhar agus timpeall is 800 leathanach i ngach imleabhar. Ba é an teach foilsitheoireachta cáiliúil W. R. Chambers as Dún Éideann, a bhí taobh thiar de agus a thug a ainm dó. Sárchiclipéid a bhí ann, a sheas ar aon chéim leis na ciclipéidí ba thábhachtaí ar domhan, ó thaobh dhoimhneacht agus leithead na n-altanna a bhí ann.
Foilsíodh an chéad eagrán imleabhar ar imleabhar, thar timpeall is seacht mbliana idir 1877 agus 1884. Bhí fealsúnacht ag Chambers ó thús go mbeadh na haltanna ina gciclipéid domhain go leor go nglacfadh an léitheoir greim ar phrionsabail an ábhair. Bhí léaráidí cruinne agus cothromóidí matamaitice sna haltanna ar theicneolaíocht, mar shampla.
Foilsíodh an dara heagrán, an "Century Edition", sa 20ú céad sna blianta go díreach roimh an Chéad Chogadh Domhanda. Is dócha gurb é seo an chiclipéid is fearr a d'fhoilsigh Chambers riamh. Rinneadh athchló ar an gcuid ba mhó de na léaráidí ón chéad eagrán, agus bhí cuid mhór de na foirmlí matamaitice fós ann mar a raibh siad ábhartha leis an ábhar, agus bhí altanna ar theicneolaíochtaí nua ann, cosúil le raidió.
Clóbhualadh an "New Edition" i 1935 ag an University Press i nDún Éideann. Bhí cuid mhaith de na haistí scríofa as an nua don cheann seo. Ó pheirspictíocht an 21ú céad, léiríonn codanna den chiclipéid an éiginnteacht pholaitiúil san Eoraip idir an dá chogadh mhór. Ó thaobh na haltanna ar ábhar teicneolaíochta, níl siad chomh cruinn go ginearálta leis na cinn a bhí san eagrán roimhe.


Cathracha Sainithe na Seapáine.
Is Cathair Sainithe (指定都市 "shitei toshi") iad na cathracha atá ainmnithe mar cathair sainithe in ionstraim reachtúil de chuid an rialtais faoi Airteagal 252, Alt 19 den Dlí Féinriail Áitiúil 1947. Bíonn cónaí ar breis is 500,000 daone i gCathracha Sainithe.
Léargas Ginearálta.
Bíonn roinnt mhaith feidhmeanna a mbíonn ag Rialtas Maorachta tarmligthe d'Cathracha Sainithe sna réimsí oideachas, leas sóisialta, córas séarachais, ceadúnú gnó agus pleanáil uirbeach. Dé gnáth bíonn feidhmeanna éagsúla beaga tarmligthe don rialtas cathrach ach bíonn na cinntí móra glactha ag an Rialtas Maorachta. Mar shampla, bíonn an rialtas cathrach in ann ceadúnú a thabhairt do clinicí beaga, ach bíonn ar an Rialtas Maorachta ceadúnú a thabhairt d'Oispidéil.
Bíonn ar Cathracha Sainithe iad féin a foroinnt i mbardaí (区 "ku"). Bíonn oifig áitiúil i ngach barda a mbíonn ag plé le seirbhísí éagsúil a chur ar fáil. Tá na 23 bardaí speisialta i dTóiceo taobh amuigh den córas seo. Toisc gur Maoracht é Tóiceo féin, tá na mbardaí san ceantair sin cathracha iad féin. Cé go bhfuil go leor daoine sna dhá bardaí is mó i dTóiceo: Setagaya and Nerima chun a bhí ina gCathracha Sainithe iad féin, ní thugtar 'cathair' orthu faoin dlí agus már sin ní féidir leo a bheith mar Cathracha Sainithe.
Níor chaill cathair sa tSeapáin stádas sainithe riamh.


Liberty City.
Cathair Ficseanúil de chuid domhain Grand Theft Auto (GTA) is ea Liberty City. Tá 8,363,710 duine ina gcónaí i Liberty City (2008). Bhí an cathair seo bunnaithe sa bhliain 1625 mar 'New Rotterdam'. Bhfuair an cathair an ainim Liberty City sa bhliain 1664.


Vice City.
Cathair Ficseanúil de chuid domhain Grand Theft Auto (GTA) is ea Vice City. Tá 1,800,000 duine ina gcónaí i Vice City (1986).


Los Santos.
Cathair Ficseanúil de chuid domhain Grand Theft Auto (GTA) is ea Los Santos. Tá breis is 4,000,000 duine ina gcónaí i Los Santos (2013). Bhí an cathair bunnaithe sa bhliain 1781.


Megaton.
Cathair Ficseanúil de chuid domhain Fallout is ea Megaton. Tá 42 duine ina gcónaí i Megaton (2277).


Ardleigh Green.
Is baile é Ardleigh Green atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Chase Cross.
Is baile é Chase Cross atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Elm Park.
Is baile é Elm Park atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harold Hill.
Is baile é Harold Hill atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Havering-atte-Bower.
Is baile é Havering-atte-Bower atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ockendon Thuaidh.
Is baile é Ockendon Thuaidh atá suite i mbuirg Havering, Londain Thoir, i Sasana. Tá sé suite ar fhorimeall thoir thuaidh Londan, agus is é an chomharsanacht de chuid Londain is faide ó lár na cathrach.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wennington.
Is baile é Wennington atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir..
Bailte agus cathracha i Sasana


Barkingside.
Is baile é Barkingside atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clayhall.
Is baile é Clayhall atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cranbrook, Londain.
Is baile é Cranbrook atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fairlop.
Is baile é Fairlop atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fullwell Cross.
Is baile é Fullwell Cross atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hainault.
Is baile é Hainault atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Little Heath, Londain.
Is baile é Little Heath atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Loxford, Londain.
Is baile é Loxford atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Redbridge, Londain.
Is baile é Redbridge atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Snaresbrook.
Is baile é Snaresbrook atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodford Theas.
Is baile é Woodford Theas atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wanstead.
Is baile é Wanstead atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodford.
Is baile é Woodford atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodford Bridge.
Is baile é Woodford Bridge atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodford Green.
Is baile é Woodford Green atá suite sa bhuirg Redbridge, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Highams Park.
Is baile é Highams Park atá suite sa bhuirg Waltham Forest, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Temple Mills.
Is baile é Temple Mills atá suite sa bhuirg Waltham Forest, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wisława Szymborska.
B'fhile as an Pholainn í Wisława Szymborska (2 Iúil 1923, Kórnik – 1 Feabhra 2012, Kraków). Bhuaigh sí Duais Nobel na Litríochta i 1996. Ba í an naoú bean a bhuaigh an duais seo. Chomh maith leis sin, ba í an séú duine as an Pholainn a bhuaigh duais Nobel riamh.


Muswell Hill.
Is baile é Muswell Hill atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stroud Green.
Is baile é Stroud Green atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Penpont.
Is baile beag i ngar do Chill Osbairn in iardheisceart na hAlban é Penpont. Tá sé suite 62m os cionn leibhéal na mara, i dtuaisceart Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh (Contae Dhùn Phrìs roimh 1975), idir Am Mòine Naomh agus Bàrr na Dris. Tá sé 316km ar shiúl ó Obar Dheathain, 101km ó Ghlaschú, 27km ó Dhùn Phrìs agus 104km ó Dhún Éideann, príomhbhaile na tíre. Is é Béarla an chéad teanga ag an chuid is mó de na daoine i bPenpont, cé go raibh Gàidhlig fós beo roimh 1700. Braitheann geilleagar an bhaile go mór ar an talmhaíocht, ar an gcoillteoireacht agus ar an turasóireacht. Chomh maith leis sin, tá páirc charbhán, halla an bhaile agus gailearaí ealaíne sa bhaile, ach tá an teach tábhairne dúnta anois. Ó thaobh an oideachais, tá bunscoil ann ach caithfear dul don ardscoil i mBàrr na Dris.
Is é "Pen y Bont" (Gaeilge: "Ceann an Droichid") ainm an bhaile sa tSean-Bhreatnais. Tá fothracha caisleáin, ar a dtugtar "Tibbers" (nó "Tobar" sa Ghàidhlig), i ngar don bhaile, chomh maith le fothracha cosáin ó am na Rómhánach. Rinne Uilleam Uallas ionsaí ar an gcaisleán le linn Chogadh Neamhspleáchais na hAlban. Luadh Penpont san úrscéal "The Private Memoirs and Confessions of a Justified Sinner", a scríobh James Hogg i 1824. Tosaíodh Féile i 1891 agus tá sé ag dul ó neart go neart ar feadh breis is céad bliain. Tógadh eaglais nua sa bhaile i 1867 san aon áit a raibh ina háit chráifeach ar feadh na n-aoiseanna. Tá dhá chloch ón 11ú haois a aimsíodh sa reilig le feiceáil san iarsmalann i nDùn Phrìs. De réir leacht cuimhneacháin an bhaile, fuair 41 duine as Penpont bás sa Chéad Chogadh Domhanda agus naonúr eile sa Dara Cogadh.


Faringdon.
Is baile suite in Oxfordshire é Faringdon.


Henley-on-Thames.
Is baile suite in Oxfordshire é Henley-on-Thames.


Neithrop.
Is baile suite in Oxfordshire é Neithrop.


Ruscote.
Is baile suite in Oxfordshire é Ruscote.


Thame.
Is baile suite in Oxfordshire é Thame.


Wallingford, Oxfordshire.
Is baile suite in Oxfordshire é Wallingford.


Wantage.
Is baile suite in Oxfordshire é Wantage.


Watlington, Oxfordshire.
Is baile suite in Oxfordshire é Watlington.


Weston Otmoor.
Is baile suite in Oxfordshire é Weston Otmoor.


Witney.
Is baile suite in Oxfordshire é Witney.


Woodstock, Oxfordshire.
Is baile suite in Oxfordshire é Woodstock.


Amersham.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Amersham.


Aylesbury.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Aylesbury.


Beaconsfield.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Beaconsfield.


Bletchley.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Bletchley.


Bletchley and Fenny Stratford.
An Loch Ghorm, tearmann dúlra i Bletchley and Fenny Stratford
Is baile suite i mBuckinghamshire Sasana é Bletchley and Fenny Stratford.


Buckingham.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Buckingham.


Chesham.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Chesham.


Fenny Stratford.
Sráid i Fenny Stratford, séipéal Anglacánach St Martin ar dheis
Is baile suite i mBuckinghamshire é Fenny Stratford.


High Wycombe.
Is baile suite i mBuckinghamshire é High Wycombe.


Newport Pagnell.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Newport Pagnell.


Olney, Buckinghamshire.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Olney.


Princes Risborough.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Princes Risborough.


Stony Stratford.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Stony Stratford.


Wendover.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Wendover.


Winslow, Buckinghamshire.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Winslow.


Woburn Sands.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Woburn Sands.


Wolverton.
Is baile suite i mBuckinghamshire é Wolverton.


Ascot, Berkshire.
Is baile suite i mBerkshire é Ascot.


Bracknell.
Is baile suite i mBerkshire é Bracknell.


Crowthorne.
Is baile suite i mBerkshire é Crowthorne.


Earley.
Is baile suite i mBerkshire é Earley.


Eton, Berkshire.
Is baile suite i mBerkshire é Eton.


Lambourn.
Is baile suite i mBerkshire é Lambourn.


Maidenhead.
Is baile suite i mBerkshire é Maidenhead.


Reading, Berkshire.
Is baile suite i mBerkshire é Reading.


Sandhurst, Berkshire.
Is baile suite i mBerkshire é Sandhurst.


Slough.
Is baile suite i mBerkshire é Slough.


Thatcham.
Is baile suite i mBerkshire é Thatcham.


Wokingham.
Is baile suite i mBerkshire é Wokingham.


Woodley, Berkshire.
Is baile suite i mBerkshire é Woodley.


Aldershot.
Is baile suite i Hampshire é Aldershot.


Alton, Hampshire.
Is baile suite i Hampshire é Alton.


Andover, Hampshire.
Is baile suite i Hampshire é Andover.


Basingstoke.
Is baile suite i Hampshire é Basingstoke.


Bishop's Waltham.
Is baile suite i Hampshire é Bishop's Waltham.


Bordon.
Is baile suite i Hampshire é Bordon.


Emsworth.
Is baile suite i Hampshire é Emsworth.


Fareham.
Is baile suite i Hampshire é Fareham.


Farnborough, Hampshire.
Is baile suite i Hampshire é Farnborough.


Gosport.
Is baile suite i Hampshire é Gosport.


Fleet, Hampshire.
Is baile suite i Hampshire é Fleet.


Fordingbridge.
Is baile suite i Hampshire é Fordingbridge.


Havant.
Is baile suite i Hampshire é Havant.


Brus Crawford.
Is polaiteoir Albanach é Brus Crawford (Béarla: "Bruce Crawford"), BPA ("Ball de Pharlaimint na hAlban"). Rugadh ar 16 Feabhra 1955 i nGlaschú é. Tá sé anois ina BhPA do Sruighlea; tá sé freisin ina bhall den chomh-aireacht mar Rúnaí do Ghnó na Parlaiminte agus Straitéis an Rialtais. Idir 1999 agus 2007 bhí sé ina bhall d'Albain Láir agus Fìobh. Tá sé ina bhall de Pháirtí Náisiúnta na hAlban.


John Whyte.
B'iriseoir, aistritheoir agus leabharlannaí é John Whyte (? - 1913). Ba mhinic a d'úsáid sé an leasainm Iain Bán Óg nó I.B.Ó. ina chuid scríbhinní.
Rugadh agus tógadh in Èisdeal in éineacht lena dheartháir Henry Whyte.
Bhí sé ina eagarthóir ar an iris "An Gaidheal".


Safó.
Bhí Safó (Gréigis Aiticeach: Σαπφώ, Gréigis Aeólach: Ψάπφω, Sapphô) ina file Sean-Ghréagach, as an bhaile mór Eressos ar oileán Lesbos, a bhí ina ionad cultúrtha sa 7ú haois RC. Rugadh am éigin idir 630 RC is 612 RC í. Creidtear go raibh sí beag is dorcha.
Bhí Safó, iníon Scamander agus Cleïs, pósta (le trádálaí saibhir, de réir coiméide Aiticí, ach tá sin in amhras) agus bhí iníon aici, darb ainm Cleïs freisin. D'éirigh sí cáiliúil ar feadh a saoil as a cuid filíochta — chomh mór sin gur thóg an baile mór Syracuse dealbh chun onóir a thabhairt di nuair a thug sí cuairt. Bhí a teaghlach gníomhach go polaitiúil, agus rinne Safó mórán taistil. Bhí sí clúiteach ar feadh a saoil freisin mar mháistreás i scoil bhailchríche Ghréagach do chailíní. Ar ndóigh, bhí a cuid mac léinn ina cúrsaí filíochta.
Bhí sí ina file liriceach a d'fhorbair stíl áirithe rannaíochta, ar a dtugtar "rannaíocht Shafach", agus tá ardmheas uirthi as a bheith i gceannas ar ghluaiseacht ealaíonta ó ábhar clasaiceach na ndéithe, go dtí ábhar na mothúchán pearsanta daonna. Rinne eipeagram san "Anthologia Palatina", a chuirtear i leith Platón, tagairt di mar "an deichiú Bé".


Hedge End.
Is baile suite i Hampshire é Hedge End.


Lee-on-the-Solent.
Is baile suite i Hampshire é Lee-on-the-Solent.


Lymington.
Is baile suite i Hampshire é Lymington.


New Alresford.
Is baile suite i Hampshire é New Alresford.


New Milton.
Is baile suite in iardheisceart Hampshire, i Sasana, é New Milton. Bhí an baile sách tábhachtach sa Dara Cogadh Domhanda agus d'ionsaigh an Luftwaffe é faoi thrí (1940, 1942 agus 1943). De réir daonáireamh na bliana 2011, bhí 25,717 duine ina gcónaí ann.


North Camp.
Is baile suite i Hampshire é North Camp.


Petersfield.
Is baile suite i Hampshire é Petersfield.


Portchester.
Is baile suite i Hampshire é Portchester.


Ringwood.
Is baile suite i ndeisceart Hampshire, i Sasana, é Ringwood. 12,567 duine atá ina gcónaí ann.


Romsey.
Is baile suite i Hampshire é Romsey.


Southsea.
Is baile suite i Hampshire é Southsea.


Paul Murphy (Polaiteoir Éireannach).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Paul Murphy (Gaeilge: "Pól Ó Murchú"). Tá sé ina bhall den Chomhaontas Frith-Ghéire.
Tá Murphy ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Kathmandu.
Is é Kathmandu príomhchathair Neipeal agus an chathair is mó sa tír. Tá sé suite i nGleann Kathmandu idir an Abhainn Vishnumati agus Abhainn Dhobi Khola. Is iad Neipeailis, Nepal Bhasa agus Béarla na teangacha oifigiúla agus is minice in úsáid sa chathair. Tá beagnach milliún duine ina gcónai in Kathmandu.
An teampall Kasthamandap, as a dtagann ainm na cathrach


Tadley.
Is baile suite i Hampshire é Tadley.


Totton and Eling.
Is baile suite i Hampshire é Totton and Eling.


Liosta briseadh amach Ebola.
Is liosta é seo de briseadh amach Ebola.


Michael Fitzmaurice.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Fitzmaurice (Gaeilge: "Mícheal Mac Muiris"). Tá sé ina theachta neamhspleách. Toghadh chun na Dála ar dtús é i bhfothoghchán sa bhliain 2014 le suíochán Luke 'Ming'Flanagan a líonadh.
Tá Fitzmaurice ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Adrian Peterson.
Rugadh Adrian Peterson ar 21 Márta 1985 in Palestine, Texas. Cuirtear Bonita agus Nelson ar a thuismitheoirí, agus Cuirtear Brian ar a dheartháir. Nuair a bhí Adrian seacht mbliana d’aois, bhásaigh Brian trí thimpiste ar an mbóthar.
Chuaigh Adrian Peterson go dtí Scoil Woodward, in Palestine, agus d’imir sé alán spóirt sa scoil, mar shampla peil, cispheil agus ghlac sé páírt sa lúthchleasaíocht. Sa bhliain 2004, chuaigh sé go dtí an Ollscoil in Oklahoma. Lean sé ag imirt peil in Oklahoma, agus bhris sé alán curiarrachtaí leis an bhfoireann peil, na Oklahoma Sooners.
Sa bhliain 2007, thosaigh Adrian Peterson ag imirt leis na Minnesota Vikings. I 2012. Thaisteal sé le dhá mhile is nócha seacht slat leis an laithróid thar an seasúr sin. Bhuaigh sé an teideal MVP (Imreoir is Luachmhara) don éacht a rinne sé.
Sa bhliain 2014, phós sé le Ashley Brown, agus tá cailín acu. Adeja is ainm dí, agus ta sí trí mbliana d’aois.


Sophie Rundle.
Aisteoir Sasanach is ea Sophie Rundle (rugadh 1987 í), a bhfuil clú air mar gheall ar a cuid rólanna sna sraitheanna teilifíse "The Bletchley Circle" agus "Peaky Blinders".
Naisc sheachtracha.
Rundle, Sophie
Rundle, Sophie


Giba.
Is imreoir eitpheile Brasaíleach é Gilberto Amauri Godoy Filho nó Giba a rugadh in Londrina na Brasaíle ar 23 Nollaig 1976.


An Limistéar Schengen.
Is limistéar le 26 tír é an Limistéar Schengen. Níl aon rialú teorann idir na tíortha sa limistéar. Ach tá rialú teorann láidir idir na tíortha sa limistéar agus na tíortha nach bhfuil.
Ó thaobh na praiticiúlachta de, caithfidh na taistealaí dul trí rialú pasanna uaireanta idir na tíortha sa limistéar Schengen ó 2016, mar gheall ar an mbaol ó sceimhlitheoireacht inimirce neamhdhleathach.


Harringay.
Is baile é Harringay atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh..
Bailte agus cathracha i Sasana


Hornsey.
Is baile é Hornsey atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dawson City.
Cathair in iarthar láir Yukon in iarthuaisceart Cheanada is ea Dawson City. Tá 1,319 duine ina gcónaí ann (2011) cé go dtugann timpeall 60,000 duine sa bhliain cuairt ar Dawson. Tháing fás mór ar an áit mar gheall ar ruaig an óir a thosaigh sa bhliain 1898. 40,000 an daonra sa bhliain 1900 nuair a tugadh stádas mar chathair do Dawson. Tá an baile ainmnithe i ndiaidh George M. Dawson, geolaí Ceanadach (1898–1952) a tharraing léarscáil na dúiche.


Sliabh Logan.
Sliabh Logan, radharc anoir aduaidh
Is é Sliabh Logan an sliabh is airde i gCeanada agus an dara sliabh is airde i Meiriceá Thuaidh, i ndiaidh Denali (Sliabh Mc Kinley). Ainmníodh an sliabh i ndiaidh Sir William Edmond Logan, geolaí Ceanadach agus fundúir Suirbhéireacht Gheolaíocht Cheanada (Béarla: Geological Survey of Canada nó GSC). Tá Sliabh Logan suite in bPáirc Náisiúnta agus Comarclann in iardheisceart Yukon agus is é Sliabh Logan foinse an dá oighearshruth úd, Hubbard agus Logan. Creidtear go gurb í bun-imlíne Shliabh Logan an ceann is mó ag sliabh neamhbholcánach ar bith eile ar domhan (tá cuid mhaith sciath-bholcán a bhfuil méid i bhfad níos mó acu). Tá 11 bhinn ag Sliabh Logan níos mó ná 5,000 méadar (16,400 troighe) ar airde.
Tá Sliabh Logan ag síor-ardú mar gheall ar fórsaí ardaithe teicteonacha. Roimh an bhliain 1992, ní raibh airde Shliabh Logan ar eolas ag éinne go beacht. Sa bhliain sin, chuaigh foireann de chuid an GSC suas an sliabh agus bhain siad úsáid as GPS le hairde an tsléibhe a mheas: 5,959m (19,551tr) a bhí an bhinn ab airde ag an nóiméad úd. Ba sa bhliain 1925 ar bhain daoine barr an tsléibhe amach don chéad uair. Thóg sé 65 lá le foireann idirnáisiúnta faoi Albert H. MacCarthy, Ceanadach, an turas ón mbaile beag ba chóngaraí (McCarthy an t'ainm atá ar an mbailese freisin mar a tharlaíonn) go dtí mullach an tsléibhe agus ar ais.


Waterlooville.
Is baile suite i Hampshire é Waterlooville.


Whitchurch, Hampshire.
Is baile suite i Hampshire é Whitchurch.


Yateley.
Is baile suite i Hampshire é Yateley.


Addlestone.
Is baile suite i Surrey é Addlestone.


Ashford, Surrey.
Is baile suite i Surrey é Ashford.


Eastleigh.
Is baile suite i Hampshire é Eastleigh.


Dommoc.
Is baile suite i Suffolk é Dommoc.


Shayne Ward.
Is ceoltóir popcheoil agus anamcheoil é Shane Ward (rugadh é 16 Deireadh Fómhair, 1984). Bhuaigh sé an dara sraith "The X Factor" sa bhliain 2005. Tá sé ar Coronation Street ón bhlain 2015 mar Aidan Connor.


Cobham, Surrey.
Is baile suite i Surrey é Cobham.


Camberley.
Is baile suite i Surrey é Camberley.


Caterham.
Is baile suite i Surrey é Caterham.


Leon Jackson.
Is ceoltóir snagcheoil agus amhránaí anamcheoil é Leon Jackson (rugadh é 30 Nollaig, 1988). Bhuaigh sé an ceathrú sraith "The X Factor" sa bhliain 2007.


Chertsey.
Is baile suite i Surrey é Chertsey.


Dorking.
Is baile suite i Surrey é Dorking.


Earlswood.
Is baile suite i Surrey é Earlswood.


Egham.
Is baile suite i Surrey é Egham.


Egham Hythe.
Is baile suite i Surrey é Egham Hythe.


Joe McElderry.
Is ceoltóir popcheoil é Joe McElderry (rugadh é 16 Meitheamh, 1991). Bhuaigh sé an séú sraith "The X Factor" le 61.3% na vótaí sa bhliain 2009. Bhuaigh sé an dara sraith "Popstar to Operastar" sa bhliain 2011.
Gradaim.
Tá dhá gradam buaite ag McElderry.


Epsom.
Is baile suite i Surrey é Epsom.


Esher.
Is baile suite i Surrey é Esher.


Ewell.
Is baile suite i Surrey é Ewell.


Farnham.
Is baile suite i Surrey é Farnham.


Godalming.
Is baile suite i Surrey é Godalming.


Matt Cardle.
Is ceoltóir popcheoil é Matt Cardle (rugadh é 15 Aibreán, 1983). Bhuaigh sé an seachtú sraith "The X Factor" le 44.61% na vótaí sa bhliain 2010.


Guildford.
Is baile suite i Surrey é Guildford.
Féach Freisin.
Ceathrar Guildford


Haslemere.
Is baile suite i Surrey é Haslemere.


Horley.
Is baile suite i Surrey é Horley.


Leatherhead.
Is baile suite i Surrey é Leatherhead.


Oxted.
Is baile suite i Surrey é Oxted.


Redhill, Surrey.
Is baile suite i Surrey é Redhill.


James Arthur.
Is ceoltóir popcheoil é James Arthur (rugadh é 15 Márta, 1988). Bhuaigh sé an naoú sraith "The X Factor" le 53.7% na vótaí sa bhliain 2012.
Gradaim.
Tá dhá gradam buaite ag Arthur.


Shepperton.
Is baile suite i Surrey é Shepperton.


Staines-upon-Thames.
Is baile suite i Surrey é Staines-upon-Thames.


Sunbury-on-Thames.
Is baile suite i Surrey é Sunbury-on-Thames.


Walton-on-Thames.
Is baile suite i Surrey é Walton-on-Thames.


Weybridge.
Is baile suite i Surrey é Weybridge.


Bellfields.
Is baile suite i Surrey é Bellfields.


Whyteleafe.
Is baile suite i Surrey é Whyteleafe.


Banstead.
Is baile suite i Surrey é Banstead.


Woking.
Is baile suite i Surrey é Woking.


Kingston.
Is baile suite i Surrey é Kingston.


Maidstone.
Is baile suite i gKent é Maidstone.


Chatham.
Is baile suite i gKent é Chatham.


Ashford.
Is baile suite i gKent é Ashford.


Cranbrook.
Is baile suite i gKent é Cranbrook.


Dover.
Is baile suite i gKent é Dover.


Gillingham.
Is baile suite i gKent é Gillingham.


Dartford.
Is baile suite i gKent é Dartford.


Gravesend.
Is baile i gKent Shasana é Gravesend agus é suite ar bhruach theas inbhear na Tamaise os comhair Tilbury. Tá Pocahontas curtha ann. Bhí 66,000 duine ina gcónaí in Gravesend sa bhliain 2012.


Medway.
Is baile suite i gKent é Medway.


New Romney.
Is baile suite i gKent é New Romney.


Queenborough.
Is baile suite i gKent é Queenborough.


Whitstable.
Is baile suite i gKent é Whitstable.


Margate.
An túr cloig in Margate
Is baile gcois farraige i gKent é Margate. Tá 57,000 duine ina gcónaí ann.


Westgate-on-Sea.
Is baile suite i gKent é Westgate-on-Sea.


Westerham.
Is baile suite i gKent é Westerham.


Tunbridge Wells.
Is baile suite i gKent é Tunbridge Wells.


Tonbridge.
Is baile suite i gKent é Tonbridge.


Rochester.
Is baile suite i gKent é Rochester.


Sevenoaks.
Is baile suite i gKent é Sevenoaks.


Sheerness.
Is baile suite i gKent é Sheerness.


Strood.
Is baile suite i gKent é Strood.


Snodland.
Is baile suite i gKent é Snodland.


Swanley.
Is baile suite i gKent é Swanley.


Sittingbourne.
Is baile suite i gKent é Sittingbourne.


Ramsgate.
Is baile suite i gKent é Ramsgate.


Réigiún na Seapáine.
Tá an tSeapáin roinnte i Réigiún. Tá naoi réigiún ann sa tSeapáin. Ní limistéir riaracháin oifigiúil iad ach tá siad in úsáid go tradisiúnta chun an tSeapáin a roinnt. Mar shampla, bíonn an tSeapáin roinnta i naoi réigiún ar léarscáileanna agus i dtéacsleabhair tíreolaíochta agus bíonn réamhaisnéis na haimsire á léamh de réir réigiún.


Croí-Cathracha na Seapáine.
Is Croí-Cathair (中核市 Chūkakushi) iad na cathracha sa Seapáin atá ainmnithe mar croí-cathracha in ionstraim reachtúil de chuid an rialtais faoi Airteagal 252, Alt 19 den Dlí Féinriail Áitiúil 1947. Séard atá ann ná fo-roinn riaracháin áitiúil atá cruthaithe ag rialtas na tíre. Is gá go mbeidh níos mó na 300,000 daoine ina gcónaí sa cathair agus achair 100 km cearnógach nó níos mó. Is féidir leis an rialtas eisceacht a dhéanamh i gcás cathair le níos lú ná 300,000 ach níos mó na 200,000 daoine de réir nuair is main leo.
Léargas Ginearálta.
Bíonn roinnt mhaith feidhmeanna a mbíonn ag Rialtas Maorachta tarmligthe d'Croí-Cathracha sna réimsí oideachas, leas sóisialta, córas séarachais, ceadúnú gnó agus pleanáil uirbeach, ach de gnáth bíonn níos lú cumhacht tarmligthe i gcás croí-cathair ná cathair sainithe.
Tá 41 Croí-Cathracha ann faoi láthair.


Cathracha Speisialta na Seapáine.
Is Cathracha Speisialta (特例市 "Tokureishi") iad na cathracha sa Seapáin atá ainmnithe mar Cathracha Speisialta in ionstraim reachtúil de chuid an rialtais faoi Airteagal 252, Alt 26 den Dlí Féinriail Áitiúil 1947. Séard atá ann ná fo-roinn riaracháin áitiúil atá cruthaithe ag rialtas na tíre. Is gá go mbeidh níos mó na 200,000 daoine ina gcónaí sa cathair chun stádas mar Cathair Speisialta a bheith bronnta.
Léargas Ginearálta.
Bíonn roinnt feidhmeanna a mbíonn ag Rialtas Maorachta tarmligthe do Cathracha Speisialta sna réimsí oideachas, leas sóisialta, córas séarachais, ceadúnú gnó agus pleanáil uirbeach, ach de gnáth bíonn níos lú cumhacht tarmligthe i gcás cathair speisialta ná i gcás croí-cathair nó cathair sainithe.
Tá 40 Cathracha Speisialta ann faoi láthair.


Cathracha na Seapáine.
Is aonad riaracháin áitiúla iad Cathracha na Seapáine (市 "shi"). Tá Cathracha ar aon leibhéal le Bailte agus Sráidbhailte na Seapáine ach amháin nach bhfuil siad i bhfo-cheantar de chuid an Maoracht. Mar aon le aonaid riaracháin eile sa Seapáin, tá bunús tugtha dóibh sa dlí ag an Dlí Féínriail Áitiúil 1947. Tá 684 cathracha sa tSeapáin.
Stádas mar chathair.
Is gá go mbeidh an sonrúcháin ceadaithe ag gobharnóir na maorachta agus an Aire Gnóthaí Inmheánacha.
Cathracha móra.
Is féidir le comhaireacht na Seapaine cathracha le 200,000 daoine nó níos mó a ainmnú mar Cathair Speisialta. Is féidir cathair le 300,000 daoine nó níos mó a bheith ainmnithe mar Croí-Cathair agus is féidir cathair le níos mó na 500,000 daoine a bheith ainmnithe mar Cathair Sainithe.
Stádas Thóiceo.
Bhí Tóiceo, príomhchathair na Seapáine, aitheanta mar cathair go dtí 1943, ach anois is sort Maoracht speisialta nó Ceannchathair (都 "to") é. Tá 23 bardas speisialta i dTóiceo agus tá stádas acu atá ar comhchéim le cathracha. Tá roinnt cathracha, bailte agus sráidbhailte san maoracht sin chomh maith.


Haifa.
Cathair i dtuaisceart Iosrael is ea Haifa. Calafort tábhachtach atá ann. Tá 272,181 duine ina gcónaí sa chathair féin, 600,000 sa cheantar uirbeach agus 1,050,000 sa réigiún uirbeach. Is é an chathair is mó i dtuaisceart na tíre agus an ceathrú cathair is mó sa tír ar fad. Tá daoine ina gcónaí ann le 3,000 bliain ar a laghad. Áirítear Haifa mar cheann de na háiteanna is mó teagmháil idir dhaoine de chreidimh agus ó phobail eitneacha difriúla. Tá ceannáras domhanda an chreidimh Baha'i, Suíomh Oidhreachta Domhanda de chuid UNESCO, suite in Haifa ag bun Shliabh Carmel.


Bailte na Seapáine.
Is aonad riaracháin áitiúil iad na Bailte (町 "chō" nó "machi") sa Seapáin. Is chuid de fo-roinna na Maorachta iad na bailte.
Tá an focal céanna (町 "chō" nó "machi") in úsáid sna hainmneacha ar aonad riaracháin beaga eile chomh maith, go háiraithe bardaí i roinnt cathracha. Tharla seo toisc go raibh bailte bunaithe ar imeall na cathracha siúd agus de réír a chéile bhí siad fo-ghlactha sna cathracha sin.


Sráidbhailte na Seapáine.
Is aonad riaracháin áitiúil iad na Sráidbhailte (村 "mura" nó "son") sa Seapáin. Is chuid de fo-roinna na Maorachta iad na sráidbhailte.
Tá an sráidbhaile níos mó ná an lonnaíocht féin toisc gur fo-roinn den cheantar faoin tuath (郡 "gun") é. De bharr comhnascadh, tá an méid sráidbhailte sa Seapáin ag dul i laghad.


Akita.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Akita (秋田市). Tá sí suite in iarthuisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 323,232 duine ina gcónaí in Akita (daonáireamh 2010).


Amagasaki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Amagasaki (尼崎市). Tá sí suite in lardeisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 450,244 duine ina gcónaí in Amagasaki (daonáireamh 2010).


Aomori.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Aomori (青森市). Tá sí suite i dtuaisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 293,442 duine ina gcónaí in Aomori (daonáireamh 2010).


Asahikawa.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Asahikawa (旭川市). Tá sí suite i lár Hokkaido. Tá 352,105 duine ina gcónaí in Asahikawa (daonáireamh 2010).


Fukuyama.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Fukuyama (福山). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 465,238 duine ina gcónaí i bhFukuyama (daonáireamh 2010).


Funabashi.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Funabashi (船橋市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 610,572 duine ina gcónaí i bhFunabashi (daonáireamh 2010).


Gifu.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Gifu (岐阜市). Tá sí suite i lár Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 412,895 duine ina gcónaí i nGifu (daonáireamh 2010).


Hakodate.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Hakodate (函館市). Tá sí suite i ndeisceart Hokkaido. Tá 279,851 duine ina gcónaí in Hakodate (daonáireamh 2010).


Higashiōsaka.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Higashiōsaka (東大阪). Tá sí suite i lárdeisceart Honshu. Tá 509,230 duine ina gcónaí in Higashiōsaka (daonáireamh 2010).


Himeji.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Himeji (姫路市). Tá sí suite i lárdeisceart Honshu. Tá 535,945 duine ina gcónaí in Himeji (daonáireamh 2010).


Iwaki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Iwaki (いわき市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 337,288 duine ina gcónaí in Iwaki (daonáireamh 2010).


Kagoshima.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kagoshima (鹿児島市). Tá sí suite i ndeisceart Kyushu, oileán atá suite i ndeisceart na tíre. Tá 605,855 duine ina gcónaí i Kagoshima (daonáireamh 2010).


Kashiwa.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kashiwa (柏市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 404,262 duine ina gcónaí i Kashiwa (daonáireamh 2010).


Kanazawa.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kanazawa (金沢市). Tá sí suite i lár iarthar Honshu. Tá 462,478 duine ina gcónaí i Kanazawa (daonáireamh 2010).


Kawagoe.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kawagoe (川越市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 343,926 duine ina gcónaí i Kawagoe (daonáireamh 2010).


Kōchi.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kōchi (高知市). Tá sí suite i lár oirthear Shikoku. Tá 340,515 duine ina gcónaí i Kōchi (daonáireamh 2010).


Kōriyama.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kōriyama (郡山市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 336,328 duine ina gcónaí i Kōriyama (daonáireamh 2010).


Kurashiki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kurashiki (倉敷市). Tá sí suite i oirdeisceart Honshu. Tá 477,983 duine ina gcónaí i Kurashiki (daonáireamh 2010).


Kurume.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Kurume (久留米市). Tá sí suite i oirthear Kyushu. Tá 303,277 duine ina gcónaí i Kurume (daonáireamh 2010).


Maebashi.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Maebashi (前橋市). Tá sí suite i lár Honshu. Tá 340,012 duine ina gcónaí i Maebashi (daonáireamh 2010).


Matsuyama.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Matsuyama (松山市). Tá sí suite in iarthar Shikoku. Tá 516,637 duine ina gcónaí i Matsuyama (daonáireamh 2010).


Miyazaki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Miyazaki (宮崎市). Tá sí suite i ndeisceart Kyushu. Tá 516,637 duine ina gcónaí i Miyazaki (daonáireamh 2010).


Morioka.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Morioka (盛岡市). Tá sí suite i dtuaisceart Honshu. Tá 300,549 duine ina gcónaí i Morioka (daonáireamh 2010).


Naha.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Naha (那覇市). Tá sí suite i lár Okinawa. Tá 321,467 duine ina gcónaí i Naha (daonáireamh 2010).


Nagano.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Nagano (長野市). Tá sí suite in iarhtar Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 387,146 duine ina gcónaí i Nagano (daonáireamh 2010).


Nialas Domhanda.
Is feachtas idirnáisiúnta é Nialas Domhanda (Béarla: "Global Zero"). Is é an aidhm atá ag an bhfeachtas seo ná cosc a chur ar airm núicléacha go domhanda. Bhí an feachtas seo bunaithe i Mí na Nollaig sa bhliain 2008. I measc na sproiceanna atá acu tá comhaontú déthaobhach idir na Stáit Aontaithe agus an Rúis chun an méid arm núicléach a laghdú go 1,000 ar an dá thaobh, agus bíonn Nialas Domhanda ag obair chun tuilleadh tíortha a spreagadh chun páirt a ghlacadh i gcaibidlí ilpháirtí ar laghdú domhanda ar an méid arm núicléach atá ann.


An Bronntanas.
Is scéinséir comhaimseartha é "An Bronntanas" atá á chraoladh ar TG4 ó 23 Deireadh Fómhair 2014 ar aghaidh. Bíonn sé ar an teilifís gach Déardaoin ag 21:30.
Stair.
Sraith-dhráma nua-léirithe Gaeilge, 5 pháirt, scéinséir comhaimseartha suite i gConamara ina bhfuil an mhaith agus an t-olc fite fuaite ina chéile agus i saol na ndaoine cois cósta atá ag streachailt le roghanna casta in am an ghátair.
Eipeasóid 1.
Filleann JJ Magill ar Éirinn. Tá monarcha a mhuintire beagnach briste. Agus iad i mbun tarrthála, i ngan fhios do JJ, tagann an chuid eile den chriú, Jakub agus deartháir le JJ, Macdara, ar bhean maraithe ar bhád (An Bronntanas). Féachann siad leis an mbean a shábháil ach aimsíonn siad ní eile sa mbád. Ní a athróidh an saol go deo orthu.
Eipeasóid 2.
Baintear siar as JJ agus as an mbeirt eile é nuair a thagann an Cigire Fiachra Greene, mac leis an Sáirsint áitiúil, Seán Óg, le dúnmharú na mná a fhiosrú. Ní raibh aon súil ag JJ lena sheanchara a fheiceáil go háirithe agus é i gceannas ar an scuad dúnmharaithe. Ach níos measa ná sin arís, tuigeann JJ anois nach féidir leis aon mhisneach a bheith aige as a dheartháir ná as Jakub.
Eipeasóid 3.
Ní gnáthchigire é an Cigire Greene. Feiceann sé íomhánna osréalacha sa mharbhlann. An bhfuil níos mó ar eolas aige ná atá sé ag ligean air féin? Idir an dá linn, tagann beirt bhithiúnach sa tóir ar a lastas. Ionsaíonn siad máthair JJ agus fuadaíonn siad Macdara lena fháil amach cá bhfuil sé.
Eipeasóid 4.
Tuigeann Fiachra go bhfaighidh an fhoireann dhlí-eolaíoch amach an rún atá aige. Níl foighne ar bith anois aige. Tá amhras mór ar Sheán Óg faoin méid atá ag tarlú ar an mbaile. Nuair a lastar An Bronntanas, caithfidh Seán Óg a shocrú an bhfuil sé ag dul coinneáil an dlí nó nach bhfuil.
Eipeasóid 5.
Filleann Jakub ar an bPolainn agus tá Macdara san aonad dian-chúraim. Déanann JJ margadh le Fiachra, le súil é a cheansú. Tuigeann Seán Óg go bhfuil coir thromchúiseach déanta ag a mhac. Barr fuilteach toradh an scéil.


Montclair, New Jersey.
Baile in oirthuaisceart New Jersey, i gContae Essex, is ea Montclair. Is fobhaile de chuid Chathair Nua-Eabhrac é. Tá Montclair suite timpeall is 15 míle siar ón gcathair ar dhroim an chéad shliabh de chuid na sléibhte Watchung, óna mbíonn radharc ar spéirlíne Manhattan.
Tá daoine ag cur fúthu san áit ina bhfuil Montclair inniu le fada an lá, ach ba sa bhliain 1868 a scaradh cuid dá achar ó Bloomfield Township agus rinneadh "township" eile de. Thit an daonra sa chuid is mó de na daonáireamh déanacha. Bhí 37,669 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.


Nara.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Nara (奈良市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 368,636 duine ina gcónaí in Nara (daonáireamh 2010).


Nishinomiya.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Nishinomiya (西宮市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 483,598 duine ina gcónaí i Nishinomiya (daonáireamh 2010).


Ōita.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Ōita (大分市). Tá sí suite in oirthuaisceart Kyushu. Tá 475,861 duine ina gcónaí in Ōita (daonáireamh 2010).


Okazaki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Okazaki (岡崎市). Tá sí suite in oirdeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 375,321 duine ina gcónaí in Okazaki (daonáireamh 2010).


Ōtsu.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Ōtsu (大津市). Tá sí suite i lár deisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 341,684 duine ina gcónaí in Ōtsu (daonáireamh 2010).


Shimonoseki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Shimonoseki (下関市). Tá sí suite in iardheisceart Honshu, an t-oileán Seapánach is mó. Tá 280,386 duine ina gcónaí i Shimonoseki (daonáireamh 2010).


Takamatsu.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Takamatsu (高松市). Tá sí suite in oirthuaisceart Shikoku, an príomhoileán Seapánach is lú. Tá 419,429 duine ina gcónaí i dTakamatsu (daonáireamh 2010).


Takasaki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Takasaki (高崎市). Tá sí suite i lár Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 375,342 duine ina gcónaí i dTakasaki (daonáireamh 2010).


Takatsuki.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Takatsuki (高槻市). Tá sí suite i lárdeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 353,881 duine ina gcónaí i dTakatsuki (daonáireamh 2010).


Toyama.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Toyama (富山市). Tá sí suite i lár iatrhar Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 417,324 duine ina gcónaí i dToyama (daonáireamh 2010).


Toyohashi.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Toyohashi (豊橋市). Tá sí suite in oirdeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 383,691 duine ina gcónaí i dToyohashi (daonáireamh 2010).


Toyonaka.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Toyonaka (豊中市). Tá sí suite in ndeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 388,633 duine ina gcónaí i dToyonaka (daonáireamh 2010).


Toyota.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Toyota (豊田市). Tá sí suite in oirdeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 423,343 duine ina gcónaí i dToyota (daonáireamh 2010). Tá ceanceathrú den Toyota Motor Corporation (トヨタ自動車株式会社) lonnaithe sa chathair seo.


Utsunomiya.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Utsunomiya (宇都宮市). Tá sí suite in oirthear Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 510,416 duine ina gcónaí in Utsunomiya (daonáireamh 2010).


Wakayama.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Wakayama (和歌山市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 369,088 duine ina gcónaí i Wakayama (daonáireamh 2010).


Yokosuka.
Croí-Cathair de chuid na Seapáine is ea Yokosuka (横須賀市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu, an oileán Seapánach is mó. Tá 414,960 duine ina gcónaí i Yokosuka (daonáireamh 2010).


Lynda Bellingham.
B'aisteoir Sasanach í Lynda Bellingham (a rugadh Meredith Lee Hughes ar an 31 Bealtaine 1948 agus fuair bás ar an 19 Deireadh Fómhair 2014). Tháinig sí sa 13ú háit le Darren Bennett ar an seachtú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2009.


Helen Mirren.
Is aisteoir Sasanach í Helen Mirren, a rugadh Helen Lydia Mironoff ar an 26 Iúil 1945.


Vicipéid na Catalóinise.
Leagan as Catalóinis den chiclipéid phoiblí ilteangach Vicipéid is ea Vicipéid na Catalóinise (Catalóinis: " Viquipèdia en català"). Viquipèdia en valencià a thugtar uithi freisin mar aitheantas ar an leagan den teanga a labhraítear i ndeisceart na gcríoch Catalónach. Tháinig sí ar an bhfód ar 16 Márta 2001, roinnt nóiméad i ndiaidh Vicipéid na Gearmáinise. Is iad sin an chéad dá Vicipéid a cuireadh ar siúl i ndiaidh do Jimmy Wales a fhógairt go raibh cead leaganacha den Vicipéid a bhunú i dteangacha eile seachas an Béarla. Ar feadh cúpla mí, ba í Vicipéid na Catalóinise an t-aon cheann seachas Vicipéid an Bhéarla a raibh ailt le léamh ann. “Àbac” (abacas) an chéad alt i Vicipéid ar bith nach i mBéarla é. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 545,008 alt ann.
Tá eagraíocht neamhspleách darb ainm Amical Wikimedia curtha ar bun a thugann tacaíocht do Vicipéid na Catalóinise.


David Tennant.
Is aisteoir Albanach é David Tennant a rugadh mar David John McDonald ar 18 Aibreán 1971. Tá sé cáiliúil de bhárr a róil mar an Deichiú Dochtúir sa tsraith theilifíse Bhriotanach "Doctor Who", mar Giacomo Casanova sa sraithchlár "Casanova" agus mar Barty Crouch Jr. sa scannán "Harry Potter and the Goblet of Fire".


Chris Pratt.
Is aisteoir Meiriceánach é Chris Pratt a rugadh ar 21 Meitheamh 1979 i Virginia, Minnesota.


Liosta eipeasóidí Family Guy.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é Family Guy faoi chlann chraiceáilte atá ina gcónaí i mbaile ficseanúil darb ainm Quahog, Oileán Rhode. Tá 289 eipeasóid de chuid "Family Guy" tagtha ar an saol faoi láthair.
Tosóidh an 16ú séasúr ar an 1 Deireadh Fómhair 2017.


Amesbury.
Is baile suite i Wiltshire é Amesbury.


Bradford on Avon.
Is baile suite i Wiltshire é Bradford on Avon.


Calne.
Is baile suite i Wiltshire é Calne.


Chippenham.
Is baile suite i Wiltshire é Chippenham.


Corsham.
Is baile suite i Wiltshire é Corsham.


Cricklade.
Is baile suite i Wiltshire é Cricklade.


Devizes.
Is baile suite i Wiltshire é Devizes.


Highworth.
Is baile suite i Wiltshire é Highworth.


Malmesbury.
Is baile suite i Wiltshire é Malmesbury.


Marlborough, Wiltshire.
Is baile suite i Wiltshire é Marlborough.


Melksham.
Is baile suite i Wiltshire é Melksham.


Mere, Wiltshire.
Is baile suite i Wiltshire é Mere.


Royal Wootton Bassett.
Is baile suite i Wiltshire é Royal Wootton Bassett.


Swindon.
Is baile suite i Wiltshire é Swindon.


Tidworth.
Is baile suite i Wiltshire é Tidworth.


Tisbury, Wiltshire.
Is baile suite i Wiltshire é Tisbury.


Trowbridge, Wiltshire.
Is baile suite i Wiltshire é Trowbridge.


Warminster.
Is baile suite i Wiltshire é Warminster.


Westbury, Wiltshire.
Is baile suite i Wiltshire é Westbury.


Wilton, Wiltshire.
Is baile suite i Wiltshire é Wilton.


Berkeley, Gloucestershire.
Is baile suite i nGloucestershire é Berkeley.


Bradley Stoke.
Is baile suite i nGloucestershire é Bradley Stoke.


Cheltenham.
Is baile suite i nGloucestershire é Cheltenham.


Chipping Campden.
Is baile suite i nGloucestershire é Chipping Campden.


Belluno.
Is cathair i réigiún Veneto san Iodáil é Belluno.


Padova.
Is cathair i réigiún Veneto san Iodáil é Padova.


Rovigo.
Is cathair i réigiún Veneto san Iodáil é Rovigo.


Treviso.
Is cathair i réigiún Veneto san Iodáil é Treviso.


Verona.
Is cathair i réigiún Veneto san Iodáil é Verona.


Vicenza.
Is cathair i réigiún Veneto san Iodáil é Vicenza.


Monza.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Monza.


Sondrio.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Sondrio.


Chipping Sodbury.
Is baile suite i nGloucestershire é Chipping Sodbury.


Varese.
Is cathair i réigiún An Lombaird san Iodáil é Varese.


Gorizia.
Is cathair i réigiún Friuli-Venezia Giulia san Iodáil é Gorizia.


Pordenone.
Is cathair i réigiún Friuli-Venezia Giulia san Iodáil é Pordenone.


Udine.
Is cathair agus común i réigiún Friuli-Venezia Giulia in iarthuaisceart na hIodáile é Udine. Bhí 100,514 duine ina gcónaí sa chathair féin sa bhliain 2012 agus 176,000 i mórcheantar Udine ar fad.


Cinderford.
Is baile suite i nGloucestershire é Cinderford.


Cirencester.
Is baile suite i nGloucestershire é Cirencester.


Chieti.
Is cathair i réigiún Abruzzo san Iodáil é Chieti.


Pescara.
Is cathair i réigiún Abruzzo san Iodáil é Pescara.


Teramo.
Is cathair i réigiún Abruzzo san Iodáil é Teramo.


Bilbao.
Is cathair i réigiún Tír na mBascach sa Spáinn é Bilbao.


San Sebastián-Donastia.
Is cathair i réigiún Tír na mBascach sa Spáinn é San Sebastián-Donastia.


Las Palmas de Gran Canaria.
Is cathair san Oileáin Chanáracha sa Spáinn é Las Palmas de Gran Canaria.


Zamora.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é Zamora.


Soria.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é Soria.


Segovia.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é Segovia.


Palencia.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é Palencia.


León.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é León.


Burgos.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é Burgos. Tá sé suite i dtuaisceart na tíre. Bhí 177,776 duine ina gcónaí ann de réir an daonáirimh sa bhliain 2014.


Ávila.
Is cathair i réigiún Castilla y León sa Spáinn é Ávila.


Albacete.
Marqués de Molins, sráid i lár Albacete
Is cathair i réigiún Castilla-La Mancha sa Spáinn é Albacete, agus é suite ar an Ardán Lárnach ag 686 méadar os cionn leibhéal na mara. Príomhchathair chúige Albacete atá ann. Bhí 172,487 duine ina gcónaí in Albacete i 2001.


Guadalajara.
Is cathair i réigiún Castilla-La Mancha sa Spáinn é Guadalajara.


Ciudad Real.
Is cathair i réigiún Castilla-La Mancha sa Spáinn é Ciudad Real.


Cuenca.
Is cathair i réigiún Castilla-La Mancha sa Spáinn é Cuenca.


Lleida.
Is cathair i réigiún An Chatalóin sa Spáinn é Lleida.


Tarragona.
Is cathair i réigiún An Chatalóin sa Spáinn é Tarragona.


Xerona.
Is cathair i réigiún An Chatalóin sa Spáinn é Xerona.


Jonathan Hill.
Is polaiteoir Sasanach é Jonathan Hopkin Hill (24 Iúil 1960 a rugadh é). D'fhreastail sé ar Highgate School, ollscoil Cambridge (MA).
Ceapadh é barún na Parlaiminte i Westminster sa bhliain 2010.
Coimisinéir Eorpach ag Juncker i 2014 ainmnithe.


Coleford, Gloucestershire.
Is baile suite i nGloucestershire, Sasana, é Coleford. Tá sé suite dhá mhíle slí soir ón teorainn Bhreatnach agus gar do ghleann na Wye. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 8,359 duine ann.


Dursley.
Is baile suite i nGloucestershire é Dursley.


Fairford.
Is baile suite i nGloucestershire é Fairford.


Filton.
Is baile suite i nGloucestershire é Filton.


Kingswood, Gloucestershire.
Eaglais na Tríonóide Naofa in Kingswood
Is baile suite i nGloucestershire, i Sasana, é Kingswood. Tá Kingswood suite lámh le Briostó. Bhí cónaí ar 40,734 duine i Kingswood i 2011.


Lechlade.
Is baile suite i nGloucestershire é Lechlade.


Lydney.
Is baile suite i nGloucestershire é Lydney.


Minchinhampton.
Is baile suite i nGloucestershire é Minchinhampton.


Mitcheldean.
Is baile suite i nGloucestershire é Mitcheldean.


Moreton-in-Marsh.
Is baile suite i nGloucestershire é Moreton-in-Marsh.


Nailsworth.
Is baile suite i nGloucestershire é Nailsworth.


Newent.
Is baile suite i nGloucestershire é Newent.


Northleach.
Is baile suite i nGloucestershire é Northleach.


Patchway.
Is baile suite i nGloucestershire é Patchway.


Stonehouse, Gloucestershire.
Is baile suite i nGloucestershire é Stonehouse.


Stow-on-the-Wold.
Is baile suite i nGloucestershire é Stow-on-the-Wold.


Stroud.
Is baile suite i nGloucestershire é Stroud.


Tewkesbury.
Is baile suite i nGloucestershire é Tewkesbury. Tá 10,704 duine ina gcónaí ann (2011). Tá seanmhainistir i dTewksbury ar tosaíodh ar a tógáil ag deireadh an 11ú haois. Coisriceadh eaglais na mainistreach sa bhliain 1121.


Thornbury, Gloucestershire.
Is baile suite i nGloucestershire é Thornbury.


Liosta othar sonrach Ebola.
Is liosta é seo de othar sonrach Ebola.


Víobórg.
Is cathair sa Rúis í Víobórg. Tá sí timpeall 130 ciliméadar ó Chathair Pheadair agus 38 ciliméadar ón teorainn Fhionlannach. Tá 79,962 duine ina gcónaí i Víobórg.


Boris Rybkin.
Ba thaidhleoir Sóivéadach é Boris Rybkin (9 Meitheamh 1899 – 27 Samhain 1947) agus bhí sé ina bhall den NKVD. D'oibrigh sé ar feadh tamaill mar oifigeach san ambasáid Shóivéadach i Heilsincí.


Conradh Ribbentrop-Molotov.
Ba chonradh idir an nGearmáin agus Aontas na Sóivéadach é Conradh Ribbentrop-Molotov. "Socrú Neamhionsaithe Gearmánach-Sóivéadach" ab ea ainm oifigiúil an chonraidh. Síníodh an conradh i Moscó i 1939.
Stair.
Tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, bhí dhá cúluithe eachnamaíochta sa Ghearmáin - an Tréimhse Hipearbhoilscithe i 1923 agus an Spealadh Mór i 1929. Tar éis dóibh tháinig Adolf Hitler agus na Naitsithe go cumhacht agus scriosann siad na cummanaithe. Ag an am céanna, bhí rialtas ollsmachtach i bhfeighil in Aontas na Sóivéadach agus taispeánadh bolscaireacht frithfhaisisteach go rialta. B-ionadh mór é nuair a shínigh Joachim von Ribbentrop agus Vyacheslav Molotov an socrú neamhionsaithe i 1939.
Sa chonradh seo d'aontaigh na tíortha gur scar siad an Phólainn eatarthu. Chomh maith leis sin, aontaíodh sé go mbeadh réimse tionchair ag Aontas na Sóivéadach ar an bhFionlainn, an Liotuáin, an Laitvia, an Eastóin agus an mBasaráib. Síníodh comhaontú thrádála freisin. Cúpla seachtain ina dhiaidh sin, rinneadh ionradh ar an bPólainn. Thóg na Sóivéadach na stáit Bhaltacha agus rinne siad iarracht an Fhionlainn a thógáil i gCogadh an Gheimhridh ach theip orthu.


An Páirtí Aontachtach Forásach.
Is páirtí polaitiúil beag i dTuaisceart Éireann é an Páirtí Aontachtach Forásach (Béarla: "Progressive Unionist Party" nó "PUP"). Is as an nGrúpa Aontachtach Neamhspleách (Béarla: "Independent Unionist Group") a bhí ag feidhmiú i gceantar Bhóthar na Seanchille i mBéal Feirste a tháinig an páirtí. Tá nasc ag an bpáirtí le Óglaigh Uladh agus le Comanlach na Láimhe Deirge. Ba é an t-aon pháirtí aontachtach ar an eite chlé ar feadh tamaill agus is iad na ceantracha dílseacha i mBéal Feirste is mó a thacaíonn leis an bpáirtí.
Stair.
Toghadh ionadaithe ón bpáirtí ó am go h-am.
Ceapadh ceannaire an pháirtí, Hugh Smyth, mar Ard-Mhéara Bhéal Feirste sa bhliain 1994.
Toghadh beirt (Hugh Smyth agus David Ervine) d'Fhóram Thuaisceart Éireann sa bhliain 1996.
Thacaigh an páirtí le Comhaontú Aoine an Chéasta agus toghadh Billy Hutchinson agus David Ervine i dtoghchán do Thionól Thuaisceart Éireann sa bhliain 1998. Cailleadh suíochán Hutchinson sa chéad toghchán eile (2003). Fuair David Ervine bás go luath sa bhliain 2007 ach choimeád an páirtí an suíochán i dtoghchán 2007. Níor toghadh éinne ón bpáirtí i dtoghchán 2011.


Comhghuaillíocht Frith-Dhéine.
Is comhghuaillíocht polaitiúil Éireannach a bunaíodh sa bhliain 2014 í an Chomhghuaillíocht Frith-Dhéine "(Béarla: Anti-Austerity Alliance nó AAA)". Cláraíodh í mar pháirtí polaitiúil roimh na toghcháin áitiúla i 2014. Sheas timpeall daichead iarrthóir ar son an pháirtí, gach comhairleoir de chuid an Pháirtí Sóisialach ina measc agus cáineadh an páirtí mar Fronta don Pháirtí Sóisalach mar thoradh ar son. Toghadh 14 comhairleoir.
Is feachtas i bhfad amach ar an eite chlé í an Chomhghuaillíocht.
Bhuaigh Paul Murphy, ball den Pháirtí Sóisialach, fothoghchán i mBaile Átha Cliath Thiar-Theas ar 10 Deireadh Fómhair 2014 agus é ag seasamh ar son na Comhghuaillíochta.


Dioscliosta Tulisa Contostavlos.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí is scríbhneoir Briotanach Tulisa Contostavlos ná albaim stiúideo amháin, ceithre singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach, singil amháin mar gné-ealaíontóir ceoil agus ceithre físeáin ceoil.


Universidade do Estado de Minas Gerais.
Is ollscoil í Universidade do Estado de Minas Gerais atá suite i mBelo Horizonte, Minas Gerais, sa Bhrasaíl.
Bunaíodh í sa bhliain 1989.


Helena, Montana.
Príomhchathair Montana agus suíomh Chontae Lewis and Clark is ea Helena. Thosaigh an chathair mar champa miandóirí a bhí ar lorg óir sa chumar atá ann sa dara leath den 19ú haois. Leanann sráideanna Helena inniu cosáin fhánacha na mianadóirí agus an cumar. Rinneadh príomhchathair Montana di sa bhliain 1875. De réir an Daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 28,190 duine ina gcónaí ann.


Coláiste Naomh Aloysius, Baile Átha Luain.
Is meánscoil Bhéarla í Coláiste Naomh Aloysius, suite in Áth Luain, i gContae na hIarmhí, i bPoblacht na hÉireann. Scoil do bhuachaillí atá ann, cé go mbíonn an t-Athchúrsa don Ardteistiméireacht oscailte do chailíní freisin.
Stair.
An Moinsíneoir John McCarthy agus an Dr. Vincent Hanly, Easpag Ail Finn, a bhunaigh an scoil sa bhliain 1960. Tá an coláiste ainmnithe i ndiaidh Aloysius Gonzaga (1568 – 1620), uaslathaí Iodálach in aimsir an Renaissance agus ball de Chumann Íosa a rinne an Pápa Beinidict XIII naomh de sa bhliain 1726.
Ar dtús cuireadh ranganna ar siúl i seomra beag ceangailte d’Amharclann Dean Crowe. Ní ba dhéanaí aistríodh an scoil go suíomh tiomnaithe agus ní ba mhó i mBóthar Páirc na bhFianna, an suíomh céanna ina bhfuil an scoil inniu. Teach Seoirseach a tógadh sa bhliain 1820 atá ann. Ba leor sin do riachtanais na scoile ar feadh i bhfad ach de réir mar a d’fhás líon na ndaltaí, cuireadh seomraí ranganna agus staidéir leis, chomh maith le háiseanna fóillíochta. Theagasc an Dr. Joseph Ducke, údar agus fundúir an Amharclann Passionfruit in Ath Luain, Béarla sa scoil.
Sa bhliain 2010, chuaigh an coláiste i gcomhar leis an gCorparáid Élan i dtionscnamh foghlamtha.
Gradaim agus éachtaí acadúla.
Sa bhliain 2014, bhí an coláiste ar na trí scoil a b’fhearr in earnáil na teicneolaíochta ag Taispeántas an Eolaí Óig agus mic léinn Aloysius ag leagan a n-intinn ar áiseanna foinsí oscailte agus an féidir iad a úsáid le córais téacs-go-teanga. Sa bhliain chéanna, bhuaigh foireann triúir ón scoil (Lochlann O'Reagan, Paul Rushe agus Eryk Zaplata) Gradam Fuinnimh Inmharthana SEAI ag SciFest ag Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Luain.


Périgueux.
Común sa "départment" Dordogne san Acatáin, in iardheisceart na Fraince is ea Périgueux (foghraíocht i bhFraincis: [peʁiɡø]; Ocsatáinis: Peireguers [pejɾeˈɣɥes, pejɾeˈɡœː] nó Periguers [peɾiˈɣɥes, peɾiˈɡœː]).
Is é Périgueux maoracht an "départment". Tá deois Chaitliceach Rómhánach ann freisin. Tá cáil faoi leith ar chócaireacht réigiún Périgueux.
Tagann an t-ainm "Périgueux" ón tSean-Cheiltis. "Na ceithre threibh" is ciall dó. Chuir Gallaigh fúthu sa cheantar timpeall 200 RC agus i ndiaidh ionraic na Rómhánach, bhog siad ó dheas beagán agus chuir siad campa ar bun ar bhruach na hIsle. Vesunna a thugtaí i Laidin ar an mbaile a d'fhás san áit sin. Faoin 3ú haois bhí aimfitéatar, folcthaí agus áiseanna eile tipiciúla de bhaile Rómhánach ann.
Rugadh William Joseph Chaminade (1761–1850) in Périgueux. Eisean a bhunaigh Cumann Mhuire. Le linn an Dara Cogadh Domhanda, tarrtháladh a lán Giúdach agus daoine eile ón Alsáis agus iad á n-aistriú go Périgueux. Tá titim leanúnach ar dhaonra an chomúin ó na 1950idí i leith. 29,811 an daonra sa bhliain 2011.


Winchcombe.
Is baile suite i nGloucestershire é Winchcombe.


Wotton-under-Edge.
Is baile suite i nGloucestershire é Wotton-under-Edge.


Yate.
Is baile suite i nGloucestershire é Yate.


Bruton.
Is baile suite i Somerset é Bruton.


Ag Foghlaim le Chéile.
Carthanas oideachasúil i bPoblacht na hÉireann is ea Ag Foghlaim le Chéile, nó Educate Together i mBéarla, a bhfuil roinnt scoileanna il-sainchreidmheacha comhoideachais faoina choimirce. Bunaíodh é sa bhliain 1984 le bheith mar phatrún ar na scoileanna nua a osclaíodh i ndiaidh an rath a tháinig ar Thionscnamh Scoil Dhún Dealgain. Faoi láthair tá 68 scoil náisiúnta faoina choimirce sa phoblacht. Bhí 3 mheánscoil le hoscailt faoi Ag Foghlaim le Chéile sa bhliain 2014, iad suite i mBaile Bhlainséir, nDroichead Átha agus Leamhcán.
Stair.
Sula raibh oideachas il-sainchreidmheach i bPoblacht na hÉireann, thosaigh roinnt daoine ag ardú ceisteanna faoin gcóras sainchreidmheach a bhí i réim. Oideachasóirí agus tuismitheoirí ab iad, a dhalta Áine Highland, Michael Johnston agus Florrie Armstrong. Chuir siad Educate Together ar bun, agus é mar chuspóir acu "“[t]o develop and support in Ireland the establishment of schools which are multi-denominational (i.e. with equal right of access for the children of Catholic, Protestant and other parents, and with the cultural and social background of each child held in equal respect), co-educational and managed under a system which is predominantly democratic in character, wherever and whenever there is viable local support for such a school.”"
Nuair a thosaigh an grúpa pleananna chun scoil il-sainchreidmheach a chur ar bun i nDún Dealgan sa bhliain 1975, d'éirigh dream Caitliceach coimeádach ina gcoinne. Chuir siad seo bileog amach a cur ina luí gur rud "aindiagaí" a bhí i gceist, go raibh sé "naimhdeach do chreideamh", agus "go leagfadh sé síos fasach do thrioblóid mhór eile". Faoi dheireadh osclaíodh an scoil in am don bhliain scoile 1978-79.
In ainneoin na scoileanna eile a tháinig ina dhiaidh sin, is scoileanna il-sainchreidmheacha iad faoi bhun 2% de na scoileanna sa phoblacht. Tá comhthionóil nó boird stiúrthóirí reiligiúnda i gceannas ar na scoileanna eile ar fad i gcónaí.


Malmö.
Is cathair é Malmö in iardheisceart na Sualainne. Is é an tríú cathair is mó sa tSualainn i ndiaidh Gothenburg agus Stockholm. Is é an seachtú cathair is báúla le rothaíocht sa domhan de réir an Copenhagenize Index sa bhliain 2013. Is é Malmö an phríomhchathair agus an chathair is mó i gcontae Skåne sa tSualann. Fuair Malmö an ceathrú háit ar an liosta "15 Green Cities" de chuid Grist Magazine sa bhliain 2007.
Tá 309,105 daoine ina gcónai sa cathair i 2013. Bhí 664,428 duine i mórcheantar Malmö.
Déimeagrafaic.
Sa bhliain 2011, bhí daoine ó 174 tír difríula ina gcónaí i Malmő agus bhí timpeall ar 150 teanga á labhairt sa cathair.
Is cathair óg é Malmo agus thart ar leath an daonra faoi 35 bhlian d'aois.
Tá cúlra iasachta ag 41% do an daonra i Malmö. Rugadh 30% de na daoine i dtír eile agus rugadh 11% sa tSualainn do thuismitheoirí iasachta.


Montenotte.
Is bruachbhaile cathair Chorcaí í, an Montenotte.


Bridgwater.
Is baile suite i Somerset é Bridgwater.


Chard, Somerset.
Is baile suite i Somerset é Chard.


Crewkerne.
Is baile suite i Somerset é Crewkerne.


Clevedon.
Is baile suite i Somerset é Clevedon.


Dulverton.
Eaglais na Naomh Uile in Dulverton
Is baile suite i Somerset, i ndeisceart Shasana, é Dulverton. Tá cónaí ar 1,408 duine ann.


Frome.
Is baile suite i Somerset é Frome.


Glastonbury.
Is baile in Somerset, in iardheisceart Shasana é Glastonbury. Tá sé suite in áit thirim ar thailte réidhe Somerset. 8,932 an daonra sa bhiain 2011. Níl ach míle slí idir Glastonbury agus Street, baile atá níos mó ná é anois.


Tel Aviv.
Is é Tel Aviv (fuaimniú: "Teil-Abhíobh") an dara cathair is mó in Iosrael i ndiaidh Iarúsailéim. Calafort agus ionad mór trádála agus cultúir é atá suite ar chósta láir thiar na tíre. Bhí 414,600 ina gcónaí ann sa bhliain 2013.
Ilstórach á thógáil ar Bhulbhard Rothschild i Tel Aviv
Ceiliúradh Gay Pride in Tel Aviv, 2012


Ilminster.
Is baile suite i Somerset é Ilminster.


Keynsham.
Is baile suite i Somerset é Keynsham.


Langport.
Is baile agus paróiste sibhialta atá suite i Somerset é Langport. Tá sé suite 5 mhíle (8 ciliméadar) siar ó Somerton i ndeisceart an chontae. Bhí 1,081 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011. Cuimsíonn an paróiste gráigbhailte Bowdens agus Combe. Tá Langport ag críochántacht le Huish Episcopi, paróiste faoi leith a chuimsíonn cuid mhaith d'imeall Langport.


Minehead.
Is baile suite i Somerset é Minehead.


Petherton Theas.
Is baile suite i Somerset é Petherton Theas.


Somerton.
Is baile atá suite in oirdheisceart Somerset é Somerton. Bhí cónaí ar 4,697 duine sa bhliain 2011.


Taunton.
Is baile suite i Somerset é Taunton.


Watchet.
Is baile suite i Somerset é Watchet.


Wellington, Somerset.
Is baile suite i Somerset é Wellington.


Wincanton.
Is baile suite i Somerset é Wincanton.


Weston-super-Mare.
Is baile suite i Somerset é Weston-super-Mare.


Yeovil.
Is baile suite i Somerset é Yeovil.


Duolingo.
Séard atá i gceist le Duolingo ná suíomh idirlín neamhthrádálach atá tiomnaithe d'fhoghlaim teangacha. Ardán sluafhoinsithe le haghaidh aistriúchán téacsanna atá ann chomh maith. Tá Duolingo deartha sa bhealach go gcuidíonn an foghlaimeoir le leathanaigh ghréasáin agus cáipéisí eile a aistriú de réir mar a dhéanann sé nó sí dul chun cinn sa phróiseas foghlamtha. Ar an 26 Márta 2015 bhí 10 gcúrsa le fáil do chainteoirí Béarla, mar atá Spáinnis Mheiriceá Laidiní, Fraincis, Gearmáinis, Portaingéilis na Brasaíle, Iodáilis, Ollainnis, Danmhairgis, Sualainnis, Tuircis, agus Gaeilge. Tairiscíonn Duolingo cúrsaí Béarla Mheiriceá i roinnt mhaith teangacha chomh maith. Bíonn teangacha nua ar na bacáin i gcónaí.
Stair.
Chuir Luis von Ahn, ollamh ag Ollscoil Carnegie-Mellon in Pittsburgh, Duolingo ar bun in éineacht le Severin Hacker, mac léinn iar-chéimí leis. Bhain von Ahn úsáid as an deontas a fuair sé ón bhfundúireacht MacArthur agus le maoiniú ón bhFondúireacht Eolaíochta Náisiúnta. Oirbríonn an córas leis na hardáin iOS, Android agus Chrome. Tá an clár scríofa in Python. Tá oifigí Duolingo suite in Shadyside, comharsanacht in aice Carnegie-Mellon, agus tá 32 duine fostaithe ann.


Big Hero 6 (scannán).
Scannán beochana Meiriceánach de chuid Disney is ea "Big Hero 6" a rinneadh sa bhliain 2014. Ghlac Scott Adsit, Ryan Potter, Daniel Henney, T. J. Miller, Jamie Chung, Damon Wayans, Jr., agus Génesis Rodríguez páirt ann.


Surf's Up.
Scannán ríomhbheochana Meiriceánach ón bhliain 2007 is ea "Surf's Up". Clár faisnéise atá ann mar dhea ina leanann criú ceamara piongáin agus é ag iarraidh a bheith ina shurfálaí.


The Pebble and the Penguin.
Scannán ceoil beochana grinn Meiriceánach ón bhliain 1995 is ea "The Pebble and the Penguin". Tá sé bunaithe ar nósanna suirí na bpiongainí Adelie san Antartaice. I Meiriceá agus in Éirinn a rinneadh an scannán.


Bacillus Calmette-Guérin.
BCG an t-ainm ar an imdhíonadh in aghaidh Eitinn (TB).


Melodica.
Is uirlis ceoil é an "melodica". Tá sé cosúil leis an méarchlár ó thaobh é a chasadh, ach, in áit casúir ag bualadh téid, tá "reeds" ann, agus ní thiocfaidh aon fhuaim as go dtí go séidfidh tú isteach ann. De ghná, ní fheictear an "melodica" i gceol traidisiúnta a hÉireann.


Mainistir Bhaile an Tobair.
Ballintubber Abbey is a royal abbey two kilometres northeast of the village of Ballintubber, County Mayo in Ireland, founded by King Cathal Crobdearg Ua Conchobair in 1216. It is said to be the only church in Ireland founded by an Irish king that is still in regular use.
Is mainistir ríoga í Mainistir Bhaile an Tobair atá lonnaithe dhá chiliméadar thoir thuaidh ón sráidbhaile, Baile an Tobair, i gContae Mhaigh Eo i bPoblacht na hÉireann. Bhunaigh an rí, Cathal Crobdearg Ua Conchobair an mhainistir i 1216. Deirtear gurb é an t-aon séipéal a bhunaigh rí Éireannach in Éirinn atá fós in úsáid sa lá atá inniu ann.
Despite being suppressed and damaged during the Protestant Reformation, the roofless abbey continued to be used throughout penal times by Catholics. In 1966, the nave was restored and re-roofed in time for the 750th anniversary of the abbey's foundation and, in 1997, the Chapter House and Dorter area were restored and re-roofed. It is planned to restore the entire east wing before the 800th year celebration in 2016.
Cé go ndearnadh go leor damáiste ar an mainistir agus gur cuireadh faoi chois í i rith an Reifirméisin Phrotastúnaigh, bhain na Caitlicigh úsáid aisti mar sin féin agus í gan díon i rith i rith thréimhse na bPéindlíthe.
The abbey has several modern outdoor attractions, including a very modern abstract Way of the Cross, an underground permanent Crib, and a Rosary Way. There is a small museum. According to the Ballintubber website, Seán na Sagart, the infamous priest-hunter, is buried in the cemetery. A large tree marks the spot.
The abbey marks the beginning of Tochar Phádraig, the ancient pilgrimage route to Croagh Patrick, long defunct but now reopened as a cross-country pilgrimage and tourist trail.


Eanach Dhúin.
Is paróiste é Eanach Dhúin i gContae na Gaillimhe, Poblacht na hÉireann.
Tá sé suite ag Cuan Eanach Dhúin ar Loch na Coiribe.
Stair.
Ní luaitear Eanach Dhúin sna hannála go dtí an dara haois déag. Ceaptar gur thug Rí Chonnacht, Áed mac Echach, do Bhreandán é, cé go luaitear i bhfoinsí eile go raibh tailte Áed, talamh Uí Bhriúin Aoi, i gCo. Ros Comáin, agus nach mbeadh ar a chumas talamh le taoiseach eile a bhronnadh.
Faightear an tagairt iontaofa is luaithe d'Eanach Dhúin in "Comainmniguid Noem nErenn", a scríobhadh c. 800, agus ina bhfaightear tagairt do "Chiarán Enaigh Dúin".
Sa 12 haois bunaíodh deoise Eanach Dhúin. Cé nach liostaítear é i Sionaid Rathbreasail ná Cheanannais, mhair an deoise ar feadh na gcéadta bliain. Bhí an teideal Easpag Eanach Dhúin in úsáid ó c. 1189 ar aghaidh. Toghadh roinnt easpag idir 1189 agus 1485.
In 1410 chuir Áedh Ó Flaithbheartaigh airgead ar fáil le séipéal a thógáil in Eanach Dhúin.
In 1485, nuair a cruthaíodh Bardlathas na Gailimhe, ceanglaíodh Eanach Dhúin go foirmeálta le Deoise Thuama
Tógadh Mainistir Eanach Dhúin sa 15ú haois
Thóg muintir Uí Fhlaithearta Caisleán Eanach Dhúin go deireanach san 14 haois ar chladach thoir Loch na Coiribe, áit a bhfuil sé fós le feiceáil.
Tragóid.
Déardaoin, 4 Meán Fómhair 1828, bádh 20 duine a bhí ag taisteal go Gaillimh ar an g"Caisleán Nua" nuair a chuir caora a cos trí urlár an bháid. Scríobh an file dall Antoine Ó Raiftéirí amhrán cáiliúil, 'Eanach Dhúin', faoin tragóid, Antoine Ó Raifteiri. Thóg Club Slatiascaireachta Eanach Dhúin leacht chuimhneacháin ag Céibh Eanach Dhúin i 1978, 150 bliain tar éis na tragóide.
"An old row-boat in a rotten and leaky condition, started from Annaghdown early in the morning, a distance from Galway up Lough Corrib of about eight miles, having, it is calculated, about 31 persons on board, who were coming to the fair of Galway; the boat and passengers proceeded without obstruction until they arrived opposite Bushy Park within two miles of Galway, when she suddenly went down and all on board perished except about 12 persons who were fortunately rescued from their perilous situation by another boat. Eighteen of the bodies of these unhappy creatures were taken out of the lake in the course of the day and presented a most heart-rending scene, being surrounded by their friends who came to identify them, and by whom they were removed in a boat to Annaghdown."
"The boat was in such an unsound state as to render her unfit for the passage. The unfortunate accident happened by a sheep putting its leg through one of the planks, which produced a leak, in order to stop which one of the passengers applied his great coat to the aperture and stamped it with his foot. In doing so he started one of the planks altogether, which caused the boat's immediate sinking, having been overloaded; ten sheep, a quantity of lumber, and about 31 persons being on board."
"Eighteen of the bodies have been found; 12 have escaped, and one is missing. Major Dickson and a party of the 64th Regiment attended and rendered every humane assistance in their power. An inquest was held on the bodies by John Blakeney Esq., Coroner, at which James O'Hara, Esq., M.P., and J. H. Burke, Esq., Mayor, attended, and the jury returned a verdict of "accidental drowning"."
"The following are the names of the persons drowned and taken out of the lake: Bridget Farragher, Mary Costello, Judith Ryan, Bridget Hynes, Mary Newell, Winifred Jourdan, Mary Flynn, Bridget Curley, Catherine Mulloy, Mary Carr, Michael Farragher, Michael Cahill, John Cosgrove, John Concannon, Thomas Burke, Patrick Forde, John Forde and Timothy Goaley."
Eanach Dhúin.
Antoine Ó Raifteiri, a scríobh an dán thíos
Scríobh Dick Farrelly an t-amhrán, "Annaghdown" atá le cloistéail ar an albam "Legacy of a Quiet Man" le Sinead Stone & Gerard Farrelly.
Véarsa deiridh an amhráin - "foilsithe ag Andic Songs / Mechanical Copyright Protection Society"
And when once more the cuckoo’s in the meadow
And mayflies dance along the Corrib shore
In my beloved Annaghdown you’ll find me
And I’ll be back to say farewell no more.
Tagairtí.
IMRO - Irish Music Rights Organisation


Portishead, Somerset.
Is baile suite i Somerset é Portishead.


Ashburton, Devon.
Is baile suite i nDevon é Ashburton.


Axminster.
Is baile suite i nDevon é Axminster.


Barnstaple.
Is baile suite i nDevon é Barnstaple.


Bideford.
Is baile suite i nDevon é Bideford.


Bradninch.
Is baile suite i nDevon é Bradninch.


Brixham.
Is baile suite i nDevon é Brixham.


Buckfastleigh.
Is baile suite i nDevon é Buckfastleigh.


Chagford.
Is baile suite i nDevon é Chagford.


Chulmleigh.
Is baile suite i nDevon é Chulmleigh.


Colyton, Devon.
Is baile suite i nDevon é Colyton.


Cranbrook, Devon.
Is baile suite i nDevon é Cranbrook.


Crediton.
Is baile suite i nDevon é Crediton.


Cullompton.
Is baile suite i nDevon é Cullompton.


Dartmouth, Devon.
Is baile suite i nDevon é Dartmouth.


Hatherleigh.
Is baile suite i nDevon é Hatherleigh.


Noel Park.
Is baile é Noel Park atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Northumberland Park.
Is baile é Northumberland Park atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


St Anns.
Is baile é St Anns atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tottenham Green.
Is baile é Tottenham Green atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


West Green.
Is baile é West Green atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tottenham Hale.
Is baile é Tottenham Hale atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wood Green.
Is baile é Wood Green atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bruce Grove.
Is baile é Bruce Grove atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fortis Green.
Is baile é Fortis Green atá suite sa bhuirg Haringey, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Arkley.
Is baile é Arkley atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


High Barnet.
Is baile é High Barnet atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Barnet Gate.
Is baile é Barnet Gate atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brunswick Park.
Is baile é Brunswick Park atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Túirín.
Is túr beag suite ar thúr níos mó nó ar an coirnéal fhoirgneamh nó bhalla, go hiondúil, balla chaisleán, é túirín.


Burnt Oak.
Is baile é Burnt Oak atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Childs Hill.
Is baile é Childs Hill atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Church End.
Is baile é Church End atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cockfosters.
Is baile é Cockfosters atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Colney Hatch.
Is baile é Colney Hatch atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Colindale.
Is baile é Colindale atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Barnet Thoir.
Is baile é Barnet Thoir atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Finchley Thoir.
Is baile é Finchley Thoir atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Edgware.
Is baile é Edgware atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Geata crochta.
Is grátáil láidir troma gur fhéidir leis ísliú anuas as eitrithe ar chuile taobh bearna gheata chun í a chur bac uirthi é geata crochta.


Cory Booker.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Cory Anthony Booker a rugadh ar 27 Aibreán 1969. Is ball den Pháirtí Daonlathach é. Bhí sé ina mhéara ar Newark, New Jersey ó 2006 go 2013. Seanadóir sóisearach ó New Jersey atá ann ó 31 Deireadh Fómhair 2013 i leith.
Óige agus oideachas.
Rugadh Cory Booker in Washington, D.C. agus tógadh é in Harrington Park, New Jersey, 32 ciliméadar ó thuaidh ó Newark. Bhí a thuismitheoirí, Carolyn Rose (née Jordan) agus Cary Alfred Booker, ar na chéad Afra-Mheiriceánaigh ar feidhmeannaigh ag IBM iad. Rinne Cory a chuid meánscolaíochta ag an gcoláiste Northern Valley Regional in Old Tappan agus sa bhliain 1986 d'ainmnigh an nuachtán "USA Today" é mar bhall den Fhoireann Pheile Mheánscoile Uile-Mheiriceánach.
Ansin chuaigh Booker go hOllscoil Stanford, mar a bhfuair sé céim baitsiléara (BA) in eolaíocht pholaitiúil sa bhliain 1991 agus máistreas (MA) i seocheolaíocht an bhliain ina dhiaidh. Agus é ag déanamh staidéir ag Stanford, d'imir Booker peil Mheiriceánach na hollscoile úd.
Bronnadh scoláireacht Rhodes ar Booker agus rinne sé staidéar ag Coláiste na Banríona ag Ollscoil Oxford mar ar bhain se ceim onórach amach i stair na Stát Aontaithe. D'fhreastail sé ar Scoil Dlí Yale ansin agus bhain sé céim Juris Doctor amach sa bhliain 1997. Agus é ag Yale d'oibrigh sé i gclinic dlí le haghaidh daoine bochta i New Haven agus bhí sé gníomhúil i gcumann na mac léinn gorm. Tá suim faoi leith aige sa Torah.
A shaol sa pholaitíocht.
Chuir Booker faoi i Newark sa bhliain dheireanach aige ag Yale, a shúil ar shlí bheatha sa pholaitíocht ansin. Tar éis tréimhse ag obair mar dhlíodóir, toghadh Booker mar bhall den chomhairle baile i Newark. Thóg sé stailc ocrais ar feadh 10 lá mar agóid i gcoinne na ndíoltóirí drugaí. Chuir sé moltai os comhar na comhairle a bhain le daoine óga, títhíocht, póilíneacht agus gnéitheanna eile de shaol na cathrach ach theip air.
Méaracht Newark.
Ar 9 Eanáir 2002, in áit seasamh arís don chomhairle baile, d’fhógair Booker gurbh iarrthóir é d’oifig mhéara na cathrach. Thóg Sharpe James, méara na cathrach, feachtas garbh ina choinne ag rá nach raibh Booker “gorm go leor” le Newark a thuigbheáil.Theip ar Booker ach fuair sé 47% de na vótaí.
Ar 11 Feabhra 2006 d’fhógair Booker arís go raibh sé ag seasamh d’oifig an mhéara i Newark. Rinne James amhlaidh ach 11 lá ní ba dhéanaí, d’éirigh sé as an toghchán le seasamh do sheanad stáit New Jersey agus ghlac Ronald Riz, cúntóir de chuid James, a áit san fheachtas méarachta. Bhailigh Booker $6 milliún dollar ar son a fheachtais féin, 25 uaire níos mó ná Riz, agus fuair sé an bua sa toghchán le 72% de na vótaí. Sheas Booker don dara téarma mar mhéara sa bhliain 2010. Atoghadh é agus 59% de na vótaí aige.
Cuireadh Booker in aithne do Mark Zuckerberg, bunaitheoir Facebook, ag dinnéar foirmeálta in Sun Valley, Idaho, i mí Iúil, 2010. Labhair Booker le Zuckerberg faoina chuid pleananna don chathair. Ní ba dhéanaí sa bhliain chéanna, chuaigh an bheirt acu ar "The Oprah Winfrey Show" in éineacht le Chris Christie, gobharnóir New Jersey. D’fhógair Zuckerberg go raibh sé le $100 milliún a thabhairt do chóras scoile Newark.
An Seanad.
Ar 20 Nollaig 2012, d’fhógair Booker go raibh suim aige sa suíochán i Seanad na Stát Aontaithe a bhí i seilbh Frank Lautenberg, rud a chuir deireadh leis an tuairimíocht go mbeadh Booker ag dul i ngleic le Chris Christie i gcomhar post ghobharnóra New Jersey. Ar 11 Eanáir 2013 chuir Booker coiste ar bun le machnamh a dhéanamh ar fheachtas seanaid. Cé go dtagann siad ó pháirtithe difriúla glactar leis go bhfuil caidreamh maith ag Booker agus Christie lena chéile.
Mar a tharla, d’éirigh Lautenberg tinn, d’éirigh sé as a phost agus, i mí Mheithimh na bliana 2013, fuair sé bás. Fógraíodh toghchán sealadach don 16 Deireadh Fómhair 2013. D’fhógair Booker go raibh sé sa rás agus i nDeireadh Fómhar fuair sé an bua ar Steve Lonegan, an Poblachtach a sheas ina choinnne, 55% ar 44%. Booker an chéad Afrai-Mheiriceánach a toghadh riamh i New Jersey don Seanad. An oíche roimh an toghcháin thug Booker cuairt ar uaigh an Raibí Menachem M. Schneerson agus dúirt sé paidreacha agus las sé coinneal i gcuimhne a athar féin. Ghlac Booker mionn na hoifige sa Seanad an mhí chéanna.
An toghchán spesialta don tSeanad i New Jersey, 2013, baile ar bhaile. Fuair Booker an bua sna bailte is cathracha a bhfuil dath gorm orthu. Is beagnach ionann iad an crios gorm sa leath uachtair den léaráid agus an Piedmont, an réigiún is mó daonra i New Jersey.
Thainig an toghchán rialta don Seanad bliain ina dhiaidh seo. An uair seo sheas Jeff Bell, comhairleoir polaitíochta coimeádach agus Poblachtach, ina choinne don suíochán. Fuair Booker an bua arís agus 55.8% de na vótaí aige, i gcoinne 42.4% do Bell.


Álvaro Arbeloa.
Is imreoir sacair é Álvaro Arbeloa a rugadh i Salamanca, An Spáinn ar 17 Eanáir 1983. Is é Real Madrid an club reatha atá aige. Caitheann sé geansaí uimhir a 17. Tá sé 6 troigh 0 nó 1.84m ar airde.


An Cogadh Franc-Phrúiseach.
Coimhlint mhíleata ina raibh mórchumhachtaí éicint na hEorpa rannpháirteach é an Cogadh Franc-Phrúiseach, a troideadh idir 19 Iúil 1870 agus 10 Bealtaine 1871. Troideadh an cogadh idir an Fhrainc ar thaobh amháin, agus an Phrúis ar an dtaobh eile.


Finchley.
Is baile é Finchley atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Friern Barnet.
Is baile é Friern Barnet atá suite i mBarnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Golders Green.
Is baile é Golders Green atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Monken Hadley.
Is baile é Monken Hadley atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


The Hale.
Is baile é The Hale atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampstead Garden Suburb.
Is baile é Hampstead Garden Suburb atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Rós an Líoma.
Ba naomh Caitliceach í Rós Líoma (20 Aibreán 1586 – 24 Lúnasa 1617). Rugadh mar Isabel Flores y de Oliva i Líoma, Peiriú í.


Hendon.
Is baile é Hendon atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


The Hyde.
Is baile é The Hyde atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Mill Hill.
Is baile é Mill Hill atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Droichead tógála.
Is droichead, go áirithe ceann atá thart móta chaisleán é an droichead tógála.


New Barnet.
Is baile é New Barnet atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


New Southgate.
Is baile é New Southgate atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Finchley Thuaidh.
Is baile é Finchley Thuaidh atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Oakleigh Park.
Is baile é Oakleigh Park atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Osidge.
Is baile é Osidge atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Temple Fortune.
Is baile é Temple Fortune atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Totteridge.
Is baile é Totteridge atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hendon Thiar.
Is baile é Hendon Thiar atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Whetstone, London.
Is baile é Whetstone atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodside Park.
Is baile é Woodside Park atá suite sa bhuirg Barnet, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dalston.
Is baile é Dalston atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


De Beauvoir Town.
Is baile é De Beauvoir Town atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Finsbury Park, Londain.
Is baile é Finsbury Park atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hackney Downs.
Is baile é Hackney Downs atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hackney Marshes.
Is baile é Hackney Marshes atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hackney Wick.
Is baile é Hackney Wick atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Haggerston.
Is baile é Haggerston atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Homerton.
Is baile é Homerton atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hoxton.
Is baile é Hoxton atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kingsland, Londain.
Is baile é Kingsland atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


London Fields.
Is baile é London Fields atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clapton Íochtair.
Is baile é Íochtar Clapton atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Manor House, Londain.
Is baile é Manor House atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Newington Green.
Is baile é Newington Green atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Corp + Anam.
Is clár dráma é "Corp + Anam" atá á chraoladh ar TG4 ó 16 Feabhra 2011 ar aghaidh.


Shacklewell.
Is baile é Shacklewell atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Shoreditch.
Is baile é Shoreditch atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hackney Theas.
Is baile é Hackney Theas atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stamford Hill.
Is baile é Stamford Hill atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Exmouth.
Is baile suite i nDevon é Exmouth.


Great Torrington.
Is baile suite i nDevon é Great Torrington.


Stoke Newington.
Is baile é Stoke Newington atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clapton Uachtair.
Is baile é Clapton Uachtair atá suite sa bhuirg Hackney, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Docklands.
Is baile é Docklands atá suite sa bhuirg Tower Hamlets, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Enfield Chase.
Is baile é Enfield Chase atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Enfield Highway.
Is baile é Enfield Highway atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Enfield Lock.
Is baile é Enfield Lock atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Enfield Town.
Is baile é Enfield Town atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Enfield Wash.
Is baile é Enfield Wash atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Forty Hill.
Is baile é Forty Hill atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Freezywater.
Is baile é Freezywater atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Grange Park, Enfield.
Is baile é Grange Park atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hadley Wood.
Is baile é Hadley Wood atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Aignéas na Róimhe.
Ba naomh Caitliceach í Aignéas na Róimhe (291 – 304).


Edmonton Íochtair.
Is baile é Edmonton Íochtair atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Oakwood, Londain.
Is baile é Oakwood atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Palmers Green.
Is baile é Palmers Green atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ponders End.
Is baile é Ponders End atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Edmonton Uachtair.
Is baile é Edmonton Uachtair atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Winchmore Hill.
Is baile é Winchmore Hill atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


World's End, Enfield.
Is baile é World's End atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Pláinéadóideach.
Séard is pláinéadóideach ann ná réad réalteolaíoch a bhíonn ag fithisiú go díreach timpeall an ghrian.
Is féidir le pláinéadóidigh a bheith ina abhacphláinéid, astaróidigh, Traígh, Ceinteáir, Réada Crios Kuiper agus Réada tras-Neiptiúnach eile. Sa bhliain 2013 bhí na fithisí atá ag 620,000 pláinéadóidigh cláraithe ag Lárionad na bPláinéadóideach. Is é an chéad phláinéadóideach a aimsíodh ná Ceres sa bhliain 1801.


Réada Beaga an Ghrianchórais.
Séard is Réad Beag an Ghrianchórais (RBG) ann ná réad ar bith san ghrianchóras nach bhfuil ina pláinéad, abhacphláinéad nó satailít. Bhí an tearma sainmhínithe sa bhliain 2006 ag An tAontas Réalteolaíoch Idirnáisiúnta.
Is iad na Réada Beaga an Ghrianchórais ná: na cóiméid ar fad agus na pláinéadóidigh ar fad seachas na habhacphláinéid, na hastaróidigh na Traígh, na Ceinteáir, Réada Crios Kuiper agus Réada tras-Neiptiúnach eile seachas iad siúd atá nó a bheas aitheanta mar abhacphláinéad amach anseo.


Judge Dredd.
Is duine ficseanach é Judge Joseph Dredd a bhíonn le feiceáil i roinnt greannán, scannán agus físchluichí. Scaoileadh an chéad fhoilsiú den scannán "Judge Dredd" sa bhliain 1977. Ba é Rebellion Developments, sa Bhreatain, an teach foilsitheoireachta. Chruthaigh John Wagner agus Carlos Ezquerra Judge Dredd. Bhí Judge Dredd curtha in iúl i ndá scannán: "Judge Dredd" (1977) agus arís in "Dredd" (2012).
Is é Judge Dredd an breitheamh sa cheantar Mega City One. Ní obair éasca é sin in aon chaoi. Bíonn sé ag obair mar bhreitheamh agus ar an gcoiste cúirte. Is gluaisteánaí é Judge Dredd, tiománann sé rothar mótair darbhainm Lawmaster. Úsaideann sé gunnaí speisialta agus caitheann sé clogad.
Tá Judge Dredd ina chónaí i saol iar-apacailipteach. Tá an talamh lasmuigh de na cathracha raidighníomhach agus neamhthorhúil. Do cheann féin a chur i mbaol má chónaíonn tú i ngar do bhallaí na cathrach mar éireoidh tú tinn nó ciorraithe. Tá a lán coireachta i ngach cathair agus mar sin, ba chúis sin le cruthú na "Judges", Judge Dredd ina measc.


Akashi.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Akashi (明石市). Tá sí suite i lár deisceart Honshu. Tá 290,776 duine ina gcónaí in Akashi (daonáireamh 2010).


Atsugi.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Atsugi (厚木市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 224,462 duine ina gcónaí in Atsugi (daonáireamh 2010).


Chigasaki.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Chigasaki (茅ヶ崎市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 236,177 duine ina gcónaí i gChigasaki (daonáireamh 2010).


Fuji.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Fuji (富士市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 250,457 duine ina gcónaí i bhFuji (daonáireamh 2010).


Fukui.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Fukui (福井市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 267,428 duine ina gcónaí i bhFukui (daonáireamh 2010).


Hachinohe.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Hachinohe (八戸市). Tá sí suite i dtuaisceart Honshu. Tá 235,464 duine ina gcónaí i Hachinohe (daonáireamh 2010).


Hirakata.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Hirakata (枚方市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 407,465 duine ina gcónaí i Hirakata (daonáireamh 2010).


Hiratsuka.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Hiratsuka (平塚市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 259,698 duine ina gcónaí i Hiratsuka (daonáireamh 2010).


Ibaraki.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Ibaraki (茨木市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 275,945 duine ina gcónaí in Ibaraki (daonáireamh 2010).


Ichinomiya.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Ichinomiya (一宮市). Tá sí suite i lár Honshu. Tá 386,653 duine ina gcónaí in Ichinomiya (daonáireamh 2010).


Isesaki.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Isesaki (伊勢崎市). Tá sí suite i lár Honshu. Tá 208,487 duine ina gcónaí in Isesaki (daonáireamh 2010).


Jōetsu.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Jōetsu (上越市). Tá sí suite i lár iarthar Honshu. Tá 205,521 duine ina gcónaí i Jōetsu (daonáireamh 2010).


Kakogawa.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kakogawa (加古川市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 268,565 duine ina gcónaí i Kakogawa (daonáireamh 2010).


Kasugai.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kasugai (春日井市). Tá sí suite i lár Honshu. Tá 306,573 duine ina gcónaí i Kasugai (daonáireamh 2010).


Kasukabe.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kasukabe (春日部市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 236,106 duine ina gcónaí i Kasukabe (daonáireamh 2010).


Kawaguchi.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kawaguchi (川口市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 579,069 duine ina gcónaí i Kawaguchi (daonáireamh 2010).


Kishiwada.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kishiwada (岸和田市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 199,422 duine ina gcónaí i Kishiwada (daonáireamh 2010).


Kōfu.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kōfu (甲府市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 197,540 duine ina gcónaí i Kōfu (daonáireamh 2010).


Koshigaya.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Koshigaya (越谷市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 325,074 duine ina gcónaí i Koshigaya (daonáireamh 2010).


Kumagaya.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kumagaya (熊谷市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 203,089 duine ina gcónaí i Kumagaya (daonáireamh 2010).


Kure.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Kure (呉市). Tá sí suite in iar dheisceart Honshu. Tá 203,089 duine ina gcónaí i Kure (daonáireamh 2010).


Matsue.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Matsue (松江市). Tá sí suite in iar dheisceart Honshu. Tá 191,852 duine ina gcónaí i Matsue (daonáireamh 2010).


Matsumoto.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Matsumoto (松本市). Tá sí suite i lar Honshu. Tá 243,571 duine ina gcónaí i Matsumoto (daonáireamh 2010).


Mito.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Mito (水戸市). Tá sí suite i lar oirthear Honshu. Tá 265,993 duine ina gcónaí i Mito (daonáireamh 2010).


Nagaoka.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Nagaoka (長岡市). Tá sí suite i lar iarthar Honshu. Tá 281,217 duine ina gcónaí i Nagaoka (daonáireamh 2010).


Neyagawa.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Neyagawa (寝屋川市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 238,549 duine ina gcónaí i Neyagawa (daonáireamh 2010).


Numazu.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Numazu (沼津市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 198,926 duine ina gcónaí i Numazu (daonáireamh 2010).


Odawara.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Odawara (小田原市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 196,992 duine ina gcónaí in Odawara (daonáireamh 2010).


Ōta.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Ōta (太田市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 219,789 duine ina gcónaí in Ōta (daonáireamh 2010).


Sasebo.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Sasebo (佐世保市). Tá sí suite in iar thuaisceart Kyushu. Tá 259,800 duine ina gcónaí i Sasebo (daonáireamh 2010).


Sōka.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Sōka (草加市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 243,111 duine ina gcónaí i Sōka (daonáireamh 2010).


Suita.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Suita (吹田市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 356,751 duine ina gcónaí i Suita (daonáireamh 2010).


Takarazuka.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Takarazuka (宝塚市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 222,198 duine ina gcónaí i dTakarazuka (daonáireamh 2010).


Tokorozawa.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Tokorozawa (所沢市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 342,939 duine ina gcónaí i dTokorozawa (daonáireamh 2010).


Tottori.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Tottori (鳥取市). Tá sí suite in iar dheisceart Honshu. Tá 196,353 duine ina gcónaí i dTottori (daonáireamh 2010).


Tsukuba.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Tsukuba (つくば市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 217,315 duine ina gcónaí i dTsukuba (daonáireamh 2010).


Yamagata.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Yamagata (山形市). Tá sí suite i lár tuaisceart Honshu. Tá 254,146 duine ina gcónaí i Yamagata (daonáireamh 2010).


Yamato.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Yamato (大和市). Tá sí suite i lár oirthear Honshu. Tá 230,709 duine ina gcónaí i Yamato (daonáireamh 2010).


Yao.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Yao (八尾市). Tá sí suite i ndeisceart Honshu. Tá 271,454 duine ina gcónaí i Yao (daonáireamh 2010).


Yokkaichi.
Cathair Speisialta de chuid na Seapáine is ea Yokkaichi (四日市市). Tá sí suite in oirthear Honshu. Tá 307,382 duine ina gcónaí i Yokkaichi (daonáireamh 2010).


Honshu.
Is í Honshu (本州, 'Príomhoileán') an t-oileán Seapanach is mó. Tá 103,000,000 duine ina gcónaí i Honshu (daonáireamh 2005). Tá tríocha cúig Maoracht ar an oileán seo.


An Coinigéar.
Séard atá san Coinigéar ná 'gob gainimh'. Tá an gob gainimh seo ag gobadh amach treasna Cuan Dhún Garbhán. Tá an Coinigéar suite i nGaeltacht na nDéise. Séard is brí leis 'An Coinigéar' ná coinicéar coinín.


Southgate, Londain.
Is baile é Southgate atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crews Hill.
Is baile é Crews Hill atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clay Hill, London.
Is baile é Clay Hill atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bush Hill Park.
Is baile é Bush Hill Park atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bulls Cross, Enfield.
Is baile é Bulls Cross atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bowes Park.
Is baile é Bowes Park atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Botany Bay, Londain.
Is gráigbhaile é Botany Bay atá suite ar fhíorimeall Londan i mbuirg Enfield, Londain Thuaidh. Tá timpeall is 200 duine ina gcónaí ann.
Bailte agus cathracha i Sasana


Arnos Grove.
Is baile é Arnos Grove atá suite sa bhuirg Enfield, Londain Thuaidh.
Bailte agus cathracha i Sasana


Beckton.
Is baile é Beckton atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Canning Town.
Is baile é Canning Town atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hartland, Devon.
Is baile suite i nDevon é Hartland.


Dawlish.
Is baile suite i nDevon é Dawlish.


Highampton, Devon.
Is baile suite i nDevon é Highampton.


Holsworthy, Devon.
Is baile suite i nDevon é Holsworthy.


Honiton.
Is baile suite i nDevon é Honiton.


Ilfracombe.
Is baile suite i nDevon é Ilfracombe.


Ivybridge.
Is baile suite i nDevon é Ivybridge.


Kingsbridge.
Is baile suite i nDevon é Kingsbridge.


Kingsteignton.
Is baile suite i nDevon é Kingsteignton.


Lynton.
Is baile suite i nDevon é Lynton.


Modbury.
Is baile suite i nDevon é Modbury.


Moretonhampstead.
Is baile suite i nDevon é Moretonhampstead.


Molton Theas.
Is baile suite i nDevon é Molton Theas.


Newton Abbot.
Is baile suite i nDevon é Newton Abbot.


Tawton Thuaidh.
Is baile suite i nDevon é Tawton Thuaidh.


Northam, Devon.
Is baile suite i nDevon é Northam.


Okehampton.
Is baile suite i nDevon é Okehampton.


Ottery St Mary.
Is baile suite i nDevon é Ottery St Mary.


Paignton.
Is baile suite i nDevon é Paignton.


Princetown.
Is baile suite i nDevon é Princetown.


Salcombe.
Is baile suite i nDevon é Salcombe.


Sherford.
Is baile suite i nDevon é Sherford.


Sidmouth.
Is baile suite i nDevon é Sidmouth.


Tavistock, Devon.
Is baile suite i nDevon é Tavistock.


Teignmouth.
Is baile suite i nDevon é Teignmouth.


Tiverton, Devon.
Is baile suite i nDevon é Tiverton.


Torquay.
Is baile suite i nDevon é Torquay.


Totnes.
Is baile suite i nDevon é Totnes.


Ronnie Lee Gardner.
Coirpeach Meiriceánach ab ea Ronnie Lee Gardner (16 Eanáir 1961 – 18 Iúil 2010). Gearradh pionós an bháis air i 1985, rud a chuaigh le ceann de na dúnmharuithe a rinne sé. Is é an duine is déanaí sna Stáit Aontaithe a cuireadh chun báis le scuad lámhaigh. Theastaigh bás den chaoi seo uaidh féin, agus dúradh gur roghnaigh sé an bás sin as siocair a chúlra Mhormannaigh.


Otto Mann.
Is é Otto Mann ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Harry Shearer. Is tiománaí bus é.


Snake Jailbird.
Is é Snake Jailbird ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "The Simpsons". Tá sé guthaithe ag Hank Azaria. Tá páiste aige - Jeremy.


Elizabeth, New Jersey.
Oifigí in Elizabeth, New Jersey
Cathair i dtuaisceart New Jersey in aice le Newark is ea Elizabeth. Daoine as Sasana a bhunaigh an chathair. Tá Elizabeth ainmnithe i ndiaidh Elizabeth, bean Leas-aimiréal Sir George Carteret, duine den bheirt Dhílseánach i bhí i gceannas ar New Jersey i ndiaidh do na Sasanaigh seilbh a thógáil air ó na hOllannaigh. Calafort tábhachtach í Elizabeth. Is í príomhbhaile Chontae Union í chomh maith. Bhí 124,969 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.


Ailpíneach.
Is pór madra é an ailpíneach. Is madra oibrithe é. Tháinig an ailpíneach as na hAlpa san Iodáil agus san Eilvéis.


R. Kelly.
R. Kelly sa bhliain 2006
Is amhránaí, aisteoir agus ceoltóir rap é R. Kelly a rugadh ar an 8 tEanáir 1967 i Chicago, Illinois, Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Bodmin.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Bodmin.


Bude.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Bude.


Burraton Coombe.
Is bruachbhaile suite i gCorn na Breataine é Burraton Coombe.


Camborne.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Camborne.


Callington, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Callington.


Camelford.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Camelford.


Charlestown, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Charlestown.


Copperhouse.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Copperhouse.


Paramus, New Jersey.
Paramus Park, siopalann in Paramus a osclaíodh sa bhliain 1974
Baile i gContae Bergen, i dtuaisceart New Jersey, is ea Paramus. Bhí 26,342 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010. Tá Paramus 8 míle slí (13 km) siar ó uachtar Manhattan. Ceaptar go dtagann an t-ainm ón bhfocal Lenape "paramessing", "áit ina mbíonn turcaithe fairsing". (Cuirtear an bhéim ar an dara siolla de "Paramus".)
Sna blianta 1948–1958 a tháinig an fás daonra is mó i stair an bhaile—ó 4,000 duine go 24,000. Mar gheall ar na mórbhealaigh a théanns tríd, an talamh mín agus cóngaracht Chathair Nua-Eabhrac roghnaíodh Paramus mar an suíomh i gcomhar dhá shiopalann mhóra sna 1950idí. Gineann siopalanna Paramus luach breis agus $5 billiún de mhiondíolacháin sa bhliain, níos mó ná i gcód ZIP (poist) eile sna Stáit Aontaithe.


Pinocchio (carachtar).
Is charactar ficseanúil è Pinocchio a chruthaigh an scríbhneoir Iodálach Carlo Collodi. Carlo Collodi an laoch seo le haghaidh an úrscéil "Eachtraí Pinocchio" ("Le avventure di Pinocchio") sa bhliain 1881.


An Baile Dubh Íochtarach, Port Láirge.
Is baile beag garr do cathair Phort Láirge i gContae Phort Láirge é An Baile Dubh Íochtarach.


An Baile Dubh Uachtarach, Port Láirge.
Is baile beag garr don Abhainn Mhór i gContae Phort Láirge é An Baile Dubh Uachtarach.


Cnoc an Doire, Port Láirge.
Is baile beag suite i gContae Phort Láirge é Cnoc an Doire.


Cluain Fhia.
Is baile beag suite i gContae Phort Láirge í Cluain Fhia.


Ard Caoin.
Is fo-bhaile de chuid Cathair Phort Láirge é Ard Caoin.


An Fhaiche, Port Láirge.
Gráig i gContae Phort Láirge in Éirinn is ea An Fhaiche.


An tSráidbhaile, Contae Phort Láirge.
Baile beag i gContae Phort Láirge is ea An tSráidbhaile nó Sráidbhaile na nDéise.


Barúntachtaí i bPort Láirge.
Tá naoi Barúntachtaí i bPort Láirge.


Bailte i bPort Láirge.
Seo hiad na Bailte i bPort Láirge le daonaireamh níos mó na ceithre céad.


Eachtraí Pinocchio.
Clúdach an leabhair "Eachtraí Pinocchio" (1883)
"Eachtraí Pinocchio", "Giornale per i bambini"
Úrscéal do pháistí de chuid an údair Iodálach Carlo Lorenzini faoin ainm cleite Carlo Collodi is ea Eachtraí Pinocchio (bunteideal "Le avventure di Pinocchio"). Scéal puipéid, a tháinig amach in iris i 1881. Is minic a úsáidtear teideal gearr "Eachtraí Pinocchio. Scéal puipéid".


Bob Menendez.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Robert "Bob" Menendez a rugadh ar 1 Eanáir 1954. Seanadóir sinsireach ó New Jersey atá ann. Is ball den Pháirtí Daonlathach é.
Rugadh Menendez i gCathair Nua-Eabhrac agus tógadh é in Union City, New Jersey, trasna an Abhainn Hudson. B'as Cúba dá thuismitheoirí. Dlíodóir é a chuaigh leis an bpolaitíocht. Bhí sé ina mhéara ar Union City ó 1986 go 1992.


Hué.
a> a dhear Droichead Truong Tien sa phictiúr
Cathair i lár Vítneam is ea Hué. Príomhchathair Chúige Thừa Thiên–Huế atá ann. Rinne an rítheaghlach Nguyễn a bpríomhchathair de Hué agus iad i réim in Annam i lár Vítneam, agus faoin Impire Gia Long rinne príomhchathair den tír ar fad de sa bhliain 1802. Mhair an stádas sin go 1945. Tá a lán ailtireachta traidisiúnta Vítneamaí agus Francaí sa chathair. Rinneadh damáiste mór don chathair le linn Chogaidh Vítneam. Tá timpeall agus 340,000 duine ina gcónaí in Hué.


Custom House, Londain.
Is baile é Custom House atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Little Ilford.
Is baile é Little Ilford atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Manor Park.
Is baile é Manor Park atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woolwich Thuaidh.
Is baile é Woolwich Thuaidh atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Plaistow.
Is baile é Plaistow atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Silvertown.
Is baile é Silvertown atá suite sa bhuirg Newham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Castle Green.
Is baile é Castle Green atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Daingean.
Is túr chaisleán lárnach is treise, úsáidtear mar dhídean dheireanach é daingean.


Dagenham Dock.
Is baile é Dagenham Dock atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Marks Gate.
Is baile é Marks Gate atá suite sa bhuirg Barking agus Dagenham, Londain Thoir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Victoria Azarenka.
Is (Bealarúisis: Вікторыя Фёдараўна Азаранка) imreoir leadóige gairmiúla ón mBealarúis í Victoria Azarenka. Rugadh sí ar an 31 Iúil 1989. Tá sí ag bhuaigh dhá singles Slam mhór teidil, chomh maith le dhá Slam mhór teidil doubles measctha le Max Mirnyi agus Bonn Cré-Umha ag na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2012 i Londain. Tá sí rangaithe chomh hard le huimhir 1 ar fud an domhain, ach tá sí rangaithe faoi láthair ag uimhir 203.


Paul Allen.
Rugadh Paul Gardner Allen i Seattle sa bhliain 1953. Tógadh sa chathair sin é agus bhuail sé le Bill Gates ann. Chuaigh sé ar ollscoil ach d'éirigh sé as chun ríomhairí a fhorbairt. Nuair a d'éirigh Gates as Harvard, chuthaigh siad a gcomhlacht ríomhaireachta Microsoft.


Harvard, Illinois.
Is cathair i gContae McHenry, Illinois í Harvard. Tá sí suite timpeall 7 mílte (11 ciliméadar) ón teorainn Wisconsin. De réir an daonáirimh 2010, cónaíonn 9,447 duine i Harvard. Críochnaíonn an seirbhís traenach Union Pacific/Northwest Line sa chathair.


Walter Mondale.
Ba pholaiteoir é Walter Mondale. Bhí sé ina leasuachtarán na Stát Aontaithe idir 1977 agus 1981.


Aaron Burr.
Ba é Aaron Burr an 3ú Leasuachtarán na Stát Aontaithe.
Roghnaíodh é mar sheanadóir do Nua-Eabhrac agus chaith sé sé bhliana ann. I 1801 tháinig Thomas Jefferson i gcomharbacht ar uachtaránacht na tíre agus thosaigh Burr mar leasuachtarán. D'oibrigh sé anseo ar feadh 4 bhliana. Tar éis na leasuachtaránachta sheas sé don gobharnóireacht Nua-Eabhraic. Nuair a chaill sé an toghchán chuir sé an milleán ar George Clinton agus Alexander Hamilton. Chuir sé sabaitéireacht ina leith. Sheol Burr agus Hamilton litreacha eatarthu agus d'éiligh Burr troid gunna. Ghlac Hamilton leis. Sa throid lámhaigh an bheirt acu ach gortaíodh Hamilton go marfach. Bhuail an piléar a ae agus a dhromlach. Cuireadh cúiseamh roimh Burr ach ní chiontaíodh é.
Tar éis na heachtra sin bhí a ghairm polaitiúil millte. Taisteal sé siar agus léasaigh sé timpeall 40,000 acra ó rialtas na Spáinne ach d'fhág sé an talamh sin. Bhí sé féimhithe agus d'imigh sé go dtí an Eoraip. Tar éis tamaill tháinig sé ar ais go Meiriceá. Phós sé arís ach ag deireadh a shaoil scar a bhean uaidh.


Meiriceá Briotanach.
Tagraíonn Meiriceá Briotanach don chríoch a bhí ag an Ríocht Aontaithe i Meiriceá Thuaidh. Fuair an Ríocht Aontaithe a lán críocha ar an ilchíoch tar éis Cogadh na Seacht mBliana. I 1776 fógraíonn na Stáit Aontaithe neamhspleáchas ón Ríocht agus tosáiodh an Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá. Lean na coilíneachtái eile ar aghaidh faoi Impireacht na Breataine. Cruthaíodh Ceanada agus d'fhág na tíortha eile (seachas Beirmiúda) an Impireacht.


Liosta Míthuiscintí Coitianta.
Is éard atá sa liosta neamhchríochnúil seo ná liosta de roinnt míthuiscintí coitianta. Is é sin tuairimí a nglactar go forleathan leo ach nach bhfuil aon bhunús leo. Níl sé i gceist go mbeadh gach míthuiscint dá bhfuil ann le feiceáil ar an liosta seo.
Stair.
Deirtear go minic go mbíodh "vomitarium" ag na Rómhánaigh seomra ina ndéantaí bia a chaitheamh aníos toisc méid agus feabhas an bhia trí chéile. Scéal iontach agus inchreidte d’éinne a bhlas bia na hIodáile ar na saolta seo! Monuar níl fírinne ann. B’ionann vomitarium agus pasáiste trína bhfágfadh slua de dhaoine amharclann nó a leithéid. Ón Laidin vomō, vomere, ‘caitheamh amach’ a thagann sé.
Ní raibh Napoléon íseal mar dhuine. Bhí sé 1.7 méadar (5 throigh 7 n-órlach) ar airde agus sa chaoi sin bheadh sé meánach go leor ó thaobh airde taca an ama sin.
Luaitear Balla Mór na Síne mar an t-aon rud a thóg an duine atá infheicthe on spás, ach níl seo fíor. De ghnáth ní bhíonn an Balla Mór féin le feiceáil ar chor ar bith agus tá go leor sruchtúr daonna a bhíonn infheicthe, Pirimidí na hÉigipte mar shampla.
Níl aon fhianaise ann gur chaith na Lochlannaigh clogaid a raibh adharca ainmhithe iontu. Tá na clogid soe le feiceáil in an iliomad scannán agus coimicí ar nós Asterix.
Ní dúirt Marie Antoinette "Qu’ils mangent de la brioche" (Nach n-íosfaidís cáca). I bhfírinne ní fios go díreach cé a chum nó a cheap an scéal apacrafúil seo. Gach seans gur scríbhneoir a bhí i gceist.
Ainmhithe.
Níl sciatháin leathair dall.
Níl aon spéis faoi leith ag an tarbh sa dath dearg. Is é geaitsí an duine leis an mbrat dearg a mheallann na tairbh.
Ní bhíonn fonn chun féinshluabháis ar leimíní. Tig an locht a chur ar scannán Disney a cheap radhcanna a thug seo le fios.
Mata.
Nuair atá imeacht éigin a bhfuil dhá thoradh atá ar chomhdhóchúlacht, bonn a chaitheamh agus é ag socrú ar cheann nó cruit mar shampla, má tharlaíonn an toradh céanna arís is arís eile, níl a mhalairt de thoradh níos dóchúla. Cuir i gcás an roulette, má stadann liathróid ar bhosca dubh 30 uair as a chéile, níl dóchúlacht níos airde go stadfaidh an chéad liathróid eile ar bhosca dearg. Seans 50% fós. Réasúnaíocht bhréige an chearrbhaigh a thugtar air seo.
Reiligiúin.
Deirtear go minic gur triúir a bhí i gceist leis An Triúr Saoithe a chonaic réalta, a thug don bhóthar agus a chroch féiríní deasa leo do mhac Dé. I bhfírinne is scoláirí ar an mBíobla a chum gur triúr a bhí i gceist bunaithe ar líon na mbronntanas.
Deirtear gur rugadh Íosa ar an 25ú La Nollaig. Ní luaitear dáta mar sin sa Bhíobla, ach is féidir go dtugann sé dáta éigin i Meán an Fhómhair le fios. Is é an Pápa Iulius I a chéadroghnaigh an 25ú La Nollaig sa bhliain 350 CE mar lá oifigiúil an chomórtha. Is féidir gur roghnaíodh an chéad dáta le dul bonn ar aon le féilte ghrianstad an gheimhridh. Tá an Nollaig millte agam oraibh anois nach bhfuil. Ó agus ní hann do Dhaidí na Nollag ach oiread.
Siamsaíocht.
'Play it again Sam' Mór-ráiteas mórchailiúil an scannáin dhádhathaigh Casablanca. Ach amháin nach ndeirtear sin sa scannán féin, "Play it, Sam" a thagann as béal Ingrid Bergman a ghlac ról Ilsa Lund.
Eolaíocht.
Ní bhíonn tionchar ag Iarmhairt Coriolis ar an mbealach a gcasann an t-uisce agus leithreas á sruthlú. Tagann Iarmhairt Coriolis ó chasadh na cruinne uile agus tá sé i bhfad rólag le tionchar a bheith aige ar mhiceascála mar seo. Tagann an iarmhairt chun suntais ar scálaí i bhfad níos mó, treochtaí na n-aigéan agus córas aimsire. Tá an botun seo le feiceáil sa Simpsons.
Ní scartar cumas intleachtúil idir taobh clé agus taobh deas na hinchinne. Tá roinnt feidhmeanna ar fáil ar thaobh faoi leith, amhail cumas urlabhra agus teanga i Réigiun Broca nó réigiún Wernicke. Agus bíonn siad seo in úsáid níos mó i dtascanna ar leith. Má dhéantar dochar d'aon cheann de na leathsféir inchinne go luath sa saol duit, áfach, is féidir na feidhmeanna seo a dhéanamh leis an taobh eile. Tá feidhmeanna eile amhail cuimhne, réasúnú ginearálta agus luailrialaithe scartha go cothrom idir an dá thaobh.
Nuair a thagann rocanna i mbarra do chuid méar, níl aon bhaint ag ionsú uisce leis. Is é uathchóras na néaróg a spreagann soitheach-chrapadh logánta. Is féidir gur buntáiste a bhí anseo dúinn san éabhlóid sa tslí is go mbeadh ar ár gcumas breith ar nithe agus sinn ag cur fúinn i dtimpeallacht a bhí faoi uisce.
Éinne a rinne staidéar ar an mbitheolaíocht tamall de bhlianta ó shin d’fhoghlaim siad go raibh áiteanna faoi leith ar an teanga ina mblaisfeá blasanna éagsúla. Tá gach blas le blaiseadh ar an teanga ar fad, áfach. Anuas air sin caitheadh blas amháin eile saor in aisce isteach leo is é sin "umami" na Seapáinise a chiallaíonn 'blas taitneamhach neamh-mhilis' Is gabhdóirí (nithe beaga ar an teanga a bhlaiseann ábhar) a fhreagraíonn don ghlútamáit, a bhfuil aithne againne air san fhoirm shalannach glútamáit mhonasóidiam nó MSG.
Tá cuimhne sách fada ag an iasc órga, suas le trí mhí nó mar sin,ní an 30 soicind a luaitear go minic.
Ní mharódh pingin duine dá gcaithfí é ó bharr fhoirgneamh mhóir spéire é. Is é an críoch-threoluas (an luas is mó a bhainfeadh sé amach sa treo sin) a bheadh aige is é ag titim ná 48–80 km san uair cuma cén airde óna dtitfeadh sé.
Ní imíonn an t-alcól ar fad as bia le linn cócaireachta, cé go n-athraíonn an t-alcól ina ghal ag pointe níos ísle ná uisce.
Ní smaoiníonn fir faoi comhriachtain a bhualadh gach 7 soicind. Ní féidir seo a mheas.
Meastar uaireanta go dtéann alcól duine. Is cinnte go mothaíonn tú níos teolaí agus alcól ólta agat ach faraor ní fíor níl ann ach go síntear na soithigh fola agus go mothaíonn an craiceann féin te. Is féidir go n-ísleoidh seo teas lár na colainne fiú.
Deirtear go minic go gcailltear 60% nó tuilleadh de theas do cholainne ón gcloigeann. Comhairle gan bhunús atá ann. Níl chailltear ach thart faoi 10% den teas ón gcloigeann. Tá cailliúint teasa i gcomhréir le hachar dromchla mar sin tá sé bunaithe cuid mhór ar an méid craicinn atá ann.
Níl daoine rua ag imeacht as mar a tuairiscíodh.
Ní dhéanann an bearradh gruaig ribí níos tiubha, níl ann ach go mothaíonn ribí níos gairbhe toisc go n-éiríonn siad níos tiubhe ag an mbun agus nach bhfuil na taobhanna maolaithe fós.
Níl aon fhianaise ann go gcuireann luí le daoine roimh imirt spóirt isteach ar an gcumas spóirt. Meastar go n-ardaíonn babhta gasta craicinn leibhéil an teisteataróin sna fir fiú agus mar sin go gcuireann sin lena gcumas.


Gobharnóir.
Teideal a thugtar ar an bhfeimeannach atá i gceannas ar aonad fonáisiúnta mar chúige, stát nó choilíneacht is ea gobharnóir. I dtíortha ina bhfuil córais chónascacha bíonn gobharnóir i gceannas ar gach stát atá ina bhall den tír. Tá gobharnóir i gceannas ar gach ceann de na 50 stát i Stáit Aontaithe Mheiriceá agus ar gach ceann de na 31 stát de chuid Mheisiceo. Tá gobharnóirí freisin i gceannas ar chúigí i stáit láraithe mar an tSile agus an Tuirc (mar a dtugtar "valí" orthu).


Siondróm Pitt-Hopkins.
Is éard is Siondróm Pitt-Hopkins ann ná siondróm a bhfuil moill forbartha, béal leathan, gnéithe sainniúla eile san aghaidh, hiopanálú uaineach a leantar ag an aipnia ag dul leis. Tá baint ag crómasóim 18 leis, an ghéin TCF4 go baileach.


Harold Wood.
Is fobhaile é Harold Wood atá suite sa bhuirg Havering, Londain Thoir, ar imeall Mhór-cheantar Londan. Bhí 12,650 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.
Bailte agus cathracha i Sasana


Míol teanga.
Is seadán sliogánach é an míol teanga ("Cymothoa exigua"), san fhine "Cymothoidae". Tagann an seadán seo isteach sna geolbhaigh agus beireann sí greim ar bhun teanga an éisc. Is é an míol baineann a bheireann greim ar an teanga ach beireann an míol fireann greim ar na geolbhaigh, faoin mhíol baineann agus ar a cúl. Tá na cinn bhaineanna idir 8-29mm ar fad agus 4-14mm ar leithead ar a mhéad. Ar an taobh eile, tá na cinn fhireanna idir 7.5 - 15mm ar fad agus 3-7mm ar leithead. Súnn siad fuil trína gcuid crúb tosaigh agus críonann teanga an éisc mar gheall ar ghanntanas fola. Tagann an seadán in áit na teanga ansin, ag glacadh greim ar bhun na teanga agus tá an t-iasc in ann an seadán a úsáid mar theanga. Dealraíonn sé nach ndéanann an t-iasc dochar ar bith eile don iasc óstach. Nuair a bhíonn an míol in áit na teanga, tá cuid díobh ag maireachtáil ar fhuil an óstaigh agus an chuid eile ar smugairle an éisc. Is é seo an t-aon seadán a bhfuilimid eolach air a thagann go hiomlán in áit bhall coirp a óstaigh. Tá go leor míolta sa ghéineas "Cymothoa", ach is é "C. exigua" an t-aon cheann a itheann agus a thagann in áit theanga a óstaigh.
Tá an míol teanga go maith coitianta agus tagtar orthu ó Mhurascaill Chalifornia ó dheas go dtí Murascaill Guayaquil in Eacuadór. Aimsíodh dhá iasc leo i gCósta Ríce le déanaí. Aimsíodh idir doimhne 2m agus 60m iad agus go bhfios dúinn, maireann siad ar 8 gcineál éisc thar 2 ord is 4 fhine.
Aimsíodh iasc sa Ríocht Aontaithe i 2005 ina raibh míol teanga. Toisc go bhfuil an seadán coitianta ar chladaí Chalifornia, tá daoine ann den bharúil go bhfuil sin ina chomhartha go bhfuil raon an tseadáin ag leathnú; ach b'fhéidir go raibh an míol ag siúl i mbéal an éisc is gur nocht sé sa Ríocht Aontaithe trí thimpiste amháin.
Níl na heolaithe ar an eolas faoi shaolré an mhíl. Úsáideann sé atáirgeadh gnéasach agus dealraíonn sé gurb iad na cinn óga a bheireann greim ar gheolbhaigh éisc. Tá siad ina bhfireannaigh ag an am sin ach mar a fhásann siad níos sine, tiontaíonn siad ina mná. Mura bhfuil baineannach ar bith ar gheolbhaigh an éisc ach níos mó ná aon fhireannach amháin, tiontaíonn ceann amháin acu ina bean fad is a bhíonn sé níos faide ná 10mm. Is é an bhean a bhogann go béal an éisc agus a ghreamaíonn lena teanga lena crúba.


Walking on Cars.
Is banna ceoil pop/rac Walking on Cars ó Chorcha Dhuibhne. Is iad na cúig bhall ná Patrick Sheehy (amhránaí, liricí), Sorcha Durham (pianó), Dan Devane (treoirghiotár), Paul Flannery (dordghiotár) agus Evan Hadnett (drumaí). Cuireadh an banna ar bun sa bhliain 2010. Scaoileadh a gcéadligean, "Catch Me If You Can", sa bhliain 2012, amhrán a bhain amach barr Chairt iTimes na hÉireann.


Wilmington, Delaware.
Radharc ón aer ar Wilmington
Cathair in Delaware, sna Stáit Aontaithe, is ea Wilmington. Tá Wilmington suite i dtuaisceart an stáit ar an Abhainn Cristina, gar don áit ina sníonn an Cristina isteach san Abhainn Delaware. Tá an Delaware ina hinbhear ansin le dhá athrú taoide sa lá agus calafort do longa farraige. Príomhbhaile Chontae New Castle is ea Wilmington. Is é an chathair is mó in Delaware é.
Stair.
Thosaigh lonnaíocht daoine san áit ina bhfuil Wilmington anois tamall gairid roimh theacht Henry Hudson sa bhliain 1609 nuair a chuir grúpa Lenni-Lenape faoi cheannas an Taoisigh Mattahorn fúthu ansin. Sa bhliain 1638 cheannaigh grúpa Sualannach faoi stiúradh Peter Minuit an áit uathu. Chuir siad lonnaíocht ann a d'éirigh ina ceannáras ar Nye Sverige (Nua-Shualainn). Ghlac na hOllannaigh agus, sa bhliain 1664, na Sasanaigh seilbh ar an gcoilíneacht. Sa bhliain 1800 bhain fear dár shloinne Du Point, Úgóineach, an baile beag amach agus chuir sé gnólacht ar bun a dhéanadh púdar gunna. B'shin tús an chomhlachta mhóir ceimicí DuPont, a fhostaíonn beagnach 9,000 duine sa chathair inniu. Tugadh cairt mar chathair do Wilmington sa bhliain 1832. In Wilmington a rinneadh breis is leath de na longa iarainn sa Chogadh Cathartha sna 1860idí.
Bhí 110,356 duine ina gcónaí ann sa bhliain 1950. Tháinig meath ar an gcathair agus thit an daonra ón mbliain sin go dtí am éigin sna 1990idí sular thosaigh sé ag fás arís. Fuarthas 70,852 duine ina gcónaí in Wilmington le linn daonáireamh na bliana 2010 agus measadh 71,292 duine a bheith ina gcónaí ann sa bhliain 2012.
Deimeagrafaic.
Is de shliocht Afraiceach 58% de mhuintir Wilmington agus 8.7% de shliocht Éireannach, an grúpa Eorpach is mó sa chathair.


Ollscoil Baltimore.
Ollscoil in Maryland i Stáit Aontaithe Mheiriceá, in aice le Baltimore, Maryland, is ea Ollscoil Baltimore.


Ollscoil Seton Hall.
Na Pirates, foireann chispheile na bhfear, ag imirt cluiche. Tá traidisiún ársa ag Seton Hall sa spórt úd.
Ollscoil phríobháideach Chaitliceach Rómhánach in South Orange, New Jersey i Stáit Aontaithe Mheiriceá is ea Ollscoil Seton Hall. An t-ardeaspaig James Roosevelt Bayley a chuir ar bun í sa bhliain 1856. Is í an ollscoil dheoiseach Chaitliceach is sine sna Stáit Aontaithe í. D'ainmnigh sé an scoil i ndiaidh a aint, Elizabeth Ann Seton. Canónaíodh Elizabeth Seton sa bhliain 1975, an chéad naomh de chuid na hEaglaise Caitlicí Rómhánaí a rugadh sna Stáit Aontaithe. Tá timpeall 5,200 fochéimí ag déanamh a gcuid staidéar ag Seton Hall agus 4,400 céimí. Tá scoil dlí ag Seton Hall, í suite i Newark.


Ollscoil Columbia.
Leabharlann Butler ar phríomhchampas Ollscoil Columbia
Ollscoil phríobháideach i Nua-Eabhrac, sna Stáit Aontaithe is ea Ollscoil Columbia nó Columbia University in the City of New York. Tá an phríomhchampas suite i dtuaisceart Manhattan, in Morningside Heights.
Bunaíodh Ollscoil Columbia sa bhliain 1754. Is í an cúigiú ollscoil is sine sna Stáit Aontaithe í agus is ceann de na "Coláistí Coilíneacha" í, is é sin go bhfuil Columbia ar na naoi scoil tríú leibhéil a bunaíodh sa tír úd sular bhain na Stáit Aontaithe a neamhspleáchas ó Shasana amach. Inniu bíonn timpeall 29,250 duine ag déanamh staidéir go lánaimseartha ag Columbia, idir fhochéimithe, chéimithe agus iarchéimithe. Tá 101 duaiseoirí Nobel ar an saol a bhfuil baint éigin acu le Columbia, bíodh ollaimh, iar-ollaimh nó iarmhic léinn de chuid Columbia iad. Bronnann coiste ag Ollscoil Columbia na duaiseanna Pulitzer.


Mícheál Ó Brolacháin.
Is scríbhneoir Gaeilge Éireannach a bhí i Mícheál Ó Brolacháin'". Bhásaigh sé 31 Deireadh Fómhair, 2009. Bhí baint aige le lucht tacaíochta Ruagairí na Seamróige ("Shamrock Rovers"). Bhí cónaí air i mBaile na Manach i mBaile Átha Cliath. Sa bhliain 2005 rinneadh cur síos ar a úrscéal "Pax Dei" mar an t-aon úrscéal lánfhada eolaíocht ficsean le daichead bliain, agus dúradh gur úrscéal é a d'fhan dlúth le dúchas Orwell agus é ag caint ar dheachtóireacht agus táirchéim na todhchaí. Is Ó Riain, Ní Ghráda, agus Cathal Ó Sándair roimhe a bhí tar éis gort seo an fhicsin eolaíochta a threabhadh.


Joseph McCarthy.
Polaiteoir Meiriceánach a bhí in Joseph Raymond "Joe" McCarthy (14 Samhain 1908 – 2 Bealtaine 1957). Rugadh i Wisconsin é, agus toghadh é don Seanad ón stát úd sa bhliain 1946. Ní dhearna sé jab ró-mhaith sa Seanad agus bhí an chuma ar an scéal nach bhfaigheadh sé isteach an chéad uair eile. Bhí sé ag lorg topaic nó ceist éigin a chuideodh leis fáil isteach sa Seanad arís. Ar an 9 Feabhra 1950, thug sé óráid agus dúirt sé go raibh os cionn 200 Cumannach ag obair leis an rialtas. Cé nar chuir McCarthy tús leis an Sceimhle Dhearg, ba é a bhí mar chúis don imeagla agus histéire mór a rith fríd Mheiriceá ag an am.
Bhí McCarthy iontach maith ag caint agus ag cur eagla ar dhaoine. Rinne sé ionsaí ar dhaoine aonair agus ar ghrúpaí, ina measc, an státseirbhís, na hEaglaisí Protastúnacha, scríbhneoirí agus eolaíthe.
I mí Feabhra 1950, bunaíodh Coiste Tydings chun scrúdú a dhéanamh ar dhaoine a measadh a bheith mídhílis do SAM. Rinneadh iniúchadh ar cóir a bheith 6 mhilliún duine ach ní raibh siad ábalta a thaispeáint go raibh aon duine a bhí ar liosta McCarthy ina spiadóir. Chaill 500 duine a bpostanna, áfach, mar go raibh amhras orthu.
Rinne McCarthy ionsaí ar Truman agus ar an Phairtí Daonlathach, ag rá go raibh siad bog ar Chumannaigh. Fuair sé cuid mhór tacaíochta ó dhaoine sa Phairtí Poblachtach nuair a bhí sé ag déanamh ionsaithe ar Truman, ach nuair a tháinig Eisenhower isteach, lean sé ar aghaidh ag déanamh ionsaithe. Níor thaitin na modhanna a bhí ag McCarthy le Eisenhower, ach bhí sé deacair air aon rud a dhéanamh fá dtaobh de. Ní raibh Eisenhower ag iarraidh go dtiocfadh scoilt sa Phairtí Poblachtach mar gheall ar an cheist, agus is cosúil fosta go raibh rud beag eagla ar Eisenhower féin roimh McCarthy.
Ceapadh McCarthy ina chathaoirleach ar an Choiste um Oibríochtaí Rialtais. Rinne sé ionsaithe ar an Chúirt Uachtarach agus ar an Arm. Thosaigh daoine ag éirí tuirseach de sa bhliain 1954, nuair a chuir sé i leith saighdiúirí a fuair boinn crógachta go raibh siad báúil do na Cumannaigh. I rith éisteachtaí McCarthy – an Airm, a cuireadh amach ar an teilifís, chonaic daoine go raibh sé ina bhulaí. Chaill daoine muinín ann. Rinne an Seanad imcháineadh ar McCarthy i mí Iúil 1954. Fuair sé bás dhá bhliain ina dhiaidh sin.


Simon Zebo.
Rugadh Simon Zebo ar 16 lá de mhí na Márta 1990 i gCorcaigh. Imríonn sé rugbaí do Chúige Mumhan agus foireann na hÉireann. Imríonn sé de ghnáth ar an gcliathán nó mar lánchúlaí.
Arthur Zebo is aimn dá athair agus Lynda Zebo is ainm dá mhathair. A dheirfiúr níos sine, Jessika Zebo, tionscadal comhordaitheoir a Éire ionadaíocht mar hurdler. Fuair sé 74 imirt a Chúige Mumhan agus scóráladh sé 155 pointí Chúige Mumhan. Imrionn sé 11 huaire a Eireann agus scóradh sé 25 pointí a Eireann. Imrionn sé ar an toirt ar Chúige Mumhan Aibreán 18th 2010 in aghaidh Cúige Chonnacht. Scóradh sé an toirt ar Chúige Mumhan in aghaidh Scarlets ar Aibreán 2011. San a an toirt cluiche san Heineken Cup scóradh sé hat-trick agus bhuaigh sé Fear An Cluiche. Thaínig sé an toirt fear a scóradh dhá hat-tricks ceann aon bliain. Glaodh Zebo suas an 2013 na Breataine agus na hÉireann Lions turas go dtí an Astráil scuad mar díobháil-chlúdach d'Éirinn teammate 0Tommy Bowe ar 8 Meith, 2013


Chris Martin.
Rugadh Christopher Anthony John Martin ar an dara lá de Mhárta 1977 i Devon, Sasana. Is amhránaí é agus is ball den bhanna ceoil, Coldplay é. Bhíodh sé pósta ar Gwyneth Paltrow ó 2003 i leith, ach scar siad. Tá beirt pháistí acu.
Óige agus an saol go luath.
Tá sé ar an duine is sine sa chlann agus tá ceithre deartháireacha aige. Bhí ceol i gcónaí tábhachtach le Chris mar is múinteoir ceoil í a mháthair. Bhunaigh sé ​​a chéad bhanna nuair a bhí sé sa bhunscoil, Exeter Cathedral School. Tar éis na bunscoile, chuaigh sé go dtí Sherborne School i nDorset. Anseo, bhuail sé le Phil Harvey agus rinne bainisteoir an bhanna Coldplay de. Rinne sé staidéar ar léann clasaiceach, Gréigis agus Laidin in Univeristy College London. Lena chara ó ollscoil Jonny Buckland, bhunaigh sé ​​banna rac-cheol, Starfish lena n-áirítear cairde eile ó ollscoil, Will Champion agus Guy Berryman. Athraigh siad an t-ainm an bhanna níos déanaí go Coldplay.
Gairme.
Scaoileadh an banna a gcéad albam i 2000. Bhí sé an- tóir orthu agus chuaigh il - platanam sa Bhreatain, Stáit Aontaithe Mheiriceá agus an Astráil. Scaoileadh an banna chúig níos mó albums, 'A Rush of Blood to the Head', 'X&Y', 'Viva la Vida or Death and All His Friends' agus 'Mylo Xyloto’. Bhuaigh gach albam go leor duaiseanna. Déanta Chris a lán oibre aonair lena n-áirítear obair le Jay - Z agus Kanye West.
Fíricí Spraoi.
Bhí sé ag ainmnithe an Domhain vegetarian fearr ag lorg i 2005 ag PETA, ach nach bhfuil sé vegetarian.
Apple is ainm do a h-iníon agus Moses is ainm do a mhac.
Níor ólann sé alcól nó ag caitheamh tabac.
Tá Martin ag fulaingt ó tinniteas agus easuan.


Cúig Fichead.
Is cluiche cártaí do bheirt imreoirí nó níos mó é Cúig Fichead.
Ord na gCártaí.
Socraíonn ord na gcártaí an bhfuil cárta amháin níos fearr ná cárta eile. I ngach roinnt, sin le rá gach lámh cártaí, tá culaith áirithe glactha mar chulaith an mháimh. Braitheann luach cárta ar a chulaith agus an bhfuil sé ina mhámh nó ina dhrámh.
An Roinnt.
Suaitheann an déantóir (an fear nó an bhean ranna) na cártaí agus cuireann sé an paca chuig an t-imreoir ar a láimh dheis, ag tabhairt an seans dó an paca a ghearradh más mian leis. Ansin, roinneann an déantóir na cártaí, ó chlé go deis, trí chárta do gach imreoir ar dtús, agus ansin dhá chárta (nó dhá agus ansin trí), chun go mbeidh lámh cúig chárta ag gach imreoir. Cuireann sé an paca atá fágtha, ar an mbord, béal faoi, agus iompaíonn sé an cárta mullaigh. Is í culaith an chárta seo culaith an mháimh don lámh seo.
Téann ord an déantóra ó chlé go deis - an t-imreoir ar chlé an déantóra, beidh seisean ina dhéantóir don chead lámh eile.
An Robáil.
Más aon an cárta mullaigh, tógann an déantóir féin é. Murach sin, má tá aon an mháimh ag imreoir, tógann seisean é roimh am a chéad imirt. Nuair a thógann duine an cárta mullaigh, tá air 'díol as' - tá air cárta eile a chaitheamh uaidh - cuirtear ar an mbord é, béal faoi in aice leis an bpaca. Tá an t-imreoir seo ‘ag robáil’.
Níl dualgas ar an té atá aon an mháimh aige an cárta mullaigh a robáil, ach tá air an deis a thapú roimh a chéad imirt.
An Imirt.
Imrítear na cártaí ó chlé go deis. Is é an t-imreoir ar chlé an déantóra a chuireann tús leis an chéad imirt timpeall - deirtear go bhfuil an tabhairt aige. Tar éis cárta amháin a bheith imeartha ag gach imreoir, tá an imirt sin thart agus tá an imirt buaite ag an gcárta is fearr. Faigheann an buaiteoir cúig phointe. Tugann an buaiteoir an chéad imirt eile timpeall agus buann duine éigin an imirt sin and leantar mar sin. Tugtar cúig (nó cleas) mar ainm ar gach imirt timpeall.
Tar éis cúig imirt, tá an lámh thart. Má tá cúig fichead faighte ag éinne - má bhuaigh duine éigin gach cúig, is eisean buaiteoir an chluiche. Ach, i bhfad níos minice, bíonn gá le lámh nó lámha eile, sula fhaigheann éinne cúig fichead san iomlán. Ag an bpointe sin, tá an cluiche thart.
An Dath A Imirt.
Tá dath (i.e. culaith) faoi leith ag baint le gach imirt timpeall agus is í an tabhairt, an chéad cárta leagtha, a shocraíonn é sin. Tá ort cárta éigin a imirt in aghaidh an tabhairt seo.
Nuair is drámh í an tabhairt, agus an dath seo agat, tá ort an dath a imirt nó mámh a imirt. Mura bhfuil an dath agat, is féidir leat mámh a imirt nó cárta éigin eile. Tá an rogha agat mámh a imirt, bíodh an dath agat nó ná bíodh. Beidh an bua ag an gcárta datha is fearr nó ag an gcárta máimh is fearr. Buaileann an cárta máimh an cárta dráimh i gcónai.
Nuair is mámh í an tabhairt, tá ort mámh a imirt, má tá mámh agat agus mura bhfuil tú dá cheilt. Tá cead na trí mhámh is fearr a cheilt, i.e. an cúig, an cuireata agus an t-aon hart, ach amháin sa chás go bhfuil an tabhairt níos fearr. Mar shampla, más deich an mháimh an tabhairt, is féidir leat do chuireata a cheilt ach más cúig an mháimh an tabhairt, tá ort do chuireata a imirt mura bhfuil mámh eile agat. Deir an seanfhocal ‘cuireata gan gharda, is ard a screadann sé’.
Mar gheall ar imirt an datha, bíonn an t-aon hart ag feidhmiú mar mhámh, ní mar hart.


Giovanni da Verrazzano.
Taiscéalaí Iodálach ab ea Giovanni Verrazzano nó Verrazano (1485 – 1528). Rugadh é in Greve, in Chianti, i ndeisceart Phoblacht Fhlórans. Thaiscéal sé cósta Atlantach oirthuaisceart Mheiriceá Thuaidh ó Cape Fear, i gCarolina Thuaidh, suas go hAlbain Nua, Cuan Nua-Eabhrac san áireamh. I seirbhís na Fraince a sheol sé. Fuair sé bás i gceann de na hoileáin i Muir Chairib (Guadaloupe a cheaptar) ar an tríú turas a rinne sé go Meiriceá. Tá an Droichead Verrazano i Nua-Eabhrac, i measc rudaí eile, ainmnithe ina dhiaidh.


Jack White.
Rugadh Jack White (John Anthony Gillis ó dhúchas) ar an naoú lá d’Iúil 1975. Is duine é ar éiríonn go maith leis sa saol mar tá sé ina ceoltóir agus léiritheoir cáiliúil.
D’fhás White suas in iardheisceart Detroit agus cónaíonn sé i Nashville anois. Thosaigh sé ag seinm drumaí nuair a raibh sé sé bliana nó seacht mbliana d’aois. Go luath ina dhiaidh sin d’fhoghlaim sé giotár agus pianó freisin. Is leantóir 1960’s rac-cheol agus ceol rithim agus gormacha é.  Is tionchair iad Son House, Led Zeppelin, Loretta Lynn agus Blind Willie McTell i measc eile.
I 1990 d’oibrigh White sa siopa cumhdaitheoir anseo bhuail sé le Brian Muldoon. Thosaigh said an chéad bhanna White agus rinne said an
t-aonú cheirnín White. Le linn an chéad cheann eile sé bliana seinn sé le An Gos agus Goober agus na Piseanna. Phós Meg White agus Jack White i 1996 agus thóg sé a n-ainm. Ansin rugadh an banna ‘The White Stripes’.
Sula I bhfad fuair Meg agus Jack White colscaradh ach tar eis sin bhí ‘The White Stripes’ níos láídre. Níl a fhios ag na meáin aon rud
faoi na pósadh dá bhrí sin dúirt said go raibh said deartháir agus deirfiúr. Greanta  a dtriú albam ‘Elephant’ siad air rac-cheol
stair leis an amhrán ‘Seven Nation Army’ ar an ábhar sin d’éirigh sé cantaireacht staid pheile.
Ó shin rinne sé dhá albam leis an banna ‘The Racounteurs’. Is grúpa super é agus bhí na daoine go mór cumasach I dteannta le chéile sa
banna. Thosaigh siad leis an amhrán a scríobh subh ach d’fhás sé aníos ina banna iontach. Ansin I 2009 leis daoine ó ‘The Racounteurs’ agus ‘The Kills’, chruthaigh sé ‘The Dead Weather’. D’fhág go dtí na drumaí mar chan Alison Mosshart. Chomh maith le sin chuir Jack White a chéad naonair albam ‘Blunderbuss’ I 2012 agus ‘Lazeratto’ I 2014.


Aldersgate.
Is baile é Aldersgate atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Broadgate.
Is baile é Broadgate atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Billingsgate.
Is baile é Billingsgate atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bishopsgate.
Is baile é Bishopsgate atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Blackfriars.
Is baile é Blackfriars atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Chancery Lane.
Is sráid é Chancery Lane atá suite i gcontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Cloigthúr Leabharlann Maughan i gColáiste an Rí, Chancery Lane
Bailte agus cathracha i Sasana


Cornhill.
Is baile é Cornhill atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Farringdon.
Is ceantar é Farringdon atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Inner Temple.
Is baile é Inner Temple atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Naomh Nioclás.
Ba naomh Caitliceach é Nioclás (15 Márta 270 - 6 Nollaig 343). Rugadh i bPatara san Áise Bheag é agus fuair sé bás i Myra, Lycia.


Poll lámhaigh.
Is oscailt idir na coirbéil taca den t-uchtbhalla starrach nó boghta gheata, ina raibh clocha a thitfeadh ar ionsaitheoirí é Poll lámhaigh.


Country Thuaidh, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Country Thuaidh.


Falmouth, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Falmouth.


Fowey.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Fowey.


Gloweth.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Gloweth.


Hayle.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Hayle'". Tá Hayle ar inbhear na habhann Hayle agus is é "inbhear" an chiall atá le "hayle" ("heyl") i gCoirnis. Tá an baile 7 míle (11 km) thoir thuaidh ó Penzance. Tá 8,317 duine ina gcónaí ann (2001).


Helston.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Helston.


Latchbrook.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Latchbrook.


Launceston, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Launceston.


Looe.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Looe.


Lostwithiel.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Lostwithiel.


Marazion.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Marazion.


Mount Ambrose.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Mount Ambrose.


Newlyn.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Newlyn.


Newport, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Newport.


Newquay.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Newquay.


Padstow.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Padstow.


Par, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Par.


Penryn, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Penryn. Bhí cónaí ar 6,812 duine ann sa bhliain 2011.


Penzance.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Penzance.


Porthleven.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Porthleven.


Redruth.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Redruth.


St Austell.
Is baile suite i gCorn na Breataine é St Austell.


St Blazey.
Is baile suite i gCorn na Breataine é St Blazey.


St Columb Major.
Is baile suite i gCorn na Breataine é St Columb Major.


St Ives, Corn na Breataine.
Is baile suite i gCorn na Breataine é St Ives.


Tencreek.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Tencreek.


St Just in Penwith.
Is baile suite i gCorn na Breataine é St Just in Penwith.


St Mawes.
Is baile suite i gCorn na Breataine é St Mawes.


Saltash.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Saltash (nó "Essa" as Coirnis)


Torpoint.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Torpoint.


Wadebridge.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Wadebridge.


Bishop's Castle.
Is baile suite i Shropshire é Bishop's Castle.


Bridgnorth.
Is baile suite i Shropshire é Bridgnorth.


Broseley.
Is baile suite i Shropshire é Broseley.


Church Stretton.
Is baile suite i Shropshire é Church Stretton.


Cleobury Mortimer.
Is baile suite i Shropshire é Cleobury Mortimer.


Clun.
Is baile suite i Shropshire é Clun.


Craven Arms.
Is baile suite i Shropshire é Craven Arms.


Dawley.
Is baile suite i Shropshire é Dawley.


Ellesmere, Shropshire.
Is baile suite i Shropshire é Ellesmere.


Ludlow.
Is baile suite i Shropshire é Ludlow.


Madeley, Shropshire.
Is baile suite i Shropshire é Madeley.


Market Drayton.
Is baile suite i Shropshire é Market Drayton.


Much Wenlock.
Is baile suite i Shropshire é Much Wenlock.


Oakengates.
Is baile suite i Shropshire é Oakengates.


Oswestry.
Is baile suite i Shropshire é Oswestry.


Shrewsbury.
Is baile suite i Shropshire é Shrewsbury.


Minories.
Is sráid é Minories atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Moorgate.
Is baile é Moorgate atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stuttgart.
Is cathair Ghearmánach í Stuttgart agus freastalaíonn an chathair mar phríomhchathair stáit Baden-Württemberg. Is í Stuttgart an séú cathair is mó sa Ghearmáin agus cónaíonn timpeall 500,000 duine ann.
Bunús an ainm.
Tagann ainm na cathrach ón bhfocal 'stuotengarten.' Sa shean-Ghearmáinis, chiallaigh an focal 'stuoten' láir agus chiallaigh 'garten' clós. Ar armas Stuttgart tá capall dubh ina sheasamh ar dhá cos. Tá a chosa eile ardaithe san aer. Taispeánann suaitheantas Porsche leagan an armais sin.


The Sea Is My Brother.
Úrscéal de chuid Jack Kerouac ab ea "The Sea Is My Brother" (Gaeilge: "Is í an Fharraige Mo Bhráthair"). Scríobhadh an leabhar i 1942 ach níor foilsíodh go dtí 2011 é mar ní raibh Kerouac féin sásta leis. Ní raibh Kerouac ach scór bliain d’aois nuair a scríobh sé an t-úrscéal agus dúirt sé féin nuair a bhí sé ní ba shine gur ‘crock [of shit] as literature’ a bhí sa leabhar. Tagraíonn teideal an úrscéil don tráth gairid nuair a bhí Kerouac sa "United States Merchant Marine" in am an Dara Cogaidh Dhomhanda.


Saarbrücken.
Is cathair Ghearmánach í Saarbrücken (Gaeilge:"“Droichid na Sáire”") agus is í príomhchathair stáit na Sárlainne í. Luíonn Saarbrücken in aice le teorainn na Fraince. Scaradh Saarbrücken agus an tSárlainn ón nGearmáin dhá uair sa 20ú haois: tar éis an Chéad Cogaidh Domhanda agus tar éis an Dara Cogaidh Domhanda. Eagraíodh pobalbhreitheanna agus tógadh an chríoch ar ais go dtí an Ghearmáin i 1935 agus i 1957 faoi seach.


Düsseldorf.
Is cathair Ghearmánach í Düsseldorf. Tá an chathair ina príomhchathair stáit Tuaisceart na Réine agus an Viostfáil.


Lolita.
mion
Úrscéal Béarla de chuid Vladimir Nabokov ab ea Lolita. Foilsíodh i bPáras i 1955, i Nua Eabharc i 1958, agus i Londain i 1959 é. Nabokov féin a d’aistrigh an t-úrscéal go Rúisis ní ba dhéanaí mar is cainteoir Rúisise ó dhúchas a bhí ann. Tagraíonn teideal an leabhair don chailín sa scéal a spreagann Humbert Humbert saobhghrá inti. Humbert Humbert is ea príomhcharachtar an úrscéil agus is iad na rudaí a dhéanann seisean le Lolita le linn an scéil a rinne téacs conspóideach de.


Mean Girls.
Is scannán ghrinn do dhéagóirí 2004 é "Mean Girls "(Gaeilge: Cailíní Suaraigh), faoi stiúir Mark Waters. Bhí an script scannáin scríofa le Tina Fey agus tá sé bunaithe ar an leabhar neamh-fhicsin "Queen Bees and Wannabes" le Rosalind Wiseman, cá déanann sí cur síos ar na taithí na mban sa mheánscoil.
Tá an phríomhról ag Lindsay Lohan sa scannán agus tá páirt ag Rachel McAdams, Lacey Chabert, Amanda Seyfried (a céad mór-ról), Lizzy Caplan agus Tina Fey freisin. Bhí an scannán a tháirgtear trí Lorne Michaels, an cruthaitheoir "Saturday Night Live"" (SNL). "Bhí an scríbhneoir scripte agus comh-réalta an scannáin, Tina Fey, ball foirne agus scríbhneoir fadtéarmach do "SNL. "Tá láithrithe ó na baill foirne "SNL, "Tim Meadows, Ana Gasteyer, and Amy Peohler," "freisin. Smálaíonn an scannán an dara comhoibriú Lohan le stúirtheoir Mark Waters tar éis "Freaky Friday"" "(2003), scaoilte an bhliain seo caite. Cé go dtarlaíonn na himeachtaí an scannáin in Illinois, SAM, Scannánaigh an chuid is mó den scannán i dTorontó, Ceanada.
Comhcheilg.
Is cailín 16 bliain d'aois é Cady Heron, iníon tuismitheoirí atá in a n-oibrithe san Afraic. Filleann siad ar ais go dtí na SAM tar éis turas 12 bliain, socraithe in Evanston, Illinois agus tá Cady ag freastal ar phobalscoil don chéad uair. Tugann cairde nua, Janis agus Damien, rabhadh do Chady chun na cailíní coitianta, na "Plastics", a sheachaint atá luaidhe ag Regina George. Áfach, tosaíonn na Plastics ag caint le Cady agus ag tugadh cuireadh di chun suigh in aice leo sa chaifitéire na scoile ag an am lóin. Nuair a fheiceann Janis go bhfuil Cady ag éirí, go mall, chun bheith ina Plastic, cruthaíonn Janis plean dhíoltais i gcoinne Regina, ag úsáid Cady mar a puipéad.
Foghlaíonn Cady go luath faoin "Burn Book" Regina, dialann líonadh le ráflaí, rúin, agus cardáil faoi na cailíní eile sa scoil agus cúpla múinteoirí. Titeann Cady i ngrá leis an buachaill roimhe Regina freisin, Aaron Samuels, cé a ghoideann Regina é ar ais ag cóisir Shamhna. Leanann Cady ar aghaidh leis an plean Janis chun na "acmhainní" Regina a scrios. Tá ag scaradh léi ó Aaron, ag tabhairt barraí ramhrú di, agus ag casadh a leanúnaí - neamhchinnte cailín saibhir Gretchen Wieners agus Karen Smith gleoite ach amaideach - i gcoinne Regina i gceist. Sa phróiseas, déanann Cady í féin cósúil le Regina, ag éirí mioscaiseach agus éadomhain agus ag tréigean Janis agus Damian.
Eagraíonn Cady cóisir ag a teach féin deireadh seachtaine amháin nuair tá a thuistí ag ceolchoirm. Cé go bhfuil an cóisir beartaithe a bheith cruinniú beag, tagann scata mór go dtí teach Cady. Nuair tá Cady ag fanacht chun Aaron fheiceáil, ólann sí i bhfad ró alcól cheana ar deireadh ag aimsiú dó. Míníonn sí go bhfuil sí ag teip air sa mhatamaitic d'aon ghnó ionas go mbeadh fáth aici a chaint leis, ach níl ach cuireann é seo fearg ar Aaron agus deir sé nach bhfuil Cady níos fearr ná Regina. Aiseagann Cady ar Aaron mar gheall ar an méid an alcóil a d'ól sí níos luaithe. Nuair a fhiachann Cady Aaron colgach, sroicheann Janis agus Damian an teach, trína chéile mar a dhúirt Cady nach raibh sí ábalta dul go dtí taispeántas ealaíne Janis. Déanann Cady iarracht a cúiseanna a mhíniú, ach deir Janis go bhfuil Cady ag éirí níos measa ná na Plastics mar a d'fholaigh sí a pearsanta mioscaiseach taobh thiar a féiniúlacht falsa gleoite agus neamhchiontach.
Nuair a fhaigheann Regina ar deireadh faoin feall Cady, freagraíonn sí mar ag leathadh na leathanaigh "Burn Book" timpeall na scoile. a chruthú círéib go tapa. Chun amhras a sheachaint, cuireann Regina leabhal falsa di féin isteach sa leabhair chun na cailíní nach luaitear sa leabhair a chúisigh, na Plastics. Príomhoide Ron Duvall cuireann deireadh leis an círéib go luath, agus seolann na cailíní ar fad sa scoil a bhailigh sa giomnáisiam. Múinteoir matamaitice Sharon Norbury, cé a dhearbhaigh an leabhair mar déileálaí drugaí, fiafraíonn na cailíní a admháil faoina raflaí atá luaite sa leabhair agus leithscéal a ghabháil do na daltaí eile agus múinteoirí. Nuair a thagann seal Janis, nochtann sí a plean chun Regina a scrios leis an cabhair Chaidy agus déanann sí magadh de Regina go hoscailte leis an tacaíocht na ndaltaí eile. Tóraithe mar Cady leithscéalach, téann Regina amach le craobhacha agus buaileann bus di, ag briseadh a dromlach.
Gan aon chara ar chor ar bith, gan Aaron, agus drochmhuinín a bheith aici as gach duine, deir Cady gur scríobh sí an Burn Book. Gan mhoill imíonn a ciontacht agus téann sí ar ais go dtí a pearsanta roimhe. Mar chuid dá pionós d'insint bréag agus ag teip ar rang Norbury, glacann sí páirt leis na "Mathletes" ina gcomórtas matamaitice. Ann, le linn ag dul san iomaíocht le cailín mítharraingteach, réadaíonn Cady nach stadfadh ag magadh an chuma an chailín í ag buachan. Ansin, réadaíonn nach bhfuil an rud is fearr a dhéanamh ach an fhadhb atá agat a réitigh agus i ndairíre, buann sí an comórtas nuair freagraíonn a comhraic ceist mícheart. Ag an "Spring Fling" sa scoil, tá Cady tofa mar banríon na hócaide, ach dearbhaíonn sí go bhfuil a comhscoláire ar fad iontach, agus leis sin briseann sí a tiara plaisteach agus dáileann sí na píosaí. Déanann Cady athmhuintearas idir Janis agus Damian, réiteach idir Aaron agus sroicheann sí sos cogaidh lena Plastics.
Ag an tús an scoilbhliain nua, díscaoileann na Plastics. Glacann Regina páirt leis an foireann lacrosse, éiríonn Karen an tuairisceoir aimsire na scoile agus glacann Gretchen páirt lena "Cool Asians". Baineann Aaron céim amach ón meánscoil agus freastlaíonn sé ar Northwestern University, SAM. Tosaíonn Janis agus Kevin Gnapoor caidreamh le chéile, agus dearbhaíonn Cady go bhfuil sí í féin anois. Siúlann Regina thart Cady agus tá miongháire aici, ag taispeáint go ndearna siad síocháin lena chéile. Breathnaíonn Damian na "Junior Plastics" nua ag siúl thart, ach tá siad buailte le bus. Áfach, ní raibh ann ach rud éigin greannmhara a samhlaíodh di.


Smithfield.
Is baile é Smithfield atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Temple.
Is baile é Temple atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tower.
Is baile é Tower atá suite sa chontae searmanais an Chathair Londan i Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lisson Grove.
Is baile é Lisson Grove atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fitzrovia.
Is baile é Fitzrovia atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Millbank.
Is baile é Millbank atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Queen's Park, Londain.
Is baile é Queen's Park atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


St James's.
Is baile é St James's atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


St John's Wood.
Is baile é St John's Wood atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Westbourne Green.
Is baile é Westbourne Green atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


West End, Londain.
Is baile é West End atá suite sa bhuirg Cathair Westminster, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


The Angel, Islington.
Is baile é The Angel atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Barnsbury.
Is baile é Barnsbury atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Canonbury.
Is baile é Canonbury atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clerkenwell.
Is baile é Clerkenwell atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Finsbury.
Is baile é Finsbury atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Highbury.
Is baile é Highbury atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Holloway, Londain.
Is baile é Holloway atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kings Cross, Londain.
Is baile é Kings Cross atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Stair.
Bailte agus cathracha i Sasana


Nag's Head, Londain.
Is baile é Nag's Head atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Pentonville.
Is baile é Pentonville atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


St Luke's.
Is baile é St Luke's atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tufnell Park.
Is baile é Tufnell Park atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Old Street.
Is sráid é Old Street atá suite sa bhuirg Islington, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Belsize Park.
Is baile é Belsize Park atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bloomsbury.
Is baile é Bloomsbury atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brondesbury.
Is baile é Brondesbury atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Chalk Farm.
Is baile é Chalk Farm atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dartmouth Park.
Is baile é Dartmouth Park atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fortune Green.
Is baile é Fortune Green atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Frognal.
Is baile é Frognal atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gospel Oak.
Is baile é Gospel Oak atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampstead.
Is baile é Hampstead atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kentish Town.
Is baile é Kentish Town atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Peckwater Estate.
Is baile é Peckwater Estate atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Primrose Hill.
Is baile é Primrose Hill atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Regent's Park Estate.
Is baile é Regent's Park Estate atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Saffron Hill.
Is baile é Saffron Hill atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


St Pancras, Londain.
Is baile é St Pancras atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Somers Town, Londain.
Is baile é Somers Town atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampstead Theas.
Is baile é Hampstead Theas atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Swiss Cottage.
Is baile é Swiss Cottage atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampstead Thiar.
Is baile é Hampstead Thiar atá suite sa bhuirg Camden, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Belmont, Harrow.
Is baile é Belmont atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Canons Park.
Is baile é Canons Park atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Maria Goretti.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Maria Goretti (16 Deireadh Fómhair 1890 – 6 Iúil 1902). Rugadh i gCorinaldo í, an Iodáil.


Ben Haenow.
Is amhránaí, cumadóir amhrán rac-cheol Sasanach é Benjamin Bernard "Ben" Haenow (rugadh é ar an 7 Eanáir, 1985). Bhuaigh sé an t-aonú sraith déag The X Factor le 57.2% na vótaí sa bhliain 2014.
2014 "The X Factor".
Scaoil Haoenow a chéad albam stiúideo "Ben Haenow" ar an 13 Samhain 2015.
Tagairtí.
Haenow, Ben


Amanda Seyfried.
Is aisteoir, amhránaí agus iar-mainicín Meiriceánach é Amanda Michelle Seyfried (rugadh 3 Nollaig, 1985). Thosaigh sí a slí bheatha mar mainicín nuair a bhí sí 11 d'aois, ansin ag an aois 15 a slí bheatha mar aisteoir. Ar dtús le róil beaga agus sa deireadh ag déanamh róil athfhillteacha ar "As The World Turns "agus "All My Children. "
i 2004, Ghlac Seyfried páirt sa scannán Mean Girls, a céad mór-ról. Ina dhiaidh sin, bhí róil aici ag tacú i scannáin neamhspleácha, mar shampla "Nine Lives "(2005) agus "Alpha Dog ("2006), bhí ról athfhillteach aici freisin sa clár teilifíse UPN "Veronica Mars "(2004-2006). Idir 2006 agus 2011, bhí páirt a bheith agat sa sraith teilifíse HBO "Big Love. "Tar éis sin, láithrigh Seyfried sa scannán ceoil 2008 "Mamma Mia!"". "Cuireann a láithrithe eile phríomhpáirteanna i "Jennifer's Body"" "(2009), "Chloe"" "(2009), "Dear John "(2010), "Red Riding Hood"" "(2011)," In Time "(2011), "Gone"" "(2012), "Les Misérables "(2012), "Lovelace"" "(2013), "A Million Ways to Die in the West"" "(2014) agus "Ted 2"" "(2015) san áireamh.


Scríbhneoirí Gaeilge thar lear.
Tá scríbhneoirí Gaeilge thar lear le fáil ina lán tíortha lasmuigh d’Éirinn. Gaeilgeoirí is ea a bhformhór, agus is cuid suntais iad sa mhéid nach de shliocht Éireannach i gcónaí iad féin ná a léitheoirí. Tá sé áitithe gur beag baint atá ag saothar na scríbhneoirí seo le féiniúlacht na hÉireann agus gur tábhachtaí go mór an Ghaeilge sa chás seo mar theanga oibre, chruthaíochta agus chaidrimh. Tá scríbhneoirí Gaeilge, idir Éireannaigh agus neamh-Éireannaigh, le fáil i Meiriceá Thuaidh, san Astráil agus i roinnt tíortha Éorpacha.
Údair.
Rugadh Alex Hijmans san Ísiltír agus chaith sé tamall de bhlianta in Éirinn. Anois tá sé ina chónaí sa Bhrasaíl. Tá trí leabhar foilsithe aige i nGaeilge: na húrscéalta "Favela" (2009) agus "Aiséirí" (2011), agus "Gonta" (2012), bailiúchán gearrscéalta.
Fáisceadh Panu Petteri Höglund, teangeolaí, scríbhneoir agus aistritheoir, as an mionlach Sualannach san Fhionlainn. Baineann sé feidhm as an nGaeilge mar theanga chruthaitheach agus é de chuspóir aige litríocht shuimiúil chomhaimseartha a chur ar fáil i bhfriotal a bhfuil snas agus blas na Gaeltachta air. Tá roinnt úrscéalta foilsithe aige.
Rugadh Torlach Mac Con Midhe i mBaile Átha Cliath. Tá sé ina chónaí san Eilbhéis agus tá iriseoireacht foilsithe aige i nGaeilge, i bhFraincis agus i Rómáinis. Tá trí leabhar scríofa aige: "Iarsmaí na Teanga: Na Teangacha Ceilteacha i Stair Smaointeachas na hEorpa" (Coiscéim 2005), "Muintir Sléibhe agus a Teanga" (Coiscéim 2009) agus Aistí Eorpacha (Coiscéim 2015).
Rugadh Tomás Mac Síomóin i mBaile Átha Cliath agus tá sé ina chónaí in Barcelona ón mbliain 1997 i leith. Tá breis is dhá leabhar déag foilsithe aige i nGaeilge sa tréimhse sin, in éineacht le hastriúcháin ón Spáinnis agus ón gCatalóinis.
Meiriceánach is ea Seán Ó Muirgheasa a bhfuil cónaí air in California. I 2017 d'fhoilsigh sé "An Dola a Íoc" (Coiscéim), úrscéal bleachtaireachta atá suite in Nua Eabhrac.
Baineann Séamas Ó Neachtain leis an gcúigiú glúin dá mhuintir i Meiriceá, agus tá filíocht, ficsean agus iriseoireacht foilsithe aige i nGaeilge. Eisean a bhunaigh "An Gael", iris idirnáisiúnta liteartha.
As Corca Dhuibhne do Mhuiris (Mossie) Ó Scanláin ach in Melbourne atá sé ina chónaí anois. Tá scéal a bheatha foilsithe aige mar "An Mám ó Dheas" agus cuntas ann ar a shaol in Éirinn, i Sasana agus san Astráil.
I nDoire a rugadh Pádraig Ó Siadhail (1968-) ach tá sé ina chónaí in Halifax in Albain Nua ón mbliain 1987 i leith. Tá deich leabhar Gaeilge foilsithe aige i rith na tréimhse sin, agus cnuasach gearrscéalta agus dhá úrscéal san áireamh.
Rugadh Derry O'Sullivan i mBeanntraí agus chaith sé tamall in Stockholm roimh dó cur faoi i bPáras sa bhliain 1969. Tá ceithre chnuasach dánta foilsithe aige.
Astrálach is ea Colin Ryan agus gearrscéalta foilsithe aige in "Feasta", "Comhar" agus "An Gael". Fearacht Höglund, tá a chuid scéalta suite lasmuigh d’Éirinn. Tá dánta foilsithe aige in "Feasta", "An Gael" agus "Tinteán". D'fhoilsigh Cló Iar-Chonnacht cnuasach dá chuid scéalta ("Teachtaireacht") sa bhliain 2015, agus sa bhliain 2017 d'fhoilsigh Coiscéim "Corraí na Nathrach", cnuasach filíochta leis.


Peter Jackson.
Rugadh Sir Peter Robert Jackson ar 31 Deireadh Fhomhair 1961, i Wellinton, san Nua-Shéalainn. Is stiúrthóir agus scríobhnóir scannáin é agus tá sé ana chailiúil mar rinne sé ‘an triológ Lord of the Rings’ agus ‘an Hobad.’ Thosaigh sé a ghairme ag déanamh scannáin uafáis, ach rinne sé a lán scannáin eile, mar shampla ‘Heavenly Creatures’, ‘Forgotten Silver’, ‘na Frighteners,’ ‘King Kong,’ agus ‘na Lovely Bones’ (2009).
Dámhachtainí.
Bhuaigh sé Dámhachtain Acadamh lena phartnéir, Fran Walsh, don scripte le haghaidh ‘Heavenly Creatures.’ Sa bhliain 2003, bhuaigh sé ‘Striúrthóir is Fearr,’ le haghaidh ‘Lord of the Rings.’ Fuair sé naoi hainmniúcháin don Dámhactáin Acadaimh, agus bhuaigh sé a lán duaseanna eile, mar shampla trí BAFTA, Golden Globe agus ceathar Dámhactáin Saturn. Fuair sé ridireacht mar ‘Knight Companion of the New Zealand Order of Merit,’ sa bhliain 2010. I rith an mí Nollaig sa bhliain 2014, fuair sé realt ar an ‘Hollywood Walk of Fame.’
An Tríológ Lord of the Rings.
Thosaigh sé ag obair ar an ‘Lord of the Rings,’ sa bhliain 1997. Bhí sé ag obair leis an comhlacht léiriúcháin ‘New Line Films.’ D’obraigh sé le ‘Weta Workshop’ le haghaidh ‘Heavenly Creatures,’ níos luaithe, agus mar sin, rinne siad na éifeachtaí speisialta don ‘Lord of the Rings,’ agus, níos déanaí, don ‘Hobad’ freisin. Ag an tús, bhí Guillermo Del Toro mar stiúrthóir don 'Hobad,' ach bhí ar a bheith ag fágail mar bhí an scannán moill. Mar sin, bhí ar Sir Peter Jackson é dul ar ais go 'Middle Earth' arís. Rinne sé trí scannáin 'Habad,' ag baint usáid as an leabhar, agus na nótái a rinne J.R.R Tolkien san aguisín 'Lord of the Rings.'
De gnáth, oibríonn Peter Jackson le Fran Walsh agus Phillipa Boyens. Is iad a co-scríobhneoirí agus táirgeoirí.


Andrew Simpson.
Is seolteóir é Andrew Simpson. Bhuaigh sé bonn ór sa Cluichí Olympeacha i Beijing 2008. Fuair sé bás nuair a ghlac sé páirt i craobh Meireacá agus d'iompigh an bád.
Thoisaigh Andrew Simpon ag seoltóireacht san Laser roimh an Finn. I 2003, fuair sé bonn cré-umha san ISAF Seoltóir comórtas an Domhain. Ansin, bog sé aicme go dtí and Star aicme. Bhí Ian Percy an páirtí do Andrew. Chuaigh sé go dtí an Cluichí Olympeacha sa bhlian 2008. Bhuaigh siad bonn ór.
Sa bhlain 2009, d'eirigh sé ball san Ordaigh don Impeareacht Briotanach.
Ina dhiadh sin, phioc Team Artemis Racing Percy agus Simpson chun ghlac páirt i craobh Meireacá, an comórtas is fearr sa seoltóireacht. Bhí sé ag traenáil an t-am ar fad.
Ar 9ú Bealtaine 2013, fuair Andrew bás nuair a d'iompaigh an nócha troigh, snáithín carbóin, ró-tapa bád. Bhí an foireann ag tréináil lá amhain nuair a d'iompaigh an bád agus bhris an bád. Bhí Andrew Simpson i sáinn le haighaidh deich nóiméad. D'iarraidh na gárda cósta é a athbheoigh, ach ní raibh siad in ann.
Tar éis an bás, bhí na daoine buartha faoi an sábháilteacht do na badanna, go háirithe mar a d'iompaigh an Team ORACLE an teachtain roimh sin, at ní raibh aon daioine gortaigh.


Mamma Mia!
Is scannán ceolchoiméide/rómánsach Briontanach/Meiriceánach 2008 é "Mamma Mia!" (curtha chun cinn mar "Mamma Mia! The Movie"), bunaithe ar an dráma West End 1999/Broadway 2001, na hamhráin grúpa phop-cheoil rathúil ABBA, le ceol breise cumtha le ball na hABBA Benny Andersson. Bhí an scannán faoi stiúir mar Phyllida Lloyd agus dáilte mar Universal Pictures i gcomhpháirtíocht le Playtone agus Little Star Thoim Hanks. Tá an teideal an scannáin teacht as an t-amhrán 1975 ABBA, "Mamma Mia". Tá Meryl Streep a bheith i gceannas ar an teilg, ag cuireadh in iúl an ról na máthar singile Donna Sheridan. Imríonn Piaras Ó Brosnacháin (Sam Carmichael), Colin Firth (Harry Bright), agus Stellan Skarsgård (Bill Anderson) na triúr aithreacha ionchasach an iníon Dhonna, Sophie, gníomhaithe mar Amanda Seyfried.
Comhcheilg.
Ar oileán na Gréige ainmnigh Kalokairi, Cuireann Sophie Sheridan, 20 bliain d'aois 'brídeach-a-bheith' trí cuirí bainise sa phost do triúr fear éagsúla (sa radharc seo an scannáin, canann sí an t-amhrán "I Have A Dream")
Sroicheann na cailíní coimhdeachta agus cairde is fearr Shophie, Ali agus Lisa, roimh na bainise. Foilsíonn Sophie gur aimsigh sí an dialann na máthar agus d'fhoghlaim sí go bhfuil triúr aithreacha ionchasacha: ailtire Éireannach Sam Carmichael, eachtránaí is scríbhneoir Sualannach Bill Anderson, agus baincéir na Bhreataine Harry Bright. Thug sí cuirí dóibh gan an eolas na máthar, ag creidiúint más rud é a chaitheann sí am leo go mbeidh a fhios aici cé hé a hathair ("Honey, Honey"). Tá sceitimíní ar an úinéir an vile Donna Sheridan chun a iar-baill bhanna cheoil a athaontaigh le, údar dea-chainteach Rosie agus bean il-colscartha saibhir Tanya, agus foilsíonn a míthuiscint faoin mian na hiníone a bheith pósta. Déanann Donna gaisce den vile agus míníonn a hacmhainní neamhbhuana do Rosie agus Tanya ("Money, Money, Money"). Sroicheann an triúr fear, agus smuigleálann Sophie iad go dtí a lóistín agus míníonn gur sheol sí, ní a máthair, na cuirí. Impíonn sí di a fholaigh iad féin ionas go mbeidh iontas ar Donna ag an bainis: ag feiceáil na seanchairde cé a labhraíonn sí faoi chomh minic. Cluineann siad Donna ag obair (ag canadh "Fernando") agus insíonn siad do Sophie nach bhfoilsóidh siad a rún.
Déanann Donna ag spiaireacht ar orthu agus tá geit baineadh asti chun í féin a aimsigh os comhair a hiar-leannáin nach raibh sí ábalta dearmad a dhéanamh faoi ("Mamma Mia"), agus tá dáigh go fhágann siad. Ligeann Donna a rún le Tanya agus Rosie ("Chiquitita") rún a choinnigh sí ó chách - tá sí idir dhá chomhairle faoi cén fear atá athair Shophie. Glacann Tanya agus Rosie misneach Donna, déanann siad damhsa leis an foireann an vile agus lena hoileánaigh freisin ("Dancing Queen"). Aimsíonn Sophie na fir ar bord an luaimh Bhill, agus seolann siad timpeall Kalokairi ("Our Last Summer") agus inis scéalta faoi Donna mar cailín neamhbhuartha. Faigheann Sophie an misneach chun a fiancé Sky a labhairt le faoin a cleas, ach caileann sí a huchtach. Canann Sky agus Sophie le chéile ("Lay All Your Love on Me"), ach tá siad trasnaithe nuair tá Sky sciobtha don chóisir bhaitsiléir.
Ag an cóisir chirc Shophie, seineann Tanya, Rosie agus Donna mar "Donna and the Dynamos" ("Super Trouper"). Tá áthas an domhain ar Sophie mar tá spraoi ag a mham, ach éiríonn sí a bheith neirbhíseach nuair a trasnaíonn Sam, Bill agus Harry an fleá ar a dteacht. Socraíonn sí a bheith ag labhairt gach uile fear ina n-aonar. Fad is a dhéanann na mná leis na fir ("Gimme! Gimme! Gimme! (A Man After Midnight), Foghlaimíonn Sophie ó Bhill go bhfuair an airgead don vile ón a aintín Sofia. Thug Sophie buille faoi thuairim go bhfuil sí ainmnithe le haghaidh cúis agus go bhfuil Bill a hathair. Fiafraíonn si dó chun í a shiúl síos an thaobhrionn agus an rún a choinnigh go dtí an bhainis. Tá an sonas Shophie gearrshaolach mar a insíonn Sam agus Harry go gcaithfidh siad a bheith a athair agus go thógfaidh siad í síos an thaobhbhrionn ("Voulez-Vous"). Ní féidir le Sophie an fhírinne a inis dóibh agus, clóite leis na hiarmhairtí dona gníomhartha, titeann sí i bhfanntais.
Ar maidin, cuireann Rosie agus Tanya ar Donna a shuaimhneas go thugfaidh siad aire do na fir. Ar bord báid Bhill, tá Bill agus Harry a rún a ligean le chéile, ach tá siad transaithe le Rosie. Tugann Donna agaidh ar Sophie, ag creidiúint go bhfuil Sophie ag iarraidh an bainis a stad. Deir Sophie go bhfuil sí ag iarraidh na botúin máthar a sheachaint. Tá Donna tugtha faoi Sam, cé hé buartha faoi Sophie, ag posadh chomh óg. Tugann Donna agaidh air agus réadaíonn an beirt go bhfuil mothúcháin ghrá acu fós ("SOS"). Síos ar an trá, leanann Tanya agus Pepper ag cliúsaíocht le chéile mar an oíche roimh. Adhmaíonn Sophie do Sky agus iarrann sí dona chabhair. Freagraíonn sé le fearg faoin camastaíl an fiancée agus téann Sophie go dtí a mham dona tacaíocht. Fad a chabhraíonn sí a hiníon a chóirigh le haghaidh na bainise, tá a ndeighilt cneasaithe agus cuimhníonn Donna ar an leanbaíocht Shophie agus conas cé chomh tapa a d'fhás sí ("Slipping Through My Fingers"). Iarrann Sophie dona máthair chun í a shiúil síos an thaobhrionn. Mar a théann an chóisir bainise go dtí an séipéal, trasnaíonn Sam Donna, ag impí uirthi chun a labhairt leis. Foilsíonn an pian a bhraith sí nuair a chaill sí é ("The Winner Takes It All")
Siúlann Sophie agus Donna síos an thaobhrionn agus an banna ceoil ag seinn "Knowing Me, Knowing You". Insíonn Donna do Sophie go bhfuil seans go bhfuil aon cheann de na triúr fear a hathair, agus ligeann Sophie isteach gur thug sí cuireadh dóibh. Foilsíonn Sam gur nuair a fhág sé a phósadh, thóg sé cosa fuar, agus fillte chun Donna a aimsigh le fear eile. Adhmaíonn Harry go raibh Donna an chéad bhean agus an bhean dheireanach a bhí sé i ngrá le agus foilsíonn sé gur thosaigh sé caidreamh le freastalaí ón thabhairne. Aontaíonn na fir go mbeadh áthas orthu a bheith aon trian athar do Shophie. Insíonn sí do Sky ba chóir dóibh a mbainis a chuir ar athlá agus taisteal ar fud an domhain mar ba mhaith leo. Ag feiceáil go bhfuil seans go mbeadh bainis ábalta a dhéanamh fós agus ní mhaith leis na ullmhóidí bainise dhiomail, cuireann Sam ceiliúr pósta ar Donna ("I Do, I Do, I Do, I Do, I Do"). Glacann sí leis agus pósann siad. Ag an fáiltiú, canann Sam do Donna ("When All Is Said and Done") agus spreagann é seo ar Rosie chun Bill a thóraigh ("Take a Chance on Me"). Gach de na lánúineacha ann fógraíonn a ngrá ("Mamma Mia" Athchraoladh). Deir Sophie agus Sky slán chuig Kalokairi agus seolann siad imithe ("I Have a Dream" Athchraoladh).
I rith na admhálacha prionsabal, canann Donna, Tanya agus Rosie arís "Dancing Queen", leanta le "Waterloo" leis an taca an teilge. Canann Amanda Seyfried "Thank You for the Music" i rith na admhálacha deireanacha, leanta le "Does Your Mother Know" uirlise.
Léiriú.
Bhí an chuid is mó den radharcanna scannánaithe ar láthair amuigh ag an oileán na Gréige bige Skopelos (i rith Lúnasa/Meán Fómhair 2007), agus an sráidbhaile cois farraige Damouchari sa ceantar Pelion na Gréige. Ar Skopelos, bhí trá Kastani ar an cósta iardheisceart an príomhionad láthaire. Thóg na léiritheoirí béar trá agus lamairne i rith an trá, ach bhain siad amach píosaí láithreáin araoin tar éis a chríochnaigh léiriú. Bhí láithreán iomlán le haghaidh vile Gréagach Donna tógtha ag an 007 stáitse ag stiúideonna Pinewood agus bhí an chuid is mó den scannán glactha ann. Úsáidtear crainn fíor leis an láthreán, uisce curtha orthu go laethúil le córas uisce uathoibrithe agus rochatin sholais an lae tugtha dóibh chun iad a choinnigh ag fás.
Scannánaigh an pháirt den scannán cá fhágann an carachtar Bhrosnacháin, Sam, a oifig Nua-Eabhrac chun dul go dtí an oileán na Gréige i ndáiríre ag an Lloyd's Building íocónach ar Sráid Lime sa chathair Londain. Ritheann sé síos na staighrí beo agus tríd an porte-cochere, cá raibh tacsaithe buí agus aisteoirí ag déanamh ionadaíocht ar son póilíní Nua-Eabhrac úsáidte le


Córas díraonacháin theoranta.
Tá bunteorainn le taifeach gach córas optaigh. Deirtear go bhfuil díraonadh teoranta ag córas optach má dhéanann sé íomhánna a bhfuil a dtaifeach uillinneach chomh cruinn le teorainn theoiriciúil na huirlise
Tá taifeach uirlise i cóimheas le toirt a cuspóra agus i gcóimheas inbhéartaithe le tonnfhad an tsolais atá á scrúdú. I gcás teileascóip a bhfuil cró ciorclach aige, is ionann toirt an ruda is lú in íomhá a bhfuil díraonadh teoranta aici agus méid an diosca Airy (an ball solais is fearr fócas is féidir le lionsa foirfe le cró ciorclach a dhéanamh agus é teoranta ag díraonadh an tsolais). Méadaíonn an díraonadh de réir mar a laghdaítear méid an chró sa lionsa. An díraonadh amháin a chuireann srian leis an gcuid is mó de na lionsaí is nua, fearacht f/22.
Níl teorainn díraonta ann ach san fhadréimse. Is féidir taifeach i bhfad níos airde a fháil le háiseanna gar-réimse a oibríonn níos lú ná tonnfhad amháin solais ó phlána na híomhá.


Nanafótónaic.
Is éard atá sa nanafótónaic an staidéar a dhéantar ar an solas agus ar a idirghníomhú leis an ábhar ar an nanascála. Na feimiméin atá i gceist baineann siad leis na tonnfhaid is giorra. (I raon sofheicthe an speictrim leictreamaighnéadaigh tá an tonnfhad idir 40 agus 700nm.)
Is éard is aidhm don nanafótónaic na teorainneacha a bhaineann leis an díraonadh optach a shárú nó a sheachaint. De ghnáth ní féidir leis na gnáthuirlisí, leithéidí lionsaí, solas a dhíriú ar scála domhain (faoin tonnfhad) de bharr an díraonta theoranta. Ach is féidir solas a chrapadh ar nanascála ar bhealaí eile. Orthu sin tá plasmóin dromchla agus na crónna nanascála agus na bioranna nanascála a úsáidtear i miocroscópacht gar-réimse agus i miocroscópacht fhótachuidithe thollánach scannacháin.
Baintear an fheidhm is mó as an nanafótónaic maidir leis an miocrocópacht an-ardtaifigh, le braiteoirí an-íogaire, le córais chomhtháite nasctha optaigh agus leis an bhfótavoltaic.
Tagairtí.
L. Novotny and B. Hecht. "Principles of Nano-Optics". Cambridge (2006).


Atticus Shaffer.
Atticus Shaffer sa bhliain 2012
Aisteoir Meiriceánach atá in Atticus Ronald Shaffer a rugadh ar 19 Meitheamh 1998 i Santa Clarita, California. Tá aithne faoi leith air as a pháirt mar Brick Heck in "The Middle", sraith grinn de chuid ABC i Meiriceá, agus as páirt Edgar a ghuthú sa scannán úd "Frankenweenie" (2012).


Hernán Crespo.
Is iar-imreoir peile ón Airgintín é Hernán Jorge Crespo (rugadh 5 Iúil 1975 i Florida, an Airgintín). D'imir sé le River Plate, Parma, Lazio, Inter Milan, Genoa, A. C. Milan agus Chelsea F.C..
Le foireann náisiúnta na hAirgintíne, ghlac Crespo páirt i dtrí Chorn FIFA an Domhain: Corn FIFA an Domhain 1998, Corn FIFA an Domhain 2002 agus Corn FIFA an Domhain 2006.


Brompton, Kensington.
Is baile é Brompton atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kensington Thuaidh.
Is baile é Kensington Thuaidh atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Féach freisin.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kensington High Street.
Is sráid é Kensington High Street atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brompton Thiar.
Is baile é Brompton Thiar atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kensington Thiar.
Is baile é Kensington Thiar atá suite sa bhuirg Kensington and Chelsea, Londain Láir.
Bailte agus cathracha i Sasana


Naomh Agata.
Ba naomh Caitliceach í Agata na Sicile (231 – 251). Rugadh i gCatania, an tSicil í.


Ollscoil Princeton.
Ollscoil phríobháideach suite in Princeton, New Jersey is ea Ollscoil Princeton. Bhunaígh Preisbitéirigh an tSolais Nua an scoil sa bhliain 1746 le ministéirí a oiliúint. Coláiste New Jersey an t-ainm a bhí ar an scoil ar dtús agus í suite sa chéad bhliain in Elizabeth, New Jersey. Bogadh an coláiste go Newark ansin mar ar fhan sé go raibh Nassau Hall in Princeton críochnaithe sa bhliain 1756. Áirítear Princeton mar cheann de na Naoi nOllscoil Choilíneach a bunaíodh roimh fhógairt neamhspleáchais na Stát Aontaithe sa bhliain 1776. Ollscoil Princeton a baisteadh air sa bhliain 1896.
Fuair Woodrow Wilson, 28ú uachtarán na Stát Aontaithe, a chéim bhaitsiléara amach ó Princeton agus sa bhliain 1902 ceapadh é mar 13ú huachtarán na hOllscoile céanna. Chaith Albert Einstein tamall ar champas Princeton sna 1930idí mar bhí sé ina bhall den Institute of Advanced Studies agus bhí oifigí an IAS suite ar an gcampas sa tréimhse sin. Ní cuid de Ollscoil Princeton é an IAS, áfach, agus ní raibh aon bhaint ag Einstein léi ach oiread mar sin.
Bíonn timpeall is 8,000 mac léinn ag staidéar go lán-aimseartha ag Ollscoil Princeton, os cionn 5,000 fochéimithe agus 2,700 éigin céimithe.


Ollscoil Átha Cliath.
Is ollscoil suite i mBaile Átha Cliath í Ollscoil Átha Cliath.


Princeton, New Jersey.
Sráid Nassau i lár Princeton
Baile i lár New Jersey is ea Princeton. Tá sé suite leath bealaigh idir Cathair Nua-Eabhrac agus Philadelphia. Sa bhliain 2013 measadh go hoifigiúil 29,008 duine a bheith ina gcónaí ann.
Mura raibh in Princeton ach áit leathan sa bhóthar ina luastair, ba thábhachtach go leor é an bóthar: Príomhbhóthar idir Nua-Eabhrac agus Philadelphia a bhí ann. Fuair na Meiriceánaigh an bua ar na Sasanaigh ann i gCath Princeton sa bhliain 1777. Ghlac fórsaí an dá thaobh seilbh ar Nassau Hall in Princeton agus rinneadh damáiste sách mór don fhoirgneamh stairiúil sin. Ar feadh ceithre mhí nó mar sin sa bhliain 1783, bhí rialtas na Stát Aontaithe suite in Nassau Hall.
Tá a fhios ag an saol go bhfuil Ollscoil Princeton suite in Princeton. Ar na hinstitiúidí acadúla, trádálacha agus eile ar an mbaile tá an Institute of Advanced Studies, Princeton Theological Seminary, SRI International, Dow Jones & Co. agus Drumthwacket, teach cónaithe oifigiúil ghobharnóir New Jersey.


Ampthill.
Is baile atá suite i mBedfordshire, Sasana, é Ampthill. Tá timpeall ar 7,500 duine ina gcónaí ann. Tá margadh Déardaoine ann le roinnt céad blianta.


Arlesey.
Is baile suite i mBedfordshire é Arlesey.


Bedford.
Is baile suite i mBedfordshire é Bedford.


Biggleswade.
Is baile suite i mBedfordshire é Biggleswade.


Dunstable.
Is baile suite i mBedfordshire é Dunstable.


Houghton Regis.
Is baile suite i mBedfordshire é Houghton Regis.


Kempston.
Is baile suite i mBedfordshire, Sasana, é Kempston.


Leighton Buzzard.
Is baile suite i mBedfordshire é Leighton Buzzard.


Shefford, Bedfordshire.
Is baile suite i mBedfordshire é Shefford.


Linslade.
Is baile suite i mBedfordshire é Linslade.


Luton.
Halla an bhaile in Luton
Is baile suite i mBedfordshire é Luton. Tá 203,600 duine ina gcónaí ann. Seanchathair atá ann. Bhíodh tionsclaíocht mhór hatadóireachta in Luton agus tá cuid de na seanmhonachana le feiceáil fós ann. Ceiliúrtar ceann de na carnavail is mó san Eoraip in Luton.


Flitwick.
Is baile suite i mBedfordshire é Flitwick.


Potton.
Is baile suite i mBedfordshire é Potton.


Sandy, Bedfordshire.
Is baile suite i mBedfordshire é Sandy.


Stotfold.
Is baile suite i mBedfordshire é Stotfold.


Wixams.
Is baile suite i mBedfordshire, i Sasana, é Wixams. Baile nua atá ann. Tosaíodh á thógáil sa bhliain 2007 agus chuir na chéad daoine fúthu sa bhliain 2009. Tá sé suite ar 750 acra (3 km²) i lár thoir na tíre. Gallagher Estates an comhlacht atá i gceannas ar an tionscadal ginearálta.


Woburn, Bedfordshire.
Eaglais Paróiste Mhuire, i Woburn
Is baile suite i mBedfordshire é Woburn. Bhí cónaí ar 933 duine ann sa bhliain 2011.


Alfreton.
Is baile suite i nDerbyshire é Alfreton.


Ashbourne, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Ashbourne.


Bakewell.
Is baile suite i nDerbyshire é Bakewell.


Barrow Hill and Whittington.
Is baile suite i nDerbyshire é Barrow Hill and Whittington.


Belper.
Is baile suite i nDerbyshire é Belper.


Bolsover.
Is baile suite i nDerbyshire é Bolsover.


Belle Amie.
Ba popbhanna Sasanach é Belle Amie. Tháinig siad sa t-aonú áit déag áit ar an seachtú sraith The X Factor sa bhliain 2010.


Kateri Tekakwitha.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Kateri Tekakwitha (1657 – 17 Aibreán 1680). Rugadh in Ossernenon í, Cónaidhmeach Iroquois. Ba Mhóháic í.


Buxton.
Is baile suite i nDerbyshire é Buxton.


Chapel-en-le-Frith.
Is baile suite i nDerbyshire é Chapel-en-le-Frith.


Chesterfield.
Is baile suite i nDerbyshire é Chesterfield.


Clay Cross.
Is baile suite i nDerbyshire é Clay Cross.


Dioscliosta Alexandra Burke.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí, cumadóir amhrán R&G, agus rinceoir Sasanach Alexandra Burke ná dhá albaim stiúideo amháin, naoi singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach, dhá singil mar gné-ealaíontóir ceoil agus deich físeáin ceoil.


Aonghas MacNeacail.
Is file é Aonghas MacNeacail ón Eilean Sgitheanach. Is cainteoir Gaeilge na hAlban é ó dhúchas agus scríobhann sé dánta i mBéarla agus i nGaeilge na hAlban. Rugadh é sa bhliain 1942 in Úige.


Skopelos.
Is oileán Gréagach é Skopelos atá suite sa Mara Aeigéach iartharach.


The Fame.
Is é an tús albam le ealaíontóir taifeadta Meiriceánach, Lady Gaga é "The Fame". Bhí sé ligthe ar 19 Lúnasa, 2008 tríd Interscope Records. Tar éis ag dul i Kon Live Distribution agus Cherrytree Records i 2008, Thosaigh Gaga ag obair ar an albam le léiritheoirí éagsúla, go príomha RedOne, Martin Kierszenbaum agus Rob Fusari. Maidir le ceol, Is albam pop-cheol agus tá tionchair phop-cheol ón ré 1980idí.


An Líne Uaine.
Stad na Líne Uaine i Sráid Fhearchair
Is line thraim den dá cheann sa chóras Luas í An Líne Uaine. Téann an líne ó Fhaiche Stiabhna i lár mBaile Átha Cliath go dtí Gleann Bhríde, i gCoill na Silíní.


Joe Cocker.
Ba cheoltóir Sasanach é John Robert "Joe" Cocker. Rugadh i Sheffield é ar an 20 Bealtaine 1944 agus fuair bás ar an 22 Nollaig 2014.


Ernie Terrell.
Dornálaí Meiriceánach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain, ab ea Ernie Terrell (a rugadh ar an 4 Aibreán, 1939 – agus fuair bás ar an 16 Nollaig 2014).


Bob Foster.
Dornálaí Meiriceánach ab ea Robert Lloyd Foster (a rugadh ar an 27 Aibreán, 1938), a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchan éadrom,


Carlos Monzón.
Dornálaí Airgintíneach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheáchain éadrom ab ea Carlos Roque Monzón (a rugadh ar an 7 Eanáir, 1942 – 8 Lúnasa, 1995). Bhí aithne air mar "Escopeta" (gránghunna).


Steve Collins.
Dornálaí Éireannach, a bhí ina churadh domhanda trom-mheánmheáchan, is ea Steve Collins (a rugadh ar an 21 Iúil, 1964). Tá aithne air mar "The Celtic Warrior".


Piaras Mac Gearailt.
Saolaíodh Piaras Mac Gearailt (1709? – 1795) i mBaile Uí Chionnfhaolaidh, i bparóiste Chill Modhomhnóg in oirthear Chorcaí. Bhí gustal ag a mhuintir tráth ach is beag de sin a bhí fágtha nuair a fuair Piaras sealúchas a shinsear. D’iompaigh sé ina Phrotastúnach le greim a choinneáil ar an sealúchas sin, rud a ghoill go mór air. B’annamh a théadh sé chun an teampaill. Chum sé an liodán ‘Tréithe na Maighdine Muire’ mar chúiteamh ar an bhfaillí a bhí déanta ag an gcreideamh gallda i máthair Chríost, dar leis. Maireann cúig aisling pholaitiúil leis ach is sé an dán seacaibíteach ‘Rosc Catha na Mumhan’ is mó a tharraing cáil air.
Bhí aithne aige ar a lán filí eile: Tadhg Gaelach Ó Súilleabháin, Donnchadh Rua Mac Conmara, Éamonn de Bhál, Seán Clárach Mac Domhnaill agus eile. Thugtaí ‘Ard-Sirriam Leithe Mogha’ air, agus chaith sé caoga bliain ina cheann comhairle ar Chúirt na mBúrdún, cúirt filíochta a thionóltaí ina theach féin. Sa bhliain 1791 thug sé ‘Bata na Bachaille’, comhartha Ard-Sirriam Chúirt na mBúrdún, dá chomhfhile, Éamonn Ó Flaithbheartaigh. Faoin am sin bhí sé ina chónaí in aice lena iníon phósta i gContae Phort Láirge. Cuireadh é i mBaile Mhac Óda timpeall na bliana 1795.
Tagairtí.
Tá an t-alt seo bunaithe ar alt le Ciarán Ó Gealbháin: ‘Piaras Mac Gearailt, Máire Ní Dhonnagáin agus ’Bata na Bachaille’ in Iarthar Déise’. "An Linn Bhuí", 2011 (eagrán 15), lgh 167-73.


Gofraidh Fionn Ó Dálaigh.
Ba é Gofraidh Fionn Ó Dálaigh (- 1387) ardollamh na hÉireann lena linn agus an-mheas ag éigse na tíre ar a shaothar ar feadh na gcéadta bliain tar éis a bháis.
A bheatha.
Bhain Gofraidh Fionn le teaghlach cáiliúil filí. Tá a lán dá chuid dánta ar marthain fós agus iomrá le "Filidh Éireann go haointeach", dán faoi thionól éigse a chuir Uilliam Buí Ó Ceallaigh ar bun ina chaisleán i gContae Ros Comáin um Nollaig sa bhliain 1351.
Dán eile dá chuid is ea "A chláirsioch Chnuic Í Chosgair".


Darley Dale.
Is baile suite i nDerbyshire é Darley Dale.


Dronfield.
Is baile suite i nDerbyshire é Dronfield.


Dronfield Woodhouse.
Is baile suite i nDerbyshire é Dronfield Woodhouse.


Eckington, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Eckington.


Fairfield, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Fairfield.


Glossop.
Is baile suite i nDerbyshire é Glossop.


Hadfield, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Hadfield.


Heanor.
Is baile suite i nDerbyshire é Heanor.


Ilkeston.
Is baile suite i nDerbyshire é Ilkeston.


Killamarsh.
Is baile suite i nDerbyshire é Killamarsh.


Langley Mill.
Is baile suite i nDerbyshire é Langley Mill.


Constantinople.
Ba í Cathair Chonstaintín ("Constantinople" i mBéarla; Gréigis: Κωνσταντινούπολις "Konstantinoúpolis" nó Κωνσταντινούπολη Konstantinoúpoli; Laidin: "Constantinopolis"; Tuircis Otamánach: قسطنطینية, Kostantiniyye; Tuircis nua-aimseartha: İstanbul, Eabhrais: קושטא, Kushta) príomhchathair impireacht oirthearach na Róimhe, is é sin la rá, príomhchathair na mBiosántach, na Laidineach (tar éis 1204) agus na nOtamánach (tar éis 1453). Sa bhliain 324 AD athbhunaíodh Biosántiam mar phríomhchathair nua Impireacht na Róimhe ag an Impire Constaintín a hAon, óna bhfuair sí a hainm, agus tiomnaíodh í ar 11 Bealtaine, 330. Sa 12ú haois, bhí an chathair ar an ceann is mó agus is saibhre de cathracha na hEorpa agus bhí an-tionchar aici ar an Chríostaíocht i rith réanna Impireachtaí na Róimhe agus na mBiosántach. Tar éis di a tailte fairsinge a chailiúint, laghdaíodh an Impireacht Bhiostánach go léir lasmuigh den phríomhchathair agus na dúiche máguaird, agus faoi dheireadh thit sí agus scriosadh í ag na hOtamánaigh i 1453. Tar éis Concas na Moslamach, d'athraigh lárionad na Críostaíochta san oirthear, Cathair Chonstaintín, agus rinneadh príomhchathair na nIoslamach í (.i. na himpireachta Otamánaí), agus tháinig sí i mbláth arís, mar Istanbul.


Tuircis Otamánach.
Is éagsúlacht na Tuircise é teanga Tuircis Otamánach (لسان عثمانى‎‎ "Lisân-ı Osmânî") a bhí in úsáid san Impireacht Otamánach. Tá tionchair aige forleathan ó Araibis agus ó Peirsis, agus a bhí scríofa san aibitír Tuircis Otamánach. I rith an bhuaic na cumhachta Otamánaigh, Bhí focail tionscnaimhe Araibise níos líonmhaire go trom ná focail Tuircis dúchais sa teanga Otamánach. Dá bhrí sin, bhí Tuiricis Otamánach dothuighthe maidir leis na oilte níos-lú, aicme níos isle is Turcaigh tuaithe, cé a lean ar aghaidh "kaba Türkçe" ("amh-Turicis") a úsáid, a bhí úsáidte i bhfad níos lú focail iosachta agus atá an bun Tuircise nua-aimseartha. Chonaic an ré Tanzîmat an fheidhm an théarma "Otamánach" ag ceadú leis an teanga (لسان عثمانی‎ "lisân-ı Osmânî" nó عثمانلوجه‎ "Osmanlıca") agus tá an idirdhealú céanna déanta i dTuircis nua-aimseartha ("Osmanlıca" agus "Osmanlı Türkçesi").


Focal iasachta.
Is focal tógtha ó theanga amháin agus tugtha isteach i dteanga eile gan aistriúchán é focal iasachta.
Samplaí as Gaeilge.
Tá an chuid is mó de na focail iasachta sa Ghaeilge tógtha ón mBéarla. Fuair an Ghaeilge stór mór focal freisin ó Laidin, Fhraincis (go mór mór ón Normainnis), agus ó Lochlainnis.


Córas díleáite.
Tá go leor caiman ag an córas díleáite. Tosaíonn an chéad cheann acu sa béal (an cuas béil). Tá an cliseadh bhia isteach sa chomhpháirt níos lú i gceist, atá ábalta a bheith ionsúite agus úsáidte sa corp. Cabhraíonn an sileadh seile chun "bolus "a tháirg atá a bheith slogtha san éasafagais agus go dtí an bolg.
Tá einsím catalaíoch i seile atá ainmnithe amaláis, cé a thosaíonn bia sa béal a ghníomhaigh ar. Tá díleá cabhraithe leis an cogaint bhia leis na fiacla agus leis na crapthaí matánaigh an imfháscaidh freisin. Tá súlach gastrach sa bholg riachtanach don leanúint dhíleá is an tháirgeacht réama sa bholg.
Tá imfháscadh an crapadh rithimeach mhatáin cé a thosaíonn san éasafagais agus leanann ar aghaidh le balla bhoilg agus an chuid eile den chóras. Tosaíonn é seo an tháirgeacht aigéid agus bhia dhíleáite go páirteach atá ionsúite isteach san fhuil nuair díleáite go hiomlán sa stéig bheag. Tarlaíonn an chuid is mó an dhíleá bhia sa stéig bheag. Tá uisce agus roinnt mianraí athionsúite ar ais isteach san fhuil, sa drólann an stéig mhór. Tá na fuíoll-táirgí dhíleá bainte amach ón anas tríd an reicteam.


Amaláis.
Is einsím é Amaláis a spreagann an hidrealú an stáirse go dtí siúcraí. Tá amaláis láithreach sa seile na ndaoine agus roinnt mamaigh eile, cá tosaíonn sé an próiseas ceimiceach an dhíleá. D'fhéadfadh bianna ina bhfuil méideanna móra stáirse ach méid beag shiúcra, mar shampla rís is prátaí, blasanna beagáin milseáin a fáil nuair tá siad coganta mar a laghdaíonn amaláis cuid dá stáirse go dtí siúcra. Déanann an paincréas agus an faireog sheileach amaláis (amaláis "alpha") chun stáirse cothaitheach a dhíleáigh go dtí déshiúicrídí agus tríshiúicrídí atá tiontaithe le einsímí eile go dtí glúcós chun an corp a soláthair le fuinneamh. Táirgeann plandaí agus roinnt baictéir amaláis. Mar "diastáis, "bhí amaláise an chéad a bheith fionnta agus aonraithe (le Anselme Payen i 1833). Ta próitéiní na hamaláise ar leith ainmnithe mar litreacha Gréigis éagsúla.


Imfháscadh.
Is crapadh agus scith gathach siméadrach na matán é an t-imfháscadh a fhásann mar croitheadh síos feadán, i dtreo ar aghaidh.


Claudia Leitte.
Is amhránaí agus aisteoir Brasaíleach é Cláudia Cristina Leite Inácio Pedreira (rugadh ar 10 Iúil, 1980) ar eolas ag a hainm stáitse Claudia Leitte nó a leasainm coitianta Claudinha.


Tadhg Óg Ó hUiginn.
File iomráiteach de chuid an 15ú haois ba ea Tadhg Óg Ó hUiginn, a fuair bás sa bhliain 1448.
A bheatha.
Bhain Ó hUiginn le teaghlach mór filí i gConnacht. Fuair a athair Tadhg bás sa bhliain 1391, agus níl d’eolas ar a máthair ach go dtugtaí Áine uirthi. Bhí deartháir níos sine aige, Fearghal Rua Ó hUiginn, a fuair bás roimh am, agus caoineann Tadhg é in "Me a dhearbhrathair 's a dhalta". Is cosúil gurbh iarua Tadhg le Tadhg Ó hUiginn, file cáiliúil a cailleadh sa bhliain 1315.
Bhí a scoil i gCill Connla ar siúl fós sa bhliain 1574 agus Domhnall Ó hUiginn, file dá shliocht, ina fheighil.
A shaothar.
Bhí ardmheas ar Ó hUiginn mar fhile lena linn, agus is iomaí taoiseach atá luaite ina shaothar, idir Ghaeil agus Ghall-Ghaeil. Tá dánta cráifeacha leis le fáil i Leabhar Buí Leacáin. Bhaintí tairbhe as a chuid dánta sna scoileanna agus i dtráchtais teagaisc mar shamplaí ardcheardúlachta.


Baile a' Mhuilinn, Comhairle Shruighlea.
Is baile suite i gComhairle Shruighlea é Baile a' Mhuilinn.


The Cat in the Hat (Scannán 2003).
Is scannán fantaisíochta-ghrinn Meiriceánach 2003 é "The Cat in the Hat" (Gaeilge: "An Cat leis an Hata") faoi stiúir Bo Welch agus bunaithe ar an leabhar 1957 le Dr. Seuss "The Cat in the Hat". Tá an phríomhpháirt ag Mike Myers sa scannán i ról an chait leis an hata, agus Dakota Fanning mar Sally. An deartháir Sally (atá gan ainm sa leabhar), tá ainmnithe sa leagan seo Conrad agus tá sé léirithe le Spencer Breslin. Tá "The Cat in the Hat" an dara gné-fhad oiriúnú Dr. Seuss tar éis an scannán Nollaige "The Grinch."
Bhí an smaoineamh an scannáin ceaptha ó thús i 2003, nuair a bhí Tim Allen (atá cáiliúil as ag déanamh an guth Buzz Lightyear sa sraith "Toy Story") tugtha an pháirt an cat ar dtús, ach lig sé a ról titim de bharr obair ar ", "agus níos moille bhí an ról tugtha don réalta an scannáin "Shrek"" "Mike Myers. Bhí scannánú déanta i gCalifornia ar feadh trí mhí. Tá an chomhcheilg bunúsach i gcomhthráth leis an leabhar, ach bhí na 82 nóiméid líonta le fo-comhcheilgeanna agus carachtair nua ar fad difriúil ón scéal, cósúil leis an oiriúnú an leabhair "How the Grinch Stole Christmas."
Bhí "The Cat in the Hat "curtha amach ar 21 Samhain, 2003 sna Stáit Aontaithe Mheiriceá agus fuair sé níos mó ná $133 milliún san oifig ticéad. Fuair an scannán léirmheasanna diúltaigh; bhí sé cáineadh don a chomhcheilg, a charachtair agus a chomhrá. Ar an taobh eile bhí dearadh na cultacha, dearadh an léiriú agus éifeacht an smididh molta. Bhí sé ainmnithe ina dhiaidh sin le haghaidh roinnt Duaiseanna Golden Raspberry.


Cléópatra Thea.
Ba é Cléópatra Thea (Gréigis: Κλεοπάτρα Θεά, a chiallaíonn "Cleopatra an Bandia") (c.164 – 121 RC), a sloinne Eueteria (fómhar maith/séasúr torthúil) an rialtóir na hImpireachta Seleucid Heilléinic. Rialaigh sí An tSiria ó 125 RC tar éis an bás an Demetrius II Nicator. Sa deireadh, comh-rialaigh sí lena mac Antiochus VIII Grypus, agus nimhigh sé í i 121 RC nó 120 RC.
Beathaisnéis.
D'éirigh Cléópatra Thea mór san Éigipt mar an iníon Ptolemy VI agus Cléópatra II. Is dócha gur rugadh sí timpeall 164 RC.


Bandia.
a>, an bandia Gréagach an bhreacaidh
Is dia baineann é bandia. Fad a raibh siad, tá siad agus d'fhéadfadh siad ceangailte le réimse leathan na bhfeinimén mar atá dia fireann, cogadh, scrios is bás san áireamh, agus cruthú, leigheas is trua freisin, tá an bandia níos mó ceangailte go coitianta leis An Domhan, thorthúlacht, máithreachas is grá. I roinnt reiligiúin, coinníonn déansamh baineann beannaithe áit lárnach i bpaidir agus adhradh. Tá "Siactúchas, "an adhartha an fórsa baineann a bheonn an domhan, ceann de na trí mór-sainchreidimh an Hiondúchais. I mBúdachas na Tibéide, tá an dul chun cinn is airde go bhfuil aon duine ábalta a chuireadh i gcrích a bheith cósúil leis an Buddhanna baineann mór (mar shampla Arya Tara) cé atá léirithe mar a bheith na sár-gardaí, neamheaglach is líonta le trua do gach duine.


Soiscéal Mhatha.
Is ceann de Shoiscéil Chanónta, ceann de Shoiscéil Shionoptacha agus an chéad leabhar den Tiomna Nua é Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Mhatha.


Long Eaton.
Is baile suite i nDerbyshire é Long Eaton.


Matlock, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Matlock.


Melbourne, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Melbourne.


Netherthorpe, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Netherthorpe.


Máithreachas.
Tá máithreacha (nó mam) mná a áitrigh nó comhlíon an ról roinnt gaol lena leanaí agus d'fhéadfadh siad nó ní fhéadfadh siad a sliocht bitheolaíoch. Mar sin, bheith ag brath ar an comhthéacs, is féidir le mná a bheith dearctha máithreacha le an shuáilce breithe clainne, le ardú a leanbh/leanaí, ag riar a hubh le haghaidh toirchiú, nó comhcheangal acu. Soláthraíonn leithéid slí ag cur síos an coincheap an mháithreachais, nó an staid na máthar. Tógann máithreacha a bhuaileann leis an chéad agus an tríú catagóirí na téarmaí 'máthair bhreithe' nó 'máthair bitheolaíochta' de ghnáth, fíú atá an máthair ina tuismitheoir ag an leanbh. Dá réir sin, d'fhéadfadh bean nach mbuaileann ach leis an dara toisc measta mar máthair uchtála, agus iad nach mbuaileann ach an tríú catagóir máthair ionaid.
Níl na coincheapa thuas ag sainiú an ról na máthar cuimsitheach, nó uilíoch mar d'fhéadfadh aon sainmhíniú na 'máthar' a bheith difriúil bunaithe ar comhthéacs sóisialta, cultúrtha agus reiligiúnda.
Sanasaíocht.
Úsáideann go leor teangacha focail cósúil leis an focal 'máthair', an chuid is mó acu ag tosú leis an litir 'm'.


New Mills.
Is baile suite i nDerbyshire é New Mills.


Over Woodhouse.
Is baile suite i nDerbyshire é Over Woodhouse.


Ripley, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Ripley. Príomhbhaile cheantar Ghleann an Amber atá ann. Bhí cónaí ar 20,807 duine in Ripley sa bhliain 2011.


Sandiacre.
Is baile suite i nDerbyshire é Sandiacre.


Shallcross, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Shallcross.


Shirebrook.
Is baile suite i nDerbyshire é Shirebrook.


Staveley, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Staveley.


Swadlincote.
Is baile suite i nDerbyshire é Swadlincote.


Whaley Bridge.
Is baile suite i nDerbyshire é Whaley Bridge.


Wirksworth.
Plás an Mhargaidh in Wirksworth
Is baile suite i nDerbyshire Shasana é Wirksworth. Tá an baile luaite sa leabhar Domesday sa bhliain 1086. Go stairiúil, bhí mianadóireacht na luaidhe agus na cairéil chloiche tábhachtach i ngeilleagar an cheantair. Tá timpeall ar 5,000 duine ina gcónaí in Wirksworth.


Féile Scannánaíochta Cannes.
Is féile scannánaíochta bhliantúil é Féile Scannánaíochta Cannes (Fraincís: "Le Festival International du Film de Cannes" nó "Festival de Cannes") a thionóltar in Cannes, an Fhrainc, a léiríonn scannáin nua de gach saghas seánra, cláir faisnéise san áireamh, ón fud an domhain.
Bunaithe i 1946, tá sé ceann de na féilí scannánaíochta is mó le rá agus is an chuid is mó a foilsíodh ar fud an domhain. Tá an féile 'chuireadh amháin' coinnithe go bliantúil (de ghnáth i mBealtaine) ag an "Palais des Festivals et des Congrès".


Cannes.
Is cathair é Cannes atá suite ar Rivéara na Fraince. Is ceann scríbe gnóthach é le turasóirí agus an óstach an Féile Scannánaíochta Cannes. Is común de chuid na Fraince atá suite sa roinn Alpes-Maritimes.
Tá an chathair cáiliúil as an ollmhaitheas, bialanna is óstáin.


Comúin na Fraince.
Is ionad riaracháin san Fhrainc é an común. Sa bhliain 2004, bhí 36,681 común ar fad ann, 36,552 sa Fhrainc féin agus 129 sna roinn agus réigiúin thar lear, cosúil le Mayotte agus La Réunion. Ina theannta sin, tá 94 sna "collectivités d'outre-mer", mar atá dhá chomún in Saint-Pierre-et-Miquelon amuigh ó chósta Mheiriceá Thuaidh, agus 48 cinn i bPolainéis na Fraince, 33 cinn sa Nua-Chaladóin agus ceann amháin in Clipperton, na trí cinn seo san Aigéan Ciúin.


Rehab (Amhrán Amy Winehouse).
Is amhrán le amhránaí-cumadóir Amy Winehouse é "Rehab", scaoileadh ar 23 Deireadh Fómhair 2006 mar an chéad singil óna dara albam, "Back to Black". Scríofa le Amy Winehouse is táirgthe le Mark Ronson, tá na liricí dírbheathaisnéisiúil, agus labhraíonn siad faoi dhiúltú Winehouse, uair amháin, dul go dtí clinic athshlánúcháin.


Éilis na Bóilhéime.
Banphrionsa na líne Bóilhéimí Přemyslid ba ea Éilis na Boilhéime (Seicis: "Eliška Přemyslovna") (20 Eanáir 1292 - 28 Meán Fómhair 1330) a d'éirigh a bheith an banríon comhpháirtíocht na Bóilhéime mar chéad bhean an rí Seán an Dall (Seán Lucsamburg). Ba í máthair Charles IV rí na Bóilhéime agus an Impire Rómhánach Naofa.
Óige.
Iníon Wencelaus II na Bóilhéime is Judith an Habsburg ba ea í. Nuair a bhí sí cúig bliana d'aois, fuair a máthair bás. As na deich leanbh níor shroich ach ceathrar acu fásta. Wencelaus, Áine, Éilis agus Mairéad. Bhí leathdeirfiúr ag Éilis freisin, atá ainmnithe Aignéis.
Leanaí.
Bhí Éilis agus Seán tuismitheoirí le seachtar


Soiscéal Mharcais.
Is ceann de Shoiscéil Chanónta, ceann de Shoiscéil Shionoptacha agus an dara leabhar den Tiomna Nua é Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Mharcais.


Rampar.
Is múr cosanta de chaisleán nó cathair mhúrtha, le barr leathan air agus uchtbhalla clocha air é an rampar.


Accrington.
Is baile suite i Lancashire, Sasana, é Accrington. Bhí 45,600 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001 agus 78,224 i mórcheantar Accrington.


Fughlaigh.
Is oileán suite i gComhairle Shealltainn é Fughlaigh. Tá 38 daoine i chónaí seo.


Interstellar.
Scannán 2014 ficsean-eolaíochta faoi stiúir le Christopher Nolan is ea "Interstellar". Glacann Matthew McConaughey, Anne Hathaway, Jessica Chastain, Ellen Burstyn, Mackenzie Foy, John Lithgow, Michael Caine agus Matt Damon páirt leis an scannán. Léiríonn an scannán grúpa spásairí a théann trí poll na bpéist ar lorg le haghaidh baile nua don rás daonna. Scríobh deartháireacha Christopher agus Johnathan Nolan an scannán ag cónaisc script scríofa le Johnathan sa bhliain 2007 le smaoinimh Christopher. Léirigh Christopher Nolan an scannán lena bhean, Emma Thomas, agus Lynda Obst. Gníomhaigh fisiceoir teoiriciúil Kip Thorne, a obair spreagtha an scannán, mar comhairleoir eolaíoch agus léiritheoir feidhmiúcháin.
Comhmhaoinigh Warner Bros., Paramount Pictures, is Legendary Pictures an scannán, i bhfad go raibh Syncopy is Lynda Obst Productions i seirbhís mar comhlachtaí léiriú. Tosaíonn scannánú i 2013 déanach in Alberta, Ceanada; An Íoslainn agus Cathair na hAingeal.


Duran Duran.
Is banna ceoil é Duran Duran as Sasana. Bunaíodh sa bhliain 1978 é agus bhí an-tóir air sna 1980idí. Is iad na baill de Duran Duran ná Roger Taylor, Simon Le Bon, John Taylor, Nick Rhodes agus Andy Taylor.


Pléascóg Nollag.
Is tiúb cairtchláir clúdaithe i bpáipéar maisithe agus tarraingthe le linn dinnéar Nollag í pléascóg Nollag.


Meiril.
Is cuid den uchtbhalla í meiril.


Forbhallaí.
Is uchtbhalla ar bhalla, go háirithe ar dúnfoirt nó caisleáin iad forbhallaí.


Adlington, Lancashire.
Is baile suite i Lancashire é Adlington.


Bacup.
Is baile suite i Lancashire é Bacup.


Faoiste.
Is milseán bog briosc déanta as siúcra, im agus bainne nó uachtar í an fhaoiste.


Teach geata.
Is foirgneamh bainte le geata caisleán, teach mainéir, dúnfort, baile, nó foirgnimh tábhachta eile é teach geata.


Blackburn.
Is baile suite i Lancashire é Blackburn.


Eitilt 370 Aerlíne na Malaeisia.
D'fhág Eitilt 370, Aerlínte na Malaeisia (MH370/MAS370), Aerfort Idirnáisiúnta Kuala Lumpur ar Dé Sathairn, 8 Márta 2014. Bhí sé ar a slí go Béising na Síne, Daon-Phoblacht na Síne. Chuaigh an t-aerárthach de dhéanamh Boeing 777 ar iarraidh ag 17.21 UTC.
Cuardach.
Bhí 'timpiste' tugtha ag údaráis na Malaeisia ar an dtubaist a tharla d'aerlíne MH370 inar cailleadh 239 paisinéir san iomlán. Léirigh gaolta na marbh amhras agus díomá faoin gcinneadh.


Aerfort Idirnáisiúnta Béising Caiptil.
Tá an t-Aerfort Idirnáisiúnta Bhéising-Príomhchathair (Sínis: 北京首都国际机场, Běijīng Shǒudū Guóji Jīchǎng; IATA: PEK, ICAO: ZBAA) an príomh-aerfort idirnáisiúnta ag bheith i séirbhís ag Béising. Tá sé suite 32km oirthuaisceart an láir na Béisinge. Tá an cód aerfoirt IATA an aerfoirt PEK, bunaithe ar an sean-ainm na cathrach, Peking.


Dá chluais Chapaill ar Labhraidh Loingseach.
Is finnscéal Éireannach é Dá chluais Chapaill ar Labhraidh Loingseach atá in Foras Feasa ar Éirinn. Deir an Céitinneach linn go mbíodh de cháil ar Labhraidh Loingseach cluasa a raibh an chuma orthu gurbh chluasa capaill iad agus go maraíodh se éinne a mbeadh an t-eolas sin acu. Bhíodh de nós aige a ghruaig a bheith bearrtha gach bliain agus b’éigean dó crannchur a chur ar siúl le bearbóir a roghnú mar go maródh sé tar éis a gcuid oibre iad. Roghnaíodh aonmhac baintrí uair, agus d’impigh sí ar an rí gan a haonmhac a mharú. Geallann an rí gan baint dó má choinníonn sé rúnda a bhfeicfidh sé. Tar éis don ógánach an rí a bhearradh bíonn an rún ag cur as chomh mór sin dó go molann draoi dó an scéal a sceitheadh le rud éigin, agus comhairlíonn dó dul go crosaire, casadh ar dheis agus an rún a ligean leis an gcéad chrann a fheicfidh sé. Déanann an stócach mar a mhol an Draoi is insíonn sé an scéal do shaileach mhór. Leis sin imíonn an tinneas uafásach a bhí ag cur as dó. I ngeall ar bhriseadh a chruite, téann Craiftine faoi choinne crann a bhaint d’fhonn uirlis úr a dhéanamh, agus tarlaíonn gur an crann céanna ar lig mac na baintrí a rún leis é. Nuair a bhíonn an chruit i bhfearas agus nuair a sheineann Craiftine uirthi samhlaíonn gach éinne a chloiseann ceol na cruite gur ag canadh “Dá ó phill ar Labhraidh Lorc’[1] sé sin “Tá dhá chluais mar a bheadh ar chapall ar Labhraidh Lorc’ Nuair a chloiseann an rí an sceal seo tagann áiféala air gur mharaigh sé an oiread sin daoine ag iarraidh an t-eolas sin a cheilt, agus as sin amach thaispeáin sé a chluasa don saol mór. Deir an Céitinneach ag deireadh an scéil go gceapann sé an scéal bheith ina fhinnsceál filíochta níos mó ná mar atá sé ina scéal stairiúil. Ní mé an le teann diabhlaíochta nó as aineolas na haoise a deir se seo!
Is mór idir an leagan an Chéitiniigh agus leaganacha eile amr is rí-iondúil i dtéacs atá scríofa ag duine a fáiscaedah as an gcultúr agus an litrícoht beil.
"Léaghthar ar Labhraidh Loingseach gurab cuma chluas gcapall do bhí ar a chluasaibh; agus uime sin gach aon do bhíodh ag bearradh a fhuilt, do mharbhadh do láthair é, d' fhaitchios go mbiadh fios na hainmhe sin aige ná ag aonduine eile. Fá gnáth leis iomorro é féin do bhearradh gacha bliadhna, mar atá a mbíodh ó n-a dhá chluais síos da ghruaig do theascadh dhe. Fá héigean crannchur do chur da fhios cia da roichfeadh an rí do bhearradh gacha bliadhna, do bhrígh go gcleachtadh bás do thabhairt da gach aon da mbearradh é. Acht cheana tuitis an crannchur ar aonmhac baintreabhthaighe do bhí i n-earr a haoise agus í ag áitiughadh láimh ré longphort an ríogh. Agus mar do chualaidh an crannchur do thuitim ar a mac táinig do ghuidhe an ríogh ag a iarraidh air gan a haonmhac do bhásughadh agus í taoibh ris do shliocht. Geallais an rí dhi gan an mac do mharbhadh da ndearnadh rún ar an ní do chífeadh is gan a nochtadh do neach go bás. Agus iar mbearradh an ríogh don mhacaomh do bhí tormach an rúin sin ag siadadh 'n-a chorp gur bh'éigean dó bheith i luighe othrais go nachar ghabh leigheas san bhith greim dhe. Ar mbeith i bhfad i gcróilidhe dhó tig draoi deigheolach da fhios agus innsis da mháthair gurab tormach sceoil rúnda fá hadhbhar tinnis dhó, agus nach biadh slán go nochtadh a rún do ní éigin; agus adubhairt ris ó do bhí d'fhiachaibh air gan a rún do nochtadh do dhuine dul i gcomhgar cheithre rian, agus tilleadh ar a láimh dheis agus an céadchrann do theigéamhadh dhó do agallmha, is a rún do léigean ris. Is é céadchrann tárla dhó,soileach mhór, gur léig a rún ria. Leis sin scéidhis an t-oircheas tinnis do bhí fá n-a bhroinn, go raibhe slán do láthair, ag tilleadh go teach a mháthar tar ais dó. Acht cheana go grod da éis sin tárla gur briseadh cruit Chraiftine agus téid d'iarraidh adhbhair cruite go dtárla an tsoileach chéadna rér léig mac na baintreabhthaighe a rún dó, agus beanais adhbhar cruite aiste agus ar mbeith déanta don chruit is í gléasta, mar do shinn Craiftine uirre is eadh do saoiltí ris gach n-aon da gcluineadh í gurab eadh do chanadh an chruit: ‘Dá ó phill ar Labhraidh Lorc’.i. Labhraidh Loingseach.i. Dá chluais chapaill ar Labhraidh Lorc; agus gach a mhionca do sheinneadh ar an gcruit sin is é an ní céadna do tuigthí uaidh. Agus ar gclos an sceoil sin don rígh do ghabh aithmhéile é tré n-ar básuigheadh do dhaoinibh leis ag ceilt na hainmhe sin do bhí air, agus taispeánais a chluasa ós árd don teaghlach agus níor chuir ceilt orra ó shoin amach. Is mó saoilim an chuid-se don scéal do bheith 'n-a fhinnscéal fhilidheachta ioná 'n-a stair. Agus is lé Meilge mac Cobhthaigh Chaoil m-Breagh do thuit an Labhraidh-se."
Rinneadh cluasa Mhidas a athrú i ngeall air ceapadh gurbh fhearr Pan in áit Apalló ó thaobh cúrsaí ceoil, chun a leibide is amaidí a léiriú don saol mór.


Zoltán Berczik.
Imreoir leadóige boirde Ungárach ba ea Zoltán Berczik. Sna 50í déanacha bhí sé rangaithe i measc na imreoirí leadóige boirde Eorpaigh is fearr agus bhuaigh sé an chéad dá theideal ag an Craobh Eorpach an Leadóig Bhoird.
Rugadh sé i Novi Sad, An tSeirbia agus fuair sé bás i mBúdaipeist, An Ungáir.


Foras Feasa ar Éirinn.
Leabhar a mheascann an stair agus finscéalta é Foras Feasa ar Éirinn an príomhshaothar a scríobh Seathrún Céitinn. Foilsíodh sa bhliain 1634 é agus scríobhadh é sa Nua-Ghaeilge Mhoch. Rianann sé stair na hÉireann ó bhunú na cruinne go hIonradh na Normannach sa 12ú céad agus bunaíodh é ar thraidisiúin dúchais agus traidisiúin leathstairiúla, ina measc stair sliocht Mhíl Espáine, filíocht stairiúil, annála agus taifeadtaí eaglasta. Níor tugadh cead an leabhar a fhoilsiú agus a scaipeadh i bhfoirm láimhscríbhinne é de bharr go raibh argóintí ar son na Caitliceach ann. Tá 140,000 focal ann éacht nach beag ag scríbhneoir le linn an Cheitinnigh an líon focal ann. Leabhar mór-rachairte ba ea é in am nach mbíodh díol ach ar dhornán éigin. Bunchúrsa é ar stair agus ar shaíocht na hÉireann. Caitheann sé solais ar amanna anallód. Ba do mhuintir an 16ú chéad deag a scríobhadh i dtús baire é. Ní feidir a mhaíomh gur téacs gan locht a chruthaigh an Céitinneach. Go dearbh thuig sé féin cuid de na laigí a bhí ann.
Féach freisin.
Dá chluais Chapaill ar Labhraidh Loingseach


Bewdley.
Is baile suite i Worcestershire é Bewdley.


Bromsgrove.
Is baile suite i Worcestershire é Bromsgrove.


Droitwich Spa.
Is baile suite i Worcestershire é Droitwich Spa.


Evesham.
Is baile suite i Worcestershire é Evesham.


Great Malvern.
Is baile suite i Worcestershire é Great Malvern.


Kidderminster.
Is baile suite i Worcestershire é Kidderminster.


Malvern, Worcestershire.
Is baile suite i Worcestershire é Malvern.


Pershore.
Is baile suite i Worcestershire é Pershore.


Teangacha Gearmáinice.
Is brainse de na na teangacha Ind-Eorpacha iad na teangacha Gearmáinice (nó na teangacha Gearmánda nó na teangacha Gearmánacha) atá á labhairt ag 500 milliún duine, an chuid is mó díobh i Meiriceá Thuaidh, san Aigéine, agus i dtuaisceart is iarthar na hEorpa.
Tá trí fhoranna san áireamh sna teangacha Gearmánacha: Gearmáinic Thuaidh, Gearmáinic Thiar agus Gearmáinic Thoir. Tagann gach teanga ón bPrótai-Ghearmáinic a bhí in úsáid ón chéad mhílaois RC.


Leabhar Buí Leacáin.
Scríobhadh Leabhar Buí Leacáin i ndeireadh an 14ú haois. Caomhnaítear í anois mar TCD MS 1318 ("olim" H 2.16). Cnuasach de chodanna é a scríobh scríobhaithe difriúla agus a cuireadh le chéile ina dhiaidh sin. Bhí scoil filíochta ag Clann Mhic Fhir Bhisigh i dTír Fhiachrach Muaidhe (i gContae Shligigh), agus is cosúil go raibh ceann de na codanna i seilbh duine den mhuintir sin tráth. Scríobh Giolla Íosa mac Dhonnchadha Mhóir Mhic Fhir Bhisigh ceann eile timpeall na bliana 1392 d’Ó Dubhda Ua bhFiachrach. Bhí Leabhar Buí Leacáin ar na scríbhinní a bhailigh an scoláire Breatnach Edward Lhuyd.
Ábhar.
Tá an lámhscríbhinn scríofa ar veilleam agus tá 344 colún inti. Bhí na chéad 289 colún scríofa faoin mbliain 1391 agus an chuid eile faoin mbliain 1401.
Tá an mhórchuid den Rúraíocht inti agus cuid de "Táin Bó Cúailnge". Cnuasach de dhá leagan ar a laghad is ea é siúd, rud is léir ó na heachtraithe dúblacha agus na tagairtí atá déanta do leaganacha eile. An téacs iomlán atá ann anois tá sé déanta de "Táin Bó Cúailnge" i Leabhar Buí Leacáin agus leagan neamhiomlán eile i Leabhar na hUidhre. Níl aon leagan de "Oidheadh Fhearghusa Mhic Róich" is síne ná an ceann i Leabhar Buí Leacáin. Tá codanna de "Táin Bó Flidhais", scéal a bhaineann le hIorras i gContae MhaighEo, ann freisin.
Tá ábhar eile ann, mar atá leagan déanach de "Iomramh Máel Dúin", díolaim tréanna, agus an tráchtas céanna ar ogham is atá le fáil i Leabhar Bhaile an Mhóta. Chomh maith leis sin tá "Suidiugud Tellaich Temra" ann agus scéal de chuid bheatha Phádraig ann faoi Thrífhulangaí Trí-eochair (Trefuilngid Tre-eochair), fathach a chuala faoi chrochadh Chríost roimh aon duine eile.
Stair.
Fuair Edward Lhuyd an leabhar ó Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh timpeall Mhárta 1700 ag an bPáirc sa Spidéal nó ó Dháithí Óg Ó Dubhda ag Muine Chonalláin i gContae Shligigh an bhliain chéanna. Bheadh an leabhar faighte acu siúd ón Dubhaltach Mac Fhirbhisigh, éigeas ar chum agus ar chaomhnaigh a mhuintir an leabhar. Cheangail Lhuyd seacht lámhscríbhinn déag le chéile agus thug sé "Leabhar Buí Leacáin" orthu.
Scríobh Giolla Íosa Mór Mac Fhirbhisigh cuid de na lámhscríbhinní idir c.1398 and c.1417, agus ina measc tá roinnt de na téacsanna is tábhachtaí de ré na Sean-Ghaeilge agus de ré na Meán-Ghaeilge. Orthu sin tá an t-aon eagrán amháin de Táin Bó Cúailnge atá beaglach iomlán. Taispeánann dhá cholafan ó lámh Ghiolla Íosa gur scríobhadh iad sa bhliain 1392, cé go mb’fhéidir nár críochnaíodh an saothar go ceann cúpla bliain ina dhiaidh sin.
Fuair Giolla Íosa cabhair ó mhac léinn leis, Murchadh Ó Cuindlis. Scríobh sé siúd lámhscríbhinn bhreá i rith 1398-99 atá ina cuid de Leabhar Buí Leacáin anois. Tomás Cam Mac Firbhisigh, mac Ghiolla Íosa, a scríobh "Aided Nath Í", "Togail Bruidne Da Derga", "Táin Bó Fraích", "Longes ma nUislenn"; "Dá Brón Flatha Nime" agus "Mesca Ulad". Tá blúire den saothar scríofa ag Solamh Ó Droma, duine den triúr scríobhaithe a scríobh Leabhar Bhaile an Mhóta.
Tá sé maíte ag an Ollamh Tomás Ó Concheanainn gur tháinig cuid mhaith den ábhar i Leabhar Buí Leacáin ó Leabhar Ghleann Dá Locha agus ó Leabhar na Nuachongbhála.
Thóg Lhuyd an teideal ó nóta a rinne Ciothruadh Mac Fhirbhisigh: "[Leab]ar an Buide Leacain anim an leabhair so; mise Cirruaidh mac Taidg Ruaidh."


Redditch.
Is baile suite i Worcestershire é Redditch.


St Johns, Worcester.
Is baile suite i Worcestershire é BromsgroveSt Johns.


Stourport-on-Severn.
Is baile suite i Worcestershire é Stourport-on-Severn.


Tenbury Wells.
Is baile suite i Worcestershire é Tenbury Wells.


Upton-upon-Severn.
Is baile suite i Worcestershire é Upton-upon-Severn.


Roth stiúrtha.
Is roth a rothlaítear le tiománaí chun feithicil a stiúradh é roth stiúrtha..


Gaothscáth.
Is scáileán gloine ar an aghaidh d'fheithicil mhótair é gaothscáth.


An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh.
Ba é An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c. 1600 – 1671) staraí oidhreachtúil deireanach na hÉireann.
I Leacán i seanlimistéar Thír Fhiachrach (i gContae Shligigh) a rugadh é. Bhí Clann Fhir Bhisigh ina gcónaí ann le tamall fada. Ba é Giolla Íosa Mór (d’éag 1643) athair an Dubhaltaigh, agus bhí lúb ghaoil ag a mháthair le Brian Mac Diarmada, a chuir "Annála Loch Cé" le chéile. Giolla Íosa Mór féin a chuir le chéile Leabhar Leacáin agus Leabhar Buí Leacáin. Triúr deartháireacha a bhí ag an Dubhaltach agus, b’fhéidir, cúpla deirfiúr, agus ní fios ar phós sé. Ba é an duine deiridh é dá mhuintir a chuaigh le léann.
Ní luaitear é go dtí 1643 agus é i mBaile Mhic Aogáin i gContae Thiobraid Árann, áit a raibh sé i mbun "Dúil Laithne", gluais Laidine, agus ag cóipeáil annálacha. Dealraíonn sé gur tugadh teagasc sa dlí dó i scoil cháiliúil ar bhruacha Loch Deirgeirt. Fuair sé oiliúint mar fhile freisin. Deirtear gur thug sé Béarla, Laidín agus roinnt Gréigise leis ó scoil i nGaillimh.
B’fhéidir gur i dtús na 1640í a scríobh sé "Chronicum Scotorum", agus sna 1640í freisin a chuir sé "Foclóir Féineachais" le chéile, saothar nach maireann de ach blúire. I nGaillimh a bhí cónaí air idir 1645–c.1652, tréimhse corraithe, agus é ag breacadh "Leabhar Mór na nGenealach". Saothar é atá inchomórtais le "Annála Ríoghachta Éireann".
Agus é i nGaillimh d’aistrigh sé go Gaeilge rialacha a bhain le hOrd San Clára, a raibh clochar acu ann. Sa cholafan deir sé: ‘Dá dtugadh an treas ní dá aire, mar atá simplíocht nó bacaí na Gaeilge a chuireas orthu seo: ní trí ghainne na Gaeilge tig sin, ach trí easpa a heolais ar chách [mná rialta an oird], ionnas gurb usa leo focail choimhthíocha a thuiscint ná focail fhíora na Gaeilge’.
Timpeall 1653 bhí sé ar ais i dTír Fhiachrach. Tá tagairt déanta dó i dtuairisc cháin na toite (‘Hearth Tax’) i 1663 mar ‘Dudley Firbissy’.
Bhí caidreamh aige leis an Ridire James Ware, scoláire cáiliúil, agus d’aistrigh sé iontrálacha ó "Annála Leacáin" dó. Mír luachmhar an t-aistriúchán sin ó cailleadh an buntéacs. D’fhill an Dubhaltach ar Thír Fhiachrach i ndiaidh bhás Ware, agus dhúnmharaigh Thomas Crofton éigin é i dteach síbín in Eanáir 1671.
Le léamh.
Ó Muraíle, Nollaig (1996). "The Celebrated Antiquary, Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c.1600–1671): His Lineage, Life and Learning". Maigh Nuad: An Sagart.
Ó Muraíle, Nollaig (1996). ‘“Aimsir an Chogaidh Chreidmhigh”. An Dubhaltach Mac Fhirbhisigh a lucht aitheantais agus polaitíocht an seachtú haois déag’ in "Nua-Léamha: gnéithe de Chultúr, Stair agus Polaitíocht na hÉireann c.1600–c.1900", in eagar ag Máirín Ní Dhonnchadha. An Clóchomhar.


Vicipéid na Seapáinise.
An leagan Seapáinise den chiclipéid phoiblí ilteangach "Vicipéid" is ea Vicipéid na Seapáinise (Seapáinis: ウィキペディア日本語版 "Wikipedia Nihongo-ban"). Bhí an tSeapáinis ar na chéad trí leagan a tháinig ar an saol i ndiaidh Vicipéid an Bhéarla i mí Márta, 2001. (An Ghearmáinis agus an Chatalóinis an chéad agus an an dara leagan.) Ní raibh ach dhá alt faoi dheireadh na bliana úd, áfach, agus iad sríofa le "rōmaji" (litreacha Rómhánacha) cheal bealach iad a scríobh ina script féin. Cuireadh ar siúl i gceart í i Meán Fómhair na bliana 2002, agus bhí 200,000 alt acu faoi mí Aibreáin, 2006, agus leathmhilliún alt i mí an Mheithimh, sa bhliain 2008. Ag deireadh na bliana 2014, bhí breis is 940,000 alt i Vicipéid na Seapáinise. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 1,064,277 alt ann.
Rud suntasach maidir le Vicipéid na Seapáinise ná an líon athruithe a dhéanann eagarthóirí neamhchláraithe gan ainm ann, i gcomparáid le Vicipéidí eile (46% i gcás Vicipéid na Seapáinise sa bhliain 2006, i gcomparáid le 31% i gcomhar an Bhéarla, 28% i gcomhar na Gearmáinise, agus 19% i gcás na Fraincise. 38% an céatadán Seapáinise i nDeireadh Fómhar, 2014.) Dar le Andrew Lih, is é cultúr an Idirlín sa tSeapáin is cúis leis sin, go háirithe tionchar 2Channel (2ch), córas clár plé ina mbíonn a lán Seapánach páirteach ann gan úsáid a bhaint as ainmneacha. Tá céatadán an-íseal riarthóirí ann freisin. Tá an-bhéim ar an bpopchultúr ar Vicipéid na Seapáinise—de réir alt ar The New York Times, dúirt Jimmy Wales, agus é ag caint ag Wikimania in Buenos Aires sa bhliain 2009, nach mbaineann ach 20% de na hailt ansin le haon rud eile.


Blackpool.
Is baile suite i Lancashire é Blackpool.


Burnley.
Is baile suite i Lancashire é Burnley.


Carnforth.
Is baile suite i Lancashire é Carnforth.


Chorley.
Is baile suite i Lancashire é Chorley.


Clayton-le-Moors.
Is baile suite i Lancashire, in iarthuaisceart Shasana, é Clayton-le-Moors nó Clayton mar a thugann muintir na háite air de ghnáth. Ceaptar gur fhás baile san áit mar bharr ar thógáil an Chanáil Leeds-Learpholl. Bhí 8,289 duine ina gcónaí in Clayton-le-Moors sa bhliain 2001.


Cleveleys.
Is baile suite i Lancashire é Cleveleys.


Clitheroe.
Is baile suite i Lancashire é Clitheroe.


Alcester.
Is baile suite i Warwickshire é Alcester.


Lián (uirlis).
Is uirlis bheag le lann réidh bhioraithe é lián


2015.
Bliain choitianta ab ea an bhliain 2015 (MMXV). Thosnaigh an bhliain Shíneach ar 19 Feabhra: Bliain na caora (羊) atá ann.


Atherstone.
Is baile suite i Warwickshire é Atherstone.


Bedworth.
Is baile suite i Warwickshire é Bedworth.


Coleshill, Warwickshire.
Is baile suite i Warwickshire é Coleshill.


Henley-in-Arden.
Is baile suite i Warwickshire é Henley-in-Arden.


Kenilworth.
Is baile suite i Warwickshire é Kenilworth.


Ashwell, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Ashwell.


An tAontas Eacnamaíoch Eoráiseach.
Is eagraíocht idirnáisiúnta, pholaitiúil agus eacnamaíochta í An tAontas Eacnamaíoch Eoráiseach (AEE). Tá cúig tír ann agus iad ar fad lonnaithe i dtuaisceart na hEoráise. Tá daonra de thuairim is 138 milliún aige.


Oileán Theas.
An ceann is mó de dhá mhór-oileán na Nua-Shéalainne is ea An Oileán Theas (Béarla: "South Island", Maorais: Te Waipounamu). Is é an t-oileán is mó d'achar den dá cheann, ach cónaíonn an chuid is mó de dhaonra na tíre ar an Oileán Thuaidh. Tá an chaolas Cook ó thuaidh, an Mhuir Tasman ar an taobh thiar, agus An tAigéan Ciúin ó dheas agus soir. Clúdaíonn an t-oileán 150,437 ciliméadar cearnach agus téann aeráid mheasartha i gcion air.


Christine Cavanaugh.
Ban-aisteoir ghuth Meiriceánach ab ea Christine Josephine Cavanaugh (16 Lúnasa, 1964 - 22 Nollaig, 2014).


Sábh miotail.
Is toireasc úsáidte go príomha do miotal a ghearradh é sábh miotail.


Oakham.
Is baile suite i Rutland é Oakham.


Ayston.
Is baile suite i Rutland é Ayston.


Barleythorpe.
Is baile suite i Rutland é Barleythorpe.


Omar Karami.
Ba pholaiteoir Liobánach é Omar Abdul Hamid Karami. Rugadh é ar 7 Meán Fómhair, 1934 agus fuair sé bás ar 1 Eanáir 2015. Bhí sé ina phríomh-aire ó 1990 go 1992 agus ó 2004 go 2005.
Rugadh Karami in An Nouri, baile beag i dtuaisceart na Liobáine gar do Tripoli, do theaghlach Muslamach Sunni. Ba phríomh-aire agus laoch san fheachtas ar son neamhspleáchas na tíre é a athair, Abdul Hamid Karami. Deartháir leis Rashid Karami, príomh-aire na Liobáine faoi ocht agus státaire, a feallmharaíodh sa bhliain 1987. Bhí céim ag Omar Karami sa dlí a bhronn Ollscoil Chaireo air sa bhliain 1956.


Urramú idirnáisiúnta.
Is tréimhse ama chun roinnt ceist na spéise nó imní idirnáisiúnta a choimhéad é urramú idirnáisiúnta (nó duthracht idirnáisiúnta nó comóradh idirnáisiúnta). Tá é seo úsáidte chun a cheiliúradh, a chuir chun cinn agus a chruinnigh le haghaidh gníomh.


UTV Ireland.
Ba stáisiún teilifíse é UTV Ireland atá mar chuid de TV3 Group. Thosaigh sé ag craoladh mar chuid de UTV. Chraol an chéad chlár ar an 1 Eanáir, 2015. D'athraigh sé go Be3 ar an 9 Eanáir 2017.


Barrow, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Barrow.


Barrowden.
Is baile suite i Rutland é Barrowden.


Beaumont Chase.
Is baile suite i Rutland é Beaumont Chase.


Puntán.
Is bob déanta de luaidhe nó ábhar trom eile feistithe ar bhun líne pluma é Puntán


Margadh Lárnach, Kuala Lumpur.
Ní agus díol spéise in Kuala Lumpur, an Mhalaeisia is ea Margadh Lárnach Kuala Lumpur (Malaeis: "Pasar Seni Kuala Lumpur"; Sínis: 吉隆坡中央艺术坊; Tamailis: மத்திய சந்தை). Pasar Budaya a thugtar air freisin i Malaeis.
Cúlra.
Tá Margadh Lárnach Kuala Lumpur suite ar Ascaill Foch agus sa chuid sin de Shráid Rodger atá teorannta do choisithe amháin. Tógadh an foirgneamh sa bhliain 1888 i stíl "Art Deco".


Michael Copper.
Ba aisteoir Meiriceánach é Michael Kittrell (1993).


Belton-in-Rutland.
Is baile suite i Rutland é Belton-in-Rutland.


Bisbrooke.
Is baile suite i Rutland é Bisbrooke.


Braunston-in-Rutland.
Is baile suite i Rutland é Braunston-in-Rutland.


Brooke, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Brooke.


Siséal.
Is uirlis le lann fhada agus ciumhais beibhealta agus buailtear le casúr é an siséal


Leanann an t-Airgead an t-Othar.
Samhail maoinithe do chúram in otharlanna poiblí in Éirinn is ea an Leanann an t-Airgead an t-Othar (Béarla: "Money Follows the Patient" (MFTP) a tháinig chun chinn faoi Fine Gael. Tá sé bunaithe ar chóras ionchasach íocaíochta cásanna (Córas Ghrúpaí Nasctha le Diagnóis) in áit an bhlocdheontais mar a bhíodh. Tugat maoiniú d'otharlanna don meid agus chaighdeán an chúram a churieann siad ar fáil. Rinneadh iarracht tosú air sna blianta 2013, agus 2014. Iarracht atá ann maoiniú a nascadh le gníomhú cúraim. Bunaíodh oifig náisiúnta praghsála agus eolais sa bhliain 2013 le cinntiú nach n-íocfaí an-iomad nó suim ró-íseal le hotharlanna as a gcuid oibre.
Tagairtí.
http://health.gov.ie/wp-content/uploads/2014/03/MoneyFollowsthePatient_HFPP.pdf


Vicipéid na Spáinnise.
An leagan Spáinnise den chiclipéid phoiblí ilteangach Vicipéid is ea Vicipéid na Spáinnise (Spáinnis: "Wikipedia en español"). Bhí an Spáinnis ar na chéad trí leaganacha a tháinig ar an saol i ndiaidh Vicipéid an Bhéarla i mí Bealtaine, 2001. Ar 8 Márta 2006 baineadh amach tairseach an 100,000ú alt, agus ar an 16 Bealtaine 2013 bhí 1,000,000 alt ar an saol acu. Is í an naoú Vicipéid is mó ó thaobh líon na n-alt de agus an ceathrú ceann is mó ó thaobh líon na n-athruithe eagarthóireachta a dhéantar uirthi. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 1,339,379 alt ann.
Stair.
An rud is suntasaí dár tharla i stair Vicipéid na Spáinnise ná an chonspóid a chothaíodh sa bhliain 2002 faoi cheist na fógraíochta ar an Vicipéid. Tharla gur scríobh Larry Sanger i dteachtaireacht ríomhphoist go raibh Bomis ag smaoineamh ar fhógraí trádálacha a ghlacadh ar shuíomh Idirlín na Vicipéide. Gí gur dhiúltaigh Jimmy Wales agus Sanger go raibh aon fhógraiocht ar na bacáin acu, thosaigh Edgar Enyedy, úsáideoir ar Vicipéid na Spáinnise, ag cur gabhal ar bun sa tionscadal. Is é sin le rá, nach mbacfadh seisean agus a chomhghleacaithe leis an Vicipéid ach go leanfaidís ag obair feasta go neamhspleách ar chiclipéid nua bunaithe ar an ábhar a bhí i Vicipéid i Spáinnis go dtí sin. Chuir siad an "Enciclopedia Libre"—mar a thug siad uirthi—ar bun ar 26 Feabhra 2002. Lean formhór mór na n-úsáideoirí Spáinnise Enyedy agus thóg sé i bhfad sula ndéanfaí mórán oibre ar Vicipéid na Spáinnise arís.
Gnéithe ginearálta.
Na tíortha is mó ina mbíonn úsáideoirí ag Vicipéid na Spáinnise
Ní úsáidtear íomhánna ar Vicipéid na Spáinnise seachas iad atá le fáil ag an gComaoin. "Bibliotecarios" (“leabharlannaithe’’) a thugtar ar riarthóirí an tionscadail.
Tá craobhacha den Wikimedia Foundation curtha ar siúl sa Spáinn (mar a ndéantar 26.6% de na hathruithe eagarthóireachta ar Vicipéid na Spáinnise) agus san Airgintín (12.8%). Tíortha tábhachtacha eile ná Meicsiceo (16.5%) agus an Cholóim (11.4%).
Bhí 15,698 úsáideoir gníomhúil ar Vicipéid na Spáinnise ag tús na bliana 2015 (seachtar díobh in Éirinn).


Dennis Bergkamp.
Is iar-imreoir sacair ón Ísiltír é Dennis Nikolaas Maria Bergkamp (a rugadh in Amstardam ar an 10 Bealtaine 1969). Tosaí ab ea é do Ajax, Inter Milan agus Arsenal. Is leasbhainisteoir é d’fhoireann Ajax faoi láthair.
Ghlac sé ballraíocht san chlub Ajax nuair a bhí sé aon bhliain déag d’aois. D’imir sé a chéad chluiche don fhoireann ghairmiúil Ajax nuair a bhí sé seacht mbliana déag d’aois. Bhuaigh sé Chorn na hEorpa sa bhlian 1987, an Eredivisie sa bhliain 1990 agus an Corn UEFA sa bhlian 1992. Bhí clubanna ar fud na hEorpa ag lorg Dennis Bergkamp tar éis an tréimhse a chaith sé ag imirt d’Ajax.
Ansin sa bhliain 1993 bhog sé go dtí an Iodáil chun imirt le Internazionale in Milan. Chaith sé dhá bhlian ag imirt d’Internazionale, ach níor éirigh go maith leis ar an taobh sin agus ansin d’íoc Arsenal F.C. £7.5m as. Bhí sé i bhfad níos fearr ag imirt don fhoireann Arsenal; Bhuaigh sé an príomhroinn faoi thrí (1997-98,2001-02,2003-040 agus an Corn FA ceithre uaire (1997-98, 2001-02, 2001-02, 2002-03, 2003-05). Bhí sé ina bhall de na “Invincibles an fhoireann Arsenal sa séasur 2003-04 agus níor chaill siad cluiche amháin sa phríomhroinn ó thús deireadh na bliana. D’éirigh sé as an sacar sa bhlian 2006
D’imir sé don fhoireann naisiúnta na hÍsiltíre chomh maith. D’imir sé don chéad uair leis an bhfoireann sa bhliain 1990. D’imir sé i gcomórtas na hEorpa sa bhliain 1992 agus sa Corn Domhanda sna Stáit Aontaithe. Sa chomártas sin fuair Dennis Bergkamp dhá cúil ach chaill an Ísiltír in aghaidh na Brasaíle ag an mbabhta cheathrú ceannais. Chuaigh sé sna iomaíocht sa chomártas Corn Domhanda sa bhlian 1998 sa Fhrainc chomh maith agus fuair sé cúl an-ghleoite agus tábhachtach in aghaidh na hAirgintíne sa bhabhta cheathrú ceannais. Shroich an Ísiltír an cluiche leath ceannais ach arís chaill siad in aghaidh na Brasaíle. Bhí ciceanna pionóis chun an comhrac a chur i gcrích.


An Córas Sláinte i gCúba.
Tá córas náisiúnta sláinte i gCúba a ritheann an rialtas agus is iad a ghlacann na cúraimí aigeadais agus riaracháin orthu féin. Níl aon otharlanna príobháideacha nó clinicí príobháideach ann i ngeall air seo. Maíonn roinnt gur feabhas a tháinig ar chúrsaí ó thaobh galar agus ráta bámhaireachta naoíonán ó na 1960dí i leith. Cosúil leis an gcuid eile de gheilleagar Chúba, d'fhulaing an cúram leighis nuair a tháinig deireadh le formhaoiniú Aontas na Sóivéide sa bhliain 1991 agus méadú ar thrádbhac SAM in éadan na tíre. Tá ráta ionchais saoil ard don cheantar ina bhfuil Cúba, mhair an duine go 78.05 bliain d'aois ar an meán i mblianta an 2000.


Camden, New Jersey.
Teach Walt Whitman in Camden
Cathair in iarthar New Jersey is ea Camden. Príomhbhaile Chontae Camden atá ann. Tá Camden suite trasna Abhainn an Delaware ó Philadelphia. D'fhás an chathair mar fhobhaile de Philadelphia agus mar shuíomh tionsclaíochta san 19ú haois. Sa bhliain 2010, bhí 77,344 duine ina gcónaí ann, i gcomparáid le 124,555 sa bhliain 1950. Sa bhliain 2012 bhí an ráta coireachta foiréigní is airde sna Stáit Aontaithe ag Camden—2,566 coir fhoiréigneach i gcoinne gach 100,000 duine an ráta a bhí ann, i gcomparáid le 360 ar 100,000 sa tír ar fad.


Boko Haram.
eachtraí foréigin, léarscáil, Boko Haram
mion
Grúpa bunchreidmheach Ioslamach sa Nigéir, san Afraic, is ea Boko Haram (Háisis: "cosc ar an léann iasachta/neamh-Ioslámach"). Is é ainm foirmeálta an ghrúpa ná Jama'atu Ahlis Sunna Lidda'awati Wal-Jihad, a chiallaíonn in Araibis "daoine a bhfuil sé mar dhualgas orthu teagasc an fháidh agus an jiohád a chur chun cinn".
Sceimhlitheoireacht.
Dhúnmharaigh Boko Haram na mílte idir 2009-2015, 28,978 duine mar "mheastachán coimeádach" ón "Council of Foreign Relations". Tá eaglaisí Críostaí, fórsaí slándála an stáit, oifigí na Náisiún Aontaithe, oifigí nuachtán, ollscoileanna, stáisiúin, gnólachtaí fón soghluaiste agus eile ionsaithe acu, i dtuaisceart na Nigéire sa chuid is mó. Is sa chuid sin den tír a bhíonn an dlí Sharia i bhfeidhm agus tromlach na ndaoine ina nIoslamaigh.
Tá fear darb ainm Abubakar Shekau i gceannas ar Boko Haram ón mbliain 2009 i leith. Ar 22 Bealtaine 2014 d'ainmnigh na Náisiúin Aontaithe Boko Haram mar eagraíocht sceimhlitheoireachta.
Stair.
Cuireadh an grúpa ar bun sa bhliain 2002 i gcathair Maiduguri. D'éirigh Boko Haram níos radacaí de réir a chéile.
Thosaigh an grúpa ag baint úsáide as an bhforéigean sa bhliain 2009 le héirí amach príosúin. Chuir fórsaí slándála bunaitheoir agus ceannairí eile an ghrúpa chun báis ina dhiaidh sin.
Ar an 2 Meitheamh 2014, tharla sléacht i Gwoza in oirthear na Nigéire; dhúnmharaigh Boko Haram breis is dhá chéad duine (200-500+) in ionsaithe.


Oileán na Nollag.
Is críoch de chuid Chomhlathas na hAstráile é Oileán na Nollag agus é suite san Aigéan Indiach. Tá 2,072 duine in a
gcónaí ar Oileán na Nollag. Tá cónaí orthu i roinnt "limistéar lonnaíochta" ar rinn thuaidh an oileáin Flying Fish Cove (ar a dtugtar Kampong), Silver City, Poon Saan, agus Drumsite. Is Sínigh Astrálacha iad formhór mhuintir an oileáin. Tugtar "Oileán na Nollag" air toisc gur thángthas air den chéad uair ar Lá na Nollag 1643.
Ar Oileán na Nollag atá Ionad Coinneála Oileán na Nollag, ceann de na hionaid choinneála inimirce is mó de chuid na hAstráile.


Robert Williams Parry.
Ba é Robert Williams Parry (6 Márta, 1884 - 4 Eanáir, 1956), ar a dtugtar de ghnáth R. Williams Parry, ceann de na filí is mó cáil sa Bhreatain Bheag 'sa fichiú haois.
A shaol.
Rugadh R. Williams Parry i Talysarn, i nDyffryn Nantlle, agus é ina chol ceathrair do T.H. Parry-Williams agus an Ridire Thomas Parry. Fuair sé a chuid oideachais ag Ysgolion Sir Caernarfon i Phenygroes. Chaith sé dhá bhliain (1902-4) ag déanamh staidéir in Ollscoil na Breataine Bige, Aberystwyth, ach d'fhág sé í, gan a chéim a bheith bhaint amach aige, agus chuaigh sé ar aghaidh chun bheith ina mhúinteoir. Sa bhliain 1907 chuaigh sé do dtí Ollscoil na Breataine Bige, Bangor, agus chríochnaigh sé a chéim ollscoile ann. Bhronnadh iarchéim MA air, sa bhliain 1912, le tráchtas ar phointí teagmhála idir an Bhreatnais agus Yurumanguí.
Theagasc sé, ar dtús, mar mhúinteoir bunscoile; ansin, tar éis dó a chéim a bhaint amach, mar mhúinteoir meánscoile - theagasc sé Béarla agus Breatnais araon. Bhí sé in arm na Breataine ó 1916 go 1918. Sa bhliain 1922 ceapadh é ina léachtóir sa Bhreatnais i gColáiste na hOllscoile, Bangor, áit ar fhan sé go dtí go ndeachaigh sé ar scor, sa bhliain 1944.


Dollar na hAstráile.
Is é Dollar na hAstráile (A$, AU$, AUD) airgeadra an Astráil, lena n-áirítear Oileán na Nollag, Cocos (Keeling) Oileáin, agus Oileán Norfolk, chomh maith leis na stáit neamhspleácha Aigéin Chiúin Oileán na Ciribeas, Nárú agus Tuvalu. Laistigh de Astráil tá sé giorraithe beagnach i gcónaí leis an comhartha Dollar ($), le A $ úsáidtear uaireanta chun idirdhealú a dhéanamh idir airgeadraí Dollar-ainmnithe eile. Tá sé roinnte ina 100 cents.
Mar de 2011, tá dollar na hAstráile an 5ú airgeadra is a thrádáil ar fud an domhain, cuntasaíocht do 7.6% de phobal an domhain sciar laethúil. Ceirdeanna sé ar fud an domhain margaí malairte eachtraí taobh thiar de an dollar SAM, an euro, an yen agus an punt steirling. Is é an Dollar na hAstráile tóir trádálaithe airgeadra, mar gheall ar na rátaí measartha úis ard san Astráil, an tsaoirse coibhneasta ar an margadh malairte eachtraí ó idirghabháil rialtais, cobhsaíocht ginearálta Astráil eacnamaíocht agus ar an gcóras polaitiúil, agus an dearcadh atá i réim go bhfuil na tairiscintí Dollar na hAstráile sochair a éagsúlú i bpunann ina bhfuil na airgeadraí domhan mór, go háirithe mar gheall ar a nochtadh níos mó do gheilleagair na hÁise agus an timthriall tráchtearraí. Is é an t-airgeadra a dtugtar trádálaithe malairt eachtrach mar an "Aussie".


Cluichí Comhlathais.
Is ócáid idirnáisiúnta, il-spórt iad na Cluichí Comhlathais (Béarla: Commonwealth Games, ar a dtugtar "Cluichí Impireacht na Breataine" 1930-1950, "Cluichí na hImpireachta agus an Comhlathais Bhriotanach" 1954-1966, agus "Cluichí an Chomhlathais Bhriotanach" 1970-1974) a bhaineann le lúthchleasaithe ó Chomhlathas na Náisiún. Bhí an ócáid den chéad uair i 1930, agus, cé is moite de 1942 agus 1946, bhí ar ceal mar gheall ar a Dara Cogadh Domhanda, tá gach ceithre bliana ar siúl ó shin i leith.
Na cluichí a mhaoirsiú ag an gCónaidhm Chluichí Comhlathais (CGF), a rialaíonn an clár spóirt agus roghnaíonn na cathracha óstach. Tá cathair óstach a roghnaíodh le haghaidh gach eagrán. 18 cathracha i seacht dtír tar óstáil an ócáid. Amach ó go leor spóirt Oilimpeacha, san áireamh na cluichí freisin roinnt spóirt a imrítear den chuid is mó i dtíortha Comhlathais, cosúil babhlaí léana agus líonpheile.
Cé go bhfuil 53 ball den Comhlathas na Náisiún, 71 foirne rannpháirteach sna Cluichí Comhlathais, iomaíocht roinnt críocha spleácha faoina bhratach féin. Na ceithre Baile na Náisiún Aontaithe ar an Ríocht-Sasana, Albain, An Bhreatain Bheag, agus Tuaisceart Éireann-freisin a sheoladh foirne ar leith. Níl ach sé thír fhreastail gach Cluichí gComhlathas: An Astráil, Ceanada, Sasana, an Nua-Shéalainn, Albain, agus an Bhreatain Bheag. Tá Astráil fhoireann is airde a bhaint amach do dhá cluichí, Sasana ar feadh seacht, agus Ceanada ar cheann amháin.


Ansatz.
Is téarma é ansatz a úsáidtear sa mhatamaitic agus san fhisic a chuireann síos ar bhuille faoi thuairim oilte, nó freagra trialach, ina dhiaidh sin fíoraithe ag a chuid torthaí.
Úsáid.
Tá Ansatz an foirmiú na tosú cothromóidí, teoirimí, nó luachanna a chuireann síos ar fadhb matamaiticiúla nó fisiciúil nó réiteach. Tógann sé san coinníollacha bhreithniú teorainn.
Samplaí.
Sampla d'fhéadfadh a bheith ar an cothromóidí mais, fuinnimh, agus cothromaíocht eantrópachta atá is é bhfuil an Ansatz go dtí an is mó fadhbanna bunúsacha na teirmidinimic.
Sampla eile de Ansatz i réitigh na cothromóidí difreálach aonchineálach líneach. Baineann sé a chur in ionad sa Ansatz, agus ansin féach an féidir na paraiméadair a choigeartú a dhéanamh ar an obair a réiteach.


Comhlathas na Náisiún.
Is é Comhlathas na Náisiún, ar a dtugtar freisin an Comhlathas (agus an Comhlathas Briotanach roimhe seo), eagraíocht idir-rialtasach de 53 ballstát a bhí den chuid is mó ar chríocha na iar-Impireacht na Breataine.
Oibríonn an Chomhlathas trí chomhthoil idir-rialtais na mballstát, eagraithe ag Rúnaíocht an Comhlathais, agus eagraíochtaí neamhrialtasacha, eagraithe tríd an Fhondúireacht Chomhlathais.


Impireacht na Gearmáine.
Bhí Impireacht na Gearmáine (Gearmáinis: Deutsches Kaiserreich), i réim ó aontú na Gearmáine i 1871 agus tháinig deireadh leis nuair a d'éirigh Kaiser Wilhelm II as i mí na Samhna 1918. Tháinig Poblacht Cónaidhme na Gearmáine ina náit.
Bhí Impireacht na Gearmáine comhdhéanta de 27 gcríocha comhábhair, an chuid is mó acu faoi riail teaghlaigh ríoga. Cé go raibh breis is 50% de daonáireamh na tíre suite i Ríocht na Prúise agus an chuid is mó de thalamh na hImpireachta chomh maith, is beag cumhacht a bhí an an Phrúise taobh istigh den Impireacht. Mar a dúirt Dwyer (2005), "bhí tionchar polaitiúil agus cultúrtha na Prúise laghdaithe go mór" tríd na 1890dí. Bhí trí mór-comharsana Impireacht na Gearmáine in iomaíocht leis: Impireacht na Rúise ar an taobh thoir, an Fhrainc ar an taobh thiar, agus an Ostair-Ungáir ó dheas.
Coilíneachtaí na Gearmáine.
Ba é Impireacht Colonial na Gearmáine na críocha thar lear ag Impireacht na Gearmáine. Tharla iarrachtaí gearr-tréimhseach ar coilíniú ag stáit aonair na Gearmáine na céadta bliain roimhe seo, ach iarrachtaí colonial ríthábhachtach thosaigh ach amháin i 1884 leis an 'Scramble for Africa'.
Díscaoileadh.
Bhí an Impireacht na Gearmáine tuaslagtha go hoifigiúil ar 10 Lúnasa 1919 agus in ionad an stát daonlathach, Poblacht Weimar. Tógadh coilíneachtaí na Gearmáine ar láimh ag an Bhreatain Mhór, an Fhrainc, an tSeapáin, an Nua-Shéalainn agus an Astráil.


Stát na Palaistíne.
Is stát de jure sa Mheán-Oirthear é an Phalaistín (Araibis: دولة فلسطين Dawlat Filasṭīn). Dearbhaíodh a neamhspleáchas ar an 15 Samhain 1988 ag an Eagraíocht Fuascailte na Palaistíne i gCathair na hAilgéire.
Éilíonn an Stát na Palaistíne ar an Bhruach Thiar agus Stráice Gaza
Féach freisin.
Contaetha go n-aithníonn go foirmiúil an Stát na Palaistíne i glas.An Phalaistín
Tagairtí.
Phalaistín, An


Lonnú na gCeilteach in Oirthear na hEorpa.
Ceann Gailleach mar a léirítear ar 'objet d'art', d'ór na Tráicia, ón 3ú haois RC.
Thosaigh grúpaí Gailleacha, a shíolraigh ón dúiche gar do Loch Neuchâtel na hEilvéise, ag dul ar imirche i dtreo oirdheisceart leithinis na mBalcán, ón 4ú haois RC. Cé go raibh lonnaíochtaí na gCeilteach comhchruinnithe in iarthar imchuach Shléibhte Cairp, bhí ionraí suntasacha, agus lonnaíochtaí, laistigh de leithinis na mBalcán féin.
Ón a mbunáiteanna nua, i dtuaisceart na hIllíre agus na Panónia, tháinig ionraí na gCeilteach chun buaic sa luath 3ú haois RC, leis an ionradh ar an Ghréig. Bhí feachtais mhíleata eile fógartha ar dheisceart na mBalcán agus ar ríocht na Macadóine, de thairbhe go raibh cúrsaí trína chéile ansin, ina dhiaidh chomharbas chasta Alastair Mhóir.
Chuaigh cuid de na hionróirí chun na hAnatóile, agus diaidh ar ndiaidh, shocraigh siad síos sa cheantar a ainmníodh an Ghaláit, sa deireadh, i gcuimhne orthu,


Cape May, New Jersey.
Baile i ndeisceart New Jersey is ea Cape May. Tá sé suite i gContae Cape May ag an áit a dtagann Bá Delaware le chéile leis an Aigéan Atlantach. Is é an áit is faide ó dheas i New Jersey é. Baile saoire é Cape May. Bhí 3,558 duine ina gcónaí ann de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2013.
Stair.
Bhí daoine ag caitheamh an tsamhraidh ar an rinn agus ar an oileán ar a bhfuil Cape May suite fiú sular tháinig na chéad Eorpaigh, mar bhíodh sé mar nós ag brainse de na Lenni-Lenape, bundúchasaigh sa chuid sin tíre, cur fúthu ansin le feidhm a bhaint as leoithní anoir an aigéin sna míonna is teo den bhliain
Thosaigh daoine as Philadelphia ag caitheamh a gcuid ama shaoir sa samhradh in Cape May i lár an 18ú haois, rud a fháganns gur áirítear Cape Mar mar an bhaile saoire is sine sna Stáit Aontaithe. Tugadh aitheantas do Cape May mar chathair sa bhliain 1869. Tá an oiread sin foirgnimh shnásta thraidisiúnta in Cape May—tithe i stíl Victeoireach sa chuid is mó—go ndearnadh Sainchomhartha Stairiúil Náisiúnta den bhaile ar fad sa bhliain 1976. Is é Cape May an t-aon chathair iomlán sna Stáit Aontaithe a bhfuil an stádas sin aici.
Geilleagar.
Tá tóir ar Cape May i measc turasóirí go dtí an lá inniu: Is féidir breis is 40,000 cuairteoirí a bheith ann ar laethanta samhraidh. Caitheann a lán daoine as Québec a laethanta saoire in Cape May agus i mbailte saoire eile mar Wildwood in aice leis. Tagann na báid farantóireachta ó Lewes, Delaware, isteach i gcuan Cape May.


Norwalk, Connecticut.
Is cathair í Norwalk atá suite in Connecticut, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an seísear cathair is mó i stát Connecticut. Tá Norwalk suite i gContae Fairfield.


Waterbury, Connecticut.
Is cathair i Waterbury atá suite in Connecticut, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an cuigéar cathair is mó i stát Connecticut. Ta Waterbury suite i gContae New Haven.


Hialeah, Florida.
Is cathair í Hialeah atá suite i Florida, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an seísear cathair is mó i stát Florida. Tá Hialeah suite i gContae Miami-Dade.


Ramat Gan.
Radharc ar chuid de Ramat Gan, Túr Moshe Aviv ar dheis
Cathair in Iosrael is ea Ramat Gan. Tá sé suite i lár na tíre i mórcheantar Tel Aviv, taobh thoir den gcathair sin. Bhí 146,212 duine ina gcónaí in Ramat Gan sa bhliain 2010.
"Aird ghairdíní" an chiall atá le "Ramat Gan" in Eabhrais. Ceannaíodh talamh sa cheantar sna blianta 1914–1918. Bunaíodh "moshava", cineál lonnaíocht feirmeoireachta, ag tús na 1920idí. Sa bhliain 1968 cuireadh malartán diamaintí ar bun in Ramat Gan, ceann de na malartáin is mó ar Domhan an lá atá inniu ann. Tá a lán de chomhlachtaí ard-teic Iosrael suite sa chathair. Tá an Túr Moshe Aviv in Ramat Gan freisin—is é an foirneamh is airde in Iosrael é.


Anne Kirkbride.
Ba aisteoir Sasanach í Anne Kirkbride (21 Meitheamh, 1954 — 19 Eanáir, 2015).


Alexandra Dowling.
Aisteoir Sasanach is ea Alexandra Dowling (rugadh 1990), a bhfuil clú uirthi mar gheall ar a cuid rólanna sna sraitheanna teilifíse "The Musketeers" agus "Game of Thrones".
Naisc sheachtracha.
Dowling, Alexandra
Dowling, Alexandra


Mohusansan.
Sliabh atá suite i An Chóire Theas is ea Mohusansan.


Cusick, Washington.
Is baile í Cusick atá suite i Washington, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Cusick suite i gContae Pend Oreille.


Kahlotus, Washington.
Is cathair í Kahlotus atá suite i Washington, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an cathair. Tá Kahlotus suite i gContae Franklin.


Manuel Valls.
Is polaiteoir Francach é Manuel Carlos Valls Galfetti (rugadh é 13 Lúnasa, 1962) iar-Phríomh-Aire na Fraince é (ó 1 Aibreán, 2014 -2016) agus duine an Pháirtí Sóisialach.


Reno, Nevada.
Is cathair í Reno atá suite i Nevada, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Reno suite i gContae Washoe.


Alperton.
Is baile é Alperton atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brent Park.
Is baile é Brent Park atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brondesbury Park.
Is baile é Brondesbury Park atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dollis Hill.
Is baile é Dollis Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kensal Green.
Is baile é Kensal Green atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kingsbury.
Is baile é Kingsbury atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wembley Thuaidh.
Is baile é Wembley Thuaidh atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Northwick Park.
Is baile é Northwick Park atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Pauline Yates.
Ba aisteoir Sasanach í Pauline Yates (16 Meitheamh 1929 — 21 Eanáir 2015).


Liosta iar-charachtair Ros na Rún.
Is liosta é seo de na iar-charachtair Ros na Rún.


Bollington.
Is baile suite i Cheshire é Bollington.


Congleton.
Is baile suite i Cheshire é Congleton.


Crewe.
Is baile suite i Cheshire é Crewe.


Ellesmere Port.
Is baile suite i Cheshire é Ellesmere Port.


Knutsford.
Is baile suite i Cheshire é Knutsford.


Macclesfield.
Is baile suite i Cheshire é Macclesfield.


Malpas, Cheshire.
Is baile suite i Cheshire é Malpas.


Middlewich.
Is baile suite i Cheshire é Middlewich.


Nantwich.
Is baile suite i Cheshire é Nantwich.


Neston.
Is baile suite i Cheshire é Neston.


Northwich.
Is baile suite i Cheshire é Northwich.


GLEO.
Clár siamsaíocht Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 8 Eanáir, 2015 ar aghaidh é GLEO'". Máire Treasa Ní Dhubhghaill a chuireann an clár i láthair. Tá sé ar TG4 gach Déardaoin ag 6:25.
Clár comhrá do dhéagóirí ina mbeidh téamaí difriúla faoi chaibidil gach seachtain. Bionn seisear aío sa stiúideo gach seachtain agus bionn físeán le daoine agus daltaí ag caint faoi téama an eipeasóid.
Stair.
Thosaigh an chlár ar an 8ú Eanáir, 2015. Is é "Do spás. Do smaointe." an mana an chlár. Bhí an chéad eipeasóid faoi na meáin shóisialta.
Bhí Clár Cullen ar an gcéad eipeasóid. Bhí Barry O'Sullivan ar an dara eipeasóid agus bhí Katie Taylor, Éamonn Fitzmaurice, Mícheál Ó Muircheartaigh agus Ciarán Kilkenny ar an tríú eipeasóid. bhí Micheál Ó Ciaraidh ar an gceathrú eipeasóid.


Park Royal.
Is baile é Park Royal atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Preston Manor.
Is baile é Preston Manor atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Queensbury, Londain.
Is baile é Queensbury atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Queen's Park (Londain).
Is baile é Queen's Park atá suite in London Borough of Brent, Londain Thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kenton Theas.
Is baile é Kenton Theas atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sudbury, Londain.
Is baile é Sudbury atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tokyngton.
Is baile é Tokyngton atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wembley Park.
Is baile é Wembley Park atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Willesden Green.
Is baile é Willesden Green atá suite sa bhuirg London Borough of Brent, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Albam ceoil.
Rinneadh na chéad albaim ag cur ceirníní 78 rpm le chéile faoi chlúdaigh i bhfoirm leabhair.
Díolaim amhrán nó dréachtaí ceoil a bhfuil baint acu lena chéile agus a chuirtear le fáil go poiblí is ea albam ceoil. Is gnách albam ceoil a dháileadh ar bhunús trádálach, cé go ndíolann cuid ceoltóirí a n-albaim do díreach len a lucht leanúna ag ceolchoirmeacha nó tríd a suíomhanna idirlín.
Is féidir na traiceanna ar albam a bheith ceangailte trí mheán téama, gné ceoil nó seanra coiteann. Uaireanta bíonn teachtaireacht éigin á chur in iúil nó i gcás albam choincheapúil scéal á insint. Is féidir freisin albam a eisiúint i gcomhar taifeadán a rinneadh ag am nó áit amháin, albam ceolchoirme mar shampla. Thig le comhlacht nó sealbhóir cóipchirt eile albam a eisiúint le rogha saothair dá gcuid.
Is féidir albam a sheoladh ar an margadh i bhformáidí difriúla, mar shampla ceirnín, caiséad, dlúthdhiosca (CD), DVD, MP3, AAC nó taifeadadh Digiteach Dírshrutha (DSD).


Aodh Ó Canainn.
Rugadh Aodh Ó Canainn i gCúl Rathain, Co. Dhoire, sa bhliain 1934. Chaith sé a óige i nDoire, áit ina bhfuair sé oideachas i gColáiste Cholm Cille. Bhain sé céim amach san innealtóireacht ó Ollscoil na Ríona i mBéal Feirste. Chaith sé bliain (1956-57) ag obair le gcomhlacht leictreónach, Marconi Espanola, i Madrid, áit inar chuir sé spéis i dteanga agus i gcultúr na Spáinne. Chuaigh sé ag obair le Dupont ar feadh cúpla bliain nuair a d'fhill sé ar Dhoire. Tharraing a thrial go Baile Átha Cliath é, agus fuair sé post mar innealtóir i Transport & Power; Irish Ropes agus RTÉ.
Bhain sé céim máistreachta amach sa Ghnó, ó Choláiste na Trionóide sa bhliain 1966, agus lean le gairm nua mar Chomhairleoir Bainistíochta san Irish Management Institute. Ceapadh mar stiúrthóir gníomhach, ar feadh sé mhí é, ar Bhord na Gaeilge i 1978.
Nuair a d'eirigh sé as obair, ag aois 55, dhírigh sé ar an scríbhneoireacht go lán-aimseartha. Bhunaigh sé féin agus Ailbhe Ó Corráin Éigse Cholm Cille sa bhliain 2002 chun léamh agus scríobh na Gaeilge a chur chun cinn, agus chun ceiliúradh a dhéanamh ar scríbhneoirí Iarthar Uladh.
Tá trí pháiste aige agus trí gar pháiste. Is sean athair íontach a bhí ann, go háirid i dtreo a ghar iníon is sine. Bheadh sí cailte sa saol gan é.
Tá sé ina chónaí i mBaile Átha Cliath lena bhean Áine.


Edmond Debeaumarché.
plaic chuimhneacháin Edmond Debeaumarché in Dijon
Fear poist a ghlac páirt i bhFrithbheartaíocht na Fraince le linn an Dara Cogadh Domhanda a bhí in Edmond Debeaumarché (15 Nollaig 1906 – 28 Márta 1959). Tháinig sé slán, má's ar éigin, ón gcogadh agus bronnadh iomaí suaitheantas air sna blianta iar-chogaidh.
Bhain Debeaumarché feidhm as a phost le cúnamh a thabhairt do lucht na Frithbheartaíochta, ag seachadadh litreacha chucu ó Londain agus ar ais, mar shampla. Ghoid sé leabhair chóid a bhí in úsáid ag fórsaí an rialtais Vichy, a bhí ag comhoibriú leis na Gearmánaigh. Gabhadh é agus ceistíodh é chomh dian sin gur thit a mhothú. Níor ainmnigh sé aon duine dá chomhghleacaihe, áfach. Tar éis tamaill ag obair i ngéibhinn sa Fhrainc, daoradh chun báis é agus cuireadh é chuig Campa Bergen-Belsen. Níor cuireadh an breithiúnas i ngnímh agus d'éirigh leis é féin a choimeád beo go dtí teacht fhórsaí na gComhghuaillí chuig an gcampa.
I ndiaidh a bháis sa bhliain 1959, tionóladh seirbhís ina onóir in Les Invalides i bPáras. Cuireadh é in Dijon, a bhaile dúchais. Tá cearnóg ainmnithe ina dhiaidh in Dijon, chomh maith le sráid i Mantes-la-Ville. Chun a shaothar sa chogadh a chomóradh, eisíodh stampa poist sa tsraith Fhrancach úd "Laochra na Frithbheartaíochta" ar 26 Márta, 1960.


Harrow, Londain.
Is baile é Harrow atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harrow on the Hill.
Is baile é Harrow on the Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harrow Weald.
Is baile é Harrow Weald atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hatch End.
Is baile é Hatch End atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Headstone, Londain.
Is baile é Headstone atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kenton.
Is baile é Kenton atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harrow thuaidh.
Is baile é Harrow thuaidh atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Pinner.
Is baile é Pinner atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, in iarthuaisceart Londan. Go traidisiúnta, tá sé suite i gContae Middlesex. Fobhaile rachmasach atá ann.
Luadh Pinner i scríbhinn den chéad uair sa bhliain 1231. Téann a fhréamhacha siar go dtí an 10ú haois, ar a laghad. "Pinnora" a thugtaí ar an mbaile ag an tús, as an "Pinn", abhainn bheag a théanns tríd, agus "ora", focal i sean-Bhéarla a chiallaíonns "cnoc".
Naisc sheachtracha.
Bailte agus cathracha i Sasana


Rayners Lane.
Is baile é Rayners Lane atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Roxeth.
Is baile é Roxeth atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harrow theas.
Is baile é Harrow theas atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stanmore.
Is baile é Stanmore atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bozeman, Montana.
Is cathair í Bozeman atá suite i Montana, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an ceathrú cathair is mó i stát Montana. Tá Bozeman suite i gContae Gallatin.


Comórtas na Sé Náisiún 2015.
Tá Comórtas na Sé Náisiún 2015 urraithe ag Royal Bank of Scotland. Thosaigh an chomórtas ar an 7 Feabhra, 2015 agus chríochnaigh sé ar an 21 Márta, 2015.


Wealdstone.
Is baile é Wealdstone atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harrow thiar.
Is baile é Harrow thiar atá suite sa bhuirg London Borough of Harrow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Acton Thoir.
Is baile é Acton Thoir atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain Thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Greenford.
Is baile é Greenford atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hanwell.
Is baile é Hanwell atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Acton thuaidh.
Is baile é Acton thuaidh atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Northolt.
Is baile é Northolt atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tucson, Arizona.
Is cathair í Tucson atá suite i Arizona, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an dara cathair is mó i stát Arizona. Tá Tucson suite i gContae Pima.


Huntsville, Alabama.
Is cathair í Hunstville atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an ceathrú cathair is mó i stát Alabama. Tá Huntsville suite i gContae Madison.


Tuscaloosa, Alabama.
Is cathair í Tuscaloosa atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an cúigiú cathair is mó i stát Alabama. Tá Tuscaloosa suite i gContae Tuscaloosa.


Hoover, Alabama.
Is cathair í Hoover atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an séú cathair is mó i stát Alabama. Tá Hoover suite i gContae Jefferson agus gContae Shelby.


Dothan, Alabama.
Is cathair í Dothan atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an seachtú cathair is mó i stát Alabama. Tá Dotham suite i gContae Houston, gContae Dale agus gContae Henry.


Decatur, Alabama.
Is cathair í Decatur atá suite in Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an ochtú cathair is mó i stát Alabama. Tá Decatur suite i gContae Morgan agus i gContae Limestone.


Auburn, Alabama.
Is cathair í Auburn atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an 9ú cathair is mó i stát Alabama. Tá Auburn suite i gContae Lee.


Éire Óg.
Club de chuid CLG i dtuaisceart Londan is ea CLG Éire Óg.


Zelda Williams.
Is aisteoir Meiriceánach í Zelda Rae Williams (a rugadh ar an 31 Iúil 1989).


Tórshavn.
Is é Tórshavn an phríomhchathair agus an baile is mó ar oileáin Fharó (tír lonnaithe idir Albain agus an Íoslainn). Tá 12,500 sa bhaile féin le thart ar 19,000 ag mearachtaint timpeall an bhaile.


Pangram.
Is éard is pangram ann ná tacar focal i bhfoirm abairte a thaispeánann sampla clófhoirne trí na litreacha ar fad a úsáid in achar gearr.
Pangraim Ghaeilge.
"Ógánaigh mar Éava agus Úna as Port Árann a d’fhuadaigh báid na nÍoslannach fadó" atá ag Windows.
"Chuaigh bé mhórshách le dlúthspád fíorfhinn trí hata mo dhea-phorcáin bhig"
"D’fhuascail Íosa Úrmhac na hÓighe Beannaithe pór Éabha agus Ádhaimh"


Cowley, Londain.
Is baile é Cowley atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Eastcote.
Is baile é Eastcote atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harlington, Londain.
Is baile é Harlington atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hayes, Hillingdon.
Is baile é Hayes atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harefield.
Is baile é Harefield atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harmondsworth.
Is baile é Harmondsworth atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ickenham.
Is baile é Cowley atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Longford, Londain.
Is baile é Longford atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hayes.
Is baile é Hayes atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Northwood, Londain.
Is baile é Northwood atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ruislip Gardens.
Is baile é Ruislip Gardens atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ruislip Manor.
Is baile é Ruislip Manor atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sipson.
Is baile é Sipson atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ruislip Theas.
Is baile é Ruislip Theas atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Uxbridge.
Is baile é Uxbridge atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Drayton Thiar.
Is baile é Drayton Thiar atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Yeading.
Is baile é Yeading atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Yiewsley.
Is baile é Yiewsley atá suite sa bhuirg London Borough of Hillingdon, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Norwood Green.
Is baile é Norwood Green atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Perivale.
Is baile é Perivale atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Acton Theas.
Is baile é Acton Theas atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Southall.
Is baile é Southall atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ealing Thiar.
Is baile é Ealing Thiar atá suite sa bhuirg London Borough of Ealing, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Roald Dahl.
Ba údar, gearscéalaí agus file cáiliúl é Roald Dahl a scríobh leabhair do pháistí den chuid is mó. Rugadh é do thuismitheoirí Ioruacha ar an 13ú Meán Fómhair 1916 i Llandaff, Caerdydd. Bhí sé san RAF le linn an dara cogadh domhanda. Scríobh sé á lán leabhar cáiliúl cosúil le "Charlie and the chocolate factory", "James and the giant peach", "Fantastic Mr Fox", "The Witches", "The BFG" agus a lán cinn eile. D'éag sé ar 23 Samhain 1990 in Oxford, Sasana.


Jovian.
B'aisteoir Meiriceánach é Jovian (10 Aibreán 1994 – 10 Samhain 2014). Ba léamar é. Rugadh é sa bhliain 1994 ag Ionad Duke Léamar, é de shinsireacht Mhadagascar. Tá aithne ag a lán daoine, páistí go háirithe, air as a ról mar "Zoboo" sa scannán "Zoboomafoo". Theip ar a dhuáin in aois a 20 bliain.
Tagairtí.
Jovian
Jovian
Jovian


Runcorn.
Is baile suite i Cheshire é Runcorn, calafort agus cuid de bhuirg Halton. Bhí timpeall ar 70,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Sandbach.
Is baile suite i Cheshire é Sandbach.


Warrington.
Is baile suite i Cheshire é Warrington.


Westminster, Ellesmere Port.
Is baile suite i Cheshire é Westminster.


Widnes.
Is baile suite i Cheshire é Widnes.


Wilmslow.
Is baile suite i Cheshire é Wilmslow.


Winsford.
Is baile suite i Cheshire é Winsford.


Liskeard.
Is baile suite i gCorn na Breataine é Liskeard.


Budleigh Salterton.
Is baile suite i nDevon é Budleigh Salterton.


Bampton, Devon.
Is baile suite i nDevon é Bampton.


Tetbury.
Is baile suite i nGloucestershire é Tetbury.


Shifnal.
Is baile suite i Shropshire é Shifnal.


Newport, Shropshire.
Is baile suite i Shropshire, i Sasana, é Newport.


Telford.
Is baile suite i Shropshire é Telford.


Wellington, Shropshire.
Is baile suite i Shropshire é Wellington.


Wem.
Is baile suite i Shropshire é Wem.


Whitchurch, Shropshire.
Is baile suite i Shropshire é Whitchurch.


Hozier.
Ceoltóir agus amhránaí-cumadóir as Bré, Contae Chill Mhantáin is ea Andrew Hozier-Byrne ("Gaeilge": "Aindriú Hozier-Ó Broin") nó Hozier (rugadh 17 Márta 1990). Scaoil sé a chéad EP i 2013, ina raibh an singil cáiliúil "Take Me to Church", agus a dara EP "From Eden" i 2014. Bhí a chéad albam, "Hozier", scaoilte in Éirinn i mí Mheán Fómhair 2014 agus i mí Dheireadh Fómhair 2014 ar fud an domhain.


Michael Jeter.
Ba aisteoir Meiriceánach é Michael Jeter (26 Lúnasa 1952 – 30 Márta 2003).


Sergio Mattarella.
Polaiteóir Iodálach, breitheamh, agus an 12ú hUachtarán tofa na hIodáile is ea Sergio Mattarella. Rugadh é ar an 23 Iúil, 1941 i bPalermo. Bhí sé ina bhall de Pharlaimint ó 1983 go 2008,agus ina Aire Oideachais ó 1989 go 1990, agus Aire Cosanta ó 1999 go 2001. Níos déanaí, i 2011, bhí sé ina bhreitheamh ar an gCúirt Bhunreachtúil.


Seosamh Watson.
Ollamh Emeritus le Nua-Ghaeilge ag an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath is ea Seosamh Watson, né Joseph. Déan na Dáimhe Ceiltí ab ea é ó 1995 go 2001. Príomhchinnire a bhí in Seosamh Watson ag Foras Ríoga Ollscolach Bhéal Feirste ("Inst") sa tréimhse 1961–1962. Fuair sé scoláireacht oscailte i gClasaicí ansin ag Coláiste an Rí, Cambridge. Chuir sé obair iarchéime i bhfeidhm ina dhiaidh sin ar theangacha Ceilteacha ag Ollscoil Dhún Éidinn agus ag Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. I ndiaidh tamaill ag obair sa Státseirbhís, ceapadh é sa bhliain 1970 i bpost i Roinn na Nua-Ghaeilge ag Coláiste na hOllscoile i mBaile Átha Cliath.
Tá áit faoi leith ag Watson agus a bhean chéile, an Dochtúir Vivien Hick (iar-bhall de mheitheal Ard-Mhúsaem na hÉireann), i saol lucht an chreidimh Bahá'í in Éirinn. Tá seisear clainne acu. Sa bhliain 1984 chuir Watson—in éineacht le Liam Ó Cuinneagáin — scoil Gaeilge do dhaoine fásta ar bun i nGleann Cholm Cille, Contae Dhún na nGall. Bíonn breis is 1,000 duine sa bhliain páirteach anois i gcúrsaí na scoile úd.


Corner Brook.
Cathair i dTalamh an Éisc agus Labradar, Ceanada, is ea Corner Brook. Tá sé suite ar chósta thiar oileán Thalamh an Éisc. Tá 19,886 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 26,623 i mórcheantar na cathrach.
Tá Corner Brook suite ar Bhá na nOileán ag béal Abhainn an Humber. Is é an baile is mó sa chúige lasmuigh de leithinse Avalon, mar a bhfuil St. John's, príomhchathair an chúige. Áit thábhachtach é Corner Brook mar sin mar ionad seirbhísí do dhaoine in iarthar agus i dtuaisceart Thalamh an Éisc.


Bedfont.
Is baile é Bedfont atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brentford.
Is baile é Brentford atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar. Tá príomhoifig GlaxoSmithKline plc (GSK) suite in Brentford. Tá 27,907 duine ina gcónaí sa bhuirg.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brentford End.
Is baile é Brentford End atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Chiswick.
Is baile é Chiswick atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cranford.
Is baile é Cranford atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Feltham.
Is baile é Feltham atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Grove Park.
Is baile é Grove Park atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gunnersbury.
Is baile é Gunnersbury atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Guangzhou.
Príomhchathair chúige Guangzhou i nDaon-Phoblacht na Síne is ea Guangzhou. Is é Guangzhou an chathair is mó sa chúige agus an tríú cathair is mó sa tSín. Tá Guangzhou suite ar Abhainn na bPéarlaí (an "Zhujiang"), 120km thiar thuaidh ó Hong Cong. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 12.7 milliún duine ina gcónaí ann.


Good Boy!
Scannán is ea "Good Boy!" (2003). Ba é John Hoffman an stiúrthóir agus duine den bheirt scríbhneoirí, agus ba iad Lisa Nelson agus Kristine Belson na léiritheoirí. Tá seacht madraí sna príomhpháirteanna agus iad in ann caint.


Jim Varney.
Ba fhuirseoir agus aisteoir Meiriceánach é James Albert "Jim" Varney, Jr. (15 Meitheamh 1949 – 10 Feabhra 2000).


Binn Ghuaire.
Sliabh i gContae na Gaillimhe is ea Binn Ghuaire (Béarla: "Diamond Hill", 442 m).
Naisc sheachtracha.
Ghuaire


AFC.
Is é atá i gceist le Cónaidhm Pheile na hÁise (AFC) ná an comhlacht rialaithe comhlachais peile i Áise agus An Astráil. Tá 47 balltír, den chuid is mó atá suite ar an mór-roinn na hÁise agus na hAstráile. Gach na tíortha ilchríochach tras leis an gcríoch sa dá Eoraip agus Áise ina mbaill de UEFA (Asarbaiseáin, Airméin, tSeoirsia, Chasacstáin, An Rúis, agus Tuirc).
Ceann de FIFA sé Cónaidhm ilchríochach, bunaíodh an AFC go hoifigiúil ar an 8 Bealtaine, 1954 i Manila, Na hOileáin Fhilipíneacha, ar an sidelines ar an dara Cluichí na hÁise. Tá ceanncheathrú is mó atá lonnaithe i Bukit Jalil, Kuala Lumpur, An Mhalaeisia. Is é an t-uachtarán reatha Salman Bin Ibrahim Al-Khalifa an Bairéin.
Is é an Corn na hÁise AFC na craobhchomórtais mór ar an Cónaidhm, a bhíonn ar siúl gach ceithre bliana ag ballstát, an ceann is déanaí a bheith san Astráil i 2015.
Corn na hÁise AFC.
Is é an Corn na hÁise AFC tournament comhlachais peile idirnáisiúnta á reáchtáil ag an Peile na hÁise Cónaidhm (AFC). Is é an chraobh dara is sine peile mór-roinne ar fud an domhain tar éis an Copa América. Éiríonn an fhoireann a bhuaigh an curadh na hÁise agus go huathoibríoch gcáilíonn do Chorn Confederations FIFA.
Tá sé chun tosaigh go ginearálta ag líon beag fhoireann is fearr. Ar dtús foirne rathúla san áireamh Chóiré Theas agus an Iaráin. Ó 1984, tá an tSeapáin agus an Araib Shádach bhí na foirne is rathúla, a bhuaigh 7 de 8 cluichí ceannais roimhe sin. I measc na foirne eile a bhfuil rath a bhaint amach ag amanna Iaráic, Iosrael agus an Cuáit.


Scáthchríoch.
Is teitrealóg é an tsraith úrscéalta dár teideal "Shadowmarch" nó "Scáthchríoch" le Tad Williams. Foilsíodh an chéad leabhar, den teideal céanna leis an tsraith, sa bhliain 2004. Foilsíodh an dara leabhar sa sraith, "Shadowplay" ("Scáthspraoi") i 2007, an tríú leabhar "Shadowrise" ("Scáthéirí") i 2010 agus an leabhar deireanach "Shadowheart" ("Scáthchroí") ag deireadh 2010.
Leabhair na Sraithe.
Bhí sé de rún ag Williams tríológ a scríobh i dtosach báire, ach d'éirigh scéal an leabhair deiridh chomh casta sin gur shocraigh sé agus a fhoilsitheoirí an tríú leabhar a scarúint ina dhá úrscéal, agus eisíodh an péire acu i 2010.
Achoimre ar Phlota an tSága.
Tarlaíonn mórán na n-eachtraí i gcaisleán agus i gcúige darb ainm An Chríoch Theas ("Southmarch"), suite i dtuaisceart ilchríche darb ainm An Éidheoin ("Eion"). Tarlaíonn fophlotaí bainteach le heachtraí carachtar eile ó dheas, in Impireacht Xis, agus ó thuaidh, i dTailte na Qar (sióga) lastuaidh ón Scáthlíne dhothrasnaithe. Baineann an t-aicsean le muintir chorrach Uí Aodháin ("Eddon family"), rioltóirí na Críche Theas, an cúige daonna is cóngaraí don Scáthlíne a d'áitrigh na Qar tráth sular chuir an cine daonna óna ndúchas iad.
Cuirtear tús leis an scéal agus an Rí, Oilín Ó hAodháin ("Olin Eddon"), i ngéibheann i dtír strainséartha. Tá an mac is sine aige, Eanraic ("Kendrick"), ag streachailt rialú ina áit, agus tá ag teipeadh ar an gcúpla óg aige, Bearach ("Barrick") agus Brionna ("Briony"), déaláil le corraí na hógántachta. Fulaingníonn an leathchúpla fir, Bearach, go háirithe le cian spride agus le tromluithe, gríosaithe ag a fhios go bhfuil mallacht rúndiamhair ar an muintir. Nuair a fheallmharaítear Eanraic, is ar ghuailí Bhrionna a thiteann an riail agus a hathair ar iarraidh, fad is a thiteann Bearach i nduibhe na féinspéise.
Trasnaíonn arm Qar an Scáthlíne d'fhonn ionradh a dhéanamh ar an gCríoch Theas, agus sa chath mór ag deireadh an chéad leabhair, fágtar Bearrach ar strae i ndúiche na Qar. Déanann col ceathrar le Brionna forlámhas ar a ríchathaoir, agus tugann sí an t-anam léi ar éigean. Agus Bearach ag taisteal trí Thír an Scátha, taistlíonn Brionna timpeall a tíre féin faoi rún, ar tóir comhghuaillithe.
Cuireann eachtraí sa téacs agus mírchinn caibidlí an dara leabhair i léire go bhfuil an trí phríomhchreideamh - creideamh na Qar; creideamh na ndaoine tuaisceartacha; agus creideamh na ndaoine Xiseacha - bunaithe ar an achrainn fhoréigneach chéanna idir bhaill phainteon na nDéithe. Tagann an trí reiligiún ó dhearcthaí éagsúla ar Chogadh na nDéithe, arb é bua triúr deartháireacha an toradh air.
Cuireadh tús le Cogadh na nDéithe nuair a phós ceann de na déithe bandia ó fhaicsean iomaidh, a mhúscail a hathair agus a dheartháireacha chun catha lena haisghabháil. Maítear tríd an dara úrscéil gurbh é fírinne an scéil ná gur éalaigh sí lena leannán, agus gur throid a hathair, nár aontaigh lena rogha, chun í a thógáil óna grá. I bhfad i ndiaidh deireadh an chogaidh, d'ionsaigh mac de chuid an fhaicsin chailltigh iad súid a bhuaigh, á gcur faoi shorm suain; lig sé seo do shibhialtachtaí básmhara teacht chun cinn.
Agus Bearach ag taisteal trí Thír na Qar nochtann sé níos mó dá gcreidiúntaí, agus go bhfuil fios agus cumhacht araon ina seilbh acu a tháinig díreach óna ndia pátrúin, trí bhronntanas osnádúrtha darb ainm Bláth na Tine ("The Fireflower").
Nochtar go bhfuil croí ag an gcultúr Qar i dteaghlach ceannais atá mar shliocht ar dhuine de na déithe, a thugann Bláth na Tine ar aghaidh síos trína nglúinte. Pósann an teaghlach seo go colach, gach aon ghlúin ag tabhairt fir agus mná amháin go díreach. D'fhonn Bláth na Tine a chaomhnú, a choimeádann beo na Qar, ní mór do gach glúin, ar aois aosta a shroichint, í féin a chur i láthair don iarsma deiridh de dhia a mhaireann ar domhan i gcónaí, i ngéibheann, beo ar éigean, i bpluais go domhain faoi Chaisleán na Críche Theas.
Faigheann Bearach fios go mbíodh an socrúchán seo á cheadúint tráth ag na Fundairlíní ("Funderlings"), cine abhcach a chónaíonn faoin gcaisleáin, i ngan fhios do hAodhánaigh na ré seo, go dtí gur chas duine de shinsear na nAodhánach ar Bhanphrionsa Qar ar a hoilithreacht. Phósadar agus tá cuimhne ag an gcine daonna uirthi mar Bhanríon ar an gCríoch Theas, cé go bhfuil dearmad déanta ar a sinsearacht Qar.
Ní raibh sí, mar sin, in ann pósadh agus clannú lena deartháir. Bhris sé seo an slabhra a nasc na Qar leis an ndia codlatach, agus chuir tús le tréimhse fada meatha dóibh. Is é aidhm a léigir ar Chaisleán na Críche Theas ná smacht a chur ar an gcaisleán agus ar an ndia codlatach faoi, d'fhonn is go gcoscfaí meath a gcine faoi dheireadh is faoi dheoidh.
Ar an ilchríoch theas, tá cumhacht na ndéithe faoi Chaisleán na Críche Theas á shantú ag Uathlathaí Xis chomh maith, a d'fholaim faoi ó théacsanna ársa. D'fhonn teacht ar an gcumhacht sin dó féin, ní mór dó sliochtach dé éigin a bheith aige. Is dá bharr sin a sheiftíonn sé gabháil an Rí Oilín Ó hAodháin. Nochtar gurb eisean ba chúis le an-chuid anchaine sa Chríoch Theas.
Ag buaic na sraithe, sa tríú agus sa cheathrú leabhar, téann roinnt faicsean i gcoinne a chéile d'fhonn seilbh a chur ar Chaisleán na Críche Theas, agus ar na huaimheanna doimhne laistíos.i. An t-Uathlathaí, a thugann muirbhrúcht gasta ar Éidheoin; na Qar, a bhriseann a léigear chun ruthag a thabhairt faoin gcaisleán; an Forghabhálaí, a bhfuil a phleananna féin aige don dia codlatach; dhá fhórsa dílis do na hAodhánaigh, arm mór cruinnithe ag Brionna, agus arm eile d'Fhundairlíní abhcacha a chosnaíonn a bpluaiseanna cónaithe faoin gcaisleán.
Cuireann aontas idir na Qar agus dílseoirí Aodhánacha deireadh le réimeas an fhorghabhálaí, agus teipeann orthu cosc a chur ar an Uathlathaí pluais an dé chodlataigh a shroichint. Dúisítear duine de na déithe, a sháraíonn srianadh an Uathlathaí. Éiríonn ar deireadh le haontas na ndílseoirí agus na Qar an dia a chliseadh.
Tugtar a ríchathaoir do Bhrionna Ní Aodháin athuair. Glacann a deartháir Bearach, é féin amhail na hAodhánaigh uile ina shliochtach Qar trí chraobh ginealachais na Banríona Qar, cúram Bhláth na Tine air féin chun líne na Qar a cheartú agus an t-aos rúndiamhair a shlánú ó dhíobhadh.
Téamaí.
Is ábhar suntais téamaí feimíní na sraithe.
Bíonn an Banphrionsa Brionna ag streachailt cosúlacht shóisialta mná a shásamh agus dualgas rialaithe uirthi. Ag tosú amach, déanann sí iarracht feisteas an fheimineachais stairiúla a dhiúltú, trí ghléasadh in éadaí fir, ach níos déanaí glacann le nós na cúirte chun a géillsinigh a shásamh.
Tugtar le fios go bhfuil sí i bhfad níos staidéaraí agus freagraí ná a deartháir Bearach.
I dtosach, bíonn gráin aici do phósadh ar son leithris pholaitiúla, ach socraíonn ar phósadh polaitíochta dá leas féin níos déanaí.
Mínítear gurbh é rogha mná éalú lena leannán ba chúis le Cogadh na nDéithe, agus nárbh é fhuadach fir é. Sa chaoi chéanna, roghnaigh an Bhanríon Qar a tír agus a daoine a thréigean trí rí daonna a phósadh.


Paul von Hindenburg.
Bhí Prúise-Gearmáinis mharascail réimse, státaire, agus polaiteoir, agus bhí sé mar an dara Uachtarán na Gearmáine (1925-1934) - Paul Ludwig Hans Anton von Beneckendorff und von Hindenburg, ar a dtugtar go huilíoch mar Paul von Hindenburg (2 Lúnasa, 1934 2 Deireadh Fómhair, 1847).
Hindenburg taitneamh gairmréim fhada san Arm Prúise, ag dul ar scor i 1911. Bhí sé ag Chuimhnigh ag an ráig den Chéad Cogadh Domhanda, agus an chéad tháinig go dtí aird náisiúnta, ag aois 66, mar an bua Chatha de Tannenberg i Lúnasa 1914. Mar Phríomh-Gearmáine ar an Foirne Ginearálta ó 1916 (tar éis áit Erich von Falkenhayn ar 29 Lúnasa), d'ardaigh sé féin agus a ionadaí, Erich Ludendorff, go mór i meas an phobail na Gearmáine ar. Bheadh sé agus Ludendorff mar thoradh ansin an Ghearmáin i deachtóireacht mhíleata de-facto ar fud an chogaidh, imeallú an Impire na Gearmáine chomh maith leis an Reichstag (Parlaimint na Gearmáine). Le linn an chogaidh ag teacht le clár lebensraum Mhol sé nasc-ghabh scuabadh ar fud Pholainn, an Úcráin agus an Rúis d'fhonn a "Germanize" na críocha sin.


Turas On with the Show.
On with the Show is ea an turas cheolchoirm leis an banna rac-cheol Fleetwood Mac. Thosaigh an turas i Minneapolis, Minnesota ar 30 Meán Fómhair, 2014 agus tá sé sceidealta faoi láthair a chríochnú i mBaile Átha Cliath ar 11 Iúil, 2015. Thosaigh díol ticéid don phobal i gcoitinne ar 7 Aibreán, 2014.
Liosta atá leagtha.
Tá an liosta seo ionadaíoch an fheidhmíocht ar 6 Deireadh Fómhair, 2014. Ní chuireann sé ionadaíocht ar na ceolchoirmeacha go léir don ré an turas.


Liosta cathracha na hElvéise.
a> - Radharc na cathrach leis an droichead "Kapellbrücke" agus an túr uisce.


Biel/Bienne.
Is cathair dhátheangach í Biel/Bienne in aice le Beirn, (príomhchathair na hEilvéise). Is iad an Ghearmáinis (55.4%) agus an Fhraincis (28.1%) na teangacha oifigiúla. Is í an deichiú cathair is mó san Eilvéis. Tá thart ar 50,000 duine ag maireachtaint i mBiel/Bienne.


Marco Rubio.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Marco Antonio Rubio, a rugadh ar 28 Bealtaine 1971 in Miami, Florida. Ball den Pháirtí Poblachtach atá ann. Is é an seanadóir sóisearach ó Florida é. Ceann comhairle Theach na nIonadaithe i bhFlorida é roimhe sin (2007–2009).
Bhain Rubio céimeanna amach ó Ollscoil Florida agus ó Scoil Dlí Ollscoil Miami. Sna 1990idí bhí sé ina choimisinéir cathrach ar son Miami Thiar agus toghadh é mar bhall de Theach na nIonadaithe Florida sa bhliain 2000. Nuair a sheas sé do Sheanad na Stát Aontaithe i mí na Samhna, 2010, fuair sé 48.9% de na vótaí i gcoinne beirt eile, mar atá Charlie Christ (Poblachtánach ag rith mar iarrthóir neamhspleách) agus Kendrick Meek (Daonlathach). Tháinig tuismitheoirí Marco Rubio go Florida ó Chúba sna 1950idí.


Hanworth.
Is baile é Hanworth atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hatton.
Is baile é Hatton atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Heston.
Is baile é Heston atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hounslow.
Is baile é Hounslow atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Isleworth.
Is baile é Isleworth atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lampton.
Is baile é Lampton atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hyde Thuaidh.
Is baile é Hyde Thuaidh atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Osterley.
Is baile é Osterley atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Spring Grove.
Is baile é Spring Grove atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodlands.
Is baile é Woodlands atá suite sa bhuirg London Borough of Hounslow, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Old Oak Common.
Is baile é Old Oak Common atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Fulham, Londain.
Is baile é Fulham atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Parsons Green.
Is baile é Parsons Green atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sands End.
Is baile é Sands End atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Walham Green.
Is baile é Walham Green atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


White City.
Is baile é White City atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brook Green.
Is baile é Brook Green atá suite sa bhuirg London Borough of Hammersmith and Fulham, Londain thiar.
Bailte agus cathracha i Sasana


Áed mac Bricc.
a>, áit ina chónaí Áed mac Bricc
Ba easpag agus naomh Caitliceach é Áed mac Bricc (bás - 589).


VietJet Air.
Is VietJet Air aerlíne bhuiséad Vítneaimis. Tá ceanncheathrú i Hanoi. Is é an t-ionad gníomhaíochta ó Aerfort Tan Son Nhat i Cathair Ho Chi Minh. A bunaíodh sa bhliain 2007. VietJet Aeir raibh an chuideachta thosaigh ag feidhmiú i 2011. Tá eitiltí go chuid is mó de na haerfoirt i Vítneam (Hanoi, Hai Phong, Thanh Hoa, Vinh, Dong Hoi, Da Nang, Hue, Quy Nhon, Nha Trang, Buon Me Thuot, Da Lat, Can Tho, Phu Quoc) agus roinnt aerfoirt idirnáisiúnta ((Singapore, Bangkok, Seoul, Taipei, Siem Reap). Ón chéad eitilt go dtí an 31 Nollaig 2014, tá an aerlíne sheirbheáil 10 milliún paisinéirí. I mí Feabhra 2014, shínigh sé ordú ceannaigh le Airbus a cheannach 63 aerárthaí. Tá pleananna a cheannach 30 níos mó agus chun léasa seacht níos mó.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2015).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de na charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2015.
Tiarnan McAleese.
Rinne Tiarnan McAleese (Breandán De Gallí) a chéad cuma i Mí Eanáir, 2015. Is dochtúir é.
Eibhlín Fallon.
Rinne Eibhlín Fallon (Bríd Mc Carthy) a céad cuma ar an 13 Eanáir, 2015. Is máthair Laoise Fallon (Seosaimhín Uí Shuilleabháin) í.
Laoise Ní Fhallúin.
Rinne Laoise Ní Fhallúin (Seosaimhín Uí Shuilleabháin) a céad cuma ar an 13 Eanáir, 2015. Is ionion Peadar Ó Conghaile (Joe Steve Ó Neachtain) agus Eibhlín Fallon (Bríd Mc Carthy) í.
Nina Brennan.
Rinne Nina Brennan (Aoife Ní Chualáin) a céad cuma ar an 29 Eanáir, 2015.
Jimmy Ó Ceanndubháin.
Rinne Jimmy Ó Ceanndubháin (John Enda Ó Flatharta) a chéad cuma ar an 21 Bealtaine, 2015.
Eric O'Shea.
Rinne Eric O'Shea (Donagh Deeney) a chéad cuma ar an 15 Deireadh Fómhair, 2015.
Janice Ní Churraoin.
Rinne Janice Ní Churraoin (Kate Finegan) a céad cuma ar an 3 Samhain, 2015.
Deirdre Daly.
Rinne Deirdre Daly (Máirín de Buitléir) a céad cuma ar an 12 Samhain, 2015.
Phos Deirdre Mack Ó Riain (Pól Ó Gríofa) ach ar lá na mbainise d'inis sé leí gut chodail sé lena deirfiúr Katy (Bridín Ní Mhaoldomhnaigh). Fuair Katy ag súil le leanbh agus bíonn seans maith go bhfuil Mack athair an leanbh.
Noreen Daly.
Rinne Noreen Daly (Máire Uí Rabhartaigh) a céad cuma ar an 19 Samhain, 2015.
Annette Ní Dhonnchú.
Rinne Annette Ní Dhonnchú (Mali Uí Chlochartaigh) a céad cuma ar an 19 Samhain, 2015.
Alison Ní Dhonnchú.
Rinne Alison Ní Dhonnchú (Síofra Brady) a céad cuma ar an 26 Samhain, 2015.
Sorcha Ní Chonchubhair.
Rinne Sorcha Ní Chonchubhair (Caitríona Ní Dhomhnaill) a céad cuma ar an 10 Nollaig, 2015.
Liam Óg Ó Conghaile.
Rinne Liam Óg Ó Conghaile; iar Nollaig (Sophie Ní Cheannabháin) a chéad cuma ar an 24 Nollaig, 2015.
Bhí Nollaig fágtha ar doras Peadar agus Máire.


Liosta de charachtair Ros na Rún (1996).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 1996. Is é seo an chéad bhliain den chlár.
Jason Ó Direáin.
Rinne Jason Ó Direáin (Ciabhán Ó Murchú) a chéad cuma sa bhliain 1996.
Tadgh Ó Direáin.
Rinne Tadgh Ó Direáin (Macdara Ó Fatharta) a chéad cuma sa bhliain 1996.
Is athair Jason O'Conner é agus Eoin Farren é. Tá sé pósta le Frances Uí Direáin. Is é Tadhg an rógaire i Ros na Rún. Tá a fhios aige go díreach céard atá uaidh agus cén chaoi lena fháil. Is breá leis a bheith ag dul sa seans agus tá sé sásta feall a dhéanamh ar a mhuintir agus ar a chairde más é sin an bealach leis an rud atá uaidh a fháil. Mar gheall ar a leithleachas, gortaíonn sé na daoine is gaire dó. Tá sé diongbháilte ar a chuid cumhachta a choinneáil ar aon bhealach is gá, dúnmharú san áireamh.
Níl aon duine in ann a chroí a bhogadh ach iad sin is gaire dó.
Caitríona Ní Loideaín.
Rinne Caitríona Ní Loideaín (Máire Eilis Ní Fhlatharta) a céad cuma sa bhliain 1996.
Is máthair Maeve Ní Ríordáin í. Bean í Caitríona atá faiseanta, téisiúil, meabhrach agus uaillmhianach ach go bhfuil tréith an leithleachais inti chomh maith. Mar gheall ar an leithleachas sin, is minic léi a bheith mífhoighneach, colgach agus géar. Moltaí is fearr a fhuaraíonn í agus is maith léi bronntanais. Measann Caitríona gurb í féin atá i lár an aonaigh cibé áit ina mbíonn sí. Éiríonn sí teasaí in amanna agus cuirfidh sí a hingne ionat má théann tú ar strae.
Bíonn Caitríona i bhfad níos séimhe agus bíonn sé níos éasca déileáil léi nuair a bhíonn sí faoi gheas na seirce, ach is minic léi a bheith mí-ámharach i gcúrsa grá agus is iomaí crá croí atá faighte aici agus í ar thóir a mian.
Máire Uí Conghaile.
Rinne Máire Uí Conghaile (Máire Uí Dhroighneáin) a céad cuma sa bhliain 1996.
Peadar Ó Conghaile.
Rinne Peadar Ó Conghaile (Joe Steve Ó Neachtain) a chéad cuma sa bhliain 1996. Fuair sé bás san Ionad Phobail ar an 15 Meán Fómhair, 2016.


Liosta de charachtair Ros na Rún (1997).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 1997.


Liosta de charachtair Ros na Rún (1998).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 1998.


Liosta de charachtair Ros na Rún (1999).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 1999.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2000).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2000.
Vince De Burca.
Rinne Vince De Burca (Paul McCloskey) a chéad cuma sa bhliain 2000. Is athair Róise agus Ríona De Búrca. Duine tomhaiste é Vince a bhfuil tréith an ionracais agus na cothromaíochta ann; is féidir brath air a bheith muiníneach. Is iondúil go mbíonn caidreamh dainséarach aige le mná, ach nuair a éiríonn leis i gcúrsaí seirce is deacair leis cloí le caidreamh buan aonair. In ainneoin na ndeacrachtaí a thagann ina threo, d'éirigh leis a theacht tríothu i gcónaí, rud nach raibh éasca i bhfianaise ar tharla dó ina shaol seirce agus lena ghasúir.
Ríona De Búrca.
Rinne Ríona De Burca (Sorcha Ní Chéide) a céad cuma sa bhliain 2000.
Róise De Búrca.
Rinne Róise De Burca (Linda Bhreathnach) a céad cuma sa bhliain 2000.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2001).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2001.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2002).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2002.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2003).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2003.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2004).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2004.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2005).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2005.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2006).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2006.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2007).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2007.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2008).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2008.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2009).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2009.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2010).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2010.
Cathal Hennessy.
Rinne Cathal Hennessy (Breandán De Gallí) a chéad cuma na bhliain 2010. Ba dochtúir é.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2011).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2011.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2012).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2012.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2013).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2013.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2014).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de charachtair Ros na Rún. Rinne na charachrair seo a gcéad cuma in 2014.
Amy Ní Bhaoill.
Rinne Amy Ní Bhaoill (Úna Ní Fhlatharta) a céad cuma sa bhliain 2014. Bhi sí i ngrá le Evan Ó Conghaile (Colm Ó Fatharta). Bhí sí ag tógáil drugaí. Bhris Evan suas léi agus d'fhág sí an chlár. Tháinig sí ar ais in 2015 nuair atá Fiach Ó Tuairisg i ngrá léi.
Bhí Amy ag súil le leanbh, leanbh Fiach Ó Tuairisg (Eoin Ó Dubhghaill). Faigheann Amy amach ón dochtúir nach bhfuil sí ag iompar clainne.
Philomena Ní Chartaigh.
Rinne Amy Ní Bhaoill (Máire Ní Dhufaigh) a céad cuma sa bhliain 2014. Is glantóir í.
Ruairí Mac Suibhne.
Rinne Ruairí Mac Suibhne (Ciarán Charles) a chéad cuma sa bhliain 2014. Bhí sé i ngrá le Caitríona Ní Loideaín (Máire Eilis Ní Fhlatharta) agus bhris sé suas léi nuair a cheap sé go raibh Caitríona i ngrá le Pearse.
Vicky de Paor.
Rinne Vicky de Paor (Carrie Crowley) a céad cuma sa bhliain 2014. Is bean chéile Richard de Paor í. Bhí Mack i ngrá léi. Bhí ailse aici. Fuair a máthair bás ón ailse.
Richard de Paor.
Rinne Richard de Paor (Maurice Ó'Donoghue) a chéad cuma sa bhliain 2014. Is fear chéile Vicky de Paor é.
Bobbi Lee Ní Neachtain.
Rinne Bobbi Lee Ní Neachtain (Anna Maria Nic Dhonnacha) a céad cuma sa bhliain 2014. Is máthair Leonara Ní Neahtain agus is amhránaí í. Lena pearsantacht ollmhór, níl aon rud beag faoi Bobbi-Lee. Bíonn sí i gcónaí ar tí an 'hit' mór sin de cheirnín a dhéanamh, ach arís agus arís eile críochnaíonn sí suas leis na gormacha i gcúlsráid éicínt den bhaile. Is maith le Bobbi-Lee aird na bhfear a bheith uirthi ach níl saol socair suaimhneach ar cheann de na clocha ar a paidrín.
Cuán Ó Direáin.
Rinne Cuán Ó Direáin (Naoise Brady) a chéad cuma sa bhliain 2014. Is mac Jason agus Lee é.
Fuair a mháthair Leanora Uí Dhireáin (Róisín Ní Chualáin) bás sa bhliain 2015.
Eoin Farren.
Rinne Eoin Farren (Daithí Mac Suibhne) a chéad cuma sa bhliain 2014. Is mac Tadhg Ó Direáin agus Péigí Farren é. Tá meangadh tarraingteach ag Eoin a mheallann daoine a bheith oscailte leis. Tar éis a bheith ina chónaí le máthair alcólach, tá Eoin fásta suas ina fhear óg stuama, nó sin an chuma atá ar rudaí. Bíonn deacracht ag Eoin an saol atá caite a scoitheadh ón am i láthair, agus tá deacracht aige maiteanas a thabhairt do Thadhg faoi é féin agus a mháthair a thréigean. Tá na tréithe ar fad ag Eoin a bheadh Tadhg ag iarraidh a bheith ag Jason.
Ailbhe Ní Ghallcobair.
Rinne Ailbhe Ní Ghallcobair (Mary Conroy) a céad cuma sa bhliain 2014. Tá deirfiúr aici i Sasana.
Bhí Ailbhe ag iarraidh fáil amach. Bhi Mack ag iarraidh ar Ailbhe dul sa seans & cúnamh a ghlacadh uaidh. Fuair dream theach na striapacha an fón a bhí ag Ailbhe. Bhí imní ar Mhack agus Bhí sé ag iarraidh dul ar ais ag Ailbhe chomh luath 's féidir. Ghlac Ailbhe buíochas le Mack as ucht chuile rud a rinne sé di. Duirt O'Shea le Mack go gcaithfidh sé a bheith cúramach tar éis an méid a tharla. Bhí teaghlach an-cinneálta do Ailbhe agus bhog sí isteach leo.
Tháinig Ailbhe ar ais go Ros na Rún in 2015 nuair a chas sí 18 d'aois. Bhí sí fíor bhuíoch nuair a thug Mack áit le fanacht di. Dúirt Ailbhe gur ní dhearna sí an Árdteist. Thosaigh sí ag obair sa chaifé. Baineadh geit as Ailbhe sa gcaifé nuair a tháinig iar-chliant léi isteach.
Mona Ní Mhaoldomhnaigh.
Rinne Mona Ní Mhaoldomhnaigh (Caitríona Ni Threasaigh) a céad cuma sa bhliain 2014.
Muiris Ó Casaide.
Rinne Muiris Ó Casaide (Eoin Mac Giolla Bhríde) a chéad cuma sa bhliain 2014.
Sally Ní Shuilleabháin.
Rinne Sally Ní Shuilleabháin (Nóirín Ní Nuadháin) a céad cuma sa bhliain 2014. Tagann Sally chun fanacht ag an B&B agus ní mó ná sásta atá Máire léi. Thosaigh sí ag caoineadd mar níl aon daoine aici. Thainig Séamus Ó Catháin dul fanacht sa B+B agus d'fhág Sally.
Sa bhliain 2016 tugann Máire cuireadh do Shally chun caint le Peadar faoin Active Age. Nuair atá sí ag fanacht le Máire agus Peadar, faigheann Peadar bás.
Orla Ní Bhaoill.
Rinne Orla Ní Bhaoill (Máirín Ní Ghaora) a céad cuma sa bhliain 2014. D'oibrigh sí le camscéim "FadeAway" agus dhíol sí é in Loinnir. D'inis Orla go leor bréaga chun na custaiméirí a mhealladh. Bhí Orla ag brú isteach ar ghnó Chaitríona de réir a chéile agus ní thaitníonn sé sin le Caitríona beag ná mór. Spreagadh Berni Caitríona chun seansanna a thógáil leis an sciamhlann. Bhi Caitríona ag iarraidh fáil i dteagmháil le ceanncheathrú FadeAway ach níl ag éirí ró-mhaith léi. Caithfidh Caitríona dul i bhfolach san áit stóras nuair a thagann dream FadeAway ar ais. Bhí Caitríona le ceangal nuair a fuair Orla a ceann is fearr uirthi. Fuair Caitríona an ceann is fearr ar Orla beo ar an aer. Lig Orla uirthi féin gur ghortaigh sí í féin i Loinnir & tá Alanna ann mar fhinné. Fuair Caitríona ordú cúirte uaidh Orla. Le cúnamh ó Nuala, rug Caitríona ar Orla bhreá.
Adam Mac Donncha.
Rinne Adam Mac Donncha (Sean Ó Baoill) a chéad cuma sa bhliain 2014.
Seán Ó Conchubhair.
Rinne Seán Ó Conchubhair (Mairtín Davy Ó Coisdealbha) a chéad cuma sa bhliain 2014. Tá sé de cháil ar Ó Conchubhair gurb é an gadaí áitiúil é ach ní mórán a thagann riamh as a chamscéimeanna craiceáilte. Ní tharraingíonn Ó Conchubhair ná Séamus go maith lena chéile agus cibé uair a fhaigheann sé an deis déanann Ó Conchubhair iarracht an ceann is fearr a fháil ar Shéamus
Péigí Farren.
Rinne Péigí Farren (Máire Nic Gearailt) a céad cuma ar an 25 Nollaig, 2014. Is máthair Eoin Farren í. Tá sí tinn san ospidéal.


Battersea.
Is baile é Battersea atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas, i lár na cathrach. Sa bhliain 2001, bhí 75,651 duine ina gcónaí ann.
Bailte agus cathracha i Sasana


Earlsfield.
Is baile é Earlsfield atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Olltoghchán na hÉireann, 2016.
Reáchtáladh Olltoghchán na hÉireann, 2016 ar an 26 Feabhra 2016. Ritheadh é ó 7 ar maidin go dtí 10 san oíche.
Cúlra.
Dúirt Taoiseach Éanna Ó Coinnigh ag preas-ócáid sa bhliain 2013 go dtarlódh an t-olltoghchán i mí Mhárta 2016.
Ar an 6 Bealtaine 2016 fuair Enda Kenny go leor vótaí agus d’éirigh sé ina thaoiseach arís... rinne Fine Gael margadh le Fianna Fáil agus cúpla TD eile chun rialtas mionlaigh a chur i mbun. Bhí deich seachtaine imithe ó bhí an t-olltoghchán.
Díospóireachtaí.
! style="background:#B0C4DE" colspan="15"| Díospóireachtaí Olltoghchán na hÉireann, 2016
!style="white-space:nowrap;" rowspan="2"| || rowspan="2"| || rowspan="2"| || scope="col" colspan="7"| || rowspan="2"|
Tagairtí.
2


Inherent Vice.
Is úrscéal de chuid Thomas Pynchon é "Inherent Vice" (Gaeilge: "Duáilce Fhréimhíochta") a tháinig amach in 2009.
Teideal.
Is téarma sa Bhéarla é "inherent vice" a chiallaíonn fabht sa rud a chuireann an rud féin chun meatha.
Achoimhre ar an bPlota.
Tá an scéal ann in Los Angeles in 1970. Is ar Larry "Doc" Sportello (príomhcharachtar an úrscéil agus bleachtaire príomháideach) a thagann Shasta Fay Hepworth (a sheanchailín) cuairt. Insíonn sí do Doc faoina stócach nua, Mickey Wolfmann, forbróir réadmhaoine atá an-saibhir agus pósta, agus faoin gcomhcheilg a chothaigh a bhean chéile agus an stócach aicise chun Mickey a fhuadach agus a chur i dteach na ngealt. Tá ar Doc ina dhiaidh sin a thosú ag fiosrú, go háirithe tar éis imeacht Mickey as amharc.
Ar fud an scéil, bítear ag insint do Doc: "Fainic ar an Starrfhiacail Óir!"
Athchóiriú Scannáin.
Rinneadh scannán de in 2014 arbh é Paul Thomas Anderson a stiúrthóir.


The Garfield Show.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach-Francach é The Garfield Show (Teideal Fraincis Garfield et Cie). Thosaigh sé ag craolachán as Fraincis sa Fhrainc ar France 3 ar an Nollaig 22, 2008. Thosaigh sé ag craolachán as Béarla ar Boomerang UK ar an Bealtaine 5, 2009.
Tá sé ag craolachán i nGaeilge ar TG4 mar chuid Cúla 4.


Furzedown.
Is baile é Furzedown atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Nine Elms.
Is baile é Nine Elms atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Putney Vale.
Is baile é Putney Vale atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Southfields.
Is baile é Southfields atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Streatham Park.
Is baile é Streatham Park atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tooting.
Is baile é Tooting atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wandsworth.
Is baile é Wandsworth atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wimbledon Common.
Is baile é Wimbledon Common atá suite sa bhuirg London Borough of Wandsworth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Castelnau, Londain.
Is baile é Castelnau atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Leamington Spa.
Is baile suite i Warwickshire é Leamington Spa.


Middle Quinton.
Is baile suite i Warwickshire é Middle Quinton.


Rugby, Warwickshire.
Is baile suite i Warwickshire é Rugby.


Nuneaton.
Is baile suite i Warwickshire é Nuneaton.


Shipston-on-Stour.
Is baile suite i Warwickshire é Shipston-on-Stour.


Southam.
Is baile suite i Warwickshire é Southam.


Warwick.
Is baile suite i Warwickshire é Warwick.


Whitnash.
Is baile suite i Warwickshire é Whitnash.


Liosta eipeasóidí The Garfield Show.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach-Francach é The Garfield Show (Teideal Fraincis Garfield et Cie). Tá 156 eipeasóid de chuid "The Garfield Show" tagtha ar an saol faoi láthair.


Fraincis Shasana Nua.
Is canúint Fraincise í Fraincís Shasana Nua. Tá thart ar 263,000 cainteoirí dúchais ann.
Tagairtí.
http://www.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Dennis + Gnasher.
Is sraith teilifíse Astrálach-Briotanach é Dennis + Gnasher. Thosaigh sé ag craolachán as Béarla ar an 7 Meán Fómhair, 2009.


Liosta de cathracha i Ceanada.
Seo thíos liosta cathracha i Ceanada


Mississauga.
Is cathair í Mississauga i ndeisceart Ontario i gCeanada. Sa bhliain 2011 bhí 713,443 ag mearachtaint i Mississauga. Is í an séú cathair is mó i gCeanada.


Brampton.
Is cathair Ceanadach i deisceart Ontario Brampton. De réir an daonáireamh i 2011 tá 523,911 ag mearachtaint sa cathair. Is í an naoú cathair is mó i Ceanada.


Thun.
Cathair san Eilvéis is ea Thun. Ag tús 2014 bhí 43,783 ina gcónaí sa chathair.
Sa bhliain 2000 bí an Ghearmáinis an teanga ba chomónta i Thun agus í mar chéad teanga ag 90.5% den daonra. Bí an Iodáilis an dara teanga ba chomónta agus í mar chéad teanga ag 1.8%. Ba í an Albáinis an tríú teanga ba chomónta agus í mar mháthairtheanga ag 1.3%. Bhí Fraincís ó dhúchas ag 399 duine agus Rómainis mar an chéad teanga ag duine is triocha.


Chur.
Cathair san Eilvéis is ea Chur. Sa bhliain 2010 bhí 36,690 duine ag maireachtaint sa chathair.
Teangacha.
Sa bhliain 2000 ba í an Ghearmáinis an chéadtheanga ag 81% de dhaonra Chur. Ba í an Rómainis an dara teanga is comónta agus í mar chéadtheanga do 5.4%. Bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an chéadtheanga do 5.1%.


Vernier.
Cathair san Eilvéis is ea Vernier. I mí Meitheamh 2000, bhí 34,973 ina gcónaí sa chathair.


Uster.
Cathair san Eilvéis is ea Uster. Ag deireadh 2013 bhí 33,048 ag maireachtaint sa chathair.
Is í Gearmáinis an teanga is comónta agus í an chéad theanga do 85% (do daonra Uster). Is í Iodáilis an dara teanga is comónta agus í an chéad theanga do 4.5%, Is í Albáinis an tríú teanga is comónta agus í an chéad theanga do 1.7%.


Sion.
Cathair san Eilvéis is ea Sion. Ag deireadh 2013 bhí 32,797 ag mearachtaint sa cathair.
Ba í Fraincís an teanga is comónta i Sion sa bhliain 2000 agus í an céad theanga do 82.2%(do daonra Sion), Is í an Gearmáinis an dara teanga is comónta agus í an céad theanga do 5.6%, Is í an Portaingéilis an tríú teanga is comónta agus í an céad theanga do 3.4%. Bhí Iodáilis an céad theanga do 855 agus bhí Rómainis an céad theanga do naoinúir déag.


Lancy.
Cathair san Eilvéis is ea Lancy. I mí Meitheamh 2014 bhí 30,268 ag mearachtaint sa cathair.
Teangacha.
Fraincís an teanga is comónta (sa bhliain 2000) agus í an céad theanga do 79.5% (de dhaonra Lancy), Portaingéilis an dara teanga is comónta agus í an céad theanga do 4%, Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an chéad theanga do 4%, bhí Gearmáinis an chéad theanga do 883 agus bhí Rómainis an chéad theanga do deichniúr.


Zug (cathair).
Cathair san Eilvéis is ea Zug.


Kriens.
Cathair san Eilvéis is ea Kriens.


Montreux.
Cathair san Eilvéis is ea Montreux.


Dietikon.
Cathair san Eilvéis is ea Dietikon.


Frauenfeld.
Cathair san Eilvéis is ea Frauenfeld.


Wetzikon.
Cathair san Eilvéis is ea Wetzikon.


Meyrin.
Cathair san Eilvéis is ea Meyrin.


Riehen.
Cathair san Eilvéis is ea Riehen. Tá Riehen suite i gcantún Stadt-Basel. Tá 20,971 duine ina gcónaí ann (2016).


Wettingen.
Cathair san Eilvéis is ea Wettingen.


Carouge.
Cathair san Eilvéis is ea Carouge.


Renens.
Cathair san Eilvéis is ea Renens.


Aarau.
Cathair san Eilvéis is ea Aarau. Bhí 20,185 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2013.


Allschwil.
Cathair san Eilvéis is ea Allschwil.


Horgen.
Cathair san Eilvéis is ea Horgen.


Nyon.
Cathair san Eilvéis is ea Nyon.


Vevey.
Cathair san Eilvéis is ea Vevey.


Kloten.
Cathair san Eilvéis is ea Kloten.


Köniz.
cathair san Eilvéis is ea Köniz.
Daonáireamh.
Bhí 38,793 mhíle duine ina gcónaí sa chathair.


La Chaux-de-Fonds.
Cathair san Eilvéis is ea La Chaux-de-Fonds.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2014): bhí 38,699 duine ina gcónaí sa chathair.


Schaffhausen.
Cathair san Eilvéis is ea Schaffhausen. Is í an chathair í is faide ó thuaidh sa tír, gar do Basel. Tá sé 403 méadar (1,322 troigh os cionn cothrom farraige). Tá an t-eas is mó san Eoraip ina aice. Ag tús na bliana 2009, bhí 34,587 ag maireachtaint sa chathair. Gearmáinis an chéad teanga atá ag fórmhór an daonra.


Fribourg.
Cathair san Eilvéis is ea Fribourg. Ag tús 2014 bhí 37,485 ag mearachtaint sa cathair.
Is cathair dhátheangach Fribourg, is iad Fraincís agus Gearmáinis na teanga oifigiúl. I 2000 bhí Fraincís an teanga is comónta agus í an céad theanga do 63.6% do daonra Fribourg. Bhí Gearmáinis an dara teanga is comónta agus í an céad theanga do 21.2%. Bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an céad theanga do 3.8%. Bhí Rómainis an céad theanga do 55 daoine.


Neuchâtel (cathair).
Cathair san Eilvéis is ea Neuchâtel. Ag deireadh 2013 bhí 33,600 ag mearachtaint sa cathair fhéin.
I 2000 bhí Fraincís an teanga is comónta agus í an céad theanga do 78.6%(do daonra Neuchâtel), bhí Gearmáinis an dara teanga is comónta agus í an céad theanga do 5.6%, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an céad theanga do 4.3%. Bhí Rómainis an céad theanga do seisear.


Emmen.
Cathair san Eilvéis is ea Emmen. Ag deireadh 2013 bhí 28,926 duine ina gcónaí sa chathair.
Daonáireamh.
De réir daonáireamh sa bhliain 2000,


Yverdon-les-Bains.
Cathair san Eilvéis is ea Yverdon-les-Bains.


Rapperswil-Jona.
Cathair san Eilvéis is ea Rapperswil-Jona.


Dübendorf.
Cathair san Eilvéis is ea Dübendorf.


Baar.
Cathair san Eilvéis is ea Baar atá suite i gcantún Zug.


Wädenswil.
Cathair san Eilvéis is ea Wädenswil.


Kreuzlingen.
Cathair san Eilvéis is ea Kreuzlingen.


Bulle.
Cathair san Eilvéis is ea Bulle atá suite i gcantún Fribourg.


Reinach.
Cathair san Eilvéis is ea Reinach.


Wil.
Cathair in oirthuaisceart na hEilvéise is ea Wil (nó "Wil SG"). Bhí 23,292 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2013. Tá an cathair sa réigiún don Eilvéis ina mbíonn an Gearmáinis á labhairt agus léiríodh é seo i daonáireamh na hEilvéise 2000 ina dúirt 85% don daonra go mbíonn siad ag labhairt an Gearmáinis sa bhaile.


Baden (Aargau).
Cathair san Eilvéis is ea Baden atá suite i gcantún Aargau.


Burnaby.
Is cathair sa Cholóim Bhriotanach é Burnaby, agus é suite lámh le Vancouver. Sa bhliain 2011, bhí 223,218 ag maireachtaint sa cathair. Is é an fichiú cathair is mó i gCeanada.


Longueuil.
Is cathair i Québec Longueuil. I 2011 bhí 231,409 ag mearachtaint sa cathair. Is í an naoú dhéag cathair is mó i Ceanada.
Is í Fraincís an máthairtheanga do 81.4% do daonra Longueuil. Is í Béarla an máthairtheanga do 7.5% do daonra Longueuil. Bhí máthairtheanga eile ag 13.6% don daonra.


Gatineau.
Is cathair in iarthar chúige Québec é Gatineau. Sa bhliain 2011 bhí 265,349 ag maireachtaint sa chathair fhéin. Is í an t'ochtú cathair déag is mó i gCeanada.
Teangacha.
Lánléargas ar Gatineau cois Ottawa


Surrey, an Cholóim Bhriotanach.
Central City Shopping Centre, an foirgneamh is airde in Surrey. Tá campas de chuid Ollscoil Simon Fraser san fhoirgneamh chéanna.
Is cathair sa Cholóim Bhriotanach é Surrey. Sa bhliain 2011 bhí 468,251 duine ag maireachtaint sa chathair. Is é an dara cathair is mó sa Cholóim Bhriotanach agus an dóú cathair dhéag is mó i gCeanada. Is cuid de Mhórcheantar Réigiúnda Vancouver é. Tá Surrey at theorainn na Stáit Aontaithe. Scannánaíodh an tsraith theilifíse úd "Smallville" in Surrey.


Laval, Québec.
Halla na cathrach i Laval
Cathair i Québec, Ceanada, is ea Laval. Sa bhliain 2011 bhí 401,553 duine ina gcónaí sa chathair. Is í an tríú cathair déag is mó(ó thaobh daonra de) i gCeanada.
Is í Fraincís an teanga is coitianta i Laval agus í an máthairtheanga do 60.8% de daonra Laval sa bhlian 2011. Bá í an Béarla an tarna máthairtheanga ba choitianta i Laval agus í an máthairtheanga do 7% don daonra sa bhlian 2011. Ba í an Arabais an teanga neamh oifigiúl is comónta sa cathair agus í an máthairtheanga do 5.6%.
Sa bhlian céanna(2011) bhí 56.5% do daonra Laval dá theangach, comh maith le sin ní raibh ach an Fraincis ag 36.6% agus ní raibh ach an Béarla ag 5%.


Vaughan.
Is cathair in Ontario Vaughan.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2011): bhí 288,301 mhíle duine ina gcónaí sa chathair. Is í an seachtú déag cathair is mó i gCeanada.


Markham.
Is cathair i Ontario Markham. I 2011 bhí 301,709 ag mearachtaint sa cathair. Is í an séú dhéag cathair is mó I gCeanada.
I 2011 bhí 91% do daonra Markham ábalta Béarla a labhairt ach ní raibh ach 1.7% ábalta Fraincís a labhairt.


Saskatoon.
Is cathair i lár Saskatchewan, Ceanada, é Saskatoon. Tagann an t-ainm as an focal Cree ar na caora milse corcraghorma a fhásann sa chuid sin den tír. Tá 233,923 duine ina gcónaí sa chathair. Is é Saskatoon an chathair is mó i Saskatchewan.
Lár Saskatoon agus Abhainn an Saskatoon Theas


Little Rock, Arkansas.
Is í Little Rock príomhchathair agus an chathair is mó in Arkansas.


Columbia, Carolina Theas.
Is é Columbia príomhchathair agus an chathair is mó sa stát Carolina Theas.


Charlotte, Carolina Thuaidh.
Radhairc ar Charlotte, Carolina Thuaidh
Is é Charlotte an chathair is mó i gCarolina Thuaidh. Sa bhliain 2014 measadh 809,958 duine ina gcónaí ann.


Des Moines, Iowa.
Is é Des Moines príomhchathair agus an gcathair is mó san Iowa.


Cathair Salt Lake, Utah.
Radharca ar Salt Lake City
Is í Cathair Salt Lake nó Salt Lake City príomhchathair Utah agus an chathair is mó sa stát. Measadh 190,884 duine a bheith ina gcónaí sa chathair féin sa bhliain 2014. Measadh cónaí ar 2,094,035 duine i mórcheantar Salt Lake City-Ogden-Clearfield ar 1 Iúil 2008.


Charleston, Virginia Thiar.
Is é Charleston príomhchathair agus an chathair is mó i Virginia Thiar, stát in oirthuaisceart na Stáit Aontaithe.


Nómach.
Saghas cluiche is ea Nómach nach bhfuil ríalacha ar bith aige seachas na ríalacha a bhunaítear leis na himreoirí.
"Is cluiche é Nómach ina bhfuil seal san athrú rialach. Sa cháil sin, tá difríocht idir é agus chóir a bheith gach cluiche eile.
Is é príomhghníomhaíocht na himreoirí ná athrú na ríalacha a mholadh, díospóireacht a dhéanamh faoin maitheas atá sna hathruithe siúd, na hathruithe a chur ar ghuthaíocht,
céard is féidir agus nach féidir a dhéanamh ina dhiaidh sin a shocrú, agus é sin a dhéanamh. Is féidir, ar ndóigh, an croí sin féin a athrú."
- Peter Suber, "The Paradox of Self-Amendment"


Stoirm ghainimh.
Is gaoth láidir ag iompair scamaill gaineamh léi, go hairithe i ngaineamhalaigh í stoirm ghainimh.


Clapham.
Is baile é Clapham atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bankside.
Is baile é Bankside atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tirol Theas.
Is cúige i dtuaisceart na hIodáile é Tirol Theas'". Tá an cúige 7,400 km² le 511,750 lucht cónaithe. Is í Bolzano ("Bozen") a phríomhchathair. Is iad Gearmáinis agus Iodáilis na teangacha oifigiúla. Tá Laidinis aitheanta mar teanga oifigiúl chomh maith i mbardais ina bhfuil sí mar an teanga is comónta.


An Laidinis.
Is teanga Rómánsach í an Laidinis atá labhartha i dtuaisceart na hIodáile (Tirol Theas, Trentino, Trentino-Tirol Theas). Tá thart ar 42,000 cainteoirí dúchais ann. Tá an Laidinis aitheanta i 54 bhard san Iodáil.


Bermondsey.
Is baile é Bermondsey atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Clapham Park.
Is baile é Clapham Park atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Camberwell.
Is baile é Camberwell atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crystal Palace.
Is baile é Crystal Palace atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dulwich.
Is baile é Dulwich atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dulwich Thiar.
Is baile é Dulwich Thiar atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Gipsy Hill.
Is baile é Gipsy Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dulwich Thoir.
Is baile é Dulwich Thoir atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Herne Hill.
Is baile é Herne Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Elephant and Castle.
Is baile é Elephant and Castle atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Newington.
Is baile é Newington atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Nunhead.
Is baile é Nunhead atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kennington.
Is baile é Kennington atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Peckham Rye.
Is baile é Peckham Rye atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lambeth.
Is baile é Lambeth atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Rotherhithe.
Is baile é Rotherhithe atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Acomhal Loughborough.
Is baile é Acomhal Loughborough atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Southwark.
Is baile é Southwark atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Upper Norwood.
Is baile é Upper Norwood atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Surrey Quays.
Is baile é Surrey Quays atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Quartier Latin.
Is ceantar cáiliúil den chathair Páras, sa bhFrainc, é an Quartier latin ("An Cheathrú Laidineach"). Do bhítí Laidin le cloisteáil anseo fadó, mar do bhíodar na mic léinn ina gcónaí inti agus do bhíodar ag caint lena chéile as Laidin. Is ceantar mac léinn é an "Quartier latin" fós sa lá atá inniu ann.


Place de la Concorde.
Is é an plás is mó sa chathair Páras é, an Place de la Concorde ('Plás an Chomhaontaithe'). Tá sé suite sa 8ú "arrondissement" agus ag ceann na "Champs-Élysées". Deirtear gur roghnaigh an "Directoire" ('Stiúrthóireacht') ainm an phláis chun gur thaispeáin athmhuintearas muintire na Fraince tar éis na n-uafás fuilteach a tharlaíodar i rith na "Terreur" ('Ré an Uafáis').


Bitola.
Is cathair í Bitola i bPoblacht na Macadóine. I 2002 bhí 74,550 ina gcónaí sa cathair agus 105,644 ina gcónaí i bhfobhailte. Is í an dara cathair is mó sa Macadóine.


Kumanovo.
Is cathair í Kumanovo i bPoblacht na Macadóine. I 2002 bhí 70,842 mhíle duine ina gcónaí sa chathair agus 105,484 sna bruachbhailte.


Theodor Fontane.
Scríbhneoir, iriseoir agus cógaiseoir Gearmánach ab ea Heinrich Theodor Fontane (1819 - 1898). Do rugadh é i Neuruppin agus do fuair sé bás i mBeirlín. Do bhain sé ana-cháil amach dó féin ina ghairm mar scríbhneoir réadach. Tá cúpla ceann dá chuid saothar, mar shampla an t-úrscéal "Effi Briest", i measc na saothair is cáiliúla sa litríocht na Gearmáine.


François Rabelais.
Scríbhneoir, dochtúir, manach agus sagart Francach ab ea François Rabelais (1483 nó 1494 - 1553). Do rugadh é í La Devinière agus do fuair sé bás i bPáras. Is iad "Pantagruel" (1532) agus "Gargantua" (1534) a shaothair is iomráití.


Ohrid.
Is cathair í Ohrid i bPoblacht na Macadóine.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2002): bhí 42,033 mhíle duine ina gcónaí sa sa chathair. Tugtar an leasainm 'Balkan Jerusalem' uirthi.


Istria Slóivéanach.
Is réigiún é Istria Slóvéinach i ndeisceart na Slóivéine. Is í Koper an baile is mó san Istria Slóivéinach.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2002): bhí 93,089 mhíle duine ina gcónaí sa réigiún.
Teangacha.
Is í Slóivéinis an teanga oifigiúil. Is í an teanga is mó a labhraítear (70% den daonra) ach tá Iodáilis oifigiúil chomh maith.


André Gide.
Scríbhneoir Francach ab ea André Gide (22 Samhain 1869 – 19 Feabhra 1951), nó Paul Guillaume André Gide mar atá a ainm scríte ar a theastas breithe. Do rugadh é i bPáras ar an 22ú lá de Shamhain 1869 agus do fuair sé bás san áit chéanna ar an 19ú lá d'Fheabhra 1951. Ba iad Paul Gide agus Juliette Rondeaux a thuismitheoirí. Do chum sé úrscéalta, gearrscéalta, drámaí agus aistí. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1947. Do chuir an Vatacáin a shaothair ar an "Index Librorum Prohibitorum" ('Innéacs na Leabhar Toirmiscthe') sa bhliain 1952.


Suvaisigh.
Is grúpa eitneach Tuirciceach iad na Suvaisigh. Is í an tSuvaisis a bpríomhtheanga.


Piran.
Is baile é Piran in Istria Slóivéanach.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2012): bhí 4,092 mhíle duine ina gcónaí sa chathair.


Spáinnigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Spáinnigh. Is í an Spáinnis a bpríomhtheanga.


Iodálaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na hIodálaigh. Is í an Iodáilis a bpríomhtheanga.


Portaingéalaigh (grúpa eitneach).
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Portaingéalaigh. Is í an Phortaingéilis a bpríomhtheanga.


Danair.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Danair. Is í an Danmhairgis a bpríomhtheanga.


Albanaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Albanaigh. Is é an Béarla a bpríomhtheanga.


Albánaigh (grúpa eitneach).
Is grúpa eitneach Eorpach iad na hAlbánaigh. Is í an Albáinis a bpríomhtheanga.


Polannaigh (grúpa eitneach).
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Polannaigh. Is í an Pholainnis a bpríomhtheanga.


Liotuánaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Liotuánaigh. Is í an Liotuáinis a bpríomhtheanga.


Jean Racine.
Drámadóir agus file Francach ab ea Jean Racine (1639 – 1699). Do rugadh é i La Ferté-Milon ar an 22ú lá de mhí na Nollag agus do fuair sé bás i bPáras ar an 21ú lá d'Aibreán. Duine desna scríobhnóiribh Francacha is cáiliúla is ea é. "Phèdre" (1677), "Andromaque" (1667), "Britannicus" (1669), "Bérénice" (1670) agus "Iphigénie" (1674) cúpla ceann desna sárdhrámaibh a scríobh sé.


Gréagaigh (grúpa eitneach).
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Gréagaigh. Is í an Ghréigis a bpríomhtheanga.


Seicigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Seicigh. Is í an tSeicis a bpríomhtheanga.


Fionlannaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Fionlannaigh. Is í an Fhionlainnis agus Sualainnis a bpríomhtheanga.


Sualannaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Sualannaigh. Is í an tSualainnis a bpríomhtheanga.


Bulgáraigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Bulgáraigh. Is í an Bhulgáiris a bpríomhtheanga.


Rómánaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Rómánaigh. Is í an Rómáinis a bpríomhtheanga.


Ungáraigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Ungáraigh. Is í an Ungáiris a bpríomhtheanga.


Ioruaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Ioruaigh. Is í Ioruais a bpríomhtheanga.


Íoslannaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Íoslannaigh. Is í an Íoslainnis a bpríomhtheanga.


Eastónaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Eastónaigh. Is í an Eastóinis a bpríomhtheanga.


Laitviaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Laitviaigh. Is í an Laitvis a bpríomhtheanga.


Crótaigh.
Is náisiún Eorpach agus grúpa eithneach iad na Crótaigh. Is í an Chróitis a bpríomhtheanga. Tá siad ina chónaí don chuid is mó sa Chróit agus i Boisnia-Heirseagaivéin, ach tá siad mar mionlach oifigiúil san Ostair, Poblacht na Seice, an Ongair, an Iodáil, Montainéagró, an Rómáin, an tSeirbia, agus an tSlóvaic. De bhárr fadhbanna politiúla agus brú eacnamaíochta d'imir go leoir acu ar fud na hEorpa (go háirithe an Ghearmáin, an Ostair, an Eilbhéis, an Fhrainc agus an Iodáil) agus an domhain le comhphobail áirithe san Astráil agus na Meirceá. Don chuid is mó is Caitlicigh iad na Crótaigh.


Seirbiaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Seirbiaigh. Is í an tSeirbis a bpríomhtheanga.


Slóivéanaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Slóivéanaigh. Is í an tSlóivéinis a bpríomhtheanga.


Slóvacaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Slóvacaigh. Is í an tSlóvaicis a bpríomhtheanga.


Úcránaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Úcránaigh. Is í an Úcráinis a bpríomhtheanga.


Dúitsigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Dúitsigh. Is í an Ollainnis a bpríomhtheanga.


Ostaraigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Ostaraigh. Is í an Ghearmáinis a bpríomhtheanga.


Seoirsigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Seoirsigh. Is í Seoirsis a bpríomhtheanga.


Airméanaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Airméanaigh. Is í an Airméinis a bpríomhtheanga.


Coptaigh.
Is grúpa eitneach Tuaidh-Afracach iad na Coptaigh. Is í an Choptais agus an Araibis a bpríomhtheangacha.


Puinseábaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Puinseábaigh. Is í an Phuinseáibis a bpríomhtheanga.


Maoraigh.
Is grúpa eitneach na Nua-Shéalainne iad na Maoraigh. Is í an Mhaorais a bpríomhtheanga.


Briotánaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Briotánaigh. Is í an Bhriotáinis a bpríomhtheanga.


Bellingham, Londain.
Is baile é Bellingham atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


The Oval.
Is faiche imeartha cruicéad é The Oval atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Blackheath, Londain.
Is baile é Blackheath atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stockwell.
Is baile é Stockwell atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Brockley.
Is baile é Brockley atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Streatham.
Is baile é Streatham atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Catford.
Is baile é Catford atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tulse Hill.
Is baile é Tulse Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Chinbrook.
Is baile é Chinbrook atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Vauxhall.
Is baile é Vauxhall atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crofton Park.
Is baile é Crofton Park atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Waterloo (Londain).
Is baile é Waterloo atá suite sa bhuirg London Borough of Lambeth, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Walworth.
Is baile é Walworth atá suite sa bhuirg London Borough of Southwark, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Stéphane Mallarmé.
File Francach ab ea Étienne Mallarmé, nó Stéphane Mallarmé (1842 - 1898) mar is fearr aithne air. Do rugadh é an 18ú lá de Mhárta i bPáras agus do fuair sé bás an 9ú lá de mhí Mheán Fómhair i Valvains. Eisean a chuir tús le hathnuachan ar fhilíocht na Fraince sa dara leath den 19ú haois, rud a dhein sé le dánta ar nós '"sonnet en X'" (1899) agus '"Un coup de dés jamais n'abolira le hasard (1897). Tá a thionchar le feiscint fós sa lá atá inniu ann, mar shampla i bhfilíocht Yves Bonnefoy.


Vallúnaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Vallúnaigh. Is í an Fhraincis a bpríomhtheanga.


Bascaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Bascaigh. Is í an Bhascais a bpríomhtheanga.


Sorbaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Sorbaigh. Is í an tSoirbis a bpríomhtheanga.


Pléimeannaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Pléimeannaigh. Is í an Phléimeannais a bpríomhtheanga.


Deptford.
Is baile é Deptford atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Downham.
Is baile é Downham atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Downham Estate.
Is eastát tithíochta é Downham Estate atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Forest Hill, Londain.
Is baile é Forest Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Grove Park, Lewisham.
Is baile é Grove Park atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Naomh Labhrás.
Ba naomh Caitliceach é Naomh Labhrás (225 – 258). Rugadh in Osca, Hispania (An Spáinn) é.


Catalónaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Catalónaigh. Is í an Chatalóinis a bpríomhtheanga.


Istria Crótach.
Is réigiúin i iarthar an Chróit Istria Crótach. I 2011 bhí 208,055 ag mearachtaint sa réigiúin. Tá an Cróitis agus an Iodáilis na teangacha oifigiúla. Is iad Púla, Rovinj, Poreč, Pazin agus Buje na cathracha is tábhachtaí sa réigiúin. Is é an tuarasóireacht an tionscadal is tábhachtach sa réigiúin chomh maith.


Lendava.
Is baile agus bardas in oirthear na Slóivéine Lendava. Sa bhliain 2002 bhí 11,151 ag duine maireachtaint i Lendava. Tá sé in aice leis an Ungáir agus dá bharr sin tá an Ungáiris agus an tSlóivéinis araon oifigiúl.


Corn Rugbaí an Domhain 2015.
Corn Rugbaí an Domhain 2015, sin an 8ú heagrán de Chorn Rugbaí an Domhain. Bhí sé ar siúl i Sasana ón 18 Meán Fómhair go dtí an 31 Deireadh Fómhair 2015 agus bhí 20 foireann rannpháirteach ann. Cháiligh 12 fhoireann a bhuí lena n-áit deiridh i gCorn Rugbaí an Domhain 2011 agus cháiligh 8 bhfoireann ó bhabhtaí cáiliúcháin. Bhuaigh an Nua-Shéalainn an comórtas, le bua 34-17 i gcoinne na hAstráile sa chluiche ceannais.


Izola.
Is bardas agus baile í Izola san Istria Slóivéanach in iarthar na Slóivéine. Sa bhliain 2002 bhí 14,549 ag mearachtaint sa bhardas. Is iad an tSlóivéinis agus an Iodáilis na teangacha oifigiúla.


Koper.
Is cathair san Istria Slóivéanach in iarthar an tSlóivéin í Koper. Is í an príomhbaile agus an baile is mó san Istria Slóivéanach. Is baile dátheangach í, is iad Slóivéinis agus Iodáilis na teangacha oifigiúla. Nil an cathair ach cúig km ón teorainn leis an Iodáil.


Grožnjan.
Is bhardais san Istria Crótach in iarthar an Chróit í
Grožnjan. Is í an t-aon bhardais sa Chróit le tromlach eitneach Iodálach. Tá an Iodáilis agus an Cróitis oifigiúl sa bhardais.
Teangacha.
Is í Iodáilis an teanga dúchas do 66.11%, agus is í Cróitis an teanga dúchas do 29.17%. Is í Slóivéinis an teanga dúchas do 3.57%.


Buje.
Is baile í Buje san Istria Crótach in iarthar an Chróit. I 2011 bhí 5,127 ina gcónaí sa bhaile.
Teangacha.
I 2011 bhí Cróitis an teanga is coitianta (53.76%, 2,786), agus Iodáilis an dara teanga (46%, 2,396).


Acadaigh.
Is grúpa eitneach Meiriceánach iad na Acadaigh. Is í an Fhraincis a bpríomhtheanga.


Adaigéigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Adaigéigh. Is í an Adaigéis a bpríomhtheanga.


Afracánaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Afracánaigh. Is í Afracáinis a bpríomhtheanga.


Ámácaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Ámácaigh. Is í Peirsis a bpríomhtheanga.


Altaígh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Altaígh. Is í an Altáís a bpríomhtheanga.


Beirbeirigh.
Is grúpa eitneach Tuaidh-Afracach iad na Beirbeirigh. Is iad teangacha na mBeirbeireach a bpríomhtheangacha.


Arabaigh.
Is grúpa eitneach Tuaidh-Afracach agus an Meánoirthear iad na Arabaigh. Is í an Araibis a bpríomhtheanga.


Aisceailígh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Aisceailígh. Is í an Albáinis a bpríomhtheanga.


Aisiriaigh.
Aisiriaigh ag séipéal Siriceach san luath-20ú haois
Is grúpa eitneach Áiseach iad na hAisiriaigh. Is iad an tSiria, an Iaráic, agus codanna den Tuirc agus den Iaráin a dtíortha dúchais. Is Críostaithe iad. Le blianta anois agus iad ag fulaingt faoi ghéarleanúint chreidmheach, tá an oiread díobh ina gcónaí thar lear agus atá fágtha ina mbuntíortha. Is í an Asairis a bpríomhtheanga.


Aidhmearaigh.
Is grúpa eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Aidhmearaigh. Is í Aidhmearais a bpríomhtheanga.


Hatcham.
Is baile é Hatcham atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hither Green.
Is baile é Hither Green atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Honor Oak.
Is baile é Honor Oak atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ladywell.
Is baile é Ladywell atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lee, Londain.
Is baile é Lee atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lewisham.
Is baile é Lewisham atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


New Cross.
Is baile é New Cross atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Basútaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Basútaigh. Is í an tSútúis a bpríomhtheanga.


Beangálaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Beangálaigh. Is í an Bheangáilis a bpríomhtheanga.


Bóránaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Bóránaigh. Cónaíonn siad i ndeisceart na hAetóipe agus i dtuaisceart Chéinia. Is cuid den ghrúpa Oromo iad (is iad na Barentu an phríomhghrúpa Oromach eile). Is í an Bhoránais príomhtheanga na mBóránach. Canúint de chuid na hOramais atá inti. Tá timpeall is 7 milliún Bóránach ann.


Proinnsias de Priondargást.
Ceardchumannaí agus polaiteoir Éireannach ab ea Proinnsias de Priondergást (13 Iúil 1933 – 19 Feabhra 2015). Bhí dlúthbhaint aige le saol na Gaeilge.
A luathshaol agus a shaol pearsanta.
Rugadh Proinnsias de Priondergást ar an 13ú Iúil 1933 i Luimneach. Bhí sé pósta ar Mary Sydenham agus beirt mhac agus beirt iníon orthu.
D’fhreastail se ar an Mhodhscoil, Ascaill Uí Chonaill, Luimneach, Scoil na mBráithre Críostaí, Luimneach, Coláiste na hOllscoile, Corcaigh, Ollscoil Keele (M.D i gcaidreamh Tionsclaíochta).
A shaol gairmiúil.
Ba Luimníoch go smior é Proinnsias de Priondargást le tamall fada caite aige i gcúrsaí poiblí na Cathrach ársa úd agus Réigiún an Mheán-Iarthair i gcoitinne. Dob iad an Ghaeilge agus an Ceardchumannachas is mó a spreag é i rith a shaol ar fad. Lean sé ceird thraidisiúnta a mhuintir mar bháicéir ar dtús, ach chas sé go luath i dtreo an cheardchumannachais mar ba dhual dó, ón dá thaobh dá mhuintir.
Bhí sé ina Uachtarán Ginearálta ar Chumann Báicéirí agus Milseánaithe na hÉireann sna blianta 1967-1970 agus chaith sé fiche bliain mar Oifigeach Sinsearach lán-aimseartha an ITGWU i Luimneach, i gChláir agus i dTiobraid Árann ó 1973 go 1990 agus thar cheann SIPTU ó 1990 go 1993.
Oileadh le Gaeilge é ag Modhscoil Luimnigh agus Scoil na mBráithre Críostaí i Sráid Sheasnáin. Tá idir leabhair agus altanna scríofa aige i nGaeilge agus Béarla ar chúrsaí staire áitiúla, logainmneacha agus araile.
Bhí sé ina bhall de chomhairle Theilifís na Gaeilge sna blianta 1994-2000 agus freisin mar bhall de ghobharnóirí an Scoil Léinn Cheiltigh, Institiúid an Ard-Léinn, Baile Átha Cliath (1996-2000). Bhí sé ina bhall den Choimisiún Logainmneacha ó 1997 i leith.
Bhí sé ina bhall tofa de Bhardas Luimnigh ó 1974-1999. Bhí sé ina Mhaor ar Chathair Luimnigh sna blianta 1977-78, 1984-85.
Ba Theachta Dála é do Dháilcheantar Luimnigh Thoir ó 1982 go 1987.
Osclaíodh Leabharlann Chuimhneacháin Phroinséas de Priondargást ag sa bhliain 2010 ag Aire na Gaeltachta, Pat Carey.
Shíothlaigh sé in Oispidéal na hOllscoile, Luimneach ar an 19ú lá Feabhra 2015.


Cats Don't Dance.
Scannán ceoil grinn beochana Meiriceánach ón mbliain 1997 is ea "Cats Don’t Dance". Turner Feature Animation a léirigh an scannán, an t-aon scannán lánbheochana dá gcuid. Warner Bros. agus Turner Pictures Worldwide a dháil é.
Idir ainmhithe agus dhaoine iad na carachtair in "Cats Don't Dance". Is iad Danny agus Sawyer na príomhcharachtair. Cait iad an bheirt acu. Tosaíonn an scéal nuair a fhágann Danny a bhaile dúchais (Kokomo, Indiana, i lár na Stát Aontaithe) le dul leis an aisteoireacht i Hollywood. Faigheann sé páirt i scannán os comhar Sawyer. Tagann éad ar an duine daonna atá i bpríomhról an scannáin leis na hainmhithe agus beartaíonn sí ina gcoinne.


Heinrich Mann.
Scríbhneoir Gearmánach de mhuintir Mann ab ea Luiz Heinrich Mann (1871 - 1950), nó Heinrich Mann mar is fearr aithne air. Do rugadh é i gcathair Lübeck ar an 27ú lá de Mhárta agus do fuair sé bás i gcathair Santa Monica, i gCalifornia sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, ar an 11ú lá de Mhárta. Ba é an scríbhneoir cáiliúil Thomas Mann a dheartháir beag. D'fhág Heinrich Mann an Ghearmáin sa bhliain 1933, mar gheall ar gur thánadar na Naitsithe i gcumhacht. Do scríobh sé a dhá shárshaothar, na húrscéalta "Die Jugend des Königs Henri Quatre" (1935) agus "Die Vollendung des Königs Henri Quatre" (1938), nuair a bhí sé ar deoraíocht sna SAM.


Baváraigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Baváraigh. Is í an Ghearmáinis a bpríomhtheanga.


Boisniaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Boisniaigh. Is í an Bhoisnis a bpríomhtheanga.


Caistíligh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Caistíligh. Is í an Spáinnis a bpríomhtheanga.


Seamóraigh.
Is grúpa eitneach iad na Seamóraigh a chónaíonn i nGuam agus sna hOileáin Marshall Thuaidh san Aigéan Ciúin. Is críocha de chuid na Stát Aontaithe iad seo agus cónaíonn na mílte díobh sa tír úd anois, go mór mhór i Haváí agus i stáit an chósta thiar.
Is í Seamóiris a dteanga dhúchasach thraidisiúnta, ach tá an Béarla ag glacadh a háit de réir a chéile. Teanga Mhalae-Pholainéiseach atá sa tSeamóiris. Bhí tionchar mór ag na Spáinnigh san am a chuaigh thart. Ghlac na Seamóraigh córas na nuimhreacha ón Spáinnis, mar shampla.


Seisniagh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Seisniagh. Is í Seisnis a bpríomhtheanga.


Abdusamet Yigit.
Rugadh é i Scríbhneoir Coirdíneach is ea Abdusamet Yigit a rugadh i Cizre na Tuirce sa bhliain 1978. Tá cónaí iar san Iora anois.
Rugadh Yigit i sráidbhaile darbh ainm Xirabê Sosina sa chúige Nisebin i dtuaisceart na Cordastáine. Rinne sé staidéar ar stair agus fealsúnacht, agus scríobh sé roinnt leabhar eipiciúil staire i gCoirdis. Scríobhann sé i gCurmainsis, an Ghaeilge ar "Kurmanji", príomhchanúint thuaidh na Coirdínise. I measc a chuid leabhar tá "Feqiye Teyran" agus "Shah Maran". Is é atá in "Feqiye Teyran" ná úrscéal faoi fhealsamh Coirdíneach darbh ainm céanna. Cuireann sé síos ina chuid saothar ar chultúr, stair, reiligiún, thraidisiúin agus mhiotaseolaíocht na gCoirdíneach.


Craobh Shinsear Peile na hÉireann 2014.
Ba é Craobh Shinsear Peile na hÉireann 2014 an 127ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Bhí 31 chontae na hÉireann páirteach ann (gach contae seachas Cill Chainnigh), chomh maith le Londain agus Nua-Eabhrac.
Bhain Ciarraí an corn den 37ú uair tar éis bua 2-9 in aghaidh 0-12 i gcoinne Dhún na nGall.
Foirne.
Bhí 33 fhoireann páirteach sa chraobhchomórtas.


Craobh Shinsear Peile na hÉireann 2015.
Bhí Craobh Shinsear Peile na hÉireann 2015 ar an 128ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Bhí 31 chontae na hÉireann páirteach ann (gach contae seachas Cill Chainnigh), chomh maith le Londain agus Nua-Eabhrac. Bhí an bua ag Baile Átha Cliath ar Chiarraí sa chluiche ceannais, 0-12 in aghaidh 0-09.
Foirne, staideanna agus suíomhanna.
Bhí 33 fhoireann páirteach sa chraobhchomórtas.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2015.
"Don comórtas na nÓg, féach ar: Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2015."
Bhí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2015 ar siúl i Vín, An Ostair.
Leath Deiridh 1.
Thóg an chéad leath deiridh ar siúl ar an 19 Bealtaine 2015.
Ghlac 16 tír páirt a sa deiridh leath. Bhí An Astráil, An Ostair, an Fhrainc agus an Spáinn vótáil sa deiridh leath.
Leath Deiridh 2.
Thóg an dara leath deiridh ar siúl ar an 21 Bealtaine 2015.
Ghlac 17 tír páirt sa deiridh leath. Bhí an Astráil, an Ghearmáin, an Iodáil agus an Ríocht Aontaithe vóta a chaitheamh sa deiridh leath.
Deiridh.
Thóg an deiridh ar siúl ar an 23 Bealtaine 2015.


Cearnóg Homan.
Is saoráid de chuid Rannóg Póilíní Chicago nó an Chicago Police Department í Cearnóg Homan, i Chicago, Illinois, a líomhnaítear a bheith ina "láithreán dubh", i gcás príosúnaigh a nghlactar gan taifid phoiblí agus gan rochtain a bheith acu ar sheirbhísí dlíthiúla


Corsacaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Corsacaigh. Is í an Chorsaicis a bpríomhtheanga.


Eiscimigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Eiscimigh.


Galátaigh.
Ba ghrúpa eitneach Eorpach iad na Galátaigh. Ba í an Ghalátais a bpríomhtheanga.


Gallaigh.
Ba ghrúpa eitneach Eorpach iad na Gallaigh. Ba í an Ghallais a bpríomhtheanga.


Faróigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Faróigh. Is í an Fharóis a bpríomhtheanga.


Fidsígh.
Is grúpa eitneach na Fidsí iad na Fidsígh. Is í an Fhidsis a bpríomhtheanga.


Pula.
Is cathair í "Púla" i ndeisceart an Istria Crótach. Is í an cathair is mó san Istria Crótach agus sa leithinis ar fad. I 2011 bhí 57,460 i gcónaí sa cathair fhéin.
James Joyce agus an chathair.
Mhúin an t-údar cáiliúil Éireannach James Joyce Béarla sa chathair ón 30ú do Deireadh Fómhair 1904 go dtí Márta 1905.
Teangacha.
Is í Cróitis nó Slóivéinis an máthairtheanga do 88.4% agus is í Iodáilis an máthairtheanga do 4.9%.


Leonard Nimoy.
Aisteoir ab ea Leonard Simon Nimoy, a rugadh ar an 26 Márta, 1931 i mBostún, Massachusetts agus a fuair bás ar an 27 Feabhra, 2015.


Perry Vale.
Is baile é Perry Vale atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


St Johns, Londain.
Is baile é St Johns atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sydenham.
Is baile é Sydenham atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Telegraph Hill, Lewisham.
Is baile é Telegraph Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Lewisham, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Barnes, Londain.
Is baile é Barnes atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Twickenham.
Is baile é Twickenham atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2014.
Ba é Craobh Shinsear Iomána na hÉireann 2014 an 127ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Thosaigh an chraobh ar an 27 Aibreán 2014 agus chríochnaigh sé ar an 27 Meán Fómhair 2014.
Is iad Cill Cainnigh a thug Corn Mhic Carthaigh abhaile leo tar éis bua 2-17 in aghaidh 2-14 i gcoinne Tiobraid Árann san athimirt ar an gcluiche ceannais.


Contae Aroostook, Maine.
Is contae i dtuaisceart Maine í Aroostook. I 2010 bhí 71,870 ag mearachtaint sa contae. Is í Béarla an príomtheanga do chuid is mó do daonra Aroostook ach is í Fraincís an príomtheanga do 18%.


Contae Androscoggin, Maine.
Is contae i thiar theas Maine í Androscoggin. I 2010 bhí 107,702 ag mearachtaint sa contae. Béarla an príomtheanga do chuid is mó do daonra Androscoggin,is í Fraincís an príomtheanga do 9.6% agus is í Spáinnis an príomtheanga do 1.5%


Contae Cumberland.
Is contae i thiar theas Maine í Cumberland. I 2010 bhí 281,674 ag mearachtaint sa contae. Is í Béarla an príomtheanga do 94.4% do daonra Cumberland agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.1%.


Contae Franklin.
Is contae i iarthar Maine í Franklin. I 2010 bhí 30,768 ag mearachtaint sa cathair. Is í Béarla an príomtheanga do 95.7% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.9%.


Contae Hancock.
Is contae i ndeisceart Maine í Hancock. I 2010 bhí 54,418 duine
ag marachtáil sa chontae. Is é Béarla an phríomtheanga do 96.8%, is í Fraincís an phríomtheanga do 1.5% agus Spáinnis do 1%.


Contae Kennebec.
Is contae i ndeisceart Maine í Kennebec. Sa bhliain 2010 bhí 122,151 ag marachtaint sa chontae. Is í Augusta príomhcathair Maine. Is í Béarla príomtheanga 92.5% den daonra agus is í an Fhraincís príomtheanga do 5.48% den daonra.


Contae Knox.
Is contae i deisceart Maine í Knox. I 2010 bhí 39,736 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 97.1% agus bhí Fraincís an máthairtheanga do 1.5%.


Contae Lincoln.
Is contae i ndeisceart Maine é Lincoln. Is é Wiscasset príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 34,457 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 97.7% de na daoine agus bhí Fraincis ag 1% díobh.


Contae Oxford.
Is conthae i iarthar Maine í Oxford. I 2010 bhí 57,833 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 95.9% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.6%.


Contae Penobscot.
Is contae i lár Maine í Penobscot. I 2010 bhí 153,923 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 95.8% agus bhí Fraincís an príomtheanga do


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2015.
Ba é Craobh Shinsear Iomána na hÉireann 2015 an 128ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Thosaigh an chraobh ar an 3 Bealtaine 2015 agus chríochnaigh sé ar an 6 Meán Fómhair 2015.
Foirne.
Bhí 14 fhoireann páirteach sa chraobhchomórtas.


Contae Piscataquis.
Is contae i lár Maine í Piscataquis. I 2010 bhí 17,535 ag mearachtaint sa contae. Bhí an daonra is lú ag contae Piscataquis as na contaetha ar fad i Maine. Tá dlús daonra íseal ag Piscataquis agus nil ach beirt i gach kiliméadar cearnach. Bhí Béarla an príomtheanga do 96.9% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2%.


Contae Sagadahoc.
Is contae i deisceart Maine í Sagadahoc. I 2010 bhí 35,293 ag mearachtaint sa contae. Is í an stáit is lú i Maine. Bhí Béarla an príomtheanga do 96.1% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.2%.


Contae Somerset.
Is contae i iarthar Maine í Contae Somerset. I 2010 bhí 52,228 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 96.2% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.9%.


Contae Waldo.
Is contae i deisceart Maine í Waldo. I 2010 bhí 38,786 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 97.1% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.5%.


Contae Washington.
Is contae i oirthear Maine í Washington. I 2010 bhí 32,856 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 95%, bhí Passamaquoddy (teanga bundúchasach) an príomtheanga do 1.9%, bhí Spáinnis an príomtheanga do 1% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1%.


Contae York.
Is contae i thiar theas Maine í York. I 2010 bhí 197,131 ag mearachtaint sa contae. Is í an contae is sine i Maine agus ceann dos na contaetha is sine i S.A.M.. I 2010 bhí 90.84% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 6.92%.


Contae Coös, New Hampshire.
Is contae i tuaisceart New Hampshire í Coös. I 2010 bhí 33,055 ag mearachtaint sa contae. Tá an daonra is ísle i New Hampshire ag contae Coos. Béarla an príomtheanga do cuid is mó do daonra Coös ach i 2000 bhí Fraincís an príomtheanga do 16.17%.


Contae Belknap, New Hampshire.
Is contae i lár New Hampshire í Belknap. Sa bhliain 2010 bhí 60,088 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 95%, Fraincís an príomtheanga do 2.7% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.2%.


Contae Carroll, New Hampshire.
Is contae i oirthear New Hampshire í Carroll. I 2010 bhí 47,818 ag mearachtaint sa contae. Is í Béarla an príomtheanga do 96.5% agus is í Fraincís an príomtheanga do 1.6%.


Contae Cheshire, New Hampshire.
Is contae i thiar theas New Hampshire í Cheshire. I 2010 bhí 77,117 ag mearachtaint sa contae.Béarla an príomtheanga do 95%,Fraincís do 1.4% agus Spáinnis do 1.2%.


Contae Grafton, New Hampshire.
Is contae in iarthar New Hampshire é Grafton. I 2010 bhí 89,118 duine ag maireachtáil sa chontae. Béarla an phríomtheanga ag 95.1% de mhuintir an chontae agus Fraincís an phríomtheanga ag 1.5% díobh. Ba í an Spáinnis an phríomtheanga ag 1.3%.


Contae Hillsborough, New Hampshire.
An crosbhóthar in Bennington, i gContae Hillsborough
Is contae i ndeisceart New Hampshire é Hillsborough. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 400,721 duine sa chontae. Is é an contae is mó daonra agus is dlúithe daonra i dtuaisceart Shasana Nua. Tá dhá phríomhbhaile riaracháin ag an gcontae, rud eisceachtúil i measc contaetha i Meiriceá Thuaidh, is é sin Nashua agus Manchester. Bhí Béarla an phríomtheanga ag 87.3% den daonra agus ba í an Spáinnis an phríomtheanga ag 3.9%.


Contae Merrimack, New Hampshire.
Is contae i lár New Hampshire í Merrimack. I 2010 bhí 146,445 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 94.2%,bhí Fraincís an príomtheanga do 2.9% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.1%.


Contae Rockingham, New Hampshire.
Is contae i oir-deisceart New Hampshire í Rockingham. I 2010 bhí 295,223 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 94.3%, bhí Fraincís an príomtheanga do 1.8% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.3%.


Contae Strafford, New Hampshire.
Is contae i oirthear New Hampshire í Strafford. I 2010 bhí 123,143 ag mearachtaint sa contae. Is í Béarla an príomtheanga do 93.7% agus is í Fraincís an príomtheanga do 3.2%.


Contae Sullivan, New Hampshire.
Is contae i iarthar New Hampshire í Sullivan. I 2010 bhí 43,742 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 96.1% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.6%.


Contae Addison, Vermont.
Is contae in iarthar Vermont í Addison.Sa bhliain 2010 bhí 36,821 ina gcónaí sa chontae.
Addison


Contae Bennington, Vermont.
Is contae i deisceart Vermont í Bennington. I 2010 bhí 37,125 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 96.4%,bhí Fraincís an príomtheanga do 1.2% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.2%.


Contae Caledonia, Vermont.
Is contae i thoir thuaidh Vermont í Caledonia. I 2010 bhí 31,227 ag mearachtaint sa contae. Tagann an ainm ón Ladin i gcóir Albain. Bhí Béarla an príomtheanga do 96% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.3%.


Contae Chittenden, Vermont.
Is contae i thiar thuaidh Vermont í Chittenden. I 2010 bhí 156,545 ag mearachtaint sa contae. Is í Chittenden an contae leis an daonra is mó i Vermont. Bhí Béarla an príomtheanga do 92.5%, bhí Fraincís an príomtheanga do 2.7% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.2%.


Contae Essex, Vermont.
Is contae in oirthuaisceart Vermont é Essex. Sa bhliain 2010 bhí 6,306 duine ina gcónaí sa contae. Is é an contae is lú daonra i Vermont agus i Sasana Nua san iomlán. Is é Béarla an phríomtheanga ag fórmhór dhaonra Chontae Essex agus is í an Fhrancís an phríomtheanga ag 8.9% de lucht an chontae.
Fána.
I 2011 bhí timpeall ar 1,000 mús sa chontae.


Contae Franklin, Vermont.
Is contae i thuaisceart Vermont í Franklin. I 2010 bhí 47,746 ina gcónaí sa chontae.


Contae Grand Isle, Vermont.
Is contae i iarthuaisceart Vermont í Grand Isle. I 2010 bhí 6,970 ag maireachtáil sa chontae. Bhí Béarla mar phríomtheanga ag 95% agus Fraincís mar phríomtheanga ag 3.8%.


Contae Lamoille, Vermont.
Is contae i thuaisceart Vermont í Lamoille. I 2010 bhí Béarla an príomtheanga do 95.9% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 2.4%.


Contae Orange, Vermont.
Is contae i oirthear Vermont í Oráiste. I 2010 bhí 28,936 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 97.4% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.5%.
thumb


Contae Orleans, Vermont.
Is contae i dtuaisceart Vermont í Orlean. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 27,231 duine sa chontae. Is é Newport príomhbhaile an chontae.


Contae Rutland, Vermont.
Is contae i iar dheisceart Vermont í Rutland. I 2010 bhí 61,642 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 95.6%, bhí Fraincís an príomtheanga do 1.4% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.2%.


Contae Washington, Vermont.
Is contae i lár Vermont í Washington. I 2010 bhí 59,534 ina gcónaí sa chontae.


Contae Windham, Vermont.
Is contae i deisceart Vermont í Windham. I 2010 bhí 44,513 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 95.9%, bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.3% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.2%.


Contae Windsor, Vermont.
Is contae i oir deisceart Vermont í Windsor. I 2010 bhí 56,670 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 96.4% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.5%.


Veracruz (cathair).
Léarscáil Chathair Veracruz ón bhliain 1777
Cathair in oirthear Mheicsiceo is ea Veracruz, nó Veracruz Heróica uaireanta. Tá sí suite ar chósta Mhurascaill Mheicsiceo. Is í an chathair is mó i stát Veracruz. Sa bhliain 2010, bhí cónaí ar 552,156 duine ann.
Bhunaigh Hernán Cortés Veracruz nuair a chuir sé calafort ar siúl ann sa bhliain 1519. "Laochúil faoi shé" an teideal a bhronn tionól reachtais stát Veracruz ar an gcathair de bharr na sé huaire a chosnaíodh í go crógach, mar dhea, ar na Spáinnigh, na Francaigh agus na Meiriceánaigh.


Xalapa.
Cathair in oirthear Mheicsiceo is ea Xalapa nó Jalapa. Is é Xalapa-Enríquez ainm oifigiúil na cathrach, ach Xalapa a thugtar air de ghnáth. Príomhchathair stát Veracruz atá ann. Is é an dara cathair is mó sa stát, i ndiaidh cathair Veracruz. Tá cónaí ar 424,754 duine i Xalapa.
Stair.
Bhí ceithre sráidbhaile Indiach san áit ina bhfuil Xalapa inniu, agus d'fhás siad go dtí go raibh aon bhaile amháin ann timpeall na bliana 1313 agus é sách mór. Théadh taistealaithe tríd ar a mbealach siar ón gcósta go dtí Cathair Mheicsiceo agus an t-ardchlár láir. Sa bhliain 1804, chaith Alexander von Humboldt, eolaí Gearmánach, tamall i Xalapa agus bhaist sé "Cathair na mBláthanna" (La Ciudad de las Flores) air de bharr an oiread sin bláthanna a bheith ann. Tugtar an leasainm sin ar an gcathair go dtí an lá inniu.
"Xalapeño" nó "jalapeño" a thugtar ar dhuine as cathair Xalapa. "Jalapeño" a thugtar fosta ar an phiobar fhada ghlas a shaothraítear sa cheantar timpeall Xalapa.


Fáclannaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Fáclannaigh. Is í an Béarla a bpríomhtheanga.


Haídigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Haídigh.


Filipínigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Filipínigh. Is í an Fhilipínis a bpríomhtheanga.


Bundúchasaigh Formósach.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Bundúchasaigh Formósach. Is iad teangacha Formósach a bpríomhtheangacha.


Haváígh.
Is grúpa eitneach Polainéiseach iad na Haváígh. Is í an Haváis a bpríomhtheanga.


Havasúpaigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Havasúpaigh.


Ceanadaigh Fhrancacha.
Is grúpa eitneach ó Mheiriceá Thuaidh iad na Ceanadaigh Francach. Is í an Fhraincis a bpríomhtheanga.


Hasáraigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Hasáraigh. Is í an Hasárais a bpríomhtheanga.


Ualapaigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Ualapaigh.


Hurraigh.
Ba ghrúpa eitneach Eorpach iad na Hurraigh. Ba í an Hurrais a bpríomhtheanga.


Seapánaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Seapánaigh. Is í an tSeapáinis a bpríomhtheanga.


Cnoc na Ceathrún.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Cnoc na Ceathrún (Béarla: "Carhoo Hill", 184 m).
Naisc sheachtracha.
Ceathrún


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2016.
Bhí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2016 an 61ú eagrán den Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse ar siúl san Ericsson Globe Arena i Stócólm, An tSualainn ar 14 Bealtaine 2016. Bhí bua ag na Sualainne sa chomórtas 2015 i Vín le "Heroes", seinnte ag Måns Zelmerlöw. Bhí an chomórtas ar siúl i Stócólm don tríú uair, i ndiaidh 1975 agus 2000, an ceann deireanach sa Globe freisin.
Tháinig an Bhoisnia-Heirseagaivéin, an Bhulgáir, an Chróit agus an Úcráin isteach ar ais sa chomórtas, chomh maith leis an Astráil, a ghlac páirt don chéad uair riamh i Vín mar aoi speisialta. Tharraing an Phortaingéil siar ón gcomórtas, mar gheall ar easpa airgid.
Ba iad Måns Zelmerlöw, buaiteoir an chomórtais 2015, agus Petra Mede (comórtas 2013 i Malmö) na láithreoirí.
Babhta leathceannais.
Chan Nicky Byrne an t-amhrán ‘Sunlight’ sa bhabhta leathceannais ar an 12 Bealtaine 2016. Ní bhfuair sé go leor vótaí chun áit a fháil sa bhabhta ceannais.
Babhta ceannais.
Bhí 26 amhránaí ar an ardán, ag canadh chun an comórtas Eurofíse 2016 a bhuachan. Bhí dhá chuid den vótáil ann. Ar dtús fuair siad na vótaí ó na giúiréithe i ngach tír. Tar éis na vótaí sin a fháil bhí an Astráil sa chéad áit. Níl an Astráil san Eoraip ach bhí siad páirteach sa chomórtas i mbliana mar aoi speisialta.
Ach ansin d’fhogair siad na vótaí ón bpobal i ngach tír agus léim an Ucráin isteach sa chéad áit. Chan Jamala an t-amhrán don Ucráin. Bhí an Astráíl sa dara háit agus an Rúis sa tríú háit.
Pots.
>>>>>>>
Tíortha Eile.
>>>>>>>>>>>>>>>


Fulwell, Londain.
Is baile é Fulwell atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ham, Londain.
Is baile é Ham atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampton Hill.
Is baile é Hampton Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampton Wick.
Is baile é Hampton Wick atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hampton, Londain.
Is baile é Hampton atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kew.
Is baile é Kew atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Mortlake.
Is baile é Mortlake atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sheen Thuaidh.
Is baile é Sheen Thuaidh atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Whitton, Londain.
Is baile é Whitton atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Petersham.
Is baile é Petersham atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Richmond, Londain.
Is baile é Richmond atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


St Margarets, Londain.
Is baile é St Margarets atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Strawberry Hill, Londain.
Is baile é Strawberry Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Teddington.
Is baile é Teddington atá suite sa bhuirg London Borough of Richmond upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Iútlannaigh.
Ba ghrúpa eitneach Eorpach iad na Iútlannaigh


Caismírigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Caismírigh. Is í an Phuinseáibis, an Hiondúis agus an Urdais a bpríomhtheangacha.


Casacstánaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Casacstánaigh. Is í an Chasaicis a bpríomhtheanga.


Cóiréigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Cóiréigh. Is í an Chóiréis a bpríomhtheanga.


Coirdínigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Coirdínigh. Is í an Choirdis a bpríomhtheanga.
Na Coirdínigh sa Tuirc.
Is iad na Coirdínigh an dream eitneach is mó sa Tuirc a bhfuil teanga agus nósanna dá gcuid féin acu. Ach is deacair breithiúnas maith a thabhairt ar a gcéatadán, ós rud é nach gceadaíonn reachtaíocht na Tuirce go dtabharfaí aitheantas ar bith do na saindreamanna eitneacha sna daonáirimh.
Is é oirdheisceart na tíre fód traidisiúnta dúchais na gCoirdíneach, ach chuaigh cuid mhór acu a chónaí in Iostanbúl nó go dtí na cathracha móra eile, ós rud é go bhfuil an t-atmaisféar níos liobrálaí iontu.
Sna ceantair oirdheisceartacha, áfach, tá Arm na Tuirce ag cur catha ar na treallchogaithe Coirdíneach atá ar lorg neamhspleáchais. Fuair tríocha míle duine bás ar a laghad sa choimhlint seo ó na 1970idí anuas, agus an daonra sibhialta go mór mór thíos leis an gcogadh seo.
*


Cirgeasaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Cirgeasaigh. Is í an Chirgisis a bpríomhtheanga.


Laosaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Laosaigh. Is í an Laoisis a bpríomhtheanga.


Malagásaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Malagásaigh. Is í an Mhalagáisis a bpríomhtheanga.


Malaeich.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Malaeich. Is í an Mhalaeis a bpríomhtheanga.


Máltaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Máltaigh. Is í an Mháltais a bpríomhtheanga.


Manchúraigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Manchúraigh. Is í an tSínis a bpríomhtheanga inniu.


Mongólaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Mongólaigh. Is í an Mhongóilis a bpríomhtheanga.


Mandancaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Mandancaigh. Is í an Mhandancais a bpríomhtheanga.


Manúisigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Manúisigh. Is í an Fhraincis a bpríomhtheanga.


Manannaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Manannaigh. Is iad an Béarla agus Gaeilge Mhanann bpríomhtheanga.


Molacaígh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Molacaígh. Is í an Mholacais a bpríomhtheanga.


Mundaracúigh.
Is grúpa eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Mundaracúigh. Is í an Mhundaracúis a bpríomhtheanga.


Nárúigh.
Is grúpa eitneach na Micrinéise iad na Nárúigh. Is í an Nárúis a bpríomhtheanga.


Oiséataigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Oiséataigh. Is í an Oiséitis a bpríomhtheanga.


Paistiúnaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Paistiúnaigh. Is í an Phaistiúnais a bpríomhtheanga.


Peirsigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Peirsigh. Is í an Pheirsis a bpríomhtheanga.


Romaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Romaigh. Is í an Romainis a bpríomhtheanga.


Eleanor Roosevelt.
Polaiteoir, taidhleoir agus gníomhaí sóisialta Meiriceánach ab ea Anna Eleanor Roosevelt (11 Deireadh Fómhair 1884 – 7 Samhain 1962). Céad-Bhean na Stát Aontaithe a bhí inti ó Márta 1933 go hAibreán 1945, níos faide ná aon Chéad-Bhean eile i stair Mheiriceá. "Céad-Bhean an Domhain" a bhaist an t-uachtarán Harry S. Truman uirthi as ucht a saothar ar son cearta daonna. Rugadh agus cailleadh í i gCathair Nua-Eabhrac.
Ba de mhuintir Roosevelt agus Livingston í. Sa bhliain 1905 phós sí Franklin Delano Roosevelt, duine a raibh gaol i bhfad amach aici leis. Rugadh seisear páistí dóibh. Neacht le Theodore Roosevelt, 26ú huachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá, ab ea Eleanor freisin.
I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda agus Truman ina uachtarán ar na Stáit Aontaithe, bhí páirt shuntasach aici i gcruthú na Náisiún Aontaithe (NA). Bhí sí sa chathaoir ar an gcoimisiún a dhreacht an Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine.
A luashaol.
Rugadh Anna Eleanor Roosevelt i Manhattan do lánúin den uasaicme, Elliott Roosevelt (1860–1894) agus Anna Hall (1863–1892). Bhí beirt dheartháireacha aici, Elliott, Jr. agus Hall. chomh maith le leasdeartháir, Elliott Roosevelt Mann, arbh í Katy Mann, duine de shearbhóntaí an teaghlaigh, a mháthair. B’fhearr leis an iníon óg an dara hainm aici, Eleanor. “Granny” a thug a máthair mar leasainm uirthi as í a bheith chomh seanaimseartha agus a bhí sí. Níor thug a máthair an oiread sin ceana di ach oiread, agus mar gheall air sin shíl Eleanor go raibh sí féin gránna.
Bhí sócúl an tsaoil ag Eleanor, mar sin féin, agus í ag fás aníos. Cailleadh a máthair leis an diftéire nuair a bhí Eleanor 8 mbliana d’aois (cailleadh Elliott, Jr. den ghalar sin freisin an bhliain ina dhiaidh). Fuair a hathair bás dhá bhliain ina dhiaidh sin. Bhí seisean seo ag streachailt le fadhbanna óil le fada an lá agus bhí "delirium tremens" chomh dona sin air lá amháin gur léim sé trí fhuinneog san ospidéal ina raibh sé ag fanacht. D’éag sé go gairid ina dhiaidh sin. Cuireadh Eleanor agus Hall ansin chuig a seanmháthair, Marie Ludlow Hall (1843-1919), i Tivoli, Nua-Eabhrac. Sa bhliain 1898 chuaigh Eleanor a chónaí in Allenswood, scoil cailíní in aice le Londain. Chuaigh Marie Souvestre, stiúrthóir na scoile, go mór i bhfeidhm ar Eleanor idir fhorbairt éirime, chearta ban, theangacha (d’éirigh sí ardlíofa i Fhraincis agus mhúscailt a suime sa taisteal. Sa bhliain 1902, agus í ar ais i Nua-Eabhrac, rinne sí a céad iarrachtaí poiblí i measc uaisle na cathrach úd.
Pósadh.
Chuir Eleanor aithne ar Franklin D. Roosevelt, duine a raibh sinsear Ollannach aige i gcoiteann léi (mar atá Nicholas Roosevelt, 1658–1742), ar thraein i Nua-Eabhrac sa bhliain 1902. Thosaigh Franklin ag déanamh cúirtéireachta léi agus bhí an lá leis. D’ainneoin máthair Franklin a bheith ina choinne, thug siad lámh is focal lena chéile i mí na Samhna, 1904. Phós siad ar Lá le Pádraig, 1905, ócáid mhór sna nuachtáin toisc uachtarán na tíre, Theodore Roosevelt, a bheith i láthair. Chuir an lánúin faoi i gCathair Nua-Eabhrac. Thug Máthair Franklin, Sara, teach sa chathair dóibh. Ar dtús chuireadh máthair a céile a ladar isteach i ngach socrú sa teach, rud ab éasca agus teach Sara béal dorais leo agus, go deimhin, gan eatarthu ach comhlaí sleamhnáin. Ghlac Eleanor leis sin (ainneoin na bprionsabal a d’fhoghlaim sí ó Marie Souvestre), ach de réir a chéile d’éirigh léi a húdaras féin a bhaint amach sa teach. Nuair a toghadh Franklin mar sheanadóir stáit chuir siad fúthu in Albany, príomhchathair stát Nua-Eabhrac. Faoiseamh d’Eleanor ab é seo mar bhí sí ábalta éalu ó chur isteach Sara ina saol.
Nuair a ceapadh a fear céile mar leas-rúnaí an Chabhlaigh, lean sí é go Washington, D.C., ise i gcónaí ag déanamh de réir na ndualgas traidisiúnta a bhíodh ag bean a bhí pósta le duine poiblí. Sa bhliain 1919, fuair sí cual litreacha cumainn ón rúnaí aigesean, Lucy Rutherford, nuair a bhí sí ag baint a chuid éadaigh as mála taistil. D’éiligh sí colscaradh uaidh ach dhiúltaigh Franklin a leithéid a dhéanamh, agus eisean ag iarraidh a shaol polaitiúil a choimeád slán sábháilte. Mar sin féin, d’éirigh an comhréitiú eatarthu ina mhargadh polaitiúil in áit an ghnáthchaidrimh phósta.
Ina dhiaidh sin, chuaigh Eleanor agus Franklin a mbealach féin. D'éirigh sise mór le gárda cosanta a tugadh di sa bhliain 1929, fear darbh ainm Earl Miller a mhúin di conas roinnt spórt a imirt. Rinne sí caidreamh dlúth le roinnt ban chomh maith. Lorena Hickok, iriseoir, an duine ba shuntasaí díobh. Bhí a fhios ag cuid de chomhghleacaithe proifisiúnta Hickok gur leispiach í. Tar éis tamaill, d'éirigh "Hick" (mar a thug Eleanor uirthi) as a post agus thosaigh sí ag obair d'Eleanor. Chaith siad a lán ama i gcuideachta lena chéile agus scríobh siad roinnt míle litreacha chun a chéile sna blianta 1933 go 1962. Dhóigh Hickok cuid díobh le príobháideachas Eleanor a chosaint. Scríobh Hickok roinnt alt faoi óige agus saol laethúil Eleanor, rud a chuidigh go mór lena híomhá a chruthú. Hickok a spreag Eleanor chun aistí rialta a scríobh sna páipéir nuachta. Ní féidir a bheith lánchinnte a raibh caidreamh collaí ag Eleanor le haon duine díobh ar éirigh sí mór leo, fiú i gcás Lorena Hickok.
A saol poiblí.
Nuair a bhuail an polaimiailíteas Franklin i mí Lúnasa 1921, thug sí aire an linbh dó agus rinne sí gach aon rud ar a shon. In ainneoin a chúthail agus a bhí sí, agus í ag leanúint chomhairle Louis McHenry Howe, labhair sí os comhair daoine/ar an ardán ina áit chun uaillmhianta polaitiúila Franklin a chur chun cinn, é seo in aghaidh thoil Sara, arbh fhearr go mór léi dá dtabharfadh a mac tinn faoi saol ciúin compórdach ar eastát de chuid an teaghlaigh ag mairieachtáil ar a oidhreacht. Mar ionadaí a fir chéile i bhfeachtais pholatiúla chuidigh sí leis an post mar ghobharnóir Nua-Eabhrac a bhaint amach sa bhliain 1928, agus ansin uachtaránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 1933. Céad-Bhean na Stát Aontaithe a bhí inti ón 4ú lá mí na Márta, 1933, go dtí an 12ú lá mí Aibreáin, 1945. Bhí tionchar mór aici ar bheartas intíre a fir chéile agus é in oifig, mar atá cláracha sósialta an Bhirt Nua ("New Deal"), feabhsú ar stádas na mban, cearta sibhialta an phobail ghoirm, srl. Chuige sin uile rinne sí preasagallaimh, scríobh sí colúin do na nuachtáin faoin teideal "My Day" (1935–1962), agus labhair sí ar an raidió. A bhuíochas leis an mbua a bhí ag Eleanor agus í ag baint feidhme as an meáin nua, mhéadaigh gnaoi na ndaoine ar an lánúin.
Bhí sé mar nós aici a comhairle féin a thabhairt faoi gach aon cheist, cosúil le haire gan chúram roinne i rialtas a fir chéile, rud a spreag míshuaimhneas ar a méid cumhachta, agus i ndiaidh 1940 go háirithe, tharraing sí aird an phreasa agus na scríbhneoirí grinn.
Ar cheisteanna idirnáisiúnta, bhí Eleanor ar son caidreamh taidhleoireachta a chur ar bun leis an Aontas Sóivéadach. Tháinig amhras uirthi i dtaobh na Sóivéadach, áfach, de bharr a chóngaraí agus a d'éirigh siad le Gearmáin na Naitsíoch sna 1930idí déanacha. Bhí Eleanor i bhfabhar na Stáit Aontaithe a bheith páirteach sa Dara Cogadh Domhanda. Ní raibh aon drogall uirthi cuairt a thabhairt ar na saighdiúirí ar bhéal an chatha. Sheas sí ar son cruthú scuadrún eitleoirí ar fhir ghorma iad, na Tuskegee Airmen, a ghlac páirt sa chogaíocht san Eoraip, agus rinne sí amhlaidh freisin i gcás cór píolótaí mná, rud a chuir roinnt mhaith ban in inmhe éirí ina bpíolótaí.
I Nua-Eabhrac, i ndiaidh an chogaidh, tháinig sí salach ar Tammanay Hall, an drong a raibh smacht orthu ar chuid mhaith den Pháirtí Daonlathach agus den rialtas i Nua-Eabhrac, idir chathair agus stát. Cuireadh frith-Chaitliceachas ina leith. Ba de chúlra eitneach Caitliceach an drong úd, Éireannaigh cuid mhór díobh cé gurbh fhear den ainm Carmine De Sapio an duine i gceannas orthu go dtí deireadh a réime sa bhliain 1961, an bhliain a briseadh De Sapio as a phost sa ghrúpa de bharr feachtais fhada a chothaigh grúpa leasaithe, Eleanor ina measc. Roimhe sin, i mí Iúil na bliana 1949, chothaigh colún léi i gcoinne maoiniú Fheidearálaigh do na scoileanna Caitliceacha coimhlint idir í féin agus an Cairdinéal Francis Spellman, ardeaspaig Chathair Nua-Eabhrac. D'éirigh seisean agus a lucht tacaíochta searbhasach; "frith-Chaitliceach" a thug seisean uirthi freisin. Níor thaitin a fear céile leo lena bheo ach oiread, agus nuair a sheas mac léi, Franklin Delano Roosevelt Jr., mar aturnae ginearálta an stáit sa bhliain 1954, throid lucht Tammanay Hall go tréan ina choinne.
Eleanor Roosevelt agus an leagan Spáinnise de Dhearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine á choinneáil suas aici
I mí na Nollag, 1945, cheap an tUachtarán Harry S. Truman Eleanor ina toscaire chuig Comhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe. I mí Aibreáin, 1946, d’éirigh sí ina cathaoirleach ar Choimisiún na Náisiún Aontaithe um Chearta an Duine agus an coimisiún sin á fhorbairt go fóill. D’fhan sí sa phost úd go dtí mí Eanáir na bliana 1947. Bhí ról tábhachtach aici (in éineacht le René Cassin, John Peters Humphrey agus daoine eile) i ndréachtú an Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine. Labhair Eleanor ina fhabhar in óráid a thug sí ar an 28ú lá Meán Fómhair, 1948. Dúirt sí gur “Magna Carta idirnáisiúnta do dhaoine i ngach uile áit” a bhí ann. Ghlac an Comhthionól Ginearálta leis an nDearbhú d’aon ghuth ar an 10ú lá de mhí na Nollag, 1948, ach le ocht vóta staonta: sé náisiún an Bhloic Shóivéadaigh, an Araib Shádach, agus an Afraic Theas.
Bás.
I mí Aibreáin na bliana 1960, d'aithin na dochtúirí anaemacht aplaisteach in Eleanor. Sa bhliain 1962 tugadh stéaróidigh di, rud a athmhúscail an eitinn a bhí ina smior cnáimhe. Theip ar a croí mar thoradh air sin ina hárasán ag 55 Sráid 74 Thoir i Manhattan ar an 7ú lá mí na Samhna 1962 in aois a 78 bliana.
I measc an tslua a bhí i láthair ag sochraid Roosevelt i Hyde Park, bhí an tUachtarán John F. Kennedy, chomh maith le hiar-uachtaráin Harry S. Truman agus Dwight D. Eisenhower. Ag labhairt ar a sochraid dó, d'fhiafraigh Adlai Stevenson, "What other single human being has touched and transformed the existence of so many?" "She would rather light a candle than curse the darkness, and her glow has warmed the world," a dúirt sé lena chois sin. Cuireadh taobh le Franklin í ar eastát an teaghlaigh in Hyde Park, Nua-Eabhrac ar an 10ú lá de mhí na Samhna, 1962. I ndiaidh a báis, thug muintir Roosevelt an teach samhraidh a bhí acu ar Oileán Campobello do rialtais na Stát Aontaithe agus Cheanada, agus sa bhliain 1964 chuir siad seo Páirc Idirnáisiúnta Campobello Roosevelt ar bun san áit, 2,800 acra san iomlán.


Bakkafjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Bakkafjörður. Bhí 72 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Borgarfjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Borgarfjörður.


Breiðdalsvík.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Breiðdalsvík. Bhí 139 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Djúpivogur.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Djúpivogur.Bhí 470 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Egilsstaðir.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Egilsstaðir.Bhí 2,257 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Eskifjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Eskifjörður.Bhí 1,043 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Fáskrúðsfjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Fáskrúðsfjörður.Bhí 662 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Höfn.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Höfn.Bhí 2,167 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Neskaupstaður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Neskaupstaður.Bhí 1,437 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Reyðarfjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Reyðarfjörður.Bhí 1,102 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Seyðisfjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Seyðisfjörður.


Stöðvarfjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Stöðvarfjörður.Bhí 200 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Vopnafjörður.
Is baile san Austurland in Íoslainn é Vopnafjörður.Bhí 695 daoine ina gcónaí ann i 2011.


Abbey Wood.
Is baile é Abbey Wood atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Charlton, Londain.
Is baile é Charlton atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Eltham.
Is baile é Eltham atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Falconwood.
Is baile é Falconwood atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Horn Park.
Is baile é Horn Park atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kidbrooke.
Is baile é Kidbrooke atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Maze Hill.
Is baile é Maze Hill atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Middle Park, Londain.
Is baile é Middle Park atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


New Charlton.
Is baile é New Charlton atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


New Eltham.
Is baile é New Eltham atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Plumstead.
Is baile é Plumstead atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Shooter's Hill.
Is baile é Shooter's Hill atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Thamesmead.
Is baile é Thamesmead atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Westcombe Park.
Is baile é Westcombe Park atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woolwich.
Is baile é Woolwich atá suite sa bhuirg Royal Borough of Greenwich, Londain Theas.
Féach freisin.
Bailte agus cathracha i Sasana


Albany Park.
Is baile é Albany Park atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Barnehurst.
Is baile é Barnehurst atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Darwen.
Is baile suite i Lancashire é Darwen.


Fleetwood.
Is baile suite i Lancashire é Fleetwood.


Garstang.
Is baile suite i Lancashire é Garstang.


Great Harwood.
Is baile suite i Lancashire é Great Harwood.


Haslingden.
Is baile suite i Lancashire é Haslingden.


Kirkham, Lancashire.
Is baile suite i Lancashire é Kirkham.


Lancaster, Lancashire.
Is baile suite i Lancashire é Lancaster.


Leyland, Lancashire.
Is baile suite i Lancashire é Leyland.


Longridge.
Is baile suite i Lancashire é Longridge.


Lytham St. Annes.
Is baile suite i Lancashire é Lytham St. Annes.


Morecambe.
Is baile suite ar Bhá Morecambe, i Lancashire, Sasana é Morecambe. Bhí 38,917 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Ormskirk.
Is baile suite i Lancashire é Ormskirk.


Oswaldtwistle.
Is baile suite i Lancashire é Oswaldtwistle.


Padiham.
Is baile suite i Lancashire é Padiham.


Penwortham.
Is baile suite i Lancashire é Penwortham.


Poulton-le-Fylde.
Is baile suite i Lancashire é Poulton-le-Fylde.


Rawtenstall.
Is baile suite i Lancashire é Rawtenstall.


Rishton.
Is baile suite i Lancashire é Rishton.


Skelmersdale.
Is baile suite i Lancashire, in iarthuaisceart Shasana é Skelmersdale. Skem a thugtar muintir na háite air go neamhfhoirmeálta. Tá sé suite in Lancashire Thiar i ndeisceart an chontae. Bhí 38,813 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2006.


Thornton, Lancashire.
Is baile suite i Lancashire é Thornton.


Thornton-Cleveleys.
Is baile suite i Lancashire é Thornton-Cleveleys.


Wesham.
Is baile suite i Lancashire é Wesham.


Whitworth, Lancashire.
Is baile suite i Lancashire é Whitworth.


Klaus Mann.
Scríbhneoir Gearmánach ab ea Klaus Mann (18 Samhain 1906 – 21 Bealtaine 1949). Ba é an scríbhneoir Thomas Mann a athair.
Do rugadh Klaus Mann i gcathair München ar an 18ú lá de Shamhain agus do fuair sé bás ar an 21ú lá de mhí na Bealtaine i gCannes, sa Fhrainc. D'fhág Klaus agus a theaghlach an Ghearmáin sa bhliain 1938 agus do chuadar go dtí na Stáit Aontaithe. Tar éis an Dara Cogadh Domhanda, do bhí deacrachtaí pearsanta móra ag Klaus Mann. Do thosaigh sé a chín lae don bhliain 1949 leis an abairt seo: "I am not going to continue these notes. I do not wish to survive this year" ('Ní leanfad ar na nótaibh seo. Ní mian liom teacht ón bhliain seo.'). Do chuir Klaus lámh ina bhás féin sa bhliain chéanna.
Is iad "Der fromme Tanz" (1925), an chéad leabhar i litríocht na Gearmáine ina raibh sé i gceist ag an údar scríobh fé homaighnéasacht go follasach, agus "Mephisto" (1936) na húrscéalta is cáiliúla a scríobh sé.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2012.
Ba é Craobh Shinsear Iomána na hÉireann 2012 an 125ú eagrán den chraobh iomána Uile-Éireann ó bunaíodh é in 1887. Thosaigh an comórtas ar an 19 Bealtaine 2012 agus chríochnaigh sé ar an 30 Meán Fómhair 2012.
Is iad Cill Cainnigh a bhain an chraobh, tar éis bua 3–22 in aghaidh 3–11 i gcoinne Gaillimh in athimirt ar an gcluiche ceannais.
Foirne.
Ghlac 14 fhoireann páirt sa chraobhchomórtas.
Roghnaigh Ciarraí gan páirt a ghlacadh sa chroabhchomórtas, ceart a bhí ag dul dóibh toisc gur bhain siad Corn Uí Rinn 2011. Shocraigh siad páirt a ghlacadh i gCorn Uí Rinn arís.


Belvedere.
Is baile é Belvedere atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Barnes Cray.
Is baile é Barnes Cray atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bexleyheath.
Is baile é Bexleyheath atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Bexley.
Is baile é Bexley atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Blackfen.
Is baile é Blackfen atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crayford.
Is baile é Crayford atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crook Log.
Is baile é Crook Log atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Crossness.
Is baile é Crossness atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wickham Thoir.
Is baile é Wickham Thoir atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Erith.
Is baile é Erith atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Soiscéal Lúcáis.
Is ceann de Shoiscéil Chanónta, ceann de Shoiscéil Shionoptacha agus an tríú leabhar den Tiomna Nua é Soiscéal Naofa Íosa Críost de réir Lúcáis.


Christine de Pisan.
Scríbhneoir, file agus fealsamh Francach ab ea Christine de Pizan (1364 - 1430), nó Christine de Pisan mar a scríobhtaí a hainm fadó. Iodálachó dhúchas a bhí inti. Do rugadh í i gcathair Veinéis thart ar 1364 agus do fuair sí bás i Mainistir Phoissy thart ar 1430. Deirtear gurbh í Christine de Pizan an chéad bhean riamh i stair na Fraince a bhí ina scríbhneoir proifisiúnta. Cé gur scríobh sí cuid mhaith téacsanna idir phrós agus fhilíocht, is é "Le Livre de la Cité des Dames" (1405) a saothar is iomráití sa lá atá inniu ann.


Foots Cray.
Is baile é Foots Cray atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lamorbey.
Is baile é Lamorbey atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Lessness Heath.
Is baile é Lessness Heath atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Longlands.
Is baile é Longlands atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Cray Thuaidh.
Is baile é Cray Thuaidh atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Northumberland Heath.
Is baile é Northumberland Heath atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sidcup.
Is baile é Sidcup atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Slade Green.
Is baile é Slade Green atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Upton, Bexley.
Is baile é Upton atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Welling.
Is baile é Welling atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Heath Thiar.
Is baile é Heath Thiar atá suite sa bhuirg London Borough of Bexley, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Berrylands.
Is baile é Berrylands atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Chessington.
Is baile é Chessington atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Coombe, Kingston upon Thames.
Is baile é Coombe atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hook, Londain.
Is baile é Hook atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas. Bhí cónaí ar 18,973 duine in Hook sa bhliain 2010.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kingston upon Thames.
Is baile é Kingston upon Thames atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kingston Vale.
Is baile é Kingston Vale atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Malden Rushett.
Is baile é Malden Rushett atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Motspur Park.
Is baile é Motspur Park atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Corn Rugbaí an Domhain 2011.
An tír óstach a roghnú.
Bhí trí thír san iomaíocht chun Corn an Domhain a reáchtáil: An tSeapáin, An Nua-Shéalainn agus An Afraic Theas. Ag cruinniú den "International Rugby Board" (IRB) ar an 17 Samhain 2005 i mBaile Átha Cliath, roghnaíodh an Nua-Shéalainn mar eagraitheoir.
Staideanna.
Imríodh cluichí Chorn an Domhain in dhá staid déag in aon chathair dhéag. Bhí an cluiche tosaigh agus an cluiche ceannais ar siúl in Eden Park, Auckland
Tíortha cáilithe.
Bhí 20 tír cáiliithe don chorn domhanda. Bhí áit ag an Nua-Shéalainn go huathoibríoch mar thír óstach. Ansin bhí áit ag na trí thír is fearr ó bhabhta na ngrúpaí ag Corn Rugbaí an Domhain 2007 go huathoibríoch freisin. Líonadh an ocht áit eile ó chomórtais mhór-roinne agus cluiche cáilithe idir-mhór-roinne.
Babhta na nGrúpaí.
Roinneadh na fiche tír i gceithre ghrúpa de chúig thír. D'imir gach tír in aghaidh gach tír eile uair amháin.
Chuaigh buaiteoirí na ngrúpaí agus na foirne a bhí sa dara áit ar aghaidh chuig na babhtaí ceathrú ceannais. Fuair na chéad trí fhoireann sa ghrúpa áit uathoibríoch ag an gcéad Chorn Domhanda eile.


Martin Heidegger.
Plaic chuimneacháin ar theach Martin Heidegger i Meßkirch
Fealsamh Gearmánach ab ea Martin Heidegger (1889 - 1976). Do rugadh é i Meßkirch ar an 26ú lá de mhí Mheán Fómhair agus do fuair sé bás i gcathair Freiburg im Briesgau ar an 26ú lá de mhí na Bealtaine. Is é "Sein und Zeit" ('Beith agus Aimsir'), foilsithe sa bhliain 1927, a shárshaothair.


Theodor W. Adorno.
Fealsamh, socheolaí, ceoleolaí agus cumadóir Gearmánach ab ea Theodor W. Adorno (1903 - 1969), nó Theodor Ludwig Wiesengrund mar atá a ainm scríte ar a theastas breithe. Do rugadh é i gcathair Frankfurt am Main, sa Ghearmáin, ar an 11ú lá de mhí Mheán Fómhair agus do fuair sé bás ar an 6ú lá de Lúnasa i gcathair Visp, san Eilvéis.


Jacques Derrida.
Fealsamh Francach ab ea Jacques Derrida (1930 - 2004), nó Jackie Derrida mar atá a ainm scríte ar a theastas breithe. Do rugadh é i gcathair El Biar, san Ailgéir, ar an 15ú lá de mhí Iúil agus do fuair sé bás i bPáras na Fraince ar an 8ú lá de mhí Dheireadh Fómhair. Is eisean a chruthaigh agus a forleathnaigh an "déconstruction" ('díthógáil') mar mhodh fealsúnachta. Is iad "De la grammatologie" (1967), "L'écriture et la différence" (1967) agus "La voix et le phénomène" (1967) cúpla ceann desna leabhraibh is iomráití a scríobh sé.


Edmund Husserl.
Fealsamh agus matamaiticeoir Gearmánach ab ea Edmund Husserl (1859 - 1938). Ostarach ó dhúchas a bhí ann. Do rugadh é ar an 8ú lá de mhí Aibreáin i gcathair Proßnitz in Mähren, Impireacht na hOstaire, agus do fuair sé bás ar an 27ú lá de mhí Aibreáin i gcathair Freiburg im Breisgau na Gearmáine. Duine desna fealsúna a rabhadar is mo tionchar acu ar fhealsúnacht an 20ú haois ab ea Edumund Husserl, toisc gurbh eisean a bhunaigh an Fheiniméaneolaíocht mar mheon fealsúnachta.


Cnuasainmn.
Is ainmfhocal a shainchiallíonn grúpa indibhidí é cnuasainmn.


Tost.
Scríofa ag Seán Ó Ríordáin agus foilsithe ins an leabhar Brosna
Is nach fios nach amhlaidh bheigh go deireadh scríbe;
Car leagas uaim an eochair oíche ghaoithe;
le go ríordánóinn an farasbarr neamhscrite,
Ó bhíos-sa féin go deireanach i m'intinn,
B'é gur folamh bheadh do thearmann beag iata;
Cuir as do cheann ar fad
Is bí sásta leis an aigne neamhscríte.


Corn Rugbaí an Domhain 2007.
Bhí Corn Rugbaí an Domhain 2007 ar siúl sa Fhrainc ón 7 Meán Fómhair go dtí an 20 Deireadh Fómhair 2007. D'imir na 20 tír a bhí san iomaíocht do Chorn Webb Ellis 48 gcluiche thar 44 lá. Ba é seo an 6ú huair a bhí an corn domhanda ar siúl.
Bhain an Afraic Theas an comórtas, le bua 15–6 i gcoinne Sasana sa chluiche ceannais.
Staideanna.
Imríodh na cluichí in dhá staid déag, deich gcinn sa Fhrainc, ceann amháin sa Bhreatain Bheag (Caerdydd) agus ceann amháin in Albain (Dún Éideann). Imríodh an cluiche tosaigh agus an cluiche ceannais sa Stade de France.
Babhta na nGrúpaí.
Cuireadh na fiche foireann a bhí cáilithe isteach i gceithre Ghrúpa, agus cúig thír i ngach grúpa. Bhí foireann a bhain an babhta leathcheannais amach sa chorn domhanda roimhe sin agus foireann a bhain na babhtaí ceathrú ceannais amach i ngach grúpa. Foirne ón comórtas cáiliúcháin a bhí sna foirne eile. D'imir gach foireann i gcoinne gach foireann eile sa Ghrúpa céanna uair amháin.
Fuarthas ceithre phointe ar bhua agus dhá phointe ar chomhscór. Ní bhfuarthas aon phointe as cluiche a chailliúint. Bhí pointí bónais ar fáil freisin i ngach cluiche: pointe amháin as ceithre úd a scóráil (beag beann ar thoradh an chluiche), agus pointe amháin don fhoireann a chaill an cluiche más rud é go raibh seacht bpointe nó níos lú idir na foirne. Cuireadh na pointí bónais agus na pointí ó na cluichí le chéile, agus chuaigh an dá fhoireann a raibh an líon ba mhó pointí acu ar aghaidh chuig na babhtaí ceathrú ceannais.
Chomh maith leis sin, fuair dhá fhoireann déag áit uathoibríoch ag Corn Rugbaí an Domhain 2011, sé sin na foirne a chríochnaigh sa chéad trí áit i ngach grúpa.
Úid.
B'ionann na hocht n-úd a scóráil Brian Habana agus curiarracht Jonah Lomu don líon úd is mó in aon chorn domhanda amháin.


Corn Rugbaí an Domhain 2003.
Ba é Corn Rugbaí an Domhain 2003 an cúigiú eagrán den chorn rugbaí domhanda. Bhí an comórtas ar siúl san Astráil ón 10 Deireadh Fómhair go dtí an 22 Samhain 2003. Bhain Sasana Corn Webb Ellis, an chéad uair a bhuaigh foireann ón leathsféar thuaidh Corn Rugbaí an Domhain. Bhuaigh siad 20-17 i gcoinne na hAstráile sa chluiche ceannais, tar éis am breise.
Staideanna.
Imríodh 48 in 11 staid éagsúil, gach ceann acu san Astráil. Imríodh an cluiche oscailte agus an cluiche ceannais, chomh maith leis na cluichí leathcheannais agus an cluiche don tríú háit, sa Telstra Stadium.
Foirne cáilithe.
Bhí 20 tír páirteach sa chomórtas. Fuair 8 bhfoireann a bhain na babhtaí ceathrú ceannais amach sa chorn domhanda roimhe áit uathoibríoch. Cháiligh an dá thír déag eile ó chomórtas cáiliúcháin.
Babhta na nGrúpaí.
Cuireadh na fiche foireann a bhí cáilithe isteach i geithre Ghrúpa, agus cúig thír i ngach grúpa. D'imir gach foireann i gcoinne gach foireann eile sa Ghrúpa céanna uair amháin. Fuarthas ceithre phointe ar bhua agus dhá phointe ar chomhscór. Ní bhfuarthas aon phointe as cluiche a chailliúint. Den chéad uair ag an gcorn domhanda, baineadh úsáid as pointí bónais. Fuarthas pointe amháin as ceithre úd nó níos mó a scóráil in aon chluiche amháin, agus fuair an fhoireann a chaill an cluiche pointe amháin más rud é go raibh níos lú ná seacht bpointe idir na foirne. Chuaigh na foirne a bhí sa chéad dá áit sna grúpaí ar aghaidh chuig na babhtaí ceathrú ceannais.
Pointí.
Scóráladh 2834 phointe san iomlán, 59 bpointe ar an meán in aghaidh an chluiche.
Úid.
Scóráladh 332 úd san iomlán, 7 n-úd ar an meán in aghaidh an chluiche.


New Malden.
Is baile é New Malden atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Norbiton.
Is baile é Norbiton atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Old Malden.
Is baile é Old Malden atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Naomh Damhnait.
Is naomh Caitliceach í Damhnait (7ú aois). Rugadh in Éirinn í agus fuair sí bás i nGeel, an Bheilg.


Busker Abú.
Clár siamsaíocht Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 1 Márta, 2015 ar aghaidh é Busker Abú. Róisín Ní Thomáin a chuireann an clár i láthair. Tá sé ar TG4 gach Domhnach.
Is iad Fiachna Ó Braonáin, Síle Seoige agus Aindrias De Staic na breithiúna ar an gclár faoi láthair.
Sraith 1: 2015.
Thosaigh an chéad sraith de Busker Abú ar 1 Márta 2015 agus chriochnaigh sé ar 24 Bealtaine, 2015.
Ba iad Fiachna Ó Braonáin, Síle Seoige agus Aindrias De Staic na breithiúna don sraith seo.
Fuair 10 iomatheoiri áit sa leathceannais agus fuair 4 iomatheoirí sa ceannais. Bhuaigh Mahoo an sraith. Tháinig Suantraí i ndara, Established i dtríú agus Dublin City Rounders i gceathrú.


Contae Fairfield, Connecticut.
Is contae i iar deisceart Connecticut í Fairfield. I 2010 bhí 916,829 ag mearachtaint sa contae. I 2000 bhí Béarla an príomtheanga do 76.2% (do daonra Fairfield). Bhí Spáinnis an príomtheanga do 11%,Portaingéilis do 2%, Iodáilis do 1.7% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.1%.


Contae Hartford, Connecticut.
Is contae i thuaisceart Connecticut í Hartford. I 2010 bhí 894,014 ag mearachtaint sa contae. Is í an contae leis an dara daonra is mó í Connecticut. I 2000 bhí Béarla an príomtheanga do 78.4% (do daonra Hartford). Bhí Spáinnis an príomtheanga do 10.3%, Polainnis do 2.6%, Fraincís do 1.9% agus bhí Iodáilis an príomtheanga do 1.6%.


Contae Litchfield, Connecticut.
Is contae in iar thuaisceart Connecticut í Litchfield. I 2010 bhí 189,927 ag mearachtaint sa contae. I 2000 bhí Béarla an príomtheanga do 92.3%(do daonra Litchfield). Bhí Spáinnis an príomtheanga do 2.1%, Iodáilis do 1.6% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.2%.


Laurence Sterne.
Scríbhneoir Angla-Éireannach agus ministir Anglacánach ab ea Laurence Sterne (24 Samhain 1713 – 18 Márta 1768). Rugadh é ar an 24 Samhain 1713 i gCluain Meala.
Bhí baint aige le cúrsaí polaitíochta i Yorkshire Theas sna bhliain 1740idí. Scríobh sé faoi sa leabhar "A Political Romance" (1759).
Foilsíodh an chéad agus an dara imleabhair de "The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman" sa bhliain 1759. Is sa bhliain 1767 a foilsíodh an imleabhar deireanach de (iml. 3 agus 4, 1761; iml. 5 agus 6, 1762; iml. 7 agus 8, 1765; iml. 9, 1767).
D'fhoilsigh Sterne cuid mhaith seanmóra agus scríobh sé a chuimhní cinn. Thaistil Sterne sa Fhrainc agus san Iodáil sa bhliain 1765 agus foilsíodh "A Sentimental Journey Through France and Italy" i 1768, trí seachtain roimh a bhás. Fuair Sterne bás ar an 18 Márta 1768 i Londain.


Grenoble.
Is cathair atá suite in oirdheisceart na Fraince í Grenoble. Príomhchathair den "département" Isère is ea í agus do bhí sí ina príomhchathair chúige Dauphiné fadó. Is í Grenoble an chathair is mó sna hAlpa. De réir Insee (Príomh-Oifig Staidrimh na Fraince), do bhíodar 157,424 daoine ina gcónaí inti sa bhliain 2011.


Contae Middlesex, Connecticut.
Is contae i deisceart Connecticut í Middlesex. I 2010 bhí 165,676 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 91.1%. Bhí Spáinnis an príomtheanga do 2.6%, Iodáilis do 1.9%, Fraincís do 1.2% agus bhí Polainnis an príomtheanga do 1%.


Contae New Haven, Connecticut.
Is contae i deisceart Connecticut í New Haven. I 2010 bhí 862,477 ag mearachtaint sa contae. Is í an contae leis an tríú daonra is mó i Connecticut. Bhí Béarla an príomtheanga do fórmhór do daonra contae New Haven. Bhí Spáinnis an príomtheanga do 8.73% agus bhí Iodáilis an príomtheanga do 2.05%.


Seething Wells.
Is baile é Seething Wells atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Contae New London, Connecticut.
Is contae i oirdheisceart Connecticut í New London. I 2010 bhí 274,055 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 90.1%. Bhí Spáinnis an príomtheanga do 4.5% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.1%.
Teach cúirte Chontae New London


Naomh Rita.
Ba naomh Caitliceach í Naomh Rita an Cascia (1381 – 22 Bealtaine 1457). Rugadh sí "Margherita Lotti" i Roccaporena, an Iodáil.


Contae Tolland, Connecticut.
Is contae i thuaisceart Connecticut í Tolland. I 2010 bhí 152,691 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 90.5%. Bhí Spáinnis an príomtheanga do 2.9% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.6%.


Surbiton.
Is baile é Surbiton atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Surbiton Park.
Is baile é Surbiton Park atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Tolworth.
Is baile é Tolworth atá suite sa bhuirg Royal Borough of Kingston upon Thames, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Colliers Wood.
Is baile é Colliers Wood atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Eastfields.
Is baile é Eastfields atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Merton Abbey, Londain.
Is baile é Merton Abbey atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Seoinigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Seoinigh. Is iad an grúpa eitneach is mó sa tSiombáib, i ndeisceart agus in oirthear na tíre go príomha. Tá cónaí ar chuid Seoinigh i Mósaimbíc freisin. Is í an tSeoinis a bpríomhtheanga. Is í an teanga Afraiceach is mó cainteoirí dúchais san Afraic Fho-Shaharach í.


Téalannaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Téalannaigh. Is í Téalainnis a bpríomhtheanga.


Contae Windham, Connecticut.
Is contae in oirthuaisceart Connecticut é Windham.
Daonáireamh.
Daonáireamh (2010): bhí 118,428 duine ina gcónaí sa chathair.


Contae Bristol, Oileán Rhode.
Is contae in oirthear Oileán Rhode í Bristol. I 2010 bhí 49,875 ag mearachtaint sa contae. Is í an contae leis an daonra is lú i Oileán Rhode. I dtearmaí achar is í an tríú contae is lú i S.A.M agus nil an contae ach 65km². I 2000 bhí Béarla an príomtheanga do 85.4%(do daonra contae Bristol). Bhí Portaingéilis an príomtheanga do 10.4% agus bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.3%.
Bristol
Bristol, Contae


Contae Kent, Oileán Rhode.
Is contae i lár Oileán Rhode í Kent. I 2010 bhí 166,158 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 92%(do daonra contae Kent). Bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.9%, Fraincís do 1.5%, Portaingéilis do 1.4% agus bhí Iodáilis an príomtheanga do 1.1%.


Contae Newport, Oileán Rhode.
Is contae in oirthear Oileán Rhode í Newport. I 2010 bhí 82,888 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 92%. Bhí Spáinnis an príomtheanga do 2.3%, Portaingéilis do 2.1% agus bhí Fraincís an príomtheanga do 1.3%.


Corn Rugbaí an Domhain 1999.
Ba é Corn Rugbaí an Domhain 1999 an cheathrú corn domhanda rugbaí. Bhí an comórtas ar siúl ón 1 Deireadh Fómhair go dtí an 6 Samhain 1999. Ba é Cónaidhm Rugbaí na Breataine Bige a d'eagraigh an comórtas, agus chomh maith leis an Bhreatain Bheag, imríodh roinnt cluichí sa Fhrainc, i Sasana, in Albain agus in Éirinn. Bhuaigh an Astráil Corn Webb Ellis.
Staideanna.
Imríodh na 41 chluiche i staideanna difriúla i dtíortha difriúla. Chuir an Bhreatain Bheag féin trí staid ar fáil, bhí cúig cinn sa Fhrainc, ceithre chinn i Sasana, trí cinn in Albain agus trí cinn in Éireann. Imríodh na cúig ghrúpa i dtír dhifriúil. Imríodh Grúpa A in Albain, Grúpa B i Sasana, Grúpa C sa Fhrainc, Grúpa D sa Bhreatain Bheag agus Grúpa E in Éirinn. Imríodh an cluiche tosaigh agus an cluiche ceannais in Caerdydd, sa Millennium Stadium, a tógadh go speisialta don chorn domhanda seo.
Tíortha rannpháirteacha.
Tháinig méadú ar líon na foirne óna sé déag go fiche tír. Mar óstach, fuair an Bhreatain Bheag áit go huathoibríoch, chomh maith leis na foirne a bhí sa chéad trí áit sa chorn domhanda roimhe. Eagraíodh comórtas cáiliúcháin do na sé áit déag eile. Ghlac 65 thír san iomlán páirt sa chomórtas cáiliúcháin sin.
Babhta na nGrúpaí.
Cuireadh an fiche tír rannpháirteach i gcúig ghrúpa, agus ceithre thír i ngach grúpa. Fuarthas dhá phointe as cluiche a bhuachan agus pointe amháin as comhscór. Ní bhfuarthas aon phointe as cluiche a chailliúint. Fuair cúig bhuaiteoir na ngrúpaí áit go díreach sa bhabhta ceathrú ceannais. D'imir na cúig fhoireann a bhí sa dara háit agus an fhoireann ab fhearr a chríochnaigh sa tríú háit cluichí cáilithe chun áit a fháil sna babhtaí ceathrú ceannais.
Bhí cúig phointe ar úd, dhá phointe ar shlánú, trí phointe ar chic pionóis agus trí phointe ar phreabchúl.
Pointí.
Scóráladh 2417 bpointe san iomlán, sin 59 ar an meán in aghaidh an chluiche.
Úid.
Scóráladh 242 úd san iomlán, sin 6 úd ar an meán in aghaidh an chluiche.


Albert Camus.
Albert Camus (1913 - 1960), sa bhliain 1957.
Scríbhneoir, fealsamh, úrscéalaí, drámadóir, aistí agus gearrscéalaí Francach ab ea Albert Camus (1913 - 1960). Do rugadh é ar an 7ú lá de Shamhain i Mondovi san Ailgéir, agus do fuair sé bás ar an 4ú lá d'Eanáir i Villeblevin na Fraince. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1957. Scríobh sé "L'Étranger" (1942), "La Peste" (1947), "Le Mythe de Sisyphe" (1942) agus "La Chute" (1956).


Abbey Hey.
Is ceantar suite i Manchain é Abbey Hey.


Ancoats.
Is ceantar suite i Manchain é Ancoats.


Ardwick.
Is ceantar suite i Manchain é Ardwick.


Ardwick Green.
Is ceantar suite i Manchain é Ardwick Green.


Baguley.
Is ceantar suite i Manchain é Baguley.


Barlow Moor.
Is ceantar suite i Manchain é Barlow Moor.


Belle Vue, Manchain.
Is ceantar suite i Manchain é Belle Vue.


Benchill.
Is ceantar suite i Manchain é Benchill.


Beswick, Manchain.
Is ceantar suite i Manchain é Beswick.


Blackley.
Is ceantar suite i Manchain é Blackley.


Bradford, Manchain.
Is cathair suite i Manchain é Bradford.


Morden Íochtair.
Is baile é Morden Íochtair atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Mitcham.
Is baile é Mitcham atá suite i mBuirg Londan Merton. Tá sí suite in iardheisceart Londan.
Bailte agus cathracha i Sasana


Morden.
Is baile é Morden atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Morden Park.
Is baile é Morden Park atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Pollards Hill.
Is baile é Pollards Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Raynes Park.
Is baile é Raynes Park atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


St Helier, Londain.
Is baile é St Helier atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wimbledon Theas.
Is baile é Wimbledon Theas atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Contae Providence, Oileán Rhode.
Is contae i thuaisceart Oileán Rhode í Providence. I 2010 bhí 626,667 (59.5% do daonra Oileán Rhode) ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 72.7%(do daonra Providence). Bhí Spáinnis an príomtheanga do 13.4%, Portaingéilis do 4.9%, Fraincís do 2.5% agus bhí Iodáilis an príomtheanga do 1.6%.


Naomh Beinidict.
Ba naomh Caitliceach é Beinidict Norcia (480 – 22 Márta 543 nó 547). Rugadh i Norcia, san Iodáil é agus fuair sé bás i Monte Cassino.


Summerstown, Londain.
Is baile é Summerstown atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wimbledon Park.
Is baile é Wimbledon Park atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Wimbledon, Londain.
Is baile é Wimbledon atá suite sa bhuirg London Borough of Merton, Londain Theas. Tá timpeall ar 60,800 duine ina gcónaí i Wimbledon.
Bailte agus cathracha i Sasana


Addington, Londain.
Is baile é Addington atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Contae Washington, Oileán Rhode.
Is contae i ndeisceart Oileán Rhode í Washington. I 2010 bhí 126,979 ag mearachtaint sa contae. Bhí Béarla an príomtheanga do 92.8%(do daonra contae Washington), bhí Spáinnis an príomtheanga do 1.8% agus bhí Iodáilis an príomtheanga do 1.6%.


Roger Martin du Gard.
Roger Martin du Gard (1881 – 1958), sa bhliain 1937.
Scríbhneoir Francach ab ea Roger Martin du Gard (1881 - 1958). Do rugadh é i Neuilly-sur-Seine ar an 23ú lá de mhí an Mhárta agus do fuair sé bás ar an 22ú lá de mhí Lúnasa i Sérigny na Fraince. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1937. Is é "Les Thibault", "roman fleuve" ilimleabhrach a foilsíodh idir 1922 agus 1940, a shárshaothar.


Claude Simon.
Scríbhneoir Francach ab ea Claude Simon (1913 - 2005). Rugadh é ar an 10 Deireadh Fómhair 1913 i gcathair Antananarivo Mhadagascar agus fuair sé bás ar an 6 Iúil 2005 i bPáras na Fraince. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1985. Bhí spéis ag Claude Simon sa phéintéireacht agus sa ghrianghrafadóireacht freisin.


Elfriede Jelinek.
Úrscéalaí agus drámadóir Ostarach is ea Elfriede Jelinek (r. 1946). Do rugadh í ar an 20ú lá de mhí Dheireadh Fómhair i gcathair Mürzzuschlag na hOstaire. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta uirthi sa bhliain 2004. Is iad "Die Klavierspielerin" (1983) agus "Die Kinder der Toten" (1995) cúpla ceann desna leabhraibh is mó clú atá scríte aici.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2014.
Bhí Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2014 ar siúl i gCóbanhávan, an Danmhairg, ar 10 Bealtaine 2014. Bhí an Ceoláras suite 26km ón Malmö Arena, an airéine ina raibh an comórtas ar siúl i 2013.
Bhuaigh An Ostair leis an amhrán "Ardú Cosúil le Fhionnuisce", ag Conchita Wurst, scríofa ag Charley Mason, Joey Patulka, Ali Zuckowski, agus Julian Maas.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2013.
Ba é an Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2013 an 58ú bliantúil Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.Sa bhliain 2013, bhí an comórtas ar siúl i Malmö sa tSualainn.
Ghlac 26 tír páirt sa bhabhta ceannais (as 39 tír go hiomlán tar éis dhá bhabhta leathcheannais), agus bhuaigh Emmelie de Forest ón Danmhairg leis an amhrán "Only Teardrops".


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1971.
Ba é an Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1971 an 16ú bliantúil Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse. Tharla an comórtas ar siúl i Baile Átha Cliath Éire, tar bua Dana sa chomórtas 1970 le an t-amhrán "All Kinds of Everything". Ba é an chéad uair a bhí óstáil na hÉireann an chomórtais.


Bradford-with-Beswick.
Is ceantar suite i Manchain é Bradford-with-Beswick.


Brooklands, Manchain.
Is ceantar suite i Manchain é Brooklands.


Burnage.
Is ceantar suite i Manchain é Burnage.


Castlefield.
Is ceantar suite i Manchain é Castlefield.


Cheetham Hill.
Is ceantar suite i Manchain é Cheetham Hill.


Chorlton-cum-Hardy.
Is ceantar suite i Manchain é Chorlton-cum-Hardy.


Chorltonville.
Is ceantar suite i Manchain é Chorltonville.


Collyhurst.
Is ceantar suite i Manchain é Collyhurst.


Crumpsall.
Is ceantar suite i Manchain é Crumpsall.


Didsbury.
Is ceantar suite i Manchain é Didsbury.


Fallowfield.
Is ceantar suite i Manchain é Fallowfield.


Gorton.
Is ceantar suite i Manchain é Gorton.


Great Heaton.
Is ceantar suite i Manchain é Great Heaton.


Sully Prudhomme.
File Francach ab ea René Armand François Prudhomme, nó Sully Prudhomme (1839 - 1907) mar is fearr aithne air. Do rugadh é ar an 16ú lá de Mhárta i bPáras na Fraince agus do fuair sé bás ar an 6ú lá de Mheáin Fómhair i Châtenay-Malabry. Do moladh an chéad Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 1901.


Contae New Castle, Delaware.
Is contae i dtuaisceart Delaware é New Castle. Is é Wilmington príomhchathair an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 538,479 duine i gcontae New Castle. Ba Béarla an príomtheanga ag 89.5% den daonra agus bhí Spáinnis mar phríomtheanga ag 5.3%.
New Castle


Contae Sussex, Delaware.
Is contae i ndeisceart Delaware é Sussex. Is é Georgetown príomhcathair an contae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 197,145 duine i gcontae i contae Sussex.. Ba Bhéarla an príomtheanga ag 93.3% agus bhí Spáinnis an príomtheanga ag 4.3%.
Sussex


Addiscombe.
Is baile é Addiscombe atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Ashburton, Londain.
Is baile é Ashburton atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Broad Green, Londain.
Is baile é Broad Green atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Croydon.
Is baile é Croydon atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Harpurhey.
Is ceantar suite i Manchain é Harpurhey, 3 mhíle soir ó lár na cathrach. Bhí cónaí ar 8,834 duine ann sa bhliain 2001. Luaitear Harpurhey i gcáipéisí a théann chomh fada siar leis an mbliain 1320. Rugadh Anthony Burgess, an scríbhneoir sa cheantar.


Ladybarn.
Is ceantar suite i Manchain é Ladybarn.


Hulme.
Is ceantar suite i Manchain é Hulme.


Highfield Country Park.
Is ceantar suite i Manchain é Highfield Country Park.


Levenshulme.
Is ceantar suite i Manchain é Levenshulme.


Longsight.
Is ceantar suite i Manchain é Longsight.


Manchain Lár na Cathrach.
Is ceantar suite i Manchain é Manchain Lár na Cathrach.


Miles Platting.
Is ceantar suite i Manchain é Miles Platting.


Moss Side.
Is ceantar suite i Manchain é Moss Side.


Moston, Manchain.
An chros i gcuimhne Mairtírigh Mhanchan in Moston
Is ceantar suite i lár Manchan é Moston.


New Islington.
Is ceantar suite i Manchain é New Islington.


Openshaw.
Is ceantar suite i Manchain é Openshaw.


Contae Barnstable, Massachusetts.
Is contae i oir deisceart Massachusetts é Barnstable. Is é Barnstable príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 215,888 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93.6% de na daoine agus bhí Portaingéilis ag 1.7% dóibh, Spáinnis ag 1.4% agus Fraincís ag 1%.
Barnstable


Contae Berkshire, Massachusetts.
Is contae i iarthar Massachusetts é Berkshire. Is é Pittsfield príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 131,219 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 94.1% de na daoine, bhí Spáinnis ag 1.6% agus bhí Fraincís ag 1.1%.


Contae Bristol, Massachusetts.
Is contae i oir-dheisceart Massachusetts é Bristol. Is é Taunton príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 548,285 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 79.1% de na daoine, bhí Portaingéilis ag 13.9%,bhí Spáinnis ag 2.9% agus bhí Fraincís ag 1.6%.


Contae Dukes, Massachusetts.
Is contae i oir-dheisceart Massachusetts é Dukes. Is é Edgartown príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 16,535 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93.1% de na daoine, bhí Portaingéilis ag 3.7%,bhí Spáinnis ag 1.7% agus bhí Gaelainn ag 0.3%.


Contae Essex, Massachusetts.
Is contae in oirthuaisceart Massachusetts é Essex. Is iad Salem agus Lawrence príomhbhailte an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 743,159 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 80.8% de na daoine, bhí Spáinnis ag 13.9%, Fraincís ag 1.4%, Iodáilis ag 1.2% agus bhí Portaingéilis ag 1.0%.


Contae Franklin, Massachusetts.
Is contae suite in oir-thuaisceart Massachusetts é Franklin. Is é Greenfield príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 71,372 duine sa chontae. Bé Béarla an príomtheanga ag 94.5% den daonra agus bhí Spáinnis mar phríomhtheanga 1.8%.den daonra.


Contae Hampden, Massachusetts.
Is contae i niarthar Massachusetts é Hampden. Is é Springfield príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 463,490 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77.9% de na daoine,Spáinnis ag 13%, Polainnis ag 1.8%, Fraincís ag 1.6%, Portaingéilis ag 1.4% agus bhí Rúisis ag 1%. Sa bhliain 2000 bhí Gaelainn an príomtheanga do 114(0.03%).


Cluichí Comhlathais 2018.
Beidh Cluichí Comhlathais 2018 ar siúl i nGold Coast, san Astráil, ó 4 Aibreán go 15 Aibreán 2018.


Coombe, Croydon.
Is baile é Coombe atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Coulsdon.
Is baile é Coulsdon atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Croydon Theas.
Is baile é Croydon Theas atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Duppas Hill.
Is baile é Duppas Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Forestdale, Londain.
Is baile é Forestdale atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Hamsey Green.
Is baile é Hamsey Green atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Kenley.
Is baile é Kenley atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Monks Orchard.
Is baile é Monks Orchard atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas. Tá an áit ainmnithe i ndiaidh teaghlach dar shloinne Monk. Tógadh Monks Orchard House agus an t-eastát timpeall air ag tosnú sna 1850idí. D'éirigh sé ina fhobhaile de chuid Londan sna 1920idí.
Bailte agus cathracha i Sasana


New Addington.
Is baile é New Addington atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Norbury.
Is baile é Norbury atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Contae Hampshire, Massachusetts.
Is contae i niarthar Massachusetts é Hampshire. Is é Northampton príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 158,080 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 88.8% de na daoine,Spáinnis ag 3.4%, Fraincís ag 1.7% agus bhí Polainnis ag 1.4%. Sa bhliain 2000 bhí Gaelainn an príomtheanga do 70(0.05%).


Contae Middlesex, Massachusetts.
Is contae in oirthuaisceart Massachusetts é Middlesex. Is iad Lowell agus Cambridge príomhbhailte an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 1,503,085 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 79.6% de na daoine,Spáinnis ag 4.3%, Portaingéilis ag 2.7%, Iodáilis ag 1.6%, Sínis ag 1.4% agus bhí Fraincís ag 1.5%.


Nantucket.
Is oileán agus contae i ndeisceart Massachusetts é Nantucket. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 10,172 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.9% de na daoine, bhí Spáinnis ag 5.9% agus bhí Fraincís ag 3.5%.


Contae Norfolk, Massachusetts.
Is contae i noirthear Massachusetts é Norfolk. Is é Dedham príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 670,850 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85.7% de na daoine,Sínis ag 2.1%, Spáinnis ag 2%, Iodáilis ag 1% agus bhí Fraincís ag 1%. Sa bhliain 2000 bhí Gaelainn an príomtheanga do 1,000(0.16%).


Contae Plymouth, Massachusetts.
Is contae i oir deisceart Massachusetts é Plymouth. Is iad Plymouth agus Brockton príomhbhailte an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 494,919 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.1% de na daoine,Spáinnis ag 2.5%, Portaingéilis ag 2.3%, Críol Fraincís ag 1.5% agus bhí Fraincís ag 1%. Sa bhliain 2000 bhí Gaelainn an príomtheanga do 120(0.03%).


Contae Suffolk, Massachusetts.
Teach cúirte Chontae Suffolk, Bostún
Is contae i noirthear Massachusetts é Suffolk. Is é Boston príomhbhaile an chontae. Is iad Winthrop, Chelsea agus Revere na bailte eile sa chontae, iad go léir i dtuaisceart an Chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 722,023 duine sa chontae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 66.3% de na daoine, Spáinnis ag 14.5%, Críol Fraincís ag 3.1%, Sínis ag 2.3% agus bhí Portaingéilis ag 2.2%. Sa bhliain 2000 bhí Gaelainn an phríomtheanga do 800(0.12%).


Contae Worcester, Massachusetts.
Is contae i Massachusetts é Worcester. Is é Worcester príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 798,552 duine sa chontae. Is í an contae leis an dara daonra is mó i Massachusetts. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85.1% de na daoine,Spáinnis ag 6.1% agus bhí Fraincís ag 1.9%.


Corn Rugbaí an Domhain 1995.
Ba é Corn Rugbaí an Domhain 1995 an tríú corn rugbaí domhanda. Bhí an comórtas ar siúl ón 25 Bealtaine go dtí an 24 Meitheamh 1995 san Afraic Theas. Bhuaigh foireann rugbaí na hAfraice Theas an comórtas, 15-12 i gcoinne na Nua-Shéalainne sa chluiche ceannais.
Ba é Corn an Domhain an chéad mhórimeacht spóirt a bhí ar siúl san Afraic Theas tar éis dheireadh an apartheid. B'ócáid stairiúil é nuair a bhronn Uachtarán na hAfraice Theas, Nelson Mandela, gléasta i ngeansaí na foirne náisiúnta, Corn Webb Ellis ar chaptaen na hAfraice Theas Francois Pienaar.
Staideanna.
Imríodh na 32 chluiche i naoi staid difriúil, gach ceann acus san Afraic Theas. Imríodh an cluiche ceannais sa staid ba mhó, Ellispark in Johannesburg.
Tíortha rannpháirteacha.
Cosúil leis na comórtais roimhe bhí sé fhoireann déag rannpháirteach sa chorn domhanda. Fuair na hocht bhfoireann a bhain an babhta ceathrú ceannais amach sa chomórtas roimhe sin áit go huathoibríoch, chomh maith leis an óstach, an Afraic Theas. Eagraíodh comórtas cáiliúcháin don seacht n-áit eile.
Babhta na nGrúpaí.
Cuireadh na sé thír déag a ghlac páirt i gceithre ghrúpa, agus ceithre thír i ngach grúpa. Fuarthas trí phointe as cluiche a bhuachan, dhá phointe as comhscór agus pointe amháin as cluiche a chailliúint. Chuaigh an dá fhoireann a bhí sa chéad dá áit i ngach grúpa ar aghaidh go díreach chuig an mbabhta ceathrú ceannais.
Bhí cúig phointe ar úd, dhá phointe ar shlánú, trí phointe ar chic pionóis agus trí phointe ar phreabchúl.
Pointí.
Scóráladh 1730 pointe san iomlán, sin 54 ar an meán in aghaidh an chluiche.
Úid.
Scóráladh 187 n-úd san iomlán, sin 6 úd ar an meán in aghaidh an chluiche.


CNN.
Cainéal nuachta Meiriceánach teilifíse agus saitilíte is ea The Cable News Network (Líonra Cábla Nuachta) nó CNN mar is fearr aithne air. Is é Turner Broadcasting System, cuid de Time Warner, úinéar an chainéil. Cainéal cábla nuachta 24 huaire atá ann. Ted Turner a bhunaigh CNN sa bhliain 1980. B'é an chéad chainéal teilifíse a chuir nuacht ar fáil 24 huaire a chloig sa lá, agus an chéad chainéal lán-nuachta sna Stáit Aontaithe.
Tá ceanncheathrú CNN suite in Atlanta, Georgia, ach craoltar ó áiseanna de chuid an chainéil i gCathair Nua-Eabhrac, Washington, D.C. agus Los Angeles.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2017.
Bhí an Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2017 ar siúl ar an 9 Bealtaine - 11 Bealtaine 2017 (babhtaí leathcheannais), agus an bhabhta ceannais ar an 13 Bealtaine 2017. B'é an tIonad Taispeántas Idirnáisiúnta i Cív, an Úcráin, suíomh na gcomórtas. D'óstáil an Úcráin Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2005, Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse na nÓg 2009 agus 2013.
Bhí trí thír is daichead páirteach i Cív. Tháinig an Portaingéil agus an Rómáin ar ais. Níor ghlac an Bhoisnia-Heirseagaivéin agus an Rúis páirt. Bhí 26 amhránaí ar an ardán sa bhabhta ceannais.
Éire.
Bhí Brendan Murray ar an ardán d’Éirinn. Chan sé an t-amhrán "Dying toTry." Ní bhfuair sé go leor vótaí chun áit a fháil sa bhabhta ceannais
Babhta ceannais.
Bhí dhá chuid den vótáil. Ar dtús fuair na hamhránaithe na vótaí ó na giúiréithe i ngach tír. Ina dhiaidh sin bhí an Phortaingéil sa chéad áit.
Ansin d’fhoghair siad na vótaí ón bpobal i ngach tír. Níor athraigh an chéad áit agus bhí an bua ag Salvador Sobral ón bPortaingéil. B'é an chéad uair riamh a bhuaigh an Phortaingéil an comórtas.
Babhta 1 - 9 Bealtaine 2017.
Beidh ocht déag dtír páirteach i sa babhta leathcheannais.
Vótáil freisin: An Iodáil, An Ríocht Aontaithe agus An Spáinn.
Babhta 2 - 11 Bealtaine 2017.
Beidh naoi déag dtír páirteach i sa babhta leathcheannais.
Vótáil freisin: An Fhrainc, An Ghearmáin agus An Úcráin.
1 i Laidin.


Corn Rugbaí an Domhain 1991.
Ba é Corn Rugbaí an Domhain 1991 an dara corn rugbaí domhanda. Bhí an comórtas ar siúl ón 3 Deireadh Fómhair go dtí an 2 Samhain 1991 i Sasana. Imríodh roinnt cluichí freisin sa Fhrainc, in Éirinn, in Albain agus sa Bhreatain Bheag. Bhuaigh foireann rugbaí náisiúnta na hAstráile an comórtas, le bua 12-6 i gcoinne an óstaigh, Sasana, sa chluiche ceannais.
Staideanna.
Imríodh na 32 chluiche i naoi staid déag, i dtíortha éagsúla. Chuir Sasana féin ceithre staid ar fáil, bhí ocht gcinn sa Fhrainc, ceithre cinn sa Bhreatain Bheag, péire in Éirinn agus ceann amháin in Albain. Imríodh Grúpa A i Sasana, grúpa B in Albain agus in Éirinn, grúpa C sa Bhreatain Bheag agus grúpa D sa Fhrainc. Imríodh an cluiche tosaigh agus an cluiche ceannais sa staid ba mhó, Twickenham i Londain, dhá chluiche a chaill an t-óstach, Sasana.
Tíortha rannpháirteacha.
Bhí sé fhoireann déag rannpháirteach sa chorn domhanda. Fuair na hocht bhfoireann a bhain an babhta ceathrú ceannais amach sa chomórtas ceithre bliana roimhe sin áit go huathoibríoch. Eagraíodh comórtas cáiliúcháin do na hocht n-áit eile. Ní raibh cead ag an Afraic Theas páirt a ghlacadh sa chomórtas i ngeall ar an badhcat spóirt i gcoinne apartheid. Ghlac 25 thír páirt sa chomórtas cáiliúcháin.
Babhta na nGrúpaí.
Cuireadh na sé thír déag a ghlac páirt i gceithre ghrúpa, agus ceithre thír i ngach grúpa. Fuarthas trí phointe as cluiche a bhuachan, dhá phointe as comhscór agus pointe amháin as cluiche a chailliúint. Chuaigh an dá fhoireann a bhí sa chéad dá áit i ngach grúpa ar aghaidh go díreach chuig an mbabhta ceathrú ceannais.
Bhí ceithre phointe ar úd, dhá phointe ar shlánú, trí phointe ar chic pionóis agus trí phointe ar phreabchúl.
Pointí.
Scóráladh 1197 bpointe san iomlán, sin 37 ar an meán in aghaidh an chluiche.
Úid.
Scóráladh 140 úd san iomlán, sin 4 úd ar an meán in aghaidh an chluiche.


New Moston.
Is ceantar suite i gcathair Manchain é New Moston, 5 mhíle ó lár na cathrach.
Sa bhliain 1850 cheannaigh cumann foirgníochta 57 acra sa cheantar agus leag siad amach pleananna le haghaidh eastát títhíochta. "New Moston" an t-ainm a bhí ar an gceantar mar bhí sé suite go díreach taobh thiar den bhaile stairiúil sin Moston.


Newall Green.
Siopaí, árasáin agus tithe i Newall Green
Is ceantar suite i Manchain é Newall Green. Cuid de Wythenshawe, i ndeisceart Mhanchain, atá ann. Tá Newall Green ar thaobh thiar an mhótarbhealaigh M56, timpeall is míle slí ó lár Wythenshawe.
Tá dhá scoil dara leibhéil i Newall Green, St Paul's Catholic High School agus Newall Green High School, chomh maith le roinnt bunscoileanna.


Newton Heath.
Is ceantar suite i Manchain é Newton Heath.


Northenden.
Is ceantar suite i Manchain é Northenden.


Northern Moor.
Is ceantar suite i Manchain é Northern Moor.


Northern Quarter, Manchain.
Is ceantar suite i Manchain é Northern Quarter.


Parrs Wood.
Is ceantar suite i Manchain é Parrs Wood.


Peel Hall, Wythenshawe.
Is ceantar suite i Manchain é Peel Hall.


Sharston.
Is ceantar suite i Manchain é Sharston.


Spinningfields.
Is ceantar suite i Manchain é Spinningfields.


Victoria Park, Manchain.
Is ceantar suite i Manchain é Victoria Park.


Whalley Range, Manchain.
Is ceantar suite i Manchain é Whalley Range.


Withington.
Is ceantar suite i Manchain é Withington.


Woodhouse Park.
Is ceantar suite i Manchain é Woodhouse Park.


Wythenshawe.
Halla Wythenshawe, seanteach mór atá i bPáirc Wythenshawe anois
Is ceantar suite i ndeisceart Manchain é Wythenshawe. Bhí cónaí ar 86,267 duine ann sa bhliain 2012. Tá Aerfort Mhanachain buailte le taobh theas an cheantair.


Stockport.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Stockport.


Tameside.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Tameside.


Oldham.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Oldham.


Rochdale.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Rochdale.


Wigan.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Wigan.


Trafford.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Trafford.


Altrincham.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Altrincham.


Ashton-in-Makerfield.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Ashton-in-Makerfield.


Ashton-under-Lyne.
Is ceantar atá suite i Manchain Mhór é Ashton-under-Lyne. Áit fhliuch nárbh fhiú mórán a bhíodh ann. Ansin mar thoradh ar an Réabhlóid Thionsclaíoch, d'éirigh Ashton-under-Lyne ina bhaile muileann, an lár de líonra canálacha agus bóithre iarainn. Bhí 45,198 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Atherton, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Atherton.


Audenshaw.
Audenshaw sa réamhionad. Tá lár Mhanchan sa chúlra.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Audenshaw.


Blackrod.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Blackrod.


Cadishead.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Cadishead.


Chadderton.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Chadderton.


Cheadle Hulme.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Cheadle Hulme.


Cheadle, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Cheadle.


Denton, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Denton.


Droylsden.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Droylsden.


Bjørnstjerne Bjørnson.
Úrscéalaí, file agus drámadóir Ioruach ab ea Bjørnstjerne Martinus Bjørnson (8 Nollaig 1832 – 26 Aibreán 1910). Do rugadh é ar an 8ú lá de mhí na Nollag i Kvikne na hIorua agus do fuair sé bás ar an 26ú lá d'Aibreán i bPáras na Fraince. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1903. Is eisean a scríobh focail d'amhrán náisiúnta na hIorua, "Ja, vi elsker dette landet" an t-ainm atá air. Do bhí Bjørnson ina bhunaitheoir den Riksmålsforbundet ('An Cumann Riksmål') sa bhliain 1907 freisin. Cumann teangeolaíochta, cultúrtha agus polaitiúil is é an Riksmålsforbundet agus oibríonn sé chun Caighdeáin Riksmål na Ioruaise a chur chun cinn.


José Echegaray.
Innealtóir, drámadóir, polaiteoir agus matamaiticeoir Spáinneach ab ea José Echegaray y Eizaguirre (1832 - 1916). Ba é an drámadóir Spáinneach Miguel Echegaray y Eizaguirre a dheartháir. Do rugadh José Echegaray ar an 19ú lá d'Aibreán i gcathair Maidrid na Spáinne agus do fuair sé bás ar an 14ú lá de mhí Mheán Fómhair sa chathair céanna. Sa bhliain 1904, bronnadh Duais Nobel na Litríochta air, chomh maith leis an scríbhneoir Francach Frédéric Mistral.


Giosuè Carducci.
File agus scríbhneoir Iodálach ab ea Giosuè Alessandro Giuseppe Carducci (1835 - 1907). Do rugadh é ar an 27ú lá de mhí Iúil i Valdicastello, sráidbhaile atá suite i gcathair Pietrasanta sa lá atá inniu ann, agus do fuair sé bás ar an 16ú lá d'Fheabhra i gcathair Bologna na hIodáile. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1906. B'eisean an chéad Iodálach riamh a fuair an duais sin.


Ephebophilia.
Is Ephebophilia an leas gnéasach fásta phríomhúil nó eisiach i lár-go-déanach déagóirí, aois 15 go dtí 19 i gcoitinne. Tagann an téarma ephebophilia ó na Gréige Ársa: ἔφηβος (ephebos) a shainmhínítear variously mar "tháinig amháin ag caithreachais", "a óige de ocht gcinn déag a ndearnadh a dokimasia agus cláraíodh mar shaoránach (Aithin)", agus "teacht ar fear eastát" = agus φιλία (-philia) "grá".


Thelarche.
Thelarche ciallaíonn an. Forbairt de chíche i daonna baineann le linn caithreachais (forbairt gnéasach) Go ginearálta, is é an chíche ar chlé an ceann is mó den dá.


Rudolf Christoph Eucken.
Fealsamh Gearmánach ab ea Rudolf Christoph Eucken (1846 – 1926). Do rugadh é ar an 5ú lá d'Eanáir i mbaile Aurich, baile atá suite in iarthuaisceart na Gearmáine, agus do fuair sé bás ar an 15ú lá de mhí Mheán Fómhair i gcathair Jena. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1908. Do bhí moladh mór ar a chuid saothar sa tSualainn lena linn, ach is duine é atá imithe as cuimhne na ndaoine sa lá atá inniu ann.


The Female Boss.
Is é "The Female Boss" an chéad albam ó Tulisa Contostavlos. Scaoileadh é ar an 3 Nollaig 2012.


Norwood New Town.
Is baile é Norwood New Town atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Norwood Theas.
Is baile é Norwood Theas atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Old Coulsdon.
Is baile é Old Coulsdon" atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Peaks Hill.
Is baile é Peaks Hill atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Purley, Londain.
Is baile é Purley atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Riddlesdown.
Is baile é Riddlesdown atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Roundshaw.
Is baile é Roundshaw atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Sanderstead.
Is baile é Sanderstead atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Selhurst.
Is baile é Selhurst atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Selsdon.
Is baile é Selsdon atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Shirley, Londain.
Is baile é Shirley atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Thornton Heath.
Is baile é Thornton Heath atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Waddon.
Is baile é Waddon atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Woodside, Londain.
Is baile é Woodside atá suite sa bhuirg London Borough of Croydon, Londain Theas.
Bailte agus cathracha i Sasana


Dukinfield.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Dukinfield.


Eccles, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Eccles.


Failsworth.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Failsworth.


Farnworth.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Farnworth.


Golborne.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Golborne.


Heywood, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Heywood.


Hindley, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Hindley.


Horwich.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Horwich.


Hyde, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Hyde.


Ince-in-Makerfield.
Is ceantar suite i mBuirg Chathrach Wigan, in iarthar Mhanchain Mhór, Sasana, é Ince-in-Makerfield, nó Ince go neamhfhoirmeálta. Bhí 10,185 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Irlam.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Irlam.


Kearsley.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Kearsley.


Leigh, Manchain Mhór.
An séipéal paróiste i Leigh agus an Boar's Head
Is ceantar suite in iarthar Mhanchain Mhór, Sasana, é Leigh. Tá beagán breis is 46,000 duine ina gcónaí ann.


Littleborough, Manchain Mhór.
Is ceantar suite in oirthuaisceart Mhanchain Mhór, Sasana, é Littleborough. 13,807 duine a bhí ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Middleton, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Middleton.


Milnrow.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Milnrow.


Mossley.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Mossley.


Partington.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Partington.


Pendlebury.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Pendlebury.


Selma Lagerlöf.
a> a chum an phortráid sa bhliain 1908.
Scríbhneoir Sualannach ab ea Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf (1858 – 1940). Do rugadh í i mainéar Mårbacka|Mhårbacka, suite i gcúige Värmland na Sualainne, ar an 20ú lá de Shamhain agus do fuair sí bás ar an 16ú lá de Mhárta san áit chéanna. Duine desna scríobhnóirí Sualannacha is cáiliúla is ea í. Do bhí sí an chéad bhean riamh a fuair an Duais Nobel na Litríochta, duais a bronnadh uirthi sa bhliain 1909, agus do bhí sí an chéad bhean a bheith ina ball d'Acadamh na Sualainne leis. Do ghlac sí ballraíocht san Acadamh sa bhliain 1914. Is é an leabhar leanaí "Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige" (1906-07) an leabhar is clúití dá cuid.


Maurice Maeterlinck.
Scríbhneoir, file agus drámadóir Beilgeach ab ea Maurice Polydore Marie Bernard Maeterlinck (1862 – 1949), nó Maurice Maeterlinck mar is fearr aithne air. Do rugadh é i gcathair Gent na Beilge ar an 29ú lá de Lúnasa agus do fuair sé bás ar an 6ú lá de Bhealtaine i gcathair Nice na Fraince. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1911. Ba í an Fhraincis a theanga dúchais agus an teanga ina scríobhadh sé a chuid shaothar.


Fox News Channel.
Is líonra nuachta teilifíse Meiriceánach coimeádach é Fox News Channel. Is cuid de Fox Entertainment Group, roinn de 21st Century Fox, é. Tá ceanncheathrú FNC i Manhattan, i gCathair Nua-Eabhrac. Craoltar a chuid cláracha ar fud an domhain. Rupert Murdoch, fiontraí Astrálach-Mheiriceánach, a chruthaigh é.


Prestwich.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Prestwich.


Radcliffe, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Radcliffe.


Ramsbottom.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Ramsbottom.


Royton.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Royton.


Sale, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Sale.


Shaw agus Crompton.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Shaw agus Crompton.


Stalybridge.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Stalybridge.


Stretford.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Stretford.


Swinton, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Swinton.


Tottington, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Tottington.


Tyldesley.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Tyldesley.


Walkden.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Walkden.


Westhoughton.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Westhoughton.


Whitefield, Manchain Mhór.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Whitefield.


Worsley.
Is ceantar suite i Manchain Mhór é Worsley.


Acocks Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Acocks Green.


Alum Rock, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Alum Rock.


Ashted.
Is ceantar suite i mBirmingham é Ashted.


Aston.
Séipéal Naomh Peadar agus Pól, Aston
Is ceantar suite i mBirmingham é Aston agus é suite go díreach taobh thoir thuaidh de lár na cathrach. Tá breis is 27,000 duine ina gcónaí ann. Tá staidiam baile Aston Villa F.C. suite in Aston.


Aston Triangle.
Is ceantar suite i mBirmingham é Aston Triangle.


Austin Village.
Is ceantar suite i mBirmingham é Austin Village.


Balsall Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Balsall Heath.


Bartley Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bartley Green.


Beech Lanes.
Is ceantar beag suite i Harborn, i mBirmingham, é Beech Lanes. Tá sé suite gar do Sandwell.


Naomh Ailbe.
Ba naomh Caitliceach é Naomh Ailbe (Laidin: Albeus). Tá aithne air mar Elvis i mBéarla agus Eilfyw nó Eilfw i mBreatnais. Fuair sé bás sa bhliain 528 de réir Annála Inis Faithleann. Easpaig Éireannach agus athair faoistine a bhí ann. Bhí baint aige leis an mBreatain Bheag freisin lena linn, le Naomh Dáibhí go háirithe. Deirtear gur eisean a bhaist Dáibhí.
Áirítear Naomh Ailbe mar cheann de cheithre Éarlamh Móra na hÉireann. Ceiliúrtar féile Ailbe ar an 12ú lá de Mheán Fómhair. Pátrún ar ard-dheoise Caisil agus Ailbhe é.


Gerhart Hauptmann.
Scríbhneoir agus drámadóir Gearmánach ab ea Gerhart Johann Robert Hauptmann (15 Samhain 1862 – 6 Meitheamh 1946). Do rugadh é ar an 15ú lá de Shamhain in Ober Salzbrunn (Polainnis: Szczawno-Zdrój) agus do fuair sé bás ar an 6ú lá de Mheitheamh in Agnetendorf (Polainnis: Jagniątków), dhá chathair atáid suite sa Pholainn sa lá atá inniu ann. Deirtear gurbh eisean scríbhneoir de dhream nádúraíoch is tábhachtaí de litríocht na Gearmáine. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1912.


Theodor Mommsen.
Staraí Gearmánach ab ea Christian Matthias Theodor Mommsen (1817 - 1903). Do rugadh é ar an 30ú lá de Shamhain i nGarding sa Dhiúcacht Schleswig agus do fuair sé bás ar an 1ú lá de Shamhain i gCharlottenburg na Gearmáine. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1902 mar aitheantas ar a shárshaothar il-imleabhrach "Römische Geschichte" (Gaeilge: 'Stair Rómhánach'). Ba Theodor Mommsen duine desna staraithe den Ré Ársa is tábhachtaí a bhíodar ag obair ar feadh na 19ú haoise agus bainid staraí úsáid as a chuid shaothar fós sa lá atá inniu ann.


Billesley, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Billesley.


Birches Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Birches Green.


Birchfield.
Is ceantar suite i mBirmingham é Birchfield.


Blossomfield.
Is ceantar suite i mBirmingham é Blossomfield.


Boldmere.
Is ceantar suite i mBirmingham é Boldmere.


Bordesley Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bordesley Green.


Bordesley, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bordesley.


Bournbrook.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bournbrook.


Bournville.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bournville.


Brandwood End.
Is ceantar suite i mBirmingham é Brandwood End.


Romain Rolland.
Scríbhneoir, úrscéalaí, aistí agus paimfléadaí Francach ab ea Romain Rolland (1866 - 1944). Do rugadh é ar an 29ú lá d'Eanáir i gClamecy na Fraince agus do fuair sé bás ar an 30ú lá de mhí na Nollag i Vézelay na Fraince. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1915. Is iad an t-úrscéal ilimleabhrach "Jean-Christophe" (1904-12) agus "Au-dessus de la mêlée" (1914), alt a scríobh Rolland fén gCéad Chogadh Domhanda agus a fhoilsíodh sa "Journal de Genève", an dá shaothar dá chuid atáid is iomráití.


Brindleyplace.
Is limistéar forbraíochta ilchineálaí é Brindleyplace atá suite in Westside, Birmingham. 17 acra d'achar atá ann. Cuireadh tús lena fhorbairt sa bhliain 1993.


Bromford.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bromford.


Browns Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Browns Green.


Mosarabaigh.
Ba ghrúpa eitneach Eorpach iad na Mosarabaigh. Ba í an Mhosarabais a bpríomhtheanga.


Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Is comórtas Eorpach bliantúil é Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse na nÓg (Béarla: "Junior Eurovision Song Contest", Fraincis: "Concours Eurovision de la Chanson Junior") ina nglacann baill ghníomhacha Aontas Craolacháin na hEorpa (ACE) páirt.
Tíortha.
Tá Baill ghníomhacha ACE incháilithe chun páirt a ghlacadh sa chomórtas. Is iad na Baill ghníomhacha ná na stáit a bhfuil laistigh de Cheantar Craolacháin na hEorpa, nó na stáit a bhfuil ina mbaill de Chomhairle na hEorpa.


Brownhills Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Brownhills Thiar.


Buckland End.
Is ceantar suite i mBirmingham é Buckland End.


California, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é California.


Camp Hill, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Camp Hill.


Castle Vale.
Is ceantar suite i mBirmingham é Castle Vale.


Núibiaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Núibiaigh. Is í an Araibis a bpríomhtheanga.


Polainéisigh.
Is grúpa eitneach iad na Polainéisigh a chónaíonn san Aigéan Ciúin.


Samóigh.
Tupua Tamasese Lealofi III, ardtaoiseach agus ceannaire san fheachtas ar son neamhspleáchas Shamó
Is grúpa eitneach san Aigéan Ciúin Theas iad na Samóigh (Tagata Māo'i). Is í an tSamóis a bpríomhtheanga.
Teaghlach Samóch san 21ú haois


Chinese Quarter, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Chinese Quarter.


Cofton Common.
Is ceantar suite i mBirmingham é Cofton Common.


Cotteridge.
Is ceantar suite i mBirmingham é Cotteridge.


Curzon Gate.
Is ceantar suite i mBirmingham é Curzon Gate.


Deritend.
Is ceantar suite i mBirmingham é Deritend.


Doe Bank.
Is ceantar suite i mBirmingham é Doe Bank.


Driffold.
Is ceantar suite i mBirmingham é Driffold.


Druids Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Druids Heath.


Duddeston.
Is ceantar suite i mBirmingham é Duddeston.


Eastside Locks.
Is ceantar suite i mBirmingham é Eastside Locks.


Eastside, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Eastside.


Edgbaston.
Is ceantar suite i mBirmingham é Edgbaston.


Erdington.
Is ceantar suite i mBirmingham é Erdington.


Falcon Lodge.
Is ceantar suite i mBirmingham é Falcon Lodge.


Gannow Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Gannow Green.


Five Ways, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Five Ways.


Gib Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Gib Heath.


Four Oaks, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Four Oaks.


Gilbertstone.
Is ceantar suite i mBirmingham é Gilbertstone.


Fox & Goose.
Is ceantar suite i mBirmingham é Fox & Goose.


Gosta Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Gosta Green.


Fox Hollies.
Is ceantar suite i mBirmingham é Fox Hollies.


Gravelly Hill.
Is ceantar suite i mBirmingham é Gravelly Hill.


Great Barr.
Is ceantar suite i mBirmingham é Great Barr.


Greet, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Greet.


Gun Quarter.
Is ceantar suite i mBirmingham é Gun Quarter.


Hall Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Hall Green.


Hamstead, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Hamstead.


Handsworth Wood.
Is ceantar suite i mBirmingham é Handsworth Wood.


Harborne.
Séipéal Mhuire (Caitliceach) i Harborne
Is ceantar suite in iardheisceart Birmingham é Harborne, timpeall is 3.5 míle ó lár na cathrach. Bhí 21,070 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.
Tá Harborne luaite i Leabhar Domesday (1086), ach tá rianta de chónaí daoine sa áit a théann roimhe sin siar. Tá comharthaí in aice leis an ospidéal go mbíodh dúnfort Rómhánach ann. Tá a lán tithe Victeoiriacha ar an mbaile a tógadh go déanach san 19ú haois agus go luath an 20ú haois. Fobhaile compórdach é Harborne inniu.


Harts Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Harts Green.


Handsworth, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Acocks Green.


Hawkesley.
Is ceantar suite i mBirmingham é Hawkesley.


Hay Mills.
Is ceantar suite i mBirmingham é Hay Mills.


Highgate, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Highgate.


Hill Hook.
Is ceantar suite i mBirmingham é Hill Hook.


Hockley, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Hockley.


John Morris Jones Walkway.
Is ceantar suite i mBirmingham é John Morris Jones Walkway.


Kings Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Kings Heath.


Kings Norton.
Is ceantar suite i mBirmingham é Kings Norton.


Kingstanding.
Is ceantar suite i mBirmingham é Kingstanding.


The X Factor (RA sraith 12).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a thosnaigh sna Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an dara sraith déag de The X Factor ar an 29 Lúnasa, 2015 agus chriochnaigh sé ar 13 Nollaig, 2015.
Ba iad Simon Cowell, Cheryl Fernandez-Versini, Rita Ora agus Nick Grimshaw na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Louisa Johnson an tsraith le 53.9% na vótaí agus tháinig Reggie 'n' Bollie i ndara áit.
D'fhág Caroline Flack, Olly Murs, Cheryl Fernandez-Versini, Rita Ora agus Nick Grimshaw tar éis an sraith seo.
Breithiúna agus Láithreoirí.
D'fhág Dermot O'Leary ar an 27ú Márta 2015 agus tá Caroline Flack agus Olly Murs ann ina áit. Tá Caroline ag filleadh tar éis briseadh bliana agus Olly ag filleadh tar éis briseadh dhá bhlian.
D'fhógair Sarah-Jane Crawford go raibh sí ag imeacht ar an 11 Bealtaine 2015. Fógraíodh ar an 18 Meitheamh go raibh Rochelle Humes agus Melvin Odoom, le teacht in áit Crawford.
D'fhill Simon Cowell agus Cheryl Fernandez-Versini. Ní bheidh Louis Walsh ag filleadh. D'fhógair sé go raibh sí ag imeacht ar an 14 Bealtaine 2015 ag rá: "The truth is I've done it for 11 years; I never thought I would even be on TV for four or five. To get 10 was great, to get 11 was amazing - I'm not hanging around for them this year." Dúirt sé ina dhiaidh sin, "But I wasn't sacked, I haven't been hired and I'm not hanging around." Fógraíodh ar an 16 Meitheamh go raibh Fernandez-Versini ag filleadh le breithimh nua, sraith 9 aoi-hbreitheamh, Rita Ora agus BBC Radio 1 DJ, Nick Grimshaw, in áit Walsh agus iar Spice Girl Mel B.
Campa Tosaithe.
Thóg an campa tosaithe ar súil ón 27 Iúil go 31 Iúil.
Six Chair Challenge.
Thóg an Six Chair Challenge ar súil ar an 1 agus 2 Meán Fómhair.


Verner von Heidenstam.
Scríbhneoir agus file Sualannach ab ea Carl Gustaf Verner von Heidenstam (1859 - 1940). Do rugadh é ar an 6ú lá d'Iúil in Olshammer na Sualainne agus do fuair sé bás ar an 20ú lá de Bhealtaine sa mhainéar Övralid, a mhainéarsa atá suite i gcúige Östergötland na Sualainne. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1916.


Burley, Rutland.
Burley on the Hill, teach mór in Burley
Is baile suite in Rutland Shasana é Burley. Tá Burley suite in oirthear láir na tíre. Bhí cónaí ar 577 duine ann sa bhliain 2001.


Caldecott, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Caldecott.


Clipsham.
Is baile suite i Rutland é Clipsham.


Cottesmore, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Cottesmore.


Egleton.
Is baile suite i Rutland é Egleton.


Empingham.
Is baile suite i Rutland é Empingham.


Essendine.
Is baile suite i Rutland é Essendine.


Exton, Rutland.
Tithe ceann tuí in Exton
Is baile suite i Rutland, in oirthear Sasana é Exton. Tá cónaí ar timpeall is 600 duine ann.


Edith Weston.
Is baile suite i Rutland é Edith Weston.


Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2015.
Ba é an Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2015 an t-eagrán 13ú na bliantúil Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg. Beidh an comórtas ar siúl in Arena Armeec i Sóifia na Bulgáire an 21 Samhain 2015. Is é seo an chéad chomórtas Eoraifíse a bheidh ar súil sa Bhulgáir.
Ghlac 17 tír páirt sa chomórtas agus Éire agus an Astráil ag glacadh páirt sa chomórtas seo don chéad uair. Tá an Albáin ag filleadh ar ais tar éis dhá bhlian gan a bheith sa chomórtas.
Suíomh.
I ndiaidh bhua na hIodáile sa chéad chomórtas i 2014 - thairg an ACE an ceart a óstáil an 2015 comórtas chun craoltóir náisiúnta na hIodáile, RAI. Ar 7 Deireadh Fómhair 2015, fógraíodh go mbeadh 17 tír a bheith le feiceáil sa chomórtas, le hÉirinn agus an Astráil ag déanamh a chéad uair. An Iodáil dhiúltaigh go luath a óstáil an ócáid, ina ionad sin Málta agus an Bhulgáir araon i bhfeidhm a óstáil ar an gcomórtas. Ar 26 Eanáir 2015, fógraíodh go mbeadh an Bhulgáir óstáil an ócáid. I Márta 2015 fógraíodh go mbeadh Arena Armeec bheith ar an suíomh don chomórtas.
Rannpháirtithe.
Ar 7 Deireadh Fómhair 2015, deimhníodh go mbeidh seacht dtír déag páirt a ghlacadh sa chomórtas. Beidh an Astráil agus Éire a gcuid tús, beidh an Albáin ais tar éis as láthair dhá bhliain agus beidh Macadóine ais tar éis as láthair aon bhliain amháin. Beidh an Chróit agus an Chipir a tharraingt siar tar éis filleadh i 2014 eagrán, cé go mbeidh an tSualainn a tharraingt siar don chéad uair ó 2008. Bhí sé an chéad uair ó 2007, go raibh 17 tír páirt a ghlacadh.


Henrik Pontoppidan.
Úrscéalaí agus gearrscéalaí Danmhargach ab ea Henrik Pontoppidan (1857 - 1943). Do rugadh é ar an 24ú lá d'Iúil i gcathair Fredericia i ndeisceart na Danmhairge agus do fuair sé bás ar an 21ú lá de Lúnasa i gCóbanhávan na Danmhairge. Is é "Lykke-Per" (Gaeilge: 'Per Ámharach'), úrscéal ilimleabhrach a foilsíodh idir 1898 agus 1904, a shárshaothar. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1918, chomh maith leis an scríbhneoir Danmhargach Karl Adolph Gjellerup.


Karl Adolph Gjellerup.
Scríbhneoir Danmhargach ab ea Karl Adolph Gjellerup (1857 – 1919). Do rugadh é ar an 2ú lá de Mheitheamh sa shráidbhaile Roholte na Danmhairge agus do fuair sé bás ar an 11ú lá de Dheireadh Fómhair i nDresden na Gearmáine. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air, chomh maith leis an scríbhneoir Danmhargach Henrik Pontoppidan, sa bhliain 1917.


Carl Spitteler.
File, scríbhneoir, criticeoir agus aistí Eilvéiseach ab ea Carl Friedrich Georg Spitteler (1845 – 1924). Do rugadh é ar an 24ú lá d'Aibreán i Liestal na hEilvéise agus do fuair sé bás i Luzern na hEilvéise ar an 29ú lá de mhí na Nollag. Ba í an Ghearmáinis a theanga dhúchais agus an teanga ina scríobhadh sé a chuid saothar. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1919.


Anatole France.
Scríbhneoir Francach ab ea Anatole France (1844 - 1924), nó François Anatole Thibault mar atá a ainm scríte ar a theastas baiste.
Do rugadh é ar an 16ú lá d'Aibreán i bPáras na Fraince agus do fuair sé bás ar an 12ú lá de Dheireadh Fómhair i Saint-Cyr-sur-Loire, común atá suite gar do Thours na Fraince. Deirtear gurbh eisean duine desna scríbhneoirí ab fhearr agus is tábhachtaí a bhídís ag obair le linn na "Troisième République na Fraince|Troisième République" (Gaeilge: 'An Tríú Phoblacht'), mar a thugtar ar thréimhse staire na Fraince idir 1870 agus 1940.
Do chum Anatole France cuimse saothar - léirmheastóireacht liteartha, aistí, drámaí, úrscéalta, gearrscéalta agus dánta ina measc. Is iad na húrscéalta "Le Crime de Sylvestre Bonnard, membre de l'Institut" (1881), "L’Île des Pingouins "(1908), "Les Dieux ont soif" (1912) agus an leabhar dírbheathaisnéiseach "Le Livre de mon ami "(1885) cúpla ceann desna saothair dá chuid. Do moladh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 1921 mar aitheantas ar a shaothar iomlán.


Pepsi.
Is deoch bhog í Pepsi, á dhéanamh ag an comhlacht PepsiCo.


Kitts Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Kitts Green.


Ladywood.
Is ceantar suite i mBirmingham é Ladywood.


Lea Hall.
Is ceantar suite i mBirmingham é Lea Hall.


Lifford, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Lifford.


Longbridge.
Is ceantar suite i mBirmingham é Longbridge.


Little Bromwich.
Is ceantar suite i mBirmingham é Little Bromwich.


Lozells.
Is ceantar suite i mBirmingham é Lozells.


Maney.
Is ceantar suite i mBirmingham é Maney.


Masshouse.
Is ceantar suite i mBirmingham é Masshouse.


Maypole, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Maypole.


Mere Green, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Mere Green.


Moseley.
Is ceantar suite i mBirmingham é Moseley.


Nechells.
Is ceantar suite i mBirmingham é Nechells.


New Frankley.
Is ceantar suite i mBirmingham é New Frankley.


New Hall Estate.
Is ceantar suite i mBirmingham é New Hall Estate.


New Hall Manor Estate.
Is ceantar suite i mBirmingham é New Hall Manor Estate.


New Oscott.
Is ceantar suite i mBirmingham é New Oscott.


Newtown, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Newtown.


Northfield, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Northfield.


Old Oscott.
Is ceantar suite i mBirmingham é Old Oscott.


Pelham, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Pelham.


Perry Barr.
Is ceantar suite i mBirmingham é Perry Barr.


Perry Beeches.
Is ceantar suite i mBirmingham é Perry Beeches.


Jacinto Benavente.
Drámadóir, scriptscríbhneoir agus léiritheoir scannán Spáinneach ab ea Jacinto Benavente y Martínez (1866 - 1954). Do rugadh é ar an 12ú lá de Lúnasa i gcathair Maidrid na Spáinne agus do fuair sé bás ar an 14ú lá d'Iúil san áit chéanna. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1922


Władysław Reymont.
Scríbhneoir Polannach ab ea Władysław Stanisław Reymont (1867 – 1925), nó Stanisław Władysław Rejment mar atá a ainm scríte ar a theastas breithe. Do rugadh é ar an 7ú lá de Bhealtaine i Kobiele Wielkie, sráidbhaile atá suite sa Phowiat (Radomszczański, An Pholainn. Fuair sé bás ar an 5ú lá de mhí na Nollag i gcathair Vársá na Polainne. Do bhí sé ina bhall den ghluaiseacht Młoda Polska (Gaeilge: 'Polainn Óg'). Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1924 mar aitheantas ar a shárshaothar "Chłopi" (Gaeilge: 'Na Tuathánaigh'), úrscéal a foilsíodh i gceithre imleabhar idir 1904 agus 1909.


They Might Be Giants.
Rac-bhanna malartach Meiriceánach is ea They Might Be Giants nó TMBG. Bhunaigh John Flansburgh agus John Linnell an banna sa bhliain 1982. Sna blianta tosaigh théadh an bheirt acu ar an ardán ina n-aonar. Sna 1990idí thosaigh siad ag baint úsáide as banna taca: Is iad Dan Miller, Danny Weiskopf agus Marty Beller na baill den bhanna taca inniu. Tá stíl neamhchonbhinsiniúil thurgnamhach acu. Tá TMBG ar na bannaí rac-cheoil is bisiúla dá bhfuil ann. Lena chois sin, tá tóir ar a gcuid ceoil le haghaidh páistí.
Stair.
Casadh Linnell agus Flansburgh ar a chéile den chéad uair agus iad ina ndéagóirí i Lincoln, Massachusetts. Thosaigh siad ag scríobh amhrán agus an bheirt acu ag freastail ar Lincoln-Sudbury Regional High School ach níor chuir siad banna ceoil le chéile ag an am sin. Bhí Linnel páirteach i mbanna nuair a bhí sé ag an ollscoil. Casadh Flansburgh agus Linnell ar a chéile don dara huair sa bhliain 1981 nuair a bhí siad ag bogadh isteach san áraslann chéanna ar an lá céanna i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Tá siad ina gcónaí i mBrooklyn go fóill.


H.W. Fowler.
Bhí Henry Watson Fowler (10 Márta 1858 - 26 Nollaig 1933) múinteoir Shasana agus údar an "Ri's Béarla".


Ted Turner.
Fear gnó agus daonchara Meiriceánach is ea Ted Turner (rugadh ar 19 Samhain 1938). Bhunaigh sé CNN agus TBS, comhlachtaí craolta teilifíse cábla. Phós sé faoi thrí, an uair dheireanach le Jane Fonda, banaisteoir agus gníomhaí Meiriceánach.


Henri Bergson.
Fealsamh Francach ab ea Henri Bergson (1859 – 1941). Do rugadh é ar an 18ú lá de Dheireadh Fómhair i bPáras na Fraince agus do fuair sé bás ar an 4ú lá d'Eanáir san áit chéanna. Deirtear gurbh eisean duine desna fealsúnaí is tábhachtaí a raibh baint acu leis an "Lebensphilosophie" (Gaeilge: 'Fealsúnacht an tsaoil'). Is iad "Essai sur les données immédiates de la conscience" (1889), "Matière et mémoire" (1896), "L'Évolution créatrice" (1906) agus "Les Deux Sources de la morale et de la religion" (1932) a shárshaothair. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1927


Perry Common.
Is ceantar suite i mBirmingham é Perry Common.


Pype Hayes.
Is ceantar suite i mBirmingham é Pype Hayes.


Queslett.
Is ceantar suite i mBirmingham é Queslett.


Quinton, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Quinton.


Rednal.
Is ceantar suite i mBirmingham é Rednal.


Rotton Park.
Is ceantar suite i mBirmingham é Rotton Park.


Saltley.
Is ceantar suite i mBirmingham é Saltley.


Sarehole.
Is ceantar suite i mBirmingham é Sarehole.


Selly Oak.
Is ceantar suite i mBirmingham é Selly Oak.


Selly Park.
Is ceantar suite i mBirmingham é Selly Park.


Shard End.
Is ceantar suite i mBirmingham é Shard End.


Shenley Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Shenley Green.


Short Heath, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Short Heath.


Short Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Short Heath.


Small Heath, Birmingham.
Masjid Green Lane in Small Heath. Tógadh an foirgneamh sna blianta 1893-1902 mar leabharlann agus cithfholcthaí don phobal
Bóthar Coventry in Small Heath
Is ceantar atá suite in oirdheisceart Birmingham Shasana é Small Heath. Tógadh a lán sraitheanna tithe ann go déanach san 19ú haois. Chuaigh roinnt mhaith inimirceach Éireannach a chónaigh ann sa chéad leath den 20ú haois. I ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda tháinig a lán daoine ón Áise Theas, go mór mhór ón bPacastáin agus ón mBangladéis. Is iad seo tromlach dhaonra Small Heath inniu. De réir meastúcháin a rinne sa bhliain 2007, bhí 36,898 duine ina gcónaí ann ag an am.


Smithfield, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Smithfield.


Soho, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Soho.


Southside, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Southside.


Sparkbrook.
Is ceantar atá suite cóngarach do lár Birmingham Shasana é Sparkbrook. Sa bhliain 2011 bhí 31,485 duine ina gcónaí ann, baill de mhionlaigh eitneacha 78% díobh, pobal Somálach san áireamh.
Bhí cónaí ar mhuintir Lloyd, de chuid Lloyd's Bank, i dteach mór Seoirseach in Sparbrook sna blianta 1752–1912. Bhí Joseph Priestley ina chónaí sa chomharsanacht freisin sna 1700idí déanacha. Dódh cuid dá theach in Sparbrook le linn Chíréibí Priestley.
Tá ráta ard dífhostaíochta i Sparbrook inniu.


Sparkbrook and Small Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Sparkbrook and Small Heath.


Sparkhill.
Is ceantar suite i mBirmingham é Sparkhill.


Sigrid Undset.
Úrscéalaí, gearrscéalaí agus aistí Ioruach ab ea Sigrid Undset (1882 – 1949). Do rugadh í ar an 20ú lá de Bhealtaine i gcathair Kalundborg na Danmhairge agus do fuair sí bás ar an 10ú lá d'Iúil i gcathair Lillehammer na hIorua. Is í "Kristin Lavrandsdatter", tríológ a foilsíodh idir 1920 agus 1922, an saothar is iomráití de chuid Undset. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta uirthi sa bhliain 1928


Sinclair Lewis.
Úrscéalaí, gearrscéalaí agus drámadóir Meiriceánach ab ea Harry Sinclair Lewis (1885 – 1951). Do rugadh é ar an 7ú lá d'Fheabhra i Sauk Centre, cathair atá suite i Minnesota na Stáit Aontaithe, agus do fuair sé bás ar an 10ú lá d'Eanáir i Róimh na hIodáile. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1930, an chéad uair riamh a moladh do scríbhneoir Meiriceánach í.


HomeTown.
Ba phopbhanna Éireannach é HomeTown. Tháinig Dayl Cronin, Dean Gibbons, Josh Gray, Ryan McLoughlin, Cian Morrin agus Brendan Murray le chéile sa bhliain 2013. Ba é Louis Walsh a mbainisteoir.
Gairme.
Scaoil HomeTown a gcéad singil "Where I Belong" in Éire ar an 28 Samhain 2014 agus chuaigh sé díreach go huimhir a haon. Scaoil HomeTown a ndara singil "Cry For Help" ar an 27 Márta 2015 agus chuaigh sé díreach go huimhir a haon in Éirinn freisin.
Scaoil HomeTown "Where I Belong" sa Ríocht Aontaithe ar an 17 Iúil 2015. Tháinig físeán ceol nua amach ar Youtube.
Josh Gray.
Is as Baile Coimín, Cill Mhantáin é Josh Gray.
Brendan Murray.
Is as Tuaim, Gaillimh é Brendan Murray.
Ryan McLoughlin.
Is as Droichead Nua, Cill Dara é Ryan McLoughlin.
Dayl Cronin.
Is as Cluain Meala, Tiobraid Árann é Dayl Cronin. Tá sé ag glacadh páirt ar Dancing with the Stars (sraith theilifíse na hÉireann), ata ag tosú ar RTÉ a hAon ar an 8 Eanáir, 2017.
Dean Gibbons.
Is as Tamhlacht, Áth Cliath é Dean Gibbons.
Cian Morrin.
Is as Caisleán an Bharraigh, Maigh Eo é Cian Morrin. Bhí Morrin ar an The X Factor (RA) sraith a naoi sa bhliain 2012. Chan sé "Come Together" le The Beatles san eisteachtaí. Chan sé "Next to Me" le Emeli Sandé sa campa tosaithe.


Erik Aksel Karlfeldt.
File agus scríbhneoir Sualannach ab ea Erik Aksel Karlfeldt (1864 – 1931), nó Erik Aksel Eriksson mar atá a ainm scríte ar a theastas breithe. Do rugadh é ar an 20ú lá d'Iúil i gKarlbo gar don chathair Avesta na Sualainne agus do fuair sé bás ar an 8ú lá d'Aibreán i gcathair Stócólm na Sualainne. Do bhí clú agus cáil ar a gcuid filíochta sa tSualainn lena linnn. Do moladh Duais Nobel na Litríochta do Karlfeldt tar éis a bháis sa bhliain 1931, cé gur dhiúltaigh sé an duais a ghlacadh sa bhliain 1918. Is é Karlfeldt an t-aon duaiseoir amháin riamh a bronnadh Duais Nobel don Litríocht air tar éis a bháis.


John Galsworthy.
Úrscéalaí agus drámadóir Sasanach ab ea John Galsworthy (1867 – 1933). Do rugadh é ar an 14ú lá de Lúnasa i Surrey Shasana, agus do fuair sé bás ar an 31ú lá d'Eanáir i Londain Shasana. Is é "The Forsyte Saga" (1906-21) a shárshaothar. Sraith de thrí úrscéal - "The Man of Property" (1906), "In Chancery" (1920) agus "To Let" (1921) - agus dhá 'interlude' (Gaeilge: 'eadarlúid') mar a tugtar orthu - sin iad "Indian Summer of a Forsyte" (1918) agus "Awakening" (1920) - is ea "The Forsyte Saga". Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1932.


Pearl S. Buck.
Scríbhneoir agus úrscéalaí Meiriceánach ab ea Pearl Sydenstricker Buck (1892 – 1973), nó Sai Zhenhu (Sínis: 賽珍珠; pinyin: Sài Zhēnhū) de réir a hainm Síneach. Do rugadh í ar an 26ú lá de Mheitheamh i Hillsboro, baile atá suite i Virginia Thiar na Stáit Aontaithe, agus do fuair sí bás ar an 6ú lá de Mhárta i nDanby, baile atá suite i Vermont na Stáit Aontaithe.
Do bhíodar tuismitheoirí Pearl Buck ina misinéirí agus dá bharr san chaith sí an chuid is mó dá saol roimh 1934 sa tSín. Is é an t-úrscéal "The Good Earth" (Gaeilge: 'An Talamh Mhaith'), úrscéal a bronnadh Duais Pulitzer air sa bhliain 1932, a sárshaothar. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta uirthi sa bhliain 1938. Tar éis filleadh ar na Stáit Aontaithe di, do lean sí ar aghaidh lena cuid scríbhneoireachta agus d'oibrigh sí go crua ar shon ceart na mban agus ceart na mionlach.


Liosta de charachtair Coronation Street.
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó "Corrie" go neamhfhoirmeálta uaireanta). Is liosta é seo de charachtair Coronation Street.


Johannes Vilhelm Jensen.
Scríbhneoir Danmhargach ab ea Johannes Vilhelm Jensen (1873 – 1950), nó Johannes V. Jensen mar is fearr aithne air ina thír dhúchais. Do rugadh é ar an 20ú lá d'Eanáir i Farsø, baile atá suite sa Iútlainn (Danmhairgis: "Jylland"), agus do fuair sé bás ar an 25ú lá de Shamhain i gCóbanhávan na Danmhairge. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1944.


Gabriela Mistral.
Ainm cleite den oideoir, taidhleoir, feimineach agus file Sileach Lucila de María del Perpetuo Socorro Godoy Alcayaga (1889 – 1957) ab ea Gabriela Mistral. Do rugadh í ar an 7ú lá d'Aibreán i gcathair Vicuña na Sile agus do fuair sí bás ar an 10ú lá d'Eanáir i Nua-Eabhrac na Stáit Aontaithe. Do moladh Duais Nobel na Litríochta di sa bhliain 1945. Deirtear gurb í duine desna filí Sileacha is tábhachtaí, ar aon chéim le Pablo Neruda, Pablo de Rokha agus Vicente Huidobro.


William Faulkner.
Scríbhneoir Meiriceánach ab ea William Cuthbert Faulkner (1897 – 1962). Do rugadh é ar an 25ú lá de mhí Mheán Fómhair i New Albany, cathair atá suite i Mississippi na Stáit Aontaithe, agus do fuair sé bás ar an 6ú lá d'Iúil i gcathair Byhalia, sa stát céanna. Cé gur chum sé cuimse saothar - úrscéalta, gearrscéalta, dánta, aistí, scripteanna scannáin agus dráma amháin ina measc - is é de bharr a chuid úrscéalta agus gearrscéalta gur bhain sé clú agus cáil domhanda amach dó féin mar scríbhneoir. Is iad na húrscéalta "The Sound and the Fury" (1929), "A I Lay Dying" (1930), "Light in August" (1932), "Absalom, Absalom!" (1936) agus an gearrscéal "A Rose for Emily" (1930) cúpla ceann desna saotharaibh is iomráití a scríobh sé. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1949.


Liosta de na Iomaitheoirí The Voice of Ireland (sraith 1).
Is liosta é seo de na hiomaitheoirí sraith 1 ar an gcomórtas teilifíse réaltachta, The Voice of Ireland.
Pat Byrne.
Is as An Bhuiríos, Contae Cheatharlach é Pat Byrne. Bhuaigh Pat an sraith.
Conor Quinn.
Is as Contae na hIarmhí é Conor Quinn.
Kiera Byrne.
Is as Guaire, Contae Loch Garman í Kiera Byrne.
Gari Deegan.
Is as Bun na Raite, Contae an Chláir é Gari Deegan.
Jessica Pritzel.
Is as Stigh Lorgan, Baile Átha Cliath í Jessica Pritzel.
Gavin Kenny.
Is as Nás na Ríogh, Contae Chill Dara é Gavin Kenny.


Pär Lagerkvist.
Scríbhneoir, file agus drámadóir Sualannach ab ea Pär Fabian Lagerkvist (1891 – 1974). Do rugadh é ar an 23ú lá de Bhealtaine i gcathair Växjö na Sualainne agus do fuair sé bás ar an 11ú lá d'Iúil i Lidingö, gar do Stócólm na Sualainne. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1951. Is é an cnuasach filíochta "Ångest" (1916) an saothar is iomráití dá chuid.


Liosta de na Iomaitheoirí The Voice of Ireland (sraith 2).
Is liosta é seo de na hiomaitheoirí sraith 2 ar an gcomórtas teilifíse réaltachta, The Voice of Ireland.


Liosta de na Iomaitheoirí The Voice of Ireland (sraith 3).
Is liosta é seo de na hiomaitheoirí sraith 3 ar an gcomórtas teilifíse réaltachta, The Voice of Ireland.


Liosta de na Iomaitheoirí The Voice of Ireland (sraith 4).
Is liosta é seo de na hiomaitheoirí sraith 4 ar an gcomórtas teilifíse réaltachta, The Voice of Ireland.


Juan Ramón Jiménez.
File agus scríbhneoir Spáinneach ab ea Juan Ramón Jiménez Mantecón (1881 – 1958). Do rugadh é ar an 23ú lá de mhí na Nollag i gcathair Moguer na Spáinne agus do fuair sé bás ar an 29ú lá de Bhealtaine i San Juan, príomhchathair Phórtó Ríce. Do bhí sé ar deoraíocht ón bhliain 1936 amach, bliain a d'fhágadar eisean agus a bhean chéile a dtír dhúchais toisc gur sheasadar in aghaidh réimis den Ginearál Franco.
Is é "Platero y yo" (Gaeilge: 'Mise agus Platero'), scéal fileata a foilsíodh sa bhliain 1917, an saothar is iomráití dá chuid. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1956.


Salvatore Quasimodo.
File Iodálach ab ea Salvatore Quasimodo (20 Lúnasa 1901 – 14 Meitheamh 1968). Do rugadh é ar an 20ú lá de Lúnasa i Modica, cathair atá suite sa tSicil, agus do fuair sé bás ar an 14ú lá de Mheitheamh i Napoli na hIodáile. File de dream "ermetismo" (Gaeilge: 'heirméiteachas') a bhí ann agus do bhí sé ina aistritheoir leis. Do chuir sé Iodáilis ar dhrámaí de chuid Shakespeare agus Molière, ach ba í filíocht na Sean-Ghréagaigh go hairithe a aistrigh sé. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1959.


Buachaill bó.
Is fear a bhíonn ba á mbuachailleacht aige buachaill bó. Is de bhunús na Spáinne an cineál oibre seo, a d'éirigh coitianta in áiteanna i Meiriceá, theas agus thuaidh. Mar atá an bealach oibre seo os comhair na ndaoine i leabhair, scannáin srl tagann sé as an traidisiún Vaquero a d'fhás i dtuaisceart Mheicsiceo agus a d'éirigh coitianta in iarthar na Stát Aontaithe agus ar chuid de na machairí i gCeanada. Thosaigh daoine ag baint úsáide as an téarma "cailín bó" go déanach san 19ú haois. Fostaíodh Indiaigh i gcomhair na hoibre seo chomh maith le daoine geala, agus chuaigh a lán daoine gorma leis an mbuachailleacht i ndiaidh Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe. Cleachtar an cheird in Haváí freisin. Bíonn buachaillí páirteach sna "rodeos" go minic.


Saint-John Perse.
File agus taidhleoir Francach ab ea Marie-René Auguste Alexis Leger (1887 - 1975), nó Saint-John Perse mar is fearr aithne air. Do rugadh é ar an 31ú de Bhealtaine i bPointe-à-Pitre, baile atá suite i n"département" Ghuadalúip sa Mhuir Chairib, agus do fuair sé bás ar an 20ú lá de mhí Mheán Fómhair in Hyères na Fraince. Moladh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 1960.


Ivo Andrić.
Scríbhneoir, taidhleoir agus polaiteoir Iúgslavach ab ea Ivo Andrić (9 Deireadh Fómhair 1892 – 13 Márta 1975), nó Иво Андрић mar atá a ainm scríte in aibítir Choireallach. Do rugadh é ar an 9ú lá de Dheireadh Fómhair sa bhliain 1892 i nDolac, suite gar don chathair Travnik, agus do fuair sé bás ar an 13ú lá de Mhárta na bliana 1975 i gcathair Béalgrád na hIúgslaive. Ba é ach go hairithe fén shaol mar a bhíodh sé ina thír dhúchais agus í fé smacht na n-Otamánach a scríobhadh sé ina chuid úrscéalta agus gearrscéalta. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1961.


Giorgos Seferis.
Ba é Giorgos Seferis (Gréigis: "Γιώργος Σεφέρης"; Gaeilge: Seoirse Seferis) ainm cléite a bhíodh ag an bhfile Gréagach Geōrgios Seferiádēs ("Γιώργιος Σεφεριάδης"), a mhair idir 1900 agus 1971.
Do rugadh é in Urla ("Βουρλά") san Impireacht Otamánach, baile atá suite sa Tuirc sa lá atá inniu ann, ar an 13ú lá de Mhárta - nó an 29ú lá d'Fheabhra de réir an fhéilire Iúil, féilire a raibh fós in úsáid sa Ghréig ag an am san - agus do fuair sé bás ar an 20ú lá de Mheán Fómhair in Aithin ("Αθήνα") na Gréige.
Duine desna filí Gréagacha is tábhachtaí den 20ú haois is ea Seferis. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1963. Ní raibh ach file amháin ann áfach, do bhí sé ina thaidhleoir leis agus ba eisean ambasadóir na Gréige chun na Ríochta Aontaithe idir 1957 agus 1962.


Nelly Sachs.
Scríbhneoir, drámadóir agus file Gearmánach-Sualannach ab ea Nelly Sachs (1891 - 1970), nó Leonie Sachs de réir a hainm breithe. Do rugadh í ar an 10ú lá de mhí na Nollag i mBeirlín na Gearmáine agus do fuair sí bás ar an 12ú lá de Bhealtaine i Stócólm na Sualainne.
Do bhí an-tionchar ag an Dara Cogadh Domhanda ar shaothair Sachs. Giúdach ab ea í agus do chaith sí dul ar deoraíocht lena máthair sa bhliain 1940 mar gheall ar san. Is é "Eli: Ein Mysterienspiel vom Leiden Israels" (1950) an dráma is iomráití dá cuid. Do moladh Duais Nobel na Litríochta di, agus don scríbhneoir Eabhrach Shmuel Yosef Agnon (Eabhrais: ‏שמואל יוסף עגנון), sa bhliain 1966.


Janet Devlin.
Is ceoltóir í Janet Maureen Aoife Ní Devlin. Rugadh í i nGoirtín, Contae Thír Eoghain í ar 12 Samhain 1994. Tháinig sí sa chúigú áit ar an The X Factor sraith 8 sa bhliain 2011.
Saol Luath.
Rugadh Janet i nGoirtín, Contae Thír Eoghain í ar 12 Samhain 1994.
Tionchair.
Is iad na Red Hot Chili Peppers an banna is fearr léi.


Yasunari Kawabata.
Úrscéalaí agus gearrscéalaí Seapánach ab ea Yasunari Kawabata (Seapáinis: 川端 康成/"Kawabata Yasunari"), a mhair idir 1899 agus 1972.Rugadh é ar an 14 Meitheamh in Ósaca (Seapáinis: 大阪/"Ōsaka") na Seapáine. Fuair sé bás ar an 16 Aibreán i Zushi (Seapáinis: 逗子市/"Zushi-shi") na Seapáine, cathair atá suite sa mhaoracht Chanagamha (Seapáinis: 神奈川県/"Kanagawa-ken").
Meastar gurbh é Kawabata duine desna scríbhneoirí Seapánacha is tábhachtaí den 20ú haois. Ba iad an áille, an t-uaigneas agus an bás príomhábhair a choda scríbhneoireachta. Cé gur scríobh sé cuimse gearrscéalta, is dóigh gurb iad
na sárshaothair is iomráití dá chuid.
Moladh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 1968.


Pablo Neruda.
Scríbhneoir agus file Sileach ab ea Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto (1904 - 1973), nó Pablo Neruda mar is fearr aithne air. Do rugadh é ar an 12ú lá d'Iúil i gcathair Parral na Sile agus do fuair sé bás ar an 23ú lá de Mheán Fómhair i gcathair Santiago na Sile.
Meastar gurb eisean duine desna filibh Sileacha is tábhachtaí, ar aon chéim le Gabriela Mistral, Pablo de Rokha agus Vicente Huidobro. De réir an scríbhneoir Gabriel García Márquez áfach, ba é Neruda "an file ba mhó den 20ú haois a scríobh in aon teanga." Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1971.
Chomh maith leis an bhfilíocht, do bhí Neruda ina thaidhleoir - do chaith sé tréimhse mar ambasadóir na Sile chun na Fraince - agus ina pholaiteoir leis.


Patrick White.
Scríbhneoir Astrálach a rugadh i Sasana ab ea Patrick Victor Martindale White (1912 - 1990). Do rugadh é ar an 28ú lá de Bhealtaine i gceantar Knightsbridge Londan Shasana agus do fuair sé bás ar an 30ú lá de Mheán Fómhair i Sydney na hAstráile. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1973, an chéad Astrálach riamh.


Shenzhen.
Shenzhen. Tá ionad comhdhála na cathrach sa lár
Cathair i ndeisceart chúige Guangdong i nDaonphoblacht na Síne is ea Shenzhen (Sínis: 深圳 Cantainéis: sāmjan; Hanyu pinyin "Shēnzhèn"). Tá Shenzhen suite ar an gcósta go díreach lastuaidh de Hong Cong. Tá sé ar cheann de na calafoirt coimeádán is gnóthaí ar domhan. Is é an príomh-ionad airgeadais i ndeisceart na Síne é. Bhí 10,630,000 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2013.
Is é an bhrí atá le hainm na cathrach ná "claiseanna doimhne", tagairt do na srutha agus claiseanna a bhíodh líonmhar sular cuireadh tús leis an fhorbairt uirbeach ann sa cheathrú deireannach den 20ú haois.
I mí na Bealtaine, 1980, chuir rialtas Dhaonphoblacht na Síne Crios Eacnamaíoch Speisialta ar bun sa cheantar ina bhfuil Shenzhen anois, an chéad cheantar den chineál sin sa tír, rogha loighiciúil mar tá Shenzhen suite chomh cóngarach do Hong Cong, príomhchalafort an réigiúin a bhí ina choilíneacht Bhriotanach ag an am. Ní raibh ach 30,000 duine ina gcónaí i Shenzhen ag an am.


Contae Albert, New Brunswick.
Is contae in oirdheisceart New Brunswick, Ceanada, é Albert. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 28,846 duine i gContae Albert, suas ó 27,562 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í Béarla an máthairtheanga is comónta i gContae Albert agus í mar mháthairtheanga ag 26,135 (90.6%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus is í an mháthairtheanga do 1,845 (6.4%) duine sa chontae. Ba í an Ghearmáinis an teanga neamhoifigiúl is comónta agus í mar mháthairtheanga do 70 (0.24%) duine.


Contae Carleton, New Brunswick.
Is contae in iarthar New Brunswick é Carleton. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 27,019 duine i gcontae Carleton suas ó 26,632 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í Béarla an teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 25,420(94.1%) duine i gcontae Carleton, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 445(1.6%) duine sa chontae. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 165(0.6%) duine i chontae Carleton.


Contae Charlotte, New Brunswick.
Is contae i iar dheisceart New Brunswick é Charlotte. I 2011 bhí cónaí ar 26,549 duine sa chontae shíos ó 26,898 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i contae Charlotte agus í an máthairtheanga do 25,015(94.2%) duine sa gcontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 610(2.3%) duine sa chontae. Bhí Rómáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 155(0.6%) duine.


Contae Gloucester, New Brunswick.
Is contae i oir thuaisceart New Brunswick é Gloucester. I 2011 bhí cónaí ar 77,792 duine sa chontae shíos ó 78,948 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í an Fraincís an teanga is comónta i gcontae Gloucester agus í an máthairtheanga do 64,270(83.9%) duine sa chontae, Ba í an mBéarla an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 11,105(14.5%) duine. Ba í an Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 50(0.065%) duine.


Contae Kent, New Brunswick.
Is contae i oirthear New Brunswick é Kent. I 2011 bhí cónaí ar 30,833 duine sa chontae shíos ó 31,449 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í an Fhraincís an teanga is comónta i gcontae Kent agus í an máthairtheanga do 21,355(70.4%) duine, ba í an Bhéarla an tarna teanga ba chomónta sa contae agus í an máthairtheanga do 6,990(23%) duine sa chontae. Bhí Mi'kmaq(teanga bundúchasach) mar an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 1,285(4.2%) duine.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1908.
An Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 1908, go hoifigiúil na cluichí ar An Ceathrú Oilimpiad, a bhí ar siúl i gcathair na Londain idir Aibreán agus Deireadh Fómhair 1908.


Domhan an Dúlra.
Clár faisnéise Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ar aghaidh é "Domhan an Dúlra".


Contae Kings, New Brunswick.
Oileán Kingston i gContae Kings
Is contae i ndeisceart New Brunswick é Kings. I 2011 bhí cónaí ar 69,665 duine sa chontae, suas ó 65,824 duine i 2006. Is é Hampton príomhbhaile an chontae, ach is é Quispamsis an baile is mó agus 17,800 duine ina gcónaí ann. Tá an déiríocht tábhachtach i ngeilleagar an chontae.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Kings agus í an mháthairtheanga do 65,155 (93.5%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 2,305 (3.3%) duine i gcontae Kings. Bhí Cóiréis an teanga neamhoifigiúl is comónta agus í an mháthairtheanga do 365 (0.5%) duine.


Contae Madawaska, New Brunswick.
Sainte-Anne-de-Madawaska, baile beag i gContae Madawaska
Is contae in iarthuaisceart New Brunswick, Ceanada, é Madawaska. Is é Edmundston príomhbhaile an chontae. I 2011 bhí cónaí ar 33,422 duine i gContae Madawaska, síos ó 34,071 duine i 2006. An fhoraoiseacht an earnáil is tábhachtaí i ngeilleagar an chontae.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í Fraincís an teanga ba chomónta i gContae Madawaska agus í an mháthairtheanga do 30,500 (91.3%) duine sa chontae, ba í Béarla an dara teanga is comónta agus is í an mháthairtheanga do 1,530 (4.6%) duine. Bhí Araibis mar an teanga neamhoifigiúl ba chomónta agus í an mháthairtheanga do 30 (0.09%) duine sa chontae.


Contae Northumberland, New Brunswick.
Is contae i oir thuaisceart New Brunswick é Northumberland. Is í an contae leis an achar is mó i New Brunswick. I 2011 bhí cónaí ar 48,355 duine i gcontae Northumberland shíos ó 49,714 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Northumberland agus í an máthairtheanga do 33,750(69.8%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 12,155(25.1%) duine. Bhí Mi'kmaq(teanga bundúchasach) an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 740(1.5%) duine.


Contae Queens, New Brunswick.
Is contae i ndeisceart New Brunswick é Queens. I 2011 bhí cónaí ar 11,086 duine sa chontae shíos ó 11,708 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Queens agus í an máthairtheanga do 10,195(92%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 500(4.5%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 70(0.6%) duine.


Dioscliosta The Voice of Ireland.
Is éard atá i dioscliosta an comórtas amhránaíochta teilifíse Éireannach The Voice of Ireland ná cúig albaim stiúideo, ceithre seinn leabhraithe, naoi singil is fiche.


Contae Restigouche, New Brunswick.
Is contae i dtuaisceart New Brunswick é Restigouche. I 2011 bhí cónaí ar 32,594 duine sa chontae síos ó 33,834 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í an Fhraincís an teanga ba comónta i gcontae Restigouche agus í an máthairtheanga do 20,150(63.7%) duine sa chontae, ba í Béarla an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 10,690(33.8%) duine. Ba í Araibis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairtheanga do 30(0.09%) duine.


Eyvind Johnson.
Scríbhneoir agus aistritheoir Sualannach ab ea Eyvind Johnson (1900 - 1976), nó Olof Edvin Verner Jonsson mar atá a ainm scríte ar a theastas breithe. Rugadh é ar an 29 Iúil 1900 i Svartbjörnsbyn, gar do Bhoden na Sualainne. Fuair sé bás ar an 25 Lúnasa 1976 i Stócólm na Sualainne.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1974, chomh maith leis an scríbhneoir Harry Martinson. Ábhar conspóide ab ea moladh den fearaibh sin toisc go rabhadar Johnson agus Martinson ina bhall an Acadaimh Shualannaigh, acadamh a moladh Duais Nobel na Litríochta, agus toisc go rabhadar Vladimir Nabokov, Saul Bellow, Graham Greene agus Jorge Luis Borges ina iarrthóirí don mholadh an bhliain sin.


Harry Martinson.
Scríbhneoir agus file Sualannach ab ea Harry Martinson (6 Meitheamh1904 – 11 Feabhra 1978). Do rugadh é ar an 6ú lá de Bhealtaine i mBlekinge na Sualainne agus do fuair sé bás ar an 11ú lá d'Fheabhra i Stócólm na Sualainne.
Do moladh Duais Nobel na Litríochta dó agus don scríbhneoir Eyvind Johnson sa bhliain 1974. Ábhar conspóide ab ea moladh den fearaibh sin toisc go rabhadar Martinson agus Johnson ina bhall den Acadamh Sualannach, acadamh a moladh Duais Nobel na Litríochta, agus toisc go rabhadar Saul Bellow, Graham Greene, Vladimir Nabokov agus Jorge Luis Borges ina iarrthóirí don duais an bhliain sin.


Shark Tale.
Is scannán é Shark Tale. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 1 Deireadh Fómhair, 2004.
Plota.
Beochan Iasc beag é Oscar a bhfuil pearsantacht mhór aige agus is siorc mór bán lách é Lenny. Síleann gach duine gur laoch é Oscar nuair a insíonn sé bréag bheag agus éiríonn sé féin agus Lenny an-mhór le chéile.
Leagan Gaeilge.
Tá leagan Gaeilge don scannán seo. Níl aon t-amhrán as Gaeilge.
Tagairtí.
Shark Tale


Vicente Aleixandre.
File Spáinneach ab ea Vicente Pío Marcelino Cirilo Aleixandre y Merlo (1898 - 1984). Do rugadh é ar an 26ú d'Aibreán i gcathair Sevilla agus do fuair sé bás ar an 13ú lá de mhí na Nollag i Maidrid na Spáinne.
Do bhí sé ina bhall de "Generación del 27" (Gaeilge: 'Glúin de 27'), gluaiseacht liteartha Spáinneach a bhí gníomhach idir 1923 agus 1927. Do bronnadh "Premio Nacional de Poesía" (Gaeilge: 'Duais Náisiúnta na Filíochta') ar a chnuasach filíochta "La destrucción o el amor" (Gaeilge: 'An Millteanas nó an Grá') sa bhliain 1934. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1977. Ball de "Real Academia Española" (Gaeilge: 'Acadamh Ríoga Spáinneach') a bhí ann leis, ba í 'Cathaoir an O' a bhí aige idir 1950 agus 1984.


Isaac Bashevis Singer.
Scríbhneoir Meiriceánach ab ea Isaac Bashevis Singer (Giúdais: יצחק באַשעװיס זינגער), a mhair idir 1902 agus 1991. Polannach ó dhúchas a bhí ann.
Do rugadh é ar an 21ú lá de Shamhain i Leoncin, sráidbhaile atá suite sa Phowiat Nowodworski in oirthear na Polainne, agus do fuair sé bás ar an 24ú lá d'Iúil i Surfside, baile atá suite i bhFlorida na Stáit Aontaithe.
Ba eisean duine desna scríbhneoirí is tábhachtaí a raibh baint acu le ghluaiseacht liteartha na Giúdaise. Ní scríobhadh agus ní fhoilsíodh sé a chuid scríbhneoireachta ach i nGiúdais amháin. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1978. B;shin an chead uair riamh a bronnadh an duais Nobel ar scríbhneoir Giúdaise.


Odysseus Elytis.
Ba é Odysseus Elytis nó Odysseas Elytis (Gréigis: Οδυσσέας Ελύτης) an t-ainm cleite a bhí ar an bhfile Gréagach Odysseus Alepoudhéllis (Gréigis: Οδυσσέας Αλεπουδέλλης), a mhair idir 1911 agus 1996.
Do rugadh sé ar an 2ú lá de Shamhain in Heraklion (Gréigis: Ηράκλειο) sa Chréit, agus do fuair sé bás ar an 18ú lá de Mhárta in Aithin (Gréigis: Αθήνα) na Gréige.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1979.Is é "Το Άξιον Εστί" (Gaeilge: 'Is fiú é') ceann desna saothraibh is iomráití a chum sé.


Elias Canetti.
Scríbhneoir Giúdach a rugadh sa Bhulgáir ab ea Elias Canetti (Bulgáiris: Елиас Канети; 1905 - 1994). Do rugadh é ar an 25ú lá d'Iúil i gcathair Rousse (Bulgáiris: "Русе") na Bulgáire agus do fuair sé bás ar an 14ú lá de Lúnasa i Zürich na hEilvéise. Do fuair sé saoránacht Briotanach sa bhliain 1952 ach do chaith sé an chuid is mó dá shaol san Eilvéis ón bhliain 1972 amach.
Do chum sé drámaí, aistí - "Masse und Macht" (1960) ina measc -, aon úrscéal amháin - "Die Blendung" (1935) -, agus dírbheathaisnéis a foilsíodh i gceithre imleabhar idir 1977 agus 2003. Cé gurbh í Spáinnis Ghiúdach a theanga dhúchais agus go raibh Bulgáiris aige, do scríobhadh sé a chuid scríbhneoireachta i nGearmáinis. (Do chuir a mháthair an-bhéim ar an teanga san agus do mhúin sí dó í.) Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1981.


William Golding.
Úrscéalaí, drámadóir, file agus múinteoir Sasanach ab ea William Gerald Golding (1911 - 1993). Do rugadh é ar an 19ú lá de Mheán Fómhair i Newquay Chorn na Breataine agus do fuair sé bás ar an 19ú lá de Bhealtaine i bPerranarworthal (Coirnis: "Peran ar Wodhel") Chorn na Breataine.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1983. Is é an t-úrscéal "Lord of the Flies" (Gaeilge: 'Tiarna na gCuileanna'), úrscéal diostóipeach a foilsíodh sa bhliain 1954, an saothar is iomráití dá chuid.


Nís.
Is í Nís (Niš, Ниш) an tríú chathair is mó i Seirbia, agus an chathair is mó i ndeisceart Seirbia. Tá daonra 183,164 aici (2011). Tá sí súite i ndeisceart na tíre agus í mar lárionad riaracháin an Ceantar Nišava.
Tá sí ar cheann de na cathracha is sine sna Balcáin agus san Eoraip agus í mar chathair tábhactach trádála idir an Oirthar agus an Iarthar. Glao na Scordiscigh "Navissos" ar an áit sa bhliain 279 RC, i ndiaidh ionradh na Balcáin. Ghabh na Rómhánaigh an chathairsa bhliain 75 RC; agus thóg siad an Via Militaris sa chéad Aois, "Naissus" mar chathair lárnach ar an mbóthar. Rugadh Constaintín Mór, Constantius III agus Justin I ann chomh maith.


Nioclás Mac Uaid.
Is iománaí é Nioclás Mac Uaid, nó Nicky Quaid mar a thugtar air i mBéarla. Is as Eifinn, Contae Luimnigh é.


Stephen Walsh.
Is iománaí é Stephen Walsh (Gaeilge: Stiofán Breathnach). Is as An Gleann Rua, Contae Luimnigh é.


Risteard Mac Cárthaigh.
Is iománaí é Risteard Mac Cárthaigh, nó Richie McCarthy mar a thugtar air i mBéarla. Is as Cill Fhíonáin, Contae Luimnigh é.


Séamus Ó hÍcí.
Is iománaí é Séamus Ó hÍcí, nó Séamus Hickey mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Páidí Ó Briain.
Is iománaí é Páidí Ó Briain, nó Paudie O'Brien mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Uáin Mac Conmara.
Is iománaí é Uáin Mac Conmara, nó Wayne McNamara mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Dan Morrissey.
Is iománaí é Dan Morrissey. Is as Contae Luimnigh é.


Pól de Brún.
Is iománaí é Pól de Brún, nó Paul Browne mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Séamus Ó Riain.
Is iománaí é Séamus Ó Riain, nó James Ryan mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Daithí Mac Braoin.
Is iománaí é Daithí Mac Braoin, nó David Breen mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Déaglán hAnnáin.
Is iománaí é Déaglán hAnnáin, nó Declan Hannon mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Donal Ó Grádaigh.
Is iománaí é Donal Ó Grádaigh, nó Donal O'Grady mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Gréacháin Ó Maolchathaigh.
Is iománaí é Gréacháin Ó Maolchathaigh, nó Graeme Mulcahy mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Seán Ó Dualaing.
Is iománaí é Seán Ó Dualaing, nó Shane Dowling mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Seán Ó Tóibín.
Is iománaí é Seán Ó Tóibín, nó Seán Tobin mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Thomas O'Brien.
Is iománaí é Thomas O'Brien. Is as Contae Luimnigh é.


Adrian Breen.
Is iománaí é Adrian Breen. Is as Contae Luimnigh é.


Tom Morrissey.
Is iománaí é Tom Morrissey. Is as Contae Luimnigh é.


Cian Lynch.
Is iománaí é Cian Lynch (Gaeilge: Cian Ó Loingsigh). Is as Contae Luimnigh é.


David Reidy.
Is iománaí é David Reidy. Is as Contae Luimnigh é.


John Fitzgibbon.
Is iománaí é John Fitzgibbon. Is as Contae Luimnigh é.


Conor Allis.
Is iománaí é Conor Allis. Is as Contae Luimnigh é.


Tom Condon.
Is iománaí é Tom Condon. Is as Contae Luimnigh é.


Cathal King.
Is iománaí é Cathal King. Is as Contae Luimnigh é.


Seánie O'Brien.
Is iománaí é Seánie O'Brien. Is as Contae Luimnigh é.


Aaron Murphy.
Is iománaí é Aaron Murphy. Is as Contae Luimnigh é.


Contae Saint John, New Brunswick.
Is contae i ndeisceart New Brunswick é Saint John. I 2011 bhí cónaí ar 76,550 duine sa chontae shuas ó 74,621 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Saint John agus í an máthairteanga do 68,540(89.5%) duine sa gcontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta sa chontae agus í an máthairteanga do 3,495(4.6%) duine. Bhí Sínisn.o.s. an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 390(0.5%) duine.


Contae Sunbury, New Brunswick.
Is contae i lár New Brunswick é Sunbury. I 2011 bhí cónaí ar 27,143 duine sa chontae shuas ó 25,542 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Sunbury agus í an máthairtheanga do 24,050(88.6%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 2,350(8.7%) duine sa chontae. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í aan máthairteanga do 120(0.44%) duine.


Contae Victoria, New Brunswick.
Is contae i iar thuaisceart New Brunswick é Victoria. I 2011 bhí cónaí ar 19,921 duine sa chontae shíos ó 20,319 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Victoria agus í an máthairteanga do 10,740(52.85%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 8,405(41.4%) duine. Bhí Danmhargais an teanga neamh oifigiúl is comónta sa chontae agus í an máthairteanga do 50(0.25%) duine.


Contae Westmorland, New Brunswick.
Is contae in oirthear New Brunswick é Westmorland. I 2011 bhí cónaí ar 144,158 duine sa contae shuas ó 132,849 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba í an mBéarla an teanga is comónta i gcontae Westmorland agus í an máthairteanga do 76,475(53%) duine sa chontae, ba í an Fhraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 58,795(40.8%) duine. Ba í an Cóiréis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 505(0.35%) duine.


Contae York, New Brunswick.
Is contae in oirthear New Brunswick é York. I 2011 bhí cónaí ar 97,238 duine i gcontae York, suas ó 90,026 duine i 2006. Tá an chuid is mó de Fredericton (príomhchathair New Brunswick) lonnaithe i gcontae York.
Teangacha.
Sa bhliain 2011, bhí Béarla ar an teanga is comónta i gcontae York agus í mar mháthairtheanga do 84,140(86.5%) duine i gcontae York. Bhí Fraincís ar an dara teanga is comónta agus í mar mháthairtheanga do 6,350 (6.5%) duine sa chontae. Bhí Cóiréis ar an teanga neamhoifigiúil is comónta agus í mar mháthairtheanga do 550 (0.6%) duine.


Jaroslav Seifert.
Scríbhneoir, file, iriseoir agus aistritheoir Seicslóvacach ab ea Jaroslav Seifert (1901 - 1986). Do rugadh é ar an 23ú lá de Mheán Fómhair i bPrág, príomhchathair Phoblacht na Seice sa lá atá inniu ann, agus do fuair sé bás ar an 10ú lá d'Eanáir san áit chéanna.
Ar dtús a réime, ba é duine desna filí Seicslóvacacha a raibh baint acu leis an bhfilíocht phrólatáireach. Níos déanaí, d'éirigh sé ina mhórfhile mar bhall den ghluaiseacht liteartha "Poetismus". Sa bhliain 1920, do bhí eisean agus cúpla scríbhneoir Seicslóvacaigh eile ina mbunaitheoirí den chumann ealaíontóirí "Devětsil". Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1984. B'shin an chéad uair riamh a bronnadh an duais ar scríbhneoir Seiceach.


Wole Soyinka.
Drámadóir, file agus ollamh Nigéarach is ea Akinwande Oluwole "Wole" Babatunde Soyinka (Iarúibis: "Oluwo̩lé S̩óyinká"), a rugadh sa bhliain 1934. Do rugadh é ar an 13ú lá d'Iúil i gcathair Abeokuta na Nigéire. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1986. B'shin an chéad uair riamh a bronnadh an duais Nobel ar scríbhneoir Afracach.


Joseph Brodsky.
File agus aistí Meiriceánach ab ea Iosif Aleksandrovich Brodsky (Rúisis: "Ио́сиф Алекса́ндрович Бро́дский"), a mhair idir 1940 agus 1996. Rúiseach ó dhúchas a bhí ann, ach do fuair sé saoránacht Mheiriceá i 1977 tar éis ruaigeadh as an Aontas Sóivéadach é sa bhliain 1972.
Do rugadh é i gCathair Pheadair (Rúisis: "Санкт-Петербу́рг"), nó Leningrad (Rúisis: "Ленингра́д") mar a tugadh uirthi ag an am ar rugadh Brodsky, ar an 24ú lá de Bhealtaine agus do fuair sé bás ar an 28ú lá d'Eanáir i gcathair Nua-Eabhrac sna Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1987. Ba eisean an cúigiú scríbhneoir a rugadh sa Rúis dár moladh an duais sin. Fuair sé bás i gCathair Nua-Eabhrac agus tá sé curtha i Veinéis na Iodáile.


Contae Kings, Oileán Phrionsa Éadbhard.
Suíomh Chontae Kings ar Oileán Phrionsa Éadbhard
Teach solais Cape Bear, Co. Kings
Is contae in oirthear Oileán Phrionsa Éadbhard é Kings. Is é Georgetown príomhbhaile riaracháin an chontae. I 2011 bhí cónaí ar 17,990 duine i gcontae Kings, síos ó 18,608 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Kings agus ba í an mháthairtheanga do 17,275 duine sa chontae, ba í an Fhraincis an dara teanga is comónta agus í mar mháthairtheanga do 215 duine. Bhí Sínis an teanga neamhoifigiúl is comónta agus í an mháthairtheanga do 90 duine.
Stair.
D'ainmnigh an Captaen Samuel Holland an contae sa bhliain 1765 i ndiaidh Seoirse III, rí na Breataine Móire. Ainmníodh Georgetown ina onóir chomh maith.


Contae Phrionsa, Oileán Phrionsa Éadbhard.
Suíomh Chontae Prince ar Oileán Phrionsa Éadbhard
Eaglais Mhuire, Indian River, Contae Prince
Is contae in iarthar Oileán Phrionsa Éadbhard é Phrionsa. Is é Summerside príomhbhaile riaracháin an chontae. I 2011 bhí cónaí ar 44,348 duine sa chontae, síos ó 44,499 duine sa bhliain 2006. Tá an talmhaíocht agus próiseálú bia an-tábhachtach i ngeilleagar Chontae Prince.
Teangacha.
Sa bhliain 2011, bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Phrionsa agus is é an mháthairtheanga do 39,730 (89.6%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is coitianta agus í an mháthairtheanga do 3,330 (7.5%) duine. Bhí Mi'kmaq (teanga bhundúchasach), Albáinis agus Ollainnis na teangacha neamhoifigiúla is comónta agus iad mar mháthairtheanga do 50 duine.


Contae Queens, Oileán Phrionsa Éadbhard.
Suíomh Chontae Queens (dearg) ar Oileán Phrionsa Éadbhard
Eaglais Aontaithe Cheanada, Cavendish, Co. Queens
Is contae i lár Oileán Phrionsa Éadbhard é Queens. Is é Charlottestown, i lár an chontae, an príomhbhaile. I 2011 bhí cónaí ar 77,866 duine sa chontae, suas ó 72,744 duine i 2006.
D'ainmnigh an Captaen Samuel Holland an contae sa bhliain 1765 i ndiaidh Charlotte Mhecklenburg-Strelitz, bean chéile rí na Breataine ag an am. Ainmníodh Charlottetown ina diaidh chomh maith.
Tá Green Gables suite sa chontae, in Cavendish. Sin an teach agus feirm ina bhfuil an leabhar cáiliúil úd, "Anne of Green Gables" suite, é ina mhúsaem anois.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Queens agus í an mháthairteanga do 70,630 (90.7%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an mháthairteanga do 1,645 (2.1%) duine sa chontae. Ba í an tSínis an teanga neamhoifigiúl is comónta agus í mar mháthairteanga do 1,055 (1.4%) duine.


Contae Annapolis, Albain Nua.
Is contae i iarthar Albain Nua é Annapolis. I 2011 bhí cónaí ar 20,756 duine i gcontae Annapolis shíos ó 21,438 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Annapolis agus í an máthairteanga do 19,555(94.2%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 450(2.2%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 155(0.7%) duine.


Contae Antigonis, Albain Nua.
Is contae in oirthear Albain Nua é Antigonis. Is é Antigonis príomhbhaile an chontae. I 2011 bhí cónaí ar 19,589 duine sa chontae, suas ó 18,836 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Antigonis agus í an mháthairteanga do 18,150 (92.7%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 585 (3%) duine. Bhí Ollainis an teanga neamhoifigiúl is comónta agus í mar mháthairteanga do 125 (0.6%) duine sa chontae.


Contae Cheap Bhreatainn, Albain Nua.
Is contae i oir thuaisceart Albain Nua é Cheap Bhreatainn. I 2011 bhí cónaí ar 101,619 duine i gcontae Cheap Bhreatainn shíos ó 105,928 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí an Béarla mar an teanga is comónta i gcontae Cheap Bhreatainn agus í an máthairteanga do 94,535(93%) duine sa chontae, ba í an Fhraincís an dara teanga oifigiúl is comónta agus an tríú teanga is comónta san iomlán agus í an máthairteanga do 925(0.9%) duine. Bhí Mi'kmaq(teanga bundúchasach) mar an teanga neamh oifigiúl is comónta agus an dara teanga is comónta san iomlán agus í an máthairteanga do 2,845(2.8%) duine.


Contae Colchester, Albain Nua.
Is contae i thuaisceart Albain Nua é Colchester. I 2011 bhí cónaí ar 50,968 duine sa gcontae shuas ó 50,023 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Colchester agus í an máthairteanga do 48,580(95.3%) duine i gcontae Colchester, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 560(1.1%) duine. Bhí Mi'kmaq(teanga bundúchasach) an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 175(0.3%) duine.


Contae Cumberland, Albain Nua.
Is contae i thuaisceart Albain Nua é Cumberland. I 2011 bhí cónaí ar 31,353 duine i gcontae Cumberland shíos ó 32,046 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Cumberland agus í an máthairteanga do 29,645(94.6%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 370(1.2%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 80(0.26%) duine.


Contae Digby, Albain Nua.
Is contae in iar dheisceart Albain Nua é Digby. I 2011 bhí cónaí ar 18,036 duine i gcontae Digby shíos ó 18,992 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí an Béarla mar an teanga is comónta i gcontae Digby agus í an máthairteanga do 11,850(65.7%) duine, ba í an Fhraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 5,430(30.1%) duine. Ba í an Ghearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 60(0.33%) duine.


Contae Halifax, Albain Nua.
Sráidbhaile Prospect i mBardasacht Halifax
Ba chontae suite i ndeisceart Albain Nua é Contae Halifax. Tá an chathair Halifax suite ann. Sa bhiain 1996 rinneadh aonad riaracháin nua de, mar atá Halifax Regional Municipality (Bardasacht Réigiúnda Halifax). Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 390,328 duine sa bhardasacht seo, suas ó 372,858 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba é Béarla an teanga is comónta i mBardasacht Réigiúnda Halifax agus í an mháthairtheanga do 348,740 (89.3%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an mháthairtheanga do 10,160 (2.6%) duine. Bhí Araibis an teanga neamhoifigiúl is comónta agus í an mháthairtheanga do 5,175 (1.3%) duine.


Contae Hants, Albain Nua.
Is contae suite i lár Albain Nua é Hants. I 2011 bhí cónaí ar 42,304 duine i gcontae Hants shuas ó 41,182 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Hants agus í an máthairteanga do 40,330(95.3%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairtheanga do 525(1.2%) duine sa chontae. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 370(0.9%) duine.


Contae Inbhir Nis, Albain Nua.
Is contae i oir thuaisceart Albain Nua é Inbhir Nis. I 2011 bhí cónaí ar 17,947 duine i gcontae Inbhir Nis shíos ó 19,036 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí an Béarla mar an teanga is comónta i gcontae Inbhir Nis agus í an máthairteanga do 14,360(80%) duine, ba í an Fhraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 2,315(12.9%) duine. Ba í Mi'kmaq(teanga bundúchasach) an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 565(3.1%) duine.


Contae Kings, Albain Nua.
Is contae suite i iarthar Albain Nua é Kings. I 2011 bhí cónaí ar 60,589 duine i gcontae Kings shuas ó 60,035 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Kings agus í an máthairteanga do 56,685(93.6%) duine, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 1,220(2%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 340(0.6%) duine.


Contae Lunenburg, Albain Nua.
Is contae suite i iarthar Albain Nua é Lunenburg. I 2011 bhí cónaí ar 47,313 duine i gcontae Lunenburg shuas ó 47,150 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Lunenburg agus í an máthairteanga do 45,305(95.8%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 525(1.1%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta i gcontae Lunenburg agus í an máthairteanga do 285(0.6%) duine.


Contae Pictou, Albain Nua.
Is contae in oirthear Albain Nua é Pictou (Gàidhlig: "Siorrachd Phiogto"). Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 45,643 duine i gcontae Pictou shíos ó 46,513 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 ba é Béarla an teanga ba chomónta i gcontae Pictou agus í mar mháthairtheanga ag 43,580 (95.5%) duine sa chontae, Fraincís an dara teanga ba chomónta sa chontae agus í an máthairteanga ag 445 (1%) duine. Ba í Mi'kmaq (teanga bhundúchasach) an teanga neamhoifigiúl ba chomónta agus í an mháthairtheanga ag 185 (0.4%) duine.


Wuhan.
Radharc ar chuid de Wuhan ó Thúr an Chorr Bhuí
Cathair mhór i nDaonphoblacht na Síne is ea Wuhan agus é suite in oirthear láir na Síne, ar mhachaire Jianghan, san áit a thagann na haibhneacha Yangtze agus Han le chéile. Is é an chathair is mó i lár na tíre. Príomhchathair chúige Hubei atá ann. Bhí cónaí ar 10,220,000 duine sa chathair sa bhliain 2013.
Stair.
Trí chathair difriúla—Wuchang, Hankou agus Hanyang—a d'fhás ar bhruacha na n-aibhneacha Yangtze agus Han a bhí ann go dtí lár an 20ú haois. I mí Dheireadh Fómhair na bliana 1911, tharla Éirí Amach Wuchang sa chathair úd.


Contae Queens, Albain Nua.
Is contae suite i oir dheisceart Albain Nua é Queens. I 2011 bhí cónaí ar 10,960 duine i gcontae Queens shíos ó 11,212 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Queens agus í an máthairteanga do 10,570(96.4%) duine sa chontae, bhí Fraincís an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 80(0.7%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 55(0.5%) duine.


Konrad Adenauer.
Ba státaire Gearmánach é Konrad Adeneuer (5 Eanáir 1876 – 19 Aibreán 1967). Rugadh in Köln é agus cailleadh é in Bad Honnef. B'eisean chéad seansailéir na Gearmáine Thiar agus é in oifig sna blianta 1949–1963. "An Seanduine" a tugadh air mar bhí sé ar na státairí is sine ar domhan in oifig tofa.


Contae Richmond, Albain Nua.
Is contae suite i oirthear Albain Nua é Richmond. I 2011 bhí cónaí ar 9,293 duine sa chontae shíos ó 9,740 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Richmond agus í an máthairteanga do 6,620(71.2%) duine sa chontae, bhí Fraincis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an máthairteanga do 2,085(22.4%) duine. Bhí Mi'kmaq(teanga bundúchasach) an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 160(1.7%) duine.


Contae Shelburne, Albain Nua.
Is contae i iar dheisceart Albain Nua é Shelburne. I 2011 bhí cónaí ar 14,496 duine sa gcontae shíos ó 15,544 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Shelburne agus í an máthairteanga do 14,050(96.9%) duine sa chontae, bhí Fraincis an dara teanga is comónta agus í an máthairteanga do 155(1.1%) duine. Bhí Gearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 30(0.2%) duine.


Contae Victoria, Albain Nua.
An cuan agus an teach solais ag Baddeck, Co. Victoria
Is contae suite in oirthuaisceart Albain Nua í Victoria. Is é Baddeck príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 7,115 duine sa gcontae, síos ó 7,594 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí Béarla an teanga is comónta i gcontae Bhictoria agus í an máthairtheanga do 6,460 (90.8%) duine, bhí Fraincís an dara teanga oifigiúl is comónta agus an tríú teanga is comónta san iomlán agus í an mháthairtheanga do 55 (0.8%) duine. Bhí Mi'kmaq (teanga bhundúchasach) an teanga neamhoifigiúl agus an dara teanga is comónta san iomlán i gcontae Victoria agus í an mháthairtheanga do 450 (6.3%) duine.


Kiss (albam).
Is é "Kiss" an dara albam ó Carly Rae Jepsen. Scaoileadh é ar an 14 Meán Fómhair, 2012.
Rath Cairt.
Chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a sé san SAM ag díol 46,000 cóipeanna sa chéad seachtain. Sa dara seachtain, thit sé go dtí uimhir a 20 ag díol 19,000 cóipeanna. Sa tSeapáin chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a ceathair ag díol 29,528 cóipeanna sa chéad seachtain. Sa dara seachtain, thit sé go dtí uimhir a sé ag díol 19,022 cóipeanna.


Kim Hayden.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Kim Hayden.
Tagairtí.
Hayden, Kim


Contae Yarmouth, Albain Nua.
Is contae i iar dheisceart Albain Nua é Yarmouth. I 2011 bhí cónaí ar 25,275 duine i gcontae Yarmouth shíos ó 26,277 duine i 2006.
Teangacha.
Sa bhliain 2011 bhí an Béarla mar an teanga is comónta i gcontae Yarmouth agus í an máthairteanga do 19,325(76.5%) duine sa gcontae, ba í an Fhraincis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an máthairteanga do 5,065(20%) duine. Ba í an Ghearmáinis an teanga neamh oifigiúl is comónta agus í an máthairteanga do 45(0.2%) duine sa contae.


Camilo José Cela.
Scríbhneoir Spáinneach ab ea Camilo José de Cela y Trulock (1916 – 2002). Do rugadh é ar an 11ú lá de Bhealtaine in Iria Flavia, suite gar do Phadrón sa Ghailís na Spáinne, agus do fuair sé bás ar an 17ú lá d'Eanáir i Maidrid na Spáinne.
Do scríobh sé cuimse saothar (úrscéalta, gearrscéalta, leabhair taistil, dánta agus aistí ina measc), ach is dóigh gurb iad na húrscéalta "La Familia de Pascual Duarte" (1942; Gaeilge: 'Clann Phascuail Duarte') agus "La colmena" (1951; Gaeilge: 'An Choirceog') na saothair is iomráití dá chuid. Do bronnadh a lán duaiseanna air agus ar a chuid scríbhneoireachta, an "Premio Príncipe de Asturias de las Letras" (1987; Gaeilge: 'Duais Liteartha Prionsa na hAstúire') agus an "Premio Cervantes" (1995; Gaeilge: 'Duais Chervantes') ar chinn acu. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1989.


Lucy O'Byrne.
Is amhránaí ceoldráma Éireannach í Lucy O'Byrne. Bhí sí ar an chéad sraith The Voice of Ireland sa bhliain 2012. Tháinig sí sa dara áit ar an cheathrú sraith The Voice UK sa bhliain 2015.
2012: "The Voice of Ireland".
Bhí Lucy ar Foireann Kian ar an chéad sraith The Voice of Ireland sa bhliain 2012. Fuair sí díbrithe in aghaidh Kyle Kennedy ag an babhta cath.
2015: "The Voice UK".
Bhí Lucy ar Foireann Will.i.am ar an ceathrú sraith The Voice UK sa bhliain 2015. Bhí sí in aghaidh Karl Loxley ag an babhta cath. Tháinig sí i ndara áit.
Tar éis The Voice UK rinne sí cuma ar an The Late Late Show agus can sí No Surprises.
Sound of Music.
Bhí sé fógartha ar an 28 Meán Fómhair, 2015 go mbíodh O'Byrne ag glacadh páirt mar an príomhcharachtar Maria sa camchuairt nua The Sound of Music.
Céad albam.
Scaoil O'Byrne a céad albam "Debut" ar an 25 Márta, 2016.


Octavio Paz.
File, scríbhneoir, agus taidhleoir Meicsiceach ab ea Octavio Paz Lozano (1914 – 1998). Do rugadh é ar an 31ú lá de Mhárta i gCathair Mheicsiceo agus do fuair sé bás ar an 19ú lá d'Aibreán san áit chéanna.
Meastar gurb eisean duine desna scríbhneoirí is tábhachtaí den 20ú haois agus tá sé ar dhuine desna filí is mó riamh a scríobhadh i Spáinnis chomh maith. Do fuair Paz an "Premio Cervantes" (Gaeilge: 'Duais Cervantes') sa bhliain 1981. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1990.


The Voice UK (sraith 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice UK". Thosaigh an chéad sraith de The Voice UK ar 30 Márta 2012 agus chriochnaigh sé ar 2 Meitheamh 2012.
Ba iad will.i.am, Tom Jones, Jessie J agus Danny O'Donoghue na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Leanne Mitchell an tsraith agus tháinig Bo Bruce agus Tyler James sa dara áit.


The Voice UK (sraith 2).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice UK". Thosaigh an dara sraith de The Voice UK ar 24 Márta 2013 agus chriochnaigh sé ar 22 Meitheamh 2013.
Ba iad will.i.am, Tom Jones, Jessie J agus Danny O'Donoghue na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Andrea Begley an tsraith agus tháinig Leah McFall agus Mike Ward sa dara áit.
D'fhág Jessie J, Danny O'Donoghue, Holly Willoghby agus Reggie Yates tar éis an sraith seo.


The Voice UK (sraith 3).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice UK". Thosaigh an tríú sraith de The Voice UK ar 11 Eanáir 2014 agus chriochnaigh sé ar 5 Aibreán 2014.
Ba iad will.i.am, Tom Jones, Kylie Minogue agus Ricky Wilson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Jermain Jackman an tsraith agus tháinig Christina Marie agus Sally Barker sa dara áit.
D'fhág Kylie Minogue tar éis an sraith seo.


The Voice UK (sraith 4).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice UK". Thosaigh an ceathrú sraith de The Voice UK ar 10 Eanáir 2015 agus chriochnaigh sé ar 4 Aibreán 2015.
Ba iad will.i.am, Tom Jones, Rita Ora agus Ricky Wilson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Stevie McCrorie an tsraith agus tháinig Lucy O'Byrne sa dara áit.
D'fhág Tom Jones agus Rita Ora tar éis an sraith seo.


Contae Adams, Pennsylvania.
Is contae i ndeisceart Pennsylvania é Adams. I 2010 bhí cónaí ar 101,407 duine i gcontae Adams shuas ó 91,292 duine sa bhliain 2000. Is é Gettysburg príomhbaile an chontae. Is í contae Adams ceann do na dhá contaetha i bPennsylvania ina bhfuil 1% nó níos mó don daonra ina bhaill don Eaglais Naoimh na Laethanta Deireanacha.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Adams agus í an príomhtheanga do 81,235(95.00%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 3,074(3.59%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 289(0.34%) duine sa contae.


Contae Allegheny, Pennsylvania.
Loc, damba agus droichid ar Abhainn an Allegheny ag Aspinwall
Is contae in iarthar Pennsylvania é Allegheny. Is é Pittsburgh príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010, bhí cónaí ar 1,223,348 duine i gcontae Allegheny, síos ó 1,281,666 duine i 2006. Is é an contae leis an dara daonra is airde i Pennsylvania é. Tá an contae 1,930 km2 ar achar. Tá an contae ainmnithe as an abhainn Allegheny; bhí Allegheny an chéad chontae i bPennsylvania chun ainm bundúchasach a fháil.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is é Béarla an teanga is comónta i gcontae Allegheny agus í an phríomhtheanga do 1,131,110 (93.52%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an phríomhtheanga do 15,710 (1.30%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an phríomhtheanga do 10,495 (0.87%) duine sa chontae. Sa bhliain chéanna bhí Gaelainn an phríomhtheanga do 234 (0.02%) duine i gcontae Allegheny.


Contae Armstrong, Pennsylvania.
Is contae i iarthar Pennsylvania é Armstrong. I 2010 bhí cónaí ar 68,941 duine i gcontae Armstrong shíos ó 72,392 duine sa bhliain 2000.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Armstrong agus í an príomhtheanga do 66,805(97.80%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 540(0.79%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 228(0.33%) duine sa contae.


Contae Beaver, Pennsylvania.
Is contae i iarthar Pennsylvania é Beaver. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 170,539 duine sa chontae shíos ó 181,412 duine sa bhliain 2000. Tá an contae 1,150 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Beaver agus í an príomhtheanga do 164,185(95.94%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,860(1.09%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,654(0.97%) duine sa contae.


Contae Bedford, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart Pennsylvania é 'Bedford. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 49,762 duine i gcontae Bedford shíos ó 49,984 duine sa bhliain 2000. Tá an chontae 2,630 km2 san iomláin.
Teangacha.
De réir daonáireamh SAM 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Bedford agus í an príomhtheanga do 45,785(97.81%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 360(0.77%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 314(0.67%) duine sa contae.


Contae Berks, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart Pennsylvania é Berks. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 411,442 duine sa gcontae shuas ó 373,638 duine sa bhliain 2000. Tá an contae 2,240 km2 san iomláin.
Teangacha.
De réir daonáireamh SAM 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Berks agus í an príomhtheanga do 306,375(87.56%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 28,385(8.11%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 3,615(1.03%) duine sa contae. Sa bhliain céann bhí Gaelainn an príomhtheanga do 50 duine i gcontae Berks.


Contae Blair, Pennsylvania.
Is contae i iar ndeisceart Pennsylvania é Blair. I 2010 bhí cónaí ar 127,089 duine i gcontae Blair shíos ó 129,144 duine sa bhliain 2000. Tá an contae 1,360 km2 san iomláin.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Blair agus í an príomhtheanga do 118,120(97.31%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,050(0.86%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 510(0.42%) duine sa contae.


John de Lancie.
Is aisteoir Meiriceánach é Jonathan "John" de Lancie (a rugadh ar an 20 Márta 1948).
John de Lancie
John de Lancie


Contae Bradford, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart Pennsylvania é Bradford. I 2010 bhí cónaí ar 62,622 duine i gcontae Bradford shíos ó 62,761 duine sa bhliain 2000. Tá an contae 3,010 km2 san iomláin.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is é Béarla an teanga is comónta i gcontae Bradford agus é an phríomhtheanga ag
57,315(97.54%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 525(0.89%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 354(0.6%) duine sa contae.


Nadine Gordimer.
Scríbhneoir agus gníomhaí polaitíochta ab ea Nadine Gordimer (1923 – 2014). Do rugadh í ar an 20ú lá de Shamhain i gcathair Springs na hAfraic Theas agus do fuair sí bás ar an 13ú lá d'Iúil i Johannesburg, cathair atá suite i gcúige Gauteng na hAfraic Theas. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta uirthi sa bhliain 1991.


Contae Bucks, Pennsylvania.
Is contae in oirdheisceart Pennsylvania é Bucks. I 2010 bhí cónaí ar 625,249 duine i gcontae Bucks, suas ó 597,635 duine sa bhliain 2000. Is í contae Bucks an contae leis an ceathrú daonra is airde i bPennsylvania. Is é Doylestown príomhbaile an chontae, agus is é Bensalem an baile leis an daonra is mó sa gcontae. Tá an contae 1,610 km2 san iomlán.
B'as Contae Bucks do Margaret Mead, antraipeolaí, agus James A. Michener, scríbhneoir. Chuir beirt scríbhneoirí aithnidiúla eile fúthu ann, mar atá, Dorothy Parker agus S. J. Perelman.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Bucks agus í an phríomhtheanga do 510,815 (91.51%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an phríomhtheanga do 12,860 (2.3%) duine, bhí Rúisis an tríú teanga is comónta agus í an phríomhtheanga do 5,980(1.07%) duine sa chontae. Sa bhliain chéanna bhí Gaelainn an phríomhtheanga do 120(0.02%) duine i gcontae Bucks.
Rinne William Levitt an dara Levittown sna Stáit Aontaithe a thógáil i gContae Bucks sna 1950idí, rud a chuir go mór le daonra an chontae.


Contae Butler, Pennsylvania.
Is contae i iarthar Pennsylvania é Butler. I 2010 bhí cónaí ar 183,862 duine i gcontae Butler shuas ó 174,083 duine sa bhliain 2000. Is é Butler príomhbaile an chontae. Tá an chontae 2,060 km2 san iomláin.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Butler agus í an príomhtheanga do 157,970(97.27%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,544(0.95%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 795(0.49%) duine sa contae. Sa bhliain céanna bhí Gaelainn an príomhtheanga do 35(0.02%) duine i gcontae Butler.


Contae Cambria, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart Pennsylvania é Cambria. I 2010 bhí cónaí ar 143,679 duine i gcontae Cambria shíos ó 152,598 duine sa bhliain 2000. Is é Ebensburg príomhbaile an chontae agus is í Johnstown an baile leis an daonra is mó sa contae. Tá achar 1,800 km2 ag an contae san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Cambria agus í an príomhtheanga do 138,860(96.13%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,990(1.38%) duine, bhí Gearmáinis agus Slóvaicis na tríú teanga is comónta agus iad an príomhtheanga do 525(0.36%) duine an teanga sa contae.


Contae Cameron, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart Pennsylvania é Cameron. I 2010 bhí cónaí ar 5,085 duine i gcontae Cameron shíos ó 5,974 duine sa bhliain 2000. Is í an contae leis an daonra is lú i bPennsylvania. Is é Emporium príomhbaile an contae. Tá achar 1,030 km2 ag an contae san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Cameron agus í an príomhtheanga do 5,570(98.44%) duine sa contae. Bhí Gearmáinis agus Spáinnis na dara teanga is comónta sa contae agus iad an príomhtheanga do 44(0.78%) duine an teanga.


Contae Carbon, Pennsylvania.
Is contae i oirthear Pennsylvania é Carbon. I 2010 bhí cónaí ar 65,249 duine i gcontae Carbon shuas ó 58,802 duine sa bhliain 2000. Is é Jim Thorpe príomhbaile an chontae agus is í Lehighton an baile leis an daonra is mó sa gcontae. Tá an contae 1,000 km2 san iomláin.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Carbon agus í an príomhtheanga do 52,565(95.01%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 779(1.41%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 422(0.76%) duine an teanga sa contae.


Contae Centre, Pennsylvania.
Is contae i lár bPennsylvania é Centre. I 2010 bhí cónaí ar 153,990 duine i gcontae Centre shuas ó 135,758 duine sa bhliain 2000. Is é Bellefonte príomhbaile an chontae. Tá an chontae 2,880 km2 san iomláin. Is í an cúigiú chontae is mó(i dtéarmaí achar) i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Centre agus í an príomhtheanga do 118,310(91.86%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 2,315(1.8%) duine, bhí Sínis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,374(1.07%) duine an teanga sa contae.


Contae Chester, Pennsylvania.
Is contae i oirdheisceart Pennsylvania é Chester. I 2010 bhí cónaí ar 498,886 duine i gcontae Chester, suas ó 433,501 duine sa bhliain 2000. Is é Chester Thiar príomhbhaile an chontae. Tá an contae 1,970 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Chester agus í an príomhtheanga do 369,030(91.45%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 14,800(3.67%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 3,115(0.77%) duine an teanga sa contae. Bhí Gaelainn an príomhtheanga do cúig duine is triocha i gcontae Chester.


Contae Clarion, Pennsylvania.
Is contae in iarthuaisceart Pennsylvania é Clarion. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 39,988 duine i gcontae Clarion, laghdaithe ó 41,765 duine sa bhliain 2000. Tá achar 1,600 km2 sa chontae san iomlán.
Déimeagrafaic.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is coitianta i gcontae Clarion agus í mar phríomhtheanga ag 38,440 (97.96%) duine sa chontae. Ba í Spáinnis an dara teanga is mó labhartha sa chontae agus í mar phríomhtheanga ag 290 (0.74%) duine, agus ba í Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í mar phríomhtheanga ag 265 (0.67%) duine. Maíonn 46% de na daoine gur de shliocht Ghearmánach iad, agus 9.8% gur de shliocht Éireannach iad.


Contae Clearfield, Pennsylvania.
Is contae i iarthar Pennsylvania é Clearfield. I 2010 bhí cónaí ar 81,642 duine i gcontae Clearfield shíos ó 83,382 duine sa bhliain 2000. Is é Clearfield príomhbaile an chontae agus is í DuBois an baile leis an daonra is mó i gcontae Clearfield. Tá an contae 2,990 km2 san iomlán agus is í an ceathrú contae is mó i dtéarmaí achar(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Clearfield agus í an príomhtheanga do 76,880(97.70%) duine sa contae. Bhí Spáinnis]an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 580(0.74%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 264(0.34%) duine sa contae.


Contae Clinton, Pennsylvania.
Is contae i thuaisceart Pennsylvania é Clinton. I 2010 bhí cónaí ar 39,238 duine i gcontae Clinton shuas ó 37,914 duine sa bhliain 2000. Is é Lock Haven príomhbaile an chontae. Tá an chontae 2,320 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Clinton agus í an príomhtheanga do 34,165(95.67%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 419(1.17%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 349(0.98%) duine sa contae.


Contae Columbia, Pennsylvania.
Is contae suite in oirthear Pennsylvania é Columbia. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 67,295 duine i gcontae Columbia suas ó 64,151 duine sa bhliain 2000. Tá achar 1,300 km2 sa chondae san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Columbia agus í mar phríomhtheanga do 59,090(97.37%) duine sa chontae. Ba í Spáinnis an dara teanga ba chomónta sa chontae agus í mar phríomhtheanga ag 640(1.05%) duine, Ba í Gearmáinis an tríú teanga ba chomónta agus í mar phríomhtheanga ag 219(0.36%) duine sa chontae.


Contae Crawford, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart Pennsylvania é Crawford. I 2010 bhí cónaí ar 88,765 duine i gcontae Crawford shíos ó 90,366 duine sa bhliain 2000. Is é Meadville príomhbaile an chontae. Tá an chontae 2,690 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Crawford agus í an príomhtheanga do 80,415(94.81%) duine sa contae. Bhí Gearmáinis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,654(1.95%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 920(1.08%) duine sa contae.


Contae Cumberland, Pennsylvania.
Is contae i ndeisceart Pennsylvania é Cumberland. I 2010 bhí cónaí ar 235,406 duine i gcontae Cumberland shuas ó 213,674 duine sa bhliain 2000. Is é Carlisle príomhbaile an chontae. Tá an chontae 1,400 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Cumberland agus í an príomhtheanga do 190,515(94.66%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 2,910(1.45%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,320(0.66%) duine sa contae.


Derek Walcott.
File, drámadóir agus ollamh as Saint Lucia ab ea Derek Alton Walcott (23 Eanáir 1930 – 17 Márta 2017). Do rugadh é ar an 23ú lá d'Eanáir i gCastries, príomhchathair Saint Lucia. Tá Walcott ina Ollamh Filíochta ag Ollscoil Essex faoi láthair.
Is dóigh gurb é "Omeros" (1990), dán eipiciúil Hóiméarach, an saothar is iomráití dá chuid. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1992.


Contae Dauphin, Pennsylvania.
Is contae i n-oir dheisceart Pennsylvania é Dauphin. I 2010 bhí cónaí ar 268,100 duine i gcontae Dauphin shuas ó 251,798 duine sa bhliain 2000. Tá príomhcathair Pennsylvania Harrisburg lonnaithe sa contae. Is é Harrisburg príomhbaile an contae comh maith. Tá an contae 1,450 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Dauphin agus í an príomhtheanga do 216,635(91.79%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 9,320(3.95%) duine, bhí Vitneamis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,490(0.63%) duine sa contae.


Cócaireacht na hAsarbaiseáine.
Dolma Asarbaiseánach, meascán d'uaineoil, rís agus spíosraí fillte i nduilleoga fíonchaora nó cabáiste
Is éard is cócaireacht na Asarbaiseáine ann ná an chócaireacht mar a dhéantar í go traidisiúnta san Asarbaiseáin.


Contae Delaware, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart Pennsylvania é Delaware. I 2010 bhí cónaí ar 558,979 duine i gcontae Delaware shuas ó 550,864 duine sa bhliain 2000. Is í an contae leis an cúigiú daonra is airde i bPennsylvania. Is é Media príomhbaile an contae. Tá an contae 490 km2 san iomlán(uisce+talamh). Is í an tríú contae is lú(i dtéarmaí archar) i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Delaware agus í an príomhtheanga do 468,530(90.88%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 8,750(1.7%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 5,889(1.14%) duine sa contae.


Contae Elk, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart Pennsylvania é Elk.I 2010 bhí cónaí ar 31,946 duine i gcontae Elk shíos ó 35,112 duine sa bhliain 2000. Tá an contae 2,150 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Elk agus í an príomhtheanga do 31,885(97.16%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 355(1.08%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 320(0.98%) duine sa contae.


Contae Erie, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart Pennsylvania é Erie. I 2010 bhí cónaí ar 280,566 duine i gcontae Erie shíos ó 280,843 duine sa bhliain 2000. Is é Erie príomhbaile an contae. Tá an contae 4,040 km2 san iomláin. Is í an contae is mó i bPennsylvania i dtéarmaí achar iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Erie agus í an príomhtheanga do 248,150(94.40%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 5,480(2.08%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,430(0.54%) duine sa contae. Bhí Gaelainn an príomhtheanga do 30 duine i gcontae Erie sa bhliain 2000.


Contae Fayette, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart Pennsylvania é Fayette. I 2010 bhí cónaí ar 136,606 duine i gcontae Fayette shíos ó 148,644 duine sa bhliain 2000. Is é Uniontown príomhbaile an chontae. Tá an contae 2,070 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Fayette agus í an príomhtheanga do 135,920(97.2%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,290(0.92%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 580(0.41%) duine sa contae.


Contae Forest, Pennsylvania.
Loch Tionesta. As na foraoisí sa chontae a thagann ainm an chontae.
Is contae in iarthuaisceart Pennsylvania e Foraoise. I 2010 bhí cónaí ar 7,716 duine i gcontae Foraoise, suas ó 4,946 duine sa bhliain 2000. Is í an contae leis an tríú daonra is lú i bPennsylvania. Is é Tionesta príomhbhaile an chontae. Tá an contae 1,100 km2 san iomlán.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Foraoise agus í an phríomhtheanga do 4,615 (97.82%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an phríomhtheanga do 49 (1.04%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an phríomhtheanga do 39 (0.83%) duine sa chontae.


Contae Franklin, Pennsylvania.
Is contae i ndeisceart bPennsylvania é Franklin. I 2010 bhí cónaí ar 149,618 duine i gcontae Franklin shuas ó 129,313 duine sa bhliain 2000. Is é Chambersburg príomhbaile an contae. Tá an contae 2,000 km2 san iomlán(uisce+talamh). Tá an contae ainmnithe in onóir Benjamin Franklin.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Franklin agus í an príomhtheanga do 115,640(96.01%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 2,480(2.06%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 695(0.58%) duine sa contae.


Contae Fulton, Pennsylvania.
Is contae i niarthar bPennsylvania é Fulton. I 2010 bhí cónaí ar 14,845 duine i gcontae Fulton shuas ó 14,261 duine sa bhliain 2000. Is é McConnellsburg príomhbaile an contae. Tá an contae 1,130 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Fulton agus í an príomhtheanga do 13,140(98.61%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 98(0.74%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 54(0.41%) duine sa contae.


Contae Greene, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart bPennsylvania é Greene. I 2010 bhí cónaí ar 38,686 duine i gcontae Greene shuas ó 40,672 duine sa bhliain 2000. Is é Waynesburg príomhbaile an contae. Tá an contae 1,500 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Greene agus í an príomhtheanga do 37,125(96.65%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 844(2.2%) duine, bhí Fraincis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 134(0.35%)duine sa contae.


Contae Huntingdon, Pennsylvania.
Is contae i ndeisceart bPennsylvania é Huntingdon. I 2010 bhí cónaí ar 45,913 duine i gcontae Huntingdon shuas ó 45,586 duine sa bhliain 2000. Is é Huntingdon príomhbaile an contae. Tá an contae 2,300 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Huntingdon agus í an príomhtheanga do 41,760(97.22%)duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 640(1.49%) duine, bhí Fraincis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 175(0.41%) duine sa contae. Bhí Gaelainn an príomhtheanga do ceathrar i gcontae Huntingdon da bhliain céanna(2000).


MI5.
Thames House, ceannáras M15 i Londain
Is é MI5 seirbhís slándála na Breataine.


Contae Indiana, Pennsylvania.
Is contae i iar ndeisceart bPennsylvania é Indiana. I 2010 bhí cónaí ar 88,880 duine i gcontae Indiana shíos ó 89,605 duine sa bhliain 2000. Is é Indiana prípmhbaile an contae. Tá an contae 2,160 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Huntingdon agus í an príomhtheanga do 81,125(95.74%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 840(0.99%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 679(0.8%) duine sa contae.


Contae Jefferson, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart bPennsylvania é Jefferson. I 2010 bhí cónaí ar 45,200 duine i gcontae Indiana shíos ó 45,932 duine sa bhliain 2000. Is é Brookville príomhbaile an contae. Tá an contae 1,700 km2 san iomlán(talamh+uisce). Tá an contae ainmnithe i ndiadh an 3ú uachtaráin S.A.M. Thomas Jefferson.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Jefferson agus í an príomhtheanga do 42,000(97.09%) duine sa contae. Bhí Gearmáinis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 390(0.9%) duine, bhí Spáinnis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 370(0.86%) duine sa contae.


Contae Juniata, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Juniata. I 2010 bhí cónaí ar 24,636 duine i gcontae Juniata shuas ó 22,821 duine sa bhliain 2000. Is é Mifflintown príomhbaile an contae. Tá an contae 1,020 km2 san iomlán(talamh+uisce). Tá an contae ainmnithe tar éis an abhainn Juniata.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Jefferson agus í an príomhtheanga do 19,980(94.09%) duine sa contae. Bhí Gearmainis Amanaigh an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 475(2.24%) duine, bhí Spáinnis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 348(1.64%) duine sa contae.


Contae Lackawanna, Pennsylvania.
Dealbh de George Washington agus Teach Cúirte Chontae Lackawanna
Is contae i oirthuaisceart bPennsylvania é Lackawanna. I 2010 bhí cónaí ar 214,437 duine i gcontae Lackawanna shuas ó 213,295 duine sa bhliain 2000. Tá an contae 1,200 km2 san iomlán(talamh+uisce). Is é Scranton promhbhaile an contae. Tá an contae ainmnithe tar éis an abhainn Lackawanna. Is í an contae is óige i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Lackawanna agus í an príomhtheanga do 190,895(94.67%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 3,160(1.57%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 2,184(1.08%) duine sa contae.


Contae Lancaster, Pennsylvania.
Is contae in oirdheisceart Pennsylvania é Lancaster. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 519,445 duine i gcontae Lancaster, suas ó 470,658 duine sa bhliain 2000. Is é Lancaster príomhbaile an chontae. Tá an contae 2,549 km2 san iomlán (idir uisce agus thalamh).
Teangacha.
De réir daonáirimh S.A.M. 2000 is é Béarla an teanga is comónta i gcontae Lancaster agus í an phríomhtheanga do 380,620 (87.05%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an phríomhtheanga do 21,745 (4.97%) duine, bhí Gearmáinis Phennsylvania, an cineál Gearmáinise a labhraíonn na hAmanaigh agus daoine eile, an tríú teanga is comónta agus í an phríomhtheanga do 14,380 (3.29%) duine sa chontae.
Tá clú agus cáil ar an gceantar mar gheall ar na hAmanaigh atá ina gconaí ann. Sa bhliain 2000 dúirt 24,485 (5.6%) duine go raibh Gearmáinis Phennsylvania, Gearmáinis nó Ollainnis an phríomhtheanga a bhí acu.
Feirmeacha déiríochta Amanacha i gContae Lancaster


Contae Lawrence, Pennsylvania.
Is contae i iarthar bPennsylvania é Lawrence. I 2010 bhí cónaí ar 91,108 duine i gcontae Lawrence shíos ó 94,643 duine sa bhliain 2000. Is é Caisleáin Nua príomhbaile an contae. Tá an contae 940 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga is comónta i gcontae Lawrence agus í an príomhtheanga do 84,855(95.34%) duine sa contae. Bhí Iodáilis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,029(1.16%) duine, bhí Spáinnis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 865(0.97%) duine sa contae.


Contae Lebanon, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Lebanon. I 2010 bhí cónaí ar 133,568 duine i gcontae Lebanon shuas ó 120,327 duine sa bhliain 2000. Is é Lebanon príomhbaile an contae. Tá an contae 940 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir an American Community Survey 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Lebanon agus í an príomhtheanga do 103,955(92.50%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 4,700(4.18%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,190(1.06%) duine sa contae.


Contae Lehigh, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Lehigh. I 2010 bhí cónaí ar 349,497 duine i gcontae Lehigh shuas ó 312,090 duine sa bhliain 2000. Is é Allentown príomhbaile an contae. Tá an contae 900 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir an American Community Survey 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Lehigh agus í an príomhtheanga do 248,725(84.97%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 24,610(8.41%) duine, bhí Araibis an tríú teanga is comónta agus í an máthairteanga do 3,415(1.17%) duine sa contae. Sa bhliain céannna bhí Gaelainn an príomhtheanga do 20 duine sa gcontae.


Contae Luzerne, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Luzerne. I 2010 bhí cónaí ar 320,918 duine i gcontae Luzerne shuas ó 319,250 duine sa bhliain 2000. Is é Wilkes-Barre príomhbaile an contae. Tá an contae 2,350 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir an American Community Survey 2006-2010 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Luzerne agus í an príomhtheanga do 287,775(95.09%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an príomhtheanga do 4,200(1.39%) duine, bhí Polainnis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 2,700(0.89%) duine sa contae.


Contae Lycoming, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é 'Lycoming. I 2010 bhí cónaí ar 116,111 duine i gcontae Lycoming shíos ó 120,044 duine sa bhliain 2000. Is é Williamsport príomhbaile an contae. Tá an contae 3,220 km2s san iomlán(talamh+uisce). Is í an dara contae is mó i dtearmaí achar iomláin(talamh+uisce) i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir an American Community Survey 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Lycoming agus í an príomhtheanga do 109,700(96.95%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,454(1.29%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 543(0.48%) duine sa contae.


Contae McKean, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart bPennsylvania é McKean. I 2010 bhí cónaí ar 43,450 duine i gcontae McKean shíos ó 45,936 duine sa bhliain 2000. Is é Smethport príomhbaile an contae. Tá an contae 2,550 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir an American Community Survey 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae McKean agus í an príomhtheanga do 41,815(96.87%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa chontae agus í an príomhtheanga do 629(1.46%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 193(0.45%) duine sa contae.


Contae Mercer, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart bPennsylvania é Mercer. I 2010 bhí cónaí ar 116,638 duine i gcontae Mercer shíos ó 120,293 duine sa bhliain 2000. Is é Mercer príomhbaile an contae. Tá an contae 1,770 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Mercer agus í an príomhtheanga do 108,040(95.53%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,270(1.12%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,185(1.05%) duine sa contae. Sa bhliain céannna bhí Gaelainn an príomhtheanga do cúigear déag sa contae.


Contae Mifflin, Pennsylvania.
Is contae suite in oirdheisceart Pennsylvania é Mifflin. I 2010 bhí cónaí ar 46,682 duine i gcontae Mifflin suas ó 46,486 duine sa bhliain 2000. Is é Lewistown príomhbhaile an contae. Tá an contae 1,070 km2 san iomlán (talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 ba í Béarla an teanga ba chomónta i gcontae Mifflin agus í mar phríomhtheanga ag 40,430(93.12%) duine sa chontae. Bhí Gearmáinis Amanaigh ar an dara teanga ba chomónta sa chontae agus í mar phríomhtheanga ag 1,649(3.80%) duine, bhí Ollainis ar an tríú teanga ba chomónta agus í mar an phríomhtheanga ag 434(1.00%) duine sa chontae.


Contae Monroe, Pennsylvania.
Is contae i n-oirthear bPennsylvania é Monroe. I 2010 bhí cónaí ar 169,842 duine i gcontae Monroe shuas ó 138,687 duine sa bhliain 2000. Is é Stroudsburg príomhbaile an contae. Tá an contae 1,600 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Monroe agus í an príomhtheanga do 117,415(90.52%) duine sa contae. Bhí Spánnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 6,240(4.81%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,325(1.02%) duine sa contae.


Ngô Đình Diệm.
Ba cheannaire ar Vítneam Theas é Ngô Đình Diệm (3 Eanáir 1901 – 2 Samhain 1963).
Rugadh Diem do theaghlach Caitliceach Vítneamach in Quang Binh, i lár Vítneam. B'as ceantar Caitliceach den chathair Hué iad. Chuaigh a mhuintir leis an gCaitliceachas san 17ú haois. Bhí idir Laidin agus Sínis Chlasaiceach ag Diem de bharr an bhéim a chuir a athair ar an oideachas.
I mí Dheireadh Fómhair na bliana 1955 agus i ndiaidh reifreann a rigleáladh go trom, chuir Diem Bao Dai as oifig agus chuir sé chéad Phoblacht Vítneam (RVN) ar bun len é féin mar uachtarán. I mí na Samhna, 1963, i ndiaidh agóidí reiligiúnda agus frithbheartaíocht neamhfhoiréigeantacha, d'fheallmharaigh Nguyen Van Nhung, ofigeach in Arm Phoblacht Vítneam (ARVN), Diem, in éineacht le dearthár Diem, Ngo Dinh Nhu. Déantar díospóireacht i gcónaí faoi ról na Stát Aontaithe sna heachtraí seo chomh maith le nádúr Diem agus a cheannasaíochta.


Contae Montgomery, Pennsylvania.
Is contae i oir dhisceart bPennsylvania é Montgomery. I 2010 bhí cónaí ar 799,874 duine i gcontae Montgomery shuas ó 750,097 duine sa bhliain 2000. Is í an contae leis an tríú daonra is airde i bPennsylvania. Is é Norristown príomhbaile an contae. Tá an contae 1,260 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Montgomery agus í an príomhtheanga do 635,060(90.50%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 14,170(2.02%) duine, bhí Cóiréis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 7,940(1.13%) duine sa contae.


Contae Montour, Pennsylvania.
Is contae in oirthear Pennsylvania é Montour. I 2010 bhí cónaí ar 18,267 duine i gcontae Montour, suas ó 18,236 duine sa bhliain 2000. Is í Danville príomhbaile an contae. Tá achar de 340 km2 ina iomláine (uisce+talamh). Is é an contae is lú i dtéarmaí achar i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáirimh S.A.M. 2000 is é Béarla an teanga is comónta i gcontae Montour agus í mar phríomhtheanga do 16,130(94.83%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis ar an dara teanga is comónta sa chontae agus í mar phríomhtheanga do 225(1.32%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh ar an tríú teanga is comónta agus í mar phríomhtheanga do 149 (0.88%) duine sa contae.


Kenzaburo Ōe.
Scríbhneoir Seapánach is ea Kenzaburō Ōe (Seapáinis: "大江 健三郎/Ōe Kenzaburō"), a rugadh in Uchiko (Seapáinis: "内子町/ Uchiko-chō") na Seapáine ar an 31ú lá d'Eanáir sa bhliain 1935.
Is iad ceisteanna a bhainid leis an sochaí agus an bpolaitíocht príomhábhair a choda scríbhneoireachta, scríbhneoireacht ina bhfuil tionchar litríocht na Fraince agus na Stáit Aontaithe le feiscint go soiléir. Táid "Kojinteki na taiken" (1964; Gaeilge: 'Taithí Phearsanta') agus "Man'en Gannen no Futtoboru" (1967; Gaeilge: 'Peil sa Chéad Bhliain den Ré Man'en') ar chinn desna húrscéalaibh is mó dá chuid.
Sa tSeapáin, meastar gurb é Ōe duine desna scríbhneoiribh is tábhachtaí dá ghlúin-se. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1994.


Dario Fo.
Drámadóir, aisteoir, scríbhneoir, ealaíontóir, dearthóir seit agus gníomhaí polaitíochta Iodálach ab ea Dario Fo. Do rugadh é ar an 24ú lá de Mhárta sa bhliain 1926 i Sangiano na hIodáile. Fuair sé bás ar an 13 Deireadh Fómhair 2016.
Tá an-chlú agus cháil bainte amach ag Fho mar gheall ar a chuid drámaí. Mar dhrámadóir agus mar aisteoir, bíonn sé ag baint úsáide as na gnásanna de "Chommedia dell'arte" na hIodáile. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1997.


Contae Northampton, Pennsylvania.
Is contae i oirthear bPennsylvania é Northampton. I 2010 bhí cónaí ar 297,735 duine i gcontae Northampton shuas ó 267,066 duine sa bhliain 2000. Is é Easton príomhbaile an contae. Tá an contae 980 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Northampton agus í an máthairteanga do 224,390(89.28%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 13,870(5.52%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,815(0.72%) duine sa contae.


Heat equation.
Is é an chothromóid teasa cothromóid dhifreálach parabolic páirteach a chuireann síos ar an dáileadh teasa (nó an claonadh i teocht) i réigiún ar leith le himeacht ama.
Ráiteas ar an chothromóid.
formula_2
áit a bhfuil α tairiseach deimhneach, agus Δ nó ∇2 is é an oibreoir Laplace.
Is é an cothromóid teas tábhacht bhunúsach i réimsí eolaíochta éagsúla. Mar shampla, i mhatamaitic, is é ar an chothromóid prototypical parabolic partial difreálach agus i teoiric dóchúlacht, tá an chothromóid teas a bhaineann le staidéar a dhéanamh ar tairiscint Brownian tríd an chothromóid Fokker-Planck.


Contae Northumberland, Pennsylvania.
Is contae i oirthear bPennsylvania é Northumberland. I 2010 bhí cónaí ar 94,528 duine i gcontae Northumberland shíos ó 94,556 duine sa bhliain 2000. Is é Sunbury príomhbaile an contae. Tá an contae 1,240 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Northumberland agus í an príomhtheanga do 85,740(95.82%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,335(1.49%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 558(0.62%) duine sa contae.


Contae Perry, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Perry. I 2010 bhí cónaí ar 45,969 duine i gcontae Perry shuas ó 43,602 duine sa bhliain 2000. Is é New Bloomfield príomhbaile an contae. Tá an contae 1,440 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Perry agus í an príomhtheanga do 39,490(96.77%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 470(1.15%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 384(0.94%) duine sa contae. Bhí Gaelainn an naoú teanga is comónta i gcontae Perry sa bliain 2000 agus í an príomhtheanga do fiche duine sa contae.


Contae Philadelphia, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Philadelphia. I 2010 bhí cónaí ar 1,526,006 duine i gcontae Philadelphia shuas ó 1,517,550 duine sa bhliain 2000. Tá Philadelphia (an cathair leis an daonra is airde i bPennsylvania) lonnaithe sa contae agus toisc é sin is í an contae leis an daonra is airde i bPennsylvania. Is é Philadelphia príomhcathair an contae. Tá an contae 370 km2 san iomlán(talamh+uisce), is í an dara contae is lú i dtéarmaí achar i Pennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Philadelphia agus í an príomhtheanga do 1,168,460(82.37%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 110,500(7.79%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 14,725(1.04%) duine sa contae. Sa bhliain céanna bhí Gaelainn an príomhtheanga do 275 duine i gcontae Philadelphia.


Contae Pike, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Pike. I 2010 bhí cónaí ar 57,369 duine i gcontae Pike shuas ó 46,302 duine sa bhliain 2000. Is é Milford príomhbaile an contae. Tá an contae 1,470 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Pike agus í an príomhtheanga do 39,860(92.12%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhthenga do 1,690(3.91%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomtheanga do 555(1.28%) duine sa contae.


Contae Potter, Pennsylvania.
Is contae i thuaisceart bPennsylvania é Potter. I 2010 bhí cónaí ar 17,457 duine i gcontae Potter shíos ó 18,080 duine sa bhliain 2000. Is é Coudersport príomhbaile an contae. Tá an contae 2,800 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Potter agus í an príomhtheanga do 16,365(97.00%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 173(1.03%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 154(0.91%) duine sa contae.


Contae Schuylkill, Pennsylvania.
Is contae in oirthuaisceart bPennsylvania é Schuylkill. I 2010 bhí cónaí ar 148,289 duine i gcontae Schuylkill, síos ó 150,336 duine sa bhliain 2000, agus 235,505 sa bhliain 1930. Tá líon mór daoine de shliocht Liotuánach sa chontae. Is é Pottsville príomhbhaile an chontae. Tá an contae 2,030 km2 san iomlán (uisce + talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is é Béarla an teanga is comónta i gcontae Schuykill agus é an phríomhtheanga do 36,615 (95.75%) duine sa chontae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í sn phríomhtheanga do 1,734 (1.22%) duine, bhí Gearmáinis Phennsylvania an tríú teanga is comónta agus í an phríomhtheanga do 854 (0.60%) duine sa contae.
Feirmeacha in aice le Klingerstown i gContae Schuylkill


Contae Snyder, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Snyder. I 2010 bhí cónaí ar 39,702 duine i gcontae Snyder shuas ó 37,546 duine sa bhliain 2000. Is é Middleburg príomhbaile an contae. Tá an contae 860 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Snyder agus í an príomhtheanga do 32,595(92.32%) duine sa contae. Bhí Gearmáinis Amanaigh an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,480(4.19%) duine, bhí Spáinnis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 520(1.47%) duine sa contae.


Contae Somerset, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart bPennsylvania é Somerset. I 2010 bhí cónaí ar 77,742 duine i gcontae Somerset shíos ó 80,023 duine sa bhliain 2000. Is é Somerset príomhbaile an contae. Tá an contae 2,800 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Somerset agus í an príomhtheanga do 72,835(96.46%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 750(0.99%) duine, bhí Gearmáinis Amanaigh an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 689(0.91%) duine sa contae.


Contae Sullivan, Pennsylvania.
teach cúirte Chontae Uí Shúilleabháin
Is contae in oirthuaisceart Pennsylvania é Contae Uí Shúilleabháin ("Sullivan County" i mBéarla). In 2010 bhí cónaí ar 6,428 duine i gContae Uí Shúilleabháin shíos ó 6,556 duine sa bhliain 2000. Is é Laporte príomhbaile an chontae. Tá an contae 1,170 km2 san iomlán (uisce agus talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000, is é an Béarla an teanga is comónta i gContae Uí Shúilleabháin agus é ina phríomhtheanga do 6,105 (97.87%) duine sa contae. Bhí Spáinnis ar an dara teanga is comónta sa chontae agus í ina príomhtheanga do 55(0.88%) duine, bhí Gearmáinis agus Iodáilis ar na tríú teangacha is comónta agus iad ina bpríomhtheanga do 25 (0.40%) duine sa chontae.


Contae Susquehanna, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Susquehanna. I 2010 bhí cónaí ar 43,356 duine i gcontae Susquehanna shuas ó 42,238 duine sa bhliain 2000. Is é Montrose príomhbaile an contae. Tá an contae 2,150 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Susquehanna agus í an príomhtheanga do 38,610(97.25%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 304(0.77%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 179(0.45%) duine sa contae.


Springfield, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Springfield.


Stechford.
Is ceantar suite i mBirmingham é Stechford.


Stirchley, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Stirchley.


Stockland Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Stockland Green.


Thimble End.
Is ceantar suite i mBirmingham é Thimble End.


Tile Cross.
Is ceantar suite i mBirmingham é Tile Cross.


Tower Hill, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Tower Hill.


Tyburn, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Tyburn.


Tyseley.
Tá Stáisiún ghnóthú fuinnimh Birmingham suite in Tyseley
Is ceantar suite i ndeisceart Birmingham é Tyseley.


Wake Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Wake Green.


José Saramago.
Scríbhneoir, drámadóir, iriseoir, úrscéalaí agus file Portaingéalach ab ea José de Sousa Saramago (1922 – 2010). Do rugadh é ar an 16ú lá de Shamhain in Azinhaga na Portaingéile agus do fuair sé bás ar an 18ú lá de Mheitheamh i dTías, baile atá suite in Lanzarote, ceann desna hOileánaibh Canáracha.
Bhí an-chlú agus cháil ar Sharamago lena linn. Bronnadh an "Prémio Camões" (Gaeilge: Duais Camões) sa bhliain 1995. Ansin, bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 1998. Ba é Saramago an chéad scríbhneoir riamh a scríobhadh i bPortaingéilis dá moladh an duais seo. Is iad "Memorial do Convento" (1982), "O Evangelho segundo Jesus Cristo" (1991) agus "Ensaio sobre a Cegueira" (1995) cúpla ceann desna sárshaothraibh is iomráití dá chuid.


Sairdínigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Sairdínigh. Is í an tSairdín, oileán in iarthar na Meánmhara, a dtír dhúchais. Tá breis is 1.6 milliún duine ina gcónaí ar an oileán.
Is í an tSairdínis a bpríomhtheanga. Teanga Rómánsach í agus timpeall is 68% de mhuintir na Sairdíne ábalta í a labhairt. Níl an cumas sin ach ag 13% de na páistí ar an oileán, áfach, mar gheall ar bhrú láidir ón Iodáilis.


Sácaigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Sácaigh. cuid acu a labhraíonn Algóincis


Scitiaigh.
Ba ghrúpa eitneach Áiseach iad na Scitiaigh. Is í an Scitiais a bpríomhtheanga.


Siolónaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Siolónaigh. Is í an tSiolóinis a bpríomhtheanga. Tá siad dúchasach do Shrí Lanca i ndeisceart na hÁise. Is iad 75% de dhaonra Shrí Lanca, 15 milliún san iomlán. Tá féiniúlacht na Siolónach bunaithe ar a dteanga, oidhreacht staire agus creideamh. Leanann an chuid is mó díobh Búdachas den chineál "Theraveda", gí go bhfuil cuid díobh ina gCríostaithe inniu. Cónaíonn na Siolónaigh i dtuaisceart láir, lár, deisceart agus iarthar Shrí Lanca.


Contae Tioga, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Tioga. I 2010 bhí cónaí ar 41,981 duine i gcontae Tioga shuas ó 41,373 duine sa bhliain 2000. Is é Wellsboro príomhbaile an contae. Tá an contae 2,940 km2 san iomlán(uisce+talamh). Is é an contae leis an cúigiú achar(uisce+talamh) is mó i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Tioga agus í an príomhtheanga do 37,950(97.54%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 409(1.05%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 218(0.56%) duine sa contae.


Walker's Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Walker's Heath.


Walmley.
Is ceantar suite i mBirmingham é Walmley.


Ward End.
Is ceantar suite i mBirmingham é Ward End.


Warstock.
Is ceantar suite i mBirmingham é Warstock.


Warwick Bar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Warwick Bar.


Washwood Heath.
Is ceantar suite i mBirmingham é Washwood Heath.


Weoley Castle.
Is ceantar suite i mBirmingham é Weoley Castle.


West Heath, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é West Heath.


Sintígh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Sintígh'". Is í an tSintis a bpríomhtheanga. Is pobal Romanach iad a chónaíonn i lár na hEorpa sa chuid is mó cé go bhfuil pobail díobh ann in áiteanna eile, go mór mhór tuaisceart na hIodáile, deisceart na Fraince ("manouches" a thugtar orthu ansin) agus sa Bhrasaíl. Lucht siúil a bhíodh iontu ach bíonn cónaí buan orthu de ghnáth anois.
Stair.
Dála na Romanach téanann sinsireacht na Sintígh siar go dtí an India. Bhain siad an Ghearmáin agus an Ostair amach am éigin sna Meánaoiseanna déanacha.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda rinne na Naitsithe géarleanúint orthu. Bhí orthu triantán donn a chaitheamh ar a gcuid éadaí le cur in iúil do chách cérbh iad agus mar chomhartha gur strainséirí gan áit oiriúnach dóibh sna tíortha úd. Sa Ghearmáin agus san Ostair, díbríodh a lán de na Sintígh thar tír amach go hOirthear na hEorpa, go dtí an Iúgslaiv go háirithe. Fuair líon mór díobh bás sna campaí san Uileloscadh.


Suíúigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Suíúigh.


Suasaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Suasaigh. Is í an tSuaisis a bpríomhtheanga.


Somálaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Somálaigh. Is í an tSomáilis a bpríomhtheanga.


Union County, Pennsylvania.
Is contae in oirthear Phennsylvania é Contae Union. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 44,947 duine sa chontae, méadú ó 41,624 duine sa bhliain 2000. Is é Lewisburg príomhbaile an chontae. Tá méid an chontae 820 km2 san iomlán (uisce+talamh), is é an ceathrú contae is lú i dtéarmaí achair i bPennsylvania.
Teangacha.
De réir daonáirimh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta sa chontae agus í an phríomhtheanga do 35,510 (90.36%) duine. Ba í an Spáinnis an dara teanga is comónta agus í ina príomhtheanga ag 1,454 (3.70%) duine, ba í an Ghearmáinis Pheinnsiolváiniach an tríú teanga is comónta agus í ina phríomhtheanga ag 773 (1.97%) duine sa chontae.


Contae Venango, Pennsylvania.
Is contae i iar thuaisceart bPennsylvania é Venango. I 2010 bhí cónaí ar 54,984 duine i gcontae Venango shíos ó 57,565 duine sa bhliain 2000. Is é Franklin príomhbaile an contae. Tá an contae 1,770 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Venango agus í an príomhtheanga do 52,685(97.47%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 575(1.06%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 329(0.61%) duine sa contae.


Eliza Manningham-Buller.
Bhí Eliza Manningham-Buller (rugaidh í 14 Iúil, 1948) MI5 Stiúrthóir-ginearál o 2002 chun 2007.


Teangacha Anatólacha.
Bhí na teangacha Anatólacha á labhairt san Anatóil sular tháinig na Turcaigh ansin. Is iad an chraobh de na teangacha Ind-Eorpacha is luaithe a bhfuil fianaise ina leith againn, nó téann a stair siar go dtí an ochtú haois déag roimh bhreith Chríost. Is í an Hitis an teanga is tábhachtaí acu seo, ach chuaigh na teangacha seo in éag fadó.


Contae Warren, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Warren. I 2010 bhí cónaí ar 41,815 duine i gcontae Warren shíos ó 43,863 duine sa bhliain 2000. Is é Warren príomhbaile an contae. Tá an contae 2,330 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Warren agus í an príomhtheanga do 40,075(97.00%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 334(0.81%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 299(0.72%) duine sa contae.


Contae Washington, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart bPennsylvania é Washington. I 2010 bhí cónaí ar 207,820 duine i gcontae Warren shuas ó 202,897 duine sa bhliain 2000. Is é Washington príomhbaile an contae. Tá an contae 2,230 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Washington agus í an príomhtheanga do 184,745(96.66%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 1,694(0.89%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 1,005(0.53%) duine sa contae.


Xi Jinping.
Xi Jinping sa bhliain 2012
Ceannaire ar Dhaon-Phoblacht na Síne is ea Xi Jinping (pinyin: Xí Jìnpíng) a rugadh ar 15 Meitheamh 1953 i mBéising. Mar is gnách le ceannairí na tire sin, tá na trí phost is tábhachtaí sa tír aige, mar atá Ard-Rúnaí Pháirtí Cumannach na Síne, Uachtarán Dhaonphoblacht na Síne agus Cathaoirleach an Lárchomisiúin Mhíleata. Dá bharr sin, ‘ardcheannaire’ a thugtar air go minic go neamhfhoirmeálta. Tháinig sé i gcomharbas ar Hu Jintao mar ard-cheannaire na ceannaireachta cúigiú glúin de Pháirtí Cumannach na Síne.


An Mhailéalaimis.
Is í an Mhailéálaimis an ceann is mó cainteoirí dúchais de na teangacha Mailéalamacha


Ricardo Hoyos.
Is aisteoir é Ricardo Hoyos, a rugadh i gCeanada ar 27 Samhain, 1995 in Alliston, Ontario.
Naisc sheachtracha.
Hoyos, Ricardo
Hoyos, Ricardo


Contae Wayne, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Wayne. I 2010 bhí cónaí ar 52,822 duine i gcontae Wayne shuas ó 47,722 duine sa bhliain 2000. Is é Honesdale príomhbaile an contae. Tá an contae 1,950 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Wayne agus í an príomhtheanga do 42,585(94.98%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 760(1.69%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 525(1.17%) duine sa contae.


Contae Westmoreland, Pennsylvania.
Is contae i iar dheisceart bPennsylvania é Westmoreland. I 2010 bhí cónaí ar 365,169 duine i gcontae Westmoreland shíos ó 369,993 duine sa bhliain 2000. Is é Greensburg príomhbaile an contae. Tá an contae 2,680 km2 san iomlán(talamh+uise).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Westmoreland agus í an príomhtheanga do 337,770(96.48%) duine sa conte. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 3,510(1.00%) duine, bhí Iodáilis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 2,090(0.60%) duine sa contae.


Contae Wyoming, Pennsylvania.
Is contae i oir thuaisceart bPennsylvania é Wyoming. I 2010 bhí cónaí ar 28,276 duine i gcontae Wyoming shuas ó 28,080 duine sa bhliain 2000. Is é Tunkhannock príomhbaile an contae. Tá an contae 1,050 km2 san iomlán(talamh+uisce).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Wyoming agus í an príomhtheanga do 25,750(97.68%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 308(1.17%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 123(0.47%) duine sa contae.


Contae York, Pennsylvania.
Is contae i oir dheisceart bPennsylvania é Eabhrac. I 2010 bhí cónaí ar 434,972 duine i gcontae Eabhrac shuas ó 381,751 duine sa bhliain 2000. Is é Eabharc príomhbaile an contae. Tá an contae 2,360 km2 san iomlán(uisce+talamh).
Teangacha.
De réir daonáireamh S.A.M. 2000 is í Béarla an teanga is comónta i gcontae Eabhrac agus í an príomhtheanga do 339,440(94.83%) duine sa contae. Bhí Spáinnis an dara teanga is comónta sa contae agus í an príomhtheanga do 10,495(2.93%) duine, bhí Gearmáinis an tríú teanga is comónta agus í an príomhtheanga do 2,025(0.57%) duine sa contae.


Westside, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Westside.


Whitehouse Common.
Is ceantar suite i mBirmingham é Whitehouse Common.


Winson Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Winson Green.


Witton, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Witton.


Woodcock Hill.
Is ceantar suite i mBirmingham é Woodcock Hill.


Woodgate, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Woodgate.


Yardley Wood.
Is ceantar suite i mBirmingham é Yardley Wood.


Yardley, Birmingham.
Is ceantar suite i mBirmingham é Yardley.


Yardley Theas.
Is ceantar suite i mBirmingham é Yardley Theas.


Taihítígh.
Taihítígh, am éigin idir 1870 agus 1890
Is grúpa eitneach i dTaihítí iad na Taihítígh. Is í an Taihítis a bpríomhtheanga.


Táidsíceastánaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Táidsíceastánaigh. Is í an Táidsícis a bpríomhtheanga.


Gao Xingjian.
Scríbhneoir, drámadóir, "metteur en scène" agus ealaíontóir Francach a rugadh sa tSín sa bhliain 1940 is ea Gao Xingjian (Sínis: "高行健"; Pinyin: "Gāo Xíngjiàn"). Do rugadh Gao ar an 4ú lá d'Eanáir i Ganzhou (Sinís: "赣州"; Pinyin: "Gànzhōu") na Síne ach do fuair sé saoránacht Fhrancach sa bhliain 1998.
Is iad "灵山" (Pinyin: "língshān"; Gaeilge: 'Sliabh anama') agus "一个人的圣经" (Sínis thraidisiúnta: "一個人的聖經"; Pinyin: "Yī ​gè ​rén de Shèng​jīng"; Gaeilge: 'Bíobla d'fhear amháin') ar chinn desna sárshaothraibh a scríobh Gao. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 2000.


Teigh.
Is baile suite i Rutland é Teigh.


Thistleton.
Is baile suite i Rutland é Thistleton.


Thorpe by Water.
Is baile suite i Rutland é Thorpe by Water.


Tickencote.
Is baile suite i Rutland é Tickencote.


Tinwell.
Is baile suite i Rutland é Tinwell.


Tixover.
Is baile suite i Rutland é Tixover.


Wardley, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Wardley.


Whissendine.
Is baile suite i Rutland é Whissendine.


Tibéadaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Tibéadaigh. Is í an Tibéidis a bpríomhtheanga.


Tuargaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Tuargaigh. Is í an Tuargais a bpríomhtheanga.


Turcamánaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Turcamánaigh. Is í an Turcamánais a bpríomhtheanga.


Turcaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Turcaigh. Is í an Tuircis a bpríomhtheanga.


Úisbéiceastánaigh.
Is grúpa eitneach Áiseach iad na Úisbéiceastánaigh. Is í an Úisbéiceastáinis a bpríomhtheanga.


James A. Michener.
Úrscéalaí Meiriceánach ab ea James Albert Michener (3 Feabhra 1907 – 16 Deireadh Fómhair 1997). Rugadh é i gCathair Nua-Eabhrac agus tógadh é i Doylestown, in oirthuaisceart Pennsylvania. Fuair sé bás in Austin, Texas. Scríobh sé breis is 40 leabhar, ficsean sa chuid ba mhó. Bhídís go minic le feiceáil ar liostaí na leabhar móréilimh. Meastar gur ceannaíodh 75 milliún cóip dá chuid leabhar.
Ságaí teaghlaigh a bhí i gcuid mhaith de na leabhair, agus na scéalta suite in áiteanna éagsúla ar fud an domhain: dhéanadh sé cur síos cruinn ar stair na n-áiteanna. "Tales of the South Pacific" an chéad leabhar leis a fuair fáilte ó léitheoirí—bronnadh an Pulitzer Prize for Fiction air sa bhliain 1948. Rinneadh scannáin, drámaí agus mionsraitheanna teilifíse as roinnt dá leabhar.
Daonchara a bhí ann. Thug sé timpeall is $100 milliún dollar do charthanais agus d'eagraíochtaí liteartha agus oideachasúla. Thug sé $37 milliún d'Ollscoil Texas.


The Secret of NIMH.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Secret of NIMH" a rinneadh sa bhliain 1982.


Doylestown, Pennsylvania.
Tógadh Fountain House, teach ósta, i nDoylestown sa bhliain 1758
Pictiúrlann i stíl Art Deco sa cheantar stairiúil
Baile in oirthear Phennsylvania, sna Stáit Aontaithe, is ea Doylestown. Príomhbhaile Chontae Bucks atá ann. Bhí cónaí ar 8,380 duine in Doylestown ag am dhaonáireamh na bliana 2010.
Téann fréamhacha Doylestown siar go dtí an bhliain 1745 nuair a fuair Doyle ceadúnas teach tábhairne a oscailt ag crosbhóthar tábhachtach ann. Spreag an suíomh sin fás an bhaile agus rinneadh buirg de sa bhliain 1838. Ní raibh mórán tionsclaíochta ariamh ann, ach mar gheall ar a stádas mar phríomhbhaile riaracháin an chontae, chuir a lán daoine proifisiúnta fúthu ann, agus le himeacht ama rinne roinnt ealaíontóirí agus scríbhneoirí amhlaidh freisin. Orthu sin bhí Harry Chapman Mercer (1856–1930), ceardaí agus seandálaí. D’fhás Margaret Mead (1901–1978), antraipeolaí, agus James A. Michener (1907–1997), údar bisiúil, aníos i Doylestown.
Tá baint ag roinnt áiteanna stairiúla ar an mbaile le Mercer, mar atá Músaem Mercer, Fonthill (teach Harry Mercer), agus an Moravian Pottery and Tile Works (músaem agus ceardlann a bhunaigh sé). Tá Scrín Náisiúnta Mhuire Czestochowa, baisleach mhór Pholannach, lámh le Doylestown.


Aniar Aduaidh.
Clár Gaeilge atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 12 Aibreán, 2015 go dtí 17 Bealtaine, 2015 é Aniar Aduaidh. Mairéad Ní Mhaonaigh a chuireann an clár i láthair.


Ashley.
Is barda suite i mBriostó é Ashley.


Avonmouth.
Is barda suite i mBriostó Shasana é Avonmouth. Sa bhliain 2011, bhí 12,485 duine ina gcónaí ann.


Bedminster.
Is barda suite i mBriostó é Bedminster.


Bishopston.
Is barda suite i mBriostó é Bishopston.


Bishopsworth.
Teampall Naomh Peadar i Bishopsworth
Is barda suite i mBriostó, i Sasana, é Bishopsworth.


Brislington Thoir.
Is barda suite i mBriostó é Brislington Thoir.


Brislington Thiar.
Is barda suite i mBriostó é Brislington Thiar.


Cabot.
Is barda suite i mBriostó é Cabot.


Clifton.
Is barda suite i mBriostó é Clifton.


Clifton Thoir.
Is barda suite i mBriostó é Clifton Thoir.


Cotham.
Is barda suite i mBriostó é Cotham.


Easton.
Is barda suite i mBriostó é Easton. Bhí 13,541 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Eastville.
Is barda suite i mBriostó é Eastville.


Lockleaze.
Is barda suite i mBriostó é Lockleaze.


Łobez.
Is cathair í Łobez (Gearmáinis: "Labes") sa Pholainn, ar béal abhainn Rega, le daonra 10,000 (2015).


Hartcliffe.
Is barda suite i mBriostó é Hartcliffe.


Filwood.
Is barda suite i mBriostó é Filwood.


Henbury.
Is barda suite i mBriostó é Henbury.


Hengrove.
Is barda suite i mBriostó é Hengrove.


Frome Vale.
Is barda suite i mBriostó é Frome Vale.


Henleaze.
Is barda suite i mBriostó é Henleaze.


Hillfields.
Is barda suite i mBriostó é Hillfields.


Horfield.
Is barda suite i mBriostó é Horfield.


Kingsweston.
Is barda suite i mBriostó é Kingsweston.


Knowle.
Is barda suite i mBriostó é Bishopsworth.


Lawrence Hill.
Is barda suite i mBriostó é Lawrence Hill.


Redland.
Is barda suite i mBriostó é Redland.


Southmead.
Is barda suite i mBriostó é Southmead.


Southville.
Is barda suite i mBriostó é Southville.


St George Thoir.
Is barda suite i mBriostó é St George Thoir.


St George Thiar.
Is barda suite i mBriostó é St George Thiar.


Stockwood.
Is barda suite i mBriostó é Stockwood.


Stoke Bishop.
Is barda suite i mBriostó é Stoke Bishop.


Westbury on Trym.
Is barda suite i mBriostó é Westbury on Trym.


Whitchurch Park.
Is barda suite i mBriostó é Whitchurch Park.


Windmill Hill.
Is barda suite i mBriostó é Windmill Hill.


Barkerend.
Is barda suite i mBradford é Barkerend.


Laisterdyke.
Is barda suite i mBradford é Laisterdyke.


Greengates.
Is barda suite i mBradford é Greengates.


Corn Rugbaí an Domhain 1987.
Ba é Corn Rugbaí an Domhain 1987 an chéad chorn domhanda rugbaí. Bhí an comórtas ar siúl ón 22 Bealtaine go dtí an 20 Meitheamh 1987 san Astráil agus sa Nua-Shéalainn. Ba é foireann rugbaí na Nua-Shéalainne a bhuaigh Corn Webb Ellis.
Staideanna.
Imríodh na 32 chluiche in aon staid déag, péire san Astráil agus naoi gcinn sa Nua-Shéalainn. Bhí aon chluiche déag ar siúl san Astráil, gach cluiche i ngrúpa A san áireamh. Imríodh na 21 chluiche eile sa Nua-Shéalainn. Imríodh an cluiche tosaigh agus an cluiche ceannais sa staid ba mhó, Eden Park in Auckland, an Nua-Shéalainn.
Tíortha rannpháirteacha.
Ní raibh aon chomórtas cáiliúcháin ann don chéad Chorn Rugbaí an Domhain seo. Thug an IRFB (an t-aontas idirnáisiúnta rugbaí) cuireadh do na tíortha a bheith rannpháirteach. Fuair seacht dtír, Albain, an Astráil, an Bhreatain Bheag, Éire, an Fhrainc, an Nua-Shéalainn agus Sasana áit uathoibríoch mar bhaill den IRFB. Bhí an Afraic Theas ina bhall den IRFB freisin, ach ní raibh cead aici imirt mar gheall ar an mbaghcat ar spórt idirnáisiúnta a bhí ar siúl i gcoinne apartheid. Thug an IRFB cuireadh do na naoi tír eile.
Babhta na nGrúpaí.
Eagraíodh na sé thír déag i gceithre ghrúpa de cheithre thír. Fuarthas trí phointe as cluiche a bhuachan agus dhá phointe as comhscór. Ní bhfuarthas aon phointe as cluiche a chailliúint. Chuaigh na foirne a bhí sa chéad dá áit sa ghrúpa díreach ar aghaidh chuig na babhtaí ceathrú ceannais.
Bhí ceithre phointe ar úd, dhá phointe ar shlánú, trí phointe ar chic pionóis agus trí phointe ar phreabchúl.
Grúpa C.
Chríochnaigh Fidsí, an Iodáil agus an Airgintíon leis an líon céanna pointí. Ba é an difríocht pointí sna cluichí a d'imir siad in aghaidh a chéile ná +16 don Fhidsí, -6 don Iodáil agus -10 don Airgintín, mar sin is é Fidsí a chuaigh ar aghaidh chuig an babhta ceathrú ceannais.
Grúpa D.
Tar éis comhscór idir an Fhrainc agus Albain, chríochnaigh siad leis an líon céanna pointí. Chuaigh an Fhrainc ar aghaidh chuig an mbabhta ceathrú ceannais mar bhuaiteoirí an ghrúpa toisc gur scóráil siad trí úd sa chluiche sin, agus níor scóráil Albain ach dhá úd.
Pointí.
Scóráladh 1621 phointe san iomlán, sin 51 phointe ar an meán in aghaidh an chluiche.
Úid.
Scóráladh 224 úd san iomlán, sin 7 gcinn ar an meán in aghaidh an chluiche.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1963.
Tharla Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1963 ar an 23 Márta i BBC Television Centre i Londain, An Ríocht Aontaithe. Ba é sin an 8ú leagan den chomórtas.
Bhuaigh An Danmhairg an comórtas leis an amhránaithe Grethe & Jørgen Ingmann lena hamhrán "Dansevise" agus scríofa ag Sejr Volmer-Sørensen.


Annie Palmen.
Ba amhránaí Ollainis í Annie Palmen, a rugadh ar an 19 Lúnasa, 1926 in IJmuiden, An Ísiltír agus bás ar an 15 Eanáir, 2000 in Beverwijk, An Ísiltír. Chuir sí comh-deireanach ag an Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1963 leis an amhrán, "Een speeldoos".


Vodábaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Vodábaigh. Is í an Fhuláinis a bpríomhtheanga.


Iavapaigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Iavapaigh.


Iarúbaigh.
Is grúpa eitneach Afracach iad na Iarúbaigh. Is í an Iarúibis a bpríomhtheanga.


Pan Yueming.
Is aisteoir é Pan Yueming, a rugadh sa tSín ar 9 Bealtaine 1974 i mBeijing.


Inga Brooksby.
Aisteoir Sasanach is ea Inga Brooksby, a rugadh ar 29 Deireadh Fómhair 1988 i Yorkshire Theas. Tá sí ina cónaí i Londain.


Phillis Wheatley.
File Meiriceánach ab ea Phillis Wheatley (t. 1753 – 5 Nollaig 1784). An chéad duine Afrai-Mheiriceánach ar foilsíodh a saothar liteartha a bhí inti.
Rugadh Whearley timpeall na bliana 1753 san Afraic Thiar. Rinneadh sclábhaí di ina aois a 7 mbliana agus cuireadh go Meiriceá í. I mBostún, Massachusetts, cheannaigh ceannaí darbh ainm John Wheatley í mar shearbhónta dá bhean chéile. San áit agus san am úd ba ghnách sloinne a úinéara a thabhairt ar sclábhaí sa chás go raibh sloinne ag teastáil. Phillis a tugadh uirthi i mBéarla mar tugadh go Meiriceá í i long darbh ainm an "Phillis".
Thug iníon an teaghlaigh ceachtanna léitheoireachta agus scríbhneoireachta di. Nuair a thuig an teaghlach a chliste agus a bhí sí, tugadh tuilleadh oideachais di. Rinne sí staidéar ar an nGréigis agus Eabhrais.
Fuair sí a saoirse ar bhás John Wheatley. Phós sí agus rug sí leanbh. Cuireadh a fear céile, John Peters, i bpríosún de bharr a chuid fiacha. D'éirigh Phillis tinn agus John sa phríosún, agus d'éag sí. Fuair a leanbh bás trí huaire go leith ina dhiaidh sin.


Tove Lo.
Is amhránaí Sualannach í Tove Lo (fíorainm: "Ebba Tove Elsa Nilsson"), a rugadh ar an 29 Deireadh Fómhair 1987 i Stócólm.


Vicipéid na Cóiréise.
Ag ceiliúradh 300,000 alt ar Vicipéid na Cóiréise
Vicipéideoirí ag bualadh le hoifigeach ó Fhondúireacht Wikimedia sa Chóiré Theas
An leagan Cóiréise de Vicipéid is ea Vicipéid na Cóiréise (Cóiréis: 한국어 위키백과; "Hangugeo Wiki-baekgwa"). Cuireadh ar bun í i mí Dheireadh Fómhair na bliana 2002. Ní raibh ach fás mall inti ar feadh tamaill de bharr fadhbanna teicniúla a bhain leis an gcóras scríofa Hangul a úsáidtear leis an gCóiréis a scríobh. Shroich Vicipéid na Cóiréise 10,000 alt ar 4 Meitheamh 2005. Ar an 15 Meitheamh 2017, bhí 384,851 alt ann.
Tá dhá chiclipéid eile ar líne i gCóiréis, is é sin le rá an Doopedia (479,645 alt) agus an Rigveda Wiki (276,740). Is iad Vicipéidí na Cóiréise agus na Sínise na haon Vicipéidí nach na ciclipéidí ar líne is mó iad ina dteangacha áitiúla féin.
Mar gheall ar an gcinsireacht dhian atá i bhfeidhm sa Chóiré Thuaidh, tá eagarthóirí ón gCóiré Theas ina dtromlach mór orthu siúd a oibríonn uirthi. Fágann sin go bhfuil an chuid is mó den téacs inti scríofa i gcanúint an deiscirt. De réir tuairisc san iris "Wired", tá an Wikimedia Foundation ag obair le gníomhaithe ón Tuaisceart le leagan de Vicipéid na Cóiréise sa chanúint thuaisceartach a chur ar fáil. Cuirfear é sin ar gach flaistiomántán (nó méaróg USB) a smuigleáiltear isteach sa Chóiré Thuaidh.
Tugtar cead úsáid a bhaint as ábhar ó Vicipéid na Cóiréise, rud a dhéanann gnólachtaí sa Chóiré Theas go rialta.


Billy Dee Williams.
Is aisteoir, ealaíontóir, amhránaí agus scríbhneoir Meiriceánach é Billy Dee Williams, a rugadh ar an 6 Aibreán, 1937. Bhain sé cáil amach i Hollywood mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i scannáin amhail "Star Wars" agus "Batman".
Tús a shaoil.
Rugadh Williams i gCathair Nua-Eabhrac, Nua-Eabhrac don airíoch William December Williams, Sr. agus an oibreoir ardaitheoir Loretta Anne.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2012.
Bhí an t-eagrán 57ú na bliantúil Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse í 2012. Tharla an comórtas ar siúl i gcathair na Bakı, Asarbaiseáin.
Bhí an comórtas a bhuaigh amhránaí Loreen ón tSualainn an t-amhrán "Euphoria" - a scríobh agus Peter Boström, scór an t-amhrán iomlán de 372 pointí. Rúis críochnaithe sa dara háit, leis an tSeirbia críochnú sa tríú. Bhí siad le leanúint ag an tír óstach, Asarbaiseáin, a shroich an áit 4ú. Albáin críochnaithe 5, a chéad barr 5 a chur i gcrích. Ba Ghearmáin, an Iodáil agus an Spáinn na trí baill an "Big Five" 'a bhainistiú chun céim laistigh de na 10 barr, ag críochnú i 8, 9 agus áiteanna 10ú seach.


Pláta na hAfraice.
Is pláta teicteonaic é Pláta na hAfraice.


Imchuach Angóla.
Is imchuach é Imchuach Angóla.


An Mhuir Bhailéarach.
Is muir í an Mhuir Bhailéarach atá suite sa Mheánmhuir, taobh thoir den Spáinn agus taobh thiar den Iodáil.


Allerton, Yorkshire Thiar.
Is barda suite i mBradford é Allerton.


Belle Vue, Bradford.
Is barda suite i mBradford é Belle Vue.


Bradford Moor.
Is barda suite i mBradford é Bradford Moor.


Broomfields, Bradford.
Is barda suite i mBradford é Broomfields, agus é ainmnithe as na giolcaigh shléibhe a bhíodh fairsing sa limistéir roimh theacht na Réabhlóide Thionsclaíche san 19ú haois. Ceantar cúng a bhí ann nuair a bhí an tionsclaíocht in airde a réime ann– isteach is amach ar 8,000 duine na gcónaí ann, oibrithe agus a gclann ar fad beagnach. Ba Shasanaigh iad a bhformhór mór—90% sa bhliain 1851. Éireannaigh iad 9.2% den daonra, tromlach na ndaoine a fhreastalaíodh ar Shéipéal Mhuire. Ní raibh fáilte ar bith rompu.
Sna luath-1930idí cuireadh tús le réiteach slumaí agus athfhorbraíocht thráchtála in Broomfields. Ní raibh cónaí ach ar 200 éigin duine ann faoin mbliain 2014.


Buttershaw.
Is barda suite i mBradford é Buttershaw.


Clayton, Yorkshire Thiar.
Is barda suite i mBradford é Clayton.


Cutler Heights.
Is barda suite i mBradford é Cutler Heights.


Eccleshill, Yorkshire Thiar.
Is barda suite i mBradford é Eccleshill.


Forster Square.
Is barda suite i mBradford é Forster Square.


Holme Wood.
Is barda suite i mBradford é Holme Wood.


Frizinghall.
Is barda suite i mBradford é Frizinghall.


Idle, Yorkshire Thiar.
Is barda suite i mBradford é Idle.


Little Germany, Bradford.
Is barda suite i mBradford é Little Germany.


Longlands, Bradford.
Is barda suite i mBradford é Longlands.


Low Moor, Bradford.
Is barda suite i mBradford é Low Moor.


Manningham, Bradford.
Is barda suite i mBradford é Manningham.


Odsal.
Is barda suite i mBradford é Odsal.


Meghan Trainor.
Is amhránaí agus scríbhneoir amhrán Meiriceánach í Meghan Elizabeth Trainor. Rugadh í ar an 22 Nollaig, 1993 i Nantucket, Massachusetts.
Gradaim.
Tá 12 ghradam buaite ag Trainor.


Renua Éireann.
Is pairtí polaitiúil i bPoblacht na hÉireann é Renua Éireann a bunaíodh sa bhliain 2015. Dúradh go raibh an t-ainm le 'Ré Nua' na Gaeilge agus 'Renew' an Bhéarla a thabhairt chun cuimhne.
Stair.
Bunaíodh an páirtí ar an 13ú lá de Márta 2015. Breathnaíodh ar Lucinda Creighton mar an duine ba mhó tábhacht sa pháirtí ar dtús, agus bhíothas ag tabhairt 'páirtí Lucinda' air nuair nach raibh ainm baiste air fós. Bhí Eddie Hobbs lena taobh ó thús ach cáineadh é de bharr nach raibh sé sásta a rá glan amach an rithfeadh sé mar iarrthóir in aon chor.
Fothoghchán Ceatharlach–Cill Chainnigh, 2015.
An chéad deis toghchána a bhí ag Renua Éireann, ná Fothoghchán Ceatharlach–Cill Chainnigh, 2015. Roghnaigh Renua Patrick McKee mar iarrthóir. Tháinig Patrick i gceathrú áit le 6,365 vótaí chéad rogha agus 9.5% den vótaí.


Ravenscliffe, Yorkshire Thiar.
Is barda suite i mBradford é Ravenscliffe.


Thackley.
Is barda suite i mBradford é Thackley.


An Volta Dhubh.
Is abhainn í an Volta Dhubh atá suite sa Ghána.


Leithinis Rinn York.
Is leithinis í Leithinis Rinn York atá suite sa Queensland, an Astráil.


An Cotón.
Is cuan í an Cotón atá suite san Chartaig.


An Eabró.
Is abhainn í an Eabró atá suite sa Spáinn.


An Eofrait.
Is abhainn í an Eofrait atá suite san Iaráic.


Emotion (albam Carly Rae Jepsen).
Is é "E·MO·TION" an tríú albam ó Carly Rae Jepsen. Bhí sé scaoilte ar an 24 Meitheamh, 2015 sa tSeapáin agus ar fud an domhain ar an 21 Lúnasa, 2015 trí 604 Records, School Boy Records, and Interscope Records.
Cúlra.
Bhí an traicliosta fograithe ar an 2 Meitheamh, 2015.
Rath Cairt.
Chuaigh an t-albam seo díreach go uimhir a hocht sa Seapáin ag díol 12,189 cóipeanna sa chéad seachtain.


Fothoghchán Ceatharlach–Cill Chainnigh, 2015.
Thog fothoghchán ar súil dáilcheantar sa Ceatharlach–Cill Chainnigh ar an 22 Bealtaine, 2015. Bhuaigh Bobby Aylward an suíochán atá ann. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Red Rock.
Sobaldráma Béarla atá á chraoladh ar TV3 ó 7 Eanáir, 2015 ar aghaidh é Red Rock.
Stair.
Thosaigh "Red Rock" ar an 7 Eanáir, 2015. Críochnóidh an clár ar an 7 June, 2015 agus d'fhill sé ar ais ar an 2 Meán Fómhair, 2015. Thosaigh an chlár i Ríocht Aontaithe ar BBC One ar an 11 Iúil, 2016.
TV3.
Don chéad dhá shraith, bhí "Red Rock" ar an teilifís gach Céadaoin agus Déardaoin ag 20:30 ar feadh leathuair. D'fhill an chlár le sceideal nua ar an 13 Meán Fómhair 2016. Craolann sé eipeasóid amháin atá uair ar fad sa tseachtain.
BBC.
Thosaigh "Red Rock" ag craoladh ag 1:45 ar an 11 Iúil, 2016. I rith na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016, bhog Red Rock go sealadach ó BBC One go BBC Two ag coimeád an sceideal cheanna. Chríochnaigh "Red Rock" ag craoladh ar an 2 Meán Fómhair. D'fhill "Red Rock" go BBC One ar an 17 Iúil 2017 leis an sceideal chéanna.
Ratálacha.
D'fhéach 323,000 duine an chéad eipeasóid. D'fhéach 183,000 duine an t-eipeasóid ar an 4 Meitheamh 2015.
Thosaigh se sa Ríocht Aontaithe le 1.1 millúin ag féachaint air.
Gradaim.
Tá ceithre ghradam buaite ag "Red Rock".


Liosta de charachtair Red Rock (2015).
Sobaldráma Béarla atá á chraoladh ar TV3 ó 7 Eanáir 2015 ar aghaidh é "Red Rock". Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Red Rock, don chéad uair sa bhliain 2015. Thóg an clár sos don samhradh idir an 4 Meitheamh, 2015 agus an 2 Meán Fómhair, 2015.
Sharon Cleere.
Sharon Cleere (Jane McGrath) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is garda nuacháilithe í.
Feiceann Sharon Brian McGonigle (Sean Mahon) ag pógadh Rachel Reid (Ann Skelly) ar CCTV. Thaispeánann Sharon an CCTV do Paudge Brennan (Patrick Ryan) ach níl aon ghlacadh aige.
Glacadh.
Fuair McGrath ainmniúchán Irish Film and Telivision Awards don ról seo sa catagóir Léiriú Bean sa bhliain 2015 agus arís sa bhliain 2016.
Paudge Brennan.
Paudge Brennan (Patrick Ryan) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is garda é.
Snáitheanna scéil.
Feiceann Sharon Cleere (Jame McGrath) Brian McGonigle (Sean Mahon) ag pógadh Rachel Reid (Ann Skelly) ar CCTV. Thaispeánann Sharon an CCTV do Paudge ach níl aon ghlacadh aige. Téann Ollie Coyne (Kyle Bradley Donaldson) isteach trí fhuinneog teach Paudge agus faigheann sé físeán Paudge ag chur a theach trí thine. Téann Paudge abhaile chun bualadh lena a mháthair Maggie (Bríd Mc Carthy) ag caint le Beady Burke (Andy Kellegher).
Glacadh.
Fuair Ryan ainmniúchán Irish Film and Telivision Awards don ról seo sa catagóir Léiriú Fear sa bhliain 2016.
James McKay.
James McKay (Richard Flood) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Ba garda é. Is fear chéile Claire Hennessy (Pandora McCormick) é.
Ar an mbealach chuig cluiche peil carthanas le Claire, tagann siad thar eachtra sáigh. Faigheann McKay bás nuair a sádh sa chroí é.
Sean Holden.
Sean Holden (David Crowley) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is garda é.
Bhí Sean agus Adrijan Kosos (Boyko Krastanov) ag troid faoi Nikki Grogan (Valerie O'Connor). Thit sé i ngrá le Niamh Reid (Róisín O'Donovan).
Brian McGonigle.
Brian McGonigle (Sean Mahon) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Ba sáirsint garda é.
Feireann Sharon Cleere (Jane McGrath) Brian ag pógadh Rachel Reid (Ann Skelly) ar CCTV. Éalaíonn Rachel go páirc charbhán. Iarrann a hathair agus a deirfúir ar Rachel glaoch abhaile ar teilifís. Cuireann Rachel glaoch ar Brian. Nuair a deir Brian nach raibh sé i ngrá léi, tógann sí vodca agus polla ag iarraidh lámh a chuir ina bás féin. Tagann sí slán. Téann Rachel chuig stáisiún na nGardaí le ráiteas a thabhairt faoina caidreamh le Brian.
Glacadh.
Fuair Mahon ainmniúchán Irish Film and Telivision Awards don ról seo sa catagóir Léiriú Fear sa bhliain 2015 agus arís sa bhliain 2016.
Angela Tyrell.
Angela Tyrell (Andrea Irvine) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is bean chéile Tommy Tyrell (Liam Carney) Í. Is máthair Conor Tyrell (Darragh O'Toole) agus Stephan Tyrell (Dillon Potter) í. Is bleachtaire-gharda í do fiche trí bliana.
Feiceann Conor Tommy ag bualadh le bean. Deir Angela go raibh sí cara iad. Tagann Angela abhaile ar a sos le Tommy chun teacht ar Conor tar éis drugaí a thógáíl.
Glacadh.
Fuair Irvine ainmniúchán Irish Film and Telivision Awards don ról seo sa catagóir Léiriú Bean sa bhliain 2016.
Adrijan Kosos.
Adrijan Kosos (Boyko Krastanov) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is as An Chróit é. Is garda é.
Bhí Adrijan agus Sean Holden (David Crowley) ag troid faoi Nikki Grogan (Valerie O'Connor). Nuair ata Adrijan agus Sean amuigh feiceann siad carr ag briseadh solas dearg. Stop said an charr agus nuair a osclaíonn Adrijan an doras leagann carr eile é. Beireann Nikki agus Sean an tionánaí Jamie Donnelly (Emmet Byrne). Gabhann Adrijan Joan Curry (Katherine Igoe). Scaoileann na Gardaí saor í gan chúiseamh. Tiománann Adrijan Joan abhaile agus pógann sé í sa teach.
David Hennessy.
David Hennessy (Adam Weafer) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is mac Patricia Hennessy (Cathy Belton) é. Is dearthair Michael Hennessy (Jack Nolan) agus Claire Hennessy (Pandora McCormick) é.
Bhí sé i ngrá le Katie Kiely (India Mullen) agus tá sí ag súil lena mhac. Bhí David ag dul go Astráil.
Snáitheanna scéil.
Téann David chuig teach Kiely i rith an shochraid Darren Kiely (Darren Kiely). Tosaíonn Keith Kiely (Stephen Cromwell) agus Vincent Kiely (Paul Roe) ag troid leis. Cloiseann Patricia David ar an bhfón agus faigheann sí an scéal go bhfuil Katie ag súil le leanbh. Fógraíonn Katie go raibh sí ag dul go Manchain chun ginmhilleadh a fháil. Chuaigh Katie go dtí an t-aerfort lena tuimitheoiri agus bhí David ann nuair a shroich siad. Chuaigh Katie ina aonar go scan mar cheap sí go raibh David gnóthach le duine éigin. Faigheann Katie amach go bhfuil fadbh le croí an leanbh agus insíonn sí David. Teastaíonn an leanbh dul faoi scian. Tá Katie ag súil le mac.
Michael Hennessy.
Michael Hennessy (Jack Nolan) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is mac Patricia Hennessy (Cathy Belton) é. Is deartháir David Hennessy (Adam Weafer) agus Claire Hennessy (Pandora McCormick) é.
Snáitheanna scéil.
Bhí Michael ag troid le Darren Kiely (Martin Galligan) agus fágann sé Darren gan aithne gan urlabhra. Téann na gardaí tríd an troid ar cheamaraí CCTV CCTV.Faigheann Darren bás. Feiceann Niamh Reid (Róisín O'Donovan) Michael Hennessy (Jack Nolan) agus Darren Kiely (Martin Galligan) ag troid agus téann sí chuig stáisiún na nGardaí le ráiteas a thabhairt faoi cad a chonaic sí. Faigheann sé glaoch chun teacht isteach chuig stáisiún na Gardaí agus téann sé le Claire. Deir sé gur chosain sé é féin i gcoinne Darren. Titeann sé i ngrá le Siobhan Reilly (Sarah Jane Seymour).
Claire Hennessy.
Claire Hennessy (Pandora McCormick) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is dlíodóir í. Is iníon Patricia Hennessy (Cathy Belton), deirfiúr David Hennessy (Adam Weafer) agus Michael Hennessy (Jack Nolan) agus bean chéile James McKay' (Richard Flood) í.
Nuair a fágann Michael Darren Kiely (Martin Galligan) gortaithe go dona, Faigheann sé glaoch chun teacht isteach chuig stáisiún na Gardaí agus téann sé le Claire. Deir sí gur chosain sé é féin i gcoinne Darren.
Patricia Hennessy.
Patricia Hennessy (Cathy Belton) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is máthair David Hennessy (Adam Weafer), Michael Hennessy (Jack Nolan) agus Claire Hennessy (Pandora McCormick) í. Is úinéir réadmhaoin agus bean lóistín "The Neptune Café" í. Fuair a fear céile Jack bás de bharr ailse.
Snáitheanna scéil.
Níl Patricia sásta nuair a fheiceann sí David ag dul chun bualadh le Katie Kiely (India Mullen). Cloiseann Patricia David ar an bhfón agus fuair sí an scéal go bhfuil Katie ag súil le leanbh. Tugann sí airgead do Katie chun ginmhilleadh a fháil i Manchain ach ní dheachaigh sí. Faigheann Katie go bhfuil fadbh leis an croí an leanbh agus inríonn sí David. Teastaíonn an leanbh dul faoi scian. Tugann Patricia cúram sláinte phríobháideach do Katie mar is dochtúir í a cara. Cuireann Keith Kiely (Stephen Cromwell) graifítí ar an mballa agus carr Patricia Hennessy (Cathy Belton) tar éis a tugann sí cuairt do teach Kiely ag lorg achainí do Michael.
Glacadh.
Fuair Belton ainmniúchán Irish Film and Telivision Awards don ról seo sa catagóir Léiriú Bean sa bhliain 2015.
Katie Kiely.
Katie Kiely (India Mullen) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is iníon Vincent Kiely (Paul Roe) agus Bridget Kiely (Denise McCormack) í. Is deirfiúr Keith Kiely (Adam Weafer) agus Darren Kiely (Martin Galligan) í. Tá sí níos óige ná Keith agus Darren.
D'fhág máthair Katie nuair a bhí sí deich mbliana d'aois agus d'fhill sí ar ais nuair a fuair Darren bás. Bhí sí i ngrá le David Hennessy (Adam Weafer) agus tá sí ag súil le leanbh.
Snáitheanna scéil.
Cailleann Katie a post ag an beár Hennessy mar an bás Darren. Faigheann Katie post sa caifé "The Neptune Café". Feiceann Bridget go raibh Katie ag súil le leanbh agus insíonn sí an scéal lena teaghlach. Fógraíonn Katie go raibh sí ag dul go Manchain chun ginmhilleadh a fháil. Bhí Vincent i gcoinne an socrú sin. Thug Patricia Hennessy (Cathy Belton) airgead do Katie airgead chun an ginmhilleadh a fháil. Chuaigh Katie go dtí an t-aerfort lena tuimitheoiri agus bhí David ann nuair a shroich siad.
Tagann sí ar ais ón aerfórt. Tá Bridget ag iarraidh dul go scan le Katie ach níor mhaith le Katie dul léí. T eann Katie ina aonar mar ceapann sí go bhfuil David gnóthach le duine éigin. Faigheann Katie amach go bhfuil fadbh leis an croí an leanbh agus insíonn sí David. Teastaíonn an leanbh dul faoi scian. Tugann Patricia cúram sláinte phríobháideach dí mar is dochtúir í a cara.
Keith Kiely.
Keith Kiely (Stephen Cromwell) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is mac Vincent Kiely (Paul Roe) agus Bridget Kiely (Denise McCormack) é. Is dearthair Katie Kiely (India Mullen) agus Darren Kiely (Martin Galligan) é.
Nuair atá sé sa páirc le Bridget goid sé bugaí. Tugann Vincent an bugaí ar ais go dtí a úinéir. Goideann sé agus Bridget seaicéadí ag áit obair Vincent. Rugadh maol orthu ar ceamara ach scriosann Vincent an píosa scannánaíochta. Cuireann Keith graifítí ar an mballa agus carr Patricia Hennessy (Cathy Belton) tar éis a thug sí cuairt do teach Kiely ag lorg achainí do Michael Hennessy (Jack Nolan). Déanann Martin Fielding (Declan Mille) gearán faoi Keith do na Gardaí.
Vincent Kiely.
Vincent Kiely (Paul Roe) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is fear chéile Bridget Kiely (Denise McCormack) é. Is athair Katie Kiely (India Mullen), Keith Kiely (Stephen Cromwell) agus Darren Kiely (Martin Galligan) é.
Feiceann Bridget go raibh Katie ag súil le leanbh agus insíonn sí an scéal lena teaghlach. Fógraíonn Katie go raibh sí ag dul go Manchain chun ginmhilleadh a fháil. Tá Vincent i gcoinne an socrú sin. Nuair atá Keith sa páirc le Bridget goid sé bugaí. Tugann Vincent an bugaí ar ais go dtí a úinéir agus faigheann sé post mar garda slándála. Gabhann na Gardaí é nuair a goideann Bridget agus Keith seaicéadí ag a áit oibre. Rugadh maol orthu ar ceamara ach scriosann Vincent an píosa scannánaíochta.
Niamh Reid.
Niamh Reid (Róisín O'Donovan) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is iníon Liam Reid (Anthony Brophy) agus deirfiúr Rachel Reid (Ann Skelly) í.
Bogann Niamh ar ais go Red Rock ón Londain agus oscláionn sí an caifé "The Neptune Café" le Liam. Is í Patricia Hennessy (Cathy Belton) a bean lóistín. Feiceann sí Michael Hennessy (Jack Nolan) agus Darren Kiely (Martin Galligan) ag troid agus téann sí chuig stáisiún na nGardaí le ráiteas a thabhairt faoi cad a chonaic sí. Titeann sí i ngrá le Sean Holden (David Crowley).
Rachel Reid.
Rachel Reid (Ann Skelly) céad uair ar an 7 Eanáir, 2015. Is iníon Liam Reid (Anthony Brophy) í. Is dalta í.
Snáitheanna scéil.
Feiceann Sharon Cleere (Jane McGrath) Brian McGonigle (Sean Mahon) ag pogadh Rachel ar CCTV. Éalaíonn Rachel imithe go páirc charbhán. D'impigh a hathair agus a deirfúir ar Rachel glaoch abhaile ar teilifís. Cuireann Rachel glaoch ar Brian. Nuair a insíonn Brian nach raibh sé i ngrá léí thóg sí vodca agus piolla ag chur a lámh ina bás féin. Tagann sí slán. Téann Rachel chuig stáisiún na nGardaí le ráiteas a thabhairt faoina caidreamh le Brian.
Bridget Kiely.
Bridget Kiely (Denise McCormack) céad uair ar an 8 Eanáir, 2015. Is bean chéile Vincent Kiely (Paul Roe) í. Is máthair Katie Kiely (India Mullen), Keith Kiely (Stephen Cromwell) agus Darren Kiely (Martin Galligan) í.
D'fhág Bridget a teaghlach agus chuaigh sí go Spáinn nuair a bhí Katie deich mbliana d'aois agus d'fhill sí nuair a fuair Darren bás.
Snáitheanna scéil.
Fileann Bridget ar ais go Red Rock nuair a faigheann a mac Darren bás. Tá Bridget ag glanadh amach seomra Darren nuair a faigheann sí airgead isteach sa bosca sa vardrús. Tógann sí an t-airgead di féin. Feiceann Bridget go bhfuil Katie ag súil le leanbh agus insíonn sí an scéal lena teaghlach. Fógraíonn Katie go raibhsí ag dul go Manchain chun ginmhilleadh a fháil. Téann Katie go dtí an t-aerfort le Bridget agus Vincent. Tá Bridget ag iarraidh dul go scan le Katie ach níor mhaith le Katie dul léí.
Tugann Bridget cuairt do Vincent nuair a faigheann sé post mar Garda slándála. Tosaíonn sé ag dul trí bosca seaicéadí. Goideann sí agus Keith na seaicéadí. Rugadh maol orthu ar ceamara ach scriosann Vincent an píosa scannánaíochta.
Nikki Grogan.
Nikki Grogan (Valerie O'Connor) céad uair ar an 8 Eanáir, 2015. Is bleachtaire-sáirsint í.
Bhí Sean Holden (David Crowley) agus Adrijan Kosos (Boyko Krastanov) ag troid faoi Nikki.
Liam Reid.
Liam Reid (Anthony Brophy) céad uair ar an 8 Eanáir, 2015. Is athair Rachel Reid (Ann Skelly) agus Niamh Reid (Róisín O'Donovan) é.
Osclaíonn sé an caifé "The Neptune Café" le Niamh. Is í Patricia Hennessy (Cathy Belton) a bhean lóistín. Fostaíonn sé Katie Kiely (India Mullen).
Melanie McGonigal.
Melanie McGonigal (Shauna Higgins) céad uair ar an 22 Eanáir, 2015. Is dalta í.
Ba cara Rachel Reid (Ann Skelly) í.
Conor Tyrell.
Conor Tyrell (Darragh O'Toole) céad uair ar an 29 Eanáir, 2015. Is mac Angela Tyrell (Andrea Irvine) agus Tommy Tyrell (Liam Carney) é. Is dearthair Stephen Tyrell (Dillon Potter) é.
Snáitheanna scéil.
Feiceann Conor Tommy ag bualadh le bean. Deir Angela go raibh sí cara iad. Tosaíonn Conor ag tógáil hearóin. Tá Conor ag faigheann na druugaí ó Tracey Corrigan (Eva Jane Gaffney). Eagraíonn siad robáil sa teach Tyrell agus tógann Tracey seodra Angela agus ríomhaire glúine Conor. Faigheann Conor a ríomhaire ar ais. Tagann Angela abhaile ar a sos le Tommy chun teacht ar Conor tar éis drugaí a thógáíl. Téann Conor go h-ionad athshlánúcháin agus fuair sé amach gur insíonn a thuismitheoirí Stephen go bhfuil sé i Nua-Eabhrac. Ceapann Stephen go bhfuil rud éigin mícheart le Conor ach deir Tommy go raibh sé tuirse aerthurais. Faigheann Conor post ag "The Neptune Café".
Tommy Tyrell.
Tommy Tyrell (Liam Carney) céad uair ar an 29 Eanáir, 2015. Is fear chéile Angela Tyrell (Andrea Irvine) é. Is athair Stephen Tyrell (Dillon Potter) agus Conor Tyrell (Darragh O'Toole) é.
Feiceann Conor Tommy ag bualadh le bean. Deir Angela go raibh sí cara iad. Tagann Tommy agus Angela abhaile ar a sos chun teacht ar Conor tar éis drugaí a thógáíl.
Jack O'Reilly.
Jack O'Reilly (Joe Byrne) céad uair ar an 4 Feabhra, 2015.
Stephen Tyrell.
Stephen Tyrell (Dillon Potter) céad uair ar an 5 Feahra, 2015. Is mac Angela Tyrell (Andrea Irvine) agus Tommy Tyrell (Liam Carney) é. Is dearthair Conor Tyrell (Darragh O'Toole) é.
Téann Conor go h-ionad athshlánúcháin ach insíonn a thuismitheoirí Stephen go raibh sé i Nua-Eabhrac. Ceapann sé go raibh rud éigin mícheart le Conor ach deir Tommy go raibh sé tuirse aerthurais.
Ollie Coyne.
Ollie Coyne (Kyle Bradley Donaldson) céad uair ar an 11 Feahra, 2015.
Téann sé isteach san fhuinneog teach Paudge Brennan (Patrick Ryan) agus faigheann sé físeán Paudge ag chur a theach trí thine. Faigheann Sharon Cleere (Jane McGrath) agus Paudge glaoí teacht go dtí an t-oscpidéal, chun bualadh le Ollie, cé atá buailte go dona.
Beady Burke.
Brendan "Beady" Burke (Andy Kellegher) céad uair ar an 19 Feahra, 2015.
Bualann Beady le Maggie Brennan (Bríd Mc Carthy), máthair Paudge Brennan (Patrick Ryan).
Joan Curry.
Joan Curry (Katherine Igoe) céad uair ar an 12 Márta, 2015. Ba bhean chéile Gerard Curry (Conor Walshe) í.
Faigheann a fear céile bás ó taom croí sa stáisiún na Gardaí. Stopann Adrijan Kosos (Boyko Krastanov) agus Sean Holden (David Crowley) í sa charr. Nuair a faigheann sí go dtí stáisiún Gardaí tagann líonrith uirthi. Scaoilann siad saor í gan chúiseamh. Tiománann Adrijan Joan abhaile agus pógann sí é sa teach.
Tracey Corrigan.
Tracey Corrigan (Eva Jane Gaffney) céad uair ar an 23 Aibreán, 2015.
Tugann Tracey druugaí do Conor Tyrell (Darragh O'Toole). Eagraíonn siad robáil sa teach Tyrell agus tógann Tracey seodra Angela Tyrell (Andrea Irvine) agus ríomhaire glúine Conor. Faigheann Conor a ríomhaire ar ais.
Rory Walsh.
Rory Walsh (Chris Newman) céad uair ar an 20 Bealtaine, 2015. D'fhill sé arís ar an 18 Samhain 2015.
Maggie Brennan.
Maggie Brennan (Bríd Mc Carthy) céad uair ar an 23 Meán Fómhair, 2015. Is máthair Paudge Brennan (Patrick Ryan) í.
Nuair a shroicheann Paudge abhaile tá Beady Burke (Andy Kellegher) ag caint le Maggie. Tugann sí airgead ón savings do Paudge tar éis a dúirt go raibh fadbh le airgead.
Siobhan Reilly.
Siobhan Reilly (Sarah Jane Seymour) céad uair ar an 30 Meán Fómhair, 2015.
Titeann sí i ngrá le Michael Hennessy (Jack Nolan). Faigheann a cóta goidte nuair a atá sí ag an trá le Michael. Fágann sí Michael nuair a insíonn sé í faoi bás Darren ach tagann sí ar ais an lá dár gcionn.
Davey Webb.
Davey Webb (Darren Cahill) céad uair ar an 14 Deireadh Fómhair, 2015.
Luke Kiely.
Luke Kiely (Arthur Connolly) céad uair ar an 24 Deireadh Fómhair, 2015. Is mac Katie Kiely (India Mullen) agus Davd Hennessy (Adam Weafer) é.


Hiodaispéas.
Is abhainn é Hiodaispéas atá suite idir an India agus an Phacastáin.


Droim an Atlantaigh Láir.
Is mullach í Droim an Atlantaigh Láir atá suite san tAigéan Atlantach.


An Oranócó.
Is abhainn í an Oranócó atá suite sa Veiniséala.


An Phó.
Is abhainn í an Phó atá suite san Iodáil.


An Sceilt.
Is abhainn í an Sceilt atá suite san Bheilg.


Muir na Gailíle.
Is muir í Muir na Gailíle atá suite sa Meánoirthear.


An tSéin.
Is abhainn í an tSéin atá suite san Fhrainc.


An tSabhrainn.
Is abhainn í an tSabhrainn atá suite i Gloucestershire, san Ríocht Aontaithe.


An Crisis.
Sraith ghrinn Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 2011 ar aghaidh é An Crisis. Chraol an dara séasúr faoin ainm Crisis Eile.
Tá an chéad sraith faoi "ACT (An Chomhairle Teanga)". Tá an dara sraith faoi "Maeve Kelly Clarke.


Patrick Donoghue.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Patrick Donoghue nó Patrick James mar a aithne air (rugadh ar an é) as Baile Átha Cliath. Bhuaigh sé an cheathrú sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2015.
2015: "The Voice of Ireland".
Bhuaigh Patrick an ceathrú sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2015. Bhí sé ar fhoireann Una Foden.
Tagairtí.
Donoghue, Patrick


Francis Fukuyama.
Fealsamh, eacnamaí agus eolaí polaitíochta Meiriceánach is ea Yoshihiro Francis Fukuyama, a rugadh ar 27 Deireadh Fómhair 1952 in Chicago, Illinois. Tá tionchar sách mór aige ar dhioscúrsa polaitíochta an lae inniu, as a théis um “dheireadh na staire” go háirithe. Tá Fukuyama ina Chomhalta Sinsearach ag an Freeman Spogli Institute for International Studies ag Ollscoil Stanford faoi láthair. Is ball freisin é den Fhóram Idirnáisiúnta i gcomhair Léann Daonlathach de chuid na Dearlaice Náisiúnta i gcomhair Daonlathais. Bhíodh sé ina bhall de roinn na heolaíochta polaitiúla sa RAND Corporation.
A luathshaol.
Rugadh Francis Fukuyama i Hyde Park, comharsanacht i Chicago. Chuir a sheanathair ar thaobh a athar faoi ar chósta thiar Mheiriceá i ndiaidh imeacht ón tSeapáin chun an Cogadh Rúis-Sheapánach a sheachaint. Rith sé siopa ansin gur cuireadh i gcampa é le linn an Dara Cogadh Domhanda. Oileadh athair Francis, Yoshio Fukuyama, mar mhinistéir san Eaglais Phobalda. Fuair sé dochtúireacht i socheolaíocht in Ollscoil Chicago agus mhúin sé cúrsaí creidimh. Rugadh a mháthair, Toshiko Kawata Fukuyama, in Kyoto na Seapáine. Iníon Shiro Kawata í, fear a bhunaigh Roinn na hEacnamaíochta in Ollscoil Kyoto agus arbh é an chéad uachtarán ar Ollscoil Chathair Osaka é. D'fhás Francis aníos in Manhattan mar pháiste aonarach, gan chur amach ró-mhór aige ar chultúr na Seapáine agus gan an tSeapáinis a fhoghlaim. Chuaigh a thuismitheoirí a chónaí in State College, i bPennsylvania, sa bhliain 1967.
Oideachas.
Bronnadh céim bhaitsiléara i gclasaicí air in Ollscoil Cornell. Rinne sé staidéar ansin ar an bhfealsúnacht pholaitiúil faoi Allan Bloom. Ina dhiaidh sin, thug sé aghaidh ar Ollscoil Yale mar ar rinne sé litríocht chomparáideach, sé mhí i bPáras faoi Roland Barthes agus Jacques Derrida i measc daoine eile, ach níor mhair a shuim san ábhar sin. D'aistrigh sé go hOllscoil Harvard ansin agus rinne sé staidéar ar an eolaíocht pholaitiúil faoi Samuel P. Worthington agus Harvey Mansfield. Bronnadh Ph.D. san eolaíocht pholaitúil air in Ollscoil Harvard as a théis faoi bhagairtí Sóivéadacha sa Mheánoirthear. Sa bhliain 1979 chuaigh sé leis an RAND Corporation. Bhí baint aige leis an Telluride Association agus Ollscoil George Mason. Bhí sé ina ollamh agus ina stiúrthóir san Paul H. Nitze School of Advanced International Studies in Ollscoil Johns Hopkins i Washington, D.C. ar feadh 10 mbliana. Sa bhliain 2010 chuaigh sé le Stanford, i gCalifornia.
Deireadh leis an stair.
Tá cáil faoi leith ar Fukuyama de bharr a leabhar úd "The End of History and the Last Man" (1992), leabhar inar áitigh sé go bhfuil deireadh tagtha nach mór le gach troid idé-eolaíoch mar bhí bua ag an daonlathas liobrálach i ndiaidh deireadh an Chogaidh Fhuair agus titim Bhalla Bheirlín. Scríobh sé gur b’fhéidir go dtiocfadh stad le héabhlóid idé-eolaíoch an chine dhaonna, is é sin go mbeadh liobrálachas polaitiúil agus eacnamaíoch i réim i ngach áit sa todhchaí.
Cháin roinnt mhaith daoine an téis seo. Scríobh Ralf Dahrendorf gur thug aiste Fukuyama a 15 nóiméad de chlú do Fukuyama agus b’shin é. Mhol cuid smaointeoirí Fukuyama, áfach. Dúirt Amitai Etzioni go raibh Fukuyama ar an dornán inlteachtóirí a maireodh a smaointe. An phríomhchúis le cáineadh na n-intleachtóirí, b’fhéidir, ná gur ionsaí a bhí in "The End of History" ar an iarnua-aoiseachas atá láidir sna hollscoileanna le blianta anus.
Bhí Fukuyama ceangailte le fada leis an nua-choimeádachas, ar a laghad ó na 1980idí agus eisean ina chomhairleoir don Uachtarán Ronald Reagan. Chuidigh sé le forbairt Dúnghaois Reagan. I ndiaidh ionsaithe 9/11 sa bhliain 2001, bhí Fukuyama orthu siúd a mhol cur chuige láidir don Uachtarán George W. Bush sa Mheán Oirthear. De réir a chéile, agus eisean ag amharc ar thorthaí na dúngaoise céanna chomh maith leis an mbealach a bhí Bush agus a fhoirean á cur i gníomh, tháing díomá air. Deir sé go bhfuil a chuid tuairimí féin níos cóngaraí don chur chuige ar a dtugtar Réalachas Wilson, dúnghaois an Uachtaráin Woodrow Wilson a raibh páirt níos mó ann don idéalachas agus don 'chumhacht bhog'. D'fhógair sé sa bhliain 2008 go gcaithfeadh sé a vóta do Barack Obama mar uachtarán.


Ollscoil Chicago.
Ollscoil taighde phríobháideach i Chicago, Illinois, is ea Ollscoil Chicago. Bunaíodh sa bhliain 1890 í. Tá isteach is amach le 15,000 mac léinn ag déanamh staidéir inti. Tá 89 duaiseoir Nobel agus 49 scoláire Rhodes ar an saol a bhfuil baint éigin acu le hOllscoil Chicago.


Saara Aalto.
Is amhránaí agus scríbhneoir amhrán Fionlannaigh í Saara Alto. Rugadh í ar an 2 Bealtaine, 1987 i Oulunsalo, Fionlainn. Tháinig Aalto sa dara háit ar "The Voice of Finland" sa bhliain 2012. Tháinig sí sa dara háit ar an 13ú sraith "The X Factor".


Òsgaig.
Is baile beag ar thaobh thiar d'Oileán Ratharsair é Òsgaig. Rugadh Somhairle MacGill-Eain, an file Gàidhlig cáiliúil, in Òsgaig i 1911, agus a dheartháir, Calum Iain MacGilleathain, scríbhneoir agus cnuasaitheoir béaloideas, i 1915.


Thornbury, Yorkshire Thiar.
Is barda suite i mBradford é Thornbury.


Trident, Yorkshire Thiar.
Is paróiste suite i mBradford é Trident.


Tyersal.
Is barda suite i mBradford é Tyersal.


Wibsey.
Is barda suite i mBradford é Wibsey.


Wrose.
Is barda suite i mBradford é Wrose.


Alderman's Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Alderman's Green.


Allesley.
Is ceantar suite i gCoventry é Allesley.


Allesley Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Allesley Green.


An tSí-ciaing.
Is abhainn í An tSí-ciaing nó Xi Jiang atá suite i ndeisceart na Síne. "An Abhainn Thiar" an chiall atá leis an ainm i Sínis. Craobhabhainn de chuid Abhainn na bPéarlaí atá inti, agus í 2,197 cileaméadar (1,365 míle slí) ar fad. Tá bealach na habhann inseolta ó cheann go ceann.


Muir Bhreatan.
Is farraige í Muir Bhreatan atá suite idir an Bhreatain Bheag agus Éire.


George Cole.
B'aisteoir Sasanach é George Edward Cole (a rugadh ar an 22 Aibreán 1925 agus fuair bás ar an 5 Lúnasa 2015). B'iomaí páirt a rinne sé i scannáin agus ar an teilifís le ciorradh is 70 bliain anuas. D'uchtaigh na Coles é agus é 10 lá d'aois. Thosaigh sé ag obair i siopa búistéara agus ina bhuachaill go fóill, ach go gairid ina dhiaidh sin chuaigh sé le compántas aisteoireachta taistil. Rinne sé páirt Flash Harry sna chéad scannáin St. Trinian (1954–1966) agus Arthur Daley in "Minder", dráma de chuid ITV a mhair ón 1979 go 1994.
Foilsíodh a dhírbheathaisnéis "The World Was My Lobster" sa bhliain 2013.


An Stiocs.
Ba abhainn í an Stiocs a bhí an teorainn idir an Domhan agus an domhan thíos sa mhiotaseolaíoch na Gréige.


Brendan mac Nemainn.
Ba naomh Caitliceach é Brendan mac Nemainn (bás - 572). Rugadh i Biorra i gContae Uíbh Fhailí é.


Santorini.
Is oileán Gréigeach é Santorini nó Téara nó Tíora (Gréigis: Θήρα [ˈθira]). Sa bhliain 2011, bhí 15,550 duine ina gcónaí ar an oileán.


V. S. Naipaul.
Scríbhneoir Briotanach a rugadh in Oileán na Trinóide is ea Vidiadhar Surajprasad Naipaul (r. 1932), nó V.S. Naipaul mar is fearr aithne air. Do rugadh é ar an 17ú lá de Lúnasa i gChaguanas in Oileán na Tríonóide, ceann amháin desna hoileánaibh Tríonóide agus Tobágo. Tá breis is 30 leabhar foilsithe aige, idir úrscéalta, aistí agus leabhair taistil. Is dóigh áfach gurb iad na húrscéalta "A House for Mr Biswas" (1961), "In a Free State" (1971), "A Bend in the River" (1979) agus "The Enigma of Arrival" (1987) na saothair is mó clú dá chuid. Bronnadh Duais Nobel na Litríochta air sa bhliain 2001.


Dennis Waterman.
Is aisteoir Sasanach é Dennis Waterman (a rugadh ar an 24 Feabhra 1948).


Jeremy Clarkson.
Is láithreoir teilifíse Sasanach é Jeremy Charles Robert Clarkson (a rugadh ar an 11 Aibreán 1960).


Liosta Dáilcheantair.
Is liosta Dáilcheantar na hÉireann é seo. Tá sonraí na nDáilcheantar leagtha amach san Acht Toghcháin (Leasú) (Dáilcheantair), 2013.


Baile Átha Cliath Thiar (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Thiar. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Baile Átha Cliath Thiar Theas (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Thiar Theas. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Baile Átha Cliath Thiar-Meán (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Baile Átha Cliath Thiar-Meán. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Cuan Bhaile Átha Cliath Theas (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Cuan Bhaile Átha Cliath Theas. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Cuan Bhaile Átha Cliath Thuaidh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Cuan Bhaile Átha Cliath Thuaidh. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Dún Laoghaire (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Dún Laoghaire. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


An Cabhán–Muineachán (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é An Cabhán–Muineachán. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Ceatharlach–Cill Chainnigh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Ceatharlach–Cill Chainnigh. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Ciarraí (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Ciarraí. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Cill Dara Theas (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Cill Dara Theas. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Cill Dara Thuaidh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Cill Dara Thuaidh. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Cill Mhantáin (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Cill Mhantáin. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


An Clár (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é An Clár. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Corcaigh Theas-Lár (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Corcaigh Theas-Lár. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Corcaigh Thuaidh-Lár (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Corcaigh Thuaidh-Lár. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Corcaigh Thiar Theas (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Corcaigh Thiar Theas. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Corcaigh Thiar Thuaidh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Corcaigh Thiar Thuaidh. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Dún na nGall (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Dún na nGall. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Gaillimh Thiar (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Gaillimh Thiar. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Gaillimh Thoir (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Gaillimh Thoir. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Laois (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Laois. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Loch Garman (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Loch Garman. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


An Longfort–An Iarmhí (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é An Longfort–An Iarmhí. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Lú (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Lú. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Contae Luimnigh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Contae Luimnigh. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Cathair Luimnigh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Cathair Luimnigh. Is Dáilcheantar 4 suíochán í seo.


Maigh Eo (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í Maigh Eo. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


An Mhí Thiar (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann í An Mhí Thiar. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


An Mhí Thoir (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é An Mhí Thoir. Is Dáilcheantar 3 suíochán é.
Faoi láthair na huaire, tá Regina Doherty (Fine Gael), Helen McEntee (Fine Gael) agus Thomas Byrne (Fianna Fáil) ag feidhmiú mar Theachtaí Dála sa dáilcheantar.
"An fhadhb is mó atá ag an gceantar seo ná go bhfuil sé ró-shaibhir."


Port Láirge (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Port Láirge. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Ros Comáin–Gaillimh (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Ros Comáin–Gaillimh. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Sligeach–Liatroim (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Sligeach–Liatroim. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Tiobraid Árann (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Tiobraid Árann. Is Dáilcheantar 5 suíochán é seo.


Uíbh Fhailí (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann iad Uíbh Fhailí. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Baile Átha Cliath Fine Gall (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte é Baile Átha Cliath Fine Gall, a bheidh ionadaíocht aige i nDáil Éireann, teach íochtarach na Parlaiminte nó an Oireachtais, ón olltoghchán seo chugainn de chuid na Dála. Toghfar 5 teachtaí (Teachtaí Dála, ar a dtugtar TDanna orthu). Is éard an modh toghcháin a n-úsáidfear ná an vóta aonair inaistrithe, leagan den ionadaíocht chionmhar.
Stair agus teorainneacha.
Mhol An Coimisiún um Thoghlaigh ina dtuarascáil sa bhliain 2012 go gcruthófaí, ar an gcéad olltoghchán eile, toghlach nua d'arbh ainm Fine Gall Bhaile Átha Cliath. Mhol an tuarascáil athruithe ar dháilcheantair na hÉireann, ionas go laghdófar líon iomlán na dTeachtaí Dála ó 166 go 158.
Dhearbhaigh AN tAcht Toghcháin (Leasú)(Dáilcheantair) 2013, go mbeadh Baile Átha Cliath Thuaidh ar fad, Sord-An Fhoraois agus Cill Shalcháin ó Bhaile Átha Cliath Thiar agus Baile Ghrífín agus Turnapain ó Baile Átha Cliath Thoir Thuaidh ionchorpraithe san dáilcheantair nua.
Baile Brigín (Tuath), Baile Brigín (Uirbeach), Baile Bachaille, Baile Ghrífín, Baile Scadán, Gleann Meáin, Domhnach Bat, Baile Gháire, an Choill Naofa, Inis Pádraig, Cill Shalcháin, Cinn Sáile, Lusca, Mullach Íde Thoir, Mullach Íde Thiar, Port Mearnóg Thuaidh, Port Mearnóg Theas, an Ros,na Sceirí, Sord-an Fhoraois,Sord-an Ghlas Mhór, Sord-Halla an Leasáin, Sord-Baile na Trá, Sráidbhaile Shoird;
agus na codanna sin de thoghranna Aerfoirt, Dúbóthar agus Turnapain atá lastuaidh de líne arna tarraingt feadh Chonair na Croise Thuaidh (M50), ag dul deiseal timpeall agus ag eisiamh chompal Uimh 3 ag acomhal Chonair na Croise Thuaidh (M50) le mótarbhealach an M1. "


Baile Átha Cliath Ráth an Dúin (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Baile Átha Cliath Ráth an Dúin. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Corcaigh Thoir (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Corcaigh Thoir. Is Dáilcheantar 4 suíochán é seo.


Allesley Park.
Is páirc suite i gCoventry í Allesley Park.


Ball Hill.
Is ceantar suite i gCoventry é Ball Hill.


Bell Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Bell Green.


Binley, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Binley.


Brownshill Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Brownshill Green.


Canley.
Is ceantar suite i gCoventry é Canley.


Cannon Park.
Is ceantar suite i gCoventry é Cannon Park.


Chapelfields.
Is ceantar suite i gCoventry é Chapelfields.


Cheylesmore.
Is ceantar suite i gCoventry é Cheylesmore.


Coundon, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Coundon.


Courthouse Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Courthouse Green.


Earlsdon.
Is ceantar suite i gCoventry é Earlsdon.


Eastern Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Eastern Green.


Edgwick.
Is ceantar suite i gCoventry é Edgwick.


Ernesford Grange.
Is ceantar suite i gCoventry é Ernesford Grange.


Finham.
Is ceantar suite i gCoventry é Finham.


Green Lane, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Green Lane.


Foleshill.
Is ceantar suite i gCoventry é Foleshill.


Hillfields, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Hillfields.


Holbrooks.
Is ceantar suite i gCoventry é Holbrooks.


Keresley.
Is ceantar suite i gCoventry é Keresley.


Longford, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Longford.


Potters Green.
Is ceantar suite i gCoventry é Potters Green.


Radford, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Radford.


Tearmápalae.
Is suíomh suite i nGréig é Tearmápalae.


An Tígris.
Is abhainn í an Tígris atá suite san Iaráic.


Solon.
Ba státaire de bhunadh na hAithne, reachtóir, agus file é Solon (/ soʊlɒn, soʊlən /; Gréigis: Σόλων; c 638 – c. 558 BC).
Tá eolas ar Solon teoranta d'uireasa faisnéise agus fianaise seandálaíochta a chlúdaíonn na hAithne, sa luath 6ú haois RC. Bhain sé sult as filíocht a scríobh, mar bholscaireacht tírghrá, agus le haghaidh a leasuithe bunreachtúla a chosaint. Ar an drochuair, níl fágtha againn anois ach blúirí dá chuid oibreacha. Dealraíonn sé go léiriú iad d' idirsleachta, cumtha ag údair níos déanaí ar aghaidh, agus is féidir go bhfuil blúirí curtha síos dó, go mícheart. Bíonn cuimhne aor ach go háirithe le haghaidh a chuid iarrachtaí chun reachtaíochta a chur i bhfeidhm in aghaidh meatha pholaitiúil, eacnamaíocha, agus mhorálta san Aithin ársa. Theip ar a leasuithe sa ghearrthéarma, ach is minic a fhaigheann sé an chreidiúnt as bunsraith dhaonlathas na hAitne a leagadh síos. Is iad na húdair ársa ar nós Héaradatas agus Plútarc na príomhfhoinsí faisnéise, cé gur scríobh siad faoi Solon i bhfad tar éis a bháis, ag am nuair nach raibh smacht acadúil bainteach leis an stair. Bhí claonadh ag óráidithe sa Ceathrú hAois, ar nós Aischines, na dlíthe go léir dá gcuid féin a lua le Solon. Nochtann an seandálaíocht spléachaidh dúinn de thréimhse Sholon i bhfoirm inscríbhinní neamhiomlán, ach is beag eile atá againn. I gcás roinnt scoláirí, níl in "ár n-eolas" ar Sholon ach togán ficseanúil bunaithe ar easpa fianaise agus creideann daoine eile gur féidir moll mór eolais a chur ina leith. agus bíonn suim ag mic léinn staire i dtréimhse Sholon agus iad ag tabhairt faoi ceisteanna ar teorainneacha agus nádúr na staire.


Spon End.
Is ceantar suite i gCoventry é Spon End.


Stivichall.
Is ceantar suite i gCoventry é Stivichall.


Stoke Aldermoor.
Is ceantar suite i gCoventry é Stoke Aldermoor.


Stoke Heath, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Stoke Heath.


Tile Hill.
Is ceantar suite i gCoventry é Tile Hill.


Walsgrave.
Is ceantar suite i gCoventry é Walsgrave.


Westwood Heath.
Is ceantar suite i gCoventry é Westwood Heath.


Whitley, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Whitley.


Whitmore Park.
Is ceantar suite i gCoventry é Whitmore Park.


Whoberley.
Is ceantar suite i gCoventry é Whoberley.


Willenhall, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Willenhall.


Wood End, Coventry.
Is ceantar suite i gCoventry é Wood End.


Wyken.
Is ceantar suite i gCoventry é Wyken.


Allestree.
Is ceantar suite i nDerby é Allestree.


Alvaston.
Is ceantar suite i nDerby é Alvaston.


Boulton, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Boulton.


California, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é California.


Chaddesden.
Is ceantar suite i nDerby é Chaddesden.


Chellaston.
Is ceantar suite i nDerby é Chellaston.


Darley Abbey.
Is ceantar suite i nDerby é Darley Abbey.


Heatherton Village.
Is ceantar suite i nDerby é Heatherton Village.


Litchurch.
Is ceantar suite i nDerby é Litchurch.


Little Chester.
Is ceantar suite i nDerby é Little Chester.


Littleover.
Is ceantar suite i nDerby é Littleover.


Mackworth Estate.
Is ceantar suite i nDerby é Mackworth Estate.


Markeaton.
Is ceantar suite i nDerby é Markeaton.


Mickleover.
Is ceantar suite i nDerby é Mickleover.


New Zealand, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é New Zealand.


Normanton, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Normanton.


Oakwood, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Oakwood.


Osmaston, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Osmaston.


Pear Tree, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Pear Tree.


Rose Hill, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Rose Hill.


Shelton Lock.
Is ceantar suite i nDerby é Shelton Lock.


Sinfin.
Is ceantar suite i nDerby é Sinfin.


Spondon.
Is ceantar suite i nDerby é Spondon.


Sunny Hill, Derby.
Is ceantar suite i nDerby é Sunny Hill.


Liosta bailte agus sráidbhailte in Éirinn.
Na bailte in Éirinn a bhfuil níos mó ná 100 duine ina gcónaí iontu dar leis an daonáireamh.
An Chlais Mhór | Clais Mhór
An Chloichín | An Cloichín | Na Cloichíní
An Chreatalach | An Chreatalach Mhór
An Clochán | Tír Mhic Bhrain
An Cnoc Álainn | An Lios Dearg | Belmont | Olltóir
An Daingean | An Dún | An Dúnán | Dún | Dún Bleisce | Dún na hEisce | Dún Uí Mhaoilmhichíl | Dúna
An tÁth Leathan | Áth Leathan | Béal an Átha
Ard Sceach | Ard Scéithe | Ard Sciath
Áth Choirc | Baile an Chaisleáin | Baile an tSeanchaisleáin | Baile Chaisleáin Chriofainn | Baile Chaisleáin Ó mBuí | Caiseal Dúna | Caisleán Boirne | Caisleán Dhún Dealgan | Ceathrú an Chaisleáin | Trodóg
Áth na bhFuinseog | Áth na Fuinseoige | Tuaim Sruthra
Baile Adaim | Baile Adáim | Baile Ádaim | Maigh Arnaí
Baile an Átha | Béal an Átha | Béal an Fheá
Baile an Átha | Béal an Átha | Béal an Fheá
Baile an Bhrúnaigh | Baile Bhrún | Baile na mBrúnach
Baile an Chaisil | Baile an Chaistil
Baile an Fhéaródaigh | Baile an Rodaigh | Baile an Róid
Baile an Locha | Baile na Loiche
Baile an Londraigh | Baile an Lóndraigh
Baile an tSratha | Béal Átha an tSratha
Baile Átha an Róine | Baile Ruáin | Baile Uí Ruáin
Baile Chonaill | Baile Uí Choinéil | Baile Uí Chonaill | Béal Átha Conaill
Baile Cloch | Baile Cloiche | Baile na Cloiche | Bealach Cloiche
Baile Coimín | Lios na mBeannacht
Baile Mhic Íre | Baile Uí Mhic Thíre
Baile Mhic Shíomoin | Baile na Síomonach | Baile Shíomoin | Béal Átha Síomoin
Baile Sonnáin | Baile Uí Sheanáin | Béal Átha Seanaidh
Baile Uí Bheacháin | Baile Uí Mhacháin
Eachroim | Eachroim (Béal Átha na Sluaighe)


Plútarc.
Ba staraí Gréagach, beathaisnéisí agus aisnéisí é Plútarc, agus aithne ag an saol mór air go príomha le haghaidh a chuid oibre 'Saolta Comhthreomhara' (An tSean-Ghréigis: Bίοι Παράλληλοι, Bíoi Parállēloi) agus 'Moralia' (An tSean-Ghréigis: Ἠθικά Ethika; a aistríodh go neamhchruinn mar "moráltacht" nó "nithe a bhaineann le custaim agus noirm"). Sa lá atá inniu ann, is í an tuairim mheáite í ná gur Mheán-Phlatónach é. Is cosúil go raibh oibreacha marthanacha Phlútairc go léir scríofa ar dtús i nGréigis Heilléiníoch.


Aischines.
Cóip Rómhánach de dealbhbhrád d'Aischines.
Ba státaire Gréagach é Aischines ("An tSean-Ghréigis: Αἰσχίνης, Aischínēs / ɪskɨniːz / 314 RC 389"), agus bhí se ina cheann de na deich n-óráidithe de chuid na hAitice.


An Aithin Chlasaiceach.
Bhí Cathair na hAithne'", le linn tréimhse chlasaiceach na Sean-Gréige (508-322 RC), ina hionad uirbeach mhór ("An tSean-Ghreigis: (/ˈpɒlɨs/; πόλις [pólis]", nó cathairstát) shuntasach den ainm céanna, lonnaithe san Aitic, an Ghréig, agus bhí sí ina ceannaire ar an Léig Dhéileas i Chogadh na Peilipinéise, in aghaidh Sparta agus na Léige Peilipinéise. Bunaíodh daonlathas na hAithne sa bhliain 508 RC, faoi Chleisthenes ("An tSean-Ghréigis: /ˈklaɪsθəˌniːz/; Κλεισθένης"), tar éis tíorántachta Isagorais (Ἰσαγόρας). D'fhan an córas seo thar a bheith cobhsaí, agus cúpla bhriseadh síos gearr, d'fhan mhórcheannais Aithnig i bhfeidhm go ceann 180 bliain, go dtí 322 RC ("de thoradh Chogadh Lamia"). Baineadh a buaic phointe amach idir na blianta 440 go 430 RC, ar a dtugtar Ré Pheiricléas.
Sa tréimhse chlasaiceach, bhí an Aithin ina lárionad ealaíona, léinn agus fealsúnachta, agus is ann a thosaigh an tAcadamh Platónach nó 'Akademia Phlatóin', agus Licéam Arastatail. Freisin, is anseo a rugadh Sócraitéas, Peiricléas, Sophoclés, agus go leor fealsúna,scríbhneoirí agus polaiteoirí mór le rá eile de chuid an domhan ársa. Tugtar go forleathan 'Cliabhán Shibhialtacht an Iarthair' uirthi, agus áit bhreithe an daonlathais, den chuid is mó mar gheall ar tionchar a gnóthachtálacha cultúrtha agus polaitiúla, i rith an 5ú agus 4ú haois RC ar an chuid eile de mhór-roinn na hEorpa.


Darmstaidtiam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Darmstaidtiam. Tá uimhir adamhach 110 agus siombail Ds (go sealadach) air.


Rointginiam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Rointginiam. Tá uimhir adamhach 111 agus siombail Rg (go sealadach) air.


Coparnaiciam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Coparnaiciam. Tá uimhir adamhach 112 agus siombail Cn (go sealadach) air.


Únúncuadiam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Únúncuadiam. Tá uimhir adamhach 114 agus siombail Uuq (go sealadach) air.


Únúinpeintiam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Únúinpeintiam. Tá uimhir adamhach 115 agus siombail Uup (go sealadach) air.


Únúintriam.
Is dúil cheimiceach sintéiseach é Únúintriam. Tá uimhir adamhach 113 agus siombail Uut (go sealadach) air.


West End of Derby.
Is ceantar suite i nDerby é West End of Derby.


Wilmorton.
Is ceantar suite i nDerby é Wilmorton.


Acaster Malbis.
Is ceantar suite in Eabhrac é Acaster Malbis.


Acomb Park.
Is ceantar suite in Eabhrac é Acomb Park.


Acomb, Yorkshire Thuaidh.
Is ceantar suite in Eabhrac é Acomb.


Bishopthorpe.
Is ceantar suite in Eabhrac é Bishopthorpe.


Bootham.
Is ceantar suite in Eabhrac é Bootham.


Clifton Without.
Is ceantar suite in Eabhrac é Clifton Without.


Clifton, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Clifton.


Copmanthorpe.
Is ceantar suite in Eabhrac é Copmanthorpe.


Crockey Hill.
Is ceantar suite in Eabhrac é Crockey Hill.


Derwenthorpe.
Is ceantar suite in Eabhrac é Derwenthorpe.


Dringhouses.
Is ceantar suite in Eabhrac é Dringhouses.


Uppingham.
Is baile suite i Rutland é Uppingham.


Wing, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Wing.


Whitwell, Rutland.
Is baile suite i Rutland é Whitwell.


Dunnington.
Is ceantar suite in Eabhrac é Dunnington.


Earswick.
Is ceantar suite in Eabhrac é Earswick.


Elvington, Cathair Eabrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Elvington.


Fishergate.
Is ceantar suite in Eabhrac é Fishergate.


Heslington.
Is ceantar suite in Eabhrac é Heslington.


Layerthorpe.
Is ceantar suite in Eabhrac é Layerthorpe.


Nether Poppleton.
Is ceantar suite in Eabhrac é Nether Poppleton.


Stockton-on-the-Forest.
Is ceantar suite in Eabhrac é Stockton-on-the-Forest.


Osbaldwick.
Is ceantar suite in Eabhrac é Osbaldwick.


Tang Hall.
Is ceantar suite in Eabhrac é Tang Hall.


Heworth, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Heworth.


Middlethorpe, Yorkshire Thuaidh.
Is ceantar suite in Eabhrac é Middlethorpe.


Upper Poppleton.
Is ceantar suite in Eabhrac é Upper Poppleton.


Knavesmire.
Is ceantar suite in Eabhrac é Knavesmire.


Kexby, Yorkshire Thuaidh.
Is ceantar suite in Eabhrac é Kexby.


Rufforth.
Is ceantar suite in Eabhrac é Rufforth.


Strensall.
Is ceantar suite in Eabhrac é Strensall.


Andhra Pradesh.
Stát de chuid na hIndia is ea Andhra Pradesh.


Arunachal Pradesh.
Páistí i Bomdila, in Arunachal Pradesh
Tá Arunachal Pradesh ar 29 stát na hIndia. Is é an stát is faide chun oirthuaiscirt sa tír agus éilíonn Daonphoblacht na Síne an chuid thuaidh den stát. Is é Itanagar príomhbhaile an stáit. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 1,382,611 duine in Arunachal Pradesh. Tá éagsúlacht mhór teangacha agus cultúr sa stát.


Assam.
Stát de chuid na hIndia is ea Assam.


Bihar.
Stát de chuid na hIndia is ea Bihar.


Chhattisgarh.
Stát de chuid na hIndia is ea Chhattisgarh.


Haryana.
Stát de chuid na hIndia is ea Haryana.


Himachal Pradesh.
Stát de chuid na hIndia is ea Himachal Pradesh.


Jammu agus Kashmir.
Stát de chuid na hIndia is ea Jammu agus Kashmir.


Jharkhand.
Stát de chuid na hIndia is ea Jharkhand.


Karnataka.
Stát in iardheisceart na hIndia is ea Karnataka. Cuireadh ar bun é ar 1 Samhain 1956. Is é Bangalore an phríomhchathair. I 2011 bhí 61,130,704 duine ina gcónaí sa stát. Is í an Channadais an teanga oifigiúil.
Easa Jog in Karnataka, na heasa is airde san India


Kerala.
Stát de chuid na hIndia is ea Kerala.


Madhya Pradesh.
Stát de chuid na hIndia is ea Madhya Pradesh.


Maharashtra.
Stát de chuid na hIndia is ea Maharashtra.


Uttarakhand.
Stát de chuid na hIndia is ea Uttarakhand.


Uttar Pradesh.
Stát de chuid na hIndia is ea Uttar Pradesh.


Tripura.
Stát de chuid na hIndia is ea Tripura.


Telangana.
Stát de chuid na hIndia is ea Telangana.


Sikkim.
Stát de chuid na hIndia is ea Sikkim.


Rajasthan.
Stát de chuid na hIndia is ea Rajasthan.


Odisha.
Stát de chuid na hIndia is ea Odisha ("Orissa" tráth).


Nagaland.
Stát de chuid na hIndia is ea Nagaland.


Mizoram.
Stát de chuid na hIndia is ea Mizoram.


Meghalaya.
Stát de chuid na hIndia is ea Meghalaya.


Manipur.
Stát de chuid na hIndia is ea Manipur.


Beangál Thiar.
Stát de chuid na hIndia is ea Beangál Thiar.


Tamil Nadu.
Stát de chuid na hIndia is ea Tamil Nadu.


Madison, Alabama.
Is cathair í Madison atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is í an deichiú cathair is mó i stát Alabama. Tá Madison suite i gContae Madison agus gContae Limestone.


Mannheim.
Is cathair Ghearmánach í Mannheim. Is í Mannheim an fichiú cathair is mó sa Ghearmáin agus cónaíonn timpeall 295,000 duine ann.
Déimeagrafaic.
Grúpaí mionlaigh i Mannheim réir náisiúntachta.


Gleann Timna.
Tá Gleann Timna lonnaithe i ndeisceart Iosrael san Arábá Thiar Theas, thart ar 30 Ciliméadar ó thuaidh den Mhurascaill Aqaba agus an baile Eilat. Tá flúirse mianta copair sa cheantar agus bhaintí mian as ón 5ú mílaoise RC. Tá conspóid ann, cé acu go raibh nó nach raibh na mianaigh gníomhach i rith Ríocht Iosrael agus an Ríocht Sholaimh.
Tá cuid mhór den ghleann, ina bhfuil iarsmaí ársa mianadóireachta copair agus adhartha ársa, cuimsithe i bpáirc áineasa.
I mí Iúil 2011, cheadaigh Rialtas Iosrael aerfort idirnáisiúnta a thógáil, an tAerfort Timna, i ngleann Timna.


Contae Bergen, New Jersey.
a>, i lár Chontae Bergen. Tá sé ar cheann de na crosbhóithre is gnóthaí i Meiriceá.
Anasclann dúlra in Franklin Lakes, in iarthar Chontae Bergen
Contae in oirthuaisceart New Jersey is ea Contae Bergen. Is é Hackensack príomhbhaile riaracháin an chontae. Ceantar fobhailteach de chuid Chathair Nua-Eabhrac atá ann. De réir mheastacháin oifigiúil sa bhliain 2014, bhí cónaí ar 933,572 duine sa chontae.
Tíreolas.
Is í an Abhainn Hudson teorainn thoir an chontae agus ceanglaíonn Droichead George Washington, a théann trasna na habhann, Contae Bergen le Cathair Nua-Eabhrac. Tá an contae ag críochantacht le Contae Rockland, i Stát Nua-Eabhrac, ó thuaidh. Ón Abhainn Hudson síneann an contae siar go dtí na sléibhte Ramapo. Tá 70 baile sa chontae gan aon chathair ann níos mó ná Hackensack, ina gcónaíonn beagán breis is 43,000 duine. Tá Bergen ar na contaetha is rachmasacha sna Stáit Aontaithe.
Stair.
Cuid den ghrúpa bundúchasach Lenape ar ar thugtaí Munsee a bhí ina gcónaí sa chontae nuair a chuir na chéad Eorpaigh fúthu ann ag tosnú sa bhliain 1633. Ollannaigh a bhí iontu seo agus iad faoi scáth Chomhlacht na nIdiacha Siar Ollannach agus na coilíneachta sin acu, an Nua-Ísiltír. Cuireadh na lonnaíochtaí seo ar ceal le linn Chogadh Kieft (1643–1645) agus Chogadh na gCrann Péitseog (1655–1660). D’fhill na lonnaitheoirí ar Bhergen ó 1660 i leith. Tugadh líon mór sclábhaí isteach. Tharraing na hIndiaigh siar go dtí na sléibhte. Phós siad go minic le daoine geala agus gorma, ach tá féiniúlacht Indiach láidir go leor ag a sliocht gur bhain siad aitheantas mar threibh Indiach ó stát Nua Jersey. An lá atá inniu ann cónaíonn an chuid is mó díobh níos faide siar, i gContae Passaic, i New Jersey, agus i gContae Rockland.
I mí Lúnasa na bliana 1664 thóg na Sasanaigh seilbh ar an Nua-Ísiltír, bhaist siad New Jersey ar an chuid den choilíneacht ina bhfuil Bergen inniu, agus sa bhliain 1684 chuir siad Contae Bergen ar bun mar ionad riaracháin. Tá Bergen ar na ceithre chontae bunúsacha de chuid New Jersey.
Bhí Bergen ina chnámh spairne idir na Reibiliúnaigh Mheiriceánacha agus na Sasanaigh le linn Chogadh Réabhlóideach Mheiriceá sna 1770idí. I ndiaidh Cath Fort Lee, tarraingt siar George Washington trasna an chontae, agus roinnt comhrac eile, thóg an mhílís áitiúil seilbh ar Hackensack agus an chuid eile den chontae. D’fhan Bergen faoi smacht na Meiriceánach, cé go ndearna na Sasanaigh scirmisí agus ruaigeanna creiche ann go dtí deireadh an chogaidh.
Scaradh cuid d’iarthar an chontae le Contae Passaic a chur ar bun sa bhliain 1837 agus rinneadh an rud céanna in oirthear Bhergen chun Contae Hudson a bhunú sa bhliain 1840. Bhí leath na 13,000 duine a bhí ina gcónaí i mBergen ag an am caillte do na contaetha nua. Tógadh iarnród trí roinnt den chontae sa bhliain 1852 a chuir le forbairt Bhergen agus atá in úsáid go fóill.
Radharc ar Chontae Bergen ó na sléibhte in Mahwah, in iarthar an chontae. Tá spéirlíne Manhattan le feiceáil sa chúlra.
Críochnaíodh Droichead George Washington sa bhliain 1931. Ceangail áisiúil idir Fort Lee, i gContae Bergen, agus Manhattan a bhí ann. Roimhe sin, bhí na Pallisades ar thaobh New Jersey na Hudson ina gconstaic mhór i gcumarsáid idir an dá cheantar. Spreag an nasc nua seo forbairt Bhergen mar cheantar fobhailteach de chuid Chathair Nua-Eabhrac, go mór mhór i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda. Cuireadh dhá lána leis an leibhéal uachtair den droichead sa bhliain 1946 agus cuireadh an deic íochtair i bhfeidhm sa bhliain 1962. 14 lána a bhí ann faoi dheireadh. Cothaíodh scannal mór—"Bridgegate"—nuair a rinne baill d'fhoireann an Ghobharnóir Chris Christie dhá cheann de na trí lána isteach sa droichead a dhruideadh ar feadh cúig lá i mí Meán Fómhair, 2013, le linn bhrú tráchta na maidine, é sin mar dhíoltas mar dhea ar mhéara Fort Lee, Daonlathach nach raibh sásta tacaíocht pholaitiúil a thabhairt do Christie. Ar feadh blianta bhíodh páirc siamsaíochta mhór, Pallisades Park, ar bharr na Pallisades, ní fada ó bhealach isteach an droichid.
Ag an gceann eile den chontae, ag Cnoc Campgaw in Franklin Lakes, bhíodh stáisiún Diúracán Nike (Nike-Hercules ní ba dhéanaí) mar chuid de chóras cosanta mhórcheantar Nua-Eabhrac. Mhair sé ó 1955 go 1971.


Hala Al Turk.
Is amhránaí Bairéine í Hala Al Turk. Rugadh í ar an 15 Bealtaine, 2002 i Manama, Bairéin.


Manama.
Is é Manama (("Al Manāma")) príomhchathair Bairéin, agus í ar an gcathair is mó sa tír sin freisin. Ciallaíonn an t-ainm "an áit aisling" nó "an áit de chuid eile" in Araibis. Tá tuairim is céad is a caoga míle duine ina gcónaí ann.


Cuimhneachán ar Íospartaigh Ghníomhartha Sceimhlitheoireachta in Iosrael.
Séadchomhartha i gcuimhne daoine a fuair bás de bharr sceimhlitheoireachta is ea Cuimhneachán ar Íospartaigh Ghníomhartha Sceimhlitheoireachta in Iosrael (אנדרטת חללי פעולות האיבה, Andartat Halalei Pe'ulot HaEiva). Is cuimhneachán é ar gach íospartach na sceimhlitheoireachta in Iosrael ón bhliain 1851 ar aghaidh. Tá an cuimhneachán suite i Reilig Náisiúnta Státseirbhís Stáit Iosrael, idir an reilig mhíleata agus uaigh Itzhak Rabin, ar Sliabh Herzl in Iarúsailéim. Áirítear ar an chuimhneachán ainmneacha na ndaoine Giúdacha agus neamh-Giúdacha a maraíodh i ngníomhartha sceimhlitheoireachta sa tír úd. Dhear an lánúin Moshe and Rita Oren, ailtirí, an cuimhneachán.


Dortmund.
Is cathair Ghearmánach í Dortmund. Is í Dortmund ochtú cathair is mó sa Ghearmáin agus cónaionn timpeall 580,000 duine ann.
Déimeagrafaic.
Grúpaí mionlaigh i Dortmund réir náisiúntachta.
Ceantair na cathrach.
Tá dhá cheann déag de bardais Dortmund.


Essen.
Is cathair Ghearmánach í Essen. Is í Essen naoú cathair is mó sa Ghearmáin agus cónaionn timpeall 575,000 duine ann. Essen is minic a dtugtar "an chathair siopadóireachta" ().
Déimeagrafaic.
Grúpaí mionlaigh i Essen réir náisiúntachta.
Tíreolaíocht.
Tá naoi ceantair fo-uirbeacha i Essen. Ritheann an abhainn Ruhr trí Essen.


Léasán Leice.
Is iasc é an Léasán Leice.


An Viostúile.
Is abhainn í An Viostúile atá suite san Pholainn.


An tSaimbéis.
Is abhainn í an tSaimbéis atá suite san Mhósaimbíc.


Léivític.
Is é Léivític an tríú leabhar sa Bhíobla.


Leabhar na nUimhreacha.
Is é Leabhar na nUimhreacha an ceathrú leabhar sa Bhíobla.


Leabhar Dheotranaimí.
Is é Leabhar Dheotranaimí an cúigiú leabhar sa Bhíobla.


Christine Baranski.
Is aisteor agus amhránaí Meiriceánach í Christine Baranski, a rugadh ar an 2 Bealtaine, 1952. Bhain sé cáil amach i Hollywood mar gheall ar an bpáirt a bhí aige i scannáin amhail "Mamma Mia!" agus an clár teilifíse "The Good Wife".


Aerfort Shligigh.
Is aerfort suite i gContae Shligigh é Aerfort Shligigh.


Aerfort Dhún na nGall.
Port na bpaisinéirí, Aerfort Dhún na nGall
Is aerfort i gContae Dhún na nGall é Aerfort Dhún na nGall. Tá sé suite sa Charraig Fhinn, 3.7km siar ó dheas ón Bhun Bheag.


Aerfort Chonamara.
Is aerfort suite i gConamara é Aerfort Chonamara.


Aerfort na Gaillimhe.
Is aerfort suite i gContae na Gaillimhe é Aerfort na Gaillimhe.


Aerfort Bhaile Nua na hArda.
Is aerfort suite i mBaile Nua na hArda é Aerfort Bhaile Nua na hArda.


Hessay.
Is ceantar suite in Eabhrac é Hessay.


Fulford.
Is ceantar suite in Eabhrac é Fulford.


Holtby.
Is ceantar suite in Eabhrac é Holtby.


New Earswick.
Is ceantar suite in Eabhrac é New Earswick.


Rawcliffe, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Rawcliffe.


Skelton, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Skelton.


Lamel Hill.
Is ceantar suite in Eabhrac é Lamel Hill.


Woodthorpe, Yorkshire Thuaidh.
Is ceantar suite in Eabhrac é Woodthorpe.


Naburn.
Is ceantar suite in Eabhrac é Naburn.


Knapton, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Knapton.


South Bank, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é South Bank.


Wheldrake.
Is ceantar suite in Eabhrac é Wheldrake.


Wigginton, Yorkshire Thuaidh.
Is ceantar suite in Eabhrac é Wigginton.


Murton, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Murton.


Haxby.
Is ceantar suite in Eabhrac, Yorkshire Thuaidh é Haxby.


Towthorpe, Eabhrac.
Is ceantar suite in Eabhrac é Towthorpe.


Deighton, Eabhra.
Is ceantar suite in Eabhrac é Deighton.


Bransholme.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Bransholme.


Drypool.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Drypool.


Anlaby Common.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Anlaby Common.


Gipsyville.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Gipsyville.


Inglemire.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Inglemire.


Marfleet.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Marfleet.


Newland, Kingston upon Hull.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Newland.


Orchard Park Estate.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Orchard Park Estate.


Sculcoates.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Sculcoates.


Stoneferry.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Stoneferry.


Summergangs, Kingston upon Hull.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é Summergangs.


The Avenues, Hull.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é The Avenues.


The Garden Village, Kingston upon Hull.
Is ceantar suite i gKingston upon Hull é The Garden Village.


Aberford.
Is ceantar suite i Leeds é Aberford.


Adel, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Adel.


Adwalton.
Is ceantar suite i Leeds é Adwalton.


Ainsty, Wetherby.
Is ceantar suite i Leeds é Ainsty.


Aireborough.
Is ceantar suite i Leeds é Aireborough.


Allerton Bywater.
Is ceantar suite i Leeds é Allerton Bywater.


Alwoodley.
Is ceantar suite i Leeds é Alwoodley.


Ardsley Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Ardsley Thiar.


Ardsley Thoir.
Is ceantar suite i Leeds é Ardsley Thoir.


Arthington.
Is ceantar suite i Leeds é Arthington.


Austhorpe.
Is ceantar suite i Leeds é Austhorpe.


Bardsey cum Rigton.
Is ceantar suite i Leeds é Bardsey cum Rigton.


Bardsey, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Bardsey.
en;Bardsey, West Yorkshire


Barwick-in-Elmet.
An Séipéal Modhach in Barwick-in-Elmet
Is ceantar atá suite in oirthuaisceart Leeds i Sasana é Barwick-in-Elmet.


Beckett Park.
Is ceantar suite i Leeds é Beckett Park.


Beckhill.
Is ceantar suite i Leeds é Beckhill.


Beeston, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Beeston.


Belle Isle, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Belle Isle.


Blenheim, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Blenheim.


Boston Spa.
Is ceantar suite i Leeds é Boston Spa.


Bramham, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Bramham.


Bramhope.
Is ceantar suite i Leeds é Bramhope.


Bramley, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Bramley.


Burley, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Burley.


Burmantofts.
Is ceantar suite i Leeds é Burmantofts.


Peiricléas.
Áitítear gurb é Pericléas (/ pɛrɪkliːz /; Gréigis: Περικλῆς Periklēs, c 495-429 RC.) an státaire, óráidí, agus ginearál Gréagach b'iomráití agus b'fheiceálaí, san Aithin, le linn na Ré Órga- go sonrach, an t-am idir Cogadh na bPeirseach agus Cogaí na Peilipinéise. Ba de shliocht uasal é, shíolraigh sé trína mháthair, ó chlann chumhachtach, cheannasach, sé sin le rá na hAlcmaeonidae.


The Calls.
Is ceantar suite i Leeds é The Calls.


Buslingthorpe, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Buslingthorpe.


Calverley.
Is ceantar suite i Leeds é Calverley.


Carlton, Rothwell.
Is ceantar suite i Leeds é Carlton.


Carlton, Wharfedale.
Is ceantar suite i Leeds é Carlton.


Chapel Allerton.
Is ceantar suite i Leeds é Chapel Allerton.


Churwell.
Is ceantar suite i Leeds é Churwell.


Clifford, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Clifford.


Collingham, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Collingham.


Colton, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Colton.


Cookridge.
Is ceantar suite i Leeds é Cookridge.


Cottingley Towers.
Is ceantar suite i Leeds é Cottingley Towers.


Cottingley, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Cottingley.


Cranmer Bank.
Is ceantar suite i Leeds é Cranmer Bank.


Cross Gates.
Is ceantar suite i Leeds é Cross Gates.


Cross Green, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Cross Green.


Drighlington.
Is ceantar suite i Leeds é Drighlington.


East End Park, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é East End Park.


Far Headingley.
Is ceantar suite i Leeds é Far Headingley.


Gamble Hill.
Is ceantar suite i Leeds é Gamble Hill.


Garforth.
Is ceantar suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Garforth.


Gildersome.
Is ceantar suite i Leeds é Gildersome.


Farnley, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Farnley.


Gipton.
Is ceantar suite i Leeds é Gipton.


Farsley.
Is ceantar suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Farsley.


Gledhow.
Is ceantar suite i Leeds é Gledhow.


Sheepscar.
Is ceantar suite i Leeds é Sheepscar.


Fearnville.
Is ceantar suite i Leeds é Fearnville.


Bridlington.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Bridlington.


Fulneck Moravian Settlement, Pudsey.
Is ceantar suite i Leeds é Fulneck Moravian Settlement.


Brough, East Riding of Yorkshire.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Brough.


Cave Theas.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Cave Theas.


Driffield.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Driffield.


Goole.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Goole.


Guiseley.
Is ceantar suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Guiseley.


Hedon.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Hedon.


Hessle.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Hessle.


Hornsea.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Hornsea.


Howden.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Howden.


Market Weighton.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Market Weighton.


Halton Moor.
Is ceantar suite i Leeds é Halton Moor.


Pocklington.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Pocklington.


Snaith.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Snaith.


Withernsea.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Withernsea.


Halton, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Halton.


Worthing.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Worthing.


Arundel.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Arundel.


Hawksworth, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Hawksworth.


Bognor Regis.
Siopaí i lár Bognor Regis
Is baile saoire i gceantar Arun, i Sussex Thiar, Sasana, é Bognor Regis. Tá sé suite ar chósta theas Shasana, 5.8 míle (9 km) soir ó dheas ó Chichester. Tá cónaí ar 24,064 duine ann.


Holbeck.
Is ceantar suite i Leeds é Holbeck.


Steyning.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Steyning.


Southwick, Sussex Thiar.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Southwick.


Shoreham-by-Sea.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Shoreham-by-Sea.


Selsey.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Selsey.


Petworth.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Petworth.


Harewood.
Is ceantar suite i Leeds é Harewood.


Midhurst.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Midhurst.


Littlehampton.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Littlehampton.


Horsham, Sussex Thiar.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Horsham.


Haywards Heath.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Haywards Heath.


Grinstead Thoir.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Grinstead Thoir.


Crawley.
Is ceantar suite i Sussex Thiar é Crawley.


Burgess Hill.
Ardán ceolbhuíne agus Siúlán na hEagalise i Burgess Hill
Is baile suite i Sussex Thiar, in oirdheisceart Shasana, é Burgess Hill. Bhí 28,803 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2001.


Sábado Gigante.
Don Francisco (Mario Kreutzberger), láithreoir "Sábado Gigante"
Clár teilifíse Spáinnise is ea "Sábado Gigante" (Gaeilge: "Satharn abhalmhór") nó "Sábado Gigante Internacional". Univision, sna Stáit Aontaithe, a chraolann é sa tír úd agus suas le 45 comhlacht craolta a chraolann é i dtíortha eile. Is é an clár is faide a chraolta de chuid Univision agus go deimhin is é an clár ilsiamsa teilifíse is faide craolta i stair theilifíse an domhain de réir an "Guinness Book of Records". Bíonn idir chomortais, agallaimh agus siamsaíocht bheo le linn na trí huaire a mhaireann gach seó seachtainiúil.
Cuireadh tús le "Sábado" sa bhliain 1962 sa tSile le Mario Kreutzberger (r. 28 Nollaig 1940 i Nalca na Sile) mar fhear a' tí faoin ainm stáitse Don Francisco. Bhí Pedro de Pool mar chomh-léiritheoir le Don Francisco sna blianta 1986–1991. Ghlac Javier Romero an pháirt sin mar chomharba ar de Pool. Sa bhliain 1986 d'aistrigh Kreutzberger suíomh an chláir go Miami, Florida agus thosaigh Univision á léiriú. Maireann gach craolachán trí huaire a chloig. Nuair a bhí an clár ar bharr a réime sna 1970idí agus 80idí, mhaireadh an clár suas le 8 n-uaire a chloig gach Satharn. Ar 17 Aibreán 2015, d'fhógair Univision go mbeadh deireadh le "Sábado Gigante" ar iarratas Kreutzberger, atá 74 bliana d'aois. Ar 19 Meán Fómhair 2015 cuireadh an seó deireanach ar an aer faoin teideal "Sábado gigante: Hasta siempre".


Holbeck Urban Village.
Is ceantar suite i Leeds é Holbeck Urban Village.


Holt Park.
Is ceantar suite i Leeds é Holt Park.


Horsforth.
Is ceantar suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Horsforth.


Hunslet.
Is ceantar suite i Leeds é Hunslet.


Hyde Park, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Hyde Park.


Ireland Wood.
Is ceantar suite i Leeds é Ireland Wood.


Jaw Hill.
Is ceantar suite i Leeds é Jaw Hill.


Killingbeck.
Is ceantar suite i Leeds é Killingbeck.


Kippax, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Kippax.


Kirkstall.
Is ceantar suite i Leeds é Kirkstall.


Knowsthorpe.
Is ceantar suite i Leeds é Knowsthorpe.


Keswick Thoir.
Is ceantar suite i Leeds é Keswick Thoir.


Lawnswood.
Is ceantar suite i Leeds é Lawnswood.


Ledsham, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Ledsham.


Ledston.
Is ceantar suite i Leeds é Ledston.


Leeds Lár na Cathrach.
Is ceantar suite i Leeds é Leeds Lár na Cathrach.


Lincoln Green.
Is ceantar suite i Leeds é Lincoln Green.


Linton, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Linton.


Little London, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Little London.


Lofthouse, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Lofthouse.


Lovell Park.
Is ceantar suite i Leeds é Lovell Park.


Mabgate.
Is ceantar suite i Leeds é Mabgate.


Methley.
Is ceantar suite i Leeds é Methley.


Micklefield.
Is ceantar suite i Leeds é Micklefield.


Micklethwaite, Wetherby.
Is ceantar suite i Leeds é Micklethwaite.


Mickletown.
Is ceantar suite i Leeds é Mickletown.


Middleton, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Middleton.


Miles Hill.
Is ceantar suite i Leeds, i Yorkshire Thiar, i Sasana, é Miles Hill, agus é suite timpeall ar 1.5 miles (2 km) ó thuaidh ó lár na cathrach, idir Meanwood agus Chapel Allerton, agus lámh le Beck Hill.
Tá Miles Hill suite ar mhullach cnoic. Tá radharc ó dheas ann ar Leeds agus síos an Bóthar Scott Hall (A61). Tithe comhairle a tógadh sna 1920idí sa chuid is mó atá in Miles Hill, agus tógadh eastát tithíochta mór ann sna 1970idí freisin.


Dilma Rousseff.
Polaiteoir agus eacnamaí Brasaíleach atá in Dilma Rousseff'", a rugadh ar 14 Nollaig 1947 i mBelo Horizonte. Ba í uachtarán na Brasaíle í. Tá sí ceangailte leis an Partido dos Trabalhadores (PT) ("Páirtí na nOibrithe").
Cuireadh mí-úsáid rialacha an bhuiséid ina leith sa bhliain 2016. Ar 12 Bealtaine 2016, tháinseáil Seanad na Brasaíl í agus chuir siad a huachtaránacht ar fionraí go dtagann a dtriall foirmeálta chun deiridh.


Telêmaco Borba.
Cathair i stát Paraná, sa Bhrasaíl, is ea Telêmaco Borba. Tá 75,054 áitritheoirí ann. "Príomhchathair Náisiúnta an Pháipéir" a thugtar ar an gcathair de bharr an oiread páipéir a dhéantar ann. Tá an mhonarcha páipéir is mó i Meiriceá Laidneach suite i Telêmaco Borba.


Ponta Grossa.
Leabharlann Ponta Grossa, radharc ar chuid den chathair sa chúlra
Cathair i lár stát Paraná, sa Bhrasaíl, is ea Ponta Grossa. Tá 334.535 duine ina gcónaí ann.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2013.
Ba é Craobh Shinsear Iomána na hÉireann 2013 an 126ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Thosaigh an chraobh ar an 5 Bealtaine 2013 agus chríochnaigh sé ar an 28 Meán Fómhair 2013.
Bhuaigh An Clár Corn Mhic Carthaigh den cheathrú uair tar éis bua 5-16 in aghaidh 3-16 i gcoinne Corcaigh san athimirt ar an gcluiche ceannais.
Ba é an bhliain seo a cuireadh tús le Hawk-Eye a úsáid i gcluichí Craoibhe den chéad uair.
Foirne.
Ní raibh aon athrú ar na foirne ón mbliain roimhe.
Cluichí Cáiliúcháin Uile-Éireann.
Ghlac na foirne a díbríodh roimh bhabhta leathcheanais chraobh na gcúigí páirt sa Réamhbhabhtas agus i mBabhta 1.
Ghlac na foirne a díbríodh i gcluichí leathcheannais chraobhacha na gcúigí páirt i mBabhta 2.
I mBabhta 3, d'imir buaiteoirí Bhabhta 1 i gcoinne buaiteoirí Bhabhta 2, agus chuaigh buaiteoirí na gcluichí sin ar aghaidh chuig na babhtaí Ceathrú Ceannais Uile-Éireann.


Leabhar Iósua.
Is an séú leabhar sa Bhíobla é Leabhar Iósua.


Leabhar na mBreithiúna.
Is an seachtú leabhar sa Bhíobla é Leabhar na mBreithiúna.


Leabhar Rút.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Rút.


Cirgisis.
Is í an Chirgisis (кыргызча, قىرعىزچه, "kyrgyzcha" nó кыргыз тили, قىرعىز تيلى, "kyrgyz tili") an teanga stáit a labhraítear sa Chirgeastáin. Teanga Thurcach atá ann, agus í gaolmhar leis na teangacha a labhraítear san Úisbéiceastáin, sa Chasacstáin, sa Tuircméanastáin, san Asarbaiseáin agus sa Tuirc. Is grúpa eitneach Áiseach iad na Cirgeasaigh. Is í an Chirgisis a bpríomhtheanga. Is í an Chirgisis "teanga stáit" na Cirgeastáine, ach san am céanna, is í an Rúisis an "teanga oifigiúil".
Tá Rúisis an theanga uirbeach sna caithreacha sa Chirgeastáin. Ní labhríonn a lán daoine Cirgeasaigh an Chirgisis, i measc na daoine óga go háirithe mar tá Rúisis an príomhtheanga sna príomhchaithreacha chomh Bíscéic agus Ois.
Consain sa Chirgisis.
Úsáidtear (f), (v) agus (x) i bhfocail iasachta amháin.
Aibítir.
Úsáidtear an aibítir Choireallach sa Chirgeastáín, is é sin aibítir na Rúisise móide na litreacha ң, ө, agus ү.
Úsáidtear an aibítir Araibeach san Úirtheorainn, sa tSín.
Cé nach bhfuíl aon aibítir Rómhánach oifigiúl i gcomhair na Cirgisise, scríobhtar téacsanna áirithe san aibítir Tuircise, leis na litreacha breise "ñ" /ŋ/ agus "q" /q/.
Córas na dtuiseal.
Tá 6 tuiseal sa Chirgisis. Braitheann an sórt foirceann ar chomhcheol na nguta agus na consain in aice leis.


Max Barskih.
Is amhránaí Úcránach é Max Barskih (fíorainm: "Mykola Mykolaiovych Bortnyk"), a rugadh ar an 8 Márta 1990 i Kherson. Anois, tá conai air i gCív.


Cluichí Comhlathais 2014.
B'ócáid idirnáisiúnta spóirt iad na XXú Cluichí Comhlathais 2014 i nGlaschú, Albain ó 23 Iúil - 3 Lúnasa 2014. Bhí siad ar an gceann is mó ócáid il-spórt ar siúl in Albain, le 4,947 lúthchleasaithe ó 71 náisiún agus na críocha éagsúla iomaíocht i 18 spórt.
Bórd bonn.
36 de na 71 náisiún rannpháirteacha a thuilleamh boinn.
!colspan=2| Iomlán na (36 Náisiúnta) || 261 || 261 || 302 || 824


Rock and Roll Hall of Fame.
Rock and Roll Hall of Fame
Músaem cois Loch Erie i Cleveland, Ohio, SAM is ea an Rock and Roll Hall of Fame and Museum. Bunaíodh i gCathair Nua-Eabhrac é sa bhliain 1983.


Oakwood, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Oakwood.


Moor Allerton.
Is ceantar suite i Leeds é Moor Allerton.


Ed Asner.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Edward "Ed" Asner, a rugadh sa bhliain 15 Samhain, 1929.


Gairdíní na Lus.
Clár Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 23 Aibreán, 2015 ar aghaidh é "Gairdíní na Lus". Sraith a thugann domhan álainn draíochtúil Gharraithe Náisiúnta na Lus ina bheatha. Déanadh scannánaíocht ar an tsraith seo thar thréimhse bliana; rud a thugann deis dúinn aithne a chur ar na Garraithe le linn na gceithre shéasúr.


Weetwood.
Is ceantar suite i Leeds é Weetwood.


The Groves.
Is ceantar suite in Eabhrac é The Groves.


Osmondthorpe.
Is ceantar suite i Leeds é Osmondthorpe.


Otley.
Is ceantar suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Otley.


Oulton, Yorkshire Thiar.
Is ceantar suite i Leeds é Oulton.


Painthorpe.
Is ceantar suite i Leeds é Painthorpe.


Park Thiar, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Park Thiar.


Pendas Fields.
Is ceantar suite i Leeds é Pendas Fields.


Pool-in-Wharfedale.
Is ceantar suite i Leeds é Pool-in-Wharfedale.


Potternewton.
Is ceantar suite i Leeds é Potternewton.


Pudsey.
Is ceantar suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Pudsey.


Richmond Hill, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Richmond Hill.


Scarcroft.
Is ceantar suite i Leeds é Scarcroft.


Scott Hall, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Scott Hall.


Stanningley.
Is ceantar suite i Leeds é Stanningley.


Stourton, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Stourton.


Sturton Grange.
Is ceantar suite i Leeds é Sturton Grange.


Swarcliffe.
Is ceantar suite i Leeds é Swarcliffe.


Swillington.
Is ceantar suite i Leeds é Swillington.


Swinnow.
Is ceantar suite i Leeds é Swinnow.


Thorner.
Is sráidbhaile suite in Leeds é Thorner. Bhí cónaí ar 1,646 duine ann sa bhliain 2011.


Quarry Hill, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Quarry Hill.


Moortown, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Moortown.


Moorside, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Moorside.


Moor Grange.
Is ceantar suite i Leeds é Moor Grange.


Tingley.
Is ceantar suite i Leeds é Tingley.


Tinshill.
Is ceantar suite i Leeds é Tinshill.


Tyersal, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Tyersal.


Weardley.
Is ceantar suite i Leeds é Weardley.


Whinmoor.
Is ceantar suite i Leeds, Sasana, é Whinmoor. Tá 11,100 duine ina gcónaí ann.


Whitkirk.
Is ceantar suite i Leeds é Whitkirk.


Wike.
Is ceantar suite i Leeds é Wike.


Woodhouse, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Woodhouse.


Woodlesford.
Is ceantar suite i Leeds é Woodlesford.


Wortley, Leeds.
Is ceantar suite i Leeds é Wortley.


Wothersome.
Is ceantar suite i Leeds é Wothersome.


Wykebeck.
Is ceantar suite i Leeds é Wykebeck.


Wild Ireland.
Clár faisnéise atá á chraoladh ar ITV agus UTV Ireland ó 13 Aibreán, 2015 ar aghaidh é Wild Ireland. Christine Bleakley a chuireann an clár i láthair.


An Bhaiscíris.
Is í an Bhaiscíris an teanga is mó a labhraítear i an Bhaisceartastáin le 1.2 milliún cainteoirí.


Cockersdale.
Is ceantar suite i Leeds é Cockersdale.


Morley, Yorkshire Thiar.
Is baile suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Morley.


Rawdon, Yorkshire Thiar.
Is sráidbhaile suite i Leeds é Rawdon.


Rodley, Yorkshire Thiar.
Is sráidbhaile suite i Leeds é Rodley.


Rothwell, Yorkshire Thiar.
Is baile suite i Leeds, Yorkshire Thiar é Rothwell.


Shadwell, Yorkshire Thiar.
Is sráidbhaile agus bruachbhaile suite i Leeds é Shadwell.


Thorp Arch, Yorkshire Thiar.
Is sráidbhaile agus paróiste dlí suite i Leeds é Thorp Arch.


Thorpe on the Hill, Yorkshire Thiar.
Is sráidbhaile beag suite i Leeds é Thorpe on the Hill.


Robin Hood, Yorkshire Thiar.
Is sráidbhaile suite i Leeds é Robin Hood.


Walton, Wetherby.
Is sráidbhaile suite i Leeds é Walton.


Yeadon, Yorkshire Thiar.
Is bhaile suite i Leeds é Yeadon.


Aylestone.
Is ceantar suite i Leicester é Aylestone.


Bede Island.
Is ceantar suite i Leicester é Bede Island.


Bearwood, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Bearwood.


Chad Valley, Birmingham.
Is ceantar beag suite i mBirmingham é Chad Valley.


Sheldon, Midlands Thiar.
Is ceantar suite i mBirmingham é Sheldon.


Wylde Green.
Is ceantar suite i mBirmingham é Wylde Green.


Staithgate.
Is ceantar suite i mBradford é Staithgate.


Beaumont Leys.
Is bruachbhaile agus barda suite i Leicester é Beaumont Leys.


Belgrave, Leicester.
Is barda suite i Leicester é Belgrave.


Black Friars, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Black Friars.


Braunstone Park & Rowley Fields.
Is ceantar suite i Leicester é Braunstone Park & Rowley Fields.


Charnwood.
Bhí ceantar suite i Leicester é Charnwood.


Clarendon Park, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Clarendon Park.


Coleman, Leicester.
Is barda suite i Leicester é Coleman.


Dane Hills.
Is ceantar mór suite i Leicester é Dane Hills.


Evington.
Is barda suite i Leicester é Evington.


Evington Valley.
Is ceantar suite i Leicester é Evington Valley.


Eyres Monsell.
Is barda suite i Leicester é Eyres Monsell.


Frog Island, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Frog Island.


Highfields, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Highfields.


Humberstone & Hamilton.
Is barda suite i Leicester é Humberstone & Hamilton.


Knighton, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Knighton.


Knighton Thiar, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Knighton Thiar.


Latimer, Leicester.
Bhí barda suite i Leicester é Latimer.


Leicester Lár na Cathrach.
Is ceantar suite i Leicester é Leicester Lár na Cathrach.


New Parks.
Is bruachbhaile suite i Leicester é New Parks.


Newfoundpool.
Is ceantar suite i Leicester é Newfoundpool.


Rushey Mead.
Is barda suite i Leicester é Rushey Mead.


Southfields, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Southfields.


Spinney Hills.
Is ceantar suite i Leicester é Spinney Hills.


St Matthew's, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é St Matthew's.


Stoneygate.
Is ceantar suite i Leicester é Stoneygate.


Thurncourt.
Is barda suite i Leicester é Thurncourt.


Westcotes.
Is ceantar suite i Leicester é Westcotes.


Woodgate, Leicester.
Is ceantar suite i Leicester é Woodgate.


Evington Thiar.
Is ceantar suite i Leicester é Evington Thiar.


Rowlatts Hill.
Is bruachbhaile suite i Leicester é Rowlatts Hill.


Aigburth.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Aigburth.


Allerton, Merseyside.
Is bruachbhaile suite i Learpholl, Merseyside é Allerton.


Anfield, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Anfield.


Belle Vale, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Belle Vale.


Broadgreen.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Broadgreen.


Canning, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Canning.


Childwall.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Childwall.


Ceantar Síneach, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Ceantar Síneach.


Clubmoor.
Is comharsanachta suite i Learpholl é Clubmoor.


Croxteth.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Croxteth.


Dingle, Learpholl.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Dingle.


Dovecot, Merseyside.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Dovecot.


Derby Thiar.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Derby Thiar.


Ros Comáin–Liatroim Theas (Dáilcheantar).
Is toghcheantar parlaiminte suite i bPoblacht na hÉireann é Ros Comáin–Liatroim Theas. Is Dáilcheantar 3 suíochán é seo.


Edge Hill, Merseyside.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Edge Hill.


Everton, Learpholl.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Everton.


Leabhair Shamúéil.
Is leabhair sa Bhíobla iad Leabhair Shamúéil.


Leabhair na Ríthe.
Is leabhair sa Bhíobla iad Leabhair na Ríthe.


An Mhontainéigris.
Is í an Montainéigris an teanga is mó a labhraítear i Montainéagró le 229,251 cainteoirí.


Garston, Merseyside.
Is bruachbhaile suite i Learpholl é Garston.


Mná Díbeartha.
Clár Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 6 Bealtaine, 2015 go dtí 27 Bealtaine, 2015 é "Mná Díbeartha".


Duínis.
Is oileán Éireannach í Duínis.


Rizzle Kicks.
Is rapbhanna Sasanach é Rizzle Kicks.


Joni Mitchell.
Amhránaí agus cumadóir ceoil Ceanadach is ea Roberta Joan "Joni" Mitchell (née Anderson) a rugadh ar 7 Samhain 1943 i Fort Macleod, Alberta. Chaith sí cuid mhaith dá hóige i Saskatoon, Saskatchewan. Thosaigh sí ag gabháil fhonn i gclubanna oíche beaga i Saskatchewan agus in Iarthar Cheanada. Chaith sí tamall ansin i dTorontó ag buscáil agus ag canadh i mbeáir, hallaí pobail agus a leithéid. Sa bhliain 1965, thug sí aghaidh ar na Stáit Aontaithe. Chas roinnt amhránaithe sna Stáit amhráin a chum sí (mar shampla, "Urge for Going", "Chelsea Morning", "Both Sides, Now", "The Circle Game"), rud a thug an deis di conradh a shíniú le Reprise Records agus a céad halbam a thaifeadadh sa bhliain 1968.


Ben E. King.
B'amhránaí Meiriceánach é Benjamin Earl King (28 Meán Fómhair, 1938 - 30 Aibreán, 2015).


B.B. King.
B'amhránaí Meiriceánach é Riley B. King (16 Meán Fómhair, 1925 - 14 Bealtaine, 2015).


Errol Brown.
Ba cheoltóir as Iamáice é Lester Errol Brown MBE (11 Nollaig 1943 – 6 Bealtaine 2015). Bhí Brown ina amhránaí sa bhanna Hot Chocolate.


The Wanted.
Is popbhanna Éireannach-Sasanach é The Wanted'". Foirmíodh an grúpa i 2009.
Gradaim.
Tá 6 ngradam buaite ag The Wanted.


Pat Buchanan.
Is tráchtaire polaitiúil, údar, craoltóir agus polaiteoir, Meiriceánach é Patrick Joseph "Pat" Buchanan (rugadh 2 Samhain 1938).


Leabhair na gCroinicí.
Is leabhair sa Bhíobla iad Leabhair na gCroinicí.


Leabhar Eazrá.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Eazrá.


Gateacre.
Is ceantar suite i Learpholl é Gateacre.


Fairfield, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Fairfield.


Gillmoss.
Is ceantar suite i Learpholl é Gillmoss.


Grassendale.
Is ceantar suite i Learpholl é Grassendale.


Fazakerley.
Is ceantar suite i Learpholl é Fazakerley.


Hunt's Cross.
Is ceantar suite i Learpholl é Hunt's Cross.


Kensington, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Kensington.


Dick Turpin.
Ba fhoghlaí bóthair é Richard "Dick" Turpin (baist. 1705 – 7 Aibreán 1739).


Cúpla Kray.
Ba dhrongadóirí míchlúiteacha as Londain Shasana iad Ronald "Ronnie" Kray (24 Deireadh Fómhair 1933 – 24 Márta 1995) agus Reginald "Reggie" Kray (24 Deireadh Fómhair 1933 – 1 Deireadh Fómhair 2000).
Agus iad i gceannas ar an drong úd The Firm, bhíodar beirt go mór chun cinn in oirthear Londan sna 1950idi agus 1960idí.


Terry Scott.
B'aisteoir Sasanach é Owen John "Terry" Scott (a rugadh ar an 4 Bealtaine 1927 agus fuair bás ar an 26 Iúil 1994).


Barbara Windsor.
Is aisteoir Sasanach í Barbara Windsor nó Barbara Ann Deeks mar a rugadh í ar an 22 Lúnasa 1937 in Shoreditch, Londain.


Rebecca Ferguson.
Is amhránaí, cumadóir amhrán Pop-cheol Sasanach í Rebecca Ferguson (rugadh í ar an 26 Iúil 1986). Tháinig sí sa dara áit ar an seachtú sraith The X Factor sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Ferguson, Rebecca


Gallinara.
Is oileán é Gallinara ("Isola Gallinara" san Iodáilis) i Liguria na hIodáile.


Palmaria.
Is oileán é Palmaria ("Isola Palmaria" san Iodáilis) i Liguria na hIodáile.


Conrad Russell, 5ú hIarla Russell.
Staraí agus polaiteoir Briotanach ab ea Conrad Sebastian Robert Russell, 5ú hIarla Russell (15 Aibreán 1937 – 14 Deireadh Fomhair 2004). Ba é a athair Bertrand Russell, an fealsamh agus matamaiticeoir. Ba í a mháthair tríú bean chéile a athar, Patricia Russell. Bhíodh a shinseanathair John Russell, an Chéad Iarla Russell, ina Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe le linn an naoú céad déag. Fuair sé an iarlaíocht mar oidhreacht i 1987 thar éis bhás a leasdearthár, John Russell, an Ceathrú hIarla.


Bergeggi (oileán).
Is oileán é Bergeggi ("Isola Bergeggi" san Iodáilis) i Liguria na hIodáile.


Barry Hennessy.
Is iománaí é Barry Hennessy (Gaeilge: Barra Ó hAonghusa) a rugadh ar 14 Deireadh Fómhair 1989 i gCill Mocheallóg, i ndeisceart Chontae Luimnigh. Imríonn sé mar chúl báire le foirean sinsearach Chontae Luimnigh.


Gabhán Ó Mathúna.
Is iománaí é Gabhán Ó Mathúna, nó Gavin O'Mahony mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Ospidéil na hOllscoile, Gaillimh.
Dhá ospidéal suite i gContae na Gaillimhe iad Ospidéil na hOllscoile Gaillimh.


Bobby Aylward.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Bobby Aylward (rugadh é ar an 1 Aibreán, 1955). Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tá Aylward ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Drew Carey.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach é Drew Allison Carey, a rugadh sa bhliain 23 Bealtaine, 1958.


Leabhar Nihimiá.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Nihimiá.


Leabhar Thóibít.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Thóibít.


Leabhar Iúidit.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Iúidit.


Leabhar Eistir.
Leabhar sa Bhíobla is ea Leabhar Eistir.


Sean-Tiomna.
Is é an Sean-Tiomna an chéad chuid den Bhíobla Críostaí.


Fís Nua.
Is páirtí polaitíochta Éireannach é Fís Nua. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 2010.
Fothoghchán Baile Átha Cliath Thiar, 2011.
Ag an Fothoghchán Baile Átha Cliath Thiar, 2011, roghnaigh an pháirtí Peadar Ó Ceallaigh mar iarrthóir. Tháinig Peadar i dtríú áit déag le 40 vótaí chéad rogha agus 0.1% den vótaí.


Sinn Féin Poblachtach.
Is páirtí polaitíochta Éireannach é Sinn Féin Poblachtach. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1986.


Aontaithe an Chlé.
Ba páirtí polaitíochta Éireannach é Aontaithe an Chlé. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 2013.


Kirkdale, Merseyside.
Is ceantar suite i Learpholl é Kirkdale.


Knotty Ash.
Is ceantar suite i Learpholl é Knotty Ash.


Lár na cathrach Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Lár na cathrach Learpholl.


Mossley Hill.
Is ceantar suite i Learpholl é Mossley Hill.


Netherley, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Netherley.


Norris Green.
Is ceantar suite i Learpholl é Norris Green.


Old Swan.
Is ceantar suite i Learpholl é Old Swan.


Orrell Park.
Is ceantar suite i Learpholl é Orrell Park.


St Michael's Hamlet.
Is ceantar suite i Learpholl é St Michael's Hamlet.


Sefton Park.
Is páirc suite i Learpholl é Sefton Park.


Speke.
Is ceantar suite i Learpholl é Speke.


Stoneycroft.
Is ceantar suite i Learpholl é Stoneycroft.


Toxteth.
Is ceantar suite i Learpholl é Toxteth.


Leabhar Iób.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Iób.


Leabhar na Seanfhocal.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar na Seanfhocal.


Tuebrook.
Is ceantar suite i Learpholl é Tuebrook.


Vauxhall, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Vauxhall.


Walton, Learpholl.
Is ceantar suite i Learpholl é Walton.


Wavertree.
Is ceantar suite i Learpholl é Wavertree.


Woolton.
Is ceantar suite i Learpholl é Woolton.


Cattedown.
Is ceantar suite i bPlymouth é Cattedown.


Barne Barton.
Is ceantar suite i bPlymouth é Barne Barton.


Compton.
Is ceantar suite i bPlymouth é Compton.


Crabtree.
Is ceantar suite i bPlymouth é Crabtree.


Crownhill.
Is ceantar suite i bPlymouth é Crownhill.


Devonport, Plymouth.
Is ceantar suite i bPlymouth é Devonport.


Efford.
Is ceantar suite i bPlymouth é Efford.


Eggbuckland.
Is ceantar suite i bPlymouth é Eggbuckland.


Ernesettle.
Is ceantar suite i bPlymouth é Ernesettle.


Estover.
Is ceantar suite i bPlymouth é Estover.


Greenbank.
Is ceantar suite i bPlymouth é Greenbank.


Ham.
Is ceantar suite i bPlymouth é Ham.


Hartley.
Is ceantar suite i bPlymouth é Hartley.


Hooe.
Is ceantar suite i bPlymouth é Hooe.


Honicknowle.
Is ceantar suite i bPlymouth é Honicknowle.


Hoe Thiar.
Is ceantar suite i bPlymouth é Hoe Thiar.


Keyham.
Is ceantar suite i bPlymouth é Keyham.


King's Tamerton.
Is ceantar suite i bPlymouth é King's Tamerton.


Laira.
Is ceantar suite i bPlymouth é Laira.


Leigham.
Is ceantar suite i bPlymouth é Leigham.


Lipson.
Is ceantar suite i bPlymouth é Lipson.


Mannamead.
Is ceantar suite i bPlymouth é Mannamead.


Milehouse.
Is ceantar suite i bPlymouth é Milehouse.


Millbay.
Is ceantar suite i bPlymouth é Millbay.


Bill O'Herlihy.
Ba láithreoir teilifíse é Bill O'Herlihy (28 Meán Fómhair 1938 – 25 Bealtaine 2015).
O'Herlihy, Bill
O'Herlihy, Bill
O'Herlihy, Bill


Naíonáin an Zú.
Clár faisnéise Gaeilge do pháistí atá á chraoladh ar TG4 ar aghaidh é Naíonáin an Zú.
Suite i mBeirlín, breathnaíonn an tsraith seo ar shaol Naíonáin an Zú sa lá atá inniu ann. Taispeánann Naíonáin an Zú saol na n-ainmhithe óga, óna gcéad laethanta ar an saol agus an aire go bhfaigheann siad ó lucht an Zú agus iad ag fás aníos.


Millbridge.
Is ceantar suite i bPlymouth é Millbridge.


Morice Town.
Is ceantar suite i bPlymouth é Morice Town.


Mutley Plain.
Is ceantar suite i bPlymouth é Mutley Plain.


Oreston.
Is ceantar suite i bPlymouth é Oreston.


Pennycomequick.
Is ceantar suite i bPlymouth é Pennycomequick.


Peverell.
Is ceantar suite i bPlymouth é Peverell.


Plymstock.
Is ceantar suite i bPlymouth, i Devon, in iardheisceart Shasana, é Plymstock. Tá Plymstock luaite mar "Plemestocha" i Leabhar Domesday. Inniu tá 24,103 duine ina gcónaí ar an mbaile.


Buffalo Springfield.
Banna rac, "folk" agus tíre Ceanadach-Mheiriceánach ab ea Buffalo Springfield. B'iad baill an bhanna ná Richie Furay, Stephen Stills, Neil Young, Dewey Martin, Bruce Palmer, Jim Messina, Ken Koblun, agus Jim Fielder. Ba leosan an t-amhrán agóide clasaiceach "For What It's Worth."
Bhí fadhbanna ag an bhanna le heasaontas, drugaí, an dlí, agus mí-eagraíocht, agus dá bharr sin bhris an banna suas i ndiaidh dhá bhliain. Eisíodh trí albam faoina ainm san am úd, agus d'eisíodh roinnt taifeadán ó shin a chuidigh lena ainm a choimeád i mbéal na ndaoine. Insealbhaíodh Buffalo Springfield san Rock and Roll Hall of Fame sa bhliain 1997.


Roborough.
Is ceantar suite i bPlymouth é Roborough.


St Budeaux.
Is ceantar suite i bPlymouth é St Budeaux.


Southway.
Is ceantar suite i bPlymouth é Southway.


Stoke.
Is ceantar suite i bPlymouth é Stoke.


Stonehouse.
Is ceantar suite i bPlymouth é Stonehouse.


Tamerton Foliot.
Is ceantar suite i bPlymouth é Tamerton Foliot.


Weston Mill.
Is ceantar suite i bPlymouth é Weston Mill.


Whitleigh.
Is ceantar suite i bPlymouth é Whitleigh.


Woolwell.
Is ceantar suite i bPlymouth é Woolwell.


Arbourthorne.
Is ceantar suite i Sheffield é Arbourthorne.


Beauchief agus Greenhill.
Is ceantar suite i Sheffield é Beauchief agus Greenhill.


Birley.
Is ceantar suite i Sheffield é Birley.


Broomhill, Sheffield.
Is ceantar suite i Sheffield é Broomhill.


Burngreave.
Is ceantar suite i Sheffield é Burngreave.


Crookes.
Is ceantar suite i Sheffield é Crookes.


Darnall.
Is ceantar suite i Sheffield é Darnall.


Dore agus Totley.
Is ceantar suite i Sheffield é Dore agus Totley.


Ecclesfield Thiar.
Is ceantar suite i Sheffield é Ecclesfield Thiar.


Ecclesfield Thoir.
Is ceantar suite i Sheffield é Ecclesfield Thoir.


Ecclesall.
Is ceantar suite i Sheffield é Ecclesall.


Firth Park.
Is ceantar suite i Sheffield é Firth Park.


Gleadless Valley.
Is ceantar suite i Sheffield é Gleadless Valley.


Fulwood, Yorkshire Theas.
Is ceantar suite i Sheffield é Fulwood.


Leabhar Chóiheilit.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Chóiheilit.


Laoi na Laoithe.
Is leabhar sa Bhíobla í Laoi na Laoithe.


Leabhar na hEagna.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar na hEagna.


Leabhar Shíorach.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Shíorach.


Liosta de charachtair Coronation Street (1960).
Linda Cheveski.
Rinne Linda Cheveski (née Tanner) (Anne Cunningham) 9 Nollaig 1960 - 20 Meitheamh 1984.
David Barlow.
Rinne David Barlow (Alan Rothwell) 9 Nollaig 1960 - 10 Aibreán 1968.
Elsie Lappin.
Rinne Elsie Lappin (née Castleway, iar Foyle) (Maudie Edwards) 9 Nollaig 1960 - 14 Nollaig 1960.
Florrie Lindley.
Rinne Florence Lena 'Florrie' Lindley (Betty Alberge) 9 Nollaig 1960 - 2 Meitheamh 1965.
Susan Cunningham.
Rinne Susan Cunningham (Patricia Shakesby) 9 Nollaig 1960 - 6 Eanáir 1961.
Ivan Cheveski.
Rinne Ivan Cheveski (Ernst Walder) 14 Nollaig 1960 - 27 Nollaig 1967.
Harry Hewitt.
Rinne Harry Hewitt (Ivan Beavis) 14 Nollaig 1960 - 6 Meán Fómhair 1967.
Esther Hayes.
Rinne Esther Hayes (Daphne Oxenford) 14 Nollaig 1960 - 5 Aibreán 1972.
Jack Walker.
Rinne John "Jack" Walker (Arthur Leslie) 14 Nollaig 1960- 24 Meitheamh 1970.
Martha Longhurst.
Rinne Martha Longhurst (née Hartley) (Lynne Carol) 14 Nollaig 1960 - 13 Bealtaine 1964.
Minnie Caldwell.
Rinne Minnie Caldwell (née Carlton) (Margot Bryant) 14 Nollaig 1960 - 7 Aibreán 1976.
May Hardman.
Rinne May Hardman (née Mason) (Joan Heath) 16 Nollaig 1960 - 30 Nollaig 1960.
Lucille Hewitt.
Rinne Lucille Hewitt (Jennifer Moss) 21 Nollaig 1960 - 1 Iúil 1974.
Concepta Regan.
Rinne Concepta Regan (née Reilly; iar Hewitt) (Doreen Keogh) 23 Nollaig 1960 - 31 Nollaig 1975.
Harry Bailey.
Rinne Harry Bailey (Ray Mort) 23 Nollaig 1960 - 16 Samhain 1964.
Vera Lomax.
Rinne Vera Lomax (Ruth Holden) 23 Nollaig 1960 - 16 Eanáir 1967.
Malcolm Wilkinson.
Rinne Malcolm Wilkinson (Antony Booth) 23 Nollaig 1960 - 4 Eanair 1961.


Liosta de charachtair Coronation Street (1961).
Arnold Tanner.
Rinne Arnold Tanner (Frank Crawshaw) 4 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 20 Meitheamh 1966.
Dot Greenhalgh.
Rinne Dot Greenhalgh (née Todd) (Joan Francis) 6 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 12 Samhain 1969.
Norah Tanner.
Rinne Norah Tanner (née Dawson) (Avril Angers) a cuma ar an 6 Eanáir.
Joe Makinson.
Rinne Joe Makinson (Brian Rawlinson) 13 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 19 Lúnasa 1970.
Beattie Pearson.
Rinne Beatrice "Beattie" Pearson (née Tatlock) (Gabrielle Daye) 13 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 16 Bealtaine 1984.
Doreen Lostock.
Rinne Doreen Lostock (Angela Crow) 18 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 2 Deireadh Fómhair 1963.
Eileen Hughes.
Rinne Eileen Hughes (Prunella Scales) 20 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 24 Feabhra 1961.
Len Fairclough.
Rinne Leonard Franklin "Len" Fairclough (Peter Adamson) 25 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 11 Bealtaine 1983.
Edwin Mason.
Rinne Edwin Mason (Campbell Singer) 25 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 1 Aibreán 1963.
Billy Walker.
Rinne Billy Walker (Ken Farrington) 27 Eanáir 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 5 Nollaig 1984.
Joan Walker.
Rinne Joan Davies (née Walker) (June Barry (1961–1964), Dorothy White (1978)) 3 Deabhra 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 17 Bealtaine 1978.
Gordon Davies.
Rinne Gordon Davies (Calvin Malone) 3 Feabhra 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 13 Márta 1961.
Fred Jackson.
Rinne Fred Jackson (Joe Gladwin) 22 Feabhra 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 9 Feabhra 1966.
Phil Braithwaite.
Rinne Phil Braithwaite (Brian Dean) 1 Márta 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 30 Deireadh Fómhair 1961.
Norman Dobson.
Rinne Norman Dobson (Alan Holden) 1 Márta 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 30 Deireadh Fómhair 1961.
Colin Lomax.
Rinne Colin Lomax (Davy Jones (1961), Alec Sabin (1972)) 6 Márta 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 13 Meán Fómhair 1972.
Sylvia Snape.
Rinne Sylvia Snape (Patricia Routledge) 22 Márta 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 5 Aibreán 1961.
Michael Regan.
Rinne Michael Regan (Shay Gorman) 22 Márta 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 5 Aibreán 1961.
Alice Burgess.
Rinne Alice Burgess (Avis Bunnage) 27 Márta 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 8 Bealtaine 1961.
Mrs Dumbarton.
Rinne Mrs Dumbarton (Diana Coupland) 5 Aibreán 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 24 Deireadh Fómhair 1962.
Walter Fletcher.
Rinne Walter Fletcher (Donald Morley) 5 Aibreán 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 16 Lúnasa 1961.
Arthur Dewhurst.
Rinne Arthur Dewhurst (Robin Wentworth) 5 Aibreán 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 28 Meitheamh 1961.
Marian Lund.
Rinne Marian Lund (Patricia Heneghan (1961), Linda Marlowe (2008)) 17 Aibreán 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 11 Iúil 2008.
Jean Stark.
Rinne Jean Stark (Renny Lister) 24 Aibreán 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 23 Deireadh Fómhair 1961.
Tom Hayes.
Rinne Thomas "Tom" Hayes (Dudley Foster) 29 Bealtaine 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 3 Iúil 1961.
Nancy Leathers.
Rinne Nancy Leathers (Norah Hammond) 31 Bealtaine 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 1 Lúnasa 1962.
Paul Cheveski.
Rinne Paul Cheveski (Victoria Elton (1961, 1962), Marcus Saville (1966, 1967), Nigel Greaves (1972)) 14 Meitheamh 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 8 Márta 1972.
Brian Foley.
Rinne Brian Foley (Denis Holmes) 19 Meitheamh 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 18 Deireadh Fómhair 1961.
Michael Courtney.
Rinne Michael Courtney (John Kelly) 26 Meitheamh 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 28 Lúnasa 1961.
Mario Bonarti.
Rinne Mario Bonarti (Frank Coda) 17 July 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 6 Meán Fómhair 1961.
Valerie Barlow.
Rinne Valerie Barlow (née Tatlock) (Anne Reid) 7 Lúnasa 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 27 Eanáir 1971.
Nona Willis.
Rinne Nona Willis (Barbara Ferris) 30 Lúnasa 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 4 Deireadh Fómhair 1961.
Shelagh Riley.
Rinne Shelagh Riley (Shela Ward) 6 Meán Fómhair 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 4 Deireadh Fómhair 1961.
Sean Riley.
Rinne Sean Riley (Harold Goldblatt) 6 Meán Fómhair 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 4 Deireadh Fómhair 1961.
DS Sowman.
Rinne Detective Sergeant Sowman (Philip Stone) 11 Meán Fómhair 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 27 Meán Fómhair 1965.
Bill Gregory.
Rinne Bill Gregory (Jack Watson) 18 Meán Fómhair 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 4 Eanáir 1984.
Stanley Fairclough.
Rinne Stanley Fairclough (Peter Noone (1961), Ronald Cunliffe (1967), Jonathan Coy (1977)) 11 Nollaig 1961 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 5 Eanáir 1977.


Liosta de charachtair Coronation Street (1962).
Philippa Scopes.
Rinne Philippa Scopes (Jacqueline Jones) 14 Bealtaine 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 30 Bealtaine 1962.
Colin Appleby.
Rinne Colin Appleby (Lawrence James) 13 Meitheamh 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 20 Meitheamh 1962.
Phyllis Gregory.
Rinne Phyllis Gregory (Mary Quinn) a cuma ar an 11 Iúil 1962.
Jerry Booth.
Rinne Gerald William "Jerry" Booth (Graham Haberfield) 23 Iúil 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 29 Deireadh Fómhair 1975.
Sam Leach.
Rinne Sam Leach (Frank Atkinson) 6 Lúnasa 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 5 Meán Fómhair 1962.
Christopher Hewitt.
Rinne Christopher Hewitt (Victoria Baker (1962–1964), Stephen Ward (1967–1975)) 6 Lúnasa 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 31 Nollaig 1975.
Dave Smith.
Rinne Dave Smith (Reginald Marsh) 17 Meán Fómhair 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 28 Eanáir 1976.
Joan Akers.
Rinne Joan Akers (Anna Cropper) 1 Deireadh Fómhair 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 10 Deireadh Fómhair 1962.
Susan Schofield.
Rinne Susan Schofield (Ann Milton) 5 Samhain 1962 den chéad uair;  an uair dheireanach ar an 14 Samhain 1962.


Liosta de charachtair Coronation Street (1963).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó "Corrie" uaireanta).
Neil Crossley.
Neil Crossley (Geoffrey Matthews), 15 Iúil 1963, den chéad uair; 7 Nollaig 1966 an uair dheireanach.
Walter Potts.
Walter Potts (Chris Sandford) 15 Iúil 1963 den chéad uair; 22 Eanáir 1964 an uair dheireanach.
Myra Booth.
Myra Booth (née Dickenson) (Susan Jameson) 4 Meán Fómhair 1963 den chéad uair; 21 Feabhra 1968 an uair dheireanach.
George Dickenson.
George Dickenson (Stan Jay) 4 Meán Fómhair 1963 den chéad uair; 28 Feabhra 1968 an uair dheireanach.
Laurie Fraser.
Laurie Fraser (Stanley Meadows) 13 Samhain 1963 den chéad uair; 8 Aibreán 1964 an uair dheireanach.
Dave Robbins.
Dave Robbins (Jon Rollason) 4 Nollaig 1963 den chéad uair; 28 Iúil 1971 an uair dheireanach.


Liosta de charachtair Coronation Street (1990).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1990.


Liosta de charachtair Coronation Street (1991).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1991.


Liosta de charachtair Coronation Street (1992).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1992.


Liosta de charachtair Coronation Street (1993).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1993.


Liosta de charachtair Coronation Street (1994).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1994.


Liosta de charachtair Coronation Street (1995).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1995.


Liosta de charachtair Coronation Street (1996).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1996.


Liosta de charachtair Coronation Street (1997).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1997.


Liosta de charachtair Coronation Street (1998).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1998.


Liosta de charachtair Coronation Street (1999).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 1999.


Liosta de charachtair Coronation Street (2000).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 2000.


Liosta de charachtair Coronation Street (2001).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 2001.


Liosta de charachtair Coronation Street (2002).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 2002.


Liosta de charachtair Coronation Street (2003).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 2003.


Liosta de charachtair Coronation Street (2004).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 2004.


Liosta de charachtair Coronation Street (2005).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Coronation Street den chéad uair sa bhliain 2005.


Liosta de charachtair Coronation Street (2006).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2006.


Liosta de charachtair Coronation Street (2007).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2007.


Liosta de charachtair Coronation Street (2008).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2008.


Liosta de charachtair Coronation Street (2009).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2009.


Liosta de charachtair Coronation Street (2010).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2010.


Liosta de charachtair Coronation Street (2011).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2011.


Liosta de charachtair Coronation Street (2012).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2012.


Liosta de charachtair Coronation Street (2013).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2013.


Liosta de charachtair Coronation Street (2014).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2014.


Robert Sheehan.
Aisteoir Éireannach is ea Robert Michael Sheehan (Gaeilge: "Roibeárd Mícheál Ó Siodhacháin") a rugadh ar 7 Eanáir 1988. Aithnítear é as páirteanna teilifíse mar Nathan Young in "Misfits" agus Darren in "Love/Hate", agus chomh maith leis sin as a ról sa scannán "Cherrybomb" sa bhliain 2009. Bhí príomhpháirt sa scannán "Killing Bono" mar Ivan McCormick aige, in éineacht le Ben Barnes. Go déanach sa bhliain 2011 bhí páirt thábhachtach aige i léiriú John Crowley de "The Playboy of the Western World" le J. M. Synge san Old Vic Theatre i Londain.
Ainmníodh Sheehan do ghradam IFTA trí huaire agus do ghradam BAFTA uair amháin. Roinn sé gradam BAFTA leis na baill eile d’fhoireann "Misfits". Sa bhliain 2013 ghlac sé le páirt Simon Lewis sa leagan scannáin den leabhar "City of Bones".
A óige.
Rugadh Sheehan i bPort Laoise, i gContae Laoise, do Maria agus Joe Sheehan. Garda síochána a athair. Robert an duine is óige de thriúr páistí. Ghlac sé Paul mar ainm cóineartaithe nuair a chuaigh sé faoi lámh an easpaig. Ar scoil dó i St. Paul's sheinn sé an bainseó, an bodhrán, agus na spúnóga, agus ghlac sé páirt i bhfleánna ceoil. D'imir sé an phríomhpháirt i ndráma scoile bunaithe ar an úrscéal "Oliver Twist". Spreag sin a shuim san aisteoireacht. A mháthair a thug go triail aisteora é agus é in aois a 14 bliana don scannán "Song For a Raggy Boy". Roghnaíodh é don pháirt, agus chaith sé roinnt seachtainí i gCorcaigh Thiar mar a raibh an scannánú ar siúl.


Cnoc na nAbhann.
Sliabh i gContae Chorcaí is ea Cnoc na nAbhann (535 m)).
Naisc sheachtracha.
Cnoc na nAbhann


Leabhar Íseáia.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Íseáia.


Leabhar Irimia.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Irimia.


Leabhar na nOlagón.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar na nOlagón.


Leabhar Bharúch.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Bharúch.


Leabhar Eizicéil.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Eizicéil.


Gairdín na saighdiúirí ar iarraidh i gcomhrac.
Gairdín na saighdiúirí ar iarraidh i gcomhrac (גן הנעדרים‎‎, Gan HaNe'edarim = The Garden of the Missing) Tá gairdín cuimhneacháin i Sliabh Herzl i Iarúsailéim. Tá sé suite i Náisiúnta Míleata agus Póilíní reilig. Tá an gairdín atá tiomanta do na Iarraidh in ghníomh go bhfuil an áit adhlactha anaithnid ó 1914 go dtí an lá atá inniu ann agus chomh maith le séadchomhartha sealadach na saighdiúirí anaithnid beartaithe chun bogadh go dtí an Halla Cuimhneacháin Náisiúnta a bheidh ar oscailt in 2017 in aice láimhe. Áirítear ar an cuimhneacháin ainmneacha na saighdiúirí agus oifigigh Giúdach agus neamh-Giúdach a sheirbheáil ar an Arm Iosrael agus Iosraelach Póilíní. a bunaíodh i 1954 ghearr ama tar éis uaimh ársa Giúdach fuair sé amach in aice láimhe mar: an Rannóg Iarraidh agus tháinig an Gairdín na Iarraidh in 2004. tá an gairdín lena n-áirítear "uaigheanna folamh" le bord cuimhneacháin leis na hainmneacha de na "Iarraidh in Action "in aice le Plaza cuimhneacháin.


Graves Park.
Is ceantar suite i Sheffield é Graves Park.


Hillsborough, Sheffield.
Is ceantar suite i Sheffield é Hillsborough.


Manor, Yorkshire Theas.
Is ceantar suite i Sheffield é Manor.


Mosborough.
Is ceantar suite i Sheffield é Mosborough.


Nether Edge.
Is ceantar suite i Sheffield é Nether Edge.


Richmond, Yorkshire Theas.
Is ceantar suite i Sheffield é Richmond.


Sheffield Lár na Cathrach.
Is ceantar suite i Sheffield é Sheffield Lár na Cathrach.


Shiregreen agus Brightside.
Is ceantar suite i Sheffield é Shiregreen agus Brightside.


Stannington.
Bonn agus cos croise seanmóra bhriste ón Meánaois i Stannington
Is ceantar suite i Sheffield, i Sasana, é Stannington. Sráidbhaile a bhí ann go dtí 1974 nuair a rinneadh cuid de chathair Sheffield é.


Stocksbridge agus Upper Don.
Is ceantar suite i Sheffield é Stocksbridge agus Upper Don.


Walkley.
Is ceantar suite i Sheffield é Walkley.


Hóisé.
Ba fháidh agus naomh é Hóisé. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Ióéil.
Ba fháidh agus naomh é Ióéil. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Obaidiá.
Is é Leabhar Obaidiá leabhar sa Bhíobla.


Ióna.
Ba fháidh agus naomh é Ióna. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Míocá.
Ba fháidh agus naomh é Míocá. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Nahúm.
Ba fháidh agus naomh é Nahúm. Luaitear é san Sean-Tiomna.


Habacúc.
Ba fháidh agus naomh é Habacúc. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Malaicí.
Ba fháidh agus naomh é Malaicí. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Zafainiá.
Ba fháidh agus naomh é Zafainiá. Luaitear é san Sean-Tiomna.


Hagaí.
Ba fháidh agus naomh é Hagaí. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Zacairia.
Is é Leabhar Zacairia leabhar sa Bhíobla.


Leabhar Dhainéil.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Dhainéil.


Leabhar Hóisé.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Hóisé.


Leabhar Ióéil.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Ióéil.


Leabhar Ámós.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Ámós.


Leabhar Óbaidiá.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Óbaidiá.


Leabhar Ióna.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Ióna.


Leabhar Mhíocá.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Mhíocá.


Leabhar Nahúm.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Nahúm.


Vóta aonair inaistrithe.
Is éard is Vóta Aonair Inaistrithe (VAI) ná an córas vótála a cruthaíodh chun ionadaíocht chionmhar a bhaint amach, trí vótáil rangaithe, i ndáilcheantair ilshuíochán (ceantair vótála). Faoi VAI, bíonn aonvóta inaistrithe ag gach toghthóir agus bíonn air/uirthi an vóta seo leithdháilte ar dtús ar an iarrthóir is fearr leis/léi agus, mar a théann an comhaireamh ar aghaidh agus nuair a éiríonn nó a mhalairt leis na hiarrthóirí, aistríonn an a vóta chuig na hiarrthóirí eile de réir roghanna an toghthóra, i gcomhréir le haon bharrachas nó vótaí séanta. Cionroinntear na vótaí i mbealai éagsúla (féach modhanna comhaireamh).
Vóta aonair inaistrithe


Leabhar Habacúc.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Habacúc.


Leabhar Zafainiá.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Zafainiá.


Leabhar Hagaí.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Hagaí.


Leabhar Zacairiá.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Zacairiá.


Leabhar Mhalaicí.
Is leabhar sa Bhíobla é Leabhar Mhalaicí.


Céad Leabhar na Macabaech.
Is leabhar sa Bhíobla é Céad Leabhar na Macabaech.


Dara Leabhar na Macabaech.
Is leabhar sa Bhíobla é Dara Leabhar na Macabaech.


Ionadaíocht chionmhar.
Is saincháilíocht nó saintréith í an Ionadaíocht chionmhar (IC) a bhaineann le córais toghcháin ina mbíonn rannáin nó difríochtaí sna toghthóirí le feiceáil go comhréireach sna baill tofa. Má thacaíocht 30% de na toghthóirí i bpáirtí polaitíochta áirithe, ansin beidh thart ar 30% de na suíocháin buaite ag an páirtí sin. Is é bunbhrí na gcóras seo ná go gcuireann na vótaí go léir leis an toradh: ní hamháin iolrach (nó tromlach coibhneasta), nó tromlach lom, acu. Éilíonn ionadaíocht chionmhar úsáid a bhaint as ceantair vótála ilchomhalta (ar a dtugtar freisin Ollcheantair); ní féidir úsáid a bhaint as i gceantair comhalta aonair, sé sin le rá, le suíochán amháin.
Vótáil le hionadaíocht chionmhar.("Na rialacha atá i bhfeidhm in Éirinn.").
De réir córas na hionadaíochta cionmhaire, trí aonvóta inaistrithe, cuireann tú in iúl do chéad rogha tré uimhir a 1 a scríobh le taobh do chéad rogha, uimhir a 2 le taobh an dara rogha, 3 le taobh an tríú rogha agus srl. Is féidir leat stopadh ag marcáil do pháipéir tar éis uimhir a 1 nó aon rogha eile nó is féidir leat leanacht ar aghaidh síos tríd an bpáipéar ballóide go dtí go bhfuil do rogha tugtha do na hiarrthóirí uilig ag críochnú leis an iarrthóir le do rogha is lú.
Nuair a vótálann tú mar seo, tá tú ag tabhairt ceada don cheann comhairimh do vóta a inaistriú go dtí an dara rogha a roghnaigh tú más rud é go bhfuil an chéad rogha tofa le fuílleach vótaí thar an gcuóta nó go bhfuil sé/sí díbrithe. Má tá an té a thug tú an dara rogha do/dí tofa nó díbrithe beidh an vóta inaistrithe go dtí an 3ú rogha agus mar sin de
Comhaireamh na vótaí.
Tugtar na boscaí ballóide go dtí lárionad comhairimh i ngach dáilcheantar nuair atá an vótáil críochnaithe. Tosaíonn an comhaireamh ar a 9:00 r.n. ar an lá dár gcionn. Déantar carnán de pháipéir ballóide ar son gach iarrthóra.
Déantar na páipéir bhallóide a mheascadh, a chomhaireamh agus a sortáil agus cuirtear aon pháipéir atá scriosta ar leataobh. Tá páipéar scriosta nuair nach bhfuil an stampa oifigiúil air nó muna bhfuil an rogha soiléir, mar shampla, má roghnaíonn an vótálaí dhá uimhir a 1 ar an bpáipéar nó má tá aon rud scríofa ar an bpáipéar ballóide a thugann le fios cé hé/hí an vótálaí. Dá bharr sin, is í an Vótáil Dlisteanach Iomlán an méid vótaí lúide an méid vótaí scriosta.
An cuóta.
Nuair a dhéantar na páipéir a chomhaireamh agus a rangú faightear an cuóta tríd an Vótáil Dlisteanach Iomlán a roinnt ar an méid suíochán atá le líonadh móide 1 gan aon fhuílleach a thabhairt san áireamh agus vóta amháin a chur leis. Mar shampla, i dtoghchán Dála i ndáilcheantar le 4 shuíochán agus 50,000 vóta caite, roinntear an 50,000 ar a 4 agus cuirtear 1 leis (i.e. 5) = 10,000; 10,000 agus 1= 10,001. Is é seo an cuóta vótaí nach mór do na hiarrthóirí a bhaint amach agus ciallaíonnn sé nach féidir ach ceathrar a thoghadh.
Vótaí sa bhreis.
Má fhaigheann iarrthóir níos mó ná an cuóta in aon chomhaireamh, tá na vótaí breise inaistrithe chuig na hiarrthóirí atá fágtha i gcomhréir an chéad rogha eile atá roghnaithe ag na vótálaithe (mar shampla, an chéad rogha eile le haghaidh gach vóta don iarrthóir nach bhfuil tofa nó díbrithe). Mar shampla, má fhaigheann iarrthóir A 900 vóta thar an gcuóta ar an gcéad chomhaireamh agus nuair a dhéantar scrúdú ar a c(h)uid vótaí ar fad agus feictear go bhfuil 30% den dara rogha ag dul chuig iarrthóir B, ní fhaigheann iarrthóir B 30% de vótaí ar fad iarrthóra A, faigheann iarrthóir B 30% de na vótaí sa bhreis, is é sin 270 vóta (30% de 900).
Nuair atá iarrthóir tofa ar an dara chomhaireamh nó ina dhiaidh, ní dhéantar scrúdú ach ar na vótaí a thug é/í thar an gcuóta sa dáileadh de vótaí breise, is é sin, an carnán vótaí deireanacha a bhí inaistrithe chuig an iarrthóir tofa.
Má éiríonn le beirt iarrthóir nó níos mó dul thar an gcuóta ag an am céanna, roinntear vótaí an té a fuair an méid breise is mó ar dtús. Caithfidh an dáileadh breise bheith roinnte dá mbeadh iarrthóir tofa nó an t-iarrthóir leis an méid is lú vótaí sábháilte ó dhíbirt nó an t-iarrthóir bheith incháilithe a gcostais toghcháin a aisíoc (má tá sé i gceist).
Nuair nach bhfuil aon dáileadh sa bhreis nó nuair atá cosc ar an dáileadh sa bhreis déantar ansin an t-iarrthóir leis an méid is lú vótaí a dhíbirt. Caithfear beirt iarrthóir nó níos mó a dhíbirt le chéile nuair atá sé soiléir nach bhfuil aon seans ann gur féidir iad a shábháilt ó dhíbirt sa deireadh thiar thall. Nuair atá iarrthóir díbrithe, déantar a c(h)uid vótaí a aistriú go dtí an chéad rogha eile atá luaite ar na páipéir sin.
Téann an comhaireamh ar aghaidh go dtí go mbíonn na suíocháin uilig líonta. Is féidir le hiarrthóir an suíochán deireanach a líonadh tré dul thar an gcuóta nó a bheith tofa gan aon chuóta a shroichint de bharr go bhfuil sé soiléir go dtoghfar é/í ar deireadh thiar. Dá bharr sin, má tá líon na suíochán atá le líonadh ceann amháin níos lú ná an méid iarrthóirí atá fágtha agus nach féidir leis an méid breise an t-iarrthóir leis an méid is lú vótaí a thabhairt suas cothrom leis an iarrthóir leis an dara méid is lú, toghtar na hiarrthóirí uilig seachas an t-iarrthóir leis an méid is lú vótaí, cé nár shroich aon duine acu an cuóta.
Aisíoc ar chostais toghcháin.
Is féidir le hiarrthóirí sa chuid is mó toghchán aisíocaíocht ar chostais toghcháin (suas go dtí uasmhéid de €6,348 do thoghchán Dála) a éileamh chomh fada agus gur ionann líon a gcuid vótaí agus sa bhreis ar 1/4 den chuóta. Tá rialacha comhairimh sa bhreis ann atá leagtha amach le gach deis a thabhairt d’iarrthóirí an méid vótaí seo a shroichint. Déantar an tairseach vótaí seo a chomhaireamh ar bhealach difriúil ag fothoghchán. Ar an gcaoi seo tá íosmhéid na vótaí a theastaíonn le haghaidh aisíocaíochta ar chostais toghcháin ag olltoghchán agus ag fothoghchán sa dáilcheantar céanna inchurtha lena chéile.
Athchomhairimh.
Is féidir le hiarrthóirí athchomhaireamh a iarraidh ag comhaireamh áirithe nó don chomhaireamh ar fad. Nuair atá athchomhaireamh le déanamh ar chomhaireamh faoi leith déantar scrúdú ar na páipéir uilig a bhaineann leis an gcomhaireamh sin agus déantar páipéir a aistriú má tá botúin déanta. Go hiondúil ní tharlaíonn athchomhaireamh iomlán ach i dtreo deireadh an chomhairimh ar fad agus ní mór scrúdú a dhéanamh ar na vótaí uilig mar a sheasann siad (gan aon cheann a bhogadh) le cinntiú go bhfuil na vótaí tugtha don iarrthóir ceart agus go bhfuil an méid ceart páipéir i ngach carn. Déantar nóta d’aon bhotún a rinneadh agus nuair atá an scrúdú uilig thart, déantar anailís ar thionchar na mbotún. Deimhníonn an Ceann Comhairimh na torthaí céanna arís ach amháin nuair atá botún ollmhór déanta (mar shampla, toradh a thoghfadh iarrthóir difriúil nó a dhéanfadh iarrthóir difriúil a dhíbirt) sa chás seo déantar athchomhaireamh ar na vótaí ón áit a tharla an botún.
Nuair atá críoch tagtha leis an gcomhaireamh, fógraíonn an ceann comhairimh torthaí an toghcháin.
Toghchórais na hionadaíochta cionmhar


Litir Naomh Pól chuig na Rómhánaigh.
Litir Naomh Pól chuig na Rómhánaigh
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Pól chuig na Rómhánaigh.


Céad Litir Naomh Pól chuig na Corantaigh.
Céad Litir Naomh Pól chuig na Corantaigh
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Céad Litir Naomh Pól chuig na Corantaigh.


Dara Litir Naomh Pól chuig na Corantaigh.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Dara Litir Naomh Pól chuig na Corantaigh.


Litir Naomh Pól chuig na Galátaigh.
Litir Naomh Pól chuig na Galátaigh
Is í Litir Naomh Pól chuig na Galátaigh leabhar sa Bhíobla agus san Tiomna Nua.


ITV2.
Is stáisiún teilifíse é ITV2 atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 7 Nollaig 1998.


BBC News.
Is stáisiún teilifíse é BBC News atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár ar an 9 Samhain 1997.


BBC Parliament.
Is stáisiún teilifíse é BBC Parliament atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár sa bhliain 1992.


CBBC.
Is stáisiún teilifíse é CBBC atá mar chuid de BBC. Chraol an chéad chlár ar an 1 Eanáir 1960.


CBeebies.
Is stáisiún teilifíse é CBeebies atá mar chuid de BBC. Craoladh an chéad chlár ar an 11 Feabhra 2002.


BBC Asian Network.
Is stáisiún raidió é BBC Asian Network atá mar chuid de BBC.


BBC Radio 6 Music.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 6 Music atá mar chuid de BBC.


BBC Radio 5 Live Sports Extra.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 5 Live Sports Extra atá mar chuid de BBC.
Tagairtí.
Raidió Radio 5 Live Sports Extra


BBC Radio 5 Live.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 5 Live atá mar chuid de BBC.


BBC Radio 4 Extra.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 4 Extra atá mar chuid de BBC.


BBC Radio 4.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 4 atá mar chuid de BBC.


BBC Radio 3.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 3 atá mar chuid de BBC.


BBC Radio 1Xtra.
Is stáisiún raidió é BBC Radio 1Xtra atá mar chuid de BBC.


Ceann comhairimh.
Ins na córais parlaiminte éagsúla, bíonn an ceann comhairimh freagrach as maoirseacht a dhéanamh ar thoghcháin i dtoghlaigh amháin nó níos mó.
An Astráil.
San Astráil is fostaí de chuid Choimisiúin Toghcháin na hAstráile nó Coimisiúin Toghcháin Stáit é an ceann comhairimh, a bhíonn i gceannas, go lánaimseartha, ar an roinnoifig áitiúil, agus a dhéanann maoirseacht ar thoghcháin sa rannóg sin, nó fostaí de ghnólacht príobháideach a mbíonn i mbun toghcháin agus / nó ballóidí sna hearnálacha príobháideacha agus / nó poiblí, nó aon duine a láimhseáileann aon toghcháin agus / nó ballóide d'aon ghrúpa nó ghrúpaí.
Éire.
Sa Phoblacht, i mBaile Átha Cliath agus i gCorcaigh bíonn post an an cheann comhairimh i seilbh Sirriam na Cathrach, agus sna ceantair eile i seilbh Chláraitheora Contae an cheantair (oifigeach cúirte sinsearach). I gcás toghcháin áitiúil, bíonn an post i lámha phríomhchinnire riaracháin na comhairle áitiúla. Bíonn oifigeach sinsearach ón oifig toghchórais sa Roinne Comhshaoil ag freastal mar cheann comhairimh toghchán uachtaránachta agus tabhairt faoi comhairimh toghcháin na hUachtaráin agus reifrinn.


CITV.
Is stáisiún teilifíse é CITV atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 3 Eanáir 1983.


ITV3.
Is stáisiún teilifíse é ITV3 atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 1 Samhain 2004.


ITVBe.
Is stáisiún teilifíse é ITVBe atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 8 Deireadh Fómhair 2014.


ITV Encore.
Is stáisiún teilifíse é ITV Encore atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 9 Meitheamh 2014.


ITV HD.
Is stáisiún teilifíse é ITV HD atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 9 Meitheamh 2006.


ITV4.
Is stáisiún teilifíse é ITV4 atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 1 Samhain 2005.


ITV (bealach teilifíse).
Is stáisiún teilifíse é ITV atá mar chuid de ITV. Chraol an chéad chlár ar an 22 Meán Fómhair 1955.


Bosca ballóide.
Is éard is bosca ballóide ná coimeádán séalaithe sealadach, de ghnáth bíonn sé cearnach ("cé gur féidir uaireanta gur mála dobhearnaithe a bhéas in úsáid"). Bíonn sliotán caol ar a bharr, a bhíonn mór go leor chun glacadh le páipéar ballóide, ach a chuireann cosc ar aon duine rochtain a fháil ar na vótaí a caitheadh, go dtí dheireadh na tréimhse vótála.
Boscaí ballóide trédhearcach in úsáid san olltoghchán Háítíoch sa bhliain 2006


David Walliams.
Is údar, fuirseoir ar a boinn, aisteoir agus láithreoir Sasanach é David Edward Walliams. Rugadh é ar an 20ú Lúnasa 1971 i Londain. Ar an ceathrú d'Iúil 2006 dean sé an Mhuir nIocht a snámh chun airgead a bailiú do Sport Relief. Tá sé ina moltóir ar Britaing Got Talent ón bhliain 2012.
Údar.
Is údar cáiliúl é David Walliams do pháistí. Tá seacht leabhair scríobhta aige agus dhéanadh scanánn do trí chinn acu(The boy in the dress, Mr Stink agus Gangsta Granny). Is é 'The boy in the dress' an chéad leabhar a scríobh sé.


Litir Naomh Pól chuig na hEifeasaigh.
Litir Naomh Pól chuig na hEifeasaigh
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Pól chuig na hEifeasaigh.


Litir Naomh Pól chuig na Filipigh.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Pól chuig na Filipigh.


Litir Naomh Pól chuig na Colasaeigh.
Litir Naomh Pól chuig na Colasaeigh
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Pól chuig na Colasaeigh.


Céad Litir Naomh Pól chuig na Teasalónaigh.
Céad Litir Naomh Pól chuig na Teasalónaigh
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Céad Litir Naomh Pól chuig na Teasalónaigh.


Dara Litir Naomh Pól chuig na Teasalónaigh.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Dara Litir Naomh Pól chuig na Teasalónaigh.


Teasaloinicé.
Is í Teasaloinicé (Gréigis: Θεσσαλονίκη [θesalonici] ("éisteacht") an dara chathair is mó sa Ghréig agus príomhchathair na Macadóine Gréagaigh, réigiún riaracháin Lár na Macadóine, agus riarachán díláraithe na Macadóine agus na Trácia. Is é Συμπρωτεύουσα (Symprotévousa), sa bhrí litriúil "comh- ardchathair" ", an teideal oinigh atá a uirthi, a dhéanann tagairt don stádas stairiúil a bhí aici, mar Συμβασιλεύουσα (Symvasilévousa) nó "comh-phríomhchathair" chomh maith le Cathair Chonstaintín ar Impreacht an Oirthir.


Céad Litir Naomh Pól chuig Tiomóid.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Céad Litir Naomh Pól chuig Tiomóid.


Dara Litir Naomh Pól chuig Tiomóid.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Dara Litir Naomh Pól chuig Tiomóid.


Litir Naomh Pól chuig Títeas.
Litir Naomh Pól chuig Títeas
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Pól chuig Títeas.


Litir Naomh Pól chuig Filéamón.
Litir Naomh Pól chuig Filéamón
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Pól chuig Filéamón.


Litir chuig na hEabhraigh.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í an Litir chuig na hEabhraigh.


Abbey Green.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Abbey Green.


Abbey Hulton.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Abbey Hulton.


Banky Brook.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Banky Brook.


Bentilee.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Bentilee.


Berryhill Fields.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Berryhill Fields.


Birches Head.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Birches Head.


Blurton.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Blurton.


Blythe Bridge.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Blythe Bridge.


Bucknall, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Bucknall.


Burslem.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent, Staffordshire é Burslem.


Chell, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Chell.


Cliffe Vale, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Cliffe Vale.


Dresden, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Dresden.


Etruria, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Etruria.


Fenton, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Fenton.


Hanley Park.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Hanley Park.


Hanley, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent, Staffordshire é Hanley.


Ollscoil Bonn.
Is ollscoil í an Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, atá suite i mBonn sa Ghearmáin. Bunaíodh Ollscoil Bonn sa bhliain 1818. Tá an Ollscoil seo ar cheann de na hollscoileanna is mó sa Ghearmáin le breis is 32,000 mac léinn sa lá atá inniu ann. Bhí an teangeolaí cáiliúil Rudolf Thurneysen ina Ollamh le Léinn Cheiltigh in Ollscoil Bonn idir 1913 agus 1923.


Litir Naomh Séamas.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Séamas.


Céad Litir Naomh Peadar.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Céad Litir Naomh Peadar.


Dara Litir Naomh Peadar.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Dara Litir Naomh Peadar.


Céad Litir Naomh Eoin.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Céad Litir Naomh Eoin.


Jeff Garlin.
Is aisteoir Meiriceánach é Jeffrey Todd "Jeff" Garlin, a rugadh i Chicago, Illinois, ar 5 Meitheamh 1962.


Ollscoil Göttingen.
Is ollscoil í an Georg-August-Universität Göttingen nó Ollscoil Göttingen'", atá suite i nGöttingen sa Ghearmáin. Bunaíodh an ollscoil ag Georg August, ("George Augustus" as Béarla) Toghthóir Hanover ("Kurfürst von Hannover") san Impireacht Naofa Rómhánach agus Rí na Breataine Móire, sa bhliain 1734. Tá Ollscoil Göttingen ar cheann de na hollscoileanna is mó sa Ghearmáin agus tá thart ar 29,000 mac léinn ag freastal uirthi sa lá atá inniu ann.
Bhí daoine cáiliúla ina Ollamh le heolaíocht, le mhatamaitic, agus réimse eile san ollscoil i nGöttingen, mar shampla an matamaiticeoir Carl Friedrich Gauss, an teangeolaí Jacob Grimm, an ceimicí fisiciúil Walther Nernst, an matamaiticeoir David Hilbert, an fisiceoir Max Planck agus go leor eile.


Göttingen.
Is cathair ollscoile é Göttingen (Gearmáinis Íochtarach: "Chöttingen") atá suite i ndeisceart na Sacsaine Íochtarach, sa Ghearmáin. Tá breis is 116,000 duine ina gcónaí san ait seo agus is é Göttingen an séú cathair is mó sa Sacsain Íochtarach, i ndiaidh Hannover, Braunschweig, Oldenburg, Osnabrück agus Wolfsburg. Bronnadh an teideal “cathair” -is é sin os cionn 100,000 duine- ar Göttingen sa bhliain 1964.
Tá ollscoil chailiúil ann agus is Ollscoil Göttingen ar cheann de na hollscoileanna is mó sa Ghearmáin.


Dara Litir Naomh Eoin.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Dara Litir Naomh Eoin.


Tríú Litir Naomh Eoin.
Is leabhar sa Bhíobla agus san Tiomna Nua í Tríú Litir Naomh Eoin.


Litir Naomh Iúd.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua í Litir Naomh Iúd.


Apacailipsis.
Is leabhar sa Bhíobla agus sa Tiomna Nua é Apacailipsis Eoin.


Droichead George Washington.
Droichead George Washington, radharc ó New Jersey soir i dtreo Manhattan
Droichead crochta mór cruach trasna an Abhainn Hudson idir New Jersey agus Cathair Nua-Eabhrac is ea Droichead George Washington. Tugtar "the GW Bridge", "the GW(B)" agus "the George" air go neamhfhoirmeálta freisin. Ceanglaíonn sé Fort Lee, New Jersey, le Washington Heights, i dtuaisceart Manhattan. Tá dhá leibhéal ann, 14 lána san iomlán. Cuireadh tús lena thógáil i mí Deireadh Fómhair, sa bhliain 1927, agus osclaíodh é i mí Deireadh Fómhair na bliana 1931. Iompraíonn an droichead 106 milliún feithicil sa bhliain, rud a fhágann gurb é an droichead is gnóthaí ar domhan é.
Tá an droichead 4,760 troighe (1,450 méadar) ar fad, 119 troighe (36 m) ar leithead, agus 604 troighe (184 m) os cionn an Hudson. Tá talamh ard ar an thaobh den abhainn agus le linn na Réabhlóide
Mheiriceánaí bhí dúnfort cóngarach do dhá cheann an droichid, Fort Lee i New Jersey agus Fort Washington i Manhattan ar na hairde. Sular tógadh an droichead chuireadh na haillte ar thaobh New Jersey (na "Pallisades") bac ar theagmháil idir an dá thaobh den abhainn.


Hartshill Park.
Is anaclann dúlra suite i Stoke-on-Trent é Hartshill Park.


Heron Cross.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Heron Cross.


Hartshill, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Hartshill.


Lightwood.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Lightwood.


Longport, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Longport.


Longton, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent, Staffordshire é Longton.


Meir, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Meir.


Middleport, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Middleport.


Norton le Moors.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Norton le Moors.


Penkhull.
Is baile beag atá suite in Stoke-on-Trent, in Staffordshire, é Penkhull. Sa bhliain 2011, bhí cónaí ar 6,518 duine ar an mbaile.


Shelton, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Shelton.


Sideway.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Sideway.


Smallthorne.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Smallthorne.


Sneyd Green.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Sneyd Green.


Trentham, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Trentham.


Tunstall, Staffordshire.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent, Staffordshire é Tunstall.


Weston Coyney.
Is ceantar suite i Stoke-on-Trent é Weston Coyney.


Aldersley.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Aldersley.


All Saints, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é All Saints.


Dioscliosta Carly Rae Jepsen.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí is scríbhneoir Ceanadach Carly Rae Jepsen ná trí albaim stiúideo, seinn leabhraithe amháin, dhá singil déag mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus naoi físeáin ceoil.


Teárlach Ceanadach.
Polaiteoir Albannach ab ea Nigel Farage nó Charles Peter Kennedy i mBéarla, ceannaire an Páirtí Daonlathach Liobrálach (3 Samhain 1964 - 1 Meitheamh 2015).


Keith Harris.
Ba bholgchainteoir Sasanach é Keith Shenton Harris (a rugadh ar an 21 Meán Fómhair 1947 agus fuair bás ar an 28 Aibreán 2015).


Tariq Aziz.
Polaiteoir Iarácach ab ea Tariq Aziz nó Mikhail Yuhanna, (28 Aibreán 1936 - 5 Meitheamh 2015).


Scéalta Átha Cliath.
Is clár Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 3 Samhain, 2011 ar aghaidh iad "Scéalta Átha Cliath".


Ashmore Park.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Ashmore Park.


Bilston.
Is ceantar suite i Wolverhampton, Midlands Thiar é Bilston.


Blakenhall.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Blakenhall.


Bradley.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Bradley.


Bradmore.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Bradmore.


Burnhill Green.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Burnhill Green.


Bushbury.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Bushbury.


Castlecroft.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Castlecroft.


Chapel Ash.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Chapel Ash.


Claregate.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Claregate.


Compton, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Compton.


Coseley.
Is ceantar suite i Wolverhampton, Midlands Thiar é Coseley.


Deansfield.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Deansfield.


Ettingshall.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Ettingshall.


Dovecotes.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Dovecotes.


Fallings Park.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Fallings Park.


Dunstall Hill.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Dunstall Hill.


Finchfield.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Finchfield.


Goldthorn Park.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Goldthorn Park.


Gorsebrook.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Gorsebrook.


Fordhouses.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Fordhouses.


Graiseley.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Graiseley.


Heath Town.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Heath Town.


Horseley Fields.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Horseley Fields.


Lanesfield.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Lanesfield.


Patrick Rothfuss.
Is scríbhneoir Meiriceánach den fantasaíocht eipiciúil é Patrick James Rothfuss (6 Meitheamh 1973). Tá cáil air ar son a sraith trí-imleabhar "The Kingkiller Chronicle" ("Croinic an Rímharfóra"). Glacann sé páirt Viari, rógaire is gaiseachán, sna cluichí D&D beo ag comhdháil PAX (Penny Arcade EXPO).
Saol.
Rugadh Patrick Rothfuss i Madison, Wisconsin. Fuair sé a B.S. i mBéarla ó Ollscoil Wisconsin – Stevens Point i 1999 tar éis naoi mbliana a chaitheamh ag taiscéaladh ábhair éagsúil: innealtóireacht cheimiceach, an síceolaíocht chliniciúil agus ábhair eile. Scríobh sé don nuachtáin campais "The Pointer". Thosaigh sé a thríológ i 1993 agus ba dhalta é. An tráth sin, ghlacadh sé le trí phoist pháirtaimseartha. Chríochnaigh sé an tríológ roimh a chríochnaigh sé a chéim agus thosaigh sé ag cur é in eagar.
Fuair sé MA ag Ollscoil Washington State agus d’fhill sé go Stevens Point mar múinteoir. Bhuaigh sé comórtas Writers of the Future 2002 le “The Road to Levinshir” (Bóthar go Levinshir), sliocht as a úrscéal neamhfhoilsithe "The Wise Man’s Fear". Bhuail sé a ghníomhaire, Matt Bialer, tar éis an ceardlann sin. Ina dhiaidh sin dhíol Rothfuss a húrscéalta go DAW Books.
I 2012 chuir Rothfuss podchraoladh míosúil fantasaíocht, "The Story Board", i láthair.
Eagraíonn Rothfuss an charthanacht Wordbuilders agus ó 2008 bhailigh í níos mó ná $4 milliún, go háirithe don Heifer International, carthanacht a cuir stoc, uisce inólta, oideachas agus oiliúint ar fail do phobail sa domhan forbraíochta.
Tá beirt mhic ag Rothfuss agus a chailín Sarah: “Oot” agus “Cutie Snoo”.
Scríbhneoireacht.
Foilsíodh "The Name of the Wind" i 2007. Bhuaigh an leabhar Quill Award (do Ficsean Eolaíochta, Fantasaíocht agus Uafás) i 2007 agus Alex Award i 2008 agus bhí sé ar an liosta “Books of the Year” le "Publishers Weekly".
I 2011 foilsíodh "The Wise Man’s Fear". Shroich an leabhar an barr den New York Times Hardback Fiction Bestseller List.
D’fhoilsigh Rothfuss an nóibhille "The Slow Regard of Silent Things" i 2014, scéal faoi Auri, carachtar as domhan an Rímharfóir. Sa scéal sin nocht Rothfuss an ainm den domhan sin, Temerant.
Saothair.
"The Kingkiller Chronicle" ("Croinic an Rímharfóra").
• "The Name of the Wind" ("Ainm na Gaoithe"), Aibreán 2007
• "The Wise Man’s Fear" ("Faitíos an tSaoi"), Márta 2011
• "The Doors of Stone" ("Doirse na Cloiche"), a bheith ar fáil.
• "The Slow Regard of Silent Things" ("Aithniú Foighneach Rudaí Ciúine"), Deireadh Fomhair 2014.
• "The Lightening Tree" ("Crann Tintrí") – gearrscéal suite i domhan an Rímharfóir le páirt ag Bast (Meitheamh 2014) i "Rogues" ("Rógairí") curtha in eagar ag George R.R. Martin agus Gardner Dozois.
• "The Adventures of the Princess and Mr Whiffle, part one: The Thing Beneath the Bed" ("Eachtraí an Bhanphrionsa agus an Whiffleach, cuid a haon: An Rud Faoin Leaba").
• "The Adventures of the Princess and Mr Whiffle, part two: The Darkness of Deep Below" ("Eachtraí an Bhanphrionsa agus an Whiffleach, cuid a dó: An Dorchadas i nDoimhneacht Thíos")
• "Your College Survival Guide" ("Cabhair Leabhar an Choláistaíocht"), 2005.


Seraphina.
Úrscéal fantasaíochta i mBéarla is ea "Seraphina", a seoladh i 2012. Is é an chéad úrscéal é ó Rachel Hartman. D'fhoilsigh Random House Publishing ar 10 Iúil 2012, agus
bhí sé ar an ochtú leabhar ar Liosta Leabhar Sárdhíola an New York Times sa tseachtain i ndiaidh a fhoilsithe. Bronnadh an Duais William C. Morris, a bhronntar ar an saothar is fearr do dhaoine óga fásta ó údar nua, ar "Seraphina" i 2013. Tá cearta foilsithe an leabhair díolta i fiche teanga iasachta, an Spáinnis agus an Eabhrais san áireamh. Tháinig "Shadow Scale", atá ina chomharba ar "Seraphina", amach i 2015.
Achoimre.
Tá scéal "Seraphina" suite i ríocht darb ainm Goredd, agus leanann an leabhar Seraphina, ceoltóir sa chúirt ríoga, sé bliana déag d'aois. Tarraingíodh isteach i mistéir dúnmharaithe í nuair a thángthas ar chorp an Rídhamhna Rufus, agus é dícheannaithe ar nós a thugann le fios gur dragain a mharaigh é. Tharlaigh an dúnmharú an oíche roimh chothrom an lae 40 bliain ó shin a síníodh conradh a chuir deireadh leis an gcogadh idir dragain agus an cine daonna. Is féidir leis na dragain cruth daonna a chur orthu, ach teipeann orthu mothúcháin dhaonna a thuiscint, rud a chuireann leis an easpa muiníne agus leis an bhfuath idir an dá chine.
Cúlra.
Scríobh Hartman faoin ríocht Goredd i dtosach in úrscéal grafach darb ainm "Amy Unbounded". Thug Hartman le fios, agus í faoi agallamh ag Suvudu, gur dheacair léi
dragain a tharraingt i líníocht agus dá bhrí sin roghnaigh sí go bhféadfaidís cruth daonna a chur orthu féin chun gurbh usa iad a tharraingt.
Reception.
Ba mhaith an glacadh a fuair "Seraphina". Fuair an leabhar ocht léirmheas a bhfuil réiltín leo ó shuímh léirmeasa éagsúla, agus aitheantas ón Center for Children's Books. Mhol Kirkus Reviews an leabhar, leis, agus “sármhaith” á thabhairt air. Dúirt léirmheastóir de chuid an Washington Post go raibh Hartman in ann "fuil úr a chur i dtróp seanchaite [na ndragan ficseanúil]". Bhronn SFX 4 réiltín go leith ar an úrscéal, agus a chuid próis á lua mar "go hálainn". Dúirt an Quill & Quire leis go seasann an leabhar amach ó na “gnáthscéalta dragan”, agus téamaí an leabhair ó thaobh teanga agus ceoil de ag ag oibriú go maith le próis Hartman. Roghnaigh Publishers Weekly an leabhar mar cheann dá “Leabhair Nua Is Fearr don tSeachtain 9ú Iúil 2012”, agus dúirt go “bhfuil a lán suilt le fáil i gcéadleabhar Hartman”. Mol léirmheastóirí de chuid an School Library Journal stíl Hartman mar aon le reacaireacht an chlosleabhair.
Duaiseanna.
Bhí "Seraphina" sa bhabhta ceannais le haghaidh Governor General's Literary Award i gCeanada i2012 sa chatagóir Téacs do Pháistí. Ar 28ú Eanáir 2013 fuair sé Duais William C. Morris, a bhronntar go bliantúil ar an leabhar is fearr do dhaoine óga fásta atá á fhoilsiú sna Stáit Aontaithe ó údar nua. Bhí "Seraphina" ar an ngearrliosta do Waterstone's Children's Book Prize i 2013 sa chatagóir “leabhair do dhéagóirí”, agus fuair sé an Duais Cybils le haghaidh an úrscéil fantasaíocht nó ficscin eolaíochta do dhaoine óga fásta. Tháinig sé sa data áit i 2013 donWilliam L. Crawford Fantasy Award. Cuireadh “Seraphina” ar an liosta fada sa Ríocht Aontaithe don CILIP Bonn Charnegie i 2013. Bhí "Seraphina" ar an ngearrliosta freisin don Kitschies Golden Tentacle Award i 2012 agus an Duais Andre Norton.


David Luiz.
Is é David Luiz Moreira Marinho peiledóir a d'imir le haighagh Chelsea Football Club.


Low Hill.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Low Hill.


Merridale.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Merridale.


Merry Hill, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Merry Hill.


Monmore Green.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Monmore Green.


Newbridge, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Newbridge.


Old Fallings.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Old Fallings.


Oxley, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Oxley.


Park Village.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Park Village.


Pendeford.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Pendeford.


Penn Fields.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Penn Fields.


Penn.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Penn.


Perton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Perton.


Scotlands.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Scotlands.


Scotlands Estate.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Scotlands Estate.


Sedgley.
Is ceantar suite i Wolverhampton, Midlands Thiar é Sedgley.


Springfield, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Springfield.


Stowheath.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Stowheath.


Tettenhall.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Tettenhall.


Tettenhall Wood.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Tettenhall Wood.


The Lunt.
Is ceantar suite i Wolverhampton é The Lunt.


Warstones.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Warstones.


Wednesfield.
Is ceantar suite i Wolverhampton, Midlands Thiar é Wednesfield.


Whitmore Reans.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Whitmore Reans.


Wightwick.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Wightwick.


Wood End, Wolverhampton.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Wood End.


Woodcross.
Is ceantar suite i Wolverhampton é Woodcross.


Biddulph.
Is baile suite i Staffordshire é Askern.


Burntwood.
Is baile atá suite in Staffordshire, in iarthar Shasana, é Burntwood. Tá an pháirc is lú i Sasana, Prince's Park lámh le Christ Church, in Burntwood. Sa bhliain 2014 bhí 26,049 ina gcónaí sa bhaile.


Burton upon Trent.
Is baile suite i Staffordshire é Burton upon Trent.


Cannock.
Is baile suite i Staffordshire é Cannock.


Cheadle, Staffordshire.
Is baile suite i Staffordshire é Cheadle.


Eccleshall.
Is baile suite i Staffordshire é Eccleshall.


Germanwings Eitilt 9525.
Dhá Airbus A380 in Frankfurt
D'fhág Germanwings Eitilt 9525 (4U9525/GWI18G) Bharcelona ar an 24 Márta 2015, ar a bhealach go Düsseldorf. Ach tharla tuairt eitleáin, in oirdheisceart na Fraince.
Stiúraigh an comhphíolóta, Andreas Lubitz d'aon turas an t-eitleán i dtreo sléibhte na nAlp. Féinmharú a bhí i gceist.
Básanna.
Maraíodh 144 paisinéir agus seisear criú a bhí ar an eitleán Airbus A320. B'as an Ghearmáin agus an Spáinn formhór na ndaoine a maraíodh.


Gang Liu.
Matamaiticeoir, fisiceoir, gníomhaí ar son an daonlathais, agus innealtóir Síneach-Mheiriceánach a saolaíodh in Liaoyuan, Cúige Jilin, sa tSín is ea Gang Liu (Pinyin:Gāng Liú, Sínis shimplithe: 刘刚; r. 30 Eanáir 1961).
Glacadh isteach é i roinn na fisice in Ollscoil Bhéising i bpríomhchathair na Síne sa bhliain 1982 agus ní ba dhéanaí bronnadh máistir eolaíochta sa radharceolaíocht air. Sa bhliain 1989 bhí sé ar duine de na ceannairí, in éineacht le Wang Dan agus Wuerkaixi, i ngluaiseacht dhaonlathais na mac léinn sa tSín. I ndiaidh na hagóidí sin a chur faoi chois, chuir rialtas na Síne é sa tríú háit ar liosta na ndaoine ba mhó ar iarraidh. Gabhadh é agus gearradh 6 bliana príosúnachta air.
Agus é saor sa bhliain 1996, níorbh fhada go raibh sé i bponc arís ar chúiseanna polaitiúla ach d'éirigh leis éalú go dtí an Iarthar. Bronnadh céim mháistir sa ríomheolaíocht air in Ollscoil Columbia i Nua-Eabhrac. Chaith sé tamall ag Bell Labs in Murray Hill, New Jersey freisin, sa Roinn Taighde ar Mhatamaitic Líonraí agus Córas, ag obair ar dearadh agus pleanáil líonraí radharceolaíochta, srl. D'oibrigh Liu Gang ina dhiaidh sin do Morgan Stanley i gCathair Nua-Eabhrac mar anailísí IT.


Manglam.
Is deoch í an manglam a chuimsíonn dhá nó níos mó comhábhair má chuimsíonn aon amháin díobh alcól.


Zú.
a> timpeall 1902. Taispeánann an pictiúr a laghad agus a mhínádúrtha agus a bhíonn cásanna den seanchineál.
Páirc nó áit eile ina gcoinnítear ainmhithe, idir fhiáine nó cheansaithe, le taispeáint don phobal is ea zú, nó gairdín ainmhithe. Tagann an focal "zú" ón mBéarla, giorrachán ó "[London] Zoological Garden", an chéad zú ar domhan a bunaíodh ar son cuspóirí eolaíochta. Tháinig an "zoo-" in "zoological" as "zōon" (ζῷον, "ainmhí") na sean-Ghréigise.
Tá bailiúcháin ainmhithe ar eolas againn ó ríochtaí ársa na hÉigipte, na hAisiria, na Síne agus na nAstacach.


An Bhleaist.
Seal aerbhuamáil straitéiseach ar an an Ríocht Aontaithe ó Gearmáin na Naitsithe ab ea an Bhleaist i rith an Dara Cogadh Domhanda.


Benedicta Boccoli.
Is aisteoir Iodálach í Benedicta Boccoli, a rugadh ar an 11 Samhain 1966.
A saol.
Rugadh Benedicta i Milano ar 11 Samhain 1966. D'aistrigh sí go dtí an Róimh lena teaghlach mar leanbh. Tá a deirfiúr Brigitta ina haisteoir chomh maith.
Aithnítear Benedicta mar aisteoir eicléictiúil. Thosaigh sí ar an teilifís ag aois an-luath (18 bliana). Cúpla bliain ina dhiaidh sin, is é a haithne ar an amharclann gur oir an obair sin di mar aisteoir.
Ceangail sheachtaracha.
Boccoli, Benedicta
Boccoli, Benedicta


Árón.
Ba fháidh agus naomh é Árón. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Ámós.
Ba fháidh agus naomh é Ámós. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Iongúisaigh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Iongúisaigh. Is í an Iongúisais a bpríomhtheanga.


Brigitta Boccoli.
Is aisteoir Iodálach í Brigitta Boccoli, a rugadh ar an 5 Bealtaine 1972.
A saol.
Rugadh Boccoli sa Róimh ar 5 Bealtaine 1972. Tá a deirfiúr Benedicta ina haisteoir chomh maith. Phós sí an t-ealaíontóir sorcais Stefano Nones Orfei. Tá páiste amháin acu darb ainm Manfredi.
Ceangail sheachtracha.
Boccoli, Brigitta
Boccoli, Brigitta


Anna Rita Del Piano.
Is aisteoir Iodálach í Anna Rita Del Piano, a rugadh ar an 26 Iúil 1966.
Ceangail Sheachtaracha.
Del Piano, Anna Rita
Del Piano, Anna Rita


Fazeley.
Is baile suite i Staffordshire é Fazeley.


Hednesford.
Is baile suite i Staffordshire é Hednesford.


Kidsgrove.
Is baile suite i Staffordshire é Kidsgrove.


Leek, Staffordshire.
Is baile suite i Staffordshire é Leek.


Newcastle-under-Lyme.
Is baile suite i Staffordshire é Newcastle-under-Lyme.


Perry Crofts.
Is baile suite i Staffordshire é Perry Crofts.


Rugeley.
Is baile suite i Staffordshire é Rugeley.


Stoke-upon-Trent.
Is baile suite i Staffordshire é Stoke-upon-Trent.


Stone, Staffordshire.
Is baile suite i Staffordshire é Stone.


Tamworth, Staffordshire.
Is baile suite i Staffordshire é Tamworth.


Uttoxeter.
Is baile suite i Staffordshire é Uttoxeter.


Askern.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Askern.


Barnsley.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Barnsley.


Bawtry.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Bawtry.


Brierley.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Brierley.


Conisbrough.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Conisbrough.


Dinnington.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Dinnington.


Doncaster.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Doncaster.


Edlington.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Edlington.


Hatfield,Yorkshire Theas.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Hatfield.


Hoyland.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Hoyland.


Maltby, Yorkshire Theas.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Maltby.


Mexborough.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Mexborough.


Penistone.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Penistone.


Rotherham.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Rotherham.


Stainforth, Yorkshire Theas.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Stainforth.


Swinton, Yorkshire Theas.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Swinton.


Thorne, Yorkshire Theas.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Thorne.


Tickhill.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Tickhill.


Wath-upon-Dearne.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Wath-upon-Dearne.


Wombwell.
Is baile suite i Yorkshire Theas é Wombwell.


Baildon.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Baildon.


Batley.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Batley.


Bingley.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Bingley.


Brighouse.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Brighouse.


Castleford.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Castleford.


Denholme.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Denholme.


Dewsbury.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Dewsbury.


Elland.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Elland.


Elmsall Theas.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Elmsall Theas.


Featherstone.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Featherstone.


Hebden Bridge.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Hebden Bridge.


Heckmondwike.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Heckmondwike.


Hemsworth.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Hemsworth.


Holmfirth.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Holmfirth.


Huddersfield.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Huddersfield.


Ilkley.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Ilkley.


Keighley.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Keighley.


Knottingley.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Knottingley.


Mirfield.
Canáil Calder agus Hebble mar a dtéann sí trí Mirfield
Is baile atá suite in Yorkshire Thiar i Sasana é Mirfield. Sa bhliain 2011 bhí 19,563 duine ina gcónaí ann.


Mytholmroyd.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Mytholmroyd.


Normanton, Yorkshire Thiar.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Normanton.


Ossett.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Ossett.


Pontefract.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Pontefract.


Shipley, Yorkshire Thiar.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Shipley.


Silsden.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Silsden.


Sowerby Bridge.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Sowerby Bridge.


Todmorden.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Todmorden.


Wetherby.
Is baile suite i Yorkshire Thiar é Wetherby.


Dioscliosta Little Mix.
Is éard atá i dioscliosta an popghrúpa Little Mix ná ceithre albaim stiúideo, cúig shingil déag mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus trí déag físeáin ceoil.


Hiopstar.
Is fochultúr a mbaineann le bánaigh mílaoiseach ina gcónaí sa gceantair uirbeach é Hiopstar.


Abidjan.
Is é Abidjan príomhchathair eacnamaíochta an Chósta Eabhair. Is é an chathair is mó sa tír agus an chathair is mó ina labhraítear Fraincis san Afraic Thiar. I ndaonáireamh na bliana 2014 fuarthas 7,707,404 duine ina gcónaí ann, is é sin, 20% de dhaonra na tíre ar fad. Níl ach Lagos na Nigéire níos mó san Afraic Thiar mar chathair. Áirítear Abidjan mar an crosbhóthar cultúrtha den Afraic Thiar, agus tá an sé an-fhorbartha mar chathair.
Nuair a tógadh cé nua san áit sa bhliain 1931, agus go mór mór i ndiaidh stádas mar phríomhchathair riaracháin faoi na Francaigh a fháil sa bhliain 1933, tháinig borradh mór faoin gcathair. Calafort tábhachtach ab ea Abidjan i ndiaidh oscailt an chanáil Vridi sa bhliain 1951 mar ansin bhí longa móra in inmhe dul isteach i Murlach Ébrié. Sa bhliain 1983, d'fhógair an rialtas Yamoussoukro a bheith ina phríomhchathair ar an tír, cé go bhfuil oifigí an rialtais náisiúnta beagnach ar fad suite in Abidjan i gcónaí, chomh maith leis na hambasáidí eachtrannacha go léir.


Yamoussoukro.
Cuid de Yamoussoukro. Tá Baisleac Notre Dame de la Paix i lár an phictiúir.
Príomhchathair oifigiúil Phoblacht an Chósta Eabhair, san Afraic Thiar, is ea Ceantar Yamoussoukro agus é suite 240 km (150 míle slí) thiar thuaidh d'Abidjan i réigiún na lochanna. Foghraítear "Yamoussoukro" sa Chósta Eabhair le trí shiolla: yam-so-kro. Is é Abidjan príomhchathair eacnamaíochta na tíre agus is in Abidjan atá an chuid is mó d'oifigí an rialtais náisiúnta go fóill, chomh maith le hambasáidí eachrannacha.
De réir an chéad leagan de dhaonáireamh na bliana 2014, tá cónaí ar 355,753 duine in Yamoussoukro. Tá 3,500 km cearnacha (1,400 míle cearnacha) d'achar i gceantar na príomhchathrach, idir chnoic ísle agus mháchairí. Bhí 207,412 duine ina gcónaí i gComún Yamoussoukro féin sa bhliain 2014.
Tá an bhaisleac Chaitliceadh Rómhánach Notre Dame de la Paix suite i Yamoussoukro. Tá sí ar na baisleaca is mó ar domhain.


Trevor Ó Clochartaigh.
Trevor Ó Clochartaigh sa bhliain 2013
Is Seanadóir le Sinn Féin é Trevor Ó Clochartaigh (rugadh 14 Márta 1968). Rugadh agus tógadh é i Huddersfield do thuismitheoirí de bhunú Connemara. Bhain sé céim amach sa ghnó ó choláiste na hollscoile Gaillimh. D'obair sé mar bhainisteoir le Taibhdhearc na Gaillimhe agus mar stiúrthóir ar cláracha cosúil le Ros na Rún. Ar dtús bhí sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre ach thréig sé iad agus ghlac sé ballríocht i Sinn Féin. Níor eirigh leis sna holltoghcáin le haghaidh an Dáil ach ceapadh é mar Seanadóir. Bíonn sé an ghnóthach i gcúrsaí bainteach leis an Ghaeilge agus é le chloisteáil go mion minic san oireachtas ag troid ar a son.
Sheas Ó Clochartaigh san Olltoghchán 2016 ach níor éirigh leis suíochán Dála a bhaint amach. Mar sin féin, atoghadh
ina Sheanadóir é ar an 26 Aibreán, 2016.


Beverley.
Is baile suite in East Riding of Yorkshire é Beverley.


Azairiá.
Ba fháidh é Azairiá. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Dainéil.
Ba fháidh agus naomh é Dainéil. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Anna.
Ba fháidh í Anna. Luaitear í sa Tiomna Nua.


Eizicéil.
Ba fháidh agus naomh é Eizicéil (nó níos cirte Eisicéil[1]; níos sine Esechiel[2] nó Eseciel[2],[3]; "Eseciel" as Gaeilge na hAlban agus Breatnais freisin; "Ezekiel" as Béarla; as Eabhrais יְחֶזְקֵאל‎, nó Y'ḥez'qel). Luaitear é sa Sean-Tiomna.
Is an Leabhar Eizicéil sa Sean-Tiomna. Ba é Búizí (nó Búisí) a athair.


Íseáia.
Ba fháidh agus naomh é Íseáia. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Elena Ferrante.
Is úrscéalaí Iodálach ó Napoli í Elena Ferrante. Tá cáil domhanda ar a saothar ach ní fios cé hí. Tá fíorbheagán ar eolas ag an domhan mór fúithí.
Maíonn Ferrante nach bhfuil gá ag leabhar maith le h'údar aitheanta.
Tá an chuid caint tarraingthe aici faoi cé hí agus daoine áirithe ag maíomh gur fear atá inti de bharr gáirsiúlacht cuid dá scéalta.


Cáin agus Áibil.
Ba iad Cáin agus Áibil an dá mhac Ádhamh agus Éabha de réir Leabhar Gheineasas. Luaitear iad sa Sean-Tiomna.


Deabrá.
Ba fháidh í Deabrá.Luaitear í san Sean-Tiomna.


Eineoc.
Ba fháidh é Eineoc. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Iacób.
Ba fháidh agus naomh é Iacób. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Éilias.
Ba fháidh é Éilias agus naomh. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Eilíseá.
Ba fháidh é Eilíseá. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Irimia.
Ba fháidh agus naomh é Irimia. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Iósua.
Ba fháidh é Iósua. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Nátán.
Ba fháidh agus naomh é Nátán. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Naoi (fáidh).
Ba fháidh é Naoi. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Óbaidiá.
Ba fháidh agus naomh é Óbaidiá. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Samúéil.
Ba fháidh agus naomh é Samúéil. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Foilsitheoireacht.
a>. Is é Bertelsman an 8ú foilsitheoir is mó ar domhan.
Is éard is foilsitheoireacht ann ná eolas, litríocht nó ceol a chur ar fáil do phobal léitheoireachta éigin. Ar dtús, ghreantaí téacs i gcloich, ar steilí nó galláin, agus ar thaibléid chré. De réir a chéile, thosaigh daoine ag cur leabhar le chéile ag baint úsáid as pár, paipír, páipéar, agus fiú duilleoga pailme.
Ceapadh clódóireacht nó clóchur sa tSín chomh luath agus an 3ú céad AD agus beagán ar bheagán in áiteanna eile sa seandomhan. Shnoití leathanaigh iomlána i mbloic adhmaid agus ansin chuirtí i ndúch iad, agus ansin ar pháipéar nó ar phár. Bi Sheng a chéadcheap cló inghluaiste, sa tSín, go luath san 11ú céad agus rinneadh amhlaidh sa Chóiré ina dhiaidh sin. Thosaigh Johannes Gutenberg á dhéanamh chomh luath agus 1436 sa Ghearmáin. Ar an mbealach seo, d'fhéadfaí na carachtair a úsáid arís agus arís eile.
Le fada, b'ionann foilsitheoir agus clódóir. Uaireanta scríbhneoir a bhí sa duine freisin agus é ag cur bileog eolais nó paimfléidí dá chumadh féin i gcló. Ba mhinic, freisin, go dtéadh clódóir amach ar lorg scríbhneoirí, nó ar a laghad, ábhar scríofa a fhéadfaí a chur i gcló agus a dhíol.


Martin Conway.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Martin Conway (rugadh 8 Aibreán 1974).


Michael W. D'Arcy.
Is Teachta Dála Éireannach le Fine Gael é Michael W. D'Arcy (rugadh 26 Feabhra 1970).
Tá D'Arcy ag seasamh san Olltoghchán 2016 i Loch Garman.


Tom Sheahan.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Tom Sheahan (rugadh 5 Meán Fómhair 1968).


Paddy Burke.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Paddy Burke (rugadh 15 Eanáir 1955).


Michael Comiskey.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Michael Comiskey (rugadh 1 Deireadh Fómhair 1953).


Pat O'Neill.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Pat O'Neill (rugadh 14 Samhain 1958).


Deirdre Clune.
Is feisire i bParlaimint na hEorpa de chuid Fine Gael í Deirdre Clune (rugadh 1 Meitheamh 1959). Ba Seanadóir í.


Michael Mullins.
Ba Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Michael Mullins (rugadh 22 Feabhra 1953).


Colm Burke.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Colm Burke (rugadh 17 Eanáir 1957).


Paul Coghlan.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Paul Coghlan (rugadh 1 Meitheamh 1944).


Imelda Henry.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael í Imelda Henry (rugadh 5 Márta 1967).


Catherine Noone.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael í Catherine Noone (rugadh 24 Meitheamh 1976). Toghadh í den chéad uair sa bhliain 2011. Sheas Noone arís san Olltoghchán sa bhliain 2016. Urlabhraí Fhine Gael í ar son gnóthaí Eorpacha. Tá Iodáilis líofa aici.


Maurice Cummins.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Maurice Cummins (rugadh 25 Feabhra 1953).


Terry Brennan.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Terry Brennan (rugadh 24 Bealtaine 1942).


Fidelma Healy Eames.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael í Fidelma Healy Eames (rugadh 14 Iúil 1962).
Ar an 16 Márta 2016, thug sí le fios nach bhfuil sé ar intinn aici a suíochán a choimeád.


Cáit Keane.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael í Cáit Keane (rugadh 24 Meán Fómhair 1949).


Tony Mulcahy.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Tony Mulcahy (rugadh 12 Aibreán 1959).


Jim D'Arcy.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Jim D'Arcy (rugadh 20 Iúil Aibreán 1954).


Hildegarde Naughton.
Is Teachta Dála Éireannach le Fine Gael í Hildegarde Naughton (rugadh 1977).


Mark Daly.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Mark Daly (rugadh 12 Márta 1973).


Diarmuid Wilson.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Diarmuid Wilson (rugadh 20 Samhain 1965).


Paschal Mooney.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Paschal Mooney (rugadh 14 Deireadh Fómhair 1947).


Brian Ó Domhnaill.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Brian Ó Domhnaill (rugadh 18 Deireadh Fómhair 1977).


Denis O'Donovan.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Denis O'Donovan (rugadh 23 Iúil 1955).


Thomas Byrne.
Is Teachta Dála Éireannach le Fianna Fáil é Thomas Byrne (rugadh 1 Meitheamh 1977).


Labhrás Ó Murchú.
Is Seanadóir le Fianna Fáil é Labhrás Ó Murchú (rugadh 14 Lúnasa 1939).


Marc MacSharry.
Is Teachta Dála Éireannach le Fianna Fáil é Marc MacSharry (rugadh 12 Iúil 1973).


Terry Leyden.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Martin Conway (rugadh 1 Deireadh Fómhair 1945).


Darragh O'Brien.
Is Teachta Dála Éireannach le Fianna Fáil é Darragh O'Brien (rugadh 8 Iúil 1974).


Ned O'Sullivan.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Ned O'Sullivan (a rugadh ar 25 Samhain 1950).


David Cullinane.
Is Teachta Dála Éireannach agus Teachta Dála le Sinn Féin é David Cullinane (rugadh é an 4 Iúíl 1974). Sheas Cullinane in Olltoghchán 2016 i bPort Láirge.


Paul Bradford.
Is Seanadóir Éireannach le Renua Éireann é Paul Bradford (rugadh 1 Nollaig 1963). Ta sé posta ar Lucinda Creighton agus ta páiste amháin orthu. Sheas Bradford do Renua in Olltoghchán 2016 sa Chorcaigh Thoir agus theip air.


Kathryn Reilly.
Is Seanadóir Éireannach le Sinn Féin í Kathryn Reilly (rugadh 17 Meán Fómhair 1988).


Matt Carthy.
Is feisire i bParlaimint na hEorpa de chuid Sinn Féin í Matt Carthy (rugadh 19 Iúil 1977).


Liadh Ní Riada.
Is feisire de chuid Sinn Féin í Liadh Ní Riada (rugadh 24 Samhain 1966) i bParlaimint na hEorpa. Déanann sé ionadaíocht ar an toghcheantar Éire Theas. Is iníon de chuid Sheáin Uí Riada - an cumadóir agus ceoltóir clúiteach- í Liadh.
Saol Pearsanta.
Is as Gaeltacht Mhuscraí í Liadh.
Tá cúlra láidir ag Liadh sna meáin. Chaith sí níos mó na 20 bliain ag obair mar léiritheoir agus stiúrthóir ag RTÉ agus ag TG4.
Bhí sí ina ball den bhord a chur TG4 ar an bhfód agus a d’fhobair a struchtúirí agus a chur chuige ag tús na 2000í.
Tá Liadh pósta ar Nicky agus triúr clainne aici.


John Crown.
Is oinceolaí comhairleach agus ba sheanadóir é an tOllamh John Crown (rugadh 1 Márta 1957 i Nua-Eabhrac).
Imircigh Éireannacha i Nua-Eabhrac a bhí i dtuismitheoirí John Crown. D'fhill siad ar Éirinn sa bhliain 1967.
Bhain Crown a dintiúraí leighis amach i gCOBÁC agus ina dhiaidh BSc i bpaiteolaíocht san ollscoil chéanna. Oiliú é i leigheas ginearálta agus oinceolaíocht i mBaile Átha Cliath, Sasana agus Nua-Eabhrac. D'fhill sé go hOspidéil Naomh Uinseann agus Lúcas sa bhliain 1993. Is saineolaí é ar an oinceolaíocht agus é ag díriú isteach ar ailse brollaigh, melanóm agus limfóm. Is ollamh de chuid DCU é agus suim ar leith aige i dtaighde bainteach le hailse brollaigh.
Toghadh é go Seanad Éireann i 2011 ar phainéal NUI ach níor sheas sé arís i 2016.
Phós sé don tarna uair sa bhliain 2014 le Orla Murray agus rugadh mac, James, dó féin agus Orla sa bhliain 2015.


Zacairiá.
Ba fháidh agus naomh é Zacairiá. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Iasón.
I miotaseolaíocht na Gréige, ab ea Iasón (Sean-Ghréigis: Ἰάσων) ceannaire na Argónátaigh agus aithnidiúil ar son a thóir ar an Lomra an Óir.


An Grúpa Euro.
An Grúpa Euro is é an cruinniú d'Airí Airgeadais na mballstát a bhfuil an euro acu mar airgeadra oifigiúil.
Is fóram neamhfhoirmiúil é an Grúpa Euro. Pléann Airí an limistéir euro ábhair a bhaineann lena bhfreagrachtaí comhpháirteacha maidir leis an euro.
I measc na rannpháirtithe bíonn Uachtarán Ghrúpa an euro, an Coimisinéir um ghnóthaí geilleagracha agus airgeadaíochta, Uachtarán an Bhainc Cheannais Eorpaigh agus Airí Airgeadais na mballstát i limistéir an euro.
De ghnáth tagann an Grúpa Euro le chéile uair sa mhí, roimh gach cruinniú Comhairle ECOFIN.
Tionóladh céad chruinniú An Grúpa Euro ar an 4 Meitheamh 1998 i Château de Senningen i Lucsamburg.


ECOFIN.
Is í ECOFIN an Chomhairle Gnóthaí Geilleagracha agus Airgeadais do bhallstáit an Aontais Eorpaigh (AE). Pléann an Chomhairle le beartas geilleagrach a chomhordú, faireachán a dhéanamh ar bheartas buiséid agus airgeadais phoiblí, margaí airgeadais, agus caidreamh geilleagrach le tríú tíortha. Cuireann an Chomhairle clár oibre an Aontais ar aghaidh. Bíonn deis ag Ballstát na hUachtaránachta beartais agus reachtaíocht an AE a mhúnlú agus tionchar a imirt.
De ghnáth tagann ECOFIN le chéile uair sa mhí, la i ndiaidh gach cruinniú Comhairle an Grúpa Euro.


Ben Shephard.
Is láithreoir agus iriseoir Sasanach é Ben Shephard (a rugadh ar 11 Nollaig, 1974 in Epping, Essex, Sasana). Is iar-láithreoir "The Xtra Factor" é agus is láithreoir reatha "Good Morning Britain" é.


Fearne Cotton.
Is láithreoir Sasanach í Fearne Cotton (a rugadh ar 3 Meán Fómhair, 1981). Is iar-láithreoir "The Xtra Factor" agus "Top of the Pops" í.


Holly Willoughby.
Is láithreoir Sasanach í Holly Willoughby (a rugadh ar 10 Feabhra, 1981). is iar-láithreoir í ar "The Voice UK" agus "The Xtra Factor".


Konnie Huq.
Is láithreoir agus scríbhneoir Sasanach í Konnie Huq (a rugadh ar 17 Iúil, 1975). Is iar-láithreoir "The Xtra Factor" í.


Sarah-Jane Crawford.
Is láithreoir Sasanach í Sarah-Jane Crawford (a rugadh ar 15 Iúil, 1981). Is iar-láithreoir "The Xtra Factor" í.


Matt Richardson.
Is láithreoir agus fuirseoir Sasanach é Matt Richardson (a rugadh ar 28 Bealtaine, 1991). Is iar-láithreoir "The Xtra Factor" é.


Caroline Flack.
Is láithreoir Sasanach í Caroline Flack (a rugadh ar 9 Samhain, 1979). Is láithreoir "Love Island" agus iar-láithreoir "The X Factor" agus "The Xtra Factor" le Olly Murs í. Bhuaigh sí an dara sraith déag "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2014.


Kate Thornton.
Is láithreoir Sasanach í Kate Thornton. Is iar-láithreoir "The X Factor" í.


Afraidíté.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Afraidíté.


Airéas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Airéas.


Andraiméide.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Andraiméide.
Ba é Peirséas a fear céile.
Ba e Steinileas a mac.


Adónas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Adónas.


Aitéiné.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Aitéiné.


Artaimís.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Artaimís ("Artemis" as Béarla).
Bandia na gealaí agus seilg.
Ba iad Séas agus Lató a tuismitheoirí.
Ba é Apalló (Miotaseolaíocht na Gréige) a leathchúpla dearthár.


Cronas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Cronas.


Martin O'Malley.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Martin Joseph O'Malley, a rugadh i Washington, D.C. ar 18 Eanáir 1963. Ball den Pháirtí Daonlathach atá ann. Bhí sé ina ghobharnóir ar Maryland (2007–2015) agus roimhe sin ina mhéara ar Baltimore (1999–2007). Ar 30 Bealtaine 2015, d'fhógair sé go raibh sé ag iarraidh ainmniúcháin an Pháirtí Dhaonlathaigh a fháil sa todhchán uachtaránachta sa bhliain 2016.
Bíonn seasamh liobrálach aige maidir le ceisteanna polaitiúla.
Luathshaol.
Rugadh Martin O'Malley ar 19 Eanáir 1963 i Washington, D.C., do Barbara (née Suelzer) agus Thomas Martin O'Malley. Dlíodóir cosanta ab ea Thomas i gContae Montgomery, Maryland, agus ansin leas aturnae do na Stáit Aontaithe i gCeantar Columbia. Tá Martin de shliocht Éireannach ar thaobh a athar agus de shliocht Éireannach, Ghearmánach, Dhúitseach agus Albannach ar thaobh a mháthar. Throid duine dá shinsear i gCogadh na Bliana 1812.
D'fhreastail O'Malley ar Our Lady of Lourdes School i mBethesda agus Gonzaga College High School. Chuaigh sé ina dhiaidh sin go hOllscoil Chaitliceach Mheiriceá mar ar bhain sé céim bhaitsiléara amach sa bhliain 1985. Bronnadh céim Juris Doctor air sa bhliain 1988 i Scoil Dlí Ollscoil Maryland.


Apalló (Miotaseolaíocht na Gréige).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Apalló (Apollo as Béarla).
Dia na gréine, solas, agus ceol ab ea Apalló.
Ba é Séas a athair agus Lató a mháthair.
Ba í Artaimís a leathchúpla deirféar.
Rugadh sé ar an oileán Dhéalós le hArtaimís.


Argónátaigh.
Is pearsana bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige iad na hArgónátaigh.


Bedale.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Bedale.


Boroughbridge.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Boroughbridge.


Catterick Garrison.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Catterick Garrison.


Easingwold.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Easingwold.


Eston.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Eston.


Filey.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Filey.


Grangetown, Yorkshire thuaidh.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Grangetown.


Grassington.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Grassington.


Guisborough.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Guisborough.


Harrogate.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Harrogate.


Hawes.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Hawes.


Helmsley.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Helmsley.


Kirkbymoorside.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Kirkbymoorside.


Knaresborough.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Knaresborough.


Leyburn.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Leyburn.


Loftus, Yorkshire Thuaidh.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Loftus.


Malton, Yorkshire Thuaidh.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Malton.


Masham.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Masham.


Middleham.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Middleham.


Middlesbrough.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Middlesbrough.


Northallerton.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Northallerton.


Norton-on-Derwent.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Norton-on-Derwent.


Pateley Bridge.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Pateley Bridge.


Pickering, Yorkshire Thuaidh.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Pickering.


Redcar.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Redcar.


Richmond, Yorkshire Thuaidh.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Richmond.


Robin Hood's Bay.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Robin Hood's Bay.


Saltburn-by-the-Sea.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Saltburn-by-the-Sea.


Scarborough, Yorkshire Thuaidh.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Scarborough.


Selby.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Selby.


Settle.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Settle.


Sherburn-in-Elmet.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Sherburn-in-Elmet.


Kathryn Thomas.
Is láithreoir Éireannach í Kathryn Thomas (a rugadh ar 1 Eanáir, 1979). Is iar-láithreoir "The Voice of Ireland"agus "Winning Streak" í.


Eoghan Mac Diarmada.
Is láithreoir Éireannach é Eoghan Mac Diarmada (a rugadh ar 15 Aibreán, 1983). Is iar-láithreoir "The Voice of Ireland" é.


Feirm (clár teilifís).
Clár Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 23 Deireadh Fomhair, 2014 go dtí 27 Samhain, 2014 é "Feirm".


Skelton-in-Cleveland.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Skelton-in-Cleveland.


Skipton.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Skipton.


Tadcaster.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Tadcaster.


Thirsk.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Thirsk.


Stokesley.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Stokesley.


Thornaby-on-Tees.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Thornaby-on-Tees.


Whitby.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Whitby.


Yarm.
Is baile suite i Yorkshire Thuaidh é Yarm.


Carón (Miotaseolaíocht na Gréige).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Carón.


Cairíbdis.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Cairíbdis.


Ceinteár.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Ceinteár.


Déiméitéir.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Déiméitéir.


Dinísias.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Dinísias nó Diníseas nó Diníosas ("Dionysus" as Béarla)[1].
Ba iad Séas agus Semele a thuismitheoirí.


Earós.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Earós.


Háidéas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Háidéas [1] (ainmfhocal firinscneach; ginideach Háidéis).
Ba iad Crónas agus Ria a thuismitheoirí.
Ba iad Séas agus Poiséadón a deartháireacha agus Héire, Déiméitéir, agus Heistia a dheirfiúracha.
Ba í Peirsifiné a bhean chéile.


Héafaestas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Héafaestas.


Héire.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Héire.
"Ba é Earcail ba mhó cáil i measc mhórlaochra an domhain chlasaicigh. Thug na Gréagaigh Herakles air (Ἡρακλῆς as Gréigis) ach tá aithne ag Béarlóirí air faoi leagan Rómhánach dá ainm, Hercules. Ciallaíonn an t-ainm Gréagach glóir do Héire (bean chéile Shéas, athair na ndéithe). Ach ní mac le Héire a bhí ann ach le bean dhaonna agus bhí éad ar Héire léi. Bhuail sí bob ar Shéas ionas go mbeadh a mac is leasdeartháir Earcail, Eoraistéas, ina rí ar Mhicéanae." [1]
"Bhíos ag cur ath-aithne ar dhaoine móra mhiotaseolaíocht na Gréige agus an leabhrán seo á leamh agam: an Bandia éadmhar Héire ina measc, agus an laoch óg Earcail, a thacht na nathracha a chuir an bandia éadmhar ina chliabhán." [2]


Heirméas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Heirméas.


Heistia.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Heistia.
Ba iad Crónas agus Ria a tuismitheoirí.
Ba iad Séas [1], Poiséadón, agus Háidéas a deartháireacha.
Ba iad Héire agus Déiméitéir a deirfiúracha.


Éileictre.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Éileictre.


Héilin.
Ba í Héilin na Traoi ("Helen of Troy" as Béarla) iníon Leda agus Séas (athair na ndéithe) nó Tyndareus (Rí Sparta). Ba í Héilin bean chéile Meinealás (Prionsa Mícéinéach agus Rí Sparta).


The Voice of Ireland (sraith 5).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice of Ireland" (Gaeilge: "An Guth na hÉireann"). Thosaigh an cúigiú sraith ar an 3 Eanáir, 2016.
Is iad Bressie, Kian Egan, Rachel Stevens agus Una Foden na breithiúna don sraith seo.
Culra.
D'fhógair RTÉ go bhfuil The Voice of Ireland ag filleadh don sraith seo ar an 25 Meitheamh, 2015.
Éisteachtaí nDall.
Thóg na Éisteachtaí nDall ar siúl ar an 16ú, 17ú agus 18ú Deireadh Fómhair ag The Helix.
Babhtaí Cath.
Thóg na Babhtaí Cath ar siúl ar 27ú agus 28ú Samhain ag The Helix.


Rita Ora.
Is ceoltóir Sasanach í Rita Ora. Rugadh mar Rita Sahatçiu i bPristina, sa Chosaiv, cuid den Iúgslaiv ag an am, ar 26 Samhain 1990. Ba bhreitheamh í ar "The X Factor" agus "The Voice UK".
Gradaim.
Tá ocht ngradam buaite ag Ora.


Páirc an Phiarsaigh (an Longfort).
Is staid de chuid CLG suite i gContae an Longfoirt í Páirc an Phiarsaigh. Toilleadh 10,000 inti. Glennon Brothers Pearse Park a thugtar anois ar an staid, mar gheall ar an urraíocht a fhaightear di ó Glennon Brothers.


Páirc na nGael, Nua-Eabhrac.
Is staid de chuid CLG suite i Nua-Eabhrac í Páirc na nGael.


Páirc Markiewicz.
Is staid de chuid CLG suite i gContae Shligigh í Páirc Markiewicz.


Páirc Uí Conaire.
Is staid de chuid CLG suite i gContae Uíbh Fhailí í Páirc Uí Conaire.


Ashby-de-la-Zouch.
Is baile suite i Leicestershire é Ashby-de-la-Zouch.


Braunstone Town.
Is baile suite i Leicestershire é Braunstone Town.


Eachtar.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Eachtar.


Eoraidícé.
Is pearsa baint leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Eoraidícé.


Seo Linn.
Is popghrúpa Éireannach é Seo Linn.
2014-16: Céad singlí agus imeacht Cathal Ó Ruaidh agus Conor Moore.
Scaoil Seo Linn a gcéad singil "Ar Scáth a Chéile" ar an 24 Feabhra 2014. Is singil carthanas é "Ar Scáth a Chéile". Cumtha & scríofa ag Seo Linn i gcóir "Self Help Africa" le linn a dturas go hUganda sa bhfómhar 2013.
Scaoil an banna a ndara singil "D'Aon Ghuth Amháin" ar an 11 Samhain 2014. Rinne siad an físeán ar an 2 Samhain. Tá siad ag obair ar a ndara singil charthanachta. Rinne siad físeán i gContae Dhún na nGall don singil.
Ar an 4 Lúnasa 2016 d'fhógair Seo Linn gur d'fhág Cathal Ó Ruaidh agus Conor Moore an banna agus go mbeadh Seo Linn ag tógáil sos beag.
2017-: "Solas".
Ar an 7 Feabhra 2017 fógraíodh go bhfuil Solas ainm don chéad albam an bhanna. Bhí sé scaoilte ar an 3 Márta 2017. Bhí an singil "Solas" scaoilte ar an 24 Feabhra 2017 agus fuair sé go uimhir 54 in Éireann.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2020.
An Cluichí an tSamhraidh Oilimpeacha 2020, ar a dtugtar go hoifigiúil ag na cluichí an XXXII Oilimpiad, atá le bheith ar siúl i gcathair na Seapáine Tóiceo ó 24 Iúil go dtí an 9 Lúnasa, 2020.
Tairisceana.
Vótáil an Oilimpeacha Idirnáisiúnta Choiste a roghnú an chathair óstach ar na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2020 ar a Seisiún 125 ar an Oilimpeacha Idirnáisiúnta Coiste ar 7 Meán Fómhair 2013 i Buenos Aires, An Airgintín. Bhuaigh aon chathair níos mó ná 50% de na vótaí sa chéad bhabhta, agus Maidrid agus Iostanbúl bhí ceangailte le haghaidh an dara áit. A vóta rith chun srutha idir an dá chathair ar siúl chun a chinneadh a bheadh a dhíchur. Sa vótáil chríochnaitheach, comórtas-ceann-ar-cheann idir Tóiceo agus Iostanbúl, bhí Tóiceo roghnaigh 60 vóta go 36.


Coalville.
Is baile suite i Leicestershire é Coalville.


Earl Shilton.
Is baile suite i Leicestershire é Earl Shilton.


Hinckley.
Is baile suite i Leicestershire é Hinckley.


Loughborough.
Is baile suite i Leicestershire é Loughborough.


Lutterworth.
Is baile suite i Leicestershire é Lutterworth.


Market Bosworth.
Is baile suite i Leicestershire é Market Bosworth.


Market Harborough.
Is baile suite i Leicestershire é Market Harborough.


Melton Mowbray.
Is baile suite i Leicestershire é Melton Mowbray.


Cluichí Eorpacha.
Is eachtra spóirt Eorpach iad na Cluichí Eorpacha a bhíonn ar siúl gach ceithre bliana.


Páirc Uí Bhroin.
Is staidiam de chuid CLG suite in Eachroim, Contae Chill Mhantáin í Páirc Uí Bhroin.


Staid Thuama.
Is staidiam CLG suite i dTuaim, Contae na Gaillimhe í Staid Thuama nó Páirc Naomh Iarflaith.


Cluichí Eorpacha 2015.
Thóg Cluichí Eorpacha 2015 ar siúl i mBakı, sAn Asarbaiseáin idir 12 agus 28 Meitheamh 2015. B'é seo an chéad uair a bhí na cluichí ar siúl. Chuír 50 coiste Oilimpeach náisiúnta lúthchleasaithe chuig cluichí Bakı. Bhí breis agus 5898 lúchleasaí as 50 tír páirteach sna cluichí.
Fuair Ruis féin níos mó boinn óir (79) ná aon tír eile agus fuair an Ruis an líon ba mhó ma chuirtear gach saghas boinn san áireamh (164). Fuair 42 tír boinn.


3 Words.
Is é "3 Words" an chéad albam ó Cheryl Cole. Scaoileadh é ar an 16 Deireadh Fómhair 2009.


Messy Little Raindrops.
Is é "Messy Little Raindrops" an dara albam ó Cheryl Cole. Scaoileadh é ar an 29 Deireadh Fómhair 2010.


A Million Lights.
Is é "A Million Lights" an tríú albam ó Cheryl. Scaoileadh é ar an 15 Meitheamh 2012.


Only Human.
Is é "Only Human" an ceathrú albam ó Cheryl. Scaoileadh é ar an 7 Samhain 2014.


Gáia.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Gáia ("Gaia", "Gaea", nó "Ge" as Béarla.)
Bandia na talún ab ea Gáia.
Ba é Úránas a fear céile agus ba iad na Tíotáin a gclann.


Lomra an Óir.
I miotaseolaíocht na Gréige, ba é lomra an reithe órfholt a bhí á choimeád i gCoilcís é Lomra an Óir. Siomból údaráis agus ríogachta ab ea é.


Coilcís.
Ba réigiún suite sa Cugais í Coilcís.


Míonós.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Míonós.


Meadúsa (miotaseolaíocht).
Ba arrachtach (Gorgain, le bheith cruinn) i miotaseolaíocht na Gréige í Meadúsa (Gréigis: Μέδουσα "garda, banchosantóir"). Cuireadh síos orthu den chuid ba mó mar fhigiúr baineann sciathánach le aghaidh ghránna agus nathracha nimhe beo in áit gruaige. An té a bhreathnódh go díreach ar a haghaidh, dhéanfadh cloch de. Insan chuid is mó de na foinsí is í iníon Phorcys agus Ceto í.


Hiodra (miotaseolaíocht).
Is ollphéist sa mhiotaseolaíocht na Gréige é Hiodra.


Nairciseas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Nairciseas.


Nimfeach (miotaseolaíocht).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Nimfeach.
Ba nimfeach coille í Clóireas tiomnaithe don Earrach.


Oirféas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Oirféas.


Stereo Kicks.
Ba phopghrúpa é Stereo Kicks ón Ríocht Aontaithe. Tháinig siad sa cúigiú áit ar an t-aonú srauth déag "The X Factor" sa bhliain 2014.
2014: "The X Factor".
Tháinig Stereo Kicks sa chúigiú áit ar an t-aonú srauth déag "The X Factor" sa bhliain 2014.
Barclay Beales.
Is as Devon é Barclay Beales (rugadh 27 Lúnasa 1995).
Chris Leonard.
Is as Mí é Chris Leonard (rugadh 3 Meán Fómhair 1995).
Tom Mann.
Is as Southampton é Tom Mann (rugadh 3 Samhain 1993).
James Graham.
Is as Essex é James Graham (rugadh 12 Deireadh Fómhair 1996).
Reece Bibby.
Is as Lancashire é Reece Bibby (rugadh 13 Lúnasa 1998).
Jake Sims.
Is as Briostó é Jake Sims (rugadh 26 Samhain 1994).
Casey Johnson.
Is as Londain é Casey Johnson (rugadh 1 Bealtaine 1995).
Charlie Jones.
Is as Kent é Charlie Jones (rugadh 20 Nollaig 1999).


Cugas.
Is réigiún ar an dteorainn idir an Eoraip agus an Áise é Cugas.


Poiséadón.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Poiséadón ("Poseidon" as Béarla).
Ba na Tíotáin Crónas agus Ria a tuismitheoirí.
Ba iad Séas agus Háidéas a dheartháireacha, agus Héire, Déiméitéir, agus Heistia a dheirfiúracha.
Bhí sé ina dhia na farraige.


Peirsifiné.
Is pearsa a bhaineann le miotaseolaíocht na Gréige í Peirsifiné.
Ba é Háidéas a fear céile.


Páras, Prionsa Traíoch.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Páras.


Téiséas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Téiséas.


Lois Griffin.
Is í Lois Patrice Griffin (née Pewterschmidt) ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sí guthaithe ag Alex Borstein.


Glenn Quagmire.
Is é Glenn Quagmire ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Seth MacFarlane.


Brian Griffin.
Is é Brian Griffin ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Seth MacFarlane. Is madra é.


Meg Griffin.
Is í Megan "Meg" Griffin ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy".


Chris Griffin.
Is é Christopher Cross "Chris" Griffin ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Seth Green.


Stewie Griffin.
Is é Stewart Gilligan "Stewie" Griffin ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Seth MacFarlane.


Cleveland Brown.
Ceann de na carachtair sa tsraith teilifíse bheoite "Family Guy" é Cleveland Orenthal Brown, Sr.. Tá sé guthaithe ag Mike Henry.


Peigeasas.
Is capall bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Peigeasas.


Tíotán (miotaseolaíocht).
Rhea, deirfiúr agus bean chéile Cronus.
Sa mhiotaseolaíocht Chlasaiceach de chuid na Gréige, bhí na Tíotáin (Sean-Ghréigis: Τῑτάν Titán; iolra: Τῑτᾶνες Tītânes) ina gcomhaltaí den dara ord de chuid na neacha Dhiaga, le hoidhreacht ó na na déithe príomhordúla agus roimh na déithe Oilimpeacha. Lonnaithe ar Shliabh Ortrais, bhí an chéad dhá leanaí déag den Gháia phríomhordúil (Máthair na Cruinne) agus Úránas (Athair na Spéire), san áireamhm luaite leo.
Ba déithe ollmhór de neart dochreidte iad, a rialaigh le linn Ré Órga fhinscéalaigh, agus a bhí mar chuid de phainteon na ndéithe Gréigeacha.
Ba Tíotáin iad Crónas agus Ria.


Miotaseolaíocht Ioruach.
Tá liosta déithe, bandéithe, laochra agus ollphéisteanna le fáil i Miotaseolaíocht Ioruach. Ba thraidisiún béil é ar dtús, ach scríobhadh na scéalta le linn na mblianta agus is mar sin atá siad ar fáil dúinn sa lá atá inniu ann.


Túr.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht Ioruach é Túr.


Fraer.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht Ioruach é Fraer.


Oadby.
Is baile suite i Leicestershire é Oadby.


Shepshed.
Is baile suite i Leicestershire é Shepshed.


Syston.
Is baile suite i Leicestershire é Syston.


Wigston Magna.
Is baile suite i Leicestershire é Wigston Magna.


Óidin.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht Ioruach é Óidin.


Siogúrat.
Is túr dronuilleogach céimnithe, go hiondúil aimsithe san Mheaspatáim é Siogúrat.


Dioscliosta Selena Gomez.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí agus aisteoir Meiriceánach Selena Gomez ná dhá albam stiúideo amháin, seinn leabhraithe amháin, seacht singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus dhá singil mar gné-ealaíontóir ceoil.


Túr Bháibil.
Is scéal sa leabhar Geineasas é Túr Bháibil.


Frae.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht Ioruach í Frae.


Vailcír.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht Ioruach í Vailcír.


Miotaseolaíocht na hÉigipte.
Tá liosta déithe, bandéithe, laochra agus ollphéisteanna le fáil i Miotaseolaíocht na hÉigipte. Ba thraidisiún béil é ar dtús, ach scríobhadh na scéalta le linn na mblianta agus is mar sin atá siad ar fáil dúinn sa lá atá inniu ann.


Aldridge.
Is baile suite i Midlands Thiar é Aldridge.


Blackheath, Midlands Thiar.
Is baile suite i Midlands Thiar é Blackheath.


Bloxwich.
Is baile suite i Midlands Thiar é Bloxwich.


Brierley Hill.
Is baile suite i Midlands Thiar é Brierley Hill.


Brownhills.
Is baile suite i Midlands Thiar é Brownhills.


Bromwich Thiar.
Is baile suite i Midlands Thiar é Bromwich Thiar.


Coal Pool.
Is baile suite i Midlands Thiar é Coal Pool.


Cradley Heath.
Is baile suite i Midlands Thiar é Cradley Heath.


Darlaston.
Is baile suite i Midlands Thiar é Darlaston.


Dudley.
Is baile suite i Midlands Thiar é Dudley.


Gornal, Midlands Thiar.
Is baile suite i Midlands Thiar é Gornal.


Halesowen.
Is baile suite i Midlands Thiar é Halesowen.


Moxley.
Is baile suite i Midlands Thiar é Moxley.


Netherton, Midlands Thiar.
Is baile suite i Midlands Thiar é Netherton.


Oldbury, Midlands Thiar.
Is baile suite i Midlands Thiar é Oldbury.


Pelsall.
Is baile suite i Midlands Thiar é Pelsall.


Rowley Regis.
Is baile suite i Midlands Thiar é Rowley Regis.


Smethwick.
Is baile suite i Midlands Thiar é Smethwick.


Solihull.
Is baile suite i Midlands Thiar é Solihull.


Stourbridge.
Is baile suite i Midlands Thiar é Stourbridge.


Tipton.
Is baile suite i Midlands Thiar é Tipton.


Walsall.
Is baile suite i Midlands Thiar é Walsall.


Wednesbury.
Is baile suite i Midlands Thiar é Wednesbury.


Willenhall.
Is baile suite i Midlands Thiar é Willenhall.


Stonehenge.
Is liagchiorcal suite i Wiltshire é Stonehenge.


Hampton Court Palace.
Is pálás ríoga suite san London Borough of Richmond upon Thames é Hampton Court Palace.


Stát Ioslámach.
Is é atá sa Stát Ioslámach (giorraithe mar SI) eagraíocht Silafi jiohádach antoisceach armtha a bhaineann úsáid as foréigean agus sceimhlitheoireacht chun a gcuspóirí polaitiúla agus creidimh a chur i gcrích. An Stát Ioslámach san Iaráic agus sa Leiveaint (SIIL) a thugtar air freisin i measc roinnt leaganacha eile den ainm. Tá smacht ag an Stát Ioslámach ar oirthear na Siria (móide codanna beaga eile den tír chéanna), cuid mhaith d’iarthar na hIaráice, agus áiteanna scaipthe sa Libia agus sa Nigéir. Tá suas le 10 milliún duine faoina riail, ar a dtugann lucht SI “an Chailifeacht” uirthi.
I measc na n-eagraíochtaí agus na dtíortha a aithníonn an Stát Ioslámach mar ghrúpa sceimhlitheoireachta tá na Náisiúin Aontaithe, an tAontas Eorpach, na Stáit Aontaithe, an Rúis, an Tuirc, an Indinéis, agus araile. Tá 60 tír ag troid le SI ar bhealach díreach nó indíreach. Deir SI go bhfuil údarás acu ar Mhoslamaigh ar fud an domhan, ach diúltaíonn grúpaí Moslamacha a leithéid SI mura mbíonn siad faoin smacht SI.
Tá an SI nasctha sa Nigéir agus tíortha Afraiceacha eile le Boko Haram. Cúige na hAfraice Thiar a thugtann SI ar na limistéir atá faoi smacht Boko Haram.a> na hIaráice a scrios fórsaí an SI
Stair.
Chuir Abu Musab al-Zarqawi, radacach Iordánach, Osama bin Laden, ceannaire Al-Qaeda, agus d'athraigh sé ainm an ghrúpa go Tanẓīm Qāʻidat al-Jihād fī Bilād al-Rāfidayn, ("Eagraíocht Bhunáit an Jioháid sa Mheaspatáim", cé go raibh sé ní ba choitianta tagairt don ghrúpa mar al-Qaeda san Iaráic (AQI).
I mí Iúil na bliana 2014, ghabh fórsaí SI Mosul, cathair san Iaráic, agus scrios siad Mosc Yunus (Ióna sa traidisiún Críostaí) in éineacht le mosc eile ón 13ú céad agus scrín Chríostaí ón 14ú céad.


Anúbas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na hÉigipte é Anúbas.


Ísis.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na hÉigipte í Ísis.


Óisíris.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na hÉigipte é Óisíris.


Hóras.
Dia a bhaineann le miotaseolaíocht na hÉigipte is ea Hóras.


Orthorexia néarógach.
Is é atá i gceist le orthorexia néarógach nó orthorexia nervosa ná neamhord itheacháin ina shéanann. Is orthorexia néarógach neamhord itheacháin tréithe slí bheatha mhór le bianna a bhraitear a bheith sláintiúil a sheachaint.


Emma Blackery.
YouTubálaí agus ceoltóir as An Ríocht Aontaithe í Emma Louise Blackery (rugadh ar 11ú Samhain 1991). Is as Basildon, Essex í. Tá beagnach 1,200,000 suibscríobhaí aici agus 75 millúin físeán féach aici freisin.
Saol pearsanta.
Rugadh Emma Blackery i mBasildon, Essex. Scar a tuismitheoirí nuair a bhí sí trí bliana deag d'aois. Ansin cónaíonn sí lena hathair. Anois tá beirt páiste eile ag a máthair, Febe agus Travis, deartháirnóid Emma.
D'fhreastail Emma ar Scoil Bromfords agus ar Coláiste SEEVIC. Rinne sí staidéar ar Bhéarla, mata, agus polaitíocht agus rialtas san ollscoil.
YouTube.
D'ainmnigh sí a céad chínéal 'emmaforthewin'.
Ar a dara cínéal (an cínéal atá sí ag úsáid anois) cuir sí an ainm 'emmablackery' ar an gcinéal ansin ach d'athainmnigh sí é 'Emma Blackery' i mBealtaine, 2012. Athraigh sí ar ais go dtí 'emmablackery' é in Éanair 2015. Thosaigh sí ar Youtube ag léamh '50 Shades of Gray' ar a cínéal, ach scriosadh na físéain de bharr briseadh cóipcheart.
Tá trí cínéal aici ar Youtube; cínéal greannmhar, cínéal áilleacht -, agus cínéal imirtheach -
Ceol.
D'eisigh sí a chéad SL roimh a chéad chínéal ar YouTube. Glaodh 'Human Behaviour' air. Dúirt sí sin sa físeán "MY FIRST CRUSH? | Emma Blackery". I mí Iúil d'eisigh sí a dara SL; Distance agus an físeán don amhran 'Go the Distance'. Tá níos mó ná 1,250,000 féach ar an físéan sin. D'eisigh sí a tríú SL, Perfect, ar an 11ú lá de mhí Samhain, a bhreithlá.


Val Doonican.
Ba amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Michael Valentine Doonican. Rugadh é i bPort Láirge ar an 3 Feabhra 1927 agus fuair se bás i mBeaconsfield, Buckinghamshire ar an 1 Iúil 2015.


Patrick Macnee.
B'aisteoir Sasanach é Daniel Patrick Macnee (a rugadh ar an 6 Feabhra 1922 agus fuair bás ar an 25 Meitheamh 2015).


Patrick Magee.
Ba aisteoir Éireannach é Patrick Magee a rugadh ar an 31 Márta 1924 agus fuair bás ar 14 Lúnasa 1982.


Aipis.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na hÉigipte é Aipis.


Határ.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na hÉigipte í Határ.


Sobac.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na hÉigipte é Sobac.


Tót.
Is pearsa bainte le miotaseolaíocht na hÉigipte é Tót.


Dhá Aspal Déag na hÉireann.
Dhá Aspal Déag na hÉireann
Is naomh Caitliceach iad na Dhá Aspal Déag na hÉireann.


Cailifeacht Abasach.
Ba cailifeacht í an Chailifeacht Abasach.


Mosul.
Droichead trasna an Tigris ag Mosul
Cathair stairiúil i dtuaisceart na hIaráice is ea Mosul agus é suite go príomha ar bhruach thoir abhann an Tigris 400 km ó thuaidh ó Bagdad. Tá iarsmaí Ninivé, cathair Impireacht na hAisiria ar an mbruach thiar.
Tá cónaí ar timpeall is 1 mhilliún duine i Mosul anois ach bhí daonra níos mó sa chathair sular ghabh fórsaí an Stáit Ioslámaigh (SI) í i mí Mheithimh na bliana 2014. Theith leathmhilliún duine ar a laghad roimh fórsaí SI, beagnach gach duine ó mhionlaigh eitneacha agus chreidmheacha san áireamh. Is cathair Sunni í go hiomlán anois agus í faoi smacht SI.


Nicholas Winton.
Nicholas Winton i bPrág sa bhliain 2007
Baincéir agus daonchara Briotanach ab ea an Ridire Nicholas George Winton (a rugadh mar Nicholas George Wertheim; 19 Bealtaine 1909 – 1 Iúil 2015). Agus an Dara Cogadh Domhanda ag bagairt ar an Eoraip sa bhliain 1939, rinne Winton 669 páiste sa tSeicslóvaic, ar Ghiúdaigh iad a bhformhór mór, a tharrtháil ó na Naitsíocha. D'eagraigh sé traenacha speisialta a thug thar an nGearmáin agus an Ísiltír iad go calafort inar cuireadh ar bord bád iad go dtí an Bhreatain Mhór. I Sasana dóibh fuarthas teaghlaigh a ghlacfadh isteach iad.
Níor labhair Winton faoina rinne sé go dtí gur tháinig a bhean chéile ar leabhar gearrthóg a rinne sé faoi iompair na bpáistí go Sasana sa bhliain 1988. "Schindler Briotanach" a bhaist preas na tíre úd air. I Hampstead, i Londain, a rugadh Winton agus i Slough, Berkshire a d'éag sé in aois a 106 bliana.


Lyudmila Ulitskaya.
Scríbhneoir Rúiseach is ea Lyudmila Evgenyevna Ulitskaya (Rúisis: Людмила Евгеньевна Улицкая), a rugadh ar 21 Feabhra 1943. Tá sí ar na húrscéalaithe agus gearrscéalaithe is mó tóir ar a saothar sa Rúis le tamall de bhlianta anuas agus is í ceann de na scríbhneoirí Rúiseacha is mó a clú idirnáisiúnta chomh maith. Bronnadh Duais Stáit na hOstaire do Litríocht na hEorpa sa bhliain 2014. Tá clú ar "Sonyechka", úrscéal léi, a foilsíodh sa bhliain 1995. Sa bhliain 2006 foilsíodh úrscéal suntasach eile uaithi, Даниэль Штайн, переводчик (Daniel Stein, aistritheoir) inar pléadh an tUileloscadh agus an gá atá le hathmhuintearas chreidimh mhóra an domhain an lá atá inniu ann.


Féileacán 88.
Is feithid é an Féileacán 88. Ball d'ord na Lepidoptera atá ann.


Roger Rees.
B'aisteoir Breathnach é Roger Rees (a rugadh ar an 5 Bealtaine 1944 agus fuair bás ar an 10 Meitheamh 2015).


John Bunyan.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh in Elstow i mBedfordshire ab ea John Bunyan (30 Samhain 1628 – 31 Lúnasa 1688).


Christine Charbonneau.
Bhí Christine Charbonneau (18 Deireadh Fómhair 1943 – 29 Bealtaine 2014) ina hamhránai agus ina scríbhneoir de chuid lucht labhartha Fraincise Cheanada.
Bhí sí ar an tríú duine de cheathrar cailíní. Úrscéalaí is ea an deirfiúr is óige aici, Marie Godard.
Bhí sí ar dhuine den dream is mó a scríobh amhráin do dhaoine eile. Orthu sin tá Ginette Ravel, Renée Claude, Patsy Gallant, France Castel, Christine Chartrand, Ginette Reno, agus Sheila sa Fhrainc. Tá na hamhráin "Du fil des aiguilles et du coton", "Censuré" et "Les femmes" ("Qu'y a-t-il dans le cœur des femmes?") áirithe ar chnaga na 1970í..
Na hamhráin is mó éileamh.
"Du fil des aiguilles et du coton", amhrán a thaifead France Castel i 1972 agus a dúirt Céline Dion i 1973, nuair a tháinig sí i láthair an phobail den chéad uair in aois a cúig ag bainis a dearthár Michel.
"Tout va trop vite", amhrán a thaifead Patsy Gallant i 1972.
"Les femmes" (Qu'y a-t-il dans le coeur des femmes?), amhrán a thaifead Patsy Gallant i 1974 agus a chlúdaigh Sheila sa Fhrainc i 1976.
"Donne l'amour", amhrán a thaifead Ginette Reno i 1974.
"Censuré", amhrán a thaifead Christine Charbonneau i 1975.
Tús a gairme.
Rugadh Charbonneau in Montréal, Québec, i 1943, agus scríobh sí a céad amhrán in aois a dhá bhliain déag. Thosaigh sí ag amhránaíocht go gairmiúil in La Butte à Mathieu in Val-David, Québec, i 1959. Dhéanadh sí í féin a thionlacan le giotár fearacht a comhairleora Felix Leclerc agus meas uirthi mar dhuine de mhórchumadóirí amhrán Québec. Luaití Charbonneau mar "chansonnier". Ar feadh roinnt blianta bhíodh sí ag amhránaíocht sna tithe caife a bhí ag éirí flúirseach ag an am agus a dtugtaí "les boîtes à chansons" orthu.
Thosaigh Charbonneau ag tabhairt amhrán d’amhránaithe eile. Orthu sin bhí Ginette Ravel, duine d’amhránaithe móra na linne sin. Thaifead sí siúd "L'amour", amhrán le Charbonneau, ar a halbam "L'amour c'est comme un jour," a d’eisigh RCA Victor Records i 1963. Thaifead Renée Claude a hamhrán "Je te chercherai" ar (Renée Claude Volume 2), Select Records. Rinne Charbonneau a céad albam le Sélect Records i 1963: ba é an teideal a bhí air "Les insolences d'une jeune femme".
Ar 24 Meitheamh 1965 tugadh cuireadh chun Charbonneau chun a bheith páirteach sa Fête de la Saint-Jean Baptiste, lá saoire in Québec".
An bhliain sin bhí an fhéile ar siúl i bPáirc Jarry i dtuaisceart Montréal, rud nach dtiteadh amach go minic. Tháinig sí féin agus amhránaithe eile os comhair breis is daichead míle duine amach.
Timpeall 1967, nuair a bhí na "boîtes à chansons" ag dul i léig, Lean Charbonneau uirthi ag obair ag CBC Radio and CBC Television iarraidh uirthi cúpla uair a bhith páirteach sa tsraith Coast to Coast, sraith a léirigh Anton Van de Water agus mar a raibh sí ag amhránaíocht lena lán daoine eile, fearacht Joni Mitchell, Jacques Blanchet, Margo McKinnon, Pauline Julien agus Gordon Lightfoot (The Travelers). I 1968 rinne sí an tríú halbam, ceann ar theideal dó "Christine", le Gamma Records. Ba é François Dompierre a stiúrthóir ceolchoirme, agus chum sé cúpla amhrán di ina dhiaidh sin.
I 1968 bhí a céad Sraith Shamhraidh teilifíse aici ag CBC agus í ina comhóstach le Jacques Blanchet ar an seó "Tête heureuse". I 1969 bhí sí ina comhóstach le Blanchet ar sheó raidió amhránaíochta ag CBC Radio: "Tour à tour". I Mí Lúnasa 1969 bhí Charbonneau ina hionadaí do Cheanada ag Féile Spa sa Bheilg ach níor ghnóthaigh sí duais.
Ag cumadh amhrán do dhaoine eile.
Ba iad na 1970 na blianta ba thorthúla aici agus an oiread sin amhrán léi á dtaifeadadh ag amhránaithe eile. Thaifead France Castel "Du fil des aiguilles et du coton," "Je le vois dans ma soupe," "Ça m'fait du bien" le Profil Records agus Trans-World Records, agus bhain amach Rogha 20 an Cheoil in Québec. Amhráin le Charbonneau is mó atá le fáil ar na halbaim a rinne sí i 1973, i 1974 agus i 1975. Dúirt Patsy Gallant "Tout va trop vite," "Thank you come again" (i bhFraincis), "Un jour comme les autres," "Le lit qui craque", amhráin a raibh an-éileamh orthu agus a d’fhág aoibh na ndaoine uirthi mar amhránaí Fraincise in Québec. I 1974 thug Charbonneau "Les femmes" do Gallant ("Qu'y a-t-il dans le cœur des femmes?"), amhrán atá le fáil ar an albam a rinne sí i 1974 album, "Toi l'enfant", le Columbia Records. Thaifead Sheila, amhránaí Francach a raibh gean an phobail uirthi, "Les femmes" agus d’eisigh mar shingil é i 1976 le Carrere Records. Bhain sé Rogha 20 an Cheoil amach sa Fhrainc agus bhí sé le fáil ar an albam "L'amour qui brûle en moi".
I 1974 chum Charbonneau amhrán do Ginette Reno, "Donne l'amour," agus taifeadadh é ar a halbam siúd “Aimons-nous”. I 1979 thaifead Reno "Oublie-moi" ar a halbam "Je ne suis qu'une chanson", a léirigh Melon-Miel Records. I gceann cúpla mí bhí 350,000 albam díolta aici.
D’éirigh go maith le Michel Louvain agus le Claude Valade ar liosta rogha ceoil Québec le hamhráin de chuid Charbonneau. Is beag cnagamhrán a chuir a oiread ratha ar Louvain is a chuir "La dame en bleu" le Mirabel Records
Bhí tóir ar "Viens t'étendre aux creux de mes bras," Bhí an-éileamh in Québec ar "Aide-moi à passer la nuit," "J'ai dit non," "Quand tes yeux," "C'est parce que je t'aime," "Est-ce si facile" agus "Le chemin de tes rêves" agus iad á rá ag Claude Valade.,
Ba é an cnagamhrán ba mhó ag Charbonneau "Censuré," amhrán dioscó de chuid 1975.
Fuair sí bás le hailse ar 29 Bealtaine 2014.


Marie Godard.
Is í Marie Godard an t-ainm cleite atá ar Marie-Josée Charbonneau, scríbhneoir de chuid Québec a rugadh ar 7 Lúnasa 1952 i Montréal i gCeanada. Is deirfiúr í leis an amhránaí agus scríbhneoir Christine Charbonneau.
Beatha agus Saothar.
Tá Marie Godard ar an duine is óige de cheathrar cailíní. Rinne sí staidéar ar theangacha agus ar litríocht chomhaimseartha agus bhain amach dioplóma léinn choláiste (Diplôme d'études collégiales) in Cégep de Saint-Laurent. Ina dhiaidh sin bhíodh sí ag obair mar aistritheoir i gcomhlacht i Montréal, agus ansin shocraigh sí ar staidéar a dhéanamh ar bhainistíocht i rang oíche in Ollscoil Montréal.
I 1976 bhuail sí le Nicolas Marssac, údar agus ealaíontóir, agus phós sí é i 1981. D’fhág sí a post agus d’éirigh as a cuid staidéir chun an Áise a bhaint amach le Marssac, agus bhí siad ag obair le chéile ann ar feadh cúig bliana déag, i Mainile, i dTóiceo, in Osaka/Kobe agus i mBéising, sular fhill siad ar Québec i 1992. Agus í thar lear d’oibrigh Marie i gnóthaí riaracháin, obair ar lean sí di i Montréal. I 2000 chuaigh sí féin agus Marssac chun na Fraince agus chuir fúthu láimh le Cordes sur Ciel san iardheisceart, taobh tíre ar fáisceadh Marrsac as.
Ina cónaí sa tSeapáin di chaith Marie Godard ceithre bliana ag foghlaim conas cré a mhúnlú i scoil photaireachta i dTóiceo agus rinne ealaín cheirmeach ar feadh breis is fiche bliain. Bhí saotharlann agus siopa ag Marie agus ag Nicolas ar feadh trí bliana in Cordes-sur-Ciel, áit ar thaispeáin siad pictiúir Nicolas agus saothair cheirmeacha Marie. I 2005 chuir siad "Artistes sur ciel" ar bun, cumann ealaíontóirí agus ceardaithe. Orthu sin bhí cairde leo ar phéintéirí, dealbhadóirí agus ceirmeoirí iad. D’fhág Marie an cumann tar éis di éirí as an gceirmeacht.
Ní dheachaigh Marie i mbun pinn go dtí gur fhiafraigh Franck Spengler, stiúrthóir eagarthóireachta Éditions Blanche i bPáras, agus an té a chuir an chéad úrscéal de chuid Nicholas Marrsac, "L'arrière-boutique", in eagar, gur fhiafraigh sé di an mbeadh sí sásta a leagan féin d’úrscéal éarótach a scríobh.
Toisc go raibh sí ag obair ag an am sa Théâtre Le Colombier i sráidbhaile Cabannes, láimh le Cordes-sur-Ciel, d’fhan sí go dtí 2011 sular thosaigh sí a céad leabhar.. D’fhoilsigh Éditions Blanche an úrscéal sin, "Échanges virtuels" (Malairtí Fíorúla), i Mí na Samhna 2011. Ghnóthaigh sé duais Évian don chéad úrscéal éarótach (Salon du livre érotique d'Évian) i 2012.
I Mí Dheireadh Fómhair 2013 d’fhoilsigh I.S. Édition, foilsitheoir de chuid Marseille, bailiúchán gearrscéalta éarótacha (agus feimineacha) ar theideal dó "Histoires de femmes" (Scéalta Ban). Bhí sé ghearrscéal sa bhailiúchán agus iad ag cur síos ar an saol ón ógantacht go dtí an aois.
Tar éis "Échanges virtuels" d’fhoilsigh I.S. Édition "Cinq jours, quatre nuits" (Cúig Lá, Ceithre Oíche), úrscéal ina ngabhann na pearsana ón bhfíorúlacht go dtí an réaltacht.
D’fhoilsigh I.S. Édition an ceathrú leabhar le Marie Godard, "Soumise, vous avez dit soumise?" (Umhal, deir tú umhal?) ar 21 Márta 2015.
Tá scéalta le Marie Godard le fáil i mbailiúcháin dhifriúla.
Tá ceann de na scéalta úd, 'L'éveil de Laurence' (Dúiseacht Labhrais), foilsithe i mbailiúchán de chuid Éditions Blanche, "Secrets de femmes" i Mí Eanáir 2012. Tháinig scéal eile, 'La loi de l'emmerdement maximum' (Dlí na Cisí is Mó), amach i Mí Iúil 2012 sa bhailiúchán "Les vacances pourries" (An tSaoire Mhillte) (Edicool). D’fhoilsigh La Musardine scéal eile le Marie Godard, 'Regards dans la nuit' (Súile san Oíche), sa bhailiuchán "Osez... 20 histoires de voyeurs et d'exhibitionnistes".


Tiomsú i leabhar gearrthóg.
Séard atá i gceist le tiomsú i leabhar gearrthóg ná billeoga, ailt as páipéir nuachta, stampaí, bláthanna feoite agus mar sin de a chur i leabhar ina bhfuil na leathanaigh folamh, é sin chun eolas faoi théama éigin a chaomhnú, stair theaghlaigh nó scéala nuachta, mar shampla.
Stair.
Sa 15ú céad, d'éirigh sé coitianta i Sasana eolas mar oidis, sleachta liteartha, litreacha, dánta agus a leithéid a thiomsú in aon leabhar amháin. "Commonplace books" a thugtaí orthu seo. Ní raibh aon dá leabhar den chineál seo cosúil lena chéile, mar bhídís bunaithe ar shuim an duine a chruthaigh é. D'éirigh albaim chairdis coitianta i Sasana sa 16ú céad.


Ginette Ravel.
Amhránaí ó Québec is ea Ginette Ravel (née Marie Thérèse Ginette Gravel). Rugadh í in Joliette, Québec, ar 6 Deireadh Fómhair 1940. Bhí guth corraitheach mealltach aici agus fáiltíodh roimpi i gCeanada agus sa Fhrainc.
Beatha agus Saothar.
D’fhoghlaim Ginette Ravel conas seinm ar an bpianó agus í an-óg, agus rinne sí cúrsaí aisteoireachta agus urlabhra. D’aistrigh sí féin agus a muintir go Montréal in aois a hocht mbliana.
Thosaigh sí ag amhránaíocht go gairmiúil i 1958 sa Cabaret La Cave le Marc Gélinas agus Rod Tremblay. Chuir sí aithne freisin ar Paolo Noël, an chéad bhuachaill aici agus comhairleoir ceirde.
Ghnóthaigh sí comhramh an bhanamhránaí ab fhearr sa ré 1958-1959. D’éirigh léi gan mhoill agus iarradh uirthi a bheith páirteach ina lán cláir theilifíse.
Ghnóthaigh sí ceirnín órga 1959 de bharr a chéad fhadcheirnín, "Tu te souviendras de moi" (Beidh cuimhne agat orm). Chomh maith leis sin fuair sí Duais Mhór an cheirnín Cheanadaigh ab fhearr ar raidió Montréal i 1961. Sna blianta ina dhiaidh sin bhí glaoch ar amhráin dá cuid leithéidí "Quand le soleil était là" (Nuair a bhí an ghrian ann), "Demain tu te maries (arrête, arrête, ne me touche pas)" (Amárach pósfaidh tú (is ná teagmháil liom)), "Plus je t'entends" (Dá mhéad a thuigim thú) de chuid Alain Barrière, "La Mama" de chuid Charles Aznavour agus eile. I dtús 1963 chuir sí an clár "Avec une chanson" (Le hamhrán) i láthair do CFTM, Montréal, agus ghnóthaigh Duais Mhór an cheirnín Cheanadaigh arís de bharr an cheirnín "L’amour c’est comme un jour" (Is ionann an grá is lá).
Chaith sí bliain i bPáras agus dúirt amhráin i gclubanna difriúla ar an mBruach Clé. Orthu sin bhí l'Échelle de Jacob, áit a bhí á riar ag Suzy Lebrun; bhí Ravel sé mhí i mbun amhránaíochta ann. I 1966 bhí slua ag plódú isteach ar feadh seachtaine lena cloisteáil in La Comédie canadienne (le Théâtre du nouveau monde inniu) agus bhí an t-éileamh céanna uirthi i rith turais in Québec. I 1966 chuir sí féin agus Pierre Marcotte an clár "À la catalogne" i láthair (CFTM). Phós siad i 1964 agus bhí buachaill acu, Pascal. Bhí fáilte an domhain roimpi arís i bpailliún Cheanada ag Expo 67 i Montréal. Ach bhí dúil san ól ag dul i ngreim inti.
I 1968 thug sí ceolchoirm sa Place des Arts i Montréal in éineacht le Jacques Michel (a scríobh roinnt amhrán di) agus bhí éileamh ar an amhrán "En suivant l’étoile" (Ag leanúint réalta) a dúirt sí le Marc Gélinas. An bhliain chéanna ghnóthaigh sí an dara duais ag Féile Sopot sa Pholainn) le "Je reviens chez nous" (Táim ag filleadh abhaile) ó lámh Jean-Pierre Ferland.
Is iomaí turas a rinne sí san Eoraip anuas go dtí 1986. Thug sí cainteanna ar an ól agus ar an spioradáltacht agus bhí ceolchoirmeacha aici sa Fhrainc, sa Ghearmáin, sa Bheilg agus san Eilbhéis.
I 1979 chuir sí seó dar theideal "Encore une histoire d’amour" (Scéal grá eile) ar bun sa Place des Arts agus i 1980 rinne fadcheirnín d’amhráin spioradálta, "La vérité" (An fhírinne).
Chomh maith leis sin scríobh cúig leabhar faoina saol: "Je vis mon alcoolisme" (Fulaingím an alcólacht), "Vivre 24 heures à la fois" (Maireachtáil ó lá go lá), "La cuisine du cœur" (Cócaireacht an chroí), "Entre l'amour et l'amitié" (Idir an grá agus an cairdeas) agus et "J'ai vaincu la dépression et échappé au suicide" (Sháraigh mé an duairceas agus sheachain mé an féinmharú).
Rinne Ginette Ravel timpeall cúig fhadcheirnín déag agus timpeall caoga turas.
Scríobh Ginette Ravel d’irisí Claude G. Charron ar feadh seacht mbliana. Chuir sí agallamh ar phearsana nótáilte, leithéidí Juliette Greco, Serge Reggiani, Robert Bourassa, Gilbert Bécaud, Yves Duteuil, Petula Clark, Jean-Paul Belmondo, Céline Dion, etc..
Tháinig sí i láthair an phobail den uair dheireanach ag Roche-sur-Yon sa Fhrainc i 1986.


Joanna Lumley.
Is aisteoir Sasanach í Joanna Lamond Lumley (a rugadh ar an 1 Bealtaine 1946).


Bradley Cooper.
Is aisteoir Meiriceánach é Bradley Charles Cooper, a rugadh ar an 5 Eanáir 1975.


Alexander Pope.
File Sasanach a rugadh i Londain ab ea Alexander Pope (21 Bealtaine 1688 – 30 Bealtaine 1744).


Donald Trump.
Is é Donald Trump 45ú hUachtarán na Stát Aontaithe. Is fear gnó, infheisteoir, údar, pearsa teilifíse agus polaiteoir Meiriceánach é freisin.
Luathshaol.
Rugadh é ar an 14 Meitheamh 1946 in Queens i Nua-Eabhrac. B'as Tunga i Leódhas in Albain a mháthair. B'as an Ghearmáin tuismitheoirí a athar, cé go ndúirt sé le blianta gurbh as an Lochlainn iad.
Polaitíocht.
Tar éis comórtas dhéin sna réamhthoghcháin, fuair Trump ainmniúchán na huachtaránachta ón bPáirtí Poblachtach i mí an Mheithimh 2016.
Bhuaigh Trump an toghchán uachtaránachta ar 8 Samhain 2016. Vótáil níos mó daoine ar son Hillary Clinton áfach (beagnach trí mhilliún duine). Ach d’éirigh le Donald Trump an bua a fháil i níos mó stát.
Ar an 22 Eanáir 2017, dúirt Trump go raibh calaois toghcháin ann (trí - cúig mhilliún duine) agus mar sin, vótáil níos mó daoine ar a shon. Ach níl fianaise ann chun bunús a thabhairt don éileamh sin, a dúirt na nuachtáin.
Trump in Éirinn.
Cheannaigh Trump cúrsa gailf in aice le Dún Beag i gContae an Chláir ("Trump International Golf Links") ar an 11 Feabhra 2014. Ar an 12 Bealtaine 2014 thug sé cuairt ar Éirinn.
I 2017, thug Trump le fios gur mhian leis go dtabharfaí poist i gcomhlachtaí Meiriceánacha in Éirinn 'ar ais go Meiriceá.'


Ben Affleck.
Is aisteoir Meiriceánach é Benjamin Géza Affleck-Boldt nó Ben Affleck, a rugadh ar an 15 Lúnasa 1972.


Séarlas Martel.
Státaire agus ceannaire airm de chuid na bhFranc (718–741) ab ea Séarlas Martel (686 – 22 Deireadh Fómhair 741).


Renée Claude.
Amhránaí agus aisteoir ó Québec is ea Renée Claude. Rugadh í i 1939. Bhain sí leas as saothar chumadóirí a linne, cé nár chumadóir í féin. Is beag aithne atá uirthi sa Fhrainc, ach bhí tionchar mór aici ar amhránaithe in Québec. Bhí sí i mbarr a réime sna 1970í agus cuma dhána mhealltach uirthi a chuir spiorad na saoirse agus an fheimineachais in iúl. Bhí sí ar an gcéad amhránaí dá leithéid a bhain amach barr an liosta le hábhar áitiúil seachas le haistriúcháin d’amhráin Mheiriceánacha mar ghnách ag an am.
Beatha.
Rugadh í mar Renée Bélanger in Montréal ar 3 Iúil 1939. D’fhoghlaim sí amhránaíocht, aisteoireacht agus conas seinm ar an bpianó, agus i 1955, nuair nach raibh sí ach sé bliana déag d’aois, ghnóthaigh sí duais amhránaíochta ar chlár raidió in Verdun, Montréal.
Bhí sí le feiceáil ar an teilifís i 1960, agus chuaigh i mbun amhránaíochta in La Boîte à chansons in Québec. Ar dtús bhain sí feidhm as amhráin Fhrancacha, fearacht shaothar Jacques Brel, ach ba ghearr gur thosaigh sí ag baint tairbhe as saothar na gcumadóirí áitiúla.
I 1963 rinne sí conradh le Sélect, comhlacht taifeadta, agus d’eisigh a céad albam. Tháinig an dara halbam amach an bhliain dar gcionn. Ghnóthaigh sí a lán duaiseanna, agus ó 1965 i leith tá duais á dtairiscint faoina hainm don amhránaí is fearr i mbliain áirithe.
I 1967 d’aistrigh sí go dtí Columbia agus thaifead an t-amhrán ba mhó a tharraing clú uirthi go dtí sin, “Shippagan” (amhrán le Michel Conte). D’aistrigh sí go dtí Barclay Records i 1969 agus d’eisigh a lán amhrán a raibh éileamh an domhain orthu. Is iomaí camchuairt a rinne sí thar lear. Sna 1980í tháinig blas an rac-cheoil ar a cuid amhránaíochta.
D’iompaigh sí ar an aisteoireacht sna 1990í agus rinne páirteanna ar an stáitse, ar an teilfís agus i scannáin.
I 2006 tháinig sí i l’athair an phobail arís le halbam dúbailte dar theideal "Entre la terre et le soleil - Renée Claude chante Luc Plamondon".
Le cloisteáil.
Renée Claude chante Léo Ferré - "Est-ce ainsi que les hommes vivent"
Renée Claude chante Léo Ferré - "La mémoire et la mer"
Renée Claude - "Tu ne dis jamais rien"
Renée Claude – "Le monde est fou"


Patsy Gallant.
Amhránaí agus aisteoir Ceanadach is ea Patsy Gallant a rugadh ar 15 Lúnasa 1948 in Brunsuic Nua, Ceanada. As Acaid dá muintir. Tá cúigear deirfiúracha agus beirt deartháireacha aici. Tá a lán amhrán ráite aici i bhFraincis agus i mBéarla agus díol mór orthu ina lán tíortha.
Beatha agus gairm.
Rinne Patsy a céad cheirnín i 1967 agus bhí sí i láthair ag a lán seónna ilsiamsa ar an teilifís. Bhí sí le cloisteáil i Montréal in éineacht leis an móramhránaí Charles Aznavour. I 1971 tháinig sí os comhair an phobail ar an teilifís i gcuideachta a lán réaltaí eile agus Christine Charbonneau ina measc. Ba í Charbonneau a scríobh bunús na dtéacsanna do na chéad dhá albam Fraincise aici ba mhó tábhacht: "Patsy Gallant" i 1972 agus "Toi l'enfant" i 1974. Columbia a chuir amach iad, agus is ann atá "Tout va trop vite", "Le lit qui craque", "Un jour comme les autres", "Thank You Come Again v.f." Chuir na hamhráin seo an rath uirthi ar liosta na gcnag Fraincise in Québec..
Chuaigh sí i bhfeidhm ar an bhFrainc den chéad uair i 1972 de bharr an albaim "Patsy Gallant" a chuir CBS amach. I 1972 agus i 1973 chuir sí amach na chéad dhá albam Béarla aici: "Upon My Own"agus "Power". Ach ní raibh an t-éileamh céanna orthu is a bhí ar an dá albam Fraincise.
I 1976 rinne Gallant seasamh nua i mBéarla leis an albam "Are You Ready for Love". D’éirigh thar cionn ar fud an domhain leis an amhrán beoga dioscó "From New York to L.A".
I 1993 rinne sí páirt Stella Spotlight i léiriú nua de "Starmania" a cuireadh ar bun sa Théâtre Mogador i bPáras. I 2002 bhí sí páirteach i gceoldráma rac nua de chuid Luc Plamondon le ceol a chum Romano Musumarra
Rinne sí páirt múinteora sa tríú agus sa chúigiú séasúr de "Star Academy".


Albemarle Street.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Albemarle Street.


Berkeley Square.
Is cearnóg suite i gCathair Westminster í Berkeley Square.


Bond Street.
Is sráid suite sa West End, Londain é Bond Street.


Brook Street.
Is sráid suite Londain Láir é Brook Street.


Brown Hart Gardens.
Gairdín 10,000 troigh d'achar in Mayfair, Londain, is ea Brown Hart Gardens. Tá an gairdín suite ar dhíon fo-stáisiún giniúna leictreachais.


Bryanston Square.
Is cearnóg an bhaile suite i Marylebone, Londain é Bryanston Square.


Cork Street.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Cork Street.


Curzon Street.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Curzon Street.


Dover Street.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Dover Street.


Grosvenor Square.
Is cearnóg an bhaile suite i Mayfair, Londain í Grosvenor Square.


Hanover Square, Londain.
Is cearnóg an bhaile suite i Mayfair, Londain é Hanover Square.


France Castel.
Amhránaí, aisteoir, óstach raidió agus láithreoir teilifíse in Québec is ea France Castel, a rugadh mar Francine Bégin ar 31 Lúnasa 1944 i Sherbrooke, Québec.
Óige agus tús gairme.
Bhí France Castel ag rá amhrán as a óige agus ba ghearr go raibh sí páirteach sa tsiamsaíocht. Sna 1960í bhí sí ina haonréadaí ag "Les gamins", grúpa ceoltóirí óga ó Sherbrooke.
I samhradh na bliana 1967, bliain Iltaispeántas 1967, bhí ina hóstach ar "Les Couche-tard", clár teilifíse a mbíodh tóir air..As sin amach thugadh sí France Castel uirthi féin.
Tar éis di bualadh leis an gceoltóir Roger Gravel, thaifead Castel (i 1969) na chéad amhráin a chum sí féin.
As na 1970í amach.
Bhuail sí le Christine Charbonneau i 1970. Sa tréimhse sin bhí ag éirí thar cionn le Castel. Ba í Charbonneau a scríobh di "Du fil des aiguilles et du coton", "Château de sable", "Sur le pont", "Je le vois dans ma soupe", "Dominique", "Au fond de nous", "L'amitié" agus mórán amhrán eile. Bhí an-éileamh ar chuid acu in Québec.. Bhí siad ag obair le chéile ar feadh timpeall cúig bliana.. I 1975 dúirt Castel roinnt amhrán le Luc Plamondon.
Thréig Castel amhráin Charbonneau agus tharraing cinn nua chuici ó scríbhneoirí eile, mar aon le hamhráin a scríobh sí féin.. Thug sí a haghaidh ar na gormacha, agus d’fhág sin a rian ar a cuid amhránaíochta as sin amach.
Drámaí.
Ó 1979 amach rinne sí páirteanna ina lán drámaí teilifíse, agus ba chuid suntais í mar aisteoir ina lán scannán: "La Comtesse du Bâton Rouge" (1997), "Crème glacée, Chocolat et autres Consolations" (2001), "Karmina" (1996) agus eile.


Na Frainc.
Go stairiúil, na Frainc (Laidin: Franci nó gens Francorum) a thugadh ar dtús ar na dtreibheanna Gearmánacha a bhí ag fánaíocht ar na bhfearainn idir Lár agus Íochtar na Réine, sa 3ú haois AD, agus ina dhiaidh sin thugtaí na Gaill ar dhaonra na Gaille a chomhtháthaigh leis na Gallo-Rómhánaigh.
Le linn na céadta bliain ina dhiaidh sin, thug siad a n-ainm don Fhrainc agus a ba chuid dhílis de phobal na Fraince iad. Roinne cuid de treibheanna na bhFranc ruathar ar chríoch Rómhánach, ach chuaigh treibheanna eile i bpáirt le trúpaí Rómhánacha sa Ghall.
Níos déanaí ina dhiaidh sin, ba rialóirí míleata iad na Gaille sa chuid thuaidh den Ghaill-Rómanach. Trí choróiniú Shéarlais Mhóir, mar Impire na Rómánach (Imperator Romanorum), Lá Nollag 800 AD, cuireadh aontacht phoiliticiúil na sean Róimhe ar bun arís, ach an aontacht sin a bheith Críostúil feasta.
O aimsir Shéarlais Mhóir anuas, bhíodh dhá thaoiseach in iarthar na hEorpa - an Pápa agus an tImpire. D’fhéafaí a rá go raibh oidhreacht na hImpireachta tagtha anuas chuig an gcine ba mhó le rá de na barbaraigh, tar éis fuil úr na bhFranc agus seanghradam na Róimhe a shnaidhm le chéile.
Na Frainc


Christine Chartrand.
Amhránaí, cumadóir agus óstach teilifíse ó Québec a rugadh ar 28 Márta 1948 is ea Christine Chartrand.
Chuaigh sí i mbun a gairme in aois a hocht mbliana déag ar an raidió. Thosaigh sí ag cur ceirníní amach trí Capitol Records, RCA Victor agus Trans-Canada, ag tarraingt aoibh na ndaoine uirthi agus ag bailiú duaiseanna.
I 1980 bhain sí barr an chnagliosta amach den chéad uair le “Il pleut des larmes”, amhrán a dúirt sí in éineacht lena seanchara Claude Stében. An bhliain dar gcionn rinne sí arís é le “Parce que l'amour c'est ça”. Ise a scríobh na hamhráin agus a chum an ceol le haghaidh a halbaim "Facettes", a tháinig amach i 1982 agus a bhí léirithe aici féin.
Leanann sí uirthi ag teacht os comhair an phobail agus a fear céile Georges Tremblay ina teannta go minic. I measc na n-amhrán dá cuid ar éirigh thar cionn leo tá “Mon arbre” (1967), “Pourquoi je t'aime” (1968), “Qui sont ces gens?” (1968), “Quatre gouttes de pluie” (1968), “Pala pala pala” (1976), “Les gars” (1976), “Il pleut des larmes” (le Claude Stében, 1980) agus “Parce que l'amour c'est ça” (1981).


Hill Street, Londain.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Hill Street.


Hyde Park Corner.
Is ceantar suite i Hyde Park, Londain é Hyde Park Corner.


Marble Arch.
Is áirse an Bhua suite ar an Sráid Oxford, Londain í Marble Arch.


Park Lane.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Park Lane.


Savile Row.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Savile Row.


Piccadilly.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Piccadilly.


Regent Street.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Regent Street.


South Molton Street.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é South Molton Street.


Shepherd Market.
Is sráid suite i Mayfair, Londain é Shepherd Market.


Elizabeth Barrett Browning.
File Sasanach a rugadh i Londain ab ea Elizabeth Barrett Browning (6 Márta 1806 – 29 Meitheamh 1861).


Ginette Reno.
Amhránaí agus aisteoir ó Québec is ea Ginette Reno, a rugadh mar Ginette Raynault ar 28 Aibreán 1946.
Beatha.
Chuaigh sí i gceann amhránaíochta agus í óg go leor i gceabairéanna Montréal i dtús na 1960í. Casadh Jean Simon uirthi sa "Café de l'Est", áit a raibh comórtas amhránaíochta ar siúl aige ("Les Découvertes de Jean Simon"). Thug sé comhairle di i gcúrsaí ceoil agus i gceann cúpla mí rinne sí a céad thaifeadadh.
Bhí clú uirthi cheana agus í ocht mbliana déag d’aois. Chuaigh sí ar an ardán i Sasana, sa Fhrainc agus sna Stáit Aontaithe. Bhí an-tóir uirthi in Québec agus rinne sí a lán ceirníní sna seascaidí.
Chuaigh sí le haisteoireacht sna 1990í agus páirt á dhéanamh aici in "Léolo", scannán de chuid Jean-Claude Lauzon. Chomh maith leis sin, rinne sí an phríomhpháirt in dhá scannán a rinne Denise Filiatrault.
Rinne sí an t-uafás ceirníní agus dlúthdhioscaí, ag déanamh níos mó ná céann in aghaidh na bliana ó na seascaidí amach. I measc na n-amhrán dá cuid is mó a bhfuil éileamh orthu tá “Roger” et “J'aime Guy" i 1963, “La dernière valse" i 1969, "Aimez-le si fort" i 1971, "Dans la vie" i 1973, "Je t'offrirai" ("Les croissants de soleil") i 1974, "La vie" et "À ma manière" i 1977, "Toi le poète", "J'ai besoin d'un ami", "Ça va mieux", "Tu es là" agus "Je ne suis qu'une chanson" i 1979, "Quand on se donne" agus "Rouge" i 1981, "Un homme ça tient chaud" agus "J'ai besoin de parler" i 1983, "Paris Québec" agus "De plus en plus fragile" i 1985, "Ma fille" i 1986, "Ceux qui s'en vont" agus "La deuxième voix" i 1988, "L'essentiel", "Remixer ma vie" agus "Y'a des enfants" i 1991, agus "Galaxies", "L'hymne à l'amour de l'an deux mille" agus "Laissez-moi rev'nir sur terre" i 1996.


Samuel Taylor Coleridge.
File Sasanach a rugadh in Ottery St Mary, Devon ab ea Samuel Taylor Coleridge Pope (21 Meán Fómhair 1772 – 25 Iúil 1834).


An Suí Naofa.
Is na daoine bainte leis an Pápa sa rialtas an Eaglais Chaitliceach Rómhánach ag an an Vatacáin é An Suí Naofa.


Google Translate.
Seirbhís ilteangach curtha ar fáil ag Google, is ea Google Translate, chun téacs scríofa a aistriú ó theanga amháin isteach i gceann eile. Tacaíonn sé le 90 teanga.
Roimh Dheireadh Fómhair 2007, le haghaidh teangacha eile seachas Araibis, Sínis agus Rúisis, bhí Google Translate bunaithe ar SYSTRAN, inneall bogearraí a úsáideann roinnt seirbhísí aistriúcháin eile ar líne, mar shampla Yahoo! Babel Fish, AOL, Yahoo. In áit sin, o Dheireadh Fómhair 2007, d'úsáid Google Translate teicneolaíocht dhílsithe inmheánach, atá bunaithe ar aistriúchán uathoibríoch staitisticiúl.


Diarmuid Mac an Adhastair.
Ba aisteoir Éireannach é Diarmuid Mac an Adhastair a rugadh sa bhliain 1944 agus fuair bás ar 10 Iúil 2015. Bhí ról Séamus Ó Catháin aige i Ros na Rún, nó Séamus Mhicil Tom.,


T. P. McKenna.
Ba aisteoir Éireannach é Thomas Patrick "T. P." McKenna a rugadh ar an 7 Meán Fómhair 1929 san Mullach, Contae an Chabháin agus fuair bás ar 13 Feabhra 2011 i Hampstead, Londain.


Social Democrats.
Is páirtí polaitiúil Éireannach iad na Social Democrats (Gaeilge:"Na Daonlathaigh Shóisialta") a bunaíodh ar an 15 Iúil 2015. Ar na baill bhunaithe bhí na Teachtaí Dála; Catherine Murphy, Stephen Donnelly agus Róisín Shortall a bhí mar chomhcheannairí ar an bpáirtí, Bhíodar seo luaite mar Theachtaí neamhspleácha nó le páirtithe faoi leith roimhe sin. D'fhág Stephen Donnelly an phártí ar an 5 Meán Fómhair 2016.


Comhchiallach.
Is focal nó frása a chiallaíonn go díreach an céanna nó nach mór an céanna mar focal nó frása sa teanga céanna é comhchiallach.


Homafón.
Is dhá fhocail nó níos mó focail leis an gcéanna fuaimniú ach cialla, bunúis nó litriú éagsúil é homafón.


Oileáin Ailiúit.
Unalaska, ceann de na hOileáin Ailiúit
Is slabhra oileán san Aigéan Ciúin Thuaidh iad na hOileáin Ailiúit. Síneann siad siar 1,200 míle slí (1,900 cileaméadar) ó chósta iardheiscirt Alasca. Tá 14 oileán móra ann agus beagnach 300 ceann ar fad ann. Is de bhunús bolcánach iad agus tá 57 bolcán inniu ann. Cruthaíodh an ceann is óige díobh, Oileán Fire, sa bhliain 1883. Tá na hoileáin beagnach ar fad suite in Alasca, stát de chuid na Stát Aontaithe. Ar an bpointe is faide siar, tá grúpa beag oileán, na hOileáin Komodorski, atá sa Rúis in Kamchatka kraj.
Maireann an séasúr fáis sna hOileáin Ailiúit 135 lá sa bhliain, ó luath-Bhealtaine go deireadh mí Mheán Fómhair. Is annamh a fhásann crann chomh hard le 10 troighe sna hoileáin mar gheall ar na gaotha láidre a bhíonn ann.
Bhí cónaí ar 8,000 duine sna hAiliúití sa bhliain 2001. Tá timpeall is 600 sa chuid Rúiseach. Is iad na hAiliútaigh an pobal atá dúchasach sna hoileáin. Tá siadsan agus a dteanga gaolta leis na hInuktitut. Ag brath ar an tír ina bhfuil daoine ina gcónaí, tá an Rúisis agus an Béarla in uachtar inniu áfach. Le teacht na nEorpach, chaith na daoine agus na hoileáin blianta fada faoi riail na Rúiseach. Ghlac na Seapánaigh ar roinnt oileán sa slabhra sa Dara Cogadh Domhanda.


An Alsáis.
Is réigiún suite san Fhrainc í an Alsáis.


Na hAintillí.
Is oileánra idir Muir Chairib agus Murascaill Mheicsiceo iad na hAintillí.


Aintíoch.
Ba chathair suite i nGréig é Aintíoch.


Na hAipiníní.
Is sliabhraon suite san Iodáil iad na hAipiníní.


An Aisiria.
Ba réigiún suite san Sean-Neasoirthear í an Aisiria.


Sléibhte Atlais.
Is sliabhraon suite san Ailgéir, Maracó agus an Túinéis iad Sléibhte Atlais.


Na hAsóir.
Is oileánra bainte leis an bPortaingéil iad na hAsóir.


An Bhasútlainn.
Ba iar-ainm Leosóta í an Bhasútlainn. Coilíneacht Choróin na Breataine a bhí inti go bhfuair an tír a neamhspláchas ar ais sa bhliain 1966.


Bá na Flúirse.
Is bá suite san Nua-Shéalainn í Bá na Flúirse.


Liosta ban-amhránaithe Fraincise ó Québec.
Liosta ban-amhránaithe Fraincise ó Québec a rugadh sa 20ú haois i réigiún Québec agus a thugann léargas ar thábhacht na "chanteuses" in amhránaíocht an phobail sa chríoch sin.
A.
• Aglaé
• Julie Arel
B.
• Véronique Béliveau
• Marie Bernard
• La Bolduc
• Colette Bonheur
C.
• Christine Charbonneau
• Christine Chartrand
• Renée Claude
• Ève Cournoyer
D.
• Céline Dion
• Claudette Dion
• Diane Dufresne
• Lucille Dumont
• Angélique Duruisseau
E.
• Emmanuëlle
F.
• Louise Forestier
G.
• Guylaine Guy
H.
• Caroline Harvey
• Valérie Harvey
I.
• Ima (amhránaí)
J.
• Laurence Jalbert
• Pauline Julien
• Diane Juster
L.
• Salomé Leclerc
• Lynda Lemay
• Monique Leyrac
M.
• Kate McGarrigle
• Catherine Major
• Dominica Merola
• Muriel Millard
N.
• Geneviève Néron
O.
• Clairette Oddera
P.
• Claire Pelletier
• Nicole Perrier
• Isabelle Pierre
R.
• Ginette Ravel
• Ginette Reno
S.
• Ingrid St-Pierre
• Fabiola Toupin
V.
• Amélie Veille
Naisc.
• Amhránaíocht Fraincise Québec


Aglaé (amhránaí).
Amhránaí aguis aisteoir ba ea Aglaé (a rugadh mar "Jocelyne Deslongchamps"). Rugadh í in L'Épiphanie, (Québec), ar 13 Bealtaine 1933 agus fuair sí bás in Montréal ar 19 Aibreán 1884.
Beatha.
Tháinig Aglaé os comhair an phobail i gceabairéanna Montréal, go háirithe sa cheabairé "Au Faisan Doré". Chuir Pierre Roche, pianadóir a thionlacadh Charles Aznavour, suim inti agus phós sí é i 1950. Chónaigh siad i bPáras idir 1952 agus 1964, áit is mó ar tháinig aoibh na ndaoine uirthi. Thaifead sí “Aglaé,” amhrán le Lionel Daunais, in éineacht le Michel Legrand, agus tháinig an oiread sin éilimh air gurbh é sin ab ainm ealaíne di feasta.
Chan sí in amharclanna i bPáras agus ina dhiaidh sin san Eilbhéis, sa Bheilg, i Lucsamburg, san Ísiltír, san Ailgéir, i Maracó agus sa Túinéis. Sa séasúr 1955-56 rinne sí páirteanna i mion-cheoldrámaí, agus bhí sí le cloisteáil sna scannáin "Les Nuits de Montmartre" agus "À la manière de Sherlock Holmes".
D’fhill sí ar Québec i 1963, agus an bhliain dar gcionn chuir sí féin agus Roger Baulu an clár "Rouli-roulant" (Radio-Canada) i láthair. Bhí éileamh fós ar a cuid ceirníní ach níor tháinig sí os comhair an phobail ó 1966 amach.
Tá sí feiceáil sa scannán "Y'a toujours moyen de moyenner!" (1973).
Fuair sí bás in Montréal ar 19 Aibreán 1984 in aois a caoga bliain.


Julie Arel.
Amhránaí agus cumadóir Fraincise is ea Julie Arel. Rugadh í mar Francine Lagrange in Québec ar 2 Lúnasa 1947.
Beatha.
Thosaigh sí ag canadh os comhair an phobail agus í óg. Ní raibh sí ach fiche bliain d’aois nuair a chuaigh sí i mbun a ceirde sna ceabairéanna in Montréal agus i gceantair níos faide amach. Ina dhiaidh sin thugadh sí cuairt na n-óstán galánta in Québec chun aird na ndaoine a tharraingt uirthi féin.
I 1969 ligeadh í isteach sa chomórtas amhránaíochta "Le rideau s'ouvre". Ghnóthaigh sí an duais, rud a thug deiseanna nua di i gcúrsaí teilifíse. tharla, áfach, go raibh moill uirthi ag cur ceirnín amach, agus is beag aird a tugadh ar an gcéad cheann, "Le temps d'aimer" (Polydor 1970). I 1972 rug sí fille, Justine, agus bhí uirthi í a thógáil mar mháthair aonair, ag canadh sna beáir phianó chuna a beatha a shaothrú.
I 1973 d’éirigh thar cionn léi ag Féile na hAithne. Rinne sí a céad albam, "Julie Arel", agus a lán amhrán le Diane Juster le fáil air. Lean sí uirthi ag déanamh camchuairteanna agus ghnóthaigh an duais ab airde ag Féile Idirnáisiúnta na hAmhránaíochta i 1973. D’eisigh trí trí albam trí Capitol Records agus tóir orthu. Chum a lán scríbhneoirí Fraincise amhrán di agus Luc Plamondon ina measc.
Ní raibh sí le cloisteáil ar feadh tamaill sna 1980í, ach i 1984 d’eisigh sí "Des ténèbres à la lumière", albam amhrán cráifeach a chum sí féin. Ní raibh lucht raidió agus teilifíse sásta iad a chraoladh, ach tá camchuairteanna déanta aici leo i gCeanada agus sna Stáit Aontaithe.


Jacksepticeye.
Seán William McLoughlin, aithnid ar Youtube mar JackSepticEye nó Jack. Is Youtuber as Éireann é agus tá sé aithnid lena 'Lets Plays' ag imirt cluiche ríomhaire agus ag déanamh vlaganna. Is dlúthchairde é le Mark Fischbach nó Markiplier. Déanann siad cluiche ag am go ham.
Post Físéan ar an Idirlíon.
Maígh Jack go bhfuil sé an Youtubálaí is fuinnúil ar Youtube. Tá níos mó ná sé mhillúin suibscríobhaí (ó 14ú Lúnasa 2015), dhá bhillúin feicithe ar a físéan agus tá níos mó ná 1.7 míle físéan aige.
Déanann sé dhá físéan gach lá. Uaireanta déanann sé físéan ag imirt The Sims 4, Subnautica, Happy Wheels, The Escapists agus. Uaireanta déanann sé vlag ag caint faoin a chainéal.
Soal Pearsanta.
D'fhreastal sé ollscoil in Éirinn dhá uair. An chéad uair rinne sé staedair ar technólaíocht ceol. Níor chríochníonn sé an céim sin. An dara uair, déanann sé staedair ar baisiteoireacht óstán agus fuair sé an céim sa bhliain 2014.


An Bheachuanlainn.
Is cosantóireacht a bhunaigh an Ríocht Aontaithe i ndeisceart Afraic í an Bheachuanlainn.


Beangál.
Is réigiún suite san Áise Theas é Beangál.


Caolas Bheiring.
Is caolas idir an Rúis agus Alasca é Caolas Bheiring.


Biafra.
Ba stát dealuithe suite san Nigéir é Biafra.


Boirneo.
Is é an toileán is mó san Áise é Boirneo. Tá Boirneo roinnte idir an Indinéis, an Mhalaeisia, agus Brúiné.


An Comhlathas Briotanach.
Is réigiún suite san Fhrainc é An Comhlathas Briotanach.


An Bhurgúin.
Is réigiún suite san Fhrainc í an Bhurgúin.


Coilíneacht na Rinne.
Ba choilíneacht Bhriotanach suite san Afraic Theas í Coilíneacht na Rinne.


Rinn an Choirn.
Is ceann tíre suite ar an dTierra del Fuego í Rinn an Choirn.


Guylaine Guy.
Amhránaí, aisteoir agus péintéir is ea Guylaine Guy. Rugadh í mar Guylaine Chailler in Montréal ar 6 Aibreán 1929. Is í iníon Lise Bonheur, amhránai agus aisteoir ó Québec, í, agus deifiúr Colette Bonheur, amhránai ó Québec.
Beatha.
Thosaigh Guylaine Guy ag canadh in Montréal sna ceabairéanna, go háirithe san "Au Faisan Doré" i 1950. I 1952 thogh an nuachtán laethúil "Radiomonde" mar Miss Radio-Télévision í.
Tháinig Charles Trenet trasna uirthi in Montréal i 1955 agus bhí ina chomhairleoir aici, ag scríobh amhrán di. Tharraing sí aird uirthi féin ag canadh san amharclann Olympia i bPáras le Trenet agus le Louis Armstrong. Chuir sí fúithi go buan i bPáras i 1956 agus rinne roinnt ceirníní.
Rinne sí páirteanna sna scannáin "La nuit des suspectes" (1957), "The Big Record" (1957) (ina hamhránaí) agus "Trente-Six Chandelles" (1952).
Tar éis di camchuairt a dhéanamh san Eoraip, i dtuaisceart na hAfraice agus sa Mhéan-Oirthear, d’fhill sí ar feadh tamaill ar Québec, áit ar thaibhrigh sí ar an teilifís. Rinne sí páirt "Irma la douce" don Théâtre du Nouveau-Monde. I 1963 d’éirigh thar cionn léi ag canadh "Salvame Dios".
I 1963 phós Guylaine Guy an dlíodóir Charles Libman. Tamall gearr ina dhiaidh sin thréig sí an amhránaíocht agus chuaigh le péinteáil. I 1998 chuir sí stiúideo ar bun in Trouville-sur-Mer (Calvados).
Rinneadh ridire d’ord náisiúnta an "Légion d'honneur" de Guylaine Guy ar 14 Iúil 2010. Bronnadh an bonn uirthi ar 18 Márta 2011 in Trouville-sur-Mer.


Amélie Veille.
Amhránaí agus cumadóir Fraincise is ea Amélie Veille (arb é a fíorainm Amélie Veilleux). Rugadh í ar 8 Meán Fomhair 1981 in Saint-Georges de Beauce in Québec.
Beatha.
I 2001, tar éis di staidéar tríú leibhéil a dhéanamh, shocraigh sí ar dhul i mbun amhránaíochta agus ar amhráin a scríobh. Bhí sí páirteach ina lán comórtas ceoil in Québec agus ghnóthaigh cúpla duais (ag Tremplin de Dégelis agus ag féile na n-amhrán in Saint-Ambroise). Tháinig sí chun tosaigh mar amhránaí os comhair an phobail.
I nDeireadh Fómhair 2003 tháinig a céad albam amach, ceann a moladh le haghaidh duaise ag Gala ADISQ ("Association québécoise de l'industrie du disque, du spectacle et de la video") san earnáil “Albam Comhaimseartha Folk na Bliana”. I 2004 ghnóthaigh sí duais an bhan-amhránaí agus an bhan-chumadóra ab fhearr ag féile Pully Lavaux san Eilbhéis. Tá neart ceolchoirmeacha déanta aici in Québec agus tá sí ina ball den ghrúpa “Toutes les filles” a bhunaigh Catherine Durand.
Tá an-suim aici i gcúrsaí cultúir agus litríochta. Bíonn saotharlanna scríbhneoireacha ar siúl aici agus tá tuairisc déanta aici ar ghnóthaí litríochta ar an raidió agus ar an teilifís. Is mór is cás léi bacadh an fhéinmharaithe.
I 2012 chuir Amélie Veille a tríú albam amach, ceann dar teideal "Mon cœur pour te garder". I 2013 moladh an t-amhrán “Mon coeur pour te garder” ag Gala ADISQ mar an t-amhrán ba mhó éileamh den bhliain..


ADISQ.
Seasann ADISQ do "Association québécoise de l'industrie du disque, du spectacle et de la video" (“Cumann Québec um Thionscail an Taifeadta, na Ceolchoirme agus na bhFíseán”). Bunaíodh sa bhliain 1978 é mar chumann gan bhrabach chun neartú leis an tionscadal ceoil in Québec.
Ó 1979 i leith tá deasghnáth bliantúil duaiseanna ar siúl aige do cheoltóirí agus d’amhránaithe. Is é an t-ainm atá ar an duais úd "Duais Félix" agus é baiste as Félix Leclerc, amhránaí agus scríbhneoir iomráiteach.
Stair.
• Taispeántas ("Musique du Québec") a chur ar bun ag an "Marché International du Disque et de l'Edition Musicale (Midem)" (“Margadh Idirnáisúnta an Taifeadta agus na hEagarthóireachta Ceoil”)
• Seó bliantúil teilifíse (“le Gala”) a chur ar bun chun duaiseanna a bhronnadh ar lucht déanta ceoil. Bíonn “Autre Gala” ar siúl freisin ó 2003 i leith.
• Polasaí ginearálta i dtaobh thionscail an taifeadta, na gceolchoirmeacha agus na bhfíseán
Chuir ADISQ tionscadal uirbeach "Quartier des Spectacles" in Montréal. D’fhógair an t-uachtarán Jacques K. Primeau é i 2002 ag an "Sommet de Montréal".


Joe Sugg.
Is pearsantacht idirlín agus vlagálaí as Sasana é Joseph "Joe" Sugg. I Wiltshire, Sasana, a rugadh é. Déanann sé vlaganna den chínéal ThatcherJoe ar YouTube. Tá dhá cheann eile aige, ThatcherJoeVlogs agus ThatcherJoeGames.
Saol pearsanta.
Tá deirfúir amháin aige, Zoe Sugg. Déanann sí vlaganna ar YouTube freisin. Tá sí aithnid ar YouTube mar Zoella.Sular thosaigh sé ag déanamh fístéipeanna ar YouTube, d'oibríodh sé mar thuíodóir díon. Cónaíonn sé i Londain le Youtubálaí eile, Caspar Lee.
Post.
Tá níos mó ná 6.1 millún de lucht leanúna ar YouTube aige agus níos mó ná 340 millún a bhfuil a chuid físéan feicthe acu.
Ceol.
Ghlac sé páirt sa "Youtube Boyband", agus bhailiigh siad airgead do Comic Relief.
Ghlac sé páirt freisin san amhrán "Do they know it's Christmas?" don Band Aid 30. Bhailigh siad airgead don troid i gcoinne Ebola san Afraic.
Scannáin.
Rinne sé guthú mar fhaoileán lena chomrádaí seomra, Caspar Lee, i scannán sa Bhreatáin, "The Spongebob Movie: Sponge out of Water".
Chomh maith leis sin, rinne sé scannán eile le Caspar Lee, darb ainm, "Joe and Caspar: Hit The Road".


Rinn an Dóchais.
Is ceann tíre suite san Afraic Theas í Rinn an Dóchais.


Sléibhte Cairp.
Is sliabhraon suite san Eoraip iad Sléibhte Cairp.


An Chaistíl.
Is réigiún stairiúil san Spáinn í an Chaistíl.


Sléibhte Cugais.
Is sliabhraon suite san Eoraip iad Sléibhte Cugais.


An Cheilibéis.
Is oileán suite san Áise, san Indinéis í an Cheilibéis nó an tSulaivéis. Is í an 11ú hoileán is mó ar domhan í agus an 4ú ceann is mó san Indinéis. Tá sí 174,600 ciliméadar, nó 67,400 míle cearnacha, d'achar. Tá cónaí ar 18,455,058 duine ar an oileán de réir meastacháin sa bhliain 2014.
Sliabh Tangkoko san tSulaivéis Thuaidh


An tSeicslóvaic.
Ba stát san Eoraip lárnach í An tSeicslóvaic.


An Dalmáit.
Is réigiún suite sa Chróit í an Dalmáit.


An Dnípir.
Is abhainn Eorpach í an Dnípir.


An Dnístir.
Is abhainn Eorpach í an Dnístir.


Na hIndiacha Thoir.
Is téarma a chuireann síos ar an Áise Thoir Theas iad na hIndiacha Thoir.


Frithchiallach.
Is focal a chiallaíonn go díreach an urchomhaireach i gcomparáid focal sa teanga céanna é Frithchiallach.


Leonid Kravchuk.
Bhí Leonid Makarovych Kravchuk (Úcráinis: Леонід Макарович Кравчук) (10 Eanáir, 1934 i Velyky Zhytyn i gCúige Volyn a rugadh é) ina uachtarán na hÚcráine ó 1991 go 1994.
Kravchuk, Leonid
Kravchuk, Leonid


Petro Poroshenko.
Is é Petro Oleksiyovych Poroshenko (Úcráinis: Петро Олексійович Порошенко) uachtarán na hÚcráine faoi láthair, a rugadh ar 26 Meán Fómhair 1965.
Poroshenko, Petro
Poroshenko, Petro


An Idirshlaivis.
Is teanga chúnta shaorga ón bhliain 2006 í an Idirshlaivis ("medžuslovjanski", Béarla: "Interslavic") nó tSlaivis ("slovjanski"). Is leagan simplithe na Sean-Slavóinise Eaglasta í; tá a stór focal, gramadach agus tréithe eile díorthaithe den chuid is mó ó theangacha Slavacha nádúrtha. Scríobhtar an Idirshlaivis leis na haibítrí Laidine agus Coireallacha.
Naisc sheachtracha.
Idirshlaivis
Idirshlaivis


Eileoisis.
Is baile suite i nGréig í Eileoisis.


Eafrát.
Is suíomh luaite sa Bhíobla í Eafrát.


Guadalúip.
Is réigiún na Fraince í Guadalúip. Tá na hoileáin suite sa Mhuir Chairib. Bhí 400,132 duine ag maireachtaint ann sa bhliain 2015. Tá achar de 1,628 km ag na hoileáin. Is cuid don Aontas Eorpach í Guadalúip agus tá an euro á úsáid ann. Is í an Fhraincis teanga oifigiúl na hoileáin agus tá criól Ghuadalúip á labhairt go forleathan ann chomh maith.
Tá vóta ag muintir Ghuadalúip i dtoghcáin uachtarántachta na Fraince. I dtoghcáin na bliana 2017, ar an 8ú Bealtaine, vótáil 75.1%
% ar son Emmanuel Macron agus vótáil 24.9% ar son Marine Le Pen. Vótáil 49.2% de mhuintir na hoileáin sa toghcán is déanaí ach bhí 7.3% do na vótaí millte agus bhí 6.6% eile bán.


Guam.
Is réigiún agus oileán a bhaineann leis an Stáit Aontaithe Mheiriceá é Guam.


Israel Folau.
Imreoir rugbaí gairimiúl is ea Israel Folau (rugadh ar an 3ú d’Aibreáin 1989). Imríonn sé leis na NSW Warathas sa chraobh Super Rugbaí agus leis na NTT Docomo Red Hurricanes sa sraith rugbaí.
D’imir Folau sraith rugbaí cheana féin le Melbourne Storm sa Sraith Náisiúnta Rugbaí (NRL) ó 2007 go 2008, áit inar bhain sé curiarracht don méid is mó úd a aimsiú d’aon imreoir ina gcéad bhliain mar imreoir ghairmiúil. Ó 2009 go 2010 d’imir sé dos na Brisbane Broncos. Is ar an gcliatháin nó sa lár a d’imir sé. Tá Folau tar éis imirt do fhoireann náisiúnta An Astráil do Sraith Rugbaí agus Queensland chomh maith, agus é a bheith an t-imreoir is óige don dhá fhoireann riamh. Don séasúr 2011 d’athraigh Folau cód spóirt agus chuaigh sé ag imirt peil Astrálach do fhoireann Greater Western Sydney Football Club san Australian Football League (AFL). I mí na Nollag 2012 d’fhógair Folau go raibh sé cód spóirt a athrú arís agus conradh bliana a shíneadh leis an fhoireann Warathas ag imirt rugbaí.


An Talamh Naofa.
Is réigiún san Meánoirthear í an Talamh Naofa.


Corn na hAfraice.
Is leithinis san Afraic Thoir é Corn na hAfraice.


Bá Hudson.
Is bá suite i gCeanada í Bá Hudson.


An Huaing-hó.
Is abhainn san tSín í an Huaing-hó.


Leithinis na hIbéire.
Is leithinis san Eoraip í Leithinis na hIbéire.


An Ind-Sín.
Is réigiún in Áise í an Ind-Sín.


An Iútlainn.
Is leithinis san Eoraip í an Iútlainn.


An Chaismír.
Is réigiún i dtuaisceart fho-ilchríoch na hIndia san Áise í an Chaismír. Ón mbliain 1947 anuas, tá úinéireacht na Caismíre ina cnámh spairne idir an India, an Phacastáin agus Daon-Phoblacht na Síne. Tá codanna den réigiún faoi rialú na dtrí náisiún úd, mar atá, Jammu agus an Chaismír faoi smacht na hIndia, Azad Kashmir agus Gilgit-Baltistan faoi smacht na Pacastáine agus Aksai Chin agus an Limistéar Tras-Karakorum faoi smacht Dhaon-Phoblacht na Síne.
Radharc ar chuid de Ghleann na Caismíre
Insan chéad leath den chéad mhílaois, d'éirigh an Chaismír ina ionad tábhachtach don Hiondúchas agus ní ba dhéanaí don Bhúdachas; ní ba dhéanaí fós, sa 9ú haois, tháinig an creideamh úd Seaghvachas na Caismíre ar an saol. Sa bhliain 1339, tháinig Shah Mir i réim mar an chéad rialtóir Muslamach ar an gCaismír, tús an "Salatin-i-Kashmir" (rí-theaghlach Shah Miri nó Swati). Bhí an Chaismír ina cuid de Impireacht na Mughal ó 1586 go 1751, agus ansin go dtí 1820, de Impireacht Afgánach na Durrani.


Leithinis Labradar.
Is leithinis i gCeanada í Leithinis Labradar.


Benny Lewis.
Duine Éireannach ilteangach a labhraíonn agus a scríobhann faoi fhoghlaimeoireacht na dteangacha atá in Brendan Richard “Benny” Lewis (Gaeilge: "Breandán Ó Laobhais"). Leasainm a thugtar air go minic ná “the Irish Polyglot’’ nó “an Gael Ilteangach” (ní fhéadfaí “Gael na seacht dteangacha” a thabhairt air mar tá breis is deich gcinn aige). Rugadh agus tógadh sa Chabhán é.
D’oileadh san innealtóireacht leictreonach é agus chaith sé tamall ag obair sa Spáinn agus i bPáras na Fraince. Thosaigh sé ag taisteal ansin i gcéin agus i gcóngar. Rinne sé obair aistriúchán ón bhFraincis agus a lán oibre eile lena chuid a shaothrú.
Ag obair sa Spáinn dó, chaith sé sé mhí ag iarraidh Spáinnis a fhoghlaim, ach chuir na gnáthmhodhanna foghlamtha frustachas air. D’fhorbair sé cur chuige nua bunaithe ar labhairt an dara teanga go luath sa phróiseas foghlamtha. Míníonn sé conas a dhéantar é sin ag a shuíomh idirghréasáin agus ina leabhar sin aige, "Fluent in 3 Months". Thug sé léacht TEDx faoi dhó faoin ábhar céanna. “Taistealaí na bliana” a bhaist "National Geographic" air i 2013.


Dún réaltchruthach.
Daingean is ea an dún réaltchruthach ("bastion fort", "trace italienne") a tháinig chun cinn in aois an phúdair nuair a tháinig smacht ag gunnai móra ar an ármhá. Baineadh úsáid as den chéad uair i lár an 15ú haois san Iodáil.
B’fhurasta do ghunnaí mór díobháil a dhéanamh do dhaingin mheánaoiseacha agus iad dírithe ar mhúr ingearach. Chomh maith leis sin, bhíodh lucht ionsaithe in ann tochailt faoin múr, mar ba dheacair do na cosantóirí caitheamh leo ó mhúir eile. Os a choinne sin, bhí an dún réaltchrutheach íseal agus cothrom agus é déanta dá lán urdhúnta triantánacha a chosnódh a chéile agus a raibh díog ina dtimpeall. Bhí na múir déanta íseal agus tiubh chun caora ordanáis a chur díobh. Toisc gurbh fhusa na múir a dhreapadh dá bharr, leathnaíodh an díog i dtreo go bhféadfái lámhach anuas agus go leatrasnach leis na hionsaitheoirí. Ba ghnách claonfort a chur leis an taobh amuigh den díog chun caora a díríodh ar bhun an mhúir mhóir a chlaonadh. D’fhéadfaí urdhúnta déshleasacha, oibreacha cosanta tosaigh ("tenailles" agus eile) agus fiú dúnta scartha a thógáil chun an múr mór a chosaint nó breis ionad cosanta a aholáthar. Bhíodh a lán ábhair thógála dhifriúla iontu, go háirithe cré agus brící, mar nach ndéanann brící smidiríní mar a dhéanann cloch.
Tháinig na dúnta réalchruthacha chun cinn i ndeireadh an 15ú haois agus i dtús an 16ú haois nuair a rinne na Francaigh ionradh ar an Iodáil. Bhí gunnaí móra nua agus bombaird ag arm na Fraince, airm a rinne scrios ar dhaingnithe meánaoiseacha. Bhain Michelangelo tairbhe as dúnta réaltchruthacha chun Flórans a chosaint agus rinne Baldassare Peruzzi and Vincenzo Scamozzi iad a fheabhsú. Fuarthas eolas ar na dúnta seo i dtíortha eile sna 1530í agus sna 1540í.
Baineadh feidhm astu go forleathan san Eoraip ar feadh trí chéad bliain, agus bhí an-tóir ar innealtóirí Iodálacha chun iad a thógáil. Síltear gur beirt ailtirí de chuid an 17ú haois, Menno van Coehoorn agus Vauban, innealtóir míleata Louis XIV na Fraince, go háirithe, a thug chun foirfeachta iad.
Bhí tionchar an dúin réaltchruthaigh le haithint ar dhearadh shárchathair na hAthbheochana: cathair réaltchruthach. Sa 19ú haois tháinig athrú ar an daingniú de bharr úsáid an tsliogáin phléascaigh.
Fánaí.
Nuair a tháinig gunnaí móra ionramháilte in úsáid sa 15ú haois, shocraigh na hinnealtóirí míleata ar na múir a neadú i ndíoga a raibh fánaí cré os a chomhar amach, rud a chosnódh ar lámhach díreach iad, agus ar bhainc chré a chur ar bharr na múr chun go maolófaí fuinneamh na gcaor anuas. Dá ísle na múr is ea ab fhusa iad a ionsaí.
Spás marbh.
Bhí “spás marbh” ag baint le múir chruinne na seantúiríní toisc nárbh fhéidir lámhach cosanta a dhíriú ina dtimpeall. Dá bhrí sin thógfaí oibreacha ar dhealramh diamaint chun nach mbeadh ionsaitheoirí in ann dul ar foscadh. Tharraingeodh na díoga agus na múir na hionsaitheoirí isteach i limistéir mharaithe mar arbh fhurasta iad a scrios le gunnaí móra. Bheadh na gunnaí céanna suite i dtreo go bhféadfaidís buntáiste a bhaint as seo.
Lámhach leatrasnach.
B’fhusa na múir íochtaracha a ionsaí de ruathar agus ní bheadh cosaint i mbanc cré dá n-éireodh leis na hionsaitheoirí an fána lasmuigh den díog a shealbhú agus gunna mór a chur suas ann. Dá bhrí sin lig cruth an dúin lámhach leatrasnach a imirt ar aon ionsaitheoirí a bhainfeadh bun múir amach. Bhí gunnaí móra curtha suas ag bun na huillinne istigh de gach rinn agus bheidís in ann ciumhaiseanna na reann ba ghaire a chosaint. Tá forbairt an deartha seo le feiceáil i ndaingin idirthréimhseacha leithéid Sarzana agus Sarzanello in iarthuaisceart na hIodáile.
Athruithe eile.
Ar an dóigh seo tháinig cruthanna casta ar dhúnta, cruthanna a lig do bhatairí cosanta réimsí cónasctha lámhaigh a bheith acu. Bhí batairí tosaigh dírithe ar na fánaithe a chosain na múir istigh ar lámhach díreach. Bhí na gunnaí móra sin ann chun ruaig a chur ar shaighdiúirí ionsaithe agus chun gunnaí móra ionsaithe a choinneáil siar.
Ba í an chuid ba thábhachtaí de chosaint an dúin anois an t-imeall amuigh den díog a bhí timpeall an dúin agus a dtugtaí an “bealach folaigh” air. B’fhéidir le cosantóirí fanacht ar foscadh ann, a bheag nó a mhór, créfoirt a thógáil chun an claonfort a cheilt ar an namhaid i dtreo nach bhféadfaidís scaoileadh leis na múir, agus frithmhianaigh a bhaint chun an namhaid a bhacadh ar thochailt faoi na múir agus iad a shéideadh san aer.
Bhí fosláir ghunnaí móra an dúin cosanta go tréan ar lámhach ón taobh amuigh ach bhí siad ar oscailt thiar, ní hamháin chun iad a mhilleadh ar ionsaitheoirí dá ngabhfaí iad ach chun ligean don deatach scaipeadh freisin.
Ba mhaith an sás na daingin seo chun an fód a sheasamh i gcoinne caora tathagacha nó sliogán nach raibh istigh iontu ach púdar dubh. Ní raibh a leithéidí ar fónamh, áfach, nuair a tháinig an moirtéar agus pléascáin nua-aimseartha, cé gurbh fhada gur stadadh d’iad a thógáil.
Tógáil.
Ba mhór an costas a bhí ag gabháil le dúnta réaltchruthacha a thógáil. Chosain an 22 urdhúnta a bhí ag Amstardam aon mhillún déag floran agus i 1544 d’éirigh Siena bancbhriste de dheasca chostas a chuid daingean. Minic go leor, thógfaí iad le hiarsmaí na seandaingean. Leagfaí múir chosanta mheánaoiseacha agus bhainfí díog os a gcomhair amach. An chré a fágadh i ndiaidh na tochailte charnfaí ar chúl na múr í. Is minic a bheadh éadan brící ar dhaingin a tógadh d’aonturas toisc gurbh fhurasta do bhrící tuargaint na gcaor a mhaolú, ach is minic freisin a cuireadh cré in áit brící i ndaingin a tógadh ar ala na huaire. Minic go leor b’éigean an díog a leathnú agus a dhoimhniú.
Éifeacht.
Cuireadh neart an dúin réaltchruthaigh in iúl den chéad uair nuair a cosnaíodh Pisa ar chomhfhórsaí Fhlórans agus na Fraince i 1500. Nuair a thosaigh na seanmhúir ag titim as a chéile faoi thuargaint na ngunnaí móra Francacha thóg muintir Pisa rampar cré. Fuair siad amach nár dheacair an rampar claonta a chosaint ar dhreapadh agus gur sheas sé go maith in aghaidh caora gunnaí móra.
Ba í an dara hócáid imshuí Padua, cathair Veinéiseach, i 1509. Cuireadh cúram na cosainte ar innealtóir de mhanach darbh ainm Fra Giocondo. Leag sé na seanmhúir agus chuir díog leathan timpeall na cathrach a d’fhéadfaí a chlúdach le lámhach leatrasnach ó phoill ghunnaí ísle in oibreacha a ghob amach sa díog. Theip ar gunnaí móra na bhFrancach na daingin a leagan, agus tar éis roinnt ionsaithe fuilteacha gan éifeacht chúlaigh na Francaigh agus a gcomhghuaillithe.
Chuidigh an dún réaltchruthach le bac a chur ar leathnú na hImpireachta Otamánaí sa Mheánmhuir. Rinneadh roinnt daingean den sórt nua a thógáil i Ródas tar éis imshuí i 1480, agus cé gur gabhadh é i 522 chuir neart na ndaingean fad leis an imshuí úd. Theip ar na fórsaí Otamánacha Corfú a ghabháil i 1537 agus baint ag na daingin nua leis an teip úd, agus theip ar ionsuithe eile freisin.
Thóg na Spidiléirí dhá dhún réaltchruthacha ar oileán Mhálta i 1552, Dún Naomh Elmo agus Dún Naomh Mícheál. Sheas Dún Naomh Elmo in aghaidh tuargaint mhór ar feadh breis is mí. Gabhadh é faoi dheireadh ach chaill na fórsaí Otamánacha mórán fear agus thug an mhoill úd deis d’fhórsaí fóirithinte teacht ón tSicil chun an chuid eile den oileán a chosaint.
Tar éis gur shealbhaigh Napoléon an Veinéis, ghabh arm poblachtach na Fraince Corfú i 1797. (Bhí failte éigin ag an bpobal rompu agus gealltanas tugtha ag na poblachtaigh go dtreascrófaí uaisle na Veinéise, go gcealófaí an seirfeachas agus go mbunófaí poblacht Gréagach.) Bhí fónamh éigin le baint as na seandaingnithe réaltchruthacha fós. B’éigean do chomhfhórsaí na Rúise, na nOtamánach agus na Breataine Corfú a imdhruidim ar feadh ceithre mhí sular ghéill an garastún.
Tionchar ar chúrsaí straitéise.
Maíonn an staraí Geoffrey Parker san alt “The Military Revolution 1560–1660: A Myth?” gur tháinig athrú mór ar ghnóthaí straitéise de bharr an dúin réaltchruthaigh, go háirithe toisc gurbh éigean fórsaí míleata a threisiú chomh mór sin chun dúnta dá leithéid a chur faoi léigear. Chuir an dún réaltchruthach deireadh leis an gcath riartha, agus ní raibh i gcogaí feasta ach léigir fhada. Cuireann an argóint seo cuma nua ar fad ar theoiric an “Réabhlóide Míleata” a mhol an staraí Michael Roberts i 1955.
Tá lochtú géar déanta ag roinnt acadóirí, leithéid John A. Lynn agus M. S. Kingra, ar an treise a chuireann Parker ar bhuntábhacht an daingnithe, agus cuireann siad amhras ar leith sa bhaint a deir sé atá ann idir an daingniú nua agus méadú fhórsaí míleata na linne.


Daon-Ealaíontóir na Rúise.
Daon-Ealaíontóir na Rúise(Rúisis: Народный артист Российской Федерации) teideal Ard-oinigh de Chónaidhm na An Rúis, Bronntar do éachtaí i réimse an téatair, ceoil, sorcas, vaudeville agus phictiúrlann. San áireamh sa chóras préimhe stáit de Chónaidhm na Rúise.
Tá an teideal "Daon-Ealaíontóir na Rúise" leithreasú ag ealaíontóirí na Rúise, córagrafóirí, seoltóirí, drámadóirí, cumadóirí, stiúrthóirí, choirmasters, ealaíontóirí ceol, a chruthú stát-íomhánna, ceol, cláir sorcas agus ceolchoirm, róil amharclainne agus cinematic agus a chomhlíonadh iad, a bhfuil ranníocaíochtaí den scoth a rinneadh i bhforbairt agus caomhnú an chultúir ealaíonta náisiúnta, bunaíodh an nglúin óg na n-ealaíontóirí agus fuair aitheantas poiblí agus pobail gairmiúla.


An Leiveaint.
Is réigiún sa Mheánoirthear í an Leiveaint.


An Lorráin.
Is réigiún na bhFhrainc í an Lorráin.


Na Tíortha faoi Thoinn.
Is réigiún san Eorpach í na Tíortha faoi Thoinn.


Maidéara.
Is oileánra Portaingéalach é Maidéara.


Giovanni Giocondo.
Manach Iodálach, ailtire, seandálaí agus fear léinn ba ea an Bhráthair Giovanni Giocondo, Proinsiasach (c. 1433 – 1515).
Beatha.
Rugadh Giovanni Giocondo in Verona timpeall 1433. Chuaigh sé in Ord na nDoiminiceach in aois a ocht mbliana déag agus bhí ar na baill den Ord a chuir an Athbheochan chun cinn. D’fhág sé an Ord, áfach, agus chuaigh sna Proinsiasaigh. Bhí sé ag múineadh Laidine agus Gréigise in Verona, áit a raibh an scoláire mór Iúil Caesar Scaliger (Giulio Cesare della Scala) ina dhalta aige.
Ba sheandálaí léannta é agus línitheoir oilte. Sceitseáil sé seanfhoirgnimh na Róimhe agus léigh agus chóipeáil a lán inscríbhinní millte. Rinne sé seanlámhscríbhinní clasaiceacha a thrascriobh freisin agus i 1492 bhronn ceann acu ar Lorenzo de' Medici.
I gceann tamaillín d’fhill Giocondo ar a áit dhúchais. Thóg sé droichid agus dhear daingin do Treviso agus bhí sé ina innealtóir agus ina phríomhthógálaí i rith na hoibre.
Ailtireacht.
Palazzo del Consiglo in Verona
Dhear Giocondo Palazzo del Consiglo in Verona do Maximilian I, an tImpire Naofa Rómhánach, pálás a raibh an-mheas riamh air. Chuir na Veinéisigh fios air féin agus ar roinnt ailtirí iomráiteacha eile chun cosaint an mhurlaigh ar na haibhneacha a phlé. Glacadh le moladh Giocondo go gcuirfí Abhainn an Brenta ar mhalairt slí lena tabhairt chun na farraige, agus bhí rath ar an obair.
Idir 1496 agus 1499 d’iarr Louis XII na Fraince air teacht chun na Fraince agus rinneadh comhairleoir ríoga de. Thóg sé Droichead Notre Dame i bPáras agus dhear Pálás Chúirt an Airgeadais, Seomra Órga na Parlaiminte agus Pálás Gaillon sa Normainn.
Idir 1506 agus 1508 d’fhill Giocondo ar an Iodáil agus thóg an Fondaco dei Tedeschi (1508) sa Veinéis, foirgneamh a mhaisigh Titian agus Giorgione. I 1513, nuair a dódh Droichead an Rialto agus a raibh ina thimpeall, bhí Giocondo orthu siúd a leag plean droichid nua amach, ach roghnaíodh plean duine eile. Thug Giocondo a aghaidh ar an Róimh, áit a raibh sé ar fostú ag an Vatacáin ó 1514 amach.
Chuir sé síos air féin mar “sheanduine” i litir chun Giuliano di Lorenzo de' Medici i 1513. Nuair a cailleadh Donato Bramante cuireadh é ag obair in éineacht le Raphael agus Giuliano da Sangallo chun tógáil Bhaisleac Pheadair a stiúradh, obair a raibh treisiú na dúshraithe mar chuid di. Fuair sé bás i 1515 agus é i mbun na hoibre seo.
An Fondaco dei Tedeschi sa Veinéis
Saothair.
I 1498 d’fhoilsigh Giocondo litreacha Plinias Óg in Bologna. D’fhoilsigh sé eagrán eile le preas Aldus Manutius i 1508 agus é tíolaicthe do Louis XII na Fraince. Idir 1506 agus 1508 scríobh Giocondo ceithre thráchtas ar uiscebhealaigh na Veinéise.
Bhí Giocondo ar na chéad scoláirí a chuir amach eagrán ceartaithe de "De Architectura" Vitruvius, tráchtas a raibh tionchar aige ar ailtireacht na hAthbheochana. Chomh maith leis sin d’fhoilsigh sé saothair Julius Obsequens agus Aurelius Victor, in éineacht le "De re rustica" Cható Mhóir. Chuir sé "Commentarii de Bello Gallico" Iúil Caesar in eagar freisin.
Bhí Giocondo ina eolaí ar dhiagacht scolaíoch.
Nótaí.
Tharraing an t-alt seo ábhar as foilseachán atá san fhearann poiblí anois: Herbermann, Charles, eag. (1913). "Catholic Encyclopedia". Robert Appleton Company.
Le léamh.
Verlag, Frankfurt, 1982, Réamhrá: Julius Posener. ISBN 3-88129-450-3
Arnold Nesselrath, “A Little Gift from an Old Friend: Dürer’s Drawings by Fra Giocondo,” "Print Quarterly", XVIII, 2011, 248-48.


Louise Forestier.
Amhránaí agus aisteoir ó Québec is ea Louise Forestier, a rugadh mar Louise Bellehumeur ar 10 Lúnasa 1943 in Shawinigan.
Beatha.
Rinne sí staidéar i Scoil Náisiúnta Amharclaíochta Cheanada i Montréal agus fuair dioplóma i 1964.
Chanadh sí le Robert Charlebois. D’éirigh go maith léi sna 1970í go háirithe agus í ag canadh le Renée Claude ("L'amante et l'épouse"). Ina dhiaidh sin chuir sí roinnt seónna teilifise i láthair.


Yaoundé.
An margadh lárnach i Yaoundé
Príomhchathair Chamarún, san Afraic Fho-Shahárach is ea Yaoundé. Tá Yaoundé suite i lár na tíre timpeall is 750 méadar (2,500 troighe) os cionn leibhéal na farraige. Bhí cónaí ar 2,440,462 duine sa chathair sa bhliain 2012. Is é an dara cathair is mó sa tír, i ndiaidh Douala.
Stair.
Sna 1880idí deireanacha rinne beirt thaiscéalaithe ón nGearmáin socrú le taoisigh áitiúla chun lonnaíocht a bhunú ar an taobh thuaidh de na foraoisí báistí. Bhí ionad taighde talmhaíochta ar siúl ó mhí Nollag na bliana 1889 go mí Bealtaine sa bhliain 1895 faoi stiúradh an luibheolaí Gearmánach August Georg Zenker. Cuireadh tús le trádáil san áit ag an am céanna; cheannaigh na hEorpaigh eabhar agus rubar ó na hAfaicigh, a cheannaigh iarann agus éadaigh ó na hEorpaigh. Chuir an Maor Dominik garastún Gearmánach ar bun ann sa bhliain 1895, agus cuireadh tús le misean agus scoil go gairid ina dhiaidh. Ainmníodh an lonnaíocht "Jaunde" as an bpobal Yaunde (nó Ewodendo) sa cheantar. Coilíneacht Ghearmánach cheart ab ea Camarún faoin am sin.
Cuireadh smacht na nGearmánach ar Yaoundé (agus ar an tír) ar ceal le linn an Chéad Chogadh Domhanda. Thóg saighdiúirí ón mBeilg seilbh ar Yaoundé le linn an chogaidh agus ina dhiaidh sin tugadh rialú an chuid de Chamarún ina bhfuil Yaoundé do na Francaigh. (Don Bhreatain Mhór a tugadh cuid den tír sa tuaisceart.) Rinne na Francaigh príomhchathair Chamarún de Yaoundé sa bhliain 1922. D'fhan Douala ní ba thábhachtaí go dtí 1957, ach chuaigh Yaoundé chun tosaí ar Douala as sin amach mar gheall ar fhadhbanna eacnamaíochta (géarchéim an chócó) agus ar mhíshuaimhneas polaitiúil faoin gcósta.
Geilleagar.
Fostaítear a lán daoine sa tseirbhís sibhialta nó ar bhealaigh eile a bhaineann le stádas Yaoundé mar phríomhchathair, mar shampla, ag obair d'ambasáidí nó d'eagraíochtaí idirnáisiúnta. Tá roinnt bainceanna, ollscoileanna agus ospidéil ann agus mar sin tá seirbhísí tábhachtach i ngeilleagar na háite. Próiseáiltear nó táirgtear beoir, cré, agus earraí gloine agus adhmaid, agus dáiltear earraí réigiúnda mar chaife, chócó, chopra, siúcra cána, agus rubar. Cleachtaíonn lucht na cathrach talmhaíocht uirbeach agus mar sin bíonn muca agus sicíní fairsing ann.
Staidiam Ahmadou Ahidjo i Yaoundé


Burning Man.
Is féile raidiciúil ealaíne, comhphobail agus féinléirithe bhliantúil a thiteann amach in Black Rock Desert i Nevada SAM é Burning Man. Maireann an fheil seachtain sa lá atá inniu ann ach thosaigh an fhéile sa bhliain 1986 ar Baker Beach in San Francisco.


Oileáin na Fothana.
Is oileáin Iar-Indiach iad Oileáin na Fothana.


An Phoblacht Mhalagásach.
Ba stát san Afraic í an Phoblacht Mhalagásach.


Leithinis Mhalae.
Is leithinis sa Mhalaeisia í Leithinis Mhalae.


Méileas.
Is oileán suite ar an gcósta Gréigach é Méileas.


Na hIndiacha Thiar.
Is oileáin sa Mhuir Chairib iad na hIndiacha Thiar.


Geneviève Néron.
Geneviève Néron (lár) ag seinm le Madame Moustache
Aisteoir agus ceoltóir ó Québec is ea Geneviève Néron, a rugadh in Montréal ar 24 Iúil 1974.
Tar éis di cúrsaí scannánaíochta agus aisteoireachta a dhéanamh rinne sí páirteanna i drámaí beaga agus thosaigh sí obair a fháil ar an teilifís. Tharraing sí clú éigin uirthi féin sna sraithdhrámaí "Virginie", "Tribu.com" et "Les Invincibles", ach is clár don aos óg, "Réal-IT", is mó a rinne iomráiteach í, agus ghnóthaigh sí duaiseanna dá bharr, leithéid an Prix Gémeaux i 2004.. Bhí sí le fáil freisin sa tsraith teilifíse "Jean Duceppe". Rinne sí páirteanna ina lán scannán freisin. Orthu sin bhí "Les Boys 3", "Soowitch" et "La Moitié gauche du frigo".
Ón mbliain 2005 i leith tá sí ag seinm lena grúpa rac-cheoil agus ceoil tíre Madame Moustache. Ise an príomhamhránaí agus an dordghiotáraí. Tháinig a gcéad albam, "Au nom du countr(i)", amach i 2008.
Tá sí sáite i ngnóthaí timpeallachta. Bhí sí páirteach sa tionscadal comhshaoil “Vu du large II” agus i 2007 thosaigh sí féin agus Christophe Rapin ag cur Rallye Müvmedia, clár taistil, i láthair ar Télé-Québec..


Baldassare Tommaso Peruzzi.
Ailtire agus péintéir Iodálach ba ea Baldassare Tommaso Peruzzi (7 Márta 1481 – 6 Eanáir 1536), a rugadh i mbaile beag láimh le Siena agus a fuair bás sa Róimh. Leis na blianta fada d’oibrigh sé le Donato Bramante agus le Raphael, agus níos déanaí le Antonio da Sangallo Óg nuair a bhí Baisleac nua Pheadair á tógáil.
Tar éis Chreach na Róimhe (1527) d’fhill sé ar Siena, mar a bhfuair sé post mar ailtire na Poblachta. Dhaingnigh sé an chathair agus dhear damba suntasach le haghaidh Abhainn an Bruna (nár tógadh riamh). Bhí sé ar ais sa Róimh faoi 1535.
Rinne sé roinnt freascónna sa Cappella San Giovanni ("Séipéal Eoin Bhaiste") sa Duoma i Siena.
Bhí a mhac Giovanni Sallustio Peruzzi ina ailtire freisin.
Villa Farnesina.
Cuireann an chuid is mó de chriticeoirí ealaíne dearadh na Villa Chigi (Villa Farnesina) i leith Peruzzi. Eisean a rinne bunús na bhfreascónna istigh; orthu sin tá an maisiú atá le fáil sa Sala delle Prospettiva ("Seomra na Peirspictíochta"), maisiú a chuireann in iúl go bhfuil tú i do sheasamh ar léibheann amuigh. Ar éigean atá aon rian fágtha dá shaothar ar éadan an tí, ach rinne ealaíontóir Francach gan ainm cóip de.
Saothar eile.
Rinne sé síleáil mhósáiceach do Santa Croce in Gerusalemme sa Róimh agus saothair eile do Sant'Onofrio sa Róimh agus do San Pietro in Montorio. Tá "Muire le Naoimh" leis le fáil S. Maria della Pace sa Róimh agus freascó dar teideal "Ágastas agus an tSibille Thibirtíneach" in Santa Maria in Portico a Fontegiusta in Siena. Thugadh sé dearaí do cheardaithe. B’aoibhinn leis an líníocht agus bhí cáil ar na pictiúir a rinne sé d’fhoirgnimh ársa, mar atá le feiceáil i m"Bainis Mhisteach Naomh Caitríona" (1502–1503).
Eisean a dhear an Palazzo Massimo alle Colonne (1535), pálás a bhfuil éadán cuar air agus atá saibhir istigh ó thaobh na hailtireachta de.
Scríobh sé cuid mhaith den ábhar in "I sette libri dell'architettura" (Seacht Leabhar na hAiltireachta), saothar a d’fhoilsigh a dhalta Sebastiano Serlio ina ghálaí tar éis bhás Peruzzi.
Nótaí.
Tá ábhar san alt seo a tarraingíodh as foilseachán atá san fhearann poiblí anois: Herbermann, Charles, eag. (1913). "Catholic Encyclopedia". Robert Appleton Company.


Get Weird.
Is é "Get Weird" an tríú albam ón popghrúpa Little Mix. Scaoileadh é ar an 6 Samhain, 2015, trí Syco Music agus Columbia Records.
Camchuairt.
Thosaigh an camchuairt "The Get Weird Tour" ar an 13 Márta 2016 ag an Cardiff Arena i gCaerdydd agus chríochnaigh ar an 31 Márta 2016 ag Belfast Odyssey Arena i mBéal Feirste.


Mionarca.
Is oileán Bailéarach é Mionarca. Bhí 94,383 duine ina gconaí ann sa bhliain 2010.


Na Molacaí.
Is oileánra Indinéiseach iad na Molacaí.


Sliabh na Liobáine.
Is sliabhraon suite san Liobáin é Sliabh na Liobáine.


Néimé.
Is suíomh suite i nGréig í Néimé.


Sebastiano Serlio.
Ailtire Iodálach Gothaíoch ba ea Sebastiano Serlio (6 Meán Fómhair 1475 - c. 1554) agus é ina dhuine den mheitheal Iodálach a bhí ag tógáil Phálás Fontainebleau. Chuidigh sé leis an ord clasaiceach ailtireachta a chinntiú i dtráchtas clúiteach dar theideal "I sette libri dell'architettura" ("Seacht Leabhar na hAiltireachta") nó "Tutte l'opere d'architettura et prospetiva" ("Na Saothair Uile faoi Ailtireacht agus faoi Pheirspictíocht").
Beatha.
Rugadh Serlio in Bologna agus bhain sé an Róimh amach i 1514. D’oibrigh sé i saotharlann Baldassare Peruzzi, mar a raibh sé go dtí gur chuir Creach na Róimhe (1527) gach tionscadal ailtireachta ar fionraí ar feadh tamaill. Chuaigh sé i mbun ceirde mar phéintéir ar dtús. Bhí sé ina chónaí sa Veinéis ó thimpeall 1527 go dtí an chéad chuid de na 1540í agus is beag rian a d’fhág sé ann.
Is éard a bhí i samhail Serlio d’éadan eaglaise leagan eagraithe clasaiceach den bhealach nua a bhí ann chun éadan a chur ar eaglais a raibh corp ard aige agus boghta air, agus taobhranna ísle aige. B’ionann seo agus éadan clasaiceach a chur ar fhoirm Ghotach, mar a rinne Alberti le Santa Maria Novella i bhFlórans (c. 1458). Smaoineamh é a bhí á phlé go forleathan sna 1530s agus é le haithint ar chló roinnt eaglaisí, ach d’fhág greanadh adhmaid Serlio i lámh gach ailtire é.
Mar innealtóir sibhialta dhearadh sé daingin.
Ba iad foilseacháin Serlio a tharraing aird François I na Fraince air. Iarradh air teacht chun na Fraince chun comhairle a thabhairt i dtaobh thógáil agus mhaisiú Phálás Fontainebleau. Ghlac sé le roinnt coimisiún príobháideach, cé nach maireann díobh i bhfoirm inaitheanta ach an Château d'Ancy-le-Franc, a tógadh i 1546 in aice le Tonnerre sa Bhurgúin.
Fuair Serlio bás timpeall 1554 in Fontainebleau tar éis dó blianta deireanacha a shaoil a chaitheamh in Lyon.
Tráchtas ailtireachta.
Ba é tráchtas praiticiúil Serlio ar an ailtireacht is mó a chuaigh i bhfeidhm ar dhaoine. Cé gur scríobh Leon Battista Alberti an chéad tráchtas fada ar an ailtireacht san Athbheochan (c. 1450, foilsithe i 1486), bhí sé i Laidin agus gan léaráidí. Scríobhadh é le hintinn daonnachtaithe léannta agus pátrúin a mhealladh chomh maith le hailtirí agus tógálaithe. Is amhlaidh gurbh é Serlio an chéad duine a bhain tairbhe as léaráidí maithe chun an téacs a shoiléiriú. Scríobh sé in Iodáilis agus d’fhoilsigh sé cuid leabhar le téacsanna comhthreomhara in Iodáilis agus i bhFraincis. Bhí a thráchtas le léamh ag ailtirí, ag tógálaithe agus ag ceardaithe.
I réamhrá Leabhar IV deir Serlio gur cheart na rudaí fiúntacha atá ann a chur i leith Baldazzare Peruzzi.
Bhí Peruzzi chun tosaigh i mionstaidéar ar iarsmaí clasaiceacha, agus d’fhág sé a chuid dearaí ag Serlio. Ní fios, áfach, cén tionchar a bhí ag Peruzzi ar an saothar.
Plean agus foilsiú.
Faoi 1537, nuair a foilsíodh an chéad leabhar, bhí Serlio ag obair ar an tráchtas le deich mbliana ar a laghad agus bhí seacht leabhar déanta de aige. Níor foilsíodh i rith a shaoil ach na chéad chúig leabhar. D’fhan an séú ceann ina lámhscríbhinn go dtí an fichiú haois. Scríobh sé dhá leabhar eile ar féidir iad a lua mar aguisíní: "Leabhar na nDoirse", an leabhar deireanach a chuir sé i gcló, agus "Faoi chuntas Phoilibias ar Leagan Amach Campa", cur síos ar leagan amach campaí Rómhánacha nach cinnte ar críochnaíodh é ná cén bhaint atá aige leis na leabhair eile.
Ní fios cén teideal ba mhian le Serlio a thabhairt don saothar - "D’Architettura" (“faoin Ailtireacht”), b’fhéidir, cé gur ghearr gur tugadh don chéad leabhar é. Thugtaí na Cúig nó na Seacht Leabhar Ailtireachta ar bhailiúcháin dhifriúla, de réir an ábhair. Tugtar an teideal "Tutte l'opere d'architettura et prospetiva" do roinnt eagrán tábhachtach, cé nár foilsíodh na naoi leabhar (nó fiú na seacht leabhar) mar eagrán amháin nó gur tháinig aistriúchán Béarla dhá imleabhar amach idir 1996 agus 2001
Ábhar.
De réir uimhreacha, gluaiseann na leabhair ar aghaidh ó ábhar ginearálta go dtí sainábhar. 1: An bharrshamhail Eoiclidéach le sainmhínithe céimseatan na bpointí, na línte agus na bplánaí foirfe. 2: Bunfhoirmeacha tríthoiseacha an nádúir de réir theoiric na peirspictíochta. 3: Foirm fhoirfe na hailtireachta de réir an Phaintéoin agus fhoirgnimh “idéalaithe” an tseansaoil. 4: Rialacha na nOrd ón stíl Thuscánach go dtí na comhoird, mar atá siad le feiceáil i bhfothracha agus i dtéacs Vitruvius, agus fónamh uilíoch na nOrd chun doirse, tinteáin agus éadain pháláis a dhéanamh. 5: Úsáid na nOrd i dteampaill a chum Serlio féin. 6: Úsáid na nOrd i ndearadh tithe (de réir oird ó bhothán go pálás). 7: Fadhbanna a d’fhéadfadh a bheith ag ailtire.
I ndeireadh an dara leabhar, "Di Prospettiva", tá trí radharc amharclannacha (coiméideach, tragóideach, aorach), in éineacht le plean stáitse agus trasghearradh a raibh tionchar mór acu ar amharclannaíocht na hAthbheochana.
Ó thaobh na haeistéitice de, tá Serio ar na chéad daoine a bhain feidhm as an abairt “belli arte” (“mínealaíona”).
Tionchar.
Chuaigh saothar Serlio go mór i bhfeidhm ar dhaoine sa Fhrainc, san Ísiltír agus i Sasana agus é ag cur stíl na hAthbheochana Iodálaí in iúl, agus ba ghearr go raibh sé ar fáil ina lán teangacha. Sholáthair a chuid pleananna d’fhoirgnimh Rómhánacha íomhánna úsáideacha a chuirtí i gcló go minic.
I gceann cúig bliana rinne an scoláire Pléimeannach Pieter Coecke van Aelst leaganacha neamhúdaraithe de Leabhar IV i bPléimeannais, i nGearmáinis agus i bhFraincis in Antuairp; ba dhóigh le Serlio nach raibh iontu ach leaganacha suaracha falsa, ach leathnaigh siad tionchar a shaothair. Chuir dalta Coecke van Aelst, an t-ailtire agus innealtóir Ollannach Hans Vredeman de Vries, maisiú Serlio in iúl lastuaidh de na hAlpa. Bunaíodh aistriúchán Béarla Leabhair I-V a d’fhoilsigh Robert Peake I Londain i 1611 ar leagan Ollainnise a foilsíodh in Amstardam I 1606 agus é bunaithe, mórán, ar aistriúchán Coecke van Aelst. Cé nach raibh san aistriúchán Béarla ach leagan de leaganacha eile ba é an t-eagrán Béarla ba chuimsithí de Serlio é ar feadh beagnach ceithre chéad bliain. Sheas sé in aghaidh ghreanadóireachtaí Ghothaíochas Antuairp, na rudaí ba mhó a spreag ailtireacht Sheaicibíteach.
D’fhoilsigh Juan de Ayala Leabhair III & IV i Spáinnis i 1552 in Toledo leis na bunléaráidí.


Solas (albam Seo Linn).
Is é "Solas" an chéad albaim stúideo ó Seo Linn. Scaoileadh é ar an 3 Márta 2017.
Cúlra.
Ar an 7 Feabhra, 2017, fograíodh go bhfuil "Solas" ainm an t-albam seo agus go mbeadh sé scaoilte ar an 3 Márta 2017.
Singlí.
Is é "Ar Scáth a Chéile" an gcéad singil ón albam seo. Scaoil sé amach ar an 24 Feabhra 2014. Is singil carthanas é "Ar Scáth a Chéile". Cumtha & scríofa ag Seo Linn i gcóir Self Help Africa le linn a dturas go hUganda sa bhFómhar 2013.
Is é "D'Aon Ghuth Amháin" an dara singil. Scaoil sé amach ar an 11 Samhain 2014. Rinne siad an físeán ar an 2 Samhain.
Scaoileadh an tríú singil "Music Makers" ar an 7 Márta 2016. Shoich sé uimhir 26 ar an gcairt singil na hÉireann.
Scaoileadh an cheathrú singil "The Irish Roar" ar an 27 Bealtaine 2016. Shoich sé uimhir 80 ar an gcairt singil na hÉireann.
Scaoileadh an chúigiú singil "Rise" ar an 21 Feabhra 2017.
Scaoileadh an séú singil "Solas" ar an 24 Feabhra 2017. Ar a chéad seachtain fuair an t-amhrán go uimhir 94 ar an gcairt singil na hÉireann. Dfhág sé an chairt ach ar an 14 Aibreán 2017 d'ardaigh sé suas go uimhir 54.


Lá Fhéile Stiofáin.
Tugtar Lá 'le Stiofáin nó Lá Fhéile Stiofáin ar an 26ú la de mí na Nollag go hiondúil. Is saoire poiblí é ar fud an chuid is mó den Eoraip. In Éirinn, tugtar lá an dreoilín air leis, mar go dtéann complachtaí amach ag déanamh ceoil in onóir an dreoilín, cé go bhfuil an cleachtadh seo ag dul i léig i go leor ceantair. Iompraíonn an lucht ceoil, a chuireann seanéadaí nó clúdach tuí orthu féin, íomhá dreoilín nó dreoilín ina bheo i mbosca. Tá fabhail ann ag ceangailt an dreoilín le heachtraí i saol Íosa. Ba é San Stiofán an chéad mhairtíreach.
Tugtar ¨Boxing Day¨ ar an lá i Sasana agus i gCeanada, mar go dtugtaí bronntanasaí ar an lá céanna. Tugtar "zweiter Weihnachtstag" air i nGearmáinis. Sna Stáit Aontaithe is gnáthlá oibre é, an 26ú Nollaig.


An Nua-Bhreatain.
Is oileáin san oileánra Bismarck, Nua-Ghuine Phapua í an Nua-Bhreatain.


An Nua-Chaladóin.
Is oileánra Francach í an Nua-Chaladóin.


An Nua-Ghuine.
Is oileán san Aigéine í an Nua-Ghuine.


Nua-Inse Ghall.
B'ainm coilíneach ar an oileánra atá aithne orthu anois mar Vanuatú í Nua-Inse Ghall.


Ar An Oileán.
Clár Gaeilge atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 19 Iúil, 2015 ar aghaidh é "Ar An Oileán".


Hans Vredeman de Vries.
Ailtire, péintéir agus innealtóir Ollannach de chuid na hAthbheochana ba ea Hans Vredeman de Vries (1527 – c. 1607). Tá iomrá air de bharr leabhair leis faoi dhearadh gairdíní a foilsíodh i 1583 agus leabhar eile faoi mhaisiú (1565) agus faoi pheirspictíocht (1604).
Beatha.
Rugadh Vredeman de Vries in Leeuwarden agus tógadh san Fhreaslainn é. I 1546 chuaigh sé chun Amstardam agus chun Kampen. I 1549 d’aistrigh sé cónaí go dtí Mechelen, mar a raibh an Chúirt Uachtarach ina suí. Bhí a dheartháir Debastien ina orgánaí san eaglais ann.
Dhear Vredeman de Vries ornáidí do mhórshiúlta de chuid Shéarlas V, an t-Impire Naofa Rómhánach, agus Philib II na Spáinne. Rinne sé staidéar ar Vitruvius agus ar Sebastiano Serlio agus tháinig clú idirnáisiúnta air mar eolaí ar pheirspictíocht. Bhain sé Antuairp amach, mar ar ceapadh é mar ailtire na cathrach agus mar innealtóir daingnithe. D’éalaigh sé tar éis 1585 mar gur shealbhaigh na Spáinnigh an chathair agus gur ordaíodh do Phrotastúnaigh í a fhágáil i gceann dhá bhliain.
D’aistrigh Vredeman de Vries cónaí go dtí Frankfurt agus chuaigh i gceann oibre in Wolfenbüttel, mar ar dhear sé daingean agus leagan amach nua don chathair ar son Julius, Duke of Brunswick-Lüneburg. Cuireadh an tionscadal ar ceal tar éis bhás an Diúic agus chuaigh sé ag obair in Hamburg, in Danzig (1592), i bPrág (1596) agus in Amstardam (1600). Thagadh Hendrick Aerts agus a mhac féin Paul, beirt phéintéirí, ina chuideachta. Péintéir freisin ba a mhac eile Salomon.
Thug Vredeman de Vries iarracht ar phost a fháil in Ollscoil Leiden i 1604. Níl áit ná am a bháis ar eolas againn, ach tá tuairisc ar a mhac Paul a bheith in Hamburg nuair a thit an oidhreacht air.


John Joe Nevin.
Dornálaí gairmiúil Éireannach is ea John Joseph Nevin (a rugadh ar 7 Meitheamh 1989). Bhí sé páirteach faoi dhó sna Cluichí Oilimpeacha, agus bonn airgid bainte amach aige i Londain sa bhliain 2012. Rugadh Nevin sa Mhuileann gCearr, Contae na hIarmhí, agus is ball é den Lucht siúil. D'fhreastail sé ar bhunscoil Scoil Mhuire na mBráithre Críostaí sa bhaile. Rugadh é John Joseph Nevin ach John Joe a thugtar air go coitianta.
Cluichí Oilmpiceacha.
bhuaigh Nevin a chéad troid i Londain, i gcoinne an Danmhargaigh Dennis Ceylan le corrlach leathan de 21-6. Ina dara troid de na cluichí a chonaic sé amach Chasacstáin s Kanat Abutalipov le corrlach de 15-10. Ina ceathrú-deiridh bout buille sé Oscar Valdez chun áit leathcheannais agus ráthaíocht ar a laghad bonn cré-umha a bhaint amach. shroich sé ansin an deiridh tar éis defeating an bantamweight banríonacha curadh domhanda Lázaro Álvarez de Cúba 19-14. sa deiridh, áfach, chaill Nevin 14-11 go Breataine Luke Campbell, a bhuaigh bonn airgid sa phróiseas. Nevin dúirt reportedly gur mian sé a oidhreacht ó na Cluichí chun bheith "caidreamh níos dlúithe idir an Lucht Siúil agus an pobal socraithe."


An Niasalainn.
Ba iar-ainm ar an Mhaláiv í an Niasalainn.


Oilimpia.
Is suíomh suite i nGréig í Oilimpia.


Murascaill na Peirse.
Is farraige san Áise í Murascaill na Peirse.


Oileán Pheadar I.
Is oileán san Antartaice é Oileán Pheadar I.


An Pholainéis.
Is foréigiún san Aigéine í an Pholainéis.


An Inse (oileán).
Is oileán Éireannach í an Inse.


Inis Bhreac.
Is oileán Éireannach í Inis Bhreac.


An Scairbh (oileán).
Is oileán Éireannach í an Scairbh.


Deighinis.
Is oileán Éireannach í Deighinis.


Collainn Mhór.
Is oileán Éireannach í Collainn Mhór.


Uaigh.
Is oileán Éireannach í Uaigh.


Douala.
Is é Douala an chathair is mó agus an lárionad trádála is mó i gCamarún, san Afraic. Tá sé suite in inbhear an Wouri, agus tá an calafort is tábhachtaí sa tír in Douala. Is é príomhchathair riaracháin Réigiún an Chósta é. Tá 2,446,945 duine ina gcónaí ann de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2012. Ceaptar go bhfuil breis is 3 mhilliún duine ina gcónaí i mórcheantar uilig na cathrach.


Gothaíochas.
Is éard atá sa Gothaíochas ré ealaíne a fáisceadh as an Ard-Athbheochan Iodálach ó 1520 amach nó thart air sin. Mhair sé anuas go dtí timpeall 1580 san Iodáil, nuair a tháinig an stíl Bharócach ina áit, cé go raibh sé beo i dTuaisceart Eorpa anuas go dtí an 17ú haois. In Iodáilis tugtar "manierismo" air ó "bella maniera" ("manièrisme" i bhFraincis, "Mannerism" i mBéarla), ainm a thugann le tuiscint gurb iad sain-airíonna an ealaíontóra féin atá i gceist seachas aithris a dhéanamh ar an nádúr.
Chloíodh ealaíontóirí na hArd-Athbheochana le barrshamhlacha comhchuí, ach bhí fonn ar an nGathaíochas iad seo a shárú. Is cuid suntais é an Gothaíochas de bharr a chuid caolchúise intleachtúla agus a thréithe frithnádúrtha. Is rogha leis an nGothaíochas neamhsheasmhacht agus teannas cumadóireachta seachas soiléire agus cothromaíocht ealaín na hAthbheochana.
Tá sainmhíniú an Ghothaíochais agus na tréimhsí a bhaineann leis á bplé ag staraithe ealaíne go fóill. Mhol Vasari d’ealaíontóirí nua aird a thabhairt ar shaothar na mórealaíontóirí chun "bella maniera" a thabhairt leo.. Tháinig míchlú ar an téarma sa 17ú agus san 18ú haois agus baint aige anois le stíl a chuaigh ar seachrán ón nádúr. Ach sa 19ú haois rinneadh athbhreithniú ar an scéal agus treise á cur anois ar áilleacht an Ghothaíochais, ar a chló nua-aoiseach agus ar é a bheith fuascailte ó na laincisí clasaiceacha.
Tús agus fás.
Tá sé áitithe go raibh ealaíontóirí óga i bpráinn faoi dheireadh na hArd-Athbheochana. Ní raibh aon deacrachtaí teicniúla ná eile a bhí le réiteach. Bhí mioneolas ar anatamaíocht, ar sholas, ar ghnéithe daonna, ar an dóigh a gcuireann daoine mothúcháin in iúl le dreach agus comharthaí; bhí máistreacht ag ealaíontóirí ar dheilbhiú fíortha agus ar mhionréimniú dathanna. Ag an bpointe seo tháinig an Gothaíochas ar an bhfód. D’fhás sé idir 1510 agus 1520 i bhFlórans nó sa Róimh.
Tá sé ráite gur tháinig an ré seo go nádúrtha d’ealaín Andrea del Sarto, Michelangelo agus Raphael. Bhí sainstíl ag Michelangelo a raibh an-mheas uirthi agus ar minic a rinne ealaíontóirí eile aithris uirthi. Thaitin "terribilità" Michelangelo, tréith a raibh uaisleacht mhaorga ag siúl léi, go mór leo. Ba é nós na linne ealaín a fhoghlaim trí aithris a dhéanamh ar shaothar máistir.
Gothaíochas luath.
Is cuid suntais iad na chéad ealaíontóirí Gothaíocha i bhFlórans, go háirithe daltaí Andrea del Sarto, Jacopo da Pontormo agus Rosso Fiorentino de bharr a gcuid foirmeacha fadaithe, staidiúirí míshocra, peirspictíochta giorraithe, suíomh díchéillí agus soilsiú drámata. Bhí Parmigianino (dalta Antonio da Correggio) agus Giulio Romano (príomhchúntóir Raphael) ag déanamh ealaín stílithe den sórt céanna sa Róimh. Tháinig na healaíontóirí seo in inmhe faoi thionchar na hArd-Athbheochana, agus tá sé ráite go bhfreagraíonn a stíl di siúd nó gur leagan áibhéalach di í. Thosaigh ealaíontóirí óga ag déanamh staidéar ar dhealbhadóireacht Heilléanaíoch agus ar shaothar seanmháistrí. Lean an tréimhse ba luaithe den Ghothaíochas go dtí timpeall 1540 or 1550.
Deirtear ina lán anailísí gur tháinig an Gothaíochas ar aghaidh i dteannta roinnt imeachtaí eile: teoiric Nicolaus Copernicus faoi chóras héilealárnach na gréine, Creach na Róimhe (1527) agus an Reifirméisean. Dá bhrí seo mínítí fíoracha fiartha na stíle mar fhreagra d’íomhánna idéalaithe na hArd-Athbheochana. Ní thaitníonn an míniú seo le scoláirí a thuilleadh, áfach.
An tArd-Ghothaíochas.
Bhain na healaíontóirí Gothaíocha ba dhéanaí fónamh as deismireachtaí intleachtúla agus rímháistreacht ealaíonta agus iad ag cuimhneamh ar Michaelangelo. Tá sé maíte ag an staraí ealaíne Sydney Joseph Freedberg go raibh súil ag lucht an Ghothaíochais go dtabharfaí faoi deara an tagairt amhairc seo, tagairt a bhféadfaí úsáid mhí-oiriúnach a bhaint aisti d’aonturas.
Lean an saghas seo Gothaíochais ó 1530 go dtí 1580, a bheag nó a mhór, agus sampla de is ea saothar Agnolo Bronzino agus Giorgio Vasari. Ealaín chúirte í, tríd is tríd, agus an-aird aici ar uachtar rudaí agus ar mhionrudaí: pearsana mínchraicneacha faoi sholas cothrom séimh, gan ach an aird is lú acu ar an lucht féachana. Ealaín neamchorraithe í, gan tocht gan racht.
Tagairtí.
• Gombrich, E.H. (2001). "Art and Illusion. A Study in the Psychology of Pictorial Representation",
• Marchetti Letta, Elisabetta (1994). "Pontormo", Rosso Fiorentino, Scala, Firenze 1994. ISBN 88-8117-028-0
• Freedberg, Sidney J. (1993). "Painting in Italy, 1500–1600", 3rd edition, New Haven and London: Yale University Press. ISBN 0-300-05586-2 (cloth) ISBN 0-300-05587-0 (pbk)
• Shearman, John (1967). "Mannerism". Harmondsworth, 1967


CLG Nua-Eabhrac.
Is é Cumann Lúthchleas Gael Nua-Eabhrac an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear i Nua-Eabhrac, Stáit Aontaithe Mheiriceá, faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Imríonn Nua Eabhrac sa Craobh Shinsear Peile na hÉireann i gCúige Connacht.


Canzo.
Is Canzo baile i Iodáil. Tá sé suite i lár an triantán de Loch Como. Maidir 5,200 duine ina gcónaí i Canzo. Tá an Lambro abhainn agus an abhainn Ravella. Tá sé saibhir i bhfoinsí uisce. Tá loch beag, cothófar foinsí faoi thalamh: Loch Segrino.
Ainm an bhaile.
Is é an t-ainm an bhaile i dteanga Lombairdis Canz (scríofa freisin Cânz agus Caanz'"). Braitheann an fuaimniú an fhocail ar an chanúint: i gcanúint Milano (caipitil de Lombaird), tá sé litrithe /kã:s/, agus i gcanúint na Canzo, is é a fuaimniú /ka:nts/. Sa dá chás, an "a" is fada. An t-ainm "Canz" a thagann as an fhréamh chéanna leis an bhfocal Gaeilge "cúinne".
I Canzo, tá go leor ainmneacha na n-áiteanna a thagann as Sean Ceilteach, cosúil le ceantar darb ainm "Crann", a chiallaíonn "crua".
Tagairtí.
Canzo


The Voice UK (sraith 5).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice UK". Thosaigh an cúigiú sraith de The Voice UK ar an 9 Eanáir 2016.
Ba iad will.i.am, Paloma Faith, Boy George agus Ricky Wilson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Kevin Simm an tsraith agus tháinig Jolan sa dara háit.
Éisteachtaí nDall.
Thóg na Éisteachtaí nDall ar siúl sa MediaCityUK Manchain idir 26 agus 29 Meán Fómhair 2015.


Dúiche na Réine.
Is réigiún san Ghearmáin í Dúiche na Réine.


An Róin.
Is abhainn san Fhrainc é an Róin.


An tSamáir.
Is réigiún san Leiveaint é an tSamáir.


An Mhuir Shargasach.
Réigiún ollmhór san Aigéan Atlantach idir na hAsóir is na hIndiacha Thiar, idir domhanleithid na gcapall (idir 30° thuaidh is 30° theas, mar a mbíonn tréimhsí fada aimsire socaire gan mórán gaoithe, agus farraigí ciúine) Tá sruth dromchlach te mórthimpeall an réigiúin, an-chuid feamainne ag snámh taobh istigh de, agus an-chuid gníomhaíocht bitheolaíochta ann. Ionad póraithe na n-eascann uile a dhéanann imirce don Eoraip.


Heart and Soul.
Is é "Heart and Soul" an chéad albam ó Steve Brookstein. Scaoileadh é ar an 9 Bealtaine, 2005.


Saváí.
Is réigiún san Fhrainc í Saváí.


Fede Galizia.
Duine de na chéad phéintéirí a bhain tairbhe as ábhar neamhbheo ba ea Fede Galizia (1578–1630), ealaíontóir Iodálach.
Beatha.
Rugadh Fede Gallizi, nó Galizia mar is minice a thugtar uirthi, in Milano i 1578. Péintéir mionphictiúr ba ea a hathair Nunzio Galizia, a d’aistrigh cónaí ó Trento go dtí Milano. D’fhoghlaim Fede péintéireacht uaidh, agus bhí sí chomh hoilte sin in aois a dhá bliain déag gur luaigh Gian Paolo Lomazzo, cara dá hathair a bhí ina phéintéir agus ina theoiricí ealaíne, í mar chailín a bhí ag caitheamh a saoil le healaín.
Bhí iomrá le Galizia mar phortráidí cheana agus í óg, agus fuair sí roinnt mhór coimisiún. Thugadh sí an-aird ar phéinteáil na seod agus an éadaigh, rud a tharraingíodh daoine chuici. Phéinteáil sí idir ábhar saolta agus ábhar cráifeach, agus tá a lán pictiúr léi a thaispeánann Iúidit agus Holofarneas le fáil i mbailiúcháin phríobháideacha. An ceann is luaithe a rinne sí, b’fhéidir, is é an "Iúidit le Ceann Holofarnaes" é a phéinteáil sí i 1596.
D’fhág traidisiún réalaíoch na hAthbheochana san Iodáil a rian ar a saothar. Tá a cuid ceardúlachta le haithint ar an "Ritratto di Paolo Morigia", portráid Íosagánaigh léannta a bhí orthu siúd ba thúisce a mhol í. Thaitin a saothar go mór le Morigia, scríbhneoir agus staraí, agus thaispeáin sí é sa phortráid ag breacadh dáin faoin bpictiúr féin. Fuair sí a lán coimisiún poiblí le haghaidh míreanna altóra i eaglaisí in Milano. Orthu sin bhí "Noli me tangere" (1616), pictiúr a rinne sí le haghaidh altóir Santa Maria Maddalena.
Pictiúir ábhair neamhbheo is mó a d’fhág sí ina diaidh, seánra ina raibh sí chun tosaigh, cé gurb annamh a luadh a leithéidí siúd lena linn. Tá sé shaothar is seasca liostáilte faoina hainm agus pictiúir ábhar neamhbheo is ea ceithre cinn is daichead acu. Deirtear gur pictiúr ábhair neamhbheo a rinne sí i 1602 an chéad saothar dá leithéid le healaíontóir Iodálach.
Níor phós Galizia riamh. Ar 21 Bealtaine 1630 rinne sí a huacht agus síltear go bhfuair sí bás den phlá in Milano tamall gearr ina dhiaidh sin.
Níor tugadh aitheantas ceart do shaothar Fede Galizia go dtí gur tugadh aird ar leith air i staidéir léannta i 1963 agus i 1989. Tá rian an Ghothaíochais Lombardaigh mar a bhí sé i ndeireadh an 16ú haois ar a cuid ealaíne, stíl a tháinig ó Mhantua ach a raibh eolas uirthi i dtíortha eile, go háirithe sa Fhrainc.
Sa chuid is mó de na pictiúir ábhair neamhbheo aici feicimid torthaí cruinnithe go simplí i leith an tosaigh. Is minic ciseán nó babhla ann agus cineál amháin torthaí ann leithéid pítseach nó piorraí, roinnt acu scaipthe thíos agus iad gearrtha ina slisní uaireanta. Anois agus arís tá torthaí eile nó bláthanna ar an mbord chun codarsnacht a dhéanamh.
Bhí Galizia go maith chun solas, scáth agus uigeacht a chur in iúl agus chun spás a léiriú go háirithe. Tá sé ráite go bhfuil nádúrthacht agus filiúntacht ag gabháil lena saothar nach raibh feiceáil go dtí sin.
Tá a lán pictiúr ar féidir iad a chur síos di ach atá curtha i leith Panfilo Nuvolone, péintéir a bhí go mór faoina hanáil..
Tagairtí.
Segal, Sam: ’An early still life by Fede Galizia’, "The Burlington Magazine", March 1998, Volume CXL, Issue 1140, lgh 164–171.


Dioscliosta Imelda May.
Is éard atá i dioscliosta an t-amhránaí gormacha agus snagcheoil Éireannach Imelda May ná cúig albaim stiúideo agus deich singil.


An tSevern.
Is abhainn í an tSevern atá suite i gCeanada.


An tSibéir.
Is réigiún ollmhór san Rúis í an tSibéir (Rúisis: Сиби́рь "Soibir"; (Tatairis: "Seber"; Mongóilis: Сибирь nó "Sibi", "tír ina codladh"). Cuimsíonn an tSibéir tuaisceart na hÁise ar fad ó chósta an Aigéin Artaigh aduaidh go teorainneacha na Casacstáine, na Mongóile, na Síne agus na Cóiré Thuaidh. Cuid mhór de Steip na hEoráise is ea an tSibéir. Síníonn sí soir ó Shléibhte na hÚraile go dtí Muir na Seapáine agus an tAigéan Ciúin. Tá an tSibéir ar fad suite taobh istigh den Rúis: 73.6% de limistéir na Rúise atá i gceist chomh maith le 27% de dhaonra na tíre.


An tSiléis.
Is réigiún san Eoraip í an tSiléis.


An Afraic Thiar Theas.
B'ainm oifigiúil ar an Namaib í an Afraic Thiar Theas.


Libreville.
Is é Libreville príomhchathair na Gabúine agus an chathair is mó sa tír. Tá sé suite ar bhruach abhann na Komo, gar do Mhurascaill na Guine. Bunaíodh Libreville nuair a scaoileadh saor sclábhaithe ó long a ghabh Cabhlach na Fraince sa bhliain 1848. Tá an t-ainm bunaithe ar Freetown, baile mór eile san Afraic ina rinne sclábhaithe saortha a lonnú. Sa bhliain 2012 bhí cónaí ar 797,003 duine i Libreville.


Iúil Caesar Scaliger.
Fear léinn agus lia ón Iodáil ba ea Iúil Caesar Scaliger (23 Aibreán 1484 – 21 Deireadh Fómhair 1558) nó Giulio Cesare della Scala'". Chaith sé na blianta fada sa Fhrainc. Bhain sé feidhm as eolas dhaonnachas na hAthbheochana chun an tArastatalachas a chosaint ar an léann nua. Ba dhuine deacair é ach bhí iomrá mór leis.
Beatha.
Ba phéintéir mionphictiúr agus maisitheoir a athair Benedetto Bordone. Rugadh Scaliger i 1484 ag an Rocca di Riva ar bhruach Loch Garda. D’fhógair sé níos déanaí gur fáisceadh é as muintir la Scala (Scaliger), a bhí ina dtiarnaí ar Verona le céad is caoga bliain.
Deir a chuntas féin ar a bheatha go mbíodh sé ag troid ar son gaoil leis, Maximilian I, Impire Naofa Rómhánach, agus go ndearna sé staidéar ar an ealaín faoi Albrecht Dürer. I 1512 chruthaigh sé chomh maith sin ag Cath Ravenna, ócáid inar maraíodh a athair agus a dheartháir, gur bhronn an tImpire Ord an Spoir Órga air. I 1514 chuaigh sé i mbun staideir in Ollscoil Bologna agus shocraigh ar dhul le sagartóireacht chun go ndéanfaí Cairdinéal de agus Pápa ina dhiaidh sin, rud a ligfeadh dó Diúiceacht Verona a shealbhú tar éis gur bhain an Veinéis dá shinsir í. Chaith sé an scéim sin i dtraipisí ach d’fhan san ollscoil go dtí 1519. D’fhan sé sé bliana i bPiodmant ag muintir Della Rovere, ag troid sa samhradh agus i mbun léinn sa gheimhreadh nó gur chuir tinneas ait deireadh lena chuid saighdiúireachta. As sin amach chaith sé a dhúthracht leis an léann, agus i 1525 chuaigh sé le Aontonio della Rovera, easpag Agen, go dtí an chathair sin mar lia an easpaig.
Tamall tar éis a bháis bhí cuntas eile ar a bheatha le fáil ó naimhde a mhic. Dúirt siad nach raibh baint ar bith aige le muintir Della Scala, gur bhain sé céim MD amach in Olscoil Phadua agus nach raibh i scéal a bheatha roimh dó dul chun cónaithe in Agen ach bunscéal a chum sé féin. Admhaítear anois go bhfuil cuid den scéal úd bunoscionn leis an bhfianaise.
Chaith sé dha bhliain is tríocha in Agen ag tarraingt chlú an léinn air féin. Cuireadh eiriceacht ina leith i 1538 ach éigiontaíodh é. Fuair sé bás in Agen i 1558.
Saothair.
I 1531 d’fhoilsigh sé a chéad óráid in aghaidh Erasmus ar son Cicero agus a lucht leanúna siúd. Cuid suntas í de bharr ghéire na feannadóireachta agus, fearacht scríbhinní eile Scaliger, feabhas a cuid Laidine.
Níor thug Erasmus freagra ar an óráid agus barúil aige gur namhaid leis, Meander, a scríobh í. Dá bhrí sin, scríobh Scaliger óráid eile (a foilsíodh i 1536) agus í chomh lán céanna de sciolladóireachta. Ina dhaidh sin d’fhoilsigh sé mórán véarsaíocht Laidine, ábhar a tháinig amach ina leabhair dhifriúla i 1533, i 1534, i 1539, i 1546 agus i 1547. Foislíodh a lán eagrán ach is beag meas a bhí ag na criticeoirí ba dhéanaí ar an saothar seo. Chomh maith leis sin d’fhoilsigh sé tráchtas beag ar mheadrachtaí coiméideacha ("De comicis dimensionibus") agus "De causis linguae Latinae" (Lyon, 1540; an Ghinéiv, 1580), saothar a gcuirtear ina leith gurb í an chéad ghraiméar Laidine a scríobhadh de réir prionsabail eolaíocha.
Tháinig "Poetices" (Lyon, 1561; Leyden, 1581) amach tar éis a bháis agus critic ann de réir "Ealaín filíochta" Arastatail. Ar nós a lán eile lena linn, b’fhearr le Scaliger Veirgil ná Hóiméar. Shíl sé gur bhreátha traigéidí Sheinice ná traigéidí na Gréige.
Phléigh (Cleachtaí Neamhchoitianta, 1557) fealsúnacht nádúrtha de réir taithí agus breathnadóireachta. Lochtaigh sé "De Subtilitate" Gerolamo Cardano agus bhí tionchar aige ar staraithe, ar fhealsúna agus ar eolaithe, leithéidí Francis Bacon, Gottfried Wilhelm Leibniz agus Johannes Kepler.
Níl rian na réasúnaíochta induchtaí le fáil ar a shaothar. Níor ghlac sé le teoiricí Copernicus. Lean sé Arastatal i gcúrsaí meitifisice agus staire nádúrtha agus chloígh le Galen i gcúrsai leighis, ach ní raibh drogall air iad a lochtú.
Teaghlach.
Go gearr tar éis gur bhain sé Agen amach thit sé i ngrá le Andiette de Roques Lobejac, dilleachta nach raibh ach trí bliana déag d’aois. Dhiúltaigh a cairde gaoil dó mar nach raibh clú air ag an am. Faoi 1528 bhí rath air mar dhochtúir agus in aois a chúig bliana déaga phós sé Andiette, a bhí sé bliana déag. Bhí siad pósta ar feadh naoi mbliana is fiche agus rugadh cúig dhuine dhéag clainne dóibh.
Tréimhse Iúil.
Baisteadh an Tréimhse Iúil (nár cóir í a thógáil in abhraíocht le féilre Iúil) as Scaliger. Scála ama an tréimhse sin a mbainean réalteolaithe fónamh aisti chun gan dul ar seachrán idir féilirí éagsúla. Seosamh Justus Scaliger, mac Iúil, is túisce a mhol í agus bhaist sé as a hathair í. Áiríonn sí dátaí de réir na laethanta ó 1 Eanáir 4713 RCh amach.


Comhainm.
Is focal a chiallaíonn rud éagsúil le focal eile sa teanga céanna ach tá an litriúchán céanna acu é comhainm.


Seargán.
Is corp dhaonnaí nó ainmhí gur leasaithe go deasghnách aige lena bhaineadh baill inmheánacha, cóir leighis air, agus bindealáin a bhurláil air é Seargán.


Misean taidhleoireachta.
Is dream daoine as stát amháin nó eagraíocht idir-rialtasach idirnáisiúnta i láthair i stát eile le feidhmiú ar a shon é misean taidhleoireachta.


Stiomfalas.
Is sráidbhaile suite sa Ghréig é Stiomfalas.


Shane Filan.
Is amhránaí agus scríbhneoir popcheoil Éireannach é Shane Filan (rugadh ar an 5 Iúil 1979 é) as Sligeach. Bhí sé ina bhall den ghrúpa Westlife.
1998-2012: Westlife.
Bhí Shane sa popbanna Westlife ó 1998 go 2012. Bhí 14 shinglí a chuaigh go dtí uimhir 1 acu.
2013-2016: "You and Me" agus "Right Here".
Scaoil Shane a chéad albam "You and Me" ar an 4 Samhain 2013. Chuaigh sé go uimhir 1 3 in Éireann agus go uimhir a 6 sa Ríocht Aontaithe. Rinne Filan chamhchuairt, You And Me Tour, sa bhliain 2014. Ba é a chéad chamhchuairt ina aonair. Scaoil Shane a dara albam "Right Here" ar an 25 Meán Fómhair 2015. Chuaigh sé go uimhir a 1 in Éireann agus go uimhir a 11 sa Ríocht Aontaithe.
2017-: "Love Always".
Ar an 8 Bealtaine 2017 d'fhogair Filan go mbeadh sé ag dul ar chamhchuairt i mí Mheán Fómhair agus mí Dheireadh Fómhair 2017. Tosóidh an chamhchauirt ar an 20 Meán Fómhair i nDún Déagh agus críochnóidh sé ar an 22 Deireadh Fómhair i mBéal Feirste.
Tagairtí.
Filan, Shane


Union J.
Is popbhanna Sasanach é Union J'". Foirmíodh an grúpa ar an naoiú sraith The X Factor sa bhliain 2012 agus tháinig siad sa cheathrú áit. Tá ceathrar sa ghrúpa; Josh Cuthbert, JJ Hamblett, Jaymi Hensley agus George Shelley.
"The X Factor" (2011–12).
Foirmíodh an grúpa ar an naoiú sraith The X Factor sa bhliain 2012 agus tháinig siad sa ceathrú áit.
"Union J" agus Magazines + TV Screens Tour (2013).
Scaoil Union J a gcéad albam "Union J" ar an 28 Deireadh Fómhair, 2013.
"You Got It All – The Album" (2014).
Scaoil Union J a ndara albam "You Got It All – The Album" ar an 8 Nollaig, 2014.
"The Vamps Arena Tour", "An Audience with Union J" agua tríú albam (2015).
Tá Union J ag obair ar a dtríú albam.
Josh Cuthbert.
Is as Ascot, Berkshire é Josh Cuthbert.
JJ Hamblett.
Is as Newmarket, Suffolk é JJ Hamblett.
Jaymi Hensley.
Is as Luton é Jaymi Hensley.
Casey Johnson.
Is as Londain é Casey Johnson. Bhíodh sé ina bhall de Stereo Kicks.
George Shelley.
Is as Clevedon é George Shelley.
Gradaim.
Tá gradam amháin buaite sa bhliain 2013 ag Union J.


An Tangainíc.
B'ainm ar dTansáin uair amháin í an Tangainíc.


An Tartair.
Ba réigiún san Áise í an Tartair.


Na Fritíortha.
Is dhá ionad ar thaobhanna urchomhaireacha den Domhan ar féidir iad a cheangal le líne dhíreach trí lár an Domhain iad na Fritíortha. Mar shampla, is frithionaid iad Baie de la Seine sa bhFrainc (49° 45′ thuaidh is 1° thiar) agus Oileán an Fhrithionaid sa Nua-Shéalainn (49° 42′ theas is 178° 50′ thoir). Úsáideann Eorpaigh an téarma go neamhchruinn ag tagairt don Astraláise.


An tSáir.
Ba réigiún san Ghearmáin í an tSáir.


An Téibh.
Is suíomh seandálaíochta san Éigipt í an Téibh.


N-Dubz.
Ba bhanna rapcheol Sasanach é N-Dubz'". Bhí tríúr sa ghrúpa; Dappy, Tulisa agus Fazer.
Gradaim.
Tá cúig gradam buaite ag N-Dubz.


An Téibh (an Ghréig).
Is baile suite i nGréig í an Téibh.


An Turcastáin.
Is réigiún suite san nÁise í an Turcastáin.


An Tioróil.
Is stát de chuid na hOstaire an Tioróil (). Tá an stát suite in iarthar na tíre idir an Ghearmáin sa tuaisceart agus an Iodáil sa deisceart. Tá teorainn ghearr aige leis an Eilbhéis in iardheisceart an stáit.


Volta Uachtarach.
B'ainm ar an mBuircíne Fasó uair amháin í Volta Uachtarach.


Ireland's Got Talent.
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Ireland's Got Talent", a tosóidh in Éirinn sa bhliain 2016. Beidh Louis Walsh mar breitheamh ar an gclár.
Breithiúna.
Faoi láthair, is é Louis Walsh an breitheamh amháin a fógraíodh.


Bibury.
Bilbury agus Abhainn an Coin
Baile beag in iarthdheisceart Shasana is ea Bibury, agus é suite ar dhá bhruach an Coin sna Cotswolds, i nGloucestershire. Tá clú ar an áit as foirgnimh ársa pictiúrtha—gleoite fiú—an bhaile. Tá tóir ar an sráidbhaile i measc turasóirí dá bharr sin. Bhí cónaí ar 627 duine i mBibury sa bhliain 2011.


Derry O'Sullivan.
File Éireannach atá ina chónaí i bPáras na Fraince is ea Derry O'Sullivan. Rugadh i mBeanntraí i gContae Chorcaí é i 1944.
• "Cá bhfuil do Iudás?" (Coiscéim, 1987), bailiúchán a ghnóthaigh ceithre dhuais Oireachtais agus Duais Chuimhneacháin Sheáin Uí Ríordáin;
• "Cá bhfuil Tiarna Talún l’Univers?" (Coiscéim, 1994);
• "An Lá go dTáinig Siad" (Coiscéim, 2005), dán fada faoi shealbhú Naitsíoch Pháras;
• "An bhfuil cead agam dul amach, más é do thoil é?" (Coiscéim, 2009).
Ghlac sé páirt i bhféilte liteartha in Éirinn, sa Fhrainc, sna Stáit agus i gCeanada, agus tá a chuid filíochta le fáil ina lán irisí liteartha agus duanairí.
Aistríodh dánta an tSúilleabhánaigh go Béarla agus go Fraincis. Tá aistriúchán Béarla le fáil in "The King’s English" (Paris, First Impressions, 1987). I bhFraincis a scríobh sé na dánta a foilsíodh mar "En Mal de Fleurs" (Québec, 1988).
Ba é O'Sullivan ba thúisce a d’aistrigh "An Chailleach Béara" (dán de chuid an 10ú haois) go Fraincis, in éineacht le Jean-Yves Bériou and Martine Joulia, mar "Lamentations de la vieille femme de Beare". Foilsíodh é in eagrán dátheangach Gaeilge/Fraincis a cuireadh i cló de láimh (Páras, 1992, 1995) agus a athcheartaíodh i 2006 (Éditions de l'Escampette).
Iarshagart é an Súilleabhánach. Is fada pósta é agus triúr clainne aige. Mhúin sé Béarla sa Sorbonne, san Institut Catholique de Paris agus sa Institut Supérieur d’Electronique de Paris. Scrúdaitheoir sinsearach de chuid an Baccalauréat Idirnáisiúnta is ea é. Tá lámh aige ina lán tionscadal agus chuidigh sé leis an Festival Franco-Anglais de Poésie a bhunú.
Chuaigh sé i gcomhar lena lán ealaíontóirí. Tá ealaín Reginald Gray le feiceáil ar chlúdaigh trí cinn dá chuid bailiúchán. I 2010 chuir Kate Van Houten "Ceamara/Camera" (dán Gaeilge/Béarla ar fhreagra é ar dhán le Jean-Max Albert, ‘’La camera sans film’’), i gcló de láimh i bPáras mar eagrán teoranta.. i 2012 d’fhoilsigh Ateliers Bo Halbirk "Saorganach/En affranchi à faux," dán Fraincis/Gaeilge a mhaisigh Valery Vahey, mar bhoscra lámhchlóite teoranta..


Zwolle.
thumbIs bardas agus cathair san hÍsiltíre é Zwolle. Tá daonra 123,507 sa chathair.


Enschede.
thumbIs bardas agus cathair san hÍsiltíre é Enschede. Tá daonra 158,004 sa chathair.


Lelystad.
Is bardas agus cathair san Ísiltír é Lelystad. Tá daonra 76,285 sa chathair.


Almere.
thumbthumb Is bardas agus cathair san Ísiltír é Almere. Tá daonra 196,290 sa chathair.


Arnhem.
thumbthumbIs bardas agus cathair san hÍsiltíre é Arnhem. Tá daonra 151,356 sa chathair.


Nijmegen.
thumbthumbIs bardas agus cathair san hÍsiltíre é Nijmegen. Tá daonra 168,840 sa chathair.


's-Hertogenbosch.
Is bardas agus cathair san hÍsiltír é 's-Hertogenbosch. Tá daonra 143,945 sa chathair.


Cilla Black.
Amhránaí, ban-aisteoir, siamsóir agus pearsantacht sna meáin ab ea Priscilla Maria Veronica White OBE nó Cilla Black a rugadh i Vauxhall, Learpholl ar an (27 Bealtaine 1943 – 2 Lúnasa 2015)


Oileáin na Gaoithe.
Is oileánra Portaingéalach iad Oileáin na Gaoithe.


Vadús.
Is é Vadús príomhchathair an Lichtinstéin.


Antananairíveo.
Tá Antananarivo mar phríomhchathair ar Mhadagascar, an réigúin Analamanga agus an chúige féinrialathach Antananarivo. Tá 1,403,449 daoine (2001) ina gcónaí ann. Úsáidtear an t-ainm Francaise freisin, Tananarive nó Tana.
Bhunaigh an Rí Andrianjaka an baile sa bhliain 1625, agus d'fhás sé ó shin, go háirithe i ndiaidh a forghabhála ag na Francaigh.


Mouswald.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Mouswald.


Ramasaes II.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes II réimeas 1279 r. Chr. – 1213 r. Chr).


Eachtraí Tintin.
Is sraith leabhra iad Eachtraí Tintin a scríobhadh Hergé.


Na Tráiciaigh.
Ba ghrúpa de treibheanna Ind-Eorpacha iad na Tráiciaigh, (/ θreɪʃənz /; Sean-Ghréigis: Thraci: Θρᾷκες Thrāikes, Laidin) a bhí ina gcónaí i limistéar mór i n-oirdheisceart na hEorpa. Bhí teorann acu le na Scitiaigh ar an taobh thuaidh, na Ceiltigh agus na hIllírigh ar an taobh thiar, na Sean-Ghréagaigh ó dheas agus an Mhuir Dhubh ar an taobh thoir. Labhair siad teanga na Tráicia - craobh tearc-fhianaithe de chuid na hInd-Eorpaise. Tugtar Tráiceolaíocht ar staidéar na teanga agus chultúir na dTráiciaigh.
Sanasaíocht.
Tá an chéad taifead stairiúil mar gheall ar na Tráiciaigh le fáil san Iliad, áit a bhfuil cur síos orthu mar comhghuaillithe na dTraíoch i gCogadh na Traí in aghaidh na nGréagach. Tagann an t-eitneanaim Tráiciach ón tSean-Ghréigis Θρᾷξ (iolra Θρᾷκες; Thrāix, Thrāikes). Nó Θρᾴκιος / Ión: Θρηίκιος (Thrāikios / Thrēikios), agus an logainm an Tráicia ó Θρᾴκη / Ión.: Θρῄκη (Thrāikē / Thrēikē. Is easainmneacha na foirmeacha go léir seo arna chur chun feidhme ag na Gréagaigh.
Bunús miotaseolaíochta.
Sa mhiotaseolaíocht Ghréigeach, d'fhéachadh ar Thrax (lena ainm, barrshamhail na dTráiciaigh) mar mhac an dé Airéas, de réir tuairisce. San Alcestis, luann Eoiripidéas gur cheann
d'hainmneacha Airéis ab ea "Thrax" ós rud é gur phátrún na Tráicia é (coinníodh a sciath órga nó óraithe ina teampall ag Bistonia sa Thráicia).
Bunús agus eitnigineas.
Tá bunús na dTráiciach doiléir, in éagmais taifid stairiúla scríofa. Braitheann fianaise ar na bpróta-Tráicigh, sa tréimhse réamhstairiúil ar dhéantúsáin an chultúir ábhartha. Ceanglaíonn Leo Klejn na proto-Tráiciaigh le chultúr na n-earraí il-ribíneach, a bhí brúite amach ón Úcráin ag chultúr na n-uaigheanna adhmad. Go hiondúil, moltar gur fhorbraíodh na próta-Tráiciaigh ó mheascán den phobal dúchasach agus Ind-Eorpach, ó ré leata na bPróta-Ind-Eorpach, sa Chré-Umhaois Luath, nuair a mheasc an dara grúpa, thuas luaite, thart ar 1500 RC, leis na daoine dúchasacha. Táimid ag labhairt faoi na bpróta-Tráicaigh, as ar fhás, le linn na hIarannaoise (thart ar 1000 RC) Dáiciaigh agus na Tráiciaigh.
Féiniúlacht agus dáileadh.
Roinnte ina dtreibheanna ar leith, theip ar na Tráiciaigh eagraíocht pholaitiúil buan a chur ar bun, go dtí gur bunaíodh, sa 5ú haois RC, Ríocht na nOdrusach. Tháinig stát láidir Dáiciach chun cinn sa 1ú haois RC, le linn réimeas an rí Burebista. Lena n-áirítear na hIllírigh. Bhí cónaí sna réigiúin sléibhtiúla ag phobail éagsúla a mheastaí mar dhaoine fíochmhar agus trodach Tráiciach iad, cé go raibh dealraimh ar phobail na machairí níos síochánta.
Bhí na Tráiciaigh ina gcónaí i gcodanna de chúigí ársa na Tráicia, na Moesia, na Macadóine, an Dáicia, na Scitia Beag, na Sarmáta, na Bitíne, na Misia, na Panóna, agus réigiúin eile de chuid na mBalcán agus na hAnatóile. Shín an ceantar seo thar an chuid is mó de réigiúin na mBalcán, agus na nGetéiseach, taobh ó thuaidh na Danóibe chomh fada agus níos faide ná an an Bhug agus lena n-áirítear an Phanóna san oirthear.


Nicola Roberts.
Is ceoltóir agus amhránaí Béarla í Nicola Roberts. (rugadh 5 Deireadh Fómhair, 1985) Bhíodh sí ina ball de popghrúpa Girls Aloud ó 2002 go 2013.
2010–13: "Cinderella's Eyes".
Scaoil sí a céad albam Cinderella's Eyes ar an 5 Deireadh Fómhair 2011.
2013–: Dara albam.
Tá Nicola ag obair ar a dara albam.


Achadh na h-Eaglaise.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Achadh na h-Eaglaise.


Amisfield.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Amisfield.


Applegarthtown.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Applegarthtown.


Auldgirth.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Auldgirth.


Baile na h-Eaglaise (Siorrachd Dhùn Phrìs).
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Baile na h-Eaglaise.


Bankend.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Bankend.


Beattock.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Beattock.


Bentpath.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Bentpath.


Canonbaidh.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Canonbaidh.


Cathair (Siorrachd Dhùn Phrìs).
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh í Cathair.


Chapelknowe.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Chapelknowe.


Cille Phàdraig nam Fleamach.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Cille Phàdraig nam Fleamach.


Clarencefield.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Clarencefield.


Collin.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Collin.


Dalswinton.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dalswinton.


Daltan.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Daltan.


Doire Chonaill.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Doire Chonaill.


Dòrnach (Siorrachd Dhùn Phrìs).
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dòrnach.


Dùn Sgoir.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dùn Sgoir.


Dubhras na Doire.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dubhras na Doire.


Dùn Choll.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dùn Choll.


Drochaid Mhic Iain.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Drochaid Mhic Iain.


Drochaid Charrainn.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Drochaid Charrainn.


Eastriggs.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Eastriggs.


Eskdalemuir.
An stúpa ag Samye Ling in Eskdalemuir
Is baile agus paróiste sibhialta i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Eskdalemuir nó Eisceadal. Tá an baile suite in iardheisceart na hAlban 10 míle thiar ó thuaidh ó Langaim agus 10 míle thoir thuaidh ó Logarbaidh. Sa bhliain 2001 bhí 265 duine ina gcónaí ann.
Tá Réadlann Eskadalemuir ar an mbaile chomh maith le Mainistir Samye Ling, ionad Tibéideach Búdaíoch.


MyHeritage.
Is suíomh idirlín MyHeritage a chuidíonn le duine teacht ar eolas faoina ghinealach, agus stair a mhuintire a roinnt agus a chaomhnú. Cuireann sé ardáin le fáil don Idirlíon, do ghléasanna soghluaiste agus mar bhogearraí dá úsáideoirí ar fud an domhain. Is féidir le húsáideoir crann a ghinealaigh a chruthú ar líne, sinsir a chuardach sna billiúin taifead stairiúla, grianghraif agus físeáin a roinnt agus a chaomhnú, agus ceangailt le gaolta nua.
Cuireadh Gilad Japhet MyHeritage ar bun sa bhaile i Bnei Atarot, baile beag nó "moshav", lámh le Tel Aviv, sa bhliain 2003. Tá uirlisí MyHeritage le fáil i 42 theanga.


Lynda Lemay.
Amhránaí agus cumadóir Fraincise ó Québec is ea Lynda Lemay, a rugadh ar 25 Iúil 1966. Tá clú uirthi de bharr a cuid amhráin scéalaíochta, agus faoi Feabhra 2015 bhí ceithre mhilliún albam díolta aici..
Beatha.
Tháinig suim aici i scríbhneoireacht agus í óg go leor. Ghnóthaigh sí duais mar amhránaí agus chumadóir ag Féile Idirnáisiúnta Amhránaíochta Granby as "La Veilleuse". D’eisigh a céad albam, "Nos Rêves", i 1990, agus ceithre bliana ina dhiaidh sin chuir sí amach "Y", a ghnóthaigh diosca dúbailte platanaim di. I 1996 chuala Charles Aznavour í agus chuir faoina choimirce í.
Chuir na Francaigh aithne uirthi de bharr "La Visite" agus as sin amach d’éirigh go maith lena cuid dioscaí agus ceolchoirmeacha. I 2005 chuir sí a ceoldráma tíre "Un éternel hiver" i láthair an phobail.
I 2012 d’ainmnigh an tAire Cultúir Frédéric Mitterrand mar "Chevalier des Arts et des Lettres" í.
Albaim agus eile.
" Un éternel hiver" (ceoldráma tíre) 2006
Le cloisteáil.
Lynda Lemay - "Depuis Tes Doigts Sur Moi"
Lynda Lemay - "De l'autre côté de la vitre"
Lynda Lemay - "J'ai 38 ans"


Hightae.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Hightae.


Hoddom.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Hoddom.


Kettleholm.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Kettleholm.


Kirtlebridge.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Kirtlebridge.


Middlebie.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Middlebie.


Parkgate.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Parkgate.


Powfoot.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Powfoot.


Ruadhail.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Ruadhail.


Templand.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Templand.


Torthorwald.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Torthorwald.


Tynron.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Tynron.


Wamphray.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Wamphray.


Waterbeck.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Waterbeck.


Dún Reicheit.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Dún Reicheit.


Monique Leyrac.
Amhránaí agus aisteoir Fraincise is ea Monique Leyrac (née Monique Tremblay) a rugadh in Montréal in Québec ar 26 Feabhra 1928.
Beatha.
Rinne sí cúrsa drámaíochta agus í ina déagóir. Tar éis di tamall de bhlianta a chaitheamh ag obair ar an raidió, chuaigh sí le hamhránaíocht. Rinne sí camchuairt san Eoraip agus sa Liobáin i 1950-51 agus ansin thosaigh ag canadh in dhá cheabairé iomráiteacha in Montréal. I 1965 ghnóthaigh sí duais ag Féile Idirnáisiúnta na hAmhránaíochta i Sopot sa Pholainn le “Mon Pays”.
Thosaigh sí ag aisteoireacht ar an teilifís sna seascaidí agus rinne páirt sa tsraith teilifíse "Les Enquêtes Jobidon". I 1970 rinne sí príomhpháirt sa scannán "The Act of the Heart". Sna hochtóidí thosaigh sí ag scríobh agus ag léiriú seónna aonair. Nuair a d’éirigh sí as an amhránaíocht chaith sí a dúthracht leis an teilifís agus le scannáin.
Bhí sí pósta le Jean Dalmain, aisteoir agus stiúrthóir. I 1983 d’fhoilsigh sí dírbheathaisnéis, "Mon enfance à Rosemont".
Le cloisteáil.
Monique Leyrac - "Mon pays" (Sopot 1965)
Monique Leyrac - "Soir d'hiver" de Nelligan
Monique Leyrac - "Pour cet amour"
Monique Leyrac - "Les parapluies de Cherbourg" (1964)


Fabiola Toupin.
As Trois-Rivières in Québec do Fabiola Toupin, amhránaí a rugadh in 6 Bealtaine 1975.
Beatha.
Tháinig sí i láthair mar amhránaí gairmiúil in aois a naoi mbliana déag le seó dar theideal “Brel valse avec Piaf” agus fuair moladh dá bharr. Bhí sí páirteach ina lán féilte agus ócáidí ceoil agus í ag tarraingt clú uirthi féin i gcónaí.
I 2003 chan sí den chéad sa Fhrainc agus chuaigh i bhfeidhm ar an lucht éisteachta. I 2005 ghlac sí páirt in "Un Éternel Hiver", ceoldráma tíre le Lynda Lemay. Idir an dá linn bhí sí canadh dánta de chuid fhilí Québec sa Fhrainc, sa Bheilg, sa Spáinn, san Eilbhéis, sa Pholainn, sa Laitvia agus i Poblacht na Seice. Chuidigh sí freisin le grúpa cnagcheoltóirí a bhunú.
Le cloisteáil.
Fabiola Toupin chante "Vesoul" aux Trophées de la langue francaise (novembre 2004)
Fabiola Toupin - "Entre vous et Moi"
Fabiola Toupin - FestiVoix de Trois-Rivières 2015


Ficsean eolaíochta i nGaeilge.
Is éard is Ficsean eolaíochta i nGaeilge ann ná an seánra litríochta ficsean eolaíochta atá ar fáil i Gaeilge. Faightear lucht ar an nGaeilge toisc go samhlaítear nach bhfuil go leor den seanra seo sa litríocht aici.
Samplaí.
Máiréad Ní Ghráda
Cathal Ó Sandair
Air Cuan Dubh Drilseach
Domhan faoi Cheilt le Iarla Mac Aodha Bhuí Cló Mhaigh Eo 1999.
Turas a thugann Evan agus Brigitta isteach i nduibheagán an spáis. Cá bhfios cén cineál allúrach a chasfar orthu nó cén chontúirt ina mbeidh siad.
An Clár Amanda, Iarla Mac Aodha Bhuí, Cló Mhaigh Eo. 2000.
Tagann beirt dheartháir ar fhianaise go bhfuil deachtóir sa Chianoirthear in ann seilbh a ghlacadh ar intinn an duine trí chlár úr ríomhaireachta agus na milliúin a chur i gcuntais bhainc san Eilvéis ag an am céanna. Agus iad fós ag iarraidh teacht ar réiteach faoi cheard ba chóir dóibh a dhéanamh beirtear greim ar intinn dhuine acu féin Scéinséir na déaglitríochta Gaeilge.
Talfasg scéal finsceolaíochta a dhíríonn ar bhuachaill a dheirfiúr agus cailín a aimsíonn inneall a chuireann iad ag taisteal tríd an am chuig an todhchaí, tá an domhan scartha 2065, tá an teicneoalíochta sách dona seachas na carranna ciúine, rud atá tarlaithe, tá sliseanna in inchinní daoine agus táthar ag iarraidh smacht a choinneáil ar an domhan, casann siad lena chéile sa todhchaí agus ar deireadh éiríonn leo deireadh a chur leis an gcóras polaitiúil ansmachtach agus filleadh ar an mbliain 1991 as ar tháinig siad. Tá deacracht creideamh sna hainmneacha daonna agus áiteanna. D'aistrigh Liam Prút é.


Cathair Chuáit.
Is í Cathair Chuáit príomhchathair Chuáit, agus í suite ar an chósta Mhurascaill na Peirse in iarthar na tíre. Is í an chathair is mó sa tír. Bunaíodh baile Chuáit sa bhliain 1716. De réir mheastacháin a rinneadh sa bhliain 2014, tá 637,411 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 2.38 milliún i mórcheantar na cathrach.


Olly Murs.
Is amhránaí, cumadóir amhrán Pop-cheol Sasanach í Oliver Stanley "Olly" Murs (rugadh é ar an 14 Bealtaine 1984). Tháinig se sa dara áit ar an séú sraith The X Factor sa bhliain 2009. Is iar-láithreoir The X Factor agus The Xtra Factor le Caroline Flack é.
Gradaim.
Tá 3 ghradam buaite ag Murs.
Tagairtí.
Murs Olly


New Inn, Sir Gaerfyrddin.
Sráidbhaile i Sir Gaerfyrddin, an Bhreatain Bheag, is ea ‘’’New Inn’’’. Tá daonra 348 ann, agus tá 212 (63%) in ann Breatnais a labhairt. Tá sé suite in iardheisceart Sir Gaerfyrddin, idir Llanllwni agus Gwyddgrug ar an A485.


Hóiniára.
Is é Hóiniára príomhchathair Oileáin Sholamón. Bhí cónaí ar 64,609 duine in Hóiniára i 2009.


Mionsc.
Is í Mionsc ("Менск" as Bealarúisis de réir cheartlitriú Branisłaŭ Taraškievič, "Miensk" an leagan Laidinithe den cheartlitriú seo; "Мінск" an leagan a úsáidtear i gceartlitriú na gCoimeasár Pobail, nó "Narkomaŭka") príomhchathair na Bealarúise, agus í ar an gcathair is mó sa tír fosta. Tá Mionsc suite cois an dá abhainn úd Śvisłač agus Niamiha, i dtír-raon cnocach, agus í timpeallaithe ag coillte móra na Bealarúise. I Mionsc atá ceanncheathrú Chomhlathas na Stát Neamhspleách, a tháinig i gcomharbas ar an Aontas Sóivéadach. Ós í Mionsc an phríomhchathair, tá stádas ar leith aici ó thaobh an rialtais áitiúil de, agus í ina príomhchathair ar chúige ("вобласьць/vobłaść") Mhinsc agus ar cheantar ("раён/rajon") Mhinsc chomh maith. Sa bhliain 2008, bhí cónaí ar 1,830,000 duine i Mionsc.
Rinneadh an chéad trácht ar Mhinsc thiar sa bhliain 1067, agus í ina baile beag taobh istigh de theorainneacha Phrionsacht Połack. Sa bhliain 1242, shealbhaigh Ard-Diúcacht na Liotuáine an áit, agus bronnadh cairt cathrach ar Mhinsc sa bhliain 1499. Rinneadh príomhchathair a vóvadachta féin de Mhinsc sa bhliain 1569. Is éard a bhí i gceist leis an vóvadacht seo ná réigiún riaracháin de chuid Chomhlathas na Polainne agus na Liotuáine. Nuair a chuaigh an Dara Críochdheighilt ar an bPolainn sa bhliain 1793, ba í Impireacht na Rúise a shealbhaigh Mionsc. Sna blianta 1919-1991, ba í Mionsc príomhchathair na Bealarúise Sóivéadaí.
Iompar áitiúil.
Tá córas fairsing iompair phoiblí i Mionsc. Fóntar 8 líne trambhealach, níos mó ná 70 líne bus tralaí agus níos mó ná 100 líne bus do phaisinéirí. Ba é tramanna an chéad iompar poiblí a úsáideadh i Mionsc (tram capaill ó 1892, agus tram leictreach ó 1929). Úsáideadh busanna poiblí i Mionsc ó 1924 agus busanna tralaí ó 1952.
Is é Mionsctrans, cuideachta iompair neamhbhrabúis atá cistithe ag an rialtas agus faoi úinéireacht an rialtais, a fheidhmíonn gach iompar poiblí. Ó mhí Eanair 2008, úsáideadh 1.420 bus, 1.010 bus tralaí agus 153 carráiste trambhealach ag Mionsctrans i Mionsc.
D’fhoraithin rialtas cathrach Mhinsc sa bhliain 2003 ba cheart leibhéal íosta sholáthar an iompair phoiblí a shuí ag 1 feithicil (bus, bus tralaí nó tram) in aghaidh 1.500 cónaitheora. Tá lion na bhfeithiclí a úsáidtear ag Mionsctrans 2,2 uair níos airde ná an leibhéal íosta.
Mearionad.
Is é Mionsc an t-aon chathair amháin i mBealarúis le córas meitreo faoi thalamh. Thosaigh tógáil an mheitreo sa bhliain 1977, gan mhoill ina dhiaidh go raibh níos mó ná milliún daoine ina gcónaí sa chathair, agus osclaíodh an chéad líne a raibh 8 stáisiún leis sa bhliain 1984. Ón am sin, tá an córas tar éis fairsingiú agus anois tá dhá líne ann: Moskovskaya agus Avtozavodskaya, atá 12,2 agus 18,1 km (7,6 mi agus 11,2 mi) ar fad agus atá 11 agus 14 stáisiún leo, faoi seach. Ar an 7 Mí na Samhna 2007, osclaíodh dhá stáisiún nua ar an Líne Moskovskaya. Tá obair ag leanúint ar aghaidh ar shíneadh de 5,2 km (3,2 mi), agus tá pleananna ann chun 3 stáisiún nua a oscailt sa bhliain 2011.
Tá pleananna ann, chomh maith, chun greasán le trí líne a thógáil agus, de réir na bpleananna fairsingithe láithreacha, beidh an t-iarnród 58,3 km (36,2 mi) ar fad agus beidh 45 stáisiún agus 3 iosta traenach leis. Chun é sin a chur i gcrích, ba cheart go ngearrfadh tríú líne an chathair ar ais idir Tuaisceart is Deisceart, arna thrasnú an dhá líne atá ann cheana agus, mar sin, leagan amach tipiciúil chóras meitreo Sóivéadach a chruthú. Meastar go dtosnóidh tógáil ar an tríú líne sa bhliain 2011 agus beidh an chéad chéim curtha i gcrích ag deireadh an deich mbliana. Déantar tuairimíocht, i roinnt pleananna áirithe, go rachadh ceathrú líne ó mhicrea-rayon Vyasnyanka go dtí micrea-rayon Serabranka.
Ón mbliain 2007, bhí 25 stáisiún agus 33 km d’iarnród sa mheitreo i Mionsc. Úsáidtear 243 gnáthcharráiste meitreo Rúiseach ag na traenacha. Ar ghnáthlá, taistilíonn timpeall 800.000 paisinéirí ar mheitreo Mionsc. Sa bhliain 2007, thaistil 262,1 milliún paisinéirí ar mheitreo Mhinsc, agus mar sin, ba é an cúigiú meitreo ba gnóthaí san Iar-Aontas Sóivéadach. Le linn buaicuaireanta, ritheann traenacha gach 2–2,5 nóiméad. Tá 3.200 foireann fostaithe ag an ngreasán meitreo.
Faoi láthair, tá an chuid is mó den iompar uirbeach á athchóiriú agus á uasghradú toisc go mbeidh caighdeáin nua-aimseartha ann. Mar shampla, tá ardaitheoirí do phaisinéirí, a théann ó ardán an stáisiúin go dtí leibhéal na sráide, ag gach stáisiún meitreo a tógadh ón mbliain 2001, agus mar sin is féidir le paisinéirí le míchumais úsáid a bhaint as na stáisiúin sin.


Garáiste.
Garáiste tí sna Stáit Aontaithe
Is foirgneamh é an garáiste ina chosnaítear mótarfheithicil nó feithiclí ar an tsíon agus ar an ngadaíocht. Bíonn spás i gcomhar gluaisteáin nó dhó (nó trí cinn, uaireanta). Bíonn garáiste den chineál seo lámh le teach agus, minic go leor, ceangailte leis. Má bhíonn sé ceangailte, bíonn doras idir é agus an teach an chuid is mó den am. Bíonn dorais a rolltar suas coitianta mar dhoras tosaigh, iad leictreach go minic.


Simon Pegg.
Aisteoir Sasanach is ea Simon Pegg (14 Feabhra 1970 a rugadh é)
Naisc Sheachtracha.
Pegg, Simon
Pegg, Simon


Vientiane.
Is é Vientiane príomhchathair Laos. Tá isteach is amach ar 760,000 duine ina gcónaí ann.


Impireacht Acaeiméineach.
Ba impireacht suite in Áise í Impireacht Acaeiméineach. Bhunaigh Cíoras Mór í.


Loch Michigan.
Suíomh Loch Michigan sna Locha Móra, gorm dorcha, ar clé.
Ceann de Lochanna Móra Mheiriceá Thuaidh is ea Loch Michigan agus an loch is faide siar ó dheas de na cúig loch fionnuisce seo atá suite i lár Meiriceá Thuaidh. Is í an t-aon cheann de na Locha Móra atá suite go hiomlán taobh istigh de na Stát Aontaithe agus nach bhfuil a bruacha thuaidh i gCúige Ontario i gCeanada.
Tíreolaíocht.
Báisín, no dobharcheantar, Loch Michigan
Loch oighreach, is é sin loch a cruthaíodh a céaduair ag deireadh na Oighearaoise, atá i Loch Michigan. Faigheann sé uisce ó na haibhneacha sa réigiún timpeall uirthi, agus folmhaíonn sí soir ó thuaidh isteach i Loch Huron. Go deimhin tá Lochanna Michigan agus Huron ar chomh airde agus tógann sé 98 bliana (.i. am seadaithe de 98 bliana) sula dtéann uisce a thagann isteach i Loch Michigan éalú amach go Loch Huron. Go teicniúil, níl iontu ach aon loch mhór amháin. Tá achar dromchla iomlán de 22,300 mí² nó 58,000 km² aige.
Is í Loch Michigan an dara loch is mó de na Lochanna Móra ó thaobh toirt uisce agus an 3ú ceann is mó de réir dhromchla. Tá Loch Michigan 307 míle ar fad agus 118 míle ar leithead. Is é 923 troigh (280 méadar) an pointe is doimhne sa loch, áit a baineadh amach i bhfomhuireán den chéad uair sa bhliain 1985. Is é 279 troigh (85 m) meándoimhneacht na locha.
Tá stáit Wisconsin, Illinois agus Michigan suite ar Loch Michigan. Tá Chicago agus Milwaukee ar na cathracha ar a mbruacha.


Loch Huron.
Suíomh Loch Huron sna Locha Móra
Báisín, nó dobhardhroim, Loch Huron
Ceann de na Lochanna Móra i Meiriceá Thuaidh is ea Loch Huron agus í suite i lár Meiriceá Thuaidh, idir stát Michigan sna Stáit Aontaithe agus cúige Ontario, i gCeanada. Labhraítear faoi mar loch inti féin, ach go teicniúil is é atá ann ná an leath thoir de Loch Michigan-Huron. Téann uiscí Loch Superior agus Loch Michigan isteach i Loch Huron agus imíonn an t-uisce ón Loch ó dheas tríd an abhainn St. Clair go Loch Erie ar a bhealach mall go dtí an t-Aigéan Atlantach. Is é 22 bhliain am seadaithe an uisce sa loch.
Radharc ar Loch Huron ó Oileán Mackinac


Jessie J.
Is ceoltóir Sasanach í Jessie J. Rugadh í ar 27 Márta 1988. Is breitheamh í ar The Voice (An Astráil). Ba breitheamh í ar The Voice UK.
Gradaim.
Tá 44 ghradam buaite ag Jessie J.


Andrea Begley.
Is amhránaí í Andrea Begley (rugadh í ar an 15 Eanáir, 1986). Bhuaigh sí an dara sraith "The Voice UK" sa bhliain 2013.


Cher Lloyd.
Is ceoltóir Sasanach í Cher Lloyd. Rugadh i Sasana í ar 28 Iuil, 1993. Tháinig sí sa cheathrú áit ar an seachtú sraith The X Factor sa bhliain 2010.
Gradaim.
Tá dhá ghradam buaite ag Lloyd.


Áidin.
Is cathair san Éimin í Áidin.


Eipeadáras.
An téatar ársa in Eipeadáras
Is baile suite sa Ghréig é Eipeadáras.


Isfahan.
Is cathair suite san Iaráin é Isfahan.


Tintin.
Is carachtar ficseanúil sa sraith Eachtraí Tintin é Tintin. Is iriseoir é


Loch Superior.
Suíomh Loch Superior sna Lochanna Móra, gorm dorcha, ar clé thuas
Ceann de na Lochanna Móra i lár Mheiriceá Thuaidh is ea Loch Superior (“an loch uachtarach”). Tá sí suite idir cúige Ontario, i gCeanada, ó thuaidh agus stáit Minnesota, Wisconsin agus Michigan, sna Stáit Aontaithe thiar agus ó dheas. Is í an loch is mó ar domhan ó thaobh dromchla de agus an 3ú ceann is mó ó thaobh an méid uisce inti, i ndiaidh Loch Baikal sa Rúis agus Loch Tanganyika san Afraic.
Tíreolaíocht.
Fanann an t-uisce 191 bliain sa loch (.i. am seadaithe an uisce) sula n-éalaíonn sé trí Abhainn St. Mary's ar a thuras mall fada go dtí an t-Aigéan Atlantach.


Captaen Haileabó.
Is carachtar ficseanúil sa sraith Eachtraí Tintin é Captaen Haileabó. Is mairnéalach é


Báinín.
Is carachtar ficseanúil sa sraith Eachtraí Tintin é Báinín. Is madadh (brocaire) é. Cuidíonn sé lena chomráda Tintin coireanna a réiteach.


Mac Grianna agus Ó Grianna.
Is carachtair fhicseanúla sa tsraith Eachtraí Tintin iad Mac Grianna agus Ó Grianna. Is bleachtairí iad.


Loch Erie.
Suíomh Loch Erie sna Lochanna Móra, ó dheas, dath gorm dorcha uirthi
Is ceann de na Lochanna Móra i Meiriceá Thuaidh í Loch Erie. Is í an ceann is faide ó dheas, an ceann is éadoimhne agus an ceann a bhfuil an t-am seadaithe is giorra inti. Is í Loch Erie an 4ú loch is mó de na cúig Lochanna Móra. Tá cúige Ontario, Ceanada, ar a bruach thuaidh. Tá Nua-Eabhrac agus Pennsylvania ar a taobh thoir, Ohio ar a taobh theas, agus Michigan ar a taobh thiar.
Tíreolaíocht.
Is é 9,910 míle chearnach (25,667 km cearnach) achar dhromchla Loch Erie. 62 troigh (19 m) an mheándoimhneacht agus 210 troigh (64 m) an pointe is doimhne sa loch. 2.6 bliana am seadaithe an uisce sa loch, is é sin le rá, go dtógann sé an méid sin ama ó thagann uisce isteach sa loch ón Abhainn Detroit san iarthuaisceart agus a éalaíonn sé trí Abhainn Niagara san oirthear ar a bhealach chun na farraige.


Na hOileáin Andaman.
Cuid d'oileánra Bhá na Beangáile is ea na hOileáin Andaman, idir an India, ar an taobh thiar, agus Maenmar, sa tuaisceart agus san oirthear. Tá an chuid is mó acu ina chuid de na hOileáin Andaman agus Niceabrach.
Andaman


Dómhnall mac Ailpín.
Tháinig Dómhnall mac Ailpín (Gaeilge na hAlban: Dòmhnall I na h-Alba) (812 – 13 Aibreán 862), i gcomharba ar dheartháir s'aigse, Coinneach I, ar ríchathaoir na gCruitneach sa bhliain 858.


Constaintín I na h-Alban.
B’é Constantín mac Cináeda (Gaeilge na hAlban: Còiseam mac Choinnich) rí na gCruithneach. Déantar go minic tagairt dó i liostaí nua-aimseartha de ríthe na hAlban, cé go dtugtar i bhfoinsí comhaimseartha cur síos air mar rí na gCruithneach amháin. Mac Chináed ab ea é, agus tháinig sé i gcomharbacht ar a uncail Dómhnall mac Ailpín mar rí na gCruithneach i ndiaidh do Dhomhnall bás a fháil ar an 13 Aibreán 862. Ta an cosúlacht ar an scéal gur mhéadaithe ar ionsaithe na Lochlannach le linn réimeas Chonstaintín. Fuair sé bás ag troid ionradh amháin den sórt sin.


Zú Whipsnade.
Is zú suite i mBedfordshire é Zú Whipsnade.


Woburn Abbey.
Is teach mór suite i mBedfordshire é Woburn Abbey.


Dunstable Priory.
Is prióireacht suite i mBedfordshire é Dunstable Priory.


Chiltern Hills.
Is cnoic suite i mBedfordshire iad na Chiltern Hills.


Inimirce.
Is gníomh na daoine ag teacht a lonnú go buan sa tír eachtrannach í inimirce.


Strictly Come Dancing.
Is comórtas damhsa teilifíse é Strictly Come Dancing, a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One.
Is iad Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithiúna ar an gclár faoi láthair, agus bíonn orthu breithiúnas a thabhairt ar na hiomaitheoirí gach uile sheachtain. Ba iad Len Goodman, Alesha Dixon agus Arlene Phillips na breithiúna roimhe seo ar an seó.
Sraith 1 (2004).
Thosaigh an chéad sraith ar an 15 Bealtaine 2004 agus chríochnaigh sé ar an 3 Iúil 2004.
Sraith 2 (2004).
Thosaigh an dara sraith ar an 23 Deireadh Fómhair 2004 agus chríochnaigh sé ar an 11 Nollaig 2004.
Sraith 3 (2005).
Thosaigh an tríú sraith ar an 15 Deireadh Fómhair 2005 agus chríochnaigh sé ar an 17 Nollaig 2005.
Sraith 4 (2006).
Thosaigh an cheathrú sraith ar an 7 Deireadh Fómhair 2006 agus chríochnaigh sé ar an 23 Nollaig 2006.
Sraith 5 (2007).
Thosaigh an cúigiú sraith ar an 29 Meán Fómhair 2007 agus chríochnaigh sé ar an 22 Nollaig 2007.
Sraith 6 (2008).
Thosaigh an séú sraith ar an 20 Meán Fómhair 2008 agus chríochnaigh sé ar an 20 Nollaig 2008.
Sraith 7 (2009).
Thosaigh an seachtú sraith ar an 18 Meán Fómhair 2009 agus chríochnaigh sé ar an 19 Nollaig 2009.
Sraith 8 (2010).
Thosaigh an t-ochtú sraith ar an 11 Meán Fómhair 2010 agus chríochnaigh sé ar an 18 Nollaig 2010.
Sraith 9 (2011).
Thosaigh an naoiú sraith ar an 10 Meán Fómhair 2011 agus chríochnaigh sé ar an 21 Nollaig 2011.
Sraith 10 (2012).
Thosaigh an deichiú sraith ar an 15 Meán Fómhair 2012 agus chríochnaigh sé ar an 22 Nollaig 2012.
Sraith 11 (2013).
Thosaigh an t-aonú sraith déag ar an 7 Meán Fómhair 2013 agus chríochnaigh sé ar an 21 Nollaig 2013.
Sraith 12 (2014).
Thosaigh an dara sraith déag ar an 7 Meán Fómhair 2014 agus chríochnaigh sé ar an 20 Nollaig 2014.
Sraith 13 (2015).
Thosaigh an tríú sraith déag ar an 5 Meán Fómhair 2015.
Sraith 14 (2016).
Thosaigh an ceathrú sraith déag ar an 3 Meán Fómhair 2016.


Basildon Park.
Is teach mór suite i mBerkshire é Basildon Park.


Ráschúrsa Ascot.
Is ráschúrsa suite i mBerkshire é Ráschúrsa Ascot.


Ardeaglais Clifton.
Is ardeaglais Chaitliceach suite i mBriostó í Ardeaglais Clifton.


Caisleán Blaise.
Is caisleán suite i mBriostó é Caisleán Blaise.


Dídeanaí.
Is duine ar teitheadh óna dtír féin chun cogadh, géarleanúint nó tubaiste nádúrtha a sheachaint is ea dídeanaí nó teifeach. Bíonn ar na milliúin gach bliain a bhfód dúchais a thréigean chun tearmann a lorg.
Ceiliúrtar Lá Domhanda na dTeifeach ar an 20 Meitheamh gach bliain.


Aidhe-aidhe.
Is ainmhí as Madagascar é an Aidhe-aidhe. Mamach atá ann, agus is ball d'fhine na Daubentoniidae é.


Torc na bhfaithní.
Ainmhí is ea an torc na bhfaithní. Saghas muice atá ann. Is uiliteoirí iad na muca.


Iarnród Éadrom Iarúsailéim.
Iarnród éadrom meariompair in Iarúsailéim, is ea Iarnród Éadrom Iarúsailéim (הרכבת הקלה בירושלים - HaRakevet HaKala Birushalayim), ar osclaíodh an chéad líne di — an Líne Dhearg—i 2011. Tosaiodh á thógáil sa bhliain 2002 agus críochnaíodh é i 2010 tar éis go leor teipeanna ar chúis leo féimheacht na cuideachta tógála, fadhbanna teicniúla agus fionnachtana seandálaíochta.
Téann an Líne Dhearg ó Pisgat Ze'ev sa tuaisceart tríd an tseanchathair agus lár na cathrach go Sliabh Herzl ar thaobh theas na cathrach. Tá an líne 13.8 míle (8.6 km) ar fhad. Tá 23 stad ar fad ann. I gcóngar an bhealach isteach traidisiúnta go hIarúsailéim in aice le Kiryat Moshe (agus timpeall an tríú cuid aneas de bhealach an iarnróid) téann an líne trasna Dhroichead Chords Iarúsailéim (nó Droichead na Sreang go neamhfhoirmeálta), struchtúr a dhear an t-ailtire Spáinneach Santiago Calatrava. Droichead crochta tipiciúil de shaothar Calatrava atá ann. Úsáideann timpeall 130,00 duine sa lá é.


Droichead Crochta Clifton.
Is droichead suite i mBriostó é Droichead Crochta Clifton.


Músaem Impireacht na Breataine agus Comhlathas.
Músaem Impireacht na Breataine agus Comhlathas
Is músaem suite i mBriostó é Músaem Impireacht na Breataine agus Comhlathas.


Zú Briostó.
Is zú suite i mBriostó é Zú Briostó.


Boarstall Tower.
Is teach geata suite i mBuckinghamshire é Boarstall Tower.


Buckingham Chantry Chapel.
Is séipéal suite i mBuckinghamshire é Buckingham Chantry Chapel.


Richard Owen.
Nádúraí Sasanach ba ea Sir Richard Owen (20 Iúil 1804 – 18 Nollaig 1892) a thug a thacaíocht le Músaem Stair an Dúlra a bhunú.


Músaem Stair an Dúlra.
Is músaem suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea, Londain é Músaem Stair an Dúlra


Bart the Genius.
Chraol an dara heipeasóid, "Bart the Genius", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 14 Eanáir 1990. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 24.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Odyssey.
Chraol an tríú heipeasóid, "Homer's Odyssey", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 21 Eanáir 1990. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo.
D'fhéach 27.5 milliún duine ar an eipeasóid.


There's No Disgrace Like Home.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "There's No Disgrace Like Home", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 28 Eanáir 1990. Scríobh Al Jean agus Mike Reiss an eipeasóid seo. D'fhéach 20.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart the General.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Bart the General", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 4 Feabhra 1990. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 27.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Santiago Calatrava.
Ailtire, innealtóir agus ealaíontóir Spáinneach is ea Santiago Calatrava Valls a rugadh ar 28 Iúil 1951 i Benimàmet, Valencia. Déanann sé dealbhóireacht agus péintéireacht ach is é a shaothair ailtireachta a ghnóthaigh clú dó. Aithnítear é as stíl nua-thodhchaíoch shainiúil na struchtúr a dhearann sé. Droichid agus stáisiúin traenach a dhear sé sa chuid ba mhó ar dtús ach tá foirgnimh deartha aige anois freisin. Tá oifigí aige i Nua-Eabhrac, Doha agus Zurich. Tá cónaí air i Zurich.
Ciutat de les Arts i les Ciències, Valencia, an Spáinn, 1996
Ionad Iompair an WTC i gCathair Nua-Eabhrac agus é á thógáil i Meitheamh na bliana 2015


Moaning Lisa.
Chraol an séú heipeasóid, "Moaning Lisa", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 11 Feabhra 1990. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 27.4 milliún duine ar an eipeasóid.


The Call of the Simpsons.
Chraol an seachtú heipeasóid, "The Call of the Simpsons", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 18 Feabhra 1990. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 27.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Telltale Head.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "The Telltale Head", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 25 Feabhra 1990. Scríobh Al Jean, Mike Reiss agus Sam Simon an eipeasóid seo. D'fhéach 28 milliún duine ar an eipeasóid.


Life on the Fast Lane.
Chraol an naoiú heipeasóid, "Life on the Fast Lane", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 18 Márta 1990. Scríobh Al Jean, Mike Reiss agus Sam Simon an eipeasóid seo. D'fhéach 33.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Night Out.
Chraol an deichniú heipeasóid, "Homer's Night Out", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 25 Márta 1990. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 30.3 milliún duine ar an eipeasóid.


The Crepes of Wrath.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "The Crepes of Wrath", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 18 Aibreán 1990. Scríobh George Meyer, Sam Simon, John Swartzwelder agus Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 31.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Krusty Gets Busted.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Krusty Gets Busted", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 29 Aibreán 1990. Scríobh Jay Kogen, agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 30.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Some Enchanted Evening.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Some Enchanted Evening", den chéad sraith "The Simpsons" ar an 13 Bealtaine 1990. Is é seo an deireadh eipeasóid sa chéad sraith. Scríobh Matt Groening agus Sam Simon an eipeasóid seo. D'fhéach 27.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart Gets an "F".
Chraol an chéad eipeasóid, "Bart Gets an "F", den dara sraith "The Simpsons" ar an 11 Deireadh Fómhair 1990. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 23.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Simpson and Delilah.
Chraol an dara heipeasóid, "Simpson and Delilah", den dara sraith "The Simpsons" ar an 18 Deireadh Fómhair 1990. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 29.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror.
Chraol an tríú heipeasóid, "Treehouse of Horror", den dara sraith "The Simpsons" ar an 25 Deireadh Fómhair 1990. Scríobh John Swartzwelder, Jay Kogen, Wallace Wolodarsky, Sam Simon agus Edgar Allan Poe an eipeasóid seo. D'fhéach 29.9 milliún duine ar an eipeasóid. Seo é an chéad eipeasóid sa sraith Treehouse of Horror.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an chéad eipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Two Cars in Every Garage and Three Eyes on Every Fish.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Two Cars in Every Garage and Three Eyes on Every Fish", den dara sraith "The Simpsons" ar an 1 Samhain 1990. Scríobh Sam Simon agus John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 26.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Minoru Yamasaki.
Torre Picasso, Maidrid, 1988, deartha ag Minoru Yamasaki
Ailtire Meiriceánach ab ea Minoru Yamasaki 1 Nollaig 1912 - 7 Feabhra 1986. Aithnítear é thar aon rud eile as an chéad Ionad Trádála Domhanda I gCathair Nua-Eabhrac. Smaointear faoi mar dhuine de bheirt mháistir-chleachtóirí an nua-fhoirmiúlachas agus ar mhórailtirí an 20ú haois. I measc na foirgneamh a dhear sé tá an WTC, an Federal Reserve Bank of Richmond (Virginia), agus Túr Rainier i Seattle.
Rugadh Minoru Yamasaki i Seattle, Washington i 1912 do bheirt imirceach ón tSeapáin. Rinne staidéar in Ollscoil Washington agus Ollscoil Nua-Eabhrac. Níor cuireadh i ngéibheann é mar Sheapánach-Mheiriceánach le linn an Dara Cogadh Domhanda mar bhí sé ag ina chónaí i Nua-Eabhrac faoin am sin. Choimeád sé a thuismitheoirí saor freisin mar thug sé aniar go Nua-Eabhrac iad. D’éag sé den ailse sa bhliain 1986.


Dancin' Homer.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Dancin' Homer", den dara sraith "The Simpsons" ar an 8 Samhain 1990. Scríobh Ken Levine agus David Isaacs an eipeasóid seo. D'fhéach 26.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Dead Putting Society.
Chraol an séú heipeasóid, "Dead Putting Society", den dara sraith "The Simpsons" ar an 15 Samhain 1990. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 25.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart vs. Thanksgiving.
Chraol an seachtú heipeasóid, "Bart vs. Thanksgiving", den dara sraith "The Simpsons" ar an 22 Samhain 1990. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 25.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Cille Fhinnein.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Cille Fhinnein.


Bart the Daredevil.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "Bart the Daredevil", den dara sraith "The Simpsons" ar an 6 Nollaig 1990. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 26.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Itchy & Scratchy & Marge.
Chraol an naoú heipeasóid, "Itchy & Scratchy & Marge", den dara sraith "The Simpsons" ar an 20 Nollaig 1990. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 22.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart Gets Hit by a Car.
Chraol an deichniú heipeasóid, "Bart Gets Hit by a Car", den dara sraith "The Simpsons" ar an 10 Eanáir 1991. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 24.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Sásra Cobhsaíochta Eorpach.
Is ciste é an Sásra Cobhsaíochta Eorpach (SCE) a chuideoidh leis na tíortha i limistéar an euro nach féidir leo airgead a fháil ar iasacht ó na margaí airgeadais. Tabharfar iasachtaí do na tíortha sin má aontaíonn siad a ngeilleagair a athchóiriú agus a gcobhsaíocht airgeadais a athshlánú. Is ciste tarrthála deiridh nó 'Cúlstop' é chun an t-airgeadra aonair a chosaint.


Éirchód.
Córas é Éirchód (Béarla agus an trádmharc: Eircode) a thabharfainn cód sainiúil aitheantais seacht nuimhir do gach gabháltas in Éirinn. Cuieann an córas postchóid ar a gcumas do dhaoine agus do ghnólachtaí teacht ar gach seoladh in Éirinn.
Bíonn Eircode á gcur ar fáil ag An Post, a sholáthraíonn an tseirbhís phoist i bPoblacht na hÉireann.


Uisce Éireann-Irish Water.
Is é Uisce Éireann-Irish Water fóntas uisce náisiúnta nua na hÉireann atá freagrach as seirbhísí uisce ar fud na hÉireann a sholáthar agus a fhorbairt.
Bhunaigh Uisce Éireann i Márta 2013 mar chuideachta leathstáit faoin Acht um Sheirbhísí Uisce 2013. Tagannn seirbhísí uisce agus fuíolluisce na 34 hÚdarás Áitiúla le chéile faoi aon soláthraí seirbhíse náisiúnta amháin.
Glacann Uisce Éireann freagrachtaí na nÚdarás Áitiúil de réir a chéile ó mhí Eanáir 2014 ar aghaidh. Tógann sé thart ar chúig bliana Uisce Éireann a bhunú go hiomlán. Bhí sé ar intinn ag an rialtas sa bhliain 2014 go mbeadh Uisce Éireann freagrach i 2019 as feidhmiú na seirbhísí uisce poiblí, lena n-áirítear bainistiú a dhéanamh ar na sócmhainní náisiúnta uisce, cothabháil an chórais uisce, infheistíocht agus pleanáil, tionscadail chaipitil a bhainistiú agus cúram custaiméirí agus billeáil.
Chomh maith le freagracht a bheith aige i leith seirbhísí uisce poiblí, tá Uisce Éireann ag déanamh cinntí caipitil agus cinntí infheistíochta maidir le bonneagar uisce na tíre ar bhonn náisiúnta.
Tá Uisce Éireann freagrach do dhá chomhlacht rialála – an Coimisiún um Rialáil Fuinnimh, an rialtóir eacnamaíoch don tionscal uisce, agus an Ghníomhaireacht um Chaomhnú Comhshaoil, an rialtóir comhshaoil.
Níl Uisce Éireann ar cheann do na comhlachtaí poiblí atá clúdaithe faoi Acht na dTeangacha Oifigiúla 2003, i láthair na huaire.


Claydon House.
Is teach mór suite i mBuckinghamshire é Claydon House.


Ivinghoe Beacon.
Is cnoc i Sasana í Ivinghoe Beacon, atá suite i mBuckinghamshire.


Waddesdon Manor.
Is teach mór suite i mBuckinghamshire é Waddesdon Manor.


Séus.
Busta de Séus, san Otricoli (Sala Rotonda, Cathair na Vatacáine Iarsmalanna Museo Pio-Clementino, Cathair na Vatacáine)
Dia na spéire agus na toirní agus Rialóir na nOilimpeach ar Shliabh Oilimpeas is ea Séus, (Gréigis:Zεύς.) Tá an t-ainm Séus comhchosúil leis an chéad eilimint den dia Rómhánach Iúpatar, agus bíonn Séus agus Iúpatar comh-aitheanta go dlúth lena chéile.


Ardeaglais Chester.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Cheshire í Ardeaglais Chester.


Abtheach.
Is an foirgneamh nó foirgnimh a chónaíonn pobal manaigh nó mná rialta é Abtheach.


Giric na hAlban.
Bhí Giric mac Dúngail (Gaeilge na hAlban: Griogair mac Dhunghail) a rugadh c 832, ar a dtugtar an leasainm Mac Rath air, a ina rí na gCruithneach nó ina rí Alban. Níl tuairisc air in annála na hÉireann, ná níl sna scríbhinní Angla-Shacsanach, agus níl an beagán eolais a mhaireann ag teacht le chéile. Ní aontaíonn staraithe an lae inniu maidir le cé acu an raibh bhí Giric ina rí aonair, nó gur rialaigh sé i gcomhpháirt le hEochaid, ar a shinsearacht, agus an chóir dó a mheas mar rí-na gCruitneach, nó an chéad rí Alban.


Eochaid I na hAlban.
Is féidir go raibh Eochaidh mac Run ina rí na gCruithneach ó 878 go 889. Ba mhac Run rí Srath Chluaidh, agus d'fhéadfadh a mháthair a bheith ina iníon de Chináed mac Ailpín. Is minic a léirítear a ríogacht mar chineál éigin de comhriail i gcomhar le Giric.
Eochodius autem filius Run regis Britannorum, nepos Cinadei ex filia, regnavit annis xi.
"Ar an láimh eile, rialaigh Eochaid mac Run, rí na mBreatnach, ua Choinneach ó a iníon, aon bhliain déag."


Dómhnall II na h-Alban.
Ba Rí na gCruithneach nó Rí na hAlban é Dómhnall mac Causantín (Gaeilge na hAlban;Dòmhnall mac Chòiseim), nó Dómhnall II sa 9ú haois. Ba mhac Chonstantine I (Causantín mac Cináeda) é. Tugtar an t-ainm maslach 'dásachtach' air ásachtach, "an madman", sa lámhscríbhinn Tairngreacht Bhercháin.


One Fish, Two Fish, Blowfish, Blue Fish.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "One Fish, Two Fish, Blowfish, Blue Fish", den dara sraith "The Simpsons" ar an 24 Eanáir 1991. Scríobh Nell Scovell an eipeasóid seo. D'fhéach 24.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Way We Was.
Chraol an dara heipeasóid déag, "The Way We Was", den dara sraith "The Simpsons" ar an 31 Eanáir 1991. Scríobh Al Jean, Mike Reiss and Sam Simon an eipeasóid seo. D'fhéach 26.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Caisleán Beeston.
Is caisleán suite i Cheshire, i Sasana, é Caisleán Beeston. Tógadh timpeall na bliana 1220 é.


Peak District.
Is páirc náisiúnta suite i Cheshire é Peak District.


Zú Chester.
Is zú suite i Cheshire é Zú Chester.


Caisleán Pendennis.
Is caisleán suite i gCorn na Breataine é Caisleán Pendennis.


Ardeaglais.
Is í an phríomh-eaglais ar dheoise Chríostaí ardeaglais. Bíonn easpag i gceannas ar ardeaglais go hiondúil.


Ingrid St-Pierre.
Amhránaí agus scríbhneoir ó Québec is ea Ingrid St-Pierre (rugadh 1985).
Beatha.
Tógadh Ingrid St-Pierre in Cabano. Rinne sí staidéar ina lán áiteanna i gCúige Québec, agus rinne staidéar ar an tsíceolaíocht faoi dheireadh ag Trois-Rivières. Tá sí ag seinm ar an bpianó as a hóige amach.
Chuir sí an t-albam "Ma petite mam'zelle de chemin" amach ar 24 Bealtaine 2011. Bhí an-éileamh ar an traic “Mercure au chrome et p'tits pansements” ar an raidió. Tugadh “réalta nua na hamhránaíochta Fraincise” uirthi.
Chuir sí an t-amhrán “Ficelles” ar fáil ar son Fhundúireacht an Taighde Alzheimer agus é tíolactha dá seanmháthair, a raibh an galar úd uirthi.
Dioscliosta.
• Albam: "Ma petite mam'zelle de chemin", 2011, La Tribu
• Albam: "L'escapade", 2012, La Tribu
Le cloisteáil.
Ingrid St-Pierre - "La planque à libellules"
Ingrid St-Pierre - "Feu de Bengale"


Zingiberaceae.
Fine plandaí is ea na Zingiberaceae. Cuimsíonn an fhine timpeall ar 52 géineas agus níos mó ná 1300 speiceas.
Fásann baill na Zingiberaceae sna críocha trópaiceacha den Afraic, Áise agus Mheiriceá.
Tá a lán de na plandaí tábhachtach mar leigheas no mar spíosraí, m. sh. sinséar, tuirmeiric agus cardamam.


Caisleán Tintagel.
Is caisleán suite i gCorn na Breataine é Caisleán Tintagel.


Pentire.
Is ceann tíre suite i gCorn na Breataine é Pentire.


Land's End.
Is ceann tíre suite i gCorn na Breataine é Land's End.


Móinteán Bodmin.
Is móinteán suite i gCorn na Breataine é Móinteán Bodmin.


Acadamh.
Is suíomh léann nó oiliúint i réimse faoi leith é Acadamh.


Iósaef.
Ba fháidh agus naomh é Iósaef (Eabhrais: יוֹסֵף ‎, Sean-Ghréigis: Ἰωσήφ Iōsēph; Araibis: يوسف‎). Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Íosác.
Ba fháidh agus naomh é Íosác. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Iúdá.
Ba fháidh agus naomh é Iúdá. Luaitear é sa Sean-Tiomna.


Cogadh Céad Bliain.
Sraith coimhlintí a troideadh thar tréimhse de chéad agus sé bliana déag (idir 1337 go 1453) ba ea An Cogadh Céad Bliain'", ina raibh dhá ríshliocht, Teaghlach na bPlantaigíneach agus Ríora Chapetach de Valois, i gcoimhlint lena chéile. Ní hamhlaidh, áfach, go raibh cogadh gan sos ar siúl ar feadh na tréimhse go léir, mar ba mhinic a tharla tréimhsí fada síochána, sa dóigh nach raibh cogaíocht ar bun ach timpeall leath an ama sin. Bhí sé ar cheann de na coimhlintí is suntasaí sa Mheán-Aois, ina raibh cúig ghlún de ríthe ó dhá chéile comhraic ag troid ar son na ríchathaoireach den ríocht is mó in Iarthar na hEorpa. Cé nár thit aon cath mór amach tar éis na bliana 1453, níor cuireadh deireadh go hoifigiúil leis an gcoinbhleacht go dtí gur síníodh an Conradh Picquigny (Fraincis:"Le Traité de Picquigny") idir Ríocht Shasana agus Ríocht na Fraince ar an 29 Lúnasa, 1475.
Tar éis Concas na Normannach ar Shasana, ba vasáilligh iad ríthe Shasana, faoi oibleagáid ríthe na Fraince le haghaidh a gcuid sealúchas sa Fhrainc. Bhí iarracht déanta ag ríthe na Fraince, thar na céadta bliain, na sealúchais seo a laghdú, go dtí nach raibh fágtha ach Gascogne i seilbh Theaghlach na bPlantaigíneach. An Diúcacht seo á choigistiú nó é a bhagairt a bhí mar chuid de bheartas na Fraince chun cosc a chur leis an bhfás ar chumhacht Shasana, go háirithe aon uair a bhí Sasana ag fógairt cogaidh ar Ríocht na hAlban, comhghuaillí na Fraince.
Tríd a mháthar, Isabella na Fraince (Fraincis:Isabelle de France), ba ua é Éadbhard III Shasana (Béarla:"Cló iodálach"Edward III), d'Philib IV na Fraince (Fraincis:"Philippe IV") agus nia Shéarlas IV na Fraince (Fraincis:"Charles IV"), an rí deireanach ar an líne sinsearach de Theaglach na gCapeteach. Sa bhliain 1316, bunaíodh prionsabal a chur cosc ar mhná comharbas ar ríchathaoir na Fraince a ghlacadh. Nuair a fuair Séarlas IV bás sa bhliain 1328, ní raibh Isabella in ann ríchathaoir na Fraince a éileamh di féin, ach d'éiligh sí é ar son a mic. Dhiúltaigh an Fraince an t-éileamh, ag maíomh nach bhféadfaí Isabella ceart nach raibh aici a tharchur. Ar feadh thart ar naoi mbliana (1328-1337), ghlac na Sasanaigh le chomharbas Valois chun na ríchathaoireach. Ach, toisc an cur isteach a rinne rí na Fraince, Pilib VI, ar chogadh Edward III i gcoinne na hAlban faoi stiúir Éadbhard III, d'athfhógair Éadbhard a éileamh ar ríchathaoir na Fraince. D'ardaigh roinnt mórbhuanna na Sasanach sa chogadh - go háirithe ag Crécy, Poitiers, agus Agincourt- an dóchúlacht go mbeadh an bua sa deiridh acu. Mar sin féin, os rud é go raibh níos mó acmhainní ag na Francaigh, bhí siad in ann cosc a chur ar bhua iomlán na Sasanach. Ón bhliain 1429 ar aghaidh, bhain na Francaigh mórbhuanna cinntitheacha amach ag Patay, Formigny, agus Castillon agus cuireadh leis an chogadh i bhfabhar na Fraince, agus chaill Sasana go buan an chuid is mó dá sealúchais mhóra ar an mór-roinn.
Is minic, a roinneann staraithe an cogadh i dtrí chéim, deighilte de réir sosanna cogaidh: Cogadh na Ré Éadbhardaigh (1337-1360); Cogadh Shéarlais (1369-1389); agus An Cogadh Céad Bliain (1415-53)|Cogadh Lancaster (1415-1ad453). I measc na gcoinbhleachtaí comhaimseartha sna gceantair máguaird, a bhí bainteach go díreach leis an choimhlint, bhí Cogadh Chomharbas na Briotáine (1341-1364), Cogadh Cathartha na Caistíle (1366-1369), Cogadh an Dá Pheadar (1356-1375) san Aragón, agus Géarchéim na mblianta 1383-1385 sa Phortaingéil. Níos déanaí, chum staraithe an téarma "Cogadh Céad Bliain '" mar tréimhsiú d’fhonn go gcuimseofar gach ceann de na himeachtaí seo, agus dá réir sin, tógadh an choimhlint míleata is faide sa stair.
Tá tábhacht stairiúil an chogaidh le brath ar tosca éagsúla. Faoi dheireadh an chogaidh, bhí trúpaí gairmiúla in ionad arm feodach den chuid is mó, agus cuireadh daonlathú ar bun ar acmhainní daonna agus uirlisí troda an airm, in áir smachta na huasaicme. Cé go raibh an choimhlint, go príomha ríoraíoch, spreag sí smaointe an náisiúnachais san Fhrainc agus Sasana. Tháinig iomaíocht armála agus teaicticí chun cinn in ionad marcshlua trom, a bhí i dtreis go dtí sin. Sháigh an choinbhleacht bunú, na n-arm seasta in Iarthar na hEorpa, den chéad uair, ó aimsir Impireacht Iartharacht na Róimhe, comhdhéanta den chuid is mó den chosmhuintir agus dá bhrí bhain na tuathánaigh ról níos tábhachtaí amach sa chogaíocht. Le himeacht na mblianta, chuir fórsaí polaitiúla Shasana gcoinne an fhiontar chostasaigh. I measc na gnéithe suntasacha a spreag Cogadh na Rósanna (1455-1487), bhí míshástacht na n-uaisle Sasanacha, faoin a gcuid gabháltas ilchríochach a chailleadh. Sa Fhrainc, laghdaigh cogaí sibhialta, eipidéimí, gortaí srl, an daonra go suntasach.
D’uireasa gabháltas san Eoraip, fágadh na Sasanaigh leis an tuiscint gur náisiún oileánda iad, tuiscint a chuaigh i bhfeidhm go mór orthu sna blianta a bhí le teacht, le níos mó ná 500 bliain.
Bunús na coimhlinte.
Is féidir bunchúiseanna na coimhlinte a aimsiú san ghéarchéim déimeagrafach, eacnamaíocht agus sóisialta sa 14ú haois san Eoraip. Spreag an t-ardú teannais idir Ríthe na Fraince agus Sasana faoi Guyenne, Flanders agus Albain briseadh amach an chogaidh. Ba í an cheist ríoraíoch, a tháinig chun cinn de bharr briseadh an líne chomharbais dhíreach Chapetach, an chúis oifigiúil.
Suaitheadh ríoraíoch sa Fhrainc: 1314-1328.
Ardaíodh an cheist maidir le comharbas baineann chuig ríchathaoir na Fraince tar éis bhás Louis X sa bhliain 1316. Níor fhág Louis X ach iníon ina dhiaidh, agus níor mhair a mhac iarbháis ach cúpla lá. Mhaigh Pilip, Cunta Phoitiers, deartháir Louis X, "Nach féidir le mná teacht i gcomharbas ríchathaoir na Fraince". De bharr a chríonnacht pholaitiúil, bhí sé in ann an lámh in uachtar a fháil ar a namhaid agus ríchathaoir na Fraince a bhaint amach mar Pilip V na Fraince (Fraincis: "Philippe le Long"). De réir an dlí céanna a bhí curtha i gcrích aige, séanadh an comharbas dul chuig a chuid iníonacha, agus fuair a dheartháir níos óige, Séarlas IV é, sa bhliain 1322.
Fuair Séarlas IV bás sa bhliain 1328, ag fágáil iníon agus bean chéile ag iompar clainne. Má bhí an leanbh sa bhroinn ina fhireann, bheadh ​​sé ina rí; murab é sin, d'fág Séarlas rogha a chomharba do na huaisle.
De réir gaol gairid na fola, ba é an fear coibhneasta is gaire do Séarlas IV ná a nia Éadbhard III Shasana. Mac Isabella deirfiúr iar-rí na Fraince ab ea Éadbhard, ach d'éirigh an cheist an raibh sí in ann ceart chun oidhreachta a tharchur nach raibh aici féin. Ina theannta sin, bhí doicheall roimh riail na Sasanach ag uaisle na Fraince. Ag tionóil na mbarún agus na bpréalád Francach agus ag Ollscoil Pháras socraíodh gur chóir fir a bhain a gceart oidhreachta tríd a máthair a eisiamh. Dá bhrí sin, cinneadh ar Philib, Cunta de Valois, col ceathrar Shéarlais IV, a ba chóir bheith ina rí, mar Philip VI Fraincis: "Charles IV"). Sa bhliain 1340 dhearbhaigh an phápacht ag Avignon, nár chóir faoi dhlí Saileach, fir a bheith in ann oidhreacht a bhaint amach tríd a gcuid máithreacha.
Faoi dheireadh, go drogallach, d'aithin Edward III Philip VI agus d'íoc sé ómós as a chuid fíofaí sa Fhrainc. Rinne sé lamháltais i nGuyenne, ach choimeád sé an ceart chun na críocha a bhí choigiste go treallach a éileamh ar ais. Tar éis sin, bhí sé ag súil a bheith fágtha gan cur isteach le linn dó cogadh a fhógair ar Albain.
An díospóid faoi Ghuyenne: fadhb an fhlaithiúnais.
a>, bhí Edward ina vasáilleach chomh maith do Rí na Fraince.
Cuireadh deireadh leis an ríora Angla-Normannaigh a rialaigh Sasana ó choncas na Normannach sa bhliain 1066, nuair a corónaíodh Anraí (Fraincis: Court-manteau)), mac Geoffrey V d'Anjou agus an Bhanimpire Matilda agus iarua (mac garpháiste) Liam I Shasana (nó Liam Concar), ina rí ar Shasana sa bhliain 1154 mar Anraí II Shasana. Ba é Anraí an chéad cheann de ríthe Ainsivíneach Shasana. Rialaigh na ríthe Ainsivíneacha go díreach os cionn níos mó críochsa Fhrainc ná ríthe na Fraince. Mar sin féin, bhí orthu urraim a thabhairt do rí na Fraince. Ón 11ú haois ar aghaidh, bhí neamhspleáchas ag na hAinsivínigh dá réimsí féin sa Fhraince, ag neodrúgo go héifeachtach na ceiste seo.
Fágadh na fearainn Ainsivíneacha ag Eoin Shasana le hoidhreacht ó Richard I. Mar sin féin, ghníomhaigh Pilib II go diongbháilt chun leas a bhaint as laigí Eoin, go dlíthiúil agus go míleata araon, agus faoi 1204 d'éirigh leis smacht a ghlacadh ar an chuid is mó de na sealúchais ilchríochacha Ainsivíneacha. I ndiaidh Eoin bheith i réim, an chatha Bouvines (1214), an chogaidh Saintonge (1242), agus ar deireadh Cogadh Saint-Sardos (1324), bhí sealúchas rí Shasana ar an mór-roinn, mar Diúc na hAcatáine (Guyenne) teoranta, go cúigí i Gascony.
Tagairtí.
Cogadh Céad Bliain


Liosta de charachtair Eastenders.
Sobaldráma Briotanach is ea "EastEnders".


Orange Is the New Black.
Is clár teilifíse Meiriceánach é Orange Is the New Black. Thosaigh sé ar 11 Iúil, 2013 ar Netflix.


Liosta de na heipeasóid Orange Is the New Black.
Is clár teilifíse Meiriceánach é Orange Is the New Black. Tá 65 eipeasóid de chuid "Orange Is the New Black" tagtha ar an saol faoi láthair.


Teaghlach de Valois.
Foghéag nó 'dalta' ba ea Teaghlach de Valois (An Fhraincis: "Valois" - "an ghleann" nó "as an ghleann") den Ríora Chapetach. Tháinig siad i gcomharbacht ar an dTeaghlach Chapetach "(an sliocht díreach chuig na ríchathaoireach"), agus b’iad a bhí i dteach ríoga na Fraince ón bhliain 1328 go 1589. Bhunaigh baill sóisearacha foghéaga eile san Alençon, Anjou, an Bhurgúin agus Orléans.
Teaghlach de Valois


Ríocht na hAlban.
Ba stát in iar-thuaisceart na hEorpa í Ríocht na hAlban ("Rìoghachd na h-Alba"), a bhunaíodh sa bhliain 843, de réir traidisiún, agus a tháinig isteach le Ríocht Shasana chun Ríocht na Breataine Móire a chur ar bun, sa bhliain 1707.
Albain


Coróin na Caistíle.
Mar aonán stairiúil, ba stát mheánaoiseach í Coróin na Caistíle (Laidin; "Corona Castellae") i Leithinis na hIbéire, sa bhliain 1230, mar thoradh ar an tríú comhaontú agus an ceann deifnídeach idir na ríochtaí Castilla agus León. Sa bhliain seo 1230, ghlac Fernando III "an Naomh", Rí na Castíle ó 1217 (lena n-áirítear an Ríocht de Toledo) agus mac Alfonso IX de León agus a dara bhean chéile, Berengaria de Castilla, seilbh ar Ríocht de León ("bhí Ríocht na Gailíse san áireamh"), tar éis gur thréig Teresa na Portaingéile céad bhean chéile an rí Alfonso IX, cearta a hiníonacha, na banfhláitha Sancha agus Dulce ar Ríocht de León san Concordia de Benavente.
*


Déimeagrafaic na hÉireann.
Bhí daonra 4,581,269 ag Éire ag an daonáireamh 2011.


Samuel Burke.
Rugadh Samuel Burke, Gaeilgeoir gorm, in Charleston timpeall 1755, ach tugadh ar ais chun Corcaí é agus é ina leanbh. Is ann a baisteadh agus a tógadh é. I 1774, agus é timpeall fiche bliain d’aois, d’fhill sé ar Mheiriceá mar shearbhónta ag Montford Browne, gobharnóir choilíneacht nua Florida Thiar. Tá sé ráite go dtugann a scéal léargas ar “the variety and mutability of early Irish and Irish-American identities“.
Ar theacht na Réabhlóide gabhadh iad beirt agus cuireadh i bpríosún in Hartford, Connecticut, iad. Scaoileadh saor iad de bharr malartú príosúnach agus chuaigh siad go dtí Nua Eabhrac. Phós an Búrcach baintreach ann a raibh spré aici agus bhain tairbhe as a chuid Gaeilge ar son Browne, ag áitiú ar dhugairí Éireannacha i Nua Eabhrac dul isteach i reisimint d’Arm na Breataine. Chuaigh an Búrcach féin isteach sa reisimint sin agus é ar fiannas, i dteannta a mhná céile, faoi cheannas Browne, a bhí ina Bhriogáidire-Ghinearál. Goineadh an Búrcach cúpla uair i rith an chogaidh.
Bhí súil aige go mbeadh sé in ann cur faoi i gCairilíne Theas ar thalamh a baineadh de dhílseoirí, ach rugadh bua ar an mBreatain agus i 1782 d’fhág sé féin agus a bhean chéile Charleston ar bhord long chabhlaigh. Faoi 1785 bhí an Búrcach ina chónaí i Londain agus ag obair i ngairdín bláthanna saorga ar scilling sa lá, cé gur ar éigean a ligfeadh a chuid cneánna dó aon obair fhónta a dhéanamh.
Bhí sé i ngátar mór nuair a d’iarr sé ar an rialtas a sheirbhís mhíleata agus a mhaoin chaillte a chúiteamh leis. I gcaipéisí na gCoimisinéirí deirtear gur ‘Black’ é. Fuair sé pinsean beag.
Tagairtí.
Kirby A. Miller, ‘‘Scotch Irish,’ ‘Black Irish’ and ‘Real Irish’: Emigrants and Identities in the Old South’ in Andy Bielenberg (eag.), "The Irish Diaspora", Routledge 2014, lgh 148-9. ISBN-10: 1138835811; ISBN-13: 978-1138835818
Rodgers, Nini, ‘The Irish in the Caribbean 1641-1837: An Overview,’ IV, "Irish Migration Studies in Latin America",
Schama, Simon (2009). "Rough Crossings: Britain, the Slaves and the American Revolution". Vintage Books. ISBN-10: 0099536072; ISBN-13: 978-0099536079 (léargas leathan ar scéal na sclábhaithe ag an am)


Blaidneach.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Blaidneach.


Arbor Low.
Is heinse suite i nDerbyshire í Arbor Low.


All Saints Church, Bakewell.
Is eaglais Anglacánach suite i nDerbyshire é All Saints Church.


Chatsworth House.
Is teach mór suite i nDerbyshire é Chatsworth House.


Calke Abbey.
Is teach mór suite i nDerbyshire í Calke Abbey.


Heinse.
Is cuimhneachán réamhstairiúil socraithe ina liagchiorcal é heinse.


Cille Chainneir.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Cille Chainneir.


LE Niamh.
An Lé Niamh i gCuan Chorcaí
Tá an bád cabhlaigh LÉ Niamh (faoi Leifteanant-Cheannasaí Daniel Wall) ag obair sa Mheánmhuir ó lár an tsamhraidh ag tarrthál agus ag cuidiú le hinimircigh atá ag teitheadh ó fhoréigean, éagóir nó bochtanas ina dtíortha féin. Thairg Rialtas na hEireann cabhair do Rialtas na hIodaíle le géarchéim na ninimirceach tar éis bádh breis is 850 nuair a chuaigh bád béal faoi 85k amach ó chósta Libia i mí Aibreán 2015.
D'fhág an LÉ Niamh cósta na hEìreann ar 10ú Iúil le criú de 57, beirt oibrithe leighis ina measc. Dúirt urlabhraí de chuid Eagraíocht Idirnáisiúnta na nImirceach Itayi Virri go bhfuil 2,000 inimircigh báite go dtí seo i mbliana agus iad ag iarraidh an Mheánmhuir a thrasnú.
De réir eolais ó Aireacht Intíre na hIodaíle tá smuigléaraí daoine, ón Libia den chuid is mó, freagrach as níos mó ná 100,000 inimircigh a sheoladh trasna na farraige chun na hIodáile i mbliana.
Is í an dara bád cabhlaigh Eireannach atá ar dhualgais tarrthála sa Mheánmhuir ó mhí na Bealtaine. Chaith an LÉ Eithne sé seachtain amuigh ann roimhe sin agus tuairiscítear gur shábhaíl sí 3,400 inimircigh i rith na tréimhse sin. Is go Meán Fómhair a bheidh cabhlach na hÉireann ag cabhrú sa Mheánmhuir ach seans go mbeidh síneadh á chur leis sin.
Breith Destiny ar bord.
Ar an 19ú Iúil tharrtháil an LÉ Niamh 98 duine ó bhád inséigthe 76 muirmhíle amach ó chósta Tripoli, agus 265 daoine ó bhád inséigthe an lá dár gcionn. Ar 20ú Iúil tharrtháil sí 265 daoine, 13 ban agus 8 páistí ina measc ó bháirse adhmaid amach ó chósta Tripoli. Níos déanaí an lá sin ghlac sí le 114 daoine ó MV Dignity, long de chuid Médecins Sans Frontiéres. Bhí 14 de na mná ag iompar agus bean amháin, Grace, i dtinneas clainne. Rugadh a leanbh agus í ar bord agus ghlaoigh sí Destiny uirthí. Tógadh máthair agus leanbh chuig ospidéal sa tSicil agus na daoine eile go Palermo.
Ar 24 Iúil tharrtháil sí 358 daoine ó bháirse adhmaid, 30 ban agus 14 páistí ina measc.
Ar 27 Iúil tharrtháil an LE Niamh 243 imircigh a bhí ag iarraidh an Mheánmhuir a thrasnú ó chósta na hAfraice. Rinneadh an tarrtháil 80 ciliméadar siar ó thuaidh de phríomhchathair na Libia, Tripoli. Tuairiscítear go raibh 183 fear,33 bean agus 27 páistí ar bord an bháid adhmaid beag.
14 marbh i mbolg an bháid.
Níos deánaí, agus an 243 fós ar bord chuidigh an LÉ Niamh le tarrthál eile ó bháirse a d´fhág cósta na Libia go luath ar maidin. Tógadh 210 inimircigh ar bord, 35 páistí ina measc. Tógadh na daoine eile ar bord long de chuid Médecins Sans Frontiéres, an MV Dignity. Níos déanaí fuarthas 14 marbh i mbolg an bháid tar éis do gach duine eile a aistriú ón mbáirse. Creidtear go bhfuair siad bás de bharr aisfisce nó gur brúdh chun bháis iad. Tógadh na daoine a tarrtháladh go calafort Messina, an tSicil.
Tubaiste san uisce.
Ar 5ú Lúnasa 2015 chuaigh an long i gcabhair le bád iascaireachta. Tuairiscítear go raibh 700 ar bord. Láinseáil an LÉ Niamh dhá bhád inséidte ach sular shroich siad an bád chuaigh sé béal faoi san uisce. Tógadh 367 daoine agus 25 chorp ar bord ón uisce agus tá baol ann gur bádh níos mó ná 185 daoine. Bhí Dignity 1, bád de chuid Médécins Sans Frontières (MSF), agus na longa Iodálacha an Sirio agus an Mimbelli ag cuidiú leis an tarrtháil.Leifteanant-Cheannasaí Caoimhín Mac Unfraidh ón tSeirbhís Chabhlaigh agcaint faoin tarrtháil.
Ina 11ú tarrtháil ó thosaigh sí ag obair sa Mheánmhuir, phioc an LÉ Niamh 125 inimircigh ó bhád inséidte a raibh an iomarca daoine ar bord amach ó chósta Libia.Bhí 26 ban agus 7 páistí i measc na ndaoine a tháinig ón Afraic fho-Shahárach, An Nigéir, Gána, Mailí, Tóga agus An Cósta Eabhair ina measc. Duírt Leifteanant-Cheannasaí Caoimhín Mac Unfraidh ón tSeirbhís Chabhlaigh nár bhain gortú le héinne. Aistríodh 375 daoine eile ón long Iodálach an Mimbelli ina dhiaidh sin.
Ó chuaigh an LÉ Niamh i mbun dualgais den chineál seo 3 seachtainí ó shin tá breis is 1,000 imircigh sábháilte aici ón mbá.


L.É Eithne.
An L.É. Eithne ag obair sa Mheánmhuir
I rith 9 seachtainí, ó chuaigh an L.É. Eithne i mbun oibre i mí Bealtaine 2015 tharrtháil sí 3,400 inimircigh, 179 páistí ina measc, as báid beaga sa Mheánmhuir agus iad ag iarraidh an Mheánmhuir a thrasnú. Ag féachaint ar mhiondealú na dtíortha as a dtagann na daoine a tarrtháladh tháinig 12% ón Eiritré; 12% ón Nigéir, 11% ón Súdaín, 9% ón Siria chomh maith le daoine ó Ghana, Maracó, an tSomáil agus an Aetóip. Bhí an long cheannais faoi stiúir Cheannasaí Pearse O’Donnell ag an am.
Tosaíodh an misean tarrthála seo chun cuidiú le Rialtas na hIodáile agus ní mar chuid den Tionscnamh Tarrthála Triton a dúirt Aire Cosanta Simon Coveney. Ag cur na báid beaga seo i gcomparáid le longa báis, dúirt sé go raibh siad ag iarraidh dul i ngleic le fadhb a éireoidh níos measa fós mar gheall ar mhéid na ndaoine atá ag cur a mbeatha i mbaol i mbáid daínsearacha. Dúirt sé go raibh an Taoiseach agus é feín ag iarraidh rud éigin practiciúil a dhéanamh agus gurbh é seo an chéad feachtas síochánaíochta daonnúil thar lear de chuid an tSeirbhís Chabhlaigh. Chreid sé go neíréodh go geal leis.
Dúirt sé go raibh an ceart ag an Iodaíl cabhair a éileamh ó thíortha eile de chuid an Aontais Eorpaigh agus gur cuireadh tús leis an tionscnamh nuair a bádh na céadta inimircigh níos luaithe sa bhliain. D'adhmhaigh sé nach gcabhródh sé leis na fadhbanna bunúsacha atá taobh thiar den ghéarchéim, fadhbanna cosúil le cogadh, bochtanas nó antoisceachas.


An Tamar.
Is abhainn suite i gCorn na Breataine é An Tamar.


Grinneall na farraige.
Is an talamh faoin fharraige é grinneall na farraige.


An Eaglais Chaitliceach Shiri-Mhalabrach.
Cros San Tomás, siomból an Eaglais Chaitliceach Shiri-Mhalabrach
Is eaglais Indiach i gcomaoin leis an Eaglais Chaitliceach Rómhánach í an Eaglais Chaitliceach Shiri-Mhalabrach.


Music of the Sun.
Is é "Music of the Sun" an chéad albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 30 Lúnasa, 2005.


Anti (albam Rihanna).
Is é "Anti" an t-ochtú halbam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 28 Eanáir 2016.
Cúlra.
D'fhógair Rihanna an teideal ar an 7 Deireadh Fómhair 2015.


A Girl like Me (albam Rihanna).
Is é "A Girl like Me" an dara albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 10 Aibreán, 2006.


Good Girl Gone Bad.
Is é "Good Girl Gone Bad" an tríú albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 31 Bealtaine, 2007.


Rated R (albam Rihanna).
Is é "Rated R" an ceathrú albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 20 Samhain, 2009.


Loud (albam Rihanna).
Is é "Loud" an cúigiú albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 12 Samhain, 2010.


Talk That Talk.
Is é "Talk That Talk" an séú albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 18 Samhain, 2011.


Port Rosnait.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Port Rosnait.


Unapologetic.
Is é "Unapolagetic" an seachtú albam ón amhránaí Rihanna. Scaoileadh é ar an 19 Samhain, 2012.


Ora.
Is é "Ora" an chéad albam ón amhránaí Rita Ora. Scaoileadh é ar an 27 Lúnasa, 2012.


Narendra Modi.
Polaiteoir Indiach is ea Narendra Modi a rugadh ar 17 Meán Fómhair 1950 i Vadnagar, i Stát Bombay, san India. Príomh-aire ar an tír úd atá ann ó 26 Bealtaine 2014. Príomh-mhinistéir Stát Gujarat a bhí ann roimhe sin (2001-2014). Áirítear é mar náisiúntóir Hiondúch.


Arndt Wigger.
Scoláire Gearmánach is ea an Dochtúir Arndt Wigger (1943 -) a bhfuil speisialtacht déanta aige den Nua-Ghaeilge agus a lán alt foilsithe aige ar ghnéanna difriúla di. Tá canúint Chonamara ar a thoil aige. Tá staidéar aige freisin ar Ungáiris, ar Phortaingéilis agus ar Araibis. Tá dlúthbhaint aige leis an Studienhaus für Keltische Sprachen und Kulturen - SKSK (An Institiúid um Theangacha agus Chultúr na gCeilteach) in Ollscoil Bonn.
Rinne Dr Wigger staidéar ar an nGaeilge faoin Dr Hans Hartmann sna 1960í. Bhí sé ag múineadh teangeolaíocht ghinearálta in Ollscoil Wuppertal anuas go dtí 2009. Tar éis dó tráchtas dar theideal "Nominalformen im Conamara-Irischen" (Foirmeacha Ainmniúla i nGaeilge Chonamara) a chríochnú i 1970 d’fhoilsigh sé a lán staidéar eile, go háirithe ar an Nua-Ghaeilge. Ina theannta sin, tá mórán téacsanna Gaeilge foilsithe aige atá bunaithe ar thaifeadáin. D’athchóirigh sé an t-eagrán Gearmáinise de théacsleabhar Gaeilge le Mícheál Ó Siadhail (1980).
Chuaigh sé i gceann dhá thionscnamh taighde, ceann acu ar chanúintí Gaeilge (1995-2000) agus ceann eile ar bhriathra Gaeilge (2005-2008), le maoiniú ó Fhundúireacht Taighde na Gearmáine. Mhol sé go mbunófaí an SKSK.
Rinne sé scannán faisnéise i 2012 do TG4 faoina sheanmhúinteoir Hans Hartman, fear a thaifead a lán cainteoirí Gaeilge i gConamara i ndeireadh na 1930í agus a chraolaigh bolscaireacht i nGaeilge ón nGearmáin i rith an Dara Cogadh Domhanda. Deir Wigger sa scannán go raibh ardmheas aige ar Hartman mar mhúinteoir ach go dtréigfeadh sé ar an bpointe é dá mbeadh a fhios aige go raibh Hartman ina iarbhall den Pháirtí Naitsíoch.
Monagraif.
- "Córas Fuaimeanna na Gaeilge" (le M. Ó Siadhail). 1975
Leabhair.
- "Deutsch für arabische Germanisten. Ein grammatisches Übungsbuch". 1990
- Mícheál O Siadhail: "Lehrbuch der irischen Sprache". 1985, 3. Aufl. Hamburg 2004. (Übersetzung/Bearbeitung)
- "Caint Ros Muc (Téacs agus Foclóir)". Baile Átha Cliath 2004
- "Éigse Chonamara (Texte und Übersetzungen)". Aachen 2007
- Bádóireacht. (Texte und Übersetzungen. Mit Feargal Ó Béarra). Aachen 2012
Ailt.
- “Preliminaries to a generative morphology of the Modern Irish Noun.” ("Ériu", 23, 1972)
- “Grammatik und Sprachverwendung in der Satzordnung des Neuirischen.” ("Fs. W. Giese". 1972)
- “Towards a generative phonology of the Modern Irish Noun.” ("Linguistics", 109, 1973)
- “Sprachenpolitik und Sprachplanung im nachkolonialen Irland.” ("OBST", 4, 1977)
- “Irish dialect phonology and problems of Irish orthography.” ("Occasional Papers in Linguistics and Language Learning", 6, 1979) – Irisch. (SL, 8/9, 1980)
- “The pregnant director and his male daughters. On sex coming to life in German word-formation.” ("OBST", Beiheft 3, 1979)
- “Kategoriale und begriffliche Probleme der Forschung über Sprach(en)politik.” (Mit H. Glück). ("OBST", 12, 1979)
- “Kritische Bemerkungen zum phonematischen Prinzip in Theorie und Praxis der Verschriftung.” ("Sprache & Herrschaft", 15, 1984)
- “Überlegungen zur kontrastiven Grammatik Deutsch - Arabisch.” ("Al Azhar University Faculty of Languages and Translation Studies 1986")
- “Die Darstellung des Wortakzentes im Arabischen.” ("Studien zur Theorie des Lexikons". 1993)
- “Comparing Arabic.” ("Beiträge zur kontrastiven Linguistik". Hg.: M. Markus. 1993)
- “Stand und Aufgaben der irischen Dialektologie.” ("1. Keltologisches Symposium", April 1992. Hg.: M. Rockel, S. Zimmer. 1993)
- “Aspekte der Redewiedergabe im gesprochenen Irischen.” ("Zeitschrift für celtische Philologie", 49/50, 1997)
- “Empirische Beobachtungen zu Sprachkontaktphänomenen im gesprochenen Irischen.” "Akten des 2. Symposiums deutschsprachiger Keltologen". Bonn 1997. Hg.: S. Zimmer. 1998)
- Zu den sogenannten Echoformen des neuirischen Verbs. In: Bublitz, Wolfram et al. (eds.): Philologie, Typologie und Sprachstruktur. Festschrift für Winfried Boeder. Frankfurt/Main etc. 2002. S. 411–431
- "Es schlug ein Stolpern aus ihm, dass er verloren ging." Kontrastive Studie zu irisch-deutschen Verbäquivalenzen. In: Wigger, A. (ed.): Transceltica. Übersetzung keltischer Literatur in mitteleuropäische Sprachen. Aachen 2004. S. 69-82
- Advances in the lexicography of Modern Irish verbs. In: Bloch-Rozmej, A. (ed.): Issues in Celtic Linguistics. = Lublin Studies in Celtic Languages 5 (2008). pp. 233-250
- An modh coinníollach neamhchoinníollach. Dátaí agus smaointe i dtaobh mhodhanna briathartha na Gaeilge. In: MacCraith, M. & P. Ó Héalaí (eag.): Diasa Díograise. Aistí i gcuimhne ar Mháirtín Ó Briain. Indreabhán 2009. lch. 475 - 489
- Review of: Ó Curnáin, Brian: The Irish of Iorras Aithneach. In: Zeitschrift für celtische Philologie 57 (2009/10). S. 246-257
- The role of German-speaking scholars in the study of Modern Irish. In: Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, vol. 139, 2009 [2011]. pp. 101-110
- Variatio delectat ? Analyse und Diskussion intradialektaler Variation im Irischen. In: Bachmann, R., K. Himstedt & C. Mogharbel (eds.): Form und Struktur in der Sprache. Festschrift für Elmar Ternes. Hamburg 2010
- Cuir, caith, leag and other placement verbs. In: Zimmer, Stefan (ed.): Kelten am Rhein. Akten des 13. Internationalen Keltologiekongresses. 2. Teil: Philologie. Sprachen und Literaturen. Mainz 2010. S. 309 - 317
- Denken und glauben im Neuirischen: Syntax und Semantik ausgewählter kognitiver Verben. In: Stüber, Karin et al. (Hrsg.): Akten des 5. Deutschsprachigen Keltologensymposiums Zürich 2009. Wien 2010. pp. 427 - 446
- On defective verbal nouns in Modern Irish. In: Hickey, Raymond (ed.): Researching the Languages of Ireland. Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Celtica Upsaliensia 8, 2011. pp. 137-158
Tagairt.
Dr. Arndt Wigger: Studienhaus für Keltische Sprachen und Kulturen - SKSK
Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD)/ Deutscher Germanistenverband
Denis O’Donghue, “Glaoch ón Tríú Reich (‘A call from the Third Reich’),” "History Ireland", Issue 1, Jan/Feb 2013
“Glaoch ón Tríú Reich” (scannán a rinne MindTheGapFilms do TG4)


Poblacht Ghenova.
Críocha Phoblacht Ghenova (limistéir tionchar eacnamaíocha a thaispeántar i mbándearg) ar fud cóstaí na Meánmhara agus na Mara Duibhe, sa bhliain 1400, ós rud é an " Codex Latinus Parisinus" (1395).
Ba stát neamhspleách í Poblacht Ghenova (An Iodáilis: "Repubblica di Genova", An Liogúrais: "Repúbrica de Zêna") ón bhliain 1005 go 1797 i Liogúria ar chósta iarthuaisceart na hIodáile, ag ionchorprú an Chorsaic 1347-1768, agus na iliomad críocha eile ar fud na Meánmhara.
Thosaigh Genova amach mar común ceannasach laistigh de " Regnum Italicum ", agus cuireadh críoch léi nuair chloígh an Chéad Phoblacht Fhrancach faoi Napoléon Bonaparte í agus cuireadh An Phoblacht Liogúrach ina háit. Géilleadh an Chorsaic sa Chonradh Versailles (1768). Nasc-ghabhadh Céad Impireacht na Fraince an Phoblacht Liogúrach sa bhliain 1805, agus fograíodh a hathbhunú go hachomair sa bhliain 1814 tar éis briseadh Napoléon, ach ar deireadh gabhadh í isteach i Ríocht na tSairdín sa bhliain 1815.
Poblacht Ghenova
Genoa


Penwith.
Is ceantar suite i gCorn na Breataine é Penwith.


An Corn ó Thuaidh.
Is ceantar suite i gCorn na Breataine é an Corn ó Thuaidh.


Kerrier.
Is ceantar suite i gCorn na Breataine é Kerrier.


Carrick.
Is ceantar suite i gCorn na Breataine é Carrick.


Portán na nOrdóg Orga.
Leabhar do pháistí de chuid an chartúnaí Bheilgigh Georges Prosper Remi faoin ainm cleite Hergé is ea Portán na nOrdóg Órga. An 9ú leabhar sa tsraith Tintin atá ann. Scríobh Remi i bhFraincis é faoin teideal "Le Crabe aux pinces d'or". Foilsíodh ar dtúis mar shraithscéal é ón 17ú Deireadh Fómhair 1940 go dtí an 18ú Deireadh Fómhair 1941 i leathanaigh "Le Soir Jeunesse" agus—nuair a cuireadh an iris sin ar ceal—in "Le Soir" féin. Bhí an Bheilg agus an Fhrainc faoin bhforghabháil Ghearmánach ag an am.
Baineann scéal "Portán na nOrdóg Órga" le heachtraí Tintin, tuairisceoir, agus a mhadra Báinín (Milou sa bhunleagan Fraincise) i Maracó agus iad sa tóir ar dhrong smuigléirí codlaidín.


Poll an Iùbhair.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Poll an Iùbhair.


Ríocht Mhallarca.
Bhunaigh Séamus I na hAragíone (An Chatalóinis:Jaume el Conqueridor), Ríocht Mhallarca (An Chatalóinis: "Regne de Mallorca"; An Spáinnis: "Reino de Mallorca"; An Laidin: "Regnum Maioricae"). Tar éis bhás a chéad-mhac Alfonso, scríobhadh uacht sa bhliain 1262 a chruthaigh an ríocht d'fhonn í a ghéilleadh do a mhac Séamus. Coinníodh an diúscairt seo le linn gach leagan leanúnach dá uacht, sa dóigh is nuair a fuair Séamas bás sa bhliain 1276, chuaigh Coróin na hAragóine ar aghaidh chuig a mhac ba shine Peadar (An Chatalóinis:Pere el Gran), ar a dtugtar Peadar III na hAragóine nó 'Peadar Mór'. Cuireadh Ríocht Mhallarca ar aghaigh chuig Séamus, a bhí i réim faoin ainm Séamus II. Tar éis 1279, leag Peadar III na hAragóine síos go mbeadh Ríocht Mhallorca ina vasáilleach do rí na hAragóine. Lean an teideal in úsáid ag monarcaí na hAragóine agus na Spáinne go dtí gur díscaoileadh é sa bhlian 1715 faoin fhoróigí Nueva Planta.


Dioscliosta Demi Lovato.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí agus aisteoir Meiriceánach Demi Lovato ná cúig albaim stiúideo, albam beo amháin, dhá seinn leabhraithe, cúig singil déag mar ealaíontóir ceoil aonréadach, ceithre singil mar gné-ealaíontóir ceoil.


Ríocht na Boihéime.
Ba stát é Ríocht na Boihéime, dá ngairtear uaireanta " Ríocht na Seice' " (An tSeicis: České království; An Ghearmáinis: Königreich Böhmen; An Laidin: Regnum Bohemiae), a bhí suite i réigiún na Boihéime i Lár na hEorpa, agus i láthair na huaire tá a chríoch mar chuid de Phoblacht na Seice. Nuair a bhí sé in ard a réime, bhí codanna den Ostair, den Gherrmáin, den Ungáir, den Iodáil, den Pholainn, den Slovaic, den Slóivéin, agus den Úcráin ina sheilbh. Ba ríocht í san Impireacht Naofa Rómhánach, agus bhí a Rí ina ‘ Princeps Elector’ de chuid na hImpireachta go dtí gur dhíscaoileadh í sa bhliain 1806. Toghadh go leor de ríthe na Boihéime freisin mar Impirí Naofa Rómhánacha. Bhí a phríomhchathair Prág go héifeachtach i gceartlár na hImpireachta ag deireadh an 14ú haois, agus ag deireadh an 16ú agus tús an 17ú haois. Ón bhliain 1526, bhí an ríocht rialaigh an Teaghlach Habsburg agus a chomharba an Teaghlach Habsburg-Lorráin an ríocht go leanúnach.
Ríocht na Boihéime
Bohemia


Dioscliosta Union J.
Is éard atá i dioscliosta an popghrúpa Union J ná dha albaim stiúideo, cúig singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach. Tá siad ag obair ar a dtríú albam stiúideo.


Cathracha an Dúlra.
Clár faisnéise Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ar aghaidh é "Cathracha an Dúlra".


Am Magh Crom.
Is baile suite i gComhairle Dhún Phrís is Gall-Ghaidhealaibh é Am Magh Crom.


Coróin na hAragóine.
Bhí Coróin na hAragóine (Aragóinis: "Corona d'Aragón",Laidin: "Corona Aragonum"), ina mhonarcacht ilchodach, déantar tagairt dó, sa lá atá inniu ann, mar Chónaidhm de Ríochtaí aonair rialaithe ag rí amháin le haontas pearsanta agus ríoraíoch le Ríocht na hAragóine agus le Chontae Barcelona. Nuair a bhí sé in ard a réime, san 14ú agus 15ú céad, bhí Corónach de Aragon ina thalasalathach ("stát le ríochtaí muirí") ag rialú cuid mhór d'oirthear na Spáinne, codanna de dheisceart na {An Fhrainc|Fraince, agus "Impireacht" de chuid) na Meánmhara lena n-áirítear na hOileáin Bhailéaracha,an tSicil, An Chorsaic, An tSairdín, Málta, Deisceart na hIodáile (ó 1442) agus páirteanna na Gréige (go dtí 1388). Ní raibh comhbhaill na Corónach aontaithe go polaitiúil ach amháin ag leibhéal an rí, a bhí i mbun na bhfearann uilig de réir a ndlíthe féin. Bheadh cistí a chruinniú faoi gach struchtúr cánach, ag déileáil ar leithligh le gach Corts nó Cortes. I dtéarmaí comhaimseartha, meastar uaireanta gur fheidhmigh tailte éagsúla de chuid na Corónach (den chuid is mó Ríocht na Aragon, Prionsacht na Catalóine agus Ríocht Valencia) níos mó mar Chónaidhm de chultúir seachas mar thír amháin. Sa chiall seo, ní mór gan Coróin na hAragóine a mheascadh le ceann amháin dá chomhchodanna, Ríocht na hAragóine, as a thógann sé a ainm.
Ríocht na hAragóine


Restormel.
Is ceantar suite i gCorn na Breataine é Restormel.


Caradon.
Is ceantar suite i gCorn na Breataine é Caradon.


The Lizard.
Is leithinis suite i gCorn na Breataine é The Lizard.


Creswell Crags.
Is cainneon aolchloch suite i nDerbyshire é Creswell Crags.


Caisleán Bolsover.
Is caisleán suite i nDerbyshire é Caisleán Bolsover.


Todóga na bhFarónna.
Leabhar do pháistí de chuid an chartúnaí Bheilgigh Georges Prosper Remi faoin ainm cleite Hergé is ea Todóga na bhFarónna. An 4ú leabhar sa tsraith Tintin atá ann. Scríobh Remi i bhFraincis é faoin teideal "Les Cigares du Pharaon".
Baineann scéal "Todóga na bhFarónna" le heachtraí Tintin, tuairisceoir, agus a mhadra Báinín (Milou sa bhunleagan Fraincise).


Faró.
Is rialtóir san Sean-Éigipt é Faró.


Corón na hAragóine.
Bhí Coróin na hAragóine (An Aragóinis: "Corona d'Aragón", Laidin: "Corona Aragonum"), ina mhonarcacht ilchodach, déantar tagairt dó, sa lá atá inniu ann, mar Chónaidhm de Ríochtaí aonair rialaithe ag rí amháin le haontas pearsanta agus ríoraíoch le Ríocht na hAragóine agus le Chontae Barcelona. Nuair a bhí sé in ard a réime, san 14ú agus 15ú céad, bhí Corónach de Aragon ina thalasalathach ("stát le ríochtaí muirí") ag rialú cuid mhór d'oirthear na Spáinne, codanna de dheisceart na Fraince, agus "Impireacht" de chuid) na Meánmhara lena n-áirítear na hOileáin Bhailéaracha, an tSicil, An Chorsaic, An tSairdín, Málta, Deisceart na hIodáile (ó 1442) agus páirteanna na Gréige (go dtí 1388). Ní raibh comhbhaill na Corónach aontaithe go polaitiúil ach amháin ag leibhéal an rí, a bhí i mbun na bhfearann uilig de réir a ndlíthe féin. Bheadh cistí a chruinniú faoi gach struchtúr cánach, ag déileáil ar leithligh le gach Corts nó Cortes. I dtéarmaí comhaimseartha, meastar uaireanta gur fheidhmigh tailte éagsúla de chuid na Corónach (den chuid is mó Ríocht na Aragon, Prionsacht na Catalóine agus Ríocht Valencia) níos mó mar Chónaidhm de chultúir seachas mar thír amháin. Sa chiall seo, ní mór gan Coróin na hAragóine a mheascadh le ceann amháin dá chomhchodanna, Ríocht na hAragóine, as a thógann sé a ainm.
Ríocht na hAragóine


Diúcacht na Burgúine.
Bhí Diúcacht na Burgúine (Laidin: "Ducatus Burgundiae", Fraincis: "Duché de Bourgogne", Ollainnis): "Hertogdom Bourgondië") ann, ón bhliain 1032, mar chomharba ar atharthacht ársa agus mór le rá agus rannán mór de thailte de chuid Ríocht na Burgúine. Bhí an Diúcacht i gcomhréir leis an chuid is mó de na teorainneacha agus na críocha sa réigiúin mar atá sa Bhurgúin, sa lá atá inniu ann, ach ghlac a na ndiúc seilbh ar an iliomad feoid sa Fhrainc agus níos faide ó thuaidh san Ísiltír, ar a dtugtar le chéile Ísiltír na Burgúine. Ann féin, ba cheann de na críocha móra diúiciúl a bhí ann le teacht chun cinn na hEorpa sa Nua-aois Luath.
Diúcacht na Burgúine


Croí Rónaofa.
Is an croí Chríost, go háirithe léirithe i macasamhail agus thugtar meas air mar réad deabhóide i measc Caitlicigh é Croí Rónaofa.


Il Divo.
Is grúpa ceoil é Il Divo a chomhcheanglaíonn an ceoldráma "bel canto" agus ceol clasaiceach le pop agus seánraí eile, an stíl ar a dtugtar go hidirnáisiúnta mar "crossover" clasaiceach. Tá an grúpa comhdhéanta de cheathairéad gutha de amhránaithe fireann: Urs Buhler, teanór Eilvéiseach; Carlos Marín, baritone Spáinneach; David Miller, teanór Meiriceánach agus Sébastien Izambard, teanór Francach.


Diúcacht na Briotáine.
Ba stát feodach meánaoiseach é Diúcacht na Briotáine (Briotáinis "Dugelezh Breizh", Fraincis:"Duché de Bretagne"), a bhí ann idir tuairim is 939 agus 1547. Chlúdaigh sé leithinis oirthuaisceart na hEorpa, críochantacht leis an Aigéan Atlantach san iarthar agus an Mhuir nIocht ar an taobh thuaidh, agus go neamhchinntitheach ag Abhainn an Loire sa deisceart agus an Normainn agus cúigí eile na Fraince ar an taobh thoir. Bunaíodh an Diúcacht tar éis arm Lochlannach a bheith ruaighthe ón réigiún, timpeall na bliana 939. Bhí an Diúcacht, sna tréimhse idir an 10ú céad agus an 11ú céad, éagobhsaí go polaitiúil, agus ní bheadh ach cumhacht teoranta ag na diúcaí lasmuigh dá dtailte pearsanta féin. Bhí caidrimh measctha idir an Diúcacht agus Diúcacht na Normainne, uaireanta ag dul i gcomhghuaillíocht leis an Normainn, agus ag amanna eile, ar aon dul leis an Chogadh Briotánach -Normannach, ag tabhairt faoi choimhlint oscailte


Ríocht na Portaingéile.
Ba mhonarcacht é Ríocht na Portaingéile (Laidin: "Regnum Portugalliae", Portaingéilis: "Reino de Portugal") ar Leithinis na hIbéire agus ba réamhtheachtaí na Portaingéile nua-aimseartha é. Bhí sé ann ón bhliain 1139 go dtí 1910. I ndiaidh 1248, tugadh Ríocht na Portaingéile agus na nAlgarve air freisin, agus idir 1815 agus 1822, tugadh Ríocht Aontaithe na Portaingéile, na Brasaíle agus na nAlgarve air.. Bíonn feidhm leis an ainm Impireacht na Portaingéile go minic air, coilíneachtaí fairsin na Ríochta thar lear
Ba é 'Contae na Portaingéile' croílár stáit na Portaingéile, a bunaíodh sa 9ú haois mar chuid den "Reconquista", ag Vímara Peres, a bhí ina vasáilleach den Rí Astúrias. Rinneadh an contae mar chuid de Ríocht de León sa bhlian 1097, agus bhunaigh na cuntai iad féin mar rialóirí de ríocht neamhspleách sa 12ú haois, i ndiaidh chath São Mamede. Rialaigh Teaghlach na Burgúine sa Phortaingéil nó an Ríshliocht Alfonso an ríocht go dtí gur tharla an Ghéarchéim sna blianta 1383-1385, roimh an mhonarcacht a bheith aistrithe chuig an Teaghlach de Avis.
An Phortaingéil
Ríocht na Portaingéile
An Phortaingéil


Hardwick Hall.
Is teach mór suite i nDerbyshire é Hardwick Hall.


Stanage Edge.
Is scairp i Sasana í Stanage Edge, atá suite i nDerbyshire.


White Peak.
Is ceantar sa Pheak District suite i nDerbyshire é White Peak.


Abhainn Dart.
Is abhainn suite in Devon í Abhainn Dart. Ceaptar go bhfuil sanasaíocht an fhocail "Dart" bainte leis an bhfocal Ceilteach "dair".


Páirc náisiúnta.
Is cuid na dtuath, nó, ar ócáidí, farraige nó fionnuisce, cosaint lena stát do taitneamh an pobal i gcoitinne nó caomhnú fiadhúlra í an pháirc náisiúnta.


Bleachtaire.
Is duine, go háirithe póilín, a dhéanann imscrúdú agus coireanna a réitiú é bleachtaire.


Scairp (tíreolaíoch).
Is fána fhada ghéar, go háirithe ceann ar an bruach ardchlár nó ceantair thalamh a scaradh ag airdí éagsúla í scairp.


Hergé.
Cartúnaí Beilgeach a rugadh in Etterbeek, an Bheilg, ba ea Georges Prosper Remi nó (22 Bealtaine 1907 – 3 Márta 1983).


Balla na hUngáire.
Príomh-aire na hUngáire Viktor Orbán
Tá obair tosaithe ar bhalla nua ar an teorainn theas idir an Ungáir agus an tSeirbia chun inimircigh a thagann ar an mbealach Balcánach a choiméad amach. Beidh an balla seo ceithre mhéadar ar airde agus 110 míle ar fad. D´fhógair Promh-aire na hUngáire Viktor Orbán tógaíl an bhalla i Mí an Mheithimh 2015.Tá Príomh-aire na Seirbia, Aleksander Vucic go láidir i gcoinne an bhalla. 'Ní réiteoidh an balla seo fadhb ar bith,' a dúirt sé. Dúirt Seansailéir na Gearmaíne Angela Merkel nach ndéanann an balla ciall ar bith.
Anuraidh ghlac an Ungáir le níos mó inimircigh in aghaidh an duine ná aon tír eile san Aontas Eorpach seachas an tSualainn. De réir figiúirí rialtaise tá 60,000 tar éis teacht chun na hUngáire go dtí seo i mbliana, 80% díobh as an tSiria, An Iaráic agus An Afganastáin. Don chuid is mó iarann siad tearmann agus ansin bogann siad ar aghaidh go tíortha eile san Aontas Eorpach ar nós an Ghearmáin nó an tSualainn.
Tá saighdiúrí, priosúnaigh agus daoine ar shochair stáit ag obair ar an mballa, rud a cháin an AE go láidir.
' Leagamar ballaí le deánaí san Eoraip. Níl sé ceart nó cóir go bhfuilimid á dtógáil arís.' a dúirt úrlabhraí de chuid an AE.
Cháin urlabhraí de chuid na Náisiúin Aontaithe, Kitty McKinsey tógáil an bhalla. ´Tá ceart dosháraithe ag gach duine tearmann a lorg agus tearmann sábháilte a ghlacadh i Stát eile, ´a dúirt sí, ´Táimid buartha go gcruthódh an balla seo bac suntasach i gcoinne an chearta seo.´
I Mí an Mheithimh d´éiligh an Pápa Proinsias níos mó measa dár ´deartháireacha agus deirfiúracha atá ag lorg tearmainn i bhfad óna dtíortha féin´. Cháin sé go hindíreach na daoine agus instidiúidí a dhúnann an doras in éadan éinne atá ag lorg clainne, éinne atá ag lorg cosanta.
Mar bhall den Aontas Eorpach, tá an Ungáir suite sa Limistéar Schengen murab ionann is an tSeirbia. Níl gá le pas chun taisteal idir an 26 thír sa Limistéar Schengen agus mar sin nuair a shroicheann inimircigh an Ungaír is féidir leo taisteal go héasca ó thír go tír. Tá an Bhulgáir ag obair ar bhalla den saghas céanna ar an teorainn leis an Tuirc.


Ríocht Navarre.
Ba ríocht í Ríocht Navarre Bascais: "Nafarroako Erresuma", Spáinnis: "Reino de Navarra",Fraincis: "Royaume de Navarre",Laidin: "Regnum Navarrae"), ar a dtugtar ar dtús Ríocht Phamplona, a bhí lonnaithe ar thailte ar dhá thaobh na bPiréiní, taobh leis an Aigéan Atlantach idir an Fhrainc agus an Spáinn, mar atá siad san am i láthair
Bunaíodh Ríocht Navarre nuair a toghadh nó a dearbhaíodh an taoiseach Bascach Íñigo Arista ina Rí ar Phamplona (go traidisiúnta sa bhliain 824) agus treoraigh sé éirí amach i gcoinne na bhFranc a bhí i réim san réigiún riaracháin.
Chloigh Coróin na Caistíle an chuid ó dheas den ríocht sa bhliain 1512 (go buan sa bhliain 1521), agus comhcheanglaíodh í isteach i Ríocht na Spáinne. D’fhan an chuid ó thuaidh den ríocht neamhspleách, ach chuaigh sí leis an bhFrainc trí aontais phearsanta sa bhliain 1589, nuair a bhfuair an Rí Anraí III de Navarre ríchathaoir na Fraince mar Anraí IV na Fraince, agus sa bhliain 1620 bhí sé comhcheanglaíodh í isteach i Ríocht na Fraince. Ghlac monarcaí an stáit aontaithe seo leis an teideal "Rí na Fraince agus Navarre" go dtí gur briseadh an rialtas sa bhliain 1792, agus arís i rith Athchóirithe na mBúrbónach ó 1814-1815 / 1815-1830.
Tagairtí.
Ríocht Navarre
Ríocht Navarre


2015 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2015.


Abhainn Exe.
Is abhainn suite in Devon í Abhainn Exe. Ceaptar go bhfuil sanasaíocht an fhocail "Exe" bainte leis an bhfocal Ceilteach "uisce".


Buckland Abbey.
Is teach mór suite i nDevon í Buckland Abbey.


Buckfast Abbey.
Is mainistir suite i nDevon í Buckfast Abbey.


Cósta Iúrasach.
Is Láithreán Oidhreachta Domhanda suite i nDevon é Cósta Iúrasach.


Prióireacht.
Is mainistir bheag nó clochar a rialaíonn prióir nó banphrióir í prióireacht.


Apurímac (réigiún).
Suíomh Apurímac ar an léarscáil
Réigiún nó "departamento" de chuid Pheiriú is ea Apurímac, agus é suite i ndeisceart na tíre sna sléibhte Andes. Tá sé roinnte in 7 gcúige agus iad seo in 80 ceantar. Is é Abancay príomhbhaile an régiúin. Bhí 404,190 duine ina gcónaí in Apurímac sa bhliain 2007.
An chearnóg lárnach in Andahuaylas


Caisleán Dartmouth.
Is caisleán suite i nDevon é Caisleán Dartmouth.


Caisleán Okehampton.
Is caisleán suite i nDevon é Caisleán Okehampton.


Lundy.
Is oileán suite ar an gcósta na Devon é Lundy.


Saltram House.
Is teach mór suite i nDevon é Saltram House.


Lágar.
Is saghas de bheoir broidearnúil atá dath agus corp éadrom air é lágar.


Uachtar.
Is an leacht sailleach bán tiubh nó buí meathbhán a n-éiríonn chuig an barr nuair a sholadaíonn an bainne é uachtar.


Tál (uirlis).
Is uirlis cosúil leis an tua, le lann stuach ag dronuillinneacha go dtí an tsáfach, úsáite do ghearradh nó snoí píosa mór na hadhmaid é tál.


Tóithín Sowerby.
Ainmhí mara is ea an tóithín Sowerby, atá le fáil i bhfarraige thart faoi Éireann agus an Atlantach thuaidh.


Cotswolds.
Is ceantar suite i gGloucestershire é Cotswolds.


Caisleán Berkeley.
Is caisleán suite i gGloucestershire é Caisleán Berkeley.


Cleeve Hill.
Is cnoc i Sasana ė Cleeve Hill, atá suite i gGloucestershire.


Foraois Dean.
Is foraois suite i gGloucestershire é Foraois Dean.


Hailes Abbey.
B'abtheach Cistéirseach suite i gGloucestershire é Hailes Abbey.


Iúdáia.
Is réigiún suite san Meánoirthear í Iúdáia.


Meisias.
Is fuascailteoir tairngire sa Sean-Tiomna é meisias. Creideann Críostaithe gurb é Íosa an Meisias a chomhlíon tairngreachtaí na bhfáith agus gurb é an slánaitheoir.


Dobhriathar.
Is focal a n-athraíonn ciall an aidiacht, briathar nó dobhriathar eile, chun modh, áit, am, nó céim a chur in iúl é dobhriathar. Tugtar "co-ghnìomhair" air i nGaeilge na hAlban.


Focal.
Is eilimint cainte singil soiléir lánbhrí nó scríbhinn, úsáidte le focail eile (nó uaireanta ina aonair) le abairt a chruthú agus taspáinte go hiondúil le spás ar ceachtar taobh de nuair a scriobhtar nó chlóbhuailtear é focal.


Chevy Chase.
Is aisteoir Meiriceánach é Cornelius Crane "Chevy" Chase a rugadh ar an 8 Deireadh Fómhair, 1943.


Prinknash Abbey.
Is mainistir Beinidicteach suite i gGloucestershire é Prinknash Abbey.


Ráschúrsa Cheltenham.
Is ráschúrsa suite i gGloucestershire é Ráschúrsa Cheltenham.


St Oswald's Priory.
Is prióireacht suite i gGloucestershire é St Oswald's Priory.


Tewkesbury Abbey.
Is eaglais Anglacánach suite i gGloucestershire é Tewkesbury Abbey.


Uley Long Barrow.
Is tulach fhada suite i gGloucestershire é Uley Long Barrow.


Tulach fhada.
Is leacht réamhstairiúil as an ré neoiliteach go hiondúil í tulach fhada.


Beinidictigh.
Is ord rialta de chuid na hEaglaise Caitlicí iad na Beinidictigh.


Ráschúrsa.
Is talamh nó rian do rásaíocht chon nó capall. é ráschúrsa.


Amnesty International.
mion
Is gluaiseacht domhanda é Amnesty International a théann i mbun feachtais ionas nach mbeidh a gcearta daonna sáraithe ag aon duine agus chun na cearta daonna bunúsacha deimhnithe sa Dhearbhú Uile-Choiteann Cearta an Duine a chosaint. Saothraíonn an ghluaiseacht neamhspléach ó idé-eolaíocht pholaitiúil ar bith, ó leas eacnamaíoch agus ó reiligiún ar bith.
Díshealbhuithe fórsáilte.
Tá breis is billiún daoine timpeall an domhain ag maireachtáil i
slumaí agus i lonnaíochtaí neamhfhoirmiúla. Maireann siad faoi scáth na himní agus na heagla i gcónaí go gcaithfear as baile iad
gan choinne, gan chúiteamh. Tá béim curtha faoi láthair ar chás
na Romach san Iodáil atá ag fulaingt dian-leithcheal ó na
Cearta Daonna sa Mheánoirthear agus san Afraic Thuaidh.
Le blianta beaga anuas tá na milliúin daoine tagtha amach
ar na sráideanna ag éileamh athruithe sa
Mheánoirthear agus san Afraic Thuaidh. Go minic d´fhulaing siad
foréigean, príosún nó céasadh nuair a d´éalaigh siad a gcearta
daonna bunúsacha. Oibríonn Amnesty International le gníomhaithe
cearta daonna sa Libia, san Éigipt, sa Túinéis agus in áiteanna
eile atá ag athrú go mall, agus chun drochíde a nochtadh ar dhá
thaobh na coimhlinte uafásach sa tSiria.
Pionós an bháis.
Séard atá i gceist le pionós an bháis ná seánadh cearta
daonna atá go hiomlán dochúlaithe. Tá Amnesty International ag
obair go dian chun deireadh a chur le pionós an bháis ar fud an
Ciorrú ball giniúna ban san Eoraip.
Tá feachtas de chuid Amnesty International, END FGM ar siúl ar fud na hEorpa ar feadh trí bliana anois. Tá an
feachtas ag iarraidh béim a chur ar chiorrú
chlár oibre Aontais na hEorpa agus chun na mná a d´fhulaing é go
dtí seo agus atá fós i mbaol a chur chun cinn.


Beaulieu Abbey.
B'abtheach Cistéirseach suite i Hampshire é Beaulieu Abbey.


Caisleán Southsea.
Is caisleán suite i Hampshire é Caisleán Southsea.


Caisleán Odiham.
Is caisleán suite i Hampshire é Caisleán Odiham.


Ardeaglais Winchester.
Is ardeaglais suite i Hampshire í Ardeaglais Winchester.


Asterix.
Is sraith leabhra iad Asterix a scríobhadh René Goscinny.


Spinnaker Tower.
Is túr suite i Hampshire é Spinnaker Tower.


Túr (foirgneamh).
Is foirgneamh ard caol, a d'fhéadfadh a bheith ina shaorsheasaimh nó cuid foirgneamh mar eaglais nó caisleán é túr.


Margaret Hamilton.
Eolaí ríomhaireachta agus innealtóir bogearraí is ea Margaret Hamilton (17 Lúnasa 1936 a rugadh í). Chabhraigh sí le bogearraí a fhorbairt don chlár Apollo.


Pulp.
Ba bhanna ceoil ón shéanra alt-rac é Pulp. Tháinig an grúpa le chéile don chéad uair i Sheffield sa bhliain 1978. Bhain an grúpa fómhór a gcuid clú agus cáil amach idir na blianta 1994 - 1996 leis na baill a leanas: Jarvis Cocker (an guth, an giotar),Candida Doyle (na méarchláir), Russell Senior (an giotar. an veidhlín), Mark Webber (an giotar, na mearchláir), Steve Mackey (an dordghiotar) agus Nick Banks (drummaí).
Le linn na 80idí níor raibh mórán rath ag an mbanna, ach ardaíodh a gcuid próifíl le linn na 90idí tar éis dóibh na halbaim His 'n' Hers (1994) agus Different Class (1995) a eisiú. Tá an duais ceoil Mercury buaite acu faoi dhó - sa bhliain 1994 don albaim His 'n' Hers agus arís sa bhliain 1998 don albaim This is Hardcore. Bhí siad ina bpríomhaíonna ag Glastonbury faoi dhó chomh maith.
Chuaigh Pulp ar hiatas, tar éis doibh an t-albaim We Love Life a eisiú i 2001, agus le 10 milliún albaim díolta acu. Tháinig siad le chéile don athuair sa bhliain 2011 mar phríomhaíonna ag féilte cheoil ar fud an domhain.
Bhí Pulp ar cheann de na bannaí is mó ar ar dtugtaí Britpop orthu i lár na 1990idí, in éineacht le Blur, Oasis, Elastica, Cast agus roinnt bannaí eile nach iad.


An Chaointeoireacht.
Ba dheasghnáth poiblí í an Chaointeoireacht a tharla a ndiaidh bás duine in Éirinn, in Albain agus a tharlaíonn i gcultúir éagsúla ar fud an domhain. Ba diminsean de thraidisiún an bháis in Éirinn, go dtí deireadh na naoú haoise déag, é traidisiún na caointeoireachta. Bhí ról lárnach ag an gcaointeoireacht in am an bháis agus bhí ról tábhachtach ag na mná a bhí ina n-údaráis ar an dtraidisiún seo i gcultúr na hÉireann: Bhí feidhm sóisialta agus feidhm síeolaíoch thábhachtach ag baint le traidisiún na caointeoireachta.


Ardeaglais Hereford.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Herefordshire í Ardeaglais Hereford.


Caisleán Eastnor.
Is caisleán suite i Herefordshire é Caisleán Eastnor.


Kentchurch Court.
Is teach mór suite i Herefordshire é Kentchurch Court.


Hampton Court, Herefordshire.
Is teach mór suite i Herefordshire é Hampton Court.


Preabchaisleán.
Is struchtúr mór inséidte, mar is dual sa chruth caisleán nó foirgneamh eile é preabchaisleán.


Caoimhín Ó Dubháin.
Is iománaí é Caoimhín Ó Dubháin, nó Kevin Downes mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Pat Begley.
Is iománaí é Pat Begley. Is as Contae Luimnigh é.


Mary Cassatt.
Péintéir agus déantóir priontaí Meiriceánach ab ea Mary Cassatt (22 Bealtaine 1844 – 14 Meitheamh 1926). Rugadh in Allegheny City, Pennsylvania, í. Chaith sí cuid mhaith dá saol sa Fhrainc agus ba i Château de Beaufresne, gar do Pháras, a fuair sí bás. Chuaigh sí go mór faoi anáil Degas agus an Impriseanachais. Sa bhliain 1894, rinne Gustave Geffroy cur síos uirthi mar dhuine de "les trois grandes dames" ("triúr bhan uasal") an Impriseanachais, in éineacht le Marie Bracquemond agus Berthe Morisot.
A luathshaol.
Rugadh Mary Cassatt in Allegheny City, comharsanacht de chuid Pittsburgh anois. Ba den aicme ard-mheánaicmeach a thuismitheoirí. Stocbhróicéir agus amhantraí talún a bhí ina hathair, Robert Simpson Cassat (Cassatt ní ba dhéanaí). Ar thaobh a hathar, ba de shliocht fir dárbh ainm Jacques Cossart í, Úgóineach ón bhFrainc a chuir faoi in Amstardam Nua i 1662. Baincéirí a bhí i muintir a máthar, Katherine Kelso Johnston, duine an-léannta a chuaigh i gcion go mór ar Mary. Thug an teaghlach a aghaidh soir nuair a bhí Mary óg agus d'fhás sí aníos i Lancaster agus i gceantarPhiladelphia. Chaith sí cúig bliana freisin san Eoraip, mar ar fhoghlaim sí Fraincis agus Gearmáinis.
Thosaigh Mary ag freastail ar ranganna Pennsylvania Academy of the Fine Arts i bhPhiladelphia in aois a 15 bliana ar neamhthoil a muintire. Sa bhliain 1866 chuir sí fúithi i bPáras.


May Hill.
Is cnoc i Sasana é May Hill, atá suite i Herefordshire.


The Old House, Hereford.
Is músaem suite i Herefordshire é The Old House.


Worcestershire Beacon.
Is cnoc i Sasana é Worcestershire Beacon, atá suite i Herefordshire.


Ardeaglais St Albans.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Hertfordshire í Ardeaglais St Albans.


Aimiréal.
Is é an ceannasaí is sinsir an loingeas nó cabhlach aimiréal.


Emoji.
Is éard is Emoji ann ná na híocóin nó na pictiúir atá le fáil ar leithéid Facebook agus ar ghutháin chliste is aipeanna. Úsáidtear iad le cur síos a dhéanamh ar mhothúcháin, in áit focal|focail nó coincheapa féin a scríobh. Bíonn roinnt daoine i mbun chomhrá iomlán a dhéanamh leis na straoiseoga seo amháin, gan focal ar bith a úsáid. Chuir Katy Perry físéan ceoil amach inar úsáid sí emoji le cur síos a dhéanamh ar a hamhrán.
Ealaíon clóscríofa - ¯\_(ツ)_/¯
Stair.
Is féidir stair na straoiseog a rianú chomh fada siar leis an alt seo ón iris aoire Mheiriceánach Puck sa bhliain 1881.
Meastar gur tháinig straoiseoga chun cinn i gceart i ré an idirlín i 1982, nuair a mhol an t-eolaí ríomhaireachta Scott Fahlman go mbainfí úsáid as:-) agus:-(le jócanna agus ráitis dháiríre a aithint ó chéile. Tháinig an focal portmanteau ‘emoticon’ chun tosaigh ina dhiaidh sin bunaithe ar ‘emotion icon’.
Cuireadh an focal ‘emoji’ le Foclóir Béarla Oxford sa bhliain 2013, ó fhocail Seapáinise a chiallaíonn ‘pictiúr’ agus ‘carachtar’. Cruthaíodh na hemojis féin ag deireadh na 1990idí ag an ngréasán guthán NTT DoCoMo sa tSeapáin.
Fiúntas.
An Ghaeilge a thugtar ar ‘emoticons’ agus ‘smilies’ araon ná straoiseog, cé go bhfuil difear eatarthu. Is téacs atá i gceist leis na hemoticons ach is pictiúir chearta iad emoji agus tá carachtair ar leith acu in Unicode, an caighdeán códála carachtar atá in úsáid timpeall na cruinne. Fágann sin gur gá don ríomhaire caitheamh leo mar litreacha agus tá seans go bhfuil bosca folamh ann ina n-áit mura bhfuil an pic ar eolas ag an ríomhaire.
Is féidir scéalta a insint leis na straoiseoga. Tá a leithéid de rud is Emoji Dick ann, an t-úrscéal fada Béarla úd slua-aistrithe go hEmojis.
Cruthaítear jócanna leo chomh maith agus déantar iarracht amhráin a aistriú. Dar le suirbhé sa Bhreatain, tá ochtar as gach deichniúr tar éis úsáid a bhaint astu. Deir 72% de dhaoine óga go bhfuil sé níos éasca dóibh a gcuid mothúchán a chur in iúl leo. Deir 29% go n-úsáideann siad iad i leath dá gcuid dteachtaireachtaí iad.
Is féidir ceisteanna a chur nó a fhreagairt leo, is ionann ordóg in airde agus ‘sea’, is féidir póg a sheoladh, do mhothúcháin a léiriú.
Anuas air sin baintear úsáid astu le tuilleadh beochta a chur i rud.
Teangeolaíocht.
Sa bhliain 2016, bhí ‘foclóir’ nua curtha amach ag EmojiWorldBot le go mbeidh “bealach éasca ag cainteoirí Gaeilge na straoiseoga atá uathu a aimsiú”. Maígh lucht EmojiWorldBot go gcabhraíonn a n-uirlis le pobal an domhain uile labhairt le chéile i dteanga a thuigeann cách.
D’oibrigh foireann idirnáisiúnta dearthóirí agus cláraitheoirí ríomhaire le chéile, trí an aip "Telegram", chun an uirlis a chruthú ina dteanga féin. Ba é an tOllamh Kevin Scannell, ó Ollscoil Missouri, a rinne an obair ó thaobh na Gaeilge de.


The SpongeBob SquarePants Movie.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The SpongeBob SquarePants Movie" a rinneadh sa bhliain 2004.


James McNeill Whistler.
Péintéir agus eitseálaí Meiriceánach ab ea James Abbott McNeill Whistler (10 Iúil 1834 – 17 Iúil 1903). Rugadh i Lowell, Massachusetts, é ach chaith sé an chuid ba mhó dá shaol mar dhuine fásta i Sasana. Ní raibh áit ina chuid saothar ealaíne don mhaoithneachas ná le tagairtí mórálta. Chleacht sé "ealaín ar son ealaíne", agus b'fhearr leis stíl dhíreach neamhornáideach. Tá sé sin le feiceáil ina shíniú, a bhí stílithe i bhfoirm fhéileacáin a raibh ga righin fada air in áit an eireabaill. Tá clú ar mhórshaothar leis, "Arrangement in Gray and Black no. 1" (1871) nó, mar is fearr aithne air, "Máthair Whistler". D'éag sé i Londain Shasana agus é 69 bliana d'aois.
A óige.
Rugadh James Whistler i Lowell, Massachusetts, agus tógadh é i Lowell, Stonington, Connecticut, Springfeld, Massachusetts, agus ansin Cathair Pheadair, sa Rúis. Innealtóir iarnróid ab ea a athair. Fostaíodh an t-athair ar feadh tamaill chun iarnród a thógáil sa Rúis. Blianta ina dhiaidh sin, agus James fásta, thug sé an leabhar gurb i gCathair Pheadair a saolaíodh é. Dúirt sé go raibh cead aige áit a bhreithe a roghnú agus nárbh é Lowell a rogha. D'fhreastail sé ar Acadamh Míleata na Stát Aontaithe ag West Point, Nua-Eabhrac.
Arrangement in Gray and Black no. 1
"Symphony in White no 1" ("An Cailín Bán"), 1862


Úgóineach.
Is éard is Úgóineach ann ná duine atá ina bhall d'aicme creidimh Protastúnach Francach a tháinig ar an saol sa 16ú haois, faoi anáil Eoin Cailvín.
Rinneadh géarleanúint ina gcoinne ag tosnú sa 16ú haois. Ní raibh in Ár Lá Fhéile Bairtliméid (1572) ach an tsléacht ba chlúití a rinne orthu. D'ainneoin sin bhí suas le dhá mhilliún Úgóineach sa Fhrainc faoin 17ú haois, an t-ochtú cuid de dhaonra na tíre, i lár, deisceart agus oirthear na tíre go príomha. Thug Forógra Nantes aitheantas ar an chuid is mó dá gceart. Sa bhliain 1685, d'eisigh Louis XIV na Fraince Forógra Fontainebleau a bhain a saoirse creidimh díobh agus cuireadh tús le géarleanúint fhíochmhar orthu. D'éirigh le leathmhilliún Úgóineach éalú ón tír. Fuair an chuid eile díobh bás nó ghlac siad leis an gCaitliceachas.
Chuir na hÚgónaigh fúthu áit ar bith a raibh cead acu. D'éirigh go maith leo mar lucht gnó, dhochtúirí, intleachtóirí agus a leithéid ina lán tíortha ón Afraic Theas go Meiriceá Thuaidh. Ba i dtíortha Protastúnacha na hEorpa a chuaigh an chuid ba mhó díobh a chónaí.
Ár Lá Fhéile Bairtliméid, 1572, i bpéintéireacht de chuid François Dubois


Homer vs. Lisa and the 8th Commandment.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Homer vs. Lisa and the 8th Commandment", den dara sraith "The Simpsons" ar an 7 Feabhra 1991. Scríobh Steve Pepoon an eipeasóid seo. D'fhéach 26.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Principal Charming.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Principal Charming", den dara sraith "The Simpsons" ar an 14 Feabhra 1991. Scríobh David Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 23.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Arnold, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Arnold.


Beeston, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Beeston.


Bingham, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Bingham.


Bracebridge, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Bracebridge.


Bulwell.
Is baile suite i Nottinghamshire é Bulwell.


Carlton, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Carlton.


Cotgrave.
Is baile suite i Nottinghamshire é Cotgrave.


Eastwood, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Eastwood.


Hucknall.
Is baile suite i Nottinghamshire é Hucknall.


Kilton, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Kilton.


Ollerton.
Is baile suite i Nottinghamshire é Ollerton.


Retford.
Is baile suite i Nottinghamshire é Retford.


Warsop.
Is baile suite i Nottinghamshire é Warsop.


Bridgford Thiar.
Is baile suite i Nottinghamshire é Bridgford Thiar.


Kimberley, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Kimberley.


Kirkby-in-Ashfield.
Is baile suite i Nottinghamshire é Kirkby-in-Ashfield.


Mansfield.
Is baile suite i Nottinghamshire é Mansfield.


Netherfield, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Netherfield.


Newark-on-Trent.
Is baile suite i Nottinghamshire é Newark-on-Trent.


Ollerton agus Boughton.
Is baile suite i Nottinghamshire é Ollerton agus Boughton.


Southwell, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Southwell.


Stapleford, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottinghamshire é Stapleford.


Aspley, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Aspley.


Basford, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottingham é Basford.


Carrington, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Carrington.


Clifton, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Clifton.


Colwick.
Is baile suite i Nottingham é Colwick.


Dunkirk, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Dunkirk.


Daybrook.
Is baile suite i Nottingham é Daybrook.


Lenton, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Lenton.


Mapperley.
Is baile suite i Nottingham é Mapperley.


Radford, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Radford.


Strelley.
Is baile suite i Nottingham é Strelley.


Sneinton.
Is baile suite i Nottingham é Sneinton.


Silverdale, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Silverdale.


Sherwood, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Sherwood.


Whitemoor, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottingham é Whitemoor.


St Ann's, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é St Ann's.


Wollaton.
Is baile suite i Nottingham é Wollaton.


Woodthorpe, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottingham é Woodthorpe.


Abbey Park, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottingham é Abbey Park.


Highfields Park, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Highfields Park.


The Arboretum, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é The Arboretum.


Bilborough.
Is baile suite i Nottingham é Bilborough.


Bakersfield, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Bakersfield.


Clifton Village, Nottinghamshire.
Is baile suite i Nottingham é Clifton Village.


Forest Fields.
Is baile suite i Nottingham é Forest Fields.


Hockley Village.
Is baile suite i Nottingham é Hockley Village.


Hyson Green.
Is baile suite i Nottingham é Hyson Green.


Lace Market.
Is baile suite i Nottingham é Lace Market.


Leen Valley.
Is baile suite i Nottingham é Leen Valley.


Lenton Abbey.
Is baile suite i Nottingham é Lenton Abbey.


The Meadows, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é The Meadows.


Nottingham Lár na Cathrach.
Is baile suite i Nottingham é Nottingham Lár na Cathrach.


Old Basford.
Is baile suite i Nottingham é Old Basford.


Rise Park, Nottingham.
Is baile suite i Nottingham é Rise Park.


The Park Estate.
Is baile suite i Nottingham é The Park Estate.


Top Valley.
Is baile suite i Nottingham é Top Valley.


Salamanca.
mionsamhail
Cathair agus común sa tSile is ea Salamanca agus é suite i lár na tíre lámh le Los Vilos. Tá Salamanca suite ar bhruach thuaidh abhainn na Choapa. Sa bhliain 2012 bhí 25,326 duine ina gcónaí ar an mbaile.


Hatfield House.
Is teach suite i Hertfordshire é Hatfield House.


Knebworth House.
Is teach mór suite i Hertfordshire é Knebworth House.


Sopwell Priory.
Is prióireacht Beinidicteach suite i Hertfordshire í Sopwell Priory.


Uaimh Royston.
Is uaimh saorga suite i Hertfordshire í Uaimh Royston.


Snáthaid.
Is miotal snasaithe caol mín le pointe ar an gceann amháin agus poll nó súil le haghaidh snáth ar an eile, úsáide i gcomhair fuáil í snáthaid.


Biorán cniotála.
Is uirlis le haghaidh cniotáil chun fabraicí cniotáilte a tháirgeadh é biorán.


Fuáil.
Is rud éicint a cheangal, a ghreamú, a dheisiú trí ag déanamh greamanna le snáthaid agus snáithe nó inneall fuála í fuáil.


2016.
Bliain bhisigh ab ea an bhliain 2016 (MMXVI). Thosaigh bliain Shíneach an Mhoncaí (猴) ar an 8 Feabhra.
Feabhra.
26 Feabhra – Thóg Olltoghchán na hÉireann, 2016 ar súil


Caramal.
Is siúcra nó síoróip teasa go dtí a thiontaíonn sé donn, úsáidte mar bhlasóir nó dathúchán i gcomhair bia nó deoch é caramal.


Jamie Dornan.
Is aisteoir, mainicín agus ceoltóir é Jamie Dornan. Rugadh é i gContae an Dúin, Éire, ar 1 Bealtaine 1982.


2016 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2016.
Meitheamh.
24 Meitheamh – Thóg an chéad "Gradaim Ceoil Tíre na hÉireann" ar siúl.


Caisleán Carisbrooke.
Is caisleán suite in Inis Iocht é Caisleán Carisbrooke.


Osborne House.
Is teach mór suite in Inis Iocht é Osborne House.


Quarr Abbey.
Is mainistir suite in Inis Iocht é Quarr Abbey.


Aillte bána Dover.
Is aillte suite i gKent iad Aillte bána Dover.


Sceird.
Is cnoc nó réimse na móinteán ard, go háirithe i dTuaisceart Sasana í Sceird.


Aeradróm Inis Oírr.
Is aeradróm suite in Inis Oírr é Aeradróm Inis Oírr.


Aeradróm Inis Mór.
Is aeradróm suite in Inis Mór é Aeradróm Inis Mór.


Aeradróm Inis Meáin.
Is aeradróm suite in Inis Meáin é Aeradróm Inis Meáin.


CLG Cláirsigh Thír Conaill.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i nGlaschu é CLG Cláirsigh Thír Conaill.


CLG Sands McSwiney.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i nDrochaid an Chóta é CLG Sands McSwiney.


CLG Dún Éideann Uí Chonghaile.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i nDún Éideann é CLG Dún Éideann Uí Chonghaile.


CPG Gaeil Glaschu.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i nGlaschu é CPG Gaeil Glaschu.


CLG Cambridge Parnells.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i gCambridge é CLG Cambridge Parnells.


CLG Eoghan Ruadh.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i Luton é CLG Eoghan Ruadh.


CLG Gaeil Erin.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i Luton é CLG Gaeil Erin.


CLG Naomh Damhnait.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i Luton é CLG Naomh Damhnait.


CLG Seamróga Luton.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i Luton é CLG Seamróga Luton.


CLG Éire Óg.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite in Oxford é CLG Éire Óg.


CLG Naomh Colmcille.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i St Albans é CLG Naomh Colmcille.


CLG Naomh Iósaf.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i Waltham Cross é CLG Naomh Iósaf.


CLG Fhánaithe na Gleanna.
Is club Cumann Lúthchleas Gael suite i Watford é Fhánaithe na Gleanna.


MacMurchadha (sloinne).
Is sloinne ársa agus láidir é.


Abtheach Naomh Agaistín.
B'abtheach suite i gKent iad Abtheach Naomh Agaistín.


Ardeaglais Rochester.
Is ardeaglais suite i gKent í Ardeaglais Rochester.


Caisleán Leeds.
Is caisleán suite i gKent é Caisleán Leeds.
Leeds


Caisleán Bodiam.
Is caisleán suite i gKent é Caisleán Bodiam.
Bodiam


Móinteán.
Móinteán Eabhrac Thuaidh i Sasana, clúdaithe le "Calluna vulgaris" sa chuid is mó
Is gnáthóg ardtalaimh neamhshaothraithe oscailte, go hiondúil clúdaithe le fraoch, é an móinteán.


Eanach.
Is talamh íseal agus riascach nó ceantar talún a mbíonn faoin uisce go rialta é eanach.


Tuaisceart Sasana.
Is réigiún i Sasana é Tuaisceart Sasana.


Caisleán Deal.
Is caisleán suite i gKent é Caisleán Deal.
Deal


Ightham Mote.
Is teach mór suite i gKent é Ightham Mote.


Bluewater (Ionad Siopadóireachta).
Is ionad siopadóireachta suite i gKent é Bluewater.


Teach mór Rómhánach Lullingstone.
Is teach mór Rómhánach suite i gKent é Teach mór Rómhánach Lullingstone.


Siopalann.
Is ceantar nó ionad siopaí í Siopalann.
Ar an 20 Aibreán 1954, d'oscail an chéad ionad siopadóireachta i Seattle, Meiriceá.


E4.
Is stáisiún teilifíse é E4 atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 18 Eanáir 2001.


Channel 4.
Is stáisiún teilifíse é Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 2 Samhain 1982.


4seven.
Is stáisiún teilifíse é 4seven atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 4 Iúil 2012.


Film4.
Is stáisiún teilifíse é Film4 atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 1 Samhain 1998.


More4.
Is stáisiún teilifíse é More4 atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 10 Deireadh Fómhair 2005.


4Music.
Is stáisiún teilifíse é 4Music atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 15 Lúnasa 2008.


Heat (bealach teilifíse).
Is stáisiún teilifíse é Heat atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 3 Iúil 2012.


Kerrang! TV.
Is stáisiún teilifíse é Kerrang! TV atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár san Earrach 2001.


Kiss TV.
Is stáisiún teilifíse é Kiss TV atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 26 Meitheamh 1998.


Magic (bealach teilifíse).
Is stáisiún teilifíse é Magic atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 13 Meán Fómhair 2001.


Smash Hits (bealach teilifíse).
Is stáisiún teilifíse é Smash Hits atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár ar an 15 Bealtaine 2001.


The Box (bealach teilifíse).
Is stáisiún teilifíse é The Box atá mar chuid de Channel 4. Chraol an chéad chlár san Aibreán 1992.


Ardeaspag.
Is an ceannasaí easpag freagrach le haghaidh ceantar mór é Ardeaspag.


Robin Hood (2010 film).
Scannán ceoil beochana grinn Meiriceánach ón bhliain 2010 is ea "Robin Hood".


Ardeaglais Meitreapholaiteach Learpholl.
Is ardeaglais Chaitliceach suite i Lancashire í Ardeaglais Meitreapholaiteach Learpholl.


Bá Mhorecambe.
Is inbhear suite i Lancashire í Bá Mhorecambe.


Caisleán Lancaster.
Is caisleán suite i Lancashire é Caisleán Lancaster.


Farantóireachta Mhersey.
Is seirbhís farantóireachta suite i Lancashire í Farantóireachta Mhersey.


Bráthair bocht.
Is ball de oird rialta áirithe fear, go háirithe na ceithre ord déirce (Agaistínigh, Cairmilítigh, Doiminicigh, agus Proinsiasaigh) é bráthair bocht.


Fánaí.
Is ball na daoine a thaistealaíonn as láithreán go láithreán chun féaraigh úr a aimsiú le haghaidh a n-ainmhithe agus níl baile buan aige é fánaí.


Trádáil.
Is an gníomh díol agus ceannach earraí agus seirbhísí í trádáil. Is "Malairt" an focal Gaeilge na hAlban dó.


Pas.
Is doiciméad oifigeach a eisíonn rialtais chun aitheantas agus saoránacht an tsealbhóra a dheimhniú agus a chuireann i dteideal iad taisteal faoina gcumhdach chuig agus as tíortha iasachta é pas.


Glúineach bhiorach.
Glúineach bhiorach a thugtar ar chineál planda.


Anastasia (scannán 1997).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Anastasia" ón mbliain 1997. Fox Animation Studios a léirigh an scannán agus 20th Century Fox a dháil é. Tá an scéal bunaithe ar na finscéalta i dtaobh Ard-Bhandiúc Anastasia Nicolaevna na Rúise, iníon an tSár Nicholas II, is é sin na scéalta gur éalaigh a iníon ar bhealach éigin as bású theaghlach an tsáir ag na cumannaigh Rúiseacha. Sa scannán, tá Anya, bean óg 18 mbliana d'aois agus dílleachta, ag iarraidh teacht ar rian dá muintir. Ligeann péire bithiúnach orthu go bhfuil siad ag cuidiú léi sa chuardach sin ach, i ndáiríre, tá siad ag iarraidh cur ina luí uirthise agus ar an saol mór gurb iníon an tsair í ar a leasa féin.


Hoghton Tower.
Is teach mór suite i Lancashire é Hoghton Tower.


Pendle Hill.
Is cnoc i Sasana é Pendle Hill, atá suite i Lancashire.


St George's Hall, Learpholl.
Is foirgneamh suite i Learpholl, Lancashire í St George's Hall.


Whalley Abbey.
Ba abtheach Cistéirseach suite i Lancashire é Whalley Abbey.


Doiminicigh.
Is ord manach de chuid na hEaglaise Caitlicí é Ord Doiminiceach, ar a dtugtar na "Doiminicigh"


Bunscoil.
Is scoil le haghaidh páistí idir cúig bhliain agus aon bhliain déag d’aois í an bhunscoil.


Meánscoil.
(San Ríocht Aontaithe) is í meánscoil an institiúid a thairgeann oideachas ginearálta do pháistí nár roghnaíodh le haghaidh scoileanna ghramadaí nó ceardscoileanna.


Scátáil rollála.
Is scátáil ar dhromchla crua cé is moite den oighear, mar spórt nó caitheamh aimsire í Scátáil rollála.


Giya Kancheli.
Is cumadóir ceoil agus stiúrthóir foirinn cheoil cáiliúil de chuid na Seoirsia é Giya Kancheli (rugadh 10 Iúil 1935 i Tbilisi) a bhfuil cáil ar leith tuillte aige mar gheall ar chumadh ceoil do scannáin.
Bhí rath ollmhór ar an gceol a scríobh sé do scannáin, go háirithe de chuid Georgiy Daneliya.
A shaothar.
Kancheli, Giya
Kancheli, Giya
Kancheli, Giya


Gloine formhéadúcháin.
Is lionsa a dhéanann íomhá mhéadaithe, feistithe go hiondúil i bhfráma le sáfach agus úsáidte le scrúdú nithe beaga nó mionsonraithe mar méarloirg agus mínchló í gloine formhéadúcháin.


Láib.
Is ábhar bog, greamaitheach a thagann de dheasca ithir agus uisce á meascadh lena chéile í láib.


Ardeaglais Leicester.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Leicestershire í Ardeaglais Leicester.


Bradgate Park.
Is páirc phoiblí suite i Leicestershire í Bradgate Park.


Beacon Hill, Leicestershire.
Is cnoc i Sasana é Beacon Hill, atá suite i Leicestershire.


Caisleán Belvoir.
Is caisleán suite i Leicestershire é Caisleán Belvoir.


Reoán.
Is meascán na siúcra leis uisce, gealacán uibhe, nó im, úsáidte mar cumhdach le haghaidh cístí nó brioscaí é Reoán.


Trádáil sclábhaithe Bharbarach.
a> á gceannachán na cimí Críostaí sa Stáit Barbarach
Thagair an trádáil sclábhaithe Bharbarach leis na margaí sclábhaí a bhí faoi bhláth ar an gCósta Barbarach an Afraic Thuaidh, nó Maracó nua-aimseartha, an Ailgéir, an Túinéis, agus Libia Thiar, idir an 16ú agus 19ú haoiseanna. Sa bhliain 1631, d'ionsaigh Foghlaithe mara Barbarach ar an nDún na Séad agus a thógtaí a lán cimí as.


Oliver & Company.
Scannán beochana Meiriceánach de chuid Disney is ea "Oliver & Company" a rinneadh sa bhliain 1988.


Lady and the Tramp.
Scannán beochana Meiriceánach de chuid Disney is ea "Lady and the Tramp" a rinneadh sa bhliain 1955. Walt Disney a léirigh agus a scaoil é do na pictiúrlanna ar 22 Meitheamh 1955. Buena Vista Distribution an chuideachta a dháil é. Tá sé bunaithe ar an leabhar "Happy Dan, The Whistling Dog" le Ward Greene. Eisíodh scannán leantach ', mar fhíseán, i mí Feabhra 2006.


Liv and Maddie.
Clár teilifíse Meiriceánach is ea "Liv and Maddie" a craoladh ar an Disney Channel.


Fionnóg (Éisc).
Is iasc í fionnóg. Is í "Breac" an ainm a chuirtear uirthi i nGaeilge na hAlban.


Puball.
Is foscadh iniompartha, déanta as éadaigh, taca ar ceann nó níos mó cuaillí agus sínithe go teann as cordaí nó lúba feistithe go bacáin tiomáinte sa thalamh é puball.


The Little Mermaid (scannán 1989).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Little Mermaid" a rinneadh sa bhliain 1989.


The Jungle Book (scannán 1967).
Scannán ceoil beochana grinn Meiriceánach is ea "The Jungle Book" a rinneadh sa bhliain 1967.


One Hundred and One Dalmatians.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "One Hundred and One Dalmatians" a rinneadh sa bhliain 1961.


Gordy.
Scannán Meiriceánach is ea "Gordy" a rinneadh sa bhliain 1995. Bhí sé scaoilte do na pictiúrlanna ar 22 Meitheamh 1995. Miramax Family Films an chuideachta a dháil é.


The Aristocats.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Aristocats" a rinneadh sa bhliain 1970.


Tangled.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Tangled" a rinneadh sa bhliain 2010.


Beauty and the Beast (scannán 1991).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Beauty and the Beast" a rinneadh sa bhliain 1991.


Peter Pan (scannán 1953).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Peter Pan" a rinneadh sa bhliain 1953.


Frozen (scannán 2013).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Frozen" a rinneadh sa bhliain 2013. Ba é seo an scannán is mó a thug airgead isteach sa bhliain 2013.


The Many Adventures of Winnie the Pooh.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Many Adventures of Winnie the Pooh" a rinneadh sa bhliain 1977.


Lilo & Stitch.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Lilo & Stitch" a rinneadh sa bhliain 2002.


Robin Hood (scannán 1973).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Robin Hood" a rinneadh sa bhliain 1973.


The Great Mouse Detective.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Great Mouse Detective" a rinneadh sa bhliain 1986.


The Sword in the Stone (scannán).
Scannán ceoil beochana grinn Meiriceánach is ea "The Sword in the Stone" a rinneadh sa bhliain 1963. Walt Disney a léirigh agus a scaoil é do na pictiúrlanna ar 25 Nollaig 1963. Buena Vista Distribution an chuideachta a dháil é.


The Rescuers Down Under.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Rescuers Down Under" a rinneadh sa bhliain 1990.


The Princess and the Frog.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Princess and the Frog" a rinneadh sa bhliain 2009.


Cinderella (scannán 1950).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Cinderella" a rinneadh sa bhliain 1950.


Bolt (scannán 2008).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Bolt" a rinneadh sa bhliain 2008.


Tarzan (scannán 1999).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Tarzan" a rinneadh sa bhliain 1999.


Sleeping Beauty (scannán 1959).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Sleeping Beauty" a rinneadh sa bhliain 1959.


Brother Bear.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Brother Bear" a rinneadh sa bhliain 2003.


Fun and Fancy Free.
Scannán ceoil beochana grinn Meiriceánach is ea "Fun and Fancy Free" a rinneadh sa bhliain 1947. Walt Disney a léirigh agus a scaoil é do na pictiúrlanna ar 27 Meán Fómhair 1947. RKO Radio Pictures an chuideachta a dháil é.


The Hunchback of Notre Dame (scannán 1996).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Hunchback of Notre Dame" a rinneadh sa bhliain 1996.


Winnie the Pooh.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Winnie the Pooh" a rinneadh sa bhliain 2011.


The Adventures of Ichabod and Mr. Toad.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Adventures of Ichabod and Mr. Toad" a rinneadh sa bhliain 1949.


Chicken Little (scannán 2005).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Chicken Little" a rinneadh sa bhliain 2005.


Wreck-It Ralph.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Wreck-IT Ralph" a rinneadh sa bhliain 2012.


The Emperor's New Groove.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Emperor's New Groove" a rinneadh sa bhliain 2000.


Mulan (scannán 1998).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Mulan" a rinneadh sa bhliain 1998.


Hercules (scannán 1997).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Hercules" a rinneadh sa bhliain 1997.


Meet the Robinsons.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Meet the Robinsons" a rinneadh sa bhliain 2007.


Make Mine Music.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Make Mine Music" a rinneadh sa bhliain 1946.


Melody Time.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Melody Time" a rinneadh sa bhliain 1948.


The Black Cauldron (scannán).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Black Cauldron" a rinneadh sa bhliain 1985.


Fantasia 2000.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Fantasia 2000" a rinneadh sa bhliain 1999.


Dinosaur (scannán).
Scannán ríomhbheochana Meiriceánach is ea "Dinosaur" a rinneadh sa bhliain 2000.


Treasure Planet.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Treasure Planet" a rinneadh sa bhliain 2002.


Home on the Range (scannán 2004).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Home on the Range" a rinneadh sa bhliain 2004.


The Nightmare Before Christmas.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Nightmare Before Christmas" a rinneadh sa bhliain 1993.


Jíons.
Is treabhsair buanfasach neamhfhoirmiúla déanta de deinim nó fabraic chadáis eile é jíons.


Caisleán Ashby de la Zouch.
Caisleán Ashby de la Zouch
Is caisleán suite i Leicestershire é Caisleán Ashby de la Zouch.


Grace Dieu Priory.
Ba phrióireacht Agaistíneach suite i Leicestershire í Grace Dieu Priory.


Mount St Bernard Abbey.
Is mainistir Cistéirseach suite i Leicestershire í Mount St Bernard Abbey.


Ardeaglais Lincoln.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Lincolnshire í Ardeaglais Lincoln.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2016.
Ba é Craobh Shinsear Iomána na hÉireann 2016 an 129ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Thosaigh an chraobh ar an 1 Bealtaine 2016 agus chríochnaigh sé ar an 4 Meán Fómhair 2016.
Foirne.
Tá 14 fhoireann páirteach sa chraobhchomórtas.


Belton House.
Is teach mór suite i Lincolnshire é Belton House.


Caisleán Bolingbroke.
Is caisleán suite i Lincolnshire é Caisleán Bolingbroke.


Caisleán Lincoln.
Is caisleán suite i Lincolnshire é Caisleán Lincoln.


Lincoln Medieval Bishop's Palace.
Is pálás suite i Lincolnshire é Lincoln Medieval Bishop's Palace.


Ascaill Ríoga, Béal Feirste.
Sráid i mBéal Feirste, Tuaisceart Éireann, is ea an Ascaill Ríoga, nó Royal Avenue go hoifigiúil. Tá sí suite i gCeantar na hArdeaglaise i gceartlár na cathrach. Príomhshráid siopadóireachta atá inti ó bunaíodh í sa bhliain 1881. Bhíodh an Grand Central Hotel, an t-óstán is mó cliú i mBéal Feirste, suite insan Ascaill Ríoga. Sa bhliain 1893 a tógadh é, agus baineadh úsáid as é mar bheairic de chuid Arm na Breataine Móire ón bhliain 1972 go dtí na luath-1980idí. Leagadh é agus tógadh cuid de Westfield CastleCourt, coimpléacs siopadóireachta, ina áit faoi dheireadh na 80idí.


St Martin's Church, Stamford.
Is eaglais Anglacánach suite i Lincolnshire í St Martin's Church, Stamford.


St Wulfram's Church, Grantham.
Is eaglais Anglacánach suite i Lincolnshire í St Wulfram's Church.


Aston Hall.
Is teach mór suite i Midlands Thiar é Aston Hall.


Barr Beacon.
Is cnoc i Sasana é Barr Beacon, atá suite i Midlands Thiar.


Folklore.
Is cluiche riomhaire PlayStation 3 é "Folklore", a eisíodh sa bhliain 2007. Is iad Keats agus Ellen na príomhcharactair sa chluiche. In Éirinn atá an scéal suite, i mbaile Dúlainn i gContae an Chláir agus nuair a bhí Ellen agus Keats ansin, chuaigh siad isteach sa domhan thíos. Tá go leor ainmhithe draíochtúil ansin, mar shampla: an Púca, an tsíog, an kilmoulis, an cait sidhe, an bhean sí, an ogma, an barghest, an gruagach, an bugaboo, an henky, an imp agus an boobrie.


Birmingham Músaem agus gailearaí ealaíne.
Birmingham músaem agus gailearaí ealaíne
Is músaem agus gailearaí ealaíne suite i Midlands Thiar é Birmingham músaem agus gailearaí ealaíne.


Clent Hills.
Is cnoc i Sasana é Clent Hills, atá suite i Midlands Thiar.


Council House, Birmingham.
Is ceanncheathrú an Birmingham City Council suite i Midlands Thiar é Council House.


St Peter's Collegiate Church.
Is eaglais Anglacánach suite í Midlands Thiar é St Peter's Collegiate Church.


Taibhse (osnádúrtha).
Is taispeánadh an duine marbh a chreidtear le taispeáin nó a réaladh chun na beo mar íomhá néalmhar go tipiciúil é taibhse.


Eiteán.
Is corc ina bhfuil cleití atá feistithe chun cruth cón a chumadh agus buailtear le raicéid san cluiche badmantan é eiteán.


Zú Dudley.
Is zú suite i Midlands Thiar é Zú Dudley.


Ardeaglais Northampton.
Is ardeaglais Chaitliceach suite i Northamptonshire í Ardeaglais Northampton.


Caisleán Rockingham.
Is caisleán suite i Northamptonshire é Caisleán Rockingham.


The Holy Sepulchre, Northampton.
Is eaglais Anglacánach suite i Northamptonshire í The Holy Sepulchre.


Comhairle Contae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúin.
Is comhairle i nDún Laoghaire-Ráth an Dúin í Comhairle Contae Dhún Laoghaire-Ráth an Dúinh.


Comhairle Contae Fhine Gall.
Is comhairle i Fine Gall í Comhairle Contae Fhine Gall.


Comhairle Contae Átha Cliath Theas.
Is comhairle in Áth Cliath Theas í Comhairle Contae Átha Cliath Theas.


Comhairle Contae Uíbh Fhailí.
Is comhairle in Uíbh Fhailí í Comhairle Contae Uíbh Fhailí.


Comhairle Cathrach Chorcaí.
Is comhairle i gCorcaigh í Comhairle Cathrach Chorcaí.


Comhairle Cathrach agus Contae Luimnigh.
Is comhairle i gContae Luimnigh í Comhairle Cathrach agus Contae Luimnigh.


Comhairle Contae Thiobraid Árann.
Is comhairle suite i gContae Thiobraid Árann í Comhairle Contae Thiobraid Árann.


Comhairle Cathrach agus Contae Phort Láirge.
Is comhairle i gContae Phort Láirge í Comhairle Cathrach agus Contae Phort Láirge.


Comhairle Cathrach na Gaillimhe.
Is comhairle i gContae na Gaillimhe í Comhairle Cathrach na Gaillimhe.


A Series of Unfortunate Events.
Is sraith leabhar grinn do pháistí le Lemony Snicket (ainm cleite Daniel Handler, scríbhnneoir Meiriceánach) é "A Series of Unfortunate Events". Tá 13 leabhar sa tsraith. Is iad Violet, Klaus, Sunny agus an Cúnta Olaf na príomhcharactair. Chuir amach scannán sa bhliain 2004 faoin teideal "Lemony Snicket's A Series of Unfortunate Events".


Doug Stanhope.
Is fear grinn Meiriceánach é Doug Stanhope. Rugadh é i Worcester, Massachusetts sa bhliain 1967. Tá go leor DVDs, CDs agus podchraoltaí aige. Bhí sé ar an gclár teilifise BBC, "Charlie Brooker's Weekly Wipe," sa bhliain 2010 agus sa dráma grinn, "Louie," ar an stáisiún teilifíse FX sa bhliain 2011.


Homo naledi.
Is mamach díofa é "Homo naledi". Tháinig seandálaithe ar chnámha "Homo naledi" i bpluais, i Cradle of Humankind, san Afraic Theas sa bhlian 2013. Tá "Homo naledi" sa ghéineas "Homo", an géineas atá an duine ann. Bhí siad ar an domhan 2.5 nó 2.8 milliún bliaina ó shin. Ceapann eolaithe go bhfuil na cnámharlaigh ón Afraic Theas thart ar trí mhilliún bliaina ó shin.


An Pictiúr Dorian Gray.
Is úrscéal Gotach é An Pictiúr Dorian Gray (The Picture of Dorian Gray as Béarla) den Oscar Wilde. Scríobh sé an leabhair sna blianta 1889 go dtí 1891. Foilsíodh den chéad uair é sa bhliain 1890 san iris, "Lippincott's Monthly Magazine," i Sasana.
An Plota.
Is é Dorian an príomhcharactar sa scéal. Fearr óg áilainn ab ea é. Phéinteáil a chara, Basil Hallward, é. Bhí Dorian agus Lord Henry Wotton ag comhrá nuair a bhí Basil ag péinteáil, agus duairt Lord Henry go bhfuil an óige an rud is tábhactaí sa saor. Dhéanann Dorian achainí go mbeidh sé óg go deo agus fuair sé a achainí. Thosaigh Dorian ag caitheamh opium agus ag déanamh rudaí eile mífholláin. Fuair an pictúir an damáiste.
Thit Dorian i ngrá le Sybil Vane, aisteoir san amharclann, ach chuir sí a lámh ina bhás féin. Cheap Dorian go bhí James Vane, deartháir Sybil, ag seilg é féin. Scaoil chara Dorian James Vane bás de thimpiste nuair a bhí sé amach ag seilg ainmhithe. Cúpla blian níos déanaí féach Dorian ar an pictúir uafásach d'é féin agus rinne sé dúnmharú ar Basil le scian.


Corn Quidditch an Domhain.
Comórtas idirnáisiúnta Quidditch (sport ficsean a rinne an údar, J. K. Rowling) is ea Corn Quidditch an Domhain, an príomhchomórtas Quidditch sa domhan. Bíonn sé ar siúl gach ceithre bliana. Bhuaigh an Bhulgáir an comórtas sa bhliain 2014, agus beidh an chéad cheann eile ar siúl sa bhliain 2018. Thosaigh an comórtas sa bhliain 1473 agus imir An Trasalváin agus Flóndras sa chluiche cheannais.


Foireann Quidditch náisiúnta na hÉireann.
Is í Foireann Quidditch náisiúnta na hÉireann foireann Quidditch oileáin na hÉireann. Chaitheamh siad an dath gorm agus is iad na ainmnithe agus na uimhircha i dath airgead. Imríonn siad i gCorn Quidditch an Domhain. Bhuaigh siad an comórtas sa bhliain 1994 in aghaidh An Bhulgáir. Seo é an foireann ar an lá sin; Troy, Mullet, Moran, Connolly, Quigley, Ryan agus Lynch.


Quidditch.
Is spórt draíochtúil é Quidditch. Rinne an údar Sasannach J. K. Rowling é ina sraith leabhair, Harry Potter. Bíonn na himreoirí ag eitilt ar scuaibe. Is iad Chasers, Keepers, Beaters agus Seekers na himreoirí difriúil ar gach foireann Quidditch. Caitheann na Chasers an liathróid Quafflie isteach sa cúl agus fuair siad deich pointe. Nuair a gabháil an Seeker an Snitch (liathróid ána bheag) fuair a cuid foireann 150 pointe agus tá an cluiche críochnaithe. Imríonn an charachtair Harry Potter ar foireann Gryffindor sa comórtas Quidditch Hogwarts i gcoinne Ravenclaw, Hufflepuff agus Slytherin.


Blenheim Palace.
Is teach mór suite in Oxfordshire é Blenheim Palace.


Carfax, Oxford.
Is acomhal suite in Oxfordshire é Carfax.


Capall Bán Uffington.
Is figiúr cnoic réamhstairiúil suite in Oxfordshire é Capall Bán Uffington.


Ardeaglais Christ Church, Oxford.
Is ardeaglais Anglacánach suite in Oxfordshire í Ardeaglais Christ Church.


Guayaquil.
Guayaquil ón aer. Is féidir patrún na mblocanna cearnacha atá coitianta i gcathracha an Domhain Úir a fheiceáil go soiléir.
An chathair is mó in Eacuadór is ea Guayaquil agus é suite ar bhruach thiar na habhann Guayas, in iarthar na tíre. Ritheann an Guayas isteach i Murascaill Guayaquil, san Aigéan Ciúin, timpeall is 20 míle slí níos faide ó dheas ón gcathair. Is í an Guayas an abhainn is mó i Meiriceá Theas a shníonn isteach san Aigéan Ciúin, cuid den chúis le tábhacht Guayaquil mar chalafort. Bhí cónaí ar 2,560,505 duine sa chathair de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2011.
Stair.
Bhíodh Indiaigh ina gcónaí insan áit ina bhfuil Guayaquil inniu sular tháinig na hEorpaigh a chéaduair. Dhéanaidís trádáil feadh na cóstaí chomh fada ó dheas le deisceart Pheiriú agus ó thuaidh le deisceart Mheicsiceo. De réir na leabhar staire, bhunaigh na Spáinnigh an chathair sa bhliain ar 25 Iúil 1534 faoin ainm Santiago de Guayaquil, nó le bheith cruinn, Muy Noble y Muy Leal Ciudad de Santiago de Guayaquil ("Cathair an-uasal agus an-dílis Santiago de Guayaquil").
D'fhulaing Guayaquil ionsaithe foghlaithe mara, Sasanaigh sa chuid ba mhó, i luathstair na cathrach.
Chomh déanach le 1709 ghlac drong díobh seilbh ar Guayaquil; d'imigh siad nuair a bhris an calar amach sa chathair. Ar 9 Deireadh Fómhair 1820 d'éirigh cuid de na saoránaigh. Beagnach gan foréigean, ghabh siad na hoifigigh Spáinneacha agus d'fhógair Guayaquil a bheith neamhspleách. Céim mhór a bhí ann i gcogadh an neamhspleáchais in Ecuadór.


Q....
Cláir teilifís conspóideach de Spike Milligan é Q... (24 Márta 1969 go dtí 25 Meán Fomhair 1982). Tá "Q" ána tábhachtach i stair an choiméide. Bhí an-tionchar aige ar Monty Python. Úsaid Milligan sruth comhfheasa agus tá sceitseanna surreal ann. Bhí sé ar siuil ar BBC. Tá go leor de na clárachta caillte anois.


Músaem Oxford.
Is músaem suite in Oxfordshire é Músaem Oxford.


St Michael at the North Gate.
St Michael at the North Gate
Is ardeaglais Anglacánach suite in Oxfordshire é St Michael at the North Gate.


Radcliffe Camera.
Is foirgneamh suite in Ollscoil Oxford, Oxfordshire é Radcliffe Camera.


Tom Tower.
Is túr suite in Oxfordshire é Tom Tower.


Teastas Eorpach na Gaeilge.
Is scrúduithe cumais agus cáilíochta iad scrúduithe TEG (Teastas Eorpach na Gaeilge) d’fhoghlaimeoirí fásta na Gaeilge. Tá baint ag TEG leis an Fhráma Tagartha Comónta Eorpach do Theangacha (Comhairle na hEorpa, 2001). Scrúdaítear na ceithre scil: labhairt, cluastuiscint, léamhthuiscint agus scríbhneoireacht. Tá na scrúduithe ar fáil faoi láthair ag cúig leibhéal ó Bhonnleibhéal 1 (A1) go hArdleibhéal 1 (C1). Tá an rogha ag iarrthóirí ag gach leibhéal an scrúdú iomlán a dhéanamh (Lánchreidiúint) nó an scrúdú cainte amháin a dhéanamh (Páirtchreidiúint).
Is é TEG an chéad chóras teastasaithe d'fhoghlaimeoirí fásta Gaeilge a bhfuil baint aige le córas scrúduithe ALTE/Comhairle na hEorpa. Tá forbairt déanta ar a leithéid de chóras le haghaidh fhormhór na dteangacha eile san Eoraip cheana. Cabhraíonn an córas seo leis na foghlaimeoirí a gcuid staidéir a phleanáil agus aitheantas a fháil as an dul chun cinn atá déanta acu. Buntáiste eile a bhaineann leis an chóras seo ná go dtugann sé cruthúnas d’institiúidí oideachais agus d'fhostóirí maidir le cumas teanga agus iad ag roghnú iarrthóirí do chúrsaí, do phoist nó d'ardú céime. Tá tábhacht faoi leith leis seo ó tháinig forálacha Acht na dTeangacha Oifigiúla (2003) i bhfeidhm. Tá Ionad na dTeangacha in Ollscoil Mhá Nuad ina bhall de ALTE (Association of Language Testers in Europe) a dhéanann monatóireacht ar ábhar agus ar chaighdeán scrúduithe TEG.
Tá aitheantas oifigiúil faighte ag Ionad na dTeangacha Ollscoil Mhá Nuad ón Roinn Oideachais agus Scileanna do Mheánleibhéal 2 (B2) Teastas Eorpach na Gaeilge (TEG). Ciallaíonn sé seo go sásaíonn TEG Meáneibhéal 2 (B2) na critéir iontrála do chúrsaí fochéime agus iarchéime san Oideachas sna coláistí oiliúna.


Caisleán Oakham.
Is caisleán suite i Rutland é Caisleán Oakham.


Avebury.
Is heinse suite i Shropshire é Avebury.


Buildwas Abbey.
Is abtheach suite i Shropshire é Buildwas Abbey.


Caisleán Ludlow.
Is caisleán scriosta suite meánoiseach, suite i mbaile den ainm céanna sa chontae Shropshire, é Caisleán Ludlow. Seasann sé ar ros, a bhreathnaíonn amach ar Abhainn Tefeidiad. Bunaigh Walter de Lacy an caisleán is dócha, tar éis Choncas na Normannach agus bhí sé ar cheann de na céad caisleáin cloiche a tógadh sa Bhreatain. Le linn an chogaidh chathartha, sa 12ú haois, d'athraigh úinéireacht an chaisleáin arís agus arís eile, idir de Lacy agus a chéile comhraic, agus neartaíodh é a thuilleadh le Túr Mór agus bábhún seachtrach mór. I lár an 13ú haois, fágadh Caisleán Ludlow le huacht chuig Geoffrey de Geneville, a atógadh cuid den bábhún istigh, agus bhí an caisleán páirteach i gCogadh an Dara Barúin. Fuair Roger seilbh ar an chaisleán sa bhliain 1301, agus leathnaigh sé an coimpléasc inmheánach de na foirgnimh a thuilleadh, agus choimeád an teaghlach Mortimer seilbh ar Ludlow ar feadh breis agus céad bliain.
Caisleán, Ludlow


A Troll in Central Park.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "A Troll in Central Park" a rinneadh sa bhliain 1994.


Comhairle na hEorpa.
Eagraíocht idir-rialtasach réigiúnach a bunaíodh sa bhliain 1949 is ea Comhairle na hEorpa, a chuireann chun cinn cearta an duine, an daonlatnirlahas agus forlámhas an dlí ina 47 ballstát, a chlúdaíonn clúdach 820 milliún saoránach. Eagraíocht ar leith is ea é ón Aontas Eorpach, cé go ndéantar uaireanta é mhearbhall leis, toisc is dócha go roinneann siad an bhratach na hEorpa le chéile. Murab ionann agus an tAontas Eorpach, ní féidir le Chomhairle na hEorpa a dlíthe ceangailteachaa chur i bhfeidhm.
Bunaíodh an Chomhairle tar éis an Dara Cogadh Domhanda trí Chonradh Londan agus tá sé méadaithe ón 9 stát bunaidh (le n-áirítear Éire) go 47 inniu.
Tá meas ar obair na Comhairle chun cuidiú le mionlaigh náisiúnta a chosaint, troid in aghaidh ciníochais agus seineafóibe, agus caimiléireacht a chomhrac.
Comhairle na hEorpa


Ruaidhrí Ó Báille.
Is úrscéalaí Éireannach é Ruaidhrí Ó Báille. Scríobh sé na leabhair Dúnmharú ar an Dart agus An Tobar. Foilsíodh an t-úrscéal Dúnmharú ar an Dart i 1989.


All Dogs Go to Heaven.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "All Dogs Go to Heaven" a rinneadh sa bhliain 1989.


Vladimir Nabokov.
Úrscéalaí Rúiseach-Mheiriceánach ab ea Vladimir Vladimirovich Nabokov, a rugadh ar an 22 Aibreán 1899 i gCathair Pheadair, an Rúis, agus a cailledh i Montreux, an Eilvéis, ar an 2 Iúil 1977).
Vladimir Sirin an t-ainm cleite a d'úsáideadh sé uaireanta. Is é "Lolita", an t-úrscéal conspóideach a scríobh sé as Béarla faoi scéal péidifileach grá, an saothar is mó a tharraing súil na ndaoine air, ach le fírinne chum sé a lán leabhar ceannródaíoch eile, ar nós "Pale Fire". Níor shocraigh sé síos i Meiriceá ach sa bhliain 1940.
Teanga.
Bhí Nabokov ina scríbhneoir tábhachtach ina theanga dhúchais féin sular aistrigh sé go dtí na Stáit Aontaithe, ach nuair a d'aistrigh, chuaigh sé leis an mBéarla ar fad mar theanga scríbhneoireachta. Is mar scríbhneoir Béarla a bhain sé amach clú domhanda.
Vladimir Nabokov sa bhliain 1969
Bhí Béarla agus Fraincis aige óna chéad óige, nó cosúil lena lán uaisle Rúiseacha san am tógadh go hilteangach é. San am chéanna is léir gur Béarla seanfhaiseanta ardliteartha a bhí aige riamh, agus is léir do léitheoirí a chuid saothar nár tógadh in aon tír Bhéarla é.
Feithideolaíocht.
Bhí Nabokov ina fheithideolaí chomh maith, agus d'aithin is d'ainmnigh sé cúpla speiceas nua d'fheileacáin. Ní raibh sé go bunúsach ach ina thacsanomaí (is é sin, ina aicmitheoir speiceas nua), agus ní raibh tuiscint ródhomhain aige ar an mbitheolaíocht - a mhalairt ar fad níor chreid sé sna géinte ná i dteoiricí nua-aoiseacha na hoidhreachtúlachta.


Risteard Ó Foghludha.
Múinteoir, iriseoir agus eagarthóir ba ea Risteard Ó Foghludha a rugadh, i gCnoc Chonaill Aodha, idir Eochaill agus Cill Ia, Contae Chorcaí. Feirmeoir a athair Risteard (1830–1910). Peg Long ab ainm dá mháthair. Ba é an duine is sine de sheachtar cailíní agus cúigear buachaillí agus d'fhreastail sé ar Scoil na mBráithre Críostaí, Eochaill.
Feirmeoir ba é a athair Risteard (1830–1910) agus Peg Long ab ainm dá mháthair. Cainteoirí dúchais Gaeilge an bheirt acu agus creidtear gur chainteoir dúchais Risteard freisin. Bhí sé ar scoil ag na Bráithre Críostaí in Eochaill agus bhuaigh sé duais sa Ghaeilge ann. Thoirbhir sé a leabhar Carn Tighearnaigh (1938) "do Mháirtín Ó Buadhacháin in Eochaill, don té do chéad-thug teagasc dam i léigheamh agus i scríobhadh ár dteangadh dúthchais".
Níos déanaí ar aghaidh, d’aistrigh sé go dtí Baile Átha Cliath, timpeall na bliana 1888. Is dócha, gur chaith sé an dá bhliain úd ag obair i gCumann Ríoga Bhaile Átha Cliath, i dTeach Laighean ag an am seo agus go raibh sé ag foghlaim na luathscríbhneoireachta. Bhí post tuairisceora aige san Freeman’s Journal, i dtús na 1890idí. Mhaíodh sé gur air a thit sé óráid dheireanach úd Pharnell sna Creaga, Co.na Gaillimhe, ar 27 Meán Fómhair 1891 a thuairisciú.
Chaith sé ocht mbliana i Sasana ag reic meaisíní clóscríbhneoireachta agus d’fhill sé ar Bhaile Átha Cliath ag tosach an 20ú céad.
Thall a thosaigh sé ag díol clóscríobhán do mhuintir Underwood. An comhlacht sin a sheol ar ais go hÉirinn é i bhfíorthosach an chéid. Go dtí tuairim 1905 ní raibh oifig acu i mBaile Átha Cliath agus chaitheadh Risteard tréimhsí fada i mBéal Feirste. Ach d’fhilleadh sé ar Bhaile Átha Cliath ag an deireadh seachtaine. Bhí sé ag múineadh i gColáiste na Carraige Duibhe idir na blianta 1905-07.
Bhunaigh sé Craobh an Chéitinnigh i 1901, in éineacht le Seosamh Ó Tórna (Tórna), Seán Ó Cuív agus Seán Ó Ceallaigh
Ba é a roghnaigh mana don Chraobh: ‘Múscail do mhisneach, a Bhanba’. Go ceann naoi mbliana bhí sé ina rúnaí acu.
Phós Risteard Eily Barnes (rugadh i Raghnallach in 1884) Meitheamh 1910. Rugadh mac amháin dóibh, Gearóid.
Foilsíodh a chéad saothar próis in An Claidheamh Soluis 17 Lúnasa 1901, faoin ainm cleite ‘An Corcaigheach Macánta’. I Loch Léin, Samhain 1903, a bhain sé feidhm as ‘Fiachra Éilgeach’ a chéaduair.
Ag cur eagair ar fhilí na Mumhan an gnó is mó ar chaith sé a shaol leis: Piaras Mac Gearailt (1905), Donncha Rua Mac Conmara (1908, 1933), Brian Merriman (1912, 1949), Tadhg Gaelach Ó Súilleabháin (1929), Pádraig Phiarais Cúndún (1932), Seán Clárach Mac Domhnaill (1932), Liam Dall Ó hIfearnáin (1939), Eoghan Rua Ó Súilleabháin (1937), Liam Inglis (1937), Pádraig Denn (1942), Liam Rua Mac Coitir (1937), Eoghan an Mhéirín Mac Carrthaigh (1938), An tAthair Conchubhar Ó Briain (1938), Éamonn de bhFál (1946), Filí na Máighe (1952).
Sa bhliain 1935, d’fhoilsigh Brún agus Ó Nualláin a Logainmneacha, sé sin an 'Dictionary of Irish Place-names'. Is í an abairt dheireanach aige sa réamhrá: ‘"In aon chúig bliana amháin do gheofaí teacht ar Ghael-ainmneacha fhurmhór ár mbailte fearainn agus ár bparóistí ach cur chuige i gceart. Ba chóir don stát tabhairt faoin ngnó gan mhoill"’. Deirtear go raibh 40,000 ainm bailithe aige féin. Teideal eile leis is ea: Saol-ré Sheathrúin Céitinn, 1908; Imeachtaí an Oireachtais, Sgéalta triúir, 1919; Scoth-duanta, 1933; Duanarán ré 1600-1700, 1935; Mil na hÉigse, 1945; an seach-chló Cath Chnoic na nOs, [gan dáta]. Ba é a chuir eagar ar Seod-aistí as Conamara, 1943 le Peadar Neilí Ó Domhnaill. Aistriúcháin leis is ea: Fíoraon le fiarán,(Tolstoy); An Béar, 1923 (Chekhov); Ag Suirghe leis an mBaintreach, 1927 (The Courting of the Widow Malone le Constance P. Anderson); Fiche gearrscéal ar na thionntódh as an bhFraingcis, 1930; Naoi ngearra-chluichí ar n-a thionntódh ag Fiachra Éilgeach, 1930; Maria Chapdelaine, 1933 (Louis Hemon); Cnósach gearr-scéal. Ar n-a dtionntódh ón bhFraingcis, 1934; An Phíb fé sna bántaibh, 1933 (The Pipe in the fields le T.C. Murray); Oilibhéar Dubh, 1935 (an dráma Black Oliver le John Guinan); An Bheidhlín Buadha, 1935 (François Coppée); An Sárúchán, 1935 (The Lifting le John Brandane); Eoinín Bocht, 1942 (El Pobrecito Juan le Gregorio Martinez Sierra). Tiarnaí deireanacha Urmhún (1956), aistriúchán ar The Last Lords of Ormond le Dermot F. Gleason a shaothar deiridh.
Bhí post bainisteora ag Risteard sa chomhlacht 'Underwood Typewriter Co.', ag 5 Sráid Laighean, anuas go dtí Aibreán 1936 nuair a thosaigh sé ag obair don Ghúm. Bhí sé ina eagarthóir tamall ag Brún agus Ó Nualláin. gur éirigh idir é agus an bhainistíocht. Ní bheadh cúrsaí go rómhaith aige murach gur fhéach Éamon de Valera chuige gur ceapadh é ar fhoireann Choimisiún na Logainmneacha sa bhlian 1946. Ceapadh é mar eagarthóir ar an aistriúchán den Bhunreacht, a bhí a dhéanamh ag Mícheál Ó Gríobhtha, ar 11 Samhain 1936. Deir Breandán Mac Giolla Coille in Feasta, Deireadh Fómhair 1988: "Bhi lámh an-trom ag Risteard mar eagarthóir agus ní foláir nó bhí foighne an naoimh ag Mícheál". An eagarthóireacht go léir is mó a thabhaigh clú dó. Ach ní i gcónaí a bhítí sásta leis an gcaoi a ndéanadh sé í. Dúirt Breandán Ó Buachalla faoi litreacha Phádraig Phiarais Cúndún: "Ní fios cá bhfuil an lámhscríbhinn a bhfuair Fiachra Éilgeach bunchóip na litreacha anois" (Go Meiriceá siar, 1979).
B’é Risteard an cara ba mhó dá raibh ag Tórna, agus bhí seisean pósta ar a dheirfiúr Nóra. Bhí sé mór leis an Duinníneach freisin, ach níor mhair an cairdeas. Thugadh an sagart cuairt go minic ar Gothic Lodge, 42 Bóthar na Cabraí, mar a raibh cónaí ar Risteard in aontíos lena dheartháir Micheál agus a bheirt deirfiúracha. Níor bheag a d’fhoghlaim sé ó Risteard agus ghabh sé buíochas leis i bhfoclóir 1904. Ach níor luaigh sé a ainm in aon chor i bhfoclóir 1927. B’fhéidir go bhfacthas dó go raibh Risteard ag cúngú ar a chearta leis an eagarthóireacht go léir ar fhilí na Mumhan.
D’éag Risteard Ó Foghludha ar 20 Lúnasa 1957. Ar 25 Lúnasa 1974, nocht Tomás Ó Domhnaill, Aire na Gaeltachta, plaic ar an teach inar rugadh é agus ina bhfuil a lucht gaoil ina gcónaí go fóill. Scoil Fhiachra Éilgeach atá ar an scoil áitiúil. Bhronn Ollscoil na hÉireann D.Litt.Celt. air sa bhliain 1939. Gheofar cuntas mion ar a ndearna sé d’obair ar an mBunreacht in Bunreacht na hÉireann: a study of the Irish text, 1999 le Mícheál Ó Cearúil.


Cuirtín.
Is píosa ábhar crochta ar an mbarr chun scáthlán a chumadh, go hiondúil soghluaiste i leataobh taobh le ráille agus ceann de phéire ar ceachtar taobh an fhuinneog é cuirtín.


Haughmond Abbey.
Is mainistir Agaistíneach suite i Shropshire í Haughmond Abbey.


The Iron Bridge.
Is droichead suite i Shropshire é The Iron Bridge.


Long Mynd.
Is móinteán suite i Shropshire é Long Mynd.
Sanasaíocht.
Is éard is ainm an tsléibhe seo sa Bhreatnais ná 'Mynydd Hir' ("Sliabh Fada")


Wenlock Priory.
Is mainistir suite i Shropshire í Wenlock Priory.


Maidhm thuile.
Is tuile thobann áitiúil, go hiondúil tar éis fearthainn trom í maidhm thuile.


Bath Abbey.
Ba mhainistir Beinidicteach suite i Somerset í Bath Abbey.


Barrington Court.
Ba teach mór suite i Somerset é Barrington Court.


Brendon Hills.
Is cnoic i Sasana iad Brendon Hills, atá suite i Somerset.


Cheddar Gorge.
Ba craosán suite i Somerset é Cheddar Gorge.


Cuasphlána.
Is uirlis chumhachta le gearrthóir múnlaithe, úsáide i siúinéireacht é cuasphlána.


Caisleán Dunster.
Is caisleán suite i Somerset é Caisleán Dunster.


Exmoor.
Is móinteán suite i Somerset é Exmoor.


Folcadáin Rómhánach.
Is coimpléacs seandálaíochta suite i, mBath, Somerset iad na Folcadáin Rómhánach.


Glastonbury Tor.
Is cnoc i Sasana é Glastonbury Tor, atá suite i Somerset.


Glastonbury Abbey.
Ba mhainistir Beinidicteach suite i Somerset í Glastonbury Abbey.


Mendip Hills.
Is cnoic i Sasana iad Mendip Hills, atá suite i Somerset.


Royal Crescent.
Sráid agus sraith tithe suite i mBath is ea an Royal Crescent ("an Corrán Ríoga").


Uaimh Wookey Hole.
Is pluais suite i Somerset é Uaimh Wookey Hole.


Wayne Thiebaud.
Péintéir Meiriceánach is ea Wayne Thiebaud (fuaimnítear Thiebaud ar bhealach na Fraincise.i. tí-BÓ) a rugadh ar 15 Samhain 1920 agus a aithnítear as a chuid shaothar, a dhéanann íomhánna ildaite de rudaí coitianta mar choirceoga uachtair reoite, chístí, agus phéintchannaí, chomh maith le tírdhreacha agus daoine. Áirítear é mar bhall de ghluaiseacht na pop-ealaíne mar gheall ar a spéis in ábhar ón ollchultúr agus cé go raibh a chuid luathshaothar sna 1950idí agus 60idí beagán chun tosaí ar shaothair na bpop-ealaíontóirí clasaiceacha. Cuireann Thiebaud an phéint ar an gcanbhás go tiubh agus úsáideann sé dathanna áibhéalacha; beagnach i gcónaí, bíonn na scáthanna geal glan mar a bhíonn siad i bhfógraí trádálacha.
A luathshaol.
Rugadh Thiebaud i Mesa, Arizona do thuismitheoirí Mormannacha. Nuair a bhí sé leathbhliain d'aois chuir siad fúthu i Long Beach, California. Chaith sé tamall ag obair i stiúideo de chuid Walt Disney Pictures ag déanamh scannán ghearr.


Ardeaglais Lichfield.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Staffordshire í Ardeaglais Lichfield.


Croxden Abbey.
B'abtheach Cistéirseach suite i Staffordshire é Croxden Abbey.


Dovedale.
Is gleann suite i Staffordshire é Dovedale.


Kinver Edge.
Is fraochmhá suite i Staffordshire í Kinver Edge.


Fraochmhá.
Is achar talamh neamhshaothraithe oscailte, go hiondúil ar an ithir ghainmheach aigéid, le saintréitheach fásra na fraoch, aiteann, agus gairbhseach féir í fraochmhá.


J.M.Coetzee.
Úrscéalaí, teangeolaí agus aistritheoir as an Afraic Theas is ea John Maxwell "J. M." Coetzee (/kʊtˈsiː/, kuut-SEE). Do rugadh é ar an 9ú lá d'Fheabhra i gcathair Cape Town na hAfraice Theas, sa bhliain 1940. Cé go bhfuil Béarla, Afracáinis agus Ollainnis ar a thoil aige, is i mBéarla amháin a scríobhann sé a shaothar. D'aistrigh sé go cathair Adelaide na hAstráile sa bhliain 2002, áit ina bhfuil cónaí air ó shin amach, agus d'iompaigh sé ina shaoránach Astrálach sa bhliain 2006.
Moladh neart duaiseanna do Choetzee, dhá Dhuais Booker (1983 agus 1999), an Prix Femina Étranger (1985) agus Duais Nobel na Litríochta sa bhliain 2003.
Is iad "In the Heart of the Country" (1977), "Waiting for the Barbarians" (1980), "Life & Times of Michael K" (1983) agus "Disgrace" (1999) cúpla ceann desna úrscéalta is iomráití dá chuid.


Liosta de charachtair Red Rock.
Sobaldráma Béarla atá á chraoladh ar TV3 ó 7 Eanáir 2015 ar aghaidh é "Red Rock". Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Red Rock.


Trentham Estate.
Is teach mór suite i Staffordshire é Trentham Estate.


Ardeaglais St Edmundsbury.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Suffolk í Ardeaglais St Edmundsbury.


Caisleán Hedingham.
Is caisleán suite i Suffolk é Caisleán Hedingham.


Ickworth House.
Is teach mór suite i Suffolk é Ickworth House.


Brian Sewell.
Criticeoir ealaíne Sasanach ab ea Brian R. Sewell (a rugadh ar an 15 Meitheamh 1931 agus a fuair bás ar an 19 Meán Fómhair 2015). Scríobh sé go rialta "san London Evening Standard", agus bhí sé le feiceáil go minic ar an teilifís. Bhí tuairimí diana aige i dtaobh na healaíne coincheapúla.


Sir Robert McAlpine, 1st Baronet.
Tógálaí Albannach ab ea Sir Robert McAlpine, 1st Baronet (a rugadh ar an 13 Feabhra 1847 agus fuair bás ar an 3 Samhain 1934). Bhí "Concrete Bob" mar leasainm air. Bhunaigh sé an comhlacht foirgníochta Sir Robert McAlpine.


Sir Robert McAlpine.
Is comhlacht foirgníochta í Sir Robert McAlpine. Tá a cheanncheathrú suite i Hemel Hempstead, Hertfordshire.


Foirgníocht.
Is í an tionsclaíocht tógála idir foirgnimh, bóithre, srl. í foirgníocht.


Edwin McAlpine, Baron McAlpine of Moffat.
Gróintín foirgníochta Briotanach i gceannas ar an gcomhlacht Sir Robert McAlpine ab ea Edwin McAlpine, Baron McAlpine of Moffat (a rugadh ar an 23 Aibreán 1907 agus fuair bás ar an 7 Eanáir 1990).


Leiston Abbey.
Ba abtheach Agaistíneach suite i Suffolk í Leiston Abbey.


Somerleyton Hall.
Is teach mór suite i Suffolk é Somerleyton Hall.


Bushy Park.
Is Páirc Ríoga an Londain í, suite i Surrey, Bushy Park.


Clandon Park.
Is teach mór suite i Surrey é Clandon Park.


P. T. Barnum.
Fear gnó Meiriceánach agus láithreoir sorcas é Phineas Taylor Barnum (5 Iúil 1810 – 7 Aibreán 1891). Bhunaigh sé an sorcas, faoin ainm Barnum & Bailey Circus, in éineacht le James Anthony Bailey.


Colley Hill.
Is cnoc i Sasana é Colley Hill, atá suite i Surrey.


Downs Thuaidh.
Is raon cnoic i Sasana é Downs Thuaidh, atá suite i Surrey.


Ham House.
Is teach mór suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Ham House.


Newark Priory.
Is prióireacht ina bhfothracha suite i Surrey í Newark Priory.


Sorcas.
Is comhlacht taistil é sorcas ina mbíonn cleasghleacaithe, áilteoirí agus siamsóirí eile, agus a théann i mbun siamsaíochta, go traidisúnta i bpuball mór, in áiteanna éagsúla.


Corn Rugbaí an Domhain 2019.
Corn Rugbaí an Domhain 2019, sin an 9ú heagrán de Chorn Rugbaí an Domhain. Beidh sé ar siúl i tSeapáin.
Beidh 20 foireann rannpháirteach ann. Cháiligh 12 fhoireann a bhuí lena n-áit deiridh i gCorn Rugbaí an Domhain 2015 agus cháiligh 8 bhfoireann ó bhabhtaí cáiliúcháin.
Foirne Cáilithe.
Beidh 20 foireann ag an gcorn.


Surabaya.
Cathair san Indinéis is ea Surabaya (san Indinéisis) nó Suroboyo (san Iaváinis), agus é suite ar chósta thoir thuaidh oileáin Iáva i lár na hIndinéise. Príomhchathair riaracháin Iáva Thoir (Jawa Timur) atá ann. Is é Surabaya an dóú cathair is mó sa tír. Tá cónaí ar 3,114,700 duine (2012) sa chathair féin agus ar 9,115,485 duine (2014) i mórcheantar Surabaya.
Tá Droichead Suramadu ina nasc idir an chathair agus oileán Madura.
Féach freisin.
Tá treoir thaistil do Surabaya ag Wikivoyage i mBéarla agus teangacha eile.


Richmond Park.
Is Páirc Ríoga na Londain, suite sa London Borough of Richmond upon Thames, í Richmond Park.


Ardeaglais Chichester.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Sussex Thiar í Ardeaglais Chichester.


Ardeaglais Arundel.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Sussex Thiar í Ardeaglais Arundel.


Caisleán Arundel.
Is caisleán suite i Sussex Thiar é Caisleán Arundel.


Áilteoir.
Is siamsóir coiméideach, go háirithe ceann bainte le sorcas, é áilteoir. Bobaide agus fear grinn a thugtar ar áilteoir uaireanta freisin. Caitheann sé culaith thraidisiúnta na ceirde agus smideadh áibhéalach air.


Caisleán Bramber.
Is caisleán suite i Sussex Thiar é Caisleán Bramber.


Cissbury Ring.
Is dún suite i Sussex Thiar é Cissbury Ring.


Villa Rómhánach Bignor.
Is villa Rómhánach suite i Sussex Thiar é Villa Rómhánach Bignor.


Wakehurst Place.
Is teach mór suite i Sussex Thiar é Wakehurst Place.


Acrabataic.
Is taispeántas na héachtaí urghnách le cothromaíocht aclaíocht, agus comhordú luaileach i gceist í acrabataic.


Cláreitilt.
Is éard is cláreitilt ann ná cineál scairdphaca uisce a ghabhann le árthach uisce pearsanta (AUP) a sholáthraíonn córas tiomána chun an cláreitilt a thiomáint tríd aer agus uisce le haghaidh an spóirt ar a dtugtar clár eitleoige. Seasann an clármharcach ar bord a bhíonn ceangailte le píobán fada solúbtha ó dhobharárthach. Brúitear uisce faoi bhrú chuig péire buataisí le soic scairde fúthu a sholáthar sá don clármharcach eitilt suas le 15 m (49 troigh) san aer nó chun tumadóireacht ar mhullach a c(h)inn tríd an uisce síos go dtí 2.5 m (8 troigh).


Criptiúchán.
Sa chripteagrafaíocht, is éard is criptiúchán ann ná an próiseas i gcomhair teachtaireachtaí nó faisnéise a hionchódú ar bhealach nach féidir ach le páirtithe údaraithe iad a léamh. Ní ghaireas idircheaptha teachtaireachtaí é criptiúchán, ach bíonn ábhar na teachtaireachta a cheilt ar an idircheapóir. I scéim chriptiúcháin, criptítear an t-eolas cumarsáide nó an teachtaireacht atá beartaithe, dá dtagraítear mar glantéacs, ag baint leasa as algartam criptithe, a chruthaíonn rúntéacs nach féidir a léamh ach amháin nuair a bhíonn sé díchriptithe. Ar chúiseanna teicniúla, de gnáth úsáideann scéim criptithe eochair chriptiúchán bréag-randamach a ghineann algartaim. I bprionsabal is féidir an teachtaireacht a dhíchriptiú gan an eochair, ach, i gcomhair scéim criptithe dea-dheartha, bíonn mór-acmhainní ríomhaireachta agus scil ag teastáil. Is féidir le faighteoir údaraithe dhíchriptiú a bhaint amach go héasca ar an teachtaireacht leis an eochair a sholáthraíonn an tionscnóir don fhaighteoirí, ach ní do idircheapóirí neamhúdaraithe.


Eilat.
Cathair in Iosrael is ea Eilat. Is é Eilat an chathair is faide ó dheas sa tír úd, agus é suite ar cheann thuaidh na Mara Rua ar Mhurascaill Aqaba. Cuid an-chaol d'Israel atá ann: Tá Eilat lámh le sráidbhaile san Éigipt, Taba, ó dheas agus Aqaba, cathair san Iordáin, taobh thoir de Eilat. Is féidir, freisin, an Araib Shádach a fheiceáil ach féachaint soir ó dheas trasna na murascaille. Calafort sách mór agus baile saoire is ea Eilat. Tá 47,700 duine ina gcónaí ann.


Aqaba.
Cathair san Iordáin is ea Aqaba. Tá sé suite ar cheann thoir thuaidh Mhurascaill Aqaba, cuid den Mhuir Rua. Tá Aqaba giota beag soir ó Eilat, cathair in Iosrael a bhfuil geilleagar mórán mar i gcéanna inti. Is é Aqaba an t-aon chathair ar an gcósta san Iordáin agus is calafort tábhachtach é mar sin. Baile saoire atá ann chomh maith. Sa bhliain 2014 bhí cónaí ar thimpeall is 140,000 duine in Aqaba.


Amharclann Swan.
Is amharclann suite i Warwickshire í Amharclann Swan.


Caisleán Astley.
Is caisleán suite i Warwickshire é Caisleán Astley.


Áit bhreithe Shakespeare.
Is músaem suite i Warwickshire é Áit bhreithe Shakespeare.


Stoneleigh Abbey.
Is teach mór suite i Warwickshire é Stoneleigh Abbey.


Ardeaglais Salisbury.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Wiltshire í Ardeaglais Salisbury.


Edington Priory.
Is mainistir suite i Wiltshire í Edington Priory.


Kennet Avenue.
Is suíomh réamhstairiúil suite i Wiltshire é Kennet Avenue.


Stourhead.
Is teach mór suite i Wiltshire é Stourhead.


Pioc do Ride.
Clár siamsaíocht Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 24 Meán Fómhair, 2015 ar aghaidh é Pioc do Ride. Áine Goggins a chuireann an clár i láthair.
Sraith a hAon: 2015.
Craoladh an chéad sraith idir 24 Meán Fómhair, 2015 agus 17 Nollaig, 2015. Bhí 13 eipeasóid sa sraith seo.
Leagan na Gearmáine.
Fógraíodh ar an 21 Nollaig, 2015 gurbh leagan na Gearmáine ag teacht.


Silbury Hill.
Is cnoc saorga suite i Wiltshire é Silbury Hill.


Woodhenge.
Is suíomh réamhstairiúil suite i Wiltshire é Woodhenge.


Wilton Abbey.
Is clochar Beinidicteach suite i Wiltshire é Wilton Abbey.


Ardeaglais Worcester.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Worcestershire í Ardeaglais Worcester.


Clochar (foirgneamh).
Is pobal Críostaí na mná rialta ina gcónaí le chéile faoin móideanna chrábhaidh é clochar.


Croome Court.
Is teach mór suite i Worcestershire é Croome Court.


British Camp.
Is dún an Iarannaois suite i Worcestershire é British Camp.


Jeremy Corbyn.
Polaiteoir Briotanach is ea Jeremy Bernard Corbyn (rugadh 26 Bealtaine 1949). Is é Ceannaire Pháirtí an Lucht Oibre é agus, mar sin, ceannaire an Fhreasúra sa Ríocht Aontaithe.


The Ray D'Arcy Show (teilifís).
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 26 Meán Fómhair, 2015 i leith é The Ray D'Arcy Show. Ray D'Arcy a chuireann an clár i láthair.
Tá an seó ag craoladh in áit The Saturday Night Show.
Stair.
Thosaigh The Ray D'Arcy Show mar clár raidió ar Today FM sna 1990idí. Rith sé ar Today FM ón tús go 2014 nuair a bhog sé go RTÉ Raidió 1. Craoladh an chéad chlár ar RTÉ Raidió 1 ar an 2 Feabhra 2015.
Chraoladh an chéad clár ar an 26 Meán Fómhair, 2015.


Ray D'Arcy.
Is láithreoir teilifíse agus raidió Éireannach é Ray D'Arcy, a rugadh ar 1 Meán Fómhair sa bhliain 1964. Is as Cill Dara dó. Cuireann D'Arcy The Ray D'Arcy Show i láthair.
Gradaim.
Tá sé ghradam buaite ag D'Arcy.
Tagairtí.
D'Arcy, Ray
D'Arcy, Ray
D'Arcy, Ray


Frederick Douglass.
Daonuasclóir, leasaitheoir sóisialta, údar, agus óráidí Meiriceánach ab ea Frederick Douglass (a rugadh mar Frederick Augustus Washington Bailey i mí Feabhra, 1818 – 20 Feabhra 1895). Rugadh Douglass mar sclábhaí i gContae Talbot i Maryland. Scríobh sé roinnt dhírbheathaisnéisí a raibh an-tóir orthu. Fuair sé bás i Washington, D.C..
Bhí úinéirí agus maoir éagsúla ar Douglass, agus cuireadh é ag obair d'fhir eile fós uaireanta, freisin. I ndiaidh drochíde a fhulaingt uathu go léir agus le cuidiú bean ghorm shaor a thit sé i ngrá léi, d'éirigh le Douglass éalú.
Thug Douglass cuairt ar an mBreatain agus ar Éirinn sna blianta 1845–47, mar ar éirigh sé mór le Daniel O'Connell.
A luathshaol.
Rugadh Frederick Douglass ar phlandáil i Maryland ar an mbruach thoir den Bhá Chesapeake. Ní raibh lá ná bliain a bhreithe lánchinnte ach rugadh é am éigin i mí Feabhra. Glactar leis gur sa bhliain 1818 a rugadh é. Maidir le dáta a bhreithe chinntigh sé é a cheiliúradh ar an 14ú lá de mhí Fheabhra. Thug a mháthair, Harriet Bailey, a sloinne féin dó. D'éirigh Douglass as úsáid an dá ainm láir a tugadh air sách luath ina shaol, agus thosaigh sé ar Douglass a úsáid in áit Bailey i ndiaidh dó a shaoirse a bhaint amach ní ba dhéanaí sa tuaisceart.
Scaradh Douglass óna mháthair agus é an-óg. Thug a sheanmháthair aire dó. Fuair a mháthair bás nuair a bhí sé 10 mbliana d'aois. Cuireadh é chuig Plandáil Theach Wye, plandáil mhór chlúiteach i Maryland, nuair a bhí sé 7 mbliana d'aois. Ansin d'oibrigh sé faoi mhaor darbh ainm Aaron Anthony. Ní ba dhéanaí tugadh é do Lucretia Auld. Thug a fear céile, Thomas Auld, an buachaill dá dheartháir, Hugh, i mBaltimore, Maryland.
Thosaigh Sophia Auld, bean Hugh, ag múineadh na haibítre do Douglass nuair a bhí sé 12 bhliain d'aois ach chuir Hugh Auld stad leis sin chomh luath agus a chuir sé faoi deara a bhí ar siúl acu. Lean an buachaill ag foghlaim as a stuaim féin agus ó pháistí geala sa chomharsanacht. Tugadh léasadh dó babhta amháin nuair a chonacthas é ag léamh páipéir nuachta.
Frederick Douglass, agus é timpeall 29 bliana d'aois
Éalú ón sclábhaíocht.
Rinne Frederick Douglass iarrachtaí éalú, an chéad uair ó fhear darbh ainm Freeland ar tugadh Douglass ar iasacht dó and an dara huair ó úinéir nua, Edward Covey, sa bhliain 1836. Theip air sa dá iarracht. Sa bhliain 1837 casadh Ann Murray air, bean ghorm shaor as Baltimore a bhí 5 bliana ní ba shine ná é. Ar 3 Meán Fómhair 1838, d'éirigh leis éalú ar bord traenach le cuidiú Murray agus duine eile. D'imigh sé ón traein agus é i Maryland go fóill. Bhí sé feistithe mar mhairnéalach agus, le cuidiú cáipéisí bréagacha, rinne sé a bhealach ó thuaidh go hindíreach trí Delaware, stát eile ina raibh sclábhaíocht ar siúl, agus ansin go Philadelphia agus Cathair Nua-Eabhrac. Sa chathair seo mhothaigh sé go raibh sé saor. Le cabhair ó dhaonuasclóir ansin thug sé faoi shaol nua. Phós seisean agus Ann Murray ar 15 Meán Fómhair 1838, agus chuir siad fúthu i New Bedford, Massachusetts.
Anna Murray-Douglass, bhean chéile Frederick Douglass
Sa ghluaiseacht i gcoinne na sclábhaíochta dó.
Chuaigh Douglass leis an Eaglais Afraiceach Modhach agus sa bhliain 1839 bronnadh ceadúnas dó mar sheanmóirí. Chuidigh a chuid oibre san eaglais sin lena scileanna óráide a líomh. Tháinig Douglass faoi anáil an daonuasclóra úd William Lloyd Garrison, agus d'aithin Garrison gur duine cumasach é Douglass chomh maith. Thug Douglass a chéad óráid in aghaidh na sclábhaíochta in Elmira, Nua-Eabhrac i 1840, stad ar an "Iarnród faoi Thalamh". D'éirigh go maith le Douglass arís nuair a hiarradh air labhairt ón stáitse ag cruinniú frithsclábhaíochta eile. Labhair sé ag cruinniú bliantúil Chumann Frithsclábhaíochta Massachusetts i Nantucket go gairid ina dhiaidh sin agus as sin amach bhí éileamh rialta air mar chainteoir ag cruinnithe den chineál sin.
Dírbheathaisnéisí.
Foilsíodh an chéad chuntas ar a shaol óna pheann féin sa bhliain 1845 faoin teideal "Narrative of the Life of Frederick Douglass, an American Slave". Cuireadh fáilte roimhe cé go rabhthas ann a raibh amhras orthu go mbeadh iarsclábhaí nó duine gorm ar bith ábalta cuntas a scríobh ar chaighdeán chomh hard sin. Taobh istigh de 3 bliana díoladh 11,000 cóip den leabhar agus bhí 9 gcló de dhíth chun an t-éileamh a shásamh. Foilsíodh an leabhar san Eoraip chomh maith agus aistríodh é go Fraincis agus go hOllainnis. Tháinig dhá eagrán athcheartaithe agus méadaithe amach sna blianta níos déanaí ina shaol. Sa bhliain 1855 cuireadh leabhar eile fós amach uaidh, mar atá "My Bondage and Freedom". Foilsíodh "The Life and Times of Frederick Douglass" i 1881 (eagrán athcheartaithe i 1892).
An turas go dtí an Bhreatain Mhór agus go hÉirinn.
Sa bhliain 1845, sna sála ar fhoilsiú an chéad leabhair uaidh agus ar eagla go ndéanfadh Hugh Auld, an duine deireannach ina "úinéir" ar Douglass, iarracht seilbh a ghlacadh air arís, thug Douglass aghaidh ar Éirinn agus an Bhreatain Mhór. Níorbh é an chéad iar-sclábhaí a rinne a leithéid. Chuaigh sé ar bord an "Cambria" go Learpholl Shasana ar 16 Lúnasa 1845. Bhí an Drochshaol ag tosnú in Éirinn ag an am.


Little Malvern Priory.
Mainistir Beinidicteach suite i Worcestershire ab ea Little Malvern Priory.


Sezincote House.
Is teach mór suite i Worcestershire é Sezincote House.


Witley Court.
Is teach mór suite i Worcestershire é Witley Court.


Brodsworth Hall.
Is teach mór suite i Yorkshire Theas é Brodsworth Hall.


Ollscartaire.
Is tarracóir socrú fuaimrianta cumhachtach le crios boinn agus lann leathan cuartha aran aghaidh le haghaidh talamh a réitiú é ollscartaire.


Beauchief Abbey.
Is abtheach suite i Yorkshire Theas é Beauchief Abbey.


Caisleán Conisbrough.
Is caisleán suite i Yorkshire Theas é Caisleán Conisbrough.


Monk Bretton Priory.
Mainistir suite i Yorkshire Theas ab ea Monk Bretton Priory.


Sheffield Halla na Cathrach.
Is foirgneamh suite i Sheffield, Yorkshire Theas é Sheffield Halla na Cathrach.


Caisleán Sandal.
Is caisleán suite i Yorkshire Thiar é Caisleán Sandal.


Dánlann Leeds.
Is dánlann suite i Yorkshire Thiar é Dánlann Leeds.


Harewood House.
Is teach mór suite i Yorkshire Thiar é Harewood House.


Kirkstall Abbey.
Mainistir Chistéirseach suite i Yorkshire Thiar ab ea Kirkstall Abbey.


Dánlann.
Is seomra nó foirgneamh i gcomhair taispeántas nó díol saothar ealaíne í dánlann.


Aillte Bempton.
Is aillte suite in East Riding of Yorkshire iad Aillte Bempton.


Beverley Minster.
Is eaglais Anglacánach suite in East Riding of Yorkshire í Beverley Minster.


Bridlington Priory.
Is eaglais Anglacánach suite in East Riding of Yorkshire í Bridlington Priory.


Caisleán Skipsea.
Is caisleán suite in East Riding of Yorkshire é Caisleán Skipsea.


Ceann Flamborough.
Is ceann tíre suite in East Riding of Yorkshire é Ceann Flamborough.


Holderness.
Is ceantar suite in East Riding of Yorkshire é Holderness.


Bolton Abbey.
Prióireacht suite i Yorkshire Thuaidh ab ea Bolton Abbey.


Carraigeacha Brimham.
Is carraigeacha mhóir suite i Yorkshire Thuaidh iad Carraigeacha Brimham.


Caisleán Scarborough.
Is caisleán suite i Yorkshire Thuaidh é Caisleán Scarborough.


Caisleán Skipton.
Is caisleán suite i Yorkshire Thuaidh é Caisleán Skipton.


Caisleán Bolton.
Is caisleán suite i Yorkshire Thuaidh é Caisleán Bolton.


Fountains Abbey.
Mainistir Cistéirseach suite i Yorkshire Thuaidh ab ea Fountains Abbey.


Concas na Normannach ar Shasana.
Ba Concas na Normannach ar Shasana 11ú haois ionradh agus forghabháil na Sasana le arm na saighdiúirí Normannach, Briotánach, agus Francach i mbun, á dtreoir le Diúc Liam II na Normainne, nó Liam Concar. mar a bhí aithne air.


Rowena Morrill.
Ealaíontóir Meiriceánach is ea Rowena A. Morrill, a rugadh ar 14 Meán Fómhair 1944 i Mississippi. Aithnítear í mar mhaisitheoir saothar ficsean eolaíochta agus fantasaíochta. Tá sí ar na chéad mhná a d'fhág a lorg ar mhaisiú na leabhar bogchlúdaigh.


Every Man's Dream.
Chraol an chéad eipeasóid, "Every Man's Dream, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 27 Meán Fómhair 2015. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 3.28 milliún duine ar an eipeasóid.


Gleanntáin Yorkshire.
Is gleanntáin suite i Yorkshire Thuaidh iad Gleanntáin Yorkshire.


Músaem Cuimhneachán Chaptaen Cook.
Is músaem suite i Yorkshire Thuaidh é Músaem Cuimhneachán Chaptaen Cook.


Móinteáin Yorkshire Thuaidh.
Is móinteán suite i Yorkshire Thuaidh iad Móinteáin Yorkshire Thuaidh.


Whitby Abbey.
Abtheach Beinidicteach suite i Yorkshire Thuaidh ab ea Whitby Abbey.


York Minster.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Yorkshire Thuaidh í York Minster.


Asteraceae.
fine an-mhór plandaí blátha (Angiosperma) is ea na hAsteraceae'". Tá breis is 23,600 speiceas den fhine ann, iad scaipthe thar 1,620 géineas ("genera") agus 13 fofhine. Is iad na hOrchidaceae an t-aon fhine níos mó i measc na bplandaí blátha. "Nóiníní" a thugtar ar bhaill den fhine go minic, ag brath ar an speiceas.


Antonio José Cavanilles.
Maisitheoir leabhar, luibheolaí agus nádúraí Spáinneach ab ea Antonio José Cavanilles y Palop (Valeinsis: "Antoni Josep Cavanilles i Palop"; 16 Eanáir 1745 – 5 Bealtaine 1804). Le Cav. a chuirtear in iúl i litríocht na heolaíochta gur eisean a chur síos ar speiceas den chéad uair.
A shaol.
Rugadh Cavanilles i València agus d'fhreastail sé ar ollscoil na cathrach sin. Bhain sé céim mháistir i bhfealsúnacht amach sa bhliain 1762 agus céim dochtúra i ndiagacht sa bhliain 1766. Rinneadh sagart de in Oviedo i 1772. Sa bhliain 1777 thug sé aghaidh ar Pháras na Fraince mar theagascóir do pháistí Dhiúc an Infantado.
I bPáras thosaigh Cavanilles ag foghlaim faoin luibheolaíocht faoi threoir André Thouin agus Antoine Laurent de Jussieu. Agus é tagtha faoi thionchar "L'Encyclopédie" Diderot agus d'Alembert, bhí sé ar na chéad eolaithe Spáinneacha dár bhain feidhm as modhanna oibre nua Linnaeus, athair na tacsanomaíochta. Duine é Cavanilles a bhí ar thús cadhnaíochta sa tarraingeoireacht eolaíoch sa Spáinn.
Idir 1785 agus 1790 foilsíodh 10 n-imleabhar de mhaisiúcháin agus cur síos ar phlandaí leis faoin teideal "Monadelphiae classis dissertationes decem" (giorraithe mar "Diss. Bot." i litríocht na luibheolaíochta). Mar gheall ar Réabhlóid na Fraince, bhí ar Cavanilles dul ar ais go dtí an Spáinn. Sa bhliain 1790 chuir sé tús le comhfhreagras idir eisean agus Jean-Baptiste Fournier, díoltóir leabhar i bPáras, ag iarraidh teacht ar leabhair a raibh cosc orthu sa Spáinn. D'éirigh leis an mbeirt acu timpeall is 700 de na leabhair sin a thabhairt isteach sa tír úd, cuid mhaith díobh réabhlóideach dar le Nicolás Bas, staraí Vaileinseach. Lean sé den obair luibheolaíochta chomh maith, ag déanamh cur síos ar phlandaí ó Pheiriú agus ón tSile a bhailigh an tSluaíocht Luibheolaíochta chuig Leasríocht Pheiriú agus ón tSluaíocht Luibheolaíochta go dtí an Nua-Spáinn. Planda díobh seo a sheasann amach is ea an dáilia, a tháinig sé air i nGairdín Luibheolaíchta Mhaidrid. Cavanilles an chéad duine a chuir síos air.
Thaistil sé trí chuid de Leithinis na hIbéire ag iniúchadh agus ag clárú an flóra dhúchasaigh. Tháinig sé ar roinnt speiceas nua agus ag cur tráchtas i sé imleabhar le chéile, mar atá "Icones et descriptiones plantarum quae aut sponte in Hispaniae crescunt, aut in hortis hospitantur" (1791-1804). Scrúdaigh sé freisin flóra Mheiriceá Theas agus thiomsaigh sé "Glosario de botánica en cuatro lenguas" (1795-1798).
In éineacht le Cristiano Herrgen, Louis Proust y García Fernández, chuir sé irisleabhar eolaíochta ar bun a tháinig amach den chéad uair i mí Dheireadh Fómhair na bliana 1799 faoin ainm "Historia Natural" (agus faoi "Anales de Ciencias Naturales" ag tosnú i mí Eanáir, 1801). Cavanilles an t-eagarthóir ba bhisiúla díobh agus 48 alt scríofa aige. (Cristiano Herrgen an dara eagarthóir ba ghníomhaí). Sna blianta 1802–3 bhí Cavanilles ina bhall den Real Sociedad Económica de Amigos del País de Valencia ("Cumann Eacnamaíochta Ríoga Chairde Thír València"), cumann a choimeádann go fóill cuid dá shaothar agus dhréachtaí ina leabharlann agus a chartlann. I measc eolaithe aitheanta eile na linne bhí Cavanilles mór leis an maisitheoir leabhar úd José Viera y Clavijo. Bhí comhfhreagras leathan eatarthu.
"Sterculia balanghas", léaráid de chuid Cavanilles ón leagan 1790 de "Monadelphiae classis dissertationes decem"
Bhí Cavanilles ar na chéad daoine a rinne staidéar ar úsáid acmhainní nádúrtha agus forbairt inbhuanaithe. D'aithin sé, mar shampla, agus é ag taisteal tríd an València, go raibh saothrú na ríse ag laghdú an méid uisce a bhí le fáil do bharra níos tábhachtaí. Bhain sé úsáid as an staitistic chun taispeáint go raibh sláinte na ndaoine thíos go mór mar gheall ar shaothrú na ríse. Mar shampla, thug sé ar a súile do dhaoine gur éirigh formhór mór na ndaoine tinn agus gur tháinig méadú ar líon na na marbh i gceantar Almenara an bhliain ar saothraíodh an rís ansin. Cuireadh cosc ar an mbarr sin agus b'shin deireadh leis an tinneas san áit.
Chuir Cavanilles spéis sa talmhaíocht agus nósanna de Valencia, a chúige dúchais, rud atá le feiceáil ina shaothar úd, "Observaciones sobre la historia natural, geografía, agricultura, población y frutos del reino de Valencia (1795-1797)" ("Tuairimí ar an stair nádúrtha, gheograife, thalmhaíocht, dhaonra agus thorthaí ríocht Valenca (1795-1797"). Ar an saothar seo, baineann Cavanilles feidhm as cuid mhaith de theicníochtaí agus eolaíochtaí na linne mar an luibheolaíocht, geilleagar talmhaíochta, geolaíocht, hiodragrafaíocht, míochaine, geograife, cartagrafaíocht, seandálaíocht agus a lán de phríomhréimsí na tionsclaíochta.
Sa bhliain 1801 ceapadh é mar stiúrthóir an Real Jardín Botánico de Madrid ("Luibhghairdín Ríoga Mhaidrid") mar chomharba ar Casimiro Gómez Ortega, post a bhí aige go dtí a bhás i 1804. D'eagraigh Cavanilles an gairdín as an nua: Thug sé na luslanna, bailiúcháin plandaí beo, plandlanna agus bailiúchán leabhar chun eagair. Bhain a chuid saothair an-mheas ar na gairdíní amach i measc lucht na heolaíochta san Eoraip. Cabhair mhór dó ab ea a chaidreamh fhairsing lena leithéidí Alexander von Humboldt, Aimé Bonpland agus Carl Ludwig Willdenow. D'fhág sé a "herbarium", bunléaráidí, bailiúchán leabhar agus lámhscríbhinní le huacht ag an Real Jardín Botánico de Madrid, áit a gcoimeádtar iad go dtí an lá inniu.


Blakesley Hall.
Is teach mór suite i mBirmingham é Blakesley Hall.


Birmingham Oratory.
Is pobal reiligiúnach Caitliceach suite i mBirmingham é Birmingham Oratory.


Mosc Láir Birmingham.
Is mosc suite i mBirmingham é Mosc Láir Birmingham ("Birmingham Central Mosque" as Béarla).


Bull Ring, Birmingham.
Is ceantar siopadóireacht suite i mBirmingham é Bull Ring.


Ré Túdarach.
Is an ré 1485 agus 1603 i Sasana agus an Bhreatain Bheag í Ré Túdarach. Comhtharlaíonn sí leis a réimeas an Ríshliocht Túdarach i Sasana, agus ab ea Anraí VII ina chéad monarc (1457–1509).


Institiúid Digbeth.
Is foirgneamh cathartha suite i mBirmingham é Institiúid Digbeth.


Ardeaglais Bradford.
Is ardeaglais Anglacánach suite i mBradford í Ardeaglais Bradford.


Bradford Alhambra.
Is amharclann suite i mBradford í Bradford Alhambra.


Bowling Park, Bradford.
Is páirc uirbeach suite i mBradford í Bowling Park.


Ré Eilíseach.
Is sainré san stair Shasanach marcáilte leis an réimeas Eilís I Shasana (1558–1603) ían Ré Eilíseach. Léirítear staraithe go minic í mar an Ré Órga i stair Shasanach.


Cill Ia.
Is sráidbhaile beag í Cill Ia (Béarla:"Killeagh") atá suite in oirthear Chontae Chorcaí, Cúige Mumhan, Éire. Tá an baile thart ar 32 ciliméadar ó chathair Chorcaí, 10 ciliméadar siar ó Eochaill agus 14 ciliméadar soir ó Mhainistir na Corann agus tá sé suite ar an Phríomh-bhealach Náisiúnta (N25), agus an iar-líne iarnróid a nascann Eochaill agus Corcaigh.


Institiúid an Teampaill.
Is músaem, institiúid taighde agus ionad oiliúna in Iarúsailéim í Institiúid an Teampaill nó Machon HaMikdash in Eabhrais (Eabhrais: מכון המקדש). Yisrael Ariel a bhunaigh í sa bhliain 1987. Tá an institiúid tiomnaithe do Theampall Naofa na nGiúdach: Chéad agus Dara Teampall na staire agus an Tríú Teampall. Rinne an Raibí Ariel pleananna an Teampall a atógáil ar Chnoc an Teampaill, suíomh an chéad dá theampall. Cuspóir conspóideach é seo toisc áiteanna naofa Muslamacha a bheith ar an gcnoc céanna, Cruinneachán na Carraige mar shampla. Déanann an Institiúid taighde agus athdhéanamh ar réada agus éadaí deasghnácha a bhíodh in úsáid sa dá sheanteampall anallód, de réir an Bhíobla.


The Freeman’s Journal.
An nuachtán náisiúnaíoch is sine in Éirinn ba ea an Freeman’s Journal. Bhunaigh Charles Lucas é sa bhlian 1763 agus bhí sé ceangailte le polaiteoirí tírghráthacha radacacha Protastúnacha, a leithéid agus Henry Grattan agus Henry Flood. D'athraigh sé seo ó 1784 ar aghaidh, nuair a thóg Francis Higgins seilbh air (agus bhí ar Higgins mar an "Sham Squire") agus ghlac sé léargas níos fabharaí don Bhreatain agus don riarachán.


Cartwright Hall.
Is dánlann suite i mBradford í Cartwright Hall.


Staid Odsal.
Is staid suite i mBradford í Staid Odsal.


Valley Parade.
Is staid suite i mBradford é Valley Parade.


Ardeaglais Coventry.
Is ardeaglais Anglacánach suite i gCoventry í Ardeaglais Coventry.


Ré Victeoiriach.
Tá aithne ar an réimeas Banríon Victoria as an 20 Meitheamh 1837 go dtí a bás, ar an 22 Eanáir 1901 mar Ré Victeoiriach leis an stair Bhriotanach (agus an Impireacht na Breataine freisin) a bhí i gceist. Ré fhada na síocháin, rathúnas, céadfachta chúirialta agus féinmhuinín náisiúnta i gcomhair an Bhreatain ab ea.


Naomh Sebastian.
Ba naomh Caitliceach é Sebastian a fuair bás mar mairtíreach ar an (20 Eanáir 287 le linn géarleanúintí na Críostaithe faoin réimeas Dióicléitiánas. Rugadh i Narbonne, an Ghaill é san bhliain 256 AD


Baddesley Clinton.
Is teach mór suite i gCoventry é Baddesley Clinton.


Holy Trinity Church, Coventry.
Is eaglais suite i gCoventry í Holy Trinity Church.


Ricoh Arena.
Is staid suite i gCoventry í Ricoh Arena.


St Mary's Guildhall.
Is gildhalla suite i gCoventry é St Mary's Guildhall.


Achtanna an Aontais 1707.
Dhá Acht Parlaiminte ba ea Achtanna an Aontais 1707. Cheangal na hAchtanna Ríocht Shasana le Ríocht na hAlbain le Ríocht Aontaithe na Breataine Móire a bhaint amach.
Chuir siad i bhfeidhm théarmaí Chonradh an Aontais a bhí socraithe ar an 22 Iúil 1706, tar éis idirbheartaíochta idir coimisinéirí a bhí ag déanamh ionadaíocht ar pharlaimintí an dá thír. De réir an dá Acht, i scríbhinn san athfhriotal bhí sei a leanas; "United into One Kingdom by the Name of Great Britain". Roimh an tráth seo, bhí Ríocht Shasana agus Ríocht na hAlban ina stáit ar leith, le reachtais ar leith, ach bhí an monarc céanna acu.


Logha.
I dteagasc na hEaglaise Caitlicí, is éard is logha ann ná deonú maithiúnais ón Phápa, ar phionós saolta anamacha purgadóra, le híoc as peacaí i ndiaidh na haspalóide.


Ardeaglais Derby.
Is ardeaglais Anglacánach suite i nDerby í Ardeaglais Derby.


Breadsall Priory.
Is teach mór suite i nDerby é Breadsall Priory.


Donington Park.
Is ciorcad raonrásaíocht suite i nDerby í Donington Park.


Melbourne Hall.
Is teach mór suite i nDerby é Melbourne Hall.


Cue Detective.
Chraol an dara heipeasóid, "Cue Detective, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 4 Deireadh Fómhair 2015. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 6.02 milliún duine ar an eipeasóid.


Bishopthorpe Palace.
Is teach mór suite in Eabhrac é Bishopthorpe Palace.


Caisleán Eabhrac.
Is caisleán suite in Eabhrac é Caisleán Eabhrac.


Caisleán Allerton.
Is teach mór suite in Eabhrac é Caisleán Allerton.


Músaem Yorkshire.
Is músaem suite in Eabhrac é Músaem Yorkshire.


E. M. Forster.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea Edward Morgan Forster (1 Eanáir 1879 – 7 Meitheamh 1970).


Ben Jonson.
Drámadóir Sasanach a rugadh i Westminster, Londain ab ea Benjamin Jonson (11 Meitheamh 1572 – 6 Lúnasa 1637).


Samuel Richardson.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea Samuel Richardson (19 Lúnasa 1689 – 4 Iúil 1761).


John Keats.
Scríbhneoir Sasanach a rugadh i Londain ab ea John Keats (31 Deireadh Fómhair 1795 – 23 Feabhra 1821).


Revival (albam Selena Gomez).
Is é "Revival" an dara albam ón popceoltóir Meiriceánach Selena Gomez. Scaoileadh é ar an 9 Deireadh Fómhair, 2015.


Zac Goldsmith.
Is polaiteoir Sasanach é Zac Goldsmith (20 Eanáir 1975 a rugadh é). D'fhreastail sé ar Eton College.
Ceapadh é MP na Parlaiminte i Westminster sa bhliain 2010.


Middlethorpe Hall.
Is teach mór suite in Eabhrac é Middlethorpe Hall.


Minster Eabhrac.
Is ardeaglais Anglacánach suite in Eabhrac í Minster Eabhrac.


The Shambles.
Is sráid aithnidiúil suite in Eabhrac í The Shambles.


Hull Músaem Muirí.
Is músaem suite i Hull é Hull Músaem Muirí.


Lotherton Hall.
Is teach mór suite i Leeds é Lotherton Hall.


Don't Forget.
Is é "Don't Forget" an chéad albam ón amhránaí Demi Lovato. Scaoileadh é ar an 23 Meán Fómhair, 2008.


Here We Go Again (albam Demi Lovato).
Is é "Here We Go Again" an dara albam ón amhránaí Demi Lovato. Scaoileadh é ar an 21 Iúil, 2009.


Unbroken (albam Demi Lovato).
Is é "Unbroken" an tríú albam ón amhránaí Demi Lovato. Scaoileadh é ar an 20 Meán Fómhair, 2011.


Confident (albam Demi Lovato).
Is é "Confident" an chúigiú albam ón amhránaí Demi Lovato, scaoilte ar an 16 Deireadh Fómhair 2015.


Demi (albam Demi Lovato).
Is é "Demi" an cheathrú albam ón amhránaí Demi Lovato. Scaoileadh é ar an 14 Bealtaine, 2013.


Nostell Priory.
Is teach mór suite i Leeds é Nostell Priory.


Spofforth Castle.
Is teach mór suite i Leeds é Spofforth Castle.


Abbey Park, Leicester.
Is páirc phoiblí suite i Leicester í Abbey Park.


Caisleán Leicester.
Is caisleán suite i Leicester é Caisleán Leicester.


Strictly Come Dancing (sraith 13).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an tríú sraith déag ar an 5 Meán Fómhair 2015 agus chríochnaigh sé ar an 19 Nollaig 2015.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 1).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an chéad sraith ar an 15 Bealtaine 2004 agus chríochnaigh sé ar an 3 Iúil 2004.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Arlene Phillips na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 2).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an dara sraith ar an 23 Deireadh Fómhair 2004 agus chríochnaigh sé ar an 11 Nollaig 2004.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Arlene Phillips na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 3).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an tríú sraith ar an 15 Deireadh Fómhair 2005 agus chríochnaigh sé ar an 17 Nollaig 2005.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Arlene Phillips na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 4).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an cheathrú sraith ar an 7 Deireadh Fómhair 2006 agus chríochnaigh sé ar an 23 Nollaig 2006.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Arlene Phillips na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 5).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an cúigiú sraith ar an 29 Meán Fómhair 2007 agus chríochnaigh sé ar an 22 Nollaig 2007.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Arlene Phillips na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 6).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an séú sraith ar an 20 Meán Fómhair 2008 agus chríochnaigh sé ar an 20 Nollaig 2008.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Arlene Phillips na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 7).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an seachtú sraith ar an 18 Meán Fómhair 2009 agus chríochnaigh sé ar an 19 Nollaig 2009.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Alesha Dixon na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 8).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an t-ochtú sraith ar an 11 Meán Fómhair 2010 agus chríochnaigh sé ar an 18 Nollaig 2010.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Alesha Dixon na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 9).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an naoiú sraith ar an 10 Meán Fómhair 2011 agus chríochnaigh sé ar an 21 Nollaig 2011.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Alesha Dixon na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 10).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an deichiú sraith ar an 15 Meán Fómhair 2012 agus chríochnaigh sé ar an 22 Nollaig 2012.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 11).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an t-aonú sraith déag ar an 7 Meán Fómhair 2013 agus chríochnaigh sé ar an 21 Nollaig 2013.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithimh don sraith seo.


Strictly Come Dancing (sraith 12).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an dara sraith déag ar an 7 Meán Fómhair 2014 agus chríochnaigh sé ar an 20 Nollaig 2014.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithimh don sraith seo.


Abhainn Aire.
Is abhainn suite i Leeds í Abhainn Aire.


Charnwood Forest.
Is ardchríoch suite i Leicester, Sasana, í Charnwood Forest.


Leicester Guildhall.
Is gildhalla suite i Leicester é Leicester Guildhall.


Duga Albert.
Is duga suite i Learpholl é Duga Albert.


Junior Eurovision Éire.
Clár siamsaíocht Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 11 Deireadh Fómhair, 2015 ar aghaidh é Junior Eurovision. Glacann an buaiteoir páirt sa Chomórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg. Caithfidh an t-iomaitheoir amhrán a chumadh agus a chanadh agus a bheith idir 10 agus 15 bliain d’aois. Tá trialacha ar fud na tíre agus ansin roghnaíonn na breithiúna nh hamhrán, go léir trí mheán na Gaeilge.
Sraith 1: 2015.
Thosaigh an chéad sraith ar an 11 Deireadh Fómhair, 2015 agus críochnaigh sé ar an 8 Samhain, 2015. Bhuaigh Aimee Banks an tsraith leis an amhrán "Réalta na Mara".
Sraith 2: 2016.
Thosaigh an dara sraith ar an 9 Deireadh Fómhair, 2016 agus críochnaigh sé ar an 6 Samhain, 2016. Bhuaigh Zena Donnelly an tsraith leis an amhrán "Bríce ar Bhríce".


Mersey Ferry.
Is seirbhís farantóireachta suite i Learpholl í Mersey Ferry.


Norton Priory.
Abtheach suite i Learpholl ab ea Norton Priory.


Port of Liverpool Building.
Is foirgneamh suite i Learpholl é Port of Liverpool Building.


Radio City Tower.
Is túr breathnóireachta suite i Learpholl é Radio City Tower.


Royal Liver Building.
Is foirgneamh suite i Learpholl é Royal Liver Building.


World Museum.
Is músaem suite i Learpholl é World Museum.


Ardeaglais Mhanchain.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Manchain í Ardeaglais Manchain.


Ceantar Síneach, Manchain.
An bealach áirseach traidisiúnta sa Cheantar Síneach i Manchain
Is ceantar suite i Manchain é an Ceantar Síneach. Is é an dara comharsanacht Shíneach is mó sa Ríocht Aontaithe.


Mainistir Gorton.
Mainistir Phroinsiasach suite i Manchain is ea Mainistir Gorton.


The Hidden Gem.
Is eaglais Chaitliceach suite i Manchain í The Hidden Gem.


Brougham Hall.
Is teach mór suite i bPíoraid é Brougham Hall.


Caisleán Brougham.
Is caisleán suite i bPíoraid é Caisleán Brougham.


Caisleán Píoraid.
Is caisleán suite i bPíoraid é Caisleán Píoraid.


Luibhghairdín Ríoga Mhaidrid.
a> agus an linn i Luibhghairdín Ríoga Mhaidrid
Ionad taighde ar an luibheolaíocht de chuid na hArdchomhairle um Thaighde Eolaigh (Consejo Superior de Investigaciones Científicas) sa Spáinn is ea Luibhghairdín Ríoga Mhaidrid (Spáinnis: "El Real Jardín Botánico de Madrid"). Bunaíodh é ar 17 Deireadh Fómhair 1755 ar ordú an rí Fernando VI i Soto de Migas Calientes, gar don Abhann Manzanares. Sa bhliain 1781 rinne an rí Carlos III an gairdín a aistriú go dtí an suíomh ina bhfuil sé inniu, in Paseo del Prado, i Maidrid, in aice Músaem an Dúlra, foirgneamh a bhí á thógáil ag an am agus ina bhfuil Músaem an Prado inniu. Tá bailiúchán mór plandaí ón Eoraip, ó Mheiriceá agus ó thíortha an Aigéin Chiúin le feiceáil ann i luibhghairdín atá curtha faoi thrí lochtáin mhóra.


Cotehele.
Is teach mór suite i bPlymouth é Cotehele.


Home Park.
Is staid suite i bPlymouth í Home Park.


Mount Edgcumbe House.
Is teach mór suite i bPlymouth é Mount Edgcumbe House.


Plymouth Sound.
Is bá suite i bPlymouth í Plymouth Sound.


Royal Citadel, Plymouth.
Is dúnfort suite i bPlymouth é Royal Citadel.


Puffless.
Chraol an tríú heipeasóid, Puffless, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Deireadh Fómhair 2015. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 3.31 milliún duine ar an eipeasóid.


Rochelle Humes.
Is ceoltóir Sasanach í Rochelle Eulah Eileen Wiseman (21 Márta, 1989 a rugadh í). Tá sí ina ball den ghrúpa "The Saturdays". Is láithreoir reatha í ar "The Xtra Factor" agus "Ninja Warrior UK". Bhíodh sí ina ball den ghrúpa "S Club 8".


Pairc Aibhistin de Staic.
Is staid CLG suite i gContae Chiarraí í Pairc Aibhistin de Staic.


Ardeaglais Sheffield.
Is ardeaglais Anglacánach suite i Sheffield í Ardeaglais Sheffield.


Abbeydale Picture House.
Is teach mór suite i Sheffield é Abbeydale Picture House.


Abhainn Rivelin.
Is abhainn suite i Sheffield í Abhainn Rivelin.


Bishops' House.
Is teach mór suite i Sheffield é Bishops' House.


Cathedral Church of St Marie, Sheffield.
Cathedral Church of St Marie
Is eaglais Chaitliceach suite i Sheffield é Cathedral Church of St Marie.


Caisleán Peveril.
Is caisleán suite i Sheffield é Caisleán Peveril.


Sheffield Arena.
Is airéine suite i Sheffield í Sheffield Arena.


Sheffield Manor.
Is teach mór suite i Sheffield é Sheffield Manor.


Ben Haenow (albam).
Is é "Ben Haenow" an chéad albam ó Ben Haenow. Bhí sé scaoilte ar an 13 Samhain, 2015.
Camchuairt.
Thosaigh "One Night Tour" ar an 7 Aibreán 2016 i Manchain agus chríochnaigh sé ar an 23 Aibreán 2016 i Sheffield.


Clean Break.
Clár atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 27 Meán Fómhair, 2015 go dtí 24 Deireadh Fómhair, 2015 é "Clean Break".


Caisleán Heighley.
Is caisleán suite i Stoke-on-Trent é Caisleán Heighley.


Staid Britannia.
Is staid suite i Stoke-on-Trent í Staid Britanniay.


Stoke Minster.
Is eaglais suite i Stoke-on-Trent í Stoke Minster.


Dánlann Wolverhampton.
Is dánlann suite i Wolverhampton í Dánlann Wolverhampton.


Dlí Amagat.
Is é seo an slonn turgnamhach de toirt mar cainníocht fhairsing. Tá sé ainmnithe ina onóir Emile Amagat.
Tuarann Dlí Amagat agus Dlí Dalton araon airíonna na ngás meascaithe. Tá a gcuid fáisnéisí mar an gcéanna do na gásánna idéalacha. Mar sin féin, le haghaidh na bhfíor-ghás (neamh-idéalach), tá difríochtaí sna torthaí Glacann [Dlí Dalton] faoi Bhrúnna Codánacha go bhfuil na gáis sa mheascán neamh-idirghníomhaíocht (le chéile) agus cuireann gach gás, go neamhspleách, a bhrú féin i bhfeidhm, agus suimithe le chéile faightear an brú iomlán. Glacann Dlí Amagat go bhfuil toirteanna na ngás comhpháirteach (arís ag an teocht agus an brú céanna) breiseánach; Bíonn idirghníomhaíochtaí na ngás éagsúil mar na gcéanna le meán idirghníomhaíochtaí na gcomhpháirteanna.
Nuair a bhíonn toirteanna gach aon comhábhar sa ghás (teocht agus brú céanna) cosúil lena chéile, ansin ó thaobh na matamaitice de bíonn dlí Amagat agus dlí Vegard cothrom i gcás meascán soladach.


Ráschúrsa Wolverhampton.
Is ráschúrsa suite i Wolverhampton é Ráschúrsa Wolverhampton.


Wightwick Manor.
Is teach mór suite i Wolverhampton é Wightwick Manor.


Banc Shasana.
Is banc suite i gCathair Londan é Banc Shasana (Béarla: "Bank of England").
Stair.
Is mar bhanc príobháideach a thosaigh an banc ceannais i Sasana agus tharla de réir a chéile gur leag an rialtas cúraimí oifigiúla air. Bhunaigh grúpa baincéirí Banc Shasana i 1684 chun iasacht airgid a sholáthar don mhonarcacht.
Ní dhearnadh é a náisiúniú go dtí 1946.


Barbican Centre.
Is ionad na healaíona taibhiúcháin suite i gCathair Londan é Barbican Centre.


Aguas Blancas (Lavalleja).
Is Aguas Blancas sráidbhaile beag suite ó dheas de Lavalleja, Uragua.
Is Aguas Blancas limistéar damba suite ag km 91 den Léarscáil 8 Tá, 28 km ó na caipitil cúige Mine. Is féidir leat rochtain a fháil air tríd an mBealach Sárscéimhe Bealach 81. Tógadh an damba ar uiscí na Arroyo Mataojo, atá lonnaithe i an Sierra del Abra de Zabaleta. A bheith ina limistéar damba oiriúnach le haghaidh iascaireachta agus bádóireachta. Tá sé ina áit ar tugadh cuairt ar an deireadh seachtaine chun sosa agus taitneamh a bhaint nádúr. Tá i bhfeidhm ionad campála bardasach le páirceanna, leictreachas, uisce inólta, seomraí folctha le huisce te, barbeque, níochán éadaí agus miasa, limistéar snámha, iascaireacht, bádóireacht agus ar an loch. Tá sacar agus eitpheile, stóráil, agus slándála. I réimse is féidir leat a fheiceáil gabhair fiáin agus cineálacha éagsúla na n-éan. Tá an suíomh seo suite ag pointe straitéiseach toisc gur féidir leat a fháil ó Punta del Este ar Bhealach Náisiúnta Bealach 60 agus Montevideo ar Bhealach Náisiúnta Léarscáil 8. Tá sé in aice Solis Mataojo baile leis na seirbhísí riachtanacha. Chomh maith leis sin is é an áit i dtimpeallacht mystical de teampall Buddhist suite ar bharr chnoc, is féidir leat cuairt a thabhairt.
Tagairtí.
IDM - Campings Turasóireacht i Uragua - Aguas Blancas / Lavalleja


Cloch Londain.
Is sainchomhartha tíre suite i gCathair Londan í Cloch Londain.


Cearnóg Paternoster.
Is cearnóg suite i gCathair Londan í Cearnóg Paternoster.


Fleet Street.
Is sráid suite i gCathair Londan í Fleet Street.


Leadenhall Market.
Is margadh suite i gCathair Londan é Leadenhall Market.


Millennium Bridge, Londain.
Is droichead suite i gCathair Londan é Millennium Bridge.


Moorfields.
Is ceantar suite i gCathair Londan é Moorfields.


Músaem Londan.
Is músaem suite i gCathair Londan é Músaem Londain.


Malartán Ríoga, Londain.
Ba é an Malartán Ríoga an chéad mhalartán trádálach i gCathair Londan. Thomas Gresham a chuir ar bun é sa bhliain 1565. Corporáid Chathair Londan agus an Worshipful Company of Mercers ("comhlacht onórach na gceannaithe síoda") a chuir an suíomh ar fáil. Mhúnlaigh Gresham leagan amach traipéiseoideach an mhalartáin ar an malartán in Anvers na Beilge i ndiaidh cuairt a thabhairt ar an áit úd. Tógadh an foirgneamh atá ann anois sna 1840idí. William Wite a dhear é. Go traidisiúnta léitear amach fógraí ríoga amach ar chéimeanna an mhalatáin. Rinneadh siopalann de sa bhliain 2001.


Temple Bar, Londain.
Slí isteach searmanach suite i gCathair Londan ab ea Temple Bar.


Abbey Road, Londain.
Is bóthar suite i gCathair Westminster é Abbey Road.


Albert Memorial.
Is cuimhneachán suite i gCathair Westminster é Albert Memorial.


Áirse Wellington.
Is áirse an bhua suite i gCathair Westminster í Áirse Wellington.


Hometown (albam HomeTown).
Is é "Hometown" an chéad albam ón popghrúpa HomeTown. Bhí sé scaoilte ar an 20 Samhain, 2015, trí Sony.


Joe Swanson.
Is é Joe Swanson ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Patrick Warburton.


Florence and the Machine.
Is banna ceoil indie é Florence and the Machine ó Londain. Bhain an banna ceoil cáil amach sa bhliain 2009 lena céad albam Lungs. Is í Florence Welch príomhamhránaí an bhanna. Florence Welch agus a cara Isabella Summers atá mar príomh baill an bhanna.


Heathers.
Banna ceoil Éireannach ó Bhaile Átha Cliath is ea na Heathers. Is iad na deirfiúracha Ellie Macnamara agus Louise Macnamara atá mar bhaill den ghrúpa. Bhain siad cáil amach leis an amhrán "Remember When" nuair a d'úsáid Fáilte Ireland é i bhfeachtas fógraíochta. Cé gur as Béarla é an chuid is mó a chasann siad tá aistriúchan déanta acu ar chúpla amhrán ar nós "Remember When" agus "Margie".


Halloween of Horror.
Chraol an ceathrú heipeasóid, Halloween of Horror, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Deireadh Fómhair 2015. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 3.69 milliún duine ar an eipeasóid.


Midi-Pyrénées.
Is réigiún i ndeisceart na Fraince é Midi-Pyrénées. Is í an réigiún is mó sa Fhrainc Dhúthach agus achar do 45,348 km2 aici. Tá an réigiún níos mó ná an Ísíltír nó an Danmhairg fiú. Bhí cónaí ar 2,926,592 duine i Midi-Pyrénées ar lá an daonáireamh 2012. Is í Toulouse príomhcathair an réigiún. Tá an láthair oilritheachta Lourdes i Midi-Pyrénées. Cé gurb í an Fraincis teanga na háite bhí An Ocsatáinis á labhairt in áiteanna iargúlta sa reígiún suas gó dtí an fichiú aois.


Lourdes.
Is baile ar bunchnoic na bPiréiní é Lourdes. Tá clú agus cáil ar an baile mar áit oilritheachta (oilithreachta?) don Eaglais Caitliceach. Tháinig an Mhaighdean Mhuire chuig cailín bocht (Bernadette Soubirous nó Naomh Bernadette) ocht uair déag san iomlán i Lourdes. Taispeánadh Muire i Lourdes don chéad uair do Bernadette Soubirous ar 11 Feabhra 1858.
Tagann idir cúig agus sé milliún duine gach bliain chuig Lourdes.


Alsace-Champagne-Ardenne-Lorraine.
Is réigiún in oirthear na Fraince é Alsace-Champagne-Ardenne-Lorraine| Alsás. Tá Alsás ar an dteorainn leis an nGearmáin. Is í an réigiún is lú sa Fhrainc Dhúthach. Bhí 1,815,488 duine ina gcónaí in Alsás sa bhlian 2006. Is í Strasburg príomhcathair na Alsáise.


Lorraine.
Is réigiún in oirthear na Fraince é Lorraine. Is í an t-aon réigiún sa Fhrainc a bhfuil teorainn aici le trí tír(An Bheilg, an Gearmáin agus Lucsamburg. Bhí cónaí ar 2,356,600 duine i Lorraine ar lá an daonáireamh 2012. Is í an cathair Metz príomhcathair Lorraine. Is as Lorraine don phearsa staire cáiliúl Jeanne d'Arc.


Pays de la Loire.
Is réigiún in iar-thuaisceart na Fraince iad Pays de la Loire nó Broioù al Lige sa mBriotáinis. Is é Naoned príomhchathair an réigiúin. Bhí cónaí ar 3,553,353 duine i bPays de la Loire ar lá an daonáireamh 2012. Tá cuid den réigiún (an tuaisceart agus an iarthar) sa mBriotáin go tradisiúnta.


Madawaska, Maine.
Is baile i gContae Aroostook, Maine é Madawaska. Is i dtuaisceart Maine ar an teorainn le gCeanada atá Madawaska lonnaithe. Is í an Fraincis príomhtheanga an baile agus í mar an teanga atá labhairt ag a bhaile ag 83.5% do daonra an baile. Bhí cónaí ar 4,035 duine i Madawaska ar lá an daonáireamh 2010.


Limousin.
Is réigiún i ndeisceart na Fraince é Limousin nó Lemosin san Ocsatáinis. Bhí cónaí ar 742,771 duine i Limoisin ar lá an daonáireamh (Lá caille) 2010. Is í an réigiún leis an dara daonra is ísle sa Fhrainc Dhúthach. Is é Limoges príomhbaile Limousin. Cé gurb í an Fhraincis príomhtheanga an réigiún, bhí an Ocsatáinis mar an príomhteanga in áiteanna áirithe faoin dtuath go dtí na seachtóidí. Tá an Ocsatáinis fós á labhairt ag daoine faoin tuath i Limousin atá caoga bhlian nó níos aosta.


Île-de-France.
Is réigiún i dtuaisceart na Fraince é Île-de-France. Is éard is brí le Île-de-France ná oileán na Fraince. Is i Île-de-France atá Páras, agus toisc sin tá daonra fíor ard aici. Bhí cónaí ar 12,027,565 duine in Île-de-France i mí Eanáir 2014. Tá thart ar 18% do daonra na Fraince ag maireachtaint in Île-de-France. Níl an réigiún ach 12,012 km2 agus toisc sin tá dlús daonra ard do timpeall ar 1,000 duine sa km2 aici.


Ardeaglais Westminster.
Is ardeaglais Chaitliceach suite i gCathair Westminster í Ardeaglais Westminster.


Baker Street.
Is sráid aithnidiúil suite i gCathair Westminster í Baker Street.


Brunel University London.
Is ollscoil suite i gCathair Westminster í Brunel University London.


Cearnóg Berkeley.
Is cearnóg suite i gCathair Westminster í Cearnóg Berkeley.


Cearnóg Leinster.
Is cearnóg suite i gCathair Westminster í Cearnóg Leinster.


Herbert.
Is é Herbert ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Mike Henry.


Nord-Pas-de-Calais.
Is réigiún i dtuaisceart na Fraince ar an teorainn leis an Bheilg é Nord-Pas-de-Calais. Bhí cónaí air 4,050,706 duine i Nord-Pas-de-Calais ar lá caille 2012 agus toisc sin is í Nord-Pas-de-Calais an réigiún leis an ceathrú daonra is airde sa Fhrainc agus 7% do daonra na tíre ag maireachaint inti. Is í Lille príomhcathair Nord-Pas-de-Calais agus is é Calais an tarna cathair is mó sa réigiún.


Provence-Alpes-Côte d'Azur.
Is réigiún in oir-dheisceart na Fraince ar an teorainn leis an Iodáil é Provence-Alpes-Côte d'Azur. Bhí cónaí ar 4,935,576 duine sa réigiún ar lá caille 2012. Is í Marseille príomhcathair an réigiún. Is é Nice an tarna cathair is mó. Tá an cathair cáiliúl Cannes i Provence-Alpes-Côte d'Azur.


Rhône-Alpes.
Is réigiún in oir-dheisceart na Fraince ar an teorainn leis an Eilvéis agus an Iodáil é Rhône-Alpes. Is í Lyon príomhchathair an réigiún.
Is réigiún mór í agus achar do 43,698 km2 aici.
Bhí cónaí ar 6,449,000 duine i Rhône-Alpes ar lá caille 2014.
Tá an sliabh mór Mont Blanc ar an teorainn leis an Iodáil.
Tagairtí.
*


Martinique.
Is oileán de chuid na Fraince sa mhuir Chairib é Martinique. Tá an t-oileán 1,128 ciliméadar cearnaithe. Bhí cónaí ar 385,551 duine ar Martiniue i mí Eanáir 2013. Is í Fort-de-France príomhbaile na cathrach. Is cuid don Aontas Eorpach í Martinique agus tá an euro á úsáid ann. Is í an Fhraincis teanga oifigiúl an oileáin agus tá criól Mhartinique á labhairt go forleathan ann chomh maith.
Tá vóta ag muintir Mhartinique i dtoghcáin uachtarántachta na Fraince. I dtoghcáin na bliana 2017, ar an 8ú Bealtaine, vótáil 77.6%
% ar son Emmanuel Macron agus vótáil 22.4% ar son Marine Le Pen. Vótáil 50.3% de mhuintir an oileáin sa toghcán is déanaí ach bhí 5.7% do na vótaí millte agus bhí 8.1% eile bán.


Daonra na hAsarbaiseáine.
Timpeall chasadh na mílaoise, bhí 9.6 milliún (2015) duine ina gcónaí san Asarbaiseáin, agus naonúr duine as gach deichniúr acu ina nAsarbaiseánaigh ó thaobh na teanga is an dúchais de.
Is iad na Rúisigh an dara dream eitneach is mó, ach inniu, tá cuid mhór acu tar éis filleadh ar an Rúis, agus mar sin, níl ach 1.8 % de dhaonra na tíre ina Rúisigh inniu. Thairis sin, tá cuid mhór náisiúnachtaí beaga de chuid na Cugaise ag cur fúthu, mar Leisgínigh, Talaoisigh, Avaraigh, Sachúraigh, Búdúchaigh, Udi, agus eile. Tá Giúdaigh bhundúchasacha ina gcónaí timpeall Quba in Oirthuaisceart na hAsarbaiseáine, agus an teanga Tat á labhairt acu. Is teanga Iaránach í.
Bhí mionlach mór Airméanach san Asarbaiseáin sular phléasc an cogadh amach idir an Airméin agus an Asarbaiseáin, ach d'éalaigh an mionlach seo go dtí an Airméin - cé is moite díobh siúd a raibh cónaí orthu in Karabagh féin, an limistéar atá forghafa ag fórsaí Airméanacha anois.
Muslamaigh is ea iad 93.4 % de dhaonra na hAsarbaiseáine, an chuid is mó acu ina Muslamaigh Shítheacha. Tá an tIoslam Sunnach, Eaglais Ortadocsach na Rúise, an Giúdachas agus seicteacha beaga Muslamacha agus Críostaí le fáil sa tír freisin. An chuid is mó de na hAsarbaiseánaigh, áfach, ní chloíonn siad go ródhian leis an Ioslam.


Stilfs.
Is baile beag i Tirol theas i dtuaisceart na hIodáile é Stilfs. Bhí cónaí ar 1,215 duine i Stilfs i mí na Samhaine sa bhlian 2010. Cé go bhfuil an baile san Iodáil, is í an nGearmáinis príomhtheanga na háite agus í mar an máthairtheanga do 98.46% don daonra sa mblian 2011.


Hippodrome, Londain.
Is foirgneamh suite i gCathair Westminster í Hippodrome.


Horse Guards (foirgneamh).
Is foirgneamh suite i gCathair Westminster é Hippodrome.


Imperial College London.
Is ollscoil suite i gCathair Westminster é Imperial College London.


Lord's Cricket Ground.
Is ionad cruicéad suite i gCathair Westminster é Lord's Cricket Ground.


Swastika.
Is é an swastika siombail an-sean. In úsáid ag Ceiltigh, Slavs, treibheanna Gearmánacha ECT...
Cé go anois tá sé le feiceáil mar tsiombail le haghaidh Naitsithe mar gheall ar a úsáid trom. Cé nach raibh na Naitsithe an chéad tú úsáid as an tsiombail i An Ghearmáin tar éis cogadh domhanda amháin. Go leor partys i bhfad ceart a úsáid freisin an lán swastika.


Treehouse of Horror XXVI.
Chraol an cúigiú heipeasóid, Treehouse of Horror XXVI, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 25 Deireadh Fómhair 2015. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 6.75 milliún duine ar an eipeasóid.


Mayor West.
Is é Mayor Adam West ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy". Tá sé guthaithe ag Adam West.


Cleveland Brown, Jr..
Is é Cleveland Brown, Jr. ceann de na carachtair sa sraith teilifíse bheoite "Family Guy".


Bathurst, New Brunswick.
Is cathair in oir-thuaisceart New Brunswick, Ceanada é Bathurst. Is í Bathurst príomhbaile Contae Gloucester. Bhí cónaí ar 12,275 duine i cathair Bathurst sa bhlian 2011 shíos ó 12,714 duine sa mblian 2006. Is cathair dátheangach í Bathurst. Ba í an Fraincis an máthairtheanga do 49.3% do daonra Bathurst sa bhlian 2011 agus ba í an mBéarla an máthairteanga do 47% don daonra ag an am.


Campbellton, New Brunswick.
Is cathair í Campbellton i dtuaisceart New Brunswick i gCeanada. Bhí cónaí ar 7,385 duine i gcathair Campellton sa bhlian 2011 shuas aon duine amháin ó 7,384 duine sa bhlian 2006. Ba í Campbellton an cathair leis an daonra is ísle i New Brunswick. Is i gcontae Restigouche atá an cathair. Is cathair dátheangach é Campbellton. Sa bhlian 2011 ba í an Fhraincis an teanga ba comónta sa cathair agus í an máthairteanga do 52.1% do daonra an cathair. Ba í an mBéarla an tarna teanga ba comónta sa cathair agus í an máthairteanga do 42.7% don daonra.


Dieppe, New Brunswick.
Is cathair in oir-dheisceart New Brunswick é Dieppe. Bhí cónaí ar 23,310 duine i gcathar Dieppe sa bhlian 2011 shuas ó 18,565 duine sa mblian 2006. Is i gcontae Westmoreland atá an cathair. Fraincis don cuid is mó a labhraítear i Dieppe. Ba í an Fraincis an máthairtheanga do 72.4% do daonra an cathair sa bhlian 2011. Ba í an mBéarla an máthairteanga do 23.1% do mhuintir an cathair sa bhlian 2011.


Edmundston, New Brunswick.
Is cathair in iar-thuaisceart New Brunswick ar an teorainn le S.A.M. é Edmundston. Bhí cónaí ar 16,032 duine i gcathair Edmundston sa bhlian 2011 shíos ó 16,643 duine sa mblian 2006. Is i gcontae Madawaska atá an cathair. Cé go bhfuil Edmundston ar an teorainn le S.A.M. is í an Fhraincis a labhraítear sa cathair. Ba í an Fhraincis an máthairtheanga do 93.4% do daonra an cathair sa bhlian 2011. Ba í an mBéarla an máthairtheanga do 4.5% don daonra sa blian céanna.


Miramichi, New Brunswick.
Is cathair in oirthear New Brunswick é Miramichi. Bhí cónaí ar 17,811 duine i gcathair Mirimachi sa bhlian 2011 shíos ó 18,129 duine sa mblian 2006. Bíonn féile Éireannach ar siúl i Miramichi i rith mí Iúil. An Béarla don cuid is mó a labhraítear sa cathair agus í mar an máthairteanga do 89% do daonra an cathair. Ba í an Fraincis an tarna teanga is mó labhairt sa cathair agus í an máthairtheanga do 8.6% don daonra.


Moncton, New Brunswick.
Is cathair in oir-dheisceart New Brunswick é Moncton. Is i gcontae Westmoreland atá an cathair. Bhí cónaí ar 69,074 duine i gcathair Moncton sa bhlian 2006 shuas ó 64,128 duine sa mblian 2006. Is cathair dátheangach é Moncton. Ba í an mBéarla an teanga ba comónta i Moncton agus í mar an máthairtheanga do 63.3% do daonra Moncton. Ba í an Fhraincis an tarna teanga ba comónta sa cathair agus í mar an máthairtheanga do 31.3% don daonra.


London Palladium.
Is amharclann suite i gCathair Westminster í London Palladium.


Ollscoil Londain.
Is ollscoil suite i gCathair Westminster í Ollscoil Londain.


St. James's Park.
Is páirc suite i gCathair Westminster í St. James's Park.


St James's Palace.
Is teach cónaithe oifigiúil na rí suite i gCathair Westminster í St James's Palace.


The Simpsons (séasúr 1).
Craoladh an chéad sraith "The Simpsons" idir 17 Nollaig 1989 agus 13 Bealtaine 1990 ag tosú le "Simpsons Roasting on an Open Fire".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 2).
Craoladh an dara sraith "The Simpsons" idir 11 Deireadh Fómhair 1990 agus 11 Iúil 1991 ag tosú le "Bart Gets an "F"".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 3).
Craoladh an tríú sraith "The Simpsons" idir 19 Meán Fómhair 1991 agus 27 Lúnasa 1992 ag tosú le "Stark Raving Dad".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 4).
Craoladh an ceathrú sraith "The Simpsons" idir 24 Meán Fómhair 1992 agus 13 Bealtaine 1993 ag tosú le "Kamp Krusty".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 5).
Craoladh an cúigiú sraith "The Simpsons" idir 30 Meán Fómhair 1993 agus 19 Bealtaine 1994 ag tosú le "Homer's Barbershop Quartet".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 6).
Craoladh an séú sraith "The Simpsons" idir 4 Meán Fómhair 1994 agus 21 Bealtaine 1995 ag tosú le "Bart of Darkness".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 7).
Craoladh an seachtú sraith "The Simpsons" idir 17 Meán Fómhair 1995 agus 19 Bealtaine 1996 ag tosú le "Who Shot Mr. Burns? (Cuid a Dó)".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 8).
Craoladh an t-ochtú sraith "The Simpsons" idir 27 Deireadh Fómhair 1996 agus 18 Bealtaine 1997 ag tosú le "Treehouse of Horror VII".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 9).
Craoladh an naoú sraith "The Simpsons" idir 21 Meán Fómhair 1997 agus 17 Bealtaine 1998 ag tosú le "The City of New York vs. Homer Simpson".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 10).
Craoladh an deichiú sraith "The Simpsons" idir 23 Lúnasa 1998 agus 16 Bealtaine 1999 ag tosú le "Lard of the Dance".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 11).
Craoladh an t-aonú sraith déag "The Simpsons" idir 26 Meán Fómhair 1999 agus 21 Bealtaine 2000 ag tosú le "Beyond Blunderdome".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 12).
Craoladh an dara sraith déag "The Simpsons" idir 1 Samhain 2000 agus 20 Bealtaine 2001 ag tosú le "Treehouse of Horror XI".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 13).
Craoladh an tríú sraith déag "The Simpsons" idir 6 Samhain 2001 agus 21 Bealtaine 2002 ag tosú le "Treehouse of Horror XII".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 14).
Craoladh an ceathrú sraith déag "The Simpsons" idir 3 Samhain 2002 agus 18 Bealtaine 2003 ag tosú le "Treehouse of Horror XIII".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 15).
Craoladh an cúigiú sraith déag "The Simpsons" idir 1 Samhain 2003 agus 23 Bealtaine 2004 ag tosú le "Treehouse of Horror XIV".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 16).
Craoladh an séú sraith déag "The Simpsons" idir 7 Samhain 2004 agus 15 Bealtaine 2005 ag tosú le "Treehouse of Horror XV".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 17).
Craoladh an seachtú sraith déag "The Simpsons" idir 11 Meán Fómhair 2005 agus 21 Bealtaine 2006 ag tosú le "Bonfire of the Manatees".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 18).
Craoladh an ochtú sraith déag "The Simpsons" idir 10 Meán Fómhair 2006 agus 20 Bealtaine 2007 ag tosú le "The Mook, the Chef, the Wife and Her Homer".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 19).
Craoladh an naoú sraith déag "The Simpsons" idir 23 Meán Fómhair 2007 agus 18 Bealtaine 2008 ag tosú le "He Loves to Fly and He D'oh's".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 20).
Craoladh an fichiú sraith "The Simpsons" idir 28 Meán Fómhair 2008 agus 17 Bealtaine 2009 ag tosú le "Sex Pies and Idiot Scrapes".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 21).
Craoladh an t-aonú sraith is fiche "The Simpsons" idir 27 Meán Fómhair 2009 agus 23 Bealtaine 2010 ag tosú le "Homer the Whopper".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 22).
Craoladh an dara sraith is fiche "The Simpsons" idir Meán Fómhair 26, 2010 agus Bealtaine 22, 2011 ag tosú le "Elementary School Musical".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 26).
Craoladh an séú sraith is fiche "The Simpsons" idir 28 Meán Fómhair 2014 agus 17 Bealtaine 2014 ag tosú le "Clown in the Dumps".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 25).
Craoladh an cúigiú sraith is fiche "The Simpsons" idir 29 Meán Fómhair 2013 agus 18 Bealtaine 2014 ag tosú le "Homerland".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 23).
Craoladh an tríú sraith is fiche "The Simpsons" idir 25 Meán Fómhair 2011 agus 20 Bealtaine 2012 ag tosú le "The Falcon and the D'ohman". Craoladh an 500ú eipeasóid "At Long Last Leave" ar an 19 Feabhra, 2012.
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 24).
Craoladh an ceathrú sraith is fiche "The Simpsons" idir 30 Meán Fómhair 2012 agus 19 Bealtaine 2013 ag tosú le "Moonshine River".
Tagairtí.
*


The Simpsons (séasúr 27).
Craoladh an seachtú sraith is fiche "The Simpsons" idir 27 Meán Fómhair 2015 agus 22 Bealtaine 2016 ag tosú le "Every Man's Dream".
Tagairtí.
*


Charlotte Rampling.
Is aisteoir Sasanach é Charlotte Rampling, a rugadh ar an 5 Feabhra 1946.


Kensington Gardens.
Is páirc ríoga suite i gCathair Westminster í Kensington Gardens.


Leabharlann Briotanach.
Is leabharlann suite i gCathair Westminster í an Leabharlann Bhriotanach.


Músaem Iompair Londain.
Is músaem suite i gCathair Westminster é Músaem Iompair Londain.


Madame Tussauds.
Is músaem chéarach suite i gCathair Westminster é Madame Tussauds.


Sankt Andreasberg.
Gráig i tSacsain Íochtarach in Ghearmáin is ea Sankt Andreasberg ().


Gailearaí na bPortráidí Náisiúnta, Londain.
Is dánlann suite i gCathair Westminster í Gailearaí na bPortráidí Náisiúnta.


Regent's Park.
Is páirc ríoga suite i gCathair Westminster í Regent's Park.


Somerset House.
Is foirgneamh ar an Strand suite i gCathair Westminster é Somerset House.


The Serpentine.
Is loch suite i Regent's Park, Cathair Westminster é The Serpentine.


Dlí an Gháis Idéalaigh.
a> (is é sin, na línte atá níos cóngaraí do chúinne na láimhe deise ar bharr an léaráid) do theochtaí níos airde.
Is éard is Dlí an Gháis Idéalaigh ann ná an chothromóid stáide do ghás hipitéiseach idéalach. Is neasúcháin maith é ar iompar go leor gás faoi choinníollacha éagsúla, cé go bhfuil roinnt teorainneacha ag baint leis. Ba é Émile Clapeyron a mhaígh é den chéad uair, sa bhliain 1834, mar chomhcheangal de dhlí Boyle, dlí Charles agus Dlí Avogadro.
formula_1
i gcás ina seasann na litreacha i gcomhair brú, toirte, méid (na mól), gástairisigh agus teochta faoi seach.
Is féidir é a dhíorthú freisin, go micreascópúil, ó teoiric chinéiteach, mar a baineadh amach (is cosúil go neamhspleách) ag August Krönig sa bhliain 1856 agus Rudolf Clausius sa bhliain 1857.


Dioscliosta Nicola Roberts.
Is éard atá i dioscliosta an ceoltóir agus amhránaí Sasanach Nicola Roberts ná albaim stiúideo amháin, trí singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus trí físeáin ceoil.


The Mall, Londain.
Is bóthar suite i gCathair Westminster é The Mall.


Pall Mall, Londain.
Is sráid suite i gCathair Westminster í Pall Mall.


Speakers' Corner.
Is ceantar ina mbíonn óráidíocht amuigh faoin spéir ar bun suite i Hyde Park, Cathair Westminster í Speakers' Corner.


Strand, Londain.
Is sráid suite i gCathair Westminster í The Strand.


2015 sa scannán.
Is liosta é seo eachtaí scannán sa bhliain 2015.


2016 sa scannán.
Is liosta é seo eachtaí scannán sa bhliain 2016.


Sliabh an Iarainn.
Sliabh i gContae Liatroma is ea Sliabh an Iarainn (Béarla: "Slieve Anierin", 585 m).
Naisc sheachtracha.
Iarainn


Whitehall.
Is bóthar suite i gCathair Westminster é Whitehall.


The Cenotaph.
Is leacht cuimhneacháin atá suite ar Bhóthar Whitehall, i gCathair Westminster i Londain, é The Cenotaph. Tógadh struchtúr sealadach san áit ina bhfuil an Cenotaph inniu, len iad siúd a d'éag sa Chéad Chogadh Domhanda a chomóradh. Sa bhliain 1920, tógadh an leacht cuimhneachán atá inniu ann. Príomhleacht cuimhneacháin an náisiúin atá ann agus glactar é mar chuimneachán ar an dá mhórchogadh sa 20ú céad.
Edwin Landseer Lutyens a dhear an chéad struchtúr d'adhmad agus plastar agus an buanstruchtúr de chloch Portland. Holland, Hannen & Cubitts a thóg an Cenotaph.


Zú Londain.
Is zú suite i gCathair Westminster é Zú Londain.


Victoria, Londain.
Is ceantar suite i gCathair Westminster í Victoria.


Brompton Oratory.
Is eaglais Chaitliceach suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea í Brompton Oratory.


Bournemouth.
Is baile suite in Dorset é Bournemouth.


Cadogan Hall.
Is ceoláras suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea é Cadogan Hall.


Cearnóg Sloane.
Is cearnóg suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea í Cearnóg Sloane.


Earls Court Exhibition Centre.
Is taispeántas dúnta suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea é Earls Court Exhibition Centre.


Harrods.
Is siopa ilrannach suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea é Harrods.


Pálás Kensington.
Is teach cónaithe ríoga suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea é Pálás Kensington.


Portobello Road.
Is sráid suite i Notting Hill, Buirg Ríoga Kensington agus Chelsea í Portobello Road.


Músaem Eolaíocht, Londain.
Is músaem suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea é an Músaem Eolaíochta.


Músaem Victoria agus Albert.
Is músaem suite i mBuirg Ríoga Kensington agus Chelsea é Músaem Victoria agus Albert.


Fulham Palace.
Is teach cónaithe suite i London Borough of Hammersmith and Fulham é Fulham Palace.


Lá Fhéile na Naomh Uile.
Lá Fhéile na Naomh Uile
Is féile Chríostaí ina onóir na naoimh uile i Neamh, a bhíos (san Eaglais na Iarthar) ar an 1 Samhain í Lá Fhéile na Naomh Uile.


Lá Fhéile na Marbh.
Is comóradh Chaitliceach le n-urnaithe le haghaidh anamacha na marbh, a bhíos ar an 2 Samhain é Lá Fhéile na Marbh.
I Meicsiceo, ceiliúrtar ‘El Dia de los Muertos’ nó Lá na Marbh ó 31 Deireadh Fómhair go dtí an dara lá de mhí na Samhna. De réir scéalta, tagann gaolta marbha ar ais ar an lá seo lá agus ullmhaítear don chuairt chun fáilte a chur rompu. An oíche roimhré, téann daoine go dtí an reilig agus réitíonn siad na huaigheanna. Lasann siad coinneal amháin do gach anam agus ullmhaíonn siad altóir. Cuireann siad bláth nó an bia ab fhearr leis an duine marbh ar an altóir.


Hammersmith Apollo.
Is ionad siamsaíocht suite i London Borough of Hammersmith and Fulham é Hammersmith Apollo.


Our Lady of Perpetual Help Catholic Church, Londain.
Our Lady of Perpetual Help Catholic Church
Is eaglais Chaitliceach i London Borough of Hammersmith and Fulham í Our Lady of Perpetual Help Catholic Church.


Olympia, Londain.
Is ionad taispeántais suite i London Borough of Hammersmith and Fulham é Olympia, Londain.


Shepherd's Bush Empire.
Is ionad ceoil suite i London Borough of Hammersmith and Fulham é Shepherd's Bush Empire.


Corn Uí Chon Cheanainn.
Comórtas amhránaíochta ar an do mhic léinn tríú leibhéal in ómós do is ea Corn Uí Chon Cheanainn.
Corn Uí Chon Cheanainn 2016.
Seomra Mhic Gearailt, Ionad na Mac Léinn UCD.
Beidh foirmeacha iontrála ar fáil go luath san athbhliain.


Ceoltóirí Chualann.
Banna ceoil traidisiúnta Éireannach ab ea Ceoltóirí Chualann, faoi stiúir Seán Ó Riada, lena n-áirítear go leor de bhunaitheoirí The Chieftains. Tá sé luaite gurb é obair Uí Riada le Ceoltóirí Chualann a bhí freagrach as úsáid na mbodhrán mar cnaguirlisí sa cheol Ceilteach a athbheochan.
Sa bhliain 1960 bhí Ó Riada ag lorg ceoltóirí le haghaidh an dráma "The Song of the Anvil" le Bryan MacMahon. Glaodh ar Paddy Moloney(a bhí 20 bl. d'aois san am), le bheith rannpháirteach sa tionscadal, in éineacht lena gcairde Seán Potts ar an bhfeadóg stáin, Sonny Brogan ar an mbosca ceoil agus John Kelly ar an bhfeadóg mhór. Rinne siad cleachtadh seachtainiúil i dteach Uí Riada i bhFaiche na Rás, ar imeall Bhaile Átha Cliath.
I ndiaidh an ratha a bhí acu, smaoinigh Ó Riada ar Cheoltóirí Chualann a bhunú, banna ceoil a bhéas ag tabhairt faoi amhráin thraidisiúnta na hÉireann le foinn tionlacan, máille le rince traidisiúnta agus foinn mhalla, socraithe le hionstraimí: cruitchlár, bodhrán, pianó, fidil, boscaí ceoil, feadóg mhór, píopaí agus feadóga. Samhlaíodh roimhe seo ar cheoil tíre nó ceol rince a shocrú, bhí ra laghad ceann amháin nó dhá thaifead 78rpm déanta roimhe sin, ach ba foinn tíre iad déanta ar bhealach clasaiceach, an-cheolfhoireannthe. Aidhm eile a bhí ag Ó Riada obair an chláirseora dhall agus chumadóra Toirdhealbhach Uí Chearbhalláin a athbheochan.
Seoladh an banna le linn Fhéile Amharclannaíochta Bhaile Átha Cliath i mí Mheán Fómhair 1960, san Óstán Shelbourne, ag ócáid ​​ar a dtugtar 'Reacaireacht an Riadaigh'. San áireamh sa chlár bhí amhránaithe traidisiúnta, an scríbhneoir Seán Ó Ríordáin agus an file Seán Ó Tuama. I mí na Márta sa bhliain ina dhiaidh sin, thaifead Ó Riada an chéad cheann de sraith de chláir raidió a choinnigh an t-ainm 'Reacaireacht an Riadaigh', agus san áireamh bhí Ceoltóirí Chualann. Go luath tar éis an bhanna a bheith ar an fhód, chuaigh Peadar Mercier agus Seán Keane isteach leo.
Lean Ceoltóirí Chualann ag seinm go dtí 1969. Le linn na bliana sin thaifead siad dhá albam, 'Ó Riada' agus 'Ó Riada Sa Gaiety'. Scaoileadh an dara ceann den dá albam amach tar éis 1971, nuair a fuair Seán Ó Riada bás.


Westfield London.
Is siopalann suite i London Borough of Hammersmith and Fulham í Westfield London.


Wormwood Scrubs.
Is spás oscailte suite i London Borough of Hammersmith and Fulham é Wormwood Scrubs.


Battersea Dogs & Cats Home.
Is teach i gcomhair madaidh agus cait suite i London Borough of Wandsworth é Battersea Dogs & Cats Home.


Sacred Heart Church (Battersea).
Is eaglais Chaitliceach suite i London Borough of Wandsworth í Sacred Heart Church.


St Thomas a Becket, Wandsworth.
Is eaglais Chaitliceach suite i London Borough of Wandsworth í St Thomas a Becket.
Tógadh í sa bhliain 1895 sa stíl Ingearach, is é sin, Gotach Sasanach. Edward Goldie a dhear í.


Juba.
Radharc ón aer ar chuid de Juba
Príomhchathair na Súdáine Theas in oirthuaisceart na hAfraice is ea Juba. Príomhchathair stát Equatoria Láir é Juba chomh maith. Tá Juba suite ar bhruach thiar na Níle i ndeisceart na tíre. Is é an chathair is mó sa tír agus 372,000 duine ina gcónaí ann (2011).
D'fhás an chathair as ionad trádála agus misean Críostaí a bunaíodh sa 19ú haois, agus go mórmhór as siopaí agus tithe na gceannaithe Gréigeacha a sholáthraigh an t-arm Briotanach sna bólaí sin sa chéad leath den 20ú haois. D'fhág na Gréigigh a rian ar ailtireacht na cathrach. Bhí daoine ón treibh Bari líonmhar ann freisin agus caidreamh maith acu leis na Gréigigh. Níltear ró-shásta le Juba mar phríomhchathair, agus tá rialtas na tíre ag féachaint chun cathair phleanáilte a thógáil in áit níos oiriúnaí.


BFI Southbank.
Is pictiúrlann suite sa London Borough of Lambeth í BFI Southbank.


Brixton Academy.
Is ionad ceoil suite sa London Borough of Lambeth é Brixton Academy.


Clapham Common.
Is páirc suite sa London Borough of Lambeth í Clapham Common.


Droichead Hungerford.
Is droichead suite sa London Borough of Lambeth é Droichead Hungerford.


Comhcheilg an Phúdair.
Feallmharú iarracht teipthe in aghaidh Séamas VI, Albain agus Séamas I, Sasana agus Éire ab ea Comhcheilg an Phúdair.


Tine chnámh.
Is tine mhór amuigh faoin aer úsáidte i gcomhair bruscar a dhó nó mar chuid ceiliúradh í Tine chnámh.


Oíche Fhéile San Seáin.
Is é an 23 Meitheamh an tráthnóna roimh ceiliúradh Lá Féile Naomh Eoin Baiste, aitheanta mar Oíche Fhéile San Seáin.


Lincoln Memorial Tower.
Is túr suite sa London Borough of Lambeth é Lincoln Memorial Tower.


Morley College.
Is coláiste suite sa London Borough of Lambeth é Morley College.


The Old Vic.
Is amharclann suite sa London Borough of Lambeth í The Old Vic.


Pálás Lambeth.
Is teach cónaithe oifigiúil na Ard-Easpag Canterbury suite sa London Borough of Lambeth é Pálás Lambeth.


The Voice (SAM sraith 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an chéad sraith de The Voice ar 26 Aibreán, 2011 agus chriochnaigh sé ar 29 Meitheamh, 2011.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Christina Aguilera agus Cee Lo Green na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Javier Colon an tsraith agus tháinig Dia Frampton sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 2).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an dara sraith de The Voice ar 5 Feabhra, 2012 agus chriochnaigh sé ar 5 Bealtaine, 2012.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Christina Aguilera agus Cee Lo Green na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Jermaine Paul an tsraith agus tháinig Juliet Simms sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 3).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an tríú sraith de The Voice ar 5 Meán Fómhair, 2012 agus chriochnaigh sé ar 5 Nollaig, 2012.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Christina Aguilera agus Cee Lo Green na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Cassadee Pope an tsraith agus tháinig Terry McDermott sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 4).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an cheathrú sraith de The Voice ar 25 Márta, 2013 agus chriochnaigh sé ar 18 Meitheamh, 2013.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Shakira agus Usher na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Danielle Bradbery an tsraith agus tháinig Michelle Chamuel sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 5).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an cúigiú sraith de The Voice ar 23 Meán Fómhair, 2013 agus chriochnaigh sé ar 17 Nollaig, 2013.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Christina Aguilera agus Cee Lo Green na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Tessanne Chin an tsraith agus tháinig Jacquie Lee sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 6).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an séú sraith de The Voice ar 24 Feabhra, 2014 agus chriochnaigh sé ar 20 Bealtaine, 2014.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Shakira agus Usher na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Josh Kaufman an tsraith agus tháinig Jake Worthington sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 7).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an seachtú sraith de The Voice ar 22 Meán Fómhair, 2014 agus chriochnaigh sé ar 16 Nollaig, 2014.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Pharrell Williams agus Gwen Stefani na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Craig Wayne Boyd an tsraith agus tháinig Matt McAndrew sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 8).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an ochtú sraith de The Voice ar 23 Feabhra, 2015 agus chriochnaigh sé ar 19 Bealtaine, 2015.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Pharrell Williams agus Christina Aguilera na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Sawyer Fredericks an tsraith agus tháinig Meghan Linsey sa dara áit.


The Voice (SAM sraith 9).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice", a tosaíodh i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2011. Thosaigh an naoú sraith de The Voice ar 21 Meán Fómhair, 2015 agus chriochnaigh sé ar 15 Nollaig, 2015.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Pharrell Williams agus Gwen Stefani na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Jordan Smith an tsraith agus tháinig Emily Ann Roberts sa dara áit.


Queen Elizabeth Hall.
Is ionad ceoil suite sa London Borough of Lambeth é Queen Elizabeth Hall.


Royal Festival Hall.
Is ionad ceolchoirm suite sa London Borough of Lambeth é Royal Festival Hall.


Uisceadán Londain.
Is uisceadán suite sa London Borough of Lambeth é Uisceadán Londain.


Sts Simon and Jude Catholic Church, Streatham Hill.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Lambeth í Sts Simon and Jude Catholic Church.


Southbank Centre.
Is coimpléasc ionaid ealaíonta suite sa London Borough of Lambeth é Southbank Centre.


Vauxhall Gardens.
Gairdíní suite sa London Borough of Lambeth ab ea Vauxhall Gardens.


Ardeaglais Southwark.
Is ardeaglais Anglacánach suite sa London Borough of Southwark í Ardeaglais Southwark.


Borough Market.
Is margadh suite sa London Borough of Southwark é Borough Market.


Graham Greene.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i mBerkhamsted, Hertfordshire ab ea Henry Graham Greene (2 Deireadh Fómhair 1904 – 3 Aibreán 1991).


Wilkie Collins.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i mMarylebone, Londain ab ea William Wilkie Collins (8 Eanáir 1824 – 23 Meán Fómhair 1889).


John Dryden.
File Sasanach a rugadh in Aldwincle, Northamptonshire ab ea John Dryden (9 Lúnasa 1631 – 1 Bealtaine 1700).


Elizabeth Gaskell.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i Chelsea, Londain ab ea Elizabeth Cleghorn Gaskell (29 Meán Fómhair 1810 – 2 Samhain 1865).


Stella Gibbons.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i Londain ab ea Stella Dorothea Gibbons (5 Eanáir 1902 – 19 Nollaig 1989).


Anthony Trollope.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i Londain ab ea Anthony Trollope (24 Aibreán 1815 – 6 Nollaig 1882).


Robert Graves.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i Wimbledon, Surrey ab ea Robert von Ranke Graves (24 Iúil 1895 – 7 Nollaig 1985).


Halla na Cathrach, Londain.
Is ceanncheathrú na Údarás Londain Mhór suite sa London Borough of Southwark é Halla na Cathrach.


The Clink.
Príosún suite sa London Borough of Southwark ab ea The Clink.


HMS Belfast (C35).
Is long mhúsaem suite ar an Tamais sa London Borough of Southwark í HMS Belfast.


Hay's Galleria.
Is foirgneamh suite sa London Borough of Southwark é Hay's Galleria.


Shakespeare's Globe.
Is amharclann suite sa London Borough of Southwark í Shakespeare's Globe.


Tate Modern.
Is músaem suite sa London Borough of Southwark é Tate Modern.


The Blind Beggar.
Is teach tábhairne aithnidiúil suite sa London Borough of Tower Hamlets é The Blind Beggar.


Cable Street.
Is sráid aithnidiúil suite sa London Borough of Tower Hamlets í Cable Street.


Cearnóg Cabot.
Is cearnóg suite i gCanary Wharf, London Borough of Tower Hamlets í Cearnóg Cabot.


Cearnóg Canada.
Is cearnóg suite i gCanary Wharf, London Borough of Tower Hamlets í Cearnóg Canada.


St John's Chapel, Londain.
Is eaglais suite sa Túr Londan, London Borough of Tower Hamlets í St John's Chapel.


Old Spitalfields Market.
Is margadh aithnidiúil suite sa London Borough of Tower Hamlets é Old Spitalfields Market.


Tahuata.
Is é Tahuata an t-oileán áitrithe is lú de na hOileáin Mharcasacha, sa Pholainéis Fhrancach, críoch thar lear de chuid na Fraince san Aigéan Ciúin. Tá sé suite 4 km (2.5 míle.)taobh thiar ó dheas ón oileán Hiva Oa, trasna an Chanáil Bordelais, ar a dtugtar Ha'ava i dteanga na Marcasacha.


Na hOileáin Mharcasacha.
Léarscáil Líne de na hOileáin MharcasachaIs grúpa oileán bolcánach iad Na hOileáin Mharcasacha, Fraincis: "Îles Marquises" nó "Archipel des Marquises" nó "Marquises"; Marcasais: "Te Henua (K)enana", (An Mharcasais Thuaidh) agus "Te Fenua `Enata" (An Mharcasais Theas), sainbhrí 'Talún na bhFear'), atá suite i bPolainéis na Fraince. Is 'collectivité d'outre-merle' nó 'comhroinn Fhrancach thar lear' é san Aigéan Ciúin theas. Is é an bhinn is airde ar na hoileáin na Mont Oave ar an oileán Ua Pu ag 1,230 m (4,035 tr.) os cionn leibhéal na farraige.


Victoria Park, Londain.
Is páirc suite sa London Borough of Tower Hamlets í Victoria Park.


York Hall.
Is ionad dornálaíocht suite sa London Borough of Tower Hamlets é York Hall.


Túr Bán (Túr Londan).
Is túr lárnach sa Túr Londan, London Borough of Tower Hamlets é Túr Bán.


Charing Cross.
Is acomhal suite i gCathair Westminster é Charing Cross.


Príosúnach cogaidh.
File:Abu-Simbel temple3.jpg|thumb|Greanadóireacht de phríosúnaigh Núibiacha, [Abu Simbel]], an Éigipt, 13ú haois RC
Is éard is príosúnach cogaidh ann ná duine, cibé comhraiceoir nó neamhchomhraiceoir é/í, atá faoi ​​choimeád ag cumhacht chogaíoch nó faoi ​​choimeád díreach tar éis coinbhleachta armtha. Tá fianaise ann gur baineadh úsáid as an téarma "príosúnach cogaidh " don chéad uair sa bhliain 1660.
Coinníonn comhraiceoirí príosúnaigh faoi choimeád ar chúiseanna éagsúla dlisteanacha agus neamhdhlisteanacha, mar shampla chun iad a scoilt amach ó chomhraiceoirí namhaid eile fós sa láthair choimhlinte (ag scaoileadh agus ag aisdúichiú iad ar bhealach ordúil tar éis cogaíochta), ag léiríú bua míleata, pionós a ghearradh orthu, an dlí a chur orthu le haghaidh coireanna cogaidh, leas a bhaint astu mar sclábhaithe, ag earcú nó fiú le haghaidh iad a choinscríobh mar a chomhraiceoir féin, ag bailiú faisnéise míleata agus polaitiúla uathu, nó iad a dhíonteagasc i gcreidimh pholaitíochta nó reiligiúnacha nua.


Na Seoda.
Is coróin agus ornáidí agus seodra eile a chaiteann nó iompraíonn rí nó banríon ar ócáidí stáit áirithe iad na Seoda.


BT Tower.
Is túr suite sa London Borough of Camden é BT Tower.


Hackney Empire.
Is amharclann suite sa London Borough of Hackney í Hackney Empire.


St John the Baptist, Hoxton.
Is eaglais Anglacánach suite sa London Borough of Hackney í St John the Baptist.


Almeida Theatre.
Is amharclann suite sa London Borough of Islington í Almeida Theatre.


Friend with Benefit.
Chraol an séú heipeasóid, Friend with Benefit, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 8 Samhain 2015. Scríobh Rob LaZebnik an eipeasóid seo. D'fhéach 3.48 milliún duine ar an eipeasóid.


Ionsaithe ar 13 Samhain, 2015 in Île-de-France.
Ghlac na n-ionsaithe 13 Samhain, 2015 in Île-de-France ar siúl i bPáras.
Iarmhairt.
a> ar an oíche na n-ionsaithe


London Charterhouse.
Is foirgnimh suite sa London Borough of Islington iad London Charterhouse.


Royal Agricultural Hall.
Is foirgneamh suite sa London Borough of Islington é Royal Agricultural Hall.


Hampstead Heath.
Is páirc suite sa London Borough of Camden í Hampstead Heath.


Parliament Hill, Londain.
Is páirc suite sa London Borough of Camden í Parliament Hill.


St Peter's Italian Church.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Camden í St Peter's Italian Church.


Stáisiún Euston.
Is stáisiún suite sa London Borough of Camden é Stáisiún Euston.


Brent Cross.
Is siopalann suite sa London Borough of Brent í Brent Cross.


Wembley Arena.
Is airéine suite sa London Borough of Brent í Wembley Arena.


Udham Singh.
Ba réabhlóidí Indiach é Udham Singh (26 Nollaig 1899 – 31 Iúil 1940), agus is fearr aithne air mar an duine a fheallmharaigh Michael O'Dwyer ar an 13 Márta, 1940, chun díoltas a bhaint amach mar gheall ar Shléacht Jallianwala Bagh. Is figiúr shuntasach é Udham Singh sa streachailt neamhspleáchas Indiach. Déantar tagairt dó uaireanta mar Shaheed-i-Azam Sardar Udham Singh (ciallaíonn an abairt "Shaheed-i-Azam," san Urdais: شهید اعظم "an mairtíreach mór"). Tá an ceantar Udham Singh Nagar de Uttarakhand ainmnithe ina gcuimhne.


Staidiam Wembley.
Is staid suite sa London Borough of Brent í Staidiam Wembley.


Ealing Studios.
Is stiúideo suite sa London Borough of Ealing é Wembley Arena.


Boston Manor.
Is teach mór suite sa London Borough of Hounslow é Boston Manor.


Chiswick House.
Is teach mór suite sa London Borough of Hounslow é Chiswick House.


Griffin Park.
Is staidiam sacar suite sa London Borough of Hounslow é Griffin Park.


Gunnersbury Park.
Is páirc suite sa London Borough of Hounslow í Gunnersbury Park.


Osterley Park.
Is teach mór suite sa London Borough of Hounslow é Osterley Park.


Syon House.
Is teach mór suite sa London Borough of Hounslow é Syon House.


Droichead Hammersmith.
Is droichead suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Droichead Hammersmith.


Kew Gardens.
Is gairdín lusanna suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Kew Gardens.


Kew Palace.
Is teach mór suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Kew Palace.


Marble Hill House.
Is teach mór suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Marble Hill House.


Jonah Lomu.
Imreoir rugbaí de phór na Tonga ab ea Jonah Lomu (12 Bealtaine 1975 – 18 Samhain 2015).


St Mary's University, Twickenham.
Is ollscoil suite sa London Borough of Richmond upon Thames í St Mary's University.


Orleans House.
Is teach mór suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Orleans House.


Our Lady of Loreto and St Winefride's, Kew.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Richmond upon Thames í Droichead Hammersmith.


Strawberry Hill House.
Is foirgneamh suite sa London Borough of Richmond upon Thames é Strawberry Hill House.


Twickenham Stoop.
Is staid suite sa London Borough of Richmond upon Thames í Twickenham Stoop.


Staidiam Twickenham.
Is staid suite sa London Borough of Richmond upon Thames í Staidiam Twickenham.


Músaem Guildford.
Is músaem suite sa Royal Borough of Kingston upon Thames é Twickenham Stoop.


Ollscoil Kingston.
Is ollscoil suite sa Royal Borough of Kingston upon Thames í Ollscoil Kingston.


The Voice (SAM sraith 10).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice". Thosaigh an deichiú sraith ar an 29 Feabhra, 2016.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Pharrell Williams agus Christina Aguilera na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Alisan Porter an tsraith agus tháinig Adam Wakefield sa dara áit.


Comhraiceoir.
Is éard is comhraiceoir ann ná duine a ghlacann páirt dhíreach sa chogaíocht, i gcás coinbhleachta armtha. Má leanann comhraiceoir dlí an chogaidh, glactar leis/léi mar aicme fhabhrach agus é/í a ghabháil, agus beidh sé nó sí cáilithe mar phríosúnach cogaidh faoi Tríú Coinbhinsiún na Ginéive. Is chomhraiceoir neamhdhleathach é duine, amhail 'amhas' nó 'saighdiúir tuarastail', a ghlacann páirt dhíreach sa chogaíocht ach ar a ghabháil nach mbíonn incháilithe don stádas príosúnach cogaidh.


Museo del Prado.
Príomhmhúsaem ealaíne náisiúnta na Spáinne is ea an Museo del Prado, suite i lár Mhaidrid. Ar a ghnéithe speisialta tá cheann de na bailiúcháin domhanda is fearr d'ealaín na hEorpa, ag dul ón 12ú haois go dtí tús an 19ú haois, bunaithe ar iar-Bhailiúchán Ríoga na Spáinne, agus, gan amhras, an bailiúchán aonair is fearr d'Ealaín na Spáinne. Bunaithe mar mhúsaem de phictiúir agus dealbhóireacht, sa bhliain 1819, tá bailiúcháin tábhachtacha de chineálacha eile na oibreacha ann chomh maith. Ceann de na suíomhanna is mó ar a mbíonn cuairt ó gach cearn den domhan is ea El Prado, agus meastar é ar cheann de na músaeim is mó d'ealaín ar fud an domhain. Bíonn go leor de na hoibreacha a rinneadh Francisco de Goya, an t-ealaíontóir ionadaíocht is forleathan aonair, chomh maith bíonn oibreacha le Diego Velázquez, El Greco, Titian, Peter Paul Rubens agus Hieronymus Bosch ina chuid de bhuaicphointí an bhailiúcháin.
Buaicphointí na mBailiúchán.
File:Raphael Spasimo.jpg|thumbnail|260px|Raphael, "a>", 1517


Hieronymus Bosch.
Luath-Phéintéir Ísiltíreach ba ea Hieronymus Bosch, nó ainm breithe Jheronimus van Aken (circa 1450 - 9 mí Lúnasa 1516).
Tá clú agus cáil ar a chuid oibre de bharr a chuid stíle a bhí lán de shamhlaoidí fantaiseacha. de thírdhreacha mionsonraithe, agus de léaráidí ar choincheapa agus scéalta reiligiúnacha


Morden Hall Park.
Is páirc suite sa London Borough of Merton í Morden Hall Park.


Staidiam Wimbledon.
Is Staid suite sa London Borough of Merton í Staidiam Wimbledon.


Wimbledon Muileann Gaoithe.
Is muileann gaoithe suite sa London Borough of Merton é Wimbledon Muileann Gaoithe.


Addington Hills.
Is páirc suite sa London Borough of Croydon í Addington Hills.


Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2016.
Ba é Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2016 an 14ú huair a raibh Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg ann. Thóg sé ar súil ag an Mediterranean Conference Centre i Vaileite, Málta. Ba é seo an dara huair a óstaigh Málta an chomórtas (an chéad i 2014).
Ghlac 17 tír páirt sa chomórtas le Montainéagró agus An tSlóivéin ag tharraing siar tar éis dhá bhliain agus San Mairíne ag tharraing siar tar éis trí bhliain. D'fhill An Chipir tar éis eapsa bliain amháin, Iosrael tar éis easpa trí bhliain agus An Pholainn tar éis easpa aon bhliain déag.
Bhuaigh Mariam Mamadashvili an chomórtas le 239 bpointe. Seo an tríú uair a bhuaigh An tSeoirsia an chomórtas (2008 agus 2011 roimhe seo), ag déanamh An tSeoirsia an chéad tír a bhuaigh don tríú uair.
Suíomh.
Thóg an chomórtas ar súil ag an Mediterranean Conference Centre i Vaileite, Málta.
Ealaíontóirí sos.
Bhí sé fógartha ar an 3 Samhain 2016 go mbeadh Destiny Chukunyere, buaiteoir an bhliain seo chaite, chuid de na healaíontóirí ag an sos i rith an seó. Ar an 16 Samhain fógraíodh go mbeadh Jedward ag canadh amhrán nua darbh ainm "Hologram".
Rannpháirtithe.
Bhí sé fógartha ar an 28 Meán Fómhair 2016 go mbeaadh 17 tír ag ghkacadh páirt sa chomórtas. Tharraing Montainéagró agus An tSlóivéin siar tar éis dhá bhliain agus San Mairíne tar éis trí bhliain. D'fhill An Chipir tar éis eapsa bliain amháin, Iosrael tar éis easpa trí bhliain agus An Pholainn tar éis easpa aon bhliain déag.


Éire i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac Éire páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2015.


An Iodáil i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac an Iodáil páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2014.


An Astráil i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Astráil páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2015.


An Albáin i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Albáin páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2012.


An Airméin i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Airméin páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2007.


An Bhealarúis i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Bhealarúis páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


An Bhulgáir i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Bhulgáir páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2007.


An tSeoirsia i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac an tSeoirsia páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2007.


Poblacht na Macadóine i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac Poblacht na Macadóine páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


Málta i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac Málta páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


Montainéagró i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac Montainéagró páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2014.


An Ísiltír i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac an Ísiltír páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


An Rúis i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Rúis páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2005.


San Mairíne i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac San Mairíne páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2013.


An Úcráin i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Úcráin páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2006.


An tSeirbia i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An tSeirbia páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2006.


An tSlóivéin i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An tSlóivéin páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2014.


Addington Palace.
Is teach mór suite sa London Borough of Croydon é Addington Palace.


Croydon Clocktower.
Is músaem suite sa London Borough of Croydon é Croydon Clocktower.


Selhurst Park.
Is staid suite sa London Borough of Croydon í Selhurst Park.


Broadway Theatre, Catford.
Is amharclann suite sa London Borough of Lewisham í Broadway Theatre.


Garfield.
mionsamhail
Is stiallghreannán Meiriceánach cruthaith ag Jim Davis é Garfield". Foilsíodh é don chead uair sa bhliain 1978.


Ionad Siopadóireachta Lewisham.
Is siopalann suite sa London Borough of Lewisham í Ionad Siopadóireachta Lewisham.


Músaem Horniman.
Is músaem suite sa London Borough of Lewisham é Músaem Horniman.


Rivoli Ballroom.
Is bálseomra suite sa London Borough of Lewisham é Rivoli Ballroom.


St Paul's, Deptford.
Is eaglais Anglacánach suite sa London Borough of Lewisham í St Paul's.


Shane Owens.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Shane Owens.


Bacainn na Tamaise.
Is bacainn suite sa Royal Borough of Greenwich í Bacainn na Tamaise.


Cutty Sark.
Is clipéar suite sa Royal Borough of Greenwich é Cutty Sark.


Eltham Palace.
Is teach mór suite sa Royal Borough of Greenwich é Eltham Palace.


Greenwich Park.
Is páirc suite sa Royal Borough of Greenwich í Greenwich Park.


Músaem Muirí Náisiúnta.
Is músaem suite sa Royal Borough of Greenwich é Músaem Muirí Náisiúnta.


Old Royal Naval College.
Is foirgneamh suite sa Royal Borough of Greenwich í Old Royal Naval College.


Ollscoil Greenwich.
Is ollscoil suite sa Royal Borough of Greenwich í Ollscoil Greenwich.


Plumstead Common Windmill.
Is muileann gaoithe suite sa Royal Borough of Greenwich é Plumstead Common Windmill.


Queen's House.
Is teach mór suite sa Royal Borough of Greenwich é Queen's House.


Ranger's House.
Is teach mór suite sa Royal Borough of Greenwich é Ranger's House.


Danson Park.
Is páirc suite sa London Borough of Bexley í Danson Park.


Ionad Siopadóireachta Broadway, Bexleyheath.
Is siopalann suite sa London Borough of Bexley í Ionad Siopadóireachta Broadway.


Lesnes Abbey.
Is abtheach suite sa London Borough of Bexley é Lesnes Abbey.


Red House, Londain.
Is teach mór suite sa London Borough of Bexley é Red House.


Abhainn Ingrebourne.
Is abhainn suite sa London Borough of Havering í Abhainn Ingrebourne.


The Brewery (ionad siopadóireachta).
Is siopalann suite sa London Borough of Havering í The Brewery.


Lisa with an 'S'.
Chraol an seachtú heipeasóid, Lisa with an 'S', den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 22 Samhain 2015. Scríobh Stephanie Gillis an eipeasóid seo. D'fhéach 5.64 milliún duine ar an eipeasóid.


Hyphessobrycon eques.
Is iasc é an "Hyphessobrycon eques". Tá sé ina bhall den teaghlach Characidae. Tá siad a choimeád go minic mar pheataí i uisceadáin.


Dagnam Park.
Is páirc suite sa London Borough of Havering í Dagnam Park.


Hainault Forest.
Is páirc suite sa London Borough of Havering í Hainault Forest.


St Edward the Confessor Church, Romford.
St Edward the Confessor Church
Is eaglais Anglacánach suite sa London Borough of Havering í St Edward the Confessor Church.


Queen's Theatre, Hornchurch.
Is amharclann suite sa London Borough of Havering í Queen's Theatre.


Eite an droma.
Is éard is eite an droma ann na a eite atá suite ar chúl veirteabrach neamhghaolmhar mara agus fionnuisce, lena n-áirítear an líon is mó iasc, céiticigh (míolta móra, deilfeanna, agus muca mara), agus an ichthyosaur (imithe in éag). Ag brath ar na speicis, féadfaidh ainmhí ceann amháin nó dhá cheann a bheith acu.
Baineann bitheolaithe fiadhúlra úsáid go minic as na mionghearrthacha sainiúla agus na patrúin chaite ar eití droma na gcéiticeach mór i gcomhair aonán aonair a aithint.
Tugtar pterygiophore ar na cnámha cnámhacha nó loingeánacha a thacaíonn le bonn na heite droma an éisc.


Tyson Fury.
Dornálaí Sasanach de phór na hÉireann, atá ina churadh domhanda trom-mheáchain, is ea Tyson Luke Fury. Rugadh é ar 12 Lúnasa 1988.


Romford Market.
Is margadh suite sa London Borough of Havering é Romford Market.


Rainham Marshes Nature Reserve.
Is anaclann dúlra suite sa London Borough of Havering í Rainham Marshes Nature Reserve.


Upminster Windmill.
Is muileann gaoithe suite sa London Borough of Havering é Upminster Windmill.


Eastbury Manor House.
Is teach mór suite sa London Borough of Barking and Dagenham é Eastbury Manor House.


Characidae.
Teaghlach nó fine na n-iasc fionnuisce fothrópaiceach agus trópaiceach is ea na Characidae, a bhaineann leis an ordú Characiformes. Rinneadh athrú córasach agus tocsanomaíoch orthu áfach thar na blianta. I measc na n-iasc, a fhanann fós sna Characidae, tá na teitrí, a chuimsíonn na genera an-chosúil Hemigrammus agus Hyphessobrycon, chomh maith le foirmeacha gaolmhara, mar shampla Astyanax mexicanus agus Paracheirodon innesi. Tá tábhachtach ag baint leis na héisc seo mar bhia agus freisin i measc lucht na n-uisceadán trópaiceach.


Flóra Kádár.
Ba aisteoir Ungárach í Flóra Kádár (4 Lúnasa 1928 — 3 Eanáir 2003). Tá clú uirthi mar gheall ar a cuid rólanna sna sraitheanna teilifíse agus scannán "Maigret", "Sunshine" agus "Colonel Redl".
A Saol.
A fear céile, Péter Fischer
Ba Flóra Ohr í a máthair. Phós sí Péter Fischer. Bhásaigh sí sa bhliain 2003. B'ollmhór an cháil a bhain sé amach mar aisteoir stáitse agus aisteoir scannán.


Eumetazoa.
Is clád é Eumetazoa (An tSean-Ghréigis: εὖ [eu], go maith + μετά [metá], tar éis + ζῷον [Zóon], ainmhí) ina bhfuil na grúpaí móra ainmhithe go léir, ach amháin spúinsí, placozoa, agus roinnt foirmeacha eile saoil dhoiléir nó imithe in éag; mar shampla Dickinsonia. I measc saintréithe na heumetazoans tá fíor-fhíocháin eagraithe i ngeirmshraitheanna, néaróin i láthair, agus suth a théann trí chéim ghastralaithe. Meastar de ghnáth go mbíonn ar a laghad Ctenophora, Cnidaria, agus Bilateria sa chlád. Tá sé faoi dhíospóid cé acu an mbaineann nó nach mbaineann Mesozoa agus Trichoplax leis an clád seo. Anois, tá an cuma ar an scéal gur bun-eumetazoa iad na Ctenophora.


Eoghan Ó Siadhail.
Ba é an Dochtúir Eoghan Ó Siadhail príomh-mháinlia airm Chónaidhm Chaitliceach na hÉireann ó 1642 go 1650. Tugadh "“Iolar na nDochtúirí”" air.
Rinne sé staidéar i bPáras sa bhliain 1604. Chuaigh sé ansin go Lobháin, Padua agus go dtí an Róimh ag déanamh staidéir eile don leigheas. Ansin rinne máinlia airm na hÍsiltíre Spáinní de. Bhí sé ina cheannasaí ar an Ospidéal Ríoga i Mechelen. D’fhill sé go hÉirinn sa bhliain 1620. Tharraing sé clú air féin mar dhochtúir i mBaile Átha Cliath. Chuaigh sé in airm na Cónaidhme sa bhliain 1642, ar dtús i bhfórsaí Laighean faoi Thomas Preston agus ó 1646 in airm Eoghain Rua Uí Néill. Fuair sé bás i gCath na Scairbhe Soilse ar an 21 Meitheamh 1650.
Bhí sé pósta le Caitríona Tirial, iníon do Ristéard Tirial.


Radiata.
Is céim tacsanomaíoch í ná Radiata a bhí in úsáid chun ainmhithe ga-shiméadracha a rangú. Thug an téarma "Radiata" roinnt grúpaí ainmhithe éagsúla lena chéile, nach dhearna grúpa monaifíléiteach faoi thuairimí reatha na fíligineachta ainmhithe. Mar gheall ar seo agus fadhbanna le homaplaise, a bhaineannan úsáide abhaint as as siméadracht an choirp i comhair charachtair fhíligineachtacha. Úsáidtear an téarma de gnáth go hiondúil i gcomhthéacs stairiúil.
Go luath sa 19ú céad, chuir Georges Cuvier na Cnidaria agus na Ctenophora le chéila sna Radiata. D'ath-shainmhínigh Thomas Cavalier-Smith na Radiata, sa bhliain 1983, mar fo-ríocht comhdhéanta de Myxozoa, Placozoa, Cnidaria agus Ctenophora. Ina dhiaidh sin, d'ath-shainmhínigh Lynn Margulis agus K.V. Schwartz na Riadata i n-aicmiú na Cúig Ríocht, an tráth seo ag cuimsiú Cnidaria agus Ctenophora amháin.
Cé go nglactar le ga-shiméadracht, de ghnáth, mar thréith a shainmhíníonn na hainmhithe atá aicmithe sa ghrúpa seo, tá eisceachtaí agus cáilíochtaí soiléire ann. Mar shampla, léiríonn na Echinoderma siméadracht dhéthaobhach go cinnte mar larbhaí. Taispeánann na Ctenophora siméadracht dé-radúil nó rothlach, arna sainmhíniú le haiseanna craobhógacha agus faraingeacha, ar a bhfuil dhá canálach anasach lonnaithe in dhá cheathramhán go lárlíneacht óna chéile. Tá roinnt speiceas laistigh den aicme Cnidaria, na hAnthozoa, siméadracht dhéthaobhach (Mar shampla, "Nematostella vectensis"). Tá sé ráite go bhféadfadh sé gur tharla siméadrac go déthaobhacha chun cinn roimh an scoilt idir Cnidaria agus Bilateria, agus gur fhorbair na cnidarians, atá siméadracht dé-radúil, go tánaisteach, rud a chiallaíonn go bhfuil bunús príomhúil leis an déthaobhacht i speicis na gCnidarian, cosúil le N. vectensis.


Thecosomata.
Fo-ord tacsanomaíoch de seilidí mara peiligeacha beaga snámha is ea Thecosomata. Is moilisc ghastrapódacha holaplanctónach iad san ghrúpa neamhfhoirmiúil Opisthobranchia. Ina measc, tá roinnt de na speiceas gastrapódach is flúirí atá sa saol.
Chomh maith lena comhghrúpa, Gymnosomata, tá an grúpa seo san áireamh sna pteropoda. Níl bailíocht an chlád bunaithe go comhaontach; cé nach bhfuil gnaoi na n-eolaithe air ar feadh roinnt blianta, tugann fianaise mhóilíneach le déanaí le fios gur chóir an tacsón a athbheochan.. Bíonn blaosc chailcithe ag formhór na Thecosomata cé nach bhfuil aibí Gymnosomata.


Corn na hÁise 2019.
Is é an 2019 Corn AFC na hÁise (Araibis: 2019 كأس آسيا)) iomaíocht sacair a bhfear sceidealta le bheith ar siúl sa Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha i 2019. Beidh an comórtas comhdhéanta de fiche ceathair foirne ó ar fud an Peile na hÁise Chónaidhm (AFC). Beidh sé seo an chéad uair a bheidh fiche ceathair fhoireann san iomaíocht, leis an comórtas ag leathnú ó fhoireann déag sna blianta roimhe. Beidh sé seo an dara huair an Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha éis óstáil an comórtas, a óstáil uair amháin sula i 1996.
Beidh na seaimpíní chosaint an Astráil, tar éis a bhuaigh siad an comórtas 2015 mar an náisiúin óstach.


Mollusca.
Cuimsíonn na moilisc páirt d'fhíleam mór na n-ainmhithe inveirteabracha ar a dtugtar Mollusca orthu. Tá timpeall 85,000 speiceas ar marthain atá ar eolas againn. Is iad na moilisc an fíleam mara is mó atá ann, a chuimsíonn thart ar 23% de mhuirorgánaigh atá ainmnithe againn. Bíonn an Iliomad moileasc beo freisin, i bhfionnuisce agus i ngnáthóga talún. Tá siad an-éagsúil, ní hamháin i méid agus i struchtúr anatamaíocha, ach freisin in iompar agus i ngnáthóg. Tá an fíleam roinnte de ghnáth i 9 nó 10 rang tacsanomaíoch, agus tá dhá cheann acu go hiomlán imithe in éag. Tá na ceifileapóid, mar shampla scuideanna, cudail agus na hochtapais, i measc na cinn is mó chun tosaigh, ó thaobh na néareolaíochta de, sna hinveirteabraigh-agus ceachtar acu, an scuid ollmhór nó an scuid ábhalmhór is ea an speiceas inveirteabrach is mó ar eolas. Is iad na gastrapóid,(seilidí agus drúchtíní)an moilisc is líonmhaire go mór i dtéarmaí na speiceas atá aicmithe, agus cuimsíonn siad 80% den iomlán. Tugtar Moilleolaíocht ar an staidéar eolaíoch ar na moilisc.


Johann Rudolph Glauber.
Poitigéir, ailceimicí agus ceimiceoir Gearmánach-Ollannach ab ea Johann Rudolph Glauber (1604 – 16 Márta 1670). I gKarlstadt am Main sa Ghearmáin a rugadh é. Chaith sé cuid mhaith dá shaol i ndiaidh 1640 in Amstardam, san Ísiltír, agus fuair sé bás sa chathair úd. Áirítear é mar cheann de na chéad innealtóirí ceimiceacha.
Sa bhliain 1625 d'fionn sé cineál sulfáit sóidiam, ar a dtugtar salann Glauber air inniu.


Gail McIntyre.
mion
Is carachtar ficseanúil í Gail Rodwell (née Potter; iar Tilsley, Platt, Hillman, agus McIntyre) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Helen Worth an páirt mar Gail. Rinne Gail a céad cuma ar an 29 Iúil, 1974.


David Platt (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é David Daniel Platt (iar Tilsley) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Jack P. Shepherd an páirt mar David. Rinne David a chéad cuma ar an 26 Nollaig, 1990.


Sophie Webster.
mion
Is carachtar ficseanúil í Sophie Lauren Webster sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Brooke Vincent an páirt mar Sophie. Rinne Sophie a céad cuma ar an 4 Samhain, 1994.


Sarah-Louise Platt.
mion
Is carachtar ficseanúil í Sarah-Louise Platt (née Tilsley; iar Grimshaw) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Tina O'Brien an páirt mar Sarah. Rinne Sarah a céad cuma ar an 2 Feabhra, 1987.


Tracy Barlow.
mion
Is carachtar ficseanúil í Tracy Lynette Barlow (née Langton; iar Preston, Cropper, agus McDonald) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Kate Ford an páirt mar Tracy. Rinne Tracy a céad cuma ar an 24 Eanáir, 1977.


Audrey Roberts.
mion
Is carachtar ficseanúil í Audrey Roberts (née Potter) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Sue Nicholls an páirt mar Audrey. Rinne Audrey a céad cuma ar an 16 Aibreán, 1979.


An chéad olltoghchán eile in Éirinn.
Caithfear an chéad olltoghchán eile i bPoblacht na hÉireann a thógail ar siúl ar an 10 Márta 2021 ar a dheireanaí.


Barking Abbey.
Mainistir suite sa London Borough of Barking and Dagenham ab ea Barking Abbey.


Valence House Museum.
Is teach mór suite sa London Borough of Barking and Dagenham é Valence House Museum.


Parsloes Park.
Is páirc suite sa London Borough of Barking and Dagenham í Parsloes Park.


Abhainn Roding.
Is abhainn suite sa London Borough of Redbridge í Abhainn Roding.


Barnardo's.
Is carthanas suite sa London Borough of Redbridge é Barnardo's. Thomas John Barnardo, dochtúir agus daonchara Éireannach, a bhunaigh é sa bhliain 1866. Is é an carthanas is mó sa Ríocht Aontaithe a oibríonn le páistí agus ₤200m sa bhliain á gcaitheamh aige. Feidhmíonn Bernardo's freisin in Éirinn, san Astráil agus sa Nua-Shéalainn.


Exchange Ilford.
Is siopalann suite sa London Borough of Redbridge í Exchange Ilford.


Ilford Hospital Chapel.
Is séipéal anallód suite sa London Borough of Redbridge í Ilford Hospital Chapel.


Our Lady of Lourdes, Wanstead.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Redbridge í Our Lady of Lourdes.


South Park, Ilford.
Is páirc Éadbhardach suite sa London Borough of Redbridge í South Park.


Johannes Scotus Eriugena.
Diagaire Éireannach, fealsamh Nua-Phlatónach, agus file ab ea Johannes Scotus Eriugena. Scríobh sé roinnt mhaith saothar, ach is so-aitheant sa lá atá inniu, agus chuaigh i bhfeidhm ar daoine sna céadta bliain ina dhiaidh sin ná a chuid tráchtaireachtaí, aistrithe ón Ghréigis, a rinne sé ar obair an dhiagaire agus fhealsaimh Pseudo-Dionysius an tAreopaguch.
Ainm.
D’úsáid Johannes Scotus an fhoirm "Eriugena" den bhuafhocal a cuireadh lena ainm in aon lámhscríbhinn amháin. Is é is brí leis ná ‘a rugadh in Éirinn (Ériú)’. Ba é ‘Scottus' an téarma Laidine ar “Éireannach” nó “Gaelach” agus, dá bhrí sin, aistrítear a ainm mar “Johannes, an Gael a rugadh in Éirinn”. Is é “Scotti” an téarma ar thug na Rómhánaigh ar na hÉireannaigh. Litríodh an focal mar ‘Scottus’ (le dhá ‘t’ seachas ceann amháin) sna lámhscríbhinní luatha suas go dtí b’fhéidir an 11ú aois. Tugtar ‘Scottigena’ (“a rugadh in Éirinn”) air sna lámhscríbhinní corruair, freisin.
Tá sé tábhachtach é a idirdhealú ón bhfealsamh d’aois ní ba dhéanaí, Duns Scotus.
E Mac Gearailt (plé)
Saol.
B’Éireannach é Johannes Scotus Eriugena, agus ba in Éirinn a bhfuair sé a chuid oideachais. D’aistrigh sé go dtí an Fhrainc (timpeall 845) agus tháinig sé i gceannas ar an Acadamh Palaitíneach faoi chuireadh an Rí Cairilínsigh, Séarlas Maol. Tháinig sé i gcomharbacht ar Alcuin Eabhraic (735-804) mar cheannasaí Scoil an Pháláis. Is amhlaidh gur tháinig borradh mór faoin gclú a raibh ar an scoil seo, a bhí tábhachtach mar institiúid san Athbheochan Cairilínseach, faoi cheannasaíocht Ériugena, agus tharla gur thug an Rí cead a chinn don fhealsamh a raibh a chos isteach leis. Ba mháistir scoile é Alcuin seachas fealsamh ach ba scoláire iomráiteach na Gréigise a bhí in Ériugena chomh maith le fealsamh, duine a raibh scil aige a bhí annamh in Iarthar na hEorpa ag an am sin, cé go raibh sé coitianta i measc lucht foghlama sa tréimhse luath i stair na hÉireann agus sa tréimhse Mheánaoiseach in Éirinn chomh maith, mar a léirítear in úsáid an chló Gréigise i lámhscríbhinní Éireannacha sa Mheánaois. D’fhan sé sa Fhrainc ar feadh tríocha bliain ar a laghad agus táimid beagnach dearfach de gurbh sa tréimhse sin a scríobh sé a chuid saothar uile.
Níl mórán eolais againn faoina shaol aosta. Tá scéal amháin ann go bhfuair sé cuireadh ó Alfred Mór na Sasana teacht go hOxford, gur oibrigh sé go dín ansiúd ar feadh blianta fada, gur éirigh leis a bheith ina ab in Malmesbury, agus ansin go bhfuair sé bás nuair a thug a chuid daltaí bairbín dó lena gcuid stíleas ("styli"). Níl sé soiléir an ceart go léifear brí litriúil nó brí fhíorach sa scéal seo, agus ceapann roinnt scoláirí go bhfuil seans ann gur ar Johannes eile atá sé ag tagairt. Is é is dóichí ná nár fhág sé an Fhrainc riamh, agus ceaptar go bhfuair sé bás in 877, de ghnáth. De réir na fianaise atá ann, ní féidir dearbhaigh arb chléireach nó tuata é, ach meastar gurb chléireach é, agus manach leis sin, b’fhéidir, nuair a chuirtear in áirimh nósanna na haimsire atá i gceist.
Saothair.
Den chuid is mó, tá a chuid saothar bunaithe ar Naomh Agaistín, ar an mbréag-Dinísias, ar Maximus an tAdmhaitheoir, agus ar na hAithreacha Capadóiceacha, agus is saothair Nua-Phlatónacha iad gan dabht ar bith. D’athnuaigh sé dearcadh tharchéimnitheachas an Nua-Phlatónachais agus a cur chuige ar a dtugtar “céimlathas grádaithe”. Agus é ag féachaint siar ar shaothar Phlatóin, d’éirigh leis an díospóireacht sin idir an t-ainmníochas agus an réadúlachas a athbheochan.Is é an chéad saothar a bhfuil eolas againn faoi a scríobh sé sa tréimhse seo ná tráchtas ar an Eocairist, ach tá sé sin caillte, faraor. Tá an cuma ar an scéal gur chuir sé an teagasc chun cinn nach raibh san Eocairist ach siombalachas nó cleachtas comórtha, barúil a raibh ag Berengar ó Tours níos déanaí sa stair agus a cáineadh agus a daoradh é dá bharr. Mar chuid dá phionós aithrí, deirtear go raibh ar Berengarius tráchtas Eriugena a dhó go poiblí. Cé chomh fada is a bhfuil fianaise againn faoi, áfach, ceapadh ag an am gurbh ortadocsach é Eriugena agus cúpla bliain ina dhiaidh roghnaigh Hincmar, ardeaspag Rheims, é chun cosaint a dhéanamh ar theagasc shaoirse an toil in aghaidh an teagaisc réamhchinntiúcháin ar mhol an manach Gottschalk (Gotteschalchus). Chuaigh slua mór de lucht na hEaglaise in aghaidh tráchtas Gottschalk toisc gur dhiúltaigh sé an luach atá de dhlúth agus d'inneach in oibreacha maithe. Tá an tráchtas "De divina praedestinatione", a cumadh chun an díospóireacht seo a chur i gcríoch, fós againn, agus is ceaptar gurb mar gheall ar inneachar an tráchtais sin gur cuireadh amhras ar ortadocsacht Ériugena.
Ba ar téarmaí spéacláireacha amháin a raibh argóint Eriugena maidir le ceist an réamhchinntiúcháin bunaithe agus tosaíonn sé leis an dearbhú dána gurb ionann an fealsamh agus an reiligiún go bunúsach. Bhí an tslí ina phléann sé ceist an údaráis agus ceist an loighic ní ba shuntasaí ná sin fós. Thairg Eriugena promhadh saoithiúil nach féidir réamhchinniúint a bheith ann ach amháin ar mhaithe leis an maith, toisc gur gairtear de gach duine a bheith ina naomh. Chuaigh Drepaius Florus, Canóin Lyons, agus Prudentius glan i gcoinne an tráchtas, agus daoradh faoi dhó é i gcomhairlí na hEaglaise: in Valence in 855; agus in Langres in 859. Tugadh tuairisc ar a gcuid argóintí mar "pulpes Scotorum" (“leite Éireannach”) agus "commentum diaboli" (“fionnachtain an diabhail”) sa chéad chomairle luaite.
Chreid Eriugena go bhfrithchaitheann gach aon duine agus gach aon neach gnéithe Dé, go bhfuil gach aon neach ag teannadh ar na gnéithe sin a bhaint amach, agus go bhfuil sé i ndán dóibh go mbainfidís amach iad i ndeireadh na dála. Chreid Eriugena in "apocatastasis" (nó an athmhuintearas uilíoch), teoiric a deir go dtaga an cruinne faoi thiarnas Dé den athuair, i bhfad na haimsire.
E Mac Gearailt (plé)


Patellidae.
Is teaghlach tacsanomaíoch de sheilidí mara nó fíorbhairnigh iad na Patellidae, moilisc ghastrapódacha mara sa chlád Patellogastropoda.
Patellidae an t-aon teaghlach amháin san sárfhine 'Patelloidea'. Níl fofhine ag an bhfine seo.
Tacsanomaíocht.
Is téarma comhchiallach é Helioniscus do Cellana H. Adams, 1869 ón fhine Nacellidae.
Úsáidí daonna.
Úsáidtear roinnt bairneach san fhine seo mar fhoinse bia i dtíortha éagsúla.
Fuair staidéar ar "Patella caerulea" amach gur laghdaigh an bhairneach seo clúdach algaí agus giúrann ar phainéil cruach solas a bhí ar crochadh in uisce farraige i gcalafort tráchtála, ag tabhairt le fios go bhféadfadh an bhairneach a úsáid mar chórais dhíobhálacha frithsmálaithe ar longa.


Lottiidae.
Fine de seilidí mara, go sonrach fíorbhairnigh, moilisc ghastrapódacha is ea na Lottiidae, san Sárfhine Lottioidea agus an clád Patellogastropoda (de réir thacsanomaíocht na nGastrapod ag Bouchet & Rocroi, 2005).
2007 taxonomy.
Cládagram ag taispeáint an gaol fíliginiteach de chuid na bPatellogastropoda


Valentines Mansion.
Is teach mór suite sa London Borough of Redbridge é Valentines Mansion.


Wanstead Flats.
Is páirc suite sa London Borough of Redbridge í Wanstead Flats.


ExCeL London.
Is ionad comhdhála suite sa London Borough of Newham é ExCeL London.


Green Street, Londain.
Is bóthar suite sa London Borough of Newham é Green Street.


Luke Shanahan.
Dramadóir ó Bhaile Athá Cliath is ea Luke Shanahan (Rugadh 25ú Bealtaine), nach bhfuil morán clú air. Ar an 2ú Aibrean 2015, chuir eagraíocht neamhbhrabúis () léitheoireacht drámaíochta dá chéad dráma "Noir 2000" ar siúl in Amharclann na Peacóige
Faoi láthair tá sé ag obair ar ar a dara dráma "That Is All I Have To Say About That". Bhí léitheoireacht dramaíochta de ar siúl ar an 1ú Aibrean 2015.


House Mill.
Is foirgneamh suite sa London Borough of Newham é House Mill.


Ollscoil Londan Thoir.
Is ollscoil suite sa London Borough of Newham í Ollscoil na Londain Thoir.


Staidiam Oilimpeach (Londain).
Is staid suite sa London Borough of Newham í Staidiam Oilimpeach.


Westfield Stratford City.
Is siopalann suite sa London Borough of Newham í Westfield Stratford City.


Brisbane Road.
Is staid suite sa London Borough of Waltham Forest í Brisbane Road.


Our Lady of Grace and St Teresa of Avila.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Waltham Forest í Our Lady of Grace and St Teresa of Avila.


Queen Elizabeth's Hunting Lodge.
Is teach mór suite sa London Borough of Waltham Forest é Queen Elizabeth's Hunting Lodge.


Taiscshorcóirí Walthamstow.
Is taiscshorcóir suite sa London Borough of Waltham Forest é Taiscshorcóirí Walthamstow.


Liosta eipeasóidí South Park.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é South Park. Sraith beochana atá ann, a chruthaigh Trey Parker agus Matt Stone do Comedy Central. Tá 277 eipeasóid de chuid "South Park" tagtha ar an saol faoi láthair.
Tosóidh an 21ú séasúr ar an 13 Meán Fómhair 2017.


Paths of Glory.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, Paths of Glory, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Nollaig 2015. Scríobh Michael Ferris an eipeasóid seo. D'fhéach 5.53 milliún duine ar an eipeasóid.


Deuterostomia.
Baill de shárfhileam na n-ainmhithe is ea na Deuterostomia (ón nGréigis: Δεύτερο "deutero"‚ 'dara' agus Στόμα "Stoma"‚ 'béal'). Is fothacsón iad den chraobh Bilateria, de chuid fhóríocht san chlád Eumetazoa, laistigh de na hAnimalia. Is féidir iad a hidirdhealú ó na Protostomias le linn na forbartha sutheolaíche; sna deuterostomia déantar anas ó'n chéad oscailt (an
blastopore), ach sna protostomia déantar an béal as. Tugtar enterocoelomates freisin ar na deuterostomia toisc go bhforbraíonn a gcuid céalóm tríd an phróiseas a dtugtar 'eintrecelia' air (nó sa Bhéarla:Enterocoely).
Sna ceithre fhileam, atá ar marthain, de chuid na deuterostomia tá;
Bhí ath-shainmhíniú déanta ar an Sárfhíleam Deuterostomia sa bhliain 1995 bunaithe ar anailísí na n-ord móilíneach, nuair a baineadh an lophophorates uaidh agus nuair a cuireadh le chéile iad in éineacht le hainmhithe protostomacha eile chun an sárfhíleam Lophotrochozoa a chur i dtoll a chéile. Féadfaidh an fíleam Chaetognatha (saighid mara) a bheith istigh anseo freisin. D'fhéadfadh na grúpaí díothaithe an fíleam Vetulicolia bheith san áireamh. Tá an clád Ambulacraria.comhdéanta de na hEchinodermata, Hemichordata agus Xenoturbellida. Tá forbairt deuterostomach bainteach leis an fhíleam Priapulida freisin, in ainneoin go bhfuil siad curtha taobh istigh de na protostomia.
Sna deuterostomia agus na protostomia araon, forbraíonn siogót sa chéad dul síos, ina liathróid fholamh de ​​chealla, ar a dtugtar blastula (nó blastúl) air. Sna deuterostomia, tarlaíonn na luath-roinnteáin comhthreomhar nó ingearach leis an ais pholach. Tugtar deighilt radúil ar seo, agus freisin tarlaíonn sé i roinnt phrotostomia áirithe, mar shampla na lophophorata. Taispeánann an chuid is mó de na deuterostomia deighlt idirmheánach, sé sin le rá, ní bhíonn cinniúint fhorbartha na gceall socraithe sa suth i mbéal forbartha ag aitheantas na máthairchille. Dá bhrí sin, más rud é go ndeighltear an chéad cheithre cealla, bíonn gach cill in larbha beag iomlán a fhoirmiú; agus má bhaintear cill ón bhlastula, cúiteoidh na cealla eile.
Sna deuterostomia, cruthaíonn an mhéisideirm asfhaighnithe den phutóg fhorbartha a phinseálann, agus a chomhdhéanann an céalóm.
Bíonn scoilteanna geolbhaigh ag na Hemichordata agus Chordata araon, agus taispeánann eicínideirmigh iontaiseacha ársa loirg go raibh scoilteanna geolbhaigh acu freisin. Tá néarchorda folamh le fáil sna cordaigh go léir, lena n-áirítear túinicigh (sa chéim larbha). Bíonn néarchorda feadánach ag roinnt Hemichordata chomh maith. Sa chéim luathshuthach, tá sé cosúil le néarchorda folamh na gcordach. Mar gheall ar néarchóras díchineálach na n-eicínideirmeach, ní féidir mórán eolais a fháil amach faoi a sinsearach sa chás seo. Ar scor ar bith, bunaithe ar fhíorais éagsúla is féidir gur fhabhraigh na deuterostomia, atá againn faoi láthair, ó shinsearach coiteann. Go raibh scoilteanna geolbhaigh faraingeacha acu, log néarchorda fholamh, matáin chiorclach agus fhada agus corp dheighleogach. D'fhéadfadh sé go raibh cosúil leis an ghrúpa beag sin, na Vetulicolia, gur tunicata ón Tréimhse Chaimbriach iad.


She's the Man.
Is scannán rómánsúil greann Meiriceánach 2006 é "She's the Man" (Gaeilge: Is ise an Fear) faoi stiúir Andy Fickman, inspioráidithe leis an dráma William Shakespeare "Twelfth Night". Tá Amanda Bynes, Channing Tatum, Laura Ramsey agus Vinnie Jones sna príomhpháirteanna.
Fócasaíonn an scannán ar an déagóir Viola Hastings a fhreastlaíonn ar scoil in ionad a dhearthár, agus cuireann sí i gcéill go bhfuil sí ina buachaill, agus mar sin tá sí in ann imirt ar an bhfoireann sacair buachaillí.


Walthamstow Market.
Is margadh suite sa London Borough of Waltham Forest é Walthamstow Market.


William Morris Gallery.
Is músaem suite sa London Borough of Waltham Forest é William Morris Gallery.


Waltham Forest Town Hall.
Is halla baile suite sa London Borough of Waltham Forest é Waltham Forest Town Hall.


Alexandra Palace.
Is ionad siamsaíochta suite sa London Borough of Haringey é Alexandra Palace.


Común Pháras.
Ba rialtas radacach sóisialach agus réabhlóideach é Común Pháras, a rialaigh Páras ón 18ú Márta go dtí an 28 Bealtaine 1871. I ndiaidh bhriseadh na hImpire Napoleon III, i mí Mheán Fómhair 1870, thit Dara Impireacht na Fraince go tapa. Ina hionad, d'éirigh an Tríú Phoblacht chun chogadh a fhógairt ar an Phrúis, a chur Páras faoi léigear brúidiúil, ar feadh cheithre mh. Ba Parás ina cheárta raidicis den lucht oibre, le linn an ama seo, agus bhí príomhchathair na Fraince á chosaint go príomha ní ag an Arm rialta na Fraince, ach ag trúpaí an Gharda Náisiúnta, a bhí go minic a thóg taobh na polaitíochta isteach sna gnóithe. I mí Feabhra na bliana 1871, shínigh Adolphe Thiers, príomhfheidhmeannach nua rialtais náisiúnta na Fraince, sos cogaidh leis an Phrúis, a dhí-armáil an Airm ach ní an Gharda Náisiúnta.
Tar éis gur mharaigh saighdiúirí an Gharda Náisiúnta dhá ghinearál de chuid an Airm, agus diúltú an comúin glacadh le údarás an rialtais, brúigh Arm na Fraince lucht an chomúin faoi chois, dar tosach an 21ú Bealtaine 1871, "La semaine sanglante" nó ("An tSeachtain fhuilteach"). Bhí tionchar suntasach ag na ndíospóireachtaí faoi na beartais agus toradh an chomúin ar smaointe Karl Marx, a rinne cur síos air mar shampla de "deachtóireacht na prólatáireachta|dheachtóireacht na prólatáireachta".
Tagairtí.
*


Pectinodontidae.
Fine de sheilidí mara nó fíorbhairnigh, moilisc ghastrapódacha mara, is ea na Pectinodontidae, sa chlád Patellogastropoda.
Tacsanomaíocht.
Rangaíodh an fine seo mar fhofhine Pectinodontinae (chomh maith le Acmaeinae agus Rhodopetalinae) san fhine Acmeaidae i dTacsanomaíocht na nGastropoda, ag Bouchet & Rocroi (2005).
D'ardaigh Nakano & Ozawa (2007) Pectinodontinae go dtí leibhéal an fhine Pectinodontidae bunaithe ar thaighde fíligéineolaíochta móilíneacha.
Genera.
na cinn is luaithe atá ar eolas "Pectinodonta" are from Late Oligocene


Clád.
Is éard is clád ann (ón Ghréigis: Κλάδος, klados "craobh") ná grúpa orgánach le ginealas coitianta agus ag gach de dírshliocht acu, agus is ionann é agus "craobh" amháin ar "chrann na beatha"
Sanasaíocht.
Cheap an bitheolaí Julian Huxley an téarma "clade" sa bhliain 1957 chun tagairt a dhéanamh ar thoradh an phróisis Cládaghineas, coincheap a bhfuair sé ar iasacht ó Bhernhard Rensch.
Is cládanna iad go leor grúpaí d'ainmnithe coitianta, mar shampla, creimirí, nó feithidí; mar gheall gur i ngach cás díobh, bíonn a n-ainmneacha comhdhéanta de shinsear coitianta, maille lena n-iaróibh go léir. Mar shampla, brainse de mamaigh is ea na creimirí a scoilt amach ón chlád Dinosauria, ag deireadh na tréimhse nuair nach raibh na Dinosauria ina veirteabraigh trastíre ceannasach, 66 milliún bliain ó shin. Is clád iad an daonra bunaidh agus a chuid sliocht go léir. Is ionann clád na gcreimirí agus an t-ord Rodentia, agus clád na bhfeithidí leis an órd Insecta. Áirítear sna cládanna seo cládanna níos lú, ar nós an iora talún nó an tseangáin, gach ceann acu a bhíonn comhdhéanta de chládanna níos lú fós. Bíonn an clád "Rodentia" san áireamh freisin sna cládanna mamach, veirteabrach agus ainmhí.
Sainmhínithe.
Bíonn an clád, de réir sainmhínithe monaifíléiteach, rud a chiallaíonn go bhfuil sinsear amháin aige (orgánach, daonra, nó speiceas) agus a sliocht uile. Is féidir go mbeadh an sinsear aitheanta nó anaithnid; is féidir le haon agus gach ball den chlád a bheith ar mharthain nó imithe in éag.


Zootopia.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Zootopia" a rinneadh sa bhliain 2016.


Brooklyn (scannán).
Scannán drámatúil seanré ón mbliain 2015 is ea "Brooklyn" agus é stiúrtha ag John Crowley agus scríofa ag Nick Hornby. Tá sé bunaithe ar "Brooklyn", úrscéal le Colm Tóibín. Is iad Saoirse Ronan, Emory Cohen, Domhnall Gleeson, Jim Broadbent, agus Julie Walters na príomhaisteoirí sa scannán. Scaoileadh é in Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe ar 6 Samhain 2015. Taispeánadh é den chéad uair ag Féile Scannán Sundance i mí Eanáir na bliana céanna.
Plota.
Baineann an scéal le bean óg darb ainm ainm Eilis Lacey, atá ag obair i siopa beag in Inis Córthaidh sa bhliain 1952. Tugann sí aghaidh ar Mheiriceá agus í ar lorg saol níos fearr di féin. Cuireann sí fúithi i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Téann sí chun cónaí i dteach lóistín do mhná óga. Itheann sí a dinnéar ansin gach oíche leis na mná eile, an tiarna talún san áireamh. Éireannach seanfhaiseanta í seo. Le cúnamh ó shagart faigheann Eilis post i siopa mór in Downtown Bhrooklyn cé go mbíonn sí uaigneach agus ní thaitníonn an obair léi an iomarca. Cuireann an sagart í ag freastal ar ranganna leabharhoimeádta. Ag damhsa, casann Tony, fear óg ó theaghlach Iodálach, uirthi. Titeann sé i ngrá léi ar an bpointe, agus de réir a chéile fásann a grá dó-san.
Duaiseanna.
Gradaim an Acadaimh 2016: Bhí Brooklyn ainmnithe sa chatagóir – ‘An Scannán Is Fearr’, agus bhí Saoirse Ronan ainmnithe sa chatagóir ‘an príomhaisteoir Is Fearr’.


Bruce Castle.
Is teach mór suite sa London Borough of Haringey é Bruce Castle.


Finsbury Park.
Is páirc suite sa London Borough of Haringey é Finsbury Park.


St Ignatius Church, Stamford Hill.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Haringey í St Ignatius Church.


The Salisbury.
Is teach tábhairne suite sa London Borough of Haringey é The Salisbury.


Tottenham High Cross.
Is cros suite sa London Borough of Haringey í Tottenham High Cross.


Riasca Tottenham.
Is riasc suite sa London Borough of Haringey í Riasca Tottenham.


Forty Hall.
Is teach mór suite sa London Borough of Enfield é Forty Hall.


Ionad Siopadóireachta Edmonton Green.
Is siopalann suite sa London Borough of Enfield í Ionad Siopadóireachta Edmonton Green.


Herbert Spencer.
Herbert Spencer sa bhliain 1903
Fealsamh agus socheolaí Sasanach ab ea Herbert Spencer (27 Aibreán 1820 – 8 Nollaig 1903). Spenser a chum an leagan cainte "bua na hoiriúnachta" (Béarla: "survival of the fittest") sa leabhar sin aige "Principles of Biology" (1864), leabhar a scríobh sé i ndiaidh "Origins of the Species" le Charles Darwin a léamh.


UEFA Euro 2016.
Bhí Craobhchomórtas UEFA sacair na hEorpa 2016, ar a dtugtar Euro 2016 freisin, ar an 15ú eagrán de Chraobhchomórtas Sacair na hEorpa, comórtas a eagraíonn UEFA. Thosaigh an comórtas sa Fhrainc ar an 10 Meitheamh 2016. Bhí an cluiche ceannais ar an 10 Iúil 2016. Imreofar an cluiche oscailte agus an cluiche ceannais sa Stade de France.
Is í an Fhrainc an tír inar eagraíodh an comórtas an líon is mó uaireanta, imríodh trí huaire sa tír sin é: 1960, 1984 agus 2016.
Foirne.
Ghlac 24 foireann páirt sa chomórtas. Bhí líon na n-iomaitheoirí ardaithe sa Euro 2016 ó 16 go 24 fhoireann. Mar sin bhí roinnt mhaith foirne ag imirt i gcraobhchomórtas na hEorpa den chéad uair mar gheall ar an méadú sin.
Ar an taobh eile den scéal, ní bheidh trí iar-churaidh na hEorpa ag glacadh páirte, an Ísiltír (seaimpíní i 1988), an Ghréig (seaimpíní in 2004) agus an Danmhairg (seaimpíní i 1992).
Struchtúr an chomórtais.
Bhí 24 fhoireann ag glacadh páirte, den chéad uair. I ngeall ar an méadú ar líon na rannpháirtithe, imreofar an comórtas thar ceithre seachtaine, seacha trí chinn. Bhí an comórtas oifigiúil ar siúl ar feadh 31 lá.Bhí an cluiche oscailte ar siúl Dé hAoine an 10 Meitheamh 2016. Bhí an cluiche ceannais ar siúl an 10 Iúil 2016, sa Stade de France in Saint-Denis.
Lógó.
Nochtar an lógó i rith searmanas ag an bPavillon Cambon Capucines i bPáras ar an 26 Meitheamh 2013.
Mana.
Is athrú é seo ar an gceann a úsáideadh i gcéim an iarratais: "Le Foot comme on l'aime".
Amhrán oifigiúil.
Is é an DJ David Guetta a chumfaidh an t-amhrán oifigiúil. Bhí sé ina ambasadóir ceoil don chomórtas Euro 2016 agus eagróidh sé ceolchoirm ar an Champ de Mars ar an 9 Meitheamh 2016.
An tSonóg.
Super Victor is ainm don tSonóg.
Babhtaí cáilithe.
Den chéad uair, bhí liathróid ar leith ann do na babhtaí cáilithe do Chraobh na hEorpa. Bhí sé bunaithe ar theicneolaíochtaí a bhí in úsáid do liathróid an Brazuca, agus is iad Adidas a rinne é..
Babhtaí deiridh.
"Beau Jeu" is ainm don liathróid do na babhtaí deiridh. Cuireadh i láthair é an 12 Samhain 2015. Don Bhabhta díbrithe úsáidtear liathróid leis an ainm Fracas.
Babhtaí Cáilithe.
An tarraingt ar an 13 Feabhra 2014 in Nice. Bhí babhta na ngrúpaí ar siúl ón 7 Meán Fómhair 2014 go dí an 13 Deireadh Fómhair 2015.
Cluichí cáilithe.
Cuireadh na 53 náisiún Eorpach a ghlac páirt sna babhtaí cáilithe do Chraobh na hEorpa 2016 i 9 ngrúpa de chúig nó sé fhoireann. D'imir gach foireann na foirne eile sa ghrúpa faoi dhó, sa bhaile agus as baile. Chuaigh buaiteoirí na ngrúpaí agus na foirne a tháinig sa dara háit i ngach grúpa, chomh maith leis an bhfoireann ab fhearr ina measc siúd a chríochnaigh sa tríú háit, ar aghaidh chuig na babhtaí deiridh. D'imir na hocht bhfoirne eile a chríochnaigh sa tríú háit sna grúpaí a chéile, i gcluichí díbrithe. Bhí na cluichí sa bhaile ar siúl an 12, 13 agus 14 Samhain 2015 agus bhí na cluichí as baile ar siúl an 15, 16 agus 17 Samhain. Chuaigh na ceithre fhoireann a raibh an bua acu ar aghaidh chuig babhtaí deiridh an chomórtais.
An Tarraingt.
Rinneadh an tarraingt do bhabhtaí deiridh Chraobh na hEorpa 2016 an 12 Nollaig 2015 ag 18:00.
Cuireadh An Fhrainc san áit A1 go huaithoibríoch mar óstach.
Scórálaithe cúl.
"NB: Tá na himreoirí i gcló trom fós san iomaíocht sa chomórtas"


St. Monica's Church, Palmers Green.
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Enfield í St. Monica's Church.


Millfield House.
Is teach mór suite sa London Borough of Enfield é Millfield House.


Trent Park.
Is teach mór suite sa London Borough of Enfield é Trent Park.


Avenue House.
Doras isteach sna stáblaí ag Avenue House
Is teach mór Victeoireach suite sa London Borough of Barnet é Avenue House nó Stephens House. Tógadh cuid lárnach an tí sa bhliain 1859.
Bhí baint ag muintir Stephens ar leosan Stephens Ink. Cheannaigh siad an teach sa dara leath den 19ú haois agus chuir siad go mór leis. Tá músaem beag sa teach a bhfuil bailiúchán ann a bhaineann leis na Stephens agus le tionscal na dúiche.
Tógadh an "Boxty" ar eastát an tí mhóir am éigin sna 1870idí mar ghairdín laistigh de mhúr. Tógadh na struchtúir le coincréit, agus táid ar na struchtúir choncréite is luaithe sa Bhreatain Mhór, seachas cúpla iarsma ó aimsir na Rómhánach. Cuireadh athchaoi ar Boxty i 1997.
An Boxty, cuid d'Avenue House


Saoirse Ronan.
Aisteoir Éireannach is ea Saoirse Úna Ronan a rugadh sna Bronx i Nua-Eabhrac ar 12 Aibreán 1994. Thuill sí clú idirnáisiúnta den chéad uair sa scannán úd ón mbliain 2007 "Atonement". hAinmníodh í do Academy Award for Best Supporting Actress ag an am i measc gradam eile. I mí Feabhra na bliana 2016 tá sí le dul ar stáitse Broadway den chéad uair agus í mar Abigail Williams in athstáitsiú an dráma "The Crucible".


Barnet Gate Mill.
Is muileann suite sa London Borough of Barnet é Barnet Gate Mill.


Barnet Market.
Is margadh suite sa London Borough of Barnet é Barnet Market.


Church Farmhouse Músaem.
Is músaem suite sa London Borough of Barnet é Church Farmhouse Músaem.


Golders Green Hippodrome.
Is foirgneamh suite sa London Borough of Barnet é Golders Green Hippodrome.


Barthood.
Chraol an naoú heipeasóid, Barthood, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Nollaig 2015. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 5.97 milliún duine ar an eipeasóid.


Louisa Johnson.
Is amhránaí Sasanach í Louisa Johnson (rugadh í ar an 11 Eanáir, 1998). Bhuaigh sí an dara sraith déag The X Factor le 53.9% den vótaí sa bhliain 2015 agus is í an buaiteoir is óige.
2015– "The X Factor" agus céad albam.
Bhuaigh Johnson an dara sraith déag The X Factor le 53.9% na vótaí ar an 13 Nollaig, 2015 agus is í an buaiteoir is óige.
Scaoilfidh Johnson a céad albam stiúideo sa bhliain 2016. Beidh an tsingil "Forever Young" agus amhrán darbh ainm "Ruin It with a Kiss" ar an albam.
I mí Bealtaine 2016, scaoil sí amhrán le Clean Bandit darbh ainm "Tears". Bhí a céad singil "So Good" scaoilte ar an 28 Deireadh Fómhair 2016. Fuair sé go uimhir 13 sa Ríocht Aontaithe agus go 37 in Éireann. Bhí a dara singil "Best Behaviour" scaoilte ar an 3 Márta 2017 agus fuair sé go uimhir 48 sa Ríocht Aontaithe agus go 71 in Éireann.
Tagairtí.
Johnson, Louisa


Ionad Siopadóireachta The Spires.
Is siopalann suite sa London Borough of Barnet í Ionad Siopadóireachta The Spires.


Mary Immaculate and St Peter, New Barnet.
Mary Immaculate and St Peter
Is eaglais Chaitliceach suite sa London Borough of Barnet í Mary Immaculate and St Peter.


Músaem na Barnet.
Is músaem suite sa London Borough of Barnet é Músaem na Barnet.


Músaem an Aerfhórsa Ríoga Londain.
Músaem an Aerfhórsa Ríoga Londain
Is músaem suite sa London Borough of Barnet é Músaem an Aerfhórsa Ríoga Londain.


Liz McDonald.
mion
Is carachtar ficseanúil í Elizabeth Jayne "Liz" McDonald (née Greenwood, iar Tomlin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Beverley Callard an páirt mar Liz. Rinne Liz a céad cuma ar an 27 Deireadh Fómhair, 1989.


Roy Cropper.
Is carachtar ficseanúil é Royston "Roy" Cropper sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann David Neilson an páirt mar Roy. Rinne Roy a chéad cuma ar an 19 Iuil, 1995.


Jason Grimshaw.
mion
Is carachtar ficseanúil é Jason Grimshaw sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Ryan Thomas an páirt mar Jason. Rinne Jason a chéad cuma ar an 25 Nollaig, 2000.
D'imigh sé ar an 29 Meitheamh, 2016.


Todd Grimshaw.
mion
Is carachtar ficseanúil é Todd James Grimshaw sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Bruno Langley an páirt mar Todd. Rinne Todd a chéad cuma ar an 14 Eanáir, 2001.


Fiz Brown.
mion
Is carachtar ficseanúil í Fiona "Fiz" Brown (iar Stape) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Jennie McAlpine an páirt mar Fiz. Rinne Fiz a céad cuma ar an 20 Aibreán, 2001.


Chesney Brown.
mion
Is carachtar ficseanúil é Chesney Eric Brown (iar Battersby-Brown) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Sam Aston an páirt mar Chesney. Rinne Chesney a chéad cuma ar an 10 Samhain, 2003.


Michelle Connor.
mion
Is carachtar ficseanúil í Michelle Sinead Connor sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Kym Marsh an páirt mar Michelle. Rinne Michelle a céad cuma ar an 3 Aibreán, 2006.


Carla Connor.
Is carachtar ficseanúil í Carla Connor (née Donovan, iar Gordon agus Barlow) ar an gclár teilifíse Coronation Street. Glacann Alison King an páirt mar Carla, ó 1 Nollaig 2006 go dtí an 26 Bealtaine 2016. Fógraíodh ar an 14 Lúnasa 2017 go mbeadh Carla ag filleadh.


Kylie Platt.
mion
Is carachtar ficseanúil í Kylie Platt (née Turner) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Paula Lane an páirt mar Kylie. Rinne Kylie a céad cuma ar an 26 Lúnasa, 2010.
Thaifead Lane a seiteanna deireanach ar an 21 Meitheamh 2016. Fuair Kylie bás dá bharr sá marfach ar an 15 Iúil, 2016.


Eva Price.
mion
Is carachtar ficseanúil í Eva Price sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Catherine Tyldesley an páirt mar Eva. Rinne Eva a céad cuma ar an 17 Meitheamh, 2011.


Ollscoil Middlesex.
Is ollscoil suite sa London Borough of Barnet í Ollscoil Middlesex.


Staidiam Earlsmead.
Is staid suite sa London Borough of Harrow í Staidiam Earlsmead.


Grim's Ditch.
Is créfort suite sa London Borough of Harrow é Grim's Ditch.


Músaem Harrow.
An Scioból Deachúna ag Músaem Harrow
Is músaem suite sa London Borough of Harrow é Músaem Harrow nó Headstone Manor Museum. Tá sé suite ar eastát an Headstone Manor. Bíonn idir thaispeántais shealadacha agus bhuanbhailiúchán faoi stair an cheantair sa músaem. Tá ceithre fhoirgneamh ann, mar atá Headstone Manor, an Ghráinseach, an Scioból Deachúna agus an Scioból Beag. Tá na foirgnimh seo go léir liostaithe agus tá suíomh an mhúsaeim ar fad ina shéadchomhartha ársa sceidealaithe. Tá taifid ar na struchtúir ann a théann siar go dtí an bhliain AD 825 agus tógádh an mainéir sa bhliain 1344.


Leabharlann Chester Beatty.
Leabharlann agus músaem is ea Leabharlann Chester Beatty, agus í suite ar thailte Chaisleán Bhaile Átha Cliath.


Oh Brother, Where Art Thou?
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Oh Brother, Where Art Thou?", den dara sraith "The Simpsons" ar an 21 Feabhra 1991. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 26.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart's Dog Gets an "F".
Chraol an séú heipeasóid déag, "Bart's Dog Gets an "F", den dara sraith "The Simpsons" ar an 7 Márta 1991. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 23.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Old Money.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Old Money", den dara sraith "The Simpsons" ar an 28 Márta 1991. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 21.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Battle of Britain Bunker.
Is buncar suite sa London Borough of Hillingdon é Battle of Britain Bunker.


The Chimes, Uxbridge.
Is siopalann suite sa London Borough of Hillingdon í The Chimes.


Hillingdon Court.
Is teach mór suite sa London Borough of Hillingdon é Hillingdon Court.


Manor Farm, Ruislip.
Is suíomh stairiúil suite sa London Borough of Hillingdon é Manor Farm.


! (albam).
Is albam de chuid The Dismemberment Plan é "!". Scaoileadh é ar 2 Deireadh Fómhair 1995, ar an lipéad DeSoto Records. Sheinn drumadóir bunaidh an bhanna ceoil, Steve Cummings, ar an albam seo ach d'fhág sé díreach tar éis an albam a scaoileadh.


Jimmy Hill.
Jimmy Hill agus Maurice Cook
Imreoir sacair ab ea James William Thomas "Jimmy" Hill (22 Iúil 1928 – 19 Nollaig 2015).


Bobby Moore.
Imreoir sacair ab ea Robert Frederick Chelsea "Bobby" Moore (12 Aibreán 1941 – 24 Feabhra 1993). Rugadh i mBarking, Essex é.


Jimmy Greaves.
Imreoir sacair ab ea James Peter "Jimmy" Greaves. Rugadh ar an 20 Feabhra 1940 i Manor Park, Essex é.


! (idirdhealáin).
Is comhartha poncaíochta darb ainm comhartha uaillbhreasa é ! (33 san ionchódú carachtar ASCII).


Bakerloo line.
Is líne ar an London Underground í Bakerloo line. Tá dath donn uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Central line.
Is líne ar an London Underground í Central line. Tá dath dearg uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Circle line.
Is líne ar an London Underground í Circle line. Tá dath buí uirthi ar an léarscáil Tiúb.


District line.
Is líne ar an London Underground í District line. Tá dath glas uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Hammersmith & City line.
Is líne ar an London Underground í Hammersmith & City line. Tá dath an bhradáin uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Jubilee line.
Is líne ar an London Underground í Jubilee line. Tá dath liath uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Metropolitan line.
Is líne ar an London Underground í Metropolitan line. Tá dath maigeanta uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Northern line.
Is líne ar an London Underground í Northern line. Tá dath dubh uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Piccadilly line.
Is líne ar an London Underground í Piccadilly line. Tá dath dúghorm uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Victoria line.
Is líne ar an London Underground í Victoria line. Tá dath geal gorm uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Waterloo & City line.
Is líne ar an London Underground í Waterloo & City line. Tá dath turcaide uirthi ar an léarscáil Tiúb.


Echinodermata.
Fine d'ainmhithe mara is ea na hEcinodermata (ón nGréigis: ἐχῖνος, echinos - "gráinneog" agus δέρμα, derma - "craiceann"). Aithnítear na haosaigh mar gheall ar a (de ghnáth cúig phointe) siméadrachta gathacha, agus san áireamh tá na hainmhithe aithnidúla, a leithéid agus; na crosóga mara, na cuáin mara, na dollair gainimh, agus na súmairí chladaigh, chomh maith le na cleiotigh mara. Faightear na hechinodermata i ngach doimhneacht farraige, ón chrios idirthaoideach go dtí an crios aibhéiseach. Tá thart ar 7000 speiceas beo ann, a chiallaíonn go bhfuil sé ina dhara grúpáil is mó de na Deuterostomia (fofhíleam), i ndiaidh na gcordach (lena n-áirítear na veirteabraigh, ar nós éin, éisc, mamaigh, reiptílí).


The Peanuts Movie.
Is scannán beoite Meiriceánach 3D, a tháirgtear ag Blue Sky Studios do 20ú haois Fox agus beidh teacht chun bpictiúrlanna na Gearmáine ar an 23 Nollaig 2015 faoi seach: The Movie (The Movie Peanuts teideal bunaidh) - An Píseanna talún. Sna Stáit Aontaithe, thosaigh an scannán cheana ar an 6 Samhain. Scríobhadh an script scannáin ag mac Charles M. Schulz 'Craig Schulz, a gharmhac Brian Schulz agus Cornelius Uliano, a bhí dírithe ag Steve Martino. Le haghaidh na guthanna na Snoopy agus Woodstock Bhí mbainfear leas píosaí scannáin de Bhille MELENDEZ a cartlann.


Homalozoa.
Is fofhíleam díofa iad na Homalozoa d'inveirteabraigh réamhstairiúla, de chuid na nEchinodermata, ón ré Phailéasóch.
Cur síos.
Bhí easpa an chrutha cholainne de chúig phointe, a bhíonn tipiciúil sna echinodermata eile, ag na Homalozoa, ach bhí gach ainmhí suiteach. Ina áit sin bhí gach Homalozoach fíor-neamhshiméadrach, agus an-athraitheach i bhfoirmeacha.
Bhí an cholainn (theca) clúdaithe le plátaí cailcíte le roinnt oscailtí. Tá a gcruthanna, i gcásanna áirithe chomh neamhghnách sin nach mbíonn sé soiléir cé acu oscailtí a mheas mar bhéal agus anas. Bhí gais ag cuid mhaith acu, cosúil le na críonóidigh, ach is minic a bhí a gcolainn lúbtha anuas, ionas go mbeadh an béal agus anas ag gobadh amach ar aghaidh in áit in airde. Roinnt foirmeacha, go háirithe na stylophora, bheadh siad ina luí ar ghrinneall na farraige.
I roinnt foirmeacha bheadh eitre ambalacrach san gha aonair (braiciól nó aulacophore).


Crinozoa.
Fofhíleam d'echinodermata den chuid is mó suiteacha, is ea na Crinozoa, agus níl ach na críonóidigh nó cleití mara fós ina mbeatha.
Tá stair iontaise thar a bheith fairsing ag na Chrinozoa, agus féadfaidh gur leathnaigh siad isteach sa Réamh-Chaimbriach (ar an choinníoll gur féidir leis an Eidiacarach a aithint go dearfach mar edrioasteroideach).


Liosta na n-orduithe Echinodermata.
Baineann liosta na n-orduithe Echinodermata leis na ranganna agus orduithe éagsúla ina rangaíonn na tacsanomaithe na thart ar 7000 speiceas atá fós beo, chomh maith leis na speiceas de chuid an fhílim eisiaigh mara Echinodermata, atá imithe in éag.
Rang Paracrinoidea †.
Níl aon orduithe ar eolas, ach is eol 13 go 15 genera.
Rang Echinoidea (Cuáin mhara.
"Strongylocentrotus purpuratus", cuan mhara dea-armúrtha
Rang Helioplacoidea †.
Níl aon orduithe ar eolas, 2 speiceas ar eolas, Helicoplacus curtisi agus Helicoplacus guthi
Rang Homoiostelea †.
Níl aon orduithe ar eolas, ceithre ghéineas lena n-áirítear Cothurnocystis.


Double Dutchess.
Is é "Double Dutchess" an dara albam ó Fergie. Beidh sé scaoilte ar an 2017.
Cúlra.
Dúirt Fergie i Meitheamh 2015 go raibh sí beagnach críochnaithe leis an t-albam. Dúirt sí ar Facebook go mbeadh an t-albam amach ag tús 2017.


The Dutchess.
Is é "The Dutchess" an chéad albam ó Fergie. Scaoileadh é ar an 13 Meán Fómhair, 2006.


London Irish Centre.
Is carthanas suite sa London Borough of Camden é London Irish Centre.


Carthanas.
Is éard is carathanas ann ná eagraíocht a cruthaíodh chun cúnamh a thabhairt agus airgead a bhailiú le haghaidh daoine i gcruatan.


Irish Cultural Centre.
Is ionad pobal i gcomhair Pobal Éireannach na Breataine suite sa London Borough of Hammersmith and Fulham é London Irish Centre.


Airgead (eacnamaíocht).
Is meán malairte reatha i riocht boinn agus nótaí bainc é airgead.


Paraifíléiteach.
Sa thacsanomaíocht, tugtar grúpa paraifíléiteach ar ghrúpa má tá sé comhdhéanta de shinsearach coiteann an ghrúpa agus gach sliocht de chuid an tsinsir sin ach amháin ceann amháin nó dhá foghrúpa monaifíléiteach. Deirtear go bhfuil an grúpa paraifíléiteach maidir leis na foghrúpaí eisiata. Úsáidtear an téarma go coitianta san fhíligéineolaíoch (foréimsea na bitheolaíochta) agus na teangeolaíochta.


Féile Scannán Sundance.
Féile scannán Meiriceánach a thionóltar go bliantúil in Utah is ea Féile Scannán Sundance. Clár de chuid Institiúid Sundance atá ann. Is é an fhéile scannán is mó sna Stáit Aontaithe i gcomhar scannán neamhspleách. Bíonn an fhéile ar siúl sa gheimhreadh, ag tosnú i mí Eanáir de ghnáth, gach bliain in Park City, Salt Lake City, Ogden agus ag Baile Saoire Sundance. Deis é saothair ó lucht déanta scannán neamhspleách as Meiriceá agus gach cearn den domhan a thaispeáint don saol mór. Ar na reanna inchomórtais tá scannáin drámatúla agus doiciméadacha, gearra agus fada. Ar na reanna gan chomórtas tá NEXT, New Frontier, Spotlight agus Park City at Midnight. Tionóladh an chéad fhéile scannán Sundance in Salt Lake City sa bhliain 1978 agus féile 2015 ar 1 Feabhra 2015.


Aphra Behn.
Úrscéalaí Sasanach ab ea Aphra Behn (1640 – 16 Aibreán 1689).


Cluichí Eorpacha 2019.
Tógfidh na Cluichí Eorpacha 2019 ar siúl i Minsc i mBealarúis sa bhliain 2019. Beidh seo an dara uair ina bhfuil na cluichí ar siúl.


Robert Browning.
File Sasanach a rugadh i Camberwell, Londain ab ea Robert Browning (7 Bealtaine 1812 – 12 Nollaig 1889).


Asterozoa.
Fofhíleam san fhíleam Echinodermata is ea na hAsterozoa'". I measc na saintréithe a théann leo tá colainn réaltchruthach - agus aiseanna ga-eisréimneacha na siméadrachta. Áirítear san fhofhíleam an dá rang Asteroidea, an chrosóg mhara, agus Ophiuroidea, an chrosóg bhriosc, an réalta chise, agus an t-ord atá imithe in éag na Somasteroidea.
Tacsanomaíocht.
Bíonn colainn réaltchruthach ina shainghné ag an ord Asteroidea comhdhéanta de dhiosca lárnach agus ilairm ghathacha. Léiríonn siad de ghnáth siméadracht ghathach pheintiméarach, ach de ghnáth, bíonn siméadracht bunaithe ar uimhir eile seachas cúig, ag roinnt speiceas. Boinn boinn an-leathan ar na ghéaga agus soláthraíonn plátaí cailcreach a dtugtar cnámhóigí nó plátaí ambalacracha san bhalla colainne a dtacaíocht cnámharlaigh. Tá siad seo ceangailte le fíochán matánach agus tacaíochta a sholáthraíonn solúbthacht. Tá an béal ar an dromchla íochtarach nó béalach. Feidhmíonn sé freisin mar anas agus treoraíonn sé ar aghaidh go dtí caochán. Is féidir leis an chuas céalómach mór seo dul ón diosca isteach chomh fada leis na ghéaga. Bíonn na gónaid péireáilte lonnaithe chomh maith sna géaga agus scaoileann siad na gaiméití tríd na gonáduchtanna.
Tá taobhfhleisceadh an ghéig faoi theorainn ag eagrú na bplátaí ambalacracha eagraithe. Ar dhromchla béil an dhiosca agus na hairm gathacha bíonn ceithre sraitheanna de phlátaí a bhaineann le dhá nó ceithre sraitheanna de tiúbchosa, a úsáidtear chun gluaiseachta. Bíonn an, an madrapóirít, ar dhromchla uachtarach nó allbhéalach an dhiosca. Tá sé seo nasctha leis an gcóras soithíoch uisce a chabhraíonn i riospráid agus a soláthraíonn brú hiodrálacha do na tiúbchosa.
Ophiuroidea.
"Ophiopetra lithographica" ó Leapacha Íochtarach Hienheim(Tiotónach Íochtarach, Iúrasach Uachtarach) in aice Regensburg, An Ghearmáin
Bíonn putóg agus orgáin inmheanacha teoranta don diosca lárnach, ina chomhartha sóirt ag an ord Ophiuroidea. Bíonn na géaga scartha go soiléir ón diosca. Ní bhaineann airíonna greamaitheacha ag na tiúbchosa, ach bíonn feidhm chéadfach acu. Sna genera beo go léir, bíonn na plátaí ambalacracha comhtháite i mbeirteanna agus cruthaíonn siad ailt san ghéag, ar a dtugtar veirteabraí. I roinnt genera díofa, níl siad comhtháite ar an mbealach seo. Feidhmionn na gclaiseanna ambalacracha mar chanálacha eipenéarach inmheánacha.


John Hurt.
B'aisteoir Sasanach é Sir John Vincent Hurt (22 Eanáir 1940 – 27 Eanáir 2017).


Henry James.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Henry James (15 Aibreán 1843 – 28 Feabhra 1916).


Séasúr stoirm ghaoithe RA agus Éire 2015–16.
Thosaigh an séasúr stoirm ghaoithe RA agus Éire ar an 7 Samhain 2015 agus chríochnaigh sé ar an 28 Márta 2016.
Stoirm Abigail.
An tslí togtha ag Stoirm Abigail
Íomhá MODIS de Abigail ó 12 Samhain 2015
Chruthaíodh Stoirm Abigail ar an 7 Samhain 2015 mar an chéad stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 15 Samhain 2015. Bhí 20,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Barney.
An tslí togtha ag Stoirm Barney
Íomhá MODIS de Bharney ó 17 Samhain 2015
Chruthaíodh Stoirm Barney ar an 16 Samhain 2015 mar an dara stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 18 Samhain 2015. Bhí 26,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Clodagh.
An tslí togtha ag Stoirm Clodagh
Íomhá MODIS de Chlodagh ó 30 Samhain 2015
Chruthaíodh Stoirm Clodagh ar an 26 Samhain 2015 mar an tríú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 30 Samhain 2015. Bhí 16,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Desmond.
An tslí togtha ag Stoirm Desmond
Íomhá MODIS de Desmond ó 5 Nollaig 2015
Chruthaíodh Stoirm Desmond ar an 3 Nollaig 2015 mar an cheathrú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 8 Nollaig 2015. Bhí 46,300 teach fágtha gan soláthar leictreachais. Fuair triúr bás de bharr an stoirm.
Stoirm Eva.
An tslí togtha ag Stoirm Eva
Íomhá MODIS de Eva ó 27 Nollaig 2015
Chruthaíodh Stoirm Eva ar an 22 Nollaig 2015 mar an chúigiú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 25 Nollaig 2015.. Bhí 20,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Frank.
Chruthaíodh Stoirm Frank ar an 28 Nollaig 2015 mar an séú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 30 Nollaig 2015. Bhí 27,900 teach fágtha gan soláthar leictreachais. Fuair triúr bás de bharr an stoirm.
Stoirm Gertrude.
Chruthaíodh Stoirm Gertrude ar an 29 Eanáir, 2016 mar an seachtú stoirm den séasúr. Bhí 10,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Henry.
Stoirm Henry ar an 1 Feabhra
Chruthaíodh Stoirm Henry ar an 1 Feabhra, 2016 mar an ochtú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 2 Feabhra, 2016. Bhí 3,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Imogen.
Chruthaíodh Stoirm Imogen ar an 8 Feabhra, 2016 mar an naoú stoirm den séasúr. Bhí 19,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Jake.
Chruthaíodh Stoirm Jake ar an 1 Márta, 2016 mar an deichniú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 4 Márta, 2016. Bhí 8,240 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Katie.
Chruthaíodh Stoirm Katie ar an 25 Márta, 2016 mar an t-aonú stoirm déag den séasúr agus scaip an stoirm ar an 28 Márta, 2016. Bhí 100,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.


Play It By Year.
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 27 Nollaig, 2015 i leith é Play It By Year. Mike Murphy a chuir an clár i láthair.


Robert Powell.
Is aisteoir Sasanach é Robert Powell (a rugadh ar an 1 Meitheamh 1944).


Liosta de phlandaí gairdín.
Is é seo ná liosta de phlandaí gairdín, í gur féidir leo a bheith saothraithe sa ghairdín, agus iad liostaithe in ord aibítre de réir ghéinis.


Abelia.
Géineas is ea Abelia de thart ar 30 speiceas agus go leor hibridí sa teaghlach fhine Caprifoliaceae (Gaeilge "féithleann"). Measann roinnt údair go bhfuil Abelia agus genera bainteach leis san fhine leithscartha Linnaeaceae, lena n-áirítear freisin genera ar nós "Linnaea", "Abelia", "Dipelta", "Kolkwitzia", agus "Zabelia", ach ní "Lonicera" nó "Symphoricarpos", a n-áirítear, ina ionad sin, sna "Caprifoliaceae".


Abeliophyllum.
Géineas monathíopúil de phlandaí bláthanna san fhine olóige, Oleaceae. is ea "Abeliophyllum" (Gaeilge:"Foirsítia bhán"). Tá sé comhdéanta de speiséas amháin, "Abeliophyllum distichum Nakai", speicis cheantracha na Cóiré, áit a bhfuil sé i mbaol san fhiántas, Ní bhíonn sé ar fáil ag amháin i seacht suíomh. Tá gaol aige le Foirsítia, ach éagsúil uaidh mar go bhfuil bláthanna bána, ní buí, aige.
Is tor duillsilteach é a fhasann go 1-2 m ar airde. Bíonn a dhuillí urchomhaireach lena chéile, simplí, 6-10 cm ar fhad agus 3-4.5 cm ar leithead, caithreach os cionn agus faoi bhun araon. Táirgtear na bláthanna san luath-earrach sula dtagann na duilleoga nua; bíonn siad bán agus cumhra, thart ar 1 cm ar fhad, le coróinín ceithremhaothánach. Bíonn an toradh cruinn, ina shamár sciathánach 2-3 cm trastomhas.
Tá sé saothraithe mar phlanda ornáideach san Eoraip agus i Meiriceá Thuaidh.


Sean Bean.
Is aisteoir Sasanach é Shaun Mark Bean nó Sean Bean (a rugadh ar an 17 Aibreán 1959).


Abelmoschus.
Géineas de 15 speiceas, san fhine Malvaceae, is ea Abelmoschus, dúchasach don Afraic thropaiceach, don Áis, agus do thuaisceart na hAstráile. Sampla den ghéineas seo is ea an t-ocra.


George Graham (déantóir clog).
Déantóir clog, ceapadóir agus geofhisiceoir Sasanach ab ea George Graham (Kirklinton, Cumberland, 7 Iúil 1673 – Londain, 20 Samhain 1751). Ball de Chumann na gCarad a bhí ann dála a chomhghleacaí, Thomas Tompion. Sa bhliain 1688 agus é 15 bliana d'aois thug sé aghaidh ar Londain le dul chun oibre faoi Tompion. Ní ba dhéanaí, phós sé Elizabeth Tompion, neacht le Thomas.
D'éirigh Graham ina chomhpháirtí de Thomas Tompion sna blianta deiridh. Cuirtear ina leith roinnt feabhsúchán i ndearadh na gclog luasctha, an luascadán mearcair agus i mionsamhlacha clogoibritheacha na bpláinéad ("orreries"). Rinneadh Máistir Chuideacht Onórach na nDéantóirí Clog de sa bhliain 1722.
Ar an líon mór printíseach a d'oibrigh faoi Graham bhí Thomas Mudge, duine a bhain amach clú dó féin mar dhéantóir clog freisin. Chaith sé seo na blianta 1730–1738 ag obair faoi Graham.


Bernie Sanders.
Is é Bernie Sanders (r. Brooklyn, 8 Meán Fómhair 1941) Seanadóir na Stát Aontaithe sóisearach ó Stát Vermont. Toghadh mar iarrthóir neamhspleách é ach is ball den Pháirtí Daonlathach ón mbliain 2015 agus tá sé ar lorg ainmniúchán na nDaonlathach mar uachtarán. Toghadh go dtí an Seanad é den chéad uair sa bhliain 2007.
Rugadh in Brooklyn, Nua-Eabhrac é. Chuaigh sé go hOllscoil Chicago in Chicago, Illinois tar éis na hardscoile. Bhain sé amach céim i riarachán poiblí. Thug sé aghaidh ar Burlington, Vermont sa bhliain 1968. Toghadh é mar mhéara Burlington sna 1970idí.
Naisc.
Sanders, Bernie


Derek Jacobi.
Is aisteoir Sasanach é Sir Derek George Jacobi (a rugadh ar an 22 Deireadh Fómhair 1938).


Ronnie Corbett.
B'aisteoir Albanach é Ronald Balfour "Ronnie" Corbett (4 Nollaig 1930 – 31 Márta, 2016).


Acrocomia.
Géineas de chuid na pailmeacha atá dúchasach do na neo-trópaicí, ó Mheicsiceo sa tuaisceart, trí Mheiriceá Láir agus an Mhuir Chairib, agus trí Meiriceá Theas ó dheas go dtí an Airgintín.


Actaea (planda).
Géineas de phlandaí bláthanna is ea Actaea'", de chuid na fine "Ranunculaceae", ar a dtugtar go coitianta 'Fuath na míolta bán' nó 'Bugbane' sa Bhéalra, dúchasach sna réigiúin fothrópaiceacha, measartha agus foartach de chuid na hEorpa, na hÁise agus Mheiriceá Thuaidh, ach tá an chuid is mó eindéimeacht de chodanna de Mheiriceá Thuaidh.


Actinidia.
Géineas le roinnt eisceachtaí, de phlandaí adhmadacha agus,dé-éiciacha dúchasach do chrios measartha oirthear na hÁise, a fhásann fud fad an chuid is mó den tSín, Téaváin, Chóiré agus den tSeapáin, agus a shíneann ó thuaidh go hoirdheisceart na Sibéire agus ó dheas isteach san Ind-Sín. Áirítear san ghéineas seo; toir ag fás go 6 m (20 tr.) ar airde, agus fíniúnacha bríomhar, láidir, ag fás suas go dtí 30 m (98 tr.) i cheannbhrait na gcrann. Den chuid is mó, is féidir leo teochtaí síos go dtí thart ar -15 ° C (5 ° F), a fhulaingt agus tá cuid acu i bhfad níos chruachúisí.


Ada (magairlín).
Géineas is ea " " 'Ada' " ", leagan giorraithe " 'Ada' " i dtrádáil ghairneoireachta, de 16 speiceas, san fhine (Orchidaceae), fhofhine Epidendroideae, treibh Cymbidieae, fhotheibh Oncidiinae, ordghrúpa Oncidium. Is é sonraitheoir an speicis ná " aurantiaca Ada ".


Stiofán Mac Éanna.
Teangeolaí agus scríbhneoir de shliocht Éireannach ba ea Stiofán Mac Éanna (1872-1934). Tháinig cáil air de bharr an aistriúcháin Bhéarla a rinne sé de shaothar Plotinus, fealsamh mór a bhí beo le linn an chuid deiridh den Impireacht Rómhánach. Bhí an-mheas ar stíl Mhic Éanna, agus chuir sé fealsúnacht Plotinus in iúl do ghlúin nua.
Beatha agus saothar.
Bhí baint ag Mac Éanna le trí theaghlach shuntasacha Chaitliceacha trína athair, an Captaen Stephen Joseph MacKenna, a ghabh trína lán eachtraí agus é ina shaighdiúir óg agus a thug faoi scéalta eachtraíochta a scríobh ina dhiaidh sin. Bhí baint aige freisin le traidisiún na Cinsealachta. I Learpholl a tógadh an chlann ar dtús, agus chuaigh Mac Éanna agus a dheartháir ar scoileanna Caitliceacha. Is ann a fuair sé bunús na Gréigise Clasaicí. Chlis an scrúdú iontrála ollscoile air, áfach, agus tar éis dó tréimhse ghearr a chaitheamh mar nóibhíseach in ord rinneadh cléireach de i mBanc na Mumhan agus an Laighin. Fuair sé post mar iriseoir ag nuachtán i Londain agus sa bhliain 1896 fuair post nua mar iriseoir i bPáras do nuachtán Caitliceach. I Londain bhailigh sé leabhair, chuaigh isteach i gCumann Liteartha na hÉireann agus chuaigh isteach freisin san eagraíocht réabhlóideach Éire Óg.
I bPáras ba mhinic é i gcomhluadar náisiúnach Éireannach. Chuaigh sé isteach i bhfórsaí na Gréige i gCogadh Gréag-Thurcach 1897, rud a chuir ar a chumas eolas a fháil ar ghnáth-Ghréigis an lae inniu. Ba ghearr ann é, agus tar éis dó filleadh ar Pháras chuaigh sé go dtí Londain agus ansin go dtí Baile Átha Cliath. Chaith sé seal i Nua Eabhrac ar an trá fholamh, agus nuair a d’fhill sé ar Pháras fuair sé post mar chomhfhreagraí eachtrach ó Joseph Pulitzer. Chuir sé scéalta abhaile ón Rúis, ón Ungáir agus óna lán tíortha eile.
Timpeall an ama seo phós sé Marie Bray, Meiriceánach a fuair a cuid scolaíochta sa Fhrainc. Bhí suim acu sna cúrsaí cultúir agus polaitíochta céanna.
I dtús na 1900í thosaigh Mac Éanna ag saothrú na Gréigise Clasaicí arís agus é ag smaoineamh ar shaothar Plotinus a aistriú. B’fhealsúnaí Gréagach é siúd a raibh an-spéis ag Mac Éanna ina ndúirt sé faoin ‘Aon’ a tháinig ann roimh gach réaltacht eile. D’éirigh sé as a phost mar chomhfreagraí do Pulitzer ach lean sé air ag scríobh don ‘Freeman’s Journal’. D’éirigh leis freisin an chéad imleabhar de Plotinus, "Ennead 1", a chur amach.
Bhí bunús na Gaeilge aige faoin am seo. D’fhreastail sé féin agus Marie ar ranganna de chuid Chonradh na Gaeilge i Londain. I mBaile Átha Cliath rinne sé obair riaracháin don Chonradh agus chruinníodh Gaeilgeoirí i dteach mhuintir Mhic Éanna uair sa tseachtain chun comhrá a dhéanamh. Dúirt Piaras Béaslaí, cara leis, go raibh sé ábálta Gaeilge a labhairt go maith. Bhí ardmheas ag Mac Éanna ar an teanga: ‘A man could do anything
in Irish, say and express anything, and do it with an exquisite beauty of sound’. Bhí díomá air gur thug sé faoin teanga go ró-dhéanach chun scríobh go maith inti: ‘I consider it the flaw and sin of my life that I didn't twenty years ago give myself body and soul to the Gaelic to become a writer in it…’
Nuair a thosaigh an Chéad Chogadh Domhanda, shíl sé go ndéanfadh sé díobháil mhór do gach taobh. Tháinig Éirí Amach na Cásca aniar aduaidh air mar a tháinig ar a lán eile, cé go raibh bá aige le náisiúnachas na hÉireann. Níor mhaith leis Conradh Angla-Éireannach 1921, ach ba thrua leis an cogadh cathartha a lean é.
Mheath an tsláinte ar Mhac Éanna agus ar Marie. Cailleadh Marie i 1923 agus chuaigh Mac Éanna chun Sasana ag súil le leigheas. Lean sé air ag aistriú agus ag foilsiú Plotinus agus chuidigh B.S. Page leis ar an imleabhar deireanach agus mar athcheartaitheoir. Faoin am seo bhí droim láimhe tugtha aige go rúnda leis an gCaitliceachas. An taighde a rinne sé ar reiligiúin eile agus ar fhealsúnachtaí eile tharraing sé ar ais go dtí Plotinus é agus go dtí aireachtáil iomach an tsaoil atá inár dtimpeall mar rud atá curtha in iúl ag rud eile nach é. Ba é seo an toradh a bhí ar ‘divine mind at work (or at play) in the universe”.
Bhí sé ar bheagán airgid anois, agus chaith sé deireadh a shaoil i mbothán sa Choirn. Fuair sé bás in ospidéal i Londain i 1934.
In "Uiliséas" James Joyce deir an leabharlannaí Richard Best: ‘Mallarmé, don't you know, has written those wonderful prose poems Stephen MacKenna used to read to me in Paris’.
Tagairtí.
"Journal and Letters of Stephen MacKenna", edited with a memoir by E.R. Dodds. London: Constable & Company Ltd, 1936
"The Six Enneads By Plotinus", Written 250 A.C.E., Translated by Stephen Mackenna and B. S. Page: The Internet Classics Archive, http://classics.mit.edu/Plotinus/enneads.html


The Jungle Book (scannán 2016).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Jungle Book" a rinneadh sa bhliain 2016.


The Angry Birds Movie.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Angry Birds Movie" a rinneadh sa bhliain 2016.


Herman Melville.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Herman Melville (1 Lúnasa, 1819 – 28 Meán Fómhair, 1891).


F. Scott Fitzgerald.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i St. Paul, Minnesota ab ea Francis Scott Key Fitzgerald (24 Meán Fómhair 1896 – 21 Nollaig, 1940).


Foirtchern.
Taoiseach cogaidh Briotanach na 5ú haois ab ea Foirtchern.


Adenandra.
Géineas de thor síorghlas san fhine Rutaceae is ea Adenandra. Bíonn an géineas dúchasach don Afraic Theas. Tá baint ag na phlandaí leis an fhine Citrus, agus bíonn faireoga ola sna duilleoga agus tagann siad dea-bholadh sainiúil amach astu. Tagann an t-ainm " Adenandra " ón Ghréigis αδένα" Adenas ", faireog; agus άνδρας" Andras ", fear. Bíonn duilleoga beaga agus gainniúla air, neamhghasánach nó beagnach neamhghasánach. Bíonn cúig pheitil ar na bláthanna feiceálacha, agus bíonn dath bándearg nó bán orthu. Saothraíonn garraíodóirí Adenandras toisc go bhfuil siad ornáideach agus aramatach.


Aeonium.
Géineas san fhine Crassulaceae is ea Aeonium ina bhfuil thart ar 35 speiceas de phlandaí súmhara, fothrópaiceacha. Tá an-tóir i measc gairneoirí ar roinnt de na speicis. Tagann ainm an ghéinis ó "aionos" ("gan aois") na Sean-Ghréigise. Cé go bhfuil an chuid is mó díobh dúchasach do na hOileáin Chanáracha, faightear cuid eile in Maidéara, i Maracó, agus san Afraic Thoir (mar shampla i Sléibhte Semien san Aetóip). Tugadh isteach i gCalifornia roinnt díobh.


Aesculus.
Áirítear 13–19 speiceas plandaí bláthanna sa ghéineas Aesculus, iad go léir san fhine Sapindaceae. Tá siad dúchasach don Leithsféar Thuaidh, 6 cinn dúchasach do Mheiriceá Thuaidh agus 7–13 cinn don Eoráise.


Aglaonema.
Géineas de phlandaí bláthanna is ea Aglaonema de chuid na fine Araceae. Tá siad dúchasach sna réigiúin thropaiceacha agus fhothropaiceacha de chuid na hÁise agus na Nua-Ghuine. Plandaí "síorghlasa Síneacha" a thugtar orthu uaireanta i mBéarla. Fásann siad go réidh faoi scáth ach tá siad leochaileach maidir le fuacht (chomh híseal le 59°F/15°C). Bíonn siad nimhiúil.


Liosta de charachtair Coronation Street (2015).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2015.


Liosta de charachtair Coronation Street (2016).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2016.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2016).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de na charachtair Ros na Rún. Rinne na carachtair seo a gcéad cuma in 2016.
Cóilí Jackie.
Rinne Cóilí Jackie (Máirtín Ó Dubhghaill) a chéad cuma ar an 19 Eanáir, 2016.
Rónán Ó Tuairisg.
Rinne Rónán Ó Tuairisg (Maitias Ó Gríofa) a chéad cuma ar an 19 Eanáir, 2016.
Fia de Bhairéad.
Rinne Fia Ní Bhairéad (Muireann Ní Raghallllaigh) a céad cuma ar an 2 Feabhra, 2016.
Suzanne Flynn.
Rinne Suzanne Flynn (Caitríona Ní Mhurchú) a céad cuma ar an 10 Márta, 2016. Mharaigh Andy Ó Neachtain (Stiofán Seoighe) í.
Dr. de Cleir.
Rinne Dr. de Cleir (Jacinta Ní Chonghaile) a céad cuma ar an 10 Bealtaine, 2016.
Stuart Ó Bhrosnacháin.
Rinne Stuart Ó Bhrosnacháin (Conall Ó Ciobháin) a chéad cuma ar an 17 Bealtaine, 2016.
Peatsaí Ó Riain.
Rinne Peatsaí Ó Riain (Máirtín Jeamsie) a chéad cuma ar an 17 Bealtaine, 2016.
Colm Gallagher.
Rinne Colm Gallagher (Pól Penrose) a chéad cuma ar an 26 Bealtaine, 2016.
Pól Ó Diomsaigh.
Rinne Pól Ó Diomsaigh (Fionn Foley) a chéad cuma ar an 26 Meán Fómhair, 2016.
Muireann Uí Gharbháin.
Rinne Muireann Uí Gharbháin (Eibhlín Ní Líonáird) a céad cuma ar an 10 Samhain, 2016.
Tommy Ó Tuathail.
Rinne Tommy Ó Tuathail (Pádraig Ó Flatharta) a chéad cuma ar an 8 Nollaig, 2016.
Turlough Ó hAllúráin.
Rinne Turlough Ó hAllúráin (Maitiú Ó Coimín) a chéad cuma ar an 8 Nollaig, 2016.
Geena Kennedy.
Rinne Geena Kennedy (Rosie Ní Ghairbhigh) a céad cuma ar an 20 Nollaig, 2016.
Ferdia Mac Aodha.
Rinne Ferdia Mac Aodha (Aodh Mac Eachmharcaigh) a chéad cuma ar an 27 Nollaig, 2016.


Henry Miller.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Yorkville, Manhattan, ab ea Henry Valentine Miller (26 Nollaig 1891 – 7 Meitheamh 1980).


Nicholas Lyndhurst.
Is aisteoir Sasanach é Nicholas Simon Lyndhurst a rugadh ar an 20 Aibreán 1961 in Emsworth, Hampshire.


Dervla Kirwan.
Is aisteoir Éireannach í Dervla Kirwan a rugadh ar an 24 Meán Fómhair 1971 i mBaile an Teampaill, Baile Átha Cliath.


An Astráil sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Iomaíocht an Astráil sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse don chéad uair in 2015 ag an chomórtais i Vín na hOstaire. Tugadh cuireadh san Astráil mar rannpháirtí aoi chun ceiliúradh a dhéanamh ar chomóradh an seascadú cuid hEoraifíse. Ach bhí a fhógraíonn an ACE agus SVT i Samhain 2015 gur tugadh cuireadh Astráil chun dul san iomaíocht sa chomórtas 2016 i Stócólm, an tSualainn. Is é an Astráil an chéad tír ó Aigéine chun dul san iomaíocht.
Stair agus Rannpháirtíocht Neamh.
An Special Broadcasting Service (SBS) go bhfuil chraoladh ar an gcomórtas san Astráil ó 1983. Cuireadh tráchtaireacht ar fáil ag an BBC (Ríocht Aontaithe) go dtí 2009, nuair a ghlac tráchtairí hAstráile Julia Zemiro agus Sam Pang thar an tráchtaireacht hAstráile.
Ó 2007, tá hEoraifíse curtha faire, ar an meán, ag leath mhilliún Astráiligh gach bliain. Tá an comórtas tóir san Astráil mar a bhfuil a lán daoine ceangail láidir cultúrtha go dtí an Eoraip.
Idir 2010 agus 2014, a dhéantar an Astráil a televote féin Stáit don chomórtas, áfach, ní raibh vótaí a chomhaireamh sa chomórtas iarbhír.
2014 acht eatramh.
Sa bhliain 2014, an craoltóir Danmhairge cuireadh SBS a dhéanamh ar amhrán sa dara leath deiridh ag an comórtas i gCóbanhávan. Cuireadh Jessica Mauboy chun í singil, "Sea of Flags".
2015 - An Chéad Rannpháirtíocht.
Bhí Guy Sebastian na tíre chéad iontráil i 2015 leis an amhrán "Tonight Again". Craoltóir hOstaire ORF cuireadh Astráil chun dul san iomaíocht chun ceiliúradh a dhéanamh ar chomóradh seascadú an chomórtais. Astráil cinn díreach go dtí an deiridh mar sin ní raibh deis níos fearr do thíortha rannpháirteacha chun cinn ó na cluichí ceannais leath.
2016 Rannpháirtíocht.
Bhí i gceist le rannpháirtíocht Astráil mar ócáid aon uaire, áfach tugadh cuireadh SBS ais go dtí an comórtas 2016 i mí na Samhna 2015. Ach i 2016, beidh an Astráil chun dul san iomaíocht sa chluiche ceannais leath. Ar an 3 Márta 2016, roghnaigh SBS Cóiré Theas amhránaí a rugadh, Dami Im chun ionadaíocht Astráil i Stócólm. Is é an t-amhrán le fios ar an 11 Márta.


Fort Worth, Texas.
Cathair i lár thuaisceart Texas is ea Fort Worth. Bunaíodh an chathair sa bhliain 1849 ar chnoc os cionn an Abhainn Trinity. Tá an chathair gar do Dallas. Sa bhliain 2010 fuarthas 812,338 duine ina gcónaí in Fort Worth.


Liosta de na Iomaitheoirí The Voice of Ireland (sraith 5).
Is liosta é seo de na hiomaitheoirí sraith 5 ar an gcomórtas teilifíse réaltachta, The Voice of Ireland.


Netflix.
Tíortha ina bhfuil Netflix ar fáil
Is ilnáisiúnta Meiriceánach é Netflix.inc. Bunaíodh an chomhlacht ar an 29 Lúnasa, 1997.


Ralph Waldo Emerson.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i mBostún, Massachusetts ab ea Ralph Waldo Emerson (25 Bealtaine 1803 – 27 Aibreán 1882).


Tennessee Williams.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i gColumbus, Mississippi ab ea Thomas Lanier "Tennessee" Williams III (26 Márta, 1911 – 25 Feabhra 1983).


Gnóisíochas.
Is éard atá sa ghnóisíochas (ó γνωστικός na Gréigise - "gnostikos" nó “eolas a bheith agat”) téarma nua-aimseartha chun tuairisc a thabhairt ar a lán seanreiligiún a chloígh leis an saol spioradálta agus a thug droim láimhe don saol ábhartha. Shíl siad gur leathdhia a chruthaigh an saol úd. Chuaigh an gnóisíochas i bhfeidhm ar a lán reiligiún a mhúineann gur féidir “gnosis” (eolas, soilsiú, slánú, fuascailt, comhcheangal le Dia) a bhaint amach de bharr chleachtadh an daonchairdis (nó go mbeifí bocht dá bharr) agus na haontumhachta (ag deisceabail de réir a n-acmhainne agus ag rúnpháirtithe go hiomlán) agus de bharr chríonnacht a lorg trí chuidiú le daoine eile. Mar sin féin, bhí éagsúlacht ag gabháil le cleachtadh an ghnóisíochais.
Sa ghnóisíochas tá baint ag an leathdhia leis an domhan thíos, áit a shamhlaítear leis an ábhar, leis an gcolainn, leis an am agus go háirithe le saol lochtach sealadach. Tá Dia le fáil sa domhan thuas agus samhlaítear leis an anam agus le foirfeacht é.
De ghnáth sainmhínítear an gnóisíochas i gcomhthéacs Críostaí. Shíleadh scoláirí éigin go raibh an gnóisíochas ann roimh an gCríostaíochas agus go raibh prionsabail chreidimh agus nósanna spioradálta ag baint leis a d’fhág a rian ar an luath-Chríostaíocht, ar an Nua-Phlatónachas, ar an nGiúdachas Heilléanach, ar reiligiúin rundiamhaire Ghréag-Rómhánacha agus ar an Sóróstarachas. Chuir léiriú leabharlann Nag Hammadi, cnuasach seanlámhscríbhinní ón Éigipt, cor nua sa scéal agus tugadh ar dhaoine athmhachnamh a dhéanamh dá bharr. Níor thángthas ar théacsanna gnóisíocha réamh-Chríostaí fós, agus meastar gur sa dara haois nó ina dhiaidh sin a tháinig an gnóisíochas ar an bhfód mar chóras creidimh ar leith.


Jack London.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i San Francisco, California ab ea John Griffith "Jack" London (rugadh John Griffith Chaney. (12 Eanáir, 1876 – 22 Samhain 1916).


Éire sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Ghlac Éire páirt sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 49 uair, iomaíocht le haghaidh an chéad uair i 1965. Is craoltóir náisiúnta na hÉireann Raidió Teilifís Éireann (RTÉ) a thaispeánann an deiridh gach bliain. Go dtí seo tá Éire ar an tír is rathúla i Eoraifíse, a bhuaigh an comórtas seacht n-uaire.
Sa aonú haois is fiche, tá éirigh Éire chomh maith céanna, ach amháin ag críochnú sa deich barr trí huaire (2000, 2003 agus 2011). Críochnaithe Éire caite don chéad uair sa chluiche ceannais i 2007 ansin arís i 2013. Ó tugadh isteach an leath-deiridh i 2004, nach bhfuil Éire déanta ar an deiridh le chéile cúig uaire (2005, 2008, 2009, 2014 agus 2015).


An Ríocht Aontaithe sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Tá an Ríocht Aontaithe tar iomaíocht sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse caoga ocht n-uaire agus tá sé ar cheann de na tíortha is rathúla. An Ríocht Aontaithe san iomaíocht don chéad uair i 1957 agus bhuaigh an comórtas cúig huaire. Tá an Ríocht Aontaithe mar chuid de na "Big Five" in éineacht le Fhrainc, an Ghearmáin, an Iodáil agus an Spáinn. Mar thoradh air sin, dul chun cinn an Ríocht Aontaithe díreach go dtí an deiridh gach bliain.
Go dtí 2010, tá an Ríocht Aontaithe a roghnaíodh go traidisiúnta tá sé amhránaí i rogha náisiúnta. Mar sin féin, idir 2010 agus 2015, tá an BBC roghnaithe amhrán na Ríochta Aontaithe go hinmheánach, le chonspóid i bhfad. An BBC Táthar ag súil a athbheochan ar an rogha náisiúnta don chomórtas 2016 i Stócólm.


The Lion Guard.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é "The Lion Guard" atá ag craoladh ar Disney Junior agus Disney Channel.
Beidh tríú sraith den chlár ann.


Lexington, Massachusetts.
Teach Tábhairne Buckman in Lexington. In 1690 a tógadh é.
Baile mór i gContae Middlesex, in oirthear Massachusetts, sna Stáit Aontaithe, is ea Lexington'". Bunaíodh an baile sa bhliain 1641. Tá clú ar Lexington mar an áit inar scaoileadh na chéad urchair le linn Réabhlóid Mheiriceá: tharla Cath Lexington ar 19 Aibreán 1775. Déantar comóradh ar Chathanna Lexington agus Concord i Massachusetts gach bliain ar Lá na dTírghráthóirí ("Patriots Day") ar an 3ú Luan de mhí Aibreáin.
Sa bhliain 2010 bhí 31,394 duine ina gcónaí in Lexington in 11,100 teaghlach. Tháinig rath ar Lexington sna 1960idí agus 1970idí, go príomha mar thoradh ar fhorbairt na gcomhlachtaí ardteic ar feadh Rúta 128 sna blianta úd. Fobhaile sách rachmasach de Bhostún atá ann anois.


2002 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2002.


2003 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2003.


2004 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2004.


2005 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2005.


2006 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2006.


2007 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2007.


2008 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2008.


2009 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2009.


2010 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2010.


2011 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2011.


2012 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2012.


2013 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2013.


2014 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2014.


Leabharlann Nag Hammadi.
Is éard atá i leabharlann Nag Hammadi cnuasach téacsanna gnóisíocha a fuarthas láimh le Nag Hammadi san Éigipt Uachtarach i 1945. Fuair feirmeoir darbh ainm Muhammed al-Samman dhá choidéacs déag i gcumhdaigh leathair agus iad curtha i gcrúiscín dúnta. Dhá thráchtas is caoga a bhí ann agus an chuid is mó acu gnóisíoch, in éineacht le trí shaothar de chuid an "Corpus Hermeticum" agus cuid d’aistriúchán de "Poblacht " Phlatón a bhí athraithe beagán. I réamhrá "The Nag Hammadi Library in English" deir James Robinson go mb’fhéidir gur le mainistir Phacóimiach a bhí ngar don áit na coidéacsanna seo agus gur cuireadh iad tar éis gur lochtaigh Naomh Atanáis úsáid na leabhar neamhchanónta ina litir Chásca i 367 AD. Is mór an rian a d’fhág na téacsanna seo ar thaighde scoláiriúil ar an luath-Chríostaíocht agus ar ghnóisíochas.
I gCoptais a bhí na coidéacsanna scríofa. Is dócha gurb é "Soiscéal Thomáis" an ceann is iomráití díobh agus sna coidéacsanna seo amháin atá an téacs iomlán le fáil. D’aithin scoláirí go raibh blúirí de ráitis áirithe a bhí curtha i leith Íosa le fáil i lámhscríbhinní a fuarthas ag Oxyrhynchus i 1898 (Papyrus Oxyrhynchus 1), agus aithníodh na sleachta céanna i bhfoinsí luath-Chríostaí eile. Tá sé ráite anois nár cumadh bunleagan Gréigise "Soiscéal Thomáis" níos déanaí ná 80 AD. Sa tríú haois agus sa cheathrú haois a cumadh na lámhscríbhinní atá anois ann.
Tá coidéacsanna Nag Hammadi i dtaisce san Iarsmalannn Choptach i gCaireo na hÉigipte.
Nochtadh.
I Mí na Nollag 1945 tháinig beirt deartháracha ar a lán paipírí i soitheach mór criaga agus iad ag baint leasaithe timpeall uaimheanna Jabal al-Ṭārif in aice le Hamra Dom san Éigipt Uachtarach. Ní dhearna ceachtar acu é seo a chur in iúl do na húdaráis, mar bhí fonn orthu brabús a bhaint as na lámhscríbhinní trí iad a dhíol ina n-aonar ó am go ham. Dhóigh máthair na ndeartháracha cuid de na lámhscríbhinní agus eagla uirthi, más fíor, go raibh contúirt ag baint leo. Dá bhrí sin, b’fhada gur tuigeadh tábhacht na lámhscríbhinní seo. Ainmníodh iad as Nag Hammadi, an baile mór ba ghaire don áit a bhfuarthas iad.
I 1946 chuaigh na deartháracha i bhfíoch le chéile agus d’fhág na lámhscríbhinní ag sagart Coptach. I Mí Dheireadh Fómhair dhíol deartháir a chéile siúd coidéacs leis an Iarsmalann Choptach i Sean-Chaireo (Coidéacs III sa chnuasach). Thuig Jean Doresse, Copteolaí agus staraí religiúnda na hiarsmalainne, cén tábhacht a bhí leis agus d’fhoilsigh sé an chéad tagairt dó i 1948. Thar na blianta lig an sagart an chuid is mó de na tráchtais le margaire seandachtaí Cipriseach i gCaireo, ach rug an Roinn Seandachtaí orthu ar eagla go ndíolfaí le daoine lasmuigh den tír iad. Tar éis Réabhlóid Éigipteach 1952 tugadh na téacsanna seo don Iarsmalann Choptach agus fógraíodh gur mhaoin náisiúnta iad.
Idir an dá linn díoladh coidéacs amháin i gCaireo le margaire seandeachtaí Beilgeach. Rinneadh iarracht ar é a dhíol in Nua Eabhrac agus i bPáras, agus cheannaigh Institiúid Carl Gustav Jung in Zürich é i 1951. Tar éis bhás Jung bhí sáraíocht ann i dtaobh úinéireacht na choidéacs, agus níor tugadh don Iarsmalann Choptach é go dtí 1975, tar éis gur foilsíodh eagrán den téacs.
Aistriúcháin.
Ar dtús foilsíodh tráchtais aonair ó chnuasacha Chaireo agus Zürich, rud a rinneadh go mall. I 1966 bhí comhdháil in Messina san Iodáil chun ligean do scoláirí teacht ar chomhaontú barúla faoi shainmmhíniú an ghnóisíochais, agus chruinnigh James M. Robinson meitheal eagarthóirí agus aistritheoirí chun aistriúchán dátheangach a fhoilsiú i mBéarla. Chuir an foilsitheoir E.J. Brill in Leiden eagrán macasamhla amach in dhá imleabhar déag i gcomhar le Harper & Row idir 1972 agus 1977, le breis ábhair i 1979 agus 1984.
D’fhoilsigh Bentley Layton ó Yale eagrán nua i 1987, dar theideal "The Gnostic Scriptures: A New Translation with Annotations" (Garden City: Doubleday & Co., 1987). Bhí aistriúcháin nua ann, sleachta as scríbhneoirí eiriceolaíocha agus ábhar gnóisíoch eile.
Foilsíodh aistriúchán Gearmáinise faoi choimirce Ollscoil Humboldt i mBeirlín i 2001.
Deir scoláirí éigin nach mbaineann an leabharlann go léir leis an ngnóisíochas. Maíonn Patterson Brown gur féidir a rá go ndeimhníonn Soiscéalta Thomáis, Philib agus na Fírinne bunréaltacht agus naofacht na beatha ionchollaithe, cé go ndeir an gnóisíochas go bhfuil an bheatha úd meabhlach. Tá a lán scoláirí eile ann nach dtig leis faoi sin agus luann siad rudaí a dúirt Yesua ben Yusef (Íosa) féin ina thaobh.


Special Broadcasting Service.
Tá an Special Broadcasting Service (SBS) craoltóir teilifíse agus raidió hibrideach-mhaoinithe san Astráil. Oibríonn SBS trí chainéal teilifíse (SBS, SBS 2, NITV agus Food Network) agus cúig líonraí raidió (SBS Radio One, TWO & Three, SBS Chill and SBS PopAsia). Is é an cuspóir atá luaite ar SBS "chun seirbhísí raidió agus teilifíse ilteangach agus ilchultúrtha a chur ar an eolas, oideachas agus siamsaíocht a chur ar gach Astráiligh agus, á dhéanamh sin, léiríonn an tsochaí ilchultúrtha Astráil ar fáil".
In éineacht leis an Australian Broadcasting Company (ABC), tá SBS ina bhall comhlach de chuid an Aontais Craolacháin na hEorpa.


An tSualainn sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
Tá an tSualainn páirt sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse caoga cúig huaire, an chéad ag glacadh páirte i 1958. An tSualainn bhuaigh an comórtas sé huaire, an dara ach amháin Éirinn le seacht teidil.
Is tSualainn an tír is rathúla sa aonú haois is fiche, a bhuaigh faoi dhó agus ag críochnú sna cúig ocht barr huaire. Ar cheann de na n-iontrálacha is cáiliúla Sualainne a bhí i 1974 leis an ABBA bhanna agus an t-amhrán, "Waterloo" tar éis a tháinig cáil ar an stáitse idirnáisiúnta.
Tá an tSualainn óstáil an comórtas cúig huaire agus tá sé leagtha chun óstáil an comórtas 2016 i Stócólm.


San Doiminic.
Ba naomh Caitliceach é San Doiminic (1170 – 6 Lúnasa, 1221). Rugadh i gCaleruega, Coróin na Caistíle é. Bunaitheoir an ord Doiminicigh ab ea San Doiminic.


An Biúró um Shócmhainní Coiriúla.
Gníomhaireacht feidhmithe dlí é an Biúró um Shócmhainní Coiriúla (Béarla: "Criminal Assets Bureau", CAB) agus í ag obair in Éirinn. Nuair a cuireadh an Biúró ar bun, dílsíodh cumhachtaí ar leith dó le díriú ar shócmhainní ar tháinig coirpigh ina seilbh de thoradh a gcuid tromchionta. Is é is cuspóir don Bhiúró ná sócmhainní coiriúla a aithint le féachaint chuige nach féidir leis na coirpigh úsáid a bhaint as na sócmhainní sin. Is é an sás is fearr chuige sin ná an tAcht um Fháltais ó Choireacht a reachtaíodh sa bhliain 1996. Bunaíodh an Biúró sa bhliain 1996 mar fhoras corparáideach a bhfuil comharbas suthain aige, agus é ag tarraingt ar chuidiú ó ghníomhaireachtaí éagsúla ar nós lucht feidhmithe dlí, bailitheoirí cánach, feidhmeannaigh leasa shóisialta agus speisialtóirí eile ar nós dlíodóirí, foiréinsiceoirí agus lucht anailísithe airgeadais. Meastar gur patrún agus múnla é an coincheap ilghníomhaireachtaí seo do dhlínsí Eorpacha eile.
Ní rannóg de chuid an Gharda Síochána é an Biúró ach foras ar leith cé go bhfuil a lán cumhachtaí aige den chineál a shamhlófaí leis na Gardaí. An duine a cheaptar mar Phríomh-Oifigeach ar an mBiúró, is gnách gur Garda é agus céim an Ard-Cheannfoirt aige. Is é Coimisinéir na nGardaí a cheapann é. An chuid eile d'fhoireann an Bhiúró, is é an tAire Dlí agus Cirt agus Comhionannais a cheapann iad. Cibé cineál cumhachtaí a bhí ag feidhmeannaigh an Bhiúró roimh an gceapachán, caomhnóidh siad na cumhachtaí céanna agus rochtain acu ar eolas agus ar bhunachair shonraí taobh amuigh den Bhiúró dá réir sin. I Mí Dheireadh Fómhair den bhliain 2014, dúirt Cigireacht an Gharda Síochána gur "múnla maith é" a bhí sa chumas roinnte eolais seo ar chóir do na húdaráis eile seachas an Biúró aithris a dhéanamh air.
Cuireann an Biúró tuarascáil bhliantúil faoi bhráid an Aire trí Choimisinéir an Gharda, agus teacht ag Tithe an Oireachtais ar an tuarascáil sin chomh maith.


The Girl Code.
Chraol an deichiú heipeasóid, The Girl Code, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 3 Eanáir, 2016. Scríobh Rob LaZebnik an eipeasóid seo. D'fhéach 4.41 milliún duine ar an eipeasóid.


Plotinus.
Fealsamh mór de chuid an tseansaoil ba ea Plotinus (Gréigis: Πλωτῖνος) c. 204/5 – 270). Tá trí phrionsabal le fáil ina fhealsúnacht: an tAon, an Intleacht agus an tAnam. Ba é Ammonius Saccas a mhúinteoir, fear a chloígh leis an traidisiún Platónach. Sa 19ú haois thug staraithe “Nua-Phlatónachas” ar a fhealsúnacht, agus chuaigh a shaothar meitifisiceach i bhfeidhm ar an bpágánachas, ar an gCríostaíocht, ar an nGiúdachas, ar an Ioslamachas agus ar an ngnóisíochas.
Beatha.
Dúirt an fealsamh Porphyry, athdhalta Plotinus, go raibh Plotinus 66 bliain d’aois nuair a cailleadh é i 270, rud a chiallaíon gur rugadh é timpeall 205. Dúirt an staraí Eunapius gur san Éigipt a rugadh é.
Ní raibh muinín ag Plotinus san ábharthacht (dearcadh Platónach). Shíl sé nach raibh sna feiniméin ach aithris bhocht ar rud ab airde agus ba shoiléire, an chuid ab fhírinní den bheatha.
Thug Plotinus faoin bhfealsúnacht in aois a seacht mbliana is fiche, timpeall 232, agus bhain Cathair Alastair amach chun staidéar a dhéanamh. Bhí sé míshásta le gach múinteoir a casadh air nó gur moladh dó go n-éistfeadh sé le teagasc Ammonius Saccas. Chuaigh sé i mbun foghlama faoina threoir siúd, cé go raibh tionchar ag fealsúna eile air freisin.
Tar éis dó aon bhliain déaga a chaitheamh i gCathair Alastair shocraigh sé ar dhul amach ar léann na Peirse agus na hIndia. Chuaigh sé isteach in arm an Impire Gordian III nuair a d’ionsaigh sé siúd an Pheirs. Chlis ar an bhfeachtas agus nuair a maraíodh Gordian ba le dua a d’éirigh le Plotinus Aintioch a bhaint amach. In aois a dhaichead bliain chuaigh sé chun na Róimhe, mar ar chruinnigh sé roinnt daltaí, idir mhná agus fhir. Ina dhiaidh sin chuigh se chun cónaithe sa tSicil, agus fuair sé bás ar an gcúlráid i gCampáinia.
Scríobh Plotinus na haistí agus na nótaí a chuir a fhealsúnacht in iúl (na h"Enneadaí") thar roinnt blianta ó thimpeall 253 go dtí a bhás seacht mbliana déag ina dhiaidh sin. B’éigean dá dhalta Porphyry ord agus eagar a chur orthu.
Teagasc.
Dúirt Plotinus go bhfuil "Aon" ardchumasach tarchéimnitheach ann, nach bhfuil aon deighilt, aon iolracht ná aon idirdhealú ag baint leis. Ní féidir gur aon rud (ábhartha) atá ann é, ná ní hé iomlán na rudaí atá ann é, ach tá tosaíocht aige ar na rudaí go léir atá ann. Shamhlaigh Plotinus an tAon leis an “Maitheas” agus le prionsabal na “hÁilleachta”. Tá an tAon os cionn na nAitreabúidí go léir, an bheith agus an neamhbheith san áireamh, agus is amhlaidh a fáisceadh an saol as. Ní le beart cruthaithe a rinneadh é, más d’aonghnó nó a mhalairt é, ó nach féidir gníomhú a chur i leith an Aoin agus é dochlaochlaithe.
Dearbhaíonn an t-eisileadh (cumhachta) tarchéimnitheacht an Aoin, i dtreo nach bhfuil i nochtadh an chosmais ach “toradh” an Aoin; ní fhágann na heisiltí a rian air ar chor ar bith. Is é an chéad eisileadh "Nous" (aigne dhiaga, intleacht, ord). Is í an chéad toil chun maitheasa é. Ó "Nous" a thagann an tAnam Domhanda, agus roinneann Plotinus é sin ina chuid uachtarach agus ina chuid íochtarach. Is ionann an chuid íochtarach is an Nádúr. Ón Anam Domhanda a thagann anamacha daonna, in éineacht leis an ábhar, an chuid is neamhfhoirfe den Chosmas.
Is éard atá san fhíordhaonnaí cumas neamhchorpaithe smaointeach an anama agus é níos uaisle ná aon rud corpartha. Is ionann sin is a rá go bhfuil an fíorshonas neamhspleách ar an saol ábhartha. Braitheann an sonas úd ar an daonnaí barántúil meitifisiciúil atá le fáil san acmhainn is airde den Réasún.
Ina thráchtas “In aghaidh na nGnóisíoch” chuir Plotinus ina leith gur bhain siad feidhm as ráiméis agus gur chuir siad ointeolaíocht Phlatóin as a riocht. Dúirt siad go raibh eagna dá gcuid féin acu a sháraigh an seanteagasc, ach ní raibh de mhaith ina dteagasc féin ach an méid a fuair siad ó Phlatón. Thug siad droim láimhe don fhíorbhealach slánaithe, do thóraíocht na fírinne faoi choimirce na seanórach..


Bjarke Ingels.
Bjarke Ingels sa bhliain 2012
Ailtire Danmhargach is ea Bjarke Ingels a rugadh i gCóbanhávan ar 2 Deireadh Fómhair 1974. Stiúrthóir an stiúideo ailtireachta BIG (Bjarke Ingels Group) atá ann. Eisean a chuir ar siúl é sa bhliain 2006. Déanann sé iarracht teacht ar mheá chothrom idir an ailtireacht thraidisiúnta agus an ailtireacht "avant garde", agus idir stíleanna atá spraoiúil agus praiticiúil.
A shaol.
Rugadh isteach i dteaghlach proifisiúnta é i gCóbanhávan sa bhliain 1974. Innealtóir ab ea a athair agus fiaclóir ab ea a mháthair. Rinne sé staidéar in Acadamh Ríoga Chóbanhávan agus in Escola Tècnica Superior d'Arquitectura in Barcelona. Bronnadh céim ailtireachta aige sa bhliain 1999. Chuir sé a chéad stiúideo ailtireachta ar bun agus é fós sa tríú bliain san ollscoil. Sna blianta 1998–2001 d'oibrigh sé do OMA in Rotterdam faoi Rem Koolhaas, duine a chuaigh go mór i bhfeidhm air.


Rick and Morty.
Is é "Rick and Morty" an tsraith bheoite Mheiriceánach is fadsaolaí riamh. Craoladh an chéad eipeasóid ar 2 Nollaig 2013 ar ghréasán Adult Swim. Ó shin, tá 25 eipeasóid craolta.


Liosta eipeasóidí Rick and Morty.
Is é "Rick and Morty" an tsraith bheoite Mheiriceánach is fadsaolaí riamh. Craoladh an chéad eipeasóid ar 2 Nollaig 2013 ar ghréasán Adult Swim. Tá 25 eipeasóid de chuid "Rick and Morty" tagtha ar an saol faoi láthair.


Rick Potion No. 9.
Chraol an séú eipeasóid, "Rick Potion #9", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 27 Eanáir, 2014. Scríobh Justin Roiland an eipeasóid seo. D'fhéach 1.75 milliún duine ar an eipeasóid.


Rick and Morty (séasúr 1).
Craoladh an chéad sraith "Rick and Morty" idir 2 Nollaig, 2013 agus 14 Aibreán, 2014 ag tosú le "Pilot".


Rick and Morty (séasúr 2).
Craoladh an dara sraith "Rick and Morty" idir 24 Iúil, 2015 agus 4 Deireadh Fómhair, 2015 ag tosú le "A Rickle in Time".


Aimé Bonpland.
Luibheolaí agus taiscéalaí Francach ab ea Aimé Jacques Alexandre Bonpland, a rugadh mar Aimé Jacques Alexandre Goujaud in La Rochelle na Fraince ar 29 Lúnasa 1773 agus a shíothlaigh ar 11 Bealtaine 1858 in Paso de los Libres nó áit eile in oirthuaisceart na hArgintíne. hOileadh mar dhochtúir sa Fhrainc é. Chuaigh sé go Meicsiceo agus go Meiriceá Theas in éineacht le hAlexander von Humboldt ar lorg eolas faoi ghnéanna éagsúla den dúlra, faoi na plandaí go háirithe. Úsáidtear Bonpl. i litríocht na eolaíochta le cur in iúil plandaí a rinne Bonpland cur síos orthu den chéad uair. Chuir sé faoi san Airgintín sa deireadh agus thosaigh sé a thrádáil i "yerba mate".
Bonpland agus Humboldt ag bun an tsléibhe Chimorazo


Viktor Alexandrovič Lyapkalo.
Is péintéir Rúiseach é Viktor Alexandrovič Lyapkalo (Rúisis: "Виктор Александрович Ляпкало") a rugadh ar an 18 Meán Fómhair, 1956.;
Tá suim aige i dtírdhreacha agus staidéir nochtfhíorach.;;


Sunita Alahan.
Is carachtar ficseanúil í Sunita Alahan (née Parekh) sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Shobna Gulati an páirt mar Sunita. Rinne Sunita a céad cuma ar an 23 Márta, 2001 agus a cuma deireanach ar an 3 Aibreán 2013.


Katy Armstrong.
Is carachtar ficseanúil í Katy Armstrong sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Georgia May Foote an páirt mar Katy, ar an 30 Iúil, 2010 den chéad uair agus ar an 20 Márta, 2015 an uair dheireanach.


Owen Armstrong.
Is carachtar ficseanúil é Owen Armstrong sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Ian Puleston-Davies an páirt mar Owen. Rinne Owen a chéad cuma ar an 9 Meitheamh, 2010 agus a chuma deireanach ar an 15 Aibreán, 2015


Mike Baldwin (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Mike Baldwin sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Johnny Briggs an páirt mar Mike. Rinne Mike a chéad cuma ar an 11 Deireadh Fómhair 1976 agus a chuma deireanach ar an 7 Aibreán 2006.


Deirdre Barlow.
Is carachtar ficseanúil í Deirdre Anne Barlow (née Hunt; iar Langton agus Rachid) sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Anne Kirkbride an páirt mar Deidre. Rinne Deidre a céad cuma ar an 20 Samhain 1972 agus a cuma deireanach ar an 8 Deireadh Fómhair 2014.


Peter Barlow (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Peter Barlow sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac John Heannau (1965 go 1970), Christopher Dormer (1970 go 1971), Mark Duncan (in 1971), Linus Roache (1973 go 1975), Joseph McKenner (1977 go 1978), David Lonsdale (1986) agus Chris Gascoyne (2000 ar aghaidh) an páirt mar Peter.


Les Battersby.
Is carachtar ficseanúil é Les Battersby sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Bruce Jones an páirt mar Les.


Ryan Connor.
Is carachtar ficseanúil é Ryan Connor sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Ben Thompson (2006 go 2010), Sol Heras (2012 go 2013) an páirt mar Ryan.


Janice Battersby.
Is carachtar ficseanúil í Janice Bernadette Dean (née Lee, iar Clegg Battersby Hopwood Stringer Stiles agus Huffen) sa cláir theilifíse RA Coronation Street. Ghlac Vicky Entwistle an páirt mar Janice.


Cilla Battersby-Brown.
Is carachtar ficseanúil í Cilla Petunia Aurelia Battersby-Brown (iar Brown) ar an gclár teilifíse Coronation Street. Ghlac Wendi Peters an páirt mar Cilla.


Hayley Cropper.
Is carachtar ficseanúil í Hayley Anne Cropper (iar Harold Patterson) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Julie Hesmondhalgh an páirt mar Hayley.


Molly Dobbs.
Is carachtar ficseanúil í Molly Cosette Dobbs (née Compton) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Vicky Binns an páirt mar Molly.


Jack Duckworth.
Is carachtar ficseanúil é John Harold "Jack" Duckworth sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Bill Tarmey an páirt mar Jack.


Vera Duckworth.
Is carachtar ficseanúil í Veronica "Vera" Duckworth (née Burton) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Elizabeth Dawn an páirt mar Vera.


Becky McDonald.
Is carachtar ficseanúil í Rebecca "Becky" Granger (iar McDonald) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Katherine Kelly an páirt mar Becky.


Jim McDonald (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é James "Jim" McDonald sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Charles Lawson an páirt mar Jim.


Karen McDonald.
Is carachtar ficseanúil í Karen Phillips (iar McDonald) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Suranne Jones an páirt mar Karen.


Joe McIntyre (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Joseph "Joe" McIntyre sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Reece Dinsdale an páirt mar Joe.


Tina McIntyre.
Is carachtar ficseanúil í Tina McIntyre sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Michelle Keegan an páirt mar Tina.


Lloyd Mullaney.
Is carachtar ficseanúil é Lloyd Mullaney sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Craig Charles an páirt mar Lloyd.


Ashley Peacock.
Is carachtar ficseanúil é Ashley Sibelius Peacock sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Steven Arnold an páirt mar Ashley.


Claire Peacock.
Is carachtar ficseanúil í Claire Jane Peacock (née Casey) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Julia Haworth an páirt mar Claire.


Martin Platt.
Is carachtar ficseanúil é Martin Platt sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Sean Wilson an páirt mar Martin.


Sian Powers.
Is carachtar ficseanúil í Sian Powers sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Sacha Parkinson an páirt mar Sian.


Ena Sharples.
Is carachtar ficseanúil í Ena Sharples (née Schofield) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Violet Carson an páirt mar Ena.


Albert Tatlock.
Is carachtar ficseanúil é Albert Tatlock sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Jack Howarth an páirt mar Albert.


Annie Walker.
Is carachtar ficseanúil í Anne "Annie" Walker (née Beaumont) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Doris Speed an páirt mar Annie.


Rosie Webster.
Is carachtar ficseanúil í Rosie Webster sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Emma Collinge (1990 go 1999) agus Helen Flanagan (2000 go dtí anois) an pháirt mar Rosie.


Betty Williams (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil í Elizabeth "Betty" Williams (née Preston, iar Turpin) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Betty Driver an páirt mar Betty.


Eddie Windass.
Is carachtar ficseanúil é Edward "Eddie" Windass sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Steve Huison an páirt mar Eddie.


Anna Windass.
Is carachtar ficseanúil í Anna Windass sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Debbie Rush an páirt mar Anna. Rinne Anna a céad cuma ar an 14 Samhain, 2008. Fograíodh go mbeadh an charactair ag imeacht as an gclár sa bhliain 2018.


Kevin Webster.
Is carachtar ficseanúil é Kevin John Webster sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Michael Le Vell an páirt mar Kevin. Rinne Kevin a chéad cuma ar an 19 Deireadh Fómhair, 1983.


Richard Hillman.
Is carachtar ficseanúil é Richard Charles Hillman sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Brian Capron an páirt mar Richard.


Aibidil Gaoidheilge agus Caiticiosma.
Ba í Aibidil Gaoidheilge agus Caiticiosma an chéad leabhar i gcló in Éirinn sa Ghaeilge.
I gceist mar primer Protastúnach, scríobhadh an leabhar ag Seán Ó Cearnaigh, ar cisteoir Ardeaglais Naomh Pádraig, Baile Átha Cliath. Cuimsíonn sé cuid ghearr ar an litriú agus fuaimeanna na Gaeilge.
Ba é an táirgeadh an leabhair seo mar chuid de iarracht níos mó ag Protastúnaigh Éireannacha a phriontáil an Bíobla sa Ghaeilge ionas go bhféadfadh an duine coiteann a léamh.
Bhí an leabhar i gcló ar preas a bunaíodh i dteach Alderman Sheón Ussher. Ussher, a bhí ina maith ar a dtugtar Protastúnach Baile Átha Cliath, d'íoc freisin le haghaidh an bhfiontar. Cé go bhfuil céannacht an printéir anaithnid, is féidir go raibh William Kearney, nia John Kearney an printéir. Cuireadh 200 cóip den leabhar clóite ach amháin ceithre chóip a dtugtar ann inniu. Sa bhliain 1995 cuireadh cóip den leabhar ceannaithe ag Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath Leabharlann do £47,700 ($76,463) ag Christies.


The Land Before Time.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Land Before Time" a rinneadh sa bhliain 1988.


Na scannáin is mó a thug airgead isteach.
Is liosta é seo de na scannáin is mó a thug airgead isteach.


Parc des Princes.
Staidiam spóirt i bPáras, an Fhrainc is ea Parc des Princes. Toilleann an staidiam 48,583 duine.


Stade de France.
Staidiam spóirt i Saint-Denis, an Fhrainc is ea Stade de France. Toilleann an staidiam 81,338 duine.


Stade Bollaert-Delelis.
Staidiam spóirt in Lens, an Fhrainc is ea Stade Bollaert-Delelis. Toilleann an staidiam 38,223 duine.


Stade Pierre-Mauroy.
Staidiam spóirt in Lille, an Fhrainc is ea Stade Pierre-Mauroy. Toilleann an staidiam 50,186 duine.


Stade Geoffroy-Guichard.
Staidiam spóirt i Saint-Étienne, an Fhrainc is ea Stade Geoffroy-Guichard. Toilleann an staidiam 42,000 duine.


Stade des Lumières.
Staidiam spóirt in Lyon, an Fhrainc is ea Stade des Lumières. Toilleann an staidiam 59,500 duine.


Matmut Atlantique.
Staidiam spóirt i Bordeaux, an Fhrainc is ea Matmut Atlantique. Toilleann an staidiam 42,115 duine.


Stadium municipal de Toulouse.
Staidiam spóirt i dToulouse, an Fhrainc is ea Stadium municipal de Toulouse. Toilleann an staidiam 33,500 duine.


Allianz Riviera.
Staidiam spóirt i Nice, an Fhrainc is ea Allianz Riviera. Toilleann an staidiam 35,624 duine.


Avatar (scannán 2009).
Is scannán ón bhliain 2009 é Avatar. Is é seo an scannán is mó a thug airgead isteach.


Peadar Bairéad.
File agus iriseoir Gaeilge is ea Peadar Bairéad. Rugadh é in Iorras in iarthuaisceart Chontae Maigh Eo agus tá cónaí air anois i gCill Chainnigh.
Tá sé ag scríobh alt agus dánta ó na 1950í i leith. Tá filíocht foilsithe aige sna foilseacháin a leanas: " Feasta", "Comhar ", "An Sagart", "An Timire", "Anois", "Scéala Éireann" agus an "Kilkenny People". Is iomaí alt atá scríofa aige don "Kilkenny People" mar cholúnaí, agus tá sé ina léirmheastóir freisin.
Tá dhá chnuasach filíochta foilsithe aige: "Duilleoga Fómhair" (Oidhreacht Iorrais 1988) agus "Fataí Rómhair" (Clóchomhara 2000, ISBN 0-903758-79-2).


Sliabh an Iolair.
Sliabh i gContae Chiarraí is ea Sliabh an Iolair (Béarla: "Mount Eagle", 516 m).
Naisc sheachtracha.
Iolair


An Ghearmáin sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.
An Ghearmáin páirt i ngach Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse ó thús i 1956, ach amháin i gcás 1996. Is é seo an líon is airde láithrithe i measc aon tír Eorpach. Sula aontú na Gearmáine i 1990, an Ghearmáin ionadaíocht Iarthar na Gearmáine (nó Poblacht Chónaidhme na Gearmáine). Ní raibh Oirthear na Gearmáine (nó Phoblacht Dhaonlathach na Gearmáine) san iomaíocht. An Ghearmáin bhuaigh an comórtas i 1982 agus 2010.
An Ghearmáin, chomh maith leis an bhFrainc, an Iodáil, an Ríocht Aontaithe agus sa Spáinn, ina bhall den "Big Five" tíortha. Ciallaíonn sé seo bheith incháilithe siad leis an deiridh, beag beann ar an toradh. Is é an comhalta Craoltóir Gearmáine Arbeitsgemeinschaft der öffentlich-rechtlichen Rundfunkanstalten der Bundesrepublik Deutschland (ARD). Mar sin féin, ar a cainéal cuibhreannas, Norddeutscher Rundfunk (NDR) craoltaí, an comórtas gach bliain.


Diana Rigg.
Diana Rigg ar "Diana", clár teilifíse, sa bhliain 1973
Aisteoir Sasanach is ea Dame Enid Diana Elizabeth Rigg DBE ar rugadh ar 20 Iúil 1938. Aithnítear í go háirithe as a ról mar Emma Peel ar "The Avengers" agus mar Teresa di Vicenzo sa scannán James Bond "On Her Majesty's Secret Service" 1969. Ón bhliain 2013 i leith, tá páirt mar Lady Olenna Tyrell aici sa sraith HBO "Game of Thrones".
Rugadh in Doncaster, atá in Yorkshire Theas inniu, sa bhliain 1938. Ó bhí sí 8 mí d'aois go raibh 8 mbliana slánaithe aice bhí cónaí uirthi in Bikaner, san India, mar a raibh a hathair ag obair mar fheidhmeannach iarnróid. Ba í an Hiondúis an dara teanga aici. Ar ais i Sasana di d'fhreastail sí ar scoil chónaithe Mhorávach. Oileadh í mar aisteoir sa Royal Academy of Dramatic Art sna blianta 1955–57.


Forógra Granada.
Cóip stampáilte de Edicto de Granada.
Ba é Forógra Alhambra (ar a dtugtar Edicto de Granada sa Spáinnis) an forógra a d'eisigh Comhmhonarchaí na Spáinne, (Isabella I na Caistíle agus Ferdinand II na hAragóine) ag tabhairt le fios do na Giúdaigh sna Ríochta Caistíl agus Aragóin go raibh orthu a chuid críocha agus sealúchais a fhágáil roimh an 31 Iúil, 1492.
Tarraingíodh siar an forógra go foirmiúil ar an 16 Nollaig 1968, i ndiaidh an Dara Comhairle Vatacánach.
Sa bhliain 2014, rith rialtas na Spáinne dlí a ligeann do shliocht na nGiúdach a dhéanann iarratas ar shaoránacht déshaoránacht a bheith acu, mar chúiteamh ar na himeachtaí náireacha a tharla fadó sa tír, nuair a cuireadh forógra díbeartha i bhfeidhm ar na Ghiúdaigh. Dá bhrí sin, is féidir leo siúd gur féidir a chruthú, gur de shliocht na nGiúdach Seafardach iad "a bheith ina Spáinnigh gan imeacht abhaile nó fáil réidh leis a n-náisiúntacht reath."


Ajania.
Géineas is ea Ajania de phlandaí bláthanna, san fhine nóinín, ar cuireadh síos air mar ghéineas sa bhliain 1955.
Tá an ghéineas dúchasach sa chrios measartha de chuid na hÁise, go príomha sa Rúis agus sa tSín.
Ainmníodh an géineas as an chathair Ayan, calafort i réigiún Críoch Khabarovsk (Хабаровский край)san Chianoirthear, ar chósta an Mhuir Ocatsc.


Alan Rickman.
B'aisteoir Sasanach é Alan Sidney Patrick Rickman (a rugadh ar an 21 Feabhra 1946 agus fuair bás ar an 14 Eanáir 2016).


Véronique Béliveau.
Aisteoir, amhránaí agus láithreoir ó Québec is ea Véronique Béliveau (rugadh 14 Eanáir 1955).
Beatha.
Thaifead sí a céad cheirnín in aois a sé bliana déag faoin ainm Véronique agus chuaigh ar camchuairt den chéad uair in aois a hocht mbliana déag. Sna 1970í rinne sí staidéar ar an amhránaíocht, thaibhrigh ar an teilifís mar amhránai agus i roinnt scannán agus chuir ceirníní amach. Ar cheann acu sin bhí “Aimer” (1980), a céad amhrán mór-ratha, le cloisteáil. An bhliain chéanna ceapadh í mar ghuth Radio-Québec, rud a chuir lena hiomrá. Tháinig éileamh ar a cuid amhrán ar feadh na n-ochtóidí agus thaibhrigh sí sa Fhrainc. I 1985 bhí sí páirteach i dtionscadal dar theideal “Les yeux de la faim” (Súile an Ghorta) ar son an Fondation Québec-Afrique.
D’eisigh sí roinnt ceirníní i mBéarla freisin agus bhí ar an mbeagán amhránaithe de chuid Québec a raibh cáil orthu i gCeanada an Bhéarla sna 1980í.
D’éirigh sí as an amhránaíocht i 1990 agus chuaigh ag obair mar láithreoir raidió. Chuaigh sí ar scor i 2000.
Albaim.
D’eisigh sí roinnt mhaith dioscaí singile freisin.


Ajuga.
Géineas de phlandaí bláthanna lusacha bliantúil agus ilbhliantúil, sa bhfine Lamiaceae (mismín), agus bíonn mór chuid na speiceas dúchasach san Eoraip, san Áise, agus san Afraic, ach freisin tá dhá speiceas in oirdheisceart na hAstráile. Fásann siad go 5-50 cm ar airde, le duillí urchomhaireacha.


Akebia.
Géineas de chúig speiceas de phlandaí bláthanna, laistigh den fhine Lardizabalaceae is ea "Akebia". Tagann an t-ainm eolaíoch, "akebia", mar leagan Laideanach ón An SeapáinisASeapáinis don speiceas Akebia quinata: "akebi" (通 草?).
Speicis.
T. Akebia chingshuiensis Shimizu, dúchais go dtí Taiwan Akebia longeracemosa Matsumura, dúchais go dtí an tSín agus sa Téaváin Akebia quinata (Houttuyn) Decaisne


Babiana.
Géineas de phlandaí bláthanna san fhine Iridaceae is ea "Babiana", comhdhéanta de thart ar 80 speiceas aitheanta. Tá formhór na speiceas eindéimeach do Chúige na Rinne san Afraice Theas, go háirithe Namakwaland, chomh maith leis an Namaib, an Bhotsuáin, an tSaimbia agus an tSiombáib.
Tagann ainm am ghéinis ón fhocal Dúitseach "baviaan", ag tagairt don bhaboon "Papio ursinus", a hídíonn cormáin phlandaí sa ghéineas.
Saothraitear speiceas amháin, "Babiana stricta", go forleathan mar ornáideach.


Cabomba.
Géineas de phlandaí uisceacha dúchasach go Meiriceá trópaiceach is ea "Cabomba". Forleathan i measc lucht na n-uisceadán i gcomair a chuid duilliúr a bhíonn roinnte ina codanna (500 in aghaidh speiceas duille), is féidir é a úsáid freisin mar thearmann i gcomhair na n-gealóg.


Daboecia.
Géineas beag de phlandaí bláthanna san bhfine Ericaceae, ina bhfuil dhá thom síorghlas, a bhaineann go dlúth leis an ghéineas "Erica" is ea "Daboecia". Tá siad dúchasach d'aillte agus d'fhraochmhánna d'iarthar na hÉireann, d'iarthair na Fraince, d'iarthuaisceart na Spáinne, an Phortaingéil agus do na hAsóir.
Táirgeann siad bláthanna síothal-chruthach i leagan datha bán, bándearg agus dearg. Bíonn "Deboecia" difriúil ó speicis d'Erica Eorpacha toisc go mbíonn peiteal nó coróinín substaintiúil acu. Bíonn duilleoga ailtéarnacha i gcónaí ag Daboecia, rothlach. Tagann an t-ainm cineálach ón Naomh Éireannach Naomh Dabheoc. Cosúil le hErica, tá Daboecia Calcifuge (eiriceach), ach glacann sé le hithreacha neodracha.


Teenage Mutant Milk-fed Hurdles.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, Teenage Mutant Milk-fed Hurdles, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 10 Eanáir, 2016. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 8.33 milliún duine ar an eipeasóid.


Angélique Duruisseau.
Amhránaí, scríbhneoir amhrán, aisteoir agus stiúrthóir ó Québec is ea Angélique Duruisseau (rugadh 23 Bealtaine 1981). Tá clú uirthi de bharr a leaganacha d’amhráin Edith Piaf.
Beatha.
Rinne sí staidéar ar Léiriú Amharclannaíochta in Cégep de Saint-Hyacinthe (coláiste gairmoiliúna) in Québec idir 1998 agus 2000.
Ó 1999 amach bhí sí páirteach ina lán léirithe stáitse agus i gceolchoirmeacha a cuireadh ar bun le hómós do Piaf, Kurt Weill agus Jacques Prévert.
I 2008 bhunaigh sí a compántas féin, Les Productions du moineau, agus d’eisigh sí albam dar theideal "Mon cheval de 3" a raibh roinnt amhrán dá cuid féin ann agus amhráin le Paule Tremblay, Dave Richard agus Sylvie Royer.
Tá a lán ceoil cumtha agus léirithe aici i gcomhar le ceoltóirí eile in Québec.
Ghnóthaigh sí duais Hydro Québec sa chomórtas Ma première Place des arts i 2003 le hamhrán a chum sí féin agus duais mar amhránaí i 2005 ag an Festival international de la chanson de Granby.


Operation Transformation.
Is clár teilifíse atá á chraoladh ar RTÉ a hAon é Operation Transformation. Thosaigh sé ar an 10 Eanáir, 2008. Thosaigh sraith ceiliúrán sa bhliain 2016 agus fillfidh sé dá dara sraith sa bhliain 2017.


The Weakest Link (RA).
Is sraith Tráth na gCeist ina bhféachfaidh 9 n-iomaitheoir leis an bpota óir a thabhairt abhaile leo é "The Weakest Link". Cuirfear an t-iomaitheoir is measa, dar leis na hiomaitheoirí eile, abhaile ag deireadh gach babhta go dtí nach mbeidh ach duine amháin fanta chun an t-airgead a bhuachan. Á chur i láthair ag Anne Robinson.


Isabelle Pierre.
Amhránaí agus láithreoir ó Québec is ea Isabelle Pierre (née Nicole Lapointe) (rugadh 9 Meitheamh 1944).
Tharraing Isabelle Pierre clú uirthi féin mar amhránaí in Québec sna 1960í agus i dtús na 1970í. Níor fhan sí i mbun na hamhránaíochta ar feadh i bhfad agus d’éirigh go maith léi, go háirithe de bharr na n-amhrán a thug an scríbhneoir Stéphane Venne di.
I 1963 thaibhrigh sí i gclubanna ceoil agus ghlac páirt i gcomórtais d’amhránaithe amaitéaracha. D’eisigh sí albam i 1965 a raibh fáilte mhór roimhe. I 1969 rinne sí conradh le Barclay Records (Ceanada) agus bhuail le Stéphane Venne, scríbhneoir a sholáthair a lán amhrán cheana do Renée Claude.
Bhí rath mór ar a cuid ceolchoirmeacha sna 1970í agus ar na dioscaí a chuir sí amach. I 1974 tháinig a halbam deireanach, "J'm'appelle Nicole Lapointe", amach (bhí socair aici ar iompú arís ar a hainm baiste), ach ní raibh an sean-rath air. D’éirigh sí as an amhránaíocht ina dhiaidh sin agus chuir amach a cuid amhrán ar dhlúthdhioscaí i 1997 agus i 2004.


Valérie Harvey.
Amhránaí agus scríbhneoir ó Québec is ea Valérie Harvey. Rugadh í in La Malbaie ar 2 Deireadh Fómhair 1979. Sa tSeapáin is mó atá suim aici agus tá trí leabhar foilsithe aici faoin tír sin. Tá sí le cloisteáil ina socheolaí ar an gclár raidió Médium large ar ICI Radio-Canada Première. Ise a scríobhann an blag taistil Nomadesse, agus baineann sí leis an dísreach Yume, a chumann amhrain i Seapáinis agus i bhFraincis.
Rinne sí staidéar sa Cégep (coláiste gairmoiliúnaí) agus in Ollscoil Sherbrooke, mar ar bhain sí amach céim i litríocht Fhraincise agus céim eile i gcumarsáid agus in ilmheáin. Bhí teastas aici freisin i dteangacha nua-aimseartha. Tharraing an méid sin chun na Seapáine í..'
I 2006 chaith sí bliain in Kyoto sa tSeapáin. Ar fhilleadh abhaile di thug sí faoin staidéar arís in Ollscoil Lavall agus chuaigh sí ar ais chun Kyoto i 2010.
Tá trí leabhar foilsithe aici. In "Passion Japon" tugann gach caibidil cuntas ar ábhar difriúil: na healaíona, an bia, na héadaí, na reiligiúin, an teanga, caidreamh leis na Seapánaigh, na cathracha agus na teampaill is tábhachtaí. In "Les découvertes de Papille au Japon" deir an féileacán Papille le léitheoirí óga cén chuimhne atá aige ar na turais a thug sé go dtí an tSeapáin. In "Le pari impossible des Japonaises" (2012), saothar atá bunaithe ar a máistreacht sa tsocheolaíocht, baineann sí úsáid as agallaimh le mná idir tríocha agus cúig bliana is daichead d’aois chun iniúchadh a dhéanamh ar na dála agus ar na constaicí sóisialta a bhacann ar na Seapánaigh teaghlaigh a chur ar bun, beag beann ar an bhfonn atá ar mhná leanaí a bhreith. Tá "La Pomme de Justine" (Québec Amérique) dírithe ar léitheoirí atá os cionn ceithre bliana déag agus cuireann sé síos ar an ngrá idir múinteoir litríochta agus bean óg a bheidh mar dhalta aige..
Yume.
Tá Valérie Harvey ina hamhránaí sa dísreach Yume, grúpa a bhunaigh sí féin agus a fear céile Philippe Arsenault. Scríobhann sí an chuid is mó d’fhocail na n-amhrán i bhFraincis agus i Seapáinis agus cumann Arsenault an ceol..


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1995.
Ba é an Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1995 an 40ú Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse agus bhí ar siúl ar an 13 Bealtaine 1995 in Point Theatre i mBaile Átha Cliath, Éire. Bhí sé seo 3ú bliain na hÉireann i ndiaidh a chéile a óstáil an comórtas.
Ba é an t-amhrán a bhuaigh "Nocturne" ag an bhanna hIorua, Secret Garden.


Sraith Shinsir Iomána na Mumhan.
Is comórtas iománaíocht na Mhuman í Sraith Shinsir Iomána na Mumhan (Béarla: "Munster Senior Hurling League"), a imrítear faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Comórtas bliantúil atá ann, ina glacann foirne idir-chontae na Mumhan páirt.


Sraith Shinsir Iomána na Mumhan 2016.
Bhí Sraith Shinsir Iomána na Mumhan 2016 ar an 1ú eagrán den Sraith Shinsir Iomána na Mumhan ó bunaíodh an comórtas in 2016. Thosaigh an chraobh ar an 3 Eanáir 2016 agus chríochnaigh sí ar an 23 Eanáir 2016.


Ecballium.
Is éard is "Ecballium elaterium" ann ná planda sa bhfine "Cucurbitaceae" (cúcamar). Tá sé dúchasach don Eoraip, tuaisceart na hAfraice, agus i réimsí réigiúin mheasartha na hÁiste. Saothraítear é in áiteanna eile mar phlanda ornáideach, agus anois tá sé nádúraithe in áiteanna áirithe.


Tuairisc.ie.
Is suíomh Gaeilge nuachta é Tuairisc.ie, a chuireann seirbhís nuachta ar fáil do phobal na Gaeilge. Bíonn ailt ar chúrsaí nuachta Gaeltachta, náisiúnta agus idirnáisiúnta; cúrsaí spóirt, cultúir agus faisean; chomh maith le hailt tuairimíochta agus colúin. Cuirtear ailt leis an suíomh ar bhonn laethúil.
Stair.
Bhuaigh Tuairisc Bheo Teoranta comórtas a reáchtáil Foras na Gaeilge i 2014 chun nuachtán Gaeilge ar líne a sholáthar. Lonnaíodh oifigí an nuachtáin i mBearna i gContae na Gaillimhe mar ba í sin an t-aon cheantar i nGaeltacht Chonamara a bhfuil fáil ann ar sheirbhís leathanbhanda ar ardluas. Seoladh Tuairisc.ie sa Seomra Darach i dTeach an Ard-Mhéara mBaile Átha Cliath ar 9 Deireadh Fómhair 2014.
Ar 5 Meitheamh 2015, d'fhógair Tuairisc.ie go raibh 1,000,000 amharc leathanaigh bainte amach ag an suíomh.
Foireann.
Is é Seán Tadhg Ó Gairbhí eagarthóir Tuairisc.ie agus is é Ciarán Ó Súilleabháin bainisteoir an tsuímh.
Tá beirt iriseoirí lán-aimseartha fostaithe ag an suíomh, Maitiú Ó Coimín agus Pádraic Ó Ciardha, agus bíonn ailt rialta ann ó scríbhneoirí seachtracha ar fud na hÉireann agus an domhain. Ina measc sin tá Póilín Ní Chiaráin, Bridget Bhreathnach, Seosamh Ó Cuaig, Seán Mac an tSíthigh, Méabh Ní Thuathaláin agus eile nach iad.


Gagea.
Is éard is "Gagea" ann ná géineas mór de phlandaí an earraigh, sa bhfine "Liliaceae" nó Lile. Tá sé le fáil go príomha san Eoráise, ach leathnaíonn cúpla speiceas amach agus isteach san Afraic Thuaidh agus i Meiriceá Thuaidh.
Tá an géineas baiste as an nádúraí an Tiarna Thomas Gage (1791-1820).
Speicis.
Ón mí Eanáir na bliana 2014, aithníonn an "World Checklist of Selected Plant Families" níos mó ná 200 speiceas sa ghéineas seo, lena n-áirítear iad siúd a shanntar roimhe Lloydia.


Habenaria.
Géineas fadréimseach de mhagairlín is ea "Habenaria", ar a dtugtar go coitianta magairlín na móna. Tá thart ar 800-1000 speiceas de Habenaria ann, dúchasach i ngach mór-roinn ach amháin Antartaice, i gcriosanna trópaiceacha agus mheasartha araon.


La Habana.
Príomhchathair Chúba is ea La Habana (Spáinnis; IPA: [la aˈβana]) nó Havana. Is é Ciudad de La Habana ainm na cathrach go hoifigiúil. Tá cónaí ar 2,106,146 duine i mórcheantar La Habana (2012). Is é an chathair is mó i gCúba agus i réigiúin an Mhuir Chairib, agus an tríú mórcheantar uirbeach ar oileáin an Mhuir Chairib.
Ritheann an abhainn Almendares tríd an mbaile agus tá trí chalafort ann: Marimelena,


Paul Green.
Is imreoir sacair é Paul Green a rugadh ar 10 Aibreán 1983. Rinne Paul a lán rudaí iontacha agus é ag imirt sacair. D’imir sé in Euro 2012 in aghaidh na Spáinne, nuair nach raibh sé páirteach sna cluiche cáilithe. Thosaigh sé ag imirt ar an ochtú nóiméad agus tá a deich nóiméad imirthe ar an bpáirc i mbéal an phobail go fóill.
D’imir sé le haghaidh foireann na hÉireann ach rugadh i Pontefract, West Yorkshire é.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1964.
Bhí an t-eagrán 9ú na bliantúil Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse an Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 1964. Bhí sé ar siúl i gCóbanhávan, príomhchathair na Danmhairge, tar éis bua na tíre sna 1963 eagrán.
An Iodáil a bhuaigh an comórtas den chéad uair scór 49 pointe leis an amhrán "Non ho l'età", le comhlíonadh ag Gigliola Cinquetti.


Vicipéid na hIodáilise.
Is í Vicipéid na hIodáilise (Iodáilis: "Wikipedia in italiano") leagan na Vicipéide as Iodáilis. Cuireadh an tionscadal Iodáilise ar siúl ar 11 Bealtaine 2001 agus tosaíodh ag cur alt in eagar ar 11 Meitheamh 2001. Ar 15 Meitheamh 2017 bhí 1,363,392 alt le fáil inti chomh maith le breis is 1,519,000 úsáideoirí cláraithe. Bíonn ailt faoi ghnéithe de shibhialtacht na hIodáile an-fhorbartha. Is í an 8ú Vicipéid is mó de réir líon na n-alt.
Príomhleathanach Vicipéid na hIodáilise ar 18 Eanáir 2012, agóid i gcoinne reachtaíocht os comhar Chomhdháil na Stát Aontaithe a shrianódh an Vicipéid i mBéarla.


Much Apu About Something.
Chraol an dara heipeasóid déag, Much Apu About Something, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 17 Eanáir, 2016. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 3.95 milliún duine ar an eipeasóid.


Pláinéad Naoi.
Is pláinéad mhór theoiriciúil é Pláinéad Naoi ón ngrian sa ghrianchóras.


John McCloskey.
Prealáid Mheiriceánach de chuid na hEagalise Caitlicí Rómhánaí ab ea John McCloskey (10 Márta 1810 – 10 Deireadh Fómhair 1885). Rugadh i mBrooklyn, Nua-Eabhrac, é do thuismitheoirí arbh as Contae Dhoire in Éirinn iad. I ndiaidh timpiste ina raibh sé i bhfastó faoi lasta crann nua-ghearrtha ar feadh roinnt uaireanta a chloig, shocraigh sé ar dhul leis na sagairt.
Ceapadh ina easpag Caitliceach é ar Albany, Nua-Eabhrac sa bhliain 1847, agus d'fhan sé sa phost sin gur ceapadh é ina ardeaspag ar Dheois Chathair Nua-Eabhrac sa bhliain 1864. D'fhan sé sa phost sin go dtí a bhás sa bhliain 1885. Sa bhliain 1875 rinneadh cairdinéal de, an chéad chairdinéal sna Stáit Aontaithe. Faoina stiúradh, tháinig fás mór ar na scoileanna Caitliceacha i Nua-Eabhrac agus ar fud na tíre. Bhí deartháir leis ina ardeaspag ar Louisville, Kentucky.


Iberis.
Géineas de phlandaí bláthanna a bhaineann leis an bhfine na Brassicaceae is ea "Iberis". Tá sé comhdhéanta de bhliantógaí, ilbhliantógaí síorghlasa agus fothoir dúchasach sa Sean-Domhan.


Jaborosa.
Géineas de phlandaí bláthanna sa bhfine Solanaceae is ea "Jaborosa". Tá thart ar 23 speiceas ann, iad go léir dúchasach do Meiriceá Theas, agus ar fáil ó Pheiriú go dtí an Phatagóin. Tharlaíonn an chuid is mó sna hAindéis. Faightear mór chuid acu san Airgintín agus tá deich gcinn acu eindéimeach sa tír.


Brian Ó Broin.
Ollamh le teangeolaíocht, le litríocht mheánaoiseach agus le léann Éireannach in Ollscoil William Paterson, Nua-Gheirsí, is ea Brian Ó Broin. Gaillimheach é a fuair oideachas i nGaillimh agus i mBaile Átha Cliath agus a rinne staidéar iarchéime i gCorcaigh, sa Ghearmáin, agus sna Stáit Aontaithe.Tá mórán alt foilsithe aige in irisí acadúla agus eile, agus tá suim ar leith aige san athruithe atá ag teacht ar an nGaeilge i dtimpeallacht chathrach na hÉireann. Is iomaí páipéar atá léite aige ag comhdhálacha ar fud an domhain.
Ghnóthaigh sé an chéad duais mar chomhscríbhneoir an dráma "Na hEorpaigh" san Oireachtas i Mí Dheireadh Fómhair 2001. D’fhoilsigh sé dhá dhán ("Filleadh na nÉan" agus "Cogadh na nAdharcán") in "Comhar" i Mí Aibreáin 1991. Bronnadh an chéad duais ar úrscéal leis, "An Eachtra ar Oileán na Rún", san Oireachtais i 2015.
Tá Ó Broin ar na scoláirí is mó a dhírigh aire ar na saintréithe a bhaineann le Gaeilge chathrach na hÉireann sa saol atá inniu ann. Is é a thuairim go bhfuil mais chriticiúil Gaeilgeoirí ann anois, ach go bhfuil maolú ag teacht ar roinnt airíonna fóineolaíocha de chuid na teanga, is é sin séimhiú, urú, déadaigh chaola, cuimiltigh choguasacha, cuimiltigh charballacha agus comhréir. Maíonn sé gur léir go bhfuil deighilt shuntasach anois idir Gaeilge uirbeach agus canúintí na Gaeltachta agus go mb’fhéidir go ndéanfaí criól den teanga sna cathracha.
Páipéir agus ailt faoin nGaeilge uirbeach.
"Urban Irish Systematically Analyzed - Dialect? Pidgin? Creole?" 11th September, 2010. The 6th Celtic Linguistics Conference [CLC6], Baile Átha Cliath.
"Urban Irish Systematically Analyzed from a Linguistic Perspective" Graduate Studies Symposium, Ollscoil Uladh, Béal Feirste. Mí Mhárta 2010.
"Urban Irish - A New Dialect Being Spoken in Irish Cities?" McCracken Cultural Society, Béal Feirste. Mí Mhárta 2010.
"An Straitéis 20 Bliain agus Cainteoirí Neamhghaeltachta," ("Feasta" 63.10, Deireadh Fómhair 2010, 26-27)
"Schism fears for Gaeilgeoirí" ("The Irish Times", 16 Eanáir 2010, Weekend Review, 6).
Rogha alt.
"Siombalachas, Fíorú, agus Teoiric in “Idir Shúgradh agus Dáiríre le Máirtín Ó Cadhain". "New Hibernia Review" 15 (2011).
"The Irish Language Researcher". "Proceedings of the First New Jersey Irish History Symposium", 2011.
"Using Northern Irish Teaching Strategies with North American Evening Class Students of Irish". "Journal of Celtic Language Learning" 15 (2011). 175-210.
“"Ní hionadh go bpósann ár gcuid clainne eiricigh agus Blacks". Racism and Xenophobia in Máirtín Ó Cadhain's "Cré na Cille"." "Studies: An Irish Quarterly Review" 97 (2008). 275-285.
"Old Irish *"desgabál" and the Concept of Ascension in Early Irish Texts." "Proceedings of the Harvard Celtic Colloquium" 2003. 249-256.
"Narratological Theory and the Apparently Anonymous Narrator of Máirtín Ó Cadhain's "Cré na Cille". "Irish University Review" (Fall 2006). 280-303.
"Some Ascension Motifs in the Early Irish Saints' Lives." "Eolas: Journal of the American Society of Irish Medieval Studies" (2006). 97-118.


Eileen Gray.
Ailtire agus dearthóir troscán Éireannach ab ea Kathleen Eileen Moray Gray (9 Lúnasa 1878 – 31 Deireadh Fómhair 1976). In Inis Córthaidh, i gContae Loch Garman, a rugadh í. D'fhás sí aníos ansin agus i Londain. Sa Fhrainc a chaith sí an chuid ba mhó dá saol mar dhuine fásta, agus i bPáras a shíothlaigh sí in aois a 98 bliana.
Ceannródaí i ngluaiseacht ailtireachta an Nua-Aoiseachais í. Sa bhliain 2015 d'eisigh An Post foireann stampaí poist lena cuid dearthóireacht troscán a chomóradh.


Dijon.
Place de la gare in Dijon
Cathair in oirthear na Fraince is ea Dijon. Príomhbhaile an "département" Côte-d'Or agus na Burgúine atá ann. Thángthas ar iarsmaí ón aois Neoiliteach in Dijon, agus bhí lonnaíocht ann in aimsir na Rómhánach ar a dtugtaí Divio. Bhí cónaí ar 152,071 duine in Dijon sa bhliain 2012, agus 245,697 duine i mórcheantar na cathrach ("Grand Dijon") i 2011.
Ceapadh mustard Dijon sa chathair sa bhliain 1856. Cuireadh sú fíonchaora a bhí beagnach aibí sa mustard in áit an fhínéagair a úsáideadh go traidisiúnta.


Éisc óga.
Téann éisc óga trí chéimeanna éagsúla idir breith go dtí tairseach na haosachta. Tosaíonn siad mar uibheacha a thagann amach mar larbhaí. Ní bhíonn na larbhaí in ann a mbeatha féin a fháil, ach bíonn sac an bhuíocáin acu chun iad a chothú. Sula n-imíonn an sac ina hiomláine, ní mór an t-iasc beag bídeach a bheith in ann é féin a bheathú. Nuair a bheidh siad a fhorbairt chun an pointe ina bhfuil siad in ann iad féin a bheathú, tugtar gealóga ar na héisc óga seo. Nuair a fhasann slanntracha éisc orthu agus eití oibre bíonn an t-aistriú go éisc óga críochnaithe agus tugtar 'fingrtlings' orthu sa Bhéarla. Bíonn na héisc de ghnáth ar mhéid do mhéara! Maireann an chéim óg seo go dtí go mbíonn an t-iasc fásta go hiomlán, aibí go gnéasach agus ag idirghníomhú le éisc fásta eile.
Bradáin Óga.
Bíonn luthchéimeanna forbartha faoi leith ag roinnt grúpaí iasc. Sonraíonn na hailt seo na céimeanna agus na hainmneacha faoi leith a úsáidtear le haghaidh bradán óg.


Amhránaíocht Fraincise Québec.
Is éard atá in amhránaíocht Fraincise Québec traidisiún amhránaíochta Fraincise a chuirtear in iúl ar roinnt bealaí difriúla: mar "chansons" ceabairé ar minic blas fileata ar a gcuid focal, mar phopcheol agus mar rac-cheol.
Tús traidisiúin.
D’eascair amhránaíocht Québec mar atá sí inniu ón amhránaíocht thraidisiúnta agus ó na "soirées de folkore" a bhí á gcur ar bun tar éis an Chéad Chogadh Domhanda in Québec, gan trácht ar dhrámaí ceoil. Ó na fichidí amach bhí tionchar trí rud le haithint ar an amhránaíocht in Québec: cultúr na Fraince, cultúr Béarla Cheanada (a chuirtí in iúl i gcúrsaí dlí) agus cultúr na Stát Aontaithe (a bhí ag brath ar an gcóngaracht agus ar an tráchtáil). Timpeall an ama sin léiríodh na chéad mhion-cheoldrámaí i bhFraincis, rud a chuidigh leis na hamhránaithe féin a chur chun cinn.
Ba í La Bolduc (Mary Travers) an chéad "chanteuse" ceart a fáisceadh as an saol sin. Bhí timpeall trí chéad amhrán aici agus rian na hamhránaíochta traidisiúnta orthu. Amhráin na hÉireann agus na hAlban is mó a bhí i gceist, ó chuir a lán daoine ó na tíortha sin fúthu sa Gaspésie, a ceantar féin.
Bhí amhránaithe ó Québec ag déanamh ceirníní faoi na tríochaidí, ach tháinig meath ar an ngnó sin de thoradh dhroch-chúrsaí geilleagair. Faoi dheireadh na dtríochaidí, áfach, bhí borradh éigin ag teacht aris faoin tráchtáil, a bhuíochas sin ar bheartais nua rialtais agus ar chonarthaí trádála leis an mBreatain agus leis na Stáit Aontaithe. Ar na rudaí eile a chuir rath ar cheol Québac bhí bunú an fhoilsitheora ceoil La Bonne Chanson, na seónna ceoil ("Variétés Lyriques") agus comórtais cheoil ar raidió nó ar an láithreán.
Bhí claonadh ann fós chun tairbhe a bhaint as ábhar traidisiúnta amhránaíochta chun féiniúlacht lucht Fraincise Cheanada a threisiú, faoi thionchar Charles Marchand agus Charles-Émile Gadbois (sagart agus béaloideasóir). Ach faoi na daichidí ba threise fós tionchar na gceolta tuaithe ("country and western"), rud a spreag a lán amhránaithe is scríbhneoirí nua chun iad féin a chur in iúl. Bhí Roy Rogers, Hank Williams agus amhránaithe tuaithe eile le cloisteáil ó na Stáit ar an raidió, agus d’fhág siad a rian ar leithéidí Roland Lebrun, amhránaí a spreag úsáid an ghiotáir i gceol Québec.
Amhránaíocht nua-aimseartha.
I 1956 cuireadh an "Concours de la chanson canadienne" ("Comórtas Amhránaíocht Fraincise Cheanada") ar siúl ar an raidió in Québec. Ba mhór an cúnamh é seo chun misneach a chur in amhránaithe is i scríbhneoirí áitiúla. Bhí Raymond Lévesque tagtha ar an bhfód mar amhránaí is scríbhneoir faoin am seo agus blas na filíochta agus na tráchtaireachta comhaimseartha ar a chuid amhrán, blas a bheadh le haithint ar shaothar a leithéidí eile ina dhiaidh sin. Bhí iomrá éigin ag teacht le hamhránaithe is scríbhneoirí Québec sa Fhrainc féin, rud eile a chuir misneach iontu.
Bhí baint ag oscailteacht nua na hamhránaíochta Fraincise in Québac le borradh an phopcheoil éadrom (an "yé-yé") sna seascaidí agus é lán de scléip na hóige agus de phléisiúr na maoine. Bhí an feimineachas á chur in iúl san amhránaíocht freisin agus leithéidí Diane Dufresne agus Diane Tell ann, gan trácht ar Belgazou sna hochtóidí. Rud eile ba ea úsáid an "joual" (canúint uirbeach Montréal) mar chomhartha féiniúlachta pobail: d’fhág sé seo lorg, mar shampla, ar cheol Charlebois, amhránaí a bhí tugtha don rac síceideileach agus aoibh na ndaoine riamh air.
Bhí an náisiúnachas ag borradh in Québec anuas go dtí deireadh na seachtóidí agus an Parti Québécois i réim. Bhí ban-amhránaithe nua ann, leithéidí Renée Claude, Pauline Julien agus Monique Leyrac, agus éileamh ar a saothar. Bhí an-tábhacht le "Starmania", rac-cheoldráma le Luc Plamondon agus Michel Berger nach raibh a leithéid le feiceáil riamh roimhe sin in Québec agus a tharraing clú ar roinnt amhránaithe mná in Québec agus sa Fhrainc féin.
Faoi na hochtóidí, áfach, bhí athrú ag teacht ar shaol Québec agus cúrsaí cultúir san áireamh. I 1980 theip ar reifreann a d’fhéadfadh neamhspleáchas a bhronnadh ar Québec. Lena chois sin bhí an geilleagar lag go leor. Tháinig an amhránaíocht chuici féin tar éis tréimhse de laige agus grúpaí leictrea-phop ag teacht chun solais. Sna hochtóidí tháinig an físeán ceoil agus an dlúthdhiosca, in éineacht le ceoltóirí arbh áil leo meascán a dhéanamh de sheánraí, agus le amhránaithe a tharraing chucu arís modh amhránaíochta a bhí faoi thionchar an traidisiúin bhéil nó a chuaigh i muinín ceol lom acústaice.
Glúin nua.
Sna hochtóidí a réitíodh an bealach atá á leanúint fós ag ceoltóirí Québec. Le blianta beaga anuas tá glúin nua de "chanteuses" et de "chanteurs" tagtha ar an bhfód, dream a bhfuil iomrá leo ní amháin in Québec ach sa Fhrainc chomh maith. Orthu siúd tá roinnt amhránaithe mná ar nós Ingrid St-Pierre, Salomé Leclerc agus Amélie Veille nach mór an clú atá orthu i saol an Bhéarla i gCeanada ach a bhfuil éileamh ar a gceol i measc a bpobail féin.
Naisc.
Liosta ban-amhránaithe Fraincise ó Québec


Heidelberg.
Radharc ar Altstadt Heidelberg ón gcaisleán
Cathair in Baden-Württemberg, in iardheisceart na Gearmáine is ea Heidelberg, agus é suite ar abhainn an Neckar. Tá clú idirnáisiúnta ar Ollscoil Heidelberg, atá suite sa chathair. An tóir ar Heidelberg i measc turasóirí, go mór mhór mar gheall ar Chaisleán Heidelberg agus an Altstadt ("seanbhaile") i lár na cathrach. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 149,000 duine in Heidelberg.


Beatrice Tinsley.
Réalteolaí agus cosmeolaí de chuid na Nua-Shéalainne ba ea Beatrice Muriel Hill Tinsley (27 Eanáir 1941 – 23 Márta 1981), cé gur sa Breatain a rugadh í. Thug a cuid taighde léargas ar leith ar éabhlóid na réaltraí.
Beatha.
Rugadh í in Chester, Sasana, i 1941, agus í ar an dara duine de thriúr deirfiúracha. Chuaigh an teaghlach go dtí an Nua-Shéalainn tar éis an Dara Cogadh Domhanda. Ar dtús chónaigh siad in Christchurch agus ansin in New Plymouth ar feadh tréimhse níos faide. Bhí a hathair ina mhinistir agus baint aige le gluaiseacht na hAtharmála Morálta. Fad is a bhí sí ag déanamh staidéir in Christchurch phós sí Brian Tinsley, páirtí ranga léi agus fisicí, agus gan a fhios aici nach bhféadfadh sí post a fháil san ollscoil fad is a bhí a fear céile ag obair ann. D’aistrigh siad go dtí Dallas in Texas i 1963, ach bhí an bac céanna uirthi ansiúd. I 1974, tar éis di na blianta a chaitheamh ag iarraidh freastal ar a muirín agus ar a cuid oibre in éineacht, d’fhág sí a fear céile agus a beirt clainne altrama chun post a ghlacadh in Ollscoil Yale mar ollamh cúnta. D’oibrigh sí ann nó go bhfuair sí bás le hailse i 1981. Tá a cuid luaithrigh curtha i reilig an champais.
Oiliúnt.
Chuaigh sí ar scoil ag New Plymouth Girls' High School, agus bhain amach B.Sc. agus ansin céim Mháistir Eolaíochta i 1961 in Ollscoil Canterbury, le Céad Onóracha i bhFisic. Fuair sí PhD ó Ollscoil Texas i 1966 de bharr a tráchtais "Evolution of Galaxies and its Significance for Cosmology".
Obair.
Scríobh Tinsley cuid de na staidéir ba luaithe ar conas a théann daonraí réaltaí in aois agus ar an tionchar atá acu ar airíonna inbhreathnaithe réaltraí. Lena chois sin chuaigh sí i bpáirt le daoine eile chun taighde a dhéanamh ar mhionsamhlacha féachaint an bhfuil an chruinne iata nó ar oscailt. Ba iad na mionsamhlacha úd ba thúisce a thug léargas ar an gcruth a d’fhéadfadh a bheith ar phrótairéaltraí.
I 1974 fuair sí Duais Annie J. Cannon i Réalteolaíocht ó Chumann Réalteolaíoch Mheiriceá de bharr "outstanding research and promise for future research by a postdoctoral woman researcher".
I 1977 chuir sí féin agus Richard Larson ó Yale comhdháil ar bun i dtaobh “The Evolution of Galaxies and Stellar Populations”.
I 1978 ceapadh í mar ollamh le réalteolaíocht in Ollscoil Yale. Cuireadh a páipéar eolaíoch deireanach faoi bhráid an "Astrophysical Journal" deich lá roimh a bás agus foilsíodh é i Mí na Samhna gan cheartú ar bith.
Ómós.
I 1986 chuir Cumann Réalteolaíoch Mheiriceá an Beatrice M. Tinsley Prize ar bun, duais a aithníonn "an outstanding research contribution to astronomy or astrophysics, of an exceptionally creative or innovative character". Is í an t-aon duais amháin í de chuid cumainn eolaíoch Meiriceánaigh a thugann ómós d’eolaí mná. Ní thugann sí aird ar shaoránacht an eolaí ná ar a tír chónaithe.
Aisti a baisteadh an crios mionphláinéad 3087 Beatrice Tinsley, a nochtadh i 1981 ag Mt John University Observatory in aice le Tekapo sa Nua-Shéalainn.
I 1989 chuir Ollscoil Texas an Beatrice M. Tinsley Centennial Visiting Professorship ar bun de bharr maoinis, rud a ligeann d’ollamh céimiúil fanacht ar cuairt ann ar feadh seimeastair. I 2007 cuireadh na Tinsley Scholars ar bun do thaighdeoirí níos óige chun cuairt ghearr a thabhairt ar Austin.


Dongguan.
Cathair ar leibhéal maorachta sa tSín is ea Dongguan (Sínis: 东莞) agus é suite i lár Chúige Guangdong i ndeisceart na tíre. Cathair mhór thionsclaíochta é i ndeilte abhainn na bPéarlaí. Tá maoracht Guangzhou taobh thuaidh de, Huizhou taobh thoirthuaidh, agus Shenzhen ar an taobh theas. Glactar na maorachtaí seo (in éineacht le cúpla áit eile mar Macau) anois mar aon Mheigeachathair amháin ina bhfuil cónaí ar 44.78 milliún duine. Tá timpeall is 35% d'achar Dongguan tagtha chun forbartha, 25% faoi uisce agus 25% faoi choillte nó fhásra.
Sa bhliain 2010, bhí cónaí ar 8,220,207 duine i nDongguan. Sa bhliain 2008 bhí 6,949,000 duine ina gcónaí i nDongguan. Orthu siúd ba de bhunús áitiúil 1,748,700 duine agus áiríodh 5,201 200 mar "bhuanimircigh". Tá clú ar Dongguang mar "phríomhchathair ghnéis na Síne". Tá ceann de na siopalanna is mó ar domhan i nDongguan, mar atá an New South China Mall, gí go bhfuil an chuid is mó di folamh go fóill.
Hallaí folmha sa New South China Mall


Jan Erik Rekdal.
File agus criticeoir Ioruach is ea Jan Erik Rekdal (rugadh 10 Feabhra 1951). Tá sé ina ollamh le Gaeilge sa Roinn Teangeolaíochta agus Léinn Lochlannaigh (Institutt for lingvistiske og nordiske studium) in Ollscoil Oslo, agus tá a lán téacsanna Gaeilge aistrithe aige go hIoruais.
D’fhoilsigh sé a chéad chnuasach filíochta, "Vandring på verdens vestkyst" ("Ar chósta thiar an domhain") i 1975 agus téamaí inti a bhain le hÉirinn. Tháinig cúig chnuasach eile amach ó shin.
D’fhoilsigh sé aistriúchán de "Cré na Cille" ("Kirkegårdsjord") i 1995.


Obertilliach.
Baile beag i gceantar Lienz, i stát Tirol, san Ostair, is Obertilliach. Tá an baile suite i ngleann ard i ndeisceart na tíre sna hAlpa. Maraíodh na daoine ar thalmhaíocht leis na céadta bliain ach baile saoire atá ann anois sa chuid is mó. Sa bhliain 2015 bhí 687 duine ina gcónaí sa bhaile.


Treabúiséad.
Is gléas úsáidte i gcogaíocht léigir na na Meánaoiseanna le haghaidh clochanna mhóra a chaith nó diúracáin eile é treabúiséad.


Fachtóir X.
Ceann de shraith einsímí den easghluaiseachta téachta a rialaíonn an próiseas téachta is ea an Fachtóir X, ar a dtugtar freisin an Fachtóir Stuart-Prower. Is séirín próitéalaíoch é.


M50.
right
Is príomh-bhóthar náisiúnta Éireannach é an M50.


N23.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N23, idir An Fearann Fuar agus Oileán Ciarraí.


N24.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N24, idir Luimneach agus Port Láirge.


N26.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N26, idir Béal Átha na Muice agus Béal an Átha.


N27.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N27, idir Corcaigh agus Aerfort Chorcaí.


N28.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N28, idir Rinn an Scidígh agus Corcaigh.


N30.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N30, idir Port Láirge agus Inis Córthaidh.


N51.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N51, idir Dealbhna agus Droichead Átha.


Nick Tilsley.
Is carachtar ficseanúil é Nick Tilsley sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Ben Price an páirt mar Nick. Rinne Nick a chéad cuma ar an 5 Eanáir, 1981. D'imigh sé ar an 2 Meitheamh 2017.


Jenny Bradley.
Is carachtar ficseanúil í Jenny Bradley sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Sally Ann Matthews an páirt mar Jenny. Rinne Jenny a céad cuma ar an 6 Eanáir, 1986.


Steve McDonald (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Steven James "Steve" McDonald sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Simon Gregson an páirt mar Steve. Rinne Steve a chéad cuma ar an 6 Nollaig, 1989.


Sally Webster.
Is carachtar ficseanúil í Sally Metcalfe (née Seddon; iar Webster) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Sally Dynevor an páirt mar Sally. Rinne Sally a céad cuma ar an 27 Eanáir, 1986.


Amy Barlow.
Is carachtar ficseanúil í Amy Katherine Barlow (née Patience Cropper) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Elle Mulvaney an páirt mar Amy. Rinne Amy a céad cuma ar an 9 Feabhra, 2004.


Simon Barlow.
Is carachtar ficseanúil é Simon John Barlow (né Richards) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Alex Bain an páirt mar Simon. Rinne Simon a chéad cuma ar an 8 Iúil, 2003.


Leanne Battersby.
Is carachtar ficseanúil í Leanne Anika Tilsley (Battersby agus Barlow freisin) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Jane Danson an páirt mar Leanne. Rinne Leanne a céad cuma ar an 4 Iúil, 1997.


Norris Cole.
Is carachtar ficseanúil é Norris Benjamin Cole sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Malcolm Hebden an páirt mar Norris. Rinne Norris a chéad cuma ar an 11 Márta, 1994.


Tony Gordon.
Is carachtar ficseanúil é Anthony "Tony" Gordon sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Gray O'Brien an páirt mar Tony.


Ciaran McCarthy.
Is carachtar ficseanúil é Ciaran McCarthy sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Keith Duffy an páirt mar Ciaran.


Hilda Ogden.
Is carachtar ficseanúil í Hilda Alice Ogden (née Crabtree) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Jean Alexander an páirt mar Hilda.


John Stape.
Is carachtar ficseanúil é John Stape sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Graeme Hawley an páirt mar John.


Sean Tully.
Is carachtar ficseanúil é Sean Mayhew (neé 'Jones; iar Tully) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Antony Cotton an páirt mar Sean. Rinne Sean a chéad cuma ar an 13 Iúil, 2003.


N55.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N55, idir Baile Átha Luain agus An Cabhán.


N56.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N56, idir Dún na nGall agus Leitir Ceanainn.


N60.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N56, idir Ros Comáin agus Caisleán an Bharraigh.


N61.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N61, idir Baile Átha Luain agus Mainistir na Búille.


Siobhán Ní Shúilleabháin.
Drámadóir, úrscéalaí agus gearrscéalaí nótáilte i nGaeilge ba ea Siobhán Ní Shúilleabháin (31 lúnasa 1928 – 21 Bealtaine 2013).
In Imileá, Baile an Fheirtéaraigh, Corca Dhuibhne, a rugadh í. Feirmeoirí ba ea a muintir agus ba í Siobhán an dara duine ab óige de sheisear clainne. D’fhreastail sí ar Coláiste Íde sa Daingean, Contae Chiarraí, agus ar an gcoláiste oiliúna i nDún Carúin, Baile Átha Cliath.
Ó 1948 go 1952 bhí sí ag múineadh i mBaile Átha Cliath, agus chaith trí bliana ansin ag obair ar an fhoclóir Béarla-Gaeilge faoi stiúir Thomáis de Bhaldraithe. I 1955 phós sí P.L. (Leo) Henry agus chónaigh siad i mBaile Átha Cliath go dtí 1960. I mBéal Feirste a bhí siad idir 1960 agus 1965 agus i gConamara ó 1965 go 1966. Ina dhiaidh sin chónaigh siad i nGaillimh. Bhí seisear clainne acu.
Léiríodh trí dhráma dá cuid ar Theilifís Éireann agus ocht ndráma ar Raidio Éireann. Scríobh sí ocht ndráma do chumainn amaitéaracha i gCamas, Conamara agus bhuaigh sí Duais Drámaíochta Irish Life in 1974. Ghnóthaigh sí duaiseanna Oireachtais do dhrámaí teilifíse, raidió agus stáitse, d’úrscéal, do ghearrscéal agus do leabhar do dhéagóirí. Bronnadh duaiseanna uirthi do ghearrscéalta a foilsíodh in "Comhar" agus in "An tUltach", agus Duais Sheachtain na Scríbhneoirí i Lios Tuathail.
Saothar.
Leabhair do dhéagóirí: "Triúr againn" (1955); "Cúrsaí Randolf" (1957); "Dúinne an samhradh " (1957); "Mé féin agus Síle" (1978); "Mise mé féin" (1987); "Eoghan" (1992); "Máirtín" (1995); "Rósanna sa gháirdín" (1994).
Saothair do dhaoine fásta: "Cití" (1975), dráma; "Ospidéal" (1980), úrscéal; "Í siúd" (1999), cnuasach gearrscéalta; "Cnuasach trá" (2000), filíocht; "Píosa pósadh, prátaí rósta" (2001), úrscéal; "Marach an phóg san" (2002), úrscéal; "Ar nós na bhfáinleog" (2004), úrscéal.
Ba thréith shuntasach dá saothar dearcadh na mban a bheith chun tosaigh.
Tagairtí.
• NÍ SHÚILLEABHÁIN, Siobhán (1928–2013), AINM.ie: http://www.ainm.ie/Bio.aspx?ID=3068
• Mhac an tSaoi, M. (2000), ‘A Splendid Flowering of that Hard School,’ "Poetry Ireland Review" 67, 93-95.
• Ní Chinnéide, M. (1999), ‘Rún na mBan,’ "Comhar" 59:8, 24-25.


American Idol.
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é American Idol, a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 11 Meitheamh, 2002. Chraol sé ar Fox. Chríochnaigh sé ar Fox ar an 7 Aibreán, 2016.
Fillfidh an chlár dá séú sraith déag ar ABC sa bhliain 2018.
Is iad buaiteoirí an chláir go dtí seo; Kelly Clarkson, Ruben Studdard, Fantasia Barrino, Carrie Underwood, Taylor Hicks, Jordin Sparks, David Cook, Kris Allen, Lee DeWyze, Scotty McCreery, Phillip Phillips, Candice Glover, Caleb Johnson, Nick Fradiani agus Trent Harmon.
Athbheochan.
Fillfidh an chlár dá seú sraith déag ar ABC. Fograíodh Katy Perry mar an chéad breitheamh don sraith nua. Ar an 20 Iúil 2017, fograíodh go mbeadh Ryan Seacrest ag filleadh.


Biên Hòa.
Teampall in Cù lo Phố, ceantar de chuid Biên Hòa
Cathair i gcúige Dong Nai, in oirdheisceart Vítneam, is ea Biên Hòa. Is é an chathair is mó sa chúige. Mar gheall ar a chóngaracht do Chathair Ho Chi Minh is beag nach bhfuil Biên Hòa ina fhobhaile di.
Ghabh na Francaigh Biên Hòa sa bhliain 1861 agus d'fhan an chathair ina seilbh go dtí neamhspleáchas Vítneam i 1955. Bhí Biên Hòa suite i Vítneam Theas go dtí 1975. Tháinig meath ar gheilleagar na cathrach i ndiaigh teacht isteach an rialtais chumannaigh sa bhliain chéanna ach go déanach sna 1980idí chuir siadsan beartas nua ar a dtug siad Doi Moi air. Bhí 273,879 duine in Biên Hòa sa bhliain 1989, 1,104,495 sa bhliain 2015.


EIPIC.
Sraith dráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 1 Feabhra 2016 ar aghaidh é EIPIC.


Momoko Kōchi.
Ba aisteoir Seapánach í Momoko Kōchi (a rugadh ar an 7 Márta 1932 agus a fuair bás ar an 5 Samhain 1998).


The Incredibles.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Incredibles" a rinneadh sa bhliain 2004. B'é Brad Bird stiúrthóir an scannáin. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 5 Samhain, 2004.


Snas ingne.
Is é is snas(án) ingne nó vearnais ingne ná péint speisialta le haghaidh ingne. Fanann sé ar d'ingne tamaillín. Bíonn sé usáidí go minic i fashiún agus an cuid is mó den am bíonn sé usáidí le mná ach amantaí bíonn fir ag usáid é chomh maith.


Tóracs (anatamaíocht feithidí).
I bhfeithid, is í an tóracs ceann de thrí chodanna móra de hanatamaíocht na feithide. Is í seo an dara chuid de chuid na collaine idir an cheann agus an bholg.
Coinníonn sí greim ar trí phéire cosa agus na sciatháin.


Peyton List (aisteoir a rugadh i 1998).
Aisteoir agus mainicín Meiriceánach is ea Peyton Roi List, a rugadh ar 6 Aibreán 1998.


Khatia Buniatishvili.
Is pianódóir ceolchoirmeach Seoirseach í Khatia Buniatishvili.
Beathainéis.
Thosaigh Khatia Buniatishvili ag déanamh staidéir ar an phianó faoina máthair ag aois a trí. Thug sí a céad ceolchoirm le Ceolfhoireann Aireagail i dTbilisi, ar aois a sé. Ó aois a deich thug sí ceolchoirmeacha san Eoraip, an Úcráin, san Airméin, san Iosrael agus sna SAM. Bhain sí céim amach ó Cheolscoil Lárnach Tbilisi, agus ansin chuaigh sí isteach in Ardscoil Cheoil an Stáit i dTbilisi sa bhliain 2004.


Dove Cameron.
Aisteoir agus ceoltóir Meiriceánach is ea Dove Cameron, a rugadh ar 15 Eanáir 1996.


An Ghaeilge Ársa.
An fhoirm is sine de na teangacha Gaelacha is ea an Ghaeilge Ársa (Béarla:"Primitive Irish or Archaic Irish"). Tá sí ar eolas againn toisc go raibh blúirí, den chuid is mó ainmneacha pearsanta, inscríofa ar chlocha in aibítir oghaim in Éirinn agus iarthat na Breataine Móra ón 4ú go dtí an 7ú nó 8ú haois.
Tagairtí.
An Ghaeilge Ársa


An 32ú Dáil.
TDanna de réir Páirtí.
Seo thíos liosta de na TDanna a toghadh go Dáil Éireann i dToghchán Ginearálta 2016, is iad roinnte de réir páirtí.


Comórtas na Sé Náisiún 2016.
Bhí Comórtas na Sé Náisiún 2016 ar an 122ú heagrán den chomórtas ó bunaíodh é, agus ar an 17ú heagrán déag ó tháinig an Iodáil isteach in 2000. Thosaigh an comórtas ar an 6 Feabhra, 2016 agus chríochnaigh sé ar an 19 Márta 2016. Bhuaigh Sasana an comórtas le cluiche amháin fós le himirt, agus ar an lá deireanach bhain siad an Grand Slam amach.


Aitheantas Éire.
Páirtí polaitiúil Éireannach is ea Aitheantas Éire.


Dlúthphartíocht–Pobal Roimh Bhrabús.
Is páirtí polaitiúil Éireannach é Comhghuaillíocht Frith-Dhéine-Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús nó CFD-CPRB (Béarla: "Anti-Austerity Alliance–People Before Profit") a bunaíodh sa bhliain 2015.


Pleuronectiformes.
Baill den ord Pleuronectiformes is ea an leathóg agus is iasc ghrinnill gha-eiteach é, ar a dtugtar freisin orthu Heterosomata, uaireanta rangaithe san fho-ord Perciformes. I go leor speiceas, luíonn dá shúil ar thaobh amháin an chinn, aistríonn súil amháin nó an tsúil eile tríd agus agus timpeall an chinn le linn forbartha. Bíonn taobh chlé i roinnt speiceas ag féachaint aníos, cuid taobh dheis roinnt speiceas ag féachainf aníos, agus roinnt féachann an dá thaobh ag féachaint aníos.
Tá go leor iasc bia tábhachtach san ord seo, lena n-áirítear leadhbóga, sóil
, turbaird, leathóga, agus haileabónna. Is féidir le roinnt leathóg duaithníocht gníomhach a chur orthu féin ar ghrinneall na farraige.


Gabriele Haefs.
Údar Gearmánach agus aistritheoir saothar liteartha is ea Gabriele Haefs (rugadh 27 Lúnasa 1953). Tá Gaeilge aici agus roghnaíodh í chun "Cré na Cille", an saothar is iomráití ó lámh Mháirtín Uí Chadhain, a aistriú go Gearmáinis.
Rinne sí staidéar ar eitneolaíocht, ar theangeolaíocht, ar léann Ceilteach agus ar léann Lochlannach in ollscoileanna in Bonn agus in Hamburg. I 1982 bhain sí céim amach in Ollscoil Hamburg de bharr tráchtais ar an mbéaloideas.
Ó shin i leith tá aistriúcháin á ndéanamh aici ó Ioruais, ó Dhanmhairgis, ó Shualainnis, ó Bhéarla, ó Ollainnis agus ó Ghaeilge. Tá roinnt leabhar scríofa nó curtha in eagar aici i dtaobh na hÉireann.
Tá sí pósta leis an údar Ioruach Ingvar Ambjørnsen agus cónaíonn siad in Hamburg.
A cuid leabhar féin.
• "Das Irenbild der Deutschen", Frankfurt am Main u. a. 1983, ISBN 3-8204-7701-2
• "Von Sittenstrenge und Aufbegehren", Hamburg 1994 (zusammen mit Klaus Gille), ISBN 3-8225-0244-8
• "Mit Fürst von Pückler-Muskau nach Irland", Berlin 1999
• "Mit Karel Čapek zum Nordkap", Berlin 1999
• "Mit Johanna Schopenhauer nach Köln und Bonn", Berlin 2000
Eagarthóir.
• "Das Drachenei", Bremen 1987 (le Christel Hildebrandt)
• "Frauen in Irland", München 1990 (le Viola Eigenberz)
• "Frauen in Skandinavien", München 1991
• "Mord am Fjord", München 1994 (le Christel Hildebrandt)
• "Heißer Norden", Wien 1996 (le Christel Hildebrandt agus Dagmar Mißfeldt)
• "Die heiligen drei Narren", Berlin 1997 (le Christel Hildebrandt agus Dagmar Mißfeldt)
• "Karen Babey: Tag, meine Süßen!", Hamburg 2001
• "Keltische Hexengeschichten", München 2002 (le Rachel McNicholl)
• "Der keltische Tiger", Münster 2002
• "Skål, Admiral von Schneider! ", Radebeul 2003 (le Christel Hildebrandt agus Dagmar Mißfeldt)
• "Morden im Norden", Frankfurt am Main 2004 (le Christel Hildebrandt agus Dagmar Mißfeldt)
Aistriúcháin.
• Rick Riordan: "Percy Jackson: Die Letzte Göttin".
• Jostein Gaarder: "Sofies Welt". München u. a. 1993.
• Elin Brodin: "Lieber Poti... " Aarau u. a. 1993.
• Elin Brodin: "Das Buch der Sklaven". Aarau u. a. 1996.
• Unni Nielsen: "Ein Dach in Brooklyn". Wien 1998.
• Rick Riordan: "Percy Jackson – Diebe im Olymp".
• Rick Riordan: "Percy Jackson: Im Bann des Zyklopen".
• Rick Riordan: "Percy Jackson: Der Fluch des Titanen".
• Rick Riordan: "Percy Jackson: Die Schlacht um das Labyrinth".
• Marianne Berglund: "Nebel über dem Fluss". München 2002.
• Neil Smith: "Bang Crunch. Stories". Schöffling, Frankfurt am Main 2009, ISBN 978-3-89561-495-8.
• Roy Jacobsen: "Das Dorf der Wunder". Osburg, Berlin 2011, ISBN 978-3-940731-34-0.
• Roy Jacobsen: "Schweigen am See". btb, Berlin 1998, ISBN 3-442-72213-6.
• Roy Jacobsen: "Punkt, Punkt, Sonnen, Stich". Hamburg 1995, ISBN 3-8225-0302-9.
• Åsa Larsson: "Der schwarze Steg"
• Åsa Larsson: "Bis dein Zorn sich legt".
• Åsa Larsson: "Denn die Gier wird euch verderben". C. Bertelsmann, München 2012, ISBN 978-3-570-10101-8.
• Nikolaj Frobenius: "Der schüchterne Pornograph". Onkel & Onkel, Berlin 2011
• Agatha Christie: "Mord auf dem Golfplatz". Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main, ab 15. Mai 2012 ISBN 978-3-596-51195-2[1]
• Camilla Grebe & Åsa Träff: "Das Trauma", 2011, btb München, ISBN 978-3-442-75259-1
• Rick Riordan: "Helden des Olymp: Der verschwundene Halbgott"
• Rick Riordan: "Helden des Olymp: Der Sohn des Neptun"
• Rick Riordan: "Helden des Olymp: Das Zeichen der Athene"
• Lena Andersson: "Widerrechtliche Inbesitznahme: ein Roman über die Liebe". Luchterhand, München 2015, ISBN 978-3-630-87469-2.
Naisc sheachtracha.
• Saothair le Gabriele Haefs agus saothair ina taobh sa Deutschen Digitalen Bibliothek
• Agallamh le Gabriele Haefs sa Literatur-Café


Nikolaj Aleksandrovič Romanov.
Is péintéir Rúiseach é Nikolaj Aleksandrovič Romanov (Rúisis: "Николай Александрович Романов") a rugadh ar an 12 Bealtaine, 1957.


Radvan Markus.
Scoláire Seiceach is ea Radvan Markus agus é ina léachtóir sa Gaeilge agus i litríocht na Gaeilge in Ollscoil Shéarlais i bPrág i bPoblacht na Seice.
Tá suim ar leith aige in eilimintí nua-aoiseacha i litríocht na Gaeilge. Tá sé ráite aige go gcuireann sé spéis mhór in údair a dhéanann iarracht ar tairbhe a bhaint as an traidisiún Gaelach agus as an nua-aoiseachas Eorpach araon.
Is dóigh leis gur fiú do mhic léinn Gaeilge a fhoghlaim ar a lán cúiseanna: teanga í a bhfuil gramadach neamhchoitianta aici sa chomhthéacs Ind-Eorpach agus ar díol spéise iad na cúrsaí socheolaíochta atá ag gabháil léi; ligeann sí duit litríocht an-suimiúil a léamh; is féidir leat post maith a fháil léi mar aistritheoir san Aontas Eorpach.
Ar na leabhair a d’fhoilsigh sé tá "Echoes of the Rebellion: The Year 1798 in Twentieth-Century Irish Fiction and Drama" (2015). Bhí sé ina chomheagarthóir ar "The Politics of Irish Writing" (2010), "Boundary Crossings" (2012) agus "Tradition and Modernity" (2014). Tá ailt agus aistí foilsithe aige ar Éirí Amach 1798, ar an ngaol idir an stair agus an ficsean agus ar ghnéithe de phrós na Gaeilge san fhichiú haois. Tá páipéir léite aige ag comhdhálacha.
Tá aistriúcháin déanta aige de "L’Attaque" (úrscéal le hEoghan Ó Tuairisc), de dhánta le Gearóid Mac Lochlainn agus de ghearrscéalta le Pádraic Ó Conaire. Tá sé ag obair ar leagan Seicise de "Cré na Cille".


Páirc Sheáin Mhic Gearailt.
Is staidiam i gCill Mocheallóg, Contae Luimnigh í Páirc Sheáin Mhic Gearailt.


Páirc Ó gCearnaigh.
Is staidiam i nDroichead Abhann Ó gCearnaigh i gContae an Chláir í Páirc Ó gCearnaigh.


Jeonbuk Hyundai Motors Football Club.
Is club peile é Jeonbuk Hyundai Motors Football Club as Jeollabuk-do. Bunaíodh an club sa bhliain 1994, agus imríonn sé sa K League Classic.


Irish Daily Mail.
Nuachtán laethúil Béarla in Éirinn is é an "Irish Daily Mail" (Gaeilge: "Post Laethúil Éireannach"). Is i mBaile Átha Cliath atá sé bunaithe.


Patricia Heaton.
Aisteoir Meiriceánach atá in Patricia Helen Heaton a rugadh ar 4 Márta 1958 i Bay Village, Ohio. Tá aithne faoi leith uirthi as a páirt mar Debra Barone in "Everybody Loves Raymond", dráma grinn suímh de chuid CBS i Meiriceá agus Frankie Heck in "The Middle", sraith grinn de chuid ABC i Meiriceá.


Neil Flynn.
Aisteoir Meiriceánach atá in Neil Richard Flynn a rugadh ar 13 Samhain 1960 i Chicago, Illinois. Tá aithne faoi leith air as a pháirt mar Mike Heck in "The Middle", sraith grinn de chuid ABC i Meiriceá.


Charlie McDermott.
Aisteoir Meiriceánach atá in Charles Joseph "Charlie" McDermott a rugadh ar 6 Aibreán 1990 i West Chester, Pennsylvania. Tá aithne faoi leith air as a pháirt mar Axl Heck in "The Middle", sraith grinn de chuid ABC.


Eden Sher.
Aisteoir Meiriceánach atá in Eden Rebecca Sher a rugadh ar 26 Nollaig 1991 i Los Angeles, California. Tá aithne faoi leith air as a páirt mar Sue Heck in "The Middle", sraith grinn de chuid ABC i Meiriceá.


Sally Ann Matthews.
Is aisteoir Sasanach í Sally Ann Matthews. Rugadh í ar an 19 Meán Fómhair 1970. Glacann Matthews an páirt mar Jenny Bradley sa sobalchlár "Coronation Street". Aithnítear í freisin as páirt Sandra Briggs a imirt in "Emmerdale".


Tina O'Brien.
Is aisteoir Sasanach í Tina Michelle O'Brien. Rugadh í ar an 7 Lúnasa, 1983. Glacann O'Brien an páirt mar Sarah-Louise Platt sa sobalchlár Coronation Street. Tháinig sí sa 11ú háit le Jared Murillo ar an ochtú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2010.


Brooke Vincent.
Is aisteoir Sasanach í Brooke Levi Vincent. Rugadh í ar an 4 Meitheamh, 1992. Glacann Vincent an páirt mar Sophie Webster sa sobalchlár Coronation Street.


Jane Danson.
Is aisteoir Sasanach í Jane Danson. Rugadh í ar an 8 Samhain, 1978. Glacann Danson an páirt mar Leanne Battersby sa sobalchlár Coronation Street.


Ryan Thomas.
Is aisteoir Sasanach é Ryan James Thomas. Rugadh é ar an 10 Meitheamh, 1984. Glacann Thomas an páirt mar Jason Grimshaw sa sobalchlár Coronation Street.


Jennie McAlpine.
Is aisteoir Sasanach í Jennie Elizabeth McAlpine. Rugadh í ar an 12 Feabhra, 1984. Glacann McAlpine an páirt mar Fiz Brown sa sobalchlár Coronation Street.
Gradaim.
Tá gradam amháin buaite ag McAlpine.


Antony Cotton.
Is aisteoir Sasanach é Antony Cotton. Rugadh é ar an 5 Lúnasa, 1975. Glacann Cotton an páirt mar Sean Tully sa sobalchlár Coronation Street.


Sam Aston.
Is aisteoir Sasanach é Samuel David "Sam" Aston. Rugadh é ar an 7 Iúil 1993. Glacann Aston an pháirt mar Chesney Brown sa sobalchlár Coronation Street.


Kym Marsh.
Is aisteoir Sasanach í Kimberley Gail Marsh. Rugadh í ar an 13 Meitheamh, 1976. Glacann Marsh an páirt mar Michelle Connor sa sobalchlár Coronation Street. Bhí sí ina ball den ghrúpa Hear'Say.


Alison King.
Is aisteoir Sasanach í Alison Rosamund King. Rugadh í ar an 4 Márta, 1973. Glacann King an páirt mar Carla Connor sa sobalchlár Coronation Street.
Gradaim.
Tá 4 ghradam buaite ag King.


Debbie Rush.
Is aisteoir Sasanach í Debbie Rush. Glacann Rush an páirt mar Anna Windass sa sobalchlár Coronation Street.


Paula Lane.
Is aisteoir Sasanach í Paula Shaw (née Lane). Rugadh í ar an 17 Aibreán, 1986. Glacann Lane an páirt mar Kylie Platt sa sobalchlár Coronation Street.


Catherine Tyldesley.
Is aisteoir Sasanach í Catherine Tyldesley. Rugadh í ar an 17 Meán Fómhair, 1983. Glacann Tyldesley an páirt mar Eva Price sa sobalchlár Coronation Street.


Helen Worth.
Is aisteoir Sasanach í Helen Worth. Rugadh í ar an 7 Eanáir 1951. Glacann Worth an pháirt mar Gail McIntyre sa sobalchlár Coronation Street ó 1974 i leith.


Sally Dynevor.
Is aisteoir Sasanach í Sally Dynevor (née Whittaker). Rugadh í ar an 30 Bealtaine, 1963. Glacann Dynevor an páirt mar Sally Webster sa sobalchlár Coronation Street.


Barbara Knox.
Is aisteoir Sasanach í Barbara Knox. Rugadh í ar an 30 Meán Fómhair, 1933. Glacann Knox an páirt mar Rita Sullivan sa sobalchlár Coronation Street ó 1972.


Sue Nicholls.
Is aisteoir Sasanach í Susan Frances Harmar-Nicholls nó Sue Nicholls. Rugadh í ar an 23 Samhain, 1943. Glacann Nicholls an páirt mar Audrey Roberts sa sobalchlár Coronation Street.


Eileen Derbyshire.
Is aisteoir Sasanach í Eileen Derbyshire. Rugadh í ar an 6 Deireadh Fómhair, 1931. Glacann Derbyshire an páirt mar Emily Bishop sa sobalchlár Coronation Street ó 1961.


Kate Ford.
Is aisteoir Sasanach í Kate Connerty (née Ford). Rugadh í ar an 29 Nollaig, 1976. Glacann Ford an páirt mar Tracy Barlow sa sobalchlár Coronation Street idir 2002 agus 2007 agus ó 2010.


Rumi.
Rugadh Rumi sa bhliain 1207 i “Balkh Persia”, ar a dtugtar an t-ainm An Afganastáin an lá atá inniu ann. Tá sé ar cheann de na filí is mó sa dhomhan Ioslamach. Ba Sufi misteach é, fealsamh agus coin ar duinen. Tugtar an t-ainm "Mevlana" (ár Máistir) freisin ar Rumi. Ag an aois tríocha a slacht, bhuail Rumi leis an fear spioradálta, Shams. Fair amháin, dúirt Shams le Rumi go raibh duine a bheith ábalta labhairt go díreach le Dia.
Thiontaigh Rumi chun filíocht, go háirithe le hábhar an ghrá.
Masnevi.
Is é an Masnevi "Magnum Opus" Rumi. Tá sé comhdhéanta de 6 imleabhar. Tá cuid de thoirt deiridh neamhiomlán. Is iad an chéad ocht déag véarsaí den Masnevi atá ina achoimre ar na sé imleabhar.
Konya.
Tá Tuama na Rumi suite i Konya.
Teagasc.
Creid Rumi go paiseanta i dtaca le húsáid an cheoil, filíochta agus damhsa, mar cosán chun teacht go Dia.


Georgia May Foote.
Is aisteoir Sasanach í Georgia May Foote. Rugadh í ar an 11 Feabhra, 1991. Ghlac Foote an páirt mar Katy Armstrong sa sobalchlár Coronation Street ó 2010 go 2015. Tháinig sí sa dara háit le Giovanni Pernice ar an tríú sraith déag "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2015.


Michelle Keegan.
Is aisteoir Sasanach í Michelle Keegan. Rugadh í ar an 3 Meitheamh, 1987. Glacann Keegan an páirt mar Tina McIntyre sa sobalchlár Coronation Street.


IPA don Ghaeilge.
Taispeánann na cairteanna thíos International Phonetic Alphabet (IPA) fuaimnithe na Gaeilge in ailt ar an Vicipéid. Féach fóineolaíocht na Gaeilge le tuilleadh plé ar an bhfóineolaíocht a fheiceáil.
Comparison to other phonetic transcription schemes.
Materials published elsewhere use somewhat different conventions from those used at Wikipedia. For example, it is a longstanding tradition to leave velarized ("broad") consonants unmarked and mark palatalized ("slender") consonants with the prime, although this is not standard IPA usage.
This section compares the IPA system used at Wikipedia (which is based on that used by Ailbhe Ní Chasaide in her description of Irish in the "Handbook of the International Phonetic Association", ISBN 0-521-63751-1) with the system used in some other works.


Loch Baikal.
Loch scoiltghleanna sa Rúis, i ndeisceart na Sibéire, is ea Loch Baikal. Tá sí suite idir Cúige Irkutsk agus an Phoblacht Buryat. Is í an loch is mó fionnuisce ar domhan agus 20% d'fhionnuisce an domhan inti. Is í Loch Baikal an loch is doimhne ar domhan freisin: 1,642 m (5,387 tr) an pointe is doimhne sa loch. Taoscann an Abhainn Yenisei uisce na locha chun an Aigéin Artaigh ó thuaidh. Is é 330 bliain am seadaithe na locha, is é sin le rá go bhfanann móilín uisce an méid sin ama in Baikal sula imíonn sé tríd an Yenisei ar a bhealach chun na farraige.


Oileán Thuaidh.
Is é an Oileán Thuaidh (Béarla: "North Island", Maorais: Te Ika-a-Māui) an ceann is lú den dá mhór-oileáin sa Nua-Shéalainn. Tá an Oileán Theas níos mó ná é.


Stafford.
Is baile suite i Staffordshire é Stafford.


Urmston.
Is baile suite i Lancashire é Urmston.


Whiston, Merseyside.
Is ceantar suite i Merseyside é Whiston.


Castleton, Derbyshire.
Is baile suite i nDerbyshire é Castleton.


Daonlathaithe Caitliceacha.
Is páirtí polaitíochta Éireannach iad na Daonlathaithe Caitliceacha. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1995.


Daonlathas Díreach Éireann.
Is páirtí polaitíochta Éireannach é Daonlathas Díreach Éireann. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 2010.
Fothoghchán Oirthear na Mí, 2013.
Ag an Fothoghchán Oirthear na Mí, 2013, roghnaigh an pháirtí Ben Gilroy mar iarrthóir. Tháinig Ben i gceathrú áit le 1,568 vótaí chéad rogha agus 6.5% den vótaí.


Patrick McKee.
Is polaiteoir Éireannach agus comhairleoir é Patrick McKee. Tá sé ina bhall de Renua Éireann.
Tháinig McKee sa ceathrú háit sa Fothoghchán Ceatharlach–Cill Chainnigh, 2015 le 6,365 den vótaí chéad rogha. Tá sé ag seasamh san Olltoghchán 2016 i Ceatharlach–Cill Chainnigh.


Coelacanthiformes.
Ord neamhchoitianta d'éisc is ea Coelacanthiformes ina mbíonn dhá speiceas atá ar marthain sa ghéineas Latimeria: Céalacant an Aigéin Indiaigh Iartharach a bhíonn ar fáil go príomha in aice leis na hOileáin Chomóra, amach ó chósta thoir na hAfraice (Latimeria chalumnae) agus an céalacant Indinéiseach (Latimeria menadoensis).. Leanann siad an ginealach beo is sine ar eolas de chuid na Sarcopterygii (éisc liopa-eiteacha agus teitreapóid), rud a chiallaíonn go mbaineann siad níos dlúithe le héisc scamhógacha, reiptílí agus mamaigh ná le na héisc ga-eiteacha. Faightear iad ar feadh chósta an Aigéin Indiaigh agus Indinéisigh. Ós rud é nach bhfuil ach dhá speiceas de chéalacant agus an dá speiceas faoi bhagairt, is é an t-ord is mó d'ainmhithe atá i mbaolar fud an domhain é. Is é speiceas é céalacant an Aigéin Indiaigh Iartharach, atá i mbaol go criticiúil.
Baineann na céalacaint leis an fho-aicme Actinistia, ar ghrúpa d'éisc liopa-eiteacha iad a bhaineann le héisc
scamhógacha agus héisc áirithe Deavónacha mar osteolepiforms, porolepiformes, rhizodontida, agus Panderichthys.


Jack P. Shepherd.
Is aisteoir Sasanach é Jack Peter Shepherd. Rugadh é ar an 14 Eanáir, 1988. Glacann Shepherd an páirt mar David Platt sa sobalchlár Coronation Street.


Lucy Fallon.
Is aisteoir Sasanach í Lucy Elizabeth Fallon. Rugadh í ar an 13 Samhain, 1995. Glacann Fallon an páirt mar Bethany Platt sa sobalchlár Coronation Street.


Julie Hesmondhalgh.
Is aisteoir Sasanach í Julie Claire Hesmondhalgh. Rugadh í ar an 25 Feabhra, 1970. Ghlac Hesmondhalgh an páirt mar Hayley Cropper sa sobalchlár Coronation Street.


Katherine Kelly.
Is aisteoir Sasanach í Bridget Katherine Kelly. Rugadh í ar an 19 Samhain, 1979. Ghlac Kelly an páirt mar Becky McDonald sa sobalchlár Coronation Street.


Betty Driver.
Is aisteoir Sasanach í Elizabeth Mary "Betty" Driver. Rugadh í ar an 20 Bealtaine, 1920 agus fuair sí bás ar an 15 Deireadh Fómhair, 2011. Ghlac Driver an páirt mar Betty Williams sa sobalchlár Coronation Street.


Philip Lowrie.
Is aisteoir Sasanach é Colin Philip Lowrie. Rugadh é ar an 20 Meitheamh, 1936. Ghlac Lowrie an páirt mar Dennis Tanner sa sobalchlár Coronation Street.


William Roache.
Is aisteoir Sasanach é William Patrick "Bill" Roache. Rugadh é ar an 25 Aibreán, 1932. Glacann Roache an páirt mar Ken Barlow sa sobalchlár Coronation Street.


Bethany Platt.
Is carachtar ficseanúil í Bethany Britney Platt sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Lucy Fallon an páirt mar Bethany. Rinne Bethany a céad cuma ar an 4 Meitheamh, 2000.


Bruno Langley.
Is aisteoir Sasanach é Bruno Langley. Rugadh é ar an 21 Márta, 1983. Glacann Langley an páirt mar Todd Grimshaw sa sobalchlár Coronation Street.


Michael Le Vell.
Is aisteoir Sasanach é Michael Le Vell. Rugadh é ar an 15 Nollaig, 1964. Glacann Le Vell an páirt mar Kevin Webster sa sobalchlár Coronation Street.


Beverley Callard.
Is aisteoir Sasanach í Beverley Jane "Bev" McEwan. Rugadh í ar an 28 Márta 1957. Glacann Callard an páirt mar Liz McDonald sa sobalchlár "Coronation Street".


Simon Gregson.
Is aisteoir Sasanach é Simon Alan Gregory. Rugadh é ar an 2 Deireadh Fómhair, 1974. Glacann Gregson an páirt mar Steve McDonald sa sobalchlár Coronation Street.


Claire King.
Is aisteoir Sasanach í Claire King. Rugadh í ar an 10 Eanáir, 1953. Glac King an páirt mar Erica Holroyd sa sobalchlár Coronation Street ó 2014 go 2017 agus an páirt mar Kim Tate in Emmerdale ó 1989 go 1999. Tháinig sí sa seú háit le Brendan Cole ar an ceathrú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2006.


Melanie Hill.
Is aisteoir Sasanach í Melanie Jane Hill. Rugadh í ar an 11 Eanáir, 1962. Glacann Hill an páirt mar Cathy Matthews sa sobalchlár Coronation Street.


Faye Brooks.
Is aisteoir Sasanach í Faye Brooks. Glacann Brooks an páirt mar Kate Connor sa sobalchlár Coronation Street.


Sarcopterygii.
Is clád (go traidisiúnta aicme nó fo-aicme) iad na Sarcopterygii nó éisc liopa-eiteacha (ón Ghréigis σαρξ, feoil, agus πτερυξ, pteryx, eite) - a shamhlaítear mar théarma comhchiallach le Crossopterygii (" iasc frainse-eiteach", ón Ghréigis krossos κροσσός frainse). Sarcopterygii an lae inniu is ea na céalacaint agus na héisc scamhógacha; chomh maith, tá na teitreapóid go léir ina sarcopterygii nó gaolta leo.
Tréithe.
Bíonn eití na n-íasc seo éagsúil ó ghach iasc eile sa mhéid is go bhfuil gach ceann acu ar ghas méite, liopach, gainneach, ag síneadh ón cholainn. Is fíor scálóidí iad gainní na sarcopterygii, ina mbíonn cnámh lannógach timpeallaithe ag sraitheanna de chámh shoithíoch, cosmín cosúil le déidín, agus ceiritin sheachtrach. Bíonn comhaltúcháin sna heití bhrollaigh agus pheilbheacha cosúil leo siúd i ngéaga na dteitreapód. D'fhabhraigh na heití seo ina chosa sna céad veirteabraigh talún teitreapódacha, na hamfaibiaigh. Ta acu freisin dhá eite an droma le boinn ar leith, le hais eite an droma amháin sna actinopterygii (iasc ga-eiteach). Bíonn inse san néaracráiniam primitíbheach de chuid na sarcopterygians, ach bíonn sé seo caillte sna teitreapóid agus sna héisc scamhógacha. Bíonn eireaball siméadrach agá go leor sarcopterygii luatha. Tá fiacla clúdaithe le fíor-chruan sna sarcopterygii go léir.
Tá formhór mór na n-iasc liopa-eiteach díothaithe. Tugtar Rhizodus hibberti ar an iasc líopa-eiteach ba mhó riamh ar eolas- ón Tréimhse Charbónmhar in Albain, d'fhéadfadh a bheith níos mó ná 7 méadar ar fhad. I measc an dá ghrúpa speiceas ar marthain (beo), na céalacaint agus na héisc scamhógacha, is é an speiceas is mó ná céalacant an Aigéin Indiaigh Iartharach, a bhaineann 2 m (6.5 tr) amach ar fhad agus meá suas go 110 kg. Is é an t-iasc scamhógach is mó na Protopterus na hAfraice, gur féidir leis 2 m (6.6 tr) ar fhad agus meáigh suas go dtí 50 kg a bhaint amach.
Aicmiú.
I measc na tacsanomaithe a chláraíonn leis an chur chuige cládaisteach, grúpáileann siad na teitreapóid laistigh den ghrúpa, atá comhdhéanta de na speicis veirteabraigh teitreapódacha. Léiríonn eiteghéaga na n-iasc liopa-eiteach, ar nós na céalacant, cosúlacht láidir don fhoirm sinsearach a measadh roimh ré le haghaidh ghéaga na dteitreapód. Is cosúil go leanann na héisc liopa-eiteacha dhá líne éagsúla d'fhorbartha agus roinntear iad dá réir ina dhá fho-aicme, na Rhipidistia (lena n-áirítear Dipnoi, an t-iasc scamhógach, agus na Tetrapodomorpha lena n-áirítear Tetrapoda) agus na hActinistia (céalacaint).
Tacsanomaíocht.
Leanann an t-aicmiú thíos Benton 2004, agus úsáideann sí sintéis de chéim-bhunaithe tacsanomaíocht Charl von Linné agus léiríonn sí freisin caidrimh éabhlóideach. Chuir Benton an Fhoraicme Tetrapoda san áireamh san Fho-aicme Sarcopterygii d'fhonn an sliocht díreach na dtetrapoda ó éisc liopa-eiteacha a thaispeáint, in ainneoin na tacsanomaíochta níos airde a bhí tugtha do na Tetrapoda.
Fo-aicme den chuid is mó d'éisc iontaiseacha liopa-eiteacha is ea na hActinistia, céalacaint. Tá an fho-aicme na céalacaint, lena n-áirítear an dá chéalacant beo, céalacant an Aigéin Indiaigh Iartharach agus céalacant na hIndinéise.


Asparagales.
Ord de phlandaí is ea Asparagales, sna chórais aicmithe nua-aimseartha ar nós an Ghrúpa Fhíligineacht Angiospermae (Béarla: Angiosperm Phylogeny Group) agus an Láithreáin Gréasáin Fhíligineacht Angiospermae (Béarla:Angiosperm Phylogeny Website).


James Heffernan.
Is Seanadóir Éireannach le Na Daonlathaigh Shóisialta é James Heffernan (rugadh 3 Deireadh Fómhair 1979). Bhíodh sé ina bhall Páirtí an Lucht Oibre. Tá Heffernan ag seasamh san Olltoghchán 2016 i gContae Luimnigh.


Averil Power.
Is Seanadóir Éireannach í Averil Power (rugadh 26 Iúil 1978). Bhíodh sí ina bhall de Fianna Fáil.
Tá Power ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Máiría Cahill.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre í Máiría Cahill (rugadh 1981).


John Kelly.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre é John Kelly (rugadh 2 Feabhra 1960).
Tá Kelly ag seasamh san Olltoghchán 2016 sa Ros Comáin–Gaillimh.


Denis Landy.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre é Denis Landy (rugadh 28 Feabhra 1962).


Susan O'Keeffe.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre í Susan O'Keeffe (rugadh 18 Meán Fómhair 1960).


John Gilroy.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre é John Gilroy (rugadh 20 Iúil 1967).


Jimmy Harte.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre é Jimmy Harte (rugadh 1958).


Marie Moloney.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre í Marie Moloney (rugadh 1958).


John Whelan.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre é John Whelan (rugadh 1961).
Tá Whelans ag seasamh san Olltoghchán 2016 i Laois.


Aideen Hayden.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre í Aideen Hayden (rugadh 1959).


Lorraine Higgins.
Is Seanadóir Éireannach le Páirtí an Lucht Oibre í Lorraine Higgins (rugadh 1979).
Tá Higgans ag seasamh san Olltoghchán 2016 in Oirthear na Gaillimhe.


Jim Walsh.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Jim Walsh (rugadh 5 Bealtaine 1947).


Rónán Mullen.
Is Seanadóir Éireannach é Rónán Mullen (rugadh 13 Deireadh Fómhair 1970).


Feargal Quinn.
Is Seanadóir Éireannach é Feargal Quinn (rugadh 27 Samhain 1936).


Sean Barrett.
Is Seanadóir Éireannach é Sean Barrett (rugadh 1944).


Katherine Zappone.
Is Teachta Dála Éireannach í Katherine Zappone a rugadh ar an 25 Samhain 1953 i stát Washington, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí sí ina seanadóir sa 24ú seanad tar éis ainmniúcháin a fháil ón taoiseach, Éanna Ó Coinnigh. Sheas sí in Olltoghchán na hÉireann, 2016 i mBaile Átha Cliath Thiar Theas (Dáilcheantar) agus toghadh í. Ceapadh mar aire leanaí í i mí na Bealtaine 2016.


Mary Ann O'Brien.
Is Seanadóir Éireannach í Mary Ann O'Brien (rugadh 8 Meán Fómhair 1960).
Tá O'Brien ag seasamh san Olltoghchán 2016 le Renua Éireann.


Martin McAleese.
Is Seanadóir Éireannach é Martin McAleese (rugadh 24 Márta 1951).
Tá Power ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Jillian van Turnhout.
Is Seanadóir Éireannach í Jillian van Turnhout (rugadh 29 Márta 1968).


Fiach Mac Conghail.
Is Seanadóir Éireannach é Fiach Mac Conghail (rugadh 4 Lúnasa 1964).
Tá Power ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Mary Moran.
Is Seanadóir Éireannach í Mary Moran (rugadh 28 Meitheamh 1960).
Tá Moran ag seasamh san Olltoghchán 2016.


Marie-Louise O'Donnell.
Is Seanadóir Éireannach í Marie-Louise O'Donnell (rugadh 5 Meán Fómhair 1952).


Gerard Craughwell.
Is Seanadóir Éireannach é Gerard Craughwell (rugadh 22 Samhain 1953).


Love Is in the N2-O2-Ar-CO2-Ne-He-CH4.
Chraol an tríú heipeasóid déag, Love Is in the N2-O2-Ar-CO2-Ne-He-CH4, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Feabhra, 2016. Scríobh John Frink an eipeasóid seo. D'fhéach 2.89 milliún duine ar an eipeasóid.


Pilot (Rick and Morty).
Chraol an chéad eipeasóid, "Pilot", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 2 Nollaig, 2013. Scríobh Dan Harmon agus Justin Roiland an eipeasóid seo. D'fhéach 1.10 milliún duine ar an eipeasóid.


Lawnmower Dog.
Chraol an dara eipeasóid, "Lawnmower Dog", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 9 Nollaig, 2013. Scríobh Dan Harmon agus Justin Roiland an eipeasóid seo. D'fhéach 1.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Anatomy Park.
Chraol an tríú eipeasóid, "Anatomy Park", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 16 Nollaig, 2013. Scríobh Eric Acosta agus Wade Randolph an eipeasóid seo. D'fhéach 1.3 milliún duine ar an eipeasóid.


M. Night Shaym-Aliens!
Chraol an ceathrú heipeasóid, "M. Night Shaym-Aliens!", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 13 Eanáir, 2014. Scríobh Tom Kauffman an eipeasóid seo. D'fhéach 1.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Meeseeks and Destroy.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "Meeseeks and Destroy", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 20 Eanáir, 2014. Scríobh Ryan Ridley an eipeasóid seo. D'fhéach 1.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Raising Gazorpazorp.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Raising Gazorpazorp", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 10 Márta, 2014. Scríobh Eric Acosta agus Wade Randolph an eipeasóid seo. D'fhéach 1.76 milliún duine ar an eipeasóid.


Rixty Minutes.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Rixty Minutes", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 17 Márta, 2014. Scríobh Tom Kauffman agus Justin Roiland an eipeasóid seo. D'fhéach 1.48 milliún duine ar an eipeasóid.


Something Ricked This Way Comes.
Chraol an naoiú eipeasóid, "Something Ricked This Way Comes", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 24 Márta, 2014. Scríobh Mike McMahan an eipeasóid seo. D'fhéach 1.54 milliún duine ar an eipeasóid.


Close Rick-counters of the Rick Kind.
Chraol an deichniú eipeasóid, "Close Rick-counters of the Rick Kind", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 7 Aibreán, 2014. Scríobh Ryan Ridley an eipeasóid seo. D'fhéach 1.75 milliún duine ar an eipeasóid.


Ricksy Business.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "Ricksy Business", den chéad sraith "Rick and Morty" ar an 14 Aibreán, 2014. Scríobh Ryan Ridley agus Tom Kauffman an eipeasóid seo. D'fhéach 2.1 milliún duine ar an eipeasóid.


A Rickle in Time.
Chraol an t-aonú eipeasóid, "A Rickle in Time", den dara sraith "Rick and Morty" ar an 26 Iúil, 2015. Scríobh Matt Roller an eipeasóid seo. D'fhéach 2.12 milliún duine ar an eipeasóid.


Mortynight Run.
Chraol an dara eipeasóid, "Mortynight Run", den dara sraith "Rick and Morty" ar an 2 Lúnasa, 2015. Scríobh David Phillips an eipeasóid seo. D'fhéach 2.18 milliún duine ar an eipeasóid.


Pobalbhreitheanna do Olltoghchán na hÉireann, 2016.
Is liosta é seo de na pobalbhreitheanna a rinneadh idir olltoghchán 2011 agus olltoghchán 2016. Tógfaidh olltoghchán na hÉireann, 2016 ar siúl ar an 26 Feabhra 2016.


William S. Burroughs.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i St. Louis, Missouri ab ea William Seward Burroughs II (5 Feabhra, 1914 – 2 Lúnasa, 1997).


American Idol (sraith 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an chéad sraith American Idol ar 11 Meitheamh 2002 agus chriochnaigh sé ar 4 Meán Fómhair 2002.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Kelly Clarkson an tsraith agus tháinig Justin Guarini sa dara áit.


American Idol (sraith 2).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an dara sraith American Idol ar 21 Eanáir 2003 agus chriochnaigh sé ar 21 Bealtaine 2003.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Ruben Studdard an tsraith agus tháinig Clay Aiken sa dara áit.


American Idol (sraith 3).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an tríú sraith American Idol ar 19 Eanáir 2004 agus chriochnaigh sé ar 26 Bealtaine 2004.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Fantasia Barrino an tsraith agus tháinig Diana DeGarmo sa dara áit.


American Idol (sraith 4).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an cheathrú sraith American Idol ar 18 Eanáir 2005 agus chriochnaigh sé ar 25 Bealtaine 2005.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Carrie Underwood an tsraith agus tháinig Bo Bice sa dara áit.


American Idol (sraith 5).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an cúigiú sraith American Idol ar 17 Eanáir 2006 agus chriochnaigh sé ar 24 Bealtaine 2006.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Taylor Hicks an tsraith agus tháinig Katharine McPhee sa dara áit.


American Idol (sraith 6).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an séú sraith American Idol ar 16 Eanáir 2007 agus chriochnaigh sé ar 23 Bealtaine 2007.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Jordin Sparks an tsraith agus tháinig Blake Lewis sa dara áit.


American Idol (sraith 7).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an seachtú sraith American Idol ar 15 Eanáir 2008 agus chriochnaigh sé ar 21 Bealtaine 2008.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul agus Randy Jackson na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh David Cook an tsraith agus tháinig David Archuleta sa dara áit.


American Idol (sraith 8).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an ochtú sraith American Idol ar 14 Eanáir 2009 agus chriochnaigh sé ar 20 Bealtaine 2009.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul, Randy Jackson agus Kara DioGuardi na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Kris Allen an tsraith agus tháinig Adam Lambert sa dara áit.


American Idol (sraith 9).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an naoiú sraith American Idol ar 26 Eanáir 2010 agus chriochnaigh sé ar 26 Bealtaine 2010.
Ba iad Simon Cowell, Ellen DeGeneres, Randy Jackson agus Kara DioGuardi na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Lee DeWyze an tsraith agus tháinig Crystal Bowersox sa dara áit.


American Idol (sraith 10).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an deichniú sraith American Idol ar 19 Eanáir 2011 agus chriochnaigh sé ar 25 Bealtaine 2011.
Ba iad Randy Jackson, Jennifer Lopez agus Steven Tyler na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Scotty McCreery an tsraith agus tháinig Lauren Alaina sa dara áit.


American Idol (sraith 11).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an t-aonú sraith déag American Idol ar 18 Eanáir 2012 agus chriochnaigh sé ar 23 Bealtaine 2012.
Ba iad Randy Jackson, Jennifer Lopez agus Steven Tyler na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Phillip Phillips an tsraith agus tháinig Jessica Sanchez sa dara áit.


American Idol (sraith 12).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol", a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an dara sraith déag American Idol ar 16 Eanáir 2013 agus chriochnaigh sé ar 16 Bealtaine 2013.
Ba iad Randy Jackson, Mariah Carey, Nicki Minaj agus Keith Urban na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Candice Glover an tsraith agus tháinig Kree Harrison sa dara áit.


American Idol (sraith 13).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol" nó American Idol XIII, a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an tríú sraith déag American Idol ar 19 Eanáir 2014 agus chriochnaigh sé ar 21 Bealtaine 2014.
Ba iad Jennifer Lopez, Harry Connick, Jr. agus Keith Urban na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Caleb Johnson an tsraith agus tháinig Jena Irene sa dara áit.


American Idol (sraith 14).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol" no American Idol XIV, a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an ceathrú sraith déag American Idol ar 7 Eanáir 2015 agus chriochnaigh sé ar 13Bealtaine 2015.
Ba iad Jennifer Lopez, Harry Connick, Jr. agus Keith Urban na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Nick Fradiani an tsraith agus tháinig Clark Beckham sa dara áit.


American Idol (sraith 15).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Fuller é "American Idol" nó American Idol XV, a tosaíodh sa Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 2002. Chraol sé ar Fox. Thosaigh an cheathrú sraith déag American Idol ar 6 Eanáir 2016 agus chríochnaigh sé ar an 7 Aibreán 2016. Ba é seo an sraith deireanach "American Idol" go dtí go raibh sé fograíodh go mbeadh an chlár ag filleadh dá séú sraith déag ar ABC.
Ba iad Jennifer Lopez, Harry Connick, Jr. agus Keith Urban na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Trent Harmon an sraith agus tháinig La'Porsha Renae sa dara háit.


Newport, Essex.
Is é Newport sráidbhaile mór in Essex in aice le Saffron Walden. Tá os cionn 2,000 daoine sa tsráidbhaile, maidir leis an daonáireamh sa bhliain 2011.
Is sé an tagairt is luaithe de Newport sa Leabhar Domesday.
Tá seirbhís traenach rialta chuig London Liverpool Street agus ón stáisiún iarnróid Newport (Essex).
Is é an t-ainm a chreidtear a bheith de bhunadh Angla-Shacsanach. Is é an t-ainm a chreidtear a chiallaíonn baile nua nó margaidh.
Stair.
Is é an t-ainm a chreidtear a chiallaíonn baile nua nó margaidh. Rinne an sráidbhaile go maith go dtí thart ar 1300. Tá séipéal, Naomh Muire na Maighdean, dátaí ó dheireadh an 14ú haois.
Sa bhliain 1588, is sí “Dame Joyce Frankland” a bunaíodh an Scoil Ghramadaí saor.
Sa bhliain 1744 cuireadh feabhas mór ar an bpríomhbhóthar. Thug sé seo daoine nua agus trádáil nua go dtí an tsráidbhaile. Tháinigh an iarnróid sa bhliain 1845.


Páirtí Daonlathach Éireannach.
Is pairtí polaitiúil i bPoblacht na hÉireann é Páirtí Daonlathach Éireannach a bunaíodh sa bhliain 2013.


George Gaynes.
Aisteoir Meiriceánach ab ea George Gaynes nó George Jongejans, a rugadh ar 16 Bealtaine, 1917 agus a fuair bás 15 Feabhra, 2016.


East Hanningfield.
Is sráidbhaile é atá lonnaithe in Essex East Hanningfield.
Is é an cuma is luaithe den ainm Hanningfield le fáil sa Leabhar Domesday sa bhliain 1086.
Crochadh dhá chónaitheoirí as an ghlacadh Éirí amach na Tuathánaigh sa bhliain 1381.
Sa 7ú haois, is sé an “Saxon Príomh” a thiontú in aghaidh an Chríostaíochta.
Is é an Parsún na hEast Hanningfield, a thochailt an tobar i mí Meitheamh, 1790-1791.
Is é an tEaglais atá ann faoi láthair, Eaglais na Naomh, a bhí coisricthe ag an Easpag, sa bhliain Meitheamh 1885.
Tagairtí.
1. Hidden Essex, Stan Jarvis. With Illustrations by Joan Bill. Countryside Books, Newbury, Berkshire. ISBN 1-85306-048-8; ISBN 9-781853060489


An Pálás Criostail.
An Pálás Criostail in Sydenham sa bhliain 1854
Foirgneamh déanta d'iarann teilgthe agus plátghloine a tógadh i Hyde Park, Londain Shasana, sa bhliain 1851 ab ea an Pálás Criostail. Tógadh é i gcomhair an Taispeántais Mhóir, an chéad taispeántas domhanda. Joseph Paxton a dhear an pálás, agus é ag baint úsáid as bealach ceannródaíoch tógála ar a dtugtar réamhdhéanamh inniu. Aistríodh an Pálás Criostail go Sydenham i ndeisceart Londan nuair tháinig deireadh an taispeántais sa bhliain 1854. Baineadh anuas an Pálás Criostail agus tógadh arís é i gcomharsanacht in Sydenham ar a dtugtar Crystal Palace go dtí an lá inniu. Ceann scríbe do thurasóirí as gach aicme sóisialta a bhí ann. Scriosadh i ndóiteán é ar 30 Samhain 1936.
An Pálás Criostail faoi thine, 30 Samhain 1936


Tom Wolfe.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Richmond, Virginia is ea Thomas Kennerly "Tom" Wolfe, Jr (a rugadh ar an 2 Márta, 1931).


Liosta de charachtair Red Rock (2016).
Sobaldráma Béarla atá á chraoladh ar TV3 ó 7 Eanáir 2015 ar aghaidh é "Red Rock". Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Red Rock den chéad uair sa bhliain 2016.
D.I. Lonergan.
Rinne D.I. Lonergan (Mark Doherty) 6 Eanáir, 2016.
Jules McGonigle.
Rinne Jules McGonigle (Sean Mahon) 3 Feabhra, 2015.
Joe Fallon.
Rinne Joe Fallon (Johnathon Byrne) 7 Feabhra, 2015.


Carrie Underwood.
Is ceoltóir, amhránaí agus aisteoir Meiriceánach í Carrie Marie Underwood. (rugadh 10 Márta, 1983) Bhuaigh sí an ceathrú sraith American Idol sa bhliain 2005.
Gradaim.
Tá 174 ghradam buaite ag Underwood.


Jordin Sparks.
Is ceoltóir, amhránaí agus aisteoir Meiriceánach í Jordin Brianna Sparks (r. 22 Nollaig 1989). Bhuaigh sí an séú sraith de American Idol sa bhliain 2007.


Brush with Greatness.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "Brush with Greatness", den dara sraith "The Simpsons" ar an 11 Aibreán 1991. Scríobh Brian K. Roberts an eipeasóid seo. D'fhéach 20.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa's Substitute.
Chraol an naoiú heipeasóid déag, "Lisa's Substitute", den dara sraith "The Simpsons" ar an 25 Aibreán 1991. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 17.7 milliún duine ar an eipeasóid.


The War of the Simpsons.
Chraol an fichiú heipeasóid, "The War of the Simpsons", den dara sraith "The Simpsons" ar an 2 Bealtaine 1991. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 19.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Blood Feud.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "Blood Feud", den dara sraith "The Simpsons" ar an 11 Iúil 1991. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 17.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Three Men and a Comic Book.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "Three Men and a Comic Book", den dara sraith "The Simpsons" ar an 9 Bealtaine 1991. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 21.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Ferrara.
Is í Ferrara cathair sa réigiún Emilia-Romagna san Iodáil.


Reggio Emilia.
Is í Reggio Emilia cathair sa réigiún Emilia-Romagna san Iodáil.


Piacenza.
Is í Piacenza cathair sa réigiún Emilia-Romagna san Iodáil.


Parma.
Is í Parma cathair sa réigiún Emilia-Romagna san Iodáil.


Modena.
Is í Modena cathair sa réigiún Emilia-Romagna san Iodáil.


Lamiales.
Is ord iad na Lamiales sa ghrúpa Asteridae de phlandaí bláthanna déchotailéadónacha. Cuimsíonn sí thart ar 24,000 speiceas, roinnte ina thart ar 20 fine. Baill aitheanta nó tábhacht ó thaobh an gheilleagair de is ea Lavandula, líológ, ológ, Jasminum, Fraxinus, Téac, Antirrhinum, Seasaman, Psyllium, Salvia officinalis, agus roinnt luibheanna boird mar mismín, basal, agus marós.


Fürth.
Cathair mhór i ndeisceart na Gearmáine is ea Fürth. Ciallaíonn an t-ainm Fürth 'ath' i dteanga na bhFranc. Taifeadadh Fürth den chéad uair sa bhliain 1007 a fógraíodh an tImpire Heinrich II go raibh a chuid maoine don easpagóideacht nua Bamberg. Tá Fürth suite ar 294m os cionn leibhéal na farraige, taobh leis an abhainn Rednitz, sa stát Bayern, in aice le Nürnberg. Tá an chathair 379km ar shiúl ó Bheirlín (Príomhcathair na tíre), 174km ó Mhünchen,276 ó Stuttgart agus 233km ó Heidelberg. Baineann Fürth leis an limistéar Mittelfranken agus tá 121.519 duine ina gcónaí ann.


James Fenimore Cooper.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i mBurlington, New Jersey ab ea James Fenimore Cooper (15 Meán Fómhair, 1789 – 14 Meán Fómhair, 1851).


Harriet Beecher Stowe.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Litchfield, Connecticut ab ea Harriet Elisabeth Beecher Stowe (14 Meitheamh, 1811 – 1 Iúil, 1896).


Alasdair McDonnell.
Is polaiteoir Éireannach é Alasdair McDonnell atá ina bhall den Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (PSDLO nó SDLP), agus ina Fheisire Parlaiminte do Bhéal Feirste Thiar, ón bhliain 2011 ar aghaidh. Bhí sé ina chomhalta de Thionól Reachtach Thuaisceart Éireann do Bhéal Feirste Thiar ón bhliain 1998 go dtí 2015. Ba Cheannaire an SDLP é ó 2011 go dtí 2015.


Comhghuaillíocht Neamhspleách.
Grúpa polaitiúil Éireannach í an Chomhghuaillíocht Neamhspleách () atá comhdhéanta de bhaill de chuid agus de phoblachtóirí in Éirinn a cuireadh ar bun sa bhliain 2015. Ba é Shane Ross agus Michael Fitzmaurice a bhunaigh an grúpa.


Maribor.
Is í Maribor an dara cathair is mó sa tSlóivéin le daonra 96,000. Tá an chathair suite in Styria Íochtarach, in oirthuaisceart na tíre.


Bridget & Eamon.
Clár grinn atá á chraoladh ar RTÉ a Dó ó 1 Feabhra, 2016 é Bridget & Eamon. Tá se bunaithe ar na sceitsí Bridget & Eamon ar Republic of Telly. Tá bean céile agus fear céile 1980idí atá léirithe ag Bernard O'Shea agus Jennifer Maguire.
Thosaigh an dara sraith ar an 14 Samhain 2016.


Rebellion.
Clár faisnéise atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 3 Eanáir, 2016 é Rebellion. Bhí sé faoi Éirí Amach na Cásca.


Ficsean leanúna.
Is éard is ficsean lucht leanúna nó "fan-fiction" ann ná scéalta a scríobhann an mórphobal faoi charachtair aitheanta ón litríocht, carachtair ar féidir le húdair amaitéaracha a rogha rud a dhéanamh leo. Cuireann sé carachtair as leabhair nó seánraí éagsúla i scéalta úra, an deireadh athraithe agus suimeanna grá tiontaithe bun os cionn. Cumtar réamhscéalta agus iarscéalta nó cuirtear na scríbhneoirí féin isteach sa scéal. Is féidir gur 50 Shades of Grey an sampla is cáiliúla den fhicsean lucht leanúna a thosaigh amach mar fhicsean lucht leanúna bunaithe ar scéalta Twilight. Chum E. L. James é agus thug Edward Cullen agus Bella Swan ar na príomhcharachtair mar a bhí in Twilight. Carachtair aitheanta féin ó 50 Shades a bhí iontu ar deireadh. Is ar an idirlíon is mó atá an ficsean lucht leanúna ag déanamh dul chun cinn agus tá go leor suíomh ann a dhíríonn ar sheánraí faoi leith. Ar charachtair na mórleabhar den mhórchuid a scríobhann siad. Tá an féinfhoilsiú agus ríomhleabhar tar éis gné na saoirse seo a athrú agus tá roinnt daoine anois in ann airgead a bhaint óna gcuid saothair. I measc na gcarachtar is mó a scríobhtar fúthu, is é Harry Potter is coitianta agus ansin Star Wars, Star Trek, Twilight, chomh maith le scéalta Lord of the Rings.
Deirtear go bhfuil na milliúin á léamh agus á scríobh anois agus ficsean lucht leanúna ann de scannáin, shraitheanna teilifíse agus charachtair ón mBíobla fiú. Cé gur i mBéarla is coitianta atá ficsean lucht leanúna, tá réimse leathan i dteangacha eile chomh maith. Tá roinnt samplaí ann i nGaeilge cheana.


Colum Eastwood.
Colum Eastwood.
Polaiteoir i dTuaisceart Éireann is ea Colum Eastwood (rugadh 30 Aibreán, 1983) agus atá ina cheannaire den Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (PSDLO) nó an Social Democratic and Labour Party (SDLP) ón 14 Samhain 2015. Toghadh é do Thionól Thuaisceart Éireann sa bhliain 2011.
Gairm bheatha sa pholaitíocht.
Toghadh Eastwood chun Chomhairle Cathrach Dhoire sa bhliain 2005, agus toghadh é ar feadh téarma bliana mar Mhéara Dhoire i Meitheamh 2010. In aois a 27, ba é an méara is óige sa chathair go dtí sin..
Tar éis é a bheith tofa do Thionól Thuaisceart Éireann i mBealtaine 2011, ceapadh Eastwood mar Ionadaí an PSDLO ar Choiste Oifig an Chéad Aire agus an Leas-Chéad-Aire. Suíonn sé faoi láthair ar an Choiste um Chaighdeáin agus Pribhléidí.
Ar an 14 Samhain 2015, chuaigh sé san iomaíocht sa toghchán ceannaireachta a bhí ar siúl ag Comhdháil Bhliantúil an PSDLO agus fuair sé an lámh in uachtar ar an sealbhóir, Alasdair McDonnell, le 172 vóta in aghaidh 133.


Séamus Mallon.
Iar-pholaiteoir i dTuaisceart Éireann is ea Séamus Frederick Mallon (rugadh 17 Lúnasa, 1936) a bhí ina chéad Leas-Chéad-Aire Thuaisceart Éireann ón bhliain 1998 go dtí 2001. Bhí sé freisin ina Leas-Cheannaire ar an Pháirtí Sóisialta agus Daonlathach an Lucht Oibre ó
Cúlra.
Rugadh Séamus Mallon ar an bhaile Cnoc an Mhargaidh i gContae Ard Mhacha, agus fuair sé a chuid oideachais i Scoil na Mainistreach (Iúr Cinn Trá), agus i Scoil Ghramadaí Naomh Pádraig, Ard Mhacha, Mar shlí bheatha chuaigh mé leis an múinteoireacht, cosúil lena athair, agus ceapadh é ina ardmháistir ar St. James's Primary School, Cnoc an Mhargaidh.
Bhí baint ag Mallon freisin leis an Chumann Lúthchleas Gael, ag imirt pheil Ghaelach do Chontae Ard Mhacha.
A chéad taithí ar pholaitíocht.
Le linn na seascaidí, bhí sé páirteach sa ghluaiseacht cearta sibhialta, ach go háirithe i a hArd Mhacha féin. Sa bhliain 1979, nuair a chuaigh John Hume ó bheith ina leas-cheannaire ar an PSDLO (faoi Gerry Fitt) go cheannaire, déanadh leas cheannaire de Mhallon. Toghadh é ar an chéad fheidhmeannas comhroinnte cumhachta sa Tionól i 1973, agus go dtí Tionól Bunreachtúil Thuaisceart Éireann sa bhliain 1975 ag déanamh ionadaíochta d'Ard Mhacha. Idir Bealtaine agus Nollaig 1982 cheap Cathal Ó hEochaidh Mallon ar Seanad Éireann.


Rudolf Nureyev.
Damhsóir bailé Sóivéadach ab ea Rudolf Khametovich Nureyev (Baiscíris: Рудольф Хәмит улы Нуриев, Tatairis: Рудольф Хәмит улы Нуриев, Rúisis: Рудо́льф Хаме́тович Нуре́ев) (17 Márta 1938 – 6 Eanáir 1993), agus é ar duine de na damhsóirí ba mhó clú air sa 20ú haois. Thug sé áit do na mothúcháin sa damhsóireacht agus chruthaigh sé ról nua do na fir sa bhailé, ról a bhí teorannta go dtí sin do thacaíocht a thabhairt do na mná.
Chuir Nureyev cúl leis an Aontas Sóivéadach sa bhliain 1961, d'ainneoin iarrachtaí an KGB stad a chur leis.
A luathshaol.
Saolaíodh Rudolf Nureyev ar 17 Márta 1938 ar bord traenach in aice le hIrkutsk, sa tSibéir sa Phoblacht Rúiseach san Aontas Sóivéadach. Tógadh é i mbaile beag gar do Ufa sa Bhaiscíreastáin. Teaghlach Tatarach a bhí iontu, cé go raibh sinsireacht Bhaiscíreach acu freisin. Chuir sé spéis mhór sa rinceoireacht agus é ina bhuachaill óg go fóill. Tharraing a chumas nádúrtha mar rinceoir aird na ndaoine agus tugadh oiliúint san ealaín sin dó, go mór mhór in Acadamh Bailé Vaganova, scoil a bhí ceangailte leis an mBailé Kirov i Leningrad. Chuir sé críoch lena chuid staidéar ansin sa bhliain 1955 in aois a 15 bliana.
Ag damhsaíocht in Aontas na Sóivéadach.
Aithníodh a ardchumas damhsaíochta agus é ag damhsaíocht leis an mBailé Kirov. Stíl bhríomhar a bhí aige. Aithníodh féith na heasumhlaíochta ann freisin. Ligeadh dó dul ar an stáitse san Ostair i 1958 ar ócáid Fhéile Idirnáisiúnta na hÓige, ach bhí a chuid iompair ar an turas sin chomh dána ceannairceach gur dúradh leis nach mbeadh cead aige dul thar lear arís choíche.
Sa bhliain 1961, áfach, gortaíodh Konstantin Sergeyev, príomhdhamhsóir fireann an Kirov, agus an compántas sin ar tí dul ar thuras go dtí iarthar na hEorpa. Roghnaíodh Nureyev dul ina ait-se.


Caisleán an Linsigh.
Is sampla sármhaith de thúrtheach claisiceach mneánaoiseach é Caisleán an Linsigh atá lonnaithe ar Shráid na Siopaí i gCathair na Gaillimhe. Tugann an caisleán seo spléachadh dúinn ar an ngalántacht ailtireachta ba dhual do Ghaillimh go déanach sa Mheánaois agus tá sé suite ag gabhal Shráid na Siopaí agus Shráid an Gheata Bhig agus tá sé buailte ar chroílár féin an tseanbhaile mheánaoisigh. Is é an sampla is deise den teach cathrach uirbeach atá fós ina sheasamh é agus is é an foirgneamh is sine in Éirinn a mbaintear úsáid as ar bhonn tráchtála go laethúil. Ar an drochuair is fíorbheagán atá ar eolas againn faoi stair an chaisleáin agus níor taifeadadh riamh cé a thóg é nó ce dó ar tógadh é. Is cinnte go raibh sé mar theach baile ag duine rachmasach de chuid mhuintir Uí Linsigh agus deirtear gurbh é áit chónaithe Thomas Lynch fitz Ambrose é, méara na Gaillimhe sa bhliain 1654. Rinneadh go leor mionathruithe agus athchóirithe ar an bhfoirgneamh le himeacht na 500 bliain gur ann dó. Is éard atá sa chuid is sine ar fad de, atá ag gabhal an bhóthair, ná cineál túrthí sármhaith de chaisleán agus tá sé ag dul siar go dtí an mbliain 1500. Ag an am úd bhíodh sciathán ar an taobh iarthair a bhí níos lú ann, agus a ardaíodh ina dhiaidh sin, sa seachtú céad déag is féidir, chomh hard leis an túr a bhí lena thaobh agus cuireadh fuinneoga nua isteach ann.


Celtic Family Magazine.
Irisleabhar a bunaíodh i 2013 is ea "Celtic Family Magazine". Tá sé dírithe ar dhaoine de shliocht Cheilteach ar fud an domhain. Tá oifigí na hirise suite i gCathair Los Angeles. Is í Lorin Morgan-Richards an t-eagarthóir.


Inis Oirthir.
Is oileán beag amach ó chósta Ghaoth Dobhair í Inis Oirthir.


Erik Bruhn.
Damhsóir, cóiréagrafaí agus aisteoir Danmhargach ab ea Erik Beltan Evers Bruhn (3 Deireadh Fómhair 1928 – 1 Aibreán 1986). I gCóbanhávan na Danmhairge a saolaíodh é. Thosaigh sé ag foghlaim damhsaíochta agus é 7 mbliana d'aois. Áirítear é mar dhuine de na damhsóirí ab'fhearr den 20ú haois. Leannán, comráda agus cosantóir Rudolf Nureyev a bhí ann ó 1961 go dtí bás Bruhn den SEIF sa bhliain 1986. I dTorontó Cheanada a d'éag sé.
D'éirigh go maith le Bruhn agus é ag damhsa le Den Kongelige Ballet ("An Bailé Ríoga") i gCóbanhávan. Ansin, ar 1 Bealtaine 1955 dhamhsaigh sé leis an Ballet Theatre i Nua-Eabhrac, ócáid ar ar imir sé ról Albrecht in "Giselle" os comhair Alicia Markova, damhsóir a bhí 20 bliain níos sine ná é. Thóg a chuid damhsaíochta callán an lá sin agus bheoaigh a saol gairmiúil go hidirnáisiúnta. D'éirigh Bruhn as Den Kongelige Ballet sa bhliain agus i mí na Bealtaine chuaigh sé leis an Ballet Theatre. D'fhan sé leosan ar feadh 10 mbliana, cé gur chothaigh sé caidreamh le compántais bailé mhóra eile, san Eoraip go háirithe, sna blianta céanna.
Bruhn ag damhsa le Maria Tallchief, 1961


Gal of Constant Sorrow.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, Gal of Constant Sorrow, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 21 Feabhra, 2016. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 3.10 milliún duine ar an eipeasóid.


Tony Burton.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Anthony "Tony" Burton, a rugadh ar an 23 Márta 1937 agus a fuair bás ar an 25 Feabhra 2016.


Flannery O'Connor.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Savannah, Georgia ab ea Mary Flannery O'Connor (25 Márta 1925 – 3 Lúnasa 1964).


Taj Connemara.
Is óstán suite i Chennai, san India, é Taj Connemara.
Tógadh agus osclaíodh an foirgneamh faoin ainm The Imperial Hotel sa bhliain 1854 faoi úinéireacht Triplicane Rathinavelu Mudaliar, athbhaisteadh é mar an Albany i 1886 faoi bheirt eile de na deatháireacha Mudaliar, agus athbhunaíodh é mar The Connemara i 1890. Roghnaíodh an t-ainm le honóir a thabhairt do Robert Bourke, barún of Chonamara, i gContae na Gaillimhe. Áirítear an Taj Connemara mar an t-óstán is sine i Chennai agus mar óstán oidhreachta na hIndia.


Henry David Thoreau.
Scríbhneoir, file, fealsamh, gníomhaí, agus daonuasclóir Meiriceánach a rugadh i gConcord, Massachusetts ab ea Henry David Thoreau (12 Iúil 1817 – 6 Bealtaine 1862). Bhí an tarchéimnitheachas tábhachtach i smaointeoireacht Thoreau. Is é "Walden" an leabhar is fearr aithne dár tháinig uaidh. Is é atá sa leabhar úd ná machnamh ar an saol simplí i dtimpeallacht nádúrtha. Saothar eile dá chuid a chuaigh i bhfeidhm ar dhaoine ná an aiste leis "Resistance to Civil Government" (ar a dtugtar "Civil Disobedience" freisin), ina mholann sé easumhlaíocht in aghaidh rialtais éagóirigh. Scríobh Thoreaux 20 imleabhar san iomlán sula bhfuair sé bás in aois a 44 bliana.


Eoin Ó Broin.
Is scríbhneoir, smaointeoir polaitíochta, polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath é Eoin Ó Broin (rugadh é i 1972). Tá sé ina bhall de Shinn Féin agus ina TD ón mbliain 2016. Roimhe sin bhí sé ina chomhairleoir áitiúil i mBaile Átha Cliath. Lynn Boylan a pháirtnéir. Fuair sé a chuid oideachais i gColáiste na Carraige Duibhe.


Catherine Martin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Bhaile Átha Cliath í Catherine Martin (Gaeilge: "Caitríona Ní Mháirtín") (rugadh í i 1972). Tá sí ina ball de Chomhaontas Glas agus ina leascheannaire ar an bpáirtí agus ina TD ón mbliain 2016. Roimhe sin bhí sí ina comhairleoir áitiúil i mBaile Átha Cliath. Múinteoir Béarla a bhí inti roimhe seo.


Danny Healy-Rae.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do Dheisceart Chiarraí é Danny Healy-Rae. Tá sé ina pholaiteoir neamhspleách. Is mac leis an bpolaiteoir Jackie Healy-Rae agus deartháir do Michael Healy-Rae é. Sheas Healy-Rae in Olltoghchán 2016 tráth ar éirigh leis agus bhain a dheartháir suíochán chomh maith.


John Brady.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Chill Mhantáin é John Brady. Tá sé ina bhall de Shinn Féin. Sheas sé in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh leis ann.


Maria Bailey.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála do cheantar Dhún Laoghaire í Maria Bailey. Tá sé ina ball de Fhine Gael. Sheas sí in Olltoghchán 2016 agus d'éirigh léi ann.


Bríd Rodgers.
Is iar-pholaiteoir Éireannach í Bríd Rogers a rugadh i nGaoth Dobhair, Contae Dhún na nGall,Éire, ach a bhí gníomhach ó thaobh na polaitíochta de i dTuaisceart Éireann, áit a raibh sí ina Leas-Cheannaire ar an Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (PSDLO nó SDLP) agus ina Ball de Thionól Thuaisceart Éireann don Bhanna Uachtarach.
Gníomhréim pholaitiúil.
Cuireadh oideachas foirmiúil uirthi i Muineachán agus i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, agus bhí chónaí uirthi i dTuaisceart Éireann ó 1960ar aghaidh. Bhí baint aici leis an Ghluaiseacht Chearta Sibhialta ó 1965. Bhí sí ar dhuine de bhunaitheoirí an PSDLO, agus ceapadh ina Cathaoirleach í sa bhliain 1978 agus ina hArd-Rúnaí sa bhliain 1981. Sa bhliain 1983 d'ainmnigh an Taoiseach Gearóid Mac Gearailt í chuig Sheanad Éireann, agus d'fhreastal sí ann go dtí 1987.
Bhí Rodgers ina ceannaire ar fhoirn an PSDLO sna cainteanna a ba chúis le Chomhaontú Aoine an Chéasta. Toghadh í do Thionól Thuaisceart Éireann do toghcheantar na Banna Uachtaraí i Meitheamh 1998. Ceapadh í do chéad Fheidhmeannacht Thuaisceart Éireann i mí na Samhna 1999 mar Aire Talmhaíochta agus Forbartha Tuaithe, agus d'fhan sí sa phost sin go dtí gur cuireadh an Fheidhmeannacht ar fionraí, Deireadh Fómhair 2002. Ceapadh í ina leas-cheannaire ar an pháirtí i mí na Samhna 2001. sheas sí siar mar Chomhalta den Tionól Reachtach ag toghcháin an Tionóil, Samhna 2003, agus mar leas- cheannaire i mí Feabhra 2004, nuair a tháinig a hionadaí Alasdair McDonnell i gcomharbacht uirthi.
Saol pearsanta.
Ta Rodgers pósta agus seisear páistí aici. Tá cianghaol aici leis drongaóir Gael-Mheiriceánach Uinseann Ó Colla. Labhraíonn sí Gaeilge, Béarla agus Iodáilis.


Patsy McGlone.
Is polaiteoir Éireannach ó Bhaile an Doire é Patsy McGlone. Is Ball é de Pháirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre (PSDLO).
Is Comhalta den Tionól Reachtach (Tuaisceart Éireann) é do Lár Ulaidh, agus ina iar-Leas- Cheannaire ar an PSDLO (2010-11). Tá sé ina Chomhalta den Tionól Reachtach (CTR) ón bhliain 2003 ar aghaidh.
Ó 1993 go dtí 2009, bhí McGlone freisin ina Comhairleoir i Chomhairle Ceantair na Coirre Críochaí. Bhí sé ina chathaoirleach ar an gcomhairle ó 2002-03 agus ó 2005-06. Ba thoscaire é ag na cainteanna a ba chúis le Chomhaontú Aoine an Chéasta agus bhí sé ina thoscaire chuig Fóram um Shíocháin agus Athmhuintearas i mí na Nollag 2002.
Le linn dó a bheith ag mangaireacht ó dhoras go doras i gcomhair McGlone sna toghcháin áitiúla agus tionóil, d'ionsaigh dílseoirí gluaisteán de chuid na n-oibrithe toghchán le buama peitril san Chuach


Luzech.
Is é Luzech baile beag, suite ar an Abhain Lot in iardheisceart na Fraince.
Tá Luzech lonnaithe i Quercy (croílár an fhíonghoirt na Cahors), ar an líne ársa Monsempron - Libos - Cahors idir Fumel agus Cahors. Tógadh an damba, Barrage de Luzech, sna 1940idí.a>
Tá Luzech suite ar cuing déanta ag an Lot, 90m ar leithead (nó 300 troigh Rómhánach), le teorainn ó thuaidh ag cnoc an Impernal (150 m) ó dheas ag an Pistoule (70 m) ina bhfuil a sheachródann an t-abhainn lúb, ar a dtugtar "cingle" (meander).
Is é an chearnóg lárnach (phríomhshráid) a bhí tógtha ar shuíomh an sean chanáil, a bhí cruthaithe le haghaidh loingseoireachta i 1840, agus a líonadh isteach idir 1940 agus 1950. Bhí nascleanúint ar an Lot giorruithe de réir thart ar 5 km. Mar chuid den tionscadal loingseoireachta na Lot, chomh fada le Aiguillon, is é Luzech láthair ag bacainn díbhealaigh agus go bhfuil go leor tionscadal ar siúl chun é a chuir chun cinn.
Beoite ag cumainn an-ghníomhach, cuireann an baile go leor gníomhaíochtaí soch-chultúrtha agus gníomhaíocht spóirt, cosúil le treodóireacht, iascaireacht agus cadhcáil.
Tairgeann Luzech roinnt gníomhaíochtaí maidir le spórt agus imeachtaí, ar nós treodóireacht, iascaireacht agus cadhcáil.
Achoimre.
Bhí an príomh-bhóthar sa sráidbhaile (Plás de Chanáil) ina chanáil roimhe seo, nasctha leis an abhainn Lot ar an dá thaobh.
Stair.
Bhí Luzech áitrithe cheana féin i amanna réamhstairiúil,
lena n-áirítear an Pech de la Nene. Roimh an ghabháltas Rómhánach, thóg na Gailleacha an oppidum ar an Impernal, daingne go nádúrtha ag a charactar creagach.
Bhí Luzech i measc roinnt áiteanna sa Lot a mheastar a bheith an campa cáiliúla daingne de Uxellodunum. Ba é an hipitéis cosnaithe uair amháin ag Napoleon III, a bhreith faoi dheiridh suíomh an Puy Issolud le roinnt míchlú ag scoláire áitiúil, Emile Albouy i 1957.
Mar sin féin, is iad na tochailtí le déanaí ar an Loulié Fountain i Puy Issolud a thug comhaontú eolaíochta ar an gceist, fiú má chosain daoine aonair go fóill, láithreáin seachas de Puy d'Issolud. Dá bhrí sin beidh na cuairteoirí ag úsáid an sráide Uxellodunum chun dul go dtí an foirgneamh riarachán agus a páirceáil i gCearnóg na Lucterius, a bhí mar ceannaire cróga na friotaíochta, agus a bhfuil a bráid maorga suite ag an mbealach isteach chuig an leabharlann Cahors.
Sa Mheán-Aois, is siad na ballaí a chuir fáithim leis an bhaile, ar gach taobh, a bhí tógatha ag bun an chaisleáin, an lua is sine a théann siar go dtí an naoú haois céanna. Thug roinnt geataí rochtain ar an mbaile, trasnaithe ó thuaidh ó dheas ag an bPríomhshráid ón gheata Ruffier go dtí an geata Ditch. Osclaíonn an bealach seo ar morán sráideanna.
Bhí Luzech baile amháin le ceann de na ceithre barúntachtaí de Quercy. Tugtar an t-ainm “baile na barúin” chun tábhacht an teachlach De Luzech a cheiliúradh, a choimeádaigh é ón aonú aois déag go dtí an seachtú haois déag, nuair a théann sí ansin isteach sa teach de Rastignac, a shealbhaigh é do dtí an Réabhlóid. Gabhtha ag Richard an Chroí Lion sa bhliain 1188, titeann Luzech, níos déanaí, isteach i lámha na hAlbigensians, ach i rith an crusaíd den naoú haois déag, tógadh an daingean agus dóite é ag na Crosaídi de Simon de Montfort.
Ba é Cogadh an Chéad Blianta cúis an scrios: is siad na Sasanaigh a gabhadh an chuid is mó caisleáin; ach níor mheas siad riamh plean a chur i bhfeidhm chun Luzech a gabhadh.
Ba iad tochailtí ar chnoc an Impernal a chabhraigh iarsmaí de bhallaí agus foirgnimh, san aimsir Gailleach agus Rómhánach, a nochtadh.
Ba é an teaghlach “Chapt de Rastignac” ó Limousin, tagatha in oidhreacht i Quercy, maoin na barúin de Luzech i 1600, buíochas le pósadh Jacquette Ricard Gourdon, baintreach John II na Luzech, le Jean Chapt Rastignac. Is é an ceann deireanach seo, ceangailte le seirbhís Louis XIII agus ansin Louis XIV, a sheachaint sráidbhaile Luzech
agus na neamhchinnteachtaí den Fronde. Sa bhliain 1617, bhí talamh Rastignac arduithe go dtí stádas na marquisat agus d’éirigh John chun a bheith Briogáidire. I litir a bhí seolte chuige, scríobh Louis XIII: "(...) Tá tú i gcónaí faoin machnamh atá tuillte dhuit. Guím chun Dé, Cunta, tú a bheith sa Gharda Naofa". Shealbhaigh siad Luzech go dtí an meán-ochtú haois déag. A shliocht, Alfred de la Rochefoucauld, a bhfuil a mháthair rugadh Zénaïde Rastignac, a dhíoltar gach ceann de na maoine teaghlaigh, agus thug go dtí an baile gach rud a bhí fágtha de chaisleán na Barúin.
An Chathair léannta na Todhchaí.
Sa bhliain 2014, cuireadh tús leis an suíomh le haghaidh “Léannta na Cathrach.” Ar an mbealach seo béadh an naíonán, an bhunscoil, agus an mheánscoil bailíthe le chéile i suíomh amháin. Soláthraíonn Roinn an Lot an maoiniú agus soláthraíonn an Baile Luzech 14 milliún euros; tá 12 milliún curtha in áirithe don choláiste. Leagadh an chéad chloch ar an 19ú Nollaig 2014 ag Serge Rigal (Cathaoirleach na Roinne), Gérard Alazard (Méara Luzech) agus triúr leanaí: ceann amháin le haghaidh kindergarten, ceann amháin don bhunscoile agus ceann eile don choláiste. Beidh an coláiste ábalta 450 mac léinn a chur ann. Táthar ag súil go meidh sé leathnaithe go dtí 500 mac léinn: bunscoile le méid 150, agus ciondargairdín, le méid 90. Beidh an coimpléasc nua oscailte sa bhliain 2016, (ar 6000 m cearnaithe).
Coláiste an Impernal.
Tá Coláiste an Impernal na Luzech suite ar bhruach clé den Lot, 150 méadar ó dheas den bhealach D8 soir-siar. I gcás na bliana scoil 2014-2015, bhí 292 mac léinn cláraithe agus roinnte i dhá rang déag, ar cheithre leibhéal, ón séú go dtí an tríú. Tá 51 mac léinn mar chuid den Rannóg Spóirt rugbaí.
Bunscoil.
Tá 69 mac léinn roinnte i 3 rang de 16 mac léinn sa bhunscoil phoiblí.
Naíscoil.
Bhí 71 leanaí, roinnte i dtrí aicme, sa kindergarten poiblí i 2012.
Lúthchleasaíocht.
D’athraigh an XV club rugbaí, an tAontas Spóirt na Luzech, chun a bheith Craobhchomórtais na Fraince, le haghaidh an 3ú roinn Cónaidhme, don shéasúr 2010-2011. Bhí sé curtha i leataobh do shéasúr 2011-2012. Sa bhliain 2013-2014, bhí sé arduithe arís go leibhéal níos airde.


Stachys.
"Stachys sylvatica" nó créachtlus, speiceas sa ghéineas "Stachys"
Tá "Stachys" ar cheann de na géinis is mó san fhine úd Lamiaceae, grúpa mór plandaí blátha. Meastar idir 300 agus 450 speiceas a bheith sa ghéineas "Stachys". Tá taighde le déanamh fós ar na naisc ghéiniteacha eatarthu. Fásann siad san Eoraip, Afraic, Áise, agus Meiriceá Thuaidh.
Áirítear "Stachys sylvatica" nó an créachtlus, mar eiseamlár tipiciúil an ghéinis. Speiceas eile sa ghéineas ná an lus beatha ("Stachys officinalis"), leigheas comónta sa Mheánaois san Eoraip.


Gino Kenny.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Gino Kenny. As Baile Néill i dtuaisceart Chluain Dolcáin dó, tá sé ina bhall de Chomhghuaillíocht Frith-Dhéine-Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús.


Mick Barry.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Mick Barry. Tá sé ina ball de Chomhghuaillíocht Frith-Dhéine-Comhghuaillíocht an Phobail roimh Bhrabús.


Balley Drine.
Is baile beag in oileán Mhanann é Balley Drine (,) i ngar do Laksaa.


An Ostrabóitne Thuaidh.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Ostrabóitne Thuaidh (Fionlainnis: "Pohjois-Pohjanmaa"; Sualainnis: "Norra Österbotten"; Rúisis: Северная Остроботния). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Laplainn na Fionlainne, Kainuu, an tSabhóin Thuaidh, Lár na Fionlainne agus Lár na hOstrabóitne, chomh maith le Poblacht na Cairéile sa Rúis.
Bardais.
Tá an Ostrabóitne Thuaidh roinnte ina 30 bardas.


Gabriel Orozco.
Is ealaíontóir as Meicsiceo é Gabriel Orozco (a rugadh 27 Aibreán, 1962). Rinne sé staidéar ag an Escuela Nacional de Artes Plásticas idir 1981 agus 1984, agus ag an Circulo de Bellas Artes i Maidrid entre 1986 agus 1987. Fuarthas Orozco a cháil go luath sna 1990idí lena chuid iniúchadh líníocht, grianghrafadóireacht, dealbhóireacht agus a shuiteáil. Is sa bhliain 1998 a thug Francesco Bonami an t-ainim "ceann de na healaíontóirí is mó tionchair na ndeich mbliana seo, agus is dócha don chéad cheann eile freisin." Laistigh de na cúig bliana déag anuas chruthaigh Orozco obair i meán de phéintéireacht freisin.
Is maith le hOrozco taisteal ar fud an domhain, lena bhean chéile Maria Gutierrez, agus a mhac Simón. Roinnt Siad a gcuid ama idir Páras, Nua-Eabhrac agus i gCathair Mheicsiceo.
Achoimre.
Rugadh Orozco sa bhliain 1962, i Veracruz, Meicsiceo go Cristina Fèlix Romandía agus Mario Orozco Rivera, péintéir múrmhaisiú agus ealaín ollamh ag Veracruzana Universidad. Nuair a bhí Orozco sé bliana d'aois, bhog an teaghlach go dtí an gcomharsanacht San Aingeal an gCathair Mheicsiceo,
ionas go bhféadfadh a athair in ann a bheith ag obair leis an ealaíontóir David Alfaro Siqueiros ar coimisiúin múrmhaisiú éagsúla. Thóg an t-athair Orozco chomh maith leis chun taispeántais músaem, agus a bheith ag obair leis, áit nuair a chuala Orozco go leor comhráite ar ealaín agus polaitíocht.
D'fhreastail Orozco an Escuela Nacional de Artes Plásticas idir 1981 agus 1984, ach fuair sé a bheith ina clár staidéir coimeádach; Sa bhliain 1986 bhog sé go Maidrid agus cláraithe a bhí sé ag an Circulo de Bellas Artes. Is anseo a thug na teagascóirí chuig an réimse leathan d-ealaíontóirí i ndiaidh an chogaidh, ag obair i bhformáidí neamhthraidisiúnta. Nuair a bhí sé sa Spáinn, dúirtear, "Is é un rud atá tábhachtach ná a bheith lonnaithe go mór i gcultúr eile. Agus freisin a bhraitheann go bhfuil mé an Duine eile agus nach bhfuil an Cónaitheoir. Go bhfuil mé an t-inimirceach, agus i dtír ina bhfuil an caidreamh le Meiriceá Laidineach atá ina stát na coimhlinte. Tháinig mé ó chúlra go raibh an-fhorásach. Agus ansin taisteal go dtí an Spáinn agus aghaidh a thabhairt maidir le sochaí an-coimeádach, gur theastaigh chomh maith le bheith an-avant-garde sna 1980í, ach déileálfar dom mar inimirceach, bhí creathnach. Ba é sin mothú leochaileachta a bhí tábhachtach i ndáiríre chun mo chuid oibre a fhorbairt. I mo thuairimse, tá a lán de mo chuid oibre ana tábhachtach chun an chineál sin a nochtadh, leochaileacht a nochtadh agus é sin a dhéanamh chun neart."Sa bhliain 1987 chríochnaigh sé a chuid staidéar i Maidrid
agus chuig ar ais go Cathair Mheicsiceo. Is ansin a bhunaigh sé cruinnithe seachtainiúla le grúpa ealaíontóirí eile, lena n-áirítear Damián Ortega, Gabriel Kuri, Abraham Cruzvillegas agus an Dr Lakra. Tháinig an grúpa seo le chéile uair amháin sa tseachtain ar feadh cúig bliana; agus le himeacht ama ba é sa bhaile ealaíontóra an áit, a raibh go leor tionscadal ealaíne agus cultúrtha a mhúnlú .
Bhí Orozco ina chónaí cosúil le fánaí; Is sé an stádas seo a mhúnlaithe a chuid oibre thart ar an am; ghlac sé inspioráid i bhfad ón iniúchadh na sráideanna. Bhí sé i gceist aige a chleachtas luath a bhriseadh ar shiúl ó na hoibrithe príomhshrutha na 1980í, Cuimsíonn sé go minic stiúideonna ollmhóra, agus go leor cúntóirí, agus teicnící ilchasta comh maith le táirgeadh agus dáileadh. I gcodarsnacht leis sin, ba mhaith le hOrozco a bheith ag obair i gcónaí ina n-aonar. San obair, caithfidh sé go leor téamaí a úsáid, arís agus arís eile, agus teicnící. Is sé iniúchadh a n-ábhar a roghnaíodh, a
The exploration of his chosen materials allows the audience's imagination Dá bhrí sin, tá spreagadh chun iniúchadh a dhéanamh ar na cumainn cruthaitheach de na rudaí, neamhaird go minic ar an lá atá inniu ann.
"Maidir le Orozco, is é dílárú an chleachtas monaraíochta atá ina mhacasamhail de ilchineálacht saibhir, réad agus ábhar. Níl aon bealach ann chun saothar Orozcoa a aithint ó thaobh táirge fisiciúil. Ina áit sin, ní mór dúinn é a fheiceáil trí na leitmotifs., ach i gcónaí i bhfoirmeacha agus Cumraíochtaí." – Ann Temkin
“Is sé an rud is tábhachtaí, nach bhfuil é an méid a fheiceann na daoine sa ghailearaí nó músaem, ach
an méid a fheiceann daoine tar éis féachaint ar na rudaí seo, agus
conas is féidir leo aghaidh a thabhairt orthu mar réaltacht arís ”.- Gabriel Orozco, ó agallamh le Benjamin H. D. Buchloh
Phós Gabriel Orozco le Maria Gutierrez, ar an 2ú Lúnasa, 1994 ag Halla na Cathrach i Nua-Eabhrac. Tá mac amháin acu, Simόn, a rugadh i mí na Samhna 2004. Tá Orozco ina chónaí agus ag obair i Nua-Eabhrac, Meicsiceo agus an Fhrainc.
1981–1991.
Is é Nádúr Athghabháilte ar cheann de na hoibreacha dealbhóireachta is luaithe a rinneadh Orozco. D’usáid sé na feadáin rubair bholcáinithe a bhí le fáil istigh de bhoinn trucail. Ghearr Orozco an rubar i láir, ansin d'oscail sé suas é, ghearr dhá cruthanna clár i bhfoirm ciorclach ó feadán inmheánach eile, agus tháthaigh le chéile iad ag siopa bonn. Mar thoradh, bhí liathróid bolgtha aige. Deir Orozco go bhfuil an obair seo mar "feidhmiú i toipeolaíocht,” réimse na matamaitice a bhaineann le staidéar a dhéanamh ar
contanóideacht agus ceangailithe.  Is é an smaoineamh atá i gcéist maidir le “"Nádúr Athghabháilte"” gur féidir le gach rud a bheith cosúil le gach rud eile. Oibríonn an píosa seo cosúil le h"Ardaitheoir" mar “eolas a chuir ar fáil sa todhchaí” ina bhfuil
an t-ealaíontóir a bhéadh ábalta, ardaitheoir a chruthú a bheith cosúil go díreach lena hairde.
Thosaigh Orozco a bheith ag obair le grianghrafadóireacht timpeall 1989. Is é grianghraf luath, “"Madra Codlata",” a thaispeánann an turraim agus amhras a bhí aige maidir leis an meán grianghrafadóireachta. Taispeánann an cló, madra codlata ó thaobh aerga, ar charraig mhór. Is é dearcadh an cheamara a bhrúnn an réamhionad sa chaoi go mbeidh an madra íomhá "agus" réad ag an am céanna, A bhfuil meáchan agus láithreacht aige, agus ag an am céanna cuimhne a chuir ar fáil maidir leis an ócáid. Is é an tuiscint fisiceach foriomlán a mbíonn an íomhá meabhraitheach maidir le spéis atá ag Orozco i ngrianghrafadóireacht mar bhealach ionadaíocht dealbhóireachta a chur in iúl.
Is é "Turasóir Buile" grianghraf a ghlac Orozco i Bahia Bhrasaíl. Nuair a bhí se ag fánaíocht tríd an bhaile Cachoeira, tháinig Orozco ar margadh a bhí folamh. Dhearc sé roinnt oráistí lobhadh, fágtha ón margadh dúnta, agus chuir sé ceann amháin ar gach tábla. Ansin gabh Orozco an idirghabháil i ngrianghraf. Ansin, is iad muintir na háite, a bhí ag breathnú air, a thug an t-ainm dó: "turista maluco". Is é "Turasóir Buile" tipiciúil maidir le grianghrafadóireacht Orozco. Níl Orozco ag iarraidh a chuid grianghraif a bheith mar fónamh chun doiciméadú, ar an mbealach a bheith ina iarsma, ach mar fhinné chuig imeacht gearrshaolach a tharlaíonn go minic cé go bhfuil an t-ealaíontóir amháin. Dearmadann tú an grianghraf ach féachann tú na feiniméin.
Is saothar croí-chruthach beag dealbhóireachta é", Is iad mo Lámha mo Chroí, " déanta sa bhliain 1991. Chun é a dhéanamh, is é an t-ealaíontóir a usáideann a mhéara chun cnap beag cré a chur i bfeidhm, ag brú lena mhéara isteach agus
ag fágáil múnlú de mhéara i gcruth croí.
I gcodarsnacht leis an nádúr buanseasmhach de chré cruaite, is é leochaileacht an réad bog a aithínonn gur orgán daonna é. Fagtar rian moillitheach ar mhéara an ealaíontóir atá comhfhreagrach le lámha an ealaíontóir, meabhrú ar an bpróiseas cruthaitheach. Tagraíonn "Is iad mo Lámha mo Chroí"  chomh maith le Diptic na grianghraif a bhí tógtha leis an ealaíontóir, nocht-uchtach, a bhfuil an obair (Diptic na grianghraif) in aice a chroí iarbhír.
1992–1999.
Ba í "Cloch Bhogach", ar cheann de dhá shaothar a cruthaíodh sé le haghaidh taispeántas sa bhliain 1992. Is éard a bhí sa saothar na liathróid soladach marla liath, a bhí rollaithe tríd na sráideanna i Monterrey, ag bailiú salachar, smionagar agus púróga ar a dhromchla. Ansin cuireadh an t-obair ar taispeáint sa dánlann, áit ar lean sé deannach a bhailiú agus a mhealladh rudaí iasachta ar a dhromchla, ag ardú an rud go dtí ponc an fhócais. Léirigh Orozco dara leagan de Chloch Bhogach sa taispeántas ghrúpa, "Faoi bhealach" ag Músaem Nua-Ealaíne Comhaimseartha i Nua-Eabhrac sa bhliain 1993. Taispeánann an t-obair, próiseas a chruthú, agus inchollaíonn na clóite d’imoibrithe.
Le haghaidh an Venice Biennale, 1993, chuir Orozco bosca bróg folamh ar urlár na hAperto. Ar dtús d'fhéadfadh úsáid an bosca bróg a bheith sílte réamhdhéanta go simplí ach Ina áit sin, baineann Orozco úsáid an réad atá i gceist, chun aird
an lucht féachana a tharraingt ar a gcuid timpeallacht.
Is é socrúchán, rud de sórt an-eolach, i dtimpeallacht folamh ar shlí eile, a cheadaíonn dúinn tuiscint ar, cad é atá ann agus nach bhfuil atá ann, sa spás.
“Is iad na cúiseanna atá ann, maidir le réad an-chomónta, an-iomadúil, ach d'fhéadfadh príomh-mhíniú amháin a fháil le fírinne a rá, go bhfuil sé “an cur i láthair soitheach folamh”, seachas an réad féin, a leagann amach an t-aistriú ó fiúntas úsáideach go dtí fiúntas thaispeántas, gur tharla sa chultúr i gcoitinne.” – Benjamin H.D. Buchloh
Bhí "Baile Rith" cuid de thaispeántas níos mó: "Tionscadail 41 Gabriel Orozco"  a bhí ar siúl ag MoMA i Meán Fómhair 1993. Bunaíodh paraiméadair an taispeántais ar táistáil teorainneacha spásúlachta maidir le healaíon a féachaint. Ar a thaobh féin, d’iarr Orozco áititheoirí sna foirgnimh in aice le MoMA chun oráistí a chur sna fuinneogaí, ionas go bhféadfadh an féachadóir teacht ar an taispeántas fiú tar éis “spás de ghnáth sainithe” an músaem, a fhágáil. Ba é socrú na horáistí a thug isteach gné spraíúil sa phíosa, de réir mar a tháinig lucht féachana ar an obair de thaisme; D'fhéadfadh cuairteoirí an mhúsaem
an insealbhú a thaithneamh taobh amuigh na hinstitiúide. Ar an mbealach seo, réab Baile Rith an nóisean traidisiúnta maidir le taispeántas "spás féachana" agus a chuir smál ar an líne idir ealaín agus saol.
Curtha La DS ar taispeáint ar dtús, ag an Galerie Chantal Crousel i bPáras i 1993. Mar ullmhú don taispeántas, thaistil Orozco go Páras agus d’obair sé ar athdhéanamh an “Citroen DS” le cúnamh a chúntach Philippe Picoli le beagnach dhá mhí. D'aonghnó úsáidtear Orozco gluaisteán clasaiceach na 1950í, na Fraince mar shiombail intliúlacht d’iar-Cogadh Domhanda. Is é an cumadóireacht agus an cur i láthair na La DS a léiríonn spéis Orozco sna gnéithe, meabhrach agus fisiceach, an spáis dealbhach, agus nós a bhunú do chaidrimh bhreathnóir-réad spraíúil go leanann Orozco chun iniúchadh a dhéanamh sna hoibreacha dealbhóireachta. Chun an obair a chruthú, ghearr Orozco teascán cothrománach istigh ón ghluaisteán, agus d’athchruinn an dá leath eile ionas go mbeidh an ghluaisteán a cáilíochtaí foirmiúla a chinnigh. Is é scáthán atá curtha isteach ar thaobh tiománaí an ghluaisteán a chuir chun cinn, seachmhall an carr, a bheith fós tiománteach. Is é an malartú idir an dearcadh fisiciúil an réad
agus an chuimhne ar conas ba chóir an réad féin a iompar sa spás
a chinnean tuiscint ginearálta na lucht féachana na hoibre,
agus ag cruthú íomhá mheabhrach an charr go bhfuil éifeacht grianghrafadóireachta le fáil.
“Bhíodh suim agam i gcoincheap sin de spás atá fós ann agus cé nach bhfuil líne thanaí a roinneann dhá chomhlacht intomhaiste. Ar ndóigh, go fisiciúil tá sé an-tanaí, ach mothúchánach nó meabhrach go bhfuil sé i bhfad níos mó agus tá sé dothomhaiste. I mo chuid oibre, dar liom, is é sé an spás úd a thugann dom caoi mar dealbhóir.” – Gabriel Orozco
It is already evident in works such as La DS, Home Run, and Empty Shoe Box go n-íocann Orozco aird ar leith ar an spás ina mbeidh a lucht féachana a imoibríonn lena chuid oibre. Maidir leis a chéad seó le Marian Goodman i Nua-Eabhrac, Chuir Orozco ceithre caipíní iógart ar gach balla i gcoinne a chéile sa seomra thuaidh folamh an ghailearaí. Dúirt Orozco, roinnt uaireanta, go bhfuil sé mar aidhm aige, díomá a chur ar an lucht féachana.” I bhfocail eile, is féidir a chuid oibre a bheith cosúil uaireanta mar maolaisnéis leis siúd a tháinig ar an taithí a fuarthas, le dóchas áirithe. Rinneadh Caps Eogart dúshlán ar choincheap an lucht féachana maidir le spás, baoithe, féinfheasacht, agus an colainn.
“Ba é dán faoi neamhní, go háilinn!, D'fhéadfadh sé seo a bheith faoi gach rud freisin. Is é láithreacht, cibé ar bith caol, a bhí an t-eochair chun folus an tseomra a fheicháil, mar gá le fuaim amháin a bheith ann chun tost a léiriú.” – Ann Temkin
Taispeánadh an chéad “Tábla ag obair” d’Orozco i Zurich sa bhliain 1996. Is iad na táblaí oibre, cairn na sceitsí, smaointe, rudaí aimsithe, rudaí fagtha, agus oibreacha ealaíne neambhchríochnaithe. Léiríonn na táblaí pictiúr phearsanta ar phróiseas an ealaíontóra; giniúint an smaoinimh, an turgnamh, agus/nó an socrú a dhéanamh, an t-obair agus a smaoineamh a chur i leataobh ar fad. Is iad na rudaí beaga seo, nuair a thaispeántar le chéile iad, a thugann an breathnóir tuiscint ar na téamaí athfhillteacha agus naisc is féidir a fháil laistigh d’obair Orozco.
Ceapadh" Eitleogí Dubh" was conceived do Documenta X go gairid tar éis ar cheann de na scamhóga Orozco a thit sa bhliain 1996. Réitigh Orozco go maith léis a chéad obair eile a dhéanamh trí mheán "próiseas an-mhall" Cheannaigh sé, cloigeann duine, ó siopa dúlra i NYC agus ar feadh míonna, d'oibrigh sé chun an cloigeann ar fad a chlúdaígh le clár táiplise déanta as graifít. Leanann an clár táiplise comhrianta an chloigeann, i gceannas ar an lucht féachana ar chonair chiorclach timpeall air. Tá gaol déanta idir dolúbthacht an chóras den sórt sin mar eangach agus an cruth nádúrtha de bhlaosc an duine. Lena chois sin, inchollaíonn "Eitleogí Dubh"  smaointí na “memento mori” agus na blaoscaí dealbhach atá le feiceáil go minic laistigh de chultúr Mheicsiceo. Tugann an t-obair ceisteanna a chur in aigne maidir le cinniúint agus básmhaireacht an duine.
2000–current.
Cruthaíodh" Fardoirse" le haghaidh an seó aonair d’Orozco le Marian Goodman sa bhliain 2001. Is é atá sa suiteáil, bileoga iomadúla de líonolann troimadóireach a bhí bailíthe thar thréimhse bliana. Chuir Orozco isteach na bileoga sa ghailearaí, a chrochadh ar fud an tseomra amhail is dá mba ar sreang tuartha. Is iad na bileoga leochaileach atá iomlán de gruaige, deannach, ingne bearrthaí agus cáithníní éadaí. Bheadh siad ag liongálann mar sin go héadrom nuair a shiúil lucht féachana tríd an insealbhú. Go bunúsach is iad na Fardoirse an carnadh na hiarmhar atá fágtha ag corp an duine i láthair. Tá macallaí na hoibre dealbh níos luaithe, "Cloch Bogach" d’Orozco, mar a bhíonn orthu araon, ar éirim coirp agus éirim gearrshaolach. Tá an dá oibreacha ag athrú ar aghaidh laistigh den timpeallacht ina áitríonn mar dheannach nua agus smionagar a bhailíonn ar a n-dromchla.
Sa bhliain 2004 thosaigh Orozco pictiúir theibí geoiméadrach a chruthú. Is iad na foirmí chiorclacha agus gréas diagramach a bhí cosúil le sin dóibh iúd lena bhí Orozco ag imirt leis ar feadh na mblianta ar ghrafpháipéar, airgead, agus ticéad eitleán. Thaispeán sé a chéad pictiúirí mar thaispeántas aonréad ag Serpentine Gallery i Londain sa bhliain 2004. Ag tosú ag pointe amháin sa spás, d’úsáid Orozco bogearraí ríomhaireachta chun ciorcal a tharraingt thar ar phointe agus an ciorcal a roinnt ina ceathruithe. Tharraing sé ansin ciorcal eile le teagmháil ag imeall an cheann roimhe sin (ag athrú méid an chiorcail) agus lean sé ar aghaidh dóibh siúd a roinnt ina cheathrúna. Ansin bheadh Orozco in ann, na leatha agus ceathrúithe a phéintáil i ndearg, gorm, bán, nó ór, ag cóireáil ailt na ciorcail amhail is dá mba cearnóga ar chlár fichille. Imríonn na ciorcail mar chuid riachtanach d’obair Orozco agus feiceann sé iad mar mar uirlisí gluaiseachta. Sna pictiúirí Crann Samurai tá pointe lártheifeach ónar sníomhainn agus rothláionn na ciorcail amach.
Is iad na "Corplegados" sraith de líníochtaí i gcruth mór,
cruthaíthe le haghaidh an taispeántas is déanaí d’Orozco le Marian Goodman sa bhliain 2011. Aistríonn an focal go litriúil, le ciall, colainní fillithe. Is iad na hoibreacha bileoga páipéir, ar thomhas nádúrtha go mbeadh Orozco in ann iad a chornadh ar a chéile agus a thógáil leis, ar a taisteal, idir 2007 agus 2011. Tharraing Orozco, péinteáilte agus scríofa é ar fud dromchlaí an pháipéir. Is é an cur i bhfeidhm, agus leagan amach, na meáin éagsúla a bheith dulta tríd an pháipéar agus agus báite go craiceann go dtí an taobh ar ais a bheidh ina neamhréamh, machnamh taibhsiúil ar an aghaidh. Bhí na líníochtaí curtha isteach i frámaí gloine dhá-thaobhach a crochadh as an mballa ar insí. Mar sin d'fhéadfadh an lucht féachana dhá thaobh an pháipéir a fheiceáil. D’aistrigh gach liníocht ó geal, ildaite, comharthaí péintéireach go cruthanna líneach geoiméadrach agus pailéad múideach. Léirítear na codarsnachtaí na hathruithe éagsúla síceolaíoch agus athruithe an chomhshaoil a bhí ann ag an am nuair a bhí an t-ealaíontóir agus a chuid líníochtaí lomnocht thar thréimhsí fada ama.
Taispeántais.
Tá ionadaíocht ag Gabriel Orozco insan Gailearaí Marian Goodman Nua-Eabhrac, Galerie Chantal Crousel Páras, agus Galeria Kurimanzutto, Cathair Mheicsiceo.
Important solo exhibitions have included  his mid-career retrospective which began in December 2009 at the Museum of Modern Art in New York and traveled to the Kunstmuseum Basel, the Centre Pompidou, Paris, and ended at the Tate Modern, London, in May 2011. Other recent solo exhibitions include Asterisms, Deutsche Guggenheim (2012) and the Guggenheim, New York (2012), exhibitions at the Museo del Palacio de Bellas Artes, Mexico City (2006); the Museum Ludwig, Cologne (2006), Palacio de Cristal, the Museo Nacional Centre de Arte Reina Sofia, Madrid, (2005), the Hirshhorn Museum, Washington D.C. (2004), and the Serpentine Gallery, London (2004).
Orozco participated in the Venice Biennale in 1993, 2003, and 2005, the Whitney Biennial (1995 and 1997), as well as Documenta X (1997) and Documenta XI (2002). He has received numerous awards, including the Seccio Espacios Alternativos prize at the Salon Nacional de Artes Plasticas in Mexico City (1987), a DAAD artist-in-residence grant in Berlin (1995), and the German Blue Orange prize (2006).
Caitheamh aimsire.
Gabriel Orozco has been a big fan of football (soccer) since he was a youth in Mexico City. Many of his works are related to this popular sport in Mexico. More recently Orozco has taken up the sport of throwing boomerangs.


Perwenan.
Is común sa "département" Francach Aodoù-An-Arvor sa Bhriotáin in iarthuaisceart na Fraince é Perwenan ().
Tugtar an t-ainm Fraincise "Penvénannais" ar mhuintir na háite.


Talisman (book series).
Sraith de cheithre leabhar le haghaidh na leanaí is ea Talisman agus é scríofa ag Allan Frewin Jones agus foilsíodh sa bhliain 2005. Is iad Olivia (Oli), Christie agus Josh Welles na príomhcharachtair atá ina gcónaí le hathair Olly agus deartháir Josh, atá ina seandálaithe. Baineann an plota leis an bhfiach le haghaidh 'talismanaí na gealaí'.
Cé nach bhfuil ach ceithre leabhar sa tsraith faoi láthair, tá níos mó ná ceithre cinn de 'Talismans an Ghealach' ann.
Na Deora d’Isis.
Tá Olly agus Josh san Éigipt, ag cuardaigh le haghaidh na 'Deora na Isis', an chéad cheann de na talismanaí na gealaí. Is iad na deora d’Isis saifirí, curthar i bhfolach i bpirimid ársa na hÉigipte. Ach an bhuil duine éigin eile ar rian na Deora? Cé a bhaint amach dóibh ar dtús?
Císte Ghealach na Chango.
An uair seo, tá Olly agus Josh sa tSín, ar fiach le haghaidh an dara talisman na gealaí, an císte Ghealach na Chango. Tá siad ann ag an am ceart chomh maith! Is Bhliain Nua na Síne é! Ach beidh an ceiliúradh ag cabhrú nó cuireadg cosc ar na cairde maidir leis an misean?
Briocht na Quilla.
Tá Olly agus Josh á lorg a dtríú talisman na gealaí, 'Briocht na Quilla' san fhothracha Mheiriceá Theas. Tá Comharthaí le feiceáil timpeall orthu go léir, ach cad iad na comharthaí a leanúint?
Eilifint na Parvati.
Tá Olly agus Josh ar rian talisman eile na gealaí-An Eilifint na Parvati san India. Mar sin féin, is cosúil go bhfuil duine éigin eile a bheith i gcónaí céim amháin chun tosaigh acu ar a lorg...


Susan McKenna-Lawlor.
Is astrafisici Éireannach í Susan McKenna-Lawlor a rugadh ar 3 Márta 1935. Is ollamh le fisic thurgnamhach í in Ollscoil na hÉireann, Má Nuad.
Luathshaol agus gairm.
Rugadh Susan i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1935. Rinne sí staidéar ar an fhisic thurgnamhach in Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath.
Scríobh McKenna-Lawlor an t-alt suirbhé: "Réalteolaíocht in Éirinn ó 1780" do "Vistas in Astronomy" i 1968."
Spás Teicneolaíocht na hÉireann Teoranta.
Ba í McKenna-Lawlor an príomh-imscrúdaitheoir do thurgnamh ar an nGníomhaireacht Eorpach Spáis misean (ESA) Giotto. Sa bhliain 1986 bhunaigh sí an comhlacht ionstraimíochta spás Space Technology Ireland Ltd (STIL), le caipitlí fiontair Dermot Desmond. STIL mhonaraíonn hionstraimí seo foráil do mhisin spás agus is McKenna-Lawlor an stiúrthóir bainistíochta.
Bhí McKenna-Lawlor i gceannas foireann idirnáisiúnta eolaithe a thógáil brathadóir na gcáithníní go raibh in ann fuinneamh a bhrath idir 30 kiloelectron volta agus roinnt megaelectronvolts don Phobos spásárthaí an tAontas Sóivéadach i 1988. De thoradh an rath a bhí ar an braite, d’iarr na heolaithe Sóivéadacha gléas den chineál céanna a chur ar aghaidh chun misean Mars sa bhliain 1994.
D'fhorbair sí ionstraimí chun monatóireacht an ghaoth gréine ar Mars don mhisean ESA Mars Express.
Ceapadh STIL an t-aonad chun an Tacaíocht Leictreach Córas Próiseálaí a bheadh ar bord an spásárthaí Rosetta. Ba í McKenna-Lawlor ionadaí na hÉireann ar an mBord Stiúrtha nuair a cuireadh
an Lander Philae Rosetta síos ar Choiméad 67P/Churyumov-Gerasimenko.
Scríobh McKenna-Lawlor an leabhar “Cibé rud a dhealraíonn ba chóir é a bheith breathnaithe.” Bhí sí ina ball de Sheanad d’Ollscoil na hÉireann agus d’Údaráis Rialaithe Ollscoil Mhaigh Nuad.
Bhí sí ina buaiteoir an Phobail Rehab na Bliana i 1986. Toghadh í mar chomhalta d’Acadamh Idirnáisiúnta na hAstronautics agus sa bhliain 2005 bronnadh uirthi DSc oinigh ó Ollscoil Uladh as a cuid ranníocaíochtaí le réaltfhisic.


An Nualainn.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Nualainn (Fionlainnis: "Uusimaa"; Sualainnis: "Nyland"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Iardheisceart na Fionlainne, Bun na Tabhastlainne, Päijät-Häme agus Gleann Kymi.
Is ann atá na dhá chathair is mó sa tír - mar atá an phríomhchathair Heilsincí agus Vantaa.
Bardais.
Roinntear an Nualainn ina 26 bardas.


Teangacha na mBeirbeireach.
Is fine teangacha den chineál céanna iad teangacha nó canúintí na mBeirbeireach nó na nAmaiseach atá dúchasach san Afraic Thuaidh. Labhraítear iad ag daonraí móra san Ailgéir agus i Maracó, agus ag daonraí níos lú sa Libia, sa Túinéis, i dtuaisceart Mhailí, iarthar agus tuaisceart na na Nígire, tuaisceart Bhuircíne Fasó, san Mháratáin, agus in ósais Sioua san Éigipt. Tá pobail imirceach a labhraíonn teangacha na mBeirbeireach ina gcónaí in Iarthar na hEorpa ó na 1950í. Sa bhliain 2001, bhain teangacha na mBeirbeireach stádas amach mar theanga náisiúnta bhunreachtúil na hAilgéire, agus sa bhliain 2011 bhain an teanga stádas oifigiúl bunreachtúil amach i Maracó, tar éis blianta de ghéarleanúna.
Dáileadh geografach.
Suíomh theangacha na mBeirbeireach san Afraic Thuaidh


Caisleán Luzech.
Caisleán Luzech, ar a dtugtar an t-ainm, Túr na Luzech.  Tá sé suite sa braille Luzech, sa Roinn, Lot na Fraince.
Is é dáta an caisleán san 13ú haois.
Is é an caisleán maoin de chuid an chommune. Tá sé liostaithe ón bhliain 1905 mar séadchomhartha stairiúil ag Aireacht an Chultúir na Fraince.


Douelle.
Is é Douelle sráidbhaile beag sa cheantar uirbeach Cahors sa Quercy suite thart ar deich gciliméadar ó Cahors ar an sean líne-Monsempron Libos - idir Cahors Fumel agus Cahors i bhfíonghort na Cahors.
Calafort an bhaile.
Is é an calafort abhann d’fhíonghort an tsráidbhaile síochánta ag bun na cnoic ar bhruach clé den Lot.
Tá stair an tsráidbhaile nasctha go dlúth le hiompar fíona áitiúil, chomh maith le monarú na bairillí. (Is sé an cliath adhmaid de bhairille atá ainmnithe Douelle chomh maith).
Stair.
Ní thaispeánan Douelle na hiarsmaí meánaoiseach mar a dhéanamh ar roinnt de na bailte in aice láimhe. Tá a stair nasctha go fóill le sin de Béryl Cessac, lena n-áirítear iarsmaí an chaisleáin bródúil a sheasann ar an gcéad ardán den ghleann, ar an lúb níos dlúithe d’abhainn Lot, ar an mbruach taobh dheas.


Heera Mandi.
Ciallaíonn Heera Mandi () "Margadh an Diamond", ar a dtugtar an t-ainm Shahi Mohalla (leis an bhrí: Ceantar an tSolais Dheirg) agus basár sa Gheata, Lahore (Punjab), Pakistan. Bhí an margadh ann i dtosach, san ionad an chultúir tawaif na cathrach, sa ré Mughal. Mar sin féin, is é faoin tréimhse coilíneach na Breataine,a bhí sé ina mol striapachais. Laistigh den mhargadh, thairiscint mná agus cailíní (thrasghnéasaigh),
Ón tréimhse coilíneach na Breataine, go dtí an lá atá inniu ann, d’fhan sé mar ionad striapachas i Lahore faoi chaille na damhsaí, cosúil le mujra, brainse de damhsa collaí clasaiceach Theas-hÁise. Tá go leor Hijras ann a gnáthaíonn an cheantar agus a bhfuil baint acu chun an chultúr rince.
I rith an lae tá an áit i bhfad cosúil le basáraí Pakistani mile, agus tá an cáil acu do bhia maith, raon leathan de Khussa (coisbheart Mughal traidisiúnta) agus siopaí d’uirlisí ceoil. Is é an áit a mheastar a bheith chomhartha do chathair Lahore agus uaireanta is iad na focail 'heera mandi' a mheastar a bheith maslach i gcainteanna foirmiúla.
Ainm.
Ciallaíonn Hira Diamant san Urdais agus a bhí in úsáid mar a shíltear ag muintir na háite chun cur síos ar áilleacht na cailíní sa mhargadh. Thug na daoine an t-ainm "heeras" nó diamaintí ar na striapachaí. Ghreamaigh an t-ainm sa deireadh agus de réir an traidisiún.
Mar sin féin is míthuiscint é seo: níl aon bhaint idir an t-ainm Heera Mandi agus na cailíní sa mhargadh. Is é Maharaja Ranjit Singh a ainmníodh an bazaar mar ómós do cheann de na hairí, Heera Singh.
Tús striapachais.
Bhí na tithe drúthlann forbartha ar dtús ag na Briotanaigh san Anarkali Bazaar  Le haghaidh caitheamh aimsire na saighdiúirí na Breataine, le linn am Raj. Ina dhiadh sin aistreofar na tithe drúthlann chuig Geata Lohari agus ansin go Geata Taxali. Is cuma a bhí níos mó ama caite ag Geata Taxali ná ag áiteanna eile. Shocraigh siad i Heera Mandi, agus is féidir rian a fháil fós.
Le tamall anuas tá an limistéar aithne le haghaidh striapachas agus an choireacht.


Bartonella bacilliformis.
Is próitéabhaictéar Gram-dhiúltach, aeróbach, pléimhorfach, gluaisteach, lascnaideach, agus cocabhachaillíneaché "Bartonella bacilliformis". Tá sé 2-3 m ar fad agus 0.2-0.5 m ar leithead agus ina bhaictéar ilacmhainneach incheallach.
Stair.
D'aimsigh an micribhitheolaí Peiriúch Alberto Barton an baictéar sa bhliain 1905, ach níor foilsíodh é go dtí 1909. D'aithin Barton iad ar dtús mar struchtúir ion-chruinneogacha, a bhí i ndáiríre na baictéir ina gcónaí taobh istigh de chealla fola dearga. Go dtí 1993, ní raibh ach géineas amháin sa speiceas "Bartonella"; tá breis agus 23 speicis sainaitheanta anois, gach ceann acu laistigh den fhine Bartonellaceae.


Mariano Rajoy Brey.
Polaiteoir Spáinneach is ea Mariano Rajoy Brey a rugadh i Santiago de Compostela ar 27 Márta 1955). Ceannaire ar an Partido Popular é ó 2004.
Príomh-aire na Spáinne é ó 2011.


Norman Mailer.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Norman Kingsley Mailer (31 Eanáir 1923 – 10 Samhain 2007).


Ronan Keating.
Is amhránaí Éireannach é Ronan Patrick John Keating (3 Márta 1977 a rugadh é)


Andrea Corr.
Is amhránaí Éireannach í Andrea Jane Corr MBE. Rugadh i nDún Dealgan ar an 17 Bealtaine 1974 í.


Washington Irving.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Nua-Eabhrac cathair, Nua-Eabhrac ab ea Washington Irving (3 Aibreán 1783 – 28 Samhain 1859).


Erik an Dearg.
Taiscéalaí Lochlannach ab ea Erik an Dearg (950 – 1003). Bhunaigh sé an chéad lonnaíocht Lochlannach san Ghraonlainn.


Ionúitigh.
Is dream eitneach Meiriceánaigh Dhúchasacha iad na Ionúitigh, cuid acu a labhraíonn Ionúitis.


Nathaniel Hawthorne.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Nua-Eabhrac ab ea Nathaniel Hawthorne (4 Iúil, 1804 – 19 Bealtaine 1864).


Margaret Mitchell.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh in Atlanta, Georgia ab ea Margaret Munnerlyn Mitchell (8 Samhain, 1900 – 16 Lúnasa, 1949).


Imre Kertész.
a> na hUngáire sa bhliain 2007.
Scríbhneoir Ungárach de shliocht Giúdach ab ea Imre Kertész [ˈimrɛ ˈkɛrte:s]. Do rugadh é ar an 9ú lá de Shamhain sa bhliain 1929 i mBúdaipeist na hUngáire. Mar a tharla do go leor Giúdaigh i rith an Dara Cogadh Domhanda, cuireadh Kertész i sluachampa géibhinn. Ba chuig Auschwitz a cuireadh é ar dtús, nuair a bhí sé ceithre bliana déag d'aois, agus chuig Bhuchenwald ina dhiaidh. Do moladh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 2002, mar aitheantas ar a chuid scríbhneoireachta a "chosnaíonn taithí leochaileach an duine ar aondeonacht dhanartha na Staire".
Fuair Kertész bás ar an 31 Márta, 2016.


Doris Lessing.
Úrscéalaí, file, drámadóir, leabhrógaí, beathaisnéisí agus gearrscéalaí ab ea Doris May Lessing CH (née Tayler). Do rugadh í ar an 22ú lá de Dheireadh Fómhair sa bhliain 1919 i gcathair Kermanshah na hIaráine agus do fuair sí bás ar an 17ú lá de Shamhain sa bhliain 2013 i Londain Shasana.
Do bronnadh go leor duaiseanna uirthi, Duais Chuimhneacháin James Tait Black (1995), Duais David Cohen (2001) agus Premio Príncipe de Asturias (2001) ina measc. Do moladh Duais Nobel na Litríochta di sa bhliain 2007 agus ba í an duine is críonna a fuair an duais seo riamh.
Is dócha gurb iad na húrscéalta "The Grass is Singing" (1950) agus "The Golden Notebook" (1962) na saothair is iomráití dá cuid.


Tomas Tronströmer.
Tomas Tranströmer (r. 1931 - b. 2015) sa bhliain 2008.
File, aistritheoir agus síceolaí Sualannach ab ea Tomas Gösta Tranströmer, a rugadh ar an 15ú lá d'Aibreán sa bhliain 1931 i gcathair Stócólm na Sualainne agus a fuair bás sa chathair chéanna ar an 26ú lá de Mhárta sa bhliain 2015. Do chum Tranströmer breis is cúig cnuasach filíochta déag agus aistríodh a chuid filíochta, filíocht ina bhfuil tionchar geimhrí fada na Sualainne agus áilleachta an dúlra le feiscint go soiléir, go breis is seasca teanga. Do moladh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 2011.


Mo Yan.
Mo Yan (r. 1955) sa bhliain 2008.
Úrscéalaí agus gearrscéalaí Síneach is ea Guan Moye (Sínis shimplithe: 管谟业; Sínis thraidisiúnta: 管謨業; pinyin: Guǎn Móyè), nó Mo Yan (Sínis: 莫言; pinyin: "Mò Yán") mar is fearr aithne air. Do rugadh é ar an 17ú lá d'Fheabhra i nGaomi (Sínis: 高密; pinyin: Gāomì) na Síne sa bhliain 1955. Do moladh Duais Nobel na Litríochta dó sa bhliain 2012.


Eanón.
Is éard is eanón ann, ar a dtugtar freisin α, β-carbóinile neamhsháithithe, ná cineál de chomhdhúile orgánach comhdhéanta de ailcéin comhchuingithe le céatón. Tugtar céatón meitile vinile (bútánón) nó CH2 = CHCOCH3 ar an t-eanón is simplí. Is é an t-éanal an β-aildéad neamhsháithithe comhfhreagrach, mar shampla acroiléin (CH2 = CHCHO).


Comhdhúil orgánach.
Aon bhall d'aicme mhór de na comhdhúile cheimiceacha ghásacha, leachtacha, nó sholadacha, ina mbíonn carbón sna móilíní s'acu tugtar comhdhúil órgánach air. Ar chúiseanna stairiúla a phléitear thíos, bíonn roinnt cineálacha de chomhdhúile ina mbíonn carbón iontu, ar nós cairbídí, carbónáití, ocsaídí shimplí de charbón (ar nós CO agus CO2), agus de na ciainídí, a mheastar mar neamhorgánach. An t-idirdhealú idir comhdhúil orgánach agus neamhorgánach charbóin, cé go bhfuil sé "úsáideach le haghaidh na Ceimice a cur in ord nó in eagar... tá sí beagán treallach"..
Bíonn an cheimic orgánach ag plé le gach gné de na comhdhúile orgánacha. Tugtar 'sintéis orgánach' ar an mhodheolaíocht len iad a n-ullmhú.


L. Frank Baum.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i Chittenango, Nua-Eabhrac ab ea Lyman Frank Baum (15 Bealtaine 1856 – 6 Bealtaine 1919). Scríobh sé leabhair do pháistí. Tá clú faoi leith ar an leabhar sin leis "The Wonderful Wizard of Oz".


Epimetheus (gealach).
Is saitilit congarach do Satarn í Epimetheus. Glaotar Satarn X1 air fósta. Geibheann sé a ainm ó Epimetheus a bhí ina dhearthair ag Prometheus sa mhitiseolaíocht gréagach.
Tá Epimetheus ar aon fhithis leis an saitleog Janus. Cheap réalteolaithe ar dtús nach raibh ach réad amháin san fhithis sin agus de bharr sin ba dheachair leo a gcailíochtaí a aithint.
Thug Audouin Dollfus a ainm do Janus ar an 15ú mí na Nollag 1966 Ar an 18ú lá mí na Nollag bhreathnaigh Richard Walker Epimetheus ach níorbh eol dó nach Janus é. Sa bhliain 1978 i mí Deireadh Fomhar thuig Stephen Larson agus John Fountain gur dhá shaitheoga a bhí I gcéist ar aon fhithis agus mar sin aithníodh Epimetheus mar saitleog don chéad uair. Dearbhaíodh an tuiscint seo ag Voyager 1 sa bhliain 1980.
Fuair Epimetheus a ainm go hoifigiúl sa bhliain 1983 agus faomhadh an t-ainm Janus ag an IAU san am céanna. Roinn Walker fionnadh Epimetheus le Larson agus Fountain.
Tá Epimetheus agus Janus ar aon fhithis le céile. Bhí Janus níos goire do
Shatarn de mhéid 50 cileméadar ná tá Epimetheus sa bhliain 2006. De bharr
Dlíthe Newton tá an fhithis ghearr ina fhithis níos tapaidh. Tósaíonn an dá read
ag athrú fithis agus ag fanacht faoi níos mó ná 10,000 ciliméadar óna céile. Tá Janus níos troime ná Epimetheus faoi cheathair. Mar sin athraíonn an péire a bhfithis gach ceithre bhliain. Ní dhéantar a leithid seo de fhithisin áit ar bith eile sa Ghrianchóras.
Tá a lán cráitéir ar Epimetheus a bhfuil lárlíne níos mó ná 30 ciliméadar acu mar aon le heanganna agus buaiceanna a bheag nó a mhór. Noctann seo go dócha é go bhfuil Epimetheus a lán aosta. Is feidir gur tháinig an dhá shaitleog ón tuismitheoir céanna ach más amhlaidh an cás é caithfidh gur tharla an briseadh go luath i stair córas na saitleoga. Suaithnaíonn a dhlús iseal agus a fhriothamh geal gur dócha go réad sgacach,oighreata é Epimetheus a bhfuil saibhir in oighear uisciúil.
Tá fainne lag de dheannach timpeall na fithise a bhfuil ag Janus agus Epimetheus. Síneann an fáinne go 5,000 ciliméadar on fhithis. Is cúis leis an fáinne gur pléascadh cáithníní ó dhromchlá na saitleoga de thoradh turraingí dreige agus cumadh,mar sin, fáinne spréite timpeall a slí fithise
Íomha de Epimetheus glactha ag Cassini ar an 3ú Mí na Nollag 2007


Epimetheus.
Is saitilit congarach do Satarn í Epimetheus. Glaotar Satarn X1 air fosta. Geibheann sé a ainm ó Epimetheus a bhí ina dhearthair ag Prometheus sa mhiotaseolaíocht gréagach.
Fionnadh.
Tá Epimetheus ar aon fhithis leis an saitleog Janus. Cheap réalteolaithe ar dtús nach raibh ach réad amháin san fhithis sin agus de bharr sin ba dheachair leo a gcailíochtaí a aithint. Thug Audouin Dollfus a ainm do Janus ar an 15ú mí na Nollag 1966 Ar an 18ú lá mí na Nollag bhreathnaigh Richard Walker Epimetheus ach níorbh eol dó nach Janus é. Sa bhliain 1978 i mí Deireadh Fomhar thuig Stephen Larson agus John Fountain gur dhá shaitheoga a bhí i gcéist ar aon fhithis agus mar sin aithníodh Epimetheus mar saitleog don chéad uair. Dearbhaíodh an tuiscint seo ag Voyager 1 sa bhliain 1980. Fuair Epimetheus a ainm go hoifigiúil sa bhliain 1983 agus faomhadh an t-ainm Janus ag an IAU san am céanna. Roinn Walker fionnadh Epimetheus le Larson agus Fountain.
Fithis.
Tá Epimetheus agus Janus ar aon fhithis le céile. Bhí Janus níos goire do Shatarn de mhéid 50 cileméadar ná tá Epimetheus sa bhliain 2006. De bharr Dlíthe Newton tá an fhithis ghearr ina fhithis níos tapaidh. Tósaíonn an dá read ag athrú fithis agus ag fanacht faoi níos mó ná 10,000 ciliméadar óna céile. Tá Janus níos troime ná Epimetheus faoi cheathair. Mar sin athraíonn an péire a bhfithis gach ceithre bhliain. Ní dhéantar a leithid seo de fhithisin áit ar bith eile sa Ghrianchóras.
Tréithe fisicí.
Tá a lán cráitéir ar Epimetheus a bhfuil lárlíne níos mó ná 30 ciliméadar acu mar aon le heanganna agus buaiceanna a bheag nó a mhór. Noctann seo go dócha é go bhfuil Epimetheus a lán aosta. Is feidir gur tháinig an dhá shaitleog ón tuismitheoir céanna ach más amhlaidh an cás é caithfidh gur tharla an briseadh go luath i stair córas na saitleoga. Suaithnaíonn a dhlús iseal agus a fhriothamh geal gur dócha go réad sgacach,oighreata é Epimetheus a bhfuil saibhir in oighear uisciúil.
Fáinne.
Tá fainne lag de dheannach timpeall na fithise a bhfuil ag Janus agus Epimetheus. Síneann an fáinne go 5,000 ciliméadar on fhithis. Is cúis leis an fáinne gur pléascadh cáithníní ó dhromchlá na saitleoga de thoradh turraingí dreige agus cumadh,mar sin, fáinne spréite timpeall a slí fithise
Gailearaí.
Íomhá de Epimetheus glactha ag Cassini ar an 3ú Mí na Nollag 2007


Pierre Lévy.
Is fealsamh Francach é Pierre Lévy a rugadh i Tunis sa bhliain 1956, teoiricí cultúrtha agus meáin scoláire atá ina shaineolaí ar na himpleachtaí cultúrtha agus cognaíocha teicneolaíochtaí digiteacha agus feiniméan na hintleachta comhchoiteann daonna. Thug sé isteach an coincheap faisnéis comhchoiteann ina leabhar 1994, "L'intelligence collective: Pour une anthropologie du cyberspace" ("Faisnéise Comhchoiteanna: An cine daonna ar teacht chun cinn sa domhain Cyberspace."). Sa bhliain1995, Leabhar an Lévy, "Qu'est-ce que le virtuel?" (aistriú mar, A bheith Fíorúil: Réaltacht san Aois Dhigiteach) a fhorbraíonn tuiscint maith an fhealsamh Gilles Deleuze ar "an fíorúil" mar ghné na réaltachta go marthain leis an iarbhír ach atá dolaghdaithe dó. Sa bhliain 2001, scríobh sé an leabhar Cyberculture.
Faoi láthair múineann Pierre Lévy ag an roinn cumarsáide de chuid Ollscoil Ottawa (Ceanada), áit a bhfuil sé ina Chathaoirleach an Taighde, Canada maidir le Faisnéise Comhchoiteanna. Is Comhalta é Lévy i gCumann Ríoga Cheanada agus fuair sé roinnt duaiseanna agus gradaim acadúla.
Saol agus obair.
Tá Pierre Lévy ar cheann de na fealsúnaí ag obair ar na himpleachtaí a bhaineann le cibearspás agus cumarsáid dhigiteach. Scríobh Lévy dosaen leabhar atá aistrithe i níos mó ná 12 teanga agus déantar staidéar orthu in ollscoileanna go leor ar fud an domhain. Is sé a chuid oibre príomhoide, dar teideal “Faisnéise Comhchoiteanna: An Cine Daonna ar teacht chun cinn i saol Dhomhanda an Cyberspace”, a foilsíodh i bhFraincis sa bhliain 1994 agus atá aistrithe go Béarla.
Sa bhliain 1990 d'fhoilsigh Lévy leabhar faoi chumasc líonraí digiteacha agus cumarsáide hipirtéacsúla. Ba é Teoiric Lévy, ar spásanna eolais agus an “Cosmopedia”, ba chúis leis an eintiteas a tháinig Vicipéid, agus atá mar thoradh ar "wikinomics", agus éifeachtúlacht na gcóras eolais dáilte roinnte.
Sa bhliain, 1993-1998, bhí Lévy ina ollamh in Ollscoil Pháras VIII, áit a ndearna sé staidéar ar choincheap na hintleachta comhchoiteann agus ar shochaithe eolasbhunaithe. Thug sé cainteanna léannta go leor maidir leis an gcibearchultúr.
Bhí sé ina bhall den bhord eagarthóireachta maidir leis an projet: “Revue virtuelle” san Ionad Pompidou i bPáras 1995-1997 agus ba é an t-údar a chuir le chéile tuarascáil ar an Cyberculture do Chomhairle na hEorpa sa bhliain 1996.
Sa chaibidil “Idirghníomhaíocht” óna leabhar Cyberculture (2001), is é tuairim Lévy go bhfuil difríocht idir an t-analógach cumarsáide (teileafón, post) agus an chumarsáid digiteach (r-phost, seomraí comhrá) i gcás an eagrúcháin ama agus rannpháirtíocht ábhartha a gcóras cumarsáide. Maíonn sé go bhfuil idirghníomhaíocht téarma doiléir. Tá sé níos mó a dhéanamh le teacht ar réiteach an fhadhb, go bhfuil gá “le bealaí nua a thabhairt faoi deara” a fhorbairt, a dhearadh, agus modhanna cumarsáide a mheas, ná mar a dhéanann sé le tréith simplí, uathúil, a aithint". Henry Jenkins, i measc daoiní eile, luann Lévy mar tionchar tábhachtach ar teoiricí na hintleachta comhchoiteann atá “beo ar líne”.
"Ag Éirí in nDáiríe: Réaltacht san Aois Dhigiteach" Scrúdaíonn Lévy an bealach ina ndáiríreann sinn gach gné dár saol, ó bhfíor-am (meánábhair) go hidirghníomhú trí theanga, chun ár ngníomhartha trí theicneolaíocht, agus ár gcaidreamh sóisialta trí institiúidí. Agus i ngach cás tá an mheicníocht ina gcéanna: Cruthaimid roinnt lámhdhéantúsán, ábhar níos mó nó níos lú, a ligeann dúinn a athrú, cad é atá i gceist ar shiúl ó na láithreacha seo-agus-anois, agus i dtreo fadhbanna nuair atá féidearthachtaí nua a oscailt suas.
Tionscadal atá ann faoi láthair.
Is sé an tionscadal atá ann faoi láthair ag Lévy, ná an Lab Faisnéise Comhchoiteanna. Díríonn sé ar fhorbairt Geilleagar Eolas Meta Teanga (IEML) chun críocha bainistíochta eolas a fheabhsú mar chuid dá shaothar maidir le dearadh córas uilíoch, a bheith in ann seoltaí shéimeantacha a chur ar fáil chun cháipéisí digiteacha.
Dámhachtainí.
Sa bhliain 2004 tugadh aitheantas do Pierre Lévy mar chomhalta de Chumann Ríoga Cheanada.


Tréimhse gheolaíoch.
Ceann de na foranna éagsúla d'amscála geolaíoch is ea tréimhse gheolaíoch. Cuireann siad ar ár gcumas crostagairt a dhéanamh ar charraigeacha agus teagmhais gheolaíocha ó áit go háit.
Cruthaíonn na tréimhsí seo gnéithe de chéimiúlach roinnteán in scoilteann geolaithe stair an Domhain.
Foranna níos mó ná tréimhsí is ea na haeóin, cé gur féidir na tréimhsí iad féin a roinnt ina sealaid agus n-aoiseann.


Prometheus.
Prometheus íomhá ó Cassini (Mí na Nollag 26, 2009)
Ré 31 December 2003 (JD 2453005.5)
Méad 135.6 × 79.4 × 59.4 km [2]
Is satailít inmheánach ag Satarn é Prometheus. Fionnadh é sa bhliain 1980 ám éigin roimh 25ú Deireadh Fomhar as íomhánna curtha ag Voyager 1 agus tugadh S/1980 S 27 dó mar ainm sealadach.
Go mall sa bhliain 1985 bronnadh an t-ainm Prometheus – ceann de na Tíotáin sa mhiotaseolaíocht ghréagach. Glaotar Satarn XVI (16) air fréisin.
Tá Prometheus fíor-shínte, ag tomhas 136 km x 79 km x 59 km (85 mi x 49 mi x 37 mi). Tá cuid mhaith droimeanna agus gleannta aige agus tá uimhir de cráitéir iombualaí de mhéid timpeall 20 km (12 mi) le feiceáil ach tá níos lú cráitéir aige na tá ag a chomharsana Pandora,Epimetheus agus Janus. Is dócha óna dlús an íseal agus óna bhánacht ard go bhfuil Prometheus ina réad go h-an scagach, oighreata.


Pirkanmaa.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Pirkanmaa (Sualainnis: "Birkaland"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Satakunta, Bun na Tabhastlainne, Päijät-Häme, an Ostrabóitne Theas, Lár na Fionlainne agus Iardheisceart na Fionlainne.
Bardais.
Tá Pirkanmaa roinnte ina 22 bardas. Tá stádas cathrach ag aon cheann déag dóibh (sa chló trom).


Kainuu.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Kainuu (Sualainnis: "Kajanaland"; Rúisis: Кайнуу). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile seo a leanas: an Ostrabóitne Thuaidh, an Chairéil Thuaidh, an tSabhóin Thuaidh agus teorainn na Rúise.
Thugtaí Kvenland air sna sean-shágaí Lochlainnise.
Bardais.
Tá an Ostrabóitne Thuaidh roinnte ina 8 bardas.


Pandora.
Is satailít inmheánach de chuid Shatarn é Pandora. Fionnadh é sa bhliain 1980 ó íomhaí glactha ag an tóireadóir Voyager 1 agus tugadh an t-ainm sealadach 1980S26 dó. Níos déanaí sa bhliain 1985 ainmníodh é go h-oifigiúil mar Pandora, duine a bhí sa mhiotaseolaíocht gréagach. Tá ainm eile aige freisin, mar atá Satarn XVII. Measadh go raibh Pandora ina shatailít aoireach ar Fainne F ach aithnítear inniu go bhfuil an mhortabháil sin ag a chomharsa Prometheus agus ní ag Pandora é. Tá Pandora clúdaithe le cráitéir iombualaidh níos mó ná tá Prometheus agus tá dhá cráitéir móra ar a laghad, ar lárlíne 30 km (19 mi) aige. Tá fórmhór na gcráitéar ar Pandora éadomhain de bharr iad bheith líonta isteach le smionagar. Tá círíní agus claiseanna le feiceáil freisin ar an dromchla. Tá a lán sráitheanna athshondais ag Pandora lena chomharsana agus dá dheasca sin tá fithis éagruthach aige. Gach 6.2 blianta tagann na hathruithe is mó ina bhfithisí nuair a bhíonn periapsis Pandora ar line le apoapsis Prometheus agus nuair a thagann an dís taobh istigh de 1,400 ciliméadair (870 míle) le chéile. Tá athshondas le Mimas freisin ag Pandora. Dá thairbhe a dlús an íseal agus a bhánacht ard is dócha go réad an scagach, oighreata Pandora. Tá roinnt éideimhne sna sonraí seo agus tá sé le deimhniú go fóill.
Áiléar - Íomhá de Pandora ó Voyager 2 (Lúnasa 1981)
Pandora ón tóireadóir Cassini sa bhliain 2005. Tá fáinní Shatairn sa chúlra. Tógadh an dlúthradharc seo de Pandora ag Cassini le linn eitilt-thart an spáslong ar an 3ú Meithimh, 2010.


Phoebe.
a>"..gar-íomhá de Phoebe ar an 13ú Meithimh 2004; Tá an cráitéar Euphemus ar lár bharr
Is satailít neamhrialta de Shatarn é Phoebe le mheán lárlíne de 213 km.
Fionnadh.
Fionnadh é ag William Henry Pickering ar an 17 Márta 1899 ó phlátaí griangrafacha a bhí glactha ag DeLisle Stewart ó 16 Lúnasa 1898 roimhré ag Réadlann Boyden i ngar do Arequipa, Peiriú. B’e an céad shatailít a fionnadh ó griangrafanna.
B’é Phoebe an céad spriocréad a chasadh ar an spás taiscéalaí Cassini sa chórasShatairn sa bhliain 2004 agus mar sin tá a lán staidéar déanta faoi, cé gur bheag agus neamhrialta an satailít é. Roghnaíodh am buaileadh leis agus conair an éitilt-thart seo go cúramach i bpleanáil an mhisin.
Tar éis na dála seo agus á chur i bhfithis, níor imigh Cassiní níos faide siar ná fhithis Iapetus. Tá Phoebe bordaithe ar sféarúil agus tá rannóga ar a thaobh istigh. Is dócha mar sin go raibh sé sféarúil agus te go luath ina stair agus gur chaill sé a chruinne de thoradh iombhualadh leantach. Ceaptar gur mionphláinéadach gafa ón Chrios Cuiper é.
Fuair Phoebe a ainm ó Phoebe a bhí ina Tíotán sa mhiotaseolaíocht greagach a bhí baint leis an Ghealach aige. Tugtar Satarn IX air freisin i gcuid den litríocht eolaíochta. Deir an IAU gur éigin gnéithe ar Phoebe a ainmniú ó dhaoine sa mhiotas gréagach de Iason agus na hArganáit. Sa bhliain 2005 ainmníodh go hoifigiúil ceithre chráitéar ar fichid mar a leanas – (Acastus, Admetus, Amphion, Butes, Calais, Canthus, Clytius, Erginus, Euphemus, Eurydamas, Eurytion, Eurytus, Hylas, Idmon, Iphitus, Jason, Mopsus, Nauplius, Oileus, Peleus, Phlias, Talaus, Telamon agus Zetes).


St. Fintan's High School.
Is meánscoil bhuachaillí é, St. Fintans High School, atá suite i mbruachbhaile de Sutton i gcontae Fhine Gall, Éire.
Is iad na spóirt: Rugbaí, Cluichí gaelacha, Basketball, Cispheil, Sacar, Lúthchleasaíocht, Badmantan, Seoltóireacht, Boghdóireacht, Leadóg, Tábla leadóige, agus spóirt eile.
I measc na mac léinn suntasacha ate cat, is iad an t-údar Roddy Doyle, agus an t-amhránaí Ronan Keating. Ba é an suíomh ar cheann de na chéad léirithe ag an mbanna 'Feedback' a bhí ina dhiaidh sin a bheith U2. D'fhreastail Aaron, Issac, Michael ages Eric Westbrooks an scoile agus imir go léir le haghaidh an fhoireann cispheile náisiúnta na hÉireann.


Zetes.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Telamon.
Is ceann den 24 cráitéar é Telamon atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Talaus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Phlias.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Peleus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Oileus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Nauplius.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Mopsus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Jason.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Iphitus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Idmon.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Hylas.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Eurytus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Eurytion.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Eurydamas.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Euphemus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Erginus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Clytius.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Canthus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Calais.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Butes.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Amphion.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Admetus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Acastus.
Ceann den 24 cráitéir atá ainmnithe ag an IAU ar an ghealach Phoebe atá i bhfithis thart ar an bpláinéad Satarn.


Arequipa.
La Plaza de Armas agus an ardeaglais in Arequipa
Is é Arequipa príomhchathair agus an chathair is mó i roinn Arequipa. Is é suíomh Chúirt Bhunreachta Pheiriú é freisin. Agus daonra de 861,145 ann is é an dara cathair is mó i bPeiriú, agus is é an triú mórcheantar uirbeach é de réir na hInstitúide Náisiúnta um Shonraí agus Eolais (INEI).


Sutton, Dublin.
Is bruachbhaile cónaitheach ar an Taobh Thuaidh de Bhaile Átha Cliath, Éire, í Cill Fhionntain (Béarla: "Sutton"). Tá sé suite ag bun Bhinn Éadair. Tá an leithinis ar imeall thuaidh Chuan Bhaile Átha Cliath. Tá croílár beag tráchtála ag trasrian an bhóthair ag Sutton Cross.
Suíomh agus tíreolaíocht.
Marine Hotel, Crois Chill Fhionntain
Tá Sutton thart ar 12 ciliméadar ó lár Bhaile Átha Cliath agus is chomharsa é de Bhinn Éadair. Tá sé in aice le Baile Dúill agus Cois Bá. Tá sé suite ar an bpríomhbhóthar ó Bhaile Átha Cliath go Binn Éadair. Tá stáisiún DART aige ar an gCóras Iarnróid fo-uirbeacha, agus bealach Bhus Átha Cliath uimhir 31. Go stairiúil leagan Sutton go hiomlán ar an leithinis.
Tá dhá limistéar siopadóireachta i Sutton, Supervalu (Roimhe seo leis an t-ainm Superquinn) (a tháinig in áit an phictiúrlann áitiúil), agus Óstán na Mara (The Marine Hotel).
Is cuid den dáilcheantar é Sutton i nDáil Éireann Bhaile Átha Cliath Thoir Thuaidh. tá sé mar chuid den “Bhinn Éadair-Mullach Íde” toghlimistéar áitiúil i gComhairle Contae Fhine Gall.
Fóillíocht agus Gnéithe.
Tá go leor tránna timpeall Sutton. Tá seoltóireacht báidíní amach ó chósta, agus galf a bhaineann le Club Gailf Bhinn Éadair. Tá club rugby suite ag Bóthar an Stáisiúin. Tá 12 cúirteanna taobh amuigh sa Chleith Leadóige Sutton. (Is é an cúirt is mó le haghaidh scuaise sóisearach i bPoblacht na hÉireann).
Tá túr Martello sa braille fearainn. Is sé anois áit chónaí phríobháideach ag Red Rock. Bhí sé faoi úinéireacht an teaghlach Jameson Irish Whiskey uair amháin. Ba é an áit chónaithe de Albert Luykx fear gnó na Beilge. bhí clú ar, maidir le trialach arm na hÉireann. Ina dhiaidh sin ba é Óstán Teach Sutton, an t-ainm, agus ansin Sutton Castle Hotel. D’iompaígh é chun cónaithe príobháideacha sa bhliain 2003.
Tá siúl fada idir suíomh an tsráidbhaile Bhinn Éadair sean agus Teach Sutton.
Tá sruthanna beaga sa cheantar. Is iad, na srutháín Santa Sabina agus Carrickbrack a sreabhadh isteach an chósta ar Trá Sutton.
Education.
Tá trí bhunscoil i Sutton: the Burrow School,  St. Fintan's National School, the primary part of Sutton Park School, agus trí mheáin scoil: St. Fintan's High School (buachaillí), (a.k.a. Santa Sabina) (cáilíní) agus cud sinsearach de Sutton Park School (buachaillí agus cáilíní).
Creideamh.
Tá Eaglais Chaitliceach Rómhánach ag bun cnoc Bhinn Éadair.  Tá Eaglais Methodist ag acomhal Bhóthar an Teampaill agus Bóthar Bhinn Éadair.
Tá reilige phríomh Bhaile Átha Cliath suite i Sutton, ar b'ainm Naomh Fiontán, atá scoilte idir "sean" and "nua." Tá séipéal scriosta sa seanchuid, agus teachín choimeádaí tréigthe sa dara chuid.
Tá tobar beannaithe de Naomh Fionntán ar thalamh príobháideach.


Úránas.
Is é Úránas an seachtú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras. Ba é William Herschel a chonaic é den chéad uair i 1781. Ba é an réalteolaí Gearmánach Johann Bode a bhaist Úránas mar ainm air, dia na spéire anallód.
Tá trastomhas de 51,000 ciliméadar aige agus glacann sé 84 bliain de chuid an Domhain air turas amháin a dhéanamh timpeall na gréine. Bíonn sé beagnach 3,000 milliún ciliméadar ón Ghriain de ghnáth. Maireann an lá seacht n-uair an chloig déag. Tá 22 gealach ar a laghad aige. Hidrigin is mó atá san atmasféar agus léiríonn na pictiúir a tógadh le teileascóp ardchumhachta Keck II go mbíonn stoirmeacha fíochmhara ar an phlainéad. Tá fáinní timpeall ar an phlainéad mar atá ar Satarn. Tá Úránas claonta ar a thaobh timpeall 90 céim.


Carbhat cuachóige.
Cineál carabhait is ea carabhat cuachóige. Tá sé comhdhéanta de ribín fabraice ceangailte thart ar bhóna léine, i slí siméadrach sa tslí is gur féidir lúb a chruthú as dá taobh eile. Bíonn carabhait chuchóige réamhcheangailte ar fáil, ina bhfuil an bogha sainiúil fuaite agus téann banda timpeall ar an mhuineál agus greamaithe le chéile le fáiscín. Faigheann roinnt t "fáiscíní" réidh leis an bhanna ar fad, ina ionad bíonn siad greamaithe díreach ar an bhóna.
Féadfar carabhait chuachóige a bheith déanta as aon ábhar fabraice, ach déantar an chuid is mó as síoda, phoileistear, chadás, nó meascán de fabraicí. Tá roinnt fabraicí (m.sh., olann) i bhfad níos neamhchoitianta san charabhat chuchóige na sa gnáth charabhat-ceithre-láimh.
Tá comhionannas vótaí Bow nua-aimseartha ceangailte ag baint úsáide as knot shoelace coitianta, ar a dtugtar freisin ar an knot Bow gcúis.


Cath Grunwald.
Léaráid i "Chronik Berner" de chuid Diebold Schilling a thaispeánann cuid de Chath Grunwald. Tá na ridirí Teotanacha ag troid faoi na crosa dubha.
Troideadh Cath Grunwald, nó Céad Chath Tannenberg nó Cath Žalgiris, ar 15 Iúil, 1410 le linn Chogadh na Polainne-na Liotuáine-na dTeotanach. Threascair chomhghuaillíocht Ríocht na Polainne agus Ard-Diúcacht na Liotuáine, faoi stiúir an Rí Władysław II Jagiello (Jogaila) agus an tArd-Diúc Vytautas (Witold; Vitaŭt) faoi seach, comhghuaillíocht Ridirí Teotanacha na Gearmáine-na Prúise, faoi stiúir an Ardmháistir Ulrich von Jungingen. Maraíodh nó tógadh mar phríosúnaigh an chuid is mó de cheannaireachta na Ridirí Teotanacha. Cé gur chaill na ridirí an cath fuair siad an bua orthu siúd a chuir daingean s'acu i Marienburg (Malbork) faoi léigear agus níor chaill na ridirí mórán críoch de dheasca phróiseas na síochána a cuireadh i bhfeidhm le Síocháin Thorn (1411), le díospóidí críochach eile ag leanúint go dtí Conradh Mhelno, sa bhliain 1422. Níor éirigh leis na ridirí, áfach, a gcuid cumhachta a fháil ar ais, agus chuir an t-ualach airgeadais ar chúiteamh cogadh tús le coimhlintí inmheánacha agus le cor chun donais eacnamaíoch sna tailte faoi smacht na Ridirí. D'athraigh an cath cothromaíocht na cumhachta in Oirthear na hEorpa agus mharcáil sé teacht chun cinn Aontas na Polainne-Liotuáine mar fhórsa polaitiúil agus míleata ceannasach sa réigiún.
Ba é ar cheann de na cathanna is mó san Eoraip Mheánaoiseach agus glactar leis mar an bua is tábhachtaí i stair na Polainne, na Bealarúise agus na Liotuáine. D'úsáideadh é mar fhoinse finscéalta rómánsúla agus bróid náisiúnta, ag éirí ina shiombail níos mó sa streachailt in aghaidh ionróirí eachtracha. San 20ú haois d'úsáideadh an cath i bhfeachtais bolscaireachta na Naitsithe agus na Sóivéadach. Ach amháin le blianta beaga anuas thug staraithe faoi mheasúnú fuarchúiseach léannta ar an chath, chun na scéalta roimhe, a bhí iomlán difriúil óna chéile, a thabhair chun réitigh.


Colm Brophy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Colm Brophy. Tá sé ina bhall de Fine Gael.


Peter Burke.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Peter Burke. Tá sé ina bhall de Fine Gael.


Josepha Madigan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Josepha Madigan a rugadh ar 21 Bealtaine 1970 i gCarraig an tSionnaigh. Tá sí ina bhall de Fine Gael.


Kate O'Connell.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Kate O'Connell. Tá sí ina ball de Fine Gael.


Noel Rock.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Noel Rock. Tá sé ina bhall de Fine Gael.


Tom Neville (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Tom Neville. Tá sé ina bhall de Fine Gael.


John Brassil.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é John Brassil. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Declan Breathnach.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Declan Breathnach. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


James Browne.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é James Browne. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Mary Butler.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Mary Butler. Tá sí ina ball de Fianna Fáil.


Jackie Cahill.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Jackie Cahill. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Pat Casey.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Pat Casey. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Shane Cassells.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Shane Cassells. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Lisa Chambers.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Lisa Chambers. Tá sí ina ball de Fianna Fáil.


Jack Chambers.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Jack Chambers. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


John Curran.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é John Curran. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Pat the Cope Gallagher.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Pat the Cope Gallagher. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


John Lahart.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é John Lahart. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


James Lawless.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é James Lawless. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Aindrias Moynihan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Aindrias Moynihan. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Margaret Murphy O'Mahony.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Margaret Murphy O'Mahony. Tá sí ina bhall de Fianna Fáil.


Eugene Murphy.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Eugene Murphy. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Jim O'Callaghan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Jim O'Callaghan. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Kevin O'Keeffe.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Kevin O'Keeffe. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Fiona O'Loughlin.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Fiona O'Loughlin. Tá sí ina bhall de Fianna Fáil.


Frank O'Rourke.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Frank O'Rourke. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Anne Rabbitte.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Anne Rabbitte. Tá sí ina bhall de Fianna Fáil.


Eamon Scanlon.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Eamon Scanlon. Tá sé ina bhall de Fianna Fáil.


Niamh Smyth.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Niamh Smyth. Tá sí ina bhall de Fianna Fáil.


Pat Buckley.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Pat Buckley. Tá sé ina bhall de Shinn Féin.


Kathleen Funchion.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Kathleen Funchion. Tá sí ina ball de Shinn Féin.


Martin Kenny.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Martin Kenny. Tá sé ina bhall de Shinn Féin.


Denise Mitchell.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Denise Mitchell. Tá sí ina ball de Shinn Féin.


Imelda Munster.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Imelda Munster. Tá sí ina ball de Shinn Féin.


Carol Nolan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Carol Nolan. Tá sí ina ball de Shinn Féin.


Donnchadh Ó Laoghaire.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Donnchadh Ó Laoghaire. Tá sé ina bhall de Shinn Féin.


Louise O'Reilly.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Louise O'Reilly. Tá sí ina ball de Shinn Féin.


Maurice Quinlivan.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Maurice Quinlivan. Tá sé ina bhall de Shinn Féin.


Bríd Smith.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Bríd Smith. Tá sí ina ball den Chomhaontas Frith-Ghéire.


Kevin Moran (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Kevin Moran. Tá sé ina bhall neamhspleách den Dáil.


Michael Collins (polaiteoir).
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Collins. Tá sé ina bhall neamhspleách den Dáil.


Seán Canney.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Seán Canney. Tá sé ina bhall neamhspleách den Dáil.


Catherine Connolly.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála í Catherine Connolly. Tá sí ina ball neamhspleách den Dáil.


Michael Harty.
Is polaiteoir Éireannach agus Teachta Dála é Michael Harty. Tá sé ina bhall neamhspleách den Dáil.


Lisa the Veterinarian.
Chraol an cúígiú heipeasóid déag, Lisa the Veterinarian, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Márta, 2016. Scríobh Dan Vebber an eipeasóid seo. D'fhéach 3.09 milliún duine ar an eipeasóid.


Elisha Cuthbert.
Is aisteoir Ceanadach í Elisha Cuthbert a rugadh ar 30 Samhain 1982 i gCalgary, Alberta.


Satakunta.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Satakunta (Sualainnis: "Satakunda", Laidin: "Finnia Septentrionalis" nó "Satagundia"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Iardheisceart na Fionlainne, Pirkanmaa, an Ostrabóitne Theas agus an Ostrabóitne.
Is í Pori príomhchathair an réigiúin.


Iardheisceart na Fionlainne.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Iardheisceart na Fionlainne (Fionlainnis: "Varsinais-Suomi", Sualainnis: "Egentliga Finland"). Réigiún dátheangach atá ann agus é ag críochantacht leis na réigiúin eile Satakunta, Bun na Tabhastlainne, Oileáin Åland agus an Nualainn.
Is í Túrcú príomhchathair an réigiúin.
Bardais.
Roinntear Iardheisceart na Fionlainne ina 27 bardas, le stádas baile ag aon cheann déag dóibh.


John Kennedy Toole.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh i New Orleans, Louisiana ab ea John Kennedy Toole (17 Nollaig, 1937 – 26 Márta, 1969).


Sam Cooke.
Amhránaí Meiriceánach ab ea Samuel Cook (22 Eanáir, 1931 a rugadh é agus ar an 11 Nollaig, 1964 a fuair sé bás).


Otis Redding.
Amhránaí Meiriceánach ab ea Otis Ray Redding, Jr. (9 Meán Fómhair, 1941 a rugadh é agus ar an 10 Nollaig, 1967 a fuair sé bás).


Bun na Tabhastlainne.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Bun na Tabhastlainne (Fionlainnis: "Kanta-Häme"; Sualainnis: "Egentliga Tavastland"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Iardheisceart na Fionlainne, Pirkanmaa, Päijät-Häme agus an Nualainn.
Is í Hämeenlinna an chathair is mó.
Bardais.
Roinntear Bun na Tabhastlainne ina aon bhardas déag. Tá stádas cathrach/baile ag trí dóibh (sa chló trom).


An Chairéil Theas.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Chairéil Theas (Fionlainnis: "Etelä-Karjala"; Sualainnis: "Södra Karelen"; Rúisis: Южная Карелия). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Gleann Kymi, an tSabhóin Theas, an Chairéil Thuaidh agus an Rúis.
Is í Lappeenranta an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Roinntear an Chairéil Theas ina naoi mbardas. Tá stádas cathrach ag péire dóibh (sa chló trom).


Päijät-Häme.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Päijät-Häme (Sualainnis: "Päijänne-Tavastland"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile seo a leanas: an Nualainn, Bun na Tabhastlainne, Pirkanmaa, Lár na Fionlainne, an tSabhóin Theas agus Gleann Kymi.
Is í Lahti an phríomhchathair, agus í ar an gcathair is mó sa réigiúin chomh maith.
Bardais.
Roinntear Päijät-Häme ina naoi mbardas. Tá stádas baile/cathrach ag trí cinn acu (sa chló trom).


Gleann Kymi.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Gleann Kymi (Fionlainnis: "Kymenlaakso"; Sualainnis: "Kymmenedalen"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile an Nualainn, Päijät-Häme, an tSabhóin Theas agus an Chairéil Theas.
Is í Kouvola an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Roinntear Gleann Kymi ina seacht mbardas. Tá stádas baile/cathrach ag trí dóibh (sa chló trom).


An Ostrabóitne Theas.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Ostrabóitne Theas (Fionlainnis: "Etelä-Pohjanmaa"; Sualainnis: "Södra Österbotten"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Lár na hOstrabóitne, an Ostrabóitne, Pirkanmaa, Satakunta agus Lár na Fionlainne.
Is í Seinäjoki an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Tá an Ostrabóitne Theas roinnte ina seacht mbardas déag.


Lár na hOstrabóitne.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Lár na hOstrabóitne (Fionlainnis: "Keski-Pohjanmaa"; Sualainnis: "Mellersta Österbotten"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile an Ostrabóitne, an Ostrabóitne Thuaidh, Lár na Fionlainne agus an Ostrabóitne Theas.
Is í Kokkola an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Tá Lár na hOstrabóitne roinnte ina ocht mbardas. Tá stádas baile/cathrach ag péire dóibh (sa chló trom).


An Ostrabóitne.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Ostrabóitne (Fionlainnis: "Pohjanmaa"; Sualainnis: "Österbotten"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Lár na hOstrabóitne, an Ostrabóitne Theas agus Satakunta. Tá an Ostrabóitne ar cheann den phéire réigiún ina bhfuil móramh Sualainnise á labhairt ann (Oileáin Åland an ceann eile).
Is í Vaasa an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Tá an Ostrabóitne roinnte ina cúig bhardas déag. Tá stádas cathrach/baile ag sé cinn dóibh (sa chló trom).


John Irving.
Scríbhneoir Meiriceánach a rugadh in Exeter, New Hampshire is ea John Winslow Irving nó John Wallace Blunt, Jr (rugadh ar an 2 Márta, 1942).


Al Green.
Amhránaí Meiriceánach is ea Albert "Al" Greene (13 Aibreán, 1946 a rugadh é).


Greta Garbo.
Aisteoir Sualannach ab ea Greta Garbo nó Greta Lovisa Gustafsson (a rugadh ar an 18 Meán Fómhair 1905 agus fuair bás ar an 15 Aibreán 1990). Réalt i ré deireanach na scannán gan fhuaim agus Ré Órga Hollywood a bhí inti. Sa bhliain 1999 thug an American Film Institute an cúigiú háit di ar an liosta s'acusan de 50 banlaoch na scannán Meiriceánach.
Bhí páirt aici den chéad uair i scannán Sualannach sa bhliain 1924, mar atá, "Gösta Berlings saga". Thug sí a haghaidh ar Mheiriceá go gairid ina dhiaidh sin. I measc na scannán a chuir lena chlú bhí "Mata Hari" (1931), "Grand Hotel" (1932), agus "Camille" (1936). I ndiaidh an 28ú scannán aici, "The Two-Faced Woman", sa bhliain 1941, d'éirigh sí as an aisteoireacht.
Níor phós Garbo riamh. Bhí sí mór leis an aisteoir John Gilbert ar feadh bliain nó dhó ach bhí spéis níos mó aici sna mná. Chuir sí fúithi i gCathair Nua-Eabhrac agus ghlac sí saoránacht Mheiriceánach. Bailitheoir ealaíne agus infheisteoir ábalta í.


Phil Collins.
Amhránaí Sasanach ab ea Philip David Charles "Phil" Collins (30 Eanáir 1951 a rugadh é).


Pápa Alexander VI.
Bhí an pápa Alexander VI ina cheannaire ar an Eaglais Chaitliceach Rómhánach ó 11 Lúnasa 1492 go dtí lá a bháis, 18 Lúnasa 1503.
Tá Alexander VI ar cheann de na pápaí is conspóidí in aimsir an Renaissance. Admhaigh sé go raibh roinnt páistí aige lena bhean choibhche. Mar sin tháinig ceangal idir an shloinne iodálach Borgia agus an scaoilteacht i dtaca le cúrsaí collaíochta. Bhí baint aige freisin le caimiléireacht, calaois, sclábhaíocht agus finíochas ag an am céanna.
Ach ní raibh comharbaí Alexander VI níos fearr... bhí na peacaí céanna ag Sixtus V agus Uirbeach VIII. Mar sin, thosaigh an Reifirméisean sa bhliain 1530 chun deireadh a chur le camastaíl.
Teaghlach.
Rugadh Rodrigo Llançol (sa Chatalóinis) ar an 1 Eanáir 1431, i mbaile Xàtiva in aice València. Ba é a athair ná Jofré Llançol i Escrivà (nó Lanzol sa Chaistílis (an Spáinnis)).
Sa bhliain 1455, ceapadh a uncail ar thaobh a máthar, Alonso de Borja, mar phápa (Calixtus III). Bhí an chuid finíochais ar bun sa Róimh ag an am.
Tagairtí.
Alexander VI


Labhrás Mag Fhionnail.
thumb
Bá dhlíodóir, státaire Éireannach é Labhrás Mag Fhionnail (1852 - 17 Aibreán, 1923), nó Laurence Ginnell as Béarla.


Léimrás.
Cianrás capall ina mbíonn ar chapaill agus mharcaigh léim thar chliatha agus baic eile is ea léimrás. Is minic spuaiceanna eaglaisí nó séipéal ina bpointí tagartha sna rásaí céanna agus as sin a thagann an focal Béarla ar a leithéid de rás, "steeplechase". Thosaigh léimrásaí in Éirinn san 18ú haois agus chuir na Sasanaigh léimrásaí ar siúl ina dtír féin go luath san 19ú haois. Bíonn léimrásaí ann anois freisin san Astráil, i gCeanada, sa Fhrainc agus sna Stáit Aontaithe, gan an oiread sin béime go minic ar léim na gcliath.


Dmitry Itskov.
Is fiontraí Rúiseach é Dmitry Itskov. Is billiúnaí é agus bunaitheoir "New Media Stars", bunaithe ar an ngréasán meáin cuideachta. Bíonn aithne níos fearr ar Itskov mar bhunaitheoir Tionscnamh 2045, a bhfuil mar aidhm aige neamhbhásmhaireacht cibirniteach a bhaint amach faoin mbliain 2045.


Lá na Máithreacha.
Is lá saoire é Lá na Máithreacha (nó “Lá na Máthar” nó “Domhnach an Mháithreachais'"” ("Mothering Sunday" i mBéarla)) chun máithreacht agus máithreacha a cheiliúradh, sa dóigh is a cheiliúrann Lá na nAithreacha aithreacht. Tugtar bronntanais do mháithreacha ar fud an domhain ar Lá na Máithreacha.
Stair.
Sna Stáit Aontaithe Mheiriceá, ba í an Bhean Anna Jarvis a chur tús le Lá na Máithreacha. Bhí sí ag iarraidh go mbeadh Lá na Máthar aitheanta i Meiriceá ó 1905, an bhliain ina bhfuair a máthair féin bás. Ach ní raibh sé éasca
Síochánaí ab ea Ann Jarvis (máthair Anna) agus banaltra a thug aire do shaighdiúirí (in ainneoin cén taobh inar throid siad) sa chogadh cathartha. Bhunaigh sí clubanna ‘Lá na Máthar’ le caint a dhéanamh ar chúrsaí sláinte don phobal ar fad. Bhí a hiníon, Anna, ag iarraidh  ómós a thabhairt don obair a rinne a máthair agus leanúint ar aghaidh leis an obair sin.
Florence Thompson agus a páistí "Migrant Mother", 1936 sa Mheiriceá.
Lá na Máthar a bhí i gceist ag Anna. Ní Lá na Máithreacha. Agus sin a d’fhógair Wilson. Bhí Anna ag iarraidh go mbeadh an lá pearsanta. Ba chóir do gach clann rud éigin pearsanta a dhéanamh dá máthair féin. Cártaí a tharraingt, ní a cheannach. Nó litreacha a scríobh. Mar sin scríobh siad "Mother’s Day" agus ní "Mothers’ Day" sa Bhéarla ar an lá.
Bíonn daoine ar fud an domhain ag ceiliúradh "Mother’s Day" na laethanta seo ach ní ar an dáta céanna i ngach tír. Bhí tíortha áirithe ann ina raibh nós cosúil leis seo acu cheana féin. Shocraigh tíortha eile ina raibh cumhacht láidir ag Eaglais iontu ar dháta a roghnú le ciall faoi leith aige ar a bhféilire féin. Ina measc, Éire. An ceathrú Domhnach sa charghas a roghnaigh an Eaglais.
Féilire.
Titeann lá na máithreacha ar an ceathrú Domhnach le linn an Charghais i gcónaí in Éirinn agus sa Bhreatain.
I dtíortha eile, bíonn Lá na Máithreacha go hannamh ag amanna eile den bhliain.
Ach bhí an bua ag Anna Jarvis lena rogha don dara Domhnach i mBealtaine mar sin an lá in úsáid ag formhór na tíre ar an domhan (86 acu sa bhliain 2014).
Féach freisin.
Lá na nAithreacha


Henrikh Mkhitaryan.
Is imreoir sacair Airméanach é Henrikh Hamleti Mkhitaryan (Airméinis: Հենրիխ Համլետի Մխիթարյան, IPA: hɛnˈɾiχ məχitʰɑˈɾjɑn) a rugadh ar 21 Márta 1989 i Yerevan na hAirméine. Imríonn sé le Borussia Dortmund mar imreoir ionsaithe lár na páirce agus mar chaptaen ar fhoireann náisiúnta na hAirméine.


Conor McGregor.
Is trodaí proifisiúnta Éireannach UFC é Conchúr Antóin Mac Gréagóir a rugadh ar 14 Iúil 1988. "The Notorious" an leasainm atá air.
Luathshaol.
Is as Croimghlinn i mBaile Átha Cliath é ó dhúchas.
D’fhreastail sé ar Ghaelscoil Choláiste de hÍde, Tamhlacht, agus ar Ghaelcholáiste Chois Life i Leamhcán ina dhiaidh sin.


Israel Kristal.
Ba é Israel Kristal (1903-2017) an fear is sine ar domhan (112 bliain d’aois) tar éis bás Yasutaro Koide ar an 11 Márta 2016. Fuair Kristal bás ar an 11 Lúnasa 2017.
Rugadh Israel Kristal sa Pholainn ar an 15 Meán Fómhair sa bhliain 1903 - 11 august 2017. Ba Ghiúdaigh iad a mhuintir. Mhair Israel Kristal tríd an gCéad Chogadh Domhanda agus an Dara Cogadh Domhanda. Chaith sé tréimhse sa champa géibhinn a bhí ag na Gearmánaigh ag Auschwitz-Birkenau. Fuair a bhean chéile bás in Auschwitz.
I measc na daoine eile is sine ar domhan, in aois a chéid agus níos mó: Susannah Mushatt Jones, Kathleen Hayes Rollins Snavely.


Susannah Mushatt Jones.
D’éirigh Susannah Mushatt Jones (6 Iúil 1899 – 12 Bealtaine 2016) an duine is sine ar domhan uair a d’éag Jeralean Talley ar an 17 Meitheamh 2015. Rugadh í ar 6 Iúil sa bhliain 1899 in Alabama, Meiriceá.
I measc na ndaoine eile is sine ar domhan, in aois a chéid agus níos mó: Kathleen Hayes Rollins Snavely, Israel Kristal.


Maria Sharapova.
Is imreoir leadóige í Maria Sharapova. Is Rúiseach í agus rugadh í ar 19 Aibreán 1987. Bhuaigh sí an comórtas leadóige i Wimbledon sa bhliain 2004 agus bhuaigh sí Craobhchomórtas Oscailte Leadóige na Fraince i 2012 agus arís i 2014 agus bhuaigh sí Oscailte na hAstráile i 2008 agus Oscailte i Nua Eabhrac i 2006. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 173.
Sa bhliain 2016, theip ar Maria Sharapova i dtriail drugaí spóirt san Astráil. Ar na meáin chumarsáide dúirt sí go raibh brón uirthi go ndearna sí an botún seo.


Independents 4 Change.
Is páirtí polaitiúil Éireannach é Independents 4 Change (Gaeilge: Neamhspleáigh ar son an Athraithe; Independents for Equality Movement a bhíodh orthu roimhe seo) a cláraíodh sa bhliain 2014. Ar na baill thofa tá Mick Wallace, Clare Daly, Joan Collins, agus Tommy Broughan.


Lár na Fionlainne.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Lár na Fionlainne (Fionlainnis: "Keski-Suomi"; Sualainnis: "Mellersta Finland"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Päijät-Häme, Pirkanmaa, an Ostrabóitne Theas, Lár na hOstrabóitne, an Ostrabóitne Thuaidh, an tSabhóin Thuaidh agus an tSabhóin Theas.
Is í Jyväskylä an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Tá Lár na Fionlainne roinnte ina 23 bardas. Tá stádas cathrach/baile ag sé cinn dóibh (sa chló trom).


An Chairéil Thuaidh.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Chairéil Thuaidh (Fionlainnis: "Pohjois-Karjala"; Sualainnis: "Norra Karelen"; Rúisis: Северная Карелия). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile Kainuu, an tSabhóin Thuaidh, an tSabhóin Theas, an Chairéil Theas agus an Rúis.
Is í Joensuu an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Tá an Chairéil Thuaidh roinnte ina trí bhardas déag.


An tSabhóin Thuaidh.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an tSabhóin Thuaidh (Fionlainnis: "Pohjois-Savo"; Sualainnis: "Norra Savolax"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile an Chairéil Thuaidh, Kainuu, Lár na Fionlainne, an tSabhóin Theas agus an Ostrabóitne Thuaidh.
Is í Kuopio an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Tá an tSabhóin Thuaidh roinnte ina naoi mbardas déag. Tá stádas cathrach ag sé cinn dóibh (sa chló trom).


Baltimore Technologies.
Bhí Baltimore Technologies gnólacht slándála idirlín mór le rá na Éireann. Bhí an gceanncheathrú lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Bhí sé liostaithe ar an Stocmhalartán Londan. Bhí sé go hachomair mar chuid den Innéacs 100 FTSE le linn 2000.
Stair.
Bunaíodh an Chuideachta i 1976 ag Michael Purser. Tógadh é sa bhliain 1996 ag foireann arna maoiniú ag Dermot Desmond agus faoi stiúir Fran Rooney. I mí na Nollag 1998, ghlac Zergo Limited an comhlacht, cuideachta sa Ríocht Aontaithe a bhí liostaithe ar an Stocmhalartán Londan. Tar éis na fála d’athraigh Zergo an t-ainm go dtí Teicneolaíochtaí Baltimore agus Ceapadh Rooney POF de chuid na cuideachta cumaiscthe. Faoi cheannaireacht Rooney, d’fhás Baltimore go tapaidh, trí fhás orgánach agus trí shraith éadálacha ardphróifíle. Sa bhliain 1999 liostaithe an comhlacht ar an NASDAQ agus bhí ardú ar phraghas an sciari luach le linn an borradh idirlíon. Bhí an gnó deimhniú digiteach mar uirlis ríthábhachtach chun cur ar chumas e-Thráchtáil. Léirigh an Chuideachta fás nach beag i ndíolacháin agus caipitlithe margaidh. Bhí sé ina FTSE 100 gnólacht le caipitlithe margaidh d’US13 billiún$. Mar sin féin, tar éis Tuairt an Stoc Mhargaidh i Márta 2000, thit roinnt an phraghas.
D’éirigh Rooney as a phost mar Phríomhfheidhmeannach i mí Iúil 2001 agus thosaigh an cogadh tairiscinteach chun an Chuideachta Ceapadh Bijan Khezri POF. Bhí sé ina iar-Stiúrthóir Teicneolaíochtaí Baltimore. Uair amháin bhí sé i gceannas ar na margaí caipitil airgeadais  Agus a d’fhág an cuideachta maidir l’easaontais le Fran Rooney sa bhliain 2000. Ceapadh é ina POF. Ba é an fhoireann bhainistíochta nua a dhíoltar na haonaid ghnó éagsúla i sraith de táthcheangail. Faoi mhí na Nollag 2003, díoladh an gnó IEP a Betrusted; Díoladh an gnó fíordheimhnithe do Hewlett Packard; Mar thoradh ar sin chas an Chuideachta isteach i mblaosc airgid. I Márta 2004 d'fhógair an bord go raibh intinn acu chun bogadh isteach sa ghnó fuinneamh glan le foireann ard-phróifíle de na príomhchúiseanna le Stiúrthóirí.
Tréigeadh an plean i Meitheamh 2004 Ba é an ciste alpaire "Acquisitor Sealúchais Beirmiúda" a fuarthas go leor scaireanna chun smacht a ghlacadh ar an t-airgead. I mí Feabhra 2005 is é Acquisitor Baltimore a bhí díliostaithe ó Stocmhalartán Londan agus scoilteadh na páirtithe éagsúla laistigh d’Acquisitor.
Bhí an chuideachta liostaithe ar an Margadh Infheistíochta Malartach ag deireadh mí Feabhra 2006, faoin tsiombail BLM. I mBealtaine 2006, d'eisigh an chuideachta rites CGB. Déantar cur síos ann straitéis an Chomhlachta a bheith ina gnó seirbhísí airgeadais."
Tógadh an Chuideachta ar láimh ag Oryx Ciste Fáis Idirnáisiúnta i mí Iúil 2006.
Faisnéis eile.
Bhuaigh Sarah Flannery, Eolaí Óg na hEorpa na Bliana as a chur i láthair ar an algartam Cayley-Purser. Bhí sé bunaithe ar obair a dhéantar sí le taighdeoirí Baltimore, le linn an t-intéirneacht gearr leis an gcuideachta. Is é an t-algartam atá ainmnithe i ndiaidh Michael Purser.


Fran Rooney.
Fear gnó agus abhcóide dlí a rugadh sa bhliain 1956 atá in Fran Rooney, chomh maith le himreoir agus iar-bhainisteoir do Chumann Peile na hÉireann.
Gairm peile.
D'imir sé le haghaidh Shamrock Rovers, agus Home Farm agus St Patrick’s Athletic. Traenáil sé na foirne peile agus peil Ghaelach. Lean sé peil a imirt agus bhí sé ina bhainisteoir peile. Bhí sé ina bhainisteoir ar fhoireann peile náisiúnta na mban Phoblacht na hÉireann ó 1986 - 1992.
Dlí agus gnó gairme.
Nuair a d'fhág Rooney an scoil chuaigh sé go dtí earnáil Rialtas na Éireann. D'imir sé rólanna éagsúla sna hearnálacha Poist, Teileachumarsáide agus um Eitlíocht Shibhialta. Chaith sé 16 bliain ann, agus oideachas a chur leis féin páirtaimseartha.
Is iad Desmond, Rooney agus Michael Smurfit a fuarthas Baltimore Technologies. Bhí Rooney POF insna blianta 1996-2001. Sa bhliain 1998 shínigh Bill Clinton agus Bertie Ahern déileáil Thráchtáil Leictreonach le húsáid an teicneolaíocht Baltimore. Faoi cheannaireacht Rooney ag Baltimore, rinneadh roinnt cumaisc rathúla, chun bheith ina chomhalta den FTSE 100, agus a bhí liostaithe go rathúil ar an NASDAQ.Bhí Baltimore Technologies Cuideachta na Bliana, 1998 agus 2000. Sa bhliain 2000, bronnadh an tUasal Rooney Fear gnó na Bliana. Ba í Máire Mhic Giolla Íosa, (Mary McAleese), Uachtarán na hÉireann, i láthair, a bhronn air a chuid dhámhachtain. Ba é Fiontraí na Bliana, Banc na hÉireann, sa bhliain 2001. I mí Iúil 2001, scor Rooney Baltimore Technologies.
Bhí sé ina Phríomhoifigeach Feidhmiúcháin ar Chumann Sacair na hÉireann ó Bhealtaine 2003 go dtí Samhain 2004.


St Anthony's parish, Clontarf (Roman Catholic).
Bunaíodh Paróiste Chaitliceach Rómhánach Naomh Antaine i gCluain Tarbh sa bhliain 1966. Is é an tEaglais Naomh Anthony de Padua, a tógadh sa bhliain 1975, an eaglais pharóiste, a tháinig in áit an Eaglais sine Naomh Anthony (iar séipéal--de mhaolú) suite idir é agus an fharraige. Ba é seo an séipéal níos sine roimhe Halla an Bhaile Chluain Tarbh, le linn na tréimhse ghearr, nuair a bhí an ceantar ionchorpraíodh mar bhaile, faoi rialú na gCoimisinéirí áitiúla, go príomha, úinéirí talún mór agus lucht gnó, agus is struchtúr cosanta.
Glacann an pharóiste sa chuid de Chluain Tairbh ó acomhal Bhóthar Bhinn Éadair le Bóthar Chluain Tarbh, ag dul ó dheas ó Pharóiste Cill Easra, agus ansin ag scoilteadh na ceantair ar feadh líne Ascaill an Chaisleáin. Áirítear leis seo atá ceantar stáisiún na nGardaí, limistéar miondíola tánaisteach agus dúichí nós Seafield.
Bhí, uair amháin, tobar beannaithe, laistigh de theorainneacha an pharóiste, ainmnithe i ndiaidh Naomh Philip nó Naomh Denis. Lonnaithe i gcomharsanacht an Bhóthar Dreapaí, níl sé seo le feiceáil a thuilleadh.


2007 OR10.
Is é 2007 OR10 uimhir 25 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 1,440 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 MS4.
Is é 2002 MS4 uimhir 34 de réadanna anGhrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 995 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Orcus.
Is é Orcus uimhir 35 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas de 917+/- 25 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin. Tá gealach aige darbh’ ainm Vanth.


Vanth.
Is é Vanth uimhir 100 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas de tuairim is 380 km aige. Is gealach d’Orcus é.


Salacia.
Is é Salacia uimhir 36 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú na 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 AW197.
Is é 2002 AW197 uimhir 37 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2003 AZ84.
Is é 2003 AZ84 uimhir 38 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 GV9.
Is é 2004 GV9 uimhir 39 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Varda.
Is é Varda uimhir 40 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Glaotar 174567 Varda agus 2003 MW12 mar ainmneacha eile air freisin. Tá trastomhas de 705 +/- 78 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá tréan-fhéidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin. Tá satailít amháin aige darbh’ ainm Ilmare a bhfuil trastomhas de tuairim is 320 – 360 km agus a bhfuil ina uimhir 101 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid.


2005 UQ513.
Is é 2005 UQ513 uimhir 41 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2005 RN43.
Is é 2005 RN43 uimhir 43 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 UX25.
Is é 2002 UX25 uimhir 44 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 917 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2006 QH181.
Is é 2006 QH181 uimhir 46 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2007 JJ43.
Is é 2007 JJ43 uimhir 47 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Chaos.
Is é Chaos uimhir 48 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2007 UK126.
Is é 2007 UK126 uimhir 49 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2010 KZ39.
Is é 2010 KZ39 uimhir 50 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 XA192.
Is é 2004 XA192 uimhir 51 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2010 RF43.
Is é 2010 RF43 uimhir 52 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 TC302.
Is é 2002 TC302 uimhir 53 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2005 RM43.
Is é 2005 RM43 uimhir 54 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 XR190.
Is é 2004 XR190 uimhir 55 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 NT33.
Is é 2004 NT33 uimhir 56 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2001 UR163.
Is é 2001 UR163 uimhir 57 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


(455502) 2003 UZ413.
Is é (455502) 2003 UZ413 uimhir 58 de réadanna anGhrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 TY364.
Is é 2004 TY364 uimhir 59 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2010 VK201.
Is é 2010 VK201 uimhir 60 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2008 ST291.
Is é 2008 ST291 uimhir 61 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2010 RE64.
Is é 2010 RE64 uimhir 62 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2010 FX86.
Is é 2010 FX86 uimhir 63 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 XV93.
Is é 2002 XV93 uimhir 64 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 650 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 PR107.
Is é 2004 PR107 uimhir 66 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2003 VS2.
Is é 2003 VS2 uimhir 68 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2003 QX113.
Is é 2003 QX113 uimhir 69 de réadanna anGhrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2004 PF115.
Is é 2004 PF115 uimhir 72 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2010 TY53.
Is é 2010 TY53 uimhir 73 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


(471288) 2011 GM27.
Is é 2011 GM27 uimhir 74 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2006 HH123.
Is é 2006 HH123 uimhir 75 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h- abhacphláinéad é freisin.


2010 TJ.
Is é 2010 TJ uimhir 76 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


(445473) 2010 VZ98.
Is é (445473) 2010 VZ98 uimhir 77 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2011 FW62.
Is é 2011 FW62 uimhir 78 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


(471143) 2010 EK139.
Is é 2010 EK139 uimhir 80 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2005 TB190.
Is é 2005 TB190 uimhir 81 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


1999 DE9.
Is é 1999 DE9 uimhir 82 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2003 FY128.
Is é 2003 FY128 uimhir 83 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


1998 SN165.
Is é 1998 SN165 uimhir 84 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níos faide ná fithis Neiptiúin agus tá sé ina bhall den Chrios Cuiper. Chonaic A. Gleason é den chéad uair ar 23 Feabhra 1998 agus é ag obair do Réadlann Steward, cuid d'Ollscoil Arizona. Is réad tras-Neiptiúnach é agus b'fhéidear gur abhacphláinéad é freisin.


2002 KX14.
Is é 2002 KX14 uimhir 85 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2000 YW134.
Is é 2000 YW134 uimhir 86 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Biden.
Is é Biden uimhir 87 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 VR128.
Is é 2002 VR128 uimhir 88 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 WC19.
Is é 2002 WC19 uimhir 89 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Huya.
Is é Huya uimhir 90 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Hyglea.
Is astaróideach é Hyglea agus é ina uimhir 91 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian sa Chrios Astaróideach mar atá níós sia ná sin de Mars agus níos lú na sin de Iúpatar. Tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


(469306) 1999 CD158.
Is é 1999 CD158 uimhir 92 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 512 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Proteus.
Is gealach de Neiptiún é Proteus agus é ina uimhir 93 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 420 km aige.


2005 QU182.
Is é 2005 QU182 uimhir 94 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 420 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


(469372) 2001 QF298.
Is é 2001 QF298 uimhir 95 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 420 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


1996 GO21.
Is é 1996 GO21 uimhir 96 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 420 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Cuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


2002 CY248.
Is é 2002 CY248 uimhir 99 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas níos lú ná 420 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian níós sia ná sin de Neiptiún agus tá sé ina bhall de’n Chrios Chuiper. Is réad tras-Neiptiúnach é agus tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin.


Barbie.
Is bábóg phlaisteach agus chluimhrithe í Barbie, deanta ag Mattel, Inc, lonnaithe in El Segundo, California. Chuaigh an chéad bhábóg Barbie ar an margadh ar an 13 Feabhra 1959 (costas $3 ag an am).
Is féidir leaganacha difriúla de Barbie a cheannach, mar shampla “Barbie Ard”, “Barbie Bheag” agus mar sin de.
Cáineadh.
Tá a lán daoine míshásta le Barbie ó dhearadh fisiciúil na mbábóg. Ceapann siad nach bhfuil corp nádúrtha aici agus níl a corp cosúil leis an gcorp atá ag an gcuid is mó de dhaoine.


Charlie Hebdo.
Is iris sheachtainiúil í le cartúin pholaitiúla "Charlie Hebdo" i bPáras, An Fhrainc.
Sceimhlitheoireacht.
Ar an 7 Eanáir 2015 tharla ionsaí sceimhlitheoireachta san oifig "Charlie Hebdo". Fuair aon duine dhéag bás agus bhí ar a laghad deichniúr gortaithe. Mharaigh na deartháireacha Said agus Chérif Kouachi na daoine mar cheap siad go raibh an iris i mbun diamhasla, de bharr na bpictiúr maslach den fháidh Mahamad a bhí foilsithe acu, srl. Déantar magadh go minic faoin gcreideamh Ioslámach ar an nuachtán. Foilsítear cartúin mhagúla faoin gcreideamh Ioslámach ar "Charlie Hebdo" go minic.


An tSabhóin Theas.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an tSabhóin Theas (Fionlainnis: "Etelä-Savo"; Sualainnis: "Södra Savolax"). Tá sé ag críochantacht leis na réigiúin eile an tSabhóin Thuaidh, an Chairéil Thuaidh, an Chairéil Theas, Gleann Kymi, Päijät-Häme agusLár na Fionlainne. Tá an tSabhóin Theas suite i gcroílár cheantar na lochanna, ceantar ina bhfuil an loch is mó sa tír - Loch Saimaa.
Is iad Mikkeli agus Savonlinna na bailte is mó.
Bardais.
Tá an tSabhóin Theas roinnte ina ceithre bhardas déag. Tá stádas cathrach ag trí cinn dóibh (sa chló trom).


Oileáin Åland.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea Oileáin Åland (Sualainnis: "Södra Savolax", Fionlainnis: "Ahvenanmaa"). Oileánra atá ann agus é suite ar bhéal na murascaille sa Mhuir Bhailt. Réigiún féinrialaitheach atá ann agus an t-aon cheann ina labhraítear Sualainnis amháin.
Is í Mariehamn an phríomhchathair agus an chathair is mó.
Bardais.
Cuimsíonn na h-oileáin sé bhardas déag.


Stáisiún traenach Léim an Bhradáin, Droichead Louisa.
Is é Droichead Louisa stáisiúin iarnróid i Léim an Bhradáin, Contae Chill Dara, Éire. Tá sé ar cheann de dhá stáisiún i Léim an Bhradáin, an ceann eile Léim an Bhradáin Chonfaí. Is iad an dá stáisiún atá suite ar an bhealach comaitéireachta ó Bhaile Átha Cliath go Maigh Nuad. Tá sé ar cheann de na stáisiúin sa líonra Iarnród Éireann ina bhfuil an foirgneamh stáisiún suite díreach os cionn an ardáin, ar dhroichead (Leannan an stáisiún traenach i nDún Laoghaire an dearadh céanna).
Stair.
A 29000 Class DMU (29020) on a Western Commuter service to Maynooth
Ainmníodh an stáisiún “Droichead Louisa agus Léim an Bhradáin” nuair a d'oscail sé ar 1 Meán Fómhair, 1848. Bhí aithne an stáisiún go simplí mar Léim an Bhradáin ó 1851, go dtí go gcuirfear tús le stáisiún traenach "Léim an Bhradáin Chonfaí" sa bhliain 1990.
Rinneadh uasghrádú ar an stáisiún le dhá ardáin, mar chuid den tionscadal uasghrádaithe Comaitéireachta Iarthair sna 2000í luatha. Ag an am céanna bhí sé tógtha chun freastal ar mhíchumas. Tá an foirgneamh stáisiún roimhe seo ina dteach cónaithe. Tá foirgneamh an stáisiúin, "bloc coincréite" sna 1980í, as úsáid. It is the only remaining station building of this style from the 1980s after re-opening the Western Commuter line.


Laplainn na Fionlainne.
Ceann de réigiúin na Fionlainne is ea an Laplainn (Fionlainnis: "Lappi"; Sáimis Thuaidh: "Lappi"; Sualainnis: "Lappland"; Rúisis: Лапландия). Tá sé ag críochantacht leis an réigiún eile an Ostrabóitne Thuaidh ó theas, chomh maith le Contae Norbotten sa tSualainn, Contae Finnmark agus Contae Troms san Iorua, agus Murmansk Oblast agus Poblacht na Cairéile sa Rúis.
Rovaniemi an phríomhchathair agus an chathair is mó.


An Grianchóras (Céad réadanna is mó).
Na réadanna is mó sa Ghrianchóras
Is iad an Ghrian, na pláinéid, na hastaróidí,na h-abhacphláinéid agus na gealaigh agus abhaic oighreata a chumann na réadanna is mó sa Ghrianchóras. Is féidir fo-ghasraí a chumadh freisin amhail Réadanna tras- Neiptiúnacha, Centaurí agus plútóidí. Is ‘’’Réad tras- Neiptiúnach’’’ é réad a bhfuil fithis grianda níos mó ná sin de Neiptiún aige agus aithnítear abhacphláinéad amháil Plúton nó Eris mar aon le abhaic oighreata nach bhfuil ina n-abhacphláinéid de bharr nach sféarúil iad.. Faoi láthair is ionann le chéile iad réadaí thar Neiptiún agus réadaí a bhfuil sa Chrios Kuiper.
Seo liosta de na Réadanna is mó sa Ghrianchóras in órd a méid, a bhfuil aithne ag an IAU orthu.
1. An Ghrian, 2. Iúpatar, 3. Satarn, 4. Úránas, 5. Neiptiún, 6. An Domhain, 7. Véineas, 8. Mars, 9. Ganymede,10. Tíotán, 11. Mearcair, 12. Callisto, 13. Io, 14. An Ghealach, 15. Europa,16. Triotán,17. Eris, 18. Plútón, 19. Haumea, 20. Titania, 21. Rhea, 22. Oberon, 23. Iapetus, 24. Makemake, 25. 2007 OR10, 26. Charon,27. Umbriel,28. Ariel,29. Dione,30. Quaoar,31. Tethys,32. Sedna, 33. Ceres, 34. 2002 MS4, 35. Orcus,36. Salacia, 37. 2002 AW 197, 38. 2003 AZ84, 39. 2004 GV9, 40. Varda, 41. 2005 UQ513,42. Dysnomia, 43. 2005 RN43, 44. 2002 UX25, 45. Ixion, 46. 2006 QH181,47. 2007 JJ43, 48. Chaos, 49. 2007 UK126, 50.2010 KZ39, 51. 2004 XA192, 52. 2010 RF43,53. 2002 TC302, 54. 2005 RM43, 55. 2004 XR190, 56. 2004 NT33, 57. 2001 UR163, 58. 2003 UZ413, 59. 2004 TY364, 60. 2010 VK201, 61. 2008 ST291, 62. 2010 RE64, 63. 2010 FX86, 64. 2002 XV93,65. Pallas, 66. 2004 PR107,67. Vesta,68. 2003 VS2, 69. 2003 QX113, 70. Enceladus, 71. Varuna, 72. 2004 PF115,73. 2010 TY53,74. 2011 GM27,75. 2006 HH123,76. 2010 TJ,77. 2010 VZ98,78. 2011 FW62,79. Miranda,80. 2010 EK139,81. 2005 TB190,82. 1999 DE9,83. 2003 FY128,84. 1998 SN165,85. 2002 KX14,86. 2000 YW134,87. Biden,88, 2002 VR128,89. 2002 WC19,90. Huya,91. Hyglea, 92. 1999 CD158,93. Proteus,94. 2005 QU182,95. 2001 QF298,96. 1996 GO21,97. Mimas, 98. Hi’aka, 99. 2002 CY248,100. Vanth.


Triotán.
Is é Tríotán uimhir 16 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. S'é an ghealach is mó de'n phláinéad Neiptiún é.Tá trastomhas de 2,706 km aige. glaotar Neiptiún 1 mar ainm air freisin.
Fionnadh Triotán ar an 10ú Deireadh Fomhar 1846 ag William Lassell.
10384000000 km3 nó 1.0384 x 10^10 km3
0.779 m/s2 (0.0794 g) (0.48 den Ghealach)
5 lá, 21 ua, 2 noim, 53 soic
1.4–1.9 Pa (1/70000 de mhéid an Domhan)


Céad réadanna is mó sa Ghrianchóras.
Na réadanna is mó sa Ghrianchóras
Is iad An Ghrian, na pláinéid, na hastaróidí,na h-abhacphláinéid, na gealaigh agus abhaic oighreata a chumann na réadanna is mó sa Ghrianchóras. Is féidir fo-ghasraí a chumadh freisin amhail Réadanna tras-Neiptiúnacha, Centaurí agus plútóidí. Is Réad tras-Neiptiúnach é réad a bhfuil fithis grianda níos mó ná sin de Neiptiún aige agus aithnítear abhacphláinéid amhail Plútón nó Eris mar aon le abhaic oighreata nach bhfuil ina n-abhacphláinéad|abhacphláinéid de bharr nach sféarúil iad.. Faoi láthair is ionann le chéile iad Réad that-Neiptiúnach|réadaanna thar Neiptiún agus réadanna a bhfuil sa Chrios Kuiper.
Seo liosta de na Réadanna is mó sa Ghrianchóras in órd a méid, a bhfuil aithne ag an IAU orthu.


Iapetus.
Is é Iapetus uimhir 23 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Is é an triú satailít is mó de Shatarn é.


Pallas.
Is astaróideach é Pallas agus é ina uimhir 65 de réadanna an Ghrianchórais in ord a méid. Tá trastomhas de 512 +/- 6 km aige. Tá a fhithis thart ar an ghrian sa Chrios astaróideach mar atá níós sia ná sin de Mars agus níos lú na sin de Iúpatar. Tá féidearthacht ann go h-abhacphláinéad é freisin de bharr a chuma sféarach.
Íomha ultraviolat de Pallas tógtha ag an teileascóp Spásach Hubble i 2007.


Hi’aka.
Is é Hi'iaka uimhir 98 de réadanna an Grianchórais in ord a méid. Tá trastomhas de níos lú ná 420 km aige. S'é an ceann is mó dé'n dhá shatailít a bhfuil i bhfithis thart ar an abhacphláinéad Haumea. S'é Namaka an t-ainm atá ar an ghealach níos lú eile.
Haumea agus an dá shatailít atá aici, mar a samhlaíodh d'ealaíontóir iad.


Namaka.
S'é Namaka an ceann níos lú de'n dhá ghealach atá ag an abhacphláinéad Haumea. Tá trastomhas de 170 km aige. S'é Hi'iaka an t-ainm atá ar an ghealach níos mó eile.
Haumea agus an dá shatailít atá aici, mar a samhlaíodh d'ealaíontóir iad.


James Lennon.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é James Lennon (bás 13 Lúnasa 1958).


Paul Galligan.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Paul Galligan (20 Meitheamh 1888 – 14 Nollaig 1966).


Brian O'Higgins.
Ba pholaiteoir agus fhile Éireannach le Sinn Féin é Brian O'Higgins (1 Iúil 1882 – 3 Márta 1963). Bhain sé úsáid as an ainm Brian na Banban freisin.


Liam de Róiste.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Liam de Róiste (1882 – 15 Bealtaine 1959).


James Walsh.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é James Walsh (20 Feabhra 1880 – 30 Samhain 1948).


David Kent.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é David Kent (bás Samhain 1930).


Patrick O'Keeffe.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Patrick O'Keeffe (1881 – 20 September 1973).


Diarmuid Lynch.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Diarmuid Lynch (10 Eanáir 1878 – 9 Samhain 1950).


Seán Hayes.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Seán Hayes (bás 1941).


Joseph O'Doherty.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Joseph O'Doherty (1891 – 10 Lúnasa 1979).


Peter J. Ward.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Peter J. Ward (1 Samhain 1891 – 6 Eanáir 1970).


Joseph Sweeney.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Joseph Sweeney (13 Meitheamh 1897 – 25 Samhain 1980).


Philip Shanahan.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Philip Shanahan.


Frank Lawless.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Frank Lawless (10 Deireadh Fómhair 1870 – 16 Aibreán 1922).


Deasún Mac Gearailt (Desmond FitzGerald).
Ba réabhlóideach Éireannach é Deasún Mac Gearailt (Desmond FitzGerald i mBéarla) (13 Feabhra 1888 – 9 Aibreán 1947) agus file, poiblitheoir polaitiúil agus polaiteoir de chuid pháirtí Chumann na nGaedheal, leis.
Luathshaol.
Rugadh Deasún Mac Gearailt in Forest Gate, West Ham, Essex in 1888 agus baisteadh Thomas Joseph FitzGerald air. Ba iad Patrick Fitzgerald (1831–1908), saothraí ó dheisceart Thiobraid Árainn, agus Mary Anne Scollard (1847–1927) ó Chaisleán, Contae Chiarraí, a thuismitheoirí. D’athraigh sé a ainm agus é sna déaga agus roghnaigh sé an t-ainm níos rómánsúla “Desmond”, nó “Deasún”. Tháinig sé go hÉirinn den chéad uair in 1910. Bhí sé ina mhac léinn in St Bonaventure's.
I Londain, bhí sé ina bhall den ghrúpa filí agus scríbhneoir darbh ainm "an grúpa Tour Eiffel", lena n-áirítear Ezra Pound, T.E. Hulme, F.S. Flint agus scríbhneoir Éireannach eile, Joseph Campbell. Fuair an grúpa a ainm as an bialann ina thionóladh na cruinnithe, bialann an Tour Eiffel in Soho. I mhí Aibreáin 1908, thóg Florence Farr agus Mac Gearailt Ezra Pound go dtí cruinniú an ghrúpa, eachtra a chur tús le caidreamh as a tháinig an grúpa Imagist níos déanaí.
Saol Pósta agus Clann.
In 1911 phós Mac Gearailt, Caitliceach Rómhánach, Maedhbh nic Chonaill (Mabel Washington McConnell) (1884–1958), iníon John McConnell, díolacháin fuisce ó Bhéal Feirste, agus gariníon de chuid fheirmeoir Preispitéireach ó chúlchríoch na cathrach. D’fhreastail sí ar Ollscoil na Banríona, Béal Feirste, agus bhí an ábhar spéise céanna aici sa Ghaeilge is a bhí ag Mac Gearailt; bhuail sí air den chéad uair ag seimineár teanga i Londain. Chónaigh siad sa Fhrainc sular aistrigh siad go Ciarraí i mí an Mhárta 1913. Le linn an tréimhse seo chuaigh sé leis an ngrúpa aos dána, the Imagists. Bhí ceithre clainne acu: Desmond (1912–1987), Pierce (1914–1986), Fergus (1920–1983) agus Garret (1926–2011).
Náisiúnaí na hÉireann.
Ghlac Mac Gearailt ballraíocht in Óglaigh na hÉireann in 1914 agus d’eagraigh sé buíonn Óglaigh i gContae Chiarraí. Agus é ina thimire, bhí air druileáil a dhéanamh fiú leis na hearcaigh ba lú oiriúnach. Ní raibh sé sásta leis sin óir b’fhear lán moráltachta araíonachta é. Bhí an eagraíocht faoi bhrú an-mhór ag an am: díbríodh roinnt mhaith dá gceannairí i mí Iúil 1915 faoin Acht um Chosaint na Ríochta 1914. Ghlac Mac Gearailt an ról a bhí ag de Blaghd roimhe sin. Ghearradh pionós príosúin air de bharr óráid a thug sé i gcoinne earcaíochta le linn an Chéad Chogadh Domhanda. Ina sála sin, dhíbríodh as Ciarraí é agus d’aistrigh go Contae Chill Mhantáin é. Ba fhear fíormheasartha sprionlaithe é Mac Gearailt, agus d’fhág sé sin, chomh maith leis a chúlra Angla-Normanach, gurbh phearsa de chuid na gluaiseachta a tharraing míghean air féin. Mhothaigh sé amhail is nár thug a cheannairí aird ar a chás féin. Le linn gabháltas Ard-Oifig an Phoist san Éirí Amach 1916, nochtaigh sé a thuairim, “bhí mearbhall orm faoin meon a raibh ann go ginearálta maidir leis an slándála.” Ag buacphointe na troda, bhí sé í gcroílár an dóiteáin ar thug dúshlán mór do gharastún Ard-Oifig an Phoist. Agus é ina dhuine a bhí i gcónaí amhrasach, léiríonn Mac Gearailt, a bhí i gceannais ar chiondálacha, ina chuimhní cinn den Éirí Amach 1916 an chur ag gluaiseacht tobann gan choinne a tharla, agus ansin tuairiscíonn sé ar staid agus caoi iadsan a bhí fós in Ard-Oifig an Phoist, ceanncheathrú na réibiliúnach. Cé gur minic a chuirtear síos ar an Éirí Amach mar chineál íobairt fola i gcuntais éagsúla, pléann Mac Gearailt an réasúnaíocht leathan taobh thiar de leis an gceannasaí Pádraig Mac Piarais, agus le Joseph Plunkett a thaisteal go dtí an Ghearmáin ag iarraidh cúnamh in 1915. Mheas siadsan go mbeadh an bua ag an Ghearmáin sa Chéad Chogadh Domhanda agus go mbeadh suíochán ag Éire sa chomhdháil síochána a dtiocfadh i sála deireadh an Chogaidh dá mba rud é go mairfeadh an Éirí Amach trí lá nó níos mó. Cé gur bhfógair siad Poblacht na hÉireann san Éirí Amach in 1916, mheas siad go mbeadh gá ann cuireadh a thabhairt don mhac ba óige de shliocht an Khaiser, Joachim, a bheith i gcoróin ar nuaríocht athchóirithe na hÉireann, ríocht ina mbeadh Gaeilge mar theanga laethúil na ndaoine.
Scaoileadh saor Mac Gearailt in 1918 nuair a toghadh é ina Fhesire Shinn Féin i ndáilcheantar Pembroke-Baile Átha Cliath. Cheapadh é mar Stiúrthóir Poiblíochta tar éis thionóil an Chéad Dáil in 1919, agus chuaigh sé leis an nuachtán "Nationality" ar dtús, ag glacadh cúraim a bhí ag Laurence Ginnell roimhe, nuair a gabhadh eisean. Luaigh Mac Gearailt sa chéad tuairisc a chur sé faoi bhráid na Dála gurb é ‘an bolscaireacht an príomhmhodh a bhí againn chun poiblíocht a dhéanamh.’ Bhí deacracht aige tionchar a bheith aige ar an bpreas Briotanach, a scaoil amach nuacht ag baint le hÉire timpeall an domhain, den chuid is mó.
I mí Bhealtaine 1919 chuaigh Erskine Childers, cara agus comhghleacaí de chuid Mhic Gearailt go Versailles, ag súil le páirt a ghlacadh sa Chomhdháil Síochána a thionóladh ann. Tharla gur tháinig níos mó cantail agus frustrachas go leanúnach ar Childers ann de réir a chéile mar gheall ar an mheon mhursanta a bhí ag an mBreatain maidir le saoirse na hÉireann. Chuir Mac Gearailt tús le míméagraf darbh ainm "Achoimriú Seachtainiúil Ghníomhartha Forrántachta de chuid an Namhad" i mhí Iúil, 1919. Faoi mhí na Samhna chuir sé féin agus Childers tús le foilsiú an "Irish Bulletin". Lean leo ar feadh dhá mhí is fiche ag scaoileadh amach bolscaireacht faoi choireanna a rinne Sasana chun borradh a chur faoi inchreidteacht na Dála agus inchreidtheacht Shinn Féin, freisin. D’ainneoin an ghearán a rinneadh sa Dáil in 1920 nárbh leor an méid a bhí sna liostaí sin, tharla gur chuir an móiminteam laistiar den Roinn Bolscaireachta mearbhall ar a gcomhraic. Le linn Cogadh na Saoirse in Éirinn (1919-21) d’éirigh leis an "Bulletin" poiblíocht a chur amach maidir le aidhmeanna Phoblacht na hÉireann sa domhan mór agus níos mó rath á bhaint amach acu leis de réir a chéile, agus d’éirigh leo deireadh a chur leis an baoil a bhí ann go n-athródh an cogadh go coimhlint ní b’fhairsinge. Agus straitéis á dreachadh aige chun Chúige Uladh a choimeád, chreid Earnán de Blaghd, ceannródaí lucht na Poblachtach, go mbeadh imshuí uafásach amach is amach do Bhéal Feirste dá mba rud é go gcuirfí in áit é. Os a choinne sin, d’iarr Seán Mac an tSaoi ar fhreagra a fháil ar an gceist sin, a mheas sé gurbh cogadh díothaithe a bhí ann i gcoinne an náisiúnachais; bhí “arm cumhachtach an imshuí” ann gurbh fhéidir leo a úsáid, de réir a argóint. Bhí a lán poblachtaigh i gcoinne an imshuí: D’fhógair Mac Gearailt gurb ionann imshuí agus “vótáil ar son na deighilte”. Bhí an cuma ar an scéal go raibh ag éirí le Roinn [poiblíochta] na Dála an ceann is fearr a fháil ar lucht an Chaisleáin, nach raibh in ann a scéal a chur i bhfeidhm ar an bpobal, sa chogadh bolscaireachta. Chuir ina luí ar an Rúnaíocht gurbh fhiú leanúint ar aghaidh leis an Bulletin nuair a nascadh a gcuid páipéar agus ábhar i gcreach. Gabhadh ar Mhac Gearailt i mhí an Mhárta 1921, ach scaoileadh saor é arís. Déanach i mí Lúnasa 1921 rinne Éamon De Valera athrú maidir le ballraíocht an Chomh-aireacht, agus níor éirigh le Mac Gearailt aireacht a bheith aige, cé gur ainmníodh é mar Aire Poiblíochta in áit Childers. Ba dhuine de na Teachtaí Dála é a rinne iarracht, nár éiríodh leis, De Valera a áitiú le bheith ina bhall den fhoireann idirbheartaíochta a sochródh an Conradh Angla-Éireannach arna síniú ar an 6 Nollaig.
Aire Rialtais.
Bhí Mac Gearailt ar son an Chonartha. Ar an 30 Lúnasa 1922, ceapadh é mar an tAire Gnóthaí Seachtracha den Rialtas Sealadach Dheisceart Éireann. Ba cuid den Ríocht Aontaithe í Deisceart Éireann ar an dáta arna ceapadh é. Agus, mar gheall air sin, is aisteach an rud é go raibh Aire Gnóthaí Seachtracha sa Rialtas. Is é an fáth gur tharla an rud neamhghnách seo ná gurbh rialtas idirthréimhseach a bhí ann. Bhunaíodh Saorstát Éireann ar an 6 Nollaig 1922.
Chuir Mac Gearailt iarratas isteach ar son na hÉireann le haghaidh ballraíocht Chonradh na Náisiún, i litir a scríobhadh ar an 17 Aibreán 1923.[17] Ghlacadh leis an iarratas sin, agus d’éirigh le hÉire ballraíocht a bhaint amach an bliain dár gcionn. D’fhreastail Mac Gearailt ag na Comhdháil Impiriúla ar son an stáit nua, freisin. In 1927 ceapadh é ina Aire Cosanta. I ndiaidh bhriseadh an rialtais in 1932, lean sé leis mar TD go dtí 1938. Toghadh é mar sheanadóir i Seanad Éireann, agus lean sé leis mar ionadaí sa Seanad go dtí gur éirigh sé as a ghairm mar pholaiteoir in 1943.
Sliocht.
Bhí duine dá mhac, Gearóid Mac Gearailt ina Aire Gnóthaí Eachtracha sna 1970í, dála a atharsan, agus ceapadh é mar Thaoiseach dhá uair sna 1980í.
Fuair Deasún Mac Gearailt bás ar an 9 Aibreán 1947 i mBaile Átha Cliath, agus é 59 mbliana d’aois.


Seoirse Gabhán Ó Dubhthaigh.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Seoirse Gabhán Ó Dubhthaigh (21 Deireadh Fómhair 1882 – 10 Meitheamh 1951).


Seosamh Mac Craith.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Seosamh Mac Craith (1887 – 1 Márta 1966).


Michael Staines.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Michael Staines (1 Bealtaine 1885 – 26 Deireadh Fómhair 1955). Rugadh é i mBaile Uí Fhiacháin, Contae Mhaigh Eo, an sráidbhaile a mháthair Margaret, agus áit a raibh a athair Edward ag fónamh mar  Oifigeach Constáblacht Ríoga na hÉireann (RIC).
Bhí Staines ina bhall den Bhráithreachas Phoblacht na hÉireann (IRB). Shuigh sé ar a Comhairle Uachtarach 1921-1922. Bhí sé ina Cheathrúnach Ginearálta in Ardoifig an Phoist i rith Éirí Amach 1916 agus imtheorannaíodh é níos déanaí lena ceannaircigh eile ag gcampa coinneála Frongoch. Seirbheáladh na fir le horduithe imtheorannú faoin acht Cosanta an Réimse, 1914,
Bhí amhras orthu maidir le h’onóir a chur chun cinn, nó cabhair a thabháirt maidir le ceannairc armtha i gcoinne a Shoilse". Chiallaigh sé sin nach raibh aon muirear a ghearras, ní raibh aon láithreas os comhair na cúirte, agus ní raibh aon pléadálacha a rinneadh. Nuair a bhí an iar Ceannfort J.J. O'Connell curtha chuig Príosún Reading ar an an 30ú Meitheamh,
Toghadh Staines mar Cheannfort na bpríosúnach. Rinne W.J. Brennan-Whitmore cur síos ar Staines mar: "oifigeach an-éifeachtach a thuill grá agus meas ó gach aon phríosúnach a bhí ann.” Bhí iarrachtaí ann chun fir a choinscríobh i bhFrongoch d’Arm na Breataine. Ba é seo foinse tromchúiseach easaontais idir na príosúnaigh agus údaráis an champa. Bhraith na príosúnaigh go raibh sé áiféiseach a bheith ag súil go mbeadh na reibiliúnaithe Éireannacha a bheith toilteanach chun troid a dhéanadh ar son an Bhreatain agus an Choróin. Lena chois sin bhí siad buartha go bhféadfadh glacadh coinscríobh i Frongoch a bhéadh réamhbheart ar thabhairt isteach coinscríobh in Éirinn. Bhí thart ar seasca fir i Frongoch a bhí ina chónaí sa Bhreatain Mhór roimh an Éirí Amach, agus dá réir sin meastar go mbeadh siad faoi dhliteanas i leith coinscríobh. Maidir le ceist an aitheantais, ghlac Staines le post láidir. Rinne W.J. Brennan-Whitmore trácht ar an staid deacair ina bhfuil go bhfuarthas Staines féin. D'iarr sé ar Cheannfort Campa, Colonel F.A. Heygate-Lambert, má raibh súil aige, na príosúnaigh as a gcuid comrádaithe, a aithint le haghaidh seirbhís mhíleata in Arm na Breataine. D’fhreagair Heygate-Lambert go raibh sé de dhualgas ar na ceannairí, na fir a aithint, chun gach críche. D’fhreagair Staines, má aithníonn siad na fir le haghaidh seirbhíse míleata, bheadh siad cosúil díreach le spiairí agus faisnéiseoirí.
Ar a scaoileadh saor ó himtheorannú i Frongoch, chomhoibrigh sé le hÉamon de Valera, James Ryan, Eamonn Duggan agus le daoiní eile maidir le bunaithe an Dearbhaithe Éire Nua Cuideachta Bhailiú, i gcur chun cinn maidir leis an pholasaí Shinn Féin, airgead a shuncáil in Éirinn. Toghadh é mar Stiúrthóir do Sholáthar do Shinn Féin ar 27ú Deireadh Fómhair 1917. Toghadh é mar Bhall na Parlaiminte, Sinn Féin, don dáilcheantar Naomh Michan, Baile Átha Cliath, ag an 1918ú olltoghchán. D'fhreastail sé ar Dháil Éireann, ag obair go dlúth leis an taobh dlíthiúil an rialtais, chomh maith leis a bheith ina seanóir Bhardas Bhaile Átha Cliath. Atoghadh é sa bhliain 1921 agus 1922 do dháilcheantar Bhaile Átha Cliath Thiar-Thuaidh. Níos déanaí d’fhreastal sé i Seanaid an Saorstát.
Bhí sé ina bhall de Bhord Ospidéal Galar-Intinne, Ghráinseach Uí Ghormáin. Is dócha gurb é meabhairithe níos fearr mar an chéad choimisinéir an Gharda Síochána.D’éireoidh an Garda Síochána gan harm, gan uimhreacha,
Ach amháin ar a údarás morálta mar seirbhísigh na ndaoine." Ceaptha in Aibreán 1922, bhí ar a chúlú ó Iosta Chill Dara le linn Ceannairc an Ghárda Síochána ag earcaigh, an mhí dár gcionn. Cuireadh Eoin Dubhthaigh in áit Staines mar choimisinéir i mí Mheán Fómhair 1922. Roimh bhunú an Gharda, ghníomhaigh Staines agus Dubhthaigh mar idirchaidrimh idir an RIC agus Póilíní Poblachtach na hÉireann le linn an Sos Cogaidh a tharla roimh an Chonradh Angla-Éireannach.
Tagairtí.
Михал Орела 15:04, 2 Aibreán 2016 (UTC)


Thomas Kelly.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Thomas Kelly (13 Meán Fómhair 1868 – 20 Aibreán 1942).


Seán O'Mahony.
Ba pholaiteoir Éireannach le Sinn Féin é Seán O'Mahony (1864 – 28 Samhain 1934).


Paul Daniels.
Draíodóir Sasanach ab ea Newton Edward Daniels nó Paul Daniels mar ab fhearr aithne air ar an stáitse (6 Aibreán 1938 – 17 Márta 2016). Rugadh in South Bank, Middlesbrough, Sasana é. D'éag sé in Wargrave, Berkshire.
Bhain sé clú idirnáisiúnta amach lena shraith teilifíse úd, "The Paul Daniels Magic Show", a taispeánadh ar an BBC ó 1979 go 1994. Aithnítear é as a mhana "You'll like this... not a lot, but you'll like it".
Tháinig sé sa 13ú háit le Ola Jordan ar an ochtú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2010.


Debbie McGee.
Is láithreoir Sasanach de phór na hÉireann í Debra "Debbie" Ann McGee (a rugadh ar an 31 Deireadh Fómhair 1958).


2017 sa scannán.
Is liosta é seo eachtaí scannán sa bhliain 2017.


Amhrán na Mara (scannán).
Is beochan é Amhrán na Mara nó "Song of the Sea", a rinne an comhlacht cartúin Cartoon Saloon (lonnaithe i gCill Chainnigh) sa bhliain 2014. Tá an scéal foilsithe mar leabhar freisin.
An Scéal.
Tá an plota bunaithe ar scéal rúndiamhair na selchidh ("selkies"), mná a thiontaíonn ina rónta. Tógann an scannán inspioráid ó Bhanrónta miotaseolaíocha bhéaloideas na hÉireann, neacha a chónaíonn mar rónta san fharraige ach mar dhaoine ar thalamh.
Leanann an scéal eachtraí an phríomhcharachtair Saoirse (an leanbh-rón deireanach) agus a deartháir Ben. Téann na gasúir ar thuras iontach isteach i ndomhan draíochta na finscéalaíochta ársa atá ag dul i léig in iarracht filleadh ar a mbaile cois farraige. "Tugtar le fios ag tús an scannáin gur cailleadh máthair Shaoirse dá droim agus, cé go bhfuil sí sé bliana d’aois, ní labhrann sí focal. Tá sí ina cónaí ar oileán mara lena deartháir agus a hathair, atá i bhfeighil an tí solais. Tagann an tseanmháthair ar cuairt chucu go minic agus bíonn ag tathaint orthu i rith an ama an t-oileán a thréigean agus bualadh fúthu sa gcathair. Nuair atá an bheirt ógánach ar deoraíocht sa gcathair níos faide anonn sa scannán, éalaíonn siad leo agus tugann siad aghaidh ar a bhfód dúchais. Fan na slí bíonn eachtraíocht leis an slua sí, ulchabháin, Macha, Mac Lir agus go leor eile nach iad".
Léiriú.
Tá guthanna Lisa Hannigan, Lucy O’Connell, Fionnula Flanagan, Brendan Gleeson, Pat Shortt, David Rawle, Jon Kenny, Liam Hourican agus Colm Ó Snódaigh le cloisteáil sa scannán. Tá cuid de na haisteoirí céanna i gceist sa leagan Béarla agus Gaeilge, mar shampla na piardaí móra Brendan Gleeson agus Fionnuala Flanagan san áireamh.
Ceol.
Is iad Kíla, in éineacht leis an chumadóir Bruno Coulais, a chum an ceol. I measc na rianta ar an fhuaimrian tá an t-amhrán Gaeilge, "Amhrán na Farraige", atá á chanadh ag an amhránaí clúiteach Lisa Hannigan. Tá an t-amhrán Gaeilge seo mar chuid den fhuaimrian sa leagan Béarla.
Tá an fuaimrian foilsithe mar CD agus tá an bheochan le fáil mar DVD freisin.
Duaiseanna.
Bhí "Amhrán na Mara" ainmnithe ar gearrliosta amháin (an catagóir ‘’Scannán Beochana is Fearr’’) do dhuaiseanna na Oscars sa bhliain 2015.


Oulu.
Cathair agus bardas sa réigiún Fionlannach siúd an Ostrabóitne Thuaidh is ea Oulu (Sualainnis: "Uleåborg"). Is í Oulu príomhchathair an réigiúin agus an chathair is mó i dtuisceart na Fionlainne ó thaobh daonra de.
Eascraíonn ainm na cathrach ón abhainn Oulujoki agus ón loch Oulujärvi.


Gochūmon wa Usagi Desu ka?
Is anime (beochan Seapánaigh) agus manga é "Gochūmon wa Usagi Desu ka?" (Seapáinis:, "Ar Iarr Tú Coinín?", giorrúchán: "Gochiusa") ó 2011 ag Koi. Foilsíodh é i "Manga Time Kirara MAX" le comhlacht foilsitheoireachta Hōbunsha. Is scéal faoi chailín a oibríonn i gcaifé i mbaile Francach (b'fhéidir Colmar nó Strasbourg é).


Agnetha Fältskog.
Amhránaí Sualannach is ea Agnetha Åse Fältskog (5 Aibreán 1950 a rugadh í). Bhíodh sí ina ball den ghrúpa ABBA.


Britt Ekland.
Is aisteoir Sualannach í Britt-Marie Eklund, a rugadh ar an 6 Deireadh Fómhair 1942.


Ingrid Bergman.
Aisteoir Sualannach ab ea Ingrid Bergman nó Greta Lovisa Gustafsson (a rugadh ar an 29 Lúnasa 1915 – 29 Lúnasa 1982.


The Marge-ian Chronicles.
Chraol an séú heipeasóid déag, The Marge-ian Chronicles, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Márta, 2016. Scríobh Brian Kelley an eipeasóid seo. D'fhéach 3.07 milliún duine ar an eipeasóid.


Sophia Loren.
Is aisteoir Iodálach í Sophia Loren, a rugadh mar Sofia Villani Scicolone ar an 20 Meán Fómhair 1934.


Mind of Mine.
Is é "Mind of Mine" an chéad albam ón popceoltóir Sasanach Zayn. Bhí sé scaoilte é ar an 25 Márta, 2016.


Ceannairc an Churraigh.
Tharla Ceannairc an Churraigh ar an 20 Márta 1914 i gCampa an Churraigh, príomh-bhunáit Airm na Breataine in Éirinn ag an am. Bhagair go leor oifigeach i mBialann Ceannt na nOifigeach, sa champa, éirí as seachas déanamh de réir orduithe dul i mbun gnímh mhíleata in aghaidh Óglaigh Uladh.
Réitíodh an ghéarchéim nuair a ghéill Rialtas na Ríochta Aontaithe, a mhaígh gur míthuiscint a bhí ann agus nach raibh sé i gceist riamh forneart armtha a úsáid chun aghaidh a thabhairt ar fhrithbheartaíocht Aontachtaithe Uladh i gcoinne Rialtais Dúchais.
Léiriú.
Ag croílár na géarchéime bhí an tslí le déileáil leis na hAontachtaithe a bhí in aghaidh an Bhille Rialtais Dúchais a bhí le rith ina dhlí go luath.
Pointe ama lárnach i stair na hÉireann agus na Breataine a bhí ann, nuair a bhagair na fórsaí armtha gan déanamh de réir thoil na parlaiminte agus rialtais an lae.


Daniel Craig.
Is aisteoir Sasanach é Daniel Wroughton Craig (a rugadh ar an 2 Márta 1968).


Comhdháil Phálás Buckingham.
a> a bhaint amach agus cogadh cathartha a sheachaint.
Is éard a bhí i gceist le Comhdháil Phálás Buckingham, sa bhliain 1914, ná an Chomhdháil a ghair an Rí Seoirse V ar cheannairí Pháirtí Parlaimint na hÉireann agus Aontachtóirí na hÉireann, plé a dhéanamh ar na pleananna le haghaidh Rialtais Dúchais in Éirinn, agus ar mhaithe le cogadh sibhialta a sheachaint.
De thoradh an chuiridh seo, bhuail na ceannairí Náisiúnacha agus Aontachtacha le chéile don chéad uair i gcomhdháil lena chéile.
Cúlra.
Ón bhliain 1870 ar aghaidh, bhí feachtas ar bun ag ceannairí náisiúnacha na hÉireannach ag Westminster, go háirithe ag Charles Stewart Parnell, Rialtas Dúchais (féinriail réigiúnach) a bhaint amach in Éirinn. Bhí ceannairí Aontachtaithe na hÉireann, áfach, glan i gcoinne an éilimh, mar go raibh eagla orthu go bhfulaingeodh siad leatrom faoin pharlaimint i mBaile Átha Cliath, ar a mbeadh Náisiúnaí-Caitlicigh i gceannas uirthi. An chosaint deiridh chun cosc a chur ar Rialtas Dúchais, do na hAontachtaithe, ba ea an chumhacht a bhí ag Teach na dTiarnaí reachtaíocht a chrosadh. Leis an tromlach ionsuite de chuid an Pháirtí Coiméadach, i bhfábhar na nAontachtaithe Uladh, bhain na Tiarnaí feidhm as an Bhille um Rialtas na hÉireann 1893 a chrosadh.
De thoradh ar laghdú ar a gcumhachtaí, faoin Acht Parlaiminte 1911, chaill an Tiarnaí an cumas chun Billí a chrosadh. Sa bhliain 1912 chuir rialtas H. H. Asquith an Triú Bille Dúchais chun tosaigh. Faoin Acht Parlaiminte, d'fhéadfadh na Tiarnaí bloc a chur ar Bhille le haghaidh trí sheisiún. Mar thoradh air sin, rith an bille trí Thithe an Pharlaimint i ndeireadh báire, agus fuair sé an t-aontú ríoga i lár na bliana 1914.
Spreag an bhagairt go mbeadh an Bille an uair seo ina dhlí agóidí i measc na nAontachtaithe. Chinn ceannairí an fhreasúra, an Páirtí Coimeádach, an "Cárta Buí" a imirt: sa bhliain 1886, d'inis an Tiarna Randolph Churchill slógadh "Ulster will fight and Ulster will be right." Sa bhliain 1912 bhagair an ceannaire Andrew Bonar Law tacaíocht a thabhairt do pé cur chuige a glacadh na hAontachtaithec, cibé acu dlíthiúil nó mídhleathach, chun cosc a chur ar an Bhille um Rialtas na hÉireann 1914.
Tharla smuigléireacht gunnaí neamhdhleathach, ar dtús, i measc aontachtaithe (ag Latharna) agus, ina dhiaidh sin, náisiúnaithe (ag Binn Éadair), agus d'eagraigh an dá thaobh ollghluaiseachtaí mhílíste (Óglaigh Uladh agus Óglaigh na hÉireann faoi seach). Ag tabhairt aghaidh ar bhaol an chogaidh chathartha, chinn an rí Seoirse V - Éirefhileach láidir ó a laethanta mar oifigeach cabhlaigh, bunaithe i gCorcaigh - ar idirghabháil a dhéanamh chun stop a chur ar an chogadh cathartha a bhí ag bagairt agus ghlac sé an chéad chéim, gan tosaíocht, cuireadh a thabhairt do cheannairí an dá phobail, chomh maith le rialtas na Breataine, bualadh le chéile sa Phálás i gcomhair na comhdhála.
An Chomhdháil.
Bhailigh an chomhdháil le chéile i bPálás Buckingham idir an 21 agus 24 Iúil 1914. Cé go raibh ceist an rialtais dúchais ar an chlár oibre pholaitiúil ó na 1870í, ba é í seo an chéad uair a raibh chomhdháil fhoirmiúil shíochána gairmthe a bhain le Náisiúnaithe agus Aontachtaithe araon. I measc iad siúd a bhí i lathair bhí an Príomh-Aire H H Asquith, Lloyd George, ceannaire Pháirtí Parlaimint na hÉireann Seán Mac Réamainn, agus a ionadaí, Seán Diolún, ar thaobh eile den tábla bhí ceannaire Chomhaontas Aontachtaithe na hÉireann, Edward Carson mar aon le Bonar Law, James Craig agus an Tiarna Lansdowne. Bhí Spéicéir Theach na dTeachtaí i gceannas.
"I have rarely felt more helpless in any particular affair, an impasse with unspeakable consequences, upon a matter which to English eyes seems inconceivably small and to Irish eyes immeasurably big. Isn't it a real tragedy?"
Cuireadh an chomhdháil ar sheal i ndiaidh trí lá gan comhaontú. Thug gach taobh le fios, áfach, gur gníomh dearfa agus fóntago a bhí inti, le hAontachtaithe agus Náisiúnaithe, don chéad uair riamh, i gcomhrá dáirír lena chéile i dtreo an eagla agus an fhaitís a bhí acur ar a chéile a laghdú. tháinig tuiscint theoranta chun cinn idir Carson agus na Náisiúnaithe á má rud é go raibh Ulaidh le bheith fágtha amach, gur chóir don Chúige teacht isteach nó fanacht amuigh ina n-iomláine.
Bhain eachtraí san Eortaip na cosa ó na cainteanna, Beagán le cois míosa, bhí tús curtha leis an An Chéad Chogadh Domhanda, agus cuiradh an tAcht um Rialtais Dúchais ar fionraí i gcaitheamh an chogaidh. Bheadh iarracht eile le teacht ar réiteach le Ulaidh gan rath le linn Choinbhinsiún na hÉireannna 1917-1918. Chonacthas gur cur amú ama an chomhdháil seo, mar gheall ar an easpa toraidh a táirgeadh aisti.
Tionchar fadtéarmach.
Tugann an eachtra seo, smaoineamh an Rí óstáil uile-pháirtí a chur ar bun, chun cuimhne iarracht rialtas cumhachtroinnte a chur ar bun i dTuaisceart Éireann agus deireadh a chur leis na Trioblóidí, Comhaontú Sunningdale sna 1970í, agus na hidirbheartaíochtaí a tháirg Comhaontú Bhéal Feirste ag deireadh na 1990í.
Idirghabhálacha an Rí Seoirse V ar Éirinn, ina dhiaidh sin.
Chuir an Rí Seoirse V a ladar féin isteach ar roinnt ócáidí ina dhiaidh sin ar Éirinn. Sa bhliain 1920 thug sé le fios go raibh sé in aghaidh iompar na nDúchrónach, fórsa paramhíleata, a bhí in úsáid ag Rialtas na Breataine le linn Chogadh na Saoirse, agus é i mbun idirghabháil neamhthorthúil chun Thomáis Mhic Churtáin a shábháil nuair a bhí sé ar stailc ocrais. Tar éis an tAcht Rialtais na hÉireann 1920 a bheithe rite, rinne sé achainí phaiseanta i gcomhair athmhuintearais in Éirinn agus é i mbun Parlaimint Thuaisceart Éireann a oscailt sa bhliain 1921, a chuir leis an ghlaoch ar son sos comhraic idir Phoblacht na hÉireann agus Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus Éireann, agus an bealach a réiteach don Chonradh Angla-Éireannach.
Sa bhliain 1932 mhaoiligh sé an t-achrann idir Uachtarán ar Ard-Chomhairle Shaorstát Éireann Éamon de Valera agus Seanascal Shaorstát Éirinn James McNeill ag áitiú ar de Valera a iarratas ar McNeill a bhriseadh as a phost a tharraingt siar. Chuaigh McNeill ar luathscor. D'admhaigh de Valera ina dhiaidh sin go raibh cáineadh rialtas na hÉireann gan údar.


Jason Bateman.
Is aisteoir Meiriceánach é Jason Kent Bateman, a rugadh ar an 14 Eanáir 1969.


Liosta de na aoi-réaltaí The Simpsons.
Is é "The Simpsons" an tsraith bheoite Mheiriceánach is fadsaolaí riamh. Is liosta é seo de na aoi-réaltaí The Simpsons.


Olivia de Havilland.
Is aisteoir Sasanach í Olivia Mary de Havilland (a rugadh i dTóiceo, an tSeapáin ar an 1 Iúil 1916).


Altair.
S’é Altair (α Aquilae, α Aql) an réalta is gile sa réaltbhuíon Aquila agus an dara réalta déag is gile i spéir na hoíche. Tá sé sa néall–G i láthair na huaire. Is réalta Cineál A de’n phríomh ord é Altair a bhfuil ollméid radharcach fhollasach de 0.77 aige agus é ina cheann de trí rinn an Triantáin Samhraidh. Is iad an beirt rinn eile ná Deneb agus Vega. Tá sé faoi 16.7 solasbhlianta (5.13 parsoic) ón Domhain agus is ceann de na réaltaí is goire dúinn atá infhéicthe do|’n súil nocht.
Rothlaíonn Altair go tapaidh, le luas ag an mheánchiorcal de tuairim is 286 clm/s. Nochtaigh staidéar leis an Palomar Triail-leaba Trasnamhéadar nach bhfuil Altair sféarúil ach go bhfuil sé maol treascartha ag na mólanna de bharr a ard ráta imrothlaithe. Dhearbhaigh staidéir trasnamhéadaracha eile le teileascóip iolracha ag oibriú san fhodhearg an feiniméan seo.
Réaltmhéadracht.
Luas gathach −26.1 ± 0.9[3] clm/s
cianfhad 16.73 ± 0.05 (5.13 ± 0.01
Mionphointí.
Imtharraingt dhromchlach (log g) 4.29 cgs
Luas rothlaithe (v sin i) 240[5] clm/s
Atair, α Aquilae, α Aql, Alpha Aquilae, Alpha Aql, 53 Aquilae, 53 Aql, BD+08°4236, FK5 745, GCTP 4665.00, GJ 768, HD 187642, HIP 97649, HR 7557, LFT 1499, LHS 3490, LTT 15795, NLTT 48314, SAO 125122, WDS 19508+0852A.[3][8][9]


John Milton.
File, poileimiceoir agus státseirbhíseach de chuid Chomhlathas Shasana ab ea John Milton (9 Nollaig 1608 – 8 Samhain 1674. Aithnítear é inniu as an dán eipiciúil úd i véarsaíocht gan rím "Paradise Lost" (1667) thar aon ní eile.


Ciste bhultúr.
Is é ciste bhultúr maide ciste nó cothramas príomháideach a chuirrean airgead ar fuilleamh i bhfiacha a mheastar a bheith an-lag nó atá le tarlú in achomaireacht, ar a dtugtar urrúis suaite. Is iad na fuilleamhóirí, a fháil an brabús trí cheannach nó fiachas ar phraghas lascainithe, ar mhargadh tánaisteach. Ansin úsáideann siad modhanna iomadúla méid níos mó ná an praghas ceannaigh a fháil. I measc na féichiúnaithe atá cuideachtaí, tíortha, agus daoine aonair.
Bhí rath ag cistí bhultúr chun gníomhartha i gcoinne rialtais féichiúnaí ceannasach. Is gnách a réiteach leo roimh an díolachán éigeantach forghníomhaitheach. Déantar lonnaíochtaí de ghnáth, ar lascaine san airgeadra crua nó áitiúil nó i bhfoirm eisiúint fiachais nua. I gcás amháin a bhain le Peiriú, faoi bhagairt den sórt sin a urghabháil íocaíochtaí le creidiúnaithe eile an éascaitheora ceannasach.
Stair.
Bhí bailiú fiach ceannasach annamh suas go dtí na 1950í nuair a bhí teoranta ar an díolúine ceannasach maidir le heisitheoirí rialtais. Tá stair fhada maidir le mainneachtana ceannasacha. Cuireadh i bhfeidhm é do chreidiúnaithe tráchtála le saoirse ó phionós. Dá réir sin, thosaigh gníomhaíochtaí bailithe, fiach ceannasach, sna 1950í. Sampla amháin: an reo na cúlchistí óir na Brasaíle i seilbh na Cúlchiste Feidearálach.
Mar gheall ar dhlíthe champerty agus a chothabháil, ba é infheistíocht i bhfiachas ceannasach, le hintinn teorainn a chuir ar an ghnóthú. Go deimhin, bhí an chuid is mó d’fiach ceannasach sindeacáite. Faoi Teagasc Champerty, bhí sé mídhleathach i Sasana agus sna Stáit Aontaithe, fiach a cheannach, le hintinn amháin dul i mbun dlíthíochta. Rinneadh an t-idirdhealú go má ceannaíodh an fiach chun éifeacht téarnamh, nó infheistíocht a éascú, ní raibh an fhoirceadal barra. Cuireadh deireadh anois leis an fhoirceadal a mheastar gur ársa.
Mar an gcéanna, maidir leis an fiach ceannasach a bhí dlite do chreidiúnaithe tráchtála sna 1980í, bhí sé seilbhithe go príomha ag siondacáití bhainc. Ba é seo toradh an ghéarchéim petrodollar sna 1970í nuair a bhí tuillimh ola athchúrsáladh isteach go hiasachtaí bainc. Ba é sindeacáitiú an fhiachais i measc na bainc a rinneadh an ghnóthú neamhphraiticiúlacht. Má roghnaíonn an ciste dlíthíochta, ansin bhí sé d'oibleagáid, siondacáit iomlán na sealbhóirí a cheannach amach nó go mbeadh riosca na fáltais dlíthíochta ceangailte de bhun chlásail a roinnt sna comhaontuithe iasachta.
I rith na 1980í ba iad na hiarrachtaí “athsceidealú fiach”
i Meiriceá Laidineach a cruthaíodh go leor “ionstraimí nua” a bheadh oiriúnach le héasca thrádáil “cosúil le bannaí Brady”. Thug siad imreoirí nua sa mhargadh, lena n-áirítear bainc agus cistí fál. Ansin scríobh síos na creidiúnaithe bunaidh, ar a seasaimh, agus díoladh an fiach ar an margadh tánaisteach. Is é seo an margadh comhdhéanta de na bainc agus cistí infheistíochta. Tá sé dírithe ar cheannach ar lascaine a bhaint amach thar tuairisceáin margaidh ar a n-infheistíocht.
Sa phróiseas seo, bhí a lán fiach athcheannaithe. agus a thiontú i airgeadra áitiúil ag na eisitheoirí tír ceannasach, i gcláir oifigiúla, comhshó fiach a ceapadh chun infheistíocht a mhealladh, agus i dtíortha faoi chomaoin go mór, trí Bhainc Dhomhanda maoinithe ag “ceannach ar ais”. Is é an toradh go raibh na siondacáití, d'aois aosta, briste suas. agus bhí go leor "eireabaill" siondacáit nach-atógtha ar fáil le ceannach ag lascainithe mó ná 80% de luach aghaidh príomhshuime. Is é an praghas tacartha a spreaghadh na cistí a infheistiú i ngníomhaíochtaí aisghabhála. Seachas sin, ní bheadh ciall airgeadais ann, mar gheall ar a ré agus an costas.
Dlí corparáideach agus teoiric airgeadais.
Is iad na Corparáidí, daoine dlíthiúil ficseanúil, a chumadh ag an state. Gnólachtaí gur gá leo níos mó caipitil, ná mar is féidir a ardú ag a mbunaitheoirí, trí theagmhálacha pearsanta, atá cuidíthe le feiste teicniúil. Ba mhaith leis an húinéirí caipitil a infheistiú agus stoc coitianta nó cothromas a fháil, mar mhalairt ar airgead a infheistiú, nó maoin eile, cosúil le meaisíní, monarchana, stórais, paitinní, nó leasanna eile. Ansin, bheadh na n-úinéirí in ann caipitil breise a ardú trí iasachtaí ó iasachtóirí, sna margaí caipitil ag bannaí a dhíol. I ndlí corparáide, is iad úinéirí na mbannaí a thagan ar dtús le haghaidh aisíocaíocht.
Tá sé an cás go más rud é nach bhfuil dóthain cistí a aisíoc leis na bannóirí a fháil, béadh na stocshealbhóirí glanaithe amach. Is iad na bannóirí a théann isteach sna brógaí an iar-scairshealbhóirí. Níl rud ar bith ag na scairshealbhóirí, sé sin le rá, na h-úinéirí féin, toisc nach bhféadfadh siad na gealltanais chonarthacha, nó iasachtaí,
a aisíoc go hiomlán go léir. Díreach mar a ghlacann banc (an morgáisteoir) atá tar éis airgead a thugadh ar iasacht le ceannaitheoir bhaile (an morgáistí) seilbh an urrúis (an teach) nuair nach bhfuil na híocaíochtaí morgáiste íocaithe (i.e. foriamh); is iad na bannóirí de chorparáid a ghlacann seilbh ar an ngnó ó na hiar-úinéirí (na scairshealbhóirí) nuair a thiteann an chorparáid i bhféimheacht. Dá bhrí sin, nuair nach féidir leis na scairshealbhóirí na bannóirí a aisíoc, i bprionsabal, is iad na bannóirí a bheith ina scairshealbhóirí nua. Go praiticiúil, áfach, tá sé níos casta.
Sna margaí airgeadais, is iad bannaí na gcuideachtaí poiblí trioblóideacha atá trádáilithe har bhealach cosúil le ghnáthstoc cuideachtaí tuaslagóir.
Téarma "ciste bhultúr ".
Is é an téarma "ciste bhultúr" meafar. Is féidir é a mheas mar théarma díspeagúil. Tá sé in úsáid chun cistí fál a chur i gcomparáid le hiompar na n-éan bhultúrí. Creachann siad ar fhéichiúnaithe in anacair airgeadais. Ceannaíon siad ar an “creidmheas anois-saor” ar mhargadh tánaisteach chun gnóthachan airgeadaíochta mór a dhéanamh. I go leor cásanna tá an féichiúnaí fágtha i stát níos measa. Is é an téarma a úsáidtear go minic chun an ciste a cháineadh maidir le brabúsach straitéiseach ó na féichiúnaithe atá i gcruachás airgeadais. Dá bhrí sin meastar é go minic go bhuil sé dímheasúil. Na hairgeadaithe a bhíonn ag plé le cistí bhultúrí mhaíomh go bhfuil na cúiseanna éifeachtach chun críche na hiasachta náisiúnta. Is siad na margaí a bheadh seargannaithe gan creidmheasa den sórt sin, agus go nochtann an tóiraíocht ar fhiach tráchtála gan íoc éilliú poiblí." Is téarma gaolmhar "infheistiú bhultúr". Ceannaithe stoc áirithe i gcuideachtaí fhéimheach san oirchill maidir le scaradh sócmhainne nó atheagrú rathúil.
Tá an téarma glacaithe go forleathan ó rialtais, nuachtáin, lucht acadúil agus le heagraíochtaí idirnáisiúnta mar World Bank, Group of 77, Organisation of American States agus Council on Foreign Relations, i measc daoine eile.
Reachtaíocht.
Sa bhliain 2009, tugadh isteach reachtaíocht dhá-páirtíneach sa Chomhdháil na Stát Aontaithe. Ba é mar aidhm a bhí aige, cosc a chur le cistí Bhultúr, as brabús a dhéanamh d’fhiachas ceannasach mhainnigh, trí uasteorannú méid an bhrabúis is féidir le creidiúnaí tánaisteach a bhuachan trí dhlíthíocht bunaithe ar na fiacha. Tugadh isteach an tAcht um Chistí "Stop VULTURE", ach nach bhfuil a rith, sna Stáit Aontaithe. Is é an eagraíocht athchóiriú airgeadais neamhbhrabúis, Iubhaile USA Líonra, a thacaigh an reachtaíocht maidir le tionchar a bhíonn ag cistí vultbhultúr ar thíortha bochta. Cuireadh reachtaíocht den chineál céanna a ritheadh sa Ríocht Aontaithe, An Bheilig, Jersey, Oileán Mhanann, an Astráil.&#x5B;"not in citation given"&#x5D; Phléigh na Stáití na Guernsey reachtaíochta sa bhliain 2012.
Institiúidí airgeadais idirnáisiúnta.
Is é An Ciste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta agus an Banc Domhanda a thug faoi deara gurbh iad na cistí bhultúr cuirtha i mbaol maidir leis an gnóthachain a rinne faoiseamh fiachais tíortha is boichte. Chuir an Banc ar fáil, cheana féin, níos mó ná $ 40 billiún i bhfaoiseamh fiachais le 30 de na tíorthaí...a bhuíochas leis seo, is féidir tíortha ar nós Ghana, micrea-creidmheasa d'fheirmeoirí a sholáthar, seomraí ranga a thógáil dá gcuid leanaí, agus thionscnaimh uisce agus sláintíochta a mhaoiniú do na daoine bochta," a scríobh World Bank Vice President Danny Leipzig sa bhliain 2007. "Ach is siad gníomhaíochtaí na gcistí bhultúr a ndéanfar dochar d'iarrachtaí den sórt sin... Is é na straitéisí arna nglacadh ag cistí bhultúr a atreorú faoiseamh fiachais, atá géarghá, ag teastáil i bhfad ar shiúl ó na tíortha is boichte ar domhan agus isteach i gcuntais bhainc na saibhir."
Rialtasach Idirnáisiúnta agus Eagraíochtaí Neamh-Rialtais.
Is é Eagraíocht na Stáit Mheiriceá a chur cáin ar na Cistí Bhultúr maidir leis an bac a chuir siad ar íocaíochtaí le creidiúnaithe eile seachas go dtí an Airgintín, cé is moite de na Stáit Aontaithe agus Ceanada. Cáineadh freisin an G77 + tSín na cistí agus dúirt: Léiríonn na samplaí le déanaí ar na gníomhaíochtaí ag cistí bhultúr os comhair cúirteanna idirnáisiúnta an nádúr an-amhantrach atá ann. Is iad na cistí seo a bheadh contúirteach do na próisis sa todhchaí maidir le babhtálacha fiachais, do thíortha i mbéal forbartha agus na náisiúin forbartha chomh maith".
Cheistigh an Chomhairle US-bhunaithe ar Chaidreamh Eachtrach an gCúirt Uachtarach na Stát Aontaithe le diúltú achomharc Airgintín ina díospóid dhlíthiúil leis na cistí bhultúr, mar a thugtar air. The organization claimed that such actions make it "D'éiligh an eagraíocht gurb iad gníomhaíochtaí den sórt sin a dhéanann sé "níos deacra do thíortha a bheith saor iad féin ón t-ualach ró-fhéichiúnas" agus " an-olc do na margaí caipitil idirnáisiúnta", chomh maith le bheith ina buille mór do cheannasacht náisiúnta. Cuir síos An tEagraíocht rialú de Thomas Griesa i gcoinne an tAirgintín, i bhfabhar na gcistí bhultúr, mar "phionósú an neamhchiontach" agus "agus ag casadh an t-ordú nádúrtha an fhiachais ar a cheann".
An Ríocht Aontaithe.
Sa bhliain 2002, ba é Gordon Brown, an Seansailéir na Breataine (agus níos déanaí Príomh-Aire) a insint do na Náisiún Aontaithe nuair a cheannaíon cistí Bhultúr fiachais ar phraghas laghdaithe, agus brabrach a dhéanamh trí agairt an tír fhéichiúnaí chun an méid iomlán a bhí dlite, Is é an toradh "morálta míchuibheasach". Bhí reachtaíocht a ritheadh sa bhliain 2010 chun a chur deireadh leis an cumas go mbeadh na cistí bhultúrí in ann úsáid a dhéanamh i gcúirteanna na Ríochta Aontaithe, chun fiacha á bhí faoi chonspóid a chur i bhfeidhm.
Na Náisiúin Aontaithe.
Ar 9 Meán Fómhair, 2014, vótáil Comhthionól Ginearálta na Náisiún Aontaithe chun tacú le próiseas féimheachta nua do náisiúin cheannasacha, Bheadh sé in ann athstruchtúrú fiach a dhéanamh chun cinn, trí ghearradh amach na "cistí bhultúr" ón bpróiseas. Ba é an vóta 124-11 i bhfabhar, le 41 neamhláithreachtaí. Is iad Na Stáit Aontaithe  a vótáil i gcoinne an bhirt.


Arcturus.
Is Arcturus (α Boo, α Boötis, Alpha Boötis) sa réaltbhuíon Boötes an réalta is gile sa leathsféar thuaidh spéartha. Le mhéid radharcach de −0.05, s’é an ceathrú réalta is gile i spéir na hoíche ag leanúint Sirius de mhéid -1.46, Canopus de mhéid -0.86 agus Alpha Centauri de mhéid -0.27. Tá sé ina réalta i ngar go maith mar níl sé ach ar chianfhad de 36.7 solasbhliain ón Dhomhain agus mar aon le Vega agus Sirius is cheann de na réaltaí is lonraí i gcomharsanacht na Gréine é.
Cineál.
Tá Arcturus ina réalta oráisteach de chineál K0 III le dearbhmhéid de -0.30. Is dócha go bhfuil a hidrigin cáite óna chorplár agus go bhfuil sé anois ina réim loscaidh slige hidrigine. Leanfaidh sé ag méadú roimh dul isteach sa réim craobh cothrománach dá thimthriall beatha.
Tréithe.
Nóta (catagóir: athrógach): H and K astaíocht
Réaltmhéadracht.
Saobhdhiallas (π) 88.83 ± 0.54[1] mais
Mionphointí.
Imtharraingt dromchlach (log g) 1.66±0.05 cgs
Luas rothlaithe (v sin i) 2.4±1.0 km/s
Ainmchomharthaí eile.
Alramech, Abramech, α Boötis, 16 Boötes, BD+19°2777, GCTP 3242.00, GJ 541, HD 124897, HIP 69673, HR 5340, LHS 48, SAO 100944.


Sliabh gCleath.
Sliabh i gContae an Chabháín é Sliabh gCleath. Ag 53.953662° thuaidh, 7.297018° thiar, tá sé 320 m in airde, le starraiceacht 203 m maidir leis an timpeallacht áitiúla. Is é an bhinn is airde i gceantar Cabhán lárnach agus de réir sin tá neart aeróga cumarsáide lonnaithe air, an cuid is mó ar a fhánaí theas.


Canopus.
Is é Canopus an réalta is gile sa réaltbhuíon theas Carina agus an dara réalta is gile i spéir na hoíche ag teacht tar éis Sirius. Tá méid radharcach de -0.74 aige agus dearbhmhéid de -5.65.
Tá Canopus ina sharfhathach de chineál speictreach – F sa phriomh shraith. Samhlaíonn sé bheith bán leis an tsúil nocht in ainneoin go dtugtar bán bhuí mar dath dá leithéid sin réaltaí. Tá sé suite i bhfad sa leathsféar theas ar díochlaonadh de -52'c' 42’ agus ar cheartéirí de 06u 24.0n.
Tréithe.
Cineál.. Sárfhathach Dearg
Ainmneacha eile.
Suhayl, Suhel, Suhail, Alpha Carinae.


Dudley Moore.
B'aisteoir Sasanach é Dudley Stuart John Moore (a rugadh ar an 19 Aibreán 1935 – 27 Márta 2002).


Bette Davis.
Ba aisteoir Meiriceánach í Ruth Elizabeth "Bette" Davis (a rugadh ar an 5 Aibreán, 1908 – 6 Deireadh Fómhair, 1989).


Daragh O'Malley.
Aisteoir Éireannach is ea Dan O'Herlihy a rugadh i mBaile Átha Cliath ar an 25 Bealtaine 1954. Is mac an polaiteoir Donnchadha Ó Máille é.


Capella.
Is é Capella an réalta is gile sa réaltbhuíon thuaidh Auriga agus an séú réalta is gile i spéir na hoíche ag teacht tar éis Vega. Tá méid radharcach de 0.08 aige agus dearbhmhéid de 0.296.
Níl Capella ina réalta amháin ach ina chóras réaltach de cheithre réaltaí ina bhfuil dhá chúpla dénártha.
Tá sa chéad chúpla dhá realtaí ollmhóra de chineál -G a nglaotar Capella Aa agus Capella Ab ortha. Tá siad i bhfithis an ghearr de chianfhad 0.76 Aonaid Réalteolaíochtacha (A.R.) as a chéile agus le tréimhse fithiseach de 104 lá.
S’é Capella Aa an ceann níos gile de’n bheirt le rang speictreach G8III (G8 fathach) cé go bhfuil Ab giota beag níos lú agus é sa rang G0III (G0 fathach). Tá mais ag Aa a bhfuil níos mó faoi 3.05 ná sin de’n Ghrian agus ag Ab níos mó faoi 2.57. Tá a gcorplár de bhreosla hidrigineach caite ag a mbeirt acú agus rinneadh réaltaí ollmhóra díobh ach níl sé follasach go fóill cé'n áit go beacht a bhfuil said ar an slí éabhlóideach réaltach. Ar chianfhad de 10,000 A.R. ón chéad chúpla tá an bheirt réaltai eile le fail agus iad ina dhá abhac dearg, lag, beag agus go measartha fionnuar. Tugtar Capella H agus Capella L dóibh. Tá a lán réaltaí eile a bhfuil Capella mar ainm acú ó Capella C go dtí Capella G agus ó I go dtí K ach níl siad gaolta le chéile ach go bhfuil siad go léir sa réimse radharcach céanna. Ta an córas Capella go measartha in aice láithreach ar chianfhad nach bhfuil ach 42.8 solasbhlianta.
Sonra breathnaigh.
Méid fhollasach radharcach(V) 0.08[2] (0.03 - 0.16[3])
Aa.
Luas gathach (Rv) +29.9387 ± 0.0032 clm/s
"Saobhdhiallas (π) 76.20 ± 0.46[6] mas
Fithis.
Tréimhse (P) 104.02128 ± 0.00016 lá
Ais leathmhór (a) 56.442 ± 0.023"
Domhanfhad an nóid (Ω) 40.522 ± 0.039°
Tús ré péiriréaltach (T) 2448147.6 ± 2.6 JD
Argóint an phéiríréaltaigh (ω) (príomhréalta) 342.6 ± 9.0 JD°
Leath Leithead (K1) (príomhréalta) 25.9611 ± 0.0044 clm/s
Leath leithead (K2) (dararéalta) 26.860 ± 0.0017 clm/s
Aa.
Lonrachas (bolomhéidreach) 78.7 ± 4.2 L☉
Imtharraingt dromchlach (log g) 2.691 ± 0.041 cgs
Cóimheas miotalach (Fe/H) −0.04 ± 0.06
Luas rothlach (v sin i) 4.1 ± 0.4 clm/s
Ab.
Lonrachas (bolomhéidreach) 72.7 ± 3.6 L☉
Imtharraingt dromchlach (log g) 2.941 ± 0.032 cgs
Luas rothlach (v sin i) 35.0 ± 0.5 clm/s
Ainmneacha eile.
Alhajoth, Capella, Hokulei, α Aurigae, α Aur, Alpha Aurigae, Alpha Aur, 13 Aurigae, 13 Aur, ADS 3841 AP, BD+45°1077, CCDM J05168+4559AP, FK5 193, GC 6427, GJ 194, HD 34029, HIP 24608, HR 1708, IDS 05093+4554 AP, LTT 11619, NLTT 14766, PPM 47925, SAO 40186, WDS 05167+4600Aa/Ab.[1][2][7][8]


Julianne Moore.
Is aisteoir Meiriceánach í Julianne Moore, a rugadh ar an 3 Nollaig, 1960.


Sissy Spacek.
Is aisteoir Meiriceánach í Mary Elizabeth "Sissy" Spacek, a rugadh ar an 25 Nollaig, 1949.


Joensuu.
Cathair i réigiún na Cairéile Thuaidh san Fhionlainn í Joensuu. "Béal na hAbhann" is brí leis an logainm. Is í Joensuu príomhchathair an réigiúin, agus í ar an gcathair is mó ansin chomh maith. Pielisjoki atá ar an abhainn a bhfuair an chathair a hainm óna béal, agus tá an loch úd Pyhäselkä suite in aice leis an gcathair. Is iad na ceantair thuaithe timpeall ar Joensuu ná Rääkkylä, Tohmajärvi, Ilomantsi, Kontiolahti, Lieksa, agus Liperi.
Bhí áitreabh daonna san áit sa chlochaois féin. Sa séú haois déag bunaíodh mainistir Ortadocsach in oileán Kuhasalo, ar cuid den chathair é inniu, ach le linn an chogaidh úd ar a dtugann na Fionlannaigh "An Fuath Fada" (nó "an Fhearg Fhada", "pitkä viha") sna blianta 1575-1590 idir an tSualainn Liútarach agus an Rúis Ortadocsach cuireadh an mhainistir de dhroim an domhain.
Tá ainm Joensuu ar fáil ina lán seanmhapaí ó thréimhse na cumhachta Sualannaí san Fhionlainn, ach san am sin ní raibh i gceist ach sráidbhaile beag. Sa bhliain 1809 tháinig Impireacht na Rúise i seilbh na Fionlainne, agus sa bhliain 1848 bhunaigh Nioclás a hAon, Impire na Rúise, cathair in áit an tsráidbhaile sin. Ina dhiaidh sin tháinig fás agus fairsingiú ar an áit go sciobtha. Ba í an tionsclaíocht adhmaid a tharraing na sluaite go dtí an chathair ar dtús, ach tháinig slite beatha eile ina háit ina dhiaidh sin.
Tá craobh d'Ollscoil Oirthear na Fionlainne ag obair sa chathair, chomh maith leis an bpolaiteicnic úd "Karelia-ammattikorkeakoulu".


Lahti.
Cathair agus bardas sa réigiún Fionlannach siúd Päijät-Häme is ea Lahti ("cuan", Sualainnis: "Lahtis"). Is í Lahti príomhchathair an réigiúin agus an chathair is mó.
Tá an chathair suite ar chuan ar bhruach an locha Vesijärvi, céad ciliméadar thoir thuaidh ón phríomhchathair Heilsincí.


Lubichowo.
Is baile beag i dtuaisceart na Polainne é Lubichowo (IPA: lubiˈxɔvɔ;, Caisiúibis: "Lëbichòwò"). Lárionad riaracháin Bhardasacht Lubichowo atá ann. Tá sé suite i gContae Starogard, Cúige Pomorze, timpeall 15 km thiar theas de Starogard Gdański agus 58 km ó dheas de phríomhbhaile na cúige, Gdańsk. Sa bhliain 2009 bhí 2,276 duine ina gcónaí sa sráidbhaile.


Asterix (carachtar ficseanúil).
Is carachtar ficseanúil sa sraith Asterix é Asterix.


Glasaix.
Is carachtar ficseanúil sa sraith Asterix é Glasaix.


Obelix.
Is carachtar ficseanúil sa sraith Asterix é Obelix.


Asterix na nGallach.
Leabhar do pháistí de chuid an chartúnaí Francach René Goscinny is ea Asterix na nGallach. An 1ú leabhar sa tsraith Asterix atá ann


Asterix agus an Corrán Óir.
Leabhar do pháistí de chuid an chartúnaí Francach René Goscinny is ea Asterix agus an Corrán Óir. An 2ú leabhar sa tsraith Asterix atá ann


Asterix i dTír na Sasanach.
Leabhar do pháistí de chuid an chartúnaí Francach René Goscinny is ea Asterix i dTír na Sasanach. An 8ú leabhar sa tsraith Asterix atá ann


Asterix Gliaire.
Leabhar do pháistí de chuid an chartúnaí Francach René Goscinny is ea "Asterix Gliaire" (Fraincis: "Astérix gladiateur"). An 4ú leabhar sa tsraith Asterix atá ann.


René Goscinny.
Cartúnaí Francach a rugadh i bPáras, an Fhrainc, ab ea René Goscinny (14 Lúnasa 1926 – 5 Samhain 1977).


Boy George.
Amhránaí Sasanach de phór na hÉireann is ea George Alan O'Dowd nó Boy George (14 Meitheamh 1961 a rugadh é. Is iar-breitheamh ar The Voice UK é.


Jack Judge.
Amhránaí Sasanach de phór na hÉireann is ea John "Jack" Judge (Rugadh sé ar an 3 Nollaig 1872 agus fuair bás ar an 25 Iúil 1938). Tháinig a thuismitheoirí as Contae Mhaigh Eo. Scríobh sé an amhrán It's a Long Way to Tipperary i 1912.


Troscadh.
Is an staonadh as bia nó deoch ar fad nó cuid acu, go háirithe mar cleachtadh reiligiúnach é troscadh.


Tréanas.
Is an cleachtadh srian chur ort féin as an pléisiúr a bhaint as rud éigin, go hiondúil alcóil é tréanas.


David Letterman.
Is óstach teilifíse Meiriceánach é David Michael Letterman, a rugadh in Indianapolis, Indiana ar an 12 Aibreán, 1947.


David Bellamy.
Is láithreoir teilifíse Sasanach é David James Bellamy, a rugadh in Londain, Sasana ar an 18 Eanáir 1933. Luibheolaí agus feachtasóir ar son an chomhshaoil atá ann chomh maith. Cónaíonn sé i gContae Durham agus múineann sé ag Ollscoil Durham.


O. J. Simpson.
Is iar-pheileadóir Meiriceánach é Orenthal James "O. J." Simpson (a rugadh ar an 9 Iúil, 1947). "The Juice" a thugtar mar leasainm air.
Peil.
Chuir Simpson tús lena ghairmréim imeartha ina chúlaí reatha ar fhoireann an choláiste USC (Ollscoil California Theas) - USC Trojans. Bronnadh an duais iomráiteach siúd an Trófaí Heisman air sa bhliain 1968 mar aitheantas ar a chumas ar an pháirc imeartha.
Níorbh fhada go raibh foirne móra na Sraithe Náisiúnta (NFL) sa tóir air. Chaith Simpson aon bhliain déag ag imirt ag an leibhéal is airde leis na Buffalo Bills (1969-77) agus na San Francisco 49ers (1978-79).
Dúnmharú.
Sa bhliain 1995, fritheadh Simpson neamhchiontach as dúnmharú Nicole Brown Simpson (a iar-bhean chéile) agus fear óg darbh ainm Ronald Goldman, tar éis triail d'ard-phróifil a thabhaigh clúdach agus cáil domhanda.
Cúisíodh é i ndúnmharú a iar-mhná chéile 13 bhliain níos déanaí.
Saol.
Chuaigh sé leis an aisteoireacht agus a bhlianta imeartha thart....


Beatha eachtardhomhanda.
Is beatha nach dtáinig as an Domhan í beatha eachtardhomhanda. Uaireanta, tugtar neacha neamhshaolta ar chréatúir den leithéid seo freisin.


Frongoch.
Sráidbhaile atá suite i Gwynedd, an Bhreatain Bheag is ea Frongoch. Tá sí suite in aice leis an baile margaidh Bala, ar an mbóthar A4212 i dtuaisceart na Breataine Bige.
Láthair an champa imtheorannaithe Frongoch a bhí ann, a úsáideadh chun príosúnaigh chogaidh na Gearmáine a chuir faoi ghlas le linn an Chéad Chogadh Domhanda, agus ansin príosúnaigh Poblachtacha na hÉireann ó Éirí Amach 1916.
Bhí stáisiún traenach Frongoch ar an Líne Ffestiniog Bala. Dhún sé maidir le seirbhísí paisinéirí ar an 2ú Eanáir, 1960 agus seirbhísí lastais ar an 27ú Eanáir 1961.


Láithreán stad.
Is éard is láithreán stad (nó láithreán carbhán) ann ná áis atá déanta chun chóiríochta an Lucht Siúil in hÉireann agus grúpaí fánaíochta eile. Tá siad coitianta in Éirinn, den chuid is mó ar imeall na mbailte, agus atá i bhfeidhm ag údaráis áitiúla, agus áirítear spásanna le haghaidh carbhán agus feithiclí, seirbhísí leictreachais agus sláintíochta, agus spás chun na capaillí a féarach. Tá na láithreáin stad conspóideach go minic mar gheall ar freasúra ó chónaitheoirí áitiúla agus creidtear go bhfuil na lonnaíochtaí lán de ghníomhaíocht fhrithshóisialta ar nós foréigean idir-clan, dumpáil mhídhleathach agus coireacht eile.


Salomé Leclerc.
Amhránaí agus scríbhneoir Fraincise ó Québec is ea Salomé Leclerc (rugadh 1987). Chuaigh sí i mbun a gairme mar cheoltóir proifisiúnta i 2003 agus tháinig aoibh na ndaoine agus gcriticeoirí uirthi gan mhoill mar dhuine suntasach den ghlúin nua de cheoltóirí Québec. Deir sí gur breá léi téacsanna a chuireann íomhánna cineamatacha in iúl agus gur mar sin a chumann sí a cuid liricí féin.
A cuid ceoil.
Tógadh í i sráidbhaile beag atá suite níos lú ná 200 ciliméadar ó Montréal. Thosaigh sí ag bualadh na drumaí in aois a deich mbliana d’aois i dteannta a beirte deartháireacha agus lé acu leis an rac-cheol. Tamall de bhlianta ina dhiaidh sin tháinig sí os comhair an phobal le hamhrán dá cuid féin, “Vent d’ailleurs,” i gcomórtas scoile ("Secondaire en spectacle"), rud a thug chun féile móire í. Ó shin i leith tá na scórtha léirithe déanta aici in Québec agus san Eoraip.
Tá sé ráite ina taobh go bhfuil nádúrthacht, mealladh agus fírinne ag baint léi mar cheoltóir agus an slua éisteachta fágtha faoi dhraíocht ag a eagna chaol.
Ghnóthaigh sí a lán duaiseanna in aon bhliain amháin: Prix Espoir FEQ, Prix Rapsat-Lelièvre 2015, Prix Félix-Leclerc 2015 agus Coup de cœur chanson francophone 2015 (bronnta ag an Académie Charles-Cros sa Fhrainc).
Naisc.
Amhránaíocht Fraincise Québec


Campa imtheorannachta Frongoch.
Coordinates: 52°56′20″N 3°37′55″W&#xFEFF; / &#xFEFF;52.939°N 3.632°W&#xFEFF; / 52.939; -3.632
Áit phríosúnachta sealadach le linn an Chéad Chogadh Domhanda ab ea Campa imtheorannachta Frongoch agus é suite in Frongoch, Meirionnydd, sa Bhreatain Bheag. Go dtí 1916, lonnaithe príosúnaigh Gearmáine an chogaidh i drioglann thréigthe agus botháin gharbha. I ndiaidh Éirí Amach na Cásca 1916 i mBaile Átha Cliath, Éire,
bogadh na príosúnaigh Gearmánacha. Bhí sé in úsáid ansin mar áit imtheorannaithe do thart ar 1,800 príosúnach Éireannacha, ina measc daoine suntasacha ar nós Mícheál Uí Choileáin. Tabharfar dóibh stádas príosúnach cogaidh. Is é Arthur Shields, ceann de na príosúnaigh a bhíodh aisteoir sa todhchaí in Hollywood, Stáit Aontaithe Mhéiriceá. Is é míthuiscint choitianta go raibh Éamon de Valera i bpríosún chomh maith ag Frongoch. Le linn an ama sin bhí de Valera i ngéibheann i bpríosúin Dartmoor, Maidstone agus Lewes.
D’éirigh an campa ina talamh síolú thorthúil maidir le leathadh an soiscéal réabhlóideach, le lucht eagraithe ar nós Michael Collins a thabhairt ceachtanna gan ullmhú i mbeartaíocht eadarnaíoch. Níos déanaí tugadh an t-ainm Ollscoil na Réabhlóide ar an campa.
Tar éis an Éirí Amach sa bhliain 1916, ceapadh Lord Decies mar Príomh Scrúdóir de Nuacht d'Éirinn. Rabhadh Decies an preas a bheith cúramach faoin méid a d'fhoilsigh siad. Ba é Preas Saor an Chorcaigh de Liam Ó Briain ceann den chéad pháipéirí a bhí curtha faoi chois. faoin acht Cosaint an Ríochta 1914. Cúisigh Frank Gallagher, gurb é bréag a bhí ann ag údarás na Breataine maidir leis na coinníollacha agus staid na bpríosúnach poblachtánach sa champa imtheorannachta.
Dúnadh an campa, Nollaig 1916, nuair a bhí David Lloyd George curtha in ionad de H. H. Asquith mar Phríomh-Aire.
Cloch cuimhneacháin agus plaic ag Frongoch ar thaobh an bhóthair A4212
Is é an scoil áitiúil, Ysgol Bro Tryweryn, a sheasann anois ar shuíomh an champs Frongoch. Seasann plaic cuimhneacháin in aice láimhe, a bhfuil inscríbhinní atá ann i nGaeilge, Breatnais agus Béarla.


Jessica Lange.
Is aisteoir Meiriceánach í Jessica Phyllis Lange (a rugadh i gCloquet, Minnesota ar an 20 Aibreán 1949).


Luan Naofa.
Is féile Críostaí é Luan Naofa.


Adolf Eichmann.
Naitsíoch agus SS-"Obersturmbannführer" (leifteanantchoirnéal) in Arm na Gearmáine ba ea Otto Adolf Eichmann (19 Márta 1906 – 1 Meitheamh 1962). Bhí sé ar phríomheagraithe an Uileloscaidh le linn an Dara Cogadh Domhanda.
Luathshaol.
In Solingen, sa Ghearmáin a rugadh é.
An Airgintín.
D'éirigh le hEichmann éalú ag deireadh an chogaidh agus sa bhliain 1950 chuir sé faoi san Airgintín. Chaith sé 10 mbliana ansin faoin ainm bréagach Ricardo Klement.
Fuair an ghníomhaíocht faisnéise Iosraelach Mossad amach cá raibh sé, agus sa bhliain 1960 d'fhuadaigh gníomhairí de chuid Mossad agus Shin Bet é.
Triall agus cur chun báis.
Tugadh chun trialach in Iarúsailéim, Iosrael, é mar ar cuireadh coireanna cogaidh ina leith. Ciontaíodh agus daoradh chun báis é ar 11 Nollaig 1961. Crochadh é ar 1 Meitheamh 1962 in Ramla, in Iosrael.
Dúirt Eichmann tráth go mbeadh sástacht iontach air "ag léim isteach san uaigh" dó agus bás 5 mhilliún duine ar a choinsias.


Lahore.
Príomhchathair Chúige na Puinseaibe is ea Lahore, an dara limistéar cathrach is mó sa Phacastáin agus an 18ú chathair is mó daonra ar fud an domhain. Is ionad tábhachtach stairiúil é san Áise Theas, le stair shaibhir a théann siar thar na mílaoise. An ionad is mó cultúrtha sa Chúige agus sa Stát is ea Lahore, agus is é an chathair Phuinseabach is mó sa domhan. Seasann Lahore mar mhol lárnach eacnamaíochta, polaitiúla, cumarsáide, oideachais agus siamsaíochta na Pacastáine.
D'fhreastal Lahore mar phríomhchathair réigiúnach na n-impireachtaí 'Ríoraí na gCabúl Shahi', sa 11ú Céad, na nGhaznavideach sa 12ú Céad, na nGhurideach sa 12ú agus 13ú Céad agus na Mógalach sa 16ú Céad. Ón bhliain 1892 go 1849, d'fhreastal Lahore mar phríomhchathair Impire na Suíceach


An Mháirt Naofa.
Aitheasc, Cnoc na nOlóg - Parabal, An Deichniúr Maighdean
Is féile Críostaí í An Mháirt Naofa (Sean-Ghréigis: Μεγάλη Τρίτη, Megale Trite).
Féach ar.
Matha 24 - Aitheasc, Cnoc na nOlóg; 25 - 1-13 (Parabal, "An Deichniúr Maighdean")


Pirimid Mhór Giza.
Is pirimid i nGiza, san Éigipt, í Pirimid Mhór Giza(tugtar Pirimid Chúfú nó Pirimid Chéaps uirthi freisin) agus is í an phirimid is sine agus is mó den triúr pirimidí i gcoimpléasc na bpirimidí i nGiza, taobh le Giza, An Éigipt. Is í an ceann is sine de Seacht nIontas an Domhain Ársa, agus an t-aon cheann fanta i gcaoi mhaith i gcónaí.


Diana Dors.
B'aisteoir Sasanach í Diana Dors nó Diana Mary Fluck (a rugadh ar an 23 Deireadh Fómhair 1931 agus fuair bás ar an 4 Bealtaine 1984).


Windsor, Berkshire.
Is baile suite i mBerkshire é Windsor.


Homs.
Is cathair san tSiria í Homs.


Aleppo.
Is cathair san tSiria í Aleppo.


Palmyra.
Is suíomh seandálaíochta san tSiria í Palmyra.


Krak des Chevaliers.
Is caisleán suite i Siria é Krak des Chevaliers.


Henry Castide.
Tá Henry Castide luaite sa tríú leabhar den chroinic mhór a scríobh an Francach Jean Froissart, staraí agus file (1337- tar éis 1404). Bhuail Froissart le Castide i Sasana i 1394 agus fuair eolas uaidh ar an tréimhse a chaith sé in Éirinn. Chaith Castide a óige in Éirinn agus bhí Gaeilge, Béarla agus Fraincis ar a thoil aige. Tugann a chuntas léargas suimiúil ar shaol na nGael ag an am agus ar an gcaidreamh idir Gaeil agus Angla-Normannaigh.
Cuntas Castide.
Chuir Henry Castide agus Froissart aithne ar a chéile ag cúirt Risteard II Shasana i 1394, nuair a bhí Castide timpeall caoga bliain d’aois. Bhí Froissart ar lorg eolais ar an ionradh a rinne Risteard ar Éirinn an bhliain chéanna.
De réir thuairisc Froissart, dúirt Castide go raibh Éire ar na tíortha ba mheasa chun cogadh a fhearadh ann agus í chomh lán de choillte, de lochanna agus de phortaigh. Bhaineadh na hÉireannaigh leas as an sáreolas a bhí acu ar an tír chun an namhad a ionsaí de réir mar ba thoil leo. Nuair ba dhóigh leo nach mbeidís ábalta an namhaid a shárú scaipidís agus théidís i bhfolach i bhfálta, i dtoir agus faoi thír, i dtreo go dtéidís ó radharc ar fad ("quand ils voient qu’ils n’ont pas le plus bel d’aucunes rencontres qu’on leur sait, ils s’espartent & boutent en hayes & en buissons, & dedans terre: & les pert on ainsi: & ne sait on qu’ils deviennent")..
Chaith Castide a óige i measc na nGael, rud a d’fhág go raibh Gaeilge aige in éineacht le Fraincis agus Béarla, agus dúirt sé go raibh cion ag Iarla Urmhumhan air de bharr fheabhas a chuid marcaíochta ("je say parler leur langage, aussi bien que je say le François & l’Anglois, car de ma jeunesse je su nourri entr’eux, & le Comte Thomas d’Ormont, père de celuy qui est Comte presentement, me tenoit avecques luy, & moult m’aimoit, pource que bien je savoie chevaucher").
Ghabh tiarna darbh ainm Brin (Brian) Costeret i gcath é agus chaith Castide seacht mbliana ina chuideachta. Phós sé iníon le Brian agus rugadh beirt iníonacha dóibh. Nuair a gabhadh Brian i gcath eile scaoileadh Castide saor. De réir an réitigh a rinneadh, d’fhill sé ar Shasana lena bhean chéile agus leis an iníon ab óige acu, agus d’fhan an iníon ba shine in Éirinn. Chuir siad fúthu i mBriostó. Faoin uair a bhuail Castide le Froissart bhí clann clainne aige i Sasana agus in Éirinn.
Dúirt Castide le Froissart gur lean sé air ag labhairt Gaeilge lena bhean agus gur labhraíodh sé le clann a chlainne í chomh mór agus ab fhéidir leis ("car tousiours je l’ay continué avecques ma femme, & m’introduy à l’apprendre à mes enfans, tant qu je puis"). D’iarr an Rí air béasa Sasanacha a mhúineadh do cheathrar taoiseach Éireannach a bhí tar éis dílseacht a thabhairt don Choróin, ach d’admhaigh Castide gur dheacair iad a scaradh ó nósanna a muintire.
Tionchar Froissart ar scéal Castide.
Tá rian na ngnáthchlaontuairimí Angla-Normannacha ar thuairisc Castide. Is garbh iad na críocha Gaelacha, tá a gcuid nósanna borb agus is fearr leis na Gaeil a gcuid príosúnach a mharú ná iad a ghabháil ina ngialla. Ar thaobh amháin de, ní dócha go raibh Castide aineolach ar fhíorbhunús an chultúir Ghaelaigh, na dlíthe dúchasacha agus an litríocht san áireamh. Chomh maith leis sin, bhí gabhail na ngiall fite fuaite i nósanna cogaíochta na nGael. Os a choinne sin, bhain idir Castide agus Froissard le cultúr Angla-Fhrancach a leag béim ar mhíne áirithe, rud a d’fhéadfadh dul i bhfeidhm ar insint an scéil.
Tagairtí.
Jean Froissart. "Histoire et chronique memorable de Messire Iehan Froissart": reveu et corrige sus divers exemplaires, et suivant les bons auteurs. Michel Sonnius, 1574
W. Smith (ed.) (1839). "Jean Froissart: The Chronicles of England, France, Spain: And the Adjoining Countries from the Latter Part of the Reign of Edward II. to the Coronation of Henry IV". Chapter LXIV.
Caerwyn Williams, J.E. agus Ní Mhuiríosa, Máirín. "Traidisiún Liteartha na nGael". An Clóchomhar Tta 1979
Lydon, James. "Ireland in the later Middle Ages". Gill and MacMillan 1973.
Nicholls, Kenneth. "Gaelic and Gaelicised Ireland in the Middle Ages". Gill and MacMillan 1972.


Céadaoin an Bhraith.
Is féile Críostaí é Céadaoin an Bhraith.


Pirimid Cheafra.
Is pirimid i nGiza, san Éigipt, í Pirimid Cheafra.


Barbara Stanwyck.
Ba aisteoir Meiriceánach í Barbara Stanwyck nó Ruby Catherine Stevens (a rugadh ar an 16 Iúil 1907 agus fuair bás ar an 20 Eanáir 1990). Réalt scannáin agus teilifíse a bhí inti. Chaith sí 60 bliana ag obair mar aisteoir, agus bhí cáil uirthi as a hardchaighdeán gairmiúil. Is í an 11ú duine ar liosta na mbanaisteoirí scannáin Meiriceánacha ba thábhachtaí riamh de chuid an American Film Institute. Chuaigh sí ó dhílleachta 4 bliana go dtí an bhean ba shaibhre i Meiriceá sa bhliain 1944.


Anthony Hopkins.
Is aisteoir Breathnach é Sir Philip Anthony Hopkins (a rugadh ar an 31 Nollaig 1937).


Satharn Cásca.
Is féile Críostaí é Satharn Cásca.


Satharn Naofa.
Is féile Críostaí é Satharn Naofa.


Prunella Scales.
Is aisteoir Sasanach í Prunella Scales, CBE (rugadh Prunella Margaret Rumney Illingworth ar an 22 Meitheamh 1932.


Basra.
Is cathair san Iaráic í Basra.


An Tuír.
Is cathair san Liobáin í an Tuír.


Teangacha na Danmhairge.
Is í an Danmhargais príomhtheanga Ríocht na Danmhairge agus í mar an t-aon teanga oifigiúl. Tá an Ghraonlainnis agus an Fharóis aitheanta mar teangacha réigiúnach agus iad á labhairt sa Graonlainn agus in Oileáin Fharó faoi seach. Comh maith le sin tá mór chuid do dhaonra na Danmhairge(86%) in ann an Béarla a labhairt agus tá 58% don daonra in ann an Ghearmáinis a labhairt de réir suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhlian 2005. Tá an Ghearmáinis á labhairt in áiteanna i ndeisceart na Danmhairge ar an dteorainn leis an nGearmáin.


Bradley Walsh.
Is aisteoir agus láithreoir teilifíse Sasanach é Bradley John Walsh (a rugadh ar an 4 Meitheamh 1960). Is láithreoir reatha é ar The Chase. Bhí sé ar "Coronation Street" mar Danny Baldwin ó 2004 go 2006.


Edward Woodward.
B'aisteoir Sasanach é Edward Albert Arthur Woodward (a rugadh ar an 1 Meitheamh 1930 – agus fuair bás ar an 16 Samhain 2009).


Edward Norton.
Is aisteoir Meiriceánach é Edward Harrison Norton (a rugadh ar an 18 Lúnasa, 1969).


Teangacha Phoblacht na Seice.
Is í an tSeicis an teanga is mó labhairt i bPoblacht na Seice agus í mar an máthairteanga do 98% do shaoránaigh Poblacht na Seice. Is í an tSeicis teanga oifigiúl na tíre. Tá na teangacha seo a leanas aitheanta mar teangacha mionlaigh: an tSlóvaicís, an Ghearmáinis, an bPolainnis, Bealarúisis,an Bhulgáiris, an Chróitis, an Ghréigis, an Romainis, an Rúiséinis, an Rúisis, an Seirbis, an Úcráinis, an Ungáiris agus an Vítneamis.
Ó thaobh teangacha iasachta de is í an Ghearmáinis an teanga iasachta is comónta i bPoblacht na Seice agus 28% in ann í a labhairt de réir suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhlian 2005. Ba í an Béarla an dtarna teanga iasachta ba comónta agus 24% in ann í a labhairt. Comh maith le sin bhí 20% in ann an Rúisis a labhairt.
Tagairtí.
(as Béarla agus as Fraincis)http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf


Teangacha na hEastóine.
Is í an Eastóinis an teanga is mó labhairt agus teanga oifigiúl na hEastóine. Sa bhlian 2011 ba í an Eastóinis máthairtheanga 70% do daonra na hEastóine. Comh maith leis an Eastóinis tá an Rúisis á labhairt san Eastóin cé nach bhfuil aon stádas oifigiúl aici a thuilleadh ó a bhain an Eastóin neamhspleáchas amach. Is í an Rúisis máthairteanga do timpeall ar ceathrú do daonra na hEastóine. Tá an Rúisis fós mór san Eastóin agus 66% don daonra in ann í a labhairt de réir suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhlian 2005. De réir an suirbhé tá 46% don daonra in ann an Béarla a labhairt agus tá 22% in ann an Ghearmáinis a labhairt. Comh maith leis na teangacha seo tá an bhFionnlainnis cúiosach comónta san Eastóin agus 20% don daonra in ann í a labhairt
Tagairtí.
(as Béarla agus as Fraincis)http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf


Michael Gambon.
Is aisteoir Sasanach de phór na hÉireann é Sir Michael John Gambon a rugadh ar an 19 Deireadh Fómhair 1940.


Oliver Reed.
B'aisteoir Sasanach é Robert Oliver Reed (a rugadh ar an 13 Feabhra 1938 agus fuair bás ar an 2 Bealtaine 1999).


Kajaani.
Is í Kajaani (Sualainnis: "Kajana") príomhchathair Kainuu, ar réigiún é i dtuaisceart na Fionlainne taobh theas den Laplainn agus taobh thoir den Ostrabóitne. Sa bhliain 2015 bhí cónaí ar 37,714 duine in Kajaani.
Ba é an Cúnta Peadar Brahe (Fionlainnis: "Pietari Brahe", Sualainnis: "Peter Brahe") a bhunaigh an chathair sa bhliain 1651, ach níor tháinig fás ar an áit i gceart roimh an bhfichiú haois. Ní raibh ach míle dhá chéad duine ina gcónaí in Kajaani i dtús na haoise sin. Rinne buamaí an Aontais Shóivéadaigh an-scrios ar an gcathair le linn an Dara Cogadh Domhanda, ach thosaigh an borradh arís i ndiaidh an chogaidh, agus atógáil ar siúl ar fud na háite. Le teacht na nóchaidí áfach thosaigh Kajaani ag cailleadh daonra, ó bhí muintir na háite ag aistriú go hOulu agus go Heilsincí.


Daniel Defoe.
Úrscéalaí Sasanach a rugadh i Londain, Sasana ab ea Daniel Defoe a rugadh Daniel Foe (1660 – 24 Aibreán 1731).


Teangacha na hÍsiltíre.
Is í an Ollainnis príomhteanga ríocht na hÍsiltíre agus í á labhairt ag mór chuid do daonra na hÍsiltíre. Comh maith leis an Ollainnis tá an Freaslainnis, an Béarla agus an Paipeamaintis aitheannta mar teangacha réigiúnach agus iad á labhairt sa Fhreaslainn, i Saba, Sint Eustatius agus i Bonaire faoi seach.
Tá cáil ar mhuitir na hÍsiltíre ó thaobh foghlaim teangacha iasachta de. I suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhlian 2005 dúirt 89% go bhfuilid in ann an Béarla a labhairt, 70% go bhfuilid in ann an Gearmáinis a labhairt agus dúirt 29% go bhfuilid in ann an Fraincis a labhairt.
Tagairtí.
(as Béarla agus as Fraincis)http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf


Siodón.
Is cathair san Liobáin í Siodón.


Tripilí, an Liobáin.
Is cathair san Liobáin í Tripilí.


Zarqa.
Is cathair san Iordáin í Zarqa.


Irbid.
Is cathair san Iordáin í Irbid.


Russeifa.
Is cathair san Iordáin í Russeifa.


Al Quwaysimah.
Is baile san Iordáin é Al Quwaysimah.


Ted Cruz.
Polaiteoir Meiriceánach agus seanadóir sóisearach ó Texas is ea "Rafael Edward "Ted" Cruz", a rugadh in Calgary, Alberta, Ceanada ar 22 Nollaig 1970. Is ball den Páirtí Poblachtach é. Bhí sé ar lorg ainmiúchán na bPoblachtach d'uachtaránacht na Stát Aontaithe sa bhliain 2016 ach theip air.
Rugadh Ted Cruz do thuismitheoirí a raibh gnólacht ar siúl acu a bhain le dtionsclaíocht an pheitriliam in Calgary, ar na machairí in iarthar Cheanada. Ba as Cúba a athair, Rafael, agus ba as na Stáit Aontaithe a mháthair. Matamaiticeoirí agus cláraitheoirí ríomhaire a bhí ina thuismitheoirí a deir sé. D'imigh Rafael, an t-athair, ó Chúba go Texas sna 1950idí le staidéar a dhéanamh ag Ollscoil Texas. D'iarr sé tearmann Meiriceánach nuair a bhí ceithre bliana an chlár ollscoile curtha isteach aige. Tháinig a shinsir go Cúba ó na hOileáin Chanáracha. Meiriceánach ba ea a mháthair: as Éirinn na trí cheathrú cuid dá shinsireacht, as an Iodáil an ceathrú cuid eile.
D'fhreastail Ted Cruz ar Ollscoil Princeton (B.A., 1992) agus Scoil Dlí Ollscoil Harvard (1995).


Jason Donovan.
Is aisteoir agus amhránaí Astrálach é Jason Donovan, a rugadh ar an 1 Meitheamh 1968. Tháinig sé sa tríú háit le Kristina Rihanoff ar an naoú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2011.


Jane Fonda.
Is aisteoir Meiriceánach í Jayne Seymour Fonda, a rugadh ar an 21 Nollaig, 1937.


Sally Field.
Is aisteoir Meiriceánach í Sally Margaret Field, a rugadh ar an 6 Samhain, 1946.


Alpha Aurigae.
Is Alpha Aurigae nó α Aurigae ceann de na ainmchomharthaí atá ar Capella an réalta is gile sa réaltbhuíon Auriga.
Glaotar air lena lán ainmneacha eile amhail Alhajoth, Hokulei agus 13 Aurigae.


13 Aurigae.
Tá 13 Aurigae ar cheann de na ainmchomharthaí atá ar Capella an réalta is gile sa réaltbhuíon Auriga.
Glaotar air lena lán ainmneacha eile amhail Alhajoth,Hokulei agus α Aurigae.


Imelda Marcos.
Is í Imelda Marcos, a rugadh ar 2 Iúil 1929, baintreach iar-uachtaráin Fhilipínigh Ferdinand Marcos. Bhí sí ina Céad Bhean Uasal ar an na hOileáin Fhilipíneacha sna blianta 1965-1986.


Teangacha Mhálta.
Tá dhá teanga oifigiúl ag Málta, an Maltais agus an Béarla. Is í an Maltais an teanga náisiúnta comh maith agus í mar máthairteanga do 97% do daonra na tíre. Tá an Béarla ag 88% de réír suirbhé a dhein Eurobarometer 2005.Bhí an Iodáilis mar teanga oifigiúl go dtí 1934 ach fós féin dúirt 66% go bhfuilid in ann an Iodáilis a labhairt. Tá an ráta seo níos airde ná mar a bhí sé nuair a bhí an Iodáilis mar teanga oifigiúl. Foghlamaíonn mór chuid Máltaigh an Iodáilis ón teilifís. Dúirt 17% go bhfuilid in ann Fraincis a labhairt.
Tagairtí.
(as Béarla agus as Fraincis)http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf


Cluj-Napoca.
Is cathair san Rómáin í Cluj-Napoca.


Timișoara.
Is cathair san Rómáin í Timișoara.


Constanța.
Is cathair san Rómáin í Constanța.


Craiova.
Is cathair san Rómáin í Craiova.


Brașov.
Is cathair san Rómáin í Brașov.


Petra.
Is suíomh seandálaíochta san Iordáin í Petra.


Timothy Dalton.
Is aisteoir Breathnach é Timothy Peter Dalton (a rugadh ar an 21 Márta 1944 nó 1946).


Alpha Aquilae.
Is Alpha Aquilae nó α Aql ceann de na ainmchomharthaí atá ar Altair an réalta is gile sa réaltbhuíon Aquila.
Glaotar air lena lán ainmneacha eile amhail Atair agus 53 Aquilae.


Atair.
Is Atair ceann de na ainmchomharthaí atá ar Altair an réalta is gile sa réaltbhuíon Aquila.
Glaotar air lena lán ainmneacha eile amhail Alpha Aquilae agus 53 Aquilae.


53 Aquilae.
Is 53 Aquilae ceann de na ainmchomharthaí atá ar Altair an réalta is gile sa réaltbhuíon Aquila.
Glaotar air lena lán ainmneacha eile amhail Alpha Aquilae agus Atair.


Judi Dench.
Is aisteoir Sasanach í Dame Judith Olivia "Judi" Dench, a rugadh ar an 9 Nollaig 1934.


Peter Sellers.
Aisteoir Sasanach ab ea Richard Henry Sellers nó Richard Henry Sellers (a rugadh ar an 8 Meán Fómhair 1925 agus fuair bás ar an 24 Iúil 1980).


Amy Adams.
Is aisteoir Meiriceánach í Amy Lou Adams, a rugadh ar an 20 Lúnasa, 1974.


Julian Barnes.
Is scríbhneoir de chuid Sasana é Julian Barnes (Leicester, 19 Eanáir 1946).
Bhain sé an duais Booker dá úrscéal 'A Sense of an Ending' sa bhliain 2011.
Úsáideann sé an ainm cleite Dan Kavanagh ó am go chéile.
Rugadh i Leicester é ach tógadh i Londain é. Teagascóirí Fraincise a bhí ina bheirt thuistí. D'fhreastal sé ar an 'City of London School' (1957-1964) agus i ndiaidh sin bhain sé céim amach ó Magdalen College in Oxford. D'obair sé leis an 'Oxford English Dictionary' ar feadh seal roimh tráth mar eagrathóir litríochta agus léirmheastóir scannánaíochta le nuachtáin cosúil le "New Statesman", "New Review", "The Observer" agus níos déanaí mar iriseoir le "The New Yorker".
Phós sé Pat Kavanagh (1940-2008), rud a mhúnlaigh a shaol agus a d'fhág cráite tar éis a báis.
Tá cónaí air anois i Londain agus é ag saothradh leis i ngort na litríochta go lán aimseartha.


Plovdiv.
Is cathair san Bhulgáir í Plovdiv.


Varna.
Is cathair san Bhulgáir í Varna.


Burgas.
Is cathair san Bhulgáir í Burgas.


Ruse, an Bhulgáir.
Is cathair san Bhulgáir í Ruse.


Benny Hill.
B'aisteoir Sasanach é Alfred Hawthorne Hill nó Benny Hill (a rugadh ar an 21 Eanáir 1924 agus fuair bás ar an 20 Aibreán 1992).


Sean Penn.
Is aisteoir Meiriceánach é Sean Justin Penn, a rugadh ar an 17 Lúnasa, 1960.


Stephen Mangan.
Is aisteoir de phór na hÉireann é Stephen James Mangan a rugadh ar an 22 Iúil 1968.


An Nagarna-Carabaic.
Is réigiún talamhiata suite in Asarbaiseáin é an Nagarna-Carabaic. Tá tromlach an daonra áitiúil eitneach Airméanaigh iad.


Anni-Frid Lyngstad.
Amhránaí Sualannach is ea Anni-Frid Synni Lyngstad Princess Reuss of Plauen (15 Samhain 1945 a rugadh í). Bhíodh sí ina ball den ghrúpa ABBA.


Teangacha na Sualainne.
Is í an tSualainnis teanga oifigiúl na Sualainne. Bá í an tSualainnis máthairteanga 95% don daonra sa bhlian 2005. Ar nós tíortha eile críoch Lochlainn tá an Béarla ag mór chuid don daonra. I suirbhé a dhein an Eurobarometer sa bhlian 2005 dúirt 89% go bhfuillid in ann an Béarla a labhairt, 30% go bhfuilid in ann an Ghearmáinis a labhairt agus 11% go bhfuillid in ann an bhFraincis a labhairt.
Tagairtí.
(as Béarla agus as Fraincis)http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf
Teangacha na Sualainne


Sábh slabhrach.
Is uirlis gearrtha cumhacht-thiomáinte meicniúil le fiacla lainne slite ar slabhra a ghluaiseann timpeall bruach an lainn é an sábh slabhrach.


Éirefhileach.
Is éard is Éirefhileach ann ná duine atá cion aige/aici ar chultúr na hÉireann, an Ghaeilge agus Éire i gcoitinne. Is é an frithchiallach ná Éirefhuathach.


Henry Petty-Fitzmaurice, 6ú Marcas Lansdowne.
Ba shaighdiúir Breataineach agus polaiteoir é an Leifteanantchoirnéal Henry William Edmund Petty-Fitzmaurice, 6ú Marcas Lansdowne DSO MVO (14 Eanáir 1872 - 5 Márta 1936), stíleáilte "an tIarla Chiarraí" go dtí 1927.
Lansdowne, Henry Petty-Fitzmaurice, 6ú Marcas
Lansdowne, Henry Petty-Fitzmaurice, 6ú Marcas
Petty-Fitzmaurice, Henry


Björn Ulvaeus.
Amhránaí Sualannach is ea Björn Ulvaeus (25 Aibreán 1945 a rugadh é). Bhíodh sé ina bhall den ghrúpa ABBA.


Benny Andersson.
Amhránaí Sualannach is ea Benny Andersson (16 Nollaig 1946 a rugadh é). Bhíodh sé ina bhall den ghrúpa ABBA.


Tom Hardy.
Is aisteoir Sasanach é Edward Thomas "Tom" Hardy (a rugadh ar an 15 Meán Fómhair 1977).


Charlize Theron.
Is aisteoir Ón Afraic Theas í Charlize Theron, a rugadh ar an 7 Lúnasa 1975.


Patras.
Is cathair san Ghréig í Patras.


Heraklion.
Is cathair san Ghréig í Heraklion.


An Chréit.
Is oileán Gréigeach í an Chréit.


Larissa.
Is cathair san Ghréig í Larissa.


Bille um Rialtas na hÉireann 1893.
Chuir William Ewart Gladstone, Príomh-Aire na Ríochta Aontaithe An Bille um Rialtas na hÉireann 1893 (nó mar ab fhearr aithne air-An Dara Bille Rialtas Dúchais) ós comhair Pharlaimint na Ríochta Aontaithe, sa bhliain 1893. Murab ionann agus a chéad iarracht, ar theip go holc air i dTeach na dTeachtaí, d'éirigh leis an Dara Bille i dTeach na dTeachtai, ach crosadh é i dTeach na dTiarnaí.


Lemmy.
Dordghiotáraí, cumadóir agus bunaitheoir an bhanna Motörhead ab ea Ian Fraser Kilmister (24 Nollaig, 1945 - 28 Nollaig, 2015) nó Lemmy mar ab fhearr aithne air. Chuir ceol an ghrúpa go mór le forbairt seánra raic nua a thugar miotal trom air.


Clive Owen.
Is aisteoir Sasanach é Clive Owen (a rugadh ar an 3 Deireadh Fómhair 1964).


Aidiacht.
Is focal a thugann tréith ar ainmfhocal, ar nós milis, dearg, nó teicniúil í aidiacht.


Jean Froissart.
Tá Jean Froissart nó Jehan Froissart (c. 1337 – tar éis 1404) ar dhuine de na croinicithe Francacha is tábhachtaí de chuid na meánaoiseanna. Tá aitheantas faighte ag Croinicí Froissart le fada an lá mar an saothar is mó a thugann léargas ar an athbheochan ridiriúil sa Fhrainc agus i Sasana sa 14ú haois. Lena chois sin tá na Croinicí ar na foinsí is fearr maidir leis an gcéad chuid den Chogadh Céad Bliain.
Beatha.
Is beag an t-eolas atá againn ar bheatha Froissart agus pé eolas atá ann tá sé le fáil sna croinicí féin agus ina chuid filíochta. Rugadh é in Valenciennes i gContae Hainaut. Is dócha gur phéintéir armas ba ea a athair. Ar tús chuaigh Froissart le gnó ach is gearr gur thosaigh sé á ullmhú féin i gcomhair na sagartachta mar ba mhian lena athair. B’fhearr le Froissart an saol neamheaglaiseach, áfach, agus d’iompaigh ar an bhfilíocht in aois a cheithre bliana is fiche, rud a thug é chun cúirt Philippa de Hainaut, bean chéile Éadbhard III Shasana, ina staraí oifigiúil. An tuairisc a thug sé ar an tréimhse úd, idir 1361 agus 1369, cheangail sé í leis an tuairisc a thug sé ar na rudaí eile a chonaic sé sa chéad leabhar de na "Chroniques".
Shiúil sé Sasana, Albain, an Bhreatain Bheag, an Fhrainc, Flóndras agus an Spáinn agus é ag cruinniú ábhair. Thug sé cuairt ar an Iodáil freisin agus é ina aoi ag bainis Lionel d’Anvers, mac Philippa, agus Violante, iníon Galeazzo II Visconti, ag Milano.
Tar éis fhoilsiú an chéad leabhar agus bhás Philippa, lean sé air ag obair ar na croinicí faoi choimirce a lán tiarnaí eile..
Fuair sé beathúnas cille Estinnes, sráidbhaile a bhí gar do Binche, agus ceapadh mar chanónach Chimay é, rud a d’fhág ina shuí go te é.
D’fhill sé ar Shasana i 1395 ach is cosúil gur tháinig díomá air faoi na hathruithe a chonaic sé ann agus a mhill faoin ridireacht, dar leis. Ní fios cén uair ná cén áit a bhfuair sé bás, ach dealraíonn sé gur cailleadh é i Mainistir Sainte-Monégonde i Chimay.
Scéal ó Éirinn.
Tá Henry Castide luaite sa tríú leabhar den Chroinic. Bhuail Froissart le Castide i Sasana i 1394 agus é ar lorg eolais ar fheachtas Risteard II Shasana in Éirinn an bhliain sin. In Éirinn a chaith Castide a óige agus bhí Gaeilge, Béarla agus Fraincis ar a thoil aige. Fiú agus é ina chónaí i Sasana bhí sé de nós aige Gaeilge a labhairt le clann a chlainne.
Croinicí.
Ní hí a chuid filíochta is mó a chuir clú ar Froissart ach a Chroinicí agus iad ar maireachtaint i mbreis is céad lámhscríbhinn mhaisithe. Ar na lámhscríbhinní is fearr maisiú tá Lámhscríbhinn Gruuthuse.
Tá na Croinicí scríofa i stíl bheoga fhuinniúil agus iad lán de scéalta atá neamhchruinn minic go leor. Bhí siad le léamh ag lucht oilte Angla-Fhlóndrach agus, ar nós a lán croinicí meánaoiseacha, tá siad scríofa de réir leas na bpátrún, go háirithe Éadbhard III, a bhfuil an smál glanta de mhíthrócaireacht a chuid saighdiúirí. Ní scagann Froissart a chuid foinsí. Tá a leagan den stair bréagnaithe ag croinicithe de chuid chúirt na Fraince ar nós Cuvelier.
Gailearaí.
Íomhánna ó Chroinicí Froissart. Loyset Liédet a rinne iad go léir, mura gcuirtear a mhalairt in iúl.


Prilep.
Is cathair í Prilep i bPoblacht na Macadóine.


Tetovo.
Is cathair í Tetovo i bPoblacht na Macadóine.


Ainmfhocal.
Is focal (cé is moite den forainm) úsáidte a aithin aicme ar bith na daoine, áiteanna nó rudaí é ainmfhocal. Tugtar "ainmear" air i nGaeilge na hAlban.


Ray Mears.
Is láithreoir teilifíse Sasanach é Raymond Paul Mears, a rugadh in Surrey, Sasana ar an 7 Feabhra 1964.


Ben Kingsley.
Is aisteoir Sasanach é Ben Kingsley (a rugadh ar an 31 Nollaig 1943).


Eiliosaibeit.
Máthair Eoin Baiste, bean chéile Zacairiá agus gaolta le Muire ab ea Eiliosaibeit. (16 Iúil 1194 – 11 Lúnasa 1253). Is naomh í san Eaglais Chaitliceach Rómhánach.


Páipéir Phanama.
Tíortha ina bhfuil ceannairí nó daoine tábhachtacha eile bainteach leis na Panama Papers
Bailiúchán mór cáipéisí rúnda de chuid Mossack Fonseca, comhlacht dlí Panamach, is ea Páipéir Phanama (Béarla: "Panama Papers"), agus iad tugtha ag foinse rúnda don "Süddeutsche Zeitung", nuachtán Gearmánach, a roinn iad leis an gCuibhreannas Idirnáisiúnta Iriseoirí Iniúchacha (ICIJ). Nochtaíonn na cáipéisí an bealach a cuireadh maoine gnólachtaí, scaireanna, brabúis, agus imghabháil cánach i bhfolach ar mhaitheas ceannairí stáit agus polaiteoirí eile nach iad, chomh maith le lucht airgeadais, gnó, spóirt agus ealaíne.
Tá 214,000 comhlacht luaite sna 11.5 milliún cáipéis, 2.6 teiribheart (TB) de shonraí san iomlán. Téann cuid acu siar chomh fada leis na 1970idí agus scríobhadh cuid eile chomh déanach leis an mbliain 2016. I measc na ndaoine a bhí bainteach ag an am a foilsíodh tuairisc "Süddeutsche Zeitung" tá ceannairí reatha cúig thír, mar atá, an Airgintín, an Araib Shádach, na hÉimíríochtaí Arabacha Aontaithe, an Íoslainn, agus an Úcráin. D'éirigh príomh-aire na hÍoslainne as a oifig ar an 5 Aibreán 2016 mar thoradh ar an scannal a chothaigh an tuairisc san Íoslainn. D'oibrigh timpeall is 400 iriseoir de chuid 107 eagraíocht meán in breis agus 80 tír ar na cáipéisí.


Prizren.
Is cathair san Chosaiv í Prizren.


Pristine.
Is í Pristine príomhchathair na Cosaive.


Gjilan.
Is cathair san Chosaiv í Gjilan.


Peć.
Is cathair san Chosaiv í Peć.


Mitrovica.
Is cathair san Chosaiv í Mitrovica.


Ferizaj.
Is cathair san Chosaiv í Ferizaj.


Gjakova.
Is cathair san Chosaiv í Gjakova.


Banja Luka.
Is cathair san Bhoisnia-Heirseagaivéin í Banja Luka.


Tuzla.
Is cathair san Bhoisnia-Heirseagaivéin í Tuzla.


Zenica.
Is cathair san Bhoisnia-Heirseagaivéin í Zenica.


Medjugorje.
Is baile san Bhoisnia-Heirseagaivéin é Medjugorje agus é suite i ndeisceart na Heirseagaivéine, gar do theorainn na Cróite. Tá cónaí ar 2,306 duine ann.
Tá Medjugorje suite i lár cheantair ina rinneadh sléacht ar a lán sibhialtach Seirbiach agus ar mhanaigh agus sagairt Chaitliceacha sa Dara Cogadh Domhanda. Sa bhliain 1981, dúirt seisear páistí gur taispeánadh Muire Ógh dóibh i bpáirc in aici Medjugorje agus tá an baile ina cheann scríbe ag a lán oilithrigh Chaitliceacha ó shin.
Séipéal San Jakov (San Séamus)


Bijeljina.
Is cathair san Bhoisnia-Heirseagaivéin í Bijeljina.


Mostar.
Is cathair san Bhoisnia-Heirseagaivéin í Mostar.


Prijedor.
Is cathair san Bhoisnia-Heirseagaivéin í Prijedor.


Merle Haggard.
Amhránaí Meiriceánach ab ea Merle Ronald Haggard (6 Aibreán, 1937 a rugadh é agus ar an 6 Aibreán, 2016 a fuair sé bás).


Santa Monica, California.
Cathair chois chladaigh in iarthar Chontae Los Angeles, i gCalifornia, is ea Santa Monica. Tá an chathair ainmnithe i ndiaidh Monica, naomh Críostaí. Tá sí suite ar Bhá Santa Monica ar an taobh thiar. Tá cathair Los Angeles ar na trí thaobh eile: is í Pacific Palisades an chomharsanacht ó thuaidh, Brentwood ar an oir thuaisceart, Sawtelle ar an oirthear, Mar Vista thoir ó dheas, agus Venice ó dheas. Tá clú ar Santa Monica as a comharsanachtaí d'aonteaghlaigh rachmasacha, ach tá a neart comharsanachtaí atá lán le "condominioms" agus árasáin chomh maith. Bhí 89,736 duine ina gcónaí i Santa Monica i 2010, títhíocht ar cíos ag an dá thrian díobh.
Gaspar de Portolà de Rovira an chéad Eorpach a leag cos ar an áit ina bhfuil Santa Monica inniu. Ba shin sa bhliain 1769. De bharr na haeráide, tháinig tóir ar Santa Monica mar bhaile saoire go luath san 20ú haois. Tháinig ráth ar an gcathair arís ag tosú sna 1980idí mar thoradh ar athbheochan an lár trádála. D'fhás an eacnamaíocht, an turasóireacht go háirithe. Déanann a lán daoine triall ar Phiara Santa Monica. Bhí 417 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 1880, 3,057 sa bhliain 1900, 71,595 sa bhliain 1950 agus 84,084 sa bhliain 2000.


Forainm.
Is focal a bhfuil in ann a fheidhmiú mar frása ainmfhoclach úsáitde lena fhéin agus a dhíríonn chuig na rannpháirtí sa dioscúrsa nó (m.sh. mé, sibh) nó a duine éigin nó rud éigin luaite in áit eile sa dioscúrsa (m.sh. sé, sí, seo) é forainm. Tugtar "riochdair" air i nGaeilge na hAlban.


Gé ghormeiteach Aibisíneach.
Is éan í an gé ghormeiteach Aibisíneach. Is baill d'fhine na Anatidae iad.


The Burns Cage.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, The Burns Cage, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 3 Aibreán, 2016. Scríobh Rob LaZebnik an eipeasóid seo. D'fhéach 2.32 milliún duine ar an eipeasóid.


Hanoi Rocks.
Rac-bhanna Fionlannach ab ea Hanoi Rocks a bhí bunaithe ag an amhránaí Michael Monroe (Matti Fagerholm) agus an giotáraí Andy McCoy (Antti Hulkko) i Heilsincí sa bhliain 1979.
Chuir bás an drumadóra Shasanaigh Nicholas "Razzle" Dingley deireadh leis an ngrúpa den chéad uair sa bhliain 1985, ach chuir Monroe agus McCoy an banna ar ais le cheile uair amháin eile idir 2001 agus 2009.
Bhain Hanoi Rocks rath nach beag amach ar bhonn náisiúnta agus ar fud na cruinne. Bhíodar i mbun ceoil agus camchuairte leis na mbannaí ba mhó a rá a linne - Mötley Crüe, Poison, New York Dolls, Johnny Thunders, Def Leperd agus iliomad eile.
Bhí an-tionchar ag Hanoi Rocks ar bhannai eile a tháinig ina dhiaidh chomh maith– Guns N’ Roses, L.A. Guns, Manic Street Preachers, Alice in Chains, Foo Fighters agus cinn eile nach iad.


Charlie Puth.
Is amhránaí agus scríbhneoir amhrán Meiriceánach é Charles Otto "Charlie" Puth, Jr.. Rugadh é ar an 2 Nollaig 1991 i Rumson, New Jersey.
Gradaim.
Tá 8 ngradam buaite ag Puth.


Teangacha na Slóivéine.
Is í an tSlóivéinis príomhteanga agus teanga oifigiúl na tSlóvéine. Tá an Iodáilis á labhairt in áiteanna ar leithnis Istria Slóivéanach agus tá an Ungáiris á labhairt in áiteanna in oir-thuaisceart na tíre ar an teorainn leis an Ungáir. Tá an Iodáilis agus an Ungáiris oifigiúl in áiteanna ina bhfuil go leor cainteoirí.
Is í an Cróitis an teanga iasachta is mó sa tSlóivéin agus 59% don daonra in ann í a labhairt de réir suirbhé a dhein Eurobarometer sa bhlian 2005. Is í an Béarla an tarna teanga is mó eolas agus 57% in ann í a labhairt. Is í an Ghearmáinis an tríú teanga iasachta is mó agus 50% in ann í a labhairt. Dúirt 15% go bhfuileadar in ann an Iodáilis a labhairt.
Tagairtí.
(as Béarla agus as Fraincis)http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_243_en.pdf


Fifth Harmony.
Is popbhanna ó Miami, Florida iad Fifth Harmony atá déanta suas de cúig bhaill, Ally Brooke, Normani Kordei, Lauren Jauregui, Camila Cabello agus Dinah Jane. Foirmíodh an grúpa i 2012. Tháinig siad sa tríu háit ar an dara séasúr The X Factor (SAM).
Gradaim.
Tá 53 ghradam buaite ag Fifth Harmony.


Tim Metcalfe.
Is carachtar ficseanúil é Timothy Osmond "Tim" Metcalfe sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Joe Duttine an páirt mar Tim. Rinne Tim a chéad cuma ar an 21 Eanáir, 2013.


Gearrscannáin The Simpsons.
Is liosta é seo de na gearrscannáin The Simpsons. Thosaigh The Simpsons mar gearrscannáin ar "The Tracey Ullman Show".


Ralph Fiennes.
Is aisteoir Sasanach é Ralph Nathaniel Twisleton-Wykeham-Fiennes (a rugadh ar an 22 Nollaig 1962).


Telly Savalas.
Is aisteoir Meiriceánach é Aristotelis "Telly" Savalas a rugadh ar an 21 Eanáir, 1922 agus fuair bás ar an 22 Eanáir, 1994.


Jonas Jonasson.
Úrscéalaí agus iriseoir Sualannach atá i Jonas Jonasson, a rugadh ar 6 Iúil 1961 i Växjö i ndeisceart na Sualainne.
Rinne sé staidéar ar an Sualainnis agus ar an Spáinnis ag Ollscoil Gothenburg. D'oibrigh Jonasson ina dhiaidh sin mar iriseoir do na páipéir nuachta Smålandsposten in Växjö agus ansin Expressen.
Díoladh breis is 700,000 cóip dá chéad úrscéal (2009), "Hundraåringen som klev ut genom fönstret och försvinn", a aistríodh go Béarla mar "The 100-year-old man who climbed out the window and disappeared". Coiméide dhubh atá ann ina leantar an príomhcharachtar trí cuid mhaith de mhórtheagmhais an domhain ó Chogadh Cathartha na Spáinne i leith. Tá dhá úrscéal eile scríofa aige ó shin.
Tá Jonasson ina chónaí lena mhac in Hogrän ar oileán Gotland.


Emma Thompson.
Is aisteoir Sasanach í Emma Thompson (a rugadh ar an 15 Aibreán 1959).


Teangacha na Polainne.
I measc na teangacha na Polainne is í an Pholainnis an teanga is mó a labhraítear sa Pholainn. Is í príomhtheanga na tíre agus í mar mháthairtheanga do isteach is amach ar 98% do dhaonra na Pholainne. Tá stádas mar theanga mhionlaigh náisiúnta ag an Airméinis, an Bhealarúisis, an tSeicis, an Ghearmáinis, an Ghiúdais, an Eabhrais, an Liotuáinis, an Rúisis, an tSlóvaicis agus an Úcráinis. Tá stádas mar theanga mhionlach eitneach ag an Karaim, an Caisiúibis, an Rúiséinis, teangacha na Romainise agus an Tatairis. Bíonn bardais in ann teanga eile a bheith oifigiúil iontu in éineacht leis an bPolainnis. Tá 44 as an 2,478 bhardas dátheangach. Tá 31 bhardas dátheangach Polannais-Gearmáinis, cúig bhardas Polannais-Caisiúibis, ceann amháin Polannais-Liotuáinis, cúig bhardas Polannais-Bealarúisis agus dhá bhardas Polannais-Rúiséinis.
Is é an Béarla an teanga iasachta is mó sa Pholainn agus 29% in ann í a labhairt de réir suirbhé a dhein an Eurobarometer sa bhlian 2005. Is í an Rúisis an tarna teanga iasachta is mó sa tír agus 26% in ann í a labhairt. Is í an Ghearmáinis an tríú teanga is mó agus 19% in ann í a labhairt.


Nine Track Mind.
Is é "Nine Track Mind" an chéad albam ón popceoltóir Meiriceánach Charlie Puth. Bhí sé scaoilte é ar an 29 Eanáír, 2016.


Dún Muirígh.
Is baile é Dún Muirígh (Dunmurry i mBérla) idir Béal Feirste agus Lios na gCearrabhach i gContae Aontroma.
Bhí mhonarca DeLorean bunaithe sa bhaile idir 1981 is 1982.


Acht Parlaiminte 1911.
Is éard is an tAcht Parlaiminte 1911 ann ná Acht de chuid Pharlaimint na Ríochta Aontaithe. Tá tábhacht bhunreachtúil leis agus go pointe áirithe rialaíonn sé an gaol idir Theach na dTeachtaí agus Theach na dTiarnaí, a chomhdhéanann Tithe na Parlaiminte. Ní mór léamh a dhéanamh ar an Acht seo in éineachtso leis an Acht Parlaiminte 1949. Is féidir an dá Acht a lua le chéile mar na hAchtanna Parlaiminteacha 1911 agus 1949.


Herbert Henry Asquith.
Sheirbheáil Herbert Henry Asquith, 1ú Iarla Oxford agus Asquith, KG, PC, KC (12 Meán Fómhair, 1852 - 15 Feabhra 1928) mar Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe ó 1908 go 1916. Go dtí an 5ú Eanáir, 1988, ba é an príomh-aire is faide seirbhíse go leanúnach sa 20ú haois é.
Mar príomh-aire, threoraigh sé a chuid Pháirtí Liobrálach chuig sraith leasuithe baile, lena n-áirítear árachas sóisialta agus laghdú ar chumhacht Theach na dTiarnaí. Threoraigh sé an náisiúin isteach sa Chéad Chogadh Domhanda, ach de bharr ghéarchéimeanna míleata agus polaitiúla tháinig David Lloyd George i gcomharbacht air ag deireadh na bliana 1916. Bhí baint mhór ag a titim amach le Lloyd George i dturnamh an Pháirtí Liobrálach.


Växjö.
Radharc ar Växjö, locha thart timpeall air
Cathair agus ionad riaracháin i gContae Kronoberg, i Småland, i ndeisceart na Sualainne is ea Växjö (ˈvɛkːˈɧøː). Sa bhliain 2010, bhí cónaí ar 60,887 duine féin agus 79,562 i mórcheantar Växjö. Ionad tionsclaíochta agus suíomh eaglasta atá ann. Tá Ollscoil Linnaeus suite ann. Ar na daoine cáiliúla arbh as Växjö iad tá Carolus Linnaeus, Pär Lagerkvist agus Jonas Jonasson.


Scardinius.
Is é Rudd "Scardinius" cineál d’iasc atá ga-eite sa teaghlach Cyprinidae. De ghnáth tugtar an t-ainm “Rudd” gan aon cáilitheoirí breise. Tá sé in úsáid freisin le haghaidh saghas áirithe, mar shampla, go háirithe na ruán comónta (S. erythrophthalmus). Is sé a bhéal iompaithe a ceadaíonn é, míreanna bia a phiocadh suas, mar shampla paraisítí uisceacha, as an dromchla uisce, le suaitheadh íosta.
Is é an Rudd "Gréagach" iasc den chineál céanna, thart ar 40 cm ar fad. Tá sé le fáil, ach amháin sa rinn theas an mhórthír na Gréige. Tá sé ina chónaí i lochanna agus aibhneacha a sníonn go mall, agus a bheith “compordach” ina scoileanna móra. Sceithean sé thart ar Aibreán-Meitheamh i measc plandaí faoin uisce ins an uisce éadomhain. Cothaíonn sé ar crústaigh bheag, ar larbhaí agus pupaí na feithidí, agus ar ábhar plandaí. Tá an chuid is mó de na bia a ghlacadh ar an dromchla nó in aice le dromchla an usine. Níl an t-iasc le fáil de ghnáth san uisce domhain. Níl eolas go leor againn maidir le bitheolaíocht an speicis seo. Tá sé tábhachtach go háitiúil, chun iascairí agus cuideachtaí tráchtála araon.


Grand National.
Is rás capall cáiliúil é an "Grand National". Bíonn an rás ar siúl gach bliain ar ráschúrsa Aintree in aice le Learpholl, i Sasana. Is rás an-dúshlánach é.
Stair.
Ar an 26 Feabhra, 1839 tharla an chéad rása Grand National in Aintree.


Coregonus lavaretus.
Is é  "Coregonus lavaretus" speiceas d’iasc an fhionnuisce geal, atá sa teaghlach Salmonidae. Is é an speiceas cineál a ghéineas Coregonus.
Tá smaointe éagsúla mar gheall ar scaipeadh na speiceas Coregonus lavaretus, agus mar gheall ar líon na speiceas sa ghéineas Coregonus i gcoitinne.
Lavaret.
Sa chiall chúng, meastar go bhfuil Coregonus lavaretus, nó go simplí an lavaret, a bheith ceantrach sa Loch Bourget agus Loch Aiguebelette san abhantrach an Rhône sa Fhrainc. San am níos túisce bhí an lavaret flúirseach sa loch Geneva. De réir an dearcadh seo tá líon mór de na speiceas éisc ghil i lochanna,
aibhneacha agus uiscí goirt i Lár agus i dTuaisceart na hEorpa
Iasc geal na hEorpa (iasc geal coitianta).
Tríd is tríd, is é Coregonus lavaretus, curtha sias mar iasc geal coitianta nó iasc geal na hEorpa'", atá le fáil i lár agus iarthuaisceart na hEorpa go dtí an tSibéir. Is minic a dtugtar an t-ainm “lavaretus casta C” air, agus meastar é mar forghné. Cuimsíonn sé seo go leor gné na daonraí éisc a cheapann daoine eile a bheith srianta ar bhonn áitiúil (ina measc atá an caorthann Breataine agus an gwyniad nó an gravenche Alpach, comh maith le cruthanna "intralacustrine" éagsúla agus daonraí arb iad atá sainairíonna nósanna beathaithe éagsúla acu, uimhreacha gill raker, patrúin fáis agus iompar imirce. Tugann staidéir ghéiniteacha go bhfuil éagsúlacht an éisc geal, laistigh den choimpléasc, mar thoradh de bhunadh iar-oighreacha.
Cur síos.
Tá éagsúlacht go leor i measc foirmeacha an éisc geal Eorpach. I gcoitinne tá comhlacht barrchaolaithe acu, giall uachtarach caol agus eite droma méithe atá gnách maidir leis an teaghlach bradán. Tá an smuit gearr ages barrchaolaithe, rud a idirdhealaíonn an speiceas ón dá speiceas Eorpacha Thuaidh eile, speicis "Coregonus", agus speicis vendace ("Coregonus albula") agus an Peled (Coregonus Peled) a bhí tugtha isteach. Tá giall meallach ag an chéad cheann agus sa dara ceann, is iad na géile atá comhfhad. Tá an droim gormach glas nó scothdhonn, na cliatháin geal liath agus an bolg bán. Is iad na heití dorcha liath. Fásann an t-iasc ar fhad go dtí thart ar 55cm; agus tá meáchan aige thart ar 2kg.
Bitheolaíocht.
Cothíonn an t-iasc geal eorpach ar na dúilí tóin conaithe nó zóplanctón. Tógann na héisc níos mó, feithidí agus stuifíní agus gilidíní (bradán), ó dhromchla an uisce. Bíonn pórú ar siúl san fhómhar idir Meán Fómhair agus Samhain, den chuid is mó ag brath ar teocht an uisce. Is féadfar go mbeadh na daonraí difriúla, atá sna teascáiní céanna uisce, ag sceitheadh ag amanna éagsúla. Tagann said, lion a slua, i bhfarraigí agus lochanna, go dtí an abhainn chun sceitheadh a dhéanamh; fanann líon eile i lochanna nó san fharraige chun sceitheadh a dhéanamh.


Stiofán Ó Fearail.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Stiofán Ó Fearail. Tá sé ina bhall den ghrúpa Seo Linn.
Gairm.
Bhí Ó Fearail ina bhreitheamh ar "Busker Abú" sa bhliain 2015 ar TG4. Tá sé ina láithreoir ar "Cleas Act".


Albuquerque, Nua-Mheicsiceo.
Albuquerque, foirgnimh i lár na cathrach
An chathair is mó i Nua-Mheicsiceo, sna Stáit Aontaithe, is ea Albuquerque, agus é suite i lár an stáit, ar dhá thaobh an Rio Grande. Príomhchathair riaracháin Chontae Bernalillo atá ann. Bhí 557,169 duine ina gcónaí sa chathair ar 1 Iúil 2014 de réir mheastacháin a rinne Biúró Dhaonáirimh na Stát Aontaithe. Measadh 902,797 duine a bheith ina gcónaí i mórcheantar Albuquerque an bhliain roimhe sin.
Tá Ollscoil Nua-Mheicsiceo suite in Albuquerque, chomh maith le Bunáit Aerfhórsa Kirtland, Saotharlanna Náisiúnta Sandia, agus an Séadchomhartha Náisiúnta na bPeitriglifí. Tá Sléibhte Sandia Mountains ar thaobh thoir Albuquerque, agus sníonn an Rio Grande tríd an chathair aduaidh agus ansin ó dheas. Tionóltar an Albuquerque International Balloon Fiesta sa chathair, ina dtugtar an bailiúchán balún is mó ar domhan le chéile gach bliain, i gcéad seachtain mhí Dheireadh Fómhair.


Stampaí poist na hÉireann.
Léarscáil na hÉireann ar stampa 2 phingin. Is é seo an chéad stampa poist Éireannach.
Eisíonn údarás (nó oibreoir) poist stát neamhspleách na hÉireann stampaí poist na hÉireann. Ba chuid de Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann í Éire nuair a eisíodh céad stampaí postais an domhain sa tír sin sa bhliain 1840. Úsáideadh na stampaí seo, agus na heisiúintí Briotanacha ar fad a tháinig ina ndiaidh, in Éirinn gur ghabh Rialtas nua na hÉireann cumhacht i 1922. Ón 17 Feabhra 1922, forchlódh na stampaí Briotanacha a bhí fós ann le téacs Gaeilge chun leaganacha deifnídeacha a sholáthar go dtí go mbeadh eisiúintí Éireannacha ar leith le fáil. I ndiaidh na bhforchlónna a chur amach, rinne an Roinn nua Poist agus Telegrafa sraith rialta de stampaí deifnídeacha ag úsáid dearaí Éireannacha. Eisíodh na stampaí deifnídeacha seo an 6 Nollaig 1922; bhí an chéad stampa ina stampa 2d ar a raibh léarscáil d’Éirinn (lenar áiríodh Tuaisceart Éireann, a bhí fós ina chuid den Ríocht Aontaithe). Ó shin, tá naoi sraith de stampaí deifnídeacha curtha amach le híomhánna nua, agus le luachanna nua de réir mar a bhí gá leo.
Ba iad seo na príomhstampaí a úsáideadh gach lá. Eisíodh na chéad stampaí comórtha i 1929 agus eisítear a leithéid seo de stampaí anois cúpla uair in aghaidh na bliana. Déanann na stampaí seo cuid mhaith gnéithe de shaol na hÉireann a cheiliúradh, mar shampla imeachtaí agus ócáidí comórtha suntasacha, saol agus cultúr na hÉireann agus cuid mhór daoine Éireannacha. Rinneadh roinnt stampaí deifnídeacha agus comórtha a chur amach i bhfoirm bileog beag, i leabhráin agus i gcumraíochtaí corna chomh maith le gnáthleagan amach bileoige. Má chuirtear stampaí dleacht postais (postas le híoc) agus stampaí aerphoist leis seo, tá iomlán eisiúintí stampaí de chuid an dá údarás sheicheamhacha Éireannacha poist againn. Baineadh úsáid as dhá chineál dobharmhairc cé gur tháinig na heisiúintí forchlóite le dobharmharcanna na stampaí Briotanacha a sholáthair Oifig Poist na Breataine le haghaidh na bhforchlónna.
Ba í Oifig an Phoist (nó The Irish Post Office mar a thugtar uirthi i mBéarla), rannóg na Roinne Poist agus Telegrafa, a d’eisigh na stampaí Éireannacha ar fad go dtí an bhliain 1984. Nuair a roinneadh an Roinn Poist agus Telegrafa ina dhá eagraíocht leathstáit sa bhliain 1984, ghlac An Post le freagrachtaí maidir leis na seirbhísí Éireannacha postais uile, lenar áiríodh eisiúint stampaí postais.
Úsáid stampaí Briotanacha in Éirinn.
Le stampaí poist Briotanacha a úsáideadh in Éirinn idir 1840 agus 1922 a aithint, is gá déanamh amach an postmharc as baile in Éirinn a chealaigh an stampa. "Great Britain used in Ireland" a chuirtear ar stampaí a úsáideadh le linn na tréimhse seo.
Ón bhliain 1840 go 1844, cuireadh an Penny Black agus stampaí eile as feidhm le cealú na Croise Máltaí. Ní raibh téacs ná uimhir ar bith ar na cealuithe seo a shonrófaí iad mar chealuithe Éireannacha ach is féidir roinnt Cros Máltach a cheangailt le bailte Éireannacha ar leith. Is samplaí de na bailte seo iad Béal Feirste, Dún an Uchta, Corcaigh, Maolla, Luimneach agus an Muileann gCearr. Ón bhliain 1844 ar aghaidh, d’úsáid na cealuithe téacs nó uimhreacha a thug le fios an baile poist lenar bhain siad. Tá sé níos fusa cealuithe den dá chineál a aithint má tá an stampa fós ar an gclúdach mar sa chás seo bíonn an postmharc le feiceáil ina iomlán. Mura bhfuil an stampa greamaithe leis an gclúdach go fóill, áfach, tá seans ann gur féidir an baile lena mbaineann sé a aithint fós má tá dóthain den phostmharc le feiceáil ar an stampa féin.
a> a cuireadh an clúdach sa phost.
Údaráis um eisiúint stampaí.
Idir na blianta 1922 agus 1983, d’eisigh "Oifig an Phoist", rannóg de chuid na Roinne Poist agus Telegrafa (P&T), na stampaí poist ar fad do 26 contae na Poblachta. Le linn na tréimhse seo d’fhostaigh Oifig an Phoist cuid de na cuideachtaí seo a leanas chun na stampaí a fhorchló nó a chur i gcló: Dollard, Thom, Clódóirí Rialtas na hÉireann; Waterlow and Sons (Londain); De La Rue and Co., Bradbury Wilkinson and Co., Ltd. (Londain); Harrison and Sons Ltd. (Londain) agus Irish Security Stamp Printing Ltd.
Ón bhliain 1984 i leith, eisíonn An Post na stampaí poist Éireannacha ar fad. Chuir Irish Security Stamp Printing Ltd. an chuid is mó acu siúd i gcló, cé gur chuir Harrison and Sons Ltd. (Londain); Questa; Walsall Security Printing; Prinset Pty Ltd. (An Astráil) agus SNP Cambec (Sprintpak) (An Astráil) líon beag díobh i gcló.
Réamhtheachtaithe.
I measc daoine a bhailíonn stampaí, úsáidtear an focal "réamhtheachtaí" ("forerunner") de ghnáth le cur síos a dhéanamh ar stampa poist a úsáidtear le linn na tréimhse sula n-eisíonn réigiún nó limistéar a stampaí féin. I leabhair thagartha Éireannacha cosúil le "Handbook of Irish Philately", áfach, déanann an téarma "réamhtheachtaithe" tagairt do lipéid pholaitiúla agus bholscaireachta de ghnáth. Is minic a bhíonn an-chosúlacht idir na lipéid seo agus stampaí ach níor úsáideadh cuid mhór acu ar phost in Éirinn agus ní raibh aon stádas dleathach acu maidir le post in Éirinn.
D’eisigh seansaighdiúirí Éireannacha de chuid Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe i Nua-Eabhrac stampaí de cheithre luach—1c, 3c, 24c (glas domhain) agus 24c (liathchorcra-corcra)—agus tugtar eisiúint Fhíníneach na mblianta 1865-67 orthu. Réamhtheachtaithe eile ná na stampaí trialacha neamhoifigiúla de dhearadh coilíneach ón mbliain 1893; déantar iad a rangú mar stampaí bréagacha.
Idir 1907 agus 1916, d’eisigh Sinn Féin, ceann d’eagraíochtaí náisiúnacha na tréimhse sin, lipéid bholscaireachta a bhí ina siombailí ar náisiúntacht na hÉireann. Níor cheadaigh rialacha Oifig an Phoist úsáid na stampaí seo. Ba Chros Cheilteach é an chéad dearadh, a bhí cosúil le ceann ar glacadh leis ní ba dhéanaí le haghaidh dhá stampa dheifnídeacha na bliana 1923, agus sa dara dearadh tá bean agus cláirseach i bhfráma ubhach le feiceáil. Sa bhliain 1912, tháinig lipéid ar a raibh “Imperial Union” scríofa orthu in éineacht le dearadh ar a raibh cláirseach agus bean ní ba mhó. Creidtear go ndearnadh na lipéid seo, a bhfuil tuairimí aontachtacha á gcur in iúl iontu, a chur i gcló i Manchain Shasana mar fhreagra ar lipéid Shinn Féin. I ndiaidh don pharlaimint an Bille Rialtas Dúchais d’Éirinn a rith, d’eisigh comhlacht poblachtach lipéid i 1916 ar a raibh portráidí triúr laochra náisiúnacha ar ar tugadh "Mairtírigh Mhanchan" le feiceáil ar chúlra bhratach trí dhath na hÉireann. Tá leaganacha bréagacha de na lipéid seo forleathan. I ndiaidh Éirí Amach na Cásca sa bhliain 1916, chuir taobhaitheoirí Meiriceánacha ocht lipéad "ERIE PUIST" i gcló a léirigh portráidí de sheacht bpríomhcheannaire chomh maith le lipéad ar a raibh cláirseach agus seamróg. Is féidir gurbh é a bhí i mílitriú an fhocail ÉIRE mar ERIE ná go ndearnadh an lipéad a chur le chéile go deifreach.
Bhí cuid mhaith de dheisceart na tíre faoi smacht Arm Phoblacht na hÉireann le linn Chogadh Cathartha na hÉireann agus d’eisigh an tArm sin lipéad 1d, 2d agus lipéad 6d i rith an ama seo toisc ganntanas stampaí a bheith ann. Rinneadh iad seo a chur i gcló i gCorcaigh agus bhí siad in ainm agus a bheith ar díol i mí Lúnasa 1922. Idir an dá linn, áfach, tháinig arm Shaorstát Éireann i dtír gar do Chorcaigh agus chuir an IRA a bheairicí féin trí thine sular theith siad ó Chorcaigh agus mar sin scriosadh an chuid is mó de na lipéid.
Aistí.
An 1 Feabhra 1922, d’iarr an tArd-Mháistir Poist de chuid Shaorstát na hÉireann ar ghnólachtaí i mBaile Átha Cliath agus i Londain dearaí a mholadh le haghaidh eisiúint bhuan, dheifnídeach stampaí agus faoi mhí an Mhárta bhí roinnt dearaí faighte. Sholáthair na cuideachtaí agus na clódóirí seo a leanas aistí: Dollard Printing House Ltd., Hely Ltd., Perkins Bacon & Co., agus O'Loughlin, Murphy & Boland.
Forchlónna.
Sa bhliain 1922, mar bheart idirlinne sula raibh na chéad stampaí deifnídeacha a dearadh go speisialta d’Éirinn réidh, forchlódh sraith stampaí comhaimseartha den Rí Seoirse V. Eisíodh agus úsáideadh na stampaí seo nach raibh forchlóite i Ríocht Aontaithe na Breataine Móire agus na hÉireann idir 1912 agus 1922 agus leanadh d’úsáid na stampaí seo sa Ríocht Aontaithe agus i dTuaisceart Éireann go dtí 1936. Bhí conradh forchlóite ag trí chuideachta chlódóireachta: Dollard Printing House Ltd., Alex. Thom & Co Ltd., agus Harrison & Sons. I mí an Mheithimh 1925, fuair Clódóirí an Rialtais, Caisleán Bhaile Átha Cliath, an conradh agus ba iadsan a rinne an forchló ar fad go dtí an bhliain 1937, nuair a eisíodh na stampaí deireanacha arbh fhiú luach ard iad.
Is féidir le bailiú agus aithint na bhforchlónna seo go léir a bheith trom mar thasc toisc éagsúlacht mhór a bheith i socruithe an fhorchló. Deir David Feldman “the complex details of plating, shading, overprint colours, accurate measurements, to mention a few, often discourage even the most enthusiastic collector”. Laistigh de chúig bliana d’eisiúint an chéad stampa fhorchlóite seo, dhírigh trí shainleabhar nó chaibidil catalóige (mar atá Freeman & Stubbs, Munk agus Meredith) ar an ábhar seo agus meastar nach bhfuil saothar chomh maith agus atá saothar Meredith le fáil ar an ábhar.
Rinneadh dhá fhorchló ar leith a léirigh athrú ainm Stát na hÉireann i mí na Nollag 1922. Eisíodh forchlónna "Rialtas Sealadach na hÉireann" ar dtús an 17 Feabhra 1922 agus ba iad Dollard agus Thom a rinne iad a fhorchló. Rinne Dollard ocht gcinn a raibh luach íseal orthu agus trí cinn a raibh luach ard orthu agus rinne Thom ceithre cinn den chineál seo. Ní raibh i gceist ar an fhorchló seo ach na ceithre fhocal "Rialtas Sealadach na hÉireann" agus an dáta uimhriúil "1922" agus é seo uile leagtha amach ar chúig líne de théacs trasmhíre. Bhí na stampaí forchlóite seo bailí le haghaidh postais in Éirinn go dtí an 31 Márta 1922.
Tháinig forchlónna "Shaorstát Éireann" amach an 11 Nollaig 1922. B'fhorchló trí líne é seo a bhain úsáid as cló-aghaidh "sans-serif" ("gan trasmhír") agus ba iad Thom, Harrison agus Clódóirí an Rialtais a rinne na stampaí seo. Bhí stampaí Waterlow & Sons ar na stampaí forchlóite deireanacha. Ba stampaí athghreanta an Rí Seoirse V 2/6, 5/- agus 10/- iad seo. Tháinig siad amach ar dtús sa bhliain 1934 agus rinneadh iad a fhorchló i 1937 le go n-úsáidfí in Éirinn iad.
Stampaí deifnídeacha.
Ón bhliain 1922, tá ocht sraith stampaí deifnídeacha Éireannacha eisithe. Ní áirítear ach athrú dobharmharc i bpéire de na hathruithe seo (sular éirigh as páipéar le dobharmharcanna a úsáid i ndeireadh baire) ach maidir le sé shraith eile, athraíodh a ndearadh ó bhonn. Ba riachtanach na hathruithe seo i gcásanna áirithe toisc gur athraíodh airgeadra: ó steirling go córas deachúil sa bhliain 1971 agus ó chóras deachúil go dtí an Euro sa bhliain 2002.
Eisíodh na chéad dhá stampa dhéag, a raibh luachanna ísle orthu suas go dtí an stampa scillinge, le linn na mblianta 1922–1923, agus níor eisíodh na trí cinn a raibh luach ard orthu (2/6, 5/- agus 10/-) go dtí 8 Meán Fómhair 1937. I measc dhearaí na stampaí áirítear: "An Claíomh Solais", "Léarscáil na hÉireann", "Cros Cheilteach", "Armais na gCeithre Chúige" agus "Naomh Pádraig". Rinneadh dobharmharcanna agus luachanna breise de na dearaí seo gur cuireadh dearaí nua amach sa bhliain 1968, ar ar tugadh stampaí deifnídeacha Gerl, agus a bhain úsáid as móitífeanna ealaíne luath-Éireannacha. Bhí na stampaí seo ar na chéad dearaí nua le 31 bliain a raibh luach ard orthu agus le 46 bliain maidir leo siúd a raibh luach íseal orthu. Ainmníodh na trí shraith Gerl i steirling agus sa chóras deachúil (agus eisiúintí dobharmharcáilte acu araon) agus ar deireadh mar shraith neamh-dhobharmharcáilte.
Céad sraith stampaí deifnídeacha na hÉireann
Idir na blianta 1982 agus 1988, eisíodh sraith bunaithe ar ailtireacht na hÉireann i gcaitheamh na n-aoiseanna. Ba é Michael Craig a rinne líníochtaí na sraithe agus rinne Peter Wildbur an ghrafaíocht. Bhí 28 stampa sa tsraith le réimse luachanna ó 1p go £5. Ina dhiaidh sin, idir 1990 agus 1995, tháinig stampaí amach a bhí bunaithe ar oidhreacht chultúrtha na hÉireann. Bhí éin na hÉireann le feiceáil ar stampaí shraith na bliana 1997, sraith a mhair trí athrú airgeadra ó phunt na hÉireann go dhá airgeadra go tabhairt isteach an Euro. Bhí na stampaí deifnídeacha seo ar na chéad chinn a raibh gach luach a bhain leo i gcló lándaite. An 9 Meán Fómhair 2004, cuireadh stampaí nua ar fáil ar a raibh bláthanna dúchasacha de chuid choillearnacha agus fhálta sceiche na hÉireann.
Eisíodh roinnt stampaí deifnídeacha Éireannacha mar leabhráin agus i bhfoirm chorna chomh maith leis an ghnáthleagan amach bileoige.
Stampaí comórtha.
Eisíodh stampaí poist Éireannacha le comóradh a dhéanamh ar réimse mór ábhar Éireannach, cosúil le himeachtaí agus ócáidí comórtha suntasacha, gnéithe de shaol agus de chultúr na hÉireann, daoine cáiliúla Éireannacha (státairí, daoine mór le rá sa reiligiún, sa litríocht nó i gcúrsaí cultúrtha, lúthchleasaithe, srl.), fána agus flóra, saothair ealaíne, agus an Nollaig. Eisíodh stampaí poist Europa le ballraíocht i gcomhphobal na hEorpa a cheiliúradh agus comóradh imeachtaí idirnáisiúnta chomh maith.
Tháinig an chéad sraith chomórtha, ina raibh trí stampa de Dhónall Ó Conaill, amach an 22 Meitheamh 1929. Go dtí lár na 1990idí, bhí sé de nós gan daoine beo a tharraingt ar stampaí, ach rinneadh eisceacht den riail seo i dtrí chás: i 1943, i 1977 agus i 1979 do Dhubhghlas de hÍde, do Louis le Brocquy agus don Phápa Eoin Pól II faoi seach. Cuireadh an polasaí seo ar leataobh agus ón bhliain 1995 tá roinnt mhaith stampaí den chineál seo eisithe. Lúthchleasaithe a bhí ar an chuid ba mhó de na stampaí seo; mar shampla eisíodh 30 stampa don Mhílaois ar a raibh laochra spóirt Éireannacha a bhí fós beo agus tá roinnt galfairí le feiceáil ar thrí stampa Chorn Ryder 2006.
Bileoga beaga.
Eisíodh roinnt stampaí i bfoirm bileoige bige ina raibh idir aon stampa amháin agus sé stampa dhéag de dhearadh amháin nó de dhearaí éagsúla ó eisiúint amháin agus iad clóite ar aon bhileog amháin agus díolta mar sin. Cuirtear na bileoga beaga amach den chuid is mó le cois na ndearaí céanna mar stampaí aonaracha.
I 1972, eisíodh an chéad bhileog bheag de cheithre stampa poist "stampa ar stampa" (stampaí ar a bhfuil íomhá de stampa eile) le comóradh caoga bliain an chéad stampa poist Éireannach a cheiliúradh. Ina dhiaidh seo, tháinig bileog ceithre stampa amach le comóradh dhá chéad bliain Fhorógra Saoirse Mheiriceá a cheiliúradh; bhí stampaí na bileoige seo ar fáil mar stampaí aonaracha fosta. Sa bhliain 1980, eisíodh sraith de cheithre stampa a léirigh fiadhúlra na hÉireann. Eisíodh an tsraith seo i bhfoirm bileoige agus mar stampaí aonaracha chomh maith.
Ón bhliain 1983 go dtí an lá atá inniu ann tá bileoga beaga á n-eisiúint níos minice. Níor ghnách ach sraith amháin in aghaidh na bliana a eisiúint ar dtús ach le déanaí tá roinnt mhaith á cur amach gach bliain.
Stampaí aerphoist.
Eisíodh seacht stampa Éireannacha aerphoist idir na blianta 1948 agus 1965 arbh fhiú 1d, 3d, 6d, 8d, 1/-, 1/3, agus 1/5 iad. Ní raibh ráta ar leith ann do na stampaí 1d ná 3d, cé go raibh cead iad a úsáid ar litreacha nárbh aerphost iad; bhí ráta comhaimseartha le híoc ag na cinn eile ar fad nuair a eisíodh ar dtús iad. Maidir le stampaí aerphoist, níor eisíodh ach na cinn seo, ach tá cuid mhór stampaí deifnídeacha agus comórtha curtha amach le luachanna éagsúla a d'íoc as ráta postais na seirbhíse aerphoist.
Dhear R. J. King na stampaí agus chuir Waterlow and Sons, Londain iad i gcló go dtí 1961. Ina dhiaidh sin ba é De La Rue & Co., Baile Átha Cliath a chuir i gcló iad. Ar na stampaí seo feictear "Eitilt an Aingil Victor – Teachtaire Naomh Pádraig – agus é ag iompar Ghlór na nGael ‘Vox Hiberniæ’ os cionn an domhain" thar cheithre chríoch-chomartha stairiúla Éireannacha mór le rá, ceann as gach cúige de cheithre Chúige na hÉireann: Loch Dearg (luachanna 3d agus 8d), Carraig Phádraig (luachanna 1d, 1/3 agus 1/5), Gleann Dá Loch (luach 1/-) agus Cruach Phádraig (luach 6d). Cuireadh iad seo i gcló i mbileoga de 60 stampa le dobharmharc ‘e’.
Dobharmharcanna.
Sholáthair clódóirí i Londain na stampaí forchlóite Éireannacha agus tháinig siad le dobharmharc Shifear Ríoga Sheoirse V orthu. Ba dhearadh stílithe é an chéad dobharmharc Éireannach ar a raibh an dá litir ‘s’ agus ‘e’ ag forluí ar a chéile sa dóigh agus go raibh dobharmharc ‘se’ a sheas d’ainm na tíre, "Saorstát Éireann". Cuireadh deireadh le húsáid an dobharmhairc seo timpeall na bliana 1940 nuair a d’athraigh ainm na tíre go "Éire". Cuireadh páipéar dobharmharcáilte le ‘e’ ina áit le "Éire" a léiriú. Maidir le stampaí ón tréimhse sin, ag brath ar an dóigh a ndearnadh an páipéar a chur isteach sna hinnill chlódóireachta, is féidir inbheartú agus rothlú de chineálacha éagsúla a bheith ag an dobharmharc.
Timpeall na bliana 1971, chuir an t-údarás Éireannach um eisiúint stampaí deireadh le húsáid dobharmharcanna agus ní úsáidtear páipéar dobharmharcáilte ar na stampaí a eisíonn An Post sa lá atá inniu ann.
Páipéarachas poist.
Cuireadh páipéarachas poist de na cineálacha seo a leanas amach le dearaí difriúla de stampa múnlaithe a cuireadh orthu le léiriú gur íocadh an postas roimh ré: clúdaigh chláraithe, cártaí poist, clúdaigh, cártaí litreacha, clúdaigh de pháipéir nuachtáin, aerlitreacha agus foirmeacha teileagraif. Bunaíodh gach stampa múnlaithe post-íoctha (nó "post-paid" mar a chuirtear air sa Bhéarla) – ach amháin iad siúd a bhain le luathúsáid teoranta páipéarachas poist Briotanach a eisíodh roimhe agus nach ndearnadh a fhorchló mar a rinneadh leis na stampaí poist – ar leaganacha éagsúla de dhearadh ar a raibh ainm na tíre, Éire, chomh maith leis na luachanna cuí scríofa ar tháibléid i dtéacs agus in uimhreacha cruinnithe timpeall ar mhóitíf de chláirseach Éireannach. Ba dhearadh de sheamróg é an chéad dearadh eile a tháinig amach ina dhiaidh sin agus ní ba dhéanaí arís bunaíodh an dearadh seo go scaoilte ar an lógó de línte camarsacha leis an fhocal POST atá in úsáid ag An Post ón bhliain 1984. Tá roinnt dearaí bunaithe ar stampaí poist úsáidte ag An Post fosta mar stampaí múnlaithe postas-íoctha ar pháipéarachas postais Éireannach.
Stampaí cabhartha a bhí i gcuid acu ar dtús ach go ginearálta rinneadh na stampaí múnlaithe postas-íoctha le clóghrafaíocht. Ba é an Brainse Stámpála Iomcaim (The Revenue Stamping Branch), Caisleán Bhaile Átha Cliath, a chuir an marc postais múnlaithe indicia i bhfeidhm go dtí an bhliain 1984, nuair a thosaigh An Post ag baint úsáide as an mhodh clódóireachta clóghrafaíochta.
Páipéarachas poist oifigiúil.
Nuair a bhain Éire neamhspleáchas amach, cuireadh clúdach cláraithe 5 pingine an Rí Seoirse V agus foirm theileagraif aon scilling i gcló ar dhath glas le go n-úsáidfí in "Éirinn" iad go mbeadh táirgí Éireannacha le fáil. Níor cuireadh ar fáil ach foirmeacha teileagraif Éireannacha a raibh luach 1/- agus 1/6 orthu. Tá cuid mhór clúdach cláraithe eisithe, idir bheag agus mhór agus a bhfuil luachanna éagsúla orthu. Ba chuideachtaí príobháideacha a rinne na clúdaigh chláraithe a bhí clóite (ach nach raibh stampáilte) agus choinnigh Oifig an Phoist iad go dtí go raibh gá leo. Mar sin de, ba mhinic a cuireadh stampa múnlaithe don ráta postais reatha ar sheanchlúdaigh a raibh táillí as dáta orthu sa téacs. Sa dóigh seo, cruthaíodh cuid mhór fochineálacha do bhailitheoirí. Tá inphrionta postas-íoctha ar tháirgí eile fosta, mar shampla ar eisiúintí speisialta de chártaí poist agus ar chártaí poist comórtha, lena n-áirítear sraith chártaí do Lá Fhéile Pádraig atá á heisiúint gach bliain ón bhliain 1984.
Go dtí 1987, táirgeadh aerlitreacha (ar a dtugtar "aérogrammes" chomh maith) gan aon táille a chur orthu. Bhí siad le fáil saor in aisce ó oifigí poist nuair a íocadh an ráta cuí a bhí i bhfeidhm do cibé stampa postais a ceannaíodh chun an aerlitir a sheoladh. Díoladh formhór na n-aerlitreacha le indicia réamhíoctha ar biseach beag thar an ráta postais "aérogramme" a bhíodh i bhfeidhm ag an am.
Stampáilte ar ordú.
Tugadh cead do chuideachtaí, do chompántais agus do dhaoine aonair clúdaigh, cártaí, bileoga litreacha, srl. a dhear agus a chlóigh siad féin, a chuir isteach chuig Oifig an Phoist le go ndéanfaí iad a mhúnlú le indicia oifigiúla postas-íoctha. Tugadh "an phribhléid stampála" air seo. Bhí an-tóir ar chlúdaigh litreach fuinneoige do phost ráta ábhair chlóite. Ba é Bord Soláthair an Leictreachais a bhain an úsáid ba mhó as an tseirbhís seo. D’úsáid sé léamh méadar agus cártaí coinne ar feadh breis agus daichead bliain. I measc na ndreamanna a d’úsáid páipéarachas stampáilte ar ordú áirítear Coláiste na Carraige Duibhe, Córas Iompair Éireann, Esso, Great Northern Railway agus John Player & Sons, Baile Átha Cliath. Ní fios go bhfuil aon chlúdach cláraithe stampáilte ar ordú ann. Is cosúil gur chuir An Post an phribhléid stampála ar ceal gan fógra poiblí a thabhairt mar is annamh atá páipéarachas postais stampáilte ar ordú feicthe ó ghlac An Post cúram Oifig an Phoist sa bhliain 1984. Ní raibh ach cúig úsáideoir cláraithe ag Jung. Tá a fhios gur tháirg sé úsáideoir líon beag de pháipéarachas den chineál seo a raibh tionchar ag stampshanais orthu idir na blianta 1963 agus 2000.
Ag bailiú stampaí Éireannacha.
Tá stampaí postais Éireannacha nua-eisithe le fáil ó Bhiúró Stampshanais An Post in Ard-Oifig an Phoist, Baile Átha Cliath. De ghnáth, bíonn eisiúintí de stampaí comórtha agus speisialta le fáil ar feadh bliana ag tosú ón dáta a n-eisítear iad. Go dtí lár na 1960idí, bhí polasaí iontach coimeádach ann maidir le heisiúint stampaí in Éirinn agus níor eisíodh ach roinnt bheag stampaí nua gach bliain, uaireanta gan stampa ar bith, mar shampla, sa bhliain 1951; suas le ceithre nó cúig stampa comórtha, a mbíodh dhá luach éagsúla acu de ghnáth, chomh maith le corrstampaí deifnídeacha nua nó nuashonraithe ba ghnách sna 1960idí. Le linn na 1970idí agus ina dhiaidh sin, tháinig méadú as cuimse ar an líon seo.
Déanann roinnt bailitheoirí iarracht bailiúchán bunúsach a thiomsú de na stampaí is coitianta ón bhliain 1922 agus ina diaidh, ach is féidir leis sin a bheith deacair anois toisc líon na stampaí atá eisithe. Díríonn cuid mhaith bailitheoirí ar aon chineál stampa — stampaí deifnídeacha nó stampaí comórtha, mar shampla — nó fiú ar aon eisiúint amháin, cosúil leis na stampaí deifnídeacha Gerl. Tá tóir ar na clúdaigh Céad Lá (First Day Covers nó FDC), agus go háirithe ar na stampaí comórtha den chineál seo a bhfuil sraitheanna iomlána áirithe leo, ach tá sé deacair teacht ar na heisiúintí níos sine toisc nár cuireadh fiú aon mhilliún de na stampaí seo a raibh luach ard orthu i gcló do roinnt eisiúintí le linn na luathbhlianta (1929–1940idí). Is líon i bhfad Éireann níos ísle é seo ná líon na stampaí a raibh luach íseal orthu — cuireadh breis agus 20 milliún díobh seo i gcló le linn na tréimhse céanna.
Bhí éileamh iontach ar na forchlónna nuair a tháinig siad amach ar dtús ach toisc iad a bheith casta mar ábhar, dúshlán stampshanais iontach a bheadh iontu d’fhíorbhailitheoir.


How Lisa Got Her Marge Back.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, How Lisa Got Her Marge Back, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 10 Aibreán, 2016. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 2.55 milliún duine ar an eipeasóid.


Garbhán carraige.
Is bairneach é an garbhán carraige. Artrapód atá ann.


Adele.
Is ceoltóir Sasanach í Adele Laurie Blue Adkins nó Adele'". Rugadh i Sasana í ar 5 Bealtaine, 1988.
Gradaim.
Tá 106 ghradam buaite ag Adele.


Clúdach litreach.
Clúdach litreach de dhéantús tipiciúil
Clúid pháipéir nó d'ábhar tanaí eile ina gcuirtear litreacha, cártaí nó cáipéisí eile is ea clúdach litreach. De ghnáth cuirtear chuig duine sa phost é. Cuirtear postas agus seoladh an duine atá len é a fháil ar aghaidh an chlúdaigh. De ghnáth bíonn ainm agus seoladh an duine a chuireann sa phost é scríofa ar a aghaidh nó ar a chúl.
a> sa bhliain 1967. Taispeánann an clúdach seo freisin an cros a chuirtear ar chlúdaigh go traidisiúnta i dtíorta Críostaí áirithe.


Liosta glasraí.
Seo liosta plandaí a bhfuil ról cócaireachta acu mar ghlasraí. Is féidir úsáid a bhaint as an téarma "glasra" le haghaidh bríonna éagsúla, lena n-áirítear cócaireachta, luibheolaíochta agus dlíthiúla. Áirítear sa liosta seo torthaí luibheolaíochta ar nós puimcíní, agus ní áirítear luibheanna, spíosraí, gránaigh agus an chuid is mó de thorthaí cócaireachta agus chnónna cócaireachta. Níl fungais inite san áireamh sa liosta.
Bíonn glasraí slíthiúla sainithe chun críocha rialála, cánachais agus eile. D'áireofaí an trátaí mar shampla, gur sméar luibheolaíochta é, ach gur glasra cócaireachta é de réir dlí na Stát Aontaithe.
Níl roinnt glasraí cócaireachta, mar shampla sleabhac, fiú ina mbaill de ríocht na bplandaí.


Stáisiún Bus Lárnach Iarúsailéim.
Is é Stáisiún Bus Lárnach Iarúsailéim (, "HaTahanah HaMerkazit Shel Yerushalayim") an príomhstáisiún bus in Iarúsailéim, Iosrael. Tá sé ar cheann de na stáisiúin bhus is gnóthaí sa tír. Tá sé suite ar Bhóthar Jaffa, gar don bhealach isteach chuig an chathair.


Howard Marks.
Howard Marks sa Ghearmáin sa bhliain 2000
Smuigléir drugaí agus údar de chuid na Breataine Bige ab ea Dennis Howard Marks (13 Lúnasa 1945 – 10 Aibreáin 2016). As Pen-y-bont ar Ogwr dó, creidtear go raibh suas le tríocha tonna de channabas á thabhairt i dtír aige in aon lastas amháin agus é i mbarr a mhaitheasa. Bhí sé ag obair taobh le baill den IRA, Mhaifia, CIA agus MI6 na Breataine.
Fuair an DEA an ceann is fearr air sa deireadh thiar thall agus gearradh pianbhreith de chúig bliana is fiche air. Scaoileadh saor é i mí Aibreáin na bliana 1995. Chaith sé an chuid eile dá shaol i mbun feachtasaíochta chun cannabas a dhlisteanú agus ag insint a scéalta ar an stáitse.
Rinne Marks cur síos ar a eachtraí ina dhírbheathaisnéis mór le rá "Mr. Nice" (1996). Rinneadh scannán den leabhar sa bhliain 2010 le Rhys Ifans.


An Nualiobrálachas.
Téarma is ea an Nualiobrálachas a bhí in úsáid ó na 1970idí agus na 1980idí ag scoláirí i réimse leathan na n-eolaíochtaí sóisialta agus ag léirmheastóirí go príomha agus iad ag tagairt d'athbheochan smaointe an 19ú haois a bhaineann le liobrálachas eacnamaíoch "laissez-faire".
Bíonn lucht tacaíochta an liobrálachais eacnamaíoch i bhfabhar polasaithe forleathana liobrálaithe, a leithéid agus príobháidiú, beartas déine fioscach, dírialáil, an tsaorthrádáil, agus laghdú ar chaiteachas an rialtais chun feabhas a chur ar ról na hearnála príobháidí sa gheilleagar. Bhíonn an nualiobrálachas ceangailte leis na beartais eacnamaíocha a thug Margaret Thatcher sa Ríocht Aontaithe agus Ronald Reagan sna Stáit Aontaithe isteach.
De réir roinnt acadóirí ba é cur i bhfeidhm na mbeartas nualiobrálaithe agus an glacadh le teoiricí eacnamaíochta nualiobrálaithe sna 1970idí bunchúis an airgeadraithe, agus leis an ngéarchéim airgeadais 2007-08 mar cheann de na torthaí deiridh. D'athraigh sainmhíniú agus úsáid an téarma le himeacht ama.
Ar dtús ba fhealsúnacht eacnamaíoch í tháinig chun cinn i measc scoláirí liobrálacha Eorpacha sna 1930idí ar mhaithe lena n-iarracht 'An Tríú' nó 'An Meán Slí', ar a dtugtar air, idir na fealsúnachtaí nach raibh ag teacht le chéile; sé sin le rá idir an liobrálachas clasaiceach agus an phleanáil eacnamaíoch Shóisialach.
Spreag an fonn chun teipeanna eacnamaíocha na luath 1930idí a sheachaint an fhorbairt seo. Chuir na nualiobrálaigh ach go háirithe an locht ar bheartas eacnamaíoch an liobrálachais clasaicigh i gcomhair na na dteipeanna eacnamaíochta.
Sna blianta ina dhiaidh sin, ba ghnáth gur úsáideadh an téarma 'nualiobrálach' chun tagairt a dhéanamh do teoiricí a bhí ag teacht salach ar teoiricí níos laissez-faire an liobrálachais clasaicigh, agus cuir sé chun tosaigh ina ionad an geilleagar margaidh faoi threoir agus rialacha stáit láidir, múnla ar a dtabharfar an geilleagar sóisialta margaidh.


Patrick Modiano.
a> ar an 6ú lá de mhí na Nollag 2014.
Scríbhneoir Francach is ea Patrick Modiano (r. 1945). Do rugadh é ar an 30ú lá de mhí Iúil i mBoulogne-Billancourt, buirg atá suite in Île-de-France. Tá breis is 30 úrscéal scríofa aige agus go leor duaiseanna bronnta orthu, an "Grand prix du roman de l'Académie française" (1972) agus an "Prix Goncourt" (1978) ina measc.
Tá cosúlachtaí idir shaothar Mhodiano agus dírfhicsean - nó "autofiction", mar a thugtar air i bhFraincis -, de bharr tóir na hóige caillte a bhíonn mar leitmóitíf ag Modiano. Saintréithe dá shaothair is ea inní an duine féin, atarlú agus caolchúis, agus pléann an chuid is mó dá shaothair le Páras na Forghabhála. Déanann an t-údar iarracht beatha an gnáthdhaoine a léiriú, iad siúd a bhfuil sé orthu dul i ngleic le tubaiste na staire agus a bhíonn á n-iompar ar shlí gur deacair í a thuiscint ná ciall éigin a fheiscint léi.
Ba sa bhliain 2014 a moladh Duais Nobel na Litríochta do Mhodiano mar aitheantas ar a chuid scríbhneoireachta agus ar "bhua na cuimhne" atá aige, bua as a mbaineann sé úsáid, dar le hAcadamh na Sualainne, chun "na beathaí is díomuaine agus saol na Forghabhála a chur in iúl dúinn". Ba é Modiano an cúigiú scríbhneoir Francach déag ar moladh Duais Nobel na Litríochta dó.


Victoria Wood.
Fuirseoir, aisteoir, amhránaí agus scríbhneoir Sasanach ab ea Victoria Wood (a rugadh ar an 19 Bealtaine 1953 – agus fuair bás ar an 20 Aibreán 2016).


Taraz.
Cathair sa Chasacstáin is ea Taraz, agus é suite i ndeisceart na tíre gar do theorainn na Cirgeastáine. Príomhbhaile riaracháin réigiún Jambyl atá ann. Sa bhliain 2009 bhí cónaí ar 402,262 duine in Taraz.
Téann stair na cathrach fada siar sa stair. Sa bhliain 2001 ceiliúradh a 2,000ú bliain. Suíomh trádála ar Bhóthar an tSíoda a bhíodh ann agus bhí ról ag Taraz i dtionscnamh an pháipéir isteach san Iarthar i ndiaidh do fhórsa Arabach déantúsóirí páipéir Síneacha a ghabháil sa chathair.
Daonra ileitneach atá in Taraz. Tá na Rúisigh, Úisbéicigh, agus Casacaigh líonmhar ann.


Prince.
Amhránaí, ilcheoltóir, cumadóir, léiritheoir agus aisteoir Meiriceánach ab ea Prince Rogers Nelson (7 Meitheamh 1958 a rugadh é agus ar an 21 Aibreán 2016 a fuair sé bás). Ceoltóir an-thorthúil a bhí ann, agus aithne air mar chumadóir nuálach a bhíodh ag forbairt go síoraí agus ag meascadh seánraí éagsúla le chéile - idir func, rac-cheol, rithim agus gormacha, anamcheol agus pop.
Tá Prince ar dhuine de na ceoltóirí is mó díol riamh, agus thart ar chéad milliún céirnín díolta aige. Bhuaigh sé seacht nGradam Grammy, Gradam an Acadaimh amháin agus bronnadh áit sa Rock and Roll Hall of Fame air sa bhliain 2004.
D'éag Prince i stiúideo dá chuid ar an 21 Aibreán 2016, tar éis dó a bheith tinn le dhá sheachtain anuas.


Pearóid Afracach.
Is éan é an Pearóid Afracach Is baill d'fhine na Psittacidae iad.


Nathair thí Afracach.
Ainmhí feoiliteach is ea an Nathair thí Afracach. Reiptíl atá ann.


Clog cuaiche.
Is clog a bhuaileann ar an uair le fuaim air mar glaoigh an chuach agus tá cuach mheicniúil ann go iondúil a thagann amach le gach aon nóta é clog cuaiche.


Saicín (bitheolaíocht agus ceimic).
Sa bhitheolaíocht cille, is éard is saicín ann ná struchtúr beag laistigh de chill, comhdhéanta de sreabhach foriata le déchiseal lipidí. Cruthaítear saicíní go nádúrtha le linn phróiseas an eisfheartha (eisicíotóis), na hiontágála (fagaicíotóis agus inchíotóis) agus iompar na n-ábhar taobh istigh den chíteaplasma. Mar mhalairt air sin, is féidir iad a bheith déanta go saorga, sa chás seo tugtar lipeasóim urthu. Mura bhfuil ach déchiseal fosfailipide amháin, tugtar saicíní aonlannógacha lipeasómach orthu; murach sin tugtar "illannógacha" orthu.
Bíonn an seicin mórthimpeall an tsaicín sa phas lannógach, cosúil leis an seicin phlasma, agus is féidir leis na saicíní teacht le chéile leis an seicin phlasma lena gcion a scaoileadh lasmuigh den chill. Freisin, is féidir le saicíní comhtháthú le orgánaidí eile laistigh den chill.


Líontán ionphlasmach.
Is éard is líontán ionphlasmach (LI) ann ná cineál orgánaide i gcealla na n-orgánach eocarótach, a chruthaíonn gréasán idirnasctha de saic scannánfholaithe nó struchtúir feadánchineálach leacaithe,


David Feldman (saineolaí stampaí).
Saineolaí stampaí, ceantálaí agus údar is ea David Feldman (r. Baile Átha Cliath, 1947) BA, BBS, RDP(I). Rith sé a chéad cheant stampaí sa bhliain 1967. Cathaoirleach onórach anois é ar David Feldman SA, cuideachta ceantála atá lonnaithe i nGhnéiv na hEilvéise. Tá cuid de na praghasanna is airde riamh ar stampaí poist cáiliúla faighte ag a chuideachtsa.
Sa bhliain 1993, dhíol Feldman an "Clúdach Bordeaux" ar 6,175,000 franc Eilvéiseacha, coimisiúin san áireamh, an praghas ab airde a cuireadh ar rud a bhain le stampaí go dtí sin. Dhá stampa cáiliúla (na stampaí "Post Office") ó Oileán Mhuirís a bhí ar an gclúdach úd, mar atá an stampa 1 phingin deargbhuí agus an stampa 2 phingin dúghorm ón mbliain 1847. Sa bhliain 1996, dhíol sé an t-aon eiseamlár atá ann den stampa Sualannach ar a dtugtar an "Treskilling Buí" a eisíodh sa bhliain 1855 ar 2.88 milliún franc Eilvéiseacha, an praghas ab airde dá tugadh ariamh ar stampa aonair go dtí gur díoladh sa bhliain 2014 an stampa 1c maigeanta ón nGuáin Bhriotanach.
A luashaol.
Chaith Feldman a óige i mBaile Átha Cliath, i bPoblacht na hÉireann, agus is ann a chuir sé scéim mhalairte stampaí ar siúl lena chomhdhaltaí eile in aois a 8 mbliana. Faoin mbliain 1958 bhí an scéim seo iompaithe ina gnólacht phoist ar ar thug sé The Shamrock Stamp Club. Chuireadh sé fógraí don fhiontar seo i sna coimiceáin Mickey Mouse. "Stamps of Ireland" a chéad ábhar saineolais. Foilsíodh catalóg leis "Stamps of Ireland" sa bhliain 1964 agus ar 10 Feabhra 1967 rith sé a chéad cheant do stampaí Éireannacha i mBaile Átha Cliath. Nuair a foilsíodh "Handbook of Irish Philately", leabhar eile leis sa bhliain 1968, bhronn Feldman cóip de ar Éamon de Valera, uachtarán na hÉireann ag an am.
Faoi na 1970idí, bhí an-rath ar mhargadh na stampaí agus tháinig méadú ar phraghas na stampaí dá bharr: sa mhéid go ndúirt Feldman, "Níorbh fhéidir leat teacht ar do dhóthain stampaí le díol". Sa tréimhse bhunaigh sé David Feldman Ltd., chuaigh leis an gceantáil agus scríbhneoireacht faoi stampaí, agus d'fhoilsigh an "DF Newsletter", foilseachán inar phléigh stampaí poist na hÉireann, agus sainleabhair eile. Chuir sé trí thaispeántas stampaí i mBaile Átha Cliath chun cinn agus ansin rinneadh cathaoirleach de Stampa 1972, an chéad Taispeántas Stampaí Náisiúnta na hÉireann. Ba bhall é den Chiste Comhairleach um Stampaí faoi aire Roinn Poist agus Telegraf sa tréimhse 1975–1981, in éineacht le Robson Lowe agus saineolaithe stampaí céimiúla eile.
Sa bhliain 1972 casadh bean óg ón Eilvéis air a bhí ag rothaíocht in Éirinn ar a laethanta saoire agus phós siad an bhliain ina dhiaidh sin, i 1974. Chuir Feldman faoi sa tír úd i 1973.
A shaol gairmiúil.
a>", stampa aonair ón tSualainn, ar ceant ar SAM$2.3 million sa bhliain 1996 David Feldman
San Eilvéis dó, lean sé mar cheantálaí stampaí agus foilsitheoir. Chuir sé a chéad cheant ar siúl ansin i 1976. Tá cuid de na praghasanna is airde dár tugadh riamh ar stampaí poist faighte aigesean, mar shampla, an Treskilling Bhuí Shualannach ($2.2 million i 1996), rud a chuir a ghrianghraf sa Guinness Book of World Records, Stampa Dhá Phingin Oileáin Mhuirís ($1.4 milliún i 1993) agus an $1,000,000 Alexandria "Blue Boy" Postmaster's Provisional ($1 milliún) i 1981.


Airtríteas.
Is galar a thugann athlasadh pianmhar agus righneas san ailt do dhaoine é airtríteas.


Vi Hart.
Is “recreational mathemusician” (matamaiticeoltóir fóillíochta) í Victoria Hart, nó Vi Hart. Tá cail ar a físeáin matamaitice ar YouTube agus tá níos mó den 950,000 síntiúsóirí aici.
Is iníon dealbhóir matamaiticiúil George W. Hart í. Rinne sí céim sa cheol in Ollscoil Stony Brook, Nua-Eabharc. Fad is í ag cruthú físeáin matamaitice, rinne sí comhscríobh ar roinnt páipéir mhatamaitice ar geoiméadracht ríomhaireachtúil agus matamaitic fillte paipéir.
Fuair Vi Hart tacaíocht ó Khan Academy agus rinne sí físeáin oideachasúla ar an suíomh mar “resident mathemusician” (matamaiticeoltóir cónaitheach). Faoi láthair, oibríonn sí don grúpa taighde eleVR ag cruthú físeáin réaltachta fíorúla in éineacht le Andrea Hawksley agus Emily Eifler. D’oibrigh sí ar cluichí ríomhaire oideachasúla, mar shampla The Parable of the Polygons le Nicky Case.


Eimear McBride.
Eimear McBride sa bhliain 2014
Scríbhneoir Éireannach is ea Eimear McBride, a rugadh sa bhliain 1976 i Learpholl Shasana. Fuair a húrscéal, "A Girl Is a Half-formed Thing" roinnt duaiseanna liteartha. Orthu sin bhí an Duais Goldsmiths sa bhliain 2013 (an chéad bhliain ab ann don Duais Goldsmiths) agus an Baileys Women's Prize for Fiction don bhliain 2014.
Ba as Tuaisceart Éireann tuismitheoirí Eimear. Rugadh i Learpholl, Sasana, í, agus d'fhill an teaghlach go hÉirinn nuair a bhí sí 3 bliana d'aois. D'fhás sí aníos i dTobar an Choire, i gContae Shligigh, sa chuid ba mhó chomh maith le tréimhse i gContae Mhaigh Eo. Thug sí a haghaidh ar Londain agus í 17 bliana d'aois le staidéar a dhéanamh ag an Drama Centre.


Cítichreatlach.
Bíonn cítichreatlach ar fáil i ngach cill agus i ngach réimse den saol (archaea,Bacteria, Eukaryota) (go háirithe in achan cill eocarótach, lena n-áirítear daoine, ainmhithe, fungais agus cealla plandaí). Is féidir tagairt don chíticreatlach mar líonra casta de filiméid agus fidíní a leathnaíonn amach ar fud an chíteaplasma, ón núicléas go dtí an scannán plasmach. Bíonn córais chítacnámharlaigh na n-orgánach éagsúil comhdhéanta de phróitéiní den chineál céanna. Sna eocaróit, is struchtúr dinimiciúil é an mhaitrís chítacnámharlach, comhdhéanta de thrí phríomh próitéiní, a bhíonn in ann fás nó díchóimeáil go tapa, ag brath ar riachtanais na cille ag tréimhse áirithe ama.


Lemonade (albam Beyoncé).
Is é "Beyonce" an séú albam ó Beyoncé. Scaoileadh é ar an 23 Aibreán, 2016.


Folúisín.
Is éard is folúisín ann ná orgánaid scannán-cheangailte atá i láthair i ngach cill ghléasra agus fhungasach agus i roinnt prótaisteach, ainmhithe agus ceall baictéarach. Go bunúsach, is urranna iniata iad folúisíní, líonta le huisce ina mbíonn móilíní neamhorgánacha agus orgánacha ann maille le heinsímí i dtuaslagán, ach i gcásanna áirithe d'fhéadfadh solaid slogtha a bheith ann. Déantar folúisíní trí chomhleá saicíní scannánach iomadúil agus go héifeachtach níl iontu ach cineálacha níos mó dóibh. Níl cruth nó méid bunúsach ag an orgánaid; athraíonn a struchtúr de réir riachtanais na cille.


Maratón Bhaile Átha Cliath.
Reathaithe i Maratón Bhaile Átha Cliath i 2006
Maratón bliantúil a ritear i mBaile Átha Cliath is ea Maratón Bhaile Átha Cliath. De ghnáth, tionóltar é ar an Luan deireanach de mhí Dheireadh Fómhair, ar lá saoire é in Éirinn, gí gur tionóladh an maratón an lá roimhe sin sa bhliain 2015. Ritheadh Maratón Bhaile Átha Cliath den chéad uair sa bhliain 1980. Sa bhliain 2007 ghlac timpeall is 11,000 duine páirt ann, a leath díobh ó thíortha eile.
Leanann an maratón bealach atá réasúnta mín. Tosnaíonn na reathaithe ag Cearnóg Mhic Liam, i lár na cathrach, agus críochnaíon siad i gCearnóg Mhuirfean. Ní athraítear cúrsa an mharatóin ach beagáinín ó bhliain go bliain. Le tamall de bhlianta anois téann an rás i dtreo tuathalach timpeall na cathrach, píosa de trí Pháirc an Fhionnuisce.
Noel Carroll, fear gnó, a chuir an chéad mharatón ar bun sa bhliain 1980. Sa bhliain 2015, ba é Alemu Gemuchu, ón Aetóip, a bhuaigh rás na bhfear. 2:14:02 an t-am a bhí aige. Ba í Nataliya Lehonkova, ón Úcráin, a bhuaigh i measc na mban agus 2:31:09 aicise.


Poncaíocht.
Is iad na marcanna lánstad, camóg agus lúibíní, úsáidte le haghaidh abairtí a scaradh agus a mbaill agus brí a shoiléiriú í poncaíocht.


David Eastwood.
Bhí David Eastwood oifigeach MI5 i dTuaisceart Éireann sna 1970í luatha.


Maratón Chathair Nua-Eabhrac.
Cúrsa an mharatóin trí chúig bhuirg na cathrach
Rás reathaíochta fad-achair bliantúil a thionóltar i gCathair Nua-Eabhrac is ea Maratón Chathair Nua-Eabhrac (scríofa go minic mar TCS New York City Marathon agus roimhe sin ING New York City Marathon mar aitheantas do chomhlachtaí urraithe, mar atá, Tata Consulting Services agus ING Bank). Tosnaíonn an maratón ar thaobh Oileán Staten den Droichead Verazzano-Narrows agus leanann an cúrsa trí achan cheann de chúig bhuirg na cathrach go dtí an ceann scríbe sa Pháirc Lárnach i Manhattan. Is é an maratón is mó ar domhan é, agus 50,304 duine páirteach ann sa bhliain 2013. An New York Road Runners Club a eagraíonn Maratón Chathair Nua-Eabhrac. Tionóladh gach bliain é ó 1970 anuas, seachas sa bhliain 2012 nuair a cuireadh ar ceal é de bharr Hairicín Sandy.


Maratón Dhaingean Uí Chúis.
Rás reathaíochta is ea Maratón Dhaingean Uí Chúis a reachtáiltear gach bliain i mí Dheireadh Fómhair in iarthar Leithinis Chorca Dhuibhne. Ritear leathmharatón, maratón, agus rímharatón. Tosaíonn agus críochnaíonn an maratón ag an Muiríne i nDaingean Uí Chúis. Leantar cúrsa siar go Ceann Sléibhe agus ar ais trí Bhaile an Fheirtéaraigh, suas an cnoc ag míle 22, agus ansin ó dheas i líne dhíreach go dtí an Daingean. Sa leathmharatón ritear an cúrsa céanna go Dún Chaoin agus stadtar ansin. Ní ligtear do shruthán an Fhána rith trasna an bhóthair ar lá maratóin.
Tionóladh an rás den chéad uair sa bhliain 2009.


Camóg.
Is comhartha poncaíochta (,) ag cur in iúl sos idir codanna abairte nó ag scaradh míreanna ina liosta í camóg.


San Salvador.
Is é San Salvador príomhchathair Phoblacht na Salvadóra agus an chathair is mó sa tír úd. Príomhchathair roinn San Salvador atá ann freisin. Téann stair na cathrach siar go dtí na 1520idí. Bhí 316,090 duine ina chónaí sa chathair féin agus 1,862,000 i mórcheantar na cathrach de réir meastúchán sa bhliain 2015.


Fland Canyon.
Chraol an naoú heipeasóid déag, Fland Canyon, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 24 Aibreán, 2016. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 2.77 milliún duine ar an eipeasóid.


FC Dynamo Kyiv.
Is club peile é Futbol'nyj Klub Dynamo Kyїv. Bunaíodh an club sa bhliain 1927, agus imríonn sé sa Premjer-Liga. Is é aon de na cumainn is rathúla agus cáiliúla na hÚcráine.


Carles Puigdemont.
Carles Puigdemont i Casamajó (catalóinis fuaimniú:&#x20;[ˈkarɫəs pudʒðəˈmon mé kəzəməˈʒo]) (Amer, 29 nollaig 1962) is polaiteoir agus iar-iriseoir ón Chatalóin. Tá sé ar an láthair Uachtarán an Generalitat na Catalóine. Bhí sé ar an 130ú Uachtarán ar Generalitat na Catalóine a bhuíochas do chomhaontú idir Junts pel Sí agus CUPÁN. tá Sé freisin ina bhall den Pharlaimint na Catalóine agus na méara iar Girona.


D.
Is é D, d an cheathrú litir den aibítir Rómhánach.


F.
Is é F, f an séú litir den aibítir Rómhánach.


N63.
Príomhbhóthar Náisiúnta in Éirinn is ea an bóthar N63, idir Baile an Chláir agus An Longfort, ag dul tríd Gort an Iomaire agus Ros Comáin.


Y.
Is é Y, y an cúigiú litir is fiche den aibítir Rómhánach.


H.
Is é H, h an ochtú litir den aibítir Rómhánach.


N66.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N66, idir Gort Inse Guaire agus Baile Locha Riach.


Z.
Is é Z, z an séú litir is fiche den aibítir Rómhánach.


R.
Is é R, r an ochtú litir déag den aibítir Rómhánach.


N65.
Bóthar Náisiúnta den Dara Grád in Éirinn is ea an bóthar N65, idir Buiríos Uí Chéin agus Baile Locha Riach.


J.
Is é J, j an deichniú litir den aibítir Rómhánach.


G.
Is é G, g an deichniú litir den aibítir Rómhánach.


S.
Is é S, s an naoú litir déag den aibítir Rómhánach.


K.
Is é K, k an t-aonú litir déag den aibítir Rómhánach.


P.
Is é P, p an séú litir déag den aibítir Rómhánach.


V.
Is é V, v an dara litir is fiche den aibítir Rómhánach.


X.
Is é X, x an cheathrú litir is fiche den aibítir Rómhánach.


E.
Is é E, e an cúigiú litir den aibítir Rómhánach.


I.
Is é I, i an naoú litir den aibítir Rómhánach.


L.
Is é L, l an dara litir déag den aibítir Rómhánach.


M.
Is é M, m an tríú litir déag den aibítir Rómhánach.


N.
Is é N, n an cheathrú litir déag den aibítir Rómhánach.


O.
Is é O, o an cúigiú litir déag den aibítir Rómhánach.


Q.
Is é Q, q an seachtú litir déag den aibítir Rómhánach.


U.
Is é U, u an t-aonú litir is fiche den aibítir Rómhánach.


T.
Is é T, t an fichiú litir den aibítir Rómhánach.


Litir (aibítir).
Carachtar scríofa, nó graiféim, is ea litir a úsáidtear i gcóras aibítre cosúil leis an leagan den aibítir Rómhánach a úsáidtear sa Ghaeilge. Úsáidtear litreacha leis an iliomad teangacha a scríobh, agus is féidir aibítir a chur in oiriúint do theanga ar bith, rud a dhéantar mar áis foghlamtha nó foghraíochta i gcomhair theangacha nach scríobhtar le aibítir sa ghnáthshaol cosúil leis an tSeapáinis. Go ginearálta, cuireann litreacha fóinéimí (aonaid fhoghraíochta) de chuid teanga labhartha in iúl, cé gur annamh a bhíonn comhfhreagairt lánbheacht idir litreacha agus fónéimí i dteanga.
Tá aibítreacha ann nach aibítreacha Rómhánach iad. Dhá cheann ar fiú a lua ná córais na hAraibise agus na hEabhraise. "Abjad" a thugtar ar an gcineál aibítre sa dá theanga. In "abjad" ní scríobhtar ach consain na teangan agus fágtar na gutaí ar lár de ghnáth. Tá córais eile ann ina gcuireann na comharthaí scríofa siollaí in iúl mar Hiragana agus Katakana na Seapáinise. "Siollagraim" a thugtar uaireanta ar na comharthaí seo. I dteangacha dála na Sínise úsáidtear comharthaí a chuireann focail i gcéill; "logagraim" a thugtar orthu seo go minic.


Uaschamóg.
Is comhartha poncaíochta (’) úsáidte le haghaidh easnamh na litreacha nó uimhreacha í uaschamóg.


The Formation World Tour.
Is é The Formation World Tour an seachtú camchuairt ag amhránaí Meiriceánach Beyoncé i dtacaíocht a cuid séú albam, "Líomanáid". Fógra"odh a"n uile-staidiam turas tar éis a léiriú sa seó leath ama i "Super Bowl 50". Thosaigh an turas ar an 27ú d'aibreán i Miami, Florida agus críochnóidh sé i Barcelona, sa Spáinn.
Cúlra.
Ar an 6 Feabhra, 2016, chuir Beyoncé "Formation" amach saor in aisce ar an serirbhís ceolshruthú TIDAL agus an físeán ceoil atá in éindí leis ar a Youtube oifigiúil. An lá ina dhiadh sin ar an 7 Feabhra, 2016, sheinn Beyoncé "Formation" i rith a léiriú sa seó leath ama i Super Bowl 50. Díreach tar éis an léiriú, craoladh fógra ag fógairt "The Formation World Tour". Bhéadh na ticéidí réamh-dhíol ar fáil dhá lá ina dhiadh sin ar an 9 Feabhra, 2016.


Adolf W. Edelsvärd.
Ba ailtire Sualannach é Adolf Wilhelm Edelsvärd (28 Meitheamh, 1824 &#x2013; 15 Deireadh Fómhair, 1919). Thug sé seirbhís do Statens Järnvägar agus an iarnróid náisiúnta sa tSualainn mar cheann ailtire, i rith na blianta 1855-1895.


Sionnach feinneach.
Is ainmhí é an Sionnach feinneach. Mamach atá ann.


Ceintreasóm.
Sa bhitheolaíocht cheallach, is éard is ceintreasóm ann ná (Laidin: "centrum" 'lár', Gréigis: "soma" 'corp') orgánaid a fhreastalaíonn mar an príomh-ionad eagraithe micrifhidíní (IEMF) den chill ainmhí chomh maith le rialtóir gluaiseachta an timthrialla chille dul chun cinn cille - timthriall. D'aimsigh Edouard Van Beneden é sa bhliain 1883, agus níos déanaí ar aghaidh, d'aimnmigh Theodor Boveri é agus chuir sé síos faoi sa bhliain 1888. Creidtear gur tháinig an ceintreasóm chun cinn san ghinealachach meiteasónach de chuid na cealla eocarótacha. Ní bhíonn ceintreasóim sna fungais agus sna plandaí agus dá bhrí úsáid úsáideann siad struchtúir IEMF eile chun a gcuid micrifhidíní a eagrú. Cé go bhfuil ról lárnach ag an ceintreasóm i pbróiseas na miotóise i gcealla ainmhí, níl se riachtanach i speicis áirithe sna cuileanna agus sna leithphéisteanna.


Iora sionnaigh Meicsiceach.
Is ainmhí beag é an t-iora sionnaigh Meicsiceach. Mamach atá ann.


Comhartha ceiste.
Is comhartha poncaíochta (?) ag cur in iúl ceist é comhartha ceiste.


Cathair Ghuatamala.
Cathair Ghuatamala, trí bholcán sa chúlra
Príomhchathair Ghuatamala agus an chathair is mó sa tír is ea Cathair Ghuatamala (Spáinnis:"Ciudad de Guatemala"). Ainm eile ar an gcathair ná Nueva Guatemala de la Asunción. Tá sí suite i lár na tíre. Tá fothraigh uirbeacha ann a théann chomh fada siar le 1500 RC. Chuir na Spáinnigh mainistir ar bun sa ghleann sa bhliain 1628 darbh ainm El Carmen. Sna 1770idí, de bharr na gcreathanna talún a scrios Antigua, príomhchathair na tíre ag an am, haistríodh oifigí an rialtais go Cathair Ghuatamala. Rinneadh an phríomhchathair di go hoifigiúil sa bhliain 1775. Bhí 1,075,000 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2009. Measadh 4.5 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar na cathrach i 2013.


Sionnach Bheangál.
Is ainmhí é an Sionnach Bheangál. Mamach atá ann.


Grús Meiriceánach.
Is éan é an Grús Meiriceánach Is baill d'fhine na Gruidae iad.


Cuirfiú.
a> ag na Gearmánaigh sa bhliain 1870
Is rialúchán a bheith riachtanach le haghaidh daoine a fhanacht sa bhaile idir uaireanta sonraithe, san oíche go hiondúil, é Cuirfiú.


Sionnach Blanford.
Is ainmhí é an Sionnach Blanford. Mamach atá ann.


Panamá (cathair).
Is é Panamá (Spáinnis: "Panamá" nó "Ciudad de Panamá") príomhchathair Phoblacht Phanama. Is é an chathair is mó sa tír é. Príomhchathair riaracháin Chúige Phanamá atá ann chomh maith. Tá cónaí ar 430,299 duine i bPanamá Láir, 880,691 duine sa chathair ar fad, agus 1,501,691 sa mhórcheantar uirbeach.
Tá Cathair Phanamá suite ar Mhurascaill Phanamá, ar an Aigéan Ciúin, lámh le béal Chanáil Phanama. Ionad mór cultúir agus trádála atá ann; bíonn an t-airgeadas sách tábhachtach sa chathair. Tá an chanáil agus an turasóireacht tábhachtach don gheilleagar áitiúil freisin.
Bhunaigh na Spáinnigh an chathair den chéad uair sa bhliain 1519. Scrios an foghlaí mara úd, Henry Morgan, an chathair sa bhliain 1671. Athbhunaíodh an chathair dhá bhliain ina dhiaidh sin ar shuíomh nua 5 mhíle nó mar sin ón tseanchathair.


Kateřina Siniaková.
Is imreoir leadóige Seiceach í Kateřina Siniaková (a rugadh ar an 10 Bealtaine, 1996). Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 56.
Tá trí chraobh dúbailte buaite ag Siniaková (ceann amháin de "WTA 125K Series" san áireamh) ar an Chamchuairt WTA, chomh maith le sé craobh singil agus ceithre chraobh dúbailte ar an singles agus ceithre doubles teidil ar an chamchuairt ITF chuaird ina gairmré. Ar an 13 Iúil 2015, shroich sí uimhir a 65 sa rangú shingil. Ar an 27 Iúil 2015, shroich sí uimhir a 42 sa rangú dúbhailte.
Ba í Siniakova an dara duine sa rangú sóisearach i mí na Nollag, 2012. Sa bhliain 2013, bhuaigh sí comórtas dúbailte na cailíní sa "French Open", i gComórtas "Wimbledon "agus sa "US Open "lena a comh-Seiceach Barbora Krejčíková.
I mí an Mhárta 2013, d'imir Siniaková a chéad cluiche ar an turas WTA sa chomórtas cáilithe ag an "2013 Sony Open". Bhuaigh sí ar Mandy Minella agus Alexa Gatch chun áit a bhaint amach sa príomhchomórtas, ach chaill sí cluiche trí-sraith i gcoinne Garbiñe Muguruza sa chéad bhabhta.
Rugadh Siniaková i Hradec Králové do mháthair Seiceach agus athair Rúisis, Dmitry, iar-dornálaí agus cóitseálaí Kateřina .


Port of Spain.
Príomhchathair Thríonóid agus Tobága is ea Port of Spain, agus é suite ar chósta thiar thuaidh de Oileán na Tríonóide. Is é an tríú bardasacht is mó sa tír i ndiaidh Chaguanas agus San Fernando. Lonnaigh na chéad choilínigh sa cheantar sna 1500idí, agus príomhbhaile riaracháin atá ann ón mbliain 1757 i leith. Sa bhliain 2011 bhí 36,963 duine sa chathair féin. Sa bhliain 1990 measadh go neamhoifigiúil go raibh 128,026 duine ina gcónaí i mórcheantar Port of Spain.


The X Factor (RA sraith 13).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a thosnaigh sna Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Thosaigh an tríú sraith déag ar an 27 Lúnasa 2016 agus chríochnaigh sé ar an 11 Nollaig 2016.
Ba iad Simon Cowell, Louis Walsh, Sharon Osbourne agus Nicole Scherzinger na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Matt Terry an tsraith le 48.5% den vótaí agus tháinig Saara Aalto i ndara áit.
Breithiúna agus Láithreoirí.
D'fhogair Olly Murs i rith agallamh le "The Sun" ar an 21 Feabhra 2016, go mbeadh sé ag imeacht. Tar éis Murs, dhearbhaigh Caroline Flack go mbeadh si ag imeacht freisin. D'fhogair Dermot O'Leary ar an 29ú Márta 2016 go mbeidh sé ag filleadh tar éis briseadh bliana. Beidh an tsraith seo a naoú sraith ar an gclár.
Dearbhaíodh ar an 18 Feabhra 2016, go mbeadh Nick Grimshaw ag fágáil as an gclár. Dúirt Cheryl Fernandez-Versini ar an 5 Aibreán 2016, go mbeadh sí ag fágáil freisin chun a gairm an cheoil a shoiléiriú. Ar an 9 Bealtaine 2016 d'fhogair Rita Ora go mbeidh sí ag imeacht.
Campa Tosaithe.
Thóg an campa tosaithe ar súil ag Alexandra Palace ón 6 go 8 Iúil 2016.
Six Chair Challenge.
Thóg an Six Chair Challenge ar súil ag The SSE Arena, Wembley ar an 9 go 12 Iúil.
Roghnaíodh Samantha Lavery (roghnaithe ag Walsh), Ryan Lawrie (ag Cowell), Saara Aalto (ag Scherzinger) agus Yes Lad (ag Osbourne) mar saoróga don Judges Houses.


San Fernando, Tríonóid agus Tobága.
An ceann is mó den dá chathair i dTríonóid agus Tobága is ea San Fernando. Port of Spain, an phríomhchathair, an chathair eile sa tír. Tá Chaguanas níos mó freisin, ach áiritear é mar bhardasacht agus ní mar chathair. Tá San Fernando suite ar chósta thiar theas oileán na Tríonóide, idir aibhneacha an Guaracara agus an Oropouche.
D'fhás baile san áit de réir mar a tháinig fás ar phlandálacha an chána siúcra sa cheantar, ag tosnú sa dara leath den 18ú haois. Ní ba dhéanaí cuireadh tús le saothrú an chacao ann freisin, agus idir an Dara Cogadh Domhanda agus na 1980idí chuir tionsclaíocht an pheitriliaim le geilleagar San Fernando.
Talamh mín atá sa chathair agus ina haice. Is é Cnoc San Fernando, i lár na cathrach, an ghné is suntasaí de gheograife an cheantair. Ón bpáirc ar bharr an chnoic, is féidir Veiniséala a fheiceáil ar lá geal. Bhí cónaí ar 50,208 duine i San Fernando sa bhliain 2011.


Chaguanas.
Siopaí agus custaiméirí in Chaguanas
An baile is mó i dTríonóid agus Tobága is ea Chaguanas agus 83,516 duine ina gcónaí ann. Bronnadh stádas mar bhardasacht air sa bhliain 1990. Tá dhá bhaile eile sa tír a bhfuil stádas oifigiúil mar chathracha acu, San Fernando agus Port of Spain, an phríomhchathair, ach tá Chaguanas níos mó ná iad. Is é Chaguanas an baile is tapúla fás: sa bhliain 1988 ní raibh ach 8,000 míle duine ann. Faigheann daoine áiseanna siopadóireachta neamhchostasaí in Chaguanas chomh maith le títhíocht ar phraghas réasúnta.
Tá Chaguanas suite 18 km (11 míle) ó dheas ó Port of Spain, in iarthar na tíre giota beag istigh ón gcósta. Tá sé suas Abhainn an Chaparo ó Chorcach Mhangróbh Caroui, an chorcach is mó sa tír agus a tharraingíonn a lán turasóirí mar gheall ar fheabhas an dúlra ann.
Rugadh V. S. Naipaul, úrscéal a bronnadh Duais Nobel na Litríochta air in Lion House (Anand Bhavan), in Chaguanas. Is de mhuintir Capildeo é Naipaul, teaghlach mór polaiteoirí agus scríbhneoirí, a chónaíonn go tráidisiúnta in Lion House.


Oileán na Tríonóide.
Luíonn Oileán na Tríonóide idir 10°31′Thuaidh 60°55′Thiar agus 10°50′Thuaidh 61°55′Thiar
An ceathrú oileán is mó i Muir Chairib is ea Oileán na Tríonóide'". Is é an t-oileán is mó de chuid Oileán na Tríonóide agus Tobága é. Tá sé suite i ndeisceart Mhuir Chairib, in Oileáin na Gaoithe. Suíonn Oileán na Tríonóide ar scairbh ilchríochach Meiriceá Theas, ach is é cultúr Mhuir Chairib atá i réim ann.
Tá 1,754,897 duine ina gcónaí ar an oileán (Eanáir na bliana 2016). Sin 262.7 duine sa chileaméadar cearnach nó 680.4 sa mhíle chearnach. Indiaigh Mheiriceánacha—na hAruacaigh agus na Cairibigh—chéad áitritheoirí an oileáin. Daonra ilchiníoch atá ann anois idir Indiaigh, Afraicigh, Indiaigh Thiar, agus eile.
Criostóir Colambas a bhaist an t-oileán leis an ainm "la Isla de la Trinidad" ar an tríú turas go Meiriceá aige. Ceapann cuid daoine gur "Oileán na nDordéan" a thugadh na bundúchasaigh air roimhe sin.
Lookout Point, in aice le Trá Maracas ar chósta thuaidh Oileán na Tríonóide


An tOrd Teotanach.
B'ord Míleata a bhí in Ord na mBráithre an Tí Gearmánach Naomh Muire in Iarúsailéim, nó An tOrd Gearmánach mar a bhí aithne orthu le linn a ré féin nó An tOrd Teotanach mar atá aithne orthu san lá atá inniu ann. Bunaíodh An tOrd Teotanach sa bhliain 1190.
Bunú an oird.
Cuireadh tús leis an ord sa mheánoirthear le linn léigear Acra sa bhliain 1190, ag tús an triú crosáide. Tháinig meitheal crosáidithe meánaicmeach ón nGearmáin le chéile chun ord ospidéil a bhunú. Bhí an t-Ord Teotanach curtha ar bun, le beannacht ón Pápa Celestine III chun cúram ospidéal a chur ar fáil do shaighdiúirí agus oilithrigh Gearmánacha sa Tír Bheannaithe. Bhí go leor ridirí i measc bráithre an Oird Teotanaigh. D’iarr siad ar an bPápa a bheith aitheanta mar Ord Míleata. Ghlac sé leis an iarratais agus thug sé cairt nua dóibh sa bhliain 1198.
Struchtúr na heagraíochta.
Ba é An Máistir a bhí mar theideal ar cheannaire na heagraíochta ón tús. Bunaíodh craobhacha eile sa Ghearmáin, sa Phrúis agus sa Liovóin níos déanaí agus bhronn siad Máistir mar theideal ar cheannairí na ceaobhacha sin. Ghlaoigh siad an tArdmháistir ar ceannaire na Teotanaigh as sin amach. Bhí an tArdmháistir tofa ag baill an ardchraobh. Bhí air oifigigh an oird a ainmniú. Bhí eochair an duine ag an tArdmháistir, ag ceannasaí fórsaí an oird sa Thír Bheannaithe agus ag an gCisteoir d’órchiste an oird.


Tobága.
Is é Tobága an t-oileán is lú de dhá oileán mhóra Phoblacht Oileán na Tríonóide agus Tobága. Luíonn sé taobh thoir theas ó mhór-roinn Oileán na Tríonóide agus taobh thoir theas ó Grenada. Tá 300 cileaméadar cearnacha, nó 116 míle cearnacha, in achar an oileáin. Bhí cónaí ar 62,219 duine ar an oileán sa bhliain 2011. Sin 202.9 duine sa chileaméadar cearnach, nó 525.5 sa mhíle chearnach. Cuid féinrialaitheach den tír atá ann.
Criostóir Colambas an chéad Eorpach a leag súil ar Thobága, sa bhliain 1498. Tagann an focal "tobac" ó ainm an oileáin. Daoine de shliocht Afraiceach formhór mór lucht an oileáin, ní hionann le Oileán na Tríonóide, a bhfuil pobal an-mheasctha ann.


Páirtí Liobraíoch (Stáit Aontaithe).
Is ceann de na tríú páirtí sna Stáit Aontaithe é an Páirtí Liobraíoch. Sa bhliain 1971 a bunaíodh é.


Missouri (abhainn).
An Abhainn Missouri ar an léarscáil
Craobh-abhainn de chuid an Mississipi sna Stáit Aontaithe í an Missouri. Tá foinse na habhann in iarthar stát Montana. Sníonn sí trasna lár na tíre ó thuaidh agus isteach san Abhainn Mississippi beagán ó thuaidh ó Saint Louis, Missouri. Tá an Missouri ar an abhainn is faide sa tír agus i Meiriceá Thuaidh (2,341 míle / 3,767 ciliméadar ar fhad).


Dakota Fanning.
Is aisteoir Meiriceánach í Hannah Dakota Fanning (a rugadh ar an 23 Feabhra, 1994 i gConyers Georgia).
Gradaim.
Tá 18 ngradam buaite ag Fanning.


Iora sionnaigh oirthearach.
Is ainmhí beag é an t-iora sionnaigh oirthearach. Mamach atá ann.


Ohio (abhainn).
Abhainn i SAM í an Ohio. Tá foinse na habhann in Pittsburgh, mar a dtagann na haibhneacha Monongahela agus le chéile. Is í an chraobhabhainn is mó de chuid an Abhainn Mississippi. Sníonn sí siar trasna cuid d'iar-oirthear na tíre go dtí cumar na Mississippi agus na Ohio ag Cairo, Illinois. Ag an bpointe sin tá an Ohio níos mó ná an Mississippi, agus deimhin, is í an Ohio príomhabhainn an chórais Mhississippi ó Chairo anuas ó thaobh thoirt an uisce de. Scríobh Thomas Jefferson gurb í an Ohio an abhainn ab áille ar Domhain.


Sofía Vergara.
Is aisteoir Meiriceánach í Sofía Margarita Vergara Vergara (a rugadh ar an 10 Iúil, 1972 i mBarranquilla, An Cholóim). Tá cáil bainte amach aici mar an charachtar Gloria Delgado-Pritchett ar an gclár teilifíse "Modern Family".
Gradaim.
Tá 7 ngradam buaite ag Vergara.


Na scannáin beochana is mó a thug airgead isteach.
Is liosta é seo de na scannáin beochana is mó a thug airgead isteach.


Séala Maryland.
Is é Séala Mór Stát Maryland suaitheantas oifigúil rialtas stát Maryland, sna Stáit Aontaithe.
Stair.
Bhí an chéad séala goidte i 1645 i rith éirí amach.


Nassau, na Bahámaí.
Radharc saitilíte ar Nassau agus Paradise Island
Príomhchathair Chomhlathas na mBahámaí is ea Nassau. Tá sé suite ar chósta thoir thuaidh an Oileán New Providence, agus tá an chuid is mó den oileán faoi thionchar Nassau anois de bharr fhás agus fhorbairt na cathrach. Tá geilleagar Paradise Island, giota beag soir ó thuaidh ó Nassau, ceangailte go dlúth le Nassau agus 6,000 duine fostaithe ann.
Stair.
Chuir Eorpaigh fúthu san áit ina bhfuil Nassau san 17ú haois. Chuir na Spáinnigh an chéad lonnaíocht le tine sa bhliain 1684. Athbhunaíodh an lonnaíocht arís sa bhliain 1695.
Ní raibh mórán daoine ina gcónaí ann go dtí Cogadh na Saoirse Mheiriceá nuair a thosaigh dílseoirí ag dul a chónaí ann. Thug na mílte díobh go dtí oileáin na mBahámaí le linn agus i ndiaidh an chogaidh úd agus thug siad a gcuid sclábhaithe leo. Chuir a lán de na dílseoirí plandálacha ar siúl ar New Providence.
Tháinig ráth ar na Bahámaí san am sin agus tógadh breis is 2,000 de thithe breátha i Nassau. D'fhág sin a gcló ar ailtireacht Nassau go dtí an lá atá inniu ann. Ghabh na fórsaí Meiriceánacha seilbh ar Nassau ar feadh tamaill ghairid i 1776, agus d'ionsaigh siad an baile arís i 1778.
Tháinig na Spáinnigh an athuair sa bhliain 1782, ach theip orthusan chomh maith. Nuair a chuir na Briotanaigh an sclábhaíocht ar ceal sa bhliain 1807 cuireadh a lán daoine saortha ina gcónaí sna Bahámaí, Nassau san áireamh, mar ar chuir a lán daoine gorma fúthu sna comharsanachtaí intíre, i ndeisceart na cathrach.
Cuid de na longa a thugann na mílte turasóirí isteach go Nassau
Inniu tá 259,300 duine ina gcónaí i Nassau.


The Powerpuff Girls.
Is clár teilifís beoite é The Powerpuff Girls, a craoladh ar tús ar Cartoon Network ó 1998 go dtí 2005.
Achoimre.
Tá an chlár faoin eachtra de thríúr cailín: Blossom (bándearg), Bubbles (gorm) agus Buttercup (glas).
Gradaim.
tá 4 ghradam buaite ag an gclár.


The Powerpuff Girls (sraith theilifíse 2016).
Is clár teilifís beoite é The Powerpuff Girls, atá ag craoladh ar Cartoon Network ó 2016. Tá sé bunaithe ar "The Powerpuff Girls" (1998).


Camagüey.
Cathair i gCúba is ea Camagüey, agus é suite i lár thoir na tíre. Is é an 3ú cathair is mó sa tír. Príomhbhaile Chúige Camagüey atá ann. Sa bhliain 2011 bhí 321,992 duine ina gcónaí ann.
Bunaíodh Camagüey sa bhliain 1528. Tá a lán seanailtireachta le feiceáil i gcónaí ann, an fáth ar thug UNESCO stádas mar Shuíomh Oidhreachta Domhanda ar lár Chamagüey sa bhliain 2008. Cineál próca déanta as cré ar a dtugtar "tinajón" atá ina shiomból den chathair.
Próca cré, nó "tinajón", tipiciúil de Chamagüey


Usher.
Is amhránaí, cumadóir amhrán Pop-cheol Meiriceánach í Usher Terry Raymond IV (rugadh é ar an 14 Deireadh Fómhair 1978). Ba breithimh é ar The Voice.
Gradaim.
Tá 113 ghradam buaite ag Usher.
Tagairtí.
Usher


Stiúrthóireacht na Faisnéise.
a>, suíomh eile a gceaptar oifigí SF suite ann
Brainse d'Óglaigh na hÉireann (Fórsaí Cosanta na hÉireann) is ea Stiúrthóireacht na Faisnéise (Béarla: "The Directorate of Military Intelligence", G2). Seirbhís fhaisnéise na hÉireann atá ann. Tá an eagraíocht freagrach as sábháilteacht agus slándáil Óglaigh na hÉireann, a bhfoirne, agus Poblacht na hÉireann. Tá rannóga faisnéise intíre agus thar lear ar siúl ag an Stiúrthóireacht, a sholáthraíonn faisnéis do Rialtas na hÉireann a bhaineann le bagairtí do shábháilteacht an stáit agus don leas náisiúnta, bíodh na bagairtí de bhunús laistigh nó lasmuigh den tír.
Is cuid d'Arm na hÉireann í Stiúrthóireacht na Faisnéise, ach freastalaíonn sí ar riachtanaisí gach brainse sna Fórsaí Cosanta. Fostaíonn Stiúrthóireacht na Faisnéise baill den Arm, den tSeirbhís Chabhlaigh agus den Aerchór. Comhlíonann Sciathán
Fiannóglaigh an Airm ("SFA") oibríochtaí na Stiúrthóireachta in Éirinn agus thar lear.


Perry Como.
Amhránaí agus pearsa teilifíse Meiriceánach ab ea Pierino Ronald "Perry" Como (18 Bealtaine 1912 – 12 Bealtaine 2001). Rugadh in Canonsburg, Pennsylvania, é do thuismitheoirí ón Iodáil nár labhair ach an Iodáilis sa bhaile. Thosaigh Perry ag foghlaim Béarla ar scoil dó. Bhí seanorgán ag a thuismitheoirí agus b'shin tús lena oiliúint sa cheol.
Thaifead Perry Como ceol do RCA Victor ar feadh 44 bliana ag tosnú sa bhliain 1943. Fuair sé bás in aois a 88 bliana in Jupiter Inlet Colony, Florida.


An Ghaeilge i dTuaisceart Éireann.
Is éard atá i gceist leis an nGaeilge i dTuaisceart Éireann ná an teanga Cheilteach sin a labhraítear sa chuid sin den oileán.
Cé nach bhfuil aon eolas beacht ann i dtaobh líon na múinteoirí a bhí cáilithe an Ghaeilge a mhúineadh idTuaisceart Éireann i rith luathbhlianta na 1920idí ná líon na scoileanna a bhí i gceist is féidir meastachán maith a dhéanamh bunaithe ar staitisticí oideachais. Ar an gcuid ba mhó bhí suas le 380 múinteoir a raibh buncháilíochtaí sa Ghaeilge acu ag múineadh an ábhair in 177 mbunscoil poiblí (mar a bhí á thabhairt ar na scoileanna náisiúnta faoin tráth seo). B'ionann sin agus isteach nó amach le 34% de na múinteoirí i mbunscoileanna poiblí sin a bhí faoi bhainistíocht Chaitliceach nó 8% de mhóriomlán na mbunmhúinteoirí idTuaisceart Éireann.
Tá tagairt i gcomhaid de chuid na hAireachta do 271 múinteoir Gaeilge in 191 scoil i rith na tréimhse sin anuas go dtí 1927. Ní áirítear ina measc, áfach, an líon sin de na múinteoirí nach mbíodh deis acu an t-ábhar a mhúineadh ar chor ar bith. Tugann staitisticí scrúduithe scoileanna le fios go raibh ar a laghad múinteoir amháin Gaeilge ag gach uile cheann de na 245 scoil a bhí faoi bhainistíocht Chaitliceach is é sin isteach is amach le 31% den mhóriomlán i dTuaisceart Éireann. Tá an Nua-Ghaeilge ar fáil mar chuid den chúrsa céime sa Léann Ceilteach ag Ollscoil na Banríona agus mar ábhar roghnach i gColáiste Mhuire.


Nua-aoisithe na Danmhairge.
Is éard atá i gceist le Nua-aoisithe na Danmhairge ná gluaiseacht deartha a tháinig chun cinn sa Danmhairg sna 1920dí is a lean go dtí na 1960dí.
Theastaigh ó Nua-aoisithe na Danmhairge go n-athródh a gcuid troscán an bealach a maireann daoine agus iad sa tigh ag baile. D'fhág seo gur lú an spéis a bhí ag an gcuid ba mhó acu acu ina gcuid troscán mar mhaisiúchán stáitse, agus gur mhó a gcuid spéise sa chomhthéacs ina gcuirfí iad agus na fadhbanna timpeall an tí a bhféadfaidís a réiteach. Chaith Børge Mogensen deich mbliana ag déanamh anailíse ar na bealaí a mbaineadh na Danmhargaigh úsáid as seilfeanna agus spás stórála. D'oibrigh sé amach cé na cineálacha nithe a bhí i seilbh an ghnáth-Dhanmhargaigh agus d'oibrigh sé amach an méid spáis a theastaigh ó gach aon ní acu. An toradh a bhí air seo ná réimse seilfeanna Oresund, a forbraíodh idir 1955 agus 1967. Bhí d’aidhm acu seo gach fadhb stórála tí a chuirfeadh isteach ar mhuintir na Danmhairge a réiteach, cuspóir inmholta, ma ba chuspóir uaillmhianach féin é.


Pápa Clemeint XII.
Ba é Clemeint XII an pápa ar an Eaglais Chaitliceach idir 1730 agus 1740.


Loch Garda.
An chuid is tuaisceartaí den loch.
Is é Loch Garda (Iodáilis: "Lago di Garda" nó "Lago Benaco", Laidin: "Benacus") an loch is mó san Iodáil. Tá sé suite i dtuaisceart na tíre, leathbhealach idir Brescia agus Verona, idir an Veinéis agus Milano.
Tá an-tóir ar Loch Garda agus na ceantair máguaird mar láthair turasóireachta.


Sraithchomórtas Peile Náisiúnta (peil Mheiriceánach).
Sraithchomórtas ghairmiúil peile Meiriceánaí is an Sraith Náisiunta Peile (Béarla: "National Football League, NFL)".
Imríonn 32 foireann sa tsraith agus iad roinnte ina dhá “chómhdháil” éagsúla – mar áta an Chomdháil Pheile Náisiúnta (National Football Conference, NFC) agus an Chomdháil Pheile Mheiriceánach (American Football Conference, AFC). Sraitheanna ar leith a bhíodh iontu sular aontaiodh le chéile iad sa bhliain 1968.
Imríonn buaiteorí ón dha chómhdháil in aghaidh a chéile sa chluiche craoibhe. Super Bowl (an "sár-bhabhla”) a thugtar air. Is gnách “babhla” a thabhairt ar chluichí agus staidiamaí sa pheil Mheiricéanach.
Imrítear cluichí an ghnáthsheásúir (Béarla: regular season) idir Lá Oibre go dti an tseachtain tar éis na Nollag. Cáilíonn sé fhoireann le chéile do na cluichí cáilithe (play-offs) – comórtas leagan amach a chinntíonn curaidh na gcomhdhálacha.
Reachtáltar an Super Bowl go moch san earrach – ag deireadh mhí Eanáir nó ag tús mhí Feabhra de ghnáth.
Ranna.
Ós rud é gúr tír ollmhór í Meiriceá, eagraítear na foirne i ngrúpaí beaga áitíúla de réir tíreolaíochta. Ranna a thugtar orthu – NFC/AFC Thuaidh, Theas, Lár, Thiar agus Thoir.
Mar shampla, imríonn New York Giants sa roinn NFC Thoir.


Madame de Sévigné.
Scríbhneoir litreacha Francach ab ea Marie de Rabutin-Chantal, banmharcas Shévigné, nó Madame de Sévigné mar is fearr aithne uirthi. Do rugadh í ar an 5ú lá d'Fheabhra 1626 i gcathair Páras na Fraince agus do fuair sí bás ar an 17ú lá d'Aibreán 1696 i château Grignan, château atá suite i nDrôme. Tá clú agus cáil ar Mhadame de Sévigné mar scríbhneoir de bharr a cuid litreacha, na litreacha a scríobh sí chuig a hiníon, Françoise-Marguerite de Sévigné, cuntaois Grignan, ach go hairithe.


Caifé.
Áit is ea caifé ina ndíoltar agus a n-óltar caife, tae, deochanna eile agus de ghnáth na laethanta seo bia. Go minic bíonn caife agus tae ar díol i mboscaí nó málaí le tabhairt abhaile, an caife ina bpónairí go fóill nó meilte. Ó am go ham bíonn deochanna níos láidre ná caife le fáil freisin. Bíonn ceangail leis an Idirlíon le fáil go minic, agus tá a leithéid agus caifé Idirlín ann le ríomhairí.


St. George's.
a>, 12° 3' Thuaidh agus 61° 45' Thiar
Príomhchathair Ghreanáda is ea St. George's. Tá an chathair suite ar thaobh sean-bholcáin timpeall chalafoirt i bhfoirm U. Tá St. George's i bParóiste Saint George. Tá Ollscoil St. George, a bhfuil clú ar a scoil leighis, sa chathair. Tá Aerfort Maurice Bishop in St. George's freisin: aerfort idirnáisiúnta na tíre atá ann.
Sa bhliain 1974 scrios Hairicín Ivan cuid mhór den chathair ach atógadh arís í le cúnamh idirnáisiúnta, ó Cheanada, na Stáit Aontaithe, agus an Aontas Eorpach go príomha. Bhí an comórtas domhanda cruicéid ann sa bhliain 2007. Bhí cónaí ar 33,734 duine in St. George's sa bhliain 2012.


Pápa Anacletus.
Ba é Naomh Anacletus an tríú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as an Róimh san Iodáil é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Roseau.
Is é Roseau (Kwéyòl: "Wozo") príomhchathair Dhoiminice agus an chathair is mó sa tír. Tá 16,582 duine ina gcónaí ann i lonnaíocht bheag chúng. Tá Roseau suite i bParóiste St. George idir Muir Chairib agus an Abhainn Roseau ar thaobh thiar (taobh na fothana) oileán Dhoiminice.
Pórt trádála onnmairithe atá ann; easpórtáiltear bananaí, ola labhróige, glasraí, torthaí citris agus cócó. Tá seirbhísí tábhachtach i ngeilleagar na cathrach freisin, turasóireacht san áireamh.
Stair.
Tháinig na Francaigh sna 16ú agus 17ú haoiseanna. D'ainmnigh siad an baile as na giolcaigh ("roseau" sa Fhraincis a fuair siad ag fás ar bhruacha an Abhainn Roseau. Leag siad an baile amach ar an nós Francach le sráideanna a shíneann amach as pointe lárnach, Old Market Plaza i gcás Roseau. Nuair a ghabh na Briotanaigh Roseau, chuir siad a gcruth féin ar an mbaile agus iad ag tógáil comharsanachtaí nua i bhfoirm eangaí. Tán an tionchar Francach agus Briotanach le feiceáil i gcónaí i seanfhoirgnimh Roseau.
Seanteach den seanstíl choilíneach Fhrancach in Roseau


WALL-E.
Is scannán é WALL-E. B'é Andrew Stanton stiúrthóir an scannáin. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 23 Meitheamh 2008.
Tagairtí.
WALL-E
WALL-E


Cayenne.
Príomhchathair Ghuáin na Fraince, críoch thar lear de chuid na Fraince in oirthuaisceart Mheiriceá Theas, is ea Cayenne. Bhí 55,198 duine ina gcónaí sa chathair féin sa bhliain 2012 agus 121,308 sa mhórcheantar uirbeach.


To Courier with Love.
Chraol an fichiú heipeasóid, To Courier with Love, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 8 Bealtaine, 2016. Scríobh Bill Odenkirk an eipeasóid seo. D'fhéach 2.52 milliún duine ar an eipeasóid.


Capsicum annuum.
Is éard is "Capsicum annuum" na speiceas den ghéineas planda Capsicum atá ina phlanda nádúrtha i Mheiriceá Thuaidh agus i dtuaisceart Mheiriceá Theas. Is é seo an speiceas is coitianta agus is forleithne saothraithe de chuid na cúig capsacam ceansaithe. Cuimsíonn an speiceas raon leathan de chruthanna agus mhéideanna piobair, idir séimh agus te, ó phiobair cloigíneacha go piobair sillí. Shíolraigh na saothróga ón éanphiobar fiáin Meiriceánach a bhíonn ar fáil fós sna réigiúin níos teo de chuid críocha Mheiriceá. San am atá caite ghlaoití "C. frutescens" ar fhoirmeacha adhmadach den speiceas seo, ach tá na gnéithe a úsáideadh chun idirdhealú a dhéanamh ar na foirmeacha sin ar fáil i go leor daonra de C. annuum agus níl aon speiceas de C. frutescens atá aitheanta go seasta.
Saintréithe.
Cé go ciallaíonn an ainm an speiceis "annuum" "bliantúil" (ón Laidin "annus" "bliain"), níl an planda bliantúil agus in éagmais siocáin an gheimhridh is féidir leis maireachtáil i gcomhair séasúr éagsúl agus agus fás ina thor mór ilbhliantúil. Bíonn dath na mbáthanna singile neasbhán (uaireanta corcora) nuair a bhíonn an gas dlúth-chraobhach agus suas go 60 ceintiméadar ar airde. Bíonn na torthaí ina chaora a d'fhéadfadh a bheith glas, buí nó dearg nuair a bhíonn siad aibí. Cé gur féidir leis an speiceas glacadh le formhór na n-aeráid, tá "C. annuum" tháirgiúil go háirithe sna haeráidí te agus tirim.


Ialtóg mheasa Pohnpei.
Is ainmhí beag í an ialtóg mheasa Pohnpei. Mamach atá inti.


Ialtóg mheasa Oileáin Truk.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa Oileáin Truk. Mamach atá ann.


Cian Ó Diolún.
Is iománaí é Cian Ó Diolún. Is as Contae an Chláir é.


Breandán Dé Buigléir.
Is iománaí é Breandán Dé Buigléir. Is as Contae an Chláir é.


Colm Ó Gealbháin.
Is iománaí é Colm Ó Gealbháin. Is as Contae an Chláir é.


Antoine Ó Ceallaigh.
Is iománaí é Antoine Ó Ceallaigh. Is as Contae an Chláir é.


Conchúir Mac Craith.
Is iománaí é Conchúir Mac Craith. Is as Contae an Chláir é.


Séadna Ó Móra.
Is iománaí é Séadna Ó Móra. Is as Contae an Chláir é.


Seán Ó Dónaill.
Is iománaí é Seán Ó Dónaill. Is as Contae an Chláir é.


Cóilín Ó Riain.
Is iománaí é Cóilín Ó Riain. Is as Contae an Chláir é.


Darach Ó hEoghanáin.
Is iománaí é Darach Ó hEoghanáin. Is as Contae an Chláir é.


Paramaribo.
Paramaribo cois na hAbhainn Suriname
Príomhchathair Suranam agus an chathair is mó sa tír is ea Paramaribo. Tá sé suite ar bhruach thoir na hAbhainn Suriname, timpeall is 14 míle ón aigéan, i dtuaisceart na tíre. Sa bhliain 2002 d'ainmnigh UNESCO lár Pharamaribo mar Shuíomh Oidhreachta Domhanda mar gheall ar an méid seantithe adhmaid atá ann ó na laethanta coilíneacha faoi na Dúitseach. Tá thart ar 240,000 duine ina gcónaí sa chathair, leath dhaonra na tíre nach mór.


Dami Im.
Is ceoltóir í Dami Im (Cóiréis: 임다미). Rugadh í i Seoul, sa Chóiré Theas, ar 17 Deireadh Fómhair 1988. D'aistrigh a tuismitheoirí a gclann go dtí an Astráil agus ise óg. Chuir siad fúthu in Daisy Hill, Queensland, in aice le Brisbane. Bhuaigh Im an chúigiú sraith de The X Factor Australia.
Tháinig Im sa dara háit ag an gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2016 leis an amhrán "Sound of Silence" in Stócólm ar an 14 Bealtaine 2016.
Gradaim.
Tá 10 ngradam buaite ag Im.
Tagairtí.
Im, Dami
Im, Dami


Cárta creidmheasa.
Cártaí creidmheasa Visa agus MasterCard
Cárta íocaíochta is ea cárta creidmheasa agus é eisithe do dhaoine mar bhealach le híoc as rudaí. Cuireann sé ar chumas sealbhóir an chárta íoc as earraí agus seirbhísí gan ach gealltanas a thabhairt ag am a gceannaithe go n-íocfaidh an sealbhóir am éigin as sin amach. Cuireann eisitheoir an chárta cuntas imrothlach ar siúl don sealbhóir agus bronnann sé líne chreidmheasa dó. Bíonn an sealbhóir ábalta tarraingt ar an líne sin chun ceannaí a íoc nó chun airgead a fháil ar airleacan.
Ní hionann cárta creidmheasa agus cárta muirir, a chuireann ar an sealbhóir fuílleach an chuntais a athíoc gach mí. I gcodarsnacht leis sin, ceadaíonn cártaí creidmheasa don sealbhóir fuílleach leanúnach a gcaitheann sé ús a íoc as. Tá difear, freisin, idir cárta creidmheasa agus cárta airgid sa mhéid go mbíonn an tríú páirtí ann a íocann an díoltóir agus a fhaigheann aisíocaíocht ón gceannaitheoir. I gcás cárta airgid, níl i gceist ach íocaíocht an cheannaitheoir a chur siar, íocaíocht a thugann sé go díreach don díoltóir gan an tríú páirtí a bheith ann.
Bíonn an gnáthchárta creidmheasa 85.60 mm × 53.98 mm (3.370 orlach × 2.125 orlach) i méid chun é a dhéanamh de réir an chaighdeáin ISO/IEC 7810 ID-1.


Hamilton, Beirmiúda.
Príomhchathair Bheirmiúda, críoch thar lear de chuid na Breataine Móire, is ea Hamilton. Tá sé suite i lár phríomhoileán Bheirmiúda i bParóiste Pembroke (ní i bParóiste Hamilton). Ionad airgeadais, calafort agus ceann scríbe turasóirí atá in Hamilton. Tá cónaí ar 1,010 duine in Hamilton (2010), ach oibríonn 13,340 duine go laethúil ann. Tá Hamilton ar na príomhchathracha is lú ar domhan.
Stair.
Ainmníodh Hamilton i ndiaidh gobharnóra ar Bheirmiúda dárbh ainm Henry Hamilton. Chuir rialtas na coilíneachta tús lena stair sa bhliain 1790 nuair a chuir siad 145 acra (59 ha) ar leataoibh i gcomhar suímh dó féin. Ionchorpraíodh Hamilton i 1793 go hoifigiúil d'acht Paraiminte. Aistríodh an rialtas i bhfírinne ó St. George's sa bhliain 1815. Rinneadh cathair de Hamilton sa bhliain 1897.


20 (uimhir).
Is é 20 (fiche) an uimhir nadúrtha tar éis 19 agus roimh 21.


30 (uimhir).
Is é 30 (tríocha) an uimhir nadúrtha tar éis 29 agus roimh 31.


40 (uimhir).
Is é 40 (daichead) an uimhir nadúrtha tar éis 39 agus roimh 41.


50 (uimhir).
Is é 50 (caoga) an uimhir nadúrtha tar éis 49 agus roimh 51.


60 (uimhir).
Is é 60 (seasca) an uimhir nadúrtha tar éis 59 agus roimh 61.


70 (uimhir).
Is é 70 (seachtó) an uimhir nadúrtha tar éis 69 agus roimh 71.


80 (uimhir).
Is é 80 (ochtó) an uimhir nadúrtha tar éis 79 agus roimh 81.


90 (uimhir).
Is é 90 (nócha) an uimhir nadúrtha tar éis 89 agus roimh 91.


86 (uimhir).
Is é 86 an uimhir nadúrtha tar éis 85 agus roimh 87.


200 (uimhir).
Is é 200 (dhá chéad) an uimhir nadúrtha tar éis 199 agus roimh 201.


400 (uimhir).
Is é 400 (ceithre chéad) an uimhir nadúrtha tar éis 399 agus roimh 401.


11 (uimhir).
Is é 11 an uimhir nadúrtha tar éis 10 agus roimh 12.


12 (uimhir).
Is é 12 an uimhir nadúrtha tar éis 11 agus roimh 13.


14 (uimhir).
Is é 14 an uimhir nadúrtha tar éis 13 agus roimh 15.


15 (uimhir).
Is é 15 an uimhir nadúrtha tar éis 14 agus roimh 16.


16 (uimhir).
Is é 16 an uimhir nadúrtha tar éis 15 agus roimh 17.


17 (uimhir).
Is é 17 an uimhir nadúrtha tar éis 16 agus roimh 18.


18 (uimhir).
Is é 18 an uimhir nadúrtha tar éis 17 agus roimh 19.


19 (uimhir).
Is é 19 an uimhir nadúrtha tar éis 18 agus roimh 20.


Ollmhargadh.
Leagan méadaithe den siopa grósaera traidisiúnta is ea ollmhargadh atá le fáil le fada inniu i ngach cearn den domhan nach mór. Siopa féinseirbhíse ina ndíoltar rogha fairsing bia agus earraí tí, iad eagraithe i ranganna le pasáistí leathana do na custaiméirí. Dá mhóire ollmhargadh i gcomparáid le siopa grósaera, tá ollmhargadh níos lú—le réimse earraí níos teoranta—ná hipearmhargadh nó margadh "big-box".


Winslow Homer.
Péintéir tírphictiúr Meiriceánach agus déantóir priontaí ab ea Winslow Homer (24 Feabhra 1836 – 29 Meán Fómhair 1910) a aithnítear go háirithe as an ábhar muirí in a gcuid péintéireachtaí. Meastar gurb é ceann de na péintéirí ab fhearr i Meiriceá san 19ú haois agus figiúr suntasach san ealaín Mheiriceá.
Ar an gcion trom de, Thosaigh Homer a shlí bheatha ag obair mar maisitheoir tráchtála. Ina dhiaidh sin dul sé le ceird mar phéintéireacht ola agus táirgtear oibreacha stiúideo mhór de réir tréithe meáchan agus tiús a bhain sé ón mheán. D'oibrigh sé freisin go forleathan san uiscedhath, ag cruthú oeuvre líofa agus torthúil, go príomha, cur síos ar a chuid laethanta saoire na hoibre.
Luathshaol.
Rugadh é i mBostún, Massachusetts sa bhliain 1836. Ba é Homer an dara ceann de thriúr mac de Charles Savage Homer agus Henrietta Benson Homer, araon ó línte fada de Sasanaigh Nua. Ba é a mháthair, uiscedhathadóir amaitéarach tréitheach agus an chéad mhúinteoir Hóiméar. Is iad ise agus a mac a raibh gaol gar acu ar feadh a saoil. Ghlac Homer go leor dá tréithe, lena n-áirítear a ciúin, ceanntréine, gontach, nádúr caidríuil; a ciall tur de ghreann; agus a buannaíocht a bheith aici. Bhíodh óige séanmhar ag Homer, ag fás aníos, den chuid is mó faoin tuath, i gCambridge, Massachusetts. Ba é mac léinn coitianta, ach bhí a chuid ealaíne tallannach, le feiceáil sna blianta luatha.
"The Bathers", greanadóireacht adhmaid, "Harper's Weekly", 1873
Bhí athair Homer luaineach, fear gnó míshuaimhneach, a bhí i gcónaí ag lorg  "marfach a dhéanamh". Nuair a bhí Homer trí déag d’aois, thug suas Charles an gnó siopa crua-earraí chun fortún a lorg i gCalifornia. Nuair a theip air, d’fhág Charles an teaghlach agus chuaigh sé go dtí an Eoraip, airgead a sholáthar le haghaidh scéimeanna eile le saibhreas a fháil go tapaidh, nach raibh ann ar chuir ar bith.
Tar éis an scoil, chonaic a athair fógra sa nuachtán. Fuair Homer printíseacht ag aois 19, le J. H. Bufford i mBostún, liteagrafaí a bhí múnlaitheach, ach "muileann coise" a bhí ann. D'oibrigh sé arís agus arís eile ar chlúdaigh bileoga ceoil agus obair tráchtála eile ar feadh dhá bhliain. Faoi 1857, bhí a ghairm bheatha neamhspleách ar siúl tar éis a chas sé síos, tairiscint a bheith ar fhoireann sa "Harper's Weekly". "Ón uair a ghlac mé mo shrón amach ón chloch liagrafachta", a dúirt Homer ina dhiaidh sin, "Ní raibh máistir agam ríamh, agus ní bheadh ann riamh."
Ba é gairm Homer, mar mhaisitheoir, a mhair beagnach fiche bliain. Thug sé léaráidí de shaol Boston agus saol tuathúil le hirisí Sasana Nua cosúil le "Ballou's Pictorial" agus "Harper's Weekly" ag am, nuair a bhí an margadh do léaráidí a bhí ag fás go tapaidh agus toighisí agus modhanna a bhí ag athrú go tapaidh. Is iad na h-oibreacha go luath, den chuid is mó greanadóireachtaí tráchtála de radhairc uirbeacha agus na láithreacha sóisialta, de réir tréithe imlíntí glan, foirmeacha simplithe, codarsnacht drámatúil an tsolais agus dorchacht, agus grúpaí figiúr beosacha &#x2014; cáilíochtaí a d'fhan tábhachtach i rith a shaoil. Bhí a rath tapa den chuid is mó mar gheall ar an tuiscint láidir a bhí aige maidir leis an dearadh grafach agus chomh maith leis an oiriúnaitheacht maidir leis a chuid dearaí le greanadóireacht an adhmaid.
Roimh imeacht dó go Nua-Eabhrac i 1859, bhí Homer ina gcónaí i Belmont, Massachusetts lena theaghlach. Ba é Teach mór Belmont an uncail, an 1853 Homer House, a bhí an t-inspioráid do roinnt de chuid léaráidí agus pictiúirí luatha, lena n-áirítear roinnt dá chuid pictiúirí cróice,1860. Is é Teach Homer, faoi úinéireacht Club Belmont an Bhean, atá oscailte le haghaidh turais phoiblí.
Saotharlann Homer .
"Prisoners from the front", 1866, The Metropolitan Museum of Art, Oil on canvas. 24 x 38in
Sa bhliain 1859, d'ocail sé stiúideo sa Deichiú Sráid Stiúideo Foirgneamh i Nua-Eabhrac, príomhchathair ealaíonta agus foilsithe na Stát Aontaithe. Go dtí 1863, d'fhreastail sé ar ranganna ag Acadamh Náisiúnta an Dhearthú, agus rinne staidéar le Frédéric Rondel go hachomair, a mhúineadh dó bunusaithe an phéintéireacht. Thart ar bhliain amháin d'oiliúint féin, bhí Homer ag déanamh saothar ola den chéad scoth. Rinne a mháthair iarracht chun airgead teaghlaigh a bhailiú chun é a sheoladh chuig an Eoraip le haghaidh tuilleadh staidéir. In ionad sheoil Harper Homer chuig líntí tosaigh an Chogaidh Chathartha, áit a rinne sé sceitsí de radhairc chatha agus an saol campa, na móimintí ciúine, chomh maith leis na cinn éagruthacha. Is iad a chuid sceitsí tosaigh: an campa, na ceannasaithe, agus saighdiúirí an oifigigh cáiliúil an Aontais, Maorghinearál George B. McClellan, ag na bruacha na Abhainn na Potomac i mí Dheireadh Fómhair, 1861.
"Long Branch, New Jersey, 1869"
Cé nach raibh aire mhór le fáil maidir leis na líníochtaí ag an am, marcálann siad scileanna leathnaithe Homer ó mhaisitheoir go péintéir. Cosúil lena radhairc cathracha, Léirigh Homer mná chomh maith le linn am chogaidh, agus léirigh éifeachtaí an chogaidh ar an éadan duchais. Bhí obair an chogaidh contúirteach agus cloíteach. Arais sa stiúideo, áfach, athghnóthaíonn Homer athuair a neart agus ath-fócas a dhéanamh ar
an fhís ealaíne. Thosaigh sé ag obair ar shraith de phictiúirí cogaidh, bunaithe ar a chuid sceitsí, ina measc "Sharpshooter on Picket Duty" (1862), "Home, Sweet Home" (1863),agus "Prisoners from the Front" (1866). Thaispeáint sé pictiúirí de na hábhair seo gach bliain ag Acadamh Náisiúnta Deartha 1863-1866. Taispeánadh "Home, Sweet Home" san Acadamh Náisiúnta, le
moladh criticiúil áirithe; díolta é go tapaidh agus dá bhrí sin, tógatha an t-ealaíontóir mar Acadamhaí Gaolmhar, ansin Acadamhaí Críochnaithe, sa bhliain 1865. Le linn an ama seo, lean sé ar aghaidh freisin a chuid léaráidí a dhíol le tréimhseacháin mar "Our Young Folks" agus "Frank Leslie's Chimney Corner".
I ndiaidh an chogaidh, chaith Homer a aird go príomha le radhairc d’óige agus mná óga, ag frithchaithiú nostalgia le haghaidh amanna níos simplí, iad araon agus an náisiún go hiomlán.
Winslow Homer, "Crossing the Pasture", 1871-72, Amon Carter Museum of American Art
Smaoinigh ar a phictiúr  (1871–1872) sa bhailiúchán an Amon Carter Museum of American Art. Léiríonn sé beirt bhuachaillí a idéalaíonn Bráithreachas le dóchas an todhchaí aontaithe tar éis an chogaidh a chuir deartháir i gcoinne deartháir.
"A Visit from the Old Mistress", 1876, Smithsonian American Art Museum.
Bhí suim freisin ag Homer maidir le hábhar iarchogaidh a chuir i dtuiscint an teannas tostach idir an dhá phobal ag iarraidh a dtodhchaí a thuiscint. Is é a phéintéireacht ola "A Visit from the Old Mistress" (1876) a thaispeánann teagmháil idir grúpa de cheithre sclábhaithe saortha agus a n-iar máistreás. Is é an coibhéis fhoirmiúil idir na dealbhaithe ata ag seasamh, a chomhairlím an mheá, go raibh súil leis an náisiún a fháil sna blianta deacra an Atógála. Chum Homer an pictiúr seo ó sceitsí bhí déanta aige agus é ag taisteal trí Virginia.
Ag beagnach tús lena ghairm péintéireacht, is é Homer, fiche seacht mbliana d'aois, a léirigh aibíocht an mhothúithe, doimhne an tuisceanna, agus méaistreacht an chearaíocht a bhí aitheanta láithreach. Bhí a réalachas oibiachtúil, fíor le dúchas, agus a bheith rialithe maidir le mothúchán. Scríobh léirmheastóir amháin, "Is é Winslow Homer ceann de na healaíontóirí óga is beag rian a dhéanamh maidir leis a gcuid cumhachta, lena chéad ranníocaíochtaí chuig an Acadamh...Is é, ag an am seo, a úsaideann an peann luaidhe níos fearr, a dhealbhaíonn níos fearr, a dhathaíonn níos fearr, ná go leor acu, ná raibh sé mícheart, is féadair linn a lua, mar chuiditheoirí chomh rialta, leis an Acadamh." Agus maidir le Home, Sweet Home go sainiúil, "Níl aon gaotaraireacht maidir leis. Is sé an fíneáltacht agus neart an mhothúcháin a rialíonn ar fud an phictiúr beag seo nach bhfuil sáraíte sa taispeántas go hiomlán." "Is é saothar mothú fíor, saighdiúirí i gcampa ag éisteacht leis an banna tráthnóna, agus ag smaoineamh ar na mná céile agus muirníní imigéiniúil. Níl aon éifeacht brú ann, gan maoithneachas, ach croíúil, réalaíocht tíriúil, go leathan, go saorálach, agus déanta amach, go simplí."
Radharcanna tíre go luath agus uisce dhathanna.
Roimh taispeántas ag an Acadamh Náisiúnta an Ghréas, i ndeireadh na dála thaistil Homer go Páras, an Fhrainc, i 1867 áit ar fhan sé ar feadh bliana. Ba é an phictiúr luath is molaithe,
"Prisoners from the Front", a bhí ar thaispeáint ag an Exposition Universelle i bPáras ag an am céanna. Ní raibh sé an staidéar a dhéanamh go foirmiúil ach chleachtadh sé péintéireacht an radhairc tíre a dheánamh / agus é a leanúint ag obair le haghaidh "Harper's", ag déanamh íomha den saol Parásach.
Rinne Homer timpeall dosaen pictiúirí beaga i rith na tréimhse cónaithe. Cé gur tháinig sé i dtír na Fraince ag am i bfhaisin nua san ealaín, Ba é phríomhábhar Homer, maidir le saothar péintéireacht, saol an tuathánaigh, ag taispeáint níos mó d’ailíniú leis an Barbizon school Francach fuaimintiúil agus an t-ealaíontóir Millet ná leis ealaíontóirí nua Manet agus Courbet. Cé a bhí spéis aige an solas nádúrtha a thaispeáint, agus is comhfhreach é l'impriseanaí luatha, níl aon fianaise ann go raibh tionchar díreach mar bhí sé cheana féin péintéir plein-air i Meiriceá agus agus bhí stíl phearsanta aige cheanna féin a bhí i bhfad níos gaire do Manet ná Monet. Is é an donas go raibh Homer príobháideach go leor faoina shaol pearsanta agus a modhanna (fiú ag séanadh a chéad beathaisnéisí aon fhaisnéis phearsanta nó tráchtaireacht), ach bhí a seasamh go soiléir ar cheann de neamhspleáchas an mhodh agus deabhóid maidir le hábhair Mheiriceá. Mar a scríobh a comhealaíontóir Eugene Benson, creid Homer "nár chóir d'ealaíontóirí féachaint ar phictiúirí" ach ba chóir doibh "stadaireacht a dhéanamh i dteanga dá gcuid féin."
D’easaontaigh go leor daoiní le James. "Breezing Up", Is é pictiúr íocónach an Homer maidir le hathair agus triúr buachaillí amach ar feadh seol miotalach, a fuair moladh leathanach. Scríobh The "New York Tribune", "Níl aon phictiúr sa taispeántas seo, ná ní féidir linn a chuimhneamh nuair a tharlaíonn go raibh pictiúr mar seo i dtaispeántas, is féidir a bheith ainmnithe taobh leis seo." Bhí cuairteanna go dtí Petersburg, Virginia timpeall 1876 le toradh pictiúirí de shaol na tuaithe Meiriceánach Afracach. Ba é an mothú simplí céanna a chuir ar chumas Homer ealaíon a dríogadh ó na hábhair a d'fhéadfadh a bheith maoithneach, agus Fuarthas freisin na tuairimí is simplí maidir le saol Meiriceánach Afracach ag an am, mar a léirítear i "Dressing for the Carnival" (1877) agus "A Visit from the Old Mistress" (1876).
Sa bhliain 1877, thaispeáin Homer den chéad uair ag an Boston Art Club leis an phéintéireacht ola, "An Afternoon Sun", (ar úinéireacht ag an Ealaíontóir). Ó 1877 trí 1909, thaispeáint Homer go minic ag an Boston Art Club. Is iad oibreacha ar pháipéar, idir líníochtaí agus uiscedhathanna, a bhí ar taispeáint go minic ag Homer ar tús 1882. Ba é dealbh is mó neamhghnách ag an Ealaíontóir, "Hunter with Dog - Northwoods", a bhí taispéanta i 1902. Sa bhliain sin, d'aistrigh Homer a Gailearaí príomhúil ón Boston-based Doll and Richards go dtí an New York City based Knoedler & Co.
Tháinig Homer ina bhall de The Tile Club, grúpa ealaíontóirí agus scríbhneoirí a tháinig le chéile go minic chun smaointí a mhalartú agus éirigh amach a eagrú le haghaidh péintéireacht, chomh maith le cruthú tíleanna ornáideacha a chothú. Ar feadh tréimhse ghearr, dhear sé tíleanna do teallaigh.
"Eastern Point Light", 1880, Princeton University Art Museum
Ba é leasainm Homer i Club Tíleanna "An Bard Maoluilleach". Ba iad Tíleoirí cáiliúla eile William Merritt Chase, Arthur Quartley, agus an dealbhóir Augustus Saint Gaudens.
Thosaigh Homer péinteáil le huiscedhathanna go rialta sa bhliain1873 le linn fanacht samhraidh i Gloucester, Massachusetts. Ó thús, bhí a teicníocht nádúrtha, líofa agus muiníneach, a léiríonn a chuid tallainne dúchasach do mheán deacair. Bheadh a chuid tionchar réabhlóideach. Anseo, arís, bhí na léirmheastóirí achrannach ar dtús, "Ní fhéadfaí leanbh, a bhfuil buidéal dúch aige, é a déanta níos measa." Dúirt criticeoir eile that Homer "a rinne tumadh tobann agus éadóchasach maidir le péinteáil uiscedhath". Ach bhí a chuid uiscedhathanna coitianta agus buaine, agus díolta iad níos éasca, a chuireann feabhas ar a riocht airgeadais go mór. D’athraigh siad ón ("Blackboard" – 1877) mionsonraithe go dtí ("Schooner at Sunset" – 1880) beag nó mór impriseanaíoch. Rinneadh roinnt uiscedhathanna mar sceitsí ullmaitheach le haghaidh péintéirachtaí ola (mar do "Breezing Up") agus roinnt oibreacha críochnaithe iontu féin. Ina dhiaidh sin, thaistil sé go hannamh gan pháipéar, cleiteáin agus péinteanna uisce-bhunaithe.
Mar thoradh ar díomá le mná nó ó roinnt suaitheadh mothúchánach eile, Bhí Homer aonarach sna 1870í déanacha, gan tuilleadh ag baint taitnimh as an saol sóisialta uirbeach agus ina gcónaí i Gloucester ina ionad sin. Ar feadh tamaill, bhí sé ina cónaí insan Eastern Point Lighthouse (le teaghlach an choimeádaí san áireamh). Maidir le hathbhunú a grá chun na farraige, fuair Homer foinse shaibhir de téamaí agus é ag breathnú go dlúth ar na hiascairí. Tar éis 1880, ba annamh é, mná galánta a thaispeáin ag fóillíocht, ag díriú ina ionad ar mhná atá ag obair.
Sasana.
"Three Fisher Girls", Tynemouth, watercolor on paper 1881, National Gallery of Art, Washington D.C.
Chaith Homer dhá bhliain (1881–1882) sa tsráidbhaile Sasanach cladachúil an Cullercoats, Tyne and Wear. Is iad go leor de na pictiúrí ag Cullercoats lena bhí a n-abhair, fir agus mná, agus a gaiscíocht laethúil, líontaithe le daingne agus neamh-mheisce a bhí nua maidir le healaín Homer, ag réamhaithrisíonn an treo d’a chuid oibre sa todhchaí. Scríobh sé, "Is iad na mná na beacha oibre. Créatúirí cróga dána." Is iad a chuid saothair ón tréimhse seo atá beagnach go heisiach uiscedhathanna. D’eirigh a phailéad a bheith srianta agus stuama; a phictiúirí níos mó, uaillmhianach níos mó, agus d'aonturas cummaithe níos mó agus curtha i gcrích. A téamaí níos uilíoch agus níos lú naisiúnaíoch, laochta níos mó de bhua a léiriú mí mhaoithneach. Cé gur aistrigh sé ó na deonacht agus neamhchiontáil geal na pictiúirí Mheiriceá sna 1860s agus 1870s, fuair Homer stíl nua agus radharc a thug a chuid tallainne sna ríochaí nua.
Maine agus Aibíocht.
"The Fog Warning", 1885, Museum Of Fine Arts, Boston
Ar ais sa S.A.M, i mí na Samhna 1882, léirigh Homer a chuid uiscedhathanna sasanach i Nua-Eabhrac. Thug léirmheastóirí faoi deara an t-athrú i stíl láithreach, "Is sé Homer fear an-éagsúil ón duine a fhios againn sna léathanta ag imithe", anois is iad a phictiúirí "a dhéanann teagmháil le plána i bhfad níos airde...Is iad oibreacha Airt Ard iad." Ní raibh mná Homer "bábóga a dhéanann gaisce as a chuid saibhris, ós comhair an tsaoil" ach "urrúnta, neamheaglach, mná céile oiriúnach agus máithreacha na bhfear" atá ábalta go hiomlán na fórsaí agus spreanganna an nádúir in éineacht lena fear a fhulaingt.
Sa bhliain 1883, d’aistrigh Homer go Prouts Neck, Maine (in Scarborough) agus bhí sé ina cónaí ar eastát a theaghlaigh sa teach carráiste athmhúnlú go díreach seachtó-cúig troigh ó na farraige. Le linn an chuid eile den mhéan-1880í, rinne Homer pictiúirí a dhéanadh maidir le radhairc farraige séadchomharthach. San "Undertow" (1886), a thaispeánann an tarrthála drámatúil de dhá ionnaltóirí mná, Is iad figiúirí Homer "a bhfuil meáchan agus údarás na figiúirí clasaiceach acu". In "Eight Bells" (1886), ghlac dhá mairí, marc ar chósta a thógáil go cúramach ar deic, measadh a dhéanadh ar a suíomh go ciúin agus dá réir sin, a baint a beith ag an bhfarraige; Tá siad muiníneach as a mairnéalachta ach meas acu maidir leis na fórsaí os a gcomhair. Tá pictiúirí suntasacha eile ann, ina measc na híomhánna streachailt-le-nádúr. Is iad "Banks Fisherman", "The Gulf Stream", "Rum Cay", "Mending the Nets", agus "Searchlight, Harbor Entrance, Santiago de Cuba".
"The Fox Hunt", 1893. Oil on canvas, 96.5 x 174 cm. Pennsylvania Academy of the Fine Arts.
Ag caoga bliain d'aois, rinneadh "Robinson Crusoe Poncánach de Homer chun saol manaigh a chaitheamh" agus "díthreabhach le scuab". Is iad na pictúirí seo a bunaíodh Homer, mar a scríobh an "New York Evening Post", "san áit aige féin mar péintéir Meiriceánach is bunaidh agus is láidre." Ach in ainneoin a chuid aitheantas criticiúil, Ní raibh Homer in ann rian a fháil le haghaidh a phictiúrí, cosúil le pictiúrí traidisiúnta an Salon nó pictiúirí rósciamhach ag John Singer Sargent. Ar feadh blianta fada bhí sé dificiúil go leor na pictiúirí farraige a dhíol agus níor thuill "Undertow" ach $400.
Sna blianta seo, fuair Homer cothú mhothúchánach go príomhúil óna mháthair, deartháir Charles, agus agus deirfiúr-i-dlí Martha Martha ("Mattie"). Tar éis bás a mháthar, bhí Homer mar "tuismitheoir" le haghaidh a athair (máistriúil) a bhí ag dul in aois agus tháinig Mattie a bheith an bhean is gaire pearsanta do. Sna Geimhrí de 1884-5, Thaisteal Homer go suímh níos teo i Florida, Cuba, agus an Bahamas, agus rinne sraith uiscedhathanna mar chuid de choimisiúnle haighaidh "Century Magazine". In ionad an fharraige síonghreadta glas an Prouts Neck chuir sé leis an spéir gorm lonrach an Mhuir Chairib, agus Daoiní Sasanach Nua dána, le daoiní dúchasach, ag leathnú tuilleadh a teicníc uiscedhath, ábhar, agus pailéad. Le linn an turas seo rinne sé pictiúir Children Under a Palm Tree le haghaidh Bean Blake, bean chéile an Ghobharnóra. Is éad a tréimhsí trópaiceach a spreag agus a athnuachan é cosúil leis an bealach céanna maidir le turas Paul Gauguin chuig Tahiti.
"Is é A Garden in Nassau" (1885) ceann de na samplaí is fearr de na huiscedhathanna seo. Arís eile, moladh a húire agus a húrnuacht ag léirmheastóirí, ach bhí ró-chun cinn le haghaidh na ceannaitheoirí ealaíne traidisiúnta agus he "d'fhéach sé in aisce le haghaidh brabúis". Chónaigh Homer go coigilteach, áfach, agus go hámharach, d’fháil a dheartháir saibhre Charles, cúnamh airgeadais nuair a bhí gá ann.
Ina theannta sin, fuair Homer inspioráid san oiread seo turas samhraidh go dtí North Woods Club, in aice le clochán de Minerva, New York in san Adirondack Mountains. Ba é ar cheann de na saoirí iascaireachta gur rinne sé triail go saorálach leis an meán uiscedhath, oibreacha a thárgeadh den bríomhar is mó agus míne, iomainn chun uaigneas, nádúr, agus leis an saol amuigh faoin aer. Ní chúlaíonn Homer ó fíontas na spóirt fuilteacha agus an sracadh chun maireachtála. Is iad éifeachtaí na dathanna atá curtha i bhfeidhm go dána agus go héasca. Maidir le cineál mianach agus cumadóireacht, is iad na héachtaí an Homer déanta aige mar ealaíontóir an uisce-dhath atá thar cuimse: "D’úsáid Homer a fhís fadbhreathnaitheach agus modh an phéintéireacht chun bailiúchán na hoibre nach bhfuil comhoiriúnaithe."
Sa bhliain 1893, Rinne Homer pictiúir, "The Fox Hunt", ceann "Darwinian", is cáiliúla, a thaispeáineann ealta, stiúgtha leis an ocras, ag teacht anuas ar sionnach moillithe ag an sneachta domhain. Ba é seo an pictiúr is mó Homer, agus íocadh  é go láithreach ag an Pennsylvania Academy of the Fine Arts, a chéad pictiúir i mbailiúchán músaem mór Meiriceánach. Insan "Huntsman and Dogs" (1891), is é sealgaire, fuar chúiseach, aonarach, lena madraí sceamhaíl ar a thaobh, ag dul abháile tar éis na seilge, le craicne fia crochadh aniar thar a ghualainn ar dheas. Is sé obair déanach eile, "The Gulf Stream" (1899), a thaispeáineann Gorm mairnéalach a bheith ar fuaidreamh i mbád damáiste, timpeallaithe ag siorcanna agus coire i ngar.
Faoi dheireadh 1900, tháinig Homer teacht ar buanseasmhacht airgeadúil. Chuaigh sé airgead mór le haghaidh pictiúirí sna hiarsmalannaí agus fuair sé cíosanna ó heastát réadach. Freisin, bhí sé saor maidir leis na freagrachtaí a bhaineann le haire a athar a fuair bás dhá bhliain roimhe sin. Lean Homer ar aghaidh le huiscedhathanna sármhaith, a tháirgeadh, go formhór maidir le turais go Ceanada agus an Mhuir Chairib. I measc na hoibreacha déanach eile is iad radhairc spóirt ar nós "Right and Left", chomh maith le radharcanna mara gan figiúirí daonna, go formhór na tonnta ag pléascadh in aghaidh na carraigeacha sa solas malartach. Luacháiltear a chuid muirdhreacha déanach go háirithe maidir leis an léiriú drámatúil agus cumhachtaí feidhmiúil an nádúr, agus as a n-áilleacht agus déine.
Ina deich mbliana anuas, ag amanna lean sé an chomhairle a thug sé d’ealaíontóir mac léinn sa bhliain 1907, "Fág carraigeacha le haghaidh do sheanaoise—tá siad éasca".
Fuair Homer bás sa bhliain 1910, d’aois 74, sa stiúideo Prouts Neck agus adhlacaithe sa Mount Auburn Cemetery in Cambridge, Massachusetts. Is é an pictiúir, "Shooting the Rapids, Saguenay River", atá neamhchríochnaithe.
His Prouts Neck studio, a National Historic Landmark, is now owned by the Portland Museum of Art, which offers tours.
Cumhacht.
Níor mhúinigh Homer i scoil nó go príobháideach, mar a rinne Thomas Eakins, ach is é a chuid saothar a bhí mar tionchar láidir, maidir le glúnta de péintéirí Mheiriceá, agus maidir lena léiriú díreach, agus míniú bríomhar i dtaobh caidreamh stóchúil an duine le haghaidh an fásach garbhach neodrach. Thug Robert Henri an t-ainm “iomláine an nádúir” ar obair Homer
Is é Howard Pyle maisitheoir agus múinteoir meiriceánach a thug urraim do Homer, agus spreag sé a chuid mac léinn chun staidéar a dhéanamh air. His student and fellow illustrator, N. C. Wyeth (agus trí dó Andrew Wyeth agus Jamie Wyeth), a roinnte an tionchar agus meas, fiú amháin a dhul i ndiaidh Homer go Maine le haghaidh inspioráid. Is é meas an seanóir Wyeth don réamhtheachtach a bhí "dian agus absalóideach," agus is féidir é a thabhairt faoi deara i dtosach a chuid oibre "Mowing" (1907). B'fhéidir is é pearsantacht géar Homer atá gafa sa rabhadh d'ealaíontóirí: "Féach ar an dúlra, bí ag obair go neamhspleách, agus réitigh do chuid fadhbanna féin."
U.S. stamp.
Winslow Homer commemorative issue of 1962
Shooting the Rapids, Saguenay River, unfinished. (1910)
Sa bhliain 1962, d'eisigh Oifigh an Phoist SAM commemorative stamp chun onóir a dhéanamh le Winslow Homer. Is é an pictiúir ola cáiliúil an Homer "Breezing Up", crochta anois sa Ghailearaí Náisiúnta i Washington DC, a bhí tóghtha mar an íomhá do dhearadh an eagrán seo. Ar an 12ú Lúnasa, 2010, d'eisigh an Seirbhís Poist stampa comórtha 44-cent ina bhfuil príomhpháirt ag "Buachaillí san Innilt" d'Homer ag an Seó Stampa  APS i Richmond, Virginia.
Ba é seo an stampa naoú a bheith eisithe sa sraith dar teideal "Seoda Meiriceánach". Tá an pictiúir bunaidh cuid de Bhailiúchán Hayden ag Músaem na Saorealaíona i mBostún. Léiríonn sé beirt bhuachaillí ó Belmont, Massachusetts—John Carney agus Patrick Keenan—a dheasaigh don ealaíontóir ar feadh 75 cent in aghaidh an lae.
Oibreacha.
Neamhchosúil le go leor ealaíontóirí a bhí aithnithe le haghaidh obair a dhéanadh ach trí mhéan ealaíne, amháin bhí Winslow Homer stairriceach maidir le meáin éagsúla ealaíne, mar atá sna samplaí seo a leanas:Is iad tírdhreacha tréadach agus stíl bheatha (féach pastoralism) genre an litríochta, ealaín agus ceol a léiríonn tréadaí ag buachailleacht stoc thart ar cheantair oscailte an talún de réir séasúir agus an t-infhaighteacht atá ag athrú maidir le huisce agus féaraigh. Is é "tréadach "saothar an seánra seo.Is iad pictiúirí Winslow Homer a léirítear i gcónaí tírdhreacha na mara. Níos déanaí, nuair a chaith Winslow Homer na bliantaí idir 1881 agus 1882 i sráidbhaile Cullercoats, Tyne agus Wear, is iad a chuid  pictiúirí, a thaispeánann cladacha agus tírdhreacha cladachúil atá athraithe cheana féin. Tá go leor de na pictiúirí ón chósta Sasancah, mar ábhair acu, fir agus mná ag obair, ón cheantar.


Bundesbank.
Is banc ceannais suite i Frankfurt sa Ghearmáin é an Deutsche Bundesbank.


Kim Il-sung.
Ardcheannaire Dhaonphoblacht Dhaonlathach na Cóiré, nó An Chóiré Thuaidh, ab ea Kim Il-sung a rugadh faoin ainm Kim Sŏng-ju (15 Aibreán 1912 – 8 Iúil 1994). Ceannaire ar an tír úd a bhí ann ar feadh 46 bliana, ó bhunú an stáit go dtí lá a bháis.
Luathshaol.
Theith clann Kim i 1920 agus shroich siad an Mhanchúir,
Bhunaigh Kim cumann beag réabhlóideach i 1926, "An Cumann in aghaidh Impiriúlachais". Cheap sé idé-eolaíocht nua a tugadh "Juche" air, meascán de thírghrá agus féintuilleamaí.
D'éirigh Kim ina bhall den Pháirtí Cumannach Sínise i 1931. Throid sé in aghaidh na Seapánaigh ó 1937 go dtí 1940, é ina cheannasaí airm.
Kim Il-sung i Jilin, 1927
Theith Kim agus a chuid saighdiúirí lena n-anam i 1940. Shroich siad Vyatskoye in aice le Khabarovsk san APSS. Bhí Kim ina chaptaen, agus maorghinearál níos déanaí, le reisimint de chuid an Airm Dheirg.
Shroich an tArm Dearg Pyonyang ar 24 Lúnasa 1945. D'fhill Kim go dtí an Chóiré ar an 19 Meán Fómhair 1945. Bhí sé ar deoraíocht ar feadh 26 bliain. Ceapadh Kim ina cheannaire, i stát a bhí ann a bhí ar teaghrán ag na na Rúisigh.
Bhí nasc láidir mar sin idir Kim agus an Aontas Sóivéadach faoi Joseph Stalin. De réir a chéile áfach sháraigh "Juche" an Marxachas-Leiníneachas agus an cumannachas.
Cogadh.
D'ordaigh Kim ionradh na Cóiré Theas sa bhliain 1950, rud a tharraing fórsaí na Náisiúin Aontaithe isteach chun an Chóiré Theas a chosaint.
Scríobh Nikita Krushchev, iarcheannaire APSS, an méid seo faoi Chogadh na Cóiré sa bhliain 1971: Kim Il-sung, 1946"Ba é Kim Il Sung féin a cheap an cogadh sa Chóiré. Bhí sé ag iarraidh an Chóiré Thuaidh agus an Chóiré Theas a aontú faoina smacht féin. Chuir Stalin ina luí air gur chóir dó dianmhachnamh a dhéanamh sula ndéanfadh sé ionsaí ar an Chóiré Theas. D’inis Kim Il Sung do Stalin go raibh sé iomlán cinnte go n-éireodh leis. Is cuimhin liom go raibh amhras ar Stalin. Bhí sé buartha go gcuirfeadh SAM a ladar isteach sa scéal. Ghéill sé do Kim, áfach, agus bhí sé sásta soláthairtí agus comhairleoirí míleata a chur go dtí an Chóiré Thuaidh".Mhair an chogaíocht go dtí an sos comhraic a cuireadh i bhfeidhm ar 27 Iúil 1953.
Líon iomlán na marbh: 2.5 - 5 milliún (daonra 30 milliún, Theas agus Thuaidh, i 1950),
Cultas.
Chruthaigh Kim Il-sung cultas pearsantachta a mhair go dtí an lá inniu, ní hamháin dó féin ach dona mhac, Kim Jong-il, agus a dá gharmhac, Kim Jong-un.
D'fhan an tír i maos i mbochtaineacht faoi Kim agus ba mhinic a bhí gorta ann, d'ainneoin chuidiú na Sóivéadach.
Nuair a tháinig deireadh leis an gcóras cumannach san Aontas Sóivéadach agus bhris an stát sin suas, tháinig deireadh leis an gcuidiú Sóivéadach. Dá bharr sin, d'éirigh staid na Cóiré Thuaidh níos measa sna blianta deireanacha de réimeas Kim.
Tháinig Kim Jong-il i gcomharbacht ar a athair i 1994. Bhí Kim Jong-il ag an am ina Ard-Rúnaí ar Pháirtí Oibrithe na Cóiré, Cathaoirleach ar Choimisiún Cosanta Náisiúnta na Cóiré Thuaidh, agus Ardcheannasaí ar Arm an Phobail.


Pápa Clemeint I.
Ba é Clemeint I an cheathrú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Evaristus.
Ba é Evaristus an chúigiú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as Beitheal é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Kim Jong-un.
Ardcheannaire Dhaon-phoblacht Dhaonlathach na Cóiré, nó an Chóiré Thuaidh, agus cathaoirleach Pháirtí Oibrithe na Cóiré is ea Kim Jong-un a rugadh ar 8 Eanáir 1983.
Mac le Kim Jong-il (1941–2011) agus garmhac de chuid Kim Il-sung (1912–1994) atá ann. Ardcheannairí agus deachtóirí ar an tír ab ea an bheirt acusan freisin, an t-aon sampla de dheachtóireacht chumannach oidhreachtúil i stair an domhain.
Tháinig Kim Jong-un i gcumhacht ar bhás a athar i mí na Nollag sa bhliain 2011. Léiroidhre a bhí in Jong-un roimhe sin agus "an Comharba Mór" a thug seirbhís theilifíse an stáit air ina dhiaidh.


Hamhung.
An dara cathair is mó i nDaon-Phoblacht Dhaonlathach na Cóiré agus príomhchathair an chúige Hamgyǒng Theas is ea Hamhǔng. Tá sé suite in oirthuaisceart na tíre ar an Abhainn Sǒngch'ŏn, ní fada ó chósta Mhuir na Seapáine. Tá tionscal ceimiceán láidir sa chathair. Tá dhá champa géibhinn mhóra in aice le Hamhǔng. Fuarthas 768,551 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2008.


Simprovised.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, Simprovised, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 15 Bealtaine, 2016. Scríobh John Frink an eipeasóid seo. D'fhéach 2.80 milliún duine ar an eipeasóid.


Apocynaceae.
Fine de phlandaí bláthanna is ea Apocynaceae lena n-áirítear crainn, toir, luibheanna, gais súmhara, agus fíniúnacha, ar a dtugtar go coitianta fine fhuath an mhadra, a ainmníodh as an gléasra Meiriceánach ara a dtugtar 'dogbane' nó 'fuath an mhadra', "Apocynum cannabinum". Tá baill den fhine dúchasach san Eoraip, san An Áise|Áise, san Afraic, san Astráil, agus sna trópaicí agus sna fothrópaicí Meiriceánacha, le roinnt ball aeráide measartha. Meastar go bhfuil an fhine Asclepiadaceae (ar a dtugtar anois Asclepiadoideae) mar fhofhine de chuid Apocynaceae, a chuimsíonn 348 géineas.


Sionnach culpaech.
Is ainmhí é an Sionnach culpaech. Mamach atá ann.


Ray Langton.
Is carachtar ficseanúil é Raymond Anthony "Ray" Langton (iar Tilsley) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Neville Buswell an páirt mar Ray. Rinne Ray a chéad cuma ar an 21 Feabhra, 1966.


Yalu (abhainn).
An Yalu ar an léarscáil
Abhainn ar an teorainn idir an tSín agus an Chóiré Thuaidh is ea an Abhainn Yalu, nó Abhainn Amnok sa Chóiréis. Is cuid mhaith den teorainn idir an dá thír (na Sléibhte Paektu agus an abhainn Tumen an chuid eile di san oirthear) í. Sníonn sí soir ó dheas go ginearálta ó na Sléibhte Paektu ar an teorainn idir an dá thír. Tá sí 795 km (493 míle) ar fhad. Baineann sí an t-aigéan amach ar Bhá na Cóiré idir Dandong sa tSín agus Sinuiju sa Chóiré Thuaidh. Níl an Yalu inseolta ar feadh an chuid is mó dá cúrsa.


Muir na Seapáine.
Muir na Seapáine ar an léarscáil
Is muir imeallach idir Oileánra na Seapáine, Oileán Sakhalin, agus mór-roinn na hÁise í Muir na Seapáine. Luíonn oileáin na Seapáine idir í agus an tAigéan Ciúin. Is iad an Chóiré Theas, an Chóiré Thuaidh, an Rúis agus an tSeapáin na tíortha ar an muir.
De bharr an méid ocsaigin atá tuaslagtha in uiscí Mhuir na Seapáine, tá dúlra fairsing ann. Dála na Meánmhara, tá talamh ina timpeall beagnach ar fad (ba mhuir thalamhiata í ní b'fhaide siar i stair an domhain). Is éigin a mbíonn taoidí inti mar sin.
Tá achar 978,000 km2 (378,000 míle cearnacha) i Muir na Seapáine. Is é 1,732 méadar (5,748 troigh) an mheándoimhneacht inti.


Ialtóg mheasa dhubh Oileáin Chomóra.
Is ainmhí beag í an ialtóg mheasa dhubh Oileáin Chomóra. Mamach atá ann.


Spionáiste.
Planda bláthach inite sa bhfine Amaranthaceae, a bhíonn dúchasach san Áise láir agus iarthair, is ea spionáiste.
Is planda bliantúil é (corruair débhliantúil), a fhásann suas le 30 cm ar airde. Féadfaidh spionáiste maireachtáil thar an gheimhridh i réigiúin mheasartha. Duillí ailtéarnacha, simplí, ubhacha go triantánacha, agus an-athraitheacha i méid ó thart ar 2-30 cm ar fad agus 1-15 cm ar leithead a bhíonn acu, le duillí móra ag bun na bplandaí agus duillí beaga níos airde ar an bhláthghas. Bíonn na bláthanna neamhfheiceálach, buí-uaine, 3-4 mm ar thrastomhas, ag teacht in aibíocht mar chrobhaing chnapach torthaí a bhíonn beag, crua agus tirim, 5-10 mm ar fud, agus ina mbíonn roinnt síolta.


Amur (abhainn).
An Amur in oirthuaisceart na hÁise
Abhainn in oirthuaisceart na hÁise is ea an Amur (Rúisis: "река́ Аму́р"; Sínis: 黑龙江, Hēi Lóngjiāng, nó "abhainn an dragain dhuibh"). An 10ú habhainn is faide ar domhan atá inti agus í ina teorainn idir Cianoirthear na Rúise agus an Mhanchúir, i oirthuaisceart Dhaonphoblacht na Síne ar feadh cuid mhór dá chúrsa. Tá an Amur 2,824 km (1,755 míle slí ar fhad).
Éiríonn an Amur i measc na gcnoc in iarthar na Manchúire ag an áit a dtagann na haibhneacha Shika agus Ergune le chéile, 303 méadar (994 troigh) os cionn leibhéal na farraige. Sníonn an Amur feadh na teorann idir an Rúis agus an tSín, soir ar dtús, ansin soir ó dheas ag déanamh stua mór ar feadh 400 km (250 míle). Ansin leanann sí ar aghaidh soir ó thuaidh go sroicheann sí Caolas na Tartaire, idir Muir na Seapáine agus Muir Ocatsc.
Radharc ar an Amur in Khabarovsk Krai


Bultúr Éigipteach.
Is éan é an bultúr Éigipteach.


Cíobhaí Mór Breac.
Is spéiceas cíobhaí é Cíobhaí Mór Breac. Tá sé timpeall 45 cm ar airde agus tá meáchan timpeall 3.3 cg ann. (Tá meáchan timpeall 2.4 cg sna héin fhireanna.) Tá clúmh liathdhonn ar an spéiceas seo agus stríoca i leith na báine ann. Beirtear aon ubh amháin agus gorann an dá thuismitheoir í. Meastar go bhfuil os cionn 20,000 éan den spéiceas seo ann agus iad spréite faoi shléibhte iarthuaisceart Nelson, faoin gcuid thuaidh den Chósta Thiar agus faoi Alpa an Deiscirt


Cíobhaí Beag Breac.
Is spéiceas cíobhaí é Cíobhaí Beag Breac. Díothaíodh ar an mór-roinn é ach tá timpeall 1,350 ceann den spéiceas ar Oileán Kapiti agus tugadh isteach in oileáin shábháilte eile é. Dealraíonn sé go bhfuil sé ag pórú ann. Níl sé ach 25 cm ar airde agus tá meáchan 1.3 cg san éan baineann. Beirtear aon ubh amháin agus gorann an t-éan fireann í.


Rowi.
Is spéiceas cíobhaí é Rowi nó Cíobhaí Donn Okarito. Tá imir liath sa chlúmh agus uaireanta tá cleití bána ar an ngrua. Is féidir leis na héin bhaineanna trí ubh féin a bhreith i séasúr amháin, agus gach ceann acu i nead difriúil.


Tokoeka.
Is spéiceas cíobhaí é Tokoeka. Tá sé chomh mór leis an gCíobhaí Mór Breac, tríd is tríd, agus é dealraitheach leis an gCíobhaí Donn, cé go bhfuil sé níos dathéadroime. Is léir ón DNA is sine go raibh sé le fáil ar chósta thoir an Oileáin Theas tráth.


Cíobhaí Donn an Oileáin Thuaidh.
Is spéiceas cíobhaí é Cíobhaí Donn an Oileáin Thuaidh. É coitianta i dTuaisceart an Oileáin Thuaidh. Timpeall 35,000 éan ann. Na héin bhaineanna timpeall 40 cm ar airde agus meáchan timpeall 2.8 cg iontu. Meáchan timpeall 2.2 cg sna héin fhireanna. Éan seiftiúil é a thaithíonn a lán gnáthóg, go fiú áiteanna ar fhág daoine a rian orthu. Clúmh biorach rua air. Dhá ubh de ghnáth agus iad á ngoradh ag an éan fireann.


Spás.
Is éard is Spás ann ná an réigiún gan cuimse mórthimpeall ag a bhfuil suíomh agus treo ag rudaí. Go ginireálta glaotar spás ar an réigiún amach romhainn nuair a fhágtar atmaisféar an phlainéid, áit a bhfuil gan aer.


Wilford Brimley.
Is fuirseoir Meiriceánach é Anthony Wilford Brimley, a rugadh sa bhliain 1934.


Stáisiún Bhóthar Chluain Tarbh.
Stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann i dtuaisceart Bhaile Átha Cliath is ea Stáisiún Bhóthar Chluain Tarbh. Tá an stáisiún suite ar Bhóthar Chluain Tarbh, 3 km ó thuaidh ó lár na cathrach.
Freastlaíonn an stáisiún ar sheirbhísí DART agus Iarnróid Éireann.


Pápa Alexander I.
Ba é Alexander I an séú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Sixtus I.
Ba é Sixtus I an seachtú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Telesphorus.
Ba é Telesphorus an t-ochtú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as an Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Rason.
Cathair in oirthuaisceart na Cóiré Thuaidh is ea Rason nó go dtí an bhliain 2000 Rajin-Sǒnbong. Tá calafort ann a fhanann gan oighear sa gheimhreadh. Mar gheall air sin agus cóngaracht Rason do theorann na Rúise agus Síne, úsáidtear Rason go minic le gual agus earraí ón dá áit a chur thar lear. Tá stádas mar limistéir geilleagrach speisialta ag Rason. Tá 196,954 duine ina gcónaí ann.


Wedlease.
Is éard is wedlease ann ná téarma Béarla do phósadh sealadach.


Oileáin Chúiríl.
Na hOileáin Chúiríl. Tugann na dátaí le fios cá raibh an teorainn idir an Rúis agus an tSeapáin thar am.
Arlasov, an t-oileán is faide ó thuaidh san oileánra
Oileánra bolcánach a shíníonn soir ó thuaidh ó Hokkaido na Seapáine go Leithinis Kamchatka sa Rúis is ea Oileáin Chúiríl. Scarann Oileáin Chúiríl Muir Ocatsc ar a dtaobh thiar agus an Aigéan Ciúin Thuaidh soir agus soir ó dheas uathu. Tá 56 oileán ar fad ann comh maith le roinnt carraigí. Tá an t-oileánra 1,300 km (810 míle) ar fhad. Tá achar 10,503.2 km2 (4,055 míle cearnacha) de thalamh sna hoileáin.
Tá na hoileáin ar fad faoi dhlínse na Rúise faoi láthair, cé go bhfuil éileamh ag an tSeapáin ar roinnt oileán i ndeisceart an oileánra. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 19,434 duine ar na hoileáin.
Sev Kur, baile beag ar an Oileán Paramushir


Pápa Hyginus.
Ba é Hyginus an naoú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as an Aithin é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Pius I.
Ba é Pius I an deichniú Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as Aquileia An Iodáil é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Anicetus.
Ba é Anicetus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as an Aithin é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Soter.
Ba Pápa ar an Eaglais Chaitliceach é Soter. Ba as an Aithin dó agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Eleuterus.
Ba é Eleuterus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as Nicopolis, Epirus é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Buach I.
Ba Phápa ar an Eaglais Chaitliceach é Buach I. Ba as An Afraic é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Zephyrinus.
Ba é Zephyrinus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Callixtus I.
Ba é Callixtus I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Burt Kwouk.
B'aisteoir Sasanach é Herbert Tsangtse "Burt" Kwouk (a rugadh ar an 18 Iúil 1930 – 24 Bealtaine 2016).


Leithinis Kamchatka.
Bolcán Koriacky laistiar de Petropavlovsk-Kamchatsky
Leithinis mħór in oirthuaisceart na hÁise is ea Leithinis Kamchatka. Tá sí 1,250 km (780 míle) ar fad. Tá Leithinis Kamchatka suite idir an Aigéan Ciúin soir agus Muir Ocatsc siar. Go díreach amuigh ó chósta an Aigéin Chiúin tá an Trinse Chúiríl-Kamchatka atá 10,500 m (34,400 troigh) ar doimhne. Gné shuntasach de thírdhreach na leithinse ná roinnt bolcán atá anois ina Suíomh Oidhreachta Domhanda ag UNESCO.
Cuimsíonn Leithinis Kamchatka, in éineacht leis na hOileáin Komander agus Oileán Karaginsky, Kamchatka Krai, roinn de chuid Chónaidhm na Rúise. Tá 322,079 duine ina gcónaí in Kamchatka Krai, cuid mhaith díobh in Petropavlovsk-Kamchatsky, príomhchathair an "krai" agus atá suite ar an leithinis féin.


Magadan.
Calafort agus príomhchathair Chúige Mhagadan is ea Magadan. Tá Magadan suite in oirthuaisceart na Rúise ar chósta Mhuir Ocatsc. Bunaíodh Magadan i 1930 agus, go dtí an bhliain 1991, bhí an chathair dúnta ar an domhan mór. Tá sé oscailte do chuairteoirí ó shin i leith, ach tá laghdú leanúnach ar an líon daoine ina gcónaí ann: 151,652 duine sa bhliain 1989; 99,399 i 2002; agus 95,982 i 2010.


Mike Myers.
Is fuirseoir Meiriceánach é Michael Jonathan "Mike" Myers, a rugadh sa bhliain 1963 in Scarborough, Ontario, Ceanada. Ba as Learpholl Shasana dá thuismitheoirí. Tá saoránacht Bhriotanach, Cheanadach agus na Stát Aontaithe aige.


Nathanna Macallacha.
Is éard is nath macallach (nó "comhaonaid" nó "dúblóga" nó "dúblóg uamach" uaireanta) ann ná nath beag a bhfuil dhá fhocal ann agus a bhfuil rím eatarthu de ghnáth. Is féidir gur an focal céanna ata á athrá nó go mbeadh athrú beag i gceist. Tá an tógáil sách coitianta sa Ghaeilge "rí rá" mar shampla. Feictear samplaí amhail "helter skelter" sa Bhéarla, áit a dtugtar "reduplicated words", "reduplicatives", "rhyme motivated compounds", "echo words" nó "flip-flop words" orthu scaití.
Foinsí.
A collection of alliterative and riming doublets in Irish. Includes (Ÿ8) an excursus on the possible derivation of �onna feanna


Pápa Urban I.
Ba é Urban I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Pontian.
Ba é Pontian Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Anterus.
Ba é Anterus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as Calabria é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Fabian.
Ba é Fabian Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Cornelius.
Ba é Cornelius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Lucius I.
Ba é Lucius I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Stiofán I.
Ba é Stiofán I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Sacailín.
Oileán mór faoi dhlínse na Rúise atá suite in iarthuaisceart an Aigéin Chiúin is ea Sacailín (Rúisis: Сахалин; Seapáinis: 樺太, "Karafuto"). Tá an t-oileán suite idir Mhuir Ocatsc ar thaobh thoir an oileáin agus Caolas na Tartaire ar a thaobh thiar. Tá Caolas La Pérouse (nó Caolas Sōya) idir Shacailín agus Hokkaido na Seapáine. Sa bhliain 2005 bhí timpeall is 580,000 duine ina gcónaí ar an oileán. Is é Yuzhno-Sakhalinsk príomhchathair Chúige Shacailín agus an baile is mó ann.
Tá úinéireacht an oileáin faoi chaibidil idir an Rúis agus an tSeapáin le cúpla céad bliain anuas. Le linn dhá thréimhse bhí na Seapánaigh i réimeas ar dheisceart an oileáin agus na Rúisigh sa tuaisceart. Tháinig deireadh le smacht na Seapánach ar an oileáin den dara huair ag deireadh an Dara Cogadh Domhanda sa bhliain 1945. Ag an am sin, na 300,000 Seapánach agus Cóiréach a bhí ina gcónaí ar Shacailín, chuir na Sóivéadaigh ag obair iad ar feadh 5 bliana sular cuireadh ón oileán iad. Ba shin sa bhliain 1951 agus Conradh San Francisco sínithe idir an tAontas Sóivéadach agus an tSeapáin. Ghéill na Seapánaigh a smacht ar an oileán sa chonradh sin ach níor aithin siad úinéireacht na Sóivéadach (ná aon dream eile) ar Shacailín. Na hAidhniúigh a bhí dúchasach ar an oileán, thug siad a n-aghaidh ar an tSeapáin.
72,492 ciliméadar cearnacha achar an oileáin agus mar sin is é Sacailín an 23ú oileán is mó ar domhan.


Yuzhno-Sakhalinsk.
An chathair is mó ar Oileán Shacailín agus príomhchathair Chúige Shakhalin is ea Yuzhno-Sakhalinsk agus é suite i ndeisceart an oileáin. Toyohara a thugtaí ar an gcathair faoi na Seapánaigh (1905–1945). San am úd, bhí an leath theas den oileán faoina smacht mar Mhaoirseacht Karafuto, agus bhí Toyohara mar phríomhchathair acu. Bhí 181,728 duine ina gcónaí in Yuzhno-Sakhalinsk sa bhliain 2012. Cónaíonn breis is leath de phobal an oileáin sa chathair nó ina haice.
Stair.
Cuireadh scata príosúnach Rúiseach a chónaí san áit sa bhliain 1882. Vladimirovka a tugadh ar an lonnaíocht úd.
Tá Iarsmalann Yuzhno-Sakhakalin lonnaithe inniu i seanfhoirgneamh ó aimsir na Seapánach


Yul Brynner.
Aisteoir a bhí in Yul Brynner (11 Iúil 1920 – 10 Deireadh Fómhair 1985 a rugadh sa Rúis leis an ainm Yuly Borisovich Briner (Rúisis: Юлий Борисович Бринерagus) a d'oibrigh do na meáin siamsaíochta Meiriceánacha sa chuid ba mhó dá shaol gairmiúil. Aithnítear é as róil mar Ramses III in "The Ten Commandments" (scannán, 1956) agus an Rí Mongkut in "The King and I" (dráma).
A luathshaol.
Rugadh Yul in Vladivostok i bPoblacht an Chianoirthir. Sa bhliain 1940 thug seisean agus a mháthair a n-aghaidh ar Mheiriceá. Sa Dara Cogadh Domhanda, d'oibrigh sé ar an raidió ag craoladh an nuachta i bhFraincis do mhuintir na Fraince.


Pápa Sixtus II.
Ba é Sixtus II Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Ghréig é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Dionysius.
Ba é Dionysius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Ghréig é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Feilimí I.
Ba é Feilimí I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach. Ba as An Róimh é agus ghlac sé an Chríostaíocht.


Pápa Eutychian.
Ba é Eutychian Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Caius.
Ba phápa ar an Eaglais Chaitliceach é Caius


Pápa Marcellinus.
Ba é Marcellinus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Marcellus I.
Ba é Marcellus I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Orange Is the New Yellow.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, Orange Is the New Yellow, den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 22 Bealtaine, 2016. Scríobh Eric Horsted an eipeasóid seo. D'fhéach 2.54 milliún duine ar an eipeasóid.


William Gerard.
Státaire Sasanach ba ea an Ridire William Gerard (1518–1581), a rinne sárobair ar son an rialtais i Sasana, sa bhreatain Bheag agus in Éirinn. Chaith sé na blianta fada ina fheisire ó Chester i nDáil Shasana agus bhí sé ina Leas-Uachtarán ar Chomhairle na Breataine Bige agus na gCríoch. Chaith sé cúig bliana mar Ard-Seansailéir na hÉireann agus rinne tréaniarracht ar an gcóras dlí a leasú. I 1573 ceapadh é mar Dhéan Ardeaglais Naomh Pádraig i mBaile Átha Cliath, cé gur admhaigh sé go raibh “gearradh coinsiasa” ag goilliúint air faoi ghlacadh leis an bpost, mar nach raibh sé ina eaglaiseach.
Óige.
Rugadh é ag Ince in Lancashire do Elizabeth Davison, iníon bhardasaigh de chuid Chester, agus do Gilbert Gerard. Chuaigh sé isteach in Gray’s Inn i 1543 agus rinneadh dlíodóir de i 1546. Cé gur maítear nach raibh a dhóthain eolais aige ar an dlí chun a bheith ina Ard-Seansailéir, fuair sé a lán taithí roimhe sin: ceapadh é mar Ard-Aighne na Breataine Bige i 1554, mar Bhreitheamh Chester i 1556,mar ghiúistís sa Bhreatain Bheag i 1559 agus mar leas-ghiúistís Chester i 1561.
Saol polaitiúil.
Bhí Gerard ina fheisire ó Chester i sé pharlaimint i ndiaidh a chéile, ceithre cinn acu le linn Eilíse I agus dhá cheann le linn Máire I.
Bhí clú na héifeachta air agus é ina bhall de Chomhairle na Breataine Bige agus na gCríoch, agus dá bhrí sin d’iarr Fear Ionaid na hÉireann, an Ridire Henry Sydney, go gceapfaí é mar Ard-Aighne na hÉireann.
Ard-Aighne na hÉireann.
Admhaítear gur bhain sé Éire amach le dea-rún agus gur chuir sé tús maith leis an obair. Chuir sé cúirteanna seisiúin ar bun ar fud oirthear agus oirdheisceart na tíre. Mhol sé go gceapfaí Sasanaigh san Ard-Chúirt in áit na seanbhreithiúna a rugadh in Éirinn agus nach raibh iontu ach "scarecrows, mere shadows", cé go raibh sé sásta Éireannaigh oilte a cheapadh faoi dheoidh.
D’admhaigh Gerard nach raibh an Béarla gan sárú fiú i mBaile Átha Cliath – “all English, and the most part with delight, speak Irish, and greatly are spotted in manners, habit and condition with Irish stains” (1578). Bhí sé ar a dhícheall ag cur dhlí Shasana i bhfeidhm i gCúige Laighean, ach bhí gá ag feidhmeannaigh ríoga le hateangairí i gcónaí, agus ní raibh Béarla ag gach duine d’uaisle na Sean-Ghall féin. Mhol Gerard go mbunófaí líon mór Sasanach in Éirinn.
Áitítear go raibh dhá aidhm ag aige mar Ard-Aighne: údarás na gcúirteanna seisiúin a bhuanú ar fud na hÉireann agus tairbhe a bhaint as cumhacht an Ard-Aighne chun Cúirt Sheomra an Chaisleáin ("Court of Castle Chamber", cúirt a bhí ar chomhfheidhm le “Star Chamber” Shasana) chun ord poiblí a chosaint. Bhí rath ar obair Sheomra an Chaisleáin ar dtús agus a lán cás á n-éisteacht aige a bhain le círéibeanna agus le coireanna eile dá leithéid. Tá moladh tugtha do Gerard as a chúram i mionphointí agus é ag iniúchadh cúrsaí agus as an bhfonn a bhíodh air na cáis a réiteach.
Conspóid faoi chíos garastún.
Ba laigede rialtas Sydney na huaisle Angla-Éireannacha a bheith ag cur chomh géar sin in éadan mholtaí Sydney i dtaobh leasú cánach, agus i dtaobh ghearradh an cess go háirithe, cáin chun garastúin na Páile a chothú. Ghearáin na huaisle gur rómhór an t-ualach orthu é. Chuaigh an scéal sa bhile buaice i 1577 nuair a d’áitigh Sydney ar an mBainríon triúr aturnaethe oirirce a shacadh i bpríosún tar éis dóibh dul go dtí Londain á iarraidh go gcuirfí an cháin ar ceal. Shíl Gerard nár chóir do Sydney an scéal a réiteach le hansmacht, agus bhí sé mór le Barnaby Skurlocke, ceannaire na toscaireachta. Chuaigh Gerard go dtí Londain chun a iarraidh go scaoilfí na haturnaethe saor. Chuir sé ina luí ar an mBainríon gur dúthracht gan dearcadh ba bhun leis an gcáin agus lochtaigh sí Sydney faoin scéal. Rinne Sydney agus Gerard achrann géar le chéile dá bharr. Athghairmeadh Sydney i 1578.
Deireadh saoil.
Cuireadh srian le hiarrachtaí Gerard an córas dlí a leasú de bharr an achrainn le Sydney, athghairm Sydney agus an éirí amach i nDeasumhan. Bhí an tsláinte go dona aige ó 1579 amach agus dhéanadh sé casaoid faoi fhliuchras na hÉireann. Bhí gearranáil, pianta sna cosa agus galar cnis ag cur air, agus bhí sé ag caitheamh an chuid ba mhó den am in Chester. Rinneadh ridire de i 1579 agus ceapadh é mar Mháistir na nIarratas ("Master of Requests"). Fuair sé bás i Mí Mhárta 1581. Cuireadh é in Eaglais Naomh Oswald in Chester. Tá cuntas fada ina uacht ar dheacrachtaí faoi airgead agus ar cé chomh deacair is a bhí sé aige a chúram a chothú.
Tagairtí.
Ball, F. Elrington (1926). "The Judges in Ireland 1221–1921". London: John Murray.
Crawford, Jon G. (2006). "Chamber Court in Ireland: The Court of Castle Chamber 1571–1641". Dublin: Four Courts Press.
Fuidge, N. M. (1981), ‘Gerard, William I (d.1581), of Chester, Ireland,’ in P.W. Hasler, "The History of Parliament: the House of Commons 1558–1603", Boydell and Brewer: http://www.historyofparliamentonline.org/volume/1558-1603/member/gerard-william-i-1581


Sionnach Darwin.
Is ainmhí é an sionnach Darwin. Mamach atá ann.


Eachlann.
Stábla nó foirgneamh a gcoinnítear agus a gcothaítear capaill ann. Baintear úsáid as an bhfocal chun "Mews" an Bhéarla a aistriú.


Cianspás.
Is an Chruinne fhisiceach thar atmaisféar an Domhain é Cianspás.


Atmaisféar.
Is imchlúdach gáis ina thimpeall an Domhan nó pláinéad eile é atmaisféar.


Ionam (glasra).
Go hiondúil, glaoitear ionam ar roinnt speiceas de phlandaí sa ghéineas "Dioscorea" (sa bhfine "Dioscoreaceae") a chruthaíonn tiúbair inite.
Is fíniúnacha luibheacha ilbhliantúil iad seo a shaothraítear le haghaidh a gcuid tiúbar stáirsiúil san Afraic, san Áise, sa Mheiriceá Laidineach, sa Mhuir Chairib agus san Mhuir Chairib agus san Aigéine. Tá go leor saothróg den ionam ann. Cé go bhfuil roinnt cineálacha de phrátaí milse ("Ipomoea batatas") ar a dtugtar freisin ionam orthu i gcodanna de na Stáit Aontaithe agus Ceanada, ní chuid den bhfine Dioscoreaceae ach is leis an fhine neamhbhainteach glóir na maidine nó Convolvulaceae é.


Reflection (albam Fifth Harmony).
Is é "Reflection" an chéad albam ó Fifth Harmony. Scaoileadh é ar an 30 Eanáir 2015.


7/27.
Is é "7/27" an dara albam ó Fifth Harmony. Scaoileadh é ar an 27 Bealtaine 2016.
Camchuairt.
Thosaigh an chamchuairt "The 7/27 Tour" ar an 22 Meitheamh 2016.


Busan.
Cathair agus calafort in oirdheisceart na Cóiré Theas is ea Busan (Cóiréis: 부산 or 釜山: foghraíocht in IPA: pusʰan), nó Pusan roimh an mbliain 2000). Is é Busan an dara cathair is mó sa tír i ndiaidh Seoul. Is é Busan an 5ú calafort is mó ar Domhan de réir tonnáiste lasta. Tá 3,657,840 duine ina gcónaí ann (2005). Tá timpeall 4,6 milliún duine ina gcónaí i mórcheantar Busan, ceantar ina bhfuil dhá chathair eile, Gimhae agus Yangsan, suite.
Tá an siopa iolranna is mó ar Domhan, Shinsegae Centum City, in Busan.
Stair.
Bhí Busan ar an dá chathair sa Chóiré (Daegu an ceann eile) a d'fhan saor ó na fórsaí cumannacha le linn Chogadh na Cóiré sna luath 1950idí. Bhí rialtas Phoblacht na Cóiré suite in Busan ar feadh tamaill sa tréimhse sin. Phlódaigh teifigh isteach in Busan as chuile chearn den tír agus d'fhág sin a rian ar chultúr na cathrach, mar shampla ar an gcócaireacht.


Richard Stanyhurst.
Ailceimicí, aistritheoir, file agus staraí ó Éirinn ba ea Richard Stanyhurst (1547–1618).
Beatha.
Ba é a athair James Stanyhurst Cláradóir Bhaile Átha Cliath agus Spícéir Dháil na hÉireann sna blianta 1557, 1560 agus 1568. Cuireadh oideachas ar Richard i gColáiste Chill Chainnigh faoi stiúir Peter White agus i 1563 chuaigh sé go dtí Coláiste na hOllscoile in Oxford, mar ar bhain sé céim amach. Ina dhiaidh sin rinne sé staidéar ar an dlí in Furnival’s Inn agus in Lincoln’s Inn.
I 1587 scríobh sé cuid de "Chronicles of England, Scotland, and Ireland" ("a playne and perfecte description") agus "History of Ireland during the reign of Henry VIII", leabhair le Richard Holinshed. Chuir na saothair seo olc ar Chaitlicigh.
Ní raibh lé aige leis an nGaeilge, agus b’oth leis go raibh an teanga úd chomh daingnithe sin sa Pháil i measc a leithéidí féin – “when their posteritie became not altogither so warie in keeping, as their ancestors were valiant in conquering, the Irish language was free dennized in the English Pale: this canker tooke such deep root, as the bodie that before was whole and sound, was by little and little festered, and in manner wholly putrified…” (1587).
I 1579, tar éis bhás a mhná céile Janet Barnewall, chuaigh Stanyhurst go dtí an Ísiltír. Chaith sé dúthracht le cúis an Chaitliceachais tar éis dó Helen Copley a phósadh, rud a tharla roimh 1585. Bhí sé ina chónaí in easpagóideacht Liège agus chuir sé caidreamh ar an dream Paracelsach a bhí faoi cheannas Ernest na Baváire (1554–1612). As sin amach rinne Stanihurst anailís ar an ngaol idir leigheas agus ceimic.
Go luath sna 1590í fuair sé cuireadh ó Philib II na Spainne agus chuaigh ag obair sa saotharlann mhór ailceimiceach in El Escorial. Chuireadh sé scéala chun an Rí i dtaobh cúrsaí na gCaitliceach i Sasana. Nuair a fuair a bhean chéile bás i 1602 chuaigh sé le sagartóireacht agus bhí sé ina shéiplíneach ag Ard-Diúc Albert na hOstaire san Ísiltír. Bhí a mhac William Stanyhurst ina Íosagánach.
Dealraíonn sé gur cailleadh é sa Bhruiséil.


Iora sionnaigh Delmarvach.
Is ainmhí beag é an t-iora sionnaigh Delmarvach. Mamach atá ann.


Cíb an mhadra rua.
Cíb an mhadra rua a thugtar ar chineál planda.


Coinnle corra Spáinneacha.
Coinnle corra Spáinneacha a thugtar ar chineál planda.


Fritz Stern.
Staraí Meiriceánach ab ea Fritz Stern (2 Feabhra 1926 – 18 Bealtaine 2016). Rugadh isteach i dteaghlach gairmiúil léannta é i mBreslau, i gcuid den Ghearmáin atá sa Pholainn inniu. Dochtúir ab ea a athair agus oideoir páistí teoiriciúil a bhí ina máthair. Dhírigh Fritz a aird ar stair na Gearmáine, stair na nGiúdach agus an staireolaíocht.
Cé gur Liútaraigh iad baill an teaghlaigh, ba de shliocht Giúdach iad. D'imigh siad ón nGearmáin sé seachtainí roimh Kristallnacht sa bhliain 1938. Chuir siad fúthu in Jackson Heights, Queens, Nua-Eabhrac. D'fhreastail Fritz ar Ollscoil Columbia i gcathair Nua-Eabhrac. Mar theagascóir ag an ollscoil chéanna, bhain sé amach an Chathaoir Seth Lowe, onóir mhór. Sna blianta 1953–1997 bhí sé ina ollamh ag Columbia. Propast ar an ollscoil ar fad é ar feadh tamaill. Ag tosú sa bhliain 1954, bhí sé ina aoiléachtóir go minic ag Freie Universität Berlin.


Ialtóg mheasa.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa. Mamach atá ann.


Sionnach foraoise.
Is ainmhí é an sionnach foraoise. Mamach atá ann.


The Simpsons (séasúr 28).
Chraol an ochtú sraith is fiche "The Simpsons" idir 25 Meán Fómhair 2016 agus 21 Bealtaine 2017 ag tosú le "Monty Burns' Fleeing Circus". Chraol an 600ú eipeasóid, "Treehouse of Horror XXVII", i rith an séasúr seo.
Tagairtí.
*


Yongle.
An tríú himpire de chuid an rítheaghlach Ming sa tSín ab ea an tImpire Yongle nó Ming Chengzu (2 Bealtaine 1360 – 12 Lúnasa 1424). Zhu Di a ainm pearsanta (is é Zhu a shloinne). Rugadh in Yingtian nuair a bhí an Rítheaghlach Yuan (is é sin réimeas na Mongólach) i réim go fós. Bhí sé ina impire sna blianta 1402–1424. Fuair sé bás in Yumuchuan san Ion-Mhongóil agus é ina impire ar an tír.
An 4ú mac ag an Impire Hongwu a bhí in Zhu Di. Tháinig Zhu Yunwan, nia le Hongwu, i gcomharba ar Hongwu nuair a fuair sé seo bás, ach nuair a thosaigh sé ag marú a chuid uncailí thapaigh Yongle an deis chun teideal an impire a bhaint amach dó féin, rud a rinne sé. Nuair a chuir na scoláirí-mhaorlathaigh sa tSín ina choinne (mar cheap siad nach raibh sé i dteideal na ríchathaoireach), chuir sé roinnt díobh agus a gclann chun báis agus, agus d'atheagraigh sé an córas scrúdaithe trínar earcaíodh oifigigh na himpireachta chun iad a choinneáil faoi smacht.
Bhí oideachas den scoth faighte ag Yongle agus é óg. Tógadh an Túr Poircealláin in Nanjing le linn réimeas Yongle, agus ba faoi Yongle freisin a tiomsaíodh an Chiclipéid Yongle. Faoi Yongle a rinne Zheng He a dturais thaiscéalaíochta luatha fud an Aigéin Indiaigh. Fuair Yongle bás agus é i gceannas ar shluaíocht mhíleata i gcoinne na Mongólach.
a>, a tógadh faoin Impire Yongle agus a áiríodh uaireanta mar cheann de iontaisí an Domhain san am. Scrios na reibiliúnaigh Taiping é sna 1850idí.


Fíniúin shionnachúil.
Fíniúin shionnachúil a thugtar ar chineál planda.


Fuath ban.
Is fuath ar nó col le mná (nó cailíní) é fuath ban (sa Sacs-bhéarla: '). Tagann di leithcheal ar bhonn gnéis, foréigean in aghaidh na mban agus oibiachtú (sa Sacs-bhéarla: ') do mhná, agus mar sin de.


Leamhan sionnaigh.
Is leamhan é an leamhan sionnaigh. Ball d'fhine na Lasiocampidae atá ann.


Ciclipéid Yongle.
Dhá leathanach den Chiclipéid Yongle
Ciclipéid Síneach den chineál ar a dtugtar "lèishū" ab ea an "Chiclipéid Yongle" (Sínis thraidisiúnta: 永樂大典; Sínis shimplithe: 永乐大典; pinyin: Yǒnglè Dàdiǎn). An tImpire Yongle a choimisiúnaigh an saothar sa bhliain 1403. "Canóin mhór Yongle" an chiall atá leis an teideal i Sínis. Cuireadh an chiclipéid i gcló sa bhliain 1408. An chiclipéid ghinearálta ba mhó riamh ar Domhan a bhí inti gur tháinig an Vicipéid ar an saol sna 2000idí.


Gealbhan sionnaigh.
Is éan é an gealbhan sionnaigh Is baill d'fhine na Emberizidae iad.


Searbh dearg.
Searbh dearg a thugtar ar chineál planda.


Columbia.
Is lipéad ceirníní é Columbia Records.


Liosta ealaíontóirí Columbia.
Is liosta é seo de ealaíontóirí a shínigh le Columbia Records.


Ialtóg mheasa mhór.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa mhór. Mamach atá inti.


Comhartha athfhriotail.
Is gach aon de shraith comhartha poncaíochta, singil (‘ ’) nó dúbailte (“ ”), úsáidte a marcáil tosú agus deireadh an teideal nó sliocht athfhriotail é comhartha athfhriotail.


Crián.
Is peann luaidhe nó maide cailc daite nó céir, úsáidte le haghaidh líníocht é crián.


Réimír.
Is gné curtha ar an dtús focal chun a athrú nó a cháiligh a bhrí í an réimír.


Sima Qian.
Staraí sa tseanSín ab ea Sima Qian (Sínis thraidisiúnta: 司馬遷; Sínis shimplithe: 司马迁; pinyin: Sīmǎ Qiāna; 145 nó 135 RC – 86 RC). Scríobhtaí a ainm mar Ssu-ma Chien i dteangacha an iarthair agus sin a fheictear in go leor seanleabhar faoi stair na Síne. In Xiayang, Cúige Shaanxi, in iarthuaisceart bunlimistéir na Síne, a rugadh é. Scríobh sé le linn an rítheaghlach Han. Athair Staireolaíocht na Síne a thugtar air go minic as a mhórshaother, "Shĭjì". "Oiris an staraí" an chiall leis sin, gí go mbíonn sé mar nós é a aistriú go teangacha eile mar "Oiris an staraí mhóir". Is é a bhí sa "Shĭjì" ná stair na Síne á léiriú trí mheán sraith bheathaisnéisí.
Tharla athair Sima Qian, Sima Tan, ag obair i gcúirt an impire. (Tá Sima ar an dornán sloinnte déshiollacha sa tSínis). I ndiaidh turas na Síne a thabhairt, chuaigh an mac ann freisin mar a ndeachaigh sé ag obair faoina athair. An tAstralaí Mór (太史令; Tàishǐ Lìng)an teideal a bhí air, agus ríomh an fhéilire don bhliain le teacht an dualgas a bhí aige.


Ialtóg mheasa Thongach.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa Thongach. Mamach atá inti.


Mark Feehily.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Markus Michael Patrick Feehily (rugadh ar an 28 Bealtaine 1980 é) as Sligeach. Bhí sé ina bhall den grúpa Westlife.
Tagairtí.
Feehily, Mark


Ialtóg mheasa Okinawa.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa Okinawa. Mamach atá inti.


Ialtóg meas mhór Palau.
Is ainmhí í an ialtóg meas mhór Palau. Mamach atá inti.


Iarmhír.
Is moirféim curtha le deireadh an focal chun díorthach a dhéanamh de í iarmhír.


Qingdao.
Cathair gCúige Shandong in oirthear Dhaon-Phoblacht na Síne is ea Qingdao (Sínis thraidisiúnta: 青島; Sínis shimplithe: 青岛; pinyin: Qīngdǎo). "Oileán glas" an chiall atá le "Qingdao". Tá an chathair suite in oirthear an chúige ar an gcósta. Tá calafort mór ann. Tá Grúdlann Qingdao suite sa chathair freisin. Timpeall is 3 mhilliú duine a chónaíonn sa chathair féin, 6,188,100 sa cheantar uirbeach. Go hoifigiúil, cuimsíonn Qingdao bailte beaga agus ceantracha tuaithe chomh maith: agus iad seo san áireamh tá 9,046,200 duine ina gcónaí in Qingdao.


Sionnach Pampas.
Is ainmhí é sionnach Pampas. Mamach atá ann.


Ialtóg mheasa Mhicrinéiseach.
Is ainmhí beag í an ialtóg mheasa Mhicrinéiseach. Mamach atá ann.


Ellie Goulding.
Is ceoltóir Sasanach í Elena Jane "Ellie" Goulding'". Rugadh i Sasana í ar 30 Nollaig, 1986.
Gradaim.
Ta 17 ngradam buaite ag Goulding.


Beárbaiciú.
Is béile ina bhfuil feoil, iasc nó bia cócaráilte amuigh ar raca thart tine oscailte nó ar fearas speisialta é beárbaiciú.


21 (uimhir).
Is é 21 an uimhir nadúrtha tar éis 20 agus roimh 22.


Zhou Enlai.
Polaiteoir de chuid Dhaon-Phoblacht na Síne ab ea Zhou Enlai (Sínis shimplithe: 周恩来; Sínis thraidisiúnta 周恩來; pinyin: Zhōu Ēnlái; 5 Márta 1898 – 8 Eanáir 1976). An chéad phríomh-aire ar an tír a bhí ann agus an post sin aige ó mí Dheireadh Fómhair 1949 go dtí lá a bháis. D'fhreastail sé faoi Mao Zedong, príomhcheannaire na DPS. D'imir Zhou ról tábhachtach in teacht chun cumhachta an Pháirtí Cumannach na Síne, i neartú smacht an pháirtí ar an tír, i bhforbairt bheartais eachtraigh na tíre agus i bhforbairt gheilleagar na Síne.
Taidhleoir ábalta a bhí in Zhou Enlai. Eisean an chéad aire eachtrach de chuid na Síne (1949–1958). Agus an Réabhlóid Chultúrtha ag druidim chun deiridh, chuidigh Zhou le caidreamh nua a chothú idir Daon-Phoblacht na Síne agus na Stáit Aontaithe.
Throid Zhou faoi choim in aghaidh Drong an Cheathrair sna 1970idí. D'éag sé 8 mí roimh bhás Mao. Cé gur tháinig Hua Guofeng, duine ní ba chlaonta i leith Dhrong an Cheathrair, i gcomharbas ar Mao, d'éirigh le dalta coimirce de chuid Zhou, Deng Xiaoping, an chumhacht a bhaint amach dó féin. Tugadh baill na dronga chun trialach, agus osclaíodh an tír suas don thíortha eile an domhain agus rinneadh an geilleagar a fhorbairt go suntasach.


Ürümqi.
Príomhchathair Réigiún Uigiúrach Féinrialathach Xinjiang is Ürümqi (Sínis shimplithe: 乌鲁木齐; Uigiúiris: Urumchi) agus é suite i lár an réigiúin, in iarthuaisceart Dhaon-Phoblacht na Síne. "Móinéar álainn" a chiallaíonn "ürümqi" i dteanga na nOirat. Ba mhórstad trádála ar Bhóthar an tSíoda é faoin Rítheaghlach Tang. D'fhás a chlú mar ionad cultúir agus trádála faoin Rítheaghlach Qing sna 18ú agus 19ú haoiseanna. Tháinig rath ar an gcathair arís sna 1990idí agus ar aghaidh mar ionad cultúir, iompair agus trádála in iarthuaisceart na Síne. Bhí cónaí ar 2,988,715 duine sa chathair sa bhliain 2010.
Geograife.
Tá Ürümqi suite i gceartlár ha hÁise, agus sna 1990idí tógadh leac séadchomhartha ag 43°40′52″ thuaidh, 87°19′52″ thoir chun an spota a mharcáil sna fobhailte in iardheisceart na cathrach. Is é Ürümqi an mhórchathair is faide ón bhfarraige ar Domhan. Aeráid bhreacthur a bhíonn ann.


Fire (albam Mark Feehily).
Is é "Fire" an chéad albam ó Mark Feehily. Scaoileadh é ar an 16 Deireadh Fómhair, 2015.


Fionnghuala, Iníon Dhomhnaill Uí Bhriain.
Iníon leis an tiarna Domhnall Ó Briain ba ea Fionnghuala Ní Bhriain (c. 1617) agus bua na filíochta aici. Bhí a hathair ag déanamh aighnis lena nia Conchubhar ó lár an 16ú amach faoi cheannas mhuintir Bhriain. Tháinig sé chun réitigh le Tiarnacht Thuamhan (tiarnacht Uí Bhriain), a raibh tionchar rialtas Shasana uirthi, agus ceapadh é mar Shirriam an Chláir i 1576.
Phós Fionnghuala Tomás Mac Muiris, tiarna Leic Snámha i gContae Chiarraí, ach scar sé léi i 1579 chun a leasdeirfiúr a phósadh. Is dócha gurbh é a colcheathar Conchubhar, tríú hIarla Thuamhan, a chuidigh léi Uaithne Mór Ó Lochlainn, tiarna Bhoirne i gContae an Chláir, a phósadh i 1580. Fuair Ó Lochlainn bas i 1581 ach nior fágadh aon chuid dá mhaoin aici le huacht (cé go mbeadh ceart aici, de réir dlí, ar a spré) agus b’éigean di imeacht óna chaisleán ag Muicinis.
Mar sin féin, d’fhág sí caoineadh ar Uaithne ina diaidh i méadar greanta aiceanta. Dealraíonn sé ó thagairtí sa dán go raibh eolas aici ar chúrsaí ginealaigh, rud a thabharfadh le fios go raibh cuid de shaothar mhuintir Bhruaideadha, filí agus staraithe na mBrianach, léite aici.
Tagairtí.
Jane Stevenson & Peter Davidson (2001). "Early Modern Women Poets (1520-1700): An Anthology". Oxford University Press, lgh 175-7


Ialtóg mheasa ceannlachna.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa ceannlachna. Mamach atá ann.


Alhazen.
Eolaí Arabach Siach il-léannta ab ea Alhazen nó Abū ʿAlī al-Ḥasan ibn al-Ḥasan ibn al-Haytham (Araibis: أبو علي، الحسن بن الحسن بن الهيثم) (965 – 1039). Alhazen nó Alhacen an leagan Laidinithe dá ainm. Tugtar al-Haytham air go minic anois i scríbhinní acadúla. Rugadh Alhazen in Basra, in Iaráic an lae inniu, agus fuair sé bás i gCaireo na hÉigipte. Fealsamh, fisiceoir, matamaiticeoir, réalteolaí agus ollamh a bhí ann. Chabhraigh sé go mór le forbairt na hoptaice agus le ról na tástála san modh eolaíochta. "Athair na hoptaice" a thugtar air as a chuid shaothar ar lionsaí, scátháin, fhrithchaitheamh agus athraonadh.


Ramadan.
mion
Tréimhse liotúrgach troscadh (sawm) agus tréanais is ea an Ramadan san Ioslam. Maireann sé timpeall mí amháin gach bliain, agus tá a mbealaí féin ag na haicmí éagsúla creidimh chun na dátaí a ríomh.
Is féidir Moslamaigh aithrí a dhéanamh i bpeacaí: cosc ar bhia srl. ar feadh an lae.


The Message.
Is é "The Message" an chéad albam ón amhránaí Andrea Begley. Scaoileadh é ar an 21 Deireadh Fómhair, 2013.


Comórtas Peile na Gaeltachta 2016.
Ba é Comórtas Peile na Gaeltachta 2016 an 47ú eagrán den Chomórtas Peile na Gaeltachta ó bunaíodh an comórtas in 1969. Thóg sé ar siúl i Naomh Abán i mBaile Bhuirne. Bhuaigh Naomh Conaill an chomórtas agus tháinig An Ghaeltacht i ndara háit.


Ialtóg mheasa Pemba.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa Pemba. Mamach atá ann.


Babe Ruth.
Imreoir daorchluiche Meiriceánach ab ea Babe Ruth a rugadh faoin ainm George Herman Ruth Jr. (6 Feabhra 1895 – 16 Lúnasa 1948). Rugadh agus tógadh é in Baltimore, Maryland. D'imir sé 22 séasúr i Sraith Mhór an Daorchluiche (MLB) (1914–1935). Thosaigh sé mar chaiteoir ciotógach leis na Boston Red Sox, ach bhain sé clú ceart amach dó féin i ndiaidh dul le Yankees Nua-Eabhrac. Áirítear é mar dhuine de laochra spóirt Mheiriceá. "The Bambino" agus "Sultan of Swat" na leasainmneacha a tugadh air. Fuair sé bás i Manhattan, Nua-Eabhrac.
A Óige.
Rugadh Ruth do bheirt imirceach ón nGearmáin agus tógadh é i gcomharsanacht bhocht in Baltimore. In aois a 7 mbliana cuireadh Ruth chuig St. Mary's Industrial School for Boys, scoil cheartúcháin, mar ar fhoghlaim sé ceachtanna faoin saoil agus faoin daorchluiche araon ón mBráthair Matthias Boutlier de chuid na mBráithre Críostaí. Sa bhliain 1914, shínigh Ruth conradh mionsraithe leis na hOrioles in Baltimore, ach go gairid ina dhiaidh sin dhíol siadsan Ruth leis na Red Sox. Faoin mbliain 1916, bhí clú tuillte aige mar shárchaiteoir a bhí ábalta buillí baile fada a bhualadh isteach freisin uaireanta, rud annamh i dtréimhse "na liathróide mhairbhe" roimh 1920. Faoi dhó, bhuaigh Ruth 23 cluiche le linn séasúr amháin agus bhí sé ina bhall de thrí fhoireann Bhostúin a bhuaigh sa tSraith Dhomhanda. D'éiligh sé imirt achan lá imeartha agus tugadh cead dó imirt sa pháirc amuigh. Bhris sé an record san MLB le haghaidh an líon buillí baile in aon tséasúr amháin.
Saol san MBL agus ina dhiaidh.
Bhíodh sé mar nós ag Ruth cuairt a thabhairt ar pháistí in ospidéil agus díleachtlanna. Tharraing Ruth clú air féin mar fhear mór na mban. Ar scor dó, ba doiligh leis obair a fháil a bhain leis an daorchluiche.


22 (uimhir).
Is é 22 an uimhir nadúrtha tar éis 21 agus roimh 23.


Ingolstadt.
Cathair i Saorstát na Baváire, in oirdheisceart na Gearmáine, is ea Ingolstadt. Tá sé suite ar bhruach na Danóibe, i lár na Baváire. Ar an 31 Nollaig 2014 bhí 131,002 duine ina gcónaí ann. Is cuid de cheantar uirbeach Muenchen é, ceantar ina bhfuil 5 milliún duine.
Cuireadh na Illuminati, cumann rúnda Bavárach, ar bun in Ingolstadt go déanach san 18ú haois. Tá áit mhór ag Ingolstadt san úrscéal "Frankenstein" le Mary Shelley. Tá ceanncheathrú Audi, déantúsóir gluaisteán, sa chathair freisin.


Jiang Qing.
Jiang Qing sa bhliain 1976
Banaisteoir Síneach agus duine tábhachtach i Réabhlóid Chultúrtha na Síne ab ea Jiang Qing (Sínis: 江青, pinyin: Jiāng Qīng; 19 Márta 1914 – 14 Bealtaine 1991). Faoin ainm Lǐ Shūméng a rugadh í in Zhucheng, Cúige Shandong in oirthear na tíre. Lan Ping (蓝苹) an t-ainm a d'úsáid sí mar aisteoir agus bhí ainmneacha eile uirthi le linn a saoil. An 4ú bhean ag Mao Zedong, Ceannaire Fíorthábhachtach Dhaon-Phoblacht na Síne agus Cathaoirleach Pháirtí Chumannach na Síne, a bhí inti. Phós sí Mao in Yan'an i mí na Samhna, 1938, agus ise Chéadbhean na daonphoblachta i mblianta tosaigh an rialtais cumannaigh. Cuimhnítear uirthi mar gheall ar a ról lárnach le linn na Réabhlóide Chultúrtha agus ar an gcomhcheilg pholaitiúil a chothaigh sí ar a dtugtar Drong an Cheathrair.
Roimh bhás Mao, bhí cuid mhór den saol poiblí sa tSín faoi smacht Dhrong an Cheathrair, na meáin agus an bholscaireacht san áireamh. Bhraith cumhacht Jiang Qing ar Mao, agus ba mhinic a bhí sí i gcodarsnacht leis na ceannairí móra eile sa tír. Ba bhuille mhór di agus dá huaillmhianacha é mar sin bás Mao sa bhliain 1976. Rinne Hua Guofeng agus a chomhghleacaithe í a ghabhadh i mí Dheireadh Fómhair den bhliain chéanna agus cháin údaráisí an pháirtí í. Ó shin i leith, tá sé curtha ina leith go hoifigiúil gur bhall í de "Dhrong Fhrithréabhlóideach Lin Biao agus Jiang Qing". Cuireadh an locht ar an drong sin as an damáiste agus scriosadh a rinneadh sa Réabhlóid Chultúrtha. Daoradh chun báis í ach iomalartaíodh an breithiúnas sin go príosúnacht saoil sa bhliain 1983. Scaoileadh í i gcomhair chóiriú leighis, ach chuir sí lámh ina bhás féin i mí na Bealtaine sa bhliain 1991.


23 (uimhir).
Is é 23 an uimhir nadúrtha tar éis 22 agus roimh 24.


Músaem Náisiúnta an Pháláis.
Músaem Náisiúnta an Pháláis in Shilin, Taipei
Músaem ealaíne in Shilin, comharsanacht i dtuaisceart Taipei, an Téaváin, is ea Músaem Náisiúnta an Pháláis. Tá ceann de na bailiúcháin is mó ar Domhan d'ealaín na Síne ag an músaem, 696,422 mír ealaíne ar fad i mí na Nollag den bhliain 2016. Cruthaíodh na míreanna ó cheann cionn stair na Síne roimh an 20ú céad: 10,000 bliana ar fad ag tosnú san aois neoiliteach go dtí an Rítheaghlach Qing déanach. Fearadh fáilte roimh 6,142,892 cuairteoirí ann sa bhliain chéanna, rud a d'fhág é mar an 6ú músaem is mó cuairteoirí ar Domhan.


24 (uimhir).
Is é 24 an uimhir nadúrtha tar éis 23 agus roimh 25.


Taichung.
Cathair ar chósta láir thiar na Téaváine is ea Taichung. Tá stádas mar bhardasacht speisialta ag Taichung agus cuimsíonn an limistéir sin breis is 2,000 ciliméadar cearnacha a shíníonn sách fada isteach ón gcósta agus ón gcathair féin. Meastar (2016) 2,752,413 duine a bheith ina gcónaí sa bhardasacht speisialta.
Bhí an pobal Ayatal agus pobail eile bundúchasacha ina gcónaí ar an machaire feadh an chósta sular tháinig na Sínigh a chónaigh san áit. Bhí ríocht ag na hAyatal san 17ú céad. Thosaigh na Sínigh ag teacht i gceart faoi dheireadh an chéid sin. Dúnfort Síneach a cuireadh ar bun sa bhliain 1705 bunús na cathrach atá inniu ann.
Tá Músaem Náisiúnta na Téaváine do na Mínealaíona agus an Músaem Náisiúnta do na hEolaíochtaí Nádúrtha suite in Taichung.
Bratach na cathrach leis na trí charachtar a chiallaíonn "Cathair Taichung" (Táizhōng Shì)


Tomás Mac Eoin.
Amhránaí, file agus aisteoir is ea Tomás Mac Eoin nó Tomás 'Jimmy' Mac Eoin mar a ghlaotar air comh maith. Rugadh é sa Cheathrú Rua, Gaillimh sa bhliain 1937. Sean nós don chuid is mó a bhíonn á chanadh aige agus tá cúpla amhrán scríobhta aige. Ina measc siúd tá na hamhráin "An Cailín Álainn" agus "Bleán na Bó".


Brocaire sionnach guaireach.
Madra le colainn fhada is cosa an-ghearra. An t-eireaball gearr suas in airde.


Ialtóg mheasa Yap.
Is ainmhí í an ialtóg mheasa Yap. Mamach atá inti.


25 (uimhir).
Is é 25 an uimhir nadúrtha tar éis 24 agus roimh 26.


Dreoilín teaspaigh coiteann.
Is feithid é an dreoilín teaspaigh coiteann.


Dreoilín teaspaigh glas coiteann.
Is feithid é an dreoilín teaspaigh glas coiteann.


Feabhrán capaill.
Feabhrán capaill a thugtar ar chineál planda.


Amhsóireacht.
a>. Lucht leanúna de chuid an chlub Spartak a bhí i gceist.
Is iompar foréigneach nó glórach a bhaineann le lucht achrainn óg, go hiondúil i ndrong, í amhsóireacht.


Amhsóireacht an tsacair.
Is iompar oilbhéasach, foréigneach agus scriosach le tacadóirí ródhíograiseach na cumainn sacair i gceist í amhsóireacht an tsacair.


Cearba MacMurchadha.
Is aisteoir Gaedheal-Ceanadach (nó Éireannach-Ceanadach) é Kirby Morrow, nó Cearba MacMurchadha i Gaedhlag.


Happy Feet.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Happy Feet" a rinneadh sa bhliain 2006.


Elijah Wood.
Is aisteoir agus dioscmharcach Meiriceánach é Elijah Jordan Wood, a rugadh ar an 28 Eanáir 1981.


Músaem Brooklyn.
Músaem ealaíne i mbuirg Brooklyn i gCathair Nua-Eabhrac is ea Músaem Brooklyn. Is é an 3ú músaem is mó i gCathair Nua-Eabhrac agus 1.5 milliún mír á chaomhnú in 560,000 troighe cearnacha (52,000 méadar cearnacha) de spás. Tá Músaem Brooklyn suite ag 200 Eastern Parkway, i lár thuaidh Brooklyn. Bunaíodh é sa bhliain 1895 i bhfoirgneamh nua-chlasaiceach a dhear an comhlucht ailtirí McKim, Mead & White. Sa bhliain 1897 a osclaíodh na doirse. An cuspóir a bhí ag lucht bunaithe an mhúsaeim ná an músaem ba mhó ar Domhan a bheith acu. Tugann leathmhilliún duine cuairt ar an Músaem gach bliain anois.
Tá an músaem suite trasna Eastern Parkway ó Prospect Heights, agus idir Park Slope agus Crown Heights. Tá Luibhghairdín Brooklyn taobh leis, agus iad araon in éineacht le Leabharlann Lárnach Bhrooklyn, Grand Army Plaza agus Prospect Park in aon cheantar mór nádúrtha/cultúrtha amháin. Ar feadh i bhfad ba doiligh le lucht riartha agus stiúrtha an mhúsaeim an foirgneamh agus an bailiúchán a choimeád iomlán. Tháinig rath air go déanach san 20ú haois, áfach, agus rinneadh athchóiriú ar ghnéithe éagsúla den mhúsaem.
Ar chodanna suntasacha an bhailiúchán tá seaniarsmaí, go mór mhór an bailiúchán Sean-Éigipteach a bhfuil míreanna ann as réimse 3,000 bliain. Tá a lán samplaí d'ealaín na hAfraice, ealaín ón Aigéine, ealaín na Seapáine, agus ealaín agus éadaí Bhundúchasaigh Mheiriceá ann chomh maith. Tá bailiúchán láidir Meiriceánach a thosnaíonn leis an dtréimhse Choilíneach. Ar ealaíontóirí a bhfuil saothar leo sa mhúsaem tá Mark Rothko, Edward Hopper, Norman Rockwell, Winslow Homer, Edgar Degas, Georgia O'Keeffe, and Max Weber. Tá dealbhghairdín cuimhneacháin ann freisin ina bhfuil píosaí ailtireachta a tarrtháladh ar fud Chathair Nua-Eabhrac.
An chúirt lárnach i Músaem Brooklyn


Ceolaire casarnaí.
Is éan é an ceolaire casarnaí Is baill d'fhine na Locustellidae iad.


Dreoilín teaspaigh fadadharcach.
Is feithid é an dreoilín teaspaigh fadadharcach.


Dead Can Dance.
Bhanna hAstráile ab ea Dead Can Dance, a bunaíodh sa bhliain 1981.


26 (uimhir).
Is é 26 an uimhir nadúrtha tar éis 25 agus roimh 27.


An Músaem Ealaíne Meitreapholaiteach.
An bealach isteach san mhúsaem
Halla mór an Mhúsaem Ealaíne Mheitreapholaitigh
Músaem ealaíne in Manhattan, Cathair Nua-Eabhrac, is ea an Músaem Ealaíne Meitreapholaiteach (Béarla: "Metropolitan Museum of Art"), giorraithe uaireanta mar an Met. Tá sé ar cheann de na músaeim is mó clú agus ráchairte air ar Domhan. Tá an músaem suite i lár Manhattan ar thaobh thoir Central Park, ar an gcuid d'Ascaill a Cúig ar a dtugtar "Míle na Músaem", in aice Sráid 82. Osclaíodh é don phobal mór ar 20 Feabhra 1872.
Tá breis agus 2 mhilliún mír ealaíne ón domhan uilig i mbailiúchán an mhúsaeim. I measc na seoda ealaíne sa mhúsaem tá saothair ón aois chlasaiceach, ón tSean-Ghréig agus ón gCipir go háirithe. Tá péintéireachtaí agus dealbha de chuid ardmháistrí na hEorpa go léir, nach mór ann. Orthu siúd tá Raphael, Tiziano, el Greco, Rembrandt, Velázquez, Pablo Picasso, Georges Braque, Jackson Pollock agus araile. Tá bailiúchán mór d'ealaíon na Stát Aontaithe ann chomh maith.
Liam Dobhareach, deilbhín Éigipteach ón mbliain 1185 RC agus sonóg neamhfhoirmeálta de chuid an mhúsaeim


Branch, Talamh an Éisc.
Cladach agus aillte ag Branch
Is paróiste beag suite cois farraige ar chósta oir-dheisceart Thalamh an Éisc í Branch. Bhí 247 duine ag maireachtaint ann sa bhlian 2011, síos ó 309 duine sa bhlian 2006. Bhunaigh Caitliceach Éireannach darb ainm Thomas Nash an lonnaíocht. Ba as Callainn i gContae Cill Chainnigh do Thomas Nash. Ba í Branch ceann dos na chéad lonnaíochtaí Eorpacha ar Thalamh an Éisc. San am roimhe sin bhíodh na hEorpaigh ag iascaireacht timpeall ar Thalamh an Éisc, ach ní raibh aon Eorpach ag maireachtaint ann an bliain ar fad.


Central Park.
Radharc ó thuaidh ar Central Park ó Rockefeller Center
Suíomh Central Park in Manhattan
Páirc uirbeach i lár Manhattan, i gCathair Nua-Eabhrac, is ea Central Park. Is í an pháirc is mó ráchairte air sna Stát Aontaithe: thug 40 milliún duine cuairt uirthi sa bhliain 2013, mar shampla. Tá sí ar cheann de na háiteanna is minice in úsáid mar chúlra i scannáin ar domhan.
Cruthaíodh Central Park sa bhliain 1857 ar 778 acra (315 ha) de thalamh leis an gcathair. Sa bhliain 1858 bhuaigh Frederick Law Olmsted, ailtire tírdhreacha, agus Calvert Vaux, ailtire, comórtas i gcomhair dearadh chun an pháirc a fheabhsú agus a mhéadú. Plean Greensward an t-ainm a chuir siad ar a bplean. Cuireadh tús leis an bplean a chur i bhfeidhm sa bhliain chéanna agus bhí an chéad chuid den pháirc réidh don phobal i ngeimhreadh na bliana 1858. Leanadh ag tógáil na páirce ní ba faide ó dheas le linn an Chogaidh Chathartha sna 1860idí agus bhí 843 acra (341 ha) sa pháirc faoin mbliain 1873.
Tugadh stádas mar Shéadchomhartha Stairiúil Náisiúnta dó sa bhliain 1962.


27 (uimhir).
Is é 27 an uimhir nadúrtha tar éis 26 agus roimh 28.


Lúibín.
Is éard is lúibín ann ná cineál traidisiúnta amhránaíochta Gaeilge agus magaidh a chantar siar is aniar idir beirt. Is féidir é a chur i gcomparaid leis an agallamh beirte Eagraítear comórtais do dhaoine óga agus do dhaoine fásta ag comórtais Oireachtas na Gaeilge. Tá traidisiún láidir lúibíní i gCúil Aodha in Iarthar Chorcaí.
Foirm.
Cantar na véarsí­ sa lúibín agus is é an fonn a bhíonn leis de ghnáth ná port (jig) traidisiúnta. Bí­onn portaireacht le focail raiméise (á gcanadh ag an mbeirt le chéile) mar churfá i ndiaidh gach véarsa agus is iondúil go dtugtar an lí­ne dheiridh nó an dá lí­ne dheiridh den véarsa a ghabhann roimis, isteach sa churfá. Bíonn cheithre lí­ne nó ocht lí­ne de ghnáth sna véarsaí­ sa lúibín. Ó véarsa go véarsa bí­onn an bheirt ag freagairt a chéile agus ag sárú ar a chéile. Tá bua na dea-chainte agus cumas maith rannaireachta ana thábhachtach san ealaí­n seo.
Na Foinn.
Seán is a bhríste leathair: https://www.youtube.com/watch?v=Z9I_uHZAONU
Túirne Mháire: https://www.youtube.com/watch?v=tAtTMK_tCeA
Samplaí.
[Comórtas Luibíní do dhaoine fásta a bhí ar bun ag Oireachtas na Samhna 2011 https://www.youtube.com/watch?v=bUG5cRIIe6A]


Calvert Vaux.
Ailtire agus ailtire tírdhreacha Briotanach-Mheiriceánach ab ea Calvert Vaux (20 Nollaig 1824 – 19 Samhain 1895). I Londain a rugadh é. Rinne sé a phrintíseacht ailtireachta ansin faoi Lewis Nockalls Cottingham, a bhí chun tosaigh san Athbheochan Ghotach. D'oibrigh sé ansin go dtí go raibh sé 26 bliana d'aois. Sa bhliain 1851 thug sé aghaidh ar Newburgh, Nua-Eabhrac chun oibriú le gnólacht ailtireachta agus deartha ansin faoi Andrew Jackson Downing.
Dhear Vaux roinnt mhaith páirceanna sna Stáit Aontaithe i dtréimhse a raibh fás mór uirbeach ar siúl sa tír úd. Sa bhliain 1865, chuir sé comhlacht nua, Olmstead, Vaux and Company, ar bun in éineacht lena chomhpháirtí sóisearach Frederick Law Olmsted. Leag siad amach Prospect Park agus Fort Greene Park in Brooklyn agus Morningside Park in Manhattan. Aithnítear thar aon ní eile iad, áfach, as Central Park.
Sa bhliain 1895, agus eisean ar cuairt ar mhac leis, bádh é i dtimpiste i mBá Gravesend, i mBrooklyn. Tá sé curtha in Kingston, Nua-Eabhrac.


28 (uimhir).
Is é 28 an uimhir nadúrtha tar éis 27 agus roimh 29.


Prospect Park.
An bóthar isteach i Reilig Cumann na gCarad, reilig phríobháideach laistigh den pháirc ina bhfuil Montgomery Clift, aisteoir, curtha
Páirc uirbeach i lár thuaidh Brooklyn, i gCathair Nua-Eabhrac, is ea Prospect Park. Tá an pháirc suite idir Park Slope, Windsor Terrace, Ascaill Flatbush, Grand Army Plaza agus Luibhghairdín Brooklyn. Is é 585 acra (237 ha) nó 2.1 cileamédar cearnacha achar na páirce. Bíonn ráchairt i measc an phobail ar an bpáirc: tugann timpeall 8 milliún duine cuairt uirthi gach bliain. Stiúrann an Prospect Park Alliance agus an Department of Parks and Recreation de chuid Chathair Nua-Eabhrac an pháirc.
Frederick Law Olmsted agus Calvert Vaux, ailtirí tírdhreacha, a dhear an pháirc i ndiaidh dóibh Central Park a leagan amach. Osclaíodh Prospect Park ar 19 Deireadh Fómhair 1867. Tá an pháirc suite ar shraith cnoc suas le 200 troigh ar airde chun an tuaiscirt agus ar thalamh mín sa deisceart. B'iad na hoighearshruthanna deireannacha an chúis leis an dá ghné fisiciúla den pháirc. Fearadh cuid de Chath Brooklyn (nó Cath an Oileáin Fhada) ar shuíomh na páirce sa bhliain 1776. Tá an loch is mó in Brooklyn (60 acra nó 24 ha) i ndeisceart na páirce.
Cuireadh Prospect Park ar an National Register of Historical Places ar 17 Meán Fómhair 1980.
Cosán tríd an seanchoill i lár na páirce. An Nethermead ag ceann an chosáin.


GaelGÁIRÍ.
Is oíche fhuirseoireachta Ghaeilge é GaelGÁIRÍ. Eagraítear i mBÁC de ghnáth é ach tá camchuairteanna tugtha acu timpeall na tíre go Gaillimh, Béal Feirste, Corcaigh, Laois agus eile.
Sraith Raidió.
Bhuaigh sraith a rinneadh do Raidió na Life ‘GaelGÁIRÍ ar an Raidió’, duais don t‘Sraith Ghrinn is Fearr ar an Raidió’ ag Féile Idirnáisiúnta na Meán Ceilteach 2016 i nDún Garbháin, bronnadh gradam eile barr feabhais ar an tsraith sa rannóg ‘Cláir Choimisiúnaithe’. Rinneadh an tsraith seo le tacaíocht ó scéim mhaoinithe Fuaim & Fís an BAI (Údarás Craolacháin na hÉireann) agus dhírigh sé isteach ar na hoícheanta grinn féin agus ar na daoine a bhíonn páirteach iontu.
Raidió Ráiméis.
Mír bheag sceitsí ghrinn agus aoir a bhí i Raidió Ráiméis. Craoladh thart ar 50 eipeasód 5 nóiméad ar fhad ar Raidió na Life (6 eip) agus ansin ar Raidió na Gaeltachta.


Brigus, Talamh an Éisc.
Is pobal beag iascaireachta suite cois farraige é Brigus. Tá Brigus suite in oir-dheisceart Talamh an Éisc. Bhí cónaí ar 750 duine i mBrigus sa bhlian 2011 shíos ó 794 duine sa bhlian 2006.


Twillingate, Talamh an Éisc.
Is baile beag cois farraige ar oiléain Twillingate i mbá Notre Dame é Twillingate. Tá baile Twillingate suite in iar-thuaisceart Talamh an Éisc. Bhí cónaí ar 2,269 duine i mbaile Twillingate sa bhlian 2011 shíos ó 2,448 duine sa bhlian 2006. Is baile iascaireachta í go tradisiúnta ach anois is as an turasóireacht don chuid is mó a dheineann muintir na háite a gcuid airgid.


LinkedIn.
Láithreán líonraithe shóisialta gnó-dhírithe is ea LinkedIn. I mí Márta na bliana 2016, bhí 433 milliún duine cláraithe ann, agus 106 milliún díobh gníomhúil. Tá an tseirbhís le fáil in 24 teangacha. Tá ceanncheathrú LinkedIn suite in Mountain View, California agus a phríomhoifigí ag 222 Second Street in San Francisco. Tá oifigí eile i roinnt cathracha ar fud an domhain. Sa bhliain 2010, d'oscail LinkedIn Ceanncheathrú Idirnáisiúnta i mBaile Átha Cliath.
Ar 15 Meitheamh 2016, d'fhógair Microsoft go raibh siad le LinkedIn a cheannach ar SA$26.2 billiún (₤18 billiún) agus go mbeadh sin curtha i ngníomh acu faoi dheireadh na bliana 2016.


Windhoek.
Is é Windhoek príomhchathair na Namaibe agus tá sé ar an gcathair is mó sa tír. Tá sé suite i gceartlár na tíre ar an ardán Khamas timpeall is 1,700 méadar (5,600 troigh) os cionn leibhéal na farraige. Sa bhliain 2011 bhí cónaí ar 325,858 duine sa chathair.
Bhí foinse uisce úir sa cheantar ina bhfuil Windhoek inniu. Sa bhliain 1840 chuir scata Afraicánach fúthu san áit. Scriosadh a lonnaíocht ní ba dhéanaí ach tógadh dúnfort sa bhliain 1890 nuair a ghlac na Gearmnánaigh seilbh ar an tír. Ba shin tús an chathair atá inniu ann. Tá beagnach gach rannóg den rialtas, ollscoil agus eagraíocht náisiúnta suite in Windhoek, agus tá an chathair ag fás go tapa.


29 (uimhir).
Is é 29 an uimhir nadúrtha tar éis 28 agus roimh 30.


Thomas Haden Church.
Is aisteoir, stiúrthóir agus scríbhneoir Meiriceánach é Thomas Haden Church, a rugadh mar Thomas Richard McMillen sa bhliain 1960 in Woodland, California. Tógadh in Laredo agus Harlingen, Texas é. Aithnítear é as a rólanna sa tsraith theilifíse "Wings", in "Sideways" agus in "Spider-Man 3" mar Sandman. Thosaigh sé ag stiúradh scannáin le "Rolling Kansas".
Tá sé pósta le Mia Zottoli, iar-mhainicín. Tá cónaí orthu ar rainse in Kerrville, Texas.


Soweto.
Sráid Kumalo in Orlando, comharsanacht in Soweto
Bailecheantar de chuid Johannesburg in Gauteng, san Afraic Theas is ea Soweto. Tá sé ag críochantacht le crios mianadóireachta na cathrach ar an taobh theas. Tagann an t-ainm Soweto as
"South Western Townships". Bhíodh Soweto ina bhardasacht féin, ach cuireadh isteach é i mBardasacht Meitreapholaiteach Chathair Johannesburg. Bhí 1,271,628 duine ina gcónaí in Soweto sa bhliain 2011.
Zulu an teanga dhúchasach is coitianta in Soweto agus í mar mháthairtheanga ag 37.1% den phobal. Sotho a bhí ag 15.5%, Tswana ag 12.9%, Tsonga ag 8.9%, agus teangacha eile ag 25.7%.


Pixie McKenna.
Is dochtúir Éireannach í Bernadette Anne "Pixie" McKenna (a rugadh ar 20 Eanáir 1971).


Maseru.
Is é Maseru príomhchathair Leosóta i ndeisceart na hAfraice. Is é an chathair is mó sa tír. Tá Maseru suite in iarthuaisceart na tíre. Sa bhliain 2006 bhí 227,880 duine ina gcónaí ann.
Tá Maseru ar an abhainn Caledon (nó Mohokare) ar an teorainn leis an Afraic Theas. Tá droichead idir an chathair agus an Afraic Theas. Tá Maseru 1,600 méadar (5,200 troigh) os cionn cothrom farraige, agus tá aeráid fhothrópaiceach ardchríche ("Cwb" de réir catagórú aeráide Köppen).
Téann stair Maseru siar go campa beag a chuir póilíní Briotanacha ar bun san 19ú haois. Nuair a ghabh na Briotanaigh seilbh ar an tír amach is amach sa bhliain 1869, chuir siad a bpríomhbhaile riaracháin ar siúl san áit chéanna. Nuair a bhain Leosóta neamhspleáchas amach arís sa bhliain 1966, lean Maseru mar phríomhchathair na tíre.
"Gaineamhchlocha dearga" an chiall le "Maseru" i Súitis, teanga Leosóta. Tá 100 bean ar gach 83 fear sa chathair.


Lilongwe.
Is é Lilongwe príomhchathair na Maláive in oirthear na hAfraice. Tá sé suite i lár na tíre ar bhruach an Abhainn Lilongwe. Is iad có-ordaináidí na cathrach ná 13° 59’ Theas agus 33° 47’ Thoir. Tá Lilongwe 1,338km ó Mhaputo, príomhchathair Mhósaimbíc, 612km ó Lusaka, sa tSaimbia), agus 893km ó Dhodoma, sa (Tansáin). Tá sé suite ag 1,025 méadar os cionn cothrom na farraige.
Sa bhliain 2015 measadh 1,077,116 duine a bheith ina gcónaí in Lilongwe. Sa bhliain 1974 d'aistrigh rialtas na Maláive anseo ó Zomba, an ceathrú baile is mó sa tír. Is é Lilongwe lár polaitiúil na Maláive, agus anois is é an cathair is mó sa tír. Ba é Blantyre an baile is mó go dtí na meastacháin is déanai agus is é Blantyre croí eacnamaíochta na Maláive i gcónaí.
Earraí traidisiúnta ar díol i margadh in Lilongwe


Majella O'Donnell.
Is ceoltóir Éireannach í Majella O'Donnell (a rugadh ar an 14 Aibreán 1960) ó Dhúrlas Éile i gContae Thiobraid Árann. Tá sí pósta le Daniel O'Donnell.
Tagairtí.
O'Donnell, Majella
O'Donnell, Majella
O'Donnell, Majella


Contae Anderson, Texas.
Is contae in oir-thuasceart Texas é Anderson. Is é Palestine príomhbhaile an chontae. Bhí 58,458 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 55,109 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 88.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 11%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Andrews, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Andrews. Is é Andrews príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 14,786 duine sa chontae, suas ó 13,004 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 63.8% de na daoine agus ba Spáinnis am phríomhtheanga ag 35.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Angelina, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Angelina. Is é Lufkin príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 86,771 duine sa chontae, suas ó 80,130 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82.4% de na daoine agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Aransas, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Aransas. Is é Rockport príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 23,158 duine sa chontae, suas ó 22,497 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.8% de na daoine agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.8%.
Tagairtí.
*
A
Aransas
Aransas


Contae Archer, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Archer. Is í cathair Archer príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 9,054 duine sa chontae, suas ó 8,854 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 94.3% de na daoine agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 5.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Armstrong, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Armstrong. Is é Claude príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 1,901 duine sa chontae, síos ó 2,148 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 92.6% de na daoine agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 7.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Atascosa, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Atascosa. Is é Jourdanton príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 44,911 duine sa chontae, suas ó 38,628 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 59.1% de na daoine agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 40%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Austin, Texas.
Is contae in oir-deisceart Texas é Austin. Is é Bellville príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 28,417 duine sa chontae, suas ó 23,590 duine sa bhliain 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82% de na daoine agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
A


Contae Bailey, Texas.
Is contae in Texas é Bailey. Is é Muleshoe príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 7,165 duine sa chontae.
Tagairtí.
B


Blantyre.
Cathair i ndeisceart na Maláive is ea Blantyre. Ba é an chathair is mó sa tír go dtí le déanaí agus 1,068,681 ina gcónaí ann de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2015. Is é Blantyre lár airgeadais agus trádála na Maláive. Tá Polaiteicnic na Maláive, an Scoil Leighis agus codanna eile d'Ollscoil na Maláive suite in Blantyre, chomh maith le hardchúirt na tíre. Tá Blantyre ainmnithe i ndiaidh Baile an t-Saoir (Béarla: "Blantyre"), in Albain, áit bhreithe David Livingstone, taiscéalaí agus misinéir Briotanach. Bunaíodh an chathair sna 1880idí agus 1890idí.


Zomba.
Cathair sa Mhaláiv is ea Zomba agus é suite i ndeisceart na tíre ag bun an ardchláir Zomba. Príomhchathair na hAfraice Briotanaí Láir a bhíodh ann agus ina dhiaidh sin príomhchathair na Niasalainne. D'fhan Zomba mar phríomhchathair na tíre i ndiaidh theacht an neamhspleáchais go dtí an bhliain 1974, nuair a rinneadh príomhchathair de Lilongwe. D'fhan parlaimint na tíre in Zomba go dtí an bhliain 1994. De réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2008, bhí cónaí ar 101,140 duine in Zomba.


Dreoilín teaspaigh léana.
Is feithid é an dreoilín teaspaigh léana.


Ceolaire casarnaí Pallas.
Is éan é an ceolaire casarnaí Pallas Is baill d'fhine na Locustellidae iad.


Contae Bandera, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Bandera. Is é Bandera príomhbhaile an chontae. Bhí 20,485 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 17,645 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 87.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 10.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Bastrop, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Bastrop. Is é Bastrop príomhbhaile an chontae. Bhí 74,171 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 57,733 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 75.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 23.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Baylor, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Baylor. Is é Seymour príomhbhaile an chontae. Bhí 3,726 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, shíos ó 4,093 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 91.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Bee, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Bee. Is é Beeville príomhbhaile an chontae. Bhí 31,861 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 32,359 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 61.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 37.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Bell, Texas.
Is contae in oirthir Texas é Bell. Is é Belton príomhbhaile an chontae. Bhí 310,235 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 237,974 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82.3% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.9% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Bexar, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Bexar. Is é San Antonio príomhbhaile an chontae. Is é San Antonio an cathair leis an tarna daonra is airde i dTexas. Bhí 1,714,773 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 1,392,931 duine sa bhlian 2000. Is í an chontae leis an ceathrú daonra is airde i dTexas. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 56.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 39.7%. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 60 duine i gcontae Bexar sa bhliain 2000.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Blanco, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Blanco. Is í Cathair Mac Eoin príomhbhaile an chontae. Bhí 10,497 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 8,418 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 87% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Borden, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Borden. Is é Gail príomhbhaile an chontae. Bhí 641 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 729 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 9.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Bosque, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Bosque. Is é Meridian príomhbhaile an chontae. Bhí 18,212 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 17,204 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 87.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Bowie, Texas.
Is contae in oir-thuasceart Texas é Bowie. Is é Boston príomhbhaile an chontae. Bhí 92,565 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 89,306 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 5.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Brazoria, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Brazoria. Is é Angleton príomhbhaile an chontae. Bhí 313,166 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 241,767 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 75.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 19.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Brazos, Texas.
Is contae in oirthir Texas é Brazos. Is é Bryan príomhbhaile an chontae. Bhí 194,851 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 152,415 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 79.2% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.5% agus ba Sínis an phríomhtheanga ag 1.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Brewster, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Brewster. Is é Alpine príomhbhaile an chontae. Bhí 9,232 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 8,866 duine sa bhlian 2000. Is contae an-mhór é agus é thart ar 3 uair achar Delaware. Is é an chonte is mó i dTexas. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 65.1% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 33.2% agus ba Cóiréis an phríomhtheanga ag 1.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Briscoe, Texas.
Is contae in iar-thuasceart Texas é Briscoe. Is é Silverton príomhbhaile an chontae. Bhí 1,637 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 1,790 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 17.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Brooks, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Brooks. Is é Falfurrias príomhbhaile an chontae. Bhí 7,223 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 7,976 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 65.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomtheanga ag 33.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Brown, Texas.
Is contae i lár Texas é Brown. Is é Brownwood príomhbhaile an chontae. Bhí 38,106 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 37,674 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 9.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Burleson, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Burleson. Is é Caldwell príomhbhaile an chontae. Bhí 17,187 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 16,470 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85.4% de na daoine sa bhliain 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


Contae Burnet, Texas.
Is contae i lár Texas é Burnet. Is é Burnet príomhbhaile an chontae. Bhí 42,750 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 34,147 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
B


The Vamps.
Is popbhanna Sasanach iad The Vamps'".
Gradaim.
Tá 9 ngradam buaite ag The Vamps.


Pedro Pablo Kuczynski.
Is eacnamaí, fiontraí gnó agus polaiteoir Peiriúch é Pedro Pablo Kuczynski Godard a rugadh ar 3 Deireadh Fómhair 1938 i Líoma, Peiriú. Uachtarán toghaí na tíre é don téarma 2016–2021 mar chomharba ar Ollanta Humalla.
Bhí sé ina aire um fuinneamh agus mianaí faoi Fernando Belaúnde Terry, agus ina aire um eacnamaíocht agus airgeadas faoin Uachtarán Alejandro Toledo Manrique. Faoi láthair, is uachtarán é ar an bpáirtí Peruanos Por el Kambio (Peiriúigh ar son Athruithe). (Scríobhtar "cambio", an focal Spáinnise ar "athrú" in ainm an pháirtí chun go mbeadh PPK air, ionann lena ainm féin.)
Iarrthóir é Kuczynski ar uachtaránacht Phoblacht Pheiriú in olltoghcháin Pheiriú na bliana 2011, ach tháinig sé isteach sa tríú háit i ndiaidh Ollanta Humala Tasso agus Keiko Fujimori Higuchi. Sheas sé ar son na huachtaránacha arís in olltoghcháin na bliana 2016 agus an uair seo, d'éirigh leis an dara háit a bhaint amach agus, mar sin, dul ar aghaidh go dtí an dara babhta den toghchán ar 10 Aibreán 2016, inar éirigh leis bua a fháil ar Keiko Fujimori le tromlach an-íseal.
Ba imircí ón Eoraip iad a thuismitheoirí. Gearmánach de chúlra Polannach-Ghiúdach ab ea a athair. Ar thaobh a mháthar tá Pedro Pablo gaolta le Jean-Luc Godard, stiúrthóir scannáin Eilvéiseach. Tá sé pósta ar Nancy Lange, col ceathrar le Jessica Lange. Tá saoránacht Mheiriceánach agus Pheiriúch aige.


31 (uimhir).
Is é 31 an uimhir nadúrtha tar éis 30 agus roimh 32.


Contae Caldwell, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Caldwell. Is é Lockhart príomhbhaile an chontae. Bhí 38,066 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 32,194 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 67.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 31.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Calhoun, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Calhoun. Is é Port Lavaca príomhbhaile an chontae. Bhí 21,381 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 20,647 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 73.7% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 21.4% agus ba Sínis an phríomhtheanga ag 3.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Callahan, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Contae Uí Cheallacháin nó Callahan as Béarla. Is é Baird príomhbhaile an chontae. Bhí 13,544 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 12,905 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93.9% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 4.5% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Paul Theroux.
Paul Theroux sa bhliain 2008
Scríbhneoir taistil agus úrscéalaí Meiriceánach is ea Paul Edward Theroux, a rugadh ar 10 Aibreán 1941 i Medford, Massachusetts. Leabhar taistil leis, "The Great Railway Bazaar", a thabhaigh aitheantas dó sa bhliain 1975. Tá a bheirt mhac, Marcel agus Louis, ina scríbhneoirí freisin, chomh maith le bheith ina léiritheoirí agus láithreoirí teilifíse sa Bhreatain Mhór. Tá beirt dheartháireacha ina scríbhneoirí, mar atá Alex agus Peter Theroux. Nia leis an t-aisteoir Meiriceánach Justin Theroux.
Tógadh Paul in Massachusetts. Caitlicigh ab ea a mhuintir. Ceanadach Francach a bhí ina athair agus ba de shliocht Iodálach í a mháthair. "Eagle scout" a bhí in Paul nuair a bhí sé óg. Bhain sé céim baitsiléara amach sa Bhéarla in Ollscoil Massachusetts.
Chaith Paul tamall sa Peace Corps, ag múineadh sa Mhaláiv san Afraic Thoir. I ndiaidh dó a bheith ruaigthe den tír úd, fuair sé post mar mhúinteoir ag Ollscoil Makerere in Uganda. Thosaigh sé ag foilsiú scéalta san irisleabhar "Transition" sa tréimhse sin. Ina dhiaidh sin, chuir sé faoi in Ollscoil Náisiúnta Singapore. Faoi dheireadh agus an bheirt mhac saolaithe cheana acu, chuir Paul agus a bhean chéile, Anne Castle, aghaidh ar a tír dhúchais sise, Sasana. In Dorset agus i Londain a chónaigh siad. D'fhan Paul agus Anne le chéile ó 1967 go 1993.
D'éirigh Paul Theroux mór le V. S. Naipaul, scríbhneoir as an Tríonóid agus Tobága a bhí ina chónaí i Sasana freisin agus rinne tionchar ar Theroux. D'éirigh eatarthu ní ba dhéanaí. Inniu, tá cónaí ar Paul Theroux ar Maui, oileán i Haváí agus caitheann sé cuid den bhliain in Cape Cod, in Massachusetts.


32 (uimhir).
Is é 32 an uimhir nadúrtha tar éis 31 agus roimh 33.


The Voice (SAM sraith 11).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice". Thosaigh an t-aonú sraith déag ar an 19 Meán Fómhair, 2016 agus críochnaigh sé ar an 3 Nollaig, 2016.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Miley Cyrus agus Alicia Keys na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Sundance Head an tsraith agus tháinig Billy Gilman sa dara áit.


Dublin Pride.
Mórtas aerach ag Dublin Pride 2015
Sraith bhliantúil imeachtaí a cheiliúrann an saol leispiach, aerach, déghnéasach, agus trasinscneach is ea Dublin Pride (Dublin LGBTQ Pride Festival). Is é an fhéile is mó dá chineál in Éirinn, agus í á thionól i mí Meithimh gach bliain. Is buaicphointe na féile í paráid mhórtais i lár Bhaile Átha Cliath. D'fhás an fhéile as imeacht amháin sa bhliain 1974 go féile il-laethúil inniu. Tá ról na n-ealaín, cultúir, agus an tsaoil shóisialta, go háirithe, méadaithe go mór ann ó shin.
Sa bhliain 2016, is iad dátaí na féile ná 22 – 26 Meitheamh.


Contae Cameron, Texas.
Is contae cois farraige i ndeisceart Texas ar an teorainn le Meicsiceo é Cameron. Is é Brownsville príomhbhaile an chontae. Bhí 406,220 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 335,227 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 72.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 26.3%. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 15 duine sa chontae sa bhlian 2000.
Tagairtí.
HTTP://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Camp, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Camp. Is é Pittsburg príomhbhaile an chontae. Bhí 12,401 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 11,549 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 80.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 18.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Carson, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Carson. Is é Panhandle príomhbhaile an chontae. Bhí 6,182 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 6,516 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 92.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 7.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Cass, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Cass. Is é Linden príomhbhaile an chontae. Bhí 30,464 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 30,438 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 96.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 3.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Castro, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Castro. Is é Dimmitt príomhbhaile an chontae. Bhí 8,062 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 8,285 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 51% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 48.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Chambers, Texas.
Is contae suite cois farraige in oirthear Texas é Chambers. Is é Anahuac príomhbhaile an chontae. Bhí 35,096 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 26,031 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Cherokee, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Cherokee. Is é Rusk príomhbhaile an chontae. Bhí 50,845 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 46,659 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Childress, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Childress. Is é Childress príomhbhaile an chontae. Bhí 7,041 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 7,688 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 80.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 19.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Clay, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Clay. Is é Henrietta príomhbhaile an chontae. Bhí 10,752 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 11,006 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 96.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 1.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Cochran, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Cochran. Is é Morton príomhbhaile an chontae. Bhí 3,127 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 3,730 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 59.1% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 39.7% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Coke, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Coke. Is é Robert Lee príomhbhaile an chontae. Bhí 3,320 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,864 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Coleman, Texas.
Is contae i lár Texas é Coleman. Is é Coleman príomhbhaile an chontae. Bhí 8,895 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 9,235 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 95.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 3.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Collin, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Collin. Is é McKinney príomhbhaile an chontae. Is é contae Collin an contae leis an seachtú daonra is airde i dTexas. Bhí 782,341 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 491,675 duine sa bhlian 2000. Tá cuid beag do cathair Dallas suite sa contae. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 75.4% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 11.1%, ba Sínis an phríomhtheanga ag 2.6% agus ba Vítneaimis an phríomhtheanga ag 1.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Collingsworth, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Collingsworth. Is é Wellington príomhbhaile an chontae. Bhí 3,057 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 3,206 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 72.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 26.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Colorado, Texas.
Is contae in oirthir Texas é Colorado. Is é Columbus príomhbhaile an chontae. Bhí 20,874 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 20,390 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 79.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 18.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Comal, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Comal. Is é New Braunfels príomhbhaile an chontae. Bhí 108,472 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 78,021 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.3% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Comanche, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Comanche. Is é Comanche príomhbhaile an chontae. Bhí 13,974 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 14,026 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 17.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Concho, Texas.
Is contae i lár Texas é Concho. Is é Paint Rock príomhbhaile an chontae. Bhí 4,087 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,966 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 55.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 42.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Cooke, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Cooke. Is é Gainesville príomhbhaile an chontae. Bhí 38,437 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 36,363 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 86.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Coryell, Texas.
Is contae in oirthir Texas é Coryell. Is é Gatesville príomhbhaile an chontae. Bhí 75,388 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 74,978 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 86.9% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.6% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 2.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Cottle, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Cottle. Is é Paducah príomhbhaile an chontae. Bhí 1,505 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 1,904 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 88.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 11.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Crane, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Crane. Is é Crane príomhbhaile an chontae. Bhí 4,375 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,996 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 55.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 44.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Crockett, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Crockett. Is é Ozona príomhbhaile an chontae. Bhí 3,719 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 4,099 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 54% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 46%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Crosby, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Crosby. Is é Crosbyton príomhbhaile an chontae. Bhí 6,059 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 7,072 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 66% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 33.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Culberson, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Culberson. Is é Van Horn príomhbhaile an chontae. Bhí 2,398 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 2,975 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 66.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 33.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


33 (uimhir).
Is é 33 an uimhir nadúrtha tar éis 32 agus roimh 34.


J. P. Mallory.
Seandálaí Gael-Mheiriceánach agus saineolaí ar an léann Ind-Eorpach is ea James Patrick Mallory, a rugadh sa bhliain 1945. Tá sé ina ollamh emeritus in Ollscoil na Ríona, Béal Feirste, ball de Acadamh Ríoga na hÉireann agus eagarthóir ar an "Journal of Indo-European Studies" agus ar "Emania: Bulletin of the Navan Research Group" (Béal Feirste).
Beathaisnéis.
Rugadh Mallory sa bhliain 1945, agus bhain sé A.B. amach sa stair ó Occidental College in California sa bhliain 1967, agus ina dhiaidh sin chuir sé trí bliana isteach in Arm na Stát Aontaithe mar phóilín míleata sáirsint. Bronnadh Ph.D. i léann Indo-Eorpach air in UCLA i 1975. Bhí roinnt post aige ag Ollscoil na Ríona ag toiseacht sa bhliain 1977 sula rinneadh Ollamh leis an tSeandálaíocht Réamhstairiúil sa bhliain 1998.
Bíonn aird Mallory dírithe ar an Eoraip Lua-neoiliteach agus na Cré-umhaoise, ar thír dhúchais na Prota-Ind-Eorpach, agus ar seandálaíocht na Luath-Éireann. Tá lé aige le cur chuige uilechuimsitheach sna ceisteanna seo, agus é ag cur fianaise na litríochta, na teangeolaíochta agus na seandálaíochta i gcomparáid lena chéile chun dúcheisteanna na staire a réiteach.


Journal of Indo-European Studies.
Irisleabhar acadúil piarmheasúnaithe léinn Ind-Eorpaigh is ea The Journal of Indo-European Studies. Chuir Roger Pearson ar siúl é sa bhliain 1973. Foilsítear páipéir san antraipeolaíocht, seandálaíocht, miotaseolaíocht agus teangeolaíocht a bhaineann le stair chultúir na bpobal Ind-Eorpach. Foilsítear an t-irisleabhar go ráithiúil. Is é J. P. Mallory (Ollscoil na Ríona) eagarthóir an irisleabhair faoi láthair.
Sa bhliain 2006, cuireadh cartlann le téacs iomlán le fáil ar an Idirlíon d'institiúidí ar síntiúsóirí leis an irisleabhar iad.


34 (uimhir).
Is é 34 an uimhir nadúrtha tar éis 33 agus roimh 35.


Loch na Maláive.
Íomhá satailíte de Loch na Maláive
Tá Loch na Maláive ar an loch is faide ó dheas de chuid lochanna chórais na Claise Móire, san Afraic Thoir. Ainm eile uirthi a bhíodh ní ba choitianta ná Loch Niasa; ciallaíonn "Niasa", "Nyas(s)a" nó "Niassa" "loch" sa teanga Yao. De bharr eolas a bheith ag na hEorpaigh ar an loch mar thoradh ar taiscéalaíocht an Dochtúra David Livingstone, luaití an loch i seanleabhair mar Loch Livingstone freisin.
Geograife.
Tá an loch timpeall ar 560 km ar fhad agus 75 ar leithead ag an bpointe leithne. Is é 29,000 km², a bheagán nó a mhórán, achar na locha. Tá trí thír ar bhruacha na locha, mar atá an Mhaláiv ar an mbruach thiar, an Tansáin ar an mbruach thoir thuaidh, agus Mósaimbíc ar an mbruach thoir. Imíonn uisce na locha tríd an abhainn Shire. Is í an abhainn Ruhuhu an chraobhabhainn is mó a shníonn isteach sa loch. Tá a lán sainspeiceas sa loch, go mór mhór roinnt mhaith cinealacha éisc ar a dtugtar ciclidí agus nach bhfaightear aon áit eile.
Trá ag Roinn Maclear in aice Bhá na Moncaithe i Loch na Maláive
Radharc ar an loch ón oileán Likoma


Contae Dallam, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Dallam. Is é Dalhart príomhbhaile an chontae. Bhí 6,703 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 6,222 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 68.5% de na daoine sa bhlian 2010,ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 27.6% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 3.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Dallas, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Dallas. Is é Dallas príomhbhaile an chontae. Is é contae Dallas an contae leis an dara daonra is airde i dTexas agus an contae leis an naoú daonra is airde as S.A.M. ar fad. Bhí 2,368,139 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 2,218,899 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 61.2% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 32.2% agus ba Vitneamis an phríomhtheanga ag 1%. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 80 duine sa contae sa bhliain 2000.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Dawson, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Dawson. Is é Lamesa príomhbhaile an chontae. Bhí 13,833 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010,síos ó 14,985 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 62.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 36.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Deaf Smith, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Deaf Smith. Is é Hereford príomhbhaile an chontae. Bhí 19,372 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 18,561 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 50.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 48.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Delta, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Delta. Is é Cooper príomhbhaile an chontae. Bhí 5,231 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 5,327 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 96.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 3.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Denton, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Denton. Is é Denton príomhbhaile an chontae. Is é contae Denton an contae leis an naoú daonra is airde i dTexas. Bhí 662,614 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 432,976 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 79% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.3% agus ba Cóiréis an phríomhtheanga ag 1%. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 25 duine sa contae sa bhliain 2000.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae DeWitt, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é DeWitt. Is é Cuero príomhbhaile an chontae. Bhí 20,097 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 20,013 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 80% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 18.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Dickens, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Dickens. Is é Dickens príomhbhaile an chontae. Bhí 2,444 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 2,762 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 80.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 18.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Dimmit, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Dimmit. Is é Carrizo Springs príomhbhaile an chontae. Bhí 9,996 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 10,248 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 68.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 30.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Donley, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Donley. Is é Clarendon príomhbhaile an chontae. Bhí 3,677 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 3,828 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 5.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Duval, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Duval. Is é San Diego príomhbhaile an chontae. Bhí 11,782 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 13,120 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 70.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 29.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
D


Contae Eastland, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Eastland. Is é Eastland príomhbhaile an chontae. Bhí 18,583 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 18,297 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
E


Contae Ector, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Ector. Is é Odessa príomhbhaile an chontae. Bhí 137,130 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 121,123 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 60.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 38.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
E


Contae Edwards, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Edwards. Is é Rocksprings príomhbhaile an chontae. Bhí 2,002 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 2,162 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 53.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 46.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
E


Contae Ellis, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Ellis. Is é Waxahachie príomhbhaile an chontae. Bhí 149,610 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 111,360 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
E


Contae El Paso, Texas.
Is contae in iarthar Texas é El Paso. Is é El Paso príomhbhaile an chontae. Is é contae El Paso an contae leis an séú daonra is airde i dTexas. Bhí 800,647 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 679,622 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 72.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 25.2%. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 40 duine sa bhliain 2000.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
E


Contae Erath, Texas.
Is contae i dtuasceart Texas é Erath. Is é Stephenville príomhbhaile an chontae. Bhí 37,890 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 33,001 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84% de na daoine sa bhliain 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
E


Gradaim Ceoil Tíre na hÉireann.
Is searmanas bronnta na ngradam é Gradaim Ceoil Tíre na hÉireann. Thosaigh na gradaim sa bhlain 2016 agus bhí sé craoladh beo ar RTÉ a hAon. Chuir Daniel O'Donnell an chéad seamanas i láthair.


Gradaim Ceoil Tíre na hÉireann 2016.
Thóg an chéad Gradaim Ceoil Tíre na hÉireann ar súil ar an 24 Meitheamh, 2016. Bhí sé craoladh beo ar RTÉ a hAon. Chuir Daniel O'Donnell an seamanas i láthair.


Cruicéad (feithid).
Is feithid é an cruicéad. Ball d'fhine na Gryllidae atá ann.


Dorsán dubh.
Is feithid é an Dorsán dubh. Ball d'fhine na Tettigoniidae atá ann.


Salvador Jorge Blanco.
Ba dhlíodóir, scríbhneoir agus polaiteoir é José Salvador Omar Jorge Blanco (5 Iúil, 1926 – 26 Nollaig, 2010). Bhí sí ina bhall den "Páirtí Réabhlóideach Dhoiminiceach" ("Partido Revolucionario Dominicano"). Ba é uachtarán na Poblachta Doiminicí (1982 – 1986).


Caoch-chriogar.
Is feithid é an caoch-chriogar. Ball d'fhine na Tettigoniidae atá ann.


Dorsán darach.
Is feithid é an dorsán darach. Ball d'fhine na Tettigoniidae atá ann.


Criogar crainn sneachtúil.
Is feithid é an criogar crainn sneachtúil. Ball d'fhine na Gryllidae atá ann.


Roubaix.
Is Roubaix (Fraincis: "Roubaix", Ollainnis: "Robaais") cathair d'aois tionsclaíoch i dtuaisceart na Fraince, atá suite in oirthuaisceart na Lille, in aice le Tourcoing. Tá sí ar an tríú cathair is mó sa réigiúin an "Hauts-de-France" agus í gar do theorainn na Beilge. Bhí 95,866 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2013.
Tháinig borradh gasta ar an chathair i rith na Réabhlóide Tionsclaí san naoú aois déag, agus is cathair thionsclaíoch í fós. Tá sé tar éis forbairt tionscail teicstíle dála an olann agus an chadáis. Sa lá atá inniu ann, áfach, an tionscal sin tite i léig.
Tá sé anois ar eolas go maith ar fud an domhain le chéim deiridh den rás mór rothaíochta "Paris-Roubaix".


Mike Denver.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Mike Denver'".


Lisa McHugh.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Lisa McHugh.


Jim Devine.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Jim Devine'". Tháinig Devine i gceathrú háit ar an gcéad sraith The Voice of Ireland sa bhliain 2012.


Dorsán breac.
Is feithid é an dorsán breac. Ball d'fhine na Phaneropteridae atá ann.


Criogar uisce.
Is feithid é an criogar uisce. Ball d'fhine na Veliidae atá ann.


Bulawayo.
Cathair in iardheisceart na Siombáibe is ea Bulawayo. Tá sé suite in Matabeleland agus labhraítear isiNdebele nó Ndebele ann sa chuid is mó, chomh maith le Béarla mar dara teanga. Bhunaigh Lobengula, rí de chuid na Ndebele, an chathair sna 1840idí. Sa bhliain 2012 fuarthas 653,337 duine ina gcónaí in Bulawayo.


Asmara.
Príomhchathair na hEiritré is ea Asmara, agus é suite in lár na tíre sa chúige Maekel. Sa bhliain 2015 bhí 804,000 duine ina gcónaí ann.
Ghabh na hIodálaigh an baile sa bhliain 1889, agus d'aistrigh siad a rialtas ó Massawa, ar an gcósta, go hAsmara sa bhliain 1897. D'fhan siad i gceannas ar an Eiritré go dtí 1941 nuair ghabh na Briotanaigh an chathair agus an tír sa Dara Cogadh Domhanda. D'fhan siadsan ann go dtí 1952, bliain ar cuireadh an Eiritré isteach san Aetóip. Bhain an Eiritré neamhspleáchas amach agus rinneadh príomhchathair na tíre nua de.
Bhí breis is 90,000 Iodálach ina gcónaí in Asmara tráth agus d'fhág siad a gcló ar an gcathair. Ailtireacht nua-aoisí Iodálach an stíl is suntasaí sa chathair go dtí an lá inniu. Tá ainmneacha in Iodáilis ar a lán siopaí, caiféanna, srl sa chathair.
An teanga Tigrinya is mó a labhraítear in Asmara.


35 (uimhir).
Is é 35 an uimhir nadúrtha tar éis 34 agus roimh 36.


Vicipéid na Hiondúise.
Is é an cuspóir atá ag Vicipéid na Hiondúise na ciclipéid shaor ar chur ar fáil do chainteoirí na Hiondúise ina dteanga féin. Tionscadal de chuid na Fondúireachta Viciméid atá inti. Ar 15 Meitheamh 2017, bhí beagán breis is 119,858 alt aici.
Cuireadh Vicipéid na Hiondúise ar siúl ar 11 Iúil 2003. Sa bhliain 2008 thosaigh cuid vicipéideoirí ag obair le Google chun ailt a aistriú ó Vicipéid an Bhéarla ag baint úsáide as Google Translation Toolkit faoi iniúchadh eagarthóirí de chuid Vicipéid na Hiondúise. Cuireadh 600,000 giotán le téacs na Vicipéide úd agus ar 30 Lúnasa 2011 foilsíodh an 100,000ú alt in Hiondúis. Níl ach 4,000 alt curtha leis an tionscadal ó shin.


36 (uimhir).
Is é 36 an uimhir nadúrtha tar éis 35 agus roimh 37.


Siena.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Siena.


Prato.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Prato.


Pistoia.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Pistoia.


Massa.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Massa.


Livorno.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Livorno.


Grosseto.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Grosseto.


Arezzo.
Is cathair i réigiún An Tuscáin san Iodáil é Arezzo.


Pontevedra.
Praça de Curros Enríquez, cearnóg in Pontevedra
Is cathair i réigiún na Gailíse sa Spáinn é Pontevedra. Is é an príomhbhaile den chúige den ainm céanna é.


Massawa.
Cathair san Eiritré ar chósta thoir na tíre ar an Muir Rua is ea Massawa. Tá calafort ann a bhfuil tábhacht leis leis na céadta bliain. Tá 53,090 duine ina gcónaí ann.
Ba chuid den Impireacht Otamánach é Massawa ag tosnú sna 1500idí déanacha. San 19ú haois bhí an Éigipt i gceannas air le cead ó na hOtamánaigh a raibh smacht acu ar an Éigipt féin. Nuair a chuir na hIodálaigh Coilíneacht na hEiritré ar siúl, rinne siad príomhchathair na tíre de Massawa (1885–1897) sular aistrigh siad an rialtas coilíneachta go hAsmara. Sa bhliain 1921 scriosadh cuid mhór den chathair de bharr crith talún. Chuir na Briotanaigh ruaig ar na hIodálaigh go luath sa Dara Cogadh Domhanda agus d'fhan siad i gceannas ar an Eiritré agus ar Massawa go dtí 1952. Sna blianta 1952–1990 ba chuid den Aetóip é agus chuir calafort Massawa ar chumas na nAetópach cabhlach a chur ar bun. I ndiaidh chogaidh idir an Eiritré agus an Aetóip bhain na hEiritrigh neamhspleáchas amach (rud a chuir deireadh leis an gCabhlach Aetópach).
Hotel Torino, sampla de sheanfhoirgneamh tipiciúil in Massawa


Ascoli Piceno.
Is cathair i réigiún Marche san Iodáil é Ascoli Piceno.


Fermo.
Is cathair i réigiún Marche san Iodáil é Fermo.


Macerata.
Is cathair i réigiún Marche san Iodáil é Macerata.


Pesaro.
Is cathair i réigiún Marche san Iodáil é Pesaro.


Urbino.
Is cathair i réigiún Marche san Iodáil é Urbino.


Viterbo.
Is cathair i réigiún Lazio san Iodáil é Viterbo.


Rieti.
Is cathair i réigiún Lazio san Iodáil é Rieti.


Latina.
Is cathair i réigiún Lazio san Iodáil í Latina.


Frosinone.
Is cathair i réigiún Lazio san Iodáil é Frosinone.


39 (uimhir).
Is é 39 an uimhir nadúrtha tar éis 38 agus roimh 40.


38 (uimhir).
Is é 38 an uimhir nadúrtha tar éis 37 agus roimh 39.


37 (uimhir).
Is é 37 an uimhir nadúrtha tar éis 36 agus roimh 38.


Na scannáin Phortaingéalacha is mó a thug airgead isteach.
Is liosta é seo de na scannáin Phortaingéalacha is mó a thug airgead isteach. Níl ach na scannáin ón bhliain 2004 go dtí seo ar an liosta.


The X Factor (SAM séasúr 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor" a tosaíodh i SAM sa bhliain 2011. Thosaigh an chéad séasúr de The X Factor ar 21 Meán Fómhair, 2011 agus chriochnaigh sé ar 22 Nollaig, 2011.
Ba iad Simon Cowell, Paula Abdul, Nicole Scherzinger agus L.A. Reid na breithiúna don séasúr seo. Bhuaigh Melanie Amaro an séasúr agus tháinig Josh Krajcik sa dara háit.


The X Factor (SAM séasúr 2).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor" a tosaíodh i SAM sa bhliain 2011. Thosaigh an dara séasúr de The X Factor ar 12 Meán Fómhair, 2012 agus chriochnaigh sé ar 20 Nollaig, 2012.
Ba iad Simon Cowell, L.A. Reid, Demi Lovato agus Britney Spears na breithiúna don séasúr seo. Bhuaigh Tate Stevens an séasúr agus tháinig Carly Rose Sonenclar sa dara háit.


The X Factor (SAM séasúr 3).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor" a tosaíodh i SAM sa bhliain 2011. Thosaigh an tríu séasúr de The X Factor ar 11 Meán Fómhair, 2013 agus chriochnaigh sé ar 19 Nollaig, 2013.
Ba iad Simon Cowell, Demi Lovato, Kelly Rowland agus Paulina Rubio na breithiúna don séasúr seo. Bhuaigh Alex & Sierra an séasúr agus tháinig Jeff Gutt sa dara háit.


Hargeisa.
Is é Hargeisa príomhchathair Chríoch Shomáile agus an chathair is mó sa tír. Cathair intíre é atá suite breis is 4,000 troigh os cionn leibhéal na mara. Tá timpeall is 1.2 milliún duine ina gcónaí ann.
Bhí Hargeisa ina phríomhchathair ar Shomáile na Breataine ó d'aistrigh na Briotanaigh an rialtas as Berbera ar an gcósta go Hargeisa sa bhliain 1941 go dtí deireadh na coilíneachta Briotanaí sa bhliain 1960 nuair a rinneadh cuid de Phoblacht na Somáile an iar-choilíneacht Bhriotanach. D'fhan sí sa tSomáil go dtí an bhliain 1991. Faoin am sin bhí cúrsaí chomh holc sin sa tSomáil mar gheall ar an gcogadh cathartha sin acu, gur fhógair an iar-choilíneacht Bhriotanach a neamhspleáchas agus Hargeisa mar phríomhchathair na tíre. Tá idir ord agus rath ar an gcríoch ó shin. Cé nach n-aithnítear tír ar bith an neamhspleáchas tá caidreamh trádálach oifigiúil nó neamhoifigiúil ann a chuirtear i bhfeidhm de ghnáth in Hargeisa.


Maria Connor.
Is carachtar ficseanúil í Maria Jane Duarte (Sutherland agus Connor freisin) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Samia Ghadie an páirt mar Maria. Rinne Maria a céad cuma ar an 19 Bealtaine, 2000.


Eileen Grimshaw.
Is carachtar ficseanúil í Eileen Hazel Grimshaw sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Sue Cleaver an páirt mar Eileen. Rinne Eileen a céad cuma ar an 3 Bealtaine, 2000.


Contae Falls, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Falls. Is é Marlin príomhbhaile an chontae. Bhí 17,866 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 18,576 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 83.1% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.3% agus ba Vitneamis an phríomhtheanga ag 1.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Fannin, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Fannin. Is é Bonham príomhbhaile an chontae. Bhí 33,915 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 31,242 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 91.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 7.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Fayette, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Fayette. Is é La Grange príomhbhaile an chontae. Bhí 24,554 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 21,804 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.7% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.4%, ba Seicis an phríomhtheanga ag 2.6% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Fisher, Texas.
Teach cúirte Chontae Fisher, Roby, Texas
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Fisher. Is é Roby príomhbhaile an chontae. Bhí 3,974 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 4,344 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 83.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Floyd, Texas.
Ardaitheoir gráin in Barwise, Contae Floyd
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Floyd. Is é Floydada príomhbhaile an chontae. Bhí 6,446 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 7,771 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 63.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 35.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Foard, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Foard. Is é Crowell príomhbhaile an chontae. Bhí 1,336 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 1,622 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 87.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 11.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Fort Bend, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Fort Bend. Is é Richmond príomhbhaile an chontae. Is é contae Fort Bend an contae leis an deichiú daonra is airde i dTexas. Bhí 585,375 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 354,452 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 63% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 18.9%, ba Sínis an phríomhtheanga ag 3.5%, ba Urdúis an phríomhtheanga ag 2.5% agus ba Vitneamis an phríomhtheanga ag 2.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Franklin, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Franklin. Is é Mount Vernon príomhbhaile an chontae. Bhí 10,605 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 9,458 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 89.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 9.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Freestone, Texas.
Is contae in oirthir Texas é Freestone. Is é Fairfield príomhbhaile an chontae. Bhí 19,816 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 17,867 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 89.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 9.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Contae Frio, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Frio. Is é Pearsall príomhbhaile an chontae. Bhí 17,217 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 16,252 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 63.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 35.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
F


Palestine, Texas.
Is é Palestine príomhbhaile Contae Anderson, Texas. Bhí 18,712 ina gconaí i bPalestine sa bhliain 2010.


Andrews, Texas.
Is é Andrews príomhbhaile Contae Andrews, Texas. Bhí 12,718 ina gconaí in Andrews sa bhliain 2013.


Lufkin, Texas.
Is é Lufkin príomhbhaile Contae Angelina, Texas. Bhí 35,067 ina gconaí i Lufkin sa bhliain 2010.


Rockport, Texas.
Is é Rockport príomhbhaile Contae Aransas, Texas. Bhí 8,766 ina gconaí i Rockport sa bhliain 2010.


Archer, Texas.
Is é Archer príomhbhaile Contae Archer, Texas. Bhí 1,834 ina gconaí in Archer sa bhliain 2010.


Claude, Texas.
Is é Claude príomhbhaile Contae Armstrong, Texas. Bhí 1,196 ina gconaí i gClaude sa bhliain 2010.


Bellville, Texas.
Is é Bellville príomhbhaile Contae Austin, Texas. Bhí 4,097 ina gconaí i mBellville sa bhliain 2010.


Jourdanton, Texas.
Teach cúirte an Chontae in Jourdanton
Is é Jourdanton príomhbhaile Chontae Atascosa, Texas. Bhí 3,871 ina gcónaí i Jourdanton sa bhliain 2010.


Barry Nash.
Is iománaí é Barry Nash Is as Contae Luimnigh é.


Rónán Ó Loingsigh.
Is iománaí é Rónán Ó Loingsigh, nó Ronan Lynch mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Janet Yellen.
Eacnamaí Meiriceánach is ea Janet Louise Yellen a rugadh ar 13 Lúnasa 1946. Faoi láthair tá sí ina cathaoirleach ar Bhord Ghobharnóirí Chóras an Chúlchiste Fheidearálaigh, a stiúrann feidhmiú na mbainceanna sna Stáit Aontaithe. Sular bhain sí an post sin amach, bhí sí ina leas-chathaoirleach ar an chóras chúlchiste. Roimhe sin, bhí sí ina huachtarán agus príomhoifigeach feidhmiúcháin ar Bhanc Cúlchiste Fheidearálaigh San Francisco, ina cathaoirleach ar Chomhairle Eacnamaíochta an Tí Bháin faoin Uachtarán Bill Clinton, agus ina hollamh le gnó ag Scoil Gnó Haas de chuid Ollscoil California, Berkeley.
Aithnítear mar shaintréith léi a cumas le teoiric na heacnamaíochta a nascadh le cúrsaí an tsaoil laethúla. Luaigh an tUachtarán Barack Obama é sin agus é á hainmniú mar chomharba ar Ben Bernanke mar Chathaoir ar Chúlchiste Fheidearálaigh na Stát Aontaithe.
Óige, oideachas agus saol príobháideach.
Rugadh Yellen isteach i dteaghlach Giúdach i mBrooklyn, Nua-Eabhrac. Lia ab ea a hathair. B'as Suwałki, sa Pholainn do mhuintir a hathair. D'fhreastail sí ar Fort Hamilton High School in Bay Ridge, comharsanacht i mBrooklyn. Bhain sí céim baitsiléara "summa cum laude" san eacnamaíocht amach ó Coláiste Pembroke ("Ollscoil Brown) sa bhliain 1967. Ag déanamh a cuid staidéar di ag Brown, léigh Yellen fealsúnacht ach d'iompaigh sí chuig an eacnamaíocht. Chuaigh beirt ollamh i bhfeidhm uirthi go háirithe, George Borts agus Herschel Grossman. Bronnadh Ph.D. san eacnamaíocht uirthi in Ollscoil Yale sa bhliain 1971 as a téis dar theideal "Employment, output and capital accumulation in an open economy: a disequilibrium approach" faoi stiúradh beirt duaiseoirí Nobel James Tobin agus Joseph Stiglitz, a mhol Yellen mar duine de na mic léinn ba chliste agus shuntasaí ariamh aige. Ise an t-aon bhean ar bronnadh Ph.D. san eacnamaíocht uirthi an bhliain sin ag Yale.
Tá Yellen pósta ar George Akerlof, eacnamaí agus duaiseoir Nobel, atá ina ollamh in Ollscoil Georgetown agus a bhfuil stádas mar ollamh "emeritus" in Ollscoil California, Berkeley. Múineann a mac, Robert Akerlof, eacnamaíocht in Ollscoil Warwick.


Ollscoil Yale.
Ollscoil thaighde phríobháideach de chuid an Ivy League in New Haven, Connecticut, sna Stáit Aontaithe, is ea Ollscoil Yale. Bunaíodh í sa bhliain 1701. Fágann sin gurb í an tríú ollscoil is sine sna Stáit Aontaithe. Ainmníodh Ollscoil Yale i ndiaidh Elihu Yale, gobharnóir ar Chomhlacht Bhriotanach na nIdiach Thoir, mar gheall ar an chabhair airgid a thug sé don scoil.
Tá 14 scoil in Yale. D'fhreastail George H. W. Bush agus George W. Bush ar Yale. Tá baint ag 52 duaiseoirí Nobel le Yale.


Contae Gaines, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Gaines. Is é Seminole príomhbhaile an chontae. Bhí 17,526 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 14,467 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 50.5% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 26.9% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 22.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Contae Galveston, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Galveston. Is é Galveston príomhbhaile an chontae. Bhí 291,309 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 250,158 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Paul Nitze.
Paul Nitze mar Aire an Chabhlaigh
Ardoifigeach i rialtas na Stát Aontaithe faoi roinnt uachtarán ab ea Paul Henry Nitze (16 Eanáir 1907 – 19 Deireadh Fómhair 2004). Bhí ról tábhachtach aige i gcruthú bheartas chosanta na tíre úd le linn an Chogaidh Fhuair.
Rugadh Nitze in Amherst, Massachusetts, sna Stáit Aontaithe. Ollamh le teangacha Rómánsacha ab ea a athair ag Amherst College agus ní ba dhéanaí ag Ollscoil Chicago. B'as réigiún Magdeburg sa Ghearmáin, dona mhuintir agus ba mhó an tionchar air an cúlra cultúrtha sin.
I ndiaidh a chéim bhaitsiléara a bhaint amach in Ollscoil Harvard sa bhliain 1928, chuaigh sé leis an mbaincéireacht infheistíochta. D'éirigh sé neamhspleách ó thaobh teacht isteach de i ndiaidh a chuid de shaothalann chógaisí a dhíol le Revlon. Ghlac sé bliain shaor chun staidéar iarchéime ar an socheolaíocht, fealsúnacht agus dlí bhunreachtúil agus idirnáisiúnta a dhéanamh.


Muleshoe, Texas.
Is é Muleshoe príomhbhaile Contae Bailey, Texas. Bhí 5,158 ina gconaí i Muleshoe sa bhliain 2010.


Bandera, Texas.
Is é Bandera príomhbhaile Contae Bandera, Texas. Bhí 857 ina gconaí i mBandera sa bhliain 2010.


Bastrop, Texas.
Is é Bastrop príomhbhaile Contae Bastrop, Texas. Bhí 7,218 ina gconaí i mBastrop sa bhliain 2010.


Seymour, Texas.
Is é Seymour príomhbhaile Contae Baylor, Texas. Bhí 2,740 ina gconaí i Seymour sa bhliain 2010.


Beeville, Texas.
Is é Beeville príomhbhaile Contae Bee, Texas. Bhí 13,290 ina gconaí i mBeeville sa bhliain 2013.


Belton, Texas.
Is é Belton príomhbhaile Contae Bell, Texas. Bhí 18,216 ina gconaí i mBelton sa bhliain 2010.


Johnson City, Texas.
Is í Johnson City príomhbhaile Contae Blanco, Texas. Bhí 1,656 ina gconaí sa chathair sa bhliain 2010.


Gail, Texas.
Is é Gail príomhbhaile Contae Borden, Texas. Bhí 231 ina gconaí i nGail sa bhliain 2010.


Meridian, Texas.
Is é Meridian príomhbhaile Contae Bosque, Texas. Bhí 1,493 ina gconaí i Meridian sa bhliain 2010.


Boston, Texas.
Is é Boston príomhbhaile Contae Bowie, Texas. Bhí 200 ina gconaí i mBoston sa bhliain 2000.


Angleton, Texas.
Is é Angleton príomhbhaile Contae Brazoria, Texas. Bhí 18,862 ina gconaí in Angleton sa bhliain 2010.


Barry Kirwan.
Is amhránaí agus ceoltóir é Barry Kirwan. Rugadh é san Ómaigh i gContae Thír Eoghain i dTuaisceart Éireann ar an 14 Feabhra 1986.


Bryan, Texas.
Is é Bryan príomhbhaile Contae Brazos. Bhí 76,201 ina gconaí i mBryan sa bhliain 2010.


Alpine, Texas.
Is é Alpine príomhbhaile Contae Brewster, Texas. Bhí 5,905 ina gconaí in Alpine sa bhliain 2010.


Silverton, Texas.
Is é Silverton príomhbhaile Contae Briscoe, Texas. Bhí 731 ina gconaí i Silverton sa bhliain 2010.


Contae Garza, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Garza. Is é Post príomhbhaile an chontae. Bhí 6,461 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 4,872 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 53.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 45.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Brownwood, Texas.
Is é Brownwood príomhbhaile Contae Brown, Texas. Bhí 19,288 ina gconaí i mBrownwood sa bhliain 2010.


Caldwell, Texas.
Is é Caldwell príomhbhaile Contae Burleson, Texas. Bhí 4,104 ina gconaí i gCaldwell sa bhliain 2010.


Burnet, Texas.
Is é Burnet príomhbhaile Contae Burnet, Texas. Bhí 5,987 ina gconaí i mBurnet sa bhliain 2010.


Contae Gillespie, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Gillespie. Is é Fredericksburg príomhbhaile an chontae. Bhí 24,837 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 20,814 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 76.5% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.9%, agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 7.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Amherst, Massachusetts.
Sráid South Pleasant i lár Amherst, 2005
Baile i lár thiar Massachusetts is ea Amherst. Is é an baile is mó de chuid Chontae Hampshire cé gurb é Northampton príomhbhaile an chontae. Tá Amherst suite i ngleann abhann Connecticut. Sa bhliain 2010 fuarthas 37,819 duine ina gcónaí ann.
Baile ollscoile is ea Amherst. Tá trí cinn de na "Five Colleges" suite ann, mar atá Amherst College, Hampshire College agus Ollscoil Massachusetts, Amherst. Tá Músaem Emily Dickinson, uaigh Emily Dickinson, agus Ionad na Leabhar Giúdaise suite sa bhaile freisin.
Sa bhliain 2008, ba den chine geal iad 76.7% den daonra in Amherst, 5.10% den chine ghorm agus 9.02 de shliocht Áiseach. De chúlra "Latino" 6.9% den daonra.


Rylan Clark.
Is láithreoir agus amhránaí Sasanach é Ross Richard "Rylan" Clark-Neal (né Clark; rugadh 25 Deireadh Fómhair 1988). Is láithreoir reatha "The Xtra Factor Live" agus "Big Brother's Bit on the Side" é. Tháinig sé sa chúigiu háit ar an naoiú sraith "The X Factor" sa bhliain 2012.


Eala Bewick.
Is éan í eala Bewick Is baill d'fhine na Anserinae iad.


Eala phíbdhubh.
Is éan í an eala phíbdhubh Is baill d'fhine na Anatidae iad.


At Long Last Leave.
Chraol an cheathrú eipeasóid déag, "At Long Last Leave", den tríú sraith is fiche The Simpsons ar an 19 Feabhra, 2012. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 5.77 milliún duine ar an eipeasóid.


Coscaróba.
Is éan é an coscaróba Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Olldiúilicín eala.
Is moileasc é Olldiúilicín eala. Ball d'ord na Unionoida atá ann.


Pearl Bailey.
Aisteoir agus amhránaí Meiriceánach ab ea Pearl Bailey (29 Márta 1918 – 17 Lúnasa 1990. In oirdheisceart Virginia a rugadh agus a tógadh í. I ndiaidh tamall ag obair in "vaudeville" chuaigh sí ar an stáitse den chéad uair sa bhliain 1946. Bronnadh gradam Tony uirthi sa bhliain 1968 as a páirt sa leagan gorm de "Hello, Dolly!".


Contae Glasscock, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Glasscock. Is é Garden City príomhbhaile an chontae. Bhí 1,226 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 1,406 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 78.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 20.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Contae Goliad, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Goliad. Is é Goliad príomhbhaile an chontae. Bhí 7,210 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 6,928 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77.7% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 20.3% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Contae Gonzales, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Gonzales. Is é Gonzales príomhbhaile an chontae. Bhí 19,807 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 18,628 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 59.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 38.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Contae Gray, Texas.
Is contae in iar-dheisceart Texas é Gray. Is é Pampa príomhbhaile an chontae. Bhí 22,535 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 22,744 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Contae Grayson, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Grayson. Is é Sherman príomhbhaile an chontae. Bhí 120,877 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 110,595 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Contae Gregg, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Gregg. Is é Longview príomhbhaile an chontae. Bhí 121,730 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 111,379 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Lockhart, Texas.
Is é Lockhart príomhbhaile Contae Caldwell, Texas. Bhí 12,698 ina gconaí i Lockhart sa bhliain 2010.


Contae Grimes, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Grimes. Is é Anderson príomhbhaile an chontae. Bhí 26,604 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 23,552 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 83.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Port Lavaca, Texas.
Is é Port Lavaca príomhbhaile Contae Calhoun, Texas. Bhí 12,248 ina gconaí i bPort Lavaca sa bhliain 2010.


Contae Guadalupe, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Guadalupe. Is é Seguin príomhbhaile an chontae. Bhí 131,533 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 89,023 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 75.2% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 22.6% agus ba Gearmáinis an phríomhtheanga ag 1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
G


Pittsburg, Texas.
Is é Pittsburg príomhbhaile Contae Camp, Texas. Bhí 4,497 ina gconaí i bPittsburg sa bhliain 2010.


Panhandle, Texas.
Is é Panhandle príomhbhaile Contae Carson, Texas. Bhí 2,452 ina gconaí i bPanhandle sa bhliain 2010.


Linden, Texas.
Is é Linden príomhbhaile Contae Cass, Texas. Bhí 1,988 ina gconaí i Linden sa bhliain 2010.


Dimmitt, Texas.
Is é Dimmitt príomhbhaile Contae Castro, Texas. Bhí 4,393 ina gconaí i nDimmitt sa bhliain 2010.


Anahuac, Texas.
Is é Anahuac príomhbhaile Contae Chambers, Texas. Bhí 2,243 ina gconaí in Anahuac sa bhliain 2010.


Rusk, Texas.
Is é Rusk príomhbhaile Contae Cherokee, Texas. Bhí 5,551 ina gconaí i Rusk sa bhliain 2010.


Childress, Texas.
Is é Childress príomhbhaile Contae Childress, Texas. Bhí 6,105 ina gconaí i gChildress sa bhliain 2010.


Henrietta, Texas.
Is é Henrietta príomhbhaile Contae Clay, Texas. Bhí 3,141 ina gconaí i Henrietta sa bhliain 2010.


Morton, Texas.
Is é Morton príomhbhaile Contae Cochran, Texas. Bhí 2,006 ina gconaí i Morton sa bhliain 2010.


Robert Lee, Texas.
Is é Robert Lee príomhbhaile Contae Coke, Texas. Bhí 1,049 ina gconaí i Robert Lee sa bhliain 2010.


McKinney, Texas.
Is é McKinney príomhbhaile Contae Collin, Texas. Bhí 131,117 ina gconaí i McKinney sa bhliain 2010.


Coleman, Texas.
Is é Coleman príomhbhaile Contae Coleman, Texas. Bhí 4,709 ina gconaí i gColeman sa bhliain 2010.


Wellington, Texas.
Is é Wellington príomhbhaile Contae Collingsworth, Texas. Bhí 2,189 ina gconaí i Wellington sa bhliain 2010.


Columbus, Texas.
Is é Columbus príomhbhaile Contae Colorado, Texas. Bhí 3,655 ina gconaí i gColumbus sa bhliain 2010.


New Braunfels, Texas.
Is é New Braunfels príomhbhaile Contae Comal, Texas. Bhí 57,740 ina gconaí i New Braunfels sa bhliain 2010.


Comanche, Texas.
Is é Comanche príomhbhaile Contae Comanache, Texas. Bhí 4,335 ina gconaí i gComanche sa bhliain 2010.


Paint Rock, Texas.
Is é Paint Rock príomhbhaile Contae Concho, Texas. Bhí 273 ina gconaí i bPaint Rock sa bhliain 2010.


Gainesville, Texas.
Is é Gainesville príomhbhaile Contae Cooke, Texas. Bhí 16,002 ina gconaí i nGainesville sa bhliain 2010.


Gatesville, Texas.
Is é Gatesville príomhbhaile Contae Coryll, Texas. Bhí 15,751 ina gconaí i nGatesville sa bhliain 2010.


Paducah, Texas.
Is é Paducah príomhbhaile Contae Cottle, Texas. Bhí 1,186 ina gconaí i bPaducah sa bhliain 2010.


Crane, Texas.
Is é Crane príomhbhaile Contae Crane, Texas. Bhí 3,353 ina gconaí i gCrane sa bhliain 2010.


Ozona, Texas.
Is é Ozona príomhbhaile Contae Crockett, Texas. Bhí 3,225 ina gconaí in Ozona sa bhliain 2010.


Crosbyton, Texas.
Is é Crosbyton príomhbhaile Contae Crosby, Texas. Bhí 1,741 ina gconaí i gCrosbyton sa bhliain 2010.


Van Horn, Texas.
Is é Van Horn príomhbhaile Contae Culberson, Texas. Bhí 2,063 ina gconaí i Van Horn sa bhliain 2010.


Yanbu.
Cathair atá suite in oirthear na hAraibe Shádaí is ea Yanbu' al Bahr nó Yanbu. Tá sé suite ar chósta na Mara Rua. Tá calafort tábhachtach ann. "Tobar cois farraige" an chiall le ainm na cathrach in Araibis. Sa bhliain 2004, bhí 188,430 duine ina gcónaí in Yanbu.
Tá daoine ina chónaí san áit leis na mílte bliain, go mór mhór de bharr an chuain mhóir nádúrtha atá ann. Tá sceireanna coiréalacha timpeall an chuain atá gan chorraí, sa chuid is mó, go dtí an lá atá inniu ann agus fágann sin gur áit bhreá thumadóireacht scúba atá ann. Mar sin féin, is cathair tionsclaíochta é Yanbu. Tá trí scaglann pheitriliam in Yanbu chomh maith le tionscal peitriceimiceach. Cónaíonn a lán oibrithe ó thíortha eile in Yanbu, as an Áise go príomha ach freisin as tíortha eile sa Mheán Oirthear, as an Eoraip, na Stáit Aontaithe agus Ceanada.


Elie Wiesel.
Elie Wiesel sa bhliain 2012
Scríbhneoir, ollamh, gníomhaí ar son cearta an duine, duine d'fhuíoll an Uileloscaidh, agus duaiseoir Nobel ab ea Eliezer "Elie" Wiesel KBE (30 Meán Fómhair 1928 – 2 Iúil 2016). Rugadh sa Rómáin é. Bhí saoránacht Mheiriceánach aige. Scríobh sé 57 leabhar i bhFraincis agus i mBéarla. Bronnadh Nobel na Síochána air sa bhliain 1986.


Eala bhalbh.
Is éan í an eala bhalbh Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lus eala.
Lus eala a thugtar ar chineál planda.


Dalhart, Texas.
Is é Dalhart príomhbhaile Contae Dallam, Texas. Bhí 7,930 ina gconaí i nDalhart sa bhliain 2010.


Lamesa, Texas.
Is é Lamesa príomhbhaile Contae Dawson, Texas. Bhí 9,422 ina gconaí i Lamesa sa bhliain 2010.


Hereford, Texas.
Is é Hereford príomhbhaile Contae Deaf Smith, Texas. Bhí 15,370 ina gconaí i Hereford sa bhliain 2010.


Cooper, Texas.
Is é Cooper príomhbhaile Contae Delta, Texas. Bhí 1,969 ina gconaí i gCooper sa bhliain 2010.


Denton, Texas.
Is é Denton príomhbhaile Contae Denton, Texas. Bhí 113,383 ina gconaí i nDenton sa bhliain 2010.


Cuero, Texas.
Is é Cuero príomhbhaile Contae DeWitt, Texas. Bhí 6,841 ina gconaí i gCuero sa bhliain 2010.


Dickens, Texas.
Is é Dickens príomhbhaile Contae Dickens, Texas. Bhí 286 ina gconaí i nDickens sa bhliain 2010.


Carrizo Springs, Texas.
Is é Carrizo Springs príomhbhaile Contae Dimmit, Texas. Bhí 5,368 ina gconaí i gCarrizo Springs sa bhliain 2010.


Clarendon, Texas.
Is é Clarendon príomhbhaile Contae Donley, Texas. Bhí 2,026 ina gconaí i gClarendon sa bhliain 2010.


San Diego, Texas.
Is é San Diego príomhbhaile Contae Duval, Texas. Bhí 4,488 ina gconaí i San Diego sa bhliain 2010.


Eastland, Texas.
Is é Eastland príomhbhaile Contae Eastland, Texas. Bhí 3,960 ina gconaí in Eastland sa bhliain 2010.


Odessa, Texas.
Is é Odessa príomhbhaile Contae Ector, Texas. Bhí 99,940 ina gconaí in Odessa sa bhliain 2010.


Rocksprings, Texas.
Is é Rocksprings príomhbhaile Contae Edwards, Texas. Bhí 1,182 ina gconaí i Rocksprings sa bhliain 2010.


Waxahachie, Texas.
Is é Waxahachie príomhbhaile Contae Ellis, Texas. Bhí 29,621 ina gconaí i Waxahachie sa bhliain 2010.


El Paso, Texas.
Is é El Paso príomhbhaile Contae El Paso, Texas. Bhí 649,133 ina gconaí in El Paso sa bhliain 2010.


Stephenville, Texas.
Is é Stephenville príomhbhaile Contae Erath, Texas. Bhí 17,123 ina gconaí i Stephenville sa bhliain 2010.


Contae Hale, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Hale. Is é Plainview príomhbhaile an chontae. Bhí 36,273 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 36,602 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 62.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 36.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hall, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Caldwell. Is é Memphis príomhbhaile an chontae. Bhí 3,353 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 3,782 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 76.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 22.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hamilton, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Hamilton. Is é Hamilton príomhbhaile an chontae. Bhí 8,517 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 8,229 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 92.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hansford, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Hansford. Is é Spearman príomhbhaile an chontae. Bhí 5,613 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 5,369 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 66.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 32.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hardeman, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Hardeman. Is é Quanah príomhbhaile an chontae. Bhí 4,139 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 4,724 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 88.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 10.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hardin, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Hardin. Is é Kountze príomhbhaile an chontae. Bhí 54,635 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 48,073 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 95.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Harris, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Harris. Is é Houston príomhbhaile an chontae. Is é contae Harris an contae leis an daonra is airde i dTexas agus is é an contae leis an tríú daonra is airde as S.A.M. ar fad. Bhí 4,092,459 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,400,578 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 58.3% de na daoine sa bhlian 2010,ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 33.7%, ba Vítneaimis an phríomhtheanga ag 1.9% agus ba Sínis an phríomhtheanga ag 1.1%. Ba í an Ghaoluinn an phríomhtheanga ag 89 duine sa chontae sa bhliain 2000.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Harrison, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Harrison. Is é Marshall príomhbhaile an chontae. Bhí 65,631 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 62,110 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Marlin, Texas.
Is é Marlin príomhbhaile Contae Falls, Texas. Bhí 5,967 ina gconaí i Marlin sa bhliain 2010.


Bonham, Texas.
Is é Bonham príomhbhaile Contae Fannin, Texas. Bhí 10,127 ina gconaí i mBonham sa bhliain 2010.


La Grange, Texas.
Is é La Grange príomhbhaile Contae Fayette, Texas. Bhí 4,923 ina gconaí i La Grange sa bhliain 2010.


Roby, Texas.
Is é Roby príomhbhaile Contae Fisher, Texas. Bhí 643 ina gconaí i Roby sa bhliain 2010.


Contae Hartley, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Caldwell. Is é Channing príomhbhaile an chontae. Bhí 6,062 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 5,537 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Floydada, Texas.
Is é Floydada príomhbhaile Contae Floyd, Texas. Bhí 3,676 ina gconaí i Floydada sa bhliain 2010.


Crowell, Texas.
Is é Crowell príomhbhaile Contae Foard, Texas. Bhí 1,141 ina gconaí i gCrowell sa bhliain 2010.


Richmond, Texas.
Is é Richmond príomhbhaile Contae Fort Bend, Texas. Bhí 11,679 ina gconaí i Richmond sa bhliain 2010.


Mount Vernon, Texas.
Is é Mount Vernon príomhbhaile Contae Franklin, Texas. Bhí 2,662 ina gconaí i Mount Vernon sa bhliain 2010.


Fairfield, Texas.
Is é Fairfield príomhbhaile Contae Freestone, Texas. Bhí 2,951 ina gconaí i bhFairfield sa bhliain 2010.


Pearsall, Texas.
Is é Pearsall príomhbhaile Contae Frio, Texas. Bhí 9,146 ina gconaí i bPearsall sa bhliain 2010.


Bangui.
Is é Bangui príomhchathair agus an cathair is mó i bPoblacht na hAfraice Láir. Is é Bangi ainm na cathrach i Sango, teanga oifigiúil na tíre in éineacht leis an Fhraincis. Tá Bangui suite in iardheisceart na tíre, ar bhruach na hAbhann Oubangui ar an teorainn le Poblacht Dhaonlathach an Chongó. Tá an chathair Congólach Zongo trasna na habhann uaidh.
D'fhás Bangui as lonnaíocht a chuir na Francaigh ar bun ar 26 Meitheamh 1889. Bhí sé ina phríomhbhaile riarachán ó shin. Tá ardeaglais ardheoise Phoblacht na hAfraice Láir suite in Bangui, chomh maith le hOllscoil Phoblacht na hAfraice Láir. D'fhulaing an chathair foréigean ag amanna éagsúla, go mór mhór faoin deachtóir Bokassa in aimsir "na himpireachta".
Bhí cónaí ar 622,771 duine in Bangui sa bhliain 2003, agus measadh 734,350 duine a bheith ann sa bhliain 2012. Tá an chuid is mó de dhaonra na tíre in iarthar na tíre, in Bangui nó sna cúigí máguaird.
Ardeaglais Notre-Dame in Bangui ar stampa na tíre


41 (uimhir).
Is é 41 an uimhir nadúrtha tar éis 40 agus roimh 42.


Antoine Griezmann.
Imreoir sacair is ea Antoine Griezmann (rugadh é i Mâcon, An Fhrainc ar an 21 Márta, 1991). Tá sé ag imirt faoi láthair le Atlético Madrid i bPríomhroinn na Spáinne agus le foireann náisiúnta na Fraince mar tosaí.
Thosaigh sé ag imirt le Real Sociedad, sa bhliain 2009 agus bhuaigh siad an Dara Roinn ina chead sraith. Sna cúig sraith fuair sé 52 cúil in 201 cliuichí oifigiúla. Sa bhliain 2014, d'imigh sé go Atlético Madrid i gcomhair €30 million. Tá 75 cúil sa Phríomhroinn faighte aige.
D'imir sé le haghaidh Foireann Náisiúnta na Fraince ina óige, agus bhuaigh siad Corn Eorpach Faoi 19 sa bhliain 2010. Sa bhliain 2014 d'imir sé a chéad cliuiche don Foireann Sinsear agus d'imir sé i gCorn an Domhain na bliana sin. D'imir sé i gCraobhchomórtas UEFA na hEorpa sa bhliain 2016.
Griezmann, Antoine
Griezmann, Antoine


Músaem Daonchultúir agus Iompair Uladh.
Seanmhuileann uisce ag an Músaem Daonchultúir
Iarsmalann i gCúl Trá, Contae an Dúin, atá in Músaem Daonchultúir agus Iompair Uladh (Béarla: "Ulster Folk and Transport Museum"). Tá an músaem suite 11 míle (6.8 km) soir ó Bhéal Feirste. Cuimsíonn sé dhá mhúsaem, mar atá an Músaem Daonchultúir agus an Músaem Iompair. Is é cuspóir an Músaem Daonchultúir saol agus traidisiúin mhuintir Thuaisceart na hÉireann a léiriú. Cuireann an Músaem Iompair fócas ar mhodhanna iompair talaimh, mara agus aeir. Tá sé ar na ceithre mhúsaem de chuid Músaeim Náisiúnta, Tuaisceart Éireann (National Museums Northern Ireland).
W. and G. Baird, teach clódóirí agus díoltóirí páipéireachais, a bhíodh ina sheasamh in New Row, Co. Doire, sular aistrigh go dtí an daonpháirc é
Is ag an Músaem Daonchultúir atá na príomhchartlannaí de scannáin, grianghraif, míreanna teilifíse agus fuaimthaifeadáin i dTuaisceart na hÉireann. Coimeádann an músaem cartlann na gclár raidió agus teilifíse de chuid BBC Thuaisceart Éireann. Tiocfar ag an músaem fosta ar bhreis is 2,000 uaire de chraolacháin Ghaeilge a rinne Raidió na Gaeltachta idir na blianta 1972 agus 2002 óna stiúideonna sna Doirí Beaga, Contae Dhún na nGall. Tá cartlann ann comh maith le hábhar a bhaineann le canúintí Uladh agus leabharlann le 15,000 leabhar agus tréimhseachán. Bíonn an chartlann agus an leabharlann ar oscailt don phobal le linn gnáthuaireanta oifige.
Samhail cré ag an Músaem Iompair den DMC-12 Coupe arna dhéanamh ag Italdesign Moncalieri, Turin, do De Lorean Motor Co., sa bhliain 1975


Seminole, Texas.
Is é Seminole príomhbhaile Contae Gaines, Texas. Bhí 6,430 ina gconaí i Seminole sa bhliain 2010.


Galveston, Texas.
Is é Galveston príomhbhaile Contae Galveston, Texas. Bhí 47,743 ina gconaí i nGalveston sa bhliain 2010.


Post, Texas.
Is é Post príomhbhaile Contae Garza, Texas. Bhí 5,376 ina gconaí i bPost sa bhliain 2010.


Fredericksburg, Texas.
Is é Fredericksburg príomhbhaile Contae Gillespie, Texas. Bhí 10,530 ina gconaí i Fredericksburg sa bhliain 2010.


Garden City, Texas.
Is é Garden City príomhbhaile Contae Glasscock, Texas. Bhí 334 ina gconaí i nGarden City sa bhliain 2010.


Goliad, Texas.
Is é Goliad príomhbhaile Contae Goliad, Texas. Bhí 1,975 ina gcónaí i nGoliad sa bhliain 2000. Tá Goliad suite i lár an chontae, in oirdheisceart Texas. Baile beag stairiúil atá ann.
Stair.
Sa bhliain 1747, chuir rialtas na Spáinne José de Escandón chun a dteorainn thuaidh a thaiscéalú. Mhol Escandón Presidio la Bahía, dúnfort na Spáinneach sna bólaí sin, a aistriú on Abhainn Guadalupe go suíomh nua ar Abhainn San Antonio chun freastail níb'fhearr ar na lonnaíochtaí i gleann an Rio Grande a dhéanamh. Cuireadh an "presidio" agus misean Caitliceach, Misión Nuestra Señora del Espíritu Santo de Zúñiga, ar bun san áit nua timpeall mí Dheireadh Fómhair na bliana 1749.
I ndiaidh Cogadh na Seacht mBliana sa bhliain 1763, thug an Fhrainc Louisiana don Spáinn agus ní raibh an oiread sin gá a thuilleadh le daingnithe míleata. Moladh gan aon daingin a choimeád i gcóngar don chósta seachas La Bahía ach é seo a atógadh le cloch. Lena suíomh straitéiseach ar chrosbhóthair oirthear Texas bhí sé ar na trí háit Spáinneacha ba thábhachtaí in Texas, in éineacht le Béxar agus Nacogdoches. D'fhás baile beag timpeall an dúnfoirt agus an mhisin. Faoi 1804, bhí ceann den dá scoil in Texas ar siúl in La Bahía.
Le linn Chogadh Neamhspleáchas Mheicsiceo, bhí na reibiliúnaigh Mheicsiceacha ábalta seilbh a ghlacadh ar an daingean in La Bahía ar feadh tamaill ag tosnú sa bhliain 1812.
An séipéal in Presidio La Bahía in Goliad
Sa bhliain 1829, athraíodh ainm an tstráidbhaile Mheicsiceach ó La Bahía go Goliad, anagram (a cheaptar) de "Hidalgo" (gan an "H" nár fuaimníodh in aon chor), in onóir an tsagairt Miguel Hidalgo, "athair" Chogadh Neamhspleáchas Mheicsiceo.
Ar 9 Deireadh Fómhair 1835, go luath i Réabhlóid Texas, d'ionsaigh grúpa d'fhir a bhí ag troid ar son neamhspleáchas Texas, an "presidio" in Cath Goliad. Ghéill an garastún Meicsiceach. Síníodh céad forógra neamhspleáchais Texas ar an 20 Nollaig 1835. D'fhan lucht Texas i seilbh an daingean agus an baile gur bhriseadh orthu i gCath Coleto, a fearadh sa chomharsanacht. D'ordaigh Uachtarán Mheicsiceo, Antonio Lopez de Santa Anna, go gcuirfí gach duine de na cosantóirí chun báis. Ar 27 Márta 1836 tugadh amach 303 fear amach as an dúnfort agus maraíodh gach duine díobh nár éirigh leis éalú. Cuireadh 39 fear chun bás sa dúnfort féin. Ligeadh le 20 príosúnach a raibh oiliúint leighis acu agus d'éalaigh 28 fear eile. 342 duine a fuair bás i Sléacht Goliad san iomlán.
Rugadh ginearál cáiliúil Mheicsiceach in Goliad sa bhliain 1829, mar atá an Ginearál Ignacio Zaragoza. Eisean a bhí i gceannas ar na Meicsiceánaigh roimh ionsaí Arm na Fraince i gCath Puebla ar 5 Bealtaine 1862. Ceiliúrtar an cath sin go dtí an lá inniu mar "Cinco de Mayo".
Fuair 114 duine bás sa bhliain 1904 nuair a bhuail tornádó an baile.
Deimeagrafaic.
De réir Daonáireamh na bliana 2000, bhí cónaí ar 1,975 duine i nGoliad, 518 teaghlach ar fad. Bhí 1,294.3 duine sa mhíle chearnach (498.4/km²). Den chine geal iad 75.44% den daonra, Afrai-Mheirceacánaigh 6.08%, Bundúchasaigh Mheiriceánacha 0.35%, Áisigh 0.61%, ciní "eile" 14.99%, agus ba de dhá chine nó níos mó 2.53%. De chúlra Spáinnise iad 49.72% den daonra.
Cultúr.
De chois shuíomhanna na n-eachtraí stairiúla a thit amach i nGoliad, tá Schroeder Hall ar an mbaile. Téann lucht ceol tíre ar an stáitse ann go rialta le blianta anuas.


Gonzales, Texas.
Is é Gonzales príomhbhaile Contae Goliad, Texas. Bhí 7,237 ina gconaí i nGonzales sa bhliain 2010.


Pampa, Texas.
Is é Pampa príomhbhaile Contae Gray, Texas. Bhí 17,994 ina gconaí i bPampa sa bhliain 2010.


Stratford, Texas.
Is é Stratford príomhbhaile Contae Sherman, Texas. Bhí 2,017 ina gconaí i Stratford sa bhliain 2010.


Sherman, Texas.
Is é Shermon príomhbhaile Contae Grayson, Texas. Bhí 38,521 ina gconaí i Shermon sa bhliain 2010.


Longview, Texas.
Is é Longview príomhbhaile Contae Gregg, Texas. Bhí 80,455 ina gconaí i Longview sa bhliain 2010.


Anderson, Texas.
Is é Anderson príomhbhaile Contae Grimes, Texas. Bhí 280 ina gconaí in Anderson sa bhliain 2009.


Seguin, Texas.
Is é Seguin príomhbhaile Contae Guadalupe, Texas. Bhí 25,175 ina gconaí i Seguin sa bhliain 2010.


42 (uimhir).
Is é 42 an uimhir nadúrtha tar éis 41 agus roimh 43.


Músaeim Náisiúnta, Tuaisceart Éireann.
Fir ag iompar feacanna, réidh chun oibre. Péintéireacht i mbailiúcháin MNTE
Tá Músaeim Náisiúnta, Tuaisceart Éireann (Béarla: "National Museums Northern Ireland", roimhe seo "National Museums and Galleries of Northern Ireland") freagrach as ceithre mhúsaem i dTuaisceart na hÉireann. Tá na hoifigí lonnaithe i gCúl Trá, in aice le Béal Feirste. Is iad na ceithre mhúsaem faoina chúram ná Músaem Daonchultúir agus Iompair Uladh, Músaem Chontae Ard Mhacha, an Daonpháirc Ultach-Mheiriceánach, agus Músaem Uladh. Tá MNTE (NNNI) freagrach fosta as W5 ag an lárionad Odyssey i mBéal Feirste.
Déanann an Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta urraíocht ar MNTE chun dul chun cinn a spreagadh i measc mhuintir Thuaisceart na hÉireann i stair, ealaín, eolaíocht agus cultúr.


Iarsmalann Uladh.
Tá "Iarsmalann Uladh" suite ar thailte na Luibhghairdíní i mBéal Feirste. Tá timpeall is 8,000 méadar cearnacha de spás ann do bhailiúcháin an mhúsaeim. Ar an ábhar a thaispeántar ann tá míreanna mínealaíon, ealaíon fheidhmeach, seandálaíochta, eitneagrafaíochta, seoda ó Armáid na Spáinne, staire áitiúla, monaíochta, luibheolaíochta, míoleolaíochta agus geolaíochta. Is é an músaem is mó i dTuaisceart Éireann. Cuid de Músaeim Náisiúnta, Tuaisceart Éireann atá ann.
Bhí Iarsmalann Uladh druidte ar feadh beagnach trí bliana ag toiseacht sa bhliain 2006 agus athdheisiú á dhéanamh air. Fosclaíodh arís don phobal í ar 22 Deireadh Fómhair 2009, cothrom 80 bliain a bhunaidh. Chuidigh an Crannchur Náisiúnta agus an Roinn Cultúir, Ealaíon agus Fóillíochta lena maoiniú.
Cnámharlach tricearatops ag Iarsmalann Uladh
Stair.
Bunaíodh Iarsmalann Uladh faoi ainm Belfast Natural History Society sa bhliain 1821 agus thoisigh an cumann a thaispeánadh a chuid bhailiúchán sa bhliain 1833. Tá gaillearaí ealaíona ann ón bhliain 1890 i leith. Ar dtúis, Belfast Municipal Museum and Art Gallery a tugadh air. Sa bhliain 1929, aistríodh an iarsmalann go dtí an suíomh ina bhfuil sí inniu, insan Sruthán Milis. James Cumming Wynne a dhear an foirgneamh sin.


Contae Haskell, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Haskell. Is é Haskell príomhbhaile an chontae. Bhí 5,899 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 6,093 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hays, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Hays. Is é San Marcos príomhbhaile an chontae. Bhí 157,107 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 97,589 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 21%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Hemphill, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Hemphill. Is é Canadian príomhbhaile an chontae. Bhí 3,807 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,351 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 83.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Contae Henderson, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Henderson. Is é Athens príomhbhaile an chontae. Bhí 78,532 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 73,277 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results
H


Plainview, Texas.
Is é Plainview príomhbhaile Contae Hale, Texas. Bhí 22,194 ina gconaí i bPlainview sa bhliain 2010.


Memphis, Texas.
Is é Memphis príomhbhaile Contae Hall, Texas. Bhí 2,290 ina gconaí i Memphis sa bhliain 2010.


Hamilton, Texas.
Is é Hamilton príomhbhaile Chontae Hamilton, Texas. Bhí 3,095 ina gcónaí in Hamilton sa bhliain 2010.


Spearman, Texas.
Is é Spearman príomhbhaile Contae Hansford, Texas. Bhí 3,368 ina gconaí i Spearman sa bhliain 2010.


Quanah, Texas.
Is é Quanah príomhbhaile Contae Hardeman, Texas. Bhí 3,022 ina gconaí i Quanah sa bhliain 2010.


Kountze, Texas.
Is é Kountze príomhbhaile Contae Hardin, Texas. Bhí 2,123 ina gconaí i Kountze sa bhliain 2010.


Channing, Texas.
Is é Channing príomhbhaile Contae Hartley, Texas. Bhí 363 ina gconaí i gChanning sa bhliain 2010.


Haskell, Texas.
Is é Haskell príomhbhaile Contae Haskell, Texas. Bhí 3,322 ina gconaí i Haskell sa bhliain 2010.


San Marcos, Texas.
Is é San Marcos príomhbhaile Contae Hays, Texas. Bhí 44,894 ina gconaí i San Marcos sa bhliain 2010.


Canadian, Texas.
Is é Canadian príomhbhaile Contae Hays, Texas. Bhí 2,649 ina gconaí i gCanadian sa bhliain 2010.


Athens, Texas.
Is é Athens príomhbhaile Contae Henderson, Texas. Bhí 12,710 ina gconaí in Athens sa bhliain 2010.


Girls und Panzer.
Is beochan seápánach agus manga é "GIRLS und PANZER" (Seapáinis: "Gāruzu ando Pantsā", nó "Cailíní ⁊ Tanc", giorrúchán: "Garupan"). Ba Tsutomu Mizushima () é an stiúrthóir. Is scéal é faoi daltaí a fhoghlaimíonn Senshadō () agus ealaín troda i scoil do chailíní "Ōarai Mhaorachta" (Seapáinis:) ar iompróir aerárthach.
Bhí an beochan "Girls und Panzer" craolta don chéad uair ó Dheireadh Fómhair 2012 go dtí Márta 2013.


Dubhairt sé Dábhairt sé.
Is aistriúchán Gaeilge é Dubhairt sé dábhairt sé ar an dráma Béarla "Spreading the News" leis an mBantiarna Gregory. Pádraig Ó SIOCHFHRADHA (1883–1964) an Seabhac a d'aistrigh. Ba é Muiris Ó Catháin (c.1890–1960) a bhí i gceannas na buíne a léirigh an dráma, an chéad dráma Gaeilge dár craoladh riamh ar Radio Éireann, timpeall ar an mbliain 1933. Bhí ról ag Mairéad Ó hOISÍN (1892–1978). Foilsíodh é ar dtús ar an An Claidheamh Soluis ar an 29 Iúil, 1911 agus foilsíodh an bunleagan Béarla sa bhliain 1904.


43 (uimhir).
Is é 43 an uimhir nadúrtha tar éis 42 agus roimh 44.


N'Djamena.
An Mosc Mór in N'Djamena
Is é N'Djamena príomhchathair Shead, i lár na hAfraice, agus is é an chathair is mó sa tír. Fort Lamy ainm na cathrach ón mbliain 1900 go dtí 1973. Tá N'Djamena suite in iarthar Shead ar bhruach an abhann Chari, trasna na habhann ó Kousséri i gCamarún. Nascann droichead an dá chathair. Sa bhliain 2012 bhí 1,092,066 duine ina gcónaí in N'Djamena, 1,605,696 i réigiún N'Djamena.
Stair.
Bhunaigh na Francaigh dúnfort san áit ina bhfuil N'Djamena inniu ar 29 Bealtaine agus d'ainmnigh siad é Fort Lamy i ndiaidh oifigeach airm Francach a cailleadh i gcath i lár na hAfraice go gairid roimhe sin. Bhí Fort Lamy ina phríomhbhaile riaracháin ag na Francaigh agus lean sé ina phríomhchathair i ndiaidh neamspleáchas Shead sa bhliain 1960. Athraíodh ainm na cathrach go N'Djamena sa bhliain 1973.
Sa bhliain 1960, bhí isteach is amach le 60,000 duine ina gcónaí sa chathair, fás 226.5% an méid sin ar an daonra sna 1940idí déanacha.
An Banc Lárnach in N'Djamena


Kousséri.
Cathair i dtuaisceart Chamarún is ea Kousséri. Tá sé suite ar bhruach na habhann Chari. Tá N'Djamena, príomhchathair Shead, trasna na habhann ó Kousséri agus tá droichead mar nasc eatarthu. Is é Kousséri príomhchathair an roinn (nó "département") Logone-et-Chari sa chúige Extrême Nord. Baile margaidh atá ann. Bhí 89,123 duine ina gcónaí in Kousséri sa bhliain 2005. Is féidir go bhfuil i bhfad níos mó ná sin ann mar a tharla roimhe seo agus teifigh ó Shead ag plódú isteach ann.


Géilleadh Bhreda.
"La rendición de Breda"&#x3A;(Gaeilge: "An tabhairt suas de Breda", ar a dtugtar freisin mar "El cuadro de las lanzas" nó "Las lanzas") péintéireacht de na spáinne ré Órga péintéir Diego Velázquez. Bhí sé i gcrích i rith na bliana 1634-35, spreagtha ag Velázquez ar cuairt go dtí an Iodáil le Ambrogio Spinola, an Genoese ginearálta a conquered Breda ar meitheamh 5, 1625. Tá sé a mheas ar cheann de Velázquez is fearr a oibríonn. Jan Morris tá sé ar a dtugtar "ar cheann de na an chuid is mó na spáinne go léir pictiúir".
Stair.
The capture of Breda in 1625 was one of the few major successes of Spanish arms in the latter stages of the Eighty Years' War. The Spanish general, Genoese aristocrat Ambrogio Spinola, conquered Breda against the instructions of his superiors. Before its capture, the Spanish government had decided that siege warfare against heavily defended towns of the Low Countries was too wasteful and that they would concentrate instead on an economic blockade of the Dutch republic. The bulk of Spanish forces were diverted to the unfolding Thirty Years War.
Breda, a city near the frontier of Holland proper had been occupied in 1567 by the Duke of Alba, ten years afterwards recovered by Holach, and again seized by Haultepenne. The town was the seat of the Orange family, who had a castle there.
I 1624, a chur ar fionraí na cogaíochta sa Ghearmáin ar chumas na spáinne chun díriú a gcuid fórsaí i dtreo Breda. Cé go bhfuil ionsaí den sórt sin a formidable fortress a bhí mheastar go forleathan a bheith unwise, Ambrogio Spinola rinne an bewildering feidhmiúcháin cinneadh a máirseáil ar Breda, ag gabháil leis an Marquis de Leganés agus Carlos Coloma. Spinola a bhí déanta a míleata cáil dó féin i 1604 agus bhí bronntar leis an Golden Lomra le haghaidh conquering Ostend i Bhflóndras. Dá bhrí sin, an léigear Breda ní amháin go raibh clash idir an Ísiltír agus an Spáinn, ach "cinntitheach comórtas idir dhá ard cáiliúil, [Spinola agus ollainnis ginearálta Nassau], ta an dá go maith versed sna healaíona na foirtiliú, a raibh a n-cáil i gceist".
A chosaint ar an ollainnis, Maurice, Nassau faoi stiúir cogaíochta i gcoinne Spinola ach fuair bás roimh dheireadh an léigear. A chomharba, Frederick Henry, iarracht nár éirigh leis a athbheochan ollainnis móiminteam, ach ar deireadh thabhairt suas i mí na Bealtaine. Téarmaí defeat ag Breda bhí roinnt de na an chuid is mó onórach agus boige de an t-am. Spinola a fuair bás i bhfómhar na 1630, ach bliain tar éis Velázquez a bhí sheol leis ar an turas go dtí an Iodáil. I 1637 Breda bhí athghabhadh ag Frederick Henry tar éis ceithre mhí-léigear, agus i 1648 bhí sé ar deireadh ceded na hísiltíre Poblacht ag an Gconradh Westfalen.
Velázquez péinteáilte "ar An a thabhairt suas Breda" mar feathal spáinnis náisiúnachas agus mar ómós do Ambrogio Spinola. Diego Velázquez agus Ambrogio Spinola bhí thrown go dlúth le chéile "le Linn an turas ó Barcelona chun Genoa, i 1629... An t-ealaíontóir ní mór freisin bheith níos mó tionchar mór ná daoine eile ag an tragóideach mar thoradh ar an léigear de Casale, a tharla go luath tar éis an turas – conas Spinola a bhí náireach íobairt; agus conas, mortified ag an slur chaith ar a onóir míleata, sé go luath tar éis go tóin poill le smaointe gruama isteach an uaigh."
Velázquez bhraith discouraged tar éis Ambrogio Spinola bás agus iarracht a dhlisteanú Spinola, a bhfuil a rath agus bravery i cath spreag Velázquez a phéinteáil ar "An tabhairt suas de Breda".
Cur síos.
"A thabhairt suas Breda" bhí ar cheann de dhá cheann déag an saol-mhéid cath radhairc atá ceaptha a bhuanú victories bheidh ag Philip IV arm gur crochadh sa Salón de Reinos i Buen Retiro. Léiríonn sé an malartú eochracha a tharla trí lá tar éis an capitulation idir an Spáinn agus an Ísiltír síníodh ar an 5 meitheamh, 1625. Dá bhrí sin, tá an fócas ar an phéintéireacht ar an cath féin, ach ina áit sin ar an athmhuintearas. Ag an lár an péinteáil, literally agus figuratively, tá an eochair a thugtar Spinola ag Justin of Nassau. Is í an eochair "an beacht ar ionad a dearadh, [timpeall] sé i emphatic comhthreomharán ionas go mbeidh sé an fócas ar an ar fad chanbhás mór—literally ar an eochair chun an comhdhéanamh, glasáil gach comhpháirteanna eile i bhfeidhm." Seo cath phéintéireacht suntasach le haghaidh a statach agus sentimental cáilíochtaí. Dar leis an ráiteas a rinne finnéithe súl an dá [Spinola agus Nassau] a bhí dismounted agus Spinola ag fanacht ar theacht de Justin timpeallaithe ag "choróin" prionsaí agus oifigigh na breithe ard. An gobharnóir i láthair ansin é féin lena teaghlaigh, a kinsfolk agus idirdhealú a dhéanamh idir mic léinn ar an acadamh míleata, a bhí stoptar suas i an áit le linn an léigear. Spinola greeted agus glactha a vanquished chéile comhraic le cineálta a léiriú agus fós níos cineálta focail, i a mhol an misneach agus endurance de fadálach cosanta.An urghnách a meas agus dínit Spinola léirigh i dtreo an ollainnis arm agus mhol sé tríd "An tabhairt suas de Breda." Spinola "a bhí cosc iomlán a trúpaí a jeer ag a bhfuil, nó ar shlí eile mí-úsáid, an vanquished ollainnis, agus, de réir comhaimseartha tuarascáil, sé é féin saluted Justin." Léiríonn an phéintéireacht an glimpses de na daonnachta nach féidir a bheith faoi lé mar thoradh ar cogadh, agus molann Spinola breithniú do Nassau agus an ollainnis arm.
Velázquez caidreamh le Spinola a dhéanann "An Géilleadh Breda" go háirithe go stairiúil cruinn. An léiriú Spinola gan amhras cruinn, agus Spinola chuimhne ar an cath a chuidigh leis an dearcadh a Velázquez a chum an phéintéireacht. Velázquez ar eolas pearsanta stair de na léigear Breda dhéanann "An Géilleadh Breda" go háirithe tábhachtach stairiúil tráchtaireacht. Velázquez "atá ag teastáil i a mbealach measartha a ardú séadchomhartha ar cheann de na cinn is dhaonnachtúil captaein an lá, a thabhairt ar a mbuaine ar a chuid fíor an figiúr i modh ar a bhfuil sé ina n-aonar go raibh an rún." "A thabhairt suas Breda" salutes nóiméad de chóineasú idir an spáinnis chumhacht, srian, agus cineáltas i an cath.


19 (albam Adele).
Is é "19" an chéad albam ó Adele. Scaoileadh é ar an 28 Eanáir 2008.


21 (albam Adele).
Is é "21" an dara albam ó Adele. Scaoileadh é ar an 24 Eanáir 2011.


25 (albam Adele).
Is é "25" an tríú albam ó Adele. Scaoileadh é ar an 20 Samhain 2015.


Lacha chosrua.
Is éan í an lacha chosrua Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Feadlacha tharrdhubh.
Is éan í an feadlacha tharrdhubh Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Bumaló.
Iasc caolcholainne le gialla móra agus fiacla cosúil le sprochaillí. An-choiteann san Aigéan Indiach trópaiceach, i mBá Bheangáil go príomha, an bumaló. Suas le 40 cm ar fhad. An fheoil bog tréshoilseach. Iasc suntasach bia, a ghabhtar in eangacha in uiscí goirt agus a thriomaítear faoin nGrian.


Lacha choille.
Is éan í an lacha choille Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha chuircíneach.
Is éan í an lacha chuircíneach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Diúilicín lachan.
Is moileasc é diúilicín lachan. Ball d'ord na Unionoida atá ann.


Lacha mheirgeach.
Is éan í an lacha mheirgeach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha Hartlaub.
Is éan í an lacha Hartlaub Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Contae Hidalgo, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas ar an teorainn le Meicseacó é Hidalgo. Is é Edinburg príomhbhaile an chontae agus is é McAllen an cathair is mó sa chontae. Is é contae Hidalgo an chontae leis an ochtú daonra is airde i dTexas. Bhí 774,769 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 569,463 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 83.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 15.2%. Is é contae Hidalgo ceann dos na contae ba bhoichte i S.A.M..
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Hill, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Hill. Is é Hillsboro príomhbhaile an chontae. Bhí 35,089 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 32,321 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Hockley, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Hockley. Is é Levelland príomhbhaile an chontae. Bhí 22,935 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 22,716 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 70% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 29.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Edinburg, Texas.
Is é Edinburg príomhbhaile Contae Hidalgo. Bhí 81,029 ina gconaí in Edinburg sa bhliain 2010.


Hillsboro, Texas.
Is é Hillsboro príomhbhaile Contae Hill, Texas. Bhí 8,456 ina gconaí i Hillsboro sa bhliain 2010.


Levelland, Texas.
Is é Levelland príomhbhaile Contae Hockley, Texas. Bhí 13,542 ina gconaí i Levelland sa bhliain 2010.


Praia (Rinn Verde).
Radharc ón aer ar Praia
Príomhchathair Rinn Verde, tír oileánda san Aigéan Atlantach amach ó chósta na hAfraice thiar, is ea Praia (an focal i bPortaingéilis ar "trá"). Tá Praia 653km siar ó Dhacár, sa tSeineagáil. Sa bhliain 2010, bhí 130,271 duine ina gcónaí ann.
Radharc ar an gceantar Gamboa ón ardchlár in Praia, Rinn Verde


Contae Hood, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Hood. Is é Granbury príomhbhaile an chontae. Bhí 51,182 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 41,100 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 91.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 7.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Hopkins, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Hopkins. Is é Sulphur Springs príomhbhaile an chontae. Bhí 35,161 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 31,960 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 86.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Houston, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Houston. Is é Crockett príomhbhaile an chontae. Bhí 23,732 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 23,185 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 90.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.8%. Níl aon baint ag Contae Houston le cathair Houston.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Howard, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Howard. Is é Big Spring príomhbhaile an chontae. Bhí 35,012 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 33,627 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 69.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 27.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Hudspeth, Texas.
Is contae in iarthar Texas ar an teorainn le Meicsiceo é Hudspeth. Is é Sierra Blanca príomhbhaile an chontae. Bhí 3,476 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,344 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 76.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 22.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Hunt, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Hunt. Is é Greenville príomhbhaile an chontae. Bhí 86,129 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 76,596 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 88.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 10%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Hutchinson, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Hutchinson. Is é Stinnett príomhbhaile an chontae. Bhí 22,150 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 23,857 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 14.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Irion, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Irion. Is é Mertzon príomhbhaile an chontae. Bhí 1,599 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 1,771 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 21.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


44 (uimhir).
Is é 44 an uimhir nadúrtha tar éis 43 agus roimh 45.


Rijeka.
Is í Rijeka (Iodáilis: Fiume) an pórt is mó sa Chróit, an tríú chathair is mó agus lárionad riarachán Chontae Primorje-Gorski Kotar ("Primorsko-goranska županija"). Tá 191,641 daoine ina chónaí sa chathair (iar-chontaetha Rijeka – Kastav, Viškovo, Grobnik, Kostrena, Bakar, Kraljevica, Klana ina measc). D'fhorbair rialtas na hUngáire é i gCuan Kvarner sa 19ú haois mar gheall ar an suíomh foirfe agus an uisce domhain agus é mar cheann de na poirt is mó san Eoraip agus lárionad tionscalaíoch chumhachtach. Bhí cáill ag Rijeka chomh maith mar lárionad tábhachtach airgeadais san Iúgslaiv. Sa lá atá inniu ann tá meath tagtha ar tábhacht tionscadail na cathrach agus brabús an phoirt agus tá an cathair ag díriú ar turasóireacht agus an teascóg seirbhís.
Tá banna cheoil a thagann ó Rijeka dárbh ainm Belfast Foods a sheineann meascánn de amhráin Éireannach le ceol Chróitis.


Niamey.
Is é Niamey príomhchathair na Nígire in iarthar na Afraice, agus is é an chathair is mó sa tír. Lárionad riaracháin, cultúir agus eacnamaíoch na Nígire atá ann. Tá an chathair suite ar bhruacha abhann na Nígire in iardheisceart na tíre, i lár réigiúin ina shaothraítear milléad péarlach. Sa chathair féin táirgtear brící, earraí ceirmeachta, suimint, agus earraí fíodóireachta. Sa bhliain measadh timpeall is 1.5 milliún duine ina gcónaí in Niamey.
Is dócha go raibh lonnaíocht san áit ina bhfuil Niamey inniu sa 18ú haois. Thosaigh baile ag fás i ndiaidh do na Francaigh cur fúthu ann sna 1890idí. Rinne siad príomhbhaile a gcoilíneachta sa chuid sin den Afraic de sa bhliain 1926. Nuair a bhain an Nígir a neamhspleáchas amach sa bhliain 1960, bhí timpeall is 30,000 duine ina gcónaí in Niamey. Bhí 774,255 duine ann de réir meastacháin a rinneadh sa bhliain 2006, agus fás tapa faoin gcathair i gcónaí.


Bamako.
Is é Bamako príomhchathair Mhailí, in iarthar na hAfraice, agus an chathair is mó sa tír. Tá sé suite ar bhruacha abhann na Nígire. Bhí 1.8 milliún duine ina gcónaí in Bamako de réir thorthaí sealadacha an daonáirimh sa bhliain 2009.
Tá Bamako suite in iardheisceart Mhailí, cóngarach do na heasa a scarrann gleannta íochtair agus uachtair abhann na Nígire. Ciallaíonn "Bamako" 'riasc an chrogaill' sa Bhambairis.
Sa bhliain 2006, fógraíodh Bamako ar an gcathair is tapúla fáis san Afraic agus an 6ú cathair ar Domhan.


Granbury, Texas.
Is é Granbury príomhbhaile Contae Hood, Texas. Bhí 7,978 ina gconaí i nGranbury sa bhliain 2010.


Sulphur Springs, Texas.
Is é Sulphur Springs príomhbhaile Contae Hopkins, Texas. Bhí 15,449 ina gconaí i Sulphur Springs sa bhliain 2010.


Crockett, Texas.
Is é Crockett príomhbhaile Contae Houston, Texas. Bhí 6,950 ina gconaí i gCrockett sa bhliain 2010.


Big Spring, Texas.
Is é Big Spring príomhbhaile Contae Howard, Texas. Bhí 27,291 ina gconaí i mBig Spring sa bhliain 2010.


Sierra Blanca, Texas.
Is é Sierra Blanca príomhbhaile Contae Hudspeth, Texas. Bhí 553 ina gconaí i Sierra Blanca sa bhliain 2010.


Greenville, Texas.
Is é Greenville príomhbhaile Contae Hunt, Texas. Bhí 25,557 ina gconaí i nGreenville sa bhliain 2010.


Stinnett, Texas.
Is é Stinnett príomhbhaile Contae Hutchinson, Texas. Bhí 1,936 ina gconaí i Stinnett sa bhliain 2000.


Mertzon, Texas.
Is é Mertzon príomhbhaile Contae Irion, Texas. Bhí 781 ina gconaí i Mertzon sa bhliain 2000.


Strictly Come Dancing (sraith 14).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Thosaigh an ceathrú sraith déag ar an 3 Meán Fómhair 2016 agus críochnaigh sé ar an 18 Nollaig 2016.
Ba iad Len Goodman, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithimh don sraith seo. Bhí an tsraith seo sraith deireanach Len Goodman.


Bratach.
Is é is bratach ann ná íomhá dhéthoiseach a sheasann do dhuine nó do ghrúpa daoine agus a shainaithníonn é, í nó iad. Is gnách leithead éadaigh a bheith i gceist a chrochannn ar chuaille le téad. Is féidir freisin comharthaíocht a dhéanamh idir dhaoine trí mheán bratach. Brateolaíocht a thugtar ar staidéar na mbratach: bunaíonn roinnt teangacha a bhfocal ar an staidéar seo ar an focal Laidine "vexillum" (Spáinnis: "vexilología"; Béarla: "vexillology").


Dubrovnik.
Is cathair í Dubrovnik (laidin: Ragusium) i ndeisceart na Cróite, lárionad riaracháín Chontae Dubrovnik-Neretva ("Dubrovačko-neretvanska županija") agus í mar cheann de na suíomh is tábhachtach i leith tuarasóireacht staire sa tír. De réir daonáireamh 2011 tá daonra 42,615 ag an cathair.
Sa bhliain 1979 cuireadh an cathair ar liosta UNESCO mar láithreán oidhreachta.
Bhí rathúnas cathair Dubrovnik i gcónaí fite fuaite le tradáil na mara. Sna meánaoiseanna bhí cáil aige mar Phoblacht Dubrovnika agus é mar Chathairstáit in iomaíocht le Poblacht na Veinéise. Lena saibhreas agus taidhleoireacht bhí an cathair in ann forbairt den scóth a bhaint amach go háirithe i rith an 15ú agus an 16ú haois stoljeća. Bhí Dubrovnik mar ionaid forbartha teanga agus litríocht na Cróitise augs é mar bhaile go leoir filí, dramadóirí, ealaíontóirí, matamaiticeoirí, fisiceoirí agus daoine eile léinn nach iad.


Aerlíne.
Comhlacht a iompraíonn paisinéirí nó earraí san aer is ea aerlíne. Tá comhlachtaí ann a fhreastalaíonn ar a gcuid cliant le seirbhís rialta, agus cinn eile a réitíonn eitiltí "cairtfhostaithe" de réir riachtanaisí a gcliant.
Tá aerlínte ann a bhfuil scaireanna sa comhlacht i seilbh rialtais náisiúnta nó eile. Aerlínte faoi bhratach a thugtar orthu seo. Is minic a bhíonn monaplacht acu ar eitiltí taobh istigh de thír. Tá dhá líne den chineál seo sa tSeapáin: All Nippon Airways (ANA) agus Japan Airlines (JAL), ach is minice a bhíonn aon aerlíne náisiúnta amháin ag tír. Bíonn sé costasach a leithéid de chomhlacht a choimeád ag imeacht agus ar na tíortha a raibh fadhbanna eacnamaíocha lena haerlínte náisiúnta tá an Nigéir (Nigeria Airways), an Phoblacht Dhoiminiceach (Dominicana d'Aviació, ATA Dominicana), agus Peiriú (Aerolínies Peruanes agus AeroPerú), agus Veiniséala (Viasa agus Avensa). Níl aon ghá go mbeadh úinéireacht aerlíne go hiomlán ag rialtas. Uaireanta, fiontar measctha a bhíonn ann. I gcás Aerolínias Argentinas, mar shampla, níl ach 10% de na scaireanna ag an rialtas.
I roinnt tíortha ní raibh aerlíne náisiúnta ariamh ann, mar shampla sna Stáit Aontaithe. Ag tosú leis an dírialú sna 1980idí, go háirithe, bhí comórtas saor i measc na n-aerlínte seachas srianta ar ról comhlachtaí eachtracha.
Póstaer a chuir amach KLM sa bhliain 1918


45 (uimhir).
Is é 45 an uimhir nadúrtha tar éis 44 agus roimh 46.


Split.
Is í Split an chathair is mó sa Dalmáit, an dara cathair is mó sa Chróit agus de réir daonaireamh 2011 tá 178,192 ina chónaí ann. Tá sí mar an dara pórt is mó sa tír agus an tríú póirt is mó ar an Meánmhuir. Is í lárionad riaracháin Chontae Split-na Dalmáite ("Splitsko-dalmatinska županija"). Tá iar-pálás Dióicléitiánas suite i lár na Cathrach a tógadh sa 4ú aois (faoi chosaint ag UNESCO ón mbliain 1979). Tá ceanncheathrú Cabhlach na Cróite súite ar an taobh ó dheas den leithinis i bpórt Lora.
Ainm.
Creidtear go raibh an grúpa ársa Aspalathos/Spalatos (ón nGréigis) ina chónaí san áit a bhfuil mar lár na cathrach sa lá atá inniu ann. Tagann a hainm ón bhfocal gréigise, aspalathos (ασπάλαθος), don ngiolcach shléibhe a fhásann ansin go réidh.
Sna meánaoiseanna glaoann go leoir foinsí laidineach na cathrach Spalatum air, agus is é Spalato leagan Iodáilis. Split is ea an tainm Cróitis agus i rith an 19ú haois glaodh Spljet air de bhárr athrú go canúint éagsúil, ach athríodh ar ais é go ainm an lae inniu.
De réir Toma Arhiđakon áfach, tagann ainm na cathrach ón bhfocal laidinis i gcomhair Pálás Dhióicléitiánas (palatium = S-palatium).


São Tomé (Cathair).
Pálás an uachtaráin in São Tomé
Is é São Tomé príomhchathair São Tomé agus Príncipe, tír bheag oileánda amach ó chósta thiar láir na hAfraice. Is é São Tomé an baile is mó sa tír. Tá sé suite ar Bhá Ana Chavas, in oirthuaisceart oileán São Tomé, an t-oileán is mó sa tír. Tá calafort mór ann. Tá 56,000 duine ina gcónaí sa chathair.


Porto-Novo.
Príomhchathair Phoblacht Bheinin is ea Porto-Novo. Tá sé suite in oirdheisceart na tíre ar ghóilín de chuid Mhurascaill na Guine. 'Calafort nua' is brí le "porto novo" sa Phortaingéilis. Cé go bhfuil reachtas na tíre suite in Porto-Novo, is in Cotonou atá an chuid is mó d'oifigí rialtas náisiúnta Bheinin. Sa bhliain 2009, bhí cónaí ar 267,191 duine in Porto-Novo.
Tá formhór lucht na cathrach de na phobail Yoruba agus Gun. Go stairiúil is i gceantar Yoruba atá Porto-Novo suite, ach tháinig a lán Gun (nó Egun) isteach ó na ceantracha siadsan níos faide siar. Labhartar idir Yoruba agus Egun sa chathair.


46 (uimhir).
Is é 46 an uimhir nadúrtha tar éis 45 agus roimh 47.


Rovinj.
Is cathair í Rovinj (Iodáilis Rovigno) sa Chróit. Tá sí suite ar cósta iarthar na hIstria. Tá sí mar lárionad tábhachtach in Istria, in éineacht le Poreč, agus ar an Aidriadach. Go hoifigiúil is cathair dhá-theangach í le Iodáilis agus Cróitis á labhairt ag muintir na cathrach.


Les Triplettes de Belleville.
Scannán coiméadach beochana is ea "Les Triplettes de Belleville" (Gaeilge: "Trírín Belleville"). Comhléiriúchán Francach, Beilgeach, Ceanadach (Québec) a bhí ann. Eisíodh an scannán sa Ríocht Aontaithe faoin ainm "Belleville Rendez-vous". Syvain Chomet a scríobh agus a stiúir an scannán.
Is é bunús an scéal ná iarracht seanlánúin sa Fhrainc a gharmhac Champion a tharrtháil óna lagar spride, agus i ndiaidh don "mafia" Francach an t-ógánach a fhuadach agus é páirteach sa Tour de France agus é a thabhairt go Meiriceá leo, iarracht a mhaimeo, Madame Souza, chun é a scaoileadh uathusan. In Belleville, cathair Mheiriceánach ar mheascán í de Chathair Nua-Eabhrac, Montréal agus Cathair Québec, casann an trírín Belleville uirthi, triúr seanbhan a chasann amhráin ar an sean-nós "vaudeville" agus a chuidíonn léi teacht ar an ngarmhac agus lena tharrtháil. Tá ról ag Bruno, madra Madame Souza, tríd an scéal. Is i bhFraincis atá an chuid is mó den méid comhrá atá ann agus den amhránaíocht sa scannán, in éineacht le dreasa beaga Béarla agus Portaingéilise. Castar amhrán in Iodáilis ach gan mórán céille ann.


Matt K. Miller.
Is aisteoir agus fuirseoir Meiriceánach í Matthew Kermit "Matt" Miller, a rugadh sa bhliain 1960.


Theresa May.
Is í Theresa Mary May (née Brasier; rugadh 1 Deireadh Fómhair 1956) príomh-Aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Pháirtí Choimeádaigh.
May, Theresa


Monrovia.
Is é Monrovia príomhchathair na Libéire agus an chathair is mó sa tír. Tá sé suite ar Rinn Mesurado ar chósta Atlantach na hAfraice Thiar. De réir Daonáireamh na bliana 2008 bhí 1,010,970 duine ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Bhunaigh Monrovia faoi choimirce an Chumainn Mheiriceánaigh Choilínithe ar 7 Eanáir 1822. Chuir an cumann lonnaíocht ar bun ar an Oileán Bushrod in aice Rinn Mesurado. Thosaigh daoine a cur fúthu i ndáiríre ansin sa bhliain 1824. Idir 1822 agus neamhspleáchas na tíre sa bhliain 1847, tháinig breis is 15,000 duine gorm, saor nó saortha, ó na Stáit Aontaithe agus 3,198 duine saortha ó oileáin Mhuir Chairib go Monrovia. Ainmníodh Monrovia i ndiaidh James Monroe, 5ú huachtarán na Stát Aontaithe, a thug tacaíocht thábhachtach don chumann.
Paráid i Monrovia, am éigin san 19ú céad
D'ionsaigh fomhuireán Gearmánach Monrovia sa bhliain 1918 agus chuir sé an t-aon long ag cabhlach na Libéire go poll an bhá. Scaoil sé mórtair freisin ag iarraidh stáisiúin raidió agus teileagrafaíochta a scriosadh. Tháinig long Briotanach a chuir ruaig ar na Gearmánaigh.
D'fhulaing an chathair go géar le linn na cogaidh chathartha sa Libéir (1989–1997 agus 1999–2003). Fuair timpeall is 1,000 sibhialtach bás le linn Léigear Monrovia sa bhliain 2003.


47 (uimhir).
Is é 47 an uimhir nadúrtha tar éis 46 agus roimh 48.


Ellen Johnson Sirleaf.
Polaiteoir agus eacnamaí Libéarach is ea Ellen Johnson Sirleaf, a rugadh i Monrovia ar 29 Deireadh Fómhair 1938. Is í an 24ú huachtarán ar an tír. Ceapadh í ina haire airgeadais faoin uachtarán William Tolbert sa bhliain 1979 ach bhí uirthi imeacht ón tír sa bhliain 1980 nuair a thosaigh an chéad chogadh cathartha sa Libéir. I dtoghchán na bliana 2005 toghadh í mar uachtarán agus thug sí mionn na hoifige ar 16 Eanáir 2006. Atoghadh í sa bhliain 2011. Sa bhliain chéanna bronnadh duais Nobel na síochána uirthi in éineacht le beirt bhan Afraiceach eile.


An Pholainn i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Pholainn páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003. Tháinig an tír san áit deireanach i 2003 agus 2004. D'éirigh siad as an gcomórtas dá bharr. Tá An Pholainn ag filleadh sa bhliain 2016.


Lacha Meller.
Is éan í lacha Meller Is ball d'fhine na Anatidae í.


Musclacha.
Is éan í an mhusclacha. Is ball d'fhine na nAnatidae í.


Henry John Temple, 3rd Viscount Palmerston.
Ba é Henry John Temple, 3rd Viscount Palmerston; príomh-Aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Páirtí Liobrálach. Rugadh sé ar an 20 Deireadh Fómhair 1784 agus fuair bás ar an 18 Deireadh Fómhair 1865.


The Secret Life of Pets.
Scannán de chuid Illumination Entertainment is ea "The Secret Life of Pets" (2016).


Cat riabhach.
Is pór cat é an cat riabhach.


Easpa dídine.
Is an stát a bheith gan bhaile ar bith í easpa dídine.


Contae Jack, Texas.
Is contae i dtuaisceart Texas é Jack. Is é Jacksboro príomhbhaile an chontae. Bhí 9,044 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 8,763 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 89.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 10%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jackson, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Jackson. Is é Edna príomhbhaile an chontae. Bhí 14,075 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 14,391 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 21.1% agus ba Seicis an phríomhtheanga ag 1.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jasper, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Jasper. Is é Jasper príomhbhaile an chontae. Bhí 35,710 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 35,604 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93.8% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 4.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jeff Davis, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Jeff Davis. Is é Fort Davis príomhbhaile an chontae. Bhí 2,342 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 2,207 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 65.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 33.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jefferson, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Jefferson. Is é Beaumont príomhbhaile an chontae. Bhí 252,273 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 252,051 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 83% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.6% agus ba Vitneamis an phríomhtheanga ag 1.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jim Hogg, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Jim Hogg. Is é Hebbronville príomhbhaile an chontae. Bhí 5,300 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 5,281 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 83.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 15.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jim Wells, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Jim Wells. Is é Alice príomhbhaile an chontae. Bhí 40,838 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 39,326 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 54.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 44.4%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Johnson, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Johnson. Is é Cleburne príomhbhaile an chontae. Bhí 150,934 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 126,811 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 86.4% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Jones, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Jones. Is é Anson príomhbhaile an chontae. Bhí 20,202 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 20,785 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 17.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Jacksboro, Texas.
Is é Jacksboro príomhbhaile Contae Jack, Texas. Bhí 4,511 ina gconaí i Jacksboro sa bhliain 2010.


Edna, Texas.
Is é Edna príomhbhaile Contae Jackson, Texas. Bhí 5,499 ina gconaí in Edna sa bhliain 2010.


Jasper, Texas.
Is é Jasper príomhbhaile Contae Jasper, Texas. Bhí 8,247 ina gconaí i Jasper sa bhliain 2000.


Fort Davis, Texas.
Is é Fort Davis príomhbhaile Contae Jeff Davis, Texas. Bhí 1,050 ina gconaí i Fort Davis sa bhliain 2000.


Beaumont, Texas.
Is é Beaumount príomhbhaile Contae Jefferson, Texas. Bhí 118,296 ina gconaí i mBeaumount sa bhliain 2000.


Hebbronville, Texas.
Is é Hebbronville príomhbhaile Contae Jim Hogg, Texas. Bhí 4,558 ina gconaí i Hebbronville sa bhliain 2010.


Alice, Texas.
Is é Alice príomhbhaile Contae Jim Wells, Texas. Bhí 19,104 ina gconaí in Alice sa bhliain 2010.


Cleburne, Texas.
Is é Cleburne príomhbhaile Contae Johnson, Texas. Bhí 29,377 ina gconaí i gCleburne sa bhliain 2010.


Anson, Texas.
Is é Anson príomhbhaile Contae Jones, Texas. Bhí 2,430 ina gconaí in Anson sa bhliain 2010.


William Tubman.
Polaiteoir Libéarach ab ea William Vacanarat Shadrach Tubman (29 Samhain 1895 – 23 Iúil 1971). 19ú huachtarán na Libéire a bhí ann, ó bhliain a thofa, 1944, go dtí a bhás sa bhliain 1971. Áirítear é go minic mar "Athair na Libéire nua-aimseartha".
Tharraing Tubman infheistíocht ó thar lear, rud a chuidigh go mór le cruth an 20ú céad a chur ar gheilleagar na Libéire. Tháinig rath áirithe ar an tír agus é in oifig. Chuir sé beartas aontais náisiúnta i bhfeidhm freisin le difríochtaí sóisialta agus polaitiúla idir a chomh-Libéaraigh Mheiricánacha agus na Libéaraigh dúchasacha a laghdú.
A luathshaol agus oideachas.
Rugadh William Tubman ar 29 Samhain 1895 in Harper, Liberia. Saor cloiche ab ea athair Tubman, an tOirmhinneach Alexander Tubman, chomh maith le seanmóirí Modhach, ginearál in Arm na Libéire, agus Ceann Comhairle Theach Ionadaithe na Libéire.


Freetown.
An crann cadáis in Freetown, faoinar fhógair bhunadh Freetown sa bhliain 1792
Is é Freetown príomhchathair Phoblacht Siarra Leon in iarthar na hAfraice. Is é an chathair is mó sa tír agus an chathair is tábhachtaí ó thaobh cúrsaí gnó agus oideachais chomh maith. Tá Freetown suite ar chuan ar chósta an Aigéin Atlantaigh, in iarthar na tíre. Bhí 951,000 duine ina gcónaí in Freetown sa bhliain 2014.
Stair.
Seachas daoine bundúchasacha, ba iad 400 duine saortha a chéad chuir lonnaíocht ar bun san áit, sa bhliain 1782. Ba as Londain a cuireadh an grúpa sin chuig an ceantar ina bhfuil Freetown inniu agus ba shin faoi choimirce an Committee for the Relief of the Black Poor.
Bhunaigh an Leifteanant John Clarkson agus grúpa de 1,100 duine ar sclábhaithe saortha nó daoine saora iad Freetown ar 11 Márta 1792. "Lonnaitheoirí Alban Nua" a thugadh orthu agus iad tugtha chuig Siarra Leon ag an gCuimhdeacht Shiarra Leon. Is é Freetown an príomhbhaile is sine dár bhunaigh Afrai-Mheiriceánaigh san Afraic. Cuireadh ar bun é 30 bliain roimh bhunú Monrovia sa Libéir.


Cíorlacha Phatagónach.
Is éan í an Cíorlacha Phatagónach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha Fhilipíneach.
Is éan í an Lacha Fhilipíneach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


George Canning.
Ba é George Canning príomh-aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Pháirtí Tóraí. Rugadh é ar an 11 Aibreán 1770 agus fuair sé bás ar an 11 Lúnasa 1770.


Nadine Coyle.
Is amhránaí pop-cheol as Doire í Nadine Elizabeth Louise Coyle (rugadh í ar an 15 Meitheamh 1985). Bhí Coyle ina ball den ghrúpa Girls Aloud.


Sarah Harding.
Is amhránaí pop-cheol as Ascot í Sarah Harding (rugadh Sarah Nicole Hardman ar an 15 Samhain 1981). Bhí Harding ina ball den ghrúpa Girls Aloud. Ghlac sí an páirt i gCoronation Street sa bhliain 2015 mar Joni Preston. Tá sí ag glacadh páirt ar an ficiú sraith "Celebrity Big Brother" sa bhliain 2017.


Threads (SL).
Is é "Threads" an chéad seinn leabhraithe ó Sarah Harding. Scaoileadh é ar an 7 Lúnasa 2015.


Lomé.
Is é Lomé príomhchathair Thóga agus an chathair is mó sa tír. Tá sé suite i ndeisceart na tíre ar chósta Mhurascaill na Guine, cóngarach do theorainn Ghána in oirthear na hAfraice. Lárionad riaracháin agus tionscail na tíre atá ann. Tá an calafort is mó sa tír ann freisin; easportáiltear caife, cócó, copra agus eithní pailme tríd. Tá scaglann ola ann chomh maith. Tá 837,437 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 1,570,283 sa mhórcheantar uirbeach.
Ba sa 19ú haois a thosaigh trádálaithe Gearmánacha, Briotanacha agus Afraiceacha dul i mbun a gcuid gnó san áit ina bhfuil Lomé inniu. Rinneadh príomhbhaile na coilíneachta Gearmánaí, an Tógalainn, den lonnaíocht sa bhliain 1897. Tháinig an Fhrainc i gceannas ar an tír uilig mar thoradh ar an Chéad Chogadh Domhanda.
Nuair a bhain Tóga a neamspleáchas ón bhFrainc amach sa bhliain 1960, bhí cónaí ar 80,000 duine in Lomé. Faoin mbliain 1970 bhí cónaí ar 200,000 duine ann.
Ceannáras Bhanc Infheistíochta agus Fhorbartha ECOWAS in Lomé


Lacha cheann-bhándearg.
Is éan l an lacha cheann-bhándearg Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Feadlacha ghobdhearg.
Is éan í an Feadlacha ghobdhearg Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha mhuinceach.
Is éan í an lacha mhuinceach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


William Lamb, 2nd Viscount Melbourne.
Ba é William Lamb, 2nd Viscount Melbourne príomh-aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Pháirtí Fuig. Rugadh é ar an 15 Márta 1779 agus fuair sé bás ar an 24 Samhain 1848.


Kimberley Walsh.
Is ceoltóir agus amhránaí Béarla í Kimberley Jane Scott (née Walsh; rugadh 20 Samhain 1981) Bhíodh sí ina ball de popghrúpa Girls Aloud ó 2002 go 2013. Tháinig sí sa dara háit le Pasha Kovalev ar an naoú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2012.


Pitch Perfect 2.
Scannán de chuid Gold Circle Films is ea Pitch Perfect 2 a seoladh (sna pictiúrlanna) sa bhliain 2015. Leanann sé ar aghaidh le scéal "Pitch Perfect".


Pitch Perfect.
Scannán de chuid Gold Circle Films is ea Pitch Perfect a seoladh (sna pictiúrlanna) sa bhliain 2012.


Lacha ghobrósach.
Is éan í an lacha ghobrósach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha shábhghobach.
Is éan í an Lacha shábhghobach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha spotghobach.
Is éan í an lacha spotghobach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


William Pitt the Younger.
Ba é William Pitt the Younger; príomh-Aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Pháirtí Tóraí. Rugadh sé ar an 28 Bealtaine 1759 agus fuair bás ar an 23 Eanáir 1806.


Port Louis.
Radharc ar lár trádálach agus an calafort in Port Louis
Is é Port Louis príomhchathair Phoblacht Oileán Mhuirís san Aigéan Indiach agus an chathair is mó sa tír. Tá Port Louis suite ar chósta iarthuaidh an oileáin. Príomhionad eacnamaíochta, riaracháin agus oideachais na tíre atá ann. Tá sé ar cheann de na hionaid airgeadais is mó san Afraic. Sa bhliain 2012 bhí 145,001 duine ina gcónaí in Port Louis.
Stair.
Bhí an cuan in úsáid ag trádálaithe Eorpacha chomh luath le 1638. Sa bhliain 1735 rinne na Francaigh a lárionad riaracháin san oileán den áit. Áit athsholáthraithe a bhíodh ann do na longa Francacha agus iad ag seoladh thar Rinn an Dóchais idir an Eoraip agus an Áise.
Government House, a tógadh sa bhliain 1738


Contae Karnes, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Karnes. Is í Cathair Karnes príomhbhaile an chontae. Bhí 14,824 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 15,446 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 52.3% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 44.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kaufman, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Kaufman. Is é Kaufman príomhbhaile an chontae. Bhí 103,350 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 71,313 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 86.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kendall, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Kendall. Is é Boerne príomhbhaile an chontae. Bhí 33,410 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 23,743 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 83.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kenedy, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Kenedy. Is é Sarita príomhbhaile an chontae. Is é contae Kenedy an contae leis an ceathrú daonra is ísle i S.A.M.. Bhí 416 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 414 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 63.9% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 36.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kent, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Kent. Is é Jayton príomhbhaile an chontae. Is é contae Kent an contae leis an séú daonra is ísle i S.A.M.. Bhí 808 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 859 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 91.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kerr, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Kerr. Is é Kerrville príomhbhaile an chontae. Bhí 49,625 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 43,653 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 16.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kimble, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Kimble. Is é Junction príomhbhaile an chontae. Bhí 4,607 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 4,468 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77.5% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 19.6% agus ba Urdúis an phríomhtheanga ag 2.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae King, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é King. Is é Guthrie príomhbhaile an chontae. Is é contae King an contae leis an tríú daonra is ísle i S.A.M.. Bhí 286 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 356 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 98.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 1.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kinney, Texas.
Is contae in iar-dheisceart Texas é Kinney. Is é Brackettville príomhbhaile an chontae. Bhí 3,598 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,379 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 51.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 47.8%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Kleberg, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Kleberg. Is é Kingsville príomhbhaile an chontae. Bhí 32,061 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 31,549 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 49.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 47.6%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Knox, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Knox. Is é Benjamin príomhbhaile an chontae. Bhí 3,719 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 4,253 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 77.6% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 20.3% agus ba Ghearmáinis an phríomhtheanga ag 2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Lacha bhadánach.
Is éan í an lacha bhadánach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Feadlacha na nIndiacha Thiar.
Is éan í feadlacha na nIndiacha Thiar Is ball d'fhine na Anatidae í.


Cathair Karnes, Texas.
Is í Cathair Karnes príomhbhaile Contae Karnes, Texas. Bhí 3,042 ina gconaí i gCathair Karnes sa bhliain 2010.


Kaufman, Texas.
Is é Kaufman príomhbhaile Contae Kaufman, Texas. Bhí 6,703 ina gconaí i Kaufman sa bhliain 2010.


John Russell, 1st Earl Russell.
Ba é John Russell, 1st Earl Russell príomh-aire na Ríochta Aontaithe agus ceannaire an Pháirtí Fuig. Rugadh é ar an 18 Lúnasa 1792 agus fuair sé bás ar an 28 Bealtaine 1878.


Boerne, Texas.
Is é Boerne príomhbhaile Contae Kendall, Texas. Bhí 10,471 ina gconaí i mBoerne sa bhliain 2010.


Sarita, Texas.
Is é Sarita príomhbhaile Contae Kenedy, Texas. Bhí 238 ina gconaí i Sarita sa bhliain 2010.


Jayton, Texas.
Is é Jayton príomhbhaile Contae Kent, Texas. Bhí 534 ina gconaí i Jayton sa bhliain 2010.


Kerrville, Texas.
Is é Kerrville príomhbhaile Contae Kerr, Texas. Bhí 20,425 ina gconaí i Kerrville sa bhliain 2010.


Junction, Texas.
Is é Junction príomhbhaile Contae Kimble, Texas. Bhí 2,618 ina gconaí i Junction sa bhliain 2010.


Guthrie, Texas.
Is é Guthrie príomhbhaile Contae King, Texas. Bhí 160 ina gconaí i nGuthrie sa bhliain 2010.


Brackettville, Texas.
Is é Brackettville príomhbhaile Contae Kinney, Texas. Bhí 1,876 ina gconaí i mBrackettville sa bhliain 2010.


Kingsville, Texas.
Is é Kingsville príomhbhaile Contae Kleberg, Texas. Bhí 26,213 ina gconaí i Kingsville sa bhliain 2010.


Benjamin, Texas.
Is é Benjamin príomhbhaile Contae Knox, Texas. Bhí 258 ina gconaí i mBenjamin sa bhliain 2010.


John Dolan.
Is Seanadóir Éireannach é John Dolan.


Maura Hopkins.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael í Maura Hopkins (rugadh 1984).


Victor Boyhan.
Is Seanadóir Éireannach é Victor Boyhan.


Maria Byrne.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael í Maria Byrne.


Rose Conway-Walsh.
Is Seanadóir Éireannach le Sinn Féin í Rose Conway-Walsh.


Paul Daly.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Paul Daly.


Tim Lombard.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Tim Lombard (rugadh 1975/76).


Grace O'Sullivan.
Is Seanadóir Éireannach le Comhaontas Glas é Grace O'Sullivan.


Flas candaí.
Is carn siúcra sníofa clúmhach bándearg nó bán casta timpeall bata é flas candaí.


Lorraine Clifford-Lee.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil í Lorraine Clifford-Lee.


Keith Swanick.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Keith Swanick.


Fintan Warfield.
Is Seanadóir Éireannach le Sinn Féin é Fintan Warfield.


Catherine Ardagh.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil í Catherine Ardagh.


Frances Black.
Is Seanadóir Éireannach í Frances Black (rugadh 25 Meitheamh 1960). Is amhránaí í freisin.


Aidan Davitt.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Aidan Davitt.


Gerry Horkan.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Gerry Horkan.


Máire Devine.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil í Máire Devine.


Robbie Gallagher.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil é Robbie Gallagher.


Paul Gavan.
Is Seanadóir Éireannach le Sinn Féin é Paul Gavan.


Jennifer Murnane-O'Connor.
Is Seanadóir Éireannach le Fianna Fáil í Jennifer Murnane-O'Connor (rugadh 24 Bealtaine 1966).


Neale Richmond.
Is Seanadóir Éireannach le Fine Gael é Neale Richmond.


Alice Mary Higgins.
Is Seanadóir Éireannach í Alice Mary Higgins (rugadh 1975/6).


Lynn Ruane.
Is Seanadóir Éireannach í Lynn Ruane (rugadh 20 Deireadh Fómhair 1984).


Joan Freeman.
Is Seanadóir Éireannach í Joan Freeman (rugadh 1957/58).


Colette Kelleher.
Is Seanadóir Éireannach í Colette Kelleher.


Billy Lawless.
Is Seanadóir Éireannach é Billy Lawless.


Pádraig Ó Céidigh.
Is seanadóir Éireannach é Pádraig Ó Céidigh (rugadh 1957/58). Ceapadh mar sheanadóir é ar 27 Bealtaine 2016. Polaiteoir neamhspleách atá ann. Ó Céidigh a chuir Aer Árann ar bun.


Victoria na Séiséal.
Radharc ón aer ar Victoria
An túr cloig i lár Victoria
Is é Victoria príomhchathair Phoblacht na Séiséal san Aigéan Indiach. Tá Victoria suite ar an taobh thoir thuaidh de Mahé, an t-oileán is mó sna Séiséil. Sa bhliain 2010 bhí cónaí ar 26,450 duine sa chathair, na bruachbhailte curtha san áireamh. Tá 90,945 duine ina gcónaí sa tír uilig.
Bhí Victoria ina príomhchathair cheana in aimsir na coilíneachta Briotanaí sna Séiséil. Tá oifigí an rialtas suite inniu ann freisin. Tá calafort taobh thoir den chathair. Onnmhairítear fanaile, cnónna cócó, ola cnó cócó, éisc, agus guanó.
Stair.
Oileáin neamháitrithe ab iad na Séiséil gur tháinig na hEorpaigh. Thosaigh daoine ón bhFrainc i gceantar Victoria faoin mbliain 1778 i ndiaidh don oileán a éileamh don tír sin sa bhliain 1756. Níor tugadh aon aitheantas don bhaile gur síníodh Conradh Pháras 1814. Thug na Briotanaigh an t-ainm Victoria air.


Feadlacha aghaidhbhán.
Is éan í an feadlacha aghaidhbhán Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha cheannbhán.
Is éan í an lacha cheannbhán Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha bháneiteach.
Is éan í an lacha bháneiteach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Lacha ghob-bhuí.
Is éan í an lacha ghob-bhuí Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Encyclopædia Britannica.
An 15ú heagrán den "Encyclopædia Britannica"
Ciclipéid ghinearálta i mBéarla is ea an "Encyclopædia Britannica" (Laidin: "Ciclipéid Bhriotanach"), arna foilsiú ag Encyclopædia Britannica, Inc. Oibríonn timpeall ar 100 eagarthóir uirthi go lán-aimseartha agus cuireann breis is 4,000 duine léi. Orthu seo tá 110 duaiseoirí Nobel agus cúig huachtarán na Stát Aontaithe. Ba é an leagan den 15ú eagrán a cuireadh amach sa bhliain 2010 an leagan deireanach i bpár: chuimsigh sé 32 imleabhar agus 32,640 leathanach de théacs. Foilsítear ian chiclipéid i gcónaí i bhfoirm dhigiteach.
Is í Encyclopædia Britannica an chiclipéid ghinearálta is sine i mBéarla agus an ceann is mó aitheantais air. Cé gur cuideachta Meiriceánach atá ann anois, b'as Soilsiú na hAlban a chéad tháinig an "EB" ar an saol i nDún Éideann sa 18ú haois, sna blianta 1768–1771.


Michael Lawson.
Is amhránaí popcheoil Éireannach é Michael Lawson. Bhuaigh sé an cúigiú sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2016.
2016: "The Voice of Ireland".
Bhuaigh Michael an cúigiú sraith de "The Voice of Ireland" sa bhliain 2016. Bhí sé ar fhoireann Bressie.
Tagairtí.
Lawson, Michael


Tim Kaine.
Polaiteoir agus aturnae Meiriceánach is ea Timothy Michael "Tim" Kaine a rugadh ar 26 Feabhra 1958. Is é an seanadóir sóisearach do Virginia é faoi láthair. Toghadh é don Seanad sa bhliain 2012 mar bhall den Pháirtí Daonlathach, agus glactar leis go mbeidh sé ainmnithe ag an bPáirtí Daonlathach mar leasuachtarán i dtoghchán uachtaránachta 2016.
Rugadh Tim Kaine in Saint Paul, Minnesota, bhain sé céim dlí amach in Scoil Dlí Harvard sular chuaigh sé le dlíodóireacht phríobháideach agus leis an dlí a theagasc sa scoil dlí in Ollscoil Richmond. Toghadh Kaine do phost poiblí den chéad uair sa bhliain 1994, agus suíochán bainte amach aige ar chomhairle baile Richmond, Virginia. Toghadh é mar mhéara Richmond sa bhliain 1998, agus d'fhan sé sa phost sin gur toghadh é mar leasghobharnóir Virginia i 2002.
Toghadh Kaine mar Ghobharnóir ar Virginia sa bhliain 2005, agus bhí an post sin aige ó 2006 go 2010. D'fhreastail sé mar chathaoirleach an Democratic National Committee sna blianta 2009–2011.
Ar 22 Iúil 2016, d'fhógair Hillary Clinton gurb é Kaine a rogha mar iarrthóir don leasuachtaránacht i dtoghchán uachtaránachta na bliana 2016.


John Boozman.
Is é John Boozman (10 Nollaig, 1950 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Arkansas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Johnny Isakson.
Is é Johnny Isakson (28 Nollaig, 1944 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Georgia. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Dan Coats.
Is é Dan Coats (16 Bealtaine, 1943 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Indiana. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Pat Roberts.
Is é Pat Roberts (20 Aibreán, 1936 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Kansas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Mitch McConnell.
Is é Mitch McConnell (20 Feabhra, 1942 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Kentucky. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


David Vitter.
Is é David Vitter (3 Bealtaine, 1961 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá snsearach ó Louisiana. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Susan Collins.
Is í Susan Collins (7 Nollaig, 1952 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Mhaine. Is ball den Pháirtí Poblachtach í.


Thad Cochran.
Is é Thad Cochran (7 Nollaig, 1937 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Mhississippi. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Deb Fischer.
Is é Deb Fischer (1 Márta, 1951 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Nebraska. Is ball den Páirtí Poblachtach í.


Richard Burr.
Is é Richard Burr (30 Samhain, 1955 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Charolina Thuaidh. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


John Hoeven.
Is é John Hoeven (13 Márta, 1957 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Dhakota Thuaidh. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


James Inhofe.
Is é James Inhofe (17 Samhain, 1934 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Oklahoma. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Lindsey Graham.
Is é Lindsey Graham (9 Iúil 9, 1955 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Charolina Theas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


John Thune.
Is é John Thune (7 Eanáir, 1961 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Dhakota Theas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Lamar Alexander.
Is é Lamar Alexander (July 3, 1940 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Thennessee. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


John Cornyn.
Is é John Cornyn (2 Feabhra, 1952 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Thexas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Orrin Hatch.
Is é Orrin Hatch (22 Márta, 1934 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Utah. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Ron Johnson.
Is é Ron Johnson (8 Aibreán, 1955 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Wisconsin. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Kendrick Lamar.
Is rapálaí Meiriceánach é Kendrick Lamar (a rugadh ar an 17ú Meitheamh, 1987) ó Compton i gCalifornia. Thug Lamar faoi a ghairm cheoil agus é sna déaga faoin leasainm K-Dot, nuair a scaoil sé téip measctha a bhailigh aird áitiúilagus shínigh sé leis an lipéad ceol indie Top Dawg Entertainment, bunaithe i gCarson. Thosaigh Lamar ag gnóthú mór-aitheantas i 2010, tar éis gur scaoil sé a chéad téip measctha miondíola, "Overly Dedicated". I 2011 scaoil sé an albam neamhspleách "Section.80," ar a bhí a chéad singil, "HiiiPoWeR". Faoin am seo, bhí sé tar éis comhoibriú le roinnt ceoltóirí iomráiteach sa tionscal hip-hap, ar nós The Game, Snoop Dogg, Busta Rhymes agus Lil Wayne.
Rinne Lamar socrú le na mór-lipéid ceol "Aftermath" agus "Interscope Records" i 2012. Scaoladh a chéad albam ar mór-lipéad, "good kid, m.A.A.d city", i mí Dheireadh Fómhar 2012 agus fuair sé moladh mór ó na léirmheastóirí.


Dan Sullivan.
Is é Dan Sullivan (13 Samhain, 1964 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Alasca. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Jeff Flake.
Is é Jeff Flake (31 Nollaig, 1961 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Arizona. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Tom Cotton.
Is é Tom Cotton (13 Bealtaine, 1977 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Arkansas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Cory Gardener.
Is é Cory Gardener (22 Lúnasa, 1974 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Colorado. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Rand Paul.
Is é Rand Paul (7 Eanáir, 1963 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Kentucky. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


David Perdue.
Is é David Perdue (10 Nollaig, 1949 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsearach ó Georgia. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Jim Risch.
Is é Jim Risch (3 Bealtaine, 1943 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Idaho. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Mark Kirk.
Is é Mark Kirk (15 Meán Fómhair, 1959 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Illinois. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Kirsten Gillibrand.
Is í Kirsten Elizabeth Rutnick Gillibrand, a rugadh ar 9 Nollaig 1966 in Albany, Nua-Eabhrac, Seanadóir na Stát Aontaithe sóisearach ó Stát Nua-Eabhrac. Is ball den Pháirtí Daonlathach í. Ceapadh í ina seanadóir í sa bhliain 2009, agus atoghadh í go dtí an Seanad i dtoghchán speisialta an bhliain ina dhiaidh sin.
Rugadh in Albany, Nua-Eabhrac, í do bheirt dhliodóirí. Toghadh í do Theach na nIonadaithe i Washington, D.C. sa bhliain 2007. Sa bhliain 2008 cheap an tUachtarán Barack Obama Hillary Rodham Clinton mar rúnaí stáit. Ba sheanadóir ó Nua-Eabhrac í Clinton ag an am, agus d'fhág an ceapachán suíochán Clinton sa Seanad folamh. Cheap Gobharnóir Nua-Eabhrac ag an am, Basil Paterson, Gillibrand mar sheanadóir leis an suíochán a líonadh ach bhí ar Gillibrand an suíochán a chosaint i dtoghchán speisialta sa bhliain 2010. Fuair sí an bua agus 72% de na vótaí aici.
Feidhmíonn Gillibrand ar bhealach a chlíonn le tuairimí formhór na ndaoine sa toghlach a roghnaigh í. Nuair a bhí sí ina ionadaí do thoghlach sách coimeádach i Stát Nua-Eabhrac, bhí sí ina ball den ghrúpa coimeádach Daonlathach i dTeach na nIonadaithe ar a dtugtar na Blue Dogs. Anois, agus í mar ionadaí ar son an stáit uilig bíonn seasamh níos forásaí aici.


Joni Ernst.
Is é Joni Ernst (1 Iúil, 1970 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Iowa. Is ball den Páirtí Poblachtach í.


Jerry Moran.
Is é Jerry Moran (29 Bealtaine, 1954 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Kansas. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Bill Cassidy.
Is é Bill Cassidy (28 Meán Fómhair, 1957 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Louisiana. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


Roger Wicker.
Is é Roger Wicker (5 Iúil, 1951 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Mhississippi. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Roy Blunt.
Seanadóir sóisearach Stát Aontaithe Mheiriceá ó Mhissouri is ea Roy Blunt, a rugadh ar 10 Eanáir 1950 in Niangua, Missouri. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


Steve Daines.
Is é Steve Daines (20 Lúnasa, 1962 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Mhontana. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Ben Sasse.
Is é Ben Sasse (22 Feabhra, 1972 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Nebraska. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


Dean Heller.
Is é Dean Heller (10 Bealtaine, 1960 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Nevada. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Mionghé Afracach.
Is éan í an mionghé Afracach. Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Gé luaithcheannach.
Is éan í an ghé luaithcheannach. Is baill d'fhine na Anatidae í.


Yuri (seánra).
Is é is yuri (Gaelaithe: Iúirí, Seapáinis:, go litriúil "lile") ná an seánra nó an focal Seapáinise a chiallaíonn aomadh idir mná. Faightear yuri ar an gcineál coimicí (manga) agus beochaintí (anime) a tharraingítear sa tSeapáin, chomh maith ar choimicí agus anime a dhéanann aithris ar stíl shainiúil an mhanga agus anime Sheapánaigh.
Téarma eile do yuri ná GL, an giorrúchán ag Girls' Love (Seapáinis:, Rómhánú Hepburn: "Gāruzu Rabu", wasei-eigo).


Garry Marshall.
Aisteoir, stiúrthóir agus fuirseoir Meiriceánach ab ea Garry Marshall (a rugadh mar Garry Kent Masciarelli; 13 Samhain – 19 Iúil 2016). Eisean a chruthaigh an tsraith theilifíse úd Happy Days agus a chuir "The Odd Couple", dráma le Neil Simon ón mbliain 1965, in oiriúint don teilifís.


Anime.
Comparáid idir an stíl 'anime' agus 'grianghraf'
Is éard is Anime (Seapáinis: アニメ) ann ná beochan a bhí lámh-tharraingte nó déanta ar ríomhaire. Leagan giorraithe is ea an focal den fhocal Béarla "animation" i Seapáinis, agus sa chás seo tagraíonn an téarma do gach saghas beochana. Lasmuigh den tSeapáin, úsáidtear 'anime' chun tagairt shonrach a dhéanamh ar bheochan ón tSeapáin nó do stíl na beochana áirithe seo, arb í a sainairíonna ná grafaicí ildaite, carachtair bríomhar agus téamaí fantaiseacha. D'fhéadfaí a mhaíomh leis an cur chuige stílithe seo, go mb'fhéidir go mbeadh beochan a tháirgtear i dtíortha eile, seachas an tSeapáin, measta mar 'anime' freisin.
*


Gaeilge Ros Muc.
Tá Ros Muc suite ar chósta thiar na hÉireann, i gContae na Gaillimhe i lár Ghaeltacht Chonamara agus tugtar Gaeilge Ros Muc ar an gcineál Gaeilge a labhraítear ann. In Atlas Heinrich Wagner is é Ros Muc pointe eolais 44 ann. An té a thug eolas do Wagner as Ros Muc Mícheál Maude an t-ainm a bhí air. Tá cuntas mion ar a chuid Gaeilge san Atlas céanna.
Is í an Ghaeilge an teanga is mó a labhraítear sa cheantar. Deir na staitisticí ó thoghcheantar an Turlaigh, Ros Muc, gurb é Ros Muc an ceantar is láidre Gaeltachta sa tír. Labhraíonn 91.9% de dhaoine fásta os cionn naoi mbliana déag d'aois an teanga ar bhonn laethúil. Tá timpeall 500 duine ina gcónaí i Ros Muc.
Sampla den chaint.
Seán Ó Conaire: Bhí mo sheanathair agus m'athair ina dtáilliúraí agus bhí mé fhéin i mo tháilliúr agus d'fhága[3]... bhí mé timpeall is bliain sa mbaile[4] nuair a cailleadh m'athair, mar a déarfhá, agus ansin joináil[5] mé an t-athair aimsir an choga’[6]
[ˈ​vʹ​iː m​ə​​ ˈ​hʲ​a​nˠˈ​a​.​hˠ​ɪ​ɾʲ aɡəsˠ ​mˠa​.​hˠ​ɪ​ɾʲ ɪnə d̪ˠ​ɑː​l̠ʲuːɾˠiː aɡəsˠ ˈ​vʹ​iː ˈ​mʲ​eː​ ɪ m​ə hɑː​l̠ʲuːɾ aɡəsˠ d̪ˠɑːgə​… ˈ​vʹ​iː ˈ​mʲ​eː ˈ​t̠ʲ​iː​mʲ​.​pʲ​ə​l̪ˠ​ əsˠ ​ˈ​bʲ​l​iə​n̪ˠ ​sˠ​ə mˠ​a​.​l​ɛ nuəɾʲ ə ˈ​k​ɑː​l̠ʲ mˠa​.​hˠ​ɪ​ɾʲ, mˠ​ə​ɾˠ​ ə​​ dʲɛɾˠhɑː, aɡəsˠ ə​n̪ˠ​​ɕ​ɪ​n dʒɔɪnɑːl̠ʲ ˈ​mʲ​eː ə​n̪ t̪ˠa​.​hˠ​ɪ​ɾʲ ə​n̪ ‘xʌ​.​ɡ​ə][7]
Ros Muc féin agus Príomhthréithe na Gaeilge ann.
Is féidir breathnú ar Ghaeilge Chonnacht mar mhórchanúint amháin. Áiríonn Stair na Gaeilge(SNG) Gaeilge Ros Muc ar Ghaeilge Iarthar Chonamara. Spéisiúil go leor, leis an gceantar seo a bhaineann Gaeilge Ráth Chairn chomh maith.[5] Áirítear i bhfoinsí eile go bhfuil Ros Muc ar cheann de na ceantair atá i gConamara Theas agus go bhfuil na háiteanna seo a leanas ann leis; Ros a' Mhíl, Casla, An Cheathrú Rua, Ceantar na nOileán, Camus, Iorras Aithneach.
Deir Wigger linn áfach gur "iondúil Ros Muc a thabhairt ar an leithinis ar fad a shíneas cheithre mhíle ó dheas ón nGort Mór idir Cuan Chamais agus Cuan Chill Chiaráin" agus go gcuimsíonn sé: "An Turlach Mór, An Gort Mór, Snámh Bó, Cill Bhriocáin, An Turlach Beag, Ros Cíde, Gairfean agus Ros Muc féin"[6]
● An t-aiceann ar an gcéad siolla
● 'mh' tostach a deireadh focail dhéshiollaigh, 'talamh' mar 'tala'.
● 'dh' tostach ag deireadh ainmhfhocail
● 'tádar' uaireanta in áit 'tá siad'[7]
Aithnítear go bhfuil Gaeilge Chonamara Theas/Gaeilge Iarthar Chonamara difriúil le Gaeilge Chois Fharraige.
Tugann Ken Nilsen spléachadh áirithe ar na difríochtaí atá idir an dá fhochanúint seo.[8] Deir sé linn go bhfuil Gaeilge Ros Muc mar a chéile le Gaeilge na n-Oileán agus na Ceathrú Rua agus go bhfuil siad seo ar fad níos gaire do Ghaeilge Charna agus Árann ná mar atá do Ghaeilge Cois Fharraige. Dar le Nilson go bhfuil go leor gnéithe de Ghaeilge Chonamara Theas ann(ina measc seo tá Carna agus Bun a’ Cruc). Ina measc sin tá na rudaí seo a leanas.
● Coinneáil na ngutaí fada roimh ‘h’ /bo:har/ agus ní /bohar/ mar atá in Leitir Mór agus /bo:r/ mar atá i gCois Fharraige.
● Fuaimniú ar an '-mh' meánach mar /w/ i bhfocail le '-amh'
● Breis úsáidte bheith bainte as '-í' mar chríoch ar na hiolraí /muki:/ muca murab ionann agus /mukə/.
● ní gnách 'th' agus 'ch' idir dhá ghuta a chailleadh.
Tráchtann Nilson ar úsáid na bhfoirmeacha scartha agus táite den bhriathar ag cainteoirí Wigger. Níl ach sampla amháin de '-mar', an fhoirm den chéad phearsa iolra ann agus is é an cainteoir is sine a bhaineann úsáid as. Uaireanta bíonn an dá fhoirm le feiceáil ann: scartha agus táite in úsáid in aon abairt amháin go fiú ‘mar choinníodar ina rún é go ndeachaigh siad i dtalamh’. Anuas orthu sin deirtear linn go mbaintear breis úsáide as míreanna áirithe foclóireachta mar shampla ‘máthair mhór’ in áit ‘seanmháthair’ mar a bhíonn i gCois Fharraige.
Scartha/táite.
Deirtear linn faoi Ghaeilge Chonnachta agus Chonamara gur na foirmeacha scartha is treise ‘níor íoc muid’.[9] Tá an dá fhoirm le sonrú ar chaint Ros Muc. Foirmeacha scartha den bhriathar is mó a bhíonn i nGaillimh.[10]
Aimsirí.
Tá foirm an choinníollaigh ann in áit an ghnáthchaite ar fud an bhaill.[11] Is iomaí duine atá cáinteach ar an bhforás seo ach tá glacadh ag Williams leis ina mholtaí ar caighdeán úr a leagan amach. Tá léirmheas mion déanta ag Williams ar obair Wigger i dtaobh Ghaeilge Ros Muc.[12]
Bá an 'f' sna leaganacha seo ar fad.
'Cén difríocht is mó a fheiceanns tú?'
Tá trí bhriathar[14] ann a bhfuil foirm choibhneasta dhearfach dhíreach leithleach mar seo acu i gcaighdeán oifigiúil ghramadach na teanga('a leanas' is mar sin) ach déantar é seo mar nós i Rosc Muc.
'agus ghearrfadht sé do chluaith ansin i'
Bíonn an 't' seo ann nuair is foirm an choinníollaigh agus focal dar tús 's' a thagann ina dhiaidh. Is ionann an 't' seo agus an 't' in 'thit sé', corruair coinnítear an /x/ sa suíomh seo[15] (ag an gcainteoir is sine ag Wigger).
Rangabháil láithreach.
Tá 'ag ceapadh' agus 'a cheapadh' le clos ann. Tá an tríú leagan ann leis, is é sin 'ag cheapadh' corráit, ba dhóigh leat nach raibh aon bharántas stairiúil aige seo. Tá 'ag cheapadh' le léamh i dtrascríobh atá déanta ag Brian Ó Curnáin ina staidéar ríchuimsitheach ar Ghaeilge Iorras Aithneach. "Ta mé ag cheapadh gá bhfeiceadh muid Joe..."[16] Níl an tógáil seo ag teacht le ceart na staire áfach. Is féidir gur meascán idir 'a cheapadh' agus 'ag ceapadh atá ann'.
Briathar neamhrialta.
'Ní rinne' atá i Ros Muc cé gur 'níor rinne' is coitianta i gConamara trí chéile.
Na Réamhfhocail.
Tugtar suntas don chaoi a bhfuil na réamhfhocail a bhfuil na bunfhoirmeacha do/do/de ag dul leo tite le chéile mar /gə/[17]. Cruthaíonn seo deacracht leis an mbealach is fearr iad a scríobh.
An ‘b’ deiridh in ‘acub’ is a leithéid.
Sa tSean-Ghaeilge bhíodh foirmeacha 3ú pearsan ag na réamhfhocail 'occaibh' (acu) 'foraib' (orthu) Is i gceantar amháin, Árainn agus Conamara atá an '-abh' seo tar éis a athrú ina - /əb/ nó ina -/ub/. De bharr go dtugann 'bh' + 'f' in éineacht 'p' sa Ghaeilge go minic, an gnáthfhuaimniú a rinneadh ar 'acabh féin' ná 'acu péin'; ina dhiaidh sin nuair a bhí an fho-fhoirm ‘péin’ tagtha chun cinn ó 'féin', ba chosúil go bhféadfaí ‘acu péin’ a roinnt ina 'acub héin'. Ar an gcaoi seo a tháinig 'acub', 'orab', 'leób' leo féin agus mar sin de chun cinn. Tugann Jesperson meitea-anailís air seo. [18]
Comhréir an fhocail 'freisin'.
'Freisin' a bheith ag deireadh na gclásal an rud a bhfuil cleachtadh aga air ach níorbh amhlaidh i Ros Muc.
"...is dóichí ach thugtaí a’ Baile Thiar freisin air uair amháin..."
"...ach bhí neart Béarla freisin ann..."
"...mar ba sáibhéir a bhí ann agus ba saor cloch a bhí freisin ann..."
An t-iolra.
Tá claonadh ann i Ros Muc an foirceann -í a chur leis an iolra, 'muca' ina 'mucaí' is mar sin de.
'-achaí' mar atá i gCois Fharraige.[19]
Tá leagan áirithe ar leith ann, is é sin ‘cearcaí' ach 'cearca fraoigh'. Allegro a thugtar air seo, agus tarlaíonn sé i nGaeilge Iorrais leis.[20] Tá sé seo le sonrú ar 'daoiní' agus 'daoine' ag Caitlín Maude. Tugann Williams suntas don difear idir 'daoiní' agus 'daoine' ag brath ar an bhfocal a thagann ina ndiaidh i leabhar Wigger.
Tréith ag Gaeilge Mhaigh Eo atá anseo agus spéisiúil go leor ní bhaineann sé le háiteanna i nGaillimh atá níos faide ó Mhaigh Eo, Mionlach mar shampla.
Díshamhlú /n/ ina /ɾ/.
Is éard atá i gceist le díshamhlú ná an próiseas ina athraítear litreacha cosúla le hiad a dhéanamh éagsúil lena chéile. Tarlaíonn seo i dteangacha uile an domhain, meastar. I gcás Ghaeilge Ros Muc na cinn is coitianta ná na leaganacha thíos. Trí analach a tháinig roinnt acu chun cinn(bunaithe ar an díshamhlu).
Cáilíocht na gConsan.
Is minic consain chaola in áit chonsain leathana an chaighdeáin.
Bíonn a mhalairt ann leis, 'múnadh' is ní 'múineadh' atá sa chanúint.
An Rangabháil chaite.
Cuirtear 'í' breise leis na rangabhálacha caite go minic.
Foghraíocht.
savhradh agus samhradh (araon le clos, cé go ndeirtear gur savhradh is minice.)
Caitear leis na gutaí fada i mbealach spéisiúil.
Roinnt Leaganacha Áitiúla.
ar ndó/ ar ndú - ar ndóigh
sé an chaoi - is é an chaoi
graithe - gnó (cé go bhfuil an leagan caighdeanach ann sa chanúint leis.)
a’ góilín - 'ag gabháil fhoinn'
mar a déarfhá, bhfuil fhios a't - ráitis ríchoitianta.
Ceann de na leaganacha is aitheanta as an mórcheantar ná an gairmeach úd ‘A mhac’, seans gur analach ón tógáil ‘a stór’ ata i gceist leis seo, is é sin nuair nach gcaolaítear ainmneacha ceana nó meafaracha agus iad sa ghairmeach.[23]
Tugann Ó Giollagáin suntas don chaoi a mbaineann Wigger úsáid as 'dul/dhul' cé go mbeadh 'goil/ghoil' nó 'gabhail/ghabhail/ níos giorra don réaladh canúnach /gol’/ mar atá san fhoclóir ag Wigger. Chuaigh mé féin le 'dul' le fanacht níos dlúithe leis an gcaighdeán.
An tuiseal ginideach.
Tá deilbhíocht an ainmfhocail simplithe i gcomthéacsanna go leor. Is minic gan an ginideach marcáilte. Feictear seo go minic i scríbhneoireacht chanúnach Chonamara, saothar Mháirtín Uí Chadhain ina measc.
'cén sórt áit é an stillhouse? (seans go bhfuil an ginideach 'e' báite ag an 'é' anseo ach feictear nach bhfuil sé sna samplaí eile)
I gcás na bhfocal sin nach dtaipeánann an tuiseal seo ach le caolú cailltear an comhartha seo go minic de bharr comhshamhlú caoile. Tarlaíonn an rud céanna i bhfocail a thosaíonn le guta gearr(neodrach) mar chomhartha an ghinidigh nuair a leanann guta eile iad.[24]
Tagairtí.
[1] Táid ar fáil anseo https://www.dias.ie/index.php?option=com_content&view=article&id=4777:caint-ros-muc&catid=27&Itemid=225&lang=en
[2] Hans Hartmann Ollamh le teangeolaíocht Chomparáideach in Ollscoil Hamburg a chur an taifead sa siúl an chéad lá.
[3] Caint Ros Muc, Conchúr Ó Giollagáin, Béaloideas 73 (2005), Lgh. 192-194. (Léirmheas)
[4] Linguistic atlas and survey of Irish dialects(LASID), Heinrich Wagner, IALBÁC, BÁC, 1981.
[5] Stair na Gaeilge: in ómós do Phádraig Ó Fiannachta / Maigh Nuad: Roinn na Sean-Ghaeilge, Coláiste Phádraig, 1994 (Caib: Ó hUiginn, Ruairí, Gaeilge Chonnacht.)
[6] Caint Ros Muc, Wigger, Imleabhar 1
[7] An Teanga Bheo, Gaeilge Chonamara, Séamas Ó Murchú, An Gúm, 2009.
[8] Galway Archaelogical & Historical Society, Ken Nilsen, Imleabhar 59, 2007 lgh 193 go 196 (léirmheas ar leabhar Wigger)
[12] Nicholas Williams: Caint Ros Muc (Léirmheas ar CRM Wigger) 139, ÉIGSE, Imleabhar XXXV
[13] I gCarna/Cois Fharraige bíonn sé seo ann leis. Foirm choibhneasta 3ú pearsa uathu le séimhiú is /s/ atá ann.
[14] Graiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí, An Gúm, Rialtas na hÉireann, BAC, 1999.
[16] Lch 1993. Tá cúig cinn d'imleabhair ann.
[18] Irish Dialects Past and Present, Thomas F. O’Rahilly, IALBHÁC 1972, BÁC. Lgh 78-82.
[19] Gaeilge Chois Fhairrge an Deilbhíocht, Bhaldraithe Tomás de, Dublin Institute for Advanced Studies, BÁC, 1977.
[21] SNG - Rangabháil chaite le gutaí fada, 'buailtí' mar atá i ndeisceart Chonnacht agus i Maigh Eo.
[22] Tugann Ó Coigligh suntas don chaoi a bhfuil difear idir an beatha = bia agus an bheatha = beo an duine.
[25] SNG (lch 555 agus lch 565)


Kelly Ayotte.
Ba sheanadóir de chuid na Stát ó New Hampshire í Kelly Ayotte, a rugadh ar 27 Meitheamh, 1968. Is ball den Páirtí Poblachtach í. Seanadóir sóisearach ón stát ba ea í sna blianta 2011–2017. Chaill sí an post sin sa toghchán ginearálta i mí na Samhna, 2016. An Gobharnóir Maggie Hassan, ball den Pháirtí Daonlathach, a tháinig i gcomharbas ar Ayotte sa seanad.


Thom Tillis.
Is é Thom Tillis (30 Lúnasa, 1960 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Carolina Thuaidh. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Rob Portman.
Is é Rob Portman (19 Nollaig, 1955 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Ohio. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


James Lankford.
Is é James Lankford (4 Márta, 1968 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Wisconsin. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Pat Toomey.
Is é Pat Toomey (17 Samhain, 1961 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Pennsylvania. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Tim Scott.
Is é Tim Scott (19 Meán Fómhair 1965 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sóisearach ó Carolina Theas. Is ball den Páirtí Poblachtach é. Cheap an Gobharnóir Nikki Haley don phost sa bhliain 2013 nuair a d'éirigh Jim DeMint as a phost mar sheanadóir. Fuair Scott an bua i dtoghchán speisialta an bhliain ina dhiaidh sin. Rugadh Scott in North Charleston, Carolina Theas.


Mike Rounds.
Is é Mike Rounds (24 Deireadh Fómhair, 1954 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Dakota Theas. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


Bob Corker.
Is é Bob Corker (24 Lúnasa, 1952 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Tennessee. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Mike Lee.
Is é Mike Lee (4 Meitheamh, 1971 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Utah. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


John Barrosso.
Is é John Barrosso (21 Iúil, 1952 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Wisconsin. Is ball den Páirtí Poblachtach é.


Dianne Feinstein.
Is í Dianne Feinstein (22 Meitheamh, 1933 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó California. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Michael Bennet.
Is é Michael Bennet (28 Samhain, 1964 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Colorado. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Richard Blumenthal.
Is é Richard Blumenthal (13 Feabhra, 1946 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Connecticut. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Thomas Carper.
Is é Thomas Carper (23 Eanáir, 1947 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Delaware. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Bill Nelson.
Is é Bill Nelson (29 Meán Fómhair, 1942 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Florida. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Brian Schatze.
Is é Brian Schatze (20 Deireadh Fómhair, 1972 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Haváí. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Richard Durbin.
Is é Richard Durbin (21 Samhain, 1944 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Illinois. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Barbara Mikulski.
Ba í Barbara Mikulski (ar 20 Iúil 1936 a rugadh í) an seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sinsireach ó Maryland. Is ball den Páirtí Daonlathach í.
Rugadh Mikulski in Baltimore, Maryland, do thuismitheoirí a bhí de shinsireacht Pholannach a raibh siopa grósearraí acu. Ba í an bhean is faide seirbhíse i gComhdhála na Stát Aontaithe agus cúig théarma mar sheanadóir curtha isteach aici. D'fhógair sí sa bhliain 2016 go mbeadh sí ag éirí as a bpost ag deireadh an 114ú Comhdháil. Chris Van Hollen, Daonlathach eile, a tháinig ar chomharbas uirthi.


Elizabeth Warren.
Is í Elizabeth Warren (22 Meitheamh, 1949 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Massachusetts. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Debbie Stabenow.
Is í Debbie Stabenow (29 Aibreán, 1950 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Michigan. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Amy Klobuchar.
Is í Amy Klobuchar (25 Bealtaine, 1960 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Minnesota. Is ball den Pháirtí Daonlathach í.


Claire McCaskill.
Is í Tom Cotton (24 Iúil, 1953 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Missouri. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Jeanne Shaheen.
Is í Jeanne Shaheen (28 Eanáir, 1947 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó New Hampshire. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Angus King.
Is é Angus King (31 Márta, 1944 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Maine. Is polaiteoir neamhspleách é.


ITunes Live from SoHo.
Is é "iTunes Live from SoHo" an chéad seinn leabhraithe ó Adele. Scaoileadh é ar an 3 Feabhra, 2009.


XL Recordings.
Is lipéad ceirníní Sasanach é XL Records.


Mbabane.
Is é Mbabane (SaSuatais (SiSwati): ÉMbábáne) príomhchathair na Suasalainne agus an chathair is mó sa tír. Tá Mbabane suite in iarthar na tíre ar an Abhainn Mbabane agus ar an Abhainn Polinjane, craobhabhainn den Mbabane. Is é Mbabane príomhchathair an cheantair Hhohho. Is é 1,243 méadar os cionn na farraige a airde mheánach. Tá Mbabane ar an mbóthar náisiúnta MR3. Bhí 94,874 duine ina gcónaí sa tír de réir meastacháin sa bhliain 2010.
Stair.
D'fhás an baile i ndiaidh oifigí riaracháin na tíre a aistriú ann ó Bremersdorp (inniu Manzini) sa bhliain 1902. Tá an chathair ainmnithe i ndiaidh, Mbabane Kunene, taoiseach a raibh cónaí air sa cheantar nuair a tháinig na Briotanaigh den chéad uair. Sa bhliain 1987 measadh 30,000 duine a bheith ina gcónaí ann.


Port Blair.
Príomhchathair críoch Oileán Andaman agus Nicobar i mBá Bheangál is ea Port Blair. Is é an chathair is mó sna hoileáin freisin. Tá an chathair suite ar chósta thoir an oileán Andaman Theas.
Sa bhliain 2011, bhí 108,058 duine ina gcónaí ann
Stair.
Tagann ainm na cathrach ó Archibald Blair, de chuid Comhlacht Briotanach na hIndia Thoir, a chuir áitreabh pionóis ann sa bhliain 1789. Bunaíodh an baile sa bhliain 1858.
Geilleagar.
Glactar le turasóirí sa bhaile féin ach bíonn cead speisialta ó na fórsaí míleata de dhíth chun cuairt a thabhairt ar an gcuid eile den oileán. Tá bunáiteanna ag aerfhórsa na hIndia ann chomh maith le bunáit mhór ag cabhlach na tíre úd a bhaineann leas as an gcuan mór ag Port Blair.


Sumatra.
Is é an séú oileán is mó sa Domhan é Sumatra. Tá Sumatra in Indinéis ar iomlán.


Dioscliosta Fifth Harmony.
Is éard atá i dioscliosta an popbhanna ó Miami, Florida Fifth Harmony ná dhá albam stiúideo, cúig seinn leabhraithe, naoi singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus aon físeáin ceoil déag.


Better Together (SL).
Is é "Better Together" an chéad seinn leabhraithe ó Fifth Harmony. Scaoileadh é ar an 18 Deireadh Fómhair, 2013.


Sam Harris.
Údar, fealsamh, agus néareolaí Meiriceánach is ea Samuel Benjamin "Sam" Harris a rugadh ar 9 Aibreán 1967. Tá sé ina chomhbhunaitheoir agus phríomhfheidhmeannach ar Project Reason, eagraíocht neamhbhrabúis a fheidhmíonn chun an eolaíocht agus dí-eaglaisíochas a chur chun cinn. Léiríonn sé "Waking Up with Sam", sraith podchraolachán. Fuair an leabhar sin leis "The End of Faith" an-fháilte sa bhliain 2004.
Óige agus oideachas.
Rugadh Sam Harris in Los Angeles, California. Ball de Chuallacht na gCairde ab ea a athair. Léiritheoir teilifíse agus Giúdach neamhchráifeach a bhí ina mháthair, Susan Harris.


Naomh Gréagóir Mór.
Bhí Naomh Gréagóir Mór (540 – 12 Márta, 604), mar phápa ó 3 Meán Fómhair 590 go 12 Márta 604.


Contae Lamar, Texas.
Is contae in oir-thuaisceart Texas é Lamar. Is é Paris príomhbhaile an chontae. Bhí 49,793 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 48,499 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 93% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 4.6% agus ba Ghearmáinis an phríomhtheanga ag 1.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Lamb, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Lamb. Is é Littlefield príomhbhaile an chontae. Bhí 13,977 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 14,709 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 62.6% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 36.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Lampasas, Texas.
Is contae i lár Texas é Lampasas. Is é Lampasas príomhbhaile an chontae. Bhí 19,677 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 17,762 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.7% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 11.9% agus ba Ghearmáinis an phríomhtheanga ag 2.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae La Salle, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é La Salle. Is é Cotulla príomhbhaile an chontae. Bhí 6,886 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 5,866 duine sa bhlian 2000. Ba Spáinnis an phríomtheanga ag 60% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Bhéarla an phríomhtheanga ag 38.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Lavaca, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Lavaca. Is é Hallettsville príomhbhaile an chontae. Bhí 19,263 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 19,210 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 82% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 12.5% agus ba Seicis an phríomhtheanga ag 4.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Lee, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Lee. Is é Giddings príomhbhaile an chontae. Bhí 16,612 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 15,657 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 81.1% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.9% agus ba Ghearmáinis an phríomhtheanga ag 2.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Leon, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Leon. Is é Centreville príomhbhaile an chontae. Bhí 16,801 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 15,335 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 91.1% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 8.7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Liberty, Texas.
Is contae in oir-dheisceart Texas é Liberty. Is é Liberty príomhbhaile an chontae. Bhí 75,643 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 70,154 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 85% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 13.9%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Paris, Texas.
Is é Paris príomhbhaile Contae Lamar, Texas. Bhí 25,171 ina gconaí i bParis sa bhliain 2010.


Littlefield, Texas.
Is é Littlefield príomhbhaile Contae Lamb, Texas. Bhí 6,372 ina gconaí i Littlefield sa bhliain 2010.


Contae Limestone, Texas.
Is contae in oirthear Texas é Limestone. Is é Groesbeck príomhbhaile an chontae. Bhí 23,384 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 22,051 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 84.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 15.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Lampasas, Texas.
Is é Lampasas príomhbhaile Contae Lampasas, Texas. Bhí 6,681 ina gconaí i Lampasas sa bhliain 2010.


Contae Lipscomb, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Lipscomb. Is é Lipscomb príomhbhaile an chontae. Bhí 3,302 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 3,057 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 76.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 22.5%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Cotulla, Texas.
Is é Cotulla príomhbhaile Contae La Salle, Texas. Bhí 3,614 ina gconaí i gCotulla sa bhliain 2000.


Contae Live Oak, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Live Oak. Is é George West príomhbhaile an chontae. Bhí 11,531 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 12,309 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 72.5% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 26.3%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Hallettsville, Texas.
Is é Hallettsville príomhbhaile Contae Lavaca, Texas. Bhí 2,550 ina gconaí i Hallettsville sa bhliain 2010.


Giddings, Texas.
Is é Giddings príomhbhaile Contae Lee, Texas. Bhí 5,665 ina gconaí i nGiddings sa bhliain 2010.


Centreville, Texas.
Is é Centreville príomhbhaile Contae Leon, Texas. Bhí 892 ina gconaí i gCentreville sa bhliain 2010.


Liberty, Texas.
Is é Liberty príomhbhaile Contae Leon, Texas. Bhí 8,397 ina gconaí i Liberty sa bhliain 2010.


Groesbeck, Texas.
Is é Groesbeck príomhbhaile Contae Limestone, Texas. Bhí 4,328 ina gconaí i nGroesbeck sa bhliain 2010.


Lipscomb, Texas.
Is é Lipscomb príomhbhaile Contae Lipscomb, Texas. Bhí 44 ina gconaí i Lipscomb sa bhliain 2010.


George West, Texas.
Is é George West príomhbhaile Contae Live Oak, Texas. Bhí 2,524 ina gconaí i nGeorge West sa bhliain 2000.


Dover, Delaware.
Is é Dover príomhbhaile Contae Kent, Delaware. Bhí 36,047 ina gconaí i nDover sa bhliain 2000.


Barnstable.
Is é Barnstable príomhbhaile Contae Barnstable, Massachusetts. Bhí 45,193 ina gconaí i mBarnstable sa bhliain 2010.


Pittsfield.
Is é Pittsfield príomhbhaile Contae Berkshire, Massachusetts. Bhí 44,737 ina gconaí i bPittsfield sa bhliain 2010.


Edgartown.
Is é Edgartown príomhbhaile Contae Dukes, Massachusetts. Bhí 4,067 ina gconaí in Edgartown sa bhliain 2010.


Salem, Massachusetts.
Is é Salem príomhbhaile Contae Essex, Massachusetts. Bhí 41,340 ina gconaí i Salem sa bhliain 2010.


Lawrence.
Is é Lawrence príomhbhaile Contae Essex, Massachusetts. Bhí 76,377 ina gconaí i Lawrence sa bhliain 2010.


Greenfield.
Is é Greenfield príomhbhaile Contae Franklin, Massachusetts. Bhí 17,456 ina gconaí i nGreenfield sa bhliain 2010.


Dedham.
Is é Dedham príomhbhaile Contae Norfolk, Massachusetts. Bhí 24,729 ina gconaí i nDedham sa bhliain 2010.


Brockton.
Is é Brockton príomhbhaile Contae Plymouth, Massachusetts. Bhí 93,810 ina gconaí i mBrockton sa bhliain 2010.


Winthrop.
Is é Winthrop cathair suite i gContae Suffolk, Massachusetts. Bhí 17,497 ina gconaí i Winthrop sa bhliain 2010.


Chelsea, Massachusetts.
Is é Chelsea cathair suite i gContae Suffolk, Massachusetts. Bhí 36,828 ina gconaí i gChelsea sa bhliain 2010.


Revere.
Is é Revere cathair suite i gContae Suffolk, Massachusetts. Bhí 51,755 ina gconaí i Revere sa bhliain 2010.


The World Factbook.
Leabhar tagairte i bhfoirm almanaig le faisnéis faoi thíortha an domhain uilig is ea "The World Factbook" (ISSN 1553-8133) nó "CIA World Factbook" arna foilsiú ag an Central Intelligence Agency sna Stáit Aontaithe. Tháinig sé ar an saol sa bhliain 1962, agus bhí teacht air go poiblí ag tosnú sa bhliain 1971. Tá leagan de le fáil ar an Idirlíon a ndéantar athruithe air go seachtainiúil.


Contae Llano, Texas.
Is contae i ndeisceart Texas é Llano. Is é Llano príomhbhaile an chontae. Bhí 19,301 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 17,044 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 91.7% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 7%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Loving, Texas.
Is contae in iarthar Texas é Loving. Is é Mentone príomhbhaile an chontae. Is é contae Loving an contae leis an daonra is lú as S.A.M. ar fad. Bhí 82 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 67 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 100% de na daoine sa bhliain 2010.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Lubbock, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Lubbock. Is é Lubbock príomhbhaile an chontae. Bhí 278,831 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, suas ó 242,628 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 78.2% de na daoine sa bhlian 2010 agus ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 19.1%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Contae Lynn, Texas.
Is contae in iar-thuaisceart Texas é Lynn. Is é Tahoka príomhbhaile an chontae. Bhí 5,915 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010, síos ó 6,550 duine sa bhlian 2000. Ba Bhéarla an phríomtheanga ag 65.5% de na daoine sa bhlian 2010, ba Spáinnis an phríomhtheanga ag 31.4% agus ba Ghearmáinis an phríomhtheanga ag 2.2%.
Tagairtí.
https://apps.mla.org/cgi-shl/docstudio/docs.pl?map_data_results


Llano, Texas.
Is é Llano príomhbhaile Contae Llano, Texas. Bhí 3,232 ina gconaí i Llano sa bhliain 2010.


Mentone, Texas.
Is é Mentone príomhbhaile Contae Loving, Texas. Bhí 19 duine ina gconaí i Mentone sa bhliain 2010.


Lubbock, Texas.
Is é Lubbock príomhbhaile Contae Lubbock, Texas. Bhí 249,042 ina gconaí i Lubbock sa bhliain 2015.


Tahoka, Texas.
Is é Tahoka príomhbhaile Contae Lynn, Texas. Bhí 2,673 ina gconaí i Tahoka sa bhliain 2010.


The Voice Kids (RA).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é The Voice Kids, a tosóidh sa Ríocht Aontaithe ar ITV ar an 10 Meitheamh 2017.
Bhuaigh Jess Folley an chéad sraith.
Breithiúna agus Láithreoirí.
Bhí sé fógartha in Iúil 2016 will.i.am ar an "The Voice Kids" mar breitheamh.
D'fhógair Emma Willis go mbeadh sí ag chur "The Voice Kids" i láthair.


Junior Eurovision Éire 2015.
Thosaigh an chéad sraith de "Junior Eurovision Éire" ar an 11 Deireadh Fómhair 2015 agus críochnaigh sé ar an 8 Samhain, 2015.
Ba iad Niamh Kavanagh, Brian Kennedy agus Stiofán Ó Fearail na breithiúna don sraith seo. Ag an tús bhí 32 iomaitheoir ag glacadh páirt. Bhí gach amhrán as Gaeilge. Bhuaigh Aimee Banks an tsraith.
Leathcheannais 1.
Craoladh an leathcheannais seo ar an 11 Deireadh Fómhair, 2015.
Leathcheannais 2.
Craoladh an leathcheannais seo ar an 18 Deireadh Fómhair, 2015.
Leathcheannais 3.
Craoladh an leathcheannais seo ar an 25 Deireadh Fómhair, 2015.
Leathcheannais 4.
Craoladh an leathcheannais seo ar an 1 Samhain, 2015.
Ceannais.
Craoladh an ceannais ar an 8 Samhain, 2015
Ag an gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Tháinig Aimee Banks sa 12ú háit sa Chomórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg le 36 pointe.


Kragujevac.
Is cathair í Kragujevac (Gaeilge: Cragúiéavats) ina bhfuil 211,580 daoine ina chónaí ann agus í mar an cheathrú cathair is mó i Seirbia. Tá suite sa Dúiche Šumadijskog agus í mar lárionaid riaracháín an dúiche. Tá sí suite ar abhainn Lepenica. Ó 1818 go 1842 bhí sí mar príomhchathair Seirbia agus lean lonnú Parlaimint Seirbia sa chathair go dtí an bhliain 1878. I gCragúiéavats a tógadh céad amharchlann Seirbia (1835), an chéad meánscoil sa tír (1833) agus an chéad ollscoil (1836). Chomh maith leis sin, bhí an chéad cúirt, an chéad dáíl, an chéad chrannchur, an chéad cógaslann, agus an chéad club sacair sa tír ("Šumadija" sa bhliain 1903). Go dtí an bhliain 1945 bhí sí mar lárionad tionscadal an airm i Seirbia. Tá cáil ar an áit de bhárr tragóid a tharla ar 21 Deireadh Fómhair nuair a mháraigh na Naitsithe thart ar 7,000 daoine, 300 acu a bhí mar daltaí meánscoil Cragúiéavats. I rith ré an Iúgaslaive bhí cáil air de bhárr an mhonarchan gluaisteáin Zastava (inniu faoi úinéireacht FIAT) agus do kajmak (sé sin uachtar téachta) Cragúiéavats.


Daniel Everett.
Údar agus acadóir Meiriceánach is ea Daniel Leonard Everett, a rugadh ar 26 Iúil 1951 in Holtville, California. Aithnítear é as a chuid taighde ar an bpobal Pirahã sa Bhrasaíl agus ar a dteanga.
Déan Ealaíon agus Eolaíochta in Ollscoil Bentley in Waltham, Massachusetts atá ann ó 1 Iúil 2010 i leith. Roimhe sin, bhí sé ina chathaoirleach ar an Roinn Teangacha, Litríochtaí agus Cultúr in Ollscoil Stáit Illinois in Normal, Illinois. Bhí sé ina theagascóir freisin in Ollscoil Mhanchan i Sasana agus ina chathaoirleach ar Roinn na Teangeolaíochta in Ollscoil Pittsburgh. Tá sé pósta ar Linda Ann Everett.
Sa bhliain 2016 rinne Tom Wolfe leabhar dar theideal "The Kingdom of Speech" a fhoilsiú ina bpléann sé saothar ceathrar príomhphearsaí i stair na heolaíochta a bhaineann leis an éabhlóid agus leis an teangeolaíocht. Is é Daniel Everett an ceathrú duine sa leabhar. Tá Everett ag obair ar dhá leabhar anois, mar atá, "Dark Matter of the Mind" le teacht amach ag University of Chicago Press sa bhliain 2016, agus "How Language Began", faoi chonradh le Liveright Publishers, le teacht amach sa bhliain 2017.
A Óige.
Tógadh Everett in Holtville, lámh le teorainn Mheicsiceo. Chaith a athair seal ina bhuachaill bó, ina mheicneoir agus ina oibrí tógála. D'oibrigh a mháthair mar fhreastalaí i mbialainn in Holtville. Sheinn Everett uirlisí ceoil i racbhannaí ó bhí sé 11 bliain d'aois gur chuaigh sé leis an gCríostaíocht in aois a 17ú bliana, é sin i ndiaidh casadh ar bheirt misinéirí darbh ainm Al agus Sue Graham in San Diego, California. Agus é 18 bliana d'aois phós a n-iníon Keren.


Ben Price.
Is aisteoir Sasanach é Ben Price. Rugadh é ar an 1 Eanáir 1972. Glacann Price an páirt mar Nick Tilsley sa sobalchlár Coronation Street.


David Neilson.
Is aisteoir Sasanach é David Neilson. Rugadh ar an 13 Márta, 1949 é. Glacann Neilson an páirt mar Roy Cropper sa sobalchlár Coronation Street.


Sue Cleaver.
Is aisteoir Sasanach í Sue Cleaver. Rugadh í ar an 2 Meán Fómhair 1963. Glacann Cleaver an páirt mar Eileen Grimshaw sa sobalchlár Coronation Street.


Samia Ghadie.
Is aisteoir Sasanach í Samia Ghadie. Rugadh í ar an 13 Iúil, 1982. Glacann Ghadie an páirt mar Maria Connor sa sobalchlár Coronation Street.


Patti Clare.
Is aisteoir Sasanach í Patti Clare. Rugadh í ar an 3 Márta, 1976. Glacann Clare an páirt mar Mary Taylor sa sobalchlár Coronation Street.


Mary Taylor (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil í Michelle Sinead Connor sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Patti Clare an páirt mar Mary. Rinne Mary a céad cuma ar an 26 Samhain, 2008.


Suva.
Is é Suva príomhchathair Fhidsí, san Aigéan Ciúin Theas. Is é an dara cathair is mó sa tír i ndiaidh Nasinu. Tá Suva suite ar leithinis ar chósta thoir theas an oileáin Viti Leva, an t-oileán is mó sa tír. Sa bhliain 2009 bhí cónaí ar 88,271 duine in Suva. Tá timpeall agus 330,000 duine ina gcónaí, an tríú cuid de phobal na tíre, i mórcheantar uirbeach a chuimsíonn Suva, Nasinu, Nausori agus Lami.
Rinneadh príomhchathair Fhidsí de Suva sa bhliain 1877. Inniu tá mórcheantar Suva ar cheann de na ceantair uirbeacha is mó agus is bríomhaire ó thaobh geilleagair agus cultúir de san Aigéan Ciúin Theas.


Big Brother (RA).
Is comórtas réaltacht teilifíse é Big Brother, a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2000.


Celebrity Big Brother.
Is comórtas réaltacht teilifíse é Celebrity Big Brother, a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2000.


Celebrity Big Brother 18.
Is comórtas réaltacht teilifíse é "Celebrity Big Brother", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2001. Thosaigh an ochtú sraith déag ar an 28 Iúil, 2016.


Gé stríoc-cheannach.
Is éan í an gé stríoc-cheannach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Gé Thasmánach.
Is éan í an ghé Thasmánach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Chelsea Clinton.
Pearsa polaitíochta sna Stáit Aontaithe is ea Chelsea Victoria Clinton agus a rugadh ar 27 Feabhra 1980 in Little Rock, Arkansas. Is iad Bill Clinton, iar-uachtarán na Stát Aontaithe, agus Hillary Clinton, ainmní an Pháirtí Dhaonlathaigh don uachtaránacht i dtoghchán na bliana 2016, a thuismitheoirí.
Sna blianta 2011–2014 bhí sí ina comhfhreagraí ar son NBC News. Oibríonn sí anois don Fhondúireacht Clinton agus don Clinton Global Initiative, a bhfuil sí ina suí ar an mbord.
Tá B.A. ag Chelsea ó Ollscoil Stanford, M.P.H. ó Ollscoil Columbia, agus M.Phil. is D.Phil. ó Ollscoil Oxford. Tá sí pósta ar Marc Mezvinsky, agus tá beirt pháiste acu, iníon agus mac. Tá Chelsea í féin ina haonpháiste.


Gé Éigipteach.
Is éan í an Gé Éigipteach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Gé impireach.
Is éan í an ghé impireach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Mórghé shneachta.
Is éan í an mhórghé shneachta Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Mionghé bhánéadanach.
Is éan í an mhionghé bhánéadanach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Tammy Baldwin.
Is í Tammy Suzanne Green Baldwin (11 Feabhra 1962 a rugadh í) Seanadóir na Stát Aontaithe sóisearach ó Stát Wisconsin. Is ball den Pháirtí Daonlathach í. Toghadh go dtí an Seanad í sa bhliain 2012 agus thosaigh a téarma sa bhliain 2013.
Toghadh Tammy Baldwin do Thionól Wisconsin don 78ú ceantar sa stát úd. Sna blianta 1999–2013 bhí sí ina bhall de Theach na nIonadaithe in Washington, D.C. don 2ú toghcheantar in Wisconsin. Ansin fuair sí an bua sa toghchán ar son sheanadóir shóisearach an stáit. Ise an chéad bhean ina seanadóir do stát Wisconsin. Ise an chéad bhean leispiach go hoscailte Seanad na Stát Aontaithe.
Rugadh agus tógadh Tammy Baldwin in Madison, Wisconsin. A mháthair agus tuistí a máthar a thóg Tammy, agus iadsan de shliocht mheasctha Rúiseach Sasanach agus de chúlra Giúdach agus Anglacánach. Ar thaobh a mháthar bhí seanathair agus seanaintín ar bhithcheimiceoirí iad. Níl Baldwin pósta. Bhí pairtinéir aici ar feadh 15 bliana.


Gé mhongach.
Is éan í an ghé mhongach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


48 (uimhir).
Is é 48 an uimhir nadúrtha tar éis 47 agus roimh 49.


Tyrone Dobbs.
Is carachtar ficseanúil é Tyrone Sylvester Dobbs sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Alan Halsall an páirt mar Tyrone, ar an 30 Samhain 1998 an chéad uair.


Kirk Sutherland.
Is carachtar ficseanúil é Kirk Sutherland sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Andrew Whyment an páirt mar Kirk. Rinne Kirk a chéad cuma ar an 22 Bealtaine 2000.


Sheila Birtles.
Is carachtar ficseanúil í Sheila Birtles sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Eileen Mayers an páirt mar Sheila.


Kelly Crabtree.
Is carachtar ficseanúil í Kelly Crabtree sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Tupele Dorgu an páirt mar Kelly.


Gé ghobghearr.
Is éan í an ghé ghobghearr Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Gé bhroinnrua.
Is éan í an ghé bhroinnrua Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Gé sporeiteach.
Is éan í an ghé sporeiteach Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Gé shléibhe.
Is éan í an ghé shléibhe Is baill d'fhine na Anatidae iad.


Ulchabhán bóireach.
Is éan é an ulchabhán bóireach Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán seabhaic Oileán na Nollag.
Is éan é an ulchabhán seabhaic Oileán na Nollag Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán síofrach.
Is éan é an ulchabhán síofrach Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Rí-ulchabhán Eoráiseach.
Is éan é an rí-ulchabhán Eoráiseach Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Mionulchabhán Eoráiseach.
Is éan é an mionulchabhán Eoráiseach Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán scopach Eoráiseach.
Is éan é an ulchabhán scopach Eoráiseach Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán mór liath.
Is éan é an ulchabhán mór liath Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Mórulchabhán cluasach.
Is éan é an Mórulchabhán cluasach Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Rí-ulchabhán beag.
Is éan é an rí-ulchabhán beag Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán beag.
Is éan é an ulchabhán beag Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán seabhaic tuaisceartach.
Is éan é an Ulchabhán seabhaic tuaisceartach. Is ball d'fhine na Strigidae é.


An Snag Breac ar an gCroch.
Pictiúr ola-ar-adhmaid is ea An Snag Breac ar an gCroch de chuid ealaíontóir Pléimeannach an "renaissance" Pieter Bruegel Mór, a chum sé sa bhliain 1568.
Feicimid sa phictiúr triúir tuathánaigh atá ag damhsa le ceol na bpíob mhála ar talamh bán sa coill, in aice le croch a bhfuil snag breac ina sheasamh air. Tá an phictiúr scartha ina dhá pháirt ag an gcroch atá suite i lár na bpictiúr. Stíl gothaíoch atá ann, leis an dtaobh dheis níos "oscailte" agus an taobh chlé níos "dúnta" agus an snag breac gar do chroílár an phictiúir. Braitheann an chroch mar "réad dodhéanta", cosúil le triantán Penrose, le boinn na staiceanna taobh le taobh, ach leis an taobh dheis den bhall níos faide uainn, agus soilsiú atá in aghaidh a chéile.
Tá snag breac eile ar charraig ag bun na croiche, in aice le blaosc ainmhí. Tá gach duine atá sa phictiúr chun tosaigh ar taobh chlé: tá fear ag dífhaecú faoi scáth na gcrann ar clé agus roinnt daoine eile ag amharc ar na damhsóirí. Ar an taobh clé tá cros agus muileann uisce taobh thiar di. Sa chúlra tá caisleán ar chlé, ar chreig os cionn sráidbhaile i ngleann abhainn, le túr crochta ar aille ar dheis agus ar an taobh thall níl ach cnoic i bhfad uainn agus an spéir ghorm. Taobh thiar de na damhsóirí tá dhá crainn atá fite fuaite ina chéile, íomhá a úsáid Bruegel i bpictiúr níos luaithe ina bhfuil dhá béir ag imirt sa choill. Cuirtear doimhneacht in iúl trí theacht ó dhathanna tiubha donna chun tosaigh, go toin sa mheánionad, go bhfion
Chum Bruegel a phictiúr sa bhliain tar éis teacht Fernando Álvarez de Toledo, 3ú Diúc Alba go dtí an Ísiltír, seolta ag Pilib II na Spáinne chun Réabhlóid na hÍsiltíre a chur faoi chois. B'fhéidir gur comhartha í an chroch ar bhagairt go mbásófar na daoine a bhí ag moladh an teagasc nua Protastúnach, agus b'fhéidir go dtagraíonn sé ar roinnt seanfhocail Ollainnise. Tá tagairt díreach ar dhamhsa nó cac ar an gcroch, a chiallaíonn magadh ar an stát. Tagraíonn an pictiúr freisin ar an gcreidimh gur cúlchainteoirí móra iad snaganna breaca agus gur cúis bású í cúlchaint. Agus gur trí chluain pléisiúrtha atá an slí chun an chroch.
Ní léir cén fáth agus cé dó atá an pictiúr. Dar leis an dáta atá air, 1568, sé seo ceann de na pictiúir is deireanaí de chuid Bruegel roimh a bhás 1569; go deimhin, a obair deireanach, b'fhéidir. D'iarr Bruegel ar a bhean chéile roinnt dá phictiúir a dhóigh nuair a gheobhadh sé bás ach dúirt sé léi "An Snag Breac ar an gCroch" a choimeád di féin. Is sa Hessisches Landesmuseum (Iarsmalann an Stáit Hessen) i Darmstadt atá sé inniu.


Ulscréachóg.
Is éan í an ulscréachóg Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán réisc.
Is éan é an ulchabhán réisc Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán scopach Sokoke.
Is éan é an ulchabhán scopach Sokoke Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán Soumagne.
Is éan é an ulchabhán Soumagne Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Búbúc Norfolk.
Is éan é an búbúc Norfolk Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán donn.
Is éan é an ulchabhán donn Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ulchabhán na hÚraile.
Is éan é an ulchabhán na hÚraile Is baill d'fhine na Strigidae iad.


Ochtapas gormfháinneach.
Is moileasc é an t-ochtapas gormfháinneach. Ball d'ord na nOctopoda atá ann.


Ochtapas coiteann.
Is moileasc é an t-ochtapas coiteann. Ball d'ord na nOctopoda atá ann.


Apia.
Is é Apia príomhchathair Shamó, san Aigéan Ciúin, agus an chathair is mó sa tír. Tá Apia suite ar an oileán Upolu, ar lár an chósta thuaidh. Bhí 37,735 duine ina gcónaí in Apia sa bhliain 2011.
Bhí Apia ina phríomhchathair ó na 1950idí i leith. Bhí baile beag ann ina raibh cónaí ar bheagán breis agus 300 duine sular chéad tháinig na cumhachtaí Eorpacha ar an láthair. Chuaigh na Briotanaigh, na Gearmánaigh agus na Meiriceánaigh i gcoimhlint agus gach dream acu ag iarraidh smacht fháil dóibh féin ar Shamó. Sa bhliain 1889, bhí 7 long de chuid na trí thír sin sa chuan ag Apia, agus cogadh ar tí pléascadh, nuair a tháinig anfa aniar aduaidh orthu. Chuaigh 6 cinn de na long go tóin an farraige agus 200 mairnéalach Gearmánacha agus Meiriceánacha básaithe. I ndeireadh na dála, d'éirigh leis na Gearmánaigh an dul i gcumhacht ar Shamó.
Apia a bhí mar phríomhchathair ar Shamó na nGearmánach ó 1900 go 1914. Lean Apia mar phríomhchathair faoi na Nua-Shéalannaigh ó 1914 go 1962, bliain ar bhain na Samóigh a neamhspleáchas amach. Sa bhliain 1929 mharaigh na Nua-Shéalannaigh deichniúr le linn léirsiú síochánta, taoiseach Samóch ina measc. Chuir na Nua-Shéalannaigh piléar ina droim agus é ag iarraidh oird agus ciúnais a chothú. "Black Saturday" a thugtar ar an mí-eachtra. Ghabh Helen Clarke, príomh-aire na Nua-Shéalainne, leithscéal oifigiúil as an tragóid sa bhliain 2002. Choimeád na Samóigh a bpríomhchathair in Apia i ndiaidh an neamhspleáchais.


Ochtapas beag.
Is moileasc é an t-ochtapas beag. Ball d'ord na nOctopoda atá ann.


Ochtapas cluaseiteach.
Is moileasc é an t-ochtapas cluaseiteach. Ball d'ord na nOctopoda atá ann.


Ochtapas muscach.
Is moileasc é an t-ochtapas muscach. Ball d'ord na nOctopoda atá ann.


Mary Colum.
Léirmheastóir liteartha agus údar Éireannach ab ea Mary Colum (née Maguire, 14 Meitheamh 1884 – 22 Deireadh Fómhair 1957). Comhbhunaitheoir "The Irish Review", iris liteartha, a bhí inti.
Rugadh í mar Mary Gunning Maguire do Catherine Gunning agus do Charles Maguire i gCúil Mhuine, Contae Shligigh. Fuair a máthair bás sa bhliain 1895 agus Mary óg. A seanmháthair, máthair Catherine, a thóg ansin í, i mBaile Easa Dara sa chontae chéanna. Cuireadh chuig scoil chónaithe Chlochar Naomh Labhráis i gContae Mhuineacháin.
Rinne Mary Maguire a cuid staidéar tríú leibhéil ag Ollscoil Ríoga na Tríonóide. Sa tréimhse sin, chuir sí an Twilight Literary Society ar siúl agus casadh W. B. Yeats uirthi dá bharr.


49 (uimhir).
Is é 49 an uimhir nadúrtha tar éis 48 agus roimh 50.


Pádraig Ó hOrgáin.
Is iománaí é Pádraig Ó hOrgáin, nó Patrick Horgan mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Chorcaí é.


Lúcás Ó Fearghaill.
Is iománaí é Lúcás Ó Fearghaill, nó Luke O'Farrell mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Chorcaí é.


Lorcán Mac Lochlainn.
Is iománaí é Lorcán Mac Lochlainn, nó Lorcán McLoughlin mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Chorcaí é.


Damien Cahalane.
Is iománaí é Damien Cahalane. Is as Contae Chorcaí é.


Padraic Colum.
Scríbhneoir bisiúil Éireannach ab ea Padraic Colum (8 Nollaig 1881 – 11 Eanáir 1972). Bhí sé ar phríomhphearsaí Athbheochan Litríochta na hÉireann, in éineacht lena bhean chéile Mary Colum. Scríobh sé filíocht, úrscéalta, drámaí, neamhfhicsean agus leabhair do pháistí.
A óige.
Rugadh Colum mar Patrick Columb i dteach na mbocht i gContae an Longfoirt, mar a raibh a athair ag obair. Eisean an chéad pháiste de ochtar a rugadh dóibh. Nuair a chaill a athair a phost sa bhliain 1889, thug sé aghaidh ar Mheiriceá le páirt a ghlacadh i ruaig óir in Colorado. D'fhan Padraic agus na páistí eile lena máthair in Éirinn. Tháinig athair Coluim ar ais sa bhliain 1892, agus thug an chlann ar fad aghaidh go Glas Tuathail, i aice Bhaile Átha Cliath. Fostaíodh an t-athair mar leasbhainisteoir stáisiún traenach Chuas an Ghainimh agus Ghlas Tuathail. Chuaigh Pádraic go dtí an scoil náisiúnta áitiúil.
I ndiaidh do Susan Columb bás a fháil sa bhliain 1897, briseadh an chlann suas ar feadh tamaill. D'fhan Padraic agus deartháir amháin leis i mBaile Átha Cliath, agus chuaigh a n-athair ar ais go Longfort leis na páistí eile. Chuir Colum críoch lena chuid scolaíochta an bhliain ina dhiaidh agus, in aois a 17 mbliana, d'éirigh leis i scrúdú agus tugadh post dó mar chléireach san Irish Railway Clearing House. D'fhan sé sa phost sin go 1903.
Ba sa tréimhse seo a thug Colum faoin scríbhneoireacht agus a casadh roinnt mórscríbhneoirí na hÉireann air, W. B. Yeats, Lady Gregory agus Æ ina measc. Chuaigh sé le Conradh na Gaeilge agus bhí sé ar an gcéad bhord ar Amharclann na Mainistreach.


An Téaváin Ghlas.
Is dán agus amhrán Téavánach é "An Téaváin Ghlas" (Pe̍h-oē-jī:, Carachtar Sínise thraidisiúnta:). Scríobh an file Tréadaí Tīⁿ Jî-gio̍k () é, i Hoclais na Téaváine (Hoklo na Téaváine), sna blianta 1993/1994.
Tá an-tóir ar an dán i measc na daoine i bhfách leis an fheachtas ar son neamhspleáchais na Téaváine. Is é an t-amhrán náisiúnta neamhoifigiúil do Phoblacht na Téaváine. Aistríodh an t-amhrán go hAmisis (Amis), Haicéis (Hakka), Mandairínis agus araile.


Giúrann scrogallach.
Is crústach é an giúrann scrogallach Is baill d'fhine na Pollicipedidae iad.


Leamhan ulchabhánach.
Is feithid é an Leamhan ulchabhánach. Ball d'fhine na Brahmaeidae atá ann.


Ratatouille (scannán).
Scannán beochana grinn Meiriceánach is ea "Ratatouille" a rinneadh sa bhliain 2007. B'é Brad Bird stiúrthóir an scannáin. Tháinig an scannán ar an scáileán ar an 29 Meitheamh, 2007.


Neamhord naircisíoch pearsantachta.
a> ag adhradh a scáile féin i linn uisce
Neamhord pearsantachta ina mbíonn buaireamh mór ar dhuine faoina chumhacht, a ghradam agus a fhiúntas féin gan a bheith ábalta drochthionchar a shainbhuairimh ar dhaoine eile a fheiceáil is ea Neamhord naircisíoch pearsantachta. Is neamhord pearsanta é den ghrúpa B i gcóras rangaithe an American Psychiatric Association.
Ceaptar go mbíonn an neamhord seo ar timpeall is 1% den phobal i dtíortha i gcoitinne, agus go mbuaileann sé daoine óga níos minice ná daoine níos sine, agus fir níos minice ná mná. Cumadh ainm an neamhoird sa bhliain 1968. San am a chuaigh thart, thugtaí "meigleamáine" air. Cineál dian féinspéise atá i gceist.


Faye Windass.
Is carachtar ficseanúil í Faye Windass (Butler freisin) sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Glacann Ellie Leach an páirt mar Faye. Rinne Faye a céad cuma ar an 28 Eanáir, 2011.


Scuid ghearreiteach na hAirgintíne.
Is moileasc í an scuid ghearreiteach na hAirgintíne. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Máthair shúigh scioteireaballach.
Is moileasc í an máthair shúigh scioteireaballach. Ball d'ord na Sepiolida atá inti.


Stampaí agus stair phoist na hAsarbaiseáine.
a>, 1896, stampa de chuid Impireacht na Rúise air.
Cuir síos ginearálta atá san alt seo ar stampaí agus stair phoist na hAsarbaiseáine. Thóg Impireacht na Rúise seilbh ar an Asarbaiseáin sa bhliain 1806 agus chuir siad an chéad oifig phoist ar bun sa tír sa bhliain 1818. Tháinig na chéad stampaí poist in úsáid in Impireacht na Rúise sna 1850idí. Chuaigh na hAsarbaiseánaigh i gceannas ar an gcóras i ndiaidh dóibh a neamhspleáchas a bhaint amach sa bhliain. Tháinig cor eile sa scéal nuair a ghlac Aontas na Sóivéide seilbh ar an tír sa bhliain 1920, agus cor eile fós sa bhliain 1991 le neamhspleáchas na tíre ó na Sóivéadaigh.
Impireacht na Rúise.
Cuireadh tús le seirbhís poist nua-aimseartha san Asarbaiseáin go luath san 19ú haois, nuair rinneadh cuid de Impireacht na Rúise den tír. Osclaíodh an chéad oifig phoist sa bhliain 1818 in Yelizavetpol (Ganja anois). Cuireadh seirbhís athseolta litreacha i bhfeidhm sa bhliain 1826 in Baku ar dtús, ansin sa bhliain 1828 Nakhichevan. Ina dhiaidh sin, osclaíodh oifigí poist in Quba, Shusha, Shamakhi, Lankaran, Nukha (Shaki anois) agus Salyan. Baineadh úsáid as postmharcanna agus stampaí poist i limistéar na hAsarbaiseáine ón mbliain 1858 i leith. Poncanna curtha le chéile i gcrutha éagsúla ab iad na luathphostmharcanna. Ansin cuireadh in úsáid postmharcanna le hainmneacha cathracha in éineacht le dátaí.
Poblacht Dhaonlathach na hAsarbaiseáine.
Teampall na Tine ar an naoú (de réir Chatalóg Scott) stampa Asarbaiseánach. Eisíodh an stampa seo sa bhliain 1919.
Rinne Poblacht Dhaonlathach na hAsarbaiseáine na chéad stampaí Asarbaiseánacha a eisiú sa bhliain 1919. Foireann deich stampaí suas go luach 50r agus a bhí maisithe le pictiúir ab ea iad. Bhí an dá chló difiriúla ann: cló na bliana 1919 ar pháipéar bhán le guma fo-bhán agus cló eile sa bhliain 1920 ar pháipéar donnbhuí le guma buí nó gan ghuma. Tá stampaí ón chéad chló gann agus tá samplaí bréige díobh ann.
Poblacht Shóivéadach Shóisialtach na hAsarbaiseáine.
Stampa de chuid Phoblacht Shóivéadach Shóisialtach na hAsarbaiseáine, 1921
Ar 27 Aibreán 1920 rinne arm na Sóivéadach a bhealach isteach sa phríomhchathair, Baku, agus cruthaíodh Poblacht Shóivéadach Shóisialtach na hAsarbaiseáine, poblacht a cuireadh isteach in Aontas na Sóivéide (APSS). Eisíodh na chéad stampaí don phoblacht seo sa bhliain 1921. Foireann 15 stampa a bhí i gceist.
Poblacht na hAsarbaiseáine.
Ar 19 Samhain 1990, athainmníodh an phoblacht shóivéadach mar Phoblacht na hAsarbaiseáine. Bhain sí a neamhspleáchas amach ar 18 Lúnasa 1991 agus eisíodh an chéad stampa faoin rialtas nua ar 26 Márta 1992 chun neamhspleáchas na tíre a chomóradh. Ní hionann agus na hiar-phoblachtaí sóivéadacha eile, níor chuir an Asarbaiseáin forchlónna ar stampaí de chuid an APSS chun riaradh ar riachtanais postais na tíre.


Scuid ghearreiteach thuaisceartach.
Is moileasc í an scuid ghearreiteach thuaisceartach. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Scuid na Rinne.
Is moileasc í an scuid na Rinne. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Scuid ábhalmhór Antartach.
Is moileasc í an Scuid ábhalmhór Antartach. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Máthair shúigh (scuid).
Is moileasc í an mháthair shúigh. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Scuid eitilte Sheapánach.
Is moileasc í an scuid eitilte Sheapánach. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Ducksy Walsh.
Imreoir liathróid láimhe mór le rá ab ea Michael Ducksy Walsh (3 Bealtaine, 1966 - 4 Lúnasa 2016). As cathair Chill Chainnigh ó dhúchas dó.
Tá sé ar an imreoir is mó rath riamh, agus sé chinn déag agus scór de Chraobhacha na hEireann buaite aige (gach uile cheann idir na blianta 1985-1997 san áireamh). Chomh maith leis an éacht siúd, bhain sé deich gcinn de chraobhacha náisiúnta ar an gcúirt dhúbailte, lena chomhrádaí contae Eugene Downey.


Mórbhealach Idirstáit 80.
Léarscáil a thaispeánann cúrsa Mhórbhealach Idirstáit 80 trasna na Stát Aontaithe
Mórbhealach tras-ilchríochach bealach isteach teoranta sna Stáit Aontaithe is ea Mórbhealach Idirstáit 80. Téann sé ó Teaneck, New Jersey, i gceantar Chathair Nua-Eabhrac, go lár San Francisco, California. Ceapadh é sa bhliain 1956 mar cheann de na chéad bhealaigh sa Chóras Mórbhealach Idirstáit. Osclaíodh an chuid dheireanach de sa bhliain 1986.
Tá Mórbhealach Idirstáit 80 nó Interstate 80 (I-80) 2,899.54 míle nó 4,666.36 ciliméadar ar fad. An dara mórbhealach is faide sa tír atá ann. Leanann sé cúrsa an tsean-Bhealach Lincoln, an chéad bhóthar trasna na Stát Aontaithe, a bheagán nó a mhórán. Leanann sé Conair Oregon trasna Wyoming agus Nebraska, agus Conair California trasna an chuid is mó de Nevada agus California. Is bóthar dola é in áiteanna i Meániarthar na tíre, mar atá, in Indiana agus Ohio.


Dancing with the Stars (sraith theilifíse na hÉireann).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Dancing with the Stars" (Gaeilge: "Ag Damhsa le na Réaltaí"), a thosaigh in Éirinn sa bhliain 2017. Cuireann Amanda Byram agus Nicky Byrne an chlár i láthair. Tá an chlár bunaithe ar "Strictly Come Dancing" sa Ríocht Aontaithe. Thosaigh an tsraith ar an 8 Eanáir 2017.
Is iad Julian Benson, Loraine Barry agus Brian Redmond moltóirí ar an seó. Bhuaigh Aodhán ó Mathúna le Valeria Milova an chéad sraith. Ar an 16ú Meitheamh 2017 d'fhogair RTÉ go mbeadh dara sraith ann.
Léiriú.
Craoltar an chlár in áit "The Voice of Ireland".
Láithreoirí agus breithiúna.
I mí Dheireadh Fómhair 2016, bhí sé fogartha gur thriail Marty Whelan chun an chlár a chur i láthair. I mí na Samhna bhí sé fogartha go mbeadh Amanda Byram mar cheann de na láithreoirí. I mí na Nollaig bhí sé fogartha go mbeadh Nicky Byrne mar cheann de na láirtheoirí eile. Fógraíodh go mbeadh Blathnaid Treacy ag cur "Can't Stop Dancing" i láithair ar an Aoine.
Dhearbhaigh RTÉ ar an 18 Nollaig 2016, go mbeadh Julian Benson, Loraine Barry agus Brian Redmond na breithiúna ar an gclár. Sheas Darren Bennett isteach in áit Benson don seachtain a cúig, a sé, a seacht agus a hocht.
Céad sraith (2017).
Thosaigh an chéad sraith "Dancing with the Stars" ar RTÉ a hAon ar 8 Eanáir 2017 agus chríochnaigh sé ar 26 Márta 2017.
Iomaitheoirí.
Tuairisciú i mí Samhain 2016, go mbeidh iar-páirtí tí "Big Brother (RA)" Hughie Maughan in iomaíocht ar an gclár. Tuairisciú ar an 20ú Samhain go mbeadh iar-léitheoir nuachta le RTÉ Anne Doyle ar an gclár. Fograíodh Des Bishop mar an gcéad iomaitheoir ar "The Late Late Show" ar an 9 Nollaig 2016. Ar an 11 Nollaig 2016, bhí sé fogartha go mbeadh iar-bhan-aisteoir "Fair City" Aoibhín Garrihy, ban-aisteoir "Red Rock" Denise McCormack agus mainicín Thalia Heffernan in iomaíocht ar an gclár chomh maith. ar an 12 Nollaig 2016, dhearbhaigh RTÉ an seachtar iomaitheoir a raibh fágtha. Dhearbhaigh na damhsóirí gairmiúla níos déanaí an tseachtain sin.
Seachtain a Cúig: 5 Feabhra 2017.
Mar gheall ar tinneas, sheas Darren Bennett in áit Julian Benson.
Seachtain a Sé: Seachtain vailintín, 12 Feabhra 2017.
Mar gheall ar tinneas, sheas Darren Bennett in áit Julian Benson arís.
Seachtain a Seacht: Seachtain malartú, 18 Feabhra 2017.
Mar gheall ar tinneas, sheas Darren Bennett in áit Julian Benson arís.
Aoí taibheoir: The cast of Sunny Afternoon, ag taibhiú 'Lola' agus 'You Really Got Me'.
Seachtain a hOcht: 26 Feabhra 2017.
Mar gheall ar tinneas, sheas Darren Bennett in áit Julian Benson arís.
Aoí taibheoir: Róisín O ag taibhiú 'Give it Up'.
Seachtain a Naoi: 5 Márta 2017.
D'fhill Julian Benson tar éis easpa ceithre seachtain.
Aoí taibheoir: The cast of Thriller Live! ag taibhiú 'Man in the Mirror'.
Seachtain a Deich: 12 Márta 2017.
Aoí taibheoir: LYRA ag taibhiú 'Emerald'.
Seachtain a Dó Déag: Ceannais, 26 Márta 2017.
Aoi taibheoir: The Vamps ag taibhiú 'All Night'.
Dara sraith.
Fógraíodh ag RTÉ ar an 16ú Meitheamh 2017 go mbeadh an chlár ag filleadh don dara sraith.


2017 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2017.


5 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
4 Lúnasa - "5 Lúnasa" - 6 Lúnasa
Dé hAoine an 5 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016, sin lá an tsearmanais oscailte agus an tríú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
04


Mel B.
Is amhránaí í Melanie Janine Brown a rugadh ar an 29 Bealtaine 1975 i Leeds Yorkshire Thiar. Tá sí ina ball den ghrúpa Spice Girls agus ina hiar-bhreitheamh ar an gclár teilifíse "The X Factor".


Teaneck, New Jersey.
Halla an bhaile, Teaneck, i stíl chomónta i mbailte Mheiriceá
Baile atá suite i gContae Bergen, i dtuaisceart New Jersey, is ea Teaneck. Is é an dara baile is mó i gContae Bergen, i ndiaidh Hackensack. Fuarthas 39,776 duine ina gcónaí le linn dhaonáireamh na bliana 2010 agus sa bhliain 2014, measadh 40,587 duine ina gcónaí ann.
Bhí na Lenape ina gcónaí ann leis na mílte bliana, agus thosaigh na hEorpaigh ag cur fúthu ar an laghad chomh fada siar leis an mbliain 1704. Cuireadh Teaneck ar bun é mar bhaile faoi leith sa bhliain 1895. D'fhás an baile go mór i ndiaidh an Dara Cogadh Domhanda agus, sa bhliain 1949, roghnaíodh é mar bhaile samplach na Stát Aontaithe. Fobhaile meánaicmeach de chuid Chathair Nua-Eabhrac atá ann.
Teach Brinkerhoff-Demarest. Tógadh sa bhliain 1728 é.
Tá Teaneck suite ag gabhal na mórbhealach I-95 agus I-80. Is é Teaneck críoch thoir I-80, mórbhealach tras-ilchríche. Téann Mórbhealach 4 tríd ar a bhealach i dtreo Droichead Washington agus Cathair Nua-Eabhrac.
Le fada tá pobal mór Afrai-Mheiriceánach in Teaneck, go mór mhór in oirthuaisceart an bhaile. Tá iarracht leanúnach déanta ag na pobail gheala agus ghorma an baile ar fad a bheith oscailte do chách. Tá pobal Giúdach ceartchreidmheach ann freisin. Tá 14 sionagóg agus 4 "yeshivas" ar an mbaile. Le blianta beaga anuas tá líon na nÁiseach agus na gcainteoirí Spáinnise ag dul i méid.


6 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
5 Lúnasa - "6 Lúnasa" - 7 Lúnasa
Dé Sathairn an 6 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016, ba é sin an ceathrú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
06


Scuid eitilte Wellington.
Is moileasc í an scuid eitilte Wellington. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Scuid eitilte réaltach.
Is moileasc í an scuid eitilte réaltach. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Tábla bonn Chluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
Is é seo an bord bonn Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
Bórd bonn.
!colspan=2| Iomlán (82 Coiste Oilimpeach Náisiúnta) || 258 || 258 || 294 || 810


7 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
6 Lúnasa - "7 Lúnasa" - 8 Lúnasa
Ba é Dé Domhnaigh an Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an ceathrú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
07


8 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
7 Lúnasa - "8 Lúnasa" - 9 Lúnasa
Is é an Luan, an 8 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an séú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
08


9 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
8 Lúnasa - "9 Lúnasa" - 10 Lúnasa
Is é an Mháirt an 9 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an seachtú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
09


10 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
9 août - "10 Lúnasa" - 11 Lúnasa
Is é an Chéadaoin an 10 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an ochtú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
09


Ollscuid eitilte.
Is moileasc í an ollscuid eitilte. Ball d'ord na Teuthida atá inti.


Smugairle róin béalrufach.
Is smugairle róin é an smugairle róin béalrufach. Ball d'ord na Rhizostomae atá inti.


Shane Ryan (snámhóir).
Is snámhóir é Shane Ryan. Tá sé ag glacadh páirte i gCluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016. Rugadh é in Drexel Hill, Pennsylvania, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. As Cúil an tSúdaire, Contae Laoise a athair. Snámhann sé ar fhoireann na hÉireann.


Yusra Mardini.
Is snámhóir as An tSiria í Yusra Mardini (rugadh 5 Márta 1998). Tá sí ag glacadh páirte i gCluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 ar foireann Lúthchleasaithe Oilimpeacha Teifeach. Rugadh isteach i dteaghlach Críostaí í. Tógadh sa Damaisc í mar a thraenáil sí mar shnámhóir. I ndiaidh scrios theach a theaghlaigh rinne sí a bealach go dtí an Eoraip. Cónaíonn sí i mBeirlín na Gearmáine.


11 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
10 Lúnasa - "11 Lúnasa" - 12 Lúnasa
Is é Déardaoin 11 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an naoú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
11


12 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
11 Lúnasa - "12 Lúnasa" - 13 Lúnasa
Is é Dé hAoine an 12 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an deichiú lá comórtais.
Naisc sheachtracha.
12


William F. Buckley, Jr..
Scríbhneoir agus tráchtaire coimeádach Meiriceánach ab ea William F. Buckley, Jr. (24 Samhain 1925 – 27 Feabhra 2008). Bhunaigh sé an irisleabhar "National Review" sa bhliain 1955, agus eisean an t-óstach ar 1,429 eagrán den chlár teilifíse "Firing Line" ó 1966 go 1999. Anuas air sin scríobh sé colún rialta i neart páipéar nuachta ar fud na Stáit Aontaithe. Bhí clú air as an méid léinn, éirime agus stór focal a bhí aige.


Trí-ocsaíd Sulfair.
Is comhdhúil cheimiceach í Trí-ocsaíd Sulfair leis an fhoirmle SO3. Sa bhfoirm ghásach, is truailleán suntasach í, agus í ina príomhoibreán sa bháisteach aigéadach. Ullmhaitear í ar scála tionsclaíoch mar réamhtheachtaí d'aigéad sulfarach.
Struchtúr agus nascadh.
Is móilín plánacha tríogánach é SO3SO3 gásach, agus bíonn siméadracht D3h aige, mar a tuaradh sa teoiric éartha leictreondís an fhiús-scealla (TÉLDFS). Baineann SO3 leis an ghrúpa pointí D3h.
I gcomhthéacs na foirmiúlachais le haghaidh comhairimh na leictreon, tá staid ocsaídiúcháin de +6 agus lucht foirmiúil de 2 ag an adamh sulfair. Is éard atá sa struchtúr Lewis ná nasc dúbailte S=O agus dhá nasc comhordanáideach S-O gan úsáid leas a bhaint as d-fhithiseáin.
Is é an mhóimint dhépholach leictreach nóiméad de trí-ocsaíd sulfair gásach ná nialas. Bíonn an toradh seo ann de dheasca ar an uillinn 120 ° idir na naisc S-O.


51 (uimhir).
Is é 51 an uimhir nadúrtha tar éis 50 agus roimh 52.


Smugairle róin gorm.
Is smugairle róin é an smugairle róin gorm. Ball d'ord na Rhizostomae atá inti.


Smugairle cuachach.
Is smugairle róin é an smugairle cuachach. Ball d'ord na Rhizostomae atá inti.


An Pháirc Cuimhneacháin Stardust.
Stardust Páirc Cuimhneacháin (), ar a dtugtar freisin mar an Stardust Gairdín Cuimhneacháin é a chosaint páirc cuimhneacháin atá lonnaithe i an Chúlóg, Baile Átha Cliath, Éire. An pháirc cuimhneacháin a tógadh chun comóradh a dhéanamh ar shaol na ndaoine a fuair bás i an Stardust club oíche 1981 tine in ard aidhin. Bhí an pháirc go hoifigiúil i gcrích agus d ' oscail ar 18 meán fómhair, 1993, ag an Tiarna Méara bhaile átha Cliath, Tomás MacGiolla. An cuimhneacháin ionann linn ciorclach le dealbh cré-umha de lánúin rince i lár, agus an cuimhneacháin deartha ag an dealbhóir, Robin Buick. Tá uisce phumpáil ag 48 jets sa soilsithe tobair a mórthimpeall an dealbhóireacht. An tobair is iata ag 48 piléir, gach piléar a ionadaíonn duine caillte sa tragóid. Sa an pháirc cuimhneacháin, tá líon na saoráidí atá oscailte don phobal lena n-áirítear nua-athchóirithe clós súgartha agus ardán ghairdín. An pháirc cuimsíonn 20 acra ar feadh an Abhainn Sheantraibh. Bhí an talamh ar dtús 12ú haois mainistreach shuíomh.
Forbairt.
An costas a bhí an pháirc níos mó ná £500,000 Héireann punt agus a bhí maoinithe i bpáirt ag an Rialtas na Héireann. An dearadh a bhí ullmhaithe i 1991 agus cuireadh tús leis an obair ar an suíomh i mí feabhra 1992 le meascán de obair ar conradh, díreach saothair agus pobail don óige tionscadal traenála a bhí ag feidhmiú tríd an Bhforas Áiseanna Saothair, an ghníomhaireacht stáit i gceannas cabhrú le saoránaigh a bhíonn ag lorg fostaíochta. Ar na hoibreacha móra a bhí déanta ag Bardas bhaile átha Cliath Páirceanna Roinn le hionchur ó rannáin éagsúla. Tá an pháirc faoi iamh le cruach éadrom ráille ar plionta bhalla, agus na bealaí isteach atá sainithe ag piaraí de aolchloiche a bhfuil a dearadh den chineál céanna a úsáidtear i an cuimhneacháin.
Áiseanna.
An pháirc bródúil as nua-athchóirithe clós súgartha, páirc uile-aimsire a bhí athchóirithe ag an gComhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath i ndeireadh 2015, páirc peile agus gairdín ardán le suíocháin. Droichid éagsúla go bhfuil a chur os cionn an Abhainn Sheantraibh a ritheann go díreach tríd an pháirc isteach i loch beag i lár an áit a bhfuil oileán beag i láthair a bhfuil an baile le go leor ainmhithe lena n-áirítear healaí agus na lachain. Tá éagsúla limistéir suí ar fud an pháirc, go príomha atá os comhair an pháirc le haghaidh passersby ar mian leo a beatha na n-ainmhithe.


52 (uimhir).
Is é 52 an uimhir nadúrtha tar éis 51 agus roimh 53.


Mary Bonaventure Browne.
Bean rialta agus staraí de chuid na nGall-Ghael ba ea Mary Bonaventure Browne (c.1611 – c.1670). Ceannaí saibhir i gcathair na Gaillimhe ba ea a hathair agus bheadh sirriamacht an chontae aige ach Mionn an Ardcheannais a ghlacadh. Chuaigh Mary isteach i Siúracha Bochta Naomh Clára i gclochar Bheithil in aice le Baile Átha Luain. I 1647 ceapadh í ina ban-ab i nGaillimh.
Mar dhuine de na Gall-Ghaeil bhí idir Ghaeilge agus Bhéarla aici, agus faoin am sin bhí beirt Phroinsiasach ag aistriú cáipéisi a bhain leis an Ord go Gaeilge. Thug Mary léi go dtí Gaillimh an chóip de na cáipéisí úd a rinne Mícheál Ó Cléirigh i 1636. Bhí an chuid is mó gan aistriú go fóill agus ba í Mary a chuir an Dubhaltach Mac Fhirbhisigh i mbun na hoibre. As seo a tháinig “Riaghail ar Máthar Naomtha S. Clára ar na tionntúdh i ngaoidhilic as bérla... 1636”.
Nuair a ghéill Gaillimh d’arm na Parlaiminte i 1652 thug na siúracha an Spáinn orthu féin. Cailleadh Mary ann roimh 1694 (cé go bhfuil 1703 luaite freisin mar bhliain a báis).
Rinneadh tagairt i 1732 do shaothar mór stairiúil ceathairfhillte a scríobh sí i nGaeilge agus a bhí caomhnaithe in El Cavallero de Graciam, mainistir i Maidrid. Tá an saothar sin caillte anois.
Le léamh.
"Browne, Mary Bonaventure (c.1611 – c.1893)": An Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisí Gaeilge
Helena Bean Thomáis Uí Choncheanainn (1929). "The Poor Clares in Ireland A.D. 1629 - A.D. 1929".
Nollaig Ó Muraile (1996, athchló 2002). "The celebrated antiquary: Dubhaltach Mac Fhirbhisigh (c.1600-1671): his lineage, life and learning". Maynooth


Smugairle róin coiteann.
Is smugairle róin é an smugairle róin coiteann nó "Aurelia aurita". Ball d'ord na Semaeostomeae atá ann.
Dáileadh.
Tagtar ar ghéineas na n"Aurelia" i bhfarraigí an domhain uilig nach mór, ó na teochreasa ó thuaidh go dtí domhanleithead 70° Thuaidh agus chomh fada ó dheas le domhanleithead 40 Theas. Tá an speiceas "Aurelia aurita" féin le fáil feadh chósta Atlantach na hEorpa Thuaidh agus feadh chósta Mheiriceá Thuaidh i Sasana Nua agus oirthear Cheanada. Go ginearálta, is géineas cladaigh é "Aurelia" ar féidir teacht air in inbhir agus cuanta.


Smugairle an chompáis.
Is smugairle róin é smugairle an chompáis ("Chrysaora hysoscella"). Ball d'ord na Rhizostomae atá ann. Bíonn sé le fáil I bhfarraigí na hEorpa, ón Tuirc go dtí an Kattegat, sa Lochlainn. Tagtar orthu freisin san Aigéan Atlantach Theas amach ó chósta na hAfraice Theas.


53 (uimhir).
Is é 53 an uimhir nadúrtha tar éis 52 agus roimh 54.


Ollsmugairle róin.
Is smugairle róin é an Ollsmugairle róin. Ball d'ord na Rhizostomae atá inti.


Smugairle leonmhongach.
Is smugairle róin é an smugairle leonmhongach. Ball d'ord na Rhizostomae atá inti.


Smugairle róin gasach.
Is smugairle róin é an smugairle róin gasach. Ball d'ord na Rhizostomae atá inti.


13 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
12 Lúnasa - "13 Lúnasa" - 14 Lúnasa
Is é Dé Sathairn an 13 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an aonú lá déag comórtais.
Clár.
13 Lúnasa


Ashgabat.
Is é Ashgabat príomhchathair na Tuircméanastáine agus an chathair is mó sa tír. Bhí 773,400 duine ina chónaí in Ashgabat sa bhliain 2004 agus 909,000 duine sa bhliain 2009.
D'fhás an chathair as dúnfort a tógadh ann sa bhliain 1881 agus mar sin is cathair sách nua é. Tháinig an t-ainm as sráidbhaile sa limistéir. Sa bhliain 1948 bhuail crith talún mór an chathair. Níor tuairiscíodh an drochscéala go forleathan san Aontas Sóivéadach ag an am. Scriosadh gach foirgneamh a bhí déanta de bhrící agus rinne damáiste mór do na foirgnimh a tógadh le coincréit. Níltear cinnte faoi líon na ndaoine a fuair bás de bharr an chrith talún ach tá formhór na meastachán os cionn 100,000 duine básaithe. Toradh amháin an tubáiste ná an chuma nua-aimseartha ar an gcathair. Is beag seanstruchtúr fágtha ann.
Tá Ashgabat suite san Áise Láir idir Gaineamhlach Karakum agus na sléibhte Kopet Dag i ndeisceart na Tuircméanastáine, gar do theorainn na hIaráine. Tugtar uisce isteach anoir trí mheán an Chanáil Karakum ón abhainn Amu Darya. Tá suíomh Nisa, príomhchathair Impireachta na bPairteach anallód.


14 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
13 Lúnasa - "14 Lúnasa" - 15 Lúnasa
Is é an Domhnach an 14 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an dara lá déag comórtais.
Clár.
14 Lúnasa


15 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
14 Lúnasa - "15 Lúnasa" - 16 Lúnasa
Is é an Luan an 15 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an tríú lá déag comórtais.
Naisc sheachtracha.
15 Lúnasa


54 (uimhir).
Is é 54 an uimhir nadúrtha tar éis 53 agus roimh 55.


Eleanor Knott.
Scoláire mór Gaeilge ba ea Philippa Marie Eleanor Knott (1886 – 1975). Ar 18 Samhain 1886 is dócha a rugadh í. B’iníon í le John Freeman Knott, máinlia agus dochtúir. I mBaile Átha Cliath a bhí cónaí orthu.
I rith 1905-8 bhí sí i mbun saoririseoireachta d’irisí in Éirinn. A tuismitheoirí a ghríosaigh í chun Gaeilge a fhoghlaim. Cheannaigh sí "Simple Lessons" Uí Ghramhnaigh in aois a ceithre bliana déag agus d’fhreastail ar rang Gaeilge a bhí ag Willie Pearse, deartháir Phádraig Mhic Phiarais.
An ardoiliúint sa Ghaeilge a bhí uirthi fuair sí i Scoil an Léinn Ghaelaigh í, agus chaith sí tamall i mbun obair rúnaíochta na Scoile. Ba dhóigh léi gurbh éigean do dhaoine eolas na Gréigise agus na Sanscraite a bheith acu sula dtabharfaidís faoin tSean-Ghaeilge. Bhí saothar sa dán díreach in eagar aici féin faoi cheann trí bliana.
I 1910 a tháinig "Foclóir d’Eisirt" óna lámh. Rinne sí sárobair do Mhuintir na Leabhar Gaeilge faoi stiúir Norma Borthwick ar théacsanna de chuid an Athar Peadar Ó Laoghaire agus dá bhrí sin ceapadh í mar dhuine den mheitheal a bhí i mbun an fhoclóra san Acadamh Ríoga.
Bhí sí ar bhunaitheoirí an Chumainn um Leitiriú Shimplí, agus is minic a scríobh sí chun na nuachtán ag moladh chóras litrithe an Chumainn.
I 1922-6 d’fhoilsigh Cumann Na Scríbheann Gaeilge a heagrán de dhánta Thaidhg Dhaill Uí Uiginn. Thug an scoláire mór D.A. Binchy ardmholadh don réamhrá – “by far the best account of the life, training, conventions, strength and weakness of the Irish bardic order as a whole”. D’fhoilsigh sí roinnt leabhar eile agus a lán aistí in irisí léannta.
I 1932 ghnóthaigh sí céim M.A.. Bhí sí ar fhoireann Choláiste na Tríonóide ó 1928 amach agus i 1939 bunaíodh ollúnacht sa tSean-Ghaeilge di. I 1939 bhronn Ollscoil na hÉireann D.Litt. "honoris causa" uirthi. Bhí sí ar an gcéad bhean a glacadh mar bhall den Acadamh Ríoga, rud a tharla i 1949, cé gurbh éigean na rialacha a athrú chuige. D’éirigh sí as an Acadamh i 1955 agus í 69 mbliana d’aois.
Bhí comhfhreagras flúirseach idir í féin agus scoláirí, scríbhneoirí agus foilsitheoirí a bhí chun tosaigh i saol na Gaeilge. Orthu sin bhí Osborn Bergin, Richard Best, Norma Borthwick, Eibhlín Ní Choill (Eleanor Hull), Carl Marstrander, Lambert McKenna, William Moloney, James O’Keefe, Peadar Ó Laoghaire, Tomás Ó Rathile, Margaret O’Reilly agus Edmund Quiggin.
Theip radharc na súl uirthi, rud a d’fhág dall í ar feadh beagnach 20 bliain. Fuair sí bás i 1975 sa Molyneaux Home for the Blind. Cuireadh í i gCnocán Iaróm.
Le léamh.
Knott, Eleanor (1886–1975): An Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisí Gaeilge
Réamhrá, Eleanor Knott Collection, Acadamh Ríoga na hÉireann
Liosta leabhar.
"Tadhg Dall Ó Huiginn: The Bardic Poems of Tadhg Dall Ó Huiginn (1550-91)", dhá imleabhar. Irish Texts Society 1922, 1926
"An introduction to Irish syllabic poetry of the period 1200–1600, with selections, notes and glossary". Cork University Press, 1928; an dara heagrán 1934 [1935]. Athchló 1957, 1994, 2005. ISBN: 1-85500-048-2
"Irish Classical poetry: Commonly Called Bardic Poetry". Cultural Relations Committee of Ireland. 1960
"Early Irish Literature" (le Gerard Murphy). Routledge & K. Paul, 1966.


Eleanor Hull.
Scoláire mór Gaeilge ba ea Eleanor Henrietta Hull (1860 – 1935).
Rugadh í ar 15 Eanáir 1860. Ba é an geolaí Edward Hull a hathair agus ba í Mary Catherine Henrietta Cooke, iníon dochtúra as Cheltenham i Sasana, a máthair. I Manchain a rugadh Eleanor ach chaith sí blianta tosaigh a saoil i mBaile Átha Cliath. Bhí ainm an cheoil uirthi agus í óg.
I gColáiste Alexandra agus i gColáiste Ríoga na hEolaíochta a fuair sí oideachas, agus d’fhreastail sí ar chúrsa Sean-Ghaeilge i Scoil Ard-Léinn na Gaeilge i 1909. D’fhoghlaim sí Gaeilge ó Staindis Mac an Aodhaigh Ó Gráda agus rinne staidéar ar an léann Ceilteach faoi threoir Kuno Meyer, Holger Pedersen agus Robin Flower.
Bhí an-suim aici sa litríocht agus i gcultúir iasachta. I Londain bhí sí ina huachtarán ar Chumann Liteartha na hÉireann, ina rúnaí ag an gCumann Ríoga Áiseach agus ina ball de chomhairle an Chumainn Bhéaloidis.
Scríobh sí a lán leabhar. Chuir sí "Lives of the Celtic Saints" in eagar agus scríobhadh don "Celtic Review", don "Literary World" agus "Folklore Journal". Rinneadh sí léirmheastóireacht do "The Times".
Bhí sí ar bhunaitheoirí Chumann na Scríbheann Gaeilge i 1896, agus tar éis a báis rinne Robin Flower tagairt dá dúthracht – “her disinterested enthusiasm, ceaseless industry, and gracious and tactful gift in negotiation”.
Fuair sí bás i Londain ar 13 Eanáir 1935.
Le léamh.
Hull, Eleanor (1860–1935): An Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisí Gaeilge
.Liosta leabhar.
"The Cuchulain Saga in Irish Literature". London: David Nutt 1898
"Pagan Ireland". Dublin: M.H. Gill & Son 1904
"Early Christian Ireland". London: David Nutt 1905
"A Text-Book of Irish Literature". M.H. Gill & Son 1906–8 (2 iml.)
"Cuchulain the Hound of Ulster". New York: Thomas Y. Crowell Company 1909
"The Poem-Book of the Gael". Chicago: Browne & Howell Company 1913
"The Northmen in Britain". New York: Thomas Y. Crowell Company 1913
"A History of Ireland and her People". 2 iml., 1926–1931. Athchló G. G. Harrap & Company Ltd 1972
"Folklore of the British Isles". Methuen & Co. 1928.


55 (uimhir).
Is é 55 an uimhir nadúrtha tar éis 54 agus roimh 56.


D. A. Binchy.
Bhí Daniel Anthony Binchy (1899 – 1989) ar dhuine de mhórscoláirí Gaeilge an fichiú haois.
I gContae Chorcaí a rugadh a thuismitheoirí William Patrick Binchy agus Annie Brown. Bhí siopa agus teach tábhairne ag a athair sa Ráth i gContae Chorcaí i 1901. Bhí triúr deartháireacha aige agus deirfiúr amháin, agus ní raibh Gaeilge ar bith ag an teaghlach.
Fuair sé marc caoga hocht faoin gcéad sa Ghaeilge sa mháithreánach, cé go ndúirt sé níos déanaí gur beag eolas a bhí aige ar an teanga ag an am. Bhain sé BA le honóracha den chéad scoth sa dlí agus sa pholaitíocht sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, agus MA i nuastair na hÉireann. Bhí B.L. aige freisin. Rinne sé staidéar ina dhiaidh sin in München, i mBeirlín, i bPáras agus san Ísiltír, agus fuair sé MA ó Oxford. I 1924 ceapadh é ina Ollamh le dlí-eolaíocht agus leis an dlí Rómhánach sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath.
Chuir sé roimhe a aire a dhíriú ar sheandlíthe na hÉireann ar chomhairle Sir Paul Vinogradoff, ollamh le dlí-eolaíocht in Oxford. Dúirt Osborn Bergin leis go gcaithfeadh sé dianstaidéar a dhéanamh ar feadh deich mbliana sula bhféadfadh sé tráchtas dlí a chur in eagar. Dúirt Binchy féin ina dhiaidh sin go raibh an ceart ag Bergin. Théadh sé chun Dún Chaoin ag foghlaim Gaeilge, d’fhreastalaíodh ar léachtaí, rinne staidéar ar Shanscrait agus chuir eolas ar an mBreatnais.
I 1929 ceapadh é ina mhinistir thar ceann na hÉireann sa Ghearmáin. Bhí an Ghearmáinis go maith aige agus thapaigh sé an deis chun freastal ar chúrsaí sa teangeolaíocht chomparáideach i mBeirlín. (Níor thaitin Hitler leis.) Chaith sé cuid mhaith den chogadh ag obair ar son na gComhghuaillithe san Royal Institute of International Affairs agus scríobh leabhar suntasach dar theideal "Church and State in Fascist Italy" (1941).
Bhí tosaithe aige ar a shaothar mór, an "Corpus Iuris Hibernici", agus ábhar ann a bhí bailithe óna lán seanlámhscríbhinní. Nuair a bhí sé críochnaithe bhí fáil ag scoláirí eile ar an gcuid is mó de na dlíthe i sé imleabhar. I 1943 thug sé léacht Rhys (‘The linguistic and historical value of the Irish law tracts’) i Londain (cé nach raibh ach scata an-bheag ag éisteacht).
Ó 1943 go 1946 bhí sé ina Ollamh le Dlí Canónta i gColáiste Phádraig, Maigh Nuad. Ina dhiaidh sin bhí sé ina Chomhalta Sinsearach Taighde i gColáiste Corpus Christi in Oxford. Ó 1949 go 1975 bhí sé ina Ollamh Sinsearach in Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath.
Príomhshaothar.
"Corpus Iuris Hibernici: ad fidem codicum manuscriptorum". Dublin Institute for Advanced Studies. 1978
Le léamh.
Binchy, Daniel Anthony (1899–1989): An Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisí Gaeilge


Svetlána Alecsiévich.
Svetlána Alecsiévich (r. 1948) sa bhliain 2013.
Scríbhneoir neamhfhicsin agus iriseoir iniúchta de chuid na Bealarúise is ea Svetlána Alecsándrovna Alecsiévich (r. 1948). Is i Rúisis a scríobhann sí.
Do rugadh Svetlána Alecsiévich ar an 31ú lá de mhí an Mhárta i mbaile beag Stanislaviv, nó Ivano-Frankivsk [An Úcráinis: Іва́но-Франкі́вськ, "Ivano-Frankivśk"] mar a thugtar air ón mbliain 1962 amach, san Úcráin. Ag an am a rugadh í, do bhí Stanislaviv suite i bPoblacht Shóivéadach Shóisialach na hÚcráine. Bealarúiseach ab ea a hathair agus Úcránach ab ea a máthair.
Do moladh Duais Nobel na Litríochta di sa bhliain 2015. Dúirt Acadamh na Sualainne gur bronnadh an duais uirthi de bharr na "scríbhneoireachta ilfhónaí" a chum sí, scríbhneoireacht atá ina "leacht cuimhneacháin d'fhulaingt agus do mhisneach ár linne." Is í Svetlána Alecsiévich an chéad scríbhneoir riamh de chuid na Bealarúise dá moladh an duais seo.


Seangán mórthónach.
Is feithid é an Seangán mórthónach. Ball d'fhine na Lepismatidae atá ann.


Moncaí géagach dú-mhalach.
Is ainmhí é an moncaí géagach dú-mhalach. Mamach atá ann.


16 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
15 Lúnasa - "16 Lúnasa" - 17 Lúnasa
Is é An Mháirt an 16 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an ceathrú lá déag comórtais.
Clár.
16 Lúnasa


Aonocsaíd Sulfair.
Comhdhúil neamhorgánach le foirmle SO is ea Aonocsaíd sulfair. Ní bíonn sí ar fáil ach amháin mar chéim de chaolghás. Nuair a bhíonn sí tiubhaithe nó comhdhlúite, athraíonn sí go dtí S2O2 (déshulfair dé-ocsaíd). D'aimsíodh í sa spás, ach ab é sin, is annamh a chastar uirthi slán.
Struchtúr agus nascadh.
Bíonn bunstaid thripléadach ag an mhóilín SO cosúil le O2, i.e. bíonn dhá leictreon neamhphéireáilte ag gach móilín. Is ionann nascfhad an S-O 148.1 agus na nascfhaid sin a fhaightear sna mbunocsaídí sulfair (e.g. S8O, S−O = 148 pm) ach níos faide ná an nasc S-O gásach S2O (146 pm).
Flosctar an móilín le radaíocht neas-infridhearg go dtí an staid shingléadach (gan aon leictreoin neamhphéireáilte). Creidtear go mbíonn an staid shingléadach níos imoibríoch ná bhunstaid, ar an mbealach céanna is a mbíonn ocsaigin shingléadach níos imoibríoch ná ocsaigin thripléadach.
Táirgeadh agus imoibrithe.
Bíonn táirgeadh SO mar imoibrí, tré na sintéise orgánaí, bunaithe ar úsáid na gcomhdhúile a "easbhrúann amach" SO. Mar shampla, dianscaoileadh an mhóilín mheasartha shimplí tíaráin 1-ocsaíd: chomh maith le samplaí níos casta, cosúil le ocsaíd tríshuilfíde, C10H6S3O
Bíonn an móilín SO éagobhsaí go teirmidinimiciúil, ag tiontú ar dtús go dtí S2O2. Ionsánn SO isteach sna hailcéiní, sna hailcíní agus sna dhé-éiní ag tairgeadh móilíní le fáinní tríbhallánach le sulfair iontu.


17 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
16 Lúnasa - "17 Lúnasa" - 18 Lúnasa
Is é Dé Céadaoin an 17 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an cúigiú lá déag comórtais.
Clár.
17 Lúnasa


Gary O'Donovan.
Is rámhaí Éireannach é Gary O'Donovan (rugadh 30 Nollaig 1992). Is as An Sciobairín, Contae Chorcaí é. Lena dheartháir Paul, bhuaigh sé bonn airgead ag na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.


Paul O'Donovan.
Is rámhaí Éireannach é Paul O'Donovan (rugadh 19 Aibreán 1994). Is as An Sciobairín, Contae Chorcaí é. Lena dheartháir Gary, bhuaigh sé bonn airgead ag na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.


18 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
17 Lúnasa - "18 Lúnasa" - 19 Lúnasa
Is é Dé Máirt an 18 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an séú lá déag comórtais.
Clár.
18 Lúnasa


19 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
18 Lúnasa - "19 Lúnasa" - 20 Lúnasa
Is é Dé Céadaoin an 19 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an seachtú lá déag comórtais.
Naisc sheachtracha.
19 Lúnasa


Kumasi.
Cathair i nGána is ea Kumasi agus é suite 200km (100 míle) ó thuaidh ó Mhurascaill na Guine. Tá Kumasi suite i dtír na nAsantaech gar do Loch Bosumtwi i réigiún na bhforaoisí báistí. Measadh 2,069,350 duine a bheith ina gcónaí ann sa bhliain 2013.
Bunaíodh Kumasi sa bhliain 1680. Sa bhliain 1695 rinneadh príomhchathair Chomhnaidhm na Asantaech de.


20 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
19 Lúnasa - "20 Lúnasa" - 21 Lúnasa
Is é Dé Sathairn an 20 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an t-ochtú lá déag comórtais.
Clár.
20 Lúnasa


21 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
20 Lúnasa - "21 Lúnasa"
Is é Dé Domhnaigh an 21 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an naoú lá déag comórtais agus lá an tsearmanais dúnta.
Clár.
21 Lúnasa


4 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
3 Lúnasa - "4 Lúnasa" - 5 Lúnasa
Ba é Déardaoin an 4 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an dara lá comórtais. Bhí an oscailt oifigiúil ar siúl an lá ina dhiaidh.
Clár.
04


3 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
"3 Lúnasa" - 4 Lúnasa
Ba é Dé Céadaoin an 3 Lúnasa ag Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 an chéad lá comórtais. Bhí an oscailt oifigiúil ar siúl dhá lá ina dhiaidh.
Naisc sheachtracha.
03


Comhdhúil neamhorgánach.
Is éard is comhdhúil neamhorgánach ann ná comhdhúil nó cumasc nach bhfuil orgánach. Níl an téarma dea-shainithe, ach sa chiall is simplí, tagraíonn sé do chomhdhúile nach bhfuil carbón iontu, agus nach raibh bainteach le nó eascraithe as ábhar beo.
*


Dé-ocsaíd sulfair.
Is comhdhúil cheimiceach í Dé-ocsaíd sulfair. Ag atmaisféar caighdeánach, is gás tocsaineach é le boladh géar greannach. Is é a tríphointe ná 197.69 K agus 1.67 kPa. Scaoiltear amach í go nádúrtha le linn gníomhaíochta bolcánacha.
Bhain na Rómhánaigh úsáid as dé-ocsaíd sulfair chun fíon a dhéanamh nuair a fuair siad amach nuair a dhóití coinnle sulfair taobh istigh de soithí folamh fíona go gcoimeádtar iad saor ó bholadh fhínéagair.
Struchtúr agus nascadh.
Is móilín lúbtha é SO2 le C2v grúpa pointí siméadrach. Chuirfeadh chur chuige bunaithe ar teoiric an fhiúsnaisc, ag scrúdú ar s agus p fithiseáin amháin, síos ar an nascadh i dtéarmaí athshondais idir dhá struchtúr athshondas.
Dhá struchtúr athshondas de SO2
Tá nascord de 1.5 ag an nasc idir sulfair agus ocsaigin. Tugtar tacaíocht don chur chuige simplí seo nach n-agraíonn rannpháirtíocht " d ' ' fithiseach.
Maidir le foirmiúlachas leictreonchomhairimh, tá staid ocsaídiúcháin de +4 ag adamh sulfair agus lucht foirmiúil de +1.
Tarlú.
Bíonn SO2 le fáil ar an Domhan ach i dtiúchan an-bheag agus san atmaisféar ag thart ar 1 csb (codanna sa billiún).
Ar phláinéid eile, is féidir teacht uirthi i dtiúchain éagsúla, an ceann is tábhachtaí ná ar atmaisféar Véineas, áit a bhfuil sí ar an an tríú gás is suntasaí, ag 150 csm. Ansin, comhdhlúthaíonn sí chun scamaill á dhéanamh, agus bíonn sí ina cuid thábhachtach de imoibrithe ceimiceacha san atmaisféar agus cuidíonn sí leis an téamh domhanda. Luaitear í mar an ghníomhaire lárnach is mó a bhíonn freagrach as luathtéamh Mharsa, le meastacháin na tiúchana san ísealatmaisféar chomh hard le 100 csm, cé nach mbíonn sí ann ach amháin i méideanna rian ann bheag. Ar Véineas agus Mars agus ar an Domhan araon, creidtear gurb é sceitheadh gáis bholcánaigh a phríomhfhoinse. Bíonn 90 % dé-ocsaíd sulfair san atmaisféar Io agus ceaptar go mbíonn rianméideanna freisin san atmaisféar Iúpatair.


Sausage Party.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Sausage Party" a rinneadh sa bhliain 2016.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an Gheimhridh 2012.
Thóg Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an Gheimhridh 2014 ar siúl i Innsbruck, An Ostair. Thosaigh sé ar 13 Eanáir agus críochnóidh é ar 22 Eanáir.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an Gheimhridh 2016.
Thóg Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an Gheimhridh 2016 ar siúl i Lillehammer, An Iorua. Thosaigh sé ar 12 Feabhra agus chríochnaigh sé ar 21 Feabhra.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an tSamhraidh 2018.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an tSamhraidh 2018 ar siúl i Buenos Aires, An Airgintín. Tosóidh sé ar 6 Deireadh Fómhair agus críochnóidh é ar 18 Deireadh Fómhair.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an Gheimhridh 2020.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an Gheimhridh 2016 ar siúl i Lausanne, An Eilvéis. Tosóidh sé ar 10 Eanáir agus críochnóidh é ar 19 Eanáir.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga an tSamhraidh 2023.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha do Daoine óga an tSamhraidh 2023 ar siúl sa bhliain 2023.


Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga.
Is eachtra spóirt idirnáisiúnta do dhéagóirí iad na Cluichí Oilimpeacha do Dhaoine óga a bhíonn ar siúl gach ceithre bliana. Imrítear go leor spórt éagsúla sna cluichí, agus tá cluichí ar leith ann do spóirt an tSamhraidh agus spóirt an Gheimhridh.


The Economist.
Nuachtán seachtainiúil i mBéarla is ea "The Economist", arbh é an Economist Group a úinéir agus a chuirtear in eagar go príomha in oifigí i Londain. Chuir James Wilson "The Economist" ar bun i mí Meán Fómhair, 1843. Mar gheall ar a stair luath, tugann "The Economist" "nuachtán" air féin, ach le blianta fada tagann gach uimhir a chuirtear i gcló amach ar pháipéar snasta cosúil le hirisleabhar. 1.5 milliún cóip an chiorclaíocht ag "The Economist" sa bhliain 2006. Díoltar leath díobh sna Stáit Aontaithe.
Is é an Economist Group úinéir "An Economist". Tá 50% de na scaireanna i lámha na dteaghlach Rothschild (an chraobh Sasanach díobh) agus Agnelli. Is le hinfheisteoirí príobháideacha an 50% eile, eagarthóirí agus baill eile na foirne ina measc. Tá ionadaithe de chuid mhuintir Rothschild agus Agnelli araon ar bhord stiúrtha an nuachtáin.
De réir an ráiteas misin atá ag "The Economist" agus atá le feiceáil in gach uimhir de, tá comhrac dian idir an éirim agus aineolas faiteach neamhfhiúntach a chuireann bac ar an dul chun cinn. Seasann an nuachtán an fód ar son na saorthrádála, an domhandaithe agus na saorinimirce.
"The Economist", uimhir 1, 2 Meán Fómhair 1843


Oliver Dingley.
Is tumadóir idirnáisiúnta ar son na hÉireann é Oliver Dingley (rugadh 24 Samhain 1992 i Harrogate, Sasana). Bhain sé áit amach sa leathcheannais den lingchlár 3 méadar ag na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016. Tháinig sé i 13ú háit sa chéad bhabhta le pointe.
Bhuaigh Dingley bonn cré-umha ar son Sasana ag na Cluichí Comhlathais 2014 i nGlaschú.


An tSuiméir.
Ba í an tSuiméir an chéad sibhialtacht uirbeach sa réigiún stairiúil ar a dtugtar deisceart na Measpatáime, sin é deisceart Iaráic an lae inniu. Ba le linn na hUmhaoise agus na Cré-umhaoise a bhí an tSuiméir faoi bhláth agus, dá bharr, d'fhéadfaí a rá gurbh í an tSuiméir an chéad sibhialtacht riamh ar domhan.
Téann luathscríbhneoireacht sa réigiún siar go dtí thart ar 3500 RCh. Is ó na cathracha Úrúc agus Jemdet Nasr a thagann na téacsanna is ársa atá fágtha againn agus téid siad siar go dtí 3300 RCh. Tháinig scríbhneoireacht i script dhingchruthach chun cinn thart ar 3000 RCh.
Tá sé molta ag staraithe an lae inniu gurb idir 5500 agus 4000 RCh a tosaíodh an tSuiméir a lonnú. Is cosúil gurbh iad daoine de chuid na hÁise Thiar, daoine a labhraíodh an tSuiméiris - teanga aonraíoch ghleanta-, an chéad dream a chuir fúthu go buan sa réigiún. Is ar ainmneacha cathracha, aibhneacha agus ceirdeanna bunúsacha atá an moladh seo bunaithe.
Sa lá atá inniu ann, tugtar "luath-Eofraitigh" nó "Úbaidigh" ar na daoine a lonnaigh an réigiún agus ceaptar gurb as an gcultúr Shamarra de thuaisceart na Measpatáime, sin é an Aisiria stairiúil, a thángadar chun cinn. Cé nach bhfuil trácht ar na Úbaidigh le fáil sna téacsanna Suiméaracha atá againn anois, creideann scoláirí comhaimseartha gurb iad na hÚbaidigh a chuir tús le próiseas sibhialtachta sa tSuiméir (.i. draenáil na riasc le haghaidh talmhaíochta, forbairt na trádála agus bunú tionscal éagsúil – an leatharóireacht, an mhiotalóireacht, an photaireacht, an tsaoirseacht agus an sníomhachán ina measc).
Níl gach aon duine dóibh siúd a bhíonn ag plé le stair an réigiúin ar aon fhocal, áfach. Cuireann scoláirí áirithe in aghaidh na teoirice gurbh ann do theanga luath-Eoifraiteach nó do theanga fhoshraith amháin. Tá sé molta ag an ndream seo agus ag roinnt daoine eile gurbh í an tSuiméiris teanga na n-iascairí agus na bhfiagaithe cnuasaitheoirí a raibh ina gcónaí sna riasca agus sa réigiún cladach d'Araib Thiar. Is as tréimhse níos déanaí a thagann na taifid stairiúla atá againn faoi láthair – ní thagann aon cheann de na taifid de stair na Suiméire gur féidir muinín a bheith againn astu as an tréimhse roimh an Rí Enmebáragesí (.i. an 26ú céad RCh). Creideann an tOllamh Juris Zarins go raibh Suiméaraigh ina gcónaí ar chósta na hAraibe Thiar, réigiún Mhurascaill na Peirse sa lá atá inniu ann, sular bádh é ag deireadh na hOighearaoise.
Is le linn tréimhse Úrúc (.i. an 4ú mílaois RCh) a tháinig sibhialtacht na Suiméire chun cinn agus leann sí ar aghaidh go dtí an tréimhse Jhemdat Nasr agus an tréimhse ríoraíoch luath. I gcaitheamh na 3ú mílaoise RCh, d'fhás siombóis chultúrtha dhomhain idir na Suiméaraigh, a raibh teanga aonraíoch acu, agus daoine a labhraíodh Acáidis. Do bhí an dátheangachas go forleathan i measc an dá mhuintir de bharr na siombóise cultúrtha seo. Níl aon fhianaise againn ar luath-stair chultúr na Suiméire, dá mba ann di.
Tá an tionchar a bhí ag an Suiméiris ar an Acáidis, agus tionchar na hAcáidise ar an Suiméiris, le féiscint go soiléir i ngach réimse, ó iasacht léacsach a bhíodh ag tarlú go hollmhór go teacht le chéile ó thaobh na comhréire, na deilbhíochta agus na fóineolaíochta de. Tugann sé sin ar scoláirí "Sprachbund" a thabhairt ar an Suiméiris agus ar an Acáidis le linn na 3ú mílaoise RCh. Do chloígh rithe na hImpireachta Acádaigh an tSuiméir thart at 2270 RCh agus is teangacha Séimíteacha a bhí á labhairt acu siúd. Leantaí ar aghaidh le húsáid na Suiméirise mar theanga dhiaga áfach.
Cé gur leis na Suiméaraigh dhúchasacha a bhí an chumhacht arís ar feadh céid, sin é thart ar an dtréimhse idir 2100-2000 RCh - tréimhse ar a dtugtar Nua-Impireacht na Suiméire nó Tríú Ríocht an Úr (Athbheochan na Suiméire) -, baintí úsáid as an Acáidis fós.
Deir roinnt daoine gurb í Eireadú, cathair de chuid na Suiméire a bhí suite ar chósta Mhurascaill na Peirse, an chéad chathair ar domhan. D’fhéadfaí go dtáinig trí cinn de chultúir le chéile sa chathair seo – feirmeoirí Úbaideacha a mbíodh cónaí orthu i mbotháin bhrící láibe agus a bhíodh ag cleachtadh uiscithe, tréadaithe fáin a mbíodh cónaí orthu i bpubaill dhubha agus a bhíodh ag leanúint tréada bó agus caorach, agus na hiascairí a mbíodh cónaí orthu i mbotháin giolcaí sna riasca agus gur féidir gurbh iad sinsir na Suiméarach.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2024.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2024 ar siúl sa bhliain 2024.


Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2028.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2028 ar siúl sa bhliain 2028.


Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2026.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2026 ar siúl sa bhliain 2026.


Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2018.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2018 ar siúl i bPyeongchang An Chóiré Theas idir an 9 agus an 25 Feabhra 2018, an chéad uair a tionóladh Cluichí Oilimpeacha sa Chóiré Theas.


Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2022.
Tógfidh Cluichí Oilimpeacha an Gheimhridh 2022 ar siúl i mBéising An tSín idir an 4 agus an 20 Feabhra 2022.


Michel de Montaigne.
Michel de Montaigne (1533 - 1592)
Scríbhneoir Francach ab ea Michel Eyquem de Montaigne, nó Montaigne mar is fearr aithne air.
Do rugadh é ar an 28ú lá d'Fheabhra sa bhliain 1533 i "château" Naomh Mhichíl Mhontaigne ("Saint-Michel-de-Montaigne"), "château" atá suite i nDordogne na Fraince, agus ba san áit chéanna a fuair sé bás, rud a tharla ar an 13ú lá de mhí Mheán Fómhair sa bhliain 1592.
Tá tuairimí éagsúla ag scoláirí i dtaobh Mhontaigne: Dar le scoláirí áirithe, do bhí sé ina fhealsamh agus mhorálaí de réir stíle na hAthbheochana. Ceapann scoláirí eile, áfach, gur scríbhneoir léannta a bhí ann agus go raibh sé ina cheannródaí ar na heolaíochtaí sóisialta agus stairiúla, nó gurbh eisean a chuir tús leis na heolaíochtaí sin i dtraidisiún na Fraincise fiú.
Ós rud é go raibh a athair, Pierre Eyquem de Montaigne, an-tógtha le Daonnachas, ba oideachas de réir gnásanna an Daonnachais a fuair Montaigne agus é ag fás aníos. Cé go raibh idéil an Daonnachais go forleathan i measc lucht an léinn ag an am, ba iontach an t-oideachas a tugadh do Mhontaigne. Do dhein athair Mhontaigne cinneadh a pháiste a thógáil leis an Laidin mar mháthairtheanga, mar shampla, ionas go mbeadh an teanga seo, teanga na gClasaiceach agus léinn dá linne araon, ar a thoil ag an ngarsún nuair a bheadh sé ina dhuine fásta.
Níor chaill Montaigne riamh an meon caidéiseach fiosrach sainiúil, ná an dúil sa léann, a bhí aige de thoradh an oideachais chuimsithigh ilbhéarlaigh sin a fuair sé. Tá meon an Daonnachais agus an fonn léinn le feiscint go soiléir ina chuid scríbhneoireachta, na h"Aistí" ("Essais") ach go háirithe.
Ba sa bhliain 1572 a chuir Montaigne tús le scríobh an tsaothair is iomráití dá chuid, is é sin na h"Aistí", agus níor éirigh sé as bheith á bhforbairt agus á n-athscríobh go dtí na míonna deireanacha dá shaol. Saothar ar leith is ea na h"Aistí", saothar a bhfuil áit thábhachtach i stair litríocht na Fraince aige - agus a raibh áit aige ar "Index librorum prohibitorum" na hEaglaise Caitlicí, b'in liosta na leabhar nach raibh sé ceadaithe ag dea-Chaitlicigh iad a léamh, ón mbliain 1676 go dtí an bhliain ina bhfuair an Pápa Pól VI réidh leis an "Index". Do thugadh "Aistí" Mhontaigne ábhar machnaimh do go leor daoine, idir scríbhneoirí (m.sh., Shakespeare, Pascal, Proust) agus fhealsaimh (m.sh., Descartes, Nietzsche, Heideggar), ón am gur foilsíodh den chéad uair iad.
Do scríobh Montaigne féin sa téacs 'Don Léitheoir', téacs atá mar bhrollach agesna h"Aistí", nach raibh aidhm aige agus é ag scríobh na n"Aistí" “ach amháin aidhm phearsanta agus phríobháideach”. Ag an am céanna, do thug sé le fios i gceann amháin eile desna h"Aistí" eile gur féidir leis an dté a léifeadh na h"Aistí" maitheas agus tairbhe a bhaint astu toisc go bhfuil "gach aoinne ina íomhá den staid dhaonna ina hiomlán". Agus, i ndáiríre, is chun íomhá dó fhéinig a chruthú a thosaigh Montaigne le scríobh na n"Aistí", nó mar a deir sé é: ‘Is mise ábhar mo leabhair’.
Tá Gaolainn curtha ag Breandán Ó Doibhlin ar chúpla ceann desna h"Aistí". Tá na haistriúcháin sin le léamh ina leabhar "Montaigne – Deascán as na hAistí" a foilsíodh sa bhliain 2001.


James Wilson (gnó-eagraí).
Fear gnó, eacnamaí agus polaiteoir Albanach de chuid an Pháirtí Liobrálaigh ab ea James Wilson (3 Meitheamh 1805 – 11 Lúnasa 1860. Wilson a bhunaigh "The Economist", nuachtán seachtainiúil, agus The Chartered Bank of India, Australia and China (a comhcheanglaíodh le Standard Bank sa bhliain 1969 mar Standard Chartered).
A óige.
Rugadh James Wilson in Hawick sna Teorainnchríocha. Bhí a athair, William Wilson, rachmasach as muileann teicstílí a bhí aige. Aoirí a bhí ina mhuintir roimhe sin siar. An 4ú páiste de chúig dhuine déag a bhí in James (bhain deichniúr díobh a lán-aois amach). Fuair a mháthair bás agus é óg.
Mar scoláire maith féin-oilte de chúlra Chumann na gCairde, bhí saol mar mháistir scoile i ndán dó, ach bhí an oiread fuatha leis ar an obair sin go dúirt sé gurbh fhearr leis a bheith mar an searbhónta ab úirísle i muileann a athar. Sa deireadh chinn sé ar staidéar a dhéanamh ar an eacnamaíocht. In aois a 16 bliana, thosaigh sé mar phrintíseach i monarcha hataí. Ní ba dhéanaí, cheannaigh a athair an ghnólacht chéanna dósan agus dá dheartháir níos sine, William. D'imigh siad ó Albain agus chuir siad fúthu i Londain nuair a bhí James 19 bliana d'aois agus £2,000 an duine acu mar bronntanas óna n-athair (£130,000 a bheadh i gceist sa bhliain 2005).
Gnó.
Chuir na deartháireacha monarcha ar bun faoin ainm Wilson, Irwin & Wilson, a dhíscaoil siad sa bhliain 1831. Lean Wilson den treo gnó céanna agus d'éirigh go maith leis (bhí luach £25,000 aige faoin mbliain 1837, nó £1,630,000 i bpuntaí 2005). I ngéarchéim eacnamaíochta na bliana 1837, chaill sé an chuid is mó dá rachmas nuair a thit praghas an indeagó. Faoin mbliain 1839 bhí an chuid ba mhó dá shealúchas díolta aige agus sheachain sé féimheacht. I 1853, áfach, bhunaigh sé The Chartered Bank of India, Australia and China, fiontar níos brabúsaí.
Iriseoireacht.
Go ginearálta bhí Wilson i gcoinne pribhléidí do Eaglais Shasana, úsáid na ballóide rúnda (a bhíothas á mholadh sa bhliain 1853), agus na Dlíthe arbhair. Scríobh sé paimfléad dar theideal "Influences of the Corn Laws, as affection all classes of the community, and particularly the landed interests". De réir a chéile tharraing an paimfléad moladh ó léitheoirí agus d'fhás clú Wilson dá réir. Lean sé de bheith ag scríobh faoi chúrsaí airgeadra, go mór mhór an t-aiste "The Revenue; or, What should the Chancellor do?". Thosaigh sé ag scríobh do na páipéir nuachta, mar shampla an "Manchester Guardian". Sa bhliain 1843 chuir sé "The Economist" ar bun mar nuachtán chun feachtas a chur ar siúl ar son na saorthrádála, agus ghníomhaigh sé mar phríomheagarthóir agus mar dhílseánach aonair ar feadh 16 bliana. Tharraing alt amháin dá chuid i gcoinne Bille na nDeich nUaire aird agus locht Karl Marx as "míthuiscint" ar bhrabús agus ar an lá oibre. Foilsítear "The Economist" i gcónaí agus ciorclacht sheachtainiúil de bhreis is 1.6 milliún aige ar fud an domhain.
Polaitíocht.
Ghlac Wilson suíochán i dTeach na dTeachtaí mar bhall den Pháirtí Liobrálach (RA) do Westbury, Wiltshire, sa bhliain 1847. De bharr an cur amach aige ar chúrsaí eacnamaíochta, sa bhliain 1848 cheap an príomh-aire, an Tiarna John Russell, é ina Rúnaí ar an mBord Ceannais, a stiúir gnóthaí Raj na Briotaine san India, post a bhí aige gur thit an rialtas Briotanach sa bhliain 1852. Rinne sé seirbhís ansin mar Rúnaí Airgeadais don Chiste ó 1853 go 1858, ar dtús i gcomhrialtas George Hamilton-Gordon, 4ú hIarla Aberdeen (1852–1855) agus ina dhiaidh sin sa chéad rialtas ag an Tiarna Palmerston (1855–1858). Sa bhliain 1857 cuireadh ar ais chuig an bParlaimint do Devonport. Ar feadh tamaill ghairid, bhí sé in oifig arís faoi Palmerston mar Phámháistir Ginearálta agus Leas-uachtarán Bhord na Trádála ón Meitheamh go mí Lúnasa 1859. Cuireadh faoi mhionn é mar bhall de Chomhairle na Banríona sa bhliain chéanna.
I mí Lúnasa na bliana 1859 d'éirigh Wilson as na poist seo agus as a shuíochán sa pharlaimint chun post mar bhall an airgeadais ar Chomhairle na hIndia a ghlacadh. Cuireadh chun na tíre úd le córas cánach agus airgeadra páipéir nua a bhunadh, agus le caoi a chur ar chóras airgeadais na hIndia i ndiaidh Ceannairc 1857. Ní raibh sé bliain sa phost sin, áfach, sula bhfuair sé bás. Sa bhliain 1860, dhiúltaigh sé éalú ó theas an tsamhraidh i gCalcúta, thóg sé dinnireacht agus d'éag sé i mí Lúnasa na bliana úd in aois a 55 bliana.
In ainneoin a róil thábhachtaigh phoiblí, cuireadh Wilson in uaigh gan ainm sa reilig in Sráid Park, Mullick Bazar i gCalcúta. Tháinig C. P. Bhatia, coimisinéir cúnta um Chánacha Ioncaim, ar an uaigh sa bhliain 2007 agus é ag déanamh taighde ar stair chánach na hIndia. De bharr a iarrachtaí thóg an Christian Burial Board leac ann dó.
A shaol príobháideach.
Phós Wilson Elizabeth Preston ó Newcastle upon Tyne i mí Eanáir 1832. Bhí seisear iníonacha acu agus phós an duine ba shine acu, Eliza, Walter Bagehot.


An Chipir i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Chipir páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


Rámhaíocht.
Is éard is rámhaíocht, nó iomramh, ann ná bád a thiomáint tríd an uisce trí bheith ag tarraingt ar na maidí rámha.
Rámhaíocht ag na cluichí Oilimpeacha.
Is spórt Oilimpeach atá sa rámhaíocht a bhí ann den chéad uair i 1900 (cuireadh an comórtas ar ceal i 1896 de bharr drochaimsire).


Liagóir.
Liagóir (ar dheis), agus beirt rámhaithe.
Ar fhoireann rámhaíochta, is é an liagóir an duine a shuíonn ag deireadh an bháid. Is é atá freagrach as an mbád a stiúradh, agus as rithim agus cumhacht na rámhaithe a chomhordú.


Sri Jayawardenepura Kotte.
Suíomh Sri Jayawardenepura Kotte ("Kotte") ar an mapa.
Is é Sri Jayawardenepura Kotte príomhchathair oifigiúil Shrí Lanca agus é suite ar chósta thiar an oileáin. Scríobhtar an chuid láir den ainm mar "Jayawardenapura", "Jayewardenapura" srl freisin. Is fobhaile de Cholombo é, iarphríomhchathair na tíre agus an chathair is mó inti. Tá an phríomhchathair 10km ó lár Colombo.
Tógadh dúnfort ar an suíomh chomh luath agus an 13ú chéad. Thosaigh forbairt uirbeach air sa 19ú chéad. Táthar ag aistriú institiúidí náisiúnta ó Colombo go Sri Jayawardenepura Kotte i gcónaí. Sa bhliain 2012 bhí 107,925 duine ina gcónaí sa chathair.


Céaslaire.
Sa rámhaíocht Oilimpeach, is éard is céaslaire ann ná bád rámhaíochta ina mbíonn péire maidí ag an rámhaí.


Colombo.
Is é Colombo an chathair is mó i Srí Lanca, tír oileánda san Áise Theas. Tá Colombo lámh le Sri Jayawardenepura Kotte, príomhchathair oifigiúil na tíre, agus áirítear é mar fobhaile de Cholombo. Is é Colombo lár trádálach, airgeadais agus cultúrtha Shrí Lanca. Tá calafort tábhachtach ann. Sa bhliain 2005 bhí 752,993 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 5.6 milliún i mórcheantar na cathrach.
Stair.
Mar gheall ar an gcalafort breá nádúrtha, d'fhás lonnaíocht ann fada siar. Bhí eolas ag na trádálaithe agus daoine eile ar Cholombo 2,000 bliain ó shin, ón Róimh go dtí an tSín. Bhí Colombo ina phríomhchathair ag na tíortha coilíneacha ag tosnú sna 1700idí faoi na Portaingéiligh, a raibh cuid de chósta thiar an oileáin faoina smacht. Choimeád na hOllannaigh an phríomhchathair in Colombo nuair a ghlac siad seilbh ar choilíneacht na bPortaingéalach. Rinne na Briotanaigh an rud céanna nuair a chuir siad an tír faoina smacht sa bhliain 1815. Mhair an stádas mar phríomhchathair faoin rialtas neamhspleách go dtí an bhliain 1982.
Teampall Gangarama i gceantar uirbeach Cholombo


Ceoldrámaí Hamburgacha caillte de chuid Händel.
Georg Friedrich Händel (1685 - 1759)
Ba i gcathair Hamburg na Gearmáine a bhí cónaí ar an gcumadóir Georg Friedrich Händel ón mbliain 1703 gó dtí an bhliain 1706. Ní raibh ach ocht mbliana déag d’aois aige nuair a tháinig sé go dtí an chathair. Chum Händel ceithre cinn de cheoldrámaí le linn an tréimhse a chaith sé i Hamburg, cé nár tháinig ach ceann amháin de na ceoldrámaí sin –.i. "Almira" – slán anuas chugainn. Is iad "Nero" (Gaeilge: “Néaró”), "Florindo" agus "Daphne" (Gaeilge: “Dafnae”) na trí cheoldráma eile a chum sé nuair a bhí sé ann: Tá ceol an cheoldráma "Nero" caillte agus níl ach míreanna ceolfhoirneacha beaga den dá cheoldráma eile againn.
Do rugadh Händel i gcathair Halle na Gearmáine agus do fuair sé a luath-oideachas ceoil san áit chéanna. Bhí Händel ina orgánaí foirfe faoin uair gur fhág sé an chathair sin chun dul chuig Hamburg sa bhliain 1703. Do fuair sé post mar veidhleadóir leis an "Oper am Gänsemarkt" (Gaeilge: ‘Áras Ceoldrámaíochta Mhargadh na nGéanna’) i Hamburg, amharclann a raibh an-chlú uirthi ag an am. Ba ag an "Oper am Gänsemarkt" a chuir Händel eolas ar bhuntús chumadóireacht na ceoldrámaíochta, rud a tharla faoi thionchar beirte fear ach go háirithe: Rheinhard Keiser, stiúrthóir ceoil ag an "Oper am "Gänsemarkt', agus Johann Mattheson, a bhí ina chéad-amhránaí ann. Os rud é gurb iad píosaí de chuid Kheiser é féin a chuireadh an "Oper am Gänsemarkt" ar stáitse de ghnáth, ba é an seal a chaith Keiser ar shiúl ón "Oper" a thug a dheis do Händel. Chum an fear óg "Almira" agus "Nero" i ndiaidh a chéile, iad bunaithe araon ar leabhróga a scríobh Friedrich Christian Feustking. Ní raibh an oiread ratha ar "Nero" agus mar a bhí ar "Almira" agus níor cuireadh "Nero" ar stáitse arís tar éis dá chéad shraith, sraith a mhair trí léiriú, bheith críochnaithe. Níor léirigh an "Oper am Gänsemarkt" "Florindo" agus "Daphne", na ceoldrámaí deireanacha a chum Händel i Hamburg sular fhág sé an chathair sa bhliain 1706 chun dul go dtí an Iodáil. Ceoldrámaí bunaithe ar leabhróga de chuid Heinrich Hinsch a bhí iontu agus samhlaíodh iad mar cheoldráma mór amháin.
Greanadh den "Oper am Gänsemarkt" ón 18ú haois.
Níl aon cheol againn sa lá atá inniu faoina bhféadtar a rá gur ón gceoldráma "Nero" a tháinig sé, cé go bhfuil an tuairim nochta ag daoine a bhfuil saineolas ar shaothair Händel acu go mb’fhéidir gur bhain Händel úsáid as ceol an cheoldráma sin i gceoldrámaí eile dá chuid, "Agrippina" (Gaeilge: Aigripíne) ach go háirithe – tá ceangail idir scéal "Agrippina" agus scéal "Nero" agus faightear cúpla duine de na pearsana ó "Nero" in "Agrippina", leis. Tá míreanna ceoil ó "Fhlorindo" agus "Dhaphne" againn fós, cé go bhfuil an ceol gutha a ghabh leo caillte, agus baineadh úsáid as cúpla ceann de na míreanna sin i sraith cheolfhoirneach ar a ndeineadh taifead den chéad uair sa bhliain 2012.


Arsainíd alúmanaim.
Ábhar leathsheoltóra is ea arsainíd alúmanaim (AlAs) le beagnach an tairiseach laitíseach céanna is a bhíonn ag arsainíd ghailliam agus arsainíd alúmaniam ghailliam agus bandabhearna níos leithne ná arsainíd ghailliam. Is féidir le AlAs sárlaitís a dhéanamh le arsanaíd ghailliam (GaAs) agus dá bharr sin bíonn airíonna leathsheoltóra de thoradh air. Toisc go mbíonn beagnach an tairiseach laitíse céanna ar (GaAs) agus (AlAs),bíonn straidhn ionduchtaithe an-beag sna sraitheanna, a ligeann dóibh a bheith fásta beagnach go haondeonach go tiubh. Ceadaíonn sé seo feidhmíochta an-ard i soghluaisteacht ard na leictreon, trasraitheoirí HEMT, agus gairis loig chandaim eile.


Stair na Síne.
310x310px
Téann taifid scríte de stair na Síne chomh fada siar le 1500 RCh, le linn Ríshliocht Shang (c. 1600 – 1046 RC). Déanann téacsanna stairiúla ársa de chuid na Síne, cosúil le "Taifid an Staraí Mhóir" (c. 100 RCh) agus na h"Annála Bambú", tagairt ar ríshliocht ar a dtugaid Ríshliocht Xia (c. 2070 – 1600 RCh), ríshliocht a bhí ann roimh Ríshliocht Shang ach a bhí gan chóras scríbhneoireachta ar mheán marthanach. Deirtear gurbh í an "Huang He" (Gaeilge: ‘An Abhainn Bhuí’) tobar shibhialtacht na Síne, cé gur tháinig cultúir éagsúla chun cinn le linn na tréimhse Neoilití in áiteanna éagsula feadh ghleann na hAbhann Buí agus na "Chang Jiang" (Gaeilge: ‘An Abhainn Fhada’) araon. De bharr na mílte bliain de stair leanúnach atá aici, tá an tSín ar cheann desna sibhialtachtaí is ársa ar domhan agus meastar gur cheann amháin de na háiteanna ar a dtugtar tobair na sibhialtachta an tSín.
Forbraíodh cultúr, litríocht agus fealsúnacht na Síne le linn Ríshliocht Zhou (1046 – 256 RCh). Do thráigh neart an ríshleachta san 8ú gcéad RCh, áfach, de thoradh brúnna a tháinig ón dtaobh amuigh agus ón dtaobh istigh. I ndeireadh thiar thall do thit Ríshliocht Zhou as a chéile agus do tháinig neart stát beag ina áit. Ba le linn Thréimhse na nEarrach agus na bhFómhar a thosnaigh an cliseadh sin agus do bhí sé ag a bhuaicphointe le linn Thréimhse Chogaí na Stát. Ba Tréimhse Chogaí na Stát ceann amháin de na tréimhsí i gcaitheamh stair na Síne inar theip ar an gcóras stáit – is é Cogadh Cathartha na Síne, a thosnaigh sa bhliain 1927, an tréimhse is déanaí dá leithéid.
Idir réanna nuair a bhíodh ríochtaí iomadúla i gcumhacht agus réanna eile nuair a bhíodh taoisigh chogaidh i gcumhacht, do bhíodh ríshleachta Síneacha i gceannas ar an Sín ina hiomlán nó ar chodanna di – do bhíodh tréimhsí stairiúla ann, leis, ina raibh an tSín i gceannas ar an réigiún ar a dtugtar Xinjiang (Gaeilge: ‘Na Tiarnais Nua’) agus ar an dTibéid, rud atá fíor fé láthair mar shampla. Ba sa bhliain 221 RCh a d’éirigh le fear darb ainm Qin Shi Huang na stáit bheaga a bhíodh i gcoimhlint le chéile a aontú. Ó tharla go raibh seisean i gceannas na tíre go léir, do chruthaigh Qin Shi Huang teideal nua dó féin: "Huangdi" (Gaeilge: ‘Impire’). Ba é Qin Shi Huang an chéad Impire de chuid Ríshliocht Qin agus dob eisean a chuir tús leis an Ré Impiriúil de stair na Síne. Do shaothraigh na ríshleachta a tháinig i ndiaidh Ríshleachta Qin córais mhaorlathacha a chuireadh ar chumas Impire na Síne a údarás a chur i bhfeidhm caol díreach ar fud na gcríocha ollmhóra a bhí faoina smacht. Ba é Ríshliocht Qing (1644 – 1912) – nó Ríshliocht Manchu, mar a thugtar air leis – an ríshliocht deireanach a bhí i gceannas ar an Sín. Tháinig Poblacht na Síne i gcumhacht sa bhliain 1912 ach do chúlaigh rialtas na Poblachta siar chuig oileán na Téaváine sa bhliain 1949, bliain inar tháinig na Cumannaithe i gcumhacht ar mhórthír na Síne agus inar mbunaíodar Daon-Phoblacht na Síne.
Is iad na Maorlathaithe léannta, nó na Scoláirí maorlathacha (Sínis: 士大夫; pinyin: "shì dàfū"), a bhíodh ag plé le gnáth-chúramaí riaracháin ar feadh na tréimhse fada ón mbliain 206 RCh go dtí AD 1912. Bhaintí úsáid as chóras scrúduithe deacra chun fir óga chumasacha a roghnú chun bheith ina Maorlathaithe léannta, agus do bhídís an-eolach ar an gcallagrafaíocht agus ar an bhfealsúnacht dá bharr. Is é an gnáth-dhearcadh atá ag daoine ar stair na Síne ná go n-athraíonn sí ó thréimhsí d’aontacht pholaitiúil go tréimhsí gan aontacht pholaitiúil, agus go mbíonn tréimhsí ann ina bhfuil an tSín fé cheannas mhuintir na steipe. Is é a tharlaíodh sa deireadh, áfach, ná go nglacadh na strainséirí sin le gnásanna agus nósanna mhuintir na Síne. Tá tionchair pholaitiúla agus chultúrtha ina ndlúthchuid de chultúr na Síne sa lá atá inniu ann. Tagann na tionchair sin ó áiteanna eile na hÁise agus ón Iarthar de thoradh babhtaí inimirce, comhshamhlaithe chultúrtha agus teagmhála leis an ndomhan mór.


Walter Bagehot.
Iriseoir, aistí agus fear gnó Sasanach ab ea Walter Bagehot (3 Feabhra 1826 – 24 Márta 1877). Rugadh é agus fuair sé bás in Langport, Somerset.
A luathshaol.
Bancéir ab ea a athair. Rinne Walter Bagehot staidéar ag Coláiste na hOllscoile, Londain, ar dtús ar an matamaitic. Sa bhliain 1848 bronnadh M.A. air i bhfealsamh mórálta.
Iriseoireacht.
Sa bhliain 1855, chuir Bagehot an "National Review" lena chara Richard Holt Hutton. Sa bhliain 1860, ceapadh é ina phríomh-eagarthóir ar "The Economist". Sna 17 bliana a chaith sé sa phost, mhéadaigh Bagehot tuairisciú "The Economist ar an bpolaitíocht agus tionchar an nuachtáin ar lucht déanta beartas na Breataine Móire dá bharr.
Bhí an-tóir ar leabhar leis sa bhliain 1867, mar atá "The English Constitution", a chuireann síos ar an mbealach a fheidhmíonn an córas Briotanach i ndáiríre. I measc na saothar eile a scríobh sé tá "Physics and Politics" (1872), a bhí ar na chéad iarrachtaí coincheap na hÉabhlóide a chur i bhfeidhm ar an saol sóisialta agus an scríbhinn "Lombard Street" (1873), staidéar ar mhodhanna oibre na mbaincéirí.


Ardeadoris cruenta.
Speiceas bodalaigh an-dathannach is ea "ardeadoris cruenta", núdabrainciach doraideach, moileasc gastrapódach Muirí (Aigéan)A mara san bhfine Chromodorididae. Tá a ainm díorthaithe ón bhfoirm baininscneach den fhocal Laidineach "cruentus", rud a chiallaíonn "smálaithe le fuil", ag tagairt do na spotaí dearga ar a dhroim uachtair. D'atreoraíodh chuig an ghéineas "Ardeadoris" ar bhonn fianaise ADN.
Dáileadh.
Rinneadh cur síos ar an speiceas ó Oilean an gCoirneach nó Osprey Island, an Mhórsceir Bhacainneach, An Astráil, san Aigéan Ciúin Thiar trópaiceach. Taifeadadh é freisin sna hOileáin Fhilipíneacha, san Caolas Lembeh i dtuaisceart na Sulaivéise, Tíomór Thoir, agus sna hOileáin Sholamón. Ní an speiceas núdabrainciach seo coitianta.
Tuairisc.
Tá corp bánlíomóide ag "Ardeadoris cruenta" le maintlínrufach línithe buí agus bán geal agus cos. Tá poncanna dearga i bpatrún ciorclach ar a dhroim in aice le himeall an mhaintlín. Tá a a dhá rhinofór agus geolbhach bánliomóide cosúil lena chorp, cé go bhfuil roinnt éagsúlachta dath ina measc. Sroicheann sé fad 50 mm ar a laghad. Tá dathú cosúil leis an bodalach "Ardeadoris rubroannulata" ag an speiceas seo, cé go bhfuil na poncanna dearga, a bhíonn ag "Ardeadoris cruenta", in easnamh sa speiceas sin.


Garry Shandling.
Ba fuirseoir Meiriceánach é Garry Emmanuel Shandling, a rugadh ar an 29 Samhain, 1949. Fuair sé bás ar an 24 Márta, 2016.


ISOCARP.
Is comhlachas idirnáisiúnta na ndaoine é Cumann Idirnáisiúnta na Cathrach agus Pleanálaithe Réigiúnacha (ISOCARP) a bhíonn ag obair i bpleanáil uirbeach. Cruthaíodh é in 1965. Tá sé anois baill ó níos mó ná 80 tír. ISOCARP Tá aithint go foirmiúil ag Náisiúin Aontaithe agus Comhairle na hEorpa. Oibríonn sé le UNESCO. Níl sé faoi rialú aon rialtas.


Hoclais na Téaváine.
Is teanga Shíneach í Hoclais na Téaváine (臺灣 Hô-ló 話, POJ: Tâi-oân Hô-ló-oē) nó "Téaváinis (臺灣話, Tâi-oân-oē; 臺語, Tâi-gú(gí)). Is canúint Hoclaise (Hoklo) na Sínise í, le meascadh carachtair Sínise thraidisiúnta agus Pe̍h-oē-jī, Min Nan na Téaváine (臺灣閩南語, Tâi-oân Bân-lâm-gú(gí)). Is an dara teanga is mó sa Téaváin í an Téaváinis. Is cosúil le Hoclais i Deisceart Fujian (閩南, Min Nan) í. Is craobh iomlán teangacha í an Téaváinis i gcrann ginealais na dteangacha Sínea-Thibéadacha.
Sochtheangeolaíocht.
Úsáideann na Téavánaigh leagan den Mhandairínis mar theanga chaighdeánach, cosúil le muintir na mórthíre, ach ní bhíonn an Mhandairínis ó dhúchas acu. Is í an tSínis an teanga is mó a labhraítear sa Téaváin inniu, ach ar ndóigh, ní aon teanga amháin í. An chuid is mó acu, labhraíonn siad an teanga ar a dtugtar "Téaváinis" (a dtugtar Hoclais na Téaváine uirthi chomh maith) go minic. Leagan den chanúint "Min Nan" atá ann go bunúsach - canúint a labhraítear i ndeisceart Chúige Fujian sa mhórthír freisin.
Is minic a dhearctar ar chainteoirí na canúna seo mar ghrúpa eitneach ar leith, dream ar a dtugtar "Hoklo". Thairis sin, tá an chanúint "Hakka" ag mionlach mór de na Téavánaigh, canúint a bhíonn á labhairt i bpobail bheaga scartha ar fud dheisceart na Síne.
Polaitíocht.
Labhartar teangacha Síneacha sa Téaváin, chomh maith le teangacha na mbundúchasach. Ar an drochuair, tá teangacha na mbundúchasach i dtrioblóid (agus tá an teanga Shíneach Hakka á himeallú le blianta fada anuas chomh maith).
Oideachas.
Is trí mheán na Mandairínise a fheidhmíonn córas oideachais na Téaváine, go príomha. Ní bhíonn ach cúpla uair an chloig de ranganna sna máthairtheangacha (Hakka nó Téaváinis) acu.
Stair.
Tá Mandairínis na Téaváine an teanga is mó sa Téaváin agus an teanga oifigiúil sa Téaváin ó 1949. Chuir an deachtóir Chiang Kai-shek cosc iomlán ar mháthairtheangacha. Ach cuireadh deireadh leis an gcosc seo sa bhliain 1987.


The Voice UK (sraith 6).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice UK". Is é seo an chéad sraith "The Voice UK" ag craoladh ar ITV tar éis é ag bogadh ó BBC One. Thosaigh an sraith ag craoladh ar an 7 Eanáir, 2017 agus chríochnaigh sé ar an 2 Aibrean, 2017.
Ba iad will.i.am, Tom Jones, Jennifer Hudson agus Gavin Rossdale na breitiúna don sraith seo. Bhuaigh Mo Adeniran an sraith le 61.80% den vótaí


Martina Hingis.
Is imreoir leadóige ón Eilbhéis í Martina Hingis. Rugadh in Košice, An tSeicslóvaic í ar an 30 Meán Fómhair 1980. Tháinig sí san áit deireanach (16ú háit) le Matthew Cutler ar an seaachtú sraith "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2009.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 2017.
Beidh Craobh Shinsear Iomána na hÉireann 2017 an 130ú eagrán den Chraobh Uile-Éireann ó bunaíodh an comórtas in 1887. Thosaigh an chraobh i mBealtaine 2017 agus críochnóidh sé ar an 3 Meán Fómhair 2017.
Bhí an Mhí ag glacadh páirte don chéad uair ó 2004.
Foirne.
Tá 14 fhoireann páirteach sa chraobhchomórtas.
Réamhbhabhta.
Buaiteoir Chorn Uí Rinn 2017 i gcoinne foireann a bhuailtear i gceann den trí bhabhta ceathrú ceannais i gCraobh Laighin.
Cluichí Ceathrú Ceannais.
Na foirne a bhuailtear i gcluiche ceannais Laighin agus i gcluiche ceannais na Mumhan i gcoinne buaiteoirí bhabhta 2 de na cluichí cáiliúcháin.
Cluichí Leathcheannais.
Curadh Laighin agus curadh na Mumhan i gcoinne buaiteoirí na mbabhtaí ceathrú ceannais. Rinneadh tarraingt chun na péirí a roghnú ar an 24 Iúil.


Tracy Caldwell Dyson.
Spásaire NASA agus ceimiceoir Meiriceánach is ea Tracy Caldwell Dyson, a rugadh ar 14 Lúnasa 1969 in Arcadia, California). Saineolaí misin sa tointeálaí spáis "Endeavour" (STS-118) ab ea í i mí Lúnasa na bliana 2007. Idir 4 Aibreán 2010 agus 25 Meán Fómhair 2010, ghlac sí páirt in Eachtra 24 insan spástointeálaí. Chuaigh sí amach sa spás trí huaire go dtí seo agus tá 22 uaire aice de ghníomhaíocht seachfheicthicle ("EVA"), malartú caidéal fuartháin lasmuigh den spástointeálaí san áireamh. Tá breis is 188 uaire caite aice sa spás.
A luashaol agus a saol pearsanta.
Rugadh Caldwell Dyson in Arcadia, California mar an duine is óige de bheirt iníonacha. Bhog a teaghlach go Beaumont, California, níos déanaí mar ar fhreastail sí ar an meánscoil agus mar ar oibrigh a hathair mar leictreoir. Is spéis léi reathaíocht, meácháin, siúlóid, "softball", cispheil, agus meicneoireacht na mótars. In Ollscoil Stáit Chalifornia, Fullerton, bhí sí páirteach i spóirt, rábálaithe agus an léim fhada san áireamh.
Bhain Dyson céim B.S. amach sa cheimic in Ollscoil Stáit Chalifornia, Fullerton (CSUF), sa bhliain 1993 Bronnadh Ph.D. i gceimic fhisiciúil in Ollscoil California, Davis sa bhliain 1997
Tá sí pósta ar George Dyson, eitleoir de chuid an chabhlaigh. Tá ASL (Teanga na gComharthaí Mheiriceánach), Spáinnis agus Rúisis aici. Is í an príomhamhránaí in Max Q, banna ceoil spásairí.
Dyson sa spás.
Roghnaigh NASA í agus thosaigh sí ag traenáil sa chlár dian sin acu i samhradh na bliana 1998. Mar chuid de Oiliúint Spásairí Iarrtha bhí diantheagasc i gcórais an tointeálaí agus Stáisiún Idirnáisiúnta Spáis (ISS), in eitleoireacht an T-38, agus i mbealaigh le teacht slán ar uisce agus san fhásach.
Sa bhliain 1999, cuireadh Caldwell Dyson ag obair i mBrainse Oibríochtaí ISS san Oifig Spásairí mar "Crosaire Rúiseach" ag promhadh bog- agus crua-earraí Rúiseacha a forbraíodh don ISS.


Zanny Minton Beddoes.
Beddoes ag Cruinniú Bliantúil an Fhóraim Dhomhanda Eacnamaíoch, 2013
Iriseoir Sasanach is ea Susan "Zanny" Minton Beddoes a rugadh sa bhliain 1967. Is í an 17ú príomhegarthóir agus an chéad bhean ina príomheagarthóir ar "The Economist". Thosaigh sí ag obair don irisleabhar sa bhliain 1994, mar a chomfhreagraí i gcomhair íargaidh éiritheacha.
Oideachas agus gairmshaol.
Oileadh Beddoes ag an Moreton Hall School in aice le Oswestry, bhain sí fochéim amach in Ollscoil Oxford, mar a dhearna sí staidéar ar an bhfealsúnacht, polaitíocht, agus eacnamaíocht i gColáiste St Hilda, agus ghnóthaigh sí céim máistir in Ollscoil Harvard, mar Scoláire Uí Chinnéide. Ina dhiaidh sin, hearcaíodh í mar chomhairleoir d'aire airgeadais na Polainne, é sin mar bhall de ghrúpa beag faoin Ollamh Jeffrey Sachs in Harvard. Chaith sí dhá bhliain mar eacnamaí ag an gCiste Airgeadaíochta Idirnáisiúnta (IMF), mar ar oibrigh sí ar chláir maicreanamaíochta san Afraic agus ar gheilleagair idirlinne Oirthear na hEorpa.
Ceapadh í mar eagarthóir eacnamaíochta ar "The Economist" sa bhliain 1996, agus í i bhfeighil ar chúrsaí eacnamaíochta dhomhanda ó Washington, D.C.. Ní ba dhéanaí bhog sí go post nua mar Eagarthóir Cúrsaí Gnó, agus cúrsaí gnó, airgeadais agus eolaíochta mar dhualgais uirthi. Thosaigh sí mar an 17ú príomheagarthóir agus an chéad bhean sa phost sin ar 2 Feabhra 2015.
Is minic í mar thráchtaire ar CNN, BBC World Service, PBS, NBC agus "Tucker Carlson Unfiltered" (clár teilifíse Meiriceánach). Sa bhliain 2015 bhí sí ar na 133 duine ar tugadh cuireadh dóibh freastail ar an 63ú Comhdháil Bilderburg.


Oriana Fallaci.
Iriseoir, scríbhneoir agus gníomhaí Iodálach ab ea Oriana Fallaci (29 Meitheamh 1929 – 15 Meán Fómhair 2006). Páirtíneach a bhí in Fallaci agus í óg le linn an Dara Cogadh Domhanda. Gortaíodh go dona í le linn Sléacht Tlatelolco i Meicsiceo sa bhliain 1968. Scríobh sí go minic faoi chogaíocht agus réabhlóidí, agus thuill an iliomad agallamh a chuir sí ar cheannairí as gach cearn den domhan clú faoi leith di. Rugadh agus d'éag sí i bhFlórans na hIodáile.
Ar na hagallaimh fhada sa leabhar úd sin aici "Interview with History" tá agallaimh le hIndira Gandhi, Golda Meir, Yasser Arafat, Zulfikar Ali Bhutto, Willy Brandt, Mohammad Reza Pahlavi (seá na hIaráine), Henry Kissinger, an Uachtarán Nguyễn Văn Thiệu i Vítneam Theas agus an Ginearál Vítneamach Thuaidh Võ Nguyên Giáp. In "Playboy" a foilsíodh an t-agallamh le Kissinger, a scríobh ní ba dhéanaí gurbh é an comhrá ba thubaistí a rinne sé riamh le duine den phreas. Chuir sí agallamh ar Deng Xiaoping, Lech Wałęsa, Muammar Gaddafi, Cayetana Fitz-James Stuart, 18ú Bantiarna Alban, agus ar dhaoine eile nach iad.
I ndiaidh éirí as an iriseoireacht di, tharraing sí an spotsolas uirthi féin arís le sraith alt agus leabhar conspóideacha faoin Ioslam, leabhair a cháin a lán daoine ach a fuair tacaíocht ó roinnt daoine eile.
Khomeini faoi agallamh ag Fallaci


Washington Post.
Nuachtán laethúil Meiriceánach is ea an "Washington Post". Tá ceannáras an nuachtáin ag 1301 K Street NW in Washington, D.C.. Bunaíodh an "Washington Post" ar 6 Nollaig 1877. Ba leis an teaghlach Graham é go dtí an bhliain 2013, nuair a dhíol na Grahams é le Jeff Bezos. Thug Bezos SAM$250 milliún ar an nuachtán, agus is é Nash Holdings LLC, comhlacht de chuid Bezos, an t-úinéir go hoifigiúil.


Indira Gandhi.
Polaiteoir Indiach ab ea Indira Priyadarshini Gandhi (IPA (Hiondúis) ˈɪnːdɪrə ˈɡaːnd̪ʱi; née Nehru; 19 Samhain 1917 – 31 Deireadh Fómhair 1984). Ise an t-aon bhanphríomh-aire i stair na hIndia. Aon-iníon Jawaharlal Nehru, chéad phríomh-aire na hIndia, ab ea í. Bhí Indira Gandhi ina príomh-aire ó 1966 go 1977 agus ansin arís ó 1980 gur feallmharaíodh í sa bhliain 1984.
Óige agus luathshaol gairmiúil.
Rugadh Indira isteach i dteaghlach Caismíreach Pandit ar 19 Samhain 1917 in Allahabad. Bhí ról mór ag a hathair, Jawaharlal Nehru, sa ghluaiseacht ar son neamhspleáchas na hIndia faoi na Briotanaigh. Bhí Indira an t-aon pháiste sa teaghlach agus d'fhás sí aníos lena máthair, Kamala Nehru, san Anand Bhavan, eastát mór ag muintir Nehru in Allahabad. Bhí sí uaigneach míshuaimhneach agus í óg. Bhíodh a máthair tinn go minic agus a athair amuigh ag obair ar chúrsaí polaitíochta nó i bpríosún ag na Briotanaigh. Trí mheán litreacha a raibh cumarsáid aici leis sa chuid ba mhó.
A saol sa pholaitíocht.
Sna 1950idí d'oibrigh Indira mar chúntóir pearsanta dona hathair le linn a thréimhse mar chéad-Phríomh-Aire na hIndia. Ag druidim ar dheireadh na 1950idí, bhí Indira Gandhi ina huachtarán ar an Indian National Congress.


First Great Awakening.
An Awakening Mór a bhí evangelical agus athbheochan gluaiseacht go scuabtha Protastúnach na Heorpa agus na Breataine i Meiriceá, agus go háirithe na coilíneachtaí Mheiriceá sa 1730s agus 1740s, ag fágáil a tionchar buan ar Mheiriceá Protastúnachas. Mar thoradh air as a cumhachtaí seanmóireacht gur thug éisteoirí tuiscint dhomhain phearsanta a nochtadh a gcuid riachtanas an tslánaithe ag Íosa Críost. An Awakening Mór ceirteacha tarraingthe ar shiúl ó dóiteán, searmanas, sacramentalism, agus ordlathas, agus rinne an Chríostaíocht intensely pearsanta chun an duine ar an meán ag cothú tuiscint dhomhain spioradálta é a chiontú agus a fhuascailt, agus trí spreagadh a introspection agus tiomantas chun caighdeán nua de moráltacht phearsanta.
An ghluaiseacht a bhí tábhachtach ócáid shóisialta i Sasana Nua, a bhfuil dúshlán bunaíodh údarás agus ghríosadar rancor agus deighilt idir traditionalist Protastúnaigh, atá go áitigh ar an tábhacht leanúnach na deasghnátha agus fhoirceadal, agus an lucht athbheochan, a spreagadh mhothúchánach a rannpháirtíocht. Sé go raibh tionchar i athmhúnlú ar an Congregational eaglais, an eaglais Phreispitéireach, an ollainnis Leasaithe Séipéal, agus na gearmáine Leasaithe shainchreidimh, agus a neartú an beag Baiste agus Mheitidisteach Anglacánach ainmníochtaí. Bhí sé beag an tionchar ar an chuid is mó Anglicans, Lutherans, a Gcairde, agus neamh-Protastúnaigh. ar Fud na coilíneachtaí, go háirithe sa deisceart, an athbheochan gluaiseacht mhéadaigh líon na Hafraice sclábhaithe agus saor in aisce blacks a bhí faoi lé agus ina dhiaidh sin a chomhshó chun an Chríostaíocht.
An Dara Awakening Mór thosaigh thart ar 1800 agus shroich amach go dtí an unchurched, ach an Chéad Awakening Mór dírithe ar dhaoine a bhí cheana féin baill na heaglaise. 18ú haois Meiriceánach Críostaithe seo a leanas béim ar "outpourings an Spiorad Naomh" chun an evangelical riachtanais Reifirméisean Protastúnachas. Revivals encapsulated na sainmharcanna agus a scaipeadh ar an nua a cruthaíodh evangelicalism isteach ar an luath-phoblacht. Evangelical preachers "á lorg a chur san áireamh gach duine i comhshó, beag beann ar inscne, cine, agus stádas."
Diminsean idirnáisiúnta.
An evangelical athbheochan idirnáisiúnta a bhí i réim, a dhéanann difear den chuid is mó Protastúnach tíortha na Heorpa. An freagra mhothúchánach de churchgoers marcáilte ar an tús na gaeilge a mhúscailt i Bristol agus i Londain i 1737, agus an Kingswood colliers (gual mianadóirí) le bán gáitéir ar a leicne de bharr deora i 1739, faoi preaching George Whitefield. Staraí Sydney E. Ahlstrom feiceann sé mar chuid de "mór idirnáisiúnta Protastúnach upheaval" go bhfuil a cruthaíodh freisin Pietism sa Ghearmáin, ar an Evangelical Athbheochan agus Methodism i Sasana. Revivalism a bhí ina chomhpháirt ríthábhachtach de an Awakening Mór, agus thosaigh i ndáiríre i an 1620s in Albain i measc creidimh phreispitéireach, agus bhí preachers itinerant.
Coilíneachtaí mheiriceá.
An smaoineamh ar "awakening mór" curtha ar dhíospóid ag Butler (1982) mar a doiléir agus exaggerated, ach tá sé soiléir go bhfuil an tréimhse ama de mhéadú gníomhaíocht reiligiúnach, go háirithe i Sasana Nua. An Chéad Awakening Mór thoradh ar athruithe sa Meiriceánaigh' tuiscint ar Dia, iad féin, an domhan timpeall orthu, agus reiligiún. I Lár agus Deisceart na coilíneachtaí, go háirithe i an "ar ais an tír ar" réigiúin, an Awakening bhí tionchar i measc creidimh phreispitéireach. I ndeisceart Tidewater agus Íseal Tír, thuaidh Baiste agus Mheitidisteach preachers a thiontú idir bán agus dubh le daoine, cibé acu sclábhaithe nó saor in aisce. Caucasians thosaigh chun fáilte a chur roimh dorcha-craiceann daoine ina gcuid eaglaisí, ag cur a gcuid taithí reiligiúnach dáiríre, cé chomh maith a ligean isteach iad i gníomhach róil sa phobal mar exhorters, deochan, agus fiú preachers, cé go bhfuil an deireanach bhí a rarity.
An teachtaireacht spioradálta comhionannais achomharc a dhéanamh chuig go leor sclábhaithe agus, mar na Hafraice traidisiúin reiligiúnacha ag laghdú i Meiriceá Thuaidh, dubh daoine a ghlac an Chríostaíocht i líon mór den chéad uair. Evangelist ceannairí i ndeisceart na coilíneachtaí a bhí chun déileáil leis an gceist ar an sclábhaíocht i bhfad níos minice ná iad siúd i an Thuaidh. Fós, ceannairí go leor de na revivals fógraíodh go slaveholders ba chóir oideachas a chur ar a n-sclábhaithe mar sin, go bhfuil siad d ' fhéadfadh a bheith liteartha agus a bheith in ann a léamh agus a staidéar a dhéanamh ar an Bíobla. Dá bhrí sin, tá a lán Afracach a bhí ar deireadh ar fáil le roinnt saghas oideachais. Afracach ag súil go n nua a fuarthas spioradálta comhionannais a bheadh a aistriú isteach i earthly don chomhionannas. Chomh dubh le daoine a thosaigh a dhéanamh suas cion suntasach de phobal, a bhí siad ag tugadh deis a momentarily dearmad faoi a gcuid ngéibheann agus taitneamh a bhaint as beag ciall na saoirse. Roimh an Réabhlóid Mheiriceá, ar an gcéad dubh Baiste heaglaisí a bhunaigh sé i Ndeisceart i Virginia, Carolina Theas, agus an Tseoirsia; dhá dubh Baiste heaglaisí bhí a bunaíodh i Petersburg, Achadh an iúir.
Jonathan Edwards.
An athbheochan a thosaigh le Jonathan Edwards i Northampton, Massachusetts. Edwards tháinig ó Puritan, Calvinist fréamhacha, ach béim ar an tábhacht agus cumhacht na láithreach, pearsanta taithí reiligiúnach. Taithí reiligiúnach a bhí le bheith láithreach, a mhúin sé. Distrusted sé an t-ordlathas agus catechisms. Fiosrúcháin eolaíochta a bhí useless; mhúin sé go bhfuil ach taithí pearsanta is féidir a bheith bailí. A chuid seanmóirí bhí "sollúnta, le leith agus go cúramach enunciation, agus mall cadence." A chuid seanmóirí bhí cumhachtach agus mheall a leanas mór. Anglacánach preacher George Whitefield cuairt ó Shasana; lean sé an ghluaiseacht, taisteal ar fud na coilíneachtaí agus seanmóireacht i níos drámatúla agus mhothúchánach stíl, ag glacadh le gach duine isteach ar a lucht éisteachta. An dá Edwards agus Whitefield bhí daor úinéirí agus creidtear go bhfuil blacks a bheadh a fháil chomhionannas iomlán le whites i Millennial eaglais.
George Whitefield.
Theacht na óga Anglacánach preacher George Whitefield spreag an Awakening Mór. Whitefield cháil roimh a cuairt a thabhairt ar chomh mór pulpit agus oscailte-aer orator. Thaistil sé tríd an coilíneachtaí i 1739 agus 1740. Mheall sé mór agus mhothúchánach sluaite i ngach áit, á fháil acu countless conversions chomh maith mar mhór conspóide. Dhearbhaigh sé an domhan ar fad a "pharóiste." Bhí dia trócaireach, Whitefield proclaimed. Fir agus mná a bhí nach bhfuil predestined a damnation, ach d ' fhéadfadh a bheith shábháil ag repenting na bpeacaí. Whitefield den chuid is mó labhair faoi an coincheap spioradálta "rebirth", ag míniú go bhfuil fir agus mná a d ' fhéadfadh taithí a athbheochan spioradálta i saol a bheadh a thabhairt dóibh mbealach isteach chuig an Talamh a bhí Geallta. Rinne sé achomharc chuig an paisin ar a lucht éisteachta, cumhachtach sceitseáil an-áthas boundless de salvation agus an uafáis de damnation.
Léirmheastóirí a dhaoradh "díograis", a censoriousness, agus a chuid cógas leithleach agus itinerant seanmóireacht. A teicnící a bhí a chóipeáil go leor imitators, an dá leagan agus cléireachais. Bhí siad preachers itinerant féin, leathadh ar an Awakening Mór as Sasana Nua leis an Tseoirsia, i measc saibhir agus bocht, oideachas agus neamhliteartha, agus i an tír ar ais chomh maith i chósta na bailte agus na cathracha.
Whitefield an seanmóirí athdhearbhaigh egalitarian teachtaireacht, ach amháin a aistriú go spioradálta comhionannais do Afracach i na coilíneachtaí a d ' fhan den chuid is mó sclábhaithe. Whitefield bhí ar a dtugtar a cháineadh slaveholders cóireáil a gcuid slaves cruelly, agus iad siúd nach raibh a oideachas a chur orthu, ach ní raibh aon ar intinn aige deireadh a chur le sclábhaíocht. Stocaireacht sé a bheith an sclábhaíocht ar ais sa Tseoirsia agus ar aghaidh a bheith ina sclábhaí sealbhóir féin. Whitefield roinnte ina coiteann creideamh ar siúl i measc Evangels go bhfuil, tar éis a chomhshó, go mbeadh sclábhaithe a dheonú le fíor-chomhionannas sa Spéir.
In ainneoin a seasamh ar an sclábhaíocht, Whitefield bhí tionchar go leor Afracach. Benjamin Franklin a bhí díograiseach ag tacú leis. Franklin bhí Deist a is annamh a d ' fhreastail eaglais, agus ní raibh sé síntiús a íoc le Whitefield ar diagacht, ach tá sé meas air exhorting daoine chun adhradh Dia trí dhea-oibreacha. Sé clóite Whitefield an seanmóirí ar an leathanach tosaigh de chuid "Gazette," a chaitheamh 45 saincheisteanna a Whitefield gníomhaíochtaí. Franklin úsáid as an chumhacht a brúigh a scaipeadh Whitefield ar laochra de réir a fhoilsiú go léir de chuid seanmóirí agus irisí. Go leor de na Franklin foilseacháin idir 1739-1741 atá ar eolas faoi Whitefield obair, agus chuidigh chur chun cinn ar an ngluaiseacht evangelical i Meiriceá. Franklin d ' fhan cara agus tacaí Whitefield go dtí Whitefield bás i 1770.
Samuel Davies.
Samuel Davies bhí Phreispitéireach aire a tháinig ina dhiaidh sin an ceathrú uachtarán ar Ollscoil Princeton. a bhí Sé faoi deara le haghaidh athrú sclábhaithe Afracacha chun an Chríostaíocht i unusually líon mór, agus tá sé creidiúnaithe leis an chéad leanúnach proselytization na sclábhaithe in Achadh an iúir. Davies scríobh litir i 1757 ina tagraíonn sé leis an zeal creidimh na sclábhaithe an fear a bhfuil sé a bhí ann le linn a turas. "Tá mé bocht daor, a thabhairt isteach i aisteach tír, áit a bhfuil mé riamh a bheith ag súil le taitneamh a bhaint as mo saoirse. Agus bhí cónaí mé i mo thír féin, bhí a fhios agam rud ar bith de go bhfuil Íosa chuala mé leat labhairt mar sin i bhfad faoi. Bhí cónaí orm go leor go míchúramach cad a bheith de dom nuair a liom a bás; ach anois mé a fheiceáil den sórt sin a saol ní bheidh a dhéanamh, agus mé ag teacht chun tú, a dhuine Uasail, gur féidir leat a insint dom roinnt rudaí go maith, a bhaineann le Íosa Críost, agus ar mo Dhualgas do DHIA, le haghaidh tá mé a réitíodh nach bhfuil cónaí ar bith níos mó mar tá mé dhéanamh.".
Davies bhí i dtaithí ar éisteacht den sórt sin excitement ó go leor blacks a bhí faoi lé an revivals.
Chreid sé go raibh blacks a d 'fhéadfadh a bhaint amach eolas cothrom le whites má thugtar oideachas leordhóthanach, agus tá sé ag chur chun cinn an tábhacht a bhaineann le do slaveholders a cheadaíonn a n-sclábhaithe a bheith liteartha ionas go mbeidh siad d' fhéadfadh a bheith níos mó eolas maidir leis na treoracha ar an Bíobla.
Tionchar acu ar dhaoine aonair.
An stíl nua de seanmóirí agus ar an mbealach ina bhfuil daoine a chleachtadh a gcreideamh breathed saol nua isteach le creideamh i Meiriceá. Rannpháirtithe bhí paiseanta agus mothúchánach i gceist i n-reiligiún, seachas éisteacht éighníomhach a dioscúrsa intleachtúil i scoite bhealach. Airí a úsáidtear an stíl nua de seanmóireacht a bhí go ginearálta ar a dtugtar "soilse nua", cé go bhfuil an preachers a d ' fhan unemotional a bhí dá ngairtear "an soilse d 'aois". Daoine tionchar ag an athbheochan a thosaigh chun staidéar a dhéanamh ar an Bíobla sa bhaile. Sé seo go héifeachtach díláraithe an modh a chur in iúl don phobal ar chúrsaí creidimh agus bhí sé cosúil leis an individualistic treochtaí i láthair san Eoraip le linn an Reifirméisean Protastúnach.
An Awakening bhí ról mór i saol a mhná, cé go raibh siad hannamh a cheadaítear chun seanmóir nó a ghlacadh ar róil cheannaireachta. tuiscint dhomhain reiligiúnach díograis a spreagadh do mhná, go háirithe chun anailís a dhéanamh ar a gcuid mothúchán, iad a roinnt le mná eile, agus a scríobh mar gheall orthu. Bhí siad níos neamhspleáiche ina gcuid cinntí, mar a tharla i rogha ar a fear céile. Seo introspection faoi stiúir go leor mná a choinneáil ar a ndialanna nó a scríobh cuimhní cinn. An dírbheathaisnéis de Hannah Heaton (1721-94), feirme bhean chéile de North Haven, Connecticut, insíonn sé a thaithí i Mór-Awakening, a encounters le Satan, a fear intleachtúil agus spioradálta a fhorbairt, agus an saol laethúil ar an bhfeirm.
Phillis Wheatley a bhí an chéad a foilsíodh black femenino file, agus bhí sí a chomhshó chun an Chríostaíocht mar leanbh tar éis a bhí sí a tugadh go Meiriceá. A creidimh a bhí follasach in a n-oibreacha; sí cur síos ar an turas a bheith tógtha ó Págánacha talamh a bheith faoi lé an Chríostaíocht i na coilíneachtaí sa dán dar teideal "Ar Á Thabhairt ón Afraic go Meiriceá." Wheatley mar sin bhí tionchar ag an revivals agus go háirithe le George Whitefield go bhfuil sí tiomanta dán dó tar éis a bháis ina bhfuil sí dá dtagraítear mar "Neamhchlaonta Slánaitheoir." Sarah Osborn cuireann ciseal eile a chur ar an ról na mban i rith an Awakening. Bhí sí ina Oileán Rhode múinteoir scoile, agus bhí a scríbhinní a thairiscint le léargas suimiúil ar an spioradálta agus cultúrtha upheaval de na tréimhse ama, lena n-áirítear 1743 cuimhní cinn, dialanna éagsúla agus litreacha, agus a fear gan ainm d ' fhoilsigh "An Dúlra, Cinnteacht agus Fianaise Fíor Chríostaíocht" (1753).
An emotionality ar an revivals achomharc a dhéanamh chuig go leor Afracach agus ceannairí na Hafraice a thosaigh a thiocfaidh as an revivals go luath tar éis iad a thiontú i líon suntasach. Tá na figiúirí réitigh sé an bealach do bhunú an chéad dubh pobail agus eaglaisí i na coilíneachtaí Mheiriceá.
An nua a ionchorprú bhaile de Uxbridge, Massachusetts chonaic an chéad nua Congregational eaglais bpobal agus adhartha a thógáil i Massachusetts sa Awakening Mór tréimhse 1730–60. a bhí Sé i gceannas ar Sagart Rev. Nathan Webb, ó dhúchas Braintree, a d ' fhan i an aireacht i Uxbridge le haghaidh an chéad cheann eile 41 bliain. A chuid mac léinn Samuel Earraigh sheirbheáil mar shéiplíneach i an dara Cogadh Réabhlóideach Mheiriceá, agus thosaigh an Andover Seminary agus an Massachusetts Misinéireachta Chumainn.
Schisms agus coimhlinte.
An Calvinist ainmníochtaí a bhí go háirithe i gceist. Mar shampla, Congregational eaglaisí i Sasana Nua taithí 98 schisms, atá i Connecticut bhí chomh maith tionchar acu ar cén grúpa é a mheas "oifigiúil" chun críocha cánach. Na splits a bhí idir an Soilse Nua (dóibh siúd a raibh tionchar ag an Awakening Mór) agus an Soilse d ' Aois (iad siúd a bhí níos traidisiúnta). Tá sé measta i Sasana Nua go bhfuil i na heaglaisí bhí thart ar 1/3 gach ceann de Soilse Nua, Soilse d ' Aois, agus iad siúd a chonaic an dá thaobh chomh bailí.
Connecticut.
I Connecticut, an Saybrook Ardán de 1708 marcáilte coimeádach frith-réabhlóid i gcoinne neamh-conformist taoide a bhí tús curtha leis an Leath-shlí Cúnant agus a tháinig chun buaice an Awakening Mór i an 1740s.
An Awakening Mór bitterly roinnte Congregationalists idir an "Soilse Nua" nó "Arminians" a fáilte roimh an revivals, agus an "Sean-Soilse", nó "Calvinists" a úsáidtear a údarás rialtais a bhaint de revivals. An Arminians creidtear go bhfuil gach duine a d ' fhéadfadh a bheith shábháil ag fulaingt le comhshó reiligiúnach agus ar cheann de na revivals, cé go bhfuil an Calvinists ar siúl go bhfuil gach duine ar a chinniúint a bhí ina ábhar predestination, agus revivals a bhí le reiligiún bréagach.
&#x5B;"lua gá"&#x5D;, ar An reachtas a bhí á rialú ag na Soilse d ' Aois a ritheadh an "Tacht um rialáil mí-úsáid agus a cheartú neamhord i gnóthaí eaglasta" i 1742 go géar srianta airí ó rá revivals. Ritheadh an dlí eile chun cosc a chur ar an oscailt Nua Solas seminary.
&#x5B;"lua gá"&#x5D; go Leor Solas Nua evangelicals a bhí i bpríosún nó fíneáil a ghearradh ort. Na Soilse Nua a d ' fhreagair ag a gcuid féin a eagraíocht pholaitiúil, troid sé amach an bhaile ag baile. An creidimh saincheisteanna a laghdú beagán tar éis 1748, cé go bhfuil an Solas Nua i gcoinne d ' Aois Solas factionalism doirte i saincheisteanna eile, ar nós díospóidí thar airgeadra agus Imperial saincheisteanna. Mar sin féin, na rannáin atá i gceist ní raibh a imirt ar a ról i an teacht ar an Réabhlóid Mheiriceá, ar a bhfuil an dá thaobh tacaíocht.


Hailee Steinfeld.
Is ban-aisteoir agus amhránaí Meiriceánach í Hailee Steinfeld (a rugadh ar an 11 Nollaig, 1996 i Los Angeles, California).
Saol luath.
Rugadh i gceantar Tarzana, Los Angeles í do Cheri (née Domasin) agus Peter Steinfeld. Tá deartháir níos sine aici: Griffin. Is Giúdach é a hathair.
Togadh in Agoura Hills agus níos déanaí i Thousand Oaks, California.
2007–14: Tús gairme agus "True Grit".
Thosaigh Steinfeld ag aisteoireacht ag ocht mbliana d'aois. Ghlac sí an ról Talia Alden sa gearrscannán "She's a Fox". Tháinig a fionnachtain nuair a roghnaíodh Steinfeld as 15,00 cailín don ról Mattie Ross i d"True Grit" nuair a bhí sí trí bliana déag d'aois.
Ag ceithre bliana déag d'aois roghnaíodh Steinfeld chun an páirt de Juliet Capulet a ghlacadh san athchóiriú 2013 de "Romeo and Juliet" le William Shakespeare. Scaoileadh an scannán i nDeireadh Fómhair 2013 do léirmheais bocht sna Stáit Aontaithe agus idirnáisúinta. Ghlac Steinfeld Violet ceann de na príomhcharachtair sa dráma grá "Begin Again" a fuair eisiúint teoranta sa Stáit Aontaithe ar an 24 Meitheamh 2014. Bhí Steinfeld sa phríomhpháirt mar Petra Arkanian in "Ender's Game". Is scannán eachtra aicsin ficsean eolaíochta é bunaithe ar leabhar de chuid Orson Scott Card a scaoileadh ar an 1 Samhain, 2013.
2015–inniu: "Pitch Perfect 2" agus "Haiz".
Steinfeld ag freastal ar an 2011 National Board of Review of Motion Pictures Gala ag Cipriani Sráid 42ú i Cathair Nua-Eabhrac
Fuair sí an príomhpháirt mar Eliza in éineacht le comhréalta "Ender's Game" Asa Butterfield sa scannán athchóiriú "Ten Thousand Saints", a thaispeánadh ag an Sundance Film Festival 2015, ar an 23 Eanáir 2015. Bhí Steinfeld roghnaithe chun an phríomhbhean a ghlacadh sa scannán 2015, "For the Dogs", ach tháinig Emma Roberts ina háit.
Scaoileadh a céad SL "Haiz" ar an 13 Samhain 2015. Ar an 27 Feabhra d'eisigh Seinfeld "Rock Bottom" mar dara singil. Bhí a tríú singil "Starving" eisithe ar 15 Iúil, 2016.
Léirigh Seinfeld an phríomhpháirt sa coméide teacht in aois "The Edge of Seventeen" le Blake Jenner, Woody Harrelson agus Kyra Sedgwick. Scríofa agus stiúradh ag Kelly Fremon Craig. Bhí an scannán scaoilte ar an 18 Samhain 2016.
Bhí singil nua Seinfeld "Most Girls" eisithe ar an 28 Aibreán 2017.
Gradaim.
Tá 15 ghradam buaite ag Steinfeld.
Tagairtí.
Steinfeld, Hailee
Steinfeld, Hailee
Steinfeld, Hailee


Filip Bandžak.
Is baratón cáiliúil Seiceach é Filip Bandžak (sa tSeicis [fɪˈlɪp banˈdʒak]); (a rugadh ar an 10 Meán Fómhair 1983) a bhfuil aithne air ar fud an domhain go háirithe mar amhránaí ceoldráma.
A Shaol.
Thosaigh sé a ghairm bheatha i 1995, in aois a 12 bhliain nuair a chan sé ról ghiolla an bhandiúic sa cheoldráma cáiliúil "Rigoletto" le Verdi san Amharclann Náisiúnta i bPrág don chéad uair.
Bhain sé céim máistreachta amach i síceolaíocht agus i gcultúr an cheoil.
Bhuaigh sé an chéad duais Chomórtais Amhránaíochta Cór na hEorpa (European Grand Prix for Choral Singing) i dTolosa, an Spáinn sa bhliain 1998.
Bhuaigh sé duais speisialta ar Comórtas Amhránaíochta Idirnáisiúnta na Síne i Ningbo sa bhliain 2008.
Bhí sé ina laureate an Chomórtais Amhránaíochta Idirnáisiúnta i gcuimhne ar Maria Callas (The International Maria Callas Grand Prix) san Aithin na Gréige sa bhliain 2009.
Ghníomhaigh sé i roinnt tíortha: an Ostair, an Iodáil, an Pholainn, an Ungáir, an Ghearmáin, an Úcráin, an Chasacstáin, an Mhalaeisia, Singeapór, an tSín agus Ceanada.
Bronnadh an Duais Eorpach do ghníomhaíochtaí ealaíonta agus cultúrtha (Golden Europea No. 21) de chuid an Aontais Eorpaigh do Bhandžak sa bhliain 2014.


Park Geun-hye.
Polaiteoir sa Chóiré Theas agus an 11ú huachtarán ar an tír úd is ea Park Geun-hye (Cóiréis: 박근혜), a rugadh ar 2 Feabhra 1952.
Is í Park an chéad bhean a toghadh mar uachtarán na Cóiré Theas, agus is í an chéad uachtarán mná i dtír ar bith in oirthuaisceart na hÁise.
A hóige agus oideachas.
Ba Park Geun-hye an chéad pháiste a rugadh do Park Chung-hee, 3ú huachtarán na Cóiré Theas. Rugadh í ar 2 Feabhra 1952 in Daegu, ach bhog an teaghlach go Súl, an phríomhchathair, an bhliain ina dhiaidh. Rinne sí a cuid staidéar ollscolaíochta in Ollscoil Sogang (céim bhaitsiléara eolaíochta in innealtóireacht leictreonach). Chaith sí tamall freisin in Ollscoil Grenoble sa Fhrainc ach d'fhill sí ar an gCóiré Theas nuair a feallmharaíodh a máthair.
Bhí Park Chung-hye, athair Geun-hye, ina uachtarán nuair a maraíodh máthair Geun-hye bás i dTéatar Náisiúnta na Cóiré, i Súl. Cóiréach a rugadh sa tSeapáin agus a bhí ina bhall de chumann a bhí báúil leis an réimeas cumannach sa Chóiré Thuaidh, Mun Se-gwang, a mharaigh í. Glacadh Park Geun-hye mar Chéad-bhean na tíre go dtí 1979, an bhliain ar d'fheallmharaigh Kim Jae-gyu, an ceannaire um fhaisnéis i rialtas Park, athair Geun-hye.
Ar 9 Nollaig 2016, tháinsigh Tionól Náisiúnta na Cóiré Theas Park ar chúisimh a bhaineann le mangaireacht thionchair ag ardchúntasóir léi. Cuireadh a cuid cumhachtaí agus dualgas mar uachtarán ar fionraí agus tugadh iad do Hwang Kyo-ahn, príomh-aire na tíre, mar uachtarán gníomhach. Ar 10 Márta 2017 sheas Cúirt Bhunreachta na tíre leis an táinsiú, rud a chuir as oifig í.


Louise Bourgeois.
Ealaíontóir Meiriceánach de bhunús na Fraince ab ea Louise Joséphine Bourgeois (25 Nollaig 1911 – 31 Bealtaine 2010). Rugadh i bPáras í, ach ba i gCathair Nua-Eabhrac a raibh cónaí uirthi ón mbliain 1938 i leith. Thuill sí clú di féin lena dealbhóireacht ar mhórscála sa chuid is mó, ach rinne sí péintéireachtaí agus priontaí chomh maith. Bhí ceangail idir a cuid ealaíne féin agus ealaín an osnádúrachais agus an ealaín fheimíneach. Bhí sí pósta ar staraí ealaíne Meiriceánach darbh ainm Robert Goldwater (1907–1973).
Rinne Louise staidéar ar an matamaitic ach nuair a fuair a máthair bás chuaigh sí leis an ealaín. Sheas a hathair ina choinne sin, ach bhí sé toilteanach cuidiú léi le siopa priontaí a chur ar siúl ar an ábhar gur gnó a bhí i gceist, agus ní ealaín. Sa bhliain 1938 bhuail Robert Goldwater isteach chun cúpla prionta de chuid Pablo Picasso a cheannach. Phós siad agus níos déanaí sa bhliain thug siad aghaidh ar Chathair Nua-Eabhrac mar ar thosaigh sé arís mar ollamh leis na healaíona ag an New York University Institute of Fine Arts. D'fhreastail Bourgeois ar an Art Students League of New York agus Vaclav Vytlacil mar theagascóir péintéireachta aici. Rinne sí dealbha agus priontaí ag an am céanna.


Juana Inés de la Cruz.
Bean rialta d'Ord San Iaróm agus scríbhneoir "nonvohispana" i Ré Órga litríocht na Spáinne ab ea Juana Inés de Asbaje y Ramírez de Santillana nó sor Juana Inés de la Cruz mar is fearr aithne uirthi (12 Samhain 1651 – 17 Aibreán 1695). Shaothraigh sí an fhilíocht, litríocht an chreidimh agus an drámaíocht, chomh maith leis an bprós. Thuill feabhas a saothair leasainmneacha di mar "Féinics Mheiriceá" agus "an Deichiú Bé [Mheicsiceach]".
A luathshaol.
a>, baile Sor Juana idir 1651 agus 1656.
Rugadh í mar Juana Inés de Asbaje y Ramírez de Santillana in San Miguel Nepantla (Nepantla de Sor Juana Inés de la Cruz inniu ina honóir) in aice le Cathair Mheicsiceo. Leanbh tabhartha ab ea í: captaen Spáinneach darbh ainm, Pedro Manuel de Asbaje, a hathair agus bean "criolla", Isabel Ramírez, a máthair. Níor fhan a hathair; a máthair a thóg í ar "hacienda" athair Isabel in Amecameca in aice le Cathair Mheicsiceo.
Bhí dúil mhór sa léinn ag Juana ó bhí sí ina leanbh. Fuair sí léamh agus scríobh sula raibh sí 4 bliana d'aois ag freastal ar ranganna na deirféar is sine sa chlann, é seo i ngan fhios dá máthair. D'fhoghlaim sí an loighic Ghréigeach agus in aois a 13 bliana bhí sí ag múineadh Laidine do pháistí eile. D'fhoghlaim sí an teanga Nahuatl agus scríobh cúpla dán gearra sa teanga úd.


Amecameca.
Baile mór agus bardas i Meicsiceo is ea Amecameca, nó Amecameca de Juárez go hoifigiúil. Tá Amecameca suite in oirthear stát Mheicsiceo idir Cathair Mheicsiceo agus Iztaccíhuatl agus Popocatépetl, bolcáin san sliabhraon ar a dtugtar Sierra Nevada. Sa bhliain 2010, bí 48,363 duine ina gcónaí ann. 2,480m an meánairde os cionn leibhéal na farraige. Ceantar mór turasóireachta é Amecameca, do mhuintir Chathair Mheicsiceo go háirithe, ach tagann laghdú ar líon na gcuairteoirí nuair a bhíonn ceann de na bolcáin ag brúchtadh. D'fhás an tsiúr Juana Inés de la Cruz, scríbhneoir, aníos in Amecameca san 17ú haois.


Anne Devlin.
Náisiúnaí Éireannach ab ea Anne Devlin (1780 – 1 Meán Fómhair 1851). Aithnítear í go mór mhór mar bhean tí agus comhghleacaí de chuid Robert Emmet. Col ceathrar í freisin do Michael Dwyer agus Arthur Devlin, baill de Chumann na nÉireannach Aontaithe.
Rugadh Anne Devlin i gContae Chill Mhantáin do theaghlach náisiúnach.


Ruth Dudley Edwards.
Iriseoir, staraí, craoltóir agus úrscéalaí coireachta Éireann is ea Ruth Dudley Edwards, a rugadh ar 24 Bealtaine 1944, i mBaile Átha Cliath. "Staraí athbhreithnitheach" a thugann sí uirthi féin. Foilsítear a cuid shaothar i bPoblacht na hÉireann agus sa Ríocht Aontaithe araon. I measc post eile atá aici, is colúnaí í leis an Irish "Sunday Independent" (Ireland).
Cúlra.
Rugadh agus tógadh Ruth Dudley Edwards i mBaile Átha Cliath agus oileadh í i gColáiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath (UCD), Coláiste Girton, Cambridge, agus Coláiste Wolfson, Cambridge. Staraí ab ea a hathair, an tOllamh Robert Dudley Edwards. Tá deartháir léi ina staraí in Ollscoil Dhún Éidinn. Sa bhliain 1965, phós sí céimí eile ó UCD, Patrick Cosgrave, iriseoir. Fuair siad colscaradh ní ba dhéanaí. Cuireadh síos ar a seanmháthair Bridget Dudley Edwards mar dhuine a bhí gníomhúil leis an gCuntaois Plunkett agus ciorcail shóisialta dá leithéid.


Ainm Duit..
Scannán beochan Sheapánach is ea "Ainm Duit." (An tSeapáinis: "Kimi no Na wa.") a cuireadh amach sa bhliain 2016. Is é Shinkai Makoto () stiúrthóir an scannáin. Is scéal faoi bhuachaill atá ina chónaí i dTóiceo agus na brionglóidí aige faoi chailín.


Tiangong-2.
Is saotharlann spáis de chuid an tSín agus cuid den Chlár Tiangong é Tiangong-2 (An tSínis: 天宫二号). Lainseáiladh é ar an 15 Meán Fómhair 2016, 22:04:09.
Stair.
Thug an misean le foireann Shenzhou 11 agus an árthach athsholáthair gan foireann Tianzhou cuairt air i nDeireadh Fómhair 2016.


Máire Nic Shiubhlaigh.
Banaisteoir agus gníomhaí poblachtánach Éireannach ab ea Máire Nic Shiubhlaigh (8 Bealtaine 1883 – 9 Meán Fómhair 1958). Thosaigh sí ag aisteoireacht agus í fós ina déagóir; bhí páirt aici sa chéad dráma a tugadh i nGaeilge in Éirinn. Bhí sí ar bhunaitheoirí Amharclann na Mainistreach agus ise sa phríomhról mná ar oíche oscailte na hamharclainne sa bhliain 1904, mar atá in "Cathleen Ni Houlihan", an dráma úd de chuid W. B. Yeats. Ní ba dhéanaí bhí sí ina ball d'fhoireann Amharclann na hÉireann, a chuidigh sí a chur ar bun.
A luathshaol.
Rugadh Nic Shiubhlaigh mar Mary Elizabeth Walker Sráid Charlemont, Baile Átha Cliath do theaghlach náisiúnaíoch a raibh an Ghaeilge acu mar theanga. B'as Contae Cheatharlach a hathair, Matthew, cé gurb as Contae Chill Chainnigh a mhuintir. Clódóir agus foilsitheoir eisean a bhí i gceannas ar an Gaelic Press. Gúnadóir as Baile Átha Cliath a bhí i máthair Mháire. D'fhás Máire aníos i 56 High Street sna Saoirsí in Áth Cliath
Chuaigh sí le Conradh na Gaeilge thart ar 1898 mar ar tháinig sí i dteagmháil le Arthur Griffith agus William Rooney. Le cabhair ó bheirt dhíograiseoirí an stáitse, William agus Frank Fay, d'éirigh sí páirteach i ngrúpa drámaíochta dar ainm Inghinidhe na hÉireann. Sa bhliain 1901, ghlac an grúpa páirt i bhfeis le dhá dhráma, "Tobar Draoidheachta" leis an Athair Ó Duinnín agus "Red Hugh" le Alice Milligan. Chuaigh aisteoireacht bhaill an ghrúpa amaitéireach i bhfeidhm ar bheirt a bhí i láthair, George Russell (AE) agus W.B. Yeats. Chuir Russell, a a bhí i ndiaidh a dhráma miotais "Deirdre" a thairiscint do na deartháireacha Fay, chuir sé ina luí ar Yeats a dhráma tírghrá eisean "Cathleen Ni Houlihan" a thairscint do na mná.
Póstaer i gcomhar chéadléiriú "Cathleen Ni Houlihan" agus Nic Shiubhlaigh sa phríomhról


Junior Eurovision Éire 2016.
Thosaigh an dara sraith de "Junior Eurovision Éire" ar an 9 Deireadh Fómhair, 2016.
Is iad Fiachna Ó Braonáin agus Pauline Avalon, na moltóirí buana agus beidh aoi-mholtóir aitheanta ó stair an chomórtais sinsear leo gach seachtain, ina measc Linda Martin, Niamh Kavanagh, Sandie Jones, Dustin Turcaí agus Jedward.
Leathcheannais 1.
Craoladh an leathcheannais seo ar an 9 Deireadh Fómhair, 2016.
Leathcheannais 2.
Craolfidh an leathcheannais seo ar an 16 Deireadh Fómhair, 2016.
Leathcheannais 3.
Craolfidh an leathcheannais seo ar an 23 Deireadh Fómhair, 2016.
Leathcheannais 4.
Craolfidh an leathcheannais seo ar an 30 Deireadh Fómhair, 2016.
Ceannais.
Chraol an cheannais ar an 6 Samhain, 2016.
Ag an gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Thóg an Chomórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg ar súil ar an 20 Samhain 2016. Chan Zena ar dtús. Tháinig sísa deichniú háit le 122 pointe.


Clár Tiangong.
Is clár stáisiún spáis de chuid an tSín é Tiangong.


Mazie Hirono.
Mazie HironoPolaiteoir Meiriceánach agus seanadóir sóisearach ó stát Haváí is ea Mazie Keiko Hirono, a rugadh ar 3 Samhain 1947. Tá sí in oifig ó 2013 i leith. Is ball den Pháirtí Daonlathach í.
Rugadh Mazie Hirono in Koori, baile i maoracht Fukushima sa tSeapáin. Bhí baint ag an teaghlach le Haváí, agus sna 1940idí déanacha chur siad fúthu ansin arís. Fuair Mazie saoránacht Mheiriceánach i 1959, an bhliain chéanna ina rinneadh stát Mheiriceá de Haváí.


Zvonimir Soldo.
Iar-imreoir sacair na Cróite é Zvonimir Soldo (Ságrab, 2 Samhain, 1967), agus faoi láthair is traenálaí é. Mar bhaill de fhoireann Cróite bhuaigh sé bonn cré-umha ag Corn an Domhain 1998 sa Fhrainc. D'imir sé leis an gclub Gearmánach VfB Stuttgart, mar agus é mar chaptaen na foirne ar feadh 10 mbliana. Bhí sé mar thraenálaí ar Dinamo Zagreb áit a bhuaigh sé an Sraith náisiúnta agus an Corn sa bhliain 2008


Pazin.
Baile sa Chróit é Pazin. Tá thart ar 9,000 daoine ina gcónaí ann agus is é lárionad riarachán Istria.
Sráidbhailte Pazin.
Tá Baile Pazin déanta suas ag 18 sráidbhailte: Beram, Bertoši, Brajkovići, Butoniga, Grdoselo, Heki, Ježenj, Kašćerga, Kršikla, Lindar, Pazin, Stari Pazin, Trviž, Vela Traba, Zabrežani, Zamask, Zamaski Dol, Zarečje agus Lindarski Katun.


Tiangong-1.
Ba spriocfeithicil de chuid an tSín agus cuid den Chlár Tiangong é Tiangong-1 (An tSínis: 天宫一号). Lainseáiladh é ar an 29 Meán Fómhair 2011.


Alice Milligan.
File agus scríbhneoir Éireannach a bhí gníomhúil i gConradh na Gaeilge ab ea Alice Milligan (4 Meán Fómhair 1865 – 13 Aibreán 1953) Rugadh í insan Ómaigh, Contae Thír Eoghain, agus fuair sí bás ina baile dúchais comh maith.


Elizabeth Ann Seton.
Bunaitheoir Shiúracha na Carthanachta agus naomh Caitliceach Rómhánach ab ea Elizabeth Ann Bayley Seton (28 Lúnasa 1774 – 4 Eanáir 1821). Rugadh í i gCathair Nua-Eabhrac. Bhunaigh Seton an chéad ord Caitliceach i Meiriceá, mar atá, Siúracha na Carthanachta. Ise a chuir an chéad scoil Chaitliceach do chailíní ar bun, in Emmitsburg, Maryland. Tá Ollscoil Seton Hall, in South Orange, New Jersey, ainmnithe ina diaidh. Bronnadh stádas naoimh uirthi san Eaglais Chaitliceach Rómhánach ar 14 Meán Fómhair 1975, an chéad naomh Caitliceach a rugadh i Meiriceá Thuaidh.


Sunita Williams.
Spásaire Meiriceánach agus oifigeach de chuid Chabhlach na Stát Aontaithe is ea Sunita Lyn "Suni" Williams, a rugadh ar 19 Meán Fómhair 1965 agus í de shliocht Indiach-Shlóivéanach. Tá níos mó siúlóidí spáis (seacht gcinn) déanta aici ná mar atá ag aon bhean eile, agus níos mó ama (50 uair, 40 nóiméad) ag siúlóid sa spás ná aon bhean eile Cuireadh ar bord an Stáisiún Spáis Idirnáisiúnta í mar bhall de Thuras 14 agus de Thuras 15. Sa bhliain 2012, bhí sí mar innealtóir eitilte ar Thuras 32, agus ansin mar an ceannaire ar Thuras 33.
Luashaol agus oideachas.
Rugadh Sunita Williams in Euclid, Ohio, do néara-anatamaí ón Ind agus do bhean de shliocht Slóivéanach a raibh cónaí orthu in Falmouth, Massachusetts. Is í an duine ab óige de thriúr clainne.
Chríochnaigh Williams a cuid ardscolaíochta in Needham, Massachusetts i 1983. Fuair sí céim bhaitsiléara san eolaíocht in Acadamh Chabhlaigh na Stát Aontaithe i 1987, agus bhain sí céim mhaistreása i mbainistíocht na hinnealtóireachta sa Florida Institute of Technology i 1995.
Gairmshaol míleata.
Tugadh coimisiún mar mheirige i gCabhlach na Stát Aontaithe do Williams i mí Bealtaine na bliana 1987. Ceapadh í mar eitleoir cabhlaigh i mí Iúil. Oileadh í in eitilt réimse leathan d'eitleáin agus d'oibrigh sí ar roinnt long. Bhí sí ar seirbhís ar an USS "Saipan" i Meitheamh na bliana 1998 nuair a roghnaigh NASA í don chlár spásairí. Faoin am sin bhí breis agus 3,000 uair a chloig eitlte curtha isteach aici i 30 cineál aerárthaí.


Needham, Massachusetts.
Halla an bhaile in Needham, Massachusetts
Is baile i gContae Norfolk, Massachusetts, sna Stáit Aontaithe é Needham. Fobhaile de chuid Bostún atá ann. De réir Daonáirimh na Bliana 2010, bhí cónaí ar 28,886 duine in Needham. Tá an Franklin W. Olin College of Engineering suite sa bhaile.
Cuireadh lonnaitheoirí ó Sasana fúthu in Needham don chéad uair sa bhliain 1680. Rinneadh bardas de go hoifigiúil sa bhliain 1711.


Martha Washington.
Bean chéile George Washington agus an chéad Chéad-Bhean ar na Stát Aontaithe ba ea Martha Washington ("née" Dandridge; 13 Meitheamh 1731, (seanstíl) 2 Meitheamh – 22 Bealtaine 1802). Cé nach raibh an téarma "Chéad-Bhean" ceaptha go dtí i ndiaidh a báis, áirítear í mar Chéad-Bhean na tíre agus í mar an chéad duine sa phost úd. "Lady Washington" a thugtaí uirthi go minic agus í beo.
Bhí sí ina baintreach in aois a 25 bliana, agus ceathrar páistí aici lena chéad fhear céile, Daniel Parke Custis. Mhair beirt díobh beo go raibh siad ina ndaoine fásta, cé go bhfuair siadsan bás sách óg freisin. Thug sí rachmas mór léi go dtí a pósadh le Washington, rud a chuir ar a chumas talamh agus sclábhaithe a cheannach mar bhreis ar a eastát pearsanta. Cheannaigh sí féin beagnach 100 sclábhaí le linn a saoil; rinneadh cuid d'eastát a céad fhear nuair a fuair sí bás agus fuair a oidhrí iad agus a sliocht. Níor rugadh páistí do Martha agus Washington ach thóg siad an bheirt clainne de chuid Daniel Parke Custis, agus thug siad cúnamh do theaghlaigh sínte Martha agus Washington araon.


Haiz (SL).
Is é "Haiz" an chéad seinn leabhraithe ó Hailee Steinfeld. Scaoileadh é ar an 13 Samhain 2015.


Pocahontas.
Pocahontas, portráid le Simon van de Passe, 1616
Bean Meiriceánach Dúchasach ab ea Pocahontas (a rugadh mar Matoaka agus a thugtaí Amonate uirthi freisin; t. 1596 – 1617) a chuimhnítear mar gheall ar an gcaidreamh idir ise agus Jamestown, an lonnaíocht Shasanach in Virginia a bunaíodh sa bhliain 1607. Iníon le Powhatan í, ardtaoiseach ar ghréasán de náisiúin chíosacha sa Tsenacommacah, ceantar na n-uiscí taoide in Virginia. I scéal traidisiúnta cáiliúil a deirtear faoi Pocahontas agus John Smith, tharrtháil sí é sa bhliain 1607 agus a hathair ar tí Smith a mharú lena lorga cogaidh. Smith féin a dúirt an scéal, ach ceapann roinnt staraithe nach scéal fíor é.
Ghabh na Sasanaigh Pocahontas le linn coimhlint idir iadsan agus hIndiaidh sa bhliain 1613, agus chuir ar fuascailt í. Agus í braighdeanas, chuaigh sí leis an gCríostaíocht agus ghlac sí an t-ainm Rebecca. Nuair a cuireadh saor í dul ar ais chuig a pobal féin, chinn sí ar fanacht leis na Sasanaigh. I mí Aibeáin na bliana 1614, phós sí John Rolfe, plandálaí tobaca, agus i mí Eanáir sa bhliain 1615, rug sí a mac, Thomas Rolfe.
Sa bhliain 1616, thaistil Pocahontas agus John Rolfe go Londain. Cuireadh Pocahontas in aithne do na daoine móra ansin mar shampla de Indiach "sibhialta" agus súil ag cuid de lucht Jamestown infheistíocht a spreagadh sa choilíneacht acu. Bhí tóir uirthi, caitheadh léi go fial galánta agus bhí sí i láthair ag "masque" (bál) sa phalás Whitehall. I 1617, chuir na Rolfes chun na Farraige ar a mbealach ar ais go Virginia, ach fuair Pocahontas bás in Gravesend ar chúis anaithnid. Cuireadh in eaglais an pharóiste in Gravesend ach chuaigh an eaglais le tine timpeall 1727, agus níl 'fhios go díreach cá bhfuil a huaigh anois.
Matoaka Whittle Sims sa bhliain 1844. Ba de shliocht Pocahontas í ar thaobh a mháthar agus a athar araon


Régine Chassagne.
Régine Chassagne ar an stáitse ag Sasquatch! Music Festival, 2005
Amhránaí agus ceoltóir Ceanadach a sheineann roinnt uirlisí is ea Régine Chassagne, a rugadh ar 18 Lúnasa 1977. As Háití dá muintir, ach chuaigh a tuismitheoirí go Québec, agus rugadh Régine ansin. Bhunaigh sí an banna rac-cheoil Arcade Fire in éineacht lena fear céile Win Butler.
Saol.
Rugadh Régine Chassagne in Québec do theaghlach Haitíoch de shliocht Francach go príomha agus tógadh í in Saint-Lambert, gar do Montréal. Theith a thuismitheoirí ó dheachtóireacht François Duvalier ("Papa Doc") i Háití, ar dtús go Chicago, ansin go Nua-Eabhrac, sular chuir siad fúthu aint le Régine in Québec. Maraíodh roinnt daoine gaolta le Régine in Háití i sléacht a rinne fórsaí Duvalier ar an bpobal.
D'fhoghlaim Régine Chassagne an amhránaíocht agus seinnt uirlisí, ina measc an pianó, giotár, cairdín, maindilín, fliúit, xileafón, agus harmonica. Bhain sí céim bhaitsiléara amach sa chumarsáid en 1998, in Ollscoil Concordia. Chuir sí lena cuid oideachais in Ollscoil McGill ar feadh tamaill ina dhiaidh sin agus í ag foghlaim snagcheoil, agus san am céanna chan sí amhráin i stíl na Meánaoise i ngrúpaí mar Les jongleurs de la mandragore agus mar i gcéanna le snagcheol Laidneach "salsa", in éineacht le Steve McKnight.


Ainm na Seoirsia.
a> ar mhapa Fra Mauro, 1460
Easainm ina lán teangacha, i dtíortha an Iarthair go háirithe, ar an tSeoirsia, náisiún i Cugais, is Seoirsia. Is é Sakartvelo (Seoirsis: საქართველო), ainm na tíre sa tSeoirsis féin. Is é "Gruziya" (Грузия) ainm na tíre i Rúisis.
Díorthaíonn an t-ainm dúchasach, is é sin "Sakartvelo", ó "Kartli", réigiún i gcroílár na Seoirsia. "Iberia" a thugtar ar an ríocht a d'fhás ansin sna foinsí Clasaiceacha agus Biosántacha. Is dócha go ndíorthaíonn na hainmneacha san Iarthar agus sa Rúis ón ainm a thug na Peirsigh ar na Seoirsigh, mar atá, "gurğān", ó "varkâna" na Meán-Iaráinise, ar "tír na mac tíre" an chiall leis. (Tá an bunús céanna le feiceáil sa Sean-Airméinis "Virk (Վիրք) agus "Iberia" na Sean-Ghréigeach agus na Sean-Rómhánach).


Hypatia.
Hypathia de réir ealaíontóir sa 20ú haois. Bhí clú ar Hypatia as a háille chomh maith lena léann.
Fealsamh agus eolaí Nua-Phlatónach ab ea Hypatia nó Hypatia Chathair Alastair (Gréigis: "Hypatia", Ὑπατία; (c. 370 - Márta 415). Bhí cáil uirthi go háirithe mar mhatamaiticeoir agus réalteolaí. Teagascóir agus ceannaire ar Scoil Nua-Phlatónach Chathair Alastair a bhí inti. Áirítear í mar an chéad bhean a raibh páirt mhór aici i bhforbairt na matamaitice. "Hypatia" (Charles William Mitchell, 1885). De réir seantraidisiúin Chríostaí áirithe ba bhean mhímhorálta í.
Iníon le Theon, matamaiticeoir agus ceannaire ar Leabharlann Chathair Alastair, san Éigipt, ab ea Hypatia. Thosaigh sí ar a saol gairmiúil ag glacadh páirte i saothar fealsúnachta a hathar. De réir a bhfuil scríofa fúithi sa seanam, bean álainn ach modhúil í. Mharaigh slua Críostaithe i gCathair Alastair í.


Gogglebox Ireland.
Is clár teilifíse atá á chraoladh ar TV3 é Gogglebox Ireland. Thosaigh sé ar an 22 Meán Fómhair, 2016.
Ar an 15 Nollaig, 2016, chraol Maddest Moments, leis na cuideachtaí is fearr den tsraith.
D'fheach 392,000 duine ar an gcéad eipeasóid. Beidh tríú sraith den chlár.


Mr. Robot.
Clár scéinséir-dráma atá á chraoladh ar USA Network ó 1 Feabhra, 2016 é Mr. Robot. Thosaigh an chlár ag craoladh ar TG4 ar an 15 Deireadh Fómhair, 2016.
Gradaim.
Tá 14 ghradam buaite ag an gclár.


Liosta eipeasóidí Mr. Robot.
Is clár scéinséir-dráma Meiriceánach é "Mr. Robot". Tá 22 eipeasóid de chuid "Mr. Robot" tagtha ar an saol faoi láthair. Thosaigh an chlár ag craoladh ar TG4 ar an 15 Deireadh Fómhair, 2016.
Beidh tríú shraith ann sa bhliain 2017.


Hajj.
Is cathair mhór í Meice (Araibis: "Makkah al-Mukarramah", "مكة المكرمة") san Araib Shádach, príomhchathair Chúige Mhakka. De réir dhaonáireamh 2004 is é líon a lucht cónaithe 1,294,168. Is í Meice an chathair is naofa san Ioslam, agus tá oilithreacht bhliantúil an "hajj" ar an chathair, uair amháin i saol an duine, ar na cúig dhualgais reiligiúnach atá ar gach Moslamach.
Is oilithreacht í an "Hajj", i gcathair na Mheice (Araibis: "Makkah al-Mukarramah", "مكة المكرمة") san Araib Shádach. Tarlaíonn an "Hajj" i mí Du al-Hijja, an mí deireanach san fheisire na gealaí Ioslamach. Tá al-Masjid al-Haram ("An Mosc Naofa") suite sa chathair, agus is é an áit is naofa sa dhomhain, de réir na Moslamach.
Glacann na milliúin Moslamach páirt sa Hajj gach bliain. Airítear an oilithreacht ar an slógadh is mó bliantúil de dhaoine ar domhan. Tá sé ar na cúig dhualgais reiligiúnach atá ar gach Moslamach páirt a ghlacadh san oilithreacht bhliantúil uair amháin ina shaol.
Tubaistí.
Ar an 24 Meán Fómhair 2015 maraíodh timpeall 2,500 agus gortaíodh na céadta le teann brú nuair a thosnaigh táinrith in aice Meice. Tharla an brú ar shráid 204 i gcampa sa chathair Mina, á a bhfanann na hoilithrigh, cúpla míle soir ó Meice.
Bíonn an Déardaoin ar an lá is contúirtí den hajj gach bliain, mar go dtiteann sé ar Eid al-Adha, lá a maraíonn Moslamaigh caora agus de bharr go mbíonn an oiread sin oilithrigh ag marú na nainmhithe san aon áit amháin, ag an t-am céanna.


Samantha Power.
Acadóir, údar agus taidhleoir Meiriceánach is ea Samantha Power, a rugadh ar 21 Meán Fómhair 1970 i mBaile Átha Cliath, in Éirinn. Faoi láthair, is í ambasadóir na Stát Aontaithe chuig na Náisiúin Aontaithe í.
Chuir sí tús lena saol gairmiúil mar iriseoir ag tuarascáil faoi Chogaí na hIúgsláive. Ó 1998 go 2002, d'oibrigh Powers mar stiúrthóir feidhmiúcháin bunaithe ar an Carr Center for Human Rights Policy insan Harvard Kennedy School. Ba ise chéad Ollamh Anna Lindh um Chleachtas Ceannaireachta Domhanda agus Beartas Poiblí sa scoil chéanna. Bhí sí ina chomhairleoir sinsearach don Seanadóir Barack Obama go dtí mí Márta 2008, nuair a bhí uirthi éirí as a fheachtas uachtaránachta i ndiaidh di Hillary Clinton a cháiliú mar "arrachtach".
Thosaigh Power ag obair mar bhall de idirfhoireann Obama do Roinn Stát na Stát Aontaithe i mí na Samhna, 2008. Bhí Power ina Chomhairleoir Speisialta don Uachtarán agus Stiúrthóir Feidhmiúcháin um Ghnóthaí Ilthaobhacha agus Chearta Daonna ar an gComhairle Éigeandála Naisiúnta ó Eanáir na bliana 2009 go Feabhra na bliana 2013.
A luathshaol agus oideachas.
Rugadh Power i mBaile Átha Cliath do Vera Delaney, dochtúir duáin agus haca páirce idirnáisiúnta, agus do Jim Power, fiaclóir agus seinnteoir pianó. Tógadh in Éirinn í go dtí go raibh sí 9 mbliana d'aois: i gCaisleán Cnucha a chónaigh sí agus chuaigh sí go Scoil Montessori Mount Anville, Baile na nGabhar, Átha Cliath, gur chuaigh a tuismitheoirí ar imirce go Pittsburgh, Pennsylvania sa bhliain 1979.
D'fhreastail sí ar Lakeside High School in Atlanta, Georgia, mar a raibh sí ina ball den fhoireann tras-tíre agus den fhoireann cispheile. Bhain sí céimeanna amach in Ollscoil Yale agus i Scoil Dlí Harvard. Sa bhliain 1993, in aois a 23 bliana, ghlac sí saoránacht na Stát Aontaithe.
Saol pearsanta.
Phós Power Cass Sunstein tar éis aithne a chur air ag obair ar fheachtas Obama sa bhliain 2008. Tá beirt mhac acu, Declan agus Rian.


Hélène Carrère d'Encausse.
Staraí agus bean polaitíochta Francach is ea Hélène Carrère d’Encausse, a rugadh ar 6 Iúil 1929 san 16ú "arrondissement" de Pháras. Tá sí ina ball de l'Académie Française ó 1990 i leith, ar toghadh í mar bhuanrúnaí sa bhliain 1999.
Tá Carrère d'Encausse de shliocht Seoirseach ar thaobh a hathar. D'uaisleacht na tíre muintir a hathar agus Rúisis, ní Seoirsis, a d'fhoghlaim sí mar a céad theanga. Fágadh beo bocht iad i ndiaidh Réabhlóid na Rúise. D'fhoghlaim Hélène Fraincis sa Bhriotáin nuair a bhí sí os cionn ceithre bliana d'aois. Tá sí de shliocht Iodálach ar thaobh a máthar. Maraíodh athair Hélène sa bhliain 1944.


Teresa Teng.
Ba amhránaí pop Taiwanese - Teresa Teng, Teng Li-Chun nó Deng Lijun (8 Bealtaine, 1995 29 Eanáir, 1953). raibh aithne uirthi as a cuid amhráin tíre agus bailéid rómánsúil. Tháinig go leor Caighdeáin ina saolré taifeadta sí amhráin, ní hamháin ina Mandarin dhúchais ach freisin i Taiwanese Hokkien, Cantainis, tSeapáinis, Indinéisis agus i mBéarla.
Teresa Teng, a sufferer ar feadh an tsaoil ó plúchadh, a fuair bás i 1995 ó ionsaí riospráide dian agus iad ar saoire sa Téalainn. Bhí sí 42.


Nikolai Ivanovich Yezhov.
Oifigeach póilíneachta Sóivéadach rúnda faoi Iósaf Stailín a bhí in Nikolai Ivanovich Yezhov nó Ezhov (Rúisis: Николай Иванович Ежов, 1 Bealtaine 1895 - 4 Feabhra 1940). Ba cheannasaí an NKVD (Daonchoimeasáracht na mBeartas Inmheánach) é, ó 1936 go 1938, le linn na tréimhse is dúnaimhde den Oll-Phurgú. Tugtar an "Yezhovshchina" air (Rúisis: Ежовщина), téarma a chumadh le linn feachtais dí-Stailínú na 1950í. Tar éis dó bheith i gceannas ar mhaisghabhálacha agus básuithe le linn an Oll-Phurgaithe, d'fhulaing Yezhov an deireadh céanna. Gabhadh é, d'admhaigh sé go raibh sé ciontach agus é faoi chéasadh go raibh sé freagrach as réimse gníomhaíochtaí frith-Shóivéadacha, agus cuireadh chun báis é sa bhliain 1940. Faoi thús an Dara Cogadh Domhanda, bhí stádas an neamhdhuine pholaitiúil aige, laistigh den Aontas Sóivéadach.


Harriet Tubman.
Daonuasclóir Meiriceánach a rinne ruathair go dána inar tugadh líon mór sclábhaithe chun saoirse ab ea Harriet Tubman (née Araminta Ross; t. 1822 – 10 Márta 1913). D'fhreastail sí mar scabhta armtha agus mar spiaire d'Arm na Stát Aontaithe i gcoinne fórsaí na Cónfheidhme le linn Chogadh Cathartha na Stát Aontaithe. I ndiaidh an chogaidh agus saorú na sclábhaithe, lean sí ag obair mar dhaonnúlach agus mar fheiminí.
Saol.
Rugadh Araminta Ross mar sclábhaí in Dorchester, Maryland, agus chaith roinnt úinéirí go dona léi agus í óg fós. Gortaíodh sna blianta úd í sa gcloigeann nuair a chaith fear bán píosa miotail le sclábhaí eile a chuaigh amú agus bhuail ise ina a ionad. D'fhulaing sí tinneas de chineálacha éagsúla ar feadh a saoil mar gheall air sin. Duine cráifeach a bhí inti agus ghlac sí leis na speabhraídí a thagadh uirthi mar thuair.
Sa bhliain 1840, saoradh a hathair, a bhí 55 bliain d'aois, ach lean seisean ag obair don teaghlach chéanna. Faoi dheireadh 1844, phós Araminta fear gorm saor, John Tubman, agus d'athraigh sí a hainm go Harriet Tubman. Bhí sé sách comónta ar chladach thoir Maryland san am sin sclábhaithe agus daoine saora a bheith ag maireachtáil in aon teaghlach amháin. Sa bhliain 1849, d'éalaigh sí ón sclábhaíocht agus chuaigh go Philadelphia.
Harriet Tubman ag druidim ar dheireadh a saoil


Siligh.
Is grúpa eitneach Meiriceánach iad na Siligh. Is í an Spáinnis a bpríomhtheanga.


Monty Burns' Fleeing Circus.
Chraol an chéad eipeasóid, "Monty Burns' Fleeing Circus", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 25 Meán Fómhair 2016. Scríobh Tom Gammill agus Max Pross an eipeasóid seo. D'fhéach 3.36 milliún duine ar an eipeasóid.


Inscríbhinní Bir el Qutt.
Inscríbhinn 1 ag Bir El Qutt, AD 430
Is é atá i gceist le hInscríbhinní Bir el Qutt (Seoirsis: ბირ ელ ყუტის წარწერები) ná an scríbhneoireacht is faide siar sa tSeoirsis dá bhfuil teacht uirthi. Tá siad scríofa sa chóras scríofa ársa sa teanga úd ar a dtugtar "Asomtavruli". Seandálaí Iodálach darbh ainm Virgilio Canio Corbo a tháinig orthu le linn tochailtí sa bhliain 1952 Cé gurb in iarsmaí mainistir Sheoirseach a fuarthas iad, ní sa tSeoirsia féin a bhí an mhainistir, ach in aice Bir el Qutt, sa Ghaineamhlach Iúdáiach, 6 km soir-ó dheas ó Iarúsailéim agus 2 km ó thuaidh ó Bheitheal. Tá na hinscríbhinní suite in urlár mósáicí. Rinneadh dhá cheann de na hinscríbhinní sa bhliain AD 430 agus an tríú ceann sa bhliain AD 532.
Peadar Ibéarach, fealsamh agus prionsa ríoga Seoirseach, a thóg nó a atóg an mainistir inar thángthas ar na hinscríbhinní. Tá seisean agus a athair luaite i gceann de na hinscríbhinní. Tá Bacurius Ibéarach luaite sa dara hinscríbhinn a bhfuil teacht uirthi inniu; ceaptar gur b'fhéidir gur athair mór do Pheadar atá i gceist.
Coimeádtar na hinscríbhinní san iarsmalann san Studium Biblicum Franciscanum in Iarúsailéim. Tá inscríbhinn 2, ina luaitear Peadar Ibéarach, ar iarraidh faoi láthair.


Studium Biblicum Franciscanum.
Cumann acadúil Prionsiasach is ea an Studium Biblicum Franciscanum, agus é suite in Iarúsailéim. Tá fócas an Studium dírithe ar thaighde ar na scríbhinní naofa agus ar theagasc fúthu.
An eagraíocht.
Chuir na Prionsiasaigh tús lena gcuid pleananna i gcomhair an Studium sa bhliain 1901, agus sa bhliain 1924, osclaíodh an Studium Biblicum Franciscanum. Sa bhliain 1960 rinneadh cuid d’Ollscoil Phontaifiúil Antonionum é, ollscoil a bhfuil a campas suite sa Róimh, agus ó 2001 i leith is í Roinn na hEolaíochta Bíobalta agus Seadálaíochta den Ollscoil í. Is í Mainistir an Chéasta in Via Dolorosa in Iarúsailéim príomhshuíomh an chumainn.
Tá breis is 50,000 imleabhar agus 420 irisleabhar i mbailiúchán an chumainn. Tá Inscríbhinní Bir el Qutt ann freisin. Tá brainse den institiúid suite i Hong Cong.


Salbutamol.
Céimiceán is ea Salbutamol a úsáidtear chun cabhair a thabhairt do dhaoine a bhfuil asma orthu. Albuterol a thugtar air uaireanta. Díoltar faoin trádmharc Ventolin é, ach tá sé le fáil mar dhruga cineálach chomh maith. Osclaíonn an gás sa driga na broincíní sna scámhóga agus déanann sé an anáil níos éásca ar dhaoine a bhfuil asma orthu.
Thángthas ar salbutamol den chéad uair sa bhliain 1966, agus tosaíodh ar é a thairgeadh ar bhunús trádálach sa Ríocht Aontaithe an bhliain ina dhiaidh sin.


Stair na Spáinne.
Cuimsíonn Stair na Spáinne tréimhse ó réamhstair Leithinis na hIbéire agus bhunú, ina dhiaidh sin, An Spáinne Rómhánach, go dtí Ríocht chomhaimseartha na Spáinne.
Réamhrá.
Shroich na céad homainidí críoch na Spáinne comhaimseartha thart ar 1.2 milliún bliain ó shin. Shocraigh roinnt speiceas, mar shampla "Homo antecessor", na réamh-néandartálaigh ó Sima de los Huesos (arna sainaithint i dtosach mar "Homo heidelbergensis") agus na néandartálaigh ("Homo neanderthalensis") a tharla go dtí thart ar 35,000 bliain ó shin, go dtí gur tháinig daoine nua-aimseartha ("Homo sapiens") chun leithinis na hIbéire agus chuir siad na homainidí go léir a bhí ann go dtí sin as ait, cé gur mhair siad taobh lena chéile le beagnach 10,000 bliain. Mhair an pobal deireanach Néandartálach thart ar 27,000 bliain sa deisceart. Thar na mílte bliain eile shocraigh Ibéaraigh, Ceiltigh, Féinícigh, Cartagaigh, Gréagaigh síos san áit agus thart ar 200 R.C. ghabháil Poblacht na Rómhánach an chríoch, agus déanadh Hispania Romana (an Spáinn Rómhánach) aisti. Tar éis titim na Róimhe, bunaíodh Ríocht na Viseagotach. Thosaigh monarcacht na Viseagotach sa cúigiú haois agus mhair sí go dtí an t-ochtú haois luath.
Sa bhliain 711 d'ionsaigh na Múraigh, ó thuaisceart na hAfraice, an tír agus chuir siad an chéad concas Moslamach i bhfeidhm; i gceann cúpla bliain bhí an tIoslamachas i réim fud fad mór chuid na leithinise. Go ceann 750 bliain ar aghaidh, bheadh aithne ar an ríocht mar al-Ándalus (an Andalúis), agus i rith an ama sin, agus go leor den chuid eile den Eoraip san Ré Dhorcha, bheadh borradh ilchultúrtha glórmhar, eolaíochta agus ealaíne san Andalúis.
Athghabhadh, de réir a chéile, na ríochtaí Críostaí ó na Múraigh. Thosaigh an athghabháil thart ar 722 AD, le linn éirí amach Don Pelayo, agus ag tosú ón tuaisceart, baineadh a buaicphointe amach nuair a gabhadh Granada sa bhliain 1492. Ins an bhliain 1481, do haontaíodh cúirteanna na Chaistíle agus Aragon, nuair do pósadh Fernando II na hAragóine agus Isabella de Castilla. Faoi stiúradh na beirte sin, "na Monairc Chaitliceacha" mar do tugadh orthu, is gearr go raibh an Spáinn chun tosaigh ar chúmhachtaí eile na hEorpa. Dhá eachtra a tharla fé ndear san, An chéad cheann díobh san na gabháil Ghranada agus dí-chur cúmhacht na Múrach sa Spáinn, mar dá thairbhe sin tháinig an Spáinn go léir fé rialú aon-rí den chéad uair riamh. An dara heachtra ná Fionnachtain na nOileán Indiach Thiar. Sa bhliain 1492 mhaoinigh na monairc Chaitliceacha tionscadal Chríostóir Colambas dul sa tóir ar bhealach trádála nua chun na hÁise, tríd an Aigéan Atlantach, agus, freisin, d'fhógair siad díbirt na nGiúdach.
Leis an Domhan Nua a shroicheadh, agus níos déanaí concas Mheiriceá cruthaíodh Impireacht na Spáinne. Le linn na gcéadta bliain ina dhiaidh sin bheadh an Spáinn ina príomhimreoir ar fud domhain an Iarthair agus an chéad cumhacht an uair úd. I rith an 16ú haois agus an 17ú haois bheadh freisin buaicphointe is mó de chultúr agus ealaín na Spáinne, a dtugtar 'Siglo de Oro' (Ré Órga) uirthi.
Sa bhliain 1580, tar éis aontú na leithinise Ibéirí faoi rí Spáinneach amháin, an Rí Pilib II, bhí Meiriceá Theas, Meiriceá Láir, Muir Chairib, limistéir mhóra de Mheiriceá Thuaidh i céimeanna éagsúla tionchar nó smacht, na hOileáin Fhilipíneacha san Áise, chomh maith le hiamhchríocha de thábhacht éagsúla, ar chóstaí na hAfraice agus na hIndia, mar chuid den Impireacht Spáinneach. Freisin bhí sealúchais iomadúla san Eoraip, san Ísiltír Spáinneach, Diúcacht Milano agus Ríocht Napoli, ach cailleadh an chuid is mó acu tar éis Chonradh Utrecht.
Bhí an Spáinn chaitliceach agus impiriúil gafa, linn na tréimhse seo i go leor coinbhleachtaí, go háirithe i gcoinne na hImpireachta Otamánaí, Poblacht Dúitseach, Protastúnaigh, Sasana agus an Fhrainc. Le bás Séarlas II sa bhliain 1700, cuireadh deireadh le Teaghlach Hapsburg na hOstaire a d'fág bealach ar aghaidh do na Búrbónaigh i ndiaidh Chogadh Comharbais na Spáinne. Bhí an Spáinn ag chailliúint de réir a chéile a ceannas míleata agus tar éis géarchéimeanna i ndiaidh a chéile, go mall, tháinigh laghdú ar chumhacht na tíre, agus sa naoú haois déag ba cumhacht den dara-grád í.
Ar an 2 Bealtaine, 1808, d'ionraigh an Chéad Impireacht Fhrancach de chuid Napoleon Bonaparte an Leithinis, eachtra a chur tús le héirí amach na dtuathánach agus a chríochnófaí i gCogadh Saoirse na Spáinne. Dob é príomhthoradh an chogaidh, tar éis díbirt na bhFrancach sa bhliain 1814 ná go raibh ar an Spáinn páirt a ghlacadh sa Chogadh na Saoirse Mheiriceá Laidinigh. Lean an chéid san ardchathair agus éagobhsaíocht pholaitiúil agus an streachailt idir Liobrálaithe agus lucht tacaíochta an tseanéimis a bheith ina chomhartha sóirt. Idir 1873 agus 1874 bhí an an Chéad Phoblacht ar bun. Ag deireadh an chéid, d'ardaíodh caighdeán maireachtála na meán aicmí le teacht na Réabhlóide Tionsclaí agus an chórais Canovas, a thosaigh ag chomhdhlúthú sna príomhionaid uirbeacha; áfach, an 'Cogadh Spáinn-Mheiriceánach' nó 'Tubaiste an '98', a bhí mar thoradh air cailliúint na gcoilíneachtaí deiridh d'Impireacht na Spáinne, a chrutaigh clampar as cuimse sa tsochaí Spáinneach.
Agus an caighdeán agus an imeasctha leis an gcuid eile den Eoraip i gcónaí ag dul chun cinn, ba léir go raibh éagobhsaíocht pholaitiúil an chéad tríú den fhichiú haois ag dul i méid. I mí Aibreáin 1931, nuair a fógraíodh na toghcháin bhardasacha i bpríomhchathracha na n-iarrthóirí Poblachtach, ar an 14 Aibreán fógraíodh an Dara Phoblacht, theith Rí Alfonso XIII as an tír, d'fhonn cogadh cathartha a sheachaint, a bheadh ann 5 bliana ina dhiaidh sin, i 1936, leis an coup i mí Iúil 1936. Chríochnaigh Cogadh Cathartha na Spáinne sa bhliain 1939 le bua na náisiúnaithe. Bhí an Spáinn neodrach go hoifigiúil sa Dara Cogadh Domhanda; tar éis na tréimhse iarchogaidh, bhí ganntanas agus aonrú idirnáisiúnta i bhfeidhm go mór, ina dhiaidh sin bhí tréimhse d'fhorbairt eacnamaíoch láidir agus oscailteacht áirithe le linn na mblianta ó na 60í go dtí na 70í.
Tar éis bháis Franco, d'aisghabháil monarcacht thraidisiúnta na Spáinne i bhfoirm Cheannasaí an Stáit, an Rí Juan Carlos I, agus ceadaíodh an Bunreacht 1978 le linn na tréimhse ar a dtugtar 'La Transición española' uirthi, a chinntigh éabhlóid de réir a chéile an náisiúin a comhdhlúthú i dtreo na monarcachta agus an daonlathais pharlaimintigh. Chuaifh an Spáinn isteach sa Chophopal Eorpach sa bhliain 1986. D'eagraigh an Spáinn imeachtaí móra idirnáisiúnta, mar shampla, Corn Domhanda FIFA sa bhliain 1982 agus Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh sa bhliain 1992, agus sa bhliain 2002 ghlac an Spáinn an euro mar airgeadra oifigiúil.
Ón Easpáinn go dtí an Spáinn.
Níl sé soiléir cathain a rinneadh tagairt stairiúil don Spáinnn. Sa séú haois, tá an focal Spáinn liostaithe san 'Historia de regibus Gothorum, Vandalorum et Suevorummar' (Gaeilge:Stair na Ríthe nGotach, Vandalach agus Sueavach) scríofa ag Isidoro de Sevilla san "Laus Spaniae". Tá an téarma sa Spáinnis féin doiciméadaithe sa 11ú haois ag Comhairle Konstanz, nuair gur cosúil gur aontaíodh ríochtaí na Portaingéile, na hAragóine, agus na Caistíle-Navarre ina aonán aonair, "náisiúin na Spáinne".


Golda Meir.
Polaiteoir agus taidhleoir Iosraelach ab ea Golda Meir (Meyerson), a rugadh leis an ainm Golda Mabovitch (3 Bealtaine 1898 – 8 Nollaig 1978). I gCív na hÚcráine faoi Impireacht na Rúise a rugadh í, ach d'fhás sí aníos in Milwaukee. Wisconsin, sna Stáit Aontaithe. Bhí saolghairm fhada pholaitiúil aici in Iosrael. Bhain sí amach an post mar 4ú príomh-aire na tíre, an chéad bhean i gceannas ar Iosrael agus an tríú bean ar domhan mar phríomh-aire ar thír ar bith. Thuill an stíl dhiongbháilte aici "an Bhean Iarainn" mar leasainm di.
A saol.
Bhí a bua ceannasaíochta le feiceáil go hóg: Ina girseach bhunscoile in Milwaukee di, d'eagraigh sí imeacht bailithe airgid chun cuidiú le páistí a gcuid téacsleabhair scoile a cheannach. I ndiaidh céim a bhaint ó Milwaukee State Normal School (Ollscoil Wisconsin–Milwaukee anois), d'oibrigh sí mar mhúinteoir sna scoileanna poiblí in Milwaukee. Fuair sí post sa Folks Schule Giúdaise in Milwaukee freisin, agus tháinig sí faoi anáil na gluaiseachta Siónaí. Phós sí Morris Meyerson (Myerson), sóisialaí. Sa bhliain 1921, thug an bheirt acu aghaidh ar an bPailistín mar ar chuir siad fúthu ar "kibbutz".
Mar aitheantas ar a cumas eagraithe roghnaíodh Golda mar ionadaí an "kibbutz" chuig an Histadrut, an cumann lucht oibre mór in Iosrael. Cumann eile a d'éirigh sí ina ball de d'iarr sé uirthi dhá bhliain a chaitheamh ag obair dóibh i Meiriceá, agus chuaigh sí ann leis an mbeirt pháistí a bhí acu. D'fhan Morris in Iarúsailéim, áfach, agus d'fhás siad amach ó chéile cé nach bhfuair siad colscaradh oifigiúil riamh. Fuair seisean bás sa bhliain 1951.
A saol sa pholaitíocht.
Sa bhliain 1934 agus í ar ais ó na Stáit Aontaithe, ceapadh í mar bhall de choiste feidhmiúcháin an Histadrut agus de réir a chéile rinne sí a bealach suas trí na ranganna go raibh sí i gceannas ar Roinn na Polaitíochta, post tábhachtach di mar ullmhúchán don cheannasaíocht Iosraelach.
I Meitheamh na bliana 1946 rinne na Briotanaigh tréan-iarracht na Siónaigh sa Phalaistín a chur faoi chois agus chuir siad Moshe Sharett, a bhí i gceannas ar Roinn na Polaitíochta sa Ghníomhaíocht Ghiúdach sa limistéir úd, i bpríosún. Cuireadh Golda Meir an post sin, rud a d'fhág gurbh ise príomh-idirbheartaí na nGiúdach i leith údaráis Shainordú na Breataine sa Phalaistín. Nuair a scaoileadh Sharett saor, chuaigh sé go Cathair Nua-Eabhrac i gcomhair na gcomhráití ag na Náisiúin Aontaithe faoi chríochdheighilt na Palaistíne. D'fhan Meir ina post ag an nGníomhaíocht Ghiúdach go dtí 1948 agus neamhspleáchas Iosrael bainte amach acu.
Bhí sí ina príomh-aire ar Iosrael ó 17 Márta 1969 go 11 Aibreán 1974.


All Tvvins.
Is dísreach Éireannach ailtéarnach é All Tvvins.


Picture This.
Is dísreach as Baile Átha Í, Contae Chill Dara, iad Picture This. Formaíodh an dísread sa bhliain 2015.
2016: "Picture This EP" agus "The Journey Starts Here Tour".
D'eisigh Picture This a gcéad SL "Picture This EP" ar an 12 Lúnasa 2016. Chuaigh sé go uimhir a 1 in Éireann. Roimhe sin tháinig a gcéad singil "Take my Hand" amach agus shroic sé uimhir a 21 in Éireann. Dhíol an dísread a gcéad seó amach. Ar dtús bhí an seó sin ag an ionad Grand Social i mBaile Átha Cliath ach nuair a dhíol sé amach bogadh chuig The Academy.
D'fhógair an dísread camhchuairt na hÉireann le 22 dáta in Earrach 2016. Ba "The Journey Starts Here Tour" ainm den chamhchuairt. Díoladh amach na gac in Éireann. Rinne siad a gcéad seó i Nua-Eabhrac ar an 18 Lúnasa 2016. Rinne an dísread cuma ar "The Late Late Show" ar an 2 Meán Fómhair 2016 ag canadh "Take My Hand". Bhí siad mar cuid de na ceoltóirí ag An Phicnic Leictreach 2016. Rinne siad dhá seó saor in Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha, an chéad cheann ar an 20 Deireadh Fómhair 2016 ag McGettigans in Abu Dhabi agus an dara cheann ar an lá tar éis ag The Baggot, JLT i Dubai.
2017-: Camhchuairteanna 2017 agus "Picture This albam".
Ar an 22 Samhain 2016, d'fhogair an dísread a dara camhchuairt "Camhchuairt 2017" le dátaí i mBéal Feirste, Londain, Birmingham agus Glaschú. Díoladh amach gach dáta. Bhuaigh siad gradam ceoltóir na bliana 2016 ar Joe.ie. Rinne siad a gcead seó san Eoraip ag an Eurosonic Musical Festival san Ísiltír ar an 12 Eanáir 2017. Fograíodh ar an 5 Meitheamh 2016 go mbeadh camhchuairt sa Riocht Aontaithe. "UK Tour" is ainm don camhchuairt. Fograíodh a gcéad camhchuairt i Meiriceá Thuaidh "North American Tour", le dátaí sa Stáit Aontaithe agus i gCeanada. Bhí Picture This mar chuid de na ceoltóirí ag "Longitude 2017" ag dul ar an stáitse ar an 14 Iuil.
D'eisigh Picture This singil nua "Never Change" ar an 9 Bealtaine 2017 agus chuaigh sé go uimhir a 41 in Éireann. D'fhogair an dísread ar an 19 Meitheamh 2017, go mbeadh a gcéad albam "Picture This" eisithe ar an 25 Lúnasa 2017. Ar an 2 Iuil, fograíodh an traicliosta don albam. Fograíodh ar an 15 Lúnasa, go mbeadh Picture This ag tacaíocht le Niall Horan ar a chamhchuairt Flicker Sessions 2017 i Londain ar an 31 Lúnasa 2017 agus i Stócólm ar an 3 Meán Fómhair 2017.
Gradaim.
Bhuaigh siad gradam "ceoltóir na bliana 2016" ar Joe.ie.


Shimon Peres.
Polaiteoir, státaire, scríbhneoir agus file Iosraelach ab ea Shimon Peres (Eabhrais: שִׁמְעוֹן פֶּרֶס; rugadh mar Szymon Persky; 2 Lúnasa 1923 – 28 Meán Fómhair 2016). Rugadh in Wiszniew, a bhí sa Pholainn ag an am ach atá sa Bhealarúis inniu faoin ainm Vishnyeva.
Ghlac Peres páirt i 13 comh-aireacht le linn a thréimhse mar pholaiteoir. Príomh-aire Iosrael a bhí ann faoi dhó (1984-1986 agus 1995-1996) agus ina uachtarán ar an tír (2007-2014).
Bronnadh Duais Nobel na Síochána air in éineacht le Itzhak Rabin agus Yasser Arafat, sa bhliain 1994, as a saothar i bpróiseas na síochána.
Bhí Polainnis, Fraincis, Béarla, Rúisis, Giúdais agus Eabhrais ag Peres. Níor chaill sé blas na Polainnise ariamh agus é ag labhairt Eabhraise. Ba fhile dánta agus amhrán é ina shaol príomháideach; bhíodh sé de nós aige véarsaí a scríobh le linn cruinnithe na comhaireachta. Thaifeadadh dánta dhá chuid mar amhráin ar albaim. De bharr an méid léinn a bhí aige ar an litríocht, bhí sé ábalta athfhriotail a dhéanamh go réidh ar na fáithe Eabhracha (Nevi'im), litríocht na Fraince, agus fealsúnacht na Síne.
Fuair Peres bás in aice le Tel Aviv ar 28 Meán Fómhair 2016 i ndiaidh stróc dá bhualadh.,


LlVV.
Is é "llVV" an chéad albam ón dísreach Éireannach All Tvvins. Scaoileadh é ar an 12 Lúnasa, 2016.


Picture This EP.
Is é "Picture This EP" an chéad seinn leabhraithe ó Picture This. Scaoileadh é ar an 12 Lúnasa, 2016.


Tzipi Livni.
Polaiteoir agus iar-aire gnóthaí eachtracha Iosrael is ea Tziporah Malka "Tzipi" Livni (Eabhrais: ציפורה מלכה "ציפי" לבני; IPA: tsipoˈʁa malˈka ˈtsipi ˈlivni) a rugadh in Tel Aviv ar 8 Iúil 1958.
Rugadh Tzipi Livni do thuismitheoirí a bhí páirteach beirt san Irgun agus mar sin ba de chúlra an-náisiúnach í. Le blianta anuas, áfach, bíonn sí i gcoimhlint le Benjamin Netanyahu agus an Páirtí Likud. Bhunaigh sí an páirtí Hatnuah sa bhliain 2013, a tháinig le chéile le daoine as páirtithe eile sa bhliain 2015 leis an Aontas Siónach a chur ar bun. Tá sí i bhfabhar réiteach an dá stát.


Murasaki Shikibu.
Íomhá de Murasaki Shikibu a rinne Kanō Takanobu go déanach sa 16ú aois (tréimhse Azuchi–Momoyama)
Úrscéalaí, file agus bean choimhdeachta i gcúirt na himpire sa tSeapáin ba ea Murasaki Shikibu (Seapáinis: 紫 式部; c. 973 or 978 – c. 1014 nó 1031) sa tréimhse Heian. Cuimhnítear í inniu go príomha as a húrscéal úd "Scéal Genji" nó "Genji Monogatari", a scríobh sí i Seapáinis idir 1000 agus 1012. Leasainm ba ea Murasaki Shikibu; níl a fíorainm ar eolas, ach seans gurbh ise Fujiwara Takako, a luadh mar bhean choimhdeachta i ndialann chúirte sa bhliain 1007.
Scríobh Murasaki "Dialann Bhean Murasaki", leabhar filíochta, agus "Scéal Genji". Taobh istigh de dheich mbliana, bhí "Genji" á léamh fud fad chúigí na Seapáine; laistigh de chéad bliana aithníodh "Genji" mar shaothar clasaiceach i litríocht na tíre agus é ina ábhar léirmheastóireachta. San 20ú haois aistríodh a saothar go teangacha eile; críochnaíodh aistriúchán i sé imleabhar go Béarla sna blianta 1933 agus aistriúcháin go Fraincis sa bhliain 1928 (Yamata} agus 1988 (Sieffert; athchlónna 1999, 2011).


Is Eolaí Mé.
Is sraith eolaíochta do dhaoine óga í Is Eolaí Mé ar TG4. Cuirfear tús le craoladh an chláir i sceideal an Fhómhair 2016. Cuireann Peadar, an tOllamh Ullamh, agus an cúntóir Aodh an clár i láthair. Bíonn téama i gceist i ngach clár agus bíonn siad ag iarraidh rudaí a fhiosrú.
Tugann “Is Eolaí Mé” léargas físiúil agus taitneamhach ar an eolaíocht agus ar an timpeallacht. Tá rannpháirtíocht ó dhaoine óga agus iad ag baint triail as turgnaimheolaíochta agus ag tabhairt cuairte ar ionaid eolaíochta ar nós Réadlann na Dúcharraige, W5 Béal Feirste, Caisleán Bhiorra agus Tochailt Seandálaíochta i mBaile Átha Troim. Tosaíonn gach clár sa saotharlann, Aladdin’s cave na heolaíochta, áit a gcuireann an láithreoir Peadar, téama an lae faoi bhráid an lucht féachana.
Ar an suíomh TG4.ie, tá cur síos ar thurgnaimh is féidir a thriail sa bhaile freisin. Chomh maith leis na treoracha, tugann na laithreoirí míniú ar an gcúis ar tharla rud éigin sa turgnamh.
Léirigh an comhlacht Meangadh Fíbín an clár,


Pasadena, California.
Cathair in California, sna Stáit Aontaithe is ea Pasadena. Tá sé suite i nGleann San Gabriel i lár Chontae Los Angeles ar thaobh thuaidh chathair Los Angeles. Is é an 9ú cathair is mó sa chontae agus an dara ceann a bunaíodh (1886). Sa bhliain 2013, measadh 139,731 duine a bheith ina gcónaí ann. Ionad mór cultúir sa cheantar é.
Aithnítear an chathair as an Rose Bowl Game, cluiche Peil Mheiriceánaí a imrítear in Pasadena gach bliain agus as an bparáid Tournament of Roses, a thionóltar roimh an chluiche. Ina theannta sin, tá a lán institiúidí eolaíochta agus cultúir ann. Ina measc úd tá an California Institute of Technology (Caltech), an Jet Propulsion Laboratory, Pasadena City College, Fuller Theological Seminary, Art Center College of Design, an Pasadena Playhouse, Músaem Norton Simon agus Músaem an Aigéin Chiúin-na hÁise USC.


Ivana Trump.
Iar-mhainicín agus péiceallán sóisialta Seiceach-Mheiriceánach is ea Ivana Marie Trump (née Zelníčková; IPA: ɪvana ˈmarɪjɛ ˈzɛlɲiːt͡ʃkova) a rugadh ar 20 Feabhra 1949. Ise chéad bhean chéile Donald Trump.
Beathaisnéis.
Rugadh Ivana Zelníčková in Zlín sa tSeicslóvaic. Thug sí aghaidh ar Cheanada sa bhliain 1973 agus chaith sí tamall i Montréal. Casadh Donald Trump uirthi agus phós siad i 1977. Tá triúr páistí acu.
Ghlac Ivana páirt shuntasach sa tionscnamh Trump. Bhí sí ina Leas-Uachtarán ar son Dearthóireacht Intí do Trump Enterprises, agus d'fhág sí a cló ar Trump Tower in Manhattan. Ina dhiaidh sin, cheap Donald Trump í mar uachtarán ar Trump Castle Hotel and Casino.
Fuair Ivana agus Donald colscaradh sa bhliain 1992. Phós sí faoi cheathair san iomlán.


Liosta buaiteoirí Éireannacha na Duaise Nobel.
Sraith duaiseanna is ea iad Duaiseanna Nobel a bhunaigh cruthaitheoir na dínimíte, Alfred Nobel. Tugtar airgead mar chuid den duais do dhaoine a chuir an taighde nó an tsochaí chun cinn ar bhealach ar leith.
Bhí siad Éireannacha a bhuaigh siad an Duais Nobel ó 1901.


Ascaill a Cúig.
Míle na Músaem, Ascaill a Cúig
Tá ′′′Ascaill a Cúig′′′ ar cheann de phríomhshráideanna lár Manhattan i gCathair Nua-Eabhrac. Síneann sí feadh thaobh thoir na Páirce Láir agus trí Harlem agus lár Manhattan. Tá sí inchurtha le Hama i mBéiriút, Sráid Oxford i Londain agus na Champs Élysées i bPáras. Tionóltar Paráid Lá Fhéile Pádraig Nua-Eabhrac ar an ascaill, i measc paráidí eile.
Tá a fheidhm agus a chló cosúil le Sráid Uí Chonaill i mBaile Átha Cliath, ach Ascaill a Cúig níos faide. Tá a deireadh thuaidh ag Harlem River Drive agus Sráid 143 i dtuaisceart Manhattan agus a tús ag Cearnóg Washington in Greenwich Village.


Justin Trudeau.
Polaiteoir Ceanadach is ea Justin Pierre James Trudeau, a rugadh ar 25 Nollaig 1971 in Ottawa Ceanada. 23ú príomh-aire Cheanada atá ann. Is é an mac is sine ag Pierre Trudeau, iar-phríomh-aire Cheanada.
A luathshaol.
Rugadh Justin in Ottawa do Margaret Sinclair Trudeau agus Pierre Elliot Trudeau. Is de shliocht Albanach agus Francach-Cheanadach é. Garmhac den 6ú glúin de chuid William Farqahar, duine de lucht bhunaithe Shingeapór é agus tríd an líne sin tá sinsearacht Malaech agus Shumatrach aige. Eisean an chéad phríomh-aire ar Cheanada a bhfuil sinsireacht neamh-Eorpach aige. Fhreastail Justin ar Collège Jean-de-Brébeuf i Montréal. Tá B.A. i litríocht an Bhéarla aige ó Ollscoil McGill (1994) agus BEd ó Ollscoil na Colóime Briotanaí (1998). D'oibrigh sé mar mhúinteoir in Vancouver, an Cholóim Bhriotanach sular thug sé faoi staidéar na hinnealtóireachta ag École Polytechnique de Montréal agus na geograife timpeallachta ag McGill. D'éirigh sé as an gclár máistreachta ag McGill le dul leis an bpolaitíocht. Bhí príomhról aige i mionsraith teilifíse sa bhliain 2007, "The Great War".
Bhí taithí ag Justin ar an bpolaitíocht mar gheall ar a thuismitheoirí agus ní ba dhéanaí de bharr a chuid gníomhaíochta féin. Tharraing sé aird an phobail air féin nuair a thug sé an óráid ag sochraid a athar sa bhliain 2000. Toghadh é do Pharlaimint Cheanada sa bhliain mar ionadaí Papineau.


Edith Wilson.
Dara bean chéile Woodrow Wilson, uachtarán na Stát Aontaithe, ab ea Edith Bolling Galt Wilson (10 Deireadh Fómhair 1872 – 28 Nollaig 1961). Bhí sí ina Céad-bhean ar an tír ó 1915 go 1921. Chuir sise agus Woodrow Wilson aithne ar a chéile i mí Márta na bliana 1915 agus phós siad naoi mí ní ba dhéanaí. I ndiaidh an stróc mór a bhuail Woodrow i mí Dheireadh Fómhair sa bhliain 1919, scrúdaigh sí gach cáipéis dár cuireadh chuig an uachtarán agus roghnaigh sí cé acu díobh le cur faoina bhráid ina móimintí meabhracha. Dhéanadh sí é seo agus rudaí eile in éineacht le príomhchúntóir an uachtaráin agus i ngan fhios don saol mhór. Ise an t-aon bhean i stair Mheiriceá a chuaigh i gceannas ar bhrainse feidhmiúcháin rialtas na tíre, fiú murar thuig ach dornán daoine cad a bhí ar siúl aici.
Rugadh Edith isteach i dteaghlach de scothaicme Virginia. Ba de shliocht Pocahontas agus John Rolfe í. Deirfiúr le Thomas Jefferson ab ea sin-seanmháthair léi. Bhí Martha Washington agus Robert E. Lee ar a sinsir freisin.


Friends and Family.
Chraol an dara heipeasóid, "Friends and Family", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 2 Deireadh Fómhair 2016. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 6.00 milliún duine ar an eipeasóid.


Màiri nighean Alasdair Ruaidh.
File Albanach ab ea Màiri nighean Alasdair Ruaidh (t. 1615 – 1707).
A saol.
Iníon Alasdair Ruaidh ab ea í. Níl a fhios cár rugadh agus tógadh í ach bhí baint aici le mhuintir Mhic Leoid ar an Oileán Sgìtheanach agus ar na Hearadh. Táthar ann den thuairim gut rugadh í i Ròghadal, Hearadh, agus tá daoine eile den thuairim gur Scìtheanach a bhí inti. Chaith sí an chuid ba mhó dá saol i nDún Bheagain ar an Oileán Sgìtheanach, gí gur chuir an tiarna go Muile í ar feadh tamaill mar gheall ar a moladh flúirseach do ghaol leis, Sir Norman Macleod as Bearnaraigh Mór. Ligeadh ar ais go Dún Bheagain í agus fuair sí bás ansin sa bhliain 1674.


Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2017.
Beidh Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg 2017 ar an 15ú heagrán bliantúil de Chomórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg. Beidh an tSeoirsia ag óstáil an chomórtas don chéaduair.


Lou Henry Hoover.
Bean chéile Herbert C. Hoover, 31ú uachtarán na Stát Aontaithe, ab ea Lou Henry Hoover (29 Márta 1874 – 7 Eanáir 1944). Chéad-bhean na Stát Aontaithe a bhí inti ó 1929 go 1933.
I ndiaidh Hoover a phósadh sa bhliain 1899, thaisteal sí cuid mhaith den domhan de réir mar a fuair seisean obair mar gheolaí agus innealtóir mianadóireachta. Chuaigh siad go Shanghai, sa tSín, agus d'éirigh sí léannta mar theangeolaí agus eile. Bhí an tSínis go líofa aici; ise an t-aon Chéad-bhean Mheiriceánach dá raibh teanga Áiseach aici. Bhí sí i gceannas ar thógáil thearmann an uachtaráin ag Campa Rapidan in gContae Madison, Virginia.


Matt Terry.
Is amhránaí Sasanach é Matt Terry (rugadh í ar an 11 Eanáir, 1998). Bhuaigh sé an tríú sraith déag The X Factor le 48.5% den vótaí sa bhliain 2016.
Tagairtí.
Terry, Matt


Cyril Cusack.
Aisteoir Éireannach ar an stáitse agus sna scannáin ba ea Cyril Cusack (26 Samhain 1910 – 7 Deireadh Fómhair 1993).
Rugadh é i nDurban, An Afraic Theas.
Rinne sé staidéar i gColáiste an Droichid Nua ("Newbridge" as Béarla) i gCo. Chill Dara agus Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath.


Dorothea Lange.
Grianghrafadóir agus iriseoir Meiriceánach ab ea Dorothea Lange (26 Bealtaine 1895  – 11 Deireadh Fómhair 1965), a aithnítear go háirithe as a cuid saothar le linn an Spealaidh Mhóir ar son an Farm Security Administration (FSA). Chuir grianghrafanna Lange cló dhaonna ar thorthaí an Spealaidh Mhóir agus bhí tionchar acu ar fhorbairt na grianghrafadóireachta faisnéise.
A luathshaol.
Rugadh Dorothea Lange ar 26 Bealtaine 1895 in Hoboken, New Jersey, de shliocht Gearmánach. Rugadh í leis an ainm Dorothea Margaretta Nutzhorn. I ndiaidh dá hathair a mhuirear a thréigean nuair a bhí sí 12 bhliain d'aois, ceann den dá thráma ina luathshaol, d'fhág sí an dara ainm ar lár agus ghlac sí sloinne a máthar. An buille eile a d'fhulaing sí ná an póilió a bhuail í in aois a seacht mbliana. D'fhág sin an chos dheas lag aici agus céim bhacaí mar thoradh air. "It formed me, guided me, instructed me, helped me and humiliated me," a dúirt sí. "I've never gotten over it, and I am aware of the force and power of it."


Vacsaín HPV.
Tá an vacsaín seo in aghaidh papalómaivíreas daonna (HPV). Is í seo an dara cúis bháis is coitianta ó ailse i measc mná san aoisghrúpa 25 - 39 bliain d'aois. Tá an vacsaín HPV á moladh ag an Eagraíocht Dhomhanda Sláinte, an Chónaidhm Idirnáisiúnta Obstatraithe agus Ginéiceolaithe agus an sainchomhlacht imdhíonadh in Éirinn.
Tairgfear vacsaín HPV do chailíní in aois a 12 go 13 bliana d'aois. Ón bhliain 2010 tá an vacsaín ar fáil in Éirinn saor in aisce do ghach cailín sa chéad bhliain meánscoile. Dúirt Feidhmeannacht na Seirbhíse Sláinte go léiríonn figiúirí luatha gur 70% de chailíní a bhain leas as an vacsaín sa scoilbhliain 2015/2016, i gcomparáid le 87% i 2014.
Tá a lán tuairiscí sna Meáin chumarsáide na hÉireann faoi shábháilteacht na vacsaíne Gardasil (HPV). Níor athraigh prófíl sábháilteachta na vacsaíne HPV ó cuireadh tús le clár vacsaínithe HPV de chuid FnaSS i 2010 agus tá ráitis ó na comhlachtaí idirnáisiúnta ar fad ag léiriú go bhfuil an vacsaín sábháilte agus éifeachtach.


Papalómaivíreas daonna.
Scaiptear ionfhabhtú an Papalómaivíreas Daonna (HPV) trí theagmháil dhíreach (gnéasach de ghnáth) le duine ionfhabhtaithe. Beidh ionfhabhtú HPV ar timpeall 80% de mhná ina saoil, sna déaga déanacha nó sna luath-ficheadaí de ghnáth. Tagann biseach ar fhormhór na ngalraithe HPV go nádúrtha ach eascraíonn ailse cheirbheacs as cineálacha áirithe HPV ard-riosca. Eascraíonn breis agus 70% de na h-ailsí cheirbheacs as dhá chineál HPV ard-riosca (16 agus 18).
Féach freisin.
Vacsaín HPV


Rachel Maddow.
Óstach teilifíse, tráchtaire polaitiúil agus údar Meiriceánach is ea Rachel Anne Maddow {; a rugadh ar 1 Aibreán 1973). Tá clár teilifíse gach oíche aici ar a dtugtar "The Rachel Maddow Show", ar MSNBC. Tá clár cainte raidió faoin ainm céanna aici ar Air America. Is í an chéad duine go hoscailte aerach ina láithreoir teilifíse tráthnóna sna Stáit Aontaithe. Tá dochtúireacht aici ó Ollscoil Oxford.
Nuair a d'fhiafraigh an "Valley Advocate", nuachtáin i gCalifornia di faoina tuairimí polaitiúla, d'fhreagair sí gur Is liobrálach mé gan amhras, is é sin le rá go bhfuilim beagnach go hiomlán ar aon tuairim le hardán an Pháirtí Phoblachtaigh i ré Eisenhower."
Saol luath agus oideachas.
Rugadh Maddow in Castro Valley, California. Iar-chaptaen in Aerfhórsa SAM agus dlíodóir a hathair agus riarthóir scoile a máthair agus ise óg. Protastúnaigh (ón Ollainn) agus Giúdaigh (ó oirthear na hEorpa) a sinsir ar thaobh a hathair; b'as Talamh an Éisc a máthair agus í de shliocht Sasanach agus Éireannach. Deir Maddow gur teaghlach an-Chaitliceach a muintir agus gur fhás sí aníos i bpobal a bhí an-choimeádach. Lúthchleasaí ab ea Maddow agus í ar an ardscoil.


Poa pratensis.
Saghas féir ilbhliantúil is ea "Poa pratensis" nó cuise mín. Fásann sé 2–3 troigh ar ard agus tagann bláthanna beaga gorma air. Planda féaraigh atá ann. Tá sé dúchasach sna críocha den leathsféar thuaidh ina mbíonn aeráid mheasartha ann.
Fásann an cuise mín go réidh i dtalamh méith atá triomaithe go maith. Úsáidtear é i dtógáil páirceanna agus gairdíní. Tá sé coitianta in áiteanna ina mbíonn an aeráid fionnuar tais cosúil le oirthuaisceart na Stát Aontaithe. Tíopa speicis den ghéineas "Poaceae" atá ann.


Storks.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Storks", a léiríodh sa bhliain 2016.
Plota.
Tá Storks bunaithe ar an seanscéal béaloidis faoi na stoirc agus faoin mbealach ar thug siad babaithe nua do thuismitheoirí.
Aisteoirí.
Tá guthanna na n-aisteoirí seo le cloisteáil; Andy Samberg, Katie Crown, Kelsey Grammer, Jennifer Aniston, agus Ty Burrell.


Yom Kippur.
Is é Yom Kippur Lá an Leorghnímh, an lá is naofa é sa bhliain Ghiúdach. Lá fíorshollúnta is ea é. Tugtar Yom Kippur ar an lá seo san Eabhrais, agus sin é an t‑ainm a thugtar dó de ghnáth, fiú i nua-theangacha.
Féilire.
Titeann Lá an Leorghnímh ar an deichiú lá de Thisrí (Meán Fómhair nó Deireadh Fómhair). Sin deich lá tar éis na Bliana Nua.
Stair.
Níl tagairt ar bith don fhéile seo in aon téacs bíobalta roimh an Deoraíocht (598 RC). Ach b’fhéidir go raibh na comhpháirteanna bunúsacha den fhéile ann roimhe sin.
Roimh thitim Iarúsailéim (70 RC) bhíodh mórchuid de shearmanas Lá an Leorghnímh sa Teampall. Le linn ré an Teampaill bhíodh deasghnátha áirithe le comhlíonadh agus bhí íobairtí speisialta leagtha amach le hofráil.
Tar éis gur loisceadh an Teampall, tháinig deireadh leis an gcóras íobairtí agus deasghnáth a bhain leis. Tugadh tábhacht nua do pháirt an phobail, d’admháil a gcoireanna, don aithrí, agus don fhonn maithiúnais a bheith orthu.
Nósanna.
Tosaíonn ceiliúradh an lae le béile na féile, tráthnóna an 9ú lá de Thisrí. Tar éis an bhéile téann na daoine go dtí an tSionagóg. Anseo tosaíonn na paidreacha le fógra sollúnta ar a dtugtar Kol Nidre, ‘Móideanna Uile.’ Is fógra é seo go bhfuil na móideanna uile a tugadh go meargánta do Dhia i rith na bliana ar neamhní. Is cuid bhunúsach de dheasghnátha Lá an Leorghnímh an fógra seo. Cantar é le fonn anamúil traidisiúnta atá ag na Giúdaigh ó timpeall 900 RC.
I ndiaidh an Kol Nidre tagann foirmle chasta d’admháil peacaí. Úsáidtear foirmle den chineál seo ag ceithre shearmanas eile ar Lá an Leorghnímh.


Isabel Allende.
Scríbhneoir Sileach is ea Isabel Allende (foghraíocht in IPA: isaˈβel aˈʝende) a rugadh ar 2 Bealtaine 1942. Tá sí aitheanta as a cuid úrscéalta, ina mbíonn gnéithe den réalachas draíochta le feiceáil, úrscéalta mar "La casa de los espíritus", ("teach na dtaisí", 1982) agus "La ciudad de las bestias" ("Cathair na mbrúideanna", 2002). Bíonn díol maith ar a cuid leabhar. "An t-údar Spáinnise ar domhan is mó a léitear" a thugtar uirthi. Sa bhliain 2004, glacadh Allende isteach insan American Academy of Arts and Letters, agus sa bhliain 2010, fuair sí Gradam Náisiúnta na Litríochta sa tSile. Bhronn an tUachtarán Barack Obama Bonn Shaoirse an Uachtaráin uirthi sa bhliain 2014.
Bunaíonn Allende a cuid úrscéalta go minic ar a saol féin agus ar eachtraí stairiúla. Tugann siad ómós do shaol na mban, agus miotais agus réalachas fite fuaite lena chéile. Tá léachtaí tugtha ina lán áiteanna sna Stáit Aontaithe aici.
Sa bhliain 1993 ghlac sí saoránacht Mheiriceánach. Tá sí pósta ar fhear Meiriceánach, agus táid ina gcónaí i gCalifornia ón mbliain 1989 i leith.
Rugadh Allende mar Isabel Allende Llona in Líoma, Peiriú, mar a raibh a hathair, Tomás Allende, ina dhara-rúnaí in ambasáid na Sile. Ba chol ceathair leis é Salvador Allende, Uachtarán na tSile ó 1970 go 1973.


Flora Wambaugh Patterson.
Míceolaí Meiriceánach ab ea Flora Wambaugh Patterson (1847 – 1928). Ise an chéad phaiteolaí plandaí fostaithe ag an Roinn Talmhaíochta sna Stáit Aontaithe.
Rugadh í in Columbus, Ohio, agus rinne sí staidéir ar fhungais agus ar phlandaí i gColáiste Antioch, sa stát chéanna. Fuair sí dhá chéim mháistreachta in Ollscoil Wesleyan Cincinnati. Chuir sí isteach ar spás i gclár iarchéimí in Ollscoil Yale ach diúltaíodh di ar an ábhar gur bean í. Ina áit sin, chuaigh sí go Coláiste Radcliffe, atá ceangailte le Ollscoil Harvard, agus rinne sí staidéar sa Gray Herbarium ag an ollscoil úd. D'fhan sí ansin gur fhostaigh an Roinn Talmhaíochta in Washington, D.C., í sa bhliain 1895.
Bhí Patterson i gceannas ar Bhailiúchán Fungas Náisiúnta na Stát Aontaithe ar feadh 35 bliana nach mór. Faoina stiúradh d'fhás an bailiúchán ó 19,000 go 115,000 eiseamláir. Ar 6 Eanáir 1910 tháinig 2,000 crann silíní mar bhronntanas ó chathair Thóiceo agus bhíothas chun iad a chur in Washington, D.C. ar bhruach an Photomac. Tháinig Patterson amach go raibh lotnaidí agus galar sna crainn agus ar ordú an uachtaráin, dódh iad le leithscéalta do rialtas na Seapáine. Cuireadh crainn nua chuig Washington a fuarthas folláin agus cuireadh iad. Mar gheall ar an bhrú a rinne Patterson agus daoine eile, cuireadh Achta Coraintín Plandaí na Bliana 1912 i bhfeidhm san Stáit Aontaithe chun lotnaidí agus galair ionracha a choimeád amach ón tír.
I ndiaidh dul ar scor di, chuaigh sí a chónaí lena mhac i gCathair Nua-Eabhrac gur bhfuair sí bás in aois a 80 bliana.


Potomac (abhainn).
Is abhainn í an Potomac a shníonn isteach i mBá Cheasapeake, sa réigiún Atlantach-Láir, in oirthear na Stát Aontaithe. Tá an abhainn 405 míle (652 km) ar fad agus tá dobhardhroim na Potomac 14,700 míle cearnacha (38,000 ciliméadar cearnacha) d'achar. Tá Maryland agus Washington, D.C. ar an mbruach chlé ag dul síos an abhainn, agus tá Virginia Thiar agus Virginia ar an mbruach dheas. Tá Harper's Ferry, Virginia Thiar, ar an abhainn freisin.


Melania Trump.
Bean chéile Donald Trump agus iar-mhainicín is ea Melania Trump, a rugadh mar Melanija Knavs (Melania Knauss uaireanta ar an nós Gearmánach.
Luathshaol.
Rugadh Trump in Novo Mesto in oirdheisceart na Slóivéine (cuid den Iúgslaiv san am úd). Díoltóir feithiclí do chomhlacht stáit ab ea a hathair. Rinneadh buan-áitritheoir de chuid na Stát Aontaithe di sa bhliain 2001 agus saoránach Meiriceánach sa bhliain 2006.


The Town.
Chraol an tríú eipeasóid, "The Town", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 9 Deireadh Fómhair 2016. Scríobh Dave King an eipeasóid seo. D'fhéach 3.22 milliún duine ar an eipeasóid.


Skyrim.
Is cluiche ríomhaire é Na Scrollaí Ársa V: Skyrim a bhfuil rath mór air. Is cluiche fantaisíochta a chruthaigh an chomhlacht Bethesda Game Studios é "Skyrim". Foilsíodh don chéad uair i 2011 é.


Vercingetorix.
Ba Rí agus Taoiseach ar an treibh Ghallach d'arbh ainm "Na hAverni" é Vercingetorix. D'éirigh le Vercingetorix na Gallaigh a aontú i gcoinne na Rómhánach (a bhí faoi cheannas Iúil Caesar.).
Ghéill sé don Róimh tar éis Cath Alesia, i 52 RC.


Éadbhard Brús.
Ard-Rí na hÉireann idir na blianta 1315 agus 1318 ab ea Éadbhard Brús (Edward Bruce) (1280 - 14 Deireadh Fómhair 1318). Albanach, ba deartháir le Roibeard Brús, rí na hAlban, é. Fuair Éadbhard Brús bás sa bhliain 1318 ag Cath Fhochairde i gContae Lú.
Comhthéacs.
Eachtra chinniúnach i stair na hÉireann agus i stair na hAlban araon a bhí i gcorónú Eadbhaird ina Ard-Rí Éireann agus ina fheachtas míleata i n-aghaidh thiarnas na nAngla-Normánach in Éirinn.
Ionradh Brús a thugtar ar an bhfeachtas sin a chuir athrú ar leathnú na nAngla-Normánach in Éirinn agus a threisigh le feachtas an neamhspleáchais in Albain ionas gur tháinig chun cinn le himeacht aimsire an dá náisiún ar a dtugtar Éire agus Albain sa lá atá inniu ann.
Sa bhliain 1315 nó 1316, corónaíodh Éadbhard Brús ina rí ar Éirinn, in aice le Dún Dealgan, b'fhéidir (níl na staraithe cinnte)..
Cogaí.
Timpeall an Charghais, sa bhliain 1314, chuir Éadbhard Brús, deartháir Rí na nAlbanach, tús leis an léigear ar Chaisteal Sruighlea, a bhí faoi cheannas Sir Philip Mowbray. Nuair nárbh fhéidir le Éadbhard bua a chur i gcríoch, shocraigh sé comhaontú le Mowbray - mura thagann aon fhaoiseamh roimh Oíche Fhéile Eoin 1314, bheadh air an caisleán a ghéilleadh d'Éadbhard.
An bhliain dár gcionn, tháinig Éadbhard Brús go hÉirinn chun fronta Gael eile a chruthú in aghaidh na Sacsanach. Bhí tíorántacht dhofhulaingthe i gceist sa tír. Mar shampla, chuir Éadbhard Brús an séipéal i mBaile Átha Fhirdhia trí thine agus an pobal fós istigh ann.
I mBealtaine 1316, rinne Éadbhard II Iarla ar Chill Dara de Sheán Mac Gearailt as "dea-sheirbhís" mar cheannaire an airm a chuir i gcoinne ionradh Éadbhaird Brús ar Chill Dara.
Mharaigh na Sasanaigh Éadbhard Brús ag cath Fhochairde ar 14 Deireadh Fómhair 1318.
Toradh.
"Cé gur briseadh ar Eadbhard Brús agus gur maraíodh é sa bhliain 1318, is fada a chuaigh an toradh a tháinig ar an ionradh. Tháinig athrú ar leathnú na nAngla-Normánach in Éirinn agus sa dara leath de na meánaoiseanna, tháinig athbheochan ar litríocht na nGael agus cultúr na nGael faoi bhláth. An tráth céanna, ardú meanma a bhí ann do na hAlbanigh an cath a chur ar na Sasanaigh in Allt nam Breac, rud a réitigh an bealach don náisiún neamhspleách."


Teoiric ghinearálta na coibhneasachta.
Teoiric imtharraingthe is ea teoiric ghinearálta na coibhneasachta. Chum Albert Einstein í idir 1907 agus 1915, agus maíonn sí gurb éard is cúis le hoibriú breathnaithe na himtharraingthe freangadh an spás-ama.
Anuas go dtí an 20ú haois glacadh le teoiric imtharraingthe Isaac Newton, teoiric a dhéanann talamh slán de gur fórsa inbheirthe an imtharraingt atá ábalta dul i bhfeidhm i bhfad uaidh. Dúirt Einstein, áfach, nach dtarraingíonn an damhna aon damhna eile chuige tríd an spás, mar a shamhlaigh Newton. Tá an spás agus an t-am fite fuaite ina chéile ina “spás-am”, agus déanann rudaí an-mhóra an spás-am a fhreangadh. Mar léiriú, is fiú a shamhlú go gcuirtear rud mór i lár traimpilín chun go mbrúitear an fhabraic síos, agus go sleamhnaíonn liathróidín síos ón imeall go dtí an lár dá bharr, faoi mar a bhí sé á “tharraingt”.
Maíonn teoiric Einstein go bhfuil cuaire an spás-ama ag brath ar dháileadh an damhna agus an fhuinnimh atá istigh inti. Is éard a chuireann cor sa scéal dáileadh an damhna agus an fhuinneamh a bheith ag brath ar chuaire an spáis. Fágann seo go bhfuil geoiméadracht an spáis ag brath ar dhamhna agus ar fhuinneamh agus go bhfuil gluaiseacht an damhna agus an fhuinnimh ag brath ar gheoiméadracht an spáis. Dá bhrí sin d’fhéadfadh dhá imeacht titim amach san uair chéanna ó thaobh breathnóra amháin de agus ag uaireanta difriúla ó thaobh breathnóra eile de.
Gluaiseann rudaí gan bhac de réir a dtáimhe féin tríd an spás-ama fhreangtha (mar a dhéanann an Domhan) agus iad ag leanúint conair chuar toisc gurb í sin an cóngar (nó an bealach geodasach) is gaire sa spás-am.
Taispeánann trialacha agus breathnadóireachtaí go míníonn cuntas Einstein ar an imtharraingt roinnt torthaí nach bhfuil mínithe ag dlí Newton. Orthu sin tá aimhrialtachtaí beaga i bhfithis Mhearcair agus i bhfithis pláinéad eile. Tuarann teoiric ghinearálta na coibhneasachta torthaí nua imtharraingthe, ar nós tonnta imtharraingteacha, lionsú imtharraingteach agus amleathadh imtharraingteach.
Uirlis riachtanach í an choibhneasacht ghinearálta sa réaltfhisic. Tugann sí léargas nua ar na dúphoill, réigiúin spáis mar a bhfuil an imtharraingt chomh mór sin nach féidir leis an solas féin éalú. Síltear gurb í an imtharraingt seo is cúis leis an dianradaíocht a astaíonn reanna réalteolaíocha ar nós núicléis réaltracha ghníomhacha nó mionchuasár. Tá baint aici freisin le gnáthshamhail chosmeolaíoch na hOllphléisce.
Prionsabal na coibhéise.
Má tá duine in ardaitheoir atá ag saorthitim, mothaíonn sé dímheáchan; bíonn rudaí ar snámh san aer nó ag imeacht faoi luas seasmhach. Tá gach rud san ardaitheoir ag titim in éineacht agus ní bhraitear aon imtharraingt. Is ionann cás do bhreathnóir atá ag saorthitim agus do bhreathnóir i ndomhain an spáis nach bhfuil imtharraingt le mothú aige. Is iad seo na sainbhreathnóirí (breathnoirí “támhúla”) a dtugann Einstein cuntas orthu i dteoiric na coibhneasta speisialta: breathnóirí a fheiceann an solas ag imeacht ar línte díreacha faoi luas seasmhach.
Mhaígh Einstein gur airí bunúsach de chuid na himtharraingthe an méid a fheiceann breathnóirí gan mheáchan agus breathnóirí támhnúla, agus rinne sé bunús a theoirice as, mar atá le feiceáil ina phrionsabal coibhnéise.
Lionsú imtharraingteach.
Ó shraontar solas i réimse imtharraingteach, is féidir le solas ó rinn imigéiniúil breathnóir a bhaint amach ar dhá chonair ar a laghad. Tig le solas cuasáir gabháil le taobh amháin de réaltra ollmhór agus breathnóir a shroichint ar an Domhan, fad is atá an solas á shraonadh ar an taobh eile nó go sroicheann sé an breathnóir ó threo eile. Dá bhrí sin, feicfidh an breathnóir sin aon rinn amháin in dhá áit dhifriúla.
Baineann an réalteolaíocht bhreathnaitheach feidhm as an lionsú chun dul amach ar airíonna rinne. Fiú nuair nach bhfuil an rinn le feiceáil go díreach, tá eolas le fáil as an íomhá lionsaithe faoi thoirt na rinne is cúis le sraonadh an tsolais. Is féidir tomhas a dhéanamh ar dháileadh an damhna dhorcha, rud nach n-astaíonn solas agus nach féidir é a bhreathnú ach trína thionchar imtharraingteach.
Tonnta imtharraingteacha.
Tá tonnta imtharraingteacha ina ndíchumadh geoiméadrachta a scaipeann ar luas an tsolais. Is féidir cuimhneamh orthu mar chuilithíní sa spás-am. In Eanáir 2016 d’fhógair foireann an LIGO Ardstaidéir gur bhreathnaigh siad tonnta imtharraingteacha a tháinig as cónascadh dhá dhúpholl.
Aithníodh tionchar na dtonnta imtharraingteacha nuair a breathnaíodh déréalta áirithe. Téann a leithéidí timpeall a chéile agus cailleann fuinneamh de réir a chéile trí thonnta imtharraingteacha a astú. Bíonn ceann de na réaltaí seo ina phulsár, rinn an-dlúth a dtugtar réalta neodrónach uirthi agus a bhfuil a cuid tonnta imtharraingteacha i bhfad níos láidre ná na cinn atá ag réaltaí eile. Ina theannta sin, astaíonn pulsár caolgha radaíochta maighnéadaí óna phoil mhaighnéadacha. Is cosúil na bíoga raidió seo le clog an-chruinn. Is féidir iad a úsáid chun fithis na déréalta a thomhas, agus is furasta do dhíchumadh an spás-ama lorg a fhágáil orthu.
Dúphoill.
Nuair atá mais cruinnithe i réigiún an-dlúth den spás, maíonn teoiric na coibhneasachta ginearálta go mbeidh dúpholl ann, réimse spáis a bhfuil a chuid imtharraingthe chomh mór sin nach féidir leis an solas féin éalú as. Síltear gurb éard atá i gcineálacha áirithe dúpholl an chéim dheireanach in éabhlóid réaltaí ollmhóra. Déantar talamh slán de go bhfuil dúphoill shármhóra le fáil i lár an chuid is mó de na réaltraí agus toirt na milliún grian iontu.
Tá dúphoill ar na reanna is dlúithe a fhéadann dul timpeall a chéile ina gcóras déréalta. Dá bhrí sin tá neart ar leith sna tonnta imtharraingteacha a astaíonn siad.
Cosmeolaíocht.
Tá tábhacht ar leith leis an gcoibhneasacht ghinearálta sa mhéid gur féidir í a chur i bhfeidhm ar an gcruinne ina hiomláine. Ar an scála is mó dealraíonn sé go bhfuil an chruinne an-simplí. Ar an eolas atá le fáil faoi láthair ba cheart gurb ionann an chruinne i ngach áit, beag beann ar an áit a bhfuil an breathnóir: tríd is tríd, tá an chruinne aonchineálach agus iseatrópach. Tá samhlacha cosmeolaíocha na cruinne déanta de réir réitigh shimplí chothromóidí Einstein agus iad comhcheagailte le teoiricí a chuireann síos ar dhamhna na cruinne: teirmidinimic, fisic núicléach agus fisic cháithníní. De réir na samhlacha seo, tháinig an chruinne as staid an-dlúth ardteochta – an Ollphléasc – timpeall 14 billiún bliain ó shin agus tá sí ag fairsingiú ó shin.
Tagairtí.
• Berry, Michael V. (1989), "Principles of Cosmology and Gravitation" (2nd ed.), Institute of Physics Publishing, ISBN 0-85274-037-9
• Gnedin, Nickolay Y. (2005), "Digitizing the Universe", "Nature", 435 (7042): 572–573, Bibcode:2005Natur.435..572G, doi:10.1038/435572a,PMID 15931201
• Hogan, Craig J. (1999), "The Little Book of the Big Bang. A Cosmic Primer", Springer, ISBN 0-387-98385-6
• Lochner, Jim, ed. (2007), "Gravitational Lensing", Imagine the Universe website, NASA GSFC
• Norton, John D. (1985), "What was Einstein's principle of equivalence?" (PDF), "Studies in History and Philosophy of Science", 16 (3): 203–246,doi:10.1016/0039-3681(85)90002-0
• Newbury, Pete (1997), Leathanaigh ghréasáin faoi lionsú imtharraingteach
• Schutz, Bernard F. (2003), "Gravity from the ground up", Cambridge University Press, ISBN 0-521-45506-5
• Springel, Volker; White, Simon D. M.; Jenkins, Adrian; Frenk, Carlos S.; Yoshida, N; Gao, L; Navarro, J; Thacker, R; Croton, D; et al. (2005), "Simulations of the formation, evolution and clustering of galaxies and quasars", "Nature", 435 (7042): 629–636, arXiv:astro-ph/0504097, Bibcode:2005Natur.435..629S,doi:10.1038/nature03597, PMID 15931216
• Thorne, Kip (1994), "Black Holes and Time Warps: Einstein's Outrageous Legacy", W W Norton & Company, ISBN 0-393-31276-3
• Wheeler, John A. (1990), "A Journey Into Gravity and Spacetime", Scientific American Library, San Francisco: W. H. Freeman, ISBN 0-7167-6034-7
• Wright, Ned (2007), Cosmology tutorial and FAQ, University of California at Los Angeles
Le léamh.
• Einstein, Albert (1917), "Kosmologische Betrachtungen zur allgemeinen Relativitätstheorie", Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften: 142
• Einstein, Albert (1961), "Relativity. The special and general theory", Crown Publishers


Glory Days.
Is é "Glory Days" an ceathrú albam ón popghrúpa Little Mix. Bhí sé scaoilte ar an 18 Samhain, 2016.
Cúlra.
Bhí sé fógartha, ar an 21 Meitheamh 2016 go bhfuil an ghrúpa ag obair ar a gceathrú albam.
Camchuairt.
Thosaigh an camchuairt "The Glory Days Tour" ar an 21 Bealtaine 2017.


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 1).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an gcéad sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 2).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an ndara sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 3).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an dtríú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 4).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an gceathrú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 5).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an gcúigiú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 6).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an séú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 7).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an seachtú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 8).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an ochtú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 9).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an naoú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 10).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an deichiú sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 11).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an t-aonú sraith déag sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 12).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an dara sraith déag sraith "The X Factor".


Liosta de na iomaitheoirí The X Factor (RA sraith 13).
Is liosta é seo de na iomaitheoirí ar an tríú sraith déag sraith "The X Factor".


Ronnie Bunting.
Bhí Ronnie Bunting (1947/1948 - 15 Deireadh Fómhair 1980) ina cheannaire ar an INLA (Arm Saoirse Náisiúnta na hÉireann). Dúnmharaíodh é ar an 15 Deireadh Fómhair 1980, i Downfine Gardens, Béal Feirste.
Saol Óg.
I Mí na Márta 1969, chaith Ian Paisley seal sa phríosún in éineacht le Major Ronald Bunting, athair Ronnie. Bhí an bheirt sin (Paisle agus athair Ronnie) i ndiaidh frithléirsiú neamhdhlíthiúil a chóiriú mar agóid in aghaidh an mhórshiúil a bhí ag Cumann Cearta Sibhialta Thuaisceart Éireann (NICRA) in Ard Mhacha.
Íorónta go leor, cé gur Protastúnach a bhí ann, chuaigh Ronnie, mac Ronald Bunting nó Ronald Óg le poblachtánachas ina dhiaidh sin, agus é ar duine de bhunaitheoirí an INLA.


Creative Commons.
Eagraíocht neamhbhrabúis is ea Creative Commons (CC). Tá sé mar aidhm aici an líon saothar chruthaiteach ar an saol a mhéadú chun go gcuirfí leis go dleathach agus go roinnfí é gan bhac. Tá roinnt mhaith ceadúnas scaoilte ag an eagraíocht ar a dtugtar ceadúnais Creative Commons agus atá le fáil saor in aisce don saol. Cuireann na ceadúnais seo ar chumas cruthaitheoirí saothair a chur in iúl cé acu cearta atá á gcoimeád acu agus cé acu cearta atá siad a ghéilleadh ar mhaitheas daoine ar mhaith leo úsáid a bhaint as an saothar, cruthaitheoirí eile ina measc. Tá míniúchán sothuigthe le fáil ar gach aon cheadúnas de chuid Creative Commons agus é scríofa ar aon leathanach amháin in éineacht le híomhánna amhairc. Ní ghlacann ceadúnais Creative Commons áit cóipchirt; tá siad bunaithe air. Glacann ceadúdanais CC áit na hidirbheartaíochta idir úinéir cóipchirt (ceadúnóir) agus ceadúnaí a bhíonn riachtanach faoin gcóras úd "gach ceart ar cosnamh". Ina áit sin bíonn córas "cuid ceart ar cosnamh". Sa chóras seo bíonn ceadúnais chaighdeánaithe i gcásanna athúsáid saothar mura mbíonn cúiteamh á iarraidh ag úinéir an chóipchirt. Is é an toradh air seo ná réim bhainistíochta cóipcheart atá solúbtha le forchostais agus costais ísle. Úsáideann Vicipéid ceann de na ceadúnais seo.
Chuir Lawrence Lessig Creative Commons ar siúl ar 15 Eanáir 2001, in éineacht le Hal Abelson agus Eric Eldred agus le cuidiú ón Center for the Public Domain. Is é Ryan Merkley príomhoifigeach feidhmiúcháin an CC. Faoin mbliain 2015, bhí 100 eagraíocht comhcheangailte le Creative Commons in 75 tír. Tá beirt ar bhord chomhairleach Creative Commons a bhfuil nó a raibh baint acu le Wikipedia, mar atá, Sue Gardner agus Jimmy Wales.


Cucurbitaceae.
Roinnt torthaí de chuid na Cucurbitaceae


Ruby Walsh.
Is marcach capall é Ruby Walsh. Bhuaigh Walsh an "Grand National" i seacht dtír éagsúla, in Éirinn, in Albain, sa Bhreatain Bheag, i Sasana, san Astráil, sna Stáit Aontaithe Mheiriceá agus sa tSeapáin.


Jenny Lind.
Síniú Jenny Lind i ndiaidh a pósta ar Otto Goldschmidt
Amhránaí ceoldráma Sualannach ab ea Johanna Maria Lind nó Jenny Lind mar ab fhearr aithne uirthi (6 Deireadh Fómhair 1820 – 2 Samhain 1887). An Filiméala Sualannach (Sualainnis: "Den Svenska Näktergalen") an leasainm a tugadh uirthi. Ba shoprán í a raibh ráchairt mhór uirthi i dtuaisceart na hEorpa sna 1840idí agus a raibh dlúthbhaint aici le Mendelsson. D'éirigh go seoigh lena turas sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1850. Bhí sí ina ball de Acadamh Ríoga Cheoil na Sualainne ó 1840 i leith.
Beathaisnéis.
Rugadh Lind i Stockholm. Múinteoir scoile ab ea a máthair agus rith sí a scoil féin a d'fhreastail ar chailíní. Chan Jenny ar an stáitse den chéad uair agus í 10 bliana d'aois. An chéad ról mór a bhí aici ná Agathe in "Der Freischütz" de chuid Weber sa bhliain 1838 ag Opera Roga na Sualainne. Theip ar a guth tar éis tamaill, ach rinne sí staidéar le Manuel García i bPáras (1841–1843) agus d'éirigh leis an bheirt acu a guth agus a gairm a tharrtháil.
Cheap P. T. Barnum di turas Mheiriceá a thabhairt agus chuaigh sé a chaint le Jenny Lind sa bhliain 1849. Ghlac sí leis an bplean mar bheadh na suimeanna airgid i gceist chomh mór gurbh fhéidir léi a tionscadail charthanacha ina tír dhúchasach a chur chun cinn, go mór mhór scoileanna saor in aisce. Chaith sí dhá bhliain i Meiriceá. Phós sí Otto Goldschmidt sa bhliain 1852 agus chuaigh siad ar ais go dtí an Eoraip sa bhliain chéanna. Bhí triúr páistí acu.
Chuir sí fúithi i Sasana sa bhliain 1855. Fuair sí bás in Malvern, Worcestershire sa bhliain 1887.


Heaven (albam Rebecca Ferguson).
Is é "Heaven" an chéad albam ó Rebecca Ferguson. Scaoileadh é ar an 5 Nollaig, 2011.


Freedom (albam Rebecca Ferguson).
Is é "Freedom" an dara albam ó Rebecca Ferguson. Scaoileadh é ar an 2 Nollaig, 2013.


Lady Sings the Blues.
Is é "Lady Sings the Blues" an tríú albam ó Rebecca Ferguson. Scaoileadh é ar an 6 Márta 2015.


Superwoman (albam Rebecca Ferguson).
Is é "Superwoman" an ceathrú albam ó Rebecca Ferguson. Scaoileadh é ar an 14 Deireadh Fomhair 2016.


Ryan Lawrie.
Is amhránaí Albanach é Ryan Lawrie (rugadh í ar an 28 Bealtaine 1996). Tháinig sé sa séú háit ar an tríú sraith déag "The X Factor".


Air Canada.
Is é Air Canada aerlíne náisiúnta Ceanada. Foirmíodh an aerlíne sa bhliain 1937 faoin ainm "Trans-Canada Air Lines". Inniu tá Air Canada ar cheann de na haerlínte is mó ar domhan.


Air France.
Is é Air France aerlíne náisiúnta na Fhraince. Foirmíodh an aerlíne sa bhliain 1933. Inniu tá Air France ar cheann de na haerlínte is mó ar domhan.


Aliona Vilani.
Is damhsóir Rúiseach-Chasacach í Aliona Valeriya Kavanagh (née Vilani, a rugadh ar an 1 Bealtaine 1984). Ba dhuine de na damhsóirí ar "Strictly Come Dancing" í.


Kylie Jones.
Is damhsóir í Kylie Jones. Ba ceann de na damhsóirí ar "Strictly Come Dancing" í.


Matt Edmondson.
Is láithreoir Sasanach é Matt Edmondson (a rugadh ar 27 Nollaig, 1985). Is láithreoir reatha "The Xtra Factor" é.


Redonda.
Oileán neamháitrithe in Antigua agus Barbúda, náisiún sna hIndiacha Thiar in Oileáin na Fothana is ea Redonda. Tá Redonda 1.6km (1 míle) ar fad, 0.5km (.03 míle) leathan, agus 296 méadar (971 troigh) ag an bpointe is airde. Tá an t-oileán suite 56.2km (34.9 míle) siar ó dheas ón oileán Antigua, ach is é Montserrat an t-oileán is cóngaraí dó. Iarsma de sheanbholcán marbh atá ann.
Bhaist Críostóir Colambas Santa María de la Redonda ar an oileán, ach de bharr é a bheith chomh lom sceirdiúil agus atá sé, níor bhac éinne seachas na foghlaithe mara le Redonda go rinne na Briotanaigh cuid de Antigua, coilíneacht dá gcuid ag an am, é sa bhliain 1872 ar eagla go nglacfadh na Stáit Aontaithe é agus go mbeadh fosfáití an oileáin ina seilbhse siad seo. D'éirigh na Briotanaigh as baint na bhfosfáití faoi dheireadh an Chéad Chogadh Domhanda, áfach. Tá iarsmaí den mhianadóireacht sin le feiceáil fós ar an oileán, ach is iad na sluaite éin mhara, turasóirí lae agus dornán eolaithe a bhaineann úsáid as Redonda inniu. Eisítear stampaí feiceálacha in ainm Redonda gan mórán úsáide a bheith á mbaint astu cé's moite iad a dhíol le bailitheoirí stampaí.


Intriachtaí.
Sa teangeolaíocht is é atá i gceist le intriacht, ná focail onamataipéacha (bang, slurp, splash) agus trup ainmhithe (grrrrr, clippity-clop) Tá na foclóirí Béarla–Gaeilge measartha balbh faoin ngné seo den teanga.
Tá na seantéacsanna lán nathanna a chuireann iontas (‘ob abú búna!’) 'ababúna', easaontú (‘preit’, ‘fo, fo, a dhuine!’) nó trua (‘abhó!’) in iúl.
Graiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí.
Tá roinnt intriachtaí ríshuimiúla i nGraiméar Gaeilge na mBráithre Críostaí.
Tá leaganacha eile ann, leis, ‘In ainm Chroim!’ Tá i gceist agam tuilleadh a bhailiú sula ndéanfar cinneadh deiridh faoi na leaganacha is fearr don tiontú.
cineál, cíneáilín, ar nós, tá a fhios agat, sórt (Sealbhú Neamhiomlán na Gaeilge mar Chéad Teanga sa Dátheangachas Dealaitheach, Ciarán Lenoach, Bealtaine 2014)
Samplaí ó Litríocht na Gaeilge.
Is ó Cú le Paul Bolger, Barry Devlin, aistriúchán le Leabhar Breac a thagann siad seo a leanas.
Huh. Cáá. Cú aighe plab. Spleais. Eh. Ksssh. ííííííííí blub. Crais. Heh heh. Lasc. Aaaaaauuuuuu. Uhh. Ca cáá. Aidhe. Aha. Pocc. Lasc. Amh. Grrrrrr. Smúr. Drann. Rarrh. Dorrrd. Craic. Muaaaarrrh srann. Nrrh hrrrhh uh muah mffh hsssss snag rrrrrr rahr heah? Dunh dun dun tun úf nnnh shlok snith skitt zsithh ssss wooh ooooooaaaa blosc cnag uh sssssssiú iaaaú nggga fssssh heh cííí=éan toirm uf. Uh. Aaaaaúúú cling cleaing


Liliʻuokalani.
An Bhanríon Liliʻuokalani ina suí, clóca cleití ar crochadh taobh thiar di
Banríon Haváíoch agus cumadóir ceoil Haváí ab ea Liliʻuokalani nó Lydia Lili‘u Loloku Walania Wewehi Kamaka‘eha an monarc deireannach sna hOileáin Haváíocha (2 Meán Fómhair 1838 – 11 Samhain 1917). Bhí sí i réimeas ar an tír ó 29 Eanáir 1891 go deireadh na ríochta ar 17 Eanáir 1893.
Rugadh Liliʻuokalani ar 2 Meán Fómhair 1838 in Honolulu, ar oileán Oahu. Analea Keohokālole agus Caesar Kapaʻakea a tuismitheoirí, ach iníon altrama ab ea í ag Abner Pākī agus Laura Kōnia, nós ar thugtar "hānai". Tionchar mór a bhí uirthi ná Bernice Pauahi Bishop, a bhunaigh na Scoileanna Kamehameha. Baisteadh mar Chríostaí í agus oileadh í sa Scoil Ríoga. Chinn an rí go raibh Liliʻuokalani agus a deartháireacha incháilithe don choróin.
Phós sí John Owen Dominis, fear gnó Meiriceánach as Bostún. Níor rugadh páistí dóibh ach d'uchtaigh siad roinnt páistí eile. I ndiaidh dá deartháir, Kalākaua, teacht i gcoróin, ghlac na daoine óga den ghlúin sa teaghlach leis na teidil ríoga úd ón Iarthar, Prionsa agus Banphrionsa. Sa bhliain 1877, gaireadh banphrionsa na corónach di. Le linn Iúbaile Órga na Banríona Victoria cuireadh í go dtí an Ríocht Aontaithe mar thoscaire oifigiúil a dhearthár.
Chum sí breis agus 100 amhrán sa stíl Haváíoch, orthu siúd Aloha 'Oe, a bhfuil cáil air ar fud an domhain.


Oahu.
Radharc ón aer ar Oahu, íomhá ríomhghinte
Turas eitilte timpeall an oileáin
An tríú hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Oahu. "Tionól sluaite" an chiall atá le "oahu" sa Haváís. Cónaíonn dhá thrian de dhaonra stát Haváí ar Oahu. Tá Honolulu, an chathair is mó agus príomhchathair an stáit, suite ar chósta thoir theas an oileáin. Sa bhliain 2010, bhí 953,207 duine ina gcónaí ar Oahu.


Hawaiʻi (oileán).
Is é Hawaiʻi an t-oileán is mó de na hOileáin Haváíocha san Aigéan Ciúin. Tugtar "an tOileán Mór" agus Oileán Haváí chun idirdhealú a dhéanamh ar an oileán agus stát Haváí. Tá Hawaiʻi in oirdheisceart na nOileán Haváíoch. Tá 4,038 míle cearnacha (10,458km cearnacha) san oileán agus tá 185,079 duine ina gcónaí ann. Is é Hilo, in oirthear an oileáin, an baile is mó ann agus príomhbhaile riaracháin Chontae Haváí.
D'fhás an t-oileán as 5 bholcán, mar atá, Kohala sa tuaisceart, Hualalai san iarthar, Mauna Kea agus Mauna Loa sa lár agus Kilauea san oirdheisceart. Is é Mauna Kea an sliabh is airde in Haváí uilig agus é 14,803 troigh (4,207.2 méadar) ar airde. Is é Mauna Loa (13,677 troigh nó 4,169 méadar) an dara sliabh is airde ann. Is iad Mauna Loa agus Kilauea an t-aon dá bholcán díobh atá beo.


Cúlchuaisín.
a>Is éard is cúlchuaisín ann ná caolspás taobh thiar d'fhorimeallach an inteacháin, agus os comhair bhallnaisc chrochta an lionsa agus an phróisis fhabhránaigh. Tá an cúlchuasán comhdéanta de spás beag go díreach taobh thiar den inteachán, ach os comhair an lionsa. Tá an cúlchuasán ina chuid den deighleog thosaigh agus ní ceart é a mheascadh leis an chuasán gloiní (sa chúldheighleog).


Hilo, Haváí.
Baile mór in oirthear Oileán Haváí is ea Hilo. Cé nach cathair é go hoifigiúil, is é an baile is mó agus príomhbhaile riaracháin Chontae Haváí. Ta Hilo suite ar Bhá Hilo. Bhí 40,759 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2000, agus fuair daonáireamh na bliana 2010 43,263 duine ina gcónaí ann.
Tá crainn banyan i lár an bhaile, cuid díobh curtha ag daoine cáiliúla mar Babe Ruth agus Amelia Earhart.
Ar 1 Aibreán 1946 bhuail súnámaí Hilo agus cailleadh 160 duine. Cuireadh córas rabhaidh ar siúl. Ach ar 23 Bealtaine 1960 fuair 61 duine bás de bharr súnámaí eile. Tréigeadh an talamh is ísle cois an bhá. Tógadh páirceanna agus cuimhneacháin ann ó shin.


Maui.
Radharc ón aer ar Maui, íomhá ríomhghinte
An dara hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Maui. Tá Kahului, an chathair is mó agus tá Wailuku príomhchathair an oileáin. Sa bhliain 2010, bhí 144,444 duine ina gcónaí ar Maui.


Kauai.
Radharc ón aer ar Kauai, íomhá ríomhghinte
An ceathrú hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Kauaʻi nó Kauai. Sa bhliain 2010, bhí 67,091 duine ina gcónaí ar Maui.


Molokai.
Radharc ón aer ar Molokai, íomhá ríomhghinte
An cúigiú hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Molokaʻi nó Molokai. Sa bhliain 2010, bhí 7,345 duine ina gcónaí ar Molokai.


Lanai.
Radharc ón aer ar Lanai, íomhá ríomhghinte
An séú hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Lānaʻi. Tá Cathair Lanai, an baile is mó. Sa bhliain 2010, bhí 3,102 duine ina gcónaí ar Lanai.


Niihau.
Radharc ón aer ar Niihau, íomhá ríomhghinte
An seachtú hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Niʻihau nó Niihau. Tá Kahului, an chathair is mó. Sa bhliain 2009, bhí 130 duine ina gcónaí ar Niihau.


Kahoolawe.
Radharc ón aer ar Kahoolawe, íomhá ríomhghinte
An ochtú hoileán is mó sna hOileáin Haváíocha is ea Kahoʻolawe. Is é Kahoolawe an t-oileán Haváíocha is mó gan daoine ina gcónaí ann.
Ní raibh fásra méith ariamh ar Kahoolawe ó tháinig na chéad daoine ar an oileán. Mar gheall ar easpa uisce mhilis ar an oileán, ní raibh daonra mór ann, cé go bhfuil breis is 544 mír seandálaíochta inniu ann, an fáth a ndearna "Ceantar Seandálaíochta Kahoolawe" ar bun ar chuid mhaith den oileán sa bhliain 1981.
Rinneadh buachailleacht ar an oileán sa 19ú haois. Ag tosnú sa Dara Cogadh Domhanda go 1990, bhain fórsaí armtha na Stáit Aontaithe úsáid as an oileán i gcomhair cleachtaidh agus traenála. Sa bhliain 1993 cuireadh "Tearmann Oileán Kahoolawe" ar bun ar an oileán ar fad. Tá cosc ar ghníomhaíocht ar bith ann seachas a bhaineann le cultúr traidisiúnta na Haváíoch nó leis na pleananna leathana atá ar siúl chun talamh agus dúlra an oileáin a athchóiriú.
Táthar ag úsáid píobánra chun fíoruisce a chur ar ais sa talamh ar Kahoolawe.


Iosrael i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac Iosael páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2012.


Margaret Sanger.
Gníomhaí breithrialaithe agus oideachas gnéis Meiriceánach ab ea Margaret Higgins Sanger ("Née" Margaret Louise Higgins; 14 Meán Fómhair 1879 – 6 Meán Fómhair 1966). Altra a bhí inti agus d'éirigh sí ina scríbhneoir faoi na téamaí a bhain lena cuid gníomhaíochta. Chuir sí an chéad chlinic bhreithrialaithe sna Stáit Aontaithe ar siúl. Deirtear gur ise a chuir na focail "birth control" (breithrialú) i mbéal na ndaoine.
Chuir sí eagraíochtaí ar bun. Mar shampla sa bhliain 1921, bhunaigh sí an "American Birth Control League" (d’athainmneofaí é "Planned Parenthood" i 1942).
Rugadh Sanger i 1879 in Corning, Nua-Eabhrac. De shliocht Éireannach í ar an dá thaobh. Fuair sí bás in Tucson, Arizona.


Treehouse of Horror XXVII.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Treehouse of Horror XXVII", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 16 Deireadh Fómhair 2016. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 7.44 milliún duine ar an eipeasóid.


Celebrity Big Brother 19.
Is comórtas réaltacht teilifíse é "Celebrity Big Brother", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2001. Thosaigh an naoú sraith déag ar an 3 Eanáir, 2017 agus chríochnaigh sé ar an 3 Feabhra 2017.


Aeradróm Mhic Easmainn.
Is aeradróm suite i gContae Átha Cliath Theas é Aeradróm Mhic Easmainn, lonnaithe i mBaile Dhónaill, thart ar 16 Km siar siar ó dheas ó Chathair Bhaile Átha Cliath, agus 94m os cionn leibhéal na farraige.


Cluiche na Corónach.
Is é "Cluiche na Corónach" (A Game of Thrones) an chéad imleabhar sa tsraith Fonn Oighir agus Tine, sraith fantaisíochta leis an údar Meiriceánach George R. R. Martin. Foilsíodh é den chéad uair i mBéarla ar an gcéad lá de mhí Lúnasa, 1996. Bhuaigh an t-úrscéal Locus Award na bliana 1997 agus ainmníodh é don 1997 Nebula Award agus don 1997 World Fantasy Award. Bhuaigh an nóibhille "Blood of the Dragon" (lit. Fuil an Dragain), atá ina chnuasach de chaibidlí Danaeras Tairgéirian ón úrscéal, Hugo Award na bliana 1997 don Nóibhille is Fearr. Rinneadh leabhar sárdhíola de chuid an New York Times de i mí Eanáir 2011 agus shroich sé barr an liosta i mí an Mheithimh, 2011.
Insítear eachtraí an scéil ó roinnt dearcthaí éagsúla, agus leanann na leabhair trí mhórphlota; aighneas idir uaisle Iartharais, eachtraí an Mhúir, agus feachtas na dTairgéirianach deoraíoch. Bhí an t-úrscéal ina fhoinse inspioráide do roinnt saothair dhíorthacha, cluichí san áireamh. Is é an bunús leis an gcéad séasúr de Game of Thrones, sraith teilifíse de chuid HBO ar cuireadh tús léi i mí Aibreáin 2011.
Foilsíodh leagan Gaeilge faoin teideal Cluiche na Corónach i mí Dheireadh Fómhair 2016. Leabhar Breac an chomhlacht fhoilsithe ba bhun leis, agus Oisín Ó Muirthile a chuir Gaeilge ar an saothar. Tagraítear don teideal ag roinnt pointí sa leabhar agus sna leabhair a leanann é.
Plota.
Leanann Cluiche na Corónach trí phríomhshnáithe scéil ag an aon am amháin.
Sna Seacht Ríocht.
Ag tosach an scéil, daorann an Tiarna Eideard “Neid” Stairc tréigtheoir ó Fhaire na hOíche chun báis. Is mílíste í an Fhaire a chosnaíonn an Múr ollmhór a tógadh d’oighear, de charraig agus de dhraíocht chun na Seacht Ríocht a chosaint. Ar an mbealach abhaile go Geimhsceird, aimsíonn an meitheal sé chriún óga a uchtaíonn a chlann níos déanaí, agus an criún ar shuaitheantas na Stairceach. Tá trí choileán fireann agus dhá choileán baineann ann, chomh maith le híochtairín bán, a thagann le chéile leis an triúr dlisteanach de mhic, an bheirt dhlisteanach iníonacha agus an tuilí amháin atá ar an tiarna. Tagann tásc oide Neid, an Tiarna Eoin Ó hAirín, an oíche chéanna arbh é príomhchomhairleoir chara óige Neid, an Rí Roibeard Ó Barratháin, é. Le linn a chuairte féin ar chaisleán Neid, Geimhsceird, ceapann Roibeard Neid mar Lámh an Rí in ionad an Airínigh. Tá drogall ar Neid glacadh leis an gceapachán, ach aontaíonn sé leis nuair a fhaigheann amach go gcreideann baintreach an Airínigh, Líosa, gur nimhigh an Bhanríon Soirse Lanastair agus a muintir a fear céile. Go gairid ina dhiaidh sin, feiceann mac amháin de chuid Neid, Bran, an ríon Soirse ag bualadh leathair lena leathchúpla Séimí Lanastair, agus caitheann seisean Bran amach as fuinneog túir chun a gcumann a choimeád faoi rún. Imíonn Neid agus a iníonacha Sansa agus Airia ag triall ar phríomhchathair an fhlaithis, Port an Rí, fad is a fhanann a bhean chéile Caitlín le Bran atá i dtámh suan, agus lena mic eile, Raib is Riocán, i nGeimhsceird.
Le linn an aistir aduaidh, tarlaíonn bruíon idir Airia agus mac Roibeard, an Prionsa Séafra, a bhfuil cleamhnas aige le Sansa, agus deanann sí an teannas idir na Staircigh agus na Lanastraigh agus idir Airia is Sansa a mhéadú. Ionsaíonn criún Airia, Niamhra, Séafra chun í a chosaint, agus cuireann Airia ruaig ar Niamhra lena slánú ó chuthach na Lanastrach, sa chaoi is go maraítear criún Shansa, Ríon, in ionad Niamhra. I nGeimhsceird, déanann feallmharfóir iarracht Bran a mharú, agus imíonn Caitlín go Port an Rí chun scéala de seo a thabhairt do Neid. Dúisíonn Bran go gairid ina dhiaidh sin, gan mhothú ná feidhm ina chosa a thuilleadh, agus níl aon chuimhne aige ar chúis a thitime. I bPort an Rí, buaileann Neid le comhairleoirí an Rí, lena n-airítear an cisteoir ríoga Peadar Ó Baelais, dar leasainm Lúidín, agus Vaireas, maidir na gcogarnach. Titeann cumhacht ríoga iarbhír ar Neid gan mhoill, toisc go gcaitheann Roibeard a chuid ama ar an drabhlás. Ar shroichint Phort an Rí do Chaitlín, tugtar í chuig an mBaelasach, a deir gurbh é Tirian Lanastair, deartháir abhcach Shoirse agus Shéimí, úinéir na miodóige a úsáideadh i gcoinne Bhrain, agus aontaíonn sé cúnamh a thabhairt do Neid tréas féideartha na Lanastrach a imscrúdú. Agus í ag filleadh aneas ar Gheimhsceird, buaileann Caitlín le Tirian de thaisme ar Bhóthar an Rí, gabhann sí ar láimh é, agus tugann é a fhad le dún a deirféar Laoise Bean Uí Airín sa Ghleann, mar a n-éilíonn Tirian breith chomhraic agus gnóthaíonn sé a shaoirse arís nuair a bhuann a churadh, amhas darb ainm Brún, an comhrac. Mar dhíoltas ar ghabháil Thirian, cuireann athair an abhaic, an Tiarna Taidhbhín Lanastair, saighdiúirí chuig tír dhúchais Chaitlín, Dúiche na nAibhneacha.
Faigheann Neid amach ar deireadh gurb iad oidhrí dleathacha Roibeard, Séafra san áireamh, clann Shoirse le Séimí agus gur maraíodh Eoin Ó hAirín chun fionnachtain a gcoil a cheilt. Tugann Neid an deis do Shoirse teitheadh sula n-insíonn sé an fhírinne do Roibeard, ach úsáideann sí an deis seo bás Roibeard a eagrú i dtimpiste sealgaireachta. Bailíonn Neid, ar ndearnadh leasrí de in uacht bháis Roibeard, cúnamh Lúidín chun dílseacht agus cabhair gharda na cathrach a chinntiú d’fhonn dúshlán a thabhairt faoi éileamh Shéafra ar an ríchathaoir; ach feallann Lúidín air, cuirtear Neid i gcarcair, maraítear a fhir go léir agus gabhtar Sansa mar chime de chuid na Lanastrach. Éalaíonn Airia ón rídhún, agus corónaítear Séafra mar rí ar na Seacht Ríocht. Toilíonn Neid admháil éithigh d’ardtréas a thabhairt os comhair na cathrach agus dul le Faire na hOíche mar mhalairt ar shláinte Shansa, ach baineann Séafra a cheann de ar aon chaoi.
Cruinníonn Raib Stairc airm agus máirseálann aduaidh mar fhreagra ar ghabháil a athar; agus ar chloisint bhás Neid dó, déanann sé iarracht a thuilleadh tacaíochta a fháil ó athair a mháthar, an Tiarna Oistir Ó Taithligh. Chun dúichí na dTaithleach a bhaint amach, aontaíonn sé do chleamhnas le muintir Fhraoich, atá i gceannas ar na tailte sa bhealach air. Beireann Raib an bua ar Shéimí Lanastair, a ghabhtar ina bhraighdeanach, agus cinneann a athair Taidhbhín cúlú aduaidh thar theorainn theas dhúichí na dTaithleach, agus cuireann Tirian chuig Port an Rí chun smacht a chur ar Shéafra. Nuair a roghnaíonn Raib gan tacú le deartháireacha Roibeard, Ránaillín agus Stáineas, a ndearnadar araon an ríchathaoir a éileamh, gaireann na tiarnaí deisceartacha agus tuaisceartacha “Rí an Tuaiscirt” de, arbh é teideal ársa na Stairceach é, tráth.
Ar an Múr.
Cuireann brollach an urscéil an Múr in aithne dúinn: balla ársa cloiche, oighir is draíochta, na céadta de throithe ar airde agus na céadta míle ar leithead, atá ina sciath ag na Seacht Ríocht in éadan an fhiántais ó thuaidh. Tá Faire na hOíche i bhfeighil ar an Múr: ord gaiscíoch a gheallann a saol ar fad a chaitheamh ann, gan pósadh, teideal, maoin ná clann a bheith orthu choíche. Lastuaidh den Mhúr, buaileann meitheal beag de ránaithe ó Fhaire na hOíche leis an Aos Alltair, cine ársa naimhdeach fhordhaonna. Maraítear na ránaithe go léir cé is moite de mharthanóir amháin a gcuireann Eideard Stairc chun báis é mar gheall ar a thréigean.
Spreagann Beineán Stairc tuilí a dhearthár Neid, Seán an tSneachta, dul le Faire na hOíche. Tagann díomá ar Sheán nuair a fhaigheann sé amach gurb í príomhfheidhm na Faire ná beith ina háitreamh pionóis do choirpigh, chun cúl a choinneáil ar na “fianlaigh”, lucht treibhe a mhaireann in ainriail lastuaidh den Mhúr. Ar an Múr, aontaíonn Seán na hearcaigh i gcoinne a dteagascóra dhian agus cosnaíonn sé earcach amháin, Saiméil Mac Toirealaigh, ar cladhaire é ach atá lách agus cliste. Bhí Seán ag súil go dtuillfeadh a chumas troda post an ránaí, duine de throdaithe Fhaire na hOíche, ach ina ionad ceaptar é mar stíobhard faoi cheannasaí na Faire, an Tiarna Ceannasaí Díorán Ó Mórmhuine, a d’fheadfadh oidhre an Mhórmhuinigh a dhéanamh de Sheán dá bharr. Ní fhilleann Beineán aduaidh, a threoraigh meitheal beag ránaithe lastall den Mhúr, agus sé mhí níos déanaí, aimsítear corpáin bheirt de na ránaithe óna bhaicle lastuaidh den Mhúr agus tugtar siar go príomhfhort na Faire, Caisleán an Duibh, iad. Mar sin féin, tagann athbheos iontu trí dhraíocht éigin agus déantar taisí díobh. Maraíd seisear sa chaisleán agus is beag nach n-éiríonn leo an Mórmhuineach féin a mharú ach cuireann Seán stop leo.
Nuair a shroicheann nuacht de bhású a athar a fhad le Seán, déanann sé iarracht dul le Raib i gcoinne na Lanastrach ach éiríonn lena pháirtithe cosc a chur air agus áitíonn an Mórmhuineach air a dhílse don Fhaire a dhaingniú. Ansin deir an Tiarna Ceannasaí leis go bhfuil sé i gceist aige teacht ar a uncail Beineán – beo nó marbh – agus chun imeacht mórán fianlach a fhiosrú chomh maith le fírinne na ráflaí maidir leis an “Rí-lastall-den-Mhúr”: tréigtheoir ó Fhaire na hOíche darb ainm Mánas mac an Chreachaire.
San Oirthear.
Sa Pheantóis, státchathair ar an ilchríoch soir ó Iartharas darb ainm Oirthearas, pósann Viosaeras Tairgéirian, mac an rí ar chuir Roibeard Ó Barratháin é as cumhacht, a dheirfiúr Danaeras ar an Khal Drogo, taoiseach cogaidh de chuid na nDothráiceach fáin, mar mhalairt ar fheidhm airm Drogo ina iarrachtaí ríchathaoir Iartharais a athghabháil dó féin. Tugann Illyrio, ceannaí saibhir a bhí ag tabhairt tacaíochta do na Tairgéirianaigh bhochta agus a shocraigh an cleamhnas, trí ubh chlochraithe dragain do Dhanaeras mar bhronntanas bainise. Téann Ióra Ó Mórmhuine, ridire ionnarbthach ó Iartharas, le Viosaeras mar chomhairleoir. Cé go raibh uamhan uirthi faoina fear nua agus faoina mhuintir, éiríonn le Danaeras a ról cuí a ghlacadh mar khaleesi, nó ríon, Drogo. Nuair nach léiríonn Drogo aon suim i gconcas Iartharais, déanann Viosaeras iarracht a dheirfiúr a bhrú chun Drogo a chomhéigniú lena dhéanamh, ach diúltaíonn sí dó. Nuair a bhagraíonn Viosaeras Danaeras go poiblí, cuireann Drogo chun báis é trí ór leáite a dhoirteadh ar a cheann. Ina dhiaidh sin, déanann feallmharfóir atá ag iarraidh fabhar Roibeard Rí a ghnóthú iarracht Danaeras agus a leanbh gan bhreith a nimhiú, agus ansin toilíonn Drogo cúnamh a thabhairt di Iartharas a chloí. Agus é ag creachadh bailte chun an t-ionradh a mhaoiniú, gortaítear Drogo, agus ordaíonn Danaeras do chneasaí gafa é a leigheas. Nuair atá sé ó tharrtháil, íobraíonn an cneasaí, ar chuir creachadóireacht na nDothráiceach fraoch uirthi, leanbh neamhbheirthe Danaeras chun an ortha a tharrthálfadh beatha Drogo a luchtú, a leigheasann Drogo ach a fhágann é i riocht seasta gan chiall gan chéadfaí. Tréigeann tromlach an airm Dhothráicigh Drogo agus leanann ceannaire nua. Plúchann Danaeras Drogo le hadhairt agus daorann an cneasaí chun báis trína cheangal le breocharn sochraide Drogo. Cuireann sí a trí huibhe dragain ar an mbreocharn, agus siúlann isteach sa dóiteán, ansin tagann amach gan díobháil a bheith déanta di agus trí dhragan nuaghortha ag diúl a cíoch. Tugann na Dothráicigh go léir a d’fhan léi agus Ióra Ó Mórmhuine móid dílseachta di le barr iontais. Den chéad uair le fada an lá, tá an oíche beo le ceol na ndragan.
Pearsana dearcaidh.
Insítear gach caibidil ó dhearcadh carachtair amháin sa tríú pearsa; insítear scéal an chéad leabhair ó dhearcadh ochtar príomhcharachtar. Is ó dhearcadh mioncharachtair amháin a insítear an brollach. Insíonn teidil na gcaibidlí ainm na pearsan dearcaidh.
Sna leabhair ina dhiaidh seo, cuirtear roinnt dearcthaí carachtair leis agus baintear cinn eile.


Dioscliosta Miley Cyrus.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí agus aisteoir Meiriceánach Miley Cyrus ná cúig albam stiúideo amháin agus seinn leabhraithe amháin.


Living With Lucy.
Is clár teilifíse atá á chraoladh ar TV3 é Living With Lucy. Thosaigh sé ar an 14 Aibreán, 2008 ar RTÉ a Dó.


Scare Force One.
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é "Scare Force One". Scaoileadh é ar an 31 Deireadh, 2013.


Monstereophonic (Theaterror vs. Demonarchy).
Is albam leis an rac-ghrúpa Fionlannach Lordi é "Monstereophonic (Theaterror vs. Demonarchy)". Scaoileadh é ar an 16 Meán Fómhair, 2016.


June's Diary.
Popghrúpa Meiriceánach é June's Diary. Formaíodh Kelly Rowland agus stiúrthóir Frank Gatson an ghrúpa ar an gclár Meiriceánach "Chasing Destiny" sa bhliain 2016. Is iad Ashly Williams, Brienna DeVlugt, Gabrielle Carreiro, Kristal Lyndriette agus Shyann Roberts baill den ghrúpa.
Ar an 24 Meitheamh 2016 scaoileadh a gcéad singil "L.A.N.C.E." go iTunes.
2016: Chasing Destiny.
I 2016, bunaíodh an ghrúpa le cabhair ó iar-bhall Destiny's Child Kelly Rowland agus shínigh siad go lipéad L.A. Reid Epic Records.
2016–: Céad singil.
Ar an 7 Meitheamh 2016, scaoil an ghrúpa a gcéad singil "All of Us". Tá an cúigréad shínithe go lipéad L.A. Reid Epic. Ar an 23 Meitheamh 2016, d'fhógair siad a n-ainm oifigiúil mar June's Diary. Scaoil an ghrúpa a gcéad singil "L.A.N.C.E" ar iTunes ar an 24 Meitheamh 2016 agus ar an 26 Meitheamh, tháinig an físeán do "L.A.N.C.E" i rith an imeacht cairpéad dearg don BET Awards 2016.
Ashly Williams.
Rugadh Ashly Breshé Williams i gCompton, California ar an 15 Eanáir, 1989.
Thriail sí don tríú shéasúr "The X Factor" i Los Angeles ag canadh I Will Always Love You le Whitney Houston. Ag an 4 chair challenge chan sí I Don't Wanna Miss a Thing le Aerosmith. Fuair sí ceann de na cathaoireacha ach malartaíodh í le Rion Paige.
Kristal Lyndriette-Smith.
Rugadh Lyndriette-Smith, pósta i Charlotte, Carolina Thuaidh ar an 28 Iuil, 1987. Bhíodh sí ina ball den ghrúpa R&G RichGirl ó 2007-2011. Tar éis ag imeacht as an ngrúpa scaoil sí SL leis an ainm "Proclamation". I 2013 shínigh sí le lepéad Tyrese Gibson Voltron agus scaoileadh a céad singil "Silhouette". Bhí sí ar chamhchuairt Usher UR experience mar cheann dena amhránaithe taca.
Brienna DeVlugt.
Rugadh Brienna DeVlugt ar an 26 Samhain, 1993. Tógadh í bPrinceton, New Jersey í.
Gabrielle "Gabby" Carreiro.
Rugadh Gabrielle "Gabby" Carreiro i nGlendale, California ar an 20 Bealtaine, 1997.
Shyann Roberts.
Rugadh Shyann Roberts ar an 31 Lúnasa, 1996. As St. Petersburg, Florida í.


Naomh Ursula.
Portráid shamhlaithe de Naomh Ursula a rinne Carlo Crivelli sa bhliain 1473
Naomh Rómhánach-Bhriotanach Críostaí ab ea Naomh Ursula. Tá 385 AD i measc na mblianta a luaitear san iliomad cuntas ar bheatha Ursula mar bhliain a báis. Go dtí 1970, ba é an 21ú Deireadh Fómhair lá a féile ar an bhFéilire Ginearálta Caitliceach. "Béar beag baineann" an chiall atá le "Ursula" i Laidin.
Creideann formhór na stairí gur finscéal é scéal Naomh Ursula. De réir na gcuntas éagsúil, seo creatlach scéal Ursula: Ba iníon Dionotus í. Rí ar Dumnonia, ríocht in iardheisceart na Breataine, é Dionotus. Ar iarratas a hathair, sheol Ursula go hArmorica (an Bhreatain Bheag inniu) in éineacht le 11,000 maighdean. Bhí sí le rí pagánach Armorica a phósadh. Shroich siad an tír úd in aon lá amháin. Nuair a bhí an Mhór-roinn bainte amach aici, shocraigh sí dul ar oilithreacht chun bólaí eile pagánacha, le compánacht mhór maighdean arís. Chuaigh siad go Köln, sa Ghearmáin. Ansin cuireadh iad go léir chun báis. Dícheannaíodh na maighdeanacha. Mharaigh an taoiseach Hunach Ursula le saighead.
Tá cosúlacht le scéal Ursula le scéal Naomh Sunniva, banphrionsa Críostaí Éireannach, mar dhea, sa 9ú haois a sheol le grúpa mór go dtí an Iorua pósadh le rí pagánach a sheachaint. Scríobhadh an chéad chuntas ar Naomh Ursula, áfach, roimh shaol Sunnifa, agus tá scoláirí amhrasach arbh fhéidir le haon nasc a bheith ann idir an dá scéal.


Deileog thosaigh na súile.
Is éard is deileog thosaigh na súile ann ná trian tosaigh na súile a chuimsíonn na struchtúir os comhair an leanna ghloiní: an choirne, an t-inteachán, an corp fabhránach, agus an lionsa.
Líonann lionn uiscí na spásanna seo laistigh den deighleog thosaigh agus soláthraíonn sé cothaithigh chuig na struchtúir máguaird.
Thug roinnt oftailmeolaí agus radharceolaithe faoi speisialtóireacht a bhaint amach i gcóireáil agus i mbainistiú neamhoird deighleog thosaigh agus galar.


Seicteachas.
Cuirtear leis an seicteachas le gach masla, fíor nó bréagach, a thugtar dá bpobal, a gcreideamh, a stair. Meascán marfach den seicteachas, téististéarón, ólachán, leadrán agus bochtaineacht.
Seicteachas in Éirinn.
Deirtear go bhfuil an seicteachas reiligiúnach go smior in Éirinn. Is bac mór ar shochaí ilchultúrtha é an seicteachas, dar le Dr. John Reid, iar-Státrúnaí an Tuaiscirt. “Víreas i gcroí Thuaisceart Éireann,” a thug sé air.
Scríobh Robert McMillen go bhfuil an Tuaiscirt bunaithe ar an seicteachas, ar an scoilt idir an dá phobal agus tá an scoilt sin ann leis.
Bhí an seicteachas i réim i gCúíge Uladh i bhfad sular cuireadh cosc ar an Ord Bhuí siúl ar an bhealach chonspóideach sin. Mar shampla, reáchtáladh sléachtanna seicteach i gCúige Uladh sa bhliain 1641.


Dioscliosta Charlie Puth.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí agus scríbhneoir amhrán Meiriceánach Charlie Puth ná albam stiúideo amháin, trí seinn leabhraithe, trí shingil mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus ocht físeáin ceoil.


Cuaisín tosaigh.
a>Cuaisín tosaigh na súile is ea an spás sreabhach-líonta, laistigh den súil, idir an t-inteachán agus an dromchla is sia istigh sa choirn, an t-intéiliam. Lionn uiscí is ea an sreabhach a líonann an cuaisín tosaigh. Héiféime agus glácóma is ea an dhá phríomh-phaiteolaíochtaí sa réimse seo. Sa héiféime, líonann an fhuil an cuaisín tosaigh. Sa ghlácóma, coisceann calcadh chanáil Schlemm an gnáth eis-sreabhadh an leanna uisciúil, agus mar thoradh bíonn carnadh na sreabhach, méadaítear brú idirshúileach, agus ar deireadh daille. Is é an gnáth dhoimhneacht an chuasáin ná 3.5mm go 2.5mm; Is féidir doimhneacht níos lú ná 2.5mm a bheith ina riosca le haghaidh ghéarghlácóma a fháil.


"Weird Al" Yankovic.
Is fuirseoir Meiriceánach é Alfred Matthew "Weird Al" Yankovic, a rugadh sa bhliain 1959.


Sunniva.
Naomh Críostaí ón 10ú haois agus éarlamh ar Dheois Bjørgvin san Iorua, ar Iarthar na Iorua uilig (Vestlandet), agus ar óige na hIorua ab ea Naomh Sunniva. De réir thraidisiúin, rugadh in Éirinn í agus in Selje na hIorua a fuair sí bás. Sunnifa an leagan dá hainm sa tSean-Lochlainnis, bunnaithe ar an leagan sa Sean-Bhéarla, Sunngifu. Ceiliúrann an 8 Iúil a féile.
Ceanglaíodh í i dtraidisiúin na nIoruach le Naomh Alban, Briotanach Rómhánach agus deartháir le Sunniva dar leis na scéalta.
Mainistir Selje ar oileán feadh chósta na hIorua. Is ann a chuir Sunniva fúithi agus a fuair sí bás.
Scéal Sunniva.
De réir na scéalta, finscéalta a chreidtear, ba iníon le rí Éireannach í Sunniva, a raibh clú uirthi as a flaithiúlachta agus a rachmas. Nuair a rinne fear míchlúiteach pagánach ionradh ar an tír ag iarraidh ise a phósadh, chinn Sunniva ar éalú ón tír, rud a rinne sí le cuid daoine eile ar bord trí bhád gan seoltaí, stiúir ná ramhaí, ná fiú ceannscríbe acu. Thug an sruth soir iad agus ó thuaidh gur shroich siad cósta thiar na hIorua. Dhírigh cuid d'fhoireann na mbád ar oileán Kinn, ach chuaigh Sunniva agus an chuid ba mhó dá lucht cuimhdeachta i dtír in oileán Selje, i mbéal Fhiord Nordfjord, i gcúige Sogn og Fjordane inniu, agus chuir siad fúthu i bpluais. Bhí na daoine áitiúla in amhras ar heachtrannaigh. I ndiaidh goideadh caorach a bheith curtha ina leith shocraigh lucht na háite ar na daoine nua tagtha a mharú. Chuaigh siad i muinín arm ach tháinig stoirm sa bhealach orthu. Ansn chuir Håkon Sigurdsson, ceannaire ar chuid den Iorua, saighdiúirí le Sunniva agus a muintir a mharú, ach dhruid Dia bealach isteach na pluaise le clocha móra. Nuair a tháinig an rí Olaf Tryggvason an t-oileán, deirtear gur tháinig sé ar chnámha cumhra sa phluais agus gur ordaigh sé séipéal a thógáil san áit mar a gcuirfeadh cnámha Sunniva i gcófra.


George Takei.
Is fuirseoir Meiriceánach é Hosato Takei, a rugadh sa bhliain 1937.


Syco.
Is lipéad ceirníní é Syco Music nó Syco Records.


Stan Marsh.
Carachtar ficseanúil is ea Stanley "Stan" Marsh sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Trey Parker. Duine de cheithre phríomhcharachtar (Eric Cartman, Kyle Broflovski agus Kenny McCormick na trí charachtar eile), léirítear é go minic mar an phríomhcharachtar sa tsraith agus é ag cur i gcoinne a chairde, a tharchur go coitianta chuige faoina ainm seo caite. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


Kyle Broflovski.
Carachtar ficseanúil is ea Kyle Broflovski sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Matt Stone. Duine de cheithre phríomhcharachtar (Stan Marsh, Eric Cartman agus Kenny McCormick na trí charachtar eile), léirítear é go minic mar an phríomhcharachtar sa tsraith agus é ag cur i gcoinne a chairde, a tharchur go coitianta chuige faoina ainm seo caite. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


Butters Stotch.
Carachtar ficseanúil is ea Leopold "Butters" Stotch sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Matt Stone. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


Kenny McCormick.
Carachtar ficseanúil is ea Kenneth "Kenny" McCormick sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Matt Stone agus Eris Stough. Duine de cheithre phríomhcharachtar (Stan Marsh, Kyle Broflovski agus Eric Cartman na trí charachtar eile), léirítear é go minic mar an phríomhcharachtar sa tsraith agus é ag cur i gcoinne a chairde, a tharchur go coitianta chuige faoina ainm seo caite. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


Mr. Garrison.
Carachtar ficseanúil is ea Herbert Garrison sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Trey Parker. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


Chef (South Park).
Carachtar ficseanúil is ea Jerome "Chef" McElroy sa tsraith teilifíse Mheiriceánach beoite "South Park". Tá sé guthaithe ag Isaac Hayes. Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "South Park" den chéad uair ar 13 Lúnasa 1997.


Rachel Green.
Carachtar is ea Rachel Karen Green sa tsraith teilifíse Mheiriceánach "Friends". Tá sí léirithe ag Jennifer Aniston. Duine de seisear phríomhcharachtar (Monica Geller, Phoebe Buffay, Joey Tribbiani, Chandler Bing agus Ross Geller na cúig charachtar eile). Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "Friends" den chéad uair ar 22 Meán Fómhair, 1994.


Phoebe Buffay.
Carachtar is ea Phoebe Buffay-Hannigan sa tsraith teilifíse Mheiriceánach "Friends". Tá sí léirithe ag Lisa Kudrow. Duine de seisear phríomhcharachtar (Monica Geller, Rachel Green, Joey Tribbiani, Chandler Bing agus Ross Geller na cúig charachtar eile). Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "Friends" den chéad uair ar 22 Meán Fómhair, 1994.


Joey Tribbiani.
Carachtar is ea Joseph Francis "Joey" Tribbiani, Jr. sa tsraith teilifíse Mheiriceánach "Friends" agus "Joey". Tá sé léirithe ag Matt LeBlanc. Duine de seisear phríomhcharachtar (Monica Geller, Phoebe Buffay, Rachel Green, Chandler Bing agus Ross Geller na cúig charachtar eile). Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "Friends" den chéad uair ar 22 Meán Fómhair, 1994.


Monica Geller.
Carachtar is ea Monica E. Geller sa tsraith teilifíse Mheiriceánach "Friends". Tá sí léirithe ag Courtney Cox. Duine de seisear phríomhcharachtar (Rachel Green, Phoebe Buffay, Joey Tribbiani, Chandler Bing agus Ross Geller na cúig charachtar eile). Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "Friends" den chéad uair ar 22 Meán Fómhair, 1994.


Chandler Bing.
Carachtar is ea Chandler Muriel Bing sa tsraith teilifíse Mheiriceánach "Friends". Tá sé léirithe ag Matthew Perry. Duine de seisear phríomhcharachtar (Monica Geller, Phoebe Buffay, Joey Tribbiani, Rachel Green agus Ross Geller na cúig charachtar eile). Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "Friends" den chéad uair ar 22 Meán Fómhair, 1994.


Ross Geller.
Carachtar is ea Ross Geller sa tsraith teilifíse Mheiriceánach "Friends". Tá sé léirithe ag David Schwimmer. Duine de seisear phríomhcharachtar (Monica Geller, Phoebe Buffay, Joey Tribbiani, Chandler Bing agus Rachel Green na cúig charachtar eile). Chonacthas é ar an teilifís den chéad uair nuair a craoladh "Friends" den chéad uair ar 22 Meán Fómhair, 1994.


Músaem Chultúir na bhFilistíneach.
Is músaem seandálaíochta in Aisdeod, Iosrael, é Ard-Mhúsaem Chultúir na bhFilistíneach (Eabhrais: המוזיאון לתרבות הפלשתים ע"ש קורין ממן - The Corinne Mamane Museum of Philistine Culture). Déantar iniúchadh ann ar chultúr na bhFilistíneach, a bhí ina gcónaí i gceantar na cathrach. Is é an t-aon mhúsaem ar fud an domhain atá dírithe ar an gcultúr úd. Ba é an chéad mhúsaem a osclaíodh in Aisdeod, i 1990.
Tá 3 hurlár sa mhúsaem. Sa chéad urlár tá taispeántas faoin gcultúr Filistíneach. Úsáidtear an dara hurlár chun taispeántais a ullmhú. Tá an tríú hurlár tiomanta do "Chistin Fhilistíneach" ina iniúchtar an bhia i gcultúr na Mara Aeigéiche.


Aisdeod.
Cathair n Iosrael is ea Aisdeod. Is é an séú cathair is mó sa tír. Tá Aisdeod suite ar chósta na Meánmhara, leath an bhealaigh idir Tel Aviv agus Gaza. Is é Aisdeod an calafort is mó sa tír: Tagann 60% de na hearraí ó thar lear isteach tríd. Bhí cónaí ar 218,000 duine sa chathair sa bhliain 2014.
Stair.
Chónaigh na Canánaigh san áit ina bhfuil Aisdeod inniu agus ina ndiaidh sin tháinig na Filistínigh. Bhí cúpla baile den chúig cinn a bhí acu san áit ina bhfuil an chathair anois. Bhí siad in achrann leis na Iúdáigh. De réir an Bhíobla, ghoid na Filistínigh Airc an Chonartha ó na Iúdáigh agus thug siad leo í go hAisdeod. Chuir siad an airc ansin i dteampall an Dé sin acu Dagon.
Pobal beag Arabach darbh ainm Isdud a bhí ann san 19ú haois agus ina dhiaidh sin go 1948. Sa bhliain 1945, bhí 4,620 Arabach agus 290 Giúdach ina gcónaí ar an mbaile, agus bhí roinnt "kibbutz" sa cheantar. Nuair a rinne na fórsaí Arabacha ionradh ar Iosrael sa bhliain chéanna, ghabh arm na Éigipte Isdud, an pointe ab fhaide ó thuaidh dar ghabh siad sa tír. Tharraing siad siar agus chuaigh an chuid ba mhó de na hArabaigh in éineacht leo. Chuir na hIosraelaigh ruaig ar na 300 Arabach a bhí fágtha.
Sa bhliain 1956 bunaíodh an chathair nua-aimseartha nuair a cuireadh 22 teaghlach de theifigh Ghiúdacha ó Mharacó a chónaí ann. Cathair phleanáilte is ea Aisdeod. Sa bhliain 1968 rinneadh cathair di. Tar éis titim an chumannachais sa bhloc Sóivéadach sna luath 1990idí chuir a lán daoine on iar-Aontas Sóivéadach fúthu ann.
Geilleagar.
Cathair tionsclaíochta é Aisdeod. Ar fhiontair Aisdeod tá fuinneamh, scagadh peitriliaim, déantús gluaisteán agus líomhadh diamant. Tá Ela, comhlacht aerseoltóireachta lonnaithe in Aisdeod.


Mac imrisc.
Is éard is mac imrisc ann ná an poll dubh i lár an inteacháin, agus bualann an solas a thaistealaíonn tríd an mac imrisc ar an reitine.
Dealraíonn sé go bhfuil dath dubh air, toisc go mbíonn na gathanna solais a théann isteach ann ionsúite sna fíocháin taobh istigh den tsúil go díreach, nó i ndiaidh frithchaithimh idirleata taobh istigh den tsúil nach spreagann an mac imrisc caol.
Bíonn an mac imrisc cruinn sa dhuine, ach i speicis eile, ar nós roinnt cait, bíonn sé ina scoiltín ceartingearach, sna gabhair bíonn sé treoshuite go cothrománach, agus bíonn cineálacha fáinneach ag roinnt cat mara. I dtéarmaí optúla, is éard is mac imrisc anatamaíoch ann ná 'cró na súile' agus is éard is an t-inteachán ann ná 'stopchóras an lionsa'. Tugtar an 'mac imrisc iontrála' ar íomhá na súile atá le feiceáil ó lasmuigh den tsúil, nach bhfreagraíonn go díreach le suíomh agus méid an mhac imrisc fhisicigh toisc go bhfuil sé méadaithe ag an choirne. Ar an imeall istigh luíonn struchtúr feiceálach, an coiléirín, ag marcáil cumar an shuthscannáin mhac imrisc a chlúdaíonn an mac imrisc suthach.


Gobnait.
Naomh Éireannach Críostaí sa luath Mheánaois ab ea Gobnait. Mhair sí timpeall na 6ú haoise. Bhí baint aici le séipéal i Móin Mhór i mBaile Bhúirne, i gContae Chorcaí. Bhí baint aici freisin leis an Múscraighe. Bhí a séipéal agus a clochar ar theorainn Mhúscraighe Mittine agus Eóganacht Locha Léin. Is é an 11ú Feabhra a féile.
Saol.
Rugadh Gobnait i gContae an Chláir sa 5ú nó 6ú hAois, agus tá sé ráite go bhfuil gur dheirfiúr le Naomh Abban í. Theith sí ó achrainn teaghlaigh, agus chuaigh sí ar a caomhnú ar Inis Oírr in Árainn. Nocht aingeal a dúirt léi nárbh an áit sin "áit a haiséirí" agus gur chóir di dul ar lorg áit ina mbeadh naoi bhfia bhán ar féarach. Tháinig sí orthu in áit ar a dtugtar anois Coill Naomh Gobnait. Deirtear gur oibrigh Naomh Abban léi ag tógáil bhunsraith an chlochair agus go ndearna sé banab air í.
Creidtear go raibh áit mhór don bheachaireacht i saol Ghobnait agus go raibh cion aici ar na beacha. Bhí ardmheas ag na sean-Cheiltigh ar na beacha, mar chreidtí go n-imíonn an t-anam ón chorp i bhfoirm beiche nó féileacáin. Chuir sí ord cráfeach ar bun agus chaith sí bunús a saoil ag tabhairt cúnaimh do an heasláin. Ceapann cuid daoine gur bhain sí úsáid as mil mar leigheas. Cuirtear ina leith gur tharrtháil sí lucht Bhaile Bhúirne ón bplá.


Cearnóg an Bhalla Thiar.
Cearnóg cathrach sa chuid Ghiúdach de Sheanchathair Iarúsailéim is ea Cearnóg an Bhalla Thiar (). Tá sí suite in aice leis an mBalla Thiar atá ar an taobh thoir den chearnóg.


RCA Records.
Is lipéad ceirníní Meiriceánach é RCA Records.


Daoine gorma.
Is daoine gorma an téarma a úsáidtear i dtíortha áirithe ar fud an domhain, go minic i gcórais atá bunaithe go sóisialta d'aicmiú ciníoch nó eitneachais, chun cur síos daoine a mheastar a bheith dorcha-craiceann i gcomparáid le daonraí tugtha eile. Is féidir le daoine dúchasacha hAstráile agus na Nua-Ghuine a tuisceanach freisin mar a bhaineann le rás cibé mar gheall ar do dath craicinn, cé go bhfuil cúlra eitneach agus geografach nach ionann iad agus na Afracach. Daoine gorma nó freisin dá dtagraítear leis an téarma i mBéarla " Negroid " Tá téarmaí a go feinitíopach Daonraí de Fho-Shahárach-Afraic.
I measc roinnt sainmhínithe théarma amháin daoine de shliocht na Shahárach fo réasúnta nua (féach diaspóra na hAfraice). I measc na baill an ghrúpa, tá an craiceann dorcha ag gabháil go minic ag léiriú uigeacht gruaige chatach (Léiríonn staidéir eolaíocha le déanaí go bhfuil an éagsúlacht dath chraiceann an duine is airde i bpobail Afraic fho-Shahárach) Afra-nádúrtha. sainmhínithe eile an téarma "Blacks" a leathnú go dtí daonraí eile arb iad is sainairíonna craiceann dorcha, uaireanta áirítear daoine dúchasacha de Aigéine.
Tugadh isteach den chéad uair an téarma Béarla "Negroid " (nach bhfuil aon aistriúchán go Gaeilge) sa 19ú haois i gcoincheapa luatha an chine agus anthropometry. Tá sé in úsáid go traidisiúnta á thaispeáint ar cheann de na trí rásaí móra airbheartaithe an chine dhaonna (Negroid, Caucasoid, Mongoloid). Go leor eolaithe sóisialta Tá an argóint go bhfuil na hanailísí sin fréamhaithe i bpróisis sociopolitical agus stairiúil in ionad breathnóireacht eimpíreach. Mar sin féin, Negroid mar aicmiú bitheolaíochta fós in úsáid i antraipeolaíocht fhóiréinseach.
Dath craicinn.
"Príomhalt:" "Dath chraiceann an duine"
Fho-Shahárach-Afraic, an Ionnaíochta agus réigiún tionscnaimh an daoine gorma
Níl gach "tipiciúil" saintréithe daoine gorma le fáil i ngach daoine gorma, buachaill fionn craiceann-dorcha ó Vanuatú, Mheilinéis.
Is é an éabhlóid dorcha-craiceann a bhaineann go dlúth leis an caillteanas gruaige chomhlachta i ndaoine. Tá a 1.2 milliún bliain ó shin, bhí gach duine an próitéine receptor céanna an lae inniu Afracach, bhí a craiceann dorcha agus an ghrian dian laghdaíodh an seans marthanais do dhaoine le craiceann níos éadroime, a eascraíonn i éagsúlacht ag claochlú sa próitéin fháil. Tharla sé i bhfad níos luaithe ná an speiceasú de Homo sapiens ó Homo erectus, thart ar 250,000 bliain.
Ailse craicinn, mar thoradh ar radaíocht solas ultraivialait cúis athruithe ar an craiceann agus is chomh coitianta i measc daoine le craiceann dorcha ná i measc iad siúd a bhfuil craiceann solas. Lena chois sin, cosc ​​craiceann dorcha ar vitimín B riachtanach, aigéad fólach, scriosta. Dá bhrí sin, in éagmais na míochaine nua-aimseartha agus aiste bia ceart, bheadh ​​duine a bhfuil craiceann dorcha sa Teochrios maireachtáil níos faide, a bheith níos sláintiúla agus níos mó seans a atáirgeadh ná duine a bhfuil craiceann éadrom. Mar shampla, tá Astráiligh bán roinnt de na rátaí is airde ar domhan ailse craicinn, mar fhianaise ionchas seo. Ar an láimh eile, mar cosc ​​craiceann dorcha solas na gréine a penetrate an craiceann, bac é an táirgeadh de vitimín D3. Mar sin, nuair a migrated duine don réigiúin thuaidh nuair atá solas na gréine níos lú déine, bhí leibhéil ísle de vitimín D3 fadhb agus dathanna craicinn níos éadroime thosaigh le feiceáil. daoine bána na hEorpa, a bhfuil leibhéil ísle melanin, go nádúrtha, go mbeadh lí craicinn beagnach gan dath, go háirithe nuair nach bhfuil siad coirtithe. Ligeann sé seo leibhéal íseal lí soithigh fola a bheith le feiceáil, a thugann na roseada tréith pale daoine bána. Tá an caillteanas de melanin i ndaoine bána meastar anois a bheith ba chúis le claochlú i géine 3.1 billiún géine amháin DNA.
Gruaig.
Is é an ghruaig tréithe a bheith Dualach agus gruaig chatach cothrom agus fásann go mall. An méid curl hionann, ó "Gruaige" i Súlúis agus eile grúpaí eitneacha Afraic, an ghruaig sách níos faide (ach fós chatach) le Negrito agus Bhundúchasaigh hAstráile. Is é an dath gruaige i gcónaí dubh, ach amháin i gcás na treibheanna i Melanesia atá gruaig fhionn, a bhuíochas sin do mutation áitiúil simplí. Sa hÁise, an ghruaig dorcha, ach ní i gcónaí go réidh, agus na hEorpaigh bhfuil gruaig tanaí, agus gruaig níos éadroime.
Tá uigeacht gruaige i bhfo-daoine de shliocht na hAfraice fho-Shahárach tá sé feiceálach nach ionann iad agus sinsear na daonraí Eoráise, mar a dúradh ag Herodotus, a rinne cur síos ar na daoine na Libia (an "hAetóipe thiar") mar a bhfuil gruaig-olann.
Srón.
An "Dubh rás" Tá sé ráite ag go bhfuil Maol, srón beag, difriúil ar phobail eile
Chiníochas agus dochar.
"Príomhalt": "Leithscaradh ciníoch agus Ardcheannas Bán"
Tá stair claonta i gcoinne blacks mór agus is den chuid is mó mar gheall ar a stádas mar sclábhaithe nuair dóibh a bheith tugtha do thíortha Meiriceá, mar shampla an Bhrasaíl, sna Stáit Aontaithe agus roinnt tíortha sa Mhuir Chairib. Le linn apartheid, cuireadh Daoine gorma relegated chun na corrlaigh san Afraic Theas nach féidir, a chur san áireamh do shaoránaigh iomlána. Rud chineál céanna a tharla chomh maith sna Stáit Aontaithe, i gcás nach bhfuil sa lá atá inniu miscegenation tógtha go hoifigiúil san áireamh. Cé go meastar cheana blacks gnáthshaoránach sna tíortha ina gcónaí go fóill i gcoinníollacha maireachtála réasúnta mídheisiúil ná daoine i gcoitinne.
De réir staidéir a rinneadh ag socheolaí David Williams ar an Institiúid um Thaighde Sóisialta in Ollscoil Michigan, Stáit Aontaithe, le haghaidh gach Dollar íoc le bán, faigheann dubh ionann 40% den mhéid seo. De réir na táscairí Socheacnamaíocha an Daonáirimh Poist go 1990, bhí cónaí 7% den daonra bán i mbochtaineacht, i gcomparáid le 32.4% de Daoine gorma.
Ar scála níos lú, tá freisin idirdhealú de daoine gorma san Eoraip mar gheall ar imirce déanaí Afracach chuig tíortha ar nós an Fhrainc agus an Iodáil.
Eoraip.
I blianta beaga anuas, tá an daonra dubh san Eoraip tar éis fás go mór, go háirithe i dtíortha ar nós an Fhrainc, an Ísiltír agus leis an Ríocht Aontaithe. Tá sé seo mar gheall ar an imirce na hAfraice agus pobal na Cairibe coilínithe ag na Fraince, Portaingéilis, Ollainnis agus na Breataine, go ginearálta ag iarraidh coinníollacha maireachtála níos fearr. Fuair Dtíortha eile mar an tSualainn, an Spáinn, an Iodáil agus an Ghearmáin freisin dtonnta inimirce Daoine gorma.
Meiriceá.
Barack Obama, an chéad dubh Stáit Aontaithe Poist uachtarán.Go háirithe sna Stáit Aontaithe, tagraíonn aicmiú ciníoch freisin do dhaoine a bhfuil gach cineál is féidir de pigmentation craicinn, an Níos Dorcha fiú an chuid is drab, lena n-áirítear albinos, má tá siad bhunadh na hAfraice agus tréithe cultúrtha a bhaineann mar ar "hAfraice taispeáint -americanos ". Mar sin, nach bhfuil an téarma "dubh" tháscaire dath craicinn, ach aicmiú ciníoch. Tá daonra suntasach dubh comhchruinnithe sna Stáit Aontaithe. Measann an Daonáireamh US mar "Blacks" nó "hAfraice-Meiriceánaigh" - arbh ionann é agus dubh sa chomhthéacs Brasaíle - daoine aonair roinnt shinsearacht hAfraice, fiú má tá siad freisin na hEorpa, na hÁise nó ó ghinealach dúchasacha, cé is moite de na Laidineach measctha, atá in ionannas le grúpa ciníoch óna chéile. Sa Mhuir Chairib, is mó den daonra rás dubh nó measctha. Tíortha eile le mionlaigh suntasacha dubh, an Cholóim, Veiniséala, Peiriú, Eacuadór agus Uragua.


Julia Child.
Cócaire, údar agus pearsantacht Meiriceánach ab ea Julia Carolyn Child (née McWilliams; 15 Lúnasa 1912 – 13 Lúnasa 2004). Cuimhnítear uirthi as cócaireacht na Fraince a chur os comhair na ndaoine sna Stáit Aontaithe lena leabhar cócaireachta úd, "Mastering the Art of French Cooking", agus leis na cláracha teilifíse léi a tháinig ina dhiaidh, go mór mór "The French Chef", a chuaigh ar an aer den chéad uair sa bhliain 1963.
Luashaol agus oideachas.
Mar Julia Carolyn McWilliams a rugadh Child in Pasadena, California, iníon John McWilliams, Jr., céimí Ollscoil Princeton agus bainisteoir talún, agus a bhean chéile, Julia Carolyn ("Caro") Weston, oidhrí comhlacht mhór páipéira raibh a hathair féin ina leas-ghobharnóir ar Massachusetts. Ba í Julia an duine ba shine de thriúr páistí: John McWilliams III (1914–2002) a deartháir, agus Dorothy Dean Cousins (1917–2006) a deirfiúr.
Chuaigh Child ar scoil i gCalifornia, ar scoil chónaí i gcás na hardscoile, an Branson School in Ross, California Bhí Child sé throigh (1.88m) ar airde agus go maith ag spóirt; d'imir sí leadóg, galf, agus cispheil agus í ina páiste agus i gColáiste Smith ní ba dhéanaí.
Agus Julia ag fás aníos bhí cócaire ag a teaghlach sa teach, ach níor fhoghlaim sí aon chócaireacht ón gcócaire. Dhéanadh a seanmháthair taoschnónna agus "crullers". D'fhoghlaim Child an chócaireacht i ndiaidh bualadh le Paul, mar b'as teaghlach eisean a chuir an-spéis i mbia.
Nuair a bhí a céim tríú leibhéil bainte amach aici, thug Child aghaidh ar Chathair Nua-Eabhrac. D'oibrigh sí mar chóipscríbhneoir i roinn na fógraíochta ag W. & J. Sloane, gnólacht a dhíol troscán do dhaoine rachmasacha. D'fhill sí go California i 1937, agus chaith sí cheithre bliana ag scríobh d'fhoilsicháin áitiúla, agus ag obair go deonach le Junior League Phasadena.
Gairmshaol.
Le linn an Dara Cogadh Domhanda, rinne Julia Child iarracht dul isteach sna ranna ban san Arm (na "WACs") aus san Chabhlach ("WAVE"s) ach theip uirthi os rud í a bheith ró-ard. Sa deireadh, fuair sí post san OSS (an Oifig Fhaisnéise Rúnda). Chuir an OSS í go Kunming, sa tSín, agus ba ansin a chuir sí aithne ar an bhfear a phós sí, Paul Cushing Child, a bhí fostaithe ag an OSS freisin. Chaith siad tamall ag obair in Kandy, sa tSiolóin (Srí Lanca inniu).


Adam Barlow.
Is carachtar ficseanúil é Adam Barlow sa chlár teilifíse RA Coronation Street. Ghlac Iain de Caestecker an páir mar Adam ó 2001 go 2003. Glacann Sam Robertson an páirt mar Adam ó 2004 go dtí anois. Rinne Adam a chéad cuma ar an 14 Eanáir, 2001.


Dev Alahan.
Is carachtar ficseanúil é Devendra "Dev" Alahan sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Jimmi Harkishin an páirt mar Dev. Rinne Dev a chéad cuma ar an 10 Samhain, 1999.


Gary Windass.
Is carachtar ficseanúil é Gary Windass sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Mikey North an páirt mar Gary. Rinne Gary a chéad cuma ar an 14 Samhain, 2008.


Izzy Armstrong.
Is carachtar ficseanúil í Isabelle "Izzy" Armstrong sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Cherylee Houston an páirt mar Izzy. Rinne Izzy a céad cuma ar an 14 Aibreán, 2010.


Beth Tinker.
Is carachtar ficseanúil í Bethan Pauline "Beth" Sutherland (née Tinker) sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Lisa George an páirt mar Beth. Rinne Beth a céad cuma ar an 5 Lúnasa, 2011.


Toyah Battersby.
Is carachtar ficseanúil í Toyah Battersby sa cláir theilifíse Coronation Street. Glacann Georgia Taylor an páirt mar Toyah. Rinne Tpyah a céad cuma ar an 4 Iúil, 1997 agus d'fhág sí an chlár ar an 5 Feabhra, 2003. Tá sí ag filleadh sa bhliain 2016.


Christine Appleby.
Is carachtar ficseanúil í Christine Appleby (née Hardman) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Christine Hargreaves an páirt mar Christine idir 14 Nollaig 1960 agus 3 Iúil 1963.


Lewis Archer.
Is carachtar ficseanúil é Lewis Archer sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Nigel Havers an páirt mar Lewis idir 18 Nollaig 2009 agus 13 Lúnasa 2010 agus idir 12 Feabhra 2012 agus 1 Feabhra 2013.


Shirley Armitage.
Is carachtar ficseanúil í Shirley Armitage sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Lisa Lewis an páirt mar Shirley idir 5 Meán Fómhair 1983 agus 12 Aibreán 1989.


Danny Baldwin.
Is carachtar ficseanúil é Danny Baldwin sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Bradley Walsh an páirt mar Danny idir 31 Bealtaine 2004 agus 31 Nollaig 2006.


Frank Barlow (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Frank Barlow sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Frank Pemberton an páirt mar Frank idir 6 Nollaig 1960 agus 1964, 1967 agus 3 Feabhra 1971.


Ida Barlow.
Is carachtar ficseanúil í Ida Barlow (née Leathers) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Noel Dyson an páirt mar Ida idir 1960 agus 1961.


Julie Carp.
Is carachtar ficseanúil í Julie Marie Carp (iar Jones) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Katy Cavanagh an páirt mar Julie idir 2008 agus 2015.


Liam Connor.
Is carachtar ficseanúil é Liam Barrington Connor sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Rob James-Collier an páirt mar Liam idir 2006 agus 2008.


Paul Connor (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Paul Connor sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Sean Gallagher an páirt mar Paul idir 2006 agus 2007.


Rob Donovan.
Is carachtar ficseanúil é Robert Darren "Rob" Donovan sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Marc Baylis an páirt mar Rob idir 2012 agus 2014, agus idir 2015 and 2016.


Blanche Hunt.
Is carachtar ficseanúil í Blanche Hunt (née Linfield) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Patricia Cutts an páirt mar Blanche sa bhliain 1974 agus ghlac Maggie Jones an páirt idir 1974 agus 2009.


Karl Munro.
Is carachtar ficseanúil é Karl Munro sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac John Michie an páirt mar Karl idir 2011 agus 2013.


Stella Price.
Is carachtar ficseanúil í Stella Price (Munro freisin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Michelle Collins an páirt mar Stella idir 2011 agus 2014.


Graeme Proctor.
Is carachtar ficseanúil é Graeme Proctor sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Craig Gazey an páirt mar Graeme idir 2008 agus 2011.


Maya Sharma.
Is carachtar ficseanúil í Maya Sharma sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Sasha Behar an páirt mar Shirley idir 2003 agus 2004.


Kirsty Soames.
Is carachtar ficseanúil í Kirsty Soames sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Natalie Gumede an páirt mar Kirsty idir 2011 agus 2013.


Candice Stowe.
Is carachtar ficseanúil í Candice Marie 'Candy' Islandos (née Stowe) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Nikki Sanderson an páirt mar Candice idir 1999 agus 2005.


Charlie Stubbs (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Charles "Charlie" Stubbs sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Bill Ward an páirt mar Charlie idir 2003 agus 2007.


Elsie Tanner.
Is carachtar ficseanúil í Elsie Gregory (née Grimshaw; iar Tanner agus Howard) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Pat Phoenix an páirt mar Elsie idir 1960 agus 1973 agus idir 1976 agus 1984.


Shelley Unwin.
Is carachtar ficseanúil í Shelley Victoria Unwin (iar Barlow) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Sally Lindsay an páirt mar Shelley idir 2001 agus 2006.


Eddie Yeats.
Is carachtar ficseanúil é Edward Jeremy Timothy "Eddie" Yeats sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Geoffrey Hughes an páirt mar Eddie idir 1974 agus 1983 agus 1987.


Susan Barlow.
Is carachtar ficseanúil í Susan Ida Barlow (Baldwin freisin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Katie Heannau (1965–70), Wendy Jane Walker (1970–74, 1985–87), Suzy Patterson (1979–81) agus Joanna Foster (2001) an páirt mar Susan.


Natalie Barnes.
Is carachtar ficseanúil í Natalie Felicity Barnes (née Brownlow; iar Horrocks) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Denise Welch an páirt mar Natalie idir 1997 agus 2000.


Alan Bradley (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Alan Bradley sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Mark Eden an páirt mar Alan idir 1986 agus 1989.


Marcus Dent.
Is carachtar ficseanúil é Marcus Dent sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Charlie Condou an páirt mar Markus idir 2007 agus 2008 agus idir 2011 agus 2014.


Tommy Duckworth.
Is carachtar ficseanúil é Thomas "Tommy" Duckworth sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Darryl Edwards (1992–97), Joseph Aston (2000) agus Chris Fountain (2011–13) an páirt mar Tommy.


Frank Foster (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Francis John "Frank" Foster sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Andrew Lancel an páirt mar Eddie idir 2011 agus 2012.


Bet Lynch.
Is carachtar ficseanúil í Elizabeth Theresa "Bet" Lynch (Gilroy freisin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Julie Goodyear an páirt mar Bet.


Curly Watts.
Is carachtar ficseanúil é Norman "Curly" Watts sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Kevin Kennedy an páirt mar Curly idir 1974 agus 1983 agus 2003.


Raquel Watts.
Is carachtar ficseanúil í Raquel Catherine Watts (née Wolstenhulme) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Sarah Lancashire an páirt mar Raquel idir 1991 agus 1996 agus 2000.


Bill Webster.
Is carachtar ficseanúil é William Geoffrey "Bill" Webster sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Peter Armitage an páirt mar Bill.


56 (uimhir).
Is é 56 an uimhir nadúrtha tar éis 55 agus roimh 57.


57 (uimhir).
Is é 57 an uimhir nadúrtha tar éis 56 agus roimh 58.


58 (uimhir).
Is é 58 an uimhir nadúrtha tar éis 57 agus roimh 59.


59 (uimhir).
Is é 59 an uimhir nadúrtha tar éis 58 agus roimh 60.


Zaha Hadid.
a>. Dearadh de chuid Hadid a tógadh sa bhliain 2004.
Ailtire Briotanach ab ea Dame Zaha Mohammad Hadid (31 Deireadh Fómhair 1950 – 31 Márta 2016), a rugadh in Baghdad na hIaráice. Lig Hadid an ailtireacht saor lena cuid cruthanna sreabhánacha scuabacha agus lán de bhrí. Tá pointí peirspictíochta difriúla ag na cruthanna seo chomh maith le céimseata briste a chuireann ar intinn an duine anord agus anbhuain an tsaoil inniu.
I mBagdad d'fhreastail Hadid ar scoil dara leibhéil Chaitliceach ina rinneadh an teagasc trí mheán na Fraincise agus ina raibh fáilte roimh mhic léinn Mhoslamacha agus Ghiúdacha. Rinne Hadid staidéar ar an matamaitic ag an Ollscoil Mheiriceánach i mBeirut, agus ansin, sa bhliain 1972, chuaigh sí go dtí an Architectural Association School of Architecture i Londain. Ina dhiaidh sin, d'oibrigh sí faoi Rem Koolhaas agus Elia Zenghelis. Sa bhliain 1980 chuir sí a chomhlacht féin ar siúl agus faoi dheireadh na 1980idí bhí sí ag tarraingt airde uirthi féin ar fud an domhain. Oibríonn 400 duine inniu ag Zaha Hadid Architects in Clerkenwell, Londain.
Fuair Zaha Hadid bás in aois a 65 bliana in Miami, Florida. Bhíothas ag cóireáil broincítis agus taom croí a bhuail í.


Buffy Sainte-Marie.
Amhránaí is scríbhneoir, oideachasóir agus gníomhaí sóisialta Bundúchasach Ceanadach is ea Buffy Sainte-Marie, a rugadh mar Beverly Sainte-Marie ar 20 Feabhra 1941. Tá an grá, cogadh, creideamh agus misteachas ar na téamaí ina cuid saothar. Is iad rac-cheol, ceol tíre, agus ceol leictreonach na séanraí a shaothraíonn sí.
Rugadh Sainte-Marie ar Thearmann na gCéad Náisiún Piapot Plains Cree i nGleann Qu'Appelle in Saskatchewan. Uchtaíodh í agus tógadh í in Massachusetts, sna Stáit Aontaithe. Agus í fásta suas thug sí cuairt ar an tearmann in Saskatchewan, glacadh ar ais mar bhall den phobal Cree í agus d'uchtaigh taoiseach den treibh í, searmanas traidisiúnta nach raibh bunús dleathach leis.
Casann Sainte-Marie a cuid amhrán ag féilte ceoil agus uaireanta ar an teilifís. Sa bhliain 1997 chuir sí an Cradleboard Teaching Project ar siúl chun curaclaim atá oiriúnach do pháistí bundúchasacha a fhorbairt.


Trust but Clarify.
Chraol an cúigiu eipeasóid, "Trust but Clarify", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 23 Deireadh Fómhair 2016. Scríobh Harry Shearer an eipeasóid seo. D'fhéach 3.36 milliún duine ar an eipeasóid.


Frankie Baldwin.
Is carachtar ficseanúil í Francesca "Frankie" Fraser (iar Baldwin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Debra Stephenson an páirt mar Frankie idir 6 Meitheamh 2004 agus 31 Nollaig 2006.


Jamie Baldwin.
Is carachtar ficseanúil é James Andrew "Jamie" Baldwin sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Rupert Hill an páirt mar Jamie idir 19 Iúil 2004 agus 29 Feabhra 2008 agus 24 Aibreán 2011.


Des Barnes.
Is carachtar ficseanúil é Desmond Francis "Des" Barnes sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Philip Middlemiss an páirt mar Des idir 1990 agus 1998.


Natasha Blakeman.
Is carachtar ficseanúil í Natasha Blakeman sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Rachel Leskovac an páirt mar Natasha idir 2008 agus 2010.


Renee Bradshaw.
Is carachtar ficseanúil í Irene "Renee" Roberts (née Bradshaw) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Madge Hindle an páirt mar Renee idir 1976 agus 1980.


Teresa Bryant.
Is carachtar ficseanúil í Teresa Bryant (iar Morton agus Denmark) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Karen Henthorn an páirt mar Teresa idir 2007 agus 2010.


Casey Carswell.
Is carachtar ficseanúil í Kim "K.C./Casey" Carswell sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Zoe Henry an páirt mar Casey sa bhliain 2007.


Matt Carter (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Doctor Matthew "Matt" Carter sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Oliver Mellor an páirt mar Matt idir 2010 agus 2013.


Paul Clayton (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Paul Clayton sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Lee Booth (2000–01) agus Tom Hudson an páirt mar Paul.


Trevor Dean.
Is carachtar ficseanúil é Trevor Dean sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Steve Jackson an páirt mar Trevor idir 2010 agus 2011.


Jackie Dobbs.
Is carachtar ficseanúil í Jacqueline "Jackie" Dobbs sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Margi Clarke an páirt mar Jackie idir 1998 agus 1999 agus idir 2008 agus 2010.


Terry Duckworth.
Is carachtar ficseanúil é Terrence Edgar "Terry" Duckworth sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Nigel Pivaro an páirt mar Terry.


Fred Elliott.
Is carachtar ficseanúil é Frederick Handel "Fred" Elliott sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac John Savident an páirt mar Fred idir 1994 agus 2006.


Anne Foster.
Is carachtar ficseanúil í Anne Foster sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Gwen Taylor an páirt mar Anne idir 2011 agus 2012.


Alec Gilroy.
Is carachtar ficseanúil é Alexander "Alec" Gilroy sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Roy Barraclough an páirt mar Alec.


Cheryl Gray (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil í Cheryl Gray sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Holly Quin-Ankrah an páirt mar Cheryl idir 2010 agus 2011.


Alma Halliwell.
Is carachtar ficseanúil í Alma Marie Halliwell (iar Sedgewick agus Baldwin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Amanda Barrie an páirt mar Alma idir.


Charlotte Hoyle.
Is carachtar ficseanúil í Charlotte Hoyle sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Becky Hindley an páirt mar Charlotte.


Mel Hutchwright.
Is carachtar ficseanúil é Mel Hutchwright sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Ian McKellen an páirt mar Mel.


Amber Kalirai.
Is carachtar ficseanúil í Amber Kalirai sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Nikki Patel an páirt mar Amber.


Tara Mandal.
Is carachtar ficseanúil í Tara Mandal sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Ayesha Dharker an páirt mar Tara.


Darryl Morton.
Is carachtar ficseanúil é Darryl Morton sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Jonathan Dixon an páirt mar Darryl.


Jerry Morton.
Is carachtar ficseanúil é Jerry Morton sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Michael Starke an páirt mar Jerry.


Kayleigh Morton.
Is carachtar ficseanúil í Kayleigh Morton sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Jessica Barden an páirt mar Kayleigh.


Mel Morton.
Is carachtar ficseanúil í Melanie "Mel" Jade Morton sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Emma Edmondson an páirt mar Mel.


Stan Ogden.
Is carachtar ficseanúil é Stanley Josiah "Stan" Ogden sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Bernard Youens an páirt mar Stan idir 1964 agus 1984.


Mark Redman (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Mark Redman sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Thomas Hawkeswood (1983–84), Christopher Oakes (1986), Michael Bolstridge (1991), Christopher Cook (1992–96) agus Paul Fox (1999–2006) an páirt mar Mark.


Alf Roberts.
Is carachtar ficseanúil é Alfred Sidney "Alf" Roberts sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Bryan Mosley an páirt mar Alf.


Jed Stone.
Is carachtar ficseanúil é John Edward "Jed" Stone sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Kenneth Cope an páirt mar Jed.


Luke Strong (Coronation Street).
Is carachtar ficseanúil é Luke Strong sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Craig Kelly an páirt mar Luke.


Percy Sugden.
Is carachtar ficseanúil é Percy Sugden sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Bill Waddington an páirt mar Percy.


Leonard Swindley.
Is carachtar ficseanúil é Leonard Swindley sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Arthur Lowe an páirt mar Leonard.


Ivy Tilsley.
Is carachtar ficseanúil í Ivy Joan Tilsley (Nelson agus Brennan freisin) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Lynne Perrie an páirt mar Ivy.


Vernon Tomlin.
Is carachtar ficseanúil é Vernon Tomlin sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Ian Reddington an páirt mar Vernon.


Violet Wilson.
Is carachtar ficseanúil í Violet Wilson sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Jenny Platt an páirt mar Violet.


Derek Wilton.
Is carachtar ficseanúil é Derek Bernard Wilton sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Peter Baldwin an páirt mar Derek.


Mavis Wilton.
Is carachtar ficseanúil í Mavis Wilton (née Riley) sa cláir theilifíse Coronation Street. Ghlac Thelma Barlow an páirt mar Mavis.


George Sand.
Scríbhneoir úrscéalta agus cuimhní cinn Francach ab ea Amantine-Lucile-Aurore Dupin (IPA: amɑ̃tin lysil oʁɔʁ dypɛ; 1 Iúil 1804 – 8 Meitheamh 1876), ach aithnítear í mar George Sand, a hainm cleite (|s|æ|n|d; IPA: ʒɔʁʒ sɑ̃d). Tá clú uirthi freisin as a caidreamh suirí le roinnt ealaíontóirí, ina measc Frédéric Chopin, cumadóir ceoil, agus Alfred de Musset, scríbhneoir.
Rugadh Sand i bPáras. I dteannta an caidreamh a rinne sí le fir chlúiteacha an lae, chothaigh sí scannal ag caitheamh éadaí fir agus tobaca. Fuair sí bás in Nohant-Vic sa Fhrainc.


Reilig Père-Lachaise.
Is í Reilig Père-Lachaise an reilig is mó i bPáras na Fraince agus ar na reiligí is mó ar domhan (Fraincis: "Cimetière du Père-Lachaise" agus roimhe sin "cimetière de l'Est"). Tá sí suite ar chnoc insan 20ú "arrondissement" de Pháras. Tá timpeall is 1 mhilliún duine curtha inti, neart daoine cáiliúla ina measc. Tugann breis is 3.5 milliún duine cuairt uirthi sa bhliain, rud a fhágann gurb í an reilig is mó cuairteoirí uirthi ar domhan. Bunaíodh Reilig Père-Lachaise sa bhliain 1804.


Marie d'Agoult.
Scríbhneoir aistí agus staire Francach ab ea Marie d'Agoult nó Marie Catherine Sophie de Flavigny, comtesse d'Agoult (31 Nollaig 1805 – 5 Márta 1876). Rugadh í in Frankfurt-am-Main agus shíothlaigh sí i bPáras. Scríobh sí faoin ainm cleite Daniel Stern.
Beathaisnéis.
Rugadh d'Agoult do Victor François de Flavigny (1770-1819), fear d'uaisle na Fraince a theith an tír le linn Réabhlóid na Fraince agus do Maria Elisabeth Bethmann (1772-1847), bean Phrotastúnach, de theaghlach uasal de bhunús na Gearmáine. D'fhill an teaghlach go dtí an Fhrainc tamall i ndiaidh bhreith Maria.
Ó 1819 go 1821, fuair sí a cuid oideachais i gclochar na Sœurs du Sacré-Cœur de Jésus in Áras Biron (Músaem Rodin inniu).
Phós sí an Cunta Charles Louis Constant d’Agoult (1790-1875) agus saolaíodh beirt iníonacha dóibh, Louise (1828-1834) agus Claire (1830-1912). Bhí caidreamh suirí aici le Franz Liszt a thosaigh nuair a bhí sise 28 bliana d'aois agus eisean 6 bliana ní ba óige. Bhí triúr páistí acu. Blandine (1835–1862), chéad bhean Émile Ollivier, príomh-aire na Fraince i ndiaidh a báis in aois a 26 bliana, Cosima (1837–1930), a phós cumadóir agus stiúrthóir ceoil Hans von Bülow agus ansin Richard Wagner, agus Daniel (1839–1859), sárphianadóir a d'éag go hóg leis an eitinn. Chuir d'Agoult agus Liszt fúthu sa Ghinéiv sa bhliain 1835. Chaith siad na blianta 1837–1839 ina gcónaí i roinnt áiteanna san Iodáil.
Bhí d'Agoult mór le George Sand agus go mó faoina tionchar, ach caidreamh neamhchairdiúil a bhí acu go minic. Cuireadh Marie d'Agoult i Reilig Père-Lachaise i bPáras.


Reilig.
Áit ina n-adhlactar corpáin na marbh is ea reilig nó cill. Is minic a bhíonn reilig in aice le séipéal.
Bíonn leac ann go minic mar chomhartha go bhfuil uaigh ann.


Alice Through the Looking Glass (scannán 2016).
Scannán beochana Meiriceánach is ea "Alice Through the Looking Glass" a rinneadh sa bhliain 2016.


Vladimir Zeldin.
Ba aisteoir Rúiseach é Vladimir Mikhailovich Zeldin (), a rugadh ar an 10 Feabhra 1915 agus a fuair bás ar an 31 Deireadh Fómhair 2016. Bhí sé ar an haisteoir is sine ar domhan (101 bliain d'aois).


Cartoon Saloon.
Is comhlacht cartúin é Cartoon Saloon. Tá sé lonnaithe i gCill Chainnigh.


Melina Mercouri.
Aisteoir, amhránaí agus polaiteoir Gréigeach ab ea Melina Mercouri, a rugadh mar Maria Amalia Mercouri (Gréigis: Μαρία Αμαλία Μερκούρη); 18 Deireadh Fómhair 1920 – 6 Márta 1994). Aithnítear í as a rólanna i scannáin mar "Never on Sunday" (1960), "Phaedra", "Topkapi" agus "Promise at Dawn". Sa scannán úd d'imir sí páirt os comhair Jules Dassin. Phós Mercouri agus Dassin sa bhliain 1966, pósadh a mhair go lá a báis sa bhliain 1994. Sa bhliain 1981 ceapadh Mercouri mar Aire Chultúr na Gréige sa rialtas.
Rugadh Melina Mercouri san Aithin. Fuair sí bás le hailse na scamhóg i gCathair Nua-Eabhrac.


Bairín breac.
Is císte é bairín breac. Arán giosta ina bhfuil sabhdánaigh agus rísíní le fáil is ea é. Is císte de bhunaidh Éireannach é agus tá dlúthbhaint aige le Oíche Shamhna. Bhí sé de nós fáinne a chur ann. An té a bhfuair an fáinne, dúradh go raibh siad le pósadh go luath.


Lá Samhna.
Is é Lá Samhna an chéad mhí den geimhreadh in Éirinn. Bliain úr na SeanCheilteach a bhí ann fosta, an fhéile ba thábhachtaí sa bhliain ar fad. Inniu ceiliúrtar Lá Fhéile na Naomh Uile ar 1 Samhain freisin.


Marija Gimbutas.
Seandálaí Liotuánach-Mheiriceánach ab ea Marija Gimbutas (Liotuáinis: "Marija Gimbutienė"; 23 Eanáir 1921 – 2 Feabhra 1994). Aithnítear í a cuid taighde ar na cultúir Neoiliteach agus Cré-umha san "Eoraip Ársa" agus as an hipitéis Kurgand a cheap sí, ina maíonn sí go raibh críoch dhúchasach na bPróit-Ind-Eorpach sa steip Phontach.
Rugadh Marija Gimbutas in Vilnius na Liotuáine. Theith sí ath-fhorghabháil na Sóivéadach sa bhliain 1942 agus an Dara Cogadh Domhanda faoi lánseol go fóill. Chaith sí tamall mar sin faoi na Sóivéadaigh agus na Naitsigh araon. Chuir sí faoi sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1949.


Sacagawea.
Bean den treibh Shoshone i Meiriceá Thuaidh a chuidigh le Meriwether Lewis agus William Clark ar a dturas taiscéalaíochta siar go hOregon ab ea Sacagawea (Bealtaine 1788 – 1812 (a chreidtear)). Bhí sí pósta le trádálaí Franca-Cheanadach darbh ainm Toussaint Charbonneau. Bhí sí ina teangaire ag Lewis agus Clark, go mór mhór nuair a bhuail siad lena muintir Shoshone féin. Bhí eolas aici ar an tírdhreach, an fána agus an flóra, agus ar nósanna na mbundúchasach sa chuid sin den mhór-roinn. Ní ba thábhachtaí, b'fhéidir, thuig bundúchasaigh a casadh orthu gur cuspóirí síochánta a bhí acu, mar ní bheadh bean mar bhall de chompánacht chogaidh.
Rugadh Sacagawea i ngleann na hAbhann Lemhi, in aici Salmon, Idaho, inniu. Bhí Sacagawea ar ghrúpa ban óg a d'fhuadaigh fir ón treibh Hidatsa. "Éan-bhean" an chiall atá le "Sacagawea" sa teanga Hidatsa. Phós sise agus bean Shoshone eile Toussaint Charbonneau, a bhí ina chónaí i measc na Hidatsa. De réir na gcuntas comhaimseartha, cheannaigh sé iad nó fuair sé iad mar dhuais i mbabhta cearrbhachais.
Le linn uachtaránacht Thomas Jefferson, cheannaigh na Stát Aontaithe cuid mhór de iarthar Mheiriceá Thuaidh ó na Francaigh. Chuir Jefferson sluaíocht siar leis an gcuid sin den mhór-roinn a thaiscéaladh faoi Lewis agus William Clark. Mhair an turas taiscéalaíochta ó 1804 go 1806; chuaigh Sacagawea leo sa bhliain 1805, í ag iompar clainne agus rug sí mac, Jean-Baptiste, go gairid ina dhiaidh sin.
I ndiaidh an turais siar, chaith Sacagawea agus Charbonneau trí bliana leis na Hidatsa. Ansin, sa bhliain 1809, thug Clark cuireadh dóibh teacht chuig Saint Louis agus chuir siad fúthu ansin in éineacht lena mac. Rugadh iníon di i 1810 darbh ainm Lizette. Luaitear í seo cúpla bliain ina dhiaidh sin mar leanbh folláin ach creidtear go bhfuair sí bás go hóg mar ní luaitear arís í gcuntas ar bith. Faoin mbliain 1811 bhí Sacagawea agus Charbonneau ina gcónaí ag Fort Phost Trádála Manuel Lisa in aice críoch na Haditsa. Scríobh cléireach sa phost trádála sa bhliain 1812 go raibh Sacagawea i ndiaidh bás a fháil sa dhúnfort.D'uchtaigh William Clark Jean-Baptiste sa bhliain 1812, rud nach ndéanfaí dá mbeadh na tuismí beo agus tá a fhios go raibh Sacagawea tinn tamall roimhe sin. Chaith Jean-Baptiste tamall san Eoraip agus é ina fhear óg agus an chuid ba mhó dá shaol in áiteanna difriúla agus ag obair i bpostanna difriúla.
De réir foinsí áirithe, fuair sí bás i bhfad ní ba dhéanaí, sa bhliain 1884, i ndiaidh dul a chónaigh leis na Comanche ar feadh tamaill agus ansin filleadh ar ais go dtí na Lemhi Shoshone.


Bismarck, Dakota Thuaidh.
Cathair in iarthar Dakota Thuaidh, sna Stáit Aontaithe is ea Bismarck. Tá an chathair suite ar bhruach thoir Abhainn na Missouri. Is é príomhchathair an stáit é, chomh maith le príomhchathair riaracháin Chontae Burleigh. Is é an dara cathair is mó in Dakota Thuaidh, i ndiaidh Fargo. Sa bhliain 2010, bhí 61,272 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 129,517 sa cheanta uirbeach ar fad.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1872 faoin ainm Missouri Crossing, ainm a tugadh uirthi mar chuaigh Merriwether Lewis agus William Clark trasna na Missouri san áit sa bhliain 1805. Sa bhliain 1873 hathraíodh an t-ainm go Bismarck, in onóir Otto von Bismarck, seansailéir na Gearmáine, rud a rinneadh ag súil go dtarraingeofaí lonnaitheoirí ón tír úd chuig an áit. D'éirigh leo. An bhliain ina dhiaidh sin, fuarthas ór sa cheantar, agus tháinig borradh faoin daonra mar gheall air sin leis.
Sa bhliain 2010 ba de shliocht Gearmánach iad 57.9% de dhaonra na cathrach. Ba de shliocht Ioruach 18.2% de na daoine sa chathair, 7.7% de shliocht Rúiseach agus 7.2% de shliocht Éireannach. Is den chine geal iad 92.4% de lucht na cathrach, céatadán an-ard sna Stáit Aontaithe. Is iad Bundúchasaigh Mheiriceánacha an dara grúpa is mó ann—4.5% den daonra.


Heidi Heitkamp.
Aturnae agus polaiteoir Meiriceánach is ea Heidi Heitkamp, a rugadh ar 30 Deireadh Fómhair 1955. Is í an Seanadóir sóisearach ó Dakota Thuaidh í i Seanad Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is ball den Pháirtí Daonlathach í.
Rugadh Heitkamp in Breckenridge, Minnesota de shliocht Gearmánach agus Ioruach. D'fhreastail sí ar Ollscoil Dakota Thuaidh agus Coláiste Lewis and Clark. Thosaigh sí mar pholaiteoir ar leibhéal an stáit, ar dtús mar ionadaí áitiúil, ansin mar choimisinéir cánacha an stáit. Ba Aturnae Ginearál Dakota Thuaidh í ó 1993 go 2001. Toghadh í do Sheanad na Stát Aontaithe sa bhliain 2013.


Chasing Destiny.
Is clár réaltacht Meiriceánach atá ag lorg cailín grúpa nua a aimsiú é "Chasing Destiny". Thosaigh sé ag craoladh ar BET ar an 5 Aibreán, 2016.
Chruthaigh Kelly Rowland an chlár. Roghnaíodh Ashly Williams, Brienna DeVlugt, Gabrielle Carreiro, Kristal Lyndriette agus Shyann Roberts mar bhall den ghrúpa June's Diary.


Bar Harbor, Maine.
Main Street, in Bar Harbor
Baile ar Mount Desert Island, i gContae Hancock, Maine, is ea Bar Harbor. Tá an baile suite ar chósta thoir thuaidh an oileáin. Sa bhliain 2010, bhí 5,235 duine ina gcónaí ann.
"Isle des Monts Déserts" a bhaist Samuel de Champlain ar an oileán sna 1660idí. Cuireadh tús leis an turasóireachta samhraidh sna 1860idí déanacha. Tá tóir ar an oileán i measc turasóirí inniu, ach san "Gilded Age" i Meiriceá (is é sin, sna 1890idí) agus ar feadh i bhfad ina dhiaidh sin bhí Bar Harbor ar na bailte saoire ab ansa le daoine sar-shaibhre an lae. Sa bhliain 1947, áfach, agus triomach mór ann, dódh leath den oileán in aon dóiteán mór amháin. Scriosadh na dosaein tithe palásta i Sraith na Milliúnaithe in Bar Harbor. Cé go bhfuil tithe móra go fóill ar an mbaile cois farraige ag daoine rachmasacha, thug na daoine ba shaibhre in oirthear na tíre aghaidh ar áiteanna eile mar Newport, Rhode Island as sin amach.


Emeli Sandé.
Is ceoltóir Sasanach í Adele Emily Sandé nó Emeli Sandé. Rugadh i Sasana í ar 10 Márta, 19887.
Gradaim.
Ta 18 ngradam buaite ag Sandé.


Yitzak Rabin.
Polaiteoir agus státaire Iosraelach ab ea Yitzhak Rabin (; 1 Márta 1922 – 4 Samhain 1995).
Príomh-aire Iosrael a bhí ann faoi dhó (1974-1977 agus 1992-1995).
Bronnadh Duais Nobel na Síochána air in éineacht le Shimon Peres agus Yasser Arafat, sa bhliain 1994, as a saothar i bpróiseas na síochána.
Feallmharaíodh Rabin nuair a bhí sé ina Phríomhaire na hIosráile.
Ba ea Yigal Amir an dúnmharfóir, ceartchreidmheach agus antoisceach den eite dheis.


Cuimhneachán Ghorta Mhóir na hÉireann.
Ionad cuimhneacháin ar Ghorta Mór na hÉireann nó an Drochshaol is ea Cuimhneachán Ghorta Mhóir na hÉireann atá suite i Manhattan, i gCathair Nua-Eabhrac.


Dioscliosta Emeli Sandé.
Is éard atá i dioscliosta an ceoltóir Sasanach Emeli Sandé ná dhá albaim stiúideo, ocht singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach.


Mitch Hedberg.
Is fuirseoir Meiriceánach é Mitchell Lee "Mitch" Hedberg, a rugadh sa bhliain 1968.


Lévis, Québec.
Cathair in oirthear Québec, Ceanada, is ea Lévis, agus é suite ar bhruach theas Abhann San Labhráns, go díreach os comhair Cathair Québec. Rinneadh aon chathair amháin de sheanchathair Lévis (vieux Lévis) agus naoi mbaile eile ina chóngar ar 1 Eanáir 2002. Bhí 138,769 duine ina gcónaí in Lévis sa bhliain 2011. Tá seirbhís farantóireachta idir Lévis agus Cathair Québec, agus ta dhá dhroichead trasna na habhann in iarthar Lévis.
Tá iarsmaí seandálaíochta faighte in Lévis a théann 10,000 bliana siar agus is féidir gur áit thábhachtach é do na hIndiaigh sa chuid sin den tír mar gheall ar a suíomh ar an abhainn. Chuir na chéad
Eorpaigh fúthu ar an mbruach theas den abhainn sa cheantar sa chéad leath den 17ú haois. Saint-Joseph-de-la-Pointe-Lévy an t-ainm ar an tsráidbhaile, agus é suite i "seigneurie" Lauzon. Sa bhliain 1861 cuireadh cathair Lévis ar bun cúpla bliain i ndiaidh bhunadh pharóiste Notre-Dame-de-la-Victoire. Sa bhliain 2002, dála roinnt ceantracha uirbeacha eile i gCeanada, cuireadh Lévis le chéile leis na fobhailte agus bailte eile sa cheantar le chéile mar chathair nua. Ní feidhmíonn Lévis mar fhobhaile de chathair Québec mar oibríonn an oiread sin de lucht na háite in Lévis féin.
Notre Dame de la Victoire, a tógadh sa bhliain 1851
Sa dara leath den 18ú haois throid na Briotanaigh agus Francaigh in Lévis agus in a theannta. Fuair an ginearál Briotanach James Wolfe bás ansin agus coimeádadh a chorp ann ar feadh tamaill. Tógadh trí dhúnfort ann sna 1860idí ar eagla go leathnódh Cogadh Cathartha na Stát Aontaithe go Ceanada. Is féidir cuairt a thabhairt ar cheann acu inniu. Chuir an lánúin Desjardins—Dorimène Roy agus Alphonse— an chéad chumann creidmheasa in Québec ar siúl ina dteach féin in Lévis: Tá craobhacha den Caisse Populaire ar fud chúige Québec inniu.
Is í an Fhraincis an mháthairtheanga ag 97% den daonra. Is Caitlicigh iad tromlach mór na ndaoine.
An teach inar chuir na Desjardins a gcumann creidmheasa, Caisse Populaire, ar siúl den chéad uair.


Our Version of Events.
Is é "Our Version of Events" an chéad albam ó Emeli Sandé. Scaoileadh é ar an 13 Feabhra, 2012.


Long Live the Angels.
Is é "Long Live the Angels" an dara albam ó Emeli Sandé. Bhí sé scaoilte ar an 11 Samhain 2016.


The Nathan Carter Show.
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 30 Deireadh Fómhair, 2016 i leith é The Nathan Carter Show. Nathan Carter a chuireann an clár i láthair.


An Bheitheach Mhór.
Ciorcal liag san Bheitheach Mhór
Grúpa ciorcal liag, carn agus gnéithe meigiliteacha eile ón Aois Chré-Umha luath i gContae Thír Eoghain, i dTuaisceart Éireann, is ea an Bheitheach Mhór (Béarla: Beaghmore), agus é suite 8.5 míle siar ó thuaidh ón Chorr Chríochach ar imeall thoir-theas na Speiríní. Ní ainm deimhnithe í "an Bheitheach Mhór" de réir Logainm.ie. Tugann "Dictionary of Ulster Place-names" "an Bheitheach Mhór" (áit ina bhfuil a lán crann bheithe) ar an áit Coillte a bhíodh sa cheantar sular ghlan na feirimeoirí Neoiliteacha an talamh, agus luífeadh ainm mar sin le réasún. Séadchomharthaí Stairiúla faoi Chúram an Stáit is ea ciorcail liag, ailíniú agus cairn na Beithí Móire agus iad i ndlínse Chomhairle Cheantair na Coirre Críochaí, tagairt eangaí: H684 842.


Eagla.
Is é an eagla nó an sceimhle an mothúchán tréithrithe dian ba chúis leis an tuiscint atá rioscaí, ann nó nach bhfuil i láthair, sa todhchaí nó atá caite. An eagla is féidir a mhíniú freisin mar mhór-aireachtáil ar an staid, coinníoll, saincheisteanna, na daoine, agus a leithéidí, i bhfocail eile eagla ar an dorchadas. An eagla a athraíonn go mór ó dhuine go duine, agus is féidir a leathnú idir éadrom mothú de corraí mhór agus eagla, ar a dtugtar paranóia, uafáis, nó fóibe.
Ar mothúchán go bhfuil bhraith de ghnáth i láthair nó i an t-ionchas contúirte, nó a bhagairt. I bhfocail eile, is é an eagla thoradh ar an anailís guaise agus ceadaíonn an t-ábhar a teitheadh nó ag troid, chomh maith leis sin ar a dtugtar faoi an téarma " troid nó eitilt ".
Tá sé ina mothúcháin bunscoile a eascraíonn as an nádúrtha col chun an riosca nó ar bhagairt, agus é a léiriú i ngach ainmhithe, lena n-áirítear an duine.
Eagla coitianta.
Dar leis na suirbhéanna an ceann is coitianta imní san áireamh: an thaibhsí, na Farraige, go bhfuil na cumhachtaí olc, ciaróg dhubh, damháin alla, nathracha, airde, uisce, spásanna teoranta, tolláin agus droichid, snáthaidí, anostracism, teip, stoirmeacha toirní, rátálacha, léirmheasanna, óráidí poiblí agus cuimhní cinn ar chogadh. Sa tástáil nuálaí i an eagla na daoine aonair, Bille Tancer anailís ar na cineálacha eagla, lena n-áirítear an abairt " eagla na... ". An eagla is minice a luaitear tá: an eitilte, ar an méid, an fir ghrinn, dlúithe, bás, diúltú, daoine, nathracha, rath, dúnmharú, agus ag tiomáint.
Bitheolaíoch labhairt, eagla go bhfuil a instinct marthanais gur féidir ainmhithe a sheachaint cásanna contúirteacha ar a son féin nó le haghaidh a sliocht. An réad is mó de eagla ar a ainmhí a bhfuil de ghnáth an láithreacht de creachadóir. Is é an chastacht an aigne an duine, áfach, thrasuí seo, emotion agus a stiúradh i dtreo rudaí agus cásanna chomh héagsúil le gníomhaíochtaí an duine. Tá cuid de na fóibe atá dócha a bheith éabhlóideach tionscnaimh domhain, go háirithe ar eagla na nathracha agus damháin alla. Tá sé léirithe go bhfuil eagla den sórt sin i eagla uilíoch carachtar. Eile tá eagla a bhaineann le gníomhaíochtaí sóisialta is déanaí agus ar leith ach amháin chun sochaithe nua-aimseartha an iarthair. Is féidir linn, dá bhrí sin, le réasún glacadh leis go bhfuil siad a thionscnamh bitheolaíoch.
Eagla i síceolaíocht.
Ó thaobh na síceolaíochta tá eagla próiseas mhothúchánach. I an teoiric de difreálach mothúcháin ag imní. 'D eagla a bhaineann le mothúcháin bunúsacha, is é sin, inbheirthe mhothúchánach próiseasle géiniteach réamhshocraithe fiseolaíocha a chomhdhéanann í, áirithe facial léiriú agus go háirithe suibiachtúla taithí. Cúiseanna eagla smaoineamh ar réadach nó samhailfhadú mbaol. Eagla slóg an orgánaigh a chur chun feidhme seachaint iompar, éalaitheach.
An eagla i ealaín.
An láithreacht de eagla i ealaín uileláithreach. Mar sin, is ionann é scéal seánra féin (scary gearrscéalta, úrscéalta de terror) saothraithe go forleathan, go háirithe ó tá an Naoú haois déag le haghaidh údair spreagthach rómánsúil mar Edgar Allan Poe, Howard Phillips Lovecraft, nó fiú Gustavo Adolfo Bécquer. An litríocht tá a ghintear ar leith le carachtar a léiriú ar an terror agus eagla, mar shampla Dracula ag Bram Stoker nó an ollphéist Frankenstein ag Mary Shelley. Tá sé chomh maith le seánra scannán (an scannán uafáis). An dealbh iarthar, go háirithe na meánaoise léirmhínithe ar an Apacailipsis, tá an ardaithe ar an eagla go dtí an gcatagóir na healaíne. An phéintéireacht, go háirithe comhaimseartha, tá a léirítear ar an dobrón de an duine nua-aimseartha. Sampla cáiliúil is ea an péintéir ar expressionist Edvard Munch ina íocónach bosca, An caoin, cé go léiríonn na samplaí a d ' fhéadfadh a bheith méadaithe ag beagnach gach uair, mar atá i gcás an Bosco, Brueghel, nó na n-oibreacha de Piranesi.
Comharthaí.
Tá imní mór gabháil go minic ag comharthaí fisiciúla cosúil le ráta méadaithe croí agus brú fola, rith croí, meadhrán, béal tirim, pian cófra, nausea, giorra an anáil agus a chuireann. D'fhéadfadh a bheith ann freisin ina craiceann geal, allas, mhéadaigh táirgeadh aidréanailín san fhuil, agus tinneas bhéal an ghoile. Síceolaíoch, tá imní a bhaineann le tuiscint vague de bhagairt nó contúirt. Uaireanta is féidir imní a bheith ina siomtóim de strus. Na comharthaí fisiciúla de imní Feictear mar bhealach ina ullmhaíonn an comhlacht le haghaidh bhagairt seachtrach. Féadfar Imní bheith bainteach freisin le dúlagar. Féadfar Imní a léiriú freisin i téarmaí gnúise.
Eagla an bháis.
"Nuair a bhfuil muid beo, nach bhfuil bás. Nuair a bhíonn bás ann, nach bhfuil muid. Dá bhrí sin, i bás a eagla tú go díreach? "
Eagla i síceolaíocht na cumarsáide.
Eagla mar mothúchán bunúsach an duine, comharthaíocht ar staid contúirte ar go leor cúiseanna seachtracha agus inmheánacha, ó bhroinn nó a fuarthas. Cognaíocha a ceapadh cúiseanna eagla: uaigneas, diúltú, dúlagar, bagairtí ar fhéin-mheas, tuiscint ar teip déanamh, tuiscint ar neamhdhóthanacht. Na héifeachtaí ar eagla: an staid mhothúchánach éiginnteacht, teannas láidir néaróg, a spreagadh an duine chun éalú, a aimsiú a chosaint, slánú. Is iad príomhfheidhmeanna na eagla agus a stáit mhothúchánach comhghafach: rabhadh, cosanta, inoiriúnaithe, cuardaigh.


George Barnett (staraí).
Staraí, béaloideasaí, file, luibheolaí agus seandálaí Éireannach ab ea George "Geordie" Barnett (11 Feabhra 1876 – 10 Aibreán 1965). Rugadh Barnett in Abhainn Riabhach, na Sé Bhaile, Baile na Croise, Contae Dhoire, i dTuaisceart Éireann. Gí nach raibh aon mhúinteoir aige ach é féin d'éirigh leis eolas ollmhór ar shléibhte na Speiríní a bhaint amach as a stuaim féin, ag síor-staidéar, breathnóireacht agus tastáil. D'aimsigh sé a lán láithreán ón réamhstair, ach thar aon ní eile, tá aithne air as liagchiorcail na Beithí Móire a aimsiú. D'fhorbair sé teoiric gur fheidhmigh an láithreán mar réadlann ghealaí. Scríobh sé dán a chuir an teoiric seo os comhair an tsaoil, mar atá, "The Beaghmore Stone Circles".
A shaothar.
Ina bhaile dúchais a fuair Barnett bás. Tá sé curtha sa reilig in aice eaglais St. Anne.


Cócaireacht na hÉireann.
Is éard is Cócaireacht na hÉireann ann ná an chócaireacht mar a dhéantar í go traidisiúnta in Éirinn. Baintear úsáid as táirgí na tíre mar uaineoil agus muiceoil, éanlaith, uibheacha, im agus táirgí déiríochta eile, muisiriúin agus bradán. Tá glasraí agus préamhacha—cál agus prátaí, mar shampla—tábhachtach freisin. Is é sin le rá gur fhorbair an chócaireacht as na barra agus ainmhithe a shaothraítear in aeráid shéimh an oileáin.
Rinne concas na dTúdarach dochar d'fhorbairt chócaireacht na tíre sa 17ú haois luath mar d'fhág díshealbhú an talaimh formhór muintir na tíre bocht agus cuireadh fócas ar onnmhairiú táirgí bia go Sasana agus fórsaí armtha na tíre úd, chomh maith le himeacht ama chuig margaí thar lear. Ar na leibhéil níos saothraithe den chócaireacht Éireannach thóg nósanna na Sasanach áit na cócaireachta traidisiúnta. San 18ú haois tháinig an práta isteach mar bhunscamhard na ngnáthdhaoine. Cuirtear an práta le chéile le hÉirinn i samhlaíocht go leor daoine mar gheall air sin. Cailleadh a lán gnéithe de chócaireacht na hÉireann san am úd, ó aimsir an Ghorta Mhóir go lár an 20ú haois go háirithe. Táthar ag cur suime in n-athbheochan anois, áfach. Ar mhiasa Éireannacha tipiciúla an lá inniu tá stobhach Éireannach, bagún agus cabáiste, bacstaí, coddle agus cál ceannann.


Pearóivscít.
Is éard is Pearóivscít ann, ná aon ábhar leis an gcineál céanna struchtúr is a bhíonn sa chriostail ocsaíd tíotáiniam chailciam (CaTiO3), ar a dtugtar an struchtúr pearóivscíte, (nó XIIA2+VIB4+X2−3), leis an ocsaigin sna haghaidhionaid. Faigheann na pearóivscítí a n-ainmneacha ó mhianra, a aimsíodh den chéad uair i Sléibhte na hÚraile sa Rúis ag Gustav Rose sa bhliain 1839 agus tá sí ainmnithe i ndiaidh mhianreolaí Rúiseach Lev Perovski (1792-1856).
a> bheaga an mhiotail B, agus na cinn glasa caitiain mhiotalacha A.


Cócaireacht na Síne.
Is í cócaireacht na Síne an traidisiún cócaireachta is mó clú uirthi agus is mó éagsúlachta inti ar domhan. "Cócaireachtaí" a bheadh níos cirte a rá, i ndáiríre, mar is é an ghné réigiúnda an rud is tábhachtaí agus cócaireacht na Síne á plé againn. Traidisiún ársa atá i gceist cé gurbh insan 19ú haois a tháinig an réigiúnachas chun tosaigh inti. An rud is bunúsaí a scaireann na traidisiúin óna chéile is é deighilt idir an tuaisceart, ina mbaintear úsáid leathan as cruithneacht (milléad roimhe sin siar), agus an deisceart, ina mbaintear úsáid as rís.
Ar na stíleanna cócaireachta réigiúnda is coitianta tá (ag dul ó dheas agus ansin siar tríd an tír) cócaireacht Shandong ("lŭcài", 鲁菜), Jiangsu ("sūcài", 苏菜), Anhui ("wǎncài", 皖菜), Zhejiang ("zhècài", 浙菜), Fujian ("mǐncài", 闽菜), Guangdong ("yuècài", 粤菜), Hunan ("xiāngcài", 湘菜) agus Sichuan ("chuāncài", 川菜). Go traidisiúnta, tugtar "na hocht gcócaireacht mhóra réigiúnda" ("bādà càixì", 八大) na Síne orthu.
An tríolóid.
Tá cócaireacht na Síne ceangailte leis an sochaí, leis an bhfealsúnacht agus leis an míochaine.


Cócaireacht na hIndia.
Sicín Tandoori, rís, tarsainn srl. Béile ó thuaisceart na hIndia.
Tá cócaireacht na hIndia ar mhórthraidisiúin chócaireachta an domhain. Tá éagsúlacht mhór réigiúnda inti, agus an chócaireacht i ngach áit sa tír úd faoi thionchar na spíosraí, luibheanna, dtorthaí agus nglasraí atá le fáil ann. Fágann creidimh na hIndia agus a stair a lorg ar an gcócaireacht freisin.
Tá an veigeatóireachas an-choitianta san India mar thoradh ar an Hiondúchas (an creideamh is fairsinge sa tír) agus creidimh eile. Idir an Hiondúchas agus an tIoslam, tá cosc ar a lán daoine mairteoil, muiceoil, éin chreiche srl. a ithe. Tháinig cócaireacht na hIndia faoi thionchar na Peirse agus na hEorpa chomh maith.
Scaipeadh cócaireacht na hIndia ar fud an domhain de réir mar a chuaigh na hIndiaigh ar imirce, go mór mhór go tíortha an Aigéin Indiaigh, na hEorpa, Mheiriceá Thuaidh agus Mhuir Chairib, áiteanna ina bhfuair na himircigh Indiacha comhábhair nua le cur lena dtraidisiúin chócaireachta. Bhí an India faoi smacht na mBriotanach ar feadh i bhfad agus mar sin d'fhág an chócaireacht Indiach a rian ar thíortha eile a bhí faoi smacht na Breataine Móire: curaí in Éirinn mar shampla.


Violet Gibson.
a>Bean Éireannach a rinne iarracht Benito Mussolini a mharú ab ea Violet Albina Gibson (31 Lúnasa 1876 – 2 Bealtaine 1956). Iníon an Tiarna Ashbourne a bhí inti. I mBaile Átha Cliath a rugadh í.
Ar 7 Aibreán 1926 scaoil Gibson le Mussolini, a bhí ina shuí i ngluaisteán i ndiaidh óráid a thabhairt sa Róimh. Scaoil sí dhá urchar leis, a rinne damáiste dá shrón. Ar éigin a bhí sé gortaithe, áfach, agus i ndiaidh bindealán a chur ar a shrón lean sé leis sa pharáid a bhí ceaptha don lá.
Ba bheag nár linseáladh Gibson (mar a tharla i gcás fear óg a rinne iarracht Mussolini a mharú ar ócáid eile). Gabhadh í, agus toisc ise ina heachtrannach agus ina gealt, dar leis na húdaráis Iodálacha, d'ordaigh Mussolini í a chur chuig an Bhreatain Mhór gan an dlí a chur uirthi sa chúirt.
Chaith sí an chuid eile dá saol in ospidéal síciatrach, Saint Andrew's, in Northampton. Tá Gibson curtha i Reilig Kingsthorpe sa chathair chéanna.


Robert Vaughn.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Robert Francis Vaughn, a rugadh ar an 22 Samhain, 1932 agus fuair bás ar an 11 Samhain, 2016.


There Will Be Buds.
Chraol an séú eipeasóid, "There Will Be Buds", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 6 Samhain 2016. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 3.14 milliún duine ar an eipeasóid.


Doris Day.
Aisteoir agus amhránaí Meiriceánach is ea Doris Day a rugadh mar Doris Mary Ann Kapelhoff ar 3 Aibreán 1922 nó 1924. Tá sí ar scor anois.
Rugadh Doris Day in Cincinnati, Ohio. B'as an nGearmáin an ceathrar seanthuismitheoirí aici. Thosaigh Doris ag canadh le bannaí ceoil i ré na mbannaí móra nuair a bhí sí ina bean óg. D'éirigh go háirithe lena hamhrán "Sentimental Journey" sa bhliain 1939. Chomh maith leis na céadta fonn a ghabháil, chuaigh sí leis an aisteoireacht. Rinne sí a scannán deireannach sa bhliain 1968, ach lean sí ag canadh agus ag taifeadadh amhrán ar feadh na mblianta: B'é "My Heart" a halbam deireannach, sa bhliain 2011.
Phós Doris Day Martin Melcher sa bhliain 1951 agus d'fhan siad pósta go dtí a bhás seisean sa bhliain 1968. Eolaothe Críostaí iad beirt. Is ball den Pháirtí Poblachtach í. Tá sí gníomhúil ar son leas na n-ainmhithe ó bhí sí ina óigbhean. Tá óstán aici in Carmel-by-the-Sea a cheannaigh sise agus Melcher.


Stetsons and Stilettos.
Clár Béarla atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 8 Samhain, 2015 é Stetsons and Stilettos.


Tainan.
Cathair sa Téaváin is ea Tainan agus é suite ar chósta thiar theas an oileáin úd ar Chaolas na Téaváine. Is iad an Phríomhchathair agus Cathair an Fhéinics leasainmneacha na cathrach.
Stair.
De réir fiannaise ó thochailtí seandálaíochta in Zuozhen, in Tainan, tá daoine ina gcónaí sa cheantar le 20,000 go 31,000 bliain. Na Siraya, pobal bundúchasach, a chónaigh sa cheantar ina bhfuil Tainan ar theacht na ndaoine ó thíortha eile, nó le bheith cruinn, an pobal Sakam de fho-threibh Sinkan na Siraya. Thosaigh trádálaithe agus iascairí ón tSín ag cur fúthu ar chósta thiar na Téaváine sa 16ú haois. Sa bhliain 1624, chuir na Dúitsigh faoi cheannas Cornelius Reyersz lonnaíocht ar bun ar leithinis ghaineamhleach ar an gcósta, áit ar chuid den chathair anois agus as ar fhás an chathair. Fort Zeelandia a tugadh ar an dúnfort Ollannach nuair a cuireadh leis. Tayuan, agus ní ba dhéanaí, Anping, a tugadh ar an suíomh i Sínis. Faoi choimirce Chomhlacht Dúitseach na hIndia Thoir a bhí Reyersz ag obair.
Chuir Koxinga ruaig ar na Dúitsigh sa bhliain 1661. Bhí Tainan ina phríomhchathair ar ríocht Koxinga agus ar an Téaváin uilig amannta ar feadh 200 bliain, an fáth ar baisteadh "an Phríomhchathair" ar an gcathair. Cailleadh an stádas sin agus fuarthas ar ais é roinnt uaireanta, an fáth a dtugtar "Cathair an Fhéinics" ar Tainan. Taiwan-fu a tugadh ar an gcathair nuair a bhí sé ina phríomhchathair. "Tainan" an t-ainm a thug an rialtas Qing air sa bhliain 1885 nuair a d'aistrigh siad suíomh an rialtais ó thuaidh go Taichung. Fuair na Seapánaigh seilbh ar Taiwan uilig sa bhliain 1895. Sa bhliain 1905 bhí 50,000 duine ina gcónaí ann, agus Tainan an chathair ba mhó ar an oileán. D'fheabhsaigh na Seapánaigh fostruchtúr na cathrach go mór sna 1920idí. Tugadh an Téaváin go Poblacht na Síne sa bhliain 1945.


Know The Score.
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 6 Samhain, 2016 i leith é Know The Score. Jacqui Hurley a chuireann an clár i láthair.


Christine Quinn.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Christine Callaghan Quinn, a rugadh ar 25 Iúil 1966 i nGlen Cove, Nua-Eabhrac. Ball den Pháirtí Daonlathach atá inti.
Bhí Quinn ina bhall de Chomhairle Chathair Nua-Eabhrac ó 2 Samhain 1999 go 31 Nollaig 2013. Bhí sí ina Ceannchomairle ar an Chomhairle ó 1 Eanáir 2006 go 31 Nollaig 2013. Ise an tríú duine a raibh an post cheannchomhairle aici, agus an chéad bhean agus an chéad duine aerach sa phost. Agus í ina ceannchomhairle, ba Quinn an tríú oifigeach ba chumachtaí i gCathair Nua-Eabhrac, i ndiaidh an mhéara agus na habhcóide poiblí. Sheas sí do phost an mhéara sa bhliain 2013 mar chomharba ar Michael Bloomberg ach theip uirthi nuair a tháinig sí isteach sa tríú háit i réamhthoghchán na nDaonlathach.
Bhain Quinn céim baitsiléara amach i gColáiste Trinity in Hartford, Connecticut, sa bhliain 1988. Phós sí Kim Catullo sa bhliain 2012. Cónaíonn siad in Chelsea, i Manhattan, agus caitheann siad deirí seachtaine sa samhradh i dteach a cheannaigh siad in Bradley Beach, New Jersey.


Aralt Mac Giolla Chainnigh.
Gníomhaí Gaeilge agus ceoltóir ó Cheanada is ea Aralt Mac Giolla Chainnigh. Chaith sé tamall fada mar shaighdiúir agus mar acadóir míleata, agus d'éirigh sé as a phost i 2017. Tá dlúthbhaint aige le Gaeltacht Bhuan Mheiriceá Thuaidh.
Rugadh é mar Harold Timothy Kenny in Ingersoll in Ontario ar 13 Meán Fómhair 1959. B’as Dún Geimhin i gContae Dhoire dá mhuintir. Tógadh i nGleann Ottawa é, áit ar thosaigh sé ag seinm ar an bhfidil, agus tá sé ag casadh cheol na hÉireann ó shin.
Bhí sé ina chaptaen in Arm Cheanada.
Saighdiúireacht.
Bhí Mac Giolla Chainnigh ar fiannas leis an 1ú agus leis an 2ú Cathlán de Choisithe Éadroma Ceanadacha an Bhanphrionsa Patricia agus leis an gCeanncheathrú Reisiminteach. I 2009 bhí sé ar fiannas leis an gCeanncheathrú Réigiúnach Ceannasaíochta (Theas) mar anailísí oibríochtúil a bhí freagrach as meastóireacht feachtais i Réigiún Deisceartach na hAfganastáine.
I 2008 theip ar iarracht a rinne sé gan iallach a bheith air sláinte na Banríona a ól, cúirtéis a dhéanamh chun bratach na Breataine ná ‘God Save the Queen’ a chasadh.
Léann.
D’éirigh thar barr leis i gcúrsaí léinn agus spóirt ar scoil agus mar dhalta airm i gColáiste Míleata Royal Roads agus i gColáiste Ríoga Míleata Cheanada. Ghnóthaigh sé céim céad onóracha san Fhisic Innealtóireachta i 1982 agus fuair PhD san Réaltfhisic ó Ollscoil Calgary i 1995. Fuair sé BA ó Ollscoil Athabasca i 2000.
Ceapadh é mar léachtóir i gColáiste Ríoga Míleata Cheanada i 1992 agus tugadh ardú céime dó mar Ollamh Cúnta agus ansin mar Ollamh Comhlach. Déanann sé taighde ar chlúdach imréaltach réaltaí siombóiseacha, agus déanann sé bunghrinniú le rada-thrasnamhéadair idirnáisiúnta. Tá grinniú déanta aige freisin le tonnfhaid optacha agus x-ghathacha. Tá obair theoiriciúil déanta aige ar shreabhdhinimic na ngaoth réaltach agus iad ag imbhualadh faoina chéile, agus ar mhapáil shintéiseach a moirfeolaíochta.
Gaeilge.
Thosaigh Mac Giolla Chainnigh ag foghlaim Gaeilge i ranganna pobail i 1989, agus tá sé ag múineadh na teanga é féin ón mbliain 1994 i leith. Chuaigh sé féin agus a chairde i gcaidreamh le heagraíochtaí Gaeilge in Toronto agus Montréal, agus i 2000 chuaigh sé i gceannas Chumann na Gaeltachta. Ba faoina stiúir a cheannaigh baill an Chumainn seachtó acra i 2006 cois Abhainn na mBradán in aice le Tamworth agus Erinsville chun go bhféadfadh Gaeilgeoirí agus foghlaimeoirí cruinniú le chéile ann am ar bith. Tugadh Gaeltacht Bhuan Mheiriceá Thuaidh ar an áit, agus osclaíodh í i 2007.
Tá Mac Giolla Chainnigh ina bhall de Chomhaltas Ceoltóirí Éireann agus den North American Association for Celtic Language Teachers.


Lev Perovski.
Duine de na huaisle, daonchara agus mianreolaí ab ea an Cunta Lev Perovski (Rúisis: Лев Алексе́евич Перо́вский), (9 Meán Fómhair, 1792 - 21 Samhain, 1856) a fhóin freisin mar Aire Gnóthaí Inmheánacha faoi Nioclás I na Rúise.
Tá sé curtha síos dó gurb é a mhol go mbunaítear Cumann Tíreolaíochta na Rúise, sa bhliain 1845.
Tá an mianra pearóivscít ainmnithe in ómós dó.
Tagairtí.
Lev Perovski


John C. Reilly.
Is aisteoir Gael-Mheiriceánach é John Christopher Reilly, a rugadh ar an 24 Bealtaine 1965.


Kate McKinnon.
Fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach is ea Kathryn McKinnon Berthold nó Kate McKinnon, an t-ainm a úsáideann sí ina saol gairmiúil, a rugadh ar 6 Eanáir 1984 Aithnítear í thar aon ní eile as a cuid sceitsí grinn ar na cláracha teilifíse "Saturday Night Live" agus "The Big Gay Sketch Show". Rinne sí páirt an Dr. Jillian Holtzmann insan athdhéanamh a rinneadh sa bhliain 2016 den scannán "Ghostbusters".
Tá clú uirthi mar gheall ar an saothar carachtair agus a cuid aithrisí ar dhaoine cáiliúla. Aithnítear í as na haithrisí atá déanta aici ar phop-amhránaí Justin Bieber, fuirseoir agus bean an tí teilifíse Ellen DeGeneres, agus polaiteoir Hillary Clinton. Ainmníodh í do cheithre Primetime Emmys, trí cinn díobh mar shár-bhanaisteoir taca i sraith ghrinn—as a bhfuair sí ceann amháin sa bhliain 2016—agus ceann ar son ceoil agus liricí bunúsacha.
A luathshaol.
Rugadh agus tógadh Kate McKinnon Berthold in Sea Cliff, New York. Is iníon le Laura Campbell, oideachasóir tuismitheoirí, agus Michael Thomas Berthold, ailtire í. Tá deirfiúr níos óige aici darbh ainm Emily. Fuair a hathair bás nuair a bhí sí 18 bliana d'aois.


Tatyana Mikhailova.
Ollamh le léann Éireannach agus Gaeilgeoir Rúiseach in Stát-Ollscoil Mhoscó is ea Tatyana Andreyevna Mikhailova (Татьяна Андреевна Михайлова).
I 1979 bhain sí céim san Fhocleolaíocht Rómánsach amach in Stát-Ollscoil Mhoscó. Tháinig suim aici i dteangacha agus i gcultúr na gCeilteach agus rinne sí staidéar ar an tSean-Ghaeilge. Thosaigh sí ag foghlaim na Nua-Ghaeilge sna 1970í agus fuair máistreacht ar an gcaint gan mhoill.
Chuaigh sí ag múineadh Gaeilge i Roinn an Léinn Ghearmánaigh, agus i 1999 bhain sí PhD amach le tráchtas dar teideal ‘"Buile Shuibhne" mar Mhórshaothar de Litríocht Éireannach an 12ú hAois’ ("Безумие Суибне" как памятник ирландской словесности 12 в).
I 2007 chaith sí tamall i Roinn na Gaeilge i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath agus i 2008 d’fhoilsigh sí aiste ar an tSean-Ghaeilge. I 2009 bhí sí ina heagarthóir bainistíochta foilseacháin ar "Imeachtaí an Dara Collóiciam Idirnáisiúnta ag an gCumann Ceilteach-Slavach" (Moscó, Meán Fómhair 2006).
Faoi láthair is í an tOllamh le Focleolaíocht Ghearmánach agus Cheilteach in Stát-Ollscoil Mhoscó í agus tá cathaoir na dTeangacha Ársa aici in Ollscoil Stáit na nDaonnachtaí. Tá sí ina hollamh comhlach in Institiúid Taighde na Gaeilge agus an Léinn Cheiltigh in Ollscoil Uladh. Is ball í de bhord eagarthóireachta na n-irisí "Journal of Language Relationship/вопросы языкового родства" agus "Atlantika. Записки по исторической поэтике" (Nótaí ar Ealaín Stairiúil na Filíochta).
Tá na céadta alt foilsithe aici ar ghnéanna den fhocleolaíocht Cheilteach, in éineacht le leabhair d’fhoghlaimeoirí na Sean-Ghaeilge agus na Nua-Ghaeilge.


Plainéad dwarf haumea.
Is mion-pláinéad é Haumea. Tá mion-pláinéad suite níos faide ná bhfithis Neptune. [Fuarthas amach i 2004 ag foireann faoi cheannas Mike Brown na Caltech ag an Réadlann Palomar sna Stáit Aontaithe agus go neamhspleách i 2005, ag foireann faoi cheannas José Luis Ortiz Moreno ag an Nevada Réadlann Sierra sa Spáinn, cé go bhfuil an t-éileamh sin a bhí chonspóidtear. Ar 17 Meán Fómhair, 2008, aithníodh mar mion-pláinéad ag an Astronomical Union Idirnáisiúnta (IAU) agus ainmnithe i ndiaidh Haumea, an bandia Haváís luí seoil.
Tá thart ar aon trian sin de Plútón, agus 1/1400 go na Cruinne mais Haumea ar. Cé nach bhfuil a chruth deara go díreach, Léiríonn ríomhaireachtaí óna cuar solais go bhfuil sé ellipsoid triaxial, lena mór-ais dhá uair chomh fada agus a mion. Is é a domhantarraingthe a chreidtear a bheith leordhóthanach chun é a bheith relaxed i gcothromaíocht hidreastatach, rud a chiallaíonn sé ar phláinéad dwarf. cruth elongated Haumea mar aon lena uainíocht tapa, dlús ard, agus albedo ard (ó dhromchla oighir uisce criostalach), a chreidtear a bheith ar an hiarmhairtí a imbhualadh ollmhór, a d'fhág Haumea an comhalta is mó den teaghlach collisional go n-áirítear roinnt mór réada tras-Neptunian (TNOs) agus dhá Gealacha aitheanta Haumea s, Hi'iaka agus Namaka.
Google Translate for Business:Translator ToolkitWebsite TranslatorGlobal Market Finder


2017.
Is bliain choitianta í an bhliain 2017 (MMXVII). Tosóidh bliain Shíneach an choiligh (鷄) ar an 28 Eanáir.


Thomas Anthony Dooley III.
Lia agus daonnúlach Meiriceánach ab ea Thomas Anthony Dooley III nó Tom Dooley mar ba mhó aithne air (17 Eanáir 1927 – 18 Eanáir 1961). D'oibrigh sé ar son na mbochtán agus na dteifeach i Laos agus Vítneam, mar dhochtúir i gCabhlach na Stát Aontaithe agus ina dhiaidh sin. Scríobh sé trí leabhar faoina chuid oibre sa dá thír úd a raibh an-ráchairt orthu, mar atá "Deliver Us From Evil", "The Edge of Tomorrow", agus "The Night They Burned the Mountain". Ní ba dhéanaí foilsíodh na trí leabhar le chéile mar "Dr. Tom Dooley's Three Great Books." De réir clúdach deannaigh "The Edge of Tomorrow", chuaigh Dooley "go ceann de hiargúlacha an domhain chun troid i gcoinne an dá olc is mó a dhéanann leatrom orthu: aicíd agus Cumannachas.
Beathaisnéis.
Rugadh Tom Dooley in St. Louis, Missouri. Bhí a theaghlach go maith as agus de phór Éireannach. Chuaigh sé ar St. Louis University High School agus ina dhiaidh sin go hOllscoil Notre Dame in South Bend, Indiana.


Ollscoil Notre Dame.
Lár Ollscoil Notre Dame, nó an "God Quad"
Ollscoil taighde Chaitliceach Rómhánach is ea Ollscoil Notre Dame du Lac nó Ollscoil Notre Dame mar is fearr aithne uirthi. An tAthair Edward Sorin CSC a rinne an ollscoil a bhunú agus eisean an chéad uachtarán ar an scoil. Osclaíodh Notre Dame ar 26 Samhain 1842. Tá sí suite lámh le South Bend in Indiana, sna Stáit Aontaithe. Tá 8,448 fochéimí ag déanamh staidéir inti agus 3,731 iarchéimí.


Briege Corkery.
Rugadh Briege Corkery i gCloch Dubh, Corcaigh i Mí na Nollaig i 1986. Tá 4 dearthair agus 4 dheirfiúir aici.
Nuair a bhí Briege measartha óg thósaigh sí ag imirt peil agus camógaíocht agus chuir a chuid tuismitheoirí brú uirthi ó bhí sí measartha óg le bheith ag traenáil mar is ceart. Bhí Briege i gcónaí iontach laidir agus aclaí agus d'aithnigh daoine seo ón aois óg. Thósaigh sí ag imirt camógaíocht don Chloch Dubh agus peil do chumann peile Naomh Val.
Chuaigh Briege ag imirt le Corcaigh sa pheil agus sa chamógaíocht i 2004 nuair a bhí sí 20 bliain d'aois. Bhí sí ag imirt go maith an bhliain uilig sa pheil agus ansin d'imir sí go hiontach i gCluiche Ceannais na hÉireann agus mar gheall ar sin bhain Breige agus Corcaigh craobh na hÉireann an bhliain sin. Ba é sin an chéad Chraobh na hÉireann a bhain sí ach bhí go leor eile le teacht. Bhain Breige agus Corcaigh Craobh na hÉireann arís i 2006,07,08,09. Ach i 2010 mar go raibh Corcaigh ag bualadh an các as foirne sna blianta roimhe sin ní raibh orthu imirt go dtí an chluiche Ceathrú Ceannais agus bhí siad ag imirt in éadan Tír Eoghain ach chuaigh gach rud go mícheart. Chaill siad agus bhí siad amuigh. D'fhoghlaim Breige agus Corcaigh ceacht an lá sin. Na smaoinigh go bhfuil cluiche ar bith bainte go dtí go n-imríonn tú an chluiche. Chuaigh Breige ar aghaidh le cúig chraobh na hÉireann eile a bhaint i ndiaidh a chéile. Bhain sí deich All Star sa pheil agus bhí sí agus fuair sí imreoir na bliana 4 uair


Breige Corkery.
Rugadh Briege Corkery i gCloch Dubh, Corcaigh i Mí na Nollaig i 1986. Tá 4 dearthair agus 4 dheirfiúir aici.
Nuair a bhí Briege measartha óg thósaigh sí ag imirt peil agus camógaíocht agus chuir a chuid tuismitheoirí brú uirthi ó bhí sí measartha óg le bheith ag traenáil mar is ceart. Bhí Briege i gcónaí iontach laidir agus aclaí agus d'aithnigh daoine seo ón aois óg. Thósaigh sí ag imirt camógaíocht don Chloch Dubh agus peil do chumann peile Naomh Val.
Chuaigh Briege ag imirt le Corcaigh sa pheil agus sa chamógaíocht i 2004 nuair a bhí sí 20 bliain d'aois. Bhí sí ag imirt go maith an bhliain uilig sa pheil agus ansin d'imir sí go hiontach i gCluiche Ceannais na hÉireann agus mar gheall ar sin bhain Breige agus Corcaigh craobh na hÉireann an bhliain sin. Ba é sin an chéad Chraobh na hÉireann a bhain sí ach bhí go leor eile le teacht. Bhain Breige agus Corcaigh Craobh na hÉireann arís i 2006,07,08,09. Ach i 2010 mar go raibh Corcaigh ag bualadh an các as foirne sna blianta roimhe sin ní raibh orthu imirt go dtí an chluiche Ceathrú Ceannais agus bhí siad ag imirt in éadan Tír Eoghain ach chuaigh gach rud go mícheart. Chaill siad agus bhí siad amuigh. D'fhoghlaim Breige agus Corcaigh ceacht an lá sin. Na smaoinigh go bhfuil cluiche ar bith bainte go dtí go n-imríonn tú an chluiche. Chuaigh Breige ar aghaidh le cúig chraobh na hÉireann eile a bhaint i ndiaidh a chéile. Bhain sí deich All Star sa pheil agus bhí sí agus fuair sí imreoir na bliana 4 uair.
Mar an gcéanna leis an pheil sí iontach maith agus d'aithnigh daoine sin. I 2005 d'imir sí ina chéad cluiche ceannais na hÉireann sa chamógaíocht. D'imir sí go hiontach maith agus bhain Corcaigh an chéad craobh na hÉireann i dtamall fada. Bhí sé i bhfad níos deacra craobh chamógaíochta a fháil na craobh pheil na mban ag an am sin mar bhí i bhfad níos mó foirne laidir ann sa chamógaíocht. Bhain siad arís i 2006 ach ansin chaill siad in éadan TIPP i 2007 agus cuireadh amach iad. Ach tháinig siad ar ais i 2008 agus bhuail siad Gailimh, is cluiche iontach maith a bhí ann ach bhain Corcaigh sa deireadh le 7 bpointe. Chuaigh Breige ar aghaidh le bheith mar ceann de na himireoirí is fearr riamh ag na cluichí gaelacha. Idir an pheil agus an iomáint bhain Breige 18 craobh na héireann agus bhain sí 15 All Star.


South Bend, Indiana.
Lár South Bend in aice Abhainn St. Joseph
Cathair i dtuaisceart Indiana, sna Stáit Aontaithe, is ea South Bend. Tá sé suite ar an Abhainn St. Joseph ar an lúb is faide ó dheas den abhainn agus as sin a thagann "South Bend". Príomhchathair riaracháin Chontae St. Joseph atá ann. Is é South Bend an 4ú cathair is mó in Indiana agus lár trádála agus cultúir thuaisceart an stáit. Sa bhliain 2010, bhí 101,168 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 318,586 duine má chuirtear na ceantracha máguaird san áireamh.
Trádálaithe fionnaidh na chéad Eorpaigh a tháinig chuig an áit, iad ag baint úsáid as an abhainn lena gcuid gnó a chur i bhfeidhm. Bunaíodh Ollscoil Notre Dame lámh leis an áit sa bhliain 1842. Rinneadh cathair den bhaile sa bhliain 1865. Cathair thionsclaíoch a bhí ann; an Studebaker Corp. an tionscal ba mhó i South Bend. Sa bhliain 1960 bhí 132,445 duine ina gcónaí ann. Thosaigh meath ag teacht ar thionscail na cathrach, áfach, mar a tharla ina lán de chathracha na tíre, san Midwest go háirithe. Is iad seirbhísí sláinte agus oideachas na hearnálacha is mó i ngeilleagar na cathrach inniu.


Niobe.
Sna miotais Ghréigeacha, ba iníon Thantalais, mac Zeus, agus bean chéile Amphion í Niobé (Sean-Ghréigis: Νιόβη|Nióbê|). Máthair Niobides ab ea Niobe, a bhronn a hainm uirthi: Tá a lán leaganacha den dá ainm seo sa traiidisiúin Ghréigeacha..
An miotas.
Bhí an oiread sin uabhair ar Niobé agus a bhí ar a hathair, agus í a déanamh gaisce os comhair an tsaoil faoina torthúlacht agus faoi áille a leanbh. Rinne sí magadh faoi Léto, nach raibh ach beirt mhac beirthe di, Artémis agus Apollon. Ionsaí ar na déithe ab ea sin agus múineadh ceacht míthaitneamhach di dá bharr. Mharaigh mic Léto páistí Niobe le saighid. D'éirigh le beirt de chuid Niobe éaló ón sléacht, iníon agus mac (níl an chuid seo den scéal i gcuntas Hóiméir). D'fhág an mhí-eachtra a rian fhisiciúil ar Niobe—bhí craiceann Niobe mílítheach as sin amach.


Havana Wild Weekend.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Havana Wild Weekend", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 13 Samhain 2016. Scríobh Deb Lacusta, Dan Castellaneta agus Peter Tilden an eipeasóid seo. D'fhéach 7.13 milliún duine ar an eipeasóid.


Warratyi.
Áit i Sléibhte Flinders i stát na hAstráile Theas is ea Warratyi agus scailp réamhstairiúil ann. Tá sí suite timpeall 500 ciliméadar lastuaidh de Adelaide agus í ainmnithe mar an áit is sine i lár na tíre a raibh daoine ina gcónaí ann. Tháinig duine de bhunadh na háite ar an láithreán agus é ar lorg ionaid chun a ghnó a dhéanamh. Fuair taighdeoirí na mílte déantúsán agus blúire cnámh ann, rud a chuir ar a gcumas tréimhsí difriúla lonnaithe a aithint idir 49,000 agus 10,000 bliain ó shin. Tá léargas ann ar an dul chun cinn a rinneadh agus uirlisí cnáimhe agus cloiche á gcumadh, ar úsáid an ócair agus ar an mbaint a bhí ag daoine le hainmhithe an-mhóra, leithéid an dipreatodain.
Fionnachtain.
Tá an láithreán le fáil i gceantar na nAdyamathanha, pobal Bundúchasach, agus é suite i ngleann ag an gceann theas d’imchuach Loch Eyre i dtuaisceart Shléibhte Flinders.
Fuarthas é nuair a bhí Clifford Coulthard, seanóir de chuid na nAdnyamathanha, agus Giles Hamm, seandálaí ó Olscoil La Trobe, ar thuras taisceálaíochta i Sléibhte Flinders.
Nuair a bhí Coulthard ar lorg áite chun a ghnó a dhéanamh tháinig an bheirt ar fhuarán a raibh ealaín charraige ina thimpeall agus scoilteán os a chionn a bhí dubh le súiche. Thuig siad ar an bpointe boise go mbíodh an scoilteán ina fhoscadán agus tinteáin ann. Tá an scoilteán úd timpeall fiche méadar os cionn grinneall abhann, é timpeall deich méadar ar leithead agus ceithre mhéadar ar doimhne.
Rudaí a fuarthas.
Idir 2011 agus 2014 thochail Hamm agus roinnt seandálaithe eile an foscadán síos go dtí doimhneacht aon mhéadar amháin. Ar an 4,300 iarsma a fuair siad bhí blúirí cnámh ó shé speiceas déag mamach agus ó reiptil amháin, in éineacht le huibhneacha éimiú agus éin mhóir dhíofa, "Genyornis newtoni". Chomh maith leis sin bhí cnámha de chuid an "Diprotodon" ann, ainmhí ba chosúil le vombat ach a raibh toirt srónbheannaigh ann. Is dócha gur maraíodh an ceann seo agus gur tugadh chun an fhoscadáin é lena réiteach agus lena ithe. Is cosúil gur bhain an chuid is mó de na cnámha, a raibh meáchan trí chileagram iontu, le speiceas amháin, an valbaí buíchosach carraige.
I measc na ndéantúsán bhí blúirí gipsim, uirlisí feirce agus cloiche, agus snáthaidí cnáimhe. Orthu siúd bhí an uirlis chnáimhe is sine a fuarthas san Astráil. Bhí fianaise anseo maidir leis an bhfeidhm is luaithe a baineadh as an ócar san Astráil agus in oirdheisceart na hÁise. B’fhéidir gur iarsmaí de líonta iad na blúirí d’ábhar snáithíneach atá ann, líonta a d’fhéadfadh daoine a úsáid chun breith ar valbaithe.
Anailís.
Rinneadh an dátú le stratagrafaíocht (chun doimhneacht na ndéantúsán a anailísiú), dátú carbónach déantúsán orgánach, agus lonracht optach spreagtha chun gráinní grianchloiche a dhátú. Thaispeáin sé seo gur baineadh feidhm as an bhfoscadán ar feadh a lán tréimhsí thar na mílte bliain, agus gur 49,000 bliain ó shin a thosaigh daoine ag dul ann. Thaíning laghdú ar an úsáid sin timpeall 35,000 – 24,000 bliain ó shin, nuair a bhí an réigiún an-tirim. Baineadh úsáid measartha mór as an áit timpeall 17,000 bliain ó shin, ach stad daoine de dhul ann timpeall 10,000 bliain ó shin.
Tugann na fionnachtana léargas nua ar choilíniú na hAstráile ag sinsir na mBundúchasach atá anois ann. Síltear gur tháinig na chéad Astrálaigh i mbáid go dtí tuaisceart na tíre timpeall 50,000 bliain ó shin, agus gur scaip siad feadh na gcóstaí faoi cheann 2,000 bliain, b’fhéidir. Shíltí gur thóg sé i bhfad níos mó ama orthu lár tirim na tíre a bhaint amach, toisc gur dátaíodh fianaise lonnaithe ó Puritjarra sa chuid thiar de lár na tíre 11,000 bliain tar éis na fianaise is sine ó Warratyi. Is léir ón méid a fuarthas ag Warratyi, áfach, gur tharla an scaipeadh i bhfad níos luaithe ná é sin. B’fhéidir go ndeachaigh daoine isteach i lár na tíre go han-luath, iad ag leanúint na n-aibhneacha agus ag cur fúthu timpeall fuarán. Os a choinne sin, áfach, b’fhéidir go ndeachaigh siad caol díreach rompu trí lár na tíre.


Gailearaí Uffizi.
Músaem ealaíne iomráiteach atá suite in aice Piazza della Signoria i lár Fhlórans, sa Tuscáin, san Iodáil, is ea an Gailearaí Uffizi (Iodáilis: "Galleria degli Uffizi", IPA: |ɡalleˈriːa deʎʎ ufˈfittsi|).
Stair.
a>. Tá an Uffizi rangnaithe mar an 25ú músaem ar liosta na músaeim is mó cuairteanna ar domhan, agus timpeall ar 2 mhilliún cuairteoirí air sa bhliain.
Cuireadh tús le tógáil an choimpléics Uffizi faoi stiúradh Giorgio Vasari sa bhliain 1560 ar son Cosimo I de' Medici chun oifigí a sholáthar do ghiúistísí Fhlórans, an chúis a tugadh "uffizi" ("oifigí") mar ainm air. Leanadh den tógáil faoi Alfonso Parigi agus Bernardo Buontalenti agus críochnaíodh é sa bhliain 1581. Tá an "cortile" (clós na "Uffizi") cúng fada, agus tugann sé duine amach chun na habhann Arno ar thaobh amháin den chlós trí scáileán colún Dórach.


Arcán.
Ainmhí is ea Arcán. Leanbh muice atá ann.
Sanasaíocht.
Focal eile le haghaidh Banbh ea Arcán. Tháinig an focal "Arcán" ón bhfocal Geailge-sean, "Orcán"; Tháinig sin ón  bhfréamh Ind-Eorpaise *porkos.


Giorgio Vasari.
Ailtire, péintéir agus scríbhneoir Iodálach ab ea Giorgio Vasari (30 Iúil 1511 – 27 Meitheamh 1574. Chuir sé spéis i réimse mór ábhar. Bhí sé ina phéintéir gothaíoch agus ina staraí aithnidiúil. De ghnáth, luaitear a ainm lena shaothar cáiliúil úd "Le vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori" ("Saolta na bpéintéirí, ndealbhóirí agus n-ailtirí is mó feabhais"), sraith beathaisnéisí a bhfuil áit thábhachtach i stair litríochta agus chultúir an domhain.
A luathshaol.
Rugadh Giorgio Vasari in Arezzo, sa Tuscáin. Agus é molta go hóg ag col ceathrar leis darbh ainm Luca Signorelli, rinne sé staidéar faoi Guglielmo da Marsiglia, péintéir oilte sa ngloine dhaite. In aois a 16 bliana rinne an Cairdinéal Silvio Passerini é a chur chun Flórans mar bhall den chiorcal thart timpeall ar Andrea del Sarto agus a dhaltaí Rosso Fiorentino agus Jacopo Pontormo. Ansin spreagadh chun oideachais dhaonnachtúil. D'éirigh Michelangelo mór leis agus chuaigh a stíl phéinteála i fheidhm ar stíl Vasari.
Fuair sé bás i bhFlórans.


Elish Lamont.
Péintéir mionphortráidí Éireannach ab ea Elish Lamont nó Elish La Mont(e) (c.1800/1816 – 28 Iúil 1870).
Saol.
Rugadh Elish Lamont isteach i dteaghlach gnóthadóirí aithnidiúil i mBéal Feirste, sa bhliain 1800 nó 1816. John Lamont, stáiseanóir agus clódóir, a hathair. Chuaigh Elish go Londain le hoiliúint mar mhiondealbhóir, agus é sin críochnaithe aici phill sí go Béal Feirste. Faoin bhliain 1837, bhí sí ag obair go proifisiúnta mar ealaíontóir. Le linn a gairmré i mBéal Feirste, chuaigh Lamont a chónaí ag seoltaí difriúla sa chathair, agus chaith sí tamall ina cónaí lena deartháireacha, John, uaireadóir agus radharceolaí, agus an Dr Aeneas Lamont, máinlia. In éineacht le duine luaite mar Miss Rock, chuir sí scoil chónaí agus lae ar bun sa bhliain 1851. I réamheolaire na scoile, cuirtear síos uirthi mar theagascóir cleachta le taithí aici i Sasana, sa Fhrainc agus sa Ghearmáin. Fán bhliain 1856, áfach, ní raibh aon bhaint aici leis an scoil.
D'aistrigh Lamont go seoladh ar Sr. Clare, Baile Átha Cliath, sa bhliain 1857, agus bhí cónaí uirthi ansin go 1859. Ní ba dhéanaí ina saol, chuaigh sí go Sasana, mar ar chuir sí aithne ar Daniel Maclise, John Ruskin, agus Charles Dickens. Shíothlaigh Lamont ar 28 Iúil 1870, in Rochester Castle, Boley Hill, Rochester, Kent.
A saothar ealaíne.
Ag tús a gairmré, thaispeán Lamont a bpictiúirí le Cumann Ealaíontóirí Bhéal Feirste sna blianta 1837 agus 1838. Bhí a saothar ar taispeáint chomh maith leis an Royal Hibernian Academy (RHA) ó 1842 go 1858, agus arís sa bhliain 1870. Is dócha gurbh ise an "Mrs Lamont" a bhí páirteach i dtaispeántas an Northern Irish Art Union i mBéal Feirste i 1843 le dhá mhionphortráid. Thaispeáin sí 7 mionphortráid in Acadamh Ríoga na hEalaíne (RA) sna blianta 1856–1859 faoin ainm "Miss La Monte". Tá Lamont ar na mná ba túisce i mBéal Feirste dár éirigh leo saol proifisiúnta san ealaín a bhaint amach dóibh féin, agus tá a fhios gur éirigh go maith léi. Coimisiúnadh í chun mionphortráidí a dhéanamh do neart teaghlach den uasaicme i dTuaisceart na hÉireann.


Giambattista Pittoni.
Péintéir Iodálach den aois Bharócach déanach nó den Rocócó ab ea Giambattista Pittoni nó Giovanni Giambattista Pittoni (6 Meitheamh 1687 – 6 Samhain 1767). Bhí sé ar bhunaitheoirí Acadamh Shaorealaíona na Veinéise, ar ar éirigh sé ina uachtarán sa bhliain 1758 mar chomharba ar Tiepolo.
Beathaisnéis.
Rugadh Pittoni sa Veinéis ar 6 Meitheamh 1687. Rinne sé staidéar faoi uncail leis, Francesco Pittoni, péintéir den scoil Bharócach Veinéiseach a bhí aitheanta lena linn ach nár mhair cáil a shaothair. Shínigh siad beirt "Samson and Delilah", saothar atá sa Villa Querini in Visinale, in Pasiano di Pordenone.
Ní raibh Pittoni toilteanach imeacht óna Veinéis dhúchasach agus ba ar éigin a thaistil sé. Cé go bhfuair sé neart coimisiún ó thar lear, níl aon fhiannaise ann go ndearna sé turas ar bith mar thoradh orthu, agus taispeánann na cáipéisí a bhaineann lena shaol go raibh sé sa Veinéis gach bliain ó 1720 amach. Is féidir, áfach, go ndeachaigh sé ar turas go dí an Fhrainc sa bhliain 1720 in éineacht le Francesco, Rosalba Carriera, Antonio Pellegrini agus Anton Maria Zanetti. D'athraigh stíl Giambattista ó cheann Barócach trom go stíl Rocócó a bhí ní ba éadroime fíneá; cheap cuid scoláirí gur tionchur indíreach Francach a bhí i gceist, b'fhéidir trí Pellegrini nó trí Sebastiano Ricci.
Fuair Pittoni bás sa Veinéis ar 6 Samhain 1767.
"Bás Sophonisba" le Giambattista Pittoni


Pasiano di Pordenone.
Común (bardasacht) i gCúige Pordenone is ea Pasiano di Pordenone, agus é suite in Friuli-Venezia Giulia, réigiún in oirthuaisceart na hIodáile 90km taobh thiar ó dheas de Trieste agus timpeall 13km ó dheas ó chathair Pordenone. Bhí 7,975 duine ina gcónaí in Pasiano di Pordenone sa bhliain 2009.
Tá an común 45.5km2 d'achar agus 13 méadar os cionn leibhéal na farraige ar an meán. Tá na bailte Cecchini, Rivarotta, Sant'Andrea, Azzanello, agus Visinale suite ann. "Pasianesi" a thugtar ar lucht an chomúin in Iodáilis.


Noah Cyrus.
Is amhránaí agus aisteoir Meiriceánach í Noah Cyrus. Rugadh í ar an 8 Eanáir, 2000 i Nashville, Tennessee. Is deirfiúr Miley Cyrus í.


Deirdre McCloskey.
Eacnamaí Meiriceánach is ea Deirdre Nansen McCloskey (a rugadh mar Donald McCloskey ar 11 Meán Fómhair 1942 in Ann Arbor, Michigan.. Ollamh Oinigh le Eacnamaíocht, Stair, Béarla agus Cumarsáid in Ollscoil Illinois, Chicago (UIC) atá inti. Ollamh le Fealsúnacht agus le Clasaicigh ansin í san ollscoil chéanna, agus le roinnt blianta anuas tá sí ina hOllamh taca le Fealsúnacht in Ollscoil Erasmus, Rotterdam, san Ísiltír. Ó mhí Dheireadh Fómhair 2007 tá sé dhochtúireacht onóracha bronnta uirthi. Cuireann sí spéis i neart ábhar ach i measc na bpríomhábhar taighde aici tá bunús an domhain nua-aimseartha, mí-úsáid stataisticí san eacnamaíocht agus in ábhair eile, agus an caipitleachas.
Luathshaol.
Rugadh McCloskey in Ann Arbor, Michigan. Is í an páiste is túisce ag Robert G. McCloskey, Ollamh le Rialacht in Ollscoil Harvard, agus Helen (née Stueland), file.
Gairmré.
Ghnóthaigh McCloskey céimeanna fochéimí agus céimí in Eacnamaíocht ó Ollscoil Harvard. Bhuaigh a téis dhochtúireachta ar iarann agus cruach sa Breatain Mhór, faoi stiúradh Alexander Gerschenkron, an Duais David A. Wells sa bhliain 1972.
Tá 17 leabhar foilsithe aici chomh maith le 40 alt acadúla.


Charles Michel.
Charles Michel, Príomh-Aire na Beilge
Charles J. Y. Gh. Michel (fraincis:&#x20;[ʃaʁl mi.ʃɛl]; 21 Nollaig 1975 a rugadh é) Is polaiteoir Beilgeach de bhunús na Vallúine é, a fheidhmíonn mar Phríomh-Aire na Beilge faoi láthair. Mac Louis Michel é, polaiteoir suntasach eile sa Bheilg. Ceannaire an pháirtí liobrálaigh "Mouvement Réformateur" ("MR") ab ea é ó mhí Feabhra 2011 go dtí gur roghnaíodh mar Príomh-Aire é ar an 11 Deireadh Fómhair 2014. Is Michel an Príomh-Aire is óige a bhí ag an mBeilg le breis is 150 bhliain.
Tus a Ghairme.
Rugadh Michel i Namur na Vallúine. Dhírigh sé a aird ar chúrsaí polaitíochta den chéad uair ag aois 16 bhliana déag nuair a chláraigh sé leis na Liobrálaigh Óige de Jodoigne ("Jeunes Réformateurs Libéraux de Jodoigne"); bhí a athair tófa mar mhéara Jodoigne ó 1983 ar aghaidh. I 1994, agus é 18 mbliana déag, togadh mar chomhairleoir proibhinse i mBrabant na Vallúine é.
Sular glaoíodh chun barra na Bruiséile é, bhain sé céim amach sa dlí ó Shaor-Ollscoil na Bruiséile agus ó Ollscoil Amstardam.
Labhraíonn sé Ollainis liofa óir go ndearna sé stadéir in Amstardam, agus labhraíonn sé Fraincis mar mhatháirtheanga.
A Ghairm Pholaitiúil.
Toghadh Michel do Theach na nIonadaithe don chéad uair i 1999, ach athtogadh é gach bliain ina dhiaidh. Is ionadaí do Bhrabant na Vallúíne é, áit a fhaigheann na liobrálaigh, "Mouvement Réformateur", an-chuid tacaíocht uaithi.
I 2000, roghnaíodh mar Aire Gnóthaí Baile é sa Rialtas Vallúnach. Ag aois 25 bhliana, eisean a bhí ar an Aire ab óige i stair na Beilge.
Ar leibhéal áitiúil, toghadh ina chomhairleoir cathrach é i Wavre i 2000. Sa bhliain 2006, roghnaíodh é mar mhéara na cathrach.
I Nollaig 2007, roghnaíodh Michel mar Aire Comhoibriú um Fhorbairt na Beilge mar chuid den Rialtas Verhofstadt III, agus ina dhiaidh, roghnaíodh mar bhall den Rialtas Leterme I,  de rialtas Van Rompuy I, agus de Rialtas Leterme II é.
I 2009, d'adhmhaigh Michel gur scannlaighl raitis an Phápa Beinidict XVI, a dhearbhaigh go raibh coiscíní ina chúis scaipeadh SEIF, ag rá go raibh an raitis ón Phápa "uafásach, scannalach agus rascánta, fiú."
Michel an chéad Príomh-Aire a bhfuil Fraincis mar mháthairtheanga aige a toghadh díreach i ndiaidh Príomh-Aire eile le Fraincis ó dhúchais aige le beagnach 50 bliain. Tharla sé don chéad uair sa Bheilg nuair a tháinig Pierre Harmel i gcomharbacht ar Paul Vanden Boeynants.
A Shaol Pearsanta.
Imríonn Charles Michel leadóg agus scuais mar chaitheamh aimsire, agus liostaíonn sé "croquettes aux crevettes" (cróicéad le séaclaí, sneaic choitianta sa Bheilg) mar an bia is fearr leis.


Ann Arbor, Michigan.
Ceantar na hollscoile in Ann Arbor
Cathair in oirdheisceart Michigan, sna Stáit Aontaithe, is ea Ann Arbor. Is í príomhbhaile riaracháin Chontae Washtenow í. Bhí cónaí ar 113,934 duine sa chathair sa bhliain 2010, agus de réir meastacháin sa bhliain 2015 bhí 117,070 duine ina gcónaí sa chathair. Tá Ann Arbor 256 méadar os cionn cothrom farraige.
Bunaíodh Ann Arbor sa bhliain 1824. Ainmníodh í in onóir bhan an bheirt fhear a bhunaigh an baile agus freisin i ndiaidh na gcrann darach a bhí ag fás ann. Tá Ollscoil Michigan, ceann de na hollscoileanna taighde is mó sna Stáit Aontaithe, suite in Ann Arbor.


Vukovar.
Is cathair í Vukovar sa Chróit agus í mar an calafort abhann is mó sa tír súite ar chumar na Danóibe agus Vuk, í súite sa réigiúin Sraema. Is lárionaid riaracháin agus cultúrtha í don gcontae Vukovar-Sraema. Is í Vukovar sean chathair barócach súite ar an Danóib, tá clú ar leith aici de bharr scriossadh na cathrach i rith Cogadh Saoirse na Cróite. Sa lá atá inniu ann tá an chathair ath-tógtha don chuid is mó ach tá stair na cathrach ag dul siar go tús 13ú haois. Tagann ainm na cathrach ón abhainn, "Vuk", a chiallaíonn mactíre agus an focail Ongairis "vár" a chiallaíonn 'Dún'.


An Ríl Deal.
Is comórtas amhránaíochta teilifíse é "An Ríl Deal", a tosaíodh in Éirinn sa bhliain 2016.
Ba iad Breandán de Gallaí, Sibéal Davitt agus Roy Galvin na breithiúna ar an seó. Bhuaigh Rossa Ó Snodaigh agus Úna Ní Fhlatharta an seó ar son Focus Ireland.
Seachtain a Dó: 4 Nollaig 2016.
Bhi Linda Bhreathnach slán don tseachtain seo.


Nikki Haley.
Nikki Haley, portráid oifigiúil mar ghobharnóir
Polaiteoir Meiriceánach is ea Nikki Haley, a rugadh mar Nimrata "Nikki" Randhawa ar 20 Eanáir 1972. Is gobharnóir Carolina Theas í ó 2011 i leith. Sula raibh sí ina gobharnóir bhí sí ina hionadaí ar son Contae Lexington i dTeach Ionadaithe Carolina Theas ó 2005 go 2011. Tá sí ina bhall den Pháirtí Phoblachtach.
Is í Haley an chéad bhean ina ghobharnóir ar stát South Carolina; is í an gobharnóir Meiriceánach is óige dá bhfuil ann. Is í an dara duine de shliocht Indiach atá ina gobharnóir Meiriceánach, i ndiaidh Bobby Jindal. Cathaoirleach ar bhord Ollscoil Carolina Theas í freisin.
Rugadh Haley in Bamberg, Carolina Theas, do thuismitheoirí Saíceacha ón India. Tá céim B.S. i gcuntasóireacht aici ó Ollscoil Clemson. I mí Meán Fómhair phós sí Michael Haley i searmanais Shaíceacha agus Modhacha. Deir sí gur Críostaí í agus go bhfuil sí ina bhall de phobal Modhach.
Ar 23 Samhain 2016 d'fhógair Donald Trump, uachtarán tofa na Stát Aontaithe, go n-ainmneoidh sé Nikki Haley do phost ambasadóra SAM chuig na Náisiúin Aontaithe nuair a bheidh sé féin in oifig.


Scott Adsit.
Is fuirseoir Meiriceánach é Robert Scott Adsit, a rugadh sa bhliain 1965.


Alice Walker.
Scríbhneoir Meiriceánach is ea Alice Malsenior Walker a rugadh ar 9 Feabhra 1944). Scríobhann sí úrscéalta, gearrscéalta agus filíocht. Cuireadh fáilte faoi leith roimh a húrscéal "The Color Purple" (1982), agus bronnadh an National Book Award agus an Pulitzer Prize for Fiction uirthi. Scríobh sí "Meridian" agus "The Third Life of Grange Copeland", úrscéalta, freisin, i measc saothar eile léi.
A luathshaol.
Rugadh Alice Walker i gContae Putnam, Georgia,ar 9 Feabhra 1944. Feirmeoir beag a bhí ina hathair. D'oibrigh a máthair 11 uair sa lá ar son $17 sa tseachtain mar shearbhónta chun íoc as a cuid ollscolaíochta. Chuaigh sí go Spelman College in Atlanta, Georgia, ar dtús, ansin go Sarah Lawrence College, mar ar bhain sí céim bhaitsiléara amach sa bhliain 1965.
Saothair Walker.
Sa bhliain 1982, foilsíodh an leabhar uaithi is fearr eolas air, "The Color Purple". San úrscéal leanann an léitheoir bean óg ghorm bhuartha agus í ag streachailt chun a bealaigh a dhéanamh ní hamháin trí chultúr ciníoch na ndaoine geala ach trí chultúr paitriarcach an phobail ghoirm chomh maith. Leabhar móréilimh a bhí ann agus sa bhliain 1985 cuireadh é in oiriúint mar scannán faoi stiúradh Steven Spielberg le hOprah Winfrey agus Whoopi Goldberg in dhá phríomhról. Cuireadh ar an stáitse Broadway mar léiriúchán ceolmhar sa bhliain 2005. Léiríodh é 910 uair.
A saol pearsanta.
Sa bhliain 1965, casadh ar Walker dlíodóir Giúdach cearta sibhialta darbh ainm Melvyn Rosenman Leventhal. Phós siad ar 17 Márta 1967, i gCathair Nua-Eabhrac. Chuir siad fúthu ní ba dhéanaí sa bhliain chéanna in Jackson, Mississippi, an chéad chúpla idirchiníoch dar phós go dleathach in Mississippi. Chráigh agus bhagair daoine geala iad, an Ku Klux Klan san áireamh. Saolaíodh iníon acu, Rebecca, sa bhliain 1969. Fuair Walker agus a fear céile colscaradh sa bhliain 1976.
Sna 1990idí, bhí caidreamh ag Walker le amhránaí-scríbhneoir Tracy Chapman: "It was delicious and lovely and wonderful and I totally enjoyed it and I was completely in love with her but it was not anybody's business but ours," a dúirt sí.


Suzhou.
Cathair ar leibhéal maorachta in oirthear na Síne is ea Suzhou (scríofa mar Soochow san am atá thart). Tá Suzhou suite in oirdheisceart Chúige Jiangsu, timpeall is 100km (62 míle slí) siar ó thuaidh ó Shanghai. Is é Suzhou an dara cathair is mó in Jiangsu, i ndiaidh Nanjing, príomhchathair an chúige. Cónaíonn 4.33 milliún duine sa chathair féin.
Bunaíodh Suzhou sa bhliain 514 RC. Tá a lán canálacha, droichid chloiche, pagódaí agus gairdíní ón seanam, rud a fhágann go bhfuil tóir ar an gcathair i measc turasóirí Síneacha agus eachtrannacha. "Veinéis an Oirthir" agus "Veinéis na Síne" a thugtar ar Suzhou go minic.


Jamyang Kyi.
Amhránaí Tibéadach is ea Jamyang Kyi, a rugadh sa bhliain 1965 in Amdo in oirthuaisceart na gcríoch Tibéadach. Is scríbhneoir, iriseoir, láithreoir do Theilifís Qinghai agus feiminí í freisin.
A saol pearsanta.
Rugadh Jamyang Kyi i gcúige Qinghai, sa chuid a dtugann na Tibéadaigh Amdo air, réigiún ina maireann roinnt grúpaí eitneacha inniu agus go traidisiúnta ceann de na trí réigiúin den Tibéid. Rugadh isteach í i dteaghlach tuaithe i maoracht féinrialach Tsolho (Hainan). Bhí cónaí uirthi ina dhiaidh sin i gcathair Xining in Amdo i gcúige Qinghai. Tá sí pósta agus tá beirt iníonacha aici.
Amhránaíocht.
Is amhránaí í Jamyang Kyi. Cumann sí féin na hamhráin a chasann sí. Le linn na 1990idí, thaifead sí roinnt albam, ina measc "Paidir", "Karma" agus "Leannán i gcéin". Tar éis eisiúint albam eile léi, "Teachtaireacht ón gcroí", sa bhliain 1997, d'fhás a clú sa Tibéid. Tá ceol Jamyang Kyi faoi thionchar cheol traidisúnta agus nua-aimseartha mhuintir na Tibéide.
Scríbhneoireacht agus teilifís.
Iriseoir teilifíse agus scríbhneoir atá in Jamyang Kyi. Chuir sí cláracha i láthair i Tibéidis ar an slabhra úd Teilifís Qinghai ar feadh breis is 20 bliain. Ó 2005 i leith, tá roinnt aistí faoi staid na mban sa Tibéid scríofa aici. I measc a cuid alt atá curtha i gcló tá ceann amháin ina chuireann sí síos ar dhéileáil na mban óg ("Qinghai Daily", eagrán Tibéidise, 11/30/05), agus ceann eile faoi stádas na mban sa phobal Tibéadach. Tá cur síos faoi leith déanta aici ar phóstaí faoi iachall.
A gabháil.
Agus corraíl shóisialta ar siúl sa Tibéid sa bhliain 2008, ghabh póilíní de chuid na Síne Jamyang Kyi ar 1 Aibreán 2008 ina háit oibre ag Teilifís Qinghai


Graiguenamanagh.
Is sráidbhaile é Gráig na Manach (Béarla: "Graiguenamanagh "nó" Graignamanagh") a chiallaíonn "srádbhaile na mánach", atá suite i gContae Chill Chainnigh, Éire.
Tá sé suite ar bóthar réigiúnach R705 ag teorainn Chontae Cheatharlach ar Abhainn an Bhearú ag bun Chnoc Brandon. Tá Mainistir an Dubhuisce suite inti, an mhainistir is mó agus b'fhéidir is deise de na tríocha mainistreacha Chistéirseach meánaoise is ceithre in Éirinn.
Iompar phoiblí.
Cuireann Kilbride Coaches seirbhís ar fáil a chruthaíonn nasc idir an baile agus Cill Chainnigh via Gabhrán.
Stair.
D'fhorbair Abhainn na Bearú, mhórbhealaigh faoi leith go stairiúil, mar bealach tráchtála i lár an ochtú haois déag agus bhí Gráig na Manach mar an bhunáit is mó le haghaidh tráchtála báirsí ag feidhmiú ar an abhainn go dtí go chuireadh stad le báirse tráchta sa bhliain 1959. Anois, tá bád pléisiúir in ionad na báirsí a bhíodh ag taobh na gcé.
Tá fothracha den séipéal luath-Chríostaí 'séipéal Ulaird' gar don bhaile, a bhí bunaithe ag Naomh Fiachra sa séú haois. Bhog Naomh Fiachra go dtí an Fhrainc ina dhiaidh, áit atá aithne air mar St Fiacre, agus a bhunaigh sé an manaistir cháiliúil i Meaux. Is é an éarlamh de garraíodóra agus tiománaí tacsaithe; cuireadh fiacre ar tacsaithe Fraincíse in ómós do. Tá fothracha den sean-mhainistir Thigh Moling suite cúpla míle síos an abhainn, in áit atá rí-áille agus rí-shuimiúil de réir stair.
Caitheamh aimsire.
Tá siúlóidí agus dreapaóireacht i measc na caitheamh aimsire is mó i limistéir Ghráig na Manach agus leis an mBealach Deisceart Laighean ag lúbadh trí ghleann álainn na bearú agus in aice láimhe Chnoc Bhréanail, tá scóip le haghaidh spaisteoireachta nó fánaíocht bríomhar, fada. Ina measc na áiseanna uisce a chuireann an Bearú ar fáil tá áiseanna iascaireachta, snáimhe, cadhcáil agus curachóireacht. I "Graigue", mar a chuirtear ar an baile go minic, tá club rámhaíochta agus an dá clubanna spóirt, an C.L.G agus an club sacair, Highview Athletic.
I lár an bhaile, tá roinn stair áitiúla cuimsitheach ag an leabharlann dathúil nua-aimseartha. Soláthraíonn sé seirbhísí Idirlín don phobal agus, i dteannta a chuid feidhmeanna eile, cuireann siad taispeántais ealaíne ar siúl ó ham go am. Tugann an Cumann Staire ghníomhach de Ghráig na Manach urraíocht freisin do shraith cainteanna agus léachtaí ag an ionad seo le linn shéasúr an gheimhridh. Tá The Abbey Centre in aice leis an leabharlann, is é atá i gceist inti ná Dánlann Ealaíne Críostaí agus músaem beag. Anseo freisin d'fhéadfadh féachaint ar an bParóiste Breithe agus Pósta Cláir Ghráig na Manach.
Mainistir an Dubhuisce.
Bhunaigh William Marshall Mainistir an Dubhuisce i 1204, atá ainmnithe as an abhainn bheag Dubhuisce (Dubh uisce) a cheanglaíonn leis an Bearú anseo, agus a bhí faoi chois Anraí VIII i 1536. Tá iarsmaí den mhainistir faoi leith ag cúl na tithe atá suite ag an taobh oirthear den tSráid Mhór Íochtarach. D'athchóirigh an séipéal mór gotach "luath-Sasanach" sna seachtóidí agus tá mionsamhail sa phasáiste thuaidh a thugann léargas ar an mainistir mar a bhí sé sa cheathrú haois déag.


Amdo.
Ceann de thrí réigiúin traidisiúnta na Tibéide is ea Amdo (Tibéidis: ཨ༌མདོ; Sínis: 安多, pinyin, Ānduō). Is iad Ü-Tsang agus Kham an dá cheann eile. Is in Amdo a rugadh an 14ú Dalai Lama.


Ü-Tsang.
Ceann de thrí réigiúin traidisiúnta na Tibéide is ea Ü-Tsang nó Tsang-Ü (Tibéidis: དབུས་གཙང་; Sínis (shimplithe): 乌思藏, pinyin: Wūsīzàng). Is iad Amdo agus Kham an dá cheann eile.


Kham.
Ceann de thrí réigiúin traidisiúnta na Tibéide is ea Kham (Tibéidis: ཁམས / Khams་; Sínis: 西康, pinyin, Xīkāng). Is iad Ü-Tsang agus Amdo an dá cheann eile.


Shigatse.
Cathair ar lebhéal maorachta i Réigiún Féinrialach na Tibéide i nDaonphoblacht na Síne is ea Shigatse, nó Xigazê go hoifigiúil. Tá Shigatse suite i ndeisceart na Tibéide, sa chúige traidisiúnta úd Ü-Tsang.


Maria Montessori.
Lia agus oideolaí Iodálach ab ea Maria Tecla Artemisia Montessori (31 Lúnasa 1870 – 6 Bealtaine 1952). Aithnítear í as an modh múinteoireachta atá ainmnithe ina diaidh, mar atá oideolaíocht Montessori.
Beathaisnéis.
Rugadh Maria Montessori sa bhliain 1870 in Chiaravalle, cóngarach do Ancona san Iodáil. Den mheánaicme ab ea a tuismitheoirí. Cuntasóir ab ea a hathair. Riail ghéar a bhí i bhfeidhm sa teach agus í ag fás aníos cé go raibh gaol gairid idir ise agus a máthair, a ghéill dá neamhspleáchas. Sa bhliain 1875, thug a tuismitheoirí aghaidh ar an Róimh. Múinteoir an tslí bheatha a bhí ar intinn acu dá n-iníon.
Faoin mbliain 1884, bhí suim láidir á taispeáint ag Maria sa mhatamaitic agus sa chócaireacht, rud nár thaitin lena hathair. Ar scoil di rinne sí staidéar ar an mbitheolaíocht agus rinne sí suas a hintinn dul leis an míochaine. Sa bhliain 1890, thosaigh sí ag déanamh staidéir ar an eolaíocht nádúrtha ag an ollscoil. Bronnadh céim uirthi i 1892. I ndiaidh roinnt deacrachtaí a shárú d'éirigh léi ní hamháin áit a bhaint amach i scoil leighis (teorannta de ghnáth do na fir) ach scoláireacht chomh maith. Cuireadh sin le míshástacht a hathair, nár chuir aon tsuim i rud ar bith a rinne sí as sin amach. D'éirigh roinnt daoine i measc a muintire agus san ollscoil araon naimhdeach ina leith.
Sa bhliain 1896, in aois a 26 bliana, d'éirigh le Maria Montessori a dintiúirí mar dhochtúir leighis a bhaint amach. Bhí sí ar na chéad bhandochtúirí san Iodáil. D'oibrigh sí ar feadh dhá bhliain ina dhiaidh sin i gclinic síciatrach na holscoile agus i gclinicí sa Róimh. Rinne sí staidéar ansin ar iompar páistí "mallintinneacha".
Sa bhliain 1900, shocraigh Montessori ar dul leis an múinteoireacht.


Harvey Milk.
Polaiteoir Meiriceánach ab ea Harvey Bernard Milk (22 Bealtaine 1930 – 27 Samhain 1978). Bhí sé ionad aige ar Bhord Mhaoirseoirí San Francisco, an chéad duine LADT a toghadh do oifig phoiblí i gCalifornia. Níorbh iad an pholaitíocht agus gníomhaíocht aerach na haon suim dá raibh aige: Bhí 40 bliana slánaithe aige sula ndeachaigh sé le ceachtar den dá rud. Chuaigh frithchultúr na seascaidí go háirithe i bhfeidhm air.
Chuir Milk 11 mhí isteach in oifig agus bhí sé freagrach as dhlí dhian i bhfeidhm le cearta LADT a chosaint sa chathair úd. Ar 27 Samhain 1978, d'fheallmharaigh Dan White Milk agus an Méara George Moscone. Maoirseoir eile de chuid San Francisco a bhí in White, a bhí i ndiaidh éirí as a phost ar bhord na cathrach agus a raibh teip ar a iarracht chun an post a fháil ar ais.
In ainneoin giorracht an ama a chaith sé in oifig, d'éirigh Milk ina íocón in San Francisco agus ina martíreach. Sa bhliain 2002, rinneadh cur síos ar Milk mar "an t-oifgeach LADT is cáiliúla agus is suntasaí dár toghadh riamh sna Stáit Aontaithe."
Beathaisnéis.
Harvey (ar dheis) agus a dheartháir sa bhliain 1934
Rugadh Milk in Woodmere, Queens, Nua-Eabhrac, do thuismitheoirí Giúdacha de shliocht Liotuánach. Bhíodh pháistí eile ag spochadh as go minic mar gheall ar a dhá mhórchluas, a shrón mhór agus na spága de chosa a bhí aige. D'imir sé peil Mheiriceánach ar scoil dó agus bhí dúil a anama aige sa cheoldráma. Thuig sé mar dhéagóir gur homaighnéasach é féin ach choimeád sé é sin i gceilt. D'fhreastail sé ar Ollscoil Stát Nua-Eabhrac in Albany agus bhain sé céim bhaitsléara amach sa Mhatamatic.
Le linn Chogadh na Cóiré sna luath 1950idí, bhí ar seirbhís i gCabhlach na Stát Aontaithe ar bord an USS "Kittiwake", fomhuireán, agus mar theagascóir tumadóireachta. I ndiaidh an chogaidh d'éirigh sé mór le cúpla fear eile agus d'oibrigh sé mar staitisteoir i gCathair Nua-Eabhrac. Chaith sé tamall in Dallas, Texas freisin, sular chuir sé faoi in San Francisco. Sa bhliain 1971 chuir seisean agus a chomrádaí siopa ceamaraí ar bun leis na $1,000 dollar deireannacha a bhí fágtha acu.


Judit Hidasi.
Teangeolaí Ungárach as Búdaipeist, An Ungáir í Judit Hidasi (san Ungáiris: [ˈjudit ˈhidɒʃi]) (a rugadh ar an 11 Iúil, 1948). Tá an chuid is mó dá saol caite aici ar an Scoil Ghnó Bhúdaipeist.
A Saol.
Rugadh Hidasi i mBúdaipeist san Ungáir sa bhliain 1948.


Madeleine Albright.
Polaiteoir Meiriceánach is ea Madeleine Korbel Albright, a rugadh mar Marie Jana Korbelová ar 15 Bealtaine 1937 i bPrág, sa tSeicslóvaic. Ó 1997 go 2001 bhí sí ina rúnaí stáit sna Stáit Aontaithe, an chéad bhean sa phost sin. Is ball den Pháirtí Daonlathach í.
Beathaisnéis.
Taidhleoir Seicslóvach ab ea athair Madeleine, Josef Korbel; ní ba dhéanaí bhí sé ina ollamh le polaitíocht in Ollscoil Denver i Meiriceá. Nuair a thit an tSeicslóvaic as a chéile roimh ionsaí Ghearmáin na Naitsíoch bhí ar an teaghlach teitheadh. Chuir siad fúthu i Londain. Is cuimhin léi bord trom miotail sa teach mar chosaint ar na buamála a bhí trom sa chomharsanacht in raibh cónaí orthu ar dtús agus tá Madeleine le feiceáil sa ghrianghraf ar phóstaer bolscaireachta ar son páistí sa Bhreatain Mhór.
I 1945 agus an cogadh thart, d'fhill Josef Korbel, mar bhall de rialtas ar deoraíocht na Seicslóvaice, go Prág lena chlann. In fhómhar na bliana 1945 ceapadh Josef ina ambasadóir Seiceach in Belgrade, san Iúgslaiv. Sa bhliain 1948 ghabh na cumannaigh an chumhacht sa tSeicslóvaic agus fuair an teaghlach tearmann in ambasáid na Stát Aontaithe. Thug siad a n-aghaidh ar an tír sin agus sa bhliain 1957 ghlac ise agus a hathair araon saoránacht Mheiriceánach.
Tógadh Madeleine mar Chaitliceach Rómhánach ach chuaigh sí leis an Eaglais Anglacánach nuair a phós sí sa bhliain 1959. Ní raibh a fhios aici go raibh sí ina duine fásta gur Giúdaigh iad a tuismitheoirí ar dtús agus gur iompaigh siad ina gCaitlicigh. Cailleadh triúr dá seantuismitheoirí san Uileloscadh.
Tá Béarla, Fraincis, Seicis agus Rúisis líofa aici; labhraíonn agus léann sí Polainnis agus Seirbea-Chróitis chomh maith.


Taidhleoir.
Is é is taidhleoir ann duine atá ceaptha ag stát chun idirbheartaíocht a chur i bhfeidhm le stát (nó stáit) eile nó le heagraíocht idirnáisiúnta. Ar na feidhmeanna a bhíonn faoi chúram an taidhleora tá: ionadaíocht agus cosaint leas agus saoránaigh an stáit churtha; tosach agus áisiú comhaontaithe straitéiseacha; conarthaí agus coinbhinsiúin; cur ar aghaidh faisnéise; trádáil agus gnó; teicneolaíocht; agus caidreamh cairdiúil. Úsáidtear taidhleoirí cleachta in eagraíochtaí idirnáisiúnta dála na Náisiúin Aontaithe agus i gcomhlachtaí ilnáisiúnta as a dtaithí agus scileanna i mbanistíocht agus in idirbheartaíocht. Sna tíortha éagsúla ar fud an domhain, tugtar "an seirbhís eachtrannach" nó "an cór taidhleoireachta" ar a gcuid taidhleoirí.
Sanasaíocht.
I roinnt teangacha baineadh úsáid as focal Gréigise i gcomhair duine a chleachtann ceird an taidhleora: "diplomat" i mBéarla, "diplomático" i Spáinnis srl. Tá a leithéid d'fhocail sa Ghaeilge: "dioplómaitic" (taidhleoireacht) agus "dioplómaitiúil". (Focal Gaeilge eile ón bhfréamh chéanna ná "dioplóma".)
Tá an focal "taidhleoir" gaolta leis an bhfocal "tadhall". An chiall atá le "taidhleoir" mar sin "duine a mbíonn teagmháil rialta aige le daoine eile".


Pussy Riot.
Is banna rac-cheoil Rúiseach feimineach é Pussy Riot a chasann punc-rac, mar agóid de ghnáth. Tá siad lonnaithe i Moscó. Cuireadh an banna ar bun sa bhliain 2011, agus go dtí seo tá timpeall is 11 bean a bhí nó atá páirteach ann, ó 20 go 33 bliana d'aois. Tá roinnt "treall-léirithe" curtha i gcrích acu in áiteanna poiblí neamhghnácha agus a bhí gríosaitheach, gan chead agus curtha ar an Idirlíon ina dhiaidh sin i bhfoirm físeán ceoil. Ar na téamaí liriceacha acu tá feimeanachas, cearta LADT, agus a gcur i gcoinne Vladimir Putin, uachtarán géagláidir na Rúise. Cuireann siad a spotsholas ar an gceangal idir Putin agus ceannairí Eaglais Cheartchreidmheach na Rúise.
Ar 21 Feabhra 2012, rinne cúigear den ghrúpa stáitiú ceoil in Ardeaglais Chríost Slánaitheoir i Moscó. Sa deireadh chuir oifigigh slándála de chuid na heaglaise críoch leis an léiriúchán. Mhaigh na mná go raibh siad ag agóid i gcoinne an tacaíocht a thug an Eaglais Cheartchreidmheach do Putin le linn a fheachtas toghcháin. Ar 3 Márta 2012, gabhadh beirt den ghrúpa, Nadezhda Tolokonnikova agus Maria Alyokhina, agus cuireadh amhasóireacht ina leith. Gabhadh duine eile ón ghrúpa, Yekaterina Samutsevich, ar 16 Márta. Séanadh bannaí dóibh, agus coimeádadh faoi ghlas iad gur thosaigh a dtriall go déannach i mí Iúil. Ar 17 Lúnasa 2012, ciontaíodh an triúr i gcoir "na hamhsóireachta agus í spreagtha ag fuath reiligiúin", agus gearradh dhá bhliain príosúnachta an duine orthu. Ar 10 Deireadh Fómhair i ndiaidh achomhairc i gcoinne na breithe, ligeadh Samutsevich saor ar promhadh agus an bhreith ina coinnese curtha ar fionraí. Sheas an chúirt le breith an bheirt bhan eile.
Cáineadh na breitheanna i gcoinne Pussy Riot go forleathan ar fud an domahin, san Iarthar go háirithe. Sheas grúpaí cearta daonna mar Amnesty International an fód ar son na mban; "príosúnaithe coinsiasa" a thug AI orthu.. Thug lucht an cheoil agus na siamsaíochta tacaíocht dóibh. Ní rabhthas chomh báúil leis na mná sa Rúis féin, áfach, agus an tríú cuid de na Rúisigh i bhfabhar bhreith na cúirte. ar 13 Nollaig 2013, i ndiaidh 21 mí dá bpríosúnacht a chur isteach, ligeadh Tolokonnikova agus Alyokhina saor, tar éis do Duma an Stáit maithiúnas a mholadh.
I mí Feabhra na bliana 2014, fógraíodh i ráiteas gan ainm ach ar son ball den ghrúpa nach raibh Alyokhina agus Tolokonnikova ina baill de a thuilleadh.


Colorado (Abhainn).
Is abhainn mhór í an Colorado a shreabhann tríd iardheisceart na Stáit Aontaithe agus iarthuaisceart Mheicsiceo. Ta sí thart ar 2,500 ciliméadar ar fhad. Uiscíonn si an chuid is mó de mhachairí fásacha na stát seo a leanas: Colorado, Utah, Arizona, Nevada, Calafóirnia, Baja Chalafóirnia agus Sonora, an dá chuid dheireanach i Meicsiceo. Ta foinse na habhann ag bun na Sléibhte Creagacha in Colorado. Go dtí 1921 bhi an t-ainm an abhainn Colorado infheidhme don réimse uisce ó chomhchumar na n-aibhneacha Grand River agus an Abhainn Ghlas in Utah. Sa bhliain chéanna, arna iarraidh sin de staid Colorado, athainmníodh an abhainn Colorado go léir ar an réimse uisce go léir ón sruthchúrsa a thosaíonn sna Sléibhte Creagacha.


Reichstag (foirgneamh).
Tá Foirgneamh an Reichstag (Gearmáinis: "Reichstagsgebäude") i mBeirlín na Gearmáine. Tógadh é mar áit chruinnithe do dhiat impiriúil, nó parlaimint, na tíre úd. Ba é "Reichstag" ainm dhiat na Gearmáine san am atá thart agus tugadh "Reichstag" ar an bhfoirgneamh féin chomh maith. Leanadh den ainm sin i ndiaidh don diat Ghearmánach féin a bheith aistrithe go háiteanna eile.
Cuireadh tús le comórtas lena thógáil 1872, go gairid i ndiaidh aontú na Gearmáine sa bhliain roimhe sin. Osclaíodh an foirgneamh sa bhliain 1894 agus tháinig an Diat le chéile ann go 1933, nuair a rinne dóiteán cáiliúil na bliana úd an-damáiste dó, mar a rinneadh arís eile sa Dara Cogadh Domhanda. Ligeadh i léig é i ndiaidh 1945, agus parlaimintí na Geamáine Thiar agus na Gearmáine Thoir ina suí i mBonn agus i mBeirlín Thoir faoi seach.
Cosnaíodh an Reichstag ar an aimsir agus cuireadh caoi áirithe air sna blianta 1961–1964. Mar sin féin, ní dhearna aon iarracht athchóiriú iomlán a dhéanamh go dtí athaontú na Gearmáine ar 3 Deireadh Fómhair 1990. Faoi stiúradh Norman Foster, ailtire, cuireadh caoi cheart air. Agus an athchóiriú críochnaithe sa bhliain 1999, baineadh úsáid as an bhfoirgneamh arís do pharlaimint na Gearmáine, ar a dtugtar an "Bundestag". Inniu, tugann na Gearmánaigh "Reichstag" ar an bhfoirgneamh agus "Bundestag" ar an bparlaimint de ghnáth.
An Reichstag i ndiaidh bhuamála na gComhghuaillithe sa bhliain 1945


Ospidéal an Rotunda.
Tá Ospidéal an Rotunda suite ag deireadh Chearnóg Parnell, nó Cearnóg Rutland, mar a thugtaí uirthi sa 18ú haois. Tógadh Ospidéal an Rotunda in aice le Sráid Sackville. Ach ní raibh sé ar aon ais leis an tsráid. B'iad muintir Gardiner a d'fhorbair an Chearnóg Parnell.
Stair.
Ba é an máinlia Bartholomew Mosse a thiomsaigh an t-airgead leis an bhfoirgneamh a thógáil. I 1748 ghlac an Dr.Bartholomew Mosse ceithre acra agus aon ród amháin ar léas ar an taobh thuaidh de Shráid na Breataine Móire chun ospidéal máithreachais a bhunú. D’oscail an t-ospidéal nua i 1757. Tá seirbhísí míochaine á gcur ar fáil gan stad do mhná agus do leanaí ó shin ina shuíomh reatha ar chearnóg Parnell.
Gné shuntasach amháin den fhoirgneamh seo ab ea a struchtúr ciorclach, agus b’as sin a d’eascair a ainm: Ospidéal an Rotunda. Tógadh seomraí éagsúla ócáide mar chuid den fhoirgneamh agus bhí Mosse ag súil go bhféadfaí iad a ligean amach ar cíos chun go dtabharfadh an t-ioncam breise cabhair airgid don ospidéal.
Sa Rotunda Rink a bunaiodh Óglaigh na hÉireann i 1913.


An Tulach (An Clár).
Baile is ea an Tulach (Béarla: "Tulla") i gContae an Chláir. Tá an baile suite thart ar 15 ciliméadar ón Inis. Is ionad tráchtála é dá pharóiste ar fad agus an cheantair. Bunaíodh a chill timpeall na bliana 620 ag Mochuille; fuair an baile a chairt baile sa 13ú haois.
Tulach


Sraith Shinsir Iomána na Mumhan 2017.
Tá Sraith Shinsir Iomána na Mumhan 2017 ar an 2ú eagrán den Sraith Shinsir Iomána na Mumhan ó bunaíodh an comórtas in 2016. Thosaigh an chraobh ar an 3 Eanáir 2017 agus chríochnaigh sí ar an 29 Eanáir 2017.


Grace Hopper.
An Comadóir Grace M. Hopper
Ríomheolaí agus seachaimiréal i gCabhlach na Stát Aontaithe ab ea Grace Brewster Murray Hopper (née Murray; 9 Nollaig 1906 – 1 Eanáir 1992). Bhí sí ar na chéad chláraitheoirí a d'oibrigh ar an ríomhaire Mark I sa bhliain 1944, cheap sí an chéad tiomsaitheoir i gcomhair teanga ríomhchláracháin agus scaip sí coincheap na dteangacha cláracháin a bheadh neamhspleách ar mheaisín amháin, coincheap as ar forbraíodh an teanga COBOL, ceann de na chéad teangacha cláracháin ard-leibéil.
Beathaisnéis.
Rugadh Hopper i gCathair Nua-Eabhrac ar an 9 Nollaig 1906. Girseach fhiosrach a bhí inti agus—sula raibh a fhios ag a máthair cad a bhí ar siúl aici—bhain sí seacht gclog aláraim as a chéile le fáil amach conas a oibríonn siad. Sa bhliain 1928 bhain sí fochéim amach sa mhatamaitic agus san fhisic i gColáiste Vassar. Bhain sí céim mháistreachta sa mhatamaitic amach in Ollscoil Yale agus sa bhliain 1934 bronnadh Ph.D. sa mhatamaitic uirthi san ollscoil chéanna.
Nuair a bhris an Dara Cogadh Domhanda amach rinne Grace iarracht dul isteach i gCabhlach na Stát Aontaithe ach bhí sí i bhad ró-éadrom. Rinneadh eisceacht di, áfach, agus d'oibrigh sí ar fhorbairt na gcéad ríomhairí i measc ban agus fear Meiriceánach agus Sasanach eile. Lean sí i gCúltaca an Chabhlaigh an chuid is mó den am i ndiaidh an chogaidh. Rinne sí a bealach trí na ranganna; rinneadh captaen di agus faoi dheireadh seachaimiréal.
Fuair Hopper bás ar 1 Eanáir 1992 in Arlington, Virginia. Tá long i gCabhlach na Stát Aontaithe ainmnithe ina diaidh, an scriostóir USS "Hopper". Is é "an Hopper" an t-ainm a tugadh ar an Cray XE6, sár-ríomhaire, ag NERSC. "Amazing Grace" an leasainm a tugadh uirthi.


Electric Light Orchestra.
Is banna ceoil é an Electric Light Orchestra (ELO) a bhunaíodh i mBirmingham, Sasana sa bhliain 1970 ag Jeff Lynne, Roy Wood agus Bev Bevan. Thosaigh an grúpa le amhrán "10538 Overture" a scríobh Lynne agus Wood dá mbanna The Move, agus chuaigh siad chun tionscnamh "baroque and roll" a chothú, ach d'imigh Wood tar éis an chéid albaim, "The Electric Light Orchestra". Tar éis imeachta Wood, ghabh Lynne ceannas cruthaitheach, ag cumadh beagnach gach amhrán agus gach albam. Tháinig "ELO 2" agus "On the Third Day" sa bhliain 1973.
Tar éis scaoilte an amhráin "Showdown", as "On the Third Day", thug John Lennon isteach ELO ar an raidió mar "Sons of the Beatles". Sa bhliain 1974, fuair siad cáil le "Eldorado", an chéad albam óir acu agus lena amhrán "Can't Get It Out of My Head", a gcéad amhrán a shroich sna deich is airde sna cairteacha Meiriceánacha. Ba albam coincheapa é "Eldorado". D'éirigh leo lena n-albaim "Face the Music", "A New World Record" agus "Out of the Blue", le hamhráin cailiúil mar gheall ar "Evil Woman", "Telephone Line", "Turn to Stone", "Sweet Talkin' Woman" agus "Mr. Blue Sky".
Fuair an amhrán "Don't Bring Me Down", as an albam "Discovery", an áit is airde sna cairteacha Meiriceánacha a bheadh acu. Bhí ciall athrach ag ainm an albaim, "Disco Very", a chruthaigh an pianódóir Richard Tandy, mar go raibh téama dioscó ag an albam. Scaoil ELO albam coincheapa "Time" amach sa bhliain 1981, leis an singil "Hold On Tight". Ní bhfuair ELO an toradh céanna lena dá albam deireanach, "Secret Messages" agus "Balance of Power", agus cheap daoine go raibh an banna ag cailleadh a ngairbhe ag bogadh i dtreo pop-cheoil. Bhí fonn ag Lynne dhá albam a scríobh as "Secret Messages", ach níor aontaigh an lipéad. Chaill Lynne a fhuinneamh cumtha agus dhíscoir an banna sa bhliain 1986, le Lynne ag casadh chun déanamh ceoil - bhain sé páirt sna Traveling Wilburys, ag obair le George Harrison, Bob Dylan, Tom Petty agus Roy Orbison. Tháinig Lynne agus Tandy ar ais le chéile i 2000 agus 2001 chun "Zoom" a scaoileadh, ach níor éirigh leis an turas a bhí á phleanáil acu agus dhíscoir siad arís go dtí 2015, nuair a scaoil siad "Alone in the Universe" faoin ainm Jeff Lynne's ELO.


Leabharlann na Comhdhála.
Áras Thomas Jefferson, Leabharlann na Comhdhála
Is í Leabharlann na Comhdhála an leabharlann is mó ar domhan, agus í suite in Washington, D.C., sna Stáit Aontaithe. Leabharlann taighde atá ann a bunaíodh ar 24 Aibreán 1800, an chéad institiúid chultúrtha fheidearálach sa tír úd. Freastalaíonn an leabharlann ar riachtanais Chomhdháil na Stát Aontaithe, agus is ag baill agus fostaithe na Comhdhála amháin a bhfuil cead acu ábhar ón leabharlann a fháil ar iasacht. Tá teacht ar bhailiúcháin na leabharlainne ag taighdeoirí seachtracha, áfach. I ndáiríre, is í Leabharlann na Comhdhála leabharlann náisiúnta na Stát Aontaithe.


Dad Behavior.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Dad Behavior", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 20 Samhain 2016. Scríobh Ryan Koh an eipeasóid seo. D'fhéach 2.88 milliún duine ar an eipeasóid.


The Last Traction Hero.
Chraol an naoú eipeasóid, "The Last Traction Hero", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 4 Nollaig 2016. Scríobh Bill Odenkirk an eipeasóid seo. D'fhéach 5.77 milliún duine ar an eipeasóid.


Acanthaceae.
Fine de phlandaí bláthanna déchotailéadónachais ea Acanthacea a bhfuil beagnach 250 Géineas agus thart ar 2500 speiceas ann. Is luibheanna trópaiceacha, toir, nó fíniúnacha a sníomhann le chéile, a bhformhór; is Eipifítí roinnt acu. Ní bhíonn ach cúpla speiceas acu ar fáil sna réigiúin mheasartha. Is iad na ceithre príomhionaid dáileacháin ná An Indinéis agus an Mhalaeisia, an Afraic, an Bhrasaíl, agus Meiriceá Láir. Is féidir ionadaithe na fine a fháil i mbeagnach chuile ghnáthóg, lena n-áirítear foraoisí (dlúth agus oscailte), scrobarnacha, páirceanna fliucha agus gleannta, cósta farraige agus limistéir mhuirí, seascainn, agus foraoisí mhangróibh.


Cearta daonna.
Tá a lán daoine ann a chreideann go bhfuil cearta ag daoine de thairbhe gur daoine iad (ní ainmhithe ná rudaí iad
ach daoine ar féidir leo smaoineamh agus mothú).
An Chúirt Eorpach um Chearta an Duine
Tá iarrachtaí déanta ag a lán sochaithe chun cearta a thabhairt do gach duine. Uaireanta tá na cearta seo a dhearbhú mar chairt (liosta scríofa). Mar gheall ar na rudaí uafásacha a tharla le linn an Dara Cogadh Domhanda, shocraigh a lán tíortha go mbeadh liosta nua de chearta an duine ann chun daoine a chosaint. Mar shampla, i 1948 d’fhoilsigh na Náisiúin Aontaithe Dearbhú Uilechoiteann Chearta an Duine.
Shínigh a lán tíortha an dearbhú seo, a rá go ndéanfaidís a ndícheall chun na cearta seo a chosaint. Sa lá atá inniu ann tá an dearbhú sínithe ag an chuid is mó de thíortha an domhain.
Cearta.
Tugtar cearta an duine orthu seo. Mar shampla
Féach freisin.
Amnesty International


Leabharlann Náisiúnta na Fraince.
Lógó Leabharlann Náisiúnta na Fraince
Is í Leabharlann Náisiúnta na Fraince (Fraincis: "Bibliothèque nationale de France", giorraithe mar "BnF") an taisce oifigiúil sa Fhrainc i gcomhair leabhar a fhoilsítear sa tír úd. Tá leabhair inti a foilsíodh i dtíortha eile freisin. Tá 40 milliún mír i mbailiúcháin BnF, 14 milliún leabhar agus tréimhseachán san áireamh. Is í an leabharlann is mó sa Fhrainc agus ar cheann de leabharlanna móra an domhain. Tá sí suite i bPáras.
Téann bunús Leabharlann Náisiúnta na Fraince siar go leabharlann ríoga Charles V a chuir sé ar bun sa bhliain 1368. Díoladh na leabhair ar a bháis, áfach, agus tugadh go Sasana iad. Chuir Louis XI leabharlann ríoga ar bun arís sa bhliain 1461, agus is as an mbailiúchán úd a d'fhás an leabharlann náisiúnta atá ann inniu. Cuireadh go mór leis an mbailiúchán le linn Réabhlóid na Fraince mar gheall ar bhailiúcháin phríobháideacha na huasaicme agus na cléire a glacadh seilbh orthu, agus faoin mbliain 1792, bhí 300,000 imleabhar sa leabharlann.


Sléibhte na hÉireann.
Is ar chósta na tíre atá an chuid is mó de na sléibhte suite in Éirinn. Ísealchríoch is mó atá i lár na tíre.
D’fhéadfaí a rá, mar sin, go bhfuil oileán na hÉireann mar a bheadh fochupán ann.
Is é Corrán Tuathail an sliabh is airde in Éirinn. Is sna Cruacha Dubha i gCo. Chiarraí atá sé. Tá Corrán Tuathail 1,040 méadar ar airde. Níl ansin ach cnocán an-íseal, áfach, i gcomparáid le mórán de shléibhte eile an domhain. Tá na céadta sliabh ar domhan atá breis agus 3,000 méadar ar airde.
Tugtar sliabhraon ar ghrúpa sléibhte agus tá go leor in Éirinn. Mar shampla, sliabhraon is ea na Cruacha Dubha.


An Mona Lisa.
Olaphictiúr ón 15ú haois de chuid Leonardo da Vinci é an Mona Lisa (Iodáilis: 'La Gioconda"). An bhean atá ann sa phictiúr is ea Lisa del Giocondo (a fuair bás ar an 15 Meitheamh 1542).
Stair.
Goideadh an Mona Lisa ón Louvre i bPáras sa bhliain 1911. Fuarthas an Mona Lisa san Iodáil ar 12 Nollaig 1913.
Le feiceáil inniu.
Tá an Mona Lisa le feiceáil inniu sa Louvre, i bPáras, sa Fhrainc.


Whitney Smith.
Saineolaí Meiriceánach ar bhratacha ab ea Whitney Smith Jr. (26 Feabhra 1940 – 17 Samhain 2016). Ba é an t-aon saineolaí ar bhratacha proifisiúnta lánaimseartha ar domhan é, agus ba eisean an té a cheap an téarma i mBéarla "vexillology" mar ainm ar staidéar ar achan ghné de na mbratach. Chuir sé roinnt cumann i gcomhair bhratch ar bun. "Laureate" agus comhalta den International Federation of Vexillological Associations a bhí ann.
a> a glacadh i 1966 ach le dubh agus bán curtha le bunleagan Smith.
Beathaisnéis.
Rugadh Whitney Smith in Arlington, Massachusetts. Chuir sé suim sna bratacha nuair a bhí sé ina páiste óg agus lean sé den treo sin a shaol ar fad. Chum sé an téarma "vexillology" (bunaithe ar "vexillum", focal Laidine a chiallaíonn "meirge míleata") nuair a bhí sé 17 bliana d'aois. Bhí Laidin, Fraincis agus Rúisis aige, agus bhí sé de nós aige scéalta grinn a insint iontu agus imirt focal a dhéanamh le focail iontu agus i dteangacha eile.
Sa bhliain 1961, chomhbhunaigh Smith "The Flag Bulletin", an chéad irisleabhar ar domhan tiomanta do staidéar na mbratach. Bhain sé céim bhaitsiléara amach in Ollscoil Harvard (1961) agus dochtúireacht in Ollscoil Bhostúin (1968). "Prolegomena to the Study of Political Symbolism" teideal a théis dochtúireacha. Ina dhiaidh sin, bhí sé ina ollamh le heolaíocht pholaitíochta in Ollscoil Bhostúin. D'éirigh sé as an múinteoireacht in aois a 30 bliain le dul go lánaimsearta le hobair a bhain leis na bratacha.
a>. Bratach neamhoifigiúil atá inti cheal údaráis ag éinne ar an Antartaice.
Bhí 11,000 leabhar a bhain le bratacha in 16 sheomra a thí in Winchester, Massachusetts, chomh maith le 4,000 bratach i stóras díthaisithe. Fuair sé bás in Peabody, Massachusetts.
Foilseacháin.
Scríobh Smith 27 leabhar i dtaobh bratach, go háirithe "Flags Through the Ages and Across the World," "The Flag Book of the United States," agus "Flag Lore of all Nations." Scríobh Smith freisin breis is 250 alt don "Encyclopædia Britannica".


John Montague.
File agus scéalaí iomráiteach as Éirinn ab ea John Montague (a rugadh 28 Feabhra 1929 agus a d'éag 10 Nollaig 2016).
Rugadh Montague in Brooklyn, Nua-Eabhrac i Meiriceá sa bhliain 1929. Nuair a bhí sé ceithre bliana d'aois cuireadh ar ais go hÉirinn é go dtí gaolta leis. Tógadh i dTír Eoghain é ansin. Scríobh sé go minic faoi Chúige Uladh agus faoin gcultúr Gaelach.
Chaith sé seal ag léachtóireacht i gColáiste na hOllscoile, Corcaigh. Scríobh sé i mBéarla ach bhí an-suim aige i litríocht na Fraince freisin. Fuair sé bás in Nice i nDeisceart na Fraince.
Staróga.
Is ón leabhar ‘’Death of a Chieftain’’ le John Montague a thagann ainm an bhanna, The Chieftains.
Tagairtí.
Montague, John
Montague, John
Montague, John
Montague, John
Montague, John
Montague, John


Bandar Seri Begawan.
Is é Bandar Seri Begawan (scríbhneoireacht Jawi: بندر سري بگاوان) príomhchathair Bhrúiné. "Calafort an rialóra" an chiall atá leis an ainm sa Mhalaeis. Tá an chathair suite i dtuaisceart na tíre ar bhruach thuaidh an Abhainn Bhrúiné. Tá cónaí ar 50,000 duine sa chathair féin agus ar 279,924 duine sa cheantar uirbeach uilig.
Ar iontais na cathrach tá Istana Nurul Iman, "Pálás Sholas an Chreidimh". Tá ciorradh agus 1,800 seomra ann. Tá 200,000 méadar cearnacha sa phálás agus mar sin is é seo an pálás is mó ar domhan. Tá Mosc Omar-Ali-Saifuddin sa chathair freisin, agus é tógtha sa bhliain 1958. Lámh leis an Mosc tá Kampong Ayer (Gaeilge: "baile uisce"), comharsanacht ina bhfuil 30,000 duine ina gcónaí i dtithe a tógadh os cionn an uisce, cosúil leis an Veinéis, san Iodáil. Deirtear gurb é an pobal is mó ar domhan atá suite ar uisce.


Teoirlíne.
Is éard is teoirlíne nó iseaghluais ann ná líne a mharcálann an teorainn a bhfuil difear i dtréith teanga le brath ar an dá thaobh. Nuair a thagann grúpa de na línte seo le chéile tugtar ‘crios iseaghluaiseanna’ air. Cabhraíonn a leithéid seo le teangeolaithe tuiscint a fháil ar chanúintí agus mar a n-athraíonn siad ó áit go háit.
Teoirlínte na Gaeilge.
Tá coincheap chanúintí na Gaeilge fite fuaite le teorainneacha tíreolaíocha na tíre. De bharr go raibh stráicí móra i gCúige Uladh, i gCúige Mumhan agus i gCúige Chonnacht a bhfuil an Ghaeilge á labhairt iontu agus leagadh na hainmneacha sin anuas ar na canúintí.
Tá siad seo bunaithe ar obair a rinne teangeolaithe ar Ghaeilge dhúchais na n-áiteanna seo nó mura raibh a leithéid ann obair bhleachtaireachta nuair a bhíothas in ann a dhéanamh amach ó na logainmneacha a fágadh cén cruth a bhíodh ar an nGaeilge in áit faoi leith.


Reilig Varna.
Seoda óir ó Reilig Varna i músaem na cathrach
Suíomh adhlactha Neoiliteach i Varna, in oirthear na Bulgáire is ea Reilig Varna (Bulgáiris: Варненски некропол), agus í suite i gceantar tionsclaíochta Varna in iarthar na cathrach. Tá Reilig Varna leathchiliméadar ó Loch Varna agus 4km ó lár Varna. Áirítear an suíomh ar cheann de mhórshuíomhanna seandálaíochta an domhain. Thángthas ar an taisce óir is sine ar domhan sa suíomh, taisce a théann siar 4,600 RC go 4,200 RC bliain.
Tháinig fear a bhí ag tiomáint tochaltóra ar an reilig de thimpiste sa bhliain 1972. Tá 294 duine adhlactha inti.


Céad Impireacht na Bulgáire.
Ag tús na 680idí, tháinig na treibheanna Bulgáracha faoi threoir Asparukh na Bulgáire aduaidh trasna na Danóibe agus chuir siad fúthu sa tír idir an Danóib Íochtair agus an abhainn na Balcáine, le príomhbhaile acu in Pliska. Chuir conradh síochána leis an Impireacht Bhiosántach sa bhliain 681 tús le Chéad Impireacht na Bulgáire. Mheasc na Bulgáraigh leis na daoine a bhí ann cheana, agus d'éirigh teanga den Shlávaic Theas ina teanga comónta.
Neartaigh na rialóirí a tháinig ina dhiaidh sin stát na mBulgárach le linn na 8ú agus 9ú céadta. Mhéadaigh Krum Cán achar na himpireacht faoi dhó agus, é sin á chur i gnímh aige, mharaigh sé Nicephorus I, impire Bhiosáintiam i gcath Pliska. Chuir Krum cód dlíthe ar bun. Díobhadh an pagánachas i bhfabhar Críostaíocht Cheartchreidmheach an Oirthir faoi riail Boris I sa bhliain 864.
Chéad Impireacht na Bulgáire ag druidim ar dheireadh an 10ú céad
Ar shála an iompaithe chuig an gCríostaíocht, d'aithin Biosáintiam an eaglais Bhulgárach agus glacadh an aibítir Choireallach a d'fhorbair Preslav. Neartaigh sin an t-údarás lárnach san impireacht agus chuidigh sé le haontú na mBulgárach agus na Slávaigh eile sa tír. Bhí riail 34 bliana Shíomóin Mhóir ina ré órga ó thaobh chúrsaí cultúir agus méadú an limistéir faoin stát.


An tAontas Paneorpach.
Is An tAontas Paneorpach an ghluaiseacht aontú sine hEorpa.
I measc a chomhaltaí suntasach a bhí Albert Einstein, Fridtjof Nansen, Johan Ludwig Mowinckel, Thomas Mann, Franz Werfel, Bronislaw Huberman, Aristide Briand, Charles de Gaulle, Konrad Adenauer, Sigmund Freud, Benedetto Croce, Bruno Kreisky, Léon Blum agus Georges Pompidou.


Victor Herbert.
Cumadóir Éireannach le saoránacht na Gearmáine agus Mheiriceá ab ea Victor August Herbert (1 Feabhra 1859 – 26 Bealtaine 1924). Fuair sé a chuid oideachas in Stuttgart, rinne sé staidéar in Ollscoil Stáit Ceol agus Ealaíona Léirfheidhmeacha. Phós sé Therese Forrester, soprán, i 1886 agus ansin bhog siad go dtí na Stáit Aontaithe.
Cumadóir bisiúil, scríobh Herbert dhá ceoldráma, a béarlagair, 43 ceoldráma, ceol teagmhasach a ghabhann le 10 ndráma, 31 dréacht i gcomhair ceolfhoirne, naoi saothar do bhannaí, naoi saothar don dordveidhil, cúig cinn don veidhlín le pianó nó ceolfhoireann, 22 saothar don phianó agus líon mór amhrán, dréachtaí córúla, agus ceolfhoirniú i gcomhair shaothair le cumadóirí eile, i measc míreanna ceoil eile.
Thosaigh Herbert ag cumadh ceoldrámaí sa bhliain 1894, a tháirgeadh rath arís eile, lena n-áirítear The Serenade (1897) agus "The Teller Fortune" (1898). I measc cuid de na ceoldrámaí is rathúla a scríobh sé tar éis casadh an 20ú haois bhí "Babes i Toyland" (1903), "Mlle. Modiste" (1905), "The Mill Red" (1906), Naughty Marietta (1910), "Sweethearts" (1913) agus "Eileen" (1917). Tar éis an Chéad Chogadh Domhanda, leis an athrú ar cách tóir ceoil, thosaigh Herbert chun musicals a chumadh agus chuir ceol le seónna de chuid cumadóirí eile. Cé go raibh cuid de na dea-fhaightear riamh, bhain sé arís ar an leibhéal de rath go raibh sé taitneamh lena ceoldráma mó tóir.
Saol.
Rugadh Herbert i mBaile Átha Cliath, Éire, do bheirt Phrotastúnach, Edward Herbert (b. 1861) agus Fanny Herbert (r. Lover). In aois a trí go leith, go gairid i ndiaidh bhás a athar, Herbert óg agus a mháthair ar athraíodh a ionad chun cónaí lena chro i Londain, Sasana, áit a fuair sé spreagadh ina iarrachtaí cruthaitheacha. Ba é a sheanathair ba úrscéalaí, drámadóir, file agus cumadóir Éireannach Samuel Lover. An teaghlach Lover fáilte roimh sruth seasta de cheoltóirí, scríbhneoirí agus ealaíontóirí a n-bhaile. Herbert téigh isteach i a mháthair i Stuttgart, an Ghearmáin, i 1867, bliain i ndiaidh go raibh sí pósta le dochtúir Gearmánach, Carl Schmidt na Langenargen. In Stuttgart fuair sé oideachas liobrálach láidir san Eberhard-Ludwigs-Gymnasium, lena n-áirítear oiliúint ceoil.


Pliska.
Príomhchathair Impireacht na Bulgáire ar feadh tréimhse sa lua-mheánaois ab ea Pliska (Bulgáiris: Плиска; IPA: ˈpliskɐ), agus é suite in oirthuaisceart na Bulgáire. Tá baile beag ar a dtugtar Pliska go fóill in aice suíomh na seanchathrach in Oblast Shumen, in aice Nowi Pasar.
Tá fothracha sheanphríomhchathair Chéad Impireacht na Bulgáire ina suíomh seandálaíochta inniu. Tá an suíomh suite 7km siar ó Nowi Pasar. Tá baile an lá inniu suite 2km ó dheas ó na fothracha, 140 méadar os cionn leibhéal na farraige. Sa bhliain 2007 bhí cónaí ar 1,243 duine ann. Tá Pliska 404km ó Shóifia, príomhchathair na Bulgáire inniu.
Bhí Pliska ina príomhchathair ar Impireacht na Bulgáire sna blianta AD 681–893. Ina dhiaidh sin, ghlac Preslav áit Pliska mar phríomhchathair.


Susan Stryker.
Is scríbhneoir agus scoláire Meiriceánach trasghnéasach Susan Stryker. Scríobh sí an t-alt "My Words to Victor Frankenstein Above the Village of Chamounix" in 1990, saothar tábhachtach léinn trasinscnigh. Chuir sí in eagar freisin "The Transgender Studies Reader" le Paisley Currah in 2006.


Fásteanga Háítí.
Is fásteanga thábhachtach labhartha le 10 milliún cainteoirí í Fásteanga Háítí. Is as an bhFraincis formhór an fhoclóra, ach is as teangacha Afracacha formhór na gramadaí. Tá Fásteanga Háítí á labhairt i Háítí, sa Phoblacht Dhoiminiceach, i gCúba, sna Stáit Aontaithe, agus i gCeanada.


Nika Futterman.
Is fuirseoir agus aisteoir Meiriceánach í Nika Futterman, a rugadh ar 25 Deireadh Fómhair 1969 i gCathair Nua-Eabhrac. Thar aon ní eile, déanann sí aisteoireacht ghutha. Cónaíonn sí in Los Angeles.


Krum.
Cán ar Chéad Impireacht na Bulgáire ab ea Krum (An Bhulgáiris: Крум; Gréigis: Κρούμος/Kroumos). Rialaigh sé ag tosnú am éigin idir 796 agus 803 go dtí a bhás sa bhliain 814. Faoina réimeas méadaíodh críocha na himpireachta faoi dhó, iad ar síneadh ón Danóib láir go dtí an Dnieper agus ó Chathair Aidrian go dtí na Sléibhte Tatra. Faoina réimeas cumasach tháinig idir shiocháin agus ord i réim sa Bhulgáir chomh maith le forbairt in eagrú an stáit.


The Nightmare After Krustmas.
Chraol an deichniú eipeasóid, "The Nightmare After Krustmas", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 11 Nollaig 2016. Scríobh Jeff Westbrook an eipeasóid seo. D'fhéach 5.60 milliún duine ar an eipeasóid.


Gaelcholáiste na Mara.
Is scoil Lán-Ghaelach dara leibhéal mheasctha san Inbhear Mór í Gaelcholáiste na Mara. Tá an scoil faoi phatrúnacht Bhord Oideachais agus Oiliúna Chill Dara/Chill Mhantáin. Bunaíodh an scoil i Meán Fómhair 2007 agus tá fás agus forbairt tagtha uirthi ó shin. Tosaíodh ar an Idirbhliain i Meán Fómhair 2010 agus rinneadh scrudú na hArdteistiméireachta don chéad uair sa scoil i 2013. Faoi láthair tá 203 scoláire cláraithe sa scoil.


Sandy Stone.
Is léiritheoir, teoiriceach méid, agus gníomhaí trasghnéasach í Allucquére Rosanne "Sandy" Stone. Is léiritheoir agus innealtóir taifeadta í Sandy Stone ag Olivia Records, lipéad feimineach leispiach. Is bunaitheoir léinn trasinscnigh í Sandy Stone lena alt "The Empire Strikes Back: A Posttranssexual Manifesto," scríofa i 1987. Freagraíonn an t-alt ar na hionsaithe feimineacha radacach a gcreid gur mná tras ionracha iad. Tharraing an t-alt ar Judith Butler agus Donna Haraway, agus chuaigh sé i gcion ar Susan Stryker, Patrick Califia, Kate Bornstein, agus daoine eile i léinn trasinscnigh.


Feimineachas.
Is creideamh i gcomhionannas na mban agus na bhfear agus i saoradh na mban é feimineachas. Cuimsíonn feimineacha Simone de Beauvoir, Gloria Steinem, Kate Millett, Andrea Dworkin, Audre Lorde, Angela Davis, Alexandra Kollontai, Clara Zetkin, Susan Brownmiller, Judith Butler, Mary Daly, Luce Irigaray, Julia Kristeva, Helene Cixous, Monique Wittig, Alice Walker, Kimberle Crenshaw, bell hooks, Gloria Anzaldua, Silvia Federici, Leopoldina Fortunati, agus Sara Ahmed.


Cruinniú Mullaigh an Ghréasáin.
Leis an cruinniú mullaigh an ghréasáin (Web Summit i mBéarla), tá neart feidhmeannach teicneolaíochta ag déanamh machnaimh ar ghnólachtaí nuathionscanta (.i. nuaghnóanna nó ‘startups’ an Bhéarla). Is deis mhargaíochta é an chomhdháil do bhoic na teicneolaíochta san Eoraip, chun naisc ghnó a chruthú agus a chothú.
Tionóladh an chéad mullach sa bhliain 2009 i mBaile Átha Cliath. Réachtalaíodh an mullach i 2011 i gCumann Ríoga Bhaile Átha Cliath, i nDroichead na Dothra.
Tionóladh an chomhdháil i Liospóin sa bhliain 2016 don chéad uair. Bhí 50,000 duine i láthair, ina measc Ja Rule, Tinie Tempah, agus Lily Cole.


Trádáil sclábhaithe Arabach.
Is córas oibre éigeantais a thabhairt daoine ón Afraic go dtí Afraic Thuaidh agus an an Meánoirthear í Trádáil sclábhaithe Arabach. Bhí sí cealaithe sa 1980ú.


An Afraic Thuaidh.
Is réigiún san Afraic í An Afraic Thuaidh.


Chris Gascoyne.
Is aisteoir Sasanach é Christopher Gascoyne. Rugadh é ar an 31 Eanáir 1968. Glacann Gascoyne an páirt mar Peter Barlow sa sobalchlár Coronation Street.


Brendan Murray.
Brendan Murray agus Hometown, 2015
Is amhránaí Éireannach é Brendan Murray (rugadh é ar an 16 Samhain 1996). Bhí sé ina bhall den bhanna ceoil HomeTown. Beidh sé in iomaíocht ar an gComórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2017.
Tagairtí.
Murray, Brendan


Magnus Hirschfeld.
Dochtúir agus gnéaseolaí Gearmánach Giúdach ab ea Magnus Hirschfeld. Bhí sé go mór ar son an cearta na mionlach gnéasacha.


Holodomor.
Gorta dhaondéanta ab ea a tharla san Úcráin i 1932 agus 1933 a mharaigh faoi 2.5–7.5 milliúin Úcránaigh é Holodomor.


Oirthear na hEorpa.
Is réigiún san Eoraip é Oirthear na hEorpa.


Ceol in Éirinn.
Tá clú agus cáil ar Éirinn ar fud an domhain as a cultúr ceoil láidir, go háirithe do cheol traidisiúnta na hÉireann. Uirlis cheoil, an chláirseach, is ea feathal náisiúnta na hÉireann. Mhéadaigh bannaí cosúil le The Chieftains, na deartháireacha Clancy agus na Dubliners cáil an cheoil níos mó fós, agus chuir ealaíontóirí ar nós Enya agus Clannad casadh nua-aimseartha ar an stíl chlasaiceach thraidisiúnta. Le chéile, cothaíonn na stíleanna hibrideacha ceoil seo traidisiún beo ceoil in Éirinn, rud a chruthaíonn fuaim atá uathúil Éireannach. Thairg Éire freisin ceol comhaimseartha atá thar a bheith rathúil agus ard-phróifíle (smaoinigh ar U2, Westlife, The Script). Agus tá an ceol beo bríomhar le cloisteáil ar fud na tíre.
Trad musicTá ceol traidisiúnta na hÉireann á úsáid mar fhoirm scéalaíochta leis na céadta bliain le teaghráin, píopaí agus drumaí mingling ag meascadh le chéile le fuaim bheo bríomhar a chruthú, uaireanta beoga, uaireanta brónach agus dúlionnach. Áirítear ar an seánra amhráin gan tionlacan (ar a dtugtar an sean nós) agus amhráin a chantar le héagsúlacht ionstraimí lena n-áirítear fidil, cairdín, feadóg stáin, píopaí agus bodhrán. Bíonn ceol uirlise in úsáid go minic freisin mar thionlacan le damhsaí traidisiúnta na hÉireann (link to Irish dance page).
Tá ceol comhaimseartha na hÉireann tar éis leathadh ar fud an domhan, agus is iomaí racbhanna agus popbhanna a bhfuil ainm in airde i gcéin is i gcóngar acu. Is é U2 an grúpa is aitheanta ach tá réimse leathan de bhannaí comhaimseartha a bhfuil cáil idirnáisiúnta orthu. Má d’éist tú leis na Cranberries, Snow Patrol, Bob Geldof, The Script, The Frames, Westlife nó Jedward, ansin d’éist tú le ceol comhaimseartha na hÉireann.
Tá ceol comhaimseartha na hÉireann éagsúil, uathúil, is minic a tharchéimníonn sé seánraí, le foinn thraidisiúnta agus amhráin a mheascadh le teicnící a fuarthas ar iasacht ó chomhdhéanamh clasaiceach comhaimseartha, popcheol traidisiúin bhéaloidis eile.
Tá saol an cheoil bríomhar neamhspleách faoi bhláth i gcathracha i mbailte na hÉireann, le hionaid mar óstaigh le grúpaí atá dochreidte éagsúil - stíleanna, thraidisiúin cheoil agus seánraí, gach oíche den tseachtain. Déanann ionaid cheoil ceoltoirí óga áitiúla a thaispeáint in éineacht le gníomhartha idirnáisiúnta. Tá bannaí óga agus ealaíontóirí ag glacadh le deiseanna le féin-fhoilsiú freisin, ar líne, agus ag baint úsáide as bealaí nuálacha eile le lucht éisteachta a fháil dá gcuid ceoil.
Is léir an tart do cheol beo in Éirinn sna féilte dea-bhunaithe is cláir éagsúla acu ar feadh na bliana. Leathnaíonn féilte ceoil na hÉireann sainmhínithe na seánraí traidisiúnta ceoil, nó meascann siad iad le healaíontóirí agus ceoltóirí ó chúlraí agus traidisiúin ceoil éagsúla. Mar shampla, tugann an fhéile Picnic Electric greann, ceol agus an amharclann le chéile i suíomh amháin gach samhradh. I measc na bhféilte ceoil a bheidh ar siúl le linn Uachtaránacht an AE beidh féile Ceoil Thraidisiúnta na hÉireann i mBarra an Teampaill, Féile Lár an tSamhraidh Chorcaí agus an Fhéile Phan Cheilteach i gCeatharlach.


Riail an phéinis bhig.
"I gcás portráide ficseanúla a bheith inchaingne, caithfidh sé bheith chomh cruinn nach mbeadh léitheoir an leabhair in ann an dá rud a nascadh le chéile, a dúirt an tUasal Friedman. Lean sé ar aghaidh ag rá, "dá bhrí sin, tá ag dlíodóirí leabhal rud ar a dtugtar 'riail an phéinis bhig'. Bealach amháin gur féidir údair iad féin a chosaint ó chásanna leabhail ná a rá go raibh péineas beag ag charachtar, a dúirt an tUasal Friedman. Anois, níl aon fhear chun dul ar aghaidh agus a rá, 'An carachtar sin leis an bhod an-bheag, sin mise!"
Rinneadh tagairt don riail seo i ndíospóid idir Michael Crowley agus Michael Crichton sa bhliain 2006. Mhaigh Crowley gur scríobh sé athbhreithniú mímhaiseach faoin úrscéal a scríobh Crichton "State of Fear", leabhlaigh Crichton é mar chuir sé carachtar darb ainm "Mick Crowley" san úrscéal. Ba éigneoir linbh é an carachtar, agus cuireadh síos air mar iriseoir bhunaithe i Washington, D.C. agus ina chéimi ó Yale le bod beag.


Polaiméirí leictreaghníomhacha.
(a) Líníocht chartúin de ghléas breithúcháin PLG.
(b) cuirtear voltas i bhfeidhm agus díchumann méara an PhLG d ' fhonn a  an liathróid a timpeallú.
(c) Nuair a bhaintear an voltas téann na méara PLG ar ais  go dtí an cruth bunaidh agus glacann siad greim ar an liathróid.
Is éard is polaiméirí leictreaghníomhacha, nó PLGnna ann ná polaiméiri a thaispeánann athrú ar mhéid nó cruth nuair a spreagann réimse leictreach iad. Is iad na feidhmeanna is coitianta den chineál seo ábhar ná i spreagoirí agus i mbraiteoirí. Is gnáth saintréith na bpolaiméirí PLG ná go ndíchumann siad cuid mhór le linn dóibh fórsaí móra a fhulaingt.


Séasúr stoirm ghaoithe RA agus Éire 2016–17.
Thosaigh an séasúr stoirm ghaoithe RA agus Éire ar an 18 Samhain 2016.
Stoirm Angus.
Stoirm Angus thar an An Mhuir Thuaidh
Chruthaíodh Stoirm Angus ar an 19 Samhain 2016 mar an chéad stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 20 Samhain 2016. Bhí 1,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Barbara.
Chruthaíodh Stoirm Barbara ar an 23 Nollaig 2016 mar an dara stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 24 Nollaig 2016. Bhí 1,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais i dTuaisceart Éireann.
Stoirm Conor.
Chruthaíodh Stoirm Conor ar an 25 Nollaig 2016 mar an tríú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 26 Nollaig 2016. Bhí 1,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais san Inse Shealtainn.
Stoirm Doris.
Chruthaíodh Stoirm Doris ar an 23 Feabhra 2017 mar an ceathrú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 24 Feabhra 2017. Fuair beirt bás de bharr an stoirm. Bhí beagnach 50,000 teach fágtha gan soláthar leictreachais.
Stoirm Ewan.
Chruthaíodh Stoirm Ewan ar an 25 Feabhra 2017 mar an cúigiú stoirm den séasúr agus scaip an stoirm ar an 24 Feabhra 2017.


Striking Out.
Clár atá á chraoladh ar RTÉ a hAon é "Clean Break". Thosaigh sé ar an 1 Eanáir 2017. Fograíodh go mbeadh dara sraith den chlár.
Léiriúchán.
Craladh an chéad sraith den chlár i Meiriceá Thuaidh ar Acorn TV ag tosú ar an 17 Márta 2017.
Thosaigh an léiriúchán don dara sraith ar an 17 Iúil 2017. Fograíodh go mbeadh aisteoirí nua sa dara sraith. I measc na aisteoirí nua ná Moe Dunford, Maria Doyle Kennedy, Charlotte Bradley, Owen McDonnell, Adam Fergus agus Jane Brennan. Fillfidh Ingrid Craigie, Nick Dunning, Paul Antony-Barber, Lorraine Pilkington and Ciara O' Callaghan.


Idi Amin.
Uachtarán na Uganda ab ea Idi Amin Dada a rugadh idir 1923–28. Fuair sé bás ar an 16 Lúnasa 2003.
Bhí Milton Obote i gcumhacht ó 1966 go dtí 25 Eanáir 1971. Tharla coup d'état agus tháinig an ginearál Idi Amin i gcumhacht.
Maraíodh níos mó ná 300,000 duine le linn a réimis. Ar an 7 Lúnasa 1998, thug Idi Amin 90 lá do mhuintir na hÁise imeacht. Bhí siad ina gcónaí sa tír le fada an lá. Mar sin ruaigeadh an pobal Indiach as an tír.
Tháinig Milton Obote ar ais i 1979, agus thosaigh cogadh cathartha, an "Bush War".


Iarthar na hEorpa.
Is réigiún san Eoraip é Iarthar na hEorpa.


Andy García.
Is aisteoir Cúbach é Andrés Arturo García Menéndez nó Andy García a rugadh ar an 12 Aibreán, 1956.


Micheál Ó Ciaraidh.
Is láithreoir Cúla 4 é Micheál Ó Ciaraidh. Níl cainteoir dhuchais na Gaeilge é. Tháinig sé sa cheathrú háit le Aoife Dempsey ar "An Ríl Deal".


The Voice (SAM sraith 12).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice". Thosaigh an dara sraith déag ar an 27 Feabhra, 2017 agus chríochnaigh sé ar an 23 Bealtaine 2017.
Ba iad Adam Levine, Blake Shelton, Gwen Stefani agus Alicia Keys na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Chris Blue an tsraith agus tháinig Lauren Duski sa dara áit.


The Guardian.
Nuachtán laethúil náisiúnta sa Ríocht Aontaithe is ea "The Guardian". Go dtí 1959, foilsíodh é faoin ainm "Manchester Guardian". Nuachtán de chuid an Guardian Media Group atá ann in éineacht le "The Observer" agus "The Guardian Weekly". Is iad The Scott Trust Limited úinéirí an Guardian Media Group; cuireadh ar bun é chun neamhspleáchas "The Guardian" a chosaint "go deo". Cuirtear na brabúis isteach san iriseoireacht seachas iad a roinnt ar na sealbhóirí.
Is í Katharine Viner eagarthóir "The Guardian"; tháinig sí ar chomharbas ar Alan Rusbridger sa bhliain 2015. Tá leaganacha Briotanacha, Astrálacha (Guardian Australia) agus Meiriceánacha (Guardian US) den nuachtán le fáil ar líne. I mí Lúnasa 2013, scaipeadh isteach is amach le 189,000 cóip den leagan cló den "The Guardian" ar an meán gach lá, níos lú ná an "The Daily Telegraph" agus "The Times", ach níos mó ná "The Independent". I nDeireadh Fómhair na bliana 2014, b'é "The Guardian" an cúigiú nuachtán is mó léitheoirí ar domhan le 42.6 milliún léitheoirí. Sa Ríocht Aontaithe, léann 9 milliún duine na leaganacha cló agus ar líne de "The Guardian".
Stair.
Chuir John Edward Taylor, ceannaí cadáis i Manchain, an nuachtán ar bun sa bhliain 1821 le tacaíocht ón gCiorcal Beag, grúpa lucht gnó liobrálach sa chathair chéanna.


Chloë Sevigny.
Is aisteoir, múnla, dearthóir faisin, stiúrthóir scannán agus scáileáin Meiriceánach í Chloë Stevens Sevigny, a rugadh ar an 18 Samhain 1974. Bhí sí amach i 1992 ag eagarthóir Irisleabhar de Meiriceánacha Iris dtugtar "Sassy Magazine", iris óige dírithe ar chailíní óga, mar aisteoir, tá sí ar eolas as a cuid rólanna sa conspóideach 1995 scannán "Kids", i measc eile cineamatagrafacha léirithe, le feiceáil sí freisin i sraith teilifíse "American Horros Stories", "Big Love", "Hit & Miss" agus "Portlandia".


Daily Mail.
Nuachtán tablóideach is ea an "Daily Mail" a fhoilsítear sa Bhreatain.


TheJournal.ie.
Nuachtán ar líne is ea an "TheJournal.ie".


Máire Treasa Ní Dhubhghaill.
Is láithreoir TG4 í Máire Treasa Ní Dhubhghaill. Is as Conamara, Gaillimh í. Cuireann sí "An Ríl Deal" i láthair. Chuir sí "GLEO", "Bog Stop", "PONC", "Wipeout" agus "Rugbaí Beo" i láthair roimhe sin.
Saol luath.
Bhain sí céim amach i gColáiste Mhuire gan Smál.


Dioscliosta Hailee Steinfeld.
Is éard atá i dioscliosta ban-aisteoir agus amhránaí Meiriceánach Hailee Steinfeld ná seinn leabhraithe amháin, trí singil mar ealaíontóir ceoil aonréadach agus trí físeáin ceoil.


Aerfort Idirnáisiúnta Ben Gurion.
Aerfort idirnáisiúnta in aice le Tel Aviv, Iosrael, is ea Aerfort Idirnáisiúnta Ben Gurion (Ben Gurion International Airport - נְמַל הַתְּעוּפָה בֵּן גּוּרְיוֹן). Is é an t-aerfort idirnáisiúnta is mó in Iosrael agus an t-aerfort is mó in Iosrael. Tá sé ainmnithe i ndiaidh David Ben-Gurion, céad phríomh-aire Iosrael. D'fhás an t-aerfort as aerfort beag míleata a chuir na Briotanaigh ar siúl sa bhliain 1936 in Lydda (a athainmníodh mar Lod ní ba dhéanaí). Aerfort Lod a tugadh ar an aerfort ar feadh blianta. Tá sé suite timpeall is 12 míle slí soir ó dheas ó Tel Aviv.


Stark Raving Dad.
Chraol an chéad eipeasóid, "Stark Raving Dad", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 19 Meán Fómhair 1991. Scríobh Al Jean agus Mike Reiss an eipeasóid seo. D'fhéach 22.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Mr. Lisa Goes to Washington.
Chraol an dara heipeasóid, "Mr. Lisa Goes to Washington", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 26 Meán Fómhair 1991. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 20.2 milliún duine ar an eipeasóid.


When Flanders Failed.
Chraol an tríú heipeasóid, "When Flanders Failed", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 3 Deireadh Fómhair 1991. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 22.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart the Murderer.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Bart the Murderer", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 10 Deireadh Fómhair 1991. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 20.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer Defined.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Homer Defined", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 17 Deireadh Fómhair 1991. Scríobh Howard Gewirtz an eipeasóid seo. D'fhéach 20.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Dúnmharú Jill Meagher.
Dúnmharaíodh Jill Meaghar, arb as Droichead Átha di, in Melbourne ar 22 Meán Fómhair. Ionsaíodh í ar shráid in aice le lár na cathrach, áit ar mheas muintir Melbourne go mbeadh sí slán sábháilte.
Ba ríléir go ndeachaigh an scéal truamhéalach i bhfeidhm go han-mhór ar mhuintir na hAstráile, ar mhuintir Melbourne ach go háirithe. Thóg na daoine áitiúla scrín ar chosán na sráide. Bhí breis is tríocha míle duine páirteach i mórshiúl in Melbourne le comhbhá a léiriú.
Ciontaíodh Adrian Bayley i ndúnmharú agus in éigniú Jill Meaghar i Melbourne i mí Méan Fhómhair 2013. Gearradh téarma príosúin saoil air, 43 bliain d'aois ag an am, agus gan cead parúil aige roimhe seo go ceann 35 bliain.


Dúnmharú Sophie Toscan du Plantier.
Dúnmharaíodh go danartha Sophie Toscan Du Plantier, as an Fhrainc, in iarthar Chorcaí ar 23 Nollaig 1996. Ionsaíodh í ar bóithrín in aice lena teach ar feadh an oíche.
D'inis comharsa, Marie Farrell do Ghardaí go bhfaca sí fear, Ian Bailey, a raibh cairdiúil le Toscan du Plantier, ag amanna áirithe in áiteanna bainteach leis an bhfiosrúchán.
Ach dúirt Farrell níos déanaí gur cuireadh brú uirthi Ian Bailey a ainmniú mar an té a bhí feicthe aici. Agus dúirt abhcóide do Bailey gurb tráth na Nollag a bhí ann agus go raibh go leor dí ólta agus go gcaithfí é sin a chur san áireamh ó thaobh cruinnis na ráiteas de..
Ainm Bailey a ghlanadh.
Sa bhliain 2014, mhaígh Ian Bailey gur gabhadh san éagóir é faoi dhúnmharú Sophie Toscan Du Plantier i 1996. Chuir sé an dlí ar an Stát, Coimisinéir na nGardaí, an tAire Dlí agus ar an Ard-Aighne faoin tslí ar caitheadh leis nuair a bhí sé faoi amhras gur dhúnmharaigh sé Sophie Toscan Du Plantier. Dúirt Bailey go raibh a shaol millte le 19 bliain mar gur cuireadh coir ina leith nach raibh baint ná páirt aige leis. Theip ar an gcás seo agus bhí Bailey ordaithe ag an Ard-Chúirt d’Ian Bailey na costais ar fad a bhaineann leis an gcás a íoc, rud nach raibh sé in ann a dhéanamh.
Foréigean teaghlaigh.
D'ionsaigh Ian Bailey a cara, Jules Thomas, trí uair. Gabhadh é ar chúisimh a bhain leis na ionsaithe ag aerfort Chorcaí agus é ag éalú ó fhoréigean teaghlaigh. Ciontaíodh Ian Bailey dá bharr sa bhliain 2001.


Frank Pakenham, 7ú hIarla an Longfoirt.
Polaiteoir agus leasaitheoir sóisialta Briotanach ab ea Francis Aungier Pakenham, 7ú hIarla an Longfoirt, 1ú Bharún Pakenham, KG, PC (5 Nollaig 1905 - 3 Lúnasa 2001).


Bás (miotaseolaíocht).
Is Bás, Aingeal an Bháis, An Bás ag gné choitianta i stair agus béaloideas. An pearsantú an Bás tá sé ann ó thús na staire agus an tús an chine daonna. Ón naoú 15ú haois, le athbheochan an cultúr na Gréigis-Rómhánach mar fhoinse inspioráide ealaíne; tháinig sé chun a thaispeáint mar fhigiúr cnámharlaigh iompar speal agus cóirithe i gúna cochallacha dubh;


Emma Willis.
Is láithreoir Sasanach í Emma Louise Willis (née Griffiths; a rugadh ar 18 Márta, 1976). Is láithreoir "The Voice UK", "The Voice Kids", "Big Brother" agus "Celebrity Big Brother" í.


IRA Oifigiúil.
Eagraíocht pharaimíleata phoblachtánach in Éirinn ba ea an tIRA Oifigiúil (Official Irish Republican Army). Seo an chuid den IRA a fágadh nuair a scoilt an eagraíocht sa bhliain 1969, agus cruthaíodh an tIRA Sealadach. De réir dealraimh, d'éirigh an grúpa seo as an ngleic armtha, nó roghnaigh an ceannaire, Cathal Goulding, dul le polaitíocht.
Stair.
Tháinig an tIRA Oifigiúil ar an bhfód sa bhliain 1969. Bhí an Ceann Foirne ag an am sin, Cathal Goulding an-ghníomhach ag iarraidh idé-eolaíocht na heite chlé a scaipeadh i measc an IRA sna seascaidí. Ní raibh sé sásta leis an dóigh a raibh an tIRA ag staonadh ón saol polaitíochta, agus chuaigh sé i dtuilleamaí an Mharxachais leis na Trioblóidí a anailísiú. Bhí sé inbharúla go raibh an stát Gallda d'aonturas ag scaradh an lucht oibre Caitliceach agus Protastúnach ó chéile tríd an seicteachas a chothú ina measc, ionas nach gcuirfidís le chéile lena bhfíor-dhúshaothróirí buirgéiseacha a chur ó chumhacht.
Dhiúltaigh an chuid ba mhó den IRA an anailís seo go hiomlán. Chuir siadsan an tIRA Sealadach ar bun sa bhliain 1969 agus mar sin, tháinig scoilt ar an IRA.
Lean Goulding leis ina Cheann Foirne ar an IRA Oifigiúil go dtí an bhliain 1972. Ar dtús, bhí "na hOifigiúlaigh", chomh maith leis na Sealadaigh, ag cur catha ar na Sasanaigh agus ar na Dílseoirí. Ach bhí Goulding den tuairim nach raibh an ghleic armtha ach ag cur le scoilt an lucht oibre.
I bhfianaise an tsamhnais a chuir marú saighdiúra Shasanaigh i nDoire agus buamáil na mbeairicí in Aldershot ar an saol mór, d'fhógair an tIRA Oifigiúil sos cogaidh sa bhliain 1972.


Cathair Dháiví.
Is suíomh seandálaíochta in Iarúsailéim í Cathair Dháiví (Eabhrais: עיר דוד), agus í suite in aice leis an choirnéal thoir theas de bhallaí Shean-Chathair Iarúsailéim. Tá iarsmaí de sheanstruchtúr mór cloiche ann ón 9ú nó 10ú haois RC arbh é pálás an rí Dáiví, a chreidtear, agus folaíonn sé tollán uisce a tógadh ag an rí Hezekiah.


Leabhar dathúcháin.
Duine fásta ag cuidiú le páiste chun pictiúr a dhathú i leabhar dathúcháin
Is éard atá i gceist le leabhar dathúcháin ná leabhar ina bhfuil líníochtaí ar féidir dathanna a chur leo le criáin, pinn luaidhe daite, marcóirí nó péint. Go traidisiúnta táirgtear iad do pháistí beaga ach déantar leabhair dathúcháin mar áiseanna oideachasúla do mhic léinn níos sine freisin. Le blianta beaga anuas, tá leabhair dhathúcháin do dhaoine fásta éirithe coitianta.


Amanda Byram.
Is láithreoir Éireannach í Amanda Byram (a rugadh ar 16 Meitheamh, 1973). Is láithreoir "Dancing with the Stars" í le Nicky Byrne.


Pitch Perfect 3.
Scannán is ea Pitch Perfect 3 atá teacht sa bhliain 2017. Leanann sé ar aghaidh le scéal "Pitch Perfect 2".


Centre Stage (albam).
Is é "Centre Stage" an chéad albam ó Kimberley Walsh. Scaoileadh é ar an 4 Feabhra, 2013.


Cinderella's Eyes.
Is é "Cinderella's Eyes" an chéad albam ó Nicola Roberts. Scaoileadh é ar an 23 Meán Fómhair, 2011.


The Waiting Game.
Is é "The Waiting Game" an chéad albam ón cheoltóir Éireannach Una Healy. Scaoileadh ar an 10 Feabhra, 2017 é.


Breatimeacht.
Agóideoirí le haghaidh an Bhreatimeachta
Is éard atá i gceist leis an bhfocal Breatimeacht (Béarla: ‘Brexit’) ná imeacht na Ríochta Aontaithe as an Aontas Eorpach. "Portmanteau" is ea an focal "Brexit" (‘Br[itish]’ + ‘Exit > 'imeacht na Breataine'), "portmanteau" a deineadh de réir mhúnla an fhocail "Grexit" (‘Gr[eek]’ + ‘Exit’ > 'imeacht na Gréige'), focal a cumadh nuair a bhí imeacht na Gréige as limistéar an euro i mbéal an phobail.
De bharr reifreann a reáchtáladh ar an 23 Meitheamh 2016 agus inar vótáil 51.9% díobh siúd a chaith vóta ann i bhfách le himeacht as an AE, tá rún ag rialtas na Breataine tús a chur le himeacht na tíre as an AE. Cuirfidh rialtas na Breataine tús leis an bpróiseas seo nuair a ghairfidh sé ar Airteagal 50 de Chonradh ar an Aontas Eorpach, uirlis le himeacht as an Aontas. De réir théarmaí an chonartha, má chuireann rialtas na Breataine tús leis an bpróiseas mar atá beartaithe aige, beidh an Ríocht Aontaithe imithe as an AE faoi "29 Márta 2019".
Stair.
I ndiaidh an reifrinn, thogh an Páirtí Coimeádach, páirtí a bhí i gceannas ar an Ríocht Aontaithe ag an am, Theresa May mar Phríomh-Aire agus gheall sise bille chun an ‘European Communites Act 1972’ (Gaeilge: ‘Acht na gComhphobal Eorpach 1972’) a chur ar ceal agus chun dlíthe Eorpacha atá ann a chomhtháthú le córas dlíthe na Ríochta Aontaithe féin. Níl téarmaí an imeachta socraithe go fóill agus, idir an dá linn, fanann an Ríocht Aontaithe ina ballstát den Aontas Eorpach.
Ba i 1973 a ghlac an Ríocht Aontaithe ballraíocht i gComhphobal Eacnamaíochta na hEorpa (CEE), a bhí ann roimh an Aontas Eorpach, ballraíocht a dheimhnigh sí le reifreann sa bhliain 1975 inar vótáil 67% díobh siúd a chaith vóta ann i bhfách le fanacht sa Chomhphobal.
Agóid i 2015, i gCnoc an Anfa, Béal Feirste
De ghnáth, thugtaí pobalbhreitheanna idir 1973 agus 2015 le fios go raibh formhór ann a thacaigh le fanacht mar bhall den CEE, den CE nó den AE.
Cainteanna .
Tá idirbheartaíocht anonn is anall ar siúl idir an dá thaobh ó 2017.  Is comhchainteanna ar chúl doirse druidte iad. Tá páirt ghníomhach ag Éirinn san idirbheartaíocht chomh maith.
Tá an R-A ag iarraidh caibidlíocht trádála a thosú, ach tá an AE ag iarraidh cloígh leis an mbuiséad ar dtús (socrú neamhfhoirmiúil as a laghad).
Ar an 16 Lúnasa 2017, bhí plécháipéis foilsithe ag Rialtas na Breataine ina moltar
Bhí an tAontas Eorpach agus Rialtas na hÉireann amhrasach faoi na moltaí seo.


Géarchéim imirceach na hEorpa.
Thosaigh an Géarchéim imirceach na hEorpa i 2015. Sa bhliain sin, ardaíodh go tubaiste líon inimirce na inimircigh eachtrannach a bhain an tAontas Eorpach amach. Thaistil siad trasna an Mheánmhuir nó thar tír trí Eoraip thiar theas.
Stair roimh 2015.
Sa bhliain 2011, mar chuid den Earrach Arabach, thosaigh éirí amach sa Libia i gcoinne réimeas Gaddafi. Feallmharaíodh Gadaffi ar 20 Deireadh Fómhair 2011. Bhí an chuid is mo den tír faoi smacht an Chomhairle Idirthréimhseach Náisiúnta de chuid na reibiliúnach, faoi cheannasaíocht na Ríochta Aontaithe agus Fraince... ar feadh cúpla seachtain.
D'imigh Libia le hainrialtacht beagnach láithreach. Agus tá an ainriail i réim sa tír ó shin i leith. Dúirt Barack Obama ar an 7 Márta 2016 go raibh praiseach d'obair a bhí ann, agus chuir sé cuid den locht ar David Cameron agus Nicolas Sarkozy.
D'fhógair "An Stát Ioslámach na Siria agus an Leiveaint", Cailifeacht Mhoslamach nua, san Iaráic agus in oirthear na Siria. B'shin é an chéad "Cailifeacht" ó ré na Otamánaigh.
Imeachtaí sa bhliain 2015.
Thairg Rialtas na hÉireann cabhair do Rialtas na hIodáile le géarchéim na n-inimirceach tar éis bádh breis is 850 nuair a chuaigh bád béal faoi, 85km amach ó chósta Libia i mí Aibreán 2015.
D'fhág an LÉ Niamh cósta na hÉìreann ar 10ú Iúil le criú de 57, beirt oibrithe leighis ina measc. Ba í an dara bád cabhlaigh Eireannach a bhí ar dhualgais tarrthála sa Mheánmhuir ó mhí na Bealtaine.
Dúirt urlabhraí de chuid Eagraíocht Idirnáisiúnta na nImirceach Itayi Virri go raibh 2,000 inimircigh báite go dtí seo sa bhliain 2015 agus iad ag iarraidh an Mheánmhuir a thrasnú. De réir eolais ó Aireacht Intíre na hIodaíle bhí smuigléirí daoine, ón Libia den chuid is mó, freagrach as níos mó ná 100,000 inimircigh a sheoladh trasna na farraige chun na hIodáile i mbliana.
Thosaigh an bád cabhlaigh LÉ Niamh (faoi Leifteanant-Cheannasaí Daniel Wall) ag obair sa Mheánmhuir. Ar an chéad lá, tharrtháil an LÉ Niamh 98 duine ó bhád inséigthe 76 muirmhíle amach ó chósta Tripilí 265 daoine ó bhád inséigthe an lá dár gcionn
Tharrtháil an LÉ Niamh 265 daoine, 13 ban agus 8 páistí ina measc ó bháirse adhmaid amach ó chósta Tripilí. Níos déanaí an lá sin ghlac sí le 114 daoine ó MV Dignity, long de chuid Médecins sans Frontiéres. Bhí 14 de na mná ag iompar agus bean amháin, Grace, i dtinneas clainne. Rugadh a leanbh agus í ar bord agus ghlaoigh sí Destiny uirthí. Tógadh máthair agus leanbh chuig ospidéal sa tSicil agus na daoine eile go Palermo.
Tharrtháil an LE Niamh 243 imirceach a bhí ag iarraidh an Mheánmhuir a thrasnú ó chósta na hAfraice. Rinneadh an tarrtháil 80 ciliméadar siar ó thuaidh de phríomhchathair na Libia, Tripilí. Tuairiscítear go raibh 183 fear, 33 bean agus 27 páistí ar bord an bháid adhmaid beag.
Níos déanaí an lá céanna, agus an 243 fós ar bord chuidigh an LÉ Niamh le tarrtháil eile ó bháirse a d´fhág cósta na Libia go luath ar maidin. Tógadh 210 inimircigh ar bord, 35 páistí ina measc. Tógadh na daoine eile ar bord long de chuid Médecins sans Frontiéres, an MV Dignity. Níos déanaí fuarthas 14 marbh i mbolg an bháid tar éis do gach duine eile a aistriú ón mbáirse. Creidtear go bhfuair siad bás de bharr aisfisce nó gur brúdh chun bháis iad. Tógadh na daoine a tarrtháladh go calafort Messina, an tSicil.
Bádh 200 imirceach sa Mheánmhuir i ndiaidh dá long iompú bun os cionn. I bPalermo na Sicile. Chuaigh an LÉ Niamh i gcabhair le bád iascaireachta. Tuairiscítear go raibh 700 ar bord. Lainseáil an LÉ Niamh dhá bhád inséidte ach sular shroich siad an bád chuaigh sé béal faoi san uisce. Tógadh 367 daoine agus 25 chorp ar bord ón uisce agus tá baol ann gur bádh níos mó ná 185 daoine. Bhí Dignity 1, bád de chuid Médecins sans Frontiéres (MSF), agus na longa Iodálacha an Sirio agus an Mimbelli ag cuidiú leis an tarrtháil.
> Éíst le Leifteanant-Cheannasaí Caoimhín Mac Unfraidh ón tSeirbhís Chabhlaigh ag caint faoin tarrtháil .
Ina 11ú tarrtháil ó thosaigh sí ag obair sa Mheánmhuir, phioc an LÉ Niamh1 25 inimircigh ó bhád inséidte a raibh an iomarca daoine ar bord amach ó chósta Libia. Bhí 26 ban agus 7 páistí i measc na ndaoine a tháinig ón Afraic fho-Shahárach, An Nigéir, Gána, Mailí, Tóga agus An Cósta Eabhair ina measc. Dúirt Leifteanant-Cheannasaí Caoimhín Mac Unfraidh ón tSeirbhís Chabhlaigh nár bhain gortú le héinne. Aistríodh 375 daoine eile ón long Iodálach an Mimbelli ina dhiaidh sin.
Fuarthas leoraí tréigthe, lámh le teorainn na hUngáire, le breis is 70 corp dreoite. 59 fear, ochtar ban agus ceathrar páistí a bhí i gcúl an leoraí, cailín bliain d'aois ina measc
Bhí 200 duine ar a laghad básaithe anois sa Mheánmhuir agus iad ag iarraidh an fharraige sin a thrasnú
Dúirt an tAire Dlí is Cirt Frances Fitzgerald go gcuirfidh Éire fáilte roimh 4,000 teifeach faoi Chlár Chosanta Teifeach na hÉireann.. Níor tháinig an chuid is mó in Eírinn sa bhliain 2015.
Bhí staid éigeandála fógraithe ag an Ungáir, toisc go raibh os cionn 200,000 teifeach agus imirceach tar éis a mbealach a dhéanamh isteach sa tír i mbliana.


Ryan Gosling.
Is aisteoir Ceanadach é Ryan Thomas Gosling (a rugadh ar an 12 Samhain 1980).


Mion-Iosrael.
Is mionsamhaltán d'Iosrael é Mion-Iosrael (Eabhrais: "מיני ישראל") agus é suite in aice Latrun, i nGleann Ayalon, Iosrael. Tá an pháirc leagtha amach go scaoilte i gcruth réalt Dháivi. Tá 385 samhlacha d'fhoirgnimh shuntasacha in Iosrael ann. Tá siad déanta ar scála 1:25 agus, mar sin, tá spéirthithe níos airde ann atá níos mó ná duine fásta agus teampaill níos airde ná páiste. Tá ionad siopadóireachta beag le halla taispeántais ann. D'oscail an pháirc i mí na Samhna 2002.


Carrie Fisher.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Carrie Frances Fisher a rugadh ar an 21ú Deireadh Fómhair 1956 agus a fuair bás ar an 27ú Nollaig 2016. Ba iad Eddie Fisher agus Debbie Reynolds a bhí ina tuismitheoirí aici.


Debbie Reynolds.
B'aisteoir Meiriceánach í Mary Frances "Debbie" Reynolds a rugadh ar an 1 Aibreán, 1932 in El Paso, Texas. Cailleadh í ar an 28 Nollaig, 2016, an lá ina dhiaidh bháis a hiníon, Carrie Fisher.


Richard Adams.
Scríbhneoir Sasanach ab ea Richard George Adams a rugadh ar an 9 Bealtaine 1920 agus fuair bás ar an 24 Nollaig 2016. Scríobh sé "Watership Down" sa bhliain 1972.


Strictly Come Dancing (sraith 15).
Is comórtas damhsa teilifíse é "Strictly Come Dancing", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tá sé ar BBC One. Tosóidh an cúigiú sraith déag ar an 9 Meán Fómhair 2017.
Is iad Shirley Ballas, Bruno Tonioli, Craig Revel Horwood agus Darcey Bussell na breithimh don sraith seo. Tagann Shirley Ballas in áit Len Goodman.


Passengers (scannán 2016).
Scannán Meiriceánach is ea "Passengers" a rinneadh sa bhliain 2016.


Rogue One.
Scannán is ea Rogue One: A Star Wars Story (2016). Is é Gareth Edwards stiúrthóir an scannáin.
Tagairtí.
Rogue One


Old Fashioned Girl.
Is é "Old Fashioned Girl" an chéad albam ón amhránaí Éireannach Lisa McHugh. Bhí sé scaoilte ar an 11 Deireadh, 2010.


A Life That's Good.
Is é "A Life That's Good" an dara albam ón amhránaí Éireannach Lisa McHugh. Bhí sé scaoilte ar an 24 Deireadh Fómhair, 2014.


Wildfire.
Is é "Wildfire" an tríú albam ón amhránaí Éireannach Lisa McHugh. Bhí sé scaoilte ar an 18 Meán Fómhair, 2015.


Country (albam Lisa McHugh).
Is é "#Country" an ceathrú albam ón amhránaí Éireannach Lisa McHugh. Bhí sé scaoilte ar an 12 Lúnasa, 2016.


Everything This Way.
Is é "Everything This Way" an chéad albam ón banna ceoil pop/rac Éireannach Walking on Cars. Bhí sé scaoilte ar an 29 Eanáir 2016.


Abilene, Texas.
Cathair in Texas, SAM is ea Abilene agus í suite i gContaetha Taylor agus Jones, i lár thiar an stáit. Príomhbhaile riaracháin Chontae Taylor atá inti. Sa bhliain 2010 bhí 117,063 duine ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Bunaíodh Abilene sa bhliain 1881, agus sa bhliain 1883 rinneadh príomhbhaile Chontae Taylor di. Tá Abilene ainmnithe as Abilene, Kansas.
Deimeagrafaic.
Áiríodh Abilene mar an tríú cathair is coimeádaí sna Stáit Aontaithe, i ndiaidh Provo, Utah, agus Lubbock, Texas, i suirbhé a rinneadh sa bhliain 2010.
Daoine geala iad 75.5% de dhaonra na cathrach, agus 24.5% den daonra de chúlra Spáinneach. Bundúchasaigh Mheiriceánacha iad 0.7% den daonra, Áisigh 1.7%, agus daoine gorma 9.8%.
Oideachas.
Tá seacht scoil tríú leibhéil ar an gcathair. Is í Ollscoil Chríostaí Abilene an scoil is mó díobh agus 4,371 fochéimí ag freastail ar ranganna inti.


Ilghineachas.
Teoiric is ea an t-ilghineachas faoi bhunús an duine, a fhógraíonn go bhfuil na ciníocha daonna éagsúil ("Ilgheineasas"). A mhalairt glan atá sa teoiric 'monaigineachas', a chuireann bunús amháin na daonnachta chun tosaigh. Ní bíonn tuairimí na n-eolaíocha nua-aimseartha i bhfabhar an tsamhail pholaigéineach, ach leis an tsamhail mhonaiginiteach, sé sin  "As an Afraic", an tuairim a bhfuil glacadh go forleathan leis mar réigiún tionscnaimh an duine.


Contae Taylor, Texas.
Teach cúirte Chontae Taylor in Abilene
Is contae i stát Texas é Contae Taylor. Tá sé suite i lár thiar an stáit. Is é Abilene príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2010 bhí 131,506 duine ina gcónaí i gContae Taylor. Is é 919 míle cearnach (2,380km) achar an chontae.


Patty Duke.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Anna Marie "Patty" Duke (14 Nollaig, 1946 a rugadh í agus ar an 29 Márta, 2016 a fuair sí bás).


Christina Grimmie.
Amhránaí Meiriceánach ab ea Christina Victoria Grimmie (12 Márta, 1994 a rugadh í agus ar an 10 Meitheamh, 2016 a fuair sí bás). Tháinig sísa tríú háit ar an séú sraith "The Voice" sa bhliain 2014.


Pete Burns.
Amhránaí Sasanach ab ea Peter Jozzeppi "Pete" Burns (5 Lúnasa, 1959 a rugadh é agus ar an 23 Deireadh Fómhair, 2016 a fuair sé bás).


Leonard Cohen.
B'amhránaí Sasanach é Leonard Norman Cohen ar an 21 Meán Fómhair 1934. Fuair sé bás ar an 7 Samhain 2016.


Andrew Sachs.
B'aisteoir Sasanach é Andreas Siegfried Sachs" ar an 7 Aibreán 1930. Fuair sé bás ar an 23 Samhain, 2016.


Greg Lake.
B'amhránaí Sasanach é Gregory Stuart "Greg" Lake ar an 10 Samhain 1947. Fuair sé bás ar an 7 Nollaig 2016.


Zsa Zsa Gabor.
Aisteoir Ungárach ab ea Zsa Zsa Gabor a rugadh ar an 6ú Feabhra 1917 agus a fuair bás ar an 18ú Nollaig 2016.


Matthew W. Taylor.
Is fuirseoir Meiriceánach é Matthew William Taylor, a rugadh sa bhliain 1966.


Ilchultúrthacht.
Cuireann síos Ilchultúrthacht ar sochaí ina bhfuil líon mór cultúir ina gcónaí le chéile.


Ann Lovett.
Ba dhéagóir Ann Lovett (1968 - 31 Eanáir, 1984), cúig bliain déag d’aois, a bhí ina cónaí i nGránard, contae an Longfoirt. Cailleadh í i ngrató na Maighdine Muire agus í ag tabhairt páiste ar an saol - ina aonar - ag an am. Bhí an cailín ag filleadh ón scoil leat féin ar lá fuar, fliuch i lár an gheimhridh. Ní fios go fóill na cúinsí ba chúis le bás an chailín óig. Cailleadh an mac a saolaíodh fosta.
Cur agus cúiteamh.
Ba ea an láithreoir teilifíse Gay Byrne ar an The Late Late Show a d’aimsigh an nuacht ar dtús. "Nothing terribly exciting there", a dúirt sé, agus é ag athbhreithniú na nuachtáin.
Ach bhain bás an déagóra croitheadh as pobal na hÉireann na laethanta ina dhiaidh.
D’éiligh páirtithe an fhreasúra ar an rialtas fiosrúchán poiblí a reáchtáil ar an ábhar. Ag a gcruinniú ar an 7 Feabhra 1984, áfach, chinn an Rialtas gan a leithéid d’fhiosrúchán a bhunú i bhfianaise tuairiscí a chuir Bord Sláinte Lár Tíre agus an Roinn Oideachais ina láthair.
Níor foilsíodh riamh fiosrúchán na Roinne Oideachais ná an Bhord Sláinte.


Sacraimint na haithrí.
Is ceann de sheacht sacraimint na hEaglaise Caitlicí í saicraimint na haithrí ina bhfaigheann na creidmheacha aspalóid i bpeací a rinneadar i gcoinne Dé agus na gcomharsan agus ina ndéanann siad athmhuintearas le pobal na hEaglaise.


Jizya.
Is cáin bhliantúil per capita a ghearradh go stairiúil mar thobhach do stáit Ioslamacha ar ghéillsinigh neamh-Mhoslamacha áirithe — dhimmis — ina gcónaí go buan i dtíortha Moslamacha faoin dlí Ioslamach é Jizya.


Camila Cabello.
Is amhránaí agus amhrán scríobhneoir amhrán í Karla Camila Cabello Estrabao nó Camila Cabello mar is fearr aithne uirthi, a rugadh ar an 3 Márta 1997 i gCúba. Bhíodh sí ina ball den ghrúpa Fifth Harmony.


Alan Thicke.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Alan Willis Thicke a rugadh ar an 1 Márta 1947 agus a fuair bás ar an 13 Nollaig 2016


Be3.
Is stáisiún teilifíse é be3 atá mar chuid de TV3 Group. Thosaigh sé ag craoladh in áit UTV Ireland ar an 9 Eanáir 2017.


Féinmharú.
Is é atá i gceist le féinmharú ná lámh a chur ina bhás féin. Tá an féinmharú ina cúis shuntasach le bás luath san Eoraip, le níos mó ná 50,000 básanna gach bliain san Aontas Eorpach.
Tagann neamhoird mheabhracha chun tosaigh roimh ré i naoi gcás as deich. Thug an socheolaí Francach Émile Durkheim an coincheap "anóime" isteach i 1897, agus thairg gur cúis shuntasach le féinmharú í.
Staitisticí.
Tá an féinmharú ag dul i méid agus Éire ar na tíortha is measa san Eoraip. Is airde an líon daoine a chuireann lámh ina mbás féin in Éirinn gach bliain ná an líon daoine a mharaítear i dtionóisc tráchta ar bhóithre.
Féinmharú cuidithe.
Is ábhar é féinmharú cuidithe a n-éiríonn daoine an-tógtha faoi. Ní mór an t-ábhar faoin bhféinmharú a chur i láthair go cúramach, a deir Dignitas, a thugann cabhair do dhaoine lámh a chur ina bás féin.
Buamadóir féinmharaithe.
Tá misean féinmharfach ag sceimhlitheoirí uaireanta.
Stair.
Fadó in Éirinn, peaca mhór ab ea an féinmharú. Dúradh gur chaith sé drochmheas ar an gclann, agus mar sin, níor labhair duine ar bith faoi..


Trani.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Trani.


Andria.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Andria.


Barletta.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Barletta.


Brindisi.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Brindisi.


Foggia.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Foggia.


Lecce.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Lecce.


Taranto.
Is cathair i réigiún Puglia san Iodáil é Taranto.


Salerno.
Is cathair i réigiún Campania san Iodáil é Salerno.


Caserta.
Is cathair i réigiún Campania san Iodáil é Caserta.


Avellino.
Is cathair i réigiún Campania san Iodáil é Avellino.


Benevento.
Is cathair i réigiún Campania san Iodáil é Benevento.


Cosenza.
Is cathair i réigiún Calabria san Iodáil é Cosenza.


Crotone.
Is cathair i réigiún Calabria san Iodáil é Crotone.


Reggio Calabria.
Is cathair i réigiún Calabria san Iodáil é Reggio Calabria.


Vibo Valentia.
Is cathair i réigiún Calabria san Iodáil é Vibo Valentia.


Cúige Blagoevgrad.
Cúige Blagoevgrad suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Blagoevgrad. Bhí 323,552 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Burgas.
Cúige Burgas suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Burgas. Bhí 415,817 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Dobrich.
Cúige Dobrich suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Dobrich. Bhí 189,677 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Gabrovo.
Cúige Gabrovo suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Gabrovo. Bhí 122,702 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Haskovo.
Cúige Haskovo suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Haskovo. Bhí 246,238 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Kardzhali.
Cúige Kardzhali suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Kardzhali. Bhí 152,808 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Kyustendil.
Cúige Kyustendil suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Kyustendil. Bhí 136,686 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Lovech.
Cúige Lovech suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Lovech. Bhí 141,422 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Montana.
Cúige Montana suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Montana. Bhí 148,098 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Pazardzhik.
Cúige Pazardzhik suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Pazardzhik. Bhí 275,548 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Pernik.
Cúige Pernik suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Pernik. Bhí 133,530 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Pleven.
Cúige Pleven suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Pleven. Bhí 269,752 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Plovdiv.
Cúige Plovdiv suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Plovdiv. Bhí 683,027 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Razgrad.
Cúige Razgrad suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Razgrad. Bhí 125,190 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Ruse.
Cúige Ruse suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Ruse. Bhí 235,252 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Shumen.
Cúige Shumen suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Shumen. Bhí 180,528 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Silistra.
Cúige Silistra suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Silistra. Bhí 119,474 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Sliven.
Cúige Sliven suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Sliven. Bhí 197,473 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Smolyan.
Cúige Smolyan suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Smolyan. Bhí 121,752 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Sofia.
Cúige Sofia suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Sofia. Bhí 247,489 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Stara Zagora.
Cúige Stara Zagora suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Stara Zagora. Bhí 333,265 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Targovishte.
Cúige Targovishte suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Targovishte. Bhí 120,818 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Varna.
Cúige Varna suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Varna. Bhí 475,074 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Veliko Tarnovo.
Cúige Veliko Tarnovo suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Veliko Tarnovo. Bhí 258,494 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Vidin.
Cúige Vidin suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Vidin. Bhí 101,018 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Yambol.
Cúige Yambol suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Yambol. Bhí 131,447 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Vratsa.
Cúige Vratsa suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Vratsa. Bhí 186,848 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Cúige Cathair Sofia.
Cúige Cathair Sofia suite i mBulgáir
Is ceann de na cúigí i mBulgáir é Cúige Cathair Sofia. Bhí 1,291,591 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2011.


Back to Square One.
Is é "Back to Square One" an chéad albam ón amhránaí popcheoil agus amhránaithe is scríbhneoirí Éireannach Ryan O'Shaughnessy. Bhí sé scaoilte ar an 11 Samhain 2016.


Liosta de charachtair Coronation Street (2017).
Sobaldráma Briotanach is ea "Coronation Street" (nó Corrie uaireanta). Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar "Coronation Street" den chéad uair sa bhliain 2017.


Liosta de charachtair Red Rock (2017).
Sobaldráma Béarla atá á chraoladh ar TV3 ó 7 Eanáir 2015 ar aghaidh é "Red Rock". Is liosta na gcarachtar é seo a bhí ar Red Rock.


Liosta de charachtair Ros na Rún (2017).
Sobaldráma Gaeilge atá á chraoladh ar TG4 (TnaG) ó 3 Samhain 1996 ar aghaidh é "Ros na Rún". Is liosta é seo de na charachtair Ros na Rún. Rinne na carachtair seo a gcéad cuma in 2017.
Tony Ó Conceannain.
Rinne Tony Ó Conceannain (Colman Seoige) a chéad cuma ar an 24 Eanáir, 2017.
Katherine Nic Dhonncha.
Rinne Katherine Nic Dhonncha (Angela Harding) a céad cuma ar an 7 Márta, 2017. Is máthair Adam Mac Donncha (Sean Ó Baoill) í.
Mikey O'Beirne.
Rinne Mikey O'Beirne (Aonghus Mac Nally) a chéad cuma ar an 22 Márta, 2017.
Anto Ó Murchú.
Rinne Anto Ó Murchú (Barry Keane) a chéad cuma ar an 23 Márta, 2017.
Jay O'Connor.
Rinne Jay O'Connor (Odhrán Brady) a chéad cuma ar an 28 Márta, 2017.
Seán Ó Cualáin.
Rinne Seán Ó Cualáin (Dennis O'Connor) a chéad cuma ar an 11 Aibreán, 2017.
Maggie Ní Chadhain.
Rinne Maggie Ní Chadhain (Mary Ryan) a céad cuma ar an 25 Bealtaine, 2017.
Máirtín Ó Donnchú.
Rinne Máirtín Ó Donnchú (Cormac Mac Donncha) a chéad cuma ar an 1 Meitheamh, 2017.


Nestlé Bear Brand.
Veain na Daihatsu Luxio go a úsáidtear i Bear Brand.
Bear Brand is é branda deoch bainne púdraithe agus bainne steiriúla faoi úinéireacht leis an gcómhluadar Nestlé, ar fáil i go leor rémisí de Oirdheidceart na hÁsie.


Harmagadón.
Agus chruinnigh siad iad chun na háite ar a dtugtar Harmagadón san Eabhrais. Dhoirt an seachtú haingeal a shoitheach ar an aer agus tháinig an guth tréan as an teampall ón ríchathaoir, á rá: “Tá sé curtha i gcrích!”. Agus tharla tintreacha agus tormáin, agus toirneacha; agus tharla crith mór talún nach raibh a leithéid ann ó tháinig daoine ar an domhan, bhí an crith talún úd chomh tréan sin.
Ansin chuala guth eile ó na flaithis á rá: “Amach libh aisti, a phobal liom, i dtreo nach mbeadh sibh páirteach ina cionta,agus nach mbeadh cuid dá plánna le hiompar agaibh. Óir shroich a cionta na flaithis agus thug Dia a héagóra chun cuimhne.


Iomám.
Is an fear a threoraíonn urnaithe sa mhosc é iomám.


Dhimmi.
Is i gceist leis an téarma stairiúil Dhimmi ná géillsinigh neamh-Mhoslamacha san stát Ioslamach. Chiallaíonn an focal 'duine faoi chosaint.' De réir scoláirí, bhí a gcearta cosanta ar fad ag na dhimmis ina bpobail féin, ach mar géillsinigh san stát Ioslamach, bhí sriantachta áirithe orthu agus bhí sé éigeantach an cáin Jizya a íoc. Ní raibh cearta polaitiúil acu agus uaireanta bhí orthu an zunnar a chaitheadh. Chomh déanach le 2013, san Éigipt bhí an Bráithreachas Moslamacha ag cur jizya ar 15,000 Coptaigh Chríostaithe sa sráidbhaile Dalga.


Carbonia.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Carbonia.


Iglesias.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Iglesias.


Lanusei.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Lanusei.


Olbia.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Olbia.


Sanluri.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Sanluri.


Tempio Pausania.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Tempio Pausania.


Tortolì.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Tortolì.


Villacidro.
Is cathair in oileán na Sairdíne san Iodáil é Villacidro.


Agrigento.
Is cathair in oileán na Sicile san Iodáil é Agrigento.


Caltanissetta.
Is cathair in oileán na Sicile san Iodáil é Caltanissetta.


Catania.
Is cathair in oileán na Sicile san Iodáil é Catania.


Enna.
Is cathair in oileán na Sicile san Iodáil é Enna.


Messina.
Is cathair in oileán na Sicile san Iodáil é Messina.


Ragusa.
Is cathair in oileán na Sicile san Iodáil é Ragusa.


Trapani.
Is cathair agus común ar chósta thiar thuaidh d'oileán na Sicile san Iodáil é Trapani. Tá calafort ann agus braitheann geilleagar Trapani i gcónaí ar an bhfarraige. Ag deireadh na bliana 2013 bhí cónaí ar 69,293 duine ann.


Abilene, Kansas.
Baile beag i gContae Dickinson, in oirthuaisceart Kansas, sna Stáit Aontaithe, is ea Abilene. De réir an daonáirimh sa bhliain 2010, bhí 6,844 duine ina gcónaí in Abilene.
D'fhás an t-uachtarán Meiriceánach Dwight D. Eisenhower agus a dheartháireacha aníos in Abilene. Tá Leabharlann agus Músaem Uachtarán Dwight D. Eisenhower suite in Abilene.
Tá Abilene, Texas ainmnithe as Abilene, Kansas.


Úibhé.
Is éard is an t-uvea (Laidin: uva, fíonchaor) ann, ná an t-sraith fhíocháin faoi bhun scléara na súile. Tá trí pháirt ann: an inteachán, ("cuid daite na súile"); an córóideach, ("ciseal na soithigh fola agus na bhfíochán tacaíochta idir an scléara agus an reitine"); agus an corp fabhránach, ("a thálann an leacht trédhearcach nó an lionn uiscí isteach sa tsúil"). Ar na saolta deireanach seo, baineadh leas an fhocal mar théarma teicniúil san anatamaíocht agus san oftailmeolaíocht.


Auburn.
Is í Auburn cathair sa stát Washington, SAM. Tá 70,180 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Bellingham.
Is í Bellingham cathair sa stát Washington, SAM. Tá 80,885 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Burien.
Is í Burien cathair sa stát Washington, SAM. Tá 33,313 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Everett.
Is í Everett cathair sa stát Washington, SAM. Tá 103,019 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Córóideach.
Tugtar an córóideach ar chiseal na soithigh fola agus na bhfíochán tacaíochta idir an scléara agus an reitine.
Bíonn an chuid is tibhe de chóróideach an duine ag gob na súile (ag 0.2&#x20;mm), agus sna ceantair fhorimeallacha bíonn sé níos cúinge, go dtí 0.1&#x20;mm. Soláthraíonn an córóideach ocsaigin agus bia chuig sraitheanna seachtracha na reitine. Chomh maith leis an chorp fabhránach agus an t-inteachán, cuireann an córóideach i gcruth an chonair uveaigh.


Federal Way.
Is í Federal Way cathair sa stát Washington, SAM. Tá 89,306 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Kennewick.
Is í Kennewick cathair sa stát Washington, SAM. Tá 73,917 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Kent, Washington.
Is í Kent cathair sa stát Washington, SAM. Tá 92,411 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Kirkland.
Is í Kirkland cathair sa stát Washington, SAM. Tá 48,787 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Lakewood.
Is í Lakewood cathair sa stát Washington, SAM. Tá 58,163 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Marysville.
Is í Marysville cathair sa stát Washington, SAM. Tá 60,020 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Pasco.
Is í Pasco cathair sa stát Washington, SAM. Tá 59,781 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Redmond.
Is í Redmond cathair sa stát Washington, SAM. Tá 54,144 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Renton.
Is í Renton cathair sa stát Washington, SAM. Tá 90,927 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Richland.
Is í Richland cathair sa stát Washington, SAM. Tá 48,058 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Sammamish.
Cathair sa stát Washington i SAM is ea Sammamish. Tá 45,780 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh 2010.


Shoreline.
Is í Shoreline cathair sa stát Washington, SAM. Tá 53,007 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Spokane Valley.
Is í Spokane Valley cathair sa stát Washington, SAM. Tá 89,755 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Yakima.
Is í Yakima cathair sa stát Washington, SAM. Tá 91,067 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Appleton, Wisconsin.
Is í Appleton cathair sa stát Wisconsin, SAM. Tá 72,623 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Eau Claire, Wisconsin.
Is í Eau Claire cathair sa stát Wisconsin, SAM. Tá 65,883 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Kenosha, Wisconsin.
Is í Kenosha cathair sa stát Wisconsin, SAM. Tá 99,218 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Racine, Wisconsin.
Is í Racine cathair sa stát Wisconsin, SAM. Tá 78,860 duine ina gcónaí ann, de réir daonáireamh na bliana 2010.


Angeline Stickney.
Sufraigí, daonuasclóir agus matamaiticeoir Meiriceánach ba ea Chloe Angeline Stickney Hall (1 Samhain 1830 – 3 Iúil 1892). Bhí sí pósta ar Asaph Hall, réalteolaí. Níor bhac sí lena céad ainm agus mar sin aithníodh í mar Angeline Stickney, agus ní ba dhéanaí mar Angeline Stickney Hall.
Rugadh Angeline do Theophilus Stickney agus Electa Cook. Bocht agus a bhí an teaghlach, d'éirigh le Angeline freastal ar ranganna ag Central College in McGraw, New York le cuidiú óna deirfiúr Ruth agus hobair múinteoireachta a rinne sí ar an gcoláiste céanna. Rinne sí staidéar ar an eolaíocht agus ar an matamaitic, calcalas agus matamaitic na réalteolaíochta san áireamh. Scoil fhorásach a bhí in Central College ina raibh mic léinn ar bheagán acmhainn, mná agus Afrai-Mheiriceánaigh ábalta céimeanna tríú leibhéil. Thosaigh Angeline ag cur an-suime sa sufraigíochas agus cealú na sclábhaíochta agus í ar an gcoláiste.
Ba ar Central College a casadh Angeline Stickney agus Asaph Hall ar a chéile. Bhí Stickney dhá bhliain chun tosaigh ar Hall. Ise teagascóir Hall i gcéimseata agus i nGearmáinis. Bhíodh sé mar nós ag Hall agus a chomrádaithe sa choláiste ceisteanna agus fadhbanna a chumadh a bhainfeadh tuisle as Stickney ach theip orthu i gcónaí.
Phós Stickney agus Hall in Elkhorn, Wisconsin ar 31 Márta, 1856, agus go díreach ina dhiaidh sin thug an lánúin aghaidh ar Ann Arbor, Michigan chun go mbeadh Hall ábalta leanúint dá chuid staidéar. Ráithe eile agus an téarma acadúil thart, chuir siad fúthu in Shalersville, Ohio.
Spreag sí Hall dul ar aghaidh ag cuardach satailítí Mharsa nuair a bhí seisean ar tí tabhairt suas, agus d'éirigh leis teacht ar Phobos agus Deimos.
Fuair sí bás in aois a 61 bliana ar 3 Iúil 1892 in North Andover, Massachusetts. Ainmníodh an cráitéar is mó ar Phobos, Cráitéar Stickney ina diaidh.


Comórtas na Sé Náisiún 2017.
Beidh Comórtas na Sé Náisiún 2017 ar an 123ú heagrán den chomórtas ó bunaíodh é, agus ar an 18ú heagrán ó tháinig an Iodáil isteach in 2000. Tosóidh an comórtas ar an 4 Feabhra, 2017 agus críochnóidh sé ar an 18 Márta 2017.
Bainfear úsáid as pointí bónais den chéad uair i gcraobh 2017, mar a dhéantar i bhformhór na gcraobhacha gairmiúla eile sa rugbaí.


Maya an Bheachín.
Is sraith teilifíse í Maya an Bheachín, a rinne an comhlacht Francach, 'Studio 100 Animation'. Craoladh ar TG4 í sa bhliain 2016 don chéad uair.
Stair.
Is é an scannán beochana Maya the Bee Movie bunús an scéil. Tháinig an choincheap ó 'Maya the Honey Bee’ (みつばちマーヤの冒険). Seo sraith anime sa bhliain 1975, agus í buanithe ar leabhar a scríobh an Gearmánach Waldemar Bonsels i 1912.
Téamaí.
Is scéal é seo faoi Maya, beach óg, agus na himeachtaí a tharlaíonn di nuair a ghoideann duine éigin an mhil ón gcoirceog.
Is beaichín fhiosrach í Maya. In éineacht lena cairde Flip agus Willy fiosraíonn sí an domhan draíochtúil ina mórtimpeall.
Ach ní maith le Maya na rialacha sa choirceog agus b’fhearr léi bheith ag eitilt ar fud na háite. Bíonn sí i dtrioblóid go minic leis na beacha eile. Sa scannán déanann sí iarracht teacht ar na gadaithe a ghoid an mhil.


Aalst.
Is cathair i bhFlóndras na An Bheilg é Aalst. Tá an chathair suite i gCúige Fhlóndras Thoir, i dtuaisceart na tíre. Sa bhliain 2016 bhí 84,329 duine ina gcónaí ann.
Tá tionsclaíocht mhór teicstílí in Aalst, idir na teicstílí féin, éadaigh, bróga agus na hinnill chun iad a tháirgeadh.


Hasselt.
Halla na cathrach in Hasselt
Is cathair i bhFlóndras na Beilge é Hasselt. Ar 31 Nollaig 2007 bhí 71,520 duine ina gcónaí ann.


Sint-Niklaas.
Panc an aonaigh in Sint-Niklaas
Is cathair agus bardasacht i bhFlóndras, an Bheilg, é Sint-Niklaas. Cuimsíonn sé an chathair féin móide trí bhaile beag, mar atá Belsele, Nieuwkerken-Waas, agus Sinaai. Tá Sint-Niklaas suite i gCúige Fhlóndras Thoir, i dtuaisceart na tíre. Tá an chearnóg mhargaidh is mó sa Bheilg in Sint-Niklaas. Sa bhliain 2015 measadh 73,716 duine a bheith ina gcónaí sa chathair.
I measc iontaisí na cathrach, tá Músaem Gerardus Mercator ina dtaispeántar stair na cartagrafaíochta ona tús. Tá an dá chruinneog cáiliúla a bhí ag Gerardus Mercator le feiceáil sa mhúsaem.


Genk.
Eaglais San Máirtín i nGenk
Is cathair i bhFlóndras, an Bheilg, é Genk. Tá sé suite i gCúige Limburg, i dtuaisceart na tíre. Cathair tionsclaíochta atá ann agus í suite ar an gcanáil Albert idir Antuairp agus Liège. Ag tús na bliana 2016 measadh 65,691 duine a bheith ina gcónaí sa chathair.
Stair.
Ceaptar gur fhás Genk as lonnaíocht bheag Cheilteach. Tá iarsmaí faighte de shéipéal beag adhmaid san áit ó am éigin timpeall an 10ú céad. Roimh an 20ú céad ní raibh ann ach sráidbhaile beag síochánta nach raibh ach dhá nó trí mhíle duine ina gcónaí ann agus a tharraing aird roinnt péintéirí agus scríbhneoirí mar Neel Doff. Ag toiseacht sa bhliain 1901 thángthas ar ghual sa cheantar máguaird. I ndiaidh an Chéad Cogadh Domhanda, tháinig fás mór faoin mbaile agus ag buaicphointe na tionsclaíochta bhí 70,000 duine ann. Sa bhliain 1966, áfach, dúnadh an mianach Zwartberg, an ceann ba mhó díobh, agus níor mhair baint na guala thar na 1980idí. Lár na tionsclaíochta i Limburg is ea Genk go dtí an lá inniu, mar sin féin. Is de bhunús coimhthíoch 54% den daonra, as 85 tír, as an Iodáil, an Tuirc agus an Ghréig go háirithe.
Iontaisí.
Tá an Bokrijk in Genk, bailiúchán foirgneamh as áiteanna ar fud Fhlóndras. Tá réadlann ann chomh maith, mar atá Europlanetarium Genk.


Roeselare.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Roeselare. Tá sé suite i gCúige Fhlóndras Thiar, i dtuaisceart na tíre. Ag tús na bliana 2016 measadh 60,999 duine a bheith ina gcónaí ar an gcathair.
Bunaíodh Grúdlann Rodenbach in Roeselare sa bhliain 1821. Tógadh an caisleán Rumbeke in aice an bhaile sa bhliain 1538 i lár na coille ar a dtugtar Storrebos.


Beveren.
Is cathair i bhFlóndras na Beilge é Beveren. Tá sé suite i gCúige Fhlóndras Thoir, i dtuaisceart na tíre. In aimsir na Rómhánach bhí an áit ar an gcósta, agus bhuail tuillte an chathair chomh déanach le 1953. Tá calafort measartha mór in Beveren ar an Schelde, trasna na habhann ó chalafort Antuairp. Sa bhliain 2016, bhí 47,573 duine ina gcónaí sa chathair.


Dendermonde.
Is cathair i bhFlóndras, an Bheilg, é Dendermonde. Cé go labhraítear Pléimeannais (réimse canúintí de chuid na hOllainnise) i bhFlóndras, tá ainm faoi leith sa Fhraincis ar an gcathair freisin: "Termonde". Tá sé suite i gCúige Fhlóndras Thoir, i dtuaisceart na tíre, san áit a ritheann an Dender isteach in abhainn na Schelde ("béal an Dender"). Tá lámhdhéantúsáin den chultúr La Tène faighte sa cheantar. Fuair Dendermonde a cairt chathrach sa bhliain 1233. Ag tús na bliana 2016 measadh 45,367 duine a bheith ina gcónaí sa chathair.


Beringen.
An Paalse Port, geata ar imeall chearnóg an aonaigh i lár Beringen
Is cathair agus bardasacht i bhFlóndras, an Bheilg, é Beringen. Cuimsíonn sé an chathair féin móide trí bhaile (nó iar-chomún) beag, mar atá Beverlo, Koersel, agus Paal. Tá Beringen suite i gCúige Limburg, i dtuaisceart na tíre. Baineadh a lán guala sa cheantar sa 20ú haois, go mór mhór sna blianta iarchogaidh go dtí deireadh na 1950idí. Dúnadh an mianach deireanach sa bhliain 1989 agus tá músaem mianadóireachta in Beringen. Sa bhliain 2016 measadh 45,242 duine a bheith ina gcónaí sa chathair.


Turnhout.
Is cathair agus bardasacht i bhFlóndras, an Bheilg, é Turnhout. Tá Turnhout suite i gCúige Antuairp, i dtuaisceart na tíre ní faide ó theorainn na hÍsiltíre. Bhí rath ar an mbaile sa Mheánaois dhéanach anuas go deireadh an 16ú haois. D'fhág fadhbanna a bhain le cúrsaí eacnamaíochta, tine, aicídí agus cogaíochta an baile bocht, agus chuaigh cuid daoine go dtí an Ísiltír mar gheall ar an gCúistiúnacht agus an ghéarleanúint. Ag tús na bliana 2015 measadh 42,637 duine a bheith ina gcónaí sa chathair, agus 81,473 duine má chuirtear an ceantar máguaird san áireamh.
Tá ceannáras na cuideachta Cartamundi in Turnhout agus táirgtear níos mó cártaí imeartha in Turnhout ná in áit ar bith eile ar domhan.


Dilbeek.
Caisleán De Viron, halla baile Dilbeek inniu
Is bardasacht i bhFlóndras, an Bheilg, é Dilbeek'". Cuimsíonn sé Dilbeek féin móide roinnt bailte beaga eile. Tá Dilbeek suite i gCúige Brabant, i dtuaisceart na tíre agus lámh le Réigiún Príomhchathartha na Bruiséile. Poort van het Payottenland ("Geata na Payottenlainne") a thugtar ar Dilbeek uaireanta mar leasainm mar tá Dilbeek ar an teorainn idir réigiún na príomhchathrach agus an limistéir sin an Payottenland. Ar 1 Eanáir 2016 measadh 41,450 duine a bheith ina gcónaí in Dilbeek.


Heist-op-den-Berg.
Is bardas i bhFlóndras, an Bheilg, é Heist-op-den-Berg. Cuimsíonn sé Heist-op-den-Berg féin móide roinnt bailte beaga. Tá Heist-op-den-Berg suite i gCúige Antuairp, i dtuaisceart na tíre. Ag tús na bliana 2015 measadh 42,110 duine a bheith ina gcónaí ann.


Vilvoorde.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Vilvoorde.
Is cathair agus bardas i bhFlóndras, an Bheilg, é Vilvoorde. Cuimsíonn sé an chathair féin, na ceantracha Koningslo agus Houtem san áireamh móide baile beag ar a dtugtar Peutie. Tá Vilvoorde suite i gCúige Brabant, i dtuaisceart na tíre. Tá tagairt do Vilcoorde (mar "Filfurdo") i gcáipéis ón mbliain 779. Ag tús na bliana 2016 measadh 43,017 duine a bheith ina gcónaí in Vilvoorde.
Is í an Dúitsis teanga oifigiúil Vilvoorde. Tá Fraincis ag 20% den daonra. Tá cónaí ar an gcuid is mó díobh in Koningslo, lámh leis an mBruiséil. Tá mionlach ón Spáinn i lár na cathrach, chomh maith le himircigh as a lán tíortha eile.
Leasainm ar lucht na cathrach ná "pjeirre-fretters" (iteoirí capaill) as an méid feoil chapaill a itear ann.


Lokeren.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Lokeren.
Is cathair agus bardas i bhFlóndras, an Bheilg, é Lokeren. Cuimsíonn sé an chathair féin móide dhá bhaile beag, mar atá Daknam agus Elsaarde. Tá Lokeren suite i gCúige Fhlóndras Thoir, i dtuaisceart na tíre. Tá an chathair suite ar bhruach na Durme, craobhabhainn den Scheldte. Bhí daoine ina gcónaí ann cheana sa tréimhse Neoiliteach. Leanadh seanbhóthar Rómhánach bruach na Durme. Ar 1 Eanáir 2016 bhí 40,626 duine ina gcónaí sa chathair.


Geel.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Geel.
Is cathair i bhFlóndras, an Bheilg, é Geel. Tá Geel suite i gCúige Antuairp, i dtuaisceart na tíre. Ar 1 Eanáir 2016 measadh 39,225 duine a bheith ina gcónaí sa chathair.
Bhí daoine ina gcónaí sa cheantar san Iarn-aois agus bhí sráidbhaile beag ann cheana i lár na 13ú haoise, nuair a scríobhadh "Vita Sanctae Dimpnae" ("Saol Naomh Damhnait"). Sa chuntas sin, cuirtear síos ar shaol agus ar bhás an naoimh Caitliceach Éireannach úd i nGeel. Is í éarlamh na cathrach go dtí an lá inniu. Sa bhliain 1992 nascadh Geel le Tigh Damhnata i gContae Mhuineacháin.
Eaglais Naomh Damhnait i nGeel
Tá cuid de "Shamrock Tea", úrscéal le Ciarán Carson, suite i nGeel.


Brasschaat.
Is cathair agus bardasacht i bhFlóndras, An Bheilg, é Brasschaat. Ní chuimsíonn an bhardasacht ach an chathair féin, ní hionann agus an chuid is mó de bhardasachtaí Fhlóndrais. Tá Braschaat suite i gCúige Antuairp, i dtuaisceart na tíre. Bronnadh LivCom Award 2006 ar Brasschaat mar an baile is inchónaithe ar Domhan sa bhliain úd. Tá 37,673 duine ina gcónaí ann.


Maasmechelen.
Is cathair i bhFlóndras na Beilge é Maasmechelen. Tá Maasmechelen suite in oirthuaisceart na Beilge, i gCúige Limburg, ar theorainn na hÍsiltíre. Bhí 37,696 duine ina gcónaí ann ag tús na bliana 2016.


Ninove.
Is cathair agus bardasacht i bhFlóndras na Beilge é Ninove. Tá Ninove suite in oirdheiscirt Chontae Fhlóndras Thoir. Sa bhliain 2012 bhí 37,299 duine ina gcónaí ann.
Koepoort, geata de chuid sheanchathair Ninove


Waregem.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Waregem.


Halle.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Halle.


Grimbergen.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Grimbergen.


Knokke-Heist.
Is cathair i bhFlóndras san Bheilg é Knokke-Heist.


Mol.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Mol.


Lier.
Is cathair i bhFlóndras, i gCúige Antuairp i dtuaisceart na Beilge, é Lier. Ar 1 Eanáir 2010 bhí cónaí ar 33,930 duine in Lier.
Déantar a lán beorach in Lier, an branda Caves ina measc. Tá tóir ar chlubanna oíche agus pubanna Lier. Déantar a lán busanna agus feithiclí den chineál sin sa chathair. Is é San Gummarus éarlamh na cathrach.
Léarscáil Ferraris de Lier, t. 1775


Schoten.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Schoten.


The Incredibles 2.
Scannán beochana Meiriceánach is ea "The Incredibles" a rinneadh sa bhliain 2018. B'é Brad Bird stiúrthóir an scannáin. Tiocfaidh an scannán ar an scáileán ar an 15 Meitheamh, 2018.


Evergem.
Is cathair i bhFlóndras sa Bheilg é Evergem.


Lommel.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Lommel.


Tienen.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Tienen.


Menen.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Menen.


Geraardsbergen.
Is cathair i bhFlóndras sa Bheilg é Geraardsbergen.


Sint-Pieters-Leeuw.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Sint-Pieters-Leeuw.


Heusden-Zolder.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Heusden-Zolder.


Wevelgem.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Wevelgem.


Bilzen.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Bilzen.


Oudergem.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Oudergem nó Auderghem.


Zaventem.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Zaventem.


Asse.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Asse.


Houthalen-Helchteren.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Houthalen-Helchteren.


Tongeren.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Tongeren.


Oudenaarde.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Oudenaarde.


Deinze.
Is cathair i bhFlóndras, an Bheilg, é Deinze.


Aarschot.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Aarschot.


Temse.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Temse.


Brecht.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Brecht.


Izegem.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Izegem.


Herentals.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Herentals.


Harelbeke.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Harelbeke.


Kapellen.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Kapellen.


Lanaken.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Lanaken.


Ronse.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Ronse.


Zottegem.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Zottegem.


Mortsel.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Mortsel.


Maaseik.
Is cathair i bhFlóndras An Bheilg é Maaseik.


Charleroi.
Is cathair Bheilgeach sa Vallóin é Charleroi.


Liège.
Is cathair Bheilgeach sa Vallóin í Liège.


Namur.
Is cathair Bheilgeach sa Vallóin é Namur.


La Louvière.
Is cathair Bheilgeach sa Vallóin í La Louvière.


Tournai.
Is cathair sa Vallóin sa Bheilg é Tournai.


Seraing.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Seraing.


Verviers.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Verviers.


Mouscron.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Mouscron.


Braine-l'Alleud.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Braine-l'Alleud.


Châtelet.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Châtelet.


Binche.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Binche.


Ottignies-Louvain-la-Neuve.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Ottignies-Louvain-la-Neuve.


Courcelles.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Courcelles.


Ath.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Ath.


Arlon.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Arlon.


Soignies.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Soignies.


Nivelles.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Nivelles.


Andenne.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Andenne.


Flémalle.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Flémalle.


The Tommy Tiernan Show.
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar RTÉ a hAon ó 5 Eanáir, 2017 i leith é The Tommy Tiernan Show. Tommy Tiernan a chuireann an clár i láthair.


Elaine (clár TV3).
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar TV3 ó 9 Eanáir, 2017 i leith é Elaine. Elaine Crowley a chuireann an clár i láthair.
Rinne an t-aisteoir John Middleton cuma ar an gcéad clár.


Pork and Burns.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "Pork and Burns", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 8 Eanáir 2017. Scríobh Rob LaZebnik an eipeasóid seo. D'fhéach 8.19 milliún duine ar an eipeasóid.


BBC Thuaisceart Éireann a hAon.
Is stáisiún teilifíse é BBC Thuaisceart Éireann a hAon atá mar chuid de BBC Thuaisceart Éireann. Chraol an chéad chlár sa bhliain 1955.


BBC Thuaisceart Éireann a Dó.
Is stáisiún teilifíse é BBC Thuaisceart Éireann a Dó atá mar chuid de BBC Thuaisceart Éireann. Chraol an chéad chlár ar an 20 Aibreán 1964.


Like Father, Like Clown.
Chraol an séú heipeasóid, "Like Father, Like Clown", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 24 Deireadh Fómhair 1991. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 20.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Antonov 225.
Eitleán ollmhór is é Antonov An-225 "Mriya" (Антонов Ан-225 "Мрія" nó brionglóid). Is é an t-eitleán is mó ar domhan é.
Tá 6 urlár san eitleán agus 32 roth air. Níl ach ceann amháin ar domhan.
Antonov 225 in Éirinn.
Stop an Antonov 225 in aerfort na Sionainne in 2013, agus arís in 2015. Bhí na mílte in aerfort na Sionainne chun an Antonov 225 a fheiceáil. Níl aerfort ar bith eile in Éirinn mór go leor don Antonov 225.


Laochra Gael.
Is clár teilifíse spóirt Éireannach a craoltar ar an stáisiún TG4 é Laochra Gael.


An Coimisiún Eorpach.
Bratacha os comhair an Choimisiúin Eorpaigh
I dteannta le Comhairle an Aontais Eorpaigh, le Parlaimint na hEorpa agus leis an gComhairle Eorpach, is ceann de na hinstitiúidí is tábhachtaí den Aontas Eorpach é an Coimisiún Eorpach.
Bunaíodh an Coimisiún Eorpach le Conradh na Róimhe sa bhliain 1957 (féach airteagail 155 go 163), tá ball as gach ballstát den Aontas ar an gCoimisiún, rud a chiallaíonn go bhfuil 28 coimisinéirí páirteach ann faoi láthair. Is é Jean-Claude Juncker, polaiteoir as Lucsamburg, atá ina uachtarán ar an gCoimisiún. Thosaigh sé sa phost ar an 1ú lá de Shamhain, tar éis don Pharlaimint Eorpach glacadh leis mar uachtarán ar an 15ú lá d’Iúil.
Tá an Coimisiún lonnaithe sa Bhruiséil, i bhfoirgneamh Berlaymont atá suite ag cearnóg "boulevard Charlemagne" agus "rue de la Loi".
Is é príomhchúram an Choimisiúin Eorpaigh ná polasaithe a mholadh agus a chur i bhfeidhm. ‘Caomhnóir na gConarthaí’ atá sa Choimisiún, cinntíonn sé go gcuirtear i bhfeidhm iad agus is leisean an ceart tionscnaimh chun dlíthe nua a mholadh a bhaineann le hábhair a bhfuil an tAontas amháin freagrach astu – aontas custam an Aontais, caomhnú acmhainní nádúrtha na mara, an Margadh Eorpach Aonair agus an t-airgeadra aonair, ina measc.
I bprionsabal, tá ról lárnach ag an gCoimisiún mar chosantóir leas comhchoiteann an Aontais Eorpaigh agus is de bharr an róil sin atá an ceart tionscnaimh aige. I gcomhthéacs na gcóras polaitiúil, tá gné ar leith ag an gCoimisiún ós rud go bhfuil sé freagrach as leas comhchoiteann an Aontais cé nach dtagann a chumhacht ó Pharlaimint na hEorpa, parlaimint a thoghann lucht vótála an Aontais féin. Tá ról tábhachtach ag brúghrúpaí i bpróiseas cinnteoireachta an Choimisiúin Eorpaigh, brúghrúpaí a oibríonn ar son leas an phobail agus brúghrúpaí a oibríonn ar son leas na ngnóthaí.
Cé go bhfuil cosúlachtaí ann idir ról an Choimisiúin agus ról rialtais na mballstát, tá difríochtaí ann leis. I bprionsabal, oibríonn na coimisinéirí ar son an Aontais agus tá siad neamhspleách ar a dtír féin. I ndáiríre, áfach, polaiteoirí atá sna coimisinéirí de ghnáth, polaiteoirí a bhfuil saol fada caite acu ag obair i rialtas a dtíre féin agus nach gcaitheann ach seal beag leis an gCoimisiún sara dtéann siad thar n-ais isteach i rialtas a dtíre féin. Chomh maith leis sin, braitheann an Choimisiún ar rialtais na mballstát le buiséad a fháil. Tá an Coimisiún freagrach do Pharlaimint na hEorpa agus tá an Pharlaimint i gcumas an Coimisiún a cháineadh, ach níl an Pharlaimint i gcumas an Coimisiún a cháineadh ach amháin maidir lena riarachán agus, chun an próiseas cáinte a chur i bhfeidhm, teastaíonn vóta ó dhá thrian d’fheisirí na Parlaiminte.
Roinntear na cumhachtaí, cumhachtaí reachtacha agus cumhachtaí feidhmiúcháin araon, idir an Coimisiún agus an Chomhairle. Maireann téarma an Choimisiúin cúig bliana. Tá foireann mhór státseirbhíseach ann a chabhraíonn le hobair na gCoimisinéirí, is í an fhoireann sin an fhoireann is mó san Aontas – sa bhliain 2007, bhí beagnach 27,000 duine ag obair inti.
Ó bunaíodh an Coimisiún sa bhliain 1958, bíonn sealanna ina mbíonn sé níos gníomhaí agus sealanna eile ina mbíonn sé níos ciúine. I ndáiríre, is é an rud is tábhachtaí a théann i gcion ar obair an Choimisiúin agus ar obair na gCoimisinéirí ná lánpháirtiú na hEorpa.


Treehouse of Horror II.
Chraol an seachtú heipeasóid, "Treehouse of Horror II", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 31 Deireadh Fómhair 1991. Scríobh Al Jean, Mike Reiss, Jeff Martin, George Meyer, Sam Simon agus John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 20 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an dara heipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Lisa's Pony.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "Lisa's Pony", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 7 Samhain 1991. Scríobh Al Jean agus Mike Reiss an eipeasóid seo. D'fhéach 23 milliún duine ar an eipeasóid.


Saturdays of Thunder.
Chraol an naoú heipeasóid, "Saturdays of Thunder", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 14 Samhain 1991. Scríobh Ken Levine agus David Isaacs an eipeasóid seo. D'fhéach 24.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Flaming Moe's.
Chraol an deichniú heipeasóid, "Flaming Moe's", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 21 Samhain 1991. Scríobh Robert Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 23.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Burns Verkaufen der Kraftwerk.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Burns Verkaufen der Kraftwerk", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 5 Nollaig 1991. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 21.1 milliún duine ar an eipeasóid.


I Married Marge.
Chraol an dara heipeasóid déag, "I Married Marge", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 26 Nollaig 1991. Scríobh Jay Kogen agus Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 21.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Comórtas na Sé Náisiún 2014.
Ba é Comórtas na Sé Náisiún 2014 an 120ú heagrán den chomórtas ó bunaíodh é, agus ar an 15ú heagrán ó tháinig an Iodáil isteach in 2000. Thosaigh an comórtas ar an 1 Feabhra, 2014 agus críochnóidh sé ar an 15 Márta 2014.


Corpus Christi, Texas.
Cathair in oirthear Texas, sna Stáit Aontaithe is ea Corpus Christi'". Tá sé suite ar an gcósta, agus tá an an 5ú calafort is mó sna Stáit Aontaithe ann. Príomhbhaile riaracháin Chontae Nueces atá ann. Bhí 305,215 duine ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2010 agus meastar 320,434 a bheith ann sa bhliain 2014. Tá Ollscoil Texas A&M ("Texas A&M University") suite ar an gcathair.
An USS "Lexington" in Corpus Christi, atá ina músaem anois
Radharc ar Chorpus Christi ón aer, campas Ollscoil Texas A&M i dtosach


Britain's Got Talent.
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é Britain's Got Talent, a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Tá sé ar ITV i Ríocht Aontaithe agus ar TV3 in Éireann.
Is iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithiúna ar an gclár faoi láthair, agus bíonn orthu breithiúnas a thabhairt ar na hiomaitheoirí gach uile sheachtain. Ba iad Piers Morgan, David Hasselhoff agus Michael McIntyre na breithiúna roimhe seo ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir go dtí seo; Paul Potts, George Sampson, Diversity, Spelbound, Jai McDowall, Ashleigh and Pudsey, Attraction, Collabro, Jules O'Dwyer & Matisse, Richard Jones agus Tokio Myers.
Gradaim.
Ta 12 ghradam buaite ag an gclár.


Steven McDonald (póilín).
Bleachtaire de chuid póilíní Chathair Nua-Eabhrac (NYPD) ba ea Steven McDonald (1 Márta 1957 – 10 Eanáir 2017). Lámhachadh é sa bhliain 1986, rud a chuir pairilís air.
Beathaisnéis.
Chuir McDonald tréimhse isteach i gCabhlach na Stát Aontaithe mar bhall den chór ospidéil. Ina dhiaidh sin chuaigh sé isteach san NYPD mar a rinne a athair agus seanathair leis roimhe. Lámhaigh Shavod Jones, buachaill 15 bliana d'aois, McDonald agus é seo ag obair in Central Park. Ag cur ceisteanna ar Jones a bhí sé faoi ghoideadh rothar sa pháirc. Bhí an Bleachtaire McDonald agus comhghleacaí ar patról in Central Park mar gheall ar robáil a tuairiscíodh a bheith ar siúl ansin. Agus é ag iarraidh Jones a cheistiú, thug McDonald faoi deara go raibh rud éigin i stoca a bhí ag an mbuachaill. Nuair a rinne McDonald iarracht féachaint cad a bhí ann, lámhaigh Jones trí huaire é. Bhuail an chéad piléar é sa chloigeann os cionn súile; bhuail an darna ceann a scornach, rud a d'fhág máchail chainte ar McDonald; bhris an tríú ceann a dhromlach, a fhágáil ina cheithrephairiliteach agus ag brath ar aerálaí.
Roinnt míonna ina dhiaidh seo, dúirt Steven McDonald leis an bpreas gur mhaitheamh sé don bhuachaill an lámhach. Phléigh McDonald an fáth leis sin sa réamhrá in "Why Forgive?", leabhar a d'fhoilsigh a chara agus a thréadchomhairleoir Johann Christoph Arnold sa bhliain 2014.
Chaith Jones 9 mbliana i bpríosún mar chúiteamh ar an gcoir. Chuir sé glaoch ar McDonald agus ghabh sé leithscéal leis, ach níor bhuail siad lena chéile riamh. Ar 9 Meán Fómhair na bliana 1995, trí lá i ndiaidh a scaoilte ar paról, fuair Jones bás i dtimpiste gluaisrothair.
Fuair Steven McDonald bás ar 10 Eanáir 2017 de bharr taom croí mór a bhuail é roinnt laethanta roimhe sin.
Saol pearsanta agus cathartha.
Phós McDonald Patricia Ann "Patti" McDonald bliain roimh an mhí-eachtra. Bhí saol gníomhúil cathartha ag an mbeirt acu sna blianta ina dhiaidh sin. Bhí stádas íocónach ag Steven i measc phóilíní agus Éireannaigh Nua-Eabhrac. Bhí ról aige freisin le Foireann Hocaí na Rangers sa chathair. Toghadh bean chéile Steven McDonald mar mhéara Malverne, fobhaile de Chathair Nua-Eabhrac ar an An tOileán Fada, sa bhliain 2007. Bhí páiste amháin acu, Conor, a chuaigh san NYPD sa bhliain 2010.


Family Guy (séasúr 1).
Craoladh an chéad sraith "Family Guy" idir Eanáir 31, 1999 agus Bealtaine 16, 1999 ag tosú le "Death Has a Shadow".


Family Guy (séasúr 2).
Craoladh an dara sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 23, 1999 agus Lúnasa 1, 2000 ag tosú le "Peter, Peter, Caviar Eater".


Family Guy (séasúr 3).
Craoladh an tríú sraith "Family Guy" idir Iúil 11, 2001 agus Samhain 9, 2003 ag tosú le "The Thin White Line".


Family Guy (séasúr 4).
Craoladh an ceathrú sraith "Family Guy" idir Bealtaine 1, 2005 agus Bealtaine 21, 2006 ag tosú le "North by North Quahog".


Family Guy (séasúr 5).
Craoladh an chúigiú sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 10, 2006 agus Bealtaine 20, 2007 ag tosú le "Stewie Loves Lois".


Family Guy (séasúr 6).
Craoladh an séú sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 23, 2007 agus Bealtaine 4, 2008 ag tosú le "Blue Harvest".


Family Guy (séasúr 7).
Craoladh an seachtú sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 28, 2008 agus Bealtaine 17, 2009 ag tosú le "Love, Blactually".


Family Guy (séasúr 8).
Craoladh an ochtú sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 27, 2009 agus Meitheamh 20, 2010 ag tosú le "Road to the Multiverse".


Family Guy (séasúr 9).
Craoladh an naoú sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 26, 2010 agus Bealtaine 22, 2011 ag tosú le "And Then There Were Fewer".


Family Guy (séasúr 10).
Craoladh an deichniú sraith "Family Guy" idir Meán Fómhair 25, 2011 agus Bealtaine 20, 2012 ag tosú le "Lottery Fever".


Family Guy (séasúr 11).
Craoladh an t-aonú sraith déag "Family Guy" idir Meán Fómhair 30, 2012 agus Bealtaine 19, 2013 ag tosú le "Into Fat Air".


Family Guy (séasúr 12).
Craoladh an dara sraith déag "Family Guy" idir Meán Fómhair 29, 2013 agus Bealtaine 18, 2014 ag tosú le "Finders Keepers".


Family Guy (séasúr 13).
Craoladh an tríú sraith déag "Family Guy" idir Meán Fómhair 28, 2014 agus Bealtaine 17, 2015 ag tosú le "The Simpsons Guy".


Family Guy (séasúr 14).
Craoladh an ceathrú sraith déag "Family Guy" idir Meán Fómhair 27, 2015 agus 22 Bealtaine, 2016 ag tosú le "Pilling Them Softly".


Family Guy (séasúr 15).
Thosaigh an cúigiú sraith déag "Family Guy" ar an Meán Fómhair 25, 2016 le "The Boys in the Band".


São Paulo Futebol Clube.
Is club peile Brasaíle é São Paulo Futebol Clube, ar a dtugtar São Paulo de ghnáth, sa bhliain 1935.
Iosta trófaí.
1977, 1986, 1991, 2006, 2007, 2008
1931, 1943, 1945, 1946, 1948, 1949, 1953, 1957, 1970, 1971, 1975, 1980, 1981, 1985, 1987, 1989, 1991, 1992, 1998, 2000, 2005


Liosta speicis plandaí fionnuisce.
Bíonn na plandaí uisceacha ríthábhacht, agus bíonn uisceadáin ann gan iasc ar bith iontu, ar a dtugtar "uisceadáin Dúitseacha"
Úsáidtear plandaí uisceacha chun cuma nádúrtha a thabhairt don uisceadán fionnuisce, uisce a ocsaiginiú, agus ghnáthóg  a chur ar fáil le haghaidh na n-iasc, na n-gealóg (naíonáin) agus na n-inveirteabrach, ach go háirithe. Itheann roinnt iasc agus inveirteabrach plandaí beo chomh maith. Úsáid amaitéaraigh plandaí le haghaidh uiscedhreachta, i roinnt stíleanna aeistéitiúla.
Liostaithe in ord aibítre de réir ainmneacha eolaíocha.
Níl an [tacsanomaíocht] [tacsanomaíocht alfa] den chuid is mó de ghenera na bplandaí críochnaitheach. D'fhéadfadh na hainmneacha eolaíocha atá liostaithe anseo teacht salach ar fhoinsí eile.
Tagairtí.
Uisceadán
speicis fionnuisce de phlandaí uisceadáin


Britain's Got Talent (sraith 1).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an chéad sraith ar an 9 Meitheamh 2007 agus chríochnaigh sé ar an 17 Meitheamh 2007.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden agus Piers Morgan na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Paul Potts an tsraith.


Britain's Got Talent (sraith 2).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an dara sraith ar an 12 Aibreán 2008 agus chríochnaigh sé ar an 31 Bealtaine 2008.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden agus Piers Morgan na breithimh don sraith seo. Bhuaigh George Sampson an tsraith agus tháinig Signature i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 3).
Is comórtas tallainne teilifíse é "Britain's Got Talent". Simon Cowell a chruthaigh é agus thosaigh sé sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an tríú sraith ar 11 Aibreán 2009 agus chríochnaigh sé ar 30 Bealtaine 2009.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden agus Piers Morgan breithiúna na sraithe seo. Bhuaigh Diversity an tsraith le 24.9% de na vótaí agus tháinig Susan Boyle sa dara áit.


Britain's Got Talent (sraith 4).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an cheathrú sraith ar an 17 Aibreán 2010 agus chríochnaigh sé ar an 5 Meitheamh 2010.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden agus Piers Morgan na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Spelbound an tsraith le 36.9% den vótaí agus tháinig Twist and Pulse i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 5).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an chúigiú sraith ar an 16 Aibreán 2011 agus chríochnaigh sé ar an 4 Meitheamh 2011.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Michael McIntyre agus David Hasselhoff na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Jai McDowall an tsraith le 29.1% den vótaí agus tháinig Ronan Parke i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 6).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an séú sraith ar an 24 Márta 2012 agus chríochnaigh sé ar an 12 Bealtaine 2012.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Ashleigh and Pudsey an tsraith le 39.0% den vótaí agus tháinig Jonathan and Charlotte i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 7).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an seachtú sraith ar an 13 Aibreán 2013 agus chríochnaigh sé ar an 8 Meitheamh 2013.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Attraction an tsraith le 27.0% den vótaí agus tháinig Jack Carroll i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 8).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an ochtú sraith ar an 12 Aibreán 2014 agus chríochnaigh sé ar an 7 Meitheamh 2014.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Collabro an tsraith le 26.5% den vótaí agus tháinig Lucy Kay i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 10).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an deichniú sraith ar an 9 Aibreán 2016 agus chríochnaigh sé ar an 28 Bealtaine 2016.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Richard Jones an tsraith le 16.7% den vótaí agus tháinig Wayne Woodward i ndara áit.


Britain's Got Talent (sraith 9).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an naoú sraith ar an 11 Aibreán 2015 agus chríochnaigh sé ar an 31 Bealtaine 2015.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Jules O'Dwyer & Matisse an tsraith le 22.6% den vótaí agus tháinig Jamie Raven i ndara áit.


Acorus calamus.
Planda ard bogach is ea "Acorus gramineus" (ar a dtugtar freisin an feileastram cumhra nó calamus). Is monacotailéadón é den fhine Acoraceae, sa ghéineas Acorus.
Cur síos.
Luibh ilbhliantúil, 30 agus 100 cm ar airde is ea an feileastram cumhra. San ghnáthóg tá an luibh  cosúil leis an Inteachán. Tá sé comhdhéanta de thoim bhundhuilleogach a ardaíonn ó riosóm reatha. Bíonn na duilleoga ceartseasmhach, glasbhuí, radacach, le cumhdach bándearg a mboinn claíomh-chruthach, go réidh agus caol, ag barrchaolú isteach go dtí géarphointe fada, agus le féitheacha comhthreomharacha. Bíonn imill réidh ar na duilleoga, agus is féidir iad a bheith corrach nó rocach. Is féidir an feileastram a idirdhealú go héasca ón Inteachán, agus ó phlandaí den chineál céanna, toisc go mbíonn imill neamhghnách  rocach ag a chuid duilleog, toisc an boladh cumhra a astaíonn uaidh nuair a bhrúitear é, agus a spáide, an saghas bláthra speisialta a bhíonn aige.


Neamhábharachas.
Is argóint fealsúnachta í an neamhábharachas. Is é an smaoineamh atá i gceist ná "Níl ábhar i rud muna gceapann muid go bhfuil". Ba ea an fealsúnaí George Berkeley a chum an teoiric.


Taispeántas an Eolaí Óig.
Is taispeántas agus comórtas bliantúil é Eolaí Óg na Bliana (BT Young Scientist and Technology Exhibition i mBéarla) do dhaltaí scoile a bhfuil spéis san eolaíocht acu.
Bíonn an comórtas ar siúl gach bliain san RDS (Cumann Ríoga Bhaile Átha Cliath) i mBaile Átha Cliath, díreach tar éis laethanta saoire na Nollag.
Breis is 500 tionscnamh atá ar taispeáint san RDS go hiondúil. Tá an comórtas ar an bhfód le hos cionn leathchéad bliain. Tá cáil ar an taispeántas mar cheann de na hardáin is fearr le daoine óga cumasacha a spreagadh agus dúil acu san eolaíocht, teicneolaíocht, innealtóireacht agus matamaitic.
Faigheann an buaiteoir corn, €5000 agus turas chuig ionad eolaíochta. Tá deis ag an té a thugann an phríomhdhuais leo páirt a ghlacadh i gcomórtas Eolaí Óg an Aontais Eorpaigh freisin.
Duais don tionscnamh is fearr i nGaeilge.
Tá duais speisialta ann, a ndéanann Foras na Gaeilge urraíocht air, don tionscnamh is fearr i nGaeilge.
An taispeántas agus an Ghaeilge: conspóid.
Dar le Tuairisc.ie, tá a míshástacht léirithe ag tuismitheoirí, múinteoirí agus daltaí scoileanna lán-Ghaeilge faoin gcóras moltóireachta a bhí i bhfeidhm ag Taispeántas an Eolaí Óig BT. Bíonn roinnt mhaith scoileanna lán-Ghaeilge agus scoileanna Gaeltachta i láthair ag an gcomórtas eolaíochta gach uile bhliain. Thug múinteoirí eolaíochta agus tuismitheoirí le fios do Tuairisc.ie nach bhfuil siad sásta go mbíonn ar dhaltaí a dhéanann tionscnaimh i nGaeilge a gcuid oibre a mhíniú uaireanta i mBéarla do mholtóirí an chomórtais. Ní bhíonn an fhoirm iarratais i nGaeilge, ach i mBéarla amháin.


Francisco X. Alarcón.
B'fhile Meiriceánach agus múinteoir é Francisco Xavier Alarcón (21 Feabhra 1954 – 15 Eanáir 2016). Bhí sé ar cheann den líon beag filí Chicano a bhain aitheantas amach as ucht a gcuid filíochta agus scríbhneoireachta, den chuid is mó i Spáinnis, laistigh de na Stáit Aontaithe. Aistríodh a chuid dánta chomh maith go Béarla, Gaeilge agus Sualainnis. Rinne sé go leor cur i láthair ag scoileanna poiblí ionas go bhféadfadh sé tionchar a imirt ar dhaoine óga agus iad a spreagadh chun a gcuid filíochta féin a scríobh, ach go háirithe mar gur bhraith sé gur "filí nadúrtha" iad na leanaí.
Saol.
Rugadh Alarcón i Wilmington, California agus bhí ceathrar deartháireacha agus beirt dheirfiúracha aige. Bhog sé go Guadalajara, Meicsiceo lena theaghlach nuair a bhí sé a sé, agus ansin d'fhill sé ar ais go California nuair a bhí sé ocht mbliana déag d'aois. Bhraith Alarcón go raibh sé ina scríbhneoir nuair a bhí sé cúig bliana déag agus chabhraigh sé le hamhráin bhailéadacha a seanmháthair a thras-scríobh. Ba chainteoir dúchais na Nachuáitlise a sheanmháthair. Chruth an taithí a bhain sé amach as a bheith ag teacht i méadaíocht sna Stáit Aontaithe agus Meicsiceo araon agus an dá chultúr a bhlais sé iontu leis an chineál scríbhneoireachta a chum sé.
Mar dhuine fásta óg, d'fhill sé ar limistéar Los Angeles. Bhain sé ard-dioplóma scoile amach ó 'Cambria Adult School'. D'oibrigh sé i mbialanna agus mar oibrí imirceach feirme. Le linn an ama seo, chuaigh sé go dtí East Los Angeles College.
Bhain Alarcón céim amach ó California State University, Long Beach, agus Ollscoil Stanford. Le linn dó bheith sa choláiste, thosaigh sé ag scríobh filíochta, agus bhain sé le go leor ciorcail liteartha sa cheantar agus léigh sé a chuid filíochta amach os ard chomh maith ag ionaid éagsúla. Ag Stanford, idir na blianta 1978 agus 1980, rinne sé eagarthóireacht ar an iris "Vortice". Sa bhliain 1982, agus é ar Fulbright Fellowship go Cathair Mheicsiceo, d'aimsigh sé orthaí Astacacha a bhí aistrithe ag sagart Meicsiceach.


Na scannáin is mó a thug airgead isteach sa tSín.
Is liosta é seo de na scannáin is mó a thug airgead isteach sa tSín.


Na scannáin is mó a thug airgead isteach in Éireann.
Is liosta é seo de na scannáin is mó a thug airgead isteach in Éireann.


Río Bravo.
Ceann de na príomh-aibhneacha sna Stáit Aontaithe Thiar Theas agus i dtuaisceart Mheicsiceo is ea an Río Bravo (Béarla: "Rio Grande") ("an ceann eile ná an Río Colorado"). Éiríonn an abhainn i lárdheisceart Cholorado sna Stáit Aontaithe agus sreabhann sí isteach i Mhurascail Mheicsiceo. Ar an tslí, cruthaíonn sí cuid de teorann na Meicsiceo–Stáit Aontaithe. De réir an Comisión Internacional de Límites y Aguas (Béarla: "International Boundary and Water Commission") tá an abhainn 3.051 km ar fhad iomlán. Ag brath ar conas atá sí a thomhas, is í an ceathrú nó an cúigiú abhainn is faide i Meiriceá Thuaidh.
Feidhmíonn an abhainn mar chuid den teorainn nádúrtha idir Texas agus na Stáit Chihuahua, Coahuila, Nuevo León agus Tamaulipas de chuid Meicsiceo. Feidhmíonn stráice an-ghearr  den abhainn mar chuid den teorainn idir Texas agus Nua-Mheicsiceo. Ó lár an 20ú haois, toisc go raibh an iomarca tomhaltais uisce sna feirmeacha agus sna cathracha chomh maith, agus go leor mórdhambaí, atreorú an abhainn agus ní raibh ach 20% dá uisce nádúrtha a scaoileadh le sruth isteach sa Mhurascaill. Gearr do bhéal na habhann, tá an réigiún talmhaíochta 'El Valle del Río Grande' Béarla: Rio Grande Valley). tábhachtach. Tá an Río Bravo (nó an Rio Grande) ar cheann de na 19 n-Uiscí Móra aitheanta ag an 'Great Waters Coalition'.
Clúdaíonn dobhardhroim an Río Bravo 472,000 km2


Coireacht.
Sa ghnáthchaint, is éard is coir'" ann ná gníomh neamhdhleathach is inphionóis faoi ghnáth dhlíthe stáit nó údaráis eile.
Ní " "sainmhíniú simplí a nglactar go huilíoch leis sa dlí coiriúil nua-aimseartha don téarma "coir", cé go raibh sainmhínithe reachtúla curtha ar fáil chun críocha áirithe.
Is í an bharúil is coitianta ná an tuairim gur chatagóir is ea coir a cruthaíodh de réir an dlí; i bhfocail eile, tá rud éigin ina coir má tá sí dearbhaithe mar san dlí ábhartha agus infheidhme sa dhlí.
Moladh mar sainmhíniú go bhfuil coir nó cion (nó cion coiriúil) ina gníomh díobhálach ní hamháin don duine aonair nó daoine aonara ach freisin don phobail, sochaí nó don stát ("éagóir phoiblí"). Bíonn  gníomhartha den sórt seo toirmiscthe agus ina cion is inphionóis faoi dhlí.


Liosta turgnaimh.
Is é seo a leanas liosta de na turgnaimh tábhachtacha stairiúla eolaíochta agus na breathnóireachtaí a léirigh rud éigin mórspéise eolaíochta, de ghnáth i modh stuama nó cliste.


The Great Phatsby.
Chraol eipeasóid a dó déag agus a trí déag, "The Great Phatsby", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 15 Eanáir 2017. Is eipeasóid uair i bhfad é seo, don chéad uair i stair an chlár. D'fhéach 14.08 milliún duine ar an eipeasóid.


Chelsea Manning.
Bhí Chelsea Elizabeth Manning (a rugadh Bradley Edward Manning, 17 Nollaig, 1987) ina Anailísí Faisnéise de chuid Arm Stáit Aontaithe Mheiriceá nuair a ciontaíodh í trí armchúirt, i mí iúil 2013, mar gheall ar shárú ar an Acht Spiaireachta agus cionta eile, tar éis di beagnach trí cheathrú mhilliún d'ábhair rúnaicmithe nó neamhrúnaicmithe, ach fós cigilteach, a seoladh chuig WikiLeaks . Gearradh pionós 35 bliain príosúnachta air i mí lúnasa 2013, leis an fhéidearthacht parúil a fháil san ochtú bliain, agus a bheith urscaoilte go heasonórach ón Arm. Duine trasinscneach is ea Manning, a thug le fios i ráiteas, lá tar éis pianbhreith a bheith gearrtha uirthi, gur mhothaigh sí baineannach ó bhí sí óg, agus gur fearr léi go a dtugtar an t-ainm 'Chelsea' uirthi as seo amach, agus gur mhaith léi tús a chur le teiripe athsholáthair hormón. Go luath ina saol agus le linn di bheith san Arm, bhí an t-ainm Bradley tugtha uirthi;   agus san Arm diagnóisíodh go raibh neamhord féiniúlachta inscne uirthi.


Geomoirfeolaíocht.
Dhromchla an Domhain, tá an dath dearg ag taispeáint an talaimh níos airde.
Is éard is Geomoirfeolaíocht ann (ón Ghréigis: γῆ, "gê", "talamh", μορφή "morphḗ", "foirm", agus λόγος, "lógos" "staidéar") ná an staidéar eolaíoch ar bhunús agus éabhlóid na ngnéithe topagrafacha agus bataiméadracha cruthaithe ag na próisis fhisiceacha, cheimiceacha nó bhitheolaíocha, a fheidhmionn ar nó in aice dhromchla an Domhain. Bíonn geomoirfeolaithe ar thóir na tuisceana ar; cén fáth a mbreathnaíonn na tírdhreacha mar a amharcann siad, chun staire agus dinimice na n-athruithe ar na tírghnéithe a thuiscint.


Clíomeolaíocht.
a> sa bhliain 1482, taispeántar chriosanna aeráide dhromchla an domhain.
Is éard is Clíomeolaíocht ann (ón Ghréigis κλίμα, "klima", "áit, crios"; agus -λογία, "-logia" "míniúchán") ná an eolaíocht a bhaineann le staidéar ar an aeráid, agus sainmhínítear aeráid go heolaíoch mar staid na haimsire ar an mheán thar thréimhse ama..
Breathnaítear ar an réimse nua-aimseartha staidéir seo  mar bhrainse de na eolaíochtaí atmaisféaracha agus mar fhoréimse den tíreolaíocht fhisiceach, atá ar cheann de na domhaneolaíochtaí. I láthair na huaire, cuimsíonn an chlíomeolaíocht gnéithe de aigéaneolaíocht agus an bhithgheoiceimic. Is féidir buneolas ar an aeráide a úsáid i gcomhair réamhaisnéisí aimsire gearrthéarmacha ag baint tairbhe as teicnící analógacha, a léithéid agus; El Niño-Ascalú Deisceartach (ENAD), Ascalú Madden–Julian (AMJ), Ascalú an Atlantaigh Thuaidh (AAT), Innéacs Tuaisceart an Aigéin Chiúin (ITAC), Ascalú Deichbhliantúil an Aigéin Chiúin (ADAC), agus Ascalú Idirdeichbhliantúil an Aigéin Chiúin (AIAC). Baintear úsáid as múnlaí aeráide le haghaidh críocha éagsúla ó staidéar a dhéanamh ar dhinimic na haimsire agus an chlíoma, chun réamh-mheastacháin aeráide sa todhchaí a dhéanamh.
Stair.
Thug an t-eolaí Sínieach Shen Kuo (1031-1095) le tuiscint go mbogann aeráidí go nádúrtha thar réimse ollmhór ama, tar éis dó  bhambú clochraithe a bhreathnú, a bhfuair sé faoi thalamh in aice Yanzhou (An Cúige Yan'an, Shaanxi, an lae inniu), a thug le fios go raibh aeráid thirim tráth sa limistéar,  a bhí neamhoiriúnach i leith bambú a fhás.
Ceann de na luaththaighdeoirí aeráide ab ea Edmund Halley, a d'fhoilsigh léarscáil de na gaotha trádála sa bhliain 1686, tar éis turas go dtí an leathsféar theas a chur i gcrích. Mhapáil Benjamin Franklin (1706-1790) Shruth na Murascaille ar mhaithe le phost a chur ó na Stáit Aontaithe go dtí an Eoraip. Cheap Francis Galton (1822-1911) an téarma frithchioclón.  Chuir Helmut Landsberg (1906-1985) úsáid na hainilíse staitistiúla sa chlíomeolaíocht chun cinn, a spreag a éabhlóid chun na heolaíochta fisiciúla.


Geografaíocht chósta.
Is éard is tíreolaíocht cósta ann ná an staidéar ar an comhéadan dinimiciúil idir an fharraige agus an talamh, ag ionchorprú an gheografaíocht fhisiceach (i.e. geomoirfeolaíocht chósta, geolaíocht agus aigéaneolaíocht) agus geografaíocht dhaonna (socheolaíocht agus stair) an chósta araon. Baineann sé le próisis síonchaithimh chósta a thabhairt chun soiléire, go háirithe tonnghníomhú, gluaiseacht dhríodair  agus freisin an aimsir, agus na bealaí ina mbí"onn" daoine ag idirghníomhú leis an chósta.


Éiceolaíocht thírdhreachta.
Clúdach talún mórthimpeall Mhadison, WI. Tá dath buí nó donn ar na gharraithe, tá dath gorm ar an uisce, agus dath dearg ar an dromchla uirbeach.
Dromchlaí neamh-thréscaoilteach mórthimpeall Mhadison, WI
Clúdach ceannbhrait mórthimpeall Mhadison, WI.
Is éard is éiceolaíocht thírdhreacha ann ná staidéar thírdhreacha; go sonrach, ar
chomhdhéanamh, struchtúr agus fheidhm na dtírdhreach. Bíonn i gceist, mar sin, ná staidéar a dhéanamh ar na patrúin tírdhreacha, na hidirghníomhaíochtaí idir na gnéithe den
phatrún, agus conas a athraíonn na patrúin agus na idirghníomhaíochtaí le himeacht ama.


Bainistíocht acmhainní an chomhshaoil.
Is éard is bainistíocht acmhainní an chomhshaoil ann ná bainistíocht na hidirghníomhaíochta agus tionchair na sochaithe daonna ar an chomhshaol. Níl i gceist, cé go d'fhéadfadh an teideal seo a thabharfadh le fios, bainistíocht na timpeallachta féin. Bíonn bainistíocht acmhainní an chomhshaoil ag iarraidh go mbíonn seirbhísí éiceachórais a chosaint agus a chothabháil i gcomhair na nglúnta daonna sa todhchaí, agus chomh maith leis go gcoinneofar ar bun sláine an éiceachóras trí bhreithniú a dhéanamh ar athróige timpeallachta, eiticiúla, eacnamaíocha, agus eolaíoch (éiceolaíoch).


Geografaíocht dhaonna.
Is í an gheografaíocht dhaonna an brainse de na heolaíochtaí sóisialta a dhéileálann le staidéar ar dhaoine agus ar a bpobal,
ar chultúir, ar gheilleagair agus a n-idirghníomhú leis an timpeallacht, ag tabhairt faoi deara a gcuid ceangal leis agus ar fud an spáis agus na háite. Mar disciplín intleachtúil, roinntear tíreolaíocht  go dtína fo-réimsí; tíreolaíocht fhisiceach agus tíreolaíocht dhaonna, an dara ceann ag díriú ar staidéar a dhéanamh ar ghníomhaíochtaí an duine, ag cur i bhfeidhm modhanna taighde cáilíochtúla agus cainníochtúla.
Stair.
Níor aithníodh an tíreolaíocht mar disciplín foirmiúil acadúil go dtí an 18ú haois, cé gur thug go leor scoláirí faoi scoláireacht gheografach i bhfad níos faide, go háirithe trí chartagrafaíocht.
Bunaíodh an Cumann Ríoga Geografacha (Béarla: Royal Geographical Society)  i Sasana sa bhliain 1830, cé nach bhfuair an Ríocht Aontaithe a céad Chathaoir sa tíreolaíocht go dtí 1917. Ba é Halford John Mackinder an chéad fhíorgheografach intleachtúil a tháinig chun cinn sa Ríocht Aontaithe , ceapadh é ina léitheoir ag Ollscoil Oxford sa bhliain 1887.
Bunaíodh an National Geographic Society sna Stáit Aontaithe sa bhliain 1888 agus thosaigh sé ag foilsiú an iris "National Geographic" a tharraing aird an phobail ghinearálta ar fhaisnéise gheografaí. Le fada an lá tugann an Cumann tacaíocht do  thaighde agus oideachais geografach.


Craobh Iomána Cúltaca Fé-25 na Mumhan.
Is comórtas iománaíocht na Mhuman í Craobh Iomána Cúltaca Fé-25 na Mumhan (Béarla: "Munster Under-25 Reserve Hurling Competition"), a imrítear faoi cheannas Chumann Lúthchleas Gael. Comórtas bliantúil atá ann, ina glacann foirne idir-chontae na Mumhan páirt.


Seán Mac Giobúin.
Is iománaí é Seán Mac Giobúin, nó John Fitzgibbon mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Alan Dempsey.
Is iománaí é Alan Dempsey. Is as Contae Luimnigh é.


Biarmaid Ó Broin.
Is iománaí é Biarmaid Ó Broin, nó Diarmaid Byrnes mar a thugtar air i mBéarla. Is as Contae Luimnigh é.


Geografaíocht eacnamaíoch.
Is éard is geografaíocht eacnamaíoch ann ná an staidéar ar shuíomh, dháileadh agus eagrú spásúil gníomhaíochtaí eacnamaíochta ar fud an domhain. Déanann sí ionadaíocht do fhoréimse traidisiúnta dhisciplín na tíreolaíochta. Mar sin féin, thug go leor eacnamaithe faoin réimse ar bhealaí is dual do dhisciplín na heacnamaíochta.
Ghlac an gheografaíocht eacnamaíocha le cuir chuige éagsúla maidir le go leor ábhar éagsúla, lena n-áirítear suíomh na dtionscal, barainneachtaí an chruinneagáin (ar a dtugtar freisin "naisc"), iompar, trádáil idirnáisiúnta, forbairt, eastát réadach, uaisliú, geilleagair eitneacha, geilleagair inscne, teoiric an chroíláir agus an imill, eacnamaíocht na foirme uirbí, an gaol idir an comhshaol agus an geilleagar (ag déanamh ceangail le stair fhada na dtíreolaithe a rinne staidéir ar chultúr-idirghníomhaíocht comhshaoil), agus an domhandú.


Geografaíocht na forbartha.
Is éard is tíreolaíocht na forbartha ann ná brainse na tíreolaíochta a thagraíonn don chaighdeán maireachtála agus do cháilíocht na beatha a n-áitritheoirí daonna. Sa chomhthéacs seo, is éard is forbairt ann ná an próiseas athraithe a théann i bhfeidhm ar shaol na ndaoine. D'fhéadfadh gur feabhas ar cháilíocht na beatha a bheadh i gceist, mar go raibh sé braitea ag na daoine ag dul faoin athrú. Mar din féin, ní i dtólamh a mbíonn an próiseas forbartha dearfach. Rinne Gunder Frank trácht ar na fórsaí eacnamaíochta domhanda gur cúis leis forbairt na tearcfhorbartha. Tá sé seo clúdaithe ina theoiric spleáchais.


Priontaíocht.
a>, No Hay Quien Los Socorra"," "Tubaistí an Chogaidh" sraith, uiscimir c.1810
Félix Vallotton, "La raison probante (An Chúis Chiallmhar)", greanadh adhmaid ón tsraith "Intimités", (1898)


Fótagrafaíocht mínealaíne.
Is éard is fótagrafaíocht mínealaíne ann ná grianghrafadóireacht ealaíne cruthaithe de réir fhís an ealaíontóra mar ghrianghrafadóir. Bíonn grianghrafadóireacht ealaíne i gcodarsnacht leis an ghrianghrafadóireacht ionadaíoch, ar nós na fóta-iriseoireachta, a sholáthraíonn cur-síos doiciméadach físiúil ar imeachtaí agus téamaí sonracha, sa bhrí litriúil, ag léiriú na fírinne oibiachtúla seachas rún suibiachtúil an ghrianghrafadóir; agus an grianghrafadóireacht thráchtála, a bhfuil mar phríomhchuspóir aici ná táirgí nó seirbhísí a fhógairt.


Fógraíocht.
Is éard is fógraíocht ann ná cineál chumarsáid margaíochta, a bhaineann úsáid as modhanna fuaime nó amhairc agus leas as teachtaireacht neamhphearsanta agus iad urraithe go hoscailte, i gcomhair táirge, seirbhíse, nó smaoinimh a dhíol nó a chur chun cinn. Go minic, is gnóthaí ar mian leo a chur chun cinn a gcuid táirgí nó seirbhísí iad uraitheoirí na fógríochta


Sainphointe (optic).
Bíonn sainphointe comhdhéanta de thrí phéire pointí atá lonnaithe ar an ais optúil de chóras optúil atá siméadracht rothlach agus fócasach, san optic Ghauss. Iad seo na pointí fócasacha, an príomhphointe, agus na pointí nódacha'". I gcomhair na gcóras "idéal, "cinntear "na h"airíonna bunúsacha íomháithe, mar méid na híomhá, suíomh, agus treoshuíomh go hiomlán de réir suíomh na sainphointí; i ndáiríre ní bhíonn ach ceithre pointe riachtanach: na pointí fócasacha agus an príomhphointe nó na pointí nódacha. I gcleachtas, is é an scáthán plánach an t-aon córas idéalach a baineadh amach, mar sin féin, úsáidtear na sainphointí go forleathan chun  garmheastachán a dhéanamh ar iompar na gcóras fíoroptiúil.
Soláthraíonn sainphointí bealach anailíseach dúinn chun córais le go leor comhpháirteanna a shimpliú, rud a ligeann dúinn an saintréithe íomháithe an chórais a dhearbhú go neasach le ríomhanna simplí a dhéanamh.
Míniú.
> reanna dromchla tosaigh agus cúil,


Britain's Got Talent (sraith 11).
Is comórtas tallainne teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "Britain's Got Talent", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2007. Thosaigh an t-aonú sraith déag ar 15 Aibreán 2017 agus chríochnaigh sé ar an 3 Meitheamh 2017.
Ba iad Simon Cowell, Amanda Holden, Alesha Dixon agus David Walliams na breithimh don sraith seo. Bhuaigh Tokio Myers an sraith le 24.2% den vótaí agus Issy Simpson ag teacht sa dara háit.
Ceannais (3 Meitheamh).
Thóg an cheannais ar súil ar an 3 Meitheamh.


Enrique Simonet.
Ealaíontóir Spáinneach ba ea Enrique Simonet Lombardo (An Vaileinse, 1866 - Maidrid, 1927)
Beathaisnéis.
Rugadh Enrique Simonet Lombardo ar an 2 feabhra 1866 san Vaileinse. De réir dealraimh ba é a chéad gairm bheatha ná staidéar ar reiligiún, ach roimh i bhfad, roghnaigh sé ceird na péintéireachta ina ionad. In ainneoin gur tháinig sé ó València  agus an méid staidéar a dhearna sé  ag Escuela de Bellas Artes de San Carlos ina a bhaile dúchais, chuaigh sé isteach san ciorcal Málagach, toisc gur tháinigh sé ann go luath, cúlra a teaghlaigh, a oiliúint ealaíne agus a ghníomhaíocht ghairmiúil i chathair Málaga. Agus rinne sé staidéar chomh maith sa cheardlann a bhí" ag an "Valènciach Bernardo Ferrandiz i Málaga, a bhí mar chuid den scoil phéintéireachta Mhálagach mar a ghlaodh uirthi.
Sa bhliain 1887 chuaigh sé go dtí an Róimh mar pinsinéir, rinne sé La decapitación de San Pablo ansin, sa lá atá inniu tá an pictiúri san Ardeaglais de Málaga, agus bhain sé tairbhe as a bheith ag fanacht sa chathair chun dul ar taistil ar fud na hIodáile. Thug se cuairt ar Pháras ag amanna éagsúla agus sa bhliain 1890 thug sé faoi thuras tríd an Mheánmhuir.


Leathanach gréasáin dinimiciúil.
Is éard is leathanach gréasáin dinimiciúil ann ná leathanach gréasáin a sholáthraíonn ábhar saincheaptha don úsáideoir atá bunaithe ar thorthaí cuardaigh nó iarratas éigin eile. Freisin tugtar "HTML dinimiciúil" nó "ábhar dinimiciúil," orthu. Usáidtear an téarma "dinimiciúil" nuair a thagraítear do leathanaigh Ghréasáin idirghníomhacha a cruthaíodh le haghaidh gach úsáideoir faoi leith, i gcodarsnacht leis na billiúin leathanaigh Ghréasáin statacha nach n-athraíonn.
Tá dhá príomh-chomhpháirteanna ag leathanaigh gréasáin dinimiciúla; stíl an leathanaigh, agus eolas. Cruthaítear stíl an leathanaigh ag baint úsáide as uirlisí cosúil le HTML, CSS, JavaScript srl. cé go mbíonn an t-eolas a stóráil i mbunachar sonraí ar leithligh. Nuair a huaslódáiltear leathanach dinimiciúla i bhrabhsálaí - iarrann sé ar an bunachar sonraí i gcomhair faisnéise chur ar fáil, ag brath ar ionchur an úsáideora. Nuair a fhaigheann an leathanach an t-eolas seo ón bhunachar sonraí cuirtear an cód stíleála i bhfeidhm air agus taispeántar an leathanach gréasáin air agus taispeántar an leathanach gréasáin don úsáideoir mar thoradh.
Mar shampla, ar shuíomh gréasáin siopadóireachta ar-líne, má roghnaíonn tú a fóin amháin a fheiceáil- cuireann an bunachar sonraí eolas amach chugat faoi na fóin sin amháin. Fanann an leathanach sin agus a thaispeáint mar an gcéanna, ach athruithíonn an t- eolais de réir d'iarratas.
Chomh maith le bunachar sonraí, tá liosta fada de theicneolaíochtaí gur féidir a úsáid chun leathanaigh gréasáin dinimiciúla a dhéanamh. Seo a leanas cuid de na scripteanna is coitianta gur féidir leo idirghníomhú le bunachar sonrai: PHP, asp, ASP.net, P, Perl agus Python. Is teangacha scriptithe an fhreastalaí iad seo agus fanann an cód ar an bhfreastalaí. Murab ionann agus JavaScript (teanga scriptithe) ní íoslódáiltear i do bhrabhsálaí í. Faigheann agus tiomsaíonn na teangacha scriptithe seo ar taobh an bhfreastalaí eolas ón bhunachar sonraí agus seoltar é chuig an bhrabhsálaí.


Teorainn choinbhéirseach.
Sa theicteonaic phlátaíI is éard is teorainn choinbhéirseach ann, ar a dtugtar freisin teorainn plátaí scriosacha (mar gheall ar fhodhuchtú) ná réigiún ar a bhfuil athrú gníomhach ag teacht i bhfeidhm ar a chruth, toisc gur bhog dhá phláta teicteonach (nó níos mó) nó blúirí an litisféir, i dtreo a chéile agus gur bhuail siad a chéile.
Mar thoradh ar bhrú, chuimilte, agus ábhar pláta ag leá sa mhaintlín, tarlíonn creathanna talún agus bolcáin coitianta in aice leis na teorainneacha coinbhéirseachta. Nuair a bhogann dhá pláta i dtreo a chéile. cruthaítear crios fodhuchtaithe nó imbhualadh ilchríochach. Braitheann sé seo ar nádúr na bplátaí atá i gceist. I gcrios fodhuchtaithe, bogann an pláta a bhíonn ar barr, de gnáth pláta le screamh aigéanach air, faoi bhun an pláta eile, gur féidir a bheith déanta as screamh aigéanach nó ilchríochach. Cruthaítear sliabhraonta móra, ar nós na Himiléithe, le linn imbhuailtí idir dhá pláta ilchríochach.
Cur síos.
Braitheann saghas na teorann coinbhéirsí ar na gcineál plátaí atá ag imbhualadh le chéile. Ag teorainn cóineasaithe aigéanach-ilchríochach, beidh an litisféar aigéanach fodhuchtaithe i gcónaí faoi bhun an litisféir ilchríochaigh. Difríocht an dlúis choibhneasta idir an litisféar aigéanach (3.0 g / cm3) agus litisféar ilchríochach (2.7 g / cm3) is cúis le seo. Tugtar, freisin, an crios fodhuchtaithe ar an chineál teorann seo. Ar dhromchla an Domhain, is é an toradh topagrafach coitianta ná trinse aigéanach a cruthaítear ar an taobh aigéanach, comhthreomhar leis an gcrios fodhuchtaithe. Ar an taobh ilchríochach, cruthaítear slabhra bolcáin os cionn suíomh an phláta fhodhuchtaithe, a chruthú sliabhraoin dá ngairmtear stua bolcánach. Sampla de chrios fodhuchtaithe ilchríochach-aigéanach is ea an limistéar feadh chósta thiar Mheiriceá Theas ina bhfuil an pláta aigéanach, an Pláta Nazca á fhodhuchtú faoi bhun na hilchríche, sé sin Pláta Mheiriceá Theas.


Mary Tyler Moore.
Mary Tyler Moore sa bhliain 2011
Aisteoir Meiriceánach ba ea Mary Tyler Moore (29 Nollaig 1936 – 25 Eanáir 2017). Tharraing sí aird an phobail uirthi féin i Meiriceá Thuaidh i ndrámaí grinn suímh mar "The Dick Van Dyke Show" (1961–1966), ag imirt páirt Laura Petrie, agus "The Mary Tyler Moore Show" (1970–1977) i ról Mary Richards. Bhí páirteanna aici in roinnt mhaith scannán freisin, ina measc úd "Thoroughly Modern Millie" (1967) agus "Ordinary People" (1980).
Rugadh Mary Tyler Moore in Brooklyn Heights, in Brooklyn, Nua-Eabhrac. Chuaigh sí ar scoil in Brooklyn, in Queens, Nua-Eabhrac, agus in Los Angeles.


Léirmheas Leabhar.
Clár léirmheastóireachta ar leabhair Ghaeilge atá á chraoladh ar TG4 ó 25 Eanáir, 2017 i leith é Léirmheas Leabhar. Róisín Ní Gairbhí a chuireann an clár i láthair.


61 (uimhir).
Is é 61 an uimhir nadúrtha tar éis 60 agus roimh 62.


62 (uimhir).
Is é 62 an uimhir nadúrtha tar éis 61 agus roimh 63.


63 (uimhir).
Is é 63 an uimhir nadúrtha tar éis 62 agus roimh 64.


64 (uimhir).
Is é 64 an uimhir nadúrtha tar éis 63 agus roimh 65.


65 (uimhir).
Is é 65 an uimhir nadúrtha tar éis 64 agus roimh 66.


66 (uimhir).
Is é 66 an uimhir nadúrtha tar éis 65 agus roimh 67.


67 (uimhir).
Is é 67 an uimhir nadúrtha tar éis 66 agus roimh 68.


68 (uimhir).
Is é 68 an uimhir nadúrtha tar éis 67 agus roimh 69.


69 (uimhir).
Is é 69 an uimhir nadúrtha tar éis 68 agus roimh 70.


Dan Castellaneta.
Is aisteoir gutha Meiriceánach é Dan Castellaneta. In Oak Park, Illinois a rugadh é ar an 29 Deireadh Fómhair 1957. Tá róil imeartha aici ar na Simpsons.


Julie Kavner.
Is aisteoir gutha Meiriceánach í Julie Deborah Kavner. I gLos Angeles, California a rugadh í ar an 7 Meán Fómhair 1950. Tá róil imeartha aici ar na Simpsons.


Nancy Cartwright.
Is aisteoir gutha Meiriceánach í Nancy Jean Cartwright. I nDayton, Ohio a rugadh é ar an 25 Deireadh Fómhair 1957. Tá róil imeartha aici ar na Simpsons.


Yeardley Smith.
Is aisteoir gutha Meiriceánach í Martha Maria Yeardley Smith. I bPáras, An Fhrainc a rugadh í ar an 3 Iúil 1964. Tá róil imeartha aici ar na Simpsons.


Alba an Àigh.
Is amhrán tírghrách na hAlban é "Alba an Àigh" (as Gaeilge na hÉireann: Albain na Glóire).


Schaerbeek.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Schaerbeek.


Anderlecht.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Anderlecht.


Molenbeek-Saint-Jean.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Molenbeek-Saint-Jean.


Ixelles.
Cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg is ea Ixelles.


Uccle.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Uccle.


Woluwe-Saint-Lambert.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Woluwe-Saint-Lambert.


Forest, An Bheilg.
Cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg is ea Forest.


Saint-Gilles.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Saint-Gilles.


Jette.
Cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg is ea Jette.


Etterbeek.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Etterbeek.


Woluwe-Saint-Pierre.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Woluwe-Saint-Pierre.


Evere.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Evere.


Wavre.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Wavre.


Saint-Josse-ten-Noode.
Is cathair bhardais sa Bhruiséil sa Bheilg é Saint-Josse-ten-Noode.


An Pháirc Thiar agus Gort na Síliní.
Stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath is ea an Pháirc Thiar agus Gort na Síliní.


Cluain Dolcáin/Cnoc an Fhuaráin.
Is stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath í Cluain Dolcáin/Cnoc an Fhuaráin.


Stáisiún Bhaile Adaim.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Adaim i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Bhaile Adaim.


Collchoill agus Cill Droichid.
Is stáisiún suite i gContae Chill Dara é Collchoill agus Cill Droichid.


Na Solláin agus An Nás.
Is stáisiún suite i gContae Chill Dara é Na Solláin agus An Nás.


Stáisiún an Droichid Nua.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Droichead Nua i gContae Chill Dara é Stáisiún an Droichid Nua.


Stáisiún Chill Dara.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann é Stáisiún Chill Dara atá suite i gCill Dara i gContae Chill Dara.


Stáisiún Chúil an tSúdaire.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCúil an tSúdaire i gContae Laoise é Stáisiún Chúil an tSúdaire.


Stáisiún Sheáin Mhic Dhiarmada.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Sligeach i gContae Shligigh é Stáisiún Sheáin Mhic Dhiarmada.


Stáisiún Chúil Mhuine.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCúil Mhuine i gContae Shligigh é Stáisiún Chúil Mhuine.


Stáisiún Bhéal an Átha.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBéal an Átha i gContae Mhaigh Eo é Stáisiún Bhéal an Átha.


Stáisiún Bhaile an Mhóta.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile an Mhóta i gContae Shligigh é Stáisiún Bhaile an Mhóta.


Stáisiún Bhéal Easa.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBéal Easa i gContae Mhaigh Eo é Stáisiún Bhéal Easa.


Stáisiún Mhainistir na Búille.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Mainistir na Búille i gContae Ros Comáin é Stáisiún Mhainistir na Búille.


Stáisiún Chora Droma Rúisc.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCora Droma Rúisc i gContae Liatroma é Stáisiún Chora Droma Rúisc.


Stáisiún Dhromad.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i nDromad i gContae Liatroma é Stáisiún Dhromad.


Stáisiún Chaisleán an Bharraigh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCaisleán an Bharraigh i gContae Mhaigh Eo é Stáisiún Chaisleán an Bharraigh.


Stáisiún Chathair na Mart.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCathair na Mart i gContae Mhaigh Eo é Stáisiún Chathair na Mart.


Stáisiún Bhéal Átha hAmhnais.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBéal Átha hAmhnais i gContae Mhaigh Eo é Stáisiún Bhéal Átha hAmhnais.


Stáisiún an Chaisleáin Riabhaigh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Chaisleán Riabhach i gContae Ros Comáin é Stáisiún an Chaisleáin Riabhaigh.


Stáisiún an Longfoirt.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Longfort i gContae an Longfoirt é Stáisiún an Longfoirt.


Stáisiún Chlár Chlainne Mhuiris.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gClár Chlainne Mhuiris i gContae Mhaigh Eo é Stáisiún Chlár Chlainne Mhuiris.


Stáisiún Mheathas Troim.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Meathas Troim i gContae an Longfoirt é Stáisiún Mheathas Troim.


Stáisiún Ros Comáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Ros Comáin i gContae Ros Comáin é Stáisiún Ros Comáin.


Stáisiún Bhaile Brigín.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Brigín i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Bhaile Brigín.


Stáisiún na Sceirí.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sna Sceirí i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún na Sceirí.


Stáisiún an Mhuilinn Chearr.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Mhuileann gCearr i gContae na hIarmhí é Stáisiún an Mhuilinn Chearr.


Stáisiún Ros Eó agus Lusca.
Is stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Ros Eó agus Lusca.


Stáisiún Dhomhnach Bat.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDomhnach Bat i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dhomhnach Bat.


Stáisiún Ollpháirc M3.
Is stáisiún suite i gContae na Mí é Stáisiún Ollpháirc M3.


Stáisiún Bhaile Átha Luain.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Átha Luain i gContae na hIarmhí é Stáisiún Bhaile Átha Luain.


Stáisiún Dhún Búinne.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i nDún Búinne i gContae na Mí é Stáisiún Dhún Búinne.


Stáisiún Phort Mearnóg.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i bPort Mearnóg i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Phort Mearnóg.


Stáisiún an Bhóthair Bhuí.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Bhóthar Buí i gContae na Mí é Stáisiún an Bhóthair Bhuí.


Stáisiún Chill Choca.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCill Choca i gContae Chill Dara é Stáisiún Chill Choca.


Stáisiún Chluain Ghrífín.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCluain Ghrífín i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chluain Ghrífín.


Stáisiún Chill Fhionntáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCill Fhionntáin i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chill Fhionntáin.


Stáisiún Chois Bá.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCois Bá i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chois Bá.


Stáisiún Ghabhal Bhinn Éadair agus Dhomhnach Míde.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDomhnach Míde i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Ghabhal Bhinn Éadair agus Dhomhnach Míde.


Stáisiún Bhinn Éadair.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBinn Éadair i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Bhinn Éadair.


Stáisiún Chill Bharróg.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann suite i gCill Bharróg i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chill Bharróg.


Stáisiún Pháirc Hans.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nOngar i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Pháirc Hans.


Stáisiún Chluain Saileach.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCluain Saileach i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chluain Saileach.


Stáisiún Chaisleán Cnucha.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCaisleán Cnucha i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chaisleán Cnucha.


Stáisiún Ráth Eanaigh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Ráth Eanaigh i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Ráth Eanaigh.


Stáisiún Bhaile Hearmann.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Hearmann (nó "Baile Hearman") i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Bhaile Hearmann.


Stáisiún Mhaigh Nuad.
Is stáisiún suite i gContae Chill Dara é Stáisiún Mhaigh Nuad.


Stáisiún Ollpháirc Bhóthar na hUaimhe.
Is stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Ollpháirc Bhóthar na hUaimhe.


Stáisiún Chúil Mhín.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCúil Mhín i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chúil Mhín.


Stáisiún Bhaile an Ásaigh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile an Ásaigh i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Bhaile an Ásaigh'". (Ach scríobhadh “"Baile an Ás"” ar an gcomhartha, cibé cén fáth.)


Stáisiún Léim an Bhradáin Confaí.
Is stáisiún suite i gContae Chill Dara é Stáisiún Léim an Bhradáin Confaí.


Stáisiún Chill Easra.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCill Easra i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chill Easra.


Stáisiún Dhroichead Broome.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite in aice le Droichead Broome sa Chabrach i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dhroichead Broome.


Stáisiún Dhroim Conrach.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDroim Conrach i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dhroim Conrach.


Stáisiún Dugthailte.
Is stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dugthailte.


Stáisiún Shráid na Teamhrach.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite in aice le Droichead na Lúblíne i mBaile Átha Cliath i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Sráid na Teamhrach.


Ionghabháil Texas.
Teorainneacha Texas tar éis na hionghabhála sa bhliain 1845
Is éard is Ionghabháil Texas ann ná corprú Phoblacht Texas i Stáit Aontaithe Mheiriceá sa bhliain 1845, agus glacadh isteach í mar an 28ú stáit ar 29 Nollaig, 1845.
D'fhógair Poblacht Texas a neamhspleáchas ó Phoblacht Mheicsiceo ar an 2 Márta, 1836. Ag an am sin bhí an chuid is mó de dhaonra Texas ar son  ionghabháil na Poblachta ag na Stáit Aontaithe. Bhí ceannaireacht an dá phairtí polaitíochta mór, an páirtí Daonlathach agus na Fuigeanna, ina gcoinne, mar gur mheas siad go raibh a lán daorsheilbhe ann sa réigiún, rud a chuirfeadh isteach ar aeráid so-ghalaithe pholaitiúil na linne sin, agus conspóidí sa Chomhdháil faoi ar son - agus frith-sclábhaíocht  ag dul ar aghaidh. Ina theannta sin, ba mhian leo cogadh le Meicsiceo a sheachaint, rialtas a dhiúltaigh aitheantas a thabhairt do fhlaitheas a cúige ceannairceach sa tuaisceart. Agus eacnamaíoch an Chúige ag laghdú sna luath 1840í, d'eagraigh Uachtarán Phoblacht Texas, Sam Houston, cainteanna le Meicsiceo chun iniúchadh a dhéanamh ar an bhféidearthacht aitheantas oifigiúil a fháil maidir le neamhspleáchas a bhaint amach, le Rialtas na Breataine Móire ag déanamh idirghabháil eatarthu.


Stáisiún na bPiarsach, Baile Átha Cliath.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann suite i mBaile Átha Cliath i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún na bPiarsach.


Stáisiún Mhóta.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Móta Gráinne Óige i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Mhóta.


Stáisiún Dug na Canálach Móire.
Is stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dug na Canálach Móire.


Stáisiún Chlóirthigh.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i gClóirtheach i gContae Uíbh Fhailí é Stáisiún Chlóirthigh.


Stáisiún Bhéal Átha na Slua.
Is stáisiún suite i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Bhéal Átha na Slua.


Stáisiún Bhóthar Lansdún.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Átha Cliath i gContae Bhaile Átha Cliath in aice le staid Bhóthar Lansdún é Stáisiún Bhóthar Lansdún.


Stáisiún Pharáid Sydney.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite in Ascaill Pharáid Sydney i nDumhach Thrá i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Pharáid Sydney.


Stáisiún Bhaile an Bhóthair.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile an Bhóthair i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Bhaile an Bhóthair.


Stáisiún na Carraige Duibhe.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Charraig Dhubh i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún na Carraige Duibhe.


Stáisiún Bhaile Átha an Rí.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Átha an Rí i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Bhaile Átha an Rí.


Stáisiún Rinn na Mara.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Rinn na Mara ("Seapoint" i mBéarla) i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Rinn na Mara.


Stáisiún Chnoc an tSalainn agus Bhaile na Manach.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile na Manach i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chnoc an tSalainn agus Bhaile na Manach.


Stáisiún Chuas an Ghainimh agus Ghlas Tuathail.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCuas an Ghainimh i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chuas an Ghainimh agus Glas Tuathail.


Stáisiún Ghleann na gCaorach.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gGleann na gCaorach i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Ghleann na gCaorach.


Stáisiún Dheilginse.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDeilginis i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dheilginse.


Stáisiún Dhún Laoghaire/Í Mhealláin.
Is stáisiún suite i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Dhún Laoghaire/Í Mhealláin.


Stáisiún Thulach Mhór.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i dTulach Mhór i gContae Uíbh Fhailí é Stáisiún Thulach Mhór.


Stáisiún Chill Iníon Léinín.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCill Iníon Léinín i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Chill Iníon Léinín.


Stáisiún Sheanchille.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Seanchill i gContae Bhaile Átha Cliath é Stáisiún Sheanchille.


Stáisiún Chreachmhaoile.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCreachmhaoil i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Chreachmhaoile.


Stáisiún an Chóibh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa gCóbh i gContae Chorcaí é Stáisiún an Chóibh.


Stáisiún Rinn an Chabaltaigh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Rinn an Chabaltaigh i gContae Chorcaí é Stáisiún Rinn an Chabaltaigh.


Stáisiún Charraig an Ló.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCarraig an Ló (nó "Carraig an Lua") i gContae Chorcaí é Stáisiún Charraig an Ló.


Stáisiún Fhóta.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i bhFóta i gContae Chorcaí é Stáisiún Fhóta (nó "Stáisiún Fhóite").


Stáisiún Cheannt (Corcaigh).
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCorcaigh i gContae Chorcaí é Stáisiún Cheannt.


Stáisiún an Oileáin Bhig.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite san Oileán Beag i gContae Chorcaí é Stáisiún an Oileáin Bhig.


Stáisiún an Ghleanntáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Ghleanntán i gContae Chorcaí é Stáisiún an Ghleanntáin.


Stáisiún Charraig Thuathail.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCarraig Thuathail i gContae Chorcaí é Stáisiún Charraig Thuathail.


Stáisiún Mhainistir na Corann.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Mainistir na Corann i gContae Chorcaí é Stáisiún Mhainistir na Corann.


Stáisiún Shráid an Mhuilinn.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Sráid an Mhuilinn i gContae Chorcaí é Stáisiún Shráid an Mhuilinn.


Stáisiún na Rátha Móire.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Ráth Mhór i gContae Chiarraí é Stáisiún na Rátha Móire.


Stáisiún Bhántír.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i mBántír i gContae Chiarraí é Stáisiún Bhántír.


Stáisiún na Rátha.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Ráth i gContae Chorcaí é Stáisiún na Rátha.


Stáisiún Charraig na Siúire.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCarraig na Siúire i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Charraig na Siúire.


Stáisiún Mhala.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i Mala i gContae Chorcaí é Stáisiún Mhala.


Stáisiún an Fhearainn Fhuair.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite san Fhearann Fuar i gContae Chiarraí é Stáisiún an Fhearainn Fhuair.


Stáisiún Bhaile an Droichid.
Ba stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile an Droichid i gContae Loch Garman é Stáisiún Bhaile an Droichid.


Stáisiún Dhroichead Eoin.
Ba stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDroichead Eoin i gContae Loch Garman é Stáisiún Dhroichead Eoin.


Stáisiún Thrá Lí.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann suite i dTrá Lí i gContae Chiarraí é Stáisiún Thrá Lí.


Stáisiún Thrá Ros Láir.
Is stáisiún suite i gContae Loch Garman é Stáisiún Thrá Ros Láir.


Stáisiún Bhaile Uí Choileáin.
Ba stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Uí Choileáin i gContae Loch Garman é Stáisiún Bhaile Uí Choileáin.


Stáisiún Cheann Poill.
Ba stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCeann Poill i gContae Loch Garman é Stáisiún Cheann Poill.


Stáisiún Uí Annracháin, Loch Garman.
Is stáisiún suite i gContae Loch Garman é Stáisiún Loch Garman (nó Stáisiún Uí Annracháin).


Stáisiún Chluain Meala.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCluain Meala i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Chluain Meala.


Stáisiún na Cathrach.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite sa Chathair i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún na Cathrach.


Stáisiún Thiobraid Árann.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i dTiobraid Árann i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Thiobraid Árann.


Stáisiún Ghabhal Luimnigh.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i nGabhal Luimnigh gar do Thiobraid Árann i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Ghabhal Luimnigh.


Stáisiún Bhaile Mhic Andáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Mhic Andáin i gContae Chill Chainnigh é Stáisiún Bhaile Mhic Andáin.


Stáisiún Luimnigh.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i Luimneach i gContae Luimnigh é Stáisiún Luimnigh.


Stáisiún Dhurlais.
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann suite i nDurlas i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Dhurlais.


Stáisiún Mhuine Bheag.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Muine Bheag i gContae Cheatharlach é Stáisiún Mhuine Bheag.


Stáisiún Chaisleán Uí Chonaill.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCaisleán Uí Chonaill (nó "Caisleán Ó gConaing") i gContae Luimnigh é Stáisiún Chaisleán Uí Chonaill.


Stáisiún Dhroichead Abhann Ó gCearnaigh.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i nDroichead Abhann Ó gCearnaigh i gContae an Chláir é Stáisiún Dhroichead Abhann Ó gCearnaigh.


Stáisiún Chnocán an Éin Fhinn.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCnocán an Éin Fhinn i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Chnocán an Éin Fhinn.


Stáisiún an Teampaill Mhóir.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Teampall Mór i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún an Teampaill Mhóir.


Stáisiún Inse.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann suite in Inis i gContae an Chláir é Stáisiún Inse.


Stáisiún Cheatharlach.
Is stáisiún suite i gCeatharlach i gContae Cheatharlach é Stáisiún Cheatharlach.


Stáisiún an Aonaigh.
Is stáisiún suite in Aonach Urmhumhan i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún an Aonaigh.


Stáisiún Bhaile Uí Bhróithe.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Uí Bhróithe i gContae Laoise é Stáisiún Bhaile Uí Bhróithe.


Stáisiún Chloch Shiurdáin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i gCloch Shiurdáin i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Chloch Shiurdáin.


Stáisiún Ros Cré.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i Ros Cré i gContae Thiobraid Árann é Stáisiún Ros Cré.


Stáisiún Bhaile Átha Í.
Stáisiún Bhaile Átha Í. Grianghraf le Andrew McCarthy
Is stáisiún de chuid Iarnród Éireann atá suite i mBaile Átha Í i gContae Chill Dara é Stáisiún Bhaile Átha Í. Osclaíodh an stáisiún ar 4 Lúnasa 1846.


Stáisiún Phort Laoise.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite i bPort Laoise i gContae Laoise é Stáisiún Phort Laoise.


Stáisiún an Ghoirt.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sa Ghort (nó "Gort Inse Guaire") i gContae na Gaillimhe é Stáisiún an Ghoirt ("Stáisiún Ghort Inse Guaire").


Stáisiún na gCloch Liath.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite sna Clocha Liatha i gContae Chill Mhantáin é Stáisiún na gCloch Liath.


Stáisiún Mhainistir Eimhín.
Is stáisiún iarnróid de chuid Iarnród Éireann atá suite i Mainistir Eimhín i gContae Chill Dara é Stáisiún Mhainistir Eimhín.


Stáisiún Ard Raithin.
Is stáisiún traenach de chuid Iarnród Éireann atá suite in Ard Raithin i gContae na Gaillimhe é Stáisiún Ard Raithin.


Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2018.
Beidh Comórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2018 ar an 63ú heagrán bliantúil de Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse.


Vallisneria.
Is éard is Vallisneria (ainmnithe in onóir Antonio Vallisneri) ann ná géineas de phlandaí fionnuisce, ar a dtugtar go coitianta miléarach, féar ribíneach nó vallis'". Bíonn an géineas scaipthe thar limistéar mór agus go forleathan i réigiúin trópaiceacha agus fothrópaiceacha na Áise, na hAfraice, na hEorapa, agus Mheiriceá Thuaidh.
Is planda tumtha é Vallisneria a leathann amach trí reathairí agus uaireanta cruthaíonn an planda móinéir arda faoin uisce. Tagann duilleoga chun cinn i mhogaill as a gcuid fréamhacha. Bíonn barra cruinne ar na duilleoga, agus féitheacha ardaithe ae leith acu. Fásann bláthanna bána baineannaigh go dtí dromchla an uisce - ar ghais fhada. Fásann bláthanna fireannaigh ar ghais ghairide, scarann siad, agus snámhann siad go dtí an dromchla. Bí"onn an "toradh ina chapsúl, cosúil le banana le go leor síolta beag bídeach aige.
Uaireanta bíonn daoine idir dhá chomhairle faoi cé acu atá ann Vallisneria nó Sagittaria mar bíonn siad cosúil lena chéile ar an taobh amuigh nuair a fhástar iad faoi uisce.


Thomas Piketty.
Eacnamaí mór-le-rá as an Fhrainc is ea Thomas Piketty (a rugadh ar an 7 Bealtaine 1971) a oibríonn ar shaibhreas agus éagothroime ioncaim. Tá sé ina ollamh (directeur d'études) ag an École des hautes études en sciences sociales (EHESS), cathaoirleach comhlach ag an Ecole d’économie de Paris agus ollamh an chéid ag an International Inequalities Institute de chuid an London School of Economics.
Údar an leabhar sárdhíola ′′Le Capital au xxie siècle′′ (Gaeilge: "Caipitil sa Fiche Chéad hAois") (2013), is ea Piketty, a leagann béim ar théamaí a chuid oibre ar chomhchruinniú  agus dháileadh an tsaibhris thar 250 bliain anuas. Áitíonn an leabhar go bhfuil an ráta aisfhilleadh caipitiúil i dtíortha forbartha go leanúnach níos mó ná an ráta fáis sa gheilleagar, agus go mbeidh fadhb an neamhionannais saibhris ag méadú sa todhchaí. Chun aghaidh a thabhairt ar an bhfadhb molann Piketty athdháileadh na maoine tré cháin rachmais domhanda a chur i bhfeidhm.
Beathaisnéis.
Rugadh Piketty sa bhruachbhaile Párasach Clichy, Hauts-de-Seine. Bhí a thuismitheoirí bainteach le grúpa Trotscaíoch agus agóidí na Bealtaine 1968 i bPáras, ach bhog siad amach ón seasamh polaitiúil seo sular rugadh Piketty, agus thug a chuairt ar an Aontas Sóivéadach sa bhliain 1991 go leor fianaise dó tacaíocht a thabhairt don chaipitleachas, mhaoin phríobháideach, agus ar an mhargadh.


Enrique Peña Nieto.
Polaiteoir Meicsiceach agus an 57ú uachtarán ar Mheicsiceo is ea Enrique Peña Nieto, a rugadh ar 20 Iúil 1966 in Atlacomulco i stát Mheicsiceo. D'oileadh mar dhlíodóir é. Bhí Peña Nieto ina Rúnaí Riaracháin do Stát Mheicsiceo sna blianta 2000-02, ina Ionadaí don 13ú Toghcheantar don stát sna blianta 2003-04, agus mar ghobharnóir ar an stát sna blianta 2005-11 sular toghaíodh é mar uachtarán. Is ball é den Pháirtí Institiúideach Réabhlóideach (Spáinnis: "Partido Institucional Revolucionario" nó PRI).
Toghadh Peña Nieto mar uachtarán ar 1 Iúil 2012 le 39% de na vótaí. Agus é in oifig bhí an PRI i gcumhacht arís i ndiaidh bearna 12 bliain. Ghlac na mílte daoine páirt in agóidí i gcoinne Nieto, go háirithe baill den ghluaiseacht mac léinn úd, #YoSoy132.
Thosaigh Peña Nieto a théarma le moladh ó 50% de lucht na tíre ach le titim luach an "peso" agus fás mall sa gheilleagar thit an figiúr sin go 35% faoin mbliain 2015. I measc na gconspóidí a bhí le feiceáil le linn a uachtaránachta tá éalú Joaquin "El Chapo" Guzman, "tiarna drugaí", as Príosún Altiplano i 2015, agus líomhaintí gur bradaíl a bhí ina théis sa scoil dlí. Lochtaíodh é go dian as an mbealach ar chuir sé aghaidh ar fhuadach agus dúnmharú na 43 mac léinn in Iguala, Guerrero, sa bhliain 2014. De réir "Reforma", nuachtán Meicsiceach, bhí ráta molta 23% faoi mhí Lúnasa, 2016. 12% ar a shon a fuarthas ar 19 Eanáir, 2017. Cé gur bhuail sé le Trump sula ndeachaigh Trump in oifig, ar 26 Eanáir 2017, dhiúltaigh Peña Nieto bualadh le leis an Uachtarán Trump i ndiaidh a ndúirt t-uachtarán nua Meiriceánach faoi thógáil bhalla ar an teorainn idir an dá thír agus éileamh Trump go n-íocfadh Meicsiceo as an mballa.


Vallisneria spiralis.
Planda atá ar fáil coitianta go leor san uisceadán is ea Vallisneria spiralis'", ar a dtugtar freisin miléarach, nó féar ribíneach agus is planda é gur fearr leis solas maith agus substráit ilchothaitheach. San fhiántas, is féidir  a fháil i réigiúin thrópaiceacha agus fho-trópaiceacha  ar fud an domhain. Bíonn duilleoga caol, líneach aici le raon dathanna éagsúla ó liath-ghlas go scothdhearg agus fásann siad suas go dtí 3 troigh (1&#x20;m) ar fhad agus suas go dtí 0.75 orlach ar leithead. Tá "V. spiralis" moinéiciach le bláthanna a fhásann ar ghais fhada bhíseacha a bhriseann ar shiúl ón phlanda agus a shnámhann ar dhromchla an uisce. Níor tugadh faoi deara na síolta ag péacadh in uisceadáin, in ionad sin áfach, is minic a phóraítear í tré reathairí agus dá thoradh sin féadtar dlúthsheastáin a fháil.
Plandaí fionnuisce


CLG Gardaí Éireannach.
Is é Cumann Lúthchleas Gael, Gardaí Éireannacha an eagraíocht atá freagrach as na cluichí Gaelacha a imrítear sa reisimint arm na Breataine ar a dtugtar na Gardaí Éireannacha. Tá sé cleamhnaithe le CLG Londan.


Hemianthus callitrichoides.
Planda uisceach is ea "Hemianthus callitrichoides" (ar a dtugtar freisin 'miondheora naíonán', 'cúba' nó go simplí na túslitreacha 'HC') a úsáidtear go coitianta mar phlanda tulra nó cumhdaigh in uisceadáin a bhfuil plandaí curtha ann. Planda nádúrtha é sin i gCúba agus ardleibhéil measartha solais agus CO2 riachtanach di le haghaidh fáis san uisceadán.
Ba é Holger Windeløv sa bhliain 2003 a chéad bhailigh an planda i Las Pozas, Cúba, thart ar 90 ciliméadair soir ó Havana. Murab ionann agus "Hemianthus micranthemoides atá gaolmhar léi", creidtear go bhfuil "H.&#x20;callitrichoides" dúchasach i gCúba amháin.


Gluais Téarmaí Aistriúcháin agus Teangeolaíochta.
Is Gluais Téarmaí Aistriúcháin agus Teangeolaíochta é seo.
Ainm aicmeach.
Focal ginearálta a chuimsíonn na focail eile i réimse séimeantach. Mar shampla, cuimsíonn an focal ginearálta CAINT focail níos sainiúla mar ‘comhrá’, ‘cogarnach’, sampla eile ná 'miotal' a chuimsíonn focail eile ar nós 'iarann' agus 'cruach'.
Aistriúchán dílis.
Cur chuige aistriúcháin ina dtugtar ciall an téacs fhoinsigh slán, oiread agus is féidir, agus ina gcloítear le comhréir an téacs fhoinsigh oiread agus is féidir. Is é an difear is mó idir é agus an t-aistriúchán litriúil ná go dtugtar aird ar choinbhinsiúin na sprioctheanga chomh maith.
Aistriúchán follasach.
Cur chuige nach n-úsáidtear ach go fíorannamh na laethanta seo ach a bhí coitianta seal i measc aistritheoirí Bíobla. Cuirtear téacs aistrithe ar fáil atá chomh mór sin faoi thionchar na teanga foinsí agus gur léir gur aistriúchán atá ann.
Aistriúchán idirlíneach.
Cur chuige aistriúcháin ‘focal ar fhocal’, m.sh. ‘Tá aithne agam ar Shíle’ / Is knowing at me on Síle. Is i réimse na teangeolaíochta (chun difríochtaí comhréire idir teangacha a léiriú) a úsáidtear an cur chuige seo de ghnáth.
Ta(Tá) un skeeal(scéal amháin) v'er ny(a bhí á) insh(insint) dou(dom) liorish(ag) my naim(m'uncail) ó 'Skeealaght', scéalta ón Manainnis maille le haistriúchán idirlíneach ó Kevin Scannell.
An t-aistriúchán liteartha.
An t-aistriúchán a dhéantar ar úrscéalta, ar dhrámaí, ar fhilíocht nó ar shaothar ar bith a bhfuil an fhoirm barrthábhachtach ann.
Aistriúchán litriúil.
Cur chuige aistriúcháin ina dtugtar tús áite do chiall, do chomhréir agus do ghnás na teanga foinsí, fiú má sháraíonn sin coinbhinsiúin na sprioctheanga.
An t-aistriúchán pragmatach.
An t-aistriúchán a dhéantar ar théacsanna neamhliteartha, m.sh. tuarascálacha bliantúla, bileoga eolais, fógraí.
Aonchiallach.
Focal a chuireann coincheap amháin in iúl agus nach bhfuil aon débhríocht ann, m.sh. ‘teileafón’ nó 'arócar' - 'monkey-puzzle' i mBéarla.
Aonchiallachas.
Gan níos mó ná ciall amháin a bheith le focal. Béarla: monosemy.
Athluaiteachas.
Locht stíle ina ndéantar an coincheap céanna a athrá i bhfocail éagsúla, m.sh. ‘Bhí an gloine folamh agus ní raibh faic inti.’ Chosnaigh sé €20 euro. Béarla: tautology.
Béarlachas.
Róthionchar an Bhéarla ar an nGaeilge. Trasnáil ón mBéarla go Gaeilge. M.sh 'Tháinig sé as an ngorm' in áit 'tháinig sé gan choinne' mar leagan le 'It came out of the blue' a rá.
Béarlagair.
(1) Friotal agus téarmaíocht shainiúil a úsáidtear i measc lucht ceirde nó gairme. (2) Téarmaí a bhain le réimse saoil ar leith ach atá anois in úsáid ghinearálta mar mheafair, m.sh. acid test, critical mass. Cinn ó shaol an airm iad 'to open fire' agus 'shoot from the hip.'
Bearna shéimeantach.
Easnamh nó míréir idir teangacha, m.sh. is deacair don Ghaeilgeoir coincheapa áirithe sa Bhéarla a chur in iúl, m.sh. promotional, soft drink. nó 'siblings' is 'decades' Chuirfí a leithéid i gciall trí 'deartháireacha is deirfiúracha' is 'na blianta fada' a rá.
Caillteanas.
Téarma ginearálta ar na gnéithe den téacs foinseach nach féidir a thabhairt slán san aistriúchán.
Caillteanas foirme.
Bíonn caillteanas foirme ann nuair nach féidir foirm an téacs fhoinsigh a thabhairt slán san aistriúchán, m.sh. ní féidir ‘ní hé lá na báistí lá na bpáistí’ a aistriú go Béarla agus an chomhfhuaim idir ‘báistí’ agus ‘bpáistí’ a choimeád. Sampla eile a bhí sa nuacht le tamall ná 'dúirt bean liom go ndúirt bean léi' rá a chailleann a chuid nirt ar fad nuair a thiontaítear go Béarla é, toisc nach féidir an uaim idir 'liom agus 'léi' a choinneáil.
Caillteanas tagrach.
Bíonn caillteanas tagrach ann nuair nach féidir tagairtí cultúrtha sa téacs foinseach a thabhairt slán san aistriúchán, m.sh. ní féidir focail mar sidewalk, faucet a chomharthú mar fhocail a bhaineann le Béarla Mheiriceá Thuaidh seachas Béarla na hÉireann. Is deacair tagairtí cultúrtha ó Bhéarla Shasana a thabhairt slán san aistriúchán, mar shampla 'geezer'. Ní thuigfí bunbhlas Sasanach an fhocail sna haistriúcháin seo ar 'Old geezer', 'seanbhuachaill', 'seanchailleach'.
Calque (lomaistriúchán).
Focal nó leagan a aistriú díreach ó theanga eile, m.sh. reduced price / ‘praghas laghdaithe’. Is minic gur locht ar an aistriúchán é sin, nuair atá leaganacha seanbhunaithe sa sprioctheanga cheana, m.sh. ‘lascaine’ agus ‘lacáiste’.
Tá 'lámhráille' in úsáid mar aistriúchán ar Bhusanna Bhaile Átha Cliath, b'fhearr 'ráille' leis féin.
Canúint aonair.
Tuiscint phearsanta an chainteora ar an teanga. Ní i gcónaí a bhíonn an tuiscint sin ag teacht le tuiscint phobal labhartha na teanga de réir mar a thuairiscítear sin i bhfoclóirí, i ngráiméir srl. Tugann sé saoirse áirithe don scríbhneoir, abair a bheith ag caint ar 'fite fuaiteachas' nó focail eile a chumtar ach atá de réir thraidisiún na teanga fós.
Carnadh comhchiallach.
Cleas stíle ina gcuirtear le chéile sraith focal atá ar aon chiall, nó gar do bheith ar aon chiall, m.sh. No one can force, compel, or browbeat you into a decision.
‘To progress, develop and work on this policy.’
Castacht shéimeantach.
Bíonn castacht shéimeantach ann nuair is deacair focal/leagan simplí sa teanga fhoinseach a aistriú isteach sa sprioctheanga gan dul i muinín roinnt focal/leaganacha chun an chiall a iomlánú. I gcás audience mar shampla, d’fhéadfadh ‘lucht féachana’, ‘lucht éisteachta’ nó fiú ‘lucht léitheoireachta’ bheith i gceist, ag brath ar an gcomhthéacs.
Coibhéiseach.
A bheith comhionann nó inmhalartaithe. Tá coibhéis fhoirfe idir ‘scáileán’ agus screen, cuir i gcás nó idir ‘bósón’ agus ‘boson’.
Coincheap neamhléacsaithe.
Coincheap is féidir a chur in iúl le focal/leagan sa teanga fhoinseach ach nach bhfuil aon fhocal cumtha air sa sprioctheanga fós. Is sa téarmaíocht is mó a thagann an fhadhb aistriúcháin seo aníos.
Coincheap sainchultúrtha.
Coincheap nach féidir (nó ar deacair) é a chur i bhfriotal sa sprioctheanga. Is minic a aistrítear le parafrása é, m.sh. ‘fáinne’ / ring-shaped badge worn by those wishing to be identified as Irish-speakers, nó 'Gaeltacht' Irish-speaking district.
Comhainm.
Comhainmneacha is ea focail a litrítear mar a chéile ach a bhfuil ciall agus sanas ar leith acu, m.sh. ‘fraoch’ = heather agus ‘fraoch’ = fury. Sampla ná an focal 'eo' a chiallaíonn 'bradán' m.sh Maigh Eo agus 'eo' a chiallaíonn 'an t-iúr'.
Comhaonad.
Focail a úsáidtear i gcomhluadar a chéile de thoradh úsáide agus gnáthaimh, m.sh. teipeann glan ar rudaí, bíonn fearadh na fáilte roimh dhaoine. Déanann ‘glan’ comhaonad le ‘teip’ agus déanann ‘fearadh’ comhaonad le ‘fáilte’. Sampla eile is ea ‘cianta’ agus ‘cairbreacha’, ní hannamh do na cianta a bheith cairbreach.
Comhchiallach.
Comhciallach is ea focal atá ar aon chiall, nó beagnach ar aon chiall, le focal eile, m.sh. ‘fanacht’ agus ‘feitheamh’ nó 'cabhair' is 'cuidiú'.
Comhchiallachas.
Ionannas nó gaireacht céille idir focail éagsúla.
Comhréir.
Eagar, nó leagan amach, na bhfocal agus na moirféimeanna in abairt nó in aonad teanga.
Cothromú.
Teicníc a úsáidtear san aistriúchán dílis agus go mór mór sa saoraistriúchán. Déantar an téacs foinseach a mhionathrú chun freastal ar choinbhinsiúin na sprioctheanga. Féach, mar shampla, Understanding consumer behaviour / ‘Iompar Tomhaltóirí a Thuiscint’ (seachas ‘Ag Tuiscint Iompar Tomhaltóirí’). Sampla eile ná ‘Siopa na mBróg’ a chur ar ‘The Shoe Shop’ cé go mbeadh ‘An Siopa Bróg’ ceart ó thaobh na gramadaí. Is dúchasaí an tógáil eile.
An chritic aistriúcháin.
Léirmheastóireacht ar théacsanna aistrithe, féachaint cén feabhas atá iontu mar aistriúcháin agus mar théacsanna sprioctheanga.
Débhríoch.
Débhríoch atá gach focal nó leagan a d’fhéadfaí a thuiscint ar níos mó ná slí amháin, m.sh. ‘an Garda fiosraithe’. An é go bhfuil fiosrú á dhéanamh ag an nGarda nó an é go ndearnadh fiosrú ar an nGarda?
Débhríocht chomhréire.
Athbhrí nó doiléire a eascraíonn as leagan amach na habairte, m.sh. If the baby does not thrive on raw milk, boil it. Sampla coitianta sa Ghaeilge is ea leithéidí 'An cat a d'ith an madra' Ní léir cé acu a rinne an cenan eile a ithe. D'fhéadfaí a leasú 'D'ith an cat an madra'.
Débhríocht léacsach.
Athbhrí nó doiléire a eascraíonn as na focail féin, m.sh. ‘Comhairleoir maith a bhí ann’ (adviser nó councillor?) Sa sampla 'Bhí sé in uachtar', ní léir cé acu chun tosaigh nó clúdaithe le huachtar bainne a bhí an duine.
Forluí séimeantach.
Bíonn forluí séimeantach ann nuair a chuimsíonn focal i dteanga amháin ciall, nó cuid de chiall, dhá fhocal nó níos mó i dteanga eile. Tá forluí séimeantach idir ‘gorm’ na Gaeilge agus blue, green agus black an Bhéarla, mar shampla.
Friotal iomarcach.
Focail nó nathanna nach bhfuil aon fheidhm chumarsáide leo.
Hipainm.
Focal sainiúil a chuimsítear i bhfocal níos ginearálta. Cuir i gcás, is hipainmneacha den réimse séimeantach FEITHICLÍ iad ‘bus’ agus ‘carr’. Is hipainmneacha den réimse séimeantach ÉAN iad ‘caróg’ agus ‘ceann cait’.
An hipitéis mhíniúcháin.
Toisc go mbíonn dualgas ar aistritheoirí ciall an bhuntéacs a thabhairt slán san aistriúchán, bíonn claonadh ann gach uile rud a bheadh ina údar míthuisceana nó doiléire a mhíniú go mion, m.sh. parafrása fada a úsáid in áit téarma, ar eagla nach dtuigfear an téarma. Cuir i gcás, ‘ábhair a chóipeáil ón nGréasán chun do ríomhaire féin’ in áit ‘íoslódáil’. Sampla ná 'Gaeltacht' a aistriú mar 'Irish-language district' i gcáipéis stáit a dtuigfeadh an dream ar fad a bheadh ag plé leis a bhfuil i gceist le 'Gaeltacht'.
Idirdhealú céille.
Ní hionann mar a chuirtear miondifríochtaí céille in iúl ó theanga go chéile. I mBéarla, mar shampla, grádaítear teocht uisce idir hot, warm agus lukewarm. Is deacair do lucht na Gaeilge an t-idirdhealú céille idir hot agus warm a dhéanamh, ach ‘te’ a úsáid sa dá chás.
Ilchiallach.
Focal amháin a bhfuil cialla éagsúla leis. Bíonn na cialla sin gaolta dá chéile, mar atá i gcás ‘bonn’ sna habairtí seo a leanas: 1. 'bonn' = coin. Níl bonn fágtha agam 2. bonn = medal. Bhuaigh sí bonn.
Ilchiallachas.
Cialla éagsúla a bheith in aon fhocal amháin agus na cialla sin a bheith gaolta dá chéile.
Leagan malartach.
Ceann ar bith de na leaganacha a thugtar in Foclóir Gaeilge–Béarla le crostagairt don leagan caighdeánach, m.sh. blogam = BOLGAM. Is é ‘blogam’ an leagan malartach. Sampla eile den mheiteatéis is ea 'coisméig' arb é 'coiscéim' an bunleagan.
Logánú.
Earra nó táirge (go háirithe clár ríomhaireachta) a aistriú nó a oiriúnú le haghaidh limistéir nó pobal teanga ar leith.
Meafar.
Cleas reitrice ina ndéantar rud amháin a ionannú le rud eile chun cosúlachtaí eatarthu a léiriú, m.sh. ‘crann mná’ i.e. bean atá chomh mór/láidir le crann.
Meafar bunaithe.
Meafar atá in úsáid le tamall anuas. Is minic gur béarlagair lucht ceirde nó gairme a bhíonn ann, m.sh. genetic engineering, is é sin géinte a shaothrú mar a shaothródh innealtóir meicníocht éigin.
Meafar reoite.
Meafar atá chomh seanbhunaithe sin nach n-aithnítear mar mheafar é níos mó. Bíonn an chiall mheafarach níos treise ná an ghnáthchiall shéimeantach, m.sh. ‘fadhb’. Knot an chiall shéimeantach atá leis ach is problem is mó a thuigtear as na laethanta seo.
Meafar uathúil.
Meafar úrnua a chruthaigh údar ar leith.
Moirféim.
Mír urlabhra a bhfuil feidhm chéille nó ghramadaí léi agus nach féidir a bhriseadh síos nó a úsáid go haonarach. An t-aonad gramadaí is lú dá mbíonn ann a bhfuil ciall leis. Murab ionann agus focal níor ghá go bhféadfadh moirféim seasamh léi féin. Mar shampla, na foircinn 'ín' agus 'án' 'tigín', 'maolán'.
Nath foirmleach.
Leagan ar bith sa téacs foinseach a bhfuil aistriúchán seanbhunaithe ag freagairt dó sa sprioctheanga, m.sh. No later than Friday / ‘Tráth nach déanaí ná Dé hAoine’. Nó 'Made in Ireland' 'Éire tír a dhéanta'.
Neamhchoibhéis.
Bíonn neamhchoibhéis ann nuair nach féidir focal/leagan coibhéiseach a aimsiú sa sprioctheanga, m.sh. níl leaganacha Gaeilge ann atá coibhéiseach le téarmaí cruicéid mar 'fine square leg' agus 'silly mid-on'.
Nod.
Comhartha a thugtar i bhfoclóirí agus i liostaí téarmaíochta mar gheall ar an réimse saoil ina n-úsáidtear focal ar leith, m.sh. (Mil.) = Military, (Phil.) = Philosophy. (Pol.) = polaitíocht.
Parafrása.
Focal/leagan amháin a aistriú le sainmhíniú sa sprioctheanga, m.sh. screenplay = script agus treoracha i gcomhair scannáin.
Sampla eile ná 'clár féachana an ríomhaire' a thabhairt ar 'scáileán'.
Prionsabal na comhéifeachta.
Prionsabal a cheap an t-aistritheoir Meiriceánach Eugene A. Nida (1914–2011). Nuair nach féidir aistriúchán dílis a sholáthar nó focal/leagan coibhéiseach a aimsiú sa sprioctheanga, ba chóir aistriúchán a sholáthar a théann i bhfeidhm ar an léitheoir sa chaoi chéanna a dtéann an buntéacs i bhfeidhm ar léitheoirí na teanga foinsí.
Prionsabal na cómhinicíochta.
Prionsabal a cheap an teoiricí Sasanach Peter Newmark. Ba cheart go mbeadh cómhinicíocht idir an focal/nath sa teanga fhoinseach agus an focal/nath a roghnaítear mar aistriúchán air. Más love atá le haistriú b’fhearr an focal coitianta ‘grá’ a úsáid seachas ‘cumann’ nó ‘ansacht’. Admhaíonn Newmark nach i gcónaí is féidir cloí leis an bprionsabal seo. Sampla eile ná 'rothar' a úsáid mar leagan ar 'bicycle' in áit 'badhsacail', 'baidhsilic' nó 'rothaidhe na glincidheachta'.
Réim.
(1) An fhoirm den teanga a úsáideann aicme shóisialta ar leith, pobal limistéir ar leith, lucht ceirde nó gairme ar leith. (2) Leibhéal foirmiúlachta teanga ó ‘íseal’ (m.sh. canúint réigiúnach, caint ghraosta) go dtí ‘ard’ (m.sh. friotal fileata, caighdeán náisiúnta). Tá réim ard ar leith den Ghaeilge in úsáid i Rannóg an Aistriúcháin a bhfuil gnéithe de Ghaeilge an Chéitinnigh 'Achtaítear ag an Oireachtas mar seo a leanas' inti.
Réimse dioscúrsa.
Gné den réim. An comhthéacs sóisialta ina bhfuil an dioscúrsa ar siúl, m.sh. úsáidtear ‘dul faoi scian’ sa ghnáthchaint ach seans go n-úsáidfeadh dochtúir focal mar ‘obráid’. Sampla eile an chaoi a mbaintear úsáid as 'an bád bán' nuair atáthar ag trácht i réim níos ísle ar choincheap na heisimirce.
Réimse séimeantach.
Catagóirí ginearálta ina rangaítear focail a bhaineann le réimse saoil ar leith, m.sh. MOTHÚCHÁIN, CAINT. Roinntear na réimsí seo i gcatagóirí níos sainiúla ar a dtugtar tacair shéimeantacha.
Réimse úsáide.
An réimse saoil ina n-úsáidtear focail ar leith, m.sh. is é ‘aothú’ an téarma coibhéiseach a fhreagraíonn do emergency i gcomhthéacs míochaine agus is é ‘géarchéim’ an téarma coibhéiseach i gcomhthéacs na heacnamaíochta agus na polaitíochta. Sampla eile ná 'tine' a thagraíonn do thine bheag go hiondúil agus 'dóiteán' a thagraíonn do thinte ollmhóra a shlogfadh teach agus a mbeadh ar bhriogáid dóiteáin ag dul i ngleic leis.
Rócheartú.
Bíonn rócheartú ann nuair a dhéanann cainteoir é féin a ‘mhícheartú’ trí mhíthuiscint ar rialacha nó ar choinbhinsiúin teanga. Roghnaíonn sé leagan lochtach éigin toisc é a bheith in amhras faoi cé chomh cruinn is atá a leagan féin. Mar shampla duine a d'éireodh as 'Dia dhuit' a rá agus 'Dia duit' a chur ina áit.
Saintreorach.
Ag iarraidh an córas teanga a leasú nó ag déanamh moltaí faoi conas ba chóir dó a bheith.
Sanas.
Foinse nó bunús focail. Staidéar ar fhoinse nó bunús focail. Tá sanas Lochlannach le sraith d'fhocail sa Ghaeilge amhail bladar, ciotóg, cnaipe, coire, crapadh, cró (= bothán), dorú, fuinneog, iarla, lochta, meirge (= bratach), péatar, pingin, póca, pónair, práinn, punnann, ransú, rún, scaltán, scilligeadh, sciorta, scológ, scór, scréach, stáca, stiúir, stuaic, tráill, úir.
Saoraistriúchán.
Cur chuige aistriúcháin ina dtugtar tús áite don chumarsáid éifeachtach sa sprioctheanga fiú más gá imeacht a bheagán nó a mhórán ó chiall agus ó fhoirm an téacs fhoinsigh. Cleachtann Paul Muldoon an saoraistriúchán agus é ag obair ar leaganacha de dhánta Nuala Ní Dhomhnaill. Sliocht sa dá theanga thíos as 'Mo Mháistir Dorcha'.
Táimse in aimsir ag an mBás,
Réitíomair le chéile are feadh tréimhse is spás
aimsire, achar roinnt bliana is lae mar a cheapas-sa.
I’ve gone and hired myself out, I’ve hired myself out to
We drew up a contract and set the seal
on it by spitting in our palms. I would go with him to
for a year and a day—at least, that was the deal
An tséimeantaic.
Brainse den teangeolaíocht a dhíríonn ar chiall focal agus aonad eile teanga.
Sofhriotal.
Focal neodrach a úsáidtear ag tagairt do rud míthaitneamhach nó toirmiscthe, m.sh. ‘pass away’ seachas ‘die’. Mar a chéile 'D'imigh sí ar shlí na fírinnne.'
Spriocthéacs.
An téacs aistrithe. Tuarascáil a d'fhoilseofaí sa sprioctheanga ar deireadh mar shampla.
Sprioctheanga.
An teanga a bhfuil an téacs le haistriú isteach inti. I gcás aistritheoirí a bhfuil an Ghaeilge acu is minice gurb í an Ghaeilge féin an sprioctheanga.
Srianta comhaonaid.
Srianta ar úsáid focal áirithe i gcomhaonaid le chéile, m.sh. úsáidtear an aidiacht ‘maslach’ sa leagan ‘obair mhaslach’ (heavy or taxing work) ach is ar éigean a déarfá ‘leabhar maslach’ ag trácht ar leabhar deacair. Sampla eile ná 'Thit an lug ar an lag aige' mar nach bhfeictear 'lug' taobh amuigh den nath calctha sin.
Tacar séimeantach.
Fo-aonad den réimse séimeantach. Cuir i gcás, tá an réimse CAINT roinnte in aonaid níos sainiúla ar nós ‘BRIATHRA CAINTE (‘cogar’, ‘labhairt’ srl). Sampla eile ná an réimse CRAINN atá roinnte in aonaid níos sainiúla ar nós 'PÁIRTEANNA DEN CHRANN' (‘géag’, ‘stoc’ srl) is mar sin de.
Téacs faisnéiseach.
Téacs a bhfuil sé de phríomhchuspóir aige eolas a chur i láthair an léitheora, m.sh. tuarascáil bhliantúil, doiciméad beartais, bileog eolais.
Téacs foinseach.
An téacs atá le haistriú. I gcás aistritheoirí a bhfuil an Ghaeilge acu is minice gur téacs Béarla atá le haistriú.
Téacs gairmeach.
Téacs atá dírithe ar an léitheoir agus a dhéanann cumarsáid dhíreach leis, ag tathant air gníomh éigin a dhéanamh, m.sh. vóta a chaitheamh ar son polaiteora áirithe, earraí a cheannach, gan leictreachas a chur amú, salachar madraí a ghlanadh.
Téacs léiritheach.
Téacs ina léirítear meon agus stíl phearsanta an scríbhneora, m.sh. litríocht chruthaitheach, script teilifíse. Sampla eile ná colún tuairimíochta Alan Titley ar an Irish Times.
Teanga fhoinseach.
Teanga an téacs atá le haistriú. Is é an Béarla teanga fhoinseach fhormhór na dtéacsanna a aistrítear go Gaeilge. I gcás na dteangacha mionlaithe is iondúil gur mórtheanga áitiúil an teanga fhoinseach de ghnáth.
An teangeolaíocht chomparáideach.
Staidéar comparáideach idir péire (nó níos mó) teangacha, féachaint cad iad na cosúlachtaí agus na difríochtaí eatarthu.
Téarma béarlagair.
Téarma a imíonn ó shainréimse amháin go sainréimse eile (seachas dul díreach isteach sa ghnáthchaint), m.sh. icon, a bhain leis an ealaín chráifeach agus atá anois in úsáid sa ríomhaireacht. Sa Bhéarla, mar shampla, bhain an focal icon leis an ealaín, agus leis an ealaín chráifeach go sonrach. Tá icon á úsáid sa chomhthéacs sin fós, ach roghnaigh lucht ríomhaireachta é chun rud eile ar fad a chomharthú: ‘Siombail ghrafach ar chomhéadan an úsáideora, a sheasann do chlár, do shraith treoracha, do chomhadlann, srl.’ D’fhéadfaí téarma béarlagair a thabhairt ar a leithéid sin. Is léir go bhfuil icon á úsáid go meafarach, ach is téarma é mar sin féin. Caithfear téarma Gaeilge a aimsiú ag freagairt dó, murab ionann agus parafrása.
Trasnáil.
Bíonn trasnáil ann nuair a chuirtear an sprioctheanga as a riocht de bharr thionchar na teanga foinsí, m.sh. ‘Ní hé sin mo chupán tae’ in áit ‘Ní hé sin an cineál ruda a thaitníonn liomsa.’ Sampla is ea abairt lochtach ar nós 'Tháinig sé as an ngorm' in áit 'Tháinig sé gan choinne'.
Trasuíomh gramadaí.
Malartú struchtúr gramadaí le linn an aistriúcháin, m.sh. a wooden house / ‘teach adhmaid’. Alt éiginnte & aidiacht & ainmfhocal atá sa Bhéarla. Dhá ainmfhocal atá sa Ghaeilge, agus an dara ceann sa ghinideach.
Trouvaille.
Focal Fraincise a chiallaíonn "lucky find" nó "an ingenious idea". Úsáidtear san aistriúchán é ag tagairt do na seifteanna a aimsíonn aistritheoirí chun fadhbanna aistriúcháin a réiteach.
Tuairisciúil.
Ag cur síos ar an gcóras teanga mar atá sé, seachas treoir a thabhairt faoi conas ba chóir dó bheith.


Taxiphyllum barbieri.
Caonach is ea "Taxiphyllum barbieri" (Gaeilge: Caonach Iáva) a bhaineann leis an fhine Hypnaceae. Dúchasach san Áise Thoir Theas, úsáidtear é go coitianta in uisceadáin fionnuisce. Greamaíonn sé le carraigeacha, fréamhacha, agus le hadhmad raice. Níl aitheantas an phlanda aithnidiúil seo réitithe go fóill; roimhe seo ceapadh gur "Vesicularia dubyana" (Brotherus, 1908) a bhí i gceist, ach d'fhéadfadh gur Taxiphyllum barbieri (Cardot & Copp.) Z. Iwats atá ann i ndáiríre. Cuireadh síos air, ar dtús, mar "Isopterygium barbieri" Cardot & Copp. ó Vinh, Vítneam.
Ní gá a bheith an-chúramach leis an chaonach seo. Glacann sé le gach cineál uisce, fiú breacsháile lag, agus gach cineál caighdeán solais. Fásann sé níos fearr ag 21 go 24° Celsius, ach is féidir leis maireachtáil i dteocht suas le 29 go 32&#x20;°C. Déanann sé go maith mar phlanda sa tulra. In uisceadáin ba chóir é a bheith curtha san áit ina mbíonn dea-uisce reatha mar greamaíonn bruscar air go héasca agus éiríonn sé donn doiléir da bharr. Mar gheall ar nádúr greamaitheach an chaonaigh seo is féidir caonachbhalla a dhéanamh as. Is féidir é seo a chur i gcrích tr"é eangach a "fhilleadh agus í an caonach a leathadh go cothrom uirthi. Ansin, is féidir a eangach a ceangailte sreangáin phoileistear. Fásann sé go mall ar dtús go dtí go mbíonn sé socraithe síos.


Striano.
Común de chuid Chathair Napoli, in Campania, san Iodáil, is ea Striano, agus é suite i nGleann an tSarno. Ar 1 Eanáir 2017 measadh 8,523 duine a bheith ina gcónaí ann. Ba eachtrannaigh iad 666 duine, orthu siúd 339 ó Mharacó agus 77 ón tSín. Tá geata i seanbhalla an bhaile ar a dtugtar Porta Civica di San Nicola (Geata Cathartha San Nioclás) nó Arco di Striano (Áirse Striano).


The Revenant.
"The Revenant "scannán de 2015 dírithe, comh-scríofa agus comh-tháirgeadh ag Alejandro González Iñárritu.
Scríofa ag Iñárritu agus Mark Lee Smith, agus a dháileadh ag 20ú Haois Fox, leathbhunaithe ar an úrscéal "an Revenant - Scéal fíor de Hugh Glass agus a bhfeice" scríofa ag Michael Punke agus páirtspreagtha ag saol an bailitheora craicne, Hugh Glass, a mhair idir an ochtú aois Déag agus an Naoú aois déag agus sa bhliain 1823, le linn turas tráchtála ar bhruach an Missouri, a bhí tréigthe, i mbaol a bháis, ag a gcomrádaithe, agus a éirigh leis maireachtáil. Bhí "Man in the Wilderness" 1971. bunaithe ar an ábhar céanna. Ba iad réilt an scannáin ná Leonardo DiCaprio, Tom Hardy, Will Poulter agus Domhnall Gleeson.
Bhain an scannán go leor duaiseanna: 3 Golden Globes as 4 ainmniúcháin, 5 gradaim BAFTA as 9 ainmniúcháin agus 3 Oscar Gradaim as 12 ainmniúcháin. Áirítear Leonardo DiCaprio mar an aisteoir is fearr, agus bhain sé a chéad Oscar leis an ról seo.


Alejandro González Iñárritu.
Alejandro González Iñárritu sa bhliain 2014
Stiúrthóir Meicsiceach is ea Alejandro González Iñárritu a rugadh ar 15 Lúnasa 1963 i gCathair Mheicsiceo. Is é an chéad stiúrthóir Meicsiceach a ainmníodh mar stiúrthóir is fearr ag an Oscar agus Gild Stiúrthóirí Mheiriceá, an dara bua tar éis Alfonso Cuarón agus an chéad a bhuachan dhá cheann i ndiaidh a chéile. Is é freisin an chéad agus ach t-aon stiúrthóir Meicsiceach dár bhuaigh an duais don stiúrthóir is fearr ag Féile Scannán Cannes. I 2015 bhuaigh sé trí Ghradam an Acadaimh sna rannóga scannán is fearr, stiúrthóir is fearr agus is Script Bunaidh Scannáin is fearr do "Birdman nó (An bhua gan choinne de aineolas)". I 2016 an "Revenant - ar Ais" bhuaigh trí Golden Globe, dhá cheann acu (is fearr drámatúil ar an scannán agus stiúrthóir is fearr) ag teacht air, agus a bhí chomh maith leis sin ainmnithe do na Gradaim acadamh sa bhliain 2016 ar feadh 12 deilbhíní, a bhuaigh trí (caithfidh sé a bheith an ceann amháin le haghaidh stiúrthóir is fearr). Le chéile le John Ford agus Joseph L. Mankiewicz, tá an taifead de dhá Oscar as a stiúradh ar feadh dhá bhliain as a chéile.
Tá sé mór lena dhá chomhghleacaí Meicsiceacha mar stiúthóirí Guillermo del Toro and Alfonso Cuarón. "Trí Amigos an Chineama" a thugtar ar an triúr acu le chéile.
Saol príobháideach.
Cónaíonn Alejandro Gonzalez Iñárritu in Los Angeles lena bhean chéile María Eladia Hagerman de González agus a mbeirt leanaí, María Eladia agus Eliseo.


Lilaeopsis.
Géineas de roinnt speiceas de phlandaí san fhine "Apiaceae "is ea "Lilaeopsis". ("Ar a dtugtar 'grassworts' orthu sa Bhéarla, go coitianta".)
Úsáidtear "L. brasiliensis" mar phlanda ornáideach ar thulra na n-uisceadán.


Apiaceae.
Fine is ea Apiaceae nó Umbelliferae, den chuid is mó is plandaí bláthanna aramatacha iad, ar a dtugtar orthu de gnáth soilire, cairéad nó peirsil'". Tá an fhine, a bhfuil ainmnithe as a tíopafhine "Apium", mór, le níos mó ná 3,700 speiceas scaipthe ar fud 434 genera; tá sé ar an 16ú fhine is mó de na plandaí bláthanna. San áireamh san fhine seo tá na plandaí aithnidiúla seo a leanas: gallfheabhrán, ainís, arracaicia, asafoetida, chearbhais, cairéad, soilire, "Centella asiatica", costóg, lus áinleoige, lus an choire (cilantro), culantro, cuimín, lus mín, finéal, moing mhear, sunais, peirsil bhó, peirsil,meacan bán, pléascán, cuileann trá, feabhrán capaill agus planda Róisín (planda a bhfuil a fhéiniúlacht doiléir agus a d'fhéadfadh a bheith imithe in éag).


Conradh na Róimhe.
Conradh a síníodh i gcathair na Róimhe ar an 25 Márta 1957 is ea an Conradh lena mbunaítear Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa (CEE), nó Conradh na Róimhe mar is fearr aithne air. Shínigh sé thír an conradh seo: an Bheilg, an Fhrainc, An Ghearmáin (Poblacht Chónaidhme na Gearmáine), an Ísiltír, an Iodáil agus Lucsamburg.
Ar an lá céanna, shínigh na tíortha céanna Conradh Euratom. Le Conradh na Róimhe agus Conradh Euratom bunaíodh Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa agus Comhphobal Eorpach um Fhuinneamh Adamhach faoi seach.
Nuair a tháinig an Conradh i bhfeidhm ar an 1 Eanáir 1958, chuir an CEE tús leis an Margadh aonair Eorpach agus leag sé bunphrionsabail an Chomhbheartais Talmhaíochta amach, comhbheartas a cuireadh i bhfeidhm sa bhliain 1962.
Athruithe ar Chonradh na Róimhe.
Conradh na Róimhe an conradh is tábhachtaí, a cruthaigh Comhphobal Eacnamaíochta na hEorpa i 1957. Rinne go leor mionathruithe ar Chonradh na Róimhe sular athraíodh é go mór. Ó glacadh le Conradh na Róimhe, d'aontaigh agus daingnigh na Ballstáit cúig chonradh eile;
Bonn comórtha 2€, An Iodáil


Oileán an Choraintín.
Oileán é Oileán an Choraintín (Béarla: "Ellis Island") atá suite i mBá Uachtarach Nua-Eabhrac ("Upper New York Bay") agus é ina lárionad inimirce sna blianta 1892-1954. I rith na mblianta sin tháinig dhá mhilliún déag d'inimirceánaigh go Stáit Aontaithe Mheiriceá trí Oileán an Choraintín.
Stair.
Sna 19ú haois ar dtús, ní raibh san oileán ach dún agus bunáit le haghaidh longa an chabhlaigh mhíleata.
Triomaíodh cuid mhór de grinneall na mara timpeall ar an oileán sna blianta 1892-1934, agus cuireadh na tailte nua leis an oileán.
Sa bhliain 1965 rinneadh séadchomhartha náisiúnta den oileán in éineacht le Dealbh na Saoirse.
Sa bhliain 1990 cuireadh iarsmalann imirce ar bun san oileán.
Sa bhliain 1998 d'fhoráil Cúirt Uachtarach na Stát Aontaithe gur le Stát New Jersey a bhaineann an chuid is mó den oileán. Ba é an tuiscint a bhí ag na daoine ar feadh na mblianta fada gur cuid de Stát Nua-Eabhrac a bhí san oileán.


Xéaroftailme.
Treatise on the diseases of the eye, including the anatomy of the organ, Stellwag von Carion, Karl, (1868) (14764677412)
Is éard is xéaroftailme ann ná triomú na súl, ionas nach féidir leis an othar deora ar bith a dhéanamh.
Is í easpa vitimín A is cúis leis an xéaroftailme, de ghnáth.
Má fhágtar an t-othar ag éileamh leis an ngalar gan an vitimín a thabhairt dó, caillfidh sé radharc a shúl sa deireadh.


Rutuligh.
Is grúpa eitneach Eorpach iad na Rutuligh. Is í Rutulis a bpríomhtheanga. Tá cónaí orthu i Dagestan agus an Asarbaiseáin. Líon iomlán de thart ar 55,000 - 60,000. San am atá caite, bhí sé an ceann is mó de na daoine sa Albania Caucasus.


Sophie Kinsella.
Is údar Briotanach ficsin Sophie Kinsella (1969).


Screamh aigéanach.
Léiríonn dathanna aois an litisféir aigéanaigh, áit a thugann an dath  dearg le fios an aois is óige, agus gorm  an aois is sine. Léiríonn na línte plátaí teicteonacha.
Oceanic screamh is é an ciseal is uachtaraí den chuid aigéanach de phláta teicteonacha. Forleagann an screamh an ciseal soladach agus is uachtaraí den mhaintlín. Is éard is an litisféar ann ná an screamh agus an maintlín soladach le chéile..


Pláinéad domhanda.
Is éard is pláinéad domhanda, pláinéad teallúrach, nó pláinéad carraigeach'" ann ná pláinéad atá comhdhéanta go príomha de  charraigeacha sileacáite nó miotail. Laistigh den Ghrianchóras, is éard is na pláinéid dhomhanda ná na pláinéid laistigh is gaire don Ghrian, i.e. Mearcair, Véineas, an Domhan agus Mars. Ta na téarmaí "pláinéad domhanda", "pláinéad teallúrach" díorthaíthe ó na focail laidineacha i gcomhair n Domhan ("Terra" agus "Tellus"), mar tá na pláinéid seo, i dtéarmaí comhdhéanamh, "mar a bheadh an Domhain".
Bí"onn dromchla soladach ag na pláinéid dhomhanda, rud a fhágann go mbíonn éagsúlachtaí móra idir iad agus na hollphláinéid, atá comhdhéanta den chuid is mó de roinnt meascán de hidrigin, héiliam, agus uisce a bhíonn i staideanna a bhíonn, go fisiciúil, éagsúil óna chéile.


Bréagnuacht.
Agóid, Los Angeles, Eanáir 2017
Is éard atá i gceist leis an mbréagnuacht (Béarla: 'Fake news') - nó ‘bobnuacht’, aistriúchán atá molta ag an iriseoir Pól Ó Muirí - ná iarracht a dhéantar de bhun tola chun eolas míchruinn, nó bréageolas fiú, a scaipeadh. De ghnáth, baineann lucht na bréagnuachta úsáid as ceannlínte tarraingteacha agus scéalta nuachta bréagacha chun daoine a spreagadh chun na scéalta sin a roinnt ar líne.
Tháinig coincheap na bréagnuachta chun cinn agus tús á chur le seal an Uachtaráin Donald Trump sa Teach Bán sna bhliain 2016/2017.
Bunléaráid le Frederick Burr Opper sa bhliain 1894, SAM..
Tháinig an coincheap i mbéal na ndaoine sa 21ú haois tar éis do Kellyanne Conway, comhairleoir speisialta do Trump, trácht a dhéanamh ar "fhiricí malartacha" (Béarla: “alternative facts”) agus ise ag maíomh faoi slua ollmhór, mar dhea, ag insealbhú Trump ar an 20 Eanáir 2017.


Maintlín (geolaíocht).
Struchtúr inmheánach na CruinneIs éard is maintlín ann ná ciseal taobh istigh de phláinéad domhanda. Le haghaidh foirmíochta, caithfidh rinn pláinéadach bheith mór go leor chun phróiseas na  difreála pláinéidí, tré dhlús, a bheith críochnaithe aige.
Tá an maintlín timpeallaithe ag an screamh. Bíonn an maintlín déanta as carraig sileacáite sna pláinéid dhomhanda (An Domhain,Véineas,Mars agus Mearcair), san Ghealach, sna dhá cheann de ghealacha Iúpatair (Io agus Europa) agus san astaróideach Vesta.
Tugann léirmhíniú sonraíochtaí, ó spásárthaí, le fios go bhfuil maintlín déanta as oighir nó substaintí so-ghalaithe soladacha eile, ag ghealach Iúpatair (Ganymede (gealach)|Ganymede agus Callisto), comh maith le Tíotán agus Tríotón.
Tagairtí.
Creathanna talún


Marine Le Pen.
Polaiteoir Francach is ea Marion Anne Perrine Le Pen, nó Marine Le Pen (fuaimnítear é: [ma.ʁin lə.pɛn]) mar is fearr aithne uirthi. Do rugadh í ar an 5 Lúnasa 1968 i Neuilly-sur-Seine na Fraince. Is é Jean-Marie Le Pen a hathair.
Tá Marine Le Pen ina feisire i bParlaimint na hEorpa ón mbliain 2004 agus, ón mbliain 2011 amach, tá sí ina ceannaire ar an bh"Front National" (Gaeilge: 'Fronta Náisiúnach'), páirtí polaitíochta Francach ar bhunaigh a hathair é. Tá an "Front National" go mór ar an eite dheis.


Emmanuel Macron.
296x296px
Uachtarán, polaiteoir agus iarbhaincéir marsantach Francach is ea Emmanuel Macron. Rugadh é ar an 21 Nollaig 1977 i gcathair Amiens na Fraince. Is é Emmanuel Macron an tUachtarán is óige dá raibh ar phoblacht na Fraince riamh.
Luathshaol.
Bhain Macron dochtúireacht amach i réimse na fealsúnachta sa bhliain 2002. Bhain sé céim amach ansin ó "École nationale d'administration" sa bhliain 2004.
Sa bhliain 2008, chuaigh Macron ag obair le banc Rothschild, áit ar tugadh post sinsearach bainistíochta dó in 2010.
Polaitíocht.
I 2012, ghlac Macron le le post comhairleoireachta san eacnamaíocht i rialtas na Fraince, ar chuireadh ón Uachtarán Hollande.
I mí Aibreáin sa bhliain 2016, nuair a bhí sé fós ina aire i rialtas Mhanuel Valls, bhunaigh Macron a pháirtí polaitíochta féin: "En marche !" (Gaeilge: 'Ar aghaidh!'), feachtas polaitíochta dar sprioc athnuachan a dhéanamh ar an gcóras. D'éirigh Macron as a phost i mí Lúnasa 2016. Trí mhí ina dhiaidh sin, d'fhógair sé go mbeadh sé ina iarrthóir i dtoghchán uachtaránachta na Fraince den mbliain 2017.
Toghchán 2017.
Is beag a síleadh gur maith a chruthódh Macron i dtoghchán na huachtaránachta. Ní raibh dintiúirí an pholaiteora aige, agus bhí sé gan páirtí aitheanta.
An tUasal Macron & Le Pen, 2017
Ar an 23 Aibreáin 2017, an lá na chéad céime an toghcháin uachtaránacha, bhain sé 24.01% na nguthanna, é seo á chur i gcéad áit agus amhlaidh á chur isteach sa dara chéim.
Is sa díospóireacht teilifíse idir Macron agus Marine Le Pen ar an 3 Bealtaine ba shoiléire an difríocht idir an bheirt iarrthóirí. Labhair Macron go stuama, sothuigthe, socair. Cuid den phort a bhí ag Macron ná dlús a chur leis an gcomhoibriú idirnáisiúnta, an euro a neartú, agus fáilte thar teorainn isteach a chur roimh aicmí éagsúla daoine"."
Lá vótaíochta, 7 Bealtaine 2017
Ar an 7 Bealtaine, an lá na dara céime, bhain Macron 66.10% na nguthanna, é á chur ina Uachtarán na Fraince. Is é a bhí chun cinn ins gach uile "départment" sa tír seachas péire sa tuaisceart, Pas-de-Calais agus Aisne (101 "département" atá sa tír ar fad). Sa deireadh thiar, bhí sé i bhfad chun cinn ar Marine Le Pen, iarrthóir "Le Front National". Beagán le cois ar 20 milliún vóta a fuair Macron. Taobh le 10 milliún a bhí a chéile comhraic.
Insealbhaíodh Macron ina uachtarán ar an 14 Bealtaine.
Tagairtí.
Macron, Emmanuel
Macron, Emmanuel
Macron, Emmanuel


Martin Schulz.
Martin Schulz (1955 -), sa bhliain 2009.
Polaiteoir Gearmánach de chuid an SPD (Gaeilge: 'Páirtí Sóisialta Daonlathach na Gearmáine') is ea Martin Schulz. Ba in Hehlrath na Gearmáine gur rugadh é ar an 20ú lá de Mhí na Nollag sa bhliain 1955. Bhí Schulz ina mhéara ar Würselen, cathair atá suite i Nordrhein-Westfalen, ón mbliain 1987 go dtí an bhliain 1998. Tá sé ina fheisire i bParlaimint na hEorpa ón mbliain 1994 amach, agus ba é Schulz Uachtarán na Parlaiminte sin ón mbliain 2012 go dtí an bhliain 2017.
Ar an 29ú lá de mhí Eanáir sa bhliain 2017, d'fhógair Sigmar Gabriel, a bhí ina cheannaire ar an SPD ag an am, go raibh sé i gceist aige éirí as an bpost sin ar mhaithe le Schulz, ionas go mbeadh Schulz in ann a bheith ina "Kanzlerkandidat" ag an SPD in olltoghchán na bliana 2017.


Jean Bodel.
Léiriú an fhile atá le feiscint i lámhscríbhinn ón 13ú haois. Is é Jean Bodel an té a bhfuil téacs ina lámh aige.
Trouvère-oirfideach ón gcathair Arras na Fraince ab ea Jean Bodel, nó Jehan Bodel. Do rugadh é thart ar an mbliain 1165 agus do fuair sé bás thart ar an mbliain 1210. Do bhain sé clú agus cáil amach leis na "chansons de geste" agus na "fabliaux" a scríobh sé as Sean-Fhraincis.
Is é Bodel a scríobh an "Chanson des Saisnes" (Gaeilge: 'Bailéad na Sacsanach'), bailéad faoin gcogadh a chuir Séarlas Mór ar na Sacsanaigh agus ar a dtaoiseach, Widukind - nó Guiteclin, mar a thugann Bodel air. Scríobh Bodel an "Jeu de saint Nicolas" (Gaeilge: 'Dráma Shan Nioclás') leis. Dráma is ea an "Jeu de saint Nicolas" a insíonn faoin gcaoi ina gcuireann San Nicolás ar ghadaithe, gadaithe a bhí tar éis ciste a ghoid ón rí, an ciste sin a thabhairt thar n-ais. Chomh maith leis an ndá phíosa sin, do scríobh Bodel go leor "fabliaux", "Brunain la vache au prêtre" (Gaeilge: 'Brunain, bó don sagart') ina measc.
Dob é Bodel an chéad duine, a bhfuil aithne againn air, a chuir ord ar na hábhair fhinscéalacha agus na ciogail liteartha a mbunaíodh scríbhneoirí Fraincise na Meánaoise a gcuid saothar orthu. Roinn sé na hábhair agus na ciogail sin i dtrí fhoghrúpa: an "matière de Rome" (Gaeilge: 'Ábhar na Róimhe'), nó na scéalta a bhaineann leis an Ré Chlasaiceach; an "matière de Bretagne" (Gaeilge: 'Ábhar na Breataine'), nó na scéalta a bhaineann leis an Rí Artúr; agus an "matière de France" (Gaeilge: 'Ábhar na Fraince'), nó na scéalta a bhaineann le Séarlas Mór agus na ridirí a bhí aige.
Sa bhliain 1202, tháinig an lobhra ar Bhodel agus chuaigh sé isteach i lobharlann, áit inar chaith sé na blianta deireanacha dá shaol. Agus an lobhra tagtha air, scríobh sé "Congés" (Gaeilge: 'Beannachtaí an té a imíonn'), sa dán sin chuir Bodel a bheannacht lena chairde agus leis an gcathair inar rugadh é. Ní hé An Bás ábhar an dáin a scríobh Bodel, ach bás an fhile féin. Ós rud é go bhfuil sé bunaithe ar phearsa agus ar shaol an fhile, tá áit lárnach ag an ndán seo i stair litríocht na Fraince: Ba iad "Congés" le Bodel agus na "Rainn faoin mBás" a scríobh Hélinand de Froidmont a chuir tús le modh nua filíochta i dtraidisiún na Fraince, filíocht phearsanta. Is filíocht den saghas sin a scríobhfadh Rutebeuf, duine desna filí Francacha is iomráití díobh siúd a scríobh sa Meánaois.


Widukind.
Ba cheannaire na Sacsaine é Widukind, ar a dtugtar freisin Widuking nó Wittekind, agus príomhchéile comhraic an rí Charlemagne, le linn chogaí na Sacsaine, ón bhliain 777 go dtí 785. Ar deireadh thiar bhí an bua ag Charlemagne, agus d'eagraigh sé an tSacsain mar chúige na bhFranc agus d'ordaigh sé go dtiontófaí na Sacsanaigh págánacha ina gCaitliceacha Rómhánacha. Níos déanaí ar aghaidh, bhain Widukind cáil amach mar shiombail de neamhspleáchas na Sacsaine agus mar fhigiúr na finscéalaíochta - deirtear gur leis an Coidéacs Wittekindeus.


Cearáité.
Is córas oirthearach na comhrac neamharmtha ina bhfuil na lámha agus cosaí a fheidhmiú chun paltóga a thabhairt agus a bhlocáil, imeartha go forleathan mar spórt é Cearáité.


Ráth Mealtain.
An droichead ag Ráth Mealtain
Baile i gContae Dhún na nGall is ea Ráth Mealtain. Sa bhliain 2011, bhí 2,363 dhuine ina gcónaí sa bhaile agus sa cheantar máguaird, ardú 251 dhuine ó 2006.
Tá Ráth Mealtain suite ag béal Abhann na Leanainne, 11 chiliméadar ó thuaidh de Leitir Ceanainn agus 4 chiliméadar soir ó Bhaile na nGallóglach, ar bhruach thiar Loch Súilí.
Is díol suntais é Ráth Mealtain mar gurb é ceann de na bailte is líonmhaire Preispitéireach i bPoblacht na hÉireann: bíodh go bhfuil na Preispitéirigh ina mionlach sa bhaile, tá dúchas Preispitéarach láidir aige. Is é Ráth Mealtain freisin áit bhreithne Phroinsiais Makemie, bunaitheoir an Phrespitéarachas i Meiriceá. Mar gheall ar éagsúlacht creideamh an bhaile, tá trí eaglais aige, in ainneoin a dhaonra beag: eaglais Chaitliceach, eaglais Phreispitéarach, agus eaglais de chuid Eaglaise na hÉireann.


Terry Cavanagh.
Dearthóir físchluichí Éireannach is ea Terry Cavanagh a rugadh i dTigh Damhnata, Contae Mhuineacháin, agus atá lonnaithe i Londain Shasana anois. I ndiaidh staidéar a dhéanamh ar an matamaitic i gColáiste na Tríonóide, i mBaile Átha Cliath, chaith Cavanagh tamall ag obair mar anailísí rioscaí margaidh sular thug sé faoi fhorbairt fhíschluichí go lán-aimseartha. Bíonn aeistéitic phrimitíbheach íostaigh ina chuid cluichí. Tá ciorradh is dhá dhosaen cluiche cruthaithe aige, ar a luaitear go háirithe "VVVVVV" agus "Super Hexagon". Ba chláraitheoir é ar "Alphaland", cluiche ardán de chuid Jonas Kyratzes.


Bliain Nua na Síneach.
Bíonn Bliain Nua na Síneach á ceiliúradh i gcaitheamh mhí Eanáir nó Feabhra. Ní thosaíonn an bhliain nua ar an dáta céanna gach bliain, toisc go mbraitheann sí ar an ngealach. Agus ní thosaíonn an bhliain nua ar an dáta céanna ar fud domhain ach an oiread.
Críochnaíonn an fhéile le lóchrainn lasta ar fud na háite.
Na Ainmhithe.
Is timthriall 12 bliain is ea An tStoidiaca Síneach. Tá gach bliain sa timthriall ainmnithe tar éis ainmhí agus tá pearsantacht agus tréithe difriúil agus gach ainmhí. Creidtear go bhfuil tionchar mór ag an ainmhí ar an duine.


Bolcán (miotaseolaíocht).
De réir na miotaseolaíochta, bhí Bolcán ina Dhia na tine (An Laidin|Laidin: Volcānus nó Vulcānus, lena n-áirítear tine bholcánach, an mhiotalóireacht, agus an cheárta, sa reiligiún agus sa mhiotas, de chuid na Sean-Róimhe. Léirítear Bolcán go minic le chasúr an ghabha. An Vulcanalia ab ea an fhéile bhliantúil a bhíodh ar siúl ar an 23 lúnasa, ina onóir. Ba é Héafaestas (Gréigis; φαιστος, "Hēphais") dia na tine agus na gaibhneachta, a mhacasamhail sa Ghréig. San reiligiún Éatrúscach, tugtar Sethlans air.
Baineann Bolcán leis an chéim is ársa de reiligiún na Rómhánach:. Tugann Varro, an scoláire agus scríbhneoir na Sean-Róimhe, le fios, ag tagairt do na hAnnales maximi, gur thiomnaigh an rí Titus Tatius altóirí do shraith déithe, agus go raibh Bolcán luaite ina measc siúd..
Sanasaíocht.
Tá bunús an t-ainm doiléir agus ina ábhar conspóid. D'áitigh traidisiún na Rómhánach go raibh sé bainteach le focail Laidineacha ceangailte le tintreach (fulgur, fulgere, fulmen), agus da réir sin go raibh sé bainteach le lasracha. Tacaíonn obair Walter William Skeat leis an tuiscint seo, agus tugann a fhoclóir sanasaíoch le fios go
Adhradh.
Bhí an scrín is sine de chuid Bholcáin sa Róimh, ar a dtugtar an Vulcanal, a bhí suite ag bun Chnoc an Chaipeatóil, sa Forum Romanum, agus bhí sé ráite go dtéann se ar ais chuig tréimhse ársa Rithe na Róimhe, agus gur bhunaigh Titus Tatius, an comh-rí Saibíneach, é ar an suíomh, le dáta traidisiúnta san 8ú haois RC. Ba é tuairim na n-haruspices Éatrúscach gur cheart teampall Bhulcáin a bheith suite taobh amuigh den chathair, agus féadfaidh go raibh an Vulcanal suite ar dtús ar nó lasmuigh de theorainneacha na cathrach, sular leathnaíodh iad agus gur cuireadh Cnoc an Chaipeatóil san áireamh.


Finbarr Dwyer.
Boscadóir cáiliúil ó na hAoraí, as Corcaigh, ba ea Finbarr Dwyer (20 Meán Fómhair 1946 – 8 Feabhra 2014). Bronnadh Gradam Ceoil air (Gradam Saoil TG4 sa bhlain 2010).
Bhí an uair dheiridh ar chas Finbarr go poiblí i dteach tábhairne Tigh Chóilí i nGaillimh sa bhliain 2008.


Jean-Claude Juncker.
Jean-Claude Juncker (r. 1954 -)
Polaiteoir Lucsamburgach is ea Jean-Claude Juncker (i Lucsambuirgis is mar seo a fhuaimnítear é: [ ʒɑ̃ː.kloːd ˈjʊŋ.kɐ]). Do rugadh é i Réiden (Fraincis: Redange; Gearmáinis: Redingen), réigiún atá suite in iarthar Lucsamburg, ar an 9ú lá de Mhí na Nollag sa bhliain 1954.
Príomh-Aire Lucsamburg ón mbliain 1995 go dtí an bhliain 2013 ab ea Juncker agus, ón mbliain 2005 go dtí an bhliain 2013, bhí sé ina Uachtarán ar an nGrúpa Euro. Is de bharr na taithí a bhí aige ón dtréimhse a chaith sé ina Aire Airgeadais i rialtas Lucsamburg a ainmníodh Juncker mar Uachtarán ar an nGrúpa Euro.
Is é Juncker a roghnaigh Páirtí an Phobail Eorpaigh (PPE) mar "Spitzenkandidat" (Gaeilge: 'Príomhiarrthóir') i gcomhair olltoghcháin Eorpacha na bliana 2014. Agus tromlach faighte ag an PPE sna holltoghcháin sin, thosaigh Juncker i bpost Uachtarán an Choimisiúin Eorpaigh ar an 1ú lá de Shamhain.


Inma Cuesta.
Is aisteoir Spáinneach í Inma Cuesta, a rugadh ar 25 Meitheamh 1980.


Arlene Foster.
Arlene Isabel Foster, PC, (née Kelly; rugadh ar 3 iúil 1970) is polaiteoir den Thuaisceart Éireann atá ina Cheannaire Páirtí Aontachtach Daonlathach ós rud é go nollaig 2015.


Caitriona Balfe.
Banaisteoir agus mainicín Éireannach is ea Caitriona Balfe, a rugadh ar 4 Deireadh Fómhair 1979 i mBaile Átha Cliath. Aithníonn an saol mhór í go háirithe de bharr a ról mar Claire Fraser sa tsraith Starz úd "Outlander", ról a bhuaigh Gradam People's Choice di faoi dhó agus dhá cheann de na Gradaim Saturn. Ainmníodh í faoi dhó do Ghradam Golden Globe mar "bhanaisteoir is fearr".
Tógadh Caitriona i dTigh Damhnata, i gContae Mhuineacháin. Tá Gaeilge líofa aici. Sa bhliain 1999, agus í ag déanamh staidéir i dTeach an Cheoil agus Dráma in Institiúid Teicneolaíochta Bhaile Átha Cliath, taraiscíodh obair mainicín i bPáras. Chaith sí deich mbliana ag déanamh feachtas fógraíochta agus ag obair ar rúidbhealaigh sular iompaigh sí ar ais ar an aisteoireacht.
Mainicíneacht.
Thug scabhta ó ghníomhaireacht mainicíneachta Balfe faoi deara agus í ag bailiú airgid ar son carthanachta taobh amuigh de shiopalann i mBaile Átha Cliath. Chuaigh sí leis an obair sin go lán-aimseartha. Sna blianta 2002 agus 2003, thuill sí $300,000 nach mór ag obair mar mhainicín in Milan, san Iodáil, ach chuaigh an ghníomhaireacht bancbhriste agus ní bhfuair sí an t-airgead. Tharla rud cosúil leis sin arís sa bhliain 2009. (Mar gheall ar a leithéid bunaíodh an Model Alliance.)
Ag smaoineamh ar an seal a chaith sí ag mainicíneacht, dúirt Balfe "Modeling wasn't a passion of mine so that made it get old kind of quickly. I was getting very frustrated." Deir sí nach rachadh sí ar ais chuig an cheird sin go lán-aimseartha.
Aisteoireacht.
Chuaigh Balfe go Cathair Nua-Eabhrac mar a raibh mionpháirt aici sa scannán úd "The Devil Wears Prada". Ansin chuaigh sí go Los Angeles agus rinne sí staidéar ar an aisteoireacht.


Wings (Banna Ceoil).
Banna phopcheoil clúiteach ab ea na Wings sna 1970idí. Bhunaigh Paul McCartney ó The Beatles an grúpa Wings lena bhean chéile Linda Eastman. Bhain Wings rath nach beag amach chomh maith, le rianta cáiliúla ar nós "Live and Let Die", "Band On The Run", "Jet" agus "Mull of Kintyre".
Stair.
Tar éis do McCartney dhá albam a eisiúint mar cheoltóir aonair (McCartney agus Ram) rinne sé cinneadh an banna "Wings" a chur le chéile lena bhean Linda Eastman, agus le hamhránaí na Moody Blues, Denny Laine agus ceoltóirí eile.
D'athraigh pearsanra an bhanna seo go minic agus bhí seinnteoir giotáir Éireannach, Henry McCullough mar bhall ar feadh tamaill. Tá a shár-scil giotáir le cloisteáil san amhrán "My Love" i measc amhráin eile.
Bhain an banna seo cáil ollmhór amach agus bhíodar ar cheann de na bannaí is cáiliúla sna 1970idí, lena n-albaim "Band on the Run" agus "Venus and Mars" ag sroicheadh barr na gcairteacha ar fud an domhain. Ba é a n-amhrán "Mull of Kintyre" an singil ba mhó díol i Sasana ar feadh na mblianta fada go dtí go dtáinig Band Aid ar an fhód.
Ar an 10 Feabhra 1872 chuir an BBC cosc ar an singil
Oidhreacht.
Faoi dheireadh a réime i 1980 bhí beagnach an méid céanna singil #1 ag McCartney agus Wings ná mar a bhí ag John Lennon, George Harrison agus Ringo Starr curtha le chéile. Cé go raibh cuid dá gceol ar chaighdeán níos ísle na mar a bheifí ag súil leis ó McCartney, d'éirigh leis a theacht amach ó scáth na mBeatles agus a thaispeáint go raibh sé ar a chumas banna fíorcháiliúil a chur le chéile.
Tagairtí.
Wings
Wings


Screamh (geolaíocht).
a>, cuimsíonnan an litisféar an screamh agus an mhaintlín litisféarach (níl na sonraí de réir scála)Sa gheolaíocht, tugtar screamh ar an sceall soladach creagach is forimeallaí ar phláinéid nó satailít nádúrtha, atá leithleach go ceimiceach ón mhaintlín bunúsach. Gineadh screamha an Domhain, na Gealaí, an Mhearcair, na Véineas,Mharsa, Io, agus reanna pláinéadacha eile, den chuid is mó ag brúthphróisis, agus bíonn na screamha níos saibhre sna heilimintí neamhréititheacha ná a mhaintlíní faoi seach.


Marie de France.
Marie de France (fl. 1160 - 1210), maisiú lámhscríbhinní a léiríonn an file.
Banfhile Francach ab ea Marie de France, a mhair thart ar an dtréimhse idir 1160 agus 1210. Is cosúil gur rugadh i dtuaisceart na Fraince í agus gur chaith sí cuid mhaith mhór dá saol i Sasana. Do scríobh sí neart saothar in "anglo-normand", canúint na Sean-Fhraincise a labhraíodh na hAngla-Normannaigh.
Cosúil le go leor scríbhneoirí a linne, moladh Marie de France "l'amour courtois", nó an 'grá cúirtéiseach', ina cuid scríbhneoireachta. Do bhain Marie de France an-úsáid as seanchas agus béaloideas na Breataine - nó an "matière de Bretagne" (Gaeilge: 'ábhar na Breataine'), mar a thugtar ar na scéalta sin i bhFraincis.
Do léití agus do dheintí aithris ar na fabhalscéalta de chuid Mharie de France, fabhalscéalta a bhunaigh sí ar scéalta Éasóp, ón 12ú haois go dtí an 17ú haois. Agus í ligthe i ndearmad, thosaigh scríbhneoirí agus saineolaithe na 19ú aoise spéis a chur sna "lais" agus sna scéalta véarsaíochta de chuid Mharie de France an athuair.
Is í Marie de France an chéad bhean riamh, a bhfuil aithne orainn uirthi, a scríobh dánta i bhFraincis.


Eilimint neamhréititheach.
Sa pheitreolaíocht agus sa geoiceimic, is éard is eilimint neamhréititheach ann ná ceann atá mí-oiriúnach i méid agus/nó lucht lena mhalartú i suíomhanna caitian na mianraí, ina mbíonn sí san áireamh, agus tá sí sainithe ag an chomhéifeacht rannach idir na mianraí déanta carraige agus an magma, le bheith i bhfad níos lú ná 1.


Eipealár.
Is éard is eipealár ann ná an pointe ar dhromchla an Domhan atá díreach os cionn an fho-láir nó fhócais, an pointe as a eascraíonn crith talún nó pléascadh faoi thalamh. Tagann an focal ón ainmfhocal Nua-Laidineach "epicentrum", laidiniú na haidiachta Gréigise'ἐπίκεντρος' (epikentros),  "faoin lárphointe", ó ἐπί ("epi") "ar an, ar, ag" agus κέντρον ("kentron") "lárphointe". Chum an seismeolaí Éireannach Robert Mallet an focal 'epicenter'. Is minic a bhaintear mí-úsáid as, áfach, chun an bhrí 'lár' a bhaint as.


Donald Tusk.
Donald Tusk (r. 1957 -)
Polaiteoir Polannach is ea Donald Franciszek Tusk (i bPolainnis is mar seo a fhuaimnítear é: ['dɔnalt fran'ʨiʂɛk 'tusk]). Do rugadh é i gcathair Gdańsk na Polainne ar an 22ú lá d'Aibreán sa bhliain 1957. Tá sé ina Uachtarán ar an gComhairle Eorpach ón mbliain 2014 amach.


Antonio Tajani.
Antonio Tajani (r. 1953 -), sa bhliain 2013.
Polaiteoir Iodálach is ea Antonio Tajani. Do rugadh é i gcathair na Róimhe ar an 4ú lá de Lúnasa sa bhliain 1953. Duine de bhunaitheoirí an pháirtí polaitíochta "Forza Italia" ab ea é agus tá sé ina Uachtarán ar Pharlaimint na hEorpa ón mbliain 2017 amach.


Síc.
SícJuma Al Maktoum agus Síc Saeed bin Maktoum
Is taoiseach sa phobal Mhoslamach nó eagraíocht é Síc.


Moslamach (an tIoslam).
Is leanúnaí na creideamh Ioslam é Moslamach.


Cung fú.
Is ealaín chomhraic Síneach neamharmtha go príomha cosúil le Cearáité é Cung fú.


Scoil Frankfurt.
Is scoil fealsúnacht na 1920ú ina raibh a tacadóirí i mbun athmheasúnú Marxachas í Scoil Frankfurt.


Lá Domhanda Raidió.
Comóradh idirnáisiúnta ar mheán an raidió is é "Lá Domhanda Raidió, urraithe ag UNESCO, ar an 13 Feabhra gach bliain. Déanann daoine ar fud na cruinne ceiliúradh ar an raidió mar mheán chumarsáide.
Sa bhliain 2015, chuir Rónán Mac Aodha Bhuí a chlár ‘Rónán Beo’ i láthair i stiúideo Raidió Fáilte: comhchraoladh a bhí sa chlár agus bhí Raidió Fáilte, Raidió na Gaeltachta, Raidió na Life agus Near FM páirteach sa chraoladh stairiúil seo.


Steve Bannon.
Gníomhaí den eite dheas agus polaiteoir Meiriceánach is ea Stephen Kevin "Steve" Bannon, a rugadh ar 27 Samhain 1953. Faoi láthair tá sé ina chúntóir don uachtarán agus ina Phríomhstráitéisí sa Teach Bán faoi Donald Trump. I gcáil an phoist seo, ó 28 Eanáir 2017, freastalaíonn sé go rialta ar Choiste na bPríomhaithe de Chomhairle Náisiúnta um Éigeandála na Stát Aontaithe.
Sular chuaigh sé leis an bpost sa Teach Bán, bhí Bannon ina phríomhfheidhmeannach ar fheachtas uachtaránachta Trump sa bhliain 2016.
Roimh an chéad phost polaitiúil, bhí Bannon i gceannas ar Breitbart News, suíomh idirlín den dú-eite dheas a chuir Bannon síis air sa bhliain 2016 mar "an t-ardán don "alt-right". D'éirigh Bannon as a bheith ag obair ar Breitbart le hobair a dhéanamh don fheachtas. I ndiaidh an toghcháin, d'fhógair sé go n-éireofadh sé as a phost ag Breitbart.


Emily Carr.
Ealaíontóir agus scríbhneoir Ceanadach ab ea Emily Carr (13 Nollaig 1871 – 2 Márta 1945), agus a saothar go mór faoi anáil Bhundúchasaigh Chósta Thiar Thuaidh Cheanada. Bhí Carr ar na chéad phéintéirí i gCeanada dár chuaigh le stíl na nua-aimsearthachta agus an iar-impriseanachais. Níor tugadh mórán aitheantais do shaothar Carr go dtí a blianta déannacha. De réir mar a chuaigh sí in aibíocht mar ealaíontóir, d'iompaigh sí ó théamaí bundúchasacha ar thírdhreacha, radhairc coille go háirithe. Mar scríbhneoir, ba luathchroinicí í de shaol na Colóime Briotanaí; "íocón Ceanadach" a thugann "The Canadian Encyclopedia" uirthi.
A luathshaol.
Rugadh Emily in Victoria, sa Cholóim Bhriotanach, sa bhliain 1871, an bhliain chéanna a rinneadh cuid de Cheanada den chúige. An dara páiste ab óige de naonúr a bhí inti. Sasanaigh ab ea a tuismitheoirí Richard agus Emily (Saunders) Carr.


Cléithín.
Is roinn loingeánach suite ag bun íochtarach na steirneam, nach gceangailte lena easnacha ar bith, agus cnámhaíonn de réir a chéile le linn an ré aosach é cléithín.


Aisling Bea.
Is scríbhneoir, aisteoir agus furiseoir Éireannach í Aisling Bea (gaelaítear a ainm mar "Aisling Sullivan" scaití; rugadh 4 Márta 1984, i gContae Chill Dara). Is gariníon scríbhneoir Éireannach Mícheal Ó Súilleabháin í.


Nóirín O'Sullivan.
Coimisinéir an Gharda Síochána i bPoblacht na hÉireann is ea Nóirín O'Sullivan. Ceapadh í mar choimisinéir i mí na Samhna, 2014. Is í an chéad bhean ina coimisinéir i stair na nGardaí.
A saol proifisiúnta.
Is as Baile Átha Cliath O'Sullivan. Chuaigh sí sna Gardaí sa bhliain 1981.
Sa bhliain 2000, tugadh ardú céime do O'Sullivan mar cheannfort de chuid na nGardaí agus d'fhreastail sí freisin i gColáiste an Gharda Síochána ag obair le hoiliúint saineolaithe.


Eastát Stairmhonaidh.
a> ar Ascaill Phrionsa na Breataine Bige.
Is eastát é Eastát Stairmhonaidh  in oirthear Bhéal Feirste, Contae an Dúin, Cúige Uladh. Tá príomhfhoirgnimh Rialtais Thuaisceart Éireann suite ann, agus tá sé timpeallaithe ag coillte agus fearann páirce.
Suite laistigh den bhaile fearainn 'Baile Lios na Scáth' (Béarla: Ballymiscaw), ba leis an t-Urramach John Cleland an eastát ar dtús. Ainmníodh an áit i gcuimhne dúiche i Siorrachd Pheairt agus ciallaíonn an focal Stairmhonadh';" "bealach trasna an tsléibhe".


Liosta eipeasóidí The Powerpuff Girls (sraith theilifíse 2016).
Is clár teilifís beoite é The Powerpuff Girls, atá ag craoladh ar Cartoon Network ó 2016. Tá 58 eipeasóid de chuid "The Powerpuff Girls" tagtha ar an saol faoi láthair.


Fatzcarraldo.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "Fatzcarraldo", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 12 Feabhra 2017. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 2.40 milliún duine ar an eipeasóid.


Dearg le Fearg.
Feachtas polaitiúil agus sraith agóidí atá Dearg le Fearg, chun cur in aghaidh na n-ionsaithe a bhí á ndéanamh ar an Ghaeilge. Bunaíodh Conradh na Gaeilge an feachtas sa bhliain 2013.
Ar an 15 Feabhra 2014, eagraíodh mórshiúl i mBaile Átha Cliath, le cur in iúl don rialtas go raibh pobal na Gaeilge “Dearg le Fearg”. Deich míle Gaeilgeoir ó fud an oileáin a bhailigh le chéile, is cosúil, lena gcearta teanga a éileamh.
An "Dream Dearg".
Tháinig an "Dream Dearg" le chéile sa bhliain 2016 mar gheall ar an fhrustrachas i measc phobal na Gaeilge sa Tuaisceart faoi ionsaithe leanúnacha ar an Ghaeilge, is cosúil, ó rialtas agus ionadaithe pobail.
"Acht na Gaeilge" sa Tuaisceart atá ag teastáil ón Dream Dearg, rud a chosnódh an Ghaeilge óna leithéid d'ionsaithe amach anseo, dar leo.
Chuaigh feachtas an Dream Dearg agus an íomhá den fháinne bhán ar chúlra dearg go mór i bhfeidhm ar na meáin shóisialta sa bhliain 2016/17.
Amhrán "Dearg le Fearg".
Seo amhrán le Bunscoil Bheanna Boirche, Caisleán an Mhuillinn
Ag labhairt Gaeilge mar is cóir.
Is í teanga cheart na nGael í,
Ba mhaith linn cothrom na féinne,
Tá an Ghaeilge ar bharr na teanga
Ag gach duine againn go léir,
An teanga aoibhinn is ársa atá,
Fud fad an domhain faoin spéir.
A bhí anseo linn le fada,
Is a bheidh againn go deo?
Ach ní thig linn fanacht mar atá,
Caithfidh rudaí bheith ceart is cothrom,
Tá an méid sin iomlán fíor.
Tá Gaeilge chomh tábhachtach le teanga ar bith,


Laura Alonso Padin.
Amhránaí í Laura Alonso Padin.


Conor Murphy.
Is polaiteoir Shinn Féin é Conor Terence Murphy (rugadh é 10 iúil 1963) agus tá sé  ina Chomhalta den Tionól Reachtach Thuaisceart Éireann don Iúr agus Ard Mhacha. Bhí sé ina Fheisire Parlaiminte don Iúr agus Ard Mhacha ó 2005 go dti 2015.
Rugadh Murphy i gCamloch, Ard Mhacha Theas agus ghlac sé ballraíocht san tIRA Sealadach, le linn na stailceanna ocrais 1981.Sa bhliain 1982,  gearradh pionós cúig bliana i bpríosún air, le haghaidh ballraíochta san tIRA agus pléascán a bheith ina sheilbh aige.
Idir 1989 agus 1997, bhí sé ina chomhairleoir ar Chomhairle Ceantair an Iúir agus Mhúrn le haghaidh limistéar na bhFeadh, in Ard Mhacha Theas agus an Dún Theas, agus d'fhreastal sé mar ghrúpcheannaire an pháirtí ag an leibhéal sin.
Sa bhliain 1998, bhí Murphy tofa mar cheann de dhá bhall an pháirtí i dTionól Thuaisceart Éireann , don Iúr agus Ard Mhacha. Athtoghadh é, agus beirt eile dhá comhghleacaithe, chun an Tionóil sa bhliain 2003. Tá sé ina chónaí i gCamloch, Contae Ard Mhacha, leis a bhean, Catherine, a iníon Áine agus a mhac Oisín. D'fhreastail sé ar Choláiste Cholmáin san Iúr, Ollscoil na Banríona, Béal Feirste agus Ollscoil Uladh.
Sa bhliain 2001, chuaigh sé san iomaíocht i gcomhair suíocháin san Dáilcheantar parlaiminte 'Iúr Cinn Trá agus Ard Mhacha', ag teacht sa dhara áit i ndiaidh an tsealbhóra Séamus Mallon de chuid an PSDLO (Páirtí Sóisialta Daonlathach an Lucht Oibre). Nuair a chinn Mallon gan dul isteach sa chomórtas arís, tháinig tóir Murphy i dtreis agus toghadh é ar 5 Bealtaine 2005.


Comhalta den Tionól Reachtach (Tuaisceart Éireann).
Is éard is Comhalta den Tionól Reachtach (CTR) ann ná ionadaí a bhí tofa ag vótálaithe chun an Tionóil i dTuaisceart Éireann.
Faoi.
Beidh 90 comhalta tofa chun Thionól Thuaisceart Éireannan - cúig ó gach ceann de na 18 toghcheantar, agus tá na teorainneacha mar an gcéanna leis na cinn a úsáidtear le haghaidh chomhaltaí Pharlaimint na Ríochta Aontaithea á thoghadh. Is é an ról atá go príomha leis ná grinnscrúdú agus cinntí a dhéanamh ar na saincheisteanna a ndéileálann na Ranna Rialtais agus reachtaíocht leis a mheas agus a chur i bhfeidhm.


Liosta de toghcheantair pharlaiminte i dTuaisceart Éireann.
Tá Tuaisceart Éireann roinnte ina 18 toghcheantar parlaiminte - 4 - toghcheantar buirge i mBéal Feirste agus 14 toghcheantar contae in áiteanna eile. Toghann gach limistéar teachta nó feisire Parlaiminte (FP) amháin chuig Teach na dTeachtaí ag Westminster agus seisear Comhalta den Tionól Reachtach (CTR) chuig Tionól Thuaisceart Éireann ag Stairmonadh. De réir Alt 33 d' Acht Thuaisceart Éireann 1998, bíonn toghcheantair chun an Tionóil i dTuaisceart Éireann mar an gcéanna leis na toghcheantair a úsáidtear le haghaidh Pharlaimint na Ríochta Aontaithe.) Ní úsáidtear toghcheantair Pharlaiminte le haghaidh rialtais áitiúil, atá in ionad déanta ag 11 comhairle ceantair; is minic a bhíonn teorainneacha éagsúla acu.


Teachta Parlaiminte.
Is éard is Feisire Parlaiminte nó Teachta Parlaiminte ann ná ionadaí na vótálaithe chuig an parlaimint.  I go leor tíortha le córas an dá sheomra,  cuimsíonn an chatagóir seo go sonrach comhaltaí an tí íochtaraigh, mar is minic a bhíonn teideal éagsúil sna tithe uachtaraigh.
Is gnás le Comhaltaí pharlaiminte grúpaí parlaiminte (ar a dtugtar freisin "páirtithe parlaiminte") a bhunú le comhaltaí ón pháirtí polaitíochta céanna.
An Córas Westminster .
Bíonn an Córas Westminster bunaithe ar an córas parlaiminte daonlathach atá i bhfeidhm i Westminster bunaithe ar mhúnla na polaitíochta sa Ríocht Aontaithe. Tagann an téarma seo as Pálás Westminster, suíomh Pharlaimint na Ríochta Aontaithe.


Coláiste Cholmáin (Iúr Cinn Trá).
Scoil ghramadaí a fheidhmíonn trí mheán an Bhéarla is ea Coláiste Cholmáin (Béarla: Saint Colman's College "), Iúr Cinn Trá,Contae Ard Mhacha,Cúige Uladh.
Sa lá atá inniu ann, ainmnithe in onóir Naomh Colmán. Bhunaigh an tAthair J. S. Keenan í sa bhliain 1823, mar 'Dromore Diocesan Seminary' (Gaeilge: Cliarscoil Dheoiseach an Droma Mhóir). Seasann an Coláiste ar Chnoc na Sailchuach, an suíomh céanna de a bhí aici ón bhliain 1829 ar aghaidh, in aice le hÁras Easpag an Droma Mhóir.


An Súfaíochas.
Is éard atá i gceist leis an Súfaíochas nó Taṣawwuf (Araibis: التصوف‎‎), ná gné mhistiúil den Ioslam, nó gluaiseacht mhisteach reiligiúnach a tháinig ar an bhfód i measc na Muslamach san ochtú haois.
Tugtar 'sufaí (Araibis:صوفي, "ṣūfī") de ghnáth ar dhuine a chleachtann an traidisiún seo. Ainm eile a thugtar ar 'sufaí' ná 'dairbhíseach' (Peirsis: درویش, "Darvīsh").
Smaointeachas.
Deir na Súfaithe go bhfuil siad meáite ar an anam a imghlanadh agus na constaicí idir an anam agus Dia a bhriseadh.
Shainmhínigh scoláirí Clasaiceacha Sufaisteacha an traidisiún mar "eolaíocht a bhfuil sé mar aidhm aici an croí a dheisiú agus é a chasadh ar shiúl ó gach rud eile ach Dia."
Ina mhalairt air sin, i bhfocail Ahmad ibn Ajiba, múinteoir na Sufaisteach Darqawi, "eolaíocht is ea í inar féidir le duine fios a bhaint amach conas dul ar thaisteal i láthair an Dhiagaire, conas an duine inmheánach féin a íonghlanadh ó bhrocamas, agus é a mhaisiú le tréithe éagsúla inmholta".
Litríocht.
Thosaigh an litríocht Shúfaíoch ag éirí fairsing timpeall na bliana 1000. I Ré Órga an Ioslaim bhí an-ráchairt ar an smaointeoireacht Shúfaíoch, agus ba bheag file Ioslamach nár imir an Súfaíochas tionchar éigin air.
An Súfaíochas inniu.
Inniu is féidir teacht ar lucht leanúna na gluaiseachta ar fud an domhain.


Bagún.
(1) sailldhroim (2) bolg muiceola
Táirge feola is ea bagún, ullmhaithe de ghnáth ó mhuiceoil agus leasaithe. Tá sé leasaithe ar dtús ag baint úsáide as cainníochtaí móra salainn, a phacáil le sáile nó a thirimphacáil, agus is é an toradh a fhaightear ná bagún úr nó bagún úrleasaithe (Béarla: green bacon) . D'fhéadfadh bagún úr a bheith triomaithe ansin ar feadh seachtainí nó míonna san aer fuar, nó d'fhéadfadh sé a bheith bruite nó deataithe. De ghnáth cócaráiltear agus triomaítear bagún úr agus triomaithe sula n-itear é, go minic tré fhriochadh. Bíonn bagún bruite réidh chun a ithe, mar tá roinnt bagúin deataithe, ach d'fhéadfadh é a bheith cócaráilte níos mó, sula n-itear iad.
Ullmhaítear bagún ó ghearrthacha éagsúla feola. Is féidir é a dhéanamh ó thaobhghearrthacha agus ó dhroimghearrthacha muiceola, nó ó bholg muiceola. Bíonn níos lú saille i dtaobhghearradh ná sa bholg. In Éirinn agus sa Ríocht Aontaithe, tugtar "bagún luain" nó "slisín bagúin" ar luan muiceola le roinnt boilg ceangailte leis, agus "bagún stríocach" ar bholg muiceola. D'fhéadfadh bagún a bheith ullmhú as ceann amháin de dhá dhroimghearradh ar leith: sailldhroim (Béarla: fatback), arb é fíorshaill beagnach, nó luan muiceola, a bhfuil an-thrua.
Stráicí neamhchócaráilte de bhagún stríocach bolgach


Teoiric eolaíochta.
Is éard is teoiric eolaíoch ann ná míniú dea-réasúnaithe ar ghné éigin den domhan nádúrtha, a fhaightear amach tríd an modh eolaíoch agus í a bheith tástáilithe arís agus arís eile agus a bheith daingnithe, más féidir ag baint úsáide as prótacal réamhshainith i scríbhinn, de bharúlacha agus turgnaimh, Is iad  teoiricí eolaíocha an cineál eolaíochta is is iontaofa, is déine, agus is cuimsithí.
Tá sé tábhachtach a thabhairt faoi deara go bhfuil an sainmhíniú de "teoiric eolaíochta " (go minic, craptha go débhríocha go "teoiric", ar mhaithe le gontacht, lena n-áirítear an leathanach seo) mar a úsáidtear sna disciplíní eolaíochta,  difriúil go suntasach ó, agus i gcodarsnacht le, húsáid choiteann dhúchasach an fhocail "teoiric". Mar a úsáidtear go laethúil in  urlabhra neamh-eolaíochta. Tugann "teoiric" le tuiscint go bhfuil rud éigin gan bhunús agus bunaithe ar thuairimíocht nó buille faoi thuairim, smaoineamh, nó, hipitéis; nuair a bhíonn díreach a mhalairt i gceist leis an fhocal 'teoiric' san eolaíocht.


Łódź.
Is í Łódź (fuaimniú: ‹bhúits›) an tríú cathair is mó sa Pholainn. Lonnaithe sa chuid lárnach den tír, tá daonra de 698,688 (2016) aici. Is í príomhchathair an reigiúin (Województwo) Łódź í, agus tá sí thart ar 135 ciliméadar siar ó dheas ó Vársá.  Sampla d'armas labhartha (Béarla: Canting arms) is ea armas na cathrach: a thaispeánann bád. Tagraíonn sé d'ainm na cathrach a aistríonn go litriúil mar "bád."
Bhí Łódź uair amháin ina lonnaíocht bheag, a chéad tháinig i lathair sna taifid scríofa thart ar 1332. Go luath sa 15ú haois deonaíodh stádas cathrach uirthi, ach d'fhan sí sách beag agus ina bhaile neamhshubstaintiúil. Ba réadmhaoin de chuid easpaigh agus cléir Chuiavia í, go dtí deireadh an 18ú haois, nuair a d'ionghabh an Phrúis Łódź, mar thoradh ar dhara críochdheighilt na Polainne. Tar éis cliseadh  Diúcacht neamhspleách Vársá, d'éirigh an chathair ina chuid de Chomhdháil an Pholainn, cliant-stát de chuid Impireacht na Rúise. B'é ansin gur bhain Łódź borradh mór amach, ar an tionscal éadaigh agus ar an daonra mar gheall ar insreabhadh na n-imirceach, ach go háirithe Gearmánaigh agus Giúdaigh. Ó shin i leith, bhí an chathair ag streachailt le go leor deacrachtaí, a leithéid agus ilnáisiúnachas agus neamhionannas sóisialta, a bhí doiciméadaithe go gléineach san úrscéal An Tír Tairngire"," scríofa ag an Pólannach. an t-údar Władysław Reymont, a bhain Duais Nobel amach. Bíonn an codarsnacht mór seo le feiceáil ar ailtireacht na cathrach, áit ina mbíonn árais sócúlacha agus monarchana deargbhriceach agus seantithe tionóntáin taobh le chéile.


Sóivéid (comhdháil).
Bean Rúiseach ag obair i Soviet
Is é is ciall leis an bhfocal Rúisise úd Совет [sɐˈvʲɛt]/Sovet ná "comhairle". Bhain na Boilséivigh a leas féin as na sóivéidí, agus d'éiligh Léinín "an chumhacht iomlán a bhaint amach do na sóivéidí".
Tagairtí.
*
*


Juan Perón.
Polaiteoir agus oifigeach airm Airgintíneach ab ea Juan Domingo Perón (foghraíocht i Spáinnis: [ˈxwan doˈmiŋɡo peˈɾon]; 8 Deireadh Fómhair 1895 – 1 Iúil 1974). I ndiaidh dó bheith ina Aire Saothair agus ina Leas-Uachtarán, toghadh faoi thrí é mar Uachtarán na hAirgintíne agus é in oifig ó Mheitheamh na bliana 1946 go Meán Fómhair, 1955, nuair a cuireadh as oifig é le linn "coup d'état", agus arís eile ó Dheireadh Fómhair na bliana 1973 go dtí a bhás i mí Iúil, 1974.
Le linn a chéad téarma (1946–52), ba mhór an tacaíocht a fuair Perón ón dara bean chéile aige, Eva Duarte ("Evita"), agus bhí an-ghnaoi ag an bpobal orthu beirt.


George Moore (úrscéalaí).
Scríbhneoir Éireannach ab ea George Augustus Moore (24 Feabhra 1852 – 21 Eanáir 1933). Úrscéalaí nádúraíoch a bhí ann, chomh maith le húdar gearrscéalta, cuimhní cinn, filíochta agus léirmheastóireacht ealaíne.
Caitlicigh den mhóruaisle talún a mhuintir, agus cónaí orthu in Moore Hall i gCeara, Contae Mhaigh Eo. I dtús báire, ba mhaith leis bheith ina ealaíontóir, agus mar sin rinne sé staidéar i bPáras le linn na 1870idí. D'éirigh sé mór le roinnt healaíontóirí agus scríbhneoirí a bhí mór le rá sa Fhrainc ag an am úd.
a> inniu. Dódh sa bhliain 1923 é le linn na dTrioblóidí


J. Cole.
Is ealaíontóir agus léiritheoir ceoil hip hap Meiriceánach é Jermaine Lamarr Cole (saolaithe ar an 28ú Eanair 1985), nó J. Cole mar is fearr aithne air. Tógadh é i bhFayetteville i gCarolina Thuaidh. Ghnóthaigh sé aitheantas forleathan mar cheoltóir rap nuair a d'eisigh sé a chéad mixtape, "The Come Up," go luath i 2007. Thug sé faoi ghairm mar cheoltóir rap i ndiadh seo agus dheisigh sé dhá mixtape eile tar éis gur shínigh sé le Roc Nation, lipéad ceoil Jay-Z i 2009.
Luath Saol.
Saolaíodh Jermaine Lamarr Cole ar an 28ú Eanair 1985 i bunáit de chuid airm Stáit Aontaithe Mheiriceá i bhFrankfurt, Iarthar na Germáine. Is iarshaighdiúr Afrai-Mheiriceánach le hairm SAM é a athair agus is Germánach bán í a mhathair a bhí ag obair le Seirbhís Poist na Stáit Aontaithe mar oibrí poist. Thréig athair Cole an teaghlach níos déanaí i rith a óige agus bhog a mhathair í féin, Cole agus a dhearthair Zach Cole go Fayetteville, Carolina Thuaidh. D'fhás Cole aníos i dtimpeallacht il-eitneach, agus nuair a chuireadh ceist air faoin impleacht a bhí ag a eitneachas air dúirt Cole "I can identify with white people, because I know my mother, her side of the family, who I love. But at the end of the day, [I've] never felt white. I can identify [with white people] but never have I felt like I'm one of them. I identify more with what I look like, because that's how I got treated [but] not necessarily in a negative way". I rith a óige


Sléacht in Heabrón (1994).
Ar an 25 Feabhra 1994, rinne an Giúdach, an dochtúir Baruch Goldstein, sléacht seicteach ar naonúr Palaistíneach is fiche, a bhí ag guí in Heabrón.
Is in Heabrón a bhí coilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba, áit a raibh tuairim is ocht gcéad Giúdach ag cur fúthu.
Tagairtí.
Phalaistín, An


Heabrón.
Is baile sa Phalaistín é Heabrón.
Is in Heabrón a bhí coilíneacht mhíchlúiteach Kiryat Arba, áit a raibh tuairim is ocht gcéad Giúdach ag cur fúthu.
Ar an 25 Feabhra 1994, rinne an dochtúir Baruch Goldstein, Giúdach, sléacht seicteach ar naonúr Palaistíneach is fiche, a bhí ag guí in Heabrón.


Liosta de phlátaí teicteonacha.
Plátaí teicteonacha ar léarscáil ó NASA
Is é seo liosta de plátaí teicteonacha ar dhromchla an Domhain. Is éard is Plátaí teicteonacha ann ná píosaí de screamh an Domhain agus den mhaintlín uachtarach, a dtagraítear  an lithosphere orthu le chéile. Bíonn tiús na bplátaí thart ar 100 km agus comhdhéanta de dhá phríomhchineál ábhar:screamh aigéanach (ar a dtugtar freisin sioma ó shileacan agus maignéisiam) agus screamh ilchríochach("sial" ó shileacan agus alúmanaim). Bíonn" comhdhéanamh an dhá chineál screamh difriúil go suntasach óna chéile, le carraigeacha basaltacha ("mafach") is mó sa screamh aigéanach, agus screamh ilchríochach  comhdhéanta go príomha de charraigeacha ("feilseach") eibhreacha ísle-dlútha


Johann Gottlieb Fichte.
Fealsamh Gearmánach ba ea Johann Gottlieb Fichte (19 Bealtaine, 1762- 27 Eanáir, 1814) a bhain cáil amach mar an té a bhunaigh an ghluaiseacht fealsúnachta ar a dtugtar Idéalachas Gearmánach, a d'fhorbair as scríbhinní theoiriciúla agus eiticiúla Immanuel Kant. Le déanaí, tuigeann fealsúna agus scoláirí gur fealsamh tábhachtach ina cheart féin é Fichte, mar gheall ar a chuid léargas bunaidh ar nádúr na féinchomhfhiosachta nó na féinfheasachta. Ba thionscnóir Fichte den téis-friththéis-sintéis, an smaoineamh a luaiter leis go minic, go hearráideach i leith Hegel. Cosúil le Descartes agus Kant roimhe, spreag fadhb na suibiachtúlachta agus na comhfhiosachta é. Scríobh Fichte, freisin, faoin fhealsúnacht pholaitiúil; tá clú agus cáil air mar cheann de haithreacha an náisiúnachais Ghearmánaigh.
Bunúis.
Rugadh Fichte i Rammenau, Uachtair Lusatia. Mac fhíodóra ribín, ab ea é a tháinig ó stoc tuathánach, a bhí ina gcónaí sa réigiún leis na glúnta. Bhí an teaghlach iomráiteach sa chomharsanacht as a chuid ionracais agus cráifeachta. Phós Christian Fichte, athair Johann Gottlieb beagán os cionn a chéimíochta. Tá sé ráite go bhfuair Fichte a chuid mífhoighne féin le hoidhreacht óna mháthair.
Fuair Fichte Óg buntúis a chuid oideachais ó a athair. Go luath, léirigh sé cumas iontach, ach ab é agus mar gheall ar a cháil, i measc mhuintir an bhaile, fuair sé an deis le haghaidh oideachais níos fearr ná a mbeadh duine ag dúil leis. Téann an scéal ar aghaidh gur tháinig an Freiherr von Militz, úinéir talún faoin tuath, ró-dhéanach chun seanmóra an tsagart áitiúil a chloisteáil. Tugadh le fios dó, áfach, go raibh buachaill sa chomharsanacht a bheadh in ann an tseanmóir, beagnach focal ar fhocal, a athrá arís. Mar thoradh air sin, ghlac an barún an buachaill isteach faoi a chúram, rud a chiallaigh gur íoc sé as a chuid teagaisc.
Luath-Scolaíocht.
Cuireadh Fichte chuig teaghlach an tsagairt Krebel ag Niederau, in aice le Meissen agus fuair sé bunoiliúint chríochnúil sna Clasaicigh. Ón uair seo ar aghaidh, is annamh a bhfhaca Fichte a thuismitheoirí. I mí Dheireadh Fómhair 1774, bhí mé ag freastal ar an bhonn-scoil cháiliúil ag Pforta, in aice le Naumburg. Tá an scoil seo bainteach le hainmneacha na Novalis, August Wilhelm Schlegel, Friedrich Schlegel agus Nietzsche. Bhí spiorad na hinstitiúide leathmhainistreach agus, cé go raibh an t-oideachas dén scoth, táthar in amhras cibé an raibh saol sóisialta go leor agus teagmháil leis an domhain i gcomhair dalta de mheon agus réamhtheachtaithe Fhichte. B'fhéidir gur
neartaigh a chuid oideachais claonadh i dtreo inbhreathnaithe agus neamhspleáchais, gnéithe a bhíonn le feiceáil go láidir ina chuid teagasc agus scríbhinní.
Staidéir diagachta agus teagasc príobháideach.
Sa bhliain 1780, thosaigh mé ag staidéar san chliarscoil diagachta ag Ollscoil Jena. Aistríodh é, bliain ina dhiaidh sin, chun staidéir a dhéanamh in Ollscoil Leipzig. Dealraíonn sé gur thacaigh Fichte leis féin ag an tréimhse seo de bhochtaineacht shearbh agus streachailt chrua. Lean Freiherr von Militz ag tabhaitr tacaíochta dó, ach nuair a fuair sé bás sa bhliain 1784, bhí ar Fichte deireadh ró-luath a chur ar a chuid staidéir, gan a chéim a chríochnú.


Cratón.
Struchtúr geolaíoch simplithe an domhain. Léirítear na cratóin ag na plátaí (bándearg) agus na sciatha (buí).
Is éard is cratón ann ná ("kratos" "neart") áit  ársa agus chobhsaí de chuid na mór-roinne litisféarach, ina mbíonn an litisféar comhdhéanta den dhá sraith is uachtaraí den Domhain, an screamh, agus an mhaintlín uachtaireach. Go minic, i ndiaidh timthriallta de nascadh agus scoilteadh a n-ilchríoch, bí"onn cratóin "go ginearálta le fáil ar an taobh istigh de na plátaí teicteonacha. is iondúil go mbíonn siad comhdhéanta de sean bonnlach criostalach, a d'fhéadfadh a bheith clúdaithe le charraig dhríodair níos óige. Bíonn screamh tiubh agus fréamhacha doimhne litisféaracha acu, a leathnaíonn a oiread agus cúpla céad ciliméadar isteach sa mhaintlín.


Semyon Kozhin.
Is péintéir Rúiseach é Semyon Leonidovič Kozhin (Rúisis: "Семён Леонидович Кожин") a rugadh ar an 11 Márta 1979.
Tá suim aige i dtírdhreacha agus sa phéintéireacht stairiúil.


Cairde Kemono.
Tionscadal saincheadúnas meán () ar cluiche móibíleach (), ar manga agus ar anime is ea
"Cairde Kemono" (Seapáinis:, "Kemono Furenzu", go litriúil: "Cairde Beithíoch") atá faoi antrapamorfachas moe () na n-ainmhithe.


Edward Snowden.
Ríomheolaí Meiriceánach is ea Edward Joseph Snowden, a rugadh ar 21 Meitheamh 1983 in Elizabeth City, Carolina Thuaidh. D'oibrigh sé don Central Intelligence Agency (CIA) agus mar chonraitheoir don National Security Agency (NSA) Céline Lussato, "L'Obs.com" avec AFP, 10 juin 2013. Nocht sé sonraí a bhain le roinnt clár faireachais uilíche de chuid Stát Aontaithe Mheiriceá agus na Ríochta Aontaithe gan údarás. Bhí na cláir á chur i bhfeidhm le comhoibriú comhlachtaí teileachumarsáidí agus rialtais Eorpacha, chomh maith le Comhaontas na gCúig Shúil (SAM, an Astráil, an Nua-Shéalainn, Ceanada agus an Ríocht Aontaithe).
A mhuintir, óige agus oideachas.
Rugadh Edward Joseph Snowden ar 21 Meitheamh 1983 in Elizabeth City, Carolina Thuaidh. Ba sheachaimiréal i nGarda Cósta na Stát Aontaithe agus, níos déanaí, ardoifigeach san FBI a sheanathair ar thaobh a mháthar, Edward J. Barrett, a bhí i láthair sa Pheinteagán ar 11 Meán Fómhair 2001 nuair a d'ionsaigh sceimhlitheoirí de chuid al-Qaeda an foirgneamh úd. Ba oifigeach sa Gharda Cósta a athair freisin. D'oibrigh a mháthair agus an deirfiúr is sine leis sna cúirteanna feidearálacha. Fuair tuismitheoirí Snowden colscaradh sa bhliain 2001, agus phós a athair arís.
Agus é ar an mbunscoil, chuaigh teaghlach Snowden a chónaigh in Fort Meade, Maryland. Chaill sé 9 mí den ardscoil de bharr na monanúiclé-óise agus ní dheachaigh sé ar ais. Fuair sé GED ina áit sin agus ansin d'fhreastail sé ar chúrsaí ag Anne Arundel Community College i Maryland. Fuair Snowden scór os cionn 145 faoi dhó ar theisteanna IQ. Deirtear freisin go raibh sé ag obair ar chéim mháistir ó Ollscoil Learphoill ar líne, cé nach raibh céim bhaitsiléara aige.
Ó bhí sé ina óigfhear, chuir sé suim in Oirthear na hÁise: ealaín oscartha, an tSeapáinis, an tSínis. Chuir sé síos air féin mar Bhúdaí nuair a thosaigh sé ar chúrsa traenála in Arm na Stát Aontaithe agus d'oibrigh sé ar feadh tamaill do chomhlacht anime.
Luathghairm a bheatha.
Ar 7 Bealtaine 2004, chuaigh Snowden isteach i gcúltaca Airm na Stát Aontaithe mar ábhar saighdiúra sna Fórsaí Speisialta, ach theip air an clár traenála a chríochnú mar gheall ar thimpiste inar bhris sé a dhá chois. Ina dhiaidh sin, fostaíodh é ar feadh faoi bhun bliana i 2005 mar "speisialtóir sábháilteachta" i gcampas de chuid Ollscoil Maryland (Center for Advanced Study of Language). Cé gur áisínteacht neamhaicmithe a bhí ann agus gur post mar gharda sábháilteachta a bhí aige, deir Snowden go raibh imréiteach slándála ard-leibhéil riachtanach agus gur éirigh leis i dteist le brathadóir éithigh chomh maith le hiniúchadh dian ar a chúlra.
A sheal san CIA.
I ndiaidh dul go haonach jabanna a raibh an fheidhm ar ghníomhaireachtaí faisnéise sa bhliain 2006, ghlac Snowden post ón nGníomhaireacht Faisnéise Lárnach (GFL nó CIA). Chuir an Ghníomhaireacht é ag obair sa roinn chumarsáide domhanda sa cheannáras in Langley, Virginia.
I mí Bealtaine na bliana 2006, scríobh Snowden in "Ars Technica" nach raibh fadhb aige obair a fháil os cionn eisean a bheith ina "asarlaí ríomhaireachta". Tar éis clú a bhaint amach dó féin agus é ag obair mar fhostaí sóisearach ar fhoireann ríomhaireachta ard-leibhéil, chuir an GFL Snowden chuig scoil rúnda na Gníomhaireachta do shaineolaithe teicneolaíochta. Chaith sé sé mhí ansin ag déanamh staidéir go lán-aimseartha agus ag cur faoi in óstán.
I mí Márta, 2007, chuir an GFL Snowden ar stáisiún faoi chlúdach taidhleora sa Ghinéiv, san Eilvéis, mar a raibh sé freagrach as sábháilteacht mogalra ríomhairí.
Faisnéis uilíoch a nochtadh.
Tá an mhéid cruinn faisnéise atá nochtaithe ag Snowden anaithnid, ach mheas oifigigh na hAstráile go bhfuil 15,000 nó níos mó comhad faisnéise de chuid na hAstráile i gceist, agus measann oifigigh na Breataine go bhfuil ar a laghad 58,000 comhad faisnéise na Breataine i gceist. I dtús báire, mheas Stiúrthóir an USN (An tÚdaras um Shlándáil Náisiúnta) gur chóipeáil Snowden ó 50,000 go 200,000 doiciméad USN. Bhí meastacháin níos déanaí ar fáil ag oifigigh SAM ar an ord 1.7 milliún, méid a tháinig ar dtús ó nochtadh eolais na Roinne Cosanta. I mí Iúil 2014, thuairiscigh an "Washington Post" ar thaisce a bhí ar fáil roimhe sin ag Snowden.
I mí an Mhárta 2014, Arm Ginearálta Martin Dempsey, Cathaoirleach an Taoisigh Chomhchoiste na Foirne, dúirt an Coiste Seirbhísí Armtha Teach, "An chuid is mó de na doiciméid a Snowden... exfiltrated as ár leibhéil is airde slándála... raibh aon rud a dhéanamh le nochtadh maoirseacht rialtas na gníomhaíochtaí intíre. Bhain formhór na ndaoine go dtí ár gcumais mhíleata, oibríochtaí, tactics, teicnící agus nósanna imeachta. "[80] Nuair a iarradh ar scor NSA stiúrthóir Keith Alexander in agallamh Bealtaine 2014 ar líon na n a chainníochtú doiciméid Snowden ghoid, fhreagair Alexander, "ní dóigh liom go bhfuil duine ar bith a fhios ag ndáiríre cad ghlac sé i ndáiríre leis, mar gheall ar an mbealach a rinne sé é, nach bhfuil againn ar bhealach cruinn chomhaireamh. Céard a dhéanaimid go mbeadh ar bhealach cruinn comhaireamh bhfuil an méid i dteagmháil léi sé, cad is féidir sé a íoslódáil, agus go raibh níos mó ná milliún doiciméid."


Ciarán Saighre.
Is naomh Caitliceach é Ciarán Saighre (nó "Ciarán Saighir", "Ciarán mac Luaigne"; Laidin: "Kyaranus" nó "Ciaranus Maior"). Bhí Ciarán Saighre mar Easpag Éireannach sa 6ú haois.
Is ceann de na Dhá Aspal Déag na hÉireann é. Airítear é mar dhuine de na naoimh a bhí in Éirinn sula dtáinig Naomh Pádraig.
Glaoitear Ciarán Saighre chun difir a dhéanamh idir é féin agus Naomh Ciarán Óg as Cluain Mhic Nóis.
Saol.
Is i nOileán Chléire i gContae Chorcaí a rugadh Naomh Ciarán Saighre.
Chuaigh Ciarán Saighre go dtí an Mhór-Roinn, áit ar baisteadh é agus inar oirníodh é ina shagart agus ina easpag. D’fhill sé ar Osraí, ceantar dúchais a athar, agus chaith sé seal ina dhíthreabhach ach bhailigh deisceabail timpeall air agus i gceann tamaill bhí mórchlú ar an mainistir sin a bhí i Saighir.


Gaelscoil Chaitlín Maude.
Tá Gaelscoil Chaitlín Maude suite i dTamhlacht, Contae Bhaile Átha Cliath, Cúige Laighean,Éire.
Stair.
Chaith an file Caitlín Maude tamall maith ina cónaí i dTamhlacht, agus ghlac sí páirt san fheachtas leis an gcéad Ghaelscoil a bhunú sa cheantar - Scoil Santain.
Tháinig an scoil seo ar an bhfód sa bhliain 1979. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair Caitlín Maude bás.
Sa bhliain 1985, bunaíodh Gaelscoil nua i dTamhlacht a fuair ainm an fhile - Scoil Chaitlín Maude.


Scoil Santain.
Is Gaelscoil í Scoil Santain atá suite ar Bóthar na hAbhann Móire, i dTamhlacht, Contae Bhaile Átha Cliath.
Stair.
Chaith an file Caitlín Maude tamall maith ina cónaí i dTamhlacht, agus ghlac sí páirt san fheachtas leis an gcéad Ghaelscoil a bhunú sa cheantar - Scoil Santain.
Tháinig an scoil seo ar an bhfód sa bhliain 1979. Dhá bhliain ina dhiaidh sin, fuair Caitlín Maude bás.
Sa bhliain 1985, bunaíodh Gaelscoil eile i dTamhlacht a fuair ainm an fhile - Scoil Chaitlín Maude.


Síle Ní Chéileachair.
Scríbhneoir gearrscéalta ba ea Síle Ní Chéileachair (1924 – 1985).
Rugadh í ar 25 Iúil 1924 i gCúil Aodha. Chaith sí tamall i gColáiste Bhríde (coláiste ullmhúcháin) san Fhál Charrach agus cháiligh mar mhúinteoir i gColáiste Mhuire gan Smál i Luimneach. Bhí sí ag múineadh i gCrois Araild ar dtús agus ansin i gCromghlinn. I 1953 phós sí Dónall Ó Cochláin agus rugadh triúr mac agus triúr iníonacha dóibh. I mBaile Átha Cliath a bhí cónaí orthu.
Bhí sí féin agus a deartháir Donncha Ó Céileachair páirteach in obair Chumann na Scríbhneoirí sna 1950í, agus ghnóthaigh sí duais ar ghearrscéal ag Oireachtas 1950. I 1955 bhí fáilte roimh "Bullaí Mhártain", cnuasach gearrscéalta a chuir sí féin agus Donncha amach le chéile agus a chuir síos ar shaol na tuaithe agus na cathrach.
Fuair sí bás ar 26 Lúnasa 1985 agus tá sí curtha i mBóthar na Bruíne.
Tagairtí.
Ainm.ie, eolas ar Shíle Ní Chéileachair san iontráil faoi
Ó Céileachair, Donncha (1918 – 1960), An Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisní Gaeilge


Jolin Tsai.
Is amhránaí, damhsóir agus aisteoir Téavánach í Tsai I-ling, nó Jolin Tsai de ghnáth. Rugadh í in Hsinchuang (cuid de Nua-Taipei inniu), sa Téaváin ar an 15 Meán Fómhair 1980. Tógadh í in Taipei. Is de shinsearacht Han (Síneach) agus Papora (grúpa bundúchasach in iarthar na Téaváine) í.


Liosta idirghníomhaíocht teicteonacha.
Bíonn trí chineál idirghníomhaíocht  bainteach le teicteonaic phlátaí


Donncha Ó Céileachair.
Scríbhneoir ba ea Donncha Ó Céileachair (1918 – 1960) a thuill clú lena chuid gearrscéalta agus eile agus a rinne gaisce ag cur nualitríochta na Gaeilge chun cinn.
Beatha.
Rugadh Ó Céileachair ar 27 Samhain 1918 i gCúil Aodha. Bhí bua na filíochta agus an tseanchais ag a mhuintir. Bhí sé seal i gColáiste na Mumhan i Mala agus cháiligh mar mhúinteoir i fgColáiste de la Salle i bPort Láirge. Bhí sé ag múineadh i Scoil na mBráithre in Ascaill Dhún Uamhair i mBaile Átha Cliath nuair a d’fhostaigh an Roinn Oideachais é mar dhuine den mheitheal a bhí ag obair ar fhoclóir Béarla-Gaeilge Thomáis de Bhaldraithe (a foilsíodh i 1958). Chaith sé tamall i gCoimisiún na Logainmneacha sula ndeachaigh sé ar ais ag múineadh. Phós sé Eistir Ní Éalaithe, múinteoir eile, i 1952, agus rugadh ceathrar clainne dóibh. Fuair sé bás gan choinne le polaimiailíteas ar 21 Iúil 1960. Cuireadh i Reilig Ghlas Naíon é.
Saothar.
Fuair sé a chéad taithí ar an scríbhneoireacht agus é ag cabhrú lena athair scéal a bheatha féin a scríobh. D’fhreastail sé ar chúrsa a thug Dónall Ó Corcora i gCúil Aodha ar an ngearrscéalaíocht nua, agus i 1955 chuaigh sé féin agus a dheirfiúr Síle Ní Chéileachair i gcomhar le chéile chun "Bullaí Mhártain", cnuasach de cheithre scéal déag, a fhoilsiú agus idir chúrsaí tuaithe agus chúrsaí cathrach mar ábhar aici. Tá an chnuasach molta as a héifeacht agus as a héagsúlacht: “Éiríonn go mór leis na húdair seo stíleanna difriúla a thástáil go héifeachtach de réir ábhair agus téamaí na scéalta féin”.
1 1958 d’fhoilsigh Ó Céileachair agus Proinsias Ó Conluain "An Duinníneach" mar chomhúdair. Dúradh faoin leabhar seo gur thug sé “cuntas cruinn iomlán ar shaol an té atá mar ábhar acu mar aon le léargas ar mhórchuid de stair na Gaeilge, de stair an Chonartha agus de stair na hÉireann féin lena linn“.
Chomh maith leis sin scríobh Ó Céileachair "Dialann Oilithrigh", cuntas bríomhar ar oilithreacht chun na Róimhe. Dúirt an foilsitheoir Seán Ó hÉigeartaigh nár leabhar cráifeachta ar an sean-nós é “ach dialann spreagúil aerach smaointeach a thugann pictiúr an-mhaith dár tharla ar an turas, agus a nochtann aigne an údair gan scáth”.
Scríobh Ó Céileachair ailt do nuachtáin agus rinne a lán aistriúchán, go minic i gcomhar leis na húdair.


Diarmuid Johnson.
File, ealaíontóir, ceoltóir agus acadóir ó Éirinn is ea Diarmuid Johnson (1965 -) agus saothair scríofa aige i nGaeilge, i mBreatnais agus i mBéarla. Tá an Dún Laoghaire International Poetry Festival Prize (2000) ar na duaiseanna a ghnóthaigh sé.
Rugadh Diarmuid Johnson in Caerdydd sa Bhreatain Bheag. Fuair sé oideachas i nGaillimh idir 1970 agus 1989, agus tá céim BA, MA agus PhD sa Léann Ceilteach aige. Tá obair déanta aige mar iriseoir agus mar eagarthóir i gConamara, agus idir 1989 agus 1996 bhí sé ina léachtóir sna Léann Ceilteach sa Bhreatain Bheag, sa Bhriotáin, sa Ghearmáin agus sa Pholainn. Ba é eagarthóir "Cuisle", míosachán Gaeilge, é idir 1999 agus 2000, agus tá sé ina eagarthóir ar "Transcript", iris liteartha ar líne. Tá sé le cloisteáil ar Raidió na Gaeltachta mar thuairisceoir agus múineann sé Gaeilge in Éirinn i rith an tsamhraidh. Tá sé pósta agus clann aige.
Litríocht, ceol agus ealaín.
Tá a lán leabhar foilsithe ag Johnson. Orthu sin tá na cnuasacha dánta "An tÉan agus Dánta Eile / Der Vogel und andere Gedichte", "Another Language", "The Woods are Growing Younger / Pădurile întineresc", agus "Súil Saoir", in éineacht le saothair phróis i dtrí theanga. I 2014 bhí sé ina fhile teallaigh i dteach mór Rhos-y-Gilwen in iardheisceart na Breataine Bige.
Seinneann sé ar an bhfliúit agus tá cuid mhaith den Eoraip siúlta aige mar cheoltóir traidisiúnta. Tá roinnt mhaith ceoil taifeadta aige.
I 2015 cuireadh an chéad taispeántas aonair d’ealaín ghrafach aige, "Feuer und Schatten" ("Tine agus Scáth"), ar bun in Bonn sa Ghearmáin.
Filíocht.
"An tÉan agus Dánta Eile / Der Vogel und andere Gedichte", Curach Bhán Verlag, Berlin 2013
"The Woods are Growing Younger / Pădurile întineresc", Eikon, Cluj, an Romáin 2013 (E. Ivancu a d’aistrigh go Romáinis)
"Another Language", Motivex, Poland 2009 (Gaeilge, Béarla, Breatnais)
Prós.
2017 "Conaire" - athinseacht ar an scéal Sean-Ghaeilge "Togail Bruidne Da Derga" (Leabhar Breac)
2016 "Pen and Plough - 20th Century Poets and Bards of Ceredigion" (Carreg Gwalch)
2013 "Tro ar Fyd" (gyda Amanda Reid) (Y Lolfa)
2011 "Y Gwyddel - O Geredigion i Galway" (Gomer)
Aistriúcháin.
"Dafydd ap Gwilym, petite anthologie d'un grand poète" (WODAN, Amiens 1994), le Jean-CLaude Lozac'hmeur
"Coinnigh do Mhisneach" (aistriúchán de "Yfory Ddaw", úrscéal le Shoned Wyn Jones) (Cló Iar-Chonnachta, 2004)
Tagairtí.
Diarmuid Johnson – Music - Poetry - Images
Transcript: Dual Idioms – Diarmuid Johnson


Homo antecessor.
Íomhá:Homo_antecessor_female.jpg|deas|mion|"Homo antecessor" baineannach ag cleachtadhcanablachta.
Tochailt ar an suíomh 'Gran Dolina', Atapuerca (Burgos). Sa leibhéal TD6, léiríodh iarsmaí de "Homo antecessor, " is é an ceann seo atá á thochailt díreach faoi bhun an scafaill.
Speiceas díofa is ea Homo antecessor a bhaineann leis an ghéineas Homo, áirítear é mar an speiceas homainideach is sine san Eoraip agus agus tá gach cosúlacht ar an scéal gurb é homo heidelbergensis-H. neanderthalensis a shinsearach coiteann. Chónaigh sé thart ar 900 000 bliain ó shin (Pléisticéineach luath Calábrach). Bhí siad ard, láidir, le gnéithe ársa san aghaidh agus inchinn níos lú ná an duine atá ann faoi láthair, agus níos lú conbhlóidí cheirbreacha.
Cur síos.
Athchruthú ar chloigeann de "Homo antecessor" ó na giotaí a thángthas orthu (Músaem seandálaíochta na Catalóine i mBarcelona).


Comhairle Konstanz.
Is éard a bhí i gceist le Comhairle Konstanz  sa 15ú haois, ná comhairle éacúiméineach a bhí aitheanta ag an Eaglais Chaitliceach Rómhánach, agus a bhí ar siúl ón bhliain 1414 go dtí 1418. Chuir an chomhairle críoch le Siosma Mór an Iarthair, ag teistiú nó ag glacadh leis na tairiscintí éirí as oifig ó na héilitheoirí an phápacht a bhífágtha agus ag toghadh Martinus V ina phápa.
Chomh maith leis sin, cháin  an Chomhairle Jan Hus mar eiriceach agus d'éascaigh sí a bharántas forghníomhaithe ag an t-údarás sibhialta. Rialaigh sí, freisin,  ar shaincheisteanna an cheannais náisiúnta, ar chearta na bpágánach, agus ar chogadh cóir, mar fhreagra ar an choimhlint idir Ríocht na Polainne agus Ord na Ridirí Teotanacha. Is í an Chomhairle Tá tábhachtach leis an Chomhairle mar gheall ar a ceangal le Chomhairleachas eaglasta (Béarla:ecclesial Conciliarism) agus le cheannas an Phápa.


Ed Sheeran.
Is amhránaí agus giotáraí é Edward Christopher "Ed" Sheeran a rugadh ar 17 Feabhra 1991.
Tá oidhreacht Éireannach ag Sheeran agus é bródúil as sin. Mar shampla
Teilifís.
Taibheoir ba ea Sheeran ar The X Factor (RA sraith 11) sa bhliain 2014.
Tionchar in Éirinn.
Tá leagan Gaeilge den amhrán "Castle on a Hill", de chuid Sheeran, ag an ngrúpa Seo Linn ar fáil ar YouTube. Rinne Sheeran leagan Gaelach dá amhrán "Thinking Out Loud" agus tá sé ar an albam CEOL 2016.


CibearGhaeltacht.
Ar fud an domhain tá daoine ann a labhraíonn le chéile as Gaeilge ar an idirlíon go rialta: an cibearGhaeltacht (nó CyberGhaeltacht) an leasainm atá ar an spás seo ina bhfuil an teanga beo. Mar sin, tá sn cibearGhaeltacht ann ag cothú nasc idir lucht na Gaeilge sna tíortha éagsúla.


Bhagavad Gita.
Tá an Bhagavad Gita ar cheann de na cáipéisí is tábhachtaí i gcreideamh na Hiondúch. Scríobhadh i Sanscrait é mar chuid den eipic Hiondúch Mahabharata (caibidlí 25-52 den 6ú leabhar ón Mahabarata). Tá thart ar 700 véarsa sa leabhar.
Tagann an Gita i bhfoirm comhrá idir an prionsa Arjuna, rí Pandava, agus a charbadóir agus treoraí, an Tiarna Krishna. Agus é i mbun cogaidh i gcoinne an Dharma Yudhha, glacann Arjuna le comhairle ó Krishna. Moltar do Arjuna niachas a chur chun cinn ar mhaithe le Dharma (léargas spioradálta) a bhaint amach. I rith an chomhrá, léirítear dhá dhearcadh éagsúla i leith saoirse, agus ar an dóigh cheart chun é seo a bhaint amach. Is é an duine a nochtaíonn an comhrá seo ná Sanjaya, carbadóir ón taobh eile a fheidhmíonn mar finné ar eachtraí an chogaidh le haghaidh Dhritarashra, rí dall Hastinapur.


Julius Evola.
Fealsamh, péintéir agus scríbhneoir Iodálach ab ea Giulio Cesare Andrea Evola (19 Bealtaine 1898 – 11 Meitheamh 1974), nó Julius Evola mar ab fhearr aithne air.
Bhí meas ag an gceannaire polaitiúil Benito Mussolini air agus ar a chuid smaointeoireachta. Bhí meas ag Evola féin ar na Naitsithe, go háraithe ar Heinrich Himmler agus na póilíní rúnda, an S.S. Chaith sé an Dara Cogadh Domhanda ag comhoibriú leo siúd. Nuair a chuireadh ar a thriail é sa bhliain 1951, shéanaigh sé an cháil a raibh air mar fhaisistí, cé gur mhaígh sé aithint mar "ollfhaisistí".
Leanann tionchar Evola ar aghaidh sa lá atá inniu ann, go háirithe ar an ngluaiseacht nua-fhaisisteach Alt-right sna Stáit Aontaithe.


Girolamo Savonarola.
Bráthair Doiminiceach Iodálach ab ea Girolamo Savonarola (21 Meán Fómhar 1452 – 23 Bealtaine 1498). Bhí sé gníomhach i bhFloráns i rith na hAthbheochana, agus throid sé i gcoinne dí-eaglaisiú cé gur cháin sé éiliú na hEaglaise. Rinne sé cáineadh ar dhíshaóthrú na mbochtán, ar ealaín agus ar chultúr saolta agus ar dheachtóireacht chomh maith. Rinne sé fáidheadóireacht go dtiocfadh tuile mór agus go dtiocfadh Cíoras Mór ar an saol arís. Bhí an cuma ar an scéal go bhfíoródh an fís seo faoin am gur ionsaigh Séarlas VIII, rí na Fraince, an Iodáil sa bhliain 1494. De réir moltaí Savonarola, fógraíodh Poblacht Nua i bhFloráns agus chuir sé féin feachtas piúratánach chun cinn le cúnamh an aosa óig.
Sa bhliain 1495, nuair a shéan Savonarola a chuid tacaíochta a thabhairt do Phápa Alexander VI sa troid i gcoinne na bhFrancach, gaireadh chun na Róimhe air. Shéan sé agus lean sé ar aghaidh ag seanmóireacht in ainneoinn orduithe an phápa. Bhíodh sé de nós ag Savonarola a chuid seanmóirí a shailleadh le geáitsíocht, mórshiúlta agus tinte cnámh. Mar dhíoltas as sin, chuir an pápa faoi choinnealbhá é, agus rinne sé (an pápa) bagairt go gcuirfidh sé Floráns faoi ionsaí. Tháinig athrú i ndearcadh an phobail i leith Savonarola nuair a mholl sagairt eile é (Savonarola) a chur ar a thriail mar deimhniú ar a Údárás ó Dhia. Cuireadh sa phríosún é in éineacht le beirt deisceabal leis. Nuair a rinneadh céasadh air, d'admhaigh sé gur chum sé a chuid físeanna agus fáidheadóireachta. I lár 1498, chrochadh agus dódh an triúr acu sa phríomhchearnóg i bhFloráns.
Lean an Piagnoni, lucht leanúna Savonarola, ag troid ar son an fheachtais a thosaigh sé i ndiaidh a bháis, cé gur bhrú an Medici faoi chois iad ar deireadh. Rinne Niccolò Machiavelli tagairtí do shaol Savonarola ina thráchtas cáiliúil, An Prionsa. De réir an scríbhneoir Eoghan Ó Tuairisc, bhí tionchar ag beathaisnéis Savonarola ar shaol agus ar smaointeoireacht Thomáis Mhic Dhonnchadha.


Scoilt na hAfraice Thoir.
Scoiltzón ilchríochach beo is ea Scoilt na hAfraice Thoir, san Afraic Thoir. Thosaigh an zón ag forbairt ag tús an Mhéicéinigh, 22-25 milliún bliain ó shin.. San am atá caite, mheastar é a bheith mar chuid de Ghleann na Claise Móire, a shín ó thuaidh go dtí an Anatóil (nó an Áise Bheag).
Tá an scoilt ina zón caol, a bhíonn ag forbairt teorainn plátaí dibhéirseacha, ina mbíonn "Pláta na hAfraice i mbun an dhá phláta teicteonach, ar a dtugtar an Pláta Somálach agus an Pláta Núibiach a scoilt óna chéile, ag ráta de 6-7&#x20;mm in aghaidh na bliana.
A fhad a mhairfeas an leathnú, tarlóidh maidhm litisféarach laistigh de 10 milliún bliain, brisfidh an Pláta Somálach amach, agus cruthófar abhantrach aigéanach nua.


Aldo Moro.
Ba é Aldo Moro Iar-Phríomh-Aire na Iodáile ("Presidente del Consiglio dei ministri della Repubblica Italiana"). Ar an 16 Márta 1978, d'fhuadaigh na Briogáidí Dearga (Brigate rosse) Aldo Moro. Mharaigh na sceimhlitheoirí cúig gharda cosanta san iarracht.
Ar an 9 Bealtaine 1978, fuarthas corp Aldo Moro i ngluaisteán Renault 4 sa Róimh.


22 for 30.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "22 for 30", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 12 Márta 2017. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 2.61 milliún duine ar an eipeasóid.


The Cad and the Hat.
Chraol an cúigiú eipeasóid déag, "The Cad and the Hat", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 19 Feabhra 2017. Scríobh Ron Zimmerman an eipeasóid seo. D'fhéach 2.44 milliún duine ar an eipeasóid.


Kamp Krustier.
Chraol an séú eipeasóid déag, "Kamp Krustier", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 12 Feabhra 2017. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 2.56 milliún duine ar an eipeasóid.


Pláta Somálach.
Mion phláta teicteonach is ea Pláta na Somáile, nó an Pláta Somálach, ar scaradh gabhail ar an mheánchiorcal san leathsféar thoir.
Geolaíocht.
Rinneadh Pláta na Somáile idir milliún bliain ó shin agus milliún bliain ó shin le scoilteadh Pláta na hAfraice ó Chlais na hAfraice Thoir.
Toisc go ndeighleann Clais na hAfraice Thoir an mór-roinn ina dhá phláta, tugtar uaireanta an Pláta Núibiach, ar Phláta na hAfraice ó dheas ón scoilt.
Tá Pláta na Somáile timpeallaithe san oirthear ag Clais na hAfraice Thoir, a shíneann ó dheas ón chumar triarach san Logán Afáireach, le síneadh na scoilte faoin fharraige ag leathnú ó dheas amach ón chósta. Ar feadh chósta na hAraibe Sádaí a shíneann an Droim Áidin. Is é an Droim Indiach Láir a teorainn thoir, agus tugtar 'Droim Carlsberg', freisin, ar a chuid tuaisceartach. Is é an Droim  Indiach Thiar an teorainn theas. Léiríonn dátú bolcánachais sna hOileáin Chomóra, agus sna bolcáin i dtuaisceart Mhadagascar ráta gluaisne chuig an oirthir thar bhall te de thart ar 45&#x20;mm sa bhliain.


Logán Afarach.
a>; taispeáineann na triantáin dearga zóin stairiúil na mbolcán gníomhach.
Léarscáil topagrafacha a léiríonn an Logán Afarach, comhghaolaithe leis an limistéar scáthaithe sa léarscáil a thaispeántar thuas
An Cumar Triarach Afarach is cúis leis an log nó logán ("ísealchríoch") geolaíoch an Logán Afarach (ar a dtugtar freisin an Triantán Afarach), atá mar chuid de Gleann na Claise Móire in Oirthear na hAfraice. Nocht an réigiún iontaise de na hominini is luaithe, is é sin, sé sin an ceann is luaithe de chlád an duine; agus creideann roinnt pailé-ointeolaithe gurb é cliabhán héabhlóide an duine é. Forluíonn an Logán Afarach teorainneacha na Eiritré, Djibouti agus Réigiún iomlán na hAetóipe; agus is ann atá an áit is ísle san Afraic, Loch Karum, Djibouti, ag 155 m (nó 509&#x20;troigh) faoi leibhéal na farraige.


Pilib Mac Mathúna.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Pilib Mac Mathúna ("Philip McMahon" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Ciceam Bhaile Munna. Bhí Mac Mathúna ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2008, 2009, 2011, 2012 agus 2013. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2015.
Mac Mathúna, Pilib
Mac Mathúna, Pilib


Micheál Mac Síomóin.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Micheál Mac Síomóin ("Michael Fitzsimons" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Cuala. Bhí Mac Síomóin ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2011, 2012, 2014, 2015 agus 2015.
Mac Síomóin, Micheál
Mac Síomóin, Micheál


David Byrne.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é David Byrne. Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Naomh Ólaf. Bhí Byrne ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2016.
Byrne, David
Byrne, David


Dáire Ó Dálaigh.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Dáire Ó Dálaigh ("Darren Daly" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Raibíní Fhine Gall. Bhí Ó Dálaigh ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2013, 2014, 2015 agus 2016.
Ó Dálaigh, Dáire
Ó Dálaigh, Dáire


Šiprage.
Sráidbhaile (Šiprage) sa Bhoisnia-Heirseagaivéin, bardas Kotor Varoš, réigiún Banja Luka, is ea Šiprage. Bunaíodh Šiprage sa 5ú haois nó níos luaithe.


Gleann na Claise Móire.
Thugtar an t-ainm Gleann na Claise Móire ar an trinse leanúnach geografach, thart ar 6,000 ciliméadair ar fad, a théann ón Ghleann Beqaa sa Liobáine, san Mheánoirthear go dtí Mósaimbíc, sa taobh thoir theas den Aifric.  Baintear roinnt úsáide as an ainm, ach sa lá ata inniu ann meastar go bhfuil sé neamhbheacht ó thaobh na geolaíochta de, mar nascann sé gnéithe a mheastar go bhfuil ar leithligh, cé go bhfuil siad gaolmhar, mar shampla na coráis scoilteanna agus corais na n-éasc.
Go minic, sa lá atá inniu, baintear úsáid as an téarma  le tagairt a dhéanamh do Chlais na hAfraice Thoir, teorainn plátaí dibhéirseacha a shíneann ó Chumar triarach na nAfarach ó dheas ar fud oirthear na hAfraice, agus é i mbun an phróisis scoilte Phláta na hAfraice ina dhá phláta nua ar leithligh. Tarchuireann geolaithe go ginearálta do na plátaí i mbéal forbartha mar an Pláta Núibiach agus an Pláta Somálach
Fairsinge theoiriciúil.
Gleann na Claise Móire ón spás.
I dtosach báire, cuireadh síos ar "Ghleann na Claise Móire" gur shín sé ón Liobáin sa tuaisceart, go dtí Mósaimbíc sa deisceart, áit a raibh sé coibhéiseach le cheann den dhá phroibhinse fhiseagrafach de chuid shléibhte na hAfraice Thoir. Chuimsigh sé rud a dtugaimid inniu Claochlúchán na Mara Mairbhe sa Liobáin, Scoilt na hIordáine, Scoilt na Mara Rua agus Scoilt na hAfraice Thoir.
Sa lá atá inniu ann feictear ar na scoilteanna seo mar ghnéithe ar leithligh, cé go bhfuil siad bainteach lena chéile. Cruthaíodh iad ach 35 milliún bliain ó shin.


Teilgean léarscáile.
a> agus ag baint úsáide as a dhara teilgean léarscáile
Claochlú córasach is ea teilgean léarscáile de dhomhanleithid agus dhomhanfhaid suíomhanna ar dhromchla sféir nó éileapsóidigh chuig suímhanna ar phlána. Bíonn teilgi léarscáile riachtanach chun léarscáileanna a chruthú. Cuireann gach teilgean léarscáile an dromchla as a riocht i slí éigin. Ag brath ar chuspóir an léarscáil, bíonn roinnt teilgean léarscáile ann chun airíonna áirithe ón sféar a chosaint ach ar chostas na n-airíonna eile.Níl aon teorainn le líon na dteilgean léarscáile a dtig linn a chur ar fáil.
Go hiondúil, is féidir dromchlaí na reann pláinéadach a mhapáil, fiú má tá siad ró-neamhrialta chun a bheith bunaithe ar mhúnla maith le sféar nó éileapsóideach; féach thíos. I gcoitinne fiú amháin, déantar teilgi léarscáile faoi réir roinnt réimsí glanmhatamaitice, lena n-áirítear geoiméadracht chéimseata agus geoiméadracht theilgeach. Mar sin féin, tagraíonn "teilgean léarscáile" go sonrach don teilgean cartagrafach.
Cúlra.
D'fhéadfaí léarscáileanna a bheith níos úsáidí ná cruinneoga i go leor cásanna: tá siad níos dlúithe agus níos éasca a stóráil; freastalaíonn siad go héasca ar raon ollmhór scálaí; bíonn siad le fheiceáil go héasca ar scáileáin ríomhairí;
ligeann siad airíonna an tír-raon a bheith mapáilte go éasca; is féidir leo níos mó codanna de dhromchla an Domhain a thaispeáint ag an am céanna; agus tá siad níos saoire a tháirgeadh agus a iompar. Spreagann na tréithe úsáideach seo ar na léarscáileanna forbairt na dteilgean léarscáile.
Mar sin féin, chruthaigh Theorema Egregium de chuid Carl Friedrich Gauss nach féidir dromchla sféir a bheith léirithe ar dhromchla plánach gan a bheith curtha as a riocht. Tá an prionsabal céanna i gceist le dromchlaí tagartha eile a úsáidear  mar mhúnlaí le haghaidh an Domhain. Ós rud é go bhfuil aon teilgin léarscáile ionadaíocht ar cheann de na dromchlaí ar phlána, cuireann gach léarscáil rudaí áirithe as a riocht. Cuireann gach teilgean léarscáil suntasach rudaí faoi leith as a riocht..
Airíonna méadracha na léarscáileanna.
a> réimsí go cruinn, ach bíonn na cruthanna díchumtha.
Saobhadh.
Tissot ' s Indicatrices ar an Mercator teilgean


Éileapsóideach.
Is éard is éileapsóideach ann ná dromchla gur féidir a fháil ó sféar nuair a díchumtar é trí bhíthin threoscálú, nó go hiondúil, trí" thrasfhoirmiú fineach.
Léiriúchán paraiméadrach.
Éileapsóideach mar íomhá fhineach den n-sféar.


Frásaeim.
Is éard is frásaeim ann, ar a dtugtar freisin nath cainte, frása nádúrtha, slonn ilfhoclach (sa ríomhtheangeolaíocht), nó cor cainte, ná ilfhocal nó friotal ilmhoirféimeach, ceann ar a laghad dá chomhpháirteanna ar bhíonn srianta go roghnach nó go teoranta ag coinbhinsiún teanga go bhféadfadh é a roghnaíodh gan srian.


Norma Borthwick.
Ealaíontóir, scríbhneoir agus gníomhaí Gaeilge ab ea Mariella Norma Borthwick (25 Iúil 1862 – 13 Meitheamh 1934). Rugadh in Highfield, Higher Bebington, Chester Sasana í, ach Albanach ab ea í, dar léi féin.
Luathshaol.
Ar 25 lúil 1862 a rugadh í i Highfield, Higher Bebington, Chester. George Borthwick, fear gnó (“General merchant” atá ar theastas breithe Norma, cé go luaitear bróicéaracht billí leis ina theastas pósta) a hathair agus ba í Mary Elizabeth MacDonald as Dún Éideann a máthair. Mariella Norma a hainmneacha baiste; ainm cumaisc é ‘Mariella’, é bunaithe ar ‘Mary Elizabeth’. Deartháir dá sin-seanmháthair, Mary Elizabeth eile, an Alan MacDonald ón Oileán Sciathanach in Albain a phós Flora MacDonald. Uncail do Norma ba ea Sir John MacDonald, Lord Kingsburgh, a bhí ina Lord Justice-Clerk ar Albain ó 1888 go 1915. Dar le Irisleabhar na Gaedhilge (Meitheamh 1897) gur neacht í Norma le Sir Algernon Borthwick, an chéad Bharún Glenesk, eagarthóir agus uinéir an Morning Post. Dhealródh go raibh gaol aici leis nuair nár shéan sí an tuairisc sin ach is léir ón gcuntas ar dheartháireacha Lord Glenesk in Lord Glenesk and the Morning Post (1910) nár dheartháir dá hathair é.
Rugadh Mariella Norma Borthwick i Highfield, Higher Bebington, Chester, ar an 25ú Iúil 1862. Ceann de chúig iníonacha agus triúr mac an cheannaí George Borthwick agus Mary Elizabeth Borthwick (née MacDonald) ba ea í. Cé gur i Sasana a rugadh í, mheas Borthwick í féin mar Albanach de bhunadh na nGael. In aois linbh léirigh sí spéis ar leith i chultúr na hÉireann, agus d'fhoghlaim sí Gaeilge sa 'Southwark Literary Society', i Southwark, Londain.
Is de réir dheasghnátha na hEaglaise Caitlicí agus Aspalda, a bunaíodh timpeall 1832, a pósadh tuismitheoirí Norma. Rugadh ochtar clainne dóibh, cúigear iníonacha agus triúr mac.
An chéad eolas cinnte fúithi in Éirinn go raibh sí sa láthair i nGaoth Dobhair nuair a díshealbhaíodh tionóntaí ar eastát Olphert. Na sceitsí a tharraing sí ann tá siad le feiceáil i bhforlíonta a cuireadh le United Ireland i nDeireadh Fómhair agus i Samhain 1890. Rinne Liam P. Ó Riain an tagairt seo di in 'The Irish Literary Revival' (1894): “Miss Norma Borthwick who is known as an artist will be remembered by many readers in connection with the exciting episodes in the Land War in Ireland”.
Ag obair ar son na Gaeilge.
D’fhoghlaim sí Gaeilge ó Thomás Ó Flannghaile sa Southwark Literary Society. Is dó a thoirbhir sí Aibgitir na Gaeilge (1900). Is inspéise gur aithris sí “Laoi Oisín i dTír na nÓg”, a bhfoilseofaí eagrán Thomáis de in 1896, ar 17 Eanáir 1895, an oíche ar cheangail sí le Conradh na Gaeilge i Londain. Chaith sí seal ina cisteoir acu. Tháinig sí os comhair shaol na Gaeilge nuair a ghnóthaigh sí duais ar aiste faoin teideal “Brí na teanga i gcúis na náisiúntachta” ag an gcéad Oireachtas in 1897. “Aodh Rua” an t-ainm cleite a roghnaigh sí. Bhailigh Fionán Mac Coluim an duais thar a ceann. Cearnóg Markham, Chelsea, a seoladh ag an am.
Cuireadh an eagraíocht Cumann na Scríbheann nGaedhilge (Béarla: The Irish Texts Society) ar bun i Londain, ar 26 Aibreán 1898. Ba é Dubhghlas de hÍde a chéad Uachtarán, bhí Frederick York Powell a chéad chathaoirleach agus ba rúnaithe iad Norma Borthwick agus Eleanor Hull. Post deonach a bhí ann, agus d’éirigh Norma as i Mí na Nollag na bliana sin. Cuid dá cúram bainistíocht Irisleabhar na Gaedhilge. Bhuaigh sí duais san amhránaíocht ag Oireachtas 1898. I gcaint raidió a chraol sé i 1958, dúirt Mac Coluim gurbh amhránaí agus ceoltóir í. Um Nollaig 1898 bhí sí ag fanacht leis an mBantiarna Gregory sa Chúil: “Miss Borthwick the Irish scholar who had been giving me lessons in London is staying here and has classes every afternoon in the Gate Lodge, about eight girls and thirty to forty young men alternately, some walking as far as three miles to attend” (Seventy years). Idir shúgradh is dáiríre dúirt sí freisin: “The beginning of modern Irish drama was in the winter of 1898 when Douglas Hyde and Miss Borthwick acted in Irish in a Punch and Judy show”.
Norma agus Seosamh Ó Tórna a chuir eagar ar imeachtaí foilsithe Oireachtas 1898. Comhthoghadh í ina ball den Choiste Gnó in 1899 agus bhí sí ina rúnaí ar Oireachtas na bliana sin. Bhí sí ag cabhrú le hEoin Mac Néill chun An Claidheamh Soluis a thabhairt amach.
Bhí litir ó Liam Ó Maolruanaí i seilbh Dhonncha Uí Shúilleabháin (Feasta, Deireadh Fómhair 1988) i dtaobh Norma agus P. J. McCall mar theachtairí ón gConradh ag Feis Dhún na nGall i Meán Fómhair 1898 agus mar a chuaigh pearsantacht an Easpaig Uí Dhomhnaill i gcion orthu chomh mór sin gur mhaith leo an Craoibhín a dhíbirt agus an tEaspag a chur ina áit. Cuireadh an rud céanna i leith D. P. Moran i 1901. Ag an am sin a rinne sí a portráid den easpag, b’fhéidir.
Thosaigh sí ag múineadh Gaeilge sa Chlochar Doiminiceach i Sráid Eccles ar 7 Deireadh Fómhair 1899. Ní dóigh gur lean sí rófhada sa phost. Bhí cónaí uirthi ag 15 Ascal Windsor, Fionnradharc, ag an am. D’éirigh sí as obair an Choiste Gnó agus as rúnaíocht an Oireachtais i Samhain 1899. Nuair a toghadh aris í i 1901 níor fhan sí ach tamaillín ar an gCoiste toisc gurbh i Leamhcán a bhí si ina cónaí san am. “An Grianán” ab ainm don teach.
Ar Inis Meáin a bhíodh tarraingt lucht ceannais an Chonartha. Bhí Norma sa chathaoir ag cruinniú na bhfear de Chraobh Úna Ní Fhaircheallaigh ann ar 6 Lúnasa 1899. Thug sí aitheasc agus chan sí “Caitheamh an Ghlais”. In aiste a scríobh Dame Columba Butler, deirfiúr Mháire de Buitléar, in Capuchin Annual 1952 luann sí Norma mar dhuine den dream a chaitheadh a laethanta saoire san oileán gach bliain: “... the floor of the Dún is carpeted with short grass and wild flowers and delicate sprays of maiden hair fern are peeping out of the crevices of the rocks... Pádraic Pearse is talking earnestly to Norma Borthwick”. Bhí sí féin agus cúpla duine eile ar an gCoiste Gnó in aghaidh an Phan-Cheilteachais i 1900 agus dar le Ruth Dudley Edwards gur ghearáin sí an Piarsach leis an gCraoibhín gur ól sé sláinte na banríona ag giuncán sa Bhreatain Bheag. Buachaill ar Inis Meáin a sceith an scéal do Norma, más fior!
I 1900 bhí sí ina cathaoirleach ar chraobh nuabhunaithe Dhroim Conrach agus sa bhliain chéanna sin a d’fhoilsigh M.H. Gill Aibgitir na Gaeilge ó lámh Norma Bortwick: the Irish Alphabet illustrated by Norma Borthwick, agus a bhunaigh sí féin agus Mairéad Ní Raghallaigh Muintir na Leabhar Gaeilge (The Irish Book Company). 35 Sráid Uach. Uí Chonaill seoladh an chomhlachta ar dtús, 6 Sráid D’Olier ina dhiaidh sin. Ba iad ba mhó feasta a bheadh ag foilsiú leabhair an Athar Peadar Ó Laoghaire. Idir 1900 agus 1913 d’fhoilsigh siad faoin teideal Ceol Sidhe a cnuasach de 96 amhráin i seacht leabhrán. Ar mhaithe le baill Chraobh Ráth Maonais a thug sí faoin obair seo an chéad lá.
Ar 10 Feabhra 1901 tharla rud an-trioblóideach. Cuireadh ina leith sa chúirt gur falsaitheoir a bhí inti. Bhí sí ag teagasc Gaeilge don Dr. Cane, “St.Wolstan’s”, Cill Droichid, agus dúradh gur ghoid sí seic de chuid a mhná agus gur bhris sí é. Tháinig a huncail ó Albain. Tháinig John Dillon M.P. agus thug teistiméaracht charachtair di; chuir sé aithne uirthi i Londain deich mbliana roimhe sin. Agus tháinig scata mór dá cairde chun seasamh léi sa chúirt. Caitheadh amach an chúis. Tá cuntas air sna páipéir go léir agus in TimesLondan, fiú. Is cinnte go raibh Norma go maith as sa tsaol agus nár ghá di a leithéid de ghadaíocht bheag amaideach. Deir Charlotte McManus go raibh an tAthair Peadar sa chúirt chun tacú léi.
D’fhoilsigh sí a leabhar teagaisc Ceachta Beaga Gaeilge i 1902. Jack B. Yeats a sholáthraigh na pictiúir. Thug an scoláire ilteangach an tAthair Risteard Ó Dálaigh an moladh seo dá saothar: “With the copy received from you 12 days ago I have taught a person from the alphabet up and the neighbours now gather in in the evenings to listen to this new reader reading Fr. O’Leary’s new catechism and other books in Irish”. Bhí sé ag tagairt gan amhras do Ghaeilgeoir nach raibh léamh ná scríobh na teanga aige.
Is léir go raibh baint mhór aici le foilsiú Séadna. Scríobh an tAthair Peadar chuig Lughaidh Breathnach ar 4 Eanáir 1919: “You are right in what you say about Miss Borthwick. But for that lady I fear the book would not have come out at all... It was she who collected the scattered fragments of it and put them together... Of course I had to look carefully through every syllable of the work” (Donegal Annual Iml IV). D’ullmhaigh sí foclóirín le haghaidh an leabhair agus d'aistrigh sí go Béarla é. Sa réamhrá a chuir Liam Mac Mathúna le heagrán 1987 de Séadna deir sé: ‘Is sa bhliain 1916 a tháinig aistriúchán Béarla ar an saothar amach. Is ó láimh Norma Borthwick a tháinig sé seo, dála Foclóir do Shéadna, bíodh nach raibh a hainm le léamh ar cheachtar acu’. I ndeireadh a shaoil d’ainmnigh Ó Laoghaire í mar dhuine dá sheachtar seiceadóirí liteartha.
Bhíodh aistí Gaeilge i gcló aici san iris St.Patrick’s sa tréimhse 1900–1903 faoina hainm cleite “Fear na Móna”. Ina dhiaidh sin dhealródh sé gurbh í obair an chomhlachta amháin a bhí ar siúl aici. Sa bhliain 1912 d’fhoilsigh sí Leourín na leanav, an leabhar dá cuid féin arbh fhiú le hOsborn Bergin an leagan seo sa litriú simplí a ullmhú.
Bhí aithne ag Norma ar Lady Gregory, ag fanacht ag a teach ag an Chúil agus ag teagasc Gregory agus bunadh na háite Gaelige. Le linn di fanacht uair amháin, chuir sí seó 'Punch agus Judy' ar siúl in éineachtale Dubhghlas de hÍde.
Níos moille ina saol.
D’fhág sí Éire timpeall 1919 agus níor fhill. Go tobann ní raibh a hainm le feiceáil níos mó i liosta na mball de Chumann na Scríbheann Gaeilge (bhí sí na rúnaí ar roinn na hÉireann den Chumann tráth). Ní raibh fhios ag daoine cén fáth ná cad d’éirigh di. Bhí ráfla gur cúisíodh í mar gheall ar ghadaíocht siopa. Macalla de scanall na seice úd a bhí sa ráfla sin, b’fhéidir.
Bhí sí ina cónaí in Newcastle-on-Tyne lena deirfiúr Grace Hay Borthwick ar feadh tamaill. Chuir siad fúthu i Scalfay san Oileán Sciathanach agus ansin, i ndeireadh na 1920idí, d’aistrigh siad go dtí Cill Bhríde agus bhí cónaí orthu i Kilbride House. Faoin am seo bhí Norma gan urlabhra agus í ina pairilíseach. Bhí an suanghalar forleathan idir 1915 agus 1926. ‘Pandemic’ a bhí ann agus bhí sise i measc na mílte a tholg é. De réir an teastais báis bhí Encephalitis Lethargica uirthi le 16 bliana, Parkinsonianism le sé bliana agus bulbar paralysis le dhá bhliain. Dhealródh sé mar sin gurbh é an suanghalar faoi deara di Éire a fhágáil tuairim 1919. Cailleadh í san áit aoibhinn uaigneach sin Cill Bhríde ar 13 Meitheamh 1934. Tá sí curtha i reilig Chill Mhuire san oileán.
Nóta ar Cheadúnas Sannta.
Tá an t-alt seo bunaithe ar ábhar as Ainm.ie, an Bunachar Náisiúnta Beathaisnéisí Gaeilge.
Fiontar a dhéanann an obair theiciniúil ar shuíomh Ainm agus CIC a chuireann an t-ábhar ar fáil. Is ag Cló Iar-Chonnacht atá cóipchearta ar an ábhar.
Tá sé ceart go leor eolas as an suíomh a úsáid faoi láthair (chomh fada agus nach bhfuil táille dá bhaint amach agat air) don chineál oibre atá I gceist agat ach aitheantas cuí a thabhairt agus nasc (ainm) a chur leis. 2011. Tá comhluadar na Vicipéide go mór faoi chomaoin as ucht cead a thabhairt an t-ábhar ó Ainm.ie a roinnt linn go léir.


Coidéacs Eyckensis.
Leabhar Soiscéal ón ochtú haois is ea an Coidéacs Eyckensis atá bunaithe ar dhá lámhscríbhinn chomhpháirteacha a bhí ina gcomhbhlóideach, ón dara haois déag go dtí 1988 de réir cosúlachta. Is é an Coidéacs Eyckensis an leabhar is sine sa Bheilg. Ón ochtú haois ar aghaidh, coimeádadh an leabhar agus rinneadh é a chaomhnú i gcríoch chathair bhardais Maaseik na linne seo. Is dócha gur cuireadh an leabhar amach ag teach screaptra Mhainistir Echternach.
Cur síos ar lámhscríbhinn A agus lámhscríbhinn B.
Is éard atá i gCoidéacs Eyckensis ná dhá leabhar soiscéal ar 133 phárbhileog 244 faoi 183 mm an ceann.
Full-page evangelist portrait and canon tables in the Codex Eyckensis A.
Níl an chéad lámhscríbhinn (Coidéacs A) críochnaithe. Cúig bhileog atá inti, le portráid lánleathanaigh de Shoiscéalaí (Naomh Maitiú is dócha) ar an gcéad leathanach, agus sraith neamhiomlán d’ocht gcinn de Tháblaí Canónacha ina dhiaidh sin. Tá stíl Iodálach-Bhiosántach ar phortráid an tSoiscéalaí, agus is soiléir go bhfuil baint ag an stíl sin le stíl na Soiscéal Barberini atá i Leabharlann na Vatacáine (Barberini Lat. 570). Tá fráma na portráide comhdhéanta de shnaidhmobair Angla-Shacsanach, atá cosúil leis na gnéithe maisiúcháin a úsáidtear i "Soiscéil Lindisfarne".
Tugtar léargas ginearálta sna Táblaí Canónacha ar na sliochtaí comhfhreagracha sna ceithre Shoiscéal. Ar an gcaoi seo, is féidir na Táblaí Canónacha a úsáid mar chlár ábhair nó innéacs chun rochtain ar na téacsanna a éascú. Tá na Táblaí Canónacha i lámhscríbhinn A maisithe le colúin agus stuaraí, le siombailí de na ceathrar Soiscéalaí agus le portráidí na naomh.
Tá sraith iomlán de dhá Thábla Chanónacha Dhéag agus de na ceithre théacs Soiscéil san dara lámhscríbhinn (Coidéacs B). Tá na Táblaí Canónacha maisithe le colúin agus stuaraí, le híomhánna na nAspal agus le siombailí na Soiscéalaithe.  Baintear úsáid as foirm chruinn mhionscript na nOileán sna Soiscéil, ar saintréith í de na lámhscríbhinní ó Shasana agus Éirinn a théann siar go dtí an seachtú agus an t-ochtú haois, ach ar baineadh úsáid aisti freisin sa Mhór-Roinn. Tá imlíne de phoncanna dearga agus buí ag gach ceannlitir sa chéad mhír. Rinne scríobhaí amháin cóipeáil ar an téacs.
Leagan den Vulgáid atá sa téacs Soiscéil, mar a ndearnadh aistriúchán air, den chuid is mó, ag Naomh Iaróm (Iaróm Stridon, 347–420 CR), mar aon le roinnt breiseanna agus trasuíomh. Tá leaganacha inchomparáide  de na téacsanna Soiscéil le fáil sa "Leabhar Cheanannais" (Baile Átha Cliath, Coláiste na Trionóide, ms 58), i "Leabhar Ard Mhacha" (Baile Átha Cliath, Coláiste na Trionóide, ms 52) agus i "Soiscéil Echternach" (Páras, Bnf, ms Lat.9389).
Stair (a bhunús go dtí an 20ú haois).
The Codex Eyckensis displayed in the St Catherine's Church in Maaseik
Téann an Coidéacs siar go dtí an ochtú haois agus coimeádadh ar dtús é in iar-Mhainistir Bheinidicteach Aldeneik, a coisriceadh in 728 CR. Bunaíodh an mhainistir seo ag na daoine uaisle Meirvínseacha Adelard, an Tiarna Denain, agus a bhean chéile Grinuara, dá n-iníonacha Harlindis agus Relindis i “gcoill bheag gan mhaith” in aice leis an abhainn Meuse. Tugadh an t-ainm Eyke (“dair”) ar an gclochar, i ndiaidh na n-darach a bhí ag fás ann. Níos déanaí, de réir mar a tháinig méadú ar an sráidbhaile Nieuw-Eyke (“dair nua”—Maaseik na linne seo) in aice láimhe agus ar a thábhachtaí agus a bhí sé, tugadh an t-ainm Aldeneik (“sean-dair”) ar an sráidbhaile bunaidh. Rinne Naomh Willibrord Harlindis a choisricean mar chéad bhan-ab den phobal reiligiúnach seo. Nuair a fuair sí bás, rinne Naomh Boniface a deirfiúr a choisricean mar a comharba.
Rinneadh staidéar sa chlochar ar an gCoidéacs Eyckensis agus úsáideadh freisin é chun teagasc Chríost a scaipeadh. Is dóigh gur thug Naomh Willibrord an dá leabhar soiscéal atá ina gcuid de Choidéacs Eyckensis anois ó Mhainistir Echternach chomh fada le Aldeneik.
Is dócha gur cuireadh an dá lámhscríbhinn le chéile agus ceangal amháin orthu le linn an dara haois déag.
Tréigeadh mainistir Aldeneik sa bhliain 1571. Ó lár an deichiú haois, tháinig caibidil choláisteach de chanónaigh fhireannacha in ionad na mban rialta Beinidicteach. Le baol níos mó ann go mbrisfeadh cogadh reiligiúnach amach, chuaigh na canónaigh ar a gcaomhnú i mbaile múrtha Maaseik. Thug siad na cistí eaglaise ó Aldeneik—Coidéacs Eyckensis san áireamh—chomh fada le séipéal Chaitríona.
Údarthacht.
Text folio in the Codex B
Bhíothas lánchinnte de, leis na céadta bliain, gur scríobh Harlindis agus Relindis, na chéad bhan-abaí de Mhainistir Aldeneik a ndearnadh naoimh díobh níos déanaí, an Coidéacs Eyckensis. Rinne sagart áitiúil a naomhsheanchas a scríobh síos san naoú haois. Déantar trácht sa téacs seo freisin ar leabhar soiscéal a scríobh Harlindis agus Relindis. Le linn an naoú haois, d’éirigh cultas thaisí na ndeirfiúracha naofa níos tábhachtaí. Tugadh ómós don Choidéacs Eyckensis mar shampla, rud a spreag an-ómós mar shaothar a cuireadh le chéile ag Harlindis agus Relindis.
Séantar é seo go soiléir sna línte deireanacha den dara lámhscríbhinn áfach: "Finito volumine deposco ut quicumque ista legerint pro laboratore huius operis depraecentur" (Ag deireadh an imleabhair seo, iarraim ar an léitheoir guí ar son an "oibrí" a chuir an lámhscríbhinn seo le chéile). Is soiléir ón bhfoirm fhireannach "laborator" (“oibrí”) sa téacs bunaidh gur scríobh fear an lámhscríbhinn.
Rinne Albert Derolez (Ollscoil Ghent) agus Nancy Netzer (Coláiste Bhostúin) anailís chomparáideach ar na lámhscríbhinní sa bhliain 1994 agus thaispeáin an anailís sin go dtéann lámhscríbhinní A agus B siar go dtí an tréimhse ama chéanna agus, mar sin, go bhfuil seans maith ann gur cuireadh an dá lámhscríbhinn le chéile i dteach screaptra Mhainistir Echternach agus fiú gurbh é an scríobhaí céanna a chuir amach iad.
Iarracht ar chaomhnú agus ar athchóiriú sa bhliain 1957.
Sa bhliain 1957, rinne Karl Sievers, athchóiritheoir ó Düsseldorf, iarracht an Coidéacs Eyckensis a chaomhnú agus a athchóiriú. Bhain agus scrios sé an ceangal veilbhite dearg ón 18ú haois agus rinne sé bileoga uile na lámhscríbhinne a lannú le Mipofolie. Is éard is Mipofolie ann ná scragall polaivinilclóiríde (PVC), a bhfuil brat de thaláití dé-octail air. Le himeacht ama, chruthaigh an scragall seo aigéad hidreaclórach a rinne dochar don mheamram sa chaoi is gur tháinig dath buí ar an scragall féin. Bhí tionchar aige sin ar thrédhearcacht agus dath an mheamraim, agus d’fhéadfadh na polaiméirí sa scragall dul isteach sa mheamram sa chaoi is go n-éireodh sé briosc. Tar éis don choidéacs a lannú, rinne Sievers é a cheangal arís. Chun é sin a dhéanamh, ghearr sé ciumhaiseanna na mbileog, agus cailleadh píosaí den mhaisiú.
Detail from the Codex B
Rinneadh iarracht nua fhorleathan ar an gCoidéacs a athchóiriú idir na blianta 1987 agus 1993 nuair a rinne foireann ó Institiúid Ríoga na Beilge don Oidhreacht Chultúrtha, faoi cheannaireacht an cheimiceora an Dr. Jan Wouters, an lannú Mipofolie a bhaint go cúramach den mheamram. Tar éis don lannú a bheith bainte, forbraíodh teicníc nuálach um bileogmhúnlú meamraim chun na bileoga a athchóiriú. Chun an obair athchóirithe a chur i gcrích, ceanglaíodh an dá lámhscríbhinn chomhpháirteacha den Choidéacs ar leith.
Doiciméadú agus digitiú .
Téann an doiciméadúchán fótagrafach is sine maidir leis an gCoidéacs Eyckensis siar go dtí timpeall 1916 (). Le linn an athchóirithe, tógadh grianghraif den lámhscríbhinn in Institiúid Ríoga na Beilge don Oidhreacht Chultúrtha (KIK–IRPA). Foilsíodh facsamhail sa bhliain 1994.
Sa bhliain 2015, rinneadh an Coidéacs Eyckensis a dhigitiú ar an láthair i Seipéal Chaitríona ag an tSaotharlann Íomháithe agus Illuminare – An Lárionad um Staidéar ar Ealaín na Meánaoise | KU Leuven. An tOll. Lieve Watteeuw a bhí i gceannas ar an tionscadal seo. Cuireadh na híomhánna ardtaifigh ar fáil ar líne i gcomhar le LIBIS (KU Leuven).
Aithníodh an Coidéacs Eyckensis mar oidhreacht dho-aistrithe sa bhliain 1986 agus tugadh cosaint dó. Sa bhliain 2003, aithníodh an Coidéacs Eyckensis.
Taighde reatha.
Le linn 2016–2017, déanfaidh foireann taighdeoirí ón Illuminare – An Lárionad um Staidéar ar Ealaín na Meánaoise | KU Leuven (an tOll. Lieve Watteeuw) agus ó Institiúid Ríoga na Beilge don Oidhreacht Chultúrtha (an Dr. Marina Van Bos) staidéar eile ar an gCoidéacs Eyckensis.
Bibliography.
Coenen, J. (1921) Het oudste boek van België, "Het Boek 10", pp. 189-194.
Coppens, C., A. Derolez en H. Heymans (1994) "Codex Eyckensis: an insular gospel book from the abbey of Aldeneik," Antwerpen/Maaseik, facsimile.
De Bruyne, D. (1908) L'évangéliaire du 8e siècle, conservé à Maeseyck, "Bulletin de la Société d'Art et d'Histoire du Diocèse de Liège 17", pp. 385-392.
Dierkens, A. (1979) Evangéliaires et tissus de l’abbaye d’Aldeneik. Aspect historiographique,  "Miscellanea codicologica F. Masai Dicata" (Les publications de Scriptorium 8), Gent, pp. 31-40.
Falmagne, T. (2009) "Die Echternacher Handschriften bis zum Jahr 1628 in den Beständen der Bibliothèque nationale de Luxembourg sowie Archives diocésaines de Luxembourg, der Archives nationale, der Section historique de l' Institut grand-ducal und des Grand Séminaire de Luxembourg," Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2 Banden: 311pp. + [64] ill., 792pp.
Gielen J. (1880) Le plus vieux manuscrit Belge, "Journal des Beaux-Arts et de la Littérature 22", nr. 15, pp. 114-115.
Gielen, J. (1891) Evangélaire d'Eyck du VIIIe siècle, "Bulletin Koninklijke Commissie voor Kunst en Oudheden 30", pp. 19-28.
Hendrickx, M. en W. Sangers (1963) De kerkschat der Sint-Catharinakerk te Maaseik. Beschrijvende Inventaris, "Limburgs Kunstpatrimonium I", Averbode, pp. 33-35.
Mersch, B. (1982) Het evangeliarium van Aldeneik, "Maaslandse Sprokkelingen" "6", pp. 55-79.
Netzer, N. (1994) "Cultural Interplay in the 8th century and the making of a scriptorium," Cambridge, Cambridge University Press, 258pp.
Nordenfalk, C. (1932) On the age of the earliest Echternach manuscripts, "Acta Archeologica", vol. 3, fasc. 1, Kopenhagen: Levin & Munksgaard, pp. 57-62.
Schumacher, R. (1958) L’enluminure d’Echternach: art européen, "Les Cahiers luxembourgeois", vol. 30, nr. 6, pp. 181-195.
Spang, P. (1958) La bibliothèque de l’abbaye d’Echternach, "Les Cahiers luxembourgeois," vol. 30, nr. 6, pp. 139-163.
Talbot, C.H. (1954) "The Anglo-Saxon Missionaries in Germany. Being the Lives of SS. Willibrord, Boniface, Sturm, Leoba and Lebuin, together with the Hodoeporicon of St. Willibald and a selection of the Correspondence of Boniface", [vertaald en geannoteerd], Londen-New York, 1954, 234pp.
Verlinden, C. (1928) Het evangelieboek van Maaseik"," "Limburg", vol. "11", p. 34.
Vriens, H. (2016) "De Codex Eyckensis, een kerkschat. De waardestelling van een 8ste eeuws Evangeliarium in Maaseik," onuitgegeven master scriptie Kunstwetenschappen, KU Leuven.
Wouters, J., G. Gancedo, A. Peckstadt, en L. Watteeuw, L. (1990) The Codex Eyckensis: an illuminated manuscript on parchment from the 8th century: Laboratory investigation and removal of a 30 year old PVC lamination, "ICOM triennial meeting". ICOM triennial meeting. Dresden, 26-31 August 1990, Preprints: pp. 495–499.
Wouters, J., G. Gancedo, A. Peckstadt en L. Watteeuw (1992) The conservation of the Codex Eyckensis: the evolution of the project and the assessment of materials and adhesives for the repair of parchment, "The Paper Conservator 16", pp. 67-77.
Wouters, J., A. Peckstadt en L. Watteeuw (1995) Leafcasting with dermal tissue preparations: a new method for repairing fragile parchment and its application to the Codex Eyckensis, "The Paper Conservator 19", pp. 5-22.
Wouters, J., Watteeuw, L., Peckstadt, A. (1996) The conservation of parchment manuscripts: two case studies, "ICOM triennial meeting," ICOM triennial meeting. Edinburgh, 1-6 September 1996, London, James & James, pp. 529-544.
Wouters, J., B. Rigoli, A. Peckstadt en L. Watteeuw, L. (1997) Un matériel nouveau pour le traitement de parchemins fragiles, "Techné: Journal of the Society for Philosophy and Technology, 5", pp. 89-96.
"Zimmerman", "E.H. (1916) Vorkarolingische Miniaturen, Deutscher Verein für Kunstwissenschaft"  "III", Sektion, Malerei, I. Abteilung, Berlin, pp. 66-67; 128; 142-143, 303-304.


Seán Ó Caoilte.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Seán Ó Caoilte ("John Small" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Ciceam Bhaile Munna. Bhí Ó Caoilte ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2015 agus 2016.
Ó Caoilte, Seán
Ó Caoilte, Seán


Brían Ó Fiannachta.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Brían Ó Fiannachta ("Brian Fenton" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Ráth Éanna. Bhí Mac Mathúna ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2015 agus 2016. Bronnadh 'allstar' air i 2015 agus 2016.
Ó Fiannachta, Brían
Ó Fiannachta, Brían


Déin Mac Concharraige.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Déin Mac Concharraige ("Dean Rock" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Ciceam Bhaile Munna. Bhí Mac Concharraige ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2013, 2014, 2015 agus 2016. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2016.
Mac Concharraige, Déin
Mac Concharraige, Déin


Ciarán Mac Giolla Chainnigh.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Ciarán Mac Giolla Chainnigh ("Ciarán Kilkenny" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Caisleán Cnucha. Bhí Mac Giolla Chainnigh ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2008, 2009, 2011, 2012 agus 2013. Bronnadh 'allstar' air i 2015 agus 2016.
Mac Giolla Chainnigh, Ciarán
Mac Giolla Chainnigh, Ciarán


Eoghan Ó Gadhra.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Eoghan Ó Gadhra ("Philip McMahon" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Teach Mealóg Sráid Singe. Bhí Ó Gadhra ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2011, 2012 agus 2014.
Ó Gadhra, Eoghan
Ó Gadhra, Eoghan


Shane Ó Carthaigh.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Shane Ó Carthaigh ("Shane Carthy" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Naomh Mearnóg. Bhí Ó Carthaigh ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2013.
Ó Carthaigh, Shane
Ó Carthaigh, Shane


Pól Ó Floinn.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Pól Ó Floinn ("Paul Flynn" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Ciceam Bhaile Munna. Bhí Pól Ó Floinn ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2008, 2011, 2013, 2014, 2015 agus 2016. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2011, 2012, 2013 agus 2014.
Ó Floinn, Pól
Ó Floinn, Pól


Caoimhín Mac Meanman.
Is peileadóir Ghaelach ó Bhaile Átha Cliath é Caoimhín Mac Meanman ("Kevin McManamon" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Baile Átha Cliath agus Naomh Jude. Bhí Mac Meanman ar fhoireann Bhaile Átha Cliath nuair a bhain siad Craobh Laighean i 2011, 2012 agus 2013.
Mac Meanman, Caoimhín
Mac Meanman, Caoimhín


Domhnall Ó Tuathaigh.
Is iománaí ó an Chlár é Domhnall Ó Tuathaigh ("Donal Tuohy" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Croisín. Bhí Ó Tuathaigh ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013.


Conor Cleary.
Is iománaí ó an Chlár é Conor Cleary ("Conchur Ó Cléirigh" sa Ghaeilge). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Cill Mháille.


Aaron Mac Cuinneagáin.
Is iománaí ó an Chlár é Aaron Mac Cuinneagáin ("Aaron Cunningham" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Wolfe Tones Na Sionna. Bhí Mac Cuinneagáin ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013.


Seán Ó Conalláin.
Is iománaí ó an Chlár é Seán Ó Conalláin ("John Conlon" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Cluain Lárach. Bhí Ó Conalláin ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013.


Pádraic Ó Coileáin.
Is iománaí agus peileadóir Gaelach ó an Chlár é Pádraic Ó Coileáin ("Pádraic Collins" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Croisín. Bhí Ó Coileáin ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2013.


Cathal Mac an Oirchinnigh.
Is iománaí ó an Chlár é Cathal Mac an Oirchinnigh ("Cathal McInerney" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Creathlach. Bhí Mac an Oirchinnigh ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013.


Peter Duggan.
Is iománaí ó an Chlár é Peter Duggan. Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Cluain Aodha Cuinche. Bhí Ó Tuathaigh ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013.


Pádraig Ó Dónalláin.
Is iománaí ó an Chlár é Pádraig Ó Dónalláin ("Patrick Donnellan" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus Muillte Uí Cheallacháin. Bhí Ó Dónalláin ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2016.


Daithí Mac an Oirchinnigh.
Is iománaí ó an Chlár é Daithí Mac an Oirchinnigh ("David McInerney" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh an Chláir agus An Tulach. Bhí Mac an Oirchinnigh ar fhoireann an Chláir nuair a bhain siad Craobh na hÉireann i 2013. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2016.


Iairiglifí Éigipteacha.
Is pictiúr stílithe na réad a sheasann focal, siolla nó fuaim, coitianta i Sean-Éigipt í Iairiglifí Éigipteach.


Killian Burke.
Is iománaí ó Chorcaigh é Killian Burke ("Cillian de Búrca" sa Ghaeilge). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Mainistir na Corann.


Criostóir Seoige.
Is iománaí ó Chorcaigh é Criostóir Seoige ("Christopher Joyce" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Na Piarsaigh. Bhí Seoige ar fhoireann Chorcaí nuair a bhain siad Craobh na Mumhan i 2014.


Marc Eilís.
Is iománaí ó Chorcaigh é Marc Eilís ("Mark Ellis" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Sráid A'Mhuillinn. Bhí Eilís ar fhoireann Chorcaí nuair a bhain siad Craobh na Mumhan i 2014.


Liam Cúipéir.
Is iománaí ó Chorcaigh é Liam Cúipéir ("Bill Cooper" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Eochaill. Bhí Cúipéir ar fhoireann Chorcaí nuair a bhain siad Craobh na Mumhan i 2014.


Dónall Ó Cearnaigh.
Is iománaí ó Chorcaigh é Dónall Ó Cearnaigh ("Daniel Kearney" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Na Sáirséalaigh. Bhí Ó Cearnaigh ar fhoireann Chorcaí nuair a bhain siad Craobh na Mumhan i 2014.


Séamus Ó hAirtnéada.
Is iománaí ó Chorcaigh é Séamus Ó hAirtnéada ("Séamus Harnedy" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Naomh Íde. Bhí Ó hAirtnéada ar fhoireann Chorcaí nuair a bhain siad Craobh na Mumhan i 2014. Bronnadh 'allstar' air sa bhliain 2013.


Lúcás Miach.
Is iománaí ó Chorcaigh é Lúcás Miach ("Luke Meade" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Baile Nuis.


Seán Mac Clochaire.
Is iománaí ó Chorcaigh é Seán Mac Clochaire ("Shane Kingston" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Dúglas.


Ailéin Ó Ceadagáin.
Is iománaí ó Chorcaigh é Ailéin Ó Ceadagáin ("Alan Cadogan" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Dúglas. Bhí Ó Coileáin ar fhoireann Chorcaí nuair a bhain siad Craobh na Mumhan i 2014.


Cormac Ó Murchú.
Is iománaí ó Chorcaigh é Cormac Ó Murchú ("Cormac Murphy" sa Bhéarla). Imríonn sé le haghaidh Corcaigh agus Mala.


A Father's Watch.
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "A Father's Watch", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 19 Márta 2017. Scríobh Simon Rich an eipeasóid seo. D'fhéach 2.40 milliún duine ar an eipeasóid.


All Round to Mrs. Brown's.
Clár siamsaíochta Béarla atá á chraoladh ar BBC One ó 25 Márta, 2017 i leith é All Round to Mrs. Brown's.
Tar éis an eipeasóid deireanach den chéad sraith, d'fhógair an BBC go mbeadh dara sraith ag craoladh sa bhliain 2018.


Róisín O.
Is amhránaí pop-cheol í Róisín O (rugadh í sa bhliain 1988).


Mahmood.
Tagann Mahmoud, Mahmoud, MD H "moladh" as an fhréamh Araibis comhdhéanta de trí chonsan Mahmoud tugadh ainmneacha Araibis, an athscríbhinn príomhúil Araibis. In ainneoin roinnt ar na trí céanna litreacha fréimhe ar an gceart, tá sé seo ar leithligh ó Mohammad. Cé go bhfuil an t-ainm rangaithe uimhir le feiceáil naoi ainm a bheith ar an fáidh deiridh an Ioslam. An bhfuil coitianta sa chuid is mó den domhan, mná Tugtar éagsúla Mahmoud ha, a úsáidtear mar ainm a thugtar d'fhir, ach neamhchoitianta.


Gleann Beqaa.
Loch Al-Qaraoun i nGlann Beqaa
Gleann thorthúil in oirthear na Liobáine is ea Gleann Beqaa (Araibis: وادي البقاع, "Wādī l-Biqā), traslitrithe chomh maith mar Bekaa, Biqâ agus Becaa, ar a dtugtar san tseandacht chlasaiceach mar 'Coíléisiria'. Is é an réigiún feirmeoireachta is tábhachtaí san Liobáin é. Bíonn  tionscal faoi rath chomh maith i nGlaenn Beqaa, go háirithe na gnóthaí a bhfuil baint acu le talmhaíocht.
An limistéar uirbeach Chtaura-Taalabaya-Saadnayel-Zahle, an ceann is mó sa ghleann.


Ashleigh Ball.
Is ceoltóir agus aisteoir gutha Ceanadach í Ashleigh Adele Ball, a rugadh ar 31 Márta 1983 in Vancouver, sa Cholóim Bhriotanach.


Noda scríobhaithe.
Is éard is Noda scríobhaithe ann ná giorrúcháin a scríobhtaí ar lámhscríbhinní. Ghlacadh na noda ionad focail choitianta go minic.


Despina Vandi.
Is amhránaí Gréigeach í Despina Vandi (Gréigis:  Δέσποινα Βανδή), a rugadh ar an 29ú lá de mhí Iúil sa bhliain 1969.
Despina Vandi ag canadh i 2007.


Calum Heaslip.
Is amhránaí agus giotáraí pop-cheol í Calum Heaslip Arredondo, a rugadh ar 10 Eanáir, 2001 i nGranada, An Spáinn. Rinne sé cuma ar "La Voz Kids" nuair a bhí sé 12 d'aois.
Saol Luath.
Rugadh i Granada, An Spáinn ar an 10 Eanáir, 2001. Is Éireannach é a athair agus Spáinneach é a mháthair. Is as Tamhlacht é a athair. Bhog a theaghlach go oileán Mallorca.
2014: "La Voz Kids".
Nuair a bhí sé 12 d'aois, rinne Calum cuma ar an gcéad sraith "La Voz Kids" sa bhliain 2014. Ag na triailacha chan sé "It Will Rain" le Bruno Mars agus chas beirt de na moltóirí, Rosario agus David Bisbal. Phioc sé David Bisbal mar cóitseálaí. Ag na cathanna bhí Calum i gcoinne Paula Coria agus Carlos Alfredo Colina. Chan siad "Blame It on the Boogie" le The Jacksons, ach bhuaigh Carlos Alfredo Colina an cath.
2014-16: "Hey Babe!" agus "Staying Alive".
D'eisigh Calum a chéad singil "Turn It Up" ar 1 Deireadh Fómhair 2014 agus lean a dara singil "Hey Babe!" ina dhiadh ar 4 Samhain an bhliain chéanna.
D'eisigh sé a chéad albam "Hey Babe!" ar 17 Feabhra 2015. Tá deich shingil ar an albam, sé i mBéarla agus ceithre i Spáinnise. Tá "Turn It Up" agus "Hey Babe!" ar an albam. Tháinig an leagan Spáinnise amach ar 16 Deireadh Fómhair 2015.
I rith 2015, thaistil Calum tríd An Spáinn ar chamhchuairt leis an 40 Principals agus Meicsiceo, an áit ina ghlac sé páirt sa "Teen's Music Festival", le ealaíontóirí ar nós Sofía Reyes, Alex Hoyer agus Mario Bautista os comhair seacht míle lucht féachana. I rith an bhliain chéanna scríobh sé agus d'fhoilsigh sé leabhar le cuimhní cinn, darbh ainm "La nube en la que vivo".
Ag an "Neox Fan Awards 2015", ainmníodh "Hey Babe" don ghradam cnagshingil na bliana agus bhuaigh sé an ghradam ealaíontóir nua na bliana.
Deisigh Calum a chéad singil as a dara albam "Saturday Night" ar 2016. D'eisigh Calum a dara albam "Staying Alive" ar 29 Aibreán, 2016. Tá aon singil déag ar an albam, ocht i mBéarla agus trí i Spáinnise. Tháinig an leagan Spáinnise amach ar 3 Feabhra 2017.
2017-: Tríú albam.
Rinne Calum cuma ar "The Late Late Show" ar 31 Márta 2017 ag canadh "Hey Babe!". D'fhogair sé air go bhfuil sé ar obair ar albam nua a bheidh amach ag deireadh na bliana.


César Chávez.
César Chávez sa bhliain 1974
Gníomhaí polaitiúil Easpáinneach as Arizona, Stáit Aontaithe Mheiriceá, ab ea Cesar Chavez (31 Márta, 1927 – 23 Aibreán, 1993). Ba cheannaire an-tábhachtach é Chavez i rith ghluaiseacht chearta sibhialta Mheiriceá sna 1950í agus sna 1960í.
Bhí Chavez i mbun feachtais ar mhaithe le cearta oibrithe feirme i gCalifornia. Bhunaigh sé, le Dolores Huerta, an "National Farm Workers Association" (níos déanaí an "United Farm Workers union", UFW) sa bhliain 1962.
Ar an 31 Márta gach bliain, ceiliúrtar "Lá César Chávez" sna Stáit Aontaithe Mheiriceá


Lá na nAmadán.
Barnstar, ar Lá na nAmadán
Ar Lá na nAmadán agus Lá na n-Óinseach, bíonn cleasa á n-imirt agus lucht na cleasaíochta i mbun diabhlaíochta, ar mhaithe le giota spraoi. Bíonn amadán Aibreáin a dhéanamh de dhaoine.
Cibearspás.
Bíonn an chéad lá d’Aibreán ina ruaille buaille ar líne i gcónaí. Bíonn bréagscéalta ag dul timpeall an Ghréasáin.
Stair.
Scríobh Séamus Ó Beirne dráma sa bhliain 1901, "Lá na nAmadán; nó, an t-Oifigeach agus Seaghan Bán".


2017 sa spórt.
Is liosta é seo eachtaí spórt sa bhliain 2017.


Mullá.
Is Moslamach oillte i dlí diagacht Ioslamach agua dlí é mullá.


Jiohád.
Is cogadh nó troid ina gcoinne naimhde na Ioslam é jiohád.


Sunnaíoch.
Is ar cheann an dá príomhchraobhanna an tIoslam é Sunnaíoch.


Siach.
Is ar cheann an dá príomhchraobhanna an tIoslam é Siach.


2016 sa spórt.
Is liosta é seo eachtaí spórt sa bhliain 2016.


Réabhlóid.
a> (Poum Obreros A la Victoria)
Is éard is réabhlóid ann (ón Laidin "cas timpeall") ná athruithe ollmhóra i gcoinne údarás. Tá na réabhlóidithe ag éileamh athrú rialtais go minic, b'fhéidir leis an lámh láidir, agus le neart míleata.
Níos ginearálta, is ea Réabhlóid tréimhse inar tharlaíonn go leor athruithe go tapa, sa pholaitíocht, sa tsochaí, nó sa gheilleagar, mar shampla Réabhlóid na Tionsclaíochta. Go hannamh, "éabhlóid " níos mó ná réabhlóid atá ann.
Tagairtí.
*
*


Dioscliosta Lena Meyer-Landrut.
Is éard atá i ndioscliosta an amhránaí popcheoil ón Ghearmáin Lena Meyer-Landrut ná ceithre albaim stiúideo.


Rick and Morty (séasúr 3).
Thosaigh an tríú sraith "Rick and Morty" ar an 1 Aibreán, 2017 le "The Rickshank Rickdemption".
Chraol an chéad eipeasóid den tríú sraith ar an 1 Aibreán 2017, gan fógraíocht, leis an chuid eile den tsraith ag tosú ar an 30 Iúil, 2017.
Cúlra.
Thosaigh an scríbhneoireacht don tríú séasúr ar an 2 Samhain, 2015. Beidh 10 eipeasóid sa thríú séasúr. Sceith Mike McMahan ar Twitter gur thosaigh an fuaimthaifeadadh ar an 18 Feabhra 2016.


Borruisce.
Borruisce (swash), Lano Beach, Samoa
Nuair a shroicheann an tonn an cladach, briseann sé. Tugtar borruisce ar an uisce bán, coipeach a thagann i dtír. ¨
Féach freisin.
Cúlchaise: Cailleann an uisce a luas agus stopann sé. Sreabhann sé ar ais síos an trá agus isteach san fharraige. Tugtar cúlchaise air.


Zulfikar Ali Bhutto.
Ba pholaiteoir Pacastánach é Zulfikar Ali Bhutto, a rugadh ar an 5 Eanáir 1928. Bhí sé ina phríomhaire ar an bPacastáin sna 1970idí.
Crochadh é ar an 3 Aibreán 1979.
Tagairtí.
Bhutto, Zulfikar Ali
Bhutto, Zulfikar Ali
Bhutto, Zulfikar Ali


Uair ar son an Domhain.
Na soilsí a mhúchadh ar feadh an oíche !
Ceiliúrtar Uair ar son an Domhain ("Earth Hour") oíche amháin sa bhliain. ar an 29 Márta, idir leathuair tar éis a hocht i.n. agus leathuair tar éis a naoi i.n. (is cuma an t-amchrios – an t-amchrios aitiúil atá i gceist). Ar fud an domhain. múchann daoine na soilse nach bhfuil ag teastáil ina dtithe. Ba mhaith leo a thaispeáint do na polaiteoirí go bhfuil siad imníoch faoin domhan agus faoin timpeallacht.
Stair.
Cuireadh tús le Earth Hour sa bhliain 2007 ó shin i Sydney na hAstráile le hocáid “soilse múchta”. Bíonn na milliúin páirteach ann anois ar fud an domhain.
In Éirinn.
Le linn "Uair ar son an Domhain 2017", i ngotha siombalach chun léiriú gur féidir gníomhartha duine aonair dul i bhfeidhm ar an domhain mhór, mhúch gach solas neamhriachtanach in Áras an Uachtaráin, seachas solas an Uachtaráin a lonraíonn ó fhuinneog d’eisimircigh na hÉireann agus a sliocht.
Conspóid.
Tá roinnt daoine ar son an choincheapa seo, “Uair ar son an Domhain.” Agus tá daoine eile ina aghaidh. Deir siad nach bhfuil gá fanacht bliain eile. Is féidir linn na soilse breise a mhúchadh anocht, agus gach oíche sa bhliain.


Langley, Virginia.
Is baile neamhchorpraithe in McLean i gContae Fairfax, Virginia, sna Stáit Aontaithe é Langley. Is minic a sheasann "Langley" don Central Intelligence Agency (CIA), mar tá ceanncheathrú na heagraíochta úd, an George Bush Center for Intelligence, suite ann. Ba le Thomas Lee an talamh a bhfuil Langley inniu ann. Gobharnóir na Corónach ar Choilíneacht Virginia ab ea eisean ó 1749 go 1750. "Langley" a tugadh ar a chuid talún in ndiaidh Halla Langley, cuid d'eastát muintir Lee in Shropshire, Sasana. Sa bhliain 1839, cheannaigh Benjamin Mackall 700 acra ón teaghlach agus choimeád sé an t-ainm.
Cé gur cuid de McLean é inniu, tá ardscoil Langley, mar atá Langley High School, ann go fóill. Upper McLean a thugtar ar Langley go minic an lá atá inniu ann. Le cois tábhacht Langley mar bhruachbhaile de chuid Washington, D.C. agus ceanncheathrú an CIA, tá ionad taighde den Federal Highway Administration agus Feirm Choilíneach Claude Moore de chuid an National Park Service in Langley freisin.


McLean, Virginia.
Tá oifigí "USA Today", an nuachtán is mó sna Stáit Aontaithe, suite anseo i gceannáras an Gannett Company, in McLean, Virginia
Baile i gContae Fairfax, i dtuaisceart Virginia, sna Stáit Aontaithe is ea McLean. Cuireadh dhá phobal, Lewinsville agus Langley, le chéile sa bhliain 1910 agus tugadh an t-ainm McLean ar an mbaile nua.
Measadh 53,673 duine a bheith ina gcónaí in McLean sa bhliain 2015.
Le bheith cruinn, ní "baile" é McLean ach "áit dhaonáireamh-shainithe" (CDP).
Rialtas.
Cónaíonn a lán ard-fheidhmeannach gnó agus ard-oifigeach i rialtas na Stát Aontaithe, chomh maith le taidhleoirí ó thíortha eile, in McLean mar gheall ar an mbaile a bheith chomh cóngarach sin do Washington, D.C..
Tá cheanncheathrú an Central Intelligence Agency suite in Langley, cuid de McLean.
Geilleagar.
Ar na comhlachtaí móra atá lonnaithe in McLean tá Capital One (banc), Mars, Geebo, Booz Allen Hamilton, Freddie Mac agus Hilton Worldwide.
Spring Hill Farm, teach stairiúil in McLean
Tá Tysons Corner, CDP eile, lámh le McLean agus úsáideann comhlachtaí mar Hilton agus Gannett McLean mar a seoladh. Mar an gcéanna, áirítear siopalanna Tysons Corner mar chuid de McLean.
Measadh SA$194,832 a bheith mar theacht isteach ag an ngnáth-theaghlach sa bhaile. Tá dhá Chód ZIP McLean—22101 agus 22102—ar na Cóid ZIP is costasaí sna Stáit Aontaithe.


REIC.
Oíche mhíosúil "spoken word" is ea REIC a chuir an file Ciara Ní Éanacháin ar bun sa bhliain 2015. Oíche ilteangach a bhíonn i gceist ach is iad an Ghaeilge agus an Béarla is mó a bhíonn le cloisteáil ag an ócáid.
I mBaile Átha Cliath den chuid is mó a chuirtear an ócáid ar siúl ach tá REIC tar éis oícheanta a chur ar siúl i mBéal Feirste, i nDoire agus i nGaillimh freisin.
Ba é GaelGÁIRÍ, oíche fhuirseoireachta Ghaeilge, a spreag Ní Éanacháin leis an ócáid a chur ar bun sa bhliain 2015.
Léirmheasanna.
Bhí an méid seo le rá ag an bhfile Doireann Ní Ghríofa i dtaobh REIC: "I leith litríocht ó bhéal, feictear dom go bhfuil éacht déanta ag Ciara Ní É le daoine óga a mhealladh chun na filíochta le Reic [...]"
Nuálaíochtaí i bhfilíocht na Gaeilge.
I measc na nuálaíochtaí atá REIC tar éis a aistriú isteach i bhfilíocht na Gaeilge ó shaol an Bhéarla tá filíocht na ngearrthóg.
Ba iad Ní Éanacháin agus Eoin P. Ó Murchú a chuir tús leis an gcomhrá #mall8 ar Twitter ina ndearnadh mallachtaí nua Gaeilge a chumadh a raibh baint acu leis an teicneolaíocht agus an saol nua-aimseartha.


Leanne Mitchell.
Is amhránaí í Leanne Sian Mitchell (rugadh í ar an 14 Nollaig, 1983). Bhuaigh sí an chéad sraith "The Voice UK" sa bhliain 2012.


Jermain Jackman.
Is amhránaí é Jermain Jackman (rugadh é ar an 10 Eanáir, 1995). Bhuaigh sé an tríú sraith "The Voice UK" sa bhliain 2014.


Will.i.am Music Group.
Is lipéad ceirníní Meiriceánach é Will.i.am Music Group. Bhunaigh Will.i.am an lipéad.


Stevie McCrorie.
Is amhránaí é Andrea Begley (rugadh é ar an 25 Márta, 1985). Bhuaigh sé an ceathrú sraith "The Voice UK" sa bhliain 2015.


Kevin Simm.
Is amhránaí é Andrea Begley (rugadh é ar an 5 Meán Fómhair, 1980). Bhuaigh sé an dara sraith "The Voice UK" sa bhliain 2013.


Mo Adeniran.
Is amhránaí í Mo Adeniran (rugadh é sa bhliain 1995). Bhuaigh sé an séú sraith "The Voice UK" sa bhliain 2017 le 61.80% de na vótaí.
2017–: "The Voice UK".
Thriail Adeniran don "The Voice UK" agus chas gach moltóir. Roghnaigh sé Jennifer Hudson mar cóitseálaí. Sa bhabhta cathanna, bhuaigh sé a chath i gcoinne Diamond. Sa bhabhta díbeartha beo chan sé "Freedom" agus bhuaigh sé áit sna seónna beo le 22.78% den vótaí foireann Jennifer. Sa cheathrú ceannais chan sé "Knockin' on Heaven's Door" agus roghnaigh Jennifer é chun dul chuig an leathcheannais. Ag an leathcheannais, chan sé "Human" agus fuair sé na vótaí is mó le 24.10% den vótaí. Ag an gcéad leath den cheannais, chan Adeniran "Don't You Worry Child" agus "Beneath Your Beautiful". Tháinig sé slán le 44.11% den vótaí. Sa dara leath den cheannais, chan sé "Iron Sky" agus roghnaigh sé mar chuid den deireadhbheirt le 48.67% den vótaí. Sa dheireadhbheirt chan Adeniran "Unsteady" agus bhuaigh sé an chomórtas le 61.80% den vótaí.


De Marne.
deas
Is bardas i Groningen, an Ísiltír é De Marne. Bhí 10,208 duine ina gcónaí in De Marne sa bhliain 2014.


Delfzijl.
deas
Is bardas agus cathair i Groningen, an Ísiltír é Delfzijl. Bhí 25,651 duine ina gcónaí i Delfzijl sa bhliain 2014.


Eemsmond.
deas
Is bardas agus i Groningen, an Ísiltír é Eemsmond. Bhí 15,864 duine ina gcónaí in Eemsmond sa bhliain 2014.


Grootegast.
deas
Is bardas agus sráidbhaile i Groningen, an Ísiltír é Grootegast. Bhí 12,181 duine ina gcónaí in Grootegast sa bhliain 2014.


Haren, Groningen.
deas
Is bardas agus baile i Groningen, an Ísiltír é Haren. Bhí 18,832 duine ina gcónaí in Haren sa bhliain 2014.


Hoogezand-Sappemeer.
deas
Is bardas i Groningen, an Ísiltír é Hoogezand-Sappemeer. Bhí 34,326 duine ina gcónaí in Hoogezand-Sappemeer sa bhliain 2014.


Leek, Groningen.
deas
Is bardas agus sráidbhaile i Groningen, an Ísiltír é Leek. Bhí 19,626 duine ina gcónaí i Leek sa bhliain 2014.


Loppersum.
deas
Is bardas agus sráidbhaile i Groningen, an Ísiltír é Loppersum. Bhí 10,174 duine ina gcónaí i Loppersum sa bhliain 2014.


Marum.
deas
Is bardas agus baile i Groningen, an Ísiltír é Marum. Bhí 10,343 duine ina gcónaí i Marum sa bhliain 2014.


Menterwolde.
deas
Is bardas i Groningen, an Ísiltír é Menterwolde. Bhí 12,233 duine ina gcónaí i Menterwolde sa bhliain 2014.


Oldambt.
Is bardas i Groningen, an Ísiltír é Oldambt. Bhí 38,495 duine ina gcónaí in Oldambt sa bhliain 2014.


Pekela.
deas
Is bardas agus cathair i Groningen, an Ísiltír é Pekela. Bhí 12,709 duine ina gcónaí i bPekela sa bhliain 2014.


Slochteren.
deas
Is bardas agus sráidbhaile i Groningen, an Ísiltír é Slochteren. Bhí 15,546 duine ina gcónaí i Slochteren sa bhliain 2014.


Stadskanaal.
deas
Is bardas agus baile i Groningen, an Ísiltír é Stadskanaal. Bhí 32,715 duine ina gcónaí i Stadskanaal sa bhliain 2014.


Ten Boer.
deas
Is bardas agus sráidbhaile i Groningen, an Ísiltír é Ten Boer. Bhí 7,447 duine ina gcónaí i dTen Boer sa bhliain 2014.


Veendam.
deas
Is bardas agus baile i Groningen, an Ísiltír é Veendam. Bhí 27,752 duine ina gcónaí i Veendam sa bhliain 2014.


Vlagtwedde.
deas
Is bardas i Groningen, an Ísiltír é Vlagtwedde. Bhí 15,878 duine ina gcónaí i Vlagtwedde sa bhliain 2014.


Winsum.
deas
Is bardas agus bailr i Groningen, an Ísiltír é Winsum. Bhí 13,781 duine ina gcónaí i Winsum sa bhliain 2014.


Zuidhorn.
deas
Is bardas agus baile i Groningen, an Ísiltír é Zuidhorn. Bhí 18,756 duine ina gcónaí i Zuidhorn sa bhliain 2014.


Ciara Ní Éanacháin.
File agus blagadóir as Baile Átha Cliath í Ciara Ní Éanacháin.
Is í ba chionsiocair le bunú REIC, oíche filíochta mhíosúil i mBaile Átha Cliath. Scríobhann sí i mBéarla agus i nGaeilge.


Eva O'Connor.
Is drámadóir agus aisteoir as Contae an Chláir í Eva O'Connor a bhfuil cónaí anois uirthi i Londain.
Tá O'Connor ina comhstiúrthóir ar an gcompántas drámaíochta "Sunday's Child" le Hildegard Ryan. Cuireadh "Sunday's Child" ar bun sa bhliain 2010.
Tá aithne ar O'Connor i saol na Gaeilge as an ról a ghlac sí sa dráma "Broken Croí, Heart Briste" (2009).


Mike Pence.
Is polaiteoir Meireacanach é Michael Richard "Mike" Pence, a bhfuil ina leasuachtarán Stáit Aontaithe Mheiriceá (rugadh ar 7 Meitheamh, 1959). Roimhe seo, bhí é ina Ghobharnóir Indiana.
Pence, Mike
Pence, Mike


Scannánliosta Jennifer Aniston.
Rinne ban-aisteoir Meiriceánach Jennifer Aniston, a thosaigh ar an scáileán sa sraith theilifíse "Molloy" (1990). Thosaigh a gairm scannánaíocht leis an scannán uafáis "Leprechaun" (1993). Bhain sí clú agus cáil amach mar an gcarachtar Rachel Green ar an gclár teilifíse "Friends".


Scannánliosta Brad Pitt.
Rinne an t-aisteoir Meireacánach é Brad Pitt a thús leis na scannáin "No Way Out" and "Less Than Zero".


Conradh na Gaeilge, Beirlín.
Is é Conradh na Gaeilge Bheirlín an chéad chraobh Ghearmánach den eagraíocht Conradh na Gaeilge. Cuireadh ar bun é sa bhliain 2011.
Béar agus cláirseach atá mar lógó don chraobh i mBeirlín. Is é an béar samhail chathair Bheirlín agus is é an cláirseach samhail na hÉireann.
Stair na Craoibhe.
Cuireadh Conradh na Gaeilge Bheirlín ar bun i mí Dheireadh Fómhair na bliana 2011 nuair a bhog Eoin Mc Evoy, mac léinn le Gaeilge agus Gearmáinis de chuid an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath go Beirlín dá bhliain Erasmus. Ar theacht i dtír sa Ghearmáin dó, bhuail Mc Evoy le hArne Peters, léachtóir le Béarla agus cainteoir líofa Gaeilge in Ollscoil Potsdam, agus le Sarah Mc Grath, an Chéad Rúnaí in Ambasáid na hÉireann sa Ghearmáin, agus socraíodh go mbeadh teacht le chéile ann gach re seachtain do lucht labhartha agus lucht foghlama na Gaeilge sa chathair.
Roghnaíodh Café Orange, Oranienburger Str. 32, 10117 Beirlín, mar áit chruinnithe agus bhí seacht gcruinniú ag an gcraobh sular seoladh an chraobh go hoifigiúil.
Bhí 22 duine i láthair ag seoladh oifigiúil na craoibhe in Ambasáid na hÉireann i mBeirlín, ina measc siúd Eoin Mc Evoy (Cathaoirleach, 2011-2012), Arne Peters (Cathaoirleach, 2012-2013) agus Sarah McGrath (Chéad Rúnaí, Ambasáid na hÉireann sa Ghearmáin 2011-2013).
Fás agus Forbairt.
Thug baill chraobh Bheirlín cuairt ar Bhaile Átha Cliath sa bhliain 2016 agus d'fhreastail siad ar Ard-Fheis an Chonartha, áit ar bhuail siad le hUachtarán na hÉireann, Mícheál D. Ó hUiginn.
Tá nasc láidir idir Conradh na Gaeilge Bheirlín agus Berlin GAA, cumann a chuir Christopher Hennessy as Lios Tuathail, Ciarraí ar bun sa bhliain 2014.


Aa en Hunze.
deas
Is bardas i nDrenthe, an Ísiltír é Aa en Hunze. Bhí 25,290 duine ina gcónaí in Aa en Hunze sa bhliain 2014.


Borger-Odoorn.
deas
Is bardas i nDrenthe, an Ísiltír é Borger-Odoorn. Bhí 25,632 duine ina gcónaí i mBorger-Odoorn sa bhliain 2014.


Coevorden.
deas
Is bardas agus baile i nDrenthe, an Ísiltír é Coevorden. Bhí 35,639 duine ina gcónaí i gCoevorden sa bhliain 2014.


De Wolden.
deas
Is bardas i nDrenthe, an Ísiltír é De Wolden. Bhí 23,611 duine ina gcónaí in De Wolden sa bhliain 2014.


Emmen, Drenthe.
deas
Is bardas agus baile i nDrenthe, an Ísiltír é Emmen. Bhí 107,943 duine ina gcónaí in Emmen sa bhliain 2014.


Hoogeveen.
deas
Is bardas agus baile i nDrenthe, an Ísiltír é Hoogeveen. Bhí 54,733 duine ina gcónaí in Hoogeveen sa bhliain 2014.


Meppel.
deas
Is bardas agus baile i nDrenthe, an Ísiltír é Meppel. Bhí 32,860 duine ina gcónaí i Meppel sa bhliain 2014.


Midden-Drenthe.
deas
Is bardas agus baile i nDrenthe, an Ísiltír é Midden-Drenthe. Bhí 33,313 duine ina gcónaí i Midden-Drenthe sa bhliain 2014.


Noordenveld.
deas
Is bardas i nDrenthe, an Ísiltír é Noordenveld. Bhí 31,138 duine ina gcónaí i Noordenveld sa bhliain 2014.


Tynaarlo.
deas
Is bardas i nDrenthe, an Ísiltír é Tynaarlo. Bhí 32,543 duine ina gcónaí in Tynaarlo sa bhliain 2014.


Westerveld.
deas
Is bardas i nDrenthe, an Ísiltír é Westerveld. Bhí 18,937 duine ina gcónaí i Westerveld sa bhliain 2014.


Caper Chase.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "Caper Chase", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 2 Aibreán 2017. Scríobh Jeff Westbrook an eipeasóid seo. D'fhéach 2.13 milliún duine ar an eipeasóid.


Almelo.
deas
Is bardas agus cathair in Overijssel, an Ísiltír é Almelo. Bhí 72,511 duine ina gcónaí in Almelo sa bhliain 2014.


Borne, Overijssel.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Borne. Bhí 21,919 duine ina gcónaí i bBorne sa bhliain 2014.


Dalfsen.
deas
Is bardas agus sráidbhaile in Overijssel, an Ísiltír é Dalfsen. Bhí 27,648 duine ina gcónaí i nDalfsen sa bhliain 2014.


Dinkelland.
deas
Is bardas in Overijssel, an Ísiltír é Dinkelland. Bhí 25,950 duine ina gcónaí i nDinkelland sa bhliain 2014.


Deventer.
deas
Is bardas agus sráidbhaile in Overijssel, an Ísiltír é Deventer. Bhí 98,510 duine ina gcónaí in Deventer sa bhliain 2014.


Haaksbergen.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Haaksbergen. Bhí 24,397 duine ina gcónaí in Haaksbergen sa bhliain 2014.


Hardenberg.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Hardenberg. Bhí 24,397 duine ina gcónaí in Hardenberg sa bhliain 2014.


Hellendoorn.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Hellendoorn. Bhí 35,682 duine ina gcónaí in Hellendoorn sa bhliain 2014.


Hengelo.
deas
Is bardas agus cathair in Overijssel, an Ísiltír é Hengelo. Bhí 81,070 duine ina gcónaí in Hengelo sa bhliain 2014.


Hof van Twente.
deas
Is bardas in Overijssel, an Ísiltír é Hof van Twente. Bhí 35,012 duine ina gcónaí in Hof van Twente sa bhliain 2014.


Kampen, Overijssel.
deas
Is bardas agus cathair in Overijssel, an Ísiltír é Kampen. Bhí 51,278 duine ina gcónaí i Kampen sa bhliain 2014.


Losser.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Losser. Bhí 22,616 duine ina gcónaí i Losser sa bhliain 2014.


Oldenzaal.
deas
Is bardas agus cathair in Overijssel, an Ísiltír é Oldenzaal. Bhí 32,198 duine ina gcónaí in Oldenzaal sa bhliain 2014.


Olst-Wijhe.
deas
Is bardas agus sráidbhaile in Overijssel, an Ísiltír é Olst-Wijhe. Bhí 17,792 duine ina gcónaí in Olst-Wijhe sa bhliain 2014.


Ommen.
deas
Is bardas agus cathair in Overijssel, an Ísiltír é Ommen. Bhí 17,333 duine ina gcónaí in Ommen sa bhliain 2014.


Raalte.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Raalte. Bhí 36,570 duine ina gcónaí i Raalte sa bhliain 2014.


Rijssen-Holten.
deas
Is bardas agus sráidbhaile in Overijssel, an Ísiltír é Rijssen-Holten. Bhí 37,689 duine ina gcónaí i Rijssen-Holten sa bhliain 2014.


Staphorst.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Staphorst. Bhí 16,396 duine ina gcónaí i Staphorst sa bhliain 2014.


Steenwijkerland.
deas
Is bardas agus sráidbhaile in Overijssel, an Ísiltír é Steenwijkerland. Bhí 43,338 duine ina gcónaí i Steenwijkerland sa bhliain 2014.


Tubbergen.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Tubbergen. Bhí 21,191 duine ina gcónaí i dTubbergen sa bhliain 2014.


Twenterand.
deas
Is bardas in Overijssel, an Ísiltír é Twenterand. Bhí 33,921 duine ina gcónaí i dTwenterand sa bhliain 2014.


Wierden.
deas
Is bardas agus baile in Overijssel, an Ísiltír é Wierden. Bhí 23,932 duine ina gcónaí i Wierden sa bhliain 2014.


Zwartewaterland.
deas
Is bardas in Overijssel, an Ísiltír é Zwartewaterland. Bhí 22,145 duine ina gcónaí i Zwartewaterland sa bhliain 2014.


Scannánliosta Kim Basinger.
Rinne an ban-aisteoir Meireacánach é Kim Basinger a thús mar Sheila i "Night Train to Dallas", eipeasóid "Gemini Man" a chraol ar NBC i 1976.


Scannánliosta Matt Damon.
Is aisteoir agus scríbhneoir Meiriceánach é Matt Damon. Rinne sé a thús ar an scáileán ag aois 18 le mion ról sa scannán 1988 "Mystic Pizza".


Scannánliosta Leonardo DiCaprio.
Is aisteoir agus léirtheoir é Leonardo DiCaprio a thosaigh a ghairm mar pháiste ar an teilifís.


Scannánliosta Robert Downey, Jr..
Aisteoir, ceoltóir agus léiritheoir Meiriceánach is é Robert Downey, Jr. a raibh i líonmhar scannáin agus sraitheanna theilifíse.


Scannánliosta Faye Dunaway.
Is aisteoir Meiriceánach í Faye Dunaway, a thosaigh ar an scáileán sa scannán 2967 "The Happening".


Éirí Amach na Mau Mau.
Éirí Amach na Mau Mau; "King's African Rifles" faoin tuath
Bhí faltanas ag muintir na Céinia in aghaidh na Sasanach le fada an lá, toisc an dóigh ar roinneadh na tailte sa tír sin. Tháinig na fadhbanna seo chun solais sa bhliain 1951, agus "Aontas Afraiceach na Céinia" ag éileamh tuilleadh ionadaíochta do na bundúchasaigh i rialú agus i riarachán na tíre, chomh maith le athroinnt na talún.
Nuair a diúltaíodh do na héilimh seo, fuair lucht an antoisceachais seilbh ar an ngluaiseacht, agus chuaigh muintir na Céinia chun cearmansaíochta ar na Sasanaigh.
1952.
B'é sin Éirí Amach Mau Mau, mar a thugtar air in annálacha na staire. Ar an 17 Lúnasa 1952, cuireadh staid éigeandála i bhfeidhm ar an tír, agus tuilleadh fórsaí armtha ag teacht le heitleáin ón mBreatain Mhór in aghaidh an lae leis an éirí amach a chloí. Chuaigh na cúrsaí an oiread sin chun géaradais is go bhféadfá a rá go raibh an Chéinia ar bharr lasrach le cogadh cathartha.
1953.
Sa bhliain 1953, rinne na ceannaircí ródach mór ar dhílseoirí ar de threibh Kikuyu iad. Chuir an t-ár seo - sléacht Lari, mar a thugtar air - malairt chuma ar fad ar pholaitíocht an éirí amach, agus fuair na Sasanaigh ar ais cuid den dea-chlú a bhí caillte acu i rith an chogaidh.
Ar an 8 Aibreán 1953, gearradh téarma príosúnachta seacht mbliana le daorobair ar Jomo Kenyatta, as an mbaint a bhí aige le gluaiseacht Mau Mau.
B'é an cineál straitéis a bhí ag Churchill ná an lámh láidir mhíleata a imirt gan trócaire ar na ceannaircí agus na héilimh a shásamh a bhí ag na hAfraicigh a chur chun tosaigh ar dtús, go dtí an diúltú a fuair siad ó rialtas Attlee.
1954.
Cheap Winston Churchill an Ginearál Sior George Erskine leis an éirí amach a chur faoi chois i Nairobi, rud a rinne sé leis an oibríocht ar ar tugadh "An Inneoin", sa bhliain 1954. Ina dhiaidh sin, chuathas i dtuilleamaí an Chasúir (oibríocht mhíleata eile) le deireadh a chur leis an gceannairc faoin tuath. D'ordaigh Churchill comhchainteanna síochána a chur ar bun le muintir na Céinia, ach theip ar na cainteanna seo agus eisean ina Phríomh-Aire go fóill.
Tagairtí.
*


Scannánliosta Jake Gyllenhaal.
Is aisteoir Meiriceánach é Jacob Gyllenhaal. Thosaigh sé a ghairm ar an scáileán sa scannán grinn-dráma 1991 "City Slickers".


Scannánliosta Tom Hanks.
Is aisteoir é Tom Hanks. Thosaigh sé a ghairm mar Grumio, sa "Great Lakes Theater" léiriúchán den "The Taming of the Shrew" (1977). Rinne sé a thús le mionról sa scannán uafáis "He Knows You're Alone" (1980).
Scannán.
! scope="row"| "Small Fry"
! scope="row"| "Extremely Loud and Incredibly Close"
! scope="row"| "Cloud Atlas"
! scope="row"| "Partysaurus Rex"
! scope="row"| "Parkland"
! scope="row"| "Captain Phillips"
! scope="row"| "Saving Mr. Banks"
! scope="row" | "Bridge of Spies"
! scope="row" | "Ithaca"
! scope="row"|"My Big Fat Greek Wedding 2"
! scope="row"|"A Hologram for the King}"
!scope="row"|"Sully"
! scope="row"|"Inferno"
!"The Circle"
!"Felt"
! "Toy Story 4"


Seachtain na Páise.
Tugtar Seachtain na Páise ar an seachtain a thosaíonn ar an Luan roimh Dhomhnach Cásca.


Scannánliosta Katharine Hepburn.
Aisteoir Meiriceánach ab ea Katharine Hepburn (12 Bealtaine, 1907 - 29 Meitheamh, 2003). Thosaigh Hepburn a gairm an amharclann ag deireadh na 1920idí.


Ben Troy.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Ben Troy. Is as Contae Mhuineacháin é.
D'eisigh Ben a chéad albam "Gravity" ar 24 Márta 2017.


Saol (Nuachtán).
Lógó Saol sa bhliain 2004
Ba nuachtán Gaeilge é "Saol". Foilsíodh gach mí é. Bhí an nuachtán ar fáil ar gaeilge.ie ar feadh tréimhse gairid go 2013.
Bhí a cheanncheathrú suite i mBaile Átha Cliath, le Colm Ó Torna mar eagarthóir (chuir an "Connacht Tribune" i gcló é ar feadh tamaill).


Cáisc na nGiúdach.
Is féile Ghiúdach í Cáisc na nGiúdach (Eabhrais פֶּסַח, «dul thart»). Cuimhnítear ar scéal Mhaois agus an tÉalú ón Éigipt.
Imeacht na nIosraelach - An Scéal.
Thug an Faró cead do na hEabhraigh an Éigipt a fhágáíl. Tháinig malairt aigne air, áfach, agus chuaigh sé féin agus a shaighdiúirí sa tóir orthu.
Shroicheadar ‘’Yam Suph’’ (meastar anois gur Muir na nGiolcach seachas an Mhuir Rua a bhí i gceist leis seo). Shín Maois a lámh os cionn na n-uiscí agus thiomáin Dia an fharraige ar ais le gaoth láidir a shéid ar feadh na hoíche, agus rinneadh talamh tirim de. Dheighil na huiscí óna chéile, agus ar aghaidh le clann Iosrael isteach i lár na n-uiscí.
Chuaigh na hÉigiptigh sa tóir orthu. Ba dheacair dóibh dul chun cinn ina gcarbaid agus bádh iad nuair a d’fhill na huiscí ar ais anuas orthu, ach tháinig na hIosraelaigh slán.


Ceartaiseacht pholaitiúil.
Is seachaint na saghsanna leagan cainte nó gníomh a fheictear le fág amuigh, imeallú, nó maslú dreamanna na daoine aatá faoi mhíbhuntáiste sóisialta nó eatrom orthu é ceartaiseacht pholaitiúil.


Piranshahr.
Cathair i gCúige na hAsarbaiseáine Thiar san Iaráin is ea Piranshahr (Peirsis: پیرانشهر)‌هر). Is é príomhchathair Chontae Piranshahr é.
Tá Piranshahr i lár an réigiúin thraidisiúnta ar a dtugtar Mokrian.


Butlin's.
Is campaí saoire iad Butlin's (no Butlins) i Sasana. D'oscail Billy Butlin a chéad champa saoire i Skegness, Lincolnshire ar an 11 Aibreán 1936.
Butlin's in Eirinn.
Seanchampa saoire Butlin's ag Maigh Muirí
Thóg an fear gnó Billy Butlin campa saoire, i Maigh Muirí ("Mosney" sa Bhéarla), Contae na Mí. D'oscail an campa sa bhliain 1948, agus dhún sé i 1982. Lean sé ar aghaidh mar "Mosney Holiday Centre" go dtí 2000.
Ba ionad na gcluichí craoibhe do Chluichí an Phobail ó 1973 i leith, cé gur tháinig deireadh leis an ngaol seo sa bhliain 2008.
Baineann úsáid as an ionad inniu mar chóiríocht dídeanaithe agus ionad dídeanaithe, nó "priosún" an téarma ag teifigh áirithe.
Blúirí beaga.
Ag am amháin, bhí Dave Allen ag obair i mButlins mar "Redcoat", ina óstach ar seónna éagsúla a bhí ar siúl acu.


Gambún.
Liamhás a bhí leasaithe nó deataithe mar bagún é gambún.


Liamhás.
Feoil saillte nó deataithe as an cuid uachtar cos mhuc é Liamhás.


Muiceoil.
Is feoil an mhuc úsáidte mar bhia, go háirithe nuair atá neamhleasaithe í muiceoil.


Banjul.
Príomhchathair na Gaimbia in iarthar na hAfraice is ea Banjul. Tá an chathair suite in iarthar na tíre ar St. Mary's Island, oileán ag béal Abhainn na Gaimbia ar chósta an Aigéin Atlantaigh. Calafort na tíre atá ann.
Bhí 34,848 duine ina gcónaí sa chathair féin agus 350,000 i mórcheantar na cathrach sa bhliain 2013.
Stair.
Bunaíodh Banjul sa bhliain 1816. "Bathurst" an t-ainm a bhí ar an gcathair in aimsire na coilíneachta Briotanaí.


Michael English.
Is amhránaí agus ceoltóir Éireannach é Michael English.


Francis Browne.
Croix de Guerre, Francis Browne
Ba shagart Íosánach é Francis Browne agus an grianghrafadóir a thóg na fótagraif deireanacha ar bord na loinge, an RMS Titanic.
Tá sé curtha i Reilig Ghlas Naíon.


Harry Styles.
Is ceoltóir Sasanach é Harry Edward Styles. Rugadh é ar 1 Feabhra 1994. Tháinig sé sa tríú háit ar an seachtú sraith de "The X Factor" sa bhliain 2010 ina bhall den ghrúpa One Direction.


Harry Styles (albam).
Is é "Harry Styles" an chéad albam ón popceoltóir Sasanach Harry Styles. Scaoileadh é ar an 12 Bealtaine, 2017.


Dronten.
deas
Is bardas agus baile i Flevoland, an Ísiltír é Dronten. Bhí 40,363 duine ina gcónaí i nDronten sa bhliain 2014.


Noordoostpolder.
deas
Is bardas i Flevoland, an Ísiltír é Noordoostpolder. Bhí 46,450 duine ina gcónaí i Noordoostpolder sa bhliain 2014.


Urk.
deas
Is bardas agus baile i Flevoland, an Ísiltír é Urk. Bhí 19,567 duine ina gcónaí in Urk sa bhliain 2014.


Zeewolde.
deas
Is bardas agus baile i Flevoland, an Ísiltír é Zeewolde. Bhí 21,530 duine ina gcónaí i Zeewolde sa bhliain 2014.


Aalsmeer.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Aalsmeer. Bhí 30,878 duine ina gcónaí in Aalsmeer sa bhliain 2014.


Amstelveen.
deas
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Amstelveen. Bhí 85,749 duine ina gcónaí in Amstelveen sa bhliain 2014.


Andijk.
deas
Is iar-bhardas agus sraidbhaile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Andijk. Bhí 6,583 duine ina gcónaí in Andijk sa bhliain 2007.


Anna Paulowna.
Is iar-bhardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír, é Anna Paulowna. Sa bhliain 1846 taoscadh talamh an cheantair agus tógadh baile ar an talamh tirim. Rinneadh sin faoin Rí Willem II, agus ainmníodh an áit Anna Paulownapolder in onóir a Bhean Chéile, Anna Paulowna na Rúise, banríon na hÍsiltíre. Bhí 13,999 duine ina gcónaí in Anna Paulowna sa bhliain 2007. Sa bhliain 2012 cuireadh an baile faoi riarachán Hollands Kroon, baile mór sa cheantar.


Beemster.
deas
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Beemster. Bhí 8,926 duine ina gcónaí i mBeemster sa bhliain 2014.


Bennebroek.
deas
Is iar-bhardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Bennebroek. Bhí 5,162 duine ina gcónaí i mBennebroek sa bhliain 2007.


Bergen (an Ollainn Thuaidh).
deas
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Bergen. Bhí 29,987 duine ina gcónaí i Bergen sa bhliain 2014.


Beverwijk.
deas
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Beverwijk. Bhí 40,049 duine ina gcónaí i mBeverwijk sa bhliain 2014.


Blaricum.
deas
Is bardas agus sraidbaile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Blaricum. Bhí 9,182 duine ina gcónaí i mBlaricum sa bhliain 2014.


Bloemendaal.
deas
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Bloemendaal. Bhí 22,242 duine ina gcónaí i mBloemendaal sa bhliain 2014.


Bussum.
deas
Is iar-bhardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Bussum. Bhí 32,731 duine ina gcónaí i mBussum sa bhliain 2014.


Castricum.
deas
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Castricum. Bhí 34,263 duine ina gcónaí i gCastricum sa bhliain 2014.


Den Helder.
deas
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Den Helder. Bhí 56,308 duine ina gcónaí i nDen Helder sa bhliain 2014.


Diemen.
deas
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Diemen. Bhí 26,148 duine ina gcónaí i nDiemen sa bhliain 2014.


Drechterland.
deas
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Drechterland. Bhí 19,278 duine ina gcónaí i nDrechterland sa bhliain 2014.


Edam-Volendam.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Edam-Volendam. Bhí 28,925 duine ina gcónaí in Edam-Volendam sa bhliain 2014.


Enkhuizen.
deas
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Enkhuizen. Bhí 18,383 duine ina gcónaí in Enkhuizen sa bhliain 2014.


Graft-De Rijp.
deas
Is iar-bhardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Graft-De Rijp. Bhí 6,410 duine ina gcónaí i nGraft-De Rijp sa bhliain 2014.


Gooise Meren.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Gooise Meren.


Haarlemmerliede en Spaarnwoude.
deas
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Haarlemmerliede en Spaarnwoude. Bhí 5,540 duine ina gcónaí i Haarlemmerliede en Spaarnwoude sa bhliain 2014.


Haarlemmermeer.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Haarlemmermeer. Bhí 144,226 duine ina gcónaí in Enkhuizen sa bhliain 2014.


Harenkarspel.
Is iar-bhardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Harenkarspel. Bhí 15,922 duine ina gcónaí i Harenkarspel sa bhliain 2014.


Heemstede.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Heemstede. Bhí 26,429 duine ina gcónaí i Heemstede sa bhliain 2014.


Heerhugowaard.
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Heerhugowaard. Bhí 53,321 duine ina gcónaí i Heerhugowaard sa bhliain 2014.


Heiloo.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Heiloo. Bhí 22,620 duine ina gcónaí i Heiloo sa bhliain 2014.


Hilversum.
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Hilversum. Bhí 86,795 duine ina gcónaí i Hilversum sa bhliain 2014.


Hoorn.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Hoorn. Bhí 71,888 duine ina gcónaí i Hoorn sa bhliain 2014.


Hollands Kroon.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír í Hollands Kroon. Bhí 47,535 duine ina gcónaí in Hollands Kroon sa bhliain 2014.


Huizen.
Is bardas agus sraidbaile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Huizen. Bhí 41,236 duine ina gcónaí i Huizen sa bhliain 2014.


Koggenland.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Koggenland. Bhí 22,425 duine ina gcónaí i Koggenland sa bhliain 2014.


Landsmeer.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Landsmeer. Bhí 10,690 duine ina gcónaí i Landsmeer sa bhliain 2014.


Langedijk.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Langedijk. Bhí 27,144 duine ina gcónaí i Langedijk sa bhliain 2014.


Laren.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Laren. Bhí 10,861 duine ina gcónaí i Laren sa bhliain 2014.


Medemblik.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Medemblik. Bhí 43,391 duine ina gcónaí i Medemblik sa bhliain 2014.


Muiden.
Is iar-bhardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Muiden. Bhí 6,261 duine ina gcónaí i Muiden sa bhliain 2014.


Naarden.
Is iar-bhardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Naarden. Bhí 17,204 duine ina gcónaí i Naarden sa bhliain 2014.


Niedorp.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Niedorp. Bhí 11,987 duine ina gcónaí i Niedorp sa bhliain 2014.


Oostzaan.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Oostzaan. Bhí 9,153 duine ina gcónaí in Oostzaan sa bhliain 2014.


Opmeer.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Opmeer. Bhí 11,310 duine ina gcónaí in Opmeer sa bhliain 2014.


Ouder-Amstel.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Ouder-Amstel. Bhí 13,273 duine ina gcónaí in Ouder-Amstel sa bhliain 2014.


Purmerend.
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Purmerend. Bhí 79,532 duine ina gcónaí i bPurmerend sa bhliain 2014.


Schagen.
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Schagen. Bhí 46,160 duine ina gcónaí i Schagen sa bhliain 2014.


Schermer.
Is iar-bhardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Schermer. Bhí 5,507 duine ina gcónaí i Schermer sa bhliain 2014.


Stede Broec.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Stede Broec. Bhí 21,478 duine ina gcónaí i Stede Broec sa bhliain 2014.


Texel.
Is bardas agus oileán san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Texel. Bhí 13,641 duine ina gcónaí i dTexel sa bhliain 2014.


Uitgeest.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Uitgeest. Bhí 13,248 duine ina gcónaí in Uitgeest sa bhliain 2014.


Uithoorn.
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Uithoorn. Bhí 28,482 duine ina gcónaí in Uithoorn sa bhliain 2014.


Velsen.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Velsen. Bhí 67,294 duine ina gcónaí i Velsen sa bhliain 2014.


Waterland.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Waterland. Bhí 17,164 duine ina gcónaí i Waterland sa bhliain 2014.


Weesp.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Weesp. Bhí 18,255 duine ina gcónaí i Weesp sa bhliain 2014.


Wervershoof.
Is iar-bhardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Wervershoof. Bhí 8,545 duine ina gcónaí i Wervershoof sa bhliain 2007.


Wieringen.
Is cuid den bhardas Hollands Kroon san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Wieringen. Bhí 8,705 duine ina gcónaí i Wieringen sa bhliain 2007.


Wieringermeer.
Is iar-bhardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Wieringermeer. Bhí 12,676 duine ina gcónaí i Wieringermeer sa bhliain 2007.


Wijdemeren.
Is bardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Wijdemeren. Bhí 23,223 duine ina gcónaí i Wijdemeren sa bhliain 2014.


Wormerland.
Is bardas agus cathair san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Wormerland. Bhí 15,754 duine ina gcónaí i Wormerland sa bhliain 2014.


Zandvoort.
Is bardas agus baile san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Zandvoort. Bhí 16,546 duine ina gcónaí i Zandvoort sa bhliain 2014.


Zeevang.
Is iar-bhardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Zeevang. Bhí 6,352 duine ina gcónaí i Zeevang sa bhliain 2014.


Zijpe.
Is iar-bhardas san Ollainn Thuaidh, an Ísiltír é Zijpe. Bhí 11,565 duine ina gcónaí i Zijpe sa bhliain 2014.


Sóivéid Luimnigh.
Limerick United Trades and Labour Council, 1919
Ollstailc agus agóidí i Luimneach a bhí ar siúl idir an 14 Aibreán agus an 27 Aibreán 1919, nuair a d'eagraigh muintir Luimnigh (cathair agus contae) an Sóivéid Luimnigh (‘"Limerick Soviet"’), mar a tugadh air i 1919. Bhí a hairgead féin ag an gcathair nuair a ghabh ceardchumannaigh agus Óglaigh seilbh ar shaol Eacnamaíochta na cathrach. Tharraing an ainm "Sóivéid" achrann ach ní raibh ann ach stailc ghinearálta; ní raibh réabhlóid iomlán ar siúl.
Na hImeachtaí.
Ag tús Chogadh na Saoirse, bhí teannas láidir sa cheantar. Dúirt Arm na Breataine go mbeadh Luimneach ina ‘Limistéar Míleata Speisialta’ fén, acht dar teideal DORA ("Defence of the Realm Act"). Chuimsigh an tAcht Míleata sin an chuid is mó de chathair Luimnigh agus cuid den chontae leis.
Eagraíodh stailc ghinearálta i Luimneach ar an 13 Aibreán 1919. Rinne lucht ceirde Chomhairle Luimnigh agóid i gcoinne dhearbhú Arm na Breataine go mbeadh an chathair ina ‘Limistéar Míleata Speisialta’.
Ar an 14 Aibreán, thosaigh ollstailc na Sóivéide Luimnigh, le forógra na saoirse sóivéadach. Ba iad cosmhuintir na cathrach a chinntigh astu féin go mbeadh airgead agus bia ag na daoine ar feadh thréimhse na hagóidíochta.
An Constáblacht Ríoga na hÉireann (RIC) agus saighdiúirí i Luimneach.
Ar an 27 Aibreán, chríochnaigh ollstailc na Sóivéide Luimnigh, nuair a ghlaoigh ard-mhéara Luimnigh (Alphonsus O'Mara) agus an eaglais (easpag Denis Hallinan) ar na hoibrithe chun stop a chur leis an agóid.
Cúlra in Éirinn.
Le linn Chogadh na Saoirse (1919-1921), bhí dhá údarás i gcomhrac lena chéile i Luimneach le linn Cogadh na Saoirse, Rialtas na Breataine agus Rialtas na Poblachta a bhunaigh Dáil Éireann, lena gcúirteanna, póilíní agus airm féin ag an mbeirt araon. Cuireadh cuid mhór cathanna i Luimneach agus sa cheantar máguaird, bhí teannas láidir sa cheantar.
Cúlra idirnáisiúnta.
Is é is ciall leis an bhfocal Rúisise úd Совет [sɐˈvʲɛt]/Sovet ná "comhairle". Bhain na Boilséivigh a leas féin as na sóivéidí, agus d'éiligh Léinín "an chumhacht iomlán a bhaint amach do na sóivéidí". Tharraing an ainm "Sóivéid" in Éirinn achrann mar sin, mar bhí eagla ar na fórsaí imchoimeádach.
Cáil thar lear.
Threisigh cáil an radacachais ar Luimneach ar fud an domhain. Bhí go leor iriseoirí idirnáisiúnta sa chathair ag an am, mar bhí rás trasatlantach ar siúl.
Tagairtí.
*


DNA Tour.
Is é DNA Tour an chéad camchuairt ag an bpopghrúpa Little Mix i dtacaíocht lena a gcéad albam, "DNA". Thosaigh an chamhchuairt ar an 25 Eanáir 2013 agus chríochnaigh sé ar an 24 Feabhra 2013.


The Salute Tour.
Is é The Salute Tour an dara camchuairt ag an bpopghrúpa Little Mix i dtacaíocht lena a ndara albam, "Salute". Thosaigh an chamhchuairt ar an 16 Bealtaine 2014 agus chríochnaigh sé ar an 27 Iúil 2014.


The Get Weird Tour.
Is é The Get Weird Tour an tríú camchuairt ag an bpopghrúpa Little Mix i dtacaíocht lena a dtríú albam, "Get Weird". Thosaigh an chamhchuairt ar an 13 Márta 2016 agus chríochnaigh sé ar an 27 Lúnasa 2016.


The Glory Days Tour.
Is é The Glory Days Tour an ceathrú camchuairt ag an bpopghrúpa Little Mix i dtacaíocht lena a gceathrú albam, "Glory Days". Thosaigh an chamhchuairt ar an 21 Bealtaine 2017 agus críochnóidh sé ar an 26 Samhain 2017.


Emma Morano.
D’éirigh Emma Martina Luigia Morano (29 Samhain 1899 – 15 Aibreán 2017) an duine is sine ar domhan uair a d’éag Susannah Mushatt Jones ar an 12 Bealtaine 2016. Rugadh í ar 29 Samhain sa bhliain 1899 i gCiviasco, An Iodáil.


Skam.
Sraith drámaí do déagóir Ioruaigh é Skam atá á chraoladh ar NRK ó bhí 2015. Tá sé suite i mbruachbhaile den ainm Frogner, Osló.


IMLÉ.
Banna ceoil is ea IMLÉ. Bunaíodh IMLÉ sa bhliain 2015. Sníomhtar filíocht, rapcheol, rac-cheol agus pop-cheol le chéile i bhfuaim an bhanna ar bhealach úr nach bhfuil a leithéid cloiste in aon áit eile, fiú i mBéarla, agus measctha le "hip hop, indie, honky-tonk Chonamara agus corr-dhlaíóg sean-nóis".
Cíorann a gcéad albam ceoil cuid de cheisteanna móra an tsaoil: brí na beatha, ár gcaidreamh leis an bpláinéad agus aimsiú an dóchais san éadóchas. D’eisigh IMLÉ a n-albam début ar lipéad Gael Linn, albam a d’eisigh Gael Linn agus a raibh Karl Odlum mar léiritheoir air. Tá an albam le fáil ar, i siopaí ceoil, ar iTunes agus ar Spotify.


Tuirbín gaoithe aise ingearaí.
An tuirbín gaoithe aise ingearaí is airde ar domhan, i  gCap-Chat, Québec
C'"ineál tuirbín gaoithe is ea tuirbíní gaoithe aise ingearaí (TGAInna) ina mbí"onn "an príomh-sheafta rótair leagtha trasnach chun an gaoithe (ach ní gá go hingearach) cé go bhfuil an príomh-chomhpháirteanna suite ag bun an tuirbín. Ligeann an socrú seo an gineadóir agus an giarbhosca a bheith suite in aice leis an talamh, ag éascú seirbhíse agus deisithe. Ní gá TGAInna  VAWTs bheith dírithe ar an ghaoth, amar sin, ní bhíonn gá le meicníochtaí gaoithe-braite agus treoshuíomh. Bhí míbhuntáistí móra ag na dearaí is luatha (Savonius, Darrieus agus giromill), san áireamh bhí athrúchán casmhóiminte an suntasach  nó "iomairín" le linn gach réabhlóid, agus mór lúbthachta móimintí ar an lanna. Thug na dearaí is déanaí aghaidh ar fhadhb na n-iomairíní casmhóiminte tré na lanna a scuabadh go héiliciúil.


Benalmádena.
Bardas is ea Benalmádena sa chúige Málaga, san Andalucía. Tá sé suite ar an 'Chosta del Sol', thart ar 22&#x20;km siar ó dheas den príomhbhaile cúige. Tá sé ina chuid den 'Área metropolitana de Málaga', ( Limistéar cathrach Mhalaga) an comarca (réigiún riaracháin logánta) ar an Chosta del Sol Occidental, comhlathas na mbardas leis an t-ainm céanna, agus na gceantar breithiúnach de Torremolinos. (El partido judicial de Torremolinos)
Clúdaíonn an ceantar achar de os cionn 27 ciliméadar cearnógach ó bheanna na Siarra de Mijas go dtí an fharraige, ag titim in áiteanna i bhfoirm aille. Téann an autopista A-7 soir siar trasna ar an chríoch, a dhéanann cumarsáid leis an príomhchathair cúige agus lárionaid eile de chósta na Meánmhara.
Coinníonn Benalmádena Pueblo an fhabraic uirbeach de na sráidbhailte logánta.


Ilomska.
Ilomska Is fo-abhainn do cheart an Ugar abhainn i Bhoisnia. Tá sé thart ar 20 km ar fhad, agus is é a foinse Vlasic sliabh. Is comhlacht riachtanach uisce don fhiadhúlra máguaird.
A sreabhadh thíos Petrovo polje (Pheadair réimse). has sharp curves.
Is iad na rannpháirtithe is saibhre ceart Manatovac (sruth mór), Mala Ilomska (Little Ilomska) agus Devetero vrela (Naoi Springs), agus fo-abhainn chlé Crna Rijeka (Abhainn dubh).
Tar éis dhá tarraingteach easanna Ilomska, sreabhadh an abhainn isteach sa Ugar, cúpla ciliméadar síos an abhainn ó Vitovlje sráidbhaile. Is é an airde an sreabhadh uisce níos mó fiú 40 méadar. Easanna sa wildness mhealladh sléibhe-dreapadóirí, do thurasóirí agus iascairí, agus an balla creagach ingearach faoi dtagann na habhann atá oiriúnach do cleachtaí alpinist.
Stair.
Thar aon ní eile Ilomska River bhfuil Korićani sráidbhaile agus canyon faoi bhun sé (Korićanske stijene), an scafall ar níos mó ná 200 Boisniaigh agus Crótaigh - íospartaigh na Crótaigh póilíneachta agus fórsaí Airm (an 21 Lúnasa, 1992), coir a ionchúiseamh agus pianbhreith trí líon na n díotála ag An ICTY Binse i An Háig.


Devetero vrela.
Devetero vrela ("Naoi Fhoinsí") Is fo-abhainn ceart gearr de Ilomska abhainn, faoi bhun Petrovo Polje. Cé fada ach cúpla céad méadar ar féidir, a bheith an-saibhir i sruthchúrsaí, go háirithe i lingeáin.
Tá an sreabhadh uisce ainmnithe i ndiaidh naoi foinsí san áit chéanna, cé go bhfuil sé deacair a dheimhniú amhairc.


Kotor Varoš.
Kotor Varoš sa Bhoisnia-Heirseagaivéin, bardas, réigiún Banja Luka.


An Phoblacht (nuachtán).
An Phoblacht á léamh ag Martin McGuinness.
Is nuachtán Éireannach é an Phoblacht. Bhí sé bunaithe sa bhliain 1906 i mBéal Feirste.
Phoblacht, An


The Saturday Night Show.
Ba chlár siamsaíochta Béarla a chraol ar RTÉ a hAon ó 30 Eanáir 2010 go 30 Bealtaine 2015 é The Saturday Night Show. Brendan O'Connor a chuir an clár i láthair.
Chraol an seó in áit "Tubridy Tonight".


Easanna Ilomska.
Easanna Ilomska Tá sraith de easanna ar an Ilomska abhainn, confluent ceart Ugar abhainn i Central Bhoisnia. Tá an dá de na haibhneacha ardú ó Vlasic Mountain massif (ceantar Prelivode).
I measc na easanna Ilomska Veliki easanna agus Malí easanna (Mór, agus Neamhfhorleathana Eas). Dóibh siúd, d'fhéadfadh roinnt easanna eile a uamadh sa chatagóir uachtair agus lár. Easanna Breataine agus Neamhfhorleathana atá suite thart ar 2  km ó bhéal na habhann Ilomska isteach sa Ugar, i canyon caol ag an Plateau Faoi-Vlasic-sléibhe idir aillte Korićani beagnach ingearach Korićanske stijene, agus Marići agus Đenići sráidbhailte. Tá an dá easanna ag an airde de 750 -780 m os cionn leibhéal na farraige, is é sin thart ar 350 méadar níos ísle ná an imljani máguaird – Korićani ardchlár.


Cow and Chicken.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é Cow and Chicken. Sraith beochana atá ann, cruthaithe ag David Feiss.


Tom and Jerry.
Is sraith gearrscannáin Mheiriceánach é Tom and Jerry. Sraith beochana atá ann, cruthaithe ag William Hanna agus Joseph Barbera sa bhliain 1940.


Mr. Bean.
Is sraith teilifíse na Breataine é Mr. Bean. Sraith Dráma grinn suímh atá ann, cruthaithe ag Rowan Atkinson agus Richard Curtis.


You're a Star.
Ba chomórtas amhránaíochta teilifíse é "You're a Star" (Gaeilge: "Is Réalt Thú"), a craoladh ar dtús in Éirinn sa bhliain 2002.
Ba iad Kerry Katona, Darren Smith, Phil Coulter, Linda Martin, Louis Walsh, Barbara Galvin, Dave Fanning, Hazel Kaneswaran, Thomas Black, Brendan O'Connor, Michelle Heaton agus Keith Duffy na breithiúna ar an seó.
Is iad buaiteoirí an chláir; Mickey Joe Harte, Chris Doran, Donna agus Joseph McCaul, Lucia Evans, David O'Connor agus Leanne Moore.


7 Days.
Ba chlár cúrsaí reatha Béarla a chraol ar RTÉ a hAon ó 26 Meán Fómhair 1966 go 1976 é 7 Days (iar: Seven Days).


The Oprah Winfrey Show.
Ba chlár cainte Béarla a chraol ó 8 Meán Fómhair 1986 go 25 Bealtaine 2011 é The Oprah Winfrey Show. Oprah Winfrey a chuir an chlár i láthair.


Blankety Blank.
Is seó cluichí Béarla a chraol ó 8 Meán Fómhair 1986 go 25 Bealtaine 2011 é Blankety Blank.


The Chase (RA).
Is seó cluichí Béarla atá ag craoladh ó 8 Meán Fómhair 1986 ar aghaidh é The Chase. Bradley Walsh a chuireann an chlár i láthair.


Scréachóg Liath.
Is éan Pasaireach é an Scréachóg Liath. Is mícháiliúil an scréachóg í mar go bhfuil sí cliste chun na gada. Is minic an scréachóg liath bia a ghoid. Uaireanta íosfainn an scréachóg liath as láimh duine.
Cruthaíonn an scréachóg liath stór bia leis a smaois.
Tá an scréachóg liath le fáil in Alasca, Ceanada agus Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Is é an t-éan náisiúnta i gCeanada.
Aithnítear an scréachóg seo as a cleite clúmhach liath agus a cochall dubh.  Tá gearr-gob dubh uirthi.  Níl cochall dubh uirthi áfach nuair atá sí anabaí.
Eitlíonn sí le cosán preabach agus foluain ghearr.
Tá guth aclaí aici le feadaíl bhog agus maolgháire.  Déanann sí aithris as éin eile lena guth.


Germaine de Staël.
Scríbhneoir agus fealsamh Francach de bhunadh an chantúin Vaud agus na Ginéive ab ea Anne-Louise Germaine Necker, baronne de Staël-Holstein, nó Madame de Staël mar ab fhearr aithne uirthi. Do rugadh í ar an 22ú lá d'Aibreán sa bhliain 1766 i bPáras na Fraince agus do fuair sí bás san áit chéanna ar an 14ú lá d'Iúil sa bhliain 1817.
Lena leabhar "De l'Allemagne" [i nGaeilge: "Faoin nGearmáin"], leabhar a foilsíodh sa bhliain 1813, tharraing Madame de Staël aird mhuintir na Fraince ar litríocht na Gearmáine agus ar na scríbhneoirí a scríobhadh i nGearmáinis. Ar an modh san, do réitigh sí an tslí do Rómánsachas na Fraince, gluaiseacht liteartha a fuair spreagadh ó Rómánsachas na Gearmáine agus Rómánsachas Shasana araon.
Is iad "Delphine" (1802) agus "Corinne ou l'Italie" [i nGaeilge: 'Corinne nó an Iodáil'] (1807), úrscéalta a thugann tús áite do mhná agus do gheimhle na sochaí a chuir laincis orthu, na saothair fhicsin is tábhachtaí dá cuid.


Súmaire fola.
Is éard is súmaire fola (nó "deamhan fola", "vaimpír", "creachaire fola" uaireanta) ann ná carachtar ficseanúil uafáis.


Scréachóg Steller.
Is éan é an Scréachóg Steller, atá cantalach go leor, le scréach láidir, ach is féidir leis a bheith ciúin in aice le nead. Is maith leis coill bhuaircíneach agus síorghlas, agus clós íseal chríoch i ngeimhreadh. Is maith léi an pis thalún agus síol lus na gréine.
Tagann an t-ainm "Steller" as an nádúraí, George Steller, sa 18ú haois. Shíl sé go raibh an t-éan seo cosúil leis an scréachóg ghorm.


Lá na siopaí ceirníní.
Lá na siopaí ceirníní, Dortmund, 2016
Ar Lá na siopaí ceirníní (nó "Record Store Day" i mBéarla) ar an tríú Satharn de mhí Aibreáin gach bliain (ó 2007). Déanfar ceiliúradh ar fud na cruinne ar shiopaí ceirníní agus ar an vinil cheolmhar a chuireann siad ar fáil.
Is é cuspóir na lá ná béim a leagan ar an chultúr a bhaineann le siopaí ceirníní agus ar a ról i gcur chun cinn an cheoil sa lá atá inniu ann, go háirithe agus an ré dhigiteach faoi lán seoil.
Seoltar eisiúintí speisialta vinile do lá na siopaí ceirníní agus cuirtear ceolchoirmeacha agus imeachtaí éagsúla ar siúl sna siopaí féin.
Stair.
Cuireadh tús leis an choincheap i mBaltimore, Maryland siar sa bhliain 2007.


2001 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2001.


2000 sa teilifís.
Is liosta é seo eachtaí teilifís sa bhliain 2000.


Emmerdale.
Sobaldráma Briotanach is ea "Emmerdale" (iar: "Emmerdale Farm"). Ba é Kevin Laffan a chruthaigh é, agus cuireadh ar an aer ar dtús é ar 16 Deireadh Fómhair 1972.


Fawlty Towers.
Coiméide Briotanach is ea "Fawlty Towers". Thosaigh sé ag craoladh ar BBC2 19 Meán Fómhair 1975 agus chríochnaigh sé ar 25 Deireadh Fómhair 1979.


Are You Being Served?
Coiméide Briotanach is ea "Are You Being Served?". Thosaigh sé ag craoladh ar BBC One 8 Meán Fómhair 1972 agus chríochnaigh sé ar 1 Aibreán 1985.


Uaineoil agus caoireoil.
Is feoil an uan nó caora úsáidte mar bhia iad uaineoil agus caoireoil.


Mairteoil.
Is feoil an bhó, tarbh nó damh úsáidte mar bhia í an mhairteoil.


Billy Graham.
Is soiscéalaí Críostaí Meiriceánach (rugadh ar an 7 Samhain, 1918) é William Franklin "Billy" Graham Jr..


Lá ANZAC.
Mustafa Kemal ag Gallipoli lena chuid saighdiúirí, 1915
Is Lá Náisiúnta Cuimhneacháin é Lá ANZAC san Astráil agus sa Nua-Shéalainn. Ceiliúrtar Lá ANZAC gach bliain ar an 25 Aibreán, nuair a d'ionsaigh na trúpaí Astrálacha agus Nua-Shéalannacha an Tuirc sa bhliain 1915.
Ar fiannas sa Chéad Chogadh Domhanda.
Ar 8 Eanáir 1915 d'ionsaigh fórsaí na Ríochta Aontaithe Caolas na nDardanelles, agus iad ag iarraidh Iostanbúl a bhaint amach trí Leathinis Gallipoli.
Theip ar longa na Breataine briseadh tríd an gcaolas. Chinn na Briotanaigh mar sin ar thrúpaí a chur i dtír.
Bhí Rannán a Naoi Déag ar garastún i nGallipoli agus Mustafa Kemal i lár an aonaigh dá bharr. Nuair a tháinig fórsaí na hAstráile agus na Nua-Shéalainne (ANZAC - "Australian and New Zealand Army Corps") i dtír ar 25 Aibreán 1915 san áit a bhfuil "ANZAC Cove" uirthi inniu, bhí fórsaí na Tuirce rompu, le Kemal Atatürk i mbun. Bhí na "Anzacs" faoi léigear.
Atatürk, agus Cheannasaí an Airm (1918).
Le teacht na hoíche bhí dhá mhíle Anzac marbh agus iad ag iarraidh teannta a gcos a choinneáil ar an gcladach. Bhí siad sáinnithe ar an trá go ceann dhá sheachtain eile agus maraíodh duine as gach triúr.


Iroquois.
Is náisiún Meiriceánach Dúchasach iad na hIroquois. Tugannsa Haudenosaunee (Mohawk: "Rotinonshón:ni", Seneca: "Hodínöhšö:ni:h") ar na hIroquois féin. Léiríonn Haudenosaunee an cónaidhm na cúig (níos déanaí sé) thíre: na tíortha Seneca, Cayuga, Onondoga, Oneida, agus Móháic agus níos déanai na Tuscaroraigh ó Carolina Thuaidh. Ó nath Iroquois "hiro kone" a tháinig an focal "Iroquois"; rinne na taiscéalaithe Francacha an focal seo. Bíonn na hIroquois ina gconaí den chuid is mó i Nua-Eabhrac (stát) agus i gQuébec.
Stair.
Bíonn na hIroquois ina gconaí i Meiriceá Thuaidh ó 12000 RCR no fiú i bhfad níos luaithe. Tugann na hIroquois "Turtle Island" (Oileán Turtair) ar Meiriceá Thuaidh. D'fhoghlaim na hIroquois talmhaíocht i 800-1000 CR. Chruthaigh an cónaidhm Haudenosaunee i dtimpeall 1142 CR. Déir na traidisiúnaithe go chruthaigh an cónaidhm Haudenosaunee idir 1000 RCR agus 1390 CR. Chuaigh na Tuscaroraigh sa cónaidhm Haudenosaunee i 1722, ag éalú sclábhaíochta na nEorpach. Mharaigh na hEorpaigh go leor daoine Iroquois i rith an 18ú céad, agus ghoid na hEorpaigh a dtalamh. Ina dhiaidh sin, thriail na Stáit Aontaithe Mheiriceá na hIroquois a chomhtháthú.
Inniu.
Tá timpeall 125,000 daoine Iroquois ann, 45,000 i gCeanada agus 80,000 sna Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Sochaí.
Tá róil cómhalartacha, idirspleácha, agus ar comhchéim ag na fir agus na mná i sochaí Iroquois traidisiúnta. Tá comhairle na bhfear agus comhairle na mban ag na hIroquois, agus tá na mná i gceannas ar an réadmhaoin, an talmahaíocht, agus is mó rudaí. Bhí an réadmhaoin comhroinnte agus bhí an rialtas daonlathach. Thug na hEorpaigh caipitleachas, patrarcacht, agus ordlathas isteach ar an sochaí Iroquois, ach tá na hinstitiúidí Iroquois traidisiúnta ann go fóill.


Fernando Pessoa.
Fernando Pessoa (1888-1935), sa bhliain 1914.
File, scríbhneoir, criticeoir liteartha, aistritheoir, foilsitheoir agus fealsamh Portaingéalach ab ea Fernando António Nogueira Pessoa (Fuaimniú i bPortaingéilis: [fɨɾˈnɐ̃dw pɨˈsoɐ]), nó Fernando Pessoa mar a thugtar air go coitianta. Do rugadh é ar an 13ú lá de Mhí an Mheithimh i Liospóin na Portaingéile sa bhliain 1888 agus do fuair sé bás san áit chéanna ar an 30ú lá de Mhí na Samhna sa bhliain 1935. Deirtear gur duine desna pearsana liteartha is tábhachtaí den 20ú haois é Pessoa agus duine desna filí is tábhachtaí dár scríobh i bPortaingéilis riamh.
Scríbhneoir bisiúil ab ea Pessoa, agus ní faoin ainm ‘Fernando Pessoa’ amháin a d’fhoilsíodh sé – bhí thart ar chúig cinn seachtó d’ainmneacha cleite aige le linn a shaoil. Ní thugadh sé "pseudonym" (i nGaeilge: ‘bréagainm’ nó ‘ainm cleite’) ach "heteronym" (i nGaeilge: ‘heitreainm’ nó ‘iolainm’) ar na hainmneacha san, toisc nár shíl sé gur éirigh leis an bhfocal "pseudonym" an saol leithleach neamhspleách dá gcuid féin a bhí ag gach ceann desna hainmneacha a chur in iúl. Amanta, bíonn dearcadh antoisceach nó anacair le léamh i scríbhinní na n-"heteronym".
Anuas ar an bPortaingéilis, bhí Béarla agus Fraincis aige. D’aistrigh Pesso téacsanna ósna teangacha san, agus do chum sé saothair dá chuid féin iontu leis.


Tédíreach.
tédíreach'" (Béarla: nidirect) is ea láithreán gréasáin oifigiúil an Rialtais i dTuaisceart na hÉireann do shaoránaigh, a soláthraí"onn" ionad ilfhreastail ar fhaisnéis agus ar sheirbhísí na hEarnála Poiblí. Forbraíonn ionadaithe ó go leor ranna rialtais an t-ábhar a bhíonn curtha isteach sa suíomh, agus iad ag obair le foireann lárnach eagarthóireachta.
Stair.
Bhí seoladh 'séimh' i mí aibreáin 2009 ag tédíreach agus seoladh é go hoifigiúil ag an Aire Airgeadais, Nigel Dodds ar an 7 Bealtaine 2009.


Scréachóg scrobarnaigh iartharach.
Is éan de chuid na bPasaireach í an scréachóg scrobarnaigh iartharach. Feictear go minic í san fhoraois nó ag breathnú a dúchas. Tá an t-éan seo slim neamhchíríneach. Éan cliste atá dúchasach don Mheiriceá Thuaidh. Is maith léi na doirí sa ghleannta intíre an iarthair. Cruinníonn sí dearcáin tite agus cuireann sí iad ar stór ina n-aonar i bpoill. Déanann sí cloch nó leac choincréiteach mar inneoin a oscail an chlú chrua an dearcáin. Ach, ní fhaigheann sí gach dearcán ceilteach níos deanaí agus mar sin ginidíonn mórán dearcán.
"Western Scrub Jay" Bird Web. http://birdweb.org/birdweb/bird/western_scrub-jay


John Abercromby, an 5ú Barún Abercromby.
Reilig an Bharúin Abercromby, Reilig Dean
Ba shaighdiúir Albanach agus sheandálaí é John Abercromby, an 5ú Barún Abercromby (15 Eanáir 1841 – 7 Deireadh Fómhair 1924).
Gairm bheatha.
George Ralph, an 3ú Barún Abercromby Aboukir, a athair agus Louisa Penuel Hay Forbes a mháthair., agus bhí beirt deartháireacha agus deirfiúr aige. Bhí sé ina Leifteanant leis an bhriogáid raidhfil (nó an Rifle Brigade). Bhain sé céim amach ó Ollscoil Dhún Éideann le  Dochtúireacht oinigh sa Dlí,(LLD). Ar an 3 Deireadh Fómhair 1917, i ndiaidh báis a dheartháir is sine George, Tháinig sé i gcomharbas ar a athair mar an 5ú Tiarna Abercromby.
Tar éis dó an t-arm a fhágáil sa bhliain 1870, dhírigh sé ar theangacha a fhoghlaim, ar thaisteal, agus ar bhéaloideas. Sa bhliain 1904 chuir sé an an téarma Eascra nó Bíocar (Béarla: "Beaker") isteach san fhoclóir seandálaíochta,  chun cur síos a dhéanamh ar na soithí óil ón Tréimhse Neoiliteach déanach, ar thángthas orthu ar fud iarthar na hEorpa ag an am. Bhí sé ina leasuachtarán ar Chumann Béaloideasa na hAlban, agus thacaigh sé leis an Society of Antiquaries of Scotland, agus bhí sé ina uachtarán air ón bhliain 1913 go dtí 1918.
Dar le hÉnrí Ó Muirgheasa (Duanaire na Midhe) gurb é an fáth a bhfuil lámhscríbhinní Pheadair Uí Ghealacáin in Ollscoil Dhún Éideann, go bhfuair Abercromby ar iasacht iad agus nár thug ar ais iad, agus gur ag an Ollscoil sin a d’fhág sé a lámhscríbhinní le huacht.
D'fhág sé airgead le huacht, i gcomhair 'Ollúnacht Abercromby um Seandálaíocht'  (Béarla: The Abercromby Chair of Archaeology) in Ollscoil Dhún Éideann, post a bhí tógtha ag Vere Gordon Childe agus Stuart Piggott.
Tá sé curtha in Reilig Dean i nDún Éideann ar an taobh thoir, in aice leis an bpríomhbhealach isteach.
Teaghlaigh.
Phós Abercromby a  chol ceathrar Sualainneach, Adele Wilhelmina Marika von Heidenstern, ar an 26 Lúnasa 1876. Bhí iníon amháin acu, Edla Louisa Montague Abercromby (r. 1877), a phós Georges N. Nasos sa bhliain 1906. Toisc nach raibh aon mhac aige, chuaigh Barúntacht Abercromby in éag nuair a fuair sé bás.


Johnny Brady.
Is amhránaí agus ceoltóir é Johnny Brady. Rugadh é i mBaile Raghnail, Contae Aontroma, Tuaisceart Éireann.


Eascra (seandálaíocht).
a>. Músaem für Vor - und Frühgeschichte, Berlin.
a>. Gloine ghearrtha a bhí séidte agus i rilíf íseal. Músaem Cathrach na hEalaíne.Nua-Eabhrac.
Is éard is eascra ann ná soitheach beag óil ceirmeach nó miotail, múnlaithe le bheith ina ghléas láimhe. Aithníonn seandálaithe cineálacha éagsúla, lena n-áirítear an bun-eascra, an t-eascra crobhach agus an t-eascra garbhtheilgthe, áfach, nuair a úsáidtear an téarma ina aonar, tagraíonn sé de ghnáth do na cupáin photaireachta a bhaineann le Chultúr Eascrana na hEorpa, san Neoiliteach déanach agus san Chré-umhaois Luath.


2016 Wimbledon Championships.
Ba chomórtas Grand Slam é 2016 Wimbledon Championships a imrítear ag an All England Lawn Tennis and Croquet Club. Thosaigh an phríomhchomórtas ar 27 Iúil 2016 agus chríochnaigh sé ar 10 Iúil 2016.
Ba é 2016 an 130ú eagrán den comórtas, an 49ú sa ré oscailte agus an tríú comórtas Grand Slam an bhliain sin.


Laura Whitmore.
Is láithreoir Éireannach í Laura Whitmore (a rugadh ar 4 Bealtaine, 1985 í) Is iar-láithreoir "I'm a Celebrity...Get Me Out of Here! NOW!" í. Tháinig sí sa naoú háit le Giovanni Pernice ar an ceathrú sraith déag "Strictly Come Dancing" sa bhliain 2016.


Terence O'Neill.
O'Neill ag oscailt an Wilson homestead, anois an Ulster American Folk Park, Dearg Alt (Dergalt), An Srath Bán Íochtarach, Tír Eoghain
Ba pholaiteoir Aontachtach i dTuaisceart na Éireann é Terence O'Neill (10 Meán Fómhair 1914 - 12 Meitheamh 1990). Bhí sé ina Phríomh-Aire ar Thuaisceart Éireann sna 1960idí
D'fhéach an Príomh-Aire Terence O'Neill le cothrom na Féinne a thabhairt do na Caitlicigh, ach ansin, thosaigh na Dílseoirí, ar nós Ian Paisley, ag cur ina aghaidh. Bhí dearcadh forásach nua-aimseartha ag O'Neill ag an am, ach d'éirigh leis na sceimhlitheoirí é a chur amach as oifig faoi dheireadh agus bhí bealach ar oscailt do na Trioblóidí.
Príomh-Aire ar Thuaisceart Éireann.
Ar an 25 Márta 1963, d’éirigh Terence O'Neill ina cheannaire ar na hAontachtóirí. D'áitigh Terence O'Neill ar Basil Brooke, an tríú Phríomh-Aire ar Thuaisceart Éireann.
Chonacthas feabhas mór san eacnamaíocht sna 1960idí. Thug Seán Lemass cuairt thábhachtach ar Terence O'Neill i 1965, cuairt a thosaigh ré nua caidrimh idir an dá chuid den oileán.
Sna 1960idí, bhí an chuma ag teacht ar an scéal go raibh leasuithe suntasacha polaitiúla ar na bacáin, nuair a bhain Terence O'Neill amach oifig Phríomh-Aire an Tuaiscirt. Chrom an Niallach ar leasuithe sóisialta a chur i gcrích le sochaí a chur ar bun a thabharfadh cearta do na Caitlicigh féin. Bhí sé ag caint faoin rathúnas ábhartha mar leigheas ar an scoilt sheicteach, agus é sásta dul i dteagmháil le Seán Lemass, taoiseach Phoblacht na hÉireann san am céanna, a raibh dearcadh cosúil aige. Sa deireadh thiar thall, áfach, ní dhearna iarrachtaí Uí Néill ach an lasair a chur sa bharrach.
Freasúra.
Ní raibh na hAontachtóirí go léir sásta leis na polasaithe seo, áfach. Fuair an Niallach é féin faoi ionsaí ag na dearg-Dhílseoirí, cosúil le William Craig agus Ian Paisley, agus iad ag cur feillbhirt ina leith. Chuaigh siad chun cogaidh ar O'Neill, faoi cheannas Ian Paisley, seanmóirí bunúsaíoch a chuaigh le polaitíocht.
Go bunúsach, bhí cuid mhór de na hAontachtóirí barúlach go raibh an Niallach ag iarraidh iad a dhíol ar shladmhargadh leis an lucht tréasa a bhí ag rialú i mBaile Átha Cliath, agus na Caitlicigh míshásta leis nach raibh na leasuithe cuimsitheacha polaitiúla ag teacht sách luath. Bhí Paisley ar thús cadhnaíochta ag cur in aghaidh an dóigh a raibh O'Neill ag iarraidh comhréiteach a shocrú agus spiorad dea-chomharsanachta a chothú le Poblacht na hÉireann.
1969.
Bhí an dá phobal ag dul in adharca a chéile, agus an caidreamh trasphobail ag dul chun donais. Chuaigh na Náisiúnaithe amach sna sráideanna le cothrom na Féinne a éileamh faoi bhratach Ghluaiseacht na gCearta Sibhialta.
Dá thoradh sin, bhí scliúchais bhrúidiúla i nDoire agus i mBéal Feirste sa bhliain 1969. Phléasc an foréigean seicteach amach arís. Thosaigh na Dílseoirí agus na péas ó Chonstáblacht Ríoga Uladh ag ionsaí na mórshiúlta a bhí ag éileamh cearta sibhialta do na Caitlicigh. Nuair a maraíodh daoine de lucht na máirseála, chrom an tIRA ar na Protastúnaigh a imeaglú chomh maith.
Thosaigh Óglaigh Protastúnach Uladh ar fheachtas buamála sa bhliain 1969. Phléasc buamaí ar an 30 Márta, agus 4, 20, 24 agus 26 Aibreán chun brú a chur ar rialtas Terence O'Neill. Thit an locht ar an IRA ar dtús. D'éirigh leis an Ó.P.Ú. rialtas O'Neill a thabhairt síos faoi dheireadh.
Ar an 1 Bealtaine 1969, d'éirigh O'Neill go hoifigiúil as a phost mar phríomh-aire agus mar cheannaire ar na hAontachtóirí.
Deireadh a shaoil.
D'éirigh O'Neill as an pholaitíocht i dTuaisceart na Éireann i mí Eanáir 1970 agus d'éirigh sé ina "Lord" ag an am céanna.
Chaith sé an chuid eile dá shaol ar scor i Lymington, Hampshire, áit a d'éag sé ó ailse ar an 12 Meitheamh 1990.
Tagairtí.
O'Neill, Terence
O'Neill, Terence
O'Neill, Terence
O'Neill, Terence


Marie Henri d'Arbois de Jubainville.
Ba staraí agus focleolaí Francach é Marie Henri d'Arbois de Jubainville (5 Nollaig 1827 – 26 Feabhra 1910). In Nancy na Fraince a rugadh é. Abhcóide ba ea a athair Charles-Joseph d’Arbois de Jubainville agus ba í Henriette de Beaufort de Gellercourt a mháthair. Cé gur Chríostaithe diongbháilte iad bhí éifeacht mhór ag Jean Jacques Rousseau orthu. Bhí an bheirt acu tugtha don tsiúinéireacht mar chaitheamh aimsire. Fuair Henri scolaíocht in Nancy agus i bPáras, agus fuair scoláireacht go École des Chartes mar ar bhain sé dioplóma mar chartlannaí palaegrafach amach.
Cáilíodh mar dhlíodóir é in 1850 ach a shuim i stair na Fraince a thiomáin i dtreo na cartlannaíochta é. Ar feadh tamaill freisin bhí sé ag smaoineamh ar dhul le sagartacht agus chaith bliain i gCliarscoil Nancy sula ndúradh leis nach raibh glaoch ó Dhia aige. Ocht mbliana is fiche a chaith sé mar chartlannaí in Aube gur éirigh sé as in 1880. D’fhoilsigh sé cuid mhaith leabhar faoi stair agus faoi chartlanna Champagne idir 1853 agus 1880. Tábhacht na gCeilteach i stair na Fraince a d’adhain a spéis i dteangacha. Bhí leabhair i dtaobh sheanlitríocht na hÉireann foilsithe aige chomh fada siar le 1878. Deir Joseph LothRevue Celtique II, 1911) gur thug sé turas ar an mBreatain agus ar Éirinn in 1881 agus le teann spéise i seanlitríocht na hÉireann gur chaith sé a dhúthracht ar fad ag foghlaim Gaeilge agus go háirithe an tSean-Ghaeilge. Bhí sé tar éis an Bhriotáinis a fhoghlaim agus nuair a bunaíodh cathaoir an Léinn Cheiltigh (Teanga agus Litríocht) sa College de France in 1882 ba é a ceapadh ina ollamh. Trí bliana ina dhiaidh sin ghabh sé stiúradh an Revue Celtique faoina lámh agus lean sé air sa chúram sin go dtí gur cailleadh é. Toghadh é ina bhall de chomhairle Chumann Buanchoimeádta na Gaeilge (Fáinne an Lae 1 Aibreán 1899). Ainmníodh é ina oifigeach de la Legion d’Honneur i 1901. Bhronn Ollscoil Koningsberg céim oinigh air agus ainmníodh ina bhall oinigh de Acadamh Ríoga na hÉireann é i 1904. Nuair a bhí sé 78 bliain d’aois foilsíodh Mélanges H. d’Arbois de Jubainville..., 1906 le hómós dó. D’éag sé i bPáras ar 26 Feabhra 1910. Bhí an Táin aistrithe go Fraincis aige le tamall beag (An Claidheamh Soluis 5 Márta 1910). Phós sé Melanie de Plante-Wildentag in 1857 agus nuair a cailleadh í phós sé in 1863 Charlotte de Pinterville de Cernon agus bhí sliocht orthu. Gheofar cuntas cuimsitheach ar a bheatha agus ar a mhuintir in Dictionnaire de Biographie Francaise, [1939]. Chuir a mhac Paul leabharliosta dá shaothar ar fáil in Revue Celtique XXXII.
Chuir irisí náisiúnta na hÉireann spéis ann. Bhí alt, ‘M. d’Arbois De Jubainville and Irish in the new University’, in An Claidheamh Soluis 19 Meitheamh 1909; bhí cur síos air in Bean na hÉireann Uimhir 8 agus Uimhir 18 1909; agus in The Irishman 13 Márta 1916 cuireadh i gcló giotaí as alt le ‘N.D.E.P’. B’fhéidir gurbh í an chaoi a ndeachaigh sé i gcion ar Éireannaigh i bPáras an fáth is mó a bhfuil cuimhne air. In Bean na hÉireann Uimhir 23 (1911) scríobh M. Barry Delaney: ‘His great delight was to find an Irish-speaking Irishman. One of these, the late lamented Mr Synge, for some time aided him in his Irish cours in the College de France’. Bhí Synge ag freastal in 1898 ar ranganna Sean-Ghaeilge a bhí aige faoi dhó sa tseachtain agus d’iarradh Arbois de Jubainville air focail a rá de réir fhuaimeanna na Nua-Ghaeilge. Is mar gheall ar an spéis a bhí ag an scoláire i gcúrsaí na hÉireann i gcoitinne a chuir sé aithne ar Maud Gonne; ba í a chuir in aithne do Synge é. Tá aiste air ag Joseph Loth, ‘Le Celtique au Collège de France: Henri d’Arbois de Jubainville’ in La Collège de France (1530-1930), 1932.
Is iad na leabhair leis is minice a luaitear: Introduction a l’étude de la littérature celtique, 1883; Essai d’un catalogue de la littérature épique de l‘Irlande, 1883; Le cycle mythologique irlandais et la mythologie celtique, 1884 (aistrithe ag R.I. Best faoin teideal The Irish Mythological Cycle and Celtic Mythology, 1903);L’épopée celtique en Irlande, 1892; La civilisation des celtes et celle de l’épopée homérique, 1899; Elements de grammaire celtique, 1903; Les druides et les dieux celtique en forme d’animaux, 1906; Táin Bó Cúalgne..., 1912.


Richard Archdekin.
Ba Íosánach Éireannach é Richard Archdekin, ailias "McGillacuddy" (1616-1690), a scríobh saothair Chaitliceach sa Bhéarla agus sa Ghaeilge.
Saol.
Deirtear gurbh é an tÍosánach seo a thug amach an chéad leabhar riamh a raibh an Béarla agus an Ghaeilge i gcló le chéile inti. Tá cuntais ar a bheatha agus a shaothar in Dictionary of National Biography agus ag Thomas Walt in Irish Ecclesiastical Review LXX, Aibreán 1948 (‘Richard Archdekin’s Catechetical Hour’). I gCill Chainnigh a rugadh é ar 19 Márta 1619. Ba iad Nicholas Archdekin agus Ann Sherlock a thuismitheoirí. Is sloinne seanbhunaithe i gCill Chainnigh é Archdekin; leaganacha eile is ea Arsdekin, McAdo, agus Cody nó Mac Giolla Coda. Ceann de mhórtheaghlaigh na cathrach iad ó aimsir na Normannach. Oileadh sna clasaicigh é ansiúd. I Lováin rinne sé staidéar ar fhealsúnacht agus dhiagacht. Chuaigh sé isteach sna hÍosánaigh in Mechlin ar 28 Meán Fómhair 1642. Rinne sé a thuilleadh staidéir in Antuairp agus Lille. Ó 1653 bhí sé ag múineadh an tsruithléinn nó na héigse ar feadh sé bliana agus ina dhiaidh sin chaith na blianta fada ina ollamh le fealsúnacht, le diagacht mhorálta agus leis an Scríbhinn Dhiaga i Lováin, in Antuairp agus in áiteanna eile. D’éag sé in Antuairp ar 31 Lúnasa 1693.
Scríobh sé A Treatise of Miracles, together with New Miracles and Benefits obtained by the sacred reliques of S. Francis Xaverius exposed in the church of the Soc. of Jesus at Mechlin composed by the R.F Richard Archdekin. P.S.T, 1667; i Lobháin a foilsíodh é. Deirtear (DNB agus foclóirí beathaisnéise eile) gurbh é seo an chéad leabhar riamh a clóbhuaileadh i nGaeilge agus i mBéarla. Ní luann Best ná Baumgarten ainm Archdekin in aon chor agus níl tagairt do ghné sin an dátheangachais ag Wall. Níl aon rud ina thaobh ag Edward Lynam in Irish character in print 1571–1923, 1924. San eagrán a chuir Walter Harris (1686–1761) amach de shaothar Sir James Ware a luadh é ar dtús, b’fhéidir, ní foláir nó is ann a fuair Éadbhard Ó Raghallaigh an tagairt atá aige faoin mbliain 1661: ‘In this year Richard Mac Giolla-Cuddy, or Archdekin, an Irish Jesuit, printed at Louvain an essay on Miracles, in English and Irish’ (A Chronological Account of nearly Four Hundred Irish Writers, 1820). Tá John J. Silke ábhairín cúramach in A New History of Ireland III, 1976 in eagar ag Moody, Martin agus Byrne (‘The Irish Abroad 1534–1691’): ‘Richard Archdekin of Kilkenny wrote a treatise on miracles (1667), “said to be the first book printed in English and Irish conjointly”.’
Is dóigh gur fíor gurbh é an chéad leabhar dá leithéid é. Ach dhealródh sé nárbh é Archdekin a scríobh cuid na Gaeilge. Deir Charles Mac Neill [Cathal Mac Néill B6]: in Publications of Irish interest published by Irish authors on the Continent of Europe prior to the 18th century, 1930 gurb é atá sa chuid sin den leabhar ná Suim bhunudhasach an teaguisg Chríosdaidhe..., 1663 le John Dowley [Seán Ó Dubhlaoich q.v.]. Níl cóip sa Leabharlann Náisiúnta.
D’fhoilsigh sé Praecipuae Controversiae Fidei ad facilem methodum redactae ac resolutiones theologicae ad omnia sacerdotis munia, praesertim in missionibus: accommodatae cum apparatu ad doctrinam sacram cui accessit summa doctrinae Christianae selectis exemplis eludicata, cum aliis tractatibus qui in singularum partium indice infra exhibentur, 1671 agus bíonn istigh leis de ghnáth Vitae et Miraculorum Sancti Patricii Hiberniae Apostoli Epitome, cum brevi notitia Hiberniae et Prophetia S. Malachiae, arb é atá ann beatha Phádraig, gearrchuntas ar Éirinn agus tairngreachtaí Maolmhaodhóg faoi chomharbacht na bpápaí, Deir Wall: ‘This work... was an ecclesiastic’s dictionary in handy form, containing dogmatic and moral theology, the Ritual, ecclesiastical and secular history, matter for meditation, well-selected materials for sermons and instructions, etc.’ Istigh leis freisin tá an Summa Doctrinae Christinae, teagasc críostaí iomráiteach Peter Canisius i gcomhair buachaillí scoile, agus is air is mó atá aiste Wall dírithe. D’éirigh thar cionn leis an leabhar. Tugadh an t-ochtú heagrán amach i 1686 faoin teideal Theologia Tripartita Universa, 1,100 leathanach ann, a cúig oiread an chéad eagrán. Chuir sé le beathaí Oilibhéir Pluincéid agus Peter Talbot agus scéalta a bhain le stair na hÉireann. I 1700 chuir an Eaglais cosc air agus cuireadh eagrán leasaithe amach in Antuairp i 1714.Chuaigh sé isteach i Gcumann Íosa ag Mechlin 28 meán fómhair. 1642. Bhí sé in am trátha cláraithe i measc na professed aithreacha an t-ordú. Bhí sé ag teagasc na ndaonnachtaí i 1650; rinne sé staidéar faoi na Híosánaigh ag Antwerp agus Lille; agus tháinig ar an Professed Teach ag Antwerp 26 Márta 1653.[./Richard_Archdekin#cite_note-FOOTNOTECooper1885-2 2


101 (uimhir).
Is é 101 an uimhir nadúrtha tar éis 100 agus roimh 102.


102 (uimhir).
Is é 102 an uimhir nadúrtha tar éis 101 agus roimh 103.


103 (uimhir).
Is é 103 an uimhir nadúrtha tar éis 102 agus roimh 104.


104 (uimhir).
Is é 104 an uimhir nadúrtha tar éis 105 agus roimh 103.


105 (uimhir).
Is é 105 an uimhir nadúrtha tar éis 104 agus roimh 106.


106 (uimhir).
Is é 106 an uimhir nadúrtha tar éis 105 agus roimh 107.


107 (uimhir).
Is é 107 an uimhir nadúrtha tar éis 106 agus roimh 108.


108 (uimhir).
Is é 108 an uimhir nadúrtha tar éis 107 agus roimh 109.


109 (uimhir).
Is é 109 an uimhir nadúrtha tar éis 108 agus roimh 110.


110 (uimhir).
Is é 110 an uimhir nadúrtha tar éis 109 agus roimh 111.


71 (uimhir).
Is é 71 an uimhir nadúrtha tar éis 70 agus roimh 72.


72 (uimhir).
Is é 72 an uimhir nadúrtha tar éis 71 agus roimh 73.


73 (uimhir).
Is é 73 an uimhir nadúrtha tar éis 72 agus roimh 74.


74 (uimhir).
Is é 74 an uimhir nadúrtha tar éis 73 agus roimh 75.


75 (uimhir).
Is é 75 an uimhir nadúrtha tar éis 74 agus roimh 76.


76 (uimhir).
Is é 76 an uimhir nadúrtha tar éis 75 agus roimh 77.


77 (uimhir).
Is é 77 an uimhir nadúrtha tar éis 76 agus roimh 78.


78 (uimhir).
Is é 78 an uimhir nadúrtha tar éis 77 agus roimh 79.


79 (uimhir).
Is é 79 an uimhir nadúrtha tar éis 78 agus roimh 80.


81 (uimhir).
Is é 81 an uimhir nadúrtha tar éis 80 agus roimh 82.


82 (uimhir).
Is é 82 an uimhir nadúrtha tar éis 81 agus roimh 83.


83 (uimhir).
Is é 83 an uimhir nadúrtha tar éis 82 agus roimh 84.


84 (uimhir).
Is é 84 an uimhir nadúrtha tar éis 83 agus roimh 85.


85 (uimhir).
Is é 85 an uimhir nadúrtha tar éis 84 agus roimh 86.


87 (uimhir).
Is é 87 an uimhir nadúrtha tar éis 86 agus roimh 88.


88 (uimhir).
Is é 88 an uimhir nadúrtha tar éis 87 agus roimh 89.


89 (uimhir).
Is é 89 an uimhir nadúrtha tar éis 88 agus roimh 90.


91 (uimhir).
Is é 91 an uimhir nadúrtha tar éis 90 agus roimh 92.


92 (uimhir).
Is é 92 an uimhir nadúrtha tar éis 91 agus roimh 93.


93 (uimhir).
Is é 93 an uimhir nadúrtha tar éis 92 agus roimh 94.


94 (uimhir).
Is é 94 an uimhir nadúrtha tar éis 93 agus roimh 95.


95 (uimhir).
Is é 95 an uimhir nadúrtha tar éis 94 agus roimh 96.


96 (uimhir).
Is é 96 an uimhir nadúrtha tar éis 95 agus roimh 97.


97 (uimhir).
Is é 97 an uimhir nadúrtha tar éis 96 agus roimh 98.


98 (uimhir).
Is é 98 an uimhir nadúrtha tar éis 97 agus roimh 99.


99 (uimhir).
Is é 99 an uimhir nadúrtha tar éis 98 agus roimh 100.


111 (uimhir).
Is é 111 an uimhir nadúrtha tar éis 110 agus roimh 112.


112 (uimhir).
Is é 112 an uimhir nadúrtha tar éis 111 agus roimh 113.


113 (uimhir).
Is é 113 an uimhir nadúrtha tar éis 112 agus roimh 114.


114 (uimhir).
Is é 114 an uimhir nadúrtha tar éis 113 agus roimh 115.


115 (uimhir).
Is é 115 an uimhir nadúrtha tar éis 114 agus roimh 116.


116 (uimhir).
Is é 116 an uimhir nadúrtha tar éis 115 agus roimh 117.


117 (uimhir).
Is é 117 an uimhir nadúrtha tar éis 116 agus roimh 118.


118 (uimhir).
Is é 118 an uimhir nadúrtha tar éis 117 agus roimh 119.


119 (uimhir).
Is é 119 an uimhir nadúrtha tar éis 118 agus roimh 120.


120 (uimhir).
Is é 120 an uimhir nadúrtha tar éis 119 agus roimh 121.


121 (uimhir).
Is é 121 an uimhir nadúrtha tar éis 120 agus roimh 122.


122 (uimhir).
Is é 122 an uimhir nadúrtha tar éis 121 agus roimh 123.


123 (uimhir).
Is é 123 an uimhir nadúrtha tar éis 122 agus roimh 124.


124 (uimhir).
Is é 124 an uimhir nadúrtha tar éis 123 agus roimh 125.


125 (uimhir).
Is é 125 an uimhir nadúrtha tar éis 124 agus roimh 126.


126 (uimhir).
Is é 126 an uimhir nadúrtha tar éis 125 agus roimh 127.


127 (uimhir).
Is é 127 an uimhir nadúrtha tar éis 126 agus roimh 128.


128 (uimhir).
Is é 128 an uimhir nadúrtha tar éis 127 agus roimh 129.


129 (uimhir).
Is é 129 an uimhir nadúrtha tar éis 128 agus roimh 130.


130 (uimhir).
Is é 130 an uimhir nadúrtha tar éis 129 agus roimh 131.


131 (uimhir).
Is é 131 an uimhir nadúrtha tar éis 130 agus roimh 132.


132 (uimhir).
Is é 132 an uimhir nadúrtha tar éis 131 agus roimh 133.


133 (uimhir).
Is é 133 an uimhir nadúrtha tar éis 132 agus roimh 134.


134 (uimhir).
Is é 134 an uimhir nadúrtha tar éis 133 agus roimh 135.


135 (uimhir).
Is é 135 an uimhir nadúrtha tar éis 134 agus roimh 136.


136 (uimhir).
Is é 136 an uimhir nadúrtha tar éis 135 agus roimh 137.


137 (uimhir).
Is é 137 an uimhir nadúrtha tar éis 136 agus roimh 138.


138 (uimhir).
Is é 138 an uimhir nadúrtha tar éis 137 agus roimh 139.


139 (uimhir).
Is é 139 an uimhir nadúrtha tar éis 138 agus roimh 140.


140 (uimhir).
Is é 140 an uimhir nadúrtha tar éis 139 agus roimh 141.


141 (uimhir).
Is é 141 an uimhir nadúrtha tar éis 140 agus roimh 142.


142 (uimhir).
Is é 142 an uimhir nadúrtha tar éis 141 agus roimh 143.


143 (uimhir).
Is é 143 an uimhir nadúrtha tar éis 142 agus roimh 144.


144 (uimhir).
Is é 144 an uimhir nadúrtha tar éis 143 agus roimh 145.


145 (uimhir).
Is é 145 an uimhir nadúrtha tar éis 144 agus roimh 146.


146 (uimhir).
Is é 146 an uimhir nadúrtha tar éis 145 agus roimh 147.


147 (uimhir).
Is é 147 an uimhir nadúrtha tar éis 146 agus roimh 148.


148 (uimhir).
Is é 148 an uimhir nadúrtha tar éis 147 agus roimh 149.


149 (uimhir).
Is é 149 an uimhir nadúrtha tar éis 148 agus roimh 150.


150 (uimhir).
Is é 150 an uimhir nadúrtha tar éis 149 agus roimh 151.


151 (uimhir).
Is é 151 an uimhir nadúrtha tar éis 150 agus roimh 152.


152 (uimhir).
Is é 152 an uimhir nadúrtha tar éis 151 agus roimh 153.


153 (uimhir).
Is é 153 an uimhir nadúrtha tar éis 152 agus roimh 154.


154 (uimhir).
Is é 154 an uimhir nadúrtha tar éis 153 agus roimh 155.


155 (uimhir).
Is é 155 an uimhir nadúrtha tar éis 154 agus roimh 156.


156 (uimhir).
Is é 156 an uimhir nadúrtha tar éis 157 agus roimh 158.


157 (uimhir).
Is é 157 an uimhir nadúrtha tar éis 156 agus roimh 158.


158 (uimhir).
Is é 158 an uimhir nadúrtha tar éis 157 agus roimh 159.


159 (uimhir).
Is é 159 an uimhir nadúrtha tar éis 158 agus roimh 160.


160 (uimhir).
Is é 160 an uimhir nadúrtha tar éis 159 agus roimh 161.


161 (uimhir).
Is é 161 an uimhir nadúrtha tar éis 160 agus roimh 162.


162 (uimhir).
Is é 162 an uimhir nadúrtha tar éis 161 agus roimh 163.


163 (uimhir).
Is é 163 an uimhir nadúrtha tar éis 162 agus roimh 164.


164 (uimhir).
Is é 164 an uimhir nadúrtha tar éis 163 agus roimh 165.


165 (uimhir).
Is é 165 an uimhir nadúrtha tar éis 164 agus roimh 166.


166 (uimhir).
Is é 166 an uimhir nadúrtha tar éis 165 agus roimh 167.


167 (uimhir).
Is é 167 an uimhir nadúrtha tar éis 166 agus roimh 168.


168 (uimhir).
Is é 168 an uimhir nadúrtha tar éis 167 agus roimh 168.


169 (uimhir).
Is é 169 an uimhir nadúrtha tar éis 168 agus roimh 170.


170 (uimhir).
Is é 170 an uimhir nadúrtha tar éis 169 agus roimh 171.


171 (uimhir).
Is é 171 an uimhir nadúrtha tar éis 170 agus roimh 172.


172 (uimhir).
Is é 172 an uimhir nadúrtha tar éis 171 agus roimh 173.


173 (uimhir).
Is é 173 an uimhir nadúrtha tar éis 172 agus roimh 174.


174 (uimhir).
Is é 174 an uimhir nadúrtha tar éis 173 agus roimh 175.


175 (uimhir).
Is é 175 an uimhir nadúrtha tar éis 174 agus roimh 176.


176 (uimhir).
Is é 176 an uimhir nadúrtha tar éis 175 agus roimh 177.


177 (uimhir).
Is é 177 an uimhir nadúrtha tar éis 176 agus roimh 178.


178 (uimhir).
Is é 178 an uimhir nadúrtha tar éis 177 agus roimh 179.


179 (uimhir).
Is é 179 an uimhir nadúrtha tar éis 178 agus roimh 180.


180 (uimhir).
Is é 180 an uimhir nadúrtha tar éis 179 agus roimh 181.


181 (uimhir).
Is é 181 an uimhir nadúrtha tar éis 180 agus roimh 182.


182 (uimhir).
Is é 182 an uimhir nadúrtha tar éis 181 agus roimh 183.


183 (uimhir).
Is é 183 an uimhir nadúrtha tar éis 182 agus roimh 184.


184 (uimhir).
Is é 184 an uimhir nadúrtha tar éis 183 agus roimh 185.


185 (uimhir).
Is é 185 an uimhir nadúrtha tar éis 184 agus roimh 186.


186 (uimhir).
Is é 186 an uimhir nadúrtha tar éis 185 agus roimh 187.


187 (uimhir).
Is é 187 an uimhir nadúrtha tar éis 186 agus roimh 188.


188 (uimhir).
Is é 188 an uimhir nadúrtha tar éis 187 agus roimh 189.


189 (uimhir).
Is é 189 an uimhir nadúrtha tar éis 188 agus roimh 190.


190 (uimhir).
Is é 190 an uimhir nadúrtha tar éis 189 agus roimh 191.


191 (uimhir).
Is é 191 an uimhir nadúrtha tar éis 190 agus roimh 191.


192 (uimhir).
Is é 192 an uimhir nadúrtha tar éis 191 agus roimh 193.


193 (uimhir).
Is é 193 an uimhir nadúrtha tar éis 192 agus roimh 194.


194 (uimhir).
Is é 194 an uimhir nadúrtha tar éis 193 agus roimh 195.


195 (uimhir).
Is é 195 an uimhir nadúrtha tar éis 194 agus roimh 196.


196 (uimhir).
Is é 196 an uimhir nadúrtha tar éis 195 agus roimh 197.


197 (uimhir).
Is é 197 an uimhir nadúrtha tar éis 196 agus roimh 198.


198 (uimhir).
Is é 198 an uimhir nadúrtha tar éis 197 agus roimh 199.


199 (uimhir).
Is é 199 an uimhir nadúrtha tar éis 198 agus roimh 200.


201 (uimhir).
Is é 201 an uimhir nadúrtha tar éis 200 agus roimh 202.


202 (uimhir).
Is é 202 an uimhir nadúrtha tar éis 201 agus roimh 203.


203 (uimhir).
Is é 203 an uimhir nadúrtha tar éis 202 agus roimh 204.


204 (uimhir).
Is é 204 an uimhir nadúrtha tar éis 203 agus roimh 205.


205 (uimhir).
Is é 205 an uimhir nadúrtha tar éis 204 agus roimh 206.


206 (uimhir).
Is é 206 an uimhir nadúrtha tar éis 205 agus roimh 207.


207 (uimhir).
Is é 207 an uimhir nadúrtha tar éis 206 agus roimh 208.


208 (uimhir).
Is é 208 an uimhir nadúrtha tar éis 207 agus roimh 209.


209 (uimhir).
Is é 209 an uimhir nadúrtha tar éis 208 agus roimh 210.


210 (uimhir).
Is é 210 an uimhir nadúrtha tar éis 209 agus roimh 211.


211 (uimhir).
Is é 211 an uimhir nadúrtha tar éis 2108 agus roimh 212.


212 (uimhir).
Is é 212 an uimhir nadúrtha tar éis 211 agus roimh 213.


213 (uimhir).
Is é 213 an uimhir nadúrtha tar éis 212 agus roimh 214.


214 (uimhir).
Is é 214 an uimhir nadúrtha tar éis 213 agus roimh 215.


215 (uimhir).
Is é 215 an uimhir nadúrtha tar éis 214 agus roimh 216.


216 (uimhir).
Is é 216 an uimhir nadúrtha tar éis 215 agus roimh 217.


217 (uimhir).
Is é 217 an uimhir nadúrtha tar éis 216 agus roimh 218.


218 (uimhir).
Is é 218 an uimhir nadúrtha tar éis 217 agus roimh 219.


219 (uimhir).
Is é 219 an uimhir nadúrtha tar éis 218 agus roimh 220.


220 (uimhir).
Is é 220 an uimhir nadúrtha tar éis 219 agus roimh 221.


Rombas.
Is ceathairshleasán ina bhfuil a thaobhanna atá an fhad céanna é rombas.


Lá Bealtaine.
Sceach ghea (Crataegus monogyna) i mhí na Bealtaine
Ceiliúrtar Féile na Bealtaine ar an 1 Bealtaine. Baineann Bealtaine - agus go áirithe Lá Bealtaine - le féilire ársa na hÉireann.
Féilire.
Bhí an bhliain roinnte ina dhá cuid - ó Shamhain go Bealtaine an geimhreadh, agus ó Bhealtaine go Samhain an samhradh agus an fómhar. B'iad Imbolg agus Lúnasa an dá fhéile mhóra eile, Imbolg ag tús an earraigh nuair a bhí an síol le cur agus Lúnasa nuair a thosaigh an fómhar mór.
Piseoga.
Bhí nósa deasa ar Lá Bealtaine chomh maith.
Feirmeoireacht.
Is ar Lá Bealtaine a thosaíodh biaiste an bhuaile; thiomántaí na ba agus an stoc ó sheanláthair suas go dtí na sléibhte agus d'imíodh an chlann leo don samhradh le féaránach a bheith ag an stoc ar na sléibhte fad a bhí féar don gheimhreadh ag fás timpeall an tseantí.
Thar lear.
Ó Shasana a tháinig nós an "Maypole", nó [rince timpeall ar phola maisithe le bláthanna. Ach bhí an nós forleathan i gCiarraí agus i gCorcaigh, a scríobh Ó Fiannachta. Théadh daoine timpeall na sráideanna le Maypole agus bhíodh rince acu os comhair na dtithe mar a bhíonn lá an dreoilín.


Laudabiliter.
Ba Bhulla de chuid an Phápa é Laudabiliter (Gaeilge: "Tá sé le moladh") a eisíodh sa bhliain 1155 ag an Pápa Adrianus IV an t-aon phápa Sasanach amháin a d'fhreastal san oifig sin. Tá na heolaithe sáite i gconspóid faoin bhulla seo le blianta, cé acu an raibh sé ann nó nach raibh, mar níl aon chóip ar marthain ach luann scoláirí go leor tagairtí, chomh luath leis an 13ú haois, chun tacú le bailíocht a leithéid a bheith ann. Tá an bulla ag maíomh ceart a thabhairt don Rí Ainsivíneach Anraí II Shasana Éire a ionsaí agus a rialú, agus leasuithe Greagóracha a chur i bhfeidhm ar an Eaglais Chríostaí leath-uathrialacha in Éirinn. D'fhógair Risteárd de Clare agus na ceannairí eile de chuid na Normannach ar Éirinn (1169-71) gur údaraigh "Laudabiliter" an t-ionradh. Bhí na  ridirí Cambra-Normannacha seo coinnithe ag Diarmaid Mac Murchadha, a chaill a choróin sa bhliain 1166, mar comhghuaillí ina throid le hArd-Rí na hÉireann, Ruaidrí Ua Conchobair.
Bull phápa.
Bulla an Phápa Uirbeach VIII, 1637


Ciúb.
Ciúb a thugtar sa gheoiméadracht (céimseata) ar fhíor sholadach thríthoiseach a bhfuil sé éadan á teorannú. Tagann trí éadan nó ghrua le chéile ag gach spuaic.
Is é an ciúb an t-aon heicsihéadrán rialta dá bhfuil ann agus tá sé ar ceann de na cúig sholad phlatónacha. Tá 6 éadan, 12 chiúmhais, agus 8 stuaic air.


Mary Elizabeth Byrne.
Rugadh Mary Elizabeth Byrne, M. A. (2 Iúil 1880 – 19 Eanáir, 1931) ar an 2 Iúil 1880 ag 1 Rae Cavendish, Baile Átha Cliath., Éire.
Cúlra.
Stáiseanóir ba ea a hathair Charles san am sin ach faoi 1901 is siopa nuachtán ag 35 Sráid Sackville Uach., a bhí aige, agus is ann a bhí cónaí ar an gclann. B’as Baile Átha Í, Co. Chill Dara, do Charles. Nuair a fuair sé bás 17 Márta 1909 bhí fógra i nGaeilge in An Claidheamh Soluis. Ba í Mary Doran, arbh i mBaile Átha Cliath a rugadh í, an mháthair. Bhí Angela, iníon eile, ina cónaí leo oíche an Daonáirimh. I 1911 ba í Mary a líon foirm an Daonáirimh isteach i nGaeilge.
Tar éis bheith ar scoil ag naDoiminicigh i Sráid Eccles rinne sí máithreánach na hOllscoile Ríoga agus tá a hainm i measc na mac léinn a cláraíodh sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, 1901. Bhí cuid mhaith Gaeilge foghlamtha aici cheana féin mar ar 26 Meán Fómhair 1902 bhí sí i measc na ndaoine ar bronnadh duaiseanna agus teistiméireachtaí orthu ag Cúirt Chuimhne an Phléimionnaigh i Halla na mBuachaillí, Bóthar na bhFál, Béal Feirste. Bhain sí amach céim mháistir 1905 le honóracha den chéad ghrád. Bhuaigh sí freisin bonn óir an tSainsailéara ar phrós Béarla. I 1905 freisin chuir sí a hainm le hachainí go gcuirfí scrúdú simplí Gaeilge ar iarrthóirí le haghaidh scoláireachtaí agus go bhféadfadh cailíní cur isteach orthu sin (An Claidheamh Soluis 18 Samhain 1905). Nuair a bhuaigh sí scoláireacht le haghaidh Scoil Ard-Léinn na Gaeilge an bhliain dár gcionn cuimhníodh go mba bhall den Chonradh i (idem 20 Meitheamh 1906). Bhí sí ar choiste Chraobh na gCúig gCúigí 1907. Bhí buíon Sean-Ghaeilge faoina cúram sa Chraobh sin ó Dheireadh Fómhair 1915 amach. Thoghfaí í ina Leas-Uachtarán ar an gcraobh ar ball.
Ba bhall í de choiste na mac léinn fad a bhí sí ag Scoil Ard-Léinn na Gaeilge, in éineacht le R.I.Best, Pádraig Ó Brolcháin, Seosamh Laoide, Máire Ní Chinnéide, James George O’Keeffe, Eoghan Ó Neachtain, agus Éamonn Ó Néill (BÁC).
Chaith sí tamall maith ag obair ar fhoclóir Gaeilge Acadamh Ríoga na hÉireann ón uair a ceapadh í féin agus Maud Joynt mar chúntóirí ag Marstrander i 1909. ‘... she was especially suited for work which was necessarily teamwork and which gave her plenty of opportunity for helping others’, dúirt Myles Dillon in Revue Celtique, XLVIII 1931. Tá a hainm le fasciculus G a foilsíodh 1955.
Chuir sí síos i nDaonáireamh 1911 go raibh sí ina hollamh le Fraincis agus go raibh obair thaighde ar siúl aici. Rinne sí obair ar chatalóg lámhscríbhinní an Acadaimh agus i gcomhar le Myles Dillon chuir sí Táin bó Fraích, 1933 in eagar. Bhí sí ag obair ag am a báis ar ‘Togail Troi’.
D’éag sí 19 Eanáir 1931 ag 124 Sráid Bhagóid, Íochtarach, Baile Átha Cliath. Deirtear in An Claidheamh Soluis 7 Feabhra 1931 gur tháinig taom breoiteachta uirthi i mí Lúnasa. Bhí sí i Londain an samhradh sin ag léachtóireacht ag an gComhdháil Cheilteach i dtaobh na mban i ndlíthe na mbreithiún. Tá sí curtha i nGlas Naíon. Bhunaigh an Coláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath, ‘The Mary Byrne Medal for Early Irish Studies’ i gcuimhne uirthi.
Tá aistí agus aistriúcháin dá cuid in Revue Celtique, Ériu, Irish Monthly, Anecdota from Irish Mss, Journal of Theological Studies... Is ar a haistriúchán de ‘Rob tu mo bhoile’ (Ériu 2, 89 1905) a bhunaigh Eleanor Hull a hiomann ‘Be thou my vision’.
D'aistrigh sí  an t-iomann Sean-Ghaeilge, "Bí Thusa 'mo Shúile," go Béarla mar "Be Thou My Vision" in "Ériu" (san iris de chuid 'The School of Irish Learning') sa bhliain 1905.
Ba theangeolaí í Byrne, a fuair a cuid oideachais ón Chlochair Dhoiminiceach i mBaile Átha Cliath, agus ó Ollscoil Náisiúnta na hÉireann, áit a bhuin sí céim amach sa bhliain 1905. Fuair sí Bonn Óir an tSeansailéra  ag Ollscoil Ríoga na hÉireann. D'oibrigh sí le haghaidh an Bhoird Oideachais Idirmheánach, agus chabhraigh sí leis an díolaim 'an "Chatalóg'," de chuid Acadamh Ríoga na hÉireann. D'oibrigh sí chomh maith leis an Old and Mid-Irish Dictionary agus an Dictionary of the Irish Language, agus scríobh sí treatise ar 'England in the Age of Chaucer'..


Looking for Mr. Goodbart.
Chraol an fichiú eipeasóid, "Looking for Mr. Goodbart", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 30 Aibreán 2017. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 2.30 milliún duine ar an eipeasóid.


221 (uimhir).
Is é 221 an uimhir nadúrtha tar éis 220 agus roimh 222.


222 (uimhir).
Is é 222 an uimhir nadúrtha tar éis 221 agus roimh 223.


223 (uimhir).
Is é 223 an uimhir nadúrtha tar éis 222 agus roimh 224.


224 (uimhir).
Is é 224 an uimhir nadúrtha tar éis 223 agus roimh 225.


225 (uimhir).
Is é 225 an uimhir nadúrtha tar éis 224 agus roimh 226.


226 (uimhir).
Is é 226 an uimhir nadúrtha tar éis 225 agus roimh 227.


227 (uimhir).
Is é 227 an uimhir nadúrtha tar éis 226 agus roimh 228.


228 (uimhir).
Is é 228 an uimhir nadúrtha tar éis 227 agus roimh 229.


229 (uimhir).
Is é 229 an uimhir nadúrtha tar éis 228 agus roimh 230.


Comhthreomharán.
Is cruth ceathairshleasach dronlíneach plána le taobhanna comhthreomhar os a chomhair é comhthreomharán.


Ciúbóideach.
Is solad le sé aghaidheanna dronuilleogach ag dronuillinneacha lena chéile é ciúbóideach.


Teitrihéadrán.
Is solad le ceithre aghaidheanna plána triantánach; pirimid triantánach é teitrihéadrán.


Toghchán Uachtaránachta na Fraince 2017.
Torthaí an Toghcháin Uarachtánachta na Fraince 2017 - Céad Céim
Torthaí an Toghcháin Uarachtánachta na Fraince 2017 - Dara Céim
Ba votáil é an Toghchán Uachtaránachta na Fraince 2017 leis an Uachtarán na Poblachta na Fraince a thoghaí do shainordú cúig bhliaine, a tharla ar an 23ú lá de mhí Aibreáin agus an 7ú lá de mhí Bealtaine, nó an 22ú agus an 6ú i roinnt "térritoires "thar lear.
Is Emmanuel Macron, iarrthóir "En Marche ǃ "(Ar Aghaidhǃ) a bhain an toghchán; dá bhrí sin, d'éirigh sé ina Uachtarán na Fraince ar an 14ú lá de mhí Bealtaine, é ag glacadh ar láimh ó François Hollande.


No Turning Back.
Is é "No Turning Back" an chéad albam ón amhránaí, ceoltóir, léiritheoir agus cumadóir amhráin Éireannach Imelda May. Bhí sé scaoilte sa bhliain 2003.


Love Tattoo.
Is é "Love Tattoo" an dara albam ó Imelda May. Scaoileadh é ar an 20 Deireadh Fómhair, 2008.


Mayhem.
Is é "Mayhem" an chétríúad albam ó Imelda May. Scaoileadh é ar an 3 Meán Fómhair, 2010.
Singlí.
"Mayhem" - 13 Meán Fómhair 2010
"Kentish Town Waltz" - 15 Samhain 2010
"Inside Out" - 16 Eanáir 2011
"Sneaky Freek" - 25 Feabhra 2011


Tribal.
Is é "Tribal" an ceathrú albam ó Imelda May. Scaoileadh é ar an 25 Aibreán, 2014.


Life Love Flesh Blood.
Is é "Life Love Flesh Blood" an chéad albam ó Imelda May. Scaoileadh é ar an 16 Deireadh Fómhair, 2017.


230 (uimhir).
Is é 230 an uimhir nadúrtha tar éis 229 agus roimh 231.


231 (uimhir).
Is é 231 an uimhir nadúrtha tar éis 230 agus roimh 232.


232 (uimhir).
Is é 232 an uimhir nadúrtha tar éis 231 agus roimh 233.


233 (uimhir).
Is é 233 an uimhir nadúrtha tar éis 232 agus roimh 234.


234 (uimhir).
Is é 234 an uimhir nadúrtha tar éis 233 agus roimh 235.


235 (uimhir).
Is é 235 an uimhir nadúrtha tar éis 234 agus roimh 236.


236 (uimhir).
Is é 236 an uimhir nadúrtha tar éis 235 agus roimh 237.


237 (uimhir).
Is é 237 an uimhir nadúrtha tar éis 236 agus roimh 238.


238 (uimhir).
Is é 238 an uimhir nadúrtha tar éis 237 agus roimh 239.


239 (uimhir).
Is é 239 an uimhir nadúrtha tar éis 238 agus roimh 240.


240 (uimhir).
Is é 240 an uimhir nadúrtha tar éis 239 agus roimh 241.


241 (uimhir).
Is é 241 an uimhir nadúrtha tar éis 240 agus roimh 242.


242 (uimhir).
Is é 242 an uimhir nadúrtha tar éis 241 agus roimh 243.


243 (uimhir).
Is é 243 an uimhir nadúrtha tar éis 242 agus roimh 244.


244 (uimhir).
Is é 244 an uimhir nadúrtha tar éis 243 agus roimh 245.


245 (uimhir).
Is é 245 an uimhir nadúrtha tar éis 244 agus roimh 246.


246 (uimhir).
Is é 246 an uimhir nadúrtha tar éis 245 agus roimh 247.


247 (uimhir).
Is é 247 an uimhir nadúrtha tar éis 246 agus roimh 248.


248 (uimhir).
Is é 248 an uimhir nadúrtha tar éis 247 agus roimh 249.


249 (uimhir).
Is é 249 an uimhir nadúrtha tar éis 248 agus roimh 250.


250 (uimhir).
Is é 250 an uimhir nadúrtha tar éis 249 agus roimh 251.


251 (uimhir).
Is é 251 an uimhir nadúrtha tar éis 250 agus roimh 252.


252 (uimhir).
Is é 252 an uimhir nadúrtha tar éis 251 agus roimh 253.


253 (uimhir).
Is é 253 an uimhir nadúrtha tar éis 252 agus roimh 254.


254 (uimhir).
Is é 254 an uimhir nadúrtha tar éis 253 agus roimh 255.


255 (uimhir).
Is é 255 an uimhir nadúrtha tar éis 254 agus roimh 256.


256 (uimhir).
Is é 256 an uimhir nadúrtha tar éis 255 agus roimh 257.


257 (uimhir).
Is é 257 an uimhir nadúrtha tar éis 256 agus roimh 258.


258 (uimhir).
Is é 258 an uimhir nadúrtha tar éis 257 agus roimh 259.


259 (uimhir).
Is é 259 an uimhir nadúrtha tar éis 258 agus roimh 260.


260 (uimhir).
Is é 260 an uimhir nadúrtha tar éis 259 agus roimh 261.


261 (uimhir).
Is é 261 an uimhir nadúrtha tar éis 260 agus roimh 262.


262 (uimhir).
Is é 262 an uimhir nadúrtha tar éis 261 agus roimh 263.


263 (uimhir).
Is é 263 an uimhir nadúrtha tar éis 262 agus roimh 264.


264 (uimhir).
Is é 264 an uimhir nadúrtha tar éis 263 agus roimh 265.


265 (uimhir).
Is é 265 an uimhir nadúrtha tar éis 264 agus roimh 266.


266 (uimhir).
Is é 266 an uimhir nadúrtha tar éis 265 agus roimh 267.


267 (uimhir).
Is é 267 an uimhir nadúrtha tar éis 266 agus roimh 268.


268 (uimhir).
Is é 268 an uimhir nadúrtha tar éis 267 agus roimh 269.


269 (uimhir).
Is é 269 an uimhir nadúrtha tar éis 268 agus roimh 270.


270 (uimhir).
Is é 270 an uimhir nadúrtha tar éis 269 agus roimh 271.


273 (uimhir).
Is é 273 an uimhir nadúrtha tar éis 272 agus roimh 274.


276 (uimhir).
Is é 276 an uimhir nadúrtha tar éis 275 agus roimh 277.


277 (uimhir).
Is é 277 an uimhir nadúrtha tar éis 276 agus roimh 278.


280 (uimhir).
Is é 280 an uimhir nadúrtha tar éis 279 agus roimh 281.


290 (uimhir).
Is é 290 an uimhir nadúrtha tar éis 289 agus roimh 291.


300 (uimhir).
Is é 300 an uimhir nadúrtha tar éis 299 agus roimh 301.


359 (uimhir).
Is é 359 an uimhir nadúrtha tar éis 358 agus roimh 360.


360 (uimhir).
Is é 360 an uimhir nadúrtha tar éis 359 agus roimh 361.


363 (uimhir).
Is é 363 an uimhir nadúrtha tar éis 362 agus roimh 364.


365 (uimhir).
Is é 365 an uimhir nadúrtha tar éis 364 agus roimh 366.


384 (uimhir).
Is é 384 an uimhir nadúrtha tar éis 383 agus roimh 385.


353 (uimhir).
Is é 353 an uimhir nadúrtha tar éis 352 agus roimh 354.


420 (uimhir).
Is é 420 an uimhir nadúrtha tar éis 419 agus roimh 421.


440 (uimhir).
Is é 440 an uimhir nadúrtha tar éis 439 agus roimh 441.


495 (uimhir).
Is é 495 an uimhir nadúrtha tar éis 494 agus roimh 496.


496 (uimhir).
Is é 496 an uimhir nadúrtha tar éis 495 agus roimh 497.


500 (uimhir).
Is é 500 an uimhir nadúrtha tar éis 499 agus roimh 501.


593 (uimhir).
Is é 593 an uimhir nadúrtha tar éis 592 agus roimh 594.


555 (uimhir).
Is é 555 an uimhir nadúrtha tar éis 554 agus roimh 556.


512 (uimhir).
Is é 512 an uimhir nadúrtha tar éis 511 agus roimh 513.


501 (uimhir).
Is é 501 an uimhir nadúrtha tar éis 500 agus roimh 502.


600 (uimhir).
Is é 600 an uimhir nadúrtha tar éis 599 agus roimh 601.


666 (uimhir).
Is é 666 an uimhir nadúrtha tar éis 665 agus roimh 667.


616 (uimhir).
Is é 616 an uimhir nadúrtha tar éis 615 agus roimh 617.


613 (uimhir).
Is é 613 an uimhir nadúrtha tar éis 612 agus roimh 614.


700 (uimhir).
Is é 700 an uimhir nadúrtha tar éis 699 agus roimh 701.


790 (uimhir).
Is é 790 an uimhir nadúrtha tar éis 789 agus roimh 791.


786 (uimhir).
Is é 786 an uimhir nadúrtha tar éis 785 agus roimh 787.


777 (uimhir).
Is é 777 an uimhir nadúrtha tar éis 776 agus roimh 778.


743 (uimhir).
Is é 743 an uimhir nadúrtha tar éis 742 agus roimh 744.


720 (uimhir).
Is é 720 an uimhir nadúrtha tar éis 719 agus roimh 721.


800 (uimhir).
Is é 800 an uimhir nadúrtha tar éis 799 agus roimh 801.


801 (uimhir).
Is é 801 an uimhir nadúrtha tar éis 800 agus roimh 802.


836 (uimhir).
Is é 836 an uimhir nadúrtha tar éis 835 agus roimh 837.


880 (uimhir).
Is é 880 an uimhir nadúrtha tar éis 879 agus roimh 881.


881 (uimhir).
Is é 881 an uimhir nadúrtha tar éis 880 agus roimh 882.


888 (uimhir).
Is é 888 an uimhir nadúrtha tar éis 887 agus roimh 889.


900 (uimhir).
Is é 900 an uimhir nadúrtha tar éis 899 agus roimh 901.


999 (uimhir).
Is é 999 an uimhir nadúrtha tar éis 998 agus roimh 1000.


971 (uimhir).
Is é 971 an uimhir nadúrtha tar éis 970 agus roimh 972.


Aicmiú Deachúil Uilíoch.
Is éard atá i gceist le hAicmiú Deachúil Uilíoch nó ADU, ná aicmiú bibleagrafach agus leabharlainne a ionadaíonn an leagan amach córasach de bhrainsí uilig d' eolais dhaonna mar chóras comhtháite ina bhfuil réimsí eolais gaolaithe agus idir-nasctha. Is córas aicmiúcháin anailíseach-sintéiseach agus ilghnéitheach é an tAicmiú Deachúil Uilíoch ina mbí"onn " sainfhoclóir agus comhréire a chuireann ar chumas innéacsú cumhachtach ábhar agus aisghabháil faisnéise i mbailiúcháin mhóra. Ó bhliain 1991, tá an ADU i seilbh agus faoi bhainistíocht an UDC Consortium (Gaeilge:Cuibhreannas an ADU) cumann idirnáisiúnta neamhbhrabúis d' foilsitheoirí le ceanncheathrú sa Háig (an Ísiltír).


John D'Alton (staraí).
Dlíodóir, staraí, beathaisnéisí agus ginealaí Éireannach ab ea John D'Alton (1792-1867)
Saol.
I dteach a athar, William, Bessville, Co. na hIarmhí, 20 Meitheamh 1792, a rugadh é. Ba í Elizabeth Leyne a mháthair. Fuair sé oiliúint i scoil an Urramaigh Joseph Hutton i gCnoc an tSamhraidh, Baile Átha Cliath. D’éirigh leis i scrúdú iontrála Choláiste na Tríonóide agus gan é 14 bliain d’aois go fóill. Bhí sé ina mhac léinn san Choláiste sa bhliain 1808, bhí sé ina bhall de Chumann Staire an Choláiste, agus ghnóthaigh an duais na filíochta. Tar éis dó céim a bhainte amach,  glacadh é isteach mar mhac léinn dlí sa Teampall Láir, Londain, agus Óstaí an Rí, sa bhliain 1811. Ghlaodh chun bharra na hÉireann é sa bhliain 1813.
Ar cuaird an iarthair is mó a bhíodh sé, tar dó bean ó Cúige Chonnacht a phósadh, sé sin Catherine Philips ó Chluain Mór, Co. Mhaigh Eo. Toisc a fheabhas a bhí eolas ar chúrsaí ginealaigh aige bhí sé in ann airgead mór a thuilleamh i gcásanna áirithe sa chúirt. Mar shampla; Malone v. O'Connor, Leamy v. Smith, Jago v. Hungerford, srl..
Cé is moite de ceapachán mar choimisinéir Bhord an Chiste Iasachta (Béarla: Loan Fund Board), ní raibh seasamh oifigiúil aige, ach fuair sé aitheantas éigin nuair a dheonú 'Pinsean an Liosta Sibhialta' de £ 50 air, nuair a bhí an Tiarna John Russell ina phríomh-aire
Oibreacha.
Sa bhliain 1814, scríobh sé an t-aircheadal 'Dermid or Erin in the Days of Brian Boroimhe', i ndó dhéag canro, agus leabhar ar dhlíthe na ndeachúna. Sa bhliain 1827, bhuaigh sé bonn ón Acadamh Ríoga na hÉireann agus duais, Bonn Óir Cunninghamin le haghaidh a aiste ' History of Ireland from the earliest period to 1245 when the Annals of Boyle, which are adopted and embodied as the running text authority, terminate' sa bhliain 1845. Bhuaigh sé duais eile ón Acadamh lena chuntas ar réimeas Anraí a II in Éirinn [1]. Bhí sé ar choiste an Acadaimh agus deireann R.B. McDowell in ‘The Main narrative’ (The Royal Irish Academy: a bicentennial history 1785-1985, 1985 in eagar ag T. Ó Raifeartaigh) gur chaill sé a áit mar bhall den chomhairle toisc, más fíor, go ndúirt sé go raibh aiste Henry O’Brien ar na cloigthithe níos fearr ná aiste Petrie. Diúltaíodh dá éileamh go gcuirfí an toghchán ó bhailíocht. Bheartaigh an tAcadamh in 1842 tathant ar an rialtas leanúint le haistí na Suirbhéireachta Ordanáis agus bhí sé ina aghaidhsean. Deir G.F. Mitchell in The Royal Irish Academy: a bicentennial history 1785-1985, 1985 ‘Betham and John D’Alton (who was producing his own local histories) were in bitter opposition.’D ' alton a rugadh ag a athair ancestral ard-mhéara, Bessville, Contae na Hiarmhí, ar an 20 meitheamh 1792; bhí a mháthair Elizabeth Leyne. Bhí sé a sheoladh chuig an scoil ar an Rev. Joseph Hutton, Cnoc an Tsamhraidh, baile átha Cliath, agus a ritheadh an scrúdú iontrála ar Choláiste na Tríonóide, baile átha Cliath, ina ceathrú bliain déag, 1806. Bhí sé ina mhac léinn i 1808, chuaigh an Coláiste Cumann Staire, agus fuarthas an duais filíochta. Tar éis céim amach, bhí sé sa bhliain 1811 admhaigh mac léinn dlí an Teampall láir, Londain, agus an Óstaí an Rí. Bhí sé ar a dtugtar chun an Ghaeilge barra in 1813.


Ubhchruth.
Is imchruth sínte nó maolcruth mar ubh é ubhchruth.


Comhaontú Vársá.
Eagraíocht mhíleata na dtíortha cumannacha ab ea Comhaontú Vársá.Shínigh an tAontas Sóivéadach agus a chomhghuaillithe ó Bhloc an Oirthir Comhaontú Vársá, socrú faoina gcosaint, i bpríomhchathair na Polainne, Vársá, ar an 14 Bealtaine 1955.
I mhí Iúil 1991, cuireadh Comhaontú Vársá ar ceal. Bhí fórsaí Sóivéadacha lonnaithe sa sna tíortha iarchumannacha (sa tSeicslóvaic ó 1968 ar aghaidh mar shampla). Níor imigh siad go hiomlán roimh deireadh 1991.
Glacadh na dtíortha iarchumannacha mar bhaill ECAT (Eagraíocht Chonradh an Atlantaigh Thuaidh) i 1999.


Fuente Vaqueros.
Baile mór agus bardas (Spáinnis:"Municipio") is ea Fuente Vaqueros (" De ghná tugann muintir an cheantair La Fuente uirthi"), atá suite in iarthar an réigiúin Vega de Granada, i gcúige Granada, 'comunidad autónoma' nó 'comhphobail fhéinrialaitheacha'  na hAndalúise. Tá teorannacha aici leis na bardais Santa Fe, Chauchina, Cijuela, Láchar agus Pinos Puente, cé nach bhfuil ach stráice cúng talún amháin, de 100 méadar ar fad, a scarann í ar an teorainn idirPéine agus Valderrubio. Ceantair, eile in aice láimhe is ea Romilla, Alitaje, Zujaira agus Casanueva. Sreabhann an abhainn an Río Genil, atá in chuid dá limistéar bardasach, áit ina díluchtaíonn an abhainn, an Río Cubillas isteach uirthi, in aice le lár an bhardais Láchar. Is ceann í de na caoga is a dó haonáin a chuimsíonn an 'Limistéir Uirbeach Granada' (Spáinnis:"Área Metropolitana de Granada".).


10ú haois RC.
Is í an an deichniú haois RC an aois a mhair ó 1000 RC go dtí 901 RC.


11ú haois RC.
Is í an an 11ú haois RC an aois a mhair ó 1100 RC go dtí 1001 RC.


12ú haois RC.
Is í an an 12ú haois RC an aois a mhair ó 1200 RC go dtí 1101 RC.


13ú haois RC.
Is í an an 13ú haois RC an aois a mhair ó 1300 RC go dtí 1201 RC.


14ú haois RC.
Is í an an 14ú haois RC an aois a mhair ó 1400 RC go dtí 1301 RC.


15ú haois RC.
Is í an an 15ú haois RC an aois a mhair ó 1500 RC go dtí 1401 RC.


16ú haois RC.
Is í an an 16ú haois RC an aois a mhair ó 1600 RC go dtí 1501 RC.


17ú haois RC.
Is í an an 17ú haois RC an aois a mhair ó 1700 RC go dtí 1601 RC.


18ú haois RC.
Is í an an 18ú haois RC an aois a mhair ó 1800 RC go dtí 1701 RC.


19ú haois RC.
Is í an an 19ú haois RC an aois a mhair ó 1900 RC go dtí 1801 RC.


20ú haois RC.
Is í an an 20ú haois RC an aois a mhair ó 2000 RC go dtí 1901 RC.


21ú haois RC.
Is í an an 21ú haois RC an aois a mhair ó 2100 RC go dtí 2001 RC.


22ú haois RC.
Is í an an 22ú haois RC an aois a mhair ó 2200 RC go dtí 2101 RC.


23ú haois RC.
Is í an an 23ú haois RC an aois a mhair ó 2300 RC go dtí 2201 RC.


24ú haois RC.
Is í an an 24ú haois RC an aois a mhair ó 2400 RC go dtí 2301 RC.


25ú haois RC.
Is í an an 25ú haois RC an aois a mhair ó 2500 RC go dtí 2401 RC.


26ú haois RC.
Is í an an 26ú haois RC an aois a mhair ó 2600 RC go dtí 2501 RC.


27ú haois RC.
Is í an an 27ú haois RC an aois a mhair ó 2700 RC go dtí 2601 RC.


28ú haois RC.
Is í an an 28ú haois RC an aois a mhair ó 2800 RC go dtí 2701 RC.


29ú haois RC.
Is í an an 29ú haois RC an aois a mhair ó 2900 RC go dtí 2801 RC.


30ú haois RC.
Is í an an 30ú haois RC an aois a mhair ó 3000 RC go dtí 2901 RC.


31ú haois RC.
Is í an an 31ú haois RC an aois a mhair ó 3100 RC go dtí 3001 RC.


32ú haois RC.
Is í an an 32ú haois RC an aois a mhair ó 3200 RC go dtí 3101 RC.


33ú haois RC.
Is í an an 33ú haois RC an aois a mhair ó 3300 RC go dtí 3201 RC.


34ú haois RC.
Is í an an 34ú haois RC an aois a mhair ó 3400 RC go dtí 3301 RC.


35ú haois RC.
Is í an an 35ú haois RC an aois a mhair ó 3500 RC go dtí 3401 RC.


36ú haois RC.
Is í an an 36ú haois RC an aois a mhair ó 3600 RC go dtí 3501 RC.


37ú haois RC.
Is í an an 37ú haois RC an aois a mhair ó 3700 RC go dtí 3601 RC.


38ú haois RC.
Is ían 38ú haois RC an aois a mhair ó 3800 RC go dtí 3701 RC.


39ú haois RC.
Is í an an 39ú haois RC an aois a mhair ó 3900 RC go dtí 3801 RC.


40ú haois RC.
Is í an an 40ú haois RC an aois a mhair ó 4000 RC go dtí 3901 RC.


Heinrich Zimmer.
Ceilteachaí agus Indeolaí Gearmánach ab ea Heinrich Friedrich Zimmer (11 Nollaig 1851 – 29 Iúil 1910).
Má fhágaimid Johann Kaspar Zeuss (22 Iúil 1806–10 Samhain 1856) as an áireamh, is dóigh gurb iad Zimmer, Kuno Meyer, agus Ernst Windisch an triúr Gearmánach ba cháiliúla i ndomhan an léinn Cheiltigh. Talmhaí ba ea athair Zimmer. Mhaígh Risteard de Hindeberg gur chaibléir ba ea é ach b’fhéidir nár dheisiú bróg a bhí i gceist aige ach obair gharbh éigin agus gur le holc a dúirt iardhalta Zimmer é. Ar 11 Nollaig 1851 a rugadh é in Castellaun i ndúiche na Réine. Tar éis oideachais i Kreuznach chaith sé tamaill in ollscoileanna Strasbourg, Tubingen agus Bheirlín.
Chaith sé cuid de shamhradh 1878 i mBaile Átha Cliath agus bhí fós ann 4 Deireadh Fómhair nuair a scríobh sé an litir seo chuig Diarmuid Mac Suibhne (féach cuntas air sa chuntas ar a mhac Pádraig Mac Suibhne (1875–1935), rúnaí Chumann Buanchoimeádta na Gaeilge: ‘Although it is the more ancient period of this language that occupies my attention, yet having determined in this summer just past to betake myself, for the advancement of my studies, directly to the place where the sources of the language of this period most abound, and to spend my holidays in discovering some of the treasures which lie buried in the libraries of Royal Irish Academy, Trinity College, and the Franciscan Convent. I doubted not for an instant that I should to a certain extent succeed in acquiring a knowledge of the spoken language by means of ten weeks’ intercourse with the people. I was, however, much disappointed. To my query, an labhran tú Gaoidhilg, I invariably received the answer, I don’t understand you. I spent two days endeavouring to find an Irishman who understood his mother tongue’ (i gcló in Irisleabhar na Gaedhilge, Iml III Uimhir 31 1889).
D’fhan sé i dteach Pháidín Mhic Dhonncha (‘Ollscoil na Gaeilge’) in Inis Meáin in 1880 ag foghlaim Gaeilge. Bhí Cogadh na Talún ar siúl. In Oileáin Árann: stair na nOileán anuas go dtí 1922, 1983 tagraíonn Antoine Powell dó: ‘I lar Mheán an Fhómhair thionóil an tAthair Ó Concheanainn agus an tAthair Domhnall Mac Lochlainn, an séiplíneach nua, cruinniú os comhair teach na cúirte i gCill Rónáin... I measc na ndaoine a bhí i láthair an lá seo bhí Heinrich Zimmer... Labhair sé leis an slua agus mhol sé dóibh seasamh le chéile chun a gcearta agus a gcuid talún a chosaint’. Ar 16 Meán Fómhair cuireadh tuairisc an chruinnithe chuig Galway Vindicator le cur i gcló 25 Meán Fómhair 1880: ‘Dr Zimmer, Professor in the Berlin University, came forward and having expressed his regret at not being able to express himself in the Irish language, said: I have travelled through a great part of Ireland but did not see any place where the soil was so poor as in the Aran islands... I said when I landed in Inismaan that if any person had offered me these rocks and stones (and I did not see any other thing) for £300 I would refuse to buy it but... I heard that sixty poor families living there pay £380 rent... All the impressions I got here were owing to the many conversations I had with the people in the Irish language’.
Bhí sé ina bhall de chomhairle Aontacht na Gaeilge agus bhí litir uaidh i gcló in Irisleabhar na Gaedhilge chomh luath le Nollaig 1882. Bhí sé difriúil le scoláirí móra a linne féin sa mhéid gur léir dó gur chabhair í an Nua-Ghaeilge do scoláire na Sean-Ghaeilge. Dúirt sé sa litir sin de 4 Deireadh Fómhair 1878: ‘In the course of conversation with persons here, I find there is a notion that ancient Irish is totally different from modern Irish, and, therefore, scholars who devote themselves to the old Irish deem the modern unworthy of their consideration. I need not remark how erroneous is this notion. The more I studied the Irish language of the ancient MSS., the more indispensable I found a solid knowledge of the modern Irish’.
In 1881 ceapadh é ina ollamh le Sanscrait agus le focleolaíocht chomparáideach in Ollscoil Griefswald. Ba é Henrie-Marie D’Arbois de Jubainville a bhaist ‘Tíogar Griefswald’ air toisc a ghéire a d’ionsaíodh sé scoláirí eile ar nós Whitley Stokes. Bhí sé ar dhuine de na hollúna a chabhraigh le Dubhghlas de hÍde nuair a bhí sé ag tabhairt fianaise os comhair an Choimisiúin um Oideachas Meánach in 1899. Níor fhéad sé glacadh le tairiscint go mbeadh sé féin ina iniúchóir ar scrúdaithe Bhord an Oideachais Mheánaigh. Tá litir a scríobh sé chuig de hÍde i gcló in An Claidheamh Soluis 26 Bealtaine 1899. Deir sé ann: ‘For the Simple lessons you sent me and for the Ceithre Sgeulta I express to you best thanks. I was well acquainted with them both, since I possess and have read pretty nearly everything which has appeared in the Irish language—modern Irish included—during the last twenty five years’.
I 1901 bunaíodh cathaoir san fhocleolaíocht Cheilteach dó i mBerlin. Bhí sé ag an gComhdháil Phan-Cheilteach i mBaile Átha Cliath 23 Lúnasa 1901 agus dúirt Meyer ina thaobh: ‘I was particularly struck with his marvellous knowledge of the modern languages. Welsh especially he spoke with absolute fluency and correctness’.
Chaill sé a chnuasach breá leabhar i ndóiteán i 1903. Ghoill an tubaiste seo go géar air agus d’éirigh sé as obair go ceann cúpla bliain. Líon a chairde na bearnaí i dtreo go raibh leabharlann bhreá arís aige. Cheannaigh Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath, é ar £750. Chaith Eoin Mac Néill cúpla seachtain i bhfeighil an ghnó seo i mBerlin. Dúirt leabharlannaí an Choláiste, D. J. O’Donoghue: ‘In short, in this great collection are the materials in which generations of students will find sources of inspiration for their energies for all time’ (Irish Book Lover, Feabhra 1911). Agus ba é tuairim duine d’Uachtaráin an Choláiste, Michael Tierney (1894–1975): ‘The collection was almost unique in its value to the Irish scholar and has ever since been one of the college’s treasures. Its possession added much prestige to the new centre for Celtic Studies...’ (Eoin MacNeill: scholar and man of action, 1980).
Bhí ag teip ar shláinte Zimmer le tamall agus shíl sé féin go raibh galar doleigheasta air. Ba dhóigh le Kuno Meyer go raibh ualach róthrom oibre á iompar aige, go ndeachaigh sé thar fóir air féin ag cóipeáil cóidéacs in imeacht coicíse chun go mbeadh sé ag eagarthóir faoin am a bhí ceaptha. Thagair Joseph Vendryes do ‘La terrible maladie nerveuse’. Chuir sé lámh ina bhás féin 29 Iúil 1910. Bhí sé pósta ar Martha Hirt agus bhí beirt mhac acu. Chuaigh mac díobh le focleolaíocht ach rinne sé rud ar a mháthair nuair a d’impigh sí air gan spéis a chur sa Cheiltis.
Bhí Osborn Bergin agus Risteard de Hindeberg ag staidéar faoi Zimmer i nGreifswald agus scríobh an sagart corrmhéiniúil, ar chaith Zimmer go lách leis fadó, cuntas searbh beagchroíoch faoi in Irish Educational Review, Feabhra 1911, cuntas a bhí ina ábhar spairne idir é féin agus Meyer. Nuair a bhí de Hindeberg ag iarraidh ar léitheoirí an Irish World i Meiricea tacú le ciste na teanga d’iarr sé ar Zimmer treisiú lena argóintí ar son na hathbheochana. Rinne Zimmer sin agus tá a fhreagra i gcló in An Claidheamh Soluis 22 Aibreán 1899. B’fhéidir gurbh í drochshláinte de Hindeberg féin faoi deara a ghangaid mar dúirt sé Lá ‘le Déaglán 1899 san Ard Mhóir: ‘Do ghabhas ansin an bóthar ó thuaidh go bruach na mara soir sa Phrussia, áit ar léas go ceann bliana eile i bhfochair an duine sáruasail agus an dochtúir fial fáilteach Heinrich Zimmer’ (in An Claidheamh Soluis 19 Lúnasa 1899).
Scríobh E. C. Quiggin i dtaobh Zimmer: ‘But he never contented himself with the mere study of written documents. And he had an unrivalled acquaintance with the living dialects. As a young man he spent a considerable time on the Aran Islands and in other parts of the West of Ireland while in 1899 he employed his summer vacation in making himself proficient in speaking Welsh. Latterly he was profoundly interested in Welsh Non-Conformity and during his stay in the principality he delighted in teaching Sunday-school classes in Welsh’ (Athenaeum 13 Lúnasa 1910).
Tá clár a shaothair scríofa ag Timothy Lewis in Journal of the Welsh Bibliographical Society. Feabhra 1911. Is í an chuid dá shaothar is minice a luaitear: an t-ábhar a bhí aige in Keltische studien, ó 1881 amach: Glossae Hibernicae e codicibus Wirziburgensi, Carolisruhensibus aliis, 1881; Nennius vindicatus, 1893; Pilagius i Irland, 1901. In Sinn Féin 23 Samhain 1907 tá sleachta fada as a phaimfléad Marginal notes of a Keltist on the school strike in Poland (an t-aistriú a rinne an páipéar ar an teideal). Scríobh sé ann: ‘What the conditions were in the last quarter of the 19th century in the counties bordering the Atlantic, then mainly Irish, I have myself experienced in the autumn of 1878, 1880 and 1883 and in the spring of 1885. In the first three named years I have, so to speak, become acquainted with the whole Irish-speaking territory from Donegal along by the west coast to Waterford, remaining weeks and months in certain places.’ Faoin teideal ‘Aus dem Nachlass Heinrich Zimmers’ chuir Kuno Meyer eagar ar chuid dá pháipéir in Zeitschrift für celtische Philologie, IX 1912. Aiste chiclipéide a d’aistrigh A. Meyer is ea The Celtic church in Britain and Ireland, 1902. Aistriúchán le Jane Loring Edmands is ea The Irish element in medieval culture, 1891.


Matthew Young.
Bhí Matthew Young (1750 – 28 Samhain 1800) ina Easpag Chluain Fearta, agus ina mhatamaiticeoir agus fhealsamh nádúrtha fealsúnaí oirirc Éireannach.
Beathaisnéis.
Matamaiticeoir, eolaí, diagaire, péintéir, ceoltóir, luibheolaí, fear litríochta, agus is é a thugann R. B. McDowell agus D.A. Webb air in Trinity College Dublin 1592-1952: ‘A polymath of erudition, piety and charm.’ Tá aiste in Celtica XI, 1976 ag William O’Sullivan (‘The Irish manuscripts in Case H in Trinity CollegeDublin catalogued by Matthew Young in 1781’); níor tháinig an saothar sin 1781 le Young chun solais go dtí le fíordheireanas. Tugadh iontráil dó in Dictionary of National Biography. Sa Chaisleán Riabhach, Co. Ros Comáin, a rugadh é 3 Deireadh Fómhair 1750. Ba é Owen Young agus Olivia Bell a thuismitheoirí. Bhí aithne ag Cathal Ó Conchubhair ar a mhuintir agus scríobh sé chuig J.C. Walker i 1786: ‘My best respects to Dr Young. He treated me kind in his own chambers in the university. His grandfather proved very kind to me in money dealing. On that account I should entertain the best wishes for his grandson independent of any other merit’ (i gcló in Celtica). Réice ba ea Owen; bhochtaigh sé a chlann agus níl sé luaite fiú in iontráil Mhaitiú in Alumni Dubliniensis. Chaith Maitiú tamall i scoil cháiliúil Abraham Shackleton i mBéal Átha an Tuair, Co Chill Dara, agus tamall i gcúram a dhearthár, cúráideach i gContae an Chabháin. As sin chuaigh sé go Coláiste na Tríonóide i 1766 agus bhain sé B.A. agus M.A. amach. I 1774 ba é toil thromlach na gcomhaltaí sinsearacha go dtoghfaí ina chomhalta é ach chuir an propast, Hely Hutchinson, an toghchán ar ceal. Toghadh é an bhliain dár gcionn agus i 1790 d’fhoilsigh sé paimfléad ag ceistiú cumhacht an phropaist: ‘... and he was remembered longest in the College for his brilliant marshalling of legal arguments against Provost Hely Hutchinson's attempt to subvert the powers of the senior fellows’ (Celtica). Bhí sé gafa le cúrsaí an choláiste ar feadh tamaill de bhlianta. Bronnadh dochtúireacht le diagacht air i 1786 agus toghadh ina ollamh le fealsúnacht nádúrtha é an bhliain chéanna; ní léir ar aon chuntas ina thaobh cathain a oirníodh é ina mhinistir.
I 1777 bhunaigh sé cumann le staidéar a dhéanamh ar an diagacht agus ar an Síris agus bhí sé freisin chun tosaigh sa Neosophical Society, cumann eolaíochta ónar sceith Acadamh Ríoga na hÉireann, deirtear. Bhí ríspéis aige i bhfilíocht na Gaeilge agus scríobh sé páipéar ina taobh. I 1786, de réir mhiontuairiscí Acadamh Ríoga na hÉireann, léigh sé roinnt aistriúchán don choiste agus iarradh air iad a ullmhú le haghaidh a bhfoilsithe (‘to throw his observations regarding the Erse poems into form for publication, and to select such of the poems themselves as he may think most proper to appear in the Transactions of the academy, together with the fragments of Mr McPherson given to him’). Foilsíodh ‘Ancient Gaelic poems reflecting the race of Fians, collected in the Highlands of Scotland’ sa chéad imleabhar d’imeachtaí an Acadaimh (luann New Cambridge Bibliography of English Literature, Iml. 2, 1971, in eagar ag George Watson, Antient Gallic Poems, 1787). Deirtear gurbh é Muiris Ó Gormáin a mhúin Gaeilge dó; bhí seisean ag clárú lámhscríbhinní Gaeilge an Choláiste ó 1766. Bhí Theophilus O’Flanagan ar dhuine dá mhic léinn sa Choláiste agus scríobh sé in Transactions of the Gaelic Society faoi: ‘That eminent, ingenious and profoundly erudite prelate, the Rev. Doctor Young, but previously a most respectable and respected senior fellow of Trinity College Dublin (in which University I had the happiness of spending nearly 12 years under his kind and generous tutelage) was warmly affected towards the cultivation of Irish literature. In the summer of 1784 he traversed the Highlands in search of Gaelic poetry. He was directed to a bookseller in Perth, with whom it was alleged the original of Macpherson’s poems were deposited. On inspection it proved to be an ancient Irish vellum containing historic tracts and several genealogies...’.
Ainmníodh ina easpag ar Chluain Fearta é i 1798 ar mholadh an Tiarna Cornwallis. Dúradh faoi ag an am sin gurbh é ‘the most distinguished literary character in the kingdom’ é. Bhí leagan leasaithe de na Sailm á ullmhú aige nuair a cailleadh é. Rinne údaráis an Choláiste a ndícheall foilsiú an tsaothair sin a chosc: shíleadar é bheith heitreadocsach. D’fhoilsigh sé An enquiry into the principal phenomena of sounds and musical strings, 1784. Scríobhadh sé ar ábhair éagsúla: matamaitic, réalteolaíocht, fisic, meicnic, geoiméadracht... Foilsíodh bailiúchán dá léachtaí, An Analysis of the Principles of Natural Philosophy, 1800. D’éag sé den ailse ag Whitworth, Lancashire, 28 Samhain 1800. Tá sé curtha i séipéal Choláiste na Tríonóide. Bhí sé pósta ar Anne Cuthbertson agus bhí sliocht orthu. Tugadh pinsean £500 don bhaintreach.
Tá tuilleadh eolais faoin mbeatha seo ar fáil ar http://dib.cambridge.org/»Bhí sé a rugadh sa chaisleán riabhach Contae ros Comáin i 1750, tháinig Coláiste na Tríonóide, i 1766, agus bhí sé ina Chomhalta agus thóg orduithe i 1775. Bhí sé Ollamh Erasmus Smith le Fealsúnacht Nádúrtha agus Thurgnamhach i 1786. I 1798 an bishopric de Clonfert agus Kilmacduagh bhí an chuid is mó gan choinne a thugtar dó faoin Tiarna Cornwallis. Bhí sé chomh maith le ceoltóir, díograiseach luibheolaí, agus beagán de an t-ealaíontóir.


Peter Yorke.
“The secretary reported that whereas there were 58 branches last year, there are now 120 fully-affiliated branches. With this development, there was also a strong national sentiment in favour of the language... One occurrence was largely instrumental in producing this – viz., the lecture by Rev. Father Yorke” (Tuairisc ar mhórchomhdháil Chonradh na Gaeilge, An Claidheamh Soluis, 26 Bealtaine 1900). “The Turning of the Tide” ba theideal do léacht an Athar Yorke (Ó hEirc a thugadh an Dr de Hindeberg air) ar 6 Meán Fómhair 1899 san Antient Concert Rooms i mBaile Átha Cliath faoi choimirce Ard-Chraobh an Chonartha. Yorke féin a d’íoc cíos an halla. Is féidir a mheas ar eagarfhocal An Chlaidhimh ar 16 Meán Fómhair conas a chuaigh Yorke i gcion ar an 1,200 a bhí sa láthair: “... every person in the audience must have felt like one who had lived in darkness for years and stepped forth suddenly into the light and glory of a brilliant summer day, or like one just released from the noisome and foetid atmosphere of a dungeon who stands on the seashore and inhales the fresh breezes blowing around him and listens enraptured to the music of the waves. We have never heard yet anything like it.” Labhair sé faoin ngaol atá ag teanga le náisiúntacht. Chaith sé anuas ar chultúr an “clane pleat”. Dhamnaigh sé na nuachtáin mar údair ghalldachais. Shíl an Craoibhín gurbh é an t-óráidí ab fhearr dár chuala sé riamh é.
Pearsa an-mhór i stair San Francisco ba ea Yorke. In Studies Earrach 1973 scríobh James P. Walsh faoi: “To working-class Irish Americans, those maintaining precarious positions on the socio-economic ladder, Yorke became a point of orientation and remained a joy. As a speaker he was eloquent, as a writer he was thoughtful, but more often, humorous, sarcastic and terribly anti-intellectual. He popped the balloons of the presumtuous and outraged the assumed superiority of the bigots. This Irish priest was indeed a fighting man. Loving his style, his people eagerly accepted the heady brand of popular leadership he embodied.” Comhartha ar a thábhacht go bhfuil iontráil faoi in Dictionary of American Biography. Tá mioneolas agus leabharliostaí le fáil: san aiste sin in Studies; ag James P. Walsh agus Timothy Foley in Studia Hibernica 1974; agus ag P. W. Joyce in The Furrow, Nollaig 1951. Scríobh J. Busher beathaisnéis faoin teideal oiriúnach Consecrated thunderbolt (1971)
Rugadh Peter Yorke sa Bhalla Fada, Gaillimh, ar 13 Lúnasa 1864. Captaen mara a athair Gregory agus b’as Inis Mór i gCuan Mó, Co. Mhaigh Eo, dá mháthair Bridget Kelly. B’as oileáin Árann dá sheanmháthair agus i litir scríobh sé: ‘... I am related, I fear, to every man, woman and child in the three islands so that if I were to ‘cut’ I could not get married to a virgin or widow in the whole community.” Tá a thuilleadh eolais ar a shinsir agus ar an mbéaloideas ina thaobh ag Seán Ó Conghaile (Cnoc na hAille) in Inniu 23 Aibreán 1976 in aiste dar teideal ‘An tAthair Peadar C. Yorke agus sagairt eile a sheas leis an nGaeilge’. Bhí sé ar scoil i gColáiste Iognáid i nGaillimh. Nuair a fuair a athair bás chuaigh a mháthair go Meiriceá agus cuireadh Peadar ar aíocht i gColáiste Iarlatha i dTuaim. Deirtear go raibh Gaeilge aige óna mhuintir agus rinne sé staidéar uirthi i dTuaim faoin Athair Uileog de Búrca. Mar mhac léinn ó Dheoise na Gaillimhe a chuaigh sé go Maigh Nuad. Bhí sé in aon rang le Eoghan Ó Gramhnaigh agus Seán Maolmhuire Ó Raghallaigh. Chaitheadh sé laethanta saoire in Inis Meáin. Ba eisean faoi deara Ó Gramhnaigh bheith ag triall ann. Chabhródh sé go mór ar ball le heagrú shochraid Uí Ghramhnaigh agus thabharfadh an óráid mholta san ardeaglais i San Francisco.
In 1886 chuaigh sé go dtí an deoise sin faoin gcóras uchtála eaglasta. D’oirnigh an Cairdinéal Mac Giobúin é ar 17 Nollaig 1887. Is cosúil gur creideadh san am go ndéanfadh sé togha easpaig agus tugadh gach deis dó: dhá bhliain san Ollscoil Chaitliceach; poist an tsean-sailéara deoise agus rúnaí an ardeaspaig; in 1895 ceapadh é ina eagarthóir ar The Monitor, páipéar na deoise. Síltear gur chun troid in aghaidh sheineafóibe an American Protective Association a tugadh an páipéar dó. B’in í an deis aige é féin a shá san uile achrann chun Caitlicigh agus Gaeil a chosaint. Agus b’in é freisin a chuir deireadh le cibé seans a bhí aige chun bheith ina bhall den chliarlathas. Deir Walsh agus Foley: “Yorke became a permanent embarrassment and irritant to the hierarchy and a sheer delight to the admiring Irish-American working class.”
Ach má chaill sé The Monitor fuair sé seachtaineán dá chuid féin, The Leader, i 1902 le cabhair a chairde. Ba ghairid gur thug sé faoi Ollscoil Chaitliceach Mheiriceá toisc nach ligfeadh siad don Dr Risteard de Hindeberg fanacht ann ina ollamh le Gaeilge. Dar leis gur de bhrí gurbh Éireannach é a thug siad bóthar dó. Nuair a ceapadh Joseph Dunn mar chomharba seo é an cur síos a thug Yorke air: “A native born, full-blooded Anglo-Saxon Irish-American, a graduate of Harvard... who after a little study in Yerrup will-aw-be a much better and satisfactory person than a mere Irishman...” (Walsh agus Foley). Thugadh sé “Séamas a’ chaca” sa pháipéar ar an bpolaiteoir James D. Phelan.
I 1902 freisin ceapadh é ina bhall de bhord stiúrtha Ollscoil Chalifornia i mBerkeley. Chun é a chiúnú mhol an t-uachtarán go mbeadh comhaltacht Ghaeilge san ollscoil. Tá cuntas ag James P. Walsh ar ar tharla san aiste in Studies. Rud cuíosach beag a bhí beartaithe ach rinne Yorke rud mór de. Ar a mholadhsan ba é De Hindeberg a ceapadh in ainneoin a dhrochshláinte agus theip ar an “ollúnacht” tar éis tamaill bhig. Murach é bheith ar an mBord Stiúrtha meastar gurbh é Yorke féin a cheapfaí.
Liosta fada na rudaí a d’éirigh le Yorke a dhéanamh. D’eagraigh sé an t-aonach Éireannach i San Francisco i 1902 agus bhunaigh Craobh California de Chonradh na Gaeilge. I 1905 chabhraigh sé leis an gCraoibhín chun airgead a bhailiú. D’ullmhaigh sé taispeántas na scoileanna Caitliceacha d’Aonach an Domhain i Chicago. Rinne sé eadráin i go leor stailceanna móra. Bhí sé ag comhordú na n-oibreacha fóirithinte i ndiaidh chrith talún 1906. Bhunaigh sé gluaiseacht measarthachta agus chuir tearmann, Inis Fáil, ar fáil do chailíní oibre. Bhí sé ina leasuachtarán ar Shinn Féin sna Stáit agus ina uachtarán i gCalifornia ar an Association for Recognition of the Irish Republic. I 1908 agus arís i 1921–23 bhí sé ina leasuachtarán ar an Catholic Education Association. Scríobh sé leabhair agus paimfléid i dtaobh na biogóideachta thall, oideachais, 1916...
D’éag Peter Yorke ar 5 Aibreán 1925. Deir Walsh agus Foley (1974) go mbíonn oilithreacht bhliantúil go dtí a uaigh. Chabhraigh sé go mór chun fuinneamh a chur i ngluaiseacht óg na teanga in 1899. B’fhéidir freisin gur fhág sé le hoidhreacht ag cuid de na Conraitheoirí túsúla úd beagán dá stíl trodach éadulangach. Tá seanchas le fáil in Tales of the West of Ireland (1967) le James Berry faoin mbaint a bhí ag long de chuid mhuintir Yorke na Gaillimhe le bunú San Francisco.
Tá tuilleadh eolais faoin mbeatha seo ar fáil ar http://dib.cambridge.org/»


Ella Young.
File Éireannach agus miotaseolaí Ceilteach a bhí gníomhach i ngluaiseacht na Gaeilge agus in Athbheochain liteartha na gCeilteach san 19ú Aois déanach agus go luath san 20ú aois ab ea Ella Young.
Tá rómánsaíocht le brath ar gach rud dírbheathaisnéisiúil a scríobh sí ach níl amhras ach gur fhoghlaim sí Gaeilge agus go mbíodh sí i gcomhluadar na mban uaisle a shaothraigh don teanga i dtús an 20ú haois. Ba í an ‘Eibhlín Ní Ógáin’ úd í a sheas le Móirín Ní Shionnaigh an lá a phós sí Claud Chavasse. I bhFíonach i gContae Aontroma a rugadh í ar 26 Nollaig 1867 agus Ellen a baisteadh uirthi. Ceannaí ba ea a hathair James Bristow Young agus ba é Luimneach a sheoladhsan ag am na breithe, dar leis an teastas. Ba í Matilda Ann Russell a máthair. Preispitéirigh ba ea iad agus thug Ella féin le tuiscint gur tiarnaí talún a bhí ina muintir uair.
Naonúr ar fad a rugadh don lánúin ach níor mhair díobh ach seisear, de réir Dhaonáireamh 1911. Faoin am sin bhí siad ag lonnú i mBaile Átha Cliath le tuairim 25 bliana agus cónaí orthu ag 57 Cearnóg Grosvenor, Ráth Maonais. Ella an t-aon duine amháin sa teaglach a raibh Gaeilge aici—bhí BA aici agus ba í an mhúinteoireacht a slí bheatha, dar le foirm an Daonáirimh. An Ollscoil Ríoga a thug an chéim di in 1898. ‘It was not until I came to Dublin and met Standish [James] O’Grady, AE and Kuno Meyer that I realised that a heritage awaited me in Celtic literature. I read every translation I could get, learned Irish and betook myself to Gaelic Ireland where, by turf fires, I could hear poems of the Fianna recited by folk who had heard the faery music and had danced in faery circles. From such folk I gathered together the tales of the Gobán Saor which later I put together in The wondersmith and his son’, a dúirt sí in 20th century authors, 1967 le Kunitz agus Haycroft.
Tá cuntas ina cuimhní cinn Flowering dusk, 1945 ar rang a bhí á stiúradh aici do Iníní na hÉireann agus stair na tíre á múineadh aici ‘to about 80 denizens of untamed Dublin: newsboys, children who had played in street alleys all their lives, young patriot girls and boys who can scarcely write their own names’. Tá scéal aici ar a céad chuairt ar an nGaeltacht nuair a chuaigh sí siar go Cill Chiaráin le Maud Joynt agus Mary Scarlett. Chaith sí tréimhsí in Acaill freisin. Tugann sí cuntas freisin ar a páirt i ngluaiseacht na saoirse ó 1912 ar aghaidh. Is toisc a hainm a bheith ar liosta dubh na n-údarás a d’fhill sí ar Chonamara tar éis an Éirí Amach. Bhí sí ar ais i mBaile Átha Cliath i 1919 agus is toisc a líonmhaire a bhí na cairde a maraíodh a thug sí Meiriceá uirthi féin i 1925. Tar éis tamaill ansin ag léachtóireacht fuair sí post léachtóra in Ollscoil California (Phelan Memorial Lectureship) agus an litríocht agus an mhiotaseolaíocht Cheilteach mar ábhair aici. Fuair sí bás ar 23 Iúil 1956.
Tá cuntas ar a saothar liteartha ag M.Kelly Lynch in Macmillan dictionary of Irish literature mar aon le leabharliosta. Ar na leabhair do pháistí, a bhunaigh sí ar scéalta sa bhéaloideas agus sa mhiotaseolaíocht, a sheasann a clú mar scríbhneoir. Chuir sí amach cúig leabhar filíochta idir 1906 agus 1950.


Moho House.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "Moho House", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 7 Bealtaine 2017. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 2.34 milliún duine ar an eipeasóid.


Natalia Koroleva.
Is amhránaí Rúiseach í Natalia Koroleva.


Harry Potter agus Príosúnach Azkaban.
Is é "Príosúnach Azkaban" an tríú leabhar sa tsraith Harry Potter.


Harry Potter agus Ord an Fhéinics.
Is é "Ord an Fhéinics" an cúigiú leabhar sa tsraith Harry Potter.


Harry Potter agus Taisí an Bháis.
Is é "Taisí an Bháis" an seachtú leabhar sa tsraith Harry Potter.


Harry Potter agus an Prionsa Leathfhola.
Is é "Prionsa Leathfhola" an séú leabhar sa tsraith Harry Potter.


Harry Potter agus Cuach na Lasracha.
Is é "Cuach na Lasracha" an ceathrú leabhar sa tsraith Harry Potter.


Anna Netrebko.
Is amhránaí Rúiseach í Anna Netrebko. Daon-Ealaíontóir na Rúise (2008).


Éadbhard an Choinfeasóra.
Bhí Éadbhard an Choinfeasóra (Sean-Bearla: Ēadƿeard Andettere, Laidin: Eduardus Confessor; 1003 – 5 Eanáir 1066), ina Rí Shasana ón 8 Meitheamh 1042 go dtí 5 Eanáir 1066. Bhí sé i measc ríthe deireanacha na nAngla-Shacsanach sa tír, agus meastar, de ghnáth, gurb é an rí deireanach de Theach Wessex.
Ba mhac leis an rí Æthelred (tugadh 'the ubready' dó) agus Emma na Normainne, tháinig sé i gcomharbacht ar Harthacnut mac an rí Cnút Mór - agus a leath derbrathair fein, ag athbhunú riail Thealach Wessex, tar éis na tréimhse de riail na nDanmhairge, ó chloigh Cnut (mar is fearr aithne Canute) Sasana sa bhliain 1016. Nuair a fuair Éadbhard bás sa bhliain 1066, tháinig Harold Godwinson i gcomharbacht air, a fuair bás ag Cath Hastings sa bhliain chéanna nuair a bhfuair na Normannaigh faoi Liam Concaran lámh in uachtar air. Tar éis an catha Cath fógraíodh Edgar Ætheling, ball de Theaghlach Wessex ina rí, ach níor rialaigh sé riamh agus briseadh den choróin é tar éis thart ar ocht seachtaine.


Deosar.
Faró Éigipteach ab ea Deosar (2670 r. Chr.).


Leathchiorcal.
Is leath na ciorcal nó a chuar-imlíne é leathchiorcal.


Caomhnú chomhshaoil.
páirtí i bPrótacal Kyoto, léarscáil 2010
Is éard atá i gceist le caomhnú chomhshaoil ná cosaint is leasú acmhainní an domhain (plandaí, ainmhithe, aer, uisce, talamh, mianraí is fuinneamh) don am le teacht. (Chlúdódh sainmhíniú níos leithne dearadh na timpeallachta nó fiú cosaint dhaonnúil agus chaomhnú oidhreachta).
Leis an gcomhshaol is mó a luaitear an téarma. Mar shampla, sa Straitéis Caomhnaithe Dhomhanda (1980) fógraíodh go raibh gá le caomhnú na n-acmhainní beo is na héagsúlachta géinití ar mhaithe le próisis riachtanacha eacnamaíochta agus inbhuanaitheacht speiceas is éiceachóras.
Is gá go leanfaidh stoc inmharthana speicis ainmhithe is plandaí, aer glan is uisce íon inólta, agus ithir thorthúil.
Is gá go gcaomhnófar áilleacht an nádúir is an chomhshaoil i gcoitinne freisin, mar bhunús spioradálta an duine anois agus sna glúine le teacht.


An Scéim Mháthar agus Linbh.
Lucht taistil, 1946, Máthair agus Leanbh
Scannal polaitiúil in Éirinn sna 1950idí a bhí sa Scéim Mháthar agus Linbh.
Cúlra.
Páirtí polaitiúil radacach ab ea Clann na Poblachta, a bunaíodh sa bhliain 1946. Ba é Seán Mac Giolla Bhríde ceannaire an pháirtí. Bunaíodh an chéad rialtas idir-pháirtí tar éis an olltoghcháin 1948. Tháinig Fine Gael, Páirtí an Lucht Oibre, Páirtí an Lucht Oibre Náisiúnta, Clann na Poblachta, Clann na Talmhan agus roinnt Teachtaí neamhspleácha le cheile chun Fianna Fáil a chur as oifig. Fuair an Clann dhá áit sa chomh-aireacht - ceapadh Mac Giolla Bhríde mar Aire Gnóthaí Eachtracha agus ceapadh Nollaig de Brún mar Aire Sláinte.
Acht Sláinte 1947.
Thóg an rialtas Fianna Fáil an tAcht Sláinte 1947 isteach tar éis dóibh "Páipéar Bán" a ullmhú. Ach níor thóg siad an tríú chuid den "Páipéar" isteach roimh an olltoghchán sa bhliain 1948.
Aire nua.
Ag am céanna bhí drugaí nua ar fáil (vacsaín BCG agus an phenicillin, mar shampla). Bhí na drugaí nua ábalta galair éagsúla a leigheas, rud a bhí do-dhéanta roimhe sin. Chuir de Brún scéim scagthastála don eitinn ar bun a bhí saor in aisce don phobail. Dhíol sé acmhainní na roinne chun íoc as a fheachtas, a d'ísligh go mór ráta na heitinne in Éirinn.
Géarchéim.
Thaitin an an tAcht Sláinte 1947 le de Brún. Rinne sé iarracht cuid III den "Páipéar Bán" a chur i bhfeidhm, a d'éirigh an Scéim Mháthar agus Linbh níos déanaí. Chuirfeadh an scéim cúram sláinte saor in aisce ar fáil, coincheap radacach ag an am. Ach chuir an Eaglais agus na dochtúirí in aghaidh na scéime. Níor thacaigh na hairí rialtais eile le de Brún. Bhí easaontas sa Chlann maidir leis an scéim freisin - bhí an Eaglais go mór in éadan na scéime agus níor thacaigh Mac Giolla Bhríde le de Brún.
D'éirigh de Brún as an rialtas agus as an gClann sa bhliain ar an 11 Aibreán 1951 nuair nár thacaigh an rialtas leis an Scéim Máthar agus Linbh.
Oidhreacht.
Cé gur theip ar de Brún leis an Scéim Mháthar agus Linbh, chuir an chéad rialtas eile (rialtas Fhianna Fáil) roinnt de na polasaithe céanna i bhfeidhm.


An tIdirchlár.
Is éard is An tIdirchlár ann, ainm gairid an cháipéis ar a dtugtar go hoifigiúil 'Arraingeacha Báis an Chaipitleachais agus Cúraimí an Cheathrú hIdirnaisiúntán', ná an t-ardán poilitiúl arna nglacadh ag chomhdháil bhunaigh an Cheathrú hIdirnaisiúntán, sa bhliain 1938, an eagraíocht idirnáisiúnta Leníneach, bunaithe ag Leon Trotsky. Is sampla é de chlár idirthréimhseach.
Cuspóir.
Is é an smaoineamh "idirthréimhseach" taobh thiar den chláir seo, a bheag nó a mhór, ná an méid seo a leanas. Níl thuigeann an lucht oibre an gá atá ann glacadh le smaointe réabhlóideacha an Ceathrú Idirnáisiúnta mar gheall ar "mearbhall agus díomá na nglúnta níos sine, an easpa taithí ag na glúnta níos óige". Dá réir sin;
tá sé riachtanach cuidiú a thabhairt don chosmhuintir i bpróiseas na streachailte laethúla an droichead idir éileamh reatha agus an clár sóisialach na réabhlóide a aimsiú. Ba cheart go mbeadh córas éileamh idirthréimhseach san áireamh sa dhroichead seo, ag eascairt as  dálaí an lae inniu agus tuiscint reatha leibhéal leathan an lucht oibre agus ag teacht ar chonclúid amháin dochlaochlaithe:concas na cumhachta ag an lucht oibre.


Baskin-Robbins.
Slabhra siopaí uachtar reoite atá in Baskin-Robbins. Burt Baskin agus Irv Robbins a chuir an chuideachta ar bun sa bhliain 1945 in Glendale, California. De réir na cuideachta féin, is é an slabhra ceadúnais uachtar reoite is mó ar domhan é agus 5,800 siopa dá chuid ar an saol, 2,800 díobh sna Stáit Aontaithe.
Díolann Baskin-Robbins uachtar reoite in breis is 30 tír, na tíortha seo a leanas san áireamh: Ceanada, an tSeapáin, Meicsiceo, an Araib Shádach, Bairéin, an Ríocht Aontaithe, Aontas na nÉimíríochtaí Arabacha, an Éigipt, Poblacht Éimin, Catar, an Rúis, an Astráil, an Téalainn, Vítneam, an Indinéis, an Mhalaeisia, an Bhanglaidéis, an Phacastáin, an Chóiré Theas, an Fhrainc, an India, Srí Lanca agus an Téaváin.
Úsáideann Baskin-Robbins an mana "31 blas", is é sin an líon céanna blasanna agus atá de laethanta i mí. Tá ceanncheathrú na cuideachta in Canton, Massachusetts. Is cuid de Dunkin' Brands, Inc. anois agus is minic a bhíonn siopa Baskin-Robbins in éindí le siopa taoschnónna agus caife Dunkin' Donuts. Ón mmbliain 2014 i leith, díoltar uachtar reoite Baskin-Robbins in ollmhargaidh freisin.
a>. Osclaíodh an ceann seo sa bhliain 1967.


2017 Wimbledon Championships.
Is comórtas Grand Slam é 2017 Wimbledon Championships a imreofar ag an All England Lawn Tennis and Croquet Club. Thosaigh an phríomhchomórtas ar 3 Iúil 2017 agus chríochnaigh sé ar 16 Iúil 2017.
Ba é 2017 an 131ú eagrán den comórtas, an 50ú sa ré oscailte agus an tríú comórtas Grand Slam an bhliain seo.
Níor fhill Serena Williams mar an curadh reatha mar go bhfuil sí ag súil le páiste.


Luke Wadding.
Bráthair Proinsiasach Éireannach agus staraí ba ea Luke Wadding, O. F. M. (16 Deireadh Fómhair 1588 – 18 Samhain 1657).
Luathshaol.
I gcathair Phort Láirge a rugadh é ar 16 Deireadh Fómhair 1588.Ba é an 11ú leanbh é ag Walter Wadding, ceannaí rafar, agus Anastasia Lombard, ar ghaol í le Peter Lombard, Ardeaspag Ard Mhacha; fuair Walter agus Anastasia bás den phlá i 1602.
Cuireadh oideachas maith ar an mbuachaill óg i bPort Láirge, ag scoil Mrs Jane Barden agus i gCill Chainnigh ag scoil Peter White.  Rinne a dheartháir Maitiú cúram de agus thug leis é go dtí Liospóin.
Bráthair proinsiasach.
Bhí deartháireacha agus gaolta leo ina sagairt agus clú orthu mar fhealsaimh agus mar dhiagairí. Col ceathar leo ba ea Luke Wadding (1593–1651) a bhí ina ollamh le diagacht in Valladolid agus Salamanca. Uaireanta tógtar é in amhlachas an Luke Wadding (c.1628–91), Easpag Fhearna, a scríobh 'Small Garland of Pious and Godly Songs', 1684 agus a chum an chéad dán (‘Christmas Day is come’) in 'The Oxford Book of Irish Verse, 17th century-20th century 1958'.
Tar éis dó tamall a chaitheamh leis na hÍosánaigh i gColáiste na nGael i Liospóinchuaigh sé isteach sna Froinsiasaigh i 1604 i mainistir in aice le Oporto. Chaith sé tamaill le léann in Leiria, Lispóin agus Coimbra sular oirníodh é in Vizeu i 1613. Rinne sé staidéar ar an Eabhraisin Alba del Tormes. Rinne sé a thuilleadh staidéir ar an diagacht i gColáiste na nGael in Salamanca agus ceapadh é ina uachtarán ar an gcoláiste sin i 1617. Bhí de cháil air mar scoláire gur ceapadh é i 1618 mar dhiagaire oifigiúil i dtoscaireacht Rí na Spáinne a cuireadh ar bun sa Róimh d’fhonn Giniúint Mhuire gan Smál a chur chun cinn mar dhogma. Daichead bliain a chaith sé sa Róimh. I measc na n-éachtaí scribhneoireachta agus eile a rinne sé ann tá: i 1623 saothar uile San Froinsias a fhoilsiú; Coláiste San Isadóir a bhunú i 1625 agus Coláiste Ludovisi do ghnáthchléir na hÉireann i 1627; an chéad eagrán criticiúil de shaothar Duns Scotus i 1639; Scriptores Ordinis Minorum i 1650. Ceapadh é ina cheann ar choimisiún chun stair Ord San Froinsias a scríobh agus ba é an toradh a bhí air Annales Minorum, 1625–54, saothar a tharraing cáil idirnáisiúnta air. Is faoina thionchar a bunaíodh coláistí Froinsiasacha i bPrág, i bPáras, in Vielun sa Pholainn agus in Capranica na hIodáile. Ba é faoi deara gur cuireadh Lá ‘le Pádraig san fhéilire liotúirgeach. Deirtear go rabhthas ag iarraidh go mbeadh sé ina chairdinéal ach gur éirigh leis an gradam sin a sheachaint.
Bhí sé ina fhear ionaid agus ina thaidhleoir ag Comhchomhairle Chill Chainnigh sa Róimh agus san Iodáil ó 1642 ar aghaidh. Is de bharr an tionchair mhóir a bhí aige i gcúirt an Phápa gur cuireadh Scarampi i 1643 agus Rinuccini i 1645 go hÉirinn agus gur soláthraíodh airgead, airm, loingeas agus beannacht an Phápa d’Eoghan Rua Ó Néill. Tugann Mac Donnacha cuntas ar na suimeanna móra éagsúla airgid a mheall sé ó theaghlaigh uaisle Spada, Barberini agus Parnfilí ar mhaithe le cúis na gCaitliceach in Éirinn. ‘Fós, nuair a bhí fir ionaid an Phápa i bhFlóndras agus sa bhFrainc siléigeach faoi chabhrú le hÉirinn, ghearáin Uaidín leis an gCairdinéal Barberini iad gur tháinig athrú ar an scéal.’ Tuairimítear go raibh bá aige leis na Sean-Ghaill agus gur laghdaigh sin ar a thionchar. Deir Brendan Jennings (Wadding Papers 1614–38, 1953): ‘"His last important appointment was in 1652, when he was made a member of the commission set up by Innocent X to discuss the five propositions of Cornelius Jansenius; and perhaps his insistent defence of their orthodoxy may account, more than anything else, for the fact that his last years seem to have been passed under a cloud."’
Chomh maith le Béarla, Eabhrais, agus Laidin bhí Spáinnis, Portaingéilis agus lodáilis aige. Deir Mac Donnacha gurbh fhéidir go raibh beagán Gaeilge aige. Tá dán Gaeilge dar teideal ‘Carmen Hibernicum Lucae Waddingi’ in Dán na mBráthar Mionúr[I], 1967. Deir Cuthbert Mhág Craith in Dán na mBráthar Mionúr [II], 1980: ‘"Iarracht ar deibhidhe a scríobh atá ann; ach is léir nach maith an t-eolas a bhí ag Uaidín (nó ag an duine a cheap an dán nó a rinne an t-aistriú dó) ar an aiste sin."’
Bás.
D’éag sé 18 Samhain 1657 agus tá sé curtha i séipéal an Choláiste San Isidore, an Róimh. Bhí beathaisnéis Wadding scríofa ag Francis Harold, a nia. Ba nia eile é an bráthair proinsiasach léannta Bonaventura Baron.


Heinrich Wagner (teangeolaí).
Teangeolaí agus Ceilteolaí ba ea Heinrich HanssWagner (1923-1988), agus bhí sé ina ollamh sa Léinn Cheiltigh ag an Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath.
Saol.
Tá cuntais ar a shaol is a shaothar in: Studia Celtica XXIV/XXV, 1989/90 ag Emrys Evans; in Études Celtiques XXVI, 1989 ag Séamus Mac Mathúna; in Zeitschrift für celtische Philologie 43, 1989 ag Karl Horst Schmidt; in Celtica XX, 1988 ag Brian Ó Cuív; in Scéala Scoil an Léinn Cheiltigh 2, 1988 ag Malachy McKenna; ag A.J. Hughes in Donegal Annual, 1988 mar a bhfuil cur síos ar a thréimhsí i dTír Chonaill go háirithe; ag Gearóid Stockman in Ainm IV, 1989-90; ag Seán Ó hEochaidh in Miscellanea Celtica in memoriam Heinrich Wagner (1997) in eagar ag Séamus Mac Mathúna agus Ailbhe Ó Corráin; in Léachtaí Cholm Cille XLIII, 2013 ag Ailbhe Ó Corráin chomh maith. Is é cuntas Uí Eochaidh is faide agus, b’fhéidir, is taitneamhaí díobh sa mhéid go bhfuil béim ann ar chumas grinn agus ar dhaonnacht Wagner. In Béaloideas 72, 2004 (‘The scholar and the storyteller: Heinrich Wagner’s collections from Peig Sayers’) tá cur síos ag Bo Almqvist ar an tréimhse a chaith an scoláire i nDún Chaoin in 1946.
Ba é an duine ba cháiliúla é de scoláirí Gaeilge na Mór-roinne sa dara leath den 20ú haois. Is mar seo a bhreathnaigh Ó Cuív air: ‘"... the most outstanding Celtic scholar to have come to us from abroad and to have settled among us.’" An chomaoin is mó a chuir sé ar Éirinn is ea Linguistic atlas and survey of Irish dialects (1958-69) a d’fhoilsigh Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath i gceithre imleabhar. Bhí mioneolas aige ar tuairim is trí scór teanga, dar le McKenna. Comhartha aitheantais is ea go raibh sé ina chomheagarthóir ar Zeitschrift für celtische Philologie, agus ina eagarthóir in 1970 mar chomharba ar Julius Pokorny. Chuaigh sé i gcion go mór ar ghlúnta de scoláirí óga: "‘There is no doubt but that he had a remarkable ability to fire the enthusiasm of aspiring young scholars with his total commitment to scholarship, and to open up their intellectual horizons with the awesome breadth of his knowledge. He could also charm them with his complete lack of pomposity and his innate, unstudied courtesy. For many young scholars his was a name to conjure with’ (Evans)."
In Zurich a rugadh é ar 16 Eanáir 1923. Bhí sé ar scoil sa Kantonales Gymnasium ar dtús sula ndeachaigh sé isteach in Ollscoil Zurich in 1941. Faoi Rudolf Hotzenköcherle rinne sé staidéar ar an bhfocleolaíocht Ghearmánach agus rinne cúrsaí san fhocleolaíocht Ind-Eorpach faoi Manu Leumann. Thabhaigh sé cáil i measc mhic léinn a aimsire féin lena thapúlacht a chuireadh sé eolas ar theangacha Ind-Eorpacha; deirtí gurbh in imeacht deireadh seachtaine a d’fhoghlaim sé canúint den tSlavais. Tugann McKenna fianaise i dtaobh an bhua sin mar ba léir dó é blianta ina dhiaidh sin: "‘Wagner had an unusual talent for mastering spoken languages. I had the good fortune to conduct field-work with him in Brittany and the Basque country, and on both occasions I was struck by how quickly he picked up a conversational knowledge of the languages in question.’"
I Samhradh 1943, chuir sé a ainm síos do chúrsa tosaigh sa tSean-Ghaeilge a bhí á thabhairt ag Pokorny, scoláire a mbeadh mórthionchar aige ar dhul chun cinn an fhir óig; is faoi a bhí sé ag foghlaim na dteangacha Ceilteacha ar feadh trí bliana. "‘Ar an bhomaite agus a chuaigh mé isteach i dteangaidh agus i litríocht na Sean-Ghaeilge, thug mé fá dear gur rud iontach agus rud ar leith an seanchultúr Gaelach.... Tchítear domsa gur ag an tseanbhunadh Ghaelach atá spiorad agus cultúr ard na Meán-Aoise beo go fóill, rud atá imithe as an Eoraip uilig"’ (athchló in An tUltach, Aibreán 2002 ar shliocht as alt a bhí aige san iris sin in Aibreán 1947). Shíl Pokorny agus Hotzenköcherle araon gurbh é an mac léinn ab fhearr riamh acu é. In 1945 mhol Pokorny dó dul go Dún Chaoin. I mBaile Átha Cliath dó thapaigh sé an deis chun feabhas a chur ar an mBéarla aige. Chaith sé cúig mhí i nDún Chaoin ag foghlaim Gaeilge agus bhailigh ábhar ann ó dhaoine, Peig Sayers ina measc. Foilsíodh é in Oral literature from Dunquin, Co. Kerry (1983) leis féin agus Nollaig Mac Congáil. Toradh eile is ea ‘Phonetische aus Dunquin, Co. Kerry’ (Zeitschrift für celtische Philologie 42, 1987). Thug sé cuairt ar cheantair Ghaeltachta eile agus in 1946 bhí sé i dTeileann mar ar casadh air Seán Ó hEochaidh, bailitheoir béaloidis; dlúthchairde ba ea iad as sin amach. Is minic a bhí sé sa dúiche sin i rith 1946-48 agus b’fhearr leis cloí feasta le canúint na háite sin de rogha ar chanúint Chiarraí. Ó hEochaidh agus é féin a chuir Seanchainnt Theilinn (1955) ar fáil. In 1959 foilsíodh a thuairisc uirthi, Gaeilge Theilinn, saothar a gcuirtear mórthábhacht leis toisc a bhfuil taifeadtha ann go cuimsitheach de chaint nach bhfuil le cloisteáil anois. I nGaeilge a scríobh sé an leabhar toisc gurbh é Comhaltas Uladh a thug deontas £100 dó le dul ina bhun; Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath a choinnigh airgead leis chun dlús a chur leis. Deir Ó Cuív gur Gaeilge is mó a labhraíodh sé lena chomhghleacaithe.
Bronnadh D.Phil. (magna cum laude) air in 1948. Sa bhliain chéanna sin ag comhdháil teangeolaithe i bPáras phléigh sé le Brian Ó Cuív agus le Gearóid Ó Murchadha an phráinn a bhí le hatlas teangeolaíoch na hÉireann a thionscnamh. Tá tuairisc aige in Éigse, geimhreadh 1948 ar a raibh déanta den chineál sin oibre ar fud na hEorpa. "‘Indeed an Irish atlas is a much more urgent task, as it is here a matter of recording a language which is undoubtedly doomed to extinction.’" Tá sé paiseanta anseo is ansiúd san aiste sin: "‘The Irish Folklore Commission is working at full pressure to secure the rich harvest offered by the old dying race of shanachie before it is garnered by the rival harverster, Death. It is a work of great urgency and hence of great value, a race against death and irreparable loss. This is equally true of neo-Irish dialect research. The transitional stage of Ireland today renders an immediate beginning essential.’" Agus arís: ‘"An Irish linguistic atlas is indispensable for the study of European culture and could contribute to it in the same way as the work of the Irish Folklore Commission has contributed to the cultural history of Europe.’" ‘Cinneadh ag cruinniú in Institiúid Ardléinn i mBaile Átha Cliath sa bhliain 1949 go bhfágfaí cúram an atlais agus na suirbhéireachta faoi lámha cumasacha Heinrich...’ (Hughes). Is i rith laethanta saoire an earraigh agus an tsamhraidh amháin a bhíodh deis aige dul i mbun na hoibre sin. Sa réamhrá leis an gcéad imleabhar cuireann sé síos ar an dua agus an deacracht a bhain leis; ó dhaoine idir seachtó agus 95 bliain d’aois i gceantair aistreánacha, cuid acu bodhar nó dall, cuid eile nár labhair an teanga le tamall fada, is mó a bhí eolas iontaofa le fáil; ar dhaoine nach raibh léamh na Gaeilge acu amháin a bhí a aird. ‘Wagner’s irritation with criticism [i dtaobh an atlais] stemmed partly from his conviction that the work would not have been done at all had he himself not carried it out. Given that the language was in a state of advancing regression and decay throughout most of the country, he realized the necessity of acting swiftly and effectively in order to salvage as much as possible for future generations of what he called "“the ruins of a language”". "He saw this monumental task through to a successful conclusion!’" (Mac Mathúna). Deir Stockman: "‘Ábhar oibre do mheitheal scoláirí a bhí san Atlas seo ach d’éirigh le Wagner an t-iomlán a chur i gcrích é féin. Thug sé cuairt ar 87 baile in Éirinn a raibh Gaeilge á labhairt iontu, ar oileán Mhanann agus ar Albain agus chuir sé 1175 ceist ar dhuine i ngach ceantar le eolas a chruinniú ar chanúintí na Gaeilge.’" I léirmheas in Scéala Éireann 27 Feabhra 1959 deir Brian Ó Cuiv: ‘"I know no other scholar with the necessary determination and energy to plan and carry out such a work in so brief a time.’"
In 1949-51 bhí sé ag obair mar scoláire i Scoil an Léinn Cheiltigh, Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath, agus tháinig go mór faoi thionchar an scoláire Ernst Lewy ann. "‘Under Lewy’s gentle guidance Wagner added Finno-Ugric, Caucasian and Basque to his linguistic repertoire. He was, moreover, particularly impressed and inspired by Lewy’s work in linguistic typology, work which reinforced his own ideas—inter alia the belief in a Hamito-Semitic, or Hamito-Semitic type, substratum in Insular Celtic—that had had their genesis in his earlier studies with Pokorny’" (Evans). As na tuiscintí sin a tháinig Das Verbum in den Sprachen der britischen Inseln (1959).
Ó 1951 go 1953 bhí sé ina ollamh leis an bhfocleolaíocht Ghearmánach in Ollscoil Utrecht agus ceapadh é ina ollamh leis an ábhar céanna in Ollscoil Basel ina dhiaidh sin. Ó 1958 go ceann 21 bliain bhí sé ina ollamh le Ceiltis agus leis an bhFocleolaíocht Chomparáideach in Ollscoil na Banríona, Béal Feirste. Bhí sé ina Chonsal Oinigh ag an Eilvéis sa chathair. Samhradh éigin roimh 1964 chaith sé tamall sa Laplainn ag foghlaim na Laplainnise ach bhí cúiseanna gearáin aige: bhíodh sé leath-ite ag corrmhíoltóga i gcaoi gurbh éigin dó a bheith ag síorchaitheamh tobac mar chosaint orthu; níor fhéad sé dul i dtaithí laethanta fada samhraidh na Laplainne ná foighneamh le pobal ólséantach na tíre sin! Ach toghadh é an bhliain dár gcionn ina chomhalta den Société Finno-Ougrienne i ngeall ar an obair a bhí déanta aige.
Bhronn Ollscoil na hÉireann D. Litt. Celt. oinigh air in 1979. Sa bhliain sin freisin ghlac sé le cuireadh Scoil an Léinn Cheiltigh chun a bheith mar ollamh acu. Toghadh é mar Ollamh Oinigh le Gaeilge in Ollscoil Aberystwyth in 1986 ach faoin am sin ní ligfeadh an drochshláinte dó cuairt a thabhairt ar an mBreatain Bheag. Is iad na leabhair agus na hailt eile dá chuid a luaitear go minic: Studies in the origins of the Celts and of early Celtic civilisation (1971); Das Hethitische vom Standpunkte der typologischen Sprachgeographie (1985); ‘The typological background of the ergative construction’ (Proceedings of the Royal Irish Academy 78C, 3, 1978). Tuairim leathchéad páipéar i dtaobh gnéithe den fhocleolaíocht Cheilteach agus Chomparáideach a d’fhoilsigh sé. Bhí i gceist aige graiméar comparáideach na dteangacha Ceilteacha a scríobh. Bhí mialóma á fhulaingt aige ó 1982 agus d’éag sé i mBaile Átha Cliath 11 Meán Fómhair 1988. Phós sé Marjorie Keogh ó Dhumhach Thrá, Baile Átha Cliath, in 1951. Cuireadh é i mBóthar na Bruíne. Thug Micí Mac Gabhann cuntas an-gheanúil ar an scoláire óg in Rotha Mór an tSaoil: "‘Bhí sé mar dhuine againn féin anseo, agus stócach ní ba dheise agus ní ba thíriúla char chaith oíche riamh ar m’urlár. Chaith sé a chroí agus a intinn go hiomlán lena ghnoithe agus chomh luath is a ligfeá focal amach as do bhéal bhí sé scríofa síos aige ar an dóigh cheanainn chéanna a gcanfá é. Shílfeá gur ag scríobh ceoil a bhíodh sé. Bhí dhá ní a raibh sé trom orthu: an codladh agus an toit. Nuair a rachadh sé fá chónaí in am luí agus a thitfeadh sé thart, thosódh an tsrannfach aige agus chan a dhath a bhéarfadh sé i do cheann ach marbhthóirneach a bheadh i bhfad ó bhaile. Bhí sé chomh trom ar a thoit agus gur mhinic go raibh an seomra a raibh sé ag obair ann mar bheifí ag dó ceilpe ann le a mhéad is bhíodh de thoit tobaca ann. Bhí gar eile aige... agus ba é sin nach gcuala mé focal cam ná crotach amach as a bhéal ón lá a tháinig sé chun tí gur imigh sé. Creidim nach bhfeicim é go deo arís, ach cibé talamh a mbeidh sé ann beidh scoith an Ghaeilgeora agus scoláire ann’ (i gcló ag Hughes). San am ar bhuail Stockman leis i dTeileann sna 1950idí shnámhadh sé anonn go Port an Chabhlaigh agus anall roimh a bhricfeasta: ‘Tamall gairid ina dhiaidh sin chonaic mé uaim é ag tórramh Sheáin Mhic Airt... agus chonacthas domh gur mhó de lúthchleasaí é ná d’fhear léinn.’"


Proinsias Ó Fathaigh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Proinsias Pádraig Ó Fathaigh (Béarla: "Francis Patrick "Frank" Fahy") (23 Bealtaine, 1879 - 14 Iúil, 1953). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil. Bhí sé ina Cheann Comhairle ó 9 Márta 1932 go 13 Meitheamh 1951.
Tagairtí.
Ó Fathaigh, Proinsias
Ó Fathaigh, Proinsias
Ó Fathaigh, Proinsias


Jessie (TV series).
Is é "Jessie" Meiriceánach teen sitcom go aired ar dtús ar Disney Channel ón 30 Meán Fómhair 2011 to 16 Deireadh Fómhair 2015. Cruthaíodh an sraith agus feidhmiúcháin arna dtáirgeadh ag Pamela Eells O'Connell agus na réaltaí Debby Ryan mar Jessie Prescott, baile beag Texas cailín a ghluaiseann go Nua-Eabhrac chun iarracht a bheith ina aisteoir, ach ina ionad sin éiríonn sí nanny chuig ard- lánúin próifíl ar ceathrar páistí: Emma Ross (Peyton List), Luke Ross (Cameron Boyce), Ravi Ross (Karan Brar), agus Zuri Ross (Skai Jackson).


William Frederick Wakeman.
Ba é William Frederick Wakeman, díoltóir leabhar agus foilsitheoir i Sráid D’Olier, Baile Átha Cliath, ach arbh as Nottingham dó, a athair..
Is dóigh gurbh é an duine deireanach é a mhair de mhuintir na Suirbhéireachta Ordanáis. I mBaile Átha Cliath a rugadh é. Sa chuntas ag Strickland in Dictionary of Irish artists tugtar 12 Lúnasa 1822 mar dháta breithe. Bhí sé ag foghlaim líníochta faoi George Petrie sula raibh sé 15 bliain d’aois. Deir an cur síos air in Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 1900 gurbh é Petrie faoi deara go bhfuair sé post mar línitheoir i roinn na topagrafachta den tSuirbhéireacht. Ba mhinic é ag taisteal in éineacht le Seán Ó Donnabháin. "‘Happy in an employment congenial to his taste, and in company of officials whom he fully appreciated, and, indeed, revered. These few years of work were, perhaps, the brightest, and freest from care, of Wakeman’s life’" (JRSAI). Tugann a chuntas ar obair na suirbhéireachta i gcúlpharlús Phetrie blas den sástacht sin: "‘Indeed, we lived in such an atmosphere of antiquarianism, that a thousand years ago seemed so familiar to us as the time when we first donned breeches. For my own part, I felt as if I had a personal acquaintance with Niall of the Nine Hostages, or Con of the Hundred Battles (or bottles, as poor Mangan mis-styled the hero), or with Leogaire, who would not mind the exhortations of St Patrick, but insisted on being interred, sword in hand, in his rath at Tara... Petrie, as head of the office, superintended everything; and the mass of antiquarian and topographical information collected far exceeded the expectations of the most sanguine’" (i gcló ag A.P. Graves in Irish Literary and Musical Studies). Nuair a tháinig deireadh leis an obair sin chaith sé tamall ag múineadh agus ag obair mar línitheoir ar adhmad sular chaith ceithre bliana i Londain ag díol agus ag ceannach seaniarsmaí (Royal Irish Academy: a bicentennial history 1785-1985, 1985 in eagar ag T. Ó Raifeartaigh). D’fhostaigh George Petrie agus James Henthorn Todd é mar mhúinteoir líníochta i gColáiste Naomh Columba i Stigh Colláin. Le linn dó a bheith ansin d’ullmhaigh sé a leabhar mór 'The handbook of Irish antiquities', 1848. Nuair a bhog an coláiste sin go Ráth Fearnáin d’éirigh sé as an bpost. Ceapadh ina mháistir líníochta é sa Scoil Ríoga i bPortora agus bhí baint aige leis an Modhscoil in Inis Ceithleann. Fiche bliain a bhí sé sa phost sin. "‘His employment there ended mysteriously (alcohol may have been a problem) and he drifted back to Dublin where his last years were rather sad since photography had made his skill as a cutter of woodblocks redundant’" (Royal Irish Academy: a bicentennial history 1785-1985, 1985). Bhí pictiúir aige i dtaispeántais an RHA in 1843-63. Scríobh sé mórchuid aistí in Journal of the Royal Society of Antiquaries agus in irisí eile. Bronnadh comhaltas onórach sa chumann sin air in 1888. D’éag sé i dteach a iníne i gCúil Raithin 14 Deireadh Fómhair 1900.
Mhaisigh sé leabhair le George Petrie, le Samuel Carter Hall agus a bhean, le Sir William Wilde (The Boyne and the Blackwater agus Lough Corrib) lena léaráidí breátha agus bhí breis agus dhá chéad léaráid aige in Lives of the Irish saints le John O’Hanlon.


Joseph Cooper Walker.
B'ársaitheoir agus scríbhneoir Éireannach é Joseph Cooper Walker (c.1762-1810)
I mBaile Átha Cliath a rugadh Joseph Cooper Walker.  Ba dhuine é den triúr mac a bhí ag Cooper Walker, caibinéadaire saibhir. Iníon ba ea a mháthair le William Gordon, déantóir cóistí. Bhí deirfiúr amháin aige, Jane. Bhí gaol aige le Austin Cooper, ársaitheoir agus dialannaí.
Saol.
Fuair sé scolaíocht ón Dr Ball, máistir scoile cáiliúil, agus i scoil phríobháideach sa Charraig Dhubh.
Is de bhrí go raibh asma air a chaith sé cuid dá shaol san Iodáil.
Bhí dúil aige i litríocht na hIodáilise dá bharr agus tuairimíonn Robert Welch (A History of Verse Translation from the Irish 1789-1897, 1988) gur de bhrí go raibh leagan Iodáilise de shaothar Macpherson léite aige a bhí meas áirithe aige ar an Albanach. Bhí Laidin agus Gréigis aige chomh maith le Fraincis agus Iodáilis agus eolas leathan ar an litríocht i gcoitinne. Bhailigh sé leabhair agus pictiúir san Iodáil agus thug leis go hÉirinn iad. Fuair sé post mar chléireach den tríú grád i gCiste an Stáit i mBaile Átha Cliath, mar a raibh Austin Cooper agus William Burton Conyngham (1733–1796), an chéad chisteoir ag Acadamh Ríoga na hÉireann, ag obair. I mBré, Contae Chill Mhantáin, bhí teach darb ainm ‘St Valerie’ aige agus thagadh a chairde ar cuairt chuige ann, Silbhester Ó hAllmhuráin, Cathal Ó Conchubhair, agus Charles Vallancey ina measc. Ba í a dheirfiúr, Jane, a bhí i mbun an tí aige in St Valerie.
Bhí sé ina bhall de chéad chomhairle thofa an Acadaimh Ríoga agus i 1786, in ainneoin gan ach beagán eolais aige ar an nGaeilge, d’fhoilsigh sé 'Historical Memoirs of the Irish Bards', cuntas ar fhilíocht agus cheol na nGael ó thosach go dtí an 18ú haois. Tá leagan neamhiomlán de ‘Laoi na Seilge’ ann agus deir R. A. Breatnach in Studia Hibernica 5, 1965 gurbh é sin an chéad laoi fiannaíochta fírinneach a cuireadh i gcló. Tá roinnt d’fhilíocht Uí Chearbhalláin ann maille le haistriúcháin ó lámh Charlotte Brooke. Thug an scoláire Theophilus O’Flanagan cabhair dó. Deir Breatnach: "‘If Joseph Walker had done no more for Irish learning than thus indicate to his contemporaries that the living Irish language and its poetry were worthy of the attention of educated people, whatever the immaturity of his work as a whole, he would deserve to be remembered as a pioneer of Irish scholarship.... The author of Historical Memoirs of the Irish Bards deserves to be remembered for his enthusiastic advocacy of Irish learning when perhaps such advocacy was of greater importance than scholarly competence.’" Ní mór an chreidiúint a thabhairt dó freisin gurbh é is mó a mhisnigh Charlotte Brooke chun a duanaire a dhéanamh. Tá cuntas ag Robert Welch ar an gcaidreamh a bhí aige féin, ag a dheartháir Samuel agus ag a dheirfiúr le Charlotte. Scríobh Walker freisin 'Historical Essay on the Dress of the Ancient and Modern Irish, to which is subjoined a Memoir on the Armour and Weapons of the Irish', 1788, 'Historical Memoir on Italian Tragedy', 1799 agus 'Historical and Critical Essay on the Revival of the Drama in Italy', 1805. Tá cuntas ar an bhfichille in Éirinn aige in 'Collectanea de Rebus Hibernicis' le Charles Vallancey. Níor foilsíodh a ‘Lives of the Painters, Sculptors, and Engravers of Ireland’ ná cuid eile dá shaothar. D’éag sé ar 12 Aibreán 1810. Cuireadh é i reilig "Eaglais Naomh Máire", Sráid Jervis, Baile Átha Cliath. In Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, 1996–97 foilsíodh ina dhá chuid ‘Joseph Cooper Walker, 1761–1810’, le Monica Nevin, an aiste is cuimsithí ina thaobh go nuige seo. Tá aiste le Lesa Ní Mhunghaile ‘Joseph Cooper Walker, James McPherson agus Melchiorre Cesarotti’ i gcló in Eighteenth-Century Ireland: Iris an dá chultúr, 2002. In Taighde agus Teagasc 3, 2003 tá ‘Joseph Cooper Walker (1761-1810): Cúrsaí Féiniúlachta agus an Deighilt Sheicteach’ le Lesa Ní Mhunghaile.


Charles Walmesley.
Easpag teidealach Caitliceach Rómhánach ar Rama agus Biocáir Aspalda Cheantair Iartharach Shasana ba ea Charles Walmesley O.S.B. (13 Eanáir 1722 – 25 Samhain 1797) ("nó mar is fearr aithne air leis na hainmneacha bréige Signor Pastorino nó Pastorini")
Ba dhuine de na daoine is aithnidiúla in Éirinn é ar na tairngreachtaí a rinne sé faoi chliseadh an Phrotastúnachais agus teacht chun cinn caithréimeach na hEaglaise Caitlicí..
Luathshaol.
In ‘Westwood House’ in aice le Wigan in Lancashire ar 13 Eanáir 1722 a rugadh é. Ba é an seachtú mac é ag John Walmesley agus Mary Greaves. Fuair sé oiliúint i gColáiste Bheinidictigh Shasana in Douay agus ina dhiaidh sin i mainistir Naomh Edmund i bPáras mar ar chuaigh sé isteach san ord. Bhain sé dochtúireacht sa diagacht amach sa Sorbón. D’imigh sé ar camchuairt na hEorpa, chaith tamall ag taisteal san Iodáil, thug cuairt ar Shliabh Etna agus scríobh nótaí eolaíochta faoin mbolcán. Is ar a obair mar réalteolaí atá an bhéim ag an DNB; idir 1745 agus 1761 scríobh sé páipéir, a raibh tábhacht leo ag an am, ar an réalteolaíocht agus ar mhatamaitic. Tugadh ballraíocht i gCumann Ríoga Shasana dó i 1750 agus a leithéid chéanna i mBeirlín. Nuair a bhí an caileandar á leasú agus an ‘stíl nua’ á tabhairt isteach chuaigh rialtas na Breataine i gcomhairle leis.Bhí sé an cúigiú mac ag John Walmesley de Westwood House, Wigan, Lancashire; cuireadh oideachas ag an béarla Beinidicteach Coláiste Naomh Gregory ag Douai (anois Downside Scoil, in aice le Folctha); agus rinne sé a ghairm mar manach Beinidicteach ag an béarla Mhainistir Naomh Edmund, Páras (anois, in aice le Léitheoireachta), i 1739. Ina dhiaidh sin thóg sé an méid D. D. ag an Sorbonne.
Cur chun cinn a Prócadóir Ginearálta.
Bhí sé ina phrióir ar mhainistir Naomh Edmund i bPáras 1749–53. Cuireadh go dtí an Róimh é i 1754 chun a bheith ina phrócadóir ginearálta ag na Beinidictigh. I 1756 ceapadh é ina chóidiútar don easpag a raibh iarthar Shasana faoina chúram; ba é easpag teidealach Rama é agus cónaí air in Bath agus tugadh cead dó ‘to retain the Benedictine priory of St Marcellus in the district of Chalon’. Tháinig sé i gcomharbacht ar an easpag i 1770. Le linn na gciréibeanna frith-Chaitliceacha in Bath ag lucht leanúna an Tiarna George Gordon loisceadh a leabharlann agus a lámhscríbhinní.
I measc na leabhar a scríobh sé tá The general history of the Christian Church, from her birth to her final triumphant state in heaven, chiefly deduced from the apocalypse of St. John the Apostle, by Signor Pastorini, 1771. Is é an cur síos air in Oxford companion to Irish literature: ‘... an elaborate interpretation of the Apocalypse of St. John, formed the basis for a dramatic outbreak of millenarian excitement in the 1820s.’ Faoin gceannteideal ‘Millenarianism’ deirtear in Oxford companion to Irish history: ‘During 1822–4 the prophecies of Pastorini, in which the Book of Revelation was interpreted as foretelling the violent destruction in 1825 of the forces of Protestantism, gave the Rockite movement in Munster and Leinster a tone of revolutionary excitement, and a sectarian edge, not seen in other agrarian movements.’ Clóbhuaileadh é ceithre huaire idir 1790 agus 1815 i mBaile Átha Cliath, in 1816 i mBéal Feirste, agus i gCorcaigh in 1820 agus 1821. Deirtear san DNB: ‘A mischievous use was made of some portions of this work in Ireland in 1825, when many of the people were under great political excitement. Certain passages extracted from it were printed on a broadside sheet, and circulated gratuitously among the catholics of the northern counties. This was done with great secrecy.’
Is mar seo a chuireann Thomas Wall síos ar Phastorini agus a gcuid tairngreachtaí: ‘So fascinated was he by mathematical problems that he was dismayed to find himself one morning at Mass vigorously drawing diagrams with the paten on the corporal. A realisation of this sad distraction cured him of his preoccupation with mathematics, and thereafter he devoted much of his time to the study of the Sacred Scripture, especially of the Apocalypse. His history was an interpretation of the Apocalypse but in Ireland a strange concoction from this work, called The Prophecies of Pastorini, was published and achieved an immediate popularity. It must have been a compilation of one of the almanac makers, skilled in epacts, golden numbers, dominical letters, phases of the moon, etc., and its extraordinary predictions about the year twenty five, when right would overcome might, and the bottomless pit would be locked etc., credited implicitly by simple folk, enraged government officials and embarrassed the Irish bishops who were at pains, especially the great Doctor Doyle, to discredit and denounce it (The Sign of Dr. Hay’s Head, 1958). Agus é ag trácht ar an saghas oideachais a bhí ar fáil ag Raiftearaí deir Ciarán Ó Coiglígh (Raiftearaí: Amhráin agus Dánta, 1987) go mbíodh leabhar Phastorini á léamh coitianta. Tá seo ag an bhfile in ‘An Cíos Caitliceach’, amhrán ag cáineadh an Hibernian Bible Society: ‘Scríobh Pastorini go dtiocfadh an bealach seo / Lá gach aon mhí go mbeadh cruinniú ins gach baile acu. / I gCluain Meala bhí díbirt ar New Lights is ar Orangemen, / Is i mBaile Loch’ Riach is ea a léadh a mbeatha dóibh.’ Agus tá sé arís aige in ‘Bearnán Risteard’: ‘Tá súil agam le Críosta go bhfillfidh Bearnaí arís chugainn / Mar scríobh Pastoiríní, ní fada uainn an lá, / Go mbeidh Galla suaite suaite sínte gan duine lena gcaoineadh, / Ach tinte cnámh thíos againn ag lasadh suas go hard.’ Gan amhras is ag Máire Bhuí Ní Laoghaire, in ‘Cath Chéim an Fhia’ (1822), atá an tagairt is aitheanta: ‘Is an bhliain seo anois atá againn beidh rás ar gach smíste, /... Gurab é deir gach údar cruinn liom sara gcríochna siad deireadh an fhómhair / Ins a leabhar so Pastorína go ndíolfaid as an bpóit’.
A adhlacadh.
D’éag Walmesley in Bath 25 Samhain 1797 agus tá sé curtha i mBriostó


Thomas Wall.
Bhí Thomas Wall (1906–1985) ar dhuine de leabhareolaithe móra a linne. Tá cuntas air ag Bo Almqvist in 'The Irish Times', 28 Lúnasa 1985 ("i gcló freisin in Old Kilkenny Review, 1985").
Luathshaol.
I mBaile na mBodach i gceantar an Chloichín, Contae Thiobraid Árann, a rugadh é 4 Iúil 1906; feirmeoir san áit sin a athair Michael agus ba í Mary Scully a mháthair. Cuireadh bunoideachas air sa Ghráinseach; sa scoil sin a bhí Séamus Ó Maolchatha, údar 'An Gleann agus a raibh ann', 1963, ag múineadh idir 1904 agus 1948. D’fhreastail sé ar Choláiste Charraig an Tobair sula ndeachaigh sé go dtí an Coláiste na hOllscoile, Baile Átha Cliath. De réir a chéile bhain sé amach céimeanna MA agus PhD agus bhí ag teagasc i meánscoileanna éagsúla; luaitear Cnoc Beag, Ceatharlach, go háirithe.
Saol gairmiúil.
Chuaigh sé le leabharlannaíocht nuair a iarradh air i 1937 leabharlann Choláiste Phádraig, Maigh Nuad, a athchóiriú agus a chlárú. Rinne sé obair den chineál céanna ar ball i Leabharlann na bhFroinsiasach, Cé na gCeannaithe, Baile Átha Cliath, agus i gColáiste Phádraig, Ceatharlach. Faoi 1940 bhí sé ar fhoireann leabharlann an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. Ceapadh é ina leabharlannaí sa Choimisiún Béaloideasa i 1949 agus d’fhan sa phost i 1971, nuair a rinne Roinn Bhéaloideas Éireann den eagraíocht, go dtí gur shroich sé aois a 70.
Gheofar tuairim den eolas fairsing a bhí aige ar chúrsaí leabhar agus foilsitheoireachta agus ar stair Bhaile Átha Cliath in 'At the Sign of Dr Hay’s Head. Being some account of the hazards and fortunes of Catholic printers and publishers in Dublin from the later penal times to the present day', 1958. Sraith luachmhar a scríobh sé is ea na hailt ar lucht scríofa na gcaiticeasmaí Gaeilge in Irish Ecclesiastical Record sna blianta 1943 agus 1944: Archdekin, Gearnon, Ó hEodhasa, Stapleton... In Reportorium Novum, 1955 bhí alt aige ar an Ardeaspag John Carpenter. Tá a dhéantús le feiceáil freisin in Capuchin Annual, County Kildare Archaeological Society Journal, County Louth Archaeological Society Journal, Béaloideas (alt ar Pheadar Ó Conaill), Irish Catholic Historical Committee Proceedings, Father Luke Wadding: commemorative volume, 1957.... Ba é a chuir amach an leabhar faoin Uaidíneach eile, A Pious Garland being the December letter and Christmas carols of Luke Wadding, Bishop of Ferns..., 1960.
Fear tostach a bhí ann agus ní thugadh sé eolas dá mbíodh ina thimpeall ar a chúrsaí féin. Deir Almqvist ina thaobh: "Personally, Dr Wall was a man of great modesty. Nothing was further removed from him than self-advertisement and display of learning. It was obvious to all who knew him, however, that there were few to surpass him in wide matters pertaining to his field. He was himself fond of quoting an epigram about the erudite 17th century Florentine librarian Magliabechi:" “Some say that after all his learning is not great, / The learned allow him but librarian’s state, / And yet in sober truth it must be said: / All go to him for flour to make their bread”.... "Dr Wall’s assistance is thankfully recognised by hundreds of leading folklorists, historians and other scholars in Ireland and from all imaginable corners of Europe, America and further afield. Those who have tapped his well of knowledge also include many poets, novelists and other creative artists."
Bás.
D’éag sé 20 Lúnasa 1985. Bhí sé pósta ar an staraí Maureen Wall (nee McGeehan) a bhí imithe ar shlí na fírinne roimhe; ní raibh sliocht orthu.


The Voice Kids (RA sraith 1).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice Kids". Thosaigh an chéad sraith de The Voice Kids ar an 10 Mheitheamh 2017 agus chríochnaigh sé ar an 16 Iúil.
Is iad will.i.am, Pixie Lott agus Danny Jones na breithiúna don sraith seo. Bhuaigh Jess Folley an sraith.


Comhlogaíocht.
Is éard is comhlogaíocht ann ná an rud a bhíonn i gceist nuair a thagann dhá fhocal éagsúla le chéile in abairt agus faightear brí ar leith as an dá fhocal mar aonad. M.sh. ‘bean’ agus ‘rialta’. Is é an comhlogaíocht ar an dá fhocal sin ‘bean rialta’ – friotal a chiallaíonn ‘Siúr’, nó ball d’ord mná rialta.


Borsele.
deas
Is bardas in Zeeland, an Ísiltír é Borsele. Bhí 22,651 duine ina gcónaí i mBorsele sa bhliain 2017.


Goes.
deas
Is bardas agus cathair in Zeeland, an Ísiltír é Goes. Bhí 37,050 duine ina gcónaí i nGoes sa bhliain 2017.


Hulst.
Is bardas agus cathair in Zeeland, an Ísiltír é Hulst. Bhí 27,370 duine ina gcónaí i mBorsele sa bhliain 2017.


Kapelle.
deas
Is bardas agus baile in Zeeland, an Ísiltír é Kapelle. Bhí 12,522 duine ina gcónaí i Kapelle sa bhliain 2017.


Noord-Beveland.
deas
Is bardas agus cathair in Zeeland, an Ísiltír é Noord-Beveland. Bhí 7,469 duine ina gcónaí i Noord-Beveland sa bhliain 2017.


Reimerswaal.
deas
Is bardas in Zeeland, an Ísiltír é Reimerswaal. Bhí 21,999 duine ina gcónaí i Reimerswaal sa bhliain 2017.


Schouwen-Duiveland.
deas
Is bardas agus cathair in Zeeland, an Ísiltír é Schouwen-Duiveland. Bhí 33,833 duine ina gcónaí i Schouwen-Duiveland sa bhliain 2017.


Sluis.
deas
Is bardas agus baile in Zeeland, an Ísiltír é Sluis. Bhí 23,801 duine ina gcónaí i Sluis sa bhliain 2017.


Terneuzen.
deas
Is bardas agus cathair in Zeeland, an Ísiltír é Terneuzen. Bhí 54,771 duine ina gcónaí i Terneuzen sa bhliain 2017.


Tholen.
deas
Is bardas in Zeeland, an Ísiltír é Tholen. Bhí 25,444 duine ina gcónaí i Tholen sa bhliain 2017.


Veere.
deas
Is bardas in Zeeland, an Ísiltír é Veere. Bhí 21,953 duine ina gcónaí i Veere sa bhliain 2017.


Vlissingen.
deas
Is bardas agus cathair in Zeeland, an Ísiltír é Vlissingen. Bhí 44,353 duine ina gcónaí i Vlissingen sa bhliain 2017.


Ióga.
Is í ióga (Béarla: yoga) grúpa cleachtais agus aclaíochta fisiciúil, meabhrach, agus spioradálta a tháinig san India ársa. Tá éagsúlacht mór na scoileanna, cleachtais, agus spriocanna ióga i Hiondúchas, Búdachas, agus Séanachas.


Cireabaití.
Go hoifigiúil, is é Poblacht na Cireabaití is ainm don tír (Béarla: "Republic of Kiribati", Gilbeirtis: "Ribaberiki Kiribati"). Is stát oileánach í a bhfuil 33 oileáin ann. Tá siad suite san Aigéan Ciúin. Is é Tarawa príomhchathair na tíre.
Tagairtí.
S


The Hurting. The Healing. The Loving..
Is é "The Hurting. The Healing. The Loving." an chéad albam ó Camila Cabello. Beidh sé scaoilte ar an 22 Meán Fómhair 2017.


Dioscliosta Camila Cabello.
Is éard atá i dioscliosta an amhránaí Camila Cabello ná trí singil.


Ianus.
I reiligiún agus mhiotas na Sean-Róimhe, ba Liosta na na ndiachtaí Rómhánacha|dhia na dtús, na ngeataí, na n-athruithe, an ama, na dúbailteachta, agus na ndoirse é Ianus (Laidin: Iānus),  . De ghnáth, léiríodh é le dhá aghaidh aige, ós rud é go mbreathnaíonn sé ar an todhchaí agus ar an am a chuaigh thart. Meastar, de ghnáth, go bhfuil mí Eanáir  ainmnithe as Ianus (Ianuarius), ach d'almanag na bhfeirmeoirí ón tSean-Róimh, ba é Iúnó pátrún na míosa.
Bhíodh Ianus i gceannas ag tús agus i ndeireadh aighnis, agus dá réir sin, cogadh agus síocháin. Bhíodh doirse teampaill Ianuis ar oscailt in am cogaidh, agus dúnta chun na síochána a cheiliúradh. Mar dhia na n-athruithe, bhí feidhmeanna aige faoi bhreith agus faoi turais agus faoi mhalartú, agus ina chumann le Portunus, den chineál céanna de chuan agus túsdia, bhí baint aige le taisteal, trádáil agus loingseoireacht.
Ní raibh flamen nó  sagart "(sacerdos)" speisialaithe ar bith tugtha do Ianus, ach rinne Rí na nDeasghnátha Naofa "(rex sacrorum)" é féin a chuid searmanais. Bhí uileláithreach ag Ianus i searmanais reiligiúnacha i rith na bliana, agus guíodh air de réir deasghnátha ag tús gach ceann acu, beag beann ar an phríomh-diacht a bheadh i gceist ag aon ócáid faoi leith.
Ní raibh a mhacasamhail agus Ianus ag na Sean-Ghréagaigh a mhaigh na Rómhánaigh mar dhia sainiúil bainteach leo amháin.


Edward Walsh.
File agus aistritheoir Éireannach ab ea Edward Walsh (1805–1850). Níor mhór é a áireamh i measc an tseisir is fearr sa 19ú céad a d’aistrigh amhráin Ghaeilge go Béarla agus tá gearrchuntais ar a bheatha sna foclóirí beathaisnéise. Is léir gur bunaíodh iad go príomha ar an gcuntas a bhí ag Timothy Gleeson in Journal of the Cork Historical and Archaeological Society in 1893 (‘Edward Walsh, the Irish Poet and Translator...: a biographical sketch, with poetry’). Tugann Robert Welch caibidil iomlán dá aistriúcháin in A History of Verse Translation from the Irish 1789-1897, 1988. Foilsíodh, 2005 le John J. Ó Ríordáin, CSSR (735 lch).
Luathshaol.
B’as ceantar Shráid an Mhuilinn, Contae Chorcaí, dá thuismitheoirí. Gairid i ndiaidh a phósta díshealbhaíodh an t-athair agus liostáil sé i Mílíste Chorcaí Thuaidh. Is nuair a bhí sé ar stáisiún i gcathair Dhoire a rugadh Edward. Tugtar le tuiscint gur i ndiaidh Waterloo a d’fhill an teaghlach ar Shráid an Mhuilinn. D’fhoghlaim an buachaill óg Gaeilge ó mhuintir na comharsanachta agus d’fhreastail ar scoil scairte.
Conair ghairme.
Bhí sé tamall ina oide tí ag ball parlaiminte agus bhí i bpríosún píosa eile de bharr páirt a ghlacadh san agóid timpeall na nDeachúna. Fuair sé post múinteora náisiúnta sa Ghleanntán in aice le Mala ach briseadh as é in 1842 nuair a scríobh sé ‘What is Repeal, Papa?’ in The Nation. Timpeall an ama chéanna bhí sé ag scríobh seanscéalta in Dublin Penny Journal agus bhíodh véarsaí aige in Dublin Journal of Temperance, Science and Literature. Fuair sé post eile múinteoireachta i dTúirín in aice le Ceapach Chuinn agus is ann a phós sé Bridget Sullivan ón Eaglais. Is di a chum sé an t-amhrán Béarla ‘Brídín Bán mo Stór’. Tharraing Seán Ó Dálaigh aird Charles Gavan Duffy air agus tugadh obair liteartha dó i mBaile Átha Cliath. Bhí sé tamall de 1843 ina fho-eagarthóir ar The Irish Monitor. D’fhoilsigh Ó Dálaigh Reliques of Irish Jacobite Poetry, 1844, cnuasach d’aislingí agus d’amhráin eile i nGaeilge le haistriúcháin Walsh.
Sheol sé litreacha ó 23 Duke’s Row, Summerhill, agus ó Richmond Cottages sa cheantar céanna chuig Seán Ó Dálaigh in Eanáir-Márta 1844 (i gcló in eagrán 1883 Irish Popular Songs agus is léir orthu gur shíl sé go ndearna an Bord Oideachais éagóir air sa Túirín. Ar 5 Eanáir scríobh sé: ‘I was in the hope that the board would allow me back to my snug residence in Tourin, but they decided against it yesterday, though Sir R. M——— and the superintendent applied in my behalf. I am grieved that my poor wife and infants will be disturbed in their calm solitude, and sent up here in winter weather—God pardon the doers of this injustice. You will say, perhaps, that it is the best course for my future advancement. It may be so, but I am not well fitted for the bustle of a town life, and besides, I dread if my health which is not very robust, should fail—I dread the fate of my family.’ ‘J. S. S.’ a sholáthair réamhrá sa dara heagrán sin: ‘Well we remember (though now forty years since) following Walsh in the twilight of an autumn evening, drinking in the odd chords that came from the little harp that lay on his left arm as he wandered, lonely and unknown, by the then desert Jones’s Road, or reposed himself on one of the seats that at that time were outside the walls of Clonliffe House.’
I réamhrá Irish Popular Songs, 1847 chaith Walsh anuas ar na scoileanna náisiúnta i ngeall ar a bhfaillí sa Ghaeilge agus thug eolas ar a shaothar mar bhailitheoir amhrán. Ní róshásta a bhí sé i mBaile Átha Cliath agus fuair sé post mar mhúinteoir náisiúnta, ag teagasc na n-ógchoirpeach in Inis Píc an babhta seo. Deir Gleeson go raibh lámh ag Sir Richard Musgrave sa cheapachán—b’as Túirín dá mhuintir sin. Tá curtha síos ag Seán Mistéil in Jail Journal ar an gcuairt a thug Walsh air 30 Bealtaine 1848 sular seoladh go dtí Van Diemen’s Land é. Is mar seo a d’aistrigh Eoghan Ó Neachtain an suimiú a rinne sé: ‘An Breathnach bocht! Tá muirín lag, óg air agus do réir cosúlachta tá sé gan croí gan tsláinte. Tá an scrios dá thuar dó leis na blianta ach sílim go bhfuil sé scriosta fá dheireadh. Tá príosúnaigh ag obair ar an oiléan agus is sásta atá siad ná an múinteoir scoile. B’fhéidir go bhfuil éad ag an bhfear liom dáiríre; go dearfa níl aon éad agam-sa leis-sean’ (Irisleabhar an príosúin Sheáin Mhistéil, 1910-11). Briseadh as a phost arís é nuair a fuair na húdaráis tuairisc na cuairte sin. Ag múineadh i dTeach na mBocht i gCorcaigh a chéad stáisiún eile ach ba ghairid gur theip ar a shláinte. D’éag sé 6 Lúnasa 1850 agus cuireadh é i reilig Naomh Seosamh i gCorcaigh. Tuairim 1857 chuir lucht na gceird sa chathair leacht suas ina onóir le hinscríbhinn Ghaeilge agus Béarla agus cabhraigh leis an mbaintreach agus a muirear dul ar imirce chun na hAstráile. Faoi 1891 bhí droch-chaoi ar an leacht agus cuireadh coiste ar bun lena athchóiriú. Seán Pléimeann agus Pádraig Ó Briain a chum an inscríbhinn bhreise.


Ochtagán.
Is fíor phlána le ocht taobhanna díreach agus ocht uillinneacha é ochtagán.


Tútmósa II.
Faró Éigipteach ab ea Tútmósa II (1493–1479 r. Chr).


Claudius.
Impire Rómhánach ab ea Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus nó Claudius (1 Lúnasa, 10 RC - 13 Deireadh Fómhair, 54).


Galba.
Impire Rómhánach ab ea Servius Sulpicius Galba Caesar Augustus nó Galba (24 Nollaig, 3 RC - 15 Eanáir, 69).


Peinteagán.
Is fíor phlána le cúig taobhanna díreach agus cúig uillinneacha é peinteagán.


Heicseagán.
Is fíor phlána le sé taobhanna díreach agus uillinneacha é Heicseagán.


Heipteagán.
Is fíor phlána le seacht taobhanna díreach agus seacht uillinneacha é Heipteagán.


Naonagán.
Is fíor phlána le naoi taobhanna díreach agus naoi uillinneacha é naonagán.


Deacagán.
Is fíor phlána le deich taobhanna díreach agus deich uillinneacha é deacagán.


Tútmósa I.
Faró Éigipteach ab ea Tútmósa I (réimeas 1506–1493 r. Chr.).


Peter Walsh (sagart).
Bráthair, sagart agus údar Éireannach ba ea Peter Walsh O. S. F, i  lár an 17ú haois.
Saol.
An fáth a dtuilleann sé iontráil anseo gur scríobh sé leabhar staire, A prospect of the state of Ireland, 1682, a bhí bunaithe ar Foras Feasa Sheathrúin Céitinn agus ar Cambrensis Eversus John Lynch. Deir Bernadette Cunningham (The World of Geoffrey Keating: history, myth and religion in seventeenth century Ireland, 2000) go bhfuil an oiread sin tagairtí téacsúla don Chéitinneach sa leabhar sin nach foláir nó mhéadaigh sé go mór ar líon na ndaoine ar mhaith leo leagan Béarla den Foras Feasa a léamh. Agus ag tagairt do leabhar scéalta le Sarah Butler a foilsíodh i 1716 deir an t-údar céanna: ‘Foras Feasa itself, together with that history as mediated through the writings of Roderick O’Flaherty and Peter Walsh, were her guarantee of the worthiness of Irish civilisation in past ages.’ Sa réamhrá lena leabhar scríobh Walsh: ‘In short, when I was a young man I had read Geoffrey Keting’s [stet] manuscript History of Ireland...: I remembered how about four or five years since, the R.H. Earl of Anglesea, Lord Privy Seal, had been pleased to shew me another manuscript, being an English translation of that Irish history of Keting’s.’ B’fhéidir glacadh leis uaidh sin agus ó thagairtí eile go raibh léamh agus, is dóigh, labhairt na Gaeilge aige. Tá an cuntas ar a bheatha in Dictionary of national biography mion go maith. Tá cuntais freisin in Oxford companion to Irish literature agus in Oxford companion to Irish history: in Dún Mhuire, Killiney, 1945–95 Léann agus seanchas, 1995 in eagar ag Benignus Millett and Anthony Lynch.
I mBaile an Mhúraigh, Co. Chill Dara, a rugadh é. Tuairimíonn an DNB gur Phrotastúnach a mháthair; dar le John T. Gilbert (A history of the city of Dublin, 1861) gurbh é a tugadh air in The aphorismical discovery ‘a Protestant English slutt’s son’. Ag Gilbert freisin atá sé gurbh é a thug John Burke, easpag Thuama air: ‘sonne unto a poore and beggarley channtler in the Naase and one Goodie N, his mother, a Protestant, an English drabbe.’ Is dóigh nach gciallaíonn na maslaí sin ach go raibh fuath nimhe go forleitheadach ar Walsh. Níl a fhios cá ndeachaigh sé isteach sna Froinsiasaigh ach is i Lováin a cuireadh oideachas air agus a oirníodh é agus is ann a bhí sé ina léachtóir diagachta.
Cuireadh go dtí an choinbhint i gCill Chainnigh é i 1646 agus bhí sé ina léachtóir le fealsúnacht agus diagacht ann. As sin amach bhain cúrsaí a shaoil leis an aighneas tromchúiseach faoi Shean-Ghaill Chaitliceacha a bheith sásta neamhaird a thabhairt ar chumhachtaí teamparálta an Phápa mar mhalairt ar shaoirse creidimh. Eiriceacht ba ea a leithéid, dar le nuinteas an Phápa, Rinuccini, agus bhí Gaeil agus cuid de na Sean-Ghaill ag tacú go tréan lena sheasamh. Bhí idir cháinte agus choinnealbhá i gceist. Ghlac Walsh príomhról san aighneas. B’éigean dó Cill Chainnigh a fhágáil agus a bheith ina ghéibheannach tamall i gcoinbhint i nDíseart Diarmada. Chuir an nuinteas ina leith gur naomhaithiseoir sacrailéideach é, ‘one who vomited forth in one hour more filth and blasphemy than Luther and Calvin together in three years.’ Bhí seal thuas agus seal thíos aige as sin go dtí gur ghabh Cromail Cill Chainnigh um Márta 1650. Bhí sé tamall ó Iúil 1648 ina ghairdian ag Froinsiasaigh Chill Chainnigh sularbh éigean dó teitheadh uathu. Bhuail sé den chéad uair le Marcas Urmhumhan (1610–88) i gCill Chainnigh i bhfómhar 1648 agus d’fhan dílis dó an chuid eile dá shaol.
Bhí cúrsai go hainnis aige ó 1650 bhí an oiread sin den chléir Chaitliceach ina aghaidh. Ligeadh dó dul go Londain i 1552. Dhá bhliain ina dhiaidh sin chaith sé dhá mhí ‘i ngéibheann’ ag Froinsiasaigh in Maidrid. Níor fhéad a chairde san Ollainn é a chosaint ar fhíoch na Róimhe ansiúd. D’fhill sé ar Londain nuair a athchuireadh an rí agus bhí ag gníomhú ann thar ceann easpaig na hÉireann. Nuair a ceapadh Diúc Urmhumhan mar Fhear Ionaid an Rí d’fhill sé ar Éirinn agus bhí cónaí air i gCúirt an Chinnéidigh in aice le hEaglais Chríost. Thosaigh sé arís ar an ‘Remonstrance’ a chur chun tosaigh i measc chléir agus tuath, arbh éard a bheadh ann ráiteas ó Chaitlicigh na hÉireann ag dearbhú gurbh é Séarlas II a rí ceart dlisteanach, an rí a gcaithfidís a bheith umhal dó ar neamhchead d’éilimh an phápa. Faoi 1666 bhí teipthe glan ar an iarracht nua sin. Tá an slíocht seo i gcló ag J.T. Gilbert: ‘Archbishop Peter Talbot, his “violent political opponent” accused him of dressing in “fine dress and ribands”; and of singing and dancing. He accused him of frivolity: “Call you suffering to see your spiritual children [the Remonstrants] return home to you with money in your purses and treat you and your Commissary [Fr. Redmond Caron] very splendidly at the sign of the Harp and Crown in Dublin, almost every night, with good cheer, dancing and danes [dána], or Irish Cronans; especially the famous Maquillemone, which was styled in a letter to Rome, ‘cantio barbara et agrestis’; and called by the soldiers of the guard in Dublin (hearing it every night at midnight) Friar Walsh and Friar N. singing of psalms? Call you suffering to see your grave Remonstrants dance giggs and countrey dances to recreate yourself and the Commissary, who was as ready and nimble at it as any of his collectors? but indeed it’s said you danc’t with a better grace than any of the company.’
Ó 1669 is i Sasana a bhí cónaí air. Bhí pinsean aige ó Dhiúc Urmhumhan le tamall maith roimhe sin agus ina dhiaidh. I 1670 chuir na Froinsiasaigh féin faoi choinnealbhá é de bharr leabhair a fhoilsiú gan chead an oird. D’éag sé i Londain 15 Márta 1688; beagán laetha roimhe sin, i scríbhinn a shínigh sé agus a cuireadh chun na Róimhe, tharraing sé siar cibé rudaí a shíl an Róimh a bhí earráideach. Cuireadh é in eaglais St. Dunstan-in-the-West. Ba é Anthony Gearnon an cúl taca agus an cara ba mhó aige ó aimsir Chomhchomhairle Chill Chainnigh ar aghaidh. I measc na leabhar eile a scríobh sé tá: The history and vindication of the loyal formulary of Irish remonstrance, 1674 agus Causa Valesiana, 1684.
Chum Dáibhí Ó Bruadair cúpla dán ‘do shagart áirithe a thréig a chuing ar chlaonchreideamh’. Tá an líne ‘púca péill péatair nó píotar práis’ i gceann díobh agus deir an t-eagarthóir Eoin Mac Fhir Léinn in Duanaire Dháibhidh Uí Bhruadair, 1910–17: ‘The words péatar (pewter) and píotar seem to be a play upon the name Peter in its English pronunciation. The only prominent person named Peter in Ireland at this time who would suit the context here is Peter Walsh.’


Ariana Grande.
Is ceoltóir pop agus R&G, scríbhneoir amhrán agus aisteoir Hollywood í Ariana Grande-Butera (a rugadh in Boca Raton, Florida, SAM ar an 26 Meitheamh, 1993).


Pápa Eusbius.
Ba Pápa ar an Eaglais Chaitliceach é Eusbius.


Pápa Miltiades.
Ba é Miltiades Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Sailbheastar I.
Ba é Sailbheastar I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Marcas.
Ba é Marcas Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Iúil I.
Ba é Iúil I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Liberius.
Ba é Liberius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Damasus I.
Ba é Damasus I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Siricius.
Ba é Siricius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Anastasius I.
Ba é Anastasius I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Innocent I.
Ba é Innocent I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Zosimus.
Ba é Zosimus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Boniface I.
Ba é Boniface I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Celestine I.
Ba é Celestine I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Sixtus III.
Ba é Sixtus III Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Leon I.
Ba é Leon I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Ponc-cháithnín.
Is éard is ponc-cháithníní (cáithnín idéalach nó cáithnín poncach) ann ná idéalú de na cáithníní a úsáidtear go mór mór san fhisic. Is í an ghné is sainiúla faoi ná nach bhfuil 'spás-shíneadh' aige: sé sin, tá sé náidthoiseach, ní ghlacann sé spás.


Pápa Hilarius.
Ba é Hilarius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Simplicius.
Ba é Simplicius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Feilimí III.
Ba é Feilimí III Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Kaliopi.
Is amhránaí Macadónach í Kaliopi Bukle nó Kaliopi go gairmiúil, a rugadh ar 28 Nollaig 1966 in Ohrid, sa Mhacadóin, cuid de Dhaonphoblacht Fheidearálach na hIúgslaive san am.


Tútmósa IV.
Faró Éigipteach ab ea Tútmósa IV (1401 – 1391 r. Chr).


Cón.
Is réad soladach nó cuasach a chaolaíonn as bun ciorclach go dtí pointe é cón.


Giniúint leictreachais.
Léaráid de córas soláthair leictreachais, córas giniúna i ndearg
Is éard is giniúint leictreachais ann ná an próiseas a ghineann cumhacht leictreach ó fhoinsí de phríomh fhuinneamh. Le haghaidh na bhfóntas leictreachais, is é an chéad phróiseas i soláthar leictreachais do thomhaltóirí. Na próisis eile mar atá tarchur, dáileadh, stóráil fuinnimh agus aisghabháil ag baint úsáide as modhanna taiscthe caidéalaithe, cuirtear i gcrích de ghnáth ag an earnáil cumhachta leictreachais. Go minic, gintear leictreachais ag stáisiún cumhachta trí" "ghineadóirí leictrimheicniúla, go príomha tiomáinte ag teasinnill tiomáinte le dócháin nó eamhnú núicléach, ach freisin, trí mhodhanna eile ar nós an fhuinnimh chinéitigh ó shileadh uisce agus ghaoith. Tá foinsí fuinnimh eile san áireamh freisin, a mhacasamhail agus grianchealla fótavoltacha agus fuinneamh geoiteirmeach.
Stair.
D'fionn an t-eolaí Michael Faraday na prionsabail bhunúsacha a bhain le leictreachais a ghiniúint, le linn na 1820í agus 1830í luatha. Úsáidtear an modh seo fós sa lá atá inniu ann: gintear leictreachas i ngineadóir. Séard is gineadóir ann ná maighnéad teannta chuig slat laistigh de chorna de shreangáin nó diosca copair. Nuair a castar an slat gintear sruth leictreach sna sreangáin.  D'éirigh cumhachtstáisiúin lárnacha inmharthana ar bhonn eacnamaíoch le forbairt tarchuir chumhachta trí tsrutha ailtéarnaigh, ag baint úsáide as claochladáin chumhachtaí chun cumhachta a tharchur ag voltas ard agus caillteanas.íseal. Ghintí leictreachas ag stáisiúin lárnacha ón bhliain 1882 ar aghaidh. Bhíodh na chéad  stáisiúin chumhachta ar siúl ar chumhacht uisce  nó guail, An chéad stáisiúin chumhachta agus sa lá atá inniu ann bíonn siad ag brath den chuid is mó ar ghual, breosla núicléach, gás nádúrtha, hidrileictreachas gineadóirí gaoithe, agus peitriliam, le méideanna forlíontacha ó fhuinneamh na gréine, chumhacht na taoide, agus fhoinsí gheoiteirmeacha. Chuaigh úsáid línte cumhachta agus cuaillí cumhachta go mór chun sochair, i ndáileadh leictreachais.
Modhanna giniúna leictreachais.
Cineál modhanna giniúna leictreachais sna Stáit Aontaithe, sa bhliain. 2014.
Foinsí leictreachais sa Fhrainc i 2006; B'é cumhacht núicléach an phríomhfhoinse.
Tá seachtar modhanna bunúsacha le haghaidh cineálacha fuinnimh eile a athrú go díreach go fuinneamh leictreach.


Sorcóir.
Is fíor soladach geoiméadrach le taobhanna díreach comhthreomhar agus trasghearradh ciorclach é sorcóir.


Ramasaes I.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes I (1292–1290 r. Chr.).


Ramasaes III.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes III (1292–1290 r. Chr.).


Ramasaes IV.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes IV (1155-1149 r. Chr.).


Comórtas Peile na Gaeltachta 2017.
Is é Comórtas Peile na Gaeltachta 2017 an 48ú eagrán den Chomórtas Peile na Gaeltachta ó bunaíodh an comórtas in 1969. T a sé ar siúl i dTuar Mhic Éadaigh.


Cluichí Oileán 2017.
Thóg na Cluichí Oileán 2017 ar súil i nGotland ón 24ú go 30ú lá de mhí Mheitheamh na bliana sin. Ba é seo an 17ú eagrán de na cluichí.
Bórd bonn.
!colspan=2| Iomlán || 223 || 218 || 227 || 668


Cluichí Oileán 1991.
Thóg na Cluichí Oileán 1991 ar súil in Åland ón 23ú go 29ú lá de mhí Mheitheamh na bliana sin. Ba é seo an 4ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 1993.
Thóg na Cluichí Oileán 1993 ar súil in Inis Iocht ón 3ú go 10ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 5ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 1995.
Thóg na Cluichí Oileán 1995 ar súil i nGiobráltar ón 15ú go 22ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 6ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 1997.
Thóg na Cluichí Oileán 1997 ar súil i nGotland ón 14ú go 28ú lá de mhí Mheitheamh na bliana sin. Ba é seo an 7ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 1999.
Thóg na Cluichí Oileán 1999 ar súil i nGotland ón 26ú Meitheamh go 2ú Iúil na bliana sin. Ba é seo an 8ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2001.
Thóg na Cluichí Oileán 2001 ar súil in Oileán Mhanann ón 9ú go 13ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 9ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2003.
Thóg na Cluichí Oileán 2003 ar súil i nGeansaí ón 28ú Meitheamh go 4ú Iúil na bliana sin. Ba é seo an 10ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2005.
Thóg na Cluichí Oileán 2005 ar súil in Inse Shealtainn ón 9ú go 15ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 11ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2007.
Thóg na Cluichí Oileán 2007 ar súil i Ródas ón 30ú Meitheamh go 6ú Iúil na bliana sin. Ba é seo an 12ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2009.
Thóg na Cluichí Oileán 2009 ar súil in Åland ón 27 Meitheamh go 4ú Iúil na bliana sin. Ba é seo an 13ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2011.
Thóg na Cluichí Oileán 2011 ar súil in Inis Iocht ón 25ú Meitheamh go 1ú Iúil na bliana sin. Ba é seo an 14ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2013.
Thóg na Cluichí Oileán 2013 ar súil i Beirmiúda ón 13ú go 19ú lá de mhí Iúil na bliana sin. Ba é seo an 15ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2015.
Thóg na Cluichí Oileán 2015 ar súil i nGeirsí ón 27ú Meitheamh go 3ú Iúil na bliana sin. Ba é seo an 16ú eagrán de na cluichí.


Cluichí Oileán 2019.
Tógfidh na Cluichí Oileán 2019 ar súil i nGiobráltar. Beidh seo an 18ú eagrán de na cluichí.


Ramasaes V.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes V (1149–1145 r. Chr).


Ramasaes VI.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes VII (1145–1137 r. Chr.).


Ramasaes VII.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes VII (1136–1129 r. Chr.).


Priosma triantánach.
Is cruth air mar triantán; le trí taobhanna agus trí coirnéil é priosma triantánach.


Liosta monarchaí Shasana.
Seo liosta ríthe agus banríonacha Ríocht Shasana a thosaíonn le hAilfrid Mór, Rí Wessex, ar cheann de na foríochtaí a
bhíod i gceannas ar roinnt de Shasana comhaimseartha. Cé go nach raibh Alfred an chéad rí a rinne éileamh na Sasanaigh uilig a rialú, léiríonn a riail an chéad líne gan bhriseadh de Ríthe a i gceannas ar Shasana ar fad, sé sin Teaghlach Wessex. B'í an bhanríon Áine monarc deireanach ríocht Shasana idirdhealaithe, agus as sin amach, ar an 8 Márta 1702, rinneadh banríon na Breataine Móire agus na hÉireann d'Áine.
Crann teaghlaigh de monarchs Shasana agus an Bhreatain Mhór ós rud é an Norman Conquest
Is minic a mbíonn argóintí ann faoi, cé acu, i measc ríochtaí ársa Angla-Shacsanach a ba chóir an t-aitheantas, céad Rí Shasana amach. Mar shampla, uaireanta tugann scríbhneoirí móréilimh an teideal 'rí"the Shasana' ar "Offa, rí Mhercai, agus Egbert, rí Wessex, ach ní" "aontaíonn "na "staraithe go léir leo. Ag deireadh an ochtú haois, bhain Offa ceannasaíocht amach ar dheisceart Shasana, ach nír mhair  a fhorlámhas i ndiaidh a bháis sa bhliain 796. Sa bhliain 829, chloígh Egbert Mercia, ach chaill sé an smacht a bhí aige uirthi go luath ina dhiaidh sin. Anonn sa naoú haois b'í Rí"ocht  "Wessex an rí"ocht "Angla-Shacsanach "is láidre.  B'é" Ailfrid Mór ardtiarna iarthair Mhercia agus d'úsáid dé an teideal Rí na nAnglach agus na Sacsanach',  ach ní bhfuair sé riamh i gcumhacht in" oirthear agus i dtuaisceart Shasana, ag an am sin bhí ansin i lámha na nDanar (a thugtaí 'Danelaw' uirthi. Chloígh a mhac Edward Mór oirthir Danelaw, ach b'é Æthelstan, mac Edward an chéad rí a bhí in ann  iomlán Shasana a rialú, nuair a chloigh sé Northumbria, sa bhliain 927, agus meastar de réir roinnt staraithe nua-aimseartha gurm é an chéad rí Shasana.
An Phrionsacht na breataine Bige a bhí ionchorprú isteach i Ríocht Shasana faoi Reacht Rhuddlan i 1284, agus i 1301 Rí Edward mé a infheistiú ar a mhac is sine, ar an todhchaí Rí Edward II, mar an Prionsa na breataine Bige. Ós rud é an am sin, ach amháin le haghaidh an Rí Edward III, an duine is sine mac de gach monarchs béarla a bheith iompartha teideal seo. Tar éis an bháis na Banríona Eilís I, gan cheist, i 1603, an corónacha Shasana agus na Halban a bhí ceangailte, in pearsanta aontais faoi Rí Séamas VI na Halban, a bhí Séamus I Shasana. Ag ríoga forógra, James styled é féin ina "Rí na Breataine Móire", ach den sórt sin aon ríocht a bhí a cruthaíodh go dtí 1707, nuair a Sasana ndearnadh reachtacha aontais le Halbain go dtí foirm nua Ríocht aontaithe na Breataine Móire, i rith an réimeas na Banríona Anne.


Tarzan.
Carachtar ficseanúil é Tarzan a chonacthas i gcló an chéad uair sa bhlain 1912, in úrscéal Tarzan of the Apes leis an údar Meiriceánach Edgar Rice Burroughs.


Iain Eairdsidh MacAsgaill.
Ba fhile Gàidhlig agus píobaire a bhí in Iain Eairdsidh MacAsgaill nó Bàrd Bheàrnaraigh (19 Feabhra 1898 — 4 Meitheamh 1934) (Béarla:"Iain Archie MacAskill", "John Archie MacAskill") Ba é a shloinne "Iain-Eirdsidh Dhòmhnaill Thormoid-Shaighdeir".


Éarastaitéanas.
Matamaiticí Gréagach, geografaí, réalteolaí agus filí ab ea Éarastaitéanas (Gréigis: Ἐρατοσθένης ὁ Κυρηναῖος, " Éarastaitéanas as Cyrene"; Béarla: Eratosthenes; 276-195 RC). D'oibrigh sé sa Leabhairlainne Chathair Alastair, agus as a dheireadh bhí sé i gceannas an leabharlainne mar ardleabharlannaí. Chum sé an eolaíocht tíreolaíocht agus chum sé an focal geografaíocht (ciall: tíreolaíocht). Cáil air as an gcéad ríamh eolaíoch ar imlíne an Domhain.
Éarastaitéanas


Ritchie Remo.
Is amhránaí agus ceoltóir é Ritchie Remo (Richard Curry). Rugadh é i Clóidigh-Doire, Contae Dhoire, Tuaisceart Éireann.


Ramasaes IX.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes IX (1129–1111 r. Chr.).


Ramasaes X.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes X (1111–1107 r. Chr.).


Ramasaes XI.
Faró Éigipteach ab ea Ramasaes XI (1107–1078/77 r. Chr.).


Ámanótap I.
Faró Éigipteach ab ea Ámanótap I (1525–1504 r. Chr.).


Amós I.
Faró Éigipteach ab ea Amós I (réimeas 1549–1524 r. Chr.).


Díthreabhach.
Is duine é an díthreabhach atá ina chónaí in aonarachas mar disciplín reiligiúnach.


Sahúr.
Is téarma Ioslamach ag tagairt an béile a itear Moslamaigh moch sa mhaidin roimh troscadh, roimg breacadh an lae le linn nó amuigh mí Ioslamach an Ramadan é Sahúr.


Gilbert Baker.
Ba é Gilbert Baker ealaíontóir Meiriceánach, gníomhaí cearta LADT, agus cumadóir is dearthóir na brataí tuar ceatha.
Rugadh é ar 2 Meitheamh, 1951, i Chanute, Kansas. D'fhás sé suas i Parsons, Kansas, nuair bhí siopa éadaí ban leis a sheanmháthair. Bhí a athair ina breitheamh agus a mháthair ina mhúinteoir.
Chruthaigh sé an bhratach tuar ceatha i dteach comhchoiteann i 1978 agus ag obair ag Comhlacht Paramount Flag i San Francisco. Bhog Baker chuig Nua-Eabhrac, áit a mbeadh sé ina chónaí don chuid eile dá shaol, ag déanamh obair chruthaitheach agus gníomhaíochta do chearta LADT.
Bratach tuar ceatha.
An lá atá inniu ann, is é an leagan shé-dath an bhratach tear ceatha is coitianta. Ó bhunús bhí dhá straidhpeanna breise (bándeirge agus turcaide) ag leagan an bhrataí ó 1978. Bhain iad as an bhratach ar chúiseanna praiticiúla.
Tagairtí.
Gilbert Baker


Bratach tuar ceatha.
Is í an bhratach tuar ceatha bratach ar son na ndaoine LADT ar fud an domhain. Siombalaíonn na dathanna ar an bhratach tuar ceatha an éagsúlacht an phobail LADT. Cheap Gilbert Baker an bhratach seo i 1978. An lá atá inniu ann, is é an leagan shé-dath an bhratach tuar ceatha is coitianta. Ó bhunús bhí dhá straidhpeanna breise (bándeirge agus turcaide) ag leagan an bhrataí ó 1978. Bhain iad as an bhratach ar chúiseanna praiticiúla.


Chanute, Kansas.
Is cathair í Chanute, atá suite i gContae Neosho i stát Kansas, Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Parsons, Kansas.
Is cathair í Parsons, atá suite i gContae Labette i stát Kansas, i Stáit Aontaithe Mheiriceá.


Licitar.
Is briosca daite croíchruthach é an licitar. Ceann de shiombailí traidisiúnta chathair Shágraib is ea an licitar. Tá an licitar déanta as taos meala.
Gach bliain maisítear an crann Nollag a bhíonn i bpríomhchearnóg Shágraib leis na mílte de na brioscaí sin.


Rollmops.
Bia is ea an rollmops a dhéantar as scadán ghoirte. Ó bhunús bhí a tír dhúchais an Ghearmáin í.


Contae Autauga, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Autauga. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (35/km²) ann. Is é Prattville príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 55,416 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Chilton, Elmore, Montgomery, Lowndes, agus Dallas.
Stair.
Bunaíodh Contae Autauga ar 21 Samhain 1818. D'eascair ainm an chontae ón treibh Meiriceánach Dhúchasach Autauga.
Bailte i gContae Autauga.
Autauga
Autauga, Contae
Naisc sheachtracha.
Autauga
Autauga, Contae
Autauga
Autauga


Contae Baldwin, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Baldwin. Tá sé suite i ndeisceart an stáit ar fad, ar theorainn na Florida, agus ar an gcósta Mhurascaill Mheicsiceo. Tá an dlús daonra (49/km²) ann. Is é Bay Minette príomhbhaile an chontae, ach is Daphne an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 208,563 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Monroe, Escambia, Clarke, Mobile, Washington, agus Contae Florida Escambia.
Cois farraige in Gulf State Park, Contae Baldwin
Is é an contae is mó i stát Alabama, agus tá sé lonnaithe ar an taobh thoir den Bhá Mobile.
Stair.
Bunaíodh Contae Baldwin ar 21 Nollaig 1809.
Naisc sheachtracha.
Baldwin
Baldwin, Contae


Contae Barbour, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Barbour. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (11.9/km²) ann. Is é Clayton príomhbhaile an chontae, ach is Eufaula an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 25,965 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Russell, Henry, Dale, Pike, Bullock, agus le Contaetha i nGeorgia Clay, Quitman, agus Stewart.
Stair.
Bunaíodh Contae Barbour ar 18 Nollaig 1832. Tugann ainm an contae onóir don Gobharnóir Virginia James Barbour.
Naisc sheachtracha.
Barbour
Barbour, Contae
*


Contae Blount, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Blount. Tá sé suite i dtuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (34/km²) ann. Is é Oneonta príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 57,704 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Marshall, Etowah, St. Clair, Walker, Cullman, agus Jefferson.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Blount, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbaile Oneonta.
Stair.
Bunaíodh Contae Blount ar 21 Samhain 1818. Tugann ainm an contae onóir don Gobharnóir stáit Tennessee Willie Blount.
Naisc sheachtracha.
Blount
Blount, Contae
*
Blount
Blount
Blount


Contae Bullock, Alabama.
Is contae in Alabama é Contae Bullock. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit. Is é 7 duine sa chiliméadar cearnach (7/km²) an dlús daonra ann. Is é Union Springs príomhbhaile agus an chathair is mó an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 10,362 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Macon, Russell, Barbour, Pike, agus Montgomery.
Stair.
Bunaíodh Contae Bullock ar 5 Nollaig 1866. D'eascair ainm an chontae ón Coirnéal Meiriceánach Edward C. Bullock.
Naisc sheachtracha.
Bullock
Bullock, Contae
*


Contae Butler, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Butler. Tá sé suite i ndeisceart an stáit. Tá an dlús daonra (10/km²) ann. Is é Greenville príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 19,998 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Crenshaw, Covington, Conecuh, Lowndes, Monroe, agus Wilcox.
Stair.
Bunaíodh Contae Butler ar 13 Nollaig 1819. D'eascair ainm an chontae ón Captaen William Butler.
Naisc sheachtracha.
Butler
Butler, Contae
*


Contae Calhoun, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Calhoun. Tá sé suite in oirthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (74/km²) ann. Is é Anniston príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 114,611 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Cherokee, Cleburne, Talladega, St. Clair, agus Etowah.
Sráid Noble in Anniston, Contae Calhoun
Stair.
Bunaíodh Contae Calhoun ar 18 Nollaig 1832. D'eascair ainm an chontae ón Seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Charolina Theas John C. Calhoun.
Naisc sheachtracha.
Calhoun
Calhoun, Contae
*
Calhoun


Contae Chambers, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Chambers. Tá sé suite in oirthear an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (22/km²) ann. Is é Lafayette príomhbhaile an chontae, ach is Valley an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 33,843 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Randolph, Lee, Tallapoosa, agus le Contaetha i stát Georgia: Troup agus Harris.
Stair.
Bunaíodh Contae Chambers ar 18 Nollaig 1832. D'eascair ainm an chontae ón Seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Alabama Henry H. Chambers.
Naisc sheachtracha.
Chambers
Chambers, Contae
*
Chambers


Contae Cherokee, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Cherokee. Tá sé suite in oirthuaisceart an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (18/km²) ann. Is é Centre príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 25,725 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Randolph, Lee, Tallapoosa, agus le Contaetha i stát Georgia: Troup agus Harris.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Cherokee, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith.
Stair.
Bunaíodh Contae Cherokee ar 9 Eanáir 1836. D'eascair ainm an chontae ón treibh Seiricíoch ("Cherokee" as Béarla), daoine a bhí athshocraithe le lámh láidir, in éadan a dtola.
Naisc sheachtracha.
Cherokee
Cherokee, Contae
*
Cherokee
Cherokee
Cherokee
Cherokee


Contae Chilton, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Chilton. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (24/km²) ann. Is é Clanton príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 43,941 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Shelby, Coosa, Elmore, Autauga, Perry, Bibb, agus Dallas.
Stair.
Bunaíodh Contae Chilton ar 30 Nollaig 1868.
Naisc sheachtracha.
Chilton
Chilton, Contae
*
Chilton


Contae Choctaw, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Choctaw. Tá sé suite in iardheisceart an stáit, ar theorainn an stáit Mississippi. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é Butler príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 12,993 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Sumter, Clarke, Marengo, Washington, mar aon le Contaetha Mississippi Wayne, Clarke, agus Lauderdale.
Stair.
Bunaíodh Contae Choctaw ar 29 Nollaig 1847. D'eascair ainm an chontae ón treibh Meiriceánach Dhúchasach Choctaw.
Naisc sheachtracha.
Choctaw
Choctaw, Contae
*
Choctaw
Choctaw


Contae Clarke, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Clarke. Tá sé suite in iardheisceart an stáit. Tá an dlús daonra (8/km²) ann. Is é Grove Hill príomhbhaile an chontae, ach is Jackson an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 24,392 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Marengo, Wilcox, Monroe, Baldwin, Choctaw, agus Washington.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Clarke, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith.
Stair.
Bunaíodh Contae Clarke ar 10 Nollaig 1812. D'eascair ainm an chontae ón Ginearál John Clarke (níos déanaí ina Ghobharnóir Georgia) ó Gheorgia.
Naisc sheachtracha.
Clarke
Clarke, Contae
*
Clarke


Contae Clay, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Clay. Tá sé suite in oirthear an stáit. Tá an dlús daonra (9/km²) ann. Is é Ashland príomhbhaile an chontae, ach is Lineville an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 13,492 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Cleburne, Randolph, Tallapoosa, Coosa, agus Talladega.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Clay, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith.
Stair.
Bunaíodh Contae Clay ar 7 Nollaig 1866. D'eascair ainm an chontae ón Seanadóir (agus Rúnaí Stáit mar aon le státaire) stáit Kentucky Henry Clay.
Naisc sheachtracha.
Clay
Clay, Contae
*
Clay
Clay
Clay
Clay


Contae Cleburne, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Cleburne. Tá sé suite in oirthear an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (10/km²) ann. Is é Heflin príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 14,924 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Cherokee, Randolph, Clay, Talladega, Calhoun, mar aon le Contaetha Georgia Polk, Haralson, agus Carroll.
Stair.
Bunaíodh Contae Cleburne ar 6 Nollaig 1866. D'eascair ainm an chontae ón Maorghinearál John Clarke (níos déanaí ina Ghobharnóir Georgia) ó Gheorgia.
Naisc sheachtracha.
Cleburne
Cleburne, Contae
*
Cleburne


Contae Coffee, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Coffee. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit. Tá an dlús daonra (29/km²) ann. Is é Elba príomhbhaile an chontae, ach is Enterprise an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 51,226 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Marengo, Wilcox, Monroe, Baldwin, Choctaw, agus Washington.
Stair.
Bunaíodh Contae Coffee ar 29 Nollaig 1841. D'eascair ainm an chontae ón Ginearál Mílíste John Coffee (ginearál sa Chogadh Creekagus araon le plandálaí) ó Gheorgia.
Naisc sheachtracha.
*
Chilton
Coffee
Coffee, Contae


Contae Colbert, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Colbert. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (35/km²) ann. Is é Tuscumbia príomhbhaile an chontae, ach is Muscle Shoals an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 54,216 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Lauderdale, Lawrence, Franklin, araon le Contae Mississippi Tishomingo.
Stair.
Bunaíodh Contae Colbert ar 6 Feabhra 1867. D'eascair ainm an chontae ó na deartháireacha George agus Levi Colbert (ceannasaithe treibheacha ón treibh Chickasaw).
Naisc sheachtracha.
Colbert
Colbert, Contae
*
Colbert


Contae Conecuh, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Conecuh. Tá sé suite i ndeisceart an stáit. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é Evergreen príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 12,395 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Butler, Covington, Escambia, agus Monroe.
Stair.
Bunaíodh Contae Conecuh ar 13 Feabhra 1818. D'eascair ainm an chontae ón focal a thagann as teanga an treibhe Meiriceánach Dhúchasach Muscócaíoch, Muscóicis. Ceaptar go gciallaíonn an focal sin "tír na giolcóg".
Naisc sheachtracha.
Conecuh
Conecuh, Contae
*
Conecuh
Conecuh


Contae Coosa, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Coosa. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (7/km²) ann. Is é Rockford príomhbhaile an chontae, ach is Goodwater an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 10,581 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Chilton, Clay, Elmore, Shelby, Talladega, agus Tallapoosa.
Stair.
Bunaíodh Contae Coosa ar 18 Nollaig 1832. D'eascair ainm an chontae ón abhainn Coosa.
Naisc sheachtracha.
Coosa
Coosa, Contae
*
Coosa
Coosa


Contae Covington, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Covington. Tá sé suite i ndeisceart an stáit, ar theorainn na Florida. Tá an dlús daonra (14/km²) ann. Is é Andalusia príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 37,458 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Butler, Crenshaw, Coffee, Geneva, Escambia, Conecuh, agus le Contaetha Florida Walton agus Okaloosa.
Stair.
Bunaíodh Contae Covington ar 17 Nollaig 1821. D'eascair ainm an chontae ón Briogádaire Ginearál Leonard Covington.
Naisc sheachtracha.
Covington
Covington, Contae
*


Contae Crenshaw, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Crenshaw. Tá sé suite i ndeisceart an stáit. Tá an dlús daonra (9/km²) ann. Is é Luverne príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 13,913 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Montgomery, Pike, Coffee, Covington, Butler, agus Lowndes.
Stair.
Bunaíodh Contae Crenshaw ar 30 Samhain 1866. Tugann ainm an contae onóir don Bhreitheamh Anderson Crenshaw.
Naisc sheachtracha.
Crenshaw
Crenshaw, Contae
*


Contae Cullman, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Cullman. Tá sé suite i dtuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (42/km²) ann. Is é Cullman príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 82,471 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Morgan, Marshall, Blount, Walker, Winston, agus Lawrence.
Stair.
Bunaíodh Contae Cullman ar 24 Eanáir 1877. Tugann ainm an contae onóir don Choirnéal John G. Cullmann.
Naisc sheachtracha.
Cullman
Cullman, Contae
*
Cullman


Contae Dale, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Dale. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit. Tá an dlús daonra (35/km²) ann. Is é Ozark príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 49,226 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Barbour, Henry, Houston, Geneva, Coffee, agus Pike.
Stair.
Bunaíodh Contae Dale ar 22 Nollaig 1824. Tugann ainm an contae onóir don Choirnéal Samuel Dale.
Naisc sheachtracha.
Dale
Dale, Contae
*
Dale


Contae Dallas, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Dallas. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (17/km²) ann. Is é Selma príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 40,008 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Autauga, Chilton, Marengo, Lowndes, Perry, agus Wilcox.
Cuimsíonn an contae seo an bealach ar tharla na Mórshiúlta ar son na Cearta Sibhialta sa bhliain 1965.
Stair.
Bunaíodh Contae Dallas ar 24 Eanáir 1877. Tugann ainm an contae onóir don Rúnaí an Státchiste Alexander J. Dallas.
Naisc sheachtracha.
Dallas
Dallas, Contae
*


Contae Lowndes, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Lowndes. Tá sé suite i ndeisceart an stáit. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é Hayneville príomhbhaile an chontae, ach is Fort Deposit an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 10,358 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Autauga, Crenshaw, Montgomery, Butler, Dallas, agus Wilcox.
Cuimsíonn an contae seo an bealach ar tharla na Mórshiúlta ar son na Cearta Sibhialta sa bhliain 1965.
Stair.
Bunaíodh Contae Lowndes ar 20 Eanáir 1830. Tugann ainm an contae onóir don Teachta Comhdhála WIlliam Lowndes, a thug sé seirbhís i dTeach na nIonadaithe ón bhliain 1811 go 1822.
Naisc sheachtracha.
Contae Lowndes
Lowndes
Lowndes, Contae


Contae Montgomery, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Montgomery. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit. Tá an dlús daonra (112/km²) ann. Is é Montgomery príomhbhaile an chontae, mar aon leis an chathair is mó den stáit. Sa bhliain 2016 bhí 226,349 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Autauga, Crenshaw, Lowndes, Pike, Bullock, Macon, agus Elmore.
Cuimsíonn an contae seo an bealach ar tharla na Mórshiúlta ar son na Gluaiseacht Chearta Shibhialta Mheiriceánach sa bhliain 1965.
Stair.
Bunaíodh Contae Montgomery ar 6 Nollaig 1816. Tugann ainm an contae onóir don oifigeach airm Lemuel P. Montgomery, a fuair bás i gCath Horseshoe Bend (1814). I gcontrárthacht le sin, d'eascair ainm na cathrach Montgomery ón Mhaorghinearál Richard Montgomery, a rugadh in Éirinn.
Naisc sheachtracha.
Contae Montgomery
Montgomery
Montgomery, Contae


Louis Farrakhan.
Is ceannaire na Náisiún na Ioslam é Louis Farrakhan.


Cluichí Oileán 2021.
Tógfidh na Cluichí Oileán 2021 ar súil i nGeansaí. Beidh seo an 19ú eagrán de na cluichí.


François Duvalier.
Uachtarán na Háítí as 22 Deireadh Fómhair 1957 – 21 Aibreán 1971 ab ea François Duvalier.


Meafar.
Is fíor chainte ina bhfuil á fheidhmiú focal nó frása go dtí réad nó gníomh nach bainte ar bith leis é meafar.


Seán na Sagart.
Sealgaire míchlúiteach sagairt le linn na Péindlíthe in Éirinn (1690–1726) ab ea Seán na Sagart (nó "Seán Ó Maoldhomhnaigh", "John Mullowney" as Béarla, as an Díthreabh gar do Bhéal Átha hÉin i gContae Mhaigh Eo)


Mairtírigh Otranto.
Ba iad na Mairtírigh Otranto (nó "Naomh Antonio Primaldo agus a chompánacha mairtírigh", An Iodáilis: "I Santi Antonio Primaldo e compagni martiri") na 813 áitritheoirí chathair Otranto san Iodáil theas a maraíodh ar an 14 Lúnasa 1480.


Pápa Gelasius I.
Ba é Gelasius I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Amós II.
Faró Éigipteach ab ea Amós II (réimeas 570 – 526 r. Chr.).


Pápa Anastasius II.
Ba é Anastasius II Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Canáil Suaise.
Is uiscebhealach saorga san Éigipt, a bhaineann an Mheánmhuir go dtí an an Mhuir Rua tríd an Cuing Suais í Canáil Suaise.


Pápa Symmachus.
Ba é Symmachus Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Hormisdas.
Ba é Hormisdas Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Seán I.
Ba é Seán I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Feilimí IV.
Ba é Feilimí IV Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Boniface II.
Ba é Boniface II Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Seán II.
Ba é Seán II Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Agapetus I.
Ba é Agapetus I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Silverius.
Ba é Silverius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Vigilius.
Ba é Vigilius Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Pelagius I.
Ba é Pelagius I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Seán III.
Ba é Seán III Pápa na hEaglaise Chaitlicigh.


FIFA 100.
Is liosta is mó peileadóirí FIFA 100 ar feadh an stair FIFA, bord rialaithe spóirt a chothrom céad bliain á ceiliúradh. Nocthadh 4 Márta 2004 i gcathair Londain. Chinn Pelé, mór peileadóir Brasaíleach, an liosta. Tá 123 fir agus 2 mná sa liosta.

Teófilo Cubillas


Shaman.
Is úrscéal Béarla le Kim Stanley Robinson é Shaman. Insíonn sé an scéal faoin fhear óg a théann faoi oiliúint a bheith seaman, in am an oighearaois in amanna réamhstairiúla. Scríobhadh sa bhliain 2013 é.


Sadiq Khan.
Polaiteoir Briotanach agus méara Londan faoi láthair is ea Sadiq Aman Khan PC a rugadh ar 8 Deireadh Fómhair 1970. Feisire Parlaiminte a bhí ann ar son Tooting ó 2005 go 2016. Is ball den Pháirtí an Lucht Oibre é. Tá sé ar an eite chlé bhog den pháirtí agus áirítear é mar dhaonlathaí sóisialta ó thaobh na hidé-eolaíochta de.
Rugadh Khan isteach i dteaghlach Pacastánach den lucht oibre in Tooting, Londain Theas. Bhain Khan amach céim dlí in Ollscoil Londan Thuaidh.


Pápa Beinidict I.
Ba é Beinidict I Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Pápa Pelagius II.
Ba é Pelagius II Pápa ar an Eaglais Chaitliceach.


Contae DeKalb, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae DeKalb. Tá sé suite in oirthuisceart an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (36/km²) ann. Is é Fort Payne príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 70,900 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Cherokee, Etowah, Jackson, Marshall, mar aon le Contaetha Georgia Dade, Chattooga, agus Walker.
Stair.
Bunaíodh Contae DeKalb ar 9 Eanáir 1836. D'eascair ainm an chontae ón Maorghinearál Johann de Kalb, laoch den Réabhlóid Mheiriceánach.
Naisc sheachtracha.
DeKalb
DeKalb, Contae
*
DeKalb
DeKalb


Cogadh na Sé Lá.
Cogadh na Sé Lá i Sinai
Cuireadh tús le “Cogadh na Sé Lá” ar an 5 Meitheamh 1967 nuair a rinne an Iosrael ionsaí ar an Éigipt.
Tháinig deireadh le Cogadh na Sé Lá, ar an 10 Meitheamh 1967 nuair a ghlac Fórsaí cosanta Iosraeil (IDF / Israel Defense Forces) seilbh ar Oirthear Iarúsailéim.


Contae Elmore, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Elmore. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (49/km²) ann. Is é Wetumpka príomhbhaile an chontae, ach is Millbrook an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 81,799 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Coosa, Chilton, Autauga, Macon, Montgomery, agus Tallapoosa.
Stair.
Bunaíodh Contae Elmore ar 15 Feabhra 1866. D'eascair ainm an chontae ón Ginearál John Elmore.
Naisc sheachtracha.
Elmore
Elmore, Contae
*
Elmore


Contae Escambia, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Escambia. Tá sé suite i ndeisceart an stáit, ar theorainn na Florida. Tá an dlús daonra (16/km²) ann. Is é Brewton príomhbhaile an chontae, ach is Atmore an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 37,728 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Baldwin, Conecuh, Covington, agus Monroe, mar aon le Contaetha Florida Escambia, Okaloosa, agus Santa Rosa.
Stair.
Bunaíodh Contae Escambia ar 10 Nollaig 1868. D'eascair ainm an chontae ón focal a thagann as teanga an treibhe Meiriceánach Dhúchasach. Ceaptar go gciallaíonn an focal sin "coscán an giolcóige" (as Cháctághis), sin nó "uisce geal" ("Shambia" as Muscóicis).
Naisc sheachtracha.
Escambia
Escambia, Contae
*
Escambia
Escambia


Contae Etowah, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Etowah. Tá sé suite in oirthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (75/km²) ann. Is é Gadsden príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 102,564 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantaíocht le Contaetha DeKalb, Cherokee, Calhoun, St. Clair, Blount agus Marshall.
Stair.
Bunaíodh Contae Etowah ar 7 Nollaig 1866. D'eascair ainm an chontae as an teanga Seiricis, a chiallaíonn an focal "crann inite".
Naisc sheachtracha.
Etowah
Etowah, Contae
*
Etowah
Etowah
Etowah


Contae Fayette, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Fayette. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (10/km²) ann. Is é Fayette príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 16,546 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Marion, Walker, Tuscaloosa, Pickens, agus Lamar.
Stair.
Bunaíodh Contae Fayette ar 20 Nollaig 1824. Tugann ainm an contae onóir don oifigeach airm agus uaslathaí Marquis de Lafayette.
Naisc sheachtracha.
Contae Fayette
Fayette
Fayette, Contae


Contae Franklin, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Franklin. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (22/km²) ann. Is é Russellville príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 31,628 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Colbert, Lawrence, Winston, agus Marion, agus le Contaetha Mississippi Itawamba, agus Tishomingo.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Franklin, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbaile Russellville.
Stair.
Bunaíodh Contae Franklin ar 6 Feabhra 1818. Tugann ainm an contae onóir don státaire iomráiteach Benjamin Franklin.
Naisc sheachtracha.
Contae Franklin
Franklin
Franklin, Contae


Kim Stanley Robinson.
Is scríbhneoir Meiriceánach é Kim Stanley Robinson (a rugadh ar an 23 Márta 1952).
Naisc sheachtreacha.
Kim Stanley, Robinson


Liosta úrscéalaithe Meiriceánacha.
H - N.
Stephen King (rugadh 1947)
O - S.
Kim Stanley Robinson (rugadh 1952)
T - Z.
Urscéalaithe Meiriceánacha


The Long Stone, Sráid na Teamhrach.
Is teach tábhairne i mBaile Átha Cliath é The Long Stone atá suite ar Shráid na Teamhrach. Tá cúlra Lochlannach ag ainm an tábhairne seo. Thart ar an mbliain 837 AD tháinig na Lochlannaigh i dtír timpeall ar an áit seo. Chuir siad cloch fhada ina seasamh le rá gur leo an áit (os comhair gheataí Choláiste na Tríonóide sa lá atá inniu ann). Bhí an chuid seo den chathair faoi abhainn na Life ag an am agus sheas an chloch ann go maorga go 1794. Líonadh an abhainn isteach anseo ina dhiaidh sin. Cuireadh dealbh nua-aimseartha den chloch san áit. Clíodhna Cussen a dhear.


The Bleeding Horse, Sráid Camden.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath é The Bleeding Horse atá suite ar Shráid Camden. Tar éis Chath Rath Maoinis (cath maidir le ceannas Shasana), deirtear gur tháinig capall gortaithe isteach sa tábhairne seo. Sa bhliain 1649 a tharla agus chuaigh sé i gcion ar an úinéir an oiread sin gur athainmníodh é. Luaitear an áit in Ulysses chomh maith.


Copper Face Jacks, Sráid Fhearchair.
Is club oíche i mBaile Átha Cliath é Copper Face Jacks atá suite ar Shráid Fhearchair. Ainmníodh an club oíche tar éis John Scott, an cheád iarla ar Chluain Meala (1739-1798). Breitheamh a bhí ann agus bhíodh an cháil air daoine iomadúla a sheoladh chun na croiche. Bhíodh cónaí air ar Shráid Fhearchair ag uimhir 16-17 agus meastar gurb é an t-ólachán trom a thug aghaidh dhearg an chopair dó.


The Gingerman, Sráid na bhFíníní.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath é The Gingerman atá suite ar Shráid na bhFíníní. Ainmníodh an pub deas seo tar éis úrscéal J. P. Donleavy. Leanann "The Gingerman" scéal Sebastian Dangerfield mac léinn dlí i gColáiste na Tríonóide atá ag siúl BÁC agus ag bualadh leathair agus craicinn feadh na slí. Cuireadh cosc ar an leabhar nuair a foilsíodh é san 1950í toisc go raibh sé chomh graosta sin.


The Hairy Lemon, Sráid Stiabhna Íochtarach.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath é The Hairy Lemon atá suite ar Shráid Stiabhna Íochtarach. Deirtear gur ainmníodh an pub seo as duine de shaincharachtair na cathrach. Fear ceaptha madraí a bhí sa "Hairy Lemon" a raibh aghaidh ghruagach air a bhí ar chruth na líomóide.


Darkey Kelly’s, Sráid Sheamlais an Éisc.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath é Darkey Kelly’s atá suite ar Shráid Sheamlais an Éisc. Deirtear go mbíonn seisiún maith ceoil ar siúl tigh Darkey Kelly’s ar Shráid Sheamlais an Éisc. Deirtear gur tharla drochghníomhartha olca a tharla ann chomh maith. Ainmníodh an teach óil seo as Dorcas Ní Cheallaigh, bean a stiúraigh drúthlann nó teach striapachais san áit. Sa bhliain 1761 aimsíodh corpáin faoin urlár ann – dúradh gur fir a bhí iontu ar mharaigh Dorcas iad. Dar le roinnt ba í an chéad sraithdhúnmharfóir a bhí inti as Éirinn.


The Brazen Head, Sráid an Droichid Íochtarach.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath é The Brazen Head atá suite ar Shráid an Droichid Íochtarach. I rith Ionsaí na hInse, más fíor, scaoil arm Liam Bhuí piléar ó chanóin a bhain an cloigeann de chailín rua a raibh droch-cháil uirthi. Maíonn scéalta eile gur ó chloigeann práis a thagann an t-ainm. Maíonn muintir an phub seo go bhfuil sé chomh sean leis an mbliain 1198, ach i bhfírinne tógadh an foirgneamh reatha sa bhliain 1794. Bhíodh baint ag Roibéard Eiméid, Bhulf Tón agus Breandán Ó Beacháin leis an áit.


Thingmote.
An rud a bhí i gceist leis an Thingmote ná carn mór a thóg na Lochlannaigh i mBaile Átha Cliath mar láthair parlaiminte agus deasghnátha.
Mharaítí daoine agus phléití dlíthe nua ann. Bhí an carn féin ann chomh déanach leis an mbliain 1682. An "Thingmote" nó "Thingmount" a thugtaí air agus i dtosach bhí sé taobh amuigh de limistéar na cathrach.
Bhí sé sách mór: thart ar 40 troigh d’airde ann agus 240 troigh sa timpeall. Bhí sé lonnaithe thart ar an áit a bhfuil bun Shráid Grafton sa lá atá inniu ann. Feictear rudaí atá cosúil leis in áiteanna eile a raibh an Lochlannaigh iontu: Tinvaal i Manainn mar shampla. Ar deireadh leagadh an Thingmote agus scaipeadh an smionagar ar Shráid Thobar Phádraig (Sráid Nassau), áit a mbíodh tuillte ag an am. Sin an fáth a bhfuil an bóthar sin cuid mhór níos airde ná páirc chruicéad Choláiste na Tríonóide taobh leis, sa lá atá inniu ann.
Ba theach tabhairne i mBaile Átha Cliath é The Thingmote a bhí suite ar Shráid Suffolk nach maireann a thuilleadh (O’Donoghue’s atá air anois).


The Windjammer, Sráid Chnoc na Lobhar.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath é The Windjammer atá suite ar Shráid Chnoc na Lobhar. Teach óil luath é nó ‘early house’ a osclaíonn ag leathuair tar éis a seacht ar maidin. Is cosúil gur tháinig ann dá leithéid chun cead óil a thabhairt dóibh sin a bhíonn ag obair ag amanna aisteacha, iascairí ina measc. An rud ata i gceist leis an Windjammer féin ná bád seoil mór millteach a thógfadh lastas timpeall na cruinne.


Buck Whaley’s, Sráid Liosain.
Is teach tabhairne i mBaile Átha Cliath a bhí in Buck Whaley’s bhíodh sé suite ar Shráid na Teamhrach ("The Stone Leaf" atá ann anois). Cearrbhach gan náire a toghadh go Teach na dTeachtaí in Éirinn a bhí in Thomas Whaley. ‘Buck Whaley’ nó ‘Jerusalem Whaley’ a thugtaí air leis. Sa bhliain 1788 rinne sé geall go bhféadfadh sé taisteal go hIarúsailéim agus ar ais taobh istigh de dhá bhliain. Shíl daoine go mbeadh sé ródhainséarach ar fad. Chaith sé £8,000 ar an turas ach thuill sé brabús de £7,000 nuair a d’fhill sé in am. Rinne an ceoltóir Rossa Ó Snodaigh ó Kíla an turas seo a leanúint ar an gclár Bóthar Buck do TG4.


Pseudalutarius nasicornis.
Is speiceas dúchasach é "Pseudalutarius nasicornis" (Gaeilge: Iasc  líomhánach), ar a dtugtar freisin "Rhinoceros leatherjacket", san India agus iarthar an Aigéin Chiúin. Maireann an t-iasc ar sceireacha, ag doimhneacht de 1 go dtí 55 méadar.
Fásann an speiceas seo comh fada agus 19 ceintiméadar (7.5 orlach). Is é seo an speiceas amháin den ghéineas a bhfuil eolas air.


An Bhalcóin (péintéireacht).
Péintéireacht ola is ea "an Bhalcóin" (Fraincis: "Le balcon"), agus is é Édouard Manet a phéinteáil an pictiúr sa bhliain 1874, a bhí ar taispeáint insan Salon de peinture et de sculpture, sa bhliain 1869. Léiríonn an phéintéireacht ceithre fhigiúir. Ar thaobh na láimhe clé tá Berthe Morisot, a phós Eugène, bean chéile deartháir Manet, sa bhliain 1874. Sa lár, tá an péintéir Jean Baptiste Antoine Guillemet. Ar dheis, tá Fanny Claus, veidhleadóir. An ceathrú figiúr, leathfholaithe sa chúlra, ar an taobh istigh, is ea, b'fhéidir, Léon Leenhoff, mac Manet. Bhí an phéintéireacht i seilbh Manet go dtí lá a bháis. Díoladh é le Gustave Caillebotte i 1884, agus tá sé á choimeád faoi láthair ag an Musée d'Orsay i bPáras.


Contae Geneva, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Geneva. Tá sé suite i ndeisceart an stáit, ar theorainn na Florida. Tá an dlús daonra (18/km²) ann. Is é Geneva príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 26,614 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Dale, Houston, Covington, Coffee, agus le Contaetha Florida Walton, Jackson agus Walton.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Geneva i gcodanna áirithe (is é sin an baile Hartford) - is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith.
Stair.
Bunaíodh Contae Geneva ar 26 Nollaig 1868. D'eascair ainm an chontae ón Geneva, New York (agus a baisteadh é féin as an Ghinéiv san Eilvéis).
Naisc sheachtracha.
Contae Geneva
Geneva
Geneva, Contae


Olltoghchán na Ríocht Aontaithe, 2017.
Reáchtáladh Olltoghchán na Ríocht Aontaithe, 2017 ar an 8 Meitheamh 2017. Ritheadh é ó 7 ar maidin go dtí 10 san oíche. Ní bhuaigh aon pháirtí formhór de na suíocháin, ach fuair An Páirtí Coimeádach an líon is mó de na suíocháin.
Tagairtí.
2


Contae Greene, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Greene. Tá sé suite san iarthar an stáit. Tá an dlús daonra (5/km²) ann, mar sin is é an contae ls lú daonra. Is é Eutaw príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 8,422 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Hale, Marengo, Pickens, Sumter, agus Tuscaloosa.
Stair.
Bunaíodh Contae Greene ar 13 Nollaig 1819. Tugann ainm an contae onóir don Ginearál i gCogadh Réabhlóideach Mheiriceá Nathanial Greene ó stát Rhode Island.
Naisc sheachtracha.
Contae Greene
Greene
Greene, Contae


Contae Hale, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Hale. Tá sé suite in iarthar an stáit. Tá an dlús daonra (9/km²) ann. Is é Greensboro príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 14,952 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Bibb, Greene, Marengo, Perry, agus Tuscaloosa.
Stair.
Bunaíodh Contae Hale ar 30 Eanáir 1867. Tugann ainm an contae onóir don oifigeach airm Cónaidhmeach Stephen Fowler Hale.
Naisc sheachtracha.
Contae Hale
Hale
Hale, Contae


Contae Henry, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Henry. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (12/km²) ann. Is é Abbeville príomhbhaile an chontae, ach is Headland an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 17,164 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Barbour, Dale, agus Houston, agus le Contaetha Georgia Clay agus Clay.
Stair.
Bunaíodh Contae Henry ar 13 Nollaig 1819. Tugann ainm an chontae onóir don Gobharnóir stáit Virginia (agus óráidí iomráiteach) Patrick Henry.
Naisc sheachtracha.
Contae Henry
Henry
Henry, Contae


Saintréitheacht Teanga.
Is í craobh teangeolaíochta saintréitheacht teanga a bhaineann le tipeolaíocht agus rangú teangacha an domhain, bunaithe ar phrionsabail eimpíreacha na teangeolaíocht.


Contae Houston, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Houston. Tá sé suite i gcoirnéal oirdheisceart an stáit, ar theorainn na stáit Florida agus Georgia. Tá an dlús daonra (68/km²) ann. Is é Dothan príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 104,056 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Dale, Geneva, Henry, le Contae Florida Jackson, agus le Contaetha Georgia Early agus Seminole.
Tá an ráta is airde per capita de phianbhreith pionós an bháis san SAM ag an contae - deirtear go claontachta chiníoch (i dtaca le roghnú an giúiré) is cúis leis sin.
Stair.
Bunaíodh Contae Houston ar 9 Feabhra 1903. Tugann ainm an contae onóir don 24ú Gobharnóir Alabama George Smith Houston.
Naisc sheachtracha.
Contae Houston
Houston
Houston, Contae


Triail le giúiré.
Is cineál cás cúirte é an triail le giúiré mar an giúiré a chaithfidh na fíricí a mheas agus breith a thabhairt, tar éis an breitheamh a bheith ag thabhairt treoir don ghiúiré conas a lean ar aghaidh ag cinneadh. Tá triail le giúiré ar cheann de na cearta is bunúsaí i gcóras daonlathach.


Contae Jackson, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Jackson. Tá sé suite igcoirnéal oirthuaisceart an stáit, ar theorainn na stáit Tennessee agus Georgia. Tá an dlús daonra (19/km²) ann. Is é Scottsboro príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 52,138 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama DeKalb, Madison, Marshall, le Contaetha Tennessee Marion, Franklin, agus le Contae Georgia Dade.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Jackson, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbailte Scottsboro, Bridgeport, agus Stevenson.
Stair.
Bunaíodh Contae Jackson ar 13 Nollaig 1819. Tugann ainm an contae onóir don 7ú Uachtarán SAM Andrew Jackson.
Naisc sheachtracha.
Contae Jackson
Jackson
Jackson, Contae


Contae Lamar, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Lamar. Tá sé suite in iarthar an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (9/km²) ann. Is é Vernon príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 13,918 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Marion, Fayette, Pickens, agus le Contaetha Mississippi Lowndes, agus Monroe.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Lamar, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith.
Stair.
Bunaíodh Contae Lamar ar 8 Feabhra 1877. Tugann ainm an contae onóir don Seanadóir stáit Mississippi Lucius Quintus Cincinnatus Lamar.
Naisc sheachtracha.
Contae Lamar
Lamar
Lamar, Contae


Contae Lawrence, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Lawrence. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (19/km²) ann. Is é Moulton príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 33,244 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Colbert, Cullman, Franklin, Lauderdale, Limestone, Morgan agus Winston.
Stair.
Bunaíodh Contae Lawrence ar 6 Feabhra 1818. Tugann ainm an chontae onóir don Aimiréal cabhlaigh SAM James Lawrence.
Naisc sheachtracha.
Contae Lawrence
Lawrence
Lawrence, Contae


Contae Lee, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Lee. Tá sé suite in oirthear an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (98/km²) ann. Is é Opelika príomhbhaile an chontae, ach is Auburn an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 158,991 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Chambers, Russell, Macon, Tallapoosa, agus le Contaetha Georgia Harris agus Muscogee.
Stair.
Bunaíodh Contae Lee ar 5 Nollaig 1866. Tugann ainm an contae onóir don Ginearál Cónaidhmeach Robert E. Lee.
Naisc sheachtracha.
Contae Lee
Lee
Lee, Contae


Muammar Gaddafi.
Polaiteoir agus Uachtarán na Libia ab ea Muammar Mohammed Abu Minyar Gaddafi a rugadh i 1942 agus fuair bás ar an 20 Deireadh Fómhair 2011.


Nick Griffin.
Polaiteoir Sasanach is ea Nicholas John Griffin a bhí mar cheannaire ar Páirtí Náisiúnta Briotanach ó 1999 go dtí 2014. Rugadh sé i High Barnet ar an 1 Márta 1959.


Diane Abbott.
Polaiteoir de chuid Pháirtí an Lucht Oibre sa Ríocht Aontaithe is ea Diane Julie Abbott. Rugadh í i bPaddington, Londain ar an 27 Meán Fómhair 1953.


Cloch na bhFlaitheas (Ioslam).
Is éard is Cloch na bhFlaitheas ann (Araibis: الحجر الأسود, al-Hajar al-Aswad) ná cloch dhubh socraithe isteach i gcúinne thoir an Chába, foirgneamh ársa atá suite i lár an Mhosc Naofa i Meice, san Araib Shádach. Tugann Moslamaigh urraim dí mar thaise Ioslamach, a théann siar de réir traidisiún na Moslamach, go dtí tráth Ádhaimh agus Éabha.


Contae Limestone, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Limestone. Tá sé suite i dtuaisceart an stáit, ar theorainn na Tennessee. Tá an dlús daonra (63/km²) ann. Is é Athens príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 92,753 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Lawrence, Lauderdale, Madison, Morgan, agus le Contaetha Tennessee Giles, agus Lincoln.
Stair.
Bunaíodh Contae Limestone ar 6 Feabhra 1818. D'eascair ainm an chontae ón sruthán Limestone (Béarla: Limestone Creek), mar atá abhainn beag i stáit Tennessee agus Alabama.
Naisc sheachtracha.
Contae Limestone
Limestone
Limestone, Contae


Limestone Creek.
Is abhainn beag Meiriceánach í Limestone Creek a éiríonn i gContae Lincoln, Tennessee agus a téann ó dheas trí Contae Madison agus Contae Limestone i stát Alabama agus ansin a téann isteach in abhainn Tennessee. Is í craobhabhainn de chuid na abhainn Tennessee. Tá sí 73.2 ciliméadair (45.5 míle) ar fad.


Craobhabhainn.
Is éard is craobhabhainn (nó craobh-abhainn, fo-abhainn) ann, faoi mar a thuigfeá, ná abhainn bheag nó sruthán beag a shreabhann isteach in abhainn níos mó.


Abhainn Tennessee.
Abhainn i SAM í an abhainn Tennessee. Tá foinse na habhann ag an gcomhrac an dhá abhainn French Broad agus Holston i gcathair Knoxville i stát Tennessee. Sníonn sí isteach san abhainn Ohio.
Is í an craobhabhainn is faide den abhainn Ohio, is é sin 652 míle (1,049 ciliméadair) ar fad go garbh.
Tagann ainm na habhann ón logainm Sericis "Tanasi", sráidbhaile Seiricíoch. Thugtar an abhainn ar dtús í "an Seriricíoch" (Béarla: the Cherokee River), mar bhí limistéar timpeall na habhann ag na Seiricíoch ó dhúchas.


Contae Macon, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Macon. Tá sé suite in oirthear an stáit. Tá an dlús daonra (14/km²) ann. Is é Tuskegee príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 18,963 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Bullock, Elmore, Lee, Montgomery, Russell, agus Tallapoosa.
Tá an Chontae Macon ar cheann den contaetha i gCrios Gorm (Béarla: "the Black Belt"), reigiún i Stáit Aontaithe Mheiriceá theas. Is í an áit a tharla Turgnaimh Sifilis Tuskegee, mar aon le suíomh Ollscoile Tuskegee, ceann den ollscoile rinneadh mar 'gorm go stairiúil'.
Stair.
Bunaíodh Contae Macon ar 18 Nollaig 1832. Tugann ainm an chontae don Seanadóir John Elmore ó Carolina Thuaidh.
Naisc sheachtracha.
Contae Macon
Macon
Macon, Contae


Contae Madison, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Madison. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit, ar theorainn na Tennessee. Tá an dlús daonra (169/km²) ann, agus is an 3ú contae is mó daonra in Alabama. Is é Huntsville príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 356,967 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Jackson, Marshall, Limestone,
agus Morgan, agus le Contaetha Tennessee Lincoln, agus Franklin.
Stair.
Bunaíodh Contae Madison ar 13 Nollaig 1808. Tugann ainm an chontae onóir don 4ú Uachtarán SAM, James Madison ó Virginia.
Naisc sheachtracha.
Contae Madison
Madison
Madison, Contae


Contae Marengo, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Marengo. Tá sé suite in iarthar an stáit. Tá an dlús daonra (8/km²) ann. Is é Linden príomhbhaile an chontae, ach is Demopolis an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 19,673 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Clarke, Choctaw, Dallas, Greene, Hale, Perry, Sumter, agus Wilcox.
Stair.
Bunaíodh Contae Marengo ar 6 Feabhra 1819. Tugann ainm an chontae onóir don Cath Mharengo (Béarla: "Battle of Marengo"), cath sa bhliain 1800 nuair a bhuaigh Napoléon Bonaparte an Mhonarcacht Hapsburgach in aice le Alessandria, an Iodáil.
Naisc sheachtracha.
Contae Marengo
Marengo
Marengo, Contae


Cath Mharengo.
Is éard a bhí i gceist le Cath Mharengo (Béarla: "Battle of Marengo"; Fraincis: "Bataille de Marengo"; Gearmáinis: "Schlacht bei Marengo") cath a tharla sa bhliain 1800 (14 Meitheamh), nuair a bhuaigh Napoléon Bonaparte ar an Mhonarcacht Hapsburgach in aice le Alessandria, an Iodáil.


Poitéinseal leictreach.
a> i mbun turgnamh le tintreach a dhéanamh, nach bhfuil ann ach feiniméan leictreastatach macrascópach.
Is éard is poitéinseal leictreach (ar a dtugtar freisin poitéinseal réimse leictrigh nó poitéinseal leictreastatach'") ann ná an méid oibre atá ag teastáil chun aonaid luchta dheimhnigh a bhogadh, ó phointe tagartha go dtí pointe ar leith, taobh istigh den réimse gan aon luasghéarú a ghiniúint. De ghnáth, is é an Domhan an pointe tagartha nó pointe ag an éigríoch, cé gur féidir leas a bhaint as aon phointe níos faide i gcéin ó thionchar luchta an réimse leictrigh.
De réir, na leictreamaighnéadaice teoiriciúla, tá poitéinseal leictreachis ina chainníocht scálach sainchiallaithe ag "V",  comhionann le fuinneamh poitéinsiúil leictreach d'aon cáithnín luchtaithe ag suíomh ar bith  (arna thomhas i joules) roinnte ag an lucht an cháithnín (arna thomhas i gcoulombs). Trí lucht an cháithnín a roinnt amach faightear fuílleach atá ina tréith den réimse leictrigh féin.


Contae Marion, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Marion. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (16/km²) ann. Is é Hamilton príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 29,998 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Franklin, Winston, Walker, Fayette, agus Lamar, agus le Contaetha Mississippi Monroe, agus Itawamba.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Marion, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbailte Guin, Hamilton, agus Winfield.
Stair.
Bunaíodh Contae Marion ar 13 Feabhra 1818. Tugann ainm an contae onóir don Ginearál stáit Carolina Theas Francis Marion.
Naisc sheachtracha.
Contae Marion
Marion
Marion, Contae


Contae Marshall, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Marshall. Tá sé suite in oirthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (63/km²) ann. Is é Guntersville príomhbhaile an chontae, ach is Albertville an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 95,157 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Jackson, DeKalb, Etowah, Blount, Cullman, Morgan, agus Madison.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Marshall, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbailte Albertville, Arab, Guntersville, agus Boaz.
Stair.
Bunaíodh Contae Marshall ar 9 Eanáir 1818. Tugann ainm an contae onóir don Príomh-Bhreitheamh SAM John Marshall.
Naisc sheachtracha.
Contae Marshall
Marshall
Marshall, Contae


Contae Mobile, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Mobile. Tá sé suite in iardheisceart an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (131/km²) ann, agus is an 2ú contae is mó daonra in Alabama. Is é Mobile príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 414,836 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Baldwin, Washington, agus le Contaetha Mississippi Jackson, George, agus Greene.
Stair.
Bunaíodh Contae Mobile ar 18 Nollaig 1812. Tugann ainm an chontae onóir don treibh dúchasach "Mabila" a bhí ina gcónaí sa dúiche seo.
Naisc sheachtracha.
Contae Mobile
Mobile
Mobile, Contae


Contae Monroe, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Monroe. Tá sé suite i ndeisceart an stáit. Tá an dlús daonra (8.6/km²) ann. Is é Monroeville príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 21,530 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Wilcox, Butler, Conecuh, Escambia, Baldwin, agus Clarke.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Monroe, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbailte Monroeville agus Frisco City.
Stair.
Bunaíodh Contae Monroe ar 29 Meitheamh 1815. Tugann ainm an contae onóir don 5ú Uachtarán SAM James Monroe.
Naisc sheachtracha.
Contae Monroe
Monroe
Monroe, Contae
Monroe


Contae Morgan, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Morgan. Tá sé suite i dtuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (80/km²) ann. Is é Decatur príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 119,012 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Marshall, Madison, Cullman, Lawrence, agus Limestone.
Is contae tirim (Béarla: "dry county") é Contae Blount, is ionann sin agus é a bheith in éadan an dlí alcól ar bith a dhíol, cé go gceadaítear é i mbaile Decatur.
Stair.
Bunaíodh Contae Morgan ar 6 Feabhra 1818. Tugann ainm an contae onóir don Ginearál ó stát Virginia Daniel Morgan, laoch den Réabhlóid Mheiriceánach.
Naisc sheachtracha.
Contae Morgan
Morgan
Morgan, Contae
Morgan


Contae Perry, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Perry. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é Marion príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 9,574 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Bibb, Chilton, Dallas, Hale, agus Marengo.
Stair.
Bunaíodh Contae Perry ar 13 Nollaig 1819. Tugann ainm an chontae onóir don Commodóir cabhlaigh SAM Oliver Hazard Perry ó Rhode Island.
Naisc sheachtracha.
Contae Perry
Perry
Perry, Contae


Contae Pickens, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Pickens. Tá sé suite in iarthar an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (8/km²) ann. Is é Carrollton príomhbhaile an chontae, ach is Aliceville an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 20,324 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Fayette, Greene, Lamar, Sumter, Tuscaloosa, agus le Contaetha Mississippi Lowndes, agus Noxubee.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Pickens, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbailte Carrollton agus Aliceville.
Stair.
Bunaíodh Contae Pickens ar 20 Nollaig 1820. Tugann ainm an contae onóir don ceannasaí míleata i gCogadh Réabhlóideach Mheiriceá agus polaiteoir ó stát Carolina Theas Andrew Pickens.
Naisc sheachtracha.
Contae Pickens
Pickens
Pickens, Contae


Contae Pike, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Pike. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit. Tá an dlús daonra (19/km²) ann. Is é Troy príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 33,286 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Bullock, Barbour, Dale, Coffee, Crenshaw, agus Montgomery.
Stair.
Bunaíodh Contae Pike ar 17 Nollaig 1821. Tugann ainm an contae onóir don Briogáidire-ghinearál SAM agus taiscéalaí ó New Jersey Zebulon Pike.
Naisc sheachtracha.
Contae Pike
Pike
Pike, Contae


Contae Randolph, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Randolph. Tá sé suite in oirthear an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (15/km²) ann. Is é Wedowee príomhbhaile an chontae, ach is Roanoke an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 22,652 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Chambers, Clay, Cleburne, Tallapoosa, mar aon le Contaetha Georgia Carroll, Heard, agus Troup.
Stair.
Bunaíodh Contae Randolph ar 18 Nollaig 1832. Tugann ainm an contae onóir don Seanadóir John Randolph ó Virginia.
Naisc sheachtracha.
Contae Randolph
Randolph
Randolph, Contae


Contae Russell, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Russell. Tá sé suite in oirthear an stáit, ar theorainn na Georgia. Tá an dlús daonra (36/km²) ann. Is é Phenix City príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 58,172 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Barbour, Bullock, Macon, Lee, agus le Contaetha Georgia Chattahoochee, Muscogee, agus Stewart.
Stair.
Bunaíodh Contae Russell ar 18 Nollaig 1832. Tugann ainm an contae onóir don Coirnéal Gilbert C. Russell, a throid i gcoinne an treibh Meiriceánach Dhúchasach Muscócaíoch.
Naisc sheachtracha.
Contae Russell
Russell
Russell, Contae


Contae St. Clair, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae St. Clair. Tá sé suite in oirthuaisceart an stáit. Is é 51 duine sa chiliméadar cearnach an dlús daonra ann. Is iad Ashville agus Pell City príomhbhailte an chontae (is annamh a bheith dhá phríomhbhailte ag aon contae amháin), agus is Pell City an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 88,019 duine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Blount, Calhoun, Etowah, Jefferson, Shelby, agus Talladega.
Stair.
Bunaíodh Contae St. Clair ar 20 Samhain 1818. Tugann ainm an chontae onóir don Ghinearál Arthur St. Clair, a throid sa Chogadh Franc-Indiach.
Naisc sheachtracha.
Contae St. Clair
St. Clair
St. Clair, Contae


Contae Shelby, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Shelby. Tá sé suite i lár an stáit. Tá an dlús daonra (102/km²) ann. Is é Columbiana príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 210,622 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Bibb, Chilton, Coosa, Jefferson, St. Clair, agus Talladega.
Stair.
Bunaíodh Contae Shelby ar 7 Feabhra 1818. Tugann ainm an chontae onóir do ghobharnóir de chuid Kentucky, Isaac Shelby.
Naisc sheachtracha.
Contae Shelby
Shelby
Shelby, Contae


Contae Sumter, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Sumter. Tá sé suite in iarthar an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é Livingston príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 13,040 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Alabama Choctaw, Greene, Marengo, Pickens, agus le Contaetha Mississippi Kemper, Lauderdale, agus Noxubee.
Tá an Chontae Sumter ar cheann den contaetha i gCrios Gorm (Béarla: "the Black Belt"), reigiún i Stáit Aontaithe Mheiriceá theas.
Stair.
Bunaíodh Contae Sumter ar 18 Nollaig 1867. Tugann ainm an contae onóir don Ginearál Thomas Sumter ó Charolina Theas.
Naisc sheachtracha.
Contae Sumter
Sumter
Sumter, Contae


Contae Talladega, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Talladega. Tá sé suite in oirthear an stáit. Tá an dlús daonra (43/km²) ann. Is é Talladega príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 80,103 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Calhoun, Clay, Cleburne, Coosa, Shelby, agus St. Clair.
Stair.
Bunaíodh Contae Talladega ar 18 Nollaig 1832. D'eascair ainm an chontae ón focal Muscóicis "Tvlvteke", a chiallaíonn "baile teorann" (ós rud é gur lonnaigh an baile ar an theorainn idir na críocha Seiricíoch agus Muscóicíoch).
Naisc sheachtracha.
Contae Talladega
Talladega
Talladega, Contae
Talladega
Talladega


Big Brother 18 (RA).
Is comórtas réaltacht teilifíse é "Big Brother", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2001. Thosaigh an ochtú sraith déag ar an 5 Meitheamh, 2017 agus chríochnaigh sé ar an 28 Iúil 2017 tar éis 54 lá.


Contae Tallapoosa, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Tallapoosa. Tá sé suite in oirthear an stáit. Tá an dlús daonra (22/km²) ann. Is é Dadeville príomhbhaile an chontae, ach is Alexander City an chathair is mó.. Sa bhliain 2016 bhí 40,727 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Chambers, Clay, Coosa, Elmore, Lee, Macon, agus Randolph.
Stair.
Bunaíodh Contae Tallapoosa ar 18 Nollaig 1832. D'eascair ainm an chontae ón focal "Tallapoosa", a thagann as teanga an treibhe Meiriceánach Dhúchasach Muscócaíoch, Muscóicis. Ceaptar go gciallaíonn an focal sin "uisce órga".
Tagairtí.
Contae Tallapoosa
Tallapoosa
Tallapoosa, Contae
Tallapoosa
Tallapoosa


Contae Tuscaloosa, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Tuscaloosa. Tá sé suite in iarthar an stáit. Is é Tuscaloosa príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 206,102 daoine ina gcónai ann. Is é sin 59 duine in aghaidh an chiliméadair. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Bibb, Fayette, Greene, Hale, Jefferson, Pickens, agus Walker.
Stair.
Bunaíodh Contae Tuscaloosa ar 6 Feabhra 1818. D'eascair ainm an chontae ó ainm cheannasaí an treibhe Meiriceánach Dhúchasach Muscócaíoch, "Tuskaloosa".
Naisc sheachtracha.
Contae Tuscaloosa
Tuscaloosa
Tuscaloosa, Contae
Tuscaloosa
Tuscaloosa


Contae Washington, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Washington. Tá sé suite in iardheisceart an stáit, ar theorainn na Mississippi. Tá an dlús daonra (6/km²) ann. Is é Chatom príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 16,756 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Baldwin, Choctaw, Clarke, Mobile, agus le Contaetha Mississippi Greene, agus Wayne.
Is contae tirim (Béarla: dry county) é Contae Washington, is ionann sin agus tá sé in éadan an dlí ag díol alcól ar chor ar bith, cé go gceadaítear é i mbaile Chatom.
Stair.
Bunaíodh Contae Washington ar 4 Meitheamh 1800. Tugann ainm an contae onóir don chéad Uachtarán SAM George Washington.
Naisc sheachtracha.
Contae Washington
Washington
Washington, Contae


Contae Wilcox, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Wilcox. Tá sé suite i ndeisceart an stáit. Tá an dlús daonra (5/km²) ann. Is é Camden príomhbhaile an chontae. Sa bhliain 2016 bhí 10,986 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Butler, Clarke, Dallas, Lowndes, Marengo, agus Monroe.
Stair.
Bunaíodh Contae Wilcox ar 13 Nollaig 1819. Tugann ainm an contae onóir don Leifteanant airm SAM Joseph M. Wilcox.
Naisc sheachtracha.
Contae Wilcox
Wilcox
Wilcox, Contae


Contae Winston, Alabama.
deasIs contae in Alabama é Contae Winston. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit. Tá an dlús daonra (15/km²) ann. Is é Double Springs príomhbhaile an chontae, ach is Haleyville an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 23,805 daoine ina gcónai ann. Tá sé ag críochantacht le Contaetha Cullman, Franklin, Marion, Lawrence, agus Walker.
Stair.
Bunaíodh Contae Winston ar 12 Feabhra 1850. Tugann ainm an contae onóir don Gobharnóir John A. Winston.
Naisc sheachtracha.
Contae Winston
Winston
Winston, Contae


Deaglán de Bréadún.
Deaglán de Bréadún, iriseoir agus scríbhneoir Éireannach.
Is iriseoir é Deaglán de Bréadún a bhfuil gradaim buaite aige agus a scríobh do "The Irish Times" agus do "The Irish Sun". Is iomaí leabhar atá scríofa aige: "Scealloga "(1990), "ar An Taobh Thall den Díoltas: ag Déanamh Síochána i Dtuaisceart Éireann" (2008), "Power Drama: An t-Ardú de nua-Aimseartha Shinn féin" (2015) cuir i gcás. Sa bhliain 2016 d’fhoilsigh Cois Life leabhar eile dá chuid darb ainm "Cinnlínte: Saol an Iriseora", cnuasach alt a roghnaíodh as scoth a chuid saothar thar na blianta.


2017 i leadóg.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2017 i leadóg.
Cluichí Oileán 2017.
Thóg na Cluichí Oileán 2017 ar súil idir an 24ú Meitheamh agus an 30ú Meitheamh 2017. Bhí léadóg mar chuid de na spóirt ann.


James McGee.
Is imreoir leadóige as Éirinn é James McGee. Rugadh é i gCaisleán Cnucha, ar 20 Meitheamh 1987.


Gurdbhara.
Is ionad adhartha i gcomhar na Suícigh é gurdbhara.


Cába.
Is foirgneamh clochach cearnógach sa lár Mosc Mór na Meice, an suíomh is naofa le haghaidh Moslamaigh agus an treo ní mór dóibh a fhéachaint nuair atá siad ag urnaí é cába.


Contae tirim.
Is éard is contae tirim (Béarla: "dry county") ann ná contae sna Stáit Aontaithe (SAM) ina bhfuil sé in éadan an dlí alcól a dhíol ar chor ar bith.
"Z"
*


Airneál.
Cleachtas coitianta de chuid na nGael nuair a thugtaí cuairt ar chairde agus ar chomharsanaigh ar mhaithe leis an oíche a chur isteach is ea airneál nó bothántaíocht uaireanta. Ba mhinic amhránaíocht, scéalaíocht, filíocht agus ceol ag gabháil i rith an airneáil.
Tháinig meath ar an chleachtas seo le teacht an raidió, na teilifíse agus, leoga, an idirlín.
Go fóill féin bíonn daoine ag reachtáil oícheanna airneáil ina gcuide tithe féin agus, in amanna, go poiblí, ar mhaithe leis spás a chruthú fá choinne chleachtas na n-ealaíon dúchasach.


Malé.
Is é Malé príomhchathair Oileáin Mhaildíve. Bhí 133,412 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2014. Tá 23,002 duine sa cileaméadar cearnach ann, rud a fhágann gurb é an 5ú hoileán is dlúithe daonra ar Domhan é.


Ióga Bikram.
Is éard is ióga Bikram córas ióga. Cheap Bikram Choudry an córas seo tar éis chomhtháthaigh roinnt teicnící agus cleachtaí ó ióga hatha. Tá rang ióga Bikram déanta de 26 staidiúir agus dhá ghníomh anála, gach ceann díobh déanta faoi dhó.


Wonder Woman (scannán 2017).
Is scannán sárlaochra Meiriceánach é Wonder Woman' atá bunaithe ar charachtar Comics DC - leis an ainm céanna, agus é á dháileadh ag Warner Bros. Is é sin an ceathrú tráthchuid i Cruinne Leathnaithe DC. Tá an scannán stiúrtha ag Patty Jenkins, is le Allan Heinberg an script scannáin agus bhí an scéal scríofa ag Heinberg, Zack Snyder, agus Jason Fuchs. Tá Gal Gadot ann mar phríomhcharachtar an scannáin, agus ina teannta tá Chris Pine, Robin Wright, Danny Huston, David Thewlis, Connie Nielsen, agus Elena Anaya i róil thacaíochta. Is é "Wonder Woman" an dara scannán beo-aicsin a bhfuil an carachtar le feiceáil ann, tar éis di teacht ar an scáileán mór in 2016 sa scannán "Batman v Superman: Dawn of Justice". Is í Jenkins an chéad stiúrthóir baineann a bhí i gceannas ar scannán sárlaochra den saghas seo ariamh.


Cois Life.
Comhlacht foilsitheoireachta is ea Cois Life Teoranta (Cois Life) atá lonnaithe i gcathair Bhaile Átha Cliath. An Dr Caoilfhionn Nic Pháidín agus an Dr Seán Ó Cearnaigh a bhunaigh é sa bhliain 1995.
Foilsíonn Cois Life úrscéalta, gearrscéalta, filíocht, leabhair do pháistí, leabhair d'fhoghlaimeoirí, saothair neamhfhicsin agus leabhair acadúla. Is é "Cruinnscríobh na Gaeilge" ceann de na teidil is mó atá ag Cois Life, saothar a dhíríonn ar mhúineadh na gramadaí agus ar chruinneas scríbhneoireachta na teanga. Is é Ciarán Mac Murchaidh, Ceann Scoile in Fiontar & Scoil na Gaeilge DCU a scríobh.
Anuas air sin, tá leabhair dhátheangacha foilsithe acu. Tá roinnt dá dteidil ar fáil i bhfoirm ríomhleabhair agus closleabhair. Tá breis is 130 teideal foilsithe acu. I measc na leabhair atá curtha amach acu tá saothair le hÁine Ní Ghlinn, Alex Hijmans, Éilís Ní Dhuibhne, Gabriel Rosenstock, Liam Ó Muirthile, Seán Mac Mathúna agus Orna Ní Choileáin. Tá réimse leathan údar eile a bhfuil saothair foilsithe acu leis an gcomhlacht chomh maith.
Faigheann Cois Life cúnamh, agus ó Chlár na Leabhar Gaeilge, Foras na Gaeilge.


Asana.
Is éard atá i gceist le asana ná staidiúir a dhéantar ag yogi nó yogini i gcleachtadh a thugtar ióga. Tá tagairt san Yoga Sutra (le Patanjali) don ‘’asana’’ mar “a bheith ina shuí i suíomh atá daingean, ach suaimhneach”. Is ón Sanscrait (Sanscrait: आसन "āsana" [ˈɑːsənə] 'ag suigh', < आस "ās" 'suigh') an focal seo.


Pranayama.
Cleachtadh anála Pranayama, déanta faoi dhó
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Pranayama (Sanscrait: प्राणायाम Prāṇāyāma; Béarla: "standing deep breathing"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "fairsingiú anála" i nGaeilge.
Is é an 1ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
B'fhéidir an staidiúir seo in ann fadhbanna riospráide a sheachaint.


Ardha Candrasana.
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Ardha Candrasana (Sanscrait: अर्धचन्द्रासन Ardha Candrāsana; Béarla: "half-moon pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "staidiúir an leathghealach" i nGaeilge.
Is é an 2ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Láidrigh an staidiúir seo na matáin i gcroílár an choirp, mar aon le solúbthacht fleasc an droma a mhéadú.


Padahastasana.
Cleachtadh ióga Padahastasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Padahastasana (Sanscrait: प्राणायाम Pādahastāsana; Béarla: "hands to feet pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir ó lámha go cosa" i nGaeilge.
Is é cuid den 2ú staidiúir (ag deireadh na staidiúir, tar éis Ardhacandrāsana) agus an 15ú staidiúir (éirí aniar ar an urlár) i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Láidrigh an staidiúir seo na matáin i gcroílár an choirp, mar aon le solúbthacht fleasc an droma a mhéadú.


Utkatasana.
Cleachtadh ióga Utkatasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Utkatasana (Sanscrait: उत्कटासन Utkaṭāsana; Béarla: "awkward pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir Ciotach" i nGaeilge.
Is é an 3ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo do chosa a thónáil agus a bheith níos aclaí, agus airtríteas i do chosa a mhaolú.


Garudasana.
Cleachtadh ióga Garudasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Garudasana (Sanscrait: गरुडासन Garuḍāsana; Béarla: "eagle pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Iolair" i nGaeilge.
Is é an 4ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Osclaíonn an staidiúir seo na 14 hailt is mó agus cabhraíonn sé fuil úr a bhogadh tríd an córas atáirgthe.


Janusirsasana.
Cleachtadh ióga Janusirsasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Janusirsasana (Sanscrait: दण्डायमन जानुशीर्षासन Daṇḍāyamana Jānuśīrṣāsana; Béarla: "standing head to knee pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir cheann agus glúin agus ag seasamh" i nGaeilge.
Is é an 5ú staidiúir (ag seasamh) agus an 10ú staidiúir (ag úsáid cos os comhair) i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Méadaíonn an staidiúir seo solúbthacht na néaróga sciatacha, agus is féidir na teannáin na hioscaide agus matáin cos eile a neartú.


The Rickshank Rickdemption.
Chraol an t-aonú eipeasóid, "The Rickshank Rickdemption", den tríú sraith "Rick and Morty" ar an 1 Aibreán, 2017. Scríobh Mike McMahan an eipeasóid seo. D'fhéach 0.68 milliún duine ar an eipeasóid.


Dhanurasana.
Cleachtadh ióga Daṇḍāyamana Dhanurāsana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Cleachtadh ióga Dhanurāsana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Dhanurasana (Sanscrait: धनुरासन Dhanurāsana; Béarla: "bow pose") nó Daṇḍāyamana Dhanurasana (दण्डायमन जानुशीर्षासन, Béarla: "standing bow pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Bhogha" i nGaeilge.
Is é an 6ú staidiúir (ag seasamh: "Staidiúir Bogha ó Sheasamh") agus an 19ú staidiúir (ag luigh síos) i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Tá an staidiúir seo d'acmhainn do leasracha agus do bhalla an bhoilg a dhaingnú, agus do chothrom a choinneáil agus fhorbairt.


Leadóg ag na Cluichí Oileán 2017.
Tá leadóg ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Tá na comórtais ar súil ag cúirteanna chré ag Slite agus Rackethallen Visby, Gotland idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 2 !! 2 !! 6 !! 10


ATP World Tour 2017.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2017 i leadóg ar an ATP World Tour. Bhuaigh Roger Federer agus Alexander Zverev Jr. na craobhacha is mó le 5 agus bhuaigh Roger Federer an airgead is mó le $8,916,955. Bhuaigh Rafael Nadal na pointí is mó le 7,185 pointe.


WTA Tour 2017.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2017 i leadóg ar an WTA Tour. Is é seo an 47ú eagrán. Bhuaigh Elina Svitolina na craobhacha is mó le 5. Bhuaigh Garbiñe Muguruza an airgead is mó le $3,774,972 agus bhuaigh Simona Halep na pointí is mó le 4,470 pointe.


Dimitris Christofias.
Bhí Demetris Christofias (Δημήτρης Χριστόφιας i nGréigis) ina uachtarán ar an Chipir sna blianta 20–20. Rugadh i Dikomo ar 29 Lúnasa 1946 é.


Nicos Anastasiades.
Tá Nicos Anastasiades (Νίκος Αναστασιάδης i nGréigis) ina uachtarán ar an Chipir ó 2013. Rugadh i Pera Pedi ar 27 Meán Fómhair 1946 é.


Parlaimint gan tromlach.
Is parlaimint ina bhfuil páirtí polaitíochta ar bith suíocháin go leor acu chun an tromlach iomlán a dhaingniú í parlaimint gan tromlach.


Václav Klaus.
Is polaiteoir Seiceach é Václav Klaus. Ba eisean dara uachtarán Phoblacht na Seice.


Miloš Zeman.
Is polaiteoir Seiceach é Miloš Zeman. Is eisean tríú uachtarán Phoblacht na Seice ó 2013.


Kersti Kaljulaid.
Is í Kersti Kaljulaid (rugadh 30 Nollaig 1969) uachtarán na hEastóine ó 2016.
Ilves, Kersti
Kaljulaid, Kersti


Bráithreachas Moslamach.
Is eagraíocht Ioslamaí Sunnaíoch trasnáisiúnta bunaithe san Éigipt leis an scoláire Ioslamach agus múinteoir scoile Hassan al-Banna i 1928 é Bráithreachas Moslamach.


Mamalúcach.
Saighdiúirí sclábhaí Moslamach agus rialtóirí Moslamach de bhunús sclábhaí ab iad Mamalúcaigh.


Sauli Niinistö.
Is Uachtarán de chuid na Fionlainne é Tarja Halonen. Rugadh i Salo é ar 24 Nollaig 1943.


Agóid.
Is léirsiú poiblí eagraithe ag cuir in iúl agóid láidir i gcoinne polasaí oifigiúil nó cur chuige í agóid.


Tine Thúr Grenfell.
Tharlaigh Tine Thúr Grenfell ar an 14 Meitheamh 2017, sa 24-stórach bloc árasáin tithíocht phoiblí i gKensington Thuaidh, Londain. Fuair 80 duine bás de bharr ar a laghad agus gortaíodh 74 duine.


Tuladandasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Tuladandasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Tuladandasana (Sanscrait: तुलादण्डासन Tulādaṇḍāsana; Béarla: "balancing stick pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Mhaide Chothromaíochta" i nGaeilge.
Is é an 7ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo an fuil a bheith buailte go croí, ar an modh sin ag glanadh artairí agus féitheacha.


Paschimottanasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Pascimottanasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Danḍayamana Vibhaktapada Pascimottanasana (Sanscrait: दण्डायमन विभक्तपाद पश्चिमोत्तानासन Daṇḍāyamana Vibhaktapāda Paścimottānāsana; Béarla: "standing separate leg stretching pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir Sínte ag Úsáid Cos ar Leith ó Sheasamh" i nGaeilge.
Is é an 8ú staidiúir (ag seasamh) agus an 24ú staidiúir (ag luí síos) i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cuidíonn an staidiúir seo leis na néaróga sciataca agus teannáin sna cosa láidriú agus síneadh.


Trikonasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Tuladandasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Trikonasana (Sanscrait: त्रिकोणासन Trikoṇāsana; Béarla: "triangle pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Triantáin" i nGaeilge.
Is é an 9ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo pian i ndroim íochtarach agus i ndromlach cam a mhaolú, agus is féidir araon do mhatáin agus baill inmheánacha a fheabhsú.


Tadasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Tadasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Tadasana (Sanscrait: ताडासन Tāḍāsana; Béarla: "tree pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Crainn" i nGaeilge.
Is é an 11ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo iompar an choirp, cothromaíocht agus solúbthacht chomh maith le na fiarmatáin a láidriú.


Padangutshasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Padangutshasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Padangutshasana (Sanscrait: पादाङ्गुष्ठासन Pādāṅguṣṭhāsana; Béarla: "toe stand pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir ag Seasamh ar do Mhéara Coise" i nGaeilge.
Is é an 12ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo na glúine, na murnáin agus na cosa a laidriú mar aon le na fadhbanna an fhíocais a laghdú.


Savasana.
Staidiúir ióga Savasana, déanta faoi dhó i rang ióga te. Tugtar "mrtasana" (staidiúir an bháis) freisin.
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Savasana (uaireanta fuaimnithe mar "Seavasana") (Sanscrait: शवासन Śavāsana; Béarla: "tree pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Mharbháin" i nGaeilge.
Is é an 13ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo sruth fola agus imshruthú ar fud an coirp, ag cruthaigh glanadh inmheánach.


Pavanamuktasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Pavanamuktasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Pavanamuktasana (Sanscrait: पवनमुक्तासन Pavanamuktāsana; Béarla: "wind removing pose / wind liberating pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir ag Baint as Gaoth" i nGaeilge.
Is é an 14ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo na géaga, na leasracha agus an bolg a láidriú, solúbthacht na corróg a fheabhsú, agus an córas díleá a chomhbhrú.


Bhujangasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Bhujangasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Bhujangasana (Sanscrait: भुजङ्गासन Bhujaṅgāsana; Béarla: "cobra pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Chobra" i nGaeilge. Sa tSanscrait ciallaíonn an focal भुजङ्ग "bhujaṅg" 'nathair' i nGaeilge, agus an focal आसन "asana" 'suíomh'.
Is é an 16ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo an dromlach a láidriú, an pian ó scoiliosis nó airtríteas nó neamhoird míosta a mhaolú, agus an córas díleá a fheabhsú.


Salabhasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Salabhasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Salabhasana (Sanscrait: शलभासन Śalabhāsana; Béarla: "locust / grasshopper pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Dorsáin" i nGaeilge, mar ciallaíonn an focal शलभ "salabh" 'dorsán' sa tSanscrait.
Is é an 17ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo iompar an choirp, cothromaíocht agus solúbthacht chomh maith le na fiarmatáin a láidriú.


Iasc bleachta.
Is iasc é an Iasc bleachta.


Maajid Nawaz.
Óstach Sasanach is ea Maajid Usman Nawaz a bhí iar-bhall an dream Ioslamaí faoi thoirmeasc Hizb ut-Tahrir agus chaith sé cúig bhliain i bpríosún san Éigipt. Is láithreoir é anois ar an stáisiún raidió Londain LBC. Rugadh sé i Southend-on-Sea ar an 2 Samhain 1977.


Príosún.
Is foirgneamh ina bhfuil daoine á gcoinneáil dleathach mar phionós do coir a rinne siad nó ag feitheamh lena dtriail é príosún.


Bonnie agus Clyde.
Bonnie Parker agus Clyde Barrow
Coirpigh Meiriceánach a thaistealta an Stáit Aontaithe lárnach lena drong i rith an Spealadh Mór ab iad Bonnie Elizabeth Parker (1 Deireadh Fómhair, 1910 – 23 Bealtaine, 1934) agus Clyde Chestnut Barrow nó mar is fearr aithne Clyde Champion Barrow (24 Márta, 1909 – 23 Bealtaine, 1934).


Contaetha in Alabama.
Contaetha.
Contaetha


James O'Brien (iriseoir).
Óstach Sasanach is ea James Edward O'Brien. Is láithreoir é anois ar an stáisiún raidió Londain LBC. Rugadh sé i Hackney ar an 13 Eanáir 1972.


Paul Ray Ramsey.
Vlagálaí polaitiúil Meiriceánach is ea Paul Ray Ramsey nó mar is fearr aithne RamZPaul. Is ball den Alt-right í.


Radharceolaí.
Is duine cáilithe spéaclaí and lionsaí tadhaill a ordú, agus tinneas súl a bhrath é Radharceolaí.


Giolgaimis.
Is an príomhcharachtar in "Eipic Giolgaimis", dán Acádach a mheastar an chéar obair mhór na Litríocht é Giolgaimis.


Buirgí agus ceantair áireamh in Alasca.
Ceantair áireamh "(10 codanna Buirge Neamheagraithe)".
Buirg


Contaetha in Arizona.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Arkansas.
Contaetha.
Contaetha


Corn FIFA an Domhain 2018.
Croabhchomórtais sacair is ea Corn FIFA an Domhain 2018. Beidh sé ar siúl i Ruis ó 15 Meitheamh go 15 Iúil 2018. Beidh 32 foireann idirnáisiúnta páirteach sa chomórtas.


Innéacs na n-ábhar a bhaineann leis California.
Seo a leanas liosta na n-ábhar a bhaineann leis California.


Contaetha in California.
Contaetha.
Contaetha


Los Angeles (idirdhealú).
Is é Los Angeles ceann de na cathracha is mó i Stáit Aontaithe Mheiriceá, mar aon le ceann de lárionaid scannánaíochta san domhan.


Picture This (albam).
Is é "Picture This" an chéad albam ó Picture This. Beidh sé scaoilte ar 25 Lúnasa 2017.
Cúlra.
D'fhogair an dísread ar an 19 Meitheamh 2017, go mbeadh an albam eisithe ar an 25 Lúnasa 2017. Ar an 2 Iuil, fograíodh an traicliosta don albam.


Purnasalabhasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Purnasalabhasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Purnasalabhasana (Sanscrait: पूर्णशलभासन Pūrṇaśalabhāsana; Béarla: "full locust / grasshopper pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Dorsáin Iomlán" i nGaeilge, mar ciallaíonn an focal शलभ "salabh" 'dorsán' sa tSanscrait.
Is é an 18ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo pian ó scoiliosis nó dioscaí sciorrthacha a mhaolú.


Líne Dhearg (Luas).
Is ceann den dá line chórais iarnród éadrom (Luas) i mBaile Átha Cliath í an Líne Dhearg. Téann an líne i dtreo soir-siar trí lár na cathrach, ar tuaisceart na Life, sula dtéann sé siar seas go Tamhlacht, le brainse go hIarthar na Cathrach agus Teach Sagard. D'oscail an líne ar 26ú Méan Fómhair 2004.
Féach freisin.
Líne Uaine


Suptavajrasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Suptavajrasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Suptavajrasana (Sanscrait: सुप्तवज्रासन Suptavajrāsana; Béarla: "fixed firm pose"). Tugtar as Béarla an staidiúir seo mar 'fixed firm pose', ach ciallaíonn an focal go litriúil "staidiúir an caor thine ina leathluí" i nGaeilge.
Is é an 20ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo íochtar an dromlach, glúine, cromáin agus ailt na rúitíní a neartú agus solúbthacht a mhéadú. Is féidir leis an staidiúir seo pain a mhaolú trí sruth fola agus imshruthú ar fud an coirp a mhéadú.
Airdill agus Foláirimh.
Is féidir leis an staidiúir seo a chruthaíonn fadhbanna glúine.


Ardhakurmasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Ardhakurmasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Ardhakurmasana (Sanscrait: अर्धकूर्मासन Ardhakūrmāsana; Béarla: "half-tortoise pose").
Is é an 21ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.
Sanasaíocht.
Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Leath-thoirtís" i nGaeilge. As sa tSanscrait cuimsíonn ainm an staidiúir अर्ध "ardha" ('leath'), कूर्म "kūrma" 'toirtís' agus an focal आसन "asana" 'suíomh'.
Cur síos agus conas a chleachtadh.
Déan iarracht do mhéara teagmháil a dhéanamh chun an t-urlár roimh do chlár éadain a theagmháil, ar son síneadh do chromáin agus do mhéara ag dul ar malairt treo a choinneáil.
Feidhm agus Tairbhí.
Cabhraíonn an staidiúir seo imshruthú chuig an inchinn a mhéadú, agus íochtar na scamhóga a fhorbairt agus teannas agus strus i muinéal agus guaillí a mhaolú.


Ustrasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Ustrasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Ustrasana (Sanscrait: उष्ट्रासन Uṣṭrāsana; Béarla: "camel pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Chamaill" i nGaeilge.
Is é an 22ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.


Sasangasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Sasangasana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Ustrasana (Sanscrait: शसांगासना Śasāṁgāsanā; Béarla: "rabbit pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir an Choinín" i nGaeilge.
Is é an 23ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.


Ardha Matsyendrasana.
Cleachtadh na staidiúire ióga Ardha Matsyendrāsana, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Ardha Matsyendrasana (Sanscrait: अर्धमत्स्येन्द्रासन Ardha Matsyendrāsana; Béarla: "half lord of the fishes pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir Dromlach ag Casadh" i nGaeilge, agus go litriúil 'staidiúir tiarna na éisc, a bheith leathdhéanta'.
Is é an 25ú staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.


Kapalabhati.
Cleachtadh na staidiúire ióga Kapālabhāti, déanta faoi dhó i rang ióga te
Is ceann de na staidiúirí úsáidtear i gcleachtadh Ióga Bikram é Kapālabhāti (Sanscrait: कपालभाति Kapālabhāti; Béarla, go litriúil "skull-shining posture", ach de ghnáth tugtar "blowing in firm pose"). Ciallaíonn ainm an staidiúir seo "Staidiúir Cloigeann ag Soilsiú" i nGaeilge.
Is é an 26ú (agus deireanach) staidiúir i sraith an chleachta a tharlaíonn i rang ióga Bikram.


Scoil Chomhphobail Millfields.
Is scoil í Scoil Chomhphobail Millfields atá i Hackney, Londain. Tá sé bhliain scoile aici; i ngach bliain tá trí rang. Is í Jane Betsworth an príomhoide na scoile.


Liosta Asana.
Seo leanas samplaí na staidiúire úsáidte i gcleachtadh ióga. Tá leaganacha asana difriúla á úsáid i leaganacha difriúla ióga, mar shampla ióga hatha, ióga Bikram, ióga ashtanga, srl.


Gníomhaíocht dhearfach.
Is polasaí a thacaíonn daoine a bhaineann lena dreamanna a raibh leithcheal a rinne ina gcoinne roimhe sin í an ghníomhaíocht dhearfach.


Peil ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg peil ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar an 25ú Meitheamh agus críochnóidh siad ar an 30ú Meitheamh.


Contaetha in Georgia.
Tá 159 contaetha i stát Georgia, agus atá an dara méid is mó sna Stáit Aontaithe ann. (Tá méid na contaetha is mó ag an Texas, le 254 contaetha.)
L.
Lamar
Iar-chontaetha.
Contaetha


Contaetha in Colorado.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Connecticut.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Delaware.
Contaetha.
Contaetha


Ua Mau ke Ea o ka ʻĀina i ka Pono.
Is í Ua Mau ke Ea o ka ʻĀina i ka Pono mana an stáit Haváí as Haváis, agus ciallaíonn sí "Síoraítear flaithiúnas na tíre le fíréantacht".


Contaetha in Idaho.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Illinois.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Indiana.
Tá 92 contaetha i stát Indiana.
Contaetha.
Adams • Allen • Bartholomew • Benton • Blackford • Boone • Brown • Carroll • Cass • Clark • Clay • Clinton • Crawford • Daviess • Dearborn • Decatur • DeKalb • Delaware • Dubois • Elkhart • Fayette • Floyd • Fountain • Franklin • Fulton • Gibson • Grant • Greene • Hamilton • Hancock • Harrison • Hendricks • Henry • Howard • Huntington • Jackson • Jasper • Jay • Jefferson • Jennings • Johnson • Knox • Kosciusko • LaGrange • Lake • LaPorte • Lawrence • Madison • Marion • Marshall • Martin • Miami • Monroe • Montgomery • Morgan • Newton • Noble • Ohio • Orange • Owen • Parke • Perry • Pike • Porter • Posey • Pulaski • Putnam • Randolph • Ripley • Rush • Saint Joseph • Scott • Shelby • Spencer • Starke • Steuben • Sullivan • Switzerland • Tippecanoe • Tipton • Union • Vanderburgh • Vermillion • Vigo • Wabash • Warren • Warrick • Washington • Wayne • Wells • White • Whitley
Contaetha


Contaetha in Iowa.
Contaetha.
Adair • Adams • Allamakee • Appanoose • Audubon • Benton • Black Hawk • Boone • Bremer • Buchanan • Buena Vista • Butler • Calhoun • Carroll • Cass • Cedar • Cerro Gordo • Cherokee • Chickasaw • Clarke • Clay • Clayton • Clinton • Crawford • Dallas • Davis • Decatur • Delaware • Des Moines • Dickinson • Dubuque • Emmet • Fayette • Floyd • Franklin • Fremont • Greene • Grundy • Guthrie • Hamilton • Hancock • Hardin • Harrison • Henry • Howard • Humboldt • Ida • Iowa • Jackson • Jasper • Jefferson • Johnson • Jones • Keokuk • Kossuth • Lee • Linn • Louisa • Lucas • Lyon • Madison • Mahaska • Marion • Marshall • Mills • Mitchell • Monona • Monroe • Montgomery • Muscatine • O'Brien • Osceola • Page • Palo Alto • Plymouth • Pocahontas • Polk • Pottawattamie • Poweshiek • Ringgold • Sac • Scott • Shelby • Sioux • Story • Tama • Taylor • Union • Van Buren • Wapello • Warren • Washington • Wayne • Webster • Winnebago • Winneshiek • Woodbury • Worth • Wright
Contaetha


Contaetha in Florida.
Iar-chontaetha.
Mosquito
Contaetha


Contaetha in Haváí.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Kansas.
Contaetha.
Allen • Anderson • Atchison • Barber • Barton • Bourbon • Brown • Butler • Chase • Chautauqua • Cherokee • Cheyenne • Clark • Clay • Cloud • Coffey • Comanche • Cowley • Crawford • Decatur • Dickinson • Doniphan • Douglas • Edwards • Elk • Ellis • Ellsworth • Finney • Ford • Franklin • Geary • Gove • Graham • Grant • Gray • Greeley • Greenwood • Hamilton • Harper • Harvey • Haskell • Hodgeman • Jackson • Jefferson • Jewell • Johnson • Kearny • Kingman • Kiowa • Labette • Lane • Leavenworth • Lincoln • Linn • Logan • Lyon • Marion • Marshall • McPherson • Meade • Miami • Mitchell • Montgomery • Morris • Morton • Nemaha • Neosho • Ness • Norton • Osage • Osborne • Ottawa • Pawnee • Phillips • Pottawatomie • Pratt • Rawlins • Reno • Republic • Rice • Riley • Rooks • Rush • Russell • Saline • Scott • Sedgwick • Seward • Shawnee • Sheridan • Sherman • Smith • Stafford • Stanton • Stevens • Sumner • Thomas • Trego • Wabaunsee • Wallace • Washington • Wichita • Wilson • Woodson • Wyandotte
Contaetha


Contaetha in Kentucky.
Contaetha.
Adair • Allen • Anderson • Ballard • Barren • Bath • Bell • Boone • Bourbon • Boyd • Boyle • Bracken • Breathitt • Breckinridge • Bullitt • Butler • Caldwell • Calloway • Campbell • Carlisle • Carroll • Carter • Casey • Christian • Clark • Clay • Clinton • Crittenden • Cumberland • Daviess • Edmonson • Elliott • Estill • Fayette • Fleming • Floyd • Franklin • Fulton • Gallatin • Garrard • Grant • Graves • Grayson • Green • Greenup • Hancock • Hardin • Harlan • Harrison • Hart • Henderson • Henry • Hickman • Hopkins • Jackson • Jefferson • Jessamine • Johnson • Kenton • Knott • Knox • LaRue • Laurel • Lawrence • Lee • Leslie • Letcher • Lewis • Lincoln • Livingston • Logan • Lyon • Madison • Magoffin • Marion • Marshall • Martin • Mason • McCracken • McCreary • McLean • Meade • Menifee • Mercer • Metcalfe • Monroe • Montgomery • Morgan • Muhlenberg • Nelson • Nicholas • Ohio • Oldham • Owen • Owsley • Pendleton • Perry • Pike • Powell • Pulaski • Robertson • Rockcastle • Rowan • Russell • Scott • Shelby • Simpson • Spencer • Taylor • Todd • Trigg • Trimble • Union • Warren • Washington • Wayne • Webster • Whitley • Wolfe • Woodford
Contaetha


Paróistí i Louisiana.
Paróistí.
Acadia • Allen • Ascension • Assumption • Avoyelles • Beauregard • Bienville • Bossier • Caddo • Calcasieu • Caldwell • Cameron • Catahoula • Claiborne • Concordia • DeSoto • East Baton Rouge • East Carroll • East Feliciana • Evangeline • Franklin • Grant • Iberia • Iberville • Jackson • Jefferson • Jefferson Davis • La Salle • Lafayette • Lafourche • Lincoln • Livingston • Madison • Morehouse • Natchitoches • Orleans • Ouachita • Plaquemines • Pointe Coupee • Rapides • Red River • Richland • Sabine • St. Bernard • St. Charles • St. Helena • St. James • St. John the Baptist • St. Landry • St. Martin • St. Mary • St. Tammany • Tangipahoa • Tensas • Terrebonne • Union • Vermilion • Vernon • Washington • Webster • West Baton Rouge • West Carroll • West Feliciana • Winn
Paróistí


Yukio Mishima.
Yukio Mishima (1925-1970), sa bhliain 1956.
Is é Yukio Mishima (Seapáinis: 三島 由紀夫 [= Mishima Yukio]) an t-ainm cleite a bhí ag an scríbhneoir, aisteoir, náisiúnaí agus stiúrthóir scannán Seapánach Kimitake Hiraoka (Seapáinis: 平岡 公威 [= Hiraoka Kimitake]).
Do rugadh Mishima ar an 14ú lá d’Eanáir i Shinjuku, ceantar Thóiceo na Seapáine, sa bhliain 1925 agus do chuir sé lámh ina bhás féin ar an 25ú lá de Mhí na Samhna in Ichigaya, ceantar eile Thóiceo, sa bhliain 1970.
Do ghiorraigh Mishima leis féin tar éis dó ráiteas a thabhairt ó bhalcóin de chuid an fhoirgnimh a bhí mar cheannáras ag Ceannasaíocht Thoir Fhórsaí Féinchosanta na Seapáine. Do bhí sé mar aidhm ag Mishima agus é ag tabhairt an ráitis sin ná baill Fhórsaí Féinchosanta na Seapáine a spreagadh chun "coup d’état" a dhéanamh agus an t-impire a chur thar n-ais i gceannas ar an dtír. Seachas "coup d’état" a dhéanamh ar an tSeapáin, áfach, do dheineadar gáire agus magadh faoi Mhishima agus faoina ráiteas. Agus é léir do Mhishima nár éirigh leis "coup d’état" a spreagadh, d’imigh sé ón mbalcóin agus do thug sé "seppuku" dó féin.
Yukio Mishima (1925-1970), ag tabhairt ráitis ó bhalcóin ar an lá ar chuir sé lámh ina bhás féin.
Deirtear go bhfuil Mishima, scríbhneoir bisiúil a chum úrscéalta, gearrscéalta, dánta, drámaí agus leabhróg, ar dhuine desna scríbhneoirí Seapánacha is tábhachtaí dá raibh ag scríobh san 20ú haois. Is iad an chollaíocht, an bás agus an t-athrú polaitiúil príomhábhair na saothar de chuid Mhishima agus is cosúil gurb iad na húrscéalta "仮面の告白/Kamen no Kokuhaku" (Gaeilge: ‘Coibhseana Cealtrach’) agus "金閣寺/Kinkaku-ji" (Gaeilge: ‘Teampall an Phailliúin Órga’) na saothair is cáiliúla dár scríobh sé.
Bhí Mishima i measc na ndaoine a bhí á meá i gcomhair Dhuais Nobel na Litríochta sa bhliain 1968. Ní le Mishima a bhí duais na bliana san, áfach; do moladh do Yasunari Kawabata, scríbhneoir Seapánach eile agus cara de chuid Mhishima, í.


Eite chlé mhire.
Ainm díspeagúil úsáidte sa fheachtas i gcomhair an Olltoghchán na Ríocht Aontaithe, 1987, agus ina dhiaidh sin, leis an Páirtí Coimeádach agus leis na nuachtáin Briotanacha a thacaigh an Páirtí Coimeádach é eite chlé mhire.


Fiaclóir.
Is duine a chur cóireáil ar fhiacla na daoine in aghaidh galair é an fiaclóir.


Tréidlia.
Is duine cáilithe a chur cóir leighis ar ainmhithe gortaithe nó galrach é tréidlia.


Eite dheis.
Is í an eite dheis roinn coimeádach nó frithghníomhach na páirtí polaitíochta nó an chórais.


Bill Paxton.
B'aisteoir Meiriceánach é William Paxton (17 Bealtaine, 1955 – 25 Feabhra, 2017).


Griko (teanga).
Is éard atá i gceist leis an teanga Griko (as Gréigis: Κατωιταλιώτικα / "Katoitaliótika") ná canúint Gréigise a labhraítear i ndeisceart na hIodáile. Glactar leis go bhfuil sí ó dhúchas ag fiche éigin míle duine. Sa chiall chúng, is ionann an teanga "Griko" agus an chanúint a labhraítear i Salento, agus is canúint eile í an Ghréigis a labhraítear i gCalabria. An chuid is mó de Ghréagaigh bhundúchasacha na hIodáile is í canúint Salento atá acu - níl Gréigis Chalabria ach ag cúpla céad duine. San am chéanna ní mór a admháil go raibh iomlán dheisceart na hIodáile ag labhairt Gréigise tráth den tsaol, agus chuaigh an Ghréigis go mór mór i bhfeidhm ar an gcanúint Rómánsach a labhraítear i gCalabria inniu.
Tá na canúintí seo breac le focail iasachta ón Iodáilis, agus cé go bhfuil stádas oifigiúil mionlaigh acu sa dlí ón mbliain 1999 anuas, is beag atá rialtas na hIodáile a dhéanamh le Gréigis na hIodáile a chosaint. Tá na daoine óga ag éirí aisti go tiubh le cromadh ar an Iodáilis mar phríomhtheanga, agus níl mórán páistí á dtógáil leis an teanga.
Greigis


Ioslamafóibe.
Is míghnaoi nó réamhchlaonadh i gcoinne Ioslam nó i gcoinne na Moslamach í an Ioslamafóibe, go háirithe mar fhórsa polaitiúil.


Lámhach ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg lámhach ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 41 !! 40 !! 39 !! 120


Badmantan ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg badmantan ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 6 !! 6 !! 6 !! 18


Boghdóireacht ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg boghdóireacht ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil idir an 26ú agus an 29ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 14 !! 14 !! 14 !! 42


Cispheil ag na Cluichí Oileán 2017.
Tá cispheil ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Tá na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 1 !! 1 !! 2 !! 4


Eitpheil trá ag na Cluichí Oileán 2017.
Tá eitpheil trá ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Tá na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 29ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 2 !! 2 !! 2 !! 6


Eitpheil taobh istigh ag na Cluichí Oileán 2017.
Tá Eitpheil taobh istigh ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Tá na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 1 !! 1 !! 1 !! 3


Galf ag na Cluichí Oileán 2017.
Tá galf ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Tá na comórtais ar súil idir an 27ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.


Gleacaíocht ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg gleacaíocht ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil ar an 25ú, 28ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 29 !! 25 !! 22 !! 76


Leadóg boird ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg leadóg boird ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 6 !! 6 !! 12 !! 24


Lúthchleasaíocht ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg lúthchleasaíocht ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil idir an 25ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 30 !! 30 !! 30 !! 90


Rothaíocht ag na Cluichí Oileán 2017.
Tá rothaíocht ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Tá na comórtais ar súil idir an 26ú agus an 30ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 4 !! 4 !! 4 !! 16


Snámha ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg snámha ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil ag Solbergabadet, Visby, Gotland idir an 26ú agus an 29ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 43 !! 43 !! 43 !! 129


Trí-atlan ag na Cluichí Oileán 2017.
Thóg trí-atlan ar súil ag na Cluichí Oileán 2017. Thóg na comórtais ar súil ar an 25ú lá de Mheitheamh 2017.
Bórd bonn.
! colspan=2| Iomlán !! 4 !! 4 !! 4 !! 12


Seachfhoinsiú thar lear.
Is éard is seachfhoinsiú thar lear ann ná cuid an táirgthe earraí nó seirbhísí chomhlachta a chur thar lear chun buntáistí a thógáil, mar atá costais níos ísle.


Ifteár.
Is béile é an t-Ifteár a itheann Moslamaigh tar éis luí gréine i rith Ramadan.


Aracnafóibe.
Is faitíos neamhréasúnach as cuimse roimh dhamháin alla í an aracnafóibe (nó an t-"uamhan damhán alla").


Polagamas.
Tíortha ina bhfuil polagamas dlíthiúil
Is éard is polagamas ann ná an cleachtadh nó an nós níos mó ná fear céile amháin nó bean chéile amháin a bheith ag duine éigean san am céanna.


Contaetha in Maine.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Maryland.
Contaetha.
Allegany • Anne Arundel • "Cathair Baltimore" • Calvert • Caroline • Carroll • Cecil • Charles • Dorchester • Frederick • Garrett • Harford • Howard • Kent • Montgomery • Prince George's • Queen Anne's • St. Mary's • Somerset • Talbot • Washington • Wicomico • Worcester
Contaetha


Paróistí in Louisiana.
Paróistí.
Acadia • Allen • Ascension • Assumption • Avoyelles • Beauregard • Bienville • Bossier • Caddo • Calcasieu • Caldwell • Cameron • Catahoula • Claiborne • Concordia • DeSoto • East Baton Rouge • East Carroll • East Feliciana • Evangeline • Franklin • Grant • Iberia • Iberville • Jackson • Jefferson • Jefferson Davis • La Salle • Lafayette • Lafourche • Lincoln • Livingston • Madison • Morehouse • Natchitoches • Orleans • Ouachita • Plaquemines • Pointe Coupee • Rapides • Red River • Richland • Sabine • St. Bernard • St. Charles • St. Helena • St. James • St. John the Baptist • St. Landry • St. Martin • St. Mary • St. Tammany • Tangipahoa • Tensas • Terrebonne • Union • Vermilion • Vernon • Washington • Webster • West Baton Rouge • West Carroll • West Feliciana • Winn
Paróistí


Contaetha in Massachusetts.
Liosta Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Michigan.
Contaetha.
Alcona • Alger • Allegan • Alpena • Antrim • Arenac • Baraga • Barry • Bay • Benzie • Berrien • Branch • Calhoun • Cass • Charlevoix • Cheboygan • Chippewa • Clare • Clinton • Crawford • Delta • Dickinson • Eaton • Emmet • Genesee • Gladwin • Gogebic • Grand Traverse • Gratiot • Hillsdale • Houghton • Huron • Ingham • Ionia • Iosco • Iron • Isabella • Jackson • Kalamazoo • Kalkaska • Kent • Keweenaw • Lake • Lapeer • Leelanau • Lenawee • Livingston • Luce • Mackinac • Macomb • Manistee • Marquette • Mason • Mecosta • Menominee • Midland • Missaukee • Monroe • Montcalm • Montmorency • Muskegon • Newaygo • Oakland • Oceana • Ogemaw • Ontonagon • Osceola • Oscoda • Otsego • Ottawa • Presque Isle • Roscommon • Saginaw • Sanilac • Schoolcraft • Shiawassee • St. Clair • St. Joseph • Tuscola • Van Buren • Washtenaw • Wayne • Wexford
Contaetha


Contaetha in Minnesota.
Contaetha.
Aitkin • Anoka • Becker • Beltrami • Benton • Big Stone • Blue Earth • Brown • Carlton • Carver • Cass • Chippewa • Chisago • Clay • Clearwater • Cook • Cottonwood • Crow Wing • Dakota • Dodge • Douglas • Faribault • Fillmore • Freeborn • Goodhue • Grant • Hennepin • Houston • Hubbard • Isanti • Itasca • Jackson • Kanabec • Kandiyohi • Kittson • Koochiching • Lac qui Parle • Lake • Lake of the Woods • Le Sueur • Lincoln • Lyon • Mahnomen • Marshall • Martin • McLeod • Meeker • Mille Lacs • Morrison • Mower • Murray • Nicollet • Nobles • Norman • Olmsted • Otter Tail • Pennington • Pine • Pipestone • Polk • Pope • Ramsey • Red Lake • Redwood • Renville • Rice • Rock • Roseau • Saint Louis • Scott • Sherburne • Sibley • Stearns • Steele • Stevens • Swift • Todd • Traverse • Wabasha • Wadena • Waseca • Washington • Watonwan • Wilkin • Winona • Wright • Yellow Medicine
Contaetha


Contaetha in Mississippi.
Contaetha.
Adams • Alcorn • Amite • Attala • Benton • Bolivar • Calhoun • Carroll • Chickasaw • Choctaw • Claiborne • Clarke • Clay • Coahoma • Copiah • Covington • DeSoto • Forrest • Franklin • George • Greene • Grenada • Hancock • Harrison • Hinds • Holmes • Humphreys • Issaquena • Itawamba • Jackson • Jasper • Jefferson • Jefferson Davis • Jones • Kemper • Lafayette • Lamar • Lauderdale • Lawrence • Leake • Lee • Leflore • Lincoln • Lowndes • Madison • Marion • Marshall • Monroe • Montgomery • Neshoba • Newton • Noxubee • Oktibbeha • Panola • Pearl River • Perry • Pike • Pontotoc • Prentiss • Quitman • Rankin • Scott • Sharkey • Simpson • Smith • Stone • Sunflower • Tallahatchie • Tate • Tippah • Tishomingo • Tunica • Union • Walthall • Warren • Washington • Wayne • Webster • Wilkinson • Winston • Yalobusha • Yazoo
Contaetha


Contaetha in Missouri.
Contaetha.
Adair • Andrew • Atchison • Audrain • Barry • Barton • Bates • Benton • Bollinger • Boone • Buchanan • Butler • Caldwell • Callaway • Camden • Cape Girardeau • Carroll • Carter • Cass • Cedar • Chariton • Christian • Clark • Clay • Clinton • Cole • Cooper • Crawford • Dade • Dallas • Daviess • DeKalb • Dent • Douglas • Dunklin • Franklin • Gasconade • Gentry • Greene • Grundy • Harrison • Henry • Hickory • Holt • Howard • Howell • Iron • Jackson • Jasper • Jefferson • Johnson • Knox • Laclede • Lafayette • Lawrence • Lewis • Lincoln • Linn • Livingston • Macon • Madison • Maries • Marion • McDonald • Mercer • Miller • Mississippi • Moniteau • Monroe • Montgomery • Morgan • New Madrid • Newton • Nodaway • Oregon • Osage • Ozark • Pemiscot • Perry • Pettis • Phelps • Pike • Platte • Polk • Pulaski • Putnam • Ralls • Randolph • Ray • Reynolds • Ripley • St. Charles • St. Clair • St. Francois • St. Louis (cathair) • St. Louis (contae) • Ste. Genevieve • Saline • Schuyler • Scotland • Scott • Shannon • Shelby • Stoddard • Stone • Sullivan • Taney • Texas • Vernon • Warren • Washington • Wayne • Webster • Worth • Wright
Contaetha


Alberto Moravia.
Duine de phríomhscríbhneoirí na hIodáile sa bhfichiú céad ab ea Alberto Moravia (ainm cleite de chuid Alberto Pincherle (1907-1990). Rugadh sa Róimh, chaith sé blianta dá óige i sanatóir, ionfhabhtaithe le heitinn scamhóige. Sna fichidí is na tríochaidí bhí sé faoi dhrámh rialtas Faisisteach Mussolini agus thaistil taobh amuigh den Iodáil agus chónaigh sna Stáit Aontaithe ar feadh scathaimh. Ina chéad úrscéal, "Gli indifferenti" (Na Fuaránaigh, 1929), a bhí an-rathúil, tugann sé tuairisc neamhbhreithiúnasach, ach thar a bheith éifeachtach, ar shochaí meata buirgeoiseach na Róimhe, an fhuarchúis, agus an glacadh le morgthacht a bhí de réir tréithe an ama sin. Ina chéad úrscéal eile, "La romana" (An Bhean Rómhánach, 1947), pléann sé fadhbanna an lucht oibre, arís ina stíl oibiachtúil ach faobhrach. Ina úrscéal, "L’amore coniugale" (An Grá Pósta, 1949), díríonn sé a dhearcadh micreascópach ar an ngné seo den saol meánaicmeach san Iodáil. Ansin ina úrscéal, "Raconti romani" (Scéalta Rómhánacha, 1954), díríonn sé ar mhorgthacht na meánaicme íochtaraí. Leabhair shuntasacha eile uaidh ab ea "L’attenzione" (An Rabhaidh, 1965), "La vita interiore" (An Bheatha Inmheánach, 1978), agus "L’uomo che guarda" (An Fear a Fhaireann, 1985).
An Grá Pósta.
D'aistrigh an tOllamh Matthew Hussey "L’amore coniugale" ón Iodáilis mar "An Grá Pósta", foilsithe ag Coiscéim i 2016. Is úrscéal gairid é, ar iarracht scríbhneora a théann amuigh faoin tuath lena bhean chéile chun scríobh, mar a bheadh i gcluiche scáthán, ar an ngrá pósta. Ach go mall, caolaíonn an iarracht a mbeatha le chéile a mhionscrúdú agus an nasc geanúil anghrách a chaomhnú agus a thuairisciú i bhfoirm scríofa. Déanta na fírinne claochlaítear réaltacht chasta an ghrá phósta, de réir mar a thagann an scéal le bheith scríofa síos ag an gcathurra scríbhneora, go dtí go dtagann sé le bheith déanta é a shábháil agus a chaomhnú. Nochtaítear na ceangail agus na codarsnachta idir an bheatha thochtach agus an bheatha chultúrtha, idir fhuinneamh gnéasach agus chruthaitheacht, agus iad iniúchta ag Moravia lena ghnáthghéire gan aon ghéilleadh do mhínithe seasca síceolaíocha.


Seán Ó Cearnaigh.
Is scríbhneoir agus scoláire é an Dr Seán Ó Cearnaigh. Tá sé ina stiúrthóir ar Cois Life, comhlacht foilsitheoireachta Gaeilge a bhunaigh sé le Caoilfhionn Nic Pháidín sa bhliain 1995. Oibríonn sé le Foras na Gaeilge.
Mhúin sé in Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath idir 1990 agus 1994. Tá roinnt saothar foilsithe aige i nGaeilge.


Caoilfhionn Nic Pháidín.
Is údar agus scolaire í an Dr. Caoilfhionn Nic Pháidín a d'oibrigh in Ollscoil Chathair Bhaile Átha Cliath in Éirinn. Bhí sí ina ball de Choimisiún na Gaeltachta idir 2000 agus 2002.
Tá M.A. agus Ph.D bainte amach aici ó UCD. D'oibrigh sí mar eagarthóir agus taighdeoir sa Ghúm, i gComhar, sa Roinn Oideachais, san Irish Times agus in Acadamh Ríoga na hÉireann. Bhí sí ina stiúrthóir in Fiontar & Scoil na Gaeilge in DCU idir 1996 agus 2006 agus mar léachthóir sinsireach ann go dtí 2015. Ón mbliain 1985 is í comhairleoir na Gaeilge don Oxford English Dictionary í. Is iad na hábhair thaighde atá aici ná forbairt na Gaeltachta in Éirinn, forbairt chomhaimseartha na Gaeilge agus na meán cló san fhichiú haois. Is eagarthóir í den tsraith mhonagraf "Lúb ar Phár".
Sa bhliain 1995 bhunaigh sí Cois Life, comhlacht foilsitheoireachta Gaeilge a phléann le saothair acadúla agus litríochta, i gcomhar le Seán Ó Cearnaigh. Is í comhstiúrthóir an chomhlachta í faoi láthair. Faigheann Cois Life cúnamh ón gComhairle Ealaíon, agus ó Chlár na Leabhar Gaeilge, Foras na Gaeilge.


Contaetha in Montana.
Contaetha.
Beaverhead • Big Horn • Blaine • Broadwater • Carbon • Carter • Cascade • Chouteau • Custer • Daniels • Dawson • Deer Lodge • Fallon • Fergus • Flathead • Gallatin • Garfield • Glacier • Golden Valley • Granite • Hill • Jefferson • Judith Basin • Lake • Lewis and Clark • Liberty • Lincoln • Madison • McCone • Meagher • Mineral • Missoula • Musselshell • Park • Petroleum • Phillips • Pondera • Powder River • Powell • Prairie • Ravalli • Richland • Roosevelt • Rosebud • Sanders • Sheridan • Silver Bow • Stillwater • Sweet Grass • Teton • Toole • Treasure • Valley • Wheatland • Wibaux • Yellowstone
Contaetha


An Mhucais.
Is sliabh í An Mhucais atá suite i gContae Dhún na nGall. Tá airde 666m aici; ar an gcaoi sin, is í an 3ú sliabh is airde i gCnoic Dhoire Bheatha, agus an 163ú sliabh is airde in Éirinn. Is í An Mhucais freisin an bhinn is faide thuaidh agus an 2ú bhinn is airde den tsraith sléibhte a dtugtar 'an Seachtar nDeirféar' uirthi.
Forbhreathnú.
Bhaintí gaineamh grianchloigh ar ardchaighdeán as cliatháin an tsléibhe; feictear iarsmaí na n-oibreacha cairéil ar a taobh thuaidh. Is bealach chun bharr an tsléibhe é 'Bealach an Mhianadóire', bealach a leanann cuid den chosán a d'úsáid na hoibrithe leis na cairéil a ráiniú. D'onnmhairítí an gaineamh agus d'úsáidtí é den chuid is mó i ndéantas na gloine optúla. Tosaíonn slí níos fusa chun na stuaice ag Mhám na Mucaise ar taobh theas an tsléibhe.
Is iad An Fál Carrach, Dún Fionnachaidh, An Craoslach, agus Maigh Ráithe na bailte is cóngaraí leis An Mhucais. Is ar an taobh Fhál Carrach atá Mám na Mucaise, áit a bhfaightear Droichead na nDeor, ainm a dtugtar air mar is ón droichead seo a d'imigh mílte eisimirceach Chloich Chionnaola. Ar thosú na 20ú haoise, tháinig an file Percy French chun an cheantair, agus a fhad a bhí sé in óstán Fhál Carrach, scríobh sé an dan "An Irish Mother" ("Máthair Éireannach").


Monagamas.
Is éard is monagamas ann ná an cleachtadh nó an nós duine amháin a phósadh agus gan duine ar bith eile a phósadh.


Contaetha in Nevada.
Contaetha.
Churchill • Clark • Douglas • Elko • Esmeralda • Eureka • Humboldt • Lander • Lincoln • Lyon • Mineral • Nye • Pershing • Storey • Washoe • White Pine
Contaetha


Contaetha in New Hampshire.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in New Jersey.
Contaetha.
Atlantic • Bergen • Burlington • Camden • Cape May • Cumberland • Essex • Gloucester • Hudson • Hunterdon • Mercer • Middlesex • Monmouth • Morris • Ocean • Passaic • Salem • Somerset • Sussex • Union • Warren
Contaetha


Contaetha in Nua-Mheicsiceo.
Contaetha.
Bernalillo • Catron • Chaves • Cibola • Colfax • Curry • De Baca • Doña Ana • Eddy • Grant • Guadalupe • Harding • Hidalgo • Lea • Lincoln • Los Alamos • Luna • McKinley • Mora • Otero • Quay • Rio Arriba • Roosevelt • San Juan • San Miguel • Sandoval • Santa Fe • Sierra • Socorro • Taos • Torrance • Union • Valencia
Contaetha


Contaetha in Nua-Eabhrac.
Contaetha.
Albany • Allegany • Bronx • Broome • Cattaraugus • Cayuga • Chautauqua • Chemung • Chenango • Clinton • Columbia • Cortland • Delaware • Dutchess • Erie • Essex • Franklin • Fulton • Genesee • Greene • Hamilton • Herkimer • Jefferson • Kings • Lewis • Livingston • Madison • Monroe • Montgomery • Nassau • Nua-Eabhrac • Niagara • Oneida • Onondaga • Ontario • Orange • Orleans • Oswego • Otsego • Putnam • Queens • Rensselaer • Richmond • Rockland • Saint Lawrence • Saratoga • Schenectady • Schoharie • Schuyler • Seneca • Steuben • Suffolk • Sullivan • Tioga • Tompkins • Ulster • Warren • Washington • Wayne • Westchester • Wyoming • Yates
Contaetha


Contaetha in Carolina Thuaidh.
Y.
Contaetha


Contaetha in Dakota Thuaidh.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Dakota Theas.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Carolina Theas.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Ohio.
Contaetha.
Adams • Allen • Ashland • Ashtabula • Athens • Auglaize • Belmont • Brown • Butler • Carroll • Champaign • Clark • Clermont • Clinton • Columbiana • Coshocton • Crawford • Cuyahoga • Darke • Defiance • Delaware • Erie • Fairfield • Fayette • Franklin • Fulton • Gallia • Geauga • Greene • Guernsey • Hamilton • Hancock • Hardin • Harrison • Henry • Highland • Hocking • Holmes • Huron • Jackson • Jefferson • Knox • Lake • Lawrence • Licking • Logan • Lorain • Lucas • Madison • Mahoning • Marion • Medina • Meigs • Mercer • Miami • Monroe • Montgomery • Morgan • Morrow • Muskingum • Noble • Ottawa • Paulding • Perry • Pickaway • Pike • Portage • Preble • Putnam • Richland • Ross • Sandusky • Scioto • Seneca • Shelby • Stark • Summit • Trumbull • Tuscarawas • Union • Van Wert • Vinton • Warren • Washington • Wayne • Williams • Wood • Wyandot
Contaetha


Contaetha in Oklahoma.
Contaetha.
Adair • Alfalfa • Atoka • Beaver • Beckham • Blaine • Bryan • Caddo • Canadian • Carter • Cherokee • Choctaw • Cimarron • Cleveland • Coal • Comanche • Cotton • Craig • Creek • Custer • Delaware • Dewey • Ellis • Garfield • Garvin • Grady • Grant • Greer • Harmon • Harper • Haskell • Hughes • Jackson • Jefferson • Johnston • Kay • Kingfisher • Kiowa • Latimer • Le Flore • Lincoln • Logan • Love • Major • Marshall • Mayes • McClain • McCurtain • McIntosh • Murray • Muskogee • Noble • Nowata • Okfuskee • Oklahoma • Okmulgee • Osage • Ottawa • Pawnee • Payne • Pittsburg • Pontotoc • Pottawatomie • Pushmataha • Roger Mills • Rogers • Seminole • Sequoyah • Stephens • Texas • Tillman • Tulsa • Wagoner • Washington • Washita • Woods • Woodward
Contaetha


Contaetha in Oregon.
Contaetha.
Baker • Benton • Clackamas • Clatsop • Columbia • Coos • Crook • Curry • Deschutes • Douglas • Gilliam • Grant • Harney • Hood River • Jackson • Jefferson • Josephine • Klamath • Lake • Lane • Lincoln • Linn • Malheur • Marion • Morrow • Multnomah • Polk • Sherman • Tillamook • Umatilla • Union • Wallowa • Wasco • Washington • Wheeler • Yamhill
Contaetha


Greta Salóme Stefánsdóttir.
Amhránaí, cumadóir agus veidhleadóir Íoslainnis is ea Greta Salóme Stefánsdóttir, a dtugtar lasmuigh an Íoslainn Greta Salóme go simplí uirthi. Sheas sí don Íoslainn sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2012 i mBakı, An tAsarbaiseáin, i ndíséad leis an amhránaí Jonsi leis an amhrán "Never Forget" ("Ná Déan Dearmad Riamh"). Cháiligh siad as an gcéad babhta leathcheannais isteach sa bhabhta cheannais, agus chríochnaigh siad sa dheireadh i 20ú áit, le 46 phointe. Sheas sí arís don Íoslainn, an uair seo mar aonréadaí, sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2016 i Stócólm, An tSualainn, leis an amhrán "Hear Them Calling" ("Cluin Iad ag Glaoch"), cá chríochnaigh sí i 14ú áit sa chéad babhta leathcheannais. I Samháin 2012, d'fhoilsigh sí a céad cearnóg, "In the Silence" ("Sa Tost"); ó shin, d'fhoilsigh sí seacht singil: "Í dag" ("Inniu"), "Fleyiđ" ("An Bád"), "Raddirnar" ("Guthanna", an leagan Íoslainnis de "Hear Them Calling Me"), "Hear Them Calling Me", "Row" ("Rámhaíocht"), "Running Out of Time" ("Siúl as an Am") agus "My Blues" ("Mo Ghormacha").
Beathaisnéis.
D'fhás suas Greta sa bhaile Mossfellsbær, buille ó thuaidh Réicivíc.
Gairme.
Fuair sí cáil ar an gcéad uair tar éis a bua an chomórtais le seasadh don Íoslainn sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2012, Söngvakeppni Sjónvarpsins 2012, a bhí ar siúl idir an 14 Eanáir agus an 11 Feabhra. Chuaigh sí san iomaíocht le dhá amhrán scríofa aici: "Aldrei sleppir mér" ("Ná Scaoil Uaim") i dtríréad le Heiđa agus Guđrun Árný, agus "Mundu eftir mér" ("Cuimhnigh Orm"), i ndíséad le Jonsi. Cháiligh sí isteach sa bhabhta cheannais leis an dá amhrán; roghnaigh sí dul san iomaíocht le aon amhrán amháin idir an dhá, "Mundu eftir mér", agus b'fhéidir le Heiđa agus Guđrun Árný "Aldréi Sleppir Mér" ina n-aonar. Bhuaigh Greta agus Jonsi an babhta cheannais, ar scaoil siad ina dhiaidh sin an leagan Béarla de "Mundu Eftir Mér", "Never Forget", le cur i láthair san Eoraifíse i mBealtaine.
Ag an Eoraifíse, tharraingeadh iad le cur i láthair sa chéad babhta leathcheannais, i ndara áit d'ocht thír déag san ord reatha. Bhua siad 75 phointe agus an 8ú seasamh, é sin á gcur isteach sa bhabhta cheannais. Sa bhabhta cheannais, chuir siad i láthair i seachtú áit de sé thir agus fiche; bhain siad 46 phointe, agus an 20ú seasamh, é sin á gcur i 20ú áit de 42 thír sa chomórtas ar fad. Tharraing siad suntas i measc grúpaí lucht leanúna na hEoraifíse go háirithe, iad ag bhaint an 3ú áit den 42 thír sa vótaíocht OGAE, eagraíocht idirnáisiúnta na leanúnaí na hEoraifíse, agus ag baint freisin an 3ú áit, ar meán, i measc na bhfíseán rangú foilsithe ag na leanúnaí ar YouTube.
I ndiaidh na hEoraifíse 2012, scaoil sí an shingil "Everywhere Around Me" i Lúnasa 2012, roimh a scaoileadh a céad cearnóige, "In the Silence", sa tSamhain sin, cearnóg a choimeádadh a trí amhrán na hEorafíse chomh maith le "Everywhere Around Me" agus naoi amhrán a thuilleadh, an singil teidil chéanna san áireamh. Tar éis tréimhse a chaith sí ar camchuairt ar fud na hÍoslainne, fuair sí conradh le Disney le seinneadh ar a long cursála 'Disney Dream', taithí a dúirt sí gur thug sé "timpeallacht cosanta," [cá b'fhéidir léi] "fás mar thaibheoir". Sa deireadh, thug siad margadh di lena seó féin a chruthú le cur i láthair ar an long 'Disney Magic', ar raibh sí go fóill á dhéanamh nuair a chuaigh sí chun na hEoraifíse ar an ndara uair.
Ar an 11 Samhain 2015, d'fhoilsigh an craoltóir náisiúnta Íoslainnis, RÚV, go raibh Greta Salóme i measc na dtaibheoirí a rachaidís san iomaíocht le seasadh don Íoslainn sa Chomórtas Amhránaíochta na hEoraifíse 2016, lena hamhrán "Raddirnar", agus freisin go rachadh amhrán eile scríofa aici, "Á ný" ("Arís"), san iomaícht curtha i láthair ag an amhránaí Elísabet Ormslev. Cháiligh an dá amhrán isteach sa bhabhta cheannais, cá roghnaigh Greta a hamhrán a chur i láthair as Béarla, faoin teideal "Hear Them Calling". Sa bhabhta cheannais, chríochnaigh Greta i 2ú áit agus Elísabet i 6ú áit, ag cur Elísabet as ach ag cur Greta isteach sa bhabhta dheireanach, an 'Babhta Ceannais Mhór", idir an ndá amhrán is tóire. Sa bhabhta ceannais mhór, bhain Greta 1ú áit, le 61.32% na nguthanna, í ag cur ina seasadóir don Íoslainn san Eoraifíse ar a dara uair.


Liosta ceimiceán a bhíonn ar fáil go coitianta.
Bíonn a lán ceimiceán ar fáil go coitianta i bhfoirm íon. Bíonn cinn eile ar fáil mar imoibrithe - neamhchostasach, foinsí áisiúla ceimiceán a theastaíonn beagán phróiseáil. Tá sé seo áisiúil le haghaidh an cheimiceora amaitéarach agus ghairmiúil araon. San áireamh, bíonn na himoibrithe coitianta seo a leanas;
Is féidir sonraí faoi na comh-ceimiceáin éagsúla i dtáirgí tí, a fháil ar an U.S. Department of Health and Human Services Household Products Index.


Michael Bond.
Ba údar Briotanach é Thomas Michael Bond (13 Eanáir 1926 – 27 Meitheamh 2017). Tá clú agus cáil ar Bond mar gheall ar an sraith "Paddington Bear" atá scríofa aige.
Eile.
Bong, Michael
Bong, Michael
Michael, Michael


The X Factor (RA sraith 14).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag Simon Cowell é "The X Factor", a thosnaigh sna Ríocht Aontaithe sa bhliain 2004. Tosóidh an ceathrú sraith déag ar an 26 Lúnasa 2017. Seo an chéad sraith "The X Factor" gan "The Xtra Factor", tar éis cuireadh ar ceal é i mí Eanáir 2017.
Is iad Simon Cowell, Louis Walsh, Sharon Osbourne agus Nicole Scherzinger na breithimh don sraith seo.
Breithiúna agus Láithreoirí.
I mí na Nollag 2016, d'fhogair Louis Walsh go mbeadh sé ag leanúint ar aghaidh mar bhreitheamh trí 2018. I mí Mheitheamh 2017 bhí sé fogartha go mbeadh na breithiúna ón sraith roimhe seo ag filleadh. Fillfidh Dermor O'Leary dá dheichniú sraith mar láithreoir. Ar an 23 Meitheamh bhí sé fogartha go mbeadh breitheamh "Britain's Got Talent" ag déanamh cuma mar aoi-bhreitheamh ag an gcéad lá de na triailacha i Manchain in áit Scherzinger. D'fhill Dixon arís do na triailacha i nDún Éideann in áir Osbourne.
Campa Tosaithe.
Thóg an campa tosaithe ar súil ag Wembley Arena ós comhair lucht féachana beo.
Six Chair Challenge.
Thóg an Six Chair Challenge ar súil ag The SSE Arena, Wembley ó 26 Iúil go 28 Iúil 2017.


Liosta eipeasóidí The Lion Guard.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é "The Lion Guard" atá ag craoladh ar Disney Junior agus Disney Channel. Is liosta é seo de na eipeasóidí "The Lion Guard". Tá 31 eipeasóid de chuid The Lion Guard tagtha ar an saol faoi láthair.
Thosaigh an dara sraith ar an 7 Iúil 2017.
Tagairtí.
Lion Guard, The


Contaetha in Pennsylvania.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Oileán Rhode.
Contaetha.
Contaetha


Contaetha in Tennessee.
Contaetha.
Anderson • Bedford • Benton • Bledsoe • Blount • Bradley • Campbell • Cannon • Carroll • Carter • Cheatham • Chester • Claiborne • Clay • Cocke • Coffee • Crockett • Cumberland • Davidson • Decatur • DeKalb • Dickson • Dyer • Fayette • Fentress • Franklin • Gibson • Giles • Grainger • Greene • Grundy • Hamblen • Hamilton • Hancock • Hardeman • Hardin • Hawkins • Haywood • Henderson • Henry • Hickman • Houston • Humphreys • Jackson • Jefferson • Johnson • Knox • Lake • Lauderdale • Lawrence • Lewis • Lincoln • Loudon • Macon • Madison • Marion • Marshall • Maury • McMinn • McNairy • Meigs • Monroe • Montgomery • Moore • Morgan • Obion • Overton • Perry • Pickett • Polk • Putnam • Rhea • Roane • Robertson • Rutherford • Scott • Sequatchie • Sevier • Shelby • Smith • Stewart • Sullivan • Sumner • Tipton • Trousdale • Unicoi • Union • Van Buren • Warren • Washington • Wayne • Weakley • White • Williamson • Wilson
Contaetha


Liosta contaetha Texas.
Is roinn stairiúil cultúrtha i Texas é an contae traidisiúnta. Tá 254 contae sa stát agus atá méid is mó sna Stáit Aontaithe ann.
Z.
Contaetha
Tíreolaíocht_na_Stát_Aontaithe de réir Stát


Contaetha in Utah.
Contaetha.
American Fork • Bountiful • Cedar City • Clearfield • Cottonwood Heights • Draper • Holladay • Kaysville • Layton • Lehi • Logan • Midvale • Millcreek • Murray • Ogden • Orem • Pleasant Grove • Provo • Riverton • Roy • St. George • Salt Lake City • Sandy • South Jordan • South Salt Lake • Spanish Fork • Springville • Taylorsville • Tooele • West Jordan • West Valley City
Contaetha


Contaetha in Virginia.
Contaetha.
Accomack • Albemarle • Alleghany • Amelia • Amherst • Appomattox • Arlington • Augusta • Bath • Bedford • Bland • Botetourt • Brunswick • Buchanan • Buckingham • Campbell • Caroline • Carroll • Charles City • Charlotte • Chesterfield • Clarke • Craig • Culpeper • Cumberland • Dickenson • Dinwiddie • Essex • Fairfax • Fauquier • Floyd • Fluvanna • Franklin • Frederick • Giles • Gloucester • Goochland • Grayson • Greene • Greensville • Halifax • Hanover • Henrico • Henry • Highland • Isle of Wight • James City • King and Queen • King George • King William • Lancaster • Lee • Loudoun • Louisa • Lunenburg • Madison • Mathews • Mecklenburg • Middlesex • Montgomery • Nelson • New Kent • Northampton • Northumberland • Nottoway • Orange • Page • Patrick • Pittsylvania • Powhatan • Prince Edward • Prince George • Prince William • Pulaski • Rappahannock • Richmond • Roanoke • Rockbridge • Rockingham • Russell • Scott • Shenandoah • Smyth • Southampton • Spotsylvania • Stafford • Surry • Sussex • Tazewell • Warren • Washington • Westmoreland • Wise • Wythe • York
Contaetha


Contaetha in Virginia Thiar.
Contaetha.
Barbour • Berkeley • Boone • Braxton • Brooke • Cabell • Calhoun • Clay • Doddridge • Fayette • Gilmer • Grant • Greenbrier • Hampshire • Hancock • Hardy • Harrison • Jackson • Jefferson • Kanawha • Lewis • Lincoln • Logan • Marion • Marshall • Mason • McDowell • Mercer • Mineral • Mingo • Monongalia • Monroe • Morgan • Nicholas • Ohio • Pendleton • Pleasants • Pocahontas • Preston • Putnam • Raleigh • Randolph • Ritchie • Roane • Summers • Taylor • Tucker • Tyler • Upshur • Wayne • Webster • Wetzel • Wirt • Wood • Wyoming
Contaetha


Contaetha in Wisconsin.
Contaetha.
Adams • Ashland • Barron • Bayfield • Brown • Buffalo • Burnett • Calumet • Chippewa • Clark • Columbia • Crawford • Dane • Dodge • Door • Douglas • Dunn • Eau Claire • Florence • Fond du Lac • Forest • Grant • Green • Green Lake • Iowa • Iron • Jackson • Jefferson • Juneau • Kenosha • Kewaunee • La Crosse • Lafayette • Langlade • Lincoln • Manitowoc • Marathon • Marinette • Marquette • Menominee • Milwaukee • Monroe • Oconto • Oneida • Outagamie • Ozaukee • Pepin • Pierce • Polk • Portage • Price • Racine • Richland • Rock • Rusk • Sauk • Sawyer • Shawano • Sheboygan • St. Croix • Taylor • Trempealeau • Vernon • Vilas • Walworth • Washburn • Washington • Waukesha • Waupaca • Waushara • Winnebago • Wood
Contaetha


Contaetha in Wyoming.
Contaetha.
Albany • Big Horn • Campbell • Carbon • Converse • Crook • Fremont • Goshen • Hot Springs • Johnson • Laramie • Lincoln • Natrona • Niobrara • Park • Platte • Sheridan • Sublette • Sweetwater • Teton • Uinta • Washakie • Weston
Contaetha


Contaetha in Vermont.
Contaetha.
Contaetha


Polandras.
Is éard is polandras ann ná an cleachtadh nó an nós ina bhfuil níos mó ná fear céile amháin ag bean.


Polaigíneas.
Tíortha ina bhfuil polaigíneas dlíthiúil
Is éard is polaigíneas ann ná an cleachtadh nó an nós ina bhfuil níos mó ná bean chéile amháin ag fear.


Polaigíneas in Ioslam.
Moslamach agus a triúr mhná chéile agus a bheirt searbhóntaí
Faoin dlí-eolaíocht Ioslamach, tá cead ag fir Moslamach polaigíneas a chleachtadh, ionas go is féidir níos mó ná bean chéile amháin acu ag an am céanna, go dtí ceathrar ar fad. Tá cosc ar polandras, ina mhalairt.


Dawah.
Is an feachtas ag iarraidh daoine a iompú i dtreo Ioslam é dawah.


Díthreabh.
Is áit chónaithe an díthreabhach, go háirithe nuair atá sé beag agus iargúlta é díthreabh.


Caochán réaltsrónach.
Saghas ainmhú is ea Caochán réaltsrónach. Mamach atá ann.


Meitheamh 2017 Ionsaí Droichead Londan.
Ar an 3 Meitheamh 2017, tharlóidh ionsaí sa ceantar Southwark na Londain, Sasana, nuair a chuaigh Veain suas ar an gcosán ar an Droichead Londan agus tiomáineadh i dtreo coisithe. Bhuail an Veain, agus rith na triúr taistealaithe sa ceantar in aice láimhe Borough Market lán de tithe tábhairne agus bialanna, in bhfuil shábh siad daoine le sceana fhada.


Séanadh creidimh.
Is an tréigean nó diúltú creideamh an duine ina bhaineann iad é séanadh creidimh.


Séanadh creidimh san Ioslam.
Is séard é séanadh creidimh san Ioslam (Arabais: ردة‎‎ riddah nó ارتداد irtidād) ná an tréigean Ioslam leis duine Moslamach, mar atá sé leagtha amach go coitianta, trí focal nó gníomh. Ina theannta sin, tá an gníomh ina thiontóidh duine go creideamh eile, duine a rugadh ina teaghlach Moslamach nó, roimhe sin, duine an t-Ioslam a ghlacadh acu. An léargas traidisiúnta, a chloínn le seasamh leis an formhór na scoláirí Ioslamach Thoir, go bhfuil an pionós i gcomhair séanadh creidimh ná bás


Gaiscíoch ceartas sóisialta.
Is téarma díspeagúil le haghaidh duine ag cur chúis na léargais forásach chun cinn, feimineachas, ilchultúrthacht, agus polaitíocht na féiniúlachta san áireamh é gaiscíoch ceartas sóisialta.


Liosta teimpléad Stáit sna SAM.
Cuimsíonn ar an leathanach seo a leanas liosta teimpléad Stáit sna * SAM.
S.
~


Baton Rouge, Louisiana.
Is í Baton Rouge príomhchathair stát Louisiana.


Lansing, Michigan.
Is í Lansing príomhchathair stát Michigan.


Mary Kenneth Keller.
Bean rialta Chaitliceach Rómhánach Meiriceánach, oideoir agus ceannródaí san eolaíocht ríomhaireachta a bhí in Mary Kenneth Keller B.V.M. (t. 1913 – 10 Eanáir 1985). Ar 7 Meitheamh 1965, in éineacht le Irving Tang in Ollscoil Washington, bronnadh an chéad dochtúireacht san ábhar sin sna Stáit Aontaithe uirthi. Thuill sí a céim ó Ollscoil Wisconsin-Madison. "Inductive Inference on Computer Generated Patterns" teideal a téis dochtúireachta.
A saol.
Rugadh Keller in Ohio sa bhliain 1913 nó 1914. Chuaigh sí isteach san ord úd Siúracha Carthanachta an Mhaighdean Mhuire Beannaithe sa bhliain 1932. Thug sí a móideanna crábhaidh mar bhall de na Siúracha sa bhliain 1940. Bhain sí céim baitsiléara san eolaíocht amach sa bhliain 1943 agus céim mhaistir eolaíochta sa bhliain 1953 in Ollscoil DePaul.
Sa bhliain 1958, thosaigh Keller ag obair i gceardlann an National Science Foundation san ionad ríomhaireachta i gColáiste Dartmouth, ionad a bhí teoranta ag an am do na fir. Bhí sí páirteach ansin i bhforbairt na teanga ríomhchlárúcháin BASIC.


Barry Norman.
Léirmheastóir scannán, iriseoir agus láithreoir teilifíse ab ea Barry Leslie Norman CBE (21 Lúnasa 1933 – 30 Meitheamh 2017).


Eastham, Massachusetts.
Is í Eastham baile i gContae Barnstable, Massachusetts.


Jefferson City, Missouri.
Is príomhchathair stát Missouri í Jefferson City.


Omaha, Nebraska.
Is príomhchathair stát Nebraska í Omaha.


Salem, Oregon.
Is é Salem príomhchathair stát Oregon. Tá sé suite i gContae Marion.


Cinemheascadh.
Is an trasphórú na daoine a mheastar a bheitha ina ciniúil éagsúil cineálacha é cinemheascadh.


Samhail (fíor chainte).
Is fíor chainte ina bhfuil an chomparáid rud amháin le rud eile de chineál difriúil, úsáidte chun cur síos a dhéanamh níos beoga nó láidir (m.sh. chomh cróga le leon) í samhail.


Tolamaes Slánaitheoir.
Faró Gréagach ab ea Tolamaes Slánaitheoir (305 – 283/2 r. Chr.).


Tolamaes II Philadelphus.
Faró Gréagach ab ea Tolamaes II Philadelphus (285–246 r. Chr.).


0.
Ní raibh riamh bliain 0 ann. Tosaítear an comhaireamh le bliain 1. Tá bliain 1 ag leanúint bliain 1 RC.


Schlieren.
Cathair san Eilvéis is ea Schlieren atá suite i gcantún Zürich. Bhí 18,681 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Adliswil.
Baile san Eilvéis is ea Adliswil atá suite i gcantún Horgan. Bhí 18,651 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Onex.
Baile san Eilvéis is ea Onex. Bhí 18,635 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Volketswil.
Cathair san Eilvéis is ea Volketswil atá suite i gcantún Uster. Bhí 18,499 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Bellinzona.
Cathair san Eilvéis is ea Bellinzona atá suite i gcantún Bellinzona. Bhí 18,308 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Regensdorf.
Cathair san Eilvéis is ea Regensdorf atá suite i gcantún Dielsdorf. Bhí 18,112 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Gossau, Sankt Gallen.
Baile san Eilvéis is ea Gossau atá suite i gcantún Sankt Gallen. Bhí 18,005 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Olten.
Baile san Eilvéis is ea Olten atá suite i gcantún Olten. Bhí 17,833 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Pully.
Baile san Eilvéis is ea Pully atá suite i gcantún Lausanne. Bhí 17,807 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Glarus Nord.
Baile san Eilvéis is ea Glarus Nord. Bhí 17,807 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Muttenz.
Baile san Eilvéis is ea Muttenz atá suite i gcantún Arlesheim. Bhí 17,737 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Thalwil.
Baile san Eilvéis is ea Thalwil atá suite i gcantún Horgen. Bhí 17,728 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Martigny.
Baile san Eilvéis is ea Martigny atá suite i gcantún Martigny. Bhí 17,651 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Monthey.
Baile san Eilvéis is ea Monthey atá suite i gcantún Monthey. Bhí 17,512 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Ostermundigen.
Baile san Eilvéis is ea Ostermundigen atá suite i gcantún Bern. Bhí 16,788 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Grenchen.
Baile san Eilvéis is ea Grenchen atá suite i gcantún Lebern. Bhí 16,741 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Solothurn.
Baile san Eilvéis is ea Solothurn atá suite i gcantún Solothurn. Bhí 16,721 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Sierre.
Baile san Eilvéis is ea Sierre atá suite i gcantún Sierre. Bhí 16,711 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Pratteln.
Baile san Eilvéis is ea Pratteln atá suite i gcantún Liestal. Bhí 16,315 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Illnau-Effretikon.
Baile san Eilvéis is ea Illnau-Effretikon atá suite i gcantún Pfäffikon. Bhí 16,298 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


2017 Ionsaí Westminster.
Ar an 22 Márta 2017, tharla ionsaí sceimhlitheoireachta i ngar den Pálás Westminster i Londain. Thiomáin an t-ionsaitheoir, Khalid Masood, 52 bliain d'aois, carr chuig coisithe ar an gcosán in éineacht le taobh theas an Droichead Westminster agus Bridge Street, á ngortú 49 daoine, cearthar acu go marfach. Tar éis bhuail an carr sa gclaí imlíneach na talún Pálás, thréig Masood é agus rith sa New Palace Yard ina bhfuil shábh sé go marfach póilín gan arm. Ansin bhí sé scaoilte leis póilín faoi airm agus fuair bás ar an láthair.


Na hOirthir Íochtaracha.
Is barúntacht suite i gContae Ard Mhacha iad na hOirthir Íochtaracha.


Burgdorf, An Eilvéis.
Baile san Eilvéis is ea Burgdorf atá suite i gcantún Burgdorf. Bhí 16,228 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Locarno.
Baile san Eilvéis is ea Locarno atá suite i gcantún Locarno. Bhí 15,968 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Freienbach.
Baile san Eilvéis is ea Freienbach atá suite i gcantún Höfe. Bhí 16,037 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2015.


Laredo, Texas.
Is é Laredo príomhbhaile Contae Webb, Texas. Bhí 244,731 ina gconaí i Laredo sa bhliain 2010.


Midland, Texas.
Is é Midland príomhbhaile Contae Midland, Texas. Bhí 132,950 ina gconaí i Midland sa bhliain 2010.


Quitman, Texas.
Is é Quitman príomhbhaile Contae Webb, Texas. Bhí 1,809 ina gconaí i Quitman sa bhliain 2010.


Weatherford, Texas.
Is é Weatherford príomhbhaile Contae Parker, Texas. Bhí 25,250 ina gconaí i Weatherford sa bhliain 2010.


Albany, Texas.
Is é Albany príomhbhaile Contae Shackelford, Texas. Bhí 2,034 ina gconaí in Albany sa bhliain 2010.


Amarillo, Texas.
Is é Amarillo príomhbhaile Contae Potter, Texas. Bhí 190,695 ina gconaí in Amarillo sa bhliain 2010.


Aspermont, Texas.
Is é Aspermont príomhbhaile Contae Stonewall, Texas. Bhí 919 ina gconaí in Aspermont sa bhliain 2010.


Baird, Texas.
Is é Baird príomhbhaile Contae Callahan, Texas. Bhí 1,496 ina gconaí i mBaird sa bhliain 2010.


Ballinger, Texas.
Is é Ballinger príomhbhaile Contae Runnels, Texas. Bhí 3,767 ina gconaí i mBallinger sa bhliain 2010.


Bay City, Texas.
Is é Bay City príomhbhaile Contae Matagorda, Texas. Bhí 17,614 ina gconaí i Bay City sa bhliain 2010.


Big Lake, Texas.
Is é Big Lake príomhbhaile Contae Reagan, Texas. Bhí 2,936 ina gconaí i Big Lake sa bhliain 2010.


Brady, Texas.
Is é Brady príomhbhaile Contae McCulloch, Texas. Bhí 5,528 ina gconaí i mBrady sa bhliain 2010.


Breckenridge, Texas.
Is é Breckenridge príomhbhaile Contae Stephens, Texas. Bhí 5,780 ina gconaí i mBreckenridge sa bhliain 2010.


Brenham, Texas.
Is é Brenham príomhbhaile Contae Washington, Texas. Bhí 15,716 ina gconaí i mBrenham sa bhliain 2010.


Brownfield, Texas.
Is é Brownfield príomhbhaile Contae Terry, Texas. Bhí 9,657 ina gconaí i Brownfield sa bhliain 2010.


Brownsville, Texas.
Is é Brownsville príomhbhaile Contae Cameron, Texas. Bhí 175,023 ina gconaí i Brownsville sa bhliain 2010.


Cameron, Texas.
Is é Cameron príomhbhaile Contae Milam, Texas. Bhí 5,770 ina gconaí i gCameron sa bhliain 2010.


Canton, Texas.
Is é Canton príomhbhaile Contae Van Zandt, Texas. Bhí 3,581 ina gconaí i gCanton sa bhliain 2010.


Canyon, Texas.
Is é Canyon príomhbhaile Contae Randall, Texas. Bhí 13,303 ina gconaí i gCanyon sa bhliain 2010.


Carthage, Texas.
Is é Carthage príomhbhaile Contae Panola, Texas. Bhí 6,779 ina gconaí i Carthage sa bhliain 2010.


Center, Texas.
Is é Center príomhbhaile Contae Shelby, Texas. Bhí 5,193 ina gconaí i Center sa bhliain 2010.


Pierre, Dakota Theas.
Is í Pierre príomhchathair stát Dakota Theas, agus príomhbhaile Contae Hughes.


Centerville, Texas.
Is é Centerville príomhbhaile Contae Leon, Texas. Bhí 892 ina gconaí i Centerville sa bhliain 2010.


Clarksville, Texas.
Is é Clarksville príomhbhaile Contae Red River, Texas. Bhí 3,285 ina gconaí i Clarksville sa bhliain 2010.


Coldspring, Texas.
Is é Coldspring príomhbhaile Contae Cameron, Texas. Bhí 853 ina gconaí i Coldspring sa bhliain 2010.


Sioux Falls, Dakota Theas.
Is í Sioux Falls an chathair is mó daonra stát Dakota Theas, agus príomhbhaile Contae Minnehaha. Is í lonnaithe i gContae Minnehaha agus Contae Lincoln araon.


Colorado City, Texas.
Is é Colorado City príomhbhaile Contae Mitchell, Texas. Bhí 4,146 ina gconaí i Colorado City sa bhliain 2010.


Conroe, Texas.
Is é Conroe príomhbhaile Contae Montgomery, Texas. Bhí 82,286 ina gconaí i Conroe sa bhliain 2016.


Corsicana, Texas.
Is é Corsicana príomhbhaile Contae Navarro, Texas. Bhí 23,770 ina gconaí i Corsicana sa bhliain 2010.


Crystal City, Texas.
Is é Crystal City príomhbhaile Contae Zavala, Texas. Bhí 7,138 ina gconaí i Crystal City sa bhliain 2010.


Daingerfield, Texas.
Is é Daingerfield príomhbhaile Contae Morris, Texas. Bhí 2,560 ina gconaí i Daingerfield sa bhliain 2010.


Decatur, Texas.
Is é Decatur príomhbhaile Contae Wise, Texas. Bhí 6,042 ina gconaí i Decatur sa bhliain 2010.


Del Rio, Texas.
Is é Del Rio príomhbhaile Contae Val Verde, Texas. Bhí 40,549 ina gconaí i Del Rio sa bhliain 2015.


Dumas, Texas.
Is é Dumas príomhbhaile Contae Moore, Texas. Bhí 14,691 ina gconaí i Dumas sa bhliain 2010.


Eagle Pass, Texas.
Is é Eagle Pass príomhbhaile Contae Maverick, Texas. Bhí 26,255 ina gconaí in Eagle Pass sa bhliain 2010.


Eldorado, Texas.
Is é Eldorado príomhbhaile Contae Schleicher, Texas. Bhí 1,951 ina gconaí in Eldorado sa bhliain 2010.


Emory, Texas.
Is é Emory príomhbhaile Contae Rains, Texas. Bhí 1,239 ina gconaí in Emory sa bhliain 2010.


Falfurrias, Texas.
Is é Falfurrias príomhbhaile Contae Brooks, Texas. Bhí 4,981 ina gconaí i Falfurrias sa bhliain 2010.


Farwell, Texas.
Is é Farwell príomhbhaile Contae Parmer, Texas. Bhí 1,363 ina gconaí i Farwell sa bhliain 2010.


Floresville, Texas.
Is é Floresville príomhbhaile Contae Wilson, Texas. Bhí 6,448 ina gconaí i Floresville sa bhliain 2010.


Fort Stockton, Texas.
Is é Fort Stockton príomhbhaile Contae Pecos, Texas. Bhí 8,283 ina gconaí i Fort Stockton sa bhliain 2010.


Franklin, Texas.
Is é Franklin príomhbhaile Contae Robertson, Texas. Bhí 1,564 ina gconaí i Franklin sa bhliain 2010.


Georgetown, Texas.
Is é Georgetown príomhbhaile Contae Williamson, Texas. Bhí 47,400 ina gconaí i Georgetown sa bhliain 2010.


Gilmer, Texas.
Is é Gilmer príomhbhaile Contae Upshur, Texas. Bhí 4,905 ina gconaí i Gilmer sa bhliain 2010.


Glen Rose, Texas.
Is é Glen Rose príomhbhaile Contae Somervell, Texas. Bhí 72,502 ina gconaí i Glen Rose sa bhliain 2012.


Goldthwaite, Texas.
Is é Goldthwaite príomhbhaile Contae Mills, Texas. Bhí 1,878 ina gconaí i Goldthwaite sa bhliain 2010.


Graham, Texas.
Is é Graham príomhbhaile Contae Young, Texas. Bhí 8,903 ina gconaí i Graham sa bhliain 2010.


Groveton, Texas.
Is é Groveton príomhbhaile Contae Trinity, Texas. Bhí 1,057 ina gconaí i Groveton sa bhliain 2010.


Contae Madison, Texas.
Is contae i Texas é Madison. Is é Madisonville príomhbhaile an chontae. Bhí 13,664 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Madisonville, Texas.
Is é Madisonville príomhbhaile Contae Madison, Texas. Bhí 4,396 ina gconaí i Madisonville sa bhliain 2010.


Contae Marion, Texas.
Is contae i Texas é Marion. Is é Jefferson príomhbhaile an chontae. Bhí 10,546 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Jefferson, Texas.
Is é Jefferson príomhbhaile Contae Marion, Texas. Bhí 2,024 ina gconaí i Jefferson sa bhliain 2010.


Contae Martin, Texas.
Is contae i Texas é Martin. Is é Stanton príomhbhaile an chontae. Bhí 4,799 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Stanton, Texas.
Is é Stanton príomhbhaile Contae Martin, Texas. Bhí 2,492 ina gconaí i Stanton sa bhliain 2010.


Contae Mason, Texas.
Is contae i Texas é Mason. Is é Mason príomhbhaile an chontae. Bhí 4,012 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Mason, Texas.
Is é Mason príomhbhaile Contae Mason, Texas. Bhí 2,114 ina gconaí i Mason sa bhliain 2010.


Contae Matagorda, Texas.
Is contae i Texas é Matagorda. Is é Bay City príomhbhaile an chontae. Bhí 36,702 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Maverick, Texas.
Is contae i Texas é Maverick. Is é Eagle Pass príomhbhaile an chontae. Bhí 54,258 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae McCulloch, Texas.
Is contae i Texas é McCulloch. Is é Brady príomhbhaile an chontae. Bhí 8,283 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae McLennan, Texas.
Is contae i Texas é McLennan. Is é Waco príomhbhaile an chontae. Bhí 247,934 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Waco, Texas.
Is é Waco príomhbhaile Contae McLennan, Texas. Bhí 124,805 ina gconaí i Waco sa bhliain 2010.


Contae McMullen, Texas.
Is contae i Texas é McMullen. Is é Tilden príomhbhaile an chontae. Bhí 707 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Tilden, Texas.
Is é Tilden príomhbhaile Contae McMullen, Texas. Bhí 450 ina gconaí i Tilden sa bhliain 2010.


Contae Medina, Texas.
Is contae i Texas é Medina. Is é Hondo príomhbhaile an chontae. Bhí 46,006 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Hondo, Texas.
Is é Hondo príomhbhaile Contae Medina, Texas. Bhí 8,803 ina gconaí i Hondo sa bhliain 2010.


Contae Webb, Texas.
Is contae i Texas é Webb. Is é Laredo príomhbhaile an chontae. Bhí 250,304 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Midland, Texas.
Is contae i Texas é Midland. Is é Midland príomhbhaile an chontae. Bhí 161,077 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Menard, Texas.
Is contae i Texas é Menard. Is é Menard príomhbhaile an chontae. Bhí 2,242 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Menard, Texas.
Is é Menard príomhbhaile Contae Menard, Texas. Bhí 1,653 ina gconaí i Menard sa bhliain 2010.


Contae Parker, Texas.
Is contae i Texas é Parker. Is é Weatherford príomhbhaile an chontae. Bhí 116,927 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Contae Shackelford, Texas.
Is contae i Texas é Shackelford. Is é Albany príomhbhaile an chontae. Bhí 3,378 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Potter, Texas.
Is contae i Texas é Potter. Is é Amarillo príomhbhaile an chontae. Bhí 121,073 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Contae Stonewall, Texas.
Is contae i Texas é Stonewall. Is é Aspermont príomhbhaile an chontae. Bhí 1,490 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Runnels, Texas.
Is contae i Texas é Runnels. Is é Ballinger príomhbhaile an chontae. Bhí 10,501 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Reagan, Texas.
Is contae i Texas é Reagan. Is é Big Lake príomhbhaile an chontae. Bhí 3,367 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Stephens, Texas.
Is contae i Texas é Stephens. Is é Breckenridge príomhbhaile an chontae. Bhí 9,630 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Washington, Texas.
Is contae i Texas é Washington. Is é Brenham príomhbhaile an chontae. Bhí 33,718 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Terry, Texas.
Is contae i Texas é Terry. Is é Brownfield príomhbhaile an chontae. Bhí 12,651 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Milam, Texas.
Is contae i Texas é Milam. Is é Cameron príomhbhaile an chontae. Bhí 24,757 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Van Zandt, Texas.
Is contae i Texas é Van Zandt. Is é Canton príomhbhaile an chontae. Bhí 52,579 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
V


Contae Randall, Texas.
Is contae i Texas é Randall. Is é Canyon príomhbhaile an chontae. Bhí 120,725 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Panola, Texas.
Is contae i Texas é Panola. Is é Carthage príomhbhaile an chontae. Bhí 23,796 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Contae Shelby, Texas.
Is contae i Texas é Shelby. Is é Center príomhbhaile an chontae. Bhí 25,448 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Red River, Texas.
Is contae i Texas é Red River. Is é Clarksville príomhbhaile an chontae. Bhí 12,860 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Mitchell, Texas.
Is contae i Texas é Mitchell. Is é Colorado City príomhbhaile an chontae. Bhí 9,403 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Montgomery, Texas.
Is contae i Texas é Montgomery. Is é Conroe príomhbhaile an chontae. Bhí 455,746 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Navarro, Texas.
Is contae i Texas é Navarro. Is é Corsicana príomhbhaile an chontae. Bhí 47,735 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
N


Contae Zavala, Texas.
Is contae i Texas é Zavala. Is é Crystal City príomhbhaile an chontae. Bhí 11,677 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Z


Contae Morris, Texas.
Is contae i Texas é Morris. Is é Daingerfield príomhbhaile an chontae. Bhí 12,934 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Wise, Texas.
Is contae i Texas é Wise. Is é Decatur príomhbhaile an chontae. Bhí 59,127 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Val Verde, Texas.
Is contae i Texas é Val Verde. Is é Del Rio príomhbhaile an chontae. Bhí 51,047 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2014.
Tagairtí.
V


Contae Moore, Texas.
Is contae i Texas é Moore. Is é Dumas príomhbhaile an chontae. Bhí 21,904 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Schleicher, Texas.
Is contae i Texas é Schleicher. Is é Eldorado príomhbhaile an chontae. Bhí 3,461 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Rains, Texas.
Is contae i Texas é Rains. Is é Emory príomhbhaile an chontae. Bhí 10,914 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Parmer, Texas.
Is contae i Texas é Parmer. Is é Farwell príomhbhaile an chontae. Bhí 10,269 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Contae Wilson, Texas.
Is contae i Texas é Wilson. Is é Floresville príomhbhaile an chontae. Bhí 42,918 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Pecos, Texas.
Is contae i Texas é Pecos. Is é Fort Stockton príomhbhaile an chontae. Bhí 15,507 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Contae Robertson, Texas.
Is contae i Texas é Robertson. Is é Franklin príomhbhaile an chontae. Bhí 16,622 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Williamson, Texas.
Is contae i Texas é Williamson. Is é Georgetown príomhbhaile an chontae. Bhí 545,412 16,622 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2016.
Tagairtí.
W


Contae Upshur, Texas.
Is contae i Texas é Upshur. Is é Gilmer príomhbhaile an chontae. Bhí 39,309 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
U


Contae Somervell, Texas.
Is contae i Texas é Somervell. Is é Glen Rose príomhbhaile an chontae. Bhí 8,490 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Mills, Texas.
Is contae i Texas é Mills. Is é Goldthwaite príomhbhaile an chontae. Bhí 4,936 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Contae Young, Texas.
Is contae i Texas é Young. Is é Graham príomhbhaile an chontae. Bhí 18,550 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Y


Contae Trinity, Texas.
Is contae i Texas é Trinity. Is é Groveton príomhbhaile an chontae. Bhí 14,585 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Contae Montague, Texas.
Is contae i Texas é Montague. Is é Montague príomhbhaile an chontae. Bhí 19,719 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Montague, Texas.
Is é Montague príomhbhaile Contae Montague, Texas. Bhí 304 ina gconaí i Groveton sa bhliain 2010.


Contae Polk, Texas.
Is contae i Texas é Polk. Is é Livingston príomhbhaile an chontae. Bhí 45,413 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Livingston, Texas.
Is é Livingston príomhbhaile Contae Polk, Texas. Bhí 5,335 ina gconaí i Livingston sa bhliain 2010.


Comhdháil Iascaigh.
Is comhdháil idirnáisiúnta é an Comhdháil Iascaigh sínte i Londain 9 Márta 1964. Baineann sé le uiscí cósta in Iarthar na hEorpa go háirithe An Mhuir Thuaidh.
Fograíodh ar an 2 Iúil 2017 go mbeadh an Ríocht Aontaithe ag imeacht as an gcomhdháil.


2016 Ionsaí Nice.
Ar an tráthnóna de 14 Iúil 2016, tiomáineadh 19 tona trucail-lastas d'aon turas ina sluaití ag ceiliúradh Lá Bastille ar an bPromenade des Anglais i Nice, an an Fhrainc, lena básanna de 86 daoine a tháinig dá bharr agus gortú 458. Mohamed Lahouaiej-Bouhlel ab ea tiománaí, cónaitheoir Túinéiseach an Fhrainc.


Eid al-Fitr.
Is an fhéile Moslamach a tharlaíonn mar chomhartha deireadh troscadh na Ramadan é Eid al-Fitr.


An Chianaois.
a>, réad uathúilr a thángthas ar sa bhliain 1799. Chabhraigh an t-eolas a fuarthas amach as staidéar uirthi go mór le hiairiglifí na hÉigipte a léamh.
Is éard is an chianaois (nó an seansaol) ann ná an tréimhse stairiúil a tharla ó thús stair taifeadta an duine agus ag leathnú comh fada leis an an Mheánaois Luath (nó an Ré iarchlasaiceach).
Go traidisiúnta, mheastaí aireagán na scríbhneoireachta mar phointe tosaigh na staire ársa. Leagann coincheap traidisiúnta na staire ársa béim ar aireagán na scríbhneoireachta, agus is díol suntais é 'scríobh na staire' a
mharcálann deireadh na tréimhse réamhstairiúla agus tús na tréimhse staire, mar gheall ar tús an chultúir shaolta, a dhéanann staidéar ar an t[Seandálaíochtseandálaíocht ag baint úsáide a mhodheolaíocht chuí féin.
Freastlaíonn modhanna eile ar an gcóras sóisialta nó ar an leibhéal teicniúil. Mar fhocal scoir,is léir de réir a chéile go bhfuil buntáistí ag baint le úsáid as teicnící difriúla anailíse ADN agus staidéir na hantraipeolaíochta teanga, le haghaidh na n-imircí daonna a athchruthú.


Contae Motley, Texas.
Is contae i Texas é Motley. Is é Matador príomhbhaile an chontae. Bhí 1,210 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
M


Matador, Texas.
Is é Matador príomhbhaile Contae Motley, Texas. Bhí 740 ina gconaí i Matador sa bhliain 2010.


Contae Nacogdoches, Texas.
Is contae i Texas é Nacogdoches. Is é Nacogdoches príomhbhaile an chontae. Bhí 64,524 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
N


Nacogdoches, Texas.
Is é Nacogdoches príomhbhaile Contae Nacogdoches, Texas. Bhí 32,996 ina gconaí i Nacogdoches sa bhliain 2010.


Contae Presidio, Texas.
Is contae i Texas é Presidio. Is é Marfa príomhbhaile an chontae. Bhí 7,818 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Marfa, Texas.
Is é Marfa príomhbhaile Contae Presidio, Texas. Bhí 1,981 ina gconaí i Marfa sa bhliain 2010.


Contae Real, Texas.
Is contae i Texas é Real. Is é Leakey príomhbhaile an chontae. Bhí 3,309 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Rockwall, Texas.
Is contae i Texas é Rockwall. Is é Rockwall príomhbhaile an chontae. Bhí 87,809 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Contae Scurry, Texas.
Is contae i Texas é Scurry. Is é Snyder príomhbhaile an chontae. Bhí 16,921 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Starr, Texas.
Is contae i Texas é Starr. Is é Rio Grande City príomhbhaile an chontae. Bhí 60,968 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Sterling, Texas.
Is contae i Texas é Sterling. Is é Sterling City príomhbhaile an chontae. Bhí 1,143 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Terrell, Texas.
Is contae i Texas é Terrell. Is é Sanderson príomhbhaile an chontae. Bhí 984 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Contae Tyler, Texas.
Is contae i Texas é Tyler. Is é Woodville príomhbhaile an chontae. Bhí 21,766 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Contae Winkler, Texas.
Is contae i Texas é Winkler. Is é Kermit príomhbhaile an chontae. Bhí 7,110 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Zapata, Texas.
Is contae i Texas é Zapata. Is é Zapata príomhbhaile an chontae. Bhí 14,018 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Z


Zapata, Texas.
Is é Zapata príomhbhaile Contae Zapata, Texas. Bhí 5,089 ina gconaí i Marfa sa bhliain 2010.


Leakey, Texas.
Is é Leakey príomhbhaile Contae Real, Texas. Bhí 425 ina gconaí i Leakey sa bhliain 2010.


Rockwall, Texas.
Is é Rockwall príomhbhaile Contae Rockwall, Texas. Bhí 37,490 ina gconaí i Rockwall sa bhliain 2010.


Snyder, Texas.
Is é Snyder príomhbhaile Contae Scurry, Texas. Bhí 11,202 ina gconaí i Snyder sa bhliain 2010.


Rio Grande City, Texas.
Is é Rio Grande City príomhbhaile Contae Starr, Texas. Bhí 13,834 ina gconaí i Rio Grande City sa bhliain 2010.


Sterling City, Texas.
Is é Sterling City príomhbhaile Contae Sterling, Texas. Bhí 1,081 ina gconaí i Sterling City sa bhliain 2010.


Sanderson, Texas.
Is é Sanderson príomhbhaile Contae Terrell, Texas. Bhí 837 ina gconaí i Sanderson sa bhliain 2010.


Woodville, Texas.
Is é Woodville príomhbhaile Contae Tyler, Texas. Bhí 2,586 ina gconaí i Woodville sa bhliain 2010.


Kermit, Texas.
Is é Kermit príomhbhaile Contae Winkler, Texas. Bhí 5,708 ina gconaí i Kermit sa bhliain 2010.


Newton, Texas.
Is é Newton príomhbhaile Contae Newton, Texas. Bhí 2,478 ina gconaí i Newton sa bhliain 2010.


Orange, Texas.
Is é Orange príomhbhaile Contae Orange, Texas. Bhí 18,595 ina gconaí in Orange sa bhliain 2010.


Uvalde, Texas.
Is é Uvalde príomhbhaile Contae Uvalde, Texas. Bhí 15,751 ina gconaí in Uvalde sa bhliain 2010.


Contae Newton, Texas.
Is contae i Texas é Newton. Is é Newton príomhbhaile an chontae. Bhí 14,445 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
N


Contae Orange, Texas.
Is contae i Texas é Orange. Is é Orange príomhbhaile an chontae. Bhí 81,837 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
O


Contae Uvalde, Texas.
Is contae i Texas é Uvalde. Is é Uvalde príomhbhaile an chontae. Bhí 26,405 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Z


Contae Upton, Texas.
Is contae i Texas é Upton. Is é Rankin príomhbhaile an chontae. Bhí 3,355 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Z


Rankin, Texas.
Is é Rankin príomhbhaile Contae Upton, Texas. Bhí 15,751 ina gconaí i Rankin sa bhliain 2010.


Contae Palo Pinto, Texas.
Is contae i Texas é Palo Pinto. Is é Palo Pinto príomhbhaile an chontae. Bhí 28,111 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
P


Contae Victoria, Texas.
Is contae i Texas é Victoria. Is é Victoria príomhbhaile an chontae. Bhí 86,793 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
V


Contae Yoakum, Texas.
Is contae i Texas é Yoakum. Is é Plains príomhbhaile an chontae. Bhí 7,879 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
Y


Plains, Texas.
Is é Plains príomhbhaile Contae Yoakum, Texas. Bhí 1,481 ina gconaí i Plains sa bhliain 2010.


Victoria, Texas.
Is é Victoria príomhbhaile Contae Victoria, Texas. Bhí 62,592 ina gconaí i Victoria sa bhliain 2010.


Palo Pinto, Texas.
Is é Palo Pinto príomhbhaile Contae Palo Pinto, Texas. Bhí 333 ina gconaí i Palo Pinto sa bhliain 2010.


Contae Wood, Texas.
Is contae i Texas é Wood. Is é Quitman príomhbhaile an chontae. Bhí 41,964 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Sonora, Texas.
Is é Sonora príomhbhaile Contae Sutton, Texas. Bhí 3,027 ina gconaí i Sonora sa bhliain 2010.


Mount Pleasant, Texas.
Is é Mount Pleasant príomhbhaile Contae Titus, Texas. Bhí 15,564 ina gconaí i Mount Pleasant sa bhliain 2010.


Huntsville, Texas.
Is é Huntsville príomhbhaile Contae Walker, Texas. Bhí 38,548 ina gconaí i Huntsville sa bhliain 2010.


Contae Walker, Texas.
Is contae i Texas é Walker. Is é Huntsville príomhbhaile an chontae. Bhí 67,861 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Contae Titus, Texas.
Is contae i Texas é Titus. Is é Mount Pleasant príomhbhaile an chontae. Bhí 32,334 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Contae Sutton, Texas.
Is contae i Texas é Sutton. Is é Sonora príomhbhaile an chontae. Bhí 4,128 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Throckmorton, Texas.
Is contae i Texas é Throckmorton. Is é Throckmorton príomhbhaile an chontae. Bhí 1,641 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Throckmorton, Texas.
Is é Throckmorton príomhbhaile Contae Throckmorton, Texas. Bhí 828 ina gconaí in Throckmorton sa bhliain 2010.


Sweetwater, Texas.
Is é Sweetwater príomhbhaile Contae Nolan, Texas. Bhí 10,906 ina gconaí in Sweetwater sa bhliain 2010.


Contae Nolan, Texas.
Is contae i Texas é Nolan. Is é Sweetwater príomhbhaile an chontae. Bhí 15,216 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
N


Contae Nueces, Texas.
Is contae i Texas é Nueces. Is é Corpus Christi príomhbhaile an chontae. Bhí 340,223 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
N


Contae Rusk, Texas.
Is contae i Texas é Rusk. Is é Henderson príomhbhaile an chontae. Bhí 53,330 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Henderson, Texas.
Is é Henderson príomhbhaile Contae Rusk, Texas. Bhí 13,712 ina gconaí in Henderson sa bhliain 2010.


Contae Tarrant, Texas.
Is contae i Texas é Tarrant. Is é Fort Worth príomhbhaile an chontae. Bhí 1,809,034 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Contae Swisher, Texas.
Is contae i Texas é Swisher. Is é Tulia príomhbhaile an chontae. Bhí 7,854 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Tulia, Texas.
Is é Tulia príomhbhaile Contae Smith, Texas. Bhí 4,967 ina gconaí in Tulia sa bhliain 2010.


Tyler, Texas.
Is é Tyler príomhbhaile Contae Smith, Texas. Bhí 96,900 ina gconaí in Tyler sa bhliain 2010.


Contae Smith, Texas.
Is contae i Texas é Smith. Is é Tyler príomhbhaile an chontae. Bhí 209,714 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Kotzebue, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Kotzebue. Bhí 3,201 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.
Cathair


Barrow, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Barrow. Bhí 4,212 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010, agus is an chathair is mó i mBuirg Fána Taobh Thuaidh. Is ceann de na cathracha is faide ó thuaidh sa domhain.
Naisc sheachtracha.
Cathair


Fairbanks, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Fairbanks, agus is príomhbhaile den buirg Fairbanks Réalta Thuaidh. Bhí 31,535 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.
Naisc sheachtracha.
Cathair


Badger, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Badger, suite i mbuirg Fairbanks Réalta Thuaidh. Bhí 19,482 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.
Naisc sheachtracha.
Cathair


Ketchikan, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Ketchikan. Bhí 8,050 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.
Cathair


Kodiak, Alasca.
Is cathair in Alasca, SAM í Kodiak (Alutiiqis: Sun'aq; Rúisis: Кадьяк, "traslitrithe" Kadʹyak). Is an chathair suite ar oileán Kodiak, agus is an phríomhbhaile i mbuirg Oileán Kodiak araon. Bhí 6,130 duine ina gcónaí ann sa bhliain 2010.
Naisc sheachtracha.
Cathair


Alutiiqis.
Teanga Eiscimea-Ailiútacha is ea an Alutiiqis. Tugtar Sugpiaq aici araon, nó Sugpiak.


Contae Ochiltree, Texas.
Is contae i Texas é Ochiltree. Is é Perryton príomhbhaile an chontae. Bhí 10,223 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
O


Perryton, Texas.
Is é Perryton príomhbhaile Contae Ochiltree, Texas. Bhí 8,802 ina gconaí i bPerryton sa bhliain 2010.


Contae Oldham, Texas.
Is contae i Texas é Oldham. Is é Vega príomhbhaile an chontae. Bhí 2,052 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
O


Vega, Texas.
Is é Vega príomhbhaile Contae Oldham, Texas. Bhí 884 ina gconaí i Vega sa bhliain 2010.


Contae Reeves, Texas.
Is contae i Texas é Reeves. Is é Pecos príomhbhaile an chontae. Bhí 13,783 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Pecos, Texas.
Is é Pecos príomhbhaile Contae Reeves, Texas. Bhí 8,780 ina gconaí i bPecos sa bhliain 2010.


Contae Refugio, Texas.
Is contae i Texas é Refugio. Is é Refugio príomhbhaile an chontae. Bhí 7,383 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Refugio, Texas.
Is é Refugio príomhbhaile Contae Refugio, Texas. Bhí 2,890 ina gconaí i Refugio sa bhliain 2010.


Contae Roberts, Texas.
Is contae i Texas é Roberts. Is é Miami príomhbhaile an chontae. Bhí 929 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
R


Miami, Texas.
Is é Miami príomhbhaile Contae Roberts, Texas. Bhí 597 ina gconaí i Miami sa bhliain 2010.


Contae Sabine, Texas.
Is contae i Texas é Sabine. Is é Hemphill príomhbhaile an chontae. Bhí 10,834 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Hemphill, Texas.
Is é Hemphill príomhbhaile Contae Sabine, Texas. Bhí 1,198 ina gconaí i Hemphill sa bhliain 2010.


Contae San Augustine, Texas.
Is contae i Texas é San Augustine. Is é San Augustine príomhbhaile an chontae. Bhí 8,865 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


San Augustine, Texas.
Is é San Augustine príomhbhaile Contae San Augustine, Texas. Bhí 2,108 ina gconaí i San Augustine sa bhliain 2010.


Contae San Jacinto, Texas.
Is contae i Texas é San Jacinto. Is é Coldspring príomhbhaile an chontae. Bhí 26,384 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae San Patricio, Texas.
Is contae i Texas é San Patricio. Is é Sinton príomhbhaile an chontae. Bhí 64,804 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Sinton, Texas.
Is é Sinton príomhbhaile Contae San Patricio, Texas. Bhí 5,665 ina gconaí i Sinton sa bhliain 2010.


Contae San Saba, Texas.
Is contae i Texas é San Saba. Is é San Saba príomhbhaile an chontae. Bhí 6,131 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


San Saba, Texas.
Is é San Saba príomhbhaile Contae San Saba, Texas. Bhí 3,099 ina gconaí i San Saba sa bhliain 2010.


Contae Sherman, Texas.
Is contae i Texas é Sherman. Is é Statford príomhbhaile an chontae. Bhí 3,034 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
S


Contae Tom Green, Texas.
Is contae i Texas é Tom Green. Is é San Angelo príomhbhaile an chontae. Bhí 110,224 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


San Angelo, Texas.
Is é San Angelo príomhbhaile Contae Tom Green, Texas. Bhí 100,450 ina gconaí i San Angelo sa bhliain 2014.


Contae Travis, Texas.
Is contae i Texas é Travis. Is é Austin príomhbhaile an chontae. Bhí 1,024,266 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
T


Contae Waller, Texas.
Is contae i Texas é Waller. Is é Hempstead príomhbhaile an chontae. Bhí 43,205 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Hempstead, Texas.
Is é Hempstead príomhbhaile Contae Tom Green, Texas. Bhí 5,770 ina gconaí i Hempstead sa bhliain 2014.


Contae Ward, Texas.
Is contae i Texas é Ward. Is é Monahans príomhbhaile an chontae. Bhí 10,658 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Monahans, Texas.
Is é Monahans príomhbhaile Contae Tom Green, Texas. Bhí 6,953 ina gconaí i Monahans sa bhliain 2010. Tá cuid beag den cathair suite i gContae Winkler.


Contae Wharton, Texas.
Is contae i Texas é Wharton. Is é Wharton príomhbhaile an chontae. Bhí 41,280 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Wharton, Texas.
Is é Wharton príomhbhaile Contae Wharton, Texas. Bhí 8,832 ina gconaí i Wharton sa bhliain 2010.


Contae Wheeler, Texas.
Is contae i Texas é Wheeler. Is é Wheeler príomhbhaile an chontae. Bhí 5,410 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Wheeler, Texas.
Is é Wheeler príomhbhaile Contae Wheeler, Texas. Bhí 1,592 ina gconaí i Wheeler sa bhliain 2010.


Contae Wichita, Texas.
Is contae i Texas é Wichita. Is é Wichita Falls príomhbhaile an chontae. Bhí 131,500 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Wichita Falls, Texas.
Is é Wichita Falls príomhbhaile Contae Wichita, Texas. Bhí 104,553 ina gconaí i Wichita Falls sa bhliain 2010.


Contae Wilbarger, Texas.
Is contae i Texas é Wilbarger. Is é Vernon príomhbhaile an chontae. Bhí 13,535 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Vernon, Texas.
Is é Vernon príomhbhaile Contae Wilbarger, Texas. Bhí 11,002 ina gconaí i Vernon sa bhliain 2010.


Contae Willacy, Texas.
Is contae i Texas é Willacy. Is é Raymondville príomhbhaile an chontae. Bhí 22,134 duine ag maireachtaint sa chontae sa bhliain 2010.
Tagairtí.
W


Raymondville, Texas.
Is é Raymondville príomhbhaile Contae Willacy, Texas. Bhí 11,284 ina gconaí i Raymondville sa bhliain 2010.


Contae Apache, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Apache. Tá sé suite in oirthuaisceart an stáit, ar theorainn na Nua-Mheicsiceo, Utah, agus Colorado (ag na gCeithre Choirnéal). Tá an dlús daonra (2/km²) ann. Is é St. Johns príomhbhaile an chontae, ach is Eager an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 73,112 daoine ina gcónai ann.
Stair.
Bunaíodh Contae Apache ar 24 Feabhra 1879.
Naisc sheachtracha.
*
Apache
Apache, Contae
Apache
Apache


Contae Cochise, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Cochise. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit, ar theorainn na Nua-Mheicsiceo, araon leis an teorainn idirnáisiúnta le Meicsiceo. Tá an dlús daonra (8/km²) ann. Is é Bisbee príomhbhaile an chontae, ach is Sierra Vista an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 125,770 daoine ina gcónai ann.
Stair.
Bunaíodh Contae Cochise ar 1 Feabhra 1879.
Naisc sheachtracha.
*
Cochise
Cochise, Contae
Cochise
Cochise


Luther Strange.
Is é Luther Johnson Strange III (1 Márta, 1953 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ón Alabama. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


Todd Young.
Is é Todd Christopher Young (24 Lúnasa, 1972 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Indiana. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


John N. Kennedy.
Is é John Neely Kennedy (21 Samhain, 1951 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Louisiana. Is ball den Pháirtí Poblachtach é.


Jeff Merkley.
Is é Jeffrey Alan Merkley (24 Deireadh Fómhair, 1956 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Oregon. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Kamala Harris.
Is í Kamala Devi Harris (20 Deireadh Fómhair, 1964 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó California. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Chris Murphy.
Is é Christopher Scott Murphy (3 Lúnasa, 1973 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Connecticut. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Chris Coons.
Is é Christopher Andrew "Chris" Coons (9 Meán Fómhair, 1963 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Delaware. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Tammy Duckworth.
Is í Ladda Tammy Duckworth (12 Márta, 1968 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Illinois. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Joe Donnelly.
Is é Joseph Simon Donnelly, Sr. (29 Meán Fómhair, 1955 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Indiana. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Chris Van Hollen.
Is é Christopher Van Hollen Jr. (ar 10 Eanáir 1959 a rugadh é) an seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sóisearach ó Maryland. Is ball den Pháirtí Daonlathach é.


Ed Markey.
Is é Edward John Markey (ar 11 Iúil 1946 a rugadh é) an seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá sóisearach ó Massachusetts. Is ball den Pháirtí Daonlathach é.


Contae Coconino, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Coconino. Tá sé suite in lár-thuaidh an stáit, ar theorainn na Utah. Tá an dlús daonra (3/km²) ann. Is é Flagstaff príomhbhaile an chontae agus an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 140,908 daoine ina gcónai ann. Is é an dara is mó chontae de réir achar sna Stáit Aontaithe, chun deiridh ar an chontae San Bernardino, California, lena 48,300 km2 (18,661 míle cearnach). Is é níos mó ná gach ceann de na naoi stáit is lú.
Tagann ainm an chontae ón "Cohonino", ainm a bhain úsáid as na daoine Havasúpaigh. Cuimsíonn an chontae Páirc Náisiúnta an Cainneon Mór, a bhfuil an Cainneon Mór agus an náisiún Havasupai ann, mar aon leis codanna na náisiúin Navajo, Hualapai, agus Hopi. Is 30% den daonra iomlán an chontae Mheiriceánach Dúchasach. Tá an achar cathrach staitisticúil Flagstaff san chontae.
Stair.
Bunaíodh Contae Coconino ar 18 Feabhra 1891.
Naisc sheachtracha.
*
Coconino
Coconino, Contae
Coconino
Coconino


Contae Gila, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Gila. Tá sé suite i lár an stáit, agus tá an dlús daonra (4/km²) ann. Is é Globe príomhbhaile an chontae, ach is Payson an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 53,556 daoine ina gcónai ann.
Tagann ainm an chontae ón giorrúchán Spáinneach den focal Quechanis "Hah-quah-sa-eel", a chiallaíonn "uisce reatha a bhfuil goirte". Cuimsíonn an chontae codanna na tearmainn Fort Apache agus San Carlos, mar aon leis na Foraoisí Coconino agus Tonto.
Stair.
Bunaíodh Contae Gila ar 8 Feabhra 1881.
Naisc sheachtracha.
*
Gila
Gila, Contae
Gila
Gila


Contae Graham, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Graham. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit, agus tá an dlús daonra (3/km²) ann. Is é Safford príomhbhaile an chontae agus an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 37,599 daoine ina gcónai ann.
Tagann ainm an chontae ón Sliabh Graham, a ainmníodh i gcuimhne ar Lt. Col James Duncan Graham, agus bhí an chéad contae Arizona nár ainmníodh as daoine Meiriceánaigh_Dhúchasacha. Cuimsíonn an chontae codanna an tearmainn San Carlos Apache, mar aon leis an Foraois Náisiúnta Coronado, agus an Réadlann Réalteolaíochta Idirnáisiúnta Sliabh Graham, ceann de na réadlanna is mó agus is cumhachtaí ar domhan.
Stair.
Bunaíodh Contae Graham ar 10 Márta 1881.
Naisc sheachtracha.
*
Graham
Graham, Contae


Cultúr saolta.
Is éard is cultúr saolta (nó ábhartha) ann ná an ghné fhisiciúil de chultúr, sé sin, sna rudaí agus san ailtireacht a bhíonn thart timpeall ar dhaoine. Cuimsíonn sé úsáid, ídiú, cruthú agus trádáil na n-earraí, agus an iompar, na noirm agus na deasghnátha a chruthaíonn na rudaí seo, nó a mbíonn baint acu leo. De ghnáth, úsáidtear an téarma i réimsí na seandálaíochta agus na hantraipeolaíochta, go sonrach ag díriú ar an fhianaise ábhartha gur féidir a chur i leith na gcultúr, san am atá caite nó faoi láthair.


Contae Greenlee, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Greenlee. Tá sé suite in oirdheisceart an stáit, ar theorainn na Nua-Mheicsiceo. Is é 2 duine sa chiliméadar cearnach (km2) an dlús daonra ann. Is é Clifton príomhbhaile an chontae agus an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 9,613 daoine ina gcónai ann, agus is an chontae Arizona is lú daonra é.
Tá fórlámhas an gheilleagair Chontae Greenlee ag an Mianach Morenci, an oibríocht mianadóireachta copair is mó i Meiriceá Thuaidh, agus ceann de na mianaigh copair is mó ar domhan. Ón bhliain 2008, tá thart ar 4,000 fostaí ag an coimpléasc mianach, a bhfuil leis an comhlacht ag Freeport-McMoRan é.
Stair.
Bunaíodh Contae Greenlee ar 10 Márta 1909.
Naisc sheachtracha.
*
Greenlee
Greenlee, Contae


Contae La Paz, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae La Paz. Tá sé suite in iarthar an stáit, ar theorainn na California. Is é 2 duine sa chiliméadar cearnach (2/km²) an dlús daonra ann. Is é Parker príomhbhaile an chontae, ach is Quartzsite an chathair is mó. Sa bhliain 2016 bhí 20,317 daoine ina gcónai ann.
Cuimsíonn an chontae Tearmann Abhann Colorado, lonnaithe in iarthar an chontae agus sna contaetha California Riverside, agus San Bernardino.
Stair.
Bunaíodh Contae La Paz ar 1 Eanáir 1983, dá bhrí sin, is é an chontae dara is óige sna Stáit Aontaithe agus is óige in Arizona.
Naisc sheachtracha.
*
La Paz
La Paz, Contae
La Paz
La Paz


2015 Ionsaí Sousse.
Ar an 26 Meitheamh 2015, tharla oll-lámhach ag an t-ionad saoire turasóireachta ag Port El Kantaoui, timpeall 10 kilometres i dtuaisceart an chathair Sousse, an Túinéis. I measc na ochtar duine is tríocha a mharaithe, bhí 3 Éireannaigh agus bhí 30 Briotanach, nuair a d'ionsaigh gunnadóir, Seifeddine Rezgui, óstán.


Sousse.
Is baile é Sousse (Araibis: "سوسة") atá suite sa Túinéis.


2017 Buamáil an Láthair Mhanchain.
Ar an 22 Bealtaine 2017, phléasc Salman Ramadan Abedi, 22 bliain d'aois Briotanach Moslamach, buama lán de srapnal de dhéantús baile ag an imeacht Láthair Mhanchain i Manchain, Sasana, tar éis ceolchoirm le Meiriceánach amhránaí Ariana Grande. Bhí triúr daoine is fichead, páistí agus daoine fásta ina measc maraithe, Abedi san áireamh, agus 250 gortaithe, tógtha 59 go ospidéal, agus 23 rangaithe mar ghortaithe agus i gcontúirt bháis.


Suncaire.
Is feiste le cupán rubar ar cos fhada, úsáidte chun feadáin a ghlanadh trí súchán é suncaire.


Feadán.
Is tiúb úsáidte chun uisce, gás, ola, nó leachtanna eile a iompar é feadán.


Pluiméireacht.
Is córas na feadáin, umair, feistis, agus fearas eile le haghaidh soláthar uisce, téamh, agus sláintíocht i bhfoirgneamh í pluiméireacht.


Jimmy Nail.
Is aisteoir Sasanach de phór na hÉireann é Jimmy Nail (a rugadh ar an 16 Márta 1954).


Contae Maricopa, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Maricopa. Tá sé suite i lár an stáit, agus is é 175 duine sa chiliméadar cearnach (175/km²) an dlús daonra ann. Is é Phoenix príomhbhaile an chontae, agus an chathair is mó daonra sa stát Arizona freisin. Sa bhliain 2016 bhí 4,242,997 daoine ina gcónai ann, ag cuimsiú go maith os cionn leath de cónaitheoirí an stáit. Tá sé freisin an chontae is mó sna Stáit Aontaithe a bhfuil príomhchathair stáit.
Cuimsíonn an chontae an t-achar cathrach Phoenix, mar aon le codanna na ceantair náisiúnta faoi chosaint mar a leanas: Séadchomhartha Náisiúnta an Fhásaigh Sonora agus Foraois Náisiúnta Tonto.
Stair.
Bunaíodh Contae Maricopa ar 14 Feabhra 1871.
Naisc sheachtracha.
*
Maricopa
Maricopa, Contae
Maricopa
Maricopa


Contae Mohave, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Mohave. Tá sé suite in iarthuaisceart an stáit. Is é Kingman príomhbhaile an chontae, ach is Lake Havasu City an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 205,249 daoine ina gcónai ann, agus is é 6 duine sa chiliméadar cearnach (6/km²) an dlús daonra ann. Is ionann achar an chontae agus an t-achar cathrach Lake Havasu City-Kingman, AZ, a bhfuil de réir sin cuid den achar ardchathrach Las Vegas-Henderson, NV.
Cuimsíonn an chontae codanna na ceantair náisiúnta faoi chosaint mar a leanas: Páirc Náisiúnta an Cainneon Mór, Ceantair Áineasa Náisiúnta Lake Mead agus cuid ar fad Séadchomhartha Náisiúnta Cainneon Mór-Parashant.
Stair.
Bunaíodh Contae Mohave ar 9 Samhain 1864.
Naisc sheachtracha.
*
Mohave
Mohave, Contae
Mohave
Mohave


2017 Ionsaí Stócólm.
Ar an 7 Aibreán 2017, i Stócólm lárnach, príomhchathair an tSualainn, tiomáineadh trucail fuadaithe d'aon turas ina sluaití in éineacht le Drottninggatan (Sráid Bhanríon) roimh á bhuail trí coirnéal an siopa ilrannach an Åhléns. Bhí cúigear daoine maraithe agus bhí 14 eile gortaithe go dona.


Stailc mianadóirí RA (1984–85).
An Stailc mianadóirí 1984–85 ná gníomhaíocht thionsclaíoch mór chun tionscal an ghuail Briotanach a dhúnadh agus iarracht a dhéanamh dúnadh ionad gualmhianaigh a bhacadh. Arthur Scargill a bhí ar thosach an tslua le "National Union of Mineworkers (NUM)" i gcoinne an "National Coal Board", an gníomhaireacht rialtais. Ba rialtas na Breataine an príomh-aire Margaret Thatcher a bhí ar thosach an bhfreasúra i gcoinne an stailc, agus í a dtugtar ar Scargill "an namhaid laistigh."


Ceannairc Indiach 1857.
Tábhachtach, ach ar deireadh thiar, neamhthorthúil, éirí amach san India i 1857–58 i gcoinne riail an Comhlacht Briotanach na hIndia Thoir, a feidhmithe mar chumhacht fhlaitheasach thar ceann an Coróin na Breataine ab ea an Cheannairc Indiach.


Contae Navajo, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Navajo. Tá sé suite i dtuaisceart an stáit. Is é Holbrook príomhbhaile an chontae, ach is Show Low an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 110,026 daoine ina gcónai ann, agus is é 4 duine sa chiliméadar cearnach (4/km²) an dlús daonra ann. Tá 17,178.7 km2 ag an Náisiún Navajo laistigh den Chontae Navajo.
Cuimsíonn an chontae codanna na ceantair náisiúnta faoi chosaint mar a leanas: Páirc Náisiúnta na Foraoise Clochraithe, Foraois Náisiúnta Apache-Sitgreaves agus cuid Séadchomhartha Náisiúnta Navajo ar fad.
Stair.
Bunaíodh Contae Navajo ar 21 Márta 1895.
Naisc sheachtracha.
*
Navajo
Navajo, Contae
Navajo
Navajo


Contae Pima, Arizona.
Sean teach na cúirte stairiúil i gContae Pima.
Is contae in Arizona é Contae Pima. Tá sé suite i lár-theas an stáit, agus is é 42 duine sa chiliméadar cearnach (42/km²) an dlús daonra ann. Is é Tucson príomhbhaile an chontae, agus an chathair is mó daonra san chontae freisin. Sa bhliain 2016 bhí 1,016,206 daoine ina gcónai ann, ag cuimsiú go maith os cionn aon seachtú cónaitheoirí den stáit.
Tá Tearmann San Xavier, Tearmann Pascua Yaqui, agus Náisiún Tohono O'odham (cuid) i gContae Pima. Cuimsíonn an chontae an t-achar cathrach Tucson, mar aon le codanna na ceantair náisiúnta faoi chosaint freisin mar a leanas: Séadchomhartha Náisiúnta Organ Pipe Catcus, Séadchomhartha Náisiúnta na Foraoise Ironwood agus Páirc Náisiúnta Saguaro.
Stair.
Bunaíodh Contae Pima ar 9 Samhain 1864. D'eascair ainm an chontae ón treibh Meiriceánach Dhúchasach Pima.
Naisc sheachtracha.
*
Pima
Pima, Contae
Pima
Pima


Craobh Iomána Cúltaca Fé-25 na Mumhan 2017.
Bhí Craobh Iomána Cúltaca Fé-25 na Mumhan 2017 ar an 1ú eagrán den Craobh Iomána Cúltaca Fé-25 na Mumhan ó bunaíodh an comórtas in 2017. Thosaigh an chraobh ar an 4 Meitheamh 2017 agus chríochnaigh sí ar an 18 Meitheamh 2017.


Contae Santa Cruz, Arizona.
Teach na cúirte i gContae Santa Cruz.
Is contae in Arizona é Contae Santa Cruz. Tá sé suite i ndeisceart an stáit, agus is é 15 duine sa chiliméadar cearnach (15/km²) an dlús daonra ann. Is é Nogales príomhbhaile an chontae, agus an chathair is mó daonra san chontae freisin. Sa bhliain 2016 bhí 45,985 daoine ina gcónai ann.
Cuimsíonn an chontae an t-achar cathrach Nogales, a bhfuil sé laistigh den achair cathrach mór Tucson.
Tá Páirc Náisiúnta Stairiúil Tumacácori i gContae Santa Cruz. Cuimsíonn an chontae codanna na ceantair náisiúnta faoi chosaint freisin mar a leanas: Limistéar Caomhantais Náisiúnta Las Cienegas agus Foraois Náisiúnta Coronado.
Stair.
Bunaíodh Contae Santa Cruz ar 15 Márta 1899. D'eascair ainm an chontae ón ainm an abhann Santa Cruz, a thugtar Santa Cruz (Spáinnis: "an Chros Naofa") uirthi as an tAthair Eusebio Kino.
Naisc sheachtracha.
*
Santa Cruz
Santa Cruz, Contae
Santa Cruz
Santa Cruz
Santa Cruz


Contae Yavapai, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Yavapai. Tá sé suite i ndeisceart an stáit, agus is é 10 duine sa chiliméadar cearnach (10/km²) an dlús daonra ann. Is é Prescott príomhbhaile an chontae, ach is Prescott Valley an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 225,562 daoine ina gcónai ann.
Cuimsíonn an chontae an t-achar cathrach Prescott.
Tá na séadchomharthaí náisiúnta seo leanas i gContae Yavapai: Séadchomhartha Náisiúnta Agua Fria, Séadchomhartha Náisiúnta Montezuma Castle, Séadchomhartha Náisiúnta Tuzigoot. Cuimsíonn an chontae codanna na foraois náisiúnta mar a leanas: Foraois Náisiúnta Coconino, Foraois Náisiúnta Kaibab, Foraois Náisiúnta Prescott, agus Foraois Náisiúnta Tonto.
Stair.
Bunaíodh Contae Yavapai ar 9 Samhain 1864. D'eascair ainm an chontae ón treibh Meiriceánach Dhúchasach Yavapai.
Naisc sheachtracha.
*
Yavapai
Yavapai, Contae
Yavapai
Yavapai
Yavapai


Contae Yuma, Arizona.
Teach na cúirte i gContae Yuma.
Is contae in Arizona é Contae Yuma. Tá sé suite in iardheisceart an stáit. Is é Yuma príomhbhaile an chontae, agus is an chathair is mó daonra freisin. Sa bhliain 2016 bhí 205,631 daoine ina gcónai ann, agus is é 14 duine sa chiliméadar cearnach (14/km²) an dlús daonra ann. Is ionann achar an chontae agus an t-achar cathrach Yuma.
Stair.
Bunaíodh Contae Yuma ar 9 Samhain 1864.
Naisc sheachtracha.
*
Yuma
Yuma, Contae
Yuma
Yuma


Liosta Cathracha in Alabama.
Bailte.
Alabama


Liosta Cathracha in Arizona.
Bailte.
Arizona


The Voice (SAM sraith 13).
Is comórtas amhránaíochta teilifíse cruthaithe ag John de Mol é "The Voice". Tosóidh an tríú sraith déag ar an 25 Meán Fómhair, 2017.
Is iad Adam Levine, Blake Shelton, Miley Cyrus agus Jennifer Hudson na breithiúna don sraith seo.


Angelique Kerber.
Is imreoir leadóige gairmiúla ón nGearmáin í Angelique Kerber. Rugadh sí ar an 18 Eanáir 1988. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 3.


Prattville, Alabama.
Is é Prattville an príomhchathair agus an chathair is mó daonra i gContae Autauga, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is cuid den chathair lonnaithe i gContae Elmore freisin. Bunaíodh í sa bhliain 1839, agus ainmníodh an chathair seo i gcuimhne ar tionsclaí Daniel Pratt. Measadh 35,606 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Millbrook, Alabama.
Is é Millbrook an chathair i gContae Autauga, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Is cuid den chathair lonnaithe i gContae Elmore freisin. Bunaíodh í sa bhliain 1818. Measadh 15,413 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


An Mheánaois Luath.
Ba chor cinniúnach í an Mheánaois Luath (nó Ré na Luath-Mheánaoise) a mharcáil tús na Meánaoise san hEoraip, a mhair ón 6ú go dtí an 10ú haois AD. Lean an Mheánaois Luath meath agus tuitim Impireacht na Róimhe san Iarthair (Laidin:"Imperium Rōmānum Occidentāle"), ach roimh tréimhse na hArd-Meánaoise (c. 10ú go dtí an 13ú haois). Forluíonn an Mheánaois Luath, den chuid is mó, an tSeandacht Dhéanach. Úsáidtear an téarma "An tSeandacht Dhéanach" chun béim a chur ar ghnéithe an leanúnachais leis an Impireacht Rómhánach, agus úsáidtear an téarma "An Mheánaois Luath" chun béim a chur ar fhorbairtí ar saintréith iad de chuid tréimhse na meánaoise déanaí.
Lean treochtaí, a thosaigh i rith tréimhse na seandachta clasaicí déanaí, ar aghaidh isteach san Mheánaois Luath, lena n-áirítear laghdú daonra, go háirithe sna lárionaid uirbeacha, laghdú na trádála, agus méadú ar an inimirce. Cuireadh an lipéid an Ré Dhorcha uirthi, carachtracht a chuireann béim ar ghanntanas na táirgeachta liteartha agus cultúrtha san am seo, ach go háirithe in iarthuaisceart na hEorpa. Mar sin féin, mhair Impireacht na Róimhe san Oirthear, nó an Impireacht Bhiosántach, agus sa 7ú céad,
chloígh na cailifeachtaí Ioslamacha stráicí fairsinge de chríoch a bhí ann tráth faoi cheannas Impireacht na Róimhe.


Autaugaville, Alabama.
Is é Autaugaville an sráidbhaile i gContae Autauga, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1839. Bhí 854 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016, níos lú ná 870 duine (daonra measta sa bhliain 2010).
Naisc sheachtracha.
*


Billingsley, Alabama.
Is é Billingsley an sráidbhaile i gContae Autauga, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Measadh 141 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Marbury, Alabama.
Is é Marbury an sráidbhaile i gContae Autauga, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,418 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2010).
Naisc sheachtracha.
*


Pine Level, Contae Autauga, Alabama.
Is é Pine Level an baile i gContae Autauga, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 4,183 duine a bheith ina gcónaí sa bhliain 2010).
Naisc sheachtracha.
*


Bay Minette, Alabama.
Is é Bay Minette cathair agus an príomhbhaile Chontae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Measadh 9,312 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Daphne, Alabama.
Is é Daphne an chathair is mó daonra i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1763. Bhí 25,913 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Cúram Sláinte.
Saoráid na n-othar seachtrach, Daphne.
Naisc sheachtracha.
*


Fairhope, Alabama.
Is é Fairhope cathair i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1894. Bhí 19,421 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
In 2016, ainmníodh Fairhope an baile is fearr beag sa Deisceart SAM ag an iris Southern Living.
Naisc sheachtracha.
*


Southern Living.
Is irisleabhar Béarla é Southern Living, atá léite go forleathan agus atá díríodh ar léitheoirí sa deisceart na Stát Aontaithe. Tá ábhair iliomadacha ag an irisleabhar, mar shampla: oidis, pleananna teach, pleananna gairdín, agus faisnéis maidir le cultúr Deisceart agus taistil ina measc.
Tá figiúirí díolacháin ag an irisleabhar atá san iomlán 2,830,179 léitheoir.
Stair.
Foilsíodh é den chéad uair sa bhliain 1966 le The Progressive Farmer Company, foilsitheoir an irisleabhair "Progressive Farmer". Is ainm an úinéara Southern Progress Corporation anois. Is i gcathair Birmingham atá an irisleabhar lonnaithe.


Foley, Alabama.
Is é Foley cathair i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 17,607 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Stair.
Bunaíodh an chathair, agus baisteadh í, as John B. Foley ó Chicago.
Páirceanna agus Caitheamh Aimsire.
Tá níos mó ná 500 cineál rósanna cumhra sa City of Foley Antique Rose Trail.
Naisc sheachtracha.
*


Gulf Shores, Alabama.
Is é Gulf Shores cathair agus ionad saoire cois trá i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá, ar an gcósta Murascaill Mheicsiceo. Bhí 11,689 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Orange Beach, Alabama.
Is é Orange Beach cathair agus ionad saoire cois trá i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá, ar an gcósta Murascaill Mheicsiceo i gceantar atá tugtar Cósta na Murascaille (Béarla: The Gulf Coast). Bhí 5,981 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Caitheamh Aimsire.
Téann turasóirí agus muintir na háite ar na hOileáin Orange Beach, a cuimsíonn 4 oileán a tugtar na hOileáin Perdido Pass: Inis Bird, Inis Robinson, Inis Gilchrist, agus Inis Walker.
Naisc sheachtracha.
*


Robertsdale, Alabama.
Is é Robertsdale cathair i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá, ar an gcósta Murascaill Mheicsiceo. Bhí 5,990 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Ben Cardin.
Is é Benjamin Louis Cardin (5 Deireadh Fómhair, 1943 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Maryland. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Gary Peters.
Is é Gary Charles Peters (1 Nollaig, 1958 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Michigan. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Al Franken.
Is é Alan Stuart Franken (21 Bealtaine, 1951 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Minnesota. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Maggie Hassan.
Is í Margaret Hassan (27 Feabhra, 1958 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó New Hampshire. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Martin Heinrich.
Is é Martin Trevor Heinrich (17 Deireadh Fómhair, 1971 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Nua-Mheicsiceo. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Sheldon Whitehouse.
Is é Sheldon Whitehouse (20 Deireadh Fómhair, 1955 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Oileán Rhode. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Shelley Moore Capito.
Is í Shelley Wellons Moore Capito (26 Samhain, 1953 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó West Virginia. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Spanish Fort, Alabama.
Is é Spanish Fort cathair i gContae Baldwin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 8,327 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Is í bruachbhaile Mobile agus cuid den achar cathrach Daphne-Fairhope-Foley, Alabama. Tá an chathair suite ar an Bhá Mobile.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1712, ag an am céanna agus bunaíodh an chathair Mobile le Jean-Baptiste Le Moyne de Bienville, coilíní Francach.
Naisc sheachtracha.
*


Catherine Cortez Masto.
Is í Catherine Marie Cortez Masto (29 Márta, 1964 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Nevada. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Tom Udall.
Is é Shelley Wellons Moore Capito (18 Bealtaine, 1948 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Nua-Mheicsiceo. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Sherrod Brown.
Is é Sherrod Campbell Brown (9 Samhain, 1952 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Ohio. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Bob Casey Jr..
Is é Robert Patrick Casey Jr. (13 Aibreán, 1960 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Pennsylvania. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Jack Reed.
Is é John Francis "Jack" Reed (12 Samhain, 1949 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Oileán Rhode. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Patrick Leahy.
Is é Patrick Joseph Leahy (31 Márta, 1940 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Vermont. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


John Warner.
Is iar-seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá é John Warner (18 Feabhra, 1927 ar rugadh é) ó Virginia. Ba bhall den Páirtí Daonlathach é.


Mark Warner.
Is é Mark Robert Warner (15 Nollaig, 1954 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Virginia. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


Patty Murray.
Is í Patricia Lynn Murray (11 Deireadh Fómhair, 1950 ar rugadh í) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó Washington. Is ball den Páirtí Daonlathach í.


Joe Manchin.
Is é Joseph Manchin III (24 Lúnasa, 1947 ar rugadh é) seanadóir Stáit Aontaithe Mheiriceá ó West Virginia. Is ball den Páirtí Daonlathach é.


James Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Ryan (6 Nollaig, 1891 - 25 Samhain, 1970). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Tomás Ó Deirg.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tomás Ó Deirg (Béarla: "Thomas Derrig") (26 Samhain, 1897 - 19 Samhain, 1956). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ó Deirg, Tomás
Ó Deirg, Tomás
Ó Deirg, Tomás


Seán Mac Eoin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Mac Eoin (30 Meán Fómhair, 1893 - 7 Iúil, 1973). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Mac Eoin, Seán
Mac Eoin, Seán
Mac Eoin, Seán


Seán Moylan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Moylan (19 Samhain, 1888 - 15 Samhain, 1957). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Moylan, Seán
Moylan, Seán
Moylan, Seán


P. J. Ruttledge.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick J. Ruttledge (1892 - 8 Bealtaine, 1952). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ruttledge, P. J.
Ruttledge, P. J.
Ruttledge, P. J.


Fionán Ó Loingsigh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Fionán Ó Loingsigh (Béarla: "Fionán Lynch") (17 Márta, 1889 - 3 Meitheamh, 1966). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Ó Loingsigh, Fionán
Ó Loingsigh, Fionán
Ó Loingsigh, Fionán


James Everett.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Everett (1 Bealtaine, 1894 - 18 Nollaig, 1967). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Everett, James
Everett, James
Everett, James


Richard Corish.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Corish (1889 - 19 Iúil, 1945). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Corish, Proinsias
Corish, Proinsias
Corish, Proinsias


Daniel O'Rourke.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel O'Rourke (- 4 Lúnasa, 1968). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Rourke, Daniel
O'Rourke, Daniel


Daniel Morrissey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel O'Rourke (28 Samhain, 1895 - 1981). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Morrissey, Daniel
Morrissey, Daniel
Morrissey, Daniel


Séamus Burke.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Burke (14 Meitheamh, 1893 - 1 Eanáir, 1967). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Séamus, Séamus
Séamus, Séamus
Séamus, Séamus


Frank Carty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Carty (3 Aibreán, 1897 - 10 Meán Fómhair, 1942). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Carty, Frank
Carty, Frank
Carty, Frank


Thomas Carter.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Carter (29 Márta, 1882 - 11 Meán Fómhair, 1951). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Carter, Thomas
Carter, Thomas
Carter, Thomas


William Davin.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Davin (1890 - 1 Márta, 1956). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Davin, William
Davin, William
Davin, William


James Dolan.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Dolan (29 Márta, 1882 - 14 Iúil, 1955). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Dolan, James
Dolan, James
Dolan, James


James Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Murphy (28 Nollaig, 1887 - 7 Deireadh Fómhair, 1961). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Murphy, James
Murphy, James
Murphy, James


Christopher Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Christopher Byrne (1886 - 5 Meán Fómhair, 1957). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús, Cumann na nGaedheal ansin agus Fianna Fáil ar dheireadh.
Tagairtí.
Byrne, Christopher
Byrne, Christopher
Byrne, Christopher


Daniel Corkery.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel Corkery (20 Meán Fómhair, 1883 - 23 Aibreán, 1961). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Corkery, Daniel
Corkery, Daniel
Corkery, Daniel


James Crowley.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Crowley (1880 - 21 Eanáir, 1946). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Crowley, James
Crowley, James
Crowley, James


Gearóid O'Sullivan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gearóid O'Sullivan (28 Eanáir, 1891 - 25 Márta, 1948). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Sullivan, Gearóid
O'Sullivan, Gearóid
O'Sullivan, Gearóid


Cath Manzikert.
Bhí an Cath Manzikert a throid idir an Impireacht Bhiosántach agus an Impireacht Seilsiúc ar an 26 Lúnasa, 1071 i ngar do Manzikert (Malazgirt an lae inniui i bProibhinse Muş, an Tuirc). D'imirt an treascairt cinniúnach an t-airm Bhiosántach agus gabháil an t-Impire Romanos IV Diogenes ról tábhachtach ag baint an bhoinn ó údarás Bhiosántach san Anatóil agus an Airméin, agus cead a thabhairt an "Turkification" de réir a chéile an Anatóil.


Alfie Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Alfred "Alfie" Byrne (17 Márta, 1882 - 13 Márta, 1956). Bhí sé ina bhall de Páirtí Parlaiminteach na hÉireann ar dtús agus ansin sheas sé mar pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Byrne, Alfie
Byrne, Alfie
Byrne, Alfie


Altoona, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Altoona. Bhí 46,320 ina gconaí in Altoona sa bhliain 2010.


Butler, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Butler. Bhí 13,757 ina gconaí i Butler sa bhliain 2010.


Chester, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Chester. Bhí 33,972 ina gconaí i Chester sa bhliain 2010.


DuBois, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í DuBois. Bhí 7,794 ina gconaí i DuBois sa bhliain 2010.


Easton, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Easton. Bhí 26,800 ina gconaí in Easton sa bhliain 2010.


Greensburg, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Greensburg. Bhí 14,892 ina gconaí i nGreensburg sa bhliain 2010.


Hazleton, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Hazleton. Bhí 25,340 ina gconaí i Hazleton sa bhliain 2010.


Johnstown, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Johnstown. Bhí 20,978 ina gconaí i Johnstown sa bhliain 2010.


Lancaster, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Lancaster. Bhí 59,322 ina gconaí i Lancaster sa bhliain 2010.


Lebanon, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Lebanon. Bhí 25,477 ina gconaí i Lebanon sa bhliain 2010.


McKeesport, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í McKeesport. Bhí 19,731 ina gconaí i McKeesport sa bhliain 2010.


New Castle, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í New Castle. Bhí 23,128 ina gconaí i New Castle sa bhliain 2010.


Pottsville, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Pottsville. Bhí 14,324 ina gconaí i bPottsville sa bhliain 2010.


Reading, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Reading. Bhí 88,976 ina gconaí i Reading sa bhliain 2010.


Scranton, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Scranton. Bhí 77,291 ina gconaí i Scranton sa bhliain 2010.


Sunbury, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Sunbury. Bhí 9,905 ina gconaí i Sunbury sa bhliain 2010.


Wilkes-Barre, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Wilkes-Barre. Bhí 41,498 ina gconaí i Wilkes-Barre sa bhliain 2010.


Williamsport, Pennsylvania.
Is cathair de chuid stát Pennsylvania, Stáit Aontaithe Mheiriceá, í Williamsport. Bhí 29,381 ina gconaí i Williamsport sa bhliain 2010.


Alabaster, Alabama.
Is cathair í Alabaster atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Alabaster suite i gContae Shelby.


Gadsden, Alabama.
Is é Gadsden an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Etowah, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus tá sé suite ar bhruach na habhann Coosa. Bunaíodh í sa bhliain 1845. Measadh 35,837 duine (achar cathrach: 103,931 duine) a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Phenix City, Alabama.
Is cathair í Phenix City atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Phenix City suite i gContae Lee agus i gRussell.


Vestavia Hills, Alabama.
Is cathair í Vestavia Hills atá suite i Alabama, i Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá Vestavia Hills suite i gContae Jefferson agus i gContae Shelby.


John Crowley.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Crowley (1870 - 1934). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Crowley, John
Crowley, John
Crowley, John


Joseph MacBride.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Ryan (- 1 Eanáir, 1938). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
MacBride, Joseph
MacBride, Joseph


Michael Hayes.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Ryan (1 Nollaig, 1889 - 11 Iúil, 1970). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hayes, Michael
Hayes, Michael
Hayes, Michael


Pádraic Ó Máille.
Polaiteoir Éireannach ab ea Pádraic Ó Máille (23 Feabhra, 1878 - 19 Eanáir, 1946). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ó Máille, Pádraic
Ó Máille, Pádraic
Ó Máille, Pádraic


William Sears.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Sears (- 23 Márta, 1929). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Sears, William
Sears, William


Séamus Fitzgerald.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Fitzgerald (21 Lúnasa, 1896 - 23 Iuil, 1972). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Fitzgerald, Séamus
Fitzgerald, Séamus
Fitzgerald, Séamus


Máire Nic Shuibhne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Máire Nic Shuibhne (27 Márta, 1872 - 8 Márta, 1942). Bhí sí ina ball de Sinn Féin.
Tagairtí.
Nic Shuibhne, Máire
Nic Shuibhne, Máire
Nic Shuibhne, Máire


Patrick Hogan (Ceann Comhairle).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Hogan (10 Deireadh Fómhair, 1885 - 24 Eanáir, 1969). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Hogan, Patrick
Hogan, Patrick
Hogan, Patrick


Andrew Lavin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Andrew Lavin. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Lavin, Andrew


Patrick Hogan (Cumann na nGaedheal).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Hogan (1891 - 14 Iúil, 1936). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hogan, Patrick
Hogan, Patrick
Hogan, Patrick


Francis Bulfin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Francis Bulfin (12 Feabhra, 1874 - 22 Márta, 1951). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Bulfin, Francis
Bulfin, Francis
Bulfin, Francis


George Nicolls.
Polaiteoir Éireannach ab ea George Nicolls (- 11 Bealtaine, 1942). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Nicolls, George
Nicolls, George


Patrick Cahill.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Cahill (11 Meán Fómhair, 1884 - 12 Samhain, 1946). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Cahill, Patrick
Cahill, Patrick
Cahill, Patrick


Patrick McGoldrick.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McGoldrick (12 Lúnasa, 1865 - 26 Aibreán, 1939). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McGoldrick, Patrick
McGoldrick, Patrick
McGoldrick, Patrick


Peter Hughes.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peter Hughes (- 24 Meithesmh, 1954). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hughes, Peter
Hughes, Peter


Thomas O'Donoghue.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas O'Donoghue. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Donoghue, Thomas


Tomás Mag Uidhir.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tomás Mag Uidhir (28 Márta, 1892 - 5 Iúil, 1993). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Mag Uidhir, Tomás
Mag Uidhir, Tomás
Mag Uidhir, Tomás


Cathal Ó Murchadha.
Polaiteoir Éireannach ab ea Cathal Ó Murchadha (16 Feabhra, 1880 - 28 Aibreán, 1958). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin. Bhí sé ina cheannaire den pháirtí freisin.
Tagairtí.
Ó Murchadha, Cathal
Ó Murchadha, Cathal
Ó Murchadha, Cathal


Domhnall Ua Buachalla.
Polaiteoir Éireannach ab ea Domhnall Ua Buachalla (5 Feabhra, 1866 - 30 Deireadh Fómhair, 1963). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ua Buachalla, Domhnall
Ua Buachalla, Domhnall
Ua Buachalla, Domhnall


Denis Gorey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Gorey (25 Bealtaine, 1874 - 20 Feabhra, 1940). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Gorey, Denis
Gorey, Denis
Gorey, Denis


Vincent White.
Polaiteoir Éireannach ab ea Vincent Joseph White (1885 - 14 Nollaig, 1958). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
White, Vincent
White, Vincent
White, Vincent


Alexander McCabe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Alexander McCabe (5 Meitheamh, 1886 - 31 Bealtaine, 1972). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McCabe, Alexander
McCabe, Alexander
McCabe, Alexander


Bryan Cusack.
Polaiteoir Éireannach ab ea Bryan Cusack (2 Lúnasa, 1882 - 24 Bealtaine, 1973). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cusack, Bryan
Cusack, Bryan
Cusack, Bryan


Conchubhar Ó Coileáin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Conchubhar Ó Coileáin (13 Samhain, 1881 - 23 Samhain, 1937). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ó Coileáin, Conchubhar
Ó Coileáin, Conchubhar
Ó Coileáin, Conchubhar


Géarleanúint na gCoptach.
Is Coptaigh (Coptais: ⲟⲩⲣⲉⲙ'ⲛⲭⲏⲙⲓ 'ⲛ'Ⲭⲣⲏⲥⲧⲓ'ⲁⲛⲟⲥ ou.Remenkīmi en.Ekhristianos, sa bhrí litriúil: Críostaí Éigipteach) Críostaithe Éigipteach dúchasach iad, go hiondúil Ortadocsach, a chuimsíonn faoi láthair timpeall 10 go 20% daonra an Éigipt — an mionlach reiligiúnach is mó den tír sin. Agus Coptaigh luaite cásanna na géarleanúintí tríd a stair, tá Faire Cearta Daonna trácht ar "éadulaingt reiligiúnach atá ag fás" agus foréigean seicteach i gcoinne Críostaithe Coptaigh le blianta beaga anuas, agus teip lena rialtas na hÉigipt a go héifeachtúil fiosrú i gceart agus ionchúisigh iad freagrach.


Clio, Alabama.
Is é Clio cathair i gContae Barbour, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,470 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Eufaula, Alabama.
Is é Eufaula an chathair is mó daonra i gContae Barbour, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá an chathair suite ar an abhainn Chattahoochee, agus bunaíodh í sa bhliain 1834. Bhí 12,404 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Chattahoochee (abhainn).
Is í an Abhainn Chattahoochee an abhainn sna stáit Alabama, Georgia, agus Florida, SAM. Is craobhabhainn na habhann Apalachicola, Sníonn sí suas trasna teorainn na stát Alabama agus Georgia go dtí cumar na Chattahoochee agus na Flint, agus sreabhann sí tríd an stát Florida isteach sa Murascaill Mheicsiceo. Is é an Abhainn Chattahoochee thart 430 míle (690 km) ar fhad.
Sanasaíocht.
Tagann ainm na habhann ó fhocal as teanga an treibhe Meiriceánach Dhúchasach Muscócaíoch, Muscóicis. Tugann muintir na tíre stáit Georgia leasainm "The Hooch" uirthi.
Naisc sheachtracha.
Dobhardhroim Abhainn Apalachicola, leis an Chattahoochee atá aibhsithe i ngorm dorcha
Chattahoochee
Chattahoochee
Chattahoochee


Bakerhill, Alabama.
Is é Bakerhill baile i gContae Barbour, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 261 duine a bheith ina gcónaí sa bhaile sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Club Nacional de Football.
Club peile is ea Club Nacional de Football (Gaeilge: Cumann Náisiúnta Peile) atá suite san Montevideo, Uragua. Bunaíodh an club sa bhliain 1899 agus imríonn siad a gcluichí sa staid "Gran Parque Central" (Gaeilge: Páirc Mór Láir). Imríonn an foireann i "Primera División Uruguaya" (Sraith na Uragua), bhuaigh an club Sraith don chéad uair sa bhliain 1902. Is é Nacional an club is rathúla in Uragua, tá níos mó imreoirí soláthartha d'Fhoireann sacair náisiúnta Uragua leis an club ná aon club eile. Bhuaigh an club Sraith na Uragua don chéad uair sa bhliain 1902.


Clayton, Alabama.
Is é Clayton cathair agus an príomhbhaile Chontae Barbour, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Measadh 2,904 duine a bheith ina gcónaí sa bhaile sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Louisville, Alabama.
Is é Louisville baile i gContae Barbour, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 477 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Elamville, Alabama.
Is é Elamville an pobal neamhchorpraithe i gContae Barbour, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Naisc sheachtracha.
*


Brent, Alabama.
Is é Brent an chathair is mó daonra i gContae Bibb, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1898. Bhí 4,919 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Centreville, Alabama.
Is é Centreville cathair agus an príomhbhaile Chontae Bibb, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Measadh 2,708 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1823 le Sarah Willis Chotard.
Naisc sheachtracha.
*


Woodstock, Alabama.
Is é Woodstock cathair i gContaetha Bibb agus Tuscaloosa, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,569 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Vance, Alabama.
Is é Vance cathair i gContaetha Bibb agus Tuscaloosa, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,501 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016. Bunaíodh í sa bhliain 1830.
Tá clú agus cáil mór ag an gcathair de bharr a bhfuil ceann amháin Monarcha Idirnáisiúnta SAM Mercedes-Benz i Meiriceá Thuaidh.
Naisc sheachtracha.
*


Monarcha Idirnáisiúnta SAM Mercedes-Benz.
Is monarcha gluaisteán in aice leis an chathair Vance, Alabama í Monarcha Idirnáisiúnta SAM Mercedes-Benz (Béarla: Mercedes-Benz U.S. International (MBUSI)). Bunaíodh í sa bhliain 1993 ar son gluaisteáin Mercedes-Benz a dhéanamh.


West Blocton, Alabama.
Is é West Blocton cathair i gContae Bibb, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,263 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


J. J. Clancy.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Joseph Clancy" (23 Eanáir, 1890 - 1 Bealtaine, 1932). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Clancy, J. J.
Clancy, J. J.
Clancy, J. J.


Michael Colivet.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Colivet (29 Márta, 1882 - 4 Bealtaine, 1955). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Colivet, Michael
Colivet, Michael
Colivet, Michael


Richard Hayes.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Francis Hayes (1878 - 1958). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hayes, Richard
Hayes, Richard
Hayes, Richard


Thomas Hunter.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Cornelius Hunter (10 Samhain, 1883 - 11 Márta, 1932). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Hunter, Thomas
Hunter, Thomas
Hunter, Thomas


Joseph MacDonagh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph MacDonagh (18 Bealtaine, 1883 - 25 Nollaig, 1922). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
MacDonagh, Joseph
MacDonagh, Joseph
MacDonagh, Joseph


Pierce McCan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Pierce McCan (2 Lúnasa, 1882 - 6 Márta, 1919). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
McCan, Pierce
McCan, Pierce
McCan, Pierce


Joseph McGuinness.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph P. McGuinness (10 Aibreán, 1875 - 31 Bealtaine, 1922). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
McGuinness, Joseph
McGuinness, Joseph
McGuinness, Joseph


Warrior, Alabama.
Is é Warrior cathair i gContaetha Blount agus Jefferson, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 3,192 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016. Is í bruachbhaile ar an taobh thuaidh den Birmingham.
Stair.
Bunaíodh an chathair sa bhliain 1889 (luadh uaireanta sa taifid mar 1899), agus tagann ainm na cathrach ón abhann Black Warrior River.
Naisc sheachtracha.
*


P. J. Moloney.
Polaiteoir Éireannach ab ea (Patrick James) P. J. Moloney (20 Márta, 1869 - 4 Meán Fómhair, 1947). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Moloney, P. J.
Moloney, P. J.
Moloney, P. J.


Art O'Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Art O'Connor (1888 - 10 Bealtaine, 1950). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Connor, Art
O'Connor, Art
O'Connor, Art


John J. O'Kelly.
Polaiteoir Éireannach ab ea John J. O'Kelly (4/7 Iúil, 1872 - 26 Márta, 1957). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Kelly, John J.
O'Kelly, John J.
O'Kelly, John J.


James O'Mara.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Ryan (6 Lúnasa, 1873 - 21 Samhain, 1948). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Mara, James
O'Mara, James
O'Mara, James


Roger Sweetman.
Polaiteoir Éireannach ab ea Roger Sweetman (18 Lúnasa, 1874 - 20 Bealtaine, 1954). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Sweetman, Roger
Sweetman, Roger
Sweetman, Roger


Allgood, Alabama.
Is é Allgood an chathair i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá (ar a dtugtaí Chepultepec tráth). Bhí 627 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Patrick McGilligan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McGilligan (12 Aibreán, 1889 - 15 Samhain, 1979). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
McGilligan, Patrick
McGilligan, Patrick
McGilligan, Patrick


Kathleen Clarke.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Ryan" (11 Aibreán, 1878 - 29 Meán Fómhair, 1972). Bhí sí ina ball de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Clarke, Kathleen
Clarke, Kathleen
Clarke, Kathleen


County Line, Alabama.
Is é County Line baile i gContaetha Blount agus Jefferson, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 260 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Stair.
Bunaíodh an baile ar an 27 Lúnasa, 1957.
Naisc sheachtracha.
*


Garden City, Alabama.
Is é Garden City bailte i gContaetha Blount agus Cullman, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1878. Bhí 498 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Hayden, Alabama.
Is é Hayden baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,338 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Highland Lake, Alabama.
Is é Highland Lake baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 425 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Nectar, Alabama.
Is é Nectar baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 344 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Altoona, Alabama.
Is é Altoona baile i gContaetha Blount agus Etowah, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 919 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Stair.
Bunaíodh é sa bhliain 1908, agus ainmníodh é i gcuimhne ar baile guail eile, Altoona, Pennsylvania.
Naisc sheachtracha.
*


Blountsville, Alabama.
Is é Blountsville baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,694 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Stair.
Tugann ainm an contae onóir don Gobharnóir stáit Tennessee Willie Blount.
Naisc sheachtracha.
*


Cleveland, Alabama.
Is é Cleveland baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,313 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Gearroid Ua Beolláin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gearroid Ua Beolláin (25 Bealtaine, 1885 - 5 Eanáir, 1973). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ua Beolláin, Gearroid
Ua Beolláin, Gearroid
Ua Beolláin, Gearroid


Myles Keogh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Myles Keogh (- 30 Lúnasa, 1952). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Keogh, Myles
Keogh, Myles


Tom McEllistrim (1894–1973).
Polaiteoir Éireannach ab ea Tom McEllistrim (14 Deireadh Fómhair, 1894 - 4 Nollaig, 1973). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
McEllistrim, Tom
McEllistrim, Tom
McEllistrim, Tom


Gleditsia triacanthos.
Is crann é crann lócaiste ("Gleditsia triacanthos"), le fáil go coitianta sa deisceart SAM.


Edward Aylward.
Polaiteoir Éireannach ab ea Edward Aylward (1894 - Feabhra, 1976). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Aylward, Edward
Aylward, Edward
Aylward, Edward


An Deisceart (SAM).
Is réigiún mór na Stáit Aontaithe é An Deisceart.


Patrick Brennan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Brennan. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Brennan, Patrick
Brennan, Patrick
Brennan, Patrick


Philip Cosgrave.
Polaiteoir Éireannach ab ea Philip Cosgrave (- 22 Deireadh Fómhair, 1923). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Cosgrave, Philip
Cosgrave, Philip


Locust Fork, Alabama.
Is é Locust Fork baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 1,192 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016, suas ó 1,016 duine sa bhliain 2010.
Stair.
Agus iad ag taisteal ó dheas lena trúpaí sa bhliain 1815, champáil Ginearál Andrew Jackson feadh abhainn sa cheantar. Shnoigh sé a ainm i gcrann lócaiste, agus ag ainmniú an ceantar "Locust Fork".
Naisc sheachtracha.
*


Daniel McCarthy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel McCarthy (- 1957). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McCarthy, Daniel
McCarthy, Daniel


Daniel O'Callaghan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel O'Callaghan. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Callaghan, Daniel


Rosa, Alabama.
Is é Rosa baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 318 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Edmund Roche.
Polaiteoir Éireannach ab ea Edmund Roche. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Roche, Edmund


Snead, Alabama.
Is é Snead baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 841 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Susan Moore, Alabama.
Is é Susan Moore baile i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 769 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


James Devins.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Devins (1873 - 20 Meán Fómhair, 1922). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Devins, James
Devins, James
Devins, James


Ernest Alton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Ernest Alton (1873 - 18 Feabhra, 1952). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Alton, Ernest
Alton, Ernest
Alton, Ernest


Francis Ferran.
Polaiteoir Éireannach ab ea Francis Ferran (- 10 Meitheamh, 1923). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ferran, Francis
Ferran, Francis


Joseph McGinley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph McGinley. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
McGinley, Joseph


Joseph Whelehan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Whelehan (- 29 Deireadh Fómhair, 1968). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Whelehan, Joseph
Whelehan, Joseph


Kathleen O'Callaghan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kathleen O'Callaghan (1888 - 16 Márta, 1961). Bhí sí ina ball de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Callaghan, Kathleen
O'Callaghan, Kathleen
O'Callaghan, Kathleen


Michael Derham.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Derham (1889 - 20 Samhain, 1923). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Derham, Michael
Derham, Michael
Derham, Michael


Oscar Traynor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Oscar Traynor (21 Márta, 1886 - 15 Nollaig, 1963). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Traynor, Oscar
Traynor, Oscar
Traynor, Oscar


Patrick "Paddy" Smith.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick "Paddy" Smith (17 Iúil, 1901 - 18 Márta, 1982). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Smith, Patrick
Smith, Patrick
Smith, Patrick


Séamus Doyle.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Doyle (- 30 Aibreán, 1971). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Doyle, Séamus
Doyle, Séamus
Doyle, Séamus


William Hayes (polaiteoir).
Polaiteoir Éireannach ab ea William Hayes. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Hayes, William


Sean Hales.
Polaiteoir Éireannach ab ea Sean Hales (30 Márta, 1880 - 7 Nollaig, 1922). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Hales, Sean
Hales, Sean
Hales, Sean


Sean Liddy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Sean Liddy (1890 - 10 Meitheamh, 1965). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Liddy, Sean
Liddy, Sean
Liddy, Sean


Eamon Dee.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamon Dee. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Dee, Eamon


Thomas O'Donnell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas O'Donnell (- 1945). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
O'Donnell, Thomas
O'Donnell, Thomas


William Stockley.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Stockley (29 Meitheamh, 1859 - 22 Iúil, 1943). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Stockley, William
Stockley, William
Stockley, William


Seán McGarry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán McGarry (2 Lúnasa, 1886 - 9 Nollaig, 1958). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McGarry, Seán
McGarry, Seán
McGarry, Seán


Seán Milroy.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Ignatius Milroy nó Seán Milroy mar is fearr aithne air (1877 - 10 Meitheamh, 1946). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Milroy, Seán
Milroy, Seán
Milroy, Seán


Samuel O'Flaherty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Samuel O'Flaherty (- 22 Bealtaine, 1930). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Flaherty, Samuel
O'Flaherty, Samuel


Daniel Vaughan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel Vaughan (27 Iúil, 1897 - 23 Meán Fómhair, 1975). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Vaughan, Daniel
Vaughan, Daniel
Vaughan, Daniel


William Thrift.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Thrift (28 Feabhra, 1870 - 23 Aibreán, 1942). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Thrift, William
Thrift, William
Thrift, William


James Craig (dochtúir).
Polaiteoir Éireannach ab ea James Craig (- 12 Iúil, 1933). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Craig, James
Craig, James


Peadar Doyle.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peadar Doyle (- 4 Lúnasa, 1956). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Doyle, Peadar
Doyle, Peadar


Thomas J. O'Connell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas J. O'Connell (21 Samhain, 1882 - 22 Meitheamh, 1969). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
O'Connell, Thomas J.
O'Connell, Thomas J.
O'Connell, Thomas J.


Eithne Inglis.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eithne Inglis (10 Eanáir, 1875 - 27 Eanáir, 1944). Bhí sí ina ball de Sinn Féin.
Tagairtí.
Inglis, Eithne
Inglis, Eithne
Inglis, Eithne


Thomas Johnson.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Johnson (17 Bealtaine, 1872 - 17 Eanáir, 1963). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Johnson, Thomas
Johnson, Thomas
Johnson, Thomas


William X. O'Brien.
Polaiteoir Éireannach ab ea William X. O'Brien (23 Eanáir, 1881 - 31 Deireadh Fómhair, 1968). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre ar dtús agus ansin Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
O'Brien, William X.
O'Brien, William X.
O'Brien, William X.


Oneonta, Alabama.
Is é Oneonta an phríomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Blount, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1889. Bhí 6,699 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Na rudaí is mó a mheallann daoine.
Is ann a óstáiltear Féile an Droichid Clúdaithe.
Naisc sheachtracha.
*


WGCB.
Is córas uimhrithe chun eagrú droichid clúdaithe ar fud an domhan é WCGB'", nó "World Guide to Covered Bridges" (Gaeilge: ("Treoir Domhanda le haghaidh Droichid Clúdaithe").


Union Springs, Alabama.
Is é Union Springs an phríomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1835. Bhí 3,749 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Na rudaí is mó a mheallann daoine.
Is ann a óstáiltear Féile an Droichid Clúdaithe.
Naisc sheachtracha.
*


Midway, Alabama.
Is é Midway baile i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 476 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Fitzpatrick, Alabama.
Is é Fitzpatrick bailecheantar i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bhí 83 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2010.
Naisc sheachtracha.
*


Aberfoil, Alabama.
Is é Aberfoil sráidbhaile agus pobal neamhchorpraithe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Stair.
Bunaíodh oifig an phoist sa sráidbhaile sa bhliain 1837, agus bhí ag feidhmiú go dtí 1905. Spreag radharc san úrscéal Rob Roy, a bhí leagtha síos sa sráidbhaile Obar Phuill (Béarla: "Aberfoyle"), ainm an sráidbhaile seo.
Naisc sheachtracha.
*


Inverness, Alabama.
Is é Inverness sráidbhaile agus pobal neamhchorpraithe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Naisc sheachtracha.
*


Perote, Alabama.
Is é Perote sráidbhaile agus pobal neamhchorpraithe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Stair.
Ainmníodh an sráidbhaile i gcuimhne ar an chathair Perote, Veracruz, Meicsiceo.
Naisc sheachtracha.
*


Smuteye, Alabama.
Is é Smuteye (uaireanta Smut Eye freisin)sráidbhaile agus pobal neamhchorpraithe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá sé taobh thoir thuaidh de Perote, Alabama, agus tá Lochán Smuteye agus Loch Smuteye in aice láimhe ó thuaidh den sráidbhaile.
Ainmniú.
Tugadh faoi deara go minic é ar liostaí logainmneacha neamhghnách.
Naisc sheachtracha.
*


Thompson, Alabama.
Is é Thompson (nó mar is fearr aithne Thompson Station) sráidbhaile agus pobal neamhchorpraithe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Ionchorpraíodh é ar an 8 Meán Fómhair, 1883, ach ansin chaill inchorprú i mí Iúil 1919.
Naisc sheachtracha.
*


Blues Old Stand, Alabama.
Is é Blues Old Stand sráidbhaile agus pobal neamhchorpraithe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Tá an sráidbhaile mar cheanncheathrú don Master Rack Hunting Lodge (ceann Lóiste seilge).
Stair.
Dar leis, ainmníodh Blues Old Stand le fear darb ainm Blue a choinnigh siopa thugtar air go háitiúil mar an "seastán".
Naisc sheachtracha.
*


Suspension, Alabama.
Is é Suspension baile tréigthe i gContae Bullock, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Stair.
Thosaigh an lonnaíocht mar sráidbhaile ársa Muscócaíoch a dtugtar "Chananagi" air.
Naisc sheachtracha.
Liosta bailte tréigthe i gContae Bullock, Alabama
*


Cód poist.
Is é cód poist córas na sraitheanna de litreacha nó digití nó iad araon, uaireanta lena n-áirítear spásanna nó poncaíocht, cuimsithe mar chuid den seoladh poist, ar son post a shórtáil.


Cód ZIP.
Is córas na gcód poist atá in úsáid ar fud críocha na SAM é Cód ZIP.


Dúnmharú Lee Rigby.
Ar an tráthnóna 22 Bealtaine 2013, bhí Arm na Breataine saighdiúir, Fiúsailéir Lee Rigby an Royal Regiment of Fusiliers, ionsaithe agus maraithe le Michael Adebolajo agus Michael Adebowale i ngar den Royal Artillery Barracks i Woolwich, Londain thoir theas.


Ionsaí aigéad.
Is caitheamh aigéad, (tugtar an ionsaí aigéad air, leis), ná bealach ionsaí foréigneach é sainithe anois mar an gníomh caitheamh aigéad nó substaint chreimneach ar an mbealach céanna ar an gcorp an duine eile leis an cuspóir a míchuma, cithréim, céasadh, nó marú iad.


Forghabháil an Bastille.
Tharla Fhorghabháil an Bastille (An Fhraincis: Prise de la Bastille [pʁiz də la bastij]) i bPáras, an Fhrainc, ar an tráthnóna of 14 Iúil 1789. Rinne an daingean meánaoiseach, armlann, agus príosún polaitiúil i bPáras atá aithne air mar an Bastille ionadaíocht údarás ríoga sa Pháras lárnach.


Círéib.
Is díshocraíocht foréigneach na síochána le slua é círéib.


An Gaineamhlach Ghóibí.
Gaineamhlach mór san Áise thuaidh is ea an Góibí (/ˈɡoʊ.bi/; Mongóilis: Говь, govĭ, /ɢɔwʲ/, "leathfhásach"; Sínis: 戈壁; pinyin: Gēbì, Xiao'erjing: قْبِ, /kɤ˥pi˥˩/).
Tá achar os cionn 1,295,000 km² agus tá sé 1,500 km ar fad. Is é cúigiú gaineamhlach is mó ar Domhan agus dara is mó san Áise.
Is é an Góibí fásach fuar, le sioc agus sneachta ó am go ham a tharlaíonn ar a chuid dumhcha. Chomh maith le bheith go leor i bhfad ó thuaidh, tá sé suite chomh maith ar ardchlár thart 910-1,520 méadar (2,990-4,990 troigh) os cionn leibhéal na farraige, a chuireann leis an teocht íseal. Titeann thart ar 194 milliméadar (7.6 orlach) d'báistí ar an meán gach bliain sa Ghóibí.


2017 Tarrtháil Gardaí Cósta na hÉireann 116 tuairt.
EI-ICR, an t-aerárthach bainte leis an timpiste.
Ar an 14 Márta 2017, ag 12:45 am áitiúil, bhuail Sikorsky S-92A oibrithe le CHC Helicopter faoi conradh lena Gardaí Cósta na hÉireann san tAigéan Atlantach agus á thabhairt tacaíocht i gcomhair an Sligeach-bhunaithe cuardach agus tarrtháil Héileacaptair, Rescue 118, i rith a misean tarrthála as an cósta Chontae Mhaigh Eo.


Gardaí Cósta na hÉireann.
Is cuid den Roinn Iompair i bPoblacht na hÉireann iad Gardaí Cósta na hÉireann. Is iad príomhróil na nGardaí Cósta ná an shábháilteacht muirí agus cuardach agus tarrtháil a thabhairt.


2017 Ionsaí Minya.
Ar an 26 Bealtaine, 2017, thosaigh fir gunna a raibh a aghaidheanna clúdaithe ag lámhach ar conbhua ag iompar Coptaigh as Maghagha i nGobharnóireacht Minya go dtí an Mainistir Naomh Samúéil an Choinfeasóra, ag marú 28 duine ar an laghad agus ag gortú 22 duine eile.


Carnabhal Notting Hill.
Is imeacht bliantúil Carnabhal Notting Hill a tharlaíonn i Londain ó shin 1966 ar na sráideanna Notting Hill, sa Bhuirg Ríoga Kensington agus Chelsea, gach Lúnasa thar dhá lá (the Lúnasa lá saoire bainc Luan agus an Domhnach roimhe sin).


Greenville, Alabama.
Is é Greenville an príomhchathair agus an chathair is mó daonra i gContae Butler, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1819, agus ainmníodh an chathair seo i gcuimhne ar Captaen William Butler. Measadh 7,781 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Anniston, Alabama.
Is é Anniston an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Calhoun, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1872, agus ionchorpraíodh sa bhliain 1883. Measadh 22,112 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Garbiñe Muguruza.
Is imreoir leadóige gairmiúla ón Spáinn í Garbiñe Muguruza. Rugadh sí ar an 8 Deireadh Fómhair 1993. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 4.


An Sciobadh ar an Afraic.
An Sciobadh ar an Afraic
Bhí an Sciobadh ar an Afraic an fhorghabháil, deighilt, agus coilíniú an chríoch Afracach le cumhachtaí Eorpach i rith ré an Impiriúlachas Nua, idir 1881 agus 1914. Tugtar air Críochdheighilt an Afraic agus Concas an Afraic freisin.


Magdaléna Rybáriková.
Is imreoir leadóige gairmiúla ón Slóvaic í Magdaléna Rybáriková. Rugadh sí ar an 4 Deireadh Fómhair 1988. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 34.


Johanna Konta.
Is imreoir leadóige gairmiúla ón Ríocht Aontaithe í Johanna Konta. Rugadh sí ar an 17 Márta 1991. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 7.


Lafayette, Alabama.
Is é Lafayette an príomhbhaile i gContae Chambers, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá (is Valley, Alabama an chathair is mó daonra ann). Bunaíodh sa bhliain 1833 é, agus tugann ainm na cathrach onóir don uaslathaí Marquis de Lafayette. Measadh 2,968 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Centre, Alabama.
Is é Centre an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Cherokee, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1844. Measadh 3,555 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Clanton, Alabama.
Is é Clanton an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Chilton, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1866. Measadh 8,846 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Butler, Alabama.
Is é Butler an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Choctaw, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1848. Measadh 1,773 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Grove Hill, Alabama.
Is é Grove Hill an príomhbhaile Chontae Clarke, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh é sa bhliain 1832. Measadh 1,478 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Rääkkylä.
an eaglais adhmaid i Rääkkylä
Is ceantar tuaithe nó "kunta" in Oirthear na Fionlainne sa Chairéil Thuaidh é Rääkkylä a bunaíodh sa bhliain 1874. Is í an Fhionlainnis an t-aon teanga oifigiúil san áit, agus cé go raibh "Bräkylä" ar an gceantar as Sualainnis go stairiúil, is ionann ainm na háite sa dá theanga inniu. Sa bhliain 2017 bhí 2,252 duine ina gcónaí i Rääkkylä. Is iad na ceantair nó na cathracha timpeall ar Rääkkylä ná Joensuu, Kitee, Liperi, Savonlinna agus Tohmajärvi.
Ceantar feirmeoireachta é Rääkkylä. Maidir leis an gcultúr, is é an ceol tíre, go háirithe an cheolfhoireann úd Värttinä, is mó a thabhaigh clú don áit.


Balla Bheirlín.
Bhí an Balla Bheirlín (An Ghearmáinis: Berliner Mauer) bacainn aireach choincréit a deighilte Beirlín go fisiciúil, agus ó thaobh na hidé-eolaíochta chomh maith, siombail na scoilte Thoir-Thiar. D’fhág Balla Bheirlín an chathair scoilte ina dhá leath as 1961 go 1989/1900. Ba shiombail chumhachtach é an ‘Cuirtín Coincréiteach’ seo ar na difríochtaí idé-eolaíocha, sóisialta agus eacnamaíochta a bhí le sonrú idir iarthar agus oirthear na hEorpa.
Labhair na Stáit Aontaithe go láidir in éadan an bhalla. Ach ní dhearna siad ní ba mhó ná sin. Cinnte bhí eagla orthu go dtosófaí cogadh. Ach ba léir go raibh an babhta seo den chogadh fhuar bainte ag na Sóivéadaigh.
Cúlra.
Bhí stádas Bheirlín Thiar ina cnámh spairne sna 1940idí. Sna tréimhse 1949-1990, bhí an chathair dealaithe ina dhá cuid, Beirlín Thoir agus Beirlín Thiar. Ba í Beirlín Thoir príomhchathair Dhaonphoblacht na Gearmáine, ach bhí stádas Bheirlín Thiar ina cnámh spairne. Ba é dearcadh mhuintir na cathrach féin gur ceann de stáit de Phoblacht Chónasctha na Gearmáine a bhí ann, ach ní raibh na cumhachtaí forghabhála, an tAontas Sóivéadach ach go háirithe, sásta glacadh leis seo. Ba é polasaí Dhaonphoblacht na Gearmáine, ach go háirithe, "Selbständige Politische Einheit West-Berlin" ("Slánaonad Polaitiúil Neamhspleách Bheirlín Thiar") a thabhairt ar an leath thiar den chathair.
Ar 24 Meitheamh 1948, d’ordaigh Stailín go ndruidfí gach bóthar, iarnród agus bealach uisce isteach go Beirlín Thiar. Tugadh ‘fadhbanna teicniúla’ mar fháth oifigiúil ar an chinneadh seo.
Bhíodh Beirlín roinnte ina cheithre limistéar
Sa bhliain 1949, tharla aertharlú chun Beirlín Thiar a shábháil. Tógadh dhá mhilliún tona earraí isteach le linn na tréimhse seo. Cuireadh deireadh leis ar 12 Bealtaine 1949..
1960.
Bhí Beirlín suite i lár na coda Sóivéadaí den Ghearmáin. Ach bhí daoine ábalta éalú ón oirthear ag úsáid iarthar Bheirlín mar bhealach éalaithe. Deirtear go raibh níos mó ná dhá mhilliún i ndiaidh éalú ón oirthear ar an bhealach seo (ar feadh 1949-1961). Ar ndóigh, ní raibh cead ag na daoine seo an tír a fhágáil.
Chuir eachtraí 1960 le teannas agus le héiginnteacht mhuintir na Gearmáine. Dá bharr sin, theith níos mó daoine go hiarthar Bheirlín. Agus mar gheall air sin, bhí ganntanas lucht saothair in oirthear na cathrach dá bharr. Lean an tuile seo ar aghaidh fiú nuair a thóg na húdaráis sconsa i 1960.
John F. Kennedy (clé) agus Nikita Khrushchev, 4 Meitheamh, 1961, Vienna
• Bhí APSS ag cailleadh daonra/lucht oibre;
• Thug sé le fios gurbh fhearr le daoine maireachtáil faoin chóras chaipitleach ná faoin chóras chumannach. De bharr infheistíocht na Meiriceánach bhí iarthar Bheirlín mar a bheadh fógra beo ann don chaipitleachas. Bhí go leor de mhuintir an Oirthir ag lorg an chineáil saoil a gheall an caipitleachas dóibh.
I 1960 d’fhreastail Nikita Khrushchev ar chruinniú i bPáras le ceannairí an Iarthair. Rinne sé iarracht iad a mhealladh le Beirlín a fhágáil. Ach tháinig deireadh leis an chruinniú seo nuair a d’fhógair sé gur scaoil na Rúisigh eitleán spiaireachta U2 ón spéir agus é ag eitilt os cionn thailte APSS.
1961.
ainmneacha na ndaoine a bhásaigh greanta
D’ordaigh Khrushchev go dtógfaí balla ollmhór idir iarthar agus oirthear na cathrach.Scoilteadh Beirlín go buan i Lúnasa 1961: bhí tús curtha le tógáil an bhalla ar an 13 Lúnasa 1961. Cuireadh gardaí armtha ar bharr an bhalla agus scaoileadh daoine a rinne iarracht éalú. Mar gheall air sin, thit líon na dteifeach go suntasach.
Dúirt na Rúisigh ag an am gur cumhachtaí an Iarthair ag baint úsáid as Beirlín Thiar mar ionad le haghaidh gníomhaíocht réabhlóideach in éadan na Gearmáine Thoir.
Labhair SAM go láidir in éadan an ghnímh se. Ach ní dhearna siad ní ba mhó ná sin ar eagla go dtosófaí cogadh.   Ach ba léir go raibh an babhta seo den chogadh fhuar bainte ag na Sóivéadaigh. Labhair an tUachtarán Kennedy faoi Bhalla Bheirlín ag an am: dúirt sé "dá mba mhian leis na Rúisigh ionsaí a dhéanamh orainn ní ag cur sconsaí in airde a bheadh siad... níl mise ag dul a bheith chomh buartha sin faoi seo".
1963: Óráid JFK i mBeirlín Thiar.
Ar an 26 Meitheamh 1963, chuaigh Kennedy ar chuairt reatha go dtí Beirlín Thiar. Bhí na sluaite daoine amach ar na sráideanna, agus thóg Kennedy óráid i gcoinne an chumannachais. Deirtear go raibh daoine ar an taobh eile den bhalla ag tabhairt bualadh bos dó, chun agóid a dhéanamh i gcoinne na Rúiseach.
Dúirt Kennedy go léirigh an balla loiceadh an chumannachais. Tá cáil ag an óráid inniu mar gheall ar na bhfocail stairiúla "Ich bin ein Berliner". Thug uachtarán SAM Beirlíneach air féin, ag léiriú a chuid tacaíochta do mhuintir iarthar na cathrach.
Meastar go raibh 5/6 den daonra amach ag éisteacht le Kennedy ar an lá seo.
1989-1990.
Ronald Reagan - "Tear down this wall", 12 Meitheamh 1987
Thit Balla Bheirlín i 1989.  Nuair a tháinig deireadh leis an gCogadh Fuar, ceann de na siombailí ba chumhachtaí don athrú mór seo ab ea an dóigh ar chuir an chosmhuintir an balla de dhroim an tsaoil.
I mí Dheireadh Fómhair 1989, bhí cuid mhór teannais i Moscó. Agus d’éirigh ceannaire na Gearmáine Thoir, Erich Honicker, as a phost.
De réir mar a chuaigh ardteannas ann, thosaigh daoine i ndeisceart na Gearmáine ag sárú teorainneacha. D’imigh a lán Gearmánach Oirthearach tríd an Ungáir agus an Ostair isteach chuig an Ghearmáin Thiar.Bhí pobail an Chuirtín Iarainn bréan de bhlianta den chos ar bolg agus den mheath gheilleagrach, bhí siad ag amharc ar a raibh ag titim amach sa Rúis agus suim mhór acu ann. Murab ionann agus an cás do Bheirlín i 1960, níor cuireadh ina gcoinne beag ná mór nuair a bhris an pobal saor. Tuigeadh dóibh go raibh saoirse ar fáil dóibh féin ach iad í a ghlacadh.
I mí Dheireadh Fómhair, thug Míchail Gorbaitsov cuairt ar Bheirlín Thoir agus spreag na daoine le brú ar son an daonlathais.
Osclaíodh Balla Bheirlín, rud a lig do dhaoine gluaiseacht soir siar trí Bheirlín go saoráideach. Ó 9 Samhain amach, bhí daoine in ann ag dul anonn agus anall thar an teorann, gan rialú teorann. Tháinig teifigh ina sluaite trasna na teorann.
Ach leagadh Balla Bheirlín níos déanaí, i 1990. Ar an 29 Aibreán 1990, cuireadh craein tús leis an obair (go neamhoifigiúil) roimh slua mór, ach ceiliúradh ar bith ag an am. Eisíodh an ordú scartála níos déanaí, agus thosaigh an obair ar an 13 Meitheamh 1990.
I mí Dheireadh Fómhair 1990, tharla Athaontaíodh an Ghearmáin.
Oidhreacht.
Cheap an fealsúnaí Francis Fukuyama go raibh na ceisteanna faoin chaipitleachas agus faoin liobrálachas réitithe nuair a thit Balla Bheirlín, rud nach fíor ar chor ar bith.


1958 Notting Hill círéibeacha idirchiníoch.
Bhí na Notting Hill círéibeacha idirchiníoch sraith círéibeacha idirchiníoch a tharla i Notting Hill, Londain, idir 30 Lúnasa –5 Meán Fómhair 1958.


Droichead Westminster.
Is droichead suite i Westminster é Droichead Westminster.


Robert Palmer.
B'amhránaí agus ceoltóir Sasanach é Robert Allen Palmer. Rugadh é i mBatley, West Riding of Yorkshire ar an 19 Eanáir 1949 agus fuair sé bás i bPáras, an Fhrainc ar an 26 Meán Fómhair 2003.


Flicker Sessions 2017.
Is é Flicker Sessions 2017 an chéad camchuairt ag an gceoltóir Éireannach Niall Horan i dtacaíocht lena chéad albam. Tosóidh an chamhchuairt ar an 29 Lúnasa 2017 i mBaile Átha Cliath agus críochnóidh sé ar an 22 Samhain 2017 i San Francisco.
Fograíodh ar an 15 Lúnasa go mbeadh Picture This ag tacaíocht leis an gcamhchuairt i Londain ar an 31 Lúnasa agus i Stócólm ar an 3 Meán Fómhair.


Ashland, Alabama.
Is é Ashland an príomhbhaile agus an baile is mó daonra i gContae Clay, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh é sa bhliain 1871. Measadh 1,971 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Eoraistéas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht agus stair na Gréige é Eoraistéas (Eurystheus as Béarla [1][4]). Bhí sé ina rí ar Mhicéanae.
Ba é Steinileas a athair.
"Leabhar do na buachaillí é, b’fhéidir, cé go mbainfidh na cailíní taitneamh as an mbascadh a thug na hAmasóiní d’fhearabih Earcail agus é i mbun an naoú saothar, é ag triall ar chrios Hipilíte a fháil chun an Rí Eoraistéas a shásamh. [2][3]"
Leabhair don Oige. Feasta 57 (10), 28-29. Pádraig Mac Fhearghusa.


Marin Čilić.
Is imreoir leadóige gairmiúla as an Chróit é Marin Čilić. Rugadh sé ar an 28 Meán Fómhair 1988. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 6.


Sam Querrey.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe é Sam Querrey. Rugadh sé ar an 7 Deireadh Fómhair 1987. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 23.


Tomáš Berdych.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Poblacht na Seice é Tomáš Berdych. Rugadh sé ar an 17 Meán Fómhair 1985. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 15.


Andy Murray.
Is imreoir leadóige gairmiúla as an Ríocht Aontaithe é Andy Murray. Rugadh sé ar an 15 Bealtaine 1987. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 1.


Stan Wawrinka.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Eilvéis é Stan Wawrinka. Rugadh sé ar an 28 Márta 1985. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 5.


Simona Halep.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rómáin í Simona Halep. Rugadh sí ar an 27 Meán Fómhair 1991. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 2.


Karolína Plíšková.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Poblacht na Seice í Karolína Plíšková. Rugadh sí ar an 21 Márta 1992. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 1.


Elina Svitolina.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Úcráin í Elina Svitolina. Rugadh sí ar an 12 Meán Fómhair 1994. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 5.


Daniel Sarrabat.
Péintéir Francach ab ea Daniel Sarrabat (1666-1748).


Roberto Bautista Agut.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Spáinn é Roberto Bautista Agut. Rugadh sé ar an 14 Aibreán 1988. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 19.


Grigor Dimitrov.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Bhulgáir é Grigor Dimitrov. Rugadh sé ar an 16 Bealtaine 1991. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 10.


Jack Sock.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe é Jack Sock. Rugadh sé ar an 24 Meán Fómhair 1992. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 17.


Gilles Müller.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Lucsamburg é Gilles Müller. Rugadh sé ar an 9 Bealtaine 1983. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 22.


Alexander Zverev Jr..
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ghearmáin é Alexander Zverev Jr.. Rugadh sé ar an 20 Aibreán 1997. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 11.


Víctor Estrella Burgos.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Phoblacht Dhoiminiceach é Víctor Estrella Burgos. Rugadh sé ar an 2 Lúnasa 1980. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 108.


Jo-Wilfried Tsonga.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Fhrainc é Jo-Wilfried Tsonga. Rugadh sé ar an 17 Aibreán 1985. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 12.


Ryan Harrison.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe é Ryan Harrison. Rugadh sé ar an 7 Bealtaine 1992. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 40.


Alexandr Dolgopolov.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Úcráin é Alexandr Dolgopolov. Rugadh sé ar an 7 Samhain 1988. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 89.


Dominic Thiem.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ostair é Dominic Thiem. Rugadh sé ar an 3 Meán Fómhair 1993. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 7.


Pablo Cuevas.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Uragua é Pablo Cuevas. Rugadh sé ar an 1 Eanáir 1986. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 29.


Steve Johnson.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe é Steve Johnson. Rugadh sé ar an 24 Nollaig 1989. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 31.


Borna Ćorić.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Chróit é Borna Ćorić. Rugadh sé ar an 14 Samhain 1996. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 44.


Lucas Pouille.
Is imreoir leadóige gairmiúil as An Fhrainc é Lucas Pouille. Rugadh é ar an 12 Feabhra 1994. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 18.


Pablo Carreño Busta.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Spáinn é Pablo Carreño Busta. Rugadh sé ar an 12 Iúil 1991. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 16.


Feliciano López.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Eilvéis é Feliciano López. Rugadh sé ar an 20 Meán Fómhair 1981. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 26.


Yūichi Sugita.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An tSeapáin é Yūichi Sugita. Rugadh sé ar an 18 Meán Fómhair 1988. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 43.


Steinileas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige agus stair na Gréige é Steinileas (Σθένελος, nó "Sthenelos" as Sean-Ghréigis[4]; "Sthenelus" as Béarla[1][2]).
Rí ar chathair Micéanae ab ea Steinileas[3].
Ba iad Peirséas agus Andraiméide a thuismitheoirí.
Ba é Eoraistéas a mhac.


Micéanae.
Ba chathair é Micéanae (Micéine, Mícéine nó Mícéiné; "Mycenae" as Béarla) go raibh suite sa tSean-Ghréig.
"Is féidir í a rianú siar go dtí an teanga a labhair cine a tháinig go dtí an Ghréig timpeall na bliana 2000 RC. Chuir an dream sin cathair Micéanae ar bun agus tugadh na Micéanaigh orthu dá bhrí sin. Bhí na Micéanaigh i mbarr a réime go dtí timpeall 1100 RC nuair a tháinig meath orthu. Níl mórán eolais againn faoin teanga díreach i ndiaidh mheath na cathrach úd tar éis ionradh ón tuaisceart.[1]"
"Tháinig an chéad phobal gurbh í an Ghréigis a dteanga don tír timpeall 2000 R.Ch., agus tar éis deireadh a theacht ar shibhialtacht na Mionóch, bhunaigh na luath-Ghréagaigh seo an tsibhialtacht go dtugtar Mícéinéach uirthi, a mhair ó 1600-1100 R.Ch. Is ó Ré na Mícéinéach a eascair na heipicí Hóiméaracha agus na scéalta i dtaobh Chogadh na Traoi, cé nár deineadh leagan údarásach díobh go dtí timpeall 700 R.Ch.[2]"
"I Mícéine na Gréige tá boghta coirbéalta ó timpeall 1300 RC a dtugtar Ciste Aitréas air.[3]"
"Ba thochaltóir tábhachtach seandálaíochta na Traí é Schliemann, mar aon leis na láithreáin Mícéineacha; an Mícéine agus an Tiryns. [4]
"Dhá ghrúpa tuamaí ríoga a fuarthas ag ceann thiar dhaingean na cathrach i Mícéiné na Gréige, na príomhshamplaí fionnta i 1876 ag Heinrich Schliemann (1822-1890)[5]."
Ríthe na Micéanaigh ab iad Steinileas agus Eoraistéas.


Heflin, Alabama.
Is é Heflin an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Cleburne, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1882. Measadh 3,474 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Elba, Alabama.
Is é Elba an príomhbhaile Chontae Coffee, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh é sa bhliain 1853. Measadh 3,893 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Séas.
Is pearsa a bhaineann le mhiotaseolaíocht na Gréige é Séas ("Zeus" as Béarla[1]).
Rí na ndéithe agus Dia na spéire ab ea Séas.
Ba é Séas an pháiste is óige na dTíotán Crónas agus Ria.
Ba iad Poiséadón agus Háidéas a dheartháireacha.
Ba iad Héire, Déiméitéir, agus Heistia a dheirfiúracha.
Ba í Metis a chéad bhean chéile. Ba í Aitéiné an iníon de Shéas agus Metis.
Ba í Héire a bhean chéile agus banríon. Bhuail sí bob ar Shéas ionas go mbeadh a mac is leasdeartháir Earcail, Eoraistéas, ina rí ar Mhicéanae.
Ba iad Apalló agus Artaimís clann Shéas agus Lató[2].
Ba mhac le bean darbh ainm Ailcméiné agus leis an dia Séas é Earcail.
Ba í Héilin iníon Leda agus Séas (athair na ndéithe) nó Tyndareus (Rí Sparta).
Mac leis an mbean so-mharaithe Danae agus an dia Séas ab ea Peirséas[3].
Ba iad Aeacas, Aingealós, Afraidíté, Apalló, Airéas, Artaimís, Aitéiné, Dinísias, Eileithyia, Enyo, Eris, Ersa, Héilin na Traoi, Héafaestas, Earcail, Heirméas, Míonós, Pandia, Peirsifiné, Peirséas, Rhadamanthus, na Grása, na Horae, na Liotae, na Béithe, agus na Fáithe i measc a chlann.
Chuir Séas an Scairp agus Oiríon sa spéir[4].


Tuscumbia, Alabama.
Is é Tuscumbia an príomhbhaile Chontae Colbert, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1820. Measadh 8,434 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Presidio (San Francisco).
Is páirc náisiúnta agus iar dún míleata don Arm na Stát Aontaithe i gcathair San Francisco, California é Presidio of San Francisco. Tá sé suite ar an rinn thuaidh na leithinse San Francisco, in aice leis an Bhá San Francisco, agus is cuid den Cheantar Náisiúnta Áineasa Golden Gate. Tógadh agus bunaíodh é sa bhliain 1776, cé go dtéann a stair siar i bhfad níos faide ná sin.


Danae.
Ba é Acraiséas Rí na chathair Argas a hathair.
Ba é Peirséas a mac.


Evergreen, Alabama.
Is é Evergreen an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Conecuh, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1819. Measadh 3,693 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Rockford, Alabama.
Is é Rockford an príomhbhaile agus an chathair is mó daonra i gContae Coosa, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1832. Measadh 444 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Acraiséas.
Rí na chathair Argas ab ea Acraiséas.
Ba í Danae a iníon.


Argas.
1) Ba chathair é Argas ("Argos" as Béarla) a bhí suite sa tSean-Ghréig.
Bhí Acraiséas ina Rí ar Argas.
2) Pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Argas.
"Ach maidir le hArgas, i miotaseolaíocht na Gréige, bhí céad súil aige.[1]"


Pendulum.
Is banna ceol leictreonach agus Rac-cheol Astrálach é Pendulum a cuireadh ar bun in Perth, An Astráil sa bhliain 2002. Tharraing an banna clú idirnáisiúnta orthu féin leis an chéad albam acu, Hold Your Colour.


Liosta na gcód cheantar i Meiriceá Thuaidh.
200–299.
201: New Jersey (Hackensack, Jersey City, Hoboken, Bayonne, Ridgewood, Ramsey, agus an chuid is mó de New Jersey thoir thuaidh)
202: Washington, D.C. (uile)
203: Connecticut (Bridgeport, Danbury, New Haven, Waterbury, agus Connecticut thiar theas)
204: Manitoba (uile).
Cuireadh os cionn le 431 i mí Samhain 2012.
205: Alabama (Birmingham; Tuscaloosa, agus cuideanna de Alabama theas agus thiar)
206: Washington (Seattle; na hoileáin Bainbridge, Mercer, agus Vashon ar fad; Burien, Des Moines, Lake Forest Park, Normandy Park, Sea-Tac, Shoreline, Tukwila, a> (1957), 360 (1995), 425 agus 253 (1997) a chruthú.
207: Maine (uile ach Estcourt Station)
208: Idaho (uile)
209: California (Stockton, Modesto, Merced, Tracy, San Andreas, agus cuid de California lár ag síneadh amach go dtí Yosemite National Park lár)
210: Texas (Achar cathrach San Antonio)
211: Níl aon cód ceantair. Seirbhísí pobail, in áirithe mar uimhir eolais.
212: Cathair New York Manhattan, ach Marble Hill)
213: California (Croílár Los Angeles)
214: Texas (Meitreopléacs Dallas–Fort Worth)
215: Pennsylvania (ceantar Philadelphia, a> around the Hereford area, which is served by the Pennsburg 679 exchange).
216: Ohio (ceantar Cleveland)
217: Illinois (Springfield, Springfield, Champaign, Champaign, Decatur, Urbana, Lincoln, agus cuideanna den Illinois lár)
218: Minnesota (Duluth, Duluth, Moorhead, Moorhead, Thief River Falls, Thief River Falls, Bemidji, Bemidji, Brainerd, Brainerd, International Falls, International Falls, [, Skokie, Niles, Park Ridge, Des Plaines, Mount Prospect, Arlington Heights, Palatine, Wheeling, Buffalo Grove, Barrington, Elk Grove Village, Schaumburg, Hoffman Estates, Elgin, Carpentersville, Algonquin, Lake in the Hills, Huntley, Hampshire, Cary, Lake Zurich, Fox Lake, Round Lake Beach, Antioch, Gurnee, Waukegan, Zion, Lake Forest, Vernon Hills, Libertyville, Mundelein, Northbrook, Glenview, Deerfield, Highlagus Park, Wilmette, Winnetka.)
225: Louisiana (Baton Rouge, Donaldsonville, New Roads, White Castle, agus Louisiana lár-theas)
226: Ontario (London, London, Windsor, Windsor, Kitchener-Waterloo, Cambridge, agus an chuid is mó den Ontario iar dheisceart)
229: Georgia (Albany, Albany, Valdosta, Bainbridge, Americus, Fitzgerald, Traverse City, Ludington, Petoskey, agus cuid de Michigan iarthuaisceart)
234: Ohio (northeastern)
236: An Cholóim Bhriotanach (uile)
239: Florida (southwest coast: all of Lee County, Lee County, Collier County, Collier County, the mainlagus part of Monroe County, Monroe County, including Cape Coral, Fort Myers, Fort Myers, Naples, agus Everglades)
240: Marylagus (southern agus western parts)
242: The Bahamas (uile)
246: Barbados (uile)
248: Michigan (Oaklagus County)
249: Ontario (Northeastern Ontario agus Central Ontario: Greater Sudbury, Sault Ste. Marie, Sault Ste. Marie, North Bay, North Bay, etc.)
250: British Columbia (Victoria, Victoria, Prince George, Prince Rupert, Kelowna, a> on June 1, 2013.
251: Alabama (Mobile County, Mobile County, Baldwin County, Baldwin County, Bay Minette, Jackson, Brewton, Citronelle, agus part of southwestern Alabama)
252: North Carolina (Greenville, Greenville, New Bern, New Bern, Elizabeth City, Elizabeth City, Kinston, Kinston, Outer Banks, Rocky Mount, Rocky Mount)
253: Washington (Tacoma, Tacoma, Lakewood, Auburn, Auburn, Puyallup, Enumclaw, Spanaway, agus the southern suburbs of Seattle)
254: Texas (Waco, Killeen, Temple, Belton, agus Stephenville)
256: Alabama (Huntsville, Huntsville, Decatur, Cullman, Gadsden, Madison, Florence, Sheffield, Tuscumbia, Fort Payne, Scottsboro, but no date has been scheduled for this to go into effect.
260: Indiana (Fort Wayne, New Haven, Decatur, Angola, Huntington, Wabash, Kenosha, Kenosha, Menomonee Falls, Waukesha, Kalamazoo, Benton Harbor, Allegan, Hastings, St. Joseph, Paducah, Paducah, Bowling Green, Hopkinsville, Henderson, Elizabethtown, a>.
276: Virginia (Bristol, Bristol, Abingdon, Wytheville, Martinsville, Bluefield, Big Stone Gap, Big Stone Gap, agus the remainder of southwestern Virginia)
278: was a planned overlay for Michigan's 734, but no date has been scheduled for this to go into effect. (Ten-thousaguss blocks have been assigned to a switch in Cincinnati,, Washington, D.C., suburbs, all counties which touch the Potomac River, agus the towns of Hagerstown, Frederick, Rockville, Cumberlagus, [, 407 (1988), 954 (1995).
309: Illinois (Peoria, Peoria, Bloomington, Bloomington, Moline, Moline, Rock Islagus, Rock Islagus, Galesburg, Galesburg, agus west-central Illinois)
310: California (Beverly Hills, Beverly Hills, Brentwood, Malibu, Pacific Palisades, Redondo Beach, Santa Monica, Torrance, Santa Catalina Islagus,, the Grosse Pointes, Detroit agus its inner enclaves of Hamtramck agus Highlagus Park)
314: Missouri (St. Louis, St. Louis County, St. Louis County, Florissant, Crestwood, Hazelwood, Kirkwood, agus surrounding suburbs of St. Louis)
315: New York (Syracuse, Syracuse, Utica, Watertown, a> on March 11, 2017.
316: Kansas (Wichita metropolitan area, McConnell Air Force Base, Augusta, El Dorado, Mulvane, Fishers, Noblesville, Westfield, Greenwood, Mooresville, Beech Grove, Plainfield, Avon, Brownsburg, a>).
318: Louisiana (Shreveport–Bossier City, Monroe, Alexagusria, Fisher, Tallulah, agus most of northern Louisiana)
319: Iowa (Cedar Rapids, Cedar Rapids, Waterloo, Burlington, Iowa City, Iowa City, east-central, agus southeastern Iowa)
320: Minnesota (St. Cloud, St. Cloud, Alexagusria, Morris, Hutchinson, Sagusstone, Appleton, Willmar agus central Minnesota)
321: Florida (Orlaguso, Orlaguso, Cocoa, Melbourne, Rockledge, Rockledge, Titusville, Titusville, St Cloud, agus east-central Florida). This Area partially overlies 407, agus this is the exclusive code for the Space Coast (Cape Canaveral, Titusville, Cocoa, Cocoa Beach, Cocoa Beach, Satellite Beach, Satellite Beach, Melbourne, Merritt Islagus, Patrick Air Force Base, Palm Bay.)
323: California (part of the City of Los Angeles excluding Downtown Los Angeles, Western Los Angeles, Westwood, the San Fernaguso Valley, Florence, agus Montebello)
325: Texas (Abilene, Abilene, San Angelo, Sweetwater, Snyder)
327: Proposed overlay of 870, but no date has been scheduled for this to go into effect.
330: Ohio (Akron, Akron, Canton, Youngstown, Warren, agus most of northeastern Ohio)
331: Illinois (Aurora, Aurora, Naperville, Oswego, a> on June 10, 2017.
334: Alabama (Montgomery, Montgomery, Auburn, Dothan, Enterprise, Eufaula, Opelika, Phenix City, Selma, Tuskegee agus most of southeastern Alabama)
336: North Carolina (the Piedmont Triad, Wilkesboro, Roxboro, Roxboro, a>.
339: Massachusetts (Boston, Boston,, 713, agus 832 on July 1, 2014.
347: New York City (except most of Manhattan)
351: Massachusetts (northeastern)
352: Florida (Gainesville, Gainesville, Ocala, Inverness, Dunnellon, 356 was replaced by 862 since this proposed code was considered to be too similar to southern New Jersey's Cód ceantair 856
360: Washington (Olympia, Olympia, Vancouver, Bellingham, Bremerton, Port Angeles, Aberdeen, agus most of western Washington except the Seattle metropolitan area)
361: Texas (Corpus Christi, Corpus Christi, Victoria, George West, Paducah, Paducah, Bowling Green, Hopkinsville, Henderson, Elizabethtown, agus most of western Kentucky)
367: Quebec (Quebec City, Saguenay, a> effective November 24,, a> in Ohio on February 27, 2016.
382: Ontario (London, London, Windsor, Windsor, Kitchener-Waterloo, Cambridge, agus most of southwestern Ontario)
385: Utah (Counties of Davis County, Davis, Morgan County, Morgan, Salt Lake County, Salt Lake, Utah County, Utah, agus Weber County, Weber along the Wasatch Front, including the cities of Salt Lake City, Ogden, Ogden, agus Provo, Provo)
386: Florida (Daytona Beach, Daytona Beach, Lake City, Live Oak, Crescent City, agus parts of northeastern Florida)
387: Ontario: Toronto metropolitan area
390–399: Reserved for potential North American Plean uimhrithe expansion
400–499.
401: Rhode Islagus (uile)
402: Nebraska (Omaha, Omaha, Lincoln, Norfolk, Superior, agus most of eastern Nebraska)
403: Alberta (Calgary, Banff, Red Deer, Medicine Hat, Lethbridge, Brooks, a> sa bhliain 1995. cód ceantair 404 is now completely surrounded by cód ceantair 770, which forms an annulus around it.
405: Oklahoma (Oklahoma City, Stillwater, Edmond, Norman, Shawnee, agus most of central Oklahoma)
406: Montana (uile)
407: Florida (Orlaguso, Orlaguso, Sanford, St. Cloud, Kissimmee, Kissimmee, a>.
408: California (San Jose, San Jose, Cupertino, Cupertino, Los Gatos, Milpitas, Mountain View, Santa Clara, Sunnyvale, a>.
413: Massachusetts (Springfield, Springfield, Pittsfield, Holyoke, Greenfield, agus most of Western Massachusetts)
414: Wisconsin (Milwaukee County, Milwaukee County agus the city of Milwaukee)
415: California (San Francisco, Daly City, Brisbane, a>.
Códanna ceantair 416, 647, 416: Ontario (the City of Toronto)
417: Missouri (Springfield, Springfield, Joplin, Branson, Lamar, Lebanon, agus most of southwestern Missouri)
418: Quebec (Quebec City, Saguenay, a>)
419: Ohio (Toledo, Toledo, Sylvania, Mansfield, Lima, Findlay, Sagususky, Bowling Green, Johnson City, Johnson City, Kingsport, etc., in the northeast; agus Chattanooga, Chattanooga, Clevelagus, Philadelphia, Everett, Everett, Edmonds, Kirklagus, Redmond, Renton, Sammamish, Issaquah, agus Lynnwood.)
428: New Brunswick (uile)
430: Texas
431: Manitoba
432: Texas (West Texas: Midlagus, Midlagus, Odessa, Big Spring, Alpine, Fort Stockton.
434: Virginia (Charlottesville, Charlottesville, Lynchburg, Danville, excluding the counties of Davis County, Davis, Morgan County, Morgan, Salt Lake County, Salt Lake, Utah County, Utah,, Lorain, Oberlin, Ashtabula, Arizona.)
447: Illinois
450: Quebec (central southern Quebec; surrounds City of Montreal)
456: Inbound international calls for carrier-specific services
457: nach n-úsáidtear; fictitious cód ceantair assigned to identify Naked DSL/Dry Loop agus dedicated data lines in Saskatchewan
458: Oregon (Eugene, Eugene, Medford, Bend, Pendleton, Corvallis, Ontario, Fishers, Noblesville, Westfield, Greenwood, Mooresville, Beech Grove, Plainfield, Avon, Brownsburg, agus Zionsville.)
Códanna ceantair 214, 469, 469: Texas
470: Georgia: An overlay onto Cód ceantair 404, Cód ceantair 678, agus Cód ceantair 770
473: Grenada (uile)
475: Connecticut
478: Georgia (Macon, Macon, Warner Robins, Swainsboro, Milledgeville, Milledgeville, Perry, Fayetteville, Fayetteville, Rogers, Scottsdale, Scottsdale, Chagusler, Tempe, but no date has been scheduled for this to go into effect.
490–499: Reserved for potential North American Plean uimhrithe expansion
500–599.
500: Personal Communications Services
501: Arkansas (Little Rock, Little Rock, Hot Springs, agus much of central Arkansas, but not Pine Bluff.)
502: Kentucky (Louisville, Louisville, Frankfort, Frankfort, Shelbyville, Bardstown, agus most of north-central Kentucky)
503: Oregon (Portlagus, Portlagus, Salem, Hillsboro, St. Helens, Tillamook, a>, 225 (1998) agus 985 (2001). New Orleans agus Baton Rouge are no longer in the same cód ceantair.
505: New Mexico (Albuquerque, Albuquerque, Santa Fe, Santa Fe, Farmington, Gallup, agus all of northwestern New Mexico, agus part of central New Mexico).
506: New Brunswick (uile)
507: Minnesota (Rochester, Rochester, Mankato, Mankato, Austin, Austin, Marshall, Marshall, Winona, Winona agus most of southern Minnesota)
508: Massachusetts (Worcester, Worcester, New Bedford, Fall River, Cape Cod, including Spokane, Spokane, Ellensburg, Pullman, the Tri-Cities area, Walla Walla, Walla Walla, Wenatchee, Wenatchee, agus Yakima, Yakima.)
510: California (coastal regions of the East Bay—Oaklagus, Oaklagus, Fremont, Hayward, Richmond, Berkeley agus Alameda)
512: Texas (Austin, Austin, San Marcos, agus parts of central Texas)
513: Ohio (Cincinnati, Middletown, Hamilton, Lebanon, agus parts of southern agus southwestern Ohio. This cód ceantair used to also include Dayton, Dayton.)
514: Quebec: Montreal metropolitan area
515: Iowa (Des Moines, Des Moines, Ames, Fort Dodge, Jefferson, Indianola agus most of north-central Iowa)
516: New York State (Nassau County, Nassau County, Hempstead, Long Beach, Great Neck, etc.)
517: Michigan (Lansing, Lansing, Jackson, Charlotte, Deerfield, Addison, agus most of south-central Michigan)
518: New York State (Albany, Albany, Schenectady, Plattsburgh, Saranac Lake, Lake George, Westport, agus most of northeastern New York State)
Códanna ceantair 519, 226, 519: Ontario (London, London, Windsor, Windsor, Kitchener-Waterloo, Cambridge, a>.
520: Arizona (Tucson, Tucson, Nogales, Nogales, Fort Huachuca, agus most of southeastern Arizona)
521: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
522: Reserved for Personal Communications Services
523–529: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
530: California (Redding, Redding, Auburn, Auburn, Chico, Davis, the California shore of Lake Tahoe, Placerville, Susanville, Truckee, Yreka, agus most of northeastern California)
531: Nebraska (Omaha, Omaha, Lincoln, Lincoln, Norfolk, Superior, but no date has been scheduled for this to go into effect.
538: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
539: Oklahoma (Tulsa, Tulsa, Bartlesville, McAlester, Muskogee, Henryetta agus northeastern Oklahoma)
540: Virginia (Fredericksburg, Fredericksburg, Roanoke, Roanoke, Blacksburg, Harrisonburg, Lexington, Staunton, Winchester, agus parts of north-central Virginia)
541: Oregon (Eugene, Eugene, Bend, Corvallis, Medford, Pendleton, agus all of Oregon except metropolitan northwestern Oregon, including Portlagus, Salem, Astoria, etc.)
542–543: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
544: Personal Communications Services
545: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
546: Reserved for Personal Communications Services – effective September 2013
547: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
Códanna ceantair 519, 226, 548: Ontario (London, London, Windsor, Windsor, Kitchener-Waterloo, Cambridge, a> on June 4, a> services, where 555 is an exchange – not an cód ceantair.
556: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
557: Missouri: planned overlay for 314, but it has been suspended indefinitely.
558: Reserved for Personal Communications Services – effective September 2013
559: California (Fresno, Fresno, Hanford, Madera, Tulare, Visalia, agus parts of the San Joaquin Valley.
561: Florida (Palm Beach County, Palm Beach County, including Palm Beach, Palm Beach, West Palm Beach, West Palm Beach, Boca Raton, Boynton Beach, Long Beach, Long Beach, Whittier, Norwalk, La Habra, Lakewood, Pico Rivera, agus most of southeastern Los Angeles County, Los Angeles County)
563: Iowa (Davenport, Davenport, Dubuque, Clinton, Bettendorf, but no date has been scheduled for this to go into effect.
569: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
570: Pennsylvania (the Wyoming Valley, including Scranton, Scranton agus Wilkes-Barre, Wilkes-Barre; Bloomsburg; Danville; Nanticoke; Williamsport; agus most of northeastern Pennsylvania)
571: Virginia
573: Missouri (Columbia, Columbia, Jefferson City, Hannibal, Cape Girardeau, Farmington, Lake of the Ozarks, Poplar Bluff, agus most of eastern Missouri excluding St. Louis County, St. Louis County agus the St. Louis, City of St. Louis)
574: Indiana (South Bend, South Bend, Elkhart, Goshen, agus most of north-central Indiana)
575: New Mexico (Las Cruces, Las Cruces, Roswell, Roswell, Carlsbad Caverns National Park, Socorro, Socorro, Taos, Taos, Truth or Consequences, Truth or Consequences; excludes central (Albuquerque agus its suburbs) agus northwestern New Mexico)
577: Personal Communications Services
578: Reserved for Personal Communications Services – effective July 2011
579: Quebec (central southern Quebec; surrounds City of Montreal)
580: Oklahoma (Ponca City, Ada, Ardmore, Enid, Lawton, Elk City, agus most of southern agus western Oklahoma)
581: Quebec (Quebec City, Saguenay, a>)
585: New York State (Rochester, Rochester, Batavia, agus much of western New York State)
586: Michigan (Warren, Warren, Sterling Heights,, teleprinter, caller-pays mobile.
601: Mississippi (Jackson, Jackson, Hattiesburg, Meridian, Natchez, Natchez, Vicksburg, Vicksburg, 480 agus 623 (1999).
603: New Hampshire (uile)
604: British Columbia (Metro Vancouver Regional District, Whistler, a> on June 1, Pikeville, Hazard, Somerset, London, London, Corbin, Maysville, agus much of eastern Kentucky)
607: New York State (Binghamton, Elmira, Elmira, Cornell, Norwich, Ithaca, Ithaca, agus most of south-central New York)
608: Wisconsin (Madison, Madison, La Crosse, Platteville, Beloit, agus most of southwestern Wisconsin)
609: New Jersey (Trenton, Trenton, Atlantic City, Princeton, Princeton, a> effective January 20, Lehigh Valley, Norristown, Reading; parts of southeastern Pennsylvania)
613: Ontario (Ottawa metropolitan area agus southeastern Ontario)
614: Ohio (Columbus agus Franklin County)
615: Tennessee (Nashville, Lebanon, Murfreesboro, Smyrna, Springfield, [, agus 269 sa bhliain 2002.
617: Massachusetts (Boston, Cambridge, Quincy, Newton, Everett, agus the nearby suburbs)
618: Illinois (Carbondale, Carbondale, Alton, Belleville, Cahokia, Centralia, Edwardsville, Marion, Metropolis, Metropolis, Vagusalia, Vagusalia, 858 overlay complex beginning November 11, 2015.
623: Arizona (part of Maricopa County, Maricopa County, including Glendale, Glendale, Buckeye, Goodyear, Peoria, Sun City, Arcadia, Azusa, Baldwin Park, Covina, Duarte, El Monte, Glendora, Irwindale, La Puente, Monrovia, Pasadena, Rosemead, San Gabriel, but it has been suspended indefinitely.
628: California (San Francisco)
629: Tennessee (Middle Tennessee, including DuPage County, DuPage, central agus southern Kane County, Kane, northern Kendall County, Kendall, far northern Will County, Will, 2016.
633: Nominally reserved to overlay 600, a rarely used Canadian non-geographic code.
636: Missouri (St. Charles, St. Charles, Chesterfield, Union, Troy, 2013. It was originally planned as 474, 2018.
641: Iowa (Mason City, Mason City, Oskaloosa, Creston, Pella, Ottumwa, Britt, Clear Lake, Fairfield, a rarely used Canadian non-geographic code.
646: New York State (Borough of Manhattan, South San Francisco, Palo Alto, Palo Alto, Redwood City, Menlo Park, Mountain View, San Mateo, Santa Clara)
651: Minnesota (St Paul, St. Paul, Eagan, Eagan, Lindstrom, Red Wing, Hastings,, but no date has been scheduled for this to go into effect.
659: Assigned for numbering relief to 205 (Alabama) but no date has been scheduled for this to go into effect.
660: Missouri (Sedalia, Sedalia, Kirksville, Maryville, Mexico, Whiteman Air Force Base, agus part of north-central Missouri)
661: California (Bakersfield, Bakersfield, Lancaster, Lancaster, Palmdale, Palmdale, Edwards Air Force Base, agus parts of Kern County, Kern County, agus Los Angeles County.
662: Mississippi (Tupelo, Tupelo, Columbus, Columbus, Corinth, Greenville, Greenwood, Starkville,, Tinian, agus Rota.)
671: Guam (the former country code for this possession agus unorganized territory of the United States that includes Agusersen Air Force Base.)
672: British Columbia (uile)
680: New York (Syracuse, Syracuse, Utica, Watertown, a> on March 11, 2017.
681: West Virginia
682: Texas
683: Ontario: (Northeastern Ontario agus Central Ontario: Greater Sudbury, Sault Ste. Marie, Sault Ste. Marie, North Bay, North Bay,, 1-700-555-4141 most often gives a recorded message indicating the default carrier on a line. In theory, a> may assign any +1-700- number to any carrier-specific service, but this use is rare.
701: North Dakota (uile)
702: Nevada (almost all of Clark County, Clark County, including all of the Las Vegas, Las Vegas Valley, including Henderson, Henderson agus Boulder City, Boulder City)
703: Virginia (Northern Virginia: mostly the suburbs of Washington, D.C., including Alexagusria, Arlington County, Fairfax County, Prince William County, agus eastern Loudoun County).
704: North Carolina (Charlotte, Charlotte, Concord, Gastonia, Salisbury, agus much of south-central North Carolina)
705: Ontario: (Northeastern Ontario agus Central Ontario: Greater Sudbury, Sault Ste. Marie, Sault Ste. Marie, North Bay, North Bay, etc.)
706: Georgia (Athens, Athens, Augusta, Augusta, Columbus, Columbus, Calhoun, Calhoun, Dalton, Dalton, Rome, Rome, agus much of northwestern, northeastern agus eastern Georgia, with an exclave in midwestern Georgia)
707: California (Vallejo, Vallejo, Crescent City, Eureka, Redwoods National Park, Santa Rosa, Ukiah, Berwyn, Brookfield, Bridgeview, Burbank, Calumet City, Chicago Heights, Cicero, Dolton, Elmwood Park, Evergreen Park, Franklin Park, Harvey, Hazel Crest, Homer Glen, Homewood, La Grange, Lansing, Matteson, Maywood, Melrose Park, Mokena, Monee, Oak Forest, Oak Park, Oak Park, Orlagus Park, Palos Hills, Park Forest, Peotone, Tinley Park, University Park,, used by AT&T for its TWX (Telex) service (along with 510, 610, 810, agus 910).
711: Not an cód ceantair. Telecommunications device for the deaf/Relay Service for TTY to Voice agus Voice to TTY
712: Iowa (Sioux City, Council Bluffs, Denison, agus most of western Iowa)
714: California: Orange County, Orange County: Anaheim, Anaheim, Fullerton, Fullerton, Garden Grove, Huntington Beach, Irvine, Newport Beach, Orange, Santa Ana, Santa Ana, etc.)
715: Wisconsin (Wausau, Wausau, Eau Claire, Eau Claire, Rhinelaguser, agus most of northern Wisconsin)
716: New York State (Buffalo, Buffalo, Niagara Falls, Olean, but this cód ceantair includes Marble Hill, Marble Hill, a neighborhood of the Borough of Manhattan located on the mainlagus.
719: Colorado (Colorado Springs, Colorado Springs, Pueblo, Pueblo, Florence, Leadville, Limon, Trinidad, La Junta, 2011; previously +599.
724: Pennsylvania (Washington, Washington, Greensburg, Greensburg, Indiana, New Castle, Uniontown, Butler, agus the majority of Southwestern Pennsylvania outside of Pittsburgh's Allegheny County)
725: Nevada (almost all of Clark County, Clark County, including all of the Las Vegas, Las Vegas Valley, including Henderson, Henderson agus Boulder City, Boulder City)
726: Cuireadh os cionn le 210 sa bhliain 2017.
727: Florida (all of Pinellas County including St. Petersburg, St. Petersburg, Clearwater, Dunedin, Palm Harbor, Tarpon Springs, agus the coastal parts of Pasco County)
730: Illinois—proposed overlay of 618.
731: Tennessee (most of West Tennessee—excluding Metropolitan Memphis agus Shelby County, Shelby County (cód ceantair 901)—but including Dyersburg, Dyersburg, Jackson, Martin, Paris, Union City, agus Crockett County, Crockett County)
732: New Jersey (New Brunswick, New Brunswick, Lakewood, Neptune, Fort Dix, agus most of east-central New Jersey—but not Atlantic City)
734: Michigan (Ann Arbor, Hell, Hell, Monroe, Plymouth, Romulus, Romulus, Wayne, Ypsilanti, 2013.
740: Ohio (Suburban Columbus, Columbus, central Ohio outside of Franklin County, excluding the Marysville area, together with southeastern Ohio: Athens, Athens, Lancaster, Lancaster, Cambridge, Delaware, Ironton, Marietta, Mt. Vernon, Newark, Portsmouth, Steubenville, Washington Court House, agus Zanesville)
742: Ontario (Regional Municipality of Niagara, Niagara Falls Region, Hamilton, Hamilton, St. Catharines, suburbs of the Greater Toronto Area,, 2009.
752: California was a planned overlay for 909, Ridgecrest, Barstow—eastern portions of San Bernardino County agus Riverside County, including Palm Springs, Palm Springs, Palm Desert, agus Indio—Imperial County, Imperial County, agus parts of northern agus eastern San Diego County, to 619 in 1982, agus to 760 sa bhliain 1997.
762: Georgia
763: Minnesota (Brooklyn Park, Brooklyn Park, Plymouth, Plymouth, Maple Grove, Monticello, Elk River, Fridley, Blaine, a>), but it has been suspended indefinitely.
765: Indiana (Kokomo, Kokomo, Lafayette, Lafayette, Marion, Muncie, Richmond, West Lafayette, agus most of central Indiana excluding Indianapolis agus immediate suburbs.)
767: Commonwealth of Dominica (uile)
769: Mississippi
770: Georgia (Marietta, Marietta, Carrollton, Carrollton, Gainesville, Gainesville, Jonesboro, Jonesboro, Lawrenceville, Lawrenceville, Roswell, Roswell, Stone Mountain, Stone Mountain, Cartersville, Cartersville, agus much of north-central Georgia outside of Atlanta's Interstate 285 Perimeter Highway). cód ceantair 770 covers metro areas outside of Atlanta agus fully encircles Atlanta's iconic cód ceantair 404.
772: Florida (Fort PiCód aitheanta go furastae, Port Saint Lucie, Sebastian, Stuart, agus Vero Beach, agus all of Indian River County agus Martin County, Martin County)
773: Illinois (City of Chicago, excluding downtown)
774: Massachusetts
775: Nevada (Carson City, Reno, Elko, Ely, Sparks, Winnemucca, Winnemucca, Great Basin National Park, Naval Air Station Fallon, [, a> are exhausted in 902, new numbers will be assigned with CO codes in 782
784: Saint Vincent agus the Grenadines (uile). Was split from 809.
785: Kansas (Topeka, Salina, Salina, Colby, Lawrence, Lawrence, Manhattan, Manhattan, 833, 844, 855, 866, 877, 880, 881, 882, 883, 884, 885, 886, 887, 888, 889)
801: Utah (Counties of Davis County, Davis, Morgan County, Morgan, Salt Lake County, Salt Lake, Utah County, Utah, agus Weber County, Weber along the Wasatch Front, including the cities of Salt Lake City, Ogden, Ogden, agus Provo, Provo)
802: Vermont (uile)
803: South Carolina (Columbia, Columbia, Rock Hill, Sumter, Aiken, agus most of central South Carolina)
804: Virginia (the Richmond, Richmond Metropolitan Area, including Petersburg; also the Northern Neck agus Middle Peninsula)
805: California (Ventura County, San Luis Obispo County, Santa Barbara County, Atascadero, Lompoc, Ojai, Oxnard, Pismo Beach, Ventura, San Buenaventura, Santa Maria, Santa Maria, Simi Valley, agus Vagusenberg Air Force Base.)
806: Texas (Lubbock, Lubbock, Amarillo, Canadian, Canyon, Dalhart, agus the entire Texas Panhagusle)
807: Ontario (Northwestern Ontario: Thunder Bay, Kenora, Dryden, Greenstone)
808: Hawaii (covers all of the Hawaiian Islaguss to Midway Atoll, [a> (1996), 264, 876, 340, 649, 868, 284, 767, 473 (1997), 784 (1998).
812: Indiana (Southern Indiana, including Bloomington, Bloomington, Evansville, Evansville, Terre Haute, Terre Haute, Columbus, Columbus, Jeffersonville, Jeffersonville, Lawrenceburg, Lawrenceburg, Madison, Madison, a> on March 7, 2015.
813: Florida (all of Hillsborough County, Hillsborough County, a> agus its suburbs, MacDill Air Force Base, agus Plant City; agus also the inlagus areas of Pasco County)
814: Pennsylvania (Erie, Erie, State College, State College, Altoona, Clearfield, Emporium, Johnsonburg, Johnstown, Meyersdale, Ridgway, Somerset, Belvidere, La Salle, Peru, DeKalb, DeKalb, Sycamore, Freeport, Dixon, Sterling, Rock Falls, Ottawa, Morris, Princeton, Mendota, Rochelle, Saguswich, Streator, Pontiac, Kankakee, agus some outlying Chicago suburbs such as Harvard, McHenry, Crystal Lake, Woodstock, Plainfield, Joliet, Romeoville, Lockport, New Lenox, Frankfort, Minooka, Channahon, a>.
816: Missouri (Kansas City, Kansas City, St Joseph, Independence, Harrisonville, agus parts of west-central Missouri)
817: Texas (Fort Worth, Arlington, Gragus Prairie, Gragusview, Weatherford)
818: California (the San Fernaguso Valley of Los Angeles County, Los Angeles County, including Burbank, Burbank, Canoga Park, Encino, Glendale, North Hollywood, Northridge, Panorama City, Reseda, San Fernaguso, Sylmar, Tarzana, Tarzana, Van Nuys, Van Nuys, Estrie, Mauricie, Outaouais, Sherbrooke, a> area.
828: North Carolina (Asheville, Franklin, Hickory, Murphy, Waynesville, agus parts of western North Carolina)
829: the Dominican Republic.
830: Texas (Del Rio, Del Rio, Kerrville, Kerrville, Eagle Pass, Fredericksburg, New Braunfels, agus part of the Rio Graguse Valley)
831: California (Monterey County, Monterey County,, 2017.
843: South Carolina (Charleston, Charleston, Florence, Hilton Head Islagus, Myrtle Beach, Charleston Air Force Base, a>.
848: New Jersey
849: the Dominican Republic
850: northwestern Florida (Apalachicola, Appalachicola, Pensacola, Tallahassee, Quincy, Panama City, Naval Air Station Pensacola, Eglin Air Force Base, agus all of the Florida Panhagusle)
851: not in current use. Reserved for use in Canada.
854: South Carolina (Charleston, Charleston, Florence, Hilton Head Islagus, Myrtle Beach, Charleston Air Force Base, a> on October 19, a>
856: New Jersey (Cherry Hill, Cherry Hill, Camden, Millville, Vinelagus, agus most of southwestern New Jersey)
857: Massachusetts (Boston, Cambridge, Quincy, Newton, Everett, 2017.
859: Kentucky (Lexington, Lexington, Richmond, Danville, Covington, Florence, Lexington.
860: Connecticut (Hartford, Hartford, Bristol, Norwich, a>.
862: New Jersey
863: Florida (Lakelagus, Lakelagus, Bartow, Bartow, Sebring, Sebring, Winter Haven, Winter Haven in south-central Florida)
864: South Carolina (The Upstate, including Greenville, Greenville, Spartanburg, Spartanburg, Aguserson, Clemson, agus most of northwestern South Carolina)
865: Tennessee (Knoxville, Knoxville, Alcoa, Athens, Clinton, Crossville, Dayton, Gatlinburg, Loudon, Maryville, Newport, Oak Ridge, Oak Ridge, Oliver Springs, Pigeon Forge, Pigeon Forge, Rockwood, Sweetwater, etc., in East Tennessee)
867: Yukon, Northwest Territories, agus Nunavut
868: Trinidad agus Tobago (uile)
869: Saint Kitts agus Nevis (uile)
870: Arkansas (Texarkana, Texarkana, Jonesboro, Pine Bluff, agus southern, eastern, agus northeastern Arkansas)
871: not in current use. Reserved for use in Canada.
872: Illinois
890–899: Reserved for potential North American Plean uimhrithe expansion
900–999.
900: premium-rate telephone numbers
901: Tennessee (Memphis, Memphis, Covington, Germantown, Somerville, agus extreme southwestern Tennessee, a> added to the service area when it joined Canada in 1949. When 506 was Cruthaithe, Newfoundlagus was assigned to the new code along with New Brunswick. Newfoundlagus received its own code, 709, in 1962.
903: Texas (Tyler, Tyler, Sherman, Longview, Marshall, Palestine, Jacksonville, Carthage, a>.
904: Florida (Jacksonville, Jacksonville, St. Augustine, Starke, agus most of northeastern Florida)
Códanna ceantair 905, 289, 905: Ontario (Regional Municipality of Niagara, Niagara Falls Region, Hamilton, Hamilton, St. Catharines, suburbs of the Greater Toronto Area, a>.
906: Michigan: Upper Peninsula (Sault Ste. Marie, Sault Ste. Marie, Escanaba, Houghton, Iron Mountain, Marquette, Marquette, Menominee, Washington, Elizabeth, Warren, Plainfield, agus west-central New Jersey)
909: California (western portions of San Bernardino County, San Bernardino County, agus parts of Los Angeles County, Los Angeles County agus Riverside County, Riverside County, including Fontana, Fontana, Pomona, Pomona, Chino Hills, Chino Hills, Claremont, Claremont, Chino, Chino, Ontario, Ontario, Redlaguss, Redlaguss)
910: North Carolina (Fayetteville, Fayetteville, Wilmington, Wilmington, Fort Bragg, Seymour Johnson Air Force Base, Jacksonville, Lumberton agus much of southeastern North Carolina)
911: Not an cód ceantair. Reserved as an emergency telephone number in all geographic agus non-geographic areas.
912: Georgia (Savannah, Savannah, Statesboro, Vidalia, Vidalia, Waycross, Brunswick, Douglas, agus southeastern Georgia)
913: Kansas (Kansas City, Kansas, Overlagus Park, Leavenworth, Ft. Leavenworth, parts of eastern Kansas)
914: New York State (Westchester County, Westchester County)
915: Texas (all of El Paso County, El Paso County agus portions of Hudspeth County, Hudspeth County)
916: California (the Sacramento, Sacramento Metropolitan Area)
917: New York City cellular telephones
918: Oklahoma (Tulsa, Tulsa, Bartlesville, McAlester, Muskogee, Henryetta agus northeastern Oklahoma)
919: North Carolina (the Research Triangle—including Raleigh, Raleigh, the state capital city; Durham, Durham, Cary, Cary, a>.
925: California (inlagus regions of the East Bay—Livermore, Livermore, Concord, Pleasant Hill, Walnut Creek, Martinez, Pleasanton agus Dublin, just east of the hills that ring San Francisco Bay).
927: Florida (Orlaguso, Orlaguso, Sanford, St. Cloud, Kissimmee, Kissimmee, a> areas, but this has been cancelled.
928: Arizona (Flagstaff, Flagstaff, Kingman, Lake Havasu City, Lake Havasu City, Page, Payson, Prescott, Tuba City, Williams, Winslow, Winslow, Window Rock, Window Rock, Yuma, Yuma, agus most of northern agus western Arizona, including the Gragus Canyon National Park, the Lower Colorado River Valley, agus the Navajo Nation)
929: New York
930: Indiana (Southern Indiana, including Bloomington, Bloomington, Evansville, Evansville, Terre Haute, Terre Haute, Columbus, Columbus, Jeffersonville, Jeffersonville, Lawrenceburg, Lawrenceburg, Madison, Madison, a>).
931: Tennessee (Middle Tennessee, excluding the Nashville, Nashville Metropolitan Area, which is in 615: Clarksville, Clarksville, Manchester, Manchester, Columbia, Cookeville, Sparta)
932: once reserved as a third cód ceantair for West Virginia, 2016.
935: Assigned for numbering relief to 619 (San Diego, California), but it has been suspended indefinitely.
936: Texas (Nacogdoches, Nacogdoches, Lufkin, Lufkin, Conroe, Conroe, Huntsville, Huntsville, Center, Center, agus Southeast Texas)
937: Ohio (Dayton, Dayton, Marysville, Springfield, Springfield, Hillsboro, agus southwestern Ohio excluding the Cincinnati Metropolitan Area)
938: Alabama (Huntsville, Huntsville, Anniston, Cullman, Decatur, Florence, Fort Payne, Gadsden, Madison, Sheffield, Sheffield, Tuscumbia)
939: Puerto Rico
940: Texas (Denton, Denton, Wichita Falls, Wichita Falls, Decatur, Gainesville, Vernon, etc.) This is Texas immediately north of the Dallas–Fort Worth metroplex.
941: Florida (Gulf Coast immediately south of Tampa Bay: all of Manatee County, Manatee County, Sarasota County, Sarasota County, a>; includes Bradenton, Port Charlotte, Sarasota, Sarasota, agus Punta Gorda.)
942: Ontario: Toronto metropolitan area
947: Michigan
949: California (Irvine, Irvine, Lake Forest, Lake Forest, Mission Viejo, Mission Viejo, Newport Beach, Newport Beach, Corona Del Mar, Corona del Mar, then dial the long-distance destination number. This feature group 'B' has been rendered obsolete by 1010xxx "dial-around" feature group 'D' but the exchange remains reserved in each individual cód ceantair.
951: California (western Riverside County, Riverside County, including Riverside, Riverside, Corona, Lake Elsinore, Lake Elsinore, Mira Loma, Moreno Valley, Sun City, Temecula, Winchester, Lakeview, etc.)
952: Minnesota (Bloomington, Bloomington, Eden Prairie, Eden Prairie, Edina, Minnetonka, Chaska, agus the southwest suburban Minneapolis area)
954: Florida (all of Broward County, Broward County: Fort Lauderdale, Fort Lauderdale, Hollywood, Coral Springs, etc.)
956: Texas (Laredo, Laredo, Harlingen, Harlingen, Brownsville, McAllen, 2014.
960–969: nach n-úsáidtear (96x block reserved in case consecutive numbers are ever needed) (966 is also an CÓD AITHEANTA GO FURASTA)
970: Colorado (Gragus Junction, Gragus Junction, Aspen, Durango, Durango, Estes Park, Fort Collins, Frisco, Glenwood Springs, Glenwood Springs, Greeley, Purgatory, Steamboat Springs, Steamboat Springs, Telluride, Telluride, Vail, Rocky Mountain National Park, Dinosaur National Monument, agus most of north-central, south-central, agus western Colorado)
971: Oregon (Portlagus, Portlagus, Salem, Hillsboro, Beaverton, Beaverton, agus most of northwestern Oregon)
973: New Jersey (Newark, Newark, Paterson,, Lowell, Lawrence, Peabody, Bryan, Bay City, College Station, College Station, Lake Jackson, La Grange, La Grange, 2012.
985: Louisiana (Houma, Houma, Slidell, Slidell, a>, approved November 1, Mt. Pleasant, Bay City, Bay City, Saginaw, Saginaw, Midlagus, Owosso, province or country==
Future códanna ceantair are written in "italic".
Tagairtí.
*


Union Jack.
Is é Union Jack bratach náisiúnta na Ríochta Aontaithe. Trí chros atá san bhratach: cros Naomh Seoirse, cros Naomh Aindrias, agus cros Naomh Pádraig a seasann do thrí chuid an aontais: Sasana, Albain, agus Tuaisceart Éireann (Ríocht Éireann tráth).


Cros Naomh Seoirse.
Is cros le cruth + air, dearg ar cúlra bán (go háirithe mar shuaitheantas náisiúnta an Sasana) é Cros Naomh Seoirse.


Bratach na hAlban.
Is sailtír.i. cros thrasnánach nó cruth X air, go háirithe bán ar chúlra gorm (mar shuaitheantas náisiúnta na hAlban) é Cros San Aindrias.


Cogadh na Traoi.
"Maíonn an file go bhfuil go leor fear curtha ar bhóthar a n-aimhleasa ag an mbean lena bhfuil sé ag caint sa dán agus gurb ionann í agus mná cáiliúla i seanmhiotais na hÉireann, mná a mhill laochra nó a thug cruatan mór ortha, agus Héilin na Traoi, an bhean ba chúis le Cogadh na Traoi."


Héilin na Traoi.
Ba í Héilin na Traoi ("Helen of Troy" as Béarla) iníon Leda agus Séas (athair na ndéithe) nó Tyndareus (Rí Sparta). Ba í Héilin bean chéile Meinealás (Prionsa Mícéinéach agus Rí Sparta).


Meinealás.
Ba é Meinealás ("Menelaus" as Béarla[1]) Prionsa Micéanae agus Rí Sparta. Ba í Héilin Héilin na Traoi a bhean chéile.
Ba é Agaiméamnón a deartháir.


Andalusia, Alabama.
Is é Andalusia an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Covington, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1841. Measadh 8,968 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Luverne, Alabama.
Is é Luverne an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Crenshaw, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1889. Measadh 2,825 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Cullman, Alabama.
Is é Cullman an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Cullman, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1873, agus tugann ainm na cathrach onóir don Choirnéal John G. Cullmann. Measadh 15,496 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Liosta eipeasóidí The Middle.
Is sraith teilifíse Mheiriceánach é "The Middle". Sraith beochana atá ann, a chruthaigh Eileen Heisler agus DeAnn Heline do ABC. Tá 191 eipeasóid de chuid The Middle tagtha ar an saol faoi láthair.


Ozark, Alabama.
Is é Ozark an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Dale, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1822. Measadh 14,610 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Selma, Alabama.
Is é Selma an príomhbhaile agus an chathair is mó Chontae Dallas, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh é sa bhliain 1820. Measadh 18,983 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Stair.
Tá clú agus cáil mór ag an chathair as ucht a ról lárnach sa Ghluaiseacht Chearta Sibhialta sna 60í.
Naisc sheachtracha.
*


Liosta na gcód ZIP a thosaíonn le 0.
is éard is 90210 ann ná


Dogtown (The Simpsons).
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "Moho House", den ochtú sraith is fiche de "The Simpsons" ar an 21 Bealtaine 2017. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 2.15 milliún duine ar an eipeasóid.


00501 (Cód ZIP).
Is éard is 00501 ann ná Cód ZIP don chathair Holtsville, Nua-Eabhrac.


00544 (Cód ZIP).
Is éard is 00544 ann ná Cód ZIP don chathair Holtsville, Nua-Eabhrac.


00601 (Cód ZIP).
Is éard is 00601 ann ná Cód ZIP don bhardas Adjuntas, Pórtó Ríce.


7 Iúil 2005 Buamáil Londan.
Bhí 7 Iúil 2005 Buamáil Londan, nó mar is fearr aithne, 7/7, sraith ionsaithe buama féinmharfach an sceimhlitheoireachta comhordaithe i Londain, an Ríocht Aontaithe, a dírithe ar shibhialtaigh ag taisteal ar an gcóras iompar poiblí an chathair an buaicthráth tráchta an maidine.


Ginger Rogers.
Ba aisteoir Meiriceánach í Ginger Rogers (rugadh "Virginia Katherine McMath" ar an 16 Bealtaine 16 Iúil, 1911 – 25 Aibreán, 1995).


00602 (Cód ZIP).
Is éard is 00602 ann ná Cód ZIP don bhardas Aguada, Pórtó Ríce.


Aguadilla.
Is bardasacht i bPórtó Ríce í Aguadilla. Tá códanna ZIP 00603, 00604, agus 00605 ag an bhardas.


00606 (Cód ZIP).
Is éard is 00606 ann ná Cód ZIP don bhardas Maricao, Pórtó Ríce.


00610 (Cód ZIP).
Is éard is 00610 ann ná Cód ZIP don bhardas Añasco, Pórtó Ríce.


00611 (Cód ZIP).
Is éard is 00611 ann ná Cód ZIP don bhardas Utuado, Pórtó Ríce.


00612 (Cód ZIP).
Is éard is 00612 ann ná Cód ZIP don bhardas Arecibo, Pórtó Ríce.


00613 (Cód ZIP).
Is éard is 00613 ann ná Cód ZIP don bhardas Arecibo, Pórtó Ríce.


00614 (Cód ZIP).
Is éard is 00614 ann ná Cód ZIP don bhardas Arecibo, Pórtó Ríce.


00616 (Cód ZIP).
Is éard is 00616 ann ná Cód ZIP don bhardascht Badajero, Pórtó Ríce.


00617 (Cód ZIP).
Is éard is 00617 ann ná Cód ZIP don bhardascht Barceloneto, Pórtó Ríce.


00622 (Cód ZIP).
Is éard is 00622 ann ná Cód ZIP don sráidbhaile cois farraige Boquerón, Pórtó Ríce.


00623 (Cód ZIP).
Is éard is 00623 ann ná Cód ZIP don bhardascht Cabo Rojo, Pórtó Ríce.


00624 (Cód ZIP).
Is éard is 00624 ann ná Cód ZIP don bhardascht Peñuelas, Pórtó Ríce.


00627 (Cód ZIP).
Is éard is 00627 ann ná Cód ZIP don bhardascht Camuy, Pórtó Ríce.


00631 (Cód ZIP).
Is éard is 00631 ann ná Cód ZIP don bhardascht Lares, Pórtó Ríce.


00636 (Cód ZIP).
Is éard is 00636 ann ná Cód ZIP don bhardascht San Germán, Pórtó Ríce.


00637 (Cód ZIP).
Is éard is 00637 ann ná Cód ZIP don bhardascht Sabana Grande, Pórtó Ríce.


00638 (Cód ZIP).
Is éard is 00638 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ciales, Pórtó Ríce.


00641 (Cód ZIP).
Is éard is 00641 ann ná Cód ZIP don bhardascht Utuado, Pórtó Ríce.


00646 (Cód ZIP).
Is éard is 00646 ann ná Cód ZIP don bhardascht Dorado, Pórtó Ríce.


00647 (Cód ZIP).
Is éard is 00647 ann ná Cód ZIP don bhardascht Guánica, Pórtó Ríce.


00653 (Cód ZIP).
Is éard is 00653 ann ná Cód ZIP don bhardascht Guánica, Pórtó Ríce.


00650 (Cód ZIP).
Is éard is 00650 ann ná Cód ZIP don bhardascht Florida, Pórtó Ríce.


00652 (Cód ZIP).
Is éard is 00652 ann ná Cód ZIP don bhardascht Arecibo, Pórtó Ríce.


00688 (Cód ZIP).
Is éard is 00688 ann ná Cód ZIP don bhardascht Arecibo, Pórtó Ríce.


00656 (Cód ZIP).
Is éard is 00656 ann ná Cód ZIP don bhardas Guayanilla, Pórtó Ríce.


00659 (Cód ZIP).
Is éard is 00659 ann ná Cód ZIP don bhardascht Hatillo, Pórtó Ríce.


00660 (Cód ZIP).
Is éard is 00660 ann ná Cód ZIP don bhardascht Hormigueros, Pórtó Ríce.


00662 (Cód ZIP).
Is éard is 00662 ann ná Cód ZIP don bhardascht Isabela, Pórtó Ríce.


00664 (Cód ZIP).
Is éard is 00664 ann ná Cód ZIP don bhardascht Jayuya, Pórtó Ríce.


00667 (Cód ZIP).
Is éard is 00667 ann ná Cód ZIP don bhardascht Lajas, Pórtó Ríce.


00669 (Cód ZIP).
Is éard is 00669 ann ná Cód ZIP don bhardascht Lares, Pórtó Ríce.


00670 (Cód ZIP).
Is éard is 00670 ann ná Cód ZIP don bhardascht Las Marías, Pórtó Ríce.


00674 (Cód ZIP).
Is éard is 00674 ann ná Cód ZIP don bhardascht Manatí, Pórtó Ríce.


00676 (Cód ZIP).
Is éard is 00676 ann ná Cód ZIP don bhardascht Moca, Pórtó Ríce.


00677 (Cód ZIP).
Is éard is 00677 ann ná Cód ZIP don bhardascht Rincón, Pórtó Ríce.


00678 (Cód ZIP).
Is éard is 00678 ann ná Cód ZIP don bhardascht Quebradillas, Pórtó Ríce.


00680 (Cód ZIP).
Is éard is 00680 ann ná Cód ZIP don bhardascht Mayagüez, Pórtó Ríce.


00681 (Cód ZIP).
Is éard is 00681 ann ná Cód ZIP don bhardascht Mayagüez, Pórtó Ríce.


00682 (Cód ZIP).
Is éard is 00682 ann ná Cód ZIP don bhardascht Mayagüez, Pórtó Ríce.


00683 (Cód ZIP).
Is éard is 00683 ann ná Cód ZIP don bhardascht San Germán, Pórtó Ríce.


00685 (Cód ZIP).
Is éard is 00685 ann ná Cód ZIP don bhardascht San Sebastián, Pórtó Ríce.


00687 (Cód ZIP).
Is éard is 00687 ann ná Cód ZIP don bhardascht Morovis, Pórtó Ríce.


00690 (Cód ZIP).
Is éard is 00690 ann ná Cód ZIP don bhardascht Aguadilla, Pórtó Ríce.


00692 (Cód ZIP).
Is éard is 00692 ann ná Cód ZIP don bhardascht Vera Alta, Pórtó Ríce.


00693 (Cód ZIP).
Is éard is 00693 ann ná Cód ZIP don bhardascht Vega Baja, Pórtó Ríce.


00694 (Cód ZIP).
Is éard is 00694 ann ná Cód ZIP don bhardascht Vega Baja, Pórtó Ríce.


00698 (Cód ZIP).
Is éard is 00698 ann ná Cód ZIP don bhardascht Yauco, Pórtó Ríce.


00703 (Cód ZIP).
Is éard is 00703 ann ná Cód ZIP don bhardascht Aguas Buenas, Pórtó Ríce.


00751 (Cód ZIP).
Is éard is 00751 ann ná Cód ZIP don bhardas Salinas, Pórtó Ríce.


00704 (Cód ZIP).
Is éard is 00704 ann ná Cód ZIP don bhardascht Aguirre, Pórtó Ríce.


00705 (Cód ZIP).
Is éard is 00705 ann ná Cód ZIP don bhardascht Aibonito, Pórtó Ríce.


00786 (Cód ZIP).
Is éard is 00786 ann ná Cód ZIP don bhardascht Aibonito, Pórtó Ríce.


00707 (Cód ZIP).
Is éard is 00707 ann ná Cód ZIP don bhardascht Maunabo, Pórtó Ríce.


00714 (Cód ZIP).
Is éard is 00714 ann ná Cód ZIP don bhardascht Arroyo, Pórtó Ríce.


00715 (Cód ZIP).
Is éard is 00715 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce agus Aerfort Idirnáisiúnta Mercedita, Pórtó Ríce.


00716 (Cód ZIP).
Is éard is 00716 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00717 (Cód ZIP).
Is éard is 00717 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00728 (Cód ZIP).
Is éard is 00728 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00730 (Cód ZIP).
Is éard is 00730 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00731 (Cód ZIP).
Is éard is 00731 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00732 (Cód ZIP).
Is éard is 00732 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00733 (Cód ZIP).
Is éard is 00733 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00734 (Cód ZIP).
Is éard is 00734 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00780 (Cód ZIP).
Is éard is 00780 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ponce, Pórtó Ríce.


00718 (Cód ZIP).
Is éard is 00718 ann ná Cód ZIP don bhardascht Naguabo, Pórtó Ríce.


00744 (Cód ZIP).
Is éard is 00744 ann ná Cód ZIP don bhardascht Naguabo, Pórtó Ríce.


00719 (Cód ZIP).
Is éard is 00719 ann ná Cód ZIP don bhardascht Naranjito, Pórtó Ríce.


00720 (Cód ZIP).
Is éard is 00720 ann ná Cód ZIP don bhardascht Orocovis, Pórtó Ríce.


00721 (Cód ZIP).
Is éard is 00721 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Río Grande, Pórtó Ríce.


00723 (Cód ZIP).
Is éard is 00723 ann ná Cód ZIP don bhardascht Patillas, Pórtó Ríce.


00725 (Cód ZIP).
Is éard is 00725 ann ná Cód ZIP don bhardascht Caguas, Pórtó Ríce.


00726 (Cód ZIP).
Is éard is 00726 ann ná Cód ZIP don bhardascht Caguas, Pórtó Ríce.


00727 (Cód ZIP).
Is éard is 00727 ann ná Cód ZIP don bhardascht Caguas, Pórtó Ríce.


00729 (Cód ZIP).
Is éard is 00729 ann ná Cód ZIP don bhardascht Canóvanas, Pórtó Ríce.


00735 (Cód ZIP).
Is éard is 00735 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ceiba, Pórtó Ríce.


00742 (Cód ZIP).
Is éard is 00742 ann ná Cód ZIP don bhardascht Ceiba, Pórtó Ríce.


00736 (Cód ZIP).
Is éard is 00736 ann ná Cód ZIP don bhardascht Cayey, Pórtó Ríce.


00737 (Cód ZIP).
Is éard is 00737 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Cayey, Pórtó Ríce.


00738 (Cód ZIP).
Is éard is 00738 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Fajardo, Pórtó Ríce.


00740 (Cód ZIP).
Is éard is 00740 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Fajardo, Pórtó Ríce.


00739 (Cód ZIP).
Is éard is 00739 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Cidra, Pórtó Ríce.


00741 (Cód ZIP).
Is éard is 00741 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Humacao, Pórtó Ríce.


00791 (Cód ZIP).
Is éard is 00791 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Humacao, Pórtó Ríce.


00792 (Cód ZIP).
Is éard is 00792 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Humacao, Pórtó Ríce.


00745 (Cód ZIP).
Is éard is 00745 ann ná Cód ZIP don bhardasacht Río Grande, Pórtó Ríce.


Frank Drohan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Drohan (13 Lúnasa, 1879 - 5 Márta, 1953). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Drohan, James
Drohan, James
Drohan, James


Hugh Colohan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugh Colohan (30 Meán Fómhair, 1894 - 15 Aibreán, 1931). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Colohan, Hugh
Colohan, Hugh
Colohan, Hugh


Joseph Lynch.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Lynch (- 1954). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Lynch, Joseph
Lynch, Joseph


Justin McKenna.
Polaiteoir Éireannach ab ea Justin McKenna (9 Meitheamh, 1896 - 23 Márta, 1950). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
McKenna, Justin
McKenna, Justin
McKenna, Justin


Lorcán Ó Róibín.
Polaiteoir Éireannach ab ea Lorcán Ó Róibín (1884/85 - 1939). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ó Róibín, Lorcán
Ó Róibín, Lorcán


Fort Payne, Alabama.
Is é Fort Payne an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae DeKalb, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh é sa bhliain 1889, agus tugann ainm na cathrach onóir don Choirnéal John G. Cullmann. Measadh 14,099 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
a>, díreach taobh amuigh de teorainn na cathrach Fort Payne.
Naisc sheachtracha.
*


Margaret Pearse.
Polaiteoir Éireannach ab ea Margaret Pearse (12 Feabhra, 1857 - 22 Aibreán, 1932). Bhí sí ina ball de Sinn Féin.
Tagairtí.
Pearse, Margaret
Pearse, Margaret
Pearse, Margaret


Wetumpka, Alabama.
Is é Wetumpka an príomhbhaile Chontae Elmore, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh é sa bhliain 1834. Measadh 8,219 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Brewton, Alabama.
Is é Brewton an príomhbhaile Chontae Escambia, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1885 (ainmníodh ó thús "Newport"). Measadh 5,432 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Séamus Dwyer.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Dwyer (15 Samhain, 1886 - 25 Samhain, 1922). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Dwyer, Séamus
Dwyer, Séamus
Dwyer, Séamus


Seán MacSwiney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán MacSwiney (19 Márta, 1878 - 22 Eanáir, 1942). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
MacSwiney, Seán
MacSwiney, Seán
MacSwiney, Seán


Patrick O'Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Byrne (Lúnasa, 1891 - 20 Eanáir, 1944). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Byrne, Patrick
O'Byrne, Patrick
O'Byrne, Patrick


Seán Nolan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Nolan. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Nolan, Seán


Martin Corry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Corry (12 Nollaig, 1890 - 14 Feabhra, 1979). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Corry, Martin
Corry, Martin
Corry, Martin


Michael Doyle.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Doyle. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí ar dtús agus ansin Lár-Pháirtí Náisiúnta.
Tagairtí.
Doyle, Michael


Fayette, Alabama.
Is é Fayette an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Fayette, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1821. Measadh 4,432 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Michael Kennedy (An Longfort).
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Kennedy (- 14 Feabhra, 1965). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kennedy, Michael
Kennedy, Michael


Walter L. Cole.
Polaiteoir Éireannach ab ea Walter L. Cole (- 26 Aibreán, 1943). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Cole, Walter L.
Cole, Walter L.


Russellville, Alabama.
Is é Russellville an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Franklin, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1819. Measadh 9,815 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Francis McGuinness.
Polaiteoir Éireannach ab ea Francis McGuinness (1868 - 30 Smhain, 1934). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McGuinness, Francis
McGuinness, Francis
McGuinness, Francis


Michael Bradley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Bradley (- 23 Samhain, 1923). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Bradley, Michael
Bradley, Michael
Bradley, Michael


John Butler.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Butler (1891 - 16 Feabhra, 1968). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Butler, John
Butler, John
Butler, John


Robert Day.
Polaiteoir Éireannach ab ea Robert Day (1885 - 1949). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Day, Robert
Day, Robert
Day, Robert


Patrick Gaffney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick "Paddy" Gaffney (- 1943). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Gaffney, Patrick
Gaffney, Michael


Thomas Nagle.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Nagle. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Nagle, Thomas


Geneva, Alabama.
Is í Geneva an príomhbhaile agus an chathair is mó i gContae Geneva, Alabama, Stáit Aontaithe Mheiriceá. Bunaíodh í sa bhliain 1875. Measadh 4,424 duine a bheith ina gcónaí sa chathair sa bhliain 2016.
Naisc sheachtracha.
*


Cathal O'Shannon.
Polaiteoir Éireannach ab ea Cathal O'Shannon (1893 - 4 Deireadh Fómhair, 1969). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
O'Shannon, Cathal
O'Shannon, Cathal
O'Shannon, Cathal


Business and Professional Group.
Páirtí polaitiúil Éireannach ba ea Business and Professional Group. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1922.
Toghadh Teachtaí Dála amháin de chuid an pháirtí nua in olltoghchán na bliana 1922 agus beirt sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 1923.


Daniel McMenamin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel McMenamin (1 Márta, 1882 - 13 Feabhra, 1964). Bhí sé ina bhall de Páirtí Parlaiminteach na hÉireann ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal agus Fine Gael ar dheireadh.
Tagairtí.
McMenamin, Daniel
McMenamin, Daniel
McMenamin, Daniel


Mark Killilea, Mór.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mark Killilea, Mór (15 Eanáir, 1897 - 29 Meán Fómhair, 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Killilea, Mark
Killilea, Mark
Killilea, Mark


John Dinneen.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Dinneen (23 Márta, 1867 - 1 Eanáir, 1962). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Dinneen, John
Dinneen, John
Dinneen, John


Michael Keyes.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Keyes (1886 - 1959). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Keyes, Michael
Keyes, Michael
Keyes, Michael


Richard Wilson.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Wilson (- 20 Feabhra, 1957). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Wilson, Richard
Wilson, Michael


William Magennis.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Magennis (18 Bealtaine, 1867 - 30 Márta, 1946). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Clann Éireann.
Tagairtí.
Magennis, William
Magennis, William
Magennis, William


Matthew O'Reilly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Matthew O'Reilly (1 Márta, 1880 - 13 Samhain, 1962). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Reilly, Matthew
O'Reilly, Matthew
O'Reilly, Matthew


Patrick Boland.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Boland. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Boland, Patrick


Patrick Little.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Little (17 Meitheamh, 1884 - 17 Bealtaine, 1963). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Little, Patrick
Little, Patrick
Little, Patrick


Seán Buckley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Buckley (- 1963). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Buckley, Seán
Buckley, Seán


Tadhg Crowley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tadhg Crowley (1890 - 12 Márta, 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Crowley, Tadhg
Crowley, Tadhg
Crowley, Tadhg


Timothy J. Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy J. Murphy (1893 - 29 Aibreán, 1949). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Murphy, Timothy J.
Murphy, Timothy J.
Murphy, Timothy J.


Pedro Fernando.
Is amhránaí agus ceoltóir rap é Pedro Fernando a rugadh ar an 19 Samhain 1998 i Luanda, Angóla.


Martin Roddy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Roddy (1887 - 8 Eanáir, 1948). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Roddy, Martin
Roddy, Martin
Roddy, Martin


Robert Briscoe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Robert Briscoe (25 Meán Fómhair, 1894 - 11 Márta, 1969). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Briscoe, Robert
Briscoe, Robert
Briscoe, Robert


Seán Brady.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Brady (28 Bealtaine, 1890 - 24 Feabhra, 1969). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brady, Seán
Brady, Seán
Brady, Seán


Thomas Harris.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Harris (1895 - 18 Feabhra, 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Harris, Thomas
Harris, Thomas
Harris, Thomas


Bernard Maguire.
Polaiteoir Éireannach ab ea Bernard Maguire. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Maguire, Bernard


Denis Allen.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Allen (2 Eanáir, 1896 - 29 Márta, 1961). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Allen, Denis
Allen, Denis
Allen, Denis


Gerald Bartley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gerald Bartley (12 Meitheamh, 1898 - 10 Bealtaine, 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Bartley, Gerald
Bartley, Gerald
Bartley, Gerald


Michael Sheridan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Sheridan (1891 - 6 Iúil, 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Sheridan, Michael
Sheridan, Michael
Sheridan, Michael


Patrick Beegan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Beegan (26 Bealtaine, 1895 - 2 Feabhra, 1958). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Beegan, Patrick
Beegan, Patrick
Beegan, Patrick


Stephen Flynn.
Polaiteoir Éireannach ab ea Stephen Flynn (- 24 Samhain, 1960). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Flynn, Stephen
Flynn, Stephen


Timothy O'Donovan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy O'Donovan (4 Aibreán, 1881 - 24 Meitheamh, 1957). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí agus Fine Gael.
Tagairtí.
O'Donovan, Timothy
O'Donovan, Timothy
O'Donovan, Timothy


Michael Óg McFadden.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Óg McFadden (1885 - 27 Lúnasa, 1958). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
McFadden, Michael Óg
McFadden, Michael Óg
McFadden, Michael Óg


James Myles.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Myles (1877 - 13 Feabhra, 1956). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Myles, James
Myles, James
Myles, James


John M. O'Sullivan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Marcus Ó Súilleabháin ("John Marcus O'Sullivan" i mBéarla) (18 Feabhra, 1881 - 9 Feabhra, 1948). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Sullivan, John M.
O'Sullivan, John M.
O'Sullivan, John M.


Martin Nally.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Nally (1882 - 1 Lúnasa, 1966). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Nally, Martin
Nally, Martin
Nally, Martin


Andrew Fogarty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Andrew Fogarty (13 Aibreán, 1879 - 24 Aibreán, 1953). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Fogarty, Andrew
Fogarty, Andrew
Fogarty, Andrew


Charles Fagan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Charles Fagan (1 Deireadh Fómhair, 1881 - 8 Bealtaine, 1974). Bhí sé ina bhall de Lár-Pháirtí Náisiúnta ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Fagan, Charles
Fagan, Charles
Fagan, Charles


Cormac Breathnach.
Polaiteoir Éireannach ab ea Cormac Breathnach (1885 - 29 Bealtaine, 1956). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Breathnach, Cormac
Breathnach, Cormac
Breathnach, Cormac


Donnchadh Ó Briain.
Polaiteoir Éireannach ab ea Donnchadh Ó Briain (17 Samhain 1897 – 22 Meán Fómhair 1981). Bhí sé ina bhall d'Fhianna Fáil.
Tagairtí.
Polaiteoirí na hÉireann


George C. Bennett.
Polaiteoir Éireannach ab ea George C. Bennett (1877 - 20 Meitheamh, 1963). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Bennett, George C.
Bennett, George C.
Bennett, George C.


John Flynn.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Flynn (- 22 Lúnasa, 1968). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Flynn, John
Flynn, John


John James Cole.
Polaiteoir Éireannach ab ea John James Cole (- 24 Bealtaine, 1959). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Cole, John James
Cole, John James


Daniel Bourke.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel Bourke (1886 - 13 Aibreán, 1952). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Bourke, Daniel
Bourke, Daniel
Bourke, Daniel


Daniel Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel Byrne. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Byrne, Daniel


Darrell Figgis.
Polaiteoir Éireannach ab ea Darrell Figgis (17 Meán Fómhair, 1882 - 27 Deireadh Fómhair, 1925). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Figgis, Darrell
Figgis, Darrell
Figgis, Darrell


Gerald Fitzgibbon.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gerald Fitzgibbon (8 Deireadh Fómhair, 1866 - 6 Nollaig, 1942). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Fitzgibbon, Gerald
Fitzgibbon, Gerald
Fitzgibbon, Gerald


James Coburn (polaiteoir).
Polaiteoir Éireannach ab ea James Coburn (13 Aibreán, 1889 - 5 Nollaig, 1953). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Conradh ar dtús agus ansin sheas sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Coburn, James
Coburn, James
Coburn, James


James Reidy.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Reidy (1890 - 7 Nollaig, 1963). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Reidy, James
Reidy, James
Reidy, James


John Rooney.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Rooney. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Rooney, John


Laurence O'Neill.
Polaiteoir Éireannach ab ea Laurence O'Neill (1864 - 26 Iúil, 1943). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
O'Neill, Laurence
O'Neill, Laurence
O'Neill, Laurence


Mary Reynolds.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mary Reynolds (10 Deireadh Fómhair, 1889 - 29 Lúnasa, 1974). Bhí sí ina ball de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Reynolds, Mary
Reynolds, Mary
Reynolds, Mary


Neal Blaney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Neal Blaney (1 Samhain, 1893 - 30 Deireadh Fómhair, 1948). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Blaney, Neal
Blaney, Neal
Blaney, Neal


Nicholas Phelan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Nicholas Phelan (19 Meán Fómhair, 1893 - 14 Nollaig, 1942). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Phelan, Nicholas
Phelan, Nicholas
Phelan, Nicholas


Richard Anthony.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Anthony (1875 - 1962). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Anthony, Richard
Anthony, Richard
Anthony, Richard


Patrick McCarvill.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McCarvill (23 Bealtaine, 1893 - 16 Márta, 1955). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
McCarvill, Patrick
McCarvill, Patrick
McCarvill, Patrick


John Lyons (An Longfort).
Polaiteoir Éireannach ab ea Walter L. Cole. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Lyons, John


Michael Hennessy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Hennessy. Bhí sé ina bhall de Business and Professional Group.
Tagairtí.
Hennessy, Michael


Seán Broderick.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Broderick (1890 - 20 Lúnasa, 1953). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Broderick, Seán
Broderick, Seán
Broderick, Seán


James Pattison.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Pattison (28 Meitheamh, 1886 - 31 Nollaig, 1963). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre (Éire) ar dtús agus ansin Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre agus Páirtí an Lucht Oibre (Éire) arís.
Tagairtí.
Pattison, James
Pattison, James
Pattison, James


Eamonn Kissane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamonn Kissane (1899 - 20 Bealtaine, 1979). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kissane, Eamonn
Kissane, Eamonn
Kissane, Eamonn


John Good.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Good (- 2 Aibreán, 1941). Bhí sé ina bhall de Business and Professional Group ar dtús agus ansin sheas sé mar pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Good, John
Good, John


John Joe O'Reilly.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Joe O'Reilly (24 Aibreán, 1881 - 28 Nollaig, 1967). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Reilly, John Joe
O'Reilly, John Joe
O'Reilly, John Joe


John Keating.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Keating (2 Lúnasa, 1869 - 8 Iúil, 1956). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre (Éire) ar dtús agus ansin Páirtí Náisiúnta an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Keating, John
Keating, John
Keating, John


Joseph Mongan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Mongan (11 Márta, 1880 - 12 Márta, 1951). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Mongan, Joseph
Mongan, Joseph
Mongan, Joseph


Michael Kilroy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Kilroy (14 Meán Fómhair, 1884 - 23 Nollaig, 1962). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kilroy, Michael
Kilroy, Michael
Kilroy, Michael


Patrick Gorry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Gorry (14 Iuil, 1896 - 23 Deireadh Fómhair, 1965). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gorry, Patrick
Gorry, Patrick
Gorry, Patrick


Robert Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Robert Ryan (1882 - 23 Aibreán, 1952). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, Robert
Ryan, Robert
Ryan, Robert


Jaime Saenz.
File, úrscéalaí, gearrscéalaí agus as an Bholaiv ab ea Jaime Sáenz Guzmán (16 Lúnasa, 1986 29 Deireadh Fómhair, 1921). Tháinig sé chun saoil i gcathair La Paz, agus is ann a mhair sé ar feadh a shaoil ar fad, agus an bhí tionchar cumhachtach ag topagrafaíocht gharbh agus aeráid ghéar na cathrach Aindéisí ar go leor dá shaothar. Feictear roinnt cosúlachtaí idir a chuid filíochta agus filíocht osréalaíocha, cé go bhfuil a chuid filíochta uathúil agus mar sin ábhairín deachair le rangú.
I rith a shaoil, bhí ar Sáenz bheith ag streachailt leis an alcólachas, agus is minic a scríobh sé faoin streachailt sin ina dhánta. Dá réir sin, breathnaítear air go minic mar saghas poète maudit, nó "file mallaithe". Bhí Sáenz déghnéasach go hoscailte agus gan náire.


Seán O'Grady.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán O'Grady (1 Nollaig, 1889 - 7 Aibreán, 1966). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Grady, Seán
O'Grady, Seán
O'Grady, Seán


00754 (Cód ZIP).
Is éard is 00754 ann ná Cód ZIP don bhardas San Lorenzo, Pórtó Ríce.


Conn Ward.
Polaiteoir Éireannach ab ea Conn Ward (12 Feabhra, 1890 - 15 Nollaig, 1966). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ward, Conn
Ward, Conn
Ward, Conn


Thomas F. O'Higgins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas F. O'Higgins (1890 - 1 Samhain, 1953). Tógadh sa Sráidbhaile i gContae Laoise é. Bhí sé ina bhall de Chumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael. Fuair sé bás agus é in oifig go fóill.
Tagairtí.
O'Higgins, Thomas F.
O'Higgins, Thomas F.
O'Higgins, Thomas F.


The Middle (séasúr 1).
Craoladh an chéad sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 30, 2009 agus Bealtaine 19, 2010 ag tosú le "Pilot".


The Middle (séasúr 2).
Craoladh an dara sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 22, 2010 agus Bealtaine 25, 2011 ag tosú le "Back to School".


The Middle (séasúr 3).
Craoladh an tríú sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 21, 2011 agus Bealtaine 23, 2012 ag tosú le "Forced Family Fun".


The Middle (séasúr 4).
Craoladh an ceathrú sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 26, 2012 agus Bealtaine 22, 2013 ag tosú le "Last Whiff of Summer".


The Middle (séasúr 5).
Craoladh an cúigiú sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 25, 2013 agus Bealtaine 21, 2014 ag tosú le "The Drop Off".


The Middle (séasúr 6).
Craoladh an séú sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 24, 2014 agus Bealtaine 13, 2015 ag tosú le "Unbraceable You".


The Middle (séasúr 7).
Craoladh an seachtú sraith "The Middle" idir Meán Fómhair 23, 2015 agus Bealtaine 18, 2016 ag tosú le "Not Your Brother's Drop Off".


The Middle (séasúr 8).
Craoladh an ochtú sraith "The Middle" idir Deireadh Fómhair 11, 2016 agus Bealtaine 16, 2017 ag tosú le "The Core Group".


Lató.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Lató.
Ba iad na Tíotáin Coeus agus Phoebe a tuismitheoirí.
Ba iad Apalló agus Artaimís a clann.


Francis Humphreys.
Polaiteoir Éireannach ab ea Francis Humphreys (1891 - 19 Aibreán, 1961). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Humphreys, Francis
Humphreys, Francis
Humphreys, Francis


James FitzGerald-Kenney.
Polaiteoir Éireannach ab ea James FitzGerald-Kenney (1 Eanáir, 1878 - 21 Deireadh Fómhair, 1956). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
FitzGerald-Kenney, James
FitzGerald-Kenney, James
FitzGerald-Kenney, James


John White.
Polaiteoir Éireannach ab ea John White. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
White, John


Batt O'Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Batt O'Connor (4 Iúil, 1870 - 7 Feabhra, 1935). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Connor, Batt
O'Connor, Batt
O'Connor, Batt


Brian Brady.
Polaiteoir Éireannach ab ea Brian Brady (1903 - 10 Meán Fómhair, 1949). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brady, Brian
Brady, Brian
Brady, Brian


Eugene Doherty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eugene Doherty (22 Eanáir, 1862 - 1 Bealtaine, 1937). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Doherty, Eugene
Doherty, Eugene
Doherty, Eugene


Henry Morgan Dockrell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Morgan Dockrell (1880 - 16 Deireadh Fómhair, 1955). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Morgan Dockrell, Henry
Morgan Dockrell, Henry
Morgan Dockrell, Henry


Bridget Redmond.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Colbert (1905 - 3 Bealtaine, 1952). Bhí sí ina ball de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Redmond, Bridget
Redmond, Bridget
Redmond, Bridget


James Colbert.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Colbert (3 Eanáir, 1890 - 28 anáir, 1970). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Colbert, James
Colbert, James
Colbert, James


John Daly.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Daly (23 Márta, 1867 - 23 Feabhra, 1932). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Daly, John
Daly, John
Daly, John


John Hennigan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Hennigan. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hennigan, John


Margaret Collins-O'Driscoll.
Polaiteoir Éireannach ab ea Margaret Collins-O'Driscoll (16 Lúnasa, 1876 - 17 Meitheamh, 1945). Bhí sí ina ball de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Collins-O'Driscoll, Margaret
Collins-O'Driscoll, Margaret
Collins-O'Driscoll, Margaret


Martin Conlon.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Conlon (1879 - 23 Eanáir, 1966). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Conlon, Martin
Conlon, Martin
Conlon, Martin


Nicholas Wall.
Polaiteoir Éireannach ab ea Nicholas Wall (6 Lúnasa, 1884 - 3 Nollaig, 1939). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Wall, Nicholas
Wall, Nicholas
Wall, Nicholas


Patrick Shaw.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Shaw (15 Feabhra, 1872 - 14 Meán Fómhair, 1940). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Shaw, Patrick
Shaw, Patrick
Shaw, Patrick


Thomas Hennessy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Hennessy. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hennessy, Thomas


William Redmond.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Redmond (1886 - 17 Aibreán, 1932). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Redmond, William
Redmond, William
Redmond, William


Cormac Breslin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Cormac Breslin (25 Aibreán, 1902 - 23 Eanáir, 1978). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Breslin, Cormac
Breslin, Cormac
Breslin, Cormac


Frederick Crowley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frederick Crowley (1880 - 5 Bealtaine, 1945). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Micheál Clery.
Polaiteoir Éireannach ab ea Micheál Clery. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Clery, Micheál


Osmond Esmonde.
Polaiteoir Éireannach ab ea Osmond Esmonde (14 Aibreán, 1896 - 22 Iúil, 1936). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Esmonde, Osmond
Esmonde, Osmond
Esmonde, Osmond


Patrick Giles.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Giles (1899 - 13 Márta, 1965). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Giles, Patrick
Giles, Patrick
Giles, Patrick


Séamus Moore.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Moore (- 14 Meitheamh, 1940). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Moore, Séamus
Moore, Séamus


William Broderick.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Broderick (20 Bealtaine, 1877 - 1 Meitheamh, 1957). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Broderick, William
Broderick, William
Broderick, William


Eamonn O'Neill.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamonn O'Neill (1882 - 3 Samhain, 1954). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Neill, Eamonn
O'Neill, Eamonn
O'Neill, Eamonn


Michael Heffernan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Heffernan (3 Aibreán, 1885 - 21 Samhain, 1970). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Heffernan, Michael
Heffernan, Michael
Heffernan, Michael


Thomas Bolger.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Bolger (29 Márta, 1882 - 1 Bealtaine, 1938). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Bolger, Thomas
Bolger, Thomas
Bolger, Thomas


Louis Dalton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Louis Dalton (20 Meán Fómhair, 1862 - 13 Eanáir, 1945). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Dalton, Louis
Dalton, Louis
Dalton, Louis


James Dwyer.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Dwyer (1881 - 17 Nollaig, 1932). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Dwyer, James
Dwyer, James
Dwyer, James


Denis McCullough.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis McCullough (24 Eanáir, 1883 - 11 Meán Fómhair, 1968). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McCullough, Denis
McCullough, Denis
McCullough, Denis


George Wolfe.
Polaiteoir Éireannach ab ea George Wolfe (1860 - 1 Nollaig, 1941). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Wolfe, George
Wolfe, George
Wolfe, George


Dermot O'Mahony.
Polaiteoir Éireannach ab ea Dermot O'Mahony (2 Aibreán, 1881 - 22 Aibreán, 1960). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Mahony, Dermot
O'Mahony, Dermot
O'Mahony, Dermot


Edward Doyle.
Polaiteoir Éireannach ab ea Edward Doyle. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Doyle, Edward


Michael Tierney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Tierney (30 Meán Fómhair, 1894 - 10 Bealtaine, 1975). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Tierney, Michael
Tierney, Michael
Tierney, Michael


Patrick Duffy (polaiteoir).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Duffy (28 Iúil, 1875 - 21 Iúil, 1946). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Duffy, Patrick
Duffy, Patrick
Duffy, Patrick


Michael Egan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Egan (Feabhra, 1866 - Márta, 1937). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Egan, Michael
Egan, Michael
Egan, Michael


James Victory.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Victory (1880 - 5 Lúnasa, 1956). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Victory, James
Vicory, James
Victory, James


John Nolan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Nolan (- 1948). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Nolan, John
Nolan, John


Seán McCurtin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán McCurtin (24 Meitheamh, 1896 - 12 Samhain, 1982). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McCurtin, Seán
McCurtin, Seán
McCurtin, Seán


Seán McGuinness.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán McGuinness (- 28 Deireadh Fómhair, 1978). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
McGuinness, Seán
McGuinness, Seán


Michael Skelly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Skelly. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Skelly, Michael


Seán Farrell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Farrell (- 1 Lúnasa, 1972). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Farrell, Seán
Farrell, Seán


Laurence Brady.
Polaiteoir Éireannach ab ea Laurence Brady (20 Eanáir, 1892 - 17 Aibreán, 1973). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brady, Laurence
Brady, Laurence
Brady, Laurence


Caitlín Brugha.
Polaiteoir Éireannach ab ea Caitlín Brugha (11 Nollaig, 1879 - 1 Nollaig, 1959). Bhí sí ina ball de Sinn Féin.
Tagairtí.
Brugha, Caitlín
Brugha, Caitlín
Brugha, Caitlín


Conor Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Conor Byrne (- 19 Aibreán, 1948). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Byrne, Conor
Byrne, Conor


Seán Carroll.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Carroll (20 Eanáir, 1892 - 1 Feabhra, 1954). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Carroll, Seán
Carroll, Seán
Carroll, Seán


David Hall.
Polaiteoir Éireannach ab ea David Hall. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Hall, David


Barney Mellows.
Polaiteoir Éireannach ab ea Barney Mellows (29 Márta, 1896 - 25 Feabhra, 1943). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Conor Hogan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Conor Hogan (1 Aibreán, 1892 - 29 Eanáir, 1951). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


James Cosgrave.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Cosgrave (- 18 Aibreán, 1936). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Conradh.
Tagairtí.
Cosgrave, James
Cosgrave, James


Páirtí Náisiúnta an Conradh.
Páirtí polaitiúil Éireannach ba ea Páirtí Náisiúnta an Conradh. Bunaíodh an páirtí sa bhliain 1926.
Toghadh beirt Teachtaí Dála de chuid an pháirtí nua in olltoghchán na bliana 1923 agus ochtar sa chéad olltoghchán eile sa bhliain 1927.


William Hewat.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Hewat. Bhí sé ina bhall de Business and Professional Group.
Tagairtí.
Hewat, William


Richard Beamish.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Beamish (16 Meitheamh, 1862 - 23 Feabhra, 1938). Bhí sé ina bhall de Business and Professional Group.
Tagairtí.
Beamish, Richard
Beamish, Richard
Beamish, Richard


Bryan Cooper.
Polaiteoir Éireannach ab ea Bryan Cooper (17 Meitheamh, 1884 - 5 Iúil, 1930). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Cooper, Bryan
Cooper, Bryan
Cooper, Bryan


Andrew O'Shaughnessy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Andrew O'Shaughnessy (28 Iúil, 1866 - 1956). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
O'Shaughnessy, Andrew
O'Shaughnessy, Andrew
O'Shaughnessy, Andrew


Mícheál Ó Móráin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mícheál Ó Móráin (25 Nollaig, 1912 - 6 Bealtaine, 1983). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Patrick Burke (An Clár).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Burke (16 Aibreán, 1879 - 7 Feabhra, 1945). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Burke, Patrick
Burke, Patrick
Burke, Patrick


Patrick Clancy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Clancy (- 21 Feabhra, 1947). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Clancy, Patrick
Clancy, Patrick


Patrick Rogers.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Rogers (1 Feabhra, 1900 - 22 Márta, 1963). Bhí sé ina bhall de Lár-Pháirtí Náisiúnta ar dtús agus ansin Fine Fáil.
Tagairtí.
Rogers, Patrick
Rogers, Patrick
Rogers, Patrick


Richard O'Connell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard O'Connell (13 Márta, 1892 - 1 Deireadh Fómhair, 1964). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
O'Connell, Richard
O'Connell, Richard
O'Connell, Richard


Cornelius Connolly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Cornelius Connolly. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Connolly, Cornelius


Michael K. Noonan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael K. Noonan. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Noonan, Michael K.


John Prior.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Prior. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Prior, John


Robert Lambert.
Polaiteoir Éireannach ab ea Robert Lambert. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Lambert, Robert


Patrick Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Ryan (16 Samhain, 1898 - 21 Eanáir, 1944). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ryan, Patrick
Ryan, Patrick
Ryan, Patrick


John Madden.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Madden (1895 nó 1896 - 1954). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Madden, John
Madden, John


Patrick Baxter.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Baxter (1 Deireadh Fómhair, 1891 - 3 Aibreán, 1959). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Baxter, Patrick
Baxter, Patrick
Baxter, Patrick


Michael Donnellan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Donnellan (1900 - 27 Meán Fómhair, 1964). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Donnellan, Michael
Donnellan, Michael
Donnellan, Michael


John Conlan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Conlan. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Conlan, John


Patrick Hogan (Páirtí na bhFeirmeoirí).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Hogan. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Hogan, Patrick


Patrick McKenna.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McKenna. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
McKenna, Patrick


Patrick Mulvany.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Mulvany (2 Iúil, 1871 - 16 Bealtaine, 1951). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Mulvany, Patrick
Mulvany, Patrick
Mulvany, Patrick


Patrick Egan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Egan (- 28 Aibreán, 1960). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Egan, Patrick
Egan, Patrick
Egan, Patrick


James Ledden.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Ledden (- 19 Eanáir, 1927). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedhael.
Tagairtí.
Ledden, James
Ledden, James


Patrick Leonard.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Leonard. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Leonard, Patrick


Patrick McFadden.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McFadden. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McFadden, Patrick


Samuel Holt.
Polaiteoir Éireannach ab ea Samuel Holt (3 Meán Fómhair, 1880 - 18 Aibreán, 1929). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Holt, Samuel
Holt, Samuel
Holt, Samuel


James Killane.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Killane (22 Deireadh Fómhair, 1874 - 26 Aibreán, 1930). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Killane, James
Killane, James
Killane, James


Kathleen Lynn.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kathleen Lynn (28 Eanáir, 1874 - 14 Meán Fómhair, 1955). Bhí sí ina ball de Sinn Féin.
Tagairtí.
Lynn, Kathleen
Lynn, Kathleen
Lynn, Kathleen


Martin McGowan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin McGowan (- 1958). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
McGowan, Martin
McGowan, Martin


Seán Gibbons.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Gibbons (31 Bealtaine, 1883 - 19 Aibreán, 1952). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal, Fianna Fáil agus Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Gibbons, Seán
Gibbons, Seán
Gibbons, Seán


Earnán Ó Maille.
Polaiteoir Éireannach ab ea Earnán Ó Maille (26 Bealtainw, 1897 - 25 Márta, 1957). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ó Maille, Earnán
Ó Maille, Earnán
Ó Maille, Earnán


Alfred O'Rahilly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Alfred O'Rahilly (1 Deireadh Fómhair, 1884 - 1 Lúnasa, 1969). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Rahilly, Alfred
O'Rahilly, Alfred
O'Rahilly, Alfred


Thomas O'Mahony.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas O'Mahony (- 20 Iúil, 1924). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
O'Mahony, Thomas
O'Mahony, Thomas


Francis Cahill.
Polaiteoir Éireannach ab ea Francis Cahill (1882 - 19 Deireadh Fómhair, 1957). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin agus Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Louis O'Dea.
Polaiteoir Éireannach ab ea Louis O'Dea (- 19 Feabhra, 1955). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
O'Dea, Louis
O'Dea, Louis


Henry Coyle.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Coyle (- 29 Bealtaine, 1979). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Coyle, Henry
Coyle, Henry


Henry Finlay.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Finlay (- 1959). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Finlay, Henry
Finlay, Henry


Hugh Kennedy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugh Kennedy (11 Iúil, 1879 - 1 Nollaig, 1936). Bhí sé ina bhall de Fhine Gael.
Tagairtí.
Kennedy, Hugh
Kennedy, Hugh
Kennedy, Hugh


Patrick Browne (Maigh Eo).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Browne (1888 - 24 Iúil, 1970). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Browne, Patrick
Browne, Patrick
Browne, Patrick


James Beckett.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Beckett (- 19 Nollaig, 1938). Bhí sé ina bhall de Chumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Beckett, James
Beckett, James


Oliver J. Flanagan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Oliver J. Flanagan (22 Bealtaine, 1920 - 26 Aibreán, 1987). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Flanagan, Oliver J.
Flanagan, Oliver J.
Flanagan, Oliver J.


Timothy O'Sullivan (Fianna Fáil).
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy O'Sullivan (26 Iúil, 1899 - 3 Márta, 1971). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Sullivan, Timothy
O'Sullivan, Timothy
O'Sullivan, Timothy


John Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Byrne (23 Meán Fómhair, 1878 - 29 Iúil, 1942). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Byrne, John
Byrne, John
Byrne, John


Michael Davis.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Davis (1875 - 30 Márta, 1944). Bhí sé ina bhall de Chumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Davis, Michael
Davis, Michael
Davis, Michael


Hiodrocsaíd alúmanam.
Faightear alúmanam hiodrocsaíd, Al(OH)3, sa dúlra mar an mianra gibsít (ar a dtugtar freisin hiodrargaillít) agus na trí polamorf neamhchoitianta atá aige: bayerite, doyleite, agus nordstrandite freisin. Bíonn alúmanam hiodrocsaíd amfaiteireach sa nádúr, i.e, tá airíonna bunúsacha agus aigéadach araon aige. Tá dlúthghaol aige le ocsaihiodrocsaíd alúmanaim, AlO(OH), agus ocsaíd alúmanaim nó alúmana (Al2O3), agus tá an dara ceann acu amfaiteireach comh maith. Tá na comhdhúile seo le chéile ina gcomhpháirteanna móra de báicsít, mian alúmanaim.


Barry Egan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Barry Egan (- 3 Márta, 1954). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Egan, Barry
Egan, Barry


John Hassett.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Hassett (- 24 Samhain, 1955). Bhí sé ina bhall de Chumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Hassett, John
Hassett, John
Hassett, John


Mark Henry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mark Henry (- 1952). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Henry, Mark
Henry, Mark


Patrick Kelly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Kelly (10 Lúnasa, 1875 - 20 Samhain, 1934). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Hugh Law.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugh Law (1872 - 1 Aibreán, 1943). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Law, Hugh
Law, Hugh
Law, Hugh


Martin McDonogh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin McDonogh (- 25 Samhain, 1934). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
McDonogh, Martin
McDonogh, Martin


Timothy Sheehy (Tiobraid Árann).
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy Sheehy (17 Meitheamh, 1895 - 15 Feabhra, 1968). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Sheehy, Timothy
Sheehy, Timothy
Sheehy, Timothy


Timothy Sheehy (Corcaigh).
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy Sheehy (2 Nollaig, 1855 - 5 Samhain, 1938). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Sheehy, Timothy
Sheehy, Timothy
Sheehy, Timothy


Dan Spring.
Polaiteoir Éireannach ab ea Dan Spring (1 Iúil, 1910 - 1 Eanáir, 1988). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Spring, Dan
Spring, Dan
Spring, Dan


Patrick Belton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Belton (1884 - 30 Eanáir, 1945). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal, Fine Gael, Fianna Fáil.
Tagairtí.
Belton, Patrick
Belton, Patrick
Belton, Patrick


Frank Carney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Carney (1896 - 1932). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Carney, Frank
Carney, Frank
Carney, Frank


Seán French (1890–1937).
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán French (29 Bealtaine, 1890 - 12 Meán Fómhair, 1937). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
French, Seán
French, Seán
French, Seán


Seán Hayes (Tiobraid Árann).
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Hayes (1890 – 16 Feabhra 1968). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Hayes, Seán
Hayes, Seán
Hayes, Seán


Patrick Houlihan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Houlihan (25 Márta 1889 – 4 Bealtaine 1963). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Houlihan, Patrick
Houlihan, Patrick
Houlihan, Patrick


Thomas Tynan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Tynan (1859 - 24 Meán Fómhair, 1953). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Tynan, Thomas
Tynan, Thomas
Tynan, Thomas


Eugene Mullen.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eugene Mullen (1898 - dáta gsn aithne). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Mullen, Eugene
Mullen, Eugene


Thomas Mullins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Mullins (1903 - 2 Samhain, 1978). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Mullins, Thomas
Mullins, Thomas
Mullins, Thomas


Patrick O'Dowd.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Dowd (- 19 Meitheamh, 1968). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Dowd, Patrick
O'Dowd, Patrick


William O'Leary.
Polaiteoir Éireannach ab ea William O'Leary (- 1955). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Leary, William
O'Leary, William


Thomas O'Reilly (Ciarraí).
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas O'Reilly (- 1944). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Reilly, Thomas
O'Reilly, Thomas


Seán Ó Tiobraide.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Ó Tiobraide (1897 - 15 Iúil, 1939). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil agus Muintir na Gaeltachta.
Tagairtí.
Ó Tiobraide, Seán
Ó Tiobraide, Seán
Ó Tiobraide, Seán


Thomas Powell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Powell (16 Aibreán, 1892 - 20 Meitheamh, 1971). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Powell, Thomas
Powell, Thomas
Powell, Thomas


Henry Broderick.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Broderick. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Broderick, Henry


Denis Cullen.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Cullen (23 Meán Fómhair, 1878 - 26 Samhain, 1971). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Cullen, Denis
Cullen, Denis
Cullen, Denis


John Gill.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Gill (27 Nollaig, 1898 - 10 Meitheamh, 1971). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Gill, John
Gill, John
Gill, John


Thomas Lawlor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Lawlor. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Lawlor, Thomas


Gilbert Lynch.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gilbert Lynch (- 1 Samhain, 1969). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Lynch, Gilbert
Lynch, Gilbert


Timothy Quill.
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy Quill (9 Bealtaine, 1901 - 10 Meitheamh, 1960). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Quill, Timothy
Quill, Timothy
Quill, Timothy


James Shannon.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Shannon (- 17 Deireadh Fómhair, 1933). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Shannon, James
Shannon, James


William Duffy.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Duffy (7 Aibreán, 1865 - 1 Eanáir, 1945). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Conradh.
Tagairtí.
Duffy, William
Duffy, William
Duffy, William


John Horgan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Horgan (1876 - 27 Meitheamh, 1955). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Conradh.
Tagairtí.
Horgan, John
Horgan, John
Horgan, John


John Jinks.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Jinks (1872 - 11 Meán Fómhair, 1934). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Conradh.
Tagairtí.
Jinks, John
Jinks, John
Jinks, John


Vincent Rice.
Polaiteoir Éireannach ab ea Vincent Rice (21 Aibreán, 1875 - 27 Bealtaine, 1959). Bhí sé ina bhall de Páirtí Náisiúnta an Conradh.
Tagairtí.
Rice, Vincent
Rice, Vincent
Rice, Vincent


David O'Gorman.
Polaiteoir Éireannach ab ea David O'Gorman (1865 - 1945). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
O'Gorman, David
O'Gorman, David
O'Gorman, David


Richard Holohan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Holohan (11 Eanáir 1882 – 30 Bealtaine 1954). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí aggus Lár-Pháirtí Náisiúnta.
Tagairtí.
Holohan, Richard
Holohan, Richard
Holohan, Richard


Hugh Garahan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugh Garahan (- 7 Meitheamh, 1940). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Garahan, Hugh
Garahan, Hugh


Thomas Falvey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Falvey (7 Lúnasa, 1880 - 17 Feabhra, 1941). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Falvey, Thomas
Falvey, Thomas
Falvey, Thomas


Michael Carter.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Carter (- Samhain, 1954). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Carter, Michael
Carter, Michael


Michael Brennan (Fine Gael).
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Brennan (1884 - 4 Deireadh Fómhair, 1970). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal agus Fine Gael.
Tagairtí.
Brennan, Michael
Brennan, Michael
Brennan, Michael


Jasper Wolfe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jasper Wolfe (3 Lúnasa, 1872 - 27 Lúnasa, 1952). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Wolfe, Jasper
Wolfe, Jasper
Wolfe, Jasper


Arthur Clery.
Polaiteoir Éireannach ab ea Arthur Clery (25 Deireadh Fómhair 1879 – 20 Samhain 1932). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Clery, Arthur
Clery, Arthur
Clery, Arthur


Alexander Haslett.
Polaiteoir Éireannach ab ea Alexander Haslett (2 Meán Fómhair 1883 – 17 Eanáir 1951). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Haslett, Alexander
Haslett, Alexander
Haslett, Alexander


Gilbert Hewson.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gilbert Hewson (- 1951). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Hewson, Gilbert
Hewson, Gilbert


John O'Hanlon.
Polaiteoir Éireannach ab ea John O'Hanlon (4 Samhain 1872 – 22 Nollaig 1956). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
O'Hanlon, John
O'Hanlon, John
O'Hanlon, John


Hugo Flinn.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugo Flinn (1879 – 28 Eanáir 1943). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Flinn, Hugo
Flinn, Hugo
Flinn, Hugo


Joseph Blowick.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Blowick (13 Márta 1903 – 12 Lúnasa 1970). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Blowick, Joseph
Blowick, Joseph
Blowick, Joseph


Richard Walsh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Walsh (1889 – 4 Nollaig 1957). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Walsh, Richard
Walsh, Richard
Walsh, Richard


Michael Jordan (polaiteoir).
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Jordan. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal agus Páirtí na bhFeirmeoirí.
Tagairtí.
Jordan, Michael


Archie Cassidy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Archie Cassidy. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Cassidy, Archie


Bernard Butler.
Polaiteoir Éireannach ab ea Bernard Butler (1 Meán Fómhair 1886 – 13 Márta 1959). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Butler, Bernard
Butler, Bernard
Butler, Bernard


Bridget Rice.
Polaiteoir Éireannach ab ea Bridget Rice (7 Bealtaine 1885 – 9 Nollaig 1967). Bhí sí ina ball de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Joseph Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Murphy. Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Murphy, Joseph


Daniel O'Leary (Fine Gael).
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel O'Leary (1 Meán Fómhair 1877 – 31 Márta 1951). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
O'Leary, Daniel
O'Leary, Daniel
O'Leary, Daniel


Patrick Reynolds (Cumann na nGaedheal).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Reynolds (1 Márta 1887 – 14 Feabhra 1932). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Reynolds, Patrick
Reynolds, Patrick
Reynolds, Patrick


Arthur Matthews.
Polaiteoir Éireannach ab ea Arthur Matthews (- 25 Eanáir 1942). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James


Thomas Finlay (Cumann na nGaedheal).
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Finlay (11 Deireadh Fómhair 1893 – 22 Samhain 1932). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Finlay, Thomas
Finlay, Thomas
Finlay, Thomas


Peter de Loughry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peter de Loughry (4 Feabhra 1868 – 23 Deireadh Fómhair 1931). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
de Loughry, Peter
de Loughry, Peter
de Loughry, Peter


Michael Connolly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Connolly (1860–1945). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Connolly, Michael
Connolly, Michael
Connolly, Michael


William Aird.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Aird (- 31 October 1931). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Aird, William
Aird, William


Edmond Carey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Edmond Carey (6 Márta 1883 – 26 Márta 1943). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Carey, Edmond
Carey, Edmond
Carey, Edmond


John McCann.
Polaiteoir Éireannach ab ea John McCann (17 Meitheamh 1905 – 23 Feabhra 1980). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
McCann, John
McCann, John
McCann, John


John O'Leary (Loch Garman).
Polaiteoir Éireannach ab ea John O'Leary (1 Meán Fómhair 1894 – 21 Meitheamh 1959). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre
Tagairtí.
O'Leary, John
O'Leary, John
O'Leary, John


Martin Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Ryan (31 Eanáir 1900 – 22 Iúil 1943). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, Martin
Ryan, Martin
Ryan, Martin


Maurice E. Dockrell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Maurice E. Dockrell (6 Deireadh Fómhair 1908 – 9 Nollaig 1986). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Michael Hilliard.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Hilliard (11 Márta 1903 – 1 Eanáir 1982). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Hilliard, Michael
Hilliard, Michael
Hilliard, Michael


Patrick Cogan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Cogan (23 Deireadh Fómhair 1903 – 5 Eanáir 1977). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Cogan, Patrick
Cogan, Patrick
Cogan, Patrick


Patrick Finucane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Finucane (5 Nollaig 1890 – 10 Aibreán 1984). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Finucane, Patrick
Finucane, Patrick
Finucane, Patrick


Séamas Ó Lorcáin, Óg.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamas Ó Lorcáin, Óg (1904 – 18 Feabhra 1969). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Ó Lorcáin, Séamas
Ó Lorcáin, Séamas
Ó Lorcáin, Séamas


William Sheldon.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Sheldon (18 Eanair 1907 – 1 Samhain 1999). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Sheldon, William
Sheldon, William
Sheldon, William


Eamonn Cooney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamonn Cooney (- 7 Feabhra 1975). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cooney, Eamonn
Cooney, Eamonn


John Friel.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Friel (1 Lúnasa 1889 – 1 Deireadh Fómhair 1963). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Friel, John
Friel, John
Friel, John


James Kelly (Fianna Fáil).
Polaiteoir Éireannach ab ea James Kelly. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kelly, James
Kelly, James
Kelly, James


Laurence Walsh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Laurence Walsh (1 Lúnasa 1883 – 11 Lúnasa 1962). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Walsh, Laurence
Walsh, Laurence
Walsh, Laurence


Radio Bart.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Radio Bart", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 9 Eanáir 1992. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 24.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Greek.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Lisa the Greek", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 23 Eanáir 1992. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 23.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer Alone.
Chraol an cuigiú heipeasóid déag, "Homer Alone", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 6 Feabhra 1992. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 23.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart the Lover.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Bart the Lover", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 13 Feabhra 1992. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 20.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer at the Bat.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Homer at the Bat", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 20 Feabhra 1992. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 24.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Separate Vocations.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "Separate Vocations", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 27 Feabhra 1992. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 23.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Dog of Death.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Dog of Death", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 12 Márta 1992. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 23.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Colonel Homer.
Chraol an fichiú heipeasóid, "Colonel Homer", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 26 Márta 1992. Scríobh Matt Groening an eipeasóid seo. D'fhéach 25.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Black Widower.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "Black Widower", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 9 Aibreán 1992. Scríobh Thomas Chastain, Sam Simon, agus Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 17.3 milliún duine ar an eipeasóid.


The Otto Show.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "The Otto Show", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 23 Aibreán 1992. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 17.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart's Friend Falls in Love.
Chraol an tríú heipeasóid is fiche, "Bart's Friend Falls in Love", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 7 Bealtaine 1992. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 19.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Phoebe (miotaseolaíocht na Gréige).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Phoebe.
Ba í cheann don Tíotáin í Phoebe.
Ba Úránas agus Gáia a tuismitheoirí.
Ba é an Tíotán Coeus a fear céile.
Ba Apalló agus Artaimís a garchlann.


Úránas (miotaseolaíocht na Gréige).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Úránas ("Uranus" as Béarla).
Dia na spéire ab ea Úránas.
Ba í Gáia a bhean chéile agus ba iad na Tíotáin a gclann.


Brother, Can You Spare Two Dimes?
Chraol an ceathrú heipeasóid is fiche, "Brother, Can You Spare Two Dimes?", den tríú sraith "The Simpsons" ar an 27 Lúnasa 1992. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 17.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Kamp Krusty.
Chraol an chéad eipeasóid, "Kamp Krusty", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 24 Meán Fómhair 1992. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 21.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Fred Astaire.
Ba Mheiriceánach é Fred Astaire a rugadh "Frederick Austerlitz"ar an 10 Bealtaine, 1899 agus fuair bás ar an 22 Meitheamh, 1987.


Liosta ionsaithe sceimhlitheoireachta Ioslamach.
Tharla ionsaithe sceimhlitheoireachta le antoiscigh Ioslamach a chur chun cinn cúis reiligiúnach nó polaitiúil Ioslamach ar fud an domhain. Úsáideadh ionsaitheoirí teaicticí mar coirloscadh, ionsaithe feithicil, bagairtí bhuama, ionsaithe féinmharfach, buamáil, ráigeanna lámhaigh, sáite, fuadaigh agus dícheannadh. Seo a leanas liosta ionsaithe sceimhlitheoireachta Ioslamach a fuarthas preastuairisciú suntasach ó shin Réabhlóid na hIaráine i 1979.


Thomas Burke (An Clár).
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Burke (1876 – 20 Samhain 1951). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Burke, Thomas
Burke, Thomas
Burke, Thomas


Thomas Dowdall.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Dowdall (1870 – 7 Aibreán 1942). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Dowdall, Thomas
Dowdall, Thomas
Dowdall, Thomas


Alfred P. Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Alfred P. Byrne (1913 – 26 Iúil 1952). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Byrne, Alfred P.
Byrne, Alfred P.
Byrne, Alfred P.


James Geoghegan.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Geoghegan (8 Nollaig 1886 – 27 Márta 1951). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Geoghegan, James
Geoghegan, James
Geoghegan, James


John Esmonde, Bairnéad an 14ú.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Esmonde (5 Feabhra 1893 – 6 Iúil 1958). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Esmonde, John
Esmonde, John
Esmonde, John


Stephen Jordan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Stephen Jordan (26 Nollaig 1886 – 15 Meán Fómhair 1975). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Jordan, Stephen
Jordan, Stephen
Jordan, Stephen


Seán Goulding.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Goulding (1877 – 15 Nollaig 1959). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Goulding, Seán
Goulding, Seán
Goulding, Seán


Frank Kerlin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Kerlin. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kerlin, Frank


Martin Sexton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Sexton (15 Meán Fómhair 1878 – 24 Feabhra 1966). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Sexton, Martin
Sexton, Martin
Sexton, Martin


William Kent.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Kent. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil agus Lár-Pháirtí Náisiúnta.
Tagairtí.
Kent, William


Eamon Corbett.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamon Corbett (- 21 Lúnasa 1945). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Corbett, Eamon
Corbett, Eamon


Eamon Rice.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamon Rice (26 Aibreán 1873 – 7 Samhain 1937). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Rice, Eamon
Rice, Eamon
Rice, Eamon


Edward Moane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Edward Moane (2 Lúnasa 1890 – 11 Iúil 1973). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Moane, Edward
Moane, Edward
Moane, Edward


Mary Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mary Ryan (31 Eanáir 1898 – 8 Feabhra 1981). Bhí sí ina ball de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, Mary
Ryan, Mary
Ryan, Mary


Rómhánú.
Is éard is rómhánú sa teangeolaíocht ann, ná córas scríofa a aistriú ó chóras scríofa éagsúil go dtí córas scríofa Rómhánach (Laidin), nó córas chun sin a dhéanamh amhlaidh. Is féidir tairbhe a bhaint as modhanna éagsúla, ar a n-áirítear traslitriú, le haghaidh ionadaíochta a dhéanamh ar théacs scríofa, agus tras-scríobh, le haghaidh ionadaíochta a dhéanamh ar an fhocal labhartha, agus teaglamaí den dá chóras. Is féidir modhanna tras-scríofa a bheith foroinnte i bhfóinéimscríobh, a dhéanann taifead ar na fóinéimí nó na haonaid ciall séimeantach sa chaint, agus i bhfogharscríobh a bhíonn ní ba dhéine, agus a thaifeadann fuaimeanna urlabhra, le cruinneas.


Pioncás.
Is pillín beag le haghaidh pionnaí a choinneáil é pioncás.


William Browne.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Browne. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Browne, James


Sydney Minch.
Polaiteoir Éireannach ab ea Sydney Minch (14 Meitheamh 1893 – 12 Márta 1970). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Minch, Sydney
Minch, Sydney
Minch, Sydney


Francis Gormley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Francis Gormley (1899 – 20 Nollaig 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gormley, Francis
Gormley, Francis
Gormley, Francis


Raphael Keyes.
Polaiteoir Éireannach ab ea Raphael Keyes. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Keyes, Raphael


Brook Brasier.
Polaiteoir Éireannach ab ea Brook Brasier (1 Feabhra 1879 – 31 Lúnasa 1940). Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Brasier, Brook
Brasier, Brook
Brasier, Brook


James B. Lynch.
Polaiteoir Éireannach ab ea James B. Lynch (- 12 Márta 1954). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lynch, James B.
Lynch, James B.


Conor Maguire.
Polaiteoir Éireannach ab ea Conor Maguire (1889 – 26 Meán Fómhair 1971). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Maguire, Conor
Maguire, Conor
Maguire, Conor


Patrick Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Murphy (13 Bealtaine 1889 – 1 Bealtaine 1968). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Murphy, Patrick
Murphy, Patrick
Murphy, Patrick


William Desmond.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Desmond (- 5 Meán Fómhair 1941). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Desmond, William
Desmond, William


John Kiersey.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Kiersey (23 Deireadh Fómhair 1895 – 18 Márta 1960). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Kiersey, John
Kiersey, John
Kiersey, John


Fred McDonogh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Fred McDonogh (- 1 Nollaig 1955). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McDonogh, Fred
McDonogh, Fred


Eugene O'Brien.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eugene O'Brien (12 Eanáir 1897 – 29 Meán Fómhair 1980). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
O'Brien, Eugene
O'Brien, Eugene
O'Brien, Eugene


Patrick O'Hara.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Hara. Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
O'Hara, Patrick


Patrick Curran.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Curran. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Curran, Patrick


John O'Shaughnessy.
Polaiteoir Éireannach ab ea John O'Shaughnessy. Bhí sé ina bhall de Páirtí na bhFeirmeoirí, Lár-Pháirtí Náisiúnta agus Fine Gael.
Tagairtí.
O'Shaughnessy, John


Frank MacDermot.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank MacDermot (25 Samhain 1886 – 24 Meitheamh 1975). Bhí sé ina bhall de Lár-Pháirtí Náisiúnta ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
MacDermot, Frank
MacDermot, Frank
MacDermot, Frank


Dominick Cafferky.
Polaiteoir Éireannach ab ea Dominick Cafferky (- 15 Márta 1971). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Cafferky, Dominick
Cafferky, Dominick


James Hickey.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Hickey (- 7 Meitheamh 1966). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Hickey, James
Hickey, James


Michael Morrissey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Morrissey (- 10 Bealtaine 1947). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Morrissey, Michael
Morrissey, Michael


Patrick Daly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Daly. Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Daly, Patrick
Daly, Patrick
Daly, Patrick


Patrick McGovern.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McGovern (1875 – 7 Feabhra 1949). Bhí sé ina bhall de Lár-Pháirtí Náisiúnta ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
McGovern, Patrick
McGovern, Patrick
McGovern, Patrick


Cecil Lavery.
Polaiteoir Éireannach ab ea Cecil Lavery (6 Deireadh Fómhair 1894 – 16 Nollaig 1967). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Lavery, Cecil
Lavery, Cecil
Lavery, Cecil


Harry Colley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Harry Colley (21 Feabhra 1891 – 18 Eanáir 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Colley, Harry
Colley, Harry
Colley, Harry


Honor Crowley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Honor Crowley (19 Deireadh Fómhair 1903 – 18 Deireadh Fómhair 1966). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Crowley, Honor
Crowley, Honor
Crowley, Honor


John Ormonde.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Ormonde (15 Meán Fómhair 1905 – 25 Meitheamh 1981). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Patrick Burke (Baile Átha Cliath).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Burke (26 Eanáir 1904 – 9 Meán Fóomhair 1985). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Burke, Patrick
Burke, Patrick
Burke, Patrick


Patrick McAuliffe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McAuliffe (1 Lúnasa 1914 – 13 Deireadh Fómhair 1989). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
McAuliffe, Patrick
McAuliffe, Patrick
McAuliffe, Patrick


Jack Finlay.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jack Finlay (10 Meitheamh 1889 – 30 Meán Fómhair 1942). Bhí sé ina bhall de Lár-Pháirtí Náisiúnta ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Finlay, Jack
Finlay, Jack
Finlay, Jack


James Hughes.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Hughes (1895–1 Eanáir 1948). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Hughes, James
Hughes, James
Hughes, James


James Kilroy.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Kilroy (1890 – 5 Eanáir 1954). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kilroy, James
Kilroy, James
Kilroy, James


Martin Brennan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Brennan (1 Márta 1903 – 21 Meitheamh 1956). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brennan, Martin
Brennan, Martin
Brennan, Martin


Martin O'Sullivan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin O'Sullivan (- 20 Eanáir 1956). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre
Tagairtí.
O'Sullivan, Martin
O'Sullivan, Martin


Neil Blaney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Neil Blaney (1 Deireadh Fómhair 1922 – 8 Samhain 1995). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Blaney, Neil
Blaney, Neil
Blaney, Neil


Patrick Halliden.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Halliden. Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Halliden, Patrick


Richard Curran.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Curran (18 Samhain 1879 – 27 Eanáir 1961). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Curran, Richard
Curran, Richard
Curran, Richard


Seán McCarthy (Corcaigh).
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán McCarthy (1889 - 14 March 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
McCarthy, Seán
McCarthy, Seán
McCarthy, Seán


Ernest Benson.
Polaiteoir Éireannach ab ea Ernest Benson (- 17 Márta 1975). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Benson, Ernest
Benson, Ernest


Jack McQuillan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jack McQuillan (30 Lúnasa 1920 – 8 Márta 1998). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta, Daonlathaithe Forchéimnitheacha Náisiúnta, Páirtí an Lucht Oibre agus Páirtí Sóisialach an Lucht Oibre.
Tagairtí.
McQuillan, Jack
McQuillan, Jack
McQuillan, Jack


James Collins.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Collins (30 Deireadh Fómhair 1900 – 1 Meán Fómhair 1967). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Collins, James
Collins, James
Collins, James


Jeremiah Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jeremiah Ryan (30 Iúil 1891 – 3 Márta 1960). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Ryan, Jeremiah
Ryan, Jeremiah
Ryan, Jeremiah


Michael Colbert.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Colbert (9 Iúil 1899 – 1 Aibreán 1959). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Colbert, Michael
Colbert, Michael
Colbert, Michael


Patrick Fogarty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Fogarty (- 2 Bealtaine 1947). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Fogarty, Patrick
Fogarty, Patrick


Roddy Connolly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Roddy Connolly (11 Feabhra 1901 – 16 Nollaig 1980). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Connolly, Roddy
Connolly, Roddy
Connolly, Roddy


Timothy Linehan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy Linehan (4 August 1905 - dáta gan aithne). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Linehan, Timothy
Linehan, Timothy


Dan Desmond.
Polaiteoir Éireannach ab ea Dan Desmond (3 Deireadh Fómhair 1913 – 9 Nollaig 1964). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Desmond, Dan
Desmond, Dan
Desmond, Dan


Robert Burns.
File Albanach ab ea Robert Burns a rugadh ar an 25 Eanáir 1759 agus fuair bás ar an 21 Iúil 1796).


David Madden.
Polaiteoir Éireannach ab ea David Madden (1880 – 31 Iúil 1955). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Madden, David
Madden, David
Madden, David


Allmhaigh.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Allmhaigh.


Eugene Gilbride.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eugene Gilbride (1 Deireadh Fómhair 1892 – 11 Márta 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gilbride, Eugene
Gilbride, Eugene
Gilbride, Eugene


Gerard Sweetman.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gerard Sweetman (10 Meitheamh 1908 – 28 Eanáir 1970). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Sweetman, Gerard
Sweetman, Gerard
Sweetman, Gerard


Jack Belton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jack Belton (- 23 Feabhra 1963). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Belton, Jack
Belton, Jack


John Beirne, Óg.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Beirne, Óg (- 23 Deireadh Fómhair 1967). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Beirne, John
Beirne, John


Cill Osailt.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Cill Osailt.


John Tully.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Tully (15 Samhain 1904 – 31 Deireadh Fómhair 1977). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Tully, John
Tully, John
Tully, John


Dún Iúbhair.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Dún Iúbhair.


Dail Mhaol Chiarain.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Dail Mhaol Chiarain.


Joseph Hughes.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Hughes (18 Meán Fómhair 1905 – 20 Eanáir 1960). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Hughes, Joseph
Hughes, Joseph
Hughes, Joseph


Patna.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Patna.


Tom Hales.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tom Hales (5 Márta 1892 – 29 Aibreán 1966). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Hales, Tom
Hales, Tom
Hales, Tom


Abhainn Dhúin.
Is abhainn suite in Inbhear Áir í Abhainn Dhúin.


Helena Concannon.
Polaiteoir Éireannach ab ea Helena Concannon (1878 – 27 Feabhra 1952). Bhí sí ina ball de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Concannon, Helena
Concannon, Helena
Concannon, Helena


Abhainn Gharbhain.
Is abhainn suite in Inbhear Áir í Abhainn Gharbhain.


Patrick Kehoe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Kehoe. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kehoe, Patrick


James Burke (Ros Comáin).
Polaiteoir Éireannach ab ea James Burke (- 12 Bealtaine 1964). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Burke, James
Burke, James


Baile na Trágha.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Baile na Trágha.


Inbhir Gharbhain.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é Inbhir Gharbhain.


James McGuire.
Polaiteoir Éireannach ab ea James McGuire (24 Iúil 1903 – 1989). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
McGuire, James
McGuire, James
McGuire, James


Am Magh Baoghail.
Is sráidbhaile suite in Inbhear Áir é am Magh Baoghail.


Joseph Roddy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Roddy (1897 – 3 Deireadh Fómhair 1965). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Roddy, Joseph
Roddy, Joseph
Roddy, Joseph


Denis Daly (Ciarraí).
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Daly (- 1965). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Daly, Denis
Daly, Denis


Robert Rowlette.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Neilan (1873 – 13 Deireadh Fómhair 1944). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Rowlette, Robert
Rowlette, Robert
Rowlette, Robert


Hugh Doherty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugh Doherty (1903 – 13 Deireadh Fómhair 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Doherty, Hugh
Doherty, Hugh
Doherty, Hugh


Margaret Mary Pearse.
Polaiteoir Éireannach ab ea Margaret Mary Pearse (24 Lúnasa 1878 – 7 Samhain 1968). Bhí sí ina ball de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Pearse, Margaret Mary
Pearse, Margaret Mary
Pearse, Margaret Mary


Eamon Donnelly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamon Donnelly (1877 – 29 Nollaig 1944). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Donnelly, Eamon
Donnelly, Eamon
Donnelly, Eamon


Séamus Keely.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Keely (28 Nollaig 1889 – 20 Márta 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Keely, Séamus
Keely, Séamus
Keely, Séamus


Martin Neilan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Neilan. Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Neilan, Martin


Robert Davitt.
Polaiteoir Éireannach ab ea Robert Davitt (12 Nollaig 1899 – 26 Meán Fómhair 1981). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Davitt, Robert
Davitt, Robert
Davitt, Robert


An Dara Comhairle Vatacánach.
Chuir an Dara Comhairle Vatacánach (Laidin: Concilium Oecumenicum Vaticanum Secundum), fóram faoi chaidreamh idir an Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus an saol comhaimseartha. Ba í an t-aonú comhairle agus fiche agus comhairle éacúiméineach is déanaí an Eaglais Chaitliceach Rómhánach agus an dara ceann i mBaisleac Pheadair sa an Vatacáin.
Eagraíocht.
Chuir an Pápa Eoin XXIII tús leis an an Dara Comhairle Vatacánach i 1962. Ach fuair sé bás sular tháinig aon cháipéis amach as.
Bhí an Dara Comhairle Vatacánach ar siúl nuair a ceapadh Pápa Pól VI. Thug Pól VI isteach athraithe liotúirgeacha tar éis na Comhairle. Cuireadh deireadh leis an tAifreann Laidineach ar feadh seal agus tógadh isteach Aifreann Phóil VI i dteangacha na ndaoine.
Sa bhliain 1968, sheol an Pápa Pól VI an imlitir "Humanae Vitae". Foilsíodh "an imlitir" seo de thoradh Dara Comhairle na Vatacáine. Chuir an eaglais cosc ar Chaitlicigh an fhrithghiniúint a úsáid. Bhí mór-chuid de Chaitlicigh liobrálacha ina choinne. Níor ghlac sé ina iomláine le himlitir "Humanae Vitae".


James Morrisroe.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Morrisroe (5 Aibreán 1875 – 31 Nollaig 1937). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal ar dtús agus ansin Fine Gael.
Tagairtí.
Morrisroe, James
Morrisroe, James
Morrisroe, James


Michael Davern.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Davern (22 Iúil 1900 – 25 Iúil 1973). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Davern, Michael
Davern, Michael
Davern, Michael


Matthew Davis.
Polaiteoir Éireannach ab ea Matthew Davis. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Davis, Matthew


Stephen Fuller.
Polaiteoir Éireannach ab ea Stephen Fuller (- 1984). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Fuller, Stephen
Fuller, Stephen


Con Meaney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Con Meaney (- 11 Meán Fómhair 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Meaney, Con
Meaney, Con


John Munnelly.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Munnelly (- 18 Deireadh Fómhair 1941). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Munnelly, John
Munnelly, John


Archie Heron.
Polaiteoir Éireannach ab ea Archie Heron (- 10 Bealtaine 1971). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Heron, Archie
Heron, Archie


Jeremiah Hurley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jeremiah Hurley a fuair bás ar 2 Feabhra 1943. Bhí sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Hurley, Jeremiah
Hurley, Jeremiah


Gerrard McGowan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gerrard McGowan (- 17 Lúnasa 1971). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
McGowan, Gerrard
McGowan, Gerrard


Joseph Hannigan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Hannigan (1904–1944). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Hannigan, Joseph
Hannigan, Joseph
Hannigan, Joseph


Patrick Crotty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Crotty (23 Samhain 1902 – 26 Samhain 1970). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Crotty, Patrick
Crotty, Patrick
Crotty, Patrick


Patrick McGrath.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick McGrath (- 20 Meitheamh 1956). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
McGrath, Patrick
McGrath, Patrick


Baisleac Pheadair.
Is eaglais Renaissance na hIodáile i gCathair na Vatacáine í Baisleac Pheadair (Laidin: Basilica Sancti Petri).


Daniel Hogan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel Hogan (1899 – 1 Lúnasa 1980). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Hogan, Daniel
Hogan, Daniel
Hogan, Daniel


John J. Keane.
Polaiteoir Éireannach ab ea John J. Keane. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Keane, John J.


Frank Loughman.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Loughman (1892 – 13 Bealtaine 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Loughman, Frank
Loughman, Frank
Loughman, Frank


Henry McDevitt.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry McDevitt (1904 – 4 Eanáir 1966). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ryan, James
Ryan, James
Ryan, James


Thomas Mullen.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Mullen (1897 – 2 Eanáir 1966). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Mullen, Thomas
Mullen, Thomas
Mullen, Thomas


Peter O'Loghlen.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peter O'Loghlen (1883 – 25 Deireadh Fómhair 1971). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Loghlen, Peter
O'Loghlen, Peter
O'Loghlen, Peter


Frank Daly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Daly (1884 – 18 Feabhra 1950). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Daly, Frank
Daly, Frank
Daly, Frank


John Healy.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Healy (- 1995). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Healy, John
Healy, John


Leo Skinner.
Polaiteoir Éireannach ab ea Leo Skinner (1 Lúnasa 1901 – 27 Eanáir 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Skinner, Leo
Skinner, Leo
Skinner, Leo


Thomas Looney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Looney. Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre
Tagairtí.
Looney, Thomas


Patrick O'Donnell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Donnell (- 4 Deireadh Fómhair 1970). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Donnell, Patrick
O'Donnell, Patrick


Réabhlóid na hIaráine.
Is Réabhlóid na hIaráine (An Pheirsis: انقلاب ایران Enqelāb-e Iran]) treascairt an ríshliocht Pahlavi faoi Mohammad Reza Shah Pahlavi, na Stáit Aontaithe a thug tacaíocht leis, agus an glacadh áit na 2500 bliain monarcacht Iaránach le réimeas Poblacht Ioslamach faoin tAyatollah mór Ruhollah Khomeini, ceannaire an réabhlóid, lena heite clé, eagraíochtaí Ioslamaí agus gluaiseacht mhic léinn a bhí ag tacú leis.


Patrick O'Reilly (An Cabhán).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Reilly (1 Aibreán 1927 – 19 Feabhra 1994). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan agus Fine Gael.
Tagairtí.
O'Reilly, Patrick
O'Reilly, Patrick
O'Reilly, Patrick


Patrick Palmer.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Palmer (- 21 Márta 1971). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Palmer, Patrick
Palmer, Patrick


Robert Lahiffe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Robert Lahiffe (1911 – 8 Márta 1975). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lahiffe, Robert
Lahiffe, Robert
Lahiffe, Robert


Seán Collins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Collins (10 Iúil 1918 – 11 Aibreán 1975). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Collins, Seán
Collins, Seán
Collins, Seán


Réabhlóid na hÉigipte 2011.
Thosaigh Réabhlóid na hÉigipte 2011, (Arabais na hÉigipte: ثورة 25 يناير‎‎; Thawret 25 yanāyir), ar an 25 Eanáir 2011 agus scaipeadh ar fud Éigipt.


Seán Dunne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Dunne (18 Nollaig 1918 – 25 Meitheamh 1969). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Dunne, Seán
Dunne, Seán
Dunne, Seán


John Beirne, Mór.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Beirne, Mór (1 Aibreán 1893 - dáta gan aithne). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Beirne, John
Beirne, John


Denis Heskin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Heskin (17 Feabhra 1899 – 30 Aibreán 1975). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Heskin, Denis
Heskin, Denis
Heskin, Denis


Philip Mahony.
Polaiteoir Éireannach ab ea Philip Mahony (1 Deireadh Fómhair 1897 – 20 Aibreán 1972). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Mahony, Philip
Mahony, Philip
Mahony, Philip


John Meighan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Meighan (1891 – 4 Márta 1978). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Meighan, John
Meighan, John
Meighan, John


William O'Donnell.
Polaiteoir Éireannach ab ea William O'Donnell (- 4 Feabhra 1947). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
O'Donnell, William
O'Donnell, William


Patrick O'Driscoll.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Driscoll (14 Eanáir 1878 – 8 Lúnasa 1949). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
O'Driscoll, Patrick
O'Driscoll, Patrick
O'Driscoll, Patrick


Richard Stapleton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Stapleton (- 31 Iúil 1949). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre
Tagairtí.
Stapleton, Richard
Ryan, Richard


James Tunney.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Tunney (1892 – 11 Bealtaine 1964). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Tunney, James
Tunney, James
Tunney, James


Thomas Kyne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Kyne (4 Feabhra 1905 – 8 Lúnasa 1981). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Kyne, Thomas
Kyne, Thomas
Kyne, Thomas


Tom O'Higgins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tom O'Higgins (23 Iúil 1916 – 25 Feabhra 2003). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Higgins, Tom
O'Higgins, Tom
O'Higgins, Tom


Éamon Rooney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Éamon Rooney (- 9 Samhain 1993). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Rooney, Éamon
Rooney, Éamon


Thomas Brennan (Fianna Fáil).
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Brennan (1886 – 22 Eanáir 1953). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brennan, Thomas
Brennan, Thomas
Brennan, Thomas


Michael O'Higgins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael O'Higgins (1 Samhain 1917 – 29 Márta 2005). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Higgins, Michael
O'Higgins, Michael
O'Higgins, Michael


Michael Lydon.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Lydon (10 Deireadh Fómhair 1907 – 15 Bealtaine 1977). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lydon, Michael
Lydon, Michael
Lydon, Michael


Patrick Kinane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Kinane (3 Iúil 1892 – 15 Iúil 1957). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Kinane, Patrick
Kinane, Patrick
Kinane, Patrick


Patrick O'Reilly (polaiteoir neamhspleách).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Reilly (9 Eanáir 1893 – 25 Aibreán 1972). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
O'Reilly, Patrick
O'Reilly, Patrick
O'Reilly, Patrick


Patrick Lehane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Lehane (- 1 Iúil 1976). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Lehane, Patrick
Lehane, Patrick


Patrick Maguire.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Maguire (- 4 Iúil 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Maguire, Patrick
Maguire, Patrick


Patrick O'Gorman.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick O'Gorman). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Gorman, Patrick


Peadar Cowan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peadar Cowan (23 Deireadh Fómhair 1903 – 9 Bealtaine 1962). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre agus Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Cowan, Peadar
Cowan, Peadar
Cowan, Peadar


Thomas Walsh.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Walsh (18 Nollaig 1901 – 14 Iúil 1956). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Walsh, Thomas
Walsh, Thomas
Walsh, Thomas


A Streetcar Named Marge.
Chraol an dara heipeasóid, "A Streetcar Named Marge", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 1 Deireadh Fómhair 1992. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 18.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer the Heretic.
Chraol an tríú heipeasóid, "Homer the Heretic", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 8 Deireadh Fómhair 1992. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 19.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Beauty Queen.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Lisa the Beauty Queen", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 15 Deireadh Fómhair 1992. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 19 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror III.
Chraol an cuigiú heipeasóid, "Treehouse of Horror III", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 29 Deireadh Fómhair 1992. Scríobh Al Jean, Mike Reiss, Jay Kogen, Wallace Wolodarsky, Sam Simon, agus Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 25.1 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an tríú heipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Marge Gets a Job.
Chraol an seachtú heipeasóid, "Marge Gets a Job", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 5 Samhain 1992. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 22.9 milliún duine ar an eipeasóid.


New Kid on the Block.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "New Kid on the Block", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 12 Samhain 1992. Scríobh Conan O'Brien an eipeasóid seo. D'fhéach 23.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Mr. Plow.
Chraol an naoú heipeasóid, "Mr. Plow", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 19 Samhain 1992. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 24 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa's First Word.
Chraol an deichiú heipeasóid, "Lisa's First Word", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 3 Nollaig 1992. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 28.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Triple Bypass.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Homer's Triple Bypass", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 17 Nollaig 1992. Scríobh Gary Apple agus Michael Carrington an eipeasóid seo. D'fhéach 23.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Marge vs. the Monorail.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Marge vs. the Monorail", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 14 Eanáir 1993. Scríobh Conan O'Brien an eipeasóid seo. D'fhéach 23 milliún duine ar an eipeasóid.


Selma's Choice.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Selma's Choice", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 21 Eanáir 1993. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 24.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Brother from the Same Planet.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Brother from the Same Planet", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 4 Feabhra 1993. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 23.8 milliún duine ar an eipeasóid.


I Love Lisa.
Chraol an cuigiú heipeasóid déag, "I Love Lisa", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 11 Feabhra 1993. Scríobh Frank Mula an eipeasóid seo. D'fhéach 25.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Duffless.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Duffless", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 18 Feabhra 1993. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 25.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Last Exit to Springfield.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Last Exit to Springfield", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 11 Márta 1993. Scríobh Jay Kogen agus Wallace Wolodarsky an eipeasóid seo. D'fhéach 22.4 milliún duine ar an eipeasóid.


The Front.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "The Front", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 15 Aibreán 1993. Scríobh Adam I. Lapidus an eipeasóid seo. D'fhéach 20.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Whacking Day.
Chraol an fichiú heipeasóid, "Whacking Day", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 29 Aibreán 1993. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 20 milliún duine ar an eipeasóid.


Marge in Chains.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "Marge in Chains", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 6 Bealtaine 1993. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 17.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Krusty Gets Kancelled.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "Krusty Gets Kancelled", den ceathrú sraith "The Simpsons" ar an 13 Bealtaine 1993. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 19.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Barbershop Quartet.
Chraol an chéad eipeasóid, "Homer's Barbershop Quartet", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 30 Meán Fómhair 1993. Scríobh Jeff Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 19.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Cape Feare.
Chraol an dara heipeasóid, "Cape Feare", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 7 Deireadh Fómhair 1993. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 20.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer Goes to College.
Chraol an tríú heipeasóid, "Homer Goes to College", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 14 Deireadh Fómhair 1993. Scríobh Conan O'Brien an eipeasóid seo. D'fhéach 18.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Rosebud.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Rosebud", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 21 Deireadh Fómhair 1993. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 19.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror IV.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Treehouse of Horror IV", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 28 Deireadh Fómhair 1993. Scríobh Conan O'Brien, Bill Oakley agus Josh Weinstein, Greg Daniels agus Dan McGrath, agus Bill Canterbury an eipeasóid seo. D'fhéach 24.0 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an ceathrú heipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Marge on the Lam.
Chraol an séú heipeasóid, "Marge on the Lam", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 4 Samhain 1993. Scríobh Bill Canterbury an eipeasóid seo. D'fhéach 21.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart's Inner Child.
Chraol an seachtú heipeasóid, "Bart's Inner Child", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 11 Samhain 1993. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 18.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Boy-Scoutz N the Hood.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "Boy-Scoutz N the Hood", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 18 Samhain 1993. Scríobh Dan McGrath an eipeasóid seo. D'fhéach 20.1 milliún duine ar an eipeasóid.


The Last Temptation of Homer.
Chraol an naoú heipeasóid, "The Last Temptation of Homer", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 9 Nollaig 1993. Scríobh Frank Mula an eipeasóid seo. D'fhéach 20.6 milliún duine ar an eipeasóid.


$pringfield, Or How I Learned to Stop Worrying and Love Legalized Gambling.
Chraol an deichiú heipeasóid, "$pringfield, Or How I Learned to Stop Worrying and Love Legalized Gambling", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 16 Nollaig 1993. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 17.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer the Vigilante.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Homer the Vigilante", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 6 Eanáir 1994. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 20.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart Gets Famous.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Bart Gets Famous", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 3 Feabhra 1994. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 20.0 milliún duine ar an eipeasóid.


2017 Buamáil Meitreo Chathair Pheadair.
Tharla ar an 3 Aibreán 2017, ionsaí sceimhlitheoireachta le gléas pléascach á úsáidte ar an Meitreo Chathair Pheadair idir stáisiúin Sennaya Ploshchad agus Tekhnologichesky Institut. Bhí seachtar (déantóir na coire san áireamh) maraithe ar an bhfód agus fuair ochtar eile bás níos déanaí. Bhí 45 daoine eile ar an laghad gortaithe san eachtra.


John S. O'Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea John S. O'Connor (27 Nollaig 1896 – 2 Samhain 1967). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Connor, John S.
O'Connor, John S.
O'Connor, John S.


Walter Furlong.
Polaiteoir Éireannach ab ea Walter Furlong (1 Meán Fómhair 1893 – 11 Nollaig 1973). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Furlong, Walter
Furlong, Walter
Furlong, Walter


Donal O'Donoghue.
Polaiteoir Éireannach ab ea Donal O'Donoghue (5 Meitheamh 1894 – 26 Iúil 1971). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Donoghue, Donal
O'Donoghue, Donal
O'Donoghue, Donal


Eamonn Coogan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eamonn Coogan (1896 – 22 Eanáir 1948). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Coogan, Eamonn
Coogan, Eamonn
Coogan, Eamonn


Patrick Shanahan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Shanahan (10 Márta 1908 – 1 Feabhra 2000). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Shanahan, Patrick
Shanahan, Patrick
Shanahan, Patrick


Bernard Commons.
Polaiteoir Éireannach ab ea Bernard Commons (15 Bealtaine 1913 – 19 Abreán 1965). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Commons, Bernard
Commons, Bernard
Commons, Bernard


Tom O'Reilly (An Cabhán).
Polaiteoir Éireannach ab ea Tom O'Reilly (6 Lúnasa 1915 – 12 Feabhra 1995). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Reilly, Tom
O'Reilly, Tom
O'Reilly, Tom


Lá Bastille.
Is ainm coitianta Lá Bastille tugtar le lucht labhartha an Bhéarla ar Lá Náisiúnta na Fraince, a ceiliúrtha ar an 14ú Iúil gach bliain. San Fhrainc, tugtar go foirmeálta "la Fête nationale" air (fuaimniú Francach: ​[la fɛt nasjɔnal]; an Ceiliúradh Náisiúnta) agus go coitianta agus go dleathach "le 14 juillet".


Seán Keane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Keane (14 Meán Fómhair 1899 – 29 Márta 1953). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Keane, Seán
Keane, Seán
Keane, Seán


Joseph Brennan (Clann na Poblachta).
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Brennan (10 Meán Fómhair 1889 – 4 Bealtaine 1968). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta agus Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Brennan, Joseph
Brennan, Joseph
Brennan, Joseph


Mick Fitzpatrick.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mick Fitzpatrick (1893 – 8 Deireadh Fómhair 1968). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Fitzpatrick, Mick
Fitzpatrick, Mick
Fitzpatrick, Mick


Con Lehane.
Polaiteoir Éireannach ab ea Con Lehane (1911 – 18 Meán Fómhair 1983). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Lehane, Con
Lehane, Con
Lehane, Con


John Timoney.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Timoney (23 Bealtaine 1909 – 16 Bealtaine 1961). Bhí sé ina bhall de Chlann na Poblachta.
Tagairtí.
Timoney, John
Timoney, John
Timoney, John


Dunkirk.
Is común i dtuaisceart na Fraince é Dunkirk.


William J. Murphy (Páirtí an Lucht Oibre).
Polaiteoir Éireannach ab ea William J. Murphy (- 17 Bealtaine 1928). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Murphy, William J.
Murphy, William J.


William Dwyer.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Sheehan (1887 – 10 Bealtaine 1951). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Dwyer, William
Dwyer, William
Dwyer, William


Michael Sheehan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Sheehan. Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Sheehan, Michael


Aslonnú Dunkirk.
Bhí Aslonnú Dunkirk, códainm "Operation Dynamo", nó mar is fearr aithne, an Mhíorúilt Dhunkirk, aslonnú saighdiúirí na gComhghuaillithe as na tránna agus cuan Dunkirk, sa tuaisceart na Fraince, idir 26 Bealtaine agus 4 Meitheamh 1940, i rith an Dara Cogadh Domhanda.


Michael F. Kitt.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael F. Kitt (13 Meán Fómhair 1914 – 24 Nollaig 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kitt, Michael F.
Kitt, Michael F.
Kitt, Michael F.


Philip Brady.
Polaiteoir Éireannach ab ea Philip Brady (10 Meitheamh 1898 – 6 Eanáir 1995). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brady, Philip
Brady, Philip
Brady, Philip


Colm Gallagher.
Polaiteoir Éireannach ab ea Colm Gallagher (- 26 Meitheamh 1957). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gallagher, Colm
Gallagher, Colm


Peadar Duignan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peadar Duignan (26 Iúil 1898 – 13 Aibreán 1955). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Duignan, Peadar
Duignan, Peadar
Duignan, Peadar


Patrick Cawley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Cawley (26 Nollaig 1904 – 18 Nollaig 1968). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Cawley, Patrick
Cawley, Patrick
Cawley, Patrick


John Lynch (Ciarraí).
Polaiteoir Éireannach ab ea John Lynch (10 Aibreán 1889 – 10 Meitheamh 1957). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Lynch, John
Lynch, John
Lynch, John


John Mannion, Mór.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Mannion, Mór (4 Meitheamh 1907 – 10 Meán Fómhair 1978). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Mannion, John
Mannion, John
Mannion, John


Michael ffrench-O'Carroll.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael ffrench-O'Carroll (15 Meán Fómhair 1919 – 5 Bealtaine 2007). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
ffrench-O'Carroll, Michael
ffrench-O'Carroll, Michael
ffrench-O'Carroll, Michael


Johnny Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Johnny Connor (- 11 Nollaig 1955). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Connor, Johnny
Connor, Johnny


Cath na Breataine.
Bhí Cath na Breataine (An Ghearmáinis: die Luftschlacht um England, go litriúil "cath san aer i gcomhair Sasana") feachtas míleata an Dara Cogadh Domhanda nuair a bhí an Ríocht Aontaithe cosanta le Aerfhórsa Ríoga (RAF) i gcoinne ionsaithe Aerfhórsa Gearmánach (Luftwaffe) as deireadh an Mheitheamh 1940. Tá cuir síos air mar chéad feachtas mór a throid ar fad le aerfórsaí. Aitheann na Briotanaigh go hoifigiúil a fhad mar as 10 Iúil go dtí 31 Deireadh Fómhair 1940, a fhorluíonn le ré ionsaithe oíche ar scála mór aithne mar an Bhleaist, a sheas as 7 Meán Fómhair 1940 go 11 Bealtaine 1941.


Cogadh cathartha na Siria.
Is Cogadh cathartha na Siria (Araibis: الحرب الأهلية السورية‎‎, Al-ḥarb al-ʼahliyyah as-sūriyyah) coinbhleacht armtha iltaobhanna í a leanann go fóill san Siria a throid an chuid is mó idir rialtas an Uachtarán Bashar al-Assad, in éineacht le a chomhghuaillithe, agus fórsaí éagsúil i gcoinne an rialtas.


Teoiric comhcheilge.
Is creidiúint go bhfuil eagraíocht éicínt faoi cheilt ach le an-tionchar acu atá freagrach le haghaidh tarlú nach aon mhíniú tugtha air go leor í teoiric comhcheilge.


Cogadh cathartha na Libia 2011.
Bhí an chéad Cogadh cathartha na Libia, aithne air freisin mar "Réabhlóid na Libia", coinbhleacht armtha i 2011, sa tír Tuaidh-Afracach na Libia, a throid idir forsaí dílis do Coirnéal Muammar Gaddafi agus na dreamanna sin ag iarraidh ruaig chur ar a rialtas.


Cogadh cathartha na Libia (2014 - anois).
Is an dara Cogadh cathartha na Libia coimhlint a leanann go fóill í i measc dreamanna in iomaíocht lena chéile ag iarraidh smacht a fháil ar chríoch an Libia.


James Burke (Corcaigh).
Polaiteoir Éireannach ab ea James Burke (- 10 Meán Fómhair 1936). Bhí sé ina bhall de Cumann na nGaedheal.
Tagairtí.
Burke, James
Burke, James


Cogadh san Afganastáin (2001 - anois).
Lean Cogadh san Afganastáin (nó S.A.M Cogadh san Afganastáin) 2001 na Stáit Aontaithe Ionradh na hAfganastáine. Tugtha Ceanada agus an Ríocht Aontaithe tacaíocht lena Stáit Aontaithe agus níos déanaí leis comhghuaillíochtaí níos mó ná 40 tíortha, baill ECAT uile san áireamh, faoi mandáid Náisiúin Aontaithe. Bhí na aidhmeanna phoiblí an cogadh al-Qaeda a bhaineadh anuas agus é bunáit sábháilte a shéanadh na oibríochtaí san Afganastáin trí an Talaban a fháil réidh as cumhacht. Is cogadh san Afganastáin an cogadh is faide sa stair na Stáit Aontaithe.


An Talaban.
Is gluaiseacht Moslamach bunúsaíoch í a ghabh a mhílíste smacht an formhór Afganastáin as luath 1995, agus i 1996 thóg Cabúl agus bhunaigh stát Ioslamach inti é an Talaban.


Jack Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jack Murphy (1920 – 11 Iúil 1984). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Murphy, Jack
Murphy, Jack
Murphy, Jack


James Griffin.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Griffin (17 Aibreán 1899 – 22 Márta 1959). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Griffin, James
Griffin, James
Griffin, James


John Finan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Finan (10 Meán Fómhair 1898 – 24 Bealtaine 1984). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Finan, John
Finan, John
Finan, John


James Hession.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Hession (5 Samhain 1912 – 12 Eanáir 1999). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Hession, James
Hession, James
Hession, James


Mark Deering.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mark Deering (6 Márta 1900 – 26 Aibreán 1972). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Deering, Mark
Deering, Mark
Deering, Mark


Patrick Crowe.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Crowe (17 Feabhra 1892 – 8 Lúnasa 1969). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Crowe, Patrick
Crowe, Patrick
Crowe, Patrick


Maureen O'Carroll.
Polaiteoir Éireannach ab ea Maureen O'Carroll (29 Márta 1913 – 9 Bealtaine 1984). Bhí sí ina ball de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
O'Carroll, Maureen
O'Carroll, Maureen
O'Carroll, Maureen


Edward Kelly (Muineacháin).
Polaiteoir Éireannach ab ea Edward Kelly (6 Deireadh Fómhair 1883 – 23 Aibreán 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kelly, Edward
Kelly, Edward
Kelly, Edward


Brendan Glynn.
Polaiteoir Éireannach ab ea Brendan Glynn (6 Eanáir 1910 – 10 Iúil 1986). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Glynn, Brendan
Glynn, Brendan
Glynn, Brendan


Thomas Finlay.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mark Deering (17 Meán Fómhair 1922 –). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Finlay, Thomas
Finlay, Thomas
Finlay, Thomas


Kathleen O'Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mark Deering (30 Iúil 1934 –). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
O'Connor, Kathleen
O'Connor, Kathleen
O'Connor, Kathleen


Batt Donegan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Batt Donegan (21 Nollaig 1910 – 26 Lúnasa 1978). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Donegan, Batt
Donegan, Batt
Donegan, Batt


Daniel Moloney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Daniel Moloney (1909 – 26 Meitheamh 1963). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Moloney, Daniel
Moloney, Daniel
Moloney, Daniel


Seán Doherty (Maigh Eo).
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Doherty (– 17 Márta 1985). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Doherty, Seán
Doherty, Seán


James O'Toole.
Polaiteoir Éireannach ab ea James O'Toole (– 24 Meán Fómhair 1969). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Toole, James
O'Toole, James


Eighneachán Ó hAnnluain.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eighneachán Ó hAnnluain (1933 — 14 Nollaig 1994). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Ó hAnnluain, Eighneachán
Ó hAnnluain, Eighneachán
Ó hAnnluain, Eighneachán


Eid al-Adha.
Is an fhéile Moslamach a tharlaíonn mar bhuaic an oilithreacht bhliantúil go Meice agus ag comóradh an íobairt Abrahám é Eid al-Adha.


Dufair Calais.
Ba téarma neamhfhoirmiúil i gcomhair suíomh campála teifeach agus imirceach sa chomharsanacht Calais, an Fhrainc, á úsáid as Eanáir 2015 go Deireadh Fómhair 2016 í Dufair Calais.


Folachánaí.
Is duine a théann ar bord gan fhios ar fheithicil phaisinéir é folachánaí


Mayestron (Amhránaí).
Mayestron (rugadh 1998) is Scilling rugadh Éireannach ealaíontóir taifeadadh, rapper, amhránaí, cumadóir, Léiritheoir, Stiúrthóir. Bhí sé níos mó tóir ag scaoileadh a nua amháin ar a dtugtar Rud ar bith A Roinnt ar a bhí a dháileadh ag Spinnup is mó seirbhís dáiliúcháin.
Pearsanta.
Mayestron rugadh i 30 iúil 1998 sa Tansáin Nyarugusu Campa Críostaí. I 2016 a bhí sé a roghnú a imirt úrscéal ardán (ag gníomhú di ar an stáitse) i Éireannach éirí amach 1916 Cásca ag Ardú. Mayestron a bhí ag éirí níos mó tóir agus a bheith ar an is fearr le rapper.


Bunúsaíochas Ioslamach.
Is dian-greamú le teagasca agus cleachtais measartha a bheith bunúsach go Ioslam, cúpláilte in éineacht le tacaíocht le tionchar méadaithe an dlí Ioslamach i bpolaitíochta agus sochaí go minic é Bunúsaíochas Ioslamach.


David Koresh.
Bhí David Koresh (rugadh "Vernon Wayne Howell"; 17 Lúnasa, 1959 – 19 Aibreán, 1993) ceannaire Meiriceánach na Branch Davidians seict chreidimh, ag creidiúint é féin a bheith a fháidh deireanach.


Léigear Waco.
Ba Léigear Waco léigear an campún a bhaineadh leis an dream Branch Davidians le oifigigh forfheidhmiú feidearálach Meiriceánach agus oifigigh forfheidhmiú Texas stáit agus S.A.M míleata idir 28 Feabhra agus 19 Aibreán, 1993. Thug David Koresh ceannaireacht na Branch Davidians, seict a scartha as an Eaglais Ateachtach an tSeachtú Lá i 1955, agus bhí ina gcónaí ag Mount Carmel Center rainse sa phobal Elk, Texas, 14 ciliméadair, thoir-thoir thuaidh Waco.


John Heard.
B'aisteoir Meiriceánach é John Matthew Heard Jr. (7 Márta, 1946 – 21 Iúil, 2017).


Meiriceánaigh.
Is grúpa eitneach sa Mheiriceá Thuaidh iad na Meiriceánaigh. Is í an Béarla a bpríomhtheanga.


Stair Mhíleata.
Is é atá i ceist le Stair Mhíleata ná an chuid den stair a dhéanann cur síos agus staidéar ar chogaí, airm, cogaíocht agus a dtionchar ar sochaithe, a gcultúir, geilleagair agus ar caidreamh idirnáisiúnta tharr na mblianta.
Sé croí an ábhar ná dian-fhéachaint ar chúiseanna cogaí, a dtionchar cultúrtha agus sóisialta, straitéisí, lóistíochta, ceannasaíocht, teicneolaíocht, modhanna troda agus mar a d’athraigh siad thar na mblianta.
Tá an ábhar mar chuid dá cheird do lucht na n-arm agus is minic go bhfuil sé a mhúineadh do oifigí agus saighdiúirí mar chuid dá bhfóbairt proifisiúnta. Sé atá beartaithe ná na sean botúin a sheachaint agus a gcuid straitéisí a fheabhsú sa la ata inniu ann trí cosúlachtaí a aithint leis an méid a tharla san am a bhí. Bíonn níos mó béime ar téamaí ginearálta agus comhthéacs na cogaíocht sa lá atá inniu ann ná ar dhátaí cathanna agus ainmneacha ginearáil mar a bhí.
Mar gheall gur ábhar é ata in úsáid go laethúil, tá se de síoraí ag athrú fad is a athríonn na sochaí ina bhfuil sé á mhúineadh. Deirtear go mbaineann an luas seo le luas na hathraithe i dteicneolaíochta agus airm le gairid, ón Réabhlóid Thionsclaíoch go dtí an Ré Núicléach agus anois, isteach i n-Aois an Eolais.
Ní ritheann Aoiseanna an Stair Mhíleata le Aoiseanna na Staire, tá deilt idir Cogaíocht Ársa, Cogaíocht Mheánaoiseach, Cogaíocht an Phúdar, Cogaíocht Thionsclaíoch agus Cogaíocht Chomhaimseartha.
Mar chuid den stair, níl sí chomh fite fuaite leis an saol acadúil le gnéithe eile den stair cé go bhfuil an-dúil air i measc an phobail. Tá deilt eile le feiceáil taobh istigh den ábhar, idir na staraithe acadúla agus na staraithe áitiúla. De ghnáth, bíonn an béim ag an lucht proifisiúnta ar na tionchair mhóra agus bíonn níos béime ag an lucht neamh-proifisiúnta ar gnéithe bheaga de cathanna, cultacha agus airm.
Feictear go bhfuil sé mar ábhar scoilte on na gnéithe acadúla eile den stair san ollscoileanna agus go bhfuil dímheas éigin ina leigh mar ábhar acadúil. Mar ábhar acadúil, ta sé ceangailte leis na hairm agus a gcuid gnó, rud nach ritheann ró mhaith le scoláirí ó lár na seascaidí.
Ta fadhbanna airithe a bhaineann leis an stair míleata, dár lena gcáinteoirí. Ní ritheann na réanna leis an leagan amach ginearálta agus cuirtear ina léigh an ábhar go bhfuil sé ró-tuigthe leis an Eoraip. Bíonn an bhéim go minic ar an dream is láidre.
Tá deacrachtaí leis mar ábhar staidéar freisin. Bíonn an-chuid rúndacht ag baint le cúrsaí míleata. Mar shampla, níl fhios fós san la ata inniu ann cé déanamh a bhí ar an “ignis graecus”, an uirlis cogaíocht cáiliúla a d’úsáid na Biosántaigh.


An Asarbaiseáin i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Asarbaiseáin páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2012. Tharraing an tír as an gcomórtas i 2013


An Bheilg i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Bheilg páirt sa Comórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003. Tharraing siad i 2013.


An Chróit i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Chróit páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


An Danmhairg i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Danmhairg páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2015.


An Fhrainc i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Fhrainc páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2004.


An Ríocht Aontaithe i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Ríocht Aontaithe páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


An Eilvéis i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Eilvéis páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2004.


An Ghréig i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Ghréig páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


Peadar Maher.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peadar Maher (1 Feabhra 1924 – 31 Eanáir 2012). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Maher, Peadar
Maher, Peadar
Maher, Peadar


William Kenneally.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Kenneally (1899 – 13 Meán Fómhair 1964). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kenneally, William
Kenneally, William
Kenneally, William


John Carew.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Carew (5 Bealtaine 1901 – 12 Iúil 1968). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Carew, John
Carew, John
Carew, John


George Coburn.
Polaiteoir Éireannach ab ea George Coburn (4 Márta 1920 – 25 Feabhra 2009). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Coburn, George
Coburn, George
Coburn, George


Thomas Byrne (Baile Átha Cliath).
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Byrne (7 Samhain 1917 – 16 Márta 1978). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Byrne, Thomas
Byrne, Thomas
Byrne, Thomas


Tadhg Manley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Tadhg Manley (20 Aibreán 1893 – 24 Lúnasa 1976). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Manley, Tadhg
Manley, Tadhg
Manley, Tadhg


Laethanta saoire moslamach.
Tá dhá lá saoire oifigiúil moslamach san Ioslam; Eid Al-Fitr agus Eid Al-Adha. Ceiliúrtar Eid Al-Fitr ag deireadh Ramadan (mí throscadh i rith an lae ghil), agus de gnáth tugann Moslamaigh zakat (carthanas) amach ar an ócáid. Ceiliúrtar Eid Al-Adha ar an deichiú lá de Dhu al-Hijjah agus maireann sí ar feadh trí lá, lena linn, déanann Moslamaigh íobairt, tré chaora a mharú agus a fheoil a dháileadh amach i dtrí chuid: i measc an teaghlaigh, na gcairde, agus na mbocht.
Tarlaíonn an dá lá saoire ar dhátaí san fhéilire Moslamaigh (Hijri), gur fhéilire na gealaí é, agus dá bhrí sin athraíonn a n-dátaí san fhéilire Ghréagóra, gur féilire na gréine é, gach bliain. Tá an féilire Ghréagóra bunaithe ar thréimhse na fitise de réabhlóid an Domhain timpeall ar an Ghrian, thart ar 365&#x20; lá, cé go bhfuil an féilire Ioslamach bunaithe ar thréimhse shionadach de réabhlóid na Gealaí timpeall ar an Domhain, thart ar 29&#x20; lá. Athraíonn san fhéilire Ioslamach ó 29 agus 30 lá (a thosaíonn leis an ghealach nua). Is ionann dhá cheann déag de na míonna seo agus an bhliain Ioslamach, a bhfuil 11 lá níos giorra ná an bhliain Ghreagórach.
Cleachtais reiligiúnach.
Is éard is Ramadan ann ná an mhí naofa ina mbíonn ar na muslamaigh bheith ar céalacan, ó éirí go luí na gréine, go príomha mar deabhóid do aithne Allah (áirítear leis sin troscadh, urnaí agus carthanas chomh maith), ach freisin chun na buntáistí sláintiúla an troscaidh a bhaint amach (Féin-léargas, an Córas imdhíonachta a threisiú, fheidhm na hinchinne agus Íogaireacht i leith Insline a fheabhsú). Cé gurb é an smaoineamh taobh thiar de throscadh ná go mbraitheann daoine an fhulaingt a acu síúd a bhíonn beo bocht agus ocrach, agus bíonn ar na daoine bochta fanacht glan ar an bhia freisin.


John Galvin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Peadar Maher (15 Bealtaine 1907 – 11 Deireadh Fómhair 1963). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Galvin, John
Galvin, John
Galvin, John


Porfirio Barba-Jacob.
a>. Dealbh le Rodrigo Arenas Betancur .
File agus scríbhneoir Colómach ba ea Miguel Angel Osorio Benítez (29 iúil, 1883 &#x2013; 14 Eanáir, 1942), nó ag a ainm cleite Porfirio Barba-Jacob, mar ab fhearr aithne air.


Martin Medlar.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Medlar (4 Nollaig 1899 – 4 Meitheamh 1965). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Medlar, Martin
Medlar, Martin
Medlar, Martin


John Moher.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Moher (7 Feabhra 1909 – 10 Samhain 1985). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Moher, John
Moher, John
Moher, John


Kieran Egan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Keran Egan (26 Bealtaine 1916 – 25 Márta 1976). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Egan, Kieran
Egan, Kieran
Egan, Kieran


Patrick Dooley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Dooley (14 Eanáir 1910 – 2 Bealtaine 1982). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Dooley, Patrick
Dooley, Patrick
Dooley, Patrick


Frank Sherwin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Sherwin (1905–1981). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Sherwin, Frank
Sherwin, Frank
Sherwin, Frank


James Carroll.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Carroll (29 Márta 1907 – 30 Iúil 1973). Bhí sé ina pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Carroll, James
Carroll, James
Carroll, James


Anthony Barry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Anthony Barry (7 Meitheamh 1901 – 24 Deireadh Fómhair 1983). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Barry, Anthony
Barry, Anthony
Barry, Anthony


Séamus Dolan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Séamus Dolan (10 Nollaig 1914 – 10 Lúnasa 2010). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Dolan, Séamus
Dolan, Séamus
Dolan, Séamus


James O'Keeffe.
Polaiteoir Éireannach ab ea James O'Keeffe (1912 – 20 Bealtaine 1986). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Keeffe, James
O'Keeffe, James
O'Keeffe, James


Michael Browne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Browne (12 Eanáir 1930 – 20 Nollaig 2008). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Browne, Michael
Browne, Michael
Browne, Michael


Joseph Barron.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Barron (– 30 Iúil 1968). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Barron, Joseph
Barron, Joseph


John Joe McGirl.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Joe McGirl (25 Márta 1921 – 8 Nollaig 1988). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
McGirl, John Joe
McGirl, John Joe
McGirl, John Joe


John Joe Rice.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Joe Rice (– 1 Iuil 1970). Bhí sé ina bhall de Sinn Féin.
Tagairtí.
Rice, John Joe
Rice, John Joe


Florence Wycherley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Florence Wycherley (20 Feabhra 1908 – 23 Aibreán 1969). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan.
Tagairtí.
Wycherley, Florence
Wycherley, Florence
Wycherley, Florence


Ted Russell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Ted Russell (1 Aibreán 1912 – 28 Samhain 2004). Bhí sé ina bhall de Clann na Poblachta.
Tagairtí.
Russell, Ted
Russell, Ted
Russell, Ted


Henry Johnston.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Johnston (1 Feabhra 1924 – 31 Eanáir 2012). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Johnston, Henry
Johnston, Henry
Johnston, Henry


Patrick Teehan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Teehan (14 Aibreán 1904 – 25 Nollaig 1985). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Teehan, Patrick
Teehan, Patrick
Teehan, Patrick


Sheila Galvin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Sheila Galvin (23 Feabhra 1914 – 20 Márta 1983). Bhí sí ina ball de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Galvin, Sheila
Galvin, Sheila
Galvin, Sheila


William Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea William Murphy (12 Feabhra 1892 – 16 Samhain 1967). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Murphy, William
Murphy, William
Murphy, William


Thaddeus Lynch.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thaddeus Lynch (1901 – 25 Deireadh Fómhair 1966). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Lynch, Thaddeus
Lynch, Thaddeus
Lynch, Thaddeus


Seán Casey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Casey (9 Bealtaine 1922 – 29 Aibreán 1967). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Casey, Seán
Casey, Seán
Casey, Seán


Phelim Calleary.
Polaiteoir Éireannach ab ea Phelim Calleary (3 Deireadh Fómhair 1895 – 4 Eanáir 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Calleary, Phelim
Calleary, Phelim
Calleary, Phelim


John Fanning.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Fanning (22 Deireadh Fómhair 1903 – 1 Eanáir 1982). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Fanning, John
Fanning, John
Fanning, John


Stephen Barrett.
Polaiteoir Éireannach ab ea Stephen Barrett (26 Nollaig 1913 – 8 Meán Fómhair 1976). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Barrett, Stephen
Barrett, Stephen
Barrett, Stephen


Edward Cotter.
Polaiteoir Éireannach ab ea Edward Cotter (27 Meitheamh 1902 – 11 Nollaig 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cotter, Edward
Cotter, Edward
Cotter, Edward


Nicholas Egan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Nicholas Egan (17 Iúil 1903 – 5 Nollaig 1971). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Egan, Nicholas
Egan, Nicholas
Egan, Nicholas


Patrick Mooney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Mooney (12 Samhain 1903 – 30 Deireadh Fómhair 1989). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Mooney, Patrick
Mooney, Patrick
Mooney, Patrick


Patrick Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Byrne (2 Aibreán 1925 –). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Byrne, Patrick
Byrne, Patrick
Byrne, Patrick


Lionel Booth.
Polaiteoir Éireannach ab ea Lionel Booth (12 Meitheamh 1914 – 31 Bealtaine 1997). Bhí sé ina bhall de Fhianna Fáil.
Tagairtí.
Booth, Lionel
Booth, Lionel
Booth, Lionel


Anthony Millar.
Polaiteoir Éireannach ab ea Anthony Millar (24 Meán Fómhair 1934 – 23 Eanáir 1993). Bhí sé ina bhall de Fhianna Fáil.
Tagairtí.
Millar, Anthony
Millar, Anthony
Millar, Anthony


Paddy Clohessy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Paddy Clohessy (16 Aibreán 1908 – 6 Lúnasa 1971). Bhí sé ina bhall de Fhianna Fáil.
Tagairtí.
Clohessy, Paddy
Clohessy, Paddy
Clohessy, Paddy


Patrick Tierney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Tierney (– 29 Meán Fómhair 1990). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Tierney, Patrick
Tierney, Patrick


Joseph McLoughlin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph McLoughlin (12 Lúnasa 1916 – 3 Iúil 1991). Bhí sé ina bhall de Fhine Gael.
Tagairtí.
McLoughlin, Joseph
McLoughlin, Joseph
McLoughlin, Joseph


Patrick Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Connor (15 Márta 1906 – 26 Lúnasa 1989). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Connor, Patrick
Connor, Patrick
Connor, Patrick


Denis Farrelly.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Farrelly (18 Meán Fómhair 1912 – 27 Nollaig 1974). Bhí sé ina bhall de Fhine Gael.
Tagairtí.
Farrelly, Denis
Farrelly, Denis
Farrelly, Denis


Michael Mullen.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Mullen (1 Feabhra 1919 – 1 Samhain 1982). Bhí sé ina bhall de Pháirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Mullen, Michael
Mullen, Michael
Mullen, Michael


Don Davern.
Polaiteoir Éireannach ab ea Don Davern (4 Márta 1935 – 2 Samhain 1968). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Davern, Don
Davern, Don
Davern, Don


James Kennedy.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Kennedy (10 Márta 1909 – 13 Meán Fómhair 1968). Bhí sé ina bhall d'Fianna Fáil.
Tagairtí.
Kennedy, James
Kennedy, James
Kennedy, James


Michael Lyons.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Lyons (1 Samhain 1910 – 19 Samhain 1991). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Lyons, Michael
Lyons, Michael
Lyons, Michael


Patrick Norton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Norton (1928 –). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre ar dtús agus ansin Fianna Fáil.
Tagairtí.
Norton, Patrick
Norton, Patrick
Norton, Patrick


Henry Byrne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Byrne (6 Márta 1920 – 6 Aibreán 1976). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Byrne, Henry
Byrne, Henry
Byrne, Henry


Patrick Lindsay.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Lindsay (18 Eanáir 1914 – 29 Meitheamh 1993). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lindsay, Patrick
Lindsay, Patrick
Lindsay, Patrick


Denis Larkin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Larkin (1908 – 2 Iúil 1987). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Larkin, Denis
Larkin, Denis
Larkin, Denis


Denis J. O'Sullivan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis J. O'Sullivan (5 Márta 1918 – 20 Iúil 1987). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Sullivan, Denis J.
O'Sullivan, Denis J.
O'Sullivan, Denis J.


Arthur Balfour.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Arthur James Balfour, 1st Earl of Balfour a rugadh ar an 25 Iúil 1848 – 19 Márta 1930.


Marú onóra.
Is an marú duine atá muinteartha, cailín nó bean go háirithe, a airítear a thabhairt easonóir ar an teaghlach é marú onóra.


Buamáil Eaglais Domhnach na Pailme.
Tharla ar Domhnach na Pailme, 9 Aibreán 2017, dhá suicide bhuamáil féinmharú ag Eaglais Naomh Seoirse sa chathair Éigipteach thuaidh i dTanta ar an nDeilt na Níle, agus Ardeaglais an Naomh Marcas Ortadocsach Choptach, an phríomheaglais i gCathair Alastair, suíochán an phápacht Choptach. Bhí 45 daoine tuairiscithe maraithe ar an laghad agus 126 gortaithe. Dúirt Amaq áisíneacht nuachta na ionsaithe a rinne le díorma slándála an SI.


Naomh.
Is duine aitheanta mar naofa nó suáilceach agus meastar sa chreideamh Críostaí mar ina Neamh tar éis bás é naomh nó, scaití, san.


Patrick Lenihan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Lenihan (4 Meán Fómhair 1902 – 11 Márta 1970). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lenihan, Patrick
Lenihan, Patrick
Lenihan, Patrick


Paddy Forde.
Polaiteoir Éireannach ab ea Paddy Forde (22 Iúil 1922 – 13 Bealtaine 1972). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Forde, Paddy
Forde, Paddy
Forde, Paddy


Kevin Boland.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin Boland (12 Feabhra 1892 – 16 Samhain 1967). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Boland, Kevin
Boland, Kevin
Boland, Kevin


Homer and Apu.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Homer and Apu", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 10 Feabhra 1994. Scríobh Greg Daniels an eipeasóid seo. D'fhéach 21.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa vs. Malibu Stacy.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Lisa vs. Malibu Stacy", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 17 Feabhra 1994. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 20.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Deep Space Homer.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Deep Space Homer", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 24 Feabhra 1994. Scríobh David Mirkin an eipeasóid seo. D'fhéach 18.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer Loves Flanders.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Homer Loves Flanders", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 17 Márta 1994. Scríobh David Richardson an eipeasóid seo. D'fhéach 18.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart Gets an Elephant.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Bart Gets an Elephant", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 31 Márta 1994. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 17.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Burns' Heir.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "Burns' Heir", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 14 Aibreán 1994. Scríobh Jace Richdale an eipeasóid seo. D'fhéach 14.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Sweet Seymour Skinner's Baadasssss Song.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Sweet Seymour Skinner's Baadasssss Song", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 28 Aibreán 1994. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 19.7 milliún duine ar an eipeasóid.


The Boy Who Knew Too Much.
Chraol an fichiú heipeasóid, "The Boy Who Knew Too Much", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 5 Bealtaine 1994. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 15.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Lady Bouvier's Lover.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "Lady Bouvier's Lover", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 12 Bealtaine 1994. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 15.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Secrets of a Successful Marriage.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "Secrets of a Successful Marriage", den cúigiú sraith "The Simpsons" ar an 19 Bealtaine 1994. Scríobh Greg Daniels an eipeasóid seo. D'fhéach 15.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart of Darkness.
Chraol an chéad eipeasóid, "Bart of Darkness", den séú sraith "The Simpsons" ar an 4 Meán Fómhair 1994. Scríobh Dan McGrath an eipeasóid seo. D'fhéach 15.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa's Rival.
Chraol an dara heipeasóid, "Lisa's Rival", den séú sraith "The Simpsons" ar an 11 Meán Fómhair 1994. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 16.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Another Simpsons Clip Show.
Chraol an tríú heipeasóid, "Another Simpsons Clip Show", den séú sraith "The Simpsons" ar an 11 Meán Fómhair 1994. Scríobh Penny Wise an eipeasóid seo. D'fhéach 13.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Itchy & Scratchy Land.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Itchy & Scratchy Land", den séú sraith "The Simpsons" ar an 2 Deireadh Fómhair 1994. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 14.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Sideshow Bob Roberts.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Sideshow Bob Roberts", den séú sraith "The Simpsons" ar an 9 Deireadh Fómhair 1994. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror V.
Chraol an séú heipeasóid, "Treehouse of Horror V", den séú sraith "The Simpsons" ar an 30 Deireadh Fómhair 1994. Scríobh Greg Daniels, Dan McGrath, David S. Cohen agus Bob Kushell an eipeasóid seo. D'fhéach 22.2 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an cúigiú heipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Bart's Girlfriend.
Chraol an seachtú heipeasóid, "Bart's Girlfriend", den séú sraith "The Simpsons" ar an 6 Samhain 1994. Scríobh Jonathan Collier an eipeasóid seo. D'fhéach 15.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa on Ice.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "Lisa on Ice", den séú sraith "The Simpsons" ar an 13 Samhain 1994. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 17.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer Badman.
Chraol an naoú heipeasóid, "Homer Badman", den séú sraith "The Simpsons" ar an 27 Samhain 1994. Scríobh Greg Daniels an eipeasóid seo. D'fhéach 17.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Grampa vs. Sexual Inadequacy.
Chraol an deichiú heipeasóid, "Grampa vs. Sexual Inadequacy", den séú sraith "The Simpsons" ar an 4 Nollaig 1994. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 14.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Fear of Flying (eipeasóid The Simpsons).
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Fear of Flying", den séú sraith "The Simpsons" ar an 18 Nollaig 1994. Scríobh David Sacks an eipeasóid seo. D'fhéach 15.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Fear of Flying (idirdhealán).
Úrscéal de chuid Erica Jong ón bhliain 1973 is ea "Fear of Flying".


Homer the Great.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Homer the Great", den séú sraith "The Simpsons" ar an 8 Eanáir 1995. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 20.1 milliún duine ar an eipeasóid.


And Maggie Makes Three.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "And Maggie Makes Three", den séú sraith "The Simpsons" ar an 22 Eanáir 1995. Scríobh Jennifer Crittenden an eipeasóid seo. D'fhéach 17.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart's Comet.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Bart's Comet", den séú sraith "The Simpsons" ar an 5 Feabhra 1995. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 18.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Homie the Clown.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Homie the Clown", den séú sraith "The Simpsons" ar an 12 Feabhra 1995. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 17.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart vs. Australia.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Bart vs. Australia", den séú sraith "The Simpsons" ar an 19 Feabhra 1995. Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo. D'fhéach 15.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer vs. Patty & Selma.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Homer vs. Patty & Selma", den séú sraith "The Simpsons" ar an 26 Feabhra 1995. Scríobh Brent Forrester an eipeasóid seo. D'fhéach 18.9 milliún duine ar an eipeasóid.


A Star is Burns.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "A Star is Burns", den séú sraith "The Simpsons" ar an 5 Márta 1995. Scríobh Ken Keeler an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa's Wedding.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Lisa's Wedding", den séú sraith "The Simpsons" ar an 19 Márta 1995. Scríobh Greg Daniels an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Two Dozen and One Greyhounds.
Chraol an fichiú heipeasóid, "Two Dozen and One Greyhounds", den séú sraith "The Simpsons" ar an 9 Aibreán 1995. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 11.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The PTA Disbands.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "The PTA Disbands", den séú sraith "The Simpsons" ar an 16 Aibreán 1995. Scríobh Jennifer Crittenden an eipeasóid seo. D'fhéach 11.8 milliún duine ar an eipeasóid.


'Round Springfield.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "'Round Springfield", den séú sraith "The Simpsons" ar an 30 Aibreán 1995. Scríobh Mike Reiss, Al Jean, Joshua Sternin, agus Jeffrey Ventimilia an eipeasóid seo. D'fhéach 12.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Springfield Connection.
Chraol an tríú heipeasóid is fiche, "'The Springfield Connection", den séú sraith "The Simpsons" ar an 7 Bealtaine 1995. Scríobh Jonathan Collier an eipeasóid seo. D'fhéach 12.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Lemon of Troy.
Chraol an ceathrú heipeasóid is fiche, "'Lemon of Troy", den séú sraith "The Simpsons" ar an 14 Bealtaine 1995. Scríobh Brent Forrester an eipeasóid seo. D'fhéach 13.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Who Shot Mr. Burns.
Is eipeasóid ina dhá chuid de chuid "The Simpsons" é "'Who Shot Mr. Burns?". Chraol an cúigiú heipeasóid is fiche, "Who Shot Mr. Burns? (Cuid 1)", den séú sraith "The Simpsons" ar an 21 Bealtaine 1995 (d'fhéach 15.0 milliún duine ar an eipeasóid seo), agus chraol an chéad eipeasóid den seachtú sraith, "Who Shot Mr. Burns? (Cuid 2)" ar an 17 Méan Fómhair 1995 (d'fhéach 16.0 milliún duine ar an eipeasóid seo). Scríobh Bill Oakley agus Josh Weinstein an eipeasóid seo.


Radioactive Man (eipeasóid The Simpsons).
Chraol an dara heipeasóid, "'Radioactive Man", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 24 Meán Fómhair 1995. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 15.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Anthony Esmonde.
Polaiteoir Éireannach ab ea Anthony Esmonde (18 Eanáir 1899 – 17 Márta 1981). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Esmonde, Anthony
Esmonde, Anthony
Esmonde, Anthony


Michael Carty.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Carty (16 Nollaig 1916 – 23 Aibreán 1975). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Carty, Michael
Carty, Michael
Carty, Michael


Terence Boylan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin Boylan (10 Meán Fómhair 1910 – 10 Eanáir 1991). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Boylan, Terence
Boylan, Terence
Boylan, Terence


Philip Burton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Philip Burton (26 Iúil 1910 – 3 Eanáir 1995). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Burton, Philip
Burton, Philip
Burton, Philip


Patrick Hogan (Tiobraid Árann).
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Hogan (25 Márta 1907 – 5 Deireadh Fómhair 1972). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Hogan, Patrick
Hogan, Patrick
Hogan, Patrick


Des Foley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Des Foley (12 Meán Fómhair 1940 – 5 Feabhra 1995). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Foley, Des
Foley, Des
Foley, Des


Fad Browne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin Browne (12 Meán Fómhair 1906 – 19 Feabhra 1991). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Browne, Fad
Browne, Fad
Browne, Fad


Gerard Cott.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gerard Cott (30 Aibreán 1940 –). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Cott, Gerard
Cott, Gerard
Cott, Gerard


Billy Fox.
Polaiteoir Éireannach ab ea Billy Fox (3 Eanáir 1939 – 12 Márta 1974). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Fox, Billy
Fox, Billy
Fox, Billy


Seán Sherwin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin Sherwin (1946 –). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil agus Aontacht Éireann.
Tagairtí.
Sherwin, Seán
Sherwin, Seán
Sherwin, Seán


Thomas O'Hara.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin O'Hara (20 Iúil 1911 – 5 Aibreán 1984). Bhí sé ina bhall de Clann na Talmhan agus Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Hara, Thomas
O'Hara, Thomas
O'Hara, Thomas


John O'Donovan.
Polaiteoir Éireannach ab ea John O'Donovan (1908 – 17 Bealtaine 1982). Bhí sé ina bhall de Fine Gael agus Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
O'Donovan, John
O'Donovan, John
O'Donovan, John


Joseph Lenehan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Lenehan (1916 – 6 Nollaig 1981). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lenehan, Joseph
Lenehan, Joseph
Lenehan, Joseph


Sáirí.
Is ball éadaigh déanta de fhad cadás nó síoda clúdaithe timpeall an corp go greanta, caite le mná women as an Áise Theas go traidisiúnta é sáirí.


Jiohád na ngrá.
Is gníomh líomhnaithe ina bhfuil fir óg Moslamach atá ag díriú ar mhná óg pobail neamh-Mhoslamaigh, i gcomhair iad iompú chun Ioslam le grá a ligeadh air é jiohád na ngrá nó Romeo jiohád.


2016 Ionsaí Bheirlín.
Bhí, ar an 19 Nollaig 2016, trucail tiomána d'aon turas sa mhargadh Nollag in aice leis an Kaiser-Wilhelm-Eaglais-Chuimhneachán ag Breitscheidplatz i mBeirlín, ag fágáil 12 daoine agus 56 eile gortaithe.


Cath na Fraince.
Bhí Cath na Fraince, ionradh Gearmánach na Fraince agus na Tíortha faoi Thoinn i rith an Dara Cogadh Domhanda. I sé seachtaine as 10 Bealtaine 1940, chloígh forsaí Gearmánach fórsaí na gComhghuaillithe le oibríochta gluaisteacha agus chloígh an Fhrainc, an Bheilg, Lucsamburg agus an Ísiltír, oibríochta talún ar an Fronta Thiart á dtabhairt chun deiridh go dtí 6 Meitheamh 1944.


Olga Scheps.
Pianódóir Gearmanach-Rúiseach is ea Olga Scheps (rugadh í ar 4 Eanáir, 1986), a bhfuil cónaí faoi láthair uirthi i gKöln, an Ghearmáin.
1986-2001: tús a saoil agus a gairm bheatha.
Rugadh Olga Scheps ar 4 Eanáir, 1986, i Moscó, an Rúis, agus tháinig sí go dtí an Ghearmáin ag aois a sé. Bhí ceoil mór thimpeall uirthi agus í ag teacht i méadaíocht,  go háirithe óna hathair Ilja Scheps atá freisin ina phianódóir agus ina theannta sin ina ollamh san rannóg in Aachen, in  "Hochschule für Musik und Tanz Köln". Thosaigh sí ag foghlaim an phianó ag aois a ceathair.
Ag aois a dó dhéag, thosaigh sí ag obair ceolchoirme, agus cheana féin bhain sí aird an phobail amach tré a roinnt chéad duaiseanna ag comórtais Gearmanacha a bhuachaint, "Jugend musiziert" sa bhlian 1999 chomh maith le "Jugend spielt Klassik" sa bhliain 2001. Ag aois 14, den chéad uair sheinn sí ar an phianó ag an tsraith cheolchoirme "Junge Elite" le Coinséartó pianó Uimhir 1 le Prokofiev ag Tonhalle Düsseldorf. I ndiaidh an túis seo, lean sí ar aghaidh san tsraith ceolchoirm "Best of NRW agus The Next Generation" i nDortmund.


Henry Kenny.
Polaiteoir Éireannach ab ea Henry Kenny (7 Meán Fómhair 1913 – 25 Meán Fómhair 1975). Bhí sé ina bhall de Fine Gael. B'athair Éanna Ó Coinnigh é.
Tagairtí.
Kenny, Henry
Kenny, Henry
Kenny, Henry


Johnny Geoghegan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Johnny Geoghegan (5 Samhain 1913 – 5 Eanáir 1975). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Geoghegan, Johnny
Geoghegan, Johnny
Geoghegan, Johnny


Liam Ahern.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin Ahern (12 Eanáir 1916 – 13 Iúil 1974). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Ahern, Liam
Ahern, Liam
Ahern, Liam


Liam Cunningham.
Polaiteoir Éireannach ab ea Liam Cunningham (25 Eanáir 1915 – 29 Feabhra 1976). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cunningham, Liam
Cunningham, Liam
Cunningham, Liam


Noel Lemass, Óg.
Polaiteoir Éireannach ab ea Noel Lemass, Óg (14 Feabhra 1929 – 13 Aibreán 1976). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lemass, Noel
Lemass, Noel
Lemass, Noel


Seán Flanagan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Flanagan (26 Eanáir 1922 – 5 Feabhra 1993). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Flanagan, Seán
Flanagan, Seán
Flanagan, Seán


Cath Stalingrad.
Bhí Cath Stalingrad (23 Lúnasa 1942 – 2 Feabhra 1943) cath mór an Dara Cogadh Domhanda ina raibh throid Gearmáin na Naitsithe agus a chomhghuaillithe an tAontas Sóivéadach i gcomhair smacht cathair an Stalingrad (Volgograd anois) san Rúis theas.


Celia Lynch.
Polaiteoir Éireannach ab ea Celia Lynch (6 Bealtaine 1908 – 16 Meitheamh 1989). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lynch, Celia
Lynch, Celia
Lynch, Celia


Richard Gogan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Gogan (29 Samhain 1899 – 28 Aibreán 1982). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gogan, Richard
Gogan, Richard
Gogan, Richard


Fintan Coogan, Mór.
Polaiteoir Éireannach ab ea Fintan Coogan, Mór (13 Aibreán 1910 – 4 Samhain 1984). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Coogan, Fintan
Coogan, Fintan
Coogan, Fintan


Brigid Hogan-O'Higgins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Brigid Hogan-O'Higgins (10 Márta 1932 –). Bhí sí ina ball de Fine Gael.
Tagairtí.
Hogan-O'Higgins, Brigid
Hogan-O'Higgins, Brigid
Hogan-O'Higgins, Brigid


Denis Jones.
Polaiteoir Éireannach ab ea Denis Jones (12 Deireadh Fómhair 1906 – 6 Bealtaine 1987). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Jones, Denis
Jones, Denis
Jones, Denis


Thomas Dunne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Kevin Dunne (10 Márta 1926 – 3 Lúnasa 1990). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Dunne, Thomas
Dunne, Thomas
Dunne, Thomas


Paddy Belton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Paddy Belton (25 Meitheamh 1926 – 22 Bealtaine 1987). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Belton, Paddy
Belton, Paddy
Belton, Paddy


Stephen Coughlan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Stephen Coughlan (26 Nollaig 1910 – 20 Nollaig 1994). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Coughlan, Stephen
Coughlan, Stephen
Coughlan, Stephen


Joseph Dowling.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Dowling (2 Feabhra 1922 – 31 Bealtaine 2014). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Dowling, Joseph
Dowling, Joseph
Dowling, Joseph


Hugh Gibbons.
Polaiteoir Éireannach ab ea Hugh Gibbons (6 Iúil 1916 – 13 Samhain 2007). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gibbons, Hugh
Gibbons, Hugh
Gibbons, Hugh


John O'Sullivan (Corcaigh).
Polaiteoir Éireannach ab ea John O'Sullivan (8 Meitheamh 1901 – 28 Feabhra 1990). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
O'Sullivan, John
O'Sullivan, John
O'Sullivan, John


Gerard Lynch.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gerard Lynch (15 Meitheamh 1931 –). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Lynch, Gerard
Lynch, Gerard
Lynch, Gerard


Patrick Malone.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Malone (30 Bealtaine 1916 – 3 Nollaig 1993). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Malone, Patrick
Malone, Patrick
Malone, Patrick


Martin Finn.
Polaiteoir Éireannach ab ea Martin Finn (22 Lúnasa 1917 – 7 Márta 1988). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Finn, Martin
Finn, Martin
Finn, Martin


Justin Keating.
Polaiteoir Éireannach ab ea Justin Keating (7 Eanáir 1930 – 31 Nollaig 2009). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Keating, Justin
Keating, Justin
Keating, Justin


David Thornley.
Polaiteoir Éireannach ab ea David Thornley (31 Iúil 1935 – 18 Meitheamh 1978). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Thornley, David
Thornley, David
Thornley, David


Charles McDonald.
Polaiteoir Éireannach ab ea Charles McDonald (11 Meitheamh 1935 –). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
McDonald, Charles
McDonald, Charles
McDonald, Charles


Myles Staunton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Myles Staunton (24 Meán Fómhair 1935 – 22 Meitheamh 2011). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Staunton, Myles
Staunton, Myles
Staunton, Myles


John Esmonde, Bairnéad an 16ú.
Polaiteoir Éireannach ab ea John Esmonde (27 Meitheamh 1928 – 16 Bealtaine 1987). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Esmonde, John
Esmonde, John
Esmonde, John


Brendan Toal.
Polaiteoir Éireannach ab ea Brendan Toal (1 December 1940 –). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Toal, Brendan
Toal, Brendan
Toal, Brendan


Paddy Keaveney.
Polaiteoir Éireannach ab ea Paddy Keaveney (28 Deireadh Fómhair 1929 – 19 Iúil 1995). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil Neamhspleách.
Tagairtí.
Keaveney, Paddy
Keaveney, Paddy
Keaveney, Paddy


Brendan Halligan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Brendan Halligan (5 Iuil 1936 –). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Halligan, Brendan
Halligan, Brendan


Frank Carter.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Carter (27 Iúil 1910 – 17 Iúil 1988). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Carter, Frank
Carter, Frank
Carter, Frank


Percy Dockrell.
Polaiteoir Éireannach ab ea (Henry) Percy Dockrell (27 Nollaig 1914 – 22 Samhain 1979). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Dockrell, Percy
Dockrell, Percy
Dockrell, Percy


Gus Healy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Gus Healy (20 Bealtaine 1904 – 10 Iúil 1987). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Healy, Gus
Healy, Gus
Healy, Gus


Home Sweet Homediddly-Dum-Doodily.
Chraol an tríú heipeasóid, "'Home Sweet Homediddly-Dum-Doodily", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 1 Deireadh Fómhair 1995. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 14.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart Sells His Soul.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "'Bart Sells His Soul", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 8 Deireadh Fómhair 1995. Scríobh Greg Daniels an eipeasóid seo. D'fhéach 14.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Vegetarian.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "'Lisa the Vegetarian", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 15 Deireadh Fómhair 1995. Scríobh David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 14.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror VI.
Chraol an séú heipeasóid, Treehouse of Horror VI, den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 29 Deireadh Fómhair 1995. Scríobh John Swartzwelder, Steve Tompkins agus David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 19.7 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an séú eipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Treehouse of Horror (sraith teilifíse).
Is sraith clár speisialta Oíche Shamhna mar chuid den sraith teilifíse The Simpsons le Matt Groening é Treehouse of Horror. Cuimsíonn gach eipeasóid trí deighleog a bhfuil aon scéal neamhspleách ar leith. Tá gnéithe na seánraí uafáis (Béarla: horror), ficsean eolaíochta, agus an osnádúrtha.
Chraol an chéad eipeasóid, dar teideal "Treehouse of Horror", ar 25 Deireadh Fómhair 1990, mar chuid den dara séasúr agus bhí spreagtha ag scéalta EC Comics é. Ó shin i leith, bhí 26 eipeasóid eile le amháin gach bliain.
Naisc sheachtracha.
*


Matt Groening.
Is cartúnaí, scríbhneoir, léiritheoir, beochantóir, agus aisteoir glór é Matt Groening a rugadh ar an 15 Feabhra 1954. Is cruthaitheoir sraitheanna teilifíse The Simpsons (1989–inniu), Futurama (1999–2003, 2008–2013), agus Disenchantment atá le teacht sa bhliain 2018, mar aon le an stiallchartún grinn Life in Hell (1977–2012) é.


King-Size Homer.
Chraol an seachtú heipeasóid, "'King-Size Homer", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 5 Samhain 1995. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 17.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Mother Simpson.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "'Mother Simpson", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 19 Samhain 1995. Scríobh Richard Appel an eipeasóid seo. D'fhéach 15.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Sideshow Bob's Last Gleaming.
Chraol an naoú heipeasóid, "'Sideshow Bob's Last Gleaming", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 26 Samhain 1995. Scríobh Spike Feresten an eipeasóid seo. D'fhéach 14.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Simpsons 138th Episode Spectacular.
Chraol an deichiú heipeasóid, "'The Simpsons 138th Episode Spectacular", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 3 Nollaig 1995. Scríobh Penny Wisea> an eipeasóid seo. D'fhéach 16.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Marge Be Not Proud.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "'Marge Be Not Proud", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 17 Nollaig 1995. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 16.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Team Homer.
Chraol an dara heipeasóid déag, "'Team Homer", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 7 Eanáir 1996. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 16.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Two Bad Neighbors.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "'Two Bad Neighbors", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 14 Eanáir 1996. Scríobh Ken Keeler an eipeasóid seo. D'fhéach 16.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Scenes from the Class Struggle in Springfield.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "'Scenes from the Class Struggle in Springfield", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 4 Feabhra 1996. Scríobh Jennifer Crittenden an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart the Fink.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "'Bart the Fink", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 11 Feabhra 1996. Scríobh Bob Kushell agus John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 15.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Iconoclast.
Chraol an séú heipeasóid déag, "'Lisa the Iconoclast", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 18 Feabhra 1996. Scríobh Jonathan Collier an eipeasóid seo. D'fhéach 13.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer the Smithers.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "'Homer the Smithers", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 25 Feabhra 1996. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 14.1 milliún duine ar an eipeasóid.


The Day the Violence Died.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "'The Day the Violence Died", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 17 Márta 1996. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


A Fish Called Selma.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "'A Fish Called Selma", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 24 Márta 1996. Scríobh Jack Barth an eipeasóid seo. D'fhéach 12.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart on the Road.
Chraol an fichiú heipeasóid, "'Bart on the Road", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 31 Márta 1996. Scríobh Richard Appel an eipeasóid seo. D'fhéach 11.8 milliún duine ar an eipeasóid.


22 Short Films About Springfield.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "'22 Short Films About Springfield", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 14 Aibreán 1996. Scríobh Richard Appel, David S. Cohen, Jonathan Collier, Jennifer Crittenden, Greg Daniels, Brent Forrester, Rachel Pulido, Steve Tompkins, Bill Oakley, Josh Weinstein agus Matt Groening an eipeasóid seo. D'fhéach 10.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Raging Abe Simpson and His Grumbling Grandson in "The Curse of the Flying Hellfish".
Chraol an dara heipeasóid is fiche, Raging Abe Simpson and His Grumbling Grandson in "The Curse of the Flying Hellfish", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 28 Aibreán 1996. Scríobh Jonathan Collier an eipeasóid seo. D'fhéach 13.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Much Apu About Nothing.
Chraol an tríú heipeasóid is fiche, "'Much Apu About Nothing", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 5 Bealtaine 1996. Scríobh David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 11.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Homerpalooza.
Chraol an ceathrú heipeasóid is fiche, "'Homerpalooza", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 19 Bealtaine 1996. Scríobh Brent Forrester an eipeasóid seo. D'fhéach 12.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Summer of 4 Ft. 2.
Chraol an cúigiú heipeasóid is fiche, "'Summer of 4 Ft. 2", den seachtú sraith "The Simpsons" ar an 19 Bealtaine 1996. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 14.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror VII.
Chraol an chéad eipeasóid, Treehouse of Horror VII, den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 27 Deireadh Fómhair 1996. Scríobh Ken Keeler, Dan Greaney agus David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 18.3 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an seachtú eipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


You Only Move Twice.
Chraol an dara eipeasóid, "You Only Move Twice", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 3 Samhain 1996. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 13.9 milliún duine ar an eipeasóid.


The Homer They Fall.
Chraol an tríú eipeasóid, "The Homer They Fall", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 10 Samhain 1996. Scríobh Jonathan Collier an eipeasóid seo. D'fhéach 17.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Burns, Baby Burns.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Burns, Baby Burns", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 17 Samhain 1996. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 12.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart After Dark.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "Bart After Dark", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 24 Samhain 1996. Scríobh Richard Appel an eipeasóid seo. D'fhéach 14.1 milliún duine ar an eipeasóid.


A Milhouse Divided.
Chraol an séú eipeasóid, "A Milhouse Divided", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 1 Nollaig 1996. Scríobh Steve Tompkins an eipeasóid seo. D'fhéach 12.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa's Date with Density.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Lisa's Date with Density", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 15 Nollaig 1996. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo.


Hurricane Neddy.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Hurricane Neddy", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 29 Nollaig 1996. Scríobh Steve Young an eipeasóid seo.


Ceol clasaiceach.
Déantar idirdhealú ar ealaín cheoil na hEorpa den chuid is mó ó go leor foirmeacha clasaiceacha neamh-Eorpacha agus ó roinnt  gnéithe cheol pobail trí a córais cliathnodaireachta, atá in úsáid ó thart ar an 16ú haois ar aghaidh.
Úsáideann cumadóirí cliathnodaireacht an Iarthair chun a chur in iúl don taibheoir na tuinairdí (m.sh., séiseanna, dordlínte, cordaí), luas, méadar agus rithimí an ghiota cheoil [soiléiriú ag teastáil]. Is féidir go mbeadh mar thoradh ar seo ná go mbeadh níos lú ama do chleachtais, a leithéid agus tobchumadóireacht agus ornáidíocht "ad libitum", a n-éistear go minic sa cheol ealaín neamh-Eorpacha agus sa cheol pobail, agus stíleanna ar nós snagcheol agus gormacha. Difríocht eile a bhíonn ann ná cé go nglacann na stíleanna a bhfuil tóir orthu foirm an amhráin (strófach) nó a díorthú den fhoirm seo.
Baineann cumadóirí úsáid as an chliathnodaireacht Iartharach chun na dtuinairdí (m. sh., séiseanna, dordlínte, cordaí),


Christopher Froome.
Is rothaí rásaíochta don Bhreatain Mhór é Christopher Froome, ar a dtugtar freisin "Chris Froome", a rugadh ar an 20 lá Bealtaine 1985 i Nairobi i gCéinia. Mar bhall d'fhoireann Sky, bhuaigh sé an Tour de France ceithre huaire, sna blianta 2013, 2015, 2016 agus 2017, agus tá dhá bhonn cré-umha buaite aige sa triail ama sna cluichí Oilimpeacha, sna blianta 2012 agus 2016.


Joseph Brennan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Brennan (14 Feabhra 1912 – 13 Iúil 1980). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brennan, Joseph
Brennan, Joseph
Brennan, Joseph


Seán Brosnan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Brosnan (21 Nollaig 1916 – 18 Aibreán 1979). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brosnan, Seán
Brosnan, Seán
Brosnan, Seán


Patrick Kerrigan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Kerrigan (21 February 1928 – 4 July 1979). Bhí sé ina bhall de Páirtí an Lucht Oibre.
Tagairtí.
Kerrigan, Patrick
Kerrigan, Patrick
Kerrigan, Patrick


Richard Barry.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richard Barry (4 Meán Fómhair 1919 – 28 Aibreán 2013). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Barry, Richard
Barry, Richard
Barry, Richard


Michael Murphy.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Murphy (12 Márta 1919 – 28 Deireadh Fómhair 2000). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Murphy, Michael
Murphy, Michael
Murphy, Michael


Patrick Lalor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Lalor (21 Iúil 1926 – 29 Iúil 2016). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Lalor, Patrick
Lalor, Patrick
Lalor, Patrick


Timothy O'Connor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Timothy O'Connor (1 Deireadh Fómhair 1906 – 21 Iúil 1986). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
O'Connor, Timothy
O'Connor, Timothy
O'Connor, Timothy


2016 Ionsaí Eaglais an Normainn.
2016 Ionsaí Eaglais an Normainn
D'ionsaigh, ar an 26 Iúil 2016, beirt sceimhlitheoirí Ioslamach rannpháirtithe ina Aifreann ag Eaglais Chaitliceach i Saint-Étienne-du-Rouvray, an Normainn, tuaisceart na Fraince. Á mbeartú sceana agus ag caitheamh criosanna pléascach bréige, thóg na fir seisear cime agus níos déanaí maraithe ceann acu, 85 bliain d'aois sagart Jacques Hamel, le ag gearradh a scornach, agus freisin gortaithe go dona an fear d'86 bliain d'aois. Bhí na sceimhlitheoirí scaoilte marbh le BRI póilíní mar rinne siad iarracht an eaglais a fhágáil.


Mark Clinton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Mark Clinton (7 Feabhra 1915 – 23 Nollaig 2001). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Clinton, Mark
Clinton, Mark
Clinton, Mark


Neamh.
Is stát bheith ann go síoraí sa láithreacht Dia tar éis bás í Neamh.


Joan Burke.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joan Burke (8 Feabhra 1928 – 27 Samhain 2016). Bhí sí ina ball de Fine Gael.
Tagairtí.
Burke, Joan
Burke, Joan
Burke, Joan


Ollamh.
Is acadúil an ollscoil den chéad scoth é ollamh.


Cath an Bulge.
Bhí Cath an Bulge (16 Nollaig 1944 – 25 Eanáir 1945) an feachtas ionsaitheach Gearmánach deireanach mór ina láthair iarthar i rith an Dara Cogadh Domhanda.


Joe Sheridan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joe Sheridan (27 Samhain 1914 – 30 Meán Fómhair 2000). Bhí sé ina bhall de Fine Gael ar dtús agus ansin sheas sé mar pholaiteoir neamhspleách.
Tagairtí.
Sheridan, Joe
Sheridan, Joe
Sheridan, Joe


Luke Belton.
Polaiteoir Éireannach ab ea Luke Belton (9 Lúnasa 1918 – 18 Meitheamh 2006). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Belton, Luke
Belton, Luke
Belton, Luke


Cumadóir amhrán.
Tugtar cumadóir amhrán ar dhuine a bhíonn ag cumadh agus ag scríobh liricí d'amhráin.


Thomas Hussey.
Polaiteoir Éireannach ab ea Thomas Hussey (25 Eanáir 1936 –). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Hussey, Thomas
Hussey, Thomas
Hussey, Thomas


Frank Taylor.
Polaiteoir Éireannach ab ea Frank Taylor (30 Bealtaine 1914 – 15 Aibreán 1998). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Taylor, Frank
Taylor, Frank
Taylor, Frank


Amhránaí is scríbhneoir.
Is cineál ceoltóra é amhránaí is scríbhneoir a scríobhann na liricí agus a chumann an ceol dá chuid amhrán féin, agus a chanann iad chomh maith.


Joseph Farrell.
Polaiteoir Éireannach ab ea Joseph Farrell (1 Iúil 1905 – 24 Samhain 1999). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Farrell, Joseph
Farrell, Joseph
Farrell, Joseph


Eugene Timmons.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eugene Timmons (dáta gan aithne – 13 May 1999). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Timmons, Eugene
Timmons, Eugene


Eugene Gilhawley.
Polaiteoir Éireannach ab ea Eugene Gilhawley (14 Aibreán 1910 – 3 Bealtaine 1987). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Gilhawley, Eugene
Gilhawley, Eugene
Gilhawley, Eugene


Patrick J. Reynolds.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick J. Reynolds (25 Samhain 1920 – 27 Nollaig 2003). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Reynolds, Patrick J.
Reynolds, Patrick J.
Reynolds, Patrick J.


James Gallagher.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Gallagher (20 Aibrean 1920 – 11 Márta 1983). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gallagher, James
Gallagher, James
Gallagher, James


Jerry Cronin.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jerry Cronin (15 Meán Fómhair 1925 – 19 Deireadh Fómhair 1990). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cronin, Jerry
Cronin, Jerry
Cronin, Jerry


Michael Herbert.
Polaiteoir Éireannach ab ea Michael Herbert (17 Bealtaine 1925 – 20 Meitheamh 2006). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Herbert, Michael
Herbert, Michael
Herbert, Michael


Barry Cogan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Barry Cogan (27 Meán Fómhair 1936 –). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cogan, Barry
Cogan, Barry
Cogan, Barry


El Viaje Misterioso de Nuestro Jomer (The Mysterious Voyage of Homer).
Chraol an naoú eipeasóid, "El Viaje Misterioso de Nuestro Jomer (The Mysterious Voyage of Homer)", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 1 Nollaig 1996. Scríobh Ken Keeler an eipeasóid seo. D'fhéach 14.9 milliún duine ar an eipeasóid.


The Springfield Files.
Chraol an deichiú eipeasóid, "The Springfield Files", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 12 Eanáir 1997. Scríobh Reid Harrison an eipeasóid seo. D'fhéach 20.9 milliún duine ar an eipeasóid.


The Twisted World of Marge Simpson.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "The Twisted World of Marge Simpson", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 19 Eanáir 1997. Scríobh Jennifer Crittenden an eipeasóid seo. D'fhéach 14.0 milliún duine ar an eipeasóid.


Mountain of Madness.
Chraol an dara eipeasóid déag, "Mountain of Madness", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 2 Feabhra 1997. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 9.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Simpsoncalifragilisticexpiala(Annoyed Grunt)cious.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "Simpsoncalifragilisticexpiala(Annoyed Grunt)cious", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 7 Feabhra 1997. Scríobh Al Jean agus Mike Reiss an eipeasóid seo. D'fhéach 17.7 milliún duine ar an eipeasóid.


The Itchy & Scratchy & Poochie Show.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "The Itchy & Scratchy & Poochie Show", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 9 Feabhra 1997. Scríobh David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 15.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Phobia.
Chraol an cúigiú eipeasóid déag, "Homer's Phobia", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 16 Feabhra 1997. Scríobh Ron Hauge an eipeasóid seo. D'fhéach 15.3 milliún duine ar an eipeasóid.
Réaltaí aíonna a chuir a nglór ar fáil.
a> láithreach an cuireadh chun a bheith sa phríomhpháirt san eipeasóid.


Brother from Another Series.
Chraol an séú eipeasóid déag, "Brother from Another Series", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 23 Feabhra 1997. Scríobh Ken Keeler an eipeasóid seo. D'fhéach 15.1 milliún duine ar an eipeasóid.


My Sister, My Sitter.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "My Sister, My Sitter", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 2 Márta 1997. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 15.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer vs. the Eighteenth Amendment.
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "Homer vs. the Eighteenth Amendment", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 16 Márta 1997. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 14.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Grade School Confidential.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "Grade School Confidential", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 6 Aibreán 1997. Scríobh Rachel Pulido an eipeasóid seo. D'fhéach 13.3 milliún duine ar an eipeasóid.


The Canine Mutiny.
Chraol an fichiú eipeasóid, "The Canine Mutiny", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 13 Aibreán 1997. Scríobh Ron Hauge an eipeasóid seo.


The Old Man and the Lisa.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "The Old Man and the Lisa", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 20 Aibreán 1997. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 14.0 milliún duine ar an eipeasóid.


In Marge We Trust.
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "In Marge We Trust", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 27 Aibreán 1997. Scríobh Donick Cary an eipeasóid seo. D'fhéach 16.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Enemy.
Chraol an tríú eipeasóid is fiche, "Homer's Enemy", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 4 Bealtaine 1997. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 11.8 milliún duine ar an eipeasóid.


The Simpsons Spin-Off Showcase.
Chraol an ceathrú eipeasóid is fiche, "The Simpsons Spin-Off Showcase", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 11 Bealtaine 1997. Scríobh Ken Keeler, David S. Cohen, Dan Greaney agus Steve Tompkins an eipeasóid seo. D'fhéach 11.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Secret War of Lisa Simpson.
Chraol an cúigiú eipeasóid is fiche, "The Secret War of Lisa Simpson", den ochtú sraith "The Simpsons" ar an 18 Bealtaine 1997. Scríobh Richard Appel an eipeasóid seo. D'fhéach 12.7 milliún duine ar an eipeasóid.


The City of New York vs. Homer Simpson.
Chraol an chéad eipeasóid, "The City of New York vs. Homer Simpson", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 21 Meán Fómhair 1997. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 10.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Buamáil Maratón Bhostúin.
Phléasc, ar an 15 Aibreán, 2013, dhá buama de dhéantús baile 12 soicindí and 210 slata (190 m) eatarthu ag 2:49 p.m., i ngar den líne chríche an Maratón Bhostúin bliantúil, ag marú triúr agus ag gortú roinnt céadta eile, agus 16 a chaill baill san áireamh.


Anjem Choudary.
Is Anjem Choudary (Urdúis: انجم چودهرى; rugadh 18 Eanáir 1967) gníomhaí sóisialta agus polaitiúil Briotanch Ioslamaí ciontaithe an iarraidh tacaíocht le Stát Ioslamach na Iaráice agus na Leiveainte, faoin tAcht Sceimhlitheoireachta 2000. Ba é aturnae roimhe sin agus bhí ina urlabhraí i gcomhair Islam4UK. Ghearr, ar an 6 Meán Fómhair 2016, cúig bliana go leith ar Choudary i bpríosún i gcomhair a tacaíocht den eagraíocht toirmisc SIIS.


Purgadóir.
Is (i bhfoirceadal Caitliceach) áit nó stát an fulaingt anamacha peacaigh a bhfuil cónaí ann a leorghníomh a dhéanamh ina bpeacaí sins roimh ag dul go Neamh í purgadóir.


Lard of the Dance.
Chraol an chéad eipeasóid, "Lard of the Dance", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 23 Lúnasa 1998. Scríobh Jane O'Brien an eipeasóid seo. D'fhéach 7 milliún duine ar an eipeasóid.
Táirgeadh.
Bhí Lisa Kudrow le cloisteáil mar aisteoir glór mar an dalta nua (Alex Whitney) a chuir isteach ar chairde uile Lisa di agus ag baint úsáid a pearsantacht faiseanta.


Beyond Blunderdome.
Chraol an chéad eipeasóid, "Beyond Blunderdome", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 26 Meán Fómhair 1999. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 8.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror XI.
Chraol an chéad eipeasóid, "Treehouse of Horror XI", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 1 Samhain 2000. Scríobh Rob LaZebnik, John Frink & Don Payne, agus Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 13.2 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an t-aonú eipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Treehouse of Horror XII.
Chraol an chéad eipeasóid, "Treehouse of Horror XII", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 6 Samhain 2001. Scríobh Joel H. Cohen, John Frink & Don Payne, agus Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 13.0 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an dara eipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Treehouse of Horror XIII.
Chraol an chéad eipeasóid, "Treehouse of Horror XIII", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 3 Samhain 2002. Scríobh Marc Wilmore, Brian Kelley, agus Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 16.7 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an tríú eipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Treehouse of Horror XIV.
Chraol an chéad eipeasóid, "Treehouse of Horror XIV", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 2 Samhain 2003. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 16.22 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an ceathrú heipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Treehouse of Horror XV.
Chraol an chéad eipeasóid, "Treehouse of Horror XV", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Samhain 2004. Scríobh Bill Odenkirk an eipeasóid seo. D'fhéach 11.29 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an cúigiú heipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


The Bonfire of the Manatees.
Chraol an chéad eipeasóid, "The Bonfire of the Manatees", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Meán Fómhair 2005. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 11.10 milliún duine ar an eipeasóid.


The Mook, the Chef, the Wife and Her Homer.
Chraol an chéad eipeasóid, "The Mook, the Chef, the Wife and Her Homer", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 10 Meán Fómhair 2006. Scríobh Bill Odenkirk an eipeasóid seo. D'fhéach 11.50 milliún duine ar an eipeasóid.


He Loves to Fly and He D'ohs.
Chraol an chéad eipeasóid, "He Loves to Fly and He D'oh's", den naoú sraith déag "The Simpsons" ar an 23 Meán Fómhair 2007. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 9.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Sex Pies and Idiot Scrapes.
Chraol an chéad eipeasóid, "Sex Pies and Idiot Scrapes", den fichiú sraith "The Simpsons" ar an 28 Meán Fómhair 2008. Scríobh Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 9.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer the Whopper.
Chraol an chéad eipeasóid, "Homer the Whopper", den aonú sraith is fiche "The Simpsons" ar an 27 Meán Fómhair 2009. Scríobh Seth Rogen & Evan Goldberg an eipeasóid seo. D'fhéach 8.31 milliún duine ar an eipeasóid.


Elementary School Musical.
Chraol an chéad eipeasóid, "Elementary School Musical", den dara sraith is fiche "The Simpsons" ar an 26 Meán Fómhair 2010. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 7.75 milliún duine ar an eipeasóid.


The Falcon and the D'ohman.
Chraol an chéad eipeasóid, "The Falcon and the D'ohman", den tríú sraith is fiche "The Simpsons" ar an 25 Meán Fómhair 2011. Scríobh Justin Hurwitz an eipeasóid seo. D'fhéach 8.08 milliún duine ar an eipeasóid.


Moonshine River.
Chraol an chéad eipeasóid, "Moonshine River", den ceathrú sraith is fiche "The Simpsons" ar an 30 Meán Fómhair 2012. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 8.08 milliún duine ar an eipeasóid.


Homerland.
Chraol an chéad eipeasóid, "Homerland", den cúigiú sraith is fiche "The Simpsons" ar an 29 Meán Fómhair 2013. Scríobh Stephanie Gillis an eipeasóid seo. D'fhéach 6.37 milliún duine ar an eipeasóid.


Clown in the Dumps.
Chraol an chéad eipeasóid, "Clown in the Dumps", den séú sraith is fiche "The Simpsons" ar an 28 Meán Fómhair 2014. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 8.53 milliún duine ar an eipeasóid.


Baile Uí Rónáin.
Tá bailte eagsúla ann darb ainm Baile Uí Rónáin, mar atá


Lámhach club oíche Orlando na bliana 2016.
Mharaigh, ar an 12 Meitheamh 2016, Omar Mateen, garda slándála 29 bliain d'aois, 49 duine agus ghortaigh sé 58 eile in ionsaí sceimhlitheoireachta/coir fuatha in Pulse, club oíche in Orlando, Florida, na Stáit Aontaithe. Scaoil oifigigh de chuid an Orlando Police Department (OPD) leis agus mharaigh siad é tar éis trí huaire de leamhsháinn.


Ionsaí ar Pearl Harbor.
Bhí an tIonsaí ar Pearl Harbor ionsaí mhíleata gan choinne le an tSeapánach Impiriúil Seirbhís Cabhlach Navy Aer i gcoinne na Stáit Aontaithe bunáit chabhlaigh ag Pearl Harbor, críocha Haváí, ar an maidin 7 Nollaig, 1941.


Buamáil Eaglais Botroseya.
Mharaigh, ar an 11 Nollaig 2016, buamadóir féinmharaithe 29 daoine agus gortaithe 47 eile ag Eaglais Naomh Peadar agus Naomh Pól (Eaglais El-Botroseya a thugtar air de ghnáth), séipéal in aice leis Ardeaglais Ortadocsach Choptach an Naomh Marcas, suíochán Pápa Ortadocsach Choptach, i gceantar Abbasia sa Caireo.


Ardeaglais Ortadocsach Choptach an Naomh Marcas.
Ardeaglais Ortadocsach Choptach an Naomh Marcas
Is ardeaglais Ortadocsach Choptach suite i gCaireo í Ardeaglais Ortadocsach Choptach an Naomh Marcas.


Rainse.
Is feirm mhór, go háirithe i Meiriceá Thuaidh nó Astráil, ina bhfuil eallaigh nó ainmhithe eile póraithe é rainse.


Lampedusa.
Is an t-oileán is mó den oileáin Pelagie Iodálach suite san Mheánmhuir é Lampedusa.


Léigear.
Is oibríocht mhíleata ina bhfuil fórsaí an namhad baile nó foirgneamh a thimpeallú, ag stopadh soláthairtí riachtanach, leis an aidhm iallach a chur ar na daoine istigh a géilleadh é léigear.


Celebrity Big Brother 20.
Is comórtas réaltacht teilifíse é "Celebrity Big Brother", a tosaíodh sa Ríocht Aontaithe sa bhliain 2001. Thosaigh an fichiú sraith ar an 1 Lúnasa, 2017.


Ríocht na hIodáile.
Thugtaí Ríocht na hIodáile () ar an stát a mhair ón bhliain 1861, nuair a fógraíodh Vittorio Emanuele II na Saváí ina Ríocht na hIodáile, go dtí 1946, nuair d'fhág reifreann bunreachta iarmhairtí tubaisteacha ar thacaíocht an phobail don mhonarcacht agus bunaíodh Poblacht na hiodáile ina háit. Bunaíodh an stát mar thoradh ar aontú na hIiodáile, faoi thionchar Ríocht na Sairdíne, gur féidir a mheas mar a réamhtheachtaí dlíthiúil.
D'fhógair an Iodáil cogadh ar an Ostair i gcomhpháirtíocht leis an Phrúis sa bhliain 1866 agus fuarthas an réigiún Veneto, tar éis a mbua. Chuaigh trúpaí Iodálacha isteach saRóimh sa bhliain 1870, ag cur críoch le níos mó ná míle bliain de chumhacht theamparálta phápach. Chuaigh an Iodáil isteach sa Chomhaontas Triarach i gcomhpháirtíocht leis an Ghearmáin agus an Ostair-Ungáir, sa bhliain 1882, mar go raibh aighnis fhíochmhara aici leis an Fhrainc mar gheall ar a bhforleathnú coilíneach faoi seach. Mar sin féin, fiú is go raibh a caidreamh le Beirlín an-chairdiúil, d'fhan a chomhghuaillíocht leis an Ostair-Ungáir foirmiúil amháin, mar go raibh fonn ar na hIodáiligh Trentino agus Trieste a fháil, coirnéil na monarcach Ostair-Ungáir ina raibh daonra Iodálach ann. Mar sin, sa bhliain 1915, ghlac an Iodáil le cuireadh na Breataine a bheith páirteach leis na Comhghuaillithe sa Chéad Chogadh Domhanda, toisc gur gheall Comhghuaillithe an Iarthair cúiteamh críche di (bheadh an Ostair-Ungáir thíos leis) le haghaidh rannpháirtíochta leo, tairiscint a bhí níos flaithiúla ná tairiscint na gCumhachtaí Láir, sé sin neodracht na hIodáile. Thug bua sa chogadh suíochán buan don Iodáil i gComhairle Chonradh na Náisiún.
Is éard is "An Iodáil Fhaisisteach" ná an tréimhse idir 1922 agus 143, nuair a bhí Páirtí Náisiúnach na bhFaisisteach i mbun rialtais na hIodáile, le Benito Mussolini mar cheann an rialtais. Chuir na faisistithe rialachas forlámhach i bhfeidhm agus bhrúigh siad thíos an fhreasúra polaitiúil agus intleachtúil, fad agus a chur siad nuachóiriú eacnamaíoch, luachanna sóisialta traidisiúnta, agus athmhuintearas leis an Eaglais Chaitliceach Rómhánach chun cinn. De réir Payne (1996), "[the] Fascist government passed through several relatively distinct phases". Bhí é an chéad chéim (1923-1925) in ainm is a bheith ag leanúint an córais pharlaimintigh, cé gur cuireadh "deachtóireacht fheidhmeannaí a bhí dlí-eagraithe" i réim. Ansin, tháinig an dara céim, "thógáil ar an deachtóireacht fhaisisteach chuí, ón bhliain 1925 go dtí 1929". Sa tríú céim idir 1929 go 1934., bhí níos lú gníomhaíochais, Sa cheathrú céim, 1935-1940, ina chomhartha sóirt ag bheartas eachtrach ionsaitheach; cogadh in aghaidh na hAetóipe, a seoladh ón Eiritré agus ó Shomáil na hIodáile; achrainn le Conradh na Náisiún, agus smachtbhannaí a fhorchur ina dhiaidh; neamhthuilleamaíocht eacnamaíocht ag fás; agus síniú Chomhaontú na Cruach. Ba é an cogadh féin (1940-1943) an cúigiú céim lena tubaistí agus chlistí, cé gurb í fuílleach an rialtais Salò faoi smacht na Gearmáine an chéim deiridh (1943-1945).


Paudge Brennan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick "Paudge" Brennan (18 Feabhra 1922 – 10 Meitheamh 1998). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Brennan, Paudge
Brennan, Paudge
Brennan, Paudge


Pádraig Faulkner.
Polaiteoir Éireannach ab ea Pádraig Faulkner (12 Márta 1918 – 1 Meitheamh 2012). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Faulkner, Pádraig
Faulkner, Pádraig
Faulkner, Pádraig


James Tully.
Polaiteoir Éireannach ab ea James Tully (18 Meán Fómhair 1915 – 20 Bealtaine 1992). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Tully, James
Tully, James
Tully, James


Seán Browne.
Polaiteoir Éireannach ab ea Seán Browne (3 Bealtaine 1916 – 27 Márta 1996). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Browne, Seán
Browne, Seán
Browne, Seán


Patrick Cummins.
Polaiteoir Éireannach ab ea Patrick Cummins (10 Meitheamh 1921 – 5 Márta 2009). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Cummins, Patrick
Cummins, Patrick
Cummins, Patrick


Jim Gibbons.
Polaiteoir Éireannach ab ea Jim Gibbons (3 Lúnasa 1924 – 20 Nollaig 1997). Bhí sé ina bhall de Fianna Fáil.
Tagairtí.
Gibbons, Jim
Gibbons, Jim
Gibbons, Jim


Richie Ryan.
Polaiteoir Éireannach ab ea Richie Ryan (27 February 1929 –). Bhí sé ina bhall de Fine Gael.
Tagairtí.
Ryan, Richie
Ryan, Richie
Ryan, Richie


An Iorua i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Iorua páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


An Laitvia i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Laitvia páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2003.


Prionsa Éadbhard, Iarla Wessex.
Is prionsa Sasanach é Edward Antony Richard Louis, (a rugadh ar 10 Márta 1964).


An Liotuáin i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Liotuáin páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2007.


Teach na Windsor.
Is Teach na Windsor teach ríoga an Ríocht Aontaithe agus ríochtaí na gComhlathas eile é Teach na Windsor.


An Mholdóiv i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Mholdóiv páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2010.


Teach na mBúrbónach.
Is Teach na mBúrbónach (Béarla: /ˈbɔːrbən/; Fraincis: [buʁˈbɔ̃]) teach ríoga Eorpach an bunús Francach, brainse an ríshliocht Capetian (/kəˈpiːʃən/). Rialaigh ríthe Búrbónach an Frainc agus Navarra sa chéad uair sa 16ú aois.


Lauren Davis.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe í Lauren Davis. Rugadh sí ar an 9 Deireadh Fómhair, 1993. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 35.


Elise Mertens.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Bheilg í Elise Mertens. Rugadh sí ar an 17 Samhain 1995. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 55.


Kristina Mladenovic.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Fhrainc í Kristina Mladenovic. Rugadh sí ar an 14 May 1993. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 13.


Tímea Babos.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ungáir í Tímea Babos. Rugadh sí ar an 10 Bealtaine 1993. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 42.


Lesia Tsurenko.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ucráin í Lesia Tsurenko. Rugadh sí ar an 30 Bealtaine 1989. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 31.


Ashleigh Barty.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Astráil í Ashleigh Barty. Rugadh sí ar an 24 Aibreán 1996. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 58.


Elena Vesnina.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rúis í Elena Vesnina. Rugadh sí ar an 1 Lunasa 1986. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 19.


Irina-Camelia Begu.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rómáin í Irina-Camelia Begu. Rugadh sí ar an 26 Lunasa 1990. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 38.


Daria Kasatkina.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rúis í Daria Kasatkina. Rugadh sí ar an 7 Bealtaine 1997. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 33.


Anastasia Pavlyuchenkova.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rúis í Anastasia Pavlyuchenkova. Rugadh sí ar an 3 Iúil 1991. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 18.


Markéta Vondroušová.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Poblacht na Seice í Markéta Vondroušová. Rugadh sí ar an 28 Meitheamh 1999. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 75.


Francesca Schiavone.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Iodáil í Francesca Schiavone. Rugadh sí ar an 23 Meitheamh 1980. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 71.


Anastasija Sevastova.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Laitvia í Anastasija Sevastova. Rugadh sí ar an 13 Aibreán 1990. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 17.


Laura Siegemund.
Is imreoir leadóige gairmiúil as an Ghearmáin í Laura Siegemund. Rugadh í ar an 4 Márta 1988. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 52.


Eacnamaíocht na hÉireann.
Fiach na hÉireann i gcomparáid le fiach léir an AE, mar chéatadán na OTI
Tá Éire ina ball den Aontas Eorpach agus den limistéar euro. Is tír ag cleachtadh comórtais cánaigh í; tá ceann dena hualaí cánaí is ísle san AE aici. Is é an pá íosta i measc na gceann is airde san Aontas Eorpach, é ag €8.65 in aghaidh na huaire. Baineann Éire leas mór as infheistíocht eachtrach, go h-áirithe óna Stáit Aontaithe Mheiriceá, agus tá mórán gnólachtaí ríomhaireachta idirnáisiúntaí a dhéanann cuid dá ngníomhaíochtaí inti. Tá an tionscal airgeadais (go háirithe cistí frithpháirteacha) an-fhorbaithe; tá sé le roinnt blianta anuas ar cheann de na inneall gluaiste is mó fáis na hÉireann, agus meastar gur é 60,000 an líon na bpost a chruthaíonn sé in Éirinn go díreach agus go hindíreach. Faightear na poist seo den chuid is mó i gcomharsanacht na ghnó Bhaile Átha Cliath, an LSAI (Lárionad Seirbhísí Airgeadais Idirnáisiúnta). I gcomparáid lena mhéid mhór i dtéarmaí a luach, ní fhostaíonn sí ach beagán duine: sa bhliain 2002, níor d'fhostaigh an tionscal airgeadais ach 29% den daonra gníomhach, ach chuir sé 46% ar an OTI náisiúnta. Dá réir sin, tá poist sa tionscal airgeadais níos fearr íoctha tríd is tríd ná an meán; ar taobh eile, tá tionscail mar an talmhaíocht agus an próiseáil bia nach bhfuil luach airgeadais chomh mór acu, ach a fhostaíonn níos mó daoine go réasúnta, i bpoist atá níos measa íoctha i gcomparáid.


Ionsaí siopalann Westgate.
D'ionsaigh, ar an Satharn 21 Meán Fómhair 2013, gunnadóirí anaithnid siopalann Westgate i Nairobi, an Chéinia. Bhí 67 básaithe ar an laghad de bharr an t-ionsaí, agus níos mó ná 175 daoine gortaithe sa lámhach mór.


Calais, an Fhrainc.
Is baile é Calais san Fhrainc thuaidh.


Anthony Eden.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Robert Anthony Eden, 1st Earl of Avon a rugadh ar an 12 Meitheamh 1897 – 14 Eanáir 1977.


Cath an Somme.
Bhí Cath an Somme ar na cathanna ba mhó agus ab fhíochmhaire i rith an Chéad Chogaidh Dhomhanda. Maraíodh níos mó ná 300,000 duine in aice leis an Somme sa Fhrainc agus maraíodh 20,000 dóibh ar an gcéad lá.
Thosaigh an cath ag 7.30 r.n ar an 1 Iúil 1916, agus lean sé ar aghaidh go mí na Samhna na bliana sin.
Saighdiúir Éireannacha.
Bhí na mílte saighdiúir Éireannacha i measc na mairbh le linn an chatha.
"Ar an lá sin (1 Iúíl), tháinig an Rannán 36 (Uladh) amach as Coill Thiepval, agus na saighdiúirí cróga  ar a mbealach ions ar Redoubt Schwaben. Ar shroicheachteáil  an phointe sin dóibh, bhain siad amach áit iontach sa stair, agus onóir leanúnach a mhaireas go deo. In ainneoin gur cailleadh 5,500 saighdiúir, seasann an tionscnamh seo amach mar an eachtra is mó agus is cróga sa Chéad Cogadh Domhanda agus tá muid bródúil as, cionn is gur é  an léiriú is mó é den misneach daonna i stair an duine. Thaispeáin laochra an Rannáin 16 (Éireannach) an chalmacht chéanna  nuair a throid siad ag Ginchy agus Guillemont i Meán Fómhair na bliana sin.", OBE.


An Seotal.
Breis eolais.
Alba, An Ríocht Aontaithe, HS1 2SD


Feachtas Gallipoli.
Mustafa Kemal ag Gallipoli lena chuid saighdiúirí, 1915
Ar 8 Eanáir 1915 d'ionsaigh fórsaí na Ríochta Aontaithe Caolas na Dardainéile, agus iad ag iarraidh Iostanbúl a bhaint amach trí Leathinis Gallipoli.
Theip ar longa na Breataine briseadh tríd an gcaolas. Chinn na Briotanaigh mar sin ar thrúpaí a chur i dtír.
Bhí Rannán a Naoi Déag ar garastún i nGallipoli agus Mustafa Kemal i lár an aonaigh dá bharr. Nuair a tháinig fórsaí na hAstráile agus na Nua-Shéalainne (ANZAC - "Australian and New Zealand Army Corps") i dtír ar 25 Aibreán 1915 san áit a bhfuil "ANZAC Cove" uirthi inniu, bhí fórsaí na Tuirce rompu, le Kemal Atatürk i mbun. Bhí na "Anzacs" faoi léigear.
Atatürk, agus Cheannasaí an Airm (1918).
Le teacht na hoíche bhí dhá mhíle Anzac marbh agus iad ag iarraidh teannta a gcos a choinneáil ar an gcladach. Bhí siad sáinnithe ar an trá go ceann dhá sheachtain eile agus maraíodh duine as gach triúr.


Mona Barthel.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ghearmáin í Mona Barthel. Rugadh sí ar an 11 Iúil 1990. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 49.


Samantha Stosur.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Astráil í Samantha Stosur. Rugadh sí ar an 30 Márta 1984. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 39.


Kiki Bertens.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ísiltír í Kiki Bertens. Rugadh sí ar an 10 Nollaig 1991. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 26.


Jeļena Ostapenko.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Laitvia í Jeļena Ostapenko. Rugadh sí ar an 8 Meitheamh 1997. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 12.


Donna Vekić.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Chróit í Donna Vekić. Rugadh sí ar an 28 Meithemh 1996. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 50.


Anett Kontaveit.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Eastóin í Anett Kontaveit. Rugadh sí ar an 24 Nollaig 1995. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 27.


Petra Kvitová.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Poblacht na Seice í Petra Kvitová. Rugadh sí ar an 8 Márta 1990. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 14.


Andrey Rublev (leadóg).
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rúis é Andrey Rublev. Rugadh sé ar an 20 Deireadh Fómhair 1997. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 74.


Somme.
mion
Is abhainn é i dtuaisceart na Fraince An Somme.
Stair.
Cath an Somme, 1 Iúil 1916, agus lean sé ar aghaidh go mí na Samhna na bliana sin. Maraíodh níos mó ná 300,000 duine in aice leis an Somme sa Fhrainc.
Tagairtí.
*


John Isner.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe é John Isner. Rugadh sé ar an 26 Aibreán, 1985. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 21.


David Ferrer.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Spáinn é David Ferrer. Rugadh sé ar an 2 Aibreán 1982. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 46.


Peng Shuai.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An tSín í Peng Shuai. Rugadh sí ar an 8 Eanáir 1986. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 32.


Cath Passchendaele.
Passchendaele roimh agus i ndiaidh an 31 Iúil 1917
Bhí Cath Passchendaele (Béarla: "Battle of Passchendaele"; Gearmanais: "Flandernschlacht"; an Fhraincis: "Deuxième Bataille des Flandres") ar na cathanna ba mhó agus ab fhíochmhaire i rith an Chéad Chogaidh Dhomhanda. Maraíodh níos mó ná 600,000 duine in aice leis an baile Passchendaele sa Bheilg.
Thosaigh an cath ar an 31 Iúil 1917, agus lean sé ar aghaidh go mí na Samhna na bliana sin.
Saighdiúir Éireannacha.
Bhí na mílte saighdiúir Éireannacha i measc na mairbh le linn an chatha, ina measc an file Francis Ledwidge.
"Aistríodh an 16ú Rannán (Éireannach) agus an 36ú Rannán (Ulaidh) go dtí 5ú Arm an Ghinearáil Gough i mí Iúil 1917. An 31 Iúil, ghlac an 36ú Rannán (Ulaidh) páirt san ionsaí tosaigh ar shuímh dhaingne Gearmánacha soir ó Ypres. Is ar éigean Dé má d’fhéadfaí ionsaí ar bith a dhéanamh mar gheall ar an mbáisteach throm, a mhair ar feadh míosa. Mar sin féin, ghluais an dá rannán Éireannacha chun cinn ag Langemarck an 16ú Lúnasa. Cailleadh 65% de na haonaid tosaigh roimh an ionsaí mar gheall ar thuairgneáil throm ó na Gearmánaigh. Bhí 3,585 taismeach sa 36ú (Ulaidh) agus 4,231 taismeach sa 16ú (Éireannach). Maraíodh an tAthair Willie Doyle, MC, séiplíneach don 8ú Baile Átha Cliath. Bhí an 16ú Rannán (Éireannach) i gcomhrac in aice le Arras agus an 36ú Rannán (Ulaidh) in aice le Cambrai i mí na Samhna. Chuaigh an 10ú Rannán (Éireannach) chun na hÉigipte i Meán Fómhair".


Cath Midway.
Bhí Cath Midway cath cabhlaigh cinniúnach sa láthair an tAigéan Ciúin i rith an Dara Cogadh Domhanda idir 4 agus 7 Meitheamh 1942.


Cath Kursk.
Bhí Cath Kursk comhrac an Dara Cogadh Domhanda idir forsaí Gearmánach agus Sóivéadach ar an láthair oirthear i ngar den Kursk (450 ciliméadair thiar theas de Mhoscó) san tAontas Sóivéadach i rith Iúil agus Lúnasa 1943.


Boilséivigh.
Is ball an faicsean tromlaigh sa Pháirtí Sóisialach Daonlathach Rúiseach, a ghabh cumhacht sa Réabhlóid Dheireadh Fómhair 1917. é Boilséiveach.


Daifne.
Is pearsa bainte le miotaseolaíocht na Gréige Í Daifne (nó Dafnae[1]; "Daphne" as Béarla; Δάφνη as Gréigis.


Dafnae.
Is pearsa bainte le miotaseolaíocht na Gréige Í Dafnae (nó Daifne[1]); "Daphne" as Béarla; Δάφνη as Gréigis.


Kei Nishikori.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An tSeapáin é Kei Nishikori. Rugadh sé ar an 29 Nollaig 1989. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 8.


Milos Raonic.
Is imreoir leadóige gairmiúla as Ceanada é Milos Raonic. Rugadh sé ar an 27 Nollaig, 1990. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 9.


Fabio Fognini.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Iodáil é Fabio Fognini. Rugadh sé ar an 24 Bealtaine 1987. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 27.


Leonardo Mayer.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Airgintín é Leonardo Mayer. Rugadh sé ar an 15 Bealtaine, 1987. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 134.


Svetlana Kuznetsova.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rúis í Svetlana Kuznetsova. Rugadh sí ar an 27 Meitheamh 1985. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 8.


Caroline Wozniacki.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Danmhairg í Caroline Wozniacki. Rugadh sí ar an 11 Iúil 1990. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 6.


Agnieszka Radwańska.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Pholainn í Agnieszka Radwańska. Rugadh sí ar an 6 Márta 1989. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 10.


Dominika Cibulková.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An tSlóvaic í Dominika Cibulková. Rugadh sí ar an 6 Bealtaine 1989. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 11.


Caroline Garcia.
Is imreoir leadóige gairmiúil as an Fhrainc í Caroline Garcia. Rugadh í ar an 16 Deireadh Fómhair 1993. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 20.


Madison Keys.
Is imreoir leadóige gairmiúla as na Stáit Aontaithe í Madison Keys. Rugadh sí ar an 17 Feabhra, 1995. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 16.


Nick Kyrgios.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Astráil é Nick Kyrgios. Rugadh sé ar an 27 Aibreán 1995. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 20.


David Goffin.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Bheilg é David Goffin. Rugadh sé ar an 7 Nollaig 1990. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 14.


Gaël Monfils.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Spáinn é Gaël Sébastien Monfils. Rugadh sé ar an 1 Meán Fómhair 1986. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 13.


Good Night (gearrscannán The Simpsons).
Is é "Good Night" ("Good Night Simpsons" freisin) an chéad gearrscannán as 48 "The Simpsons", a chraol ar "The Tracey Ullman Show". Chraoladh ar Fox ó thosach ar an 19 Aibreán 1987 i rith an tríú eipeasóid de "The Tracey Ullman Show". Déanann an chlann The Simpsons — Homer, Marge, Bart, Lisa, agus Maggie — a gcéad cuma ar theilifís san eipeasóid seo.
Plota.
Insíonn Homer agus Marge oíche mhaith dá bpáistí, ach ní raibh rudaí ag dul de réir mar a bhí beartaithe. Triailann Bart ceist a chur faoin intinn, ach fágtar ag smaoineamh air mar ní fhaigheann sé freagra ceart. Tá eagla ar Lisa faoi mhíolta leapacha agus iad ag ithe í tar éis Marge ag rá "Don't let the bed bugs bite". Tá Maggie scanraithe faoi na liricí "Rock-a-bye Baby". Ar dheireadh, beartaíonn na tríúr pháiste codladh i leaba a dtuisimitheoirí.


The Longest Daycare.
Is é "Maggie Simpson in "The Longest Daycare", nó The Longest Daycare go díreach gearrscannán 2012 atá bunaithe ar "The Simpsons". Fuair an scannán a chéad taibhiú ar an 13 Iuil 2012, nuair a bhí sé ceangailte le '.


2016 Buamáil an Bhruiséil.
Tharla, ar an maidin 22 Márta 2016, trí bhuamála féinmharaithe comhordaithe sa Bheilg: dhá san aerfort Bhruiséil i Zaventem, agus ceann acu sa Mhaalbeek stáisiún meitreo i mBruiséil lárnach. Bhí beirt sibhialtaigh is tríocha agus triúr déantóirí na coire maraithe, agus bhí níos mó ná 300 daoine gortaithe.


Trucail.
Is feithicil bhóthair trom, mhór úsáite le haghaidh ag iompar earraí, ábhair, nó feadhna í trucail.


Feadhain.
Is saighdiúir nó fórsaí armtha í feadhain.


Alec Douglas-Home.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Alexander Frederick Douglas-Home, Barún Home of the Hirsel, a rugadh ar an 12 Iúil 1903 – 9 Deireadh Fómhair 1995.


Lothair I.
Ba Impire Naofa Rómhánach é Lothair I (795 – 29 Meán Fómhair 855), (Ollainnis agus Laidin Mheánaoiseach: "Lotharius", Gearmáinis: "Lothar", Fraincis: "Lothaire", Iodáilis: "Lotario"), (ó 817 go 855, ina chomhrialtóir lena athair go dtí 840), agus ina Rí na Baváire (815-817), na hIodáile (818-855) agus na Ríochta Meánaí (840-855).


2016 i leadóg.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2016 i leadóg.
Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016.
Tógfidh na Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh 2016 ar súil idir an 5ú Lúnasa agus an 21ú Lúnasa 2016. Bhí léadóg mar chuid de na spóirt ann.


WTA Tour 2016.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2016 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 46ú eagrán. Bhuaigh Dominika Cibulková na craobhacha is mó le 4. Bhuaigh Angelique Kerber an airgead is mó le $10,136,615 agus na pointí is mó le 9,080 pointe. Ba í Angelique Kerber imreoir na bliana agus Naomi Osaka imreoir nua na bliana.


ATP World Tour 2016.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2016 i leadóg ar an ATP World Tour. Bhuaigh Andy Murray na craobhacha is mó le 9, an airgead is mó le $16,327,821 agus na pointí is mó le 12,410. Ba í Andy Murray imreoir na bliana agus Taylor Fritz imreoir nua na bliana.


Women's Tennis Circuit 1971.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1971 i leadóg ar an Women's Tennis Circuit. Ba é seo an chéad eagrán den Virginia Slims Circuit. Bhuaigh Billie Jean King na craobhacha is mó le 17.


Women's Tennis Circuit 1972.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1972 i leadóg ar an Women's Tennis Circuit. Ba é seo an dara eagrán den Virginia Slims Circuit. Bhuaigh Evonne Goolagong na craobhacha is mó le 12.


WTA Tour 1973.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1973 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an tríú eagrán den Virginia Slims Circuit. Bhuaigh Margaret Court na craobhacha is mó le 18.


WTA Tour 1974.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1974 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an ceathrú eagrán den Virginia Slims Circuit. Bhuaigh Chris Evert na craobhacha is mó le 16 agus an airgead is mó le $261,460.


WTA Tour 1975.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1975 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an cúigiú eagrán. Bhuaigh Chris Evert na craobhacha is mó arís le 15 agus an airgead is mó le $370,227.


WTA Tour 1976.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1976 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an séú eagrán. Bhuaigh Chris Evert na craobhacha is mó arís le 12, an airgead is mó le $343,165 agus na pointí is mó le 16.990 pointe.


WTA Tour 1977.
Chríochnaigh Chris Evert ag uimhir a 1
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1977 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an seachtú eagrán. Bhuaigh Chris Evert na craobhacha is mó arís le 12, an airgead is mó le $503,134 agus na pointí is mó le 17.612 pointe. Ba í Virginia Wade imreoir na bliana agus Tracy Austin imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1978.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1978 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an ochtú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó le 11 agus na pointí is mó le 15.660 pointe. Bhuaigh Chris Evert an airgead is mó le $454,486. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Pam Shriver imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1979.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1979 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an naoú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 10, an airgead is mó le $618,698 agus na pointí is mó le 15.748 pointe. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Kathy Jordan imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1980.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1980 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an deichniú eagrán. Bhuaigh Tracy Austin na craobhacha is mó le 12. Bhuaigh Martina Navratilova an airgead is mó le $749,250. Bhuaigh Chris Evert na pointí is mó le 16.829 pointe. Ba í Tracy Austin imreoir na bliana agus Andrea Jaeger imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1981.
Chríochnaigh Chris Evert an bhliain ag uimhir a 1 don cúigiú uair
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1981 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 11ú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 12 agus an airgead is mó le $865,437. Bhuaigh Chris Evert na pointí is mó le 17.542 pointe. Ba í Chris Evert imreoir na bliana agus Kathy Rinaldi imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1982.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1982 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 12ú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 15, an airgead is mó le $1,475,055 agus na pointí is mó le 19.165 pointe. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Zina Garrison imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1983.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1983 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 13ú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 15, an airgead is mó le $1,456,030 agus na pointí is mó le 19.606 pointe. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Carling Bassett imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1984.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1984 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 14ú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 15, an airgead is mó le $2,173,556 agus na pointí is mó le 192.72 pointe. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Manuela Maleeva imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1985.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1985 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 15ú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 13, an airgead is mó le $1,328,829 agus na pointí is mó le 191.32 pointe. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Gabriela Sabatini imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1986.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1986 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 16ú eagrán. Bhuaigh Martina Navratilova na craobhacha is mó arís le 9, an airgead is mó le $1,905,841 agus na pointí is mó le 280.4807 pointe. Ba í Martina Navratilova imreoir na bliana agus Stephanie Rehe imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1987.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1987 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 17ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó le 11, an airgead is mó le $1,063,785 agus na pointí is mó le 280.2080 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Arantxa Sánchez Vicario imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1988.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1988 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 18ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó arís le 11, an airgead is mó le $1,378,128 agus na pointí is mó le 325.78 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Natasha Zvereva imreoir nua na bliana.


Foilsiú.
Foilsiú a bhfuair Hildegard as Bingen ( Liber Scivias)
Fios á dheonú ag Dia go hosnádúrtha is ea Foilsiú (Béarla, "revelation").


WTA Tour 1989.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1989 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 19ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó arís le 14, an airgead is mó le $1,562,905 agus na pointí is mó le 300.10 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Conchita Martínez imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1990.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1990 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 20ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó arís le 10, an airgead is mó le $1,921,853 agus na pointí is mó le 278.10 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Jennifer Capriati imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1991.
Chríochnaigh Monica Seles an bhliain ag uimhir a 1 don chéad uair
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1991 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 21ú eagrán. Bhuaigh Monica Seles na craobhacha is mó le 10, an airgead is mó le $2,457,758 agus na pointí is mó le 277.03 pointe. Ba í Monica Seles imreoir na bliana agus Andrea Strnadová imreoir nua na bliana.


Hipitéis.
An mhéid a ghlacfaí de réir dóchúlachta, go dtí go ndéanfaí í a fhíorú nó a phromhadh, is ea Hipitéis (Laidin, "hypothesis")
Mar shampla, is éard is Hipitéis Avogadro ann (dá ngairtear uaireanta Dlí Avogadro nó Prionsabal Avogadro) ná Gásdlí thurgnamhaigh, a cheanglaíonn toirt gáis le méid na substainte gáis atá i láthair.


WTA Tour 1992.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1992 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 22ú eagrán. Bhuaigh Monica Seles na craobhacha is mó arís le 10, an airgead is mó le $2,622,352 agus na pointí is mó le 283.00 pointe. Ba í Monica Seles imreoir na bliana agus Debbie Graham imreoir nua na bliana.


Idirdhealú (Fealsúnacht).
Aithint difríochta idir réaltachtaí, smaointe agus aroile is ea Idirdhealú (Béarla, "distinction")


WTA Tour 1993.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1993 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 23ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó arís le 10, an airgead is mó le $2,821,337 agus na pointí is mó le 409.00 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Iva Majoli imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1994.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1994 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 24ú eagrán. Bhuaigh Arantxa Sánchez Vicario na craobhacha is mó le 8 agus an airgead is mó le $2,943,665. Bhuaigh Steffi Graf na pointí is mó le 353.00 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Irina Spirlea imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1995.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1995 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 25ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó le 9, an airgead is mó le $2,538,620 agus na pointí is mó le 393.25 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Martina Hingis imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1996.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1996 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 26ú eagrán. Bhuaigh Steffi Graf na craobhacha is mó le 7, an airgead is mó le $2,665,706 agus na pointí is mó le 4,649 pointe. Ba í Steffi Graf imreoir na bliana agus Anna Kournikova imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1997.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1997 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 27ú eagrán. Bhuaigh Martina Hingis na craobhacha is mó le 12, an airgead is mó le $3,400,196 agus na pointí is mó le 6,264 pointe. Ba í Martina Hingis imreoir na bliana agus Venus Williams imreoir nua na bliana.


Meitifisic.
Eolaíocht i dtaobh na beithe mar bheith is ea meitifisic (Fealsúnacht) (Béarla, "metaphysics").


WTA Tour 1998.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1998 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 28ú eagrán. Bhuaigh Lindsay Davenport na craobhacha is mó le 6 agus na pointí is mó le 5,654 pointe. Bhuaigh Lindsay Davenport an airgead is mó le $3,375,989. Ba í Virginia Wade imreoir na bliana agus Serena Williams imreoir nua na bliana.


WTA Tour 1999.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 1999 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 29ú eagrán. Bhuaigh Martina Hingis agus Lindsay Davenport na craobhacha is mó le 7. Bhuaigh Martina Hingis an airgead is mó le $3,291,780 agus na pointí is mó le 6,074 pointe. Ba í Lindsay Davenport imreoir na bliana agus Kim Clijsters imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2000.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2000 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 30ú eagrán. Bhuaigh Martina Hingis na craobhacha is mó le 9, an airgead is mó le $3,457,049 agus na pointí is mó le 6,044 pointe. Ba í Venus Williams imreoir na bliana agus Dája Bedáňová imreoir nua na bliana.


Neamhbhásmhaireacht.
Cáilíocht an ruda nach bhfaigheadh bás is ea Neamhbhásmhaireacht (Béarla, "immortality")


WTA Tour 2001.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2001 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 31ú eagrán. Bhuaigh Lindsay Davenport na craobhacha is mó le 7 agus na pointí is mó le 4,902 pointe. Bhuaigh Venus Williams an airgead is mó le $2,662,610. Ba í Jennifer Capriati imreoir na bliana agus Daniela Hantuchová imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2002.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2002 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 32ú eagrán. Bhuaigh Serena Williams na craobhacha is mó le 8, an airgead is mó le $3,935,668 agus na pointí is mó le 6,080 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Svetlana Kuznetsova imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2003.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2003 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 33ú eagrán. Bhuaigh Kim Clijsters na craobhacha is mó le 9, an airgead is mó le $4,466,345 agus na pointí is mó le 6,628 pointe. Ba í Justine Henin imreoir na bliana agus Maria Sharapova imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2004.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2004 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 34ú eagrán. Bhuaigh Lindsay Davenport na craobhacha is mó le 7 agus na pointí is mó le 4,760 pointe. Bhuaigh Maria Sharipova an airgead is mó le $2,506,263. Ba í Maria Sharapova imreoir na bliana agus Tatiana Golovin imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2005.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2005 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 35ú eagrán. Bhuaigh Kim Clijsters na craobhacha is mó le 9 agus an airgead is mó le $3,983,654. Bhuaigh Lindsay Davenport na pointí is mó le 4,910 pointe. Ba í Kim Clijsters imreoir na bliana agus Sania Mirza imreoir nua na bliana.


Réamhordú.
Réamhordú - Juan de la Abadía el Viejo. "Saint Michael Weighing Souls".
Réamhchinntiú i leith cinniúna áirithe faoi shlánú an duine is ea Réamhordú (Laidin, "praedestination"; Béarla, "predestination").


WTA Tour 2006.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2006 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 36ú eagrán. Bhuaigh Justine Henin na craobhacha is mó le 6, an airgead is mó le $4,204,810 agus na pointí is mó le 3,998 pointe. Ba í Amélie Mauresmo imreoir na bliana agus Agnieszka Radwańska imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2007.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2007 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 37ú eagrán. Bhuaigh Justine Henin na craobhacha is mó le 10, an airgead is mó le $5,429,586 agus na pointí is mó le 5,405 pointe. Ba í Justine Henin imreoir na bliana agus Ágnes Szávay imreoir nua na bliana.


Rinnfheitheamh.
Díriú na hintinne ar oibiacht gan aon chuspóir eile ach chun sásamh a bhaint as an oibiacht a bheith i láthair, agus chun tuilleadh eolais a chur ar an oibiacht, is ea Rinnfheitheamh (Béarla, "contemplation").


WTA Tour 2008.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2008 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 38ú eagrán. Bhuaigh Serena Williams, Dinara Safina agus Jelena Janković na craobhacha is mó le 4. Bhuaigh Serena Williams an airgead is mó le $3,852,173 agus bhuaigh Jelena Janković na pointí is mó le 4,786 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Caroline Wozniacki imreoir nua na bliana.


Sintéis.
Cur le chéile na n-eilimintí idirdhealaithe sa réaltacht nó sa choincheap a mbainfidís leis is ea Sintéis (Gréigis; σύνθεσις Béarla, "synthesis").


WTA Tour 2009.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2009 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 39ú eagrán. Bhuaigh Victoria Azarenka, Elena Dementieva, Svetlana Kuznetsova, Dinara Safina, Serena Williams agus Caroline Wozniacki na craobhacha is mó le 3. Bhuaigh Serena Williams an airgead is mó le $6,545,586 agus na pointí is mó le 9,075 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Melanie Oudin imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2010.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2010 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 40ú eagrán. Bhuaigh Caroline Wozniacki na craobhacha is mó le 6 agus na pointí is mó le 7,270 pointe. Bhuaigh Kim Clijsters an airgead is mó le $5,035,060. Ba í Kim Clijsters imreoir na bliana agus Petra Kvitová imreoir nua na bliana.


Suibiacht (Fealsúnacht).
An gníomhaí san fhios, san aireachtáil is ea Suibiacht; an 'mise' (Béarla, "subject").


WTA Tour 2011.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2011 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 41ú eagrán. Bhuaigh Petra Kvitová agus Caroline Wozniacki na craobhacha is mó le 6. Bhuaigh Petra Kvitová an airgead is mó le $5,145,943 agus bhuaigh Caroline Wozniacki na pointí is mó le 7,395 pointe. Ba í Petra Kvitová imreoir na bliana agus Irina-Camelia Begu imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2012.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2012 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 42ú eagrán. Bhuaigh Serena Williams na craobhacha is mó le 7. Bhuaigh Victoria Azarenka an airgead is mó le $7,928,920 agus na pointí is mó le 10,595 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Laura Robson imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2013.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2013 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 43ú eagrán. Bhuaigh Serena Williams na craobhacha is mó le 11, an airgead is mó le $12,385,572 agus na pointí is mó le 13,540 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Eugenie Bouchard imreoir nua na bliana.


Tairiscint.
Ráiteas a léiríonn breithiúnas is ea Tairiscint (Béarla, "proposition").


WTA Tour 2014.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2014 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 44ú eagrán. Bhuaigh Serena Williams na craobhacha is mó le 7, an airgead is mó le $9,317,298 agus na pointí is mó le 8,487 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Belinda Bencic imreoir nua na bliana.


WTA Tour 2015.
Is liosta é seo de na eachtraí a tharla sa bhliain 2015 i leadóg ar an WTA Tour. Ba é seo an 45ú eagrán. Bhuaigh Serena Williams na craobhacha is mó le 5, an airgead is mó le $10,582,642 agus na pointí is mó le 9,945 pointe. Ba í Serena Williams imreoir na bliana agus Daria Gavrilova imreoir nua na bliana.


Teibiú.
Marsden Hartley - Tairiscint - Ealaíon
Fáil feasa ach na coinníollacha spáis agus ama, a bhaineann leis an oibiacht a íbágáil ar lár, is ea Teibiú (Béarla, "abstraction").


Téis.
Eilimint i dteagasc, go háirithe má tá cosaint le déanamh uirthi, is ea Téis (Béarla, "thesis" nó "thesis statement").


Toiliú.
Gníomh tola a dhéanamh is ea Toiliú (Béarla, volition nó to will)


Toiliú (síceolaíocht).
Gníomh tola a dhéanamh, is ea Toiliú (Béarla, "volition" nó "to will").


Uilíoch.
Aidiacht a chiallaíonn 'ag baint leis an uile rud' is ea Uilíoch (Béarlaː "Universal" ("metaphysics")).


Caprinae.
Tá an fhofhine Caprinae ina cuid den fhine athchogantach Bovidae, comhdhéanta den chuid is mó de bhuaibhidí meánmhéide.Tugtar 'caprina' ar chomhalta den fhofhine seo. Corruair, tugtar 'antalóp gabhair' ar chomhalta freisin, mar sin féin, ní chiallaíonn an téarma "antalóp gabhair" gur fíor antalóip iad na hainmhithe seo: is fíor antalóp í an bhuaibhid, le moirfeolaíocht  mar a bheadh fia nó na hAntilocapridae.
Laistigh den fhofhine Caprinae, is iomadúla " "í an treibh Caprini, a chuimsíonn caora, gabhar, agus ibex.
Mheas roinnt tacsanomaíochtaí níos luaithe gur fhine faoi leith iad na Caprinae ar a dtugtar Capridae (agus dá bharr sin 'caprida'), ach anois, de ghnáth,  meastar í ina fofhine laistigh den fhine Bovidae, dá bharr sin is cineál buaibhid í an 'caprina'.
Tréithe.
Cé go bhfuil an chuid is mó antalóp gabhair tréadúil agus go mbíonn siad téagartha, bíonn siad éagsúil i go leor bealaí eile - tá an mhuscdhamh (Ovibos moschatus) in oiriúint ón gcuid is measa den fhuacht ar an tundra; tá an gabhar sléibhe na Sléibhte Creagacha (Oreamnos americanus) de Mheiriceá Thuaidh sainfheidhmeach le haghaidh tír-raoin an-ghairbh; bíonn an Úirial|t-úirial (Ovis orientalis) lonnaithe i limistéar atá, den chuid is mó, neamhthorthúil ó Chaismír go hIaráin, lena n-áirítear go leor dúiche gaineamhlaí. Creidtear gur réamhtheachtaí na caorach (Ovis aries) é an mouflon Eorpach (Ovis musimon).


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1921.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1921, a thosaigh ar 8 Bealtaine 1921 agus chríochnaigh ar 4 Márta 1923. Ba é an 35ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Luimneach an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1922.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1922, a thosaigh i mí Bealtaine 1922 agus chríochnaigh ar 9 Mean Fómhair 1923. Ba é an 36ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1923.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1923, a thosaigh ar 20 Bealtaine 1923 agus chríochnaigh ar 14 Mean Fómhair 1924. Ba é an 37ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 16 foirne páirt. Bhuaigh Gaillimh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1924.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1924, a thosaigh ar 4 Bealtaine 1924 agus chríochnaigh ar 14 Nollaig 1924. Ba é an 38ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Baile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1925.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1925, a thosaigh ar 19 Aibreán 1925 agus chríochnaigh ar 6 Meán Fómhair 1925. Ba é an 39ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Thiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1926.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1926, a thosaigh ar 18 Aibreán 1926 agus chríochnaigh ar 24 Deireadh Fómhair 1926. Ba é an 40ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 11 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1927.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1927, a chríochnaigh ar 4 Meán Fómhair 1927. Ba é an 41ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Baile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1928.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1928, a chríochnaigh ar 9 Meán Fómhair 1928. Ba é an 42ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1929.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1929, a thosaigh ar 19 Bealtaine 1929 agus chríochnaigh ar 1 Meán Fómhair 1929. Ba é an 43ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1930.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1930, a thosaigh ar 18 Bealtaine 1930 agus chríochnaigh ar 8 Meán Fómhair 1930. Ba é an 44ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1931.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1931, a thosaigh ar 10 Bealtaine 1931 agus chríochnaigh ar 1 Samhain 1931. Ba é an 45ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Corciagh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1932.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1932, a thosaigh ar 1 Bealtaine 1932 agus chríochnaigh ar 4 Meán Fómhair 1932. Ba é an 46ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1933.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1933, a thosaigh ar 23 Aibreán 1933 agus chríochnaigh ar 3 Meán Fómhair 1933. Ba é an 47ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Baile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1934.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1934, a thosaigh ar 6 Bealtaine 1934 agus chríochnaigh ar 30 Meán Fómhair 1934. Ba é an 48ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Luimneach an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1935.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1935, a thosaigh ar 12 Bealtaine 1935 agus chríochnaigh ar 1 Meán Fómhair 1935. Ba é an 49ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1936.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1936, a thosaigh ar 26 Aibreán 1936 agus chríochnaigh ar 6 Meán Fómhair 1936. Ba é an 50ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Luimneach an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1937.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1937, a thosaigh ar 16 Bealtaine 1937 agus chríochnaigh ar 5 Meán Fómhair 1937. Ba é an 51ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1938.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1938, a thosaigh ar 1 Bealtaine 1938 agus chríochnaigh ar 4 Meán Fómhair 1938. Ba é an 52ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Baile Átha Cliath an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1939.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1939, a thosaigh ar 7 Bealtaine 1939 agus chríochnaigh ar 3 Meán Fómhair 1939. Ba é an 53ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1940.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1940, a chríochnaigh ar 1 Meán Fómhair 1940. Ba é an 54ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Luimneach an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1941.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1941, a thosaigh ar 18 Bealtaine 1941 agus chríochnaigh ar 28 Deireadh Fómhair 1941. Ba é an 55ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1942.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1942, a thosaigh ar 3 Bealtaine 1942 agus chríochnaigh ar 3 Meán Fómhair 1942. Ba é an 56ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 12 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1944.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1944, a thosaigh i mí Bhealtaine 1944 agus chríochnaigh i mí Mheán Fómhair 1944. Ba é an 58ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 16 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1943.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1943, a thosaigh ar 2 Bealtaine 1943 agus chríochnaigh ar 5 Meán Fómhair 1943. Ba é an 57ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 17 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Cosc ar Alcól sna Stáit Aontaithe.
Bhí Cosc ar Alcól sna Stáit Aontaithe ó 1920 go dtí 1933. Tháinig an tOchtú Leasú Déag i bhfeidhm ar 30 Meitheamh 1920. Thoirmeasc an dlí díol agus táirgeadh deochanna meisciúla. Bhí feidhm ag an reacht seo go dtí 22 Márta 1933, nuair a aisghairmtear an reacht.
Déanann An Ré Toirmeasc tagairt don tréimhse seo i stair SAM nuair a rinne na húdaráis iarracht cosc a chur ar alcól. Bhí cosc ar díolachán, déantúsaíocht, agus tomhaltas alcól curtha i bhfeidhm de réir an Ocht Leasú Déag de Bhunreacht Stáit Aontaithe Mheiriceá.
Vótáil an Seanad ar son an leasú ar an mbunreacht don chéad uair ar an 1 Lúnasa 1917. Bhí eagraíochtaí reiligiúnach agus pholaitiúla ann ag lorg toirmeasc an óil a chur i bhfeidhm, agus vótáil na Poblachtaigh agus na Daonlathaithe don leasú.
a> ag scrúdú fairis a bhí aimsithe acu i ngrúdlann fholaitheach, a bhí faoi thalamh, le linn ré an toirmisc.
Spreag an Toirmeasc laghdú ar an ólachán. Ag an am céanna, deirtear gur spreag sé breabaireacht i measc oifigigh péas agus rialtais. Seo aimsir na 'bootleggers' agus na drongadóirí, ar nós Al Capone agus Bugs Moran. Faoin bhliain 1927, bhí thart 30,000 síbín, no "speakeasies", sa tír, líon dhá oiread níos mó ná an méid tithe tábhairne dleathacha a bhí ann roimh an Toirmeasc.
Chuir an Toirmeasc go suntasach le heacnamaíocht na dtíortha máguaird. Deirtear gur shábháil sé na Bahámaí ón chlisiúnas.


An tOchtú Leasú ar Bhunreacht na hÉireann.
Cuireadh cearta beatha na gine sa bhroinn ar chomhchéim le cearta beatha na máthar leis an Acht um an Ochtú Leasú ar Bhunreacht na hÉireann.  In éifeacht, cuireann an leasú seo cosc ar ghinmhilleadh in Éirinn. Glacadh leis an Acht um an Ochtú Leasú ar an mBunreacht, 1983 le reifreann ar an 7 Meán Fómhair 1983.
Athruithe ar théacs an Bunreachta.
"Admhaíonn an Stát ceart na mbeo gan breith
chun a mbeatha agus, ag féachaint go cuí do
chomhcheart na máthar chun a beatha, ráthaíonn
sé gan cur isteach lena dhlíthe ar an gceart sin
agus ráthaíonn fós an ceart sin a chosaint is a
shuíomh lena dhlíthe sa mhéid gur féidir é."


Robert Gascoyne-Cecil, 3rd Marquess of Salisbury.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Robert Arthur Talbot Gascoyne-Cecil, 3rd Marquess of Salisbury a rugadh ar an 3 Feabhra 1830 – 22 Lúnasa 1903.


Edward Smith-Stanley, 14th Earl of Derby.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Edward George Geoffrey Smith-Stanley, 14th Iarla an Derby a rugadh ar an 29 Márta 1799 – 23 Deireadh Fómhair 1869.


2011 Buamáil Cathair Alastair.
Bhí an 2011 Buamáil Cathair Alastair ionsaí ar Críostaithe Choptach i gCathair Alastair an Éigipt, Dé Satharn, 1 Eanáir 2011. Fuair triúr daoine is fiche bás mar thoradh an t-ionsaí, a tharla mar adhraitheoirí Críostaí seirbhís athbhliain a fhágáil. Bhí 97 níos mó gortaithe.


Anthony Scaramucci.
Is airgeadaí agus pearsa polaitiúil Meiriceánach é Anthony Scaramucci (rugadh 6 Eanáir 1964), nó mar is fearr aithne "The Mooch".


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1945.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1945. Ba é an 59ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


The Principal and the Pauper.
Chraol an dara eipeasóid, "The Principal and the Pauper", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 28 Meán Fómhair 1997. Scríobh Ken Keeler an eipeasóid seo. D'fhéach 14.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa's Sax.
Chraol an tríú eipeasóid, "Lisa's Sax", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 19 Deireadh Fómhair 1997. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 12.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror VIII.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Treehouse of Horror VIII", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 26 Deireadh Fómhair 1997. Scríobh Mike Scully, David S. Cohen agus Ned Goldreyer an eipeasóid seo. D'fhéach 10.9 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an ochtú eipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


The Cartridge Family.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "The Cartridge Family", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 2 Samhain 1997. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 10.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1946.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1946, a thosaigh ar 28 Aibreán 1946 agus chríochnaigh ar 1 Meán Fómhair 1946. Ba é an 60ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 17 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1947.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1947, a thosaigh ar 1 Meitheamh 1947 agus chríochnaigh ar 7 Meán Fómhair 1947. Ba é an 61ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1948.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1948, a thosaigh ar 16 Bealtaine 1948 agus chríochnaigh ar 5 Meán Fómhair 1948. Ba é an 62ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 17 foirne páirt. Bhuaigh Port Láirge an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1949.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1949, a thosaigh ar 15 Bealtaine 1943 agus chríochnaigh ar 4 Meán Fómhair 1943. Ba é an 63ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1950.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1950, a thosaigh ar 30 Aibreán 1950 agus chríochnaigh ar 3 Meán Fómhair 1950. Ba é an 64ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1951.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1951, a thosaigh ar 6 Bealtaine 1951 agus chríochnaigh ar 2 Meán Fómhair 1951. Ba é an 65ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Tiobraid Árann an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1952.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1952, a thosaigh ar 27 Aibreán 1952 agus chríochnaigh ar 7 Meán Fómhair 1952. Ba é an 66ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1953.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1953, a thosaigh ar 3 Bealtaine 1953 agus chríochnaigh ar 7 Meán Fómhair 1953. Ba é an 67ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1954.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1954, a thosaigh ar 11 Aibreán 1954 agus chríochnaigh ar 5 Meán Fómhair 1954. Ba é an 68ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Corcaigh an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1955.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1955, a thosaigh ar 24 Aibreán 1955 agus chríochnaigh ar 4 Meán Fómhair 1955. Ba é an 69ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Loch Garman an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1956.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1956, a thosaigh ar 22 Aibreán 1956 agus chríochnaigh ar 23 Meán Fómhair 1956. Ba é an 70ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 13 foirne páirt. Bhuaigh Loch Garman an comórtas.


Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1957.
Comórtas iománaíocht é Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann 1957, a thosaigh ar 14 Aibreán 1957 agus chríochnaigh ar 1 Meán Fómhair 1957. Ba é an 71ú comórtas Craobh Iomána Shinsearach na hÉireann. Ghlac 14 foirne páirt. Bhuaigh Cill Chainnigh an comórtas.


Bart Star.
Chraol an séú eipeasóid, "Bart Star", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 9 Samhain 1997. Scríobh Donick Cary an eipeasóid seo. D'fhéach 10.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Two Mrs. Nahasapeemapetilons.
Chraol an seachtú eipeasóid, "The Two Mrs. Nahasapeemapetilons", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 16 Samhain 1997. Scríobh Richard Appel an eipeasóid seo. D'fhéach 11.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Skeptic.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Lisa the Skeptic", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 23 Samhain 1997. Scríobh David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 9.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Realty Bites.
Chraol an naoú eipeasóid, "Realty Bites", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 7 Nollaig 1997. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 10.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Miracle on Evergreen Terrace.
Chraol an deichiú eipeasóid, "Miracle on Evergreen Terrace", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 21 Nollaig 1997. Scríobh Ron Hauge an eipeasóid seo. D'fhéach 9.6 milliún duine ar an eipeasóid.


All Singing, All Dancing.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "All Singing, All Dancing", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 4 Eanáir 1998. Scríobh Steve O'Donnell an eipeasóid seo. D'fhéach 8.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart Carny.
Chraol an dara eipeasóid déag, "Bart Carny", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 11 Eanáir 1998. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 11.7 milliún duine ar an eipeasóid.


The Joy of Sect.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "The Joy of Sect", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 8 Feabhra 1998. Scríobh Steve O'Donnell an eipeasóid seo. D'fhéach 9.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Das Bus.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "Das Bus", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 15 Feabhra 1998. Scríobh David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 9.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Last Temptation of Krust.
Chraol an cúigiú eipeasóid déag, "The Last Temptation of Krust", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 22 Feabhra 1998. Scríobh Donick Cary an eipeasóid seo. D'fhéach 9.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Dumbbell Indemnity.
Chraol an séú eipeasóid déag, "Dumbbell Indemnity", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 1 Márta 1998. Scríobh Ron Hauge an eipeasóid seo. D'fhéach 10.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Simpson.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "Lisa the Simpson", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 8 Márta 1998. Scríobh Ned Goldreyer an eipeasóid seo. D'fhéach 10.4 milliún duine ar an eipeasóid.


This Little Wiggy.
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "This Little Wiggy", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 22 Márta 1998. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 8.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Simpson Tide.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "Simpson Tide", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 29 Márta 1998. Scríobh Joshua Sternin agus Jennifer Ventimilia an eipeasóid seo. D'fhéach 9.0 milliún duine ar an eipeasóid.


The Trouble with Trillions.
Chraol an fichiú eipeasóid, "The Trouble with Trillions", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 5 Aibreán 1998. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 7.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Girly Edition.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "Girly Edition", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 19 Aibreán 1998. Scríobh Larry Doyle an eipeasóid seo. D'fhéach 8.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Trash of the Titans.
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "Trash of the Titans", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 26 Aibreán 1998. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 10.2 milliún duine ar an eipeasóid. Bhí an eipeasóid an dhá chéadú sa stair an chláir.


King of the Hill (The Simpsons).
Chraol an tríú eipeasóid is fiche, "King of the Hill", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 3 Bealtaine 1998. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 9.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Lost Our Lisa.
Chraol an ceathrú eipeasóid is fiche, "Lost Our Lisa", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 10 Bealtaine 1998. Scríobh Brian Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 7.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Natural Born Kissers.
Chraol an cúigiú eipeasóid is fiche, "Natural Born Kissers", den naoú sraith "The Simpsons" ar an 17 Bealtaine 1998. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 8.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Wizard of Evergreen Terrace.
Chraol an dara eipeasóid, "The Wizard of Evergreen Terrace", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 20 Meán Fómhair 1998. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 7.95 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart the Mother.
Chraol an tríú eipeasóid, "Bart the Mother", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 27 Meán Fómhair 1998. Scríobh David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 7.35 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror IX.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Treehouse of Horror IX", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 25 Deireadh Fómhair 1998. Scríobh Donick Cary, Larry Doyle agus David S. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 8.5 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an naoú eipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


When You Dish Upon a Star.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "When You Dish Upon a Star", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 8 Samhain 1998. Scríobh Richard Appel an eipeasóid seo. D'fhéach 9 milliún duine ar an eipeasóid.


D'oh-in' in the Wind.
Chraol an séú eipeasóid, "D'oh-in' in the Wind", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 15 Samhain 1998. Scríobh Mark Kirkland agus Matthew Nastuk an eipeasóid seo. D'fhéach 8.30 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa Gets an “A”.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Lisa Gets an “A”", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 22 Samhain 1998. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 8.00 milliún duine ar an eipeasóid.


Mayored to the Mob.
Chraol an naoú eipeasóid, "Mayored to the Mob", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 20 Nollaig 1998. Scríobh Ron Hauge an eipeasóid seo. D'fhéach 8.50 milliún duine ar an eipeasóid.


Viva Ned Flanders.
Chraol an deichiú eipeasóid, "Viva Ned Flanders", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 10 Eanáir 1999. Scríobh David M. Stern an eipeasóid seo. D'fhéach 11.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Wild Barts Can't Be Broken.
Chraol an t-aonú eipeasóid, "Wild Barts Can't Be Broken", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 17 Eanáir 1999. Scríobh Larry Doyle an eipeasóid seo. D'fhéach 8.80 milliún duine ar an eipeasóid.


Sunday, Cruddy Sunday.
Chraol an dara eipeasóid déag, "Sunday, Cruddy Sunday", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 31 Eanáir 1999. Scríobh Tom Martin, George Meyer, Brian Scully agus Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 11.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer to the Max.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "Homer to the Max", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 7 Feabhra 1999. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 8.3 milliún duine ar an eipeasóid.


I'm with Cupid.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "I'm with Cupid", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 14 Feabhra 1999. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 7.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Make Room for Lisa.
Chraol an séú eipeasóid déag, "Make Room for Lisa", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 28 Feabhra 1999. Scríobh Brian Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 7.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Maximum Homerdrive.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "Maximum Homerdrive", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 28 Márta 1999. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 15.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Simpsons Bible Stories.
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "Simpsons Bible Stories", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 4 Aibreán 1999. Scríobh Tim Long, Larry Doyle agus Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 12.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Mom and Pop Art.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "Mom and Pop Art", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 11 Aibreán 1999. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 8.5 milliún duine ar an eipeasóid.


The Old Man and the "C" Student.
Chraol an fichiú eipeasóid, "The Old Man and the "C" Student", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 25 Aibreán 1999. Scríobh Julie Thacker an eipeasóid seo. D'fhéach 6.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Monty Can't Buy Me Love.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "Monty Can't Buy Me Love", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 2 Bealtaine 1999. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 7.26 milliún duine ar an eipeasóid.


They Saved Lisa's Brain.
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "They Saved Lisa's Brain", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 9 Bealtaine 1999. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 6.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Thirty Minutes Over Tokyo.
Chraol an tríú eipeasóid is fiche, "Thirty Minutes Over Tokyo", den deichiú sraith "The Simpsons" ar an 16 Bealtaine 1999. Scríobh Donick Cary agus Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 8 milliún duine ar an eipeasóid.


Antilocapridae.
Fine de chuid na hainmhí  crúbscoilte artiodactyla is ea Antilocapridae'", a bhaineann le Meiriceá Thuaidh. Is iad na Giraffidae a gcuid gaol is gaire ar marthain. Níl ach speiceas amháin, an biorbheannach ("Antilocapra americana"), a bhfuil cónaí air sa lá atá inniu; tá  na comhaltaí eile go léir den fhine imithe in éag. Athchogantach beag atá cosúil le hantalóp is ea an biorbheannach a mhaireann . Adharca gabhlacha beaga a bhíonn acu.
Ar go leor bealaí, bíonn na hAntilocapridae cosúil le na hathchogantaigh eile. Bíonn goile ceithre urrann coimpléascach acu le haghaidh cruaphlandaí a dhíleá, agus tá cumraíocht choirpsiad acu den chineál céanna le cruth na n-
antalóp. Bíonn a n-adharca cosúil leo siúd sna buaibhidí, sa mhéid is go bhfuil fíordhúbailt adharcach acu, ach, go sainiúil, scoitear iad taobh amuigh den séasúr póraithe, agus ina dhiaidh fásann siad arís. Bíonn an déadeagar mar an gcéanna ag na Antilocapridae  is a  bhíonnf ag an chuid is mó de na hathchogantaigh eile: 0.0.3.33.1.3.3.


Liosta na n-ábhar a bhaineann leis an tíreolaíocht de réir thír.
Seo liosta na n-ábhar a bhaineann leis an tíreolaíocht ar fud an domhain, de réir thír.
A.
__NOTOC__
B.
__NOTOC__
C.
__NOTOC__
D.
__NOTOC__
E.
__NOTOC__
F.
__NOTOC__
G.
__NOTOC__
H.
__NOTOC__
I.
__NOTOC__
L.
__NOTOC__
M.
__NOTOC__
N.
__NOTOC__
O.
__NOTOC__
P.
__NOTOC__
R.
__NOTOC__
S.
__NOTOC__


Liosta teimpléid a bhaineann leis an tíreolaíocht de réir thír.
Seo liosta teimpléid a bhaineann leis an tíreolaíocht ar fud an domhain, de réir thír.
A.
__NOTOC__
B.
__NOTOC__
C.
__NOTOC__
D.
__NOTOC__
E.
__NOTOC__
F.
__NOTOC__
G.
__NOTOC__
H.
__NOTOC__
I.
__NOTOC__
L.
__NOTOC__
M.
__NOTOC__
N.
__NOTOC__
O.
__NOTOC__
P.
__NOTOC__
R.
__NOTOC__
S.
__NOTOC__


Henry Campbell-Bannerman.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Sir Henry Campbell-Bannerman, GCB a rugadh ar an 7 Meán Fómhair 1836 – 22 Aibreán 1908.


2004 Maidrid Buamáil traenach.
Bhí an 2004 Maidrid Buamáil traenach buamáil comhordaithe i gcoinne an Cercanías córas traenach comaitéara Maidrid, an Spáinn, ar an maidin 11 Márta 2004 – trí lá roimh olltoghcháin na Spáinne. Mharaigh na pléascthaí 192 daoine agus gortaithe timpeall 2,000.


Bali.
Is oileán san Indinéis é Bali.


Brother's Little Helper.
Chraol an dara eipeasóid, "Brother's Little Helper", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 3 Deireadh Fómhair 1999. Scríobh George Meyer an eipeasóid seo. D'fhéach 7.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Guess Who's Coming to Criticize Dinner?
Chraol an tríú eipeasóid, "Guess Who's Coming to Criticize Dinner?", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 24 Deireadh Fómhair 1999. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 6.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror X.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Treehouse of Horror X", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 31 Deireadh Fómhair 1999. Scríobh Donick Cary, Tim Long, agus Ron Hauge an eipeasóid seo. D'fhéach 8.7 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an deichiú eipeasóid a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


E-I-E-I-(Annoyed Grunt).
Chraol an cúigiú eipeasóid, "E-I-E-I-(Annoyed Grunt)", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Samhain 1999. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 8.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Hello Gutter, Hello Fadder.
Chraol an séú eipeasóid, "Hello Gutter, Hello Fadder", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Samhain 1999. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 9.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Eight Misbehavin'.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Eight Misbehavin'", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 21 Samhain 1999. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 9.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Take My Wife, Sleaze.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Take My Wife, Sleaze", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 28 Samhain 1999. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 8.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Grift of the Magi.
Chraol an naoú eipeasóid, "Grift of the Magi", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 19 Nollaig 1999. Scríobh Tom Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 7.76 milliún duine ar an eipeasóid.


Little Big Mom.
Chraol an deichiú eipeasóid, "Little Big Mom", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Eanáir 2000. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 10 milliún duine ar an eipeasóid.


Faith Off.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "Faith Off", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Eanáir 2000. Scríobh Frank Mula an eipeasóid seo. D'fhéach 10.4 milliún duine ar an eipeasóid.


The Mansion Family.
Chraol an dara eipeasóid déag, "The Mansion Family", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 23 Eanáir 2000. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 11.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Saddlesore Galactica.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "Saddlesore Galactica", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Feabhra 2000. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 9.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Alone Again, Natura-Diddily.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "Alone Again, Natura-Diddily", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Feabhra 2000. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 10.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Pygmoelian.
Chraol an séú eipeasóid déag, "Pygmoelian", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 27 Feabhra 2000. Scríobh Larry Doyle an eipeasóid seo. D'fhéach 9.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart to the Future.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "Bart to the Future", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 19 Márta 2000. Scríobh Dan Greaney an eipeasóid seo. D'fhéach 8.77 milliún duine ar an eipeasóid.


Days of Wine and D'oh'ses.
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "Days of Wine and D'oh'ses", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Aibreán 2000. Scríobh Deb Lacusta agus Dan Castellaneta an eipeasóid seo. D'fhéach 8.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Kill the Alligator and Run.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "Kill the Alligator and Run", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 30 Aibreán 2000. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 7.46 milliún duine ar an eipeasóid.


Last Tap Dance in Springfield.
Chraol an fichiú eipeasóid, "Last Tap Dance in Springfield", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Bealtaine 2000. Scríobh Julie Thacker an eipeasóid seo. D'fhéach 7.3 milliún duine ar an eipeasóid.


It's a Mad, Mad, Mad, Mad Marge.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "It's a Mad, Mad, Mad, Mad Marge", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Bealtaine 2000. Scríobh Larry Doyle an eipeasóid seo. D'fhéach 7.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Behind the Laughter.
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "Behind the Laughter", den aonú sraith déag "The Simpsons" ar an 21 Bealtaine 2000. Scríobh Tim Long, George Meyer, Mike Scully, agus Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 8.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Na Mionóigh.
Ba iad sibhialtacht na Sean-Ghréige ar oileán na Créite roimh tagadh na Micéanaigh. Ba sibhialtacht Aegéach na Cré Umhaoise iad na Mionóigh. Bhunadh Rí Míonós sibhialtacht na Mionóch.


Archibald Primrose, 5th Earl of Rosebery.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Robert Anthony Eden, 1st Earl of Avon a rugadh ar an 7 Bealtaine 1847 – 21 Bealtaine 1929.


Middlesex.
Is contae stairiúil suite in thoir theas an Sasana é Middlesex.


Sléacht Lucsar.
Teampall Haitseapsút, suíomh sléacht Lucsar
Bhí Sléacht Lucsar an marú de 62 daoine, turasóirí an cuid is mó, on 17 Samhain 1997, sa Deir el-Bahri, an láithreán seandálaíochta agus tarraingt mhór ag turasóirí trasna an Abhainn Níl as Lucsar san An Éigipt.


Léigear Ambasáid na hIaráine.
Tharla Léigear Ambasáid na hIaráine ar an 30 Aibreán go 5 Bealtaine 1980, tar éis drong seisear armáilte ruathar ar an Ambasáid na hIaráine i South Kensington, Londain. Tóg na gunnadóirí, baill dream an Arabach Iaránach i mbun feachtais i gcomhair Arab ceannas náisiúnta Arabach sa deisceart na hIaráine réigiún Proibhinse Khuzestan, 26 daoine mar ghiall.


A Tale of Two Springfields.
Chraol an dara eipeasóid, "A Tale of Two Springfields", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 5 Samhain 2000. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 16.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Insane Clown Poppy.
Chraol an tríú eipeasóid, "Insane Clown Poppy", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 12 Samhain 2000. Scríobh John Frink agus Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 16.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Lisa the Tree Hugger.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Lisa the Tree Hugger", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 19 Samhain 2000. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 14.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer vs. Dignity.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "Homer vs. Dignity", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 26 Samhain 2000. Scríobh Rob LaZebnik an eipeasóid seo. D'fhéach 15 milliún duine ar an eipeasóid.


The Computer Wore Menace Shoes.
Chraol an séú eipeasóid, "The Computer Wore Menace Shoes", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 3 Nollaig 2000. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 15.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Great Money Caper.
Chraol an seachtú eipeasóid, "The Great Money Caper", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 10 Nollaig 2000. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 16.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Skinner's Sense of Snow.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Skinner's Sense of Snow", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 17 Nollaig 2000. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 15.9 milliún duine ar an eipeasóid.


HOMR.
Chraol an naoú eipeasóid, "HOMR", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Eanáir 2001. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 18.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Pokey Mom.
Chraol an deichiú eipeasóid, "Pokey Mom", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Eanáir 2001. Scríobh Tom Martin an eipeasóid seo. D'fhéach 15 milliún duine ar an eipeasóid.


Worst Episode Ever.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "Worst Episode Ever", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 4 Feabhra 2001. Scríobh Larry Doyle an eipeasóid seo. D'fhéach 18.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Tennis the Menace.
Chraol an dara eipeasóid déag, "Tennis the Menace", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Feabhra 2001. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 14 milliún duine ar an eipeasóid.


Day of the Jackanapes.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "Day of the Jackanapes", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Feabhra 2001. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 15.4 milliún duine ar an eipeasóid.


New Kids on the Blecch.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "New Kids on the Blecch", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 25 Feabhra 2001. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 18.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Hungry, Hungry Homer.
Chraol an cúigiú eipeasóid déag, "Hungry, Hungry Homer", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 4 Márta 2001. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 17.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Bye Bye Nerdie.
Chraol an séú eipeasóid déag, "Bye Bye Nerdie", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Márta 2001. Scríobh John Frink agus Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 16.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Simpson Safari.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "Simpson Safari", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 1 Aibreán 2001. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 13.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Trilogy of Error.
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "Trilogy of Error", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 29 Aibreán 2001. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


I'm Goin' to Praiseland.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "I'm Goin' to Praiseland", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Bealtaine 2001. Scríobh Julie Thacker an eipeasóid seo. D'fhéach 13.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Children of a Lesser Clod.
Chraol an fichiú eipeasóid, "Children of a Lesser Clod", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Bealtaine 2001. Scríobh Al Jean an eipeasóid seo. D'fhéach 13.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Simpsons Tall Tales.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "Simpsons Tall Tales", den dara sraith déag "The Simpsons" ar an 20 Bealtaine 2001. Scríobh John Frink agus Don Payne, Bob Bendetson, agus Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 13.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Clóireas.
Ba nimfeach coille í Clóireas tiomnaithe don Earrach, do bhláthanna agus d'úrfhás, a raibh cónaí uirthi i bPáirceanna Éilise i Miotaseolaíocht na Gréige.[1]


The Parent Rap.
Chraol an dara eipeasóid, "The Parent Rap", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 11 Samhain 2001. Scríobh George Meyer agus Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 14.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer the Moe.
Chraol an tríú eipeasóid, "Homer the Moe", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 18 Samhain 2001. Scríobh Dana Gould agus Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


A Hunka Hunka Burns in Love.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "A Hunka Hunka Burns in Love", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 2 Nollaig 2001. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 13.4 milliún duine ar an eipeasóid.


The Blunder Years.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "The Blunder Years", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 9 Nollaig 2001. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 12.9 milliún duine ar an eipeasóid.


She of Little Faith.
Chraol an séú heipeasóid, "She of Little Faith", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 16 Nollaig 2001. Scríobh Bill Freiberger an eipeasóid seo. D'fhéach 13.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Brawl in the Family.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Brawl in the Family", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 6 Eanáir 2002. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 11.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Sweets and Sour Marge.
Chraol an ochtú eipeasóid, "Sweets and Sour Marge", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 20 Eanáir 2002. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 12.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Jaws Wired Shut.
Chraol an naoú eipeasóid, "Jaws Wired Shut", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 27 Eanáir 2002. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 14.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Half-Decent Proposal.
Chraol an deichiú eipeasóid, "Half-Decent Proposal", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 10 Feabhra 2002. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 13.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Bart Wants What It Wants.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "The Bart Wants What It Wants", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 17 Feabhra 2002. Scríobh John Frink agus Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 11.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Lastest Gun in the West.
Chraol an dara eipeasóid déag, "The Lastest Gun in the West", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 24 Feabhra 2002. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 13.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Old Man and the Key.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "The Old Man and the Key", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 10 Márta 2002. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 14.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Tales from the Public Domain.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Tales from the Public Domain", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 17 Márta 2002. Scríobh Andrew Kreisberg, Josh Lieb, agus Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 11.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Blame It on Lisa.
Chraol an cúigiú eipeasóid déag, "Blame It on Lisa", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 31 Márta 2002. Scríobh Bob Bendetson an eipeasóid seo. D'fhéach 11.1 milliún duine ar an eipeasóid.


Weekend at Burnsie's.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Weekend at Burnsie’s", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 7 Aibreán 2002. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D’fhéach 12.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Gump Roast.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "Gump Roast", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 21 Aibreán 2002. Scríobh Deb Lacusta agus Dan Castellaneta an eipeasóid seo. D'fhéach 12.3 milliún duine ar an eipeasóid.


I Am Furious (Yellow).
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "I Am Furious (Yellow)", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 28 Aibreán 2002. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 12.4 milliún duine ar an eipeasóid.


The Sweetest Apu.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "The Sweetest Apu", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 5 Bealtaine 2002. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 11.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Little Girl in the Big Ten.
Chraol an fichiú eipeasóid, "Little Girl in the Big Ten", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 12 Bealtaine 2002. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 11.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Frying Game.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "The Frying Game", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 19 Bealtaine 2002. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 10.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Poppa's Got a Brand New Badge.
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "The Frying Game", den tríú sraith déag The Simpsons ar an 22 Bealtaine 2002. Scríobh Dana Gould an eipeasóid seo. D'fhéach 8.2 milliún duine ar an eipeasóid.


How I Spent My Strummer Vacation.
Chraol an dara eipeasóid, "How I Spent My Strummer Vacation", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 10 Samhain 2002. Scríobh Mike Scully an eipeasóid seo. D'fhéach 12.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart vs. Lisa vs. the Third Grade.
Chraol an tríú eipeasóid, "Bart vs. Lisa vs. the Third Grade", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 17 Samhain 2002. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 13.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Large Marge.
Chraol an ceathrú eipeasóid, "Large Marge", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 24 Samhain 2002. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 17.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Helter Shelter.
Chraol an cúigiú eipeasóid, "Helter Shelter", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 1 Nollaig 2002. Scríobh Brian Pollack agus Mert Rich an eipeasóid seo. D'fhéach 15.1 milliún duine ar an eipeasóid.


The Great Louse Detective.
Chraol an séú eipeasóid, "The Great Louse Detective", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 15 Nollaig 2002. Scríobh John Frink agus Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 15.5 milliún duine ar an eipeasóid.


Special Edna.
Chraol an seachtú eipeasóid, "Special Edna", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 5 Eanáir 2003. Scríobh Dennis Snee an eipeasóid seo. D'fhéach 15.0 milliún duine ar an eipeasóid.


The Dad Who Knew Too Little.
Chraol an ochtú eipeasóid, "The Dad Who Knew Too Little", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 12 Eanáir 2003. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 12.8 milliún duine ar an eipeasóid.


The Strong Arms of the Ma.
Chraol an naoú eipeasóid, "The Strong Arms of the Ma", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 2 Feabhra 2003. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 15.4 milliún duine ar an eipeasóid.
Bhí an eipeasóid an trí chéadú sa stair an chláir.


Pray Anything.
Chraol an deichiú eipeasóid, "Pray Anything", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Feabhra 2003. Scríobh Sam O'Neal agus Neal Boushell an eipeasóid seo. D'fhéach 13.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Barting Over.
Chraol an t-aonú eipeasóid déag, "Barting Over", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Feabhra 2003. Scríobh Andrew Kreisberg an eipeasóid seo. D'fhéach 21.3 milliún duine ar an eipeasóid.


I'm Spelling as Fast as I Can.
Chraol an dara eipeasóid déag, "I'm Spelling as Fast as I Can", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Feabhra 2003. Scríobh Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 22.1 milliún duine ar an eipeasóid.


A Star Is Born Again.
Chraol an tríú eipeasóid déag, "A Star Is Born Again", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 2 Márta 2003. Scríobh Brian Kelley an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Mr. Spritz Goes to Washington.
Chraol an ceathrú eipeasóid déag, "Mr. Spritz Goes to Washington", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Márta 2003. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 14.4 milliún duine ar an eipeasóid.


C.E.D'oh.
Chraol an cúigiú eipeasóid déag, "Mr. Spritz Goes to Washington", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Márta 2003. Scríobh Dana Gould an eipeasóid seo. D'fhéach 13.0 milliún duine ar an eipeasóid.


'Scuse Me While I Miss the Sky.
Chraol an séú eipeasóid déag, "'Scuse Me While I Miss the Sky", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 30 Márta 2003. Scríobh Dan Greaney agus Allen Glazier an eipeasóid seo. D'fhéach 12.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Three Gays of the Condo.
Chraol an seachtú eipeasóid déag, "Three Gays of the Condo", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Aibreán 2003. Scríobh Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 12.02 milliún duine ar an eipeasóid.


Dude, Where's My Ranch?
Chraol an ochtú eipeasóid déag, "Dude, Where's My Ranch?", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 27 Aibreán 2003. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 11.71 milliún duine ar an eipeasóid.


Old Yeller-Belly.
Chraol an naoú eipeasóid déag, "Old Yeller-Belly", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 4 Bealtaine 2003. Scríobh John Frink agus Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 11.59 milliún duine ar an eipeasóid.


Brake My Wife, Please.
Chraol an fichiú eipeasóid, "Old Yeller-Belly", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Bealtaine 2003. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 10.56 milliún duine ar an eipeasóid.


The Bart of War.
Chraol an t-aonú eipeasóid is fiche, "Old Yeller-Belly", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Bealtaine 2003. Scríobh Marc Wilmore an eipeasóid seo. D'fhéach 12.10 milliún duine ar an eipeasóid.


Moe Baby Blues.
Chraol an dara eipeasóid is fiche, "Moe Baby Blues", den ceathrú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Bealtaine 2003. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 13.44 milliún duine ar an eipeasóid.


Mimi Pond.
Is cartúnaí, scríbhneoir, maisitheoir leabhar, agus úrscéalaí grafach í Mimi Pond. Tá clú uirthi mar scríbhneoir an chéad eipeasóid (Simpsons Roasting on an Open Fire) den sraith teilifíse beochana The Simpsons sa bhliain 1989.


Despacito.
An t-amhránaí Pórtó Ríceach Luis Fonsi
‎Is é Despacito (Gaeilge: "go mall") an chéad singil ón albam atá le teacht ón amhránaí Pórtó Ríceach Luis Fonsi, arna scaoileadh don phobal don chéad uair ar 12 eanáir 2017, tríd an lipéad Universal Music Latino. Scríofa ag an t-amhránaí Panamach Erika Ender, ag an t-amhránaí Pórtó Ríceach Luis Fonsi agus ag an t-amhránaí aithnidiúilt de cheol uirbeach Daddy Yankee, agus táirgthe ag Aj Santos, Andres Torres agus Mauricio Rengifo (Dandee).
Bhí an físeán uaslódáilte chuig an ardán digiteach YouTube ar an 12 Eanáir 2017, agus bhain sé níos mó ná 3 billiún amharc amach beagnach seacht mí tar éis é a bheith scaoilte, agus is é an físeán" " a bhfuil an méid is mó tóir air  i stair Youtube, agus is tapúla chun é sin a dhéanamh.  Thug an mórghníomhach chun bheith rathúil go raibh sé éasca dó uimhir&#x20;amháin a  bhaint amach ar na
hardáin cheoil, mar shampla Spotify agus iTunes; ina theannta chun a bheith luaite mar 'amhrán uimhir amháin' i níos mó ná 45&#x20;tír.


Singil (ceol).
Singil 45 isn ar chaschlár, ag fanacht le bheith seinnte
Sa cheol, is éard is singil ann ná cineál eisiúna, de ghnáth taifead fuaime d’amhrán, de níos lú rianta ná ceirnín fadseinnte, albam nó ceirnín breisithe. Is féidir é seo a scaoileadh ar díol don phobal i bhformáidí éagsúla. I bhformhór na gcásanna, amháin is ea singil a scaoileadh ar leithligh ón albam, cé go mbíonn sé de ghnáth san áireamhl ar an albam freisin. De ghnáth, is iad seo na hamhráin ón albam a scaoiltear ar leithligh ar mhaithe le gníomhaíocht promóisin, den sórt sin agus íoslódáil digiteach nó le cloisteáil go minic ar an raidió agus táthar ag súil go mbeadh móthóir orthu. I gcásanna eile, scaoiltear é amach ar singil amháin, ní ar an albam freisin.


George Hamilton-Gordon, 4th Earl of Aberdeen.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é George Hamilton-Gordon, 4ú Iarla Obar Dheathain a rugadh ar an 28 Eanáir 1784 – 14 Nollaig 1860.


2004 Buamáil Síonáí.
Bhí na 2004 Buamáil Síonáí trí ionsaithe buama ag díriú óstáin turasóireachta sa Leithinis Síonáí, an Éigipt, ar an 7 Deireadh Fómhair 2004. D'fhág na ionsaithe 34 daoine marbh agus 171 gortaithe.


Tine Kings Cross.
Chuaigh, ar an 18 Samhain 1987, timpeall 19:30, King's Cross St Pancras stáisiún tiúb trí thine. Thoisigh an tine ar staighre beo adhmaid ag freastal an Piccadilly line agus, ar 19:45, bhrúcht ina mhaidhm thine halla ticéad sa faoi thalamh, ag marú 31 daoine agus ag gortú 100.


Amharclann an Olympia.
Is ceoláras agus amharclann í Amharclann an Olympia i mBaile Átha Cliath, Éire suite ar Sráid an Dáma.
Is iomaí ealaíontóir agus ceoltóir idirnáisiúnta a bhí ar stáitse an Olympia i rith na blianta ar nós David Bowie, Foo Fighters, The Killers, Billy Connolly agus Charlie Chaplin in aonacht le neart realtaí Éireannach.
Bunús.
Thosaigh Amharclann an Olympia i mBaile Átha Cliath leis an t-ainm 'The Star of Erin Music Hall' in 1879. Tógadh an amharclann ar láthair seantheach tábhairne agus ceoláras darbh ainm 'Connell's Monster Saloon' in 1855. Athainmníodh é 'Dan Lowrey's Music Hall' in 1881. In 1889 athainmníodh arís é, an uair seo tugadh 'Dan Lowrey's Palace of Varieties'. Tugadh Amharclann an Olympia uirthi i 1923.
Stair.
Tá ealaíontóirí idirnáisiúnta agus Éireannach tar éis dul ar stáitse san ionad, san áireamh tá Adele, David Bowie, Foo Fighters, The Killers, Radiohead, Florence and the Machine, Aslan, The Script, The Coronas, Billy Connolly, Laurel and Hardy, Charlie Chaplin agus Chris Cornell. Thaifead Tom Waits a leagan beo de "The Piano Has Been Drinking" ansin, eisithe i 1981 ar an albam díolama "Bounced Cheeks." Thaifead an fuirseoir agus aisteoir Dermot Morgan


Crónas.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige é Crónas.
Ba iad Úránas agus Gáia a thuismitheoirí.
Ba í Ria a dheirfiúr agus a bhean chéile.
Ba iad Séas, Poiséadón, agus Háidéas a mhic.
Ba iad Héire, Déiméitéir, agus Heistia a iníonacha.


Ria (miotaseolaíocht na Gréige).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Ria ("Rhea" as Béarla).
Ba Úránas agus Gáia a tuismitheoirí.
Ba é Crónas a deartháir agus a fear céile.
Ba iad Séas, Poiséadón, agus Háidéas a mic.
Ba iad Héire, Déiméitéir, agus Heistia a hiníonacha.


Charles Grey, 2nd Earl Grey.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Charles Grey, 2nd Earl Grey a rugadh ar an 13 Márta 1764 – 17 Iúil 1845.


Jefferson Davis.
Bhí Jefferson Finis Davis (3 Meitheamh, 1808 – 6 Nollaig, 1889) polaiteoir Meiriceánach a thug seirbhís mar Uachtarán an Stáit Chónaidhmthe as 1861 go 1865. Bhí sé ina bhall an Pháirtí Daonlathach.


Cogadh Meicsiceach-Meiriceánach.
Bhí an Cogadh Meicsiceach-Meiriceánach coinbhleacht armtha idir Stáit Aontaithe Mheiriceá agus Meicsiceo as 1846 go dtí 1848.


2005 Buamáil Sharm El Sheikh.
Bhí 2005 Buamáil Sharm El Sheikh sraith ionsaithe sceimhlitheoireachta déanta lena eagraíocht Ioslamaí ar an 23 Iúil 2005 sa chathair saoire Éigipteach an Sharm el-Sheikh, suite ar an rinn theas Leithinis Síonáí. Bhí ochtar duine is ochtó maraithe mar thoradh na ionsaithe, an chuid is mó acu Éigiptigh, agus bhí níos mó ná 200 gortaithe, ag déanamh an t-ionsaí gníomh sceimhlitheoireachta is marfach sa stair na hÉigipte.


Balbh.
Is bail ina bhfuil duine neamhthoilteanach nó ní raibh ar a gcumas a labhair é balbh.


Bailbhe.
Is duine gan cumas labhairt orthu í bailbhe.


Dall.
Is bail ina bhfuil duine gan cumas a dhath a fheiceáil de bharr gortú, galar, nó bail comhbheirthe é dall.


Nadia Comaneci.
Bhuaigh sí trí bhonn óir, bonn airgid agus bonn cré umha sa ghleacaíocht sna cluichí oilimpeacha i Montreal i 1976. Ní raibh sí ach ceithre bliana déag d`aois ag an am.
D`éirigh léi an scór 10.00 a fháil seacht n-uaire.


John Dillinger.
Ba (22 Meitheamh, 1903 – 22 Iúil, 1934) drongadóir Meiriceánach i rith an Spealadh Mór sa Stáit Aontaithe é John Herbert Dillinger.


Frederick John Robinson, 1st Viscount Goderich.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Frederick John Robinson, 1st Viscount Goderich a rugadh ar an 1 Samhain 1782 – 28 Eanáir 1859.


Yorkshire.
Is contae stairiúil suite in thoir theas an Sasana é Yorkshire.


Scannal Watergate.
Thosaigh scannal Watergate sna Stáit Aontaithe ar an 17 Meitheamh 1972 nuair a gabhadh cúigear fear a raibh baint acu leis an Teach Bán agus iad i ndiaidh briseadh isteach in oifigí an Pháirtí Dhaonlathaigh. B’oifigigh shinsearacha i rialtas Richard Nixon iad na fir a bhris isteach sa seomra san óstán.
Tharla sé go raibh an t-uafás eolais mar gheall ar an Pháirtí Daonlathach sa seomra ar briseadh isteach ann. Bhí na buirgléirí ag lorg eolais mar gheall ar Chathaoirleach an Pháirtí Dhaonlathaigh, Lawrence F. O’Brien, ar chúntóir de chuid John F. Kennedy, Lyndon Johnson agus an pháirtí náisiúnta Dhaonlathaigh é ar feadh na mblianta.
Chas feidhmeannach FBI, “Deep Throat” nó Mark Felt, a raibh blianta fada caite aige leis an FBI, le beirt iriseoirí ón Washington Post, Bob Woodward agus Carl Bernstein. Thug sé eolas dóibh.
Ag an am céanna, bhí ar Spiro Agnew, an leasuachtarán i dtrioblóid. I 1973, aimsíodh eolas faoi himghabháil cánach, agus scoir sé.
I 1974, milleadh gairm Nixon nuair a bhí an scannal Watergate i mbéal an phobail. D'éirigh Nixon as oifig ar an 9 Lúnasa 1974.
Ba é Nixon an t-aon uachtarán amháin a d'éirigh as oifig.
Oidhreacht.
Ceapadh Gerald Ford mar leasuachtarán. B'é Ford an chéad uachtarán a fuair an post gan bhua i dtoghchán, nuair a d'éirigh Richard Nixon as oifig tar éis scannal Watergate.


Robáil Mhór Traenach.
Bhí Robáil Mhór Traenach gadaíocht an £2.6 milliún as traein an Post Ríoga Mail ag imirt as Glaschú go Londain ar na "West Coast Main Line" sa luath maidin 8 Lúnasa 1963, ar an droichead iarnród Bridego Bridge, Ledburn, i ngar do Mentmore i mBuckinghamshire, Sasana.
D'ionsaigh drong robálaithe an traein le Bruce Reynolds ina cheannaireacht. Bhí na baill dronga eile ann ná Gordon Goody, Buster Edwards, Charlie Wilson, Roy James, John Daly, Jimmy White, Ronnie Biggs, Tommy Wisbey, Jim Hussey, Bob Welch agus Roger Cordrey, chomh maith le triúr aithne mar uimhreacha "1", "2" agus "3" san áireamh.


Sléacht i gCearnóg Tiananmen.
Tharla sléacht i gCearnóg Tiananmen ar an 4 Meitheamh 1989 i mBéising. Faoi thionchar na n-imeachtaí in Oirthear na hEorpa san am chéanna, chuaigh na mic léinn amach sna sráideanna ag agóidíocht agus ag éileamh daonlathais.
Sa deireadh, cuireadh tancanna agus saighdiúirí ag ceansú na n-agóideoirí.
Dealraíonn sé go bhfuair na mílte bás de thoradh na cniogbheartaíochta seo.


Ian Beale.
Is carachtar ficseanúil é Ian Beale sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Adam Woodyatt an páirt mar Ian. Rinne Ian a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985.


Martin Fowler.
Is carachtar ficseanúil é Martin Fowler sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann James Bye an páirt mar Martin. Rinne Martin a chéad cuma ar an 6 Lúnasa 1985.


Steven Beale.
Is carachtar ficseanúil é Steven Beale sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Aaron Sidwell an páirt mar Steven. Rinne Steven a chéad cuma ar an 28 Nollaig 1989.


Phil Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Phil Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Steve McFadden an páirt mar Phil. Rinne Phil a chéad cuma ar an 20 Feabhra 1990.


Ben Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Ben Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Harry Reid an páirt mar Ben. Rinne Ben a chéad cuma ar an 21 Márta 1996.


Max Branning.
Is carachtar ficseanúil é Max Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Jake Wood an páirt mar Max. Rinne Max a chéad cuma ar an 27 Meitheamh 2006.


Mick Carter.
Is carachtar ficseanúil é Mick Carter sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Danny Dyer an páirt mar Mick. Rinne Mick a chéad cuma ar an 25 Nollaig 2013.


Bobby Beale.
Is carachtar ficseanúil é Bobby Beale sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Kevin Curran (2003 go 2007), Alex Francis (2007 go 2012), Rory Stroud (2013 go 2014) agus Eliot Carrington (2014 go 2016) an páirt mar Bobby. Rinne Bobby a chéad cuma ar an 24 Iuil 2003 agus a chuma deireanach ar an 17 Meitheamh 2016.


Peter Beale.
Is carachtar ficseanúil é Peter Beale sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Francis Brittin-Snell (1993 go 1996), Alex Stevens (1997 go 1998), Joseph Shade (1998 go 2004), James Martin (2004 go 2006), Thomas Law (2006 go 2010) agus Ben Hardy (2013 go 2015) an páirt mar Peter. Rinne Peter a chéad cuma ar an 16 Nollaig 1993 agus a chuma deireanach ar an 24 Feabhra 2015.


Paul Coker.
Is carachtar ficseanúil é Paul Coker sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Jonny Labey an páirt mar Paul. Rinne Paul a chéad cuma ar an 1 Meitheamh 2015 agus a chuma deireanach ar an 8 Mean Fómhair 2016.


Charlie Cotton (2014).
Is carachtar ficseanúil é Charlie Cotton sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Declan Bennett an páirt mar Charlie. Rinne Charlie a chéad cuma ar an 10 Márta 2014 agus a chuma deireanach ar an 9 Meitheamh 2017.


Nick Cotton.
Is carachtar ficseanúil é Nick Cotton sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac John Altman an páirt mar Nick. Rinne Nick a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 19 Feabhra 2015.


Fatboy (EastEnders).
Is carachtar ficseanúil é Arthur "Fatboy" Chubb sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ricky Norwood an páirt mar Fatboy. Rinne Fatboy a chéad cuma ar an 5 Eanair 2010 agus a chuma deireanach ar an 24 Nollaig 2015.


Alfie Moon.
Is carachtar ficseanúil é Alfie Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Shane Richie an páirt mar Alfie. Rinne Alfie a chéad cuma ar an 21 Samhain 2002 agus a chuma deireanach ar an 25 Eanáir 2016.


Arthur Fowler.
Is carachtar ficseanúil é Arthur Fowler sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Bill Treacher an páirt mar Arthur. Rinne Arthur a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 21 Bealtaine 1996.


Harold Legg.
Is carachtar ficseanúil é Harold Legg sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Leonard Fenton an páirt mar Harold. Rinne Harold a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 8 Meitheamh 2007.


Saeed Jeffery.
Is carachtar ficseanúil é Saeed Jeffery sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Andrew Johnson an páirt mar Saeed. Rinne Saeed a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 26 Nollaig 1985.


Pete Beale.
Is carachtar ficseanúil é Pete Beale sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Peter Dean an páirt mar Pete. Rinne Pete a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 13 Bealtaine 1993.


Lofty Holloway.
Is carachtar ficseanúil é Lofty Holloway sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Tom Watt an páirt mar Lofty. Rinne Lofty a chéad cuma ar an 26 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 19 Aibreán 1988.


Tony Carpenter.
Is carachtar ficseanúil é Tony Carpenter sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Oscar James an páirt mar Tony. Rinne Tony a chéad cuma ar an 28 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 28 Bealtaine 1987.


Kelvin Carpenter.
Is carachtar ficseanúil é Kelvin Carpenter sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Paul J. Medford an páirt mar Kelvin. Rinne Kelvin a chéad cuma ar an 12 Márta 1985 agus a chuma deireanach ar an 3 Meán Fómhair 1987.


Andy O'Brien (EastEnders).
Is carachtar ficseanúil é Andy O'Brien sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ross Davidson an páirt mar Andy. Rinne Andy a chéad cuma ar an 21 Márta 1985 agus a chuma deireanach ar an 14 Lúnasa 1986.


Mehmet Osman.
Is carachtar ficseanúil é Mehmet Osman sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Haluk Bilginer an páirt mar Mehmet. Rinne Mehmet a chéad cuma ar an 13 Meitheamh 1985 agus a chuma deireanach ar an 23 Márta 1989.


Mark Fowler.
Is carachtar ficseanúil é Mark Fowler sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac David Scarboro (1985 go 1987) agus Todd Carty (1990 go 2003) an páirt mar Mark. Rinne Mark a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 14 Feabhra 2003.


Simon Wicks.
Is carachtar ficseanúil é Simon Wicks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Nick Berry an páirt mar Simon. Rinne Simon a chéad cuma ar an 8 Deireadh Fómhaie 1985 agus a chuma deireanach ar an 13 Eanáir 2012.


Den Watts.
Is carachtar ficseanúil é Den Watts sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Leslie Grantham an páirt mar Den. Rinne Den a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 18 Feabhra 2005.


Charlie Cotton (1986).
Is carachtar ficseanúil é Charlie Cotton sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Christopher Hancock an páirt mar Charlie. Rinne Charlie a chéad cuma ar an 6 Márta 1986 agus a chuma deireanach ar an 14 Meitheamh 1990.


James Willmott-Brown.
Is carachtar ficseanúil é James Willmott-Brown sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac William Boyde an páirt mar James. Rinne James a chéad cuma ar an 20 Márta 1986 agus a chuma deireanach ar an 13 Feabhra 1992.


Colin Russell.
Is carachtar ficseanúil é Colin Russell sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Michael Cashman an páirt mar Colin. Rinne Colin a chéad cuma ar an 5 Lúnasa 1986 agus a chuma deireanach ar an 9 Meán Fómhair 2016.


Barry Clark.
Is carachtar ficseanúil é Barry Clark sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Gary Hailes an páirt mar Barry. Rinne Barry a chéad cuma ar an 18 Samhain 1986 agus a chuma deireanach ar an 23 Feabhra 1989.


Rod Norman.
Is carachtar ficseanúil é Rod Norman sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Christopher McHallem an páirt mar Rod. Rinne Rod a chéad cuma ar an 28 Iúil 1987 agus a chuma deireanach ar an 27 Feabhra 1990.


Frank Butcher.
Is carachtar ficseanúil é Frank Butcher sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Mike Reid an páirt mar Frank. Rinne Frank a chéad cuma ar an 8 Meán Fómhair 1987 agus a chuma deireanach ar an 9 Nollaig 2005.


Ricky Butcher.
Is carachtar ficseanúil é Ricky Butcher sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Sid Owen an páirt mar Ricky. Rinne Ricky a chéad cuma ar an 12 Bealtaine 1988 agus a chuma deireanach ar an 29 Meitheamh 2012.


Paul Priestly.
Is carachtar ficseanúil é Paul Priestly sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Mark Thrippleton an páirt mar Paul. Rinne Paul a chéad cuma ar an 20 Aibreán 1989 agus a chuma deireanach ar an 1 Márta 1990.


Trevor Short.
Is carachtar ficseanúil é Trevor Short sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Phil McDermott an páirt mar Trevor. Rinne Trevor a chéad cuma ar an 1 Meitheamh 1989 agus a chuma deireanach ar an 1 Márta 1990.


Grant Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Grant Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ross Kemp an páirt mar Grant. Rinne Grant a chéad cuma ar an 22 Feabhra 1990 agus a chuma deireanach ar an 9 Meán Fómhair 2016.


Clyde Tavernier.
Is carachtar ficseanúil é Clyde Tavernier sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Steven Woodcock an páirt mar Clyde. Rinne Clyde a chéad cuma ar an 5 Iúil 1990 agus a chuma deireanach ar an 22 Iúil 1993.


Jules Tavernier.
Is carachtar ficseanúil é Jules Tavernier sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Tommy Eytle an páirt mar Jules. Rinne Jules a chéad cuma ar an 5 Iúil 1990 agus a chuma deireanach ar an 23 Nollaig 1997.


Steve Elliot.
Is carachtar ficseanúil é Steve Elliot sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Mark Monero an páirt mar Steve. Rinne Steve a chéad cuma ar an 22 Deireadh Fómhair 1991 agus a chuma deireanach ar an 12 Feabhra 1996.


Nigel Bates.
Is carachtar ficseanúil é Nigel Bates sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Paul Bradley an páirt mar Nigel. Rinne Nigel a chéad cuma ar an 24 Márta 1992 agus a chuma deireanach ar an 30 Aibreán 1998.


Richard Cole.
Is carachtar ficseanúil é Richard Cole sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ian Reddington an páirt mar Richard. Rinne Richard a chéad cuma ar an 23 Iúil 1992 agus a chuma deireanach ar an 21 Iúil 1994.


Aidan Brosnan.
Is carachtar ficseanúil é Aidan Brosnan sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Sean Maguire an páirt mar Aidan. Rinne Aidan a chéad cuma ar an 14 Eanáir 1993 agus a chuma deireanach ar an 28 Nollaig 1993.


Sanjay Kapoor.
Is carachtar ficseanúil é Sanjay Kapoor sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Deepak Verma an páirt mar Sanjay. Rinne Sanjay a chéad cuma ar an 9 Feabhra 1993 agus a chuma deireanach ar an 24 Meán Fómhair 1998.


Ashley Cotton.
Is carachtar ficseanúil é Ashley Cotton sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ryan Devonshire (1993) agus Frankie Fitzgerald (2000 go 2001) an páirt mar Ashley. Rinne Ashley a chéad cuma ar an 29 Iúil 1993 agus a chuma deireanach ar an 14 Meitheamh 2001.


Alan Jackson.
Is carachtar ficseanúil é Alan Jackson sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Howard Antony an páirt mar Alan. Rinne Alan a chéad cuma ar an 16 Samhain 1993 agus a chuma deireanach ar an 26 Deireadh Fómhair 2010.


Robbie Jackson.
Is carachtar ficseanúil é Robbie Jackson sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Dean Gaffney an páirt mar Robbie. Rinne Robbie a chéad cuma ar an 16 Nollaig 1993.


Billie Jackson.
Is carachtar ficseanúil é Billie Jackson sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Devon Anderson (1993 go 1997, 2010) agus Bluey Robinson (2004) an páirt mar Billie. Rinne Billie a chéad cuma ar an 21 Nollaig 1993 agus a chuma deireanach ar an 14 Deireadh Fómhair 2010.


David Wicks.
Is carachtar ficseanúil é David Wicks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Michael French an páirt mar David. Rinne David a chéad cuma ar an 23 Nollaig 1993 agus a chuma deireanach ar an 30 Bealtaine 2014.


Geoff Barnes.
Is carachtar ficseanúil é Geoff Barnes sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac David Roper an páirt mar Geoff. Rinne Geoff a chéad cuma ar an 9 Bealtaine 1994 agus a chuma deireanach ar an 24 Deireadh Fómhair 1995.


Roy Evans.
Is carachtar ficseanúil é Roy Evans sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Tony Caunter an páirt mar Roy. Rinne Roy a chéad cuma ar an 26 Nollaig 1994 agus a chuma deireanach ar an 17 Márta 2003.


Barry Evans.
Is carachtar ficseanúil é Barry Evans sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Shaun Williamson an páirt mar Barry. Rinne Barry a chéad cuma ar an 27 Nollaig 1994 agus a chuma deireanach ar an 2 Eanair 2004.


Willy Roper.
Is carachtar ficseanúil é Willy Roper sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Michael Tudor-Barnes an páirt mar Willy. Rinne Willy a chéad cuma ar an 1 Meitheamh 1995 agus a chuma deireanach ar an 20 Meitheamh 1996.


Ted Hills.
Is carachtar ficseanúil é Ted Hills sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Brian Croucher an páirt mar Ted. Rinne Ted a chéad cuma ar an 24 Lúnasa 1995 agus a chuma deireanach ar an 12 Lúnasa 1997.


Tony Hills.
Is carachtar ficseanúil é Tony Hills sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Mark Homer an páirt mar Tony. Rinne Tony a chéad cuma ar an 7 Meán Fómhair 1995 agus a chuma deireanach ar an 15 Aibreán 1999.


Joe Wicks.
Is carachtar ficseanúil é Joe Wicks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Paul Nicholls an páirt mar Joe. Rinne Joe a chéad cuma ar an 25 Márta 1996 agus a chuma deireanach ar an 14 Samhain 1997.


Jim Branning.
Is carachtar ficseanúil é Jim Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac John Bardon an páirt mar Jim. Rinne Jim a chéad cuma ar an 29 Aibreán 1996 agus a chuma deireanach ar an 26 Bealtaine 2011.


Derek Branning.
Is carachtar ficseanúil é Derek Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Terence Beesley (1996) agus Jamie Foreman (2011 go2012) an páirt mar Derek. Rinne Derek a chéad cuma ar an 29 Aibreán 1996 agus a chuma deireanach ar an 25 Nollaig 2012.


Huw Edwards.
Is carachtar ficseanúil é Huw Edwards sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Richard Elis an páirt mar Huw. Rinne Huw a chéad cuma ar an 28 Bealtaine 1996 agus a chuma deireanach ar an 15 Aibreán 1999.


Simon Raymond.
Is carachtar ficseanúil é Simon Raymond sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Andrew Lynford an páirt mar Simon. Rinne Simon a chéad cuma ar an 4 Meitheamh 1996 agus a chuma deireanach ar an 15 Aibreán 1999.


George Palmer.
Is carachtar ficseanúil é George Palmer sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Paul Moriarty an páirt mar George. Rinne George a chéad cuma ar an 1 Iúil 1996 agus a chuma deireanach ar an 8 Nollaig 1998.


Terry Raymond.
Is carachtar ficseanúil é Terry Raymond sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Gavin Richards an páirt mar Terry. Rinne Terry a chéad cuma ar an 21 Deireadh Fómhair 1996 agus a chuma deireanach ar an 8 Márta 2002.


Alex Healy.
Is carachtar ficseanúil é Alex Healy sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Richard Driscoll an páirt mar Alex. Rinne Alex a chéad cuma ar an 31 Márta 1997 agus a chuma deireanach ar an 23 Lúnasa 1999.


Matthew Rose.
Is carachtar ficseanúil é Matthew Rose sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Joe Absolom an páirt mar Matthew. Rinne Matthew a chéad cuma ar an 26 Lúnasa 1997 agus a chuma deireanach ar an 3 Feabhra 2000.


Robert Jenkinson, 2nd Earl of Liverpool.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Robert Jenkinson, 2ú Iarla Learpholl, 1st Earl of Avon a rugadh ar an 7 Meitheamh 1770 – 4 Nollaig 1828.


Conor Flaherty.
Is carachtar ficseanúil é Conor Flaherty sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Seán Gleeson an páirt mar Conor. Rinne Conor a chéad cuma ar an 22 Meán Fómhair 1997 agus a chuma deireanach ar an 22 Feabhra 1999.


Beppe di Marco.
Is carachtar ficseanúil é Beppe di Marco sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Michael Greco an páirt mar Beppe. Rinne Beppe a chéad cuma ar an 29 Eanair 1998 agus a chuma deireanach ar an 4 Meitheamh 2002.


Gianni di Marco.
Is carachtar ficseanúil é Gianni di Marco sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Marc Bannerman an páirt mar Gianni. Rinne Gianni a chéad cuma ar an 29 Eanair 1998 agus a chuma deireanach ar an 3 Lúnasa 2000.


Fred Fonseca.
Is carachtar ficseanúil é Fred Fonseca sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Jimi Mistry an páirt mar Fred. Rinne Fred a chéad cuma ar an 13 Meán Fómhair 1998 agus a chuma deireanach ar an 10 Feabhra 2000.


Billy Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Billy Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Perry Fenwick an páirt mar Billy. Rinne Billy a chéad cuma ar an 2 Samhain 1998.


Jamie Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Jamie Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Jack Ryder an páirt mar Jamie. Rinne Jamie a chéad cuma ar an 9 Samhain 1998 agus a chuma deireanach ar an 25 Nollaig 2002.


Liam Butcher.
Is carachtar ficseanúil é Liam Butcher sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Sonny Bottomley (1998–1999), Jack & Tom Godolphin (1999 go 2000), Gavin & Mitchell Vaughan (2002), Nathaniel Gleed (2002 go 2004) agus James Forde (2008 go 2015) an páirt mar Liam. Rinne Liam a chéad cuma ar an 25 Nollaig 1998 agus a chuma deireanach ar an 17 Lúnasa 2015.


Steve Owen.
Is carachtar ficseanúil é Steve Owen sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Martin Kemp an páirt mar Steve. Rinne Steve a chéad cuma ar an 28 Nollaig 1998 agus a chuma deireanach ar an 1 Márta 2002.


Dan Sullivan (EastEnders).
Is carachtar ficseanúil é Dan Sullivan ar an gclár teilifíse EastEnders. Ghlac Craig Fairbrass an pháirt mar Dan. Chonacthas Dan ar an gclár den chéad uair ar an 7 Meitheamh agus den uair dheireanach ar an 16 Lúnasa 2005.


Ronnie Biggs.
Ronnie Biggs (ar an gclé)
Ba Ronald Arthur "Ronnie" Biggs (8 Lúnasa 1929 – 18 Nollaig 2013) gadaí Sasanach, aithne le haghaidh a ról sa Robáil Mhór Traenach i 1963, i gcomhair a héalú as príosún i 1965, mar thoradh é ina chónaí mar teifeach do 36 bhliain agus a bhearta bolscaireachta éagsúil ina deoraíocht.


Charlie Slater.
Is carachtar ficseanúil é Charlie Slater ar an gclár teilifíse EastEnders. Ghlac Derek Martin an pháirt. Chonacthas Charlie ar an gclár den chéad uair ar an 4 Meán Fómhair 2000 agus den uair dheireanach ar an 7 Eanáir 2016.


Garry Hobbs.
Is carachtar ficseanúil é Garry Hobbs sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ricky Groves an páirt mar Garry. Rinne Garry a chéad cuma ar an 18 Mean Fómhair 2000 agus a chuma deireanach ar an 27 Lúnasa 2009.


Anthony Trueman.
Is carachtar ficseanúil é Anthony Trueman sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Nicholas Bailey an páirt mar Anthony. Rinne Anthony a chéad cuma ar an 11 Nollaig 2000 agus a chuma deireanach ar an 22 Iúil 2014.


Dublinbikes.
Is scéim phoiblí rothar ar cíos í Dublinbikes atá in obráid i mBaile Átha Cliath ón mbliain 2009. Ag am an seolta, bhí 450 rothar d’fhir agus do mhná araon, arna déanadh san Fhrainc iad, ag an scéim, a raibh urraíocht déanta uirthi ag JCDecaux, agus bhí 40 stáisiún rothar aici. Faoi 2011 mhéadaigh an méid sin go 550 rothar agus 44 stáisiún, agus in 2013 fógraíodh go gcuirfear borradh mór faoin scéim agus go gcuirfear 950 rothar breise agus 58 stáisiún cíosa leis. Ba é Baile Átha Cliath an 17ú cathair a chuir a leithéid de scéim i bhfeidhm, agus bhí sé amach uirthi sular i bhfad go raibh sé i measc na gcinn ab rathúla ar domhain. Tá laghdú suntasach ar an dul ar cinn ag an scéim le blianta beaga anuas, áfach, agus níl ach 2 as 14 de na céimeanna a rabhthas ag súil leo chun chur leis na scéime curtha i gcríoch go deo. Faoi láthair, tá an scéim ag cailliúint €376,000 sa bhliain, rud a fhágann go bhfuil forleathnú Dublinbikes curtha ar coimeád.]
Stair.
D'fhógair Comhairle Bhaile Átha Cliath an scéim in 2006 nuair a fuair JCDecaux 72 spás fógraíochta saor in aisce timpeall Bhaile Átha Cliathi i mbearta 15 mbliana mar chúiteamh ar chonradh go maoineoidh an chuideachta fógraíochta an tionscadal.Chuir cáinteoirí ina leith nach margadh maith a bhí ann nuair a chuirtear i gcomparáid leis an scéim i gCóbanhávan, abair, áit inar íoc cuideachtaí as an deis lógó corparáide a shocrú ar na rothair. Socraíodh 450 seastán rothair i ngrúpaí de deich nó fiche dóibh i ndaichead ionad ar fud Bhaile Átha Cliath i mí na Meithimh 2009. Chuaigh An Taisce i gcoinne na scéime, agus iad ag cur ina leith gurbh mhíúsáid reachtaíochta ó thaobh údaráis áitiúil chun forbairt príobháideach a éascú a bhí i gceist.
Seoladh scéim Dublinbikes ar an 13 Meán Fómhair 2009 nuair a chuaigh timpeall 150 gnáthrothaí ag rothaíocht i sála John Tierney, Bainisteoir Cathrach Bhaile Átha Cliath, agus Aindrias Montague, comhairleoir ar fhreastal thar cion Ard-Mhéara Bhaile Átha Cliath ina measc siúd ar an aistear.
Fógraíodh ar an 18 Meitheamh 2014 go mbeadh Coca-Cola Zero mar pháirtnéir cumarsáide ag Dublinbikes go ceann trí bliana. Ag deireadh mhí Iúil 2014, Athraíodh ainm na scéime go Coca-Cola Zero Dublinbikes agus cuireadh branda Coca-Cola Zero ar gach uile rothar as infheistíocht a dhéanamh sa scéim.
Dul chun cinn.
Tharla gur éirigh leis an scéim rath mór a bhaint amach, i bhfad ní ba mhó ná mar a rabhthas ag súil leis. Laistigh den chéad sé uaire a raibh an scéim in obráid, d’úsáid thart ar 1,000 duine na rothair, agus sa tréimhse beag ama céana bhí síntiús chun iad a úsáid curtha isteach ag míle duine breis leis sin.[4] Chuaigh timpeall 11,000 duine isteach sa scéim sa chéad coicís, rud a d’fhág nach raibh aon chártaí rannpháirtíochta fágtha i soláthar Chomhairle Cathrach Bhaile Átha Cliath, faic, toisc nach raibh ag an Comhairle mar sprioc le haghaidh na scéime ach go mbeadh 5,000 ag dul leis an scéim faoi dheireadh an chéad bhliain. Bhí iarratas curtha isteach sa scéim ag breis is 25,000 duine faoi mhí an Mí an Mhártal 2010. I ndiaidh na seolta, dúirt an tAire Comhshaoil, Oidhreachta agus Rialtais Áitiúil John Gormley gur léirigh an ardéileamh ar an tseirbhís an bealach nua ina bhfuiltear ag díriú ar an rothaíocht mar gníomh "príomhshrutha" in Éirinn.
Laistigh den chéad deich mí ina raibh an scéim i bhfeidhm, tuairiscíodh go riabh breis is 37,000 úsáideoirí, gur úsáideadh na rothair ar bhreis is 828,000 aistear, nach tharla aon timpistí, nach ndearnadh aon loitiméireacht ar na rothair, agus nár chailleadh ach rothar amháin (agus d’aimsíodh an cheann sin, leis).


Trevor Morgan.
Is carachtar ficseanúil é Trevor Morgan sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Alex Ferns an páirt mar Trevor. Rinne Trevor a chéad cuma ar an 21 Nollaig 2000 agus a chuma deireanach ar an 1 Samhain 2002.


Paul Trueman.
Is carachtar ficseanúil é Paul Trueman sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Gary Beadle an páirt mar Paul. Rinne Paul a chéad cuma ar an 23 Aibreán 2001 agus a chuma deireanach ar an 23 Nollaig 2004.


Patrick Trueman.
Is carachtar ficseanúil é Patrick Trueman sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Rudolph Walker an páirt mar Patrick. Rinne Patrick a chéad cuma ar an 13 September 2001.


Minty Peterson.
Is carachtar ficseanúil é Richard "Rick" Peterson nó Minty Peterson sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Cliff Parisi an páirt mar Minty. Rinne Minty a chéad cuma ar an 11 Márta 2002 agus a chuma deireanach ar an 21 Meán Fómhair 2010.


Tom Banks.
Is carachtar ficseanúil é Tom Banks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Colm Ó Maonlaí an páirt mar Tom. Rinne Tom a chéad cuma ar an 23 Aibreán 2002 agus a chuma deireanach ar an 1 Samhain 2002.


Gus Smith.
Is carachtar ficseanúil é Gus Smith sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Mohammed George an páirt mar Gus. Rinne Gus a chéad cuma ar an 28 Bealtaine 2002 agus a chuma deireanach ar an 1 Bealtaine 2008.


Cath Iwo Jima.
Ba Cath Iwo Jima (19 Feabhra – 26 Márta 1945) cath mór ina ngabhadh na Muirshaighdiúirí na Stát Aontaithe an t-oileán Iwo Jima as an t-airm Seapánach Impiriúil i rith an Dara Cogadh Domhanda.


Spencer Moon.
Is carachtar ficseanúil é Spencer Moon ar an gclár teilifíse EastEnders. Ghlac Christopher Parker an pháirt mar Spencer. Chonacthas Spencer ar an gclár den chéad uair ar an 29 Samhain 2002 agus den uair dheireanach ar an 7 Eanáir 2005.


Dennis Rickman.
Is carachtar ficseanúil é Dennis Rickman ar an gclár teilifíse EastEnders. Nigel Harman a ghlac páirt Dennis. Chonacthas Dennis ar an gclár den chéad uair ar an 14 Aibreán 2003 agus den uair dheireanach ar an 30 Nollaig 2005.


Mickey Miller.
Is carachtar ficseanúil é Mickey Miller sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Joe Swash an páirt mar Mickey. Rinne Mickey a chéad cuma ar an 15 Aibrean 2003 agus a chuma deireanach ar an 20 Meán Fómhair 2011.


Andy Hunter.
Is carachtar ficseanúil é Andy Hunter sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Michael Higgs an páirt mar Andy. Rinne Andy a chéad cuma ar an 3 Iúil 2003 agus a chuma deireanach ar an 18 Feabhra 2005.


Keith Miller.
Is carachtar ficseanúil é Keith Miller sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac David Spinx an páirt mar Keith. Rinne Keith a chéad cuma ar an 6 Meán Fómhair 2004 agus a chuma deireanach ar an 1 Iúil 2008.


Darren Miller.
Is carachtar ficseanúil é Darren Miller sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Charlie G. Hawkins an páirt mar Darren. Rinne Darren a chéad cuma ar an 6 Meán Fómhair 2004 agus a chuma deireanach ar an 20 Meán Fómhair 2011.


Jake Moon.
Is carachtar ficseanúil é Jake Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Joel Beckett an páirt mar Jake. Rinne Jake a chéad cuma ar an 30 Nollaig 2004 agus a chuma deireanach ar an 20 Deireadh Fómhair 2006.


Danny Moon.
Is carachtar ficseanúil é Danny Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Jake Maskall an páirt mar Danny. Rinne Danny a chéad cuma ar an 30 Nollaig 2004 agus a chuma deireanach ar an 31 Márta 2006.


Johnny Allen.
Is carachtar ficseanúil é Johnny Allen sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Billy Murray an páirt mar Johnny. Rinne Johnny a chéad cuma ar an 4 Eanáir 2005 agus a chuma deireanach ar an 19 Deireadh Fómhair 2006.


Joe Macer.
Is carachtar ficseanúil é Joe Macer sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ray Brooks an páirt mar Joe. Rinne Joe a chéad cuma ar an 19 Lúnasa 2005 agus a chuma deireanach ar an 26 Eanáir 2007.


Dean Wicks.
Is carachtar ficseanúil é Dean Wicks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Matt Di Angelo an páirt mar Dean. Rinne Dean a chéad cuma ar an 2 Eanáir 2006 agus a chuma deireanach ar an 5 Feabhra 2016.


Bradley Branning.
Is carachtar ficseanúil é Bradley Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Charlie Clements an páirt mar Bradley. Rinne Bradley a chéad cuma ar an 24 Eanáir 2006 agus a chuma deireanach ar an 22 Feabhra 2010.


Kevin Wicks.
Is carachtar ficseanúil é Kevin Wicks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Phil Daniels an páirt mar Kevin. Rinne Kevin a chéad cuma ar an 17 Feabhra 2006 agus a chuma deireanach ar an 1 Eanáir 2008.


Owen Turner.
Is carachtar ficseanúil é Owen Turner sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Lee Ross an páirt mar Owen. Rinne Owen a chéad cuma ar an 15 Meitheamh 2006 agus a chuma deireanach ar an 26 Samhain 2009.


Rob Minter.
Is carachtar ficseanúil é Rob Minter sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Stuart Laing an páirt mar Rob. Rinne Rob a chéad cuma ar an 21 Meitheamh 2006 agus a chuma deireanach ar an 25 Meitheamh 2007.


Sean Slater.
Is carachtar ficseanúil é Sean Slater sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Robert Kazinsky an páirt mar Sean. Rinne Sean a chéad cuma ar an 22 Lúnasa 2006 agus a chuma deireanach ar an 1 Eanáir 2009.


Jay Brown.
Is carachtar ficseanúil é Jay Brown sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Jamie Borthwick an páirt mar Jay. Rinne Jay a chéad cuma ar an 14 Nollaig 2006.


Jase Dyer.
Is carachtar ficseanúil é Jase Dyer sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Stephen Lord an páirt mar Jase. Rinne Jase a chéad cuma ar an 19 Iúil 2007 agus a chuma deireanach ar an 29 Lúnasa 2008.


Tamwar Masood.
Is carachtar ficseanúil é Tamwar Masood sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Himesh Patel an páirt mar Tamwar. Rinne Tamwar a chéad cuma ar an 1 Deireadh Fómhair 2007 agus a chuma deireanach ar an 22 Aibreán 2016.


Vinnie Monks.
Is carachtar ficseanúil é Vinnie Monks sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Bobby Davro an páirt mar Vinnie. Rinne Vinnie a chéad cuma ar an 8 Deireadh Fómhair 2007 agus a chuma deireanach ar an 1 Nollaig 2008.


Masood Ahmed.
Is carachtar ficseanúil é Masood Ahmed sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Nitin Ganatra an páirt mar Masood. Rinne Masood a chéad cuma ar an 16 Deireadh Fómhair 2007 agus a chuma deireanach ar an 17 Samhain 2016.


Jack Branning.
Is carachtar ficseanúil é Jack Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Scott Maslen an páirt mar Jack. Rinne Jack a chéad cuma ar an 29 Deireadh Fómhair 2007.


Christian Clarke.
Is carachtar ficseanúil é Christian Clarke sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac John Partridge an páirt mar Christian. Rinne Christian a chéad cuma ar an 17 Eanáir 2008 agus a chuma deireanach ar an 30 Bealtaine 2016.


Lucas Johnson.
Is carachtar ficseanúil é Lucas Johnson sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Don Gilet an páirt mar Lucas. Rinne Lucas a chéad cuma ar an 3 Aibreán 2008 agus a chuma deireanach ar an 10 Márta 2016.


Archie Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Archie Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Larry Lamb an páirt mar Archie. Rinne Archie a chéad cuma ar an 8 Iúil 2008 agus a chuma deireanach ar an 28 Nollaig 2009.


Tony King.
Is carachtar ficseanúil é Tony King sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Chris Coghill an páirt mar Tony. Rinne Tony a chéad cuma ar an 12 Meán Fómhair 2008 agus a chuma deireanach ar an 18 Nollaig 2009.


Syed Masood.
Is carachtar ficseanúil é Syed Masood sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Marc Elliott an páirt mar Syed. Rinne Syed a chéad cuma ar an 21 Aibreán 2009 agus a chuma deireanach ar an 15 Samhain 2012.


Ryan Malloy.
Is carachtar ficseanúil é Ryan Malloy sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Neil McDermott an páirt mar Ryan. Rinne Ryan a chéad cuma ar an 28 Aibreán 2009.


Al Jenkins.
Is carachtar ficseanúil é Al Jenkins sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Adam Croasdell an páirt mar Al. Rinne Al a chéad cuma ar an 1 Bealtaine 2009 agus a chuma deireanach ar an 4 Feabhra 2010.


Adam Best.
Is carachtar ficseanúil é Adam Best sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac David Proud an páirt mar Adam. Rinne Adam a chéad cuma ar an 10 Meán Fómhair 2009 agus a chuma deireanach ar an 19 Iúil 2010.


Hormón peiptíde.
Is éard is hormón peiptíde agus hormóin próitéine ann ná hormóin a bhfuil móilíní ina bpeiptídí nó ina bpróitéiní, faoi seach. Bíonn slabhra aimínaigéid níos faide ag an an darna ceann ná an chéad cheann. Bíonn éifeacht ag na hormóin seo ar chóras inchríneach na n-ainmhithe, lena n-áirítear daoine. Is féidir an chuid Is mó de na hormóin a aicmiú mar hormóin bunaithe ar aimínaigéad (aimín, peiptíd, nó próitéin), sin nó hormóin stéaróideacha. Tá na cinn aimínaigéadacha uiscethuaslagth agus uiscethuaslagth siad ar dhromchla na sprioc-cheall trí theachtairí tánaisteaca; tá na cinn peiptídeacha lipidthuaslagtha, agus dá réir sin
gluaiseann siad tríd scannáin phlasmacha na sprioc-cheall (cíteaplasmacha agus núicléacha araon) le bheith i mbun gnímh laistigh dá núicléis


Leon Small.
Is carachtar ficseanúil é Leon Small sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Sam Attwater an páirt mar Leon. Rinne Leon a chéad cuma ar an 5 Eanáir 2010 agus a chuma deireanach ar an 30 Meán Fómhair 2010.


Danny Mitchell.
Is carachtar ficseanúil é Danny Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Liam Bergin an páirt mar Danny. Rinne Danny a chéad cuma ar an 21 Eanáir 2010 agus a chuma deireanach ar an 20 Eanáir 2017.


Greg Jessop.
Is carachtar ficseanúil é Greg Jessop sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Stefan Booth an páirt mar Greg. Rinne Greg a chéad cuma ar an 1 Deireadh Fómhair 2010 agus a chuma deireanach ar an 21 Deireadh Fómhair 2011.


Michael Moon.
Is carachtar ficseanúil é Michael Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Steve John Shepherd an páirt mar Michael. Rinne Michael a chéad cuma ar an 1 Deireadh Fómhair 2010 agus a chuma deireanach ar an 1 Samhain 2013.


Yusef Khan.
Is carachtar ficseanúil é Yusef Khan sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Ace Bhatti an páirt mar Yusef. Rinne Yusef a chéad cuma ar an 23 Samhain 2010 agus a chuma deireanach ar an 26 Nollaig 2011.


Eddie Moon.
Is carachtar ficseanúil é Eddie Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac David Essex an páirt mar Eddie. Rinne Eddie a chéad cuma ar an 3 Meitheamh 2011 agus a chuma deireanach ar an 6 Deireadh Fómhair 2011.


Tyler Moon.
Is carachtar ficseanúil é Tyler Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Tony Discipline an páirt mar Tyler. Rinne Tyler a chéad cuma ar an 27 Meitheamh 2011 agus a chuma deireanach ar an 6 Lúnasa 2013.


Anthony Moon.
Is carachtar ficseanúil é Anthony Moon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Matt Lapinskas an páirt mar Anthony. Rinne Anthony a chéad cuma ar an 25 Iúil 2011 agus a chuma deireanach ar an 30 Lúnasa 2012.


Ray Dixon.
Is carachtar ficseanúil é Ray Dixon sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Chucky Venn an páirt mar Ray. Rinne Ray a chéad cuma ar an 10 Eanáir 2012 agus a chuma deireanach ar an 28 Bealtaine 2013.


AJ Ahmed.
Is carachtar ficseanúil é AJ Ahmed sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Phaldut Sharma an páirt mar AJ. Rinne AJ a chéad cuma ar an 9 Iúil 2012 agus a chuma deireanach ar an 10 Eanáir 2014.


Carl White.
Is carachtar ficseanúil é Carl White sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Daniel Coonan an páirt mar Carl. Rinne Carl a chéad cuma ar an 20 Meitheamh 2013 agus a chuma deireanach ar an 1 Eanáir 2014.


Stan Carter.
Is carachtar ficseanúil é Stan Carter sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Timothy West an páirt mar Stan. Rinne Stan a chéad cuma ar an 27 Eanáir 2014 agus a chuma deireanach ar an 10 Aibreán 2015.


Vincent Hubbard.
Is carachtar ficseanúil é Vincent Hubbard sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Richard Blackwood an páirt mar Vincent. Rinne Vincent a chéad cuma ar an 17 Feabhra 2015.


Gavin Sullivan.
Is carachtar ficseanúil é Gavin Sullivan sa cláir theilifíse EastEnders. Ghlac Paul Nicholas an páirt mar Gavin. Rinne Gavin a chéad cuma ar an 21 Lúnasa 2015 agus a chuma deireanach ar an 8 Iúil 2016.


Kathy Beale.
Is carachtar ficseanúil i Kathy Beale sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Gillian Taylforth an páirt mar Kathy. Rinne Kathy a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985.


Sharon Watts.
Is carachtar ficseanúil i Sharon Watts sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Letitia Dean an páirt mar Sharon. Rinne Sharon a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985.


Dot Cotton.
Is carachtar ficseanúil i Dot Cotton sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann June Brown an páirt mar Dot. Rinne Dot a céad cuma ar an 4 Iúil 1985.


Sonia Fowler.
Is carachtar ficseanúil i Sonia Fowler sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Natalie Cassidy an páirt mar Sonia. Rinne Sonia a céad cuma ar an 2 Nollaig 1993.


Jane Beale.
Is carachtar ficseanúil i Jane Beale sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Laurie Brett an páirt mar Jane. Rinne Jane a céad cuma ar an 22 Meitheamh 2004.


Honey Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Honey Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Emma Barton an páirt mar Honey. Rinne Honey a céad cuma ar an 22 Samhain 2005.


Denise Fox.
Is carachtar ficseanúil i Denise Fox sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Diane Parish an páirt mar Denise. Rinne Denise a céad cuma ar an 11 Bealtaine 2006.


Libby Fox.
Is carachtar ficseanúil i Libby Fox sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Belinda Owusu an páirt mar Libby. Rinne Libby a céad cuma ar an 22 Bealtaine 2006.


Marcus Antonius.
Ba pholaiteoir Rómhánach cáiliúil agus ghinearálta é Marcus Antonius (Rugadh 14 Eanáir, 83 RC., fuair bás 1 Lúnasa, 30 RC.) aitheanta sa Ghaeilge mar Marcas Antaine, a d'imir ról ríthábhachtach i dtarfhoirmiú Phoblacht na Róimhe ó holagarcacht go dtí Impireacht Rómhánach uathlathach.
Bhí Marcus Antonius go mór i bhfách le Iúil Caesar, agus rinne sé seirbhís mar cheann amháin dá ghinearáil, le linn Chogaidh na nGallach agus an cogaidh chathartha. Ceapadh Marcus Antomius ina riarthóir na hIodáile, le linn do Chaesar a chéile comhraic polaitiúla sa Ghréig, san Afraic Thuaidh agus san Spáinn a dhíothú. Tar éis gur maraíodh Caesar, sa bhliain 44 RC, chuaigh Marcus Antonius i bpáirt le fórsaí Mharcuis Aemilius Lepidus, ceann eile de ghinearáil Chaesair, agus Octavian, nia Chaesair agus a mhac uchtaithe, ag cur ar bun deachtóireacht thriúracht ar a dtugtar sa stair an Triúir-Fhlaitheas. Chloigh forsaí an Thriúir-Fhlaithis dúnmharfóirí Chaesair, na Liberatores, ag Cath Filippi, sa bhliain 42 RC, agus roinneadar rialtas na Poblachta idir iad féin. Tugadh cúigí oirthearacha na Róimhe do MharcusaAntonius, lena n-áirítear cliant-ríocht na hÉigipte, A bhí ansin faoi rial Chléópátra VII Philopator, agus tugadh ceannasaíocht dó cogadh a fhearadh ar Pharthia.
a>, le críoch na Róimhe sa dath buí.
Luath-shaol.
Comhalta den gens pleibeach Antonia, rugadh M. Antonius sa Róimh ar 14 Eanáir, 83 RC. Ba é Marcus Antonius Creticus a athair agus a chomhainmneach, mac an oratóra leis an t-ainm céanna, a dúnmharaíodh le linn Ollsceimhle Mhairias, le linn an gheimhridh 87-86 RC. Ba é Giulia Antonia a mháthair, col ceathrar i bhfad amach d'Iúil Caesar. Ba naíonán é M. Antonius tráth gur mháirseáil Lucius Cornelius Sulla ar an Róimh, sa bhliain 82 RC.
Dar leis an oratóir Rómhánach Marcus Tullius Cicero, bhí athair M. Antonius neamhinniúil agus éillitheach, agus níor tugadh cumhacht dó ach toisc nach raibh sé in ann í a úsáid nó a mhí-úsáid go héifeachtach. Sa bhliain 74 RC tugadh ceannas míleata dó chun foghlaithe na Meánmhara a chosc, ach fuair sé bás sa Chréit sa bhliain 71 RC, gan dul chun cinn suntasach a dhéanamh. D'fhág bás Antonius an seanóir, M. Antonius agus a dheartháireacha, Lucius agus Gaius, faoi chúram a máthair, Julia, a phós ina dhiaidh sin Publius Cornelius Lentulus Sura, baill ríthábhachtach de chuid na seanuaisleachta Paitríocha. Bhí Lentulus, in ainneoin leas a bhaint as a rath polaitiúil le haghaidh ratha airgeadais, i bhfiacha i gcónaí mar gheall ar ainmheasarthacht a stíl mhaireachtála. Ba phearsa lárnach é sa Dara Comhcheilg Chaitilíneach agus cuireadh é chun báis go hachomair ag orduithe an Chonsail Cicearó sa bhliain 63 RC, de bharr a rannpháirtíocht. Mar thoradh air ar a bhás, bhí easaontas géar idir M. Antonius agus an oratór cáiliúil.
Cogadh cathartha.
Bhí Cato Óg, ball de dhream na hOptimates, ar cheann de phríomh-ailtirí na bhforaitheanta, a spreag Caesar le cogadh sibhialta a thosnú.


Abi Branning.
Is carachtar ficseanúil i Abi Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Lorna Fitzgerald an páirt mar Abi. Rinne Abi a céad cuma ar an 3 Iúil 2006.


Lauren Branning.
Is carachtar ficseanúil i Lauren Branning sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Madeline Duggan (2006 go 2010) agus Jacqueline Jossa (ó 2010) an páirt mar Lauren. Rinne Lauren a céad cuma ar an 3 Iúil 2006.


Shirley Carter.
Is carachtar ficseanúil i Shirley Carter sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Linda Henry an páirt mar Shirley. Rinne Shirley a céad cuma ar an 5 Nollaig 2006.


Whitney Dean.
Is carachtar ficseanúil i Whitney Dean sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Shona McGarty an páirt mar Whitney. Rinne Whitney a céad cuma ar an Eanáir 1998.


Kim Fox.
Is carachtar ficseanúil i Kim Fox sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Tameka Empson an páirt mar Kim. Rinne Kim a céad cuma ar an 24 Samhain 2009.


Linda Carter.
Is carachtar ficseanúil i Linda Carter sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Kellie Bright an páirt mar Linda. Rinne Lnda a céad cuma ar an 19 Nollaig 2013.


Tina Carter.
Is carachtar ficseanúil i Tina Carter sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Luisa Bradshaw-White an páirt mar Tina. Rinne Tina a céad cuma ar an 18 Samhain 2013.


Dexter Hartman.
Is carachtar ficseanúil é Dexter Hartman sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Khali Best an páirt mar Dexter. Rinne Dexter a chéad cuma ar an 7 Eanáir 2013 agus a chuma deireanach ar an 2 Eanáir 2015.


Alice Branning.
Is carachtar ficseanúil i Alice Branning sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Jasmyn Banks an páirt mar Alice. Rinne Alice a céad cuma ar an 10 Bealtaine 2012 agus a cuma deireanach ar an 24 Nollaig 2013.


Lola Pearce.
Is carachtar ficseanúil i Lola Pearce sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Danielle Harold an páirt mar Lola. Rinne Lola a céad cuma ar an 12 Iúil 2011 agus a cuma deireanach ar an 28 Iúil 2015.


Cora Cross.
Is carachtar ficseanúil i Cora Cross sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Ann Mitchell an páirt mar Cora. Rinne Cora a céad cuma ar an 11 Aibreán 2011.


Lydia Simmonds.
Is carachtar ficseanúil i Lydia Simmonds sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Margaret Tyzack (2011) agus Heather Chasen (2011)Jasmyn Banks an páirt mar Lydia. Rinne Lydia a céad cuma ar an 5 Aibreán 2011 agus a cuma deireanach ar an 13 Meitheamh 2011.


Poppy Meadow.
Is carachtar ficseanúil i Poppy Meadow sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Rachel Bright an páirt mar Poppy. Rinne Poppy a céad cuma ar an 11 Eanáir 2011 agus a cuma deireanach ar an 30 Eanáir 2014.


Jodie Gold.
Is carachtar ficseanúil i Jodie Gold sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Kylie Babbington an páirt mar Jodie. Rinne Jodie a céad cuma ar an 7 Meitheamh 2010 agus a cuma deireanach ar an 14 Samhain 2011.


Vanessa Gold.
Is carachtar ficseanúil i Vanessa Gold sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Zöe Lucker an páirt mar Vanessa. Rinne Vanessa a céad cuma ar an 4 Meitheamh 2010 agus a cuma deireanach ar an 6 Deireadh Fómhair 2011.


Mercy Olubunmi.
Is carachtar ficseanúil i Mercy Olubunmi sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Bunmi Mojekwu an páirt mar Mercy. Rinne Mercy a céad cuma ar an 31 Bealtaine 2010 agus a cuma deireanach ar an 12 Iúil 2011.


Glenda Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Glenda Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Glynis Barber an páirt mar Glenda. Rinne Glenda a céad cuma ar an 7 Eanáir 2010.


Zsa Zsa Carter.
Is carachtar ficseanúil i Zsa Zsa Carter sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Emer Kenny an páirt mar Zsa Zsa. Rinne Zsa Zsa a céad cuma ar an 5 Eanáir 2010 agus a cuma deireanach ar an 30 Meán Fómhair 2010.


Ollscoil Washington in St. Louis.
Brookings Hall ar champas Ollscoil Washington
Ollscoil taighde phríobháideach in Saint Louis, Missouri is ea Washington University in St. Louis (a thagraítear di freisin mar WashU, nó WUSTL). Bunaíodh í sa bhliain 1853. Ainmníodh an scoil in onóir George Washington. Bhí baint ag 25 duaiseoir Nobel le hOllscoil Washington, agus rinne naonúr díobh seo an phríomhchuid dá n-obair cheannródaíoch inti. Tá 7,604 mac léinn fochéime agus 7,551 iarchéimí san ollscoil.
Tionóladh Cluichí Oilimpeacha an tSamhraidh in Ollscoil Washington sa bhliain 1904.


Michelle Fowler.
Is carachtar ficseanúil i Michelle Fowler sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Susan Tully (1985 go 1995) agus Jenna Russell (ó 2016) an páirt mar Michelle. Rinne Michelle a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985.


Aunt Sal.
Is carachtar ficseanúil i Aunt Sal sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Anna Karen an páirt mar Aunt Sal. Rinne Aunt Sal a céad cuma ar an 21 Márta 1996.


Stacey Slater.
Is carachtar ficseanúil i Stacey Slater sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Lacey Turner an páirt mar Stacey. Rinne Stacey a céad cuma ar an 1 Samhain 2004.


Jean Slater.
Is carachtar ficseanúil i Jean Slater sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Gillian Wright an páirt mar Jean. Rinne Jean a céad cuma ar an 16 Nollaig 2004.


Janet Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Janet Mitchell sa cláir theilifíse EastEnders. Glacann Grace an páirt mar Janet. Rinne Janet a céad cuma ar an 5 Meán Fómhair 2006.


Ali Osman.
Is carachtar ficseanúil é Ali Osman sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Nejdet Salih an páirt mar Ali. Rinne Ali a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 10 Deireadh Fómhair 1989.


Ethel Skinner.
Is carachtar ficseanúil i Ethel Skinner sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Gretchen Franklin an páirt mar Ethel. Rinne Ethel a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a cuma deireanach ar an 7 Meán Fómhair 2000.


Pauline Fowler.
Is carachtar ficseanúil i Pauline Fowler sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Wendy Richard an páirt mar Pauline. Rinne Pauline a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a cuma deireanach ar an 25 Nollaig 2006.


Lou Beale.
Is carachtar ficseanúil i Lou Beale sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Anna Wing an páirt mar Lou. Rinne Lou a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a cuma deireanach ar an 26 Iúil 1988.


Naima Jeffery.
Is carachtar ficseanúil i Naima Jeffery sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Shreela Ghosh an páirt mar Naima. Rinne Naima a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a cuma deireanach ar an 19 Samhain 1987.


Angie Watts.
Is carachtar ficseanúil i Angie Watts sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Anita Dobson an páirt mar Angie. Rinne Angie a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a cuma deireanach ar an 19 Bealtaine 1988.


Sue Osman.
Is carachtar ficseanúil i Sue Osman sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Sandy Ratcliff an páirt mar Sue. Rinne Sue a céad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a cuma deireanach ar an 23 Bealtaine 1989.


Mary Smith.
Is carachtar ficseanúil i Mary Smith sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Linda Davidson an páirt mar Mary. Rinne Mary a céad cuma ar an 5 Márta 1985 agus a cuma deireanach ar an 26 Bealtaine 1988.


Debbie Wilkins.
Is carachtar ficseanúil i Debbie Wilkins sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Shirley Cheriton an páirt mar Debbie. Rinne Debbie a céad cuma ar an 21 Márta 1985 agus a cuma deireanach ar an 14 Bealtaine 1987.


Spencer Perceval.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Spencer Perceval a rugadh ar an 1 Samhain 1762 – 11 Bealtaine 1812.


Cindy Beale.
Is carachtar ficseanúil i Cindy Beale sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Michelle Collins an páirt mar Cindy. Rinne Cindy a céad cuma ar an 10 Bealtaine 1988.


Lucy Beale.
Is carachtar ficseanúil i Alice Branning sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Eva Brittin-Snell (1993go 1996), Casey Anne Rothery (1996 go 2004), Melissa Suffield (2004 go 2010) agus Hetti Bywater (2012 go 2015) an páirt mar Lucy. Rinne Lucy a céad cuma ar an 16 Nollaig 1993 agus a cuma deireanach ar an 19 Feabhra 2015.


April Branning.
Is carachtar ficseanúil i Alice Branning sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Debbie Arnold an páirt mar April. Rinne April a céad cuma ar an 28 Nollaig 1995 agus a cuma deireanach ar an 24 Deireadh Fómhair 1996.


Vicki Fowler.
Is carachtar ficseanúil i Vicki Fowler sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Emma Herry (1986 go 1988), Samantha Leigh Martin (1988 go 1995) agus Scarlett Alice Johnson (2003 go 2004) an páirt mar Vicki. Rinne Vicki a céad cuma ar an 27 Bealtaine 1986 agus a cuma deireanach ar an 25 Nollaig 2004.


Chelsea Fox.
Is carachtar ficseanúil i Chelsea Fox sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Tiana Benjamin an páirt mar Chelsea. Rinne Chelsea a céad cuma ar an 5 Bealtaine 2006 agus a cuma deireanach ar an 5 Lúnasa 2010.


Mo Harris.
Is carachtar ficseanúil i Alice Branning sa chlár teilifíse EastEnders. Glacann Laila Morse an páirt mar. Rinne a céad cuma ar an 18 Meán Fómhair 2000.


Bianca Jackson.
Is carachtar ficseanúil i Bianca Jackson sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Patsy Palmer an páirt mar Bianca. Rinne Bianca a céad cuma ar an 16 Samhain 1993 agus a cuma deireanach ar an 12 Meán Fómhair 2014.


Afia Masood.
Is carachtar ficseanúil i Afia Masood sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Meryl Fernandes an páirt mar Afia. Rinne Afia a céad cuma ar an 29 Nollaig 2009 agus a cuma deireanach ar an 7 Meitheamh 2012.


Little Mo Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Little Mo Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Kacey Ainsworth an páirt mar Mo. Rinne Mo a céad cuma ar an 18 Meán Fómhair 2000 agus a cuma deireanach ar an 26 Bealtaine 2006.


Círéibeacha Gordon.
Thosaigh na Círéibeacha Gordon i 1780 mar an agóid frith-Chaitliceach i Londain i gcoinne an tAcht Phápairí an 1778, a bhí ar intinn ag an rialtas leithcheal oifigeach a laghdú i gcoinne Caitlicigh Briotanach. D'athraigh an agóid ina chíréibeacha agus creachadh.


Peggy Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Peggy Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Jo Warne (1991) agus Barbara Windsor (1994 go 2016) an páirt mar Peggy. Rinne Peggy a céad cuma ar an 30 Aibreán 1991 agus a cuma deireanach ar an 17 Bealtaine 2016.


Ronnie Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Ronnie Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Samantha Womack an páirt mar Ronnie. Rinne Ronnie a céad cuma ar an 24 Iúil 2007 agus a cuma deireanach ar an 19 Eanáir 2017.


Roxy Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Roxy Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Rita Simons an páirt mar Roxy. Rinne Roxy a céad cuma ar an 24 Iúil 2007 agus a cuma deireanach ar an 1 Eanáir 2017.


Frankie Pierre.
Is carachtar ficseanúil i Frankie Pierre sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Syan Blake an páirt mar Frankie. Rinne Frankie a céad cuma ar an 18 June 1996 agus a cuma deireanach ar an 25 Márta 1997.


Kat Slater.
Is carachtar ficseanúil i Kat Slater sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Jessie Wallace an páirt mar Kat. Rinne Kat a céad cuma ar an 18 Meán Fómhair 2000 agus a cuma deireanach ar an 25 Eanáir 2016.


Zoe Slater.
Is carachtar ficseanúil i Zoe Slater sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Michelle Ryan an páirt mar Zoe. Rinne Zoe a céad cuma ar an 18 Meán Fómhair 2000 agus a cuma deireanach ar an 24 Meitheamh 2005.


Babe Smith.
Is carachtar ficseanúil i Babe Smith sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Annette Badland an páirt mar Babe. Rinne Babe a céad cuma ar an 31 Eanáir 2014 agus a cuma deireanach ar an 9 Feabhra 2017.


Carly Wicks.
Is carachtar ficseanúil i Carly Wicks sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Kellie Shirley an páirt mar Carly. Rinne Carly a céad cuma ar an 17 Feabhra 2006 agus a cuma deireanach ar an 7 Meán Fómhair 2012.


Aonú oíche déag.
I dTuaisceart Éireann, baineann an tAonú Oíche Déag nó the Eleventh Night lena oíche roimh an Dara Lá Déag de mhí Iúil, ceiliúradh bliantúil Protastúnaigh Uladh. Ar an oíche seo, lasadh tinte chnámha mhóra bonfires ina lán comharsanachtaí Dílseora i Tuaisceart Éireann. Tá bratach na hÉireann, siombailí náisiúnach Éireannach, siombailí Chaitliceach, agus samhlacha, dóite ar a lán tinte chnámha.


Cindy Williams.
Is carachtar ficseanúil i Cindy Williams sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Ella Wortley (1998 go 1999), Cydney Parker (1998 go1999), Eva Sayer (2007) agus Mimi Keene (2013 go 2015) an páirt mar Cindy. Rinne Cindy a céad cuma ar an 9 Samhain 1998 agus a cuma deireanach ar an 17 Lúnasa 2015.


Pondicherry.
mion
Is cathair san India í Pondicherry (/pɒndᵻˈtʃɛri/ or /-ˈʃɛri/; An Fhraincis: "Pondichéry"; Puducherry i Tamil), suite i dTamil Nadu.
is iarchoilíneacht de chuid na Fraince é. Bhí na Francaigh i bPondicherry le 300 bliain; níor thug siad uathu é go dtí an bhliain 1954. Anois tá breis is 20,000 duine ina gcónaí ann.
Tá cúpla focal Fraincise á labhairt fós in Pondicherry, rud a oireann go sármhaith don chuma atá ar an áit – na leaca pábhála, tithe maiseacha, gairdíní deasa; cuid den tseanFhrainc a d’fhág an stair ina diaidh i ndeisceart na hIndia.
Tá clú ar na tithe itheacháin, agus clú freisin ar shaoire na beorach; agus bíonn an Masquerade ar siúl i mí Mhárta agus mí Aibreán – daoine in éide álainn agus i maisc ag rince tríd na sráideanna le ceol cairdíní agus trumpaí. Ní nach ionadh, déantar ceiliúradh freisin ar scrios an Bastille. Tá an tseanIndia ann i gcónaí, ach go dtí seo níor mhúch sí l’"Inde française".


Della Alexander.
Is carachtar ficseanúil i Della Alexander sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Michelle Joseph an páirt mar Della. Rinne Della a céad cuma ar an 1 Márta 1994 agus a cuma deireanach ar an 16 Bealtaine 1995.


Ruby Allen.
Is carachtar ficseanúil i Ruby Allen sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Louisa Lytton an páirt mar Ruby. Rinne Ruby a céad cuma ar an 18 Márta 2005 agus a cuma deireanach ar an 23 Samhain 2006.


Clare Bates.
Is carachtar ficseanúil i Clare Bates sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Gemma Bissix an páirt mar Clare. Rinne Clare a céad cuma ar an 6 Iúil 1993 agus a cuma deireanach ar an 7 Lúnasa 2008.


Debbie Bates.
Is carachtar ficseanúil i Debbie Bates sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Nicola Duffett an páirt mar Debbie. Rinne Debbie a céad cuma ar an 25 Bealtaine 1993 agus a cuma deireanach ar an 22 Meitheamh 1995.


Laurie Bates.
Is carachtar ficseanúil é Laurie Bates sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Gary Powell an páirt mar Laurie. Rinne Laurie a chéad cuma ar an 12 Meán Fómhair 1989 agus a chuma deireanach ar an 8 Márta 1990.


Laura Beale.
Is carachtar ficseanúil i Laura Beale sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Hannah Waterman an páirt mar Laura. Rinne Laura a céad cuma ar an 17 Feabhra 2000 agus a cuma deireanach ar an 30 Aibreán 2004.


Polly Becker.
Is carachtar ficseanúil i Polly Becker sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Victoria Gould an páirt mar Polly. Rinne Polly a céad cuma ar an 25 Márta 1997 agus a cuma deireanach ar an 22 Meán Fómhair 1998.


Manda Best.
Is carachtar ficseanúil i Manda Best sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Josie Lawrence an páirt mar Manda, ar an 6 Márta 2009 agus an uair dheireanach ar an 12 Feabhra 2010.


Suzy Branning.
Is carachtar ficseanúil i Suzy Branning sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Julie Christian-Young (1996) agus Maggie O'Neill (2008) an páirt mar Suzy. Rinne Suzy a céad cuma ar an 29 Aibreán 1996 agus a cuma deireanach ar an 26 Nollaig 2008.


Tanya Branning.
Is carachtar ficseanúil i Tanya Branning sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Jo Joyner an páirt mar Tanya. Rinne Tanya a céad cuma ar an 27 Meitheamh 2006 agus a cuma deireanach ar an 19 Feabhra 2015.


Diane Butcher.
Is carachtar ficseanúil i Diane Butcher sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Sophie Lawrence an páirt mar Diane. Rinne Diane a céad cuma ar an 12 Bealtaine 1988 agus a cuma deireanach ar an 29 Meitheamh 2012.


Janine Butcher.
Is carachtar ficseanúil i Janine Butcher sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Rebecca Michael (1989 go 1993), Alexia Demetriou (1993 go 1996) agus Charlie Brooks (1999 go 2014) an páirt mar Janine. Rinne Janine a céad cuma ar an 22 Meitheamh 1989 agus a cuma deireanach ar an 20 Márta 2014.


Mo Butcher.
Is carachtar ficseanúil i Mo Butcher sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Edna Doré an páirt mar Mo. Rinne Mo a céad cuma ar an 1 Meán Fómhair 1988 agus a cuma deireanach ar an 29 Samhain 1990.


Pat Butcher.
Is carachtar ficseanúil i Pat Butcher sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Pam St. Clement an páirt mar Pat. Rinne Pat a céad cuma ar an 12 Meitheamh 1986 agus a cuma deireanach ar an 17 Bealtaine 2016.


Tiffany Butcher.
Is carachtar ficseanúil i Tiffany Butcher sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Maisie Smith an páirt mar Tiffany. Rinne Tiffany a céad cuma ar an 1 Aibreán 2008 agus a cuma deireanach ar an 4 Samhain 2016.


Nancy Carter.
Is carachtar ficseanúil i Nancy Carter sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Maddy Hill an páirt mar Nancy. Rinne Nancy a céad cuma ar an 1 Eanáir 2014 agus a cuma deireanach ar an 22 Aibreán 2016.


Lorna Cartwright.
Is carachtar ficseanúil i Lorna Cartwright sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Janet Dibley an páirt mar Lorna. Rinne Lorna a céad cuma ar an 31 Iúil 1997 agus a cuma deireanach ar an 19 Aibreán 2016.


Julie Cooper.
Is carachtar ficseanúil i Julie Cooper sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Louise Plowright an páirt mar Julie. Rinne Julie a céad cuma ar an 1 Meitheamh 1989 agus a cuma deireanach ar an 15 Márta 1990.


Dotty Cotton.
Is carachtar ficseanúil i Dotty Cotton sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Molly Conlin an páirt mar Dotty. Rinne Dotty a céad cuma ar an 26 Nollaig 2008 agus a cuma deireanach ar an 23 Feabhra 2010.


Stella Crawford.
Is carachtar ficseanúil i Stella Crawford sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Sophie Thompson an páirt mar Stella. Rinne Stella a céad cuma ar an 7 Meán Fómhair 2006 agus a cuma deireanach ar an 23 Iúil 2007.


Rainie Cross.
Is carachtar ficseanúil i Rainie Cross sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Tanya Franks an páirt mar Rainie. Rinne Rainie a céad cuma ar an 2 Lúnasa 2007 agus a cuma deireanach ar an 19 Feabhra 2015.


Rosa di Marco.
Is carachtar ficseanúil i Rosa di Marco sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Louise Jameson an páirt mar Rosi. Rinne Rosi a céad cuma ar an 29 Eanáir 1998 agus a cuma deireanach ar an 3 Lúnasa 2000.


Nellie Ellis.
Is carachtar ficseanúil i Nellie Ellis sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Elizabeth Kelly an páirt mar Nellie. Rinne Nellie a céad cuma ar an 23 Nollaig 1993 agus a cuma deireanach ar an 18 Meán Fómhair 2000.


Natalie Evans.
Is carachtar ficseanúil i Natalie Evans sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Lucy Speed an páirt mar Natalie. Rinne Natalie a céad cuma ar an 18 Eanáir 1994 agus a cuma deireanach ar an 10 Bealtaine 2004.


Mary Flaherty (EastEnders).
Is carachtar ficseanúil i Mary Flaherty sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Melanie Clark Pullen an páirt mar Mary. Rinne Mary a céad cuma ar an 22 Meán Fómhair 1997 agus a cuma deireanach ar an 23 Feabhra 1999.


William Cavendish-Bentinck, 3rd Duke of Portland.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é William Cavendish-Bentinck, 3ú Diúc Portland a rugadh ar an 14 Aibreán 1738 – 30 Deireadh Fómhair 1809.


Lisa Fowler.
Is carachtar ficseanúil i Lisa Fowler sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Lucy Benjamin an páirt mar Lisa. Rinne Lisa a céad cuma ar an 7 Nollaig 1998 agus a cuma deireanach ar an 3 Lúnasa 2017.


Ruth Fowler.
Is carachtar ficseanúil i Ruth Fowler sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Caroline Paterson an páirt mar Ruth. Rinne Ruth a céad cuma ar an 28 Iúil 1994 agus a cuma deireanach ar an 11 Feabhra 1999.


Joanne Francis.
Is carachtar ficseanúil i Joanne Francis sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Pamela Salem an páirt mar Joanne. Rinne Joanne a céad cuma ar an 16 Meitheamh 1988 agus a cuma deireanach ar an 3 Eanáir 1989.


Marge Green.
Is carachtar ficseanúil i Marge Green sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Pat Coombs an páirt mar Marge. Rinne Marge a céad cuma ar an 9 Bealtaine 1989 agus a cuma deireanach ar an 8 Feabhra 1990.


1983 Stáit Aontaithe buamáil ambasáid.
Bhí an 18 Aibreán 1983, Stáit Aontaithe buamáil ambasáid buamáil féinmharaithei mBéiriút, an Liobáin, a mharaigh 63 daoine, 17 Meiriceánaigh san áireamh. Bhí na íospartaigh ambasáid agus CIA baill foirne an cuid is mó, ach roinnt S.A.M. saighdiúirí agus S.A.M Muirshaighdiúir Garda Slándála amháin freisin san áireamh.


Nina Harris.
Is carachtar ficseanúil i Nina Harris sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Troy Titus Adams an páirt mar Nina. Rinne Nina a céad cuma ar an 14 Eanáir 1999 agus a cuma deireanach ar an 5 Meitheamh 2000.


Julie Haye.
Is carachtar ficseanúil i Julie Haye sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Karen Henthorn an páirt mar Julie. Rinne Julie a céad cuma ar an 15 Meán Fómhair 1997 agus a cuma deireanach ar an 30 Aibreán 1998.


Christine Hewitt.
Is carachtar ficseanúil i Christine Hewitt sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Elizabeth Power an páirt mar Christine. Rinne Christine a céad cuma ar an 25 Feabhra 1992 agus a cuma deireanach ar an 7 Deireadh Fómhair 1993.


Lynne Hobbs.
Is carachtar ficseanúil i Lynne Hobbs sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Elaine Lordan an páirt mar Lynne. Rinne Lynne a céad cuma ar an 18 Meán Fómhair 2000 agus a cuma deireanach ar an 2 Iúil 2004.


Blossom Jackson.
Is carachtar ficseanúil i Blossom Jackson sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Mona Hammond an páirt mar Blossom. Rinne Blossom a céad cuma ar an 16 Bealtaine 1994 agus a cuma deireanach ar an 26 Deireadh Fómhair 2010.


Carmel Jackson.
Is carachtar ficseanúil i Carmel Jackson sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Judith Jacob an páirt mar Carmel. Rinne Carmel a céad cuma ar an 5 Meitheamh 1986 agus a cuma deireanach ar an 24 Lúnasa 1989.


Carol Jackson.
Is carachtar ficseanúil i Carol Jackson sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Lindsey Coulson an páirt mar Carol. Rinne Carol a céad cuma ar an 16 Samhain 1993 agus a cuma deireanach ar an 2 Deireadh Fómhair 2015.


Danielle Jones.
Is carachtar ficseanúil i Danielle Jones sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Lauren Crace an páirt mar Danielle. Rinne Danielle a céad cuma ar an 18 Lúnasa 2008 agus a cuma deireanach ar an 3 Aibreán 2009.


Naomi Julien.
Is carachtar ficseanúil i Naomi Julien sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Petra Letang an páirt mar Naomi. Rinne Naomi a céad cuma ar an 15 Lúnasa 2005 agus a cuma deireanach ar an 24 Bealtaine 2007.


An Dara Lá Déag de mhí Iúil.
An Dara Lá Déag de mhí Iúil
Bíonn an an Dara Lá Déag de mhí Iúil (tugtar ar "Lá na Fir Oráiste" freisin) ceiliúradh Protastúnaigh Uladh ar siúl ar an 12 Iúil. Tháinig sé i rith an 18ú aois san Uladh. Déanann sé ceiliúradh ar an Réabhlóid Ghlórmhar (1688) bua an rí Protastúnach Uilliam Oráiste thar rí Caitliceach Séamas II sa Cath na Bóinne (1690), a thosaigh an Chinsealacht Phrotastúnach in Éire.


Gita Kapoor.
Is carachtar ficseanúil i Gita Kapoor sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Shobu Kapoor an páirt mar Gita. Rinne Gita a céad cuma ar an 18 Feabhra 1993 agus a cuma deireanach ar an 24 Meán Fómhair 1998.


Donna Ludlow.
Is carachtar ficseanúil i Donna Ludlow sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Matilda Ziegler an páirt mar Donna. Rinne Donna a céad cuma ar an 27 Lúnasa 1987 agus a cuma deireanach ar an 13 Aibreán 1989.


Jill Marsden.
Is carachtar ficseanúil i Jill Marsden sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Sophie Stanton an páirt mar Jill. Rinne Jill a céad cuma ar an 5 Márta 2001 agus a cuma deireanach ar an 2 Samhain 2015.


Amira Masood.
Is carachtar ficseanúil i Amira Masood sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Preeya Kalidas an páirt mar Amira. Rinne Amira a céad cuma ar an 7 Bealtaine 2009 agus a cuma deireanach ar an 12 Samhain 2012.


Shabnam Masood.
Is carachtar ficseanúil i Shabnam Masood sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Zahra Ahmadi (2007 go 2008) agus Rakhee Thakrar (2014 go 2016) an páirt mar Shabnam. Rinne Shabnam a céad cuma ar an 17 Iúil 2007 agus a cuma deireanach ar an 5 Feabhra 2016.


Cogadh Chluas Jenkins.
Bhí Cogadh Chluas Jenkins (le aithne ar "Guerra del Asiento" san Spáinn) coimhlint idir an Bhreatain agus An Spáinn as 1739 go 1748.


Zainab Masood.
Is carachtar ficseanúil i Zainab Masood sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Nina Wadia an páirt mar Zainab. Rinne Zainab a céad cuma ar an 16 Iúil 2007 agus a cuma deireanach ar an 8 Feabhra 2013.


Lilly Mattock.
Is carachtar ficseanúil i Lilly Mattock sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Barbara Keogh an páirt mar Lilly. Rinne Lilly a céad cuma ar an 5 Samhain 1998 agus a cuma deireanach ar an 2 Meán Fómhair 1999.


Josie McFarlane.
Is carachtar ficseanúil i Josie McFarlane sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Joan Hooley an páirt mar Josie. Rinne Josie a céad cuma ar an 25 Lúnasa 1998 agus a cuma deireanach ar an 1 Feabhra 2000.


Demi Miller.
Is carachtar ficseanúil i Demi Miller sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Shana Swash an páirt mar Demi. Rinne Demi a céad cuma ar an 6 Meán Fómhair 2004 agus a cuma deireanach ar an 7 Iúil 2006.


Rosie Miller.
Is carachtar ficseanúil i Rosie Miller sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Gerry Cowper an páirt mar Rosie. Rinne Rosie a céad cuma ar an 9 Meán Fómhair 2004 agus a cuma deireanach ar an 7 Iúil 2006.


Kate Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Kate Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Jill Halfpenny an páirt mar Kate. Rinne Kate a céad cuma ar an 24 Nollaig 2002 agus a cuma deireanach ar an 7 Eanáir 2005.


Sam Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Sam Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Danniella Westbrook (1990 go 2000, 2009 go 2016) agus Kim Medcalf (2002 go 2005) an páirt mar Sam. Rinne Sam a céad cuma ar an 12 Iúil 1990 agus a cuma deireanach ar an 8 Iúil 2016.


Tiffany Mitchell.
Is carachtar ficseanúil i Tiffany Mitchell sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Martine McCutcheon an páirt mar Tiffany. Rinne Tiffany a céad cuma ar an 24 Eanáir 1995 agus a cuma deireanach ar an 4 Eanáir 1999.


Nana Moon.
Is carachtar ficseanúil i Nana Moon sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Hilda Braid an páirt mar Nana. Rinne Nana a céad cuma ar an 3 Nollaig 2002 agus a cuma deireanach ar an 16 Nollaig 2005.


Melanie Owen.
Is carachtar ficseanúil i Melanie Owen ar an gclár teilifíse EastEnders. Ghlac Tamzin Outhwaite an páirt mar Melanie, ar an 19 Deireadh Fómhair 1998 den chéad uair (go dtí 12 Aibreán 2002).


Annie Palmer.
Is carachtar ficseanúil i Annie Palmer sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Nadia Sawalha an páirt mar Annie. Rinne Annie a céad cuma ar an 5 Bealtaine 1997 agus a cuma deireanach ar an 10 Meitheamh 1999.


Irene Raymond.
Is carachtar ficseanúil i Irene Raymond sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Roberta Taylor an páirt mar Irene. Rinne Irene a céad cuma ar an 14 Lúnasa 1997 agus a cuma deireanach ar an 31 Lúnasa 2000.


Louise Raymond.
Is carachtar ficseanúil i Louise Raymond sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Carol Harrison an páirt mar Louise. Rinne Louise a céad cuma ar an 12 Bealtaine 1998 agus a cuma deireanach ar an 27 Bealtaine 1999.


Binnie Roberts.
Is carachtar ficseanúil i Binnie Roberts sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Sophie Langham an páirt mar Binnie. Rinne Binnie a céad cuma ar an 9 Meitheamh 1994 agus a cuma deireanach ar an 16 Bealtaine 1995.


Mandy Salter.
Is carachtar ficseanúil i Mandy Salter sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Nicola Stapleton an páirt mar Mandy. Rinne a céad cuma ar an 12 Márta 1992 agus a cuma deireanach ar an 31 Bealtaine 2012.


Dawn Swann.
Is carachtar ficseanúil i Dawn Swann sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Kara Tointon an páirt mar Dawn. Rinne Dawn a céad cuma ar an 26 Meán Fómhair 2005 agus a cuma deireanach ar an 27 Lúnasa 2009.


Hattie Tavernier.
Is carachtar ficseanúil i Hattie Tavernier sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Michelle Gayle an páirt mar Hattie. Rinne Hattie a céad cuma ar an 5 Iúil 1990 agus a cuma deireanach ar an 24 Feabhra 1994.


Kelly Taylor.
Is carachtar ficseanúil i Kelly Taylor sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Brooke Kinsella an páirt mar Kelly. Rinne Kelly a céad cuma ar an 11 Nollaig 2001 agus a cuma deireanach ar an 18 Meitheamh 2004.


Heather Trott.
Is carachtar ficseanúil i Heather Trott sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Cheryl Fergison an páirt mar Heather. Rinne Heather a céad cuma ar an 26 Meitheamh 2007 agus a cuma deireanach ar an 21 Márta 2012.


Yolande Trueman.
Is carachtar ficseanúil i Yolande Trueman sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Angela Wynter an páirt mar Yolande. Rinne Yolande a céad cuma ar an 16 Meán Fómhair 2003 agus a cuma deireanach ar an 26 Meitheamh 2017.


Chrissie Watts.
Is carachtar ficseanúil i Chrissie Watts sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Tracy-Ann Oberman an páirt mar Chrissie. Rinne Chrissie a céad cuma ar an 29 Aibreán 2004 agus a cuma deireanach ar an 9 Nollaig 2005.


Lorraine Wicks.
Is carachtar ficseanúil i Lorraine Wicks sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Jacqueline Leonard an páirt mar Lorraine. Rinne Lorraine a céad cuma ar an 2 Aibreán 1996 agus a cuma deireanach ar an 14 Samhain 1997.


May Wright.
Is carachtar ficseanúil i May Wright sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Amanda Drew an páirt mar May. Rinne May a céad cuma ar an 25 Meán Fómhair 2006 agus a cuma deireanach ar an 18 Meitheamh 2008.


Roly.
Is madra ficseanúil é Roly sa chlár teilifíse EastEnders. Is púdal é Roly. Ghlac Roly an páirt mar Roly. Rinne Roly a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 19 Deireadh Fómhair 1993.


Wellard.
Is madra ficseanúil é Wellard sa chlár teilifíse EastEnders. Ghlac Zenna (1994 go 1998), Chancer (1998 go 2001) agus Kyte (2001 go 2008) an páirt mar Wellard. Rinne Wellard a chéad cuma ar an 18 Deireadh Fómhair 1994 agus a chuma deireanach ar an 15 Lúnasa 2008.


Willy.
Is Madra ficseanúil é Willy sa chlár teilifíse EastEnders. Is smutmhadra é Willy. Ghlac Willy an páirt mar Willy. Rinne Willy a chéad cuma ar an 19 Feabhra 1985 agus a chuma deireanach ar an 14 Bealtaine 1992.


Ekaterina Makarova.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Rúis í Ekaterina Makarova. Rugadh sí ar an 7 Meitheamh 1988. Faoi láthair tá sí rangaithe ag uimhir 59.


Philipp Kohlschreiber.
Is imreoir leadóige gairmiúla as An Ghearmáin é Philipp Kohlschreiber. Rugadh sé ar an 16 Deireadh Fómhair 1983. Faoi láthair tá sé rangaithe ag uimhir 59.


Galldachd.
A’ Ghaidhealtachd agus a' Ghalldachd
Is réigiún in Albain é Galldachd.


Silent Hill (scannán).
Is scannán uafáis é "Silent Hill". Ba é Christophe Gans stiúrthóir an scannáin.


Waterloo.
Cathair Bheilgeach sa Vallóin is ea Waterloo.


An Phortaingéil i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg.
Ghlac An Phortaingéil páirt i gComórtas Amhránaíochta Eoraifíse na nÓg don chéad uair sa bhliain 2006.


Cogadh na Cóiré.
Cogadh a mhair ó 1950 go dtí 1953 ab ea Cogadh na Cóiré. Ar an 25 Meitheamh 1950, rinne An Chóiré Thuaidh ionradh ar an gCoiré Theas, ag cur tús lé cogadh mór millteanach. Fuair na milliún bás, ré fhuilteach i stair an Domhain.
Ar thaobh an Thuaisceart, bhí fórsaí rialtas na Poblachta Daonlathaigh Chóiré ag troid le cuidiú ó Aontas na Sóivéide agus ón tSín. Ar an taobh eile, bhí na Náisiún Aontaithe, faoi stiúir na Stáit Aontaithe Mheiriceá le cuidiú ón Chóiré Theas, ón Astráil, srl, na tíortha an Domhain Thiar an chuid is mó.
Cuid den choinbhleacht an Cogadh Fuar ab ea an cogadh seo, an choimhlint idé-eolaíoch a bhí ar siúl san 20ú haois idir na Stáit Aontaithe Mheiriceá is an caipitleachas ar aon taobh amháin, agus an tAontas Sóivéadach is an cumannachas ar an taobh eile.
Cúlra an Chogaidh.
Shroich an tArm Dearg Pyonyang ar 24 Lúnasa 1945. D'fhill an Cóiréach, Kim Il-sung, maorghinearál san Arm Dearg, go dtí an Chóiré ar an 19 Meán Fómhair 1945. Ceapadh Kim ina cheannaire, i stát nua a bhí ann a bhí ar teaghrán ag na na Rúisigh.
Cheap Kim Il-sung idé-eolaíocht nua a tugadh "Juche" air, meascán de thírghrá agus féintuilleamaí.
Bhí nasc láidir idir Kim Il-sung agus an Aontas Sóivéadach faoi Joseph Stalin. Thacaigh an tSín chomh maith leis na pleananna a bhí ag Kim an t-ionradh a dhéanamh ar Súl.
De réir a chéile, sháraigh "Juche" an Marxachas-Leiníneachas agus an cumannachas.
Chreid na ceannairí polaitiúla in SAM gurb é Stalin a threoraigh Kim Il Sung ionradh a dhéanamh ar an Chóiré Theas. Ní raibh SAM sásta glacadh leis gurb é Kim féin a rinne an cinneadh. M26 Pershing, Súl, 1950Agus trúpaí na Cóiré Thuaidh ag dul thar an 38ú líne dhomhanleithid, ba léir go raibh an Rúis ag iarraidh an cummanachas a leathnú. Mura rachadh SAM i mbun gnímh sa Chóiré, bheadh na stáit máguaird faoi smacht an Chumannachais.
Seo ráiteas ó rialtas SAM i 1950: Anseo sa Chóiré tá iarracht déanta ag na Cumannaigh (Rúisigh) an domhan a ghabháil. Is siombail í an Chóiré don domhan mór. Má fhaigheann Cumannachas an ceann is fearr orainn san Áise, is cinnte go dtitfidh an Eoraip leis chomh maith. Má ligimid do na Rúisigh smacht a fháil ar an Chóiré, beidh an domhan den tuairim go bhfuil babhta eile inár gcoimhlint leo caillte againn. An clú atá orainn mar chosantóirí an domhain shaoir, beidh sé thíos leis.
a>, chun lagmhisneach a spreagadh i gCóiré Thuaidh.
Agus dúirt an t-uachtarán Truman: “Má chlisimid ar an Chóiré, leanfaidh na Rúisigh leo agus stát i ndiaidh an stáit eile den Áise á ngabháil acu, agus an Eoraip féin ina dhiaidh sin…”Tharraing SAM fórsaí na Náisiúin Aontaithe isteach chun an Chóiré Theas a chosaint.
Scríobh Nikita Krushchev, iarcheannaire APSS, an méid seo faoi Chogadh na Cóiré sa bhliain 1971:feachtas bolscaireachta i gCóiré Thuaidh, thart ar 1951Ba é Kim Il Sung féin a cheap an cogadh sa Chóiré. Bhí sé ag iarraidh an Chóiré Thuaidh agus an Chóiré Theas a aontú faoina smacht féin. Chuir Stalin ina luí air gur chóir dó dianmhachnamh a dhéanamh sula ndéanfadh sé ionsaí ar an Chóiré Theas. D’inis Kim Il Sung do Stalin go raibh sé iomlán cinnte go n-éireodh leis. Is cuimhin liom go raibh amhras ar Stalin. Bhí sé buartha go gcuirfeadh SAM a ladar isteach sa scéal. Ghéill sé do Kim, áfach, agus bhí sé sásta soláthairtí agus comhairleoirí míleata a chur go dtí an Chóiré Thuaidh.
Cogadh.
D'ordaigh Kim Il-sung ionradh na Cóiré Theas ar an 25 Meitheamh 1950.
Forbairt an chogaidh: bhí an bua beagnach ag an Tuaisceart ar dtús. Ach d'athraigh cúrsaí ar theacht chun cinn na na "Náisiún Aontaithe". Bhí an bua beagnach ag na Meiriceánaigh i mí Dheireadh Fómhair 1950. Ach d'athraigh cúrsaí arís nuair a tháinig na Sínigh isteach sa chogadh.
Mhair an chogaíocht go dtí an sos comhraic a cuireadh i bhfeidhm ar 27 Iúil 1953.
Líon iomlán na marbh: 2.5 - 5 milliún (daonra 30 milliún, Theas agus Thuaidh, i 1950), Teaghlaigh bhochta ba dhaoire a d'íoc asLeacht cuimhneacháin cogaidh i Súl
Forbairt an chogaidh. Bhí an bua beagnach ag an Tuaisceart ar dtús
Sos cogaidh.
In Panmunjom a síníodh an conradh faoin sos cogaidh, a chuir deireadh le Cogadh na Cóiré - go sealadach, ar fad. Ní conradh síochána é, agus mar sin, ó thaobh an dlí idirnáisiúnta de, níl an cogadh sin críochnaithe i gceart go fóill.
D'fhan an Chóiré Thuaidh i maos i mbochtaineacht faoi Kim Il-sung. Ba mhinic a bhí gorta ann, d'ainneoin chuidiú na Sóivéadach.


Cogadh cathartha na bhFuascailteoirí.
Chuir an Dara Triúracht Cogadh Cathartha na bhFuascailteoirí ar siúl mar dhíoltas i gcomhair dúnmharaithe Caesar. Throid fórsaí Mharcuis Antonius agus Gaius Octavius (an Dara Triúracht) i gcoinne fhórsaí Mharcuis Iunius Brutus agus Ghaius Cassius Longinus, feallmharfóirí Chaesair, sa bhliain 42 RC.


Sceach gheal.
Speiceas de phlanda is ea "Crataegus monogyna", ar a dtugtar an sceach gheal, atá dúchasach don Eoraip, iarthuaisceart na hAfraice agus iarthair na hÁise. Tugadh isteach í i go leor codanna eile den domhan. Is féidir í a bheith ina fiaile ionrach.
Tá an speiceas seo ar cheann de na cineálacha éagsúla dá ngairmtear "Crataegus oxyacantha", ainm a diúltaigh an pobal luibheolaíochta toisc go mheas siad go raibh sé ró-dhébhríoch.
Cur síos.
Is tor beag nó crann 5-14 méadar ar airde, le coróin dhlúth í an sceach gheal, ("Crataegus monogyna"). Tá an choirt neamhlonrach donn le scoilteanna ingearach buí. Iompraíonn na gais óige dealga géara, tuairim is 12.5 mm (leath orlach) ar fhad. Tá na duilleoga 20  go 40mm (1 go 1 ½ orlach) ar fhad, ubhach agus liopach go domhain, uaireanta beagnach go dtí an mheánfhéith, leis na liopaí ag leathadh ag uillinn leathan. Bíonn an dromchla uachtarach glas dorcha lastuas agus níos gile laistíos.


Stípeog.
Sa luibheolaíocht, is éard is stípeog nó stiopúl ann (laidin "stipula": tuí, gas), ná téarma cumtha ag Linnaeus a thagraíonn d'fiafháis iompartha ar dhá thaobh ("uaireanta ar taobh amháin") de bhonn ghas duilleoige (an peitín). Meastar péire stipeog mar chuid de anatamaíocht na duilleoige tipiciúla sa phlandaí bláthanna, cé i go leor speiceas go bhfuil na stípeoga neamhfheiceálach, nó go hiomlán as láthair (agus tugtar an téarma eistípeogach ar an dhuilleog ansin). I roinnt scríbhneoireachta luibheolaíocha níos sine, baineadh úsáid níos mó as an téarma "stípeog" chun tagairt a dhéanamh do dhuilleoga beaga nó do pháirteanna na nduilleog, go háirithe brachtanna.


Ich bin ein Berliner.
Tá cáil ag an óráid i mBeirlín Thiar a thug John F. Kennedy sa bhliain 1963 mar gheall ar na bhfocail stairiúla "Ich bin ein Berliner".
Ar an 26 Meitheamh 1963, chuaigh Kennedy ar chuairt reatha go dtí Beirlín Thiar. Bhí na sluaite daoine amach ar na sráideanna, agus thóg Kennedy óráid i gcoinne an chumannachais. Deirtear go raibh daoine ar an taobh eile den bhalla ag tabhairt bualadh bos dó, chun agóid a dhéanamh i gcoinne na Rúiseach.
Dúirt Kennedy go léirigh an balla loiceadh an chumannachais. Tá cáil ag an óráid inniu mar gheall ar na bhfocail stairiúla "Ich bin ein Berliner". Thug uachtarán SAM Beirlíneach air féin, ag léiriú a chuid tacaíochta do mhuintir iarthar na cathrach.
na nótaí a bhí ag Kennedy i 1963, iarsmalann Kennedy, Beirlín
Meastar go raibh 5/6 den daonra amach ag éisteacht le Kennedy ar an lá seo.
Labhair SAM go láidir in éadan an bhalla. Ach ní dhearna siad ní ba mhó ná sin. Cinnte bhí eagla orthu go dtosófaí cogadh. Ach ba léir go raibh an babhta seo den chogadh fhuar bainte ag na Sóivéadaigh.


Contae Pinal, Arizona.
Is contae in Arizona é Contae Pinal. Tá sé suite i ndeisceart an stáit, agus is é 29 duine sa chiliméadar cearnach (29/km²) an dlús daonra ann. Is é Florence príomhbhaile an chontae, ach is Casa Grande an chathair is mó daonra. Sa bhliain 2016 bhí 418,540 daoine ina gcónai ann.
Cuimsíonn an chontae an t-achar cathrach Phoenix, mar aon le codanna na ceantair náisiúnta faoi chosaint mar a leanas: Séadchomhartha Náisiúnta Casa Grande Ruins, Séadchomhartha Náisiúnta Hohokam Pima, Séadchomhartha Náisiúnta Ironwood Forest, Séadchomhartha Náisiúnta Fásach Sonora, agus Foraois Náisiúnta Tonto agus Foraois Náisiúnta Coronado.
Stair.
Bunaíodh Contae Pinal ar 1 Feabhra 1875.
Naisc sheachtracha.
*
Pinal
Pinal, Contae
Pinal
Pinal


My Mother the Carjacker.
Chraol an dara heipeasóid, "My Mother the Carjacker", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Samhain 2003. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 12.4 milliún duine ar an eipeasóid.


The President Wore Pearls.
Chraol an tríú heipeasóid, "The President Wore Pearls", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Samhain 2003. Scríobh Dana Gould an eipeasóid seo. D'fhéach 12.7 milliún duine ar an eipeasóid.


The Regina Monologues.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "The Regina Monologues", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 23 Samhain 2003. Scríobh John Swartzwelder an eipeasóid seo. D'fhéach 12.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Fat and the Furriest.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "The Fat and the Furriest", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 30 Samhain 2003. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 11.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Today I Am a Clown.
Chraol an séú heipeasóid, "Today I Am a Clown", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Nollaig 2003. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 10.5 milliún duine ar an eipeasóid.


'Tis the Fifteenth Season.
Chraol an seachtú heipeasóid, "'Tis the Fifteenth Season", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Nollaig 2003. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 11.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Marge vs. Singles, Seniors, Childless Couples and Teens and Gays.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "Marge vs. Singles, Seniors, Childless Couples and Teens and Gays", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 4 Eanáir 2004. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 12.0 milliún duine ar an eipeasóid.


I, (Annoyed Grunt)-bot.
Chraol an naoú heipeasóid, "I, (Annoyed Grunt)-bot", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Eanáir 2004. Scríobh Dan Greaney agus Allen Glazier an eipeasóid seo. D'fhéach 16.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Diatribe of a Mad Housewife.
Chraol an deichiú heipeasóid, "Diatribe of a Mad Housewife", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 25 Eanáir 2004. Scríobh Robin J. Stein an eipeasóid seo. D'fhéach 10.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Margical History Tour.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Margical History Tour", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 8 Feabhra 2004. Scríobh Brian Kelley an eipeasóid seo. D'fhéach 8.9 milliún duine ar an eipeasóid.


Milhouse Doesn't Live Here Anymore.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Milhouse Doesn't Live Here Anymore", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 15 Feabhra 2004. Scríobh Julie Chambers agus David Chambers an eipeasóid seo. D'fhéach 9.4 milliún duine ar an eipeasóid.


Smart & Smarter.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Smart & Smarter", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 22 Feabhra 2004. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 12.6 milliún duine ar an eipeasóid.


The Ziff Who Came to Dinner.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "The Ziff Who Came to Dinner", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Márta 2004. Scríobh Deb Lacusta agus Dan Castellaneta an eipeasóid seo. D'fhéach 10.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Co-Dependents' Day.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Co-Dependents' Day", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 21 Márta 2004. Scríobh Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 11.2 milliún duine ar an eipeasóid.


The Wandering Juvie.
Chraol an séú heipeasóid déag, "The Wandering Juvie", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 28 Márta 2004. Scríobh John Frink agus Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 10.5 milliún duine ar an eipeasóid.


My Big Fat Geek Wedding.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "My Big Fat Geek Wedding", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Aibreán 2004. Scríobh Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 9.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Catch 'Em If You Can.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "Catch 'Em If You Can", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 25 Aibreán 2004. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 9.3 milliún duine ar an eipeasóid.


Simple Simpson.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Simple Simpson", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 2 Bealtaine 2004. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 9.5 milliún duine ar an eipeasóid.


The Way We Weren't.
Chraol an fichiú heipeasóid, "The Way We Weren't", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Bealtaine 2004. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 6.6 milliún duine ar an eipeasóid.


Bart-Mangled Banner.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "Bart-Mangled Banner", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Bealtaine 2004. Scríobh John Frink an eipeasóid seo. D'fhéach 8.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Fraudcast News.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "Fraudcast News", den cúigiú sraith déag "The Simpsons" ar an 23 Bealtaine 2004. Scríobh Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 9.2 milliún duine ar an eipeasóid.


Ouzo.
Is deoch alcólach ón nGréig é Ouzo atá blaistithe le ainís. (Gréigis: ούζο, IPA: [ˈuzo]) Tá an-tóir ar an deoch san nGréig agus san gCipir. Tá sé faoi chosaint san Aontas Eorpach.


David Silverman.
Is beochantóir, scríbhneoir teilifíse, agus stiúrthóir teilifíse é David Silverman a rugadh ar an 15 Márta 1957. Is beochantóir agus stiúrthóir roinnt eipeasóidí don sraith teilifíse The Simpsons é.


Tsipouro.
Is deoch branda "pomace" ón nGréig é Tsipouro (Gréigis: τσίπουρο). Tá an-tóir ar an deoch sa Teasáil, in Epirus, i Macadóin na Gréige agus ar oileán na Créite (deir na Créitigh "tsikoudia").


Andrew Wyeth.
Péintéir réalaíoch Meiriceánach ab ea Andrew Newell Wyeth (12 Iúil 1917 – 16 Eanáir 2009). Bhí sé ar na péintéirí Meiriceánacha ba mhó clú san 20ú haois. Rugadh Wyeth in Chadds Ford, Pennsylvania. Tabhaigh an pictiúr úd "Christina's World" clú faoi leith dó.


Malus sylvestris.
Crann dúchasach don Eoraip is ea "Malus sylvestris", nó an crann fia-úll. Is speiceas é den ghéineas "Malus". Ciallaíonn a ainm eolaíoch "úll foraoise", agus bíonn dealga ar an  fhíor-chrann fiáin.


Matteo Ricci.
Ba shagart Íosánach Iodálach é Matteo Ricci'",( Laidin:"Mattheus Riccius Maceratensis"; 6 Deireadh Fómhair 1552 go dtí 11 Bealtaine, 1610). Bhí Ricci ar cheann na sagart a bhunaigh misin na nÍosánach sa tSín.
Rinne Ricci léarscáil den domhan, an "Kunyu Wanguo Quantu" (坤輿萬國全圖) i gcarachtair Sínise. Den chéad uair, cuireadh taiscéalaíochta na nEorpach in aithne chuig oirthear na hÁise.
San Eaglais Chaitliceach Rómhánach i láthair na huaire, meastar Ricci ina "Shearbhónta Dé", chun naomh a dhéanamh de.
Ricci sa tSín.
Slí Mhatteo Ricci ó Mhacao go Beijing
Uaigh Ricci (利窦窦墓墓) i Reilig Zhalané i mBéising.
Bhain Ricci an lonnaíocht Phortaingéalach Macau amach sa bhliain 1582. Thosaigh sé a chuid oibre misinéireachta sa tSín sa bhaile seo.
Fuair Ricci cuireadh ón Impire Wàn Lì dul ar cuairt. Ba é an chéad Eorpach chun dul isteach sa Chathair Thoirmiscthe i gcathair Bhéising, sa bhliain 1601. Bhí an tImpire ag lorg eolais uaidh, maidir le réalteolaíocht agus astralaíocht.
Luath-léiriú den 17ú haois de Ricci gléasta i bhfallaing na Síne.
Bhí Ricci ag iarraidh muintir na háite a thabhairt chun na Críostaíochta. D'iompaigh Ricci roinnt oifigeach de chuid na Síne, Xú Guāngqǐ an ceann is tábhachtaí díobh. Thug an fear seo lámh do Ricci chun an "Stoicheia" (leabhar a scríobh an matamaiticeoir Gréagach Eoiclídéas) a aistriú go Sínis. Agus d'aistrigh Ricci agus Xú Guāngqǐ téacsanna clasaiceacha Confúiceach go Laidin don chéad uair.
Léarscáil de Oirthear na hÁise ag Matteo Ricci sa bhliain 1602.
Luathshaol.
Rugadh Ricci ar 6 Deireadh Fómhair, 1552, i Macerata, a bhí ansin mar chuid de Stáit an Phápan, agus sa lá atá inniu ann, ina chathair i réigiún Mharche na hIodáile. Thug sé faoin léann clasaiceach ina bhaile dúchais agus rinne sé staidéar ar an dlí sa Róimh ar feadh dhá bhliain ina dhiaidh sin. Chuaigh sé isteach sa Chumann Íosa i mí Aibreáin 1571 ag an gColáiste Rómhánach. Nuair a bhí sé ansin, chomh maith le fealsúnacht agus diagacht, rinne sé staidéar ar an mhatamaitic, an chosmaíocht agus an réalteolaíocht faoi threoir an Athar Christopher Clavius. sa bhliain 1577, chuir sé isteach ar thuras taiscéalaíochta misinéara chuig an Cianoirthear. Sheol sé ó Liospóin, an Phortaingéil i Márta 1578 agus tháinig sé i dtír i Ghoa, Coilíneacht Phortaingéilis, an Meán Fómhair ina dhiaidh sin. D'fhan Ricci ansin ag teagasc agus san mhinistreacht go dtí deireadh an Charghais, 1582, nuair glaodh air dul chuig Macau le bheith ullamh chun dul isteach sa tSín. Shrois Ricci Macau i dtús mhí Lúnasa.


Clár leithris.
Clár leithris le haghaidh leithris insruthlaithe de chuid an chomhalachta Bemis Manufacturing.
Is éard is clár leithris ann ná claibín ar insí, comhdhéanta de shuíochán oscailte cruinn nó ubhchruthach, agus de ghnáth le claibín, a bhfuil boltáilte isteach ar bhabhla an leithris, a úsáideann an duine atá ina shuí (ní ar a ghogaide). Is féidir an clár leithris a bheith ceachtar le haghaidh leithris insruthlaithe nó leithris thirim.


Sing My Heart Out.
Is é "Sing My Heart Out" an dara albam ó Sam Bailey. Scaoileadh é ar an 16 Meán Fómhair, 2016.


The Middle (séasúr 9).
Tosóidh an naoú sraith "The Middle" ar an Deireadh Fómhair 3, 2017 le "Vive La Hecks". Críochnóidh an chlár tar éis an sraith seo.


Faro del Cabo de Gata.
Phare de Cabo de Gata (2008)
Tógadh Faro del Cabo de Gata sa bhliain 1863, Tá sé 18 méadar ar airde, le splancáil gach 30 soicind go dtí níos mó ná 50 méadar os cionn leibhéal na farraige, áit gur féidir é a fheiceáil ó 30 míle ar shiúl. Sa 20 haois bhí teach solais agus áiseanna eile thart air. Tógadh an teach solais seo ar an chaisleán a bhí ag San Francisco de Paula (1738), a bhí ina dhiaidh sin forbartha i gcomhair Chogadh Neamhspleáchais na Spáinne.
Aeráid Faro del Cabo de Gato: 1961-1990.
Chláraigh réadlann Faro de Cabo de Gata (36 ° 43'18.8 "N, 2 ° 11'34.69" W) le linn na tréimhse 1961-1990, meánfhrasaíocht bhliantúil de 156 mm.


Minéirve.
Sa mhiotaseolaíocht Rómhánach ba í Minéirve bandia na heagna, na n-ealaíon, na cogaíocht straitéisí, agus chomh maith cosantór na Róimhe agus pátrún na gceardaithe. Tá sí ar aon dul le hAitéiné, sa mhiotaseolaíocht Heilléanach.
Teidil agus róil.
Ag eascair as an ghealachdhia Iodálach *Meneswā (Ise a thomhaiseann'), ghlac na hÉatrúscaigh leis an t-ainm Sean-laidineach * Menerwā, a bhfuair siad le huacht, agus ar an gcaoi sin, ghlaoigh siad Menrva uirthi. Meastar go bhfuil a hainm Rómhánach, Minerva, bunaithe ar an mhiotaseolaíocht Éatrúscach seo. Bandia na heagna, an chogaidh, na healaíne, na scoileanna agus na tráchtála ab ea Minéirve. Ba í a mhacasamhail Etruscach í Aitéiné na Gréige. Cosúil le hAthena, phléasc Minéirve ó cheann a hathair, Iúpatar (Séas) na Gréige), a d'alp a mháthair (Metis) in iarracht nár éirigh léi a breith a chosc.
Adhradh.
"Minerva armándose, Lavinia Fontana (1613), Galería Borghese," an Róimh.


All's Fair in Oven War.
Chraol an dara heipeasóid, "All's Fair in Oven War", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Samhain 2004. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 11.64 milliún duine ar an eipeasóid.


Sleeping with the Enemy.
Chraol an tríú heipeasóid, "Sleeping with the Enemy", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 21 Samhain 2004. Scríobh Jon Vitti an eipeasóid seo. D'fhéach 9.95 milliún duine ar an eipeasóid.


She Used to Be My Girl.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "She Used to Be My Girl", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 5 Nollaig 2004. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 10.81 milliún duine ar an eipeasóid.


Fat Man and Little Boy (eipeasóid The Simpsons).
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Fat Man and Little Boy", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 12 Nollaig 2004. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 10.31 milliún duine ar an eipeasóid.


Midnight Rx.
Chraol an séú heipeasóid, "Midnight Rx", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 16 Eanáir 2005. Scríobh Marc Wilmore an eipeasóid seo. D'fhéach 8.11 milliún duine ar an eipeasóid.


2017 Ionsaí Barcelona.
Tharla eachtraí sceimhlitheoireachta Ioslamach in oirthear na Spáinne ar an 16-18 Lúnasa 2018. Cúpla sceimhlitheoireachta Ioslamach ar a laghad a bhí páirteach sna ionsaithe. a>
Las Ramblas.
Tharla ionsaí sceimhlitheoireachta i mBarcelona. Ar an 17 Lúnasa 2017, tiomáineadh veain bhán isteach i lár ghrúpa mór coisithe ar an bpríomhshráid (Las Ramblas), ag fágáil triúr duine déag marbh agus 100 gortaithe ar a laghad. Tuairiscítear gur theith fear amháin ar a laghad – an tiománaí - tar éis an ionsaithe.
Tharla an t-ionsaí thart ar 15h50 am na hÉireann. Bhí na sráideanna agus stáisiúin Metro agus traenach sa cheantar dúnta ag na póilíní ar feadh cúpla uair ina dhiaidh.
Alcanar.
Tharla pléasc ar an 16 Lúnasa 2017. Maraóidh bean amháin. Scriosadh teach.
Cambrils.
Cúpla sceimhlitheoireachta Ioslamach a bhí páirteach san ionsaí seo ar an 18 Lúnasa 2017. Maráiodh cúigear.
Sant Just Desvern .
Maráiodh fear amháin, an tiománaí, ar an 17 Lúnasa 2017. Gortaíodh beirt Mossos (gardaí).


William Wyndham Grenville, 1st Baron Grenville.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é William Wyndham Grenville, 1st Baron Grenville a rugadh ar an 25 Deireadh Fómhair 1759 – 12 Eanáir 1834.


Pósadh in Ioslam.
Is conradh dleathach é, pósadh in Ioslam, idir fear agus bean nó mná. Tá sé ceadaithe ag fir Moslamach, de réir dlí sharia, polaigíneas a chleachtadh. Is féidir, de réir an Córan, suas le ceathrar mhná chéile dlíthiúil a bheith ag fear amháin ag an am céanna. Friesin, is féidir fir Moslamach mná Chríostaí a phósadh ach níl sé ceadaithe le haghaidh mná Mhoslamach fir Chríostaí a phósadh de réir an Córan.


Glen Campbell.
Amhránaí agus aisteoir ab ea Glen Travis Campbell (22 Aibreán, 1936 – 8 Lúnasa, 2017, Billstown, Arkansas, na Stáit Aontaithe).


The Wedding Squanchers.
Chraol "The Wedding Squanchers", an deichniú agus an eipeasóid deireanach den dara sraith "Rick and Morty", ar an 4 Deireadh Fómhair, 2015. Scríobh Tom Kauffman an eipeasóid seo. D'fhéach 1.84 milliún duine ar an eipeasóid.


Fifth Harmony (albam).
Is é "7/27" an tríú albam ó Fifth Harmony, scaoilte ar an 25 Lúnasa 2017. Seo a gcéad albam gan Camila Cabello.


Voice Notes.
Is é "Voice Notes" an dara albam ón popceoltóir Meiriceánach Charlie Puth, scaoilte sa bhliain 2017.


Mommie Beerest.
Chraol an seachtú heipeasóid, "Mommie Beerest", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 30 Eanáir 2005. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 9.97 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer and Ned's Hail Mary Pass.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "Homer and Ned's Hail Mary Pass", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Feabhra 2005. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 23.07 milliún duine ar an eipeasóid.


Pranksta Rap.
Chraol an naoú heipeasóid, "Pranksta Rap", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Feabhra 2005. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 8.01 milliún duine ar an eipeasóid.


There's Something About Marrying.
Chraol an deichiú heipeasóid, "There's Something About Marrying", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 20 Feabhra 2005. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 10.39 milliún duine ar an eipeasóid.


On a Clear Day I Can't See My Sister.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Creating On a Clear Day I Can't See My Sister", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Márta 2005. Scríobh Jeff Westbrook an eipeasóid seo. D'fhéach 10.39 milliún duine ar an eipeasóid.


Goo Goo Gai Pan.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Goo Goo Gai Pan", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Márta 2005. Scríobh Lawrence Talbot an eipeasóid seo. D'fhéach 10.28 milliún duine ar an eipeasóid.


Mobile Homer.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Mobile Homer", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 20 Márta 2005. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 8.49 milliún duine ar an eipeasóid.


The Seven-Beer Snitch.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "The Seven-Beer Snitch", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 3 Aibreán 2005. Scríobh Bill Odenkirk an eipeasóid seo. D'fhéach 7.48 milliún duine ar an eipeasóid.


Future-Drama.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Future-Drama", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 17 Aibreán 2005. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 8.31 milliún duine ar an eipeasóid.


Don't Fear the Roofer.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Don't Fear the Roofer", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 1 Bealtaine 2005. Scríobh Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 11.92 milliún duine ar an eipeasóid.


The Heartbroke Kid.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "The Heartbroke Kid", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 1 Bealtaine 2005. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 10.79 milliún duine ar an eipeasóid.


A Star Is Torn.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "A Star Is Torn", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 8 Bealtaine 2005. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 8.72 milliún duine ar an eipeasóid.


Thank God, It's Doomsday.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Thank God, It's Doomsday", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 8 Bealtaine 2005. Scríobh Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 10.05 milliún duine ar an eipeasóid.


Home Away from Homer.
Chraol an fichiú heipeasóid, "Home Away from Homer", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 15 Bealtaine 2005. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 8.17 milliún duine ar an eipeasóid.


The Father, the Son, and the Holy Guest Star.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "The Father, the Son, and the Holy Guest Star", den séú sraith déag "The Simpsons" ar an 15 Bealtaine 2005. Scríobh Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 9.69 milliún duine ar an eipeasóid.


The Girl Who Slept Too Little.
Chraol an dara heipeasóid, "The Girl Who Slept Too Little", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Meán Fómhair 2005. Scríobh John Frink an eipeasóid seo. D'fhéach 9.79 milliún duine ar an eipeasóid.


Milhouse of Sand and Fog.
Chraol an tríú heipeasóid, "Milhouse of Sand and Fog", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 25 Meán Fómhair 2005. Scríobh Patric M. Verrone an eipeasóid seo. D'fhéach 10.19 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror XVI.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Treehouse of Horror XVI", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Samhain 2005. Scríobh Marc Wilmore an eipeasóid seo. D'fhéach 11.63 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an séú heipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


Marge's Son Poisoning.
Chraol an cúigiú heipeasóid, "Marge's Son Poisoning", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Samhain 2005. Scríobh Daniel Chun an eipeasóid seo. D'fhéach 11.4 milliún duine ar an eipeasóid.


See Homer Run.
Chraol an séú heipeasóid, "See Homer Run", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 20 Samhain 2005. Scríobh Stephanie Gillis an eipeasóid seo. D'fhéach 10.3 milliún duine ar an eipeasóid.


The Last of the Red Hat Mamas.
Chraol an seachtú heipeasóid, "The Last of the Red Hat Mamas", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 27 Samhain 2005. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 11.46 milliún duine ar an eipeasóid.


The Italian Bob.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "The Italian Bob", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Nollaig 2005. Scríobh John Frink an eipeasóid seo. D'fhéach 10.39 milliún duine ar an eipeasóid.


Metis (miotaseolaíocht na Gréige).
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Metis.
Ba í Metis an chéad bhean chéile Shéas.
Ba í bandia Aitéiné a n-iníon.


Ailcméiné.
Is pearsa bainte leis an mhiotaseolaíocht na Gréige í Ailcméiné ("Alcmene" as Béarla).
Ba é Earcail mac Shéas agus Ailcméiné.


Simpsons Christmas Stories.
Chraol an naoú heipeasóid, "Simpsons Christmas Stories", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Nollaig 2005. Scríobh Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 9.8 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer's Paternity Coot.
Chraol an deichiú heipeasóid, "Homer's Paternity Coot", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 8 Eanáir 2006. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 10.1 milliún duine ar an eipeasóid.


We're on the Road to D'ohwhere.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "We're on the Road to D'ohwhere", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 29 Eanáir 2006. Scríobh Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 9.04 milliún duine ar an eipeasóid.


My Fair Laddy.
Chraol an dara heipeasóid déag, "My Fair Laddy", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 26 Feabhra 2006. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 9.51 milliún duine ar an eipeasóid.


The Seemingly Never-Ending Story.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "The Seemingly Never-Ending Story", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 12 Márta 2006. Scríobh Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 9.72 milliún duine ar an eipeasóid.


Jon Vitti.
Is scríbhneoir agus stiúrthóir teilifíse é Jon Vitti a rugadh sa bhliain 1960. Is scríbhneoir agus stiúrthóir roinnt eipeasóidí don sraith teilifíse The Simpsons é anois, agus bhí sé ina scríbhneoir don scannáin "Ice Age" (2002) agus "Robots" (2005), mar aon leis na sraitheanna drámaí grinn suímh "King of the Hill" agus "The Critic".


Jay Kogen.
Is scríbhneoir, scríbhneoir grinn, agus stiúrthóir teilifíse é Jay Kogen a rugadh ar an 3 Bealtaine 1963. Bhi sé ina scríbhneoir agus stiúrthóir roinnt eipeasóidí don sraitheanna teilifíse "The Tracey Ullman Show" agus "The Simpsons" é, agus bhí sé ina scríbhneoir don drámaí grinn suímh "Frasier", "Everybody Loves Raymond", "George Lopez", "Malcolm in the Middle", mar aon lena stiúrthóir comhairleach don "The Class".


Henry Addington, 1st Viscount Sidmouth.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Henry Addington, 1st Viscount Sidmouth a rugadh ar an 30 Bealtaine 1757 – 15 Feabhra 1844.


2015 Ionsaí San Bernardino.
Bhí, ar an 2 Nollaig, 2015, 14 daoine maraithe agus 22 eile gortaithe go dona in ionsaí sceimhlitheoireachta, le oll-lámhach agus iarracht ar bhuamáil ar an Inland Regional Center i San Bernardino, California.


La Rambla, Barcelona.
Is sráid i mBarcelona lárnach í La Rambla. Bíonn an-tóir ag turasóirí agus daoine áitiúil inti freisin.


Dallóg (fuinneog).
Is scagaire le haghaidh fuinneog, go háirithe ceann ar rollóir nó déanta na lataí í dallóg.


Jim Reeves.
Amhránaí ab ea James Travis Reeves (20 Lúnasa, 1923 – 31 Iúil, 1964), i nGalloway, Texas, na Stáit Aontaithe.


William Petty, 2nd Earl of Shelburne.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é William Petty, 2nd Earl of Shelburne a rugadh ar an 2 Bealtaine 1737 – 7 Bealtaine 1805.


Charles Watson-Wentworth, 2nd Marquess of Rockingham.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Charles Watson-Wentworth, 2nd Marquess of Rockingham a rugadh ar an 13 Bealtaine 1730 – 1 Iúil 1782.


Bart Has Two Mommies.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Bart Has Two Mommies", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 19 Márta 2006. Scríobh Dana Gould an eipeasóid seo. D'fhéach 8.75 milliún duine ar an eipeasóid.


Homer Simpson, This Is Your Wife.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Homer Simpson, This Is Your Wife", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 26 Márta 2006. Scríobh Ricky Gervais an eipeasóid seo. D'fhéach 10.09 milliún duine ar an eipeasóid.


Na Grása.
Ba iníonacha Shéas i miotaseolaíocht na Gréige iad na Grása ("the Graces").


Million-Dollar Abie.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Million Dollar Abie", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 2 Aibreán 2006. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 7.83 milliún duine ar an eipeasóid.


Kiss Kiss, Bang Bangalore.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Kiss Kiss, Bang Bangalore", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 9 Aibreán 2006. Scríobh Deb Lacusta agus Dan Castellaneta an eipeasóid seo. D'fhéach 8.20 milliún duine ar an eipeasóid.


The Wettest Stories Ever Told.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "The Wettest Stories Ever Told", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 23 Aibreán 2006. Scríobh Jeff Westbrook an eipeasóid seo. D'fhéach 7.04 milliún duine ar an eipeasóid.


Girls Just Want to Have Sums.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Girls Just Want to Have Sums", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 30 Aibreán 2006. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 8.7 milliún duine ar an eipeasóid.


Regarding Margie.
Chraol an fichiú heipeasóid, "Regarding Margie", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Bealtaine 2006. Scríobh Marc Wilmore an eipeasóid seo. D'fhéach 8.50 milliún duine ar an eipeasóid.


The Monkey Suit.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "The Monkey Suit", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 14 Bealtaine 2006. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 8.30 milliún duine ar an eipeasóid.


Marge and Homer Turn a Couple Play.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "Marge and Homer Turn a Couple Play", den seachtú sraith déag "The Simpsons" ar an 21 Bealtaine 2006. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 8.23 milliún duine ar an eipeasóid.


Lá Domhanda na Daonnúlachta.
Ceiliúrtar Lá Domhanda na Daonnúlachta ar fud na cruinne gach bliain ar an 19 Lúnasa chun ómós a léiriú d’oibrithe cabhracha a fuair bás nó a gortaíodh le linn a gcuid oibre. Is ócáid í freisin
Léiríonn an lá an tábhacht a bhaineann le comhoibriú idirnáisiúnta chun riachtanais na ndaoine is leochailí ar domhan a shásamh.
Lá Domhanda na Daonnúlachta in Eírinn.
Tharraing an tUachtarán Micheál D. Ó hUigínn ar an 19 Lúnasa 2017 aird ar an tábhacht a bhaineann le comhoibriú idirnáisiúnta chun riachtanais na ndaoine is leochailí ar domhan a shásamh. Is deis atá i Lá Domhanda na Daonnúlachta, a dúirt sé, ár ndlúthpháirtíocht le níos mó ná 130 milliún duine thart timpeall an domhain, a bhfuil daonchabhair de dhíth orthu chun maireachtáil, a léiriú.
"Is ábhar bróid dúinn an dea-theist ar Éirinn ina tacaíocht d’íospartaigh na coimhlinte agus na dtubaistí nádúrtha. Agus is féidir linn misneach a thabhairt dá chéile dul i mbun gnímh, agus beartais a lorg a chuideoidh le deireadh a chur leis an mbochtaineacht agus leis an bhforéigean.”


An tSeachtain Oidhreachta Náisiúnta.
Is é atá i Seachtain na hOidhreachta (nó An tSeachtain Oidhreachta Náisiúnta) ná féile náisiúnta seachtaine lenár dtuiscint ar ár n-oidhreacht chultúrtha, thógtha agus nádúrtha a mhéadú, lena caomhnú a spreagadh, agus le bród a chothú inár n-oidhreacht chomhroinnte.
Imeachtaí.
Tá na mílte imeachtaí á mbeartú gach bliain, ag comhcheiliúradh ár n-oidhreacht, ceiliúradh ar ár stair, ár gcultúr agus ár nádúr.


Frederick North, Lord North.
Ba pholaiteoir agus Phríomh-Aire na Ríochta Aontaithe é Frederick North, 2nd Earl of Guilford a rugadh ar an 13 Aibreán 1732 – 5 Lúnasa 1792.


Christopher Clavius.
Ba mhatamaiticeoir Íosánach Gearmánach agus réalteolaí é Christopher Clavius (25 Márta 1538 &#x2013; 6 Feabhra 1612) ina a mhionathraigh an tairiscint nua-aimseartha den fhéilire Greagórach tar éis bháis a údar, Aloysius Lilius. Scríobhadh Clavius ina dhiaidh sin scríobh cosaintí agus míniú ar athchóiriú an fhéilire, lena n-áirítear tréan aitheantas a thabhairt d' obair. Lilio. Níos déanaí ag aghaidh,  is dócha gurb eisean an réalteolaí a raibh an meas is mó air san Eoraip agus d'úsáidtí a théacsleabhair le haghaidh oideachais réalteolaíocha le breis agus caoga bliain san agus fiú taobh amuigh den Eoraip.
Réalteolaíocht.
In Sphaeram Ioannis de Sacro Bosco commentarius, 1585
Mar réalteolaí chloígh Clavius go docht leis an tsamhail gheolárnach den chóras gréine, ina
rothlaíonn na na plainéid i gciorcal thart ar an Domhan. Cé go raibh sé i gcoinne samhal héilealárnaí  Chopernicus, d'aithin sé fadhbanna leis an córas Tholamaeis.Chaith Galileo go hómósach leis, a thug cuairt air sa bhliain 1611 agus phlé siad na réaltléimh nua a bheith déanta leis an teileascóp; Ag an am sin, ghlac Clavius leis an fionnachtana nua, go raibh siad fíordheimhnithe, cé gur choinnigh sé amhras mar gheall ar réaltacht na sléibhte ar an Ghealach. Ina dhiaidh sin, bhí cráitéar mór ar an Ghealach ainmnithe ina onóir.
Féach freisin.
An cráitéar gealaí Clavius, le cráitéir imeallacha


Miribéal.
Miribéil, iomlán agus gearrtha. Is féidir dath buí an chraicinn a fheiceáil tar éis an ciseal tanaí céiriúil a bhaint.
Buidéal eau-de-vie déanta as miribéil Lorraine (mirabelle de Lorraine).
Is cineál pluma é an miribéal. Bíonn sé ar fáil go fairsing i réigiúin Lorraine, agus is ansin a fhástar thart ar 80% den táirgeadh domhanda (15,000 tona in aghaidh na bliana).
Is pluma beag cruinn atá ann, dath buí air. Uaireanta bíonn sé clúdaithe le ciseal tanaí inite céir.


Jazzy and the Pussycats.
Chraol an dara heipeasóid, "Jazzy and the Pussycats", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 17 Meán Fómhair 2006. Scríobh Daniel Chun an eipeasóid seo. D'fhéach 8.94 milliún duine ar an eipeasóid.


Please Homer, Don't Hammer 'Em.
Chraol an tríú heipeasóid, "Please Homer, Don't Hammer 'Em", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 24 Meán Fómhair 2006. Scríobh Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 9.72 milliún duine ar an eipeasóid.


Treehouse of Horror XVII.
Chraol an ceathrú heipeasóid, "Treehouse of Horror XVII", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 5 Samhain 2006. Scríobh Peter Gaffney an eipeasóid seo. D'fhéach 10.43 milliún duine ar an eipeasóid.
Cheiliúradar an eipeasóid seo Oíche Shamhna, agus is an seachtú heipeasóid déag a cheiliúrtar Oíche Shamhna í.


G.I. (Annoyed Grunt).
Chraol an cúigiú heipeasóid, "G.I. (Annoyed Grunt)", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 12 Samhain 2006. Scríobh Daniel Chun an eipeasóid seo. D'fhéach 11.43 milliún duine ar an eipeasóid.


Moe'N'a Lisa.
Chraol an séú heipeasóid, "Moe'N'a Lisa", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 19 Samhain 2006. Scríobh Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 9.31 milliún duine ar an eipeasóid.


Ice Cream of Margie (with the Light Blue Hair).
Chraol an seachtú heipeasóid, "Ice Cream of Margie (with the Light Blue Hair)", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 26 Samhain 2006. Scríobh Carolyn Omine an eipeasóid seo. D'fhéach 10.90 milliún duine ar an eipeasóid.


The Haw-Hawed Couple.
Chraol an t-ochtú heipeasóid, "The Haw-Hawed Couple", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 10 Nollaig 2006. Scríobh Matt Selman an eipeasóid seo. D'fhéach 8.29 milliún duine ar an eipeasóid.


Kill Gil, Volumes I & II.
Chraol an naoú heipeasóid, "Kill Gil, Volumes I & II", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 17 Nollaig 2006. Scríobh Jeff Westbrook an eipeasóid seo. D'fhéach 8.96 milliún duine ar an eipeasóid.


The Wife Aquatic.
Chraol an deichiú heipeasóid, "The Wife Aquatic", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 7 Eanáir 2007. Scríobh Kevin Curran an eipeasóid seo. D'fhéach 13.90 milliún duine ar an eipeasóid.


Revenge Is a Dish Best Served Three Times.
Chraol an t-aonú heipeasóid déag, "Revenge Is a Dish Best Served Three Times", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 28 Eanáir 2007. Scríobh Joel H. Cohen an eipeasóid seo. D'fhéach 8.09 milliún duine ar an eipeasóid.


Little Big Girl.
Chraol an dara heipeasóid déag, "Little Big Girl", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Feabhra 2007. Scríobh Don Payne an eipeasóid seo. D'fhéach 8.27 milliún duine ar an eipeasóid.


Springfield Up.
Chraol an tríú heipeasóid déag, "Springfield Up", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 18 Feabhra 2007. Scríobh Matt Warburton an eipeasóid seo. D'fhéach 8.80 milliún duine ar an eipeasóid.


Yokel Chords.
Chraol an ceathrú heipeasóid déag, "Yokel Chords", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 4 Márta 2007. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 9.09 milliún duine ar an eipeasóid.


Rome-Old and Juli-Eh.
Chraol an cúigiú heipeasóid déag, "Rome-Old and Juli-Eh", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 11 Márta 2007. Scríobh Daniel Chun an eipeasóid seo. D'fhéach 8.98 milliún duine ar an eipeasóid.


Homerazzi.
Chraol an séú heipeasóid déag, "Homerazzi", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 25 Márta 2007. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 6.91 milliún duine ar an eipeasóid.


Marge Gamer.
Chraol an seachtú heipeasóid déag, "Marge Gamer", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 22 Aibreán 2007. Scríobh J. Stewart Burns an eipeasóid seo. D'fhéach 6.40 milliún duine ar an eipeasóid.


The Boys of Bummer.
Chraol an t-ochtú heipeasóid déag, "The Boys of Bummer", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 29 Aibreán 2007. Scríobh Michael Price an eipeasóid seo. D'fhéach 7.57 milliún duine ar an eipeasóid.


Crook and Ladder.
Chraol an naoú heipeasóid déag, "Crook and Ladder", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 6 Bealtaine 2007. Scríobh Bill Odenkirk an eipeasóid seo. D'fhéach 7.72 milliún duine ar an eipeasóid.


Stop! Or My Dog Will Shoot.
Chraol an fichiú heipeasóid, "Stop! Or My Dog Will Shoot", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 13 Bealtaine 2007. Scríobh John Frink an eipeasóid seo. D'fhéach 6.48 milliún duine ar an eipeasóid.


24 Minutes.
Chraol an t-aonú heipeasóid is fiche, "24 Minutes", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 20 Bealtaine 2007. Scríobh Billy Kimball agus Ian Maxtone-Graham an eipeasóid seo. D'fhéach 9.80 milliún duine ar an eipeasóid.


You Kent Always Say What You Want.
Chraol an dara heipeasóid is fiche, "24 Minutes", den ochtú sraith déag "The Simpsons" ar an 20 Bealtaine 2007. Scríobh Tim Long an eipeasóid seo. D'fhéach 9.80 milliún duine ar an eipeasóid. Bhí an eipeasóid an ceithre chéadú sa stair an chláir.